Page 1
1 १
व तुसं हालयशा
घटक रचना :
१.० उि ्ये
१.१ तावना
१.२ व तुसं हालयाचा अथ
१.३ व तुसं हालया या या या
१.४ भारतातील व त ुसं हालय च ळीवळीचा इितहास
१.५ व तुसं हालयाच े कार
१.६ सारांश
१.७
१.८ संदभ
१.० उि ्ये
१) व तुसं हालय हणज े काय त े समजाव ून घेणे.
२) व तुसं हालया या या या ंचा अ यास करण े
३) भारतातील व त ुसं हालय च ळवळीचा इितहास अ यासण े.
४) व तुसं हालयाच े कार जाण ून घेणे.
१.१ तावना
भारताम य े व त ुसं हालयाच े थान अ य ंत मोलाच े आह े. कारण भारता या ा चीन
कलास ं कृतीचा वारसा जतन क न ठ ेव याच े काम व त ुसं हालय े करतात . एका
िपढीपास ून दुस या िपढीला हा बह मोल ठ ेवा व याच े ान साराच े काय व त ुसं हालय े
करतात . यामुळेच देशांम ये सां कृितक एकता व एका मता िटक ून राहत े . भारतासारखा
देश जो िविवधत ेने नटलेला आह े. याम य े आपणा ंस भािषक , धािम क, ांितक, सां कृितक
िविवधता िदस ून येते. तरीस ु ा या िविवधत ेम ये सु ा व त ुसं हालयाम ुळेच एकता िटक ून
रािहली आह े. तीचे संगोपन, संवध न व जोपासन कर याच े ेय व त ुसं हालयाना ंच ाव े munotes.in
Page 2
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची ओळख
2 लागेल. हणूनच 'डॉ. स य काश व त ुसं हालय े' ही साव जिनक स ं था आह े अ स े
हणतात .
व तु सं हालय े ही लोकिश णाची मह वाची क े मानली जातात . भारतासार या
लोकशाही रा ा ्रम य े व त ुसं हालय े खूप मह वाची भ ूिमका बजावतात . व तुसं हालयाच े
िविवध कार े विग करण करता य ेते. या व त ुसं हालयाची का ळजी व िनगा घ े याचे काम
व तुसं हालयातील अिभर क घ ेतात. हणूनच अिभर का ंची जबाबदारी व या ंचे
सं हालयातील थान ख ूप मह वाच े आहे.
१.२ व तुसं हालयाचा अथ
व तुसं हालय े हणज े रा ीय वारसा एक क न याची जपणूक करणारी स ं था होय .
व तुसं हालयास इ ं जीम य े युिझयम (Museum ) असे हणतात . युिझयम हा श द ीक
भाषेतून आला आह े. युिझयम या श दाची य ु प ी मोझ ेन (Museion ) या ीक श दात ून
झाली आह े. ाचीन का ळात ीसम य े युजेस या ीका ं या िव ा व कला ं या द ेवता हो या .
युजेस देवतांची म ंिदरे ही मोझ ेन या नावान े ओळखली जात . ीकां या पर ंपरेनुसार
याका ळी धम सं था आिण श ै िणक स ं था या ंची सा ंगड घाल यात य ेत अस े. यामुळे ही
मंिदरे सव िव ा व कला ंचे फूत थान बनल े. या मंिदरात ून अन ेक कला व तुंचे जतन क ेले
जाई.
व तुसं हालयाच े यव थापन , संकलन , िनगा, कायद े इ यादीब ल मािहती द ेणारे शा
हणज े व तुसं हालय शा होय . या शा ात कला , सं कृती, िव ान , थाप य , संगीत या
शाखा ंचा समाव ेश होतो . एखा ा द ेशात ाचीन का ळापासून अ ता पय त जी िनरिनरा ळी
रा ये होवून गेली या ं या य व पातील ख ुणा संकलीत करण े, कला मक व त ुंचा दजा
देवून मू य ठरिवण े, इ याद ची मािहती या शा ात मह वाची आह े.
१.३ व तुसं हालया या या या
व तुसं हालयाची या या अन ेक त ा ंनी केली आह े. रा ाचा सा ं कृितक ठ ेवा जतन
क न ठ ेव याची जागा हणज े व तुसं हालय होय . ''जी सं था आप या भावी िपढ ्यांसाठी
कलाव त ूंचा स ं ह जतन क न ठ ेवते याच माण े लोका ंचे मनोर ंजन क न याचव ेळी
लोकिश ण ही करत े ती स ं था हणज े व त ुसं हालय होय .'' अशा कार े
व तुसं हालयाची या या करता य ेईल. या या य ेनुसार व त ुसं हालय ह े केवळ
कला मक व त ू जतन करणारी स ं था नस ून ती बोधन आिण लोकिश ण करणारी
सं था आह े.
व तुसं हालयाची या या अन ेक त ा ंनी व स ं थांनी चा ंग या कार े के या आह ेत.
यापैक काही प ुढील माण े :-
१) मारख ंम यां या मत े ''व तुसं हालय ही कोण याही समाजाला स ेवा देणारी स ं था
असून, या स ेवांची तीन कार े िवभागणी करता य ेईल.
१) व तुंची जमवाजमव आिण या ंचे जतन . munotes.in
Page 3
व तुसं हालयशा
3 २) यावर यथाथ भा य करण े ( यांचा अ वयाथ लावण े).
३) शै िणक स ेवा.
२) जॉन थॉमसन या ं या मत े आम जनत ेला सद ैव खुली असल ेली व जनत े या स ेवेसाठी
आिण िवकासासाठी , जी क ेवळ नफा िम ळव यासाठी उभारल ेली नाही , अशी
कायम व पी स ं था काय रत असत े. ती सं था हणज े व तुसं हालय होय .''
३) व तुसं हालयाची लोकि य या या य ुने को (UNESCO – United Nations
Educational Scientific & Cultural Organization ) संयु रा ास ंघटने या
शै िणक , वै ािनक व सा ं कृितक स ंघटनेने केली आह े. ती या या प ुढील माण े,
''सव साधारण जनत े या िहतस ंवध नासाठी , अ यासासाठी कलाव त ूंचे जतन क न
ठेव यासाठी का यम व पी य ं णा, येथे िविवध कला मक व त ू, शा ीय व
तं ानिवषयक व त ुंचा स ंचय करणारी स ं था यात वन पती , ाणी स ं हालय ,
म यालय इ याद चा समाव ेश होतो , तसेच जनत ेला िश ण व आन ंद देणारी व त ूंचे
दश न करणारी स ं था हणज े व तुसं हालय होय.''
वरील या या आध ुिनक व त ुसं हालयाची भ ूिमका प करतात . व तुसं हालय े हणज े
केवळ शोकेस न ह े तर यातील व त ुंचा वत मानाशी स ंबंध ि थिपत हो यासाठी व त ुंचा
अ यास क न या मािहतीचा वापर बोधन व लोकिश णासाठी करण े आव यक असत े
हणूनच आधुिनक का ळात व त ुसं हालयाची भ ूिमका मह वाची मानली जात े.
१.४ भारतातील व त ुसं हालय चळवळीचा इितहास
व तुसं हालया या च ळवळीची सु वात सव थम य ुरोपम य े झाली . १५ या शतकापास ून
ाचीन ीक व रोमन स ं कृती या िविवध अ ंगाची याम य े ामु यान े कला, सािह य ,
थाप य , िव ान व स ं कृती या न यान े अ यासा ंची सु वात झाली . या का ळास बोधन
हटल े गेले.याच का ळात व त ुसं हालयाची िनिम ती मोठ ्या माणावर कर यात आली . या
व तुसं हालयात ीम ंत काय म य व स ं था ाचीन व कला मक व त ू जमा क
लाग या यास ग ॅलरी, कॅबीनेट व टीओ अशा नावान े संबोधल े जावू लागल े. व पुढे याचे
पांतर ' युिझयम ' म ये झाले. अशा कार े व तुसं हालय च ळवळीचा सार जगातील इतर
सव देशांम ये झाला .
भारताम य े व त ुसं हालया या च ळवळीची सु वात शा श ु प तीन े ि िटश कालख ंडात
झाली. भारतात ज े हापास ून उ खननाला स ु वात झाली त े हापास ूनच य ूिझयमची
सु वात झाली अस े हणता य ेईल. कारण भारतातील व त ुसं हालय च ळवळीचा पाया
ख या अथा ने ि िटशांनी घातला या ंना भारतातील ाचीन वा त ुंचे अवश ेष मंिदरे, कोरीव
लेख, नाणी, लेणी कला िच े थाप य सािह य आिण िश पाक ृतीिवषयी मोठ े कुतुहल होत े.
यांनी वा त ुंचा अ यास कर यास स ु वात क ेली व या ंनीच प ुढे १८१४ म ये कलक ा
येथे पिहल े युिझयम बा ंधले... ाचीन भारतीय स ं कृती या अवश ेषांचा प तशीर अ यास
कर यासा ठी व स ंपूण भारतात ून कलाक ृती जमव ून या ंचे जतन कर यासाठी या
युिझयमचा उपयोग झाला . munotes.in
Page 4
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची ओळख
4 आधुिनक का ळात व त ुसं हाला या च ळवळीची स ु वात मानली ग ेली असली तरी
भारताम य े याची स ु वात ाचीन का ळी झालेली िदस ून येते. याचे िविवध प ुरावे भारतीय
सािह याम य े आढ ळतात ाचीन भारतीय वा यात िच शा ळा हणज े िच ा ंचे दश न
असल ेला दालन असा अन ेक वेळा उ लेख आल ेला आह े. परंतु या िच दालनािवषयी या ंचे
व प , यांची या ी या स ंबंधी फारच थोडी मािहती आपणास िम ळते. तसेच बु ां या
पिव अवश ेषांवर अन ेक त ुप भारतात अन ेक िठकाणी उभारल े गेले. याची दालन े बौ
वा यात सापडतात . उदा. सांची, बु गया , सारनाथ , अमरावती इ यादी िठकाणी त ुपावर
अनेक मूत कोरल े या आह ेत तस ेच या ंवर आपणा ंस अन ेकवेळा िशलाल ेख सु ा आढ ळून
आलेले आहेत. ते हा कदािचत हीच भारतीय व त ुसं हालयाची ा थिमक अव था आह े
असे आप याला हणता य ेईल. हणूनच व त ुसं हालयाची स ु वात १६ या शतकात
युरोपम य े झाली असली तरी ख या अथा ने व त ुसं हालयाची स ु वात भारतातच झाली
असे आप याला हणता य ेईल.
सवा त ाचीन स ं हालय े हणज े िच शा ळा व मंिदरे होत. कारण ाचीन का ळी राजे उ कृ
िच कारा या आयोिजत करत यात िस िच कार आपापली िच े राजवाड ्यातील
दालनात आण ून लावत . िश पकारद ेखील आपला कलाक ृती, िश पे दरबारात सादर करीत
हणूनच ही दालन े िच शा ळा ाचीन का ळातील व त ुसं हालय े मानली जातात .
म यय ुगीन भारतातस ु ा हीच पर ंपरा प ुढे चालू रािहली . त कािलन श े, िशकारीची आय ुधे,
पोषाख , दागदािगन े, अलंकार, खंजीर, तलवारी , बंदुका इ यादी गो ी िनरिनरा या राजां या
वैय क स ं हालयात आपल े वैभव व शौय दश िव यासाठी ठ ेवत असत . पुढे ि िटशकाळात
युिझयम िन मा ण हो या या ीन े वाटचाल स ु झाली .
इं जांनी भारतीय व त ुसं हालयाचा प तशीर अ यास स ु केला व याच े सव ेय सर
िव मस जो स व नाथ ॅिनयल वॉिलच या ंना ाव े लागेल. यांनी व त ुसं हालयाची भारतात
सु वात क ेली व या शा ाचा िवकास क ेला. हणूनच या ंना भारतीय स ं हालय च ळवळीचे
जनक मानल े जाते. पुढे जाऊन या शाख ेचा िवकास इतर या या सहकाया नी केला व ही
गती वात ं यो र का ळाम येही झाली . हणूनच भारतीय व त ुसं हलाया या च ळवळीचा
इितहास आपणा ंस पाच िविवध कालख ंडात करता य ेईल. ती पुढील माणे :
अ) ई ट इ ंिडया क ंपनी या कारक द तील व त ुसं हालय े (१७८४ ते १८५७ ) :
ई ट इ ंिडया क ंपनीची थापना झा यान ंतर युरोिपयन लोक भारतात आल े. यांना
भारतातील म ंिदरे, लेणी, कला व थाप य या ब ल च ंड कुतूहल होत े हण ून या ंनी
भारतीय स ं कृतीम य े रस घेऊन भारता या स ं कृती या िविवध अ ंगांचा प तशीर अ यास
कर यास स ु वात क ेली. भारता या सा ं कृितक व ैभवाचा अ यास कर यासाठी त कालीन
सु ीम कोटा चे एक यायाधीश सर िव यम जो स या ंनी कलक ा य ेथे १५ जाने. १७८४
म ये 'एिशयािटक सोसायटी ऑफ ब गाल' ची थापना क ेली. 'आिशयाची िविवध द ेशां या
इितहासा या ाचीन अवश ेषांचा, कलांचा, शाखा ंचा व वा याचा अ यास व स ंशोधन करण े
हा सोसायटीचा उ ेश होता . या सोसायटीतील सद या ंनी भारता या स ं कृतीशी िनगडीत
असणा या िविवध कला मक व त ु जमा क े या. परंतु या जमा क ेले या व तुंचे जतन क न
ठेव यासाठी या ं याकड े चांगली जागा न हती हण ून या ंना जाग ेची गरज भास ू लागली . ही munotes.in
Page 5
व तुसं हालयशा
5 गरज भ न काढ यासाठी एिशयािटक सोसायटीन े कलक ा य ेथे आपल े पिहल े
व तुसं हालय इ .स. १८१४ म ये थापन क ेले. या सं हालयाच े दोन म ुख िवभाग होत े.
१) पुराणव त ू, मानवव ंशशा व त ं ानिवभाग
२) भूशा व ाणीशा िवभाग
या सोसायटीन े सु वातीस िकरको ळ व पाची कला व प ुराणव त ू य ांचे पुरावे एक
कर या या उ ेशाने काम क ेले. सु वातीस ह े काम मंद गतीन े चालू होते. तसेच भारतातील
लोकस ु ा आप या भूतकाळातील व त ुंचे जतन कर यास उ स ुक न हत े. त कािलन
शासनान े सु ा स ं हालया या िवकासासाठी भरीव मदत क ेली नाही . प रणामी
सं हालयाची वाढ जलद गतीन े झाली नाही . िविवध पौरािणक व त ूंचे सं हण, न दणी ,
दश न या बाबी पािहज े तेवढ्या माणात झा या नाही त. असे असल े तरी १८५७ पय त या
काळात जव ळजवळ एक डझन व त ुसं हालय े सु कर यात आली . यापैक काही म ुख
सं हालय े पुढील माण े.
१) म ास येथे म ास सोसायटीन े स ट जॉ ज या िठकाणी थापन क ेलेले म यवत
व तुसं हालय .
२) सर िव यम कॅरे, यांनी कलक ा या ंनी कलक ा य ेथे थापन क ेलेले कॉलेज
सं हालय .
३) िसंध येथील आय ु सर िबलट फर ेर यांनी कराची य ेथे थापन क ेलेले ि ह टो रया
व तुसं हालय .
४) बॉ बे सोसायटी या ंनी मुंबई येथे थापन क ेलेले टाऊन ब ॅरॅ स व त ुसं हालय .
अशा कार े १८५७ पय त व त ुसं हालयाचा भा रतात िवकास झाला . परंतु १८५७ या
उठावाम ुळे भारतीय व ई ट इ ंिडया क ंपनी या ं या म य े कटूता िनमा ण झाली . याचा प रणाम
भारतीय व त ुसं हालय च ळवळीवर झाला .
ब) ि ह टो रयन व स ंरधािनक रा यातील व त ुसं हालय चळवळ (१८५७ -१८९८ )
१८५८ या राणी ि ह टो रया या जा हीरना यान ंतर भारत ह े पूण पणे ि टीश
अिधप याखाली ग ेले. या कालख ंडात ि िटशांनी व त ुसं हालय , पुराणव त ु संशोधन व
भारतीय स ं कृतीम य े रस घ ेऊन नवीन व त ु सं हालय े थापन क ेली. याचबरोबर या ंनी
या शा ाचा िवकास कर यासाठी भरीव आिथ क मदत िदली . पुरात विव ा , नाणकशा ,
आलेख व त ुसं हालय शा ाचा शा श ु अ यास कर यासाठी १८६१ म ये 'पुरात व
सव ण' िवभागाची थापना क ेली. या या पिह या महा िनद शकपदी अल े झांडर किन ंगहॅम
यांची िनय ु केली. यांनी वेगवेग या िठकाणी उ खनन े केली. याच कालख ंडात या ंना
तुप, लेणी, पुराणव त ु अवश ेष नाणी सापडली व या सव कला मक व त ुंचे जतन
कर यासाठी व त ुसं हालयाची थापना क ेली. १८७४ म ये मधूरा येथे शासक य
व तुसं हालय े थापन कर यात आल े. यािठकाणी मथ ुरा येथे कले टर ोवस या ं या
य ना ंमुळे अनेक मु या व कला मक व त ू जमा कर यात आ या १८८८ ते १८९८ या munotes.in
Page 6
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची ओळख
6 कालख ंडात अन ेक स ं हालय े राणी ि ह टो रया या ं या नावान े सु कर यात आल े.
यापैक म ास य ेथील ि ह टो रया ट े नीकल इ ंि टट्यूट म ुख स ं हालय होत े. या
सं हालयाम य े ामु याने उ खनात सापड े या व त ुंचा व स ंशोधनाचा समाव ेश होता .
याच कालख ंडात व त ुसं हालय उभारणीम य े भारतीय िविवध स ं थािनका ंनी िवश ेष रस
घेतला होता व या ंनी आपाप या स ं थाना ंम ये सं हालय े थापन क ेली. हणून
भारतातील स ं हालय च ळवळीस उिज त अव था ा झालेली होती . यां या य ना ंमुळेच
या कालख ंडात थापन क ेले या १६ सं हालयाप ैक ११ सं हालय े सं थािनका ंनी थापन
केली. अशी स ं हालय े बह ता ंशी 'महाराजा व त ुसं हालय ' हणून ओ ळखली जातात .
यातील काही स ं हालय े पुिढल माण े :
१) ावणकोर या महाराजा ंनी थापन क ेलेले ि व म व त ुसं हालय .
२) हैसुर या महाराजा ंनी थापन क ेलेले बंगलोरच े व तुसं हालय .
३) जयपूर, राजकोट , उदयप ूर, िवजयवाडा य ेथील स ं थािनका ंनी बा ंधलेली
व तुसं हालय े.
ि िटश अिधकाया या काळातील व त ुसं हालयाची चळवळ (१८९९ -१९२८ ):
या का लखंडाची स ु वात लॉ ड कझ न या (१८९९ -१९०५ ) कारिक द पास ून होत े. यांची
हाईसरॉ य पदी न ेमणूक झा यान ंतर या ंनी भारतीय स ं कृती, कला व थाप या म य े रस
घेऊन भारतीय मारका या स ंर णासाठी य न स ु केले. यांनी पुरातन सव ण िवभाग '
या खा या ंचा िव तार क ेला. १९०२ म ये सर जॉ न माश ल या ंची पुरात व खा या ंचे
महािनद शक हण ून नेमणूक क न भारतातील ाचीन ऐितहािसक मारका ंचे सव ण
कर यासाठी स ं था थापन क ेली. यां याच कारिकद त िस ंधू सं कृतीचा शोध लागला
आिण या स ं कृती या मह वा या थ ळांचे उ खनन कर यात आल े. या कालख ंडात ब याच
मह वा या ल ेणी, मंिदरे, तुपे, अवशेष, थळे, मु या , आलेख इ याद चा शोध लागला .
जे हा लॉ ड कझ नने इ.स. १९०० म ये ताजमहालला भ ेट िदली त े हा तो त े िश पव ैभव
पाह न भाराव ून गेला. परंतु याव ेळस ताजमहालची वाईट ि थती पाह न द ु:खी झाला . हणून
यांनी या सव लेणी, िश पव ैभव, मारक इ याद च े संर ण कर याचा िनण य घेतला.
आिण. इ.स.१९०४ म ये ' ाचीन भारतीय मारक स ंर ण कायदा ' पास क ेला. मारकाची
कोण याही कारची हानी करणा यास कायद ेशीर कारवाई हणज े दंड िकंवा कैद यांची
तरतूद या काय ात क ेली होती , लॉड कझ न या कारिकद तच म ुंबई येथील ल करी क े ांचे
पांतर व त ुसं हालयात कर यात आल े आिण याच े नाव ं 'ि स ऑफ व े स
व तुसं हालय ' असे दे यात आल े. आता यास 'छ पती िशवाजी महाराज व त ुसं हालय '
या नावान े ओळखले जाते. १९०६ म ये कलक ा य ेथे ि ह टो रया मारक सं हालयाची
थापना झा यान े लॉड कझ नने उराशी बा ळगलेली व न साकार झाल े व याच े उ ाटन
१९२१ म ये झाले.
munotes.in
Page 7
व तुसं हालयशा
7 याच कालख ंडात अन ेक व त ुसं हालय े थापन झाल े यातील काही प ुिढल माण े-
१) बारीपाड ्याचे व तुसं हालय (१९०३ )
२) सारनाथच े व तुसं हालय (१९०४ )
३) आ ाच े व तुसं हालय (१९०६ )
४) चानरबाच े व तुसं हालय (१९०८ )
५) िद ली िक यातील व त ुसं हालय (१९०९ )
६) वा ह ेरचे व तुसं हालय (१९१० )
७) िबजाप ुरचे व तुसं हालय (१९१२ )
८) वा ह ेरचे पुरात व व त ुसं हालय (१९२२ )
९) लाहोरच े व तुसं हालय (१९२८ )
ड) सं हालया या चळवळीतील जनत ेचा सहभाग ( १९२८ ते १९४७ ):
या कालख ंडात भारताम य े वात ं य च ळवळ जोरात होती . मा स ं हालय च ळवळीचा
िवकासही जोरात होता . या वात ं य चळवळी या व ेळेतसु ा अन ेक व त ुसं हालये थापन
झाले. या चळवळीत सरकारचा य सहभाग तर होताच पर ंतु याचबरोबर भारतीय
संघरा य े सं थािनक , थािनक वरा य स ं था, िव तस ं था, िशकल ेला समाज व
मह वा या यि या ंनीसु ा या व त ुसं हालय च ळीवळीत मोठ ्या माणात य न क ेले.
या कालख ंडात मार वाम या ंची 'ि िटश युिझयम असोिशएशन या ' सिचवपदी हारि हज
यांची 'भारतीय प ुरात व सव ण' िवभागा या महािनद शकपदी िनय ु कर यात आली . या
काळात या ं या व जनत े या य नान े संपूण भारताम य े जवळजवळ १०५ सं हालय े
थापन कर यात आली . मा खाम आिण हारि हज या ंनी या सव सं हालया ंचे िनरी ण
क न एक अहवाल तयार क ेला. यात या ंनी सं हालयाच े रेकॉड यवि थत ठ ेवले जात
नाही, सं हालयाच े अिभर क िशि त नाहीत , फंडाची ट ंचाई अस े िन कष काढल े.
या कालख ंडात अन ेक सं हालय े थाप न झाल े यातील काही म ूख पुिढल माण े.
१) त िशला व त ुसं हालय , पंजाब (१९२८ )
२) सातारा य ेथील ऐितहािसक व त ुसं हालय (१९३० )
३) धुळे येथील राजवाड े संशोधन म ंडळ (१९३२ )
४) ी िच ालयम व त ुसं हालय , ि व म (१९३४ )
५) मंिदर व त ुसं हालय , ीरंगप णम (१९३५ )
६) राज-राजा चो ळ व तुसं हालय , तंजावर (१९३५ )
७) रा य व त ुसं हालय , गुवाहाटी (१९४० ) munotes.in
Page 8
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची ओळख
8 तथापी याच कालख ंडात १९३९ ते १९४५ या का ळात द ुस या महायु ामुळे
व तुसं हालय च ळवळीचा िवकास थोड्या माणात था ंबला. परंतु मॉट नर ि हलर या ं या
पुरात व सव ण िवभागा या महािनद शकपदी (१९४४ -१९४८ ) िनयु झा यान ंतर या ंनी
या शा ा या िवकासासाठी अथक य न क ेले. यां या य नाम ुळेच या च ळवळीचे
पुन जीवन झाल े व या ंनी थ ळ सं हालय े ही स ं हालयाची वत ं शाखा स ु केली.
इ) वतं भारतातील व त ुसं हालयाची चळवळ (१९४७ नंतर...):
१९४७ साली भारताला वात ं य िम ळा यावर भारतीय रा यघटन े माण े व त ुसं हालय े
ही रा या या अख यारीत आली . प रणामी जी स ं हालय े सु वातीपास ून क सरकार या
िनयं णात होती ती स ं हालय े सोड ून बाक सव सं हालय े ही रा य सरका र या
अख या रत आली . परंतु व त ुसं हालया या चा ंग या स ंर णासाठी व िनय ं णासाठी
खालील माण े वग करण कर यात आल े.
अ) सरकारी िनय ं णाखाली असल ेली व त ुसं हालय े:
१) रा ीय तर
२) रा य तर
ब) थािनक वरा य स ं था या िनय ं णाखाली असल ेली व त ुसं हालय े.
क) वाय स ं थानी चालिवल ेली व त ुसं हालय े.
ड) यि गत मालक ची व त ुसं हालय े
इ) िव ापीठा ंची व त ुसं हालय े.
वातं यो र का ळात अन ेक िव ापीठात थमच व त ुसं हालयशा या िवषयाचा समाव ेश
कर यात आला . पुरात वशा ाला जो डिवषय हण ून हा िवषय िशकिव यात य ेऊ लागला .
बडोदा , कलक ा व िद ली य ेथे या िवषयाचा व ेगळा अ यास म तयार कर यात आला .
यात व त ुची मा ंडणी, आव यक काशयोजना , व एकंदरीत यव थापन इ यादी बाबी
िशकव या जाऊ लाग या . लोकिश ण साधणा या वृ ीला वत ं भारतात चालना
िमळाली. बह जन समाजाला िश ण द े याची भ ूिमका व त ुसं हालयाची झा याम ुळे यांची
िवभागणी व ेगवेग या काराम य े झाली .
उदा. ामीण व त ुसं हालय े, शहरी व त ुसं हालय े इ यादी .
वातं यो र का ळात व त ुसं हालया या एका न या पवा ला सु वात झाली . एक मोठा
बदल घड ून आला तो हणज े सं या मक वाढीप े ा स ं हालयाची ग ुणा मक वाढ होऊ
लागली . युरोप व अम े रका या द ेशात जाऊन व त ुसं हालय शा ाचा अ यास कर यासाठी
ह शार व होतक िव ा या साठी िश यव ृ या द े यात य ेऊ लाग या .व तुसं ह स ं थां या
संघटना , शासक य व िनमशासक य स ं था म यवत स लागार म ंडळे यां या सभा , संमेलने
प रषदा चचा काय शाळा ठरािवक अ ंतराने भरिव यात य ेऊ लागली व त ा ं या िवचारा ंची
देवणघेवाण होऊ लागली . १९६५ म ये िद ली य ेथे पिह या ंदाच जागितक व त ुसं हालय munotes.in
Page 9
व तुसं हालयशा
9 मंडळाचे संमेलन आयोिजत कर यात आल े होते. यास जागितक क त च े व त ुसं हालय
शा , त व अिभर क उपि थत होत े. अशा कार े वात ं यो र का ळात
व तुसं हालया या च ळवळीचा िवकास झाला .
आप या ाचीन भारतीय स ं कृतीचा कला व थाप या ंचे अवश ेष व काल वाहा त माग े
घडणा या आधुिनक गो च े जतन क न ठ ेव याची च ळवळ ाचीन का ळी सु झाली व
ितचा िव तार ि िटश कालख ंडात झाला . आपला सा ं कृितक वारसा जतन कर याच े व
याचा साथ अिभमान बा ळग याच े काय पुढे येक भारतीया ंनी केले. यामुळे वातं ो र
कालख ंडात सरकारबरोबरच य ेक य ंि नीस ु ा ही च ळवळ वेगाने सु ठेवली. ी. एच.
सरकार अस े हणतात िक , ''इितहासान े िदलेला िनिव वाद धडा हा आह े िक सा ं कृितक व
सामािजक प ुन थान कर याम य े नुस या सरकारचा न ह े तर लोका ंचा पुढाकार असला
पािहज े.''
आपली गती तपा सा :
. भारतातील व त ुसं हालय च ळवळीचा इितहास थोड यात सा ंगा.
१.५ व तुसं हालयाच े कार
व तुसं हालय ह े लोकिश णाची मह वाची क े मानली जातात . मानवान े केले या गतीचा
पुरावा हण ून व त ुसं हालय े हे लोकिश णाच े एक भावी मा यम आह े. आधुिनक का ळात
व तुसं हालयाची भ ूिमका बदलल ेली िदस ून येते. सं हालया ं या उपयोगाव न समाजातील
सव थरा ंतील लोकासाठी िविवध कारच े व त ुसं हालय द ेशा या कानाकोप यात
अ ती वात आल े आह े. लोकां या ीकोनात ून व या ं या आवडी िनवडीन ुसार
व तुसं हालयाच े िविवध कार पडतात . ी. िवटलीन आ मा या ं या मत े
व तुसं हालयाच े पुढील तीन कार सा ंगता य ेतील.
१) िव ा या साठी व त ुसं हालय े
२) सव साधारण जनत ेसाठी व त ुसं हालय े
३) लहानम ुलांसाठी व त ुसं हालय े
या वरील तीन कारा ंना अन ुस न व त ुसं हालयाच े पुढील माण े कार करता य ेतील.
१) पुरात व व त ुसं हालय े:
१७८४ म ये कलक ा य ेथे 'ऐिशयाटीक सोसायटी ऑफ बंगालची ' थापना कर यात
आली . या सोसायटी या मा यमात ून संपूण भारताम य े मह वा या थ ळाचे उ ख नन
कर यात आल े. यामुळे ाचीन भारतातील प ुराणव त ुं या मा यमात ून िविवध स ं कृ यांचा
शोध लागला . पुरात वीय उ खननात ून ाचीन का ळातील कला थाप य आिण मानवा या
जीवनातील िवकासा या ट या ंची मौलीक मािहती उपल ध झाली . याचा उपयोग अ मय ुग
व इितहासप ूव कालख ंडा या अ यासासाठी झाला . हणूनच भारतीय व त ुसं हालय
चळवळीम ये या प ुरात वीय अवश ेषांचे मह वप ूण थान आह े. याच का ळात सर जॉन munotes.in
Page 10
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची ओळख
10 माश ल या ंनी पिह या ंदा 'साईट य ुिझयम ' सु केले. या य ुिझयमम य े उ खननात
सापडल े या सव अवश ेषांचा समाव ेश कर यात आ ला.
उदा. अ म, ा या ंची हाड े, मात ची भा ंडी, खापर े, नाणी, कला मक व त ु, अवजार े,
उपकरण े, िविवध भाष ेतील ह तािलिखत े, सांगाडे, बाँझ या व त ु इ.
लॉड कझ न या का ळात (१८९९ -१९०५ ) या कार या स ं हालयाचा पाया ब ळकट
कर यात आला . यािठकाणी द ेशा या ऐितहासीक व सां कृितक वारसा ंचे जतन कर यात
आले. अशा कार या स ं हालयाच े अन ेक उपिवभाग िनमा ण कर यात आल े.
पुरात वस ं हालय े आपणास लोथल , डे कन कॉलज, पुणे मथुरा येथील आिक ऑलॉ ं िजकल
युिझयम , नालंदा, िवजाप ूर इ. िठकाणी सापडतात .
२) नैसिग क इितहास िवषयक व त ुसं हालय े:
या कार या व त ुसं हालयाम य े दूिम ळ वन पती व िविश कार या ा या ंचा स ं ह
जतन क न ठ ेवले जातात . िविवध द ेशातील प ी व ाणी या ं या स ं हास श ै िणक
ीकोनात ून अन य साधारण मह व आह े. अशा कारची व त ुसं हालय े लहान म ुलांना
आवडतात . अशा स ं हालयात ून आपणास ा या ंची व मानवाची उ ा ंती कशा कार े
झाली याची मािहती िम ळते. या कार या य ूिझयम म य े प ी व ा या ं या ह ब ेह ब
ितकृती आध ुिनक त ं ाना या साहा यान े व रंगीत फोटो ाफ या मा यमात ून आकष क
प ती ने मांडले जाते. यामुळे े कांना मुळ नमू यांचा चा ंग या कार े अ यास करता य ेतो.
दािज िलंगचे युिझयम व सात अ य महािव ालयीन य ुिझयम क ेवळ िनसग इितहासाला
वाहील ेली आह ेत. यातील काही व त ुसं हालय े िनसग िश णाचा काय म िनयमीतपण े
राबवतात व या तून लोका ंना आप या प रसराच े िनसगा चे, ाणी व प ा ंचे िश ण द ेतात.
अशा कारची य ुिझयम आपणास दािज िलंग व म ुंबई य ेथील छ पती िशवाजी महाराज
व तुसं हालया या त ळ मज या या आवारात आढ ळतात.
कला व ह तकला ंची व त ुसं हालय े:
ाचीन का ळापासून भारताम य े कला व ह त उ ोगा ंचा िवकास झाल ेला िदस ून येतो. व या
सां कृितक वारसाच े जतन कला व ह तकला ं या व त ुसं हालयात करतात . या
व तुसं हालयाचा एकम ेव उ ेश हणज े आप या िविवध कला , भारतीय िच ा ंचा अम ु य
ठेवा, माती या भा ंड्यावरील कला , लाकडावरील कोरीव काम , ह तीद ंता या कलाक ृती,
धातू काम, धातूवरील चढवील े या म ुला या ंची काम े, मूित कला, िविवध कार या मणी ,
अलंकार इ याद चा ठ ेवा जमवीण े व या ंचे दश न करण े हा होय . भारता या व ैभवशाली
सां कृितक इितहासाम य े अशा कारची कलाक ुसर व स दय साधन े मोठ्या माणात
सापडतात व या ंचे जतन व दश न कला व ह तकला ं या स ं हा या मा यमा ंतून केले
जाते. उदा. हैदराबाद य ेथील सालारज ंग व त ुसं हालय , जयपूर येथील लाख ेवरील काम
केलेले व त ुसं हालय , नॅशनल ग ॅलरी ऑफ मॉ डन आट (नवी िद ली ) कलक ा य ेथील
आशूतोष य ुिझयम ऑफ इंिडयन आट ज म ु येथील डो ा आट गॅलरी इ . बडोदा य ेथील
सं हालयात ून व िच ग ॅलरीतून आपणास पि म ेकडील िच ा ंचे उ कृ नम ुने पहावयास
िमळतात. कलक ा य ेथील ि ह टोरीया म ेमोरीयल स ं हालयात ि टीश कलाक ुसरी या munotes.in
Page 11
व तुसं हालयशा
11 कलेची मािहती िम ळते. ि व म या सं हालयात अिज ंठ्या या िच कल ेतील नम ुने
पहावयास िम ळतात. तसेच छ पती िशवाजी महाराज व त ुसं हालय (ि ंस ऑफ वे स
युिझयम , मुंबई) येथे िच कला ंची व िविवध कलाक ुसर या व त ुंची दालन े आहेत.
कला व ह तकला व त ुसं हालयाचा उ म नम ुना हणज े मुंबई येथील डॉ. भानुदाजी लाड
युिझयम होय . िद ली य ेथील ा ट युिझयम व कलक ा य ेथील ग ु -सदय म ुिझयम
ह तकल ेसाठी िस आह ेत.
४) मानवव ंशशा ीय व त ुसं हालय :
अशा कार या व त ुसं हालयाम य े मानवान े आप या जीवनात कशा कार े गती क ेली
आहे. याचा अ यास करता य ेतो. यामुळे आपणास ाचीन लोका ं या सा ं कृितक
कालान ु म समज यास मदत होत े. आिदमानवापास ून ते आध ुिनक मानवाम य े पांतर
हो या या जीवन मा या दश ना या मा यमात ून अ यास करता य ेतो. यामुळे आपणास
मानवाची वग वारी सामािजक व सा ं कृितक गटा ंम ये करता य ेते. अशा कार या
व तुसं हालयाचा उपयोग प ुरात व शा ा ंना मानवव ंशशा ा ंचा अ यास कर यासाठी
होता.वेगवेग या व य जमाती , यांची राहणी , यांची स ंगीतसाधन े, ह यार े, दािगन े य ांचा
सं ह जतन करण े हे भावी िपढीसाठी अ याव यक ठरत े. अशा कार या स ं हालयात ून
मानवा या िविवध व ंशाची मािहती या ं या कवट ्या, हाडे, मणका , शवपेट्या, दफनाच े
िविवध कार यात ून िमळते. मानवव ंशशा ीय व त ुसं हालय े आपणास रा ंची, लखनऊ ,
गुवाहाटी , म ास , नागपूर, बडोदा व म ुंबई येथे सापडतात .
५) खाजगी िक ंवा य ंि या नाव े काढल ेली स ं हालय े:
खाजगी व त ुसं हालय े भारताम य े मोठ्या माणात थापन क ेलेली आह ेत. यांची मालक
खाजगी असली तरी या स ं हालयाचा उपयोग या य ंि ची मािहती िम ळिव यासाठी मोठ ्या
माणात होत े. अशा कारची व त ु सं हालय े भारता ंतील मह वा या यि या नावानी
मरणो र काढल ेली असतात . यांचे ब याचवेळेस रा ीय मारक हण ून गणना क ेली जात े.
भारतात अशा कार या स ं हालयाची स ु वात वात ं यो र का ळात झाल ेली िदस ून येते.
या यि एखा ा े ात आदश असतात . यां या व त ुंचे जतन आिण म ृती कायम
आठवणीत राहा यात हण ून या ं या नावान े सं हालय े काढली जातात . या सं हालयात ून
यांची िवचारसरणी , िनधम वाद व रा ीय एका मता या ंना चांगली चालना िम ळते.
उदा - गांधी मारक िनधीत ून भारतात या व ेगवेग या िठकाणी या ंचे िवचार त व े,
स या ह , वातं य लढ ्यातील योगदान व स ंदेश यांचा चार कर या ंसाठी अन ेक सं हालय े
थापन झाल ेली आह ेत. या कार या स ं हालयात न ेह मारक स ं हालय , नवी िद ली ,
लालबहाद ूर शा ी स ं हालय िद ली , मनीभवन स ं हालय म ुंबई, नेताजी स ुभाषच ं बोस
सं हालय , कलक ा , छ पती िशवाजी स ं हालय , सातारा , सरदार पट ेल सं हालय , सुरत,
रव नाथ टागोर स ं हालय , शांतीिनक ेतन, महा मा गा ंधी साबरमती आ म अहमदाबाद
इ याद चा समाव ेश होतो .
munotes.in
Page 12
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची ओळख
12 ६) नाणकशा िवषयक व त ुसं हालय े :
भारताम य े ाचीन का ळापासून ना णी मोठ ्या माणात वापरात होती इ .स.पू. ६ या
शतकात भारतात सव थम चा ंदी या आदम ना या ंचा वापर मोठ ्या माणात होत होता . पुढे
ना या ंचा चलन हण ून सु ा वापर स ु झाला . ाचीन व म यय ुगीन का ळातील म ुख
रा या ंनी व घरा या ंनी नाणी जारी क ेले. ही नाणी सो ने, चांदी, ता , का य , लोह व िशस े या
धातूंची बनिवली जात होती . या ना याव न जारी क ेले या राजा ंची मािहती तस ेच या
काळाची िव सनीय मािहती िम ळते य ांचा वापर ाचीन भारता या आिथ क, राजिकय ,
धािम क, भौगोिलक , सामािजक इितहासा या अ यासासाठी होतो .
भारताती ल ना या ंचा िवकास व जगातील इतर मह वा या द ेशातील ना या ंचा अ यास
कर यासाठी ही नाणी व त ुसं हालयाम य े जतन करतात . अशा कारच े बरीच
व तुसं हालय े भारतातच सापडतात . याम य े ामु यान े आर.बी.आय च े नाणीिवषयक
व तुसं हालया या म ुंबई, िदनेश मोदी , युिमसम ॅटीक य ुिझयम , मुंबई, आंजनेरी नाशीक
येथील नाणक शा अ यास क इ याद चा समाव ेश होतो .
७) सामुि क इितहासिवषयक व त ुसं हालय े :
भारतान े ाचीन का ळापासून साम ुि क िवकासावर ल क ि त क ेलेले होते हे िदसून येते.
भारताला मोठा सागरी िकनारा लाभल ेला आह े आिण या िकना यावर मोठमोठी यापारी क े
अि त वात आह ेत. ही बंदरे सु वातीपास ूनच भारता या यापार व द ळवळणात मह वाची
भूिमका बजावत आह ेत. याचे पुरावे ाचीन वा यातस ु ा आढ ळतात. यामुळे अशा न दीच े
जतन कर यासाठी भारतातील नावीक दल तस ेच इत र सं था या ंनी साम ुि क
इितहासिवषयक व त ुसं हाल ये थापन क ेलेली आह ेत. याम य े मॅरीटाईम िह टरी
युिझयम , हावा श ेवा मुंबई या ं या समाव ेश होतो .
८) िव ान व त ं ान िवषयक व त ुसं हालय े :
वातं यानंतर भारतान े िव ान व त ं ान या े ात अिध क मह व द ेऊन भारताचा
अवकाश आि वक , उजा , अिभया ंि क , शा इ . े ात भरीव गती क ेली. या े ातील
गतीचा आढावा घ े यासाठी भारताम य े िव ान व त ं ानिवषयक स ं हालय े थापन
केलेली आह ेत. परंतु अशा कारची स ं हालय े फार खिच क असतात . यामुळे ती
उभार यासाठी ीम ंत उ ोगपत नी सहकाय केलेले िदसून येते. छोट्या शहराम य ेच ही
चालव ून भागत नाही तर लोकिश णासाठी व शा व त ं ान लोकि य कर यासाठी
िफरती पथक े काय रत ठ ेवणे आव यक ठरत े. यामुळे सामा य जनत ेलासु ा िव ान व
तं ानाची मािहती िम ळाली. भारताम य े िफर या स ं हालयाची स ंक पना आज वाढत
आहे व अशा कारची जव ळजवळ ३० युिझय स आह ेत. याचा उ ेश सामा य लोका ंना
वै ािनक त व े व तं ान सो या प तीन े समजाव ून सांगणे हा होता . यांची सु वात ब ंगलोर
येथील िव े र येथील िव ान व त ं ान य ुिझयममध ून झाली .
अशा कार या व त ुसं हालयाम य े कलक ा य ेथील िबला औ ोिगक व त ं ानिवषय
सं हालय तस ेच मुंबई येथील न ेह साय स स टर नवी िद ली इ ंिजिनयर ग य ुिझयम , नवी munotes.in
Page 13
व तुसं हालयशा
13 िद ली य ेथील एन . पी. एल. साय स य ुिझयम , िपलानी येथील स े ंल य ुिझयम इ याद चा
समाव ेश होतो .
९) शेतीिवषयक स ं हालय े :
भारत हा श ेती धान द ेश अस याम ुळे भारतातील श ेतीचा िवकास कशा कार े झाला ह े
समजाव ून घे यासाठी श ेतीिवषयक व त ुसं हालय े अ य ंत उपय ु आह ेत. या कारची
व तुसं हालयामध ून ाची न का ळाम ये शेती कशा कार े केली जात होती व प ुढे ितचा
िवकास कशा कार े झाला श ेतकया नी कोण या कारची बी -िबयाण े, अवजार े, उपकरण े,
तं ान वापरल े याचे ान िम ळते. शेतीिवषयक स ं हालयाम य े यं े, फुलबाग , रेशीम
उ पादन , िपकां या िविवध जाती , खते आधुिनक त ं ान , सुधा रत िवभाग त ंबाखू लागवड ,
म छीमारी , इ याद चा समाव ेश होतो . भारताम य े या स ं हालयाचा उपयोग मोठ ्या माणात
सामा य श ेतक या या क याणासाठी होतो व या ंना या ं याच गावात , िज ा ंत, देशात
हे ान िम ळावे यासाठी िफरती स ं हालय े िनमा ण केली आह ेत. सं हालयातील अिधकारी
शेतकया ना ा यि का ार े शेतीतील आध ुिनक त ं ानाचा वापर कशा कार े करावा याच े
िश ण द ेतात. कोईमत ूर येथे शेती या मातीच े िविवध नम ुने मोठ्या माणावर स ं िहत
केलेले िदसतात . रेशीम व य ूट या यवसाय िश णासाठी द ेखील वत ं सं हालय े
आहेत. यामुळे सव सामा य श ेतकया ना या उ ोगा या उ पादनाची मािहती िम ळते.
१०) जंगलिवषयक स ं हालय े
भारताम य े जंगलाच े माण मोठ ्या माणात आह े. जंगलाचा वापर मानवान े वत : या
िवकासासाठी कशा कार े केला, याच माणे जंगलाच े हळूहळू मानवी व याम य े पांतर
कशा कार े झाल े य ा चे ान ज ंगलिवषयक स ं हालयात ून िमळते. मानवान े ागैितहािसक
काळाम ये यान ंतर ज ंगलाचा वापर िशकारीसाठी , रेशीम उ पादनासाठी तस ेच लाकडा ंचा
वापर श ेतीसाठी , घरांसाठी व महाला ंसाठी क ेला. अशा कारची स ं हालय े भारताम य े
ब याच िठकाणी सा पडतात . याम य े ामु यान े फॉरे ट रसच इि टट ्यूट य ुिझयम
डेहरादून, गास, फॉरे ट इिन ट ्यूट य ुिझयम , कोईमत ूर, फॉरे ट क ूल इि टट ्यूशन
युिझअम िशवप ूरी इ याद चा समाव ेश घेतो.
११) संिगत स ं हालय े :
आधुिनक भारताम य े संिगत स ं हालय े हे मह वाच े आकष ण ठरल े आहे. जु या का ळातील
वा े, ामोफोन , जु या विनम ुि का, कॅसेटस तबकड ्यांचा स ं ह स ंिगत स ं हालयात
सापडतो . यातून हरवल े या स ुरांचे आध ुिनक का ळाम ये जतन करता य ेते. संिगताशी
िनगिडत असल े या रेकॉिड ग कॅसेट्स व सीडी यासार या व त ूंचा खिजना अशा कार या
सं हालयात सापडतो . अशा कार या स ं ालयात ून आप या ाचीन का ळापासून ते
आधुिनक का ळातील वा े, संिगतव त ू व गायका ं या व ेगवेग या रागांची संिगताची मािहती
िमळते. उदा. सोलाप ुर ीराम प ुजारी स ंिगत स ं हालय .
munotes.in
Page 14
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची ओळख
14 १२) भूगभ शा ीय व त ुसं हालय े:
भूगभ शा हणज े जिमनी या खाली असल े या सव कार या व त ुंचा अ यास होय .
याम य े िनरिनरा ळे खडका ंचे नमुने, वाळू, माती, इ याद चा समाव ेश होतो . यां या
नमु यांचा स ं ह भ ुगभ शा ीय व तुसं हालयात क ेला जातो . याचा उ ेश मानवाला
भूगभा ब ल सव कारच े ान उपल ध क न द ेणे हा आह े. यात भ ुकंपाचा ला हा दगड ,
पाषाण दगड (मूत ), ाचीन का ळातील िविवध कार या हणज ेच ाग ैितहािसक त े
ता पाषाण य ुगीन कालख ंडातील उ खननात सापडल े या दगडा ंचा समाव ेश होतो . या
दगडां या आधार ेच या का ळातील मानवा ंचा अ यास करता य ेतो. अशा कारची
व तुसं हालय े भारतात लखनऊ व दािज िलंग येथे आहे. तसेच महारा ात नािशकजव ळ
गारगोट च े युिझयम आह े. या मुिझयम य े र न, खडे अशा मौ यवान दगडा ंचासु ा समा वेश
होतो. भुगभ शा ातील तरशा ाचा िस ा ंत य उ खननात िविवध का ळातील मानवी
वसाहत या अ यासात अ य ंत उपय ु ठरला आह े. अशा कार या व त ुसं हालयाम ुळे
ाचीन प ुरात विव ाच े ान ा होत े.
१३) बालका ंसाठीची व त ुसं हालय े :
वातं यानंतर स ं हालय च ळवळ भारतातील शा ळेतील म ुलापय त पोहोचली नाही . ही
खेदाची बाब असली तरी आता भारताम य े िविवध िठकाणी बालका ंसाठी खास व त ु
सं हालय े िनमा ण केली आह ेत. ा कार या य ुिझयमम य े िनरिनरा या िवषया ंची मािहती
या या वयोगटातील म ुलांना समजाव ून सांग यासाठी व ेगवेग या मॉ डे स, त े, नकाश े,
व तु वापर या जातात तस ेच िव ान व त ं ानाच े ान लहान म ुलांना छोट ्या छोट ्या
गो ीत ून सांिगतल े जाते. कारण व त ुसं हालयाचा म ु य उ ेश हणज े आज या िपढीचा
वारसा व स ं कृती या प ुढ या िप ढ ना समजावण े हा असतो . यामुळे अशा कारची
व तुसं हालय े लहान म ुलां या िवकासाम य े व जडणघडणम य े मह वाची भ ूिमका
बजावतात . अशा कारची व त ुसं हालय े भारतात अन ेक िठकाणी आढ ळतात. लखनऊ
येथील मोतीलाल न ेह बालस ं हालय नवी िद ली य ेथील बालभवन , अमरेली येथील ी
िगरीशभाई बालस ं हालय , मुंबई य ेथील न ेह साय स स टर इ यादी िठकाणी
बालका ंसाठीची स ं हालय े आह ेत. या य ुिझयमम य े लहान म ुलांसाठी िनरिनरा या
कार या काय शाळा घेत या जातात , भारता या गती या व िवकासा या ट या ंचा
अ यास चा ंग याप तीन े िशकिवला जातो व याम ुळे िव ा या चा शै िणक िवकास होतो .
१४) संर णखा याची स ं हालय े :
संर ण स ेवेतील इितहासाची साथ द ेणारी ही स ं हालय े लढाईत वापरल े या व त ुंची
आठवण द ेतात व आप या द ैिद यमान ल करी कारवाया ंची आठवण क न द ेतात. अशा
कार या स ं हालयाम य े िश णासाठी , लढाया ंसाठी व स ंशोधनासाठी वापरल े या
शाखा ंचा समाव ेश होतो . तसेच स ं हालयात स ंर ण िवषयक अन ेक गो चा उदा .
यु साम ु ी, िनरिनरा या कार या ब ंदुका, तोफा, रणगाड े, बॉ ब, तलवारी , दा गो ळा,
िमसाईल , ेपणा , ह यार े इ या द ची मािहती िम ळते. अशी स ं हालय े हणज े लोका ंसाठी
एक च ैत यमय स ं या असत े. यातून लोका ं ये आप या स ंर णािवषयी मािहती िम ळते.
तसेच देशा ेमािवषयी भावनाही च ेतावली जात े. देशर णासाठी या ंनी आप या ाणा ंचे munotes.in
Page 15
व तुसं हालयशा
15 बिलदान क ेले आहे अशा ह ता याना ंही ती एक मानवंदना ठरत े. अशा कारची स ं हालय े
ही आकष णाची म ुख के आहेत. याम य े नावीकदल , वायुसेना व जलस ेना या दलातील
श ा ा ंची मािहती िम ळते. यु ाम य े वापरल ेला श ा ा ं या दश नामुळे या आठवणी
पु हा न यान े जा या होतात व नाग रका ंम ये रा ािभमान िनमा ण करतात . अशा कारची
सं हालय े खडकवासला (पुणे) येथील न ॅशनल िडफ े स ॲकडमी , िद ली य ेथील एअर
फोस व तुसं हालय े व दािज िलंग येथे आढळतात.
१५) आरो य व शरीरशा िवषय स ं हालय े :
लोकिश ण ह े व त ुसं हालयाच े मुख उ ेश आह े. यामुळेच भारताम य े मोठ्या माणात
आप याला आरो य व शरीरशा िवषयक स ं हालय े सापडतात . याचे िफरत े दश नसु ा
खेडोपाड ्याम य े व ामीण भागाम य े भरिवल े जात े. यामुळे ामीण जनत ेला म ूलभूत
व छता , िविवध कारच े आजार , व यावरील उपाय , लसीकरण , िविवध कारची
औषध े, शा व या ंनी शोधल े या लसी व औषध े, कुटुंबिनयोजन इ याद ची मािहती
िमळते. अशा कार या स ं हालयाम ुळे ामीण जनत ेचे अ ान , अंध ा द ूर होतात .
उघडी व िफरती स ं हालय े सव सामा य माणसापय त पोहोचतात व या ं या आरो यासा ठी
मदत द ेत असतात . यामुळे अशा कार या स ं हालयाच े मह व वाढल ेले आह े. अशा
कार या व त ुसं हालयाम य े ाम ु यान े लखनऊ य ेथील ॉ ि हि शयल दायिलन
इंि टट्यूट यूिझयम , बडोदा य ेथील ह े थ य ुिझयम , गुवाहाटी य ेथील म ेिडकल कॉलेज
युिझयम , नवी िद ली येथील ल ेडी हिड ज कॉलेज य ुिझयम , गुंतुंर येथील म ेिडकल
कॉलेज युिझयम तस ेच म ास य ेथील ट ै ले कॉलेज युिझयम इ याद चा समाव ेश घेतो.
१६) मंिदर स ं हालय े :
ाचीन का ळापासूनच भारताची स ं कृती ही िविवधत ेने नटल ेली आह े. या सं कृतीमधील
कला व थाप य हा घटक ख ूप मह वाचा आह े. जगातील िस कलाक ृती या म ंिदरा या
व पान े भारतात िनिम या आह ेत. व तुत: सु वाती या म ंिदराना ंच सं हालयाच े पांतर
दे यात आल े होते. कारण यािठकाणी िविवध पिव व त ुंचा स ं ह क ेला जात होता .
भारताम य े उ र भारतापास ून ते दि ण भारतापय त हजारो ाचीन म ंिदरे सापडतात . या
मंिदरात ून ाचीन का ळातील म ुत कला , थाप य म ंिदररचना , देवदेवता या ं या िवषयी
भरपूर मािहती िम ळते. याचा िवकास म यय ुगीन तस ेच आध ुिनक कालख ंडात स ु ा झाल ेला
िदसून येतो. यामुळेच भारतातील काही म ंिदरांना युने कोन े 'जागितक वारसा ' हणून
घोषीत क ेला आह े. अशा कार या स ं हालयात ित पती य ेथील ी य ंकटे र
युिझयम ,िबला मंिदर य ुिझयम , भोपाळ, मदुराई य ेथील िमना ी ट पल य ुिझयम इ याद चा
समाव ेश होतो .
सं हालया या वरील कारािशवाय भारताम य े रोगिनदान व ो ोग , काच त ं ान ,
पु तके, काड , ितिकट े अशा व ैिश ्यपूण िवषया ंना वाह न घ ेणारी स ं हालय े सु ा अि त वात
आहेत. यामुळे सं हालय े लोकिश णाच े काय चांग या प तीन े करत आह ेत. याच माण े
वरील काराव न स ं हालया या वाढल े या या ची स ु ा मािहती िम ळते. डॉ.
स य काश या ं या मत े, सं हालय े ही लोकशाही ब ळकट कर यासाठी भावी
लोकिश णाच े काम करतात . यां या मत े, सं हालयाच े कार ह े िव ा या या सोयीकरीता munotes.in
Page 16
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची ओळख
16 करावेत. आज या का ळातील स ं हालय े ही ख ूप िविवध कारा म ये िवभागल ेली आह ेत
असे वरील िवव ेचनाव न िदस ून येते.
आपली गती तपासा
. व तु सं हालया ंचे िविवध कार सा ंगा
१.६ सारांश
अशा कार े लोकिश णाच े एक म ुख क हण ून व त ुसं हालयाकड े पािहल े जाते. यांचे
िविवध कार ख याअथा ने लोका ंसाठी क ेलेले िदसून येतात. व तुसं हालय च ळवळ आता
भावी च ळवळ झालेली आह े. लोकां या मनोर ंजनासाठी व भारतीय स ं कृती या िविवध
छटांचा अ यास कर यासाठी व त ुसं हालय े खूप उपयोगी पडतात . भारता या िविवध
े ातील गतीचा आढावा तस ेच भारताच े ाचीन का ळापासून ते आध ुिनक का ळापय त
िविवध े ातील योगदानाची मािहती व त ुसं हालयाम ुळेच िम ळते. हणून सं हालय े
सां कृितक ्या खूप मह वाची मानली जातात .
१.७
.१) व तुसं हालय हणज े काय ? व तुसं हालयाच े िविवध कार प करा .
.२) भारतातील व त ुसं हालय च ळवळी या इितहासावर सिव तर टीप िलहा .
.३) व तुसं हालयाची या या करा . व तुसं हालयाच े कार सा ंगा.
.४) टीपा िलहा
अ) व तुसं हालय च ळवळीचा इितहास .
ब) व तुसं हालयाच े कार .
१.८ संदभ
1. Thorat B.R., Principles of Museology, Arch aeology, Archival
&Library Science, Himalaya Pub lishing House, Mumbai -4
2. Banerjee, N. R., Museum and Cultural Heritage of India, Agam Kala
Prakashan, New Delhi, 1990.
3. Dwivedi V.P, Museums and Museology: New Horizons, Agam Kala
Prakashan, New Delhi, 1980.
4. Markham S. F., The Museums of India, The Museum Association,
London, 1936.
5. Plenderleith H. J, The Conservation of Antiquities and Works of Art:
Treatment, Repair and Restoration, Oxford University Press, New
York, 1956.
munotes.in
Page 17
व तुसं हालयशा
17 6. Sarkar, H, Museums and Protection of Monuments and Antiquities in
India, Sundeep Prakashan, New Delhi, 1981.
7. Thomson John M.A. and Others, Manual of Curatorship: A Guide to
Museum Practice, Routledge, New York, 1984.
8. Wittlin Alma, Museums : Its History and Its Tasks in Education,
Routledge and K Paul, London, 1949.
9. ा. डॉ. िनशांत श डे, व तुसं हालय े , अथव पि लक ेशन
10. कठार े अिनल , पाटील गौतम, पुरात विव ा व तुसं हालय आिण पय टन, िव ा बु स,
औरंगाबाद .
11. देव शा. भा. , पुरात विव ा
munotes.in
Page 18
18 २
अिभर काची भ ूिमका व कत ये
घटक रचना :
२.० उि ्ये
२.१ तावना
२.२ व तुसं हालयाच े वग करण
२.३ अिभर काची िक ंवा यव थापकाची भ ूिमका
२.४ अिभर काच े िश ण व म ूलभूत पा ता
२.५ अिभर का या जबाबदा या िकंवा कत ये
२.५.१ व तुसं ह करण े
२.५.२ व तुं या न दी ठ ेवणे
२.५.३ व तुंचे जतन व स ंवध न करण े.
२.५.४ व तुंचे दश न
२.५.५ नैितकता , त विन ा व एका मता
२.५.६ सहकाया बरोबरील स ंबंध
२.५.७ समाजाबरोबरच े संबंध
२.५.८ संशोधन काय
२.६ व तुसं हालया या यव थापना या काया तील शासनाची भ ूिमका
२.७ सारांश
२.९
२.१० संदभ
२.० उि ्ये
१) व तुसं हालया या वग करणाचा अ यास करण े.
२) अिभर काची पा ता जाण ून घेणे. munotes.in
Page 19
अिभर काची भ ूिमका व कत ये
19 ३) अिभर काची कत ये िकंवा जबाबदा या कोण या आह ेत ते समज ून घेणे.
४) व तुसं हालया या यव थापना या काया तील शासनाची भ ूिमका अ यासण े.
२.१ तावना
भारत वत ं झा यान ंतर व त ुसं हालयाकड े अिधक ल द े यात आल े. ािचन भारतीय
सं कृती व याचा वारसा जप या या ि कोनात ून व त ुसं हालयास अिधक मह व
दे यात आल े. यास लोकिश णाच े एक भावी मा यम मान यात आल े. यामुळे
व तुसं हालया या यो य िनय ं णासाठी यांचे वग करण कर यात आल े. या सव
व तुसं हालयाची का ळजी व िनगा घ े यासाठी िशि त अिभर काची न ेमणूक कर यात
आली . सं हालय अिभर कास िविवध जबाबदा या पार पाडा या लागतात . शासनानेसु ा
व तुसं हालया या यो य यव थापनासाठी व ेळोवेळी मह वाची पावल े उचलली आह ेत.
यामुळे आज या का ळात व त ुसं हालयाच े मह व अिधक वाढल ेले आहे असे िदसून येते.
२.२ व तुसं हालयाच े वग करण
१९४७ साली भारत वत ं झा यावर व त ुसं हालयाची जबा बदारी प ूण पणे भारतीया ंवर
आली . भारतीय स ंिवधानान ुसार व त ुसं हालय े हा िवषय रा या या अख यारीत आला .
सु वातीला थापन झाल ेली व त ुसं हालय े क सरकार या िनय ं णात व इतर स ं हालय े
रा य सरकार या अख यारीत आली . सं हालया ं या यो य िनय ं णासाठी खालील माण े
वग करण कर यात आल े.
अ) सरकारी िनय ं णाखाली असल ेली व त ुसं हालय े
१) रा ीय पात ळीवरील
२) रा य पात ळीवरील
ब) थािनक वरा य स ं थां या िनय ं णाखाली असल ेली व त ुसं हालय े
क) वाय स ं थानी चालिवल ेली व त ुसं हालय े
ड) यि गत मा लक ची व त ुसं हालय े
इ) िव ापीठा ंची व त ुसं हालय े.
पुढील पानावरील त या ार े व तुसं हालयाच े वग करण उदाहरणासिहत अिधक चा ंग या
कार े प होईल .
आपली गती तपासा
. व तुसं हालयाच े वग करण कशा कार े करतात त े सांगा.
munotes.in
Page 20
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
20 २.३ अिभर का ंची िक ंवा यव थापकाची भ ूिमका
व तुसं हालयात अिभर काची िक ंवा यव थापकाची भ ूिमका ख ूप मह वाची आह े.
कोण याही व त ुसं हालाच े यश प ूण त: आिभर का ंवर अवल ंबून असत े. व तुसं हालय
पूण त: अिभर का या ता यात असत े. ते हा व त ुसं हालयाच े यशापयश व कला मकताही
पूण त: अिभर का या यो यत ेवर आधा रत असत े. भुतकाळातील वारसा सा ंगणारी साधन े
यांची जपण ूक कर यासाठी स ं हालच े मह वाची असतात . व तुं या व पाव न व
यातील मािहती या आधार े व त ुसं हालयाची िविवध कार े वग करण करता य ेते. अशा
िविवध कार या स ं हालयाची का ळजी घेणारा हणज े अिभर क होय . व तुसं हालयाची
जबाबदारी सा ंभळणा यास अिभर क िक ंवा यव थापक अस े हटल े जात े. या श दाची
यु प ी ल ॅिटन श दापास ून झाली आह े. याचा अथ पालक िक ंवा का ळजी घ ेणारा असा
होतो. व तुसं हालया या आधा रे मानवाची कला , सं कृती, इितहास , वारसा व याच े
योगदान या ंनी माग े ठेवले या य व त ु पी प ुरा याव न समजतो . अशा व त ुंची का ळजी
घेणारा हणज े अिभर क होय .
अिभर कास व त ुसं हालयाचा यव थापक या ना यान े ही ओ ळखले जात े. या या
नेमणूक ची स ु वात युरोपम य े झाली . या व ेळस यास िविवध द ेशात िविवध नावान े
ओळखले जात होत े. इं लंडम य े यास 'िकपर ' (Keeper ) तर ा सम य े यास
'कॉनझरव ेटर' (Conservatior ) असे संबोधल े जात होत े. भारताम य े सु ा हॉइसरॉ य
लॉ ंड रपन या कारिकद त म ेजर एच .एच.कोल या ं या सव थम न ेमणुक ने
अिभर कपदाची स ु वात झाली . आधुिनक का ळात व त ुं या बदल या व पाम ुळे
अिभर काच े व पही बदल ेले िदसून येते. िविवध यव थापका या नावाम य े िभ नता
आढळत असली तरी स ं हालया या बाबतीत ती य स ंपूण सं हालयाची म ुख असत े.
संपूण सं हालयाच े भिवत य , यांचे यशापयश प ुण त: ती ी असो वा प ु ष असो , या
यि या यि म वावर , मतेवर व पा त ेवर अवल ंबून असत े. कारण स ं हालयाच े मुख
या ना यान े यास अन ेक जबाबदा या पार पाडा या लागतात . यासाठी या ंची शै िणक
पा ता , जबाबदारी ि वकार याची तयारी , शासक य कौश य , यागी व सम ंजस व ृ ी व
या े ातील क ुशलता अिधक मह वाची असत े हणूनच अिभर काला व त ुसं हालयाचा
पालनकता व 'संर ण कता ' असे हणतात . यामुळे अिभर काची भ ूिमका छोट ्या
सं हालयापास ून ते मोठ्या सं हालया या उ नती व गतीसाठी अ य ंत मह वाची आह े.
२.४ अिभर काच े िश ण व म ूलभत पा ता
व तुसं हालयाच े यश प ूण त: अिभर का या यि म वावर अवल ंबून असत े. आधुिनक
काळात व त ुसं हालयाची या ीही वाढल ेली आह े असे िदसून येते. तसेच सं हालयाच े
िविवध कारात वग करण क ेले जाते. यामुळे व तुसं हालया या यो य यव थापना या
ि कोनात ून अिभर काची भ ूिमका ख ूप मह वाची आह े. व तुसं हालया या िविवध
शाखेचे सखोल ान यासाठी लागणारी िचिक सक व ृ ी यव थापकास असायला ह वी.
कारण व त ुसं हालयाच े यशापयश ह े अिभर का या श ै िणक पा ता , याचे िश ण ,
िविवध िवषया ंतील ान , शासक य कौश य , याची कला मकता , यागी व ृ ी,
सहकाया ची भावना इ यादी म ुख गो ीवर अवल ंबून असत े. munotes.in
Page 21
अिभर काची भ ूिमका व कत ये
21 भारताच े मेजर एच . एच. कोल या ंची सव थम अिभर क पदी न ेमणूक हाईसरॉ य लॉ ंड
रपन या ंनी केली होती . परंतु नंतर या का ळात सं हालया या यो य यव थापनाक रता
िशि त अिभर काची न ेमणूक कर याची गरज भासली या अन ुषंगाने ि िटश
कालख ंडात व ेळोवेळी िविवध पावल ेही उचलली ग ेलीत. कारण याच कालख ंडात
भारताम य े िविवध िठकाणी व ेगवेग या कारची व त ुसं हालय े थापन झाली होती .
इ.स. १९०७ म ये कलक ा य ेथे झाल े या पिह या अिखल भारतीय व त ुसं हालय
प रषद ेत यव थापका ंस यो य िश ण ाव े असे सुचव यात आल े होते. परंतु काला ंतराने
यासाठी ठोस उपाययो जना क े या ग े या नाहीत . तर पु हा इ .स. १९१२ म ये झाल े या
दुस या अिखल भारतीय स ं हालय प रषद ेत हा म ु ा उपि थत कर यात आला . ांितक
व तुसं हालयातील िविवध शाख ेचे ान तस ेच सं हालयाच े यो य िनयोजन , दश न,
व तुंचे ान व यो य िश ण असणा या यंि ची न ेमणूक सं हालयात हावयास हवी अशा
सुचना या प रषद ेत कर यात आ या पर ंतु यां या अम ंलबजावणीसाठी कोण या कार या
योजना आख यात आ या नाहीत . अशीच प रि थती प ुढे काही का ळ कायम रािहली . परंतु
पुढे सर मॉ िट मर ि हलर या ं या य नाम ुळे पिह यांदा इ.स. १९४४ म ये 'इंिडयन क ूल
ऑफ िफ ड आिक योलॉ ंजी' या सं थे या मा यमात ून अिभर कास िश ण िदल े गेले.
तसेच इ.स. १९५९ पासून 'व तुसं हालयच ' या े ात पद य ु र िश णाची सोय क ेली.
यानंतर हा िवषय भारतातील काही िव ापीठा ंम ये पद य ु र पात ळीवर स ु कर यात
आला . बडोदा य ेथील महाराजा सयाजीराव िव ापीठान े इ.स. १९५२ म ये सव थम या
शाखेत कोस सु केला. यामुळे िशि त यव थापक तयार झाल े. यां या मागोमाग
कलक ा िव ापीठ , बनारस िह ंदू िव ापीठ , अिलगढ म ुि लम िव ापीठ , िबला इंि टट्यूट
ऑफ साय स ॲ ड टेकनोलॉ ंजी, िपलानी , भोपाळ येथील िबला व त ुसं हालय इ . यांनी
यव थापका या िश णाच े कोस स िविवध पात ळीवरील (पद य ु र व पदिवका ) सु केले.
भारत वत ं झा यान ंतर भारत सरकारन े िविवध स ं थाची उभारणी क ेली व अि त वा त
असल े या स ं थांना मोठ ्या माणात आिथ क हातभार लावला . ांतामधील सरकारन ेसु ा
िविवध स ं थांची उभारणी क ेली. िव ापीठा ंनीसु ा िश ण वग सु केले. ह शार
िव ा या ना व त ुसं हालयातील गत व अ यावत िश ण घ े यासाठी य ुरोप व अम े रकेस
पाठिवल े. इ.स. १९६४ म ये युने कोन े भारतातील व त ुसं हालयाचा अ यास व
ि थतीम य े सुधारणा कर यासाठी ी रावसन या ंस पाठिवल े होते.
इ.स. १९६५ म ये पिह या ंदा िद ली य ेथे व त ुसं हालयावर आ ंतररा ीय प रषद
भरिव यात आली व यास जगभरातील िस स ं हालयशा हजर होत े.
इ.स. १९७९ म ये िव ापीठ अन ुदान आयोगा या मा यमात ून िद ली य ेथील रा ीय
व तुसं हालयान े एक काय शाळा आयोिजत क ेली होती . याम य े यव थापकाच े अ यावत
िश ण स ं हालयाची बदलती भ ूिमका व श ै िणक मह व या िवषया ंवर अ िधक ल
दे याची स ुचना क ेली होती . आज िश णाच े अनेक अ यास म स ु झाल ेले आह ेत.
यामुळे यो य िश ण घ ेतले या य ंि ची न ेमणूक सं हालायम य े होत आह े. यामुळे
व तुसं हालायाची भ ूिमकाही बदलल ेली िदस ून येत आह े. ही क े आता लोकिश णाची
मुख क हण ून उदयास आल ेली आह ेत. याचे सव ेय यव थापका ंनाच ाव े लागेल. munotes.in
Page 22
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
22 अिभर का या म ूलभूत पा ता प ुढील माण े
अ) अिभर क हा कला िक ंवा िव ाना या े ातील पद य ू र असावा . िवशेषत:
पुरात विव ा , मानवव ंशशा आिण कला या िवषया ंना ाधा य द े यात याव े.
ब) यव थापकाचा व त ुंस हालयशा ाची पदवी अथवा पदिवका उपय ु ठरत े.
क) यव थापकाजव ळ शासन कौश य असण ेही आव यक आह े.
ड) व तुसं हालयाशी िनगिडत असल े या िवषया ंपैक िकमान एक िक ंवा अिधक िवषया ंचे
सखोल ान असाव े.
इ) या यित र यव थापकाला आप या िवषयास ंबंधी ेम असाव े आिण आप या
सां कृितक वारशाचा अिभमान व ेम असाव े.
अशा कार े वरील पा ता प ूण कर या या यि ला व त ुसं हालयाच े शा श ु िश ण
िदले जाते. असे िश ण घ ेतले या यव थापका ंमुळेच सं हाल याचा िव तार यो य प तीन े
होत आह े व व त ुसं हालयाचा म ूळ उ ेश हणज े लोकिश ण हा प ूण होताना िदस ून येत
आहे.
२.५ अिभर का या जबाबदा या िकंवा कत ये
व तुसं हालयाचा म ुख हण ून अिभर कास िविवध कार या जबाबदा या पार पाडा या
लागतात . सं हालयाचा पालक हण ून सं हालया या काया ची िदशा व उि े याला
िनाि त करावी लागतात . तसेच व त ुसं हालयाची या ी व उ ेश पाह न तस ेच
व तुसं हालया या काराव न अिभर कास आप या जबाबदा या पार पाडा या लागतात .
सं हालयाच े व प िजतक े लहान िततक च अिभर का या जबाबदारीची या ी ही च ंड
असत े. कारण अशा छोट ्या सं हालया या य ेक िवभागािवषयी ान असण े आव यक
आहे. यासाठी अिभर कास स ं हालया या िविवध कारची व िवभागाची मािहती तस ेच
िश ण असण े ज रीच े आहे.
अिभर काची भ ूिमका ही पा लक वाची असावी . डॉ. बनज ा ंनी यव थापका या
जबाबदा या आप या प ु तकात नम ूद के या आह ेत या प ुढील माण े.
१) व तुसं हालयासाठी कलाव त ु िमळिवणे.
२) यांची न दी करण े.
३) या साठव ून ठेवणे अथवा दश नात ठ ेवणे.
४) कलाव त ुंचे संवध न करण े.
५) कलाव त ुंचा अ व याथ लाव यासाठी या ंचा अ यास आिण स ंशोधन करण े.
६) संशोधनाचा अहवाल तस ेच सं हालयािवषयी मािहती प ु तके, माग दश क पु तके,
छायािच े इ यादी सािह य लोका ं या मािहतीसाठी िस करण े. munotes.in
Page 23
अिभर काची भ ूिमका व कत ये
23 ७) व तुसं हालयातील सव कलाव त ुंची तािलका हणज े यादीप ु तक िस करणे,
जेणेक न स ंशोधकाना या ंचा लाभ घ ेता येईल.
८) कोण याही धो यापास ून कलाव त ूंची हानी न होईल आिण या स ुरि त राहतील
यांची का ळजी घेणे.
९) सं हालया या े कांना यातील दश न िवषयक माग दश न करण े.
१०) सं हालया या शासनाचा भार सा ंभाळणे.
११) िविवध तह या दश नातून लोकिश ण द ेणे.
अिभर काची भ ूिमका पालकासारखी हणज े सांभाळकता असावी . पालक या माण े
आप या पा याबाबत जाग ृत असतो याच माण े अिभर कान े व त ूं या स ंवध नासंबंधी
जाग क असाव े. अती स ंग व मोहाच े ण टा ळ यासाठी तो कडक व त विन हवा व
सं हालयात अतीद ता यायला हवी . अिभर क हा सव समाव ेशक व ृ ीचा असण े
आव यक आह े. युिझयमचा सवा िगण िवकास अिभर कावर अवल ंबून असतो याला
आप या जबाबदारीची जाणीव हवी . याला न ेमले या व त ुसं हालया या कारान ुसार
व तुसं हालयाचा उ ेश व या ी ठरवावी व आप या जबाबदा या पार पाडा यात . या या
जबाबदा या पुढील माण े.
१) व तुसं ह करण े.
२) व तुं या न दी ठ ेवणे.
३) व तूंचे जतन व स ंवध न करण े.
४) व तूंचे दश न
५) नैितकता , त विन ा , व एका मता
६) सहकाया बरोबरील स ंबंध
७) समाजाबरोबच े संबंध
८) संशोधन काय
२.५.१ व तुसं ह करण े :
अिभर कान े आप या व त ुसं हालयाची या ी आिण उि ल ात ठ ेऊन स ं हालयासाठी
व तू िमळव या पाहीज े. अिभर काच े व त ुसं ह करण े हे अ य ंत मह वाच े काम मानल े
जाते. भारताम य े ािचन कलाव त ूंचा खिजना आह े असे मानल े जाते. अशाव ेळी तारत य
बुि ने व त ुंचा स ं ह करण े ही अिभर काची ख ूप मह वाची जबाबदारी असत े. या व त ु
पुराणव त ु अस यान े लवकर न हो याची श यता असत े. यामुळे व तुची िनवड करताना
काळजी घ ेणे गरज ेचे असत े. व तुं या स ं हाबाबत िनि त धोरण आख ून व रत िनण य
यावा कारण व त ु जमिव याकरीता अिभर काच े अंदाज आिण िनण य हे अ य ंत मह वप ूण munotes.in
Page 24
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
24 ठरतात . व तुंचे शा तपण िटकव ून याचा भावी िपढ ्यांकडे वारसा स ुपूद कर याची
जबाबदारी ही याचीच आह े. अिभर का या कौश यावर ह े अवल ंबून असत े. सं ह
कर या साठी आणल े या व त ु अिधक ृतपणे आणल े या असा यात . व तू गोळा करीत
असताना िवल ंब होता कामा नय े. व तू भेट हण ून िमळाले या असोत अथवा कज हणून
िकंवा व त ुंची खर ेदी केलेली अस ेल अिभर कान े व त ु खा ीप ूव क यो य आह ेत िक नाही
याची पारख क न घ ेऊन च ुक चा स ं ह, सं हालया या या ीबाह ेरील, व तु टाका यात .
सं हालया या ि कोनात ून मह वा या व कला मक व त ुंचाच स ं ह करावा . केवळ व तू
मोफत िम ळतात हण ून व त ुसं हासाठी घ ेऊ नय े. तसेच व त ुचे मह व ओ ळखून कमी
मह वा या व त ूंना शेवटी म द ेणे गरजेचे असत े. यि गत स ं ह न करता स ं हालयाच े
िहत ल ात घ ेऊन काम कराव े लागत े. कोण याही व त ूचा सं ह करताना लोका ं या आवडी
िनवडीचा िवचार करावा .
सं हालयात जमा क ेले या व त ुब लची मािहती शासनाला द ेणे गरज ेचे असत े कारण सव
अिभर का ंवर काय ाच े बंधन असत े. व तुं या हात ळणीसंबंधीचे व तूं या मालक स ंबंधीचे
अथवा कलाव त ूं या अदलाबदला स ंबंधीचे िनयम याला प ूण पणे ठाऊक असाव ेत. येक
छोट्या मोठ ्या व त ुंचे कागदप तयार करण े हे अ य ंत ज रीच े असत े. हणज ेच
व तुसं हालयाची सव कायद ेशीर जबाबदारी यां यावर असत े. येक व त ूंचे सिव तर
कागदप तयार करण े हे पुिढल गो साठी अ य ंत गरज ेचे आहे.
१) व तुं या स ं हाचे भावी यव थापन तस ेच टोर ेज सुरि तता , ऑिडट ग आिण िवमा
उतरिव यासाठी .
२) व तूंची या ी आिण मया दा ल ात घ ेऊन व त ूिवषयक धोर ण ठरिव यासाठी .
३) व तूवर संशोधन घ े यासा ठी व या ं या िस ीसाठी .
अशातह ने यव थापकान े व त ुसं हिवषयक धोरण ह े माग दश क त वान ुसाराच असावयास
हवे कारण व त ुसं हाबाबतची स ंपूण जबाबदारी अिभर काची असत े.
२.५.२ व तुं या न दी ठ ेवणे (Documenta tion)
व तुसं हालयात िविवध मा यमात ून व त ु आण यान ंतर व त ुसं हालयात असल े या
येक व त ूंची न दणी करण े हे अिभर काची द ुस या मांकाची मह वाची जबाबदारी
आहे. याला व त ूंचे कार क न या ंची न द वही िक ंवा रिज टरम य े करावी लागत े. याचा
फायदा व त ुसं हालय यो य तह ने चालव यासाठी तर होतोच पर ंतु याचबरोबर सरकारी
तपासणी या (ऑिडिटंग) वेळेस सु ा होतो . कारण व त ुसं हालयातील सव व त ूंना तो
जबाबदार असतो हण ून यास सव सं हालयातील अिभर का ंना काय ाच े बंधन असत े.
व तुसं हालया त व त ूची न द करण े, व तूची मालक िक ंवा अदलाबदल यास ंबंधीची सव
मािहती व कायद े अिभर कास ात असण े आव यक आह े. सं हालयातील व त ूंचा
मालक ह क , व तुंची देवघेव व य ेक लहान सहान व त ुंची न द घ ेणे अ य ंत मह वाच े
असत े हणून यास न दवही ठ ेवावीच लागत े. या न दवहीत व त ुंिवषयी सिव तर मािहती
िलिहल ेली असावी अ यथा ग ध ळ िनमा ण होऊ शकतो . व तुंची न दी करताना स ु ा munotes.in
Page 25
अिभर काची भ ूिमका व कत ये
25 काळजी यावी लागत े. एकाच कार या व त ुंची दोनव ेळा न द होऊ नय े यासाठी
अिभर कास खबरदारी यावी लागत े. या न दीचा वापर व त ुसं हाचे भावी यव थापन ,
टोरेज, सुरि तता , ऑिडिटंग आिण िवमा उतरिव यासाठी तस ेच व त ूंची या ी व
व तूंना संशोधन कर यासाठी ाम ु यान े घेतो. सं हालयातील हजारो व त ुंची रोज गणती
करणे श य नाही हण ून सु वातीस व त ुं या स ं हानंतर व त ूंची न द व हीम य े केली जात े.
जेणेक न त े सं हालया या ि कोनात ून उपयोगाच े ठरते.
यव थापक आपल े सं हालय सतत वाढव याचा य न क रत असतो . परंतु
व तुसं हालया या या ीन ुसार स ं हालयातील सव कला मक व त ूं या न दव ाम य े
सु यवि थत न दी असण े मह वा चे आहे. हे काम अिभर काला अ य ंत जबाबदारीन े पार
पाडाव े लागत े. याचा वापर अ यासक स ंशोधनासाठी मोठ ्या माणात करतात . शीला टोन
यां या मत े, '' काशन व व त ुंचे यो य सादरीकरण ह े व त ूंचे दश न व श ै िणक काया चे
मू य हे पूण त: व तूं या यो य न दणीकरणाशी स ंबंधीत असतात .
२.५.३ व तुंचे जतन व स ंवध न करण े (Preservation ):
व तुसं हालयात व त ुंचा स ं ह व न दी झा यान ंतर या सव व त ूंची का ळजी, जतन व
संवध न करण े ही अिभर काची मह वाची जबाबदारी आह े. अिभर क िक ंवा यव थापक हा
सं हालयाचा सव सवा असतो . यामुळे सं हलायाची सव तह ची स ुरि तता राख याची
जबाबदारी यालाच पार पाडावी लागत े. ािचन भारतीय स ं कृती व ितचा कला मक
व पातील वारशा ंचा जतन कर याच े काम यव थापकाच े असत े. सं हालयात कलाव त ू
आ यान ंतर या ंची न द क े यानंतर स ं हालयात या ंची यो य यव था लाव याप ूव या
व तूंवर िविवध कार या ि या क न या ंचे यो य प तीन े जतन कर याची जबाबदारी
अिभर कावर असत े. यासाठी तो िविवध शाख ेतील त य ंि ची मदत घ ेऊ शकतो .
व तूमधील कापडाच े आिण इतर नाशव ंत व त ूंचे सव नमुने हवाब ंद पेट्यांम ये ठेवले जाते.
या सव व त ूंचे िनयिमत िनरी ण करण े व व त ुंची का ळजी घ ेणे हे यव थापकाच े काम
आहे. काही व ेळा एकाच तह या व त ुचे एकाप े ा अिधक नम ूने असतात अस े अित र
नमुने कुलुपबंद ठेवावेत. स ि य कार या व त ुंची झीज अिधक झपाट ्याने होत अस यान े
यांची अ य ंत का ळजीपूव क यव था लावण े अ य ंत गरज ेचे असत े. िवशेषत: जीवा म ,
कापडी व े आिण इतर नाशव ंत व त ु हवाब ंद अव थ ेत ठेवा या लागतात . सं हालयातील
व तुंना जर हानी पोहचली अस ेल तर अशा व त ुं या सिव तर न दी ठ ेवणे अ य ंत
आव यक असत े. आपल े सं हालय अ यावत ठ ेवणे हे काम अिभर काच ेच आह े.
अिभर काची भ ूिमका ही पालक वाची असावी . या माण े पालक आप या पा याब ल
जागृत असतो . याच माण े अिभर काचीही भ ूिमका पालक वाची हणज ेच व त ुं या
सांभाळक या ची असावी . अिभर कान े या व त ुं या िनग ेसंबंधी, सवंध नासंबंधी काम कराव े
लागत े. व तुसं हालयात काम करत असताना अन ेक मोहाच े ण िनमा ण होतात . कारण
भारतीय व त ू या अ य ंत मौ यवान असतात . यामुळे अशा व त ूंची चोरी हो याचा , त करी
हो याचा स ंभव असतो . कारण अशा व त ुंची आ ंतररा ीय बाजारप ेठेत भरप ूर मागणी
असत े व या व त ूंची िक ंमत ख ूप असत े. यामुळे अिभर क हा कडक , त विन व कठोर
िश तीचा हवा तस ेच व त ुंचे संवध न व जतन कर यासाठी आ ंतररा ीय दजा ची संर ण
यव था अिभर कान े िवकिसत करायला हवी . अिभर कान े सतत खबरदार रािहल े munotes.in
Page 26
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
26 पािहज े. बनावट व त ूंपासून सतत सावध व द ूर रािहल े पािहज े. यासाठी िविवध त ा ंचा
समाव ेश असल ेली ''कला सिमती '' नेम यात आली आह े. यात अन ेक आट ए सपट
असतात . ते बनावट व त ू व खरी व त ू ओळखतात तस ेच ते येक अम ू य व द ुिम ळ
व तुब ल सतत द असतात . यामुळे अिभर कान े सतत आप या व त ूंची का ळजी
घेऊन व ेळोवेळी तपासणी क ेली पािहज े. यामुळे अिभर कास चोरी , त करी , आग इ यादी
धो यापास ून आप या स ं हालयाची का ळजी यावी लागत े.
सं हालयातील व त ूंना जर हानी पोहचली अस ेल तर अशा व त ुं या सिव त र न द ठ ेवणे
अ यंत आव यक असत े. िशवाय या व त ू या हानीच े कारण व ती हानी द ूर कर या साठी
केले या उपाययोजना ही न दवहीत िलह न ठ ेवणे आव यक असत े. अशा कार े सं हालयात
अिभर काची भ ूिमका स ंवध ना या ि कोनात ून खूप मह वाची आह े. आपल े सं हालय
या दजा चे असेल या माण े रा ीय अथवा आ ंतररा ीय दजा चे मापद ंड असा दजा
कायम राखण े ही जबाबदारी अिभर काची आह े. व तुचे संवध न कर या या िविवध रा ीय
व आ ंतररा ीय प तीचा अ यास क न या ंचा उपयोग क न तस ेच वत : या
अनुभवात ून व त ुंची का ळजी घे याची प ती िवकिसत करण े ा म ुख जबाबदा या यांस
पार पाडा या लागतात .
२.५.४ व तुंचे दश न (Exhibition )
व तुचा स ं ह व न दी क े यानंतर िविवध कला मक व त ूंचे दश न करण े ही म ूख
जबाबदारी अिभर कास पार पाडावी लागत े. कारण स ं हालयातील कलाक ृतीच केवळ
जतन क न ठ ेवणे हा स ं हालयाचा उ ेश नसतो तर व त ूं या मा यमात ून भारतीय कला ,
थाप य , ािचन वारसा , यांचा वापर लोकिश णासाठी या व त ूंचे दश न करण े हा म ुख
उ ेश सं हालयाचा असतो . या व त ू आपाप या स ं कृतीचे िनदश क असतात . यांचे जर
दश न यो य कार े होऊ शकत नस ेल तर 'सं हालय े ही िश ण द ेणारी स ं था' असा उ ेश
िनरथ क ठरतो . हणूनच व त ूंचे यो य र या दश न करण े हे सं हालयाच े मह वाच े उि
आहे आिण ती प ूण कर याची जबाबदारी अिभर काची आह े.
व तुसं हालयाच े पारंपा रक व प बदल ून आता ती ान द े या या स ं था हण ून
नावा पास आ या आ हेत. यामुळेच व त ुं या दश ना ार े लोकिश ण अशा व पाची
भूिमका व त ुसं हालया ंना बजावावी लागत े. ही भ ूिमका बजाव याची जबाबदारी
अिभर कास पार पाडावी लागत े. ही जबाबदारी यवि थत पार पाड यामागील कारण
हणज े कलाव त ूंचे यो य दश न सं हालयाती ल दालनात लावण े आव यक आह े. यासाठी
अिभर का या अ ंगी व त ूंचे यो य दश न कर यािवषयीच े कौश य असाव े लागत े. व तुंचे
दश न कर यामागील या या क पना अ य ंत सा या व स ु प अस या पाहीज ेत.
अमे रकन य ुिझयम स ंघटनेने आप या स ं हालय शा िवषयक माग दश क त वाम य े नमूद
केले आहे िक, ''सं हालयातील व त ुंचे दश न हे अ य ंत सु प आिण यो य रतीन े कराव े,
दश नाखालील या ंचा हेतू शु आिण स ु प असावा िशवाय या दश नातून युिझयमच े
उि ही सा य झाल े पािहज े.'' िशवाय दश न कौश य हे अिभर का या यशाच े ोतक
आहे. अशा व त ुं या दश ना या मा यमात ून लोकिश ण अ यासका ंसाठी स ंशोधना या
संधी उपल ध होतात . दश ना या मा यमात ून कोण याही राजिकय , सामािजक अथवा munotes.in
Page 27
अिभर काची भ ूिमका व कत ये
27 आिथ क गटा ंचे िकंवा या ं या िवचारसरणीच े होत नस याची खबरदारी अिभ र कान े घेतली
पािहज े. यामुळे कोठे काय िस करायच े वा दिश त करायच े याचे भान यव थापकान े
ठेवायला हव े. िनि त आिण समतोल साधणार े दश न जनत ेला फाय ाच े ठरत े. अशा
दश नामूळे लोकिश णा या ह ेतू सा य होतो .
सं हालयातील कलाव त ूंचे दालनात सादरीकरण करत असताना अिभर कान े
दालनाम य े व त ुंची गद होणार नाही याची का ळजी घ ेणे गरज ेचे आह े. कारण याम ुळे
दश न बघावयास य ेणा या े कांना व त ुंचे मह व समजत नाही . तसेच या व त ु
दश नात ठ ेवाय या आह े व या ंनी यो य त े लेबल व मािहतीप क े लावण े आव यक आह े.
िच े, नकाश े, यां या वापराबरोबर ( क ा य साधन े, वॉक टॉ क , िट ही या ं या साहा यान े
दश न अिधक आकष क करता य ेते.
व तुंचे दश न अिभर क दोन कार े क शकतो . १) कामय व पी दश न २) ता पुरते
दश न. दो ही कारच े दश न भरिवताना अिभर कास काही गो ची का ळजी यावी
लागत े. ती पुिढल माण े.
१) व तुं या खाली यो य त े लेबल व आव यक ती माहीती ावी .
२) िविवध व त ुंचे गट बनव ून या ंचे दश न करण े.
३) जनतेला व त ु जवळून व प पण े पाहता य ेतील याची का ळजी घेणे.
४) येक व त ूची मािहती जनत ेला पुरिवणे.
५) कलाव त ूचे दश न कला मक ि कोनात ून उभाराव े.
६) येक व त ूंना िवचारप ूव क िशष क देणे.
अशा कार े व तूंचे यो य तह ने दश न भरिवण े ही अिभर काची जबाबदारी आह े. यामूळे
' दश ना ार े लोकिश ण ' ही भूिमका व त ूसं हालय े िशि त अिभर काम ुळे पार पाडत
आहेत.
२.५.५ नैितकता , त विन ा व एका मता (Ethics and Integrity ):
व तुसं हालयात अिभर कान े नैितकता जपण े ही या ंची ख ूप मह वाची जबाबदारी आह े.
याला आप या जबाबदारीची जाणीव असली पािहज े व व त ुसं हालयातील का म पाहताना
यांनी आपली न ैितकता , त विन ा व एका मता जपली पािहज े. नैितक म ु यांना अिधक
मह व द ेऊन स ं हालया या यव थापनान े ठरव ून िदल े या िनयमान ुसार व
काय प तीन ुसार स ं हालयाच े कामकाज चालवाव े लागत े. आप या स ं हालयाची या ी
आिण उि े ल ात ठ ेवनूच सं हालयासाठी यो य व त ु िमळव या पािहज ेत. जरी तो ह शार
व ानी असला तरी सव च िवभागाम य े तो िवण अस ेल अस े नाही याम ुळे यांनी
वेळोवेळी त ांचा स ला घ ेणे िहंतकारक असत े ाची जाणीव याला असावी .
अिभर कान े सं हालयाचा म ुख या ना याने संपूण सं हालयाची जबाबदारी यवि थतपण े
पार पाडावी . यांस कोण याही मा यमात ून जबाबदारी टा ळता येत नाही . तो सव समाव ेशक munotes.in
Page 28
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
28 वृ ीचाही असण े आव यक असत े. कारण आपली जबाबदारी पार पाडताना याचा हरघडी
िविवध तह या वभावा या लोका ंशी संबंध येतो. ा सवा शी याला यो य तह ने संपक ही
ठेवता आला पािहज े. कारण स ं हालयात िविवध धमा चे, जातीच े, समुदायाच े लोक य ेत
असतात अशाव ेळी कोण याही कारच े पूव ह मनात न ठ ेवता यान े सवा शी चा ंगला स ंबंध
थािपत क ेला पािहज े. व तुंची खर ेदी व िव करताना याने कोण याही कार े गैर
मागा चा अवल ंब केला नाही पािहज े. तसेच कोण याही व पा या अन ैितक स ंबंधाम य े
याने अडक ू नये कारण स ं हालयाचा म ुख या ना यान े यान े याची ितमा अगदी व छ
ठेवायला हवी , ही याची न ैितक जबाबदारी आह े.
व तुसं हालया चा फायदा क न द े यासाठी तस ेच नुकसान टा ळ यासाठी यान े मेहनत
घेतली पािहज े. एखा ा यि ला आप याजव ळील कला मक व त ु िवकायची अस ेल तर
ितची यो य िक ंमत ठरवण े, ितची द ुिम ळता आिण मह व तपास ून पाहण े आव यक असत े.
तसेच यास ंबंिधत सव मािहती व त ूिव े या यि स िदली पािहज े. व तु िवकत घ ेताना
याने िव े यांची कधाही िदशाभ ूल क नय े. व तुची िव सिनयता पारख ून व त ुंची खर ेदी
करणे व यास ंबंधीचे यो य िनण य घेणे तसेच सं हालयाच े कोणत ेही नुकसान होणार नाही
याची का ळजी घेणे ही अिभर काची जबाबदारी आह े. याच कार े अिभर कान े भारताची
एकता , अखंडता व एका मता जप यासाठी य न क ेले पािहज े. सं हालयातील
शासनाम य े सु ा मीच सव आह े अशा भ ूिमकेचा याग क न एका म शासन यव थ ेचा
पुर कार क ेला पािहज े. याने आप या सहकाया म ये सहकाया ची, नैितकतेची व
एका मत ेची भावना िनमा ण केली पािहज े व वत :सु ा चा र यस ंप न राह न एक आदश
यि हण ून समाजात वावरण े ही अिभर काची जबाबदारी आह े.
२.५.६ सहका या ंबरोबरील स ंबंध (Relationship with colleagues )
व तूसं हालयाच े यशापयश ह े संपूण त: अिभर का वर अवल ंबून असत े. याने आप या
सहकाया बरोबर चा ंगले संबंध ि थिपत क ेले पाहीज े. कारण व त ुसं हालयाची या ी व
आवाका मोठा अस यान े या िठकाणी अन ेकजण िविवध व पाची काम े करत असतात .
अशाव ेळी कोण याही सहकाया स वत :चा मी पणा िक ंवा गव दाखवला नाही पािहज े.
याउलट स ं हालयातील कम चा याम ये खेळीमेळीचे आिण एको याच े वातावरण िनमा ण
कर याची जबाबदारी अिभर काची आह े. याने यां याबरोबर सौहादा ने वागल े पािहज े.
यां याबरोबर चा ंगले संबंध ठेवून या ंचा िव ास स ंपादन करण े व त ुसं हालया या
ीकोनात ून खूप मह वाच े असत े. सहकाया बरोबर या ंने कोण याही कारचा द ुजाभाव
िकंवा गटबाजी क नय े तसेच सव च वगा या िक ंवा तरा या कम चाया बरोबर चा ंगले वत न
ठेवले पािहज े. कम चाया म ये काही तणाव िक ंवा स ंघष िनमा ण झा यास िन : वाथ पण े
तणावा ची कारण े जाण ून घेऊन सलो याच े वातावरण िनमा ण केले पाहीज े. सहकाया शी
ेमाने व सहकाया ने वाग याबरोबरच आप या वरी अिधका याबरोबरस ु ा यान े चांगले
संबंध थािपत क ेले पािहज े. यावसाियक स ंघष टाळता आल े पािहज ेत व व र ा ंचा
िव ास स ंपादन क ेला पािहज े. सं हालयातील सहका ंया बरोबर चा ंगले संबंध थािपत
करताना या ंना या ं या कामाब ल आदर िनमा ण केला पािहज े तसेच तो कोण याही
मागा ने अनैितक कारात ग ुंतणार नाही याची का ळजी घेतली पािहज े, सं हालया ंतग त संघष
बाहेर येऊ न द े याचीस ु ा जबा बदारी अिभर कास पार पाडावी लागत े. सं हालया या munotes.in
Page 29
अिभर काची भ ूिमका व कत ये
29 े ा यि र यान े इतर स ं हालयातील कम चाया सोबत स ु ा चा ंगले सौहादा चे संबंध
िनमा ण क ेले पािहज े. आप या सम यावसाियका ंशी आिण इतर स ं हालया या
अिभर का ंशी सु ा चा ंगले संबंध थािपत केले पािहज ेत.
अशा कार े सं हालया या िवकास काया या े ात कोण याही कारच े अडथ ळे िनमा ण
होणार नाहीत व स ं हालयातील वातावरण चा ंगले राखण े ही अिभर काची जबाबदारी आह े.
कारण श ेवटी व त ुसं हालयाचा म ूळ हेतू हणज े लोकिश ण हा अिभर क व या ंचे इतर
सहकारी या ं या स ंबंधावर अवल ंबून असत े. सं हालयाच े उि प ूण कर याच े यश ह े
सव वी अिभर क आिण स ं हालयातील याच े इतर सहकारी या ंचे सांिघक काय असत े. ही
सांिघकता िटकव ून ठेव याची जबाबदारी अिभर का ंची असत े.
२.५.७ समाजाबरोबर चे संबंध (Relationsh ip with the Public ):
व तुसं हालय े ही लोकिश णाच े भावी मा यम ं मानली जातात . व तुसं हालयात ून
ािचन कला , सं कृती, थाप य व वारसा ंचे जतन लोका ंसाठी क ेले जात े. यामुळे
सां कृितक वारसा कला मक व त ुं या मा यमात ून एका िपढीकड ून दुस या िपढीकड े िदला
जातो. यामुळे समाजा या िवकासाची िदशा िनि त करता य ेते. सं हालयाचा म ुख या
ना यान े अिभर का ंस समाजातील य ेक यि बरोबर चा ंगले संबंध थािपत क ेले
पािहज े. कारण या ंची स ं हालय े ही लोका ंसाठीच असतात . समाजात िविवध कारची ,
समुदायाची , वंशाची, जातीची , धमा ची, जमातीची , भाषेची लोक राहत असतात . या या
िव मनाम य े कोण याही कारचा द ुजाभाव न ठ ेवता या ंनी मदत क ेली पािहज े कारण
समाजाच े व अिभर काच े नाते हे कधीही न त ूटणारे असत े. यामुळे यांची जबाबदारी ख ूप
मह वाची आह े हणूनच अिभर का स व त ुसं हालय व समाज या दोन स ं थातील द ुवा
मानला जातो .
समाजा या आवडीिनवडी , गरजा, िठकाण ल ात घ ेऊन अिभर कास स ं हालयाची
उभारणी करावी लागत े. यामुळे समाजा या िविवध अ ंगाचा सखोलपण े अ यास
अिभर कास करावा लागतो . यास आप या स ं हालयाम य े अिधकािधक समाजिभम ूख
काय माच े आयोजन कराव े, बैठका आयोिजत करा यात , चचा स आयोिजत क न
यां या श ंकेचे िनरसन कराव े. सं हालया या िविवध शाख ेचा अ यास कर यासाठी जनत ेस
ो सािहत कराव े तसेच या ं याम य े लोकशाही सामािजक सौहाद व जातीय सलोखा
िनमा ण कराव े अशा अन ेक कार या जबाबदा या अिभर कास पार पाडा या लागतात .
समाजाचा एक घटक हण ून अिभर कास वत :चे सु ा चा र य व छ व िनभ य ठेवायला
हवे. कारण या ंचेच अन ुकरण प ूण समाज क रत असतो . यामुळे याने समाजातील
कोण याही यि ची िदशाभ ूल क नय े व सं हालयात ख ेळीमेळीचे वातावरण िनमा ण
करावे. ब याच वेळेस लोक अिभर का या चा र याव न आप या जव ळील दुिम ळ
कला मक व त ु सं हालयास भ ेट हण ून देतात.
यामुळे या यि ऐितहािसक िक ंवा कला मक व त ूंची िव िक ंवा देणगी द ेऊ शकतील
अशा य बरोबर याने चांगले संबंध ठेवायला पािहज े. याने खु या िललावा या धोरणाचा
अवल ंब क न जनत ेची कोण याही कार े िदशाभ ूल न करता प ूण ामािणक मािहती munotes.in
Page 30
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
30 जनतेपय त पोहोचवली पािहज े. जनतेचा िव ास या ंने संपादन क ेला पािहज े याम ुळे अनेक
सामािजक स ंबंध, संघटना व ी मंत यि स ं हालया या िवकासासाठी द ेणगी अथवा मदत
देतात ह े सव वी अिभर का या यि म वावर अवल ंबून असत े. याने आपल े संबंध
व तुसं हालया या बाह ेरसु ा लोका ंशी चा ंग या कार े ठेवावेत कारण याचा य वा
अ य स ंबंध सं हालयाशी अस तो. समाजा या िश णाकड े यान े अिधक ल प ुरिवले
पािहज े. कारण अिशि त लोका ंना िशि त कर याच े मा यम हण ून व त ुसं हालयाकड े
पािहल े जाते. यामुळे आज या का ळात अिभर काची भ ूिमका ख ूप मह वाची आह े. हणूनच
यांची भूिमका ही बदलती आ हान े पेलणा या िश कां माण े असावी .
अशा कार े अिभर कास समाजाबरोबर ख ूप चांगले संबंध थािपत कराव े लागतात .
कारण लोका ंसाठीच तर ख या अथा ने व त ुसं हालय े असतात . यांनी पु हा प ु हा
सं हालयात याव े यासाठी या ं या ीन े अिभर कास व त ूंचे दश न कराव े लागतात.
यावेळी लोक स ं हालयात य ेऊ शकत नाहीत . यावेळी अिभर क िफर या
व तुसं हालया या मा यमात ून लोका ंपय त पोहोचतात . हणूनच अिभर काची ही
जबाबदारी ख ूप मह वाची आह े.
२.५.८ संशोधन काय (Research Work):
व तुसं हालयात अिभर कास िविवध जबाबदा या पार पाडत असताना स ंशोधनाच े काय
सु ा कराव े लागत े. व तुसं हालयातील व त ुंचा अ वयाथ लावण े व या ंचा सखोल
अ यास क न सामा य लोका ंना समज ेल अशा व पात मािहती प ुरिवणे ही या ंची म ुख
जबाबदारी आह े. यासाठी तो ख या अथा ने संशोधक असला पािहज े. व तुं या
दश नाबरोबर या व त ूं या अ वयाथ लावण े हे सं हलायाच े मू य उि असत े. यामुळे
व तूंची ऐितहािसक मािहती लोका ंना समज यास मदत होत े यासाठी स ंशोधनव ृ ी
अिभर कान े िवकिसत करायला हवी . यश वी अिभर क हा स ंशोधना या मा यमात ून
सं हालय िवकिस त करीत असतो . सं हालयातील िविवध व त ू यां या स ंशोधनाची म ुख
साधन े असतात . यामुळे सं हालयातील व त ुंचा आप या स ंशोधन कामात जा तीत
जा त उपयोग क न घ े यासाठी अिभर क य नशील असतो . यासाठी आध ुिनक
सं हालयाच े एक उ म श ै िणक क ठर यासा ठी एक आदश ंथालयही स ं हालयात
िनमा ण केले पािहज े.
व तूं या उ म दश नासाठी व स ं हालया या िवकासा या ि कोनात ून यान े सतत
संशोधन करायला पािहज े. संशोधनासाठी आव यक असणा या सव समाव ेशक ंथालयाची
उभारणी क न अिधकािधक स ंशोधन यान े केले पािहजे. तसेच े कां या उपयोगासाठी
वाचनालयाची यव था करण े ही स ु ा अिभर काची जबाबदारी आह े. अिभर कान े
केले या स ंशोधनाचा उपयोग सामा यजना ंना झाला पािहज े. याचे िविवध े ातील
शोधिनब ंध, सामा य लोका ंना समज यासाठी सा या भाष ेत यान े कािशत केले पािहज े.
तसेच यान े या या स ंशोधनकाया ची न द ठ ेवली पािहज े. सं हालयाचा वािष क अहवाल ,
सं हालयािवषयी मािहतीप क े, माग दश क प ु तके, कला मक व त ूंब लची मािहती ,
दश नािवषयीची मािहती इ याद च े काशन िन यन ेमाने केले पािहज े. सं हालया बा बतीची
मािहती व इतर यास ंबंधीची छोटी प ु तके िव साठी उपल ध कराव े व शा ळा, कॉलेजेसनां munotes.in
Page 31
अिभर काची भ ूिमका व कत ये
31 हे सािह य सवलती या दरान े उपल ध क न ाव े िक ज ेणेक न ही प ु तके वाचून िव ाथ
सं हालयास भ ेट देतील. अशी मािहतीप क े अिभर कान े संशोधन क न तयार क ेले
पािहज े. आधुिनक स ं हालयातील अिभर क स ंशोधनाच े काय मोठ्या जोमान े करत आह ेत.
अशा कार े अिभर कास व त ुसं हालयाम य े काम करत असताना वरील जबाबदा या पार
पाडा या लागतात . या जबाबदा या पार पाड यासाठी यास स ं हालयाच े व या या िविवध
शाखेचा अ यास शा श ु प तीन े घेऊन िश ण याव े लागत े . कारण या जबाबदा या
पार पाड यान ंतरच व त ुसं हालयाची उि े अिभर क यो य तह ने पार पाड ू शकतो व
लोकिश णाची च ळवळ यो य तह ने राबव ू शकतो . सं हालयाच े व प िजतक े लहान
िततक च यव थापका या जबाबदारीची या ीही च ंड असत े. कारण अशा छोट ्या
सं हालया या य ेक िवभागिवषयी ान असण े आव यक आह े. अिभर कान े जर वरील
जबाबदा या यो य प तीन े पार पाड या तर व त ुसं हालयाचा िवकास होतो व
लोकिश णाची च ळवळ यश वी होत े.
आपली गती तपासा
. अिभर का या जबाबदा या सांगा.
२.६ व तुसं हालया या यव थापना या काया तील शासनाची भ ूिमका
व तुसं हालया या यो य यव थापनासाठी या माण े अिभर काची भ ूिमका मह वाची
असत े. याचे िनयोजन कौश य , यव थापक य कौश य याच े िवषयातील सखोल ान ,
सं हालया या िविवध शाखा ंचा मािहती इ . याच माण े शासनाची भ ूिमकास ु ा ख ूप
मह वाची असत े. सं हालयाचा लोकर ंजन आिण लोकिश ण ह े हेतू शासना या मा यमात ून
राबिवता य ेतात. सं हालय े िनमा ण करण े व यान ंतर ती सा ंभाळणे ही अ य ंत खच क बाब
आज या का ळाम ये झाल ेली आह े. यामुळे शासना या यो य सहभागािशवाय ह े श य
नाही. भारतात ब याच वेळेस िनिध या कमतरत ेमुळे व शासना या द ुल तेमुळे बरीच
व तुसं हालय े बंद पडल ेली िदस ून येतात.
व तुसं हालया या चा ंग या यव थापनासाठी शासनान े यो य य ंि ची न ेमणूक अिभर क
हणून करायला हवी . याची श ै िणक पा ता , िश ण , अनुभव, संशोधन , आवड व
सं हालया या िविवध शाख ेचे ान पाह नच शासनान े यांची नेमणूक करायला पािहज े.
अयो य य ंि ची न ेमणूक जर या जाग ेसाठी क ेली तर स ं हालयाची जबाबदारी ती यि
यवि थतपण े पार पाड ू शकणार नाही व स ं हालयाचा िवकास होऊ शकणार नाही .
भारतान े सु वातीपास ूनच यािवषयी व ेळोवेळी यो य पावल े उचलली नाहीत . ब याच वेळेस
यो य पा ता , िश ण , सं हालयाच े ान न पाहता या ंची नेमणूक अिभर क या पदावर
के यामुळे तसेच या ंना वेतनसु ा यो य न िद यामुळे अिभर का ंनी आप या जबाबदा या
यो यप तीन े बजावल े या नाहीत अस े िदसून येते. अिभर काबरोबर इतर कम चाया चीसु ा
नेमणुक क हा क हा अशाच कार े केली जात े. यामुळे अिभर कास स ं हालयाच े मूळ
उि सा य करता य ेत नाही , सं हालयाचा िव कास होत नाही व अशा कम चाया या
मदतीन े अिभर कास स ं हालयाच े यव थापन बघाव े लागत े. यामुळे शासनान े
सं हालयातील कम चाया ची िनवड करताना यो य ती का ळजी घेतली पािहज े. munotes.in
Page 32
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
32 भारतातील व त ुसं हालयाच े व अिभर का या भ ूिमकेचा अ यास क न ी िशवराम म ूत
ांनी अिभर काची यथा प ुिढल माण े मांडली आह े. यां या मत े ''अिभर क हणज े
सं हालयातील च ैत याचा ोत असतो . तो अितशय ानी असला पािहज े आिण यान े
अ यंत काय मतेने सं हालयाच े कामकाज पािहल े पािहज े. अशी या याकड ून अप े ा
असली तरी तो व त: मा सव तह ने दुल ि लेलाच राहतो . भारतातील स ं हालयात या
अिभर का ंएवढी उप े ा दुस या कोण याही द ेशात होत नस ेल. यामुळे शासनान े यो य ती
पावल े उचल ून अिभर का ंस यो य ती मदत व िदशा द ेऊन स ं हालयाचा िवकास साधला
पािहज े.
२.७ सारांश
वरील िवव ेचनाव न अस े प होत े क स ं हालयाची य ेये व उि ्ये पूण कर यासाठी
सं हालयातील अिभर काची व शासनाची भ ूिमका ख ूप मह वाची आह े. ािचन सा ं कृितक
वारसा व कलाव त ुंचे जतन करताना अिभर कास ख ूप मह वाची भ ूिमका बजवावी लागत े.
शासनासस ु ा पा यो य व िशि त अिभर क व या ं या सहकाया ची नेमणूक करावी
लागत े. अिशि त य ंि नास ु ा िशि त कर याच े िठकाण हणज े व त ूसं हालय या
ना यान े लोकिश णाची ख ूप मह वाची जबाबदारी अिभर कावर असत े. सं हालयाच े यो य
यव थापन कर यासाठी या स अन ेक जबाबदा या पार पाडा या लागतात . सं हालया या
यो य यव थापनाक रता स ं हालयाच े यो य प तीन े वग करण करण े गरज ेचे असत े.
वग करण क े यानंतर अिभर का ंस स ं हालया या कारान ुसार व त ुंचा स ं ह, न दी,
दश न व सवा त मह वाच े हणज े यांचे जतन करण े आव यक असत े. यासाठी या पदावर
िशि त अिभर काची न ेमणूक शासनान े करायला हवी . ही शासनाची जबाबदारी आह े.
अशा कार े व त ुसं हालय े लोकिश णाच े काम अिभर क व शासना या मा यमात ून
करत असतात .
२.८ .
.१) अिभर काची पा ता व काय प करा .
.२) अिभर का या पा ता सा ंगून या ं या जबाबदाया चे वण न करा .
.३) अिभर काची पा ता व कत ये प करा .
.४) अिभर काची क य ये आिण जबाबदा या प करा .
.५) िटपा िलहा .
अ) व तुसं हालयाच े वग करण .
ब) अिभर काची पा ता व िश ण .
क) अिभर काची कत ये.
ड) अिभर का या जबाबदा या.
munotes.in
Page 33
अिभर काची भ ूिमका व कत ये
33 २.९ संदभ
1. Thorat B.R., Principles of Museology, Arch aeology, Archival
&Library Science, Himalaya Pub lishing House, Mumbai -4
2. Banerjee, N. R., Museum and Cultural Heritage of India, Agam Kala
Prakashan, New Delhi, 1990.
3. Dwivedi V.P, Museums and Museology: New Horizons, Agam Kala
Prakashan, New Delhi, 1980.
4. Markham S. F., The Museums of India, The Museum Association,
London, 1936.
5. Plenderleith H. J, The Conservation of Antiquities and Works of Art:
Treatment, Repair and Restoration, Oxford University Press, New
York, 1956.
6. Sarkar, H, Museums and Protection of Monuments and Antiquities in
India, Sundeep Prakashan, New Delhi, 1981.
7. Thomson John M.A. and Others, Manual of Curatorship: A Guide to
Museum Practice, Routledge, New York, 1984.
8. Wittlin Alma, Museums : Its History and Its Tasks in Education,
Routledge and K Paul, London, 1949.
9. ा. डॉ. िनशांत श डे, व तुसं हालय े , अथव पि लक ेशन
10. कठार े अिनल , पाटील गौतम, पुरात विव ा व तुसं हालय आिण पय टन, िव ा बु स,
औरंगाबाद .
11. देव शा. भा. , पुरात विव ा
munotes.in
Page 34
34 ३
व तुसं हालयातील व त ुंचा सं ह
घटक रचना :
३.० उि ्ये
३.१ तावना
३.२ व तुसं हा या प ती
३.२.१ पुरात वीय स ंकलन
३.२.२ खरेदी
३.२.३ देणगी व पात िम ळाले या व त ू
३.२.४ व तूंची देवघेव
३.२.५ कजा वू व पात व त ू िमळिवणे
३.२.६ अचानक िम ळालेला साठा /खिजना
३.२.७ भेटीदाखल िम ळाले या व त ू
३.३ सारांश
३.४
३.५ संदभ
३.०. उि ्ये
१. व तुसं हा या िविवध प त चा अ यास करण े.
३.१. तावना
भारताम य े व तुसं हालय ह े लोकिश णाच े भावी मा यम मानल े जाते. चीन कला मक
व तू व सा ं कृितक वारशा ंचे जतन कर याच े काम व त ुसं हालय े करीत असतात .
आता या का ळात व त ुसं हालयातील व त ुसं हाची या ी फारच वाढल ेली िदस ून येते.
िविवध कार या व त ू केवळ लोकां या मनोर ंजना या ीकोनात ून सं हीत क े या जात
नाहीत तर या व त ूं या मागील असल ेली पर ंपरा, इितहास , वारसास ु ा समजाव याच े
काम स ं हालय े करीत आह ेत. व तुसं हालयाच े िविवध कार पडतात . या सव कार या
सं हालयाच े िनयोजन आिण शासन िविवध पात ळीवरील स ं था व शासक य यव था munotes.in
Page 35
व तुसं हालयातील व त ुंचा सं ह
35 करत आह ेत. रा ीय पात ळीपासून ते गावपा तळीपय त शासक य िनयोजन यो य रतीन े
शासन व इतर स ं था करताना िदस ून येतात.
व तुसं हालयाच े कार यातील असल े या व त ूं या आधार े करता य ेते. सं हालयाम य े
व तुसं ह कर या या िविवध प ती आह ेत. सं हालयाच े यश यात ठ ेवले या व त ू या
दश नावर अवल ंबून असत े. यामुळे व तुंचा स ं ह करताना यव थापकास यो य ती
काळजी यावी लागत े.
३.२ व तुसं हा या प ती (METHOD OF COLLECTION )
व तुसं हालयात मानवा या गतइितहासा या सा द ेणा या अनेक भौितक व त ू
िमळव या जातात . व तुसं हालयात व त ूंचा सं ह कर या या िविवध प ती अि त वात
आहेत. अथा त हा स ं ह कर यामाग े सं हालया ंचे सु प अस े हेतू असतात . तसेच या ं या
सं हावर ही िविश मया दा असतात . व तुसं ह हा अख ंडपणे चालत असतो .
व तुसं हालयाला अ ंत माहीतच नसतो . आिण हण ूनच स ं हालया ंनी आप या व त ूसं ह
हा का ळजीपूव क करावा आिण आप या उि ा ंना पाठप ुरावा होईल अशाच तह ने करावा
अशी या ं याकड ून अप े ा असत े.
व तु संकलना या प ती :
३.२.१. पुरात वीय स ंकलन :
१. उ खनना ार े आल ेली संप ी
२. अ वेषण क न आल ेली संप ी
१. पिह या प तीत अन ेक शतक े पृ वी या पोटातील व त ू जे हा बाह ेर काढ या
जातात . यावेळी या व त ुसं हालयात जमा क े या जातात .
२. दुस या प तीत , आप या आसपास ज ु या का ळातील व त ू पडल े या असतात या
व तू नाग रका ंनी गोळा क न या व त ुसं हालयाकड े जमा करा यात हा अिलखीत
िनयम होता . पण तो प ुढे िलिखत झाला . अ वेषण करताना जो प ुरात व शा आह े
याला या गो ी चटकन िदसतात .
३.२.२. खरेदी :
व तुसं हालयातील बह स ं य व त ू या म ु यान े खरेदी या व पात िम ळवले या
असतात . मा बह त ेक वेळा यासाठी लाग णा या पैशाचा तुटवडा असतो . अशाव ेळी यां या
िविवध ि तिनधी या ार े यांना पैसा उपल ध क न िदला जातो व या ार े ते व त ूंची
खरेदी क शकतात . अशा काया लये पुढील माण े आहेत-
१. द नॅशनल आट ेजस फंड
२. क आिण रा यसरकारा ंचे व तुसं हालय खात े munotes.in
Page 36
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
36 ३. कलाक ृती खर ेदी सिमती
४. शा ीय सव ण सिमती
शासक य व त ुसं हालयात व त ूंची खर ेदीही एखा ा सिमतीकड ून केली जात े. या
सिमतीची न ेमणूक सरकारन े केलेली असत े. यात व ेगवेग या त य चा समाव ेश असतो
व आपाप या े ातील व त ूं या खर ेदी या िनण या या अिधकार हा या ंना िदल ेला असतो .
खाजगी स ं हालयाम य े हा अिधकार स ं थे या अ य ाला अथवा म ्haग्rस्aह कड े असत े.
कोण याही स ं हालया ंम ये सां कृितक पर ंपराची जपण ूक केली जात अस यान े अशा
िठकाणी स ुयो य व त ुसं हालयाला अ य ंत मह प ूण थान असत े. हा व त ुसं ह कर या ची
प त ही यावसाियक व पाची व वा तववादी असत े. व तू खरेदी कर या या अन ेक
प ती आह ेत. बह धा याम ुळेच व त ुसं हालयाच े व त ू खरेदी कर या या प ती आह ेत.
बह धा ाम ुळेच व त ूसं हालया ंचे व तू खरेदी कर याच े काम ह े अ य ंत कठीण व ग ुंतागुंतीचे
झाले आहे. याचव ेळी वेगवेग या कारच े िनयम अ ंमलात आणण े हे ही व त ूखरेदी या
बाबतीत वा तववादी होऊ शकत नाही . यामुळे व तू खरेदी या बाबतीत अन ेक कारची
काळजी घेतली जात े. ती पुढील माण े -
१. या व त ूंमुळे सं हालयाच े मूळ उि सफल होत अस ेल अशाच व त ू खरेदी
करा यात .
२. ि थतीज य खर ेदी या बाबतीत व त ुं या मालकाची म ुलाखत घ ेतली जात े.
३. त करी िक ंवा अयो य मागा ने येणा या व तू तसेच न दणी न क ेले या व त ू आिण प ूव
इितहास मािहती नसल े या व त ूंची खर ेदी करण े टाळावे.
४. व तुखरेदी करताना व त ूं या िव े यांकडूनही व त ू वैध मागा नी िव साठी झाल ेली
आहे क नाही ाची स ं हालया या स ंबिधत अिधकाया नी शहािनशा क न ावी .
याचबरोबर अशी व त ू खरेदी करताना व त ू या मालकाशी औपचा रक र या खर ेदी
खत (करार) करावे. याचबरोबर या व त ूंचा मालक ह कही (Copy Righ t)
सं हालयान े िमळिव याचा य न करावा .
अशी खर ेदी क ीय सा ं कृितक खा या या आत होत असत े.
३.२.३ देणगी व पात िमळाल े या व त ू :
िक येकदा काही उ ोजक क ुटुंब हे आप या माग या िपढ ्यांचे व तू सांभाळायला असमथ
असतात तस ेच या ंची पुढची िपढीही असमथ असत े. अशा व ेळेला घरा ं या व त ू ते
सं हालया ंना दान करतात अथवा द ेणगी द ेतात. यात एक अट आह े. ती हणज े या
व तूदान क े या आह ेत. या व त ूं या दालनात या क ुटुंबाचे नाव िक ंवा वतःच े नाव ाव े.
यामुळे यांची म ृती िचर ंतर राहावी . अशा कार या व त ुंमुळे व तू सं हालयाची स ंप ी
वाढते. कारण या व ेळेला उ ोजकान े या या व त ू करव ून घेत या जातात . ते िच कला
िश पकल ेचा उ म नम ुना अस ू शकतील . उदा. ि स ऑफ वे स य ुिझयमम य े रतनटाटा
कले शन आह े. दान (देणगी) या व पा ंम ये िक य ेक मुिझयम धन वान होऊ शकतात . munotes.in
Page 37
व तुसं हालयातील व त ुंचा सं ह
37 उदा. कॅिलफोिन यातील स ं हालयात काही िमनीएचर प े ट ग आह ेत. हे कले शन म @ डी
ॲगी य ुझीयमम य े आहे. हे भारतीय लघ ुिच ाच ं सं ह 'एडवी बीनी 'चे आहे.
३.२.४ व तूंची देवघेव :
ही प त आ ंतररा ीय राजन ैितक स ंबंधावर अवल ंबून आह े. उदा. आप या रा जनैितक
संबंधावर अवल ंबून आह े. उदा. आप या द ेशाचे कोण या द ेशाची चांगले सां कृितक स ंबंध
आहेत. यावर ही प त अवल ंबून आह े. हणज े ितकड या व त ू इकड े आिण इकड या व त ू
ितथे अशा कार े व तूंची देवघेव चालत े. ही ता प ुरती असत े. उदा. नटराजची म ूत देवघेव
करताना या व त ूंची आ ंतररा ीय िक ंमती काढ या जातात . दोन व त ूंची देवघेवीत
िकंमतीची समानता हवी यासाठी आ ंतररा ीय बाजारातील िक ंमतीची मािहती स ंचालकाला
हवी. यात आपण तर आप या स ं कृतीची ि तक ितकड े पाठवल े तर द ुसया या स ं कृत ची
ि तक आप याला िम ळाले पािहज े, ही प त द ेशादेशात चालत े. याच माण े रा यारा यात
चालू शकत े. उदा. राजा क ेळकर व त ुसं हालय .
३.२.५ कजा वू व पात व त ू िमळिवण े :
िक येकदा २ युिझयममधील यवहार हा कजा या व पात होतो . ही िवश ेषतः मोठ ्या
पातळीवरचा य ुिझयम जर लहान पात ळीवरील य ुिझयमला कजा ऊ र कम द ेत अस ेल तर
ते कज वसूल होईपय त लहान य ुिझयममधील व त ू मोठ्या य ुिझयम या पदरात असतात .
कजा ऊ व पात व त ू िमळवणे ही स ं हालया ंम ये सरसकट पडल ेली था आह े. अशा
कजा त व त ू दोन कार े िमळवता य ेतात.
१. कायम व पी कजा वू व त ू :
सं हालयातील बह त ेक व त ूंचा पुरात व खा या ंकडून जे उ खनन होत े. यातून िमळणा या
व तू असतात . अशा व त ू पुरात व े खात े हे रा ीय दजा या स ं हालया ंना कायम व पी
देणगी हण ून देऊन टाक त . अशा व त ूंची मालक ही या व त ू या स ं हालया ंना देण या
येतात या ं याकड े सोपवल ेली असत े. तरीही ा व त ू सं हालयाम य े कायम व पा ं या
हणून आल े या असतात .
२. मया िदत कालावधी या कजा वू व तू :
काही व ेळा सं हालयात ून काही िविश िवषया ंचे दश न भरिव यासाठी इतर स ं हालया ंतून
या िवषयाशी स ंबंिधत अशा कलाक ृती व त ू ा काही मया िदत का ळासाठीच ठ ेवून नंतर
या परत करा या लागतात . ा व त ूंची स ं हालयाशी हो णा या देवाणघ ेवाणीची अ य ंत
काळजीपूव क न द करावी लागत े.
कजा वू व पा या व त ू िमळिव या या बाबतीत एक अडचण िनमा ण होऊ शकत े. कारण
एखादा एखाद े सं हालय अशा कजा वू व त ू देते हट यावर अशा व पा या व त ूं या
दश न भरव यासाठी सतत माग या होऊ शकतात . अशा माग या ंना सतत उ ेजन द ेणे
यो य नाही . मा एखा ा व त ूची मालक जर खाजगी अस ेल तर अशा मालकाला
ता पुर या दश नासाठी व त ू वापर याची म ुभा दे यासाठी उ ेजन ाव े. munotes.in
Page 38
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
38 ३.२.६. अचानक िम ळालेला साठा / खिजना :
कोण याही तह चे खोदकाम करताना एखाद ेवेळी अचानकपण े काही व त ू सापडतात . उदा.
नाणी, भांडी, सो याचा ंदी या व त ू इ. अशा सापडल े या व त ू ा सरकारकड े जमा क े या
जातात . यानंतर सरकार ा व त ू सं हालयाकड े पाठवत अस े.
असा खािजना सापड या वर एक का ळजी घ ेणे आव यक आह े. ती हणज े खिजना
सापडताच यातील व त ूंची छायािच े काढून घेणे व व त ूंची सिव तर न द करण े हे
आव यक आह े. तसे के याने त लोका ंना अशा व त ूंचा अ यास क न या िकती
िव सनीय आह ेत या ंचे प र ण करता य ेईल.
असा साठा सापडला असेल तर य ेक देशात यास ंबंधी वेगवेगळे िनयम आह ेत. तो साठा
सं हालयात िक ंवा ग हन रला िदला जातो . हा साठा जव ळ या सरकारी कच ेरीत ावा
यासाठी नाग रकाला या व त ूची जाण असावी . वाथ लोक अस यास तो साठा व ंिचत
होत अस ेल तरी इतरा ंनी याची मािहती ावी .
३.२.१. भेटीदाखल िमळाल े या व त ू :
सं हालयात भ ेटीदाखल िम ळणा या व तूही असतात . अशा व त ू बह धा खाजगी य या
असतात . काही व ेळा राजवाड ्यात ीम ंतांकडे अनेक व त ू असतात . यावेळी ा व त ू
यां या मालका ंना नकोशा होतात . यावेळी ते ा व त ू सं हालया ंना भेटीदाखल द ेत
असतात .
काही व ेळा जागेची अडचण , आप या व त ू नीट सा ंभाळ या जातील या िव ासान े ा व त ू
सं हालयाला भ ेटी हण ून िद या जातात . अशा भ ेटीदखल िदल े या व त ूमागे दा या या
भावनाही दडल े या असतात . आपण िदल े या भ ेटी ा दश नीय असा या त अस े वाटत
असत े. यामुळे आप या व त ू भेट दे यापूव ते काही अटी टाकतात . यामुळे अशा व त ू
ा कायम या दश नीय ठ ेव यात या या अशी अट टाकतात . अथा तच अशा अटी मा य
करणे हे सं हालया या िवकासास अडचण ठ शकत े. अशा अटी लादल े या व त ू
वीकारण े श यतो टा ळावे. व तूंची संपूण व सुयो य न द ठ ेवणेही अ य ंत आव यक आह े.
वरील िवव ेचनाव न प होत े क स ं हालयाम य े ठेव यात य ेणा या व तूंची िनवडही
वेगवेग या प तीन े होत असत े. अमूक एकाच प त नी व त ू िमळवा यात . असे
सं हालयावर ब ंधन नसत े. परंतु एक गो ल ात ठ ेवणे आव यक आह े क कोणत ेही
सं हालय च ैत यमय राख यासाठी त ेही सं हालय पाहायला लोक आवडीन े येऊ शकतील
असे वातावरण िनमा ण करण े आव यक आह े. िशवाय लोका ं या अिभ ची माण े हे
वातावरण िनमा ण के यास स ं हालयाच े उि तर प ूण होईलच िशवा य या ंचा िवकासही
होईल. सं हालयाच े चैत य राख यासाठी या ंना सतत नवनवीन कलाक ृत या शोधात
राह न आप या स ं हालया या अिभ ची माण े आप या व त ुसं हालयात भर घातली
पािहज े.
munotes.in
Page 39
व तुसं हालयातील व त ुंचा सं ह
39 आपली गती तपासा :
. व तुसं हा या िविवध प ती सा ंगा.
३.३ सारांश
अशा कार े व त ुसं हालयाची या ी आध ुिनक का ळात ख ूप वाढल ेली िदस ून येते.
सं हालयाचा आवाका फ प ुरात वीय िक ंवा चीन व त ूंचा स ं ह आिण जतन एवढाच
उरलेला नस ून अन ेक कार या व त ू व वारशा ंचे जतन करण े हे सं हालयाच े मु य काम
झालेले आह े. या िविवध कार या स ं हालयाच े िनयोजन व शासन उ म रतीन े क
सरकार , रा य सरकार व इतर स ं था करताना िदस ून येत आह ेत. व तुसं हालयाम य े
सु ा व त ू जमा कर या या यो य या प ती वापर या जात आह ेत. यामुळे सं हालयाची
भूिमका लोकािभम ुख झाल ेली आह े, असे वरील िवव ेचनाव न िदसत े.
३.४
.१. व तुसं हालयाच े िनयोजन िविवध पात ळीवर कशा कार े केले जाते ते प करा .
.२. व तुसं हालयात व त ुसं हा या कोण या प ती वापर या जातात त े प करा .
.३. व तुसं हालयाची या ी सा ंगून सं हालया त व त ु गोळा कर या या प ती कोण या
आहेत ते वण न करा .
.४. िटपा िलहा .
(अ) व तुसं हाची या ी
(ब) रा ीय व त ुसं हालय े
(क) रा य तरीय व त ुसं हालय े
(ड) सं हालयातील व त ू गोळा कर या या प ती
(इ) व तुसं हा या प ती
३.५ संदभ
1. Thorat B.R., Principles of Museology, Arch aeology, Archival
&Library Science, Himalaya Pub lishing House, Mumbai -4
2. Banerjee, N. R., Museum and Cultural Heritage of India, Agam Kala
Prakashan, New Delhi, 1990.
3. Dwivedi V.P, Museums and Museology: New Horizons, Agam Kala
Prakashan, New Delhi, 1980.
4. Markham S. F., The Museums of India, The Museum Association,
London, 1936.
munotes.in
Page 40
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
40 5. Plenderleith H. J, The Conservation of Antiquities and Works of Art:
Treatment, Repair and Restoration, Oxford University Press, New
York, 1956.
6. Sarkar, H, Museums and Protection of Monuments and Antiquities in
India, Sundeep Prakashan, New Delhi, 1981.
7. Thomson John M.A. and Others, Manual of Curatorship: A Guide to
Museum Practice, Routledge, New York, 1984.
8. Wittlin Alma, Museums : Its History and Its Tasks in Education,
Routledge and K Paul, London, 1949.
9. ा. डॉ. िनशांत श डे, व तुसं हालय े , अथव पि लक ेशन
10. कठार े अिनल , पाटील गौतम, पुरात विव ा व तुसं हालय आिण पय टन, िव ा बु स,
औरंगाबाद .
11. देव शा. भा. , पुरात विव ा
munotes.in
Page 41
41 ४
व तुसं हाल यातील व त ुंचे जतन
घटक रचना :
४.० उि ्ये
४.१ तावना
४.२ सं हालयाबाबतची का ळजी व सावधानता
४.२.१ चोरी
४.२.२ त करी
४.२.३ िव वंसक व ृ ी
४.२.४ बेकायद ेशीर उ खनन
४.३ भारता या सा ं कृतीक मालम ेचे र ण कर यासाठी योज यात आले या
कायद ेशीर उपाययोजना
४.३.१ ि िटश सरकारन े केलेले य न
४.३.२ वातं यानंतरचे भारत सरकारच े य न
४.३.३ युने कोच े य न
४.४ कलाक ृत चा नाशापास ून ि तब ंध कर यास ंबंधी आिण का ळजी घ े यासंबंधीची
मूलभूत त व े
४.४.१ पया वरणीय स ंव धन
अ - व तुंची हाता ळणी, वे नबंद आिण साठव ून ठेवताना घ े यात य ेणारी का ळजी
ब - हवामानापास ून व त ुंची झीज न हो यासाठी घ ेतलेली का ळजी
४.५ सारांश
४.६
४.७ संदभ
munotes.in
Page 42
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
42 ४.० उि ्ये
(१) व तुसं हालयात व त ुंची का ळजी कशा कार े घेतली जात े ते अ यासण े.
(२) व तुसं हालयात व त ुंबाबत कोण या कारची सावधानता घ ेतली जात े ते जाणून घेणे.
(३) भारता या सा ं कृतीक मालम ेचे र ण कर यासाठी योज यात आल े या कायद ेशीर
उपाययोजना अ यासण े.
(४) कलाक ृत या नाशापास ून ि तब ंध कर यास ंबंधी आिण का ळजी घ े यासंबंधीची
मूलभूत त व े अ यासण े.
(५) व तुंचे पया वरणीय स ंवध न कशा कार े केले जाते ते जाणून घेणे.
४.१ तावना
व तुसं हालयाम य े िविवध कार या व त ुं या स ं ह क ेला जातो . या व त ूंचे दश न
सं हालयाम य े भरिवल े जात े यात ून आपणा ंस आपला चीन इितहास व सा ं कृतीक
वारसा समज यास मदत होत े. या कला मक व त ू हणज े रा ाचा सा ं कृितक ठ ेवा
असतात . यामुळे अशा कार या व त ूंबाबत ख ूप सावधानता बा ळगणे गरजेचे असत े. चोरी,
त करी , िव वस ंक व ृ ी, बेकायद ेशीर उ खनन , अशा अन ेक कार या सम यापास ून
बचाव करण े गरज ेचे असत े व यो य ती का ळजी यावी लागत े. याच ि कोनात ून
सु वातीला ि िटश सरकारन े व वात ं यानंतर भारत सर कारन े भारता या सा ं कृतीक
मालम ेचे र ण कर यासाठी अन ेक कायद ेशीर उपाययोजना क ेले या आह ेत. युने कोन े
सु ा जागितक पात ळीवर अन ेक कठोर कायद े पास क ेले आह ेत. िविवध कार या
कला मक वारशा ंचे जतन स ं हलायम य े केले जाते याम ुळे सं हालया या पात ळीवर सु ा
अशा कलाक ृत या नाशापास ून ि तब ंध व बचाव कर यासाठी यो य ती का ळजी घ ेतली
जाते. याम य े मु यान े पया वरणीय स ंवध न व स ं हालयातील व त ुंचे संवध न या ंचा
समाव ेश होतो .
४.२ सं हालयाबाबतची काळजी व सावधानता (CARE AND
CAUTION )
भारत हा एक ख ंडः य द ेश आह े. भारताला फार स ंप न असा सा ं कृितक वारसा लाभल ेला
आहे. भारतात आढ ळून येणारे िक ल े, मंिदरे, राजवाड े, थडगे, मोठे दरवाज े, ह तिलिखत े,
िच े (Painting s), वेगवेगळे व ांचे नमुने, िश पे धात ुकामा या व त ु इ. सव व त ु
सां कृितक मालम ा ा नावान े ओळख या जातात . भारता या गतका ळातील ता ंि क
आिण कला मक कौश या ंची सा द ेणारे हे अमर सा ीदार आह ेत. रा ाचा अिभमाना पद
वारसा अस यान े यांची जपण ूक करण े हे आव यक आह े. देशाचा हा वारसा सरकारन े,
सं हालया ंनी आिण द ेशा या नाग रका ंनीच जपावयाचा आह े. अशा वारसाचा आदर क न
यांना नाश हो यापास ून वाचवण े व या ंचे िचरंतन जतन करण े हे आव यक असत े. तरीही
यात द ुद वाची गो अशी क , अशा अिभमाना पद सा ं कृितक वारसाच े जतन कर यात munotes.in
Page 43
व तुसं हालयातील व त ुंचे जतन
43 अनेक अडचणी य ेत असतात . यातही काही न ैसिग क घटक कारणीभ ूत असतात तर काही
मानवी क ृती देखील यास कारणीभ ूत ठरतात . यातही मानवी क ृती ाच जा त अडचणी
िनमा ण करतात यात म ु यान े पुढील कार य ेतात.
(१) चोरी (Theft )
(२) त करी (Smuggl ing)
(३) िव वंसक व ृ ी (Vandalism )
(४) बेकायद ेशीर उ खनन (Illicit Excavation )
४.२.१ चोरी (Theft )
सां कृितक वारसा ठर ेल अशा द ुिम ळ कलाक ृत ची चोरी हो याचा मोठा धोका असतो .
अनेक वेळा सं हालयामध ून अशा व त ूंची चोरी झा याची उदाहरण े आहेत. अशा द ुिम ळ
कलाकृत ना परद ेशात ख ूपच मागणी असत े. चंड भावान े अशा व त ु िवक या जातात .
यामुळे अशा द ुिम ळ व तु चंड भावान े िवकून पैसे िमळिव यासाठी मोहापायी अशा छोट ्या
मोठ्या व त ु सं हालयामध ुन चो न या परद ेशी िवक याचा य न कर णा या य कमी
नसतात . िशवाय अशा व त ू चोरणार े काही पोटाची ख ळगी भर यासाठी चो या करणार े
गरीब चोरच असत नाहीत , तर या ंचे परदेशी हका ंशी स ंबंध आह ेत व चोरल े या व त ु
िव स जा याची खा ी असणार े काही ीम ंत, खानदानी लोकही अशा कार या चो या
कर या या मोहाला ब ळी पडतात . हे लोक वतः चो या न करता भाबड ्या गरीब लोका ंना
लोभन दाखव ून या ं याकड ून चो या करवून घेतात याम ुळे जर चोरी पकडली ग ेली तर ह े
गरीब पकडल े जातात व ीम ंत लोकमा सा ळसूदपणाचा आव आण ून ग प बसतात .
वरील कार े चोरीस जा णा या व तूंम ये बह धा कलाक ृती, पुराणव त ु नाणी, िश पे, दुिम ळ
कपड्यांचे कार इ . व तूंचा समाव ेश होतो . अशा व त ू फ स ं हालयात ूनच चोरीस
जातात अस े नाही तर म ंिदरे, चच अथवा स ंरि त अथवा अस ंरि त अशा जागा ंमधून चोरीस
जातात . चोरी होऊ नय े हणून बंदोब त क ेलेला अस ूनही अन ेक वेळा व तू चोरीस जा तात.
अशा तह या काही चोया ची न द घ ेतली आह े. या प ुढील माण े -
(अ) इ.स. १९६२ व १९६७ म ये िबहारमधील नाल ंदा येथील प ुरात व िवभागा या
व तुसं हालयात ून जव ळजवळ चौदा म ु यवान ॉ झ (कां य) धातू या म ूत ची चोरी
झाली होती .
(ब) इ.स. १९६६ म ये (िद ली या) नॅशनल य ुिझयमध ून म यय ुगीन कालख ंडातील
सुवण ना या ंची चोरी झाली होती .
(क) इ.स. १९७० म ये चंिदगढ व त ू सं हालयात ून दोन अ य ंत मू यवान (Miniature )
िभ ीिच ा ंची चोरी झाली होती . ही िच े चोरणार े चोर तर व त ुसं हालयात लप ून
बसले होते. यांनी ही चोरी क ेली. munotes.in
Page 44
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
44 (ड) िद ली या लाल िक यात प ुरात व िवभागाच े व त ुसं हालय आह े यातही चोरी
होऊन या ब ंदुक ची दा , भ गे, उ म किशदाकरी क ेलेली िक ंमती व े इ. व तु
चोरीस ग े या हो या .
(इ) या यित र मोठी व त ूसं हालय े उदा. सालारज ंग सं हालय , ि स ऑफ वे स
सं हालय इ . चोरी या धो यापास ून बचावल ेली नाहीत . तेथेही अन ेकवेळा चो या
झाले या आह ेत. तर इ.स. १९६९ ते १९७३ पय त वेगवेग या सं हालयाम य े आिण
जवळजवळ १६४० वेळा चो या न द या ग ेले या आह ेत.
अशा तह या चोया चा तपास करण े हे अ यंत कठीण काम असत े. काहीव ेळा चोरल े या
व तू परदेशी हका ंना िवक या ग े यावर उघडक स य ेतात. उदा. मथुरा येथून चोरल ेले
बु ाचे एक द ुिम ळ िश प वी झल डमधील दलालाला िवकल े गेले होते. हे िश प जहाजात ून
भारताबाह ेर नेले गेले होते. या दलालान े या िश पाचा सौदा बिल नमधील भारतीय
मानवव ंश (Ethnology ) िवभागा या स ं ्रहालया ंशी कर यासाठी य न स ु केले याव ेळी
हा पुतळा मथुरेतून चोरला ग ेलेला आह े हे उघडक स आल े.
अशा तह ने सं हालयात ून अन ेक दुिम ळ व तू चोरीस जातात पर ंतु या व त ूंचा तपास
लावण े हे अ यंत गुंतागुंतीचे काम होत े. िशवाय बह स ं यवेळा चोया चा तपास लागत नाहीत .
४.२.२ त करी (Illicit Trade or Smuggling ):
वर नम ूद के या माण े चोरीचा कार आिण त करी ात अ य ंत सा य आह े. दुिम ळ
व तूं या चो या क न व त ूंची परद ेशात अव ैध मागा नी त करी क रणे हाच तर चोरीमागचा
हेतू असतो . ाचे कारण अगदी उघड आह े हे हणज े दुिम ळ कलाक ृती पद ेशात च ंड
भावाला िवक या जातात व यात ून चोरा ंना च ंड नफा कमावता य ेतो याम ुळेच अन ेक
स य समजल े जाणार े लोकही अशा कार या चो या कर यासाठी उ ु होतात .
अशा का रे चो या करणाया ची एक मोठी साख ळीच असत े. यात वतः व त ु चोरणारा
चोर, या याकड ून व त ू ता यात घ ेणारी य , म य थ , भारतीय दलाल व परक य
दलाल जो अशी व त ू िवकत घ ेऊ इि छत आह े अशी ती साख ळी असत े. या संबंधात
१९७८ म ये सेन आिण उपा याय अहवाल ि स झाला अस ून तो प ुढील माण े आहे.
''आतापय त या िविवध रा या ं या अहवाला ंव न आिण घडल े या चोर या घटना ंव न
असे िस होत े क , उ र भारतात साख ळी प तीन े अथवा साम ुहीक प तीन े चोरी
कर याच े माण अ य ंत वाढल ेले असून ा प तीन े चोर या ग ेले या व त ूंची पुनिव
कर यातही मोठमोठ ्या संघिटत टो या सामील झाल े या आ हेत. अशा तह या व त ू िवकत
घेणारे दलाल ह े मोठमोठ ्या े णीय क ा या या िठकाणी (उदा. मुंबई, कलक ा ,
िद ली , जयपूर इ.) आपल े ब तान बसव ून असतात व या ंचे परदेशी हका ंशी लाग ेबांधे
असतात . छोट्या िश पापास ून मोठ ्या कलाक ृत पय त तस ेच सहज न ेता येणा या छोट्या ते
मोठ्या लहान ितकृती, िच कल ेची अ पाक ृितशाखा पय त िविवध कार या व त ू चोरीस
जात असतात .'' munotes.in
Page 45
व तुसं हालयातील व त ुंचे जतन
45 असे असल े तरीही अशा तह चा अव ैध त करी या मागा ने कर यात य ेणारा व त ूंचा यापार
कर यात फार मोठी जोखीम असत े. िशवाय व त ूची मालक अव ैध मागा नी बनिवण े, दुिम ळ
व तूंना मागणी आह े हे पाह न अन ेक वेळा नकली व त ूदेखील बनव या जाऊन या ंचाच
खोटा यापार होतो . अनेकवेळा भारतीय आिण परद ेशी दलाला ंचीही द ुिम ळ व तू खरेदी-
िव या बाबती त फसवण ूक झाल ेली आह े. िच कल ेची अ सल नम ुने हणून नकली नम ूने
िवकण े, अ सल चीन ना याऐवजी तशीच िदसणारी नकली नाणी िवकण े अशासारखी
फसवण ूक अन ेकवेळा होते. अशातह या नकली व त ूंची िव झा याच े उदाहरण
पुढील कार े आहेत. अशातह ची फसवण ूक ही द ेशा या ि तमेला का ळीमा लावत े.
इ.स. १९५६ म ये तािम ळनाडूमधील त ंजावर य ेथे िशवप ूरम म ंिदरात एक उ क ृ असा
नटराजाचा ाँझचा प ुतळा सापडला . हा पुतळा मंिदरा या िव त म ंडळा या स ुपूत
कर यात आला होता . पुढे १९५६ साल या अख ेरीस ा प ुत याची साफसफाई व
डागडुजी कर या साठी तो एका ताब ंटाकड े िदला पर ंतु साफसफाई क न िव त
मंडळाकडे तो प ुतळा परत आला त े हा अस े ल ात आल े क , तो पुतळा अ सल नस ून
ह बेह ब या प ुत याची न कल आह े. अ सल प ुतळा केवळ ५००० पया ंना एका य ला
िवकला ग ेला होता . या य न े तो प ुतळा म ासमधी ल एका परद ेशी कंपनीला १७०००
पयाला िवकला . पुढे इ.स. १९६४ म ये या प ुत याची दुस या एका २५००० .
िकमती या ॉ झ पुत यासाठी अदलाबदल झाली . इ.स. १९८६ म ये तो म ूळ पुतळा परत
५ ल पया ंना िवकला ग ेला. पुढे १९७० म ये पुतळा अम े रकेतील नॉ द न सायमन या
एका खाजगी स ं हकान े िवकत घ ेतला आिण आज या घडीला या प ुत याची िक ंमत
अ रसः ल ावधी डॉ लस (कोट्यावधी पय े) झालेली आह े.
याने हा पुतळा इं लंडम य े दु तीसाठी पाठवल ेला असतानाच ही चोरी थम िह ंदु थानी
अिधका या या थमच नजर ेस आली . यावेळ कॉटलंड याड या (इ लंडचे पेालीस दल )
मदतीन े भारत सरकारला या म ूत चा ताबा परत िम ळवता आला व ी . सायमन आिण
भारत सरकार करार होऊन ही म ूत भारतात परत आण यात आली .
४.२.३ िव वंसक व ृ ी (Vandalism ):
रा ीय कल े या वार या ंची जपण ूक कर याम य े अनेक तह चे धोके उ वतात . यातील
मुख धोका हणज े व त ूंची नासध ूस होण े हा कधीकधी जाण ूनबुजून केलेला असतो तर
कधी कधी अशी नासध ूस ही अजाणत ेपणे झाल ेली असत े. कशाही कारची असली तरी
याने व तूंचा नाश होतो ह े खरे.
व तूंची नासध ूस ही अन ेक कारणा ंनी होत असत े. उदा. अनेकवेळा मजेखातर त े अनेक
उ कृ िश पा ं या चीप ेला िछ निविछ न करतात , दगडी िश पाची तड़ाखा उ स ूकतेपोटी
करतात , यावर त ेलकटपणाची प ुटे चढवतात या ं या भ कमत ेचे प र ण कर यासाठी
यावर ओरखड े उमटवतात तर कधी कधी अशा िश पा ंवर, िभंतीवर, खांबावर, गुफांवर
आपण भ ेट िद याची आठवण रहावी हण ून आपली नाव े को न ठ ेवतात. कधी कधी अशा
िठकाणी थ ुंकून ते ही जागा खराब करत असतात तर कधी अशा जागा ंना नैसिग क िवध च े
िठकाण बनवतात . munotes.in
Page 46
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
46 अजाणत ेपोटी अशा म ूख पणा या गो ी ा लोका ंपासून घडण े एकव ेळ समजू शकतो . परंतु
सुिशि त अिधकारी , आधुिनक नगर रचनाकार आिण शासक य स ं थाकड ून जे हा अशा
तह चा िव व ंस घडतो त े हा काय हणाव े? अशा लोका ंची उदाहरण े पुढील माण े -
(१) गतका ळातील इितहासाच े अवश ेष भारतात ून इं लंडम य े जहाजा ार े नेताना मोईराच े
अल यांनी जराही अपराधीपणा वाटत नस ेल? हे तर स ुिशि त , इं लंडचे अिधकारी होत े.
यांनी शहाजहान या राजवाड ्यातील स ंगमरवरी चौ या िक ंगजॉज ना भेट हण ून िदला
होता. याच माण े चीन का ळातील कल े या व ैभवाची सा द ेणा या अमरावती य ेथील
बौ द त ूपा या कलाक ूसरीचा भाग काढ ून इं लंडला न ेणा या मेके झी ा ंना का य हणाव े?
हणाव े तर ह े दोघेही इं लंडचे उ चिशि त , राजनैितक वत ु ळातील लोक होत े. यांनाही ा
तह ने भारताचा सा ं कृितक वारसा ल ुटताना काही वाटल े नाही ? िशवाय ही स ंप ी काही
यां या द ेशाची न हती . बह धा हण ूनच ती ल ूटताना या ंना काहीच वाटल े नसाव े. हीच जर
यां या वतः या द ेशातील स ंप ी असती तर कदािचत याच े र ण कराव े असे यांना
वाटल े असत े. ही झाली परक या ंची उदाहरण े. परंतु खु भारतातील नगर रचनाकार आिण
शासक य स ं था ा ंनी अशा तह चा सा ं कृितक वारसा न करताना काही वाटत नाही अस े
िदसत े. हे लोक अन ेकवेळा असे कार करत असतात .उदा. एखादा नवीन र े वेमाग बनवत
असताना जर एखादी र याच े ंदीकरण करत असताना , एखादा नवीन औ ोिगक वसाहत
उभी करताना तर पाणी प ुरवठ्यासाठी योजना अमलात आण ंत असताना अशा तह चा
सां कृितक वारसा न ह ेात असतो . (उदा. चीन शहर िवजयप ुरीचे अवश ेष नागाज ु न सागर
धरणाखाली ग ेले ते ावे)
सं हालया ंतील व त ूंचा देखील अन ेकवेळा नाश होत असतो . असा नाश म ु यान े जे हा
अमू य मूत अयो य मागा नी हाता ळताना, यांची वाहत ुक करताना अथवा अयो य िठकाणी
साठा, संचय क े याने होत असतो . कधी कधी तर यावर िन का ळजीपण े रासायिनक
ि या के यामुळे या उ खनन हो याऐवजी आणखीच हानी होत असत े.
४.२.४ बेकायद ेशीर उ खनन (Illicit Excavation ):
भारताला अितशय चीन असा ऐितहािसक वारसा लाभल ेला आह े. खंडः य अशा
देशाम य े पुरात वीय झाल े या जागा आह ेत. अशा ऐितहािसक ्या सव च जागा स ंरि त
असे नाही. तर अशा जागा न ेम या ह े न या जागी अव ैध उ खनन े क न त ेथील िविवध
कार या म ू यवान व त ू िमळवून या िवक ून यात ून पैसा िम ळव याचा य न करणार े
अनेक जण असतात . िशवाय अन ेकवेळा काही कारणा ंनी जमीन च े खोदकाम करताना
अचानकपण े गु धन अथवा व त ूंचा ठेवा उपल ध होतो . अशाव ेळी थािनक अिशि त
लोकांना ा व त ूंचे मह व आिण म ु य माहीती नस यान े ते अशा व त ू म य थामाफ त
दलालाला थोड ्याशा िक ंमतीत िवक ून टाक ून पैसा िम ळवतात . अशा व त ूंचे सां कृितक
मह व ा लोकां या अडाणीपणाम ुळे यांना क ळत नसत े यांचा फायदा ह े म य थ व
दलाल घ ेऊन थोड ्या िकंमतीत ा व त ू िवकत घ ेतात व भरमसाठ िक ंमतीत याची िव
करत असतात . हे सव यवहार अव ैध असतात . कसेही असल े तरी ा सव बाब म ुळे
भारताचा सा ं कृितक वारसाला हानी पोहचत असत े.
munotes.in
Page 47
व तुसं हालयातील व त ुंचे जतन
47 आपली गती तपासा .
. सं हालयातील व त ुंची का ळजी कशी घ ेतली जात े ते सांगा.
४.३ भारता या सा ं कृितक मालम ेचे र ण कर यासाठी योज यात
आले या कायद ेशीर उपाययोजना
भारतात अन ेक मंिदरे, राजवाड े, ऐितहािसक व त ू आह ेत. यातून अगिणत अशी स ंप ी
व तुं या व नाणी , सुवण इ. पांत साठवल ेली आह े. िशवाय भ ूमीम य े दडवल े या स ंप ीच े
माणही च ंड आह े. यांची मोजदाद करण े अश य आह े. यामुळे सां कृितक वारसा ठर ेल
अशा च ंड संप ीच े जतन कर यासाठी सरकारला अप रहाय पणे कायद े कराव े लागल े
आहेत.
४.३.१ ि िटश सरकारन े केलेले य न :
व तूंची हानी , चोरी अथवा नाश हो यापास ून वाचिव यासाठी या ं यासाठी स ुरि तत े या
उपाय योजना कर याच े य न काही आताच स ु झाल े नाहीत , तर त े ि िटशां या
काळापासूनच स ु झाल े होते. ि िटश सरकारन े भारतावर रा य करताना व ेळोवेळी पावल े
उचलून अशा सा ं कृितक वारशाची जपण ूक कर याचा य न क ेला. अशा उपाययोजना
पुढील माण े -
(१) १८१० म ये १९ वा बंगालचा िनयामक कायदा भारतातील कोण याही साव जिनक
मारक े इमारती अथवा ऐितहािसक अवश ेषांची हानी कर यास कायद ेशीर ब ंदी
घाल यात आली .
(२) १८१३ म ये भारताचे ग.ज. माि क स ऑफ हे ट जच े फ ेपूर-िस , रामबाग , आिण
िसकंदरा य ेथील ऐितहािसक व त ूंचे संर ण कर याच े आदेश िदल े.
(३) १८७३ म ये देशातील क स ेने ांितक सरकारा ंना उ ेशून एक प रप क काढल े
यानुसार द ेशातील ऐितहािसक आिण थाप यकल े या ि कोनात ून मह वा या
असणा या व तूं या जतन कर याचा आद ेश ंतीक सरकारा ंना दे यात आला .
(४) इ.स. १८७८ म ये लॉ ंड िलटन या कारिकद त The Treasure Act सापडल ेला
खिजना स ंबंिधत कायदा स ंमत कर यात आला . यावेळेस लॉ ंड सॅिलसबरी ह े भारतम ं ी
होते. सरकारी नोकरा ंनी पुरात वीय व ऐितहािसक मह वा या जागा व व त ु
लुट यासाठी (rifling ) जी वृ ी होती ितस आ ळा घातला ा काय ातील तरत ूदी
पुढील माण े आहेत.
(अ) काय ान ुसार १००० पे ा अिधक म ू य असल े या व त ू जर सापड या तर या ंचा
ताबा िम ळिव याचा अिधकार सरकारला राहील .
(ब) एखा ा य ला जर ग ु धनाचा ठ ेवा हाती लागला अथवा सापडला तर वरीत अशा
खिज याचा अहवाल द े यात यावा . सरकारन े अशी खिज या ंची न द घ ेत यावर त े या
य ला तो सापडला आह े याला परत ावयाचा क सरकारी ता यातच ठ ेवायचा याचाही munotes.in
Page 48
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
48 िनण य सरकारच घ ेईल. यावेळेस लॉ ंड स@िलबरी ह े भारतम ं ी होत े. सरकारी नो करांची
पुरात वीय व ऐितहािसक मह वा या जागा व व त ू चोर याची जी व ृ ी होती ितचा िनष ेध
केला.
(५) लॉ ंड कझ न सां कृितक वारसा जप यासाठी जरी कायद ेशीर उपाय योजना आख या
गे या तरीही या िवश ेष भावी ठर या नाहीत . भारतातील द ुिम ळ कलाक ृत या
अव थ ेिवषयी लॉ ंड कझ नने आपल े असमाधान प ुढील श दात य क ेले आह े,
''प रपूण पा त े या स लागार त म ंडळा या अभावी भारतातील सुंदर आिण िस
इमारती िवनाशा या गत कडे चाल या आह ेत. िशवाय अशा मारकाची द ु ती कशी
करावी , यांचे संवध न कस े कराव े ाबाबत कोण याही तह ची त व े िकंवा एकवा यता
नाही. चीन ऐितहािसक व त ूं या स ंर णा या ीन े आणखी एक पाऊल उचलल े
गेले या काय ान ुसार भारतातील स ंरि त अशा ऐितहािसक मह वा या जागा ा
क सरकार या ता या त (अख यारीत ) आ या तर अस ंरि त अशा ऐितहािसक
मह वा या जागा ा क सरकार या ता यात िद या ग े या. इ.स. १९०४ म ये The
Ancient Monuments and Preservation Act ' चीन मारक े व संर ण कायदा '
हा कायदा सम ंत कर यात आला . चीन व त ूंचे जतन कर यासा ठी, यांची त करी
रोख यासाठी अव ैध मागा नी हो णा या उ खननावर ब ंदी घाल यासाठी आिण काही
िविश करणा म य े अशा ऐितहािसक व त ूंचा आिण द ुिम ळ कलाक ृत चा स ंर ण व
ताबा िम ळिव यासाठी हा कायदा कर यात आला होता . अ ाप काय ात द ेखील काही
ूटी हो या . उदा. स दय िव व ंसासाठी अथवा चोरीसाठी ग ु हेगारास ५००० पये
पय त दंड िकंवा ३ मिहने कैद अथवा ५००० दंड आिण ३ मिहने गु ासाठी
िश ांचे माण माम ूली होत े.
कोणतीही य अथवा ख ु एखा ा द ुिम ळ वा तूचा अथवा कलाक ृत चा मालक , याने जर
अशा वा त ूंचा नाश कर याचा य न क ेला, अथवा कलाक ृती जाग ेव न हालिव याचा
य न क ेला तर अशा य स पय े ५००० पय त दंड अथवा ३ मिहने तु ंगवास अथवा
दंडासह ३ मिहने तु ंगवासात टाकल े जाईल .
(१) मॉिट मर ि हलर सा ं कृितक वारसा जतन कर या या ीन े भारत वत ं होईपय त
काही कायद ेशीर य न क ेले गेले नाहीत . परंतु १८ एि ल १९४८ ला दुिम ळ कलाक ृत या
त करीवर ब ंदी घाल यासाठी डायर े टर जनरल ी . मा. हीलर या ंनी ' चीन कलाक ृती
िनमा ण िनय ं ण कायदा ' समंत केला.
४.३.२ वात ं यानंतरचे भारत सरकारच े य न :
भारता या वात ं यानंतर भारत सरकारन े चीन कला मक व त ुं या स ंर णा या
ि कोनात ून अन ेक कायद े पास क ेले. यापैक काही प ुढील माण े (Ancient monument
and Archaeological Sites and Remains Act १९५८ )
भारता या वात ं या ीन ंतर भारताची बदलती प रि थती ल ात घ ेऊन भारताचा
सां कृितक वारसा जतन कर या या उ ेशाने Ancient monument and
Archaeological Sites and Remains Act १९५८ कायदा स ंमत कर यात आला . munotes.in
Page 49
व तुसं हालयातील व त ुंचे जतन
49 देशा या वात ं य ा ीनंतर बदल या प रि थती ला अन ुस न प ुराण व त ूसंवध ना या
ीने नवीन कायद े करण े आव यक होत े. िवशेषतः नवीन इमारती बा ंधणे, नवीन नगर े
बसवण े, अशासार या घटना घड ू लाग या हो या . अनेकवेळा ा नवीन इमारती अथवा
नवीन नगर े ही चीन वा त ूं या हानीची झ ळ पोहोचत होती . या िशवाय म ूळ ि िटशां या
काळात झाल ेले कायद े (सां कृितक वारसा जतन कर या या ीन े) हे ही आता भारतीय
रा यघटन े या माग दश क त वान ुसार बदल करण े आव यक होत े. यासाठी इ .स. १९५८
म ये हा कायदा स ंमत कर यात आला . ा काय ाम य े सव तह या मालम ा जतन
कर यासाठी य न क ेले गेले. यातही िवश ेषतः १०० वषा पे ा जूनी कोणतीही ऐितहािसक
वा तू ही शासक य अख यारीत आणली ग ेली. यासाठी या काय ा या तावना प ुढील
तीन त वा ंचा समाव ेश कर यात आला :-
१. चीन आिण ऐितहािसक मारक आिण सा ं कृितक ्या व प ुरात वीय ्या
मह वा या जागा ंना रा ीय मह व द े यात याव े.
२. कोरीव िश प े आिण त सम कलाक ृत ना स ंर ण द े यात याव े.
३. पुरात वीय उ खननाच े िनयमन कर यात याव े.
(नवीन काय ान ुसार) क सरकारकड े संरि त जागा व मह वा या द ुिम ळ कलाक ृत चा
ताबा िदला ग ेला. परंतु आ या ची गो हणज े ा काय ाव न माग दश क त वा ंम ये चीन
कलाक ृती ा श दाचा समाव ेश केला न हता तरीही Antiquity ा अथा चे वण न मा
सिव तर क ेले होते आिण िवश ेषतः Antiquity (exports control ) Act of १९४७ या
काय ा माण े Antiquity ा श दाच े वण न यात होत े.
The Antiquities and Art Treasures Act of 1972 : -
देशातील सा ं कृितक वारसा जतन कर यासाठी जरी िकतीही कायद ेशीर उपाययोजना
कर यात आ या तरी १९६० या दशकभरात द ुिम ळ कलाक ृत य चो या अवै य मागा नी
त करी वग ैरे माण फार वा ढले आहे. दुिम ळ कलाक ृत चा अव ैध मागा नी यापार क न
यातून पैसा कमािव याच े माण तर फारच वाढल े आहे. मोठ्या माणावर द ुिम ळ िश पे,
िच े, पैसा, चीन नाणी व इतर व त ू चोरीस जाऊ लाग या . चो या सं हालय े, मंिदर
पुरात वीय जागा आिण खाजगी अख या रीतील व त ूं या होत हो या ा सव गो चा
गांभीया ने िवचार होऊन इ .स. १९७२ म ये “The Antiquities and Art Treasures
Act of 1972 '' हा कायदा स ंमत कर यात आला . ा काय ात द ुिम ळ कलाक ृती ा
संक पन ेची या या अ य ंत सु प पणे सांिगतली ग ेली. ती पुढील मा णे :-
१. (अ) कोण याही व पाची नाणी , िश पे, िच े कोरीव ल ेख अथवा कल ेचे अिण
कलाक ृतीचे नमुने हे हणज े Antiquity .
(ब) कोण याही ग ुंफेतील अथवा / ऐितहािसक / वा तूतील कोणतीही व त ू िकंवा
अवशेष. munotes.in
Page 50
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
50 (क) गतकालीन िव ान , कलाक ृती, वाड्मय, धािम क ्या, नैितक या ,
पारंपारीक या अथवा राजक य ्या मह वाची वाटणारी अशी कोणतीही व त ू.
(ड) ऐितहािसक मह व ा झाल ेली कोणतीही व त ू.
(इ) (कायद ेशीर राजप ा ारा ) क सरकारन े (सूिचत) केलेली कोणतीही व त ू .
२. वै ािनक , ऐितहािसक , वाड्मयीन अथ वा सौदया मक म ू य असल ेले कोणत ेही
ह तिलिखत े, न दी अथवा इतर कागदप े जी साधारणपण े ७५ वषा पे ा अिधक ज ुनी
आहेत ती सव कागदप े होत.
३.सापडल ेला खिजना िक ंवा ठेवा, संप ी (Art Treasure ):
''कलेचा खिजना हणज े स दया मक म ू य असल ेली कोणतीही व पाती ल मानवी
कारािगरी अथवा कला त े हणज े ह तो ोग आिण िव ान न ह े.'' िशवाय आता त करी
रोख यासाठी य ेक कलाक ृतीची न द करण े अिनवाय कर यात आल े. िशवाय नवीन
कायद े अंमलात आणता याव ेत हण ून आिण या व ेळोवेळी बदल या प रि थतीन ुसार बदल
घडवून आणता याव ेत ासाठी तरत ुदी देखील कर यात आ या .
४.३.३ युन कोच े य न :
त करीच े ि तब ंध, िनवारण कर यासाठी िवश ेषतः सा ं कृितक कलाक ृत ची व अव ैध
मागा नी होत असणारी आयातिनया त अथवा या ंची मालक ह क ह ता ंतरणावर ब ंदी
घाल यासाठी ळप् ए ध् ने इ.स. १९७० म ये एक का यदा स ंमत केला. १९७४ म ये यास
सां कृितक कलाक ृत ची आत ंररा ीय द ेवाण घ ेवाण कायदा घडव ून आण यासाठी काही
िशफारशी कर यात आ या . यानुसार प ुढील अटी ठरिव यात आ या -
१. रा ारा ा ंतील पर पर सहकाया ला मह व द े यात आल े व एखा ा द ेशातील अशी
एखादी द ुिम ळ कलाक ृती जर अव ैध मागा नी देशाबाह ेर गेली तर तो द ेश यो य या
कागदप ा ं या न दी दाखव ून ती व त ू या द ेशात ग ेली आह े, या द ेशातून ती ह तगत
क शकतो .
तसेच ा काय ान ुसार अस े ल ात घ ेतले गेले क , सव देशांची सा ं कृितक मालम ा
ही फ या द ेशाचीच न ह े तर स ंपूण मानवजातीचाच सामाईकपण े सां कृितक वारसा
आहे आिण या वारशाच े संर ण करण े ही फ एखा ा द ेशाचीच नस ून सव च सभासद
रा ांची ती जबाबदारी आह े, असे प कर यात आल े.
२. सभासद रा ा ंनी अशा सा ं कृितक कलाक ृत ची आ ंतररा ीय द ेवाणघ ेवाण, मग ती
कोण याही व पाची असो उदा . कजा ऊ व पा या िव व दान तथा सव संमत
होतील अशा तह ने करावी . परंतु अवैध मागा नी होणा या यापारा ंस थारा द ेऊ नय े.
िबगर शासिकय स ं थेचे काय :-
यािशवाय इतरही िबगर शासिकय स ं था ा तह या सा ं कृितक वारसा कर या या ीन े
रा ीय आिण आ ंतररा ीय पात ळीवर काय रत आह ेत. ा स ं था हणज े - munotes.in
Page 51
व तुसं हालयातील व त ुंचे जतन
51 1. International Commission of Monuments and Sites (ICOMOS)
2. The International Council of Museums (ICOM)
अशा तह ने सां कृितक वारशाचा अव ैध यापार होऊ नय े अथवा या ंना हानी पोहोच ू नये
ासाठी व ेळोवेळी कठोर उपाययोजना कर यात आ या . परंतु तरीही यात िकतीही ूटी
राहील े या आह ेतच. िवशेषतः खाजगी अख यारीतील कलाक ृत चा ताबा िम ळावा हण ून
यो य अस े कायद े संर ण िम ळेल अस ेही बह याि कायद े नाहीत , वाढते दूषण ( याम ुळे
ऐितहािसक वा त ूंना धोका उ भव ू शकतो उदा . ताजमहाल ) रोख यासाठी अज ूनही नीटशा
झाले या नाहीत . नवीनवीन औ ोिगक वसाहती िनमा ण करताना याम ुळे ऐितहािसक
वा तूंचा धोका उ व ू नये यासाठी काही िनि त माग दश क त वाचा अवल ंब केला गेला नाही .
िशवाय ाबाबतीत घ डणा या गु ांना कठोर िश ेला देखील कारवाई कर यात य ेत नाही .
अशा तह या अन ंत अडचणी ा द ेशा या सा ं कृितक मालम ेचे जतन कर या या
कामाम य े अडथ ळे िनमा ण करीत आह ेत.
खरे हणज ेच कठोर कारवाईच े पालन ह े फ क सरकारन े करावयाच े नसून ते पोलीस
खा या ने िशवाय भारतीय प ुरात व सव ण िवभाग , जकात खा यान े रा य सरकार या
पुरात व िवभागाच े तसेच सं हालय े, ंथालय े आिण प ुरािभल ेख िवभाग ा सवा नी िम ळून
करणे अ य ंत गरज ेचे आह े. कलाक ृती अथवा इतर मह वा या व त ू चोरी आिण
त करीपास ून वाचिव यासाठी यावर करडी आिण ग ु नजर ठ ेवणे ही आव यक आह े.
सामा यपण े असंरि त जागा ंह न याम य े उ खनन क ेले या जागा , राजवाड े इ. अशा व त ूंची
चोरी होत े हणून िवश ेष कायद े तयार करायला हव ेत. यासाठी या ं याशी िनगडीत असल े या
वतं यायालय े व िशवाय व त ूंची अव ैध त क री, चुक या न दी इ . करण े
हाताळ यासाठी जकात खा याला यो य त े अिधकार िदल े पािहज ेत आिण अशा ग ु ांसाठी
अ यंत कठोर िश ाही िद या पािहज ेत.
अशातह ने िविवध धो या ंपासून मानवाचा सा ं कृितक वारसा कलाक ृती जप यासाठी य ेक
देशाने य न करण े अग याच े आहे. देशां या सरकारन े आिण लोका ंनाही आप या
सां कृितक वारसाचा आदर राख ून या या जपण ुक चे य न करण े हे आपल े नैितक कत य
आहे असे मानल े पाहीज े. िशवाय या सा ं कृितक वारसाचा आदर क न या या जपण ूक चे
काम ह े फ एका देशाचे अथवा द ेशातील लोका ंचेच नाहीतर ते अिखल मानवजातीचीच
जबाबदारी आह े. कारण हा सा ं कृितक वारसास ु ा सव मानवजातीचाच असतो .
आपली गती तपासा
. भारता या सा ं कृितक मालम ेचे र ण कर यासाठी योज यात आल े या कायद ेशीर
उपाययोजना सा ंगा.
munotes.in
Page 52
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
52 ४.४ कलाक ृत चा नाशपास ून ि तब ंध कर यासब ंधी आिण का ळजी
घे यास ंबंधीची म ूलभूत वे (BASIC PRNCIPLES - PREVENTION
AND CARE )
देशा या आिण मानवजाती या सा ं कृितक वारसा ठर ेल अशा सव च व त ूंचे र ण करण े हे
आव यक असत े. या संबंधी ी . सारा ट ेनीफथ य ां या मत े, ''व तूंची यो य स ुरि तता
ठेव यासाठी उपा य योजण े आिण या व त ूंची यो य प ुनर चना करण े अथवा प ुनः था पन
करणे ाकड े ल द ेणे हणज ेच व त ूंचे र ण करण े हे होय.'' अशा कार या व त ू ा
अनेक वेळा वेगवेग या कारणा ंनी खराब हो याची श यता असत े याच े र ण कर यात
वेगवेग या तह या अडचणी िन मा ण होऊ शकतात . यामुळे अशा व त ूंचा नाश हो यापास ून
वाचवल े पािहज े. या संदभा त या ंचे दोन म ुख योजना प ुढील माण े आहेत. व तूंचा नाश हा
सामा यपण े पया वरणीय कारणाम ुळे होत असतो . यामुळे नाश था ंबव यासाठी काही
उपाययोजना क े या जातात . याचे दोन का र पुढील माण े.
१. पया वरणीय स ंवध न (Environmental Conservation )
२. व तूसं हालयातील व त ूंचे संवध न (Conservation of Musuem objects )
व तुसं हालयातील व त ुंचे पया वरणीय स ंवध न कशा कार े केले जाते हे पाह या .
४.४.१ पया वरणीय स ंवध न (Environment al Conservation ):
पया वरणीय स ंवध नाम य े मु यान े हवामानाचा कोणताही प रणाम होऊ नय े हणून अन ेक
कारची का ळजी घेतली जात े. अशी का ळजी म ु यान े व तू हाताळताना, व तूंची ने आण
करताना (Travelling ) व तू संर क व े नात ब ंद करताना (Packing ) आिण व त ूंचे नमुने
साठव ून ठेवताना (Storing ) घेतली जात े. उ खननान ंतर सापडल े या व त ूंवर रासायिनक
ि या झा याम ुळे हळूहळू या न होतात . पया वरण ह े व त ूं या स ंवध नाम य े मोठी
भूिमका बजावत असतो . ि थर अशा वातावरण ( यात फार बदल होत नाही अशा ) जर
व तू ठेव या तर या ंचे सवध न हे चांग या तह ने होऊ शकत े. िशवाय व त ं◌ूची झीज कमी
होऊन या अिधक का ळ िटकू शकतात . अनेक व त ू ा उ खननात ून आपण बाह ेर
काढतो . यावेळी यावर वातावरणाचा प रणाम होऊ लागतो . अशा कार या प रणामास
'सू म पया वरणीय प रणाम ' (Micro -enviro nment ) असे हणतात . िशवाय बराच का ळ
या मातीत प ुर या ग े या अस यान े अशा व त ू नाजूक होतात आिण हण ूनच अशा व त ू
बाहेर काढताना व या ंचे सवध न करताना य ेक ट यात याची अ य ंत का ळजी घ ेणे
आव यक असत े.
अ व त ू हाताळणी, (Packing ) वे नबंद आिण साठव ून ठेवताना (Store ) घे यात य ेणारी
काळजी :-
व तूंची हाताळणी :
सं हालयातील व त ूंची झीज / हानी ही म ु यान े भौितक आिण शा ररीक घटका ंमुळे होत
असत े. व तूंची हाता ळणी यो य तह ने झाली नाही . तर व त ूंना हानी पोहच ू शकत े. हणून munotes.in
Page 53
व तुसं हालयातील व त ुंचे जतन
53 व तू हाता ळताना हातात स ुती हातमो जे घालून अथवा स ुती व ा या सहा यान े ती व त ू
हाताळावी, तसेच ज री माण े व त ूंची हाता ळणी िचमट ्यांनी (Foreceps ) करावी .
व तूची ने-आण करताना हातात ून ने याऐवजी या तबकामध ून (tray) ने यात या यात .
व तूंची साफसफाई करताना अ य ंत मऊ अशा शचा वापर करा वा. व तू जर मोठ ्या
असतील (उदा. मोठमोठ ्या दगडी म ूत , अवजार े इ. तर या त ेथून दुसरीकड े नेताना प ुरेशा
लोकांनी िमळून हळूवारपण े उचल ून यावी . एकट्या दुकट्या य ला अशा व त ू उचलता
येणे अश य असत े.)
व तूंचे वे नबंद (Packing ) करताना घ े यात य ेणारी काळजी :-
व तू वे नबंद करताना व े नासाठी ज े सािह य वापरल े जाते ते अचल असाव े आिण व त ूंची
हानी होणार नाही अशा व पाच े असाव े. रकाम े ला@ि टकच े डबे, व तू वे नबंद
कर यासाठी िविश व पाच े बनल ेले डबे, िशं याकड ून िशव ून घेतले या िविश िपश या
यांचा वापर कर यात य ेणे आव यक असत े. िशवाय व त ू डबाब ंद कर याप ूव व त ूंवर मऊ
गादी या थराच े संर क अस े गुंडाळणे आव यक आह े. आिण स ु प आिण काय म न दी
लावण े ही आव यक असत े. या तह ची का ळजी घेऊन व त ूंचे संर ण चा ंग या तह ने करता
येते.
व तूंची ने-आण करताना घ े यात य ेणारी काळजी (Transporting ) :-
व तुची सवा त जा त का ळजी व त ूंची ने-आण करताना घ ेतली जात े. ती व त ूंची ने-आण
कर या या व ेळी व तू छोटी असो , ती एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी न ेताना, लोखंडी
प यांचे आवरण असल े या लाकडी खो या ंतून नेणे आव यक आह े. िशवाय याभोवती
पंजचे अथवा घ गडीच े आवरणही क ेले असल े पािहज े. यामुळे व तूंचे संर ण होऊ
शकते. व तूं या स ंर णा या ीन े या गो ी म ूळ मह वा या असतात .
व तूंचे नमुने साठव ून ठेवताना (Store ) देखील काळजी घ ेतली पािहज े -
व तूंची जर नी ट साठवण क ेली नाही , तर व त ू हाता ळताना, वे नबंद करताना , ने-आण
करताना जी का ळजी घेतली जात े ती सव यथ ठरते. अशा व त ू साठव यासाठी जागा ही
कोरडी आिण व छ असावी . या जाग ेची आकाररचना चा ंगली असावी क ज ेणेक न ती
तसेच पुरात वीय उ खननात सापडल े या व त ू नीट ठ ेवता य ेतील, इतपत मोठी असावी .
आ ता, तापमान , काश इ याद च े यो य माण असाव े तरच स ं हालयातील व त ुंचे
जीवनमान वाढ ू शकत े व ती अिधक का ळ िटकून राह शकत े.
(ब) हवामानापास ून व त ूंची झीज न हो यासाठी घ ेतलेली काळजी (Care against
Climatic Conditions ) :
काश (light), तापमान (Temparature ), आ ता (Humidity ) हवेचे दूषण, (घाण
आिण ध ूळ यामुळे होणार े) इ यादी गो म ुळे व तूंची झीज अथवा हानी होऊ शकत े. काश
व तूंना दोन कार े हानी पोहोच ू शकतो . एक हणज े, 'रंगीत व त ू ( या नाशव ंत आह ेत munotes.in
Page 54
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
54 अशा) उदा. कापड , िच इ याद च े रंग िफ कट हो याची श यता असत े, दुसरे हणज े
कापड वग ैरे व तूंची झीज होऊ शकत े.
(१) काश (light ) -
थेट व पाचा आिण रासायिनक म ंद व पाचा काश हा म ु यान े कागद , कपडे इ यादी
व तूंना अ य ंत हानीकारक असतो . यामुळे अशा व त ू ठेवले या िठकाणी काश योजना
ही व त ूंना हानीकारक न ठर ेल अशा व पा ंची केली जात े. व तू सं हालयातील व त ूं या
संर णासाठी उ णतािकरण शोष ून घेऊन काशिकरण परावत त करणारी (Fluorescent )
िद याची योजना क ेली जात े. अशा िद याच े तापमान ह े ४५००० असत े. या यित र
पारदश क काच ेचे तावदान (Transparent glass pane ) चाही िवचार होऊ शकतो . या
व तू अ य ंत संवेदनाशील असतात अशा व त ूंना पड ाच े आवरण घालण ेही यो य ठरत े.
आिण काशापास ून व त ूंची हानी होऊ न द े यासाठी स ं हालय याव ेळी लोकांसाठी ख ुले
नसेल अशाव ेळी तर श य अस ेल तेवढा कमी काश व त ूपय त पोहोचवण े अथवा काश
योजना ब ंद ठेवणेही यो य ठरत े. व तू ठेव या या िवभाग श यतो अ ंधारातच ठ ेवावा.
(२) तापमान (Temperature ) :
व तूंवर सवा त जा त हानीकारक प रणाम कशाचा होत अस ेल तर तो तापमानाचा याम ुळे
व तूंचे आयुमा न कमी होत े. ती तापमानाम ुळे व तू भंग पाव ू शकतात . तर कमी तापमानात
या सव बाजूंनी दाब या जातात . हे टाळ यासाठी समतोल अथवा यो य त े तापमान ठ ेवणे
आव यक असत े. जेथे व त ू दश नीय र या ठ ेवले या असतात त ेथे सामा यतः १८ ते
२५० स िट ेड पात ळीवरील तापमान यो य ठरत े.
(३) सापे आ ता (Relative Humidity ) : सापे आ ता ही प ुढील कार े मोजली
जाते.
हवेतील पा याचा अ ंश
सापे आ ता = या िविश तापमानात जा तीत जा त अस ू शकणारा पा याचा अ ंश
ी. ल डरलीथ या ंनी वातावरणातील सापे आ ते या मया दा प क ेले या आह ेत.
यां या मत े ''६०० ते ७००'' फरनाईट या तापमानात सामा यपण े ५०… ते ६५…
असणारी आ ता ही साप े आ ता असत े.
अशी ि थती व त ुसं हालयातील यव थापनाकरीता सम ृ ीकारक असत े. सव कार या
सािह य िक ंवा व त ूम ये थोडातरी पा याचा अ ंश असतो . कोरड्या हव ेत हा पा याचा अ ंश
कमी होतो आिण आ हवेत तो वाढतो . तो ओलसरपणा , बुरशी आिण जीवाण ू य ां या
वाढीसाठी कारणीभ ूत ठरतो . सापे आ तेवर ताबा िम ळवणे हे व त ूं या स ंर णासाठी
आव यक असत े. हवेतील आ ्र तेचा समतोल राख यासाठी उपकरणा ंचा वापर क ेला
जातो. यामुळे सं हालयात कलाक ृती ज ेथे ठेव या आह ेत तेथील आ ता कमी होऊ
शकते. ािशवाय आ ता िनय ं णाचा (Humidity Controllers ) वापर खो याभोवतालची
हवा ख ेळती कर यासाठी क ेला जातो . खो या ं या कोपया म येही हवा खेळती राह यासाठी
जलगु वमापक (hydrometers ) यं ाचा वापर क ेला जात े. तर साप े आ तेचा
पूण ि तबंध कर यासाठी वातान ुकूलीत साधना ंचा (air-conditioners ) वापर क ेला जातो . munotes.in
Page 55
व तुसं हालयातील व त ुंचे जतन
55 (४) दूषण, घाण व ध ूळ (Dirt and Dust ) :
आजकाल द ेशाचे झपाट ्याने शहराच े औ ोिग करण होत अस याम ुळे दुषण, धूळ (Dust)
आिण (Dirt) घाण या ंचे माणही वाढत आह े. ा औ ोिगकरणाम ुळे शहरांम ये फारच
थोडी जागा ध ूळ आिण घाणीिवरिहत अस ेल. वलन ि या, वयंचिलत गाड ्यांमधून
िनघणारा ध ूर इ याद म ुळे सं हालयातील व त ूंवर ध ुळीची पुटे चढू लागता त. यामुळे
व तूंना हानी पोहोच ू शकत े व या ंची झीज होऊ शकत े. या सम या सोडिव यासाठी
वेळोवेळी व तूंवरील ध ूळ साफ करायची व व त ू धूळिवरिहत काचब ंद अशा शोक ेसम य े
ठेवा यात . ािशवाय काही व त ू हवाब ंद ठेवणे श य नसत े. यांची िन य साफसफाई
करावी . दूषण टा ळ यासाठी िफ टर , वॉटर, े इ याद चा वापर करावा . दूषण
टाळ यासाठी वातान ुकुलीत य ं ाचा वापर करण े हा एक उ म उपाय आह े.
आपली गती तपासा -
:-पया वरणीय स ंवध न कशा कार े केले जाते ते सांगा.
४.५ सारांश
वरील िवव ेचनाव न अस े प होत े क , कला मक व त ूंचा नाशापास ून बचाव कर यासाठी
व आपला चीन सा ं कृितक वारसा जतन कर या या ि कोनात ून अन ेक य न
वातं यापूव व वात ं यानंतरही झाल े. परंतु यास एवढ े यश लाभल े असे िदसून येते.
व तुसं हालयाम य े व त ूंची का ळजी यो य प तीन े घे यासाठी ि शि त यव थापक व
कम चारी या ंची नेमणूक केली पािहज े तसेच सरकारन े रा ीय व रा य पात ळीवर अन ेक
कठोर उपाययोजना क े या पािहज ेत. आंतररा ीय तरावर अशा व त ूंची त करी
रोख यासाठी य न झाल े पािहज ेत. व तुसं हालयातील व त ूंचे पया वरणीय स ंवध न
यो य कार े झाल े पािहज े. यामुळे आप या द ेशाचा सा ं कृितक वारसा यो य प तीन े पुढील
िपढीसाठी जतन क न ठ ेवता य ेईल. या ीकोनात ून व त ुसं हालयाची भ ूिमका अ य ंत
मह वाची आह े.
४.६
.१. व तुसं हालयाबाबतची का ळजी व सावधानता यावर सिव त र टीप िलहा .
.२. भारता या सा ं कृितक मालम ेचे र ण कर यासाठी योज यात आल े या
कायद ेशीर उपाययोजन ेचे वण न करा .
.३. व तुसं हालयातील कलाक ृत चा नाशापास ून ि तब ंध कर यास ंबंधी आिण का ळजी
घे यासब ंधीची म ूलभूत त व े कोणती त े प करा .
.४. िटपा िलहा.
(अ) सं हालयाबाबतची का ळजी व सावधानता
(ब) पया वरणीय स ंवध न.
munotes.in
Page 56
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
56 ४.७ संदभ
1. Thorat B.R., Principles of Museology, Arch aeology, Archival
&Library Science, Himalaya Pub lishing House, Mumbai -4
2. Banerjee, N. R., Museum and Cultural Heritage of India, Agam Kala
Prakashan, New Delhi, 1990.
3. Dwivedi V.P, Museums and Museology: New Horizons, Agam Kala
Prakashan, New Delhi, 1980.
4. Markham S. F., The Museums of India, The Museum Association,
London, 1936.
5. Plenderleith H. J, The Conservation of Antiquities and Works of Art:
Treatment, Repair and Restoration, Oxford University Press, New
York, 1956.
6. Sarkar, H, Museums and Protection of Monuments and Antiquities in
India, Sundeep Prakashan, New Delhi, 1981.
7. Thomson John M.A. and Others, Manual of Curatorship: A Guide to
Museum Practice, Routledge, New York, 1984.
8. Wittlin Alma, Museums : Its History and Its Tasks in Education,
Routledge and K Paul, London, 1949.
9. ा. डॉ. िनशांत श डे, व तुसं हालय े , अथव पि लक ेशन
10. कठार े अिनल , पाटील गौतम, पुरात विव ा व तुसं हालय आिण पय टन, िव ा बु स,
औरंगाबाद .
11. देव शा. भा. , पुरात विव ा
munotes.in
Page 57
57 ५
व तुसं हालयातील व तुंचे संवध न
घटक रचना :
५.० उि ्ये
५.१ तावना
५.२ व तुसं हालयातील व त ुंचे संवध न
५.३ व तुंचे िविवध कार
५.३.१ स ि य (Organic ) व पा या व त ू
५.३.२ अस ि य (Inorganic ) व पा या व त ू
५.३.३ आपली गती तपासा
५.४ व तुसं हालयातील व त ु सादरीकरणाच े तं े
५.४.१ व तुसं हालयाची इमारत
५.४.२ काशयोजना
५.४.३ खेळती हवा
५.४.४ आपली गती तपासा
५.५ व तुसं हालयातील व त ु दश नाचे कार
५.५.१ कायम व पी दश न
५.५.२ ता पुर या व पाच े दश न
५.६ सारांश
५.७
५.८ संदभ
५.० उि ्ये
(१) व तुसं हालयातील व त ुंचे संवध न कशा कार े केले जाते ते अ यासण े.
(२) व तुंचे िविवध कार जाण ून घेणे.
(३) स ि य आिण अस ि य व पा या व त ुंचे संवध न कशा कार े केले जाते ते अ यासण े.
(४) व तुसं हालयातील व त ुं या सादरीकरणाची त ं े समज ूण घेणे.
(५) व तुसं हालयामधील दश नाचे कार अ यासण े. munotes.in
Page 58
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
58 ५.१ तावना
भारता या स ं कृतीचा कला मक वारसा जतन कर याच े काम व त ुसं हालय े करतात .
व तुसं हालयातील िविवध व त ुंचे संवध न अन ेक कार े स ंहालये करीत असतात .
कलाक ृत चा नाशापास ून ि तब ंध कर यासाठी आिण या ंची का ळजी घ े यासाठी
सं हालया ंनी अन ेक उपाययोजना क ेले या आह ेत. व तुंचे िविवध कारात हणज ेच स ि य
आिण अस ि य अस े वग करण करता य ेते. या व त ुंचे संवध न करण े ही ख ूप मोठी जबाबदारी
सं हालय े पार पाडीत असतात . लोकिश णाच े काम करीत असताना व त ूंचे ान सामा य
लोकांना सहज र या समज यासाठी स ं हालय े सादरीकरणाची िविवध त ं े अवल ंबतात.
यामुळे अनेक गो ची मािहती सामा यलोका ंना समजत े व या ंचा चीन सा ं कृतीक ठ ेवा
समज यास मदत होत े. व तुसं हालयाच े यश स ंपूण तः या ं या व त ूं या दश नावर
अवल ंबून असत े. व तुंचे यो य र या दश न मांडणे ही मोठी जबाबदारी स ं हालय े पार
पाडतात . व तुसं हालयातील व त ूं या दश नाचे अनेक कार आह ेत यातील मह वाच े
हणज े कायम व पी द श न आिण ता प ुर या व पाच े दश न अशा कार े व तुसं हालय े
दश ना या मा यमात ून लोकिश णाच े भरीव काय करीत असतात .
५.२ व तुसं हालयातील व त ूंचे संवध न
उ खननात ून िम ळाले या व त ूंची का ळजी घ ेऊन या ंचे जतन करण े हणज े
व तुसं हालयाच े वाता नुकुिलत व त ुंचे संवध न होय . स ि य आिण अस ि य व त ूंचे
आयु मान वाढिव यासाठी या ंची साफसफाई करण े व या ंचे जतन करण े हणज ेही संवध न
होय.
उ खनना या जागी ज े हा व त ू िमळतात त े हा या ंची थिमक पहाणी क न या ंची जुजबी
सफाई करण े आव यक असत े. हे उ खनना या साईटवरील (Camp ) योगशा ळेत केले
जाते. पुढे व त ु पूण साफ क न मग याच े सं हालयात जतन क ेले जाते. उ खननात ून
िमळाले या व त ूंची का ळजी घ ेऊन या ंचे जतन करण े हणज ेही व त ुंचे संवध न होय .
स ि य आिण अस ि य व त ूंचे आयुमा न वाढिव या साठी या ंची साफसफाई करण े व या ंचे
जतन करण े हणज ेही संवध न होय . व तूंची साफसफाई करण े हे अ य ंत कौश याच े काम
आहे. व तूंची सरसकट साफसफाई कर याम ुळे व तूंना इजा पोहच ू शकत े. एिलझाब ेथ पे
ां या श दात सा ंगायचे झाल े तर व त ूंचा नाश अथवा हानी पोहोचण े हे साफसफाईच े हेतू
नसून मूळ व तू जशा हो या तशा प िदस यापय त आणण े हे होय. हणूनच व त ूं या
साफसफाईच े काम कर यासाठी ि शि त अिधकाया ची िनय ु कर यात यावी . वेगवेग या
िवभागा ं या साफसफाईसाठी व ेगवेगळे अिधकारी न ेमले जावेत. व एकाच अिधकाया कडे सव
िवभागा ंची साफसफाई द ेऊ नय े. व तूंचे संवध न कर या या बाबतीत िदवस िदवस नवनवीन
संशोधन होत अस यान े याच े ि श ण ा साफसफाई या अिधकाया ना दे यात याव े.
यासाठी छोट ्या िकंवा एकिदवसीय काय शाळा आयोजन करा यात व या ंना अ याध ुिनक
ान ाव े.
पुन था पना िक ंवा व त ूंची जर आधीच झीज झाल ेली अस ेल तर या ंना आणखी झीज
हो यापास ून वाचव ून, यां यात द ु ती क न या श यतो म ूळ पदाला आण यासाठी munotes.in
Page 59
व तुसं हालयातील व तुंचे संवध न
59 य न कराव ेत. काही व ेळा व तूंचे काही भाग ह े न झाल ेले असतात . यामुळे यांचा
आधार न होऊन याम ुळे इतरही काही भाग िनख ळून पडण े श य असत े अशाव ेळी जे
भाग न झाल ेले असतील यांची दु ती क न या व त ूना दश नीय प द े याचा य न
करावा .
५.३ व तूंचे िविवध कार
व तूसं हालयाम य े िविवध व त ूंचा स ं ह क ेलेला असतो . व तूंचे व प या का रचे
असेल या माण े यांची का ळजी घेतली पािहज े. यासाठी व त ूंचे सामा यपण े दोन कार े
वग करण क ेले जाते.
१. स ि य (Organic ) व पा या व त ू
२. अस ि य (Inorganic ) व पा या व त ू
५.३.१. स ि य (Organic ) व पा या व त ू:
लाकूड, बांबू, कागदी, कापडी , चामड े, कातडी इ . व तू, हाडे, हि तद ंती, हाडांचे सापळे,
जनावरा ंची िश ंगे, छापील त आिण िच े, झाडांची पान े, अ नपदाथा चे अवश ेष इ यादी
व तूंचा समाव ेश हा स ि य कारात मोडतो . अस ि य व त ूपे ा स ि य व त ूंची झीज
लवकर होत अस यान े यांचे आयुमा न कमी असत े.
(अ) लाकडी आिण बा ंबूपासून बनवल े या व त ू :-
अ यंत चीन का ळापासून मानवान े व तू बनिव यासाठी लाकडाचा उपयोग क ेलेला आह े.
कारण लाक ूड मानवाला सहज र या अवतीभोवती उपल ध होत े. लाकूड हे झाडापास ून
िमळवलेले असत े आिण त े स ि य कारा त मोडत े. यावर जीवशा ीय अथवा रासायिनक
ि या झाली तर या ंची झीज अिधक ती त ेने होऊ लागत े. ािशवाय ब ुरशी हा तर
लाकडी व त ूंचा मोठा श ू आहे. यात अन ेक जंतूही जाऊ शकतात . अशा व त ूंकडे जर
सु वातीपास ून ल प ुरवले नाही तर या ंचे तुकडे होऊ शकतात . हणून या व त ूंचे जतन
कर यासाठी या ंची अ य ंत काळजी घेणे आव यक आह े. यासाठी अन ेक प त चा अवल ंब
कर यात य ेतो याप ैक काही प ुढील माण े :-
(i) जंतूपासून बांबू व लाकडी व त ूंचा बचाव कर यासाठी हाय ोसायिनक (HCN )
काब न डायस फाईड (CS2) (Vapour ) धुके िकंवा वाफ , तसेच केरोिसन आिण
कुड ि योसोट ावणचा उपयोग क ेला जातो . हाय ोसायिनक वाय ू हा िवषारी
अस यान े याचा स ं हालयाम य े मु यान े वापर क ेला जातो हणज े लाकूड आिण
बांबूतील ज ंतू मारल े जातात .
(ii) बांबूपासून आिण लाकडापास ून बनिवल े या व त ू जर वाईट अव थ ेत असतील तर
या व त ू ओ या व पात ठ ेवतात क ज ेणेक न या ंचे तुकडे होऊ नय ेत.
(iii) या बह धा कापडाम य े गुंडाळून मग या पॉिलिथन म य े गुंडाळून (Damp ) ठेव या
जातात हणज े यांचा जंतूपासून बचाव होऊ शकतो . munotes.in
Page 60
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
60 (iv) अशा व त ू, ि लसरीन अथवा िविनल एिसट ेट अथवा अ कोहोल या सहा यान े
कोरड्या (सुकव या ) के या जातात . मा ही ि या अ यंत मंद गतीन े हावयास
हवी.
(v) जंतूपासून बचाव हो यासाठी लाकडी व त ूंवर मेण गरम क न याचा थर द ेणे ही
प त द ेखील अ ंमलात आणली जात े.
(vi) लू अथवा िजल ेिटन या ंचा वापर लाकडी व त ूंमधील िछ े िकंवा रं े (Pores ) भ न
काढ यासाठी क ेला जातो . यामुळे लाकडाचा िटकाव ूपणाही वाढतो .
(ब) कागदी व त ू :
सं हालयाम य े अनेक व त ू अशा असतात क या कागदापास ून बनिव या जातात . अशा
व तू िवश ेषतः कागदापास ून बनिवल े या व त ुम ये ह तकला व त ू, मोठमोठी िच े,
रंगिवलेली िच े इ याद चा समाव ेश होतो . अशा कागदी व त ू या स ि य कारात मोडत
अस यान े या अिधक नाशव ंत असतात . या माण े झुरळे, िकडे, मुं या, वाळवी, पु ची
िकडे इ. पासून कागदी व त ूंना फारच धोका असतो . िवशेषतः चाई या ंची वाढ झपाट ्याने
होत अस यान े यां या पासून सावध असण े भाग आह े. कागदीव त ूंचा बचाव कर यासाठी
पुढील उपाय योजना क े या जातात .
(i) तापमान व साप े ा आ ता हे यो य माणात ठ ेव यासाठी य न क ेले जातात यासाठी
सापे आ तेचे ५०… आिण ६०… म येच राहील अशी का ळजी घेतली जात े. तसेच
वातान ुकुिलत (एअरक ंडीशनर ) बसिवला जातो .
(ii) दालना ंम ये दूषणरिहत हवा ठ ेव यासाठी हवा गा ळून घेतली जात े. यासही एअर
िफ टरस चा वापर कर यात य ेतो.
(iii) िनयिमतपण े सव व तूंची पाहणी क ेली जात े आिण ध ुरी देऊन श ु केले जाते.
(iv) लाकडी कपाट ातील खण , पु तका ंसाठीच े शे फ, इ याद वर िड .िड.टी (D.D.ऊ.)
सारख े जंतूनाशक फवार े मारल े जातात .
(v) अशा व त ूंचा जंतूपासून बचाव कर यासाठी त ंबाखूची पान े, कापरा या वड ्या इ यादी
पु तका ं या पाना ंम ये आिण वरती -खालती कापरा या वड ्या वापर या जातात . तसेच
आजूबाजूस िफन ेल िशंपडले जाते.
(vi) जलरंगातील िच े, छपाईची काम े व न ुसतीच िच काम े य ां याबाबतीत िनयिमत
साफसफाई क ेली जात े. यामुळे यांचे रंग खराब होऊ नय े हण ून अशा व त ूंची
िनयिमतपण े सफाई क ेली जात े. यावरील ध ुळ श या सहा यान े काळजीपूव क साफ
केली जात े. तसेच कापडा या सहा यान े अ कोहोल लावल े जाते. तसेच ब निझन व
पे ोल या ं या सहा यान े यावरील ीसच े िठपक े काढल े जातात अथवा छायािच ा ं या
ती व वॉ टर ुफ शाईन े पुढेच चढिवली जातात .
(क) जनावरा ं या हाडा ंपासून अथवा कातडीपास ून बनिवल े या व त ूंची काळजी : munotes.in
Page 61
व तुसं हालयातील व तुंचे संवध न
61 अनेक व त ू या या ं या शरीरा या काप डी व हाडा ंपासून बनिवल े या असतात . यात
मु यान े गाय, घोडा इ . पासून िमळिव या जातात . या या ं या कात डीस रॉ . (Ra w)
असे हणतात िक ंवा हाइड (Hide) यां या क या कातडीपास ून व त ू बनिवण े मा
काही व ेळा अशा कातडीवर काही ि या क न मग यापास ून व तू बनिव या जातात .
याला य ु रंग (Curing ) असे हणतात . तर कातडी िम ळिव यान ंतर ती प ूण पणे कमावण े
झा यावर या पास ून व त ू बनिवण े याला ेिसिसंग अस े हणतात .
कातडी व त ू या द ेखील नाशव ंत असतात . कातडी व त ू सांभाळून ठेवणे हे फार कठीण
काम आह े. िवशेषतः कातडी व त ूंना स ू म ज ंतूपासून अ य ंत धोका असतो याम ुळे
जनावरा ंपासून कातडी िम ळवून यापास ून व त ू बनिवण े यासाठी कातडीवर अन ेक ि या
के या जातात . या ि येत कातडीला यो य र ंग देणे, याच माण े आ ला ंचा वापर करण े.
तसेच वातावरणातील ऑ सीड ेशनमुळे धोका पोहच याची श यता असत े. अशाव ेळी
व तूंचा बचाव कर यासाठी प ुढील उपाय योजना क े या जातात .
(i) वातावरणातील आ तेचे संतुलन करण े.
(ii) काब न-डाय-स फाईड सार या ब ुरशीनाशका ंचा वापर करण े.
(iii) ६०… एरंडेल तेल व ४०… अ कोहोल िमस ळून २४ तास ठ ेवून यापास ून बनल े या
ावणाची कातडी व त ूंवर थर द ेणे व रंग देणे.
(iv) ५… माण े असल े या काब िलक साबणा या ा वणाम य े चांग या कातडी व त ूंचे
पाणी शोष ून घेणे.
(ड) कापडी व त ू (व ो ोग ) Textiles :
नैसिग क धाग े हे णीज य व वन पतीज य अशा दोन व पा ंचे असतात . मा उ खनना त
अशा व पाची व े फारच विचतच िम ळालेली आह ेत. जे हा अशा व पाची व े
िमळतात याव ेळी याची अव था अ य ंत नाज ूक अशी असत े. िशवाय उ खननात ून अशा
व तू िमळा यानंतर यावर हवा , तापमान , आ ता, धुळ इ. व तूंचा प रणाम होत असतो .
यािशवाय वातावरणातील िविवध वाय ूंशी याचा स ंयोग झा याम ुळे यावर रासायिनक
ि या घडून येऊ शकतात . िशवाय िजवाण ू व ब ुरशी सार या स ू म ज ंतूपासूनही
कापडाला धोका अस ू शकतो . सं हालयातील कापडी व त ूंना या सव गो पास ून धोक े
उ वू शकतात . यापास ून या ंचा बचाव कर यासाठी पुढील उपाययोजना क े या जातात :-
(i) पावसापास ून िमळिवलेले शु पाणी अथवा िनज तुक केले या पा यात अशा कापडी
व तू धुवून काढ या जातात .
(ii) अशा व त ूंवर पडल ेले तेलकट डाग काढ यासाठी व त ू ब िझन अथवा प ोल म ये
बुडवून ठेव या जातात टबॉ न धा या या बाबतीत ए िसटोन या रसायनाचा वापर क ेला
जातो.
(iii) जुने गािलच े व पडद े साफ कर यासाठी व त े अिधक चा ंगले िदस यासाठी त े हे युम
ि लनरन े अथवा शन े साफ क ेले जातात . munotes.in
Page 62
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
62 (iv) काही व ेळ िविश व त ूं या बाबतीत पा या या वापर क न साफसफाई करता य ेत
नाही तस े के याने यांना धोका असतो . यामुळे यां या बाबतीत ायि लनची प त
अंमलात आणली जात े.
काही िविश व त ूंबाबत ायि लन आिण पा यान े धु याची प त यात दो हीही वापरता
येत नाही . यावेळी व तूंची साफसफाई वाफ े या साहा यान े कर याची प त अ ंमलात
आणली जात े.
सुरकुतले या व घड ्या असल े या कापडी व त ू या काच े या अथवा पॉ िलिथन या
मोठमोठ ्या त ुकड्या पस न ठ ेव या जातात . हणज े अशा घड ्या या िठकाणी फाट याचा
धोका उ वत नाही .
सू म ज ंतूपासून रे मी िकड े कापडी व त ूंची बचाव कर यासाठी काही िविश
जंतूनाशका ंचाही उपयोग क ेला जातो .
(इ) हाडे, ह तीद ंत आिण राख िशप या ंपासून बनिवल े या व त ू :
अशा व त ू या णीज य अस यान े याची झीज होण े अप रहाय असत े. िवशेषतः अशा व त ू
कालांतराने िठसूळ होऊन या ंचे तुकडे पड याची श यता असत े. बरेच वेळा अशा व त ू
उ खननात िम ळतात. िमळा यानंतर अशा व त ूंची सफाई घ ेतली जात े अशा व त ूंचे
संर ण कर यासाठी प ुढील उपाय योजना अ ंमलात आण या जातात :-
उ खननात ून िमळिवले या हाडा ं या, ह तीद ंता या अथवा श ंख िशप या ं या व त ू या
श या सहा यान े साफ क े या जातात .
अशा व त ू साफ कर यासाठी श यतो साबण व पाणी टा ळला जातो .
िमिथलय ु म िक ंवा शेलंक अथवा उ कोहोल म य े काच े या का ंड्या पाणी िमस ळून
सौ य क ेले या िविनल ॲिसटेटचा थर अशा व त ूंवर िदला जातो क ज ेणे क न व त ूंची
झीज हो याची ि या मंदावतो .
काही व ेळा उ खननात मानवी अथवा या ंचे सांगाडे िमळतात. अशावेळी यां या
कवटी या आतील बाज ू ही ि ओसोट या पात ळ ावणा या १-२ थ बात कापड ब ुडवून
साफ क ेली जात े.
काही व ेळा घरे िकंवा ह तीद ंता या व त ू या त ुटले या व पातच उ खननात हाती
लागतात . अशाव ेळी मेणाचा वापर क न या वरीत जोड या जातात .
अशा व त ूंची झीज कमी हो यासाठी व या ंचे तुकडे न होऊ द े यासाठी तापमान , आ ता
आिण काश हा यो य माणात राखण े हे देखील िततक ेच मह वाच े आहे.
५.३.२ अस ि य व पा या व त ू (Inorganic ) :
अस ि य व पा या व त ूम ये मु यान े दगडी व त ू, िवटा, सोने, तांबे, चांदी, कां य,
िशसे, लोखंड, िवटा, पोलाद इ यादी धात ूं या व त ू, माती या व त ू, मडके, मातीची munotes.in
Page 63
व तुसं हालयातील व तुंचे संवध न
63 रंगवलेली खापर े इ यादी व त ू या अस ि य व पा या असतात . ा व त ूंची झीज म ंद
गतीने होते परंतु या व त ू फुट यापास ून या ंचा बचाव करावा लागतो . या का र या व त ुंचे
जतन प ुढील माण े करता य ेईल.
(अ) धातू (Gold ) :
अस ि य पदाथा म ये मु यान े धातूं या व त ूंचा समाव ेश होतो . धातू हे अनेक कारच े
असतात . फार चीन का ळापासून धात ूंचा उपयोग क न व त ू बनिवण े हे मानवाला ात
आहे. उ खननात ून आपणास अन ेक व तू िमळाले या आह ेत. या म ु यान े सोने, चांदी,
तांबे, िशशे, िटन, लोखंड, ज त, किथल , कां य इ यादी होय . सामा यपण े हे सव धातू
मानवान े खाण मध ून िमळिवले आह ेत. मूलत: हे धातू अशु व पात असतात . मा
यापास ून शु व पाचा धात ू िमळिव यासाठी यावर अन ेक कार या ि या के या
जातात . या व त ूंवर इल े ोकेिमकलचा प रणाम होतो . यामुळे अशा िविवध धात ू या
व तूंचे जतन कर यासाठी िविवध प ती वापरावया या असतात . काही व ेळा िविवध
धातूंपासून एखादी व त ू बनिवली जात े. यामुळे अशा व त ूंचे जतन कर या साठी
गुंतागुंतीची ि या केली जात े. िविवध कार या धात ूंवर ही ि या कशा कार े केली जात े
ते पाह या .
(i) सो या या व त ू (Gold ) :
उ खननात अन ेक वेळा सो या या व त ूही िमळतात. नवा मय ुगातील लोका ंनाही सो याचा
वापर मािहत होता . उदा. कना टकातील टे कलकोटा य ेथे नवा मय ुगीन (Neolithic ) लोक
सो याच े दािगन े वापरीत असत असा प ुरावा िम ळालेला आह े. िसंधु सं कृतीचे लोकही
सो याच े दािगन े वापरीत असत . माह जोदडो य ेथील उ खननात अस े अनेक सो याच े दािगन े
िमळाले आहेत. सो याच े सव थम नाणी चीन कालख ंडाम य े इंडो. ीक राजा ंनी पाडली
होती यान ंतर कुषाण परा मां या राजा ंनी सु ा सो या या नाणी जारी क ेली होती . असे
िदसून येते. इ.स. पूव ७ या व ८ या शतकातील महारा ातील महा मय ुगीन
(Megalithic ) लोकही सो याच े उ कृ दािगन े वापरत असत . ऐितहािसक का ळातील गु
राजांनी तर आपली नाणीच सो याची पाडली होती . दि ण ेम ये सो या या ना याची टाक
सु ा उ खननात आल े या आह ेत. रोमन सा य अशा तह ने उ खननात अन ेक सो या या
व तू हाती लागतात त े हा या ंचे जतन कर यासाठी या व त ुसं हालयाकड े येतात.
शु सो या वर गंज येत नाही पर ंतु काही व ेळा यांवर डाग पडतात , अशा व त ु साबण व
गरम पा या या साहा यान े धुत या जातात . तर नाय ीक ॲिसड या सहा यान े सो या या
व तूंवरील का ळे डाग काढल े जातात . ासाठी ९० भाग पाणी व १० भाग अमोिनया अस े
ावण तयार क न या पा या ने सो याची व त ू धुतली जात े तर ह े डाग अिधक कार या
व पाच े असल े तर त े ती हाय ो लो रक ॲिसडन े घालवता य ेतात.
(ii) लोखंड (Iron) :
चीन का ळापासून मानवान े िविवध कारणा ंसाठी लोख ंडाचा वापर क ेला. या व त ू न
झा या . उ खननात व इतर ही लोख ंडा या िन रिनरा या व तू उदा. िविवध कारची श े
जसे तलवार , भाला, बाण, सुरे इ. सापडतात . उबदार व दमट हवामानात या फार munotes.in
Page 64
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
64 झपाट्याने गंजून जातात . या व छ आिण श ु करण े ज रीच े असत े. मा ही ि या
गुंतागुत ची अस यान े या साफ कर याच े काम त य क डे सोपवाव े लागत े. िशवाय ा
व तू उ खिनत जाग ेतून काढतानाही अ य ंत का ळजी यावी लागत े कारण ा ग ंजामुळे
यांचे तुकडे पड याची दाट श यता असत े.
जा त ग ंजले या व त ू साफ कर यासाठी ज त आिण कॉि टक सोडा या ंचे िम ण
वापरतात . ा िम णाम ुळे लोखंडी व त ूतील घातक लोराईडस ् न होतात . व तूंवरील
गंज हा अगदी कमी अस ेल तर तो काढ यातही पोट ॅिशयम -बाय-ऑ झेलेटचे िम ण
वापराव े. तुटले या लोख ंडी व त ूवर ता प ुरता म ेणाचा थर अथवा ला टर ऑफ पॅरीसचा
थर िदला जातो .
(iii) चांदी (Silver ):
चांदी हा एक नरम व पाचा धा तू आहे. उ खननात जरी चा ंदी या व त ू फारशा आढ ळत
नस या तरी चा ंदीची नाणी मा चीन ऐितहािसक कालापास ून म यय ुगीन कालापय त
अनेक िठकाणी सापडली आह ेत. िशवाय म यय ुगात तर चा ंदी या अन ेक कलाक ृती
घडवल े या आढ ळून येतात. अशा कार या नाणी अथवा इतर कलाव त ूंचे जतन करण े
आव यक असत े. मा श ु चा ंदी ही काला ंतराने - काळी पडते याम ुळे हा का ळपटपणा
घालव यासाठी ती व तू सौ य अमोिनया अथवा सौ य फॉ िम क ॲिसड म य े ठेवून नंतर ती
व छ पा याने धुवून ित यावर म ेिथल िमथॉ युलेट व टोलय ूईन एिसटोनाच े िम ण लावाव े.
हणज े ती पु हा का ळी पडत नाही . व ितच े दीघ काल जतन होत े. या बाबत आणखीही एक
प ती वापरली जात े ती हणज े चांदीची व त ू ज ता या पा यात ग ुंडाळून ॲसेिटक
ॲिसडच े काही थ ब टाकल े या पा यात काही तास ल बकळत ठेवावी.
काही व ेळा चांदीत ता ंबे िमसळले असेल अशा तह चे धातू मु यान े ना या ंसाठी वापरल ेला
असतो . उदा. कंदगु ाची नाणी . अशी नाणी काला ंतराने डागा ळलेली होतात . हे डाग
काढ यासाठी १०… िस हर नाय ेट अथवा सलप Ìयु रक ॲिसड वापरतात . डाग िनघ ून
गे यावर ा व त ू पु हा पा यान े व छ ध ुवून काढा यात .
(iv) तांबे व कां य (Copper and Bronze ) :-
भारतात इितहासप ूव कालख ंडापास ूनच ता ंबे व का ं यचा वापर होत अस े. चीन भारतात
ता पाषाण य ुगाम य े मानवान े सव थम ता ंबे या धात ुचा वापर क ेला. िसंधुसं कृतीचे लोक
आप या क ुहा डी, मासेमारीच े गळ, बांगड्या, पुतळे इ यादी िविव ध व त ू तांबे व ॉ झपास ून
बनवत असत . पुढे ऐितहािसक कालख ंडात तर ता ं यापास ून नाणी ही बनवली जाऊ लागली
अशी हजारो नाणी व इतर व त ूही आजपय त उ खननात सापडल ेली आह े. या सव व तू
व छ कर या या िविवध प ती आह ेत. अथा त एखा ा व त ूवर गंजाचे िकती माण आहे
यावर ती प त अवल ंबून असत े. काही प ती प ुढील माण े :-
१. गंजामुळे अगदी आतपय त िठस ूळ झालेली व त ू आिण ितच े ऐितहािसक म ू य ख ूप
असेल तर ती १०… सोिडयम (से क ) काब न ेट या िम णात १५ िदवस ब ुडवून
ठेवावी. munotes.in
Page 65
व तुसं हालयातील व तुंचे संवध न
65 २. तां या या व त ूवर प का थर बसल ेला अस ेल तर तो १०… सोिडयम म ेटाफॉ फेट
िम ण वाप न द ूर करता य ेतो.
३. तां या या आिण ता ंबे असल े या िम धात ूं या व त ूवर बराच ग ंज अस ेल तर तो
काढ यासाठी १ भाग टाट रक ॲिसड, कॉि टक सोडा १ भाग व पाणी १० भाग या
ावणात ग ंज संपूण िनघेपय त ठेवतात. यानंतर व त ूला श ु तां याचा ता ंबडा र ंग
आ यावर श ु पा यात बर ेच वेळा धुवावी. यातील लोराईडस िनघ ून गे यावर
व तूवर १०… ि हनाईल एिसट ेट या व लावावा .
४. तां या या व त ू साफ कर यासाठी द ुसरीही प त आह े. ती हणज े व त ू आधी
साय ीक ॲिसडन े धुवून नंतर सलप Ìयु रक ॲिसडने धुतात. यानंतर ॲिसडचा
प रणाम िनघ ून जावा हण ून अमोिनया िक ंवा कोण याही द ुस या अ कलीन े यावर
ि या केली जात े. यानंतर व छ पा यान े ते वारंवार ध ुतले जाते व या पा या तून
सव ार िनघ ून गे याची पॉ िलि हनाईल ॲिसटेट लेप देणे या माने ि या करा यात .
या कार े व त ूसं हालयातील योगशा ळेत तांबे व का ं य व त ूचे संर ण व स ंवध न
केले जाते.
(v) िशसे (Lead ) :
िशसे हा द ेखील एक नरम कारातील धात ू आहे. अशा व त ूही उ खिनत क े या जातात .
भारतात दि ण ेत िशशाची म ु यान े नाणी आढ ळून आली आह ेत. महारा ात
सातवाहना ंनी सव थम िशशाची नाणी जारी क ेले होते. अनेक िठकाणी नाणी ही िवप ूल
माणावर िम ळालेली आह ेत. ही नाणी साफ कर यासाठी ॲसेिटक ॲिसडच े सौ य ावण
अथवा ज त व कॉि टक सोडा या ंचे िम ण वापराव े. यानंतर नाण े पूण कोरड े झा यावर
या यावर म ेिथल म ेथॉि लोट अथवा ि लनाईल ॲिसटेटचा पात ळ लेप िदला जातो .
साफ क ेले या िशशा या व त ूंचीही का ळजी यावी लागत े ा व त ू हवाब ंद ड यात अथवा
काचे या ब ंद पेटीत ठ ेवा या लागतात . नाहीतर यावर प ु हा हवामानाचा प रणाम होऊ
लागतो .
(ब) दगडी व तू (Stone ) :-
भारताम य े पाषाणय ुगातून मानवान े दगडाची ह यार े, (पाटा-वरवंटा, जातं, इ.) वापर क ेलेला
िदसून येतो. दगडाच े अनेक कार असतात . उ खनीत दगडी म ूत , भांडी िविवध उपकरण े
वगैरेचीही का ळजी घेणे आव यक असत े. सामा यतः ा दगडी व त ूंवर काही व ेळा ाराचे
िकरण घ बसल ेले आढ ळून येते. तो ार नायि क अथवा हाय ो लोरीक ॲिसडने
काढता य ेतो. तसेच दगडी व तूंवरील ध ूळ वगैरे पा यान े धुवून काढता य ेते.
व तू ा स ंगरमरवरासार या व ैिश ्यपूण कार या दगडा या अस यास या ं या सफाईच े
काम ह े त य कडून ाव े.
उ खननातील दगडी व त ू जर भ ंग पावल े या असतील तर या ंना िविश रसायना ं या
सहा यान े िचकटवता य ेणेही श य असत े. munotes.in
Page 66
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
66 (क) काच (Glass ) :-
उ खननात काच ेचा िविवध तह या हणज े उदा. काचेचे मणी, बांगड्या, पेले इ. व तूही
सापडतात . काचेचे िविवध कार आढळून आल ेले आहेत. या काच े या व त ूंची सफाई व
जतन कर याच े काम अ य ंत कौश याच े अस यान े ते त य कड ेच सोपवल े जात े.
दि ण भारतात व महारा ात न ेवासे, को हाप ूर येथे उ कृ रोमन काच े या व त ूही (उदा.
रोमन काच ेचे म क ुंभ जे ॲ फोर नावान े ओळखले जातात .) सापडल े या आह ेत.
ोष यां या मत े काच जर चा ंग या ि थतीत अस ेल तर यावर ख ूप मोठ ्या माणात सफाई
करावी लागत नाही तर फ साबणा या पा यान े धुवून काढली व प ुसून घेतली तरी ती
काच चा ंग या प तीन े संरि त राह शकत े. चीन भारतीय बनावटी या का चेत बुडबुडे
अस याच े आढ ळून येत, तसेच अशी काच ारय ु जिमनीत रािहल ेली अस यान े
ित यावर एक कारचा र ंगबदल िदस ून येतो. बरेच वेळा अशी काच जिमनीत ून बाह ेर
काढ यावर ित या र ंगात बदल होतो . हे टाळ यास उपाय करता य ेत नाही . मा उक ृ
दजा ची रोमन काच मा ब ह धा म ूळ व पात राह शकत े. काचे या व त ू सफाईसाठी व
ितचे जतन कर यासाठी योगशा ळेत त ा ंकडेच पाठव या जातात त ेथे ित यावरील ार
काढल े जातात व ितच े यो य तह ने जतन क ेले जाते.
(ड) एनॅमल :-
एनॅमल हाही काच ेचाच एक कार अस ून यावर नि दार काम क ेलेले असत े. अशा
एनॅमल या व त ू सामा यतः गरम पा यान े धुत या जातात मा गरज ेनुसार साबण आिण
पाणी या ंचा वापर क न या व छ क े या जातात यावर जर डाग पडल े असतील तर
पे ोल आिण ब िझनचा वापर क न त े डाग काढल े जातात .
(इ) माती या व त ू (Clay ) :
उ खननात मोठ ्या सं येने मातीची भा ंडी (मृदूभांडी) सापडतात . माती या भा ंड्याचे
क या मातीची व भाजल े या प यामातीची अस े कार असतात . पुरात वीय स ंशोधनात
मृद भा ंड्यांचे मह व अन यसाधारण आह े. यां या मह वाम ुळेच या ंना 'पुरात वाची
मुळा रे' असे हटल े जाते.
मातीची भा ंडी ारिवरिहत पा यान े धुवावीत तर न ुसती माती व ध ूळ ही तर मऊ क ेसा या
शने साफ क ेली जात े. िठसूळ अथवा द ुिम ळ वगा तील खापर े साफ क न ती ब ैडॅि ल
अथवा १०… सु युलॉ ंईड या ावणाचा ल ेप देऊन टणक क ेली जातात .
ारयु पा याच े खापर े अथवा मडक ध ुवू नये कारण याम ुळे ाराचा ल ेप खापरा ंवर बस ून
यावरील म ूळचे रंगकाम अथवा र ंगीत न ी न हो याची भीती असत े. रासायिनक ि येने
हे ारांचे कार ओ ळखता य ेतात. या जिमनीत ही मातीची भा ंडी बराच का ळपय त गाड ून
रािहल ेली असतात , या जिमनीतही ार अस ू शकतात याम ुळे अशा िठकाणाची गाडल ेली
भांडी काढली तर भा ंड्यांवरील ारा ंचा थर हा कोण या कारचा आह े. ते रासायिनक
ि ये या मदतीन े ओळखून मगच या या सफाईसाठी कोणती ि या करावयाची आह े हे
ठरवता य ेते. munotes.in
Page 67
व तुसं हालयातील व तुंचे संवध न
67 सव साधारणपण े ारिवरहीत पा यान े मातीची भा ंडी का ळजीपूव क व वरच ेवर धुत यास ती
व छ होतात जी खापर े सा या पा यान े व छ होऊ शकत नाहीत या ंसाठी िटपॉ ल हे व
पा यात िमस ळून व त ू धु यासाठी वापरल े जातात . तसेच रंगीत खापर े ही तर
हाय ो लो रक अथवा नायिटक ॲिसड सौ य माणात िमस ळून या पा यात ब ुचकळून
काढावी . नाजूक व िठस ूळ अशी मातीची भा ंडी पूण पणे सावलीतच वा ळवावी, उ हात
ठेव यास यातील आ ता न होऊन या ंचे तुकडे पड याची श यता असत े. एका
मृदूभांड्याचे अनेक तुकडे सापडल े तर त े धुवून ते जोडल े जातात का याची श यता
अजमावली जात े. जोड या जाऊ शकत अ सणा या खापरा ं या आतील भागावर सा या
पेि सलीन े खुणा क न त े तुकडे ड्युरोिफ स (Durofix ) अथवा ॲर डाईट (Araldite ) ने
जोडून मऊ र ेतीने िकंवा लाकडान े भरल े या भ ुशा या घम े यात रोव ून ठेवली जातात
हणज े ती वा ळून प क जोडली जातात . िसंधू सं कृती या उ खननात िमळालेली मातीची
अशी अन ेक भांडी व मोठमोठ ्या दगडी रा ंजणांचे तुकडे िमळाले होते. यांची ही अशातह ची
जोडणी क न त े पूण व पात आता म ुंबईतील ि स ऑफ वे स य ुिझयम म य े िसंधू
सं कृती या दालनात ठ ेवली आह ेत.
क या माती या व त ू मा कधी पा यान े धुवू न येत या सावलीत वा ळवून मग यावर
१०… ि हनाईल ॲिसट ट (Vinylacetate ) लेप लावावा . िकंवा पेरेिफन व ॅ स (Parafin
Wax) िवतळून गरम व पात ळ असतानाच लावाव े.
क या माती या म ु ा वा टाक सापड यास , या योगशा ळेतील िनय ंि त तापमाना या
भ ीत भाज ून टणक क े या जातात .
अशा कार े वरील व त ुं या यित र इतर स ि य व अस ि य व पा या व त ू आह ेत
यां यावर स ु ा अशाच कार या ि या करा या लागतात याम ुळे व तूचे आय ु मान
वाढते व आप याला भारता या चीन सा ं कृितक वारसा ंचे जतन व स ंवध न करण े श य
होते. अशा तह ने व त ुसं हालया ंम ये येणा या िविवध व पा ं या व त ूंची िविवध तह ने
काळजी घेतली जात े आिण या ंचे जतनही क ेले जाते.
आपली गती तपासा .
. व तुसं हालयातील व त ुं या िविवध कारा ंचे संवध न कस े केले जाते ते सांगा.
५.४ व तुसं हालयातील व त ू सादरीकरणाच े तं े
सं हालयातील कलादालन े हणज े िविवध कलाव त ू केवळ एकि त ठ ेव याची जागा न ह े,
तर लोका ंशी स ंवाद साध याच े ते एक उपय ु मा यम आह े. यासाठी अथा तच कला
दालनात व त ूंचे कला मक दश न कर याची आव यकता असत े. सं हालयातील बह स ं य
व तू ा आपणा ंस िविवध तह ची मािहती द ेत असतात . ा व त ूंची मा ंडणी जर यो य
प तीन े केली नाही तर चा ंग या कलाव त ू ही उठावदार िदसत नाहीत . यांचे कला मक
दश न करण े तर आव यक आह ेत पर ंतु याचबरोबर े कांना या व त ूंचे रस हण
सहजपण े करण े श य झाल े पािहज े व यात ून काही िशकता आल े पािहज े. सं हालया ंना
आपण व त ुसं ह वाढवता आला पािहज े अथा त ही वाढ अथवा व त ुसं हालयाचा िवकास munotes.in
Page 68
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
68 हा यो य तह नेच हावयास हवा यान ंतर व त ूंचे संवध न करण े हे देखील स ं हालयाची
मोठीच जबाबदारी आह े. व तू जमवण े आिण या ंचे संवध न करण े यानंतर स ं हालयाची
मोठी जबाबदारी हणज े य ांचे यो यतह ने दश न करण े. कोणतीही क पना व िवषय
े कांना सहज समज यासाठी व या ंचे यो य आकलन हो यासाठी स ं हातील िविवध
दालनाची वा तवप ूण उभारणी िवश ेष उपयोगी प डते. व तूं या व ैिश ्यपूण मांडणीम ुळे
व तूंची खरी क पना व व प े कां या प ुढे नीट उभ े राहत े. यामुळे या व त ूंचे व
िवषया ंचे ान चटकन होत े आिण व त ू दश नाचा म ूळ उ ेश सा य होतो . अशातह ने
व तूंचे यो य व प तशीर दश न यश वी हो यासाठी कला मक मा ंडणीबरोबरच इतरही
काही म ूलभूत गरजा असतात या प ूण करण े हे सं हालया या यशासाठी आव यक असत े.
५.४.१ व तुसं हालयाची इमारत :
एखाद े चांगले व त ुसं हालय उभार यासाठी या या इमारतीचा आराखडा हा अ य ंत
उ कृ आिण दोषरहीत असावा . बरेचवेळा आपणास अस े आढळून येते क राजवाड े, मंिदरे
याच माण े मोठमोठ ्या साव जिनक इमारतीच े पांतर व त ुसं हालया ंम ये झाल ेले आहे.
विचत काही व ेळा व तूसं हालयाची थापना क न वत ं इमारती ही बा ंधलेली आढ ळून
येते. सं हालय हण ून जर इमारत म ु ाम बा ंधली असेल तर ती इमारत भ य आिण
व तूसं हालया या गरजा प ु या करणारी असत े.
आदश व तुसं हालय ह े खालील बाबी प ूण करावयास लागत े :-
१) व तुसं हालय ह े साव जिनक िठकाणी असाव े क ज ेथे लोका ंची वद ळ असेल.
२) व तुसं हालयासाठी जाग ेची िनवड करताना आज ूबाजूस मोक ळी जागा, बगीचा
असतील अशा जाग ेची िनवड करावी .
३) व तुसं हालयातील कलादालनाम य े छोट्यात छोट ्या आिण मोठ ्यात मोठ ्या व त ूचे
यो य तह ने दश न मांडता य ेईल अशा तह ची दालन े बांध यात यावी .
सं हालयात एक सभाग ृह ही असल े पािहज े जेथे िविवध िवषया ंवरील या यान े अथवा
िच िफत च े दश न िफ म शो , सभा इ यादी काय मांचे आयोजन करता आल े
पािहज े.
सं हालय बघ यासाठी य ेणा या लोकांना माग दश न करणार े एक िवश ेष क ही असला
पािहज े.
े कांसाठी एक आरामग ृह असायला हव े.
संशोधनकाय करणा या संशोधका ंसाठी एक ंथालय तस ेच े कांसाठी वाचनालय .
सं हालयाची उभारणी करतानाच या गो ीची प ूत ता केली पािहज े तसेच इतरही काही
गो ी ल ात घ ेणे आव यक असत े. या हणज े सं हालयाचा स ेवा िवभाग यात . munotes.in
Page 69
व तुसं हालयातील व तुंचे संवध न
69 दैनंिदन कामकाजासाठी शासिकय काया लय असल े पािहज े.
व तूं या स ं हासाठी एक कोठीची खोली ही असण े आव यक आह े.
गॅस, पाणी, पुरवठा आिण वीजप ुरवठा य ं े ठेव यासाठी मोठी काय शाळा असली
पािहज े.
व तूं या स ंवध नासाठी िविवध ि या कर यासाठी एक योगशा ळा असण े आव यक
आहे.
िव ुत वाह ख ेळ यासाठी आिण वातान ुकूल य ं ाचे िनय ं ण कर या साठी एक
मेकॅिनकल म असण े आव यक आह े.
५.४.२ काश योजनाः
सं हालयाम य े व त ू दश न करताना यो य काश योजना हा अ य ंत मह वाचा घटक
ठरतो. या काश योजना ंचा व त ू दश ना या व ेळी े कां या भौितक आिण मानिसक
गरजा प ुरवणे आव यक असत े. दश न तं ाम य े योजन े या िविवध प ती अवल ंिब या
जातात .
नैसिग क काश योजना :
या व त ू नाशव ंत नसतील उदा . दगड व स ूय काशाम ुळे या व त ूंना हानी पोहचणार
नाही अशा व त ूंचे दश न करताना न ैसिग क काश योजना क ेली जात े.
सुयो य िखड या :
सुयो य िखड या ंचे आयोजन असण े याच माण े तेथे ज र असल े तेथे कंिदलांचा मंद
काश , आकाशी र ंगाची काश योजना या ंचा अवल ंब करण े व त ुसं हालयात कमी वीज
जळेल अशा व पाच े पÌलुरोसंट िदव े वाढ या माणात वापरल े जात आह ेत.
व तुसं हालयातील एखा ा व त ूचे िविश व ेगळेपण े कां या नजर ेत आण ून ावयाच े
असेल तर िविश र ंगसंगती साधणारी काशयोजना क ेली जात े याम ुळे असे वेगळेपण
असणा या व तूंकडे े कांचे वरीत ल जात े.
५.४.३ खेळती हवा (Ventilation ):
व तुसं हालयातील हवा सतत ख ेळती रहाण े आव यक असत े कारण उबदार , क दट व
अिधक आ ता असल े या हव ेत नाशव ंत व त ूंना बुरशी अथवा वा ळवी लाग याची श यता
असत े. यामुळे सं हालयातील हवा अ य ंत खेळती रहाण े तसेच येथील आ तेवर िनय ं ण
ठेवणे आव यक असत े. अशी िनय ंि त हवा अस यासाठी प ुढील गो ची गरज आह े. munotes.in
Page 70
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
70 िखड या , दरवांजावरील शटर वग ैरे गो म ुळे सं हालयातील हवा ही न ैसिग क खेळती
राह शकत े. याच माण े नैसिग क काश स ं हालयात य े यासाठी ही या ंचा उपयोग
होतो.
ए झॉ ट प ंखे, छतांवरील प ंखे इ यादी गो चा उपयोग क ृि म रतीन े हवा
खेळव यासाठी क ेला जातो .
वातान ुकूलीकरण ही स ं हालया ंतग त हवामानावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी सव क ृ अशी
योजना आह े. दुद वाची गो अशी क ही योजना अ य ंत खिच क अस यान े ितचा सव
उपयोग करण े श य होतोच अस े नाही.
व तुसं हालय बा ंध याप ूव वरीलप ैक बह स ं य गो ची प ूत ता होणे हे अितशय आव यक
असत े तरच न ंतर व व त ूंना दश नात यो य जागा िम ळू शकेल व े कांनाही वातावरणात
व तू दश नाचा लाभ घ ेता येईल.
आपली गती तपासा
. व तुसं हालयातील व त ुसादरीकरणाची त ं े सांगा.
५.५ व तू दश नांचे कार
आधुिनक का ळातील व तूसं हालय े ही िश णाची मा यम े बनल ेली आह ेत. अशा
व तूसं हालयापास ून अन ेक व त ू एक जमवता य ेतात. िविवध िवषया ं या कलाव त ूंचे
सं ह या िठकाणी असतात . अशा िठकाणी िविवध कार या व त ू एक आण ून या ं या
िविश ह ेतूसाठी उपयोग क ेला जातो . एखादी योजना िकंवा योग यश वीकर यासाठी
िविवध िठकाण या व त ूंचे न मुने सं हालयात एक आणल े जातात . िविवध िठकाण या
व तू गुण आपणास एकाच िठकाणी अ यासता य ेतात. यांची उ क ृ मांडणीही करता य ेते
यामुळे कलेला वाव िम ळतो या दश ना ार े ान व मनोर ंजनही होत े. उदा. व ांचे िविवध
कार आण ून या ऐितहािसक कालख ंडाचा यवि थत अ यास करता य ेतो. अशा िविवध
कालख ंडाचा अ यास क न मानवी िवकासातील ट प ेही आपण ात क न घ ेऊ शकतो .
सं हालयातील व त ूंचे सुयो य व स ुबक तस ेच िवषयावर न ेटके दश न कर याचा स ं हालय े
य न करत असतात . िविवध व त ूंचे दश न कर यामाग े यव थापकाचा एक िविश ह ेतू
असतो तो हणज े या दश नीय व त ुंमधून इितहास अथवा इतर िवषया ंचा आिण े कांचा
आपस ुकपणे संवाद साधला ग ेला पािहज े. यासाठी दश नांची आव यकता असत े.
व तुसं हालयातील कलाव त ूं या दश नाचे अनेक कार पडतात यातील दोन मह वाच े
कार आह ेत ते हणज े -
१. कायम व पी दश न,
२. ता पुरते दश न
munotes.in
Page 71
व तुसं हालयातील व तुंचे संवध न
71 ५.५.१ कायम व पी दश न (Permenant Exhibition ) :
सं हालयातील अ य ंत कलाप ूण आिण अ य ंत सुंदर कलाव त ूंचे कला मक दश न करण े
आिण या ार े लोकिश णाचा ह ेतू सफल करण े हा कायम व पी दश नाचा म ूळ हेतू
असतो . अशा दश नातून या स ं हालयाच े वैभव आप या ीस पडत . कायम व पी
दश नात व त ूंची िनवड ही अ य ंत का ळजीपूव क आिण िविश कालख ंडानुसार आिण
वैिश ्यांनुसार क ेली जात े. अशा व त ूं या दश नासाठी -
१. प तशीर मा ंडणी,
२. सुयो य काश योजना
३. आकष क दश न इ यादी गो ची आव यकता असत े.
कोणतीही व त ू दश नात ठ ेव यासाठी या व त ूिवषयी सखोल मािहती िम ळिवणे आव यक
असत े. व तूंिवषयी कधीही च ूक ची माहीती े कांना िदली जाणार नाही याचीही खबरदारी
घेतली पािहज े. जर या े कांना चुक ची मािहती िदली ग ेली तर तो कलाव त ूंचा आिण
मारका ंचा अवमान आह े असे समजल े जाते.
दश नाम य े व त ूंची कोण याही तह ची गद होऊ नय े हण ून का ळजी घ ेतली पािहज े.
व तू या म ूळ वग करणाला तडा जाऊ न द ेता या ंची रचना , मांडणी इ . म ये वेळोवेळी
बदल घडव ून आणण े वा त ूचे नूतनीकरण करण ेही आव यक असत े. यामुळे सं हालयाच े
दोन फायद े होतात त े हणज े
१. सं हालयाची रचना वार ंवार बदल यान े े कांना नवीन रचना नवीन मा ंडणी
बघ यासाठी वरच ेवर सं हालय बघ यासाठी याव ेसे वाटत े.
२. सं हालयातील कोठी घरात असल े या राखीव व त ूंवर नजर जाऊन दश ना या
कामी या ंचाही उपयोग क ेला जाऊ शकतो . वरचेवर जर ही रचना बदलली नाही तर ही
श यता कमी होत े.
५.५.२ ता पुर या व पाच े दश न (Temporary Exihibit ion) :
या कार या दश नात दोन कारा ंचा अंतभा व होतो . ते हणज े
१. िफरत े दश न आिण
२. वेगवेग या सं थाम य े सहज वाह न न ेता येणा या व तूंचे दश न, अशी दश न ही क ेवळ
काही कालावधीसाठी िक ंवा मिह यासाठी भरव यात य ेते तर ब याच वेळेस ते काही
वषा साठी स ु ा अस ू शकतात . या माग े दोन कारण े असू शकतात ती हणज े या दश नांना
िमळणारा भरघोस ि तसाद अथवा एक िठकाणाह न द ुस या िठकाणी दश नातील कलाव त ू
ने यासाठी आिथ क चणचण भासण े.
ता पुर या व पाच े दश न हे िविश स ंक पना हाती घ ेऊन यान ुसार त े भरव यात य ेते.
उदा. िविवध उ सव , लोककला , बाह या , संगीत वा े इ याद च े दश न हे ता प ुर या
दश नाचा िवषय ठरतात . या ार े समाज आिण समाजाची काही व ैिश ्ये यांिवषयी लोका ंना munotes.in
Page 72
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
72 मािहती उपल ध क न िदली जात े. अशा व पा ं या दश ना ारे लोकिश ण कर याची
मोठीच स ंधी झाल ेली असत े ता प ुरते दश न हे सं हालयाना ंही फार उपय ु ठरत े बरेच
वेळा सं हालया ंना जाग े अभावी आप या सव व तूंना कला दालना ंम ये थान द ेणे श य
नसते अशाव ेळी यां या जव ळ असल े या राखीव कलाव त ूंचा साठा ते या दश ना ार े
उपयोगात आण ू शकतात . अशा व पाची ता प ुरती दश ने ही क ेवळ देशात अन ेक
िठकाणी आयोिजत क ेली जात . नमुने आंतररा ीय पात ळीवर देखील अशा ता प ुर या
दश नाचे आयोजन क ेले जाते. उदा. गे या काही वषा म ये जगातील अन ेक देशांम ये उदा.
अमे रका, ा स इ . िठकाणी भारत महो सवाच े आयोजन कर यात आल े होते. तेथे
भारतीय व त ूंचे दश न ही आयोिजत कर यात आल े होते. यामुळे भारतीय सा ं कृितक
वारसा व इतर कलाक ृत चे दश न परिकय रा ा ंना िमळाले.
िफर या दश नांमुळे सं हालयातील कलाव त ूंचे अिध क ि स ी िम ळते. यामुळे अशा
िफर या स ं हालयाच े आयोजन अ य ंत काळजीपूव क केले पािहज े. िफर या स ं हालयातील
व तूं या वाहत ुक साठी स ुयो य कारच े वाहन वापरल े जात े व व त ू एका िठकाणाह न
दुस या िठकाणी दश नासाठी न ेली जात े.
ता पुरती स ं हालय े ही मीण भागात िवश ेष लोकि य होतात अस ेही आढ ळून आल े आहे.
मीण लोका ंना शहरी भागातील स ं हालय े येऊन बघण े श य होत ेच अस े नाही याम ुळे
अशा िफर या दश नांना भेट देणे यांना आवडत े. मा मीण भागातील लोक ब याच वेळेस
अिशि त असतात याम ुळे यांना व त ूंची माहीती वाचता य ेईलच अस े नाही याम ुळे
यां याशी त डी स ंवादच साधावा लागतो .
डॉ. बॅनज या ं या मत े कायम व पाची अथवा ता प ुरते दश न याच माण े पारंपा रक
िकंवा आध ुिनक दश न भरिव यासाठी डॉ. बॅनज या ंनी सा ंिगतल ेली पुढील माग दश क त व े
ल ात ठ ेवणे आव यक आह ेत :-
१. दश न बघावयास य ेणा या े कां या मनात कल ,
२. या व त ूंचे दश न भरावयाच े आहे याची स ु प स ंक पना ,
३. सव सामा य े कांचे मनोर ंजन होईल अशा व त ू ठेवणे ानकारक व त ूंचे दश न
करणे.
४. दश नीय व त ूंसमोरील माही तीप क ह े े कां या नजर े या ट यात य ेईल अस ेच
असल े पािहज े.
५. व तूंचे दश न हे ही नजर े या ट यातच असल े पािहज े व त ू अितशय जव ळ अथवा
अितशय द ूर अस ू नये. तसेच सव वयोगटा या े कांना सहजत ेने दश न बघता य ेईल
अशातह ने याची मा ंडणी असली पािहज े.
६. सं हालयातील काश योजन ेमुळे दश नातील कोण याही व त ूंची हानी अथवा झीज
होऊ नय े अशा तह ची का ळजी घेतलीच पािहज े. munotes.in
Page 73
व तुसं हालयातील व तुंचे संवध न
73 १. व तूं या पाठीमाग े उ कृ आिण उठावदार पा भूमी तयार क ेलेली पािहज े याम ुळे एक
िविश वातावरण तयार होऊन े कांना जु या ऐितहािसक का ळात गे याचा अन ुभव
िमळतो.
२. व तूंची गद होऊ न द ेणे. कारण अस े झा यास े कां या मनात व त ूिवषयी स ं म
िनमा ण होऊ शकतो .
३. व तूंचा दजा हा तर उ म आिण ि तिनिधक असला पािहज े िशवाय यात िविवधता
आिण आकष कता असली पािहज े जेणे क न े कांना यािवषयी ची िनमा ण होईल .
४. अशा तह ने कलाव त ूंचे दश न होईल ही व त ूसं हालयातील कामकाजाम य े अ य ंत
मह वाची आिण कौश याची बाब आह े. दश नामाग े िविश उ ेश असतो आिण सा य
हावा ासाठी यव थापक आिण या या सहाकाया नी सव तोपरी य न करण े
अ यंत आव यक असत े.
५.६ सारांश
वरील मािहतीव न अस े िदस ून येते िक, व तुचे यो यप तीन े संवध न कर यासाठी
सं हालय े खूप य न करीत असतात . सं हालयाम य े व त ुं या िविवध व पा या
काराव न यावर यो य ती ि या क न या ंचा स ं ह आिण जतन क ेले जात े.
व तुसं हालयातील वापर यात य ेणा या िविवध व पा या सादरीकरणा या त ं ामुळे
सामा य लोका ंना व त ुंची पा भूमी इितहास व स ं कृती समज यास मदत होत े. व तूं या
यो य व पात हो णा या दश नामुळे सव तरातील लोका ंना या ं या िचन सा ं कृितक
वारशा ंचा आ वाद घ ेता येतो व आप या जव ळील ठेवा पुढील िपढीकड े देता येतो. यामुळे
व तुसं हालय े ही सा ं कृितक ठ ेवा व वारसा जतन कर याची क े मानली जातात .
५.७
.१) व तुसं हालयाम य े व तूंचे संवध न कशा कार े केले जाते ते प करा .
.२) व तुसं हालयातील व त ू सादरीकरणाची त ं े कोणती आह ेत ते प करा .
.३) व तुसं हालयातील व त ू दश ना या काराच े वण न करा .
.४) स ि य व अस ि य व पा या व त ूंचे जतन िक ंवा स ंवध न व त ुसं हालयात
कशा कार े केले जाते याचे प र ण करा .
.५) िटपा िलहा .
अ) व तुसं हालयातील व त ूंचे संवध न
ब) स ि य (Organic ) व पा या व त ू
क) अस ि य ( Inorganic ) व पा या व त ू
ड) व तुसं हालयातील व त ू दश नाचे कार
इ) सं हालयातील व त ू सादरीकरणाची त ं े munotes.in
Page 74
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
74 ५.८ संदभ
1. Thorat B.R., Principles of Museology, Arch aeology, Archival
&Library Science, Himalaya Pub lishing House, Mumbai -4
2. Banerjee, N. R., Museum and Cultural Heritage of India, Agam Kala
Prakashan, New Delhi, 1990.
3. Dwivedi V.P, Museums and Museology: New Horizons, Agam Kala
Prakashan, New Delhi, 1980.
4. Markham S. F., The Museums of India, The Museum Association,
London, 1936.
5. Plenderleith H. J, The Conservation of Antiquities and Works of Art:
Treatment, Repair and Restoration, Oxford University Press, New
York, 1956.
6. Sarkar, H, Museums and Protection of Monuments and Antiquities in
India, Sundeep Prakashan, New Delhi, 1981.
7. Thomson John M.A. and Others, Manual of Curatorship: A Guide to
Museum Practice, Routledge, New York, 1984.
8. Wittlin Alma, Museums : Its History and Its Tasks in Education,
Routledge and K Paul, London, 1949.
9. ा. डॉ. िनशांत श डे, व तुसं हालय े , अथव पि लक ेशन
10. कठार े अिनल , पाटील गौतम, पुरात विव ा व तुसं हालय आिण पय टन, िव ा बु स,
औरंगाबाद .
11. देव शा. भा. , पुरात विव ा
munotes.in
Page 75
75 ६
व तुसं हालया ंची बदलती भ ूिमका
घटक रचना :
६.० उि ्ये
६.१ तावना
६.२ सं हालया ंची बदलती भ ूिमका (Shift of Emphasis from Object to
Community )
६.३ लोकिश णावर भर (Emphasis on Learning )
६.४ सं हालयातील अ ंतग त उप म (In-house Activities )
६.४.१ दश ने
६.४.२ मािहतीप गो ी
६.४.३ या यान े
६.४.४ यि क े
६.४.५ क प योजना
६.४.६ िवशेष दश ने
६.५ सं हालया ंचे बा उप म (Out-reach Activities )
६.५.१ शालेय व महािव ालयीन उप म
६.५.२ सं हालया या मीण भागातील स ेवा
६.५.३ शहरी सेवा
६.५.४ परदेशांतील दश ने
६.६ सारांश
६.७
६.८ संदभ
munotes.in
Page 76
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
76 ६.० उि ्ये
१. व तुसं हालयाची बदलती भ ूिमका जाण ून घेणे.
२. व तुसं हालय े लोकिश णावर कशा कार े भर द ेतात त े अ यासण े.
३. व तुसं हालयातील अ ंतग त उप म जाण ून घेणे.
४. सं हालयातील बा उप म अ यासण े.
६.१ तावना
आधुिनक का ळात व त ुसं हालयाची भ ूिमका प ूण पणे बदल ेली िदस ून येते कारण
वातं यानंतर व त ुसं हालय े ही केवळ कला मक व सा ं कृितक वारशा ंचे जतन कर याच े
िठकाण हण ून वापरल े जात े अस े नाही तर व त ुसं हालय े आता या ं या िविवध
उप मामाफ त लोकिश णाच े एक भावी मा यम बनल ेले आह े. आप या का ळात
सं हालय े लोकिश णावर अिधक भर द ेत आह ेत. तसेच सं हालयातील यव थापक
िविवध उप म राबवत आह ेत याम ुळे सं हालयाची भ ूिमका अिधक लोकािभम ूख झाली
आहे. सं हायलयाम य े िविवध अ ंतग त व बा उप मा या मा यमात ून सं हालय े आपली
भूिमका बजावत आह ेत. यासाठी रा यसरकार व क सरकारची मदतही मोठ ्या माणात
यांना िम ळत आह े. अशा उप मा या मा यमात ून सं हालय े आपला चीन सा ं कृितक
वारसा जप याच े मह वाच े काम करत आह ेत.
हेरीम बोहान यांनी व त ुसं हालयाच े मह व काय आह े हे शा श ु प तीन े िवषद क ेले
आहे. यां या मत े, व तुसं हालय े हे फ व त ुसाठी नसाव ेत तर त े लोका ंसाठी व
समाजासाठी असाव ेत.
६.२ सं हालया ंची बदलती भ ूिमका (SHIFT OF EMPHASIS FROM
OBJECT TO COMMUNITY )
आधुिनक का ळात समाजा या िवकासाठी व त ुसं हालया ंची ख ूपच गरज असत े हे आता
सांगावयास नको . संपूण जगभर व त ुसं हालयाची च ळवळ आता पसरत आह े. भारतात तर
व तुसं हालय े आप या पार ंपा रक भ ूिमकेची ( हणज े केवळ कलाव त ू जमवण े व या ंचे
जतन करण े ही भ ूिमका) कात टाक ून नवीन भ ूिमकेचा वेश प रधान क न जनत ेशी संवाद
साध यास िस झाल ेली आह ेत, असे आपण हण ू शकतो . सं हालय े आप याजव ळ
असल े या कलाव त ूं या ार े लोकिश ण घडव ून आण याच े य न क लागली आह ेत.
आधुिनक का ळात सं हालया ंनी िश णाच े एक उपय ु व भावी मा यम हण ून िकत
संपादन क ेली आह े. सं हालया ंचे पारंपा रक व प ह े आता क ेवळ सं या मक ्याच
िवकिसत झाल ेले नसून या ंना तेवढाच ब ळ असा ग ुणा मक दजा ही झाल ेला आह े. हा
गुणा मक दजा हणज े व त ुसं हालया ंनी आध ुिनक का ळात वीकारल ेली लोकिश णाची
जबाबदारी होय. सं हालय े ही िविवध उप मां ारे लोकिश णाचा ह ेतू सा य करत
असतात . अथा तच यासाठी त े लोका ंशी, समाजा ंशी स ंवाद साध याच े उप म हाती घ ेत munotes.in
Page 77
व तुसं हालया ंची बदलती भ ूिमका
77 असतात . याव न आप याला अस े िदस ून येते क आध ुिनक स ं हालय े व पार ंपा रक
सं हालय े याम य े खूप फरक आह े. व तुसं हालया ंची आध ुिनक का ळात बदल ेली भूिमका
समजाव ून घे यापूव पार ंपा रक स ं हालया ंचे व प आिण उ ेश अ यासण े मह वाच े आहे.
पारंपा रक स ं हालय े (Traditional Museums ):
युरोपातील प ुन थान च ळवळीत लोका ंना िविवध कलाव त ू, दुिम ळ व तूंचा स ं ह
कर यािवषयी आवड िनमा ण झाली . सुरवाती या का ळात व त ुसं हालया ंचा उपयोग व त ू
गोळा क न ठ ेव यासाठी होत अस े. अथा तच काही व ेळा यांचा उपयोग मािहती
जमव यासाठी व स ंशोधनासाठीही होत अस े. काही व ेळा मोठेपणा आिण ि स ी
िमळव यासाठीही स ं हालया ंचा उपयोग होत अस े.
(नंतर या कालावधीत व त ुसं हालया ंचा अिधक िवकास होऊन या ंचे व पही बदल ू
लागल े. िवशेषतः व त ुसं हालया ंतील व त ूं या मा ंडणी व रचन े याबाबतीत अिधक
प तशीरपणा आिण कला मकता आली .)
पारंपा रक स ं हालय े ही क ेवळ कलाक ृती साठिव याची गोदाम े होती अस े हटल े तर त े
वावगे ठ नय े हा कलाव त ूंचा सं ह ब याचवेळा खाजगी मालक चा अस े. यामुळे याचे
दश न क न तो इतरा ंना दाखवला पािहज े अशा ि कोनाचा अभाव होता . 'व तुसं हा ार े
लोकिश ण साधाव े' हा पार ंपा रक स ं हालया ंचा हेतू कधीच न हता . यामुळे कलाव त ुं या
सं हा ार े संशेाधनासाठी काही वावच न हता . पारंपा रक स ं हालया ंम ये अ य ंत दुिम ळ
आिण मौ यवान व त ूंचा स ं हही अस े. परंतु यो य या का ळजी अभावी ा
व तुसं हालयातील नाशव ंत व त ूंची झीज होत अस े. व इतर व त ूंनाही हानी पोहोच याची
श यता अस े. व तुसं हालया ंची अव था अशी शोचनीय होती . पारंप रक स ं हालयात
विचत कधीतरी व त ूंचे दश न केले जाई.
यािशवाय पार ंपा रक स ं हालया ंम ये खालील कार या उिणवा हो या .
१. व तूंचे दश न केले अस यास व त ूंपुढे या व त ूंची मािहती िलिहली जात नस े.
२. सं हालया या े कांना त ेथील व त ुंिवषयक मािहती िम ळेल अशी मािहतीप क े,
माग दश क पु तके इ. चा अभाव वा तिवक 'पुरात वीय कलाव त ू' हा व त ूसं हालया ंचा
केवळ एक भाग आह े.
३. ािचन कलाक ृती गो ळा क न ठ ेवणे हा जरी पार ंपा रक स ं ाहलयाचा उ ेश असला
तरी प ुरात वीय व तूंनाच स ं हालयात धा य िम ळत अस े. परंतु पार ंपा रक
सं हालया ंम ये िव ान , मानवव ंशशा , भूगभ शा , उ ोगध ंदे, जीवशा इ .
िवभागा ंना फारच कमी मह व िदल े जाई.
पारंपा रक स ं हालया ं या िवकासातील एक मोठा अडथ ळा हणज े यांना भासणारी
आिथ क चणचण यािशवाय पार ंपा रक स ं हालया ंनी लोकिश णाचा ह ेतू कधीच बा ळगला
नाही. कारण तसा ि कोन त कालीन सरकार या वा लोका ं या मनात जलाच न हता . munotes.in
Page 78
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
78 यामुळे सं हालय बघावयास आल े या लोका ंपुढे एक एक व त ू केवळ बघ यािशवाय
दुस या दालनात काही पया यच उरल ेला न ह ता.
थोड यात पार ंपा रक स ं हालया ंमधून 'लोकिश ण ' आिण 'लोकांशी संवाद' ा दो ही गो ी
साध या जात नसत .
आधुिनक स ं हालय े (Modern Museums ):
मा आध ुिनक का ळात सं हालया ंनी आप या पार ंपा रक भ ूिमकेचा याग क ेला आह े आिण
नवीन आ हान े वीकारल ेली आह ेत. आधुिनक स ं हालयात क ेवळ कलाव त ूंचाच न ह े तर
िविवध िवषया ं या, िविवध कार या व त ूंचाही स ं ह केला जातो . व तूंचे िवषयवार िवभाग
केले जातात . पारंपा रक स ं हालयात व त ूंचा सं ह केवळ दश नापुरता क ेला जाई . मा
आधुिनक का ळात ा कलाव त ूं ारे लोकिश ण व लोकस ंवाद कसा साधता य ेईल याचाही
िवचार क ेला जातो . यामुळे सं हालयातील व त ू, यांची मा ंडणी या ंचे उि इ . बाबतीत
फारच बदल झाला आह े क ज ेणेक न मनोर ंजनाबरोबरच ानाज नही हाव े.युने कोन े तर
व तुसं हालया ं या उि ा ंबाबत तीन मह वाच े ि कोन सा ंिगतल े आहेत ते हणज े -
१. व तूंचा संचय करण े.
२. व तूंची रचना (मांडणी) करणे.
३. व तूंचे कला मक दश न भरवण े.
'रॉयल कॉ िटश य ुिझअम 'चे सेवािनव ृ यव थापक ी . इयान िफनल े य ां यामत े
व तुसं हालयाचा िवधायक ह ेतू हणज े - सव सामा य य ि स ं हालयाचा प े्र क हण ून
येते याव ेळी ितला स ं हालय बघ ून आन ंद िमळाला पािहज े. ित यात उ स ुकता िनमा ण
झाली पािहज े. याच माण े िनसग आिण मानवा या कामिगरीब ल आदरय ु दराराही
वाटला पािहज े. यातूनच याची व ृ ी ानिपपास ू झाली पािहज े. आिण माग दश नास उपय ु
झाली पािहज े.
व तुसं हालया ंना सव सामा य े कांपय त पोहचव यासाठी स ं हालयाच े िनयोजन ह े
प तशीरपण े केले जात े. यासाठी आध ुिनक स ं हालय े आप याप ुढे २ सुिनि त य ेये
ठेवतात. एक अ ंतग त येय असत े, तर दुसरे बा व पाच े असत े.
अंतग त येये :-
व तूंचा स ं ह याची कला मक मा ंडणी आिण दश न करण े, कलाव त ूंसंबंधी यो य
कार या न दी ठ ेवून ते द ताऐवज सा ंभाळणे, याच माण े कलाव त ूंसंबंधी पूरक अशी
मािहती तयार क न ती िविवध साधना ं ारा मािहतीप क े, माग दश क पु तके इ. े कांपय त
पोहचिवण े इ. गो ी या स ं हालया ं या अ ंतग त धोरणा ंपैक होत . व तुसं हालय द ेशातील
िविवध िवभागात च ंड िवषया ंची माहीती प ुरिव याच े काम करतात . munotes.in
Page 79
व तुसं हालया ंची बदलती भ ूिमका
79 बह उ ेशीय स ं हालय े, िव ानिवषयक स ं हालय े तसेच औ ोिगक व श ेतक िवषयक
सं हालय े इ. ना आध ुिनक य ुगाम य े कलाव त ूं या स ं हालयाएवढ ेच मह व ा झाले आहे.
आधुिनक स ं हालय े ही ढोब ळ मानान े पुढील िवभागा ंम ये िवभागली जातात उदा . -
कलास ं हालय े,
पुरात व स ं हालय े,
िनसग इितहासिवषयक स ं हालय े,
मानवव ंशशा िवषयक स ं हालय े,
िव ान व त ं ान िवषयक स ं हालय े
अथा तच या िवभागाच ेही आणखी उपिवभाग पडतात .
सं हालया ंची बा िक ंवा िवशाल य ेये :-
आधुिनक स ं हालया ंचा ि कोण हा स ंकूिचत नस ून अिधक िवशाल असतो . हणून
आधुिनक स ं हालय े केवळ अंतग त उप म राबवत नस ून अिधक िवशाल े ांम ये हणज े
बा पात ळीवरही उप म राबवत असतात .
िविवध स ं हालया ंनी आप या अ ंतग त व बा उप मांम ये िवशेष िव य िम ळिव या या
ीने वाटचाल स ु केली आह े. यासाठी या ंनी समाजाला 'सव सामा य स ेवा' दे याचा
हेतूही ठेवलेला आह े. 'सव सामा य स ेवा' ही या श दातील उ ल ेखा माण े सव सामा य
नसून ख या अथा ने असामा य आह े, कारण या सव सामा य स ेवांम ये सतत िविवध तह चे
उप म हाती घ ेतले जातात व या ार े लोकिश णाचा य न क ेला जातो . हे उप म
सं हालया या इमारतीत , आवारात तस ेच स ं हालयाबाह ेरही राबिवल े जातात . या
सव सामा य स ेवेची वैिश ्ये पुढील माण े आहेत -
१. सं हालया या स ेवा या य शः ओ ळखीवर उपल ध करण े अथवा अ य री या ही
देता येतात.
२. सव सामा य स ेवांचे व प ह े िव ाथ वा िश क शा ळा अथवा महािव ालय े तसेच
सव सामा य े कवग या सवा ना उपय ु असल े पािहज े.
३. सेवांचे (उप म) व प ह े औपचा रक असत े. औपचा रक उप म Gallery Talks ,
या यान े माग दश क भाषण े इ. चा समाव ेश असतो . तर अनौपचा रक उप मांम ये
सं थां या ब ैठक , बालका ंची मंडळे तसेच सु ीतील उप म इ. चा समाव ेश होतो .
४. सं हालया या इमारतीत आिण आवारात ज े उप म राबिवल े जातात , याचा लाभ
सं हालयाच े े क घ ेऊ शकतात . िकंबह ना स ं हालयात य ेणा या े कांसाठीच
उप म सं हालयात राबिवल े जातात . असे जरी असल े तरी स ं हालय बघ याची
आिण यातील उप मांचा लाभ घ े याची स ंधी य ेक य ला िम ळेलच अस े नाही. munotes.in
Page 80
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
80 अशा व ेळी सं हालयच लोका ंपय त जाऊन पोहच याचा य न करत े आिण या ंना
आप या उप मांचा लाभ द ेते. अशा तह ने सं हालया ंची लोकिश णाचा काय म
घडवून आण याची व ृ ी वाढत आह े. ान स ंपादना या ीन े िव ा या ना व
सव सामा य लोका ंनाही व त ुसं हालय े दीप त ंभासारखी माग दश क ठरतात .
आपली गती तपासा :
. व तुसं हालयाची बदलती भ ूिमका सा ंगा.
६.३ लोकिश णावर भर (EMPHASIS ON LEARNING )
आतापय त पािह या माण े व तुसं हालय े ही िश णा या ीने एक उपय ु मा यम ठरली
आहेत. पुढील िपढीला क ेवळ माग दश नाचे काम ती करीत नाहीत , तर िव ा या ची
िज ासाही जाग ृत कर याच े काम ती करत असतात .
वा तिवक स ं हालय े हणज े पारंपा रक श ै िणक स ं था न हत े, कारण स ं हालया या
े कांनी दश ना ारे काही िशकल े पािहज ेच अस े बंधन या ं यावर नसत े. याच माण े
यांनी ठरािवक अ यास म वग ैरे राबिव याचीही गरज नसत े. थोड यात पार ंपा रक
प तीचा अवल ंब न करताही या ार े ान ा hती होत असत े याम ुळे िश णाच े अनुपम
मा यम अस े हंटले गेले आहे. या गो ी काही व ेळा ऐकून वा पाठ क न आपणास समज ू
शकत नाही , या गो ी स ं हालयातील दश ना ार े चटकन क ळू शकतात . सं हालया ं या
अशा उपय ु तेमुळे शै िणक े ात असामा य मह व झाल े आहे. अथा त, हे िश ण
अिधक प रणामकारक हो यासाठी े क व स ं हालयातील व त ू यां यात स ंवाद साधला
गेला पािहज े. हा स ंवाद साध यासाठी या ं यात ्रभावी द ुवा अस याची गरज आह े.
सं हालय े या ीन े आपली य ेय-धोरणे आखत असतात . ही य ेये धोरण े आखताना
सं हालय े आप या काय मते या गो चाही समाव ेश होतो . कोण या ही सं हालयात या ंनी
आपली य ेये धोरण े ठरिवताना प ुढील बाब चा िवचार क ेला पािहज े.
१. आप या स ं हालयाच े िकती मया देपय त ानदान करावयाच े ठरिवल े आहे?
२. आप या स ं हालयान े कोण या मया देपय त मनोर ंजनाचा लाभ ायचा आह े?
३. आप या स ं हालयान े कोण या का र या े क वगा ला ानदानाचा लाभ ावयाचा
आहे आिण ह े लाभाथ कोण आह ेत?
४. सं हालयान े आपली य ेय धोरण े आख ून या ंची प रणामकारक अम ंलबजावणी कशी
करता य ेईल त े बघण े.
या सव बाब चा िवचार क नच स ं हालय े आप या य ेय-धोरणा ंची िनि ती करत असतात .
आप या मया दा आख ून घेत या अस यान े यां या काया त फारशा सम या उ वत नाहीत .
दुद वाने भारतातील आज या िश णप तीत अन ेक उणीवा वा दोष आह ेत. या
िश णप तीत या याना ार े िश ण द े यावर भर असतो . यात यि काला िवश ेष मह व
िदले जात नाही . यामुळे अशा िश णाची प रणामकारकता ही कमी आह े. यावहा रक
जीवनातही अशा िश णाचा फारसा उपयोग होत नाही . हणूनच अलीकड े िश णत ाचा , munotes.in
Page 81
व तुसं हालया ंची बदलती भ ूिमका
81 कृतीशील िश णाला चालना द े यावर भर असतो . अशाव ेळी व तुसं हालयातील िविवध
रचना, तेथील योग , िव ान त ं ानाच े िविवध नम ुने इ. गो च े दश न पाह न िव ा या या
अंगी असल े या रचना मक िवचारश ला चालना तर िम ळतेच िशवाय अ ंग या
कलाग ुणांना वावही िम ळतो. यांची िज ासा , जागृत केली जात े. या माण े दश ना ार े
ऐितहािसक पर ंपरेचे ान होत े, या या माण े िव ाना या शाखा आिण उपशाखा ंतील
दश ने, िव ा या ची शा ीय ब ैठक तयार होऊ शकत े.
ानस ंपादना या ीन े व त ुसं हालय े ही िव ा या ना माग दश क ठरतात . यातील व त ू
योग, रचना, दश ने या ार े िव ा या ना अन ेक गो ची ि चती य ेते. तसेच सं हालयातील
क ा य साधना ं ारा िदल ेले िश ण अ य ंत प रणामकारक होऊ शकत े. हणून अलीकड े
सं हालया ार े िमळणा या िश णालाही जरी त े अनौपचा रक असल े तरी मह व झाल े
आहे.
भारताच े पिहल े पंत धान प ंिडत जवाहरलाल न ेह या ंनी १९६० म ये िद ली य ेथे
भारताचे रा ीय व त ुसं हालया या प रषद े या उ ाटन स ंगी व त ुसं हालयाच े मह व
िवषद क ेले होते. यां या मत े, व तुसं हालय ह े फ िविवध व त ु साठव याच े िठकाण
िकंवा आपल े घर नस ून सं हालय े भारतातील श ै िणक यव था व सा ं कृितक काय माचा
मह वा चा आरसा आह ेत आिण त े ख या अथा ने लोकिश णाच े क े आहेत.
े. कबीर या ं या मत े, सव सोयी , सुखसोयी , सुिवधांनी स ज असल ेली व त ुसं हालय े िक
याम य े क ा य त ं ान सव कार या ानाचा सार सव वगा तील व वयोगटातील
समूहास करतात . याव न अस े िस होत े क व त ू फ स ंहालयात शोभ े या व त ू नसून
ते लोकिश णाच े भावी मा यम आह ेत. आधुिनक का ळात जे िवषय शा ळा व महािव ालय
सव तरातील िव ा या ◌ंना द ेऊ शकत नाही . ते ान व त ूसं हालय े सव िवषयातील
ान प ुरवतात . यामुळे व तुंसं हालयाच े मह व वाढलल े आहे.
े. कबीर इ . सार या मा यवरा ंनीही आध ुिनक व त ुसं हालया ंची लोकिश णासाठी
असणारी गरज मा य क ेली आह े. अशातह ने आध ुिनक व त ुसं हालया ंनी व त ुंचा स ंचय
कर याप ुरता मया िदत असल ेला आपला ि कोन अिधक समाजािभम ुख केलेला आह े.
सं हासाठी सामा य जनत े या ि कोनात ून िविवध श ै िणक उप म हाती घ ेतले आहेत
याचे दोन म ुख भाग पडतात . ते पुढील माण े -
६.४ सं हालयातील अ ंतग त उप म (IN-HOUSE ACTIVITIES )
सं हालयातील ज े उप म असतात याम य े सं हालयीन इमारतीतील दश ने तसेच
सं हालया या आवारात भरव यात य ेणारे वेगवेगळे उप म इ. चा अ ंतभा व होतो ह े सव
उप म े कांना ान व मनोर ंजनाचा लाभ हावा या ीन े आखल ेले असतात .
सं हालयातील िविवध तह चे उप म पुढील माण े असतात :-
६.४.१ दश नेः
सं हालय े दश ने करव ून लोकिश ण साधीत असतात . क- ाव मा यम न ेहमीच अिधक
प रणामकारक अस याम ुळे सं हालया ंतग त उप मांम ये यांना धा य द े यात य ेते. munotes.in
Page 82
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
82 व तुंचे दश न बघत असताना सव सामा य े क या ं याशी अबोलपण े संवाद साधत
असतात . तेथे दश नातील कलाव तूंना फार मह व असत े. यामुळे लोकांशी संवाद साध ू
शकतील अशा िनवडक व त ूंचेच दश न करण े हे सं हालयाचा ह ेतू सा य कर यासाठी
ज रीच े असत े. दश नात व त ूंची िनवड करताना प ुढील ३ बाबी ल ात ठ ेवणे आव यक
आहे.
अ) े कांना दश नाचा यो यरीतीन े आ वाद घ ेता येईल अस े ते असाव े.
ब) दश न करताना व त ू े कां या क श माण े यो य अ ंतरावर ठ ेवणे व या ंची
कला मक मा ंडणी करण े हे ही अितशय मह वाच े आहे.
क) दश नातील मा ंडणी व यातील व त ूंची िनवड अशी असली पािहज े क दश ना ार े
े कांची िज ासा जाग ृत झाली पािहज े.
या म ुख बांबी बरोबरच दश न आयोिजत करताना आणखीही काही गो चा िवचार करावा
लागतो . या हणज े एखा ा कलाव त ूंची मा ंडणी करताना लागणारी जागा प रणामकारक
अशी र ंग व काशयोजना या कलाव त ूला यो य अशी पा भूमी, इ. सव बाब चा ग ंभीरपण े
िवचार करावा लागतो . कारण , अशाच दश नांचा ठसा सव सामा य े कां या मनावर
खोलवर जत असतो .
६.४.२ मािहतीप गो ी (Explanatory Devices ):
े कांशी संवाद साध या या आध ुिनक त ं ांनी आज या य ुगात फारच छाप पाडल ेली आह े.
िशवाय व त ूसंचयाकड ून समाजािभम ुख अशी भ ूिमका स ं हालया ंनी ि वकारली अस यान े
े कांशी स ंवाद साध या या िविवध घटका ंना अितशय मह व ा झाल े आ ह े ते
पुढील माण े
दश नात य ेक व त ूंसमोर ितचा इितहास , ितची मािहती व या व त ूंचे मह व इ .
िवषयीच े मािहतीप क असण े अ य ंत मह वाच े असत े. अ यथा , े कांना या
व तूिवषयी यो य मािहती क ळणार नाही आिण ितच े मह वही क ळणार नाही . तसेच
मािहती या अभावी े कांना आप या सा ं कृितक वारशािवषयी अिभमान वाटणार
नाही. ही मािहतीप क े व त ूंिवषयी िव त ृत मािहती सा ंगणारी मोठमाठी वा अप ुरी
मािहती सा ंगणारी ोटक अशी नसावी , व तु पाहताना या मािहतीप का ंव न े कांची
उ सुकता तर चा ळवली जात ेच पण िशवाय या या ानाची तहानही भागत े. अशी
मािहतीप क े अ यास ुवृ ी या काही े कांना घरी न े यासाठीही हवी असतात . ती जर
े कांसाठी उपल ध क न िदली तर याचा अिधक फायदा होऊ शकतो .
व तूंची पा भूमी : काही िविश कार या व त ूंना वा तववादी पा भूमीची गरज
असत े. उदा. िविवध तह चे पोषाख , फिन चर, घरगुती व त ू इ. चे वा तववादी दश न
हणज े नैसिग क पा भूमीवर उभारणी क े यास शाल ेय िव ा या ना यात ुन अिधक
चांग यारीतीन े मािहती िम ळू शकते. िशवाय , त कालीन जीनस -संदभ प ह ब ेह ब
य दश कलाक ृती अशा नम ु यां ारे (Life-Size Models ) तर िव ा या ना व त ूंचे
व आशयाच े संदभ सिहत प ीकरण होत असत े. िवशेषत : Life Size Models मुळे munotes.in
Page 83
व तुसं हालया ंची बदलती भ ूिमका
83 तर े कांना एखा ा व त ुं या िवषयाच े 'ि िमती दश न' होत अस यान े य ांना ती
क पना अिधक प होत असत े.
सं हालयातील कलाव त ूंची तािलका इ यादी कािशत करण े, यांची पो ट काड
आकाराची िविवध छायािच े तसेच माग दश क पु तक वग ैरे छाप ून घेऊन या ंची
नाममा िक ंमतीस िव करणे इ. बाब कड े ल द ेणं मह वाच े ठरते
आधुिनक व त ुसं हालया ंम ये िविवध मा यम े हणज े क ाव मा यम े उपल ध
असतात ात ट ेप, कॅसेट, टेपरेकॉड र, लाईड , कॉ युटस , िच िफती इ . समाव ेश
असतो . या मा यमा ं ारा े कांना सं हालयािवषयीची अिधक सखोल मािहती िम ळू
शकते व िविवध स ं हालय े सं हालयातील व त ूं या िच फ ती बनव ून िव ा या ना
आिण इतर े कांना याचा लाभ क न द ेत असतात . िशवाय िविवध िठकाण या
दश नाम य े दश नािवषयीची मािहती ट ेपरेकॉड र या सहा यान े लोका ंना देऊ शकतात
अशा तह या मािहत चा अ ंध य ना िवश ेष उपयोग होतो .
बोधनपर दश ने - आधुिनक स ं हालयाम य े अशा तह ची आता सरसकट ढ
झालेली आह ेत याम य े एकाच तह या कलाव त ू न ठेवता िविभ न ंतातील िविवध
कला व त ूंचे चांगले दश न होऊ शकत े. यातूनच आप याला िवकासातील अन ेक
ट या ंचा सिव तर अ यास करता य ेतेा. आजकाल व त ूं या दश नांना अितशय
मह व झाल े आहे. पारंपा रक व त ुसं हालयात व त ू दश न कर या या ता ंि क
बाब चा िवचार क ेला जात नस े मा आजकाल तो िवचार क ेला जात आह े.
६.४.३ या यान े:
सं हालया ंतग त उप मांम ये या यान े आिण याि का ंचा ही समाव ेश होतो . ही
या यान े व याि क े े कांसाठी आयोिजत क ेली जातात . व तुसं हालयातील
वाचनालयात साव जिनक सभाग ृहात इ . िठकाणी या ंचे आयोजन क ेले जाते. सािह य , सभा,
िवशेष प रषदा इ . चे ही िवश ेष स ंगी आयोजन क ेले जात े आिण या ार े पे्र का ंना
सं हालयाची आिण यातील कलाव त ूंची मािहती िदली जात े. याचा अथ सं हालया ंम ये
येणा या े कांना सं हालयातील मािहती द े यासाठी एका िवश ेष य ची न ेमणूक केलेली
असत े. े कां या श ंकांचे िनरसन करण े, े कांना व त ू िवषयी मािहती प ुरवणे इ. बाबी या
य ला बघा या लागतात .
अनेक वेळा ो र े, चचा स े इ. चे आयोजनही क ेले जात े. अथा तच यात ून सं हालय
आिण े क या ं याम य े अिधक स ुसंवाद साधला जातो . अशा चचा स ांमधून गोळा केलेली
मािहती ही क ेवळ े कांना उपयोगी पडत नाही तर ती स ं हालया या शासका ंनाही
सं हालयाचा दजा उंचाव यासाठी उपयोगी पडत असत े.
िश का ंचे ि श ण स :
सं हालये िश का ंसाठी ही ि श ण आयोिजत करीत असतात . िश का ंना ि श ण
िमळा यावर त े आप या शा ळेतील िव ा या नाही त े ान द ेऊ शकतात . munotes.in
Page 84
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
84 व तुसं हालयातील यव थापका या माग दश नाखाली व त ूसं हालय स ंघटना िनमा ण
झालेली असत े. या स ंघटने ारा आपल े ान अ यावत ठ ेव याचा य न स ं हालयाम य े
होत असतो .
६.४.४ ा यि क ेः
यि का ं ारा ही े कांना बर ेच ान िम ळत असत े. िशवाय आध ुिनक का ळातील
िवकासाचा आिण गतीचा मागोवा घ ेणे ही ा यि का ंमधून श य होत े . उदा. शेतक
े ातील गती ही शेतक िवषय दश नामाफ त लोका ंपय त पोहचिवण े श य असत े. उदा.
गह , तांदूळ, कापूस इ. या स ुधा रत बी -िबयाणा ंचे दश न आयोिजत क ेले जाते. या या
उ पादनाला आव यक अस णा या गो ी, यांचे रोग, रोगावरची औषध े इ. सव गो ीिवषयक
मािहती दश ने अथवा यि क े आयोिजत क ेली जातात . जेथे अिशि त श ेतकया ना
मािहतीप क े वाचण े अश य असत े. तेथे अशा यि का ंचा फार मोठा उपयोग होतो . कारण
वाचना अभावी ज े ान श ेतक याला िम ळू शकत नाही त े ान याला यि का ं ारे िमळते.
सं हालया ंतग त उप मांम ये वर नम ूद केले या उप मा यित र इतरही काही उप म
असतात . िनयिमत घे यात य ेणा या चाच या , व ृ व पधा , िश यव ृ ीची सोय इ . िविवध
शै िणक उप म सं हालया ार े राबिवल े जातात . अथा त या उप मा ार े े कांची िज ास ु
व अ यास ू वृ ी वाढी स लागत े असे अनुभवांनी ल ात आल े आहे.
६.४.५ क प योजना :
अिलकड या का ळात सं हालया ंतग त उप मांम ये िविवध क प हाती घ े यात
येतात. याम य े िविवध श ै िणक उप म हणज े िच कला वग , रंगकला वग , माती या
व तू बनवण े इ. सार या तर बाह या व ख ेळणी बनवण े, िश पकला , कठपुत या
बनवण े वगैरेसार या ह तकला ंना े साहन द ेणा या वगा चेही आयोजन क ेले जात े.
कलेचा िवकास हावा या ीन े तर ह े वग आयो िजत केले जातातच पण यात ून सांिघक
भावना वाढीस लाग ून सहकाया चे त व ही िव ा या या मनावर िब ंबवले जाते. तसेच
लेख व िनब ंध िलहीण े, यासाठी काय शाळा आयोजण े यातून शै िणक उप मांम ये
िव ा या चा सहभाग वाढीस लाग ेल या ीन े य न क ेले जातात .
िव ा या साठी िविवध स ंक पना द ेऊन िव ा या ना ा िवषयीच े दश न आयोिजत
कर यासाठी े रत कर णे हाही उप म सं हालय े हाती घ ेत असतात . यापूव च नम ूद
के या माण े वा याय ही िश णाची सवा त भावी प त आह े. जर िव ा या ना
क पना द ेऊन वा याया ार े दश न आयोिजत कर यास सा ंिगतल े तर िव ाथ
यावर िवचार क न दश न भरवत असतात . अथा तच य ेथे िव ा या या िवचार
श ला चालना िम ळते. बु ी कौश याचा वापर करता य ेतो व या ं यातील स ु
आ मिव ास वाढीस लागतो याव ेळी िव ा या ना इतरा ं या मदतीची गरज लागत े.
यावेळी सं हालय त े सा य करत असत े. परंतु श य तोवर िव ाथ वतः च दश नाचे
काम करत असतात . अशाव ेळी िव ा या चे दोन गट पाड यात य ेतात एक गट हा
दश न भरव ेल व द ुसरा गट दश नाचे िनरी ण क न याच े प र णही कर ेल. परी ण
करताना या दश नातील ुटी व उणीवा काय आह ेत याचा िनण य हा िनरी ण गट munotes.in
Page 85
व तुसं हालया ंची बदलती भ ूिमका
85 देतो हणज े पुढील दश नास या ुटी/उणीवा द ूर कर याचा य न दश क गट करत
असतो .
सं हालया ंम ये िनयिमत अथवा अनौपचा रक तस ेच छोट ्या कालावधीच े िविवध वग ही
आयोिजत क ेले जातात . यात ( वीझ / गेमस्) मंजूषा इ. सारख े ही ख ेळ आयोिजत
केले जातात . उदा. सं हालयाती ल बाह या ंचे दश न पाह यासाठी िव ा या ना नेले
असता त े दश न पािह यावर या िव ा या ना िविवध िवचा न , यांना ल ू देवून
यां यापास ून िविवध ा ंची उ र े काढून घेणे इ.
उदा. वर नम ूद के या माण े दश नात िविवध द ेशां या बाह या ठ ेव या हो या ह े दश न
पािह यान ंतर िव ा या नी िकतपत ान िम ळवले आहे. याची परी ा घे यासाठी आपण
पुढील तह चे िवचा शकतो .
१. कोण या ( कार या ) देशातील बाह लीन े कोण या कारचा ेस घातला ?
२. कोण या ( कार या ) देशातील बाह लीचे डोळे िमचिमच े व रंग िपव ळा होतो?
याच तह चे वग अथवा उप म िविवध िवषया ंम ये हणज े खिनज य , आकाशातील ह
तारे, फुलांचे प या ंचे कार , व ाच े कार इ . िवषयी घ ेता य ेतात. अशा तह चे वग
व तुसं हालयात िनयिमतपण े छोट्या कालावधीत घ ेतले जातात. अशा तह या वगा साठी
सं हालयातील ंथालयाचाही लाभ घ े याची े कांना काही व ेळा परवानगी िदली जात े.
६.४.६ िवशेष दश ने :
सं हालय े ठरािवक कालान े िविवध िवषया ंवर वैिश ्यपूण दश ने आयोिजत करत असतात .
ही दश ने नवीन क पना व नवीन ा न लोका ंपय त पोचाव े हणून केले जाते. िविवध तह ची,
िविवध िवषया ंवरील, िविवध उ ेशांनी दश ने आयोिजत कर यात य ेत असली वा ती
ता पुरती वा कायम व पी दश ने असली तरी यात ून स य घटना व स य गो ी लोका ंपुढे
आ या पािहज ेत हे ल ात ठ ेवणे आव यक आह े. तरच दश नाचा ह ेतू सा य होईल . िशवाय
दश न हे अथ पूण असल े पािहज े याम ुळे दश नासाठी िवषयाची िनवड ही अ य ंत
काळजीपूव क झाली पािहज े. िवषयाची िनवड क े यानंतर दश न भरवताना प ुढील गो ी
ल ात ठ ेवणे आव यक आह े.
दश न िवषया या त लोका ंचे सामुिहक काय , दश न आकष क होईल अस े तं इ.
िशवाय , अशा दश नातून लोका ंना दे यात य ेणारा स ंदेश हा लोका ंपय त पोहचला जाईल
यासाठी य न करण े.
आपली गती तपासा .
. व तुसं हालयातील अ ंतग त उप म कोणत े ते सांगा.
munotes.in
Page 86
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
86 ६.५ सं हालया ंचे बा उप म (OUT -REACH ACTIVITIES )
आधुिनक स ं हालय े आप या उप मांना स ं हालयातच मया िदत ठ ेवत नाहीत . तर
लोकांपय त जाऊन लोका ंना ानदान कर याच े काम त े करत असतात . ते पुढील माण े-
६.५.१. शालेय व महािव ालयीन उप म :
आधुिनक स ं हालय े शाळा व महािव ालया ंना भेट देऊन या स ं थांम ये िविवध
काय म आखत असतात . अथा तच याम ुळे सं हालय े व श ै िणक स ं था या ं यात
संवाद साधला जातो . सं हालयाचा यव थापक िविवध शा ळा व महािव ालयात
या यान े आयोिजत करीत असतो . अशा या यानान ंतर िव ा या ना िकतपत ान
झाले आहे. यािवषयी त डी चाचणी व ल ेखी परी ा घ ेतली जात े अथवा ो रा ंसारख े
काय म घेतले जातात .
सं हालय े ही िविवध स ंक पना िविवध िवषया ंवर शोक ेस भाड ्यावर द ेत असतात
याच माण े िविवध नकाश े, आराखड े, िविवध िश पाक ृतीची, कोरीव ल ेखांची,
ना या ंची छायािच े इ. ता पुर या वापरासाठी श ै िणक स ं थांना देत असतात . यामुळे
िव ा या ना अशा िवषयीची न ुसती ऐक व मािहती िमळत नाही तर याच े संदभा सहीत
प ीकरण होत े आिण त े यां या चा ंगले मरणातही राहत े. अशा तह ची क ्-साधन े
शालेय िव ा या ना पुरिवणे हा सं हालयाचा एक उप म झाल ेला आह े.
जगातील िविवध िवषया ंवरील मािहती द ेणारे िवशेषतः मािसक व प ु तका ं या व पात
शालेय व महािव ालयीन िव ा या ना पुरिवणे हाही आध ुिनक स ं हालया ंचा एक
उप म आह े.
शा ीय व औ ोिगक स ं थांसार या िठकाणी िव ा या ना ान िमळ ेल अशा
व पाच े दश न आयोिजत करण े. अथा तच, येथे ऐक व मािहती बरोबरच या या
िवषयाच े यि कही पहायला िमळा यान े िव ा या ना िवषयाच े आकलन अिधक
चांग या तह ने होते.
सं हालय े, बागकाम , िविवध भा या ंचे उ पादन घ ेणे वगैरे गो ी िश किव यासाठी या ंचे
ि श ण वग ही आयोिजत करतात . याच माण े काही िठकाणी य भ ेट देणे,
िवशेषतः थािनक णीस ं हालय े वगैरेसार या िठकाणी िव ा या या सहली
आयोिजत करीत असतात . िव ा या या िवकासासाठी अशा सहली आव यक
असतात कारण िविवध पश ू-प ी या ंिवषयी या ंना 'च ुव स यम ' ान होत असत े.
सं हालय े ही श ै िणक स ं थांसाठी आणखीही िविवध उप म राबिवत असतात . यात
खिज याची प ेटीसारखा उप म असतो . याचा अथ िव ा या ना एखादा िविश िवषय
अ यासासाठी िदल ेला असतो . उदा. एखादा द ेश. या देशािवषयी िव ा या नी सव
मािहती गोळा करावयाची व ती कागदावर िलह न या प ेटीत टाकावयाची . यानंतर ती
पेटी उघडली जात े आिण यातील मािहतीच े संकलन होऊन या द ेशािवषयी या सव munotes.in
Page 87
व तुसं हालया ंची बदलती भ ूिमका
87 मािहती चचा स ात चिच ली जात े. यातून शंकाचे िनरसन , ो र े इ. ारा िव ा या ना
या द ेशािवषयी सखोल ान होत े.
अंध िव ा या साठी स ं हालय े िवशेष तह चे उप म आखत असतात . यात िवश ेषतः
अंध िव ा या साठी दश न आयोिजत करण े इ. उप म स ं हालय े आयोिजत करीत
असतात . उदा. ऑपरेशनसाठी लागणा या िविवध उपकरणा ंचे ि विवध य ं साम ीच े
दश न भरवण े इ. या ार े वै क य व अिभया ंि क िव ा या ना िवषयाच े सखोल ान
देणे हा हेतू सा य होतो .
िव ान दश नांचे वािष क आयोजन करण े हेही सं हालया ंकडून िव ा या साठी क ेवळ
पाह यासाठीच न ह े तर िव ा या नी या त िस य भाग घ े यासाठी भरिवल े जाते.
अशा उप मां ारा स ं हालय े व श ै िणक स ं था या ं यात अिधक जव ळीक िनमा ण होऊ
शकते.
६.५.२. सं हालया या मीण भागातील स ेवा :
वर उ ल ेिखले या बह ता ंश उप मांचा लाभ शाल ेय व महािव ालयीन िव ाथ आिण
नागरी समाजाती ल े कांना होत असतो . अशा पा भूमीवर स ं हालय े ही मीण समाजाशी
कसा स ंपक साधतात व कोण या उप मांतून ते यां याशी स ंवाद साधतात त े बघण े उिचत
ठरेल. भारताची बह स ं य लोकस ं या ही मीण भागातील आह े आिण ा मीण
लोकांसाठीही स ं हालय े अनेक उप म राबवत असतात . अशा उप मांत मीण भागातील
थािनक लोका ं या गरजा ंचा अिधक िवचार क ेला जातो . अशा िठकाणी स ं हालया ंना
थािनक कला -कौश याला वाव िम ळेल अशा कला -ह तकलािवषयक बाबीना धा य द ेणे
आव यक आह े. यािशवाय अशा ही उप मांचे आयोजन क ेले पािहज े क या तून थािनक
लोकांना आध ुिनक िवषया ंचे ान िम ळेल, उदा. 'जंगल-संवध नाचे शा ' (Forestry ),
िशकार (Hunting ), रेशमा या िकड ्यांपासून रेशमाच े उ पादन घ ेणे (Sericulture ),
बागकाम कला व शा (Horticulture ), मासेमारी (Fishing etc .), अथा तच अशा िविवध
िवषया ंचे शा श ु ि श ण द े यासाठी मीण भागात िठकािठकाणी स ं हालया ंची
साखळीच तयार होण े आव यक आह े.
मोक या मैदानावरील दश ने (सं हालय े), िफर या गाडी ारा काय मांचे आयोजन ,
वािष क मेळे इ. िविवध उप मां ारे सं हालय े मीण जनत ेला अ य ंत उपयु अस े िश ण
यि का ं ारा द ेऊ शकतात . अथा तच अस े िश ण फारच भावी असत े. हे ि श ण
दे यामाग े थािनक लोका ंना रोजगार िम ळ यास उपय ु हाव े असा ि कोन असतोच , पण
िशवाय आज या जगातील गतीच े िविवध ट प े मीण समाजाप ुढे मांडावेत हाही ह ेतू
असतो . शा ीय गती , औ ोिगक गती , शेतीची आध ुिनक त ं े ाबरोबरच थािनक
पातळीवरील लोका ंची आरो यिवषयक तस ेच कुटुंब िनयोजनाची गरज इ . जाणीवा जाग ृत
कर याच े कामही ती करत असतात . मीण भागातील जनजागरणा या काय मांत ा
सं हालया ंचे थान अि तीय आह े आिण हण ूनच अशा स ं हालया ंना छायािच ा ंचे दश न,
िच फ त च े दश न तस ेच मीण लोका ंचे सांिघक उप म इ. साठी शासनाकड ून आिथ क
सहा य द े यात याव े. थोड यात हणज े मीण भागातील अिशि त लोका ंना ज रीच े असे munotes.in
Page 88
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
88 ान द े याचे काय सं हालय े करत असतात . हे काय करत असताना स ं हालया ंनी पुढील
बाबी ल ात ठ ेवणे आव यक आह े.
१. मीण भागातील स ं हालया ंनी आपणाप ुढे एक य ेय ठेवले पािहज े. ते हणज े
कायम व पी असो अथवा िफरत े दश न असो कोण याही दश ना ारा लोका ंना
सहज िश ण िम ळेल अशा तह चे साधे व सु प असाव े.
२. दश ना ारा लोका ंना दे यात य ेणारा स ंदेश हा अ य ंत सु प असावा व तो थ ेट
लोकांपय त जाऊन पोहोचला पािहज े.
३. सं हालया ंनी आयोिजत क ेले या काय मांम ये उदा . दश नात एखा ा िविश
िवषयाचीच िनवड करण े ज रीच े आह े. िशवाय ह े िवषय थािनक लोका ं या
गरजां माण े िनवडाव ेत थोड यात हणज े उप म या लोका ंसाठी आह े यां या
कुवती माण े आिण गरज े माण े आख यात यावा .
४. एकाव ेळी एकच स ु प उप म आख यात यावा , हे तर खर ेच, परंतु याचबरोबर मीण
अिशि त जनत ेपय त िविवध िवषय , िविवध स ंक पना पोहोचवण े ही आव यक असत े.
यासाठी व ेळोवेळी दश नां या िवषया ंत बदल करावा .
५. क- ा य मा यमा ंचा अशा दश नांम ये ज र उपयोग करावा कारण या ार े भावी
िश ण लोका ंना िम ळू शकते. एकाचव ेळी ान आिण मनोर ंजनाचा लाभ े कांना
दे याचे साम य ा मा यमा ंम ये अस यान े े कां या ( मीण ) नीरस अथवा साच ेबंद
व पा या जीवनात च ैत य ख ेळते.
६. 'समाज -िवकास ' हा हेतू मनी ध न स ं हालया ंनी या ीन े आप या काय माचे
िनयोजन कराव े.
६.५.३ शहरी स ेवा:
सं हालया ं या बा उप मांम ये शहरी े कांसाठी ही काय म आयोिजत क ेले जातात .
यात दश ना या (सं हलया ंतग त आिण बा ) े कांना मािहती द ेणा या या याना ंचा
समाव ेश होतो . काही व ेळा े क वतःच काय म आयोिजत करतात . तेथे ही
सं हालया ं या अिधकाया नी िवन ंतीनुसार माग दश क या यान े देणे आव यक आह े. मु
दश ने, वािष क मेळे, िफर या गाडीवरील दश नांसारख े काय म, सांिघक काय म इ.
सवा चे नागरी े कांसाठी आयोजन करण े ज रीच े आहे. अथा तच य ेथे शहरी लोका ं या ही
ज री माण े िवषया ंची िनवड करावी . उदा. अित र लोकस ं येची सम या , 'एड्स'ची
सम या , दूषण इ. या या सम या ंची गंभीरता लोका ंपुढे पोहोचव यासाठी य न कराव ेत.
६.५.४ परदेशांतील दश ने :
सं हालय े या माण े देशात शहरी आिण मीण भागातील लोका ंसाठी दश न आयोिजत
करत असतात . या माण े परदेशांतही त ेथील लोका ंसाठी आयोिजत करत असतात .
आधुिनक स ं हालया ंनी आप या काय े ाची मया दा ही द ेशापुरतीच आख ून घेतलेली नाही .
तर सव दूर अशा द ेशांम ये ही आप या न ैसिग क, सामािजक आिण सा ं कृितक व ैभवाच े munotes.in
Page 89
व तुसं हालया ंची बदलती भ ूिमका
89 दश न घडवाव े व यात ून परद ेशातील लोका ंना आप या द ेशांिवषयी मािहती िम ळावी हा
यामागचा ह ेतू असतो अशा ह ेतूने आयोिजत क ेलेली काही दश ने पुढील माण े-
भारत सरकारन े जगात अन ेक िठकाणी आप या स ं कृतीचे दश ने घडिव यासाठी 'भारत
महो सव ' (India Festival ) काय मांचे आयोजन क ेले होते. उदा. १९८१ म ये लंडन
( ेट ि टन ) येथे, तर १९८५ म ये ा स, तर १९८५ -८६ म ये अमे रका (यू.एस.ए.) इ.
यािशवाय समकालीन भारतीय कलाकारा ं या, िच कारा ं या िच ा ंचे दश न आिण िव
सं हालयात फ इं लंडम य े कर यात आली . हे दश न १२ जून १९९५ रोजी इ ं लंडमधील
'सोथबी ' ा सुि स कला -दालनात आयोिजत क ेले होते. आिण यात मकब ूल िफदा
ह सेन, त यब म ेहता, जोगेन चौधरी , रामे र ुटा, अिप ता िस ंग इ. या कलाक ृती दिश त
के या हो या .
अशा दश न आिण िव सार या काय मां ारा परक या ंची भारतिवषयक ि तमा
उंचाव या स मदत होत े. यांचे भारत , भारतीय स ं कृती, कला, व तुकला, भारतीय
पाकक ृती इ. िवषयीच े ान तर सखोल होत ेच, परंतु यांना यािवषयी आवड ही िनमा ण
होते. अनेकदा अशा दश नांमुळे भाराव ून जाव ून परद ेशीयांनी भारतभ ूमीस भ ेट ही िदली
आहे. अथा तच भारतास परक य चलनाचा लाभही होतो . बरेच वेळा असे पय टक भारत
भेटीस उपय ु होतात व परद ेशी िव ाथ ही आप या भाषा वग ैरे िशक यास उपय ु होतात
असे आढळून आल े आहे.
अशा व पा या नानािवध दश नांमुळे आधुिनक भारतीय स ं हालया ंचा चेहरामोहराच
बदलू लागला . सं हालय े िकती िविवध कारच े काय क न आपला ह ेतू सा य करीत
असतात त े ात ून िदस ून येते. शहरी, मीण , सुिशि त , अिशि त अशा सव तह या
लोकांना िविवध उप मां ारे ान आिण याचबरोबर मनोर ंजन ा दो ही गो चा लाभ
एकाच व ेळी देऊन या ंना िशि त कर याच े महान काय आधुिनक स ं हालय े करीत
असतात .
आपली गती तपासा :
:-व तुसं हालयाच े बा उप म सांगा.
६.६ सारांश
वरील िवव ेचनाव न स ं हालयाची बदलल ेली भ ूिमका समजत े. सं हालया या िविवध
उप मांमुळे यांची लोकिश णाची भ ूिमका समज यास मदत होत े. आधुिनक का ळात
सं हालय े लोकिश णाच े व जनजागरणाच े फार मोठ े काय करीत आह ेत. परंतु भारताची
ि थती अज ूनही एवढी समाधानकारक नाही आह े यासाठी सरकारन े सकारा मक य न
करायला हव ेत. ी. एन. आर. बॅनज या ं या मत े, ''िविवध प ुराणव त ूंचे जतन कर यासाठी
शासनान े िविवध ट या ंवर सतत काय रत असल े पािहज े तर व त ुसं हालयाची च ळवळ
भारतात ख या अथा ने लोकिश ण आिण जनजाग ृतीचे काय क शक ेल.'' munotes.in
Page 90
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
90 व तुसं हालया ंना आपली भ ूिमका बजावत असताना अन ेक कार या अडचण ना सामोर े
जावे लागत े, असे जरी असल े तरी व त ुसं हालयाच े आज या का ळातील म ह व
आप याला नाकारता य ेत नाही . व तुसं हालयाम ुळेच देशातील सा ं कृितक वारशा ंचे सं ह
आिण जतन कर याच े काम होत आह े. यामुळे सं हालयाच े आध ुिनक का ळातसु ा
अन यसाधारण मह व आह े.
६.७
.१. व तुसं हालया या बदलल े या भ ूिमकेचे वण न करा .
.२. व तुसं हालयाची अ ंतग त काय प करा .
.३. व तुसं हालयाची बिहग त काय कोणती त े प करा .
.४. िटपा िलहा .
(अ) व तुसं हालयाची बदलल ेली भूिमका
(ब) लोकिश णावर भर
(क) व तुसं हालयातील अ ंतग त काय
(ड) व तुसं हालयाची बिहग त काय
(इ) व तुसं हालयाच े अंतग त उप म
(ई) व तुसं हालयाच े बा उप म
६.८ संदभ
1. Thorat B.R., Principles of Museology, Arch aeology, Archival
&Library Science, Himalaya Pub lishing House, Mumbai -4
2. Banerjee, N. R., Museum and Cultural Heritage of India, Agam Kala
Prakashan, New Delhi, 1990.
3. Dwivedi V.P, Museums and Museology: New Horizons, Agam Kala
Prakashan, New Delhi, 1980.
4. Markham S. F., The Museums of India, The Museum Association,
London, 1936.
5. Plenderleith H. J, The Conservation of Antiquities and Works of Art:
Treatment, Repair and Restoration, Oxford University Press, New
York, 1956.
6. Sarkar, H, Museums and Protection of Monuments and Antiquities in
India, Sundeep Prakashan, New Delhi, 1981.
munotes.in
Page 91
व तुसं हालया ंची बदलती भ ूिमका
91 7. Thomson John M.A. and Others, Manual of Curatorship: A Guide to
Museum Practice, Routledge, New York, 1984.
8. Wittlin Alma, Museums : Its History and Its Tasks in Education,
Routledge and K Paul, London, 1949.
9. ा. डॉ. िनशांत श डे, व तुसं हालय े , अथव पि लक ेशन
10. कठार े अिनल , पाटील गौतम, पुरात विव ा व तुसं हालय आिण पय टन, िव ा बु स,
औरंगाबाद .
11. देव शा. भा. , पुरात विव ा
munotes.in
Page 92
92 ७
पुरािभलेखशा : अथ , या ी , उ ेश व कार
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ अिभल ेख हणज े काय ?
७.३ अिभल ेख शा ाची या ी
७.४ अिभल ेख शा ाची उि े
७.५ अिभल ेखांचे कार
७.६ सारांश
७.७
७.८ संदभ
७.० उि े
१. अिभल ेख संक पना समज ून घेणे.
२. अिभल ेखशा ाची या ी समज ून घेणे.
३. अिभल ेखशा ाची उि े आ मसात करण े .
४. अिभल ेखां या कारा ंची मािहती जाण ून घेणे.
७.१ तावना
मानवी गतीचा आल ेख दश िवणारी कागदप े हणज े अिभल ेख. मानवान े आप या जीवन
णालीला अन ुस न ाचीन , म यय ुगीन, आधुिनक व समकालीन अशा व ेगवेग या
कालख ंडात अिभल ेखांची िनिम ती केली. अशा कागदप ा ंतून या या या - या कालख ंडाला
अनुस न या - या कालख ंडातील मानवा या स ुसंघटीत जीवनाचा अन ुभव कट होतो .
हणुनच मानवी जीवन व मानवी इितहा सा या ीन े कागदप ा ंना अन यसाधारण मह व
आहे.
मानवान े वेगवेग या कालख ंडात जी कागदप े िनमा ण केली आह ेत ती कागदप े यांनी
आप या काय णालीला अन ुस न िनमा ण केलीली आह ेत. या कागदप ा ंम ये राजक य , munotes.in
Page 93
पुरािभलेखशा : अथ , या ी ,
उ ेश व कार
93 धािम क, आिथ क, सामािजक , सां कृतीक, शास क य व पा या कागदप ा ंचा समाव ेश
आहे.
या करणात आपण कागदप हणज े काय, कागदप ा ंना द तऐवजाच े व प कस े ा
होते, तसेच द तऐवजाच े अिभल ेखात कस े पा ंतर होत े या बाबतची मािहती पाहणार
आहोत . या मािहती बरोबरच अिभल ेख शा ाची या ी , अिभल ेख शा ा ची उि े व
अिभल ेखांचे कार या सव घटका ंची मािहती पाहणार आहोत .
७.२ अिभल ेख हणज े काय?
लॅिटन भाष ेतील 'डॉ य ुम टम' या मूळ श दाव न 'डॉ य ुम ट' हा श द आला आह े. इं जी
भाषेत कागदप ा ंना Document' असे हटल े जात े. सु वातीला या श दाचा अथ
'उदाहरण', ' त' अथवा 'धडा', असा लावला जात होता . बदल या प रि थतीन ुसार या
श दा या अथा त बदल होत ग ेला व या श दाचा अथ काहीतरी िलिखत व पाच े असा
लावला जाव ू लागला . मा आध ुिनक कालख ंडात या श दाचा अथ असा लाव यात आला
क , "जे कागदावरील िलखान िलिखत व पात आह े िकंवा छापील व पात आह े व या
िलखानाला अथ लावता य ेवू शकतो , तसेच या िलखानाचा वापर प ुरा यासाठी होव ू शकतो ,
असे अथ पूण िलखान हणज े कागदप े िकंवा डॉ य ुम ट होय "
वरील मािहतीला अन ुस न िलखान , छापील िलखान , िच ह, िच , नकाशा , फोटो,
आराखडा व त ा या सव च मािहतीचा समाव ेश कागदप ा ंम ये कर यात आला आह े.
कागदप ा ंना द ताऐवज अस े सु दा हटल े जाते. सव साधारणपण े कागदावरील अथ पूण व
उपयु मजक ुराला द ताऐवज अस े हटल े जात े. हे द ताऐवज स ु ा ह तिलिखत ,
टंकिलिखत व छापील व पात असतात . हणुनच या कागदप ा ंना द तऐवज अस े हटल े
आहे. मानवाला अशा द ताऐवजा ंचा उपयोग द ैनंिदनी जीवनासाठी , अ यासासाठी ,
संशोधनासाठी व शासन - शासन काया साठी होत असतो .
७.३ अिभल ेखशा ाची या ी
अिभल ेखशा ा या या ीचा िवचार करता ंना आपणा ंस ाचीन , म यय ुगीन व आध ुिनक
कालख ंडाचा िवचार करावा लाग ेल. कारण या ित ही कालख ंडात गरज , काय व बदल या
वाहान ुसार अिभल ेखशा ाला म ूत व प ा झाल े.
७.३.१ ाचीन कालख ंड:
१. ाचीन कालख ंडात कागद िनिम ती ि य े अगोदर अिभल ेख िनमा ण झाल े होते. मा
यांचे व प अ य ंत मया दीत होत े. सुरवातीला दगड , िवटा, ा या ंची हाड े, धातूंचे प े,
जनावरा ंची चामडी , झाडाची पान े, झाडां या साली आद वर िलखान क ेले जात होत े.या
कालख ंडात िचनी लोक बा ंबू या कामट ्यां या पाट ्यांवर िलखान करत होत े. तर
इिजि शयन लोक पायरस नावा या पदाथा चा कागदासारखा वापर क न यावर िलखान
करत होत े. munotes.in
Page 94
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
94 २. ाचीन कालख ंडातील अिभल ेखशा ाची स ुरवात सव साधारणपण े ाचीन ीक स ं कृती
पासून झाली असावी अस े मान यात य ेते. याम य े अिभल ेखाबरोबर इतर सािह याचा
समाव ेश होता .
३. ाचीन कालख ंडात अिभल ेख शा ा ला िव त ृत व यापक व प द े याचे काम अथ े स
या ाचीन नगरीन े केले. अथे स नगर या साव जिनक चौकात द ेवांची मात ेचे मंिदर होत े. या
मंिदरात अथ ेिनयन शासनाची व इतर मह वाची कागदप े ठेवली जात होती . या कागदप ात
िविवध कायद ेिवषयक , तहिवषयक व अहवाल िवषय क कागदप ा ंचा समाव ेश होता . ही सव
कागदप े यवि थत ठ ेवली जात होती .
४. ाचीन कालख ंडातील नाईल नदी या खो यातील इिजि शअन स ं कृती, तै ीस व
यु ेटीस न ा ं या खो यातील स ं कृती, ाचीन ीक व रोमन स ं कृती व भारतातील िस ंधु
नदी या खो यातील लो कांनी ऐितहािसक द तऐवज माग े ठेवले आह ेत. मा या
द तऐवजावरील िलखान ह े सांकेितक िच ह व िच ा मक व पाच े आह े. त कालीन
कालख ंडात या ंना अिभल ेख हटल े जात होत े. या कालख ंडातील ह े सव द ताऐवज जा त
माणात शासक य , धािम क व आिथ क व पाच े होते.
ाचीन कालख ंडातील या अिभल ेखाबाबत ी . अन ट पॉ ं सनोर या ंनी अस े हटल े आहे क
ाचीन ीक आिण टॉल ेमी राजघरा या या इिज मधील द रखा याची स ं था ही ख या
अथा ने आिक हज या स ं ेस पा ठरत े.
७.३.२ म यय ुगीन कालख ंड:
म यय ुगीन कालख ंडात राजस ाक प ती मोठ ्या माणात िवकिसत झाली . यामुळे स ेचे
िवक ीकरण होव ून मोठ ्या माणात ऐितहािसक द ताऐवज िनमा ण झाली . यामुळे अशा
द तऐवजा ंचे जतन कर याच े माणही वाढल े. पुढे थािनक स ं थां या अख यारीत
द ताऐवज जतन कर याची जबाबदारी अली . आज म यय ुगीन कालख ंडातील सलतनत ,
िवजयनगर , बहामनी , मोगल , मराठा कालख ंडातील द ताऐवज द ेखील मोठ ्या माणात
उपल ध आह ेत.
७.३.३ आधुिनक कालख ंड :
१. आधुिनक कालख ंडात ऐितहािसक द ताऐवज जतन कर याचा पिहला य न टॉवर
ऑफ ल ंडनम य े इंि लश राजा थम एडवड यां या कारिकद त झाला . यांनी ट ेट पेपर
ऑिफस थापन क ेले. यामुळेच अिभल ेख यव थापनाचा पिहला य न आपणा ंस इं लंड
म ये झा याचा िदसतो .
२. च रा य ा ंती या कालख ंडात ा ंस या न ॅशनल अस बलीन े जे ांतीसाठी य न क ेले
होते या य नासाठी जी कागदप े तयार क ेली होती ती कागदप े जपून ठेव यासाठी
आिक हज स ं था थापन क ेली होती . पुढे याच स ं थेला ा ंसची अिधक ृत कागदप े जतन
करणा या स ं थेचे व प ा झाल े. पुढे याच स ं थेचे व प व या ी मोठ ्या माणात
वाढली . munotes.in
Page 95
पुरािभलेखशा : अथ , या ी ,
उ ेश व कार
95 ३. इं लंडमधील पाल म ट या स ा या कामकाजा या अन ुषंगाने जी कागदप े तयार होत
होती या ंचे जतन हाव े या उ ेशाने इं लंडम य े १४ ऑग ट १९३८ म ये आका इ हज
सं थेची थापना कर या त आली होती . पुढे या स ं थेस पि लक र ेकॉड ऑिफस अस े नावं
दे यात आल े. ही सं था इ ं लंडमधील कागदप ा ंचे जतन कर याच े मह वप ूण काम करत
होती.
४. अमे रकेम ये द तऐवजा ंचे संकलन व जतन कर यासाठी १९ जून १९३४ म ये अशाच
कारची न ॅशनल आका इ हज थापन झाली होती.
५. भारतात ि टीशा ंची राजवट स ु असता ंना ि िटशा ंनी भारतातील अिभल ेखांचे जतन
कर यासाठी य न स ु केले व या य नात ून या ंनी "इि परीअल र ेकॉड िडपाट म ट",
नांवाने सं था स ु केली. पुढे भारत वत ं झा यान ंतर भारत सरकारन े इि परील र ेकॉड
िडपाट म टचा ताबा घ ेतला व याला "नॅशनल आका इ हज ऑफ इ ंिडया”, असे नावं िदले.
७.४ अिभल ेखशा ाची उि े
१. कागदप े संकिलत करण े.
२. कागदप ा ंची छाननी करण े.
३. कागतप ा ंचे वग करण करण े.
४. कागदप ा ंची पडताळणी करण े.
५. कागदप ा ंची संरचना मक मा ंडणी करण े.
६. कागदप ा ंची कालख ंड, कार , गुणधम , उपयोिगता व मह वान ुसार िवभागणी करण े.
७. कागदप ा ंचे यव थापन करण े.
८. कागदप ा ंचे जतन करण े.
९. कागदप ा ंचे भौितक हानीपास ून संर ण करण े.
१०. ऐितहािसक कागदप े संशोधनासाठी उपल ध क न द ेणे.
७.५ अिभलेखांचे कार
ाचीन कालख ंडापास ून आध ुिनक कालख ंडापय त व आध ुिनक कालख ंडापास ून समकालीन
कालख ंडापय त हेतू , कारण , घटना व काय अमलबजावणीला अन ुस न अिभल ेख तयार
झाली आहोत . या अिभल ेखांचे व प व या ी यापक आह े याम ुळेच ढोबळ मानान े या
अिभल ेखांचे दोन कार पाड यात आल े आहेत.
१. अिधक ृत शासक य अिभल ेख.
२ . खाजगी अिभल ेख.
munotes.in
Page 96
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
96 ७.५.१. अिधक ृत शासक य अिभल ेख.
"जे अिभल ेख शासना या द ैनंिदन कामकाजा या अन ुषंगाने िनमा ण केले जातात अशा
अिभल ेखाना अिधक ृत शासक य अिभल ेख अस े हणतात ".
१. असे अिभल ेख क शासन , रा यशासन व थािनक स ं था मोठ ्या माणात िनमा ण
करतात . शासक य योजना , शासक य काय णाली व शासक य आद ेश या स ंदभा तील
हे अिभल ेख मोठ ्या माणात असतात .
२. शासक य कामकाजाच े ितिब ंब या अिभल ेखांम ये ठळक व पात उमटल ेले असत े.
३. या कार या य ेक अिभल ेखाला व तं ओळख असत े. एक अिभल ेख दुस या
अिभल ेखाशी िमळता ज ुळता नसतो .
४. जर या कार या अिभल ेखांम ये बदल करण े आव यक वाटत अस ेल तर याची
सुधारीत आव ृती िनमा ण केली जात े.
५. गुंडाळी, फाईल अथवा ग े व पात ह े अिभल ेख ठेवले जातात .
६. ज हा या अिभल ेखांचे काय े व या ी वाढत े त हा या अिभल ेखांचे वग करण क ेले
जाते.
७. शासना या माग दश क सूचनांना अन ुस न िनमसरकारी स ं था अिभल ेखांची िनिम ती
करत असतात .
८. िनमसरकारी स ं थां या कामकाजात ून िनमा ण होणा या अिभल ेखांना िनमसरकारी
अिभल ेख अस े हणतात .
९. िनमसरकारी स ं थांम ये महानगरपािलका , नगरपािलका िवमा काया लये, िव ापीठ े,
औधिगक स ं था, हवाई वाहत ूक कंप या अशा िविवध स ं थांचा समाव ेश होतो .
१०. िनमसरकारी स ं थान े जरी अिभल ेख तयार क ेले तरी अशा अिभल ेखांना अिधक ृत
सरकारी अिभल ेख अस ेच समजल े जाते.
११. िनमसरकारी अ िभलेख जरी वत ं िनमा ण केलेले असल े तरी त े सरकारी
कामकाजास ध न असतात याम ुळे ते पर पर प ुरक असतात .
१२. शासक य व िनमसरकारी अशा दो ही अिभल ेखांना पुरावा, अ ययन , संशोधन व
उपयोगीत े या ीन े अन यसाधारण मह व आह े.
७.५.२ .खाजगी अिभल ेख.
"जे अिभल ेख एखादी य , एखाद े कुटुंब, एखादी खाजगी स ं था अथवा एखाद े उधोग -
यवसाय करणार े घराण े आपाप या कामािनिम व कामा या अमलबजावणी िनिम तयार
करतात त हा अशा अिभल ेखांना खाजगी अिभल ेख अस े हटल े जाते". munotes.in
Page 97
पुरािभलेखशा : अथ , या ी ,
उ ेश व कार
97 १. खाजगी अिभल ेख हे दोन य िक ंवा दोन स ं थांमधील कराराला अनुस न तयार
होतात .
२. खाजगी अिभल ेख हे दोन य िक ंवा दोन स ं थांमधील प यवहाराला अन ुस न
तयार होतात .
३. काही खाजगी अिभल ेख हे दोन य िक ंवा दोन स ं थांमधील मालमत े या यवहाराला
अनुस न तयार होतात .
४. काही खाजगी अिभल ेख हे औ ोिगक स ं थां या काय णालीला तस ेच प यवहाराला
अनुस न तयार होतात .
एल. जी. रेड टोन आिण एफ . ड लू. टोर या ंनी अिभल ेखां या वग करणाची प दत
खालील माण े सुचवली आह े.
अ) भाडेिवषयक , यायिवषयक व जमीनिवषयक अिभल ेख.
ब) ह क व अिधकार या ंचा पुरावा दश िवणार े अिभल ेख.
क) कौटुंिबक व मालम ेसंबंधीचे अिभल ेख. कौटुंिबक व मालम ेसंबंधीचे अिभल ेखांचे
उप कार चलीत आह ेत.
* संपुण खाजगी व पाच े कौटुंिबक अिभल ेख.
*मालम ेसंबंधीचे अिभल ेख- सातबारा , भूमापन.
*िहशेबाचे अिभल ेख- जमा-खच - औ ोिगक ताळ ेबंद या बाबतच े अिभल ेख.
*कायद ेशीर अिभल ेख.
*औ ोिगक व पाच े अिभल ेख.
*खाजगी काया लयांचे अिभल ेख.
*धमा दाय व पाच े अिभल ेख.
*िविवध नकाश े.
*िविवध आराखड े.
एल.जी.रेड टोन आिण एफ .ड लू. टोर यांनी अिभल ेखां या वग करणाची स ुचवलेली प त
जरी यो य असली तरी अिभल ेखांचे वग करण करताना खालील म ुद् ांना िवचारात घ ेवून
अिभल ेखांचे वग करण केले तर त े यो य ठ शक ेल.
१. अिभल ेख कोठ ून आल ेत व िनिम ती केले या अिभल ेखांचा उ ेश काय होता .
२. अिभल ेख ज हा जतन कर यासाठी य ेतात त हा या ंची रचना व हाताळणी स ुयो य
प त न े करावी . munotes.in
Page 98
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
98 ३. अिभल ेखांचे ग े तयार केले असतील व यात ून कामािनिम काही अिभल ेख काढल े
असतील तर काढल े या अिभल ेखांची मािहती िच ीत िलह न ती िच ी या गठ ्या या वर
ठेवावी.
४. वग करण कर याप ूव सव अिभल ेखांचा आढावा यावा .
७.६ सारांश
तुत करणात आपण स ुरवातीला अिभल ेख श दाची उ प ी कशी झाली याचा आढावा
घेतला. याच बरोबर अिभल ेख हणज े काय, अिभल ेख शा ाची या ी कशी होत ग ेली,
अिभल ेख शा ाची उि े कोणती आह ेत तस ेच अिभल ेखांची िनिम ती, कामाच े व प ,
अिभल ेखांचे मह व , अिभल ेख िनिम तीचा कालख ंड कोणता याव न अिभल ेखांचे कार
कसे िनमा ण झाल े याची मािहती पिहली .
७.७
१. अिभल ेख शा हणज े काय त े सांगून अिभल ेख शा ाची या ी प करा .
२. अभल ेखां या व ेगवेग या कारा ंची मािहती नम ूद करा .
७.८ संदभ
१. खोबर ेकर िव . गो.-महारा ातील द तरखान े, मुबंई महारा रा य सािह य आिण
सं कृती.
२. गोखल े शोभना -पुरािभल ेखिव ा . पुणे कँटीने टल काशन .
३. धटावकर भा कर -महारा ातील शासक य प ुरािभल ेखागाराची िनिम ती आिण काय ,
मुंबई चेतन काशन .
४. महाजन शा ं. ग. द तरखान े आिण व त ुसं हालय , पुणे: पुणे िव ाथ ग ृह काशन .
५. िवचार े द. त. को हाप ूर द रखाना स ंि प रचय , नािशक ानग ंगो ी.
munotes.in
Page 99
99 ८
अिभल ेखांचे मह व आिण ऐितहािसक साधन हण ुन
द तऐवजा ंचे मू य
घटक रचना
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ अिभल ेखांचे वैिश ्ये
८.३ अिभल ेखांचे मह व
८.४ सारांश
८.५
८.६ संदभ
८.० उि े
१. अिभल ेखां या व ैिश ्ये समज ून घेणे.
२. अिभल ेखांचे राजक य ीकोनात ून मह व समज ून घेणे.
३. अिभल ेखांचे सामािजक ि कोनात ून मह व समज ून घेणे.
४. अिभल ेखांचे आिथ क ि कोनात ून मह व समज ून घेणे.
५. अिभल ेखांचे धािम क ि कोनात ून मह व समज ून घेणे.
६. अिभल ेखांचे सां कृितक ि कोनात ून मह व समज ून घेणे.
७. अिभल ेखांचे शासक य ि कोनात ून मह व समज ून घेणे.
८. अिभल ेखांचे यि गत ि कोनात ून मह व समज ून घेणे.
९. अिभल ेखांचे संशोधन व स ंशोधका ं या ि कोनात ून मह व समज ून घेणे.
१०. अिभल ेखांचे ऐितहािसक ि कोनात ून मह व समज ून घेणे .
munotes.in
Page 100
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
100 ८.१ ता वना
अिभल ेख शा ाचा अ यास करता ंना सु वातीला आपण अिभल ेख शा हणज े काय ?
अिभल ेख शा ाची या ी , उि े व कार या घटका ंची मािहती पिहली या करणात
आपण अिभल ेखांची वैिश ्ये व अिभल ेखांचे मह व या िवषयी मािहती जाण ून घेणार अहोत .
अिभल ेखांची िनिम ती, व प , अि तीयता व काकदप ा ंचे स ि य व प या िशष कला
अनुस न आपण अिभल ेखांची वैिश ्ये अ यासणार आहोत तर राजक य , सामािजक ,
शासक य , सं कृितक, धािम क, यि गत , नाग रका ं या स ंशोधका ं या व ऐितहािसक
ि कोनात ून अिभल ेखांचे मह व समज ून घेणार आहोत .
८.२ अिभल ेखांचे वैिश ्ये (Characteristics of Archives)
अिभल ेखांची िनिम ती, व प , अि तीयता व कागदप ा ंचे स ि य व प या िशष कला
अनुस न ी . पुण दु बासू य ांनी अिभल ेखांची काही व ैिश ्ये सांिगतली आह ेत ती खाली
नमुद कर यात आली आह ेत.
८.२.१ अिभल ेखांची िनिम ती :
अिभल ेखांची िनिम ती हे अिभल ेखांचे पिहल े वैिश ्ये आह े. एखादी य अथवा स ं था
कोण या ना कोण या कामा या अन ुषंगाने अिभल ेखांची िनिम ती करत असत े. ती िनिम ती
का कर यात आली आह े, याचे कारण काय आह े, कोण या कामा या अन ुषंगाने या
अिभल ेखाची िनिम ती कर यात आली आह े, या कामाच े व प काय आह े, या कामाची
या ी िकती आह े व याची उपयोगीता काय आह े या बाबतची मािहती या कागदप ा ं या
िनिम तीव न समजत े हणुनच अिभल ेखांची िनिम ती हे अिभल ेखांचे पिहल े वैिश ्ये आहे.
८.२.२.अिभलेखांचे व प :
अिभल ेखांचे व प ह े अिभल ेखांचे दुसरे वैिश ्ये आहे.एखादया काया या अन ुषंगाने ज हा
एखादी य , सं था अथवा शासन कागदप ाची िनिम ती करत े याव नच त े कागदप का
िनमा ण झाल े आहे हे प होत े.या प त ेतूनच आपणा ंस या कागदप ा चा िनमा ता, या
कागदप ा या िनिम तीचे कारण व कागदप ाच े व प समजत े. हणुनच अिभल ेखाचे
व प ह े अिभल ेखांचे दुसरे वैिश ्ये आहे.
८.२.३.अिभल ेखांची अि तीयता :
अिभल ेखांची अि तीयता ह े अिभल ेखांचे ितसर े वैिश ्ये आहे. कोणतीही कागदप े य ,
सं था अथवा शासन कोण या ना कोण या ह ेतूने िनमा ण करत असतात . अशा कागदप ा ंची
िनिम ती ही गरज , हेतू , कामाच े व प व मह वाला अन ुस न झाल ेली असत े. प रणामी या
कागदप ा ंना अन यसाधारण मह व असत े. या कागदप ा ंची त ुलना इतर कोण याही
कागदप ा ंशी करता येत नाही . यामुळेचं अिभल ेखाची अि तीयता ह े अिभल ेखाचे ितसर े
वैिश ्ये आहे.
munotes.in
Page 101
अिभल ेखांचे मह व आिण
ऐितहािसक साधन हण ुन द तऐवजा ंचे मू य
101 ८.२.४.अिभल ेखांचे स ीय व प :
अिभल ेखांचे स ीय व प ह े अिभल ेखांचे चौथ े वैिश ्ये आह े. कागदप े ही नाशव ंत
अस यान ती स ि य व पात मोडतात . यांना हवा ,पाणी,आ ता,धुळ व आग या पास ून
नेहमीच धोका असतो याम ुळे यांचे जतन करण े आव यक असत े. हणुनच हा घटक ही
ल ात ठ ेवणे गरज ेचे अस यान े हा घटक स ु ा कागदप ा ं या व ैिश ्यांचा एक भाग बनला
आहे. हणुनच अिभल ेखांचे स ि य व प ह े अिभल ेखांचे चौथे व शेवटचे वैिश ्ये आहे.
८.३ अिभल ेखांचे मह व
अिभल ेखांची िनिम ती ही व ेगवेग या कारणान े झाल ेली असत े. सव साधारणपण े राजक य ,
सामािजक , शासक य , सां कृितक, धािम क, वैयि क , संशोधना मक व ऐितहािसक अस े
ा कागदप ा ंचे व प असत े. अशी ही कागदप े या या काराला अनुस न य ,
सं था, संघटना , शासन , शासन अ यासक व स ंशोधका ंना उपयोगी पडत असतात
हणुनच अशा कागदप ा ंना अन यसाधारण मह व असत े. या घटकात आपण या सव
कार या अिभल ेखांना काय मह व आह े याची मािहती पाहणार आहोत .
८.३.१.अिभल ेखांचे राजक य ि कोनात ून मह व :
ाचीन कालख ंडापास ून समकालीन कालख ंडापय त सवा िधक राजक य अिभल ेखांची
िनिम ती झाली अस या कारणान े राजक य अिभल ेखांना मह वाच े थान ा झाल े आहे. या
कार या अिभल ेखांतून आपणा ंस
राजकत कोण होत े, यांचे नावे काय होत े, यांचे कुटुंब कोणत े होते, यांचे वंश कोणत े होते,
यांचा कालख ंड कोणता होत े, यांचे शासन कस े होते, यांचे सा ा य कोठ े-कोठे पसरल े
होते, यांनी आप या कारिकद त कोण कोणत े आदेश काढल े होते, यांनी कोण कोणत े
िवजय िमळिवल े होते, यां या राजवटीत कोण कोण या कारच े करार झा ले होते, यांनी
केले या स ेवा सुिवधा कोण कोण या कार या हो या , यांनी धारण क ेले या पद या व
िब दे कोणती होती , यां या कारिकद त कला , थाप य या घटका ंचा िवकास िकती झाला
होता आदी बाबतची िव सनीय मािहती या अिभल ेखां ारे िमळ यास मदत होत े. या सव
मािहतीचा िवचार करता या अिभल ेखांचा सव तरातील लोक सम ूहाला उपयोग होतो .
यामुळेच राजक य ि कोनात ून या अिभल ेखांना अन यसाधारण मह व आह े .
८.३.२ अिभल ेखांचे सामािजक ि कोनात ून मह व :
ाचीन कालख ंडापास ून समकालीन कालख ंडापय त सामािजक अिभल ेखांची िनिम ती
झा या कारण े सामािजक व पा या अिभल ेखांना मह वाच े थान ा झाल े आहे. या
कार या अिभल ेखांतून आपणा ंस ाचीन कालख ंडापास ून समकालीन कालख ंडा पय तची
सामािजक व पाची मािहती उपल ध हो यास मदत झाली आह े. या कार या
अिभल ेखांतून आपणा ंस या वेगवेग या कालख ंडातील लोका ंचे वंश, जाती, वेषभूषा,
केशभूषा, आहार , अलंकार, तसेच या लोका ंचे रहाणीमान ढी , परंपरा, आचार - िवचार व
सण-उ सव आदी बाबतची मािहती िमळ यास मदत होत े. या सव मािहतीचा िवचार करता munotes.in
Page 102
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
102 या अिभल ेखांचा सव तरातील लोक समूहाला उपयोग होतो . यामुळेच सामािजक
ि कोनात ून या अिभल ेखांना अन यसाधारण मह व आह े.
८.३.३.अिभल ेखांचे आिथ क ि कोनात ून मह व :
ाचीन कालख ंडापास ून समकालीन कालख ंडापय त आिथ क व पा या अिभल ेखांची
िनिम ती मोठ ्या माणात झा यान े असे आिथ क व पाच े अिभल ेख या - या देशातील
आिथ क प रि थती समज ून घे याचा ीन े उपय ु अस यान े आिथ क व पा या
अिभल ेखांना मह वाच े थान ा झाल े आहे. या कार या अिभल ेखांव न आपणा ंस या
सव च कालख ंडातील म ुख यवसाय कोणत े होते, कोण कोणत े उधोग व जोड उधोग
चिलत होत े, यापाराच े व प काय होत े, यापाराच े कार कोणत े होते, यापारी क े
कोणती होती , यापाराच े माग कोणत े होते, चलन यव था कोणती होती , यापारिवषयक
व तू कोण या हो या , वजन मापन प ती कशी होती , यापारी ब ंदरे कोणती होती ,
देशांतग त व द ेशबा यापा र कसा चालत होता आदी बाबतची मािहती उपल ध होत े.या
सव मािहतीचा िवचार करता या अिभल ेखांचा सव तरातील लोक सम ूहाला उपयोग होतो .
यामुळेच आिथ क ि कोनात ून या अिभल ेखांना अन यसाधारण मह व आह े.
८.३.४. अिभल ेखांचे धािम क ि कोनात ून मह व :
ाचीन कालख ंडापास ून समकालीन कालख ंडापय त धािम क व पा या अिभल ेखांची
िनिम ती मोठ ्या माणात झा यान े असे धािम क व पाच े अिभल ेख या - या द ेशातील
धािम क प रि थती समज ून घे याचा ीन े उपय ु अस यान े धािम क व पा या
अिभल ेखांना मह वाच े थान ा झाल े आह े. या कार या अिभल ेखांव न आपणा ंस
ाचीन कालख ंडापास ून समकालीन कालख ंडापय त चिलत धम कोणत े आहेत, या धमा चे
मुख कोण आह ेत, या कालख ंडातील धमा चे त व ान काय आह ेत ,या कालख ंडातील
मुख धम थळ े आह ेत, देव-देवता कोण कोण या आहेत, आदी बाबतची मािहती
िमळ यास मदत होत े.या सव मािहतीचा िवचार करता या अिभल ेखांचा सव तरातील लोक
समूहाला उपयोग होतो . यामुळेच धािम क ि कोनात ून या अिभल ेखांना अन यसाधारण
मह व आह े.
८.३.५ अिभल ेखांचे सां कृितक ि कोनात ून मह व :
ाचीन का लखंडापास ून समकालीन कालख ंडापय त सां कृितक व पा या अिभल ेखांची
िनिम ती मोठ ्या माणात झा यान े सां कृितक व पाच े अिभल ेख या - या द ेशातील
प रि थती समज ून घे याचा ी ने उपय ु अस यान े सां कृितक व पा या अिभल ेखांना
मह वाच े थान ा झाले आहे.या कार या अिभल ेखांव न आपणास या कालख ंडातील
नृ य, संगीत व वादन कला क या हो या व थाप य कला कोण कोण या हो या ,
ऐितहािसक व धािम क थळ े कोणती होती , यां या रचना क या हो या , यांची शैली कशी
होती, या कालख ंडात कोण याही कारच े डा कार चलीत होत े आदी बाबतची मािहती
या कार या अिभल ेखां या मा यमात ून िमळ यास मदत होत े. या सव मािहतीचा िवचार
करता या अिभल ेखांचा सव तरातील लोक सम ूहाला उपयोग होतो याम ुळेच सां कृितक
ि कोनात ून या अिभल ेखांना अन यसाधारण मह व आह े. munotes.in
Page 103
अिभल ेखांचे मह व आिण
ऐितहािसक साधन हण ुन द तऐवजा ंचे मू य
103 ८.३.६. अिभल ेखांचे शासक य ि कोनात ून मह व :
ाचीन कालख ंडापास ून समकालीन कालख ंडापय त वेगवेग या रा यक या नी स ं थांनी
संघटना ंनी शासन व शासन यव था ंनी शासक य व पा या अिभल ेखांची िनिम ती
मोठ्या माणात क ेली आह े. असे शासक व पाच े अिभ लेख या - या द ेशातील
शासक य प रि थती समज ून घे याचा ीन े उपय ु अस यान े अशा शासक य
व पा या अिभल ेखांना मह वाच े थान ा झाल े आहे. या कार या अिभल ेखांव न
आपणास या - या कालख ंडातील क ीय, ांितक , थािनक व ामीण शासन यव था
क या हो या , यांची शासक य शासन णाली कशी होती , यांची आद ेश णाली कशी
होती, यांची काय अमलबजावणी कशी होती याची मािहती द े याचा ीन े उपय ु ठरतात
व हे सव अिभल ेख मह वाच े अस यान े या अिभल ेखांचे जतन व स ंवध न कर याच े काम
सु यवि थ तपणे केले जाते. यामुळे या अिभल ेखांची ज हा ज हा स ंशोधक व अ यासका ंना
गरज भासत े त हा ह े अिभल ेख उपल ध होतात . या सव मािहतीचा िवचार करता या
अिभल ेखांचा सव तरातील लोक सम ूहाला उपयोग होतो याम ुळेच शासक य
ि कोनात ून या अिभल ेखांना अन यसा धारण मह व आह े.
८.३.७ अिभल ेखांचे यि गत ि कोनात ून मह व :
काही अिभल ेख हे य या व ेगवेग या कामािनिम यि गत तरावर तयार होतात .
यि गत अिभल ेख य या ज मापास ून सु होतात व य या अि त वापय त िनमा ण
होत राहतात या अिभल ेखांम ये ज म दाखला , िश ण , िववाह न दी ,वारसा ह क न दी ,
मालम ा न दी , य या काया या अन ुषंगाने िनमा ण झाल े या अिभल ेखां या न दी ,
य न े िमळिवल े या यशा या न दी , य या आय ु यातील अिव मरणीय स ंगां या
न दी आदी बाब चा समाव ेश असतो . अशा कारच े अिभल ेख एक प ुरा याच े उपय ु साधन
हणुन या य ला उपयोगी पडतात पण याही प े ा मह वाच े हणज े य च े कतृ व जर
मोठे अस ेल तर या य ब ल स ंशोधन करणा या स ंशोधका ंनाही अशा कार या
अिभल ेखांचा उपयोग होतो या सव मािहतीचा िवचार करता या अिभल ेखांचा सव तरातील
लोक सम ूहाला उपयोग होतो याम ुळेच यि गत व साव जिनक ि कोनात ून सु ा या
अिभल ेखांना अन यसाधारण मह व .
८.३.८ अिभल ेखांचे संशोधन व स ंशोधका ं या ि कोनात ून मह व :
ाचीन कालख ंडापास ून समकालीन कालख ंडापय त वेगवेग या रा यक या नी स ं थांनी
संघटना ंनी शासन व शासन यव था ंनी आपाप या काया या अन ुषंगाने वेगवेग या
व पा या अिभल ेखांची िनिम ती मोठ ्या माणात क ेली आह े. असे हे अिभल ेख वेगवेग या
वैयि क , राजक य , सामािजक , धािम क, आिथ क, सां कृितक िव षयांवर संशोधन करणा या
संशोधका ं या ीन े अ य ंत उपय ु ठरतात . कारण स ंशोधन काया साठी आव यक प ुरावे
जमा कर यासाठी या कार या अिभल ेखांची मदत ही स ंशोधका ंना होत असत े. हे
अिभल ेख पुरा याची बाज ू हणुन संशोधका ं या स ंशोधन काया ला पाठबळ द ेतात हण ुनच
संशोधन व स ंशोधका ं या ि कोनात ून या अिभल ेखांना अन यसाधारण मह व आह े.
munotes.in
Page 104
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
104 ८.३.९ अिभल ेखांचे ऐितहािसक ि कोनात ून मह व :
रा ीय व आ ंतररा ीय तरावर अन ेक रा व ेगवेग या काया या अन ुषंगाने तह अथवा
करार करत असतात िक ंवा समिवचारी रा व ेगवेग या प रषदा ंचे आयोजन करत असतात
अथवा काही रा आप या रा िहता या ीन े मह वाच े िनण य घेत असतात . अशा
बाब या स ंदभा त जी अिभल ेखांची िनिम ती केली जात े अशा अिभल ेखांचा समाव ेश
ऐितहािसक अिभल ेखांम ये होतो . असे अिभल ेख ऐितहािसक ीकोनात ून मह वा चे
असतात हण ुनच ऐितहािसक ि कोनात ून सु ा अिभल ेखांना अन यसाधारण मह व आह े.
८.४ सारांश
सव साधारणपण े वैयि क , साव जिनक , शासक य अथवा शासक य अशा कोण याही
कार या काया या अन ुषंगाने मोठ्या माणात अिभल ेखांची िनिम ती केली जात े. अिभल ेख
या काया या अन ुषंगाने िनमा ण कर यात आल े आहे याव न अिभल ेखांचे मू य ठरत े.
आपण या करणात अिभल ेखांची वैिश ्ये पाहत असता ंना अिभल ेखांची िनिम ती व प
अि तीयता व अिभल ेखांचे स ीय व प याची मािहती पिहली व या न ंतर अिभल ेख
राजक य , सामािजक , आिथ क, धािम क, सां कृितक, शासक , यि गत , संशोधन व
संशोधका ंसाठी कस े उपय ु ठरतात याची मािहती पिहली तस ेच ऐितहािसक ि कोनात ून
सु ा अिभल ेख उपयोगी पडतात या बाबत या मािहतीचा आढावा घ ेतला. या सव
मािहतीव न आपणास अिभल ेखांचे वैिश ्ये व मह व समज यास मदत झाली .
८.५
१. अिभल ेखांची वैिश ्ये थोड यात प करा .
२. अिभल ेखांचे मह व थोड यात िवषद करा .
८.६ संदभ
१. खोबर ेकर िव . गो.-महारा ातील द तरखान े, मुबंई महारा रा य सािह य आिण
सं कृती.
२. गोखल े शोभना -पुरािभल ेखिव ा . पुणे कँटीने टल काशन .
३. धटावकर भा कर -महारा ातील शासक य प ुरािभल ेखागाराची िनिम ती आिण काय ,
मुंबई चेतन काशन .
४. महाजन शा ं. ग. द तरखान े आिण व त ुसं हालय , पुणे: पुणे िव ाथ ग ृह काशन .
५. िवचार े द. त. को हाप ूर द तरखाना स ंि प रचय , नािशक ा नगंगो ी.
munotes.in
Page 105
105 ९
अिभल ेखांचे वग करण
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ अिभल ेखांचे वग करण
९.३ सारांश
९.४
९.५ संदभ
९.० उि े
१. अिभल ेखांचे वग करण ही स ंक पना समज ून घेणे.
२. इितहासप ूव कालख ंडातील अिभल ेखांची मािहती जाण ून घेणे.
३. ऐितहािसक अिभल ेखांची मािहती जाण ून घेणे.
४. अ चलीत अिभल ेखांची मािहती जाण ून घेणे.
५. यावसाियक अिभल ेखांची मािहती जाण ून घेणे.
६. खाजगी व पा या अिभल ेखांची मािहती जाण ून घेणे.
७. अिभल ेखांचे आंतररा ीय मापद ंडानुसार ज े वग करण क ेले जात े याची मािहती
जाणून घेणे.
८. अिभल ेखांचे गुणव ेनुसार ज े वग करण क ेले जाते याची मािहती जाण ून घेणे.
९. अिभल ेखांचे िवषय अन ु माला अन ुस न ज े वग करण क ेले जात े याची मािहती
जाणून घेणे.
१०. अिभल ेखांचे कालख ंडाला अन ुस न ज े वग करण क ेले जाते याची मािहती जाण ून
घेणे.
munotes.in
Page 106
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ा ची
ओळख
106 ९.१ तावना
कोण याही अिभल ेखांची िन िम ती एखा ा काया चा अन ुषंगाने िविश ह ेतूने केली जात े.
सुरवातीला ज हा िनिम तीची ि या स ु असत े त हा याला फ कागदप ाच े व प
असत े मा ज हा या कागदप ाच े द तऐवजात पा ंतर होत े त हा त े कागदप अिभल ेख
सं ेस पा ठरत े. ज हा त े कागदप जप ून ठेव याची ि या स ु होत े. त हा या या
वग करणाची ि या स ु होत े. मग अशा अिभल ेखांचे वग करण अिभल ेखांचे व प ,
अिभल ेखांचे कार , अिभल ेखांची उपयोगीता ,अभल ेखांचे मह व , अिभल ेखांचे कालख ंड,
अिभल ेखांची या ी आदी घटक नज रेसमोर ठ ेवून केले जाते. सव साधारणपण े अिभल ेखांचे
वग करण इितहास प ूव कालख ंडातील अिभल ेख, ऐितहािसक अिभल ेख, चिलत अिभल ेख,
यावसाियक अिभल ेख, खाजगी व पाच े अिभल ेख या शीष कांना अन ुस न क ेले जाते या
यित र आ ंतररा ीय मापद ंडानुसारच े वग करण व ग ुणव ेनुसारच े वग करण या घटका ंना
अनुस न स ु ा अिभल ेखांचे वग करण क ेले जाते याबाबतची सव मािहती त ुत घटकात
आपण पाहणार आहोत .
९.२ अिभल ेखांचे वग करण
९.२.१.इितहासप ूव कालख ंडातील अिभल ेख :
मानवाला ल ेखन कला अवगत न हती तो कालख ंड हणज े इितहास प ूव कालखंड. या
कालख ंडाम य े मानवाला जरी ल ेखन कला अवगत नसली तरी या ंनी गुहेत राहत
असताना या ंनी वापरल ेली दगडी ह यार े , वापरल ेले अलंकार ही व त ु व पातील साधन े
उपल ध आह ेत मा या साधना ंचे व प भौितक व पाच े आह े.मा या कालख ंडात
लेखन कल ेचा उदय हो याप ूव मानवान े ओरखन करत माती ,लाकुड,गुहां या िभ ंती, गुहा,
झाडाची पान े, जनावरा ंची कातडी यावर कोरीव अथवा ख ुणा उंमटव याच े आढळ ून आल े
आहे.ही कोरीव व पाची साधन े आहेत मा या ंचे व प िव कळीत व पाच े आहे.
अशी साधन े भरपूर व पात आह ेत मा यातील थोडीफा र साधन े द तऐवज स ंक पन ेस
पा ठरतात . या कालख ंडातील अिभल ेखांबाबत काम करत असताना अिभल ेखपालाला
फार कठीण प रि थतीत ून काम कराव े लागल े. या बाबत ी . एस. मु लर, ी. जे.ए.िफथ
आिण ी .आर. ुईन या ंनी आप या 'मॅ युअल फॉर द अर ेजम ट अँड िड शन ऑफ
आिक हीम य े' असे हटल े आह े क या माण े एखा ा हाडा या त ुकड्याचा अ यास
क न या ा याची रचना कशी अस ेल याचा अ ंदाज बा ंधून याचा सा ंगाडा तयार क ेला
जातो तास अ यास अिभल ेखपालाला करावा लागतो . असे जरी असल े तरी ही स ु वात
अस यान े या ि य ेला मह व हो ते .
९.२.२ ऐितहािसक अिभल ेख :
मानवाला ल ेखन कला अवगत झाली तो कालख ंड हणज े ऐितहािसक कालख ंड. या
कालख ंडाम य े मानवान े आपल े िवचार व भावना य कर यासाठी ल ेखन कल ेचा उपयोग
केला. मानवान े लेखन कल ेला स ु वात क ेली त हा या ंनी अिभल ेख जतन कर यासाठी
खास य न केले नाहीत मा या ंनी या कालख ंडात िनमा ण केले या साधना ंनी ाचीन
इितहासावर काश टाक यास मह वप ूण मदत क ेली. munotes.in
Page 107
अिभल ेखांचे वग करण
107 *इिज मधील अिभल ेख :
इिज मधील लोका ंना ज हा ल ेखन कला अवगत झाली त हा या ंनी या या राजवटीतील
न दी प ॅिपरस या पानावर कर यास स ु वात क ेली. पुढे याच प ॅिपरस या पानावर या ंनी
नाटके ,कथा व का य िलिह यास स ुरवात क ेली. पॅिपरस या पानावर िलिहल े या या
िलखानाला प ुढे द तऐवज हण ुन मू य ा झाल े.
*पिश यन अिभल ेख :
पिश यन लोका ंना ज हा ल ेखन कला अवगत झाली त हा या ंनी सव थम ही कला िवकिसत
केली व या कल े या मा यमात ून ऐितहािसक न दीही ठ ेव यास स ुरवात क ेली तस ेच
ऐितहािसक द तऐवज जतन कर यासाठी द रखा याची थापना क ेली. असे द तऐवज
यांनी कमावल े या कातडीवर िलह न ठ ेव यास स ुरवात क ेली. ज हा अल े झांडरने पिश या
िजंकला त हा यांनी या कातडीवर िलिहल े या द तऐवजा ंना रॉयल ि कन अस े नाव िदल े.
सुमे रयन अिभल ेख :
सुमे रयन लोका ंनी ज हा िलखान कला िवकिसत क ेली त े हां यांनी य ूिनफॉम िलपीत
लाकडा या त ुकड्यावर िलखान कर यास स ु वात क ेली. या िलपीतील द तऐवज स ु ा
उपल ध आह ेत.
* चीन म य े लागल े या कागदा या शोधान े तसेच ि ंटीग ेस या शोधान े संपूण जगात
अमुला ा ंती झाली व आध ुिनक द तऐवज िनमा ण हो याचा माग मोकळ े झाला .
* भारतात िस ंधु सं कृतीने वतःची अशी िचनहा मक ल ेखन कला िवकिसत क ेली होती .
पुढे भारतात ा ही, खरो ी , शारदा व द ेवनागरी या िल या ंचा िवकास झाला व या
िल या ंम ये िलखान उपल ध झाल े. पुढे म यय ुगीन कालख ंडात स ुलतान , मोगल व
मराठ्यां या राजवटीत मोठ ्या माणात द तऐवज िनमा ण झाल े. पुढे ई ट इ ंिडया क ंपनीने
व ि िटश सरकारन े अिभल ेखांचे प तशीरपण े जतन क ेले.
वरील सव कार या अिभल ेखांचा समाव ेश ऐितहािसक अिभल ेखांम ये होतो . त हा
अिभल ेखां या िनिम तीची सुरवात अस यान े या अिभल ेखांना जरी शा ीय व प ा
झाले नसल े तरी ऐितहािसक ीन े या अिभल ेखांना मह व होत े.
९.२.३ अ चिलत अिभल ेख :
जे अिभल ेख एखा ा िविश काया या अन ुषंगाने िनमा ण केले जातात व त े काम स ंप या
नंतर या ंची उपयोगीता स ंपते अशा अिभल ेखांना अ चिलत अिभल ेख अस े हटल े जाते.
अशा अिभल ेखां या िनिम तीपास ून अिभल ेख पूण वाला जाईपय तचा जो वास स ु होतो
यास अम े रकन अिभल ेखत िफ िलप सी ुक या ंनी "अिभल ेखांचे जीवन च ", अशी
सं ा िदली आह े. यांनी अशा अिभल ेखां या जीवन च ाच े तीन ट प े सांगीतल े आहेत.
munotes.in
Page 108
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ा ची
ओळख
108 * चिलतता : (Currency)
चिलतता हा अिभल ेखां या जीवन च ाचा पिहला ट पा आह े. या कामासाठी ज े
अिभल ेख िनमा ण केले जातात व या कामा या प ूत तेसाठी या ंचा दैनंिदन उपयोग होतो व
ते काम स ंपेपय त अशा अिभल ेखांचा वार ंवार स ंदभ साधन हण ून उपयोग क ेला जातो अशा
अिभल ेखां या ि थतीला अिभल ेखांची चिलतता अस े हटल े जाते.
*सम- चिलतता :(Semi -Currency)
सम- चिलतता हा अिभल ेखां या जी वन च ाचा द ुसरा ट पा आह े. या कामासाठी ज े
अिभल ेख िनमा ण केले जातात या कामा या प ूत तेनंतर या ंचा उपयोग स ंपलेला असतो .
मा अस े अिभल ेख इतर कामासाठी स ु ा उपयोगी पड ू शकतात हण ूनच त े वेगळे ठेवले
जातात . अिभल ेखां या या अव थ ेतला सम - चिलतता अस े हटले जाते.
*अ चलीतता : (Non -Currency)
चिलतता हा अिभल ेखां या जीवन च ाचा द ुसरा ट पा आह े. अिभल ेख या काया या
अनुषंगाने िनमा ण केले जातात या कामाची प ूत ता झा या न ंतर या अिभल ेखांची गरज
संपते या अव थ ेतून ज हा अिभल ेखांना जाव े लागत े या अव थ ेला अिभल ेखांची
अ चलीतता अस े हटल े जाते. अशा अिभल ेखांचे काम स ंप यान ंतर हे अिभल ेख िनमा ते
वत:कडे न ठ ेवता या ंचे िनर ंतन जतन हाव े हण ुन अ िभलेखागाराकड े अथवा
पुरािभल ेखागाराकड े पाठवतात . असे अ चिलत अिभल ेख जतन कर याची जबाबदारी
शासनाची पण असत े. भावी िपढ ्यांना माग दश न कर यासाठी अशा अिभल ेखांचे जतन क ेले
जाते.
९.२.४ यावसाियक अिभल ेख :
(Business Records)
जे अिभल ेख यावसाियक काया या अन ुषंगाने िनमा ण केले जातात या ंना यावसाियक
अिभल ेख अस े हटल े जाते. िकंवा दोन अथवा अन ेक य या यवहारात ून जे अिभल ेख
तयार होतात या ंना स ु ा यावसाियक अिभल ेख अस े हटल े जात े. यावसाियक
अिभल ेखाम य े िविवध व पा या अिभल ेखांचा समाव ेश होतो . िहशेब व ा , पगारप क ,
हजेरीप क , पासब ुक,शेअर माणप , बॅल सशीट अशा आिथ क बाब शी स ंबंधीत कागदप े
या कार या अिभल ेख संरचनेत मोडतात . आिथ क बाब या न दी ठ ेवणे या उ ेशाने य ा
अिभल ेखांची िनिम ती केली जात े. मािहती व प ुरा यां या ीन े हे अिभल ेख य गत व
साव जिनक तरावर मह वाच े ठरतात .
९.२.५. खाजगी व पाच े अिभल ेख :(Private Records )
जे अिभल ेख एखादी य , एखाद े कुटुंब अथवा एखादी स ं था आप या खाजगी मालम ा ,
यापार अथवा उधोग या काया या अन ुषंगाने तयार करतात अशा अिभल ेखांना खाजगी
अिभल ेख असे हटल े जाते. मा या िठकाणी एक गो आपण ल ात ठ ेवणे आव यक आह े
ती हणज े ज हा अशा अिभल ेखांना शासनाकड ून अिधक ृतपणे दजा ा होतो त े हांच ते munotes.in
Page 109
अिभल ेखांचे वग करण
109 अिभल ेख खाजगी अिभल ेखास पा ठरतात . उदाहरणाथ यायालयीन अिभल ेख व
औ ोिगक घरा या ंचे अिभल ेख, मृ यूप ,वारसाह का स ंदभा तील प . खाजगी अिभल ेख
नाग रका ं या आिथ क व कायद ेिवषयक ह का ंवर काश टाकतात . तसेच नाग रका ं या
ह का ंचे जतन व समथ न करतात .
९.२.६ आंतररा ीय मानद ंडा माण े अिभल ेखांचे वग करण :
आंतररा ीय मानद ंडा माण े अिभल ेखांची एकमा ता , अिभल ेखांचे आकार , अिभल ेखांचे
मह व व अिभल ेखांची पुढील काळासाठी असणारी उपय ु ता या चार काराला अन ुस न
अिभल ेखांचे वग करण क ेले जाते.याची मािहती खाली नम ूद कर यात आली आह े.
*अिभल ेखांची एकमा ता :
आंतररा ीय मानद ंडा माण े अिभल ेखांची एकमा ता ल ात घेवूनसु दा अिभल ेखांचे
वग करण क ेले जाते. या वग करण ि य ेम ये यव थापक अिभल ेखांचे एकमा व प
ओळखतो व अशा अिभल ेखांचे मह व ल ात घ ेऊन तो या काराला अन ुस न वग करण
करतो . असे वग करण करता ंना तो शासक य -अशासक य , िस - अ िस , वैयि क ,
साव जिनक , असे सव च अिभल ेख एकमा व प ओळख ून वग क ृत करतो .
*अिभल ेखांचा आकार :
अिभल ेखांचा आकार ल ात घ ेवून सु दा अिभल ेखांचे वग करण क ेले जाते. हणज ेच या
वग करण ि य ेम ये अिभल ेखां या भौितक व पा या आकारान ुसार वग करण क ेले
जाते. आकार या काराला अन ुस न कागदप ा ंचे तीन काराम य े वग करण क ेले जाते.
१.िलिखत व पाच े अिभल ेख.
(पु तके,मािसक े,इतर िलिखत कागदप े, दैनंिदन व वत मानप े)
२.नकाश े व आराखड े.
३. ा य अिभल ेख .
(िच फ त , टेपरेकॉड र )
वरील काराला अन ुस न अिभल ेखांचे आकाराला अन ुस न वग करण क ेले जाते.
*अिभल ेखांचे मह व :
अिभल ेखांचे मह व ल ात घ ेवून सु दा अिभल ेखांचे वग करण क ेले जाते.सव साधारणपण े
यव थापक अिभल ेखांचे मह व ल ात घ ेवून अ, ब, क, ड या चार भागात अिभल ेखांचे
वग करण करतो .
munotes.in
Page 110
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ा ची
ओळख
110 १. 'अ',वग य अिभल ेख :
जे अिभलेख सवा त मह वा या कामािनिम तयार क ेले जातात अशा अिभल ेखांना अ वग य
अिभल ेख अस े हटल े जात े. अ वग य अिभल ेख सवा त मह वाच े असतात . या
कामािनिम या ंची िनिम ती झाली असत े या कामावर त े काश टाकणार े असतात . भावी
काळासाठी त े माग दश क हण ुन उपयु ठरतात . कोण याही प रि थतीत त े अिभल ेख जप ून
ठेवले जातात . शासन करार ,शासन आद ेश, शासन िव प ुरावे,धोरणा मक
िनण य,वैधािनक कायद े िनिम ती, आयोग िनिम ती, ऐितहािसक अहवाल , क ,रा य-
आंतररा य सह स ंबंध या स ंदभा तील द तऐवज . या व पा या अिभल ेखांचा समाव ेश अ
वग य अिभल ेखात होतो .
२. 'ब’, वग य अिभल ेख :
जे अिभल ेख दोन त े तीन दशकापय त या कामासाठी उपय ु ठरतात अशा अिभल ेखांना ब
वग य अिभल ेख अस े हटल े जाते. असे अिभल ेख फ दोन त े तीन वष जतन क न ठ ेवले
जातात . ब वग य अिभल ेख अ वग य अिभल ेखांपे ा कमी दजा चे असतात . हे अिभल ेख
एखा ा काय माची अथवा धोरणाची अमलबजावणी कर या या उ ेशाने तयार क ेले
जातात . तसेच हे अिभल ेख राजक य , सामािजक , धािम क सा ं कृितक तस ेच तांि क िदशा
िनि त कर या या उ ेशाने तयार क ेले जातात .
२. 'क',वग य अिभल ेख :
जे अिभल ेख ऐितहािसक व शासक य ीन े उपय ु नसतात अशा अिभल ेखांना क वग य
अिभल ेख अस े हटल े जाते. सव साधारणपण े असे अिभल ेख पाच त े दहा वष जपून ठेवतात
व ते नंतर न करतात . हणज ेच या कार या अिभल ेखांची उपयोगीता जा त नसत े.
हणुनच या अिभल ेखांना क वग य अिभल ेख अस े हटल े जाते.
३. 'ड', वग य अिभल ेख :
त कालीन अथवा न ैिमि क कारणासाठी या अिभल ेखांची िनिम ती केली जात े अशा
अिभल ेखांना ड वग य अिभल ेख अस े हटल े जाते.असे अिभल ेख एक वषा नंतर न क ेले
जातात .
९.२.७ िवषय अन ु माला अन ुस न वग करण :
काही वेळेला िवषय अन ु माला अन ुस न अिभल ेखांचे वग करण क ेले जात े. सव
साधारणपण े राजक य , सामािजक , धािम क, आिथ क, सां कृितक, शासक य , ांितक,
रा ीय , आंतररा ीय अशा िवषया ंना अन ु प अस े वग करण क ेले जाते.
९.२.८ कालख ंडाला अन ुस न वग करण :
काही व ेळेला कालख ंडाला अन ुस न वग करण क ेले जात े या म य े सव साधारणपण े
ाचीन ,म यय ुगीन, आधुिनक व समकालीन कालख ंडाचा समाव ेश असतो . भारतीय
वातं य लढ ्यातील व वात ं या न ंतर या अिभल ेखांचा िवचार करता क ंपनी सरकार या munotes.in
Page 111
अिभल ेखांचे वग करण
111 कालख ंडातील अिभल ेख, ि िटश शासना या काल खंडातील अिभल ेख व न ंतर वत ं
भारत कालख ंडातील अिभल ेख अस े अिभल ेखांचे वग करण क ेले जाते.
९.३ सारांश
अिभल ेखांचे वग करण ही एक शा ीय ि या आह े.सुरवातीला ज हा या ि य ेला शा ीय
व प न हत े त हा अिभल ेखां या स ंकलन व जतन या बाब कड े जा त ल िदल े जात
होते. मा अिभल ेख वग करणाची ि या िवकिसत झा या न ंतर आपण पाहील े या वरील
कार या वग करणा या ि या स ु झा या व अिभल ेख वग करण ि य ेत अम ुला
ांती झाली . यामुळेच आपणा ंस आज अिभल ेखांचे शा श ु वग करण पाह या स िमळत े.
९.४
१. अिभल ेख वग करण ही स ंक पना प करा .
२. अिभल ेखां या वग करणावर भा य करा .
३. आंतररा ीय मानद ंडा माण े अिभल ेखांचे वग करण कस े केले जाते याची मािहती नम ूद
करा.
४. अिभल ेखां या मह वान ुसार अिभल ेखांचे वग करण कस े केले जाते यावर भा य करा .
९.५ संदभ
१. खोबर ेकर िव . गो.-महारा ातील द तरखान े, मुबंई महारा रा य सािह य आिण
सं कृती.
२. गोखल े शोभना -पुरािभल ेखिव ा . पुणे कँटीने टल काशन .
३. धटावकर भा कर -महारा ातील शासक य प ुरािभल ेखागाराची िनिम ती आिण काय ,
मुंबई चेतन काशन .
४. महाजन शा ं. ग. द तरखान े आिण व त ुसं हालय , पुणे:पुणे िव ाथ ग ृह काशन .
५. िवचार े द. त. को हाप ूर द रखाना स ंि प रचय , नािशक ानग ंगो ी.
munotes.in
Page 112
112 १०
अिभल ेखांचे यव थापन : जतन व म ू यमापन
घटक रचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ अिभल ेखागार
१०.३ अिभल ेखपाल
१०.४ अिभल ेखपालाच े कत य
१०.५ अिभल ेखांचे जतन
१०.६ अिभल ेखांचे मू यमापन
१०.७ सारांश
१०.८
१०.९ संदभ
१०.० उि े
१. अिभल ेखागार स ंक पन ेची मािहती जाण ून घेणे .
२. अिभल ेखपाल व या या कत यांची मािहती अ यासान े.
३. अिभल ेखांचे जतन का आव यक आह े याची मािहती जाण ून घेणे.
४. अिभल ेख मू यमापन ि या समज ून घेणे.
१०.१ तावना
अिभल ेखांचे यव थापन ही एक कला आह े, तं आह े तसेच ती एक शा ीय ि या आह े.
या अगोदर आपण अिभल ेख हणज े काय ?अिभल ेखांची िनिम ती कशी होत े, अिभल ेखांची
या ी , अिभल ेखांची उि े, अिभल ेखांचे कार , अिभल ेखांचे वैिश ्ये, अिभल ेखांचे मह व
व अिभल ेखांचे वग करण आदी बाबतची मािहती जाण ून घेतली. या घटकात आपण
अिभल ेखां या यव थापनाशी स ंबंिधत घटका ंची मािहती पाहणार आहोत .यां घटकाम य े
आपण अिभल ेखागार व अिभल ेखपाल या स ंक पना समज ून घेणार आहोत . तसेच
अिभल ेखांचे जतन व म ू यमापन या बाबतची मािहती अ यासणार आहोत . munotes.in
Page 113
अिभल ेखांचे यव थापन जतन व म ू यमापन
113 सव साधारणपण े अिभल ेखां या िनिम तीनंतर अिभल ेख एक क ेले जातात व न ंतर त े
फाईलम य े ठेवले जातात . या अिभल ेखां या िनिम तीचे काय संप यान ंतर अथवा गरज
संप यान ंतर या फाई स र ेकॉड म हणज े अिभल ेख क ात ठ ेव या जातात . जेथूनच
अिभल ेखां या अिभल ेखागाराची ि या स ु होत े. व पुढे अिभल ेखपाल या अिभल ेखां या
यव थापनाच े काम स ु करतो . नंतर तो अिभल ेखां या जतन व म ू यमापनाची ि या
पूण करतो . या सव घटका ंची मािहती या घटकात आपण पाहणार आहोत .
१०.२ अिभल ेखागार
" या िठकाणी ऐितहािसक , ासंिगक व द ुिम ळ अिभल ेखांचे जतन क न ठ ेवलेले जातात
अशा िठकाणाला अिभल ेखागार अस े हटल े जात े". अशा अिभल ेखागारा ंम ये जुनी
मह वाची कागदप े, द रे, जुने िच पट , जागितक करारा ंचे द तऐवज द ुिम ळ प े,
वासवण ने इ यादी जतन क न ठ ेवले जात े.अिभल ेखागारा ंमुळे मूळ कागदप ा ंचे संदभ
िमळतात . यामुळे अ यासक व संशोधका ंना त कालीन ऐितहािसक य , घटक, घटना
त कालीन भाषा, िलपी यांचा शोध घ ेता येतो. कालगणना करता य ेते. ऐितहािसक वारसा
पुढील िपढ ्यांना ह ता ंतरीत करता य ेतो. भारतातील िद ली येथील रा ीय अिभल ेखागार
हे आिशया ख ंडातील सवा त मोठ े अिभल ेखागार आह े. भारताती ल य ेक रा याच े वत ं
अिभल ेखागार आह े. ासंिगक, ऐितहािसक व द ुिम ळ कागदप ा ंचा स ं ह करणार े ए क
मह वाच े क हण ुन अिभल ेखागारा ंकडे पाहील े जाते.
१०.३ अिभल ेखपाल
"अिभल ेखांचे संकलन , यव थापन व जतन कर यासाठी या यव थापकाची िनय ु
केली जा ते या यव थापकास अिभल ेखपाल अस े हटल े जाते".
अिभल ेखागाराचा म ुख या ना यान े अिभल ेखांचे संकलन करत असता ंना अिभल ेखांचा
कायद ेशीर ताबा घ ेणे. ा अिभल ेखांचे यव थापन करण े. यव थापन काया साठी
वेगवेग या ेणीतील कम चा या ंची मदत घ ेणे.गरज लाग ेल त हा शासनाला , अ यासका ंना
अथवा स ंशोधका ंना अिभल ेख उपल ध क न द ेणे. अिभल ेखागारातील अिभल ेखांची
काळजी घ ेणे. अिभल ेखांची स ंरचना करण े. अिभल ेखांची अन ु सूची तयार करण े. वत मान
काळाबरोबरच भिव यात स ु ा आप या बरोबरच इतरा ंना अिभल ेखांचा उपयोग होईल अशी
योजना तयार करणे. या सव गो ी अिभल ेखपालाला करा या लागतात .
१०.४ अिभल ेखपालाच े कत य
अिभल ेखागाराचा म ुख या ना यान े अिभल ेखपालाला प ुढील कत य पार पाडावी लागतात .
१०.४.१ अिभल ेखांची संरचना करण े:
अिभल ेखांची संरचना करण े हे अिभल ेखपालाच े पािहल े मह वप ूण कत य आह े. हे कत य
िनभावत असता ंना तो अिभल ेखांचे व प व त व े ल ात घ ेवूनच अिभल ेखांची स ंरचना
करतो . munotes.in
Page 114
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभलेख शा ाची
ओळख
114 * अिभल ेखांची वैिश ्ये ल ात घ ेऊन तो अिभल ेखांचे संच तयार करतो .
* अिभल ेखांचे वैिश ्यपूण संच तयार करता ंना तो ह े वैिश ्यपूण संच एकम ेकात िमसळणार
नाहीत याची खबरदारी घ ेतो.
* अिभल ेखागारात य ेणा या नवीन अिभल ेखांना संवरिचत क न उपल ध नवीन जाग ेत तो
सु यवि थतपण े ठेवतो.
* या कारणाला अन ुस न अिभल ेखांची िनिम ती झाली आह े या कारणाला अन ुस न तो
अिभल ेखांचे संच तयार करतो .
* वेगवेग या स ं थां या अिभल ेखांचे संच अिभल ेखांचे व प , काय व समानत ेला
अनुस न तो मा ंडतो.
* वेगवेग या स ं थांचे अिभल ेख या ं या कलख ंडाला अन ुस न मा ंडतो.
* वेगवेग या अिभल ेखांचे संच व उपसच ं हे अिभल ेखांचे मह व व काय ल ात घ ेवून
बनवतो .
* अिभल ेखांचे ढीग बनवताना त े ज हा काढ याची व ेळ येईल त हा त े सहज कस े काढता
येतील या िहश ेबाने अिभल ेखांचे तो ढीग बनवतो .
ी. चाल स जॉ स या ंनी,” द केअर ऑफ डॉ य ुम टेस अँड मॅनेजम ट ऑफ आका ई हज ", या
पु तकात अिभल ेखपालान े अिभल ेखांची स ंरचना करता ंना प ुढील गो ना अन ुस न
अिभल ेखांची संरचना करावी असे सांगीतल े आहे.
* अिभल ेखपालान े अिभल ेखां या न ैसिग क संचांचे जतन क ेले पािहज े.
* अिभल ेखपालान े अिभल ेखांचे मूळ व प व काळजीप ूव क प र ण क नच अिभल ेखांची
संरचना क ेली पािहज े.
* अिभल ेखपालान े अिभल ेखांचे व प व अिभल ेख स ंरचनेची त व े ल ात घ ेवूनच
अिभल ेखांची संरचना क ेली पािहज े .
* अिभल ेखपालन े अिभल ेखांचे संच, उपसच ं व मािलका बनव ूनच अिभल ेखांची स ंरचना
केली पािहज े.
वरील कार े यांनी अिभल ेखांची स ंरचना क ेली तर तो अिभल ेखांची उ म स ंरचना
कर यात यश वी होव ू शकेल.
१०.४.२ अिभल ेखांचे संच :
अिभल ेखांचे संच तयार करण े हे अिभल ेखपालाच े दुसरे मह वप ूण कत य आह े. ही कत य
िनभावत असता ंना या ंनी शासक , सव साधारण व साम ुदायीक या शीष कांना अन ुस न
संच बनिवल े पािहज ेत. munotes.in
Page 115
अिभल ेखांचे यव थापन जतन व म ू यमापन
115 अिभल ेखांचा पिहला स ंच :
अिभल ेखपालान े अिभल ेखांचा स ंच बनवत असता ंना अिभल ेखांचा पिहला स ंच हा
मं ी,मं यांची काया लये, महाल ेखापाल व रा याच े सिचव या ं या काया लयातील
अिभल ेखांचा बनिवला पािहज े. हे अिभल ेख हे अ य ंत मह वाच े अस यान े या अिभल ेखांना
अन य साधारण मह व आह े हणुन हा स ंच पिह या ंदा यान े बनवावा .
अिभल ेखांचा दुसरा स ंच :
अिभल ेखपालान े अिभल ेखांचा दुसरा स ंच बनवत असता ंना अिभल ेखांचा सव साधारण स ंच
बनवावा . हा संच पर परा ंशी संबंधीत असल े या अिभल ेखांचा असतो . या अिभल ेखांम ये
औ ोिगक घडामोड शी स ंबंधीत कागदप ा ंचा समाव ेश असतो . हे अिभल ेख सव साधारण
अस यान े या अिभल ेखांना सव साधारण मह व आह े.
अिभल ेखांचा ितसरा स ंच :
अिभल ेखपालान े अिभल ेखांचा ितसरा स ंच बनवत असता ंना अिभल ेखांचा साम ुदाियक स ंच
बनवावा . कारण या स ंचाम य े िविवध काया लयातील समान व प व व ैिश ्ये असणार े
अिभल ेख येतात. उदाहरणाथ समान व पा या स ं था याम य े शासक य व श ै िणक
सं थांचा समाव ेश येतो. अशा स ं थांकडून आल ेले अिभल ेख ह े जरी व ेगवेग या
सं थांकडून आल े असल े तरी या ंचा या ंनी एकच साम ुदाियक स ंच बनवावा .वरील कार े
यांनी संच बनिव याची ि या यो य प तीन े िनभावली तर तो अिभल ेखांचे उ कृ संच
बनिव यात यश वी होव ू शकेल.
१०.४.३ अिभलेखांचे उपस ंच :
अिभल ेखांचे उपस ंच तयार करण े हे अिभल ेखपालाच े ितसर े मह वप ूण कत य आह े.
अिभल ेखपालाला आपल े कत य िनभावत असता ंना संघटना मक बदल घडव ून आण याचा
ीने हे काय कराव े लागत े. अिभल ेखागारा या म ुख क ा या उपशाखा िनमा ण होतात
त हा अिभल ेखांचे उपसच ं बनिव याची ि या अिभल ेखपालाला स ु करावी लागत े.
वेगवेग या स ं थां या स ंघटना मक काय प तीम य े बदल होण े,नवनवीन अिभल ेखांची
जा त माणात िनिम ती होण े, मु य अिभल ेखागारा यित र इतर े ीय अिभल ेखागारा ंची
िनिम ती होण े, तसेच वेगवेग या अिभल ेखागारा ं या काम कर या या प तीम य े बदल होण े.
या सव बदला ंना अन ुस न अिभल ेखपाल
अिभल ेखांचे उपस ंच बनिवतो . वरील माग दश क त वा ंना अन ुस न अिभल ेखपालान े
अिभल ेखांचे उपस ंच बनिव याची ि या यो य प तीन े िनभावली तर तो अिभल ेखांचे
उ कृ उपस ंच बनिव यात यश वी होव ू शकेल.
१०.४.४ अिभल ेखांची मािलका :
अिभल ेखांची मािलका तयार करण े हे अिभल ेखपालाच े चौथ े मह वप ूण कत य आह े.
अिभल ेखां या स ंच व उपस ंचा यित र अिभल ेखपालाला आणखी एका कारात
अिभल ेखांची वग वारी करावी लागत े ती वग वारी हणज े अिभल ेखांची मािलका तयार करण े munotes.in
Page 116
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभलेख शा ाची
ओळख
116 होय. अिभल ेखपालाला आपल े हे कत य िनभावत असता ंना अिभल ेखागारात य ेणा या
अिभल ेखांची मूळ व पाला हानी न पोहच ू देता मािलका बनवावी लागत े.हे कत य िनभावत
असता ंना या ंनी.....
*वेगवेग या कार या कागदप ा ंची वेगवेगळी रचना करावी .
*भौगोिलक व पाच े अिभल ेख वेगळे कराव ेत.
*राजक य व पाच े अिभल ेख वेगळे कराव ेत.
*सामािजक व पाच े अिभल ेख वेगळे कराव ेत.
*धािम क व पाच े अिभल ेख वेगळे कराव ेत.
*सां कृितक व पाच े अिभल ेख वेगळे कराव ेत.
*आिथ क व पाच े अिभल ेख वेगळे कराव ेत.
*ऐितहा िसक व पाच े अिभल ेख वेगळे कराव ेत.
*वेगवेग या कालख ंडानुसार अिभल ेख वेगळे कराव ेत.
*या सव वेगवेग या कार या अिभल ेखांची वत ं सूची तयार करावी .वरील माग दश क
त वांना अन ुस न अिभल ेखपालान े अिभल ेखांची मािलका बनिव याची ि या यो य
प तीन े िनभावली तर तो अिभल ेखांची मािलका बनिव यात यश वी होव ू शकेल.
१०.४.४ अिभल ेखांचे फाई सम य े पांतर :
अिभल ेखांचे फायिल ंग करण े ही अिभल ेखपालाची मह वाची जबाबदारी असत े. कारण
सात यान े अिभल ेखागारात अिभल ेखांची स ं या ही वाढत जात े.वाढणा या अिभल ेखां या
सं येला वग कृत कर यासाठी व व ेगवेग या िवषय िशष कला अन ुस न रचना ब
कर यासाठी फायिल ंग हे मह वाच े असत े हण ुनच अिभल ेखपाल ह े फायिल ंग करता ंना
खालील प त चा अवल ंब करतो .
* अनु मांकाला अन ुस न फायिल ंग :
सव साधारणपण े अिभल ेखपाल अिभल ेखांचे फायिल ंग करता ंना अन ु मांकाला अन ुस न
फायिल ंग करतो .
उदाहरणाथ ....
१. Communication
२. Accounts
३. Personnel
४. Finance
५. Legislation munotes.in
Page 117
अिभल ेखांचे यव थापन जतन व म ू यमापन
117 या फायिल ंग प तीम य े एक त े पाच अस े अनु म आह ेत. हे नमुना दाखल आह ेत.असे
अनु म वाढव ून सु ा तो फायिल ंग पुण करतो . या व न अिभल ेखपालाला कोण या
अनु माला कोणती फाईल आह े हे समज यास मदत होत े.
*अ ा राला अन ुस न फायिल ंग :
अिभल ेखपाल अ ा राला अन ुस न फायिल ंग करता ंना इं जी िलपीतील अ रा ंचा वावर
करतो .
उदाहरणाथ ....
Accounts
Audit
Address
Article
Assignment
Administration
या फायिल ंग प तीम य े इं जी िलपीतील अ ा र आह े. अशी अ र े तो A to Z पय त
वाप न फायिल ंग पूण करतो . याव न अिभल ेखपालाला कोण या अ ा राला कोणती
फाईल आह े हे सहज समज यास मदत होत े .
*मु य िवषयाला अन ुस न उपिवषयाच े फायिल ंग :
या माण े अिभल ेखपाल इ ं जी अ ा राला अन ुस न फायिल ंग करतो याच माण े तो
मु य िवषयाला अन ुस न उपिवषयाच ेही फायिल ंग क शकतो .
उदाहरणाथ ....
Communication हा मु य िवषय आह े. या मु य िवषया या शीष काला अनुस न खाली
नमूद कर यात आल े या िवषयाला अन ुस न तो उपिवषया ंचे फायिल ंग क शकतो .
मु य िवषय
Communication
उपिवषय
Mail
Postage
Correspondence munotes.in
Page 118
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभलेख शा ाची
ओळख
118 Telecommunication
फायिल ंग प तीम य े अिभल ेखपाल
उपिवषया ंचे फायिल ंग अन ु मांकाला अन ुस न स ु दा क शकतो .
उदाहर णाथ ....
1. Mail
2. Postage
3. Correspondence
4. Telecommunication
फायिल ंग प तीम य े अिभल ेखपाल दु यम िवषयाची रचना अ ा राची िच ह द ेवून सु दा
क शकतो .
उदाहरणाथ ....
A - Administration
Ab - Administration of buildings.
Ag - Administration genera l
Agl - Administration general, legislative
फायिल ंग प तीम य े अिभल ेखपाल िवषयाला अन ुस न रचना क शकतो .
उदाहरणाथ ....
000 History
100 Geography
200 Politics
300 Economics
400 Sociology
फायिल ंग प तीम य े अिभल ेखपाल फायिल ंग कर यासाठी ड ेवी डेसीमल प तीचा सु ा
अवल ंब करतो .
उदाहरणाथ ....
400 Mining munotes.in
Page 119
अिभल ेखांचे यव थापन जतन व म ू यमापन
119 410 Mining Engineering
411 Working of Mines
411.1 Metal Mining
411.11 Gold Mining
अिभल ेखांचे फायिल ंग करण े ही एक शा ीय प ती आह े. येक अिभल ेखपाल या शा ीय
प त चा वापर करत अिभल ेखांचे फायिल ंग कर तो. हे फायिल ंग के याने कोणत े अिभल ेख
नेमके कोण या िठकाणी आह ेत हे सांगणे अिभल ेखपालाला सहज श य होत े.
१०.५ अिभल ेखांचे जतन
या कारणान े अिभल ेखांची िनिम ती झाल ेली असत े या कारणाला अन ुस न अिभल ेखांना
मह व ा होत असत े. मा अिभल ेखां या िनिम ती ि येनंतर अिभल ेखांना चिलत , सम
चिलत व अ चिलत अशा तीन अव थ ेतून जाव े लागत े. य ,सं था ,संघटना ,शासन ,
शासन ,समाज ,संशोधक व अ यासक या सवा याच ीन े अिभल ेख मह वाच े अस यान े
अिभल ेखांचे जतन करण े अिभल ेखांचे िनमा ते व अिभल ेखागारा ं या ी ने मह वाच े असत े.
१०.५.१ अिभल ेखांचे अ सल द तऐवज हण ुन मह व :
* एखा ा स ं थे या िक ंवा काया लया या कामकाजा या न दी जप ून ठेव या या ीन े
मह व.
* नाग रका ंचे नागरी ,कायद ेशीर व मालम ा िवषयक ह क अबाधीत ठ ेव याचा ीन े
मह व.
* संशोधका ंना या ं या स ंशोधन काया या उपय ु तेला अन ुस न मह व .
१०.५.२ सं थे या अथवा काया लया या ीन े मह व :
* शासन , शासन व स ं थां या कायद ेशीर बाबी प ुण कर या या ीन े अिभल ेखांना मह व
आहे.
* नाग रका ंचे कायद ेशीर, नागरी ह क व इतर ह का या स ंर णा या ीन े मह व आह े.
* संशोधन काया ला वाव िमळावा या ीन े मह व आह े.
सव साधारणपण े िनमा ण केलेले अिभल ेख हे राजक य , सामािजक , धािम क, आिथ क,
सां कृितक, नैितक, ताि वक , ऐितहािसक व शासक य ीन े मह वाच े असतात त े
वत मान काळात जरी िनमा ण झाल े असल े तरी या ंची उपयोगीता भिव यात स ु ा स ु
राहते हणुनच अिभल ेखांचे जतन करण े ही केवळ िनमा यांचीच न ह तर आपणा सवा चीच
मह वप ूण जबाबदारी आह े.
munotes.in
Page 120
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभलेख शा ाची
ओळख
120 १०.६ अिभल ेखांचे मू यमापन
सव साधारणपण े अिभल ेखां या िनिम तीचे त व व अिभल ेखांचे वत मान काळाती ल व
भिव यकाळातील मह व ल ात घ ेवून अिभल ेखांचे मू यमापन क ेले जाते. असे मू यमापन
व तुिन व पात करण े गरज ेचे असत े. अिभल ेखांचे मू यमापन करता ंना खालील बाबी
िवचारात घ ेऊन म ू यमापन करण े आव यक आह े.
१०.६.१ अिभल ेखांचे उपयोगीत ेला अन ुस न म ू यमापन :
*अिभल ेखांची शासन - शासन या ि कोनात ून चिलत उपयोगीता .
*अिभल ेखांची कायद ेशीर व आिथ क ि कोनात ून उपयोगीता .
*अिभल ेखांची पुरा यां या ि कोनात ून उपयोगीता .
*आव यक मािहती उपल ध क न द े याचा ीकोनात ून उपयोगीता .
*अिभल ेखांची ऐितहािसक ीकोनात ून उपयोगीता .
*अिभल ेखांची धािम क ीकोनात ून उपयोगीता .
*अिभल ेखांची सामािजक ीकोनात ून उपयोगीता .
*अिभल ेखांची सा ं कृितक ीकोनात ून उपयोगीता .
या सव घटका ंना अन ुस न अिभल ेखांचे मू यमापन क ेले तर त े अचूक व स ुयो य म ू यमापन
होवू शकेल.
१०.६.२ अिभल ेखांचे मह व , ेणी, व प व स ंबंधाला अन ुस न म ू यमापन :
* अिभल ेखांची िनिम ती का कर यात आली व अिभल ेखाला मह व काय आह े या गो ी
ल ात घ ेवून मू यमापन करण े आव यक आह े.
* अिभल ेखांची िनिम ती कोण या ेणीला अन ुस न कर यात आली ही गो ी ल ात घ ेवून
अिभल ेखांचे मू यमापन करण े आव यक आह े.
* अिभल ेखांचे िविहत काया चे व प ल ात घ ेऊन अिभल ेखांचे मू यमापन करण े
आव यक आह े.
* अिभल ेखांचे पर पर घटका ंशी काय स ंबंध आह ेत ते अ यास ून अिभल ेखांचे मू यमापन
करणे आव यक आह े.
१०.६.३ अिभल ेखांचे मू यमापन करता ंना सुरवातीला काय कराव े :
* जो अिभल ेख म ू यमापणासाठी घ ेतला आह े तो वत मान व भिव यकाळासाठी उपय ु
आहे का ? िकंवा नाही ! munotes.in
Page 121
अिभल ेखांचे यव थापन जतन व म ू यमापन
121 * जो अिभल ेख या काया या अन ुषंगाने िनमा ण झाला आह े तशीच प रि थती प ु हा िनमा ण
झाली तर याचा उपयोग िनण य अथवा माग दश नासाठी होव ू शकेल का ?
या बाबी ल यात घ ेवूनच अिभल ेखां या म ू यमापनाची स ुरवात करावी .
१०.६.४ थुलमानान े अिभल ेखांचे मू यमापन :
थुलमानान े अिभल ेखांचे िचरंतन म ू यमापन कर यासाठी चार गो ी ल ात ठ ेव या
जातात .
अ) अिभल ेखांचे काया लयीन ि कोनात ून मह व .
१. काया लयीन रचना दश िवणार े अिभल ेख:
*पद, पद मंजुरी, सेवक त ा , सेवकांची कत य, काया लयीन स ूचना, काया लयीन कामकाज
परेषा,वरी काया लयाकड ून आल े या माग दश क सूचना आदी बाबतच े अिभल ेख.
२. काया लयाच े काय व काय पूत संदभा तील अिभल ेख :
*धोरणा मक िनण य, धोरणा मक ब दल,काय पूत साठी आखल े या दीघ कालीन योजना ,
आिथ क तरत ुदी, मािसक , वािष क व अ य कारच े अहवाल व या स ंदभा तील इतर
कागदप े आदी बाबतच े अिभल ेख.
३. काय प ती दश िवणार े अिभल ेख :
*प व पातील अिभल ेख, पूव दाहरण दश िवणार े अिभल ेख आदी बाबतच े अिभल ेख.
ब) अिभल ेखांचे काया मक ि कोनात ून मह व .
१. काया लया या शासक य ीन े उपय ु अिभल ेख.
२. काया लयां या व ेगवेग या काय मां या स ंदभा तील अिभल ेख.
३. काया लयां या व ेगवेग या योजना ं संदभा तील अिभल ेख.
४. काया लय यव थापन व प यवहारा संदभा तील उ च व म यम ट यातील अिभल ेख.
५. काया लय िस ी मा यमा स ंदभा तील अिभल ेख.
(जािहरात , िस ी प ुि तका , आराखड े,पो टर , विनम ुि का, िच म ुि का )संदभा तील
अिभल ेख.
क) अिभल ेखांचे य व नाग रका ं या ि कोनात ून मह व .
१. ज म,ल न,घट फोट , द क िवधी ,नाग रक व , मृ यूप , मृ यु दाखला या संदभा तील
अिभल ेख.
२. मृ यूनंतर दहन व दफन या स ंदभा तील न दव ा . munotes.in
Page 122
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभलेख शा ाची
ओळख
122 ३. य च े रा ीय स ेवा,िश ण ,नोकरी व आरो यािवषयी अिभल ेख.
४. य च े मालम ा , ह क, सवलती व भ े या स ंदभा तील अिभ लेख.
ड) अिभल ेखांचे संशोधना मक ि कोनात ून मह व :
१. रा ीय व आ ंतररा ीय घटना ंची मािहती द ेणारे अिभल ेख.
२. संशोधनासाठी उपय ु असणा या व ेगवेग या शाखा ं या स ंदभा तील मह वप ूण व
उपयु मािहती द ेणारे अिभल ेख.
३. वेगवेग या कालख ंडातील य या क ुटुंबातील व ंशावळी स ंबंधीत मािहती द ेणारे
अिभल ेख.
४. वेगवेग या कालख ंडातील य ची च र ा मक मािहती द ेणारे अिभल ेख.
५. वेगवेग या थळा ंची मािहती प ुरिवणार े अिभल ेख.
( थळ,माग ,भौगोिलक व ैिश ्ये, ऐितहािसक पा भूमी, थािनक सीमा )यांची मािहती द ेणारे
अिभल ेख.
१०.६.५ अिभल ेखांचे िनरंतन म ू य ठरिव याच े ट पे :
अिभल ेखांचे िनरंतन म ू य ठरवताना प ुढील ट प े ल ात घ ेवूनच अिभल ेखांचे िचरंतन म ू य
ठरवाव े.
१. अ पकालीन मह व असल ेले अिभल ेख इतर मह वा या अिभल ेखांपासून वेगळे करण े.
२. अिभल ेखांचे िचरंतन मू य ठर वताना अिभल ेखांचे वग करण करण े.
३. अिभल ेखां या म ू यांचे अवलोकन करण े.
४. अिभल ेखांचे पुनरावलोकन करण े.
५. अिभल ेख अिभल ेखागारात जमा करण े.
१०.६.५ अिभल ेख मू यमापन माग दश क त व े :
१. अिभल ेखपालान े अिभल ेखांचे मू यमापन करता ंना आप या सदिवव ेक ब ु ीला
अनुस न अिभल ेखांचे मू यमापन कराव े.
२. अिभल ेखपालान े अिभल ेखांचे मू यमापन करता ंना अिभल ेखां या म ू यमापना या
माग दश क त वा ंचा वापर क न लविचक प तीन े अिभल ेखांचे मू यमापन कराव े.
३. अिभल ेखपालान े अिभल ेखांचे मू यमापन करता ंना कोण याही कारची अटीतटीची
भूिमका घेवू नये.
४. वेगवेग या कार या अिभल ेखांचे मू यांकन ह े कधीही िनरप े नसत े हण ूनच
अिभल ेखपालान े अिभल ेखांचे मू यमापन करता ंना साप े तेने मू यमापन कराव े.
५. अिभल ेखपालान े अिभल ेखांचे मू यमापन करता ंना सखोल व त ुलना मक अ यास
क नच म ू यमापन कराव े. munotes.in
Page 123
अिभल ेखांचे यव थापन जतन व म ू यमापन
123 ६. अिभलेखागारात उपल ध असणार े अिभल ेख हे अगिणत असतात तस ेच वेगवेग या
िवषया ंशी संबंिधत असतात . यामुळे अिभल ेखपाल हा सव िवषयात त असतोच अस े
नाही हण ूनच अिभल ेखपालान े अिभल ेखांचे मू यमापन करता ंना आप याला या
िवषयाच े ान नाही या िवषयाशी स ंबंधीत अिभल ेखांचे मू यमापन करता ंना इतर त
य ची मदत घ ेवूनच अिभल ेखांचे मू यमापन कराव े.
१०.७ सारांश
अिभल ेखांचे यव थापन ,जतन व म ू यमापन या घटकाला अन ुस न सव थम आपण या
िठकाणी अिभल ेखांचा स ं ह केला जातो ती अिभल ेखागार ही स ंक पना समज ून घेतली.
नंतर आपण अिभल ेखां या यव थापनाम य े व काया म ये या न ेतृ वाची मह वाची
भूिमका आह े या अिभल ेखपाल या स ंक पन ेची व अिभल ेख यव थापनातील
अिभल ेखपाला या भ ूिमकेची मािहती अ यासली या भ ूिमकेतील या ंची अिभल ेख संरचना,
अिभल ेख संच, उपसच ं अिभल ेख मािलका , अिभल ेख फायिल ंग या घटका ंना अन ुस न
अिभल ेखांचे यव थापन त े कस े करतात याची मािहती जाण ून घेतली. यानंतर
अिभल ेखांचे जतन करण े का आव यक आह े याबाबतची मािहती समज ून घेतली व
सरतेशेवटी अिभल ेखां या म ू यमापणसाठी आव यक असणा या म ू यमापना या िविवध
प त ची मािहती पाहीली .व नंतर अिभ लेखां या म ू यमापणसाठी आव यक असणारी
माग दश न त व े समज ून घेतली. या सव मािहती या आधार े आपणा ंस अिभल ेखांचे
यव थापन , जतन व म ू यमापन या स ंक पना समज यास मदत झाली .
१०.८
१. अिभल ेख यव थापनातील अिभल ेखपालाची भ ूिमका प करा .
२. अिभल ेखां या मू यमापन ि य ेवर भा य करा .
१०.९ संदभ
१. खोबर ेकर िव . गो.-महारा ातील द तरखान े,मुबंई महारा रा य सािह य आिण
सं कृती.
२. गोखल े शोभना -पुरािभल ेखिव ा . पुणे कँटीने टल काशन .
३. धाटावकर भा कर -महारा ातील शासक य प ुरािभल ेखागाराची िन िम ती आिण
काय ,मुंबई चेतन काशन .
४. महाजन शा ं.ग.द तरखान े आिण व त ुसं हालय , पुणे: पुणे िव ाथ ग ृह काशन .
५. िवचार े द. त. को हाप ूर द रखाना स ंि प रचय , नािशक ानग ंगो ी.
munotes.in
Page 124
124 ११
अिभल ेखांचे संवध न
घटक रचना :
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ अिभल ेखांवर प रणाम करणार े वातावरणीय घटक व स ंवध नाचे माग .
११.३ अिभल ेखांवर प रणाम करणार े रासायिनक घटक व स ंवध नाच माग .
११.४ अिभल ेखांवर प रणाम करणार े संरचना मक घटक व स ंवध नाचे माग .
११.५ अिभल ेखांवर प रणाम करणार े जैिवक घटक व स ंवध नाचे माग .
११.६ अिभल ेखांवर प रणाम करणार े इतर घटक व स ंवध नाचे माग .
११.७ सारांश
११.८
११.९ संदभ
११.० उि े
१. अिभल ेखांवर प रणाम करणार े वातावरणीय घटक कोणत े आहेत या ंची मिहती जाण ून
घेणे.
२. अिभल ेखांवर प रणाम करणा या वातावरणीय घटकपास ून संवध नाचे कोणत े माग आहेत
याचा अ यास करण े.
३. अिभल ेखांवर प रणाम करणार े रासायिनक घटक कोणत े आहेत या ंची मािहती जाण ून
घेणे.
४. अिभल ेखांवर प रणाम करणा या रासायिनक घटकपास ून संवध नाचे कोणत े माग आहेत
याचा अ यास करण े.
५. अिभल ेखांवर प रणाम करणार े संरचना मक घटक कोणत े आहेत या ंची मािहती जाण ून
घेणे.
६. अिभल ेखांवर प रणाम करणा या स ंरचना मक घटकपास ून संवध नाचे कोणत े माग आहेत
याचा अ यास करण े. munotes.in
Page 125
अिभल ेखांचे संवध न
125 ७. अिभल ेखांवर प रणाम करणार े जैिवक घटक कोणत े आहेत या ंची मािहती जाण ून घेणे.
८. अिभल ेखांवर प रणाम करणा या ज ैिवक घटकपास ून संवध नाचे कोणत े माग आह ेत
याचा अ यास करण े.
९. अिभल ेखांवर प रणाम करणार े इतर घटक कोणत े आहेत या ंची मािहती जाण ून घेणे.
१०. अिभल ेखांवर प रणाम करणा या इतर घटकपास ून संवध नाचे कोणत े माग आह ेत
याचा अ यास करण े.
११.१ तावना
अिभल ेख हे स ि य व पाच े अस यान े ते नाशव ंत असतात . यांची झीज ही अप रहाय
आहे. मा या ंचे जा तीत जा त आय ुमा न वाढिव या या ीन े तसेच या ंची उपय ु ता व
मह व व अिभल ेखांनी या कालख ंडात िलिखत व पात िनमा ण केलेला वारसा
िटकिव या या ीन े अिभल ेखांचे संवध न हे मह वाच े असत े. सव साधारणपण े
वातावरणातील घटक , रासायिनक घटक , संरचना मक घटक , जैिवक घटक व काही इतर
घटका ंपासून सवा िधक उप व हा अिभल ेखांना होत असतो . हणुनच अिभल ेखां या
संवध नाची ि या स ु केली जात े त ुत घटकात आपण अिभल ेखांवर प रणाम करणार े
घटक व या घटका ंचा अिभल ेखांवर प रणाम होव ू न ये हण ुन कोणती खबरदारी घ ेणे
आव यक आह े या बाबतची मािहती पाहणार आहोत .
११.२ अिभल ेखांवर प रणाम करणार े वातावरणीय घटक व स ंवध नाचे माग
अिभल ेख हे स ि य व पाच े असतात . ते कापडा या िच ं या, गवत, लाकूड इ यादी
पदाथा चा वापर क न बनवल ेले असतात . अिभल ेखांची िनिम ती करत असताना पाणी ,
टाच , सरस व त सम पदाथा चा वापर क ेला जातो .अशातच वातावरणातील उ णता ,
ओलावा , सूय काश , हवामान , वातावरणातील अिन आ लता ध ूळ या घटका ंचा प रणाम
सु ा अिभल ेखांवर होत असतो . यामुळेच अिभल ेखांचे आय ुमा न कमी होत े.या सव च
घटका ंपासून अिभल ेखांचे संवध न होण े गरज ेचे आह े. अिभल ेखांवर प रणाम करणा या
वातावरणीय उ णता , ओलावा , सूय काश , हवामान , तसेच वातावरणातील अिन आ लता
धूळ या सव च घटका ंपासून जर आप याला स ंवध न करण े आव यक आह े असे वाटत
असेल तर आप याला खालील मागा चा अवल ंब क न अिभल ेखांचे संवध न करण े गरज ेचे
आहे.
११.२.१ उ णता व आ ता :
उ णता व आ ता ह े दो ही घटक कागद पी अिभल ेखांवर न ेहमीच प रणाम करत
असतात . जा त उ णत ेमुळे ते िठसूळ होतोत . याच बरोबर िपवळ े पडतात , कमी अ त ेमुळे
सु दा कागद श ु क व िठस ूळ बनतात . तसेच आ ता वाढली तर अिभल ेख एकम ेकांना
िचकटतात .अिभल ेखांवर बुरशी िनमा ण होत े. या यित र अिभल ेखांवरील त ंतू, खळ तस ेच
अिभल ेख बा ंधणीसाठी वापरल ेले चांबडे याव रही आ त ेचा प रणाम होत असतो . munotes.in
Page 126
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
126 अिभल ेखांना होणार े हे सव उप व था ंबव यासाठी खाली िदल े या उपाय योजना करण े
आव यक आह े.
*अिभल ेख क ातील उ णता व आ ता माणात ठ ेवणे.
*अिभल ेख क ात २०० से. ते २८० से. एवढे तपमान रािहल याची खबरदारी घ ेणे.
*हवेतील आ ता ४५ ते ५५ ितशत एवढी स ंपूण वषा साठी ठ ेवणे.
*अिभल ेखागारात वातान ुकूिलत यव था िनमा ण करण े.
*अिभल ेखागारात वातान ुकूिलत यव था िनमा ण करण े श य नस ेल तर ख ेळती हवा िनमा ण
होईल अशी यव था िनमा ण करण े.
अिभल ेखागारात वरील नम ूद केले या सव यव था िनमा ण के या तर अिभल ेखांचे उ णता
व आ त ेपासून संर ण हो यास मदत होईल .
११.२.२: काश :
अिभल ेख हे स ि य व पाच े असून वन पत य त ंतूने बनल ेले असतात . यामुळे यां यावर
नैसिग क असो अथवा क ृि म असो या दो ही कार या काशाचा प रणाम होत असतो . या
दो ही कार या काशान े अिभल ेखांची मोठ ्या माणात झीज होत े. अिभल ेखांना होणारा
हा उप व था ंबव यासाठी खाली िदल े या उपाय योजना करण े आव यक आह े.
*अिभल ेखगारातीतील अिभल ेखांन पय त अितनील िकरण पोहचणार नाहीत याची खबरदारी
घेणे.
*अिभल ेखागाराला िखड या लाल िक ंवा िहर या र ंगा या बसवा यात .
*अिभल ेखागारा या िखड या ंना जाड पडद े बसवाव ेत.
*अिभल ेखागारातीतील अिभल ेखांवर थेट सूय काश पडणार नाही याची खबरदारी यावी .
*िव ुत िदव े भरपूर असल े तरी गरज अस ेल त हाच िव ुत िदव े लावाव ेत.
*अिभल ेखागारात इतर व ेळी काश सौ य ठेवावा.
अिभल ेखागारात वरील नम ूद केले या सव यव था िनमा ण के या तर अिभल ेखांचे
काशापास ून होणार े नुकसान था ंबेल व अिभल ेखांचे संर ण हो यास मदत होईल .
११.३ अिभल ेखांवर प रणाम करणार े रासायिनक घटक व स ंवध नाचे माग
सवा िधक अिभल ेखागार ह े शहरी भागात असतात .अशा भागातील अिभल ेखागारातील
अिभल ेखांवर वातावरणातील म ुल या ं या कणा ंचा मोठा प रणाम होत असतो .
munotes.in
Page 127
अिभल ेखांचे संवध न
127 ११.३.१ रासायिनक म ुल य े :
वातावरणात िमसळल ेले काब न, नाय ोजन आिण ग ंधक या म ुल या ंचे कण
अिभल ेखागारातील अिभल ेखां या हणीस कारणीभ ूत ठरतात . िवशेषतः स फर डाय
ऑ साईड या वाय ुमुळे कागदातील स े युलोज घटकावर व इतर स ीय घटकावर मोठा
प रणाम होतो . अिभल ेखांना होणारा हा उप व था ंबव यासाठी खाली िदल ेली उपाय योजना
करणे आव यक आह े.
*अिभल ेखागारातील अिभल ेखांसाठी
अ कधम (आ लधम य घटका ं या िव त व असल े या) ावणाचा वापर करावा .
*असे वातावरण अिभल ेखागारात िनमा ण होणार नाही याची खबरदारी यावी .
११.३.२ धुळ :
अिभल ेखागारात द ुिषत वातावरणा या मा यमात ून िनमा ण होणारी ध ूळ अिभल ेखांवर
प रणाम करत े याम ुळे अिभल ेखांची झीज होत े. अिभल ेखांना होणारा हा उप व
थांबव यासाठी खाली िदल ेली उपाय योजना करण े आव यक आह े.
*अिभल ेखागारात िनमा ण होणारी ध ूळ ही वार ंवार झटक ून व छ क ेली पािहज े.
*जर ध ूळ झटक ून व छ होत नस ेल तर ह ॅ यूम ि लनरचा वापर क न ध ूळ व छ
करावी .
*ज हा-ज हा गरज भास ेल ते हां-त हाच अिभल ेखागार वछत ेसाठी व ेगवेगळे उप म
राबिवल े पािहज े.
११.४ अिभल ेखांवर प रणाम करणार े संरचना मक घटक व स ंवध नाचे माग
अिभल ेखां या स ंरचना मक बाबीिवषयी मािहती पहात असता ंना आप याला अिभल ेखांचे
आतर ंग, अिभल ेखांची रचना व अिभल ेखांवरील शाई या घटका ंचा िवचार करावा लाग ेल.सव
साधारणपण े अिभल ेखांची िनिम ती ही िच ं यांपासून िमळणार लगदा , चम प , लाकडापास ून
बनिवल ेला लगदा , वन पतीपास ून बनिवल ेला लगदा व रासायिनक लग ापास ून केली
जाते. या यित र ऍसब ेटॉससार या खिनजा ं या धा यापास ून व क ृि म रीतीन े तयार
केले या त ंतू पासून सु ा कागद बनिवला जातो . कागद बनवत असता ंना थम क चा य
असल ेला लगदा घ ेतला जातो . नंतर या यावर गरज े माण े ि या क ेली जात े. ही ि या
करत असताना सव थम लगदा पा यात िमसळला जातो . नंतर तो लगदा पाणी िवरािहत
क न तयार कागद मळिवला जातो . मा कागद तयार करत असताना पाणी , टाच , सरस
तसेच रसायना ंचा कागदावर प रणाम होत असतो . यामुळेच कागद तयार करत असताना
कागदात आ लता राहत े या आ लत ेचा उप व कागदा ंना होतो . तसेच कागदावर िलिहल ेली
शाई स ु ा काला ंतराने खराब होत े. यामुळे अशा अिभल ेखांचे अि त व धो या त येत या
गो पास ून बचाव कर यासाठी munotes.in
Page 128
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
128 *गरजेनुसार अिभल ेखांची पाहणी करण े.
*गरजेनुसार अिभल ेखांची व छता करण े.
*गरजेनुसार अिभल ेखांसाठी वातावरणात बदल करण े.
*अिभल ेखां या प ुनव सनासाठी य न करण े .
आदी उपाय योजना अवल ंिब या तर अिभल ेखांचे र ण हो यास म दत होईल .
११.५ अिभल ेखांवर प रणाम करणार े जैिवक घटक व स ंवध नाचे माग
अिभल ेखांवर सवा िधक प रणाम हा ज ैिवक घटका ंचा होतो . उ ण किटब ंधातील द ेशात
जैिवक घटका ंमुळे अिभल ेखांची हानी फार मोठ ्या माणात होत े मा शीत किटब ंधातील
देशात अिभल ेखांची हानी कमी माणात होत े.
अिभल ेखांची हानी करणार े जैिवक घटक ..
११.५.१ बुरशी :
बुरशी हा अिभल ेखांना उप व करणारा एक मोठा घटक . वातावरणातील उ णता , आ ता ,
काश व टारच यु खळ या सव च गो म ुळे बुरशी वाढीस पोषक वातावरण िनमा ण होत े.
व यापास ून अिभल ेखांना उप व िनमा ण होतो .
अशा प रि थतीत अिभल ेखांचा बचाव कर यासाठी खालील गो ीची अमलबजावणी होण े
आव यक आह े.
बांधणी क ेलेले अिभल ेख थोड े सैल सोडण े.
अिभल ेखांवरील ब ुरशी अथवा ध ुळ वार ंवार व छ करण े.
अिभल ेखगारातील साप े आ ता ७० ितशतप े ा कमी ठ ेवणे.
अिभल ेखागारात वातान ुकूिलत योजना तयार करण े व गरज ेनुसार याची
अमलबजावणी करण े.
अिभल ेखागारात औषधा ं या उपाय योजना करण े.
मेथॉिनलम य े १० % थायमॉल वाप न अिभल ेखागारातील अिभल ेखांवर ब ुरशी
नाशक फ वारा फवारण े.
अिभल ेखागारातील अिभल ेखां या बा ंधणी व द ु तीकड े ल द ेणे.
आदी उपाय योजना अवल ंिब या तर अिभल ेखांचे र ण हो यास मदत होईल .
munotes.in
Page 129
अिभल ेखांचे संवध न
129 ११.५.२ क टक :
वाळवी , िस हर -िफश ,पु तक िकड े व झुरळे हे अिभल ेखागारातील अिभल ेखांचे मु य श ू
आहेत. या सव च क टका ंपासून अिभल ेखांची मोठ ्या माणात हानी होत असत े. असे हे
क टक अिभल ेखांना भोक े पाडून शेवट या अिभल ेखांन पय त पोहचतात व उलट वास
क न प ूण अिभल ेख न करतात हा उप व टाळ यासाठी प ुढील गो ची खबरदारी घ ेणे
आव यक आह े.
अिभल ेखागारात नवीन अिभल ेख घे या अगो दर या ंची तपासणी करण े.
अिभल ेखागारातील अिभल ेखांना डा ंबरा या िवटा , सोिडयम लोराईड तस ेच D.D.T
वा इतर क टक नाशका ंची फवारणी करण े.
अिभल ेखागार वाळवी िवरिहत हो यासाठी गरज ेनुसार उपाय योजना करण े.
अिभल ेखांना झ ुरळांपासून उप व होत अस ेल तर या ंचा शोध घ ेवून या ंना न
कर यासाठी उपाय योजना करण े.
अिभल ेखागारातील वाळवी न कर यासाठी १ % सोिडयम व २ % िझंक लोराईड
िमसळ ून िम णा या साहा यान े वाळवीचा नाश करण े.
घासल ेटम य े ५ % D.D.T. चे िम ण क न वाळवी ितब ंधक उपाय योजना करण े.
आदी उपाय योजना अवल ंिब या तर अिभल ेखांचे र ण हो यास मदत होईल .
११.५.३ धुरी दे या या प ती :
बुरशी वाळवी व कसर या ंपासून अिभल ेखांना उप व होव ू नये हणून धुरी दे या या प ती
चलीत आह ेत. धुरी दे या या या प तीस ध ुमीकरण अस ेही हटल े जाते.
धुरी दे यासाठी अलमारी , कपाट िक ंवा पेटी ला गते. हवा ब ंद पेटीत अिभल ेख ठेवून पेटी या
खाल या क यात क टक नाशक वाफ तयार क ेली जात े. धुरी दे याची ही एक प ती आह े.
धुरी दे याची जी द ुसरी प ती आह े या प तीम य े काब नडाय ऑ साईड व इिथलीन ं
ऑ साईड याच े ९:१ िम ण माण घ ेवून यापास ून िनमा ण होणा या वाय ुपासून धुरीकरण
केले जाते. दुसरी प ती ही अिधक प रणामकारक आह े. या प तीत ध ुरीकरण कर यासाठी
हवाबंद मोठी लोख ंडी पेटी, गॅस सोडणारी नळका ंडी,धुरीकरण करत असताना जो वाय ु
सोडला जातो याच े मापन करणारी य ं णा व ध ुरीकरण प ुण झा यान ंतर नको असल ेला गॅस
मोकळा कर यासाठी आव यक असणारी य ं णा या बाब ची आव यकता असत े.
धुरीकरणासाठी सव साधारण खालील रसायन े व वाय ूंचा वापर क ेला जातो.(बुरशीसाठी )
थायनॉल , पॅराडी लोरोब िझन (क टका ंसाठी) हाय ोसायिनक ऍिसड ग ॅस काब न
डायऑ साईड , इिथलीन ं लोराईड काब न हा ा लोराई ड या ंचे िम ण . या सव
रसायना ंचा वापर करता ंना ही सव रसायन े फोटक अस यान े य ांचा वापर अ य ंत munotes.in
Page 130
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
130 काळजीप ूव क करावा . तसेच या रसायना ंपासून अिभल ेखांना धोका पोहचणार नाही याची
खबरदारी यावी .
११.६ अिभल ेखांवर प रणाम करणा रे इतर घटक व स ंवध नाचे माग
अिभल ेखांना हानी पोहोचिवणार े जसे जैिवक, भौितक , रासायिनक व स ंरचना मक घटक
आहेत तस ेच मानविनिम त घटक स ु ा आह ेत. जर मानवान े अिभल ेखांची हाताळणी अयो य
प तीन े केली तर अिभल ेखांची बा ंधणी स ैल होत े, अिभल ेखांचे कोपर े सैल होतात ,
अिभल ेख गढ ूल होतात , अिभल ेखांना डाग लागतात तस ेच अिभल ेखांची शाई खराब
झा यान े अिभल ेखांचे नुकसान होत े. यापास ून खबरदारी घ े यासाठी प ुढील मागा चा अवल ंब
केला जातो .
वापरक या नी अिभल ेखांची हाताळणी यो य प तीन े करावी .
वापरक या नी अिभल ेखांचा वापर काळजीप ूव क करावा .
अिभल ेख एका जाग ेव न द ुस या जाग ेवर नेताना स ुरि तता व खबरदारी या दोन गो ी
ल ात घ ेवूनच
एका जाग ेव न द ुस या जाग ेवर अिभल ेख याव ेत.
गरजेनुसार अिभल ेखांची व छता मोहीम हाती यावी .
अिभल ेखांची पुनर रचना व प ुनबा धणीकड े ल ाव े.
आदी उपाय योजना अवल ंिब या तर अिभल ेखांचे र ण हो यास मद त होईल .
११.६ .१ अिभल ेखगारातील अिभल ेखांचे जतन कर या या यो य प ती :
अिभल ेख क ह े वतं असाव े.
अिभल ेख क ात पावसाच े पाणी य ेणार नाही अशी य ं णा तयार असायला पािहज े.
अिभल ेख क ात स ूय िकरण सरळ य ेणार नाहीत अशी यव था असायला पािहज े.
अिभल ेख क ात वेश हा मया दीत व पाचा असायला पािहज े.
अिभल ेख क ात अिभल ेखांची ने-आण कर यासाठी हातगाडी अथवा ॉलीचा वापर
करावा .
अिभल ेख क ा या कोण याही बाज ूने पाणी वाह न न ेणारी जल वािहनी नसावी .
अिभल ेख क वातान ुकूिलत असाव े. munotes.in
Page 131
अिभल ेखांचे संवध न
131 वातान ुकूिलत स ुिवधा श य नस ेल तर हवा ख ेळती ठ ेवणारे यं अथवा प ंखे असतील
तर या ंचा वापर करावा .
अिभल ेखागारातील अिभल ेख हे कागद , द तऐवज , फाईल , नकाश े, त े, आराखड े
अशा व ेगवेग या कारच े असतात या सव कार या अिभल ेखांची मा ंडणी या ं या
कार , व प व आकाराला अन ुस न करावी .
अिभल ेख मा ंडणीव र ठेवताना िभ ंतीपास ून िकमान ६ इंच हणज े (१५ से.मी.) दूर
ठेवावेत.
अिभल ेख सुटे असतील व या ंचे ग े बांधणे आव यक अस ेल तर त े ग े सैल बांधून
मांडणीवर ठवाव ेत. अिभल ेखांचे घ ग े बांधू नयेत.
सुटे अिभल ेख सुरि त ठ ेव यासाठी दोन जाड प ुठ्यात सहज स ुटणारी गा ठ मा न
बांधावे.
११.७ सारांश
येक अिभल ेखागारा या ीन े अिभल ेखांचे जतन ही एक मह वाची बाब असत े.
अिभल ेखां या या जतन ि य ेत अिभल ेखपालाची व याला सा करणा या या ं या
सहका या ंची भूिमका मह वाची असत े याच बरोबर अिभल ेखागाराला भ ेट दे यासाठी य ेणारे
अ यासक व स ंशोधक या ंची भ ूिमकाही मह वाची असत े. कारण अिभल ेख हे स ि य
अस यान े यांची झीज ही अप रहाय असत े. ही झीज न ैसिग क व मानविनिम त घटका ंपासून
होत असत े.ही झीज या घटका ंपासून होत असत े ते घटक हणज े उ णता , आ ता ,
काश ,काब न,नाय ो जन, गंधक,धुळ, कागद िनिम तीसाठी वापर यात आल ेले ावण व
ि या , बुरशी, वाळवी ,झुरळे,पु तक िकड े, िस हर - िफश व मानविनिम त उप व करणार े
घटक. हे सव च घटक अिभल ेखांचे श ू आहेत. हणुनच अिभल ेखांचे जतन करण े आव यक
आहे. या जतन ि य ेत उ णता व अ तेचा समतोल कसा ठ ेवावे. काश योजना कशी
ठेवावी. रासायिनक ि या कशा प तीन े करा यात , बुरशी व वाळवी पास ून कोण या
रासायिनक ि या क न अिभल ेखांचे आयुमा न वाढवाव े व धुरीकरण प त चा वापर कसा
करावा व अिभल ेखांचे जतन कर यासाठी अिभल ेखागारात कोण या अ िभलेख जतन
प त चा वापर करावा याची मािहती आपण या घटकात पिहली . या सव मािहतीव न
आपणा ंस अिभल ेखांचे उप व व जतन कर याच े माग याची मािहती या घटकात ून
समज यास मदत झाली .
११.८
१. अिभल ेखांवर प रणाम करणार े वातावरणीय घटक कोणत े ते सांगून या घटका ंवरील
उपाय प करा .
२. अिभल ेखांवर प रणाम करणार े रासायिनक घटक कोणत े ते सांगून या घटका ंवरील
उपाया ंची मािहती सांगा. munotes.in
Page 132
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
132 ३. अिभल ेखांवर प रणाम करणार े संरचना मक घटक कोणत े ते सांगून या घटका ंवरील
उपाया ंची मािहती सिव तर िलहा .
४. अिभल ेखांवर प रणाम करणार े जैिवक घटक कोणत े ते सांगून या घटका ंवरील उपाया ंवर
सिव तर मािहती िलहा .
५. अिभल ेखांवर प रणाम करणार े मानविनिम त घटक कोणत े ते सांगून या घटका ंवरील
उपाया ंवर भा य करा .
११.९ संदभ
१. खोबर ेकर िव . गो.-महारा ातील द तरखान े, मुबंई महारा रा य सािह य आिण
सं कृती.
२. गोखल े शोभना -पुरािभल ेखिव ा . पुणे कँटीने टल काशन .
३. धाटावकर भा कर -महारा ातील शासक य प ुरािभल ेखागाराची िनिम ती आिण काय ,
मुंबई चेतन काशन .
४. महाजन शा ं. ग. द तरखान े आिण व त ुसं हालय , पुणे: पुणे िव ाथ ग ृह काशन .
५. िवचार े द. त. को हा पूर द तरखाना स ंि प रचय , नािशक ानग ंगो ी.
munotes.in
Page 133
133 १२
अिभल ेखांचे पुन जीवन व िडिजटल अिभल ेखागार
घटक रचना :
१२.० उि े
१२.१ तावना
१२.२ अिभल ेखपालाच े गुण
१२.२ अिभल ेखांचे पुन जीवन
१२.३ िडिजटल अिभल ेखागार
१२.४ सारांश
१२.५
१२.६ संदभ
११.० उि े
१. अिभल ेखपालाच े गुण समज ून घेणे.
२. अिभल ेखांचे पुन जीवन कस े केले जाते याचा अ यास करण े.
३. िडिजटल अिभल ेखागार िवषयक मािहती जाण ून घेणे.
१२.१ तवना
अिभल ेखांचे जतन जस े मह वाच े असत े तसेच अिभल ेखांचे पुन जीवन स ु ा मह वाच े
असत े. कारण अिभल ेख हे स ि य व पाच े अस यान े यांचा नाश हा अटळ असतो
हणूनच त े जा तीत जा त कालख ंडासाठी कस े िटकतील या साठी य न करण े आव यक
असत े. यांतूनच अिभल ेखां या प ुन जीवन ि य ेची स ु वात होत े.या घटकात आपण
अिभल ेख यव थापनात मह वप ूण भूिमका िनभावणा या अिभल ेखपालाच े गुण, अिभल ेखांचे
पुन जीवन व अिभल ेखांना उप व होव ून अिभल ेखांचे अि त व न होत अस ेल तर या
अगोदर एक खबरदारीचा उपाय हण ून अिभल ेख िडिजटल व प उपल ध कस े केले
जातात या सवा ची मािहती आपण या घटकात पाहणार आहोत .
munotes.in
Page 134
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
134 १२.२ अिभल ेखपालाच े गुण
अिभल ेखपाल हा अिभल ेखागाराचा म ुख असतो . क िबंदु असतो . आ मा असतो . या या
अंगी खालील नम ूद केलेले गुण असण े आव यक आह ेत.
*अिभल ेखपालाला िविवध िवषयाच े ान असण े आव यक आह े.
*अिभल ेखपालाला अिभल ेखांची संरचना कर याच े ान असण े आव यक आह े.
*अिभल ेखपालाला अिभल ेखांचे यव थापन कर याच े ान असण े आव यक आह े.
*अिभल ेखपालाला अिभल ेखांचे मू यमापन कर याच े ान असण े आव यक आह े.
*अिभल ेखपालाला अिभल ेख यव थापनातील िविवध बारकाव े माहीत असण े
आव यक आह े.
*अिभल ेखपालाला अिभल ेख जतन कर याच े ान असण े आव यक आह े.
*अिभल ेखपालाला अिभल ेख संवध न कर याच े ान असण े आव यक आह े.
*अिभल ेखपालाला अिभल ेख पुन जीवन कर याच े ान असण े आव यक आह े.
*अिभल ेखपालाला अिभल ेखांचे िडिजटल सादरीकरणाच े ान असण े आव यक आह े.
*अिभल ेखपालाला अिभल ेखां या उपयोगीत ेचे ान असण े आव यक आह े.
*अिभल ेखपालाला अिभल ेखां या मह वाच े ान अ सणे आव यक आह े.
*अिभल ेखपालाला अिभल ेखां या स ंशोधन िवषयक उपयोगीत ेचे ान असण े आव यक
आहे.
*अिभल ेखपालाला अिभल ेखागारातील व छता , वातावरण िनिम ती व रासायिनक
ि या इ यादी घटका ंचे शा श ु ान असण े आव यक आह े. आदी ग ुण जर
या याकड े असतील तर तो उ म व अ प ैलू अिभल ेखपाल होव ू शकतो .
१२.२ अिभल ेखांचे पुन जीवन
अिभल ेख हे स ि य अस यान े नाशव ंत असतात . यामुळे यांचे अि त व िटकिव याचा
ीने अिभल ेखांचे पुन जीवनाच े काम हाती घ ेतले जाते. चिलत अिभल ेखांना कोण या
कारची हानी झाली आह े हे ल ात घेवूनच अिभल ेखांचे पुन जीवन क ेले जाते.
सव साधारणपण े खालील नम ूद केले या घटका ंना अन ुस न अिभल ेखांना उप व
झा यान ंतर अिभल ेखां या प ुन जीवनाच े काम हाती घ ेतले जाते. munotes.in
Page 135
अिभल ेखांचे पुन जीवन व
िडिजटल अिभल ेखागार
135 *अिभल ेख वार ंवार हाताळ यान े खराब झा यान ंतर .
*अिभल ेखांची बांधणी स ैल झा यान ंतर.
*अिभल ेखां या प ृ ांची हानी झा यान ंतर .
*अिभल ेखांचे वारंवार वापराण े व दुमड यान े कोपर े खराब झा यान ंतर .
*हवा वातावरण व द ूषण प रणामान े अिभल ेख िठस ूळ झा यान ंतर.
*वारंवार के या जाणा या ह त पशा ने
अिभल ेखांचे तुकडे झा यान ंतर.
*अिभल ेखां या मजक ूरावरील शाई िफकट झा यान ंतर.
*अिभल ेखांवरील मजक ूर वाच यास अडथळा िनमा ण झा यान ंतर .
अिभल ेखांचे पुन जीवन ि या
१२.२.१ अिभल ेखांची ाथिमक पाहणी :
जे अिभल ेख काया लयीन कामकाजा या उ ेश तयार क ेले जातात त े अिभल ेख ाम ु यान े
कागद व शाईचा वापर क न तया र केले जातात . अशा अिभल ेखांचे पुन जीवन करता ंना
ामु यान े कागद व शाई या दोन बाब चा िवचार क न अिभल ेखां या प ुन जीवनाच े काम
हाती घ ेतले जात े. याच बरोबर अशा अिभल ेखांचे िकती न ुकसान झाल े आह े. अशा
अिभल ेखां या द ु तीस कोणती प ती वापर यात यावी . अशा अिभल ेखांची शाई कोण या
कारची आह े. शाईची पा यातील िव ा यता िकती आह े. या सव बाब चा िवचार क नच
अिभल ेखां या पाहणीच े काम प ुण झा या न ंतर अिभल ेखां या प ुन जीवनाच े काम हाती
घेतले जाते.
१२.२.२ अिभल ेखां या द ु तीची प ूव तयारी :
अिभल ेखांची ा थिमक पाहणी प ुण झा यान ंतर अिभल ेखां या द ु ती या पूव तायरीच े काम
हाती घ ेतले जाते. दु ती या प ूव तायरीम य े अिभल ेखाचा कोणता भाग खराब झाला आह े,
तो दु त कर यायो य आह े काय, क अिभल ेख पूण पणे खराब झाला आह े याचा अ यास
क नच अिभल ेखां या द ु ती चे काम हाती घ ेतले जाते.
१२.२.३ अिभल ेख व छ करण े :
अिभल ेखा या द ु ती या प ूव तायरीच े काम प ुण झा यान ंतर अिभल ेखा या द ु ती या
कामाला स ु वात होत . सु वातीला अिभल ेखावरील ध ुळ झटकली जात े. नंतर नरम
फड यान े अिभल ेख पुसला जातो . अिभल ेख पुस यान ंतर अिभल ेखाला पडल े या घड ्या munotes.in
Page 136
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
136 सरळ क े या जातात . घड्या सरळ क े यानंतर इ ीचा वापर क न घड ्या सरळ क े या
जातात . नंतर अिभल ेख दोन काड पेपराम य े कमीत कमी चार त े जा तीत जा त बारा तास
ठेवून अिभल ेखा या घड ्या काढ या जातात . या प तीन े अिभल ेख व छ कर याची
ि या पुण केली जात े.
१२.२.३ अिभल ेखा या शाई बाबत ि या :
अिभल ेख व छ क े यानंतर अिभल ेखा या शाई बाबत ि या कर यास स ु वात क ेली
जाते. मा अिभल ेख जर िव ा य नस ेल तरच या या अशा कार या ि य ेचे काम हाती
घेतले जाते. ही ि या करता ंना सुरवातीला पसरट े म ये व छ पाणी घ ेतले जाते. नंतर
अिभल ेखा या दो ही बाज ूस लाि टक जाळी अथवा ऑइल प ेपर लावली जात े व नंतर तो
अिभल ेख पाच त े दहा िमिनट े पा यात ठ ेवला जातो न ंतर अिभल ेख व छ करता ंना फाटला
जाणार नाही याची काळजी घ ेतली जात े. िभजल ेला अिभल ेख कोरडा कर यासाठी थम
लॉिट ंग पेपरचा वापर क ेला जातो न ंतर हल या हातान े व छ क ेले या अिभल ेखाला इ ी
केली जात े. इ ी क े याने अिभल ेखा या सव घड्या नाहीशा हो यास मदत होत े व
अिभल ेख पूव वत हो यास मदत होत े.
१२.२.४ :अिभल ेखांवरील डाग काढ याची या :
वेगवेग या कारणा तव अिभल ेखांवर डाग ह े पडत असतात . हे अिभल ेखांवरील डाग
घालिव यासाठी रासायिनक ि या करा या लागतात .
*जर अिभल ेखांवर तेल व डा ंबराचे डाग पडल े असतील तर Phyridine चा वापर
क न त ेल व डा ंबराचे डाग काढाव ेत.
*जर अिभल ेखांवर चहा अथवा कॉ फ चे डाग पडल े असतील तर Potassium
Perborate (2% solution) चा वापर क न चहा अथवा कॉफ च े डाग काढाव ेत.
*जर अिभल ेखांवर म ेणाचे डाग पडल े असतील तर Petrol चा वापर क न
अिभल ेखांवरील म ेणाचे डाग काढाव ेत.
*जर अिभल ेखांवर लोख ंडा या ग ंजाचे डाग पडल े असतील तर 2% Chloramin e-T
& 5% Oxalic Acid & 10 % Citric Acid चा वापर क न लोख ंडा या ग ंजाचे डाग
काढाव ेत.
*जर अिभल ेखांवर शाईच े डाग पडल े असतील तर Sodium Formald Chyed
Sulphoxylate चा वापर क न अिभल ेखांवरील शाईच े डाग काढाव ेत.
*जर अिभल ेखांवर फ ंगस इ . िकटका ंमुळे डाग पडल े असतील तर Bleching
Powder Sodium Chlorite & Sodium Hypochlorite चा वापार क न फ ंगस इ.
िकटका ंमुळे पडल ेले डाग काढाव ेत.
munotes.in
Page 137
अिभल ेखांचे पुन जीवन व
िडिजटल अिभल ेखागार
137 १२.२.५ : अिभल ेखांवरील आ लता द ूर कर याची ि या :
अिभल ेखांवरील आ लता द ूर कर यासाठी क ॅि शअम हाय ोकसाईड व क ॅि शयम
बायकाब न ेटचे ावण तस ेच मॅ नेिशयम बायकाब न ेटचे ावण तस ेच अमोिनया वाय ूचा वापार
क न अिभल ेखांची आ लता काढता य ेते.
१२.२.५ : अिभल ेख दु तीसाठी वापरावयाची खळ :
अिभल ेखांची वार ंवार द ु ती करण े िहतावह नसत े कारण अिभल ेख पा यात िभजव यान े
फुगणे अथवा आक ुंचन पावण े अस े उप व अिभ लेखांना होतात हण ुनच व ेगवेग या
कार या अिभल ेखां या द ु तीसाठी व ेगवेग या कार या प े ट वापर या जातात अशा
पे टची िनिम ती खालील ि या क न क ेली जात े.
टाच िकंवा एक िकलो म ैदा, पाच िलटर पाणी , कॉपर स फ ेट १० ॅ म ि लसरीन १० ते
२० सी सी तसेच िट य ू पेपर या सा ान े अिभल ेखांची दु ती करावयाची अस ेल तर
डे सि न प े टचा वापर क न प ु तका ं या बा ंधणीसाठी िक ंवा अिभल ेख िचकटिव यासाठी
या कार या खळीचा वापार क ेला जातो . डे सि न पाच िकलो , पाणी पाच िलटर , लवंग
तेल ४० ॅम, बे रयम काब न ेट ८० ॅ म आद चा वापर क न खळ तयार क ेली जात े.
या यित र ग ुजरातमधील िवलीमोर य ेथे मेसस गुजकेम डीसटीलस ही क ंपनी 'सरसेल'
पे ट तयार करत े. ही पे ट पावडर व पात उपल ध आह े. एक िलटर पा यात २५ ॅ म
सरसेल िमसळ ून ८०० ते ९०० से. तपमानावर गरम क न न ंतर ती थंड क न प े ट
तयार क ेली जात े. अिभल ेखांना बुरशीपास ून जो उप व होतो ती न कर यासाठी या
पे टची उपयोग होतो .
१२.२.५ :अिभल ेखांची िकरकोळ द ु ती :
या िठकाणी अिभल ेखांचा सात यान े वापर होत असतो या िठकाणी अिभल ेखांना घड ्या
अथवा च ु या पड याच े माण जा त असत े. अशा िकरकोळ द ु तीसाठी ...
*सरसेल MV अथवा ड े सि न प े ट अथवा म ैदा पे टचा वापर क न िट य ू पेपर या
सा ान े अिभल ेखांची दु ती करावी .
*अिभल ेखांची िन काळजीपणान े हाताळणी होव ून जर अिभल ेखांचे जर काही भाग
गहाळ झाल े असतील अथवा त ुटले असतील तर अशा गहाळ झाल े या भागाला
रॅगपेपर यवि थत लावावा .
*अिभल ेखांची िन काळजीपणान े हाताळणी होव ून जर अिभल ेखांचे जर काही भाग
गहाळ झाल े असतील तर िट य ू फायबर या लग ा या सा ान े गहाळ झाल ेले
अिभल ेखांचे भाग भ न काढाव ेत.
*अिभल ेखां या द ु तीसाठी काच े या प ृ भागा या ट ेबलचा वापर करावा .
*अशा ट ेबलला ल ूरोसंट ट्यूबलाईटची यव था करावी . munotes.in
Page 138
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
138 *ही दु ती िसफॉन द ु ती , लॅिमनेशन द ु ती व िट य ूपेपरयु दु ती या तीन
प त चा वापर क न करावी .
१२.२.६ :अिभल ेखांची पुण दु ती :
जे अिभल ेख फ एकाच बाज ूने िलिहल ेले असतात अशा अिभल ेखांची द ु ती
अिभल ेखां या प ूण आकाराला अन ुस न क ेली जात े. सव थम अशी द ु ती करता ंना
अिभल ेखा या प ूण आकाराला मोक या बाज ूने मै ाची अथवा CMC पे ट लावली जात े.
या साठी अिभल ेखा या द ु ती या आकाराप े ा मोठा कागद घ ेतला जातो .अशी दु ती
टेबल या काच ेवर प ृ भागावर व ॅ स प ेपर पस न क ेली जात े. सव थम द ु ती प ेपर
पस न पा यान े थोडा दमट क ेला जातो . नंतर या यावर म ैदा अथवा CMC पे ट लावली
जाते व न ंतर अिभल ेख पृ यवि थतपण े िचकटिवला जातो . अिभल ेखांवरील प े ट
पसरव यासाठी श यतो शचा वापर क ेला जातो व ही स ंपूण ि या प ूण केली जात े.
१२.२.७ िट यू पेपरयु अिभल ेख दु ती ि या :
िट यू पेपरयु अिभल ेख द ु ती ि या ही एक अिभल ेख दु तीची मह वप ूण ि या
आहे. या ि य ेसाठी सव थम पातळ तस ेच तेल व म ेणयु घटक असल ेला एक चा ंग या
तीचा िट य ू पेपर घेतला जातो . हा िट य ू पेपर जो अिभल ेख दु त करावयाचा आह े या
पे ा थोड ्या मोठ ्या आकाराचा असतो . हा िट यू पेपर घेवून याची एक कडा जो अिभल ेख
दु त करावयाचा आह े या या एका टोकाला ठ ेवून दुस या टोकापय त हल या हातान े
पसरवायचा असतो .ही ि या करता ंना िट य ू पेपर कुठे फाटणार नाही तस ेच िट य ू
पेपर या घड ्या पडणार नाहीत याची खबरदारी घ ेतली जात े. व ही िट यू पेपरयु अिभल ेख
दु ती ि या प ुण केली जात े.
१२.२.७ िसफॉन अिभल ेख दु ती ि या :
दो ही बाज ूने िलिहल े या अिभल ेखां या द ु तीसाठी िसफॉन अिभल ेख दु ती ि य ेचा
अवल ंब केला जातो .अशा कार या द ु तीसाठी आव यक असणार े िसफॉन भार तातील
ज मू-का मीर मधील कारखा या ंम ये उपल ध आह े. िसफॉन ह े मलमलीसारख े अित तलम
कापड आह े. िसफॉन तलम कापडाच े संर ण िमळा यान े अिभल ेखांचे कायम व पी र ण
हो यास मदत हो ते. या प तीचा वापर क े याने अिभल ेखांना बुरशीपास ून होणार जो
उप व आह े तो टाळता य ेतो.
१२.२.७ अिभल ेखांसाठी पटलीकरण ि या :
अिभल ेखांना ल ॅि टक स श पातळ िक ंवा पारदश क कागदाचा थर द ेणे हणज े पटलीकरण
होय. यालाच ल ॅिमनेशन अस े सु ा हटल े जाते. जे अिभल ेख अित जीण झालेले असतात
यांना पातळ िक ंवा पारदश क कागदाचा थर िदला जातो . अिभल ेख संर णाची ही एक
सुधारीत प त अस ून या प तीचा वापर आज मोठ ्या माणात क ेला जातो . अिभल ेखां या
सुलभ वाचनाची ि या याम ुळे सहज प ुण होते. अिभल ेखांना बळकटी य ेत. अिभल ेखांचे
घाण, धुळ, बुरशीपास ून संर ण होत े. हे पटलीकरण ह ँड लॅिमनेशन व मशीन लॅिमनेशन
अशा दोन प तीन े करता य ेते. munotes.in
Page 139
अिभल ेखांचे पुन जीवन व
िडिजटल अिभल ेखागार
139 १२.२.८ सील िश या ंची दु ती :
ऐितहािसक उपयोगीत ेचे एक मह वप ूण साधन हण ुन सील िश या ंकडे पािहल े जात े.
सतत या वापरान े हे सील व िश क े खराब होतात . असे सील व िश क े व या ंचे तुटलेले
भाग श ु मेण व र ेिझन या ंचे िम ण क न िचकटिवता य ेतात. या प तीन े हा सोडिवण े
श य होत े.
१२.३ िडिजटल अिभल ेखागार
िडिजटल अिभल ेखागार या स ं हात सामा यतः एक स ूचना णाली असत े िजचा उ ेश
िविवध िडिजटल साधन े सं िहत करण े आिण या साधना ंचा उपयोग वापर क या साठी
उपल ध क न द ेणे हा असतो . सामु ी आिण त ं ान स ंदभा तील िडिजटल अिभल ेख,
िडिजटल प ु तकालय े आिण िडिजटल य ुिझक मह वप ूण बाब ना अन ुस न आता
िडिजटल अिभल ेखागाराचा िवकास चाल ू आहे.
आजच े युग हे मािहती त ं ानाच े युग अस यान े या य ुगात िश ण े ात सवा गीण गती
झा यान े सव दूर मािहती मोठ ्या माणात िनमा ण होत े.या मािहतीम य े ंथ, संदभ ंथ,
दुिम ळ ंथ, ह तिलिखत े व वेगवेग या कारच े द ताऐवज या ंचा समाव ेश मोठ ्या माणात
असतो .ही सव च अिभल ेख अिभल ेखागारात ठ ेवणे श य नसत े. तसेच काही मह वाच े
अिभल ेख मह वप ूण व दुिम ळ अस यान े ते वाचक , अ यासक अथवा स ंशोधका ंना देणेही
श य नसत े. तसेच वातावरण बदल व अिभल ेखांची चुक ची हाताळणी याम ुळे सु ा अस े
अिभल ेख खराब होत असतात . हणुनच अशा या अिभल ेखांचा भिव यात वापर
कर यासाठी िडिजटल अिभल ेखागार ही स ंक पना िवकिसत झाली . िडिजटल
अिभल ेखागाराम ुळे भाषा,वेळ, म व प ैसा या बाब म ुळे जे अडथळ े िनमा ण होतात त े अडथळ े
दुर होतात . िडिजटल अिभल ेखागारात सव अिभल ेख इल े ॉिनक व पात साठव ून ठेवले
जातात . या इल े ॉिनक व पात साठिवल े या स ं हावर ल क ीत क ेले जाते.
*अिभल ेखगारातील िडिजटल सािह य शा ीय प तीन े यव थापीत क ेला जातो .
*अिभल ेखगारातील िडिजटल सािह य िनमा ण करता ंना ता ंि क तस ेच शा ीय त व े
वापरली जातात .
*अिभल ेखागारातील िडिजटल सािह य स ुलभतेने वापर यासाठी यो य ती ता ंि क
यव था िनमा ण केली जात े.
िडिजटल अिभ लेखागार हणज े मािहती आिण ाना या स ंघटीत िवशाल स ं हातून सुसंगत
प तीन े मािहती शोध स ुिवधा उपल ध करणारी णाली एक मह वप ूण णाली आह े.
िडिजटल अिभल ेखागारा या मािहती ोताम य े सी. डी रोम , डेटाबेस, इंटरनेट, अक हीव
सं ह, ऑनलाइन डाटाब ेस, इले ॉिनक काशान े, इंटरनेट ोत, काशका ंचे डाटाब ेस,
क ा य साधन े संगणक ो ामस म टीिमिडया इ याद चा समाव ेश असतो .
munotes.in
Page 140
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
140 १२.३.१ िडिजटल अिभल ेखागाराचा उ ेश :
*िडिजटल मािहतीच े सं हण, संघटन व प ुन: ा ी करण े.
*अिभल ेखागारातील मािहतीच े जतन कर यासा ठी िडिजटलायझ ेशन करण े.
*अिभल ेखागारा या खचा ची प रणामकारकता स ुधारणे.
*अिभल ेखागारासाठी लागणा या अिधक माणातील जाग ेची सम या कमी करण े.
*वाचक , अ यासक , संशोधक व सव सामा य लोका ंचा वेळ वाचिवण े.
*वाचक , अ यासक , संशोधक व सव सामा य लोका ंना नवीन स ेवा सुिवधा उपल ध
क न द ेणे.
*अिभल ेखागारातील इल े ॉिनक अिभल ेखांचा वापर वाढिवण े.
*सीडी या व पात ड ेटाबेसचा स ं ह करण े.
१२.३.२ िडिजटल अिभल ेखागाराची आव यकता :
आजच े युग हे मािहती त ं ानाच े युग अस यान े या मािहती त ं ाना या य ुगात िडिजटल
अिभल ेखागाराम य े वाचका ंना सेवा जलद , अ यावत व अच ूक पुरिव यासाठी िडिजटल
अिभल ेखागाराची आवशकता ही िनमा ण झाली व यात ूनच या णालीचा िवकास झाला .
१२.३.३ िडिजटल अिभल ेखागारा ार े दे यात य ेणा या स ेवा.
पारंपा रक अिभल ेखागाराप े ा िडिजटल अिभल ेखागारा ार े िद या जाणा या स ेवा अचूक व
जलद गतीन े िद या जातात .
*शेअड कॅटलॉिग ंग सेवा :
शेअड कॅटलॉिग ंग सेवेमुळे अिभल ेखागारातील असणा या अिभल ेखां या तािलक ेची मािहती
नेटवक चा वापर क न बघता य ेते िकंवा डाऊनलोड करता य ेते.
*संघ तािलका स ेवा :
अिभल ेखागारात स ंघ तािलका स ेवा उपल ध करता ंना अिभल ेखगारातील
अिभल ेखां यित र मािहती न दवली जात े.
*वेब ओप ेक :
अिभल ेखागारात या स ेवेचा उपयोग क न अिभल ेखागाराची य ं प तािलका इ ंटरनेट
वेब या सा ान े उपल ध क ेली जात े.
munotes.in
Page 141
अिभल ेखांचे पुन जीवन व
िडिजटल अिभल ेखागार
141 *रेफरल स ेवा :
अिभल ेखागाराम य े उपल ध नसणार े अिभल ेख अथवा इतर सािह य इतर कोण या
अिभल ेखागाराम य े उपल ध आह े याचा स ंदभ देणे हणज े रेफरल स ेवा होय .
*जाग कता स ेवा :
अिभल ेखागारातील नवीन अिभल ेख, पेटंट, क ा य साधना ंची यादी वाचका ं या
िनदश नासाठी अ ंतग त वेबसाईटवर कािशत करण े.
*िनवडक मािहती सारण स ेवा :
अिभल ेखागारातील मािहतीच े एक ीकरण क न तस ेच या मािहतीच े पृथ:करण क न
गरजू वाचका ंना ईम ेल या मा यमात ून िनवडक मािहतीची स ेवा पुरवणे.
*बुलेटीन बोड सेवा :
बुलेटीन बोड सेवेम ये अिभल ेखागारातील िविवध कार या बात या ंची मािहती िस
केली जात े.
१२.३.४ िडिजटल अिभल ेखागाराची उपयोगीता :
बद या त ं ानाचा एक भावी प रणाम हणज े िडिजटल अिभल ेखागार होय . एक सम ृ
ानाचा भा ंडार हण ुन िडिजटल अिभल ेखागार होय . िडिजटल अिभल ेखागारा या
मा यमात ून आज समाजातील सव च तरातील सम ूहाला आव यक असणारी मािहती
िडिजटल अिभल ेखागारा या मा यमा तून उपल ध होत अस यान े ही मािहती ा
कर यासाठी समाजातील सव च तरातील य न करत आह ेत. ही मािहती डाऊनलोड
करता य ेते ,या मािहतीचा वापर अ यास उपयोगीता , संशोधन उपयोगीता व प ुरा यासाठी
सु ा करता य ेतो .एकंदरीत या सव बाब चा िवचार करता िडिजटल अिभल ेखागार ह े एक
मानवी सम ूहा या ीन े एक वरदान ठरल े आहे.
१२.४ सारांश
अिभल ेखांचे पुन जीवन व िडिजटल अिभल ेखागार या दोन मह वा या घटका ंची मािहती
पाहत असता ंना सुरवातीला आपण अिभल ेखपाल , अिभल ेखपाल पा ात , अिभल ेखपालाच े
गुण याबाबतची मािहती पाहीली . त ंतर अिभल ेखांचे पुन जीवन करण े का आव यक
आहेत.तसेच अिभल ेख दु ती करता ंना या अिभल ेखांची ाथिमक पाहणी कशी क ेली
जाते, याची प ूव तयारी कशी क ेली जात े, अिभल ेख व छ कर याचा कोण या प ती
आहेत, अिभल ेखां या शाईवर जर प रणाम झाला अस ेल तर कोण या प तीचा अवल ंब
केला जातो , अिभल ेखांवरील आ लता न कर यासाठी कोण या मा यमाचा अवल ंब केला
जातो, अिभल ेखां या द ु तीसाठी कोणती खळ वापरली जात े, अिभल ेखांची िकरकोळ
दु ती व प ुण दु ती कशी क ेली जात े, अिभल ेखां या द ु तीसाठी िशफॉन , पटलीकरण
ि या कशा राबव या जा तात याची मािहती पाहीली तस ेच अिभल ेखागारातील सील
िश या ंची दु ती बाबतीत मािहती जाण ून घेतली. munotes.in
Page 142
व तुसं हालयशा आिण
पुरािभल ेख शा ाची
ओळख
142 िडिजटल अिभल ेखागार ही गरज व बदल या काळाची गरज . या गरज ेतून िनमा ण झाल ेली
िडिजटल अिभल ेखागार ही स ंक पना समज ून घेत असता ंना िडिजटल अिभल ेखागार
हणज े काय , िडिजटल अिभल ेखागाराचा उ ेश, िडिजटल अिभल ेखागारा ार े दे यात
येणा या स ुिवधा, िडिजटल अिभल ेखागाराची उपयोगीता आदी घटका ंची मािहती पािहली .या
मािहतीव न बदल या काळान ुसार िडिजटल अिभल ेखागार िकती मह वाच े आह े हे या
मािहती या आधार े समजल े. अिभल ेख सं ह, साठा, जतन व अिभ लेखांचे पुन जीवन या
सवा पासून बचावासाठी तस ेच वाचक , अ यासक , संशोधक ,शासन , शासन व सम त लोक
समूहासाठी िडिजटल अिभल ेखागार ह े एक मह वप ूण मा यम आह े हे वरील मािहती या
आधार े प झाल े.
१२.५.
१. अिभल ेखां या प ुन जीवन ि य ेवर भा य करा .
२. िडिजटल अिभल ेखागारावर सिव तर मािहती िलहा .
१२.६ संदभ
१. खोबर ेकर िव . गो.-महारा ातील द तरखान े,मुबंई महारा रा य सािह य आिण
सं कृती.
२. गोखल े शोभना -पुरािभल ेखिव ा . पुणे कँटीने टल काशन .
३. धाटावकर भा कर -महारा ातील शासक य प ुरािभल ेखागाराची िनिम ती आिण काय ,
मुंबई चेतन काशन .
४. महाजन शा ं.ग.द तरखान े आिण व त ुसं हालय , पुणे: पुणे िव ाथ ग ृह काशन .
५. िवचार े द. त. को हाप ूर द रखाना स ंि प रचय , नािशक ानग ंगो ी.
munotes.in