Page 1
1 १
वृ प मा यमासाठी ल ेखन
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ वृ लेखन
१.२.१ या या
१.२.२ वृ लेखनाच े व प
१.२.३ वृ लेखनाची प ती
१.२.४ वृ लेखनासाठी या मह वा या गो ी
१.३ पु तकपरी ण ल ेखन
१.३.१ ंथपरी का ंचे गुण
१.३.२ ंथपरी ण कस े कराव े?
१.३.३ वेगवेग या सािह य - कारा ंतील ंथपरी ण
१.४ नाट्य व िच पटसमी ा
१.४.१ या या
१.४.२ नाट्यसमी ेचे व प
१.४.३ नाट्यसमी ेिवषयी काही अ यासका ंची मत े
१.४.४ नाट्यसमी काच े गुण
१.४.५ नाट्य योगाच े समी ा ल ेखन क र याप ूव कोणती काळजी यावी /
नाट्यसमी ा ल ेखन कस े कराव े
१.४.६ िच पटसमी ा
१.४.७ िच पटसमी ेचे व प
१.५ समारोप
१.६ संदभ ंथ
१.७ सरावासाठी
munotes.in
Page 2
यावसाियक मराठी
2 १.० उि े
१) िव ा या या लेखन मत ेचा व सृजनशीलत ेचा िवकास करणे.
२) वृ प मा यमांसाठी आव यक लेखन कारा ंचा प रचय क न देणे व या संदभा तील
कौश या ंचा िवकास करणे.
३) मुि त क- ा य मा यमा ंसाठी आव यक लेखन कौश य िशकिवण े.
४) मा यमा ंमधील रोजगारा या संधीचा प रचय क न देणे.
५) यावसाियक लेखनासाठी मराठी भाषेचे उपयोजन करणे.
६) आधुिनक समाजमा यमा ंचा िवशेष, प रचय व उपयु ता याबाबत जाणून घेणे.
१.१ तावना
मराठी श दबंधानुसार एखा ा सािह यक ृती या गुणदोषा ंचे परी ण , मू यमापन करणार े
लेखन हणज े समी ा अथवा समी ण होय. एखा ा संिहतेवरील खंडनमंडना मक
युि वादा मक , वतःच े मत यक्त करणा या प ीकरणास अथवा िव तारान े केले या
िन पणास मराठीत 'टीका' असाही श द योग योजला जातो. ंथांिशवाय , नाटक , िच पट ,
संगीत, नृ य अशा कृत चेही समी ण केले जाते. एखा ा प रि थतीच े, सािह यक ृतीचे,
कलाक ृतीचे, संगीताच े तसेच सामािजक व राजक य ि थतीचे अवलोकन क न यावर
ामािणक मत न दवणा या य ला ‘समी क ’ असे हणतात . डा े ातील समी ेस
मराठीत ‘समालोचन ’ असे हणतात . समी ेसाठी िसंहावलोकन , समालोचन , पुनरावलोकन ,
परी ण , भा य, टीका अशा समक सं ा देखील मराठीत वापर या जातात . इं जीत
Review असा श द वापरला जातो. याचा श दशः अथ पुनरावलोकन असा होतो. याच
े ातील लोकांकडून जो Review होतो यास इं जीत Peer review अशी सं ा उपल ध
आहे, जी श दशः 'समी ा ' श दाशी िमळती जुळती आहे. समी ा ही नेहमीच कमी श दांत
असत े. सदर या घटकाम य े आपण ंथपरी ण , नाट्य समी ा , िच पट समी ा अशा
समी े या ांतातील बाब चा िवचार करणार आहोत . त पूव वृ प हणज े काय? वृ प
लेखन यािवषयी थोड यात िवचार करता येईल. वृ प हे आज या दैनंिदन जीवनाच े
अिवभा य घटक बनले आहे. आज आकाशवाणी , दूरदश न सार या वािह या ंची वेगाने
गती झाली आहे. तसेच उप ह या सवा मुळे जगभरात घडणा या घटना ंची मािहती
आप याला णाधा त िमळत े आहे. आज एकिवसा या शतकातही वृ प ा ंचे थान आिण
मह व तसेच िटकून रािहल ेले िदसत े. वृ प े ही केवळ मािहती देणे िकंवा बात या पुरिवणे
एवढ्यावरच मया िदत न राहता ती अिधक िव ेषक, िश क , स यशोधक , माग दश क,
मू यर क , सम वयक , सव समाज यव हारांची िनरी क व टीकाकार अशा सव च बाजूने
काम करत अस याच े िदसून येते. वृ प ाम य े िविवध कारच े लेखन िदसत े. याम य े
वृ लेखन, अ लेख, तंभलेखन, वाचका ंचा प यवहार , वैचा रक ल ेख, पु तक परी ण ,
िच पट व नाटयसमी ा अशा प तीच े लेखन िदसत े. यातील व ृ लेखन, पु तक परी ण व
नाटय-िच पटसमी ा ल ेखन कस े कराव े याची मािहती घ ेऊ. सव थम अशा या
वृ प ा ंिवषयी सिव तर मािहती आपण पाहणार आहोत . munotes.in
Page 3
वृ प मा यमासाठी ल ेखन
3 १.२ वृ लेखन
'वृ प ' या श दाव न आप या ल ात य ेते क , वृ देणारे प हणज े वृ प होय . वृ
हणज े बातमी . एखादी घटना कोठे घडली?, के हा घड ली?, कसे घडली?, काय घडल े? हे
जाणून घे याची य ेकाम य े एक वा भािवक , उपजत अशी व ृ ी असत े. या व ृ ीमध ूनच
वाता चा ज म होतो . वृ ांचा ज मच वाता दे यासाठी झाला . वृ प ह े ान व मािहती
िमळिव याच े मुख मा यम आह े. जनसंवादाच े ते एक मह वाच े साधन आह े. वृ प
हणज े, 'आजूबाजूला, जवळजवळ आिण जे जे काही घडले यातून ाितिनिधक ,
अपवादा मक असे जे असेल याची िनवड क न आप या येयधोरणान ुसार केलेली न द.'
अशी वृ प ाची या या करता येते. वृ प ाला जगाचा एक िदवसाचा इितहास असेही
संबोधतात . वृ प े आप यासमोर चालू घडामोडी , यासंबंधीची मतमता ंतरे आिण ि कोन
मांडत असतात .
वृ हणज े बातमी . याला इं जी म ये ‘ यूज’ हा श द वापरला जातो. आप या
सभोवताल या प रसरात सव दूर या घटना -घडामोडी घडतात , काही वेगळेपणान े नवीन
काय म सादर होतात , काही नवीन समजत े अशा घटना -घडामोड ची ती देणे हणज े
बातमी होय. समाजातील नवे-जुने, ि थती -गती, ताण-तणाव असे काही ना काही घडत
असत े. आप या सभोवताली वेगळेपणान े िदसून येणा या कोण याही बदलाला बातमीच े
मू य ा होते. मानवी िवचार - वृ ी, काया त, वाग यात जे काही बदल िदसून येतात
याला बातमी असे हटल े जाते. बातमीही आप या जी वनातील एक अितशय मह वाचा
घटक आह े. कारण जगाम य े कोठे काय घडले? हे आप याला बातमी ार े कळत े. हणूनच
व तूि थतीच े िच ण करणारी बातमी तयार करणे, बातमी लेखन करणे हे मह वाच े कौश य
ठरते. बातमी घडून गेले या घटना ंची, याच माण े घडणा या िनयोिजत काया ची असत े.
बातमीम य े आप याला काय घडले? कधी घडले? कुठे घडले कोण कोण उपि थत होते?
इ यादी ांची उ रे िमळतात . बातमी लेखनाम य े जसे घडले तसे यथात य वण न
करायला हवे. शालेय तरावर साजर े झाल ेले काय म, राबिवल ेले उप म , उदा. िविवध
िदन, (मराठी भाषा िद न, वाचन ेरणा िदन इ.) नेहसंमेलन, वृ ारोपण , सहल, िविवध
पधा वगैरे इ. मािहती द ेऊन बातमील ेखन क ेले जाते. तसेच कोणती घटना बातमी होऊ
शकते यािवषयी जॉन बी . बोगाट य ांनी उदाहरण िदल े आहे, “कु ा माणसाला चावला ही
बातमी होऊ शकत नाही . पण मा णूस कु याला चावला ही घटना मा बातमी होऊ शकत े.”
हणज े बातमी हो यासाठी या घटन ेत काहीतरी व ेगळेपण असाव े लागत े. राजक य ,
सामािजक , यायालीन व ग ु हेगारीिवषयक , िश ण - डा, कामगार जगात या , करमण ूक
े ात या , यापार िवषयक , औ ोिगक अशा अन ेक े ात या बात या वत मानप ात
ावया या असतात , यासाठी बात या िमळवा या लागतात . बातमी िमळवण े ही एक कला
असत े. त पूव वृ प हणज े काय ह े पाह यासाठी काही या या ंचा िवचार आपण इथ े
क .
१.२.१ या या :
१. वृ हणज े बातमी होय .
२. वृ / बातमीला ऊद ू म ये खबर आिण इ ं जीम य े यूज (NEWS) असे हणतात . munotes.in
Page 4
यावसाियक मराठी
4 ३. (NEWS) = N–(North), E–(East),W –(West), S–(South) या माण े चारही
िदशांनी हणज े चोह कड ून चालू ि थतीची मािहती सामा यात या सामा य लोकांपय त
पोहोचिवण े.
४. एखादी घटना िकंवा संग लोकांना कळावा हणून याची वत मानप ात िस
कर याजोगी मािहती हणज े ‘बातमी ’ होय.
५. कै. मा. कृ. िशंदे - "एखादी घटना लोका ंना कळावी हण ून ितची वत मानप ात िस
कर याजोगी मािहती हणज े बातमी ."
१.२.२ वृ लेखनाच े व प :
शीष क :
बातमीला यो य समप क शीष क ावे. संपूण बातमीचा अक बातमी या शीष कात असतो .
शीष क आकष क असाव े. ते वाचता णी वाचका ंना बातमी या आशयाची ओळख झाली
पािहज े. बातमीिवषयी वाचका या मनात क ुतूहल व बातमी वाच याची उ क ंठा वाचका ं या
मनात झाली पािहज े.
वृ ाचा ोत :
शीष कानंतर या ओ ळीत हा व ृ ाचा ोत िदल ेला असावा . बातमी कोणी िदली या भागात
सांिगतल े जाते.
उदा. ‘आम या वाता हरांकडून’ , ‘आम या ितिनध कड ून ‘, ‘ए स ेस वृ सं थेकडून’ इ.
थळ व िदना ंक :
बातमीत सा ंिगतल ेली घटना कोठ े व कधी घडली ह े यात सा ंिगतल ेले असत े. बातमी या
सु वातीलाच हा तपशील य ेतो. तद् नंतर लागलीच बातमीला स ु वात करावी .
उदा. राजूर, िद. २२ जून. , मुंबई, िद. २२ जून. , पुणे, िद.२२ जून इ यादी .
वृ ाचा िशरोभाग :
बातमीचा पिहला प र छ ेद हणज े बातमीचा िशरोभाग होय . बातमीचा अ य ंत मह वाचा भाग
या िशरोभागात िल िहलेला असावा . हणज े वाचकाची बातमी वाच याची उ क ंठा िशरोभाग
वाच यावर प ूण होते.
सिव तर व ृ :
िशरोभागान ंतर या प र छ ेदात व ृ सिव तर ाव े. बातमीचा मागचा प ुढचा स ंदभ या भागात
प करावा . बातमीला प ूण व ाव े.
१. घटनेचा अच ूक यो य तपशील ावा .
२. य घडल े या घटन ेचेच लेखन कराव े. वतः या मनाच े अवा तव ल ेखन नसाव े.
३. बातमी घड ून गेले या घटना ंवर आधा रत अस यान े बातमीच े भूतकाळा ंत लेखन
करावे. munotes.in
Page 5
वृ प मा यमासाठी ल ेखन
5 ४. बातमी ल ेखन करताना तट थ भ ूिमका असावी . वतःची मत े य क नय े.
थोड यात , बातमी ही व त ुि थतीदश क असावी .
५. एखा ा समारंभाची बातमी अस यास आयोजन कोणी क ेले, अ य कोण होत े, पाह णे
कोण आल े होते यांचा उ ल ेख असावा .
६. बातमी ल ेखनात कोणा याही भावना द ुखावणार नाही याची खबरदारी यावी .
वृ लेखनाची प ती :
बातमी िमळवण े जसे मह वाच े असत े, तसेच बातमी िल िहणेसु ा तेवढेच मह वाच े असत े.
कारण बातमी वाच णारा वाचक वग हा वेगवेग या तरातला असतो . जसे-आिथ क ा ी या
ीने वेगवेग या तरातल े, नाग रक वाची जा णीव असल ेले- नसलेले, सुिशि त- कमी
िशकल ेले, जु या–न या िवचाराला ध न चालणार े, राजक य मत े आिण धम िवषयक
जािणवा असणा रे असे. यामुळे एखादी बातमी एखा ा या जीवनाशी , यवसायाशी स ंबंिधत
असेल, तर द ुस याचा या बातमीशी काहीही स ंबंध नस ेल. एखादी बातमी एखा ा या
मनावर प रणाम क न जाईल , तर दुस याला ती ु वाट ू शकत े. उदा. सरकारी नोकरी
क न स ुरि त जीवन जगणा या अिववािहत ीला जी बातमी मह वाची वाट ेल ती बातमी
चार म ुलां या रगाड ्यात अडक ून पडल े या ग ृिहणीला मह वाची वाट ेलच अस े नाही. हणून
बातमी िलिहताना समाजा या (वाचका ं या) गरजांचा आिण आकलन श चा िवचार करण े
आव यक असत े.
१.२.४ वृ लेखनासाठी या मह वा या गो ी :
१) बातमीचा मथळा कमीत कमी (चार त े पाच श दात ) श दात बातमीचा मह वाचा आशय
य करणारा , वाचका ंचे ल व ेधून घेईल असा सो या भाष ेत असावा . उदा. आभाळ
फाटून मुंबईत हाहाकार : वाहतूक उद् व त.
२) बातमी इतक अच ूक, प रपूण आिण साधार असावी , क ती वा च यान ंतर वाचका ं या
मनात कस लीही शंका राह नय े. येक बातमी या अ ंतरंगात या घटन ेची पा भूमी
आिण तपशील िदला तर बातमी प रप ूण रीतीन े समजत े आिण वाचका ं या मनात
कोणत ेच िच ह राहत नाही . ब याचदा बातमीम य े पूव संदभ ावा लागतो .
३) बातमी मा ंडणीचा म हा अितशय मह वाचा असतो . बातमीत सवा त मह वाची गो
(घटना / सरकारी िनण य / ध का द ेणारी घडामोड ) थम सा ंगावयाची असत े आिण
नंतर या बातमीचा व ृ ांत ायचा असतो .
४) बातमीत थल , काल आिण य या ंचा उ ल ेख असावा . एखादा न ेता िकंवा िस
य यांचा स ंदभ अस यास या या नावाला बातमीत यो य त े मह व ाव े. काही
वेळा मथळा थोड यात द ेऊन यात मह वप ूण य चा नामो ल ेखही आव यक
असतो .
५) िनवेदनाची मा ंडणी : बातमीचा मथळा ार ंभी िद यान ंतर मथ याच े थूल प ीकरण
ावे. यानंतर व ा कोठे, कोण या सभ ेत, कोण या ो या ंपुढे, कोण या िनिम ाने
बोलत होता याची मािहती ावी . अ य थानी कोण होत े, िशवाय कोण या म ुख
य या स ंगी उपि थत हो या ( य ितत या मह वा या अस यास ) यांचाही munotes.in
Page 6
यावसाियक मराठी
6 उ लेख करावा . आिण यान ंतर'......../ मुख पाह ण े/ मं ी महोदय प ुढे हणाल े', अशी
श दस ंिहता वाप न नवीन प र छ ेदाला स ु वात करावी ; आिण यात भाषणाचा सारा ंश
ावा. व या या प ूण नावाचा उ ल ेख ार ंभी एकदा आ यान ंतर पुढे केवळ आडनाव
अथवा या लोकि य नावान े व ा प र िचत अस ेल या नावाचा उ ल ेख क रावा.
यामुळे श दा ंची पुनरावृ ी टळ ेल.
६) बातमी व त ुिन पणे िलहावी . घटनेचे वृ जस े घडल े तसे ावे. काही बात या ंचा
अ वयाथ देणे यो य असत े.
७) बातमी वाच यान ंतर स ंपूण घटना / संग वाचका ंपुढे सा ात झाला पािहज े. यासाठी
संबंिधत घटन ेचा तप शील पूण व काट ेकोरपण े िदला जावा . काय, के हा, कोठे, कोणी व
का यासहा 'क' काराची उ र े वाचकाला िमळाली पािहज ेत, अशा प तीन े बातमी
िलहावी .
८) बातमी ही सामा य वाचकासाठी अस याम ुळे ती सवा ना समज ेल अशा प तीन े ितचे
लेखन करण े आव यक असत े. सा या आिण सो या भाषेत अच ूक बातमी तयार करण े
मह वाच े. यासाठी दोन यवधान े सांभाळावी लागतात .
अ) बातमी या िवषयावर अस ेल यािवषयातील त ांना बातमी वाच ून ित याम ुळे
यािवषयावर अ याय होणार नाही याची काळजी यावी .
ब) अगदी सामा यातील सामा य वाचकाला समज ेल अशा सो या भाषेत मांडणी झाली
पािहज े.
९) वत मानप ातील बातमी लािल यप ूण आिण आल ंका रक भाषा य ेथे कटा ान े टाळावी .
१०) नेम या सुबोध आिण अथ पूण श दांचा वापर बातमीत आव यक असतो .
वत मानप ातील मोजक जागा आिण अ यंत थोडा वेळ याकड े ल ठेवून बातमी
िलिहली पािहज े. बातमी तपशील असावा , बातमीत अकारण पा हाळ आिण श द
जंजाळ असणा या ंना जॉन रे यांनी पुढील सूचना िदली आहे- He that uses many
words for explaining of any subject both, like the cuttle fish, hide
himself, for the most part in his own ink.
११) बातमी लेखनािवषयी िनयम पाळाव ेत,.
१२) बातमी िलहीत असताना पुढील प ये पाळावीत.
अ) बातमी त य / सं था यांची बदनामी होईल असा मजकूर िलह नये.
ब) बातमीतील िवधान े स य आिण िन:संदी ध असावीत .
क) घट फोट , बला कार , ूर आिण िहडीस घटना यािवषयी या बात या तारत य राखून
आिण संयमपूण भाषेत िद या पािहज ेत.
१३) बातमीचा मसुदा व छ हवा. यात खाडाखोड नसावी .
१४) चौकटीतील बातमी :- यात काहीतरी जगाव ेगळा, वैिश ्यपूण िकंवा दय पश
िकंवा िवनोदी आशय असतो , अशा संगां या, घटना ं या बातमीला शाि दक मथळा
देता येईल असे नाही. मानवी मन वृ ी या ीने ती बातमी मह वाची असत े, हणून munotes.in
Page 7
वृ प मा यमासाठी ल ेखन
7 ितला Human Interest Story असे हणतात . अशी बातमी चौकटीत दे याची प त
आहे.
१५) बातमी या ल ेखनाइतक ेच वृ प ातील ित या मा ंडणीला (Lay-Out) आिण म ु ा र
रचनेलाही मह व असत े. मु णाच े तं आता इतक े िवकिसत झाल े आह े, क
मु ा रा ं या व ैिश ्यपूण रचन ेची मदत घ ेऊन बातमीची वाचनीयता (Readability)
आिण प रणामकारकता वाढवता य ेते. यासाठी बातमी ल ेखकाला
मु ा रचनाशा ाचीही (Typography) मािहती असावयास हवी .
१.३ पु तकपरी ण लेखन
मराठी म ये पु तकपरी णाची स ु वात इ ं जी कालख ंडापास ून झाली अस े हटले जात े.
िव णुशा ी िचपळ ूणकरा ं या ंथपरी णा मक व ंथकार मीमा ंसापर ल ेखनाची न द
आढळत े. ाचीन मराठी का य ंथांचे परी ण हा सव च समका लीन समी का ंचा आवडता
िवषय राही ला आहे. िवशेषत: िव णुशा ी िचपळ ूणकरा ंनी, 'िनबंधमाल े'तून ंथपरी णाची
जी वत ं परंपरा िनमा ण केली ती क ेवळ का य रिसका ं या भ ूिमकेतूनच आध ुिनक मराठी
' ंथपरी णाचा ' पाया ीपाद क ृ ण को हटकरा ंनी घातला . िविवध ानिव तारात ून या ंनी
'संगीत सौभ ', 'तोतयाच े बंड', 'रािगणी व ितची भाव ंडे', इ. लिलत कलाक ृत चे यांचे ंथ
परी ण याव ेळी ख ूपच गाजल े. ंथपरी क हा ल ेखक व वाचक या दोघा ंनाही माग दश क
ठरतो, अशी ी . कृ. को हटकरा ंची ा होती .
कथाकथन , वभावल ेखन भाषाश ैली या ीन े होणारी ंथपरी ण े ंथपरी का ंची वैयि क
पुनिन िम त कलाक ृतीच होय . नाट्यकृतीची स ंिहता, यि दश न, संघष , रसवता , वा यीन
शैली स ंवाद इ . कडे कला मक ीन े पािहल े पािहज े. ग. यं. माडखोलकर या ंनी केले या
ंथपरी णात िचिक स ेला का या मकत ेची जोड िमळा याच े िनदश नास य ेते. उदा.
आधुिनक किवप ंचक. संिवधानक , वभावल ेखन, भाषाश ैली उलगड ून दाखव यात
ंथपरी काच े दय उ क ृ रीतीन े ितिब ंिबत होऊ शकत े. न. िचं. केळकर या ंनी
िलिहल े या िविवध ंथां या तावन ेत कलाक ृतीचे भावस दय उलगड ून दाखवताना मध ुर
भाषाश ैलीचा यय य ेतो. ा. ना. सी. फडके हे देखील या बाबतीत स दय शोध व रस हण
यांवर भर द ेतात. सािह यक ृतीत य झाल े या भावभावना , िविश अन ुभव कला मक
पातळीव न यावा अस ेही ा. िद. के. बेडेकर स ुचवतात . स य, मांग य, ेम यां माण े
क पनार य भाव समजून घेतले तर ंथपरी ण ेही एक कला मानता येईल. वा. ल.
कुलकण ह े ंथातीलही एक कलास दया चा शोध घ े यास ाधा य द ेत होत े. िवशेषत:
ी.कृ.को हटकर , न. िचं. केळकर, वा. म. जोशी, ह रभाऊ व क ृ. . खािडलकर या ं या
ंथरचन ेचे परी ना मक समालोचन , रिसकता , व य िवषयाब ल आ था व
आ वाद मव ृ ी, चोखंदळपणा , स दयता या पातळीव नच क े याचे वाचायला िमळत े.
१.३.१ ंथपरी का ंचे गुण :
१) ंथपरी णात सािह यक ृतीचे मू यमापन समािव असत े. लेखकान े जे िलिहल े आहे,
या कलाक ृतीची सवा गीण ओळख सामा य रिसक वाचका ंना क न दे याची आ था
ंथ परी का ंजवळ हवी. munotes.in
Page 8
यावसाियक मराठी
8 २) ंथपरी काला रिसकता , अ यासप ूण िव ा , पांिड य, लेखक - कवी या
यि म वाचे पूण ान (ओळख ) व संबंिधत सािह यक ृतीची रचनेचे - िनिम तीचे
संक पना ंचे यो य भान पािहज े. हणज े सािह यक ृतीचे रस हण कर याची मता हवी.
३) ंथ परी काला सािह यक ृतीचे रह य उलगड ून दाखव याची िववेचक बु ी, सािह य
यवहार , वा यीन सं दाय यांचा पर परा ंशी असणारा अनुबंध ल ात घेऊन
कलाक ृतीचे मू यमापन अपेि त आहे.
४) ंथ परी कान े आपली मते रिसक वाचका ंवर लागू नयेत. वाचका ंनाही स दयता,
अ यास ू वृ ी, िवचार श असत े यािवषयी िव ास बाळगावा . या ीने अिधक
िनद ष , सवा गीण प रपूण ंथपरी ण कर याची मता बाळग याची अपे ा य
कर यात येते.
५) ंथपरी क बह ुत, चौखंदळ, अिभ ची संप न असण े आव यक आहे.
६) ंथ परी क प ुराणमतािभमानी , संकुिचत तस ेच ान - िव ान शाख ेत नव े िवचार - नवे
वाह याबाबतीत मागासल ेला, पूव हदूिषत नसावा .
७) कलाक ृतीचे अंतरंग उलगड ून दाखवताना आव यक अशी एका ता , िकमान
तट थव ृ ी बाळग यात गैर काहीच नाही.
८) सािह यक ृतीसह कवी , लेखका या प ूव परंपरेचे भान, समाज , भाषा, सं कृती यां याशी
असणारा ंथकाराचा अन ुभव समजाव ून घेणारा ंथ परी क आपल े काय चोख
बजावतो , याकड े ल व ेध यात य ेते.
९) ंथपरी कान े आपल े ान सतत अ यावत व प रपूण ठेवावे. आपली अिभ ची ,
िचंतन - मनन िनद ष राह याइतपत सािह य यवहारात द ता बाळग यास रिसक व
कवी, लेखक याम य े यांना मानाच े थान राहील .
१०) ंथ परी काला सव शा कला यािवषयीच े सव साधारण ान हवे. देश काल
प रि थती , सं कृती, लोकसािह य , लोकस ं कृती, वा यीन वाद, वा यीन परंपरा
यािवषयी साधक -बाधक मािहती पािहज े. ंथपरी णात यो य वेळी तारत यत ेने,
िववेचक समतोलब ु ीने या संक पना ंचा उपयोग कर याच े कौश य अस यास ंथ
परी ण अिधक प रपूण , िनद ष व व तुिन होईल.
१.३.२ ंथपरी ण कस े कराव े?
१. ंथकाराची ओळख / प रचय :-
ंथ परी णासाठी सु वातीलाच ंथकार कोण? कोण या सं दायाशी संबंिधत, यांचे
यि म व व लेखन िवशेष यासह यांना िमळाल ेले पुर कार , मानस मान यांचा थोड यात
िनद श करणे यो य ठरते. उदा. “सु िस ामीण लेखक सदान ंद देशमुख यांची सािह य
अकादमी ा कलाक ृती 'बारोमास '.” या ओळखीत ून यां याशी संबंिधत ंथाचे अंतरंग
काय आहे याचाही अंदाज वाचक रिसका ंना येतो. munotes.in
Page 9
वृ प मा यमासाठी ल ेखन
9 २. ंथाचे अंतरंग :-
या ंथाचे परी ण करावयाच े याचा आशय आिण िवषयास ंबंधी समप कतेने िववेचन करावे
लागत े. जेणेक न रिसक , वाचका ची ंथासंबंधी िज ासा जागृत होईल. िशवाय या
संबंिधत टीका - िटप णी, मते - मतांतरे याचीही उकल झाली पािहज े. तसेच ंथातील
िविवध करण े, िवभाग , खंड, पूवा ध - उ राध यांचीही न द, परी ण िवषया या अनुषंगाने
घेणे ेय कर ठरते. ंथ िवषयाच े वेगळेपणही सांिगतल े जाते.
३. ंथलेखन श ैली / वा यीन स दय िवशद कर णे:-
ंथपरी णात लेखकाच े यि म व, पु तक िलिह यामागची ेरणा, भूिमका सांगून
आ वाद म वा यीन स दय उलघड ून दाखवल े पािहज े. ंथातील जमे या बाजू िलिहताना ,
रस, अलंकार, क पना स दय , ितमा , तीक , श दस दय यांचाही उ लेख करावा लागतो .
काही वेळा का यप ं ही उ ृत क न यांचे ंथातील थान व मह व प क न
सांग यात येते.
४. ंथांचे साम य व मया दा:-
ंथपरी णात ही एक मह वाची बाजू असून वा यीन यवहारात या ंथाची दखल का
यावी लागत े हे नमूद करावे. स :ि थतीतील ंथाचे वेगळेपण, याचे काशन िव ातील
थान , तसेच तावनाकार यांनी िलिहल े या िवचारा ंचाही परामश यावा . यािशवाय
ंथातील दोष, ुटी, उिणवा, मया दा यांचे सुधारणा िववेचन करणे, यािशवाय ंथाची तांि क
बाजू उदा. मु णदोष , कालिवस ंगती, बाइंिडंग, मुखपृ , ंथातील आकृती, िच े व िदलेला
तपशील यांचाही यथायो य मू यमापनाचा मजकूर समािव करावा लागतो .
५. संक ण :-
याम य े ंथलेखक व काशक , आवृ ी, पृ सं या, िकंमत, पु तक िमळ याच े िठकाण
नमूद करावे लागत े. आणखी एक हणज े ंथपरी णा चा सु वातीचा मथळा आकष क,
ंथिवषयान ु प यो य श दात ल वेधी सुटसुटीत असावा . या वा यातच ंथ परी णा चा
म यवत आशय समािव असतो .
१.३.३ वेगवेग या सािह य - कारा ंतील ंथपरी ण :
१) कथास ं ह :- कथा लोकि य , रिसकि य वा य कार मानला जातो . मानवी
भावभावना , मनोिवकार , भावस ंघष य ांचे सम त ेने दश न कथास ं हात आढळत े. कथा -
लघुकथा, नवकथा , दीघ कथा तसेच रचनेनुसार वग करण करताना ामीण , दिलत ,
िव ानकथा , ीवादी असेही दुस या बाजूने िवषयान ुसार परी ण करता येते. कथेतील
संघष , यि िच े, भाषाशैली, जीवनान ुभव यांचाही सम त ेने शोध यावा .
२) का यस ं ह :- का यस ं हाचे परी ण मा चोखंदळ सा ेपाने करावे लागत े. यातील
का यिवषय , का यप ं , अनुभूती पारख ून यावी लागत े. ामीण - दिलत , ीवादी ,
नवका य , ग का य , खंडका य , भावगीत सं ह, आधुिनक का य, चारोळी का य, नाट्यगीत
यािवषयीच े का यस ं ह परी णाथ घेताना िनवडक का यप ं , आशयिवषय , munotes.in
Page 10
यावसाियक मराठी
10 लेखनश ैलीनुसार िवचार करावा लागतो . किवत ेतील 'का यमयता ', 'का यदश न', वा यीन
स दया ला ध न उलगड ून दाखव यास परी ण औिच यप ूण होऊ शकते.
३) कादंबरी :- कादंबरीतील जीवनपट अित भ य िवशाल असतो . कथानकाची स ंिम
गुंतागुंत, पा ांची गद , सम जीवनदश न, संघष पूण कथानक , जीवन िवषयक
त व ानिवचार , स दय , देश, थळकाळ , वातावरण , वा यीन स दय इ यादी सव
घटका ं या आधार े ंथ परी णास वाव राहतो . तसेच कादंबरी लेखन कारान ुसार ामीण ,
दिलत , वै ािनक , ादेिशक, सं ा वाही तथा नवकाद ंबरी लेखनाच े संकेत परी णासाठी
िवचारात घेताना अनुवािदत , भाषांत रत कादंब यांचे परी ण , मू यमापनाच े संकेतही
िवचारात यावे लागतात .
४) नाटक :-नाट्यकृतीचे परी ण १) संिहता आिण २) योग या दो ही ीने करता येते.
१) संिहता:- संिहतेनुसार िवचार करताना नाट ्य िवषयाच े कथानक , संघष , पा ,
संवादल ेखन, वगत , सूचकता या ंना ाधा य द े यात य ेते. यािशवाय नाट्य कारान ुसार
संगीत, सामािजक , दिलत , पथनाट ्य, ऐितहािसक पौरािणक असेही रचना - कार िवषय
कार उपल ध आहेत.
२) योग :- नाट्य योगाच े परी ण िवचारात घेत असता ना, नाट्यकलाव ंत, यांचा
अिभनय , संगीत, नेप य, वगत रचना या सवा ना वगळून नाट्य योगाच े परी ण होऊ
शकत नाही.
५) च र ंथ :- च र नायकाच े जीवन , कतृ व, आगळ ेवेगळे गुण - िवशेष यांचे अलौिकक ,
अि तीय लोको र काय , यां या आदशा चे भारावल ेपण या गो ी च र लेखकान े ंथातून
नमूद केले या असतात . यािशवाय च र नायका ं या जीवनातील स य घटना , थळ - काळ
- वातावरण , य यांचा स चा आलेख, व तुिन िच ण च र लेखनात आले अस याची
खा ी क न यावी .
६) आ मच र ंथ :- याम य े 'मी, मला, माझे' यावर आधा रत लेखकान े वतः या च
श दात िलिहल ेली वतःची जीवनच र कहानी असत े. साहिजकच अशा वेळेत
आ म दश न, आ मगौरव व मत समथ न यािवषयी अिधक भांडवल क न लेखन होणे
अपेि त नाही. सामािजक ि थती , कौटुंिबक खाजगी जीवन , यावसाियक जीवन तसेच
समकालीन य घटना संग यांचे दश न ामािणक आहे का? याचाही िवचार करावा
लागतो .
७) वैचा रक , समी ा ंथ :- समाजात िवचारव ंत, त ववेते, समी क , मा यवर मंडळी
बोधनपर लेखन करतात . सािह य - समाज – सं कृती, इितहास , स दय शा , राजकारण ,
सामािजक ि थती , ी - जीवन यासह िविवध िवषया ंवरील सािह यस ंशोधन , टीका
यावरील ंथांनाही काशनात वावर राहतो . लेखकांचा जीवन िवषयी ि कोन , संबंिधत
िवषयाच े ान, यांचा यासंग, सखोल िचंतन, िव ा यांचेही दश न घडते. धम ,
नीितिवषयक िवचारा ंचे िववेचन पौवा य, पा ा य सं कृतीचे तुलना मक दश न घडिवणारी
भा यकार मंडळी ही ंथ लेखन करतात . munotes.in
Page 11
वृ प मा यमासाठी ल ेखन
11 ८) लिलतग :- या काराम य े ामु यान े यि िच े, वास वण न, लिलत ल ेखन,
लघुिनबंध, आठवणी , हलकेफुलके रोचक ग या ंचा ंथपरी णात समाव ेश होतो .
वेगवेग या तरातील वैिश ्यपूण मरणीय य दश ने, यांचे गुणिवश ेष यासह
वासवण नपर ंथ लेखनात वासाची ेरणा, भूिमका, थळका ल देश, भेटलेली माणस े,
वैिश ्यपूण थळदश न, वासातील गमती-जमती , सां कृितक परंपरा या संदभा त दोन
देशांचे तुलना मक िववेचन, समाज यव था , राजक य प ती , यािवषयी गती, लेखकात
असल ेले िविवध अनुभव सदर या लेखनासाठी िवचारात यावे लागतात . वाहतुक या
सोयी, िनवास -भोजन यव था , टु र ट गाईड, ादेिशक लोकस ं कृती यासह
लोकस ं कृतीचाही संदभ ंथ परी णात येऊ शकतो .
९) संतसािह य :- संशोधन सािह या ंचा समाव ेश होतो. या ीने भगव ीता , ाने री,
तुकारामगाथा , दासबोध , एकनाथी भागवत यांसह वेगवेग या धािम क िवषयावरील ंथांचे
परी ण करता ना ितपा िवषय, मूलगामी टीका समजण े फारच चांगले. धम , सां कृितक,
पंथीयिवषयक ि कोन , त व ान, सां दाियक ी िवचारात यावी लागत े. यावेळेचे
थळ, काल, वातावरण भािषक िवशेष समकालीन लेखनाच े ंथरचन ेचे िवशेष ग - प
शैली इतर पूवा नुगामी ंथाचा व ंथक या चा भाव व संबंिधत लेखकाच े य िवश ेष
याचीही दखल ंथ परी णात घे यात येते
१०) संक ण िवषयावरील ल ेखन:- याम य े िवशेषतः शा ीय वा य , इितहास यासह
कलािवषयक - िश पकला , संगीत, िच पट , नाट्यिवषयक , िवषय ंथलेखनाचा परामश
घे यात येतो. िव ान , तं ान , खगोलशा , अंतराळ िव ान , शा ा ंची चा र े, यांचे
जीवन काय यावर भर देत असतो . मानवी सं कृतीची जडणघडण हो यात या शा ा ंचा
मोठा हातभार असतो . यि म विवकास , पाककलाकौश य यव थापनशा , यासह
कोशवा य , च र कोश िवषयावरील िनवडक - दज दार उपयु ंथांचा प रचय, परी ण
जाणकारा ंकडून क न दे याचा घात आहे.
उदा. ‘मराठी काद ंबरी’, ‘आशय आिण आिव कार ’ - डॉ. द ा घोलप
अ र वा य काशनान े कािशत क ेलेला डॉ . द ा घोलप या ंचा 'मराठी काद ंबरी : आशय
आिण आ िव कार ' ंथ हणज े मराठी सािह य िव ातील नव समी का ंना एक व ेगळा
माग दश क ठरणारा असा ंथ. ंथातील गा ंभीया ची ओळख गण ेश िवसप ुते यां या म ुखपृ ाने
होते.
कादंबरी वा य कार हा एका िव त ृत अवकाशाला मा ंडणारा वा य कार हण ून
ओळखला जातो . समाज , सं कृती, भाषा या ंचा अ वयाथ कादंबरीम य े लावला जातो .
साठो री काळाम य े मराठी काद ंबरी ही अिधकािधक जीवनािभम ुख होत ग ेली. िकंबह ना
समाजातील जीवनस वच या पटाम य े मांडले गेले. मराठी काद ंबरी ही ितचा आशय ित या
पबंधाचा आधार घ ेत आकारास आली . कादंबरी फ आकृतीबंधाने आकार घ ेत नाही तर
सामािजक -सां कृितक आशयात ून ती आिव कृत होत असत े. मराठी काद ंबरी या
समाजाम य े घडत े तो समाज महारा ीय समाज आह े. हणूनच महारा ातील सामािजक ,
सां कृितक ीन े िवचार होण े अ यंत आव यक आह े. munotes.in
Page 12
यावसाियक मराठी
12 कादंबरीतून आिव क ृत होत अस लेली श ैली आिण जीवनान ुभव याम य े अंतर असत े़.
आकृितबंधा या ीन े योगशील असत े. योगशीलता आशयभा रत असत े. या ीन े
गे या प ंचवीस वषा त मराठी काद ंबरीचे प कस े बदलत ग ेले, कोणता आिव कार कट
झाला, कोणत े समाज वा तव मा ंडले गेले यािवषयीच े िचिक सक िवव ेचन सदर ंथातून
आले आहे.
'मराठी काद ंबरी : आशय आिण आिव कार ' या ंथातून द ा घोलप या ंनी मराठी
कादंबरी या आशय आिण आिव कारा या ीन े अ वयाथ लाव याचा य न क ेला आह े.
याम य े कलावाद आिण जीवनवाद या ंना बाज ूला सा न तस ेच कलाक ृतीचा आशय आिण
आिव का र यांना वत ं ठेवून कलाक ृतीचा िवचार करण े यो य होत नाही ह े साठो री
काळाम य े मराठी समी ेतून िदसत े. सु वातीपास ूनच मराठी समी ा ही सामािजक -
सां कृितक च यात ून आकलन क न घ ेणारी होती मा साठन ंतर या काळात ती
अिधकािधक गडद होत ग ेली. या व पाचा िव चार सदर ंथा या आधार े द ा घोलप या ंनी
मांड याचा य न क ेला आह े.
मराठी काद ंबरीचे आशयस ू आिण पब ंधा या आधार े िववेचन करणा या या ंथाचे
िवभाजन दोन भागा ंम ये केले आहे. पिह या िवभागा ंम ये एकूण सहा ल ेख अस ून दुस या
िवभागा ंम ये आठ ल ेखांचा समाव ेश केलेला आह े. कादंबरीचा आक ृितबंध आिण समाज
यांना क वत ठ ेवून केलेले िववेचन व ैिश ्यपूण असे आहे. ंथातील िवव ेचनाचा म ु य रोख
न वदो र काद ंबरी मीमा ंसा कर याकड े आहे. या ंथातील अकरा ल ेख हे न वदो र मराठी
कादंबरीची मीमा ंसा करणार े आह ेत. एकूण चौ दा ल ेखांचा हा ंथ दोन िवभागाम य े
िवभागल ेला आह े. यातील पिह या िवभागा ंम ये 'आजची मराठी काद ंबरी: सां कृितक
प र े ', '१९९० नंतर या मराठी काद ंबरीतील योगशीलता ', 'कादंबरी वत मानाच े नवे
रिचत', 'नेमाडे भावातील मराठी काद ंबरी', 'भालच ं नेमाडे य ां या काद ंब यांचे
आिव कारिवश ेष', ' वातं यपूव मराठी ामीण काद ंबरी' अशा एक ूण सहा ल ेखांचा अंतभा व
केलेला आह े. एकूणच भारतीय स ं कृती या अन ुषंगाने िवचार क न महारा ातील समाज
सं कृती नजर ेसमोर ठ ेवून आपल े िववेचन केलेले िदसत े.
तर दुस या िवभागा ंम ये 'जागितक करणा या पा भूमीवरील आशयघन आिव कार ', 'िहंदू :
जग याची सम ृ अडगळ : सां कृितक प र े ', 'समकालीन समाज वा तवाचा पारदश
लेखाजोखा : आगळ',' 'ब -बळीचा ', ‘कृषीजन स ं कृती या म ू य यव थ ेची पुनमा डणी',
'समकालीन भारतीय समाज वा तवाची फ ॅ टसी : 'उज या स ड े या बाह या ’, ‘इि कलाब
िव िजहादची कथन यव था ’, ‘ ाम सम ूहा या ि थ य ंतराचे तळदश न’, ‘‘चारीम ेरा’ :
कृषी सं कृतीतील क ृषी यव थ ेतील भ ू-सां कृितक बदलाचा व ेध' असे एकूण आठ ल ेख
आहेत. या िवभागा ंम ये मु यतः काद ंबरीला क वत ठेवलेले िदसत े. न वदो री काळातील
समाज वा तवा या च यात ून मराठी काद ंब याकड े पािहल ेले िदसत े.
मराठी ामीण काद ंबरीची समी ा एक िविश भ ूिमका घ ेऊन याचा अ वयाथ लाव याचा
य न क ेला आह े. मराठीतील ामीण काद ंबरीतील ार ंभीची काद ंबरी, ितची िनिम ती,
वाटचाल यातील ि थ य ंतरे य ांचा शोध घ ेतलेला िदसतो . १८८८ मधील कृ णराव
भालेराव या ंची 'बळीबा पाटील ' यांचे योगदान यांनी प क न पुढे १९५० पय त या munotes.in
Page 13
वृ प मा यमासाठी ल ेखन
13 काळातील मराठी काद ंबरीचा िवचार , ितचे व प ितची सामािजकता , सं कृितकता
यािवषयीचा सिव तर अ या स याम य े मांडला आह े. यातूनच ारंभापास ून वातं यपूव
काळापय त ामीण काद ंबरीचे व प उलगडताना िदसत े. याम य े यांनी ामीण
कादंबरी या मया दासु ा दाखव ून िदल े या आह ेत. गे या अध शतका ंम ये कादंबरी ल ेखन
करणार े, देशीवादाची मा ंडणी करणार े मराठी सािह यातील एक मह वाच े नाव हणज े
भालच ं नेमाडे. नेमाडे यां या सािह याच े अनुकरण करणारा एक 'नेमाडपंथी' वग उदयास
आलेला िदसतो . यां या सािह या या स ंदभा त आरोप - यारोप करणा री बरीच समी ा
मराठीम य े उपल ध आह े. याचे तट थ िनरी ण करणा या ंथाम य े डॉ. द ा घोलप
यां या या ंथाचा अ ंतभा व करावा लाग ेल. या ीन े नेमाडे वाहातील , भावातील
कादंबरी, भालच ं नेमाडे य ां या काद ंब यांचे आिव कार िवश ेष ‘िहंदूः जग याची सम ृ
अडगळ : सां कृितक प र े ’ या ल ेखांमधून नेमाडे य ां या का दंबरी ल ेखनाचा भाव
तपासताना तस ेच या ं या आिव कार िवश ेषांचा व ेध घे याचा य न क ेला आह े.
याचबरोबर भालच ं नेमाडे यां या काद ंब यांची साम य थळे प क ेली आह ेत.
१.४ नाट्य व िच पटसमी ा
नाट्यसमी ा :-
नाटक ही एक क – ा य कला आह े. नाटके िलखीत आिण सादरीकरणा मक
( योगा मक ) अशा दो ही व पात आढळतात . यामुळे यांची समी ा दो ही तराव न
होते. ाचीन नाटका ंपे ा आध ुिनक नाटक े खूप वेगळी आह ेत. आधुिनक काळात
करमण ुक साठी हण ून इं जी नाटका ं या भावात ून अन ेक मराठी नाटक े िनमा ण झा ली.
यातूनच न या र ंगभूमीचा ज म झाला . ते हापास ून सािह या या ि कोनात ून मराठी
नाटका ंची िनम ती झाली . नाटकाची स ंिहता हा कल ेचा िवषय , तर या स ंिहतेचा योग हा
नाट्यकल ेचा िवषय अशी िवभागणी झाली .
नाटकाची समी ा स ंिहता आिण योग अशा दो ही कार े करता येते. संिहतेची िविवध
अंगाने वत ं पणे समी ा करता य ेते, तर योगाची समी ा मा स ंिहतेला ध नच करावी
लागत े. कारण नाटकात ून य झाल ेला नाट ्यानुभव रिसका ंपय त पोहोचला आह े क
नाही?, नाट्यानुभव कोण या कारणाम ुळे रिसका ंपय त पोहोचला ?, यात य ून काय आह े ?
हे सव समी काला सा ंगावे लागत े.
१.४.१ या या :
१) "नाट्यकृत या प रणामा ंचे मू यमापन करण े हणज े नाट्यसमी ा होय ."
२) "नाटकाची वा यीन िचिक सा आिण नाट ्य यो गांचे िववेचन हणज े नाट्यसमी ा
होय." - डॉ. चं कांत धांडे.
३) "नाटकाच े श द प साकारणारा नाटककार , नाट्य योगाचा िनय ंता िद दश क,
नाटककारा ं या पा ा ंना मूत प द ेणारा नट , नटाची कम भूमी असणारा र ंगमंच आिण या
सा याचा आ वाद घ ेणारा रिसक े क – या सा या ंना एक ग ुंफते ते नाटक .
नाटका या यशात या सा या घटकाच े मह व असत े. या घटक या चे माण यथोिचत
आहे िकंवा नाही हा िवचार हणज े नाट्यसमी ा होय ." munotes.in
Page 14
यावसाियक मराठी
14 ४) "नाटक कारापास ून रंगमंचावर या आिण पड ामा गील तं ानापय त सवा नी नाटका या
उभारणीत जो वाटा उच ललेला असतो याच े मू यमापन हणज े नाट्यसमी ा होय ."
५) "नाटकाची िक ंवा संिहतेची समी ा ही जशी नाट ्यसमी ा तस ेच योगाच े वेधक वण न
ही सु ा नाट ्यसमी ाच समजली पािहज े." – ाने र नाडकण .
६) "नाटका या य व ा य व पाची एक ीत समी ा हणज े नाट्यसमी ा होय ." –
माधव मनोहर .
१.४.२ नाट्यसमी ेचे व प
नाट्य समी ा ही यापक स ं ा आहे. नाटककाराची स ंिहता आिण र ंगभूमीवरील योग ही
नाटकाची दोन अ ंगे आहेत. संिहता (िलिखत) हा आर ंभ आिण े कांना येणारी रस तीती
ही फल ुती असा नाट ्य वास असतो . नाट्यसमी ा ही क ेवळ नाटका या स ंिहतेची समी ा
नसावी तर ती नाट ्य योगाची ही समी ा असावी . व. िद. कुलकण या ं या मत े,
"नाट्यसमी ा ही समी े या जातीतील एक व ेगळी जात (category) आहे." यां या मत े,
'नाट्यसंिहतेतील य ेक श दाबरोबर या य ेक श दाइतक ेच रंगमंचावरील या या
अवतार याला , अवतार या या तपिशलाला कला ्या समान मह व असत े, हे संपूण पणे
जाणणारे दोघेच जण असतात , एक िद दश क आिण द ुसरा समी क !" जर समी काचा
नाट्यसंिहतेपासून ते नाट्यप रणामापय त सव घटका ंशी स ंबंध अस ेल तरच ती समी ा
सवा गीण होत े. समी कास िविवध नाट्यांगाचे ान असायला हव े.
१.४.३ नाट्यसमी ेिवषयी काही अ यासका ंची मत े:
१. पु पा भावे- "एक कडे कला यवहारा या स ं कारान े समी का या म ू य यव थ ेवर
सं कार होत असतो आिण द ुसरीकड े चांगला समी क कला यवहारावर स ं कार करीत
असतो . अिभ ची या िन ल अशा ि य ेतला समी क हा एक द ुवा आह े.” नाट्य
यहारा शी समरस होऊन आ वाद घ ेणे आिण यापास ून दूर राह न व त ुिन प र ण करण े
हे समी काला एकाच व ेळी साधाव े लागत े.
२. शंकरराव मुजुमदार- “कवीच े क पनाचात ुय , सिवधानकाच े स दय , नाटकातील िवचार
आिण नटाच े अिभनय चात ुय इ यादी गो च े मम जाणत ेपणान े समज ून घेतले पािहज े.”
३. माधवमनोहर - “नाट्यसमी ेत म ूळ नाट्यव त ू व नाट्यव त ूला अनुसरणारा
रंगमंचावरील अिभन ेता आिव कार एक अिभ ेत असतो . केवळ नाट्यसंिहतेची समी ा ही
सािह य समी ा मांडली पािहज े. नाट्यसमी ा अनेकिजनसी असत े. मूळ नाट्यव त ू
का य प असत े पण नाटक जोवर रंगभूमीवर सादर होत नाही तोवर याला नाट्य प ा
होत नाही. हणून नाटका या य व ा य व पाची एकि त समी ा हणज े
नाट्यसमी ा होय .” असे यांचे मत आह े.
४. ल मण द ेशपांडे- “समी ा हट यावर नाट ्यकृती या ग ुणदोषा ंचे िव ेषण अप े ीत
आहे. नाटक हा सािह य कार असला तरी तो जे हा रंगभूमीवर येऊ लागतो ते हा
िद दश का या मा यमात ून नवी कलाक ृती िनमा ण होते. नाटकाची भाषा सािह याला ध न munotes.in
Page 15
वृ प मा यमासाठी ल ेखन
15 असत े. पोशाख , नेप य, रंगभूषा, अिभनय , वर, आवाज ही सु ा भाषाच असत े.
समी कान े कलांचा सम स न अनुभव े कांपय त पोहोचवण े हणज े समी ा असे मी
समजतो ."
५. डॉ. चं कांत धा ंडे- "भाषांत रत नाटका ं या तावना , नाटककारा ंची आ मच र ,
नटां या आठवणी या सव सािह याम य े समी ािवचार िवख ुरलेला आह े असे यांना वाटत े."
१.४.४ नाट्यसमी काच े गुण :
१) नाट्यसमी काला नाट ्यसमी ाही े क आिण रंगकम या ं यामधील द ुवा अस याच े
भान असाव े.
२) नाटक करणा याला कर याची व पाहणा याला पाह याची ी द ेणे हे समी ेचे मु य
काय असत े.
३) नाट्यसमी काकड े रिसकता , संवेदन मता , मम ही स दय ी असायला हवी.
४) समी काची नजर चौकस हवी, चौफेर वाचन हवे.
५) वाचन करताना ते अ यासप ूण असायला हवे. दैिनक वृ प ापास ून इितहासापय त
आिण च र वा यापासून किवतापय त सात यान े वाचन करायला हवे.
६) आधुिनक काळात मह वा या असणा या िव ान - तं ान , कृषी पया वरणवा दी
िवषयाची ओळख ही याला असायला हवी.
७) चौफेर वाचनाबरोबरच नृ य, संगीत, गायन, िच कला , िश पकला , थाप यकला ,
अिभनय यासार या कलांची ही मािहती याला असायला हवी. याने या कलांकडे
रिसकत ेने पाहायला हवे कारण या कला नाटकाशी संबंिधत आहेत.
८) समी कान े िविवध योगशरण कलां या अंतरंगातून वाहणा रे समाज जीवनाचे आिण
मानवी मनाच े खेळ दाखिवणार े वाह, िविवध कलांचे िविवध देशात, देशात आिण
एकूणच जागितक तरावर असणार े वेगळेपण िकंवा सा य याची कारण े यािवषयी
जाणून घेतले पािहज े.
९) भारतीय नाट ्य पर ंपरा ितच े व प व ैिश ्ये, पा ा य नाट्यपरंपरा ितचे व प
वैिश ्ये, भरतम ुन या नाट्यशा ाबरोबर पा ा य नाट्यशा कालौघात यात होत
असल ेले बदल, आधुिनक काळातील रंगभूमीवरचे िविवध वत मान वाह यािवषयीची
मािहती िमळव ून याने अ यास केला पािहज े.
१०) नाट्य योगा या वेळी तो नाट्यानुभवाचा आ वाद घेत असतो . यावेळी याची वृ ी
चोखंदळ असली पािहज े, चांगले काय, वाईट काय हे याने अचूक िटपल े पािहज े.
११) पु पा भावे यां या मते, “कोण याही नाट्य योगाचा ा य अनुभव केवळ या या
भािषक व पाशी आिण वािचक अनुभवाशी िनगिडत असतो . समी काला नाटक
ऐकताना भाषेचा 'कान' तर असावा लागतो च पण याचबरोबर इतरही आवाज
' वनीिवश ेष' या या कानापय त पोहोचवाव े लागतात . munotes.in
Page 16
यावसाियक मराठी
16 १.४.५ नाट्य योगाच े समी ा ल ेखन कर याप ूव कोणती काळजी यावी /
नाट्यसमी ा ल ेखन कस े कराव े :-
१) या नाट्य योगाची समी ा करा यची आह े ते नाटकाचा योग पाह याआ धी या
नाटकाची स ंिहता वाचावी . समजा नाटकाचा पिहला योग अस ेल आिण त े नाटक
पु तक पात कािशत नस ेल तर समी कान े नाटककार , कलाव ंत, िद दश क
यां याशी स ंवाद साधावा .
२) नाटककाराला अप ेि त असल ेला नाट ्यानुभव नाटका या सादरी करणात ून ययास
येतो का ? ते पाहाव े.
३) नाटकाची क ृती जशी अस ेल, ( ऐितहािसक , पौरािणक , सामािजक , कौटुंबीक इ.)
यानुसार न ेप य, काशयोजना , पा संगीत, वेशभूषा केली गेली आह े का त े पाहाव े.
४) नाटका या िद दश काने नाट्यानुभव देताना अ य काही त ं ाचा वापर क ेला आहे का?
आिण क ेला अस यास कोण या त ं ाचा वापर क ेला आह े तेही पाहाव े.
५) नाटकातील म ु य आिण अ य पा े यांचा अिभनय या भ ूिमकेला याय द ेणारा आह े
का? अस यास यािवषयी आिण नस यास का नाही , ते पाहाव े.
६) श दाच े वजन , दोन श दातील अ ंतर, तसेच डो यात ून कट हो णारा भाव , श दफेक
करताना हाता ंचा केलेला स ुरेख वापर , आंिगक अिभनय या गो चाही उ ल ेख
करावा . यामुळेच अिभनयातील व ेगळेपण, वैिश ्य रिसका ंना कळतील .
७) नाटककारान े नाटकाची स ंिहता नाट ्यानुभवान ुसार िलिहली आह े, क नाट ्यानुभव
साका शकणार े कलाकार डो या ंसमोर ठ ेवून केली आह े याकड ेही ी टाकावी .
८) नाटक वात ं आह े, क का पिनक ; आधा रत आह े, क पा ंत रत क भाषा ंत रत
आहे. भाषांतर अस ेल तर म ूळ नाटक कोणाच े आहे?, मूळ नाटक कोण या भाष ेतील
आहे?, या नाटकाची िकती पा ंतरे आिण भाषा ंतरे झाली आह ेत? मूळ नाटक
िमळव ून ते वाचाव े. या मूळ नाटकाच े साम य कशात आह े ा सव गो चा शोध
नाट्यसमी कान े यावा .
९) एखाद े नाटक जर कथा िक ंवा काद ंबरीवर आधा रत अस ेल तर ती म ूळ कथा िक ंवा
कादंबरी वाचावी . जेणेक न कथा िक ंवा काद ंबरी या त ुलनेत नाटकाच े साम य िकंवा
ुटी न दिवता य ेतील.
१०) पा ा य नाटका ं माण े पा ा य कथा/कादंबरीव न नाट ्यसंिहता िलिहली ग ेली अस ेल
तर याप ैक कोणता आिव कार चांगला आह े याचाही उ ल ेख करावा .
११) जर, जु या नाटकाच े नवीन नटस ंचातील योग अस ेल तर तो पाह याआ धी जु या
नाट्य योगाची उजळणी करावी . जुना योग आिण नवा योग ात काय फरक
आहे ाची न द करावी .
१२) नाट्य योग योगशील , यावसाियक क फािस कल आह े याचाही उ ल ेख करावा . munotes.in
Page 17
वृ प मा यमासाठी ल ेखन
17 १३) नाटका या योगाची समी ा ही याव ेळ या योगाव न होत असत े. िजथे योग
सादर होत आह े तेथील रंगमंच हा मह वाचा असतो . यामुळे योगा या
व पान ुसार मािहती गोळा क न समी ा करावी .
१४) नाटकाच े परी ण करताना समी काला म ूळ संिहतेतील म यवत क पना ,
नाटककाराच े यि म व, िद दश काने नाट ्यसंिहतेची क ेलेली मा ंडणी, नेप य,
काशयोजना , रंगभूषा, वेशभूषा, पा संगीत, पा ां या र ंगमंचावरील हालचाली ,
श दफ ेक, पा ांचा अिभनय , अिभनयाची जातक ुळी, नाटका या यशाच े साम य
कशात आह े?, वतं भाषा ंतर, पांतर, ायोिगक - यावसाियक , शोकांितका क
सुखांितका, कौटुंिबक, ऐितहािसक क राजक य , सामािजक क यि क ी इ.
यािवषयाची ही िट पणी यात असावी लागत े. यासाठी समी काच े यि म व
सुजाण, यासंगी, संवेदन म , मम ाही स दय ी असणार े अ ावधानी असाव े
लागत े.
१.४.६ िच पटसमी ा :
'िच पट ' हे क ा य मा यम असून ते जनसंवादाच े भावी साधन आहे. सािह यान े
जीवनाची सव अंगे यापली आहेत. िसनेमा अथा त िच पट म ये अनेक कलांचा संगम
झालेला िदसतो . भ य देखावे, प िटंग, ने दीपक फोटो ाफ , नाट्य, संगीत, नृ य, कथा,
का य यां यातून िच पट सुंदररी या गुंफलेला असतो . मानवी मनाला स दया चे, नािव याच े
आकष ण आहे. वत मानकाळ , भूतकाळ आिण भिव यकाळ या सव च काळात डोकाव याच े
तसेच रसा वाद दे याचे चंड साम य िच पट या कलेम ये आहे. दादासाह ेब फाळक े,
स यिजत राय, ही शांताराम यां यासह अनेक िद गजांनी या सािह या या आधार ेच
आप या ाना या क ा वाढव या आिण एकापे ा एक सरस आिण सकस अशा कलाक ृती
समाजाप ुढे सादर के या. िच पट िवषयक सािह य , तं कलाकार तसेच रिसका ंनाही
उपयु आहे. कोठे आहोत ? कोठे जायच े? याची उ रे सािह याम ुळे मानवाला िमळतात .
गे या वीस पंचवीस वषा त मराठी भाषेम ये िच पट िवषय ंथलेखन होऊ लागल े आहे.
ंथ हे श द बनलेले असत े. नाटकाप े ा िच पटा ंम ये कॅमेरा ारे या या समीप जाऊन ते
य िटपल े जाते. या वरदानाचा अचूक वापर क न संवादािशवाय य बोलक े केले जाते.
हणूनच हटल े जाते नाटक ऐकायच े असत े आिण िच पट पाहायचा असतो . िसनेमा ही
केवळ करमणुक ची गो न हे तर ते एक शा आहे. िच पट िवषयक लेखनाला एक वतं
अि त व आहे. हे लेखन हणज े िच पटकार व वाचक यां यातील दुवा साधण े हे या
लेखकाच े काम आहे.
युिमए बंधूंनी पॅ रस येथे २९ िडस बर १८९५ रोजी जगातील पिहला िच पट सादर केला.
िच पटा ंचे असे अ ुत योग यांनी वेगवेग या देशात केले. १८९६ म ये हा योग
मेि सकोम य े कर यात आला . ते हा तेथे सु िस रिशयन ल ेखक मॅि झम गॉक हे
उपि थत होते. यांनी हा िच पट पािह यान ंतर यांना िच पटाब ल जे वाटल े ते यांनी
िलिहल े. हा लेख ४ जुलै १९९६ म ये वत मानप ात छाप ून आला होता . हीच जगाती ल
पिहली िच पट समी ा अस े हटले जाते.
एखादा िच पट पािह यान ंतर आप याला या िच पटािवषयी ज े जे वाटत े ते ते सांगणे
िकंवा िल िहणे हणज े िच पट समी ा होय . munotes.in
Page 18
यावसाियक मराठी
18 १.४.७ िच पटसमी ेचे व प
१) िवषय :-
िच पट समाजातील अन ेक िवषया ंवर आधा रत असतात . उदा. धािम क, ि यांिवषयी ,
देश ेम, ऐितहािसक , इ यादी . या िच पटािवषयी आप याला समी ा करायची आह े, तो
िच पट कोण या िवषयाशी िनगिडत आह े याच े वण न कर णे. तसेच तो िवषय कशा कार े
हाताळला ग ेला आह े याचे वण न कर णे.
२) समाज मनावर होणार े प रणाम :-
िच पटाम ुळे समाजातील लहान मुले, युवक, ि या, पु ष या ं या मनावर काय प रणाम
होईल याचा उ ल ेख करावा . तसेच तो िच पट एका िविश वयोगटातील म ुलांनी पहावा क
पाह नय े हे सु ा नमूद कराव े.
३) अिभनय :-
िच पटातील नायक -नाियका , खलनाय क-खलनाियका या ं या अिभनयान े या पा ाला
पुरेपुर याय िमळाला आह े का? याचेसु ा वण न कर णे. जसे क , िच पटात एखादा द ु:खद
संग असला क त े पाहणा याला रड ू येते िकंवा एखा ा खलनायकाची भूिमका इतक
पुरेपुर असत े क , े कां या मनात या यि िवषयी ेष िनमा ण होतो .
४) भाषा :-
िच पटाची भाषा कोणती आह े. एखादा िच पट जर अन ुवािदत अस ेल तर याच ेसु ा वण न
करणे. िविश भाष ेतील एखाद े वा य कशा कार े हटले गेले आहे ते पाहण े.
५) संवाद:-
िच पटा तील स ंवादफ़ेक कस े आहेत, एखा ा भाषेतील एखादा स ंवाद िविश कार े हटला
जातो. जो कायम समाजातील य मनावर िब ंबवला जातो .
६) कथानक :-
िच पटातील कथानकाच े वण न कर णे. िच पटात अनेक घटनांची मवार रचना असत े. या
घटना िविश मान े रचले या असतात . या रचनेतून नटां या कृती, यांची वभाव
वैिश ्ये, भोवतालच े सामािजक वातावरण , पर परस ंबंधांतून िनमा ण होणार े संघष हे सव
घटक उलगडत जातात . कथे या भावाशयासिहत नटां या कृतीतून िनमा ण होणा या
घटनेमधून कथानक उलघडत जात े.
munotes.in
Page 19
वृ प मा यमासाठी ल ेखन
19 आपली गती तपासा :
: तु ही वाचल े या कोण याही लिलत सा िह यक ृतीची समी ा व ृ प ासाठी िलहा .
१.५ समारोप :
अशा कारे वत मानप ातील व ृ लेखन , पु तक परी ण , नाट्यसमी ा आिण िच पटसमी ा
यावर ी ेप टाकता येतो . वृ देणारे प हणजे व ृ प होय . वृ हणजे बातमी . वृ ांचा
ज मच वाता दे यासाठी झाला . एखादी घटना कोठे घडले ?, क े हा घडले ?, कसे घडले ?,
काय घडले ? वृ प हे ान व मािहती िमळिव याचे म ुख मा यम आहे . वत मानप ातील
वृ लेखन करताना या या व पाम ये शीष क ,वृ ाचा ोत , थळ, िदनांक, िशरोभाग ,
सिव तर व ृ यामा यमात ून सहा क कारा ंची उ रे देत बातमी काळजीप ूव क िलिहलेली
असावी . पु तक परी ण स ंदभा त म ूळ ंथ, ंथाचे लेखक , ते या स ं दायाम ये िलिहतात तो
सं दाय, याची पा भ ूमी, ंथ लेखनाची पा भ ूमी, ंथातून मांडले गेलेले िवचार , ंथाचे
साम य , मया दा , लेखकाचा िवचार यािवषयी अ यास क न न ंतर भा य करणे यो य ठरते .
नाट्यसमी ा करताना संिहता आिण योग अशी दो ही अ ंगे ल ात घेऊन नाट ्यसमी ा
करावी लागते . कधीकधी स ंिहता असेल तर फ स ंिहता िवचारात घेता येते . िच पट
समी ेम ये िच पट , याचा प रणाम ल ात घेऊन याचे िवषय , कथानक , भाषा, संवाद,
अिभनय आिण समाज मनावर होणारा प रणाम ल ात घेतले जाते . अशा रीितने
वत मानप ासाठी कोण या कारचे लेखन करावयाचे आहे अथा त याचे व प ल ात घेऊन
वृ लेखन , पु तक परी ण , नाट्य समी ा आिण िच पट समी ा या ंचे लेखन करता येते .
१.६ संदभ ंथ सूची
१) यावहा रक मराठी . - ल.रा.निसराबादकर
२) यावहा रक मराठी . -डॉ. नेहल तावर े ( संपादक )
३) ंथप र ण - व प आिण स ंक पना .- ा. डॉ. मधुकर गण ेश मोकाशी .
How to read a film - James Monaco
िसनेमाची गो -अिनल झणकर
The Five C's of cinematography
munotes.in
Page 20
यावसाियक मराठी
20 १.७ सरावासाठी
अ) रका या जागी यो य श द िलहा .
१) वृ हणज े ............ होय.
२) बातमीचा पिहला प र छ द हणज े बातमीचा ............... होय.
३) संपूण बातमीचा अक बातमी या ............ असतो .
४) ................ हे जनस ंवादाच े एक मह वाच े साधन आह े.
५) ...................... जगाचा एक िदवसाचा इितहास अस ेही संबोधतात .
६) मराठीम य े ंथ परी णाची स ु वात ........... कालख ंडापास ून झाली अस े हंटले
जाते.
७) ..................... 'िनबंधमाल े'तून ंथपरी णाची वत ं परंपरा िनमा ण केली.
ब) लघु री
१) बातमी िलहीत असताना कोणत े प ये पाळावीत.
२) वृ लेखना या प ती प करा .
३) कोणी क ेले या ंथपरी णात िचिक स ेला का या मकत ेची जोड िमळा याच े िनदश नास
येते?
४) कोण या ीन े होणारी ंथपरी ण े ंथपरी का ंची वैय क प ुनिनिम त कलाक ृती
हणून ओळखली जातात ?
५) नाट्य समी काच े यि म व कस े असाव े लागत े?
६) नाट्य समी काच े मु य काय कोणत े?
क) दीघ री
१) वृ लेखन हणज े काय? ते सांगून वृ लेखनाच े व प प करा .
२) ंथपरी ण हणज े काय? ते सांगून ंथप र णाच े व प प करा .
३) ंथपरी ण हणज े काय? ते सांगून ंथप र णाची उि े प करा .
४) नाट्यसिम ेचे व प प करा .
५) नाट्यसमी का या अ ंगी कोणत े गुण असाव ेत.
६) िच पटसमी ेचे उ ी प करा .
७) िच पट समी ेचे व प प करा .
munotes.in
Page 21
21 २
आकाशवाणी मा यमासाठी लेखन
अ- ुितका ल ेखन, ब- नभोनाट ्य क – जािहरात ल ेखन
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ नभोनाट ्य- ुितका- पक आिण इतर वा य कार व मा यम पांतरणे
२.३ आकाशवाणी काय मातील िनवेदकाच े थान व मह व
२.४ आका शवाणी काय मातील उ ोषणा
२.५ रेिडओ जॉक
२.६ रेिडओ जॉक च े काय
२.६.१ रेिडओ जॉक च े यि दश न ( यि म व)
२.६.२ रेिडओ जॉक च े िनवेदन व भाषा भ ु व
२.६.३ सारांश
२.६.४ नमुना
२.० उि े
हा घटक अ यास यान ंतर आप याला प ुढील उ ेश सा य करता य ेतील.
१) आकाशवाणी मा यमाची ओळख , व प , वैिश ्ये, या ी , साम य व मया दा
यानात य ेतील.
२) आकाशवाणी मा यमातील ुितका लेखन, नभोनाट ्य व जािहरात लेखन,
सादरीकरण आिण िविवध वा य कार व सारमा यम े यांचे वेगळेपण ल ात य ेईल.
३) उपरो तीनही मा यम लेखनाची भािषक ( वण) कौश य े व मता िवकिसत
होतील .
४) नोकरी यवसायाची व त ुषांिगक कौश याची मािहती व आव यक लेखन
कौश या ंचे संपादन व उपयोजन करता य ेईल. तसेच सज नशीलत ेचा िवकास होईल . munotes.in
Page 22
यावसाियक मराठी
22 ५) आकाशवाणीवरील उपरो तीनही मा यमा ंतून य काय माचा अनुभव घेता
येईल तस ेच याच े िनरी ण करता येईल.
६) मराठी भाषा आिण उपरो तीनही मा यमा ंचे िव ा या ना अ यावत व गत
ानाची ओळख होईल.
७) िव ा या ची वण मता िवकिसत होईल. या घटका ं या लेखनाची व वणाची
आवड िनमा ण होईल. तसेच मा यमाचा जनमानसावरील भाव-प रणाम अ यासता
येईल.
८) उपरो तीनही मा यम व मुि त-इले ॉिनक मा यम े यांचा पर परस ंबंध व वेगळेपण
समजाव ून देणे.
२.१ तावना
भारताम य े नभोवाणी या (आकाशवाणी ) क ाची सु वात 1922 म ये झाली. इंिडयन
ॉडकाि ट ंग कंपनी माफ त या कालावधीत मुंबई व कोलकाता (कलक ा ) येथे
आकाशवाणी काय माच े सारण सु झाले. हैसूर सं थानमाफ त 1935 साली रेिडओ
क ाला आकाशवाणी हे नाव िदले. यानंतर 1937 म ये भारत सरकारन े हे नाव वीकारल े.
यथावकाश आकाशवाणी क े िवकिसत झाली. क ांची सं याही सव भारता म ये मोठ्या
माणात वाढली . याम य े लेह, तवांग यासारखी दुग म क े आिण अंदमान, िनकोबार ,
ल ीप यासारखी दूरची िठकाण ेही समािव आहेत.
मु यतः भारतात आकाशवाणीव न 21 मु य भाषांतून तसेच 246 बोलीभाषा ंतून काय म
सा रत होतात . यातून ान, मािहती , मनोरंजन, उ ोधन ही उि ्ये सा य होतात .
याचबरोबर जा तीत जा त लोकांपय त आज भारतीय आकाशवाणी जाऊन पोहोचली
आहे. ‘बह जन िहताय -बह जन सुखाय’ हे आकाशवाणीच े ीद आहे.
आकाशवाणीच े जुने प पाहताना 1876 म ये ‘ ॅहम बेल’ने लावल े या दूर वनी या
शोधात ून व पुढे 1895 म ये ‘माक नी ’ या इटािलयन शा ान े लावल े या िबनतारी संदेश
यं णे या शोधाच े िवकिसत प हणून आकाशवाणीला ओळखल े जाते. 1924 म ये म ास
(आजच े चे नई) येथे पिहला रेिडओ लब थापन झाला. पुढे 1926 म ये इंिडयन
ॉडकाि ट ंग कंपनी या खासगी कंपनीने भारत सरकारशी करार क न मुंबई व कलक ा
येथे रेिडओ क सु केले. हैसूर सं थानान े 1935 म ये थापल े या रेिडओ क ाचे
‘आकाशवाणी ’ हे नाव भारत सरकारन े देशातील सव रेिडओ क ासाठी वीकारल े. 2
ऑ टोबर 1953 रोजी आकाशवाणीच े पुणे क सु झाले. ‘गीतरामायण ’ हा काय म
येथेच सा रत झाला. ‘िविवध भारती ’ याच वा तुत सु झाले अशी मािहती गोपाळ आवटी
यांनी िदली आहे.
आकाशवाणीची िवदेशी सेवा 54 देशांम ये उपल ध आहे. उदू आिण इं जी भाषां यित र
भारतीय उपखंडातून बोल या जाणा या 7 भारतीय भाषांतून आिण 16 िवदेशी भाषांतून
िविवध काय म सा रत होतात . आकाशवाणी हे मा यम भारत सरकार या मािहती आिण
नभोवाणी खाते व शासक य भावाखाली असल ेले संपक मा यम आहे. रा ा या munotes.in
Page 23
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
23 िनिम तीला व समाजा या िवकासाला हातभार लाव यासह दुस या बाजूने जबाबदार , सु
नाग रक बनिव याची जबाबदारी आकाशवाणी ा मा यमावर असत े. तसेच नवरा
िनिम ती, सवा गीण िवकास , रा ीय एका मता , सव धम समभाव , भािषक एका मता
यासाठीही भारतीय आकाशवाणी काय रत असत े. सरकारी योजना , सरकारची धोरणे,
उि े आिण शासक य -रा ीय काय म व यातील संदेश लोकांपय त पोचिव यासही
आकाशवाणी आघाडीवर आहे. शासक य िनयं ण अस याम ुळे आकाशवाणीला काय म
सादर करताना सजग रहावे लागत े व जबाबदारीन े कामकाज पाहाव े लागत े, करावे लागत े ही
व तुि थती आहे.
भारत सरकार या मािहती आिण नभोवाणी खा या ंमाफ त सार भारती ा महामंडळांतग त
आकाशवाणी व दूरदश न क ाचे कामकाज चालत े. आकाशवाणीच े महािनद ेशक खा या या
मं यांनी सुचिवल े या आिण सारभारती मा यता ा योजना काया ि वत करतात .
आकाशवाणीव न ामु यान े संगीत, नाटक , िनवेदन व िन पण धान काय म,
बातमीप , मिहला ंसाठी आिण बालका ंसाठी काय म, ामीण आिण शेतीिवषयक काय म,
शै िणक काय म तसेच रा ीय काय मांतग त येणा या वैिश ्यपूण काय मांचाही याम य े
समाव ेश असतो . यापैक तुत अ यास मात आकाशवाणी मा यमा ंसाठी ुितका
लेखन, नभोवाणी आिण जािहरात लेखन यांचा अ यास आप याला करावयाचा आहे.
आकाशवाणीला माग या काळात (ि िटश राजवटीत ) ‘इंिडयन ॉडकाि ट ंग कंपनी’ असे
हटल े जात होते. या या पुढील काळात ‘इंिडयन ॉड कॉप र ेशन’ आिण वातं यानंतर या
कालख ंडात ामु यान े ‘ऑल इंिडया रेिडओ’ या नावान े ओळखल े जात होते. यथावकाश
भारत सरकार या मािहती आिण सारण िवभागाकड ून भारतीय आकाशवाणीच े कामकाज
सु कर यात आले. िहंदी आिण इं जीतील रा ीय काय म सादर हो यासह थािनक
ादेिशक भाषेतूनही काय म सारण हो यास ाधा य िमळाल े. मुंबई येथे आकाशवाणीच े
मु य काया लय असून आकाशवाणी क देखील मोठ्या सं येने िव तारली आहेत. आज
संपूण देशभर एफ.एम. क आिण लघुलहरी क ांमधून िविवध काय मांचे सारण व
सह ेिपत कर यात येतात. रा ीय व थािनक पातळीवरील कलाकार , नेते, नामवंत व े,
मं ी महोदय , अिधकारी , जाणकार िवशेष त मंडळी यांना काय मांसाठी िनमं ण िदले
जाते. आकाशवाणीच े िविवध काय म भारतासह सव दूर िठकाणी सादर कर याच े धोरण
आहे. भारतीय मु य एकवीस भाषेतून व अनेक बोलीभाष ेतूनही, िवदेशी भाषेसह काय म
सादर कर यािवषयी िविवध उप मा ंचे आयोजन केले जाते. शासक य धोरणास अनुस न
मया िदत वातं य आिण अिभ य या क ा सांभाळून अिधक सजगत ेने काय म सादर
कर याच े आ हानच आकाशवाणीला पेलावे लागत े.
आकाशवाणी (रेिडओ) हे फ ा य मा यम असून आजही भारता तील ामीण , दुग म,
ड गराळ भागात िवजे या अभावी िकंवा वीज िवतरणा या सम य ेमुळे सव सामा य जनतेला
आकाशवाणी (रेिडओ) हेच साधन जवळच े व सोयी कर वाटते. छोटासा रेिडओ वासात ,
शेत-म यावर , काया लयात व इतर ही जवळ ठेवता येतो व हवे ते काय म ऐकता येतात.
िवशेषतः कानस ेनांसाठी संगीत-नाटक , िच पट गीत-संगीत काय मांची पव णीच असत े.
िशवाय इतर िविवध काय मही लोकि य रिसकि य असतातच ! िजथे-ितथे दूरदश न संच
नाहीत वा सोशल मीिडया -साधन े (मोबाईल र ज) उपल ध नाहीत . माग या काळात munotes.in
Page 24
यावसाियक मराठी
24 खेळां या धाव या वण नाचे ेपण ऐकताना जणू काही ते डो यासमोर उभे राहते! यातील
संवेदनशील अनुभूतीचाही यय येतो. अथा त याम य े समालोचका ंचे खास कौश य ही
वाखाणता येते.
आकाशवाणीवरील काय म रिसक ो या ंना आप या आवडीन ुसार व सोयीन ुसार ऐकता
येतात. सा र -िनर र -उ च िशि त -अ पिशि त यांचेसह समाजातील सव घटका ंसाठी
(कौटुंिबक पातळीवरही ) काय म वणाचा लाभ घेता येतो. सव सामा य जनतेचे मनोरंजन,
बोधन कर यासह यांना मािहती पुरिवणे, माग दश न करणे, सरकारी काय म उप म
जनतेपय त पोचिवण े यासह जनमत तयार करणे. यात बदल घडवून आणण े याक रता
आकाशवाणीसारख े संपक मा यम उपयु आहे. िवशेषतः रा ीय काय मात जनतेला
सहभागी क न घेणे यांना यो य तो संदेश देणे यासाठी आकाशवाणीव नही ेपणास
ाधा य िमळत े. ािशवाय थािनक , ादेिशक भाषेसाठीही आकाशवाणीवर िनयोिजत वेळ
उपल ध असतो . काय मांतील िविवधता , सु ा य- प आवाज , सुगम-हळूवार, मधुर
संगीताची जोड आिण उ कृ िनवेदन. या वैिश ्यांमुळे आजही आकाशवाणी आपल े थान
िटकव ून आहे. ‘बह जन -िहताय -बह जन सुखाय’ हे आकाशवाणीच े ीद असून ते िकती साथ
आहे याची खा ी पटते. उ म आवाज , उ कृ संवाद आिण संभाषण कौश य , काय माचे
भावी -प रणामकारक िनवेदन, ल वेधी व ृ वशैली, यासह बह ूतपणा आिण दांडगा
जनसंपक असणा या ंना आकाशवाणीवर नोकरी - यवसाया या भरपूर संधी अस याच े िच
पाहायला िमळत े. अथा त यासाठी या या े ातील पा ता , गुणव ा आिण कौश य े
अंतभू त आहेतच हे वेगळे सांगणे नकोच !
तरीही आकाशवाणीवरील काय म फ एकदाच व तेही िनयोिजत वेळेतच ऐकणे श य
असत े यामुळे ो या ंना आकाशवाणीवरील काय माची वेळ पाळण े बंधनकारक व
कधीकधी गैरसोयीच ेही ठरते. िशवाय यातील य काय मा या वेळेस पाहता येत नाही.
आवाजाव न ओळख कळून येते. या अथा ने आकाशवाणी या काही मया दा, ुटी
समजतात . फ ‘ ा य’ मा यम हणूनच याकड े काही ोतृवृंद दुल करतात .
आकाशवाणी क ात क मुख, काय म िनिम ती िवभाग, जािहरात िवभाग आिण सारण ,
ेपण िवभाग , वृ िवभाग ा अंतग त वेगवेगळे काय माच े सारण कर यात ा
काय मांतग त सादरीकरण कर यास अिधकारी व कम चारीव ृंदाचे सहकाय लाभत े. तसेच
आकाशवाणीसाठी लेखणात भाषण , मुलाखत , पक , संवाद, बातमीप े, िवशेषवृ ांत,
लेखन, ुितका, नभोनाट ्य लेखन, शै िणक काय मांचे लेखन, वाता प , संगीत िवषयक
काय म, गीत-संगीत िवषयक काय म डा िवभाग यांचा समाव ेश असतो . वा यीन व
कलािवषयक काय मांतून रिसक ोतृवृंदांची अिभ ची उ नत क न यात यो य ते वळण
लाव याच े काय केले जाते. तसेच रिसक जाणकार ो या ंकडून आकाशवाणीवरील िविवध
काय मांचे मू यांकन क न घेताना यातील ुटी व मया दा दूर कर यािवषयीच े आ ासन
दे यात येते. ो या ं या प यवहारात ून व अ यावत संपक णालीत ून ो या ंचे अिभ ा य
येत असतात . यांचेसाठीही खास काय मांचे आयोजन केले जाते आिण ो या ं या मतांचा
िवचार कर यात येतो. आकाशवाणीच े िनयम व अटी यां या अधीन राह न ो या ंना भेटीचे
िनमं णही िदले जाते व यांना िवभागातील कामकाजािवषयी मािहती िदली जाते.
आकाशवाणीकड े िविवध दुिम ळ विनम ुि तिफत चा समृ सं हालय आहे. यािवषयी munotes.in
Page 25
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
25 ऐितहािसक , सां कृितक ्या मह वही यामुळे ल ात घेता येते. िवशेषतः गीत, संगीत,
भाषण िवषयक विनम ुि तांचा सं ह वैिश ्यपूण ठरतो.
ान-मािहती -तं ाना या आज या जागितक करण , नव-जागितक करणा या पधा मक
काळात करमण ूक, मनोरंजन े ात िविवध मा यमा ंची चलती आहे. तसेच रिसक - े कांना
िविवध मा यम े व साधन ेही उपल ध झाली आहेत. तरीही केवळ वनीवर आधा रत हे
ऐकमेवाि तीय मा यम हणज ेच आकाशवाणी होय! याम य े फ श द, संवाद आिण संगीत
व वनीस ंकेत यां या साहा यान ेच काय म सा रत केले जातात . यातील काय मातील
भाषा सोपी, छोटी वा यरचना , वणस ुलभ नादमय भाषा, लयब आवाज , इ. िवशेष
मानताना आकाशवाणीवरील काय मांचे िनवेदनही वाही गितमान शैलीत, वणस ुलभ
अशा प तीन े सादर केले जाते.
अलीकडील काळात आकाशवाणीकड े अ याध ुिनक नवीन िडिजटल तं ान उपल ध झाले
आहे. ा सुिवधेमुळे काय म नावी यप ूण , ल वेधी, आकष क व पात सादर होऊ लागल े
आहेत. तसेच मु य हणज े िविवध भारती ही िव ापनस ेवाही सु झा याची मािहती
िमळत े. इतर मा यमां माण ेच आकाशवाणीवरही जािहराती सा रत होतात. यामुळे ते
देखील उ प नाच े एक मह वपूण साधन झाले आहे.
आकाशवाणी मा यमा ंतील तुत अ यास घटकात ुितकाल ेखन, नभोनाट ्य लेखन व
जािहरात लेखन यािवषयी ठळकपण े िलिहताना हे मा यम भावी ठर यासाठी ामु यान े
‘ ा यभान ’ अिधक सजग असण े ज र असत े. सव काय म मु यतः ‘ वनी’ (आवाज ) या
ारेच य होतात एवढे समजल े तरी आकाशवाणीच े बल थान ल ात घेता येते, अिधक
तपशीलवार मािहती व लेखनही पुढे िदलेले आहेच!
महारा रा यात 28 आकाशवाणी क े आह ेत. पुणे, नागपूर, जळगाव , औरंगाबाद ,
को हाप ूर, सांगली, परभणी , र नािगरी ही यातील काही मोठी क े आहेत. यातील ‘पुणे
आकाशवाणी ’ हे म यम लहरी चॅनेल आिण ‘िविवध भारती पुणे 101 एफएम चॅनेल’ असे
दोन रेिडओ चॅनेल काय रत आहेत. ‘ लोबल मराठी ’, ‘सं कृती या पाऊलख ुणा’, ‘युवावाणी ’,
‘ यि व ेध’, ‘स ाह िवशेष चचा ’ हे काय म जगभरात लोकि य आहेत.
आणखी एका िवशेष गो ीची न द करताना आकाशवाणी या 240 पे ा अिधक वािह या 85
पे ा अिधक देशांत ‘ यूज ऑन एअर’ या सारभारती या अिधक ृत ॲप ारे ऑनलाइन
प तीन े ऐक या जातात . रेिडओ या इितहासात थमच सारभारती या ोता संशोधन
टीमने अॅपवरील आकाशवाणी या ऑनलाइन ो या ं या सं येची वग वारी केली आहे.
२.२ नभोनाट ्य, ुितका, पक आिण इतर वा य कार व मा यम
पांतरणे – वैिश ्ये
१) कथा-कादंबरी-किवता -नाटक -आ मकथा -च र व िनबंध लेखन हे अवा चीन
वा य कार आहेत.
२) नाटक क- ा य व पात सादर होताना यात नाटककार , िनमा ता, िद दश क,
संगीत, रंगमंच (नेप य) व कलाकार आव यक असतात . नाटक हे अनेक े कां या munotes.in
Page 26
यावसाियक मराठी
26 समोर सादर केले जाते. े कांना नाटक य रंगमंचावर ऐकता येते-पाहायला
िमळत े.
३) एकांिककेत कालावधी अंदाजे ३० िमिनटा ंचा असतो . यात मया िदत पा े असतात .
रंगमंचाची आव यकता असत े. एकांिकका -नाटकात पा े आिण संवाद आव यक
असतात .
४) पथनाट ्य हे मु यतः रंगमंचिवरिहत असू शकते. साव जिनक िठकाणी , चौकाचौकात ,
बाजारात सोयी कर िठकाणी गद या वेळेत सादर केले जाते. (वेळ - ३० िमिनटा ंचा
अवधी )
५) एकांिकका -नाटक -पथनाट ्य यां याही पधा असतात . यासाठी काही िनयम
असतात .
६) एकांिकका (वन ॲ ट ले) तर नाटकात साधारण दोन अंक व यातही वेशानुसार
रचना असत े.
७) एकांिकका व नाटकात केशभूषा, वेषभूषा, संगीताची जोड िदली जाते. ठरािवक
िदवशी , ठरािवक वेळेतच रंगमंचावर सादर कर याचा घात असतो .
८) किवता लेखन व सादरीकरण एकपा ी असत े, हा वा य कार भाविवणारा , भाव पश
असतो . किवता गायनान ुकूल प मय व गेय असत े.
९) किवता , कादंबरी, कथेचे वाचन आपण आप या सवडीन े कोठेही क शकतो . कथेचा
आवाका छोटासा , मया िदत व पाचा असतो . कादंबरी लेखन िव तीण तेने,
बह पृ सं थेत, अनेक करणात मुि त व पात िलिहली जाते. कादंबरीचे नाट्य
पांतर व िसनेमा पांतरणही केले जाते. कथेचे पांतरणही नभोनाट ्यात होऊ
शकते.
१०) नाटक -एकांिकका याम य े अिभनय , संवाद, पा े, कथास ंघष अंतभू त असतात . तर
नभोनाट ्यात मया िदत पा े व संवाद पान े ते सादर होताना , ते फ
आकाशवाणीवरील ा य मा यम ठरते, वेळही फ ३० िमिनट े. नाटक व एकांिकका
मधील पा े लेखका यावतीन े बोलत असतात . या दो ह म य े संघष नाट्य-उ कष िबंदू
ल वेधी ठरतो. एकांिकका -नाटक देखील आकाशवाणीवर ा य व पात सादर
होतात .
११) कादंबरी-कथा लेखना या प ती व कार आिण नाट्यलेखना या प ती व कारही
वेगवेगळे व ठरलेले असतात . मा तरीही कादंबरी-नाटक -नभोनाट ्य, एकांिकका,
पथनाट ्य याम य े यि दश न, (पा ) संवाद, नाट्यमयता , संघष , भावदश न-कथानक
इ. काही समान गुणधम अंतभू त असतात .
असे हे साधारण गुणिवश ेष व वेगळेपण सांगता येतील. आकाशवाणी हे सवा त जलद,
वेगवान असे ा य मा यम हणून ओळखल े जाते. मािहती व संदेशाचे सारणही श य
ितत या लवकर होऊ शकल े. माग या काळात ‘िक लारी ’ येथे झाले या ती भूकंपाची munotes.in
Page 27
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
27 मािहती आकाशवाणी वृ ांकनाम ुळेच सव वेगाने पोचली . यामुळे मदत काय , बचावकाय
देखील सु कर यात आ याची मािहती िमळत े. आजही हवामान अंदाज, आप कालीन
प रि थती संबंधी संदेश आिण मािहती सव संबंिधतांपय त पोहोचव यात आकाशवाणीसारख े
मा यम उपयोगी पडते.
ुितकाद ेखील आकाशवाणीच े ा य मा यम आहे. याम य े नाटक , का यवाचन , िवषय
चचा , संवाद, मुलाखती यांचा आव यक तो भाग घेऊन ते लेखन ुितकेसाठी पु हा िलिहल े
जाते. ुितकाद ेखील मया िदत वेळेसाठी सादर करताना यात िवषयाच े नावी य असत े.
२.३ आकाशवाणीवरील काय मातील िनवेदकाच े थान व मह व
१) आकाशवाणीतील िनवेदक ( व ा ) - यां यािवषयी िलिहताना काय माच े िनयोजन -
यव थापन करणे. यासह काय म िनयोिजत वेळेस (यो य या िदवसात ) पूण
कर याची जबाबदारी पार पाडतो .
२) िनवेदकाकड े सोपिवल ेला काय म िवषय व प , यो य या प तीन े सादर कर या साठी
ल ावे लागत े. तसेच काय मासाठी कलाकार िनवड, व े, संगीत िनयोजन ,
लेखक, िद दश क यांची नावे िनि त क न काय म आयोिजत करणे, सादर करणे
गो ी काळजीप ूव क पहा या लागतात .
३) यि गत ्याही ोतृवृंदांना आवडणा या काय मात ल वेधून घे यासह , काय म
पूण होईपय त ल वेधून घे यासह , काय म पूण होईपय त अवधान िटकिव याच े
आ हान िनवेदकाला वीकाराव े लागत े.
४) काय माच े िनवेदनही प आवाजात , वणस ुलभ, अलंकार व बोजड श दिवरिहत ,
थोड यात , मु ेसुद व सुगम शैलीत करावे असा संकेत असतो . भािषक सरिमसळ असू
नये. यात िव ा ाचुय नकोच . कृि म, नाटक प रभाषा ोतृवृंदांना आवडत नाही.
५) आकाशवाणी हे फ ा य मा यम असताना िनवेदकाची वाही भाषाश ैली, धारदार
व ृ व, िच मय शैलीत वण न य होणारी असत े. िनवेदनातून घटना संगाचे अनु प
दश न ो या ंना घडिवता आले पािहज े. यातच काय मातील िनवेदका या यशाची
पावती िमळत े. िनवेदनात ठळक व मह वा या मुद् ांना थान देत काय म
अिभ चीस ंप न कर याची जबाबदारीच िनवेदक पार पाडीत असतो .
२.४ आकाशवाणी काय मातील उ ोषणा
आकाशवाणीवरील काय माच े नाव, (शीष क-उपशीष क) सादरकत , कलाकार यांची नावे
आिण वेळ यासाठी िनवेदकांची िनयु केली जाते. िनवेदकाकड ून यो य यावेळी
काय मांची उ ोषणा क न काय म सा रत होतो.
काही काय म िद ली , मुंबई व आकाशवाणी या इतर क ाव न सह ेिपत केले जातात .
उदा. िद लीव न िद या जाणा या रा ीय बात या ंची वेळ सव भारतभर एकच असत े. munotes.in
Page 28
यावसाियक मराठी
28 यावेळी उ ोषक थािनक काय म संपवून िद लीवरील सा रत बात या ंची वेळ घोिषत
करतो . अशा त हेने काय मां या अदलाबदलीची घोषणा िनवेदक करतो .
िनवेदक काय माच े व प सांगून ो या ंचे ल वेधून घेतो. काय मातील वेगळेपण, ारंभ
यािवषयीची भाषा ो या ंना आकष क व भावी रीतीने िनवेदक सादर करतो . अनाव यक ,
पा हा ळीक तपशील टाळून यो य या समप क श दात यावहा रक भाषेत िनवेदक
काय माची उ ोषणा करतो . सवा ना सहज समजेल अशी भाषा िनवेदकाकड ून वापरली
जाते. अ यथा ो या ंशी संवाद साधताना कृि मता वाटते. िशवाय ोतेही उ कृ
िनवेदनाअभावी काय माशी, एक प होत नाहीत व रसा वादात अडथळा िनमा ण होतो.
िनवेदनातील वा येही लहान -सहान ठेवावी लागतात . यामुळे ती वणास व आकलनास
सुलभ होतात .
आकाशवाणीतील काय माचा ो या ंवर प रणाम साधताना व भाव िनमा ण करताना
ो या ंचे ल सु वातीपास ूनच वेधून घे याची जबाबदारीच िनवेदकाची असत े. यासाठी
सरळ-सो या श दात िवषय-आशयान ु प िनवेदन करावे लागत े. यातील मु य व म यवत
क पना , िवचारस दय , ो या ं या मनावर ठसले पािहज े यासाठी िनवेदक काळजी घेतो.
िनवेदन ि ल असून चालत नाही. केवळ भािषक अिभनयात ून िनवेदन कर याच े कौश य
असत े. हेही ल ात घेतले पािहज े. िनवेदकान े ो या ंशी संवाद साधताना , थोडासा णभर
िवराम (पॉज) घेताना, ती जागा संगीताने, वनीन े भ न काढली जाते.
थािनक मया िदत अंतरातील एफ.एम.चे सारण १९९० या सुमारास आकाशवाणीन े
सु केले. एफ.एम. सारण मु यतः ८०-९० िकमी या प रघात ा य व पात प व
सु ा यत ेने ऐकायला िमळत े. िवशेषतः सामािजक ि थतीगतीला अनुस न लोकस ं कृती व
लोक यवहार , लोकभाषा यांना म यवत ठेवून सारण केले जाते. ा काय मात संगीत,
सािह य , सं कार, यापार िवषया चा समाव ेश कर यासह थािनक बोलीभाषा ंना देखील
ाधा य िमळत े. आकाशवाणी माण ेच यातील ‘िविवधभारती ’ची सेवा सु असत े. गीत,
संगीत, िच पट , खेळ, कलािवषयक मािहती आिण ग पा या व पात ो या ंशी संवाद
साध यात येतो. थािनक कलाकारा ंना येथे संधी िदली जाते. े क, ोतेही या या
प रसरातील थािनक अस यान े रिसकत ेने काय म ऐकले जातात . लोकस ंगीता या
काय मासह ज री माण े इतर काय मातही लोकस ंगीताचा बाज वापरला जातो. िविवध
सार मा यमा ं माण े एफ.एम.चे सारणही आज या घडीला लोकि य ठरले आहे असे
िदसून येते. िदवसभरात ठरािवक वेळेत िविवध व पात काय म सादर होतात . उदा.
सािह य , लोककला , लोकस ं कृती, परंपरा इ. िवषयक काय मांचा समाव ेश यात असतो . हे
सव काय म दज दार, सु ा य, रिसकि य कर यात रेिडओ जॉक चा सहभाग मह वाचा
ठरतो. याचे काय , यि म व , एफ.एम. रेिडओवरील काय माची भाषा, िनवेदन आिण
एकूणच ा काय माच े व प व तं इ. सव काही त णाईला जवळच े वाटू लागल े आहेत
हेही मा य करता येते. रेिडओ जॉक ला काय म सादरीकरणाच े व प मािहती होताना
िनवेदनातील लय, आवाजातील चढ उतार यासोबत संगीत वनीचा वापर यांची यथायो य
मािहती असत ेच. गीत-संगीत व लोकगीता ंचे पारंप रक प तीन े उपयोजन कर यास
एफ.एम. रेिडओ काय मात आधुिनकताही येत अस याच े जाणवत े. ( रिम स संगीत). munotes.in
Page 29
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
29 २.५ रेिडओ जॉक
उि े:
१) रेिडओ जॉक या कामाच े व प उलगडण े.
२) रेिडओ जॉक या कामाच े मह व समजाव ून सांगणे.
३) रेिडओ जॉक च े यि म व आिण या याकड ून सादर होणा या काय माच े तं यांची
मािहती क न देणे.
तावना
रेिडओ जॉक (Radio Jockey) ही संक पना आकाशवाणी (नभोवाणी शी) संबंिधत असून
‘एफ.एम.बँड’ चा उदय झा यापास ून सवा ना प रिचत झाला आहेच. आकाशवाणीवरील
काय मातील उ ोषण ेसह ो या ंना मनोरंजनात सहभागी क न घे याची जबाबदारीच
रेिडओ जॉक ची असत े. काय मा या आ वादाबरोबरच रेिडओ जॉक या िनवेदन
कौश यास िस ी देखील िमळू लागली आहे. रेिडओतील काय मात ो यांना िखळव ून
ठेव याच े यास कसब वैिश ्यपूण समजल े जाते. अ (घोडा) शय तीतील घोडे वाराला
‘जॉक ’ संबोधतात . याचे काय व घोड्याला पळिव या या प तीबाबत आिण घोड्या या
वेगाला िदशा दे याचे काय व शेवटी अ शय त यश वीपण े िजंक यासाठी ा जॉक ला
य ना ंची पराका ा करावी लागत े. हेच ‘रेिडओ जॉक ’ बाबत हटल े जाते. काय मातील
उ कृ िनवेदन, ो या ंशी संवाद साध याची मनमोहक , आकष क शैली, काय म
संचालनाच े उ कृ कसब रेिडओ जॉिककड े असण े यो य ठरते. आप या देशात 1967
साली आकाशवाणीची ‘िविवध भारती ’ ही िव ापन सेवा सु झाली. ा सेवेचा मोठ्या
माणात िव तार होऊन ‘एफ.एम. रेिडओ टेशन’ िकंवा ‘लोकल रेिडओ टेशन’ नावान े
छोटी क े सु झाली आहेत. केवळ लोकर ंजन िकंवा मनोरंजन हेच मू य ठेवून
आकाशवाणीची ही सेवा िवनाम ू य यापक अशी सेवा समजली जाते. आज या जागितक-
नवजागितक करण , उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या यापारी , यावसाियक पधा मक
युगात सव े ात बदल होताना मनोरंजन े ही यास अपवाद नसून एफ.एम.रेिडओ
क म य ेही उ ोजक - यावसाियक यांनी आघाडी घेतली आहे.
२.६ रेिडओ जॉक च े काय
एफ.एम. रेिडओ क ात एकापे ा अिधक रेिडओ जॉक काय रत असतात . काही वेळा ा
रेिडओ जॉक म ुळेच काय म ओळखल े जातात व ते लोकि यही होतात . उदा.
‘आर.जे. ाज ा ’ (आर. जे. -रेिडयो जॉक ) िकंवा ‘आर.जे.आयेशा के साथ’ इ. बॉिलव ूड
तसेच मराठी कलाकार व िविवध े ातील काय रत िस लोकि य असामी देखील रेिडओ
जॉक हणून कामकाज पाहतात व उ कृ सेवा बजावतात . रेिडओ एफ.एम. क या
शहरात आहे या शहराचा सवा गीण प रचय यास असण े यो य ठरते. या शहराचा
सां कृितक इितहास , भूगोल आिण समकालीन घटना घडामो डी िवषयी मािहती क न
यावी लागत े. एकूणच रेिडओ एफ.एम.क ाशी याची सवा गीण जवळीक असावी लागत े. munotes.in
Page 30
यावसाियक मराठी
30 य एफ.एम. रेिडओ क ात रेिडओ जॉक ला काया लयात बराच वेळ थांबून काय माची
पूव तयारीसाठी बराच वेळ ावा लागतो . संबंिधत काय माच े व प ल ात घेणे, मािहती व
संदभ गोळा करणे, यांचा अ यास , िटपण तयार करणे, काय माच े नावी य िटकिव णे,
भािषक कौश य आ मसात करण े, िनवेदनाची तयारी करणे व ो या ंचे काय माकड े ल
वेधून घेणे यासाठी यो य ती काळजी यावी लागत े.
२.६.१ रेिडओ जॉक च े यि दश न ( यि म व)
रेिडओ जॉक हा ामु यान े एफ.एम.क ा या सू संचालकच होय. ा काय मातील अनेक
घटका ंत उदा. गाणी, संवाद, बात या , मुलाखती , घडामोडी , मािहतीपर काय म यांना एक
गुंफून एक सलग अनुभव दे याचे कौश य सा य करतो . यायोग े यि म वाचा ययही
ो यांना येऊ शकतो .
अशा अनेकिवध ा य (मा यमातील ) काय मांतून रेिडओ जॉक च े िनवेदन व संवाद
कौश य कट होताना यां यातील बोल याचा आ मिव ास, ामािणकपणा ,
हजरजबाबीपणा , बह ुतपणा , अ यास ूवृ ी, रिसकता , सृजनशीलता आिण मािहतीचा
प रचय होऊ शकतो .
संबंिधत काय मा या संदभा त रेिडओ जॉक ला सव सामा य यवहार ान व गांभीय वृ ी
असण े देखील मह वाचे असत े. हसत-खेळत मुलाखती व ग पां या काय मात ो या ंना
सहभागी क न घे यासह दुःखद ांजली िवषयक काय मात धीरगंभीर शांतपणे संवाद
साधण े व ो या ंना देखील गंभीर वातावरणाचा यय येईल याचे भान ठेवावे लागत े.
एफ.एम.क ातील रेिडओ जॉक ला सामा य ा नासह िविवध े ातील अ यावत व
नावी यप ूण मािहतीचा साठा असावा लागतो . कला, ि डा े ािवषयी बोलताना यािवषयी
संपूण मािहती अ यावत व प रपूण ठेवणे. ि केट, कबड्डी, हॉक , फुटबॉल े ािवषयी
काय म करताना खेळाचे िनयम, पूव ितहास , खेळाडूंची नावे व यां या कामिगरीबाबत
यो य ती मािहती असणे मह वाच े असत े. यायोग े ो या ं या ानात भर पडून काय मही
रंगतदार , मािहतीप ूण होईल यात शंका उरत नाही . यासाठीही बरीच पूव तयारी रेिडओ
जॉक ला करावी लागत े.
२.६.२ रेिडओ जॉक ची िनवेदन शैली व भाषा भ ु व
१) रेिडओ हे केवळ ा य मा यम अस या ने रेिडओ जॉक ला िनवेदनातून-बोल यात ूनच
य होता येते. माणभाष ेपे ा बोली व यवहार भाषेतूनच संवाद साध याच े याचे
कौश य असत े. घरगुती व पातील जवळीक साधणारी भाषा ो या ंना पसंत पडते.
अ छा , ओ.के. बे ट, गुड, थॅ स, यार अशा श दा ंसह त णाई या माट भाषेत
बोल याची संधी िमळत े.
२) रेिडओ जॉक काय माच े संचालन करताना मराठी , िहंदी, इं जीतही बोल या चे
कौश य रेिडओ जॉक कड े असत े. ा िविवध काय मातील बह भािषक हणून
सहभागी होताना आणखी एखादी भारतीय वा िवदेशी भाषा देखील आ मसात के यास
फायदा होतो. munotes.in
Page 31
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
31 ३) काय माच े व प व वेळ देखील ल ात ठेवणे. उदा. राखी पौिण मा, सं ांत, िदवाळी ,
रमजान ईद, नाताळ या सणांचे मह व व ऋतुमान ल ात घेऊन एखाद े गीत, शेर,
शायरी , का यप ं , संदेश-िवचार पे न काय माची रंगत वाढिवता येते. यासाठी
िस कलाकारा या शैलीत एखादा संवाद व गीत देखील सादर के यास काय म
हलका फुलका अिभ चीस ंप न होतो, काय मातील िनवेदनाला शोभा येते, ोतेही
आनंदाने सहभागी होऊन रेिडओ जॉक या िनवेदनाशी एक प होऊन काय माचा
आनंद लुटतात .
रेिडओ जॉक या गोड, सु ा य-भाषा, माधुय धान आवाज , श दाथा चा यो य मेळ साधण े
गरजेचे असत े. श दो चार अचूक व यथायो य अस याकड े ल ावे. न, ण, श, स, , ड,
द, क, ख, प, फ अ रा ंतील फरक समजून घेत याचे वेगळेपणही सांभाळाव े. उदा.
राजधानी , शासन , पया वरण, ग ह म ट, ित ा , भाषण इ. यो य ते वरय ं ातून प ो चार ,
ासगती , आवाजातील आरोह -अवरोह याकड े कटा ान े ल िदले पािहज े. तसेच
िनवेदनशैलीत अध िवराम , िवराम यासह भावस ंसूचन-उ ारवाचक श द, शोकभाव श द,
सहमती -नकाराथ ि या- िति या यथायो य प तीन े उ चार यात रेिडओ जॉक च े यश
असत े. यासाठी उ म दजा ची विनयोजना देखील असत ेच, संगीताची धूनही पूरक ठरते.
इथेही भाषा भ ु व व स न खेळकर यि म व मह वा चे असत ेच! यासाठी रेिडओ
जॉक ला वेळोवेळी सराव, इतर मा यवर सू संचालका ंचे, व या ंचे माग दश न आिण
वाचात ा ंचे माग दश न घेतले जाते. रेिडओ जॉक या िस ह त चातुय पूण हजरजबाबी
शैलीमुळेच ‘रेिडओ िमच ’, ’रेिडओ िसटी’ सारख े क तुफान लोकि य झाले असे हणता
येईल. बह भािषक श द, वा य योजना व पु हा मातृभाषेतून संवाद साधण े, एकाच वेळी
मु य िवषयाशी अनु प इतर िवषयाला हळूवार पश कर यासह तुत िवषयाला हात
घालून यथोिचतपण े काय माचा समारोप केला जातो. संगीत योजन ेसह िहंदी, इं जी,
मराठी श दां या एकि त वापरात ून वापर यात येणारी भाषा येथे ऐकायला िमळत े. कॉप र ेट
सं कृतीची यवहारोपयोगी , कामचलाऊ भाषा ती हीच होय! बह भाषा िम णाची लकबच
इथे ऐकायला िमळत े.
आपली गती तपासा
: आकाशवाणीवरील तु हांस आवडल े या एखा ा काय माच े गुणिवश ेष सांगा.
२.६.३ सारांश
आकाशवाणी मा यमाच े व प , ा य मा यमा ंतील िविवध लेखन कारा ंची मािहती याचा
िवचार आपण इथ े केलेला आह े. जागितक करणा या पधा मक काळात टे नोस ॅ ही
मा यमा ंचे आकाशवाणीसाठी उपयोजन करता येते. काय मांतील भाषेची भूिमका, िविवध munotes.in
Page 32
यावसाियक मराठी
32 भािषक आिव कारा ंचे व प , िविवध काय मांतील लेखन संिहतांचा अ यास करता येतो.
तसेच आकाशवाणीवरील िविवध काय मांतील िनवेदकांचे थान व यांचे काय समजून
घेतले असता रेिडओ एफ.एम.चे व प व वैिश ्ये यानात य ेतात. एफ.एम.-काय मातील
नोकरी यवसाया या ीने माग दश न हण ून एफ.एम.जॉक च े काय , याचे यि म व व
िनवेदन कौश य हे देखील मह वाच े असतात . आकाशवाणी या िविवध काय मांतून वण
कौश याच े मह व, गरज, काय व व प िव ा या ना समजाव ून देणे व भािषक कौश य े
िवकिसत करणेिवषयी मािहती यातून िमळत े.
२.६.४ नमुना
अ. दीघ री
१) जनसंपका चे भावी मा यम हणून आकाशवाणीच े मह व िवशद करा.
२) आकाशवाणीच े व प व उि े िलहा.
३) ‘आकाशवाणी हे ा य मा यम होय’ - साधार िलहा.
४) एफ.एम.रेिडओ जॉक चे यि म वाचे पैलू सांगा.
५) आकाशवाणी या बदल या व पाची चचा करा.
६) एफ.एम.रेिडओ जॉक या िनवेदनाचे व प िलहा.
ब. टीपा िलहा
१) आकाशवाणीवरील उ ोषक (िनवेदकाच े) गुण
२) आकाशवाणीवरील काय मातील उ ोषण ेचे मह व िवशद करा.
३) आकाशवाणीवरील िनवेदकाच े थान व मह व
४) आकाशवाणीवरील नोकरी यवसाया या संधी
munotes.in
Page 33
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
33 अ) ुितका ल ेखन
घटक रचना :
२.७.अ. ुितका लेखन
२.७.अ.१ उि े
२.७.अ.२ ुितका लेखनाची तावना
२.७.अ.३ ुितका लेखन तं व व प
२.७.अ.४ ुितका लेखन संिहता नमुना
२.७.अ.५ ुितका आिण अिभवा चन (कथा, कादंबरी व किवत ेचे अिभवाचन )
२.७.अ.६ नभोनाट ्य, ुितका व अिभवाचन
२.७.अ.७ ुितकाल ेखन िवश ेष
२.७.अ.८ नमुना
२.७.अ ुितका लेखन
२.७.अ.१ उि े
हा घटक अ यास यान ंतर आपणास प ुढील उि े सा य करता य ेतील.
१) ुितका लेखनाच े व प , साम य व मया दा यानात य ेईल.
२) ुितका लेखनातील संवाद, वनीस ंकेत, सादरीकरण यांची मािहती िमळेल.
३) सामािजक , रा ीय िवषया ंवरील ुितकांमधून ोतृवृंदाचे रा ेम, रा भ ,
महापु षांचे िवचार , आदश व जीवनकत ृ व या मू यांचा प रचय होईल.
४) आकाशवाणी वरील ुितका लेखन-रेिडओ नाट्य (नभोनाट ्य) भाषण , प रसंवाद,
अिभवाचन , चचा यातील फरक व वेगळेपण यानात य ेईल.
५) ुितकेचे िनवेदन, ारंभ व समारोप कसा असतो , ुितका लेखन िवषयाची मािहती
यातून िमळ ेल.
६) ुितकेतील पा संवाद आवाज यािवषयीच े व प , संवादा या व पाच े िव ेषण
करता येईल.
२.७.अ.२ तावना
ुितका हे नभोनाट ्याचे लघु प होय. अथा त यात येकवेळी कथानक असत ेच असे नाही.
काही वेळा आग या -वेग या िवषयावर आधा रत , गूढ, रह यमय , भय उ प न करणारी munotes.in
Page 34
यावसाियक मराठी
34 ुितका देखील असू शकते. चाकोरीबा तरीही गंभीर िवषयावरील ुितका ो या ंना
िवचार वण , अंतमु ख करतात . अशा नभोवाणीवरील ुितकां या काय मांतून ो या ं या
अनुभविव ात भर पडते. आशयस ंप न कसदार कथािवषय असणा या ुितका रिसक ोते
त मयत ेने ऐकतात . यातच संवाद व सादरीकरणाच े यश असत े. िशवाय अ यंत मया िदत
वेळेत (सुमारे १५ ते २० िमिनट े) सादर होताना ुितकामधील कलाव ंतांचे कसब पणाला
लागत े. सादरकत व कलाव ंतां या आवाजाव न यांचे वय व भूिमकेिवषयी ो या ंना अंदाज
बांधता येतो. िवशेषतः वय कर व जाणकार ोते आकाशवाणीवरील नभोनाट ्य व ुितका
ऐक यास ाधा य देतात. एखादा सुख-दुःखाचा अवघड कौटुंिबक व पाचा घटना संग
ऐकताना ो या ंना उ सुकता लागून राहते. त पूव एखाद दुसरी जािहरात सादर होताना
ुितका ऐक याची पा भूमी (संगीताची धून) उपयु ठरते. ुितका देखील ान, मनोरंजन
व मािहतीचा साठा समजला जातो. समकालीन , चालू घडामोड वरही भा य करणारी िवचार
धान ुितकाही सादर केली जाते. उदा. व छ भारत अिभयान , आंतररा ीय मिहला
िदन, िनवडणूक व मतदान जागृती-मह व, स ि य शेती आजची गरज - या िवषयावर भा य व
चचा केली जाते. यातील संवाद पा ान ु प यथायो य आवाजात व यां या भूिमकां या
अनु पान े सादर कर यात येतात.
ािशवाय मिहला वगा सह सव सामा य नाग रका ंना यांचेशी संबंिधत िवषया ंवर
लोकिश णासह बोधन कर याच े काय ुितकेकडून केले जाते. िवशेषतः मिहला वगा साठी
आरो यिवषयक माग दश न, रोगिनदान व उपचार , बालस ंगोपन, आहार , प य, ि या ंचे ह क
व कायद े, ीिश ण अशा मह वपूण िवषया ंवर माग दश न केले जाते. तसेच ये नाग रक
सुर ा, आिथ क गुंतवणूक व बचत, आजीबाई ंचा बटवा, धािम क तवैक ये, अशा काही
सामािजक , कौटुंिबक िवषयद ेखील ुितकेचे असतात . रा ीय वारसा थळे, महापु षांचे
मरण , रा ीय सण, उ सव , शासक य उप म यांिवषयी कथानक िवरिहत मािहती देणा या
ुितकाही िवशेष संगी सादर होतात . यात समयोिचत घटना संग, संगीताचा अंतभा व
असतोच . काही मह वपूण सांग यासारखी ऐक याजो गी असणारी ुत- ुितका काय माच े
व प असत े. ा काय माची भाषा, संवाद घरगुती वळणाची , सहज य होणारी ,
उ फ ूत , ो या ंना िखळव ून ठेवणारी अशीच असत े. ब याच वेळेला रिसक ो या ं या
प रचयाच े िवषय असताना ते िवचार कर यास वृ होतात! एखा ा सू मय िवचारा ंना
म यवत ठेवून िवचारा ंचे आदान - दानही ुितकेम ये होत असत े. ुितका काय म
मिहला , िव ाथ , युवक, ये मंडळी, सव सामा य नाग रक व कुटुंबातील एकि त
सद या ंसाठी कौटुंिबक व पात सादर होतात . हे काय म कोणासाठी सादर करावया चे या
अनुषंगाने वेळेलाही मह व असत े. उदा. मिहला ंसाठी दुपारी, शेतक या ंसाठी सकाळी व
सव सामा या ंसाठी कौटुंिबक तरावर रा ी इ. वेळ. याम य े मोजक े कलाकार , िविवध
य च े िविवध ट या ंवरील संग, घटना घडामोड वर आधा रत संवाद हणताना यां या
समवेत रेकॉड मम य ेच पा संगीत वाजवणार े कलाकारही असतात . काय माच े
विनम ु ण अगोदरही केले जाते. कलाकारा ंची नावे सवा त शेवटी जाहीर केली जातात .
आकाशवाणीतील ुितका लेखनात िनवेदन आिण पा संवादांचा ढंग वेगळा असतो .
यातील श दल ेखन संिहता, भाषेची लय ल ात यावी लागत े. भाषेतील चढउतार ,
लयबदल , ी-पु ष पा ांचे उ चारण , यां या आवाजाचा तर, पोत, बोल याची लकब या
गो ीही ुितका लेखनात सूिचत होतात . यातून कोणती भूिमका व पा कोण कलाकार munotes.in
Page 35
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
35 बोलतात हे ो या ंना िनद िशत होत असतात . वािचक अिभन यातूनच येक संग
उ चा रत श दांतून मािहती क न देता येते. िशवाय भावपोषक संगांना अनु प
पा संगीताचीही सूचना ावी लागत े. ुितका लेखनात ा गो ी फार उपकारक ठरतात .
सश संवाद, आकष क िनवेदनशैली, उ म यि र ेखा, साजेशी भाषा संवादशैली, िच मय
लेखनाचा बाज, लेखकाची वैिश ्यपूण जीवन ी मह वाची ठरताना िनवेदन देखील
वाचाका या मनाशी संवाद साधत असत े. उ कृ विनिनयोजन व पा संगीता या यो य
या िठकाणी संसूचन याआधार े ुितकेतील अनुभूती व संवेदनशीलता सू म बारका यासह
ो या ंपय त जा यास िनि तच मदत होते.
२.७.अ.३ ुितका लेखन तं व व प
१) ामु यान े ुितकाल ेखन ा य व पात सादर होताना कमीत कमी िनवेदकासह दोन-
तीन पा े असावीत , यांची ओळख संवादात ून होते.
२) पा ां या संवाद लेखन-संभाषणात ून मु ेसूदपणा, आटोपशीरपणा , िवषयान ु प आशय
य होत असतो , तसेच अथा िभ य देखील मह वाची असत े.
३) ुितका लेखनात ान, मािहती , मनोरंजनासह ोतृवृंदाचे उ ोधनासही चालना िदली
जाते. शीष कातून यो य तो संदेश ो या ंना िमळाला पािहज े अशा व पाच े शीष क
असल े पािहज े.
४) ुितकेची सु वात एखा ा वनीस ंकेताने करावी .
उदा. मोबाईल , टेिलफोन रंगचा आवाज .
उदा. मुलगी-बाबा! मी िणता बोलत े. मी काया लयात ून बोलत े आहे. िवमान वास सुरि त
झाला असून मी आता ठीक आहे !
(या संभाषणात ून मुलगी मण वनीत ून बाबांशी ती मुंबई या काया लयात ून आप या घरी
संपक साधत आहे.)
५) या संगातून पा ांचे वभाव रेखाटन ययाला येते. यातून यांची ओळख व प रचय
होऊ शकतो .
६) िवषयान ुसार अथ वाही समप क शीष क, कथानक , िवचार अिभ य तसेच समारोपही
सूचक व यथायो य अनु प असतो , यासाठी वनीस ंकेत व संगीताची धून वाजिवली
जाते.
७) ुितका लेखनाची मया दा जा तीत जा त १५-२० िमिनटा ंची असून पा स ं यावरही
मया दा असत े.
८) रा ीय -आंतररा ीय िवषय, महापु ष यां यावरील ुितका लेखनात संवेदनशीलता ,
सजगता बाळगावी लागत े. यािवषयी यो य ती द ता घेऊन लेखन करावे लागेल.
munotes.in
Page 36
यावसाियक मराठी
36 २.७.अ.४ ुितका लेखन संिहता (नमुना)
नम कार ोते हो! ... आ ही आकाशवाणी या पुणे क ाव न बोलत आहोत . दुपारचे बारा
वाजून तीस िमिनट े झाली आहेत. आता आ ही सादर करीत आहोत ‘ ुितका’ आिण
ुितकेचे नाव आहे... ‘आजीबाई ंचा बटवा’
संगीताची धून वाजत आहे...
सादर करीत आहेत- सौ. ..............
वनीस ंगीताची हळूवार धून ..............
सून - (सासुबाईंना उ ेशून) अहो आई... िकती उशीर केला... दुपार या
जेवायला उशीर बराच झाला आहे. मी िकती वेळ वाट पाहते आहे.
सासुबाई - हो ना! अगं- राधा... तुला काय सांगू.. सकाळपास ून शेजार या रघूला
थोडासा ताप येत होता. अधून मधून हटल ं जाऊन बघावं...
सून - मग आता काय बरी आहे का त येत रघूची? तुम याकड े आहे ना घरगुती
औषधा ंचा सं ह. काय बरं हणतात याला ....
सासुबाई- अगं याला आजीबाई ंचा बटवा हणतात . िकरकोळ आजार
दुःख यासाठी औषधा ंचा घरगुती गो चा सं ह असतो याम य े मीही तो
बटवा जवळ बाळग ून असत े.
सून - या बट याचा फार फायदा होत असेल ना! काय काय व तू वा पदाथ
आहेत याम य े सांगा ना! (एवढ्यात आजोबा देखील जेवणासाठी येऊन
बसतात .)
आजोबा - अहो सुनबाई- राधा जेवायला वाढा लौकर ! यानंतर औषध े यायची
रािहली आहेत.
सासुबाई - अहो आय नचे आजोबा ! तु हाला िकती वेळा सांिगतल े वेळेवर जेवायला
घरी येत चला!
सुनबाई - अहो मामंजी तु हाला िकरकोळ आजार नेहमीच होत असतात .. यासाठी
आईकड े घरगुती गो चा - औषधा ंचा साठा असतोच ना याचाही उपयोग
होत असेल ना!
आजोबा - हो याला घरगुती दवाखाना असेही हणतात . वयोमानपर व े िकरकोळ
आजारात याचा मला फार उपयोग होतो बरं का सुनबाई!
सासू - हो ना मा याकड े घरगुती औषधी सं हात िजरे, बडीश ेप, ओवा, सुंठ
यांना थान िदले आहे. munotes.in
Page 37
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
37 सुनबाई - या सव घरगुती पदाथा चा ामु यान े काय उपयोग असतो सांगता का
जरा आई...
आजोबा - यात काय एवढे....मला सु ा मािहती आहे. मु य हणज े अ न
पचनासाठी आले, कफनाशक साठी िजरे आिण पोटदुखीवर बिडश ेप,
ओवा यांचा फार उपयोग होतो.
सासूबाई - एवढेच न हे तर दात व त डातील िवकारा ंसाठी लवंग यािशवाय िहंग,
गवती चहा यांचेही बरेच उपयोग आहेत बरं का सुनबाई.....
आजोबा - अहो अजून एक सांगायचे रािहल ं आहे ते हणज े जेवणान ंतर पचनासाठी
तांबुलिवडा उपयु ठरतो. मी नेहमी अधुनमधून िवड्या या पानाच ं सेवन
करतो .
सूनबाई - आपण बागेत आयुव िदक व झाडपा या या औषधा ंसाठी काही झाडे
लावली आहेत ना..
सासूबाई - हो ना! सूनबाई - याचा वनौषधी हणून उपयोग होतोच !
आजोबा - पण एवढे मा खरे क हे सव काही िकरकोळ आजारासाठी वयंपाक
घरातील दवाखाना हणून ठीक आहे....पण अगदीच गंभीर ि थतीत खरे
हणज े डॉ टरा ंकडेच जाणे यो य ठरते बरं का सूनबाई !
सासुबाई - बरोबर आहे तुमचं! बरं चला आता जेवायची वेळ टळून गेली. नातूही
शाळेतून घरी यायची वेळ झाली आहे.
सूनबाई - बरं झालं आई साहेब! चांगली व उपयु मािहती िमळाली तुम याकडील !
सासूबाई - हो ना... याला आजीबाई ंचा बटवा हणतात . नाव नीट ल ात ठेव
हणजे झाले!
संगीताची हळूवार धून...सव जण जेवणा या तयारीत बसतात .
(िनवेदकाची उ ोषणा होऊन ुितका समा होते यात कलाकारा ंची नावेही सांिगतली
जातात .)
२.७.अ.५ ुितका आिण अिभवाचन (कथा कादंबर चे व किवतांचे अिभवाचन )
अिभवाचन :
कादंबरी अथवा कथेचे अिभवाचन वा कथाकथन करताना िनवेदन आिण संवादाचा ढंग
वेगळा असावा लागतो . या या श दां या उ चारा ंचं वजन, भाषेची लय ल ात यावी
लागत े. भाषेतील चढउतार , लयब ताही अिभवाचनात मह वाची ठरते. काही वेळा ी-
पु ष-पा ांचे उ चारण यासाठी आवाजाचा तर, पोत, बोल याची ढंग या गो चाही
अंतभा व अिभवाचनात होतो. यातून कोणती भूिमका यि र ेखा पा बोलत े हे ो या ंना
उमगायला हवे. वािचक अिभनयाचा हा िवचार (कथा, कादंबरी, किवता ) येक संग munotes.in
Page 38
यावसाियक मराठी
38 उ चा रत श दात ून मािहती क न घेणे ेय कर ठरते. िशवाय कादंबरीत या भावपोषक
संगांना पा संगीताचीही जोड िदलेली असत े. आकाशवाणी -नभोनाट ्यास ही गो फार
उपकारक ठरते.
आज आकाशवाणीवरही कादंब यांचे अिभवाचन कर यात येते. यांचा कालावधीही िभ न
िभ न आहे. कादंबरीतील करण े, िवभाग , यासाठी अिभवाचनात अ या तासाप े ाही
अिधक वेळ उपल ध क न दे यात येतो. हे अिभवाचन सोयीन ुसार विनम ुि त असते
आिण तेच ‘तयार’ विनम ु ण ो या ंपय त पोहोचत असत े. मा एकूणच “उ चारण ” हेच या
िठकाणी सवा त मह वाचे मानल े जाते. वािचक अिभनय हणतात तो हाच होय!
िवशेषतः कथाकथनाचा एकपा ी अिभनयाकड े झुकणारा , वािचक अिभनयाला वाव देणारा
े कांचा ितसाद लाभणारा हा काय म द.मा.िमरासदार , शंकर पाटील यांनीही एकेकाळी
लोकि य केला.
२.७.अ.६ नभोनाट ्य ुितका व अिभवाचन
या काय मातील आवाजात यो य या िठकाणी िवराम , सहज व प ो चार , शु भाषा यांचे
उपयोज न केले जाते.
ा य मा यमात ून बोलताना ा काय मातही ो या ंशी जवळीक साध याचा य न केला
जातो. अलंका रक , बोजड , ि ल , अग य वाटणार नाही असे बोल यातील संवाद व
अिभवाचन प त असत े. भाषेचे अवडंबर नसते. नभोनाट ्य, ुितका व अिभवाचनातील
वेगवेग या आवाजातील फरका ंमुळेच पा ांची ओळख व कलाकारा ंचा प रचय होतो. वनी
व संगीता या वैिव याम ुळेच ो या ंना ा नभोनाट ्य व ुितका काय मात िखळव ून ठेवता
येते. यापे ा आकाशवाणीवरील अिभवाचन वेगळे मानताना ते मशः वाचन केले जाते.
अिभवाचन शैलीतूनच कलाक ृतीतील वातावरणाचा व िनवेदनाचा ो या ंना यय येतो असे
हणता येते.
पुणे आकाशवाणीवर मशः वाचन
‘ हाय नॉट आय’
लेिखका वृंदा भाग व ( ा.डॉ.नािशक ) यांनी घडवल ेली “अंध देवक ची ‘उजेड या ा’” श दब
करताना संघष मय अशा या कहाणीतला मह वाचा भाग हणज े देवक चे िश ण होय. ित या
प रचयाचा क िबंदू हणून या मुलीचे िश ण , ितचे व न, ितचे क रअर हा आहे. पु तक
िलिहताना या भावन ेतून ते िलिहल े या भावना नेमकेपणान े या मशः वाचनात ूनही य
होतात . (एि ल -मे-जून 2010) याचे वाचन आजही देवक चा ि कोन व शरीरा ंवर झालेला
प रणाम यावर यश वी मात करीत ती वाटचाल करीत आहे. याचेही यथोिचत दश न
मशः वाचनात ून घडते.
अिभवाचन काय म:
वेग या वाटेने लेखन करणा या तीन असामा य ितभाव ंतां या िनवडक सािह या या
अिभवाचनाचा योग आकाशवाणीवर झाला होता. याम य े बा.सी.मढ करां या किवता ंचा munotes.in
Page 39
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
39 ‘दवात आलीस भ या पहाटे’ हा का यवाचनाचा काय म, पु. िश. रेगे यां या
किवता ंबरोबरच ‘सृजनरंग’ हा यां या ग लेखनातील उता यां या वाचनाचा काय म
आिण िचं. यं.खानोलकर यां या ‘चाफा’ या लघुकादंबरीचे अिभवाचन पु यातील महारा
क चरल स टर यांचे माफ त पुणे येथे आयोिजत झा याची न द आहे.
अिभवाचन िकंवा ुितका वाचनात मूळ नाट्यसंिहता, कादंबरीत अनु प असे बदल
करावेच लागतात . कंसातील सूचना ॲ शन यांचा आव यक बदल संिहतेत करावा लागतो .
वेशभूषा, नेप य हे सगळे नसतानाही कथानकाती ल संग, घटना उभे करणे श य असत े.
‘ वयंिस ा’, ‘िहमालयाची सावली ’, ‘मृ मयी’, ‘क याणी ’, ‘कट्यार’, ‘होनाजीबाळा ’ या
कलाक ृती आकाशवाणीन े नभोनाट ्यातून ऐकवून रिसका ंना तृ केले, उ म दजा या
सािह यक ृती लोकांपय त पोचिव या .
अिभवाचन हे रंगमंचावरही केले जाते पण यात समोरची य िदसत असतात व यांची
नावेही माहीत होतात . या पा ाचा आवाज , याचे रंगमंचावरील िदसण े, उ चार हे सव काही
य कलाकारा या मा यमात ून े कांना समजत ेच. ुितका िकंवा अिभवाचन करताना
मूळ नाट्यसंिहता, कादंबरीत अनु प बदल करावेच लागतात . कंसातील सूचना, ॲ शन
यांचा आव यक बदल संिहतेत करावा लागतो . उदा. वेश, येणे, जाणे, बसणे या शारी रक
हालचाली वा यात ून बोलून य करा या लागतात आिण हणून ‘नभोनाट ्य पांतर’ हे
आव यक ठरत अस याच े आकाशवाणी कलाव ंत जय ी कुबेर यांचे मत यो य वाटते.
पुणे आकाशवाणी मशः अिभवाचन
खुले आकाश - काश नारायण संत-यां या सािह यातील ‘लंपन’ या यि र ेखेवर आधा रत
मािलका - ‘शारदास ंगीत’ हा काय म सा रत झाला.
‘जंगलातल े िदवस ’ - यंकटेश माडगूळकर िलिखत या पु तकाच े मशः वाचन झालेले
आहे.
‘आनंदलोक’ - आधुिनक मराठी किवत ेतील भावस दया चा वेध घेणा या आनंदलोक
मािलक ेत सुरेश भट यां या का यवाचनाचा काय म सादर झाला . (“नवा सूय आणू चला
यार हो” – लेिखका : डॉ. अ णा ढेरे)
लिलत सािह य क ृत चे अिभवाचन
कादंबरी वाचनात िलिखत श द, घटना स ंगांतून जसे या तसे वाचका ंपय त पोचवण े
मह वाचे ठरते. या बाबतीत कादंबरीचे अिभवाचनाच े काय म करणा या ा.डॉ.सौ. वीणा
देव यांनी नमूद के या माण े नाटका या योगात या माण े कलाकारा ंचे संवाद यां या
िवरचना , काश वनी इ. चे िनयोजन असत े; तसेच अिभवाचन काय मात श दाचे,
या या लयीचे, भावाचे, यातून िनमा ण होणा या अथ वलया चे ि नयोजन पािहज े. तरच
कादंबरीचे अिभवाचन के याच े यथायो य समाधान लाभत े. तसेच श दाश दा ंनी तो
व य िवषय कसा मांडला गेला आहे याकड ेही ल िदले जाते. यासाठी थळकाळ ,
वातावरण , समाजातील धारणा , क पना , रीित रवा ज, नीितिनयम , भाषेची धाटणी , याचे
िच ण कादंबरीत उमटताना वाचनासाठीही याचं कट विन प य करावे लागत े. munotes.in
Page 40
यावसाियक मराठी
40 यानुसार ‘अिभवाचन ’ हा एक वेगळा मा यम कार, कला कार असून तो िवशेष अशा
प तीन ेच सादर केला जातो. अशा “अिभवाचन रीती” म ये सश कथानक , ठसठशीत
यि र ेखा, साजेशी भाषाश ैली, िच मय वण नशैली, लेखकाची वैिश ्यपूण जीवन ी ,
मह वाची ठरताना दुस या बाजूने िनवेदनातून य होणारा कादंबरीतला अनुभव तसाच
िनवेदनासह साकार हायला पािहज े. यासाठी लेखकाची िनवेदनशैली, वाचका या मनाशी
संवाद साधणारी हवी असे मान यात येते. अिभवाचनात कादंबरीचा गाभा कायम ठेवून ितचे
संि प तयार केले जाते. िनवडल ेले िनवेदन, कथाभाग , यि र ेखा, संग यातील
नेमकेपणा ओळख ून रंगमंचावर ते सादर करणे ेय कर ठरते. उ म विन यव था ही
अिभवाचनाची मह वाची गरज आहे. अ यथा अिभवाचनाचा संपूण भावान ुभव सू म
बारका यासह ो या ंपय त पोहोचणं श य नाही असेही डॉ. वीणा देव हणतात , तेच यो य
ठरते. ा कादंबरी अिभवाचनात ून शु वा यीन अनुभव ा य मा यमा ंतून ो या ंना
दे याचा हेतू असतो . अिभवा चन ऐक यावर यांना कादंबरी वाचावीशी वाटते हेही मोलाच े
आहे.
यानुसार हे कादंबरीचे मशः अिभवाचनाच े तं सांभाळीत ा.डॉ.सौ. वीणा देव आिण
प रवार यांनी यांचे तीथ प व ये सािहि यक गो.नी.दांडेकर यां या कादंब यां या
वाचनाच े बरेचसे योग केले आहेत. याम य े “मोगरा फुलला”, “पवनाकाठचा ध डी”,
“पडघवली ”, “जैत रे जैत”, “िशतु”, “मृ मयी”, “कुणा एकाची मण गाथा” (आ मव ृ ),
“देवक न ंदन गोपाला ” (संत गाडगेबाबांचे च र ंथ) या पु तकांचे अिभवाचन केले गेले.
याची 1975 पासून सु वात होऊन आजपय त सव िमळून पाचश े या वर योग झा याच े
समजत े. ो या ं या मनात अनुभवाच े प सतत रािहल े. अिभवाचक देव प रवार यांनी
अनुभवाशी समरस होऊन उभी केलेली विनिच े, लेखक दांडेकरां या कादंब यांतील
संग, यि र ेखा ो या ं या मनात सू म बारका या ंसह उभी करता त. यातील काही
कादंब यांवर आधा रत िच पट िस असून िच पट मा यमात अनेक पूरक घटक
असूनही काही रािहल ेले दुवे, या कादंब या या अिभवाचनात ून ययाला येत रािहल े.
यापैक ‘कुणा एकाची मणगाथा ’चे अिभवाचन हे आरंभापास ून उ कटल े या सव च
उंचीवर रािहल े” असा ये िच कार ी. रवी परांजपे यांचा असल ेला अिभ ाय वाचायला
िमळतो . कादंबर्यां या वाचनाचा वण सुंदर अनुभव रिसकवाचका ंना दे याचा य न
करीत अस याब ल देव कुटुंिबयांचे कौतुक केलेच पािहज े.
या दर यान प ाकर गोवईकर देखील “मुंगी उडाली आकाशी ”चे एकपा ी वाचन करीत
रािहल े. िशवाय रव भट आिण कुमुद भट देखील “इं ायणी काठी”चे गायनवादना या
साथीसह काय म सादर करीत अस या ची न द आढळत े.
गो.िन.दांडेकरां या श दांचा भावगभ यय देणा या “पडघवली (1955)” आिण
“पवनाकाठचा ध डी (1955)” या कादंब यांचे मशः वाचनाच े काय म (अिभवाचक )
िवजय देव, मधुरा देव, डहाण ूकर, िचर कुलकण व ा.डॉ.सौ.वीणा देव यांनी
कादंब यां या क ेले या अिभवाचना या विनिफती उपल ध आहेत.
munotes.in
Page 41
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
41 २.७.अ.७ ुितकाल ेखन िवश ेष
आकाशवाणी ुितका-लेखन सव साधारणपण े नभोनाट ्यासारख ेच असते. पण ितचा
सारणाचा कालावधी फार कमी वेळाचा असतो . नभोनाट ्याचीच छोटी आवृ ीचे व प
ुितकेला मानताना एखादा छोटासा कथाभागही यात समािव असू शकतो . मा
कधीकधी कौटुंिबक िवषयासाठीही संवादात ून ुितका लेखन फुलिवल े जाते.
सभोवताल या घडणा या घटना घडामो ड वरील चचा व पात ुितका लेखन कर यास
वाव राहतो . यात ो या ंचे उ ोधन करणे गृिहत असत ेच! पा ां या संवादात ून यांची नावे,
वय, सहजत ेने य होत असतात . ुितकेचे कथानक (संिहता व सादरीकरण ) आटोपशीर
असत े. घटना संगाचे व पही मया िदत असत े. यामुळे पा संगीत, विनस ंकेत, यांचा
वापर मया िदत असताना इतर सव तं नभोनाट ्यस श असत े.
ुितका लेखन ामु यान े केवळ िनवेदन व प अथवा िन पण धान काय म असतो .
आकाशवाणीवरील ा काय मात संवाद, चचा , ग पा, िवचारा ंची देवाणघ ेवाण यांचा
समावेश असतो . या ुितका काय मात मु यतः संगानु प व वत मान घटना स ंग यावर
आधारल ेले असतात . समकालीन व थािनक ादेिशक प रसरातील िवषय घेऊन यावर
चचा कर यात येते व माग दश नपर िवचार य होतात . शेती, आरो य , मिहला जगत,
िविवध सामािजक िवषय, पया वरण यावर ो या ंशी थेट संवाद इ. ुितका काय माची
वैिश ्ये सांगता येतील.
१९७२ ते १९८० या कालावधीत अनेक िस सािह यक ृती आकाशवाणीव न
ुितकां या व पात यास अनुबोध ुितका (डॉ य ुम टरीज) असेही हणतात . या
सा रत झा या . ही संक पना याकाळात िस लेिखका यो ना देवधर यांनीच
समथ पणे अंमलात आणली . अथा त यामध ून ुितकेची िलिखत संिहता मह वाची ठरते.
फ बोल यात ूनच यि र ेखा सादर करताना उदा. वृ य दाखवताना या
आवाजातील थरथर , बोल याची संथ लय, पसरटपणा यांची सूचना ावी लागत े.
याच माण े पा ांचे पर पर ितसाद (बोल याचा र पॉ स ) िकंवा िति याही वयानु प
भूिमकेनुसार असावी लागत े. यानुसार ुितकाल ेखन करावे लागत े. मु य हणज े ुितका
संिहता लेखनातही लेखकाला पायां या हालचाली , पायांचे येणे, जाणे, घटना संग यांचा
िनद श िलिखत व पात करावा लागतोच . ा सूचना सु ा संिहता लेखनात कंसा या
न दीत करा या लागतात . मा वर उ लेख के या माण े उ चारण हेच या िठकाणी वािचक
अिभनया या ीने मह वाचे मानतात . िशवाय आणखी एक हणज े पा ां या आवाज
बदलासाठी लेखकाला यो य सूचनाही देता येतात. यानुसार ुितकांची वणस ुंदर अनुभूती
रिसक ो या ंना िमळू शकते.
ुितका लेखनात ून ो या ं या िज हा या या ांवर चचा केली जाते. नभोनाट ्याऐवजी
एखादा िवषय थोड यात मांड यास ुितका लेखन उपयु ठरते. ुितकेचे व प
संवादा मक असत े. कौटुंिबक वातावरणास साजेशा व पात ुितका िलिहली जाते. छोटे
छोटे संवाद, वन चा यो य वापर ुितका लेखनास पूरक ठरते. संगीता या साथीन े ुितका
रंजक व पात सादर कर यास वाव राहतो . munotes.in
Page 42
यावसाियक मराठी
42 ुितकेची सु वात आकष क आिण ारंभ कोण याही ि येने करावा . उदा. हळू आवाज ,
घरातील टेिलफोन िकंवा मोबाईल रंग वाजण े इ. तसेच संगातून वभावदश न घडाव े अशी
योजना ल ेखनात असत े. संवाद, भाषा ही ओघवती , अथ वाही, स न अशी असावी ही
पूव अट असत े.
आपली गती तपासा
: ‘कोिवड यो ा-19’ चे गौरव करणारी ुितका लेखनाच े फ िनवेदन व सु वात आिण
शीष क यािवषयी मािहती िलहा.
२.७.अ.८ नमुना
अ. दीघॉ री
१) आकाशवाणीवरील ुितकाल ेखन कसे केले जाते ते िलहा.
२) आकाशवाणीवरील ुितकांचे गुणिवश ेष िलहा.
३) नभोनाट ्य आिण ुितका यांचे वेगळेपण िवशद करा.
४) ुितका आिण अिभवाचन यांचे वेगळेपण िलहा.
ब. टीपा िलहा
१) ुितकेचे व प आिण िवशेष
२) ुितका लेखनाच े तं
३) ुितकेची भाषा
४) ुितकेतील संवाद लेखन
munotes.in
Page 43
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
43 ब- नभोनाट ्य लेखन
घटक रचना :
२.८.ब.१ उ ेश
२.८.ब.२ तावना
२.८.ब.३ नभोनाट ्य लेखन (लेखन व सादरीकरण )
२.८.ब.३.१ शीष क व म यवत क पना
२.८.ब.३.२ कथानक
२.८.ब.३.३ यि र ेखा (पा रचना)
२.८.ब.३.४ संवाद
२.८.ब.३.५ संगीत व वनी संसूचन ( वनी संकेत)
२.८.ब.३.६ ोतृवृंद
२.८.ब.४ नभोनाट ्य संिहता - सादरीकरण (उदाहरण े)
२.८.ब.५ आकाशवा णीवरील नभोनाट ्य आिण ुितकेचे जुने प - व प
२.८.ब.६ आकाशवाणीवरील नभोनाट ्य- ुितका-आिण पक
२.८.ब.७ सारांश
२.८.ब.८ नमुना
२.८.ब. नभोनाट ्य व लेखन
२.८.ब.१ उि े
हा घटक अ यास यान ंतर आपणास प ुढील उ ेश सा य करता य ेतील.
१) नभोनाट ्य लेखन व सादरीकरण - व प तं व कौश याची मािहती िमळ ेल.
२) इतर मा यमा ंपे ा नभोनाट ्याची वेगळी ओळख यानात य ेईल.
३) नभोनाट ्याची संिहता, म यवत क पना , कथानक , पा रचना , संगीत, वनी आिण
संवाद यांचे उपयोजन प करता य ेईल.
४) नभोनाट ्याची ा य वैिश ्ये व पा रचना ल ात घेऊन यानुसार संवाद िलिहता
येतील. munotes.in
Page 44
यावसाियक मराठी
44 ५) नभोनाट ्य लेखन-सादरीकरण , भाषण , चचा , प रसंवाद यातील फरक व वेगळेपण
िवशद करता य ेईल.
२.८.ब.२ तावना
नभोनाट ्यास ोतृवृंद व थ िच ान े ऐकताना कथेशी, संवाद आिण पा ांशी जवळीक
साधतो , िचंतन करतो , मा ो या ं या अिभ चीशी संवाद साधण े हे आ हान असत े.
नभोनाट ्याचे िवषय-ठरािवक व िनयोिजत वेळेस ते ऐकाव े लागतात . कृती आिण
अिभनयास नभोनाट ्यात मया दा येताना ते यश वी होणेचे आ हान सादरकत व कलाव ंत,
िद दश कांना पेलावे लागत े. याअथा ने ते केवळ ा य मा यम अस या ने एकांगी एकसुरी
ठरते.
आकाशवाणीवरील नभोनाट ्यलेखन व सादरीकरणात आवाज आिण संवाद यांचा मेळ
घाल यात येतो. साधारणपण े अ या तासा या वेळेतील घटना - संगातून कमीत कमी पा े
आिण यां या आवाजाची वैिश ्ये सामाव लेली असतात . पा आिण घटना -घडामोडीन ुसार
आवाज बदलतो. (उदा. दुःखद संगातील शोक भावना , िनवडण ुक तील जोरदार चार
भाषण , मैदानावरील आ ोश इ.) तसेच हा आवाजस ु ा पा बोलत असताना सु प , शु
उ चार आिण जलद लयीत असतो . आवाजात भावना अिभ य न ुसार चढ-उतार ऐकवला
जातो. नभोनाट ्य सादरीकरणात संवादास लकब-लय असत े, असे हणता येईल.
नभोनाट ्य लेखनात व सादरीकरणात शीष क, कथानक म यवत क पना , पा रचना ,
संवाद, वनी संकेत व संगीत इ. आव यक असतात . एकांिकका-नभोनाट ्य-कथा-कादंबरी
लेखनािवषयी िलिहताना कथाभाग असतोच ! पण यांचे तं व लेखन व प वेगवेगळे
असत े. कथेचा आवाका मया िदत, तर कादंबरीला पृ ांचे बंधन नसते. कादंबरीचे
नाट्य पा ंतर व नाटकाच े संि व पात नभोनाट ्य होऊ शकल े. नभोनाट ्य हे फ
ा य मा यम तर नाटक य व ा य व पात रंगमंचावर आकाशवाणीवरही दोन भागात
सादर कर यास वाव राहतो . नाटकात संवाद असतात तर कादंबरी, कथा लेखनात
िनवेदनही केले जाते. नाटकात -नभोनाट ्यात- ुितकेत कलाव ंत असतात . ुितका व
नभोनाट ्य व प (संवादा मक प त) साधारण असताना मा कोणताही सुिविहतपण े
सादर केलेला खास मािहतीप ूण काय म हणून ुितकेकडे पािहल े जाते. ुितकेत
कथानक पा े याऐवजीही मािहतीला मह व देताना कधीकधी अनुबोध ुितका ‘डॉ य ुम टरी
िफचर ’ हणूनही सादर होते. उदा. (लोकस ंगीत धान , भा डाची मािहती व
सादरीकरण इ.)
२.८.ब.३ नभोनाट ्य लेखन (रेिडओ ले) लेखन व सादरीकरण
२.८.ब.३.१ शीष क व म यवत क पना –
नभोना ट्या या सु वातीला िनवेदकान े शीष क (नाव) लेखकाच े नाव आिण सादरकत
िद दश क यांची नावे सांगावी लागतात . याचबरोबर नभोनाट ्याची म यवत क पनास ु ा
एक-दोन वा यास अगदी थोड यात नमूद करणे यो य ठरते. पु हा नभोनाट ्या या शेवटीही
संगीता या धूनसह शीष क, लेखकाच े नाव, सादरकत , िद दश क, संगीतकार व कलाकारा ंची
नावे (पा ांसह) पु हा एकदा सांगावी लागतात . munotes.in
Page 45
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
45 २.८.ब.३.२ कथानक
नभोनाट ्यात म यवत कथानकाचा िव तार , घटना संगा या अनुषंगाने करावा लागतो
आिण तेही िनयोिजत वेळेत संवादात ून पूण करणे यो य ठरते. नभोनाट्या या
सु वातीन ंतर हळूहळू संघषा चा उ कष िबंदू आिण समारोप सु ा सूचक, समप क, अथ वाही
संवादासह होतो. वनी व संगीताची धून वाजव ून कथानक सादर केले जाते. नभोनाट ्यात
कथानक आव यक असून यास संघषा ची जोड िदली जाते. आशय -पा ांची वैिश ्ये
( वभाविवश ेष) या आधार े कथानक संिहता िलिहताना ते अितशय भावी -प रणामकारक
संवादान ुकूल असाव े लागत े.
२.८.ब.३.३ यि र ेखा (पा रचना )
संवाद, कथानक व पा रचन े या साहा यान े नभोनाट ्य फुलिवल े जाते. पा ांचे
वभाविवश ेष, यांचा अंतम नातील संघष , पा ांमधील उठावदार संघष दाखिवण े अपेि त
आहे. याम य े मु य पा े (नायक -नाियका ) गौण व साहा यक पा े यांचाही समाव ेश असतो .
मा ही पा स ं या अितशय मोजक च असून यां यासाठी अनु प संवाद व कथानक यांची
रचना कर यात येते. नभोनाट ्यातील कथानक भावी , प रणामकारक , उठावदार
हो यासाठी ा यि र ेखा (पा े) सा भ ूत ठरतात . ा सवा या एकि करणात ून
नभोनाट ्यसंिहता िलिहली जाते व सादर कर यात येते. संवाद व कथानक यासह
नभोनाट ्यातील यि र ेखा आिण भूिमका करणार े कलाव ंत, े क ो या ं या ल ात
राहतात . यांना दादही चांगली िमळत े. तसेच पा ांची सं याही कमीतकमी -मया िदत
ठेवताना , (यात ीपा े ही केवळ एक िकंवा दोनच असावीत ) यांची नावे, प रचय , वय,
नातेसंबंध यांचा अनुबंध, थळ, काळ, वातावरणाशी जोडता येतो. ा सव पा ांची ओळख
केवळ संवादात ून होते. उदा.
अ) डॉ टर - अहो िस टर - म नं. 3, बेड नं. 7 ची मिहला (फोनवर ) पेशंटची भूल उतरली
का? शु ीवर आली अस यास मला दुपारी लवकर कॉल करा......(संगीत धून)
िस टर - हो भूल दुपारीच थोड्या वेळापूव उतरली डॉ टर ! (फोनवर ) र दाबही आता
हळूहळू नॉम ल झाला आहे. सकाळपास ून मी ित यावर खास ल देत आहे. आयसीय ू मधून
नातेवाईकही पाह न गेले आहेत. (संगीत धून)
यामध ून पा ांची नावे, वेळ, काळ, प रि थती यांचा सम त ेने बोध होतो. हा दोन पा ांमधील
संवाद असून जलदगतीन े, संगानु प, गंभीरतेने थोडासा िवराम घेत, संगीताची हळूवार
धून सादर करीत पा ांना बोलत े केले आहे.
२.८.ब.३.४ संवाद
संवाद हे नभोनाट ्यातील ाण होय. आकाशवाणी हे केवळ ा य मा यम असताना लेखक
पा आिण संवादा या मा यमात ून य होतो. यातील संवाद ो या ंशी एक प होत
असतो . यायोग े संपूण नभोनाट ्याचा आ वाद घे यास रिसक ोते गुंतून पडतात . यातील
संवाद पा ांनुसार अिभ य होतात . कथानक व पा यांना जोडणारा संवाद हे
आकाशवाणीतील नभोनाट ्याचे साम य होय. संवादात ूनच कथानक उलगडत जाते. तसेच munotes.in
Page 46
यावसाियक मराठी
46 संवाद ऐकतानाच रिसक ो या ंना पा ांचे वय, यांची भूिमका, यि म व ल ात घेता येते.
नभोनाट ्यातील संवाद लेखन व सादरीकरणही घटना संगानुसार, छोट्याछोट ्या व पात
िलिहताना ते उ चार यास सहज, सुलभ, भाव पश , गितमान , वाही असे असतात .
अ) उदा. संगानु प संवाद लेखन
उ साह -आनंद दश िवणार े संवाद
मुलगा - आई.....ऽऽ मी पिह या नंबरने उ ीण झालो. पाया पडतो , आशीवा द मागतो .
आई - बाळा...शुभाशीवा द, शुभिचंतन, असेच यश तुला िमळो, यशवंत, क ित वंत हो!
संताप, राग, चीडचीड दश िवणार े संवाद
प नी - अहो..... मला माहेरी जायच ंय. सणासाठी आईन े बोलािवल े आहे. तु ही
नेहमीच नकार दश िवता आिण मी यामुळे नाराज असत े. (संगीत वनी)
पती - अगं! अलीकड े आईची त येत बरी नसते. ऑिफसम य ेही फार काम असत े.
काम न उरक याम ुळे बॉस रागावतात , िचडतात !
अशा िविवध भाव-दाश िनक संवादाम ुळे (संगीत वनी ) ो या ंचे अवधान िटकून राहते व
नभोनाट ्य वण कर यास औ स ु य वाढते. संवाद, लेखन, उ चार यामध ून घटना संगाचे
गांभीय अनुभूती घेताना प रि थती -वातावरणही समजून घेता येते.
२.८.ब.३.५ संगीत व वनी संसूचन ( वनी संकेत)
नभोनाट ्यात विनस ंकेत व संगीताची धून मु यतः वातावरणिनिम तीसाठी व कथानक -
संवादाला धार ये यासाठी , कलाटणी िमळ यासाठी वापरतात . उदा. रे वे या गाडीतील
गाड चा िश ीचा आवाज - ेमीजना ंना िनरोप दे यासाठी व भावपूण संगीताची धून ऐकवली
जाते. घरातील िचमुक या ंचा ग धळ , शाळेची घंटा, गाडीचा हॉन यामध ून यथायो य
वनीस ंकेत सादर क न नभोनाट ्य सजीव केले जाते. यािवषयीचे वनीस ंकेतही िनि त
आिण यो य या संगात, यो य या वेळेत वाजिवतात . उदा. गुरे सायंकाळी घराकड े
परत याची वेळ, िदवे लागणीची वेळ, सायं ाथ ना, गृिहण ची धावपळ आिण यांचे बोलण े
इ. सव काही कौटुंिबक वातावरण व यास वनी व संगीताची शांत-सु वरात जोड देत
सादर कर यात येते. नभोनाट ्यातील शीष क, कथानक व याची सु वात , शेवट, तसेच
संगानु प संिहतेनुसार संगीत व वनीस ंकेत यांचे उपयोजन केले जाते. मा याचे माण
मया िदतच असत े. अशा कार या संगीतरचन ेचा िनि तच भाव आिण प रणाम जाणवतो .
तसेच िविश वनी संकेत व संगीत वाप न संगांचे संसूचन करता येते. उदा. िववाह
मंडपातील मंगला क े हणताना , आनंदाचे भारावल े या णांचे संवेदनशील वा संगीत
याचीही एक िविश लय, वर व सूर असतो . रेिडओवरील नाटकात (नभोनाट ्य) काही
माणात वातावरणिनिम तीसाठी संगीता या आधार े संगात उठाव आणला जातो.
munotes.in
Page 47
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
47 २.८.ब.३.६ ोतृवृंद
ामु यान े नभोनाट ्य हे ा य व पात सादर होत असत े. ो या ंचा येथे िवचार करताना
ोतृवृंद घरीच बसून िनयोिजत वेळेत नभोनाट ्य ऐक यास सहकुटुंब लाभ घेतात.
िच पटग ृह िकंवा रंगमंच नाट्यमंिदर माण े घराम य े बंिद त वातावरण नसते. यांचे उठणे-
बसणे, विचत हालचालीही होत राहतात . हणून ा सवा चे ल वेधून घे यासाठी
नभोनाट ्य लेखन आिण सादरीकरण आकष क, भावी व प रणामकारकत ेने करावे लागत े.
कौटुंिबक व पाच े, ो या ं या मनावर अिधरा य गाजिवणार े अशा व पात
नभोनाट ्याची रचना असत े. िशवाय नभोनाट ्याचे शीष क, कथानक , म यवत क पना ,
संघष िबंदू आिण समारोप यापय त ो या ंचे अवधान िटकून रािहल अशा प तीन े नभोनाट ्य
लेखन कर यात लेखक व कलाकारा ंचा कस लागतो . ोतृवृंदा या जवळची , प रचयाची ,
आवडीची पा े, कलाव ंत व लेखक असताना अशा नभोनाट ्याला अिधक ाधा य िमळत े.
(उदा. िश क , पोलीस , सरकारी अिधकारी , वै क य अिधकारी व घरातील कौटुंिबक
सद य इ.) नभोनाट ्यातील संघष , कथानक , नाट्यमयता , सम या यांची उकल क न
घेणारी समज े कांना असली पािहज े. ही गो देखील येथे अधोर ेिखत कर यात येते.
माग या काळातील काही गाजल ेली नभोनाट ्य लेखक, सादरकत व कलाव ंत अजूनही
जाणकार ो या ं या ल ात आहेतच!
केवळ आवाज आिण वाक्-िस ी शैली या दोन गो या आधार े संपूण कलाक ृती
ो या ंपय त पोचिव याच े आ हानच ी. पु षो म जोशी, यो ना देवधर, यंकटेश
माडगूळकर-जयराम कुलकण आिण ा ओक यांनी समथ तेने वीकारल े. केवळ
पा संगीत, वनीम ु ण तं आिण संवाद या सग या ं या एक ीकरणात ून नभोनाट ्यलेखन
संिहता ो यापय त पोचिवता येते. कथा-कादंबरी वाचता नाचा आनंद, नाटक पािह याची
अनुभूती, डो यासमोर जशी उभी राहते तेच क पनािच ा य मा यमात ूनही (ऐकताना )
यातील अनुभव दश न व याचा अथ समजून घेता ये यातच नभोनाट ्याचे यश समजल े
जाते. मु य हणज े नभोनाट ्य लेखनात संपूण तः संवाद पातच कथानक सादर होत
असत े. हेही िततकेच खरे आहे. अथा त या िठकाणी लेखका या श दांची ताकदही िततक च
मह वाची असत े. यातून सािह य आिण समाजजीवन यां या पर पर संबंधाचीही क पना
येऊ शकते. आकाशवाणी चा कलाकार यां या वयानु प न िनवडता यां या आवाजा या
वयानुसार िनवडतात . रेिडओत नाट्यचाचणी ही आवाजासह वािचक अिभनय अशी
असताना यातूनच आवाज िनवडून यापुढे वय, कोण या भूिमकेत यो य असे िलिहल े जाते
व िनवड कर यात येते. (जय ी कुबेर – अिभवाचन , पृ. 169)
२.८.ब.४ नभोनाट ्य - सादरीकरण
आकाशवाणीतील नभोनाट ्याची सु वात संगीता या वनीतून कर या त येते. याबरोबरच
िनवेदनही असत ेच. संवादा या ओघात कथानकाच े धागे उलगड ून दाखवताना यात संघष
नाट्य, गितमान व वाही संभाषणात ून य होत असतो . िशवाय भावी नाट्यमयता
संवेदनशीलत ेने समजून घेताना केवळ वािचक अिभनयात ून सादर करावे लागत े. िशवाय
भािषक कृतीचीही जोड ावी लागत े. माग या काळात ‘तनमाजोरी ’ ( ेमानंद ग वी), ‘रा ’
(िवजय त डुलकर), ‘मृगतृ णा’ (ल मीका ंत देशमुख), ‘श स ं यास’ (चं कांत बव ) ही munotes.in
Page 48
यावसाियक मराठी
48 आणखी काही नभोनाट ्य लेखनाची उदाहरण े होत. ‘िवदुषक’ (जी.ए.कुलकण ), ‘आर यक ’
(ल मण ल ढे), ‘ टडफाम ’ (अिनल बव ), ‘गाढवाच े ल न’ (दादा इंदुरीकर) ही देखील
नभोनाट ्य लेखनाची नावे सांगता येतील. सव सामा य रिसक जाणकार , िज ास ू, वाचनि य
ो या ंना या संिहतेचे कथानक व नाट्य सहजत ेने मािहती होऊ शकते. फ लेखनात व
सादरीकरणात वेगळेपण दाखवताना थलबदल , श द- वन च े संसूचन वणस ुलभ,
िच दश भाषा यासह घटना संगाचे िच ो या ं या डो यासमोर उभे राहणार े संघष
आिण संवादातील उ कष िबंदूचा प रपोष करणे यथायो य व मह वाचे ठरावे.
रंगमंचावरील नाटकातील पा ांचा अिभनय , रंगमंच यव था , संवाद या आधारे नाटक थेट
े कांना िभडते. ते एक भावी क ा य मा यम आहे. परंतु नभोनाट ्यात य पा े
िदसत नसताना केवळ ा य मा यमात ून रिसका ंना संपूण नाट्य ऐकिव याच े व नाट्य
सादर कर याच े साम य रेिडओ नाटकात (रेिडओ ले) (नभोनाट ्य) असत े. यासाठी एक
वतं नाट्य लेखन तं असत े. एवढेच न हे तर नभोनाट ्य लेखन व सादरीकरणासही
वतं वा य कार हणूनही ओळख यात येते. लोकर ंजन आिण उ ोधनासह मािहती ,
ान दे याचे काय ा नभोनाट ्यातून केले जाते. मराठीत िवजय त डुलकर, र नाकर
मतकरी , सुरेश खरे, पु.ल.देशपांडे, यंकटेश माडगूळकर, ह.मो.मराठे अशा िस
लेखकांनी नभोनाट ्ये िलिहली अस याची न द घेता येते.
नभोनाट ्य लेखन (काही उदाहरणा ंसह चचा )
सु िस सािहि यक यंकटेश माडगूळकर यां या ‘वाटस ’ ा कथेव न माग या
काळात काही वषा पूव पु षो म जोशी यांनी केलेले नभोनाट ्य पांतर अ रशः
लाजवाब ठरले. गेली अनेक वष या नभोनाट ्याची लोकि यता अ ाप िटकून आहे.
ग.िद.माडगूळकरा ं या ‘संगीितका ’, पु.ल.देशपांडे यांचे ‘ऑपेरा’, यांसह व. पु. काळे,
अरिवंद गोखल े, गंगाधर गाडगीळ , वसुधा पाटील , उिम ला िस र यां या काही
कथांव न नभोनाट ्य सा रत झा या या न दी आहेत.
वगनाट ्याचे नभोनाट ्य पांतर
वगनाट ्य – ‘पती गेले गं काठेवाडी’ ( यंकटेश माडगूळकर) याचे नभोनाट ्य पांतर क न
सादरीकरण क ेले गेले. प रचना -वसंत सबनीस , संगीत-अजय पराड, िनिम ती-कलािपनी
नाट्यसं था
डॉ.बाबासाह ेब आंबेडकर यां या चळवळीत ून व िवचारा ंतून ेरणा घेत समाज बोधन व
प रवत ना या हेतूने काही नभोनाट ्यलेखन झाले. याम य े िभ.िश.िशंदे िलिखत व क
सरकारचा पुर कार िमळाल ेले ‘सूय फूल’ नावाचे नभोनाट ्य खूप गाजल े. यािशवाय
‘बिलदान ’, ‘भूिमपु ’, ‘िफिन स’, ‘प याच े अंडे’, ‘प रघाबाह ेरील िबंदू’ ही िभ.िश.िशंदे
यांची नभोना ट्ये िस आहेत. याचे सारणही माग या काळात पुणे आकाशवाणी
क ाव न झाले. वर उ लेख केलेले ‘भूिमपु ’ ा नभोनाट ्याचे 14 ादेिशक भाषांत
िविवध आकाशवाणी क ाव न सारण झाले होते. ‘कथा ही उ शबरीची ’ ा munotes.in
Page 49
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
49 नभोनाट ्यासही रिसक ो या ंकडून चांगलाच ितसाद लाभला . लेखक िभ.िश.िशंदे
यांची ही सव च नभोना ट्ये लोकि य ठरलीत.
आणखी नभोनाट ्य लेखन उदाहरण े
कादंबरीवर नभोनाट ्य पांतर
मूळ कादंबरी ‘ फोट ’ - लेखक-अ ण साधू
नभोनाट ्य - ‘ फोट ’, नभोनाट ्य पांतर-सुधीर मुंगी
मूळ कादंबरी ‘छावा’ - लेखक - िशवाजी सावंत
नभोनाट ्य पांतर 1) गौरी लागू, 2) साद िमरासदार
नभोनाट ्य - ‘छावा’
‘आता आमोद सुनासी आले’ (िद. बा. मोकाशी ) या कलाक ृतीचे पुणे आकाशवाणीवर
नभोनाट ्य पांतर काय म झा याची न द आढळत े
संकलन -िवजय त डुलकर, िद दश न - अतुल पेठे
आणखी एक िवशेष न द - नभोनाट ्यासाठी मु यतः िलिह यात आलेली
बा.सी.मढ कर िलिखत ‘कण ’ (1944), ‘ बदकाच े गुिपत’ (1947) आिण ‘औ ण ’ (1946) या
तीन संगीितका -एकांिककाच होत! यांचे लेखन करताना मढ करांनी पा ा य ऑपेराचे
व प डो यासमोर ठेवून कणा चे क ण , गंभीर शोकनाट ्य व का य आिण संगीत यांचा
िमलाफ क न एका जोड याचा अनुभव सांिगतला , तोही हळूवार प तीन े लेखन क न ! हे
नभोनाट ्य केवळ संवाद, पा संगीत, वातावरण िनमा ण करणारी विनयोजना यावर
अवल ंबून असूनही नाटका तील सव ये ा य अंगाने िस झालेले िदसत े.
ा सव च उदाहरणात ून नभोनाट ्य लेखन संिहता व सादरीकरणाच े व प व तं प
होऊ शकते.
नभोनाट ्य - ‘तो शेवटचा िदवस ’
ी. वसंत जोशी यांनी वतः लेखन क न नभोनाट ्ये (आकाशवाणीसाठी ) सादर केली.
मुंबई आका शवाणी क ावर याचे सादरीकरण बाळ कुडतरकर यांनी सादर केले. ही कथा
ी. वसंत जोशी यांनी िलिहताना यांनी संत नामदेवां या अभंगांचा आिण ा. ी.म.माटे
यां या एका लेखाचा आधार घेतला होता. नामदेवांची भूिमका वतः बाळ कुडतरकर यांनी
साकारली . ानद ेवां या स ज म शता दी िनिम हे नभोनाट ्य सा रत झाले. कथेचे
िनवेदन ी. नामदेव महाराज करतात , अशी यात क पना होती. इतर पा ां या भूिमकाही
कसल े या नटांनीच के या. आकाशवाणी मुंबई क ाव न हे नभोनाट ्य सादर होताना ते
बरेच लोकि य झाले. ा नभोनाट ्याचे नाव होते, ‘तो शेवटचा िदवस ’. ा नंतरही ी.
वसंत जोशी यांनी यश वी नभोनाट ्ये िलिहली . munotes.in
Page 50
यावसाियक मराठी
50 ह.मो. मराठे यां या ‘ह पार ’ नावा या पु तकात तीन कथा असून, यात पित-प न ची
जोडी असत े. ा कथाभागात बदल या ना याची वीण, ना यातील वादळा ंमुळे दोघांमधील
भाविनक नाते पूण पणे संपून गेलेले असत े. या ना याच े तीन रंग या तीन कथांमधून
आिव क ृत झाले आहेत. ाच ‘ह पार ’ कथांचे पुणे आकाशवाणीवर तीन भागात नभोनाट ्य
पांतर झाले असून याचे लेखनही वतः ह.मो.मराठे यांनीच केले. िवशेष हणज े ‘ह पार ’
ही कथा पु तक, नाटक , नभोना ट्य, टी. ही.मािलका अशा सव फॉम म ये पांत रत झाली
अस याची न द आहे.
२.८.ब.५ आकाशवाणीवरील नभोनाट ्य आिण ुितकेचे जुने प- व प
भारतीय आकाशवाणीवर नभोनाट ्याला इ.स.1936 पासून वतं थान िमळाल े. यावष
बंगाली भाषेतील एका नाटका या अनुवादान े भारतीय नभोनाट ्याला ारंभ झाला. यानंतर
यथावकाश भारतीय िविवध भाषांतील नभोनाट ्ये सा रत हो यास सु वात झाली. अशा
कारचा काय म सा रत करताना याला आव यक असणार े असे काही खास तं या
ारंभकाळात मा िवकिसत झाले न हत े तर परंपरागत नाटका ंतील काही भागच नभोनाट ्य
हणून सा रत ( विन ेिपत) कर याची था होती. यानंतर िव ापीठा ंतून िशकिव यात
येणा या इं जी भाषेतील एकांिकका ंचे योग विन ेिपत केले जात होते. ‘ि िटश
ॉडकाि ट ंग कॉप र ेशन’-लंडनव न सा रत होणा या लहान व पातील ुितका वा
हसन े इ. यांची जागा भारतीय भाषांतील अनुवादांनी घेतली. उपरो बी.बी.सी. ारा तयार
केले या िविश वनीम ुि कांचाही सु वातीला वापर झाला. पुढील काळात नभोनाट ्य
रचनेचे आिण ेपणाच े, सादरीकरणाच े तं हळूहळू िवकिसत होत गेले आिण
आकाशवाणीव न एकांिकका ेिपत होऊ लाग या . िवनोदा मक ुितका, हसन े वा
िहंदी भाषेतील झलिकया ँ ही नभोनाट ्याची काही गत पे समजली जातात .
वातं यो र काळात नभोनाट ्याचे िवषय े िव तृत होताना यात नवेनवे तं आिण बदल
वीकार यात ाधा य िमळाल े. यातूनच पुढे ‘ पक ’ िनिम ती, धारावािहक नाट्य िविवध
ुितका, संग िच मािलका ां या एक ीकरणात ून ‘रंगारंग’ काय म सा रत होऊ
लागला . पुढील काळात नभोनाट ्य पधा ही आयोिजत होऊ लाग याची मािहती िमळत े.
यातील यश वी नभोनाट ्य रचना देखील िविवध भारतीय भाषेत भाषांत रत होऊन ती
एकाचव ेळी वेगवेग या भािषक आकाशवाणी क ांव न सह ेिपत केली जातात .
२.८.ब.६ आकाशवाणीतील नभोनाट ्य- ुितका आिण पक
आतापय त या िववेचनात आकाशवाणीच े व प , वैिश ्ये समजून घेताना दुस या बाजूने
यात समािव असल े या नभोनाट ्य व ुितका लेखनाचीही मािहती क न घेतली आहे.
ा पकातील काय मात िविवध काय मांचा यथोिचत संगम होताना भाषण , मुलाखत ,
चचा , नाटक , का यवाचन यांचे उपयोजन केले जाते. हणज ेच पकात िविवध काय माच े
दश न घडते. असे हणावयास हरकत नाही. पकाचा िवषय िनि त ठरिवताना 1) याचे
व प िनश्िचत करणे, 2) पकाची संिहता िलिहण े 3) य िनिम ती व सादरीकरण
अशा प तीन े पक पूण होते. तसेच पक काय म सादर कर याप ूव संपूण मािहती गोळा
करणे, संदभ साधना ंतून मािहतीचा शोध घेणे, न दी करणे, अशी पक िनिम तीची ि या
असत े. सादरक या ला ही सव साम ी गोळा क नच या आधार े मुलाखती , आशय िवषयाच े munotes.in
Page 51
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
51 वेगळेपण, पकाची शीष क समप कता आिण संदेशाचे संसूचन ा सवा मधून पक पूण
होते. ाचबर ेाबर पकाच े लेखन कोणी केले, यांची व कलाकारा ंची नावे,
आकाशवाणीक ाचे नावासिहत उ ोषणा सु वातीला व शेवटीही कर यात येते. पक
लेखनासाठीही रा ीय -सामािजक िवषय उपयु ठरतात . थोर य , महापु ष िकंवा
मह वा या घडामोड वरही पक िलिह यात येते. यासाठी संदभ साधन े शोधून याचा
समाव ेश पकात केला जातो.
उदा. ‘भारतीय वातं याची प नास वष ’ यासाठी थोर ांतीकारक ह ता म े यां या काया चा
प रचय , काही देशभ पर गीते यांचा संगानु प वापर होऊ शकतो . महापु षां या जीवन
च र ा ंवर पकाचा काय म करताना िनवडक घटना घडामोडी सांगता येतात व यां या
च र ाची महती सांगता येते. यां या आवाजातील िवचारा ंची विनम ुि का वा गीत लेखनाच े
नमुनेही सादर कर यात वाव असतो . उदा. भारतर न भीमस ेन जोशी िकंवा लता मंगेशकर
यां या जीवन च र ावर पक िलिहताना ससंदभ न दी सादर करता येतात. उदा. गीत
लेखन व गायनाच े सादरीकरण य.
पक - लेखन नमुना
शीष क-मराठी हा यरसाच े िमरासदार - द.मा.िमरासदार
िनवेदक-पु ष - नम कार - आकाशवाणीच े हे पुणे क आहे. सायंकाळच े साडेपाच वाजल े
आहेत. आता सादर करीत आहे पकाचा काय म. पकाच े नाव आहे ‘मराठी हा यरसाच े
िमरासदार - द.मा.िमरासदार ’ सादर कत (सादरीकरणात दोन य सहभागी आहेत)
पु ष िनवेदक - मराठी सािह यात आिण िवशेषतः ामीण बाजा या अ सल
िवनोदात ून द.मा.िमरासदारा ंनी ो या ंना िनखळ हा यरसान े
रझिवल े. मनोरंजन केले.
ी िनवेदका - एवढेच न हे तर यंकटेश माडगूळकर, शंकर पाटील आिण
ा.द.मा.िमरासदार या मा यवर कथाकारा ंनी ामीण कथाकथनात ून
ामीण िवनोदाच े काय म केले.
पु ष िनवेदक - िवशेषतः द.मा.िमरासदारा ंनी ामीण जीवनातील यि र ेखा यां या
जग यातील बारकाव े, इरसालपणा , वभाव -वैिश ्यांचे नमुने पेश
केले. (येथे यां या काही कथांची नावे सांग यात येतात उदा.
द.मा.िमरासदारा ं या आवाजातील ‘िशकवणी ’ कथेचा काही भाग
सादर कर यात येतो.) (हा याचा आवाज 3 िमिनट े)
ी िनवेिदका - याच माण े- ‘मा या बापाची प ड’, ‘भुताचा ज म’, ‘माझी पिहली
चोरी’, ‘हरव याचा शोध’ ा ा. द. मा. िमरासदारा ं या कथा उ कृ
लेखन आिण उ म सादरीकरणाम ुळे लोकि य झा या . munotes.in
Page 52
यावसाियक मराठी
52 (येथे पु हा एकदा ‘मा या बापाची प ड’ ा िवनोदी कथेचे द. मा.
िमरासदारा ं या आवाजात काही भागांचे सादरीकरण केले जाते. वेळ
3 िमिनट े-हा याचा आवाज )
पु ष िनवेदक - अशा ा यां या कथाकथनात ून यांना ऐकणे हणज े रिसका ंना
पव णी वाटत असे. ोते कमालीच े भाराव ून जात असत . ग पा मारता
मारता रंजकपण े गो ी सांग यात ते फार तरबेज होते. उदा. ‘िनरोप ’
ही यांची िवनोदी कथा यां याच आवाजातील काही भाग
(सादरीकरण - 3 िमिनट े-हा य व टा या ंचा कडकडाट )
ी िनवेिदका - यािशवाय द.मां.नी ‘भोकरवाडी ’ नावा या का पिनक गावाची िनिम ती
क न िवनोदाचा रंगढंग फुलिवला . ो या ंना हा यक लोळात
बुडिवल े.
पु ष िनवेदक - द.मा.िमरासदारा ंचा िनम ळ, िनखळ िवनोदान े रिसक ो या ंची
िवनोद बु ी तजेलदार आिण टवटवीत ठेवली.
ी िनवेिदका - आणखी एक हणज े द.मा.िमरासदारा ंनी िच पट े ातही कतृ व
गाजिवल े. अनेक िच पटा ं या कथा-पटकथा व संवाद यांनी िलिहल े
उदा. ‘एक डाव भुताचा’ हा यातला सवा त लोकि य व गाजल ेला
िच पट . यातील काही भागांचे सादरीकरण ऐका. (वेळ 3 िमिनट े
सूचना) (संगीताची धून) यातील हेडमा तरा ंची भूिमकाही यांनी
ठस यात केली.
पु ष िनवेदक - अ सल ामीण शैली या िवनोदी कथा िलह न द.मा.िमरासदारा ंनी
मराठी कथेचा यापक िव तार केला. संगिन िवनोदाची ीमंतीच
यां या कथेतून अनुभवायला येते.
ी िनवेिदका - लेखनाबरोबरच कथाकथनाच े द.मा.िमरासदारा ंनी तीन हजारा ंह न
अिधक काय म केले. देश परदेशात िवशेषतः कॅनडा आिण
अमे रकेतही यांनी कथा-कथना या 25 काय मांचा िव म केला.
पु ष िनवेदक - ‘एक डाव भुताचा’ आिण ‘ठकास महाठक ’ या दोन िच पटा ं या संवाद
लेखनाब ल यांना पुर कारही िमळाले होते.
(येथे ‘ठकास महाठक ’ या िच पटातील संवाद लेखनाच े नमुने ोते
ऐकतात . (वेळ 3 िमिनट े)
ी िनवेिदका - ा.द.मा.िमरासदार हे मराठी कथाकारा ंचे चैत य होते. यांनी गंभीर
िवचार , अवखळ आिव कारात ून आिण नम िवनोदात ून मांडला.
पु ष िनवेदक - परळी वैजनाथ येथे 1998 म ये झाले या 71 या अिखल भारतीय
मराठी सािह य संमेलनाच े अ य पद यांनी भूषिवल े होते. (येथे munotes.in
Page 53
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
53 यां या अ य ीय भाषणाचा काही भाग यां याच आवाजात सादर
होतो. (वेळ 3 िमिनट े)
संगीता या धून बरोबरच िनवेदक पक समा ीची घोषणा करताना सादरकत आिण
कलाकारा ंची नावे सांगतात. (आधा रत )
२.८.ब.७ नभोनाट ्य लेखन समारोप
१) नभोनाट ्य लेखना या तावन ेत नभोनाट ्याचे व प , गुणिवश ेष, अ यासताना ते
केवळ ा य मा यम अस याच े समजून घेता येते.
२) ा नभोनाट ्यातील ा य मा यमा नुसार कथाभाग , शीष क, म यवत क पना , पा
इ. संवाद आिण िनवेदनातून य होतात .
३) नभोनाट ्यातील वनी संकेत, संगीताची धून, पा े व यांचा आवाज यांनाही मह वाचे
थान असत े.
४) सहज, सोपे संवाद लेखन, पा ान ु प संभाषण , दय पश आवाज , उ कृ िनवेदन
आिण संवादात ून कथानक उलगडल े जाते.
५) नभोनाट ्याची सु वात आकष क, ल वेधी व समारोपही संगीत वनीस ंकेता या
भावी उपयोजनात ून केला जातो. ाचा ो या ं या मनावर न क च भाव , प रणाम
जाणवतो .
६) नभोनाट ्य लेखन व सादरीकरण िनयोिजत वेळेत पूण करावयाच े बंधन असत े.
७) घटना - संगावर कथानक बेतताना संवाद व पा े यां या आवाजाची लकब,
चढउतार , आरोह -अवरोह यां याकड ेही ल ावे लागत े.
८) मुि त मा यम (कथा-कादंबरी) क- ा य मा यम -(नाटक -िसनेमा), ा य मा यम
(आकाशवाणी ), एकांिकका , पथनाट ्य, नभोनाट ्य (वेगवेगळे मा यम तरीही वेळ
साधारणतः 30 िमिनट े) असे वेगळेपण असताना कादंबरीचे नाटक व कथेचे
एकांिकका -नभोनाट ्य असे मा यम पांतर हेाऊ शकते.
९) नभोनाट ्यात संवाद, संघष , संगीत, कथाभाग , पा रचना यां या सा ान े सादर करता
येते.
१०) नभोनाट ्यात िनवेदक ( व ा ), संिवधानक ्या ो या ंशी जुळून राहतो .
११) नभोनाट ्यात साधारण एकच ी पा ाचा समाव ेश असून यापे ा जादा ीपा ा ंमुळे
ो या ंचा ग धळ होऊ शकतो . कारण ीपा ा ं या आवाजात फारसा फरक नसतो .
िशवाय जादा ी पा ांमुळेही यांचा प रचय ो या ंना हो यास वेळ जातो. ते
ग धळता त यामुळे रसभंग होतो. असे होता कामा नये. munotes.in
Page 54
यावसाियक मराठी
54 १२) नभोनाट ्याचे व प साधारणपण े कौटुंिबक असताना कुटुंबातील सव सद या ंना
वणाचा लाभ घेता येतो. चाकोरीबा िवषयावरील नभोनाट ्य सादर करताना
ोतृवृंदां या अिभ चीचा , आवडी -िनवडीचा िवचार करणे यो य ठरते.
१३) भाषांत रत- पांत रत व पा या (मा यम पांतर) नभोनाट ्य लेखन
सादरीकरणात भाषे या सौ वाकड े व आशय -अिभ य कड े ल देत हे सहजत ेने
सादर कर यातच कौश य लागत े.
१४) नभोनाट ्य (रेिडओ ले, रेिडओ नाट्य) लेखनाच े व प समजाव ून घेताना ते एक
ा य मा यम असून, पा , संवाद, वनीस ंकेत व संगीताची धून यामध ून लेखन व
सादरीकरण कर यात येते.
१५) यातील पा ांची सं या आटोपशीर , मया िदत असत े. यांचे दश न (अिभनयासह )
य होत नसून यांचा प रचय केवळ आवाज , संवादात ून सहजत ेने ताबडतोब होत
असतो .
१६) नभोनाट ्यातील आवाज प , यातील चढ-उतार, आरोह -अवरोह , वनी
संयोजनातील बारकाव े, घटना - संगातून भावीपण े साधावे लागत े.
१७) नभोनाट ्यात अंक 1, अंक 2, वेश 1, वेश 2 व म यान ंतर असे काही नसते. मा
थला ंतर, य सादरीकरणात यथायो य वनी योजना व औिच यप ूण
वा स ंगीताचा यो य तेथे वापर केला जातो. (उदा. रे वे टेशनवरचा संग, गाडी
सुट् याची गाड ची सूचना, िनरोपाच े संभाषण इ.)
१८) नभोनाट ्यातील िनवेदक वा व ा हा संिवधानकाच े दुवे जुळवतो , यासाठी ही
संगीताची िविश धून, िविश वनीयोजना वापरली जाते. यािशवाय कंठ संगीत,
वा संगीत, वनीस ूचन यां या साहा यान े नभोनाट ्यातील सूचक य प रणाम
साधतात .
सवा त मह वाचे हणज े नभोनाट ्यात कलाव ंतांचे संवाद पाठ नसले तरी चालतात . मा
बोल याची लकब, वेगवेगळे वनी खंड, संगीत वर कुठे वापराव ेत याची तालीम होते.
रेकॉिड ग म-कलाग ृह-िविश िठकाणी पा े, संवाद बोलतात . या वेळेस िनवेदक वा व ा
वनी व संगीताचा तेथे यथोिचत वापर करतो . तसेच आकाशवाणी या सं हात अशी वनी-
संगीत िच िफती असताना दुस या बाजूनेही अ य वन च े आभासही वेळोवेळी तयार क न
ठेवतात व वापरल े जातात . अशा रीतीने सबंध नभोनाट ्य सलगत ेने वनीम ुि त क न
सादर केले जाते. अलीकड े नभोनाट ्य आधीच वनीम ुि त केले जाते व यथायो य िनयोिजत
वेळेस सादर कर यात येतात.
munotes.in
Page 55
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
55 आपली गती तपासा
: तु ही ऐकले या आकाशवाणीवरील एखा ा नभोनाट ्याचा प रचय थोड यात
क न ा.
२.८.ब.८ नमुना
अ. दीघॉ री
१) नभोनाट ्य लेखनाची (रेिडओ ले, रेिडओ नाट्य) वैिश ्ये िलहा.
२) आकाशवाणीवर नभोनाट ्य कसे सादर केले जाते ते िलहा.
३) नभोनाट ्य लेखनात लेखक आिण िद दश क यांना कोणती बंधने पाळावी लागतात .
४) नभोनाट ्यातील कलाव ंतांचे थान प करा.
५) नभोनाट ्य आिण ुितका यातील अनुबंध प करा.
६) नभोनाट ्य आिण पक यातील वेगळेपण िलहा.
ब. िटपा िलहा
1. नभोनाट ्यातील वनीस ंकेत व संगीत
2. नभोनाट ्य व ुितका जुने प- व प
3. ह.मो.मराठे यांचे नभोनाट ्य लेखन
4. बा.सी.मढ कर यांचे नभोनाट ्य लेखन
munotes.in
Page 56
यावसाियक मराठी
56 क – आकाशवाणीवरील जािहरात ल ेखन
घटक रचना :
२.९.क. आकाशवाणीवरील जािहरात
२.९.क.१ उ ेश
२.९.क.२ आकाशवाणीवरील जािहरात तावना
२.९.क.३ आकाशवाणीवरील जािहरात लेखनाच े व प -तं व मांडणी आिण
सादरीकरण
२.९.क.४ आकाशवाणी जािहरात लेखन मया दा
२.९.क.५ आकाशवाणीवरील जािहरात लेखनाच े काही नमुने
२.९.क.६ सारांश
२.९.क.७ नमुना
२.१० संदभ ंथ सूची व इतर
२.९.क आकाशवाणीवरील जािहरात
२.९.क.१ उि े
हा घटक अ यास यान ंतर आपणास प ुढील उ ेश सा य करता य ेतील.
१) आकाशवाणीसाठी जािहरात लेखनाचे व प , जािहरातीच े तं व मांडणी याना त
येईल.
२) इतर मुि त व इले ॉिनक मा यमा ंपे ा आकाशवाणीतील ा य मा यमातील
जािहरात च े वेगळेपण यानात य ेईल.
३) आकाशवाणीतील जािहरात लेखनाच े कौश य , जािहराती या भाषेचे व प व
जािहरातीमधील उ पादन , सेवा व व तूची मािहती कशी असत े ते ल ात य ेईल.
४) आकाशवा णीवरील जािहरात च े साम य व मया दा यानात य ेईल.
२.९.क.२ तावना
आकाशवाणी (रेिडओ) हे जािहरात सारणाच े जुने आिण लोकि य ा य मा यम आहे.
आकाशवाणीतील अ प वेळातील दज दार आिण वणीय काय म व यातील जािहराती
सव सामा य लोकांपय त जा यास मदत होते. मा दूरदश न व इतर इले ॉिनक
मा यमा ं माण े जािहरातीतील छायािच व य (हालचाली ) आकाशवाणी या जािहरातीत munotes.in
Page 57
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
57 नसतात . फ आवाज ( वनी) व संगीता या सा ान े संवादात ून जािहराती ेिपत
कर यात येतात. यातील आवाज प ो चा रत सु ा य संगीताची धून वाजवीत सादर
करणा या जािहराती ल वेधी ठरतात . यानुसार जािहराती ा य व पात झळकताना
े कांना भावतात . ािशवाय जािहराती सव दूरवर पोचताना आकष क, हळूवार सुमधूर
संगीत, श दकळ ेमुळेही रिसक ो या ंना दय पश वाटतात . यातील संदेशही थेट
ाहका या , ो या ं या मनाला जाऊन िभडतात .
आकाशवाणीवरील ा य मा यमातील जािहरातीत ो या ंचे अवधान क ि त होईल व ती
जािहरात ो या ंना िखळवून ठेवणारी असावी लागत े. लेखन आिण सादरीकरणातही येक
ट याम ये सहजपण े अथ बोध होणारी , प रणामकारक व ओघवती भाषाश ैली, नाट्यमय
संवाद, कण मधुर, लयब श दयोजना इ. या वापरान े जािहरात आकष क, सु ा य होते.
कारण अशा ा य व पा या जािहरातीत िविश धून पा संगीत व एखादी लोकि य
संगीताची धूनही वाजिवली जाते. मा अशा जािहराती मु यत: वनीसंकेतावर आधा र त व
ा य मा यमात ून ो या ंना यथायो य प तीन े सादर न झा यास ल िवचिलत होते,
पया याने अशा जािहरात चा मसुदा ो या ंपय त यवि थत पोहचत नाहीच िशवाय
जािहरातदारा ंचेही आिथ क व यावसाियक नुकसान होऊ शकत े!
२.९.क.३ आकाशवाणीवरील जािहरात लेखनाच े व प-तं , मांडणी आिण
सादरीकरण
१) आकाशवाणीवरील जािहरातीची संिहता काळजीप ूव क िलहावी लागत े. ही जािहरात
कोण या कार या व तूची व सेवेची, कोण या ाहकवगा साठी आहे आिण यांचा
देश, प रसर कोठे- कोणता आहे यां या आधार े जािहरात मजकूर िलिहला जातो व
याचे सादरीकरणही यथायो य कर यात येते. उदा.-स दय साधन े, अलंकार,
दािगन े, शेतकरी वगा साठी ॅ टर, खते, बी-िबयाणे, युवकांसाठी घड्याळ, वाहने,
शहरातील लोकांसाठी गृह क प इ. सुखव त ू, पय टक व हौशी लोकांसाठी
पय टना या जािहराती इ.
२) जािहरातीतील वेळेची मया दा (10 सेकंद, 20 सेकंद, 30 सेकंद) पाळताना कोण या
काय मासाठी , ( ाईम टाईम) कोणती जािहरात मह वाची व लाभदायक ठरेल व
दरासंबंधीचा िवचारही येथे अपेि त असतो .
३) जािहरातीची िलिखत संिहता (व मजकूर) यथायो य प तीन े िलिहताना कमीत कमी
पा े आिण यांचा आवाज , संगीताची धून याकड े कटा ान े अवधान ावे लागत े.
४) जािहरातीमधील उ पािदत व तू व सेवा यांचे फायद े, गुणिवश ेष, िकंमत इ. मािहती
तसेच व तू िमळ याच े िठकाण , सवलत असेल तर व खरेदीची मुदत आकष क,
प पण े नमूद करणे यो य ठरते.
५) आकाशवाणीवरील जािहरातीचा मजकूर (संिहत लेखन) अितर ंिजत, िदशाभ ूल व
ाहका ंची फसवण ूक करणा रा, अनाकलनीय , ली असा होता कामा नये. संबंिधत
उ पादक कंपनी या जािहरातीतील व तू व सेवा यांचे फायद े व गुणिवश ेषण
ज री माण े नमूद करताना अ य कंपनी या व तू यां या ुटी सांगू नयेत. munotes.in
Page 58
यावसाियक मराठी
58 ६) आकाशवाणीवरील जािहरात लेखनात कोणत ेही रा ीय िच ह, तीक वा मारक
यांचा समाव ेश क नये. तसेच कोण याही समाजा या ाभाव , पिव व मंगलमय
व तू, तीक , िच ह यािवषयी अवमानकारक मजकूर िलिहता कामा नये. तसेच
कोण याही एका धािम क गटासाठी ा जािहराती नसतात हे ल ात ठेवूनच जािहरात
मसुदा िलिहण े यो य ठरते.
७) शासक य जािहराती जनिहताथ असतात , यात शासना या क याणकारी योजना
सव सामा य जनतेसाठी असतात हे ल ात घेऊन उ ोध क, बोधना मक व
मािहतीप ूण मजकूराला मह व असत े. यातील संदेश यो य या श दात िलिह यात
येतो. यात वा तवता , गांभीय , समज यास कठीण नाही. सं म करणार नाही असा
िलिहला जातो. उदा. पोिलओ लसीकरण , रा ीय अ पबचत योजना , महारा रा य
लॉटरी , व छता अिभयान , कोरोना लसीकरण अिभयान , रा ीय सण-उ सव व
काय मा या जािहराती , शासन पुर कृत योजना ं या जािहराती येथे उदाहरण हणून
रा ीय मानिच हा ंसह शासना या वतीनेच आकाशवाणीवर जािहरातीत ून सा रत
होतात .
८) आकाशवाणीवरील जािहरात लेखनात (मसुदा) ाहका ं या मानसशा ाचाही व
यश चाही िवचार कर यात येतो. ाहका ंना ही व तू व सेवा (िकंवा उ पादन )
िकती आव यक व गरजेचे, उपयु आहे, हे संिहतेत यो य या श दरचन ेत
(संवादांसह) नमूद करता येणे श य असत े. ा जािहरातीस ु ा ाहक , ोते यां या
पसंतीला उतरणा या लेखनाशी एकिन अनु प अशाच िलिह यात येतात.
९) सदर या आकाशवाणी जािहरातीत उ पादक कंपनीचे घोषवा य देखीत समािव
करताना ते आटोपशीर , औिच यप ूण व मोज या श दात वण न करणार े, नावी यप ूण
श दात िलिह यात येते.
उदा. टेट ब क ऑफ इंिडया घोषवा य - ‘चला आणखी जवळ येऊ या!’
काही मह वाची उ पादन े व याची घोषवा य े-
एलआयसी - भारतीय आयुिव मा महामंडळ - योग ेमं वहा यहम ्.
लाईफ बॉय साबण - ‘लाईफ बॉय याच े घरी तेथे आरो य वास करी’
टाटा सॉ ट - ‘मैने देशका नमक खाया है।’
पे सी - ‘ये िदल माँगे मोअर ’
अमूल- ‘टे ट ऑफ इंिडया’
एचएमटी घड्याळ - ‘रा ाच े समय र क’ munotes.in
Page 59
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
59 आकाशवाणीवरील जािहरात लेखनात श दांचे सुभग आकलन , यो य वा यरचना व
सुटसुटीतपणा असतो . यािशवाय आवाजातील चढउतार , आरोह -अवरोह , वेगळेपणा
( ी पु ष, लहान मुले यां या आवाज ) यांचेही मह व अधोर ेिखत होते व यो य या
प तीन े संगीत वनीत ून सादरीकरणाच े माग दश न कर यात येते. याच जािहरातीत
लोकस ंगीताची धून, प रिचत गा याची लय, चाल यांची जोड िदली जाते. पण यासाठी
संिहतेचा मजकूर अ यासण े यो य ठरते.
१०) आकाशवाणीवरील जािहरात लेखनात नकारा मक ि कोन , पा हा ळीक सैलसर,
अ थानी , गैरलागू वा यरचना नको. अ यथा ोते- ाहका ंवर जािहरातीिवषयी
गैरसमज , ितकूल मत िनमा ण होईल.
११) आकाशवाणीवरील जािहरात लेखनात नावी यप ूण ता, क पकता , श द सौ व,
संगीतान ुकूल गेय श दरचना यांना ाधा य िमळाव े. मजकुराची भाषा िच मय
शैली व प असण े अिधक चांगले.
अलीकडील काळात सव मा यमात रोल मॉडेल असणा या सेिलि टीज , तसेच िविवध
े ातील सु िस यि माफ त जािहराती िस कर यात येतात. आकाशवाणीही यास
अपवाद नाही. सरकारी , जनिहताथ सा रत जािहरातीत ही उदाहरण े सापडतात . उदा.
सिचन त डुलकर, अिमताभ ब चन , लता मंगेशकर, माधुरी दीि त , तसेच गायक ,
संगीतकार -उदा. भीमस ेन जोशी यांनी आप या सुगम, सु ा य आवाजात जनिहताथ
रा ीय जािहरातीसाठी -भरीव योगदान िद याची मािहती आहेच! या जािहरात ना मोठाच
ितसाद व लोकि यता लाभली . येथे शासक य स ेवा े ातील आरो यिवषयक , रा ीय
एका मत े या काही जािहरात ची उदाहरण े आप याला पाह ता येतील.
उदा.
१. पोिलओ लिसकरणाची जािहरात - “दो बूंद िजंदिगके”
२. कोरोना (कोिवड - 19 ) ची जािहरात व संदेश-‘ व छता ठेवा, मा क वापरा , सुरि त
अंतर ठेवा’ , ‘घरी रहा सुरि त रहा!’ इ.
ऋतुमान, नैसिग क वातावरण व सण-वार-उ सवान ुसार आकाशवाणीवर जािहराती सा रत
के याने उ पादका ंकडून यांना भरपूर ितसाद िमळतो .
उदा. 1) उ हा यात थंड पेया या जािहराती - पंखे, ि ज, ए.सी. कुलर या जािहराती .
2) ल न, सण- समारंभात दागदािगन े, भरजरी साड्या व पोशाखा ं या जािहराती .
3) सु ी या कालावधीत पय टन कंप यां या जािहराती इ.
२.९.क.४ आकाशवाणीवरी ल जािहरात लेखनाची मया दा
१) आकाशवाणी (रेिडओ) वरील जािहरातीच े मा यम फ ा य व पात असत े. ाहक
ोते यांना य पण े व तू पाहता येत नाहीत. ही एक मोठीच उणीव होय. munotes.in
Page 60
यावसाियक मराठी
60 २) मुि त मा यमा ं या तुलनेत ा जािहराती चे दर परवडत नाहीत .
३) सतत या जािहराती या भिडमाराम ुळे व कधीकधी कण कक श संगीताम ुळेही या
जािहराती सु ा ऐकणे नकोशा वाटतात . अयो य संवाद व बेसूर आवाजाम ुळे व
अथ हीन श दरचन ेमुळेही ाहक ो या ं या मनात जािहरात ब ल नकारा मक भावना
िनमा ण होते.
४) आकाश वाणीवरील या क ावर जािहराती सा रत कर याची योजना असत े, तेथे
वीज व अ य काही कारणा ंमुळे काय म होऊ शकत नाही व काय म बंद असतात
िकंवा या िठकाणची जनता आकाशवाणीवरील काय मातील जािहराती ऐकत
नसतील तर अशा जािहराती वाया जातात
५) काय माच े व प व जािहरात या व तू व सेवा यांचा अनुबंध नसेल तर ाहका ं या
मनात सं म िनमा ण होतो.
६) आकाशवाणीवरील जािहरात ना िमळणारा वेळ फार कमी असतो . िशवाय संगीत व
वनी योजना आिण संिहता यांचा ा य व पातील प रणाम व भाव समाजायला
वेळ लागतो . िशवाय प ीकर णा मक िववेचनह करता येत नाही. एकूणच
आकाशवाणीतील जािहराती आ हाना मक असत े असे हटल े जाते. ोते एका जागी
ि थर नस यास यांचे ल िवचिलत होऊन जािहरातीच े उि -हेतू सा य होऊ
शकत नाही.
२.९.क.५ आकाशवाणी जािहरात लेखनाच े काही नमुने
पय टन कंपनीची जािहरात
िवमान वासातील संगीताची धून
पु ष - वीणा व ड सोबत देखो अपना देश
ी - िदलस े! यारस े! स मानस े!... (संगीताची हळूवार धून.)
पु ष - चलो, बॅग भरो, िनकल पडो!...
ीपु ष - एकि त आवाज वीणाव ड ... येक कुटुंबासाठी आिण कुटुंबात या
येकासाठी ! (संगीत वनी) वीणाव ड ... वीणाव ड ...
पु ष - ॅ हल... ए ल ेअर... सेिल ेट...
ी - वीणा पाटील हॉि पट ॅिलटी ा. िल. Veena world.com.
(संगीत वनी स ंकेताने जािहरात प ूण होते.)
वॉटर युरीफायर जािहरात नमुना -जािहरातीची सु वातीची संगीत धून
ी- नवीनतम टे नॉलॉजीचा क ट. आर.ओ. घरी आणा. munotes.in
Page 61
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
61 पु ष - शु तेचा आनंद या आिण िमळवा वॉटर यु रफायर
ी-पु ष एकि त आवाज : 100% शु पाणी, अ याव यक िमनर स अ कलाईन वॉटर,
शु तेचा िडिजटल िड ल े (संगीताची मधुर धून)
ी पु ष एकि त आवाज
नो वॉटर वे टेज चार वषा ची मोफत सि ह स. संगीताची तान…
घोषवा य - सवा त शु पाणी या आिण िनरोगी राहा! ( ीचा आवाज .)
पु षाचा आवाज - सि ह ससाठी कॉल करा. 92-789 12345 क ट िमनरल रो
(संदभ दै. लोकमत , पुणे. शिनवार 18 स ट 2021)
क सरकार व रा य सरकार पुर कृत जािहरात नमुना
रा य सरकार , थािनक वरा य सं था, क सरकार यां या वतीने या योजना
राबिव यात येतात. यािवषयी या जािहराती देखील िवचारात घेत या पािहज ेत. उदा.
मतदान अिभयान , र ते वाहतूक, सुरि तता , रा ीय एका मता तसेच शासना या मािहती
व जनसंपक संचालनालयामाफ तही जािहराती सा रत होतात . यातून यो य ती मािहती
आिण संदेश जनतेला िमळ यास मदत होते. या जािहराती समाजाला िदशा दे यास उपयु
ठरतात. याचबरोबर रा ीय महापु षां या मरण व यांचेिवषयी कृत ता य करणा या
शासक य जािहरातीही शासनातफ वेळोवेळी िस कर यात येतात.
पु ष- भारत सरकार व महारा शासन ारा ायोिगक जािहरात धानम ं ी
पीकिवमा योजना
ी पु ष (घोषवा य ) – “सुरि त शेतकरी । देशाचा अिभमान !”
ी - अिधस ूिचत थािनक आप ी . काढणी प ात नुकसान भरपाई िनि त करणे,
पु ष - पीक नुकसानीची मािहती कळिव याची प त-
अिधक मािहतीसाठी संपक टोल मांक - 1800 2660 700 वर संपक साधा
एचडीएफसी ारा एग वेबसाईटवर वेबिलंक ारे
ी पु ष थािनक आप ी केले या दा यांची मािहती िदली जाऊ शकते.
E-mail-pmfby Maharashtra@Qhdfcerio.com.
महारा शासनाची जािहरात
शिनवार 9 ऑ टो -2021
संदभ - दै. सकाळ , पुणे-1 munotes.in
Page 62
यावसाियक मराठी
62 ी - िश णाची सु वात क या! उ वल भिव य घडवू या !
पु ष - माझे िव ाथ , माझी जबाबदारी !
(संगीताची दीघ धून)
पु ष - सात यप ूण अ ययनासाठी िविवध शै िणक उप म
ी - रा यातील िव ा या चा िश णासाठी शालेय िश ण िवभाग किटब
(संगीताची हळूवार धून)
ी-पु ष एकि त आवाज
“महारा िशकतोय । महारा घडतोय ।
महारा िशकतोय । महारा घडतोय। “
जनिहत - जािहरात नमुना.
ी - आप या बंद पडले या पॉिलसीच ं आजच पुन जीवन करा. (संगीत धून)
पु ष - आिण तणाव मु हा!. (संगीत-हळू आवाज )
ीपु ष - (एकि त आवाज -) आपली बंद पडलेली पॉिलसी िवलंब शु कात
सवलतीसह पुन जीिव त कर याची संधी. (संगीताची धून).
ी - िवशेष पुन जीवन अिभयान
पु ष - अिधक मािहतीसाठी आप या एजंटला िकंवा जवळ या शाखेला भेट ा.
( ीपु ष दोघांचा एकि त आवाज , )
भारतीय आयुिव मा महाम ंडळ (एल.आय.सी.)
जीवना या सोबतही ..... जीवना या नंतरही-
( ीदवा यासह ) संगीतान ुकूल वाजवी आवाजध ून...
(घोषवा य ) योग ेमवहा यहम ् ।
आकाशवाणी - जनिहताथ सा रत जािहरात आणखी काही नमुने-
(संगीताची धून...)
पु ष - पुणे कोिवड-19 मु कर या या उ ेशाने - बजाज ुपने पुणे महानगर
पािलका (पीएमसी ) आिण िपंपरी िचंचवड महानगर पािलक े या (PCMC)
सहकाया ने महालसीकरण उप माच े आयोजन .
ी - महासाथीसोबत एक लढा देऊ चला (संगीताची धून) munotes.in
Page 63
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
63 नांव न दणी क रता - बजाज फायना सर वे थ इन/कोिवन
पु ष - िकंवा “www . कोिवन .ग ह म ट.इन” संकेत थळावर मािहती क न या.
(...संगीताचा वर...)
ी-पु ष एक आंवाज : “आमचे पुणे ... आरो यदायी पुणे)
“मा क लावा, हात धुवा - गद ची िठकाण े टाळा...”, “सामािजक अंतर पाळा”
(जािहरात समारोपाच े संगीत)
(मूळ संदभ दै. लोकमत - पुणे. सोमवार िद. 27/09 /2021 ( जािहरात ))
जैन इ रगेशन पाईप- जािहरात नमुना.
आकाशवाणी संगीत वनी..
(शेतीला पाणी जात अस याचा आवाज िविहरीवरील पा याचा पाईप आिण इलेि क
मोटारीचा आवाज )
पु ष - जैन इ रगेशन पाईप...
शैतीसाठी पाणी पुरव याची उकृ मािलका
ी - सो यासारखी िपके समृ शेती... .
सुखी शेतकरी आनंदी-समाधानी जीवन (संगीताची धून)
पु ष - (एकि त आवाज )- जैन इ रगेशन पाईप- जळगाव -मुंबई-पुणे
आजच जवळ या िव े याशी संपक साधा...
पु ष - पाणी - शेती आिण शेतकरी
ी - जैन इ रगेशनची मै ी
जैन इ रगेशन पाईप- (संगीता या आवाजात जािहरात समा ी )
आपली ग ती तपासा
: तु हाला आवडणारी व माहीत असणारी आकाशवाणीवरील जािहरात िलहा व ितचे
वेगळेपण सांगा.
munotes.in
Page 64
यावसाियक मराठी
64 २.९.क ६ सारांश
नभोवाणीवरील जािहराती फ ा य मा यमात असतात . या जािहरातीसाठी वेळेचे बंधन
काटेकोरपण े पाळाव े लागत े. नेमक श द-रचना, आटोपशीर संिहता, समप क, प , प रपूण
व ाहका ंना पटणारी रचना व क पकता , भाषा भ ू व, सुगम संगीताची जोड इ. गुण िवशेष
ा जािहरातीच े सांगता येतील. तसेच उ पादन व सेवेची, व तूंची सव गुणवैिश े या
जािहरातीत असण े यो य ठरते. आकाशवाणीवरील उ पादक व यावसाियका ं या
जािहराती त रा ीय िच हे, धािम क तीके यांचा वापर केला जात नाही. तसेच कोणा एका
समाज -समूहाला जािहरातीत थान देता येत नाही. खोटी आ ासने, फसवण ूक करणारी ,
ाहकिहताला बाधा आणणारी , का पिनक अवा तव व पा या जािहरा त ना इथ े थान
असत नाही . तसेच जािहरातीतील घोषवा य आकष क, छोट्याशा वा यरचन ेत समप क
आशयासह व नािव यप ूण तेने य झालेली असण े इ. गो ना इथ े अिधक मह व असत े.
२.९.क ७ नमुना
अ. दीघॉ री
१) आकाशवाणीवरील जािहरातीची संक पना प करा.
२) आकाशवाणीवरील जािहरातीच े व प िलहा.
३) आकाश वाणीतील जािहरात लेखनाच े गुणिवश ेष िवशद करा.
४) रा िहता या - सरकारी जािहरातीच े व प सोदाहरण प करा.
५) रा ािहता या - सरकारी जािहरातीच े मह व व वेगळेपण सोदाहरण िलहा.
६) आकाशवाणीवरील जािहरात या मया दा व ुटी सांगा.
७) तु हास माहीत असल ेली आकाशवाणी वरील एका कापड उ ोगाची जािहरात संिहता
िलहा.
८) आकाशवाणीवरील जािहरातीच े व प कसे असाव े व कसे नसाव े यािवषयी साधक
बाधक चचा करा.
ब. टीपा िलहा -
१) आकाशवाणीतील जािहरातीमधील संवाद
२) आकाशवाणी जािहरातीमधील संगीत
३) आकाशवाणीवरील शासक य जािहरात
४) आकाशवाणीवरील जािहरात संिहतेचे भाषािवश ेष
५) आकाशवाणीवरील जािहरात उ पादका ंची घोषवा य े उदाहरणे ा.
६) आकाशवाणीवरील पय टन यवसायाची जािहरात िलहा.
७) आकाशवाणीवरील सराफ यवसायाची जािहरात िलहा.
munotes.in
Page 65
आकाशवाणी मा यमासाठी ल ेखन
65 २.१० क संदभ ंथ सूची व इतर
१) काळे, क याण व पुंडे, द.िद., ‘ यावहा रक मराठी ’, िनराली काश न, पुणे.
२) काळे, शुभ ी व रोकड े, महादेव (संपादक ) ‘मराठी भाषा : मा यम आिण तं ान -नवे
वाह’, श दव ैभव काशन , पुणे-30, थमाव ृ ी-फे ु.2017 या संपािदत ंथातील
लेख
१. ा.सौ. लीना श डे – ‘जािहरातीसाठी लेखन’
२. रव खासनीस – ‘ क ा य मा यमांसाठी लेखन’ (आकाशवाणी व दूरदश न)
३) गोिवलकर , िलला व पाटणकर , जय ी : ‘ यावहा रक मराठी ’, नेहवध न काशन ,
पुणे-30.
४) लागू, गौरी : ’ ा य मा यमात ून िलिखत सािह य उलगडताना ’ मािसक सािह य
सूची, पुणे, िदवाळी अंक – 2007 .
५) जोशी, वसंत : ‘अ पाच े प दावीन ’, मािसक सािह यस ूची, पुणे, िदवाळी अंक
2007 .
६) देव, वीणा : ‘वेध-कादंबर्यां या अिभवाचनाचा ’ मािसक सािह य सूची, पुणे. िदवाळी
अंक 2007.
७) िपंगळे, िकरण नामदेव (संपादक ) : ‘संवाद कौश य े आिण सार मा यम े’, श द ी
काशन , जु नर, िज. पुणे. थमाव ृ ी, िडस . 2015.
लेख–1) ा. िशरीष सु द – ‘मराठी भाषेचे िविवध े ातील उपयोजन आिण सज न’
2) संजय मे ी – ‘आकाशवाणी एक मह वपूण मा यम ’
८) पुणे िव ापीठ काशन , पुणे- ‘ यावहा रक मराठी ’
९) भाग वे, वृंदा : , ‘ हाय नॉट आय’, अमेय काशन , पुणे. आवृ ी 2010 .
१०) भ जाळ , चं कांत : ‘आकाशवाणी आिण दूरदश न’ (पुि तका ), लोकवा य गृह
काशन , ि तीयाव ृ ी, जून-2007. ( भाद ेवी, मुंबई-25)
११) मोकाशी , सयाजी राजे, नेमाडे, रंजना : ‘ यावहा रक मराठी ’- शेतकरी सािह य
इिज क प रषद , महारा , ि . आ. ऑ टो . 2010 . करण ( सार मा यमासाठी
लेखन)
१२) निसराबादकर , ल.रा. : ‘ यावहा रक मराठी ’, फडके काशन , को हाप ूर, आवृ ी
2008 . munotes.in
Page 66
यावसाियक मराठी
66 १३) यशवंतराव च हाण महारा मु िव ापीठ काशन (नािशक ), ‘ सार मा यमा ंसाठी
लेखन कौश य े’, पु तक दुसरे-MAR 254 ( लेखन), थम काशन 2002, पुनमु ण
2014 .
१४) रोकड े, सुभाष : ‘ यावहा रक मराठी :अ यापना या िदशा’, ऋतू काशन ,
अहमदनगर , आवृ ी, 2012.
१५) शेळके, भा कर (संपादक ) : ‘ सार मा यम े आिण मराठी भाषा’, नेहवध न काशन ,
पुणे-30, थमाव ृ ी, एि ल -2012.
१६) िशवाजी िव ापीठ को हाप ूर, दूरिश ण क पीडीएफ फाईल , ‘मराठी भाषा,
उपयोजन आिण सज न’, अ यासपि का . 10 आिण 15. तृतीय वष कला मराठी .
काशक -कुलसिचव , िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर, तृतीयाव ृ ी-2014.
१७) ‘अ ंधती जगणं म तच मजेचं’, कौटुंिबक ुितका, सादरकत -गौरी लागू, भाग-1.
आका शवाणी , पुणे. www .youtube.com. https:// you tube 171/ 3Jywhy dg
१८) गोपाळ , आवटी , पुणे आकाशवाणी क , संचालक दै. महारा टाई स , पुणे-
वृ ांकन, पुणे लस-मंगळवार 28/9/2021. माझे पुणे (चौकस पुणे शहर),
(वृ शीष क ‘भाऊसाह ेब खुडे यांची मृती जपणारा चौक’)
१९) दै. महारा टाई स , पुणे वृ , बुधवार िद. 27 ऑ ट बर 2021. वृ शीष क – ‘पुणे
आकाशवाणीला देशात सवा िधक ोते’, ॲप ारे ऐक यास पसंती, (म. टा. ितिनधी ,
पुणे.)
२०) कुबेर, जय ी , अिभवाचन , ‘मािसक सािह य सूची’, पुणे. िदवाळी अंक-2009, पृ.
169)
िवशेष संदभ आिण आधार
१) Abbot W. Rider, R. L .
२) Hand Book of Brodcasting New York. 1957.
३) भारत सरकार , काशन िवभाग , रेिडओ नाटक एवं संकलन -नवी िद ली - 1973
४) मालश े स.गं., जोशी चं हास .
५) काणे पु पा – ‘नभोवाणी काय म, तं आिण मं ’, संजय लांडगे- उपयोिजत मराठी ,
िदलीपराज काशन , पुणे.
६) गोिवलकर , िलला – ‘अिनवाय मराठी ’, के. सागर पि लक ेशन, पुणे.
❖❖❖❖ munotes.in
Page 67
67 ३
दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी लेखन
३.१ दूरिच वाणीसाठी म ुलाखत ल ेखन
घटक रचना :
३.१.० उि े
३.१.१ तावना
३.१.२ घटक िववेचन
३.१.३ दूरिच वाणीवरील काय म व यांचे व प
३.१.३.१ करमण ूक धान काय म
३.१.३.२ मािहती धान काय म
३.१.३.३ शै िणक काय म
३.१.३.४ काय मांचे व प
३.१.४ दूरिच वाणीवरील मुलाखत
३.१.४.१ पूव िनयोिजत , सिव तर मुलाखती
३.१.४.२ आय याव ेळ या संि मुलाखती
३.१.५ मुलाखतीच े तं
३.१.५.१ मुलाखतीची पूव तयारी
३.१.५.२ मुलाखतदा याची /िवषयाची संपूण मािहती िमळिवण े
३.१.५.३ तं ांची मािहती क न घेणे
३.१.५.४ मुलाखत घेणे
३.१.६ पा रभािषक श द
३.१.७ समारोप
३.१.८ संदभ ंथ सूची
३.१.९ सरावा साठी munotes.in
Page 68
यावसाियक मराठी
68 ३.१.० उि े
हा घटक अ यास यान ंतर आप याला प ुढील उ ेश सा य करता य ेतील.
१) िव ा या या लेखन मत ेचा व सज नशीलत ेचा िवकास करणे.
२) समाजमा यमावरील लेखनाच े कौश य िशकून घेणे.
३) दूरिच वाणीच े मह व, काय व उपयु ता समजून घेणे.
४) क्- ा य मा यमासाठी ची लेखन कौश य िशकण े.
५) दूरिच वाणीवरील यावसाियक लेखनासाठी मराठी भाषेचे उपयोजन करणे.
३.१.१ तावना
आधुिनक काळातील संपका चे भावी मा यम हणून समाज मा यमा ंचा शोध लागला .
िवकास ि य ेत ही मा यमे अिधकािधक भावी व आधुिनक बनत गेली. सु वातीच े वृ प
आज इ. वृ प मा यमाम य े उपल ध आहे. जे सं ही ठेव यासाठी सोयीच े व वापरासाठी
कुठेही उपल ध होते. सु वातीला केवळ क् व पात उपल ध असणार े मा यम आज
क्- ा य मा यमापय त गत झाले आहे. अशा क् व ा य मा यमाची बल थान े व
उपयोग समजून घेणे काळासोबत गती कर यासाठी आव यक आहे. क्- ा य
मा यमासाठी लेखन कौश य अवगत करणे हे यवसाया या संधी िमळिव यासाठी
आव यक आहे.
ते हा आज आपण इथे दूरिच वाणी मािलक ेसाठी म ुलाखत ल ेखन व द ूरिच वाणी
मािलक ेसाठी संवाद लेखनाची कौश य े आ मसात करणार आहोत .
३.१.२ घटक िववेचन
दूरिच वाणी हे क्- ा य मा यम आहे. तसेच ते एक इले ॉिन क मा यम देखील आहे.
उप हावर चालणा या अनेक वािह या याम य े आपल े िविवध काय म सा रत करत
असतात . यामुळे याचा भाव ा य व क् या मा यमा ंपे ा अिधक आहे. िव ान व
तं ाना या युगात हे मा यम अिधक गितशील देखील आहे. सवा िधक वेगाने मािहती
पुरिवणार े मा यम हणून हे मा यम अिधक पुढे आले. जागितक घडामोडी , जागितक
िथतयश य शी संवाद, सोह या ंचे थेट ेपण, िविवध कारच े मनोरंजनाच े काय म,
अिभ चीन ु प काय मांची िविवधता व उपल धता या सवा मुळे या मा यमाची लोकि यता
िदवस िदवस अिधकच वाढत आहे. लोक या मा यमाचा अिधकािधक उपयोग क न
घे यासाठी उ सुक असल ेले पाहायला िमळतात .
दूरिच वाणी हे सव दूर पोहोचणार े मा यम आहे. यामुळे या मा यमावरील काय मांची
िविवधता देखील अिधक आहे. यातील येक काय माच े व प वेगवेगळे असत े.
या माण े या येक काय मांचे लेखन होणे गरजेचे असत े. येक काय मा या
व पान ुसार याचे केले जाणार े लेखन यास संिहता लेखन असे हणतात . भािषक munotes.in
Page 69
दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन
69 कौश यामधील लेखन कौश याअ ंतग त संिहता लेखनाचा समाव ेश होतो. हे संिहता लेखन
एक कौश य असत े. हे कौश य िजत या अिधक चांगले आ मसात केले जाते ितत या
अिधक माणात काय माचा दजा चांगला होतो.
३.१.३ दूरिच वाणीवरील काय म व यांचे व प
दूरिच वाणीव न िविवध कारच े काय म सादर केले जातात . ही िविवधता हेच या
मा यमाची िवशेषता देखील आहे. या िविवध काय मांची िवभागणी करताना ती
ल यगटान ुसार केली असता बालका ंसाठी, युवकांसाठी, मिहला ंसाठी, ये नाग रका ंसाठी
अशी करता येते. िवषयान ुसार कौटुंिबक, सामािजक , डािवषयक , आरो यिवषयक इ यादी
अनेक उपगट करता येतात. भाषान ुसारी हणज ेच ादेिशकत ेनुसारही ही िवभागणी करता
येते.
या िविवध कार या काय मांमागील मनोरंजन करणे, मािहती देणे आिण िश ण देणे अशी
तीन मह वाची उि े असतात . यानुसार यांची िवभागणी करणे सोयीच े ठरते. ही िवभागणी
- 1. करमण ूक धान 2. मािहती धान 3. शै िणक काय म अशी करता येते.
३.१.३.१ करमण ूक धान काय म :
कोण याही कार या समाजमा यमाला उपयु मािहती अिधकािधक लोकांपय त
भावीपण े पोहोचिव यासाठी मनोरंजनाचा आधार यावा लागतो . करमण ूक धान काय म
मनोरंजनासाठी व काहीव ेळा फुरसती या वेळासाठी असल े तरी ते सां कृितक व सामािजक
े ाम य े उ म कामिगरी करतात . कि पत व वा तव यांचे अनोख े िम ण या
काय मांम ये पाहावयास िमळत े. करमण ूक धान काय मांम ये मािलका , संगीत, खेळ,
चचा मक अशा काय मांचा समाव ेश होतो. याम य े समािव होणा या काय मांचे व प
पुढील माण े-
मािलका (कौटुंिबक, रह य धान , िवनोदी , भयकारक , ऐितहािसक , पौरािणक )
संगीतिवषयक (लोकि य गीतांचा काय म, भजन, क त न, अिभजात वा ांचा काय म,
लोकस ंगीत व लोकन ृ य, अिभजात गायनाच े काय म )
खेळासंबंधी ( मंजुषा, शारी रक व बौि क खेळ)
चचा मक (टॉक शो, खटल े चालिवण े)
३.१.३.२ मािहती धान काय म :
े कांपय त मािहती पोहोचिवण े या उ ेशाने समाजमा यमा ंची सु वात झाली. मािहतीचा
सार व चार हा मुख हेतू समाजमा यमा ंव न सा रत होणा या काय मां या
क थानी असणे गरजेचे आहे. असे काय म आप कालीन प रि थतीम य े व अटीतटी या
प रि थतीम य े िकती मह वाच े असतात हे आपण कोरोना काळ व पूर प रि थतीम य े
अनुभवले आहे. शासक य योजना , आरो यिवषयक मािहती , िवशेषतः साथी या रोगात
पोहोच वायची मािहती , जीवनश ैलीतील बदलान े मानवा ला कायम व पी जडल े या
िवकारा ंवरील उपाय व मािहती , नाग रक हणून समाज व देशिवषयक जाणीव जागृती,
वास , इितहास , सं कृती, खा स ं कृती यािवषयीची देशोदेशी या मािहतीत ून देश munotes.in
Page 70
यावसाियक मराठी
70 ओळख , पया वरणिवषयक मािहती व मानवी जीवन संतुलन, िनवडण ूक कालावधीतील
राजक य जाणीव जागृती या सवा साठी दूरिच वाणीवरील असे मािहतीप ूण काय म
उपयोगी ठरतात .
मािहती धान काय मांची िवभागणी पुढील माण े करता येते.
बातमीप , वृ ाधा रत काय म (मुलाखत , चचा ), मािहतीपट
३.१.३.३ शै िणक काय म :
िश ण हा मानवी समाजरचन ेचा व सं कृतीचा पाया आहे. या पायाची उ म र या उभारणी
कर याम य े दूरिच वाणी मह वाची भूिमका िनभावत े. आकाशवाणीव न शै िणक काय म
सा रत कर याची परंपरा कायम चालू आहे; परंतु दूरिच वाणी हे क् व ा य
मा यमातील अस याकारणान े ते अिधक भावी ठरते. भारत देशात खेडोपाडी िश णाचा
सार झाला आहे. भारत देश अनेक ामांचा व िवकस नशील देश अस याकारणान े अनेक
िठकाणी वीज नस यान े दूरिच वाणीवरील असे काय म पोहोचण े अश य होते. तरीही
कोरोना काळात दूरिच वाणी एखा ा शाळेची भूिमका पार पाडताना िदसली . सामूदाियक
दूरिच वाणी अशा भूिमकेत पाहायला िमळत े. शै िणक सार व चाराची भूिमका पार
पाडताना दूरिच वाणी ौढांना अ रओळख क न देते. अ रओळखी सोबतच
आरो यिवषयक िश ण , बालस ंगोपनाच े िश ण , कायद ेिवषयक ान, संगणकाच े िश ण ,
ल िगक िश ण , यवहारात उपयोगी कौश य े एखादी मािहती देणे या सवा साठी दूरिच वाणी
उपयोगी पडते. याम य े रयतेचे िश ण हा मुख हेतू असतो . यावसाियक वािह या ंना
याम य े रस असत नाही यामुळे अशा काय मांची जबाबदारी शासक य वािहनीवर येते.
शै िणक काय मांची िवभागणी पुढील माण े करता येते.
संगीत, नाट्य, चचा , खेळ, मंजुषा
३.१.३.४ काय मांचे व प :
दूरदश न वरील काय मांम ये साधी, सोपी भाषा वापरण े गरजेचे असत े. ही भाषा यांची
देखील असत े. े क य पाह शकत अस यान े आणखी जबाबदारी वाढते. सू संचालक ,
िनवेदक यांना कटा ान े आपली भाषा, यि म व व संभाषण याकड े ल ावे लागत े.
अशाव ेळी केवळ संिहतेवर अवल ंबून राहता येत नाही. हजरजबाबीपणा , व शीरपणा ,
आ मिव ास, िनरी णाची व अ यास ू वृ ी, िविवधा ंगी ान यासारख े गुण असण े आव यक
असत े. छोटी व सुटसुटीत वा ये असावी लागतात . भाषे या याकरणाची जाण असण े
गरजेचे असल े तरी बोलतानाचा ओघवत ेपणा व रसाळपणा जपणे देखील गरजेचे असत े.
श दो चार यो य असाव े. मांडणीत मु ेसूदपणा असावा . श दफ ेक चे ान असाव े. शरीर
बोलीचा अनाव यक वापर टाळण े गरजेचे असत े. स न यि म व काय माची शोभा व
गुणव ा वाढवत असत े. क् मा यमा ंपासूनचे दूरिच वाणीच े वेगळेपण व बल थान
ओळखण े गरजेचे आहे.
दूरिच वाणीव न िविवध काय म सा रत होत असतात . या येक काय माच े व प
वेगवेगळे असत े. यानुसार या काय माची मांडणी व संिहता लेखन होत असत े. काही
काय म थेट सा रत होणार े असतात तर काही रेकॉड ड असतात . यानुसार सारणाची munotes.in
Page 71
दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन
71 भूिमका व जबाबदारी ठरत असत े. अशाव ेळी काय माच े उि व येय ल ात ठेवून
काय माची मांडणी करावी लागत े. दूरिच वाणीव न सा रत होणा या िविवध
काय मांपैक आपण यािठकाणी दूरिच वाणीवरील मुलाखत या काय मािवषयी मािहती
घेणार आहोत . वृ प व आकाशवाणीवरील मुलाखत प े ा दूरिच वाणीवरील मुलाखतीच े
व प िभ न असत े. कारण या मुलाखती आपण थेट पाह शकतो तसेच थेट
िवचार याची सोयही आता उपल ध आहे. हे या मा यमावरील मुलाखत च े बल थान आहे.
मुलाखत म य े अिधक पारदश कता आण याच े काम हे मा यम पार पाडत े.
३.१.४ दूरिच वाणीवरील मुलाखत
कोण याही कार या मुलाखत म य े एक मुलाखत दाता व मुलाखत घेणारा असतो .
हणज ेच मुलाखत घेणारा व मुलाखत देणारा असे दोघे असण े गरजेचे असत े. े कांना
ोटक मािहती ऐवजी नेहमीच िव तृत मािहती अपेि त असत े. िव तृत मािहती घेणे व देणे
या गरजेतून मुलाखत हा काय म उदयास आला असावा . अनेकदा घटना ंचे िव ेषण
करणे, यांची सांगोपांग चचा करणे व यांचा अ वयाथ लावण े या गरजेतून अनेक काय म
होत असतात .
मुलाखत हा संवादा मक काय म आहे. मुलाखत च े व प िविवध असत े. मुलाखत म य े
मुलाखत घेणारा े कांचे ितिनिध व करत असतो . तर मुलाखत देणारा हा त वा
समाजासाठी िवशेष य असत े. या दोन य मधील हा संवाद असतो. या संवादात ून
मुलाखत घेणारा े कांना सांगोपांग मािहती पुरवत असतो .
मुलाखत च े दोन भागात साधारण त: वग करण करता येते.
१. पूव िनयोिजत , सिव तर मुलाखती
२. संि व आय याव ेळी घेतले या मुलाखती
पूव िनयोिजत मुलाखत च े ामु यान े तीन कार पडतात .
३.१.४.१ पूव िनयोिजत , सिव तर मुलाखती :
३.१.४.१.१ मािहती िमळिव यासाठी घेतलेली मुलाखत -
अशा मुलाखत म य े त ा ंना दूरिच वाणी क ावर बोलाव ून यांची मते घेतली जातात .
घटनेिवषयी वा िवषयास ंबंधी अिधकची मािहती िमळिवण े हा यामाग े हेतू असतो . मािहती
िमळिव याच े एक साधन हणून त ा ंचे भाषण देखील उपयोगी ठरते. परंतु ते कंटाळवाण े
होऊ शकते व त ा ंना िवषयमा ंडणीची मुभा असत े. यामुळे भाषणात ून े कां या ांची
उ रे िमळतीलच याची खा ी नसते. व भाषणातील एकसुरीपणा त ा ंनाही काहीव ेळा
टाळता येत नाही. परंतु मुलाखतीम य े अिधक िजवंतपणा आणता येतो. त ाकड ून
एखादा मु ा रािहला अस यास े कांकडून याची मािहती होते. यामुळे संबंिधत
िवषयाला ध न आव यक ती सव मािहती पोहोचिवण े वा ितचा उलगडा क न घेणे सहज
श य होते. अशा मुलाखत साठी या िवषयात वा े ात पारंगत त ा ंची व अिधकारी
य ची िनवड केली जाते. अशाव ेळी मुलाखत घेणाराही या िवषयातील मािहती असणारा
िनवडला जातो. munotes.in
Page 72
यावसाियक मराठी
72 ३.१.४.१.२ कामिगरीची दखल घे यासाठी घेतलेली मुलाखत -
समाजासाठी , देशासाठी िवशेष काय करणा या य ची व यां या काया ची दखल
घे यासाठी अशा मुलाखत च े आयोजन केले जाते. आपआप या े ाम य े कतृ व
गाजिवणा या य िवषयी समाजाला व देशाला नेहमीच अिभमान असतो . तर समाज , धम
व सं कृती यां या वाहाला िवरोध करत कतृ व गाजिवणा या य या आ हाना मक
असतात . अशा य समाजाला नवा माग दाखवत असतात . काळा या वाहाला
िदशािद दश न करत असतात . अशा य ची व यां या काया ची, यां या वासाची ,
यां या येय धोरणा ंची समाजाला ओळख क न देणे हा या मुलाखत चा हेतू असतो . यांचे
माग दश न समाज व देश िवकासात साहा यभ ूत ठरत असत े. या मुलाखत चा यां या
असामा य कामिगरीवर काश टाकण े हा उ ेश असतो . मुलाखतदा या या िन या या
प रसरात अशा मुलाखती िचि त के यास भावी ठरतात . उदा. बचत गटात काम करताना
वयंरोजगाराचा मोठा उ ोग उभारणारी एखादी ी, सै यदलात िवशेष कामिगरी करणा री
ी, िनराधारा ंसाठी आ म उभा करणारी य इ.
३.१.४.१.३ िस य या मुलाखती -
येक े ाम य े िवशेष काम करणा या , िवशेष गुण असणा या य असतात . कोण या ना
कोण या कारणा ंनी या िस असतात . अशा य शी ग पा करत यां या िस ीच े
वलय उलगडण े हा या मुलाखत चा हेतू असतो. यां या या िस ी या वासात काही
गमती-जमती असतात तर बरीच आ हान ं असतात . याम य े े कांना रस असतो . अशा
य ची कामिगरी या े ात यश वी होऊ इि छणा या काह ना मागदश क ठरते. उदा.
ि डा े ात एखाद े पदक िमळिवणा या खेळाडूची मुलाखत , नुकतीच स ा हाती घेतलेली
य , परदेशी कलाव ंत पाह णे इ.
या सव च मुलाखती पूव िनयोिजत व मुलाखतदा याची वेळ िनि त क न घेतले या
असतात . या मुलाखत सिव तर असण े अपेि त असत े. मुलाखत दा यान े तसा अपेि त
वेळ िद यास अशा िव तृत मुलाखती घेणे श य असत े; परंतु वेळेची मया दा मा यमा ंना
अस यान े हा वेळ पाच ते दहा िमिनटा ंसाठीच केवळ वाढवता येतो. श य अस यास या
िविवध भागात घेऊनही सा रत के या जातात . यासाठी िनि त िदवस व िनि त वेळ
अस यास असे काय म वािह या ंना लोकि यता देखील िमळव ून देत असतात .
३.१.४.२ आय याव ेळ या संि मुलाखती -
घटनेचे वाता कन करताना अशा मुलाखती घेत या जातात . िविवध कारणा ंनी िविवध संगी
अशा मुलाखती घेत या जातात . या मुलाखती पूव िनयोिजत नसतात . याचे मुख कार
खालील कार े-
३.१.४.२.१ य दश ंची मुलाखत -
एखादी घटना य पाहणा या िकंवा घडामोडीत सहभागी असल े या य ची मुलाखत
याम य े समािव होते. याम य े आय याव ेळी मुलाखतदात े िनवडल े जातात . एखादा िवशेष
खटला चालू अस यास या खट याशी संबंिधत वक ल वा पोलीस यांना खट यास ंबंधाने munotes.in
Page 73
दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन
73 िवचा न खट याची िदशा जाणून घे याचा य न केला जातो. लोकि य नाटकात काम
करणा या रंगकम ंची मते व अनुभव जाणून घेता येतात. संसदेतील अिधव ेशन संगी काही
सभासदा ंना एखा ा िविश िवधेयका या चच संबंधी िवचारता येतात.
३.१.४.२.२ धावती मुलाखत -
या मुलाखती िनिम ान े घेत या जातात . एखादी मह वाची य िविश िठकाणी येणार
आहे असे कळताच दूरिच वाणीच े वाता हर-छायािच कार स ज असतात . ते या य स
काही िवचा न मािहती िमळिव याचा य न करतात . बात या ंम ये अशा कार या
धाव या मुलाखती अनेकदा पाहायला िमळतात . उदा. िस य न े मतदान
के यानंतर या भावना , लोकि य य या िनधनान ंतर या ितत याच लोकि य य या
भावना , एखादा पुर कार िमळा यान ंतर त णी या या य या भावना जाणून
घे यासाठी अशा मुलाखत म य े काही िवचारल े जातात .
३.१.४.२.३ जनमत चाचपणी -
एखा ा मह वा या संगी लोकांची मते जाणून घे यासाठी अशा मुलाखत म य े लोकांना
िवचारल े जातात . या मुलाखत म य े मुलाखतदाता ठरलेला नसतो . अशा मुलाखत म य े
सामा य नाग रक अशीच मुलाखत दा याची भूिमका असत े. या मुलाखत साठी वाता हर व
छायािच णकार िठकिठकाणी िफरत असतात . काय माचा टी.आर.पी. ठरिव यासाठी
काहीव ेळा अशा मुलाखती घेत या जातात . देशात, रा यात , शहरात चालू असल े या संप,
आंदोलन , उपोषण यािवषयी लोकांची मते जाणून घेतली जातात . कायदा , िश ण
यासार या मह वा या े ात काही बदल होत अस यास यासंबंधाने जनमत घेतले जाते.
िनवडणुक वेळी प बदलास ंबंधातील लोकांची मते जाणून घेता येतात. एखाद े लोकि य
नाटक पाह न े ागृहातून बाहेर पडणा या े काची नाटक व िच पटास ंबंधीची मते जाणून
घेता येतात. अशाव ेळी िनवेदकाला यो य मुलाखत दाता शोधता यावयास हवा. या
मुलाखत म य े समाजा या िविवध थरांतील, िविवध वयोगटा ं या य चा समाव ेश
कर याकड े ल िदले जाते. या मुलाखत म य े नेमके व एखादाच िवचा न मािहती
िमळिवण े अपेि त असते. ‘नाटक चांगले आहे का?’ असा िवचार याऐवजी ‘नाटक
पाह न काय वाटल े?’ असा िवचार यास यो य मािहती िमळू शकते. एखादी टी ही
‘मािलका चांगली आहे का?’ या ाऐवजी ‘तु हाला ही मािलका का आवडत े?’ असा
िवचारण े यो य ठरते.
३.१.५ मुलाखतीच े तं
मुलाखत घेणे हे एक कौश य आहे. या कौश यावर मुलाखतीच े यशापयश अवल ंबून असत े.
यासाठी काही आदश मुलाखती नजरेसमोर ठेवता येतात. पूव िनयोिजत व आय याव ेळ या
या दोनही मुलाखती घेणे वाता हर-प कारासाठी जोखमीच े असत े. मा यमा ंम ये काम
करणा या वाता हर-प कार य ना मुलाखत घे याची वेळ कधीही येऊ शकते यासाठी
मुलाखतीच े तं आ मसात क न घेणे गरजेचे असत े.
munotes.in
Page 74
यावसाियक मराठी
74 ३.१.५.१ मुलाखतीची पूव तयारी :
मुलाखतकाराला पूव िनयोिजत मुलाखतीसाठी बरीच पूव तयारी करावी लागत े. याम य े
ल यगट , कालावधी , उि मािहती असण े गरजेचे असते. अशा मुलाखत म य े
मुलाखतकाराला े कां या व िद दश का या मनातील क पना य ात उतरावया या
असतात . यामुळे ल यगट कोणता हे नजरेसमोर ठेवून िवचारायच े असतात .
मुलाखतकारासमोर जर होतक त ण ि डाप बसला असेल तर त ण वग नजरेसमोर
ठेवून िवचाराव े लागतात . अशा मुलाखत म य े सै ांितक चचा करायची नसते. तर
सै ांितक िवषयाला रसाळ बनवत त ा ंकडून िवषया या संबंधाने िव तृत न हे तर नेमक
व आव यक मािहती िमळवाय ची असत े. मुलाखतदा यान े आपल े अनुभव े कांना
सांगताना यातून देखील िविश ल यगटाला संदेश कसा जाईल याकड े ल ठेवले पािहज े.
मुलाखतीसाठी िमळणारा कालावधी सं या िनि त करत असतो . यामुळे नेमके
िवचारता येणे गरजेचे असत े. याम य े देखील वतःप ुरते पूव िनयोिजत िवभाग क न
िवचारता येतात व मुलाखतीम य े मु ेसूदपणा आणता येतो. मुलाखत भरकट यापास ून
रोखता येते. मुलाखतीच े उि देखील सा य होणे गरजेचे आहे. हे मुलाखतकारान े
िवचारताना यानात ठेवावे लागत े.
३.१.५.२ मुलाखतदा याची / िवषयाची संपूण मािहती िमळिवण े-
हे मुलखतदा याच े थम कत य असत े. यानुसार मुलाखतीच े व प िनि त होत असत े.
संबंिधत य ची मािहती मुलाखतीम य े िमळिवताना वेळेचा देखील अप यय होतो.
यामुळेच या य ची मुलाखत यावयाची आहे या य च े नाव, यवसाय व या
य शी संबंिधत मािहती अगोदरच िमळवावी लागत े. याक रता या िवषयास ंबंधी उपल ध
असल ेली मािहती वाचण े, पूव सा रत झाले या मुलाखती ऐकून वा वाचून या य ची
मुलाखत देतानाची वृ ी समजून घेणे िकंवा गरज पड यास या य ची पूव भेट घेणेही
गरजेचे असत े.
३.१.५.३ तं ांची मािहती क न घेणे -
दूरिच वाणी हे एक तं आहे. याम य े छायािच कार , वनीम ु णाच े विन ेपक,
काश यव था , कॅमेरा या सवा ची िकमान जुजबी मािहती मुलाखत घेणा याला असण े
आव यक असत े. मुलाखत घेणारा व मुलाखत देणारा यां यातील मोकळ ेपणा मुलाखतीला
िजवंत करत असतो . हा मोकळ ेपणा तं ाची भीती न बाळगता यास धीटपण े सामोर े
जा यात ूनच येत असतो .
३.१.५.४ मुलाखत घेणे -
मुलाखत घेणे ही एक कला आहे. यश वी मुलाखतीची काही वैिश ्ये आहेत. जसे क
रसाळ , ओघवती , िजवंत िततक च मािहतीप ूण मुलाखत े क व मुलाखत देणा या याही
ल ात राहतात . अशा अनेक मुलाखती सं ही ठेवले या देखील आहेत. यामुळेच मुलाखत
हा मािहतीचा एक द तऐवज देखील असतो . मुलाखत हा य दश काय म अस यान े
यातील पारदश कता अनेकदा पुरा यादाखल देखील वापरली जाते. यामुळेच मुलाखत
यश वी हो यासाठी काही िवशेष य न करणे आव यक असत े. यासाठी या तं ातील
काही आव यक गो ी ल ात ठेवणे गरजेचे असत े. या पुढील माण े- munotes.in
Page 75
दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन
75 ३.१.५.४.१ मुलाखतीचा ारंभ -
मुलाखतीचा ारंभ कसा करावयाचा हे अगोदरच ठरवण े यो य असत े. मुलाखत घेणा याकड े
काही िलिहल ेले असतील तर उ मच आहे. यामुळे मुलाखत घेताना
वाच यासारख े वाटून मुलाखतीत कृि मता येणार नाही याची काळजी यावयास हवी.
मुलाखतदा याला िवचारताना याम य े ओघवत ेपणा व सहजता असण े गरजेचे असत े.
एखा ा वलंत ािवषयी चचा असेल, तर मुलाखती या िदवसापय त या घडामोड वर
बारकाईन े ल ठेवावे लागत े. िवषयास ंबंधीची सवा त ताजी बातमी हाताशी असेल तर ितचा
संदभ देत मुलाखतीला सु वात करणे भावी ठरते.
मुलाखती या सु वातीस मुलाखतदा याची ओळख थोड यात आिण समप क क न ावी
लागत े. याबरोबर मुलाखतीच े औिच य वा िवषय, यािवषयी चचा कर याची गरज या
सवा िवषयी थोड यात मािहती ावी लागत े.
३.१.५.४.२ ांचा म-
मुलाखतदा याला कोणत े िवचारायच े हे ठरिव याऐवजी कोण या मुद् ांसंबंधी
िवचारण े अ याव यक आहे याचे एक िटपण मुलाखतकारान े तयार केले पािहज े.
मुलाखतकारान े ांचा म िनि त केला असला तरी देखील मुलाखतदा यान े
ओघवत ेपणात पुढ या ाचे उ र िदले तर ितत याच सहजपण े या मुद् ाला अनुषंगून
पुढचा मुलाखतकारान े िवचा न तो मु ा ितथे पूण करावयास हवा. अशाव ेळी ांचा
म खालीवर झाला तरी ग धळ ून जाता कामा नये. यासाठीच मुलाखतीत ून सा य
करावयाच े मु े व िवषयाची पुरेपूर जाण असण े गरजेचे असत े.
३.१.५.४.३ ांची श दरचना / वा यरचना -
मुलाखत घेणा याकड े मुलाखतदा याला िवचारावया या ांची िलिखत संिहता तयार
असली तरी य ात मुलाखत घेताना िवचार याम ये नेमकेपणा व िततकाच
ओघवत ेपणा असण े गरजेचे असत े. अशाव ेळी मुलाखत घेणारा व मुलाखत देणारा यांची
भाषा, शैली, वा यरचना , श दांची फेक याम य े तफावत े कांना जाणव यास खूपच
चम का रक वाटते. ते हा असा फरक पडणार नाही याची काळजी यावी लागत े. ऐनवेळी
मुलाखतदा या ची भाषाश ैली ओळख ून िवचार याच े व प िनि त करावे लागत े.
३.१.५.४.४ मुलाखतकाराचा ितसाद -
मुलाखत हा वरकरणी औपचा रक कार असला तरी तो अनौपचा रक वातावरणात होणे
गरजेचे असत े. ते हाच मुलाखतकाराला मुलाखतदा याचा यो य ितसाद िमळवता येतो.
मुलाखत घेताना ां या व पान े व सं येने मुलाखतदा याला घाबरव ून चालत नाही.
मुलाखतीतला संवाद हा मोक या वातावरणात होणे अपेि त असत े. यासाठी
मुलाखतकाराचा चेहरा हसतम ुख हवा. ल मुलाखती या ाकडे िजतक े असायला हवे
िततकेच ते मुलाखतदा याला मोकळ ं कर याकड ेही असावयास हवे. एखादा मु ा िकंवा
मािहती मुलाखतदा याला आठवत नसेल तर ती त काळ मुलाखतकारान े सांगावयास हवी.
मुलाखतकारान े मुलाखतीम य े समरस होऊन अपेि त प रणाम साधावयास हवे. munotes.in
Page 76
यावसाियक मराठी
76 ३.१.५.४.५ ांचे व प -
मुलाखतकारान े जी मािहती मुलाखतदा यास ंबधांने व िवषयास ंबंधाने िमळवली आहे ती
स य व िबनचूक असावयास हवी. अशा मािहतीतील चूक ही मुलाखतीला अयश वी
बनिवत े. अशी चूक अ य असत े. मािहतीतील िबनचूकता मुलाखतकारािवषयी िव ासाह ता
आिण आदर िनमा ण करते.
ातच अ य र या उ र सांिगतल े गेले तर मुलाखतदा याला वतःचे मत मांडायला
जागा राहत नाही. पाह याला आप या मज माण े उ र देता यावे असे असाव ेत.
याची मते कळण े े कांना अपेि त असत े यास मुभा देणारे िवचारावयास हवे. हो
िकंवा नाही अशी उ रे येणारे देखील अशाव ेळी टाळाव ेत.
मुलाखतदा या चा संबंध नसणा या घटना / संग/िवषयावर आधा रत श यतो िवचा
नयेत. अशा ांनी काहीव ेळा मुलाखतदाता दुखाव याचीही श यता असत े. थेट व
िवषयाशी संबंिधत िवचारण े अिधक सयुि क असत े.
३.१.५.४.६ मुलाखतकार -मुलाखतदाता संबंध -
मुलाखतदाता हा पाह णा असतो . घरातील पाह याच े िजतक े आगत - वागत केले जाते, या
प तीन े वागिवल े जाते तसेच मुलाखतदा यालाही वागवायला हवे.
मुलाखतदा याला तं ाची मािहती नसेल तर ती मुलाखत चालू हो याप ूव सांगणे ही
मुलाखत घेणा याची जबाबदारी असत े. या मा यमा या गरजा काय, मुलाखतदा या ने कसे
बसले पािहज े, कुठे बघून बोलल े पािहज े, हे सव पाह याला सहजपण े समजाव ून सांिगतल े
पािहज े. कलागारातील यं साम ु ीचा, वातावरणाचा या यावर ताण येऊ नये यासाठी
मुलाखतीप ूव या याशी बोलून, मुलाखतीसाठी याची मानिसक तयारी क न घेणे
आव यक असत े.
आपण िवचारणार असणा या ांची क पना मुलाखतदा याला देऊ नये. यामुळे
सहजपणाला बाधा ये याची श यता असत े. काही वाद त मुद् ािवषयी , खाजगी
जीवनािवषयी िवचारायच े असतील तर मा यािवषयी पूव क पना देणे आव यक
असत े. अ यथा मुलाखतदाता दुखाव यान े ांना यो य उ रे न दे याची श यता असत े.
मुलाखतकार आिण मुलाखतदाता यां याम य े समान पातळीव न संवाद हायला हवा.
मुलाखतदा याच े हणण े ऐक यात े कांना अिधक रस असणार हे ल ात घेऊन
मुलाखतीतील वतःची भूिमका कमीत कमी ठेवायला हवी. मुलाखत घेणे ही तारेवरची
कसरत असत े. हे ल ात घेऊन एकाचव ेळी अनेक गो कड े ल ठेवून राहाव े लागत े.
३.१.६ पा रभािषक श द
मुलाखतदाता - मुलाखत देणारा
मुलाखतकार - मुलाखत घेणारा munotes.in
Page 77
दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन
77 विन ेपक- िव ुत चुंबक य ऊज चे विनऊज त पांतर करणारा एक ऊजा प रवत क.
विनम ु क- वनीचे िविवध व पा ंत सं हण क न वनीच े पुन पादन कर याच े तं
वापरणारा .
आपली गती तपासा
: खेळातील सव क ृ पुर कार िमळाल े या ख ेळाडू या म ुलाखतीच े लेखन करा .
३.१.७ समारोप
दूरिच वाणी ह े संपका चे भावी मा यम आह े. अशा इल े ॉिन क मा यमासाठी ल ेखन करण े
ही एक कला आह े. या मा यमासाठी म ुलाखत ल ेखन करताना त ं ाचे भान ठ ेवणे गरज ेचे
असत े. मुलाखतकार व म ुलाखतदाता या दोह म य े सुसंवाद व दोघा ंनाही त ं ाची जाण
असेल तर म ुलाखत यश वी होत े. मुलाखत घ ेणे हे हे पूव िनयोिजत असत े ते हा म ुलाखत
घेणा यान े तयारी करण े गरज ेचे असत े. यास या य ची व या कारणान े मुलाखत
यावयाची आहे याची राखोल मािहती असण े आव यक असत े. यानुसार अगोदरच ा ंची
मांडणी करण े व म ठरिवण े गरजेचे असत े. यासोबतच म ुलाखत द ेणा या य स द ेखील
तं ाची मािहती द ेणे व यांची यासाठी मानिसकता तयार करण े हा देखील म ुलाखतीचा भाग
असतो . अशा यश वी म ुलाखती या स ं ा असतात . तर समकालीन घडामोडीवरील
मुलाखती या े कांसाठी िदशादश क व मािहतीप ूण देखील असतात . समोरासमोरील अशा
मुलाखत म य े संयम व आ मिव ास व हजरजबाबीपणा या ंची देखील कसोटी लागत असत े
हे ल ात घ ेणे गरज ेचे आह े. या मा यमा ार े य मािहती प ुरवत अस यान े आवाज व
यि म व या दोह ना िततक ेच ल द ेणे आव यक असत े. अशा प तीन े मुलाखत यश वी
करणे ही कला आह े. ती आ मसात क े यास यवसाया या स ंधी उ या राहतात .
३.१.८ संदभ ंथ सूची
१) संपा. द ा पाटील व इतर मराठी भािषक कौश य िशवाजी िव ापीठ कािशत ,
२०२० .
२) संपा. द ा पाटील मराठी भाषा व अथा ज ना या स ंधी िशवाजी िव ापीठ को हाप ूर
कािशत , २०२० .
३.१.९ सरावा साठी
अ) रका या जागा भरा.
1) मुलाखत ही एक......... आहे. (कला)
2) मुलाखतीम य े मुलाखत घेणारा हा............चा ितिनधी हणून उपि थत असतो .
( े कांचा)
3) मुलाखतही .............. पे ा वेगळी असत े. (भाषण ) munotes.in
Page 78
यावसाियक मराठी
78 ब) थोड यात उ रे ा.
१) मुलाखतीसाठी मुलाखतकारान े ांचे व प ठरवताना कोणती काळजी यावयास
हवी?
२) मुलाखतदाता व मुलाखत घेणारा यां यातील संबंध जप यासाठी मुलाखत घेणा यान े
कोण या गो ी के या पािहज ेत?
munotes.in
Page 79
79 ३.२
दूरिच वाणी वरील मािलक ेसाठी संवाद लेखन
घटक रचना :
३.२.१ तावना
३.२.२ दूरिच वाणी चा इितहास
३.२.३ दूरिच वाणी काय मांचे व प
३.२.४ दूरिच वाणी काय मांचे कार
३.२.५ दूरिच वाणी वरील मािलक ेचे िविवध कार
३.२.६ दूरिच वाणी मा िलकेसाठी स ंवाद लेखन-
३.२.७ दूरिच वाणी मा यमाचा जनमान सावरील भाव
३.२.८ पा रभािषक श द
३.२.९ समारोप
३.२.१० संदभ ंथ सूची
३.२.११ सरावा साठी
३.२.१ तावना
स याच े युग हे 'मािहती त ं ानाच े युग' हणून ओळखल े जात े. या मािहती त ं ाना या
साराचा एक ोत हणज े क ा य मा यम हणज ेच दूरिच वाणी होय . या दूरिच वाणीच े
मा यम क ा य अस यान े ते अितशय प रणामकारक आह े. य घटना थळी जाऊन
केले या चलत ् िच णाम ुळे े कांना आपण वतः घटन ेचे सा ीदार अस या माण े
हणजे 'ऑ ं खो द ेखा हाल ' ही घटना बिघत याचा अन ुभव िमळतो . य सा र असो क
िनर र िक ंवा आबालव ृ सु ा; घडलेली घटना , संग ( य) आिण उ चारल ेले श द
यामुळे सव कार या काय मांचा आ वाद घ ेऊ शकतात .
स या भारतात द ूरदश नबरोबरच अन ेक दूरिच वाणी वा िह या िदस ू लागल े आह ेत.
दूरिच वाणीवर करमण ूक धान काय माबरोबरच अलीकड या काळात बात या आिण
इतर मािहती धान काय मांची लोकि यता वाढत आह े. अहोरा बात या द ेणा या वािह या
ही इतर द ेशां माण े भारता या स ंदभा तही आता नवलाईची गो रािहल ेली नाही . इ.स.
१९५९ साली ायोिगक त वावर स ु झाले या द ूरिच वाणी ेपणापास ून ते थेट
घरापय त येणा या डीटीएच (डायरे ट टू होम) ेपणापय त या त ं ानाचा िवकास झाला munotes.in
Page 80
यावसाियक मराठी
80 आहे. यामुळे या े ात रोजगारा ं या अन ेक संधीची उपल धता िनमा ण झाली आह े.
साहिजकच द ूरिच वाणी या मा यमाची प रप ूण जाण असणा या ंना, दूरिच वाणी े ात
क रयर कर याची मानिसकता असणा या ंना आिण द ूरिच वाणीक रता वाता कन
कर यासाठी आव यक असल ेले गुण अ ंगी असणा या ंना स ंपादक , साहा यक
संपादक , वाता हर, छायािच कार , तं या ंची गरज िविवध वािह या ंना जाणवत आह े.
३.२.२ दूरिच वाणी चा इितहास
पर परा ंशी स ंवाद साधण े ही मन ु य ा या ंची एक म ूलभूत गरज आह े. य - य तील
िकंवा गटा ंतग त संवादासाठी माण ूस पिह यापास ून हावभाव , िच ह इ यादी िविवध साधन े
वापरीत होता . परंतु यात अन ेक मया दा हो या आिण जसजस े मानवी सम ुदाय अिधकािधक
वाढत ग ेले, यां या भौगोिलक क ा िव तारत ग े या आिण म ु यतः यापाराची जशी
सु वात झाली आिण मोठ ्या माणावर वाढ झाली तशीतशी माणसाला जलद गतीन े दूर या
िठकाणी स ंदेश पोहोचवणा या मा यमाची कषा ने गरज भास ू लागली . या ीन े (१) पिहल े
पाऊल सतरा या अठरा या शतकात उचलल े गेले. िव ुतीय स ंदेश काही िविश
मा यमात ून पुढे जाऊ शकतात ह े अनेक वषा या स ंशोधनान ंतर य ुरोपातील स ंशोधका ं या
ल ात आल े होते. ते पाठिव याचा न ेमका माग सॅ युएल मोस या वै ािनकांने शोधला . याने
बनिवल ेले तारेचे यं (टेली ाफ मशीन ) इ.स.१८४३ म ये पिह या ंदा वापर यात आल े.
एकेका अ रासाठी वापर यात य ेणा या िब ंदू, रेघ, याऐवजी िविश सम ु चया या िच हा ं या
पान े (मोस कोड ) िलिखत स ंदेश अ रशः काशा या व ेगाने िविश लांब या िठकाणी
पाठिवण े श य होऊ लागल े. हे तं ान वापर यासाठी तारा ंचे चंड मोठ े जाळे, अ रशः
अगदी तलाव , समु यां या खाल ून टेकड्यांवरही उभाराव े लागल े. (२) याच जा या ंचा
वापर िब ंदू, रेघ या ऐवजी य आवाज पाठव यासाठी करता य ेईल का ? या ीन े
चाचपणी स ु झाली . याम य े इ.स.१८७६ साली अल े झांडर ॅहॅम बेल या शा ाला
यश आल े आिण द ूर वनी या य ुगाला स ु वात झाली .
या या प ुढची पायरी हणज े (३) तारांचा वापर न करता एखा ा िठकाणचा स ंदेश
दुसरीकड े पोहोचिवण े श य आह े का? याची चाचपणी करण े. गमतीची गो अशी क , एकाच
वेळी िविवध द ेशांत अशा कारच े संशोधन स ु होत े आिण द ुस या द ेशात काय घडत े आहे
ते वरेने समज याची सोय नस यान े येक देशातील शा वत ं पणे काम करत होत े.
साधारणपण े गुि लए मो माक नी हा इटािलयन स ंशोधक िबनतारी स ंदेश यं णेचा जनक
आहे असे मानल े जात े. (४) िबनतारी य ं णे ारा थम िलिखत 'मोस कोड 'यश वीपण े
ेिपत क े यावर या ार े विनलहरी ेिपत कर याच े य न स ु झाल े यात ूनच
नभोवाणीचा (रेिडओ) ज म झाला . पिह या महाय ु ा या काळात ल करी कामासाठी
नभोवाणी तं ानाचा मोठ ्या माणावर वापर झाला . यानंतर या मा यमाचा
करमणुक साठी यवसाियक वापर हायला स ु वात झाली .
(५) दर यान शा ा ंनी आवाजाबरोबरच िच ेही कशी पाठवता य ेतील याचा िवचार
करायला स ु वात क ेली. इ.स.१८८४ िनपकोव या जम न तं ान े तयार क ेले या एका
तबकडीम ुळे िच े ेिपत करता य े याची श यता िनमा ण झाली . तबकडीवर एका िविश
प तीन े भोके (िछ े) पाडून ती िफरवली तर आपण वाचताना या प तीन े डो या ंची munotes.in
Page 81
81 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन हालचाल करतो , तशी तबकडीमध ून जाणा या या काशिकरणा ंची होत े, असे यां या
ल ात आले. िच पाठव या या आिण पाह या या अशा दोन िठकाणी दोन तबकड ्या
बसिव या तर िच ेिपत होऊ शकत े असे यांनी िस क ेले. तीच प त वाप न मग
िविवध आकारा या आिण घनत े या िब ंदूं या साहा यान े िच े अिधकािधक चा ंग या
प तीन े ेिपत कर याच े योग स ु झाल े. इतर शा ा ंनीही प ुढची जवळपास ५० वष
ही प त क ीभूत मान ून ते अिधकािधक चा ंगली कर याचा य न चाल ू ठेवला, पण
आव यक त ेवढी प ता िच ा ंना िमळत न हती .
इ.स. १९२९ या स ुमारास (६) इं लंडम य े जॉन लोगी बेअड या ि िटश शा ाने
बनिवल ेली, तबकडी याच त वावर आधा रत पण अिधक चा ंगले िच ेिपत क
शकणारी उपकरण े बी.बी.सी. या क ंपनीने वापरात आणली . याच व ेळेस (१९२८ )
अमे रकेतही ेपणाला मया िदत व पात स ु वात झाली होती . 'जनरल इल ेि क ' या
कंपनी या वतीन े पिह या द ूरिच वाणी नाटकाच े ायोिगक ेपण अम े रकेत झाल े. या
वेळेचा पडदा अितशय लहान आकाराचा , जवळपास पो ट काडा या आकाराचा
होता. यांि क प तीन े तबकडी िफरव या या त ं ाला अन ेक मया दा हो या . यामुळे
इले ॉिनक प तीन े मवी ण हणज े कॅिनंग कर या ची संक पना प ुढे आली .
'रेिडओ काप र ेशन ऑफ अम े रका' या कंपनीचा अ य ड ेि हड सरनॉफ हा अितशय
मह वाका ं ी होता . याने दूरिच वाणी ेपण कर याचा मान आप याच क ंपनीला िमळाला
पािहज े असा च ंग बांधला होता . यासाठी या ंनी कंपनीतील ह शार त ं ला िदिमर
वो रिकन याला याच कामासाठी ज ुंपले. यातूनच प ुढे इ .स.१९२९ म ये िकने कोप
आिण इ .स.१९३१ म ये आयनो कोप या दोन कार या स ंपूण ता: इले ॉिनक य ं णेवर
चालणा या क ॅमेरा निलका तयार क े या ग े या. यामुळे पूव पे ा बर ेच समाधानकारक िच
ेिपत करता य ेऊ लागल े. ेपणाबरोबरच अिधकािधक चा ंगले कॅमेरे बनिव याचाही
य न चाल ू होता . दर यान द ूरिच वाणी या मा यमाचा यावसाियक वापर कर याची
योजना आखायला िविवध क ंप यानी सु वात क ेली होती . २२ माच १९३५ रोजी जम न
पो ट खा यान े बिल नह न िनय िमत ेपणाला स ु वात क ेली. एका स ेकंदाला २५ िच प या
आिण एका प ीत १८० रेषा अशा ेपणाच े म यम र ेषाजाल होत े. या िच ा ंचा दजा ही
सुमार होता . काय मांम ये मु यतः िच पटा ंचाच समाव ेश होता . यामुळे या स ेवेला फारसा
ितसाद िमळाला नाही . प रणा मतः अव या पाच मिह या ंत हे क बंद पडल े.
यानंतर प ु हा १९३६ या ज ुलै मिह याम य े जम नीत ऑिल ंिपक ख ेळा या व ेळेस थेट
ेपणाचा य न झाला . ऑिल ंिपक ामात आिण काही िच पटग ृहांत ते ेपण बघायला
िमळाल े. परंतु िच ा ंचा दजा याही व ेळेस असमाधा नकारक होता . दुसरीकड े लंडनम य े
नो ह बर १९३६ म ये माक नी - इ.एम.आय. या कंपनीने एका िच प ीत ४०५ रेषा
असल े या उ च 'रेषाजाल ' तं ाचे यश वी ा यि क दाखिवल े. यानंतर १९३९
साली अमे रकेत दूरिच वाणी ेपणाला स ु वात झाली . तारां या मा यमा तून दोन
दूरिच वाणी क े जोड याचा आिण एका क ाव न सा रत होणार े काय म द ुस या क ाने
सह ेिपत कर याचा योगही झाला .
munotes.in
Page 82
यावसाियक मराठी
82 यानंतर दूरिच वाणीचा सार झपाट ्याने झाला असता ; परंतु दुस या महाय ु ामुळे याला
खीळ बसली . दुसरे महाय ु संप यानंतर १९५० या स ुमारास मा द ूरिच वाणीचा
सार सव अगदी झपाट ्याने झाला . १९६० पय त जगा या सव भागात द ूरिच वाणी
ेपणाला स ु वात झाली होती . न यान े वत ं झाल े या भारतासार या रा ा ंना हे
मा यम खच क व आवा याबाह ेरचे वाटत होत े. परंतु रा ीय िवकासा या ीन े ते मह वाच े
आहे, ही बाब सवा या ल ात आली होती .
भारतात १५ स ट बर १९५९ रोजी थम 'िफिल स इ ंिडया' या कंपनीने सरकारला एक
ेपक बनव ून िदला . युने कोन े केलेली मदत आिण सरकारन े समाजिश णाच े
डो या ंसमोर ठ ेवलेले येय यात ून क ाचे काम स ु झाल े. सु वातीला श ै िणक आिण
समाजिश ण या उि ा ंना समोर ठ ेवून सु झाल े या या क ाने १९६५ म ये मनोर ंजनपर
काय म ेिपत क ेले. १९७२ म ये मुंबई, व यान ंतर ीनगर , अमृतसर, कलक ा ,
लखनौ या िठकाणी क ाची उ भारणी झाली . १ एि ल १९७६ म ये भारत सरकार या
अख यारीत असल े या आकाशवाणी आिण द ूरिच वाणी या दो ही मा यमा ंचे वतं िवभाग
कर यात आल े. यावेळी 'दूरदश न'हे नाव या मा यमाला िमळाल े. मािहती व सारण
मं ालया या अख यारीत ह े मा यम वत ं पणे काम क लागल े.१
३.२.३ दूरिच वाणी काय मांचे व प
िच आिण आवाज ेपकांमाफ त / उप हा ंमाफ त दूर अंतरावर पोहोचिवणा या
मा यमाला 'दूरिच वाणी ' हणतात . दूरिच वाणी या मा यमाला अव या ६० - ७० वषा चा
इितहास आह े. िच पटा याही न ंतर याचा शोध ला गला. परंतु या मा यमाचा सार या या
शोधान ंतर फार झपाट ्याने सा या जगभर झाला . वनी आिण िच े घरबस या दाखवणा या
या मा यमाचा फार मोठा पगडा सामा य माणसावर आह े. भारतातही स या द ूरिच वाणी या
मा यमाला मनोर ंजन आिण मािहती या ंचे मुख साधन हण ून अन य साधारण मह व ा
झाले आह े. दूरदश न या सरकारी वािहनीच े जाळ े तर जवळपास सव देशभर पसरल ेले
आहेच पण उप ह वािह याही झपाट ्याने नवनवीन े े पादा ा ंत करीत आह ेत.
दूरिच वाणीवर स या आप याला अन ेक कारच े काय म पाहायला िमळतात . उप ह
वािह या सु झा यापास ून तर िविवध रचनाब ंधांमधील काय म सादर होतात . यात
मनोरंजना मक काय मांचे सं या अिधक असत े. दूरिच वाणी वािह या ंना अिधकािधक
े कांना आवडतील अस े काय म सादर कराव े लागतात . कारण िजतका मोठा े कवग
तेवढ्या जा त जािहराती आिण पया याने तेवढे अिधक उ प न असा साधा सरळ िहशोब
आहे. मनोरंजन करणा या काय माबरोबरच मािहती द ेणा या काय मांना
उदाहरणाथ , बातमीप े, चचा , मािहतीपट इ याद ना मोठा े कवग आहे. िकंबह ना िविवध
वािह या ंवरील व ृताधा रत काय मांची सं या िदवस िदवस वाढतच आह े.
३.२.४ दूरिच वाणी काय मांचे कार
कोण याही एका सव साधारण द ूरिच वाणी वािहनीच े काय म त ु ही सात यान े काही काळ
पािहल े असतील तर अस े ल ात य ेईल क , िविवध कारच े काय म ित याव न सादर
होत असतात . यांची िवभागणी अन ेक कारांनी करता य ेईल. ल यगटान ुसार munotes.in
Page 83
83 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन बालका ंसाठी, युवकांसाठी, मिहला ंसाठी, ये नाग रका ंसाठी अस े कार पडतात .
िवषयान ुसार कौटुंिबक, सामािजक , डािवषयक , आरो यिवषयक इ यादी अन ेक उपगट
पडतात . भाषान ुसारी िवभागणीही करता य ेते परंतु सवा त मह वाची िवभागणी काय मां या
उि ान ुसार करण े अिधक उिचत होईल . कोण याही सारमा यमा ंचे मनोर ंजन करण े,
मािहती द ेणे आिण िश ण द ेणे अशी तीन मह वाच े उि े असतात . दूरिच वाणीलाही तीच
ि सू ी लाग ू होते. काय मात या उि ा ंवर भर िदला अस ेल यान ुसार आपण या ंची (१)
करमण ूक धान (२) मािहती धान (३) शै िणक अशा तीन म ुख घटक िवभागणी क . हे
तीन गट पर परा ंपासून पूण तः वत ं अस ू शकत नाहीत . हे ल ात घ ेणे मह वाच े आहे.
करमण ूक धान काय मात ून मािहती अथवा िश ण िमळतच नाही अस े हणण े वा तवत ेला
ध न होणार नाही . मंजुषेचा काय म करमण ुक साठीच आखला जात असला तरी
यातून े कांना नवनवीन मािहती िमळत े. तसेच उपय ु मािहती े कांपय त
पोहोच यासाठी करमण ुक चा आ य घ ेतला जातो . हे 'आमची माती आमची माणस े',
'कामगार िव ' यासार या काय मांतून आपण अन ेक वेळा पािहल े असेल.
(१) करमण ूक धान काय म –
या गटात समािव होणा या बह स ं य काय मांचा हेतू करमण ूक करण े हाच असतो . यामुळे
यातील बह त ेक आशय कि पत असतो िक ंवा िनखळ करमण ुक साठी काही काय म
य घडव ून आणल े जातात .
करमण ूक धान का य मांचे आपण प ुढील माण े वग वारी क शकतो .
करमण ूक धान काय म
(१)मािलका (२)संगीत िवषयक (३) मंजुषा (४)चचा मक
कौटुंिबक,
रह य धान ,
िवनोदी , भयकारक ,
पौरािणक ,
ऐितहािसक गीतां या
लोकि यत ेिवषयीच े,
िच पटगीत े सोपे शारी रक बौि क
खेळ, अंता री ,नृ य
पधा TALK
SHOW
वर उ ल ेख केले या िविवध कारा ंपैक करमण ूक धान काय माम य े मािलका हा
लोकि य काय म आह े, आपण मािलका या काराचा थोड यात प रचय क न घ ेऊ.
सव साधारण वािह या ंवरचा मािलका हा एक मह वाचा काय म कार आह े. अनेक िदवस
चालणारा , नाट्यमय स ंगाची र ेलचेल असल ेला उ क ंठावध क काय म हणज े दूरिच वाणी
मािलका अस े ढोबळमानान े मािलक ेचे वण न करता य ेईल. या मािलका ंचे कार प ुढील कार े
पडतात .
munotes.in
Page 84
यावसाियक मराठी
84 ३.२.५ दूरिच वाणी वरील मािलक ेचे िविवध कार
(अ) कौटुंिबक -
इं जीत याला ‘सोप ऑप ेरा’ िकंवा ‘डेली सोप ’ हणतात या ाम ु यान े कौटुंिबक मािलका
असतात . एक िक ंवा याह न अिधक क ुटुंबातील अन ेक य या मह वका ं ा, संघष ,
आप ी इ याद च े िव त ृत िच ण हा बह त ेक य ेक कौट ुंिबक मािलक ेचा गाभा असतो .
भारतात ‘हमलोग ’ या मािलक ेपासून कौट ुंिबक मािलका ं या य ुगाला स ु वात झाली . ेतांबर,
बुिनयाद , ‘ये जो ह ै िजंदगी’, ‘शांती’, ‘ वािभमान ’, ‘जुनून’, ‘बेरीज-वजाबाक ’, ‘अ मेध’,
‘काम फ े’, ‘बनगरवाडी ’, ‘पैलतीर ’, ‘आ हान ’, ‘रथ चंदेरी’ अशा अन ेक मािलका वषा नुवष
दूरिच वाणीव न सादर होत हो या . मोठी क ुटुंबे, यातील य च े टोका ंचे वभाव , बदलत े
नातेसंबंध, संशया पद भ ूतकाळ , ेमात िक ंवा धं ात झाल ेली फसवण ूक अशा िवषयावर
मािलका ंची बांधणी क ेलेली असत े.
अनेकदा या मािलका ंना िविश आखीव अशी कथा - पटकथा नसत े. वािहनीकड ून
मुदतवाढ िमळ ेल या माण े कथा वाढिवली जात े. विचत े कां या ितसादान ुसार कथ ेत
बदलही क ेले जातात . या मािलका अन ेक िदवस चालत अस यान े यात काम करणार े
कलाकारही कधी कधी बदलतात ; पण े कां या रसा वादात यान े फरक पडत नाही .
‘चार िदवस सास ूचे’, ‘गोिजर वा या घरात ’, ‘दािमनी ’, ‘आभाळमाया ’, ‘ऋणान ुबंध’, ‘गंगूबाई
नॉनमॅि क’, ‘विहनीसाह ेब’, ‘उंच माझा झोका ’, ‘जगाव ेगळी’, ‘िजवलगा ’, ‘मधु इथे तर च ं
ितथे’, ‘ व ना ं या पलीकडल े’, ‘पुढच पाऊल ’, ‘होणार स ून मी या घराची ’, ‘माझे मन त ुझे
झाले’, ‘असावा स ुंदर व ना ंचा बंगला’ या अलीकड या काळातील मािलका ंचे उदाहरण
हणता य ेतील.
(आ) रह य धान –
रह य धान मािलका ंम ये गु ांचा शोध अथवा खटला या ंचे िच ण असत े. या कारातील
मािलक ेत एकच गो सादर न होता दोन -तीन भागा ं या छोट ्या छोट ्या गो ी सादर होतात .
रह य शोधणा री पा े समान अस यान े मािलक ेत एक सात य राहत े. ‘शोध’, ‘एक श ू य
शू य’, ‘ितसरा डोळा ’, ‘कमांडर’, ‘मी भाकर ’, ‘िदनमान ’, ‘परमवीर ’, ‘हॅलो इ प े टर’ या
गाजल े या मराठी तर ‘सी.आय.डी.’, ‘ ाईम प े ोल’ या िहंदी रह य धान मािलका आह ेत.
(इ) िवनोदी -
िवनोदी मािलका हाही े कि य कार आह े. संगािधि त िवनोद हा या मािलका ंचा कणा
असतो . या कारातही काही पा े समान ठ ेवून या ं या आय ु यात घडणा या िवनोदी
घटना ंचे िच ण क ेले जाते. 'चाळ नावाची वाचाळ व ती ', 'िचमणराव ग ुंड्याभाऊ ' या मराठीत
तर ‘ लॉप शो ’, ‘ ीमान ीमती ’, ‘तारक म ेहता का उलटा च मा ’ या िहंदी िवनोदी मािलका
दूरिच वाणीवर सा रत झा या हो या .
munotes.in
Page 85
85 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन (ई) भयकारक –
अनाकलनीय ग ुढ गो च े माणसाला न ेहमीच आकष ण वाटत े, हे ल ात घ ेऊन
मािलकािनमा ते असे भय द , गूढ मालका ंची िनिम ती करतात . िच िविच चेहरे, आवाज ,
घटना या मािलका ंचे वैिश ्ये आहेत. 'होनी अनहोनी ', ‘झी हॉरर शो ’, ‘रा ीस ख ेळ चाल े’ ही
िविवध वािह या ंवर गाजल े या मािलका ंची उदाहरण े आहेत.
(उ) पौरािणक –
दूरिच वाणीव न आतापय त दाखव या ग ेले या अन ेक पौरािणक मािलकात रामायण व
महाभारत या ंचा समाव ेश होतो . ओम नमः िशवाय , जय हन ुमान अशा सार या
मािलकानाही मोठा े कवग लाभला . संघष आिण े काला यािवषयी वाटणा या
आ मीयता याम ुळे भारतात पौरािणक मािलका हा लोकि य कार आह े.
(ऊ) ऐितहािसक –
‘ वामी ’, ‘राऊ’, ‘द ेट मराठा ’, ‘चाण य ’, ‘छ पती िशवाजी महाराज ’, ‘ वरा य र क
संभाजी’ इ यादी ऐितहािसक मािलकाही लोकि य झा यान े ऐितहािसक मािलका ंची िनिम ती
अ य कार या मािलका ंपे ा अिधक ि ल आिण खच क असत े. कालान ु प
वेशभूषा, रंगभूषा करण े, यु , दरबार अस े शेकडो कलाकारा ंचा सहभाग असल ेले संग
िचि त करण े हे िनमा ता िद दश कांपुढे मोठे आ हान असत े.२ यािशवाय क ृतीवर आधा रत
मािलकाही द ूरिच वाणीवर सादर क े या जातात . ‘ ीयुत गंगाधर िटपर े’, ‘ य आिण
व ली ’, ‘मालग ुडी ड ेज’ यासार या सािह यक ृतीवर आधा रत मािलका अशी या
कारातील मािलका ंची िकतीतरी उदाहरण े सांगता य ेतील.
३.२.६ संवाद हणज े काय? या या –
‘क युिनकेशन’ या लॅिटन श दापास ून ‘संवाद’ हा श द मराठीत आला आह े. याचा अथ
देणे,भाग घ ेणे, आदान - दान, देवाण-घेवाण करण े िकंवा सामाियक करण े होय.
१) संवाद हणज े तीका ं या सामा य णाली ार े य मधील अथा ची देवाणघ ेवाण होय ".
संवादाच े अनेक कार पडतात .३.
२) "एका य ार े इतर य कड े अथवा य सम ूहाकड े िच हा ार े मािहतीच े ेषण िक ंवा
ेपण होय .
३) "संदेशा ार े चालणारी आ ंतरि या हणज े संवाद होय ."
संवाद ही सं कृतीशी स ंबंिधत ि या आह े, याचाच अथ या य ला स ंवाद साधायचा
आहे ितची आिण या य शी स ंवाद साधायचा आह े या दोघा ंची सा ं कृितक पा भूमी
एकच अस यास स ंवाद अिधक भावी होतो . यावेळी िविवध सार मा यमा ंचा वापर
क न स ंवाद क ेला जातो व तो स ंदेश दूर लोका ंपय त पोहोचला जातो यास जनस ं ापन
हणतात . मानवी जीवनाम य े समाजाला ख ूप मह वाच े थान आह े समाजा ला मानवी
जीवनाम य े संवादाला फार मह वाच े थान आह े. संवादाम ुळे िवचारा ंची देवाणघ ेवाण होत े. munotes.in
Page 86
यावसाियक मराठी
86 संवाद हा पर परा ंम ये होणे खूपच गरज ेचा असतो कारण कोणताही मन ु य हा एकम ेकांशी
संवाद साध यािशवाय राह शकत नाही .४
एखा ा िविश िवषयावर दोन िक ंवा अिधक लोका ंनी य नी क ेलेली स ुसंगत स ंभाषण
जे हा िलिहल े जाते ते हा या स संवादल ेखन अस े हणतात . हणज ेच दोन य म ये जे
बोलण े असत े याला संवाद अस े हणतात . संवाद दोन िक ंवा याप े ा अिधक य म य े
होत असतो . उदा. ‘संगणकाचा मिहमा ’ या िवषयावर आजोबा आिण नात या ं यातील स ंवाद
पहा :
आजोबा : बरेच िदवस झाल े चे नईला य ेऊन ! मला म ुंबईला गेला पािहज े.
िशवानी : आजोबा 'तु ही ख ूप िदवस राहणार आह े' असं हणाला होतात .
आजोबा : अगं िदवसभर एकटा असतो घरात . इथे मराठी वत मानप स ु ा िमळत नाही . मी
वेळ कसा घालवणार ?
िशवानी : एवढेच ना आजोबा ! तु हाला रोज मराठी वत मानप वाचायला िमळ ेल. मी
यव था करत े.
आजोबा : ते कसं काय श य आह े बुवा ?
िशवानी : आजोबा ह े संगणकाच े युग आह े. नेटव न काही स ेकंदातच जगातील कोणतीही
गो आपण घरबस या उपल ध क न घ ेऊ शकतो . आता जगात अश य अस े
काहीच रािहल े नाही.
आजोबा : पोरी ह े सगळ ं मी ऐकल े खरं...
िशवानी : आजोबा ,मी नेट सु केलंय .कोणत ं वत मानप वाचायच ंय तु हाला ?
आजोबा : 'सव काळ'.
िशवानी : थांबा हं मी आता ह े अ र े संगणकावर टाईप करत े.
आजोबा : अरे वा ! सगळी पान े िदसायला लागली क इथे... सगळे बात या वाचतो
आता.
िशवानी : आजोबा , तु ही आता त ुम या िम ा ंना ई- मेल पण क शकता .
आजोबा : खरंच पोरी , संगणकाचा मिहमा आगाध आहे या स ंगणकान े संपूण जगालाच
एकदम जवळ आणल ंय!.५
संवाद २. िश णाच े मह व सा ंगणारा दोन िम ा ंमधील स ंवाद :
अभय - अरे िदनू ! कालच आपला दहावीचा िनकाल लागला ना ? मग चल प ुढील
िश णासाठी आपण कॉल ेजचा फॉम आणायला जाऊया . मी िनघालोय त ू पण
येतोस ना ? munotes.in
Page 87
87 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन िदनू : नाही र े अभय . तू जा मी नाही य ेत.
अभय : अरे पण का ? काही अडचण आह े का?
िदनू : अरे मी आता प ुढील िश ण न घ े याचे ठरिवल े आह े. मला काहीतरी काम ध ंदा
करायचा आह े.
अभय : काय? तू पुढील िश ण घ ेणार नाहीस ? अरे पण त ुला तर आप या सव िम ांम ये
जा त ग ुण िमळाल े आहेत. मग तू असे का हणतोस ?
िदनू : मला मा या विडला ंना घरखचा त मदत करायची आह े. हणून मी हा िनण य घेतला
आहे.
अभय : ऐक िदन ू! तुझे बोलण े मला पटल े आहेत तरीही मा या मत े, तू कॉल ेजचे िश ण
घेत घेत एखाद े कामही क शकतोस . हणज ेच तुझे िश णाच े नुकसान होणा र
नाही.
िदनू : पण माझा अ यास ब ुडाला तर तो कसा कळ ेल मला ?
अभय : अरे िम ा! आ ही त ुझे िम आहोत ना ? आ ही त ुला तु या बोलल े या अ यासात
मदत क .जेणेक न त ू िशकू ही शकशील आिण त ु या घर या ंना घरखचा त
मदतही क शकतील .
िदनू : पण हे सगळ े खरंच जम ेल का मला?
अभय : का नाही जमणार त ुला? तू ह शार आह ेस, मेहनती आह ेस आिण सवा त मह वाच े
हणज ेच तुला तु या घरची प रि थती बदलायची आह े. बरोबर ना?
िदनू : हो बरोबर .
अभय : मग ऐक िम ा ! िश णाम ुळेच तुला तु या घरची आिथ क प रि थती बदल ू
शकतोस . चांगले िश ण घ ेतलेस तर प ुढे जाऊन त ुला चा ंगली नोकरी िमळेल. हळू
हळू कुटुंबाचे आिथ क जबाबदारी त ू िनधा र तपण े घेऊ शकशील ओळख व त ु या
विडला ंना आराम िमळ ेल
िदनू : मला त ुझे हणण े पटल े आहे अभय . आता मला िश णाच े मह व चा ंगले कळल े आहे.
मला जर मा या क ुटुंबासाठी काही हातभार ला वायचा अस ेल तर आता अध वट
िश ण सोड ून मी छोटी मोठी काम े क न चालणार नाही . यापे ा मी िश णाचा
आधार घ ेऊन माझ े भिवत य स ुधा शक ेल.
अभय : चल तर मग कॉल ेजला व ेश घेऊया.
िदनू: ध यवाद िम ा . चल६.
munotes.in
Page 88
यावसाियक मराठी
88 ३.२.६ दूरिच वाणी मािलक ेसाठी स ंवाद लेखन-
दूरिच वाणी चे काय म ह े य आिण ा य (ऑिडओ ि हिडओ ) एकाच व ेळी असतात
आिण याम ुळे याचा े कवग हा बिहम ु ख असतो . कान आिण डोळ े दो ही याप ून टाकणार ं
हे मा यम आह े. हणून रेिडओची भाषा आिण दूरिच वाणी ची भाषा याम य े बराच फरक
जाणवतो. दूरिच वाणी आिण िसन ेमा दो ही मा यमात ून ा य आिण य भाषा आहेत.
या मा यमा ंची भाषा य आिण वन ची भाषा असत े. यभाष ेला 'जागितक भाषा '
हणतात त े याम ुळेच. दूरिच वाणी या सारमा यमाची वत ं अशी भाषा असत े. याची
एक व ेगळी श ैली असत े. ती य आिण ा य अशा दो ह या मा यमात ून य होत े.
एखादा िवषय िकंवा एक य ह े अनेक य आिण वन या मा यमात ून, िविवध
यसाखळीमध ून उलगडत न ेते. याला अन ु प, साजेसं िनवेदन आिण स ंवाद या ं या
मदतीन े हे मा यम े कांपय त एखादी कथा , मािहती , बातमी पोहोचवत अस ते. माणसाची
भाषा ही इतर ा या ं या भाष ेपे ा वैिश ्यपूण मानली जात े. कारण मानवाची भाषा आिण
ितची अिभ य क ेवळ हावभाव , खाणाख ुणा िकंवा ठरािवक िच ह े, तीके यां याच मदतीन े
होत नाही तर यापलीकड े जाऊन िविश वरो चारा ं या आक ृितबंधातून होत असत े.
आप या िविवध सारमा यमात ून य होणा या यभाषा , िच भाषा , िच हभाषा ,
पश भाषा िक ंवा याला आपण शारीरभाषा (बॉडी ल ँ वेज) हणतो याच े एक व ेगळे शा
असत े. एक प र े आिण वत ु ळ असत ं. सारमा यमाच ं सवा त मह वप ूण भांडवल िक ंवा
ऐवज ह णजे मजक ूर (टे ट). वृ प , रेिडओ, टेिलि हजन या ं याकड े जर चा ंगला कसदार
मजकूर अस ेल तर ही मा यमात जनमानसात चा ंगलं थान िनमा ण क शकतात . हा
सगळा मजक ूर भाष े या मा यमात ून मांडावा लागतो . अशाच कार े श द आिण वनीिच
यांचा वापर क न एखादा िवचार , मु ा े कांसमोर ठ ेवता य ेतो.
पाहणं ही एक ग ुंतागुंतीची य ि या अस यान े ती कौश यप ूण हाताळावी लागत े.
लेखणीप े ा कॅमे यानं लेखन करण े िकंवा य िटपण े हे मोठं अवघड काम असत े. याची
ती ता , अंतर, ि कोन , ते हाताळ याची प त यात ून एक अथ पूण यमािलका तयार
हो यास वाव असतो .
दूरिच वाणी य ं ाधी ीत मा यम आह े आिण यासाठी य ं ाची त डओळख , मानिसक
पूव तयारी , े कांचा िवचार , संिहताल ेखनाची भाषा आिण त ं या बाबी ल ात या या
लागतात . संिहताल ेखन (ि ट ) करताना , पिहल े मह वा चे पाऊल हणज े लेखनाची भाषा
साधी, वाही आिण आव यक ितथ े बोली व पाची असावाच पािहज े. संिहताल ेखनात
े कांशी थ ेट संवाद साधणा या भाष ेला मह व असत े. कारण एकाच व ेळी बघण े आिण
ऐकणे या दोन ि या साधा या लागतात . रेिडओम य े संवाद साधणारा ो या ंना िदसत
नसतो . दूरिच वाणीम य े तो िदसतो आिण हण ूनच तो सहजपण े बोलणारी भाषा , श दांचा
वापर आिण े कांशी स ंवाद साध याची कसरत करीत असतो . दूरिच वाणीची भाषा
हणज े यभाषा , य आकार , कॅमेराचा कोन , कॅमे याची हालचाल , काश , वातावरण ,
पुढील आिण मागील प रसरा ची प रि थती , य िम ण , ोमा, पेशल इफ े ट्स
इ याद चा एकसम ु चय प रणाम हणज े े कांना बघावयास िमळणारा काय म. ' थम
बघा आिण मग बोला ' असा या मा यमाचा ग ु मं असतो .७ दूरिच वाणी ह े क ा य munotes.in
Page 89
89 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन मा यम आह े. यात ऐकता , वाचता य े याबरोबरच यदेखील आपण पाह शकतो , हे या
मा यमाच े खूप मोठ े बल थान आह े. य पािह यान े ते अिधक काळ मरणात राहत े.
यामुळेच तं ाची जबाबदारीद ेखील वाढत े. मा यमा ंम ये तं ाचा जबाबदारीन े वापर करण े
गरजेचे असत े. क ा य मा यमाची एक वत ं भाषा असत े. ती भाषा त ं ाची असत े. ही
तं ाची भाषा या मा यमाचा वापर करणा याला अवगत ( ात) असण े गरज ेचे असत े. ही
जशी त ं ाची भाषा असत े तसे ती याचीद ेखील असत े. ही य े अिधकािधक भावी व
प रणामकारक कस े बनवता य ेतील याकड े तं वापरणा याच े ल असत े. याला वनी
आिण आ वाज याची जोड िदली तर त े अिधक प रणामकारक होत े. या बाबी ल ात घ ेऊन
दूरिच वाणीवरील मािलका ंचे संिहता ल ेखन क ेले जाते.
दूरिच वाणी मािलक ेसाठी एका स ंगाचे संिहताल ेखनाच े एक उदाहरण बघ ू. मािलक ेचा
टोरी बोड तयार करताना आधी काही गो ी नम ूद करण े आव यक असत े.
मािलक े या िचि करणासाठी थळ –
बंग याचा बाह ेरचा भाग
मािलक े या भागातील पा े-
१) साधारण तीस -प तीस वया या दोन य
२) एक क ु ा घरा या ग ेटवर म ुरगळून पडल ेला
वेषभूषा –दोघांनी काळ े कपड े घातल ेले आहेत त डाला माल बा ंधलेले आहेत एका या
हातात टॉच आहे तर द ुस या या हातात दोरी आह े.
य स ंिहता ल ेखन ( टोरी बोड ) कसे कराव े ते पाह ;
य . कॅमेरा व यभाग संवाद वनी
य मांक 1 रा ीचा अंधार, बंग याचा समोरचा भाग, फाटक ... रा ीला य करणार े
संगीत
य मांक 2 बंग या या फाटकावर चढून दोन चोर येतायत .
वर चढताच एकाला फाटकात कु े झोपल ेले
िदसत े. तो दुस याला खुणेने दाखवतो . एक- शू...... सतारीची तार छेडली
जाते. वनीचा प रणाम
दचकण े.
य मांक 3 दोघेही दब या पावला ंनी बंग या या
िखडक जवळ येतात. एक- दोरी. ...
य मांक 4 एक बॅटरी िखडक या िदशन े दाखवतो .
कु याकड ेही याची नजर आहे. दुसरा दोरी
िखडक त टाक याचा य न करतो आहे. ... भयकारक संगीत
य मांक 5 दुसरा दोरीव न िखडक त चढ याचा य न
करतो आहे. ... कु ा भुंक याचा आवाज
या माण े येक श्याचे तपशीलवार लेखन केले जाते. munotes.in
Page 90
यावसाियक मराठी
90 मािलक ेचे संवाद व श्यांचा म ठरवणारा वेगळा असतो . तर संगीताच े िनयोजन करणारा
वेगळा असतो . यामुळेच एका मािलक े या िनिम तीमाग े अनेक लोक राबत असतात .
मािलक ेचे संवाद व यांचा म ठरवणारा वेगळा असतो . तर संगीताच े िनयोजन करणारा
वेगळा असतो . यामुळेच एका मािलक े या िनिम तीमाग े अनेक लोक राबत असतात . परंतु
संवाद लेखकाला या सवा चे भान ठेवूनच संवाद लेखन करावे लागत े. आप या संवादांना
याची , संगीताची , काशाची , रंगसूचनांची जोड आहे हे ल ात ठेवावे लागत े. यामुळे
कमीत कमी श दांम ये संिहता लेखन करणे हे देखील या या समोरच े आ हान असत े. हे
य प मा यम अस यान े संवाद व तं ा या साहा यान े कथा उलगडणार असत े ते हा ही
कथा प रणामकारक कर यासाठी नेम या श दात याला जा तीत जा त आशय
पोहोचवायच े असत े. यासाठी कथेतील घटना - संगांची मब मांडणी अगोदरच िनश्िचत
करावी लागत े. येक संगासाठी वतं लेखन करावे लागत े. यामुळे हे लेखन तुकड्या-
तुकड्यातील असत े. ते हा या तुकड्यांची संगती पड ावर लागण े गरजेचे असत े. तसेच ही
य इतर तं ांना समजेल अशा व पात असावयास हवी कारण यां यासाठी हे लेखन
काही माणात माग दश क देखील असत े. ‘रा ीची वेळ होती. कु ा भुंकत होता. चोर सावध
झाले.’ अशा अनाव यक संवादांची गरज नसते हे यानात यावयास हवे. हे सव यात ून
िचि त होणार े असत े. कारण े क पड ावर संग पाहत असतात . हे सव वनी, रंग,
काश व अिभनय यातून य होणार े असत े. हे ल ात ठेवून नेम या व भावी संवादांची
मांडणी करणे लेखकासाठी आ हाना मक असत े. हणूनच दूरिच वाणीसाठीच े संवाद लेखन
वेगळे असत े व ते तं ास पर परप ूरक असत े हे ल ात यावयास हवे. आज या काळात
दूरिच वाणीवरील काय मांची लोकि यता व वाढता े कवग पाहता दूरिच वाणीवरील
काय मां या संवाद लेखनाच े कौश य अवगत करणे हा यवसायाचा भाग झाला आहे. हे
ल ात घेऊन हा घटक समजून यावयास हवा.
३.२.७ दूरिच वाणी मा यमाचा जनमान सावरील भाव
दूरिच वाणी ह े बोधन आिण मनोर ंजनाच े भावी साधन आह े. दूरिच वाणी हणज ेच
सरकारी भाष ेतील ट ेिलि हजन , टी ही, दूरदश न होय . िच आिण आवाज े ेपकांमाफ त
अथवा उप हामाफ त दूर अंतरावर पोहोचवणा या मा यमाला द ूरिच वाणी हणतात . िव ुत
चुंबक य त रंगा या सा हा याने चल िक ंवा अचल य ितमा व स ंबंिधत विनस ंकेतांचे
ेषण व हण असा द ूरिच वाणीचा अथ आहे. वनी आिण िच े घरबस या दाखवणार े हे
एक मा यम आह े. दूरिच वाणी ह े क ा य मा यम आह े. या मा यमाची भाषा य आिण
वनीची भाषा असत े. दूरिच वाणीची वत ं अशी भाषा असत े. याची एक व ेगळी श ैली
असत े. ती य आिण वन या मा यमात ून िविवध यसाखळ मध ून एखादा िवषय
उलगडत न ेते. दूरिच वाणीची भाषा हणज े यभाषा , य आकार . कॅमे याचा कोन ,
कॅमे याची हालचाल , काश , वातावरण , पुढील आिण मागील प रसराच े प रि थती ,
यिम ण , ोम, पेशल इफ े ट्स इ याद चा एकसम ु चय प रणाम हणज े े कांना
बघायला िमळणारा काय म होय . दूरदश नमुळे दूरवर या गो ीच े दश न घडत े हण ून
दूरदश नला ‘दूरवर या गो ीच े दश न घडिवणारा ’ असे हटल े जात े. दूरदश नमधून
आप याला जगात काय घडामोडी होत आह ेत. तसेच धािम क थळ े, ऐितहािसक इमारती ,
वेगवेगळे पुरात व अवश ेष इ यादी मािहती द ेणार लघ ुपट टी हीवर दिश त होतात . munotes.in
Page 91
91 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन िड कवरी साय स , नॅशनल िजओ ाफ यासार या सा रत होणा या लघ ुपटाव न
मािहतीचा खिजना िम ळतो. वै ािनक , सां कृितक, ऐितहािसक , शै िणक अशा सव कारच े
डॉ य ुम ी घरबस या पाहायला िमळतात . यामुळे दूरिच वाणी ह े िश णाच े अ य ंत चांगले
मा यम आह े. वेगवेग या वयोगटातील िव ा या साठी द ूरदश नसार या च ॅनेलव न
शै िणक काय म सा र त केले जातात . िव ानापास ून अगदी वय ंपाकघरापय त काय म
यावर दाखिवल े जातात . दूरिच वाणीवर पय टनािवषयीच े काय म पाहताना आप याला
वेगवेग या द ेशातील लोक , यांची स ं कृती या ंचीवेशभूषा, वेगवेगळे भू देश य ेथील
खा स ं कृती या सवा ची मािहती िम ळते. मुलांचे काय म इितहास या िवषयावर मािहती
दूरिच वाणीव न काय मांमधून िमळत े. २४ तास ता या बात या द ेणा या वािह या ंमुळे
जगा या कानाकोप यातील मािहती बातमी आपण पाहतो यािशवाय बात या ंचे थेट ेपण
आहे. आप याला घरबस या पाहता य ेते. १५ ऑग ट आिण २६ जानेवारी या रा ीय
िदवसा या िद लीला होणा या काय माच े थेट ेपण द ूरिच वाणीव न द ेशभर दाखिवल े
जाते. िस न ेते, खेळाडू, कलाकार या ं याही म ुलाखती द ूरिच वाणीव न दाखिव या
जातात . या महान य चा स ंघष आिण यात ून या ंनी िमळव लेले यश ह े यां या
मुलाखतीत ून ऐक यान ंतर आप याला एक कारची ेरणा िमळत े. एकंदर े कांना
िखळव ून ठेव याची िवल ण श द ूरिच वाणी मा यमात आह े.
एकेकाळी टी हीव न मराठी भाष ेत केवळ एक िक ंवा दोन तास बात या दाखव या
जाय या . आता स ंपूण २४ तास व ृ सारण करणा या मराठी वािह या स ु झा या आह ेत.
मराठी भाष ेतील २४ तास बात या द ेणारी 'झी २४ तास' ही पिहली मराठी व ृ वािहनी आह े.
ती २००७ साली स ु झाली . यानंतर ज ून २००७ म ये ' टार माझा ' ही दुसरी मराठी
वृ वािहनी स ु झाली . कालांतराने हणज ेच एक ज ून २०१२ नंतर ' टार माझा ' या
वािहनीच े नाव 'एबीपी माझा ' असे बदल यात आल े. २००८ साली ‘आयबीएन लोकमत '
ही वृ वािहनी स ु झाली . ही वािहनी ' यूज १८' आिण 'लोकमत ' या दोन क ंप यांनी िमळ ून
सु केली. कालांतराने या वािहनीच े नाव ' यूज १८ लोकमत ' असे ठेवले गेले. आताप य त
स ा ी , झी मराठी , कलस मराठी , झी टॉक ज , टार वाह , नाईन ए स झकास , झी
युवा, सोनी, शेमा मराठी बाणा , वाह िप चर , झी २४ तास, एबीपी माझा , युज १८
लोकमत , टी ही ९ मराठी , साम टी ही , जय महारा इ यादी अशा अन ेक नावाजल े या
वािह या आहेत.
दूरिच वाणी मा यमाचा जनमानसावर फार मोठा भाव आह े. हा भाव चा ंगला तसा
वाईटही आह े. या मा यमाचा यो य उपयोग क न घ ेणे आप याच हातात आह े. मनोरंजन
आिण मािहती हा द ूरिच वाणीचा म ु य ह ेतू असला तरी याच े आपल े कुटुंब, मुले आिण
आप या वतःवरही काही घातक प र णाम होऊ शकतात . िवशेष क न लहान म ुलांवर
अिधक प रणाम िदस ून येतात. लहान म ुले िदवसभर टी ही बघतात , घराबाह ेर खेळायला
जात नाहीत , िसनेमातील वाईट गो चा या ं या कोव या मनावर लग ेच प रणाम होतो .
मुले िसनेमातील वाईट गो ी लग ेच िशकतात , अ यासासाठी पोषक वातावरण िनमा ण होत
नाही, यािशवाय त े िचडखोर , ह ी, आ मक आिण अन ुकरणि य बनतात . या यित र
दूरिच वाणी वरील अन ेक काय म ह े मुलांवर स ं कारही घडवत असतात . आप या
सं कृतीची अन ेक अंगे अनेक प ा ंकरवी दाखव ून देत असतात . एखा ा गो ीच े जसे फायद े
असतात तस ेच याचे तोटेही असतात . ही बाब दूरिच वाणी साठीही लाग ू पडताना िदसत े. munotes.in
Page 92
यावसाियक मराठी
92 ३.२.८ पा रभािषक श द
1. टोरीबोड - कथा फलक
आपली गती तपासा :
: मािलक ेतील ि केट खेळा या संगासाठीच े संवाद लेखन करा.
३.२.९ समारोप :
दूरिच वाणीवरील काय म हे े कां या आकष णाचा भाग असतो . यातूनच दूरिच वाणीचा
मोठा े कवग तयार होत असतो . यामुळे अशा काय मामधील रस िटकवण े हे अशा
काय मां या िनिम तीकाया समोरच े आ हान असत े. अशा काय माम य े संवादासोबतच
अनेक घटक समािव असतात हे या मा यमाच े बल थान आहे याचे भान संवाद
लेखकाला ठेवावे लागत े. अशाव ेळी संवाद लेखन करताना काही गो च े भान ठेवणे देखील
गरजेचे असत े. य व श द यांची सांगड घाल याची कसरत लेखकाला करावी लागत े. या
मा यमावरील काय म पुनः सा रत होत असतात . तसेच हे काय म या मक असता त.
यामुळे याम य े चुका होणार नाहीत याची काळजी यावी लागत े. या मा यमासाठी या
लेखनाच े कौश य ह तगत करणे हे आज या काळासमोरच े आ हान आहे.
३.२.१० संदभ ंथ सूची:
१. बनकर , मिनषा (संपा.), ‘ सार मा यम े आिण भाषा यवहार ’, दूर व म ु अ ययन स ं था
काशन, मुंबई िव ापीठ म ुंबई. पृ. १५२-१६२.
२. बनकर , मिनषा (संपा.), ‘ सार मा यम े आिण भाषा यवहार ’, दूर व म ु अ ययन स ं था
काशन , मुंबई िव ापीठ म ुंबई. पृ. १६३-१६६.
३. https://textbook.com
४. संवाद कौश य - https://maharashtratimes.indiantimes.com ११ जानेवारी
२०१९ .
५. गोर नाथ िश ंदे-संवाद ल ेखन मराठी https://www.marathistudy.com
६. https://mr.quora.com
munotes.in
Page 93
93 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन ७. ा. बबन नाखल े- ‘मा यमा ंची भाषा : दूरिच वाणी महारा टाइ स ,
http://maharashtratimes.com
८. संपा. द ा पाटील व इतर, ‘मराठी भािषक कौश य ’, िशवाजी िव ापीठ को हाप ूर
कािशत , 2020.
९. िपंगळे, िकरण नामदेव (संपादक ) : ‘संवाद कौश य े आिण सार मा यम े’, श द ी
काशन , जु नर, िज. पुणे. थमाव ृ ी, िडस . 2015.
३.२.११ सरावा साठी
अ) दीघ री :
1) दूरिच वाणीवर सा रत होणा या मािलका ंचे िविवध का र प करा .
2) दूरिच वाणीचा इितहास सा ंगून दूरिच वाणीवरील मािलक ेतील स ंवाद ल ेखनाच े व प
प करा .
ब) थोड यात उ रे िलहा.
1) मािलक ेतील एखा ा संगासाठीचा टोरीबोड तयार करा.
munotes.in
Page 94
94 ३.३
ई-मेल लेखन, लॉग ल ेखन व िविकपीिडया ल ेखन
घटक रचना
३.३.० उि े
३.३.१ तावना
३.३.२ ई-मेल
३.३.२.१ ई-मेल हणज े काय?
३.३.२.२ ई-मेल सेवेचा इितहास
३.३.२.३ ई-मेल खात े व याच े व प
३.३.२.४ ई-मेलचे फायद े
३.३.२.५ ई-मेल या मया दा आिण तोट े
३.३.२.६ ई-मेल खाते कसे तयार कराव े?
३.३.२.७ ई-मेल चे उपयोग
३.३.३ लॉग
३.३.३.१ लॉग ल ेखन हणज े काय?
३.३.३.२ लॉगचा इितहास
३.३.३.३ लॉिग ंगचे कार
३.३.३.४ लॉग कसा िलिहतात ?
३.३.३.५ लॉग िलिह या या पाय या
३.३.४ िविकपीिडया
३.३.४.१ िविकपीिडया चे व प
३.३.४.२ िविकपीिडयाचा इितहास
३.३.४.३ िविकपीिडया चे फायद े आिण तोटे
३.३.४.४ िविकपीिडयावर न दी ल ेखन munotes.in
Page 95
95 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन ३.३.५ समारोप
३.३.६ संदभ सूची
३.३.७ सरावासाठी
३.३.० उि े
या घटकाचा अ यास क े यानंतर आपणास -
१) ई-मेल चे व प व याच े काय समज ून येईल.
२) ई-मेल कर याची प त समज ून येईल व ई-मेल करता य ेईल.
३) लॉग च े व प व लॉग तयार कर याची प त समज ेल.
४) लॉग तयार क न लॉग लेखन करता य ेईल.
५) िविकपीिडया चे व प समज ेल.
६) िविकपीिडयावर न द िलिहता येईल.
३.३.१ तावना
आज या तं ाना या जगात मािहती त ं ानाचा िव फोट आ ंतरजालाम ुळे झाला आहे.
आंतरजाल (Internet) चा वापर आज यि गत आिण सामािजक जीवनात मह वाचा आह े.
जगभरात ून वैिव यप ूण मािहती िमळिवण े आिण मािहतीच े वा ा ानाच े जगासमोर प ु हा
सादरीकरण कर याच े साधन हण ून आंतरजाल मह वाच े आह े. आज सािह यिवषयक
े ात आंतरजाल हा एक अिवभा य भाग बनून रािहला आह े. सािह यिवषयक नेमक
मािहती , संदभ शोधावयाच े अस यास ग ुगल शोधय ं ा ार े शोध ता य ेतात. याबरोबरच
आप याकडील मािहती द ुस यापय त ता काळ पोचव यासाठी ई-मेलचा वापर करण े गरजेचे
आहे. भाषेचे िव ाथ हण ून आपणास लॉग आधार े य हावयास यायला हव े, व
िविकपीिडया या म ु ानकोशावर ल ेखन करता यायला हव े. यासंदभा तील ई-मेल लेखन,
लॉग ल ेखन व िविकपीिडया ल ेखन या घटका ंचा िव तारान े िवचार इथ े करणार आहोत .
जे हा आप याला एखा ा य ला कोणतीही मािहती ायची असत े, ते हा ती एका
प ा ार े िदली जात अस े. याला उ र द े यासाठी बराच व ेळ लागत अस े, पण आज या
काळात तस े नाही, इंटरनेट या आगमनान ंतर, कोणतीही मािहती कोण याही य ला कमी
वेळेत सहज पाठवता य ेते. पूव लोक एखा ा या घराचा िक ंवा काया लयाचा प ा िवचारत
असत , परंतु आता त े ई-मेलचा प ा िवचारतात . ई-मेल िकंवा इल े ािन स म ेल हणज े
इले ािन स मस ेज होय . ािफ स , फोटो, हीिडयो िक ंवा फाइल , डाटा या ई-मेल मधून
सहज जगात क ुठेही एका िमिनटाम य े जाऊ शकतो . आपण ई-मेल या मा यमात ून
आप या ि यजन य ला अथवा कुणालाही म ेल पाठव ू शकतो . या मा णे आपण
मोबाईल म य े SMS पाठवतो याच माणे ई-मेल असतो. याचा प रचय या घटकात
आपण क न घेणार आहोत .
munotes.in
Page 96
यावसाियक म राठी
96 ३.३.२.१ ई-मेल हणज े काय?
पूव पो ट ऑिफस ह े प पाठिव याच े िकंवा िमळ याच े एकम ेव मा यम होते. परंतु
एकंदरीतच पो टा या कामकाजाची गती संथ असत े. ती मानवी का य त परत ेवर
आधारल ेली असत े. हणूनच पो टखा या ार े होणा या प यवहाराला ' नेल मेल' असे नाव
िमळाल े. गोगलगाई या गतीने चालणारी ती प यवहाराची प ती होती . ई-मेल या
आगमनाबरोबर न ेल मेलचे ता काळ - 'ि वक ’ मेलम य े पांतर झाल े. आता ई-मेल ारे
तुमचे प सह ावधी िकलोमीटरचा वास क न अ रश : णाधा त तुम या िम ाला िमळ ू
शकते. ई-मेल हे स या स ंपका चे सवा त लोकि य साधन आह े. आज दररोज इ ंटरनेट या
मा यमात ून अ जावधी ई मेलचे आदा न दान होत असत े. सामा यतः लहानसा मजक ूर
असल ेला स ंदेश असे ई-मेलचे व प असत े. परंतु 'अॅटॅचम ट' या काराम ुळे ई-मेल
संदेशाची ला ंबी बरीच मोठी होऊ शकत े. तसेच ई-मेल ारे छायािच े पाठिव याची सोय
उपल ध अस याम ुळे यासाठी अिधक म ेमरी लागत े.
ई-मेल हे मुळात ‘इले ॉिनक म ेल’ या इं जी श दाच े संि प आह े. दैनंिदन जीवनात ई -
मेलसाठी आपण साधारणतः म ेल या इं जी श दाचा वापर करतो . याकरण ्या 'ई-मेल'
हा पुि लंगी श द नाम (एक स ंदेश) हणून वापरला जातो . इंि लश भाष ेम ये 'टु ई-मेल' ही
सं ा ि यापद हणूनही (ई-मेल पाठवण े ा अथ ) वापरली जात े. ई-मेल हे प व पी
संवाद साध याचा एक आधुिनक व िडिजटल असा माग आहे. दोन य दर यान स ंवाद
साध यासाठी ई -मेल ा प तीचा वापर क ेला जातो . पूव आपण कागदावर आधा रत ज े
प यवहार करत होतो , या प य वहाराची जागा ा आध ुिनक जगात ई -मेल णाली न े
घेतली आह े. दैनंिदन जीवनात व कॉप र ेट तरावर द ेखील प यवहारासाठी ई -मेलचा
वापर होऊ लागला आह े. ई-मेलचे मुख िवश ेष हणज े ई-मेल ारे संवाद साधन े मोफत
आिण जलद होते. ई-मेल आयडी ही एखा ा ओळखप ा माण े काम करत असत े. सो या
श दात ई-मेल आयडी हणज े ई-मेल णालीम य े एखा ा वापरक या ची ओळख होय. ई-
मेल णाली ही ई-मेल आयडी िशवाय अपूण आहे िकंवा काय क शकत नाही असे आपण
हणू शकतो . ई-मेल हणज े िडिजटल प यवहार होय. या माण े ह तिलिखत प
पाठिव या साठी आप याला , समोरील य चा घरचा प ा आिण नावाची गरज असत े,
अगदी याच माण े ई-मेल पाठिव यासाठी आप याला ई-मेल आयडीची गरज भासत े.
ई-मेल आयडी , वापरक या चे नाव, @- At The Rate आिण सि ह स ो हायडर या
नावान े बनत े. उदा. ………. @Gmail.com, ………. @yah oo.com. इथे ………
या जागी वापरक या ने ठरिवल ेले नाव, नंबर अथवा अ र े असू शकतात . @ हे िच ह
सि ह स ो हायडर आिण वापरक या चे नाव िवभाग याच े काम करत े आिण gmail हे
सि ह स ो हायडरच े नाव आह े. gmail ला google Mail असेही हटल े जात े. ई-मेल
णालीत जो पय त समोरील य ची ई -मेल आयडी आप याकड े उपल ध नसत े, तो पय त
ई-मेल ारे प यवहार होऊच शकत नाही , ाव न आपण ई -मेल आयडीच े मह व समजू
शकतो . ई-मेल हे इले ॉिनक मा यमा ं या साहा यान े संदेश पाठव याच े तं ान आह े.
स या या बह ता ंश ई-मेल यं णा इ ंटरनेटचा (Internet) वापर करतात . आजच े आध ुिनक
ई-मेल हे साठवण े (Store) आिण प ुढे अ ेिषत करण े (फॉरवड ; Forward) या धत वर
बनवल े गेलेले आहे. munotes.in
Page 97
97 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन ई-मेल स ह र संदेश ा करतात , संदेश पाठवतात आिण स ंदेश साठव ून सु ा ठेवू शकतात .
यासाठी आता स ंदेश पाठवणार े, वाचणार े आिण ह े ऑनलाइन अस याची गरज नाही . ते
थोड्या काळासाठी एकम ेकांबरोबर जोडल े गेले, तरी स ंदेश पाठवता य ेतो. हा थोडा काल
एक स ंदेश पाठव यास लागणा या व ेळेपय त सीिमत असतो . पो ट ऑिफस कसे काय करते
तशाच कारच े काय ई-मेल करत े.
३.३.२.२ ई-मेल सेवेचा इितहास :
ई-मेल स ेवेचा इितहास आप याला "अपा नेट” पय त माग े घेऊन जातो . १९८० या
दशकात “अपा नेट”चे इंटरनेटम य े झाल े या पा ंतरामुळे ई-मेल स ेवेचा ज म झाला .
१९७० म ये पाठवल े गेलेले ई-मेल आिण आजच े फ श दब मजक ूर असल ेले ई-मेल
याम य े कमालीच े सा य आह े. संगणक य जा या ं या मदतीन े पाठवल ेला ई-मेल थमत :
“अपा नेट”वर फाईल ा फर ोटोकॉल या (FTP) णालीन ुसार पाठवला ग ेला. सन
१९८२ पासून ई-मेल पाठव यासाठी िस पल म ेल ा फर ोटोकॉलचा वापर केला जात
होता. ई-मेलचा इितहास हा फार न ह े तर, आजपासून प नास त े साठ वष इतका ज ुना
हणज े साधारणतः 1960 या दर यानचा . जे हा कॉ प ुटर टाइम श ेअ रंग णाली
अि त वात होती , ते हाच ई -मेलचा उदय झा याच े सांिगतल े जाते. हा काळ साधारणतः
1960 या दर यानचा होता . टाईम श ेअ रंग क य ुटर हणज े याकाळी स ंगणक हे अगदी
मया िदत स ं येत उपल ध होत े, याम ुळे लोका ंना पैसे देऊन त े ठरािवक व ेळेसाठी वापराव े
लागत होत े. आपली व ेळ संपली क द ुसरी य य ेऊन तो स ंगणक वापरत होता .
पाठिवल े या Emails मधील मह वपूण फाईल पाह यासाठी अथवा चोर यासाठी पिह या
ई-मेल णालीम य े िविवध अनौपचा रक प ती उदयास आ या हो या , सो या भाष ेत
सांगायचे झाल े तर, ई-मेल णाली ही Hackable बनली होती . 1995 दर यान स ंपूण
आंतरजालावरील या वसाियक ािफक यावरील िनब ध हटिवल े गेले आिण िविवध
घटका ं या स ंयोगान े SMTP, POP 3 आिण IMAP आधुिनक काळाती ल ई-मेल
णालीसाठी लाभदायक ठरल े, याम ुळे ई-मेल णाली इतक गत बनली आह े.
३.३.२.३ ई-मेल खाते व याच े व प :
आपण इंटरनेटवर ई-मेल खाते सहजपण े तयार क शकतो . ई-मेल खाते तयार
झा यान ंतर, आप याला एक ई-मेल प ा ा होतो, याचा वापर अनेक िठकाणी केला
जाऊ शकतो . दोन कारची ई-मेल सेवा अि त वात आहे, िवनाम ू य आिण दुसरे सशु क
(सशु क–खरेदी केलेले) आहेत. आपण सशु क ई-मेल सेवा खरेदी करता ते हा
आप याला बरेच अिधक या सुिवधा िमळतात . ई-मेल सेवा दान करणा या अनेक कंप या
आहेत, जसे क जीमेल (Gmail) – स या संपूण जगाम य े सवा त जा त वापरली जाते.
जीमेल (Gmail) यित र , हॉटमेल (Hotmail), रेिडफम ेल (rediffmail), याह मेल
(yahoo mail) हे ो हायडर देखील ई-मेल सेवा दान करतात . ई-मेल संदेशाचे दोन भाग
असतात . पिह या भा गात शीष लेख (हेडर; Header) हणज ेच ठळकपण े िलिहल ेले
संदेशाचा िवषय (Subject ), पाठवणा याचा ई -मेल आिण स ंदेश याला पाठवला आह े
याचा ई -मेल (To म ये) हे सगळ े असत े. यांना पाठवावयाच े आहे या या यित र इतर
जणांना ई-मेल अ ेिषत करावयाच े अस यास सीसी (CC) आिण बीसीसी (BCC) ची munotes.in
Page 98
यावसाियक म राठी
98 सुिवधा द े यात आली आह े. बीसीसी हणज े “ लाई ंड काब न कॉपी ; Blind Carbon
Copy” आिण सीसी हणज े “काब न कॉपी ; Carbon Copy”. बीसीसी हा ई -मेल या ती
इतर लोका ंना पाठिव याचा एक माग आह े. जे हा सीसी वापरला जातो त े हा आपण
ा क या ची यादी पाह शकता , परंतु बीसीसी म ये ा क या ची यादी पाह शकत नाही , हा
या दोघा ंमधील फरक आह े.
आकृती-१
दुसरा भाग हणज े संदेशाचा म ु यभाग (मेसेज बॉडी ; Message Body) ाम य े संदेश
िलिहल ेला असतो . ाथिमक व पात असताना फ िलिहल ेले संदभ (टे ट; Text)
पाठवता य ेणारा ई -मेल आधुिनक काळात जा त िवकिसत होऊन मि टमीिडया
अॅटॅचमे ट्स (Multimedia attachments) हणज ेच छोट ्या आकाराचा मि टमीिडया
फाईल पाठव याइतपत स म बनला . ा प तीला मि टपप ज इंटरनेट मेल ए सट े श स
(MIME) असे हणतात . ई-मेल “ॲट द रेट”- @ या िच हाचा वापर क न इ थळी
पाठिव यात य ेतो.
आकृती-२
munotes.in
Page 99
99 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन आकृती-३
ई -मेल खाते वापरक या ला मेलबॉ स सोबतच आउटबॉ स ही असतो . आउटबॉ सम य े
आपण पाठवल ेले िकंवा फॉरवड केलेले सव मेल असतात , ते मेलबॉ सम य े देखील
असतात . जे हा तुम याकड े कोणाकड ून ई-मेल आला असेल आिण तु हाला उ र ायच े
असेल तर तु ही र लाय वर ि लक क न सहज उ र देऊ शकता , याम य े तु हाला
पाठवणा याचा ई-मेल टाईप कर याची गरज नाही. फॉरविड ग-जर कोणी तु हाला ई-मेल
पाठवला असेल आिण तु हाला तो मेल कोण याही ितस या य ला पाठवायचा असेल,
तर तु हाला मेल फॉरविड गवर ि लक करावे लागेल आिण तु हाला पाठवायचा असल े या
य चा ई-मेल आयडी टाईप करावा लागतो . ‘ रपोिट ग’ हणज े ई-मेल पाठवल े या
य ला ई-मेल ा झा याची मािहती देणे. ‘ दिश त करणे’ हणज े ई-मेल ा कता हा
मेल पाह याप ूव िकंवा पाह याप ूव मॉिनटरवर ई-मेल दिश त क शकतो , ा कता तो
हटवू शकतो आिण इि छत अस यास तो जतन देखील क शकतो .
३.३.२.४ ई-मेलचे फायद े
अनेक वषा पूव हणज ेच ई-मेल आिण स ंगणक णालीचा उदय हो याप ूव प पाठवण े
आिण वीकार करण े, यात अन ेक िदवसा ंचा कालावधी लागायचा , कधी कधी तर मिह या ंचा
कालावधी द ेखील लागत होत े. पूव प िलहायला आिण याचे उ र िमळव यासाठी खूप
वेळ लागत असे, पण आता तसे नाही, आता ई-मेल ारे तु ही ई-मेल पाठवू शकता आिण
काही वेळात आपण कागद आिण पेि सलिशवाय कोण याही िकंमतीत मािहती पाठवू आिण
ा क शकतो . आपण एकाच वेळी अनेक लोकांना ई-मेल पाठवू आिण ा क शकतो .
ई-मेल सेवा पूण पणे िवनाम ू य आह े, वापर यास अितशय सोप े आहे आिण आपण आप या
इले ॉिनक द तऐवज जस े क फोटो , िच ह, आधार काड , मतदार काड आिण स ंदेश
चांग या कार े पाठवू शकतो . ई-मेल सुरि त आिण िव ासाह आहे. तो तुमचा मेल सव
प रि थतीत िवत रत कर याचा य न करतो आिण तुमचे पाठवल ेले ई-मेल इतर य
पाह शकत नाही. ई-मेल हरव याची भीती नाही, तु ही पाठवल ेला येक ई-मेल मेल
स ह रवर से ह केला जातो, आपण ही त कधीही पाह शकतो . munotes.in
Page 100
यावसाियक म राठी
100 ई-मेल वाप न आपण एकम ेकांशी संवाद साधू शकतो , ई-मेल ारे दूर राहणा या लोकांशी
बोलू शकतो . िविवध िवषया ंवर ग पा मार यात रस असणा या ंसाठी ई-मेलने एक अिभनव
संधी उपल ध क न िदली . याम य े अशा लोका ंचे 'िड कशन ुप' थािपत करता य ेऊ
शकतात . 'िड कशन ुप’ या श दाचा सरळ अथ आह े 'चचा गट'. चच म ये सहभागी
असणा या ंनी समोरासमोर बस ून चचा कर याची आव यकता उरली नाही . तु ही आपापली
मते ई-मेल ारे पर परा ंना कळव ू शकता . ई-मेल या आ यान े चचा करणा या गटा ंना 'मेिलंग
िल ट ' असे नाव आहे. ई-मेलचा उपयोग क न पर परा ंशी िविवध िवषया ंवर चचा करणार े
सह ावधी गट अि त वात आल े आहेत. ई-मेलचा दुसरा फायदा हणज े ता काळ उ र
िमळवण े, आ हाला ई-मेल ारे फाई स संल न कर याची सुिवधा िमळत े, जेणेक न आ ही
आव यक फाई स आिण फोटो ई-मेलला जोडू शकतो . तसेच आव यक दुवे शेअर क
शकतो . Photo, PDF आिण इतर Files जोडून पाठव ू शकतो , ई-मेल म य े फाइल अट ॅच
कर याची स ुिवधा अस याम ुळे ई-मेलचा वापर कॉप र ेट े ात मोठ ्या माणात होतो . ई-
मेल ारे आपण क ेले या प यवहाराची न द राहते. अनेकदा आप याला ई -मेल ारे
िमळाल ेले डॉ य ुम टस िक ंवा इतर फाइ स िडलीट होतात , अशा प रि थतीत इमेल मध ून
आपण या फाइ स प ु हा रक हर क शकतो , जोपय त आपण ई-मेल िडलीट करत
नाही, तोपय त या फाइल आप यासाठी उपल ध असतात .
संवाद साध याच े मोबाईल ह े मु य साधन मानल े जात े, परंतु मोबाईलवर स ंभाषणा ार े
मािहतीच े प ीकरण द ेणे, थोडे वेळ घेणे कठीण असत े. अशात आपण एका ई-मेल ारे
समोरील य ला अगदी स ेकंदातच अन ेक गो च े प ीकरण द ेऊ शकतो . ई-मेलचे अनेक
फायद े आहेत, ते वापरण े खूप सोपे आहे, ई-मेल ारे कोण याही य ला िकंवा सं थेला
कोणताही संदेश पाठवू शकतो , रसी हर कुठेही असो. पया वरणा या ि कोनात ून ई-मेल हे
कागदाची बचत करणार े आहे.
३.३.२.५ ई-मेल या मया दा आिण तोटे-
ई-मेल या फाय ा बरोबर अनेक तोटे हो याची श यता देखील आहे. ई-मेल वापर यासाठी
तु हाला संगणकाच े सामा य ान असण े आव यक आहे. ई-मेल पाठिव यासाठी िकंवा ा
कर यासाठी , आप या संगणकावर िकंवा मोबाईल फोनम य े डेटा पॅक िकंवा इंटरनेट असण े
आव यक आहे, तसेच ेषक आिण ा कता दोघांचा ई-मेल प ा असण े आव यक आहे.
जर तुम या ई-मेलचा पासवड दुस या कोणाला कळला तर तो याचा गैरवापर क शकतो .
काही व ेळा यांना आपण ओळखत नाही अशा लोकांचे अनाव यक ई-मेल तांि क भाषेत
पॅम मेल येतात. ई-मेल ारे आपण िविवध कार या फाई स पाठव ू शकतो . जा त मोठ ्या
आकारा या फाइ स ई-मेल ारे पाठव ू शकत नाही . ई-मेल पाठव या साठी, या माण े
इंटरनेटची गरज असत े, अगदी याच माण े ई-मेल रिस ह कर यासाठी द ेखील इ ंटरनेटची
गरज असत े. आपण जरी ई -मेल पाठवला , तरी जोपय त समोरील य कड े internet
connection नसेल, तोपय त समोरील य email रिस ह क शकत नाही . ह ली
अिधकतर cybe r attack हे ई-मेल वरच अिधक होतात , असे एका रपोट मधून िनदश नास
आले आह े. केवळ ई-मेल प ा अस यास य ेका ार े ई-मेल पाठिवला जाऊ शकतो .
कधीकधी , अनिधक ृत य आप याला म ेल पाठव ू शकत े, जी आपली व ैयि क मािहती
चोर या या ीन े हािनकारक ठ शकत े. munotes.in
Page 101
101 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन ३.३.२.६ ई-मेल खाते कसे तयार कराव े
ई-मेल सेवा पुरिवणा या अनेक कंपनी आहेत, यातील Google, Yahoo आिण Outlook
या काही िस कंप या आहेत. या स ह स ो हायडर ारे अगदी मोफत ई-मेल आयडी
तयार करता येतो. इंटरनेटवर ई-मेल खाते तयार करणे खूप सोपे आहे, Gmail.co m साईट
उघडा यान ंतर तु ही Create Account वर ि लक करा. आता तुमचे तपशील जसे क
नाव, पासवड इ यादी भरा. यानंतर ई-मेल आयडी तयार करा. आता तु ही I Agree वर
ि लक करा आिण काही वेळात तुमचे Gmail खाते तयार होईल.
आकृती-४
१
२
वेबपेज या वर या बाजूला Create Account असे िदसून येईल याखाली आप या ला
मािहती भरायची आहे. ई-मेल या िठकाणी तुमचे नाव आिण आडनाव िलहा. आपण
िजतक े ई-मेल आयडी सोपी ठेवली तर सहज ल ात राहील व ोफेशनल देखील िदसेल.
साधारणतः १० ते १५ अ रा ंचा इ-मेल आयडीचा पासवड असावा . ा पंधरा अ रा ंम ये
इं जीतील मोठी िलपी , छोटी िलपी , अंक, िच हे ांचा समाव ेश असावा . दर दोन त े तीन
मिह यान ंतर पासवड बदलत राहावा , याम ुळे जरी त ुमचा पासवड कोणी चोरला तरी
याचा फार काळ उपयोग होऊ शकणार नाही . पासवड तयार के यावर Next वर ि लक
करा. तु हाला तुमची ज मतारीख आिण तु ही कोण या देशाचे नाग रक आहात ते िवचारल े
जाईल , इथे तुमची खरी मािहती भरा, कारण अनेक लोक खोटी मािहती भरतात , याम ुळे
भिव यात यांना अनेक सम या ंना त ड ावे लागत े, यामुळे िवचारल ेली मािहती खरी भरत
रहा. शेवटी Captcha भ न Done पया यावर ि लक करा, ई-मेल अकाउ ंट अथवा ई-मेल
आयडी तयार होईल.
munotes.in
Page 102
यावसाियक म राठी
102 ३.३.२.७ ई-मेल चे उपयोग
१) िदवसा कोण याही वेळी आप याला अप ेि त य शी संपक साधू शकतो आिण ती
य तो मेल वाचू शकतो आिण या या सोयीन ुसार ितसाद देऊ शकतो . हे
एखा ा चा वेळ वाचिवण े व अनाव यक सं ेषण टाळ यासाठी ई-मेल करता य ेईल .
२) जगात कोठेही लोकांशी संपक साध याची पारंप रक प त महाग असायची . एका
ि लकवर , यांना मेल प ा आहे अशा कोणालाही मेल पाठिवला जाऊ शकतो ,
िस टम इंटरनेटशी कने ट असेल तर वेगात हे कोण याही िकंमतीिश वाय केले जाईल .
३) ई-मेल ब याच कारणा ंसाठी वापर या जाऊ शकतो हे या वापरणा या य वर
अवल ंबून असत े. सं ेषणाच े एक साधन हणून ई मेल वापरल े जाऊ शकते, अ यावत
मािहती देणे, काय संघास माग दश न कर यासाठी माग दश क सूचना, सहलीसाठी माग
नकाशा , साफसफाईसाठी िकंवा णालयात दाखल कर या या सूचनांचे अनुसरण
करणे आिण वापरक या स संबंिधत मािहती त काळ िमळत े.
४) शै िणक े ाम य े वेशासाठी अज , प रणाम आिण नोकरी या ऑफर ा
कर यासाठी ई-मेल पाठिवल े जाऊ शकतात . सुलभ मािहतीसाठी ई-मेल खूप मदत
करते.
समारोप
इले ॉिनक मेल याचे संि प ई-मेल. प पाठिव या ची ई-मेल हे आधुिनक मा यम
आहे. ई-मेल एका कारची अंक य (Digital) संदेशांची देवाण-घेवाण आहे. ई-मेल णाली
संगणक वापरक या स साधा मजकूर, ािफ स , ऑिडयो आिण ॲिनम ेटेड ितमा दुस या
वापरक या स पाठिव यास मदत करतात . घरापास ून ते सरकारी काया लयात याचा वापर
केला जातो. काया लये, यायालय े, शाळा-महािव ालयातील ई-मेलवर मािहती पाठिव या चा
आिण ा कर याचा हा सोपा माग आहे. प कागदावर िलिहल े जाते आिण ई-मेल
संगणकाचा वापर क न िलिहला जातो. ई-मेल संगणक नेटवक म ये काश गतीने वास
करतो आिण हजारो िकलोमीटर दूर बसले या कोण याही य स ताबडतोब इले ॉिनक
संदेश िमळतो .
३.३.३ लॉग ल ेखन
तावना
पूव िलखाणा ार े य हायच े झा यास एखाद े पु तक िलहाव े लागायच े िकंवा मािसक ,
वृ प अशा मा यमांचा आधार यावा लागायचा . पण आता काळ बदलला आह े.
इंटरनेटसारख े दमदार मा यम हाती आ यापास ून य होण े हे सवा नाच अगदी सहजश य
झाले आह े. आप या मनातील भावना मा ंड यासाठी आज अन ेकजण सोशल न ेटवक चा
वापर करतात . यासाठी हॉट ्सॲप, फेसबुक, ट्िवटर, इ यादी मा यम े उपयोगात आणली
जातात . पण अशा मा यमात ून पुढे आल े या सािह यास फारस े गांिभया ने घेतले जात नाही .
िशवाय आपल े िवचारही कौलाघात माग े पडतात , हरवून जातात . यामुळे जे मनःप ूव क munotes.in
Page 103
103 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन आपल े िवचार मा ंडतात , अशा सव लोका ंनी ‘अनुिदनी’ हणज ेच ‘ लॉग’ हे मा यम वापरण े
आव यक आह े. २१ या शतकात मा यमा ंचे व प प ूण त: बदलून गेले. २०१० सालापय त
मराठीतील व ृ प े आिण िनयतकािलक े य ांना समा ंतर असा वत ं मीिडया लॉग या
पान े उभा रािहला . मराठीत श ेकडो लॉग िलिहल े जातात . मेन ीम मीिडयाप े ाही
जा त वाचकवग लॉगला आह े. मराठीतील अन ेक नामा ंिकत सािहि यक स ंशोधक लॉग
िलिहतात . इंटरनेटवर मराठी भाष ेत िलखाण करण े श य झा यान ंतर मराठी लॉग िदस ू
लागल ेले आहेत.
३.३.३.१ लॉग ल ेखन हणज े काय?
लॉग ल ेखन हणज े एखा ा िवषयावर सिव तर मािहती िल िहणे, जेणेक न य ूजर त ुम या
लॉगवर आकिष त होईल . याम य े तु ही या िवषयावर मािहती िल िहणार आह े याचा
प रचय , या या , टाइ स , इितहास , उपयोग , उि इ यादीिवषयी मािहती द ेणे. लॉग ला
(Blog) मराठीम य े ‘अनुिदनी’ असे हणतात . लॉग (Blog) हा श द दोन इ ं जी
श दांपासून तयार झाल ेला आह े. पिहला श द हणज े वेब (आंतरजाल ) आिण दुसरा श द
आहे लॉग (न द). लॉग ह े एका कारच े संकेत थळ (Web Site) िकंवा संकेत थळाचा
भाग असत े. लॉग वरील पो ट िलिह या या ि य ेला ‘ लॉिग ंग’ असे हणतात . लॉगर
लॉग पो ट िलिहणा या य ला ‘ लॉगर ’ हणतात . Blogger या ल ॅटफॉम वर अगदी
मोफत लॉग स ु करता य ेतो. या आधी Blogger हे वाय platform होते, यानंतर ते
गुगलने िवकत घ ेतले. आता Blogger चा पया य गुगल या ट ू स म य े येतो. यात आप या
वैयि क (personal blog) नावान े अथवा एका िविश नावान े blog सु क शकता .
Blogger म ये आपल े अका ंउंट बनवताना उपल ध नाव तपास ू शकता . उदाहरणाथ
आप याला xyzअसे नाव हव े आहे, याची उपल धतता अस ेल तर आपला blog url हा
पुढील माण े असेल “xyz.blogspot.com लॉग चा उपयोग हा िविवध कार े केला जाऊ
शकतो . लॉग ह े संवाद आिण ान सार कर यासाठी एक चा ंगले मा यम आह े. लॉग या
मा यमात ून आपण एकम ेकांशी चचा क शकतो िक ंवा कोण याही लॉगच े सभासद होऊन
ितथे वतःच े िवचार मा ंडू शकतो . बरेच लॉग ह े बात या ं या सारासाठी िक ंवा
समाजोपयोगासाठी बनिव यात आल ेले आहेत. लॉ ज हे जरी सामा यतः िलखाणासाठी
बनवल ेले असल े, तरीही ब याच लॉ जचा क िबंदू हा कला , िच , िच िफती , संगीत आिण
आवाज असतो . लॉगचा वापर हा व ैयि क डायरी माण े करता य ेतो. दोन लॉग मधील
संपक िवजेट्स ारे श य होतो . एखा ा मािसका माण े लॉगवरील न दी बह त ेक वेळा
उलट्या काल मान ुसार टाकल े या असतात . हणज े सवा त ताजी पो ट सवा त आधी
िदसेल. लॉग (Blog) वतःच े िवचार , एखा ा काय माची मािहती , रेखािच व िच िफती
वगैरे गो ी इ ंटरनेट या (Internet) आधार े सग या ंपय त पोहोचिव यासाठी बनवतात . लॉग
लेखन ह े कोण याही िवषयावर अस ू शकत े. याम य े तु ही मनोर ंजन, मु हीज, इ ह टिवषयी ,
हे थिवषयी , टे नॉलॉजी, िडिजटल माक िटंग, एिफिलएट माक िटंग, ए युकेशन, साय स ,
यूज, इ यादी िवषयी मािहती िलह शकता .
‘ लॉग’ हे एक अ से मा यम आह े, िजथे आपण वतःस य करतो िक ंवा य होतो .
लॉगला मराठीम य े अनुिदनी, जालपि का िक ंवा जालिनशी अ से हटले जाते. लॉगची
आणखी एक म ुख ओळख हणज े यावर तारखा ं या अन ुषंगाने लेख िलिहल ेले असतात . munotes.in
Page 104
यावसाियक म राठी
104 आपण न ेहमी जी ‘डायरी वापरतो , यात जशा तारखा असतात आिण या नुसार या
डायरीत आपण ज से िलिहतो , आपल े िवचार य करतो , अगदी त सेच लॉग या
संदभा तही हणता य ेईल. यात फरक इतकाच क , डायरीम य े मािहती ही कागदा या ,
पानां या व पात साठवली जात े, तर लॉग स ंदभा त ही मािहती आभासी व पात
साठवली जात े. डायरी आिण वही याम य े ढोबळमानान े जसा फरक करता य ेईल, काहीसा
तसाच फरक आपणास लॉग आिण व ेबसाईट स ंदभा त करता य ेईल. याम य े एक अ प
सीमारेषा अस ून, डायरी या तारखा खोड ून ती वहीसम वापरता य ेते. िकंवा वहीवर तारखा
घालून ती डायरीसारखी वापरता य ेते. पण आपण या ं या व पाम य े केलेला हा वरकरणी
बदल अस ून शेवटी डायरी ती डायरी आिण वही ती वही ! अगदी अस ंच लॉग आिण
वेबसाईट स ंदभा तही हणता य ेईल.
लॉगच े आणखी एक व ेगळेपण अस े क , आपली डायरी एकाव ेळी एकच जण वाच ू शकतो ,
पण इ ंटरनेट या साहा यान े आपला लॉग हा एकाच व ेळी िकतीही जण वाच ू शकतात ,
िशवाय यास थळाच ेही बंधन नाही . हणज ेच आपला लॉग अम े रका, ऑ ेिलया, युरोप,
आि का इ . अशा सव िठकाणच े लोक एकाचव ेळी वाच ू शकतात . लेखा या काशनान ंतर
यास काळाच ेही बंधन उरत नस ून २४ तासात कधीही , कोणीही , कुठूनही इ ंटरनेट-
संगणका या साहा यान े आपला लॉग आिण यावरील ल ेख वाचू शकतो . अथा त हे सव
िनयंि त कर याची स ुिवधा आपणास द े यात य ेते.
आप या लॉगवरील ल ेख वाच ून झा यान ंतर वाचका या मनात यास ंदभा त काही िवचार
िनमा ण होण ं वाभािवक आह े. आपल े हे िवचार तो लॉग ल ेखकापय त कॉम ट या
मा यमातून, िति य े या मा य मातून पोहचव ू शकतो . या मा यमात ून लॉग ल ेखकाच े
िवचार आिण वाचका ंचे िवचार या ंम ये एक स ुसंवाद िनमा ण होतो आिण यात ून
भिव यकालीन सामािजक वाटचालीचा म यममाग िनघ ू लागतो . िति या ंवर िनय ं ण
ठेव याची स ुिवधाही लॉगक या स दे यात आल ेली असत े. आप या स ंमतीिशवाय कोणीही
िति या द ेऊ शकत नाही िक ंवा आपला लॉग वाच ू शकत नाही . समाजाला व ैचा रक िदशा
दे याचं काम ल ेखक करत असतात . आिण ‘ लॉग हे यासाठीच ं आज या य ुगातल ं एक
दमदार मा यम आह े. लॉग ह े एक य िकवा य चा सम ूह िमळ ून चालवत असतो , ही
य िकंवा समूह आप याप रीने िविवध िवषयावर मािहती प ुरव याच े काम करत असतात .
आज जवळ जवळ ५७० िमिलयन लॉग इ ंटरनेटवर उपल ध आह ेत. तसेच लॉगम य े
आप याला लॉग या श ेवटी comme nt से शन असतो जीथ े यूजर आपली ि या न द
करतो . लॉग हणज े सा या सो या भाषेत “लेख”. एखा ा िवषयावर सिव तर आिण
मु ेसूद मांडणी केलेला लेख हणज ेच ‘ लॉग’ होय.
३.३.३.२ लॉगचा इितहास
लॉग हा आप याला हवे ते इतरा ंना सा ंग यासाठी बनलेला इंटरनेटवरील एक कार . लॉग
हा लॉगर या व ेबसाइटवर बनिवता येतो. लॉग हा थोड यात न दवही माण े काम करतो .
आपण आप याला हव े ते आिण हव े िततक े िलह शकता . आपण आप या लॉगवर किवता ,
गो ी, बात या , कथा, िवनोद , वतःब लची मािहती , िच , ि हिडओ इ. िस क
शकता . आपण आप या लॉगवर टाकल ेले सव सािह य लॉगवर एखा ा वेबसाइट माण े munotes.in
Page 105
105 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन सवा साठी िदसू लागत े. लॉगम य े याचे िडझाईन हणज ेच-टे लेट- बदल याची देखील
सोय असत े. या ार े आपण काही िमिनटा ंम येच लॉगचा च ेहरामोहरा बदल ू शकता .
लॉगच े अजून एक व ैिश ्य हणज े लॉग ही ग ुगलची स ेवा अस यान े आपण यावर
गुगल या मोफत जािहराती वाप न प ैसे देखील कमवू शकतो . ‘वेबलॉग ’ या श दाच े जनक
जॉन बारजर ह े आहेत. हा श द या ंनी १७ िडस बर १९९७ साली बनवला . ा श दाच े
संि प हणज ेच लॉग . ा श दासाठी मा पीटर म ेह झ ह े जबाबदार होत े. मेह झ
ांनी हा श द पीटरमी .कॉम या साइडबारवर दिश त केला. यानंतर थोड या काळात
ई हान िव यम ा ंनी पायरा ल ॅ ज य ेथे लॉग हा श द नाम व ि यापद दो ही कार े
वापरला . (‘टु लॉग ’ हणज े एका व ेबलॉगम य े बदल करण े अथवा एक लॉग पो ट करण े)
आिण लॉगर हा श दही पायरा ल ॅ जने एक लॉगर ॉड ट हण ून तयार क ेला. हे श द
आता चा ंगलेच ढ झाल े आहेत. सु वातीला लॉग हा श द चिलत न हता. 1994 म ये
जुि टंग हॉल या ंनी जगातला पिहला लॉग Links.net हा बिनवला होता . जुि टंग हॉल ह े
Swarthmore कॉलेज जे टुड ट होत े. या व ेळी ा लॉगला लॉग हणत न हत े.
पिह या ंदा 1197 म ये जॉन बग र यांनी “Weblog” हा श द चिलत क ेला, जे रोबोट
िवजडमच े लेखक आह ेत. आपण जो लॉग हा श द वापरतो तो १९९९ म ये पीटर मेह झ
ारे “Weblog” ा श दाला लहान क न “ लॉग” हे नाव द े यात आल े. यानंतर ा
श दाला आधार बनव ून यारा ल स या ंनी “Blogger.com” यां या ारे हे टूल बनव यात
आले. स या “Blogger.com” हे गूगल जवळ आह े. व ते हापास ून लॉिग ंग िलिह यास
सु वात झाली . यामुळे लॉग िल िह यासाठी आप याला ो ािम ंगची गरज पडत नाही , हे
सगळे काम “Blogger” करत आह े. अिमत अ वाल या ंना भारतातील पिहल े लॉगर मानल े
जाते यांनी लॉिग ंगची सु वात क ेली.
३.३.३.३ लॉिग ंगचे कार
२१ या शतकात मा यमा ंचे व प प ूण त: बदलून गेले. २०१० सालापय त मराठीतील
वृ प े आिण िनयतकािलक े य ांना समा ंतर असा वत ं मीिडया लॉग या पान े उभा
रािहला . मराठीत श ेकडो लॉग िलिहल े जातात . मेन ीम मीिडयाप े ाही जा त वाचकवग
लॉगला आह े. मराठीतील अन ेक नामा ंिकत सािहि यक स ंशोधक लॉग िलिहतात .
मनोरंजन लॉग , मु हीज लॉग , फूड लॉग , हे थ लॉ स , ए युकेशन लॉग , टे नॉलॉजी
लॉग, ॅ हल लॉग , साय स लॉग , फॅशन लॉग , यूज लॉग , ग हम ट जॉ स लॉ स .
इंटरनेटवर मराठी भाष ेत िलखाण करण े श य झा यान ंतर मराठी लॉग िदस ू लागल े आहेत.
लॉगच े कार सांगणे खूप कठीण आहे कारण कोण याही उ ेशाने लॉग बनवला जाऊ
शकतो . पण याचा वापरकता व वापराच े कारण याव न आप याला प ुढील कार
िदसतात .
१) पस नल लॉग- वैयि क लॉग
पस नल लॉगम य े लॉगर हा आप यािवषयी िकंवा य िवषयी मािहती दे याचा य न
करत असतो . याम य े लॉगर हे आप यािवषयी मािहती िलहीत असतात . याम य े ते यांचे
रोजच े जीवन , यां या आवडी -िनवडी , यां या आयु यातील एखादा संग इ यादी . ही
सगळी मािहती िलह न लोकांना आकिष त करत असतात . munotes.in
Page 106
यावसाियक म राठी
106 २) पस नल ॅंड लॉग- सहयोगी लॉग
लॉग मधून ॅंड तयार कर यासाठी कोिचंग, माग दश न, वैयि क, िवकास , अ या म इ यादी
मा यमात ून िविश लोकांना आकिष त करता येते. हे सगळे लॉग वत:ची िलिखत मािहती
िकंवा जािहरात मध ून पैसे कमवत असतात .
३) कॉप र ेट लॉग
हे लॉग कंपनी आप या िबजन ेसचे ॉड ट िवक यासाठी लॉग बनवत असत े. या लॉगचा
मु य उ ेश ॉड ट ोमोट करणे आिण आप या ॉड टची िव वाढवण े हा आहे.
कॉप र ेट लॉगला िबजन ेस लॉगही हटल े जाते.
४) नीची लॉग
या कारच े लॉग कोण याही एका िवषयावर िलिह यािवषयी असतात . लॉगर कोणताही
एक टॉिपक िनवडून यावर मािहती सा रत करत असतो . हणज ेच कोण याही एका
िवषयावर मािहती देणे याला आपण ‘नीची लॉग’ असे हणू शकतो .
५) एिफिलएट माक िटंग लॉग
एिफिलएट माक िटंग हणज े दुसर्या कंपनीचे ॉड टची मािहती लॉग ारे लोकांना देणे व
लोकांनी तो ॉड ट लॉगरन े िदले या िलंक ारे िवकत घेत यास कंपनीचे किमशन
िमळवण े. लॉगर आप या लॉगम य े ॉड टची माक िटंग करत असतो . याम य े यूजर
िद या गेले या िलंक आधार े ॉड ट िवकत घेतो व लॉगरला या बद यात किमशन
िमळत े. अशा कार े लॉगर एिफिलएट माक िटंग क न लाखो पये कमवत आहेत.
एिफिलएट माक िटंग लॉग पस नल िकंवा ुप लॉिग ंग असू शकतात .
६) माय ो लॉग
या कार या वेबसाइटम य े मािहती थोड यात िदलेली असत े. माय ो लॉिग ंग साइटला
सोशल मीिडया पण हटल े जाते. सोशल मीिडयावर पि लश केलेली लॉग पो ट माय ो
लॉग हटल े जाते.
७) इव ट लॉग
कोण याही खास इव ट वर बनवल े या लॉगला इव ट लॉग हटल े जाते. काही लॉगर
होळी, िदवाळी , गुढीपाडवा इ यादी सनािवषयी मािहती आप या लॉगम य े पि लश करत
असतात .
८) मीिडया लॉग
या कार या लॉगम य े मीिडया फाइल पि लश केली जाते. याम य े लोग/ लॉग मु य
आहे यामध े िविडयो पो ट के या जातात . इमेज लॉिग ंग पण असत े याम य े फोटो
पि लश केले जातात .
munotes.in
Page 107
107 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन ९) गे ट लॉ स
काही लॉगर दुसर्या या वेबसाइट म ये मािहती िलहीत असतात . लोकांना अिधक
आकिष त कर यासाठी या कारची लॉिग ंग केली जाते.
३.३.३.४ लॉग कसा िलिहतात ?
िलखाणात ून य हो यासाठी लॉग ह े भावी मा यम आह े. लेखक हो याच े व न
बाळगणा या य ेकासाठी लॉग ही छान स ु वात होऊ शकत े. लॉिग ंगमधून िलखाणाची
आवड जपता य ेते तसेच वतः या यवसायाच े माक िटंगही करता य ेते. यामुळे याक डे
क रअर या ि कोनात ूनही बघता य ेते. कोण याही िवषयावर लॉगमध ून य होऊ
शकता . लेखन, फोटो, ि हिडओ अशा कोण याही मा यमात ून लॉगची स ु वात करता य ेते.
लॉग िलिखत व पात अस ेल, तर याबरोबर एखादा िवषयान ु प फोटो िक ंवा ि हिडओ
जोड यास लॉग अिधक उठा वदार होतो . बह तेकां या लॉगला क ेवळ द ेशातीलच न ह े, तर
इतर द ेशांतील अन ेक लोक वाचतात . यामुळे लॉग या मा यमात ून ‘ लोबल िसिटझन ’ही
होता य ेतं.
कोण याही िवषयावर लॉग िल िह याची स ु वात करत असताना त ु हाला पिह या ंदा या
िवषया चा प रचय (Introduction ) ावे लागत े. क त ु ही या िवषयावर ल ेख िलहीत
आहात , या टॉिपक वर त ु ही कोणत े उप-िवषय प ूण करणार आहात . जो िवषय त ु ही
िनवडला आह े याची या या , याचा अथ यूजरला पटव ून ावा लाग ेल. तु हाला या
िवषयाचा ईितहास , याचे कार , याचे फायद े, इ यादी िवषयी मािहती ावी लाग ेल. शेवटी
तु हाला या िवषयाम य े आपण काय बघीतल े हे िलहाव े लागेल. गुगलची ‘blogger.com’ ही
साइट त ु हाला फ ुकट लॉग िलिह याची स ंधी उपल ध क न द ेते. आपण कुठ याही
िवषयावरती लॉग िलह शकतो. यासाठी कुठ या िश णाची गरज नाही. अगदीच
सु वात असेल तर तु हाला ात असल े या िवषयाब ल िलह शकता . जेणेक न तु हाला
थोडा सराव होईल आिण यानंतर इतर िवषया ंम ये जाऊ शकता . काही मह वाचे मु े
आहेत जे लॉग िलिहताना ल ात यावयाच े असतात .
कुठलाही लेख हा या या शीष कामुळे वाचकाला वाचावासा वाटतो, शीष क भावी नसेल
तर लॉगला जा त ितसाद िमळत नाही. यामुळे ठळक आिण वैिश ्यपूण असे शीष क
मह वाचे ठरते. लॉगचा िवषय आिण शीष क याचा जा तीत जा त संबंध असातो, कारण
वाचक आधी शीष क आिण िवषय कुठला ते पाहतो आिण नंतर लॉगकड े आकिष त होतो.
लॉगला िमळणा या लोकां या िति या ंकडे सकारा मकत ेने बिघतल े पािहज े. वाचक
लॉगवर यांची मतं य करत असतात . तसा तो यांचा ह क आहे. यां या िति या
नकारा मक अस या , तरी यां या मतांचा आदर ठेवलाच पािहज े. नकारा मक
िति या ंकडे दुल क न तुमचं िलखाण सु ठेवायला हव े.
३.३.३.५ लॉग िलिह या या पाय या
१) www.blogger.com या वेबसाइटला भेट देऊन ‘जी-मेल’ने लॉग इन करावे. munotes.in
Page 108
यावसाियक म राठी
108 २) लॉग इन झा यावर ितथे डॅशबोड (Dashboard) िदसेल. यावर तुमचे िकती लॉ स
आहेत, िकती लोकांनी याला भेटी िद या आदी मािहती िदसेल.
३) नवीन लॉग तयार कर याक रता ‘New Blog’ वर ि लक करा. यानंतर ि नवर
‘Title’ आिण ‘Address’ यांची िवचारणा होईल.
४) यानंतर ‘Title’ हणज े तुम या लॉगच े नाव िदसेल.
५) ‘Address’ हणज े तुम या लॉगचा internet s address जसा उदा:
balasahebsutar2018.blo gspot.com जो ि थर राहील . तु हाला तो बदलता
येणार नाही. तसेच Theme ही तुम या लॉग या िवषयाव न िनवडता येईल.
६) या तयार लॉगवर नवीन लेख िलिह यासाठी ‘New Post’ वर ि लक करा. यानंतर
एक नवीन पेज उघडेल. तेथे तु ही तुमचा ‘blog’ िलह शकाल .
७) या पेजवर पिह या भागात ‘Post Title’ िदसेल जे तुम या ‘blog’ चे अथा तच लेखाचे
नाव असणार आहे. दुस या भागात ‘blog formatting’ चे ‘Tools’ िदसेल. िजथे
तु हाला ‘typing’ क न तुमचा ‘blog’ िलिहता येईल.
८) लॉग िलहीत असता ंना िलखाण पूण झालेले नसेल, तर ‘Save’ वर ि लक क न ते
सुरि त ठेवता येईल. एखादा िवषयान ु प फोटो जोड यास लॉग अिधक उठावदार
होतो. तो फोटो तु हाला येथे जोडता येतो.
९) तसेच लॉग पि लश कर याप ूव तो वाचका ंना कसा िदसेल, हे पडताळ ून बघ यासाठी
‘Preview’ वर ि लक करा आिण ‘blog’ पूण िलह न झा यावर ‘Publish’ या बटणवर
ि लक क न िस करा.
आधुिनक त ं ानान े उपल ध क ेलेले लॉगल ेखन ह े ितभ े या वाहाला गती द ेणारे एक
अनमोल वरदान अस ून लॉग ार े येकाला आता स ृजनशील सािह य िनिम ती करण े सहज
श य आह े. अचूक श दा ंम ये लॉगची मा ंडणी, रेखािच े आिण र ंगसंगती ा रे सुशोभीकरण ,
लॉगच े शीष क, उपशीष क आिण क -वड सचा यो य वापर ही त ं े वाप न लॉगल ेखक
आपला ठसा उमटवताना िदसत आह ेत. लॉगल ेखन हाताळायला सोप े आिण सहज
िशकता य े यासारख े तं आह े. आपल े लेखन लॉग या मा यमात ून लाखो लोका ंपय त
पोहोचिवण े आिण वाचका ं या िति या ता काळ आजमावता य ेणे हे लॉगल ेखनाच े अनोख े
वैिश ्य आह े. “जे जे आपणासी ठाव े । यावरी लॉगल ेखन कराव े। शहाण े क न सोडाव े।
सकल जन ” ॥ या यायान े लेखक आिण वाचक यातील अ ंतर लॉगल ेखनान े िमटव ून टाकल े
आहे.
स या जगात २ कोटी आिण भारतात ४० लाख लोक लॉ गलेखन करताना आ ढळता त.
तर ५ लाखाह न अिधक मराठी ल ेखकच न ह े तर कवी , कथा-कादंबरी ल ेखक, वैचा रक-
लिलत ल ेखक, ा यापक , वक ल , डॉ टर , िच कार , यंगिच कार , तंभलेखक, प कार ,
िवशेष िवषयातल े त प कार , वाता हर, िव ाथ , क त नकार , वचनकार , समाजस ेवक,
इितहास , सं कृती आिण पर ंपरा त , तं , शेतकरी , फोटो ाफर , गायक , कलाकार , munotes.in
Page 109
109 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन राजक य य , काय कत , गृिहणी, पाककला त , अशा अगदी य ेक य लॉगल ेखन
करताना िद सून येतात. एखादी य एकाप े ा अिधक असे िकतीही लॉ ज बन वू शकतो .
एख़ा ा य स एकाप े ा जा त गो ीत रस आिण अ यास अस ेल तर यान े य ेक
िवषयाच े वेगळे लॉग काढण े यो य ठरत े. अनेक प कारही लॉग िलिहतात . सिचन परब ,
सूय कांत पळसकर ही काही प कार म ंडळी लॉग िलिहतात . बह तांश मराठी लॉगर
वतः या नावान ेच लॉग िलिहता त. काह नी आप या लॉगला वत ं नाव े िदली आह ेत.
नेहमी, भुंगा, एक अनािमक , बेधुंद, भटकंती तर िमस ळपाव, स ा ी बाणा , मनोरंजन,
चपराक , सुवण मयी, सव यापी, छोटा डॉन , आनंदया ी , अवांतर सार या स ं थामुळे न या
दमाची व ेगवेग या े ातून आल े या ल ेखकांची एक नवी पीढी तयार होत आह े.
समारोप
मा यमा ंबरोबरच लॉगवर िलिह या होणा याची स ं या वाढत े आहे. कुठेतरी य हावस ं
वाटण ं, िलखाणाची आवड अ स णं, आपण िलिहल ेलं इतरा ंकडून कौत ूक केलं जातंय, स या
े ड आह े हणून िकंवा गरज हण ून, सु वात क ेले या िलखाणाची नंतर सवयच जडत े.
िलहाव ंसं वाटत हणून िकंवा िवचारा ंचे काह र माजल े क , ते कुठेतरी श ेअर कराव ेसे
वाटतात . या िनकडी तून लॉग िल िहले जातात . एकंद रत आपली स ृजनता , िलखाणाची
हौस व खरोखर मनापास ून वाटणार े मोकळ ेपणान े य कर याची जागा हण ून लॉग
मोठ्या माणात िलिहल े जात आह ेत. येक सृजनाच े एक आि मक समाधानाबरोबर
याची कोणी न द घ ेणे हा स ु ा ह ेतू अस यान े लॉग िलिहणार े फ मन मोकळ े
कर यासाठीच िल हीत नस ून यावर ओळखी या आिण अनोळखी चार लोका ंची मत े
अवलोक यासाठीही िलिहताना िदसतात . आप या भावना अन ुभव वा ट यासाठी आप या
"मानिसक पातळी या " बरोबर असणा या य सोबत श ेअर क ेले पािहज ेत आ िण जर ह े
सव मनात क ुढत रािहल े तर एक िदवस मान िसक संतूलन ढासळ ून जगा या ल ेखी आपण
वेडे ठर याची श यता असत े. हणून “ लॉग िल िहणे” हा सोई कर माग होय. कुणी वाच ून
ितसाद िदला तर आप याला ज े वाटत े ते काही अनाठायी नाही , याचे समाधान िमळत े व
नाही क ुणी वाचल े तर कमीत -कमी मनातील बोच तरी िनघत े. एकटेपणावर या
मािहतीजा यासारख े सोप े, व त आिण फारसा इजा न करणार े साधन नाही .
पु तकासारखाच एक चा ंगला माग दश क हण ून व माणस े जोड याच े एक चा ंगले मा यम
हणून लॉगकड े बघता य ेईल.
३.३.४ िविकपीिडया न द ल ेखन
तावना
आंतरजालावरील िविकपीिडया हा एक म ु ानकोश आह े. इं जी भाष ेतील हा सवा त मोठा
मािहतीसाठा आह े. िजमी व े स आिण ल ॅरी सँगर या ंनी १५ जानेवारी २००१ रोजी
िविकपीिडयाची स ु वात क ेली. याम ये अन ेक भाषा ंतील एखा ा िवषयाची मािहती
शोध याची स ुिवधा द े यात आली आह े. मा या आ ंतरजालावर मराठी भाष ेतील न दी
अ य प आह ेत. िविकपीिडयावर मराठी भाष ेतून न दी घ े यासाठी िविकपीिडयान े वतःच munotes.in
Page 110
यावसाियक म राठी
110 मोठा प ुढाकार घ ेतला आह े. या न दी हा यात , या हेतूने वेगवेग या सं थांम ये, िविवध
िश ण स ं थांम ये काय शाळाही घ ेत या जात आह ेत.
३.३.४.१ िविकपीिडया चे व प
आंतरजालावरील िविकपीिडया हा एक म ु ानकोश आह े. सवा त मोठा हा मािहतीसाठा
आहे. या महाजालाम य े कोणालाही ,लेखन करता य ेते. तसेच िलिहल े या ल ेखांचे संपादनही
करता य ेते. िविकमीिडया फाउ ंडेशन ना नफा , ना तोटा ' त वावर चालणारी स ं था ह े काम
करत आह े. िविकपीिडयाचा आज सवा नाच मोठा फायदा होत आह े. िविकपीिडया
बह भािषक ऑनलाइन ानकोश अस ून तो इितहासातील सवा त मोठ े आिण सवा िधक
वाचल े जाणार े संकेत थळ आह े. अले सा ा रे १५ या मा ंकावर असल े या सवा त
लोकि य व ेबसाइटप ैक एक आह े.
मराठी िविकपीिडया हा िविकपीिडया या मु ऑनलाईन ानकोश क पातील मराठी
भाषेतला ानकोश आहे. मे १, इ. स. २००३ रोजी मराठी िविकपीिडयाची सु वात झाली.
िविकपीिडया ा संकेत थळा ंतग त जगाती ल िविवध भाषांम ये हा ानकोश वापर याची
आिण यात भर घाल याची सोय उपल ध आहे. िविकपीिडयाच े संकेत थळ िवक ही
आ ावली (सॉ टव ेअर) वाप न तयार केलेले आहे. िवक ा आ ावलीम ुळे अनेक य
एकि तरी या महाजालावर काम क शकतात . या क पात कोण याही जािहराती नाहीत
हे याच े वैिश ्य होय . िविकपीिडया हा ानकोश सामूिहक सहकाया तून िनमा ण झाला
आहे. महाजालावरील ा ानकोशसम ूहातील कोण याही ानकोशात कोण याही य ला
उपल ध असल े या लेखाचे संपादन करता येते. उपल ध असल े या एखा ा लेखात भर
घालता येऊ शकते, यातील मजकूर सुधारता येऊ शकतो . जर एखा ा िवषयावर लेख
उपल ध नसेल तर न यान े लेख िलिहताही येतो. िविकपीिडयातील मजकूर हा मु
व पात उपल ध आहे. यो य ेयिनद श क न हा मजकूर कुणालाही कोण याही
कारणासाठी आहे तसा अथवा यात बदल क न वापर यास मोकळीक आहे.
िविकमीिडया फाउंडेशन ही सं था या ानकोशा या यव थ ेचे आिण िनयं णाच े काम
पाहत आहे. आजघडीला जगातील िविवध भाषांत ा ानकोशा या शाखा उपल ध
आहेत. मराठी िविकपीिडयावर स या ८४,८६९ लेख आहेत. तर संपूण िविकपीिडया
क पा ंतग त, जगातील िविवध भाषांत िमळून, आजतागायत एकूण तीन कोट ह न अिधक
लेख िलिहले गेले आहेत. िविकपीिडयाची वैगु ये गृिहत ध नस ु ा मु साव ि क
उपल धत ेमुळे, िविवध िवषया ं या यापक प रघाम ुळे, सहज श य असल े या चचा आिण
सतत सुधारणा ांमुळे िविकपीिडया हा आज महाजालावरील सवा िधक वापरला जाणारा
ानकोश आहे. मराठीतील िविकपीिडया इतर भाषां माण ेच गुगल सारखी शोधय ं वाप न
शोधता येतो.
३.३.४.२ िविकपीिडयाचा इितहास
िजमी वे स आिण लॅरी सँगर ांनी िविकपीिडयाची सु वात १५ जानेवारी २००१ ा
िदवशी इं जी भाषेत केली. से जर यांनी याचे नाव "िवक ” आिण “िव कोश ” या िम णान े
बनिवल े. हे सु वातीला केवळ इं जीम य े उपल ध होते. इतर भाषांमधील आवृ या व रत munotes.in
Page 111
111 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन िवकिसत के या गे या. एकि त िविकपीिडया या आवृ यांम ये ५६ दशल ा ंह न अिधक
लेखांचा समाव ेश आहे. जे सरासरी सुमारे २ अ ज अि तीय िड हाइस भेट देतात. दरमहा
१७ दशल ाह न अिधक संपादने १.९ ित सेकंद दराने िवकिसत होत असता त. डोमेन
िवक पीिडया .कॉम (wikipidia.com ) आिण ‘िविकपीिडया .ऑग ’ (wikipidia.org ) अनु मे
१२ जानेवारी, २००१ आिण १३ जानेवारी, २००१ ला रिज टर झाले आिण १५
जानेवारी २००१ ला िविकपीिडया ची स ु वात झाली . www.wikipedia.com ही
िविकपीिडयाची व ेबसाइट होय .
सु वातीला िविकपीिडया साठी तुलनेने काही िनयम होते आिण िविकपीिडया वतं पणे
यूपेिडयावर चालत असे. िविकपीिडयाला न यासाठी यवसाय बनव याचा सु वातीचा
उ ेश होता. िविकपी िडयाला युपेिडया, लॅशडॉट पोि ट ंग आिण वेब सच इंिजन
इंडेि संगमधून सहकाय िमळा याने २००४ या अखेरीस एकूण १६१ सहभाषा या
आवृ या िनमा ण झा या . २००३ म ये पूव चे स ह र कायमच े काढून टाकून यूपेिडया आिण
िविकपीिडया एक येऊन तो मजकूर िविकपीिडया म ये समािव झाला. िविकपीिडयान े ९
स ट बर २००७ रोजी दोन दशल लेखांची न द केली आिण िमंग राजवंशा या काळात
बनिवल ेले य गल े ानको शापे ा िविकपीिडया हा सवा त मोठा िव कोश ठरला आह े.
िविकिपिडयाच े क प
िविकिपिडयाच े अनेक क प आह ेत. ते पुढील माण े. १. आप याला जर भारताचा
इितहास जाणायचा अस ेल तर य ेथे सव उपल ध आह े. ही मािहती मराठीतही उपल ध
आहे. २: श दकोश (Wiktionary) ा क पात िविवध भाषी मोफत श दकोश य ेक
भाषेत तयार करायचा आह े. याचा अथ एका भाष ेचा उपयोग क न सव भाषेतील सव
श दांची या या करण े या क पाची स ु वात १२ िडस बर २००२ ला झाली . आतापय त
यात १५० िविवध भाष ेत ३० लाख श द साठा आह े. ३. अवतरण े (Wikiquote) यात
िविवध िस लोका ंचे पु तकातील या िच पटातील अवतरण े घेतली आह े. यात हणी ,
वा य चार , घोषणा इ यादीचा समाव ेश आह े. याची स ु वात ज ुलै २००३ म ये झाली . ४.
ंथसंपदा (Wikibooks) या क पात मोफत ई -पु तके, िविवध भाषा अ यास म
इ यादीचा साठा तयार करण े, हाच म ु य उ ेशः िव ा या ना व िश का ंना व -सहायता
हावी याकरीता य ेथे िविवध प ु तके िमळू शकतात . ५. ोतप े (Wikisource) हा िविवध
भाषेतील क प नो ह बर २००३ ला मोफत व उपल ध असल ेली कागद े जमा
कर यासाठी स ु झाला . यामुळे आता मह वाची अन ेक काम े जसे क कोण याही द ेशाचे
संिवधान इ यादी गो ी साठव ून ठेवता य ेतात व याच े भाषा ंतर स ु ा करता य ेते. यात
आतापय त ८८ लाख िविवध कागद े जमा झाली आह ेत. ६ िव ापीठ (Wikiversity) हा
क प मािहती , िशकणार े स मूह सोबतच स ंशोधन कर यासाठी वािहल ेले आह े. याची
सु वात १५ ऑग ट २००६ ला झाली . हा फार मह वपूण क प आह े. हा फ
िव िव ालयास ंबंधीच नाही तर कोण याही पातळी वरील िव ा या स मदत होईल , असा
आहे. यात २०१० पय त ३०,००० वेश आह ेत. ७. सामाियक भ ंडार (Wikimedia
commons) या क पात मोफत छायािच े, नकाश े, ि हिडओज , अॅिनमेशन इ यादीचा
समाव ेश आह े. याची स ु वात स ट बर २००४ ला झाली . ८. जातीकोश (Wikispecies)
याची सु वात १४ स ट बरला झाली . या क पात िविवध सजीव ा या ंब ल मािहती munotes.in
Page 112
यावसाियक म राठी
112 भेटते. ९.२००४ ला झाली . हा क प खास क न व ै ािनक गो साठी आह े. यात
२०१० पय त २४ लाख ल ेख आह ेत, बात या (Wikinews) यात िविवध बात या िलिहता
येतात. याचे मु य काम हणज े बातमी ची खा ी करण े व िव ासाह ता तपासण े हे होय, १०.
मीिडया िविक (Media wiki) हे एक सॉ टव ेअर आह े, जे क सव Wikimedia समूह व
इतर स ंकेत थळ े वापरतात .
३.३.४.३ िविकपीिडया चे फायद े आिण तोटे
िविकपीिडया एक सच इंिजन आहे. संि , सुलभ मागा ने मािहती शोधण े. िविकपीिडयाशी
जोडल े या द तऐवजा चे संदभ शोधण े, न ऐकले या नवीन गो ी िशकण े, शोधण े आिण बरेच
काही िविकपीिडयावर सहज सापडत े.
१. कोणीही िविकपीिडया लेख तयार, संपािदत िकंवा हटवू शकतो .
२. िविकपीिडया चे लेख हे माण मानल े जातील अस े नाही.
३. िविकपीिडया ितल लेखातील मािहतीम य े सतत बदल होत असतात . जे हा एखादा
लेख थम कािशत होतो, यानंतर ती मािहती मागे - पुढे सरकत व दु त होत
राहते.
४. कधीकधी वाद त ल ेखांची मनोरंजनासाठी िकंवा फसवण ूक कर यासाठी या ल ेखांची
तोडफोड केली जाते.
५. इि छत े क बदलू शकतात - काही लेख अ यंत तांि क भाषेत िलिहल ेले असतात ,
तर काही अिधक सामा य े कांसाठी िलिहल ेले असतात . कोणी काय शोधत आहे
यावर अवल ंबून हे िनराशाजनक आिण मौ यवान दो ही असू शकते.
िविकपीिडया जवळजवळ काहीही शोध यासाठी आ य कारक वेबपेज अस ून लोक
यापास ून समाधानी आहेत. िविकपीिडया हळू हळू िवकिसत होत आहे. आप या जीवनात
आव यक असल े या सव गो ी कोण याही अडचणीिशवाय ितथे समािव के या जात
आहेत.
िविकपीिडया पूण पणे मु आहे, इंटरनेट मता असल े या कोणासही कोट्यावधी
िवषया ंवरील मािहती देताना िदसत े. िविकपीिडया सतत काही तासान ंतर अपडेट होत
असत े. तुलनेत, काही ानकोश सामा यतः दरवष अपडेट केले जातात . िविकपीिडया हे
आपल े संशोधन सु कर यासाठी आप याला आप या िवषया ची पा भूमी मािहती आिण
संभा य मािहती देऊन संशोधकाला अिधक सखोल संशोधन कर यास मदत करत असत े.
पूव िव ाथ आिण संशोधकांना एखा ा िवषयाची मािहती िमळव यासाठी लाय रीतील
अनेक पु तका ंमधून ती मािहती पाहावी लागत असे. इंटरनेटमुळे आज एका ि लकवर ही
मािहती सहज ा होत े. िविकपीिडया िवकिसत झालेनंतर लोकांना अनेक िवषया ंवर
मािहती दे यासाठी असं य वेबसाइट तयार झा या. याम य े िस वेबसाइट िविकपीिडया
ही आहे मोफत इंटरनेट िव कोश हणूनही िविकपीिडया ला ओळखल े जाते. िविकमीिडया munotes.in
Page 113
113 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन फाउंडेशन या देखरेखीखाली , लेखांची िनिम ती आिण िवकास सुलभ कर यासाठी
िविकपीिडया ही वेबसाइट ओळखली जाते.
३.३.४.४ िविकपीिडयावर न द ल ेखन
िविकपीिडया आज स ंकेत थळावरील सवा त जा त वापरला जाणारा ानकोश आह े.
मराठीम य े अिधकािधक न दी क न याला सम ृ करण े आव यक आह े. िविकपीिडयावर
कोणीही न द क शकत े. िविकपीिडयावर यो य िवषयाची िविहत प तीन े यो य िवषया ंची
न द करण े आव यक असत े. िविकपीिडयावर न द कर यासाठी थम िविकपीिडयाच े
सद य व याव े लागत े. सद य व घ ेत यान ंतर आपण आपला य ुजर आयडी आिण पासवड
वाप न लॉग -इन कराव े लागत े. यानंतर आपण न दी िलह शकता . आपण मराठी
िविकपीिडयावर नवीन ल ेख िलिहण े, िविकपीिडया वर असल े या ल ेखांम ये भर व संदभ
देऊन लेखांना बळकटी देणे, क पास ंदभा त असल ेली िच े वत: काढून अथवा िमळव ून
िविकमीिडया कॉम स वर देऊन याची िल ंक मु य ल ेखात द ेणे अशी कामे कोणीही क
शकतो .
याबरोबरच कोणीही इतर भाषा ंमधील ल ेखांची िल ंक, आपआप या भाष ेतील ल ेखांची िल ंक
इतर भाषा ंमधील ल ेखात द ेणे, सव लेखांना यो य लेखणप ती वाप न या ंना ससंदभ देणे,
असल े या ल ेखातील अश ु लेख दु ती करण े. इं जी िविक मधील चा ंगले लेख मराठी
िविकवर भाषा ंत रत करण े. मािहती आिण त ं ानाची जोड द ेणे. मराठी िविकपीिडया
क प तयार क न या क पाअ ंतग त नवीन ल ेख िलिहण े आिण अस ेलेले लेख प रप ूण
करणे. वारंवार करावी लागणारी स ंपादने करणारी य ं णा अिधक अ यावत करण े आिण
संघटनेला बळकटी आणण े. या गो ी आपण िविकपीिडयावर क शकतो . तसेच पूव या
न दी स ुधा रत क शकतो . िविकपीिडयावर न दी करताना शीष क मराठी भाष ेतून व
िनःसंिद ध देणे आव यक आह े. येथे करावया या न दी एका ंगी नसा यात . याम य े वारंवार
बदल करण े आिण अ यावत करण े आव यक असत े. यािठकाणी नवीन िवचार मा ंडू नयेत.
आव यक असतील त ेथे संदभ दे यात याव ेत. तसेच एखा ा स ं थेचे, य च े उदा ीकरण
कर यासाठी नसाव े. अशा न दी यवि थत अस यास या न दी िविकपीिडया या
संकेत थळावर कािशत कर यात य ेतात. िविकपीिडया हा सवा त चांगला आिण प रप ूण
मािहतीचा कोश बनावा , यासाठी मराठी भािषक ल ेखक, वाचका ंनी जाणीवप ूव क य न
करणे आव यक आह े.
३.३.४.५ समारोप
िविकपीिडया हा एक म ु ा नकोश आह े. िवक हे सॉ टव ेअर वाप न हा ानकोश तयार
केला आह े. िविकिमिडया फाऊंडेशन ही ना नफा -ना तोटा त वावर चालणारी स ं था ा
ानकोशा या यव थ ेचे आिण िनय ं णाच े काम पाहत आहे. िविकपीिडयाची सु वात
२००१ साली इ ं जी भाषेत झाली . आजही िविकपीिडयाची इं जी आव ृ ी (िज यात
आ ापय त ४० लाख ल ेख िलिहल े गेले आहेत) ही सवा त िवशाल व लोकि य या मु
ानकोशाच े वैिश ्य असे क ा ानकोशाच े कुणीही सहज स ंपादन क शकत े. इंटरनेट
उपल ध असल ेली कोणतीही य या यात ल ेख िलह शकत े वा लेखांमधील मािहती त
सुयो य बदल घडव ू शकत े. िविकपीिडयाचा मु ानकोश जगातील सव भाषांम ये िलिहला munotes.in
Page 114
यावसाियक म राठी
114 जात आह े. मराठीचा पण यात समाव ेश आह े. अनेक मराठी भािषक यास हातभार लावत
आहेत. मराठी िविकपीिडयावर स या यात ४१,९८१ (१-०७-२०१५ ) लेख आहेत तर
संपूण िविकपीिडया क पा ंतग त आजता गायत एकूण एक कोट ह न अिधक ल ेख जगातील
िविवध भाषात िमळून िलिहल े गेले आहेत. िविकपीिडया , िविकिपिडयाची वैगु ये गृिहत ध न
सु ा या या म ु साव ि क उपल धत ेमुळे, िविवध िवषया ं या यापक प रघाम ुळे, सहज
श य असल े या चचा आिण सतत सुधारणा ंमुळे आज इ ंटरनेटवरील सवा िधक वापरला
जाणारा ानकोश झाला आह े. मराठीतील िविकिपडीया इतर भाषा ं माण ेच गूगल सारखी
शोधय ं े वाप न शोधता य ेतो.
३.३.५ समारोप
जागितक करण , उदारीकरण , खाजगीकरण हे ९० या दशकातल े श दही आज माग े पडल े
आहेत. कारण यांची देणा या िमिडयाच े आज जनमानसा वर च ंड सा ा य आहे. यामुळेच
आजच े युग जस े पध चे तसेच मािहती ानाच े व िमिडयाच े युग अस याच े हटल े जात े.
अ न, व , िनवारा या एक ेकाळ या म ूलभूत गरजा ंची जागा आज स ुिशि त समाजाबाबत
वत मानप , दूरदश न इंटरनेट इ. सारमा यमा ंनी घेत याच े हणता य ेते. कारण सकाळ या
चहा याही अगोदर माणसाला ओढ लागत े ती व ृ प ाची आिण रा ी िनवा ंत झोप य ेते ती
इंटरनेट ारे मािहती िमळव ून, ई-मेल पाठवून, सिफ ग क न , लॉग िलह न झा यावर ,
थोड यात , सारमा यम े ही आज या मानवी जीवनाचा इतक े अिवभा य घटक बनल े
आहेत क , यािशवाय माणसाच े पान हालत नाही . अशा या सारमा यमा ंचा वाढता
िव तार व भाव पाहता यां या वापरासाठी आपण भािषक व तांि क कौश य े अवगत
अस याची आव यकता आहे. तसेच यां यामुळे िनमा ण झाल े या अन ेकिवध रोजगारा या
संधी ा कर यासाठीही कौश य ा ीची गरज िनमा ण झाली आह े.
३.३.६ संदभ सूची
१) िद य मराठी रिववार ’संवाद ‘पुरवणी ११ स ट बर २०१६ ,डॉ समाजमा यम े आिण
लेखकाची जबाबदारी प ृ वीराज तौर
२) भारतातील सारमा यम े काळ आिण आज,अनुवाद जयमती दळवी ,डायम ंड
पि लक ेशन प ुणे, थमाव ृ ी २००८ .
३) https://www.webkatta.com › What -Is-
४) Bloghttps://mr.m.wikipedia.org/wiki/
५) अनुिदनी लॉग हणज े काय? - संगणक िम - Blogger.com
६) https://sanganakmitra.blogspot.com › blo...
७) https://www.mahamahiti.in/2020/11/what -is-blog-in-
marathi.html?m=1
८) https://www.marathiword.com/2021/09/email -id-mhanje -
kay.html?m=1
munotes.in
Page 115
115 दूरिच वाणी व समाज मा यमासाठी
लेखन ९) https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://mr.
m.wikipedia.org/wiki/%25E0%25A4%2588%25E0%25A4%25AE%2
5E0%25A5% 2587%25E0%25A4%25B2&ved=2ahUKEwiB2tq57 -
X4AhXf -
zgGHf5QCbEQFnoECBEQBQ&usg=AOvVaw0AfLbMLY4Eb3X51_
CcR6Dn
१०) https://satishgaikwadblog.wordpress.com › ...
११) ई-मेल हणज े काय? | SatishGaikwad's Blog
१२) https://www.talksmarathi.in › email -i...
१३) ई-मेल िवषयी मािहती | Email information in Marathi
१४) https://mr.m.wikipedia.org › wiki
१५) मराठी िविकपीिडया https://marathivarsa.com › education
१६) Information About Wikipedia In Marathi |
१७) https://mr.m.wikipedia.org/wiki
३.३.७ सरावासाठी
अ) दीघ री
१) ई-मेल हणज े काय त े सांगून ई-मेल या मया दा व तोट े नमूद करा .
२) लॉग ल ेखनाच े व प प करा .
३) िविकपीिडयाची मािहती िव तारान े प करा .
ब) िटपा िलहा .
१) ई-मेलचे फायद े
२) लॉिग ंगचे कार
३) िविकपीिडयाचा इितहास
munotes.in
Page 116
तृतीय वष कला , स – VI
मराठी अ यासपि का . – IX
यावसाियक मराठी
१. घटक – १ वर आधा रत (पया यासह ) (२० गुण)
२. घटक – २ वर आधा रत (पया यासह ) (२० गुण)
३. घटक – ३ वर आधा रत (पया यासह ) (२० गुण)
४. घटक – १, २, ३ वर आधा रत िटपा िलहा . (कोण याही २) (पया यासह )
(२० गुण)
५. घटक – १, २, ३ वर आधा रत भा य करा . (कोणत ेही ४) (पया यासह )
(२० गुण)
munotes.in