Page 1
1 १
भारतीय रा यघटन ेची वैिश ्ये
घटक रचना :
१.१ उि े
१.२ तावना
१.३ भारतीय रा यघटन ेची पा भूमी
१.४ भारतीय रा यघटन ेची िनिम ती
१.५ भारतीय रा यघटन ेची मु य व ैिश ्ये
१.६ सारांश
१.७
१.८ संदभ
१.१ उि े
१. भारतीय रा यघटन ेची ऐितहािसक पा भूमी समज ून घेणे.
२. भारतीय रा यघटन ेची िनिम ती ि या समज ून घेणे .
३. भारतीय रा यघटन ेची मु य त व े यावर चचा करण े .
१.२ तावना
२६ जानेवारी १९५० पासून भारत जास ाक लोकशाही रा हण ून उदयास आल े. या
अगोदर भारतावर ि िटशा ंची स ा होती . ि िटशा ंनी १७५७ म ये स ा थापन क े यानंतर
शासिनक घडी बसव यासाठी काय ाच े रा य या स ंक पन ेचा उपयोग क ेला. यासाठी
वेळोवेळी कायद े क न शासनात स ुधारणा घडव ून आण या . याची स ु वात 1773 या
रे युलेिटंग ॲ ट पास ून होते. सु वातीला ग हन र जनरल या मदतीसाठी काही य ची
िनयु केली जात अस े. या य या मदतीन े ग हन र शा सना या स ंदभा त िनण य घेत
असे. परंतु एखा ा िनण यासंदभा त वाद िनमा ण झा यास बह मता या आधार े िनण य
घेत या जात अस े. याम य े आप याला भारतीय लोकशाहीची व काय ा या रा याची बीज े
िदसून येतात. काय ाप ुढे जात , धम , उ च-नीच, गरीब- ीमंत असा भ ेदभाव न करता
सवा ना समान वागण ूक देणे हे काय ा या रा याच े मुख त व असत े. आधुिनक
िश णाम ुळे भारतीया ंना लोकशाही सार या आध ुिनक स ं था आिण काय ाच े रा य या ंची
ओळख झाली . या आध ुिनक स ं थांची ओळख झाल े या भारतीया ंनी आपलाही munotes.in
Page 2
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
2 शासनाम य े सहभाग असावा हण ून ि िटश सरकारकड े वेळोवेळी यास ंबंधी माग या
के या. याचा प रणाम हण ून ि िटशा ंनी भारतीया ंना ट याट यान े शासनाम य े सहभागी
क न घ े यासाठी व ेळोवेळी घटना मक स ुधारणा ंचा ह ा िदला . यातूनच ि िटश काळात
अनेक कायद े िनमा ण होऊन भारतीय रा यघटन ेची पा भूमी तयार झाली . भारत
वातं या या उ ंबरठ्यावर असताना वत ं भारताची घटना वतः भारतीया ंनी तयार
करावी हण ून ि िटश सरका रने घटना सिमती या िनवडण ुका घेत या. या घटना सिमतीन े
वतं भारतासाठी दीघ आिण िलिखत घटना तयार क ेली. जगामधील िविवध द ेशां या
घटना ंमधून जे जे चांगले त व असतील त े घेऊन भारता या स ंदभा त याचा अ ंतभा व
आप या या घटन ेम ये कर यात आला आिण २६ जानेवारी १९५० पासून ही रा यघटना
भारतासाठी लाग ू कर यात आली . या रा यघटन े या आधार ेच भारताम य े काय ा या
रा याची थापना होऊन लोकशाहीची वाटचाल यश वीपण े सु आह े.
१.३ भारतीय रा यघटन ेची पा भूमी
ि िटशा ंनी भारताम य े स ा थापन क े यानंतर काय ाच े रा य ही स ंक पना राबव यास
सु वात क ेली. याबरोबरच भारतात लोकशाही , वातं , समता आिण ब ंधुता यासार या
आधुिनक स ं था आिण म ू य ज यास स ु वात झाली . आधुिनक िश णाम ुळे भारतातील
म यमवग या ंना या सं थांची ओळख झा याम ुळे यांनी आप या याय ह कासाठी १८८५
म ये रा ीय का ँ ेसची थापना क ेली. काँ ेसने भारतीया ं या राजक य ह का ंसाठी ि िटश
सरकारकड े या आध ुिनक स ं था आिण म ू य या ंची मागणी क ेली. याचाच प रणाम हण ून
ि िटशा ंनी भारताला ट याट यान े घटना मक स ुधारणा आिण राजक य ह क िद याच े
िदसून येते.
ि िटशा ंनी या घटना मक स ुधारणा ंची सु वात ‘१७७३ या िनयामक काय ान े' केली. या
काय ान ुसार भारतातील ई ट इ ंिडया क ंपनी या कारभारावर िनय ं ण घातल े गेले आिण
ग हन र जनरल व चार कौि सलर या ंचे काय कारी म ंडळ थापन क न बह मतान े िनण य
घे याचे बंधन टाक या त आल े. ‘१८३३ या चाट र काय ा ’ नुसार कायद े करताना स ला
दे यासाठी ग हन र जनरल या कौि सलम य े कायदा सद य िनय ु कर याची तरत ूद केली
गेली. याचबरोबर भारतीय काय ा ंचे संिहतीकरण कर यासाठी एक िवधी आयोग िनय ु
कर यात आला . ‘१८५३ या चाट र काय ा ’ म ये कायदा कर यासाठी कौि सलची ब ैठक
होईल याव ेळी दोन यायाधीश आिण ब ंगाल, म ास , मुंबई व वाय य ा ंताचा येक एक
सद य अस े सहा अित र सद य घ े याचे सुचव यात आल े. ‘१८६१ या कौि सल
काय ा ’ने अित र सद या ंची स ं या १२ केली, तसेच या काय ान ुसार भारतात
मंि मंडळ प तीचा पाया घातला ग ेला. ‘१८९२ या कौि सल काय ा ’ नुसार मया िदत
माणात िनवडण ुक चे त व वीकार यात आल े. ‘भारतीय कौि सल कायदा १९०९ ’
हणज ेच मोल -िमंटो सुधारणा कायदा . याकाय ान ुसार क ीय तस ेच ांतीय कायद ेमंडळांचा
िव तार क न या या स ेतही वाढ कर यात आली . या काय ान ुसार मया िदत
मतािधकार द ेऊन अ य िनवडण ूक घे याचीही तरत ूद केली गेली. ‘१९१९ चा भारत
सरकार कायदा ' हणज ेच मॉ टे यू-चे सफोड सुधारणा काय ान ुसार क ीय तरावर रा य
प रषद (Council of State) आिण क ीय िवधानसभा (Central Legislative
Assembly) असे ि सदनी कायद ेमंडळ थापन कर यात आल े. या दो ही सदना ंम ये munotes.in
Page 3
भारतीय रा यघटन ेची वैिश ्ये
3 िनवा िचत सद या ंचे बह मत होईल एवढी स ं या कर यात आली . परंतु या िनवा िचत
सद या ंना िनवड ून देणा या मतदारा ंची स ं या मा ख ूपच कमी होती . या काय ा नुसार
िवषया ंची क ीय िवषयस ूची आिण ा ंतीय िवषयस ूची अस े वग करण कर यात य ेऊन
ांताम य े दुहेरी शासन यव था हणज ेच राखीव मह वाची खाती ग हन रकडे आिण सोपी
व कमी मह वाची खाती भारतीय सद या ंकडे दे यात आली . एकूणच भारत सिचव मा ँटे यू
याने हट या माण े “भारत सरकार या य ेक िवभागात भारतीया ंचा स ंबंध िदवस िदवस
वाढत जावा आिण वय ंशािसत स ं थांचा हळ ूहळू िवकास हावा आिण जबाबदार
शासनप ती भारतात थापन हावी ” या उ ेशाने हा कायदा बनव यात आला होता .
याचा बराचसा भाव भारतीय रा यघटन ेवर िदसून येतो.
यापुढील घटना मक स ुधारणा द े यासाठी ि िटश सरकारन े १९२७ म ये 'सायमन
किमशन ' भारताम य े पाठवल े. या किमशनला १९१९ या काय ाच े मू यांकन क न प ुढे
कोण या कार या घटना मक स ुधारणा ाय या , याची िशफारस करायची होती . या
किमशन या अहवाला या आ धारेच १९३० ते १९३२ या कालख ंडात इ ं लंडम य े तीन
'गोलम ेज प रषदा ' झा या . या गोलम ेज प रषदा ंम ये झाले या चच या आधार े १९३३ म ये
एक ' ेतपि का िस ' केली. या ेतपि क े या आधार े १९३४ म ये सर स ॅ युअल यांनी
एक िवध ेयक तयार क ेले. जबाबदार शासनप ती दे या या उ ेशाने सरकारला काही ठोस
पावल े उचलण े भाग होत े. याचीच प रणीती हण ून१९३५ चा कायदा क ेला ग ेला. हा
‘१९३५ चा भारत सरकार कायदा ' हणज े वात ं यो र भारता या रा यघटन ेचा गाभा
होय. या काय ान ुसार भारताला स ंघरा याच े व प िदल े गेले. भारतातील िव िवध ा ंत
आिण स ं थान े िमळून ‘भारतीय स ंघरा य ' बनणार होत े. क ीय कायद ेमंडळ, रा य प रषद
आिण स ंघसभा अस े ि सदनी असणार होत े. क सूची, रा यस ूची आिण समवत स ूची असे
िवषयाच े वाटप कर यात आल े. ांतातील द ुहेरी रा य यव था आता क ात लाग ू केली
होती. ांतांम ये िवधानसभा व िवधान प रषद अस े ि सदनी कायद ेमंडळ असणार
होते. ांतातील काय कारी म ंडळ ह े कायद ेमंडळाला जबाबदार असणार होत े. िवधानसभ ेतील
सव सद य जनत ेकडून य मतदान प तीन े िनवड ून िदल े जाणार होत े. याचबरोबर या
काय ान ुसार एक स ंघ याया लय थापन कर यात आल े व यायालयाला स ंिवधानाची
या या कर याचा अिधकार द े यात आला . (आधुिनक भारताचा इितहास ; ोवर आिण
बे हेकर : ४७३) अशा कार े भारतीय रा यघटन ेचामु य आधार हा १९३५ चा कायदा
होता.या काय ा या आधार े भारतीय रा यघटन ेची स ंरचना कर यात आल ेली
आहे. हणज ेच ि िटशा ंनी घटना मक स ुधारणा क न भारतीया ंना शासनाम य े
ितिनिध व द े यासाठी व ेळोवेळी ज े सुधारणा कायद े केलेयातूनच भारतीय रा यघटन ेची
पायाभरणी झाल ेली िदस ून येते.
१.४ भारतीय रा यघटन ेची िनिम ती
१९२७ म ये भारतीया ंना पुढील ट यातील घ टना मक स ुधारणा द े यासाठी सायमन
किमशनची िनय ु कर यात आली . या किमशनम य े एकही सद य भारतीय नस याम ुळे
भारतीया ंनी सायमन किमशनला कडाड ून िवरोध क ेला. हणून ि िटश सरकारन े भारतीय
ने यांनाच अस े आ हान क ेले क , तु ही सवा नी िमळ ून सवा ना मा य होईल अशी अंतग त
वाय ता असल ेली घटना तयार करावी . यां या या आवाहनाला ितसाद द ेत munotes.in
Page 4
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
4 सव प ीय न े यांनी एक य ेत पंिडत मोतीलाल न ेह या ं या अ य त ेखाली ‘नेह
सिमती ' थापन केली. या सिमतीन े सांगोपांग िवचार क न आपला अहवाल ‘नेह
रपोट ’ या व पात १९२८ म ये सरकारला सादर क ेला. याला मोह मद अली िजना
यांनी िवरोध क न आपला १४ कलमी काय म वीकार याचा द ुरा ह धरला . हा
काय म रा ीय का ँ ेसला मा य नस याम ुळे नेह रपोट यश वी होऊ शकला नाही .
परंतु हा भारतीया ंनी घटना िनिम ती िवषयी क ेलेला पिहला य न होता . सायमन
किमशन या अहवाला या आधारावरच प ुढे ि टनम य े तीन गोलम ेज प रषदा होऊन
१९३५ चा घटना मक स ुधारणा कायदा अि त वात आला . जो भारतीय रा यघटन ेचा
मु य आधार समजला जातो . या काय ा या आधार े िनवडण ुका होऊन १९३७ म ये
िविवध रा या ंम ये भारतीया ंचे ितिनधी व असल ेली म ंि मंडळे रा यकारभारात
आली .१७३९ म ये दुसरे महाय ु स ु झा यान ंतर भारतीया ंना िवचारात न घ ेता
भारताला य ु ात सामील क न घ ेतले हणून का ँ ेस या म ंि मंडळांनी राजीनाम े िदले.
परीणामी भारतीया ंचे सहकाय िमळव यासाठी ि िटशा ंनी १९४० म ये ऑग ट ताव
भारतीय न े यांपुढे ठेवला. याम य े यु समा ीन ंतर भारताचीघटना तयार कर यासाठी
एक सिमती िनवा िचत कर यात य ेईल अशी तरत ूद क न भारताची घटना बनिव याचा
अिधकार भारतीया ंचा आह े हे सव थम १९४० या ऑग ट ताव ार े मा य कर या त
आले होते. परंतु काँ ेसला ही यव था ता काळ हवी होती हण ून काँ ेसने हा ताव
मा य क ेला नाही . १९४२ म ये दुस या महाय ु ाची ती ता वाढ याम ुळे भारतीया ंचे
सहकाय िमळव यासाठी 'ि स ताव 'भारतीया ंपुढे ठेव यात आला . याम य ेही
यु समा ी नंतर घटना सिमतीची िनवडण ूक कायद ेमंडळा या किन सभाग ृहा ार े
माणशीर ितिनिध वाचा प तीन ुसार होईल अस े सांग यात आल े. यात भारतीय
सं थाना ंचा सहभाग अस याची द ेखील यव था क ेली होती . परंतु महा मा गा ंधीज नी या
यव थ ेला “बुड या ब ँकेचा पुढील तारख ेचा धनाद ेश”, हणतही योजना नाकारली .
दुस या महाय ु ा या समा ीन ंतर ि िटशा ंिव भारतात दाटल ेला ती अस ंतोष व
श बळावर भारतावरील पकड िटक ून धर याची ि टनची असमथ ता याम ुळे भारतात ून
लवकरच काढता पाय यावा लागणार ह े ि िटशा ंना कळ ून चुकले होते. हणून भारता या
स ा ह ता ंतरणासाठी १९४६ म ये 'ि मं ी योजना अथा त कॅिबनेट िमशन ’ची थापना
कर यात आली . या कॅिबनेट िमशन या तावाम य े घटना सिमतीची रचना प
कर यात आली होती . यानुसार घटना सिमती ा ंतीय िवधानसभा ं ारे िनवडली जाणार
होती. ौढ मतािधकारा ार े घटना सिमती िनवड याची क पना बाज ूला सारली कारण
यामुळे फार िवल ंब झाला असता . ांितक िवधानसभ े या सद या ंना सामा य , मुि लम
आिण शीख अशा तीन भागात िवभािजत कर यात आल े. येक भागातील सद या ंना
आपल े ितिनधी माणशीर ितिनिध वा या प तीन े िनवडायच े होते. ग हन र ांतात ह े
माण दहा ल लोकस ं येला एक ितिनधी अस े होते. याम य े ि िटश भारतामध ून
२९२ ितिनधी िनवड ून येणार होत े तर ४ सद य म ु य आय ु ा ंतातून आिण ९३
सद य भारती य सं थानात ून मनोिनत होणार होत े. काहीशा अिन छ ेने काँ ेस व म ुि लम
लीगन े ि म ं ी योजन ेला वीक ृती िदली . यानंतर घटना सिमतीसाठी झाल े या
िनवडण ुक त २१४ साधारण जागा ंपैक का ँ ेसला २०५ जागा िमळा या . िशवाय
काँ ेसला ४िशख सद या ंचे देखील समथ न होत े. ७८ मुि लम जागा ंपैक लीगला ७३ munotes.in
Page 5
भारतीय रा यघटन ेची वैिश ्ये
5 जागा िमळा या . अशा कारे घटना सिमतीत प ूण तः का ँ ेसचे बह मत थािपत झा यान े
िजना अ व थ झाल े आिण २९ जून १९४६ रोजी म ुि लम लीग ि म ं ी योजना फ ेटाळून
लावत आह े अस े जाहीर क न घटना सिमतीम य े सामील हो यास लीगन े नकार
िदला.तरीही घटना सिमतीच े पिहल े अिधव ेशन ९ िडस बर १९४६ रोजी िद ली य ेथे
सु झाल े या अिधव ेशनाला एक ूण २०७ सभासद हजर होत े.या अिधव ेशनात ी
सि चदान ंद िस हा या ंची घटना प रषद ेचे हंगामी अ य हण ून नेमणूक झालीतर ११
िडस बर १९४६ रोजी डॉ टर राज साद या ंची घटना सिमतीची कायम अ य हण ून
िनवड झाली .
घटना प रषद ेचे एकूण ११ अिधव ेशने झाली . यातील वात ं यापूव चार व
वातं यानंतर पाच अिधव ेशने झाली .पिह या अिधव ेशनात १३िडस बर १९४६ रोजी
पंिडत न ेह ंनी घटन ेची य ेय आिण उि ा ंचा ठराव मा ंडला. दुस या अिधव ेशनात २२
जानेवारी १९४७ रोजी हा ठराव मा य कर या त आला . या ठरावान ुसार घटन ेम ये पुढील
येयांचा व उि ा ंचा ाम ु यान े वीकार कर यात आला . वतं साव भौम गणरा याची
िनिम ती, मूलभूत ह का ंची िनिम ती, जनतेचे साव भौम व , भारतीय स ं थान े आिण ा ंतांना
सभासद व , अ पस ं यांक आिण मागासल े या वगा ना खास सवलतीया ंचा यात समाव ेश
होता. (आधुिनक भारताचा इितहास ; ोवर आिण ब े हेकर : ४९०) घटना प रषद ेने
आप या कामकाजा या सोयीसाठी काही सिम या िनय ु के या हो या यात स ंघश
सिमती , यायालय सिमती , संघीय घटना सिमती , मूलभूत ह क सिमती , अ पस ं यांक
सिमती आिण िव सिमती या ंचा समाव ेश होता . या सव सिम या ंनी आपला अहवाल
घटना प रषद े या ितस या अिधव ेशनात सादर क ेला. घटना प रषद ेचे पाचव े अिधव ेशन
१४ ऑग ट १९४७ रोजी बोलव यात आल े. या अिधव ेशनात पािक तान म य े गेले या
देशातील सभासद घटना प रषद ेतून बाह ेर पडल े. ा अिधव ेशनापास ून घटना प रषद ेला
साव भौम व ा झाल े. कारण १५ ऑग ट १९४७ रोजी भारताला वात ं य िमळाल े.
यानंतर घटना प रषद ेचे सभासद कायद ेमंडळ आिण भारताची रा यघटना प रषद अशी
दुहेरी काय क लागल े. या अिधव ेशनापास ून घटना प रषद ेला फ ताि वक व प न
राहता यवहारीक व प ा झाल े.
घटना प रषद ेला साव भौम व ा झा यान ंतर घटन े या मस ुदा तयार कर यासाठी
घटनात ांची एक सिमती डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकरा ं या अ य त ेखाली िनमा ण कर यात
आली . ितलाच 'मसुदा सिमती ' असे हणतात . या मस ुदा सिमतीत डॉ. आंबेडकरा ंसह
सात सभासद होत े. यात ी गोपाल वामी आय ंगार, ी अ लादी क ृ ण वामी अ यर ,
डॉ. के एम म ुंशी, स यद मोह मद सद ु ला, ी एन माधवराव , ी. टी. टी. कृ ण माचारी
यांचा समाव ेश होता . मसुदा सिमतीच े स लागार हण ून बी. एन. राव या ंची नेमणूक झा ली
होती. घटना प रषद ेचे अ य डॉ . राज साद आिण मस ुदा सिमतीच े अ य
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर आिण इतर सहासभासदा ंिशवाय घटना सिमतीत अन ेक िव ान
आिण घटना त ा ंचा समाव ेश होता . यात प ंिडत न ेह , सरदार पट ेल, च वती
राजगोपालचारी , डॉ. राधाक ृ णन, िफरोजखा न ून, डॉ. पु षो मदास ट ंडन व सरोिजनी
नायडू इ यादी म ुख होत े. घटना प रषद ेत कृषी माचारी सारख े म यमवग य यापारी ,
डॉ टर राधाक ृ णन, एचसी म ुखज आिण क ेजी शहा सारख े ा यापक , अ लादी
कृ ण वामी अ यर सारख े िन णात वक ल , क हैयालाल म ु सी सार यािव ानांचे munotes.in
Page 6
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
6 ितिनिध व घटना प रषद ेत होत े. या यित र ीमती सरोिजनी नायड ू, दुगा बाई
देशमुख, ीमती िवजयाल मी प ंिडत, बेगम रस ूल आदी ि या ंनाही घटना सिमतीत
ितिनिध व िमळाल े होत े, वातं य स ं ामातील मौलाना अब ुल कलाम आजाद ,
डॉ. यामा साद मुखज यासारख े मा यवर न ेते घटना सिमतीवर होत े.
मसुदा सिमतीन े देशातील राजक य , सामािजक व आिथ क ि थती ल ात घ ेऊन व
जगातील म ुख देशां या घटना ंचा अ यास क न घटन ेचा मस ुदा तयार क ेला . तो ३०
स ट बर १९४७ रोजी घटना सिमतीत सादर क ेला. या मस ु ात ३१५ कलम े आिण ८
प रिश े होती. यानंतर घटन े या कलमा ंची चचा आिण घटन ेची कलम े कशी मा य करावी
याबाबत िनण य होऊन घटना प रषद ेचे सहाव े अिधव ेशन २७ जानेवारी १९४८ ला भरल े.
एका िदवसा या कामकाजान ंतर फे ुवारी १९४८ म ये मसुदा सिमतीचा मस ुदा जनत े या
मािहतीसाठी आिण चच साठी जाहीर कर यात आला . जनतेकडून यावर िविवध
कार या द ु या स ुचव यात आ या . ४ नो ह बर १९४८ पासून मस ु ावर आिण
जनतेने पाठवल े या स ूचनांवर चचा कर यात आली . जनते या ६७३५ सूचनांपैक
५४७३ सूचनांवर चचा कर यात आली . ही चचा साधारणपण े दोन मिह या ंपय त
चालली .२६ नो ह बर १९४९ रोजी घटन ेचे अंितम वाचन झाल े. यावर साधक -बाधक
चचा झा यान ंतर २६ नो ह बर १९४९ रोजी घटना सिमतीच े अ य डॉ टर राज
साद या ंनी घटन ेवर वा री क न घटना स ंमत झा याच े जाहीर क ेले. (डॉ. सुधाकर
जोशी; भारतीय शासन आिण राजकार ण, िव ा ब ुक पि लशस , औरंगाबाद ,२०१५ :
पृ. १७) २६ जानेवारी १९५० रोजी ही घटना भारतासाठी लागू कर यात आली आिण
भारत हा जास ाक हण ून जगा या ि ितजावर उदयास आला .
१.५ भारतीय रा यघटन ेची मु य व ैिश ्ये
भारतीय रा यघटन े या तावन ेत भारता या घटन ेची उि े प क ेलेली आह ेत.
काय ा या ीन े ही तावना हणज े घटन ेचा भाग नसला तरी ती भारतीय रा यघटन ेची
आधारिशला आह े . वातं य चळवळी या काळात भारतीय न े यांनी जे आदश जोपासल े
होते यांचा आिव कार रा यघटन े या उ ेश पि केत झाल ेला आह े. “आ ही भारताच े
लोक भारताला साव भौम, समाजवादी , धम िनरपे , जास ाक बनव यासाठी तस ेच
या या सव नाग रका ंना सामािजक , आिथ क व राजक य याय , िवचार , अिभ य ,
ा, धम व उपासनच े वात ं य, ित ा व स ंधीची समानता द े याक रता व या सव
लोका ंची ित ा ,रा ाच े ऐ य व अख ंडता स ुिनि त करणारा ब ंधुभाव वाढव यासाठी
ढ स ंक प होऊन आप या या घटन ेला आज २६ नो ह बर १९४९ रोजी घटना
सिमतीत अ ंगीकृत, अिधिनयिमत आिण आ मािप त करीत आहोत ”. (आधुिनक
भारताचा इितहास ; ोवर आिण ब े हेकर : ५०७) अशा कार े भारता या रा यघटन े या
उ ेशपि क ेत भारता या मानवतावादी आदशा चे ितिब ंब उमटल ेले आह े.
माणसामाणसातील उ च -नीच हा भ ेदभाव न क न सवा ना समान पातळीवर आण याच े
उि याव न प होत े. िशवाय रा ा या घटन ेचे उगम थान कोणत े, रा य यव थ ेचे
व प कस े राहणार व या रा य यव थ ेचा म ुख उ ेश कोणता ह े ही याव न प होत े.
या अन ुषंगाने भारतीय रा यघटन ेची म ुख वैिश ्ये पुढील माण े सांगता य ेईल. munotes.in
Page 7
भारतीय रा यघटन ेची वैिश ्ये
7 १ दीघ िलिखत घटना :
भारताची रा यघटना इ ं लंड या घटन े माण े अिलिखत नसून ३९५ कलम े व ८ प रिश
यांची िमळ ून एक दीघ िलिखत घटना आह े. इं लंडची रा यघटना अिलिखत आिण
उ ा ंत आह े. मॅ नाचाटा पास ून आज पय त वेळोवेळी झाल े या काय ात ून, ढी
था-परंपरेतून या द ेशाचा रा यकारभार चालतो हण ून ती अिलिख त आह े. मा आपली
भारतीय रा यघटना म ु ाम जाणीवप ूव क तयार कर यात आली हण ून ितच े व प िलिखत
आहे. जगातील इतर द ेशां या घटना ंची तुलना क े यावर अस े ल ात य ेते क भारताची
घटना दीघ आह े. चीनची रा यघटना १०७ कलमा ंची, ऑ ेिलयाची १२४, कॅनडा
१४७, अमे रकेची ७ कलमा ंची आिण दि ण आि क ेची १५४ कलमा ंची रा यघटना आह े.
यामानान े भारताची रा यघटना ख ूपच दीघ व पाची आह े कारण घटक रा या ंना
वतः या घटना नाहीत , यां या शासनाचा समाव ेश एकाच घटन ेत कर यात आल ेला
आहे. तसेच लोकस ेवा आयोगापास ून िनवा चन आ योगापय त सव मािहती यात तपिशलान े
िदली आह ेत. रा या ंनी कोणकोणती काम े करावी याचाही उ ल ेख यात आह े. अिधकारा ंचे
उ लंघन झाल े तर कोण या घटना मक उपयोजना आखा यात याच ेही तपशीलवार वण न
घटनेम ये केलेले आहे. नाग रका ंचे मूलभूत अिधकार व कत यांचेही िव तृत वण न आप या
रा यघटन ेत केलेले आहे. संकटकाळात कोणता माग काढावा याचाही भाग घटन ेत आला
आहे . यामुळे ितचे व प िव त ृत झाल े आहे . एकूणच क व रा य सरकार या ंचे व प ,
मूलभूत अिधकार , माग दश क त व े, यायपािलका , संघ व घटक रा या ं या अिधकारा ंची
िवभागणी , िनवा चन आयोग इ यादी सव च बाब चा ख ुलासेवार तपशील घटन ेत अस यान े
भारताची घटना कोण याही रा ा या रा यघटन ेपे ा दीघ अशी आह े.
२. िविवध देशां या रा यघटना ंचा भाव :
भारतीय रा यघटना तयार करत असताना यावर िविवध द ेशां या रा यघटन ेचा भाव
पडलेला िदस ून येतो. संसदीय लोकशाही इ ं लंड या धत वर आधारल ेली आह े तर म ूलभूत
ह का ंचा आधार हा अम े रकन रा यघटना आह े. रा या ंची माग दश क त व े ही आयल ड या
घटनेव न घ ेतलेली आह े. जम नी या रा यघटन ेतून आणीबाणी िवषयक तरत ुद चा समाव ेश
भारतीय रा यघटन ेत क न कठीण प रि थतीत ून माग कसा काढायचा याची तरत ूद
केलेली आह े. कॅनडा व ऑ ेिलया या ं याकडील रचन े माण े आपण िवक ा मक व पाच े
संघरा य वीकारल े असून क आिण रा या ं या अिधकारा ंची व कामाची वाटणी क ेलेली
आहे.अमे रके या अ य ा ं माण े भारताचा रा पती हा रा म ुख असला तरी तो शासन
मुख नाही . तो इं लंड या राजा माण े नामधारी रा म ुख अस ून रा ा या ऐ याच े तीक
आहे. अशा कार े भारताची प रि थती व आका ं ा य ांचा स ंदभ ल ात घ ेऊन घटन ेचे
व प िनि त कर यात आल े आहे.
३. संसदीय शासनप तीचा वीकार :
भारतीय घटन ेनुसार भारतान े संसदीय शासन प तीचा वीकार क ेलेला आह े. ि िटशा ं या
राजक य यव थ ेकडून आपण ही प ती वीकारल ेली आह े. ि िटशा ं या काळात ही
यव था आप याकड े िवकिसत झाली . या यव थ ेनुसार क आिण रा यात दो ही
िठकाणी जनत े ारे िनवडल े या बह मत असल े या प ाच े सरकार स ेवर येते. क ाम य े munotes.in
Page 8
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
8 पंत धान व रा याम य े मु यमं ी हेशासनाच े वा तिवक म ुख असतात . याच माण े
रा पती आिण रा यपाल ही घटना मक नामधारी मुख असतात . काय कारी म ंडळ
िवधानम ंडळाला हणज ेच लोक ितिनध ना जबाबदार असत े हणज े खरी स ा लोका ंनी
िनवडून िदल े या लोक ितिनध या हाती असत े. लोक ितिनध ची िनवड साव ि क ोढ
मतािधकार व ग ु मतदान प तीन े केली जा ते.१८ वषा वरील सव भारतीय नाग रका ंना
कोण याही कार े वंश, धम , जात, ी-पु ष असा भ ेदभाव न करता मतदान कर याचा
अिधकार िदला ग ेला आह े. (डॉ.सुधाकर जोशी ; भारतीय शासन आिण राजकारण , िव ा
बुक पि लशस , औरंगाबाद , २०१५ : पृ. २४)
४. संघरा या मक शासनप ती चा वीकार :
भारतीय रा यघटन ेने संघरा या मक शासन प तीचा वीकार क ेला आह े. भौगोिलक ,
सां कृितक, धािम क, भािषक िविवधता असल े या आिण च ंड भूभाग असल े या द ेशाला
संघरा या मक शासन प ती वीकारावी लागत े. या पा भूमीवर भारतान े संघरा या मक
शासन प ती वीकारली आह े. िवक ातमक व ृ ीतून संघरा य िनमा ण होत असत े.आज
भारतात एक क सरकार आिण २९ घटक रा य आह े. भारताचा भ ू देश फार मोठा
अस याम ुळे भारतात स ंघरा य प तीचा वीकार कर यात आला आह े. संघरा यात एक
क सरकार व अन ेक घटक सरकार े असतात . क व रा यात अिधका या ंचे वाटप झाल ेले
असत े. भारतात क सूची, रा य स ूची आिण समवत स ूची ार े अिधकार व कामाच े वाटप
झालेले आह े. क ाला अिधक अिधकार तर रा या ंना कमी अिधकार आह ेत. देशा या
प रि थती या संदभा तून िवचार क े याने ही रचना अिधक फायद ेशीर ठरली आह े.
संघरा यात क व रा य या ं यातील त ंटे िमटव यासाठी िनप पाती अशी स ं था हणज े
सव च यायालय असत े. ही सव वैिश ्ये भारतीय रा यघटन ेत िदस ून येतात, हणून ही
संघरा य प ती आह े. रा यघटना , क व घटक रा य या ं यात अिधकार िवभागणी ,
वतं यायपािलका ही भारतीय रा यघटन ेची वैिश ्ये संघा मक असली तरी शि शाली
क , क व घटक रा य या ंची समान घटना , एकेरी याय यव था व एक ेरी नाग रक व ,
संकटकालीन घोषणा कर याचा िक ंवा घटक रा या ं या सीम ेत बदल कर याचा स ंसदेला
असल ेला अिधकार ा गो ी एका मकत े या ोतक आहे. हणज ेच भारतीय रा यघटन ेचे
व प स ंघा मक असल े तरी म ूळ गाभा मा एकक ा मक आह े. (डॉ.सुधाकर जोशी ;
भारतीय शासन आिण राजकारण , िव ा ब ुक पि लशस , औरंगाबाद ,२०१५ : पृ. २६)
५. लोका ंचे साव भौम व :
भारतीय घटन ेने लोका ंचे साव भौम व ह े त व थािपत क ेले आह े. घटनेची स ु वात
भारतीय जनत े या नावान े कर यात आली आह े. भारत ह े जास ाक गणरा य अस ेल अस े
यात प क ेले आहे. रा यकारभारातील स ंपूण अिधकार जनत े या हाती द े यात आल े
आहेत. भारतात सरकार जनत े या ितिनध च े असेल, लोकांचे क याण ह ेच शासनाच े
येय अस ेल, रा म ुखांची िनवडण ूक जनतेचे ितिनधी करतील , घटनेत बदल कर याचा
अंितम अिधकार जनत े या ितिनध चा अस ेल, या सव च त वा ंमूळे भारतीय रा यघटन ेने
लोकांचे साव भौम व वीकार क ेलेले आहे.
munotes.in
Page 9
भारतीय रा यघटन ेची वैिश ्ये
9 ६. धम िनरपे ता :
भारतीय रा यघटन ेने धम िनरपे रा याची िनिम ती केली आह े. धम िनरपे ता हणज े
धम िवरोध िक ंवा अधािम कता न ह े िकंवा धमा वर िव ास नसण े हा अथ नसून रा यान े
कोण याही धमा शी िवश ेष संबंध न ठ ेवणे होय. भारतीय घटन ेने सव धमा ना समान स ंधी व
वागणूक िदली . धमा या आधारावर य ेथे कोणताही भ ेदभाव पाळला जाणार नाही .
येकाला धम वात ं य व उपासना वात ं य द े यात आल ेले आह े. संयु रा
संघटने या शा ंतता सिमतीन े भारतातील सव धम समभावाच े कौत ुक क न या त वाला
उ ेजन िदल े आहे. घटनेनुसार येकाला साव जिनक िठकाणी म ु व ेश करता येईल.
येकाला आप या धमा नुसार आचार , िवचार व िश णाच े वात ं य अस ेल. हेच घटन ेचे
धम िनरपे व प होय . आमची रा यघटना धम िवरोधी िकंवा धम िद ीत नाही तर
धम िनरपे आह े हणज ेच िविश धम हा रा या चा आधार नाही , याव न ह े िस होत े
क ,रा य कोणा याही धमा त ढवळाढवळ करणार नाही . तरी पण नाग रका ं या यापक
िहतासाठी आव यक वाट यास रा य काही बाबतीत ह त ेप क शक ेल. ४२ या घटना
दु तीन ंतर धम िनरपे त वाचा समाव ेश घटन े या उ ेशपि क ेतच कर यात आ याम ुळे
जगा या मोज या धम िनरपे देशात भारताचा समाव ेश झाला आह े.
७. मूलभूत अिधकार :
भारतीय रा यघटन ेतील कलम १२ ते ३५ नाग रका ं या म ूलभूत ह कािवषयी आहे.
भारतीय रा यघटन ेत नाग रका ं या म ूलभूत अिधकारावर भर द े यात आला आह े. हणून
ॅनि हल आि ट नने मूलभूत ह का ंना भारतीय घटन ेचा आ मा मानल े आहे. नाग रका ंना
िमळत असल े या म ूलभूत अिधकाराव नच रा याची उपय ु ता ल ात य ेत असत े. या
मूलभूत अिधकारान े येकाला स ुरि तता , समता व गतीची स ंधी उपल ध क न िदली
आहे. य या यि म वाचा िवकास घ डवणार े हे ह क अस ून घटनाद ु ती क े यािशवाय
हेमूलभूत अिधकार कोणालाही काढ ून घेता येत नाही . मु य हणज े मूलभूत अिधकारा ं या
संर णासाठी खास घटना मक तरत ूद कर यात आली आह े. समतेचा अिधकार , य
वातं याचा अिधकार , शोषनािव चा अिधकार , धम वात ं याचा अिधकार , िश णाचा
अिधकार , सां कृितक अिधकार आिण श ेवटचा घटना मक उपाययोजना . यासात म ूलभूत
अिधकारा ंचा िनद श घटन ेत कर यात आला आह े. पिह या सहा अिधकारा ं या र णाकरता
सात या अिधकाराची तरत ूद कर यात आली आह े. नाग रका ं या म ूलभूत अिधकारा ंना
िदलेली मा यता लोकशाहीतील जनक याणाची हमी मानल े जाते.
८. रा या ंची माग दश क त व े:
देशाचे शासन जा तीत जा त लोकक याणकारी व पाच े असाव े या हेतूने माग दश क त व े
रा यघटन ेत नम ूद कर यात आली आह े. ही त व े िनि त करताना आयल ड या घटनेचा
ामु यान े आधा र घेतलेला आहे. भारतान े क याणकारी रा याच े धोरण वीकारल े आहे.
यानुसार जनत े या क याणासाठी व ेगवेग या यो जना काया ि वत करा या लागतात .
सामािजक याय , समान स ंधी, समता व समाजवाद या क याणकारी म ू यांची हमी
घटने या उ ेशांम ये िदलेली आह े. या त वाला अनुस न धोरण े आखावी लागतात व
याची काय वाही करावी लागत े. ऐवढे चंड काय केवळ क सरकारकड ून पूण होऊ शकत munotes.in
Page 10
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
10 नाही, हणून जनक याणाची भ ूिमका ग ृहीत ध न रा या ंनी काही काम े करावीत या
उ ेशाने रा यघटन े या चौ या करणात रा या ंसाठी माग दश क त वा ंचा समाव ेश कर यात
आलेला आह े. वातं य, समता , संधी, सामािजक याय या ंची पूत ता कर यासाठी या
माग दश क त वा ंचा उपयोग होतो . जनते या इ छा आका ं ा यात ून साकार होऊ शकतात ,
समाजाची व यात ून रा ाची गती कर याची त े एक साधन ठ शकत े, सामािजक आिण
आिथ क लोकशाहीचा पाया यात ून मजब ूत के या जाऊ शकतो . माग दश क त वा ंची
अंमलबजावणी रा या ं या इ छ ेवर अस ून याबाबत स करता य ेत नाही , हणज े
माग दश क त व े हे यायालया या क ेबाहेर आह ेत. परंतु गे या काही वषा पासून
यायालयान े सु ा माग दश क त वांना ाधा य द ेणारे िनवाड े िदलेले आहेत. अशा कार े
शासना या ीन े ही त व े नीितिनद शक असतात . मूलभूत अिधकारा ंना जसा काय ाचा
पािठंबा आह े तसा तो माग दश क त वा ंना नाही . परंतु शासक य कामकाज चालवता ंना या
माग दश क त वा ंनुसार चालाव े अशी अपे ा घटन ेम ये नमूद केली आहे. या त वा ं या
पाठीशी जनमताची श अस यान े कोण याही प ाच े सरकार स ेवर असल े तरी याला
माग दश क त वा ंचे उ ल ंघन करण े सहजासहजी श य होत नाही .
९. ौढ मतािधकार :
नाग रक व बहाल करताना घटन ेने जे उदार धोरण वीकारल े आहे, तेच ौढ मतदान
प ती बाबतही वीकारल े आह े. यानुसार अठरा वषा या वरील सव ी-पु षांना
िनवडण ुक त मतदान कर याचा ह क ा झाल ेला आह े. यासाठी धम , जात, वंश, भाषा,
ांत, िलंगभेद आशा कोण याही गो ीचा अडथळा य ेऊ शकणार नाही , याची द ता घ े यात
आलेली आह े. या प तीम ुळे भारतात लोकशाही ख या अथा ने िनमा ण झाली आह े.
१०. मूलभूत कत यांचा समाव ेश :
४२ या घटना दु तीन े घटन ेत मूलभूत कत यांचा समाव ेश केला गेला. यानुसार नाग रक
या माण े मूलभूत अिधकारा ंची मागणी क शकतात याच माण े काही कत यांचे बंधने
यां यावर टाक यात आल े आहे. रिशयन रा यघटन ेत आिण जम न रा यघटन ेत कत य
समािव कर यात आली आह ेत याचा भाव आप या रा यघटन ेवर पडल ेला आह े.
यामुळे अिधकारा ंबरोबर कत यांचाही समाव ेश भारतीय रा यघटन ेत केला ग ेलाआह े.
रा यघटना , रा गीत व रा वजाचा मान ठ ेवणे, वातं यलढ ्यातील उदा त वा ंचे जतन
करणे, भारता या साव भौम वाच े व ऐ याच े र ण करण े, देश संर णासाठी वाह न घ ेणे,
भातृभाव व ृि ंगत क न मिहला ंची ित ा जतन करण े, िविवधत ेने नटल े या भारतीय
सं कृतीचा आदर करण े, नैसिग क वातावरणाच े जतन करण े, व य ा या ंवर दया करण े,
साव जिनक मालम ेचे र ण करण े, िहंसेचा याग करण े अशी काही म ुख मूलभूत कत य
घटनेत सा ंिगतल ेली आह े. केवळ अिधकार मागायच े या बद यात कत य मा काहीच
करायच े नाही अस े िच िनमा ण झाल े होते. या पा भूमीवर कत यांची न द मह वाची ठरली
आहे. असे असल े तरी म ूलभूत कत यांचा समाव ेश घटन े या करणचारम य े कर यात
आ याम ुळे यांना यायालयाच े पाठबळ िमळत नाही .
munotes.in
Page 11
भारतीय रा यघटन ेची वैिश ्ये
11 ११. एकेरी नाग रक वाचा वीकार :
अमे रकेने दुहेरी नाग रक वाची प ती वीकारल ेली आहे. संपूण अमे रकेचे नाग रक व
आिण तो नाग रक या रा याचा रिहवाशी आह े या रा याच े नाग रक व अशी द ुहेरी
यव था त ेथे आहे. भारतान े मा एक ेरी नाग रक वाची प ती वीकारल ेली आह े. य
कोण याही घटक रा याची रिहवासी असली तरी तो फ भारताचा नाग रक असतो .
आपण फ भारताच े नाग रक आहोत , महारा ाच े िकंवा तािमळनाड ूचे नाग रक नाही ,
यालाच एक ेरी नाग रक व हणतात . याचबरोबर नाग रक व द ेतांना जात , धम , वंश, िलंग,
वग असा कोणताही भ ेदभाव क ेला जात नाही . यामुळे जा तीत जा त लोका ंना नाग रक व
िमळू शकल े. एकेरी नाग रक वाचा सवा त मोठा फायदा हणज े यात ून रा ीय एका मत ेची
भावना ढ झाली व फ ुटीरवादी व ृित ला आळा बसला . आ ही सव एक आहोत ही
एका मत ेची भावना एक ेरी नाग रक वा या प तीत ून य होत असत े. हणून एक ेरी
नाग रक वाचा वीकार भारतीय रा यघट नेने केलेला आह े.
१२. वतं यायपािलका :
राजक य स े या दबाव यायदानावर य ेऊ नय े हण ून िविधम ंडळ व काय कारीम ंडळ
यापास ून भारतातील यायपािलका वत ं कर यात आल ेली आह े. यासाठी यायाधीशा ंची
िनयु कर याचा अिधकार काय कारी म ंडळाला असला तरी या ला बडतफ कर याचा
अिधकार काय कारी म ंडळाला द े यात आल ेला नाही . याकरता िविश प ती घाल ून
दे यात आल ेली आह े. यायाधीशा ंनी कोणा याही दबावाला बळी न पडता िवव ेकाने िनण य
ावेत हण ून यायालयाच े वात ं य अबािधत राख याचा य न क ेला आह े. घटनेचा
िनण याक अथ लाव याची जबाबदारी यायालयावर टाक याम ुळे तर ह े वात ं य
आव यकच ठरल े आह े. भारतीय रा यघटन ेने यायालयीन प ुनल कनाचा वीकार
अमे रकेकडून केला आह े. या त वान ुसार स ंसदेने पास क ेलेला कोणताही कायदा जर
घटनाबा अस ेल आिण याम ुळे नाग रका ं या मूलभूत ह कावर गदा य ेत अस ेल तर असा
कायदा र कर याचा व घटनािवरोधी हण ून जाहीर कर याचा अिधकार यायालयाला
आहे.संसदे या िनर ंकुश अिधकारावर अशी मया दा टाक ून घटनाकारा ंनी स ा समतोल
राखला आह े. यायालयीन प ुनल कनाची तरत ूद घटन े या कलम १३म ये नमूद कर या त
आलेली आह े. समतोल आिण िनय ं ण या ि य ेत काय कारी म ंडळ, कायद ेमंडळ आिण
यायम ंडळ यातील य ेक शाखा द ुस या शाख ेवर िनय ं ण ठ ेवते. या सवा त यायालयाची
भूिमका सवा त मह वाची असत े.
१३. ताठर आिण लविचकत ेचे िम ण :
भारतीय रा यघटना अ ंशतः ताठर आिण अंशतः लविचक आह े. घटना बदल या या
ि य ेव न घटनाही लविचक आह े क ताठर आह े हे ठरवल ेजाते. घटना बदल ज े हा
कठीण व ग ुंतागुंतीचा असतो त े हा ती परी ढ घटना मानली जात े. भारता या रा यघटन ेत
काही कलमा ं या बाबतीत अशीच प त ठरव यात आली आह े.जर समजा रा पती या
िनवडण ूक प तीत बदल घडवायचा अस ेल िकंवा संसदेतील घटक रा या ंचे ितिनिध व
बदलायच े असेल तर घटना बदलण े अितशय अवघड आह े. याबाबतीत बदल करायचा
असेल तर स ंसदे या एक ूण सभासदा ंचे बह मत आिण उपि थत राह न मतदान करणा या munotes.in
Page 12
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
12 सभासदा ंचे दोन त ृतीयांश बह मत तस ेच एक ूण घट क रा या ंपैक अ या रा या ंनी यास
मा यता असावी लागत े. हणून आपली रा यघटना काही बाबतीत ताठर आह े असे हणता
येईल. उलट काही बाबतीत बदल करण े अितशय सोप े आहे, जर समजा घटक रा या ं या
नावात िक ंवा द ेशात बदल करायच े असेल िकंवा घटक रा यातील व र सभाग ृह कायम
बरखा त करायच े असेल िक ंवा याची कायम िनिम ती करायची अस ेल िक ंवा घटन ेत
एखा ा न या भाष ेचा समाव ेश करायचा अस ेल तर स ंसदेतील सा या बह मतान े या स ंबंिधत
कलमात बदल करता य ेतो. घटने या या व ैिश ्याब ल बोलताना डी .डी. बसू हणतात क ,
“आपली रा यघटना ज ेवढ्या माणात लविचक आह े तेवढ्या माणात ढ मा नाही ”
घटनाद ु तीची प त ३६८ या कलमात प कर यात आल ेली आह े. रा यघटना
बदलण े हे रा यक या या लहर वर अवल ंबून अस ू नये याची काळजी घटनाकारा ंनी
घेतलेली आह े. अशा कार े भारतीय रा यघटना लविचक असली तरी यात सहजासहजी
बदल करता य ेत नाही .
१४. गत रा यघटना :
जनते या गरज े माण े वाढ या इ छा आका ं ा माण े रा यघटन ेत यो य त े कालमाना माण े
बदल क न ितची वाढ करावी लागत े, अशा घटन ेला गत रा यघटना हणतात .
भारता या रा यघटन ेम ये काळान ु प बदल कर या या सोय केलेली आह े. कारण बदलती
प रि थती व सामािजक प रवत न यान ुसार घटन ेत आव यक त े बदल होण े अग याच े
असत े. यानुसार काही नवीन कलम े वाढवावी लागतात तर काही गाळावी लागतात .
रा यघटना ही या द ेशाचा म ूलभूत कायदा असत े. िलिखत तरत ुद माण े काही ढी था
परंपरा सार या अिलिखत भागही मह वाचा असतो . काही ढ च े काय ात पा ंतर कराव े
लागत े. यामुळे रा यघटन ेला िजव ंतपणा ा होत असतो . गत रा यघटन े या ि य ेतील
पिहल े थान यातील घटना द ु तीला ा झाल े आहे. मागासल े या जाती जमात ना
संर ण द ेणा या तर तुदी १९५० म ये पिह या घटना द ु तीन े कर यात आ या .तर
१९७६ या ४२ या घटना दु तीन ुसार तावन ेत समाजवाद आिण धम िनरपे हे श द
न यान े घाल यात आ याम ुळे रा य यव थ ेचा चेहरामोहराच बदल ून गेला. ४४ या घटना
दु तीन ुसार म ूलभूत अिधका या ं या यादीत ून मालम ेचा अिधकार र क न याचा
समाव ेश ३०० या कलमात कर यात आला . असे करीत करीत आतापय त सुमारे
९८घटना द ु या झा या आह ेत. (डॉ.सुधाकर जोशी ; भारतीय शासन आिण राजकारण ,
िव ा ब ुक पि लशस , औरंगाबाद ,२०१५ : पृ. ३२)
अशा कार े घटनाकारा ंनी वत ं भारता या त कालीन गरजा व भिव यकाळाचा आका ं ा
ल ात घ ेऊन भारताची रा यघटना तयार क ेली. भारतीय रा यघटन ेवर ब याच िव ाना ंनी
टीकािट पणी क ेली आह े . आय हर जेिनं ज या ं यामत े “भारतीय रा यघटना ाम ु यान े
इं लड सारखी आह े. केवळ भारत सरकारच न ह े तर रा यस रकारे सु ा इ ं लंड या
प ती माण े जबाबदार सरकार े आहेत. भारत साव भौम लोकशाही जास ाक आह े हे खरे
असल े तरी, आ ही याला घटना मक राज ेशाही हण ू शकतो . कारण रा पतीच े काय
पूण पणे तसेच आह े जसे राजाच े आहे. क आिण रा य या ं या पर पर स ंबंधावर िवशेषतः
यापार व वािण य बाबत ऑ ेिलया या अन ुभवाचा प रणाम जाणवतो . वण भेद आिण
जाती यािवषयीचा अपवाद वगळता अिधकार प ातील म ूलभूत वात ं य इ ं लंड या munotes.in
Page 13
भारतीय रा यघटन ेची वैिश ्ये
13 घटना मक इितहासा या अन ुभवात ून घेतले आहेत. काही बाबतीत अम े रकेतील िववादा ंची
छाप जाणवत े. ”(आधुिनक भा रताचा इितहास ; ोवर आिण ब ेलेकर :५१५) काही
इितहासकारा ंनी भारतीय घटन ेला 'कैची आिण ग दचा ' खेळ हटल े आह े. तरी या
प रि थतीम य े घटन ेची िनिम ती कर यात आली , या प रि थतीम य े यापे ा चा ंगली
घटना िनमा ण करता आलीनसती . एम हीपायली हणतात क , “भारतीय घ टना काय
कर यासारखा द ताव ेज आह े, हा द ताव ेज आदश आिण वा तिवकता या ंचे िम ण आह े.
याने भारतातील सव लोका ंना एक राह याचा आिण वत ं भारता या िनिम तीचा
आधार धान क ेला आह े
१.६ सारांश
ि िटशा ंनी काय ाच े रा य भारताम य े थापन क ेले. काय ा या आधार े रा यकारभार
कर यासाठी ि िटशा ंनी व ेळोवेळी घटना मक स ुधारणाक न कायद े केले. यात भारतीय
रा यघटन ेची पाळेमुळे आप याला िदस ून येतात. ि िटशा ंनी भारताला व ेळोवेळी या
घटना मक स ुधारणा िद या याचाच सव च प रणाम हणज े भारताच े वात ं य आ हे.
भारताला वात ं य ायच े होत े हण ून ि िटशा ंनी भारत वात ं या या उ ंबरठ्यावर
असताना वात ं यो र भारताची रा यघटना िनमा ण कर यासाठी घटना सिमतीची
िनिम तीकेली. याम य े रा ीय चळवळीत भाग घ ेतले या अन ुभवी लोका ंचा समाव ेश होता .
या लोका ंनी वातं य चळवळी या काळात लोक जाग ृती करता ंना उभ े केलेले आदश आिण
मू य या ंचा घटन ेम ये समाव ेश केला आिण भारताची रा यघटना जगातील आदश
रा यघटना हण ून नावा पाला आली .२६ नो ह बर १९४९ या िदवशी तयार झाल े या
भारता या रा यघटन ेम ये भारतान े साव भौम जास ाक लोकशाहीचा प ुर कार क न
भारतीय नाग रका ंना समान स ंधी आिण सामािजक याय िमळावा यासाठी म ूलभूत
अिधकार आिण वत ं यायालय या ंची थापना क ेली. संसदीय रा यप ती वीका न
कायद े मंडळाला जबाबदार असल ेले काय कारी म ंडळ या ंची रचना क ेली. हे कायद ेमंडळ ौ ढ
मतािधकारा ार े जनत ेतून िनवड ून येणार अस याम ुळे अंितम स ा जनत ेचीच राहील याची
खबरदारी भारतीय रा यघटन ेत घेतलेली आह े. भारताची एकता आिण अ खंडता अबािधत
ठेव यासाठी भारतीय रा यघटन ेने नाग रका ंना एक ेरी नाग रक व बहाल क ेले आह े.
कालमाना माण े जनत े या अप े ा पूण कर यासाठी घटन ेम ये बदल करता याव े हणून
या माणात ितला लविचक बनव यात आल े असून सरकार या लहरीपणाम ुळे ित या म ूळ
उ ेशाला हरताळ फासला जाऊ नय े हण ून घटना िततक च ताठर बनव यात आल ेली
आहे. भारतीय रा यघटन ेवर अन ेक िव ाना ंनी टीका िट पणी क ेली अस ली तरी त कालीन
प रि थतीम य े यापे ा अिधक चा ंगली घटना िनिम ती होऊ शकणार न हती .या घटना
िनिम ती म य े डॉ टर बाबासाह ेब आंबेडकर या ंचे िवशेष योगदान अस ून या ंची िव ा आिण
सामािजक म ू य घटन ेम ये पदोपदी िदसून येतात. भारता या या आदश रा यघटन ेमुळे
वातं यानंतर भारताम य े लोकशाहीची यश वी वाटचाल झाल ेली िदस ून येते.
munotes.in
Page 14
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
14 १.७
१. भारतीय रा यघटन ेची ऐितहािसक पा भूमी सा ंगा.
२. भारतीय रा य घटने या िनिम तीवर भा य करा .
३. रा यघटन ेतील मह वा या व ैिश ्यांची चचा करा.
१.८ संदभ
१. आजादी क े बाद का भारत - िबिपन च ं .
२. आधुिनक भारताचा इितहास - शांता कोठ ेकर.
३. आधुिनक भारताचा इितहास - ोवर आिण ब े हेकर.
४. भारतीय रा ीय चळवळीचा इितहास - साहेबराव गाठाळ
५. भारत का वत ं ता स ंघष - िबिपन च ं
६. भारतीय शासन आिण राजकारण – डॉ. सुधाकर जोशी
munotes.in
Page 15
15 २
भारतीय स ं थाना ंचे िवलीणीकरण आिण
रा या ंची पुनर चना
घटक रचना :
२.१ उि े
२.२. तावना
२.३ भारतीय सं थाना ंचे िवलीणीकरण
२.३.१ सं थाना ं या िवलीणीकरणाची पा भूमी :
२.३.२ जुनागड
२.३.३ हैदराबाद
२.३.४ का मीर
२.४ रा या ंची पुनर चना
२.४.१ रा यप ुनर चनेची पा भूमी
२.४.२ भाषावार रा य प ुनर चना
२.४.3 दार भाषावार सिमती १९४८
२.४.४ जे. ही. पी. सिमती १९४८
२.४.५ आं द ेश व तािमळनाड ूची िनिम ती १९५३
२.४.६ रा य प ुनर चना आयोगाची थापना १९५३
२.४.७ रा य प ुनर चना कायदा १९५६
२.४.८ महारा व ग ुजरातची िनिम ती १९६०
२.४.९ पंजाब व ह रयाणाची िनिम ती १९६६
२.५ सारांश
२.६
२.७ संदभ munotes.in
Page 16
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
16 २.१ उि े
१. सं थाना ंचे एक करण का आव यक होत े याचा अ यास करण े.
२. मुख सं थाना ं या िवलीनीकरणा चा अ यास करण े .
३. िवलीनीकर णानंतर रा यां या प ुनर चनेची पा भूमी समज ून घेणे.
४. पुनर चनेची आव यकता का होती याचा मागोवा घ ेणे.
५. िविवध रा या ं या िनिम तीचा आढावा घ ेणे.
२.२ तावना
१७५७ या लासी या लढाईत िवजय िमळव ून भारताम य े ि िटश स ेचा पाया घातला
गेला. यावेळी भारतावर कोण या ही राजक य स ेचा एकछ ी अ ंमल न हता . हणून
ि िटशा ंनी जस े जसे देश आप या अिधप याखाली आणल े तसे तसे यांची शासन
यव था उभी क ेली. यातील काही भागावर ि िटशा ंची य स ा होती तर काही
भागांवर या ंचे मांडिलक व प करल े या भारतीय राजा ंची स ा होती . यालाच स ं थान े
हंटली जातात . या सं थाना ंशी ि िटशा ंनी करार क न या ंना अंतग त वाय ता िदली
होती. मा पररा यवहार आिण स ंर ण यव था ि िटशा ं या हाती होती . अशा या
सं थांनांची सं या भारताम य े सुमारे ५६२ होती. (आधुिनक भा रताचा इितहास ; ोवर,
बेलेकर: ६५२) ही स ं थान े ि िटशा ंची एकिन होती आिण भारताम य े वात ं य
चळवळीस स ु वात झा यान ंतर भारतीय जनत े या अस ंतोषाला अटकाव कर यासाठी
यांनी आघात ितब ंधक हण ून काय केले. भारतीय वात ं य चळवळीस यश य ेऊन
१९४७ म ये भारत वत ं झाला व ि िटश स ा भारतात ून न झाली . यामुळे
आपोआपच या द ेशी सं थानावरील ि िटशा ंची सव च स ा आपोआपच समा झाली .
भारतीय वात ं या या काय ाम य े या स ं थांनाना वत ं राह याचा िक ंवा भारत िक ंवा
पािक तान या मध ून कोण याही देशात िवलीन हो याचा अिधकार द े यात आला . भारतीय
वातं या या प ूव सं येला सरदार व लभभाई पट ेल यांनी या ंचे सिचव म ेनन या ं या सा ान े
या ५६२ सं थाना ंपैक ज ुनागड, हैदराबाद आिण का मीर हीस ं थान े वगळता १५ ऑग ट
१९४७ पूव बाक स ं थाना ंना भारतात िवली न कर यास यश िमळ वले आिण
वातं यानंतर ज ुनागड, का मीर आिण ह ैदराबाद या ंना ल करी बळावर भारतात सामील
क न घ े यात आल े.
या सं थाना ंना िवलीन क न घ ेताना कोणताही प िनयम न लावता आज ूबाजू या इतर
रा या ंम ये िकंवा वत ं पणे यांची रचना कर यात आल े. परंतु वात ं यानंतर भाषावार
ांतरचन ेचा मु ा समोर आला . याचे पिहल े यश हणज े तेलगू भािषक आ ं द ेश रा याची
िनिम ती होय . यानंतर भाषावार ा ंतरचन ेची चळवळ उभी राह न भारत सरकारला भाषावार
ांतरचन ेसाठी आयोग न ेमावा लागला . या आयोगा या अहवाला या आ धारे भाषावार
ांतरचन ेला स ंमती िदली व भाष े या आधारावर रा या ंची पुनर चना कर यात य ेऊ लागली munotes.in
Page 17
भारतीय स ं थाना ंचे िवलीणीकरण आिण रा या ंची पुनर चना
17 यातूनच महारा , गुजरात , पंजाब, ह रयाणा अशा रा या ंची िनिम ती झाली आिण आजही
या मागणीम य े खंड पडल ेला िदस ून येत नाही .
२.३ भारतीय सं थाना ंचे िवलीणीकरण
२.३.१ सं थाना ं या िवलीणीकरणाची पा भूमी:
इसवी सन १७५७ मधील लासी या लढाईन े भारतात ि िटश स ेचा पाया घातला .
यावेळी भारताम य े कोणतीही एक स ंघ स ा न हती लहान मोठ ्या राजक य स ांम ये
भारत द ेश िवभागल ेला होता . यामुळे ि िटशा ंनी जस े जसे देश आप या ता यात घ ेतले
तस-तशी आप या सोयी या ीन े शासन यव था उभी क ेली. याला कोणताही
शा ीय आधार न हता . यांनी काही भागावर आपल े य शासन थािपत क ेले तर काही
भागांवर भारतीय रा या ंची मा ंडिलक असल ेली रा य होती . यांनाच आपण स ं थान े
हणतो . अशा स ं थाना ंची सं या भारताम य े सुमारे ५६२ इतक होती आिण या ंनी एक ूण
७,१२,५०८ चौरस म ैल भूभाग यापला होता . यात काही मोठी रा य होती तर काही
अगदी लहान होती . हैदराबादच े रा य इटली इतक े मोठे होते व याची लोकस ं या १ कोटी
४० लाख होती तर उ प न साड ेआठ कोटी पय े होते. दुस या बाज ूला िबलबारीच े रा य
होते याची लोकस ं या क ेवळ स ावीस होती व वािष क उ प न आठ पय े होते १९४१
मधील अ ंदाजा माण े दहा चौरस म ैलांपे ा कमी े फळ असल ेली २०२ रा य, पाच चौरस
मैलां पे ा कमी े फळाची १३९ रा य तर एक चौरस म ैलांपे ा जा त े फळ नसल ेली
७० रा य होती . बह सं य रा य भारता या कमी उपजा ऊ द ेशात व द ुग म भागात होती .
कंपनीने भारतात िवजय काय करता ंना सागरी िकना यावरील मह वाच े देश, समु मागा ने
सहज आवागमन करता य ेतील अशी मोठमोठ ्या न ा ंची सुपीक खोरी व ीम ंत द ेश यावर
जा त ल क ि त क ेले होते. (आधुिनक भारताचा इितहास : ोवर, बेलेकर ; २९४)
या रा या ं ती ि िट शांची नीती काळान ु प बदलत ग ेली. ि िटश कालख ंडात द क वारस
नामंजूर तस ेच कु शासना या नावाखाली सातारा , झांसी, नागपूर, अवध यासार या अनेक
सं थाना ंचे िवलीनीकरण कर यात आल े. परंतु १८५७ या उठावा पास ून धडा घ ेऊन
ि िटशा ंनी या रा या ं या बाबतीत म ै ीपूण धोरण अवल ंबले आिण या रा या ंनीही ि िटशा ंशी
एकिन राह न भारतीया ं या राजक य अस ंतोषा िव स ंर णा मक िभ ंतीचे काय केले.
भारताम य े रा ीय चळवळीचा उदय झा यान ंतर याचा भाव स ं थानातील ज ेवर पडण े
वाभािवक होत े. यातूनच या स ं थाना ंम ये जा प रषदा ंची थापना होऊन राजा ं या
अ यायी आिण सर ंजामशाही शासनािव आवाज उठव यास ार ंभ झाला व ही चळ वळ
रा ीय चळवळीशी जोडली ग ेली. ३ िडस बर १९३८ रोजी महा मा गा ंध नी घोषणा क ेली
क , “रा या ंम ये िनमा ण झाल ेली जाग ृती हणज े काळाची मागणी आह े आिण प ूण पणे
जबाबदार शासनात रा या ंनी वतःच े अि त व गमावण े िनि त ठरल े आहे , यात कोणताही
अ य माग असू शकत नाही ”. (आधुिनक भारताचा इितहास : ोवर, बेलेकर ; ३०२) दुस या
महायु ा या काळात भारतातील राजक य घडामोड ना चा ंगलाच व ेग आला . ि िटशा ंबरोबर
काँ ेसने असहकाया चे धोरण अवल ंिबले. हणून भारतीया ंचे सहकाय िमळव यासाठी
ि िटश सरकारन े अनेक य न क ेले. ि स िमशन -१९४२, वेवेल योजना -१९४५ , ि मं ी
योजना -१९४६ आिण धानम ं ी अॅटली या ंची घोषणा २० फे ुवारी १९४७ हणज े य ा munotes.in
Page 18
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
18 य ना ंचा एक भाग होता . वरील सव च तावाम य े भारतीय रा या ंबाबत िवचार कर यात
आला होता . ि स म ंडळा या योजन ेत रा या ंची सव च स ा द ुस या कोणाकड े
सोपिव याचा ताव न हता . वतः रा या ंनीही आपला साव भौम स ा असल ेला वेगळा
संघ जो भारतात ितसरी श हण ून काम क शकेल बनव यावर िवचार क ेला होता .
भोपाळ या नवाबान े अशी अप े ा य क ेली क ,“भारतीय रा या ंना अनाथ बनव ून इं ज
जाणार ना हीत व हा सोडव याचा य न करतील ”. परंतु २० फे ुवारी या ॲटलीची
घोषण ेत व 3 जून या लॉड माऊंटबॅटन या योजन ेत प क ेले क , भारतीय राजा ंवरील
ि िटशा ंची सव च स ा समा होईल आिण भारतीय रा या ंना पािक तानात वा भारतात
सामील हो याच े वात ं य अस ेल. माउंटबॅटनने रा याला िक ंवा रा या ं या स ंघाला वत ं
देश हण ून राह यास मा यता िदली नाही .
हंगामी सरकारम य े सं थानास ंबंधीचे खास खात े िनमा ण क न याची जबाबदारी सरदार
व लभभाई पट ेलांकडे दे यात आली आिण या ं या मदतीला सिचव हण ून वी. पी. मेनन
यांची िनय ु क ेली. िवलीनीकरणासाठी राजा ंची मा यता िमळवण े अितशय िबकट
अस याची प ूण जाणीव पट ेलांना होती . याबाबतीत राजा ंवर अवा त य दडपण आण यास
सं थानात न या जिटल सम या अस ंतु सं थािनक उ या करतील ह े ते जाण ून होत े.
हणून या ं यावर को ण याही कार े दडपण न आणता , सं थानी ज ेवरील या ंचे अिधकार
यांनी भारत सरकार या हाती वख ुशीने सोपव ून देणे यां या िहताच े ठरेल, असे के यास
शासक य जबाबदारीत ून ते मु होतील , जे या रोषाला या ंना त ड ाव े लागणार नाही
आिण या ं या स ंप ीचा शा ंततेने उपभोग घ े यास त े मोकळ े होतील , हे सं थािनका ं या
मनावर ठसव याचा या ंनी कसोशीन े य न क ेला. अ पावधीतच सरदार पट ेलां या
मु स ेिगरीला यश आल े आिण िविलनीकरणास स ं थािनका ंनी मा यता िदली. परंतु
जुनागड, हैदराबाद व का मीर या स ं थािनका ंनी उपि थ त केले या सम या ंचे िनराकरण
भारत सरकारला कराव े लागल े. वरील तीन स ं थाना ंपैक ज ुनागड व ह ैदराबाद य ेथील ग ुंता
सरदार पट ेलांनी बळाचा सोडिवला . मा का मीरचा ग ुंतागुंतीचा होऊन बसला तो
अ ापही स ुटलेला नाही .
२.३.२ जुनागड :
या िदवशी भारत वत ं झाला याच िदवशी ज ुनागड स ं थाना या नवाब महाबतखानान े
जुनागड पािक तानात सामील झा याची जाहीर घोषणा क ेली. केवळ भौगोिलक ्या न ह े
तर आिथ क व सा ं कृितक ्या जुनागड हा काठीयावाडचा अिवभा य घटक होता . या
सं थानातील एक ूण ज ेपैक २० ट के मुसलमान तर ८० ट के िहंदू होते. जुनागडचा
नवाब इ लाम धम य होता आिण अितशय च ैनी िवलासी होता . याने सुमारे ८०० कु ी
पाळली होती आिण या क ु यांवर तो दरमहा १६ हजार पये खच करी. या नवाबाच े वण न
हॉडसन या इितहासकारान े 'द ेट िड हाइड ' या आप या ंथात 'प यातला जो कर' असे
केलेले आह े. (आधुिनक भारताचा इितहास १९४७ -२००० ; शांता कोठ ेकर, २३८)
जुनागडचा नवाब म ुसलमान अस याम ुळे याला पािक तान म य े ओढ याचा जीना ंचा
य न होता . जीनांनी या यावरील दडपण वाढव ून याला मदतीची भरघोस आ ासन े
िदली. मे १९४७ म ये यान े शहानवाज भु ो या म ु लीम लीग या सद याची ज ुनागड या
िदवान पदी िनय ु केली आिण भु ो माफ त िजना ज ुनागड मधील स ू े हलव ू लागल े . munotes.in
Page 19
भारतीय स ं थाना ंचे िवलीणीकरण आिण रा या ंची पुनर चना
19 भारताम य े सामीलीकरणाच े करारप महाबतखानाकड े वा रीसाठी धाड यात आल े
असता भ ु ो या स यान ुसार सामीलीकरणाबाबत अज ून आपण कोणता ही िनण य
घेतलेला नाही अस े यान े १३ ऑग ट १९४७ ला सरदार पट ेल या ंना कळवल े आिण
यानंतर दोनच िदवसा ंनी भारता या वात ं यिदनी पािक तानात सामील झा याची घोषणा
महाबतखानान े क न टाकली . जुनागड या िविश भौगोिलक ि थतीम ुळे महाबतखानाचा
हा िनण य काठीयावाडा या ऐ याला धोका िनमा ण करणारा होता . यामुळे भारत सरकार
अ व थ झाल े. याचबरोबर काठीयावाडातील सव नरेषांनी याला खरपण े िवरोध क ेला.
भारत सरकारन े पािक तानशी या बाबत प यवहार क ेला. ते हा १३ स ट बर १९४७ ला
जुनागड पािक तानात सामील क न घ ेत अस या चे व पािक तानात सामील हो याचा
िनण य घे याचा नवाबालाला अिधकार अस याच े पािक तानन े ठामपण े भारत सरकारला
कळवल े. भारत सरकार पािक तानशी याबाबत प यवहार करीत असतानाच ज ुनागड या
नवाब ज ेवर मोठ ्या माणावर अ याचार क लागला . अ याचार क न स ं थानातील िहंदू
जेला आपली घर ेदारे सोडून जा यास भाग पाडायच े आिण इतर म ुसलमाना ंना जुनागड
म ये ये यास ो साहन ायच े असा ज ुनागड या िदवानाचा डाव होता व यामाग े
पािक तान सरकारची िचथावणी होती . सं थानातील अ याचाराम ुळे त झाल ेली िह ंदू
जनता नजीक या स ं थाना त आ य घ ेऊ लागली . िहंदू िनवा िसतांचा हा ल ढा पाह न
नवानगर या नर ेशने भारत सरकारकड े तातडीचा खिलता पाठव ून ज ुनागड मधील
सम य ेची अिवल ंब दखल यावी व त ेथील िह ंदू जे या र णाथ यो य ती काय वाही
तातडीन े करावी अशी िवन ंती केली.
जुनागड नवाबा या पािक ता नम य े सामील झा या या घोषण ेमुळे काठीयावाडातील
जाम ंडळाच े नेते संत झाल े. नवाबावर दडपण आण ून याला याचा िनण य र कर यास
भाग पाडाव े या ह ेतूने गांधीज चा प ुत या समळदास गा ंधी यां या न ेतृ वाखाली
काठीयावाड जनता आघाडी तयार कर यात आली . काँ ेसचा याला पािठ ंबा होता .
जुनागड नर ेश या अ याचाराला क ंटाळल े या िह ंदू जेने काठीयावाड जनता आघाडीच े
वागत क ेले. काठीयावाड जा प रषद ेचे नेते बलव ंतराय म ेहता, रिसक भाई पार ेख आिण
समळदास या ंनी मुंबईला ही. पी. मेनन या ंची भेट घेतली आिण भारत सरकारन े जुनागड
िव कारवाई न क े यास काठीयावाडातील लोक कायदा आप या हातात घ ेतील अस े
यांना िन ून सा ंिगतल े. याचबरोबर समळदास या ं या न ेतृ वाखाली ज ुनागडच े हंगामी
सरकार थापन झा याची घोषणा ही २५ स ट बर १९४७ रोजी कर यात आली .
अशा कार े काठीयावाडातील प रि थती अितश य फोटक बनत अस याच े पाह न ज ुनागड
बाबत िवचार िविनमय कर यासाठी भारता या म ंि मंडळाची ब ैठक १७ स ट बरला झाली .
या बैठक ला लॉड माऊंटबॅटन उपि थत होत े. जुनागडम य े ितकार कर यासाठी भारतीय
ल कर पाठव याचा िनण य मंि मंडळान े एकम ुखाने घेतला. माऊंटबॅटन यांना हा िनण य
पसंत न हता . परंतु नेह व पट ेल यां या िनणा यक भ ूिमकेमुळे माऊंटबॅटन या ंना ग प बसाव े
लागल े. ल करी कारवाईचा िनण य घेत यान ंतरही वाटाघाटीचा अख ेरचा य न भारत
सरकारन े क न पिहला . यासाठी बोलणी कर यासाठी ही पी म ेनन या ंना रवाना क ेले गेले.
पािक तानला कडक श दात खिलता पाठवला ग ेला. हे दो ही माग िन फळ ठरताच
जुनागड या सीम ेलगत उभ े असल ेले भारतीय ल कर ज ुनागड म य े िशरल े. भारतीय ल कर
पाह न भ ु नी तातडीन े पािक तानकड े ल करी मदतीची मागणी क ेली परंतु अपेि त मदत munotes.in
Page 20
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
20 िमळाली नाही . ते हा ु ध जनत ेला आिण भारतीय ल कराला त ड द ेणे अश य
अस याच े ओळख ून भारतीय फौजा ज ुनागड या िसमेत िशर याप ूव च नवाबान े ऑ ट बर
१९४७ या अख ेरीस कराचीला पलायन क ेले. नवाबा िव या उठावात काही
मुसलमानही सामील झाल ेले पाह न ज ुनागड ता यात ठ ेवणे आप याला श य नस याच े
भूतो या ंनी िजनांना कळवल े आिण ज ुनागडचा ताबा िवभागीय आय ु ां या हाती सोपव ून ८
नो ह बर १९४७ ला भ ु ोही कराचीला िनघ ून गेले. जुनागड भागात ि थर थावर होताच
जुनागड या सामीली करणाबाबत त ेथील ज ेचा कौल घ े याचा िनण य भारत सरकारन े
घेतला. या मा णे फे ुवारी १९४८ म ये जुनागड म य े साव मत घ े यात आल े. जुनागड
मधील स ुमारे दोन लाख मतदारा ंनी पैक केवळ ९१ मते पािक तान या बाज ूने पडली . हा
चंड अन ुकूल कौल िमळताच ज ुनागडच े सामीलीकरण भारतात क ेले गेले. (आधुिनक
भारताचा इितहास १९४७ -२००० ; शांता कोठ ेकर, २४०)
२.३.३ हैदराबाद :
१) हैदराबाद स ं थानाच े व प : मोगल सा ा या या िवघटना या काळात ज माला
आलेले हैदराबादच े सं थान भारता या म यभागी वसल ेले होत े. भारतातील मोठ ्या
सं थाना ंपैक हैदराबाद एक होत े. हैदराबाद या ज ेपैक स ुमारे ८५ ट के लोक िह ंदू व
जेमतेम पंधरा ट क े मुसलमान अस ूनही शासक म ुसलमान अस याम ुळे िहंदू जेवर सतत
अ याय करीत अस े. नाग रका ंना मूलभूत अिधकार तर न हत ेच पण याचबरोबर शासक य
सेवेत अितशय प पात होता . मुलक शासनात स ुमारे ७५ ट के तर ल कर व पोलीस
दलात ९० ट के भरती म ुसलमाना ंची असे. बह सं य जा िह ंदू अस ूनही उद ू भाषा
यां यावर लादली ग ेलीहोती . १९११ साली मीर उ मान अली खान िनजाम स ेवर
आला . तरी िह ंदु जे वरील अ याचारात ख ंड पडला नाही . हैदराबाद मधील िह ंदू जा
कानडी , तेलगू व मराठी अशा तीन गटात िवभागल ेली अस याम ुळे िनजामा या शोषक व
जुलमी शासनाला स ंघिटतरी या िवरोध करण े यांना श य होत न हत े. िनजामाच े रोजच े
उ प न चार ल पय े असूनही जा क याणासाठी हणावा तसा तो उपयोग करत
नसे.१९२० नंतर ह ैदराबाद मधील िह ंदू जे या बोधनाच े काय आय समाजान े हाती
घेतले. १९३६ म ये मराठवाड ्यात थापन झाल े या महारा प रषद ेने नाग रका ं या
मूलभूत अिधकारा ंची मागणी क ेली. राजक य अिधकार िमळव यासाठी स ंघटीत लढा
दे या या ह ेतूने १९३८ सालीहैदराबाद ट ेट का ँ ेस नावाची स ंघटना थापन झाली .
गोिवंदराव नानल या संघटने या अ य पदी होत े. वामी रामान ंद तीथ यांचे भावी न ेतृ व
या सुमारास प ुढे आल े. या संघटने या थापन ेमागे रा ीय का ँ ेसची ेरणा होती . हैदराबाद
टेट कॉ ं ेसचे नेते रा ीय का ँ ेस या न े यांशी सतत स ंपक साधून होत े. भारतात स े या
ह तांतरणाची ि या स ु होताच ह ैदराबादन ेही भारतात सामील हाव े ही मागणी ह ैदराबाद
टेट काँ ेस क लागली . परंतु लोकमताचा हा कौल िनजामाला म ंजूर न हता .
२) जैसे थे करार : भारतावरील ि िटश स ा स ंपु ात य ेताच ह ैदराबादला वत ं व
साव भौम रा याचा दजा िमळव ून घे याचा आिण ि िटश रा क ुलाचे सद य व िमळव याचा
याचा मानस होता . हणून घटना सिमतीत सहभागी हो यास यान े नकार िदला . तसेच
सामीली कर या या करारप ावरही वा री कर याच े यान े नाकारल े. ११ जुलै १९४७
रोजी ह ंगामी सरकारशी वाटाघाटी कर यासाठी एक िश म ंडळ यान े िद ली ला रवाना क ेले. munotes.in
Page 21
भारतीय स ं थाना ंचे िवलीणीकरण आिण रा या ंची पुनर चना
21 हैदराबादला वाय रा य हण ुन मा यता िमळावी आिण भारतात िकंवा पािक तानात
सामील न होता भारताशी ज ैसे थे करार कर याची परवानगी िदली जावी अशी मागणी यान े
हंगामी सरकारप ुढे ठेवली. हंगामी सरकार ही मागणी म ंजूर करण े अश य होत े. १५ ऑग ट
१९४७ पय त सामीलीकरणाबाबत यान े मौन पाळल े आिण स ट बरम य े िनजामान े एक
नवी मागणी भारत सरकार प ुढे मांडली. हैदराबादला भारतात सामील कर याचा आ ह
भारत सरकारन े न धरता ह ैदराबादला सहवत रा याचा दजा ावा व परद ेशात वक ल
नेम याचा अिधकार मा य करावा . या बद या त िनजाम हा भारत सरकारशी ज ैसे थे करार
क न र े वे, पो ट व दळणवळण या बाबतच े भारत सरकारच े सव िनयम पाळ ेल व
भारता या मदतीसाठी व ेळ पड यास आपल े ल कर पाठव ेल ही नवी योजना िनजामान े
मांडली. िनजामा या माग या म ंजूर कर याच े सरदार पट ेल या ंची तयारी न हती . तरीही
ब याच उहापोहा न ंतर िनजामा या माग या ं या अन ुरोधान े कराराचा एक मस ुदा तयार
कर यात आला आिण या कराराला िनजामाची संमती िमळव यासाठी िश म ंडळ २२
स ट बरला ह ैदराबादला रवाना झाल े. कराराचा मस ुदा िनजामाला ब याच अ ंशी अन ुकूल
असूनही िनजामान े यावर वा री कर यास टाळाटाळ क ेली आिण या िदवशी कराराचा
मसुदा घेऊन ह ैदराबादच े िश म ंडळ िद लीला परत जाणार होत े या िदवशी पहाट े तीन
वाजता इ ेहाद नावा या क र धम िन म ुि लम स ंघटनेचा न ेता कासीम रझवी व
या या स ुमारे ३० हजार अन ुयायांनी िद लीला जाणा या िश मंडळातील य ेक
सद या या घराला व ेढा घातला आिण ह ैदराबाद भारतात सामील कर यात य ेऊ नय े अशी
मागणी क ेली. िनजामन े करार अमा य क नय े असा स ला िनजामा या धानम ं ी या ंनी
देऊनही िनजामान े रजवी या दडपणाखाली य ेऊन करार अमा य क ेला. इतकेच नाही तर
आप या सव अटी मा य न झा यास आपण पािक तानात सामील होऊ अशी धमक
िदली. मा याच व ेळी पु हा वाटाघाटी कर यासाठी द ुसरे िश म ंडळ िद लीला पाठवल े या
िश मंडळाबरोबर कािसम रजवीला सरदार पट ेलांनी भेटीसाठी बोलावल े. यावेळी या ंने
अ यंत उ ाम व आ मक पिव ा घ ेऊन ; “ हैदराबाद ह े इ लािमक रा य आह े. या या
वातं यावर भारत सरकारन े अित मण क े यास ह ैदराबाद मधीलच नाही तर , संपूण
भारतातील म ुसलमान सश उठाव क े यािशवाय राहणार नाहीत . मुसलमान हा थम एक
यो ा असतो आिण आपला िन य प ूण झा यािशवाय तो आपली तलवा र यान करत नाही .
हैदराबाद वर आ मण झा यास स ं थानाती ल एकही िह ंदु िजव ंत राहणार नाही , अशा
धम या िद या ”. (आधुिनक भारताचा इितहास १९४७ -२००० ; शांता कोठ ेकर, २४२)
याच स ुमारास ह ैदराबाद स ं थानातील िहंदूंवर रझाकारा ंनी अ याचार कर यास ार ंभ
केला.
अशा कार े हैदराबाद मधील प रि थती िचघळत असताना २९ नो ह बर १९४७ रोजी
िनजामाशी एक वष मुदतीचा जैसे थे करार भारत सरकारन े केला. या काळात ह ैदराबाद व
भारत सरकार या ंचे पर पर स ंबंध पूव या िनजाम -ि िटश स ंबंधा सारख े राहाव ेत, दो ही
प ांनी एकम ेकांजवळ राजद ूत ठेवावेत आिण दोघात असणार े िववा लवादा माफ त
सोडवल े जावेत अशा या करारातील तरत ुदी हो या . या कराराम ुळे वाय रा याचा दजा
ब याच अ ंशी हैदराबादला िमळणार अस याम ुळे तो करार सरदार पट ेल यांना पस ंत न हता .
परंतु लॉड माउंटबॅटन या ंनी घोळ घात याम ुळे यांनी तो नाईलाजान े मंजूर केला . munotes.in
Page 22
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
22 जैसे थे हा करार भारत सरकारला मा य कर यास भाग पाड ून आपण एक लढाई िज ंकली
आहे असे िनजामाची क पना झाली . जैसे थे करारा या कालावधीत हर य नान े आपल े
साम य वाढव ून हा करार आपण ध ुडकाव ून लाव ू आिण ह ैदराबादवरच न ह े तर िद लीवर
आपला वज फडकाव ून अशा व पा या म ु लीम मन े उ ीिपत करणारा ोभक चार
यावेळी कािसम रझवी क लागला . जानेवारी त े ऑग ट १९४८ या काळात रजाकारा ंची
सं या ितप टी प े ाही जा त वाढली . िहंदूंवरील रझाकारा ं या पाशवी अ याचाराला
उतआला . लुटालूट जाळपोळ , िहंसक ह ल े य ांचे सा ा य ह ैदराबाद स ं थानात पसरल े.
रझाकारा ं या रा शी अ याचारात ून ि या व मुलेही स ुटली नाहीत . िहंदूंची स ुरि तता
धो यात आ याम ुळे शेकडो िह ंदू कुटुंबे घरादारावर त ुळशीप ठ ेवून सं थाना बाह ेर पडू
लागली आिण ह ैदराबादच े शासन जण ू रझाकारा ं या हाती आल े.
दर यान िनजामान े आपल े ल करी साम य वाढव यावर भर िदला . इराक, इराण व
पािक तान कड ून श ा े िमळव ू लागला . वायुदल बलशाली कर यास यान े ि िटश
अिधका या ंची मदत घ ेतली. बॉ बफ ेक िवमान े खरेदी कर यासाठी ि िटश क ंपनीशी
प यवहार क ेला. कन ल जॉनकॉब या अम े रकेतील वाय ुदल अिधका याला हाताशी ध न
अमे रकेकडून अ याध ुिनक श ा े िमळव यासाठी याची खटपट चाल ू होती .
पािक तान या म दतीवर तर याची सव िभ त होती . जीना द ेखील िनजामाला
पािक तानम य े सामील हो यास उ ेजन द ेत होत े. एवढेच नाही त र पािक तान व ह ै ाबाद
यांना जोडणारी एक भ ूप ी आप या द ेशातून पािक तानला ावी अशी मागणी कर याच े
धा र ्य ही त े करीत होत े. हैदराबादचा स ंयु रा स ंघाकड े सोपवावा असाही य न
िनजामाच े अम े रकेतील हीतस ंबंधी क लागल े. संयु रा स ंघातील अम े रकन
ितिनधीन े हैदराबादचा त ेथे उपि थत कर याची तयारीही दश वली. असे क न
भारता या अ ंतग त सम य ेला आ ंतररा ीय आयाम द े याचा व भारतावर बड ्या रा ा ंचे
दडपण आण याचा सा ा यवादी श या डाव होता .
३) पोलीस काय वाहीचा िनण य: हैदराबाद स ं थानातील िह ंदु ज ेवरील अमान ुष
अ याचारा या आिण िनजाम परक य स ा ंशी संपक साधीत अस या या बात या ह ैदराबाद
मधील भारताच े राजद ूत क ह ैयालाल म ु शी या ं याकड ून भारत सरकारकड े येत हो या .
हैदराबाद मधील आ याचारा या बात यान े भारतातील लोकमत ु ध होत होत े. भारत
सरकारन े हैदराबाद िव काय वाही क न त ेथील ब ेबंदशाहीला आळा घालावा अशी
मागणी अन ेक भारतीय न ेते क लागल े. अशातच मे १९४८ म ये िनजामान े दोन आद ेश
काढून हैदराबाद मध ून भारताला होणा या मौ यवान धात ूंची िनया त बंद केली आिण भारत
सरकारच े चलन हैदराबाद स ं थानात अव ैध ठरवल े. यामुळे भारत सरकार िवल ण
अ व थ झाल े. या स ुमारास २१ जून १९४८ रोजी लॉड माऊ ंटबॅटन मायद ेशी
परत याम ुळे पटेलांचे हात मोकळ े झाले. यानंतर या दोन मिह यात रझाकारा ंचे अ याचार
बेसुमार वाढल े. २९ ऑग ट १९४८ रोजी माऊ ंटबॅटन या ंना िलिहल े या प ात न ेह
हणतात ; “ हैदराबाद िव कारवाई न कर याचा मी आजपय त आटोकाट य न क ेला.
परंतु याम ुळे मा या िनकट या लोका ं या मनात मा यािवषयी अिव ास िनमा ण होऊ
लागला आह े. हैदराबाद िव बळाचा वापर क े या िशवाय हा िनकालात िन घणार नाही
अशी माझी आता प क खा ी झाली आह े आिण ल करी कारवाई करायची तर यात
िवलंब कर यात अथ नाही अस ेही माझ े प मत बनल े आहे.” सरदार पट ेलांनीही १५ जुलै munotes.in
Page 23
भारतीय स ं थाना ंचे िवलीणीकरण आिण रा या ंची पुनर चना
23 रोजी क ेले या एका जाहीर भाषणात ह ैदराबाद िव सश बळाचा वापर कर याचा
मानस बोल ून दाखवला . “हैदराबाद मधील प रि थतीत स ुधारणा झाली नाही तर ज ुनागड
सारखीच ह ैदराबादची ि थती होईल आिण या परक य मदतीवर ह ैदराबाद िवस ंबून आह े
या मदतीचा याव ेळी ियि क ंिचतही उपयोग होणार नाही ”. असा ग ंभीर इशारा िह या ंनी
िनजामाला िदला . िनजामाला वठणीवर आण या या ह ेतूने भारत सरकारन े थम
हैदराबादची आिथ क नाक ेबंदी केली पर ंतु हाही माग अयश वी झा याच े पाह न म ंि मंडळान े
अखेर ल करी कारवाईचा िनण य ९ स ट बर १९४८ रोजी घ ेतला.या िनण याची मािहती
घटना सिमतीला द ेताना पट ेल हणाल े, “हैदराबाद आिण भारत या ंचा ाद ेशीक ्या अतुट
संबंध अस याम ुळे हैदराबादच े वत ं अि त व मा य करण े भारताला श य नाही . तसेच
तेथील ज ेवर सतत होत असल े या अमान ुष अ याचार िनि यपण े पाहात बसण े भारत
सरकारला श य नाही . ल कर पाठिव यामाग े हैदराबादवर सामीलीकरणाबाबत दडपण
आण याचा भारताचा ह ेतू नसून केवळ जनत े या स ुरि तत े या ीन े हे पाऊल उचल यात
येत आह े हे यांनी प क ेले. या माण े िनजामाला प ूव सूचनाही द े यात आली .
४) ऑपर ेशन पोलो : िनजामाकड ून झाल ेला करार भ ंग, रझाकारा ंनी सु केलेला र पात ,
यांचे लूटमाराच े स , िनजामी फौज ेचे उपद ् याप आिण ह ैदराबाद स ं थानातील उ होत
जाणा या वात ं यलढ ्याचे दडपण याम ुळे िनजामािव बळाचा वापर करण े अप रहाय
आहे हणून ९ स ट बर १९४८ रोजी भारत सरकारन े सै यदलाला ह ैदराबाद वर चढाई
कर याच े आद ेश िदल े. यानुसार १३ स ट बर १९४८ रोजी भारतीय फौजा हैदराबाद
सं थाना ंम ये घुस या . हैदराबाद स ं थानावरील लढाईची योजना ‘ऑपर ेशन पोलो’ या
सांकेितक नावान े ओळखल े जाते. भारतीय स ेने या सदन कमांडचे मुख जनरल गोडाड
यांनी ही योजना तयार क ेली तथािप त े िनवृ झा यान े ले टनंट जनरल राज िसंग यांची
िनयु झाली. यां या माग दश नाखाली मेजर जनरल जय ंत चौधरी आिण हाईस माश ल
मुखज यांनी ही योजना राबवली व प ूण वास न ेली. १७ स ट बर १९४८ रोजी ह ैदराबाद
भोवती असल े या िनजामी फौजा ंनी माघार घ ेतली. भारतीय स ै याने िनजामी फौजा ंचे
मुख जनरल अल इि स यांना शर णागती प करावी असा स ंदेश पाठवला . या माण े १७
स ट बर १९४८ रोजी साय ंकाळी िनजामान े आपली शरणागती घोिषत क ेली. दुस या िदवशी
हणज े १८ स ट बर १९४८ रोजी भारतीय स ै याने िनजामाची राजधानी ह ैदराबाद शहरात
वेश केला. तेथे मेजर जनरल चौधर नी अिधक ृतपणे िनजामाच े सेना म ुख जनरल इि स
यां याकड ून स ेची स ू े वीकारली आिण भारतािव य ु कर याचा ब ेफाम व गना
करणा या कािसम रझवी आिण प ंत धान मीर लायक अली या ंना अटक कर यात आली .
(मराठवाड ्याचा इितहास ; सोमनाथ रोड े :१९६) सं थांनी ज ेने या कारवाई चे चंड
उ साहान े वागत क ेले. ८ ऑ ट बर रोजी सरदार पट ेलांनी हैदराबादला भ ेट िदली .
यावेळी िनजामान े भारताशी एकिन राह याच े आिण जा क याणाच े आ ासन िद याम ुळे
या या पदाला व ित ेला ध का लावला ग ेला नाही .१९५२ म ये हैदराबाद स ं थानात
साव ीक साव ि क िनवडण ुका होऊन त ेथे काँ ेस मंि मंडळ अिधकारावर आल े.
अशा कार े अ य ंत अ पावधीत ह ैदराबाद िव ची पोलीस कारवाई यश वी रता घडव ून
आण याची आिण यान ंतर िनजमा ंबाबत समोपचाराच े धोरण वीका न या ला भारता या
राजक य वाहात सामाव ून घे याचे ेय सरदार पट ेल यां या पोलादी म ु स ेिगरीला आह े. munotes.in
Page 24
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
24 २.३.४ का मीर :
वरील दो ही स ं थाना ंपे ा का मीर मधील प रि थती व ेगळी होती . ज मू-का मीरम य े
बह सं य जा म ुि लम होती आिण शासक हरीिस ंह िहंदू होता . का मीरच े े फळ
८४,४७० चौरस म ैलांचे हणज े हैदराबाद स ं थांनापे ाही मोठ े होते. येथे िहंदू व शीख
अ पस ं य होत े . हा द ेश अ य ंत िनसग र य तर आह ेच पण याप े ा का मीर च े खरे मह व
आंतररा ीय राजकारणा या ीन े याची असल ेले मो याची भोगोिलक ि थती होत े.
का मीरची जवळ जवळ तीन चत ुथा श लोकस ं या म ुसलमान अस यान े व याची सीमा
एका बाज ूने पािक तानशी स ंल न अस यान े का मीर पािक तानातच सामील हायला
पािहज े असे पािक तानला वाट े . पािक तान या श दातील 'के' हे इं जी अ र का मीर
श दाव नच घ ेतले गेले होते. परंतु सलग एकस ंध मुि लम बह स ं य द ेश पािक तानला
जावेत हे फाळणीची म ूलभूत सू केवळ ि िटश आ ंिकत भारतीय द ेशाला लाग ू होते .
अध वाय भारतीय स ं थाना ंना न ह े. १९४७ या भारतीय वात ं या या काय ान े
भारतीय स ं थांनाना या ंनी भा रतात िवलीन हायच े क पािक तानला जाऊन िमळायच े क
वतं राहावयाच े हे ठरिव याचा अिधकार िदला होता . ारंभी का मीर या महाराजा ंनी
पािक तानात जा याचा िनण य घेतला असता तर भारताकड ून यािव कोणतीही
काय वाही झाली नसती . परंतु दोह प ैक कोण याही रा ा त िवलीन न होता वत ं राह याच े
महाराज ह रिस ंगा या मनात होत े. हणून दो ही रा ा ं या सरकारा ंशी या ंनी जैसे थे करार
केला आिण १५ ऑग ट १९४७ पय त सामीलीकरणा स ंबंधी कोणताही िनण य घेतला
नाही. यां या स ं थाना ं या सीमा पािक तान व भारत दोघा ंनाही लाग ून अस याम ुळे व
तेथील बह स ं य जा म ुसलमान अस याम ुळे सामीलीकर याबाबत िन ण य घेणे यांना
अवघड जात होत े. या अडचणीम ुळे यान े भारत िक ंवा पािक तानाम य े सामील न होता
वतं राह याचा िनण य घेतला .१५ ऑग ट प ूव गा ंधीजी व लॉड माऊंटबॅटन या ंनी
का मीर नर ेश हरीिस ंगाशी चचा क न वत ं राहण े या या िहताच े ठरणार नाही ह े पटवून
दे याचा य न क ेला. लॉड माऊंटबॅटन या ंनी तर पािक तानात सामील हो याचा यान े
िनण य घेतला तरी भारतीय न ेते याला हरकत घ ेणार नाहीत अस े ते हणाल े. परंतु
लोकमताचा कौल घ ेऊनच काय तो िनण य यावा असा याला स ला िदला . का मीर ह े
भारता या उ र सीम ेवर स ंल न अस याम ुळे भारता या स ुरि तत े या ीन े का मीरच े
भारतात सामीलीकरण अग याच े आहे अशी भारत सरकारची धारणा होती तर का मीरला
पािक तान ओढ याचा जीना आटोकाट य न करत होत े.
अशा ि थतीत हरीिस ंहाने पािक तानशी ज ैसे थे करार क ेलेला असतानाही पािक तान े
का मीरची आिथ क नाक ेबंदी केली. हे दडपण य ेऊन द ेखील का मीर नर ेश आपला
वातं याचा ह ेका सोडत नाही अस े िदसताच पािक तानन े बळाचा वापर कर याच े ठरवल े
आिण२२ ऑ ट बर १९४७ रोजी हजारा व प ेशावर य ेथील लढाऊ टो या ंना का मीरवर
ह ला कर यास व ृ केले. का मीर व रल या ह यात घ ुसखोरा ंनी लुटालुट, जाळपोळ ,
बला कार , क ली अस े अमान ुष अ याचार काि मरी जनत ेवर केले. अनेक गाव े काबीज
क न ीनगर या िदश ेने यांनी आग ेकूच सु केली. यांना आवर घालन े अश य झा यान े
शेवटी हरीिस ंहाने २४ ऑ टो बरला भारताकड े मदतीची याचना क ेली. ती मदत का मीरला
दे याचा िनण य भारत सरकार घ ेणार अस े २५ ऑ ट बर १९४७ रोजी स ंर ण सिमतीत
झाले या चच व न ल ात य ेताच, भारतात सि मलीत न झाल े या रा याला ल करी मदत munotes.in
Page 25
भारतीय स ं थाना ंचे िवलीणीकरण आिण रा या ंची पुनर चना
25 दे याचा भारत सरकारला अिधकार नाही , असा काय ाचा प ेच उपि थत क न लॉड
माऊंटबॅटन या ंनी का मीरम य े ल कर पाठव याबाबत अडथळा आणला . ा म ुद् ाचे
िनराकरण कर या या ह ेतूने नेह ंनी मेनन या ंना तातडीन े ीनगरला रवाना क ेले. यावेळी
ह रिस ंग हे ीनगर सोड ून जा या या तयारीत होत े. कारण काही तासातच ीनगर श ू या
हाती पडणार अशी ल ण े िदसत होती . यामुळे प रि थती या दडपणाखाली हरीिस ंगांनी
लागलीच २६ ऑ ट बर १९४७ रोजी का मीर स ं थान भारतात िवलीन कर यास ंबंधी या
सामीलीकरण करारावर वा री क ेली. शेख अ द ु ला या काि मरी जनत ेचा पािठ ंबा
असल े या का मीर या सवा त बलशाली न े यांनेही का मीर भारतात िवलीन कर याचा
स ला याला िदला . २७ ऑ ट बर १९४७ रोजी भारत सरकारन े या करारास मा यता
देऊन लागलीच िवमानान े भारतीय स ै य का मीर म य े पाठिव यात आल े. यामुळे
ह लेखोर माग े रेटले जाऊन ीनगरचा बचाव झाला . परंतु तोपय त ह ल ेखोरांनी का मीरचा
िक येक चौरस म ैलांचा द ेश यापला होता . प रणामी पािक तानन े भारताशी य ु सु
केले. यावर भारता ने सुर ा प रषद ेत त ार क ेली. पािक तानन ेही िवरोधात त ार क ेली.
रा स ंघाने म य थी क न य ु बंदी रेषा िनि त क न िदली . मा पािक तानन े घेतलेला
ज मू-का मीरचा द ेश आजादका मीर या नावान े आजही वत ं आह े आिण यावहा रक
्या यावर पािक तानच े िनयं ण आह े.
अशा कार े का मीर रा य भारतीय स ंघरा या चा एक अिवभा य घटक अस ून याबाबत
आता कोणत ेही िच ह रािहल ेले नाही , अशी भारताची धारणा असली तरी तो
अजूनही अिनण तच आहे असा पािक तानचा दावा आह े. दो ही रा ा या स ंबंधात का मीर
एक सतत सलणार े श य ठरल े असून यात ून िनमा ण होणारा पर पर अिव ा स, तनाव, यु े
व श ा पधा या बाबी दो ही रा ा ं या ीन े घातक ठर या आह ेत.
२.४ रा या ंची पुनर चना
२.४.१ रा यप ुनर चनेची पा भूमी :
भारत वात ं या या उ ंबरठ्यावर असताना स ं थांनासंबंधीची नीती िनधा रत करीत
असल े या सरदार पट ेल या ंनी दोन उि े िनि त क ेली होती . यापैक पिहल े उि
सं थाना ंचे भारतात सामीलीकरण क न सा य झाल े तर द ुसरे उि स ं थाना ं या द ेशाचे
भारतीय स ंघरा यात प ूण तः िवलीनीकरण क न घ ेणे आिण स ं थानातील ज ेला भारतीय
नाग रका माण े सव अिधकार द ेणे हे होते .१४ िडस बर१९४७ रोजी ओ रसातील कटक
येथे सं थािनका ं या ब ैठक त बोलताना सरदार व लभभाई पट ेल हणाल े क , “ सं थान े
ही ा ंतां या शरीरावरील णासारखी आह ेत तेथील जा ु ध मनि थतीत अस ून
कोण याही णी उठाव क न स ं थािनका ंना ती पद य ुत क शकत े. हणून सं थािनका ंनी
वाय त ेचा दुरा ह न धरता ा ंतात िवलीन हो याचा िनण य यावा . सं थािनका ंनी हा
स ला मानला नाही आिण या ं या ज ेने बंड क न या ंना पद य ुत केले तर भारत
सरकार या ंना कोण याही कारच े साहा य द ेऊ शकणार नाही .” असा गिभ त इशारा
यांनी सं थािनका ंना िदला . याचा यो य प रणाम होऊन स ं थािनका ंनी िवलीनीकरणास
संिमती िदली . सं थाना ं या स ंपूण िवलीनीकरणा मागील भारत सरकारचा ह ेतू देशातील सव
ादेिशक घटक आकारान े मोठे आिण वय ंपूण बनिव या चा आिण अशा सव घटका ंची munotes.in
Page 26
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
26 एका मता साध ून एकस ंघी व लोकशाहीिन भारताची ित ापना कर या चा अस याच े
नमूद कर यात आल े. या िवलीनीकरणा या उ ेशासाठी तीन िभ न मागा चा अवल ंब
कर यात आला
१) लहान -लहान स ं थाना ंचे यालगत या मोठ ्या सं थानात िक ंवा ा ंतात िव लीनीकरण
करणे हा पिहला माग होता . यानुसार ओ रसा व छ ीसगड भागातील स ं थान े अनु मे
ओ रसा व म य ा ंतात िडस बर १९४७ म ये िवलीन कर यात आली . माच १९४८ म ये
दि ण ेतील सतरा स ं थाने मुंबई ा ंतात िवलीन झाली . यानंतर १९४९ या म यापय त
काठीयावा ड मधील स ुमारे २८९ सं थान े आिण को हाप ूर व बडोदा ही स ं थान े मुंबई
ांतात िवलीन क ेली गेली. अशाच कार े पंजाब व ब ंगालमधील स ं थान े यां या नजीक या
ांतात िवलीन झाली . िवलीनीकरणा या करारा अ वय े आप या स ं थाना ंचे शासन
सं थािनका ंनी भारत सरकार या हाती सोपवल े. भारतीय स ंघरा याच े अिवभा य घटक
बनताच ा ंितक कायद ेमंडळांत सं थानी ज ेला ितिनिध व द े यात आल े. भारतीय
संघरा या या घटन ेत यांचा समाव ेश ‘अ' गटात कर यात आला .
२) िवलीनीकरणाचा द ुसरा माग हणज े ादेिशक, सामािजक व सा ं कृितक ्या पर पर
संल न असल े या अन ेक सं थाना ंचे एक ीकरण क न नव े ादेिशक घटक िनमा ण करण े.
यानुसार काठीयावाडातील स ुमारे २२२ लहान लहानस ं थाना ंचे एक करण क न फ े ुवारी
१९४८ म ये सौरा ाची िनिम ती कर यात आली . माळ याचाकाही भाग , वा ह ेर आिण
इंदौर ही स ं थाने िमळून म य भारत अि त वात आला . तर पितयाळा , नाभा, कपूथ ळा
इ यादी प ूव पंजाब मधील आठ रा य िमळ ून पे सूची िनिम ती कर यात आली . जोधप ुर,
िबकान ेर, जयपुर, जैसलमेर इ यादी स ं थांने िमळून राज थानची िनिम ती कर यात आली .
ावणकोर व कोचीन च े एक ीकरण ज ुलै १९४९ म ये झाल े. हैदराबाद , हैसूर व ज म ू-
का मीरच े देश प ूव माण ेच ठ ेव यात आल े. या नविनिम त घटका ंचा अ ंतभा व
संघरा या या घटन ेत ‘ब' गटात कर यात आला .
३) अ यंत मागासल े या द ेशातील लहान स ं थाना ंचे एक करण क न या घटका ंना
क शािसत द ेशांचा दजा दे याचा ितसरा माग अवल ंब यात आला . या द ेशांचा िवकास
जलद गतीन े कर यासाठी त ेथे जबाबदार शासन न द ेता शासनाची स ू े क सरकार या
हाती ठ ेव यात आली . यानुसार प ूव पंजाब मधील दहा ल लोकव ती या दहा हजार
सहाश े चौरस म ैला या भागाच े पा ंतर एि ल १९४८ म ये िहमाचल द ेशात क ेले.
बुंदेलखंड व यालगत या द ेशातील ३६ ल लोकव ती या प तीस स ं थाना ं या
एक ीकरणात ून िवं य द ेश ज माला आला . ि पुरा , भोपाळ , क छ आिण प ंजाब मधील
िबलासप ुर यांचे शासन १९४९ या अख ेरपय त क सरकारन े हाती घ ेतले. या सात
देशांचा अ ंतभा व रा यघटन ेतील 'क' गटात कर यात आला व त ेथील शासन चीफ
किमशनर माफ त क सरकार चालव ू लागल े.
अशा कार े १९४९ या अख ेरपय त िवलीनीकरणाचा द ुसरा अ य ंत मह वप ूण ट पा
यश वीरी या प ूण झाला . या काया म ये सं थानांनी अडथळा तर आणला नाहीच , उलट
अितशय सम ंजसपणान े यांनी भारत सरकारला मदत क ेली व भारतीय स ंघरा य ख या
अथा ने एकस ंघी व एका म बनव यास िनःश ंकपणे आधार लावला . याब ल सरदार munotes.in
Page 27
भारतीय स ं थाना ंचे िवलीणीकरण आिण रा या ंची पुनर चना
27 पटेलांनी सं थािनका ंची श ंशा केली व या ंचे आभार मानल े तसेच िवलीनीकरणा या व ेळी
यांना िदल ेली आ ासन े ही पट ेल यांनी तंतोतंत पाळली . सं थािनका ंचे तनख े ठरवून िदल े
आिण या ं या उपाधी , िवशेषािधकार , खाजगी मालम ा आिण वारसाह काची तरत ूद
घटनेतील २९१ या कलमात क न द े यात आली . (आधुिनक भारताचा इितहास १९४७ -
२००० ; शांता कोठ ेकर :२४९)
२.४.२ भाषावार रा य प ुनर चना :
भारताला वात ं य िमळताच भाष े या आधारावर रा या ंची पुनर चना कर याचा म ु ा पुढे
आला . ि िटशा ंनी द ेशां या सीमा बनवताना भाषा आिण स ं कृतीचा कोणताही िवचार
केलेला न हता . यातच जागोजागी असल े या स ं थांनांमुळे हा अिधकच गुंतागुंतीचा
बनलेला होता . भाषा आिण स ं कृती या ंचा ख ूप जवळचा स ंबंध असतो आिण भाष ेचा
रीती रवाजावर मोठा भाव पडत असतो . मातृभाषेिशवाय िश णाचा सार चा ंगला होत
नाही. राजकारण आिण शासन लोका ंपय त पोहोच यासाठी भाषा ह े खूप मह वाच े मा यम
असत े. हणून िश ण, शासन आिण यायालय मात ृभाषेतून चालव यासाठी रा या ंची
रचना ही भाष े या आधारावर असण े आव यक असत े. ाच कारणाम ुळे काँ ेसने १९२१
म ये आप या घटन ेत बदल क न आप या ा ंतीय शाखा भाष े या आधारावर गठीत
के याहो या . महा मा गा ंधी हणाल े होते क , “ ादेिशक भाषा ंना पूण उंचीवर न ेऊन
ठेवायच े असेल तर , ांतांची भाष े या आधारावर रचना आव यक आह े”. हणून वत ं
भारताम य े भाषावार ा ंतरचन ेचा ऐरणीवर आला . परंतु वात ं यानंतर रा ीय न ेतृ व
भाषावार ा ंतरचन ेला िवरोध करत होत े. कारण फाळणीम ुळे गंभीर शासिनक , आिथ क
आिण राजिनतीक सम या उ प न झा या हो या . २७ नो ह बर १९४७ रोजी प ंिडत
नेह ंनी प पण े सांिगतल े क , “भारताचा अ म हा भारताची स ुर ा आिण एकता
यासाठी राहील व भाषावार ा ंतरचन ेचा िनण य तुता स बाज ूला ठेवावा लाग ेल”. (आजादी क े
बादका भारत ; िबिपन च ं :१३४)
२.४.३ दार भाषावारसिमती १९४८ : भाषावार रा य रचना हा िनण य काँ ेसने िक य ेक
वषा पूव घेतला अस याचा हवाला द ेऊन काही का ँ ेस सद या ंनी भाषावार रा यरचन ेचा
आ ह धरला . ते हा भाषावार ा ंतरचना यो य ठर ेल क नाही याचा िवचार कर यासाठी
जून १९४८ म ये घटना सिमतीन े एस. के. दार सिमतीची िनय ु क ेली. या सिमतीन े
रा ीय िन ा व ाद ेिशक िन ा या ंचा सम वय साधण े य ात अश य ाय आह े आिण द ेश
आिणबा णी या प रि थतीत ून जात असताना , ादेिशक प ुनर चना भाष े या आधार े के यास ,
ादेिशक िन ा बळावतील व या माणात रा ीय िन ा द ुबळी होऊ लाग ेल, हे रा ा या
ीने घातक ठर ेल अशा आशयाचा अहवाल सादर क न भािषक त वावर ाद ेिशक
पुनर चने या मागणीला िवरोध दश िवला. मा शासक य सोयीसाठी आव यक त े ादेिशक
बदल कर यास हरकत नसावी अस े मत या सिमतीन े ितपािदत क ेले.
२.४.४ जे. ही. पी. सिमती १९४८ : दार सिमती या िशफारशीव न घटना सिमतीन े
भाषावार ा ंतरचन े या िस ा ंत घटन ेम ये सामील न कर याचा िनण य घेतला. यामुळे
भाषावार रा य रचन ेला समथ न असणा या जनत ेम ये अस ंतोष वाढत जाऊन दि ण
भारताम य े भाषावार ा ंतरचन ेची मागणी अज ूनच जोर ध लागली . हणून भाषावार munotes.in
Page 28
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
28 समथ कांना शा ंत कर यासाठी का ँ ेसने िडस बर १९४८ म ये जवाहरलाल न ेह , सरदार
व लभभाई पट ेल आिण का ँ ेसचे अ य प ािभसीताराम या या ंची ज े ही पी सिमती
भाषावार रा यरचन े या ावर प ुनिव चार कर यासाठी िनय ु केली. या सिमतीन े दार
सिमती या अहवालातील िशफारशी प ुढे करतअसातक िदला क , भाषावार रा यरचन ेपे ा
स या द ेशाची स ुर ा, एकता आिण आिथ क संप नता यावर पिहल े ल िदल े पािहज े असे
सांिगतल े. परंतु याच बरोबर िजथ े भाषावार रा या ंची मागणी अिधक आह े आिण तेथील
इतर भािषका ंचीही याला संमती अस ेल तर ितथ े भाषावार रा याची िनिम ती केली जाईल
असे आप या अहवालात नम ूद केले.
२.४.५ आं द ेश व तािमळनाड ूची िनिम ती १९५३ : जे ही पी सिमती या
अहवालाचा प रणाम हण ून म ास मध ून तेलगू भािषक आ ं देशची मागणी न ेटाने पुढे
आली . म ास रा यात तािमळ भािषक जनता अिधक होती तर त ेलगू भािषक जनत ेचे
माण कमी होत े. यांचे हे भु व न कर यासाठी त ेलुगु भािषका ंचे वत ं रा य िनमा ण
कर यात याव े अशी मागणी त ेलगू भािषक क लागल े. या िठकाणी तािमळ भािषका ंचाही
भाषावार रा याला पािठ ंबा होता पर ंतु यां यात म ास शहर कोणाकड े असाव े याव न
एकमत होत न हत े. यामुळे तेलुगू भािषक आ ं देश या मागणी कड े पंिडत न ेह ंनी
दुल केले. प रणामी आपली मागणी क सरकार या गळी उत रव यासाठी पो ी ीराम ुलु
यांनी १९ ऑ ट बर १९५२ रोजी आमरण उपोषण स ु केले आिण ५८ िदवसा या
उपोषणान ंतर १५ िडस बर १९५२ रोजी या ंचे िनधन झाल े. यामुळे तेथील जनत े या
ीने ते ह ता मा ठरल े. ु द तेलुगु जनत ेने िहंसाचाराचा माग अवल ंिबला. अशा कारे
फोटक झाल ेली प रि थती बघ ून तेलगू भािषक रा या या िनिम तीसाठी वा ंछू सिमती
थापन कर यात आली . या सिमती या िशफारशीन ुसार ऑ ट बर १९५३ म ये कायदा
पास क न त ेलुगू भाषका ं या आ ं देश रा याची िनिम ती कर या त आली . भारतीय
संघरा यातील ह े पिहल े एकभा षी रा य होत े . याचबरोबर तािमळ भाषी रा या या पात
तािमळनाड ूची िनिम ती झाली . (आजादी क े बादका भारत ; िबिपन च ं :१३६)
२.४.६ रा य प ुनर चना आयोगाची थापना १९५३ : तेलुगू भािषक आ ं देश ची मागणी
मा य क े यामुळे भाषावार रा य िनिम तीची मागणी इतर ही सु झाली . रा ीय ऐ याच े
कारण प ुढे क न न ेह ंनी या मागणीला िवरोध क ेला होता . परंतु यां या भ ूिमकेवर
यां याच प ातील न े यांनी टीका क न भाषावार ा ंतरचन ेमुळे रा यात एकता िनमा ण
होईल व याम ुळे िवकासा या िवधायक योजना अिधक यश वी र या राबवता येईल असा
युि वाद क ेला. यामुळे नेह ंचा नाइलाज होऊन िडस बर 1953 म ये भाषावार
ांतरचन ेचा व त ुिन अ यास कर यासाठी एक आयोग न ेमला जाईल अस े यांनी
आ ासन िदल े. यानुसार फाजलअली यां या अ य त ेखाली रा य प ुनर चना आयोगाची
थापना कर यात आली . पंिडत दयनाथ क ुंझ आिण सरदार पि णकर हे या
आयोगाच े सद य होत े. या आयोगान े आप या काय काळात लोकमताचा अ ंदाज घ े यासाठी
देशा या अन ेक भागा ंचे दौरे क न या आधार े आपला अहवाल ३० स ट बर १९५५ रोजी
सरकारला सादर क ेला.
१) भारतीय स ंघरा यात िव मान असल े या स ावी स रा या ं या व तीन क शािसत
देशां या जागी , एकभाषी रा या ं या त वान ुसार १६ समान दजा ची रा य आिण ३ munotes.in
Page 29
भारतीय स ं थाना ंचे िवलीणीकरण आिण रा या ंची पुनर चना
29 क क शािसत द ेश यांची िनिम ती कर यात यावी ही म ूलभूत िशफारस या आयोगान े
केली होती .
२) अ,ब, क अशी वग वारी न क न स ंघरा यात रा य व क शािसत द ेश असे दोनच
घटक असाव ेत अशी द ुसरी िशफारस होती .
३) राज म ुखांचे पद र कर याची स ूचना क ेली.
४) पंजाबच े भािषक व प आिण दळणवळणा या गरजा ल ात घ ेता पंजाबची मागणी या
आयोगाला समथ नीय वाटली नाही .
५) तसेच गुजरातीभाषी व मराठीभाषी द ेश िमळ ून मुंबईचे ि भािषक रा य िनमा ण कराव े
अशी िशफारस क ेली.
फाजल अली आयोगा या आहवाल जनत ेपुढे येताच यावर उलटस ुलट िति या झा या .
िवशेषतः प ंजाब व महारा ातील जनमत िवल ण स ंत झाल े . अखेरीस म ूळ अहवालात
काही बदल क न ऑग ट १९५६ म ये रा य प ुनर चना कायदा पा रत कर यात आला.
२.४.७ रा य प ुनर चना कायदा १९५६ : या काय ान े १४ रा य आिण ५ क शािसत
देशांची िनिम ती के या गेली. आं द ेश, आसाम , ओ रसा , िबहार , म य द ेश, मुंबई,
म ास , मैसूर, उ र द ेश, केरळ, पंजाब, राज थान व पि म ब ंगाल ही समान दजा ची
रा य तर ज म ू का मीरला िवश ेष दजा िदला. िद ली , िहमाचल द ेश, मिनपुर, ि पुरा,
अंदमान िनकोबार आिण लखिदव , िमिनकॉय , अमीनदीवी बेटे क शािसत द ेश होत े.
हैदराबादचा त ेलुगु भािषक द ेश व 1953 साली िनमा ण कर यात आल े या आ ं ाचे रा य
िमळून न या आं देशचे रा य िनमा ण झाल े. तर अि त वात असल े या ह ैसूर रा यात
हैदराबाद म ुंबई व म ास रा यातील क नड भाषीक द ेश व क ुग समािव कर यात आल े.
ावणकोर वकोचीन िमळ ून केरळचे रा य अि त वात आल े. मुंबई रा यात प ूव चा म ुंबई
रा याचा द ेश, हैदराबाद , म य द ेशातील मराठीभाषी द ेश, सौरा आिण क छ या ंचा
अंतभा व केला. म य द ेशात अि त वात असल ेला म य द ेशाचा भाग , िवं य द ेश, भोपाळ
व राज थानमधील िह ंदी भाषी भाग समािव कर यात आला . अजम ेरचा अ ंतभा व
राज थानात झाला तर पितयाळा व प ूव पंजाबचा स ंघ पंजाब रा यात िवलीन कर यात
आला . या ाद ेिशक प ुनर चनेनुसार घटन े या पिह या प रिश ात प रवत न कर यात आल े.
रा य प ुनर चना काय ा या ितस या प रिश ात सव रा या ं या लोकसभ ेतील ितिनध ची
व या ं या िविधम ंडळातील सद या ंची सं या नम ूद कर यात आली . (आधुिनक भारताचा
इितहास १९४७ ते २000; शांता कोठ ेकर :२५६)
२.४.८ महारा व ग ुजरातची िनिम ती १९६० : रा य प ुनर चना काय ान े तयार
झाले या म ुंबई रा यान े मराठी जनत ेचे समाधान झाल े नाही . हणून मुंबईसह वत ं
महारा रा याची मागणी संयु महारा सिमती या मा यमात ून केली गेली. तसेचक ीय
मंि मंडळातील िव म ं ी िच ंतामणराव द ेशमुखांनी वत ं महारा ा या मागणीसाठी
मंि पदाचा राजीनामा िदला . याच दर यान ग ुजराती भाषी लोका ंनी महागुजरात जनता
प रषद ेमाफ त वत ं गुजरात रा याची मागणी क ेली. अखेरीस महारा ातील व ग ुजरात
मधील वाढता िह ंसाचार आिण तणाव याकड े दुल करण े क सरकारला अश य झाल े. munotes.in
Page 30
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
30 प रणामी म ुंबई रा याच े िवभाजन क न यात ून मराठी भाषी महारा व ग ुजराती भाषी
गुजरात रा याची िनिम ती कर याचा िनण य घे यात आला . संयु महारा सिमतीची म ुंबई
सह महारा ाची मागणी मा य झाली पण ब ेळगाव , िनपाणी वकारवार महारा ात सामील
केले जावे ही मागणी मा नाम ंजूर झाली . ही नवी यव था करणारा म ुंबई पुनर चना कायदा
२५ एि ल १९६० रोजी पा रत झाला आिण १ मे १९६० रोजी महारा रा या ची िनिम ती
झाली . याचबरोबर ग ुजराती भाषी ग ुजरात रा यस ु ा उदयास आल े.
२.४.९ पंजाब व ह रयाणाची िनिम ती १९६६ : १९५६ या काय ान ुसार प ंजाबम य े
कर यात आल ेली ाद ेिशक यव था प ंजाबी भाषीक शीखा ंना मा य न हती . यामुळे क
सरकारवर दडपण आण यासा ठी शीखा ंनी आ ंदोलनाचा माग अंगीकारला . अखेरीस या
ाचा िवचार कर यासाठी यायम ूत शहा सिमती थापन कर यात आली . या सिमतीन े
सादर क ेले या अहवाला या आधार े १९६६ साली पंजाब प ुनर चना कायदा पास क ेला.
यात प ंजाबच े िवभाजन क न िशखा ंची व ती असल े या द ेशांचे पंजाब रा य व
िहंदीभाषी लोका ंचे हरीयाना रा य िनमा ण कर याची , तसेच पंजाबचा काही पव तीय भाग
िहमाचल द ेशला जोड याची तरत ूद केली गेली.
अशाच कार े यानंतरही मह वाच े ादेिशक बदल कर यात आल े. १९७१ साली आसाम
रा यातील म ेघालयाला वत ं रा याचा दजा िदला ग ेला. तसेच ि पुरा, मिणप ुर व
िहमाचल द ेश यांनाही रा याचा दजा दे यात आला . आसाम रा याची ाद ेिशक प ुनर चना
क न िमझोराम व अ णाचल द ेश अस े दोन क शािसत द ेश िनमा ण कर यात
आले.१९७३ साली ह ैसूर रा याच े नाव बदल ून कना टक अस े ठेव यात आल े. तसेच
लखदीव , अमीनदीव व िमनीकॉय या ब ेट सम ूहाचे ल ि प अस े नामांतर केले. १९७५ म ये
िसि कमचा घटक रा य हण ून भारतीय स ंघरा यात अ ंतभा व कर यात आला .
अशा कार े वात ं यानंतर भाषा , भौगोिलक ि थती इ यादी कारणान े वेग या रा या ंची
मागणी व ेळोवेळी होत रािहल ेली िदस ून येते. याचाच प रणाम हण ून २००० साली उ र
देश मध ून उ राख ंड, िबहार मध ून झारख ंड व म य द ेश मध ून छ ीसगड या वत ं
रा याची िनिम ती झाली आिण आता २०१४ म ये आं द ेश मध ुन वत ं तेलंगणा रा य
अि त वात आल े.
२.५ सारांश
ि िटशा ंनी भारताम य े स ा थापन करत असताना आप या आव यकत ेनुसार ा ंतरचना
केलेली होती . याम य े ि िटश भारत आिण ि िटशा ंचे मांडिलक अ सलेली स ं थान े अशी
िवभागणी होती . भारत वात ं या या उ ंबरठ्यावर असताना ि िटशा ंनी सं थाना ंना भारतात
िकंवा पािक तानात सामील हो याचा िक ंवा वत ं राह याचा अिधकार िदला होता . भारत
सरकारन े सं थांनांसाठी वत ं खात े िनमा ण क न व लभ भाई पट ेल यां याकड े याची
धुरा सोपवली . यांनी ५६२ पैक ह ैदराबाद , जुनागड व का मीर वगळता भारताम य े
उव रत स ं थांनांना आप या मु स ेिगरी या आधारावर सामील क न घ ेतले. हैदराबाद ,
जुनागड व का मीर या ंचा बळाचा वापर क न सोडवला . अशा कार े एकस ंध भारत
िनमा ण कर याच े ेय सरदार व लभभाई पट ेल यांना जात े. munotes.in
Page 31
भारतीय स ं थाना ंचे िवलीणीकरण आिण रा या ंची पुनर चना
31 ही सं थान े भारताम य े सामील क न घ ेत यान ंतर रा य प ुनर चनेचा मु ा समोर आला .
रा ीय का ँ ेसने १९२१ पासून आप या ा ंतीय स ंघटना भाष े या आधारावर तयार क े या
हो या . हाच द ुवा हे न वात ं यानंतर भाषावर रा यरचन ेची मागणी समोर आली . रा ीय
ऐ यासाठी ाद ेिशक िन ा घातक ठरतील हण ून नेह आिण पट ेल यांनी या मागणी ला
िवरोध क ेला. परंतु वप ात ून आिण जनत ेतून असणा या भाषावार रा यरचन े या च ंड
मागणीला रा ीय न ेतृ व नाक शकल े नाही . यातूनच रा यप ुनर चना आयोग व
रा यप ुनर चना कायदा अि त वात य ेऊन, भािषक आधारावर रा यरचना व ेळोवेळी
कर यात आली . परंतु यात ून संकुिचत ाद ेिशक िन ा तयार होऊन याच े पांतर रा ीय
िहताप े ा ाद ेिशक िहताला अ म द ेणा या ाद ेिशक राजक य प ात झाल े. या िशवाय
भाषावार ाद ेिशक प ुनर चनेचे त व एकदा मा य झा याम ुळे या या आधारान े कर यात
येणा या माग या त ते हापास ून खंड पडल ेला नाही .
२.६
१. भारतीय स ं थाना ं या िवलीनीकरणाची आव यकता का होती प करा .
२. भारतीय स ं थाना या िवलीनीकरणाची ि या थोड यात सा ंगा.
३. रा य प ुनर चनेची पा भूमी सा ंगून आव यकता प करा .
४. भाषावर रा यप ुनर चना काय ािवषयी मािहती िवशद करा .
५. भाषे या आधारावर िनिम ती झाल े या रा या ंची सिव तर मािहती ा .
२.७ संदभ
१. आधुिनक भारताचा इितहास १९४७ -२०० : शांता कोठ ेकर
२. आजादी क ेबाद का भारत : िबिपन च ं
३. मराठवाड ्याचा इितहास : सोमनाथ रोड े
४. भारतीय रा ीय चळवळ : डॉ.साहेबराव गाठाळ
५. आधुिनकभारत : सुिमत सरकार
६. भारत का वत ं ता स ंघष : िबिपन च ं
७. आधुिनक भारताचा इितहास : ोवर व ब े हेकर
munotes.in
Page 32
32 ३
नेह य ुगातील सामािजक आिण आिथ क सुधारणा
घटक रचना :
३.१ उ ेश
३.२ तावना
३.३ सामािजक स ुधारणा ंची पा भूमी
३.४ नेह य ुगातील सामािजक स ुधारणा
३.५ आिथ क सुधारणा ंची पा भूमी
३.६ नेह य ुगातील आिथ क सुधारणा
३.७ सारांश
३.८
३.९ संदभ
३.१ उ ेश
१ नेह य ुगातील सामािजक आिण आिथ क सुधारणा ंची पा भूमी समज ून घेणे.
२ वातं यानंतर नेह य ुगातील सामािजक स ुधारणा ंचा आढावा घ ेणे.
३ नेह य ुगातील आिथ क सुधारणा ंचा आढावा घ ेणे.,
४ नेह य ुगातील सामािजक व आिथ क सुधारणा ंचे मू यांकन करण े.
३.२ तावना
भारतान े आध ुिनक कालख ंडात व ेश केला ते हा भारताम य े अनेक धािम क व सामािजक
अिन था पर ंपराचा बोलबाला होता . ीदा य आिण अ प ृ यता हा भारतीय समाजाला
लागल ेला मोठा कल ंक होता . सती था , बालिववाह , िवधवा ंचा , ि या ंचे पु षांवरील
अवल ंिब व, समाजातील द ु यम थान अशा िकतीतरी क ु थांनी भारतीय ि या ंचे जीवन
यातनामय बनल े होते. भारताम य े ि िटश स ा थापन झा यान ंतर भारतीया ंना आध ुिनक
सामािजक म ू यांची जाणीव झाली . अ पृ यतेसार या थ ेने दिलता ंना माण ूसपण
नाकारल ेला समाज द ुभंगलेला होता . या सव अिन था ंिव प ुरोगामी न ेतृ वाने लढा
उभा न ि िटशा ंना याबाबतीत कायद े कर यास भाग पाडल े. मा ि िटशांनी हातच े राखून
केले या या काय ा ंचा िवश ेष प रणाम झाला नाही . हणून भारताला वात ं य munotes.in
Page 33
नेह युगातील सामािजक आिण आिथ क सुधारणा
33 िमळा यान ंतर नेह युगात या दो ही सम या ंना िवश ेष ाधा य द ेऊन या ंचे िनवारण
कर यासाठी काय ाच े संर ण बहाल क े या ग ेले.
सामािजक स ुधारणा माण ेच आिथ क सुधारणा ंनाही न ेह युगाम य े ाधा य ाव े लागल े.
कारण ि िटश भारताम य े आल ेच ते संप ी िमळव यासाठी . या ीन े यांनी यापाराव र
एकािधकार िमळव यासाठी भारताची राजक य स ा हातात घ ेतली आिण या स ेचा
उपयोग आप या द ेशाम य े संप ीच े वहन कर यासाठी क ेला. यांनी िविवध मागा ने
भारतातील स ंप ी इ ं लंडम य े नेली. प रणामी वात ं य िमळाल े ते हा भारत हा औ ोिगक
आिण क ृषी े ात चंड माणात मागासल ेला होता . हणून वात ं य िमळताच न ेह
यूगाम य े आिथ क स ुधारणा ंना ाधा य द े यात आल े. यासाठी आिथ क िनयोजनाचा
आधार घ ेऊन प ंचवािष क योजना राबव यात आ या .
३.३ सामािजक स ुधारणा ंची पा भूमी
भारताम य े ि िटशा ंची स ा थापन झा यान ंतर आध ुिनक िश णाची आिण सामािजक
मू यांची मािहती भारतीया ंना झाली . याचाच प रणाम हण ून भारताम य े धािम क आिण
सामािजक चळवळ चा उदय झाला . सु वाती या राजा राम मोहन राय सार या स ुधारका ंनी
सतीब ंदी सारख े कायद े ि िटश सरकारला करायला लाव ून समाज स ुधारणांची पायाभरणी
केली. यानंतर िवधवा प ुनिव वाह कायदा , संमती वयाचा कायदा , नरबळी ितब ंधक कायदा
अशा अन ेक कार या सामािजक स ुधारणा ि िटशकाळात झा या . महा मा फ ुल सार या
समाजस ुधारका ंनी ि या ंना सामािजक दा यात ून बाह ेर काढ यासाठी ीिश णावर िवश ेष
भर िदला . परंतु या सव सामािजक स ुधारणा ि िटश सरकारन े हातच े राखून के यामुळे
याचा प रणाम हणावा तसा झाला नाही . १८८५ म ये रा ीय का ँ ेसची थापना
झा यान ंतर भारताम य े संघिटत रा ीय चळवळीला स ु वात झाली . आधुिनक िश ण
घेतले या रा ीय चळवळीतील न े यांनी आपाप या परीने सामािजक स ुधारणा ंना हातभार
लावला . रा ीय चळवळीतील न े यांनी सामािजक स ुधारणा ंचा आ ह धरला पर ंतु
यां यातही अगोदर राजक य स ुधारणा क सामािजक स ुधारणा याव न वाद होता .
सामािजक स ुधारणा ंिशवाय राजक य वात ं याला खरा अथ ा होणार नाही यािवषयीही
कोणालाच श ंका न हती . यामुळे वात ं य चळवळी या गती बरोबर सामािजक
सुधारणा ंचाही िवचार होत ग ेलेला िदस ून येतो. परंतु राजक य वात ं या या चळवळीन े वेग
घेत याम ुळे सामािजक स ुधारणा ंकडे दुल झाल े. तरी पण १९१७ या का ँ ेस या
अिधव ेशनाम य े िव ल रामजी िश ंदे यांनी मा ंडलेला ‘अ पृ यता िनवारणाचा ठराव ' संमत
झाला. यानंतर डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकर या ंचा भारतीय राजकारणात उदय होऊन या ंनी
अ पृ यता िनवार यासाठी मोठी चळवळ उभी क ेली. रा ीय का ँ ेसनेही १९३१ या
कराची अिधव ेशनाम य े मूलभूत ह काचा ठराव मा ंडून काय ासमोर जात , धम , िलंग
यां या आधारावर भ ेदभाव क े या जाणार नाही अस े ठरवल े. डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकरा ं या
मते, अ पृ यांना राजक य ह क िमळा यािशवाय या ंचा सामािजक तर उ ंचावणार नाही ,
हणून या ंनी दिलता ंसाठी वत ं मतदा र संघाची मागणी क ेली, हे वतं मतदार स ंघ र
हावे हणून महा मा गा ंधी आिण डॉ . आंबेडकर या ं याम य े १९३२ चा 'पुणे करार' झाला.
यानंतर महा मा गा ंधीज नी अ प ृ यता िनवार याच े काय हाती घ ेतले. याचबरोबर
ि या ं या उ नतीसाठी महा मा गा ंध नी ि यांना वात ं य चळवळीत सहभागी क न munotes.in
Page 34
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
34 घेतले. परंतु याचा भाव िविश वगा पुरताच मया िदत होता . यानंतर वात ं याची चळवळ
अिधक गितमान झा याम ुळे सामािजक स ुधारणा ंकडे दुल झाल े. भारताला वात ं य
िमळा यान ंतर सामािजक स ुधारणा ंनी परत व ेग घेतला व आ प या रा यघटन ेम ये यासाठी
िवशेष तरत ुदी के या ग े या. मिहला ंचा व दिलत वगा चा दजा सुधार या या ीन े
रा यघटन े ारा व स ंसदे या माफ त मह वा या स ुधारणा घडव ून आण याच े धोरण भारत
सरकारन े अंगीकारल े. यातूनच न ेह य ुगाम य े मिहला आिण दिलता ंची ि थती
सुधार यासाठी सामािजक स ुधारणा कर यास अ म िदला ग ेला व यासाठी सामािजक
जागृती बरोबर िविवध कायद ेही के या ग ेले.
३.४ नेह य ुगातील सामािजक स ुधारणा
भारताला वात ं य िमळा यान ंतर भारतीय समाजातील सवा त अिन ढी हणज े
ीदा य आिण अ प ृ यता याकड े िवशेष ल प ुरव या ग ेले. भारतीय स ंिवधानाम य े यांना
काय ान े िवशेष संर ण िदल े गेले होते, मा त े पुरेशा माणात नस याम ुळे वात ं यो र
काळातील न ेह य ुगाम य े यासाठी िवश ेष सुधारणा कर यात आ या , याचा आढावा
आपण घ ेणार आहोत .
३.४.१ नेह युगातील ि या ंिवषयक सामािजक स ुधारणा
समाजातील व क ुटुंबातील ि या ं या दजा बाबत व अिधकाराबाबत काही वात ं पूव
काळात चच ला आल े होते. वारसा ह क , द क घ े याचा ह क , िववाहाच े वय, घट फोट
इ यादी अन ेक मुद् ांबाबत िह ंदू समाजात मतभ ेद अस या मुळे आिण ि िटश शासनकाळात
झाले या काय ा ं या तरत ुदी काहीशा स ंिद ध व अप ु या अस याम ुळे यास ंबंधी स ु प
तरतुदी असल ेले कायद े करण े िनकडीच े होते. ि या ंचा दजा सुधार यासाठी १९४१ म ये
थापन कर यात आल े या 'सर ब ेनेगलराव सिमती ’ने मिहला ंसंबंधी सग या म ुद् ांचा
िवचार क न तक शु , या य व स ुसंगत अशी िह ंदू काय ा ंची संिहता तयार क न यात
सव मुद् ांचा समाव ेश करावा अशी िशफारस क ेली होती . हा अहवाल १९४२ नंतर या
राजक य धकाधक या काळात द ुल ि त रािहला . मा वात ं य िमळा यान ंतर या
अहवा लाकड े नेह सरकारन े िवशेष ल प ुरवले आिण आप या म ंि मंडळातील िविधम ं ी
डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ं याकड े हे काम सोपवल े. डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकर ह े
सामािजक स ुधार याच े पुर कत अस याम ुळे नेह ंनी या ं याकड े हे काम सोपवण े
संयुि कच होत े. भारतीय ि यांनी रा ीय चळवळीत प ु षां या बरोबरीन े काय क न
आपली मता व ग ुणव ा िस क ेली होती . ीचा समाजातील व क ुटुंबातील दजा हा
समाजा या गतीचा म ुख िनकष आह े,असे ठाम मत १९२८ म ये अलाहाबाद मिहला
िव ापीठात बोलताना न ेह ंनी य क ेले होत े. अशा प रि थतीत ि या ंचा दजा
सुधारणास कोणताच अडथळा न हता . भारतीय रा यघटन े या चौदा या व प ंधरा या
कलमान ुसार ि या ंना समान ह क व समान स ंधीची हमी िदल ेली होत . डॉ. बाबासाह ेब
आंबेडकरा ंनी बेनेगलराव सिमतीन े सुचवले या 'िहंदू िवधी स ंिहते’त थोड ेफार बदल क न
तो अहवाल िवध ेयका या पात घटना सिमतीला सादर क ेला. (डॉ.शांता कोठ ेकर;
आधुिनक भारताचा इितहास ; साईनाथ काशन ; नागपूर,२०१६ .पृ.५६३) यालाच आपण
‘िहंदू कोड िबल ' देखील हणतो . munotes.in
Page 35
नेह युगातील सामािजक आिण आिथ क सुधारणा
35 ३.४.२ िहंदू कोड िबलास ितगामी श चा िवरोध :
डॉ. आंबेडकरा ंनी घटना सिमती प ुढे िहंदू िवधी स ंिहतेचा मस ुदा मांडताच घटना सिमतीतील
ितगामी न ेतृ वाने या िबलास िवरोध क ेला. रा ीय चळवळीत मिहला ंनी काय कर यास
यांनी िवरोध दश वला न हता अशा गा ंधीवादी हणव ून घेणा या काही का ँ ेस सद या ंना
देखील मिहला ंना समान अिधकार द े याची क पना चत न हती . हणून डॉ. बाबासाह ेब
आंबेडकरा ंनी मा ंडले या मस ु ाला या ंनी िवरोध स ु क ेला. समाजातील
पुरानमतवा ान ही यािव टीक च े मोहोळ उठिवल े. यातील तरत ुद मुळे िहंदूंची
समाज यव था धो यात य ेईल, एक क ुटुंबप ती न होईल , मुलीला म ुला या बरोबरी ने
अिधकार िद यास िह ंदू समाजरचना कोलमड ून पड ेल, शतकान ुशतके िहंदू समाजान े
जोपासल ेली मू य लयाला जातील अस े अनेक आ ेप घेत या ग ेले. डॉ. आंबेडकरा ंवर
देखील व ैयि क र या िचखल फ ेक कर यास या तीगा या ंनी माग ेपुढे पािहल े नाही. परंतु
या िवरोधाला न जुमानता डॉ . आंबेडकरा ंनी यास ंिहतेचा पाठप ुरावा चाल ू ठेवला. पंत धान
नेह ंनी डॉ . आंबेडकरा ंना पूण समथ न िदल े होते. प ाभी िसताराम या डॉ . केतकर, हंसा
मेहता, सुचेता कृपलानी , दुगा बाई द ेशमुख इ याद नी या संिहते या मस ु ाला हािद क पािठ ंबा
िदला. तरीही राज सादांनी हे िबल माग े घे याची न ेह ंना गळ घातली . िहंदू समाज या
संिहतेमुळे न होईल आिण द ेशापुढे नानािवध ग ंभीर सम या उ या असताना समाजातील
एका मोठ ्या गटाला द ुखावण े अिन ठर ेल, असे नेह ंना पटव याचा या ंनी य न क ेला.
एवढेच नाही तर घटना सिमतीला म ूलभूत बदल करणारा कायदा कर याचा अिधकार नाही ,
अशीही ता ंि क अडचण या ंनी उपि थत क ेली. सरदार पट ेलही या िवध ेयकाला समथ न देत
न हत े. यामुळे १९४८ म ये बराच ऊहापोह झा यान ंतर हे िवधेयक माग े पडल े. काँ ेस
मधील ढीवादी गटाच े डॉ टर राज साद व सरदार पट ेल हे या बाबतीत अ णी होत े.
सरदार पट ेल या ं या िनधनान ंतर कदािचत या िवध ेयकाला प ूव झाल ेला िवरोध द ुबळा
होईल या अप े ेने नेह ंनी १९५१ म ये हे िवधेयक प ु हा िवचाराथ पुढे ठेवले. डॉ. राज
साद या ंनी पु हा या िवधेयकाला कडाड ून िवरोध क ेला.१८ स ट बर १९५१ रोजी
नेह ंना पाठवल े या आप या ला ंबलचक प ात ह े िवधेयक पा रत करण े कशी घोडच ूक
ठरेल, याचे िहंदू समाजावर द ुगा मी व पाच े अिन प रणाम होतील , िहंदू समाजाचा एक
मोठा घटक याला ती िवरोध कर ेल, हे पटव ून दे या या या ंनी य न क ेला. इतकेच
नाहीतर न ेह ंनी आपल े वजन खच क नह े िवधेयक स ंसदेकडून पा रत क न घ ेतले तरी
याला म ंजुरी ायची क नाही यावर आप याला िवचार करावा लाग ेल, असे िवधान क न
ते िवधेयकाला म ंजुरी देणार नाहीत असा गिभ त इशाराही या ंनी िदला . काँ ेसमधील बर ेच
सद य डॉ . राज सादा ं या िवरोधात उभ े राह यास तयार नाहीत ह े नेह ं या यानात
आ याम ुळे यांनी िह ंदू कोड िबल िवध ेयक पा रत क न घ े याचा िवचार सोड ून िदला .
रा िवकासा या नानािवध योजना काया ि वत होत असताना का ँ ेस प ात फ ूट पडू न देणे
यांना अग याच े वाटत होत े. यांची ही भूिमका डॉ . आंबेडकरा ंनी ल ात न घ ेता ते नेह ंवर
नाराज झाल े. यां या मत े नेह ंना प सद या ंवर दडपण आण ून हे िवधेयक पा रत क न
घेणे अश य न हत े. परंतु यांनी तस े न करता या िवधायका या समथ नाथ आपल े वजन
पणाला न लावता व ेळेवर कच खा ली व आप या न ेतृ वाचे बळ िवधायका या माग े उभे न
करता आप याला त डघशी पाडल े असा डॉ .बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ंचा ह बनला आिण munotes.in
Page 36
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
36 यांनी आप या म ं ीपदाचा राजीनामा िदला . ( डॉ.शांता कोठ ेकर ; आधुिनक भारताचा
इितहास ; साईनाथ काशन ; नागपूर,२०१६ .पृ.५६४)
३.४.३ िहंदू िवधीस ंिहता वत ं काय ा ा ंरे संमत
१९५४ सालापय त समाज स ुधारणेला अन ुकूल वातावरण द ेशात व का ँ ेस प ात िनमा ण
झाले. तोपय त का ँ ेस मधील ढीवादी गटाचा प ावरील भाव ओस न नेह ं या
पुरोगामी िवचारा ंना प ात समथ न िमळ ू लागल े होते. ते हा १९५४ म ये पु हा एकदा िहंदू
िवधीस ंिहतेचा स ंसदेपुढे मांड याचा िनण य घेतला. परंतु मूळ व पात त े िवधेयक न
मांडता यातील य ेक तरत ुदीसाठी वत ं कायदा करावा असा िनण य घेत या ग ेला.
तोपय त अशी िवध ेयके पा रत हो यास अन ुकूल वातावरण िनमा ण झाल े होते. मुंबई या
समाजसुधार प रषद ेने संकि पत स ुधारणा ंवर िवचार क न जनमत जागृत कर यासाठी
तीन प रषदा घ ेत या. अनेक मिहला स ंघटना ंनी देशा या िनरिनरा या भागात सभा
आयोिजत क न या समाज सुधारणा ंची मागणी क ेली. िशवाय १९५२ साल या द ेशातील
पिह या साव ि क िनवडण ुक त का ँ ेस प ा ला च ंड बह मत िमळा यान े नेह ंचे हात
बळकट झाल े होते. ा लोकिनवा िचत स ंसदेत बेनगेल राव सिमती या िशफारश वर
आधारल ेले आिण डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकरा ंनी तयार क ेलेले िवधेयक (िहंदू कोड िबल )
बाजूला सा न यातील मह वा या तरत ुदीसाठी एक एक वत ं कायदा कर या चा िनण य
घे यात आला .
१. िहंदू िववाह कायदा -१९५५ :
या काय ान े पिह या प नी या अगर पती या हयातीत द ुसरा िववाह क े यास तो
बेकायद ेशीर ठरव यात आला . असा द ुसरा िववाह हा ग ु हा अस ून यासाठी स ंबंिधत
य ना सात वषा पय त स मज ुरीची िश ा होऊ शक ेल, याच माण े िववाहा या व ेळी
एका प ान े दुस या प ाची फसवण ूक के याच े िस झा यास असा िववाह एका वषा या
आत र क न घ ेता येईल. तसेच काही ग ंभीर कारणा ंसाठी पती -प नीला पर परा ंपासून
िवभ होता य ेईल, हणज ेच घट फोट घ ेता य ेईल. इ यादी तरत ुदी िह ंदू िववा ह
काय ान ुसार कर यात आ या .
२. िहंदू वारसाह क कायदा -१९५६ :
िहंदू वारसा ह का या काय ा वय े पती या स ंप ीत प नीला बरोबरीचा ह क द े यात
आला . तसेच मुलांबरोबर म ुल नाही स ंप ीत वाटा िमळावा अशी तरत ूद कर यात आली .
३. िहंदू अ ान व पालक व कायदा – १९५६ :
या काय ान ुसार प नी िवभ झा यास म ुलांचा ताबा कोणाकड े असावा यािवषयी तरत ूद
कर यात आली . एक क ुटुंब मोड यावर ी ही क ुटुंबाचा भार सा ंभाळू लाग याच े यानात
घेऊन िप या या म ृ यूनंतर आईला म ुलां या पालक वाचा अिधकार िमळाला . तसेच अ ान
मुलां या भ रण पोषणाची जबाबदारी िप यावर टाक यात आली . परंतु मूल पाच वषा चे
होईपय त याचा ताबा सामा यतः मात ेकडे असावा अशी तरत ूद या काय ा वय े कर यात
आली . munotes.in
Page 37
नेह युगातील सामािजक आिण आिथ क सुधारणा
37 ४. िहंदू द क व पोटगी कायदा – १९५६ :
या काय ान ुसार िवधवा , घट फोटीत अगर अिववािहत ी आिथ क ्या वा वलंबी
अस यास ितला द क घ े याचा अिधकार द े यात आला . मुला माण े मुलगी द क घ ेणेही
कायद ेशीर मान यात आल े. मा क ुटुंबात एक म ूल अस यास द ुसरे समिल ंगी मूल द क
घे याची परवानगी या काय ान े िदली नाही . द क घ े यास पती -प नीला पर परा ंची संमती
आव यक ठरव यात आली . पोटगी स ंबंधी या काय ा वय े अशी तरत ूद कर यात आली
क , पती अथवा प नी याप ैक घट फोट मागणा या प ाकड े दुसरा प पोटगी माग ू शकेल.
पोटगीची र कम ठरिवता ंना दो ही प ा ं या राहणीमानाचा दजा आिण िमळवणा याची
आिथ क ि थती या बाबी िवचारात या या असे कलम या काय ात घाल यात आल े. तसेच
वृ माता -िपता आिण म ुले यांची जबाबदारी िमळवता प ु ष व िमळवती ी या दोघा ंवरही
टाक यात आली .
अशा कार े १९४८ साली डॉ . आंबेडकरा ंनी नेह ं या पािठ ं याने सु केले या ि य ेला
सात वषा नंतर फळ आले. मा ह े कायद े पास होताना द ेखील िति यावादी सनातनी
मंडळी या िवरोधाम ुळे मूळ िवधायकात अन ेक बदल करण े भाग पडल े. मिहला ंना संप ीत
वाटा िमळाला पर ंतु िप या या मालक या घरावर मा अिधकार िमळाला नाही .
घट फोटा या स ंबंधातही अन ेक अडचणी उपि थत कर यात आ या . काय ाने िनधा रत
केलेले वयाच े बंधन न पाळणा या ंना िकमान िश ा हावी असा आ ह धर यात आला .
पुराणमतवा ा ं या दडपणाम ुळे मूळ िवध ेयकातील तरत ुद ना सौ य व प ावा लागल े.
तसेच हे कायद े केवळ िह ंदू समाजाप ुरतेच सीिमत रािहल े. देशातील सव धम या ंना अशा
कारच े कायद े लाग ू करण े िवरोधाम ुळे श य झाल े नाही . वातं यसं मात मिहला ंनी
पु षां या बरोबर काम क ेले असताना द ेखील वात ं य ा ीन ंतर ह े कायद े कर यात
सनातनी गटान े िवरोध करावा आिण याम ुळे हे कायद े हो यास सात -आठ वष लागावीत ही
बाब िनि तच ख ेदजनक होती .
तरीही मिहला ंचा दजा सुधार या या ीन े मह वाची पावल े या काय ा ंनी उचलली ग ेली
असे हणाव े लागेल. हणून १०मे१९५६ रोजी म ु यमं यांना पाठवल े या प ात “१९५५ -
५६ साली झालेले मिहला ंचा दजा सुधारणा बाबतच े कायद े ांितकारक व पाच े असून
यांनी सामािजक स ुधारणे या े ातील न या य ुगाचा ीगण ेशा केला आह े”, असे मत
नेह ंनी य क ेले.
३.४.४ नेह य ुगातील इतर ीस ुधारणा कायद े :
वरील काय ान यित र आणखी काही कायद े न ेह य ुगाम य े ी स ुधारणा
कर यासाठी पा रत कर यात आल े.
१. िवशेष िववाह कायदा -१९५४ :
१९५४ म ये पा रत झाल े या या काय ान ुसार िभ न धम य ी -पु षांना आपला धम न
सोडता िववाह करता य ेईल अशी तरत ूद कर यात आली आिण म ुला-मुल चे िववाहाच े
िकमान वय अन ु मे २१ व १८ असे िनधा रत कर यात आल े. या काय ाम ुळे
आंतरधम य व आ ंतरजातीय िववाहा ंना कायद ेशीर मा यता िमळाली . munotes.in
Page 38
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
38 २. अनैितक यापार ितब ंधक कायदा - १९५६ :
मानवी यापारा या द ु च ात ून पीिडत ि या ंना सोडिव याक रता १९५६ म ये अनैितक
यापार ितब ंधक कायदा स ंमत क ेला. या काय ाम य े २५ कलम े अस ून, या
काय ाअ ंतग त असणा रे गु हे दखलपा आह ेत. या काय ा या या य ेनुसार बालक हणज े
यांनी वयाची १६ वष पूण केलेली नाहीत , अशी य व अ ान हणज े िजने वयाची १६
वष पूण केलेली आह ेत. परंतु वयाची १८ वष पूण केलेली नाहीत व स ान हणज े या
य न े वयाची १८ वष पूण केलेली आह ेत अशी य . कुंटणखाना चालिवण े, जागेचा
वापर क ुंटणखा या माण े वापर यास द ेणे, वे या यवसाया या कमाईवर उपजीिवका करण े,
य ला व े या यवसायास व ृ करण े, वे या यवसाया या योजनाथ िफतवण े िकंवा
मोह घालण े, साव जिनक िठ काणी व जवळपास व े या यवसाय करण े, जेथे वे या यवसाय
चालतो या जाग ेत य ला अडक ून ठेवून जबरद ती करण े, वे या यवसायासाठी अ ान
य ची खर ेदी- िव करण े, अ ान म ुलगी अन ैितक कामासाठी आणण े, पीिडत य ला
शारी रक द ुखापत व मानिसक ास द ेणे, धमक , जबरद ती , धाक, आिमष दाखिवण े,
बला कार करण े, अनैसिग क ल िगक शोषण करण े, य या इ छ ेिव म क न घ ेणे ही
वरील सव कृ ये या काय ान ुसार ग ु हे असून, असे करणा यास िश ा व द ंड केला जातो ,
परंतु हा कायदा सामािजक अस यान े या ग ु ाला बळी पडल े या य ना पीिडत िक ंवा
बळीत मानल े जाऊन या ं या प ुनव सनाची सोय काय ाम य ेच केलेली आह े.
३. ह ंडा ितब ंधक कायदा -१९६१ :
ह ंडा देणे व घेणे ही पर ंपरेने अि त वात असल ेली अिन था आह े. ह ंडयापायी छळ होव ून
अनेक ि या ंना व ैवािहक जीवनात ून बाह ेर पडाव े लागत े व समाजात अन ेक अडचण ना
त ड द ेत जीवन जगाव े लागत े. या प दतीम ुळे कुटूंबाची द ुद शा होण े, मुले मात े या
ेमापास ून पारखी होण े व वैवािहक जीवनात ून बाह ेर पडल े या ि या ंचाही िनमा ण
होतो. या सव सम या ंवर वचक बसावा हण ून नेह य ुगाम य े १९६१ म ये ‘ह ंडा बंदी
कायदा ' कर यात आला . या अिधिनयमातील कलम २ अ वय े ह ंडा हणज े िववाहातील
एका प ान े िववाहातील अ य प ास िक ंवा िववाहातील कोण याही प ा या आई -
विडला ंना अथवा अ य कोण याही य न े िकंवा त प ूव िकंवा यान ंतर कोण याही व ेळी
य पणे िकंवा अ य पण े िदलेली िक ंवा दयावयाच े कबुल केलेली कोणतीही स ंप ी
अथवा म ु यवान रोख असा आह े. ह ंडा ितब ंधक काय ा वय े ह ंडा दे याब ल िक ंवा
घे याब ल कमीत कमी ५ वष इत या म ुदतीची कारावासाची आिण कमीत कमी पय े
पंधरा हजार अथवा अशा ह ंडया या म ु याइतक र कम याप ैक जी र कम जा त अस ेल
ितत या रकम े या द ंडाची िश ा कर याची तरत ूद आह े.
अशा रीतीन े एक क ुटुंबप ती माग े पडू लाग यान े कुटुंबा या काही जबाबदा या ि या
उचलू लाग या हो या . या पार पाड याच े अिधकार काय ान े यांना देणे आव यक आह े
याची जाणीव वात ं पूव काळात समाजध ुरीनांना झाली होती . हणून वत ं भारतात न ेह
युगात ि या ंना समान नाग रकाचा दजा िदला व यवहारात समानता आण यासाठी कायद े
केले. समानत े या िदश ेने टाकल ेले पिहल े पाऊल हण ून हे कायद े वागताह ठरतात .
munotes.in
Page 39
नेह युगातील सामािजक आिण आिथ क सुधारणा
39 ३.४.५ नेह य ुगातील अ प ृ यता िनवारणिवषयक स ुधारणा :
िहंदू समाजातील एका मोठ ्या घटकाला अ प ृ य मान ून वाळीत टाक याम ुळे या घटकावर
शतकान ूशतके अप रिमत अ याय झाला होता . याचबरोबर स ंपूण िहंदू समाज एकस ंघ
रािहला न हता , यामुळे एकूण समाजा या िवकासाची गती अव द झाली होती . वषा नुवष
दडप या ग ेले या दिलत समाजाच े उ थान कर या या ह ेतूने वात ं यपूव काळात
जाती थ ेिव िविवध य आिण स ंघटना ंनी काय केले. या य नी दिलता ंम ये
िश णाचा सार क न या ं यातील य ूनगंडाची भावना द ूर क न यांना या ं या या य
अिधकाराची जाणीव क न द े याचे य न क ेले. दि ण ेत हे काय ा ण े र चळवळीन े
केले, तर महारा ात महा मा योितबा फ ुले, महष िव लराव िश ंदे, डॉ. बाबासाह ेब
आंबेडकर इ याद नी या काया ची धुरा वािहली . दिलता ंवर लाव यात आलेले िनब ध मोड ून
काढ यासाठी या ंचे बोधन व स ंघटन क न चळवळी आयोिजत कर यात आ या . या
चळवळी या आघाडीला दिलत न े यां माण े काही प ुरोगामी सवण ही होत े. अ पृ यता
िनवर या या ह ेतूने वात ं यपूव काळात काय ाचीही मदत घ ेतली गेली. परंतु परक य
शासका ंना अ प ृ यतेचे िनमू लन क न िह ंदू समाज एकस ंध कर यात रस नस याम ुळे अशा
व पाच े कायद े काही स ं थानात ून कर यात आल े. असे अ पृ यता िनम ु लनाच े य न
ावणकोर , कोचीन , हैसूर, बडोदा आिण को हाप ूर सं थानात झाल े. तर १९३८ म ये
म ास ा ंतात व १९४६ म ये मुंबई ा ंतात अिधकारावर आले या का ँ ेस मं ीमंडळांनी
अ पृ यता िनवार यासाठी काही कायद े केले. अशा कार े वात ं पूव काळात अ प ृ यता
िनमु लनाची पा भूमी तयार झाली होती .
वातं य ा ीन ंतर नेह य ुगात िह ंदू समाजावरील अ प ृ यतेचा कलंक धुऊन काढ याची
संधी घटनाकारा ंना िमळाली . या सम य े या म ुळावरच घाव घाल या या ह ेतूने भारतीय
रा यघटन ेत आव यक या तरत ुदी कर याचा िनण य घे यात आला . याबाबतीत घटना
सिमतीतील मसुदा सिमतीच े अ य डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकरा ंचे काय अितशय मौिलक
व पाच े आहे. घटना सिमतीतील सव पुरोगामी सद या ंचा या ंना पािठ ंबा होता . यानुसार
घटनाकारा ंनी घटन ेत अ प ृ यता िनम ू लना या स ंबंिधत मह वाची कलम े घातली .
१. कलम –१५: या कलमा वय े धम , वंश व जाती या कारणाव न कोण याही
नाग रका या म ूलभूत अिधकारावर ब ंधने पडणार नाहीत तसेच साव जिनक थळी
वावर यास वरील कारणाव न कोण याही नाग रकाला ितब ंध केला जाणार नाही .
िविहरी , तळी, घाट, र ते, साव जिनक जागा या समाजातील सव य ना ख ु या
राहतील . अशा तरत ुदी कर यात आ या .
२. कलम –१७: हे कलम सवा त मह वाच े असून या कलमान ुसार अ प ृ यतेची था
कोण याही व पात पाळण े बेकायद ेशीर ठरव यात आल े व तो ग ंभीर िश ापा ग ु हा
ठरव यात आला . या म ुख तरत ुिदंनी िह ंदू समाजा या एकस ंधीकरणाची ार े खुली
केली.
३. कलम – १९: या कलमान ुसार य ेक नाग रकाला कोणताही उ ोग , धंदा अगर यापार
कर याचा अिधकार राहील अशी तरत ूद केली. तर श ै िणक स ं थांमधून धम , वंश munotes.in
Page 40
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
40 अगर जाती या कारणाव न कोणालाही व ेश नाकारता य ेणार नाही अस ेही कलम
घटनेत अंतभू त कर यात आल े.
४. माग दश क त वा ंमधील तरतुद: घटक रा या ंनी मागासवगा या अिधकारा ंची व
िहतस ंबंधाची जपण ूक करावी आिण सव कार या शोषणािव या ंना संर ण ाव े
अशी तरत ूद रा या ं या माग दश क त वात समािव कर यात आली .
५. राखीव जागा ंची यव था : भारतात जातीय मतदारस ंघांना मा यता िदली नाही ,परंतु
यां यासाठी सव िवधीम ंडळात ून व शासक य स ेवांतून ठरािवक माणात जागा राख ून
ठेवा या अशी तरत ूद केली. अिखल भारतीय व रा यातील पधा परी ा ंसाठी राखीव
जागांची यव था कर यात आली आिण या ं यासाठी िकमान वयोमया दा इतरा ंपे ा
उंचाव यात आली . मागासवग या ं या सवा गीण उ नतीसाठी समाजक याण
खा यामाफ त नानािवध उ प म राबिव यात य ेऊ लागल े.
६. द अनटच ेिबिलटी ऑफ े स अॅ ट– १९५५ : रा यघटन ेतील सतरा या कलमा वय े
अ पृ यता िनम ू लनाची तरत ूद केली असली तरी य ात ितची अ ंमलबजावणी प ुरेशी
होत नाही , हे यानात आ याम ुळे या कलमा या प ु ीकरणा या उ ेशाने १९५५
म ये‘ द अनटचेिबिलटी ऑफ े स अ ॅ ट' पा रत कर यात आला . या काय ान ुसार
अनुसूिचत जातीवरील सव सामािजक ब ंधने बेकायद ेशीर ठरव यात आली . तसेच
िहंदूं या सव साव जिनक स ं था व थळ े यांना ख ुली कर यात य ेऊन या
अिधकारा ंपासून या ंना वंिचत कर याचा क ेलेला य न हा द ंडा मक ग ु हा मानला
गेला. मु य हणज े अ प ृ यतेची था पाळण ेच नाही , तर या थ ेला य ात
ो साहन द ेणे हा स ु ा गु हा ठरिव यात य ेऊन यासाठी कारावास व द ंडाची िश ा
िनधा रत कर यात आली . (डॉ.शांता कोठ ेकर; आधुिनक भारताचा इितहास ; साईनाथ
काशन ; नागपूर, २०१६ . पृ. ५६८)
अशा कार े काय ा या आधार े अ प ृ यतेचा कल ंक धुऊन टाक याचा व अन ुसूिचत
जातीची ि थती स ुधार याचा य न भारत सरकार करीत होत े. परंतु हे य न अप ुरे आहेत
तसेच या ंची ामािणकपण े अंमलबजावणी होत नाही , िहंदू समाजातील सनातनी दिलत
वगा या उ नतीचा माग अव करीत आह े, अशी डॉ . आंबेडकरा ंची धारणा बनली आिण
धमा तरा या मागा ने या वगा ची उ नती घड ून आण याचा या ंनी िनण य घेतला. यानुसार
१९५६ साली ल ावधी दिलत बा ंधवांसह या ंनी बौ धमा ची दी ा घ ेतली. या ऐितहािसक
मह वा या धमा तरामुळे तो गट अिधक स ंघिटत झाला व यां यातील य ूनगंड जाऊन
यांची अि मता भावी बनली .
३.५ आिथ क सुधारणा ंची पा भूमी
ि िटश ह े भारताम य े यापार कर या या ि कोनात ून आल ेले होते. यापार ह े संप ी
जमव याच े एक साधन असत े. या ी ने यांनी यापारात ून जा तीत जा त नफा
िमळव यासाठी भारताम य े राजक य स ा थापन क न यापारावर एकािधकार िमळवला
आिण यात ून च ंड संप ी िमळव ून ती आप या मायद ेशी पाठवली आिण सो याचा ध ूर
िनघणारा भारत हा िदवस िदवस आिथ क ्या दुब ल बनत ग ेला. परंतु १८५० या न ंतर munotes.in
Page 41
नेह युगातील सामािजक आिण आिथ क सुधारणा
41 भारताम य े आधुिनक िश ण घ ेतलेला वग तयार झा यान ंतर या ंनी या ल ुटीिव आवाज
उठव यास स ु वात क ेली. याम य े सव थम दादाभाई नौरोजी या ंनी 'संप ी िन :सारणाचा
िस ांत' मांडून ि िटशा ंनी भारताची कशी ल ुट चालवली आह े हे जनत ेपुढे मांडले. यातूनच
पुढे आिथ क रा वादाचा ज म होऊन हा रा ीय चळवळीचा म ुख मु ा बनला .
मा स वादी िवचारव ंत आर . पी. द या ंनी वािण यवाद (१७५७ -१८१३ ), मु यापार
(१८१३ -१८५३ ) व आिथ क भा ंडवलशाही (१८५३ -१९४७ ) असे संप ी िन:सारणाच े
तीन कालख ंड नम ूदक न आिथ क ल ुटीचे शा ीय िव ेषण क ेले. याम य े सव थम
यापारा या मा यमात ून, दुस या कालख ंडात म ु यापार धोरण अवल ंबून व ितस या
कालख ंडात भा ंडवल ग ुंतवून ि िटशा ंनी भारतीय स ंप ीच े वहन आप या द ेशाम य े केले.
यािशवाय ि िटश शासनाचा ि टनमधील ग ृहखच , ई ट इ ंिडया क ंपनी या भागधारका ंचा
लाभांश, देशातून घेतलेले साव जिनक कज व यावरील याज , ल करी व महस ूल
शासनावरील खच , इं लंडमधील साधनसाम ु ी खर ेदीचा खच , परक य ग ुंतवणुक वर िदल े
जाणार े याज , परक य ब ँका, इ शुर स व जहाज क ंप या आद या माफ त कमवल ेला ख ूप
मोठा नफा या ार े चंड संप ी ि िटशा ंनी मायद ेशात न ेली. दादाभाई नौरोज नी या सव
अपहरणाला 'वाईटातल े वाईट अस े हटल े आिण भारता या दा र ्याचे ते मु य कारण
आहे असे ितपादन क ेले'
इं जांनी औ ोिगक ांतीनंतर भारताम य े इं लंडमधील य ं ावर तयार झाल ेला च ंड
प कामाल आण ून येथील ह तो ोग ब ंद पाडल े आिण भारताला क या मालाचा
पुरवठादार बनव ून शेतीचे यापारीकरण घडव ून आणल े. युरोपाम य े औ ोिगक ांतीनंतर
जुने उ ोग ब ंद पडून यं आधा रत नवीन उ ोग स ु झाल े. ि िटश सरकार या आिथ क
धोरणाम ुळे हा न ैसिग क िनयम भारताम य े लागू न होता , भारताम य े पारंपा रक उ ोगध ंदे
बंद पडल े मा नवीन उ ोगध ंदे सु झाल े नाही. यानंतर ि टनम य े जा त नफा िमळत
नाही हण ून ि िटश भा ंडवलदारा ंनी भारताम य े गुंतवणूक क न च ंड संप ी आप या
देशाकड े वळवली . यामुळे भारता या दा र ्यात आणखीनच भर पडत ग ेली. तरीस ु ा
भारतीय उ ोजका ंनी ि िटश सरकारच े ितक ूल औ ोिगक धोरण असताना द ेखील
१८५० नंतर कापड उ ोगासारख े उ ोग उभ े क न भारतीय उ ोगध ं ांची पायाभरणी
केली. पिह या महाय ु ामुळे अनुकूल वातावरण तयार होऊन भारतीय उ ोगध ं ांची बरीच
भरभराट झाली .
अशा कार े दीडश े वषा या ि िटश राजवटीन े भारताला अ य ंत ग रबी आिण श ेती व
औ ोिगक े ात मागासल ेपण या द ेण या िद या .१९४७ म ये ि िटश भारत सो डून गेले
ते हा आप या माग े अ ता य त भ ूमी यव था , शेती या पार ंपा रक प ती , एकरी कमी
उ पादन , जिमनीच े लहान लहान त ुकडे, सावकारा ंची कज , उ पादनावर िनय ं ण,शेतीत
भांडवल ग ुंतव याची उदासीनता यासारख े भयानक ठ ेवून गेले. आिशयाच े अ नभ ंडार
हणावला जाणारा भारत आता कायम द ु काळा या छाय ेत होता . औ ोिगक े ाची ि थती
अितशय वाईट होती . कमी उ पादनाच े माग , मजुरांची वाईट ि थती , भांडवलावर इ ं जी
िनयं ण इ यादी होत े. शहा आिण ख ंबाटा या ंनी १९२४ म ये कािशत क ेले या
आप या स ंशोधनात हटल े होते क , “भारताच े सरासरी उ प न इतक े आहे क यात तीन
पैक दोन य भोजन क शकतात िक ंवा तीन व ेळा भोजन घ े याऐवजी दोन व ेळा घेऊ munotes.in
Page 42
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
42 शकतात , पण अट ही क , याने व हीन राहाव े, संपूण वष िनवा यािशवाय राहाव े,
कोण याही मनोर ंजनाचा उपभोग घ ेऊ नय े आिण िनक ृ ती या भोजना यित र द ुसरे
काही खाऊ नय े”.(बी एल ोवर आिण ब े हेकर: आधुिनक भारताचा इितहास ; २०१४ . पृ.
५३३) एकूणच इ ं ज भारतात ून गेले याव ेळी आिथ क ि थती अशी होती क ,देश
शतकान ुशतके आिथ क शोषणाम ुळे व अ पिवकासान े डळमळीत झाला होता , चाचपडत
होता. एक असा द ेश यात अपार न ैसिग क साधनसाम ी होती पण लोक गरीब होत े.
३.६ नेह य ुगातील आिथ क सुधारणा
वातं या या स ूय दयाबरोबर िवभाजना पाठोपाठ घडून आल ेले दंगे, यात झाल ेला भयावह
िवनाश व सीमा े ात ठ प झाल ेला क ृषीउ ोग या कारणा ंनी भारता या अ न धा य
उ पादनावर अितशय िवपरीत प रणाम झाला . िनयंि त अ नधा य प ुरवठा प ती
कोलमड ून पडत े क काय असा धोका िनमा ण झाला होता . धा य उ पादनाची घसरती
पातळी , िवभाजनाच े प रणाम हण ून उ वल े या स ंकटांना त ड द ेताना सरकारवर पडल ेला
आिथ क बोजा याम ुळे १९४८ म ये आिथ क प रि थती अ य ंत िचंताजनक होती . हणून
वातं य ा ीन ंतर आिथ क िवकासाकरता िनयोजनाचा अवल ंब कर यात यावा ही क पना
अनेक िवचारव ंत, अथ त व राजक य न े यांनी मा य क ेली होती . ‘भारताकरीता िनयोिजत
अथ यव था ' (Planed Economy for India) हा िव े र या या ंचा ंथ १९३४ म येच
कािशत झाला होता . आिथ क िनयोजनाची अिनवाय ता या ंनी यात प पण े ितपादीत
केली होती . काँ ेसने सुरवातीपास ून आिथ क िनयोजनाचा प ुर कार क ेला होता . खु पंिडत
नेह सोिवयत स ंघाने िनयोजना ार े सा य क ेले या ग तीने चांगलेच भािवत झाल े
होते.१९३८ म ये नेह ं या अ य त ेखाली काँ ेसने िनयु केलेली 'रा ीय िनयोजन
सिमती ', १९४२ ते १९४७ या काळात उ ोगपत नी आखल ेली पंधरा वष मुदतीची 'मुंबई
िकंवा टाटा िबला योजना ', मानव रॉय या ंनी तयार क ेलेली 'जनता यो जना', गांधीज नी
िविवध आिथ क ावर य क ेलेले िवचारा ंचे संकलन क न भारता या िवकासाक रता
आचाय ीम नारायण अ वाल या ंनी मा ंडलेली दशवष य 'गांधीवादी योजना ' अशा काही
योजना वात ं यापूव तयार कर यात आ या हो या . या सव योजना ंची मूलभूत उि े
समान होत े. ते हणज े सुिनि त अशा कालावधीत क ृषी व औ ोिगक उ पादनात झपाट ्याने
वृ ी घड ून आण ून जनत ेचे जीवनमान उ ंचावण े. (िबिपन च ं : आजादी क े बाद का भारत ;
२०१५ . पृ.४५१) १९४६ म ये हंगामी सरकार थापन होताच स लागार िनयोजन
मंडळाची थापना या सरकारन े केली. िनयोजना या ाच े तपशील आिण अ ययन
क न आिथ क िवकासाकरता उपाययोजना स ुचव याच े काय या म ंडळाकड े सोपव यात
आले. या या िशफारशीन ुसारच १९४८ चे औ ोिगक धोरण ठरव यात आल े
३.६.१ १९४८ चे औ ोिगक धोरण :
सव प रि थतीचा सा ंगोपांग िवचार क न ६ एि ल १९४८ रोजी भारतीय स ंसदेत
भारता या औ ोिगक धोरणाची पर ेषा घोिषत कर यात आली . सव नाग रका ंना याय व
िवकासाची समान स ंधी िमळ ेल अशी यव था करण े, जनतेचे जीवनमान उ ंचाव याकरता
देशातील सव साधनसाम ु ीचा जा तीत जा त उपयोग क न घ ेऊन उ पादनात व ेगाने
वृ ी घडव ून आणण े ही याची म ुख उि े होती . munotes.in
Page 43
नेह युगातील सामािजक आिण आिथ क सुधारणा
43 १. उ ोगध ं ांची तीन गटात िवभागणी : या औ ोिगक िनतीन ुसार उ ोगध ं ांची
तीन गटात िवभागणी कर यात आली . पिह या गटात जड उ ोगा ंचा अ ंतभा व
क न या उ ोगा ंचे संपूण वािम व व िनय ं ण सरकारन े वतःकड े ठेवले. दुस या
गटात म यम व पाच े उ ोग होत े या गटातील वामी व साव जिनक आिण
खाजगी अशा दो ही े ात राहणार होत े आिण ितस या गटातील उव रत
उ ोगा ंचा अंतभा व क न ह े े खाजगी उ ोजका ंक रता मोकळ े ठेव यात आल े
होते.
२. संिम अथ यव थ ेचा वीकार : भारतान े उ ोगध ं ांम ये सरकारी आिण
खाजगी भागीदारीच े त व वीका न िम अथ यव थ ेचा वीकार क ेला. या
औ ोिगक धोरणान े भारत सरकारची संिम अथ यव थ ेची भूिमका तयार क ेली.
उ ोगा ंची साव जिनक व खाजगी अस े दोन े प पण े नमूद कर या त आल े.
संिम अथ यव थ ेची ही क पना प ंचवािष क योजना ंचे व प िनि त कर या या
ीने आधारभ ूत ठरली .
३. लघु व कुटीर उ ोगा ंची दखल : १९४८ या औ ोिगक धोरणात लघ ु व कुटीर
उ ोगा ंची दखल सरकारन े घेतली होती . भारता या ामीण अथ यव थ ेत कुटीर
उ ोगा ंचे मह व मा य क न या ं या िवकासाकरता आव यक त े सव य न
कर यात य ेतील अस े आ ासन सरकारन े आप या या औ ोिगक धोरणा ार े िदले.
या उ ोगा ंचा िवकास ाम ु यान े सहकारी त वावर कर यावर भर द े यात आला
तसेच या उ ोगा ंची सा ंगड मोठ ्या उ ोगा ंशी घाल याचा य न क ेला जाईल
असेही प कर यात आल े.
४. कामगार धोरण : औ ोिगक शा ंतता व उ पादन मता या ीन े कामगार -मालक
संबंधात सलोखा असण े आव यक अस यान े िमका ंना न याचा भाग िमळव ून
दे यावर सरकारचा भर राहील , िनवारा , िश ण , आरो य स ेवा यासार या सोयी
कामगारा ंना उपल ध क न द े यात य ेतील. याचबरोबर ग ुंतवले या भा ंडवलावर
यो य तो नफा भा ंडवलदारा ंना िमळ ेल याची काळजी सरकार घ ेईल अस े प
कर यात आल े.
५. परदेशी ग ुंतवणुक ला ो साहन : जलद औ ोगीकरणासाठी प ुरेसे भांडवल
देशात उपल ध नस यान े परदेशी भा ंडवला या गुंतवणुक ला ो साहन द े याचे
धोरण वीकार यात आल े. या ीन े िवदेशी भागीदारी व ता ंि क मदत याच े
वागतच होईल अस े जाहीर कर यात आल े. या िवद ेशी भा ंडवलाच े वागत
करताना या भा ंडवलाच े भारता या अथ यव थ ेवर वच व थािपत होणार नाही
याचीही काळजी घ ेतली ग ेली. यासाठी िवद ेशी भागीदारीत स ु होणा या उ ोगा ंचे
िनयं ण भावीपण े भारतीया ं याच हाती राहील व ता ंि क ्या उ ोगा ंचे संचालन
भारतीय त ा ं या हाती राहील असे धोरण ठरव यात आल े..( डॉ.शांता कोठ ेकर ;
आधुिनक भारताचा इितहास ; साईनाथ काशन ; नागपूर, २०१६ पृ .४९३)
अशा कार े १९४८ चे औ ोिगक धोरण ह े वत ं भारताच े पिहल े उ ोग िवषयक धोरण
होते. यामुळे भारतीय अथ यव थ ेला िविश व प ा झाल े. संिम अथ यव थ ेला munotes.in
Page 44
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
44 मा यता द े यात आ यान े औ ोिगक े ात साव जिनक व खाजगी असे दोन व ेगळी े े
िनमा ण झाली आिण िनयोिजत अथ यव थ ेची पा भूमी तयार क ेली.
३.६.२ पिहली प ंचवािष क योजना (१ एि ल १९५१ - ३१ माच १९५६ ) :
१९४८ ते १९५० या काळात आव यक राजक य सम या ंचे बह ता ंशी िनराकरण झाल े
होते. िनवा िसतां या प ुनव सनाच े काम माग लागल े होते. सं थाना ंचे िवलीनीकरण प ूण
होऊन रा ीय ऐ य सा य झाल े होते. का मीर या कारणान े भडकल े या य ु ावर
ता पुरता का होईना पडदा पडला होता . वतः भारतीया ंनी तयार क ेलेली रा यघटनाही
मा य झाली होती . मा या काळात आिथ क प रि थती अिधकच िच ंताजनक बनली होती .
महागाईच े माण िदवस िदवस वाढतच होत े. मु ा अवम ू यन न कर या या पािक तान या
िनण यामुळे भारत -पािक तान यापार ठ प झाला होता . औ ोिगक उ पादन १९४९ या
तुलनेत १९५० म ये थोड े घसरल े होते. कापूस, ताग यासार या क या माला या
उ पाद नात थोडी व ृ ी झाली असली तरी मागणी या माणात त े कमी पडत होत े.
अ नधा याच े उ पादन घसर यान े १९५० म ये दीड दशल टन अ नधा याची आयात
करावी लाग ेल असा अ ंदाज होता ती आयात वा तवात २.१ दशल टनावर ग ेली. अशा
प रि थतीत आिथ क िवकासा या योजना आख यासाठी १९५० म ये िनयोजन म ंडळाची
थापना सरकारन े केली. रा यघटन ेत नम ूद कर यात आल ेली माग दश क त व े नजर ेसमोर
ठेवून पिह या प ंचवािष क योजन ेचा आराखडा तयार कर याच े आद ेश १९५१ म ये
सरकारन े या मंडळाला िदल े व भारतात आिथ क िनयोजना या य ुगाचा ार ंभ झाला .
पिह या पंचवािष क योजन ेचा कालख ंड एि ल १९५१ ते माच १९५६ असा होता . या
योजन ेची ाम ु यान े दोन उि े होती.
(१) यु व फाळणी याम ुळे अथ यव थ ेत िनमा ण झाल ेला िव कळीतपणा व अस ंतुलन
निहस े करण े.
(२) देशाचा जलद व स ंतुिलत असा सवा गीण िवकास साध यासाठी अथ यव थ ेची
पुनर चना करण े.
देशात िनयोजनाची ि या स ु झाली क आिथ क िवषमता कमी होईल व ित य
उ प न वाढ ून जनत ेचे जीवनमान उ ंचावेल अशी अप े ा होती . याचबरोबर त कालीन
सामािजक व आिथ क यव थ े या चौकटीतच योजना राबवावी एवढ ेच उि न हत े, तर
रा यघटन ेतील माग दश क त वा ं या उि ा ंना ध न लोकशाही मागा ने यात मा मान े
बदल घडव ून आण यावर ा योजन ेने भर िदला होता .
अ नधा याची ट ंचाई व भाववाढ या दोन म ुख सम या योजनाकारा ंसमोर हो या . यामुळे
पिह या प ंचवािष क योजन ेत कृषी िवकासावर भर द े यात आला . यामुळे ही योजना 'कृषी
योजना ' अस याच े हटल े जाते. अवजड व म ूलभूत उ ोग साव जिनक े ात तर उपभो य
व तूंचे उ पादन करणार े उ ोग खाजगी े ात स ु हाव ेत अशी सामा यतः उ ोगा ंची
िवभागणी कर यात आली होती . उ ोगा ं या िवकासाकरता वीज व वाहतुक या सोयी
िवशेष मह वा या अस यान े ती जबाबदारी सरकारन े वतःकड े घेतली. साव जिनक े ात
िव ुत उ पादनाच े तसेच रे वे व वाहत ुक या साधना ं या िवकासाच े अनेक क प या munotes.in
Page 45
नेह युगातील सामािजक आिण आिथ क सुधारणा
45 योजना काळात हाती घ े यात आल े. (बी एल ोवर आिण ब े हेकर : आधुिनक भारताचा
इितहास ;२०१४ . पृ. ५५४)
ही योजना हणज े कृषी उ ोग , कुटीर उ ोग , खाणीकाम , जलिस ंचन, िव ुत उ पादन व
ऊजा , िश ण , साव जिनक आरो य इ यादी े ातील िवकास योजना ंची यादीच होती . या
योजन ेचे मूलभूत उि जनजीवनाची भौितक व सा ं कृितक पातळी उ ंचावण े हे होते. या
ीने िवचार क े यास या योजन ेचे ल गाठ याम य े अनेक ुटी व उिणवा रािह या .
योजन े या पाच वषा या काळात रा ीय उ पादनात २५ ट के वृ ी हावी अशी
योजनाकारा ंची अप े ा होती ती य ात १७.५ ट केच झाली . काय मता व स ंयोजन
यातील उ िणवांमुळे योजन े या यशावर काही माणात का होईना िवपरीत प रणाम झाला .
िनरिनरा या े ातील क प तयार कर यात झाल ेला िवल ंब, तांि क िश णा या
सोय ची कमतरता अशा कारणा ंमुळे काय मा या अ ंमलबजावणीत अडचणी िनमा ण
झा या . क सरकार व रा य सरका र यात उि ा ंची आव यक त ेवढी एकस ू ता व
सम वय न रािह यान े शेतीिवषयक लोकशाही व पा या स ुधारणा ंनाही म ूत व प य ेऊ
शकल े नाही . खाजगी े ातील उ पादन तर १९५० या त ुलनेत काहीस े कमी झाल े.
खाजगी उ ोजका ंना अप ेि त त ेवढा नफा िमळ ू शकला नाही हण ून या ंचे उ ोगजन
क याण या ेने ि याशील होऊ शकत नाही ह े प झाल े. याउलट औ ोगीकरणावर
या योजन ेत भर िदल ेला नस ूनही १९५१ मधील साव जिनक े ातील उ ोगा ंचे ७.५चे
योगदान १९५६ म ये ९.५ झाले होते. या सव योजना काळात अ व थ करणारी एक
बाब हणज े वाढती ब ेकारी. योजन ेत अप ेि या माण े रोजगार िनिम ती होऊ शकली नाही .
तसेच यापारीवगा वर प रणामकारी अस े सरकारी िनय ं ण रािहल े नाही याम ुळे भाव
वाढीलाही आळा बसला नाही . (डॉ.शांता कोठ ेकर ; आधुिनक भारताचा इितहास ; साईनाथ
काशन ; नागपूर,२०१६ .पृ.५०२)
सव ुटी जम ेस ध नही या योजन ेचे यश बराच मोठ ्या माणात रा ा या पदरी पडल े
यात श ंका नाही . ही पिहली प ंचवािष क योजना हणज े भारतातील आिथ क िनयोजना या
पिहलाच योग होता . पुढील योजना ंकरीता अन ुकूल प रि थती िनमा ण करणारी ही योजना
होती. त पूव या २०० वषा या काळात त ुंबून पडल े या व भयावह शोषनान े िपळून
िनघाल े या रा ा या अथ कारणाला याम ुळे गितशीलता आली . अथ यव थ े या
पुनर चने या ीन े ही योजना हणज े पिहल े पाऊल होत े. १९४७ या स ुमाराची
भारताची डगमगती अथ यव था या काळात सावरली ग ेली. या योजन ेचे ल फार उ ंचीचे
न हत े हे खरे असल े तरी ब याच े ातील उि े बह ता ंश सा य झाली . कृषी, िव ुत
उ पादन , जलिस ंचन या े ातील यश िवश ेष समाधानकारक होत े,१९५० -५१ चे८८७०
कोटी पया ंचे रा ीय उ प न १९५५ म ये १०४२० कोट च े झाल े. एकंदरीत १९५१
या त ुलनेत १९५६ म ये भारता या अथ कारणाच े िच िनि तच अिधक आशादायी होत े.
भारतासार या क ृषी धान द ेशातील जनत े या जीवनमानात स ुधारणा घडव ून आणायची
तर िनयोिजत आिथ क िवकासा ार े श य होऊ शकत े, हे या योजना काळात प झाल े.
munotes.in
Page 46
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
46 ३.६.३१९५६ चे औ ोिग क धोरण :
१९४८ चे औ ोिगक धोरण जाहीर क े यानंतर भारत सरकार या नीतीबाबत एक मह वाची
गो घड ून आली होती . ती हणज े १९५४ म ये भारतान े अिधक ृतपणे समाजवादी
समाजरचन े या य ेयाचा वीकार क ेला. या उि ा या िदश ेने वाटचाल करण े तसेच
भारता या रा यघटन ेतील म ूलभूत अिधकार व नीती िनद शक त वे य ां या स ंदभा त
औ ोिगक धोरणाच े व प िनि त करण े आव यक होत े. यामुळे दुस या प ंचवािष क
योजन ेला ार ंभ होतो ना होतो तोच भारत सरकारन े रा ा या न या आिथ क नीतीबाबतची
घोषणा ३० एि ल १९५६ रोजी क ेली. या औ ोिगक धो रणाची म ुख उि े पुढील माण े
होती
१) जलद औ ोगीकरणावर िवश ेष क न म ूलभूत व अवजड उ ोगा ं या िवकासावर भर
देणे.
२) साव जिनक े ा या िवकासाला चालना द ेणे.
३) संतुिलत औ ोिगक िवकास घडव ून आणण े.
४) खाजगी े ातील आिथ क क ीकरणावर िनय ं ण राखण े.
५) लघु व कुटीर उ ोगा ंना व सहकारी े ाला उ ेजन द ेणे.
६) संतुिलत ाद ेिशक िवकास घडव ून आणण े.
ही या औ ोिगक धोरणाची म ुख उि े अस याच े घोिषत कर यात आल े. या
धोरणान ुसार उ ोगा ंचे वग करणक न सरकारन े साव जिनक , संयु व खाजगी अशी तीन
उ ोग े े सुिनि त क ेली. मा ह े िवभाजन लविचक होत े. िनयोजना या िवकास -
उि ा ं या यशाकरीता आव यकत ेनुसार यात बदल होऊ शकतील ह े १९५६ या
औ ोिगक धोरणात प कर यात आल े. यामुळे भिव यात बदल या प रि थतीन ुसार
िवकासाकरता आव यक त े िनण य घेता याव े याकरीता माग मोकळा रािहला . देशाचा
दीघ कालीन िवकास , सामािजक चौकट व ताि वक ब ैठक या गो ी िवचारात घ ेऊन
१९५६ या औ ोिगक धोरणाची आखणी सरकारन े केली होती . वेगवान िवकास , आिथ क
समानता , रोजगार िनिम ती, ादेिशक स ंतुलन ही सव उि े नजर ेसमोर ठ ेवून उ ोगा ंची
परेषा या धोरणान े तयार क ेली. यात साव जिनक े ा या िवकासाला मह व िदल े गेले. ते
भारता या समाजवादी रा या या उि ा ंशी सुसंगत होत े .१९५६ नंतर औ ोिगक े ात
देशा या झाल े या गतीच े बह ता ंश ेय १९५६ या औ ोिगक धोरणाला ाव े लागत े.
३.६.४ दुसरी प ंचवािष क योजना ( एि ल १९५६ ते माच १९६१ ) :
पिहली प ंचवािष क योजना ३१ माच १९५६ रोजी स ंपली. यापूव च द ुस या प ंचवािष क
योजन े या आखणीच े काम स ु झाल े होते. पिह या योजन ेचा आवाका आिण ल फार
मोठी ठरवल ेली न हती . परंतु ती योजना बह ता ंश यश वी झा याने दुसरी योजना वाढ या
आ मिव ासान े आिण िकतीतरी अिधक मह वका ं ेने आखली ग ेली. या योजन ेचे ा प
तयार कर याची जबाबदारी ो . पी. सी. महालानोिबस या ं याकड े सोपव यात आली होती . munotes.in
Page 47
नेह युगातील सामािजक आिण आिथ क सुधारणा
47 यांनी १७ माच १९५५ रोजी योजन ेचे ा प िनयोजन म ंडळाला सादर क ेले. या आधार े
दुस या प ंचवािष क योजन ेचा आराखडा तयार कर यात आला . दुस या प ंचवािष क योजन ेचे
सवा त मह वाच े वैिश ्ये हणज े औ ोिगकरणावर मोठ ्या माणात भर द े यात आला .
पिह या योजन ेमुळे अथ कारणाला थोड ेफार थ ैय आिण गितशीलता आली होती . यामुळे
दुस या प ंचवािष क योजन ेची आखणी करताना िनयोजन म ंडळांने औ ोगीकरणाला
ाधा य द ेणे हे वाभािवकच होत े. झपाट्याने घडून येणारे औ ोगीकरण आिथ क गतीची
गु िक ली मानल े जाते. रा ा या आिथ क गती या ीन े कृषी उ पादन व ृ ीबरोबरच
मूलभूत अवजड उ ो ग व मोठ ्या माणावरील उ पादन या गो ी अिनवाय हो या . यामुळे
एकूण खचा या स ुमारे ८० ट के र कम म ूलभूत उ ोग स ु कर याक रता हणज े
उ पादना या साधना ंचे उ पादन करणार े उ ोग स ु कर याकरता खच कर यात यावी
असे ठरव यात आल े. अशा उ ोगा ंकरता आव यक असल ेली फार मोठ ्या माणावरील
भांडवल ग ुंतवणूक खाजगी उ ोजका ंकडून होण े अश यच अस यान े हे उ ोग साव जिनक
े ात स ु कर याच े िनि त कर यात आल ेजे समाजवादा या उि ाला ध नच होत े.
१. योजन ेची म ुख उि े:
(१) साव जिनक े ातील उ ोगा ंचे मह व व या ी वाढव ून जलद गतीन े रा ाचा आिथ क
िवकास घडव ून आणण े व या ारा समाजवादी समाज रचने या िदश ेने वाटचाल करण े.
(२) आिथ क वात ं याची ढत ेने पायाभरणी कर यासाठी उ पादना ं या साधना ंचे उ पादन
कर याकरता म ूलभूत जड उ ोगा ंचा िवकास कर या वर भर द ेणे.
(३) कुटीर व लघ ु उ ोगा ं ारा उपभो य व त ूं या उ पादनात जा तीत जा त माणात व ृ ी
घडवून आणण े.
(४) उपभो य व त ूंचे उ पादन करणा या कारखा या ंचे आयोजन या व त ू कुटीर उ ोगा ंना
पध क िकंवा मारक ठ नय ेत या ीन े करण े.
(५) कृषी उ पादन मता वाढवून शेतक या ंची यश वाढव या या ह ेतूने भूमीचे याय व
समते या आधार े िवतरण कर याकरता आव यक या भ ूमीसुधारणा घडव ून आणण े.
(६) जनतेला िवश ेष क न ग रबा ंना िनवारा , िश ण , आरो यस ेवा इ यादी जीवनाव यक
गो ी उपल ध क न द ेणे.
(७) श य ितत या लवकर िनदान द हा वषा या आत ब ेकारीच े िनमू लन करण े.
(८) योजना काळात रा ीय उ पादनात 25 ट या ंनी वृ ी करण े व उ पादनाच े अिधक
समानत ेने िवतरण करण े. (डॉ.शांता कोठ ेकर; आधुिनक भारताचा इितहास ; साईनाथ
काशन ; नागपूर,२०१६ .पृ.५०२)
पिह या प ंचवािष क योजन े या काळात औ ोिग क िवकासाची गती म ंदच होती , कारण क ृषी
उ पादन व ृ दी या त ुलनेत औ ोगीकरणावर फारसा भर द े यात आल ेला न हता . देशाचे
पोलाद उ पादन हणज े या रा ा या िवकासाचा मापद ंड मानला जातो . परंतु १९५५
या स ुमारास भारताच े पोलाद उ पादन अगदीच तोकड े होते. यामुळे भांडवली व त ूंची munotes.in
Page 48
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
48 िनिम ती करणा या उ ोगा ंचा िवकास होण े अश य होत े. जलद गतीन े औ ोगीकरण
झा यािशवाय शतकान ुशतके देशाला गा ंजत असल ेले दा र ्य, बेकारी, िवषमता द ूर होण े
श य नस यान े दुस या प ंचवािष क योजन ेत मूलभूत जड उ ोगा ं या िवकासाला िवश ेष
क न लोह व पो लाद उ ोगा ंची थापना व िव तार यावर भर द े यात आला . यानुसार
िभलाई , राउर केला, दुगा पूर येथे लोहपोलाद उ ोगा ंचा िवकास हो याला तस ेच
यं उ पादन , जड इ ंिजिनअ र ंग, रासायिनक उ ोग , यांि क उपकरण े, कारखा या ं या
उभारणी करता अ याव यक असल ेले िसम ट, फॉ फेिटक खत े इ याद या उ पादनाला
अ म द े यात आला .
या योजनाकाळात क ृषी उ पादन सात यान े वाढण े, देशांतग त बचतीत व ृ ी होण े, परक य
मदत िमळ ून परक य चलनाची सम या स ुटणे, भाव वाढ फा रशी न होण े, शेतमाला या
उ पादन व ृ ी या व १९५१ पासून िनमा ण झाल ेली संप ी व साधनसाम ी यो य कार े
उपयोगात आणली जाण े अशा िनरिनरा या गो वर योजन ेचे यश अवल ंबून राहणार होत े.
परंतु योजन े या स ु वातीला द ु काळ , ितकूल हवामान , नफेखोरी व काळाबाजार करणार े
यामुळे अ नधा य प ुरवठ्याबाबत कठीण प रि थती िनमा ण झाली आिण भा ववाढ
अप रहाय ठरली . या पाठोपाठ साधनसाम ीचा ती त ुटवडा, यं े व भा ंडवली व त ू यांची
करावी लागल ेली आयात , झपाट्याने वाढत असल े या व त ूं या िकमती , याचबरोबर
सदोष शासक य आयोजन अशा िनरिनरा या कारणा ंमुळे योजन े या पिह याच दोन वषा त
गंभीर अडचणी िनमा ण झा या व काही क पा ंना का ी लावावी लागली .
२. योजन ेचे मू यांकन: दुस या योजन े या आखणी , अंमलबजावणी व फलिन प ी
बाबत या ुटी यावर बरीच टीका क ेली गेली, कारण योजन ेत िनि त क ेलेले ल अन ेक
े ात प ूण अंशाने सफल झाल े नाहीत . हे खरे असल े तरी ही योजना प ूण तः अयश वी
झाली अस े हणता य ेणार नाही . कारण या योजनाकाळात िवश ेष गती िदस ून आली ती
औ ोिगक े ात, बह तेक मूलभूत जड उ ोगा ंची थापना साव जिनक े ात कर यात
आली याम ुळे या े ाला बळकटी आली आिण खाजगी े ातही उ ोगध ं ां या
िवकासाला पोषक ठर ेल अशी प रि थती िनमा ण झाली . या योजना काळात एक िवश ेष
उ लेखनीय बाब हणज े यं उ पादन करणा या कारखा या ंची व ेगाने वाढ झाली .
औ ोिगक बायलस , ॅ टर, मोटार , सायकली , कूटस यासारख े व तूंचे उ पादन भारतात
होऊ लागल े, पोलाद उ पाद नात १००%, िसम ट उ पादनात ९०%, िव ुत उ पादनात
९०%, कोळसा उ पादनात ४०% तर खत उ पादनात १६६% वृ ी झाली . औ ोिगक
्या मह वा या ठरणा या व त ूं या िनिम तीत व ृ ी झा यान े पुढील िवकासाचा पाया
घात या ग ेला. याचबरोबर कापड , साखर इ यादी उपभो य व त ूंचे उ पादन करणा या
उ ोगा ंचीही बरीच गती झाली .लघु व क ुटीर उ ोगा ं या िवकासाकरता िविवध उपाय
योज यात आल े. या उ ोगा ं ारे उ प न होणा या आध ुिनक व पर ंपरागत व त ूं या
उ पादनात स ुमारे २५ ते ३० ट के वृ ी झाली .
एकूणच पिह या व द ुस या पंचवािष क योजना ंचा आढावा घ ेतला असता अस े हणता य ेते
क , सव दोष-उिणवा ध नही िनयोजनाम ुळे रा ा या गतीिहन असल े या अथ यव थ ेचा
अंत होऊन िवकसनशील अशा अथ यव थ ेचा शुभारंभ भारतात झाला . अवजड म ूलभूत
उ ोग साव जिनक े ात रा ा या िनय ं णाखाली स ु झाल े तर आिथ क िवकासाचा munotes.in
Page 49
नेह युगातील सामािजक आिण आिथ क सुधारणा
49 भ कम पाया घात या जाऊ शकतो , या िव ासाला या काळात बळकटी आली व ितस या
पंचवािष क योजन े या आराखड ्यात हा िव ास प पण े ितिब ंिबत झाल ेला िदस ून येतो.
३.६.५ ितसरी प ंचवािष क योजना (एि ल १९६१ ते माच १९६६ ) :
दुस या पंचवािष क योजना काळातच ितकूल हवामानाम ुळे कृषी उ पादनावर झाल ेला
िवपरीत प रणाम , साधनसाम ीचा त ुटवडा, वाढती महागाई व ब ेकारी इ यादी कारणाम ुळे
देशा या अथ कारणात िबकट प रि थती िनमा ण झाल ेली होती . या पा भूमीवर ितस या
पंचवािष क योजन े या आखणीला सु वात झाली . यावेळी दीघ कालीन आिथ क
िनयोजनाच े उि नजर ेसमोर ठ ेव यावर धानम ं ी नेह या ंनी भर िदला होत . पंधरा
वषा साठी एक यापक योजना तयार कर याचा सरकारचा मनोदय या ंनी लोकसभ ेत य
केला होता . यानुसार ितस या योजन ेत दीघ कालीन िवकासा या ा पाचा समाव ेश
कर यात आला .
१ ) ितस या प ंचवािष क योजन ेची म ुख उि े:
(१) रा ीय उ पादनात वषा ला कमीत कमी पाच ट क े वृ ी करण े आिण भिव यातील
योजना ंम ये हा दर कायम राहील अशा प तीन े गुंतवणूक करण े.
(२) अ नधा याबाबत वय ंपूण ता गाठ ून औ ोिग क े ाची गरज भागव ून िनया त वाढ ेल
या ीन े शेतमालाच े उ पादन वाढवण े.
(३) पुढील स ुमारे दहा वषा या कालावधीत द ेशात उपल ध असल े या
साधनसाम ु ी या बळावर प ुढील काळात जलद औ ोगीकरण सा य हाव े य ा
ीने पोलाद , ऊजा अशा म ूलभूत उ ोगा ंचा िव तार कर णे व यं उ पादन मता
वृि ंगत करण े.
(४) देशातील उपल ध मन ु यबळाचा जा तीत जा त उपयोग क न घ ेणे व भरीव
माणात रोजगार िनिम ती होईल अशी यव था करण े.
(५) उ प न व स ंप ी याबाबतची िवषमता द ूर क न आिथ क िवतरणात अिधक
समानता आणण े..( डॉ.शांता कोठ ेकर ; आधुिनक भारताचा इितहास ; साईनाथ
काशन ; नागपूर,२०१६ .पृ.५०७)
२) योजन ेचे मू यांकन: या योजन े या ार ंभी या काळात १९६२ म ये चीन िव या
यु ाला त ड लागल े तर योजन े या अ ंितम ट यात पािक तान िव १९६५ म ये यु
भडकल े. भाववाढ , अ नधा याची कमतरता , िवदेशी िविनमयात त ूट, मह वा या औ ोिगक
क या मालाचा ती त ुटवडा अशा नानािवध ितक ूलतेने या योजन ेला ासल े.
िवकासा या अन ेक े ात िवश ेष क न क ृषी, जलिस ंचन, ऊजा , संघिटत उ ोग या े ात
योजन ेने ठरवून िदल ेली ल य गाठली ग ेली नाहीत . तरीपण वाहत ूक व दळणवळण े ात;
र ते, जलवाहत ूक, मह वा या ब ंदरांची काय मता , वायुसेवा, पो ट, टेिल ाफ व ट ेिलफोन
याबाबतची ल या योजना काळात ओला ंड या ग ेली. वाहतूक या ीन े तयार क ेलेले
रे वेमाग व र त े याबाबतची ल जवळजवळ सा य झाली . एकंदरीत वाहतूक munotes.in
Page 50
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
50 दळणवळणा या े ात या योजना काळातील यश समाधानकारक होत े. तसेच पिह या दोन
योजना काळात झाली तशी या योजना काळातही िश णा या सोयी व आरो यस ेवा यात
ब याप ैक वृ ी झाली . एकंदरीत ितस या योजना काळात जलिस ंचन, कृषी व ऊजा या
े ात अ पयश आल े, तर उ ोग , वाहतूक, दळणवळण , आरो य स ेवा, िश ण या े ातील
यश मा समाधानकारक होत े.
३.७ सारांश
भारतात ि िटश स े या थापन ेनंतर भारतीया ंना आध ुिनकत ेची ओळख झाली . आधुिनक
िश ण घ ेतले या भारतीया ंना आप या समाजातील ीदा य आिण अ प ृ यता यासार या
अिन सामािजक था ंमुळे समाज एकस ंध रािहला नाही याची जाणीव होऊन या
िवरोधात वातावरण िनिम ती कर यास या ंनी वातं यपूव काळातच स ु वात क ेली. रा ीय
चळवळीतही हा म ु ा व ेळोवेळी य ेत गेला. इं जांनीही याबाबती त कायद े क न
समाजस ुधारणेचे य न क ेले. परंतु याचा हणावा तसा भाव पडला नाही . हणून
वातं यानंतर न ेह य ुगाम य े रा यघटन ेत ि या आिण अ प ृ यांना कायद ेशीर ह क
देऊन हा सोडव याचा य न क ेला गेला. परंतु हे य न अप ुरे आहे याची जाणीव
झा यान े िहंदू कोड िबलासारख े कायद े कर याचा य न झाला पर ंतु सनातनी ितगामी
श नी याला िवरोध क े यामुळे हे कायद े काला ंतराने तुकड्या तुकड्यांम ये पास कर यात
आले. याच माण े अ प ृ यता िनवार यासाठीही िवश ेष कायद े कर यात आल े. यामुळे
ीसमानता आिण अ प ृ यता िनवारण याला मोठा हात भार वात ं यो र कालख ंडात
लागला .
सामािजक स ुधारणा ं माण ेच आिथ क सुधारणा ंनीही वात ं यो र कालख ंडात व ेग घेतला.
ि िटशा ंनी िविवध मागा ने भारतातील स ंप ी आप या मायद ेशात न ेली. यामुळे भारत हा
िदवस िदवस आिथ क ्या दुब ल बनत ग ेला. नेह युगाम ये ही आिथ क दुब लता न
कर यासाठी मोठ ्या माणात आिथ क स ुधारणा क े या ग े या. यासाठी रिशया माण े
आिथ क िनयोजनाच े त व वीका न प ंचवािष क योजना ंचा आधार घ ेतला ग ेला. या माण े
नेह काळाम य े तीन प ंचवािष क योजना काया ि वत झा या . पिह या प ंचवािष क योजन ेत
कृषी े ावर तर द ुस या प ंचवािष क योजन ेत औ ोिगक े ावर भर द े यात आला . या
दो ही योजन ेतील अपूण रािहल ेली उि े पूण कर याचा य न ितस या प ंचवािष क योजन ेत
कर यात आला . या आिथ क िनयोजना ंचे त कालीन लाभ िवश ेष नसल े तरी न ंतर झाल े या
भारतातील आिथ क िवकासाच े ेय या आिथ क िनयोजनाला जात े.
३.८
१. वातं यो र कालख ंडात नेह युगाम य े झाले या ि या ंिवषयक सामािजक
सुधारणा ंचा आढावा या .
२. नेह युगाम य े झाले या ीस ुधारणा िवषयक काय ा ंची मािहती ा .
३. नेह युगातील अ प ृ यता िनवा रणिवषयक य ना ंची चचा करा. munotes.in
Page 51
नेह युगातील सामािजक आिण आिथ क सुधारणा
51 ४. नेह युगातील आिथ क सुधारणा ंची पा भूमी सा ंगून आिथ क धोरणा ंची चचा करा.
५. नेह युगातील िनयोिजत अथ यव थ ेचे त व प क न प ंचवािष क योजना ंचे
मू यमापन करा .
३.९ संदभ
१) आधुिनक भार ताचा इितहास : बी. एल. ोवर आिण एन . के. बे हेकर
२) आधुिनक भारताचा इितहास : डॉ. शांता कोठ ेकर
३) आजादी क े बादका भारत : िबिपन च ं
४) भारतीय रा ीय चळवळ : डॉ. साहेबराव गाठाळ
munotes.in
Page 52
52 ४
नेह ंचे पररा धोरण
घटक रचना :
४.१ उ ेश
४.२ तावना
४.३ भारता या पररा धोरणाची म ुख त व े
४.४ अिल तावादी रा ा ंचा गट
४.५ अिल तावादाची वाटचाल व भारताच े पररा धोरण
४.६ भारताच े शेजारील रा ा ंशी संबंध
४.७ सारांश
४.८
४.९ संदभ
४.१ उ ेश
१ नेह काळातील पररा धोरणा या म ुख त वा ंचा आढावा घ ेणे.
२ अिल वादी पररा धोरण हणज े काय ह े समज ून घेणे.
३ अिल वादी पररा धोरणा यावाटचालीचा मागोवा घ ेणे.
४ भारताच े नेह काळातील इतर रा ा ंशी असल ेले संबंध यावर काश टाकण े.
४.२ तावना
दुसरा महाय ु ानंतर जागितक तरावर अम े रका आिण रिशया या दोन बलाढ ्य
स ागटाम य े जग िवभागल े गेले. अमे रका आिण रिशया या दोन महाश नी अ व े
िवकिसत क न द ुब ल रा ा ंवर आप या ल करी ताकदीच े दश न दाखवण े सु केले.
यामुळे शीतय ु ाची प रि थती उ व ून अिव ासाच े देशांना वातावरण तयार झाल े. या
प रि थतीम ुळे आपल े पररा धोरण कस े असाव े याब ल बह तेक देशांम ये ग धळाची
ि थती िनमा ण झाली . या पा भूमीवर भारताला वात ं य िमळ ून भारताच े वत ं अस े
पररा धोरण न ेह काळाम य े आकार घ ेत गेले. स ट बर १९४६ म ये बोलताना न ेह ंनी
प क ेले क , “मागील दोन महाय ू दांम ये िदसून आल े या व प ुढे याचा िव तार हो याची
श यता असल े या पर परिवरोधी गटा ं या स ा पध पासून दूर राहण े हा आमचा ह ेतू आहे.
आमचा िव ा स आह े क शा ंतता आिण वात ं य अिवभा य आह ेत आिण वात ं य कुठेही munotes.in
Page 53
नेह ंचे पररा धोरण
53 नाकारण े हणज े संघषा ला व य ु ाला आम ं ण आह े. वसाहत या व द ुस यावर अवल ंबून
असल े या रा ा ं या व लोका ं या म ु त आ हाला ची आह े, तसेच सव वंिशयांना िस ा ंत
व यवहार या ीने समान स ंधी असावी , याच माण े दुस यावर िनय ं ण अस ू नये आिण
इतर जनत ेवर खास अिधकारा ंची ि थती अस ू नये असे आ हाला वाटत े”. ा या ं या
भाषणाम य ेच वत ं भारता या पररा धोरणाची बीज े सामावल ेली िदस ून येतात.
कोण याही रा ाची पररा नीती त कालीन राजक य , आिथ क व सामािजक प रि थती ,
िवचारधारा , आका ं ा, रा ाच े िहतस ंबंध, त कालीन आ ंतररा ीय प रि थती यात ून
साकार होत े. रा ाच े िहत स ंवध न हाव े या एकाच उि ान े पररा धोरणाच े िनधा रण केले
जाते.१९४७ म ये भारताच े पररा धो रण िनि त करताना न ेह ंपुढे हेच उि होत े.
त कालीन आ ंतररा ीय प रि थती माण ेच भारताच े पररा धोरण वात ं य चळवळीतील
येय धोरणात ून साकार झाल ेले िदसून येते. भारत हा सा ा यवादा या ववसाहतवादा या
अ यायाखाली िपळ ून िनघाला होता . यामुळे साहिजकच भारताचा या त वा ंना िवरोध होता .
भारताचीझाल ेली आिथ क िपळवण ूक, दो ही महाय ु ाचे भारतावर झाल ेले प रणाम ,
वंशभेदाचे आल ेले अनुभव, तसेच ाचीन काळापास ून भारताची शा ंततेची पर ंपरा या सव
गो चा भाव भारता या पररा धोरणावर पडल ेला िदस ून येतो. स ट बर १९४६ म ये
नेह ंनी हंगामी सरकार या प ंत धानाची स ू े हाती घ ेत यान ंतर हणाल े होते क , “एक
वतं रा हण ून आमची नीती वतःच िनि त क न आ ंतररा ीय राजकारणात आ ही
सवा था ने सहभागी होणारआहोत . कोण याही रा ा या भावाखाली आ हा ला राहावयाच े
नाही. सव रा ा ंशी सलो याच े संबंध थािपत कर याची व जागितक शा ंतता व
वातं याकरता सव रा ा ंशी सहकाय कर याची आमची इ छा आह े. शांतता व वात ं य
या दो ही गो ी अत ूट आह ेत. कोण याही रा ाला वात ं य नाकारल े गेले तर याचा इतरही
रा ां या वात ं यावर िवपरीत प रणाम होईल आिण याची प रणीती स ंघषा त होईल अशी
आमची खा ी आह े. वसाहतवादाखाली दडपल े गेलेले रा व त ेथील जनता या ंना या
जोखडापास ून मु ता िमळावी व सव लोका ंक रता क ेवळ स ै ांितक ्या न ह े तर य
यवहारात समानता ह े त व मा य क ेले जावे अशी आमची धारणा आह े. वंश े वाच े नाझी
त व ान कोण याही िठकाणी व कोण याही व पात ि गोचर होत असो याचा आ ही
िनि तपण े िध कार करतो ”. (शांता कोठ ेकर ; आधुिनक भारताचा इितहास ; साईनाथ
काशन ; नागपूर) नेह ं या या व याव न भारता या पररा धोरणा या म ुख त वा ंवर
काश पडतो .
४.३ भारता या पररा धोरणाची म ुख त व े
भारताला वात ं य िमळा यान ंतर नेह काळाम य े िनि त अस े पररा धोरण अ ंगीकारल े
गेले. याची म ुख त व ेपुढील माण े सांगता य ेतील-
१. जागितक शा ंतता: जागितक शा ंतता िटकव ून आंतररा ीय सहकाय वृंि दंगत करण े हे
भारता या पररा धोरणाच े मुख त व होत े. यु ातील पराजयाम ुळे रा ाची हानी
होते आिण भारताजवळ वात ं य ा ी या व ेळी ल करी आिण आिथ क साम य ही
तोकड े होते. यामुळे सहािजकच शा ंतता िटकव याची िनकड भारताला अिधक वाटत
होती. िशवाय अ व ा ंचा शोध ला ग याम ुळे जागितक य ु झाल े तर सव नाश ठरल ेलाच
आहे आिण तशा यु ात तट थ राह याचा िकतीही य न क ेला तरी भारत या munotes.in
Page 54
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
54 िवनाशात ून सुटू शकणार नाही याची जा णीव न ेह ंना होती . हणून जागितक शा ंततेला
नेह ंनी आप या पररा धोरणात ाधा य िदल े.
२. िनश ीकरण : भारताला वात ं य िमळाल े ते हा जग अम े रका आिण रिशया या
जागितक स ा ं या दोन गटात िवभागल े जाऊन असुरि ते या भावन ेतून दो हीही
स ांनी श ा ांचा िनिम तीला ाधा य िदल े होते. यातून जागितक य ु ाचा तणाव
िनमा ण झाला . हा तणाव नायसा करायचा अस ेल तर िनश ीकरण अ याव यक आह े
असे पंिडत न ेह ंचे मत होत े. आिथ क ्या दुब या व मागास अव थ ेत असल े या
भारताला िवकास करायचा अस ेल तर गत रा ांकडून भांडवल आिण त ं ान
इ याद ची मदत िमळण े अग याच े होते आिण ह े श ांतते या काळातच श य होणार
होते. हणून नेह ं या पररा धोरणात िनश ीकरण मह वाच े त व होत े.
३. सा ा यवाद , वसाहतवाद आिण वंशभेदास िवरोध : सा ा यवाद , वसाहतवाद
ववंशभेद यां या चरकात भारतच न ह े तर अिशया व आि का ख ंडातील रा ेही
चांगलीच िपळ ून िनघाली होती . सहािजकच या रा ा ंब ल भारताला सहान ुभूती होती .
यामुळे या घातक व ृ ीचे मानवी जीवनात ून पूण पणे उ चाटन कर याक रता पररा
धोरण राबव याचा भारताचा ह ेतू वाभािवकच होता . वांिशक समत ेचे त व
सै ांितक ्या आ ंतररा ीय पातळीवर मा य झाल ेले असल े तरी य यवहारात
मा वण भेद व व ंशभेद या कारणाव न अन ेक रा ात ज ुलूम व दडपशाही स ु होती .
वंशभेदामुळे होणारा अ याय द ूर झाला पािहज े यावर पररा नीतीवरील आप या
भाषणात ून नेह व ेळोवेळी भर द ेत होत े. वांिशक समता हा मानवाचा एक म ूलभूत
अिधकार आह े असा या ंचा िव ास होता . याचबरोबर व ंशभेदामुळे संघषा ची आिण
यु ाची स ंभावना बळावत े अ स े यांना वाट े. यामुळे वसाहतवाद व व ंशभेद यांचे
िनमू लन हाव े व या मुळे होणारा अ याय द ूर हावा ह े भारता या पररा धोरणाच े एक
उि होत े.
४. आिशयाई रा ांचे ऐ य: भारता या वात ं याबरोबर जगा या इितहासात एका न या
युगाला ार ंभ होईल असा िव ास न ेह ंना वाटत होता . भिव यातील आिशया या
पुन जीवना या ि येत भारत -चीन सहकाया या आव यकत े बाबतची क पना
नेह ं या मनात म ूळ ध लागली होती . भारत व चीन या ं या प ुढाकाराखाली
आिशयाई रा ा ंचे ऐ य थािपत झाल े तर जागितक राजकारणात पाि मा या ंना
अनुकूल असल ेले श स ंतुलन आिशया या बाज ूने झुकू शकेल असा िव ास न ेह ंना
होता. यामुळे आिशयाई रा ांचे ऐ य थािपत करन े भारता या पररा धोरणाचा
उ ेश रािहला .
५. संयु रा स ंघा ती आ था : दुस या महाय ु ा या समा ीन ंतर जागितक शा ंतता
थापन हावी हण ून संयु रा स ंघाची िनिम ती झाली . पंिडत नेह ं या मत े, संयु
रा संघाचा उपयोग जागितक शा ंततेची थापना , िनश ीकरणाचा साराकरता व
सा ा यवाद , वसाहतवाद आिण व ंशवाद या ंचा नायनाट कर याकरता होऊ शक ेल.
हणून संयु रा स ंघा ती यांनी िव ास य क ेला आिण आप या पररा
धोरणाम ये मह वाच े थान िदले. munotes.in
Page 55
नेह ंचे पररा धोरण
55 ६. अिल ता : वरील सव त वान ुसार पररा धोरण ठरवायच े असेल तर अिल वादी
धोरण वीकारण े अप रहाय ठरत े. यासाठी अम े रका िक ंवा रिशया या ं या गटात
सामील न होता वत ं राह न आप या रा ाला सश बनव यासाठी न ेह ंनी
अिल वादी धोरण वीकारल े. १९४७ म ये अिल वादाचा प ुर कार करणारा भारत
एकमेव देश होता . पाि मा य भा ंडवलशाही गटाशी िक ंवा समाजवादी गटाशी िक ंवा
अ य कोण याही रा ाशी भारतान े वतःला ल करी करारान े बांधून न घ ेणे हे
अिल वादी धोरणाच े एक म ुख वैिश ्य मान ले जाते. अमे रका व सोिवएत स ंघ या
रा ांनी आपाप या गटातील रा ा ंशी ल करी करार क ेलेले होते. कोण याही रा ावर
ह ला झाला तर तो या रा गटा या सव च रा ा ंवरील ह ला आह े असे मानून या
रा ांनी आ िमत रा ा या मदतीला जाव े अशी तरत ूद या करारात होती . अशा
कारणा ंमुळे यु ा या धो याची व य ु े िव तार याची स ंभावना होती. अिल ता
धोरणाम य े कोण याही रा ा या िक ंवा रा गटा या मताशी िक ंवा िहतस ंबंधाशी
वतःला बा ंधून न घ ेता पररा नीतीच े िनधा रण रा िहता या ी ने आप या
मतान ुसार कर याच े वात ं राखण े, कोण याही बड ्या रा ा या हातातील बाह ल े
बनवून न राहण े, बड्या रा ा या ह े यादा यात व श ु वात अडक ून न पडण े,
आंधळेपणान े कोण याही रा गटा या पावलावर पाऊल टाक ूनन चालण े, उलट
कोण या स ंगी कशी भ ूिमका यायची याचा िनण य वत ं पणे कर याचा अिधकार
अबािधत राखण े हे अिल तावादी धोरणाच े मु य म ु े होते. िशतय ु ातील कोण याही
गटाशी करारान े बांधले गे यास या रा गटा या धोरणाच े दडपण भारता या धोरणावर
येणारव भारताच े वतःच े िहत बाज ूला पड ून या ग टाचे सव सामा य िहतस ंबंध ल ात
घेऊनच भारताला आपल े धोरण िनि त कराव े लागणार होत े. तसे झा यास रा ा या
राजक य वात ं यावरही िवपरीत प रणाम होईल अशी न ेह ंना खा ी होती . ते हा तस े
बंधन भारतावर य ेऊ नय े या ीन े अिल ता धोरण आव यक होत े.
भारता ची अिल ता हणज े तट थता न ह े यावर न ेह ंनी वेळोवेळी भर िदला होता .
वातं य ा ीन ंतर भारतान े जवळजवळ सव वत ं रा ा ंशी राज नैितक संबंध थािपत
केले. संयु रा स ंघ व स ंबंिधत घटक स ं था या ंचा भारत एक उ साही सद य रा आह े.
रा कुलाचे सद य वही भारतान े मा य क ेलेले आह े. तसेच अ ो-आिशयाई स ंघटनात
भारत मोलाची कामिगरी बजावत आह े. याव नच भारताची तट थता हणज े अिल ता
न हे हे उघड आह े. हणज ेच भारता या अिल ता नीतीचा आधार तट थता न ह े तर
सहकाया चा आह े. आव यकत ेनुसार इतर रा ा ंशी िवचार िविनमय व सहकाय आिण
याचबरोबर वत ं पणे िनण य घे याचा व यान ुसार नीती िनधा रत कर याचा अिधकार या
सव गो ी भारता या अिल ता धोरणात अिभ ेत आह े. ९ िडस बर १९५७ रोजी अिल ता
धोरणाच े व प लोकसभ ेपुढे प करताना न ेह हणाल े होते क , “आमची अिल ता
नीती हणज े कोण याही ल करी रा गटाशी आ ही वतःला बा ंधून घेतलेले नाही . मा
आमची ही नीती नकारा मक नाहीतर ती एक स ुिनि त व गितमान अशी नीती आह े.
आज या जगातील ल करी रा गट व शीतय ु यात आ ही वतःला ग ुंतवून घेणार नाही ,
एवढ्या पुरतेच या नीतीच े व प मया िदत नाही तर कोण याही ाबाबत यो य तो िनण य
वतं पणे घेता यावा व आमच े मुख आदश व उि सा य करता याव ेत याक रता
आ हीही नीती िनधा रत क ेली आह े. जागितक राजकारणात आज दोनच माग आहेत व munotes.in
Page 56
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
56 येक रा ाला या पैक कोणता तरी एक माग चोखा ळावाच लाग ेल अस े आ ही ितपादन
अनेकदा क ेले जाते. परंतु आ हाला त े मा य नाही तस े करण े हणज े शीतय ु ात भारताला
गुंतवून घेणे होईल , आ हाला त े नको आह े. एक भारतीय व म ु य हणज े भारताचा
पररा म ं ी हण ून कोण याही म ुद् ाबाबत आम या मतान ुसार वत ं पणे िनण य घे याचा
अिधकार कोण याही रा ा या हाती सोपव याची आमची तयारी नाही , ा आम या
भूिमकेत आिल ता नीतीच े सार साठवल ेले आहे”. (डॉ शा ंता कोठ ेकर: आधुिनक भारताचा
इितहास ; साईनाथ काशन , नागपूर. पृ. २७१) या अिल ता वादी धोरणाच े यंतर
त कालीन आ ंतररा ीय िविवध घटना ं या स ंदभा त आप याला िदस ून येते.
७. पंचशील त व े: आंतररा ीय सहकाय वृि ंगत होऊन जागितक शा ंतता िटकावी या
उ ेशाने भारतान े पंचशील त वा ंचा पुर कार क ेला. सा ा यवादाचा फटका भारत व
चीन दोघा ंनाही बसला होता . भारत १९४७ म ये वत ं झाला तर या पाठोपाठ
१९४९ म ये चीनच े जास ाक शासन उदयास आल े. नेह ंना अस े वाटत होते क
सा ा यवादी स ा ंकडून या दो ही रा ा ंचे शोषण झाल ेले आहे आिण दो ही द ेशांचे
दा र ्य व अिवकिसतपणा ह े समान आह ेत. यामुळे जगात मह वाच े थान ा
कर यासाठी ह े दो ही द ेश आिल ता व अना मानाच े धोरण वीका न पर पर
सहकाय करतील . यासाठी पाच त वा ंचा करार कर यात आला , यालाच प ंचशील अस े
हणतात . नेह ंनी १९५४ म ये चीनला भ ेट िदली होती , ते हा प ंचशील करारावर
वा या कर यात आ या . या करारात प ुढील त वा ंचा समाव ेश होतो -
१. पर परा ं या ाद ेिशक अख ंडतेचा व साव भौम वाचा आदर ठ ेवणे.
२. पर परा ंवर आ मण न करण े.
३. पर परा ं या अ ंतग त कारभारात ह त ेप न करण े.
४. पर परा ंना िहतावह होईल असा समानत ेचा यवहार करण े.
५. शांततापूण सहचाया ला मा यता द ेणे.
इंडोनेिशया या धान मं या या स मानाथ आयोिजत कर यात आल े या भोजन
समारंभा या स ंगी आ ंतररा ीय स ंबंधा या े ात भारतान े मा य क ेलेली माग दश क त व े
हणून पंचशील त वा ंचा उ ल ेख नेह ंनी आप या भाषणात जाहीरपण े स ट बर १९५४
म ये केला. १७ ऑ ट बर १९५४ रोजी ि हएतनाम लोकशाही सरकारच े अ य हो -ची-
िम ह या ंनी तर िडस बर १९५५ म ये युगो लोि हया या युरोपीय रा ान े पंचशील त वा ंना
मा यता िदली . एि ल १९५५ पय त द ेश, चीन, लाओस , नेपाळ, कंबोिडया या रा ा ंनीही
पंचशीलला आपला पािठ ंबा जाहीर क ेला. एि ल १९५५ म ये नवी िद ली य ेथे भरल े या
आिशयाई रा ा ं या प रषद ेला स ुमारे दोनश े ितिनधी उपि थत होत े. यासवा नी पंचशील
त वांना आपला पािठ ंबा जाहीर क ेला. १९५५ म ये बांडुंग येथे भरल े या आ ो -आिशयाई
प रषद ेत दो ही ख ंडातील २९रा े सहभागी झाली होती . यात म ूलभूत मानवी ह का ंचा
स मान राखला जावा व सव आंतररा ीय मतभ ेदांची उकल शा ंतते या मागा नेच केली
जावी. या दोन त वा ंची जोड प ंचशीलला िदली . १९५५ म येच ऑ ेिलया व पोल ंड या
देशांनीही प ंचशील त वा ंना आपली मा यता िदली . munotes.in
Page 57
नेह ंचे पररा धोरण
57 ४.४ अिल तावादी रा ा ंचा गट
भारतान े वीकार क ेलेले अिल वादी धोरण १९५० नंतर या दशकात जागितक
राजकारणाच े एक मह वाच े वैिश ्य ठरल े. ारंभी या धोरणाला आिशयाई व अरब
रा ाकड ून पािठंबा िमळाला . यामुळे हे धोरण िविश भागाशी िनगिडत अस याची क पना
जागितक तरावर होती . मा १९४८ म ये युगो लाि हयाच े अ य जोस ेफ ाझिटटो या ंचे
सोिवयत सरकारशी ती मतभ ेद झाल े. भौगोिलक ि थती , सै ांितक भ ूिमका व रा ीय
वतं य िटकव ून धर याची इ छा याम ुळे पाि मा य गटातही ते सामील होऊ इि छत
न हत े. या कारणाम ुळे हे युरोपीय रा अिल वादी धोरणाकड े वळल े. िडस बर १९५४ म ये
टीट नी भारताला भ ेट िदली तर जुलै१९५५ म ये नेह य ुगो लाि हया या भ ेटीला ग ेले.
भारत व य ुगो लाि हया या रा ा ं या पररा िनतीला आधारभ ूत ठरणा या क पना व त व े
समान अस याच े सांगून जागितक मह वा या म ुद् ांवर शा ंततेने वाटाघाटी होऊन पर पर
संमतीन े याबाबत िनण य हाव े असे आवाहन न ेह िटटोया ंनी केले. याच स ुमारास इिज च े
शासक गमाल अ द ुल नास ेर यां याशी न ेह िनकटचा स ंपक थािपत करत होते.
फे ुवारी १९५५ म ये कैरो येथे झाल े या या ं या पिह या भ ेटीनंतर ल करी करारा ंपासून
अिल राह यास ंबंधी दो ही रा ा ंची भूिमका समान अस याच े या उभयन े यांनी जाहीर
केले. यानंतर ज ुलै १९५६ म ये युगो लाि हयामधील ि ओनी ब ेटावर न ेह , िटटो व ना सेर
यां यात झाल े या ब ैठक त अलज ेरीयाची सम या , साय स बाबतच े मतभ ेद अशा
आंतररा ीय ा ंची शा ंतते या मागा ने उकल कर यात यावी याकरता महास ा ंना आ हान
कर यात आल े. ि योनी प रषद ेचे खरे मह व हणज े आि का , युरोप व आिशया या तीन
िनरिनरा या ख ंडातील तीन अस ंलि नत रा शा ंतते या मागा ने आंतररा ीय सम या ंची
उकल करावी , ल करी करारा ंना िवरोध व जागितक शा ंततेची िनकड या उि ा ंनी एक
आली होती . यामुळे अिल वादी धोरणाच े े अिधकािधक यापक होत अस याच े प
झाले.
अणूयु ाचा वाढता धोका, सुवेझवरील आ मण व य ुबात अम े रकेचा ह त ेप, बल न
आणीबाणी , भारत व य ुगो लोि हया या रा ा ं ती चीनन े चालवल ेले श ु व अशा घटना ंमुळे
अिल त ेची उपय ु ता व बड ्या रा ा ं या आ मक नीतीला आवर घाल याची गरज
ती तेने जाणवली . हणूनच अिल तावादी नीतीचा अ ंगीकार करणा या सव रा ा ंना एका
गटात आण ून जागितक राजकारणात या गटाला ित ा ा हावी , या हेतूने िडस बर
१९६१ म ये बेल ेड येथे अिल तावादी रा ा ंची प रषद आयोिजत क ेली ग ेली. या
प रषद ेत अिल वादी रा ा ंना सव मा य झाल ेली अिल वादाची या या िवशद कर यात
आली , याचा आधार भारताची अिल वादीनीती होती . वेगवेग या व पाच े िहतस ंबंध
असल े या घाणा , युबा, अ ज े रया, इिथओिपया , अफगािण तान अशा रा ा ंना
अिल वादी नीती मा य हावी या ह ेतूने या या य े ारे अिधक यापक व प िदल े गेले.
वतं पणे वतः या मज न ुसार नीती िनधा रत करण े, िनरिनरा या रा ात चाल ू
असल े या वातं चळवळ ना पािठ ंबा देणे, महास ा ंमधील स ंघषा या स ंदभा त कर यात
येत असल े या ल करी करारात वतःला ग ुंतवून न घ ेणे, आप या रा ा या भूमीवर
पररा ा ंना ल करी तळ उभार यास परवानगी न द ेणे, ही अिल वादी नीतीची म ुख उि े
अस याच े बेल ेड प रषद ेत िवशद कर यात आल े. १९६० पय त भारता या अिल वादी munotes.in
Page 58
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
58 धोरणाला सोिवयत स ंघाकड ून पािठ ंबा िमळाला तर १९६१ म ये अमे रकेचे अ य जॉन
केनडी या ंनी भारता या या धोरणाला मा यता िदली . यामुळे या नीतीला आ ंतररा ीय
े ात िनि तपण े मा यता िमळाली . १९६० नंतर अन ेक नव वत ं रा ा ंनी वतःह न या
नीतीचा अ ंगीकार क ेला. यामुळे अिल वादी धोरणाच े े अिधकच िव तारल े. बेल ेड
'अिल वादी ' प रषदेला २५ सद य रा उपि थत होती तर यान ंतर १९६४ म ये कैरो
येथे भरल े या प रषद ेत ती स ं या ४७ झाली होती . अशा कार े भारतापास ून उगम
पावल े या अिल वादी धोरणा या या चळवळीत आज १०० या वर रा े सहभागी
झालेली आह ेत. ही अिल वादी रा े ल करी ्या साम य संप न नसली तरी हा एक
संघिटत गट रािह याम ुळे जागितक राजकारणात या गटाची दखल घ ेणे महास ा ंना
आव यक हाव े अशी ि थती िनमा ण झाली . यामुळे महास ा ं या धोरणावर काही माणात
का होईना दबाव आण याच े काय या चळवळीन े िनि त क ेले. अशा ा अिल वादी
चळवळीच े जनक प ंिडत न ेह ह े होते.
४.५ अिल तावादाची वाटचाल व भारताच े पररा धोरण
यु शा ंतता वसाहतवाद वण भेद अशा आ ंतररा ीय े ातील अन ेक मह वा या ा ंवर
भारतान े प पण े व ठामपण े आपली मत े मांडून अिल ता हणज े तट थता न ह े तर
भारताची िनि त अशी काही मत े आिण भ ूिमका आह े हे वेळोवेळी घडल े या जागितक
तरावरील घटना ंनी प क ेले. यातूनच भारताच े िविवध द ेशांशी संबंध व पररा धोरण
िवकिसत होत ग ेले.
१. को रयन य ु : भारता या अिल वादी धोरणाची पिहली परी ा कोरीयातील य ु ाने
घेतली. दुस या महाय ु ात अम े रकेने दि ण को रयाचा तर रिशयान े उ र को रयाचा
ताबा घ ेतला होता. ३८ अ ांश हे उ र व दि ण को रयाधील िनय ं ण र ेषा मा य
कर यात आली . परंतु १९५० म ये या दो ही द ेशात स ंघष ारंभ झाला . भारतान े
संयु रा स ंघात िनव ेदन िदल े क , को रयाला एक वत ं रा हण ून राह ाव े. परंतु
याचा उपयोग झाला नाही . रिशया समिथ त उ र को रयान े अमे रका समिथ त दि ण
को रयावर आ मण क ेले. भारतान े उ र को रयाला आ मक ठरव ून यु बंदीचे
आवाहन क ेले. परंतु अमे रके या दि ण को रयाला स ैिनक मदत प ुरव यास ंबंधी
तावावर भारतान े कोणतीही ि या िदली नाही , हणून अम े रकेचा भारतावर रोष
ओढवला . अमे रकन फौजा ३८अ ांशवर असल े या सीम ेला पार क न उ र को रया
म ये घुस या . यामुळे चीनन े वस ंर णासाठी स ैिनक पाठव ून अम े रक फौजा ंना 38
अ ांश सीम ेपय त वापस माग े रेटले. यामुळे अमे रकेने संयु रा स ंघात चीनला
आ मक ठरव यासाठी ताव मा ंडला. परंतु भारतान े िनप पाती भ ूिमका घ ेऊन
अमे रकेला आ मक ठरवल े. भारता या अथक य ना ंमुळे १९५३ म ये यु बंदी
झाली आिण या य ु ाम य े बंदी बनवल े या स ैिनकांची अदलाबदली कर यासाठी स ंयु
रा स ंघाने भारताला म य थी बनवल े. १९५० म ये चीनन े ितबेटवर आ मण
क नही भारतान े चीनला स ुर ा प रषद ेम ये थान ाव े यासाठी िवश ेष य न केले
आिण आप या को रया स ंबंधातील नीतीला भािवत होऊ िदल े नाही . भारताम य े
दु काळ पड यान ंतर अम े रकेतून अ नधा य मागव याची मोठी आव यकता होती ,
तरीही को रया स ंबंधातील आप या नीतीला नेह ंनी भािवत होऊ िदल े नाही . munotes.in
Page 59
नेह ंचे पररा धोरण
59 भारता या या भ ूिमकेचे रिशयाच े धानम ं ी बु गारीन या ंनी वागत क ेले. अशा कार े
भारता या अिल वादी पररा धोरणाच े मह व अधोर ेिखत झाल े.
२. सुवेझ कालवा करण : भूम य सम ु आिण लाल सम ु यांना जोडणा या इिज
मधील स ुवेझ काल याची िनिम ती १८६९ म ये झाली . या काल याम ुळे युरोप आिण
आिशया यामधील ख ूप मोठ े अंतर कमी झाल े होते. यामुळे या अ य ंत मह वा या
सुवेझ काल यावर िनय ं ण थािपत कर यासाठी १९५६ म ये संघष उ वला होता .
अमे रका आिण इ ं लंड यांनी इिज वर अिल वादी धोरणाचा याग कर यासाठी दबाव
टाकला . याची िति या ह णून इिज न े सुवेझ काल याच े रा ीयकरण क ेले. यामुळे
या काल याचा उपयोग करणार े देश घाब न ग ेले. िवशेषतः ि टन आिण ा सन े या
काल यावर आ ंतररा ीय िनय ं णाची मागणी क ेली. १८८८ या करारा माण े सुवेझ
कालवा इिज च े अिभ न अ ंग होता . भारतान े ि टन तथा इिज या दोघा ंनाही स ंयमाच े
आवाहन क ेले आिण १९५६ मधील ल ंडन स ंमेलनाम य े इिज या काल यावरील
िनयं णाच े समथ न केले. ा स , इं लड आिण इसराइल या ंनी स ुवेझ काल यावर
िनयं ण िमळव यासाठी ल कर पाठवल े. नेह ंनी याला ख ुले आ मण अस े संबोधून
इिज च े समथ न केले. अमे रकेने सु ा या क ृतीचा िनष ेध केला. शेवटी स ंयु
रा स ंघा या म य थीन े या फौजा माघारी घ े यात आ या . येथेही भारतान े इिज च े
समथ न क न ि टन सोबतच े आपल े संबंध िबघड ू िदले नाहीत . ि टनलाही
कालांतराने भारताची भ ूिमका बरोबर होती याची जाणीव झाली .
३. कांगो सम या : भारता या अिल वादी धोरणाच े मह व का ंगो या वात ं याम य े व
एकतेम ये िदसून येते.१९६० म ये कांगोने बेि जयमपास ून वात ं य िमळवल े. परंतु
तां या या खाण नी सम ृ असल े या का ंगोमधील कटा ंगा द ेशाने सु ा का ंगो मध ून
वतं हो याची घोषणा क ेली. कटांगाचे नेते श बे य ांना बेि जयमन े समथ न िदल े.
बेि जयम या नाग रका ं या स ुर ेचे कारण प ुढे क न ब ेि जयमन े कांगोम य े फौजा
पाठव या . कांगोचे धानम ं ी लुमुंबा या ंनी संयु रा स ंघ, अमे रका तस ेच सोिवयत
रिशया यांना मदतीसाठी आ हान क ेले. संयु रा स ंघाने मदत कर यासाठी ह त ेप
कर याला स ंमती िदली . परंतु स ालोलप ूिवदेशी रा ा ंनी थािनक ने यांना समथ न
देऊन एकम ेकां या िवरोधात उभ े केले. अमे रकेने रा पती कासाव ूबु यांचे समथ न केले
तर रिशयान े पे ीसल ुमुंबा आिण ब ेि जयमन े मोबुटुयाचे समथ न केले. या संघषा म ये
लुमुंबा यांची ह या झाली . या ह य ेने जगाम य े खळबळ माजली . नेह ंनी संयु रा
संघाकड े कारवाई कर याची जोरदार मागणी क न िवद ेशी फौ या ंना का ंगो मध ून
बाहेर घालव याची मागणी क ेली तस ेच यासाठी भा रत स ैिनक सहा य कर यास तयार
आहे असे सांिगतल े. संयु रा स ंघाने याला सहमती िदली वस ुर ा प रषद ेने २१
फे ुवारी १९६१ रोजी याचा ताव पास क ेला. भारतीय फौजा ंनी का ँगोमधील
गृहयु सफलताप ूव क समा क न स ंपूण देशाम य े १९६३ पय त शांतता था िपत
केली. या सव घटन ेम ये भारता या अिल वादी नीतीच े मह व थािपत झाल ेले
िदसून येते. मोठ्या महास ा नव वात ं य देशांना या ंनी वात ं य उपभोग याआधीच
िचरडू पाहत हो या . या यावर चा ंगला उपाय हण ून अिल वादी धोरणाकड े पािहल े
गेले. (िबिपन चं ; आजादी क ेबाद का भारत ) munotes.in
Page 60
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
60 ४. भारत अम े रका पररा स ंबंध: समाजवादा या साराला आळा घाल याच े उि
समोर ठ ेवून भा ंडवलशाही रा गटाच े नेतृ व करणारा अम े रका जगातील सवा त
संप न रा होत े. तर अिल तावादी पररा धोरणाचा प ुर कार करणारा भारत
आिशयातील सवा त मोठ े लोकशाही रा होते. परंतु भारताला वात ं य
िमळा यापास ून आ ंतररा ीय राजकारण व पररा धोरण या े ातील उभय
रा ां या भ ूिमकेचे वर फारस े कधी ज ुळले नाहीत . पररा नीतीच े मूलभूत उि े,
चीनिवषयी नीती , को रयन य ु , पािक तान, गोवा व का मीर अशा अन ेक
मुद् ांबाबत दो ही रा ा ं या ि कोनात तफावत अस याचा व ेळोवेळी यय आला .
भारत आिण अम े रका या दोघा ंचेही पररा धोरण आिण आ ंतररा ीय राजकारण
पर परिवरोधी होत े. अमे रका भा ंडवलशाही रा ा ंचा एक गट क न सा यवादी गटाला
ने तनाब ूत क न पाहत होता , तर भारत अिल वादी पररा धोरण वीका न वतःचा
आिण अिवकिसत रा ा ं या िवकासाचा य न करीत होता . १९४९ म ये अमे रका
समिथ त चीनमधील च ॅग-कै-शेक सरकारचा पराभव होऊन त ेथे माओ - से-तुंग या ंचे
सा यवादी सरकार स ेवर आल े. या सरकारला भारतान े मा यता िदली . यामुळे भारत
अमे रका स ंबंध दुरावले गेले.१९४० म ये भडकल े या को रयन य ु बाबतही भारत
अमे रका या ं या भ ूिमका प ूण पणे पर पर िवरोधी हो या . सोिवयत रिशया समिथ त उ र
को रयाला भारतान े आ मक ठरव याच े अमे रकेने वागत क ेले. परंतु उ र को रयिव
दि ण को रयाला ल करी मदत द े या या अमे रके या ठरावाला भारतान े िवरोध क ेला
हणून हण ून दो ही द ेशां या भ ूिमका पर परिवरोधी ठर या . का मीर ाबाबत अम े रकेने
पािक तानची बाज ू घेऊन पािक तानला व ेळोवेळी शा ा े पुरवली याम ुळे भारताचा
अमे रकेकडे बघ याचा ि कोन बदलला . गोवा म ु बाबतही अम े रकेने गोवा ही
पोतु गालची भ ूमी अस याची जाहीर भ ूिमका घ ेतलीव भारता या गोवाम ु साठी या ल करी
कारवाईला िवरोध दश िवला. असे असल े तरी १९६२ या भारत -चीन य ु ाम य े अमे रकेने
भारताची बाज ू घेऊन भारता या मदती या आ हाना ंला लग ेच ितसाद िदला आिण पाच
दशल डॉलस िकमतीची श ा े कोणतीही अट न घालता अम े रकेने ताबडतोब
भारताला प ुरवली. १९६५ या भारत -पािक तान य ु ात अम े रकेने दो ही द ेशांना
यु बंदीचे आ हान क ेले. तसेच पािक तानच े ल कर म ुख आयुबखान या ंनी अम े रकेकडे
लावल े या सुर ा प रषद ेत मदत कर याचा तगा ालाही अम े रकेने नकार दश वला. यामुळे
भारत आिण अम े रका या दो ही द ेशांचे संबंध काही माणात स ुधारल े.
५. भारत रिशया स ंबंध : वर बिघत या माण ेच भारतान े अिल वादी धोरणाचा प ुर कार
केला होता, तर रिशया सा यवादी गटाच े नेतृ व क न अम े रका समिथ त भांडवलशाही
गटाला शह द ेत होता . भारत रिशया या गटाम य े सामील होत न हता हण ून रिशया
नाराज होता , परंतु भारतान े अिल वादी धोरण वीकार यान े तो अम े रके याही गटात
सामील झाला नाही . यामुळे सहािजकच भारता ती रिशयाला सहान ुभूती वाटत होती .
१९४९ म ये भारतात अ नधा याची भीषण ट ंचाई िनमा ण झाली होती . अ नधा याची
टंचाई िनवार यासाठी भारतान े अमे रकेकडे अ नधा याची मदत मािगतली पर ंतु अमे रकेने
टाळाटाळ क न अ नधा य द े यासाठी जाचक अटी लाद या . यामुळे भारताला
अ नधा य प ुरवठा कर याची तयारी रिशयान े वतःह न दाखवली , यामुळे भारत रिशया munotes.in
Page 61
नेह ंचे पररा धोरण
61 िम वाला स ु वात झाली . १९५० मधील को रयन य ु ाम य े रिशया समिथ त उ र
को रयाला भारतान े आ मक ठरवल े असल े तरी न ंतर या अम े रके या दि ण को रयाला
ल करी मदत कर या या धोरणाला भारतान े पािठ ंबा िदला नाही हण ून रिशयाला
भारताब ल सहान ुभूती वाट ू लागली . १९५२ नंतर अम े रकेने सा यवादाला काळा
घाल यासाठी दि ण व अ न ेय आिशया या े ातील रा ा ंशी ल करी करार कर याचा
सपाटा लावला या कराराम ुळे रिशया अम े रकन ल करी तळा ंनी वेढला जात होता . अशा
प रि थतीत अम े रका रिशया िव उभारत असल े या ल करी करारात जी आिशयाई
रा े गुंतली नाहीत , या रा ा ंशी मै ी संबंध थािपत क न अम े रका िनिम त ल करी
करार प तीला िख ंडार पाडाव े असा य न रिश याने चालवला होता . यासाठी न यान े
वतं झाल े या अ ो -आिशयाई रा ा ंना अमे रकन गोटा त जाऊ ायच े नसेल तर
यां या अिल वादी िनतीला मा यता द ेऊन, यां या आिथ क िवकासाला मदत क न ,
सोिवयत स ंघाशी सलो या या व िहतस ंबंधा या धा यान े यांना बांधून ठेवावे अशी सोिवयत
संघाची नीती होती . यात ाधा यान े भारताचा िवचार रिशया क लागला होता . का मीर
व गोवा म ु बाबत रिशयान े संयु रा स ंघाम य े नेहमी भारताची बाज ू घेऊन
वेळोवेळी िवटोचा नकारािधकार वापरला . यामुळे सहािजकच भारत हा रिशयाचा समथ क
बनला . १९६२ या भारत-चीन य ु ाम य े रिशयान े आपला सा यवादी िम चीनला मदत
केली नाही आिण चीनला या य ु ासाठी जबाबदार ठरवल े. तसेच भारताला ल करी ्या
सुस ज कर यासाठी सव कारची सहा यता द े याचे आ ासन द ेऊन य मदत क ेली.
यामुळे साहिज कच भारत रिशया न ेतृ वाचे संबंध अिधकच ढ झाल े.
भारत रिशयातील सा यवादी ा ंतीपास ूनच सा यवादाकड े आकिष त झाल ेला होता .
रिशयान े आिथ क िनयोजनात ून केले या िवकासाचा भारतान े वात ं यानंतर वीकार क न
पंचवािष क योजना ं ारे भारताचा जलद िवकास कर याच े उि ठेवले होते. रिशयान े या
आिथ क िनयोजनासाठी व ेळोवेळी आिथ क आिण ता ंि क मदत क ेली. यामुळे भारताला
औ ोिगक े ाम य े िवकास करता आला . एकूणच भारत रिशया पररा स ंबंध काही
अपवाद वगळता न ेहमी सलो याच े रािहल ेले िदसून येतात.
४.६ भारताच े शेजारील रा ा ंशी स ंबंध
४.६.१ भारत चीन स ंबंध:
१९४७ म ये भारत तर १९४९ म ये चीन परक य स ा ं या जोखड ्यातून मु झाल े.
नेह ंचे मत अस े होते क ,दो ही द ेशांचे पाि मा या ंनी शोषण क ेले अस याम ुळे यांना जगात
मह वाच े थान ा करायच े असेल तर अिल ता आिण अना माच े धोरण वीका न
पर पर सहकाया ने रािहल े पािहज े. यासाठी दोघा ंनीही १९५४ म ये पंचशील त वा ंचा
वीकार क ेलेला होता . नेपाळचा अपवाद वगळता भारत व चीन दर यान काराकोरम पास ून
देशपय त लांबलचक सीमा आह े. या सीमा िसक या ंग, िस क म व नेफा येथे एकम ेकांना
पश करतात . या न ेहमीच वाद त ठरल े या आह ेत.
१. चीनचा ितब ेटवर अिधकार : १९५० म येच चीनन े भारताला जोरदार ध का द ेऊन
जबरद तीन े ितबेटवर आिधकार थािपत क ेला. यावर भारतान े आपला िनष ेध munotes.in
Page 62
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
62 न दवला . पण चीनन े याला वाटा या या अ ता लाव या . तरीही १९५४ म ये
जावातील बा ंडुंग येथे आ ो -आिशया प रषद ेत नेह ंनी चीन या चाऊ-एन-लाय समोर
मै ीचा हात प ुढे केला. १९५९ म ये चीन या ग ैर यवहाराम ुळे ितबेटचे धम गु दलाई
लामा या ंनी ितब ेट मध ून पलयान क ेले आिण ितब ेटची ि थती अ य ंत वाईट बनली .
आंतररा ीय प ंचमंडळान े दलाई लामा िव कठोर आिण ूर यवहार क े याब ल
चीनवर ठपका ठ ेवला. भारत सरकारन े दलाईलामाला आ य िदला . पण ‘ह पार
सरकार ' बनव यास स ंमती िदली नाही . दलाईलामाला भारतान े िदले या आ याला
चीनी अिधका या ंनी आ ेप घेऊन लडाखमधील क का िख ंडीजवळ आप या फौज
आण या . यावेळी काही भारतीय िशपाई मारल े गेले. भारतान े चीनला िनष ेधाचा
खिलता पाठवला पर ंतु चीनन े यावर समाधानकारक उ र िदल े नाही . भारतातील
बुि वंतांनी यावर न ेह ंना ठोस क ृती कर याचा स ला िदला . परंतु याही वेळेस
नेह ंना स ंघषा ची ती ता कमी क न चीनब रोबर प ु हा म ै ीसंबंध कायम राख याचा
माग श त वाटला .
२. भारत चीन य ु १९६२ : ऑ ट बर १९६२ म ये चीनन े नेफामधील प ूव कडील
देशांवर आ मण क न अन ेक भारतीय ठाण े िजंकून घेतली. २० स ट बरला िचनी
ल करान े पि म ेकडे आघाडी उघड ून गलवान खो यातील १३ भारतीय ठाणी काबीज
केली व च ुशुल धावप ीला धोका िनमा ण केला. यामुळे भारतातील सव साधारण
जनते या असा समज झाला क , भारतीय ल करान े माघार घ ेऊन चीनला आसाम
बळकव याचा माग मोकळा क न िदला . या आ मणाचा ितकार कर यासाठी ९
नो ह बरला न ेह ंनी अम े रकेचे अ य जॉन क ेनेडी या ंना दोन प े पाठव ून भारत -चीन
सीमेवरील तणावाची क पना िदली आिण ल करी मदत पाठव याची िवन ंती केली.
नेह ंनी मदतीसाठी इ ं लंडलाही प िलिहल े. परीणामी पाि मा य गटाशी स ंभा य स ंघष
टाळ यासाठी चीनन े एकतफ य ु बंदी क न सीम ेवरील स ै य मा गे घे याची घोषणा
केली. (बी एल ोवर आिण एम क े बे हकर ; आधुिनक भारताचा इितहास ) यानंतर
अजूनही चीन व भारता या सीम ेचे िनधा रण झाल ेले नाही . वेळोवेळी चीन याव न
कुरापती काढत असतो .
४.६.२ भारत पािक तान स ंबंध:
१९४७ म ये भारत आिण पािक तान ही दोन रा े वत ं होऊन धमा या आधारावर
वेगळी झाली . ते हापास ूनच भारत आिण पािक तान स ंबंध अितशय तणावाच े रािहल ेले
आहे, का मीर हा या तणावाचा क िबंदू रािहल ेला आह े. पािक तानशी असल ेला तणाव
कमी कर या या ीन े व पर पर सा ंमज याच े वातावरण िनमा ण हा वे हण ून नेह ंनी
उदार धोरणाचा अवल ंब केला. अिवभ भारता या म ुलक आिण ल करी साधना ंची
िवभागणी कर याचा पर पर चच ने सोडव यात आला . पािक तानमधील प ंजाबला
काल या या पा याचा अमया िदत प ुरवठा कर याला भारत सरकारन े मा यता िदली . मा
दुद वाने पािक तानची िति या उ साहवध क न हती .
१. पािक तानच े भारतावर आ मण : फाळणी न ंतर लग ेचच दोन मिह या ंनी २२
ऑ ट बर १९४७ रोजी वाय य सरह ीवरील पठाण टो या ंनी पािक तान या ल करी munotes.in
Page 63
नेह ंचे पररा धोरण
63 अिधका या ं या न ेतृ वाखाली ीनगर या िदश ेने कूच केले. यामुळे का मीर चे महाराज
हरीिस ंह यांनी घाब न २४ ऑ टोबरला भारताकड े ल करी मदत मािगतली . पण
हाईसरॉय माउ ंटबॅटन या स याव न न ेह ंनी हरीिस ंहला अस े कळवल े क ,
आंतररा ीय काय ान ुसार का मीरच े भारतात िवलीनीकरण झाल े तरच अशा
कारची ल करी मदत द ेता य ेऊ शक ेल. प रणामी २६ ऑ टोबरला हरीिस ंहने
सािमलीकरणावर वा री क ेली, तसेच नेह ं या स याव न रा याच े धानम ं ी
हणून शेख अ द ु ला या ंची िनय ु कर याच े मा य क ेले. भारत सरकारन े लगेचच
ह लेखोरांना अडव यासाठी ल कर व श ा े १०० भारतीय िवमाना ंनी ीनगर या
िदशेने पाठवल े आिण काही िदवसातच पािक तान या मदतीन े आल े या आ मका ंना
का मीरखो यात ून िपटाळ ून लावल े. मा का मीर या पि म ेकडील द ेश अजूनही
यां या िनय ं णात होता .
२. का मीर स ुर ा प रषद ेत: भारत व पािक तान या ं यात य ु सु हो या या
भीतीने लॉड माउ ंटबॅटन या ंनी का मीर स ंयु रा स ंघा या स ुर ा प रषद ेकडे
सोपव याचा स ला न ेह ंना िदला . या माण े नेह ंनी ३० िडस बर १९४७ रोजी
सुर ा प रषद ेम ये हा ठ ेवला. परंतु सुर ा प रषद ेत अम े रका आिण इ ं लंडने
पािक तानची बाजू उचलून धरली . कारण रिशया या सीम ेवर अस यान े पािक तानच े
ल करी व भौगोिलक थान या रा ा ं या ीन े मह वाच े होते. भारता या त ारीकड े व
का मीर ातील पािक तान या सरळ ह त ेपाकड े दुल क न स ुर ा प रषद ेने
अमे रका व इ ं लंड या दबावाखा ली या ाला 'भारत पािक तान िववाद ' असे व प
िदले आिण िनय ं ण रेषेवर ज ैसे थे ि थती ठ ेवून यु बंदी कर याचा ठराव पास क ेला.
यानुसार भारत व पािक तान दोघांनीही या सूचनेला ३१ िडस बर १९४८ रोजी
मा यता िदली . यु बंदी अमलात आ याबरोबर िनय ं ण र ेषेपलीकडील द ेशावर
पािक तानन े क जा क ेला, यात ८४,१६० चौरस िकलोमीटर इतका का मीरचा उ र
व पि म ेकडील द ेश होता .
३. का मीर स ंबंधी साव मतचा िनण य: का मीर या सामालीकरणा या िनण यावर त ेथे
साव मत घ े याचा ताव स ंयु रा स ंघाने ऑग ट १९४८ म ये संमत क ेला.
यामुळे पािक तान सतत साव मत घ े यासाठी आ ही रािहल े, परंतु हा आ ह धरताना
यांनी साव मत या ठरावातील ज मू व का मीर रा यात ून पािक तानन े आप या फौजा
काढून या या व स ंपूण रा यात ीनगर शासनाची स ा कायम राखावी , या दोन
अटी सोय क रपणे बाजूला ठेव या. या दोन प ूव अटी पािक तानन े कधीच मा य क े या
नाहीत . यामुळे का मीरम य े साव मत घ ेतले जाऊ शकल े नाही. दर यान या काळात
का मीरम य े घटना सिमती िनवड यात आली . िजने का मीर या भारतातील
सािमलीकरणास पािठ ंबा दश वला. यानंतर का मीरन े वतःची िवधानसभा िनवडली
आिण भारतीय स ंसदेसाठी होणा या सव िनवडण ुकांम ये भाग घ ेतला.
४. नेह ंची भ ूिमका: का मीरम य े सु यव था थािपत झा यावर का मीर या
सािमलीकरणा या िनण यावर ितथ े साव मत घ े याचे समथ न नेह ंनी केले होते. यावर
टीकाकारा ंनी नेह ं या आदश उदारतावादावर आिण माउ ंटबॅटन या स यान ुसार
चाल यावर टीका क ेली. मा स ुर ा प रषद ेवर या बड ्या स ा ं या प पातीपणाम ुळे munotes.in
Page 64
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
64 वतः न ेह ंचाच मिनरात झाला . फे ुवारी १९४८ म ये आपली भिगनी
िवजयाल मी प ंिडत या ंना नेह यिथत अ ंतकरणान े िलिहतात , “सुर ा प रषद इत या
ु आिण प पाती भावन ेने काम करीत अस ेल याची मी क पनाही क शकत नाही .
हे लोक स ंपूण जगाला वतः या ता यात ठ ेवू इि छतात . यामुळे जगाच े तुकडे झाल े
तर नवल वाटायला नको . अमे रका व इ ं लंड घाण ेरडे राजकारण ख ेळले आहेत. या
सवा मागील सू धार इ ं लंड आह े”. (बी एल ोवर आिण एम क े बे हकर ; आधुिनक
भारताचा इितहास ) हे असे असल े तरी एक गो मा खरी क , नेह ं या स ंयु रा
संघाकड े धाव घ े यामुळे व का मीर स ंबंधी साव मत घ े या या िनण यामुळे या ाला
आंतररा ीय ग ुंतागुंतीचे व प आल ेले आह े आिण याचाच प रणाम हण ून
नेह ं याच काळात १९६५ म ये, इंिदरा गा ंधी या काळात १९७१ म ये आिण
१९९९ म ये कारिगल स ंघष झाला . या सव संघषा चा क िबंदू का मीर रािहल ेला आह े.
अशा कार े नेह ं या उदार धोरणा मुळे भारत पािक तान हा गुंतागुंतीचा आिण न
सुटणारा बन ून रािहल ेला आह े, याच े प रणाम आजही भारत भोगत आह े.
४.७ सारांश
ि िटशा ं या दीडश े वषा या शोषणात ून भारत वत ं झाला त े हा ढासळल ेली अथ यव था ,
अ नधा याचा , औ ोिगकरणात मागसल ेपण, कमजोर ल करी यव था , फाळणी मुळे
िनमा ण झाल े या सम या आिण वात ं य चळवळीत ून उभ े केलेले मू य या ं यातून
वातं यो र भारताच े पररा धोरण आकाराला य ेत गेले. हे सव सोडव यासाठी
भारतान े अिल वादी पररा धोरणाचा वीकार क न जागितक शा ंतता, िनश ीकरण ,
सा ा य वाद व वंशभेद यांना िवरोध , आि का व आिशया ख ंडातील नव वत ं रा ा ंचे
ऐ य तस ेच संयु रा स ंघािवषयी आदर या त वा ंचा पररा धोरणात भारतान े अंतभा व
केला. याच माण े पंचशील त वा ंचा वीकार क न शा ंततापूण सहचाया साठी अना मण ,
येक रा ा या ादेिशक अखंड व व साव भौम वाचा आदर , दुस या द ेशा या अ ंतग त
बाबतीत ह त ेप न करण े व सवा ना समानत ेने वागवण े इ यादी त वा ंचा वीकार क न
स मान क ेला. या अिल वादी धोरणाचा थम वीकार करणार े भारत स ु वातीला एकम ेव
रा होत े. परंतु या धोरणाच े मह व पट याम ुळे यात काला ंतराने अनेक देश सामील झाल े.
सु वातीला २५ असल ेली ही स ं या आज घडीला १०० या वर ग ेलेली आह े. भारता या
या अिल वादी धोरणाम ुळे अमे रका-रिशया या दोन गटा ंिशवाय ितसरा पया य जगाला
खुला झाला आिण जागितक स ा स ंतुलनात या गटाने मह वाची भ ूिमका िनभवली . या सव
उि ामध ूनच भारताच े शेजारील व अ य रा ा ंशी संबंध ढ होत ग ेले.
४.८
१. भारता या न ेह काळातील पररा धोरणा तील म ुख त वांची चचा करा.
२. अिल वादी धोरण हणज े काय ह े सांगून अिल वादी रा गटाच े मह व िवशद करा .
३. भारता या न ेह काळातील जागितक घटना ं या स ंबंधात अिल वा दी धोरणाची
वाटचाल प करा . munotes.in
Page 65
नेह ंचे पररा धोरण
65 ४. भारताच े अमे रका आिण रिशया या दोन महास ा ंशी असल ेले संबंध प करा.
५. भारताच े शेजारील रा चीन आिण पािक तानशी न ेह काळात असल ेले संबंध यावर
चचा करा.
४.९ संदभ
१) आधुिनक भारताचा इितहास : बी. एल. ोवर आिण एन . के. बे हेकर
२) आधुिनक भारताचा इितहास (१९४७ -२००० ) : डॉ. शांता कोठ ेकर
३) आजादी क े बाद भारत : िबिपन च ं
४) भारतीय रा ीय चळवळ : डॉ. साहेबराव गाठाळ
munotes.in
Page 66
66 ५
नेह युगानंतर या राजक य घडामोडी : ह रत ांती (इ.स १९६४ ते इ.स १९८४ )
घटक रचना :
५.१ नेह युगानंतर या राजक य घडामोडी
५.१.० उि े
५.१.१ तावना
५.१.२ नेह नंतर भारतातील राजक य िवकास
५.१.३ भारतातील राजक य िवकासाच े ट पे
५.२ ह रत ांती
५.२.१ तावना
५.२.२ ह रत ांतीची गरज
५.२.३ ह रत ांती हणज े काय?
५.२.४ ह रत ांतीची कारण े
५.२.४.१ कृषी िवषयक संशोधन
५.२.४.२ खतांचा अिधक वापर
५.२.४.३ नवीन िबयाणा ंचा वापर
५.२.४.४ अंतर िपक प ती
५.२.४.५ आधुिनक अवजारा ंची उपल धता
५.२.४.६ जलिस ंचन
५.२.४.७ कजा या सोयी
५.२.४.८ िपक संर ण
५.२.४.९ साठवण ूक आिण ि या munotes.in
Page 67
नेह युगानंतर या राजक य
घडामोडी : ह रत ांती (इ.स १९६४ ते इ.स १९८४)
67 ५.२.५ ह रत ांतीचे प रणाम
५.२.५.१ देश वयंपूण बनला
५.२.५.२ ामीण भागातील मनु यबळाला याय
५.२.५.३ शेती यवसायिभम ुख बनली
५.२.५.४ आिथ क िवकास
५.२.५.५ भारताचा आ मिव ास वाढला
५.२.५.६ ामीण भागातील िश ण सार
५.२.६ ह रत ांतीचे दु प रणाम
५.२.६.१ मोठे शेतकरी आिण ह रत ांती
५.२.६.२ भांडवलशाही ांतीचा उदय
५.२.६.३ जैविविवधत ेचे माण घटले
५.२.६.४ जनुक य िविवध तेची हानी
५.२.६.५ संकरीत िपकांची एक िपक प त धोकादायक
५.२.६.६ रासायिनक खतांचा वापर धोकादायक
५.२.६.७ स वहीन अ नाची िनिम ती
५.३ सारांश
५.४
५.५ संदभ
५.१ नेह युगानंतर या राजक य घडामोडी
५.१.० उि े :-
या करणात आपणास ल ात येईल क :-
१. काँ ेस प ाची काय प ती , याचे वातं य चळवळीतील काय व मह व ल ात येईल.
२. पंिडत जवाहरलाल नेह यां या काळात काँ ेस प ात झालेले बदल व नेह ंचे देश
उभारणीमधील योगदानाची मािहती समजेल.
३. नेह ंनंतर भारतान े उचलल ेली गतीची पावल े. munotes.in
Page 68
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
68 ४. इंिदरा गांधी यां या काळातील काँ ेसमधील संघष व यांचे देश उभारणीमधील
योगदानाची मािहती समजेल.
५. अथ यव थ ेत भारतासमोरील आ हान े आिण ह रत ांतीचे मह व.
६. राजक य प ांचा उदय आिण यां या अि त वाची कारण े.
५.१.१ तावना :-
वातं यानंतर भारतान े सव थम रा ा या पुनर चनेवर ल क ि त केले. भारतीय
समाजातील िनवडक वगा ना शासना या यवसायात खेच यासाठी ि िटश सरकारन े
मया िदत लोकशाही अिधकारा ंसह घटना मक सुधारणा ंची मािलका सु केली होती.
वातं य चळवळी या काळात , समाजा या सव तरांनी देश यापी आंदोलना ंम ये आिण
वातं यो र काळात भाग घेतला, या सवा नी समाजात एक नवीन सां कृितक, बौि क
आिण स दया मक चळवळ िवकिसत कर याची आका ं ा बाळगली . भारताला लोकशाही
रा अस याची आिण सुशासनासाठी उदारमतवादी कर याची इ छा होती. भारताच े
संिवधान हे भारतीया ंसाठी केवळ िलिखत द तऐवज न हत े तर ते या य आिण समान
समाजाच े ते व न होते. भारताला आप या फाळणीची पा भूमी मािहती होती. 1950
म ये वीकार यात आलेली रा यघटना िविवधत े या बह लत ेचे ितिनिध व करते. एकता ,
धम िनरपे ता आिण शासक य काय मतेचे संर ण करते. यामुळे धम िनरपे ता आिण
संघरा य या संक पना भारतीय रा यघटन ेत अगदी सु वाती या काळातच वीकार या
गे या. भारता या राजक य िवकासाच े मूळ नेहमीच ित या भूतकाळात होते. यामुळे
भारताची वसाहतो र राजक य अथ यव था भांडवलशाही न हती , सरंजामशाही न हती
तर या दोघांचे िम ण होते.
भारतीय संिवधाना या तावन ेम ये समाज आिण रा या या समाजवादी पॅटन चा पाया
थािपत केला. समानता , याय, य चा स मान आिण रा ाची एकता आिण अखंडता
िटकव ून ठेव यासाठी क याणकारी रा य बनणे हे भारतीय राजकारणाच े उि रा य
धोरणा या माग दश क त वांनी ो सािहत केले आहे. भारतीय रा यघटन ेत नमूद केलेले
नाग रका ंचे मूलभूत अिधकार हे वैयि क ह क आिण यायाच े सार आहे. हे सुिनि त
कर यासाठी , रा ाची अथ यव था देखील गतीपथावर आहे. साव जिनक े ाचा
िव तार , बाजारावरील िनयं ण, खाजगी आिथ क ि याकलाप , परक य चलन आिण आयात
िनयं ण यांचा समाव ेश असल ेली िनयामक यव था आव यक होती. रा ा या राजक य
अथ यव थ ेचे मूळ समाजवाद आिण रा वादा या िवचारसरणीत होते. जवाहरलाल नेह
यांनी भारता या शा त आिथ क िवकासासाठी औ ोिगक करण आिण िनयोजना या
क पन ेचे समथ न केले. नवीन सरकारला भारतीय नागरी सेवा (ICS) चे मह व चांगलेच
ठाऊक होते. भारतीय शासन िनयम आिण िनयमा ंनुसार चालव या या यां या काय म
भूिमकेमुळे IAS ( भारतीय शासक य सेवा) ारे ICS नंतर यश वी झाले. नेह ंनी
भारता या सुरि तत ेसाठी आिण ि थरत ेसाठी याचे मह व मानल े. पटेल यांनी देखील
यां या अि त वाच े जोरदार समथ न केले आिण यांचे िवचार भारतीय रा यघटन ेतील
कलम 311 मधील कलम तयार करताना ितिब ंिबत झाले. याम य े नागरी सेवकाच े पद
काढून टाकण े, बडतफ करणे िकंवा कमी करणे संरि त आहे. संसदीय शासन णाली munotes.in
Page 69
नेह युगानंतर या राजक य
घडामोडी : ह रत ांती (इ.स १९६४ ते इ.स १९८४)
69 आिण भारतातील नाग रका ं ारे काय का रणीची िनवडण ूक यांना यां यासाठी जबाबदार
बनवत े. अशा कार े. नेह ं या काळात भारताचा राजक य िवकास ि थर, गतीशील आिण
एकप ी य वच वाचा होता. तथािप , नेह ंनंतर, यव था मोडकळीस येऊ लागली आिण
१९६९ म ये ीमती इंिदरा गांध ना िवरोधी श चा सामना करावा लागला . यांनी
प ाकड े दुल केले. स ा आिण अिधकाराच े क ीकरण केले. भारताला लोकशाही या
सवा त का या ट याचा सामना करावा लागला . भारतीय रा यघटन ेने नाग रका ंना िदलेले
सव अिधकार िनलंिबत केले.
५.१.२ नेह नंतर भारतातील राजक य िवकास :-
वातं यानंतरचा भारत लोकशाही आिण धम िनरपे ते या ीकोनात ून ग भ होता.
नेह ं या दुःखद िनधनान ंतर ि थर आिण मजबूत उ रािध कारी िमळ याची गरज होती.
१९६३ म ये िसंिडकेट हणून ओळख या जाणार ्या राजक य ने यांचा एक गट होता.
याम य े के. कामराज , काँ ेस अ य , बंगालच े अतु य घोष यांचा समाव ेश होता. एस.के.
पाटील , बॉ बेचे एन. संजीव रेड्डी, आं देशचे आिण हैसूरचे एस. िनजिल ंग पा. ी लाल
बहादूर शा ी यांना यां या न आिण स य वभावाम ुळे यांनी िनवडल े होते. प ातही ते
खूप लोकि य होते. ी. शा ी हे त विन होते आिण ‘सदा जीवन , चांगला िवचार ’ या
त व ानावर यांचा िव ास होता. २ जून १९६४ रोजी यांनी पंत धान हणून शपथ
घेतली. यांचा काय काळ अ पकालीन होता. प ात सामील झा यापास ून यांनी देशाची
कृषी आिण अथ यव था ि थर कर यासाठी िविवध पैलूंवर ल क ि त केले. परदेशात
यवहार करतानाही यांनी अिल त ेचे धोरण पाळल े. १९६५ म ये झालेले भारत-पाक यु
ही एक वेदनादायक घटना होती. ी. शा ी याला सामोर े जा यासाठी अ यंत सि य होते.
यांनी ‘घुसखोरी या आ मणाचा ’ यश वीपण े सामना केला. यु आिण मु स ेिगरी या
वेळी यांची भूिमका यांना रा ीय नायक आिण बळ राजक य य बनवत े. यु
अिनिण त होते. ४ जानेवारी १९६६ रोजी सोि हएत युिनयनम य े ता कंद करार हणून एक
करार झाला. ी शा ी यांचे १९ जानेवारी १९६६ रोजी दयिवकारा या झट यान े िनधन
झाले. यांनी १९ मिहने पंत धान हणून काम केले.
ी. शा ी यां या िनधनान ंतर, काँ ेस ने यांचा पािठंबा िमळा यान ंतर ीमती इंिदरा गांधी
पुढील पंत धान बन या . ीमती गांधी आिण ी. मोरारजी देसाई यां यात पंत धान
िनवड यासाठी १९ जानेवारी १९६६ रोजी काँ ेस संसदीय प ात गु मतदान घे यात
आले. ितने यांचा पराभव केला आिण १६९ या तुलनेत ३५५ मते िमळिवली . ीमती
गांधी स ेवर आ या . राजक य , आिथ क, सामािजक आिण आंतररा ीय तरावर अनेक
आ हान े आिण िवरोधका ंना सामोर े गेले. रा या ं या भािषक िनिम तीने आिण ादेिशक
राजकारणान े शांततापूण रा य हणून रा ाची ितमा तपासली . दु काळ आिण मसुदा
प रि थतीन े आिथ क रा य हणून रा ा या वाढीस अडथळा आणला . भारत, पािक तान
आिण चीन यां यातील यु ाने देशा या ल करी साम या ला आ हान िदले. वाढती महागाई ,
शासक य खच आिण अंतग त व बा आ हान े वाढत होती. भारतान े मु स ेिगरीन े
हाताळला आिण शांतपणे देशा या िवकासाचा गतीचा माग कोरला . राजकारणान े आप या
ि कोना या आिण प ांची या या कर या या बाबतीतही ितमान बदलल ेले पािहल े.
अनेक राजक य प उदयास आले. यांनी देशा या यापक असंतोषाचा आिण आंदोलना ंचा munotes.in
Page 70
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
70 फायदा घे यासाठी ल क ि त कर यास सु वात केली. सीपीएम , समाजवादी , जनसंघ हे
िवरोधी राजक य प काँ ेसचे बळ ित पध हणून उदयास आले. १९६६ हे वष
गटबाजी आिण प ीय राजकारणाच े सा ीदार होते. संसद हे ग धळाच े, अनुशासनाच े आिण
ग धळाच े िठकाण बनले. ीमती गांध ना ी. राममनोहर लोिहया यांनी ‘गुंगीगुिडया’ असेही
संबोधल े, जे पंत धाना ंसाठी आ ेपाह िट पणी होती. राजक य तरावर प रि थती गंभीर
आिण अनादराची असली तरी, भारतातील नाग रक मतदानाचा ह क बजाव यासाठी
जागृत झाले. फे ुवारी १९६७ म ये झाले या लोकसभा आिण रा या ं या िवधानसभा ं या
चौ या साव ि क िनवडण ुकांम ये मतदानाची ट केवारी जा त होती. ती सुमारे ६१.१
ट के होती. प ीय राजकारण , गटबाजी आिण गटबाजी ही नवीन गितमानता बनली . एक
छ ी प हणून काँ ेसने इतरांवरील िनयं ण गमाव यास सु वात केली. इतर प िकंवा
आघाडीच े प ही एकमेकांशी एकिन न हत े. १९६७ ते १९७० या दर यान , सुमारे ८००
िवधानसभा सद या ंनी मजला ओला ंडला आिण यापैक जवळपास १५५ जणांना मं ीपदे
िदली गेली. काँ ेस १९६९ म ये फुटली आिण काँ ेस (आर- रि विजश स ) आिण काँ ेस
(ओ) असे दोन गट बनले. ीमती गांधी हळूहळू शि शाली बनू लाग या आिण जनतेचा
िव ास संपादन क लाग या . कोण याही राजक य प ांनी िव मान सम या आिण
प रि थती यापक तरावर पािह या नाहीत . तर ते यश वी होऊ शकत नाहीत . हे देखील
या काळात सा ीदार आहे. ीमती गांध नी सामािजक , राजक य आिण आिथ क तरावर
उचलल ेली िविवध पावल े जसे क भारतीय बँकांचे रा ीयीकरण , खाजगी पस र करणे,
म ेदारी आिण ितबंधा मक यापार प ती (MRTP) आयोगाची िनयु काही लोकां या
हातात स ेचे क ीकरण तपास यासाठी अ ग य यावसाियक कुटुंबे, पंचवािष क आिथ क
योजना सु करणे आिण इतर अनेक गो नी भारतातील प रि थती ि थर केली. िवरोधी
प ांनी वैयि क पातळीवर ित यावर ह ला कर यावर ल क ि त केले आिण रा ीय
मुद् ांवर सामािजक बदल, लोकशाही , धम िनरपे ता आिण समाजवाद यावर भर देणारी
ितची मोहीम , िवचारधारा यावर ल क ि त करताना ितने पलटवार केला. ितने साव जिनक
े ातील वाढ, ामीण जमीन धारण ेवर कमाल मया दा लादण े, शहरी मालम ा आिण
रयासतच े िवशेषािधकार र करणे, यावरही ल क ि त केले. ीमती गांधी यांनी बह मतान े
िनवडण ूक िजंकली. पूव पािक तान (बांगलाद ेश) म ये िनमा ण झाले या आणखी एका
मोठ्या राजक य संकटाचा सामना भारताला झाला. भारतान े आप या शौया ने,
ढिन यान े, धैया ने आिण धाडसी ल करी कारवाईन े हे करण सोडवल े. भारतान े 20
वषा या शांतता, मै ी आिण सहकाया या भारत-सोि हएत करारावरही वा री केली.
ीमती गांध या नेतृ वाखाली काँ ेस पु हा एक य स ेत आली आिण यांनी िम
अथ यव था , बँकांचे रा ीयीकरण , िनयोजन आयोग आिण िनयोजन यं णा मजबूत
कर याशी संबंिधत अनेक घडामोडी सु के या. २४ या आिण २५ या घटनाद ु ती ार े
रयासतदारा ंचे खाजगी पस आिण पद या र कर याचा अिधकारही संसदेला िमळाला .
सरकारन े भारतीय अथ यव था आिण भारतीय राजकारण हातात हात घालून चालाव े
यासाठी सव भावी उपाययोजना कर याचा य न केला. सामािजक आिण आिथ क
तरावरील सतत आ हा ने आिण बदला ंचा भारतातील राजक य िवकासावर प रणाम झाला.
munotes.in
Page 71
नेह युगानंतर या राजक य
घडामोडी : ह रत ांती (इ.स १९६४ ते इ.स १९८४)
71 तुमची गती तपासा
.१. वातं यानंतर या राजकारणातील बदल थोड यात सांगा?
.२. युती सरकार काय आहे आिण ते का थापन झाले? थोड यात प करा.
५.१.३ भारतातील राजक य िवकासाच े ट पे :-
पाथ चॅटज यां या मते, भारतातील संपूण राजक य िवकास १९४७ ते १९६० , १९६७ ते
१९७७ , १९७७ -१९८४ आिण १९८४ मधील िनवडण ुक नंतर या वषा या शेवट या
आठवड ्यात चार िवभागा ंम ये िवभागल ेला आहे.
१९४७ -१९६७ पासून :-
भारतीय राजकारणाची पिहली २० वष काँ ेस वच व असल ेला प होता. हे सव िदसून
आले आहे आिण मा य केले आहे. मॉ रस -जो स यांनी नमूद केले आहे क , काँ ेसचे वच व
पध सह अि त वात होते, परंतु बदलाचा मागमूसही न हता . प ात उपल ध एकमत
अस यान े काँ ेसची स ा होती. िवरोधी प हे केवळ दबावाच े प होते. सर्व मुख
राजक य नेते कुशल, दूर ी असल ेले आिण देशा या िवकासासाठी किटब होते. या
अनुभवी ने यांनी वातं यापूव देश पािहला होता, यांना उपल ध आ हान े आिण
सम या ंची जाणीव होती. यांना जनसामा या ंचा पािठंबा िमळत होता आिण ते क पना
अंमलात आण या ची आका ं ा बाळगत होते. एकमेकांशी जवळीक जोड या या फॅि कन े
रा य आिण समाज यांना जोडल े. भारताला एकाि मक सं था हणून िवकिसत केले.
आप या वैिव यप ूण वभावाम ुळे आिण प ाबाह ेरील गटांना सामाव ून घे याची लविचकता
यामुळे काँ ेस बह सं य राखू शकली . यांना इतर प ांनाही रोख यात यश आले. इतर
अनेक राजक य प ांचा ज म झाला असला तरी, नेह ं या पंत धानपदापय त काँ ेस
नेहमीच आघाडीवर राह यास स म होती.
१९६७ ते १९७७ पय त :-
१९६७ -१९७७ या कालख ंडात भारतात आिण तेथील राजक य घडामोड म य े अनेक
उलथापालथ घड या . राजकारणा या सामािजक -आिथ क आिण लोकस ं याशा ीय
बदला ंमुळे राजक य ि य ेत नवीन गटांची भरतीम ुळे नवीन अिधक िभ न ओळख
राजक य िवघटना या नमु यांचा िवकास झाला आहे. यात सरकार या कामिगरीवर ल
१९६७ या िनवडण ुक त काँ ेसने सहा रा या ंतील स ा गमावली आिण िवरोधी प ांचा
बाजारात उदय झाला. १९६९ म ये काँ ेसचे नाट्यमय िवभाजनही झाले आिण ीमती
गांधी यां या नेतृ वाखाली १९७१ ची िनवडण ूक िजंकली.
1977 ते 1984 पय त :-
ितसरा ट पा हा भारता या राजकारणातील सवा त कठीण आिण आ हाना मक काळ होता.
ीमती गांध चा पराभव आिण जनते या पािठं याने राजकारणात पु हा वेश करणे आिण
सामािजक , आिथ क, राजक य अंतर भ न काढ याची गरज यामुळे रा ा या राजक य
िवकासात गितमान बदल िदसून आले. १९७७ ते १९८४ हा काळ बोधन आिण यकाळ munotes.in
Page 72
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
72 हणून ओळखला जातो. राजक य प ांमध्ये एक घणाघाती संघष होता. नाग रका ंनी
मतदार हणून आप या ह का ंब ल जाग क झा याम ुळे िनवडण ुक या राजकारणाच े तक
समजून घेत यान े हा काळ बोधन कालावधी हणून न दिवला गेला. मतदार अिधक ठाम
आिण पधा मक झाले. लोकशाहीन े उ पादना ंनुसार पाच बदल घडले जे खालील माण े
आहेत: -
1. िनवडण ूक िनकाल - आणीबाणीन ंतर, नाग रका ंनी लोकशाहीची ताकद दाखवली . ीमती
गांध या नेतृ वाखाली काँ ेसची स ा गेली आिण आघाडी सरकार स ेवर आले.
तथािप , जे हा असे िदसून आले क ते देखील काय क शकत नाहीत , ते हा
नाग रका ंनी सामािजक अपे ा आिण गरजांनुसार सामािजक बदल आिण सुधारणा ं या
क पना ंवर काँ ेसला पु हा मतदान केले. यामुळे नाग रका ंनी एका य ला
मह वाका ं ी न ठेवता गती आिण िवकासाला मतदान के याचे प झाले. जनते या
ठामपणा आिण अपे ांना वाढ या ितसादाची मागणी होत आहे.
2. सरकार आिण राजक य अज ड्यात लोकशाही आिण लोकां या ह का ंसाठी झालेला
बदल िदसत होता. जनसामा या ंचे उ थान आिण सामािजक कृती मह वप ूण आहेत
आिण सु यव था राख यासाठी इतर सव जबरद ती श ना वेगळे ठेव यास सांिगतल े
गेले.
3. जे हा जे हा, राजक य पक्ष सव च श हणून उदयास आला िकंवा दश िवला गेला,
ते हा तो ितसाद कडू आिण कठोर होता. समाज आिण राजकारण वेगळे करता येत
नाही.
4. असे सांगूनही, रा ीय तरावर आिण अनेक भारतीय रा या ंमधील राजक य प आिण
यांचे तळ यां या सीमा पुसून टाक याची गरज आहे.
5. सरतेशेवटी, १९८० या दशकात अनेक रा या ंम ये िविवध ादेिशक प ांचा उदय
आिण क आिण रा या ंम ये एकसमान सम वय नस याम ुळे राजक य पातळीवर इतर
िविवध सम या आिण संघष िनमा ण झाले.
तुमची गती तपासा
.१. भारतातील राजक य िवकासा या िविवध ट या ंचे थोड यात िव ेषण करा.
५.२ ह रत ांती
५.२.१ तावना :-
ह रत ांती ही भारतीय शेती यव थ ेतील एक मह वाचा ट पा आहे. ांती हणज े अमुला
बदल होय. भारतीय शेती प ती आिण उ पादन याम य े काही मह वाच े बदल होऊन शेती
उ प न वाढल े याला ह रत ांती असे हंटले जाते. वा तिवक पाहता ि टीश काळापास ून
शेती यवसायात काही माणात बदल घडत असल े तरी ते काही सकारा मक व पाच े
न हत े. भारतीय अथ यव था ही सुरळीत कर यासाठी म ये िनयोजन मंडळाची थापना munotes.in
Page 73
नेह युगानंतर या राजक य
घडामोडी : ह रत ांती (इ.स १९६४ ते इ.स १९८४)
73 झाली आिण या मंडळाच े पदिस अ य हणून पंत धान असाव ेत असे ठरले या माण े
या िनयोजन मंडळा या माग दश नाने पंचवािष क योजन ेचा आराखडा मांडला गेला. यामुळे
शेती घटकात काही बदल घडले. भारतात भारतात या दशका या म यावधीन ंतर ह रत
ांतीची सु वात झाली. या ट याला तांि क सुधारणा ंचा ट पा असे हटल े जाते.
नेह ंपासून ते मृ यूपय त भारतान े सं था मक सुधारणा ंवर ल क ि त केले होते, शेती या
तांि क आधारावर नाही. अथ यव थ े या पिह या योजन ेत एकूण ३१ ट के कृषी आिण
िसंचनाला मह व दे यात आले. भारतान े भा ा-नांगल सारख े मोठे िसंचन ,ऊजा क प
आिण असं य कृषी िव ापीठ े आिण संशोधन योगशाळा खत संयं े इ. आणली . ह रत
ांती या मुख अ यासका ंपैक एक जी.एस. भ ला यांनी नमूद केले क , भारतातील
गुणा मक तांि क प रवत नाला ह रत ांती असे नाव दे यात आले. तथािप , नेह ं या
काळात तांि क िवकासाचा पाया पडला . ह रत ांती हा नवीन कृषी धोरणाचा काळ मानला
गेला. भारता या लोकस ं ये या चंड वाढीम ुळे, ५० आिण ६० या दशका या म यात
अ नाची कमतरता होती. भारत खा पदाथा ची आयात करत होता आिण अमे रकेशी
झाले या करारान ुसार, १९५६ म ये भारत PL-४८० योजन े अंतग त अमे रकेतून अ न
आयात करत होता. ते सुमारे तीन दशल टन होते आिण ते वषा नुवष वाढत होते. १९६५ -
६६ मधील सलग दोन मसु ांसह िचनी आ मण आिण पािक तान यु ामुळे कृषी
उ पादनात १७ ट के आिण अ न उ पादनात २० ट के घट झाली. भारत परदेशी
खा पदाथा वर अवल ंबून होता आिण यानंतर या वष टन आयातीची सं या वाढत होती.
अशा कार े, ६० या दशका या म यातील वत मान प रि थती ल ात घेता, भारताच े ल
अ न वावल ंबी हो यावर होते.
५.२.२ ह रत ांतीची गरज :-
नवीन कृषी धोरणाची अंमलबजावणी त कालीन पंत धान लाल बहादूर शा ी , अ नम ं ी
सी. सु म यम आिण इंिदरा गांधी यांनी सु केली होती. जागितक बँकेने िनयु केले या
बेल िमशनन े सं मणाची िशफारस केली आिण अमे रकेने यास अनुकूलता दश िवली.
उ च-उ पादक जातीच े िबयाण े (HYV) मेि सकन बौना गह वै ािनक अस याच े िस
झाले, रासायिनक खते, क टकनाशक े, ॅ टर, पंप संच इ याद सह कृषी यं े, माती परी ण
सुिवधा, कृषी िश ण काय म आिण सं था मक कज ओळखल े गेले. अशा कार े सुमारे
३२ दशल एकर जमीन सव च ाधा यान े लागवडीसाठी िनवड या त आली .
५.२.३ ह रत ांती हणज े काय ?
ह रत ांती हणज े १९४० ते १९६० या काळातील शेतीम य े संशोधन आिण
साधनसाम ु ी याम य े जी गती घडली याचा अंतभा व होतो. याम य े िवशेष हणज े
१९२० ते १९३० या काळात कृषी जैवतं ान शा नाझारीनो ािपली यां या
कामचाही अंतभा व होतो. ह रत ांती िह सं ा थम युनायटेड टेटस एज सीज फॉर
इंटरनॅशनल डे हलपम ट (USAID) यांनी थम मांडली. ह रत ांती या कामात मह वाची
भूिमका अमे रकन शा नॉम न बोल ग यांनी बजावली होती. यांना फादर ऑफ ीन
र हो युशन असे हंटले जाते. यां या मह वा या संशोधनाम ुळे लाखो लोक उपासमारीत ून
वाचल े.या कामासाठी यांना १९७० म ये नोबेल पा रतोिषक िमळाल े होते. १९६१ म ये munotes.in
Page 74
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
74 भारतात मोठा दु काळ पडला होता. यावेळी भारतीय शेती त डॉ. सी. सु यम यांनी
नॉम न बोल ग यांना भारतात आमंि त केले होते. कोण याही िवरोधाला न जुमानता भारत
सरकारन े ग हाच े बीज आयात केले. आिण शेती या योगासाठी पंजाब हा जलिस ंचन
सोयीनी यु असल ेला देश िनवडला . यातून भारतान े वतःची ह रत ांती िनमा ण
केली. थोड्याच अवधीत आय आर ८ िह भाताच े एक नवीन वाण शोधून काढल े. १९६८
म ये भारतीय शा एस. के. डी. द ा यांचे संशोधन कािशत झाली आिण सुधा रत
आय आर ८ हे भाताच े वाण यापास ून अिधक उ पादन होऊ लागल े. यामुळे हा योग सव
आिशया खंडात लोकि य झाला.
ह रत ांतीची संक पना अमे रका या रा ातून आली असली तर भारतात मा ती यापक
कर याच े काम डॉ. एन.एस वामीनाथन यांनी केले. नॉम न बोल ग यांनी मेि सको म ये जी
सुधा रत ग हाची जात शोधली होती ते िबयाण े भारतात आणल े. भारतीय हवामान आिण
जमीन याचे संशोधन क न आप या देशासाठी नवीन वाण तयार केला. भारतीय यामुळे
यांना भारतीय ह रत ांतीचे जनक असे हणतात . १९६७ -६८ या काळात शेती े ात
काही अमुला बदल घडले. यामुळे भारतात ह रत ांती आली िकंवा सु वात झाली असे
मानल े जाते. हे शेतीमधील बदल अचानक घडले नाहीत तर याला अनेक गो ी सहा यक
ठर या या सहा यक ठरले या काही कारणा ंचा आपण आढावा घेवू.
५.२.४ ह रत ांतीची कारण े :-
५.२.४.१ कृषी िवषयक संशोधन :-
शेतीिवषयक संशोधन हे एक मह वाच े कारण ह रत ांती घड यास कारणीभ ूत ठरेल आहे.
भारतीय शेती संशोधन मंडळ व भारतातील िविवध कृषी िव ापीठात ून झालेले संशोधन
मह वाच े ठरेल. िपकांचे कार मह वाची खते व शेती कर या या िविवध प ती या संदभा त
अचूक माग दश न शेतक या ंना झाले.
५.२.४.२ खतांचा अिधक वापर :-
शेतीचे उ पादन अिधक िनघाव े या उ ेशाने खतांचा वापर अिधक होऊ लागला . हा वापर
१९६० सालापास ून कसा वाढला याचे िववरण पाहणे आव यक आहे. १९६० -१९६१ ते
१९५४ -६६ या काळात दरवष ९० हजार टन वापर केला गेला. हेच माण पुढे वाढत
गे याचे िदसत े. १९७७ -७८ या वषा त ४.२९ दशल टनावर पोहोचला . सन २००३ -
२००४ या वषा त १ कोटी टनावर वापर झा याच े िदसून येते. अथा त याचे दु प रणामही
नंतर या काळात िदसून आले.
५.२.४.३ नवीन िबयाणा ंचा वापर :-
कृषी े ात नवीन िबयाण े उपल ध झा यान े अिधक उ पादन होऊ लागल े. तायच ुंग, तैना,
सोना, सोनािलका , साबरमती , जमुना, बाला, र ना, कृ ण, िवजया , कावेरी या सारख े
िबयाण े दर एकरी अिधक उ पादन देणारे होते. याचा वापर मोठं माणत शेतक या ंनी
के याने उ पादनात वाढ झाली. munotes.in
Page 75
नेह युगानंतर या राजक य
घडामोडी : ह रत ांती (इ.स १९६४ ते इ.स १९८४)
75 ५.२.४.४ अंतर िपक प ती :-
अिधक उ प न देणारी नवीन बीजे उपल ध झा यान े अंतर िपकाची प त सु झाली.
जिमनी या एकाच तुकड्यातून वषा तून ३ ते ४ िपके िनघू लागली . या नवीन िबयाणा ंचे
वैिश ्य हणज े हे िपक ६० ते ७० िदवसातच िनघत होते. यामुळे उ प न वाढल े
५.२.४.५ आधुिनक अवजारा ंची उपल धता :-
कृषी संशोधन क ातून केवळ नवीन िबयाण े यावर संशोधन केले जात न हत े. तर शेतीला
पूरक असे नवीन अवजार े यावरही संशोधन केले जात होते. याम य े मळणी यं , कापणी
यं , भरणी यं , टॅ टर, पाणी पुरवठा यासाठी लागणारी यं िनमा ण केली गेली यामुळे
वाहतूक सुलभ झाली वेळ आिण म याची बचत होऊन मानवी जीवन सुलभ झाले. याचा
प रणाम सकारा मक उ पादन मतेवर झाला.
५.२.४.६ जलिस ंचन :-
पारंपा रक शेती ही पावसावर अवल ंबून अस यान े शेती होतीही मागास व पात होती.
सरकारन े म यम व लहान पाणी पुरवठा सोई िनमा ण के या. १९६६ म ये भारतात
८०००० ट्युबवे स उपल ध हो या . याची सं या वाढली आिण १९७७ -१०७८ या
काळात दीड लाख ट्युबवे स काढ या गे या. १९९८ -९९ या काळात िविहरी व
ट्युबवे स माफ त मोठ्या माणावर पाणीप ुरवठा झा यान े ३ कोटी ३१ ल जिमनीला
पाणी िमळाल े. तसेच पाणीप ुरवठा कर यासाठी १९८४ -८५ पय त ३५ लाख ५३ हजार पंप
बसिव यात आले. य िविवध योजनाम ुळे आज ८ कोटी हे टर जमीन बारमाही
ओिलताखाली आली आहे.
५.२.४.७ कजा या सोयी :-
अिधक उ पादन िनमा ण कर यासाठी शेतक याला आधुिनक बीजे आिण सािह य या या
वापर करावा लागतो . यासाठी लागणारा पैसा सहजपण े उपल ध झाला. १९६९ म ये
बँकांचे रा ीयकरण झा यान े शेतीला मोठ्या माणावर पैसा उपल ध झाला. यापारी बँका,
सहकारी बँका तसेच ामीण बँका यांचे योगदान मोठे आहे. यांनी १९९४ -९५ या काळात
२१,११३ कोटी पया ंचा कज पुरवठा केला आहे. १९९७ -९८ या काळात ८० हजार
कोटीचा कज पुरवठा के याचे अंदािजत आहे.
५.२.४.८ िपक संर ण :-
भारतात िपकां या संर णाची हमी हे यासाठी काही योजना िनमा ण कर यात आ या .
शेतातील उ या िपकावर रोग पडणे िकंवा क ड लागण े यावर अनेक ितकारक औषध े
िनमा ण झाली. यामुळे िपकाची नासाडी थाबली आिण उ पादन वाढल े.
५.२.४.९ साठवण ूक आिण ि या :-
शेतीमाला या उ पादनाचा जरी सुटला तरी ते यो य रीतीन े साठवण े ही एक मोठी
जबाब दार होती. यासाठी सहकारी सं था या माफ त काही गोदाम े बांधली गेली. याज munotes.in
Page 76
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
76 माण े नाशव ंत माला या साठवण ुक साठी शीतग ृहे सु ा बांधली गेली. शेती मालावर ि या
करणारी यव था िनमा ण कर यात आली . या सवा मुळे शेतीमालाच े नुकसान टाळल े.
५.२.५ ह रत ांतीचे प रणाम :-
५.२.५.१ देश वयंपूण बनला :-
ह रत ांतीचा एक मह वाचा प रणाम हणज े अ नधा या या बाबतीत देश वयंपूण बनला .
भारत देशाची वाढती लोकस ं या ल यात घेता बा जगावर भारताला अवल ंबून राहाव े
लागत होते. यामुळे यां या जाचक अटी वीकारा या लागत असत . तसेच आपल े परक य
चलन मोठं माणावर खच करावे लागत होते. याचा प रणाम भारता या िवकास
काय मावर होत अस याच े िदसत े. आजिमतीला भारत देश जगातील २० ते २५ देशांना
अ नधा याचा पुरवठा करत अस याच े िदसत े. हा ह रत ांतीचा प रणाम हणाव े लागेल.
५.२.५.२ ामीण भागातील मनु यबळाला याय :-
पारंपा रक शेतीम य े काही उणीव अस यान े ामीण भागातील मनु यबळ याला रोजगाराची
संधी ा होत न हती . ह रत ांतीने वषा तून ३ ते ४ िपके घे या या प तीत अिधक
मनु यबळाची आव यकत िनमा ण झाली. यामुळे रोजगार वाढला . अ पभ ूधारक शेतकरी
िकंवा भूिमहीन लोक याम य े समिव झाली. यामुळे जे मनु यबळ आप याकड े उपल ध
होते याला एक कार े याय िमळून ामीण भागातील ग रबी काही माणात हटिव यास ही
ांती कारणीभ ूत ठरली.
५.२.५.३ शेती यवसायिभम ुख बनली :-
भारतीय शेतक या ंचा ीकोन या ांतीने बदलला . शेती ही वष भर कुटुंबाला लागणार े
अ नधा य िमळव ून देणारे केवळ एक साधन आहे. अशी जी परंपरावादी ी होती याम य े
बदल घडला . शेती हा एक यवसाय असून तो िकफायतशीर आहे यातून कुटुंबा या गरजा
पूण होऊन पैसा िमळू शकतो ही ी िनमा ण झाली. यामुळे भारतीय शेतकरी याबाबत
सतक झा याच े िदसून येते.
५.२.५.४ आिथ क िवकास :-
देशाची गती केवळ एकच मागा ने होत नाही तर कृषी आिण औ ोिगक ा दो ही े ाने
होणार आहे हे स य असल े तरी औ ोिगक े हे ह रत ांतीने पुढे आ याच े िदसत े.
िविवध कारखा या ंना लागणारा क चा माल हा शेतीमध ून पुरवला जातो. यामुळे उ ोग
वाढीस शेतीचे योगदान मोठे आहे प रणामी देशाचा आिथ क मोठ्या माणावर झाला.
५.२.५.५ भारताचा आ मिव ास वाढला :-
ह रत ांतीने जे अमुला बदल घडले याचा प रणाम आ मिव ा स वाढ यात झाला.
१९७१ सालच े पािक तान बरोबरीच े यु संगी आप याला अमे रका या देशावर
अ नधा यासाठी अवल ंबून राहाव े लागत होते. यावेळी हा पुरवठा बंद कर याची भाषा
अमे रका करत होती. पण याचव ेळी भारत अ नधा या या बाबतीत वयंपूण झा यान े munotes.in
Page 77
नेह युगानंतर या राजक य
घडामोडी : ह रत ांती (इ.स १९६४ ते इ.स १९८४)
77 भारतान े या धमक ची दाखल घेतली नाही. उलट एक कोटी बांगलाद ेशी िनविसता ं या
अ ना या गरजा भारतान े पूण के या. हा प रणाम ह रत ांतीचा होता.
५.२.५.६ ामीण भागातील िश ण सार :-
ामीण भागात फ शेती यवसाय अस यान े िश णासाठी शहरी भागावर अवल ंबून राहाव े
लागत होते. शेती या गतीन े ामीण भागात व िविवध यवसाय सु झाले, कारखान े
िनघाल े आिण यामाफ त शाळा आिण महािव ालय े िनघाली . याम य े इतर िश णाबरोबर
यवसाियक िश ण , शेती शाळा िनघा या . याचा प रणाम हणून ामीण भागातील
जीवनमान व राहणीमान उंचावल े.
५.२.६ ह रत ांतीचे दु प रणाम :-
ह रत ांतीने जरी मानवी जीवनात बरेच सकारा मक प रणाम घडिवल े असल े तरी काही
बाबी मा नकारा मक घड या ही व तुि थती आहे.
५.२.६.१ मोठे शेतकरी आिण ह रत ांती :-
कोण याही ांती या िवकासाची पिहली फळे ही समाजातील उ च वगा ला िमळतात . हा
िवकास घडला खरा पण या शेतक या ं या जिमनी अिधक हो या यांना याचा फायदा
अिधक झाला. आधुिनक िबयाण े, आधुिनक अवजार े खरेदी कर याची कुवत ही बड्या
जमीनदारा ंची होती. िशवाय याचे जमीन े हे अिधक अस यान े याची पतपुरवठा
करणा या सं थाकड े मोठी पत होती. याचा प रणाम हणून यांना मोठा माणावर कज
पुरवठा झाला. यातून या बड्या शेतक या ंचे अिधक उ प न िनघाल े. शेतकरी अ पभ ूधारक
होते ते मा गितहीन बनले.
५.२.६.२ भांडवलशाही ांतीचा उदय :-
याउलट जे वर चचा के या माण े जे बड़े शेतकरी होते ते ामीण भागातील शेती
यवसायातील भांडवलदार बनले. या ांतीचा फायदा अिधक माणत मोठ्या शेतक या ंना
िमळाला . आिण इतर मा गरीब रािहल े याचा प रणाम हणून ामीण भागातील आिथ क
िवषमता वाढीस लागली आिण समाजवादी भारतातील भांडवलशाहीचा उदय झाला.
५.२.६.३ जैविविवधत ेचे माण घटले :-
िपके आिण ाणी याबाबत हे कषा ने जाणवत आहे. उ च दजा ची िपकां या पैदासाची
सं या अ यंत कमी आहे. परंतु या या वापरान े थािनक जातीवर भु व गाजिव यास
सु वात केली आहे. यामुळे जैविविवधत ेचे माण घटत चालल े आहे.
५.२.६.४ जनुक य िविवधत ेची हानी :-
िपकां या सुधा रत जातीसाठी िविवधत ेचा ोत आव यक असतो . शेतकरी िपकांची
िविवधत सोडून देतो आिण थािनक देशातील समायोिजत िपकाची िनवड करतो . हणज े
जनुक य िविवधत कमी होते. िपकां या िनिम तीम य े मुल जात ची सं या कमी होते. हे
ह रत ांतीने केलेले आ मण होय. munotes.in
Page 78
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
78 ५.२.६.५ संकरीत िपकांची एक िपक प त धोकादायक :-
उ च संकरीत िबयाण े एक िपक प तीला शे करीत ोसािहत होतो. जनुक य साध य
असल े या िपकावर रोगराई आली तर संपूण िपक न हो याची भीती मोठ्या माणावर
असत े.
५.२.६.६ रासायिनक खतांचा वापर धोकादायक :-
शेतकरी रासायिनक कटाचा वापर मोठ्या माणात क लाग यान े जिमनीचा कस कमी
होऊ लागला आिण याचा प रणाम िपक उ पादनावर होऊ लागला आहे.
५.२.६.७ स वहीन अ नाची िनिम ती :-
संकरीत िबयाण े हे उ पादना या ीने मह वाच े अथवा अिधक येणारे असल े तरी याची
गुणव ा व स व हे कमी अस याच े मानल े जाते. याचा प रणाम मानवी जीवनावर झालेला
िदसून येतो. एकूणच स वहीन धा या या उ पादनान े रोगाच े माण वाढ याच े िदसत े.
५.३ सारांश
नेह ंनी वतं भारतात लोकशाही व संसदीय शासन यांची काळजीप ूव क जोपासना केल
व यांची भ कम पायाभरणी केली. वातं यानंतर देशात जातीयता , ादेिशक िभ नता ,
जमातवाद आिण संकुिचत भाषावाद यांनी डोके वर काढल े होते. सं थािनका ंचा होताच
या सव ांशी यांनी यश वी र या त ड िदले. यांनी भारताची रा हणून जडणघडण
करताना समाजवादी समाजरचना कायम कर याचा य न केला. यासाठी िनयोजनब
िवकास कर यावर भर देऊन संिम अथ यव थ ेचा वीकार केला. पररा धोरणाबाबत
अिल तावादाचा वीकार करनू देशा या िवकासावर ल क िदत केले. िवकासासाठी
िव ान व तं ाना ंवर भर िदला. चीनशी झाले या यु ाबाबत यां यावर िटका केली जाते.
भारतान े संसदीय लोकशाही शासन णालीचा वीकार केला आहे. या शासन यव थ ेम ये
राजक य प ांना अन यसाधारण मह व आहे. हे राजक य प रा ाप ुढील अंतग त व
बा ा ंचे िनराकरण कर याच े िविवध पया य सुचिवत असतात . तसेच ते रा ीय व
पररा िवषयक येय धोरणे ठरिव यास ंबंधी देखील मोलाची कामिगरी बजाव ू शकतात .
िडस बर १९८५ म ये ७२ राजक य काय क या नी एक येऊन भारतीय रा ीय काँ ेसची
थापना केली. काँ ेस या थापन े या कामी सर ए. ओ. ुम यांनी मह वाची भुिमका
बजावली . या रा ीय कां ेसने एक रा ीय संघटना या ना यान े भारत वतं होईपय त
रा ीय चळवळ म य े मह वाची भूिमका बजावली . या प ाने जनमत जागृत क न
वातं याचा लढा िदला. सन १८८५ ते १९४७ हा काँ ेस प ा या वातं य चळवळीचा
कालख ंड हणून ओळखला जातो. १५ ऑग ट १९४७ रोजी भारत वतं झाला व २६
जानेवारी १९५० रोजी भारतीय जास ाक अि त वात आले. यानंतर वतं भारतात
काँ ेस प हा सवा त मोठा प हणून पु आला . या प ातील ने यांनी रा उभारणीत
मह वाच े काय केले. देशा या वातं यानंतर सु वाती या ४० वषा या काळात बह प ीय
प ती असली तरी काँ ेस प ाच ेच वच व होते. आजही हा प एकमेव भावी प हणून
काय रत आहे. रा ीय काँ ेस या अिधव ेशनाच े कामकाज लोकशाही मागा ने हणज ेच munotes.in
Page 79
नेह युगानंतर या राजक य
घडामोडी : ह रत ांती (इ.स १९६४ ते इ.स १९८४)
79 वादिववाद , चचा , संगी मतदान अशा प तीन े चालत असे. एका अथा ने रा ीय काँ ेसने
भारतीय लोकशाहीला संसदीय लोकशाहीच े प िदले. अशा त हेने देशात सांसदीय
लोकशाहीची िबजे घ जवली व ती लोकि य केली.
वातं यपूव काळात ि टीश सा ा यसव ेला िवरोध कर या या समान भुिमकेमुळे िभ न
वैचा रक ीकोन असणार े काय क या चे गट काँ ेस या नावाखाली काम करत होते. काँ ेस
अंतग त सा यवादी प , समाजवादी प , शेतकरी संघटना काय रत होती. मा
वातं यानंतर ही प रि थती बदलली . सरदार व लभभाई पटेल यां या पुढाकारान े सन
१९४८ साली काँ ेस या जयपूर अिधव ेशनाम य े काँ ेसची नवीन घटना मंजूर कर यात
आली . अशा रतीन े कॉ ं ेस या रा ीय संघटनेचे काँ ेस प ाम य े पांतर झाले. काँ ेसने
नेह ं या कालख ंडात लोकशाही समाजवादाच े धोरण वीकारल े होते. हेच धोरण इंिदरा
गांधीने पुढे नेले. राजीव गांधी या काळात संगणीकरणावर भर दे यात आला . तर नरिसंह
राव यां या कालख ंडात नदवीन आिथ क धोरणा ंचा वीकार कर यात आला . पररा ीय
धोरणाम य े मा काँ ेस या सव धानम ं यांनी नेह ं या अिल तावादाचा पुर कार केला
असला तरी देशाची संर ण यव था सुस ज ठेव याचा य न मा राजीव गांधी या
काळात केला गेला. यां या काळात संर णावरचा खच दु पट झाला होता. अणुऊज या
संबंधात सव कॉ ं ेस धानम ं यांनी देश अणुउजा संप न बनव याकड े ल िदले. अणुउज चा
उपयोग शांततेसाठी कर यावर भारतान े भर िदला. यांनी अिल तावादाचा पुर कार क न
स ास ंतुलन राख या या य नाबरोबरच देशाचा िवकासही साधला . भारतान े
आंतररा ीय संबंधाम य े आपला शांततेचा दूत हणून मह वप ूण भूिमका बजावली .
काँ ेस या सव धानम ं यां या काळात यांना मुलत ववादा या सम य ेशी झगडाव े लागल े..
फुटीरवादी वृ ीवर िनयं ण थािपत कर यासाठी सवा नी य न केले. असे असल े तरी
ादेिशक तरावर व रा ीय तरावर मुलत ववादी प ांचा उदय व िवकास झाला. देशा या
सवा गीण िवकासासा ठी काँ ेस या सव धानम ं यांनी य न केले. यासा ं नेह ंनी िम
अथ यव त ेचा पुर कार केला. इंिदरा गांधी यांनी गरीबी हटावचा नारा िदला. राजीव गांधी
यांनी देशा या िवकासासाठी तं ानाची मदत घेतली. तर नरिसंह राव यांनी नवीन आिथ क
धोरणाचा ि वकार केला. अशा त हेने काँ ेस या काखंडात देशाचा िवकास घडून आला .
५.४
१. पंिडत जवाहरलाल नेह यां या काय कतृ वाचा थोड यात आढावा या.
२. इंिदरा गांधी यांचे पररा धोरण प करा.
३. इंिदरा गांधी यां या काय कतृ वाचा थोड यात आढावा या
४. पी. ही. नरिसंह राव यांचे नवीन आिथ क धोरण.
५. ह रत ांतीब ल सिव तर माहीती िलहा.
munotes.in
Page 80
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
80 ५.५ संदभ
१. इंिडया िस स इंिडप ड स - िबपीन चं
२. भारत के धानम ं ी - भगवतीशरण िम ा.
३. वातं यो र भारत - चाय य. ना. कदम, ा. डॉ. ण भोसले
४. भारतीय शासन आिण राजकारण बी. बी. पाटील .
5. Partha Chatterjee (ed.), State and Politics in India - Parties and the
Party System. Delhi; New York : Oxford University Press, 1997 x, 576
6. Chandra Bipanel al. (2002). India after Independence (1947 -2002 )
7. Hiranmay Karlekar Module 1 Polity (p.g 3 to 55)
8. The Green Revolution in India retrieved on 30.12.2022
https://www.afsahighschool.com/cms/lib/MN50000145/Centricity/Dom
ain/1165/The%20Green%20Revolution%20in%20India.pdf
9. AntonyUsha el.al. The impact of the Green Revolution on indigenous
crops of India. Journal of Ethnic Foods(2019).
10. Karlekar Hiranmay (ed), Independent India: The First Fifty Years.
Indian Council of Cultural Relations (1998).
munotes.in
Page 81
81 ६
बँकांचे रा ीयीकरण : आणीबाणी
घटक रचना :
६.० उि ्ये
६.१ तावना
६.२ भारतातील बँकांची ऐितहािसक पा भूमी
६.३ रा ीयीकरणाची आव यकता
६.४ बँकां या रा ीयीकरणाची कारण े
६.४.१ आिथ क िवकास घडवून आणण े
६.४.२ बँकेतून ीमंत लोकांचा भाव न करणे
६.४.३ शेती, लघु - म यम उ ोग व यापा या ंना आिथ क सहा यता
६.४.४ बँिकंग यव थ ेम ये ोफेशनिलझम आणण े
६.४.५ ामीण भारतात बँकेचा िव तार घडवून आणण े
६.४.६ सरकारी धोरणा ंचे पालन
६.५ इंिदरा गांध ची भूिमका
६.६ चौदा बँकांचे रा ीयीकरण (पिहला ट पा)
६.७ बँकां या रा ीयकरणाचा (दुसरा ट पा)
६.८ बँका या रा ीयीकरणाच े प रणाम
६.९ सारांश
६.१० सरावासाठी
६.११ संदभ
६.० उि ्ये
१) भारतातील बँकांची ऐितहािसक पा भूमी यांचा अ यास करणे.
२) बँकां या रा ीयीकरणाची आव यकता अ यासण े. munotes.in
Page 82
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
82 ३) बँकां या रा ीयीकरणाची कारण े तपासण े.
४) बँका या रा ीयीकरणात इंिदरा गांधी यांची भूिमका अ यासण े.
५) बँकां या रा ीयीकरणाच े प रणाम अ यासण े.
६.१ तावना
जनता , यापारी , शेतकरी , यावसाियक , उ ोजक , सरकार , शेअर माक ट आिण देशी-
परदेशी सं था यां याशी आिथ क यवहार करणा या सं थेस बँक हणतात . खाजगी
मालक चा कोणताही अथ ोग साव जिनक मालक चा हणज े पया याने रा यस ं थे या
मालक चा केला जातो, ते हा याचे रा ीयीकरण झाले असे हण यात येते. खाजगी
े ातून एखादा अथ ोग साव जिनक े ात अथवा सरकारी े ात घेणे, हणज े
रा ीयीकरण असे सव साधारणपण े हणता येईल. खाजगी मालक या अथ ोगात ून
होणारा नफा खाजगी य ला िमळतो िकंवा खाजगी मालक चा अथ ोग अशा कार े
चालिवला जातो क , यामुळे या ना या कार े समाजाच े अिहत होते असे वाट यास नफा
सव या सव समाजाला उपल ध हावा हणून अथवा समाजाच े अिहत थांबवावे हणून
रा ीयीकरणा या मागा चा अवल ंब केला जातो. थोड यात , एखादा अथ ोग खाजगी
मालक चा अस याप े ा साव जिनक मालक चा असण े एकंदर समाजा या ीने अिधक
िहतकर आहे असे वाट यास याचे रा ीयीकरण करावे, हे यामागील मु य ताि वक सू
आहे. अथा त नेहमी या सू ाला ध नच रा ीयीकरण केले जाते असे मा नाही. िक येकदा
एखा ा अथ ोगा या बाबतीत ता पुरती काही अडचण उद्भवलेली आहे हणून अथवा
देशा या एकंदर आिथ क प रि थती या संदभा त रा ीयीकरण अिनवाय अथवा सोयीच े
झाले असत े हणूनही रा ीयीकरण केले जाते. रा ीयीकरण कर याम य े नेहमी
समाजिहताची ी भावी ठरते, असे मानण ेही चुक चे होईल. िविश अथ ो गाचे
रा ीयीकरण या अथ ोगा ं या खाजगी मालका ंना तोट्या या अथवा अडचणी या
प रि थतीत ून सोडिव यासाठी केले जाते असा या माण े अनुभव आहे याच माण े एकंदर
रा ीयीकरण अशा कार े केले जाते क , रा ीयीकरणा या क ेबाहेरील खाजगी
िहतस ंबंधांचाच फायदा यामुळे होऊ शकतो . रा ीयीकरण हे नेहमीच समाजवादा या
िदशेने टाकल ेले पाऊल असत े, हा समज बरोबर नाही. हणूनच समाजवादी नसले या
िकंबह ना समाजवादिवरोधी रा यकत असल े या देशांतही सरकारी े ाचा याप वाढत
अस याच े य अलीकड े िदसून येते.
भारताला वातं य िमळाल े ते हा देशाची आिथ क प रि थती गंभीर होती. ि िटशा ंनी
केले या आिथ क शोषणाच े िवप रत प रणाम प िदसत होते. देशातील मूठभर लोकांजवळ
अमाप संप ी होती. उरलेला ९०% समाज गरीबीच े जीवन जगत होता. ता कंद करारान ंतर
लाल बहा ुर शा ी यांचा मृ यू झाला. १९६७ साली इंिदरा गांधी पंत धान बन या .
भारतात रा ीयीकरणा या ाला वातं यो र काळात िवशेष मह व ा झाले.
वातं यापूव रे वे, पो ट, तारखात े, बंदरे आदी ि िटश सरकार या मालक ची होती परंतु
ि िटश यापा या ंना तयार माल भारतात िवकण े आिण भारताकड ून क चा माल, अ नधा य
खरेदी करणे सोपे ठरावे हणून शासना या सोयीसाठी ही यव था होती. munotes.in
Page 83
बँकांचे रा ीयीकरण : आणीबाणी
83 वातं य ा ीन ंतर आिथ क िनयोजना या मागा ने आिथ क िवकास साध याचा माग भारतान े
वीकारला . समाजवादी समाजरचन ेचे उि आिण िम अथ यव था भारता या आिथ क
िनयोजनाच े ताि वक अिध ान बनले. साहिजकच भारतीय िनयोजनाच े एक मह वाच े सू
हणून सरकारी े ात मोठ्या माणावर भांडवल गुंतवून या े ाचा मशः िव तार
कर याच े धोरण भारतान े वीकारल े. या धोरणाचा भाग हणून रा ीयीकरणाचा काय म
ओघान ेच येतो.
सरकारी े ाचा याप हळूहळू वाढत गे याचे िदसत े. िसम ट, कागद , औषध े, कापड
यांसार या उपभो य व तूंची टंचाई भ न काढ यासाठी या े ातही साव जिनक उ ोग
सु कर यात आले. मजूर बेकार होऊ नयेत हणून आजारी उ ोगा ंचे रा ीयीकरण
कर याच े धोरण सरकारन े अवल ंिबले. भांडवली व उपभो य व तूंचे उ पादन
कर या यित र सरकारी े ाने सेवा े ातही िशरकाव क न घेत याच े िदसत े. िव ीय
आिण यापार े ांत सरकारी े ाचा भाव अिधक आहे. सरकारन े १९६९ म ये १४
मोठ्या यापारी बँकांचे रा ीयीकरण केले आिण १९८० म ये आणखी ६ बँका ता यात
घेत या. जीवनिवमा , सव साधारण िवमा, िवमान वाहतून, िहंदु थान िझं स आदी उ ोगा ंचे
सरकारन े रा ीयीकरण केले.
वतः या मतेची ओळख पटिव यासाठी इंिदराज ना कठोर िनण य यावे लागणार होते.
पंत धान इंिदरा गांध या काळात देशातील १४ मुख बँकांचे रा ीयकरण कर यात
आले. कोण याही देशा या अथ यव थ े या यश वी संचलनासाठी व देशाचा आिथ क
िवकास घडवून आण यासाठी बँका ा मह वा या भूिमका बजावत असतात . इंिदरा
गांध नी १४ बँकांचे केलेले रा ीयीकरण हा एक धाडसी व अथ यव थ ेला कलाटणी देणार
िनण य ठरला. इंिदरा गांधीनी १४ बँकांचे केलेलं रा ीयीकरण हा यां या राजक य
कूटनीतीचा भाग होता िक यांना ग रबा ंचे क याण करायच े होता हा एक िववादा पद
आहे. तरी यां या या िनण याने देशातील आिथ क े ात एकच खळबळ िनमा ण केली.
६.२ भारतातील बँकांची ऐितहािसक पा भूमी
लोकांना पैसे जमा कर यासाठी आिण लोकांना कज वाट यासाठी जी िव सं था काय
करते ितला बँक असे हणतात . सव कार या आिथ क सेवा या मु यतः बँके या
मा यमात ून चालतात . भारतातील न हे तर संपूण जगभरातील बँका या िव ीय सेवा देत
असतात . आधुिनक जगात बँक हा श द िकं हा िह यव था सव सामा य ल काना प रिचत
आहे. परंतु बँक हा श द कधी चिलत आला याब ल िव ाना ंम ये एकमत आढळ ून येत
नाही. काह या मते, बँक हा श द जम न श द (BANCK) या श दापास ून बनला असावा ,
तर काह या मते हा श द इटािलयन भाषेतील (BANCO) या श दापास ून बनला आहे.
याचा अथ "Common Fund" असा होतो. जगातील बँकांचा इितहास हा ई. स. पूव
२००० वषा पूव बेबोलीयन िकं हा ीक म ये आढळतो . इ. स. पूव २००० म ये
अिस रयन आिण बॅिबलोिनयन सं कृतीम य े आप याला कज िद याची काही उदाहरण े
बघायला िमळतात . या मंिदरातील साधक हणज ेच पुजा यानी काही यापा या ंना कज िदले
होते असे उ लेख आढळतात . भारतात वैिदक काळापास ूनच बँिकंग यव था अस याची munotes.in
Page 84
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
84 मािहती आढळत े. भारतात ाचीन काळाम य े अनेक यापारी सं था ा बँक यव थ ेचे
काय कारात अस याच े पुरावे आढळतात .
अले झांडर हॅिम टन यांना “आधुिनक बँिकंगचे जनक " हणून ओळखल े जाते. भारतातील
आधुिनक बँिकंग यव था िह ि िटश कालख ंडापास ुनन सु झा याच े िदसून येते. १७७०
म ये भारतात 'बँक ऑफ िहंदु तान ही पिहली बँक थापन झाली. ही बँक अले झांडर अँड
कंपनीने कलक याला थापन केलेली होती. मा ही बँक १८३२ म ये बंद पडली . १८०६
म ये ई ट इंिडया कंपनीने 'बँक ऑफ कलक ा ' ही पिहली ेिसडे सी बँक थापन केली.
१८४० म ये दुसरी ेिसडे सी 'बँक ऑफ बॉ बे' या नावान े थापन कर यात आली आिण
१८४३ म ये 'बँक ऑफ म ास ' ही ितसरी ेिसडे सी बँक थापन कर यात आली.
१८६५ म ये अलाहाबाद बँक, अलाय स बँक ऑफ िसमला या बँकांची थापना कर यात
आली . १८८१ म ये मया िदत जबाबदारी या त वावर अवध कमिश यल बँक या बँकेची
थापना कर यात आली . मया िदत जबाबदारी या त वान ुसार बँकेम ये गुंतवणूकदार
असतात . यांची जबाबदारी कमी असत े. यामुळे भांडवलदार अशा कार या बँका थाप
कर याला ाधा य देतात. १८९४ म ये पंजाब नॅशनल बँकेची थापना झाली आिण संपूण
भारतीया ं या मालक ची ही पिहलीच बँक होती. २० या शतका या सुरवातीस भारतीय
बँकाम य े अनेक दोष िदसू लाग यान े या बँका बुडू लाग या . हे टाळ यासाठी ि िटश
सरकारन े १९२० म ये इंिप रयल बँकेची िनिम ती केली. १९३५ म ये भारताची म यवत
बँक हणून ' रझ ह बँक ऑफ इंिडयाची थापना झाली. १९४९ म ये रझ ह बॅकचे
रा ीयकरण कर यात आले. १९५५ म ये 'इंिप रयल बँकेचे रा ीयीकरण क न ितचे
नामकरण ' टेट बँक ऑफ इंिडया' असे केले.
६.३ रा ीयीकरणाची आव यकता
१४ बँकांचे रा ीयीकरण होईपय त बँक यवसाय मु यत: नागरी भागात क ि त होता. कज
पुरवठा उ ोग आिण यापार े ाला(च) होत होता. िशवाय बँकांची मालक टाटा, िबला
अशा उ ोगसम ूहांकडे अस यान े बरीच कज ‘ना यातील ’ आ थापना ंनाच िदली जात.
प रणामत : यापक आिथ क िवकासा या ि य ेला ो साहन दे यास बँका अ म ठरत. जर
बँकांचा ामीण भागात शाखा िव तार झाला; शेती, लघु उ ोग , छोटे यापारी या े ांना
यो य माणात बँक कज उपल ध झाली, कज पुरवठा फ ‘सोय रक या ’ आ थापना ंपुरता
मया िदत न राहता िकफायतशीर क प / कंप यांना यावसाियक िनकषावर कज िदली
गेली, तर आिथ क िवकासाला चालना िमळेल. आज या भाषेत समाव ेशी िवकासाला पोषक
वातावरण िनमा ण होईल. याब ल राजकारणी , अथ त , सरकारी अिधकारी यात यापक
सहमती होती.
इतकाच होता क , हे सव सा य कर यासाठी बँकांची खाजगी मालक संपु ात आणण े
आव यक आहे क , खाजगी मालक ला ध का न लावता काही (सामािजक ) िनयम, िनयं णे
या ार ेही हे सा य करता येईल. माच १९६९ म येच बँकांवर सामािजक िनयं ण
आण याचा कायदा मंजूर झाला होता. बँक संचालक मंडळावर वत कां यित र
यावसाियका ंची बह सं या असावी , बँक संचालका ंशी संबिधत आ थापना ंना कज िदली
जाऊ नयेत, अशा काही बाबी या काय ात समािव हो या . सामािजक िनयं णा या या munotes.in
Page 85
बँकांचे रा ीयीकरण : आणीबाणी
85 पया याची यशि वता पडताळ ून पाह यास काही काळ ावा लागेल, हाच रा ीयीकरणाला
िवरोध करणा या ंचा मु य मु ा होता.
पण राजक य डावपेचातील एक खेळी हणून रा ीयीकरण झाले आिण पुढील काळात
अपेि त सुप रणाम िदसून आलेही. बँकांचा शाखा िव तार झाला, या न यात ये यास
बराच काळ लागत असला तरी ामीण भागात शाखा िव तार होऊ लागला . एकूण बँक
कजा तील लघु उ ोग आिण शेती े ाचा वाटा वाढला . वैयि क पातळीवर िवचार केला तर
पुरेशा भांडवलाअभावी यवसाय सु करता येत नाही; तो यश वी होत नाही हे खरेच आहे.
पण सामािजक पातळीवर िवचार करता सव यावसाियका ंना पुरेसा कज पुरवठा झाला तर हे
सव यवसाय यश वी होतील का असा िनमा ण होतो. हा १९६९ साली उपि थत
कर याची गरज वाटली नसावी . पण आजही तो िवचारात येतोच असे नाही.खाजगी बँका
फ यां या न याचा िवचार करत अस यान े या ामीण भागात शाखा उघडत नाहीत ,
शेतीकज दे यातील जोखीम वीकार यास यांची तयारी नसते. बँका सरकार या
मालक या बन या क , या सव गो ी सरकार क शकेल, असा साधा िवचार यामाग े होता.
सरकारी बँकांचा उ ेश फ नफा िमळवण े असा नसला तरी या क पाला कज ायच े
तो - लगेच नाही तरी काही काळान े - नफा िमळव ून कज फेड क शकला तरच बँका
आपला यवसाय चालू ठेवू शकतात . बँक िकती माणात जोखीम घेऊ शकतील याचाही
िवचार झाला नाही. पण िनयोिजत यव थ ेत िकती गुंतवणूक करायची ; कोण या उ पादन
तं ाचा वापर करायचा याचे िनयोजन होत अस यान े यवसाय यश वी हो यासाठी या
आदाना ंची गरज भासत े, या या पुरावठ्याबरोबरच िव पुरवठाही झाला तर यवसाय
यश वी ठरतात . मग बँक कज फेडली जातील आिण यश वी उ ोजक नवीन कज घेऊन
यवसायव ृ ी क शकतात असा िवचार असावा .
बँक रा ीयीकरण झाले याच वेळी नवीन शेती तं चिलत हो यास सु वात झाली.
सुधा रत िबयाण े, रासायिनक खते, जलिस ंचनाची वाढती सोय आिण हमी िकमतीस
शेतमालाची सरकारमाफ त खरेदी यातून शेती उ पादन आिण उ पादकता वाढवून
अ नधा याच े उ पादन वाढव याचा काय म सरकार राबवत होते. या सव आदाना ं या
बरोबरच बँक कज दे याची योजना यश वी ठरली. ह रत ांतीने अ नधा या या
उ पादनात वाढ झाली; देश वयंपूण झाला. शाखा िव तारा या काय मान े सुिशि ता ंना
सरकारी नोकरी िमळ याची नवीन संधी िनमा ण झाली. बँक कज पुरवठा सरकार या
अख यारीत अस यान े या कजा या आधार े ामीण भागात िवकासा या योजना आख या
जाऊ लाग या . हे सव फायद े अिधक व पा त िमळ यासाठी १९८० म ये आणखी ६
बँकांचे रा ीयीकरण केले गेले.
दुस या बँक रा ीयीकरणान ंतर सरकारी मालक या २८ बँका झा या हो या. यांचे वतं
अि त व यावसाियक िनकषावर आव यक आहे का यांचा िवचार झाला नाही. सरकारी
मालक या बॅंकांचा बाजारिह सा ९० ट या ं या आसपास रािह यान े ही जवळ जवळ
म ेदारीच होती. भारतीय औ ोिगक े ही संरि त वातावरणात वाढत होते. यामुळे
औ ोिगक कज फार जोखमीची न हती . अशा वातावरणात ठेवी संकलन आिण कज पुरवठा
‘संरि त’ वातावरणात होत अस यान े सरकारी बँक यवसाय वाढला, बहरला यात काहीच
नवल नाही. सरकारी बॅंकांवर नजर ठेवणारा अथ मं ालयातील बॅंिकंग भाग भावशाली munotes.in
Page 86
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
86 बनला आिण संप क न अथ यवहार रोख याची ताकद असल े या बॅंक कम चारी
संघटना ंची ताकदही वाढली .
६.४ बँकां या रा ीयीकरणाची कारण े
एखा ा बँकेची अथवा काही बँकांची मालक जे हा सरकार वतःकड े घेते व या बँकेचे
िकंवा बँकां या यव थापनाची जबाबदारी सरकारकड े येते, यास ' रा ीयीकरण ' असे
हणतात . रझ ह बँक ऑफ इंिडयाच े रा ीयीकरण १ जानेवारी १९४९ रोजी कर यात
आले. १ जुलै १९५५ रोजी इंिप रयल बँकेचे रा ीयीकरण क न टेट बँक ऑफ इंिडया
ची (SBI) ची िनिम ती कर यात आली . इंिदरा गांध नी १९ जुलै १९६९ रोजी रा पत या
वटह क ूमा ार े ५० कोटी . पे ा अिधक ठेवी असणा -या १४ मोठ्या यापारी बँकांचे
रा ीयीकरण कर यात आले. बँकां या रा ीयीकरणाची अनेक कारण े होती ती
पुढील माण े-
६.४.१ आिथ क िवकास घडवून आणण े :-
पंचवािष क योजना ं या यश वी संचलनासाठी मोठ्या माणावर िव ीय साधना ंची
आव य यता होती. िव ीय सम या ंमुळे शेती, छोटे व मोठे उ ोगध ंदे यां या िवकासाची
गती मंदावली होती. यामुळे देशाचा आिथ क िवकास जलद गतीने घडवून आण यासाठी
बँकांचे रा ीयीकरण आव य य होते.
६.४.२ बँकेतून ीमंत लोका ंचा भाव न करणे :-
वातं यानंतर बँिकंग यव थ ेवर ीमंत वगा चा भाव होता. व देशातील ८०% संप ी या
मूठभर ीमंत लोकां या हाती एकवट यान े सामा य य ना बँकेकडून कुठ याही कारची
मदत िमळत न हती . रा ीयीकरण हो याप ूव यावसाियक बँक ' लास बँिकंग' नीतीचा
वापर करायच े. याअंतग त केवळ ीमंतांनाच बँके ारे कज आिण इतर सुिवधा उपल ध
क न िद या जाय या . या काळात बँका ा आप या िम ांना िकं हा मोठ्या उ ोगपत ना
आप या फाय ासाठी बँकेतील पैसा याजान े देत. व रा ीय िहता या काया साठी आिथ क
मदत कर यास नकार देत. रा ीयीकरण क न उ ोगपत चा हा भाव न करणे हे मु य
उ ेश होता.
६.४.३ शेती, लघु - म यम उ ोग व यापा या ंना आिथ क सहा यता :-
या बँकांवर मोठ्या यापा या ंचे िनयं ण अस यान े सव सामा य यापा या ंना कुठ याही
कारची आिथ क मदत िमळत नसे. लघु उ ोग व यापा यातील िवकासाम य े कज उपलध
क न देणे हे फार आव य य असत े परंतु हे कज फ ीमंत यापा या ंना िकं हा जवळ या
य ना िदले जात अस यान े छोटे उदयोगध ंदे, शेती यांचा हवा तसा िवकास होत न हता .
कृषी, लघु आिण म यम उ ोगा ंसोबत छोटे यापा या ंना सरळ अट वर आिथ क लाभ
िमळव ून दे यासाठी बँकांचे रा ीयीकरण कारण े आव यक ्य होते...
६.४.४ बँिकंग यव थ ेम ये यावसाियकता आणण े :- munotes.in
Page 87
बँकांचे रा ीयीकरण : आणीबाणी
87 बँका जे हा खाजगी े ात हो या , ते हा या कम चा या ं या िश णाची कुठलीही यव था
न हती . तसेच या कम चा या ंची नोकरी िह बँका या मालकावर िनभ र होती. यामुळे आपली
नोकरी िटकव ून ठेव यासाठी मोठ्या माणावर चाराला वाव होता. रा ीयीकरणाम ुळे या
कम चा या ंना िश ण देऊन काय मता व कुशलता वाढवण े हे मु य उि े होते.
६.४.५ ामीण भारतात बँकेचा िव तार घडवून आणण े :-
रा ीयीकरणाचा मु य उ ेश भारतातील ामीण भागात बँिकंग े ाचा िवकास घडवून
आणण े हा होता. याम ुळे मोठ्या माणात ामीण भागात ून पैशांची गुंतवणूक होईल तर
दुसरीकड े बँका ा शेतक या ंना याजान े पैसे देऊन या ार े अथ यव थ ेचा िवकास घडवू
आणेल.
६.४.६ सरकारी धोरणा ंचे पालन :-
१९४८ या भारतातील आिथ क व औदयोिगक धोरणा ं ारे हे प केले होते िक, रा ीय व
सामािजक मह वा या कोण याही उप मा ार े रा ीयीकरण केले जाईल . समाजवाद व
ग रबी हटाव सारख े काय म यश वी कर यासाठी बँकांची भूिमका िह मह वाची होती.
यामुळे याचे रा ीयीकरण करणे आव य क आहे अशी भूिमका त कालीन सरकारन े
घेतली.
६.५ इंिदरा गांध ची भूिमका
भारतात १९६० पासूनच ८ े ीय बँकांचे ायोिगक त वावर रा ीयीकरण करावे हा
िवचार जू लागला होता. १९६६ म ये इंिदरा गांधी ा पंत धान झा या . त कालीन
आिथ क यव थ ेम ये मोठे बदल घडवून आण यासाठी यांनी पाऊल े उचलायला सुरवात
केली. सामा य माणसाला कज पुरवठा करता यावा, यापारा माण ेच शेतीसाठी व इतर
ामीण उ ोगा ंनाही पतपुरवठा करावा . यासाठी देशातील मुख बँकांवर सरकारच े िनयं ण
असण े आव य य आहे, असे इंिदरा गांधीना वाटत होते. या बँकांचे रा ीयीकरण के यास
पतपुरवठ्यािवषयी काही माग दश क िनयम कसे तयार करता येईल व ीमंतांसाठीच
असल ेले हे े सामा या ंसाठी कसे उपलध होईल या ीन े इंिदरा गांधी य त करत होते.
१९६६ म ये आकशवाणीवर िदले या भाषणात बँके या रा ीयीकरणा या संदभा त आपल े
उ ेश मांडले होते. यां या मते,
१) सामा य गरजू माणसाला पतपुरवठा हावा.
२) बँकेवरील आिण अथ पुरवठयावरील मूठभर लोकांची म ेदारी संपावी.
३) शेती, ामीण , उ ोग व छोटे - मोठे उ ोगध ंदे यांनाही बँकेने मु ह त े कज ावे. ४)
बँकेतील नोकरा ंना संर ण देऊन यां या सेवाशत तीत सुसू ता आणण े.
आपली गती तपासा .
१) १४ बँकां या रा ीयीकरणात इंिदरा गांधी यां या भूिमकेचा आढाव या. munotes.in
Page 88
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
88 ६.६ चौदा बँकांचे रा ीयीकरण (पिहला ट पा)
२५ ऑ टो बर १९६७ या मंि मंडळा या बैठक त बँकां या रा ीयीकरणाचा िवचार ,
रा ीय पतपुरवठा सिमतीच े गठन आिण शेती व ामीण उ ोगध ंदयांना आिथ क मदत
यािवषयी सिव तर चचा झाली. या बैठक त बँकां या रा ीयीकरणाचा ठराव मांड यात
आला . बँकां या रा ीयीकरणा या िव मोरारजी देसाई, स यनारायण िस हा व चे ना
रेडी हे या ठरावा या िव बोलल े. तर जगजीवन राम, यशवंतराव च हाण व वण िसंग
यांनी आपला होकार इंिदरा गांध या बाजूने िदला. मोरारजी देसाई हे कॉ ं ेसचे जे नेते
अस यान े व इंिदरा गांधी या उमेदवारी घोिषत केली. तर अप उमेदवार ही. ही. िगर ना
इंिदराज चा पािठंबा होता. यामुळे िसंिडकेट - इंिदरा संबंध ताणल े गेले. मोरारजी देसाई
यावेळेस अथ मं ी होते. बँकां या रा ीयीकरणातील मुख अडथळा दूर कर यासाठी
सव थम इंिदराज नी मोरारजी देसाई यां याकडील अथ खाते काढून घेतेले. व ते खाते
वतःकडे ठेवले.
१९६९ म ये बंगलोर येथे काँ ेस या अिधव ेशनान ंतर १९ जुलै १९६९ म ये इंिदरा
गांध नी बँकांचे रा ीयीकरण घडवून आणल े. रा पत या वा रीन े काढल े या
वटह क ूमान १४ मुख मोठ्या बँकांचे रा ीयीकरण कर यात आले. या वटह क ूमाचे नाव
"उप मा ंचे संपादन आिण ह तांतरण वटह क ूम १९६९ " असे होते. याम य े या बँका या
ठेवी ५० कोटी पये िकं हा यापे ा जा त हो या अशा बँकांचे रा ीयीकरण कर यात
आले. अशा कार े वटह क ूमा ार े १४ बँकांचे वािम व व िनयं ण हे सरकार या ता यात
आले. १० फे ुवारी १९७० म ये सव य यायालयान े १४ बँकांचे रा ीयकरण
घटनाबा घोिषत केले. परंतु लोकां या दबावाम ुळे व समाजवादी िवचारधार े या ेरणेने
तसेच सव य यायालयान े घेतले या आ ेपांचे िनराकरण क न सरकारन े १४ फे ुवारी
१९७० ला रा पत या नवीन अ यादेशा ार े बँकांचे पु हा रा ीयीकरण केले. ा बँका
पुढील माण े हो या :
१) स ल बँक ऑफ इंिडया
२) बँक ऑफ इंिडया
३) पंजाब नॅशनल बँक
४) बँक ऑफ बडोदा
५) युनाइटेड कमिश यल बँक
६) कॅनरा बँक
७) युनाइटेड बँक ऑफ इंिडया
८) देना बँक
९) िसंिडकेट बँक munotes.in
Page 89
बँकांचे रा ीयीकरण : आणीबाणी
89 १०) युिनयन बँक ऑफ इंिडया
११) इलाहाबाद बँक
१२) इंिडयन बँक
१३) बँक ऑफ महारा
१४) इंिडयन ओ हरसीज बँक
६.७ बँकां या रा ीयकरणाचा (दुसरा ट पा)
१५ एि ल १९८० म ये इंिदरा गांधी यांनी आणखी सहा मोठ्या बँकांचे रा ीयीकरण
करणारा कायदा पास केला. या सहा बँका पुढील माण े हो या
१) आं बँक
२) पंजाब अँड िसंध बँक
३) िवजया बँक
४) कॉप र ेशन बँक
५) यू बँक ऑफ इंिडया
६) ओ रय ंटल बँक ऑफ कॉमस
या सव बँकांकडे ठेवी २०० कोटी . पे या अिधक हो या . रा ीयीकरणा या दुस या
ट या बरोबर देशातील ९३% बँक यवसाय साव जिनक े ात आले.
६.८ बँका या रा ीयीकरणाच े प रणाम
१) बँकेकडे पडून असल ेला अनाव यक पैसा आव यक े ाम य े गुंतिव यात आला .
याम य े ाथिमक से टर, छोटे उ ोग , कृषी आिण छोटे ा सपोट यांचा समाव ेश होता.
२) शासनान े रा ीय बँकांना िदशािन द श देत लोन पोट फोिलयोम य े ४०% कृषी कज देणे
अिनवाय केले. सोबतच ाथिमकता ा इतर े ातही कज दे यात आले. यामुळे
मोठ्या माणात रोजगार उपल ध झाला.
३) रा ीयीकरणान ंतर बँकां या शाखा ंचा वेगाने िव तार झाला. बँकांनी यांचा यवसाय
गाव, शहरा-शहरांपय त पोहोचिवला . आकड ेवारीन ुसार जुलै, १९६९ म ये देशात बँकां
केवळ ८३२२ शाखा हो या . १९९४ पय त या शाखा ६० हजारा ं या पलीकड े
पोहोच या .
४) बँका ा सरकार या िनयं णात आ याम ुळे लोकांचा बँकेवरील िव ास वाढला , यामुळे
बँकेतील गुंतवणूक वाढत गेली. १९६९ म ये ४६४५ करोड पये बँकेची गुंतवणूक
होती तीच गुंतवणूक १९८६ म ये ९८००० करोड पया पय त पोहचली . munotes.in
Page 90
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
90 ५) बँकां या रा ीयीकरणाचा सकारा मक भाव हा इतर े ावर देखील पडला . १९९२
म ये िवमा कंप यांचे रा ीयीकरण कर यात आले. व पुढे १९७३ म ये कोळसा
कंपनीचे देखील रा ीयीकरण कर यात आले.
आपली गती तपासा .
१) बँकां या रा ीयीकरणाच े प रणाम सांगा?
६.९ सारांश
खाजगी े ातील बँका जा त काय म असून, जा त नफा कमिवतात , तसेच यां याकड े
कमी दराने याज ावे लागणार ्या ठेवी फार मोठ्या माणावर आहेत, तर साव जिनक
उ ोगातील बँका ाधा यान े ावया या कज वाटपात आघाडीवर असून, कम चार्यां या
पगारावर फार मोठ्या माणावर खच करतात , असे बँिकंग उ ोगातील अ यासका ंचे मत
आहे. बँकांचे रा ीयीकरण हा १९६९ साली घेतलेला यो य िनण य होता.पण, स या या
आिथ क प रि थतीत याबाबत पुनिव चार होऊ शकतो . १९६७ साली इंिदरा गांधी पंत धान
बन या . वतः या मतेची ओळख पटिव यासाठी इंिदराज ना काही कठोर िनण य यावे
लागल े. १९६७ म ये इंिदरा गांधी यांनी काँ ेस पाट म य े १० सू ी काय म सादर केले.
बँकेवर शासनान े िनयं ण असाव े हा यामागील मु य हेतू होता. राजा-महाराजा ंना िमळणारा
आिथ क लाभ बंद करणे, िकमान मजुरीचे धोरण ठरिवण े, पायाभ ूत संरचणेचा िवकास , कृषी,
लघु उ ोग आिण िनया तीत गुंतवणूक वाढिवण े हा यामागील मु य हेतू होता. इंिदरा गांध नी
१९ जुलै, १९६९ रोजी एक सूचना काढून देशातील १४ मोठ्या खासगी बँकांचे
रा ीयीकरण केले. या सूचनेला 'बँिकंग कंपनीज ऑिड न स' हट या जाते. पुढे याच
नावान े िवधेयक पा रत कर यात आले. यानंतर याचे काय ात पांतर झाले.
रा ीयीकरण हो या या आधी देशाम य े केवळ टेट बँक ऑफ इंिडया ही एकमा
शासक य बँक होती. बँकां या रा ीयीकरणा ंमुळे या बँकांचे पतपुरवठा धोरण बदलल े.
याम ुळे सामा य माणसाला िह आता कज िमळू लागल े. सामा य य , यापारी व नवीन
त ण उ ोजकही आप या उ ोग उभारणीसाठी आ मिव ासान े बँकेकडे जाऊ लागला .
बँकेतील पैसे हा सव सामा य माणसा पय त िझरपू लागला .
भारतात साव जिनक उ ोगातील बँका, सहकारी बँका, परदेशी बँका, 'ओ ड व यू
जनरेशन' खाजगी बँका िविश हेतूने काय रत असल े या बँका, लघु िव बँका, पेम ◌ंट बँका
अशा बर्याच कार या बँका काय रत आहेत. भारतातील लोकस ं येचा िवचार करता
िविवध बँकांची गरज आहे, पण यांना सरकारन े िश त लावण ेही गरजेचे आहे. बँका या
अथ यव थ ेचा कणा आहे. तो कणा ताठ ठेवणे, हे सरकारच े मुख आिथ क धोरण
असावयास हवे. दर यान आिथ क वष २०१९ अखेरीस साव जिनक उ ोगाती ल बँकांचे
बुिडत कजा चे माण एकूण कजा या १३ ट के होते, तर खाजगी बँकांचे फ ४.२ ट के
होते. आिथ क वष २०१८ अखेरीस खाजगी बँकांनी ४० हजार कोटी पया ंचा नफा
कमवला , तर साव जिनक उ ोगातील बँकांनी ८५ हजार, ४०० कोटी पया ंचा तोटा
सोसला .
munotes.in
Page 91
बँकांचे रा ीयीकरण : आणीबाणी
91 ६.१०
१) भारतातील बँकांची ऐितहािसक पा भूमी सांगा.
२) इंिदरा गांधी यांनी बँकांचे रा ीयीकरण का केले याची करणे सांगा.
३) इंिदरा गांधी यांनी कोण या १४ बँकांचे रा ीकरण केले ?
४) बँकां या रा ीयीकरणातील इंिदरा गांधी यांची भूिमका सांगून बँकांचे रा ीयीकरण
प करा.
५) बँकां या रा ीयीकरणाच े प रणाम सांगा.
६.११ संदभ ंथ
१) शमा वृज / शमा शैलबाला , समसामाियक भारत ( १९४७ -२००० ), पंचशील काशन ,
जयपूर, २००७ .
२) िबपीनच ं ,मृदुला मुखज , आिद य मुखज , आझादी के बाद का भारत (१९४७ -
२००७ ), िहंदी मा यम काया वय िनदेशलाय , िद ली िव िव ालय , २०१५ .
३) कोठेकर शांता, आधुिनक भारताचा इितहास (१९४७ -२००० ), साईनाथ काशन ,
नागपूर, २०१३ .
४) कोलारकर श. गो. वतं िहंदु थानचा इितहास (१९४७ -१९८० ), ी. मंगेश
काशन , नागपूर, १९९७ .
५) िपंपलप ल े आर./ मुटकुळे रामभाऊ , वतं ोर भारताचा इितहास , कैलाश
पि लक ेशन, औरंगाबाद .
६) समकालीन भारत (१९४७ -२००० ), (Study Material) वध मान महावीर खुला िव
िव ालय , कोटा.
७) https://www.mahamtb.com/Encyc/2019/7/25/Article -on-50-years -of-
Nationalization -of-Banks.html
munotes.in
Page 92
92 ७
जनता सरकार ; काँ ेसचे स ेत पुनरागमन ;
पररा धोरण
घटक रचना :
७.१ जनता सरकार
७.१.१ तावना
७.१.२ आणीबाणीन ंतरचे राजकारण
७.१.३ जनता सरकार आिण शाह आयोगाची िनयु
७.१.४ संकटात जनता प आिण काँ ेसचे पुन जीवन
७.२ काँ ेसचे स ेत पुनरागमन आिण ीमती इंिदरा गांध ची भूिमका
७.३ इ.स.१९६४ - इ.स.१९८४ या कालावधीतील भारताच े पररा धोरण
७.३.१ तावना
७.३.२ नेह ंनंतरचे भारताच े पररा धोरण
७.३.३ ीमती इंिदरा गांधी काय काळ
७.४ सारांश
७.५ िन कष
७.६ श्न
७.७ संदभ
७.० उि े
हा अ याय वाचका ंना पुढील बाबी समज यास मदत करेल
१. आणीबाणीन ंतरचे भारतीय राजकारण समजून घेणे
२. भारतीय राजकारणातील गितशीलता शोध यासाठी ीमती गांध या नेतृ वाखाली
काँ ेस प ात झालेले बदल
३. भारत सरकारन े भारताची लोकशाही बळकट कर यासाठी हाती घेतलेले य न .
४. पररा धोरणा ार े भारताचा िवकसनशील देश हणून उदय.
munotes.in
Page 93
जनता सरकार ; काँ ेसचे स ेत
पुनरागमन ; पररा धोरण
93 ७.१ जनता सरकार
७.१.१ तावना :-
भारतान े सांसदीय लोकशाही णालीचा ि वकार केला आहे. या शासन यव थ ेम ये
राजक य प ांना अन यसाधारण मह व आहे. हे राजक य प रा ाप ुढील अंतग त व
बा ा ंचे िनराकरण कर याच े िविवध पया य सुचवत असतात . तसेच ते रा ीय व
पररा ीय येय धोरणे ठरिव यास ंबंधी देखील मोलाची कामिगरी बजाव ू शकतात . भारतीय
मुख राजक य प ांम ये भारतीय रा ीय काँ ेस प ाच े मह वा चे थान आहे. हा प
सु वातीपास ूनच एक प हणून न हे तर एक संघटना हणून सव थम अि त वात आला .
रा ीय काँ ेस थमपास ून एखा ा संसद िकंवा ाितिनधीक कायद ेमंडळा माण े संघिटत
कर यात आली . रा ीय काँ ेसचे नांव हणून वापर यात आलेला 'काँ ेस' हा श द उ र
अमे रके या इितहासात ून उचल यात आलेला आहे. लोकांचे मंडळ असा याचा अथ आहे.
रा ीय काँ ेस या अिधव ेशनाच े कामकाज लोकशाही मागा ने हणज ेच, वादिववाद , चचा ,
संग, मतदान अशा प तीन े चालत असे. रा ीय काँ ेसने भारतीय लोकशाही ला सांसदीय
लोकशाहीच े प िदले होते. अशा त हेने देशात सांसदीय लोकशाहीची बीजे घ जव यात
व ती लोकि य कर यात मदत केली.
७.१.२ आणीबाणीन ंतरचे राजकारण :-
आणीबाणी या काळात भारता या लोकशाहीच े साम य आिण कमकुवतपणा दो ही उघड
झाले. यातून अनेक धडे िमळाल े आहेत आिण लोकशाही ह का ंवरील िव ास ढ झाला
आहे. ीमती गांध नी 'अंतग त ग धळ आिण अराजकता आिण सु यव थ ेचा धोका' या
कारणा तव आणीबाणी लादली परंतु आणीबाणी या तरतुदीने यां या या या ंना िवरोध
केला आिण असे हटल े आहे क ती केवळ 'सश बंडखोरी ' या आधारावर आिण यां या
स यान ुसार घोिषत केली जाऊ शकते. अ य जे मंि प रषद ेने िलिखत व पात िदले
पािहज ेत. नागरी वातं याचे अिधकार लोकांना समजल े आिण याय यव था देखील
य या नागरी वातं या या र णासाठी सि य झाली. आणीबाणी या काळातील सवा त
मह वाचा धडा काँ ेस सरकारन े लोकसभा िनवडण ुक या घोषण ेनंतर आिण काँ ेस या
पराभवान े िशकला . काँ ेस (ओ), जनसंघ, भारतीय लोक दल आिण सोशािल ट पाट या
िवरोधी प ां या िवलीनीकरणान े जनता प ाची थापना केली. काँ ेसचे इतर राजक य नेते
जगजीवन राम, एचएन बह गुणा आिण नंिदनी स पथी यांनी एक येऊन काँ ेस फॉर
डेमो सी (CFD) प ाची थापना केली, नंतर जनता प ात िवलीन झाले. माच मिह यात
लोकसभ े या िनवडण ुक त काँ ेसशी लढ यासाठी हे सव जण एक आले होते. जय काश
नारायण हे लोकशाही या पुन था पनेचे तीक बनले. प रणामी जनता प आिण यां या
िम प ा ंनी िनवडण ुका िजंक या आिण ५४२ जागांपैक ३३० जागा िजंक या . येक
रा यान ुसार मतदारा ंचा ितसाद वेगवेगळा होता. जनता सरकार स ेवर आले. ीमती
इंिदरा गांधी आिण संजय गांधी यांनीही रायबर ेली आिण अमेठीतून आप या जागा
गमाव या .
munotes.in
Page 94
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
94 ७.१.३ जनता सरकार आिण शाह आयोगाची िनयु :-
पंत धानपदा या मुद् ाव न प ा या ने यांम ये जोरदार पधा होती. पंत धानपदासाठी
तीन इ छुक होते - मोरारजी देसाई जे १९६६ -67 पासून ीमती इंिदरा गांध चे ित पध
होते, चौधरी चरणिस ंग, यूपी आिण भारतीय लोक दलाच े समाजवादी नेते आिण काँ ेस
सरकारमधील जगजीवन राम हे ये मं ी होते. हे करण जय काश नारायण आिण जे.बी.
कृपलानी यां याकड े होते यांनी मोरारजी देसाईंना भारताच े पंत धान बनव याची बाजू
घेतली आिण यांनी २३ या साम यात वया या ८१ या वष शपथ घेतली. एन. संजीव
रेड्डी जुलै १९७७ म ये रा पती झाले.
आणीबाणीची सव अिधक ृत वैिश ्ये मोडून काढ यासाठी आिण उदारमतवादी लोकशाही
पुन था िपत कर यासाठी जनता सरकारन े तातडीन े यो य पावल े उचल यास सु वात
केली. सव िनलंिबत अिधकार आिण नाग रका ंना बहाल कर यात आले. ४२ या
घटनाद ु ती अंतग त भारतीय रा यघटन े ारे नाग रका ं या उदारमतवादी अिधकारा ंना
बाधा आणणा या सव तरतुदी र कर यासाठी ४४ वी घटनाद ु ती लागू कर यात आली .
यायपािलक ेनेही ितची संरचना परत िमळवली आिण रा या या काय कारी अिधकारा ंवर
ितचे वच व उपभोगल े.
मे १९७७ म ये जनता प ा या सरकारन े भारता या सव च यायालयाच े िनवृ मु य
यायाधीश यायम ूत जे.सी. शाह यां या अ य त ेखाली शाह आयोग नेमला. जून १९७५
म ये जाहीर कर यात आले या आणीबाणी या काळात सरकारवर झाले या िविवध
आरोपा ंची चौकशी कर यासाठी हा अहवाल तयार कर यात आला होता. अटक ,
से सॉरिशप , शहरी मंजुरी, नसबंदी काय म आिण अिधकाराचा गैरवापर यासह हे आरोप
आिण त ारी . आयोगान े कठोरपण े चौकशी केली आिण सा ीदारा ंचे दाखल े
द तऐवजीकरण केले. आयोगा ने ीमती इंिदरा गांधी यांनाही पाचारण केले जे चौकशीसमोर
हजर झाले परंतु यांनी कोण याही ांची उ रे दे यास नकार िदला. शाह किमशनच े दोन
अंत रम अहवाल आिण १९७८ म ये एक अंितम कािशत अहवाल होता. शहा आयोगा या
अहवालान े आणीबाणी या काळात लोकांना सामोर े जावे लागल े या वा तिवक
प रि थतीची पडताळणी केली होती जी वेदनादायक होती आिण लोकां या लोकशाही
अिधकारा ं या बाहेर होती.
७.१.४ संकटात जनता प आिण काँ ेसचे पुन जीवन :-
जनता प ान े पया य हणून स ेवर येऊन लोकशाही पुनस चियत कर यासाठी मह वप ूर्ण
बदल केले असल े तरी, शासनातील यांची कामिगरी , िवकासाची धोरणे राबिवण े,
सामािजक याय दान करणे या कारणा ंमुळे प लवकरच ीण होऊ लागला . ते जुलै
१९७९ पय त अ प कालावधीसाठी स ेवर होते. जनता प ाचा अधःपतन खालील माण े
अनेक कारणा ंमुळे झाला:-
• ते ामीण भागातील सामािजक तणाव हाताळ यास असमथ होते;
• उ र भारतातील इतर जात वर जातीय तणाव आिण िहंसक ह ले यांचा यापक सार; munotes.in
Page 95
जनता सरकार ; काँ ेसचे स ेत
पुनरागमन ; पररा धोरण
95 • सां दाियक िहंसाचार , वाढती आंदोलन े, अराजकता आिण िहंसा, याचा समाजा या
दैनंिदन जीवनावर प रणाम होत होता;
• आिथ क अिवकिसता ंना सामोर े जा यास अ म;
• सरकारन े गावातील पायाभ ूत सुिवधा सुधार यासाठी काही सकारा मक काय म तसेच
‘कामासाठी अ न’ काय म सु केला असला , तरी यांनी जमीन सुधारणा आिण
शेतमजुरांना जा त वेतन दे या या इतर माग या पूण कर यासाठी कोणत ेही य न केले
नाहीत ;
• कमी दरामुळे अथ यव थ ेवर महागाईचा भाव वाढत होता;
• जनता सरकारन े भारता या असंल न धोरणाशी जुळवून घे याचा य न केला आिण
अमे रका आिण ि टनशी संबंध मजबूत कर यासाठी आिण सोि हएत युिनयनशी जवळच े
संबंध सुधार यासाठी काम केले परंतु जनता सरकारचा काय काळ खूपच कमी होता;
• जनता सरकार आप या ने यांना एक ठेवू शकल े नाही. क आिण रा य या दो ही
िठकाणी िदशा, एकता न हती . जनता सरकार हे इतर अनेक राजक य प ांचे िम ण
अस यान े सवा नी आपापली उि े आिण अज डा पूण कर यासाठी एकमेकांना पािठंबा
िदला. प ान े आपल े अि त वच गमावल े आिण तो गटबाजी , हेराफेरी आिण ने यां या
वैयि क मह वाका ं ेचा बळी ठरला. प रणामी प ाच े िवभाजन झाले आिण मोरारजी
देसाई यां या नेतृ वाखाली १८ मिह या ंपे ा कमी कालावधीत बह मत गमावल े. काँ ेस
सरकारचा पािठंबा काढून घेत यान े चार मिह या ंत काँ ेस प ा या पािठं याने चरणिस ंग
यां या नेतृ वाखालील आणखी एका सरकारची स ा गेली.
तुमची गती तपासा
१. िनवडण ुका िजंकूनही जनता प स ेत का राह शकला नाही?
७.२ काँ ेसचे स ेत पुनरागमन आिण ीमती इंिदरा गांध ची भूिमका
त बल चौतीस मिह या ंनी १९८० या िनवडण ुका िजंकून काँ ेस पु हा स ेत आली .
ीमती इंिदरा गांधी पु हा एकदा पंत धान झा या . जवळपास सव च रा या ंम ये काँ ेसचे
बह मत िस झाले आिण बावीस रा या ंपैक पंधरा रा या ंम ये काँ ेसची स ा ामु यान े
आली. काँ ेस ीमती गांध या पूण िनयं णाखाली होती आिण लोक पु हा यां याकड ून
भारतातील सव सम या ंचे िनराकरण कर याची अपे ा क लागल े. इंिदरा गांध नी
स ेिशवाय या सव वषा त अनेक अंतग त आिण बा ितकूल प रि थत चा सामना केला.
यावेळी ित या कडे संकोच आिण जाणीव ेचा ि कोन होता. २३ जून १९८० रोजी यांचा
मुलगा संजय गांधी यांचे िवमान उड्डाण करताना िनधन झा यान ंतर, यांनी यांचा मोठा
मुलगा राजीव गांधी यां यासोबत यांची जागा भर याचा य न केला, जे खासदार हणून
िनवडून आले आिण १९८३ म ये प ाच े सरिचटणीस झाले.
काँ ेसची दुसरा डावही ग धळ आिण अिनण यतेने भरलेली होती. काँ ेस हळूहळू कमकुवत
संघटना मक संरचना हणून ेिपत क लागली . प ा या रा य घटका ंम ये आिण रा य munotes.in
Page 96
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
96 सरकारा ंम ये सतत गृहयु सु होते. 1983 म ये आं आिण कना टक या िवधानसभा
िनवडण ुक त काँ ेस प ाला गंभीर पराभवाला सामोर े जावे लागल े. आं म य े तेलुगू देशम
प ान े िफ म टाट अंतग त िवजय िमळव ून राजकारणी एन.टी. रामाराव आिण
कना टकम य े २२४ िवधानसभा जागांपैक काँ ेस या 81 जागांवर जनता आघाडीन े ९५
जागा िजंक या .
काँ ेसलाही जातीय , आिण भािषक संघषा चा सामना करावा लागला . का मीर , आसाम
आिण पंजाबमधील जातीय तणावाचा भारताला अिधक फटका बसला आिण सरकार या
िदरंगाईमुळे आिण या रा या ंकडे कमी ल िद यान े जातीय तणावाम ुळे जातीय दंगली
वाढ या , आिण एकमेकांिव श ु व वाढले. अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत
जमाती या अ याचारा या घटनाही घड या . भारतान े साव जिनक े आिण आिथ क
उदारीकरणा या मा यमात ून िनयोजन आिण आिथ क िवकासा या काया त सुधारणा
कर याचा य न केला. सरकारन े आप या य ना ं ारे महागाई िनयंि त केली आिण कृषी
आिण पे ोिलयम उ पादनात मोठ्या माणात वाढ क न आिथ क िवकास दर ितवष ४
ट या ंह न अिधक वाढवला . ीमती गांध या नेतृ वाखालील काँ ेसने परक य संबंध
मजबूत कर यावरही ल क ि त केले याची आपण युिनट या पुढील भागात तपशीलवार
चचा क . ३१ ऑ टोबर १९८४ रोजी, भारतातील अितर ेक आिण दहशतवादी
प रि थतीला आळा घाल यासाठी सुवण मंिदरात सै य पाठव या या मुद् ाव न यां या
अंगर का ंनी यांची ह या के यावर ीमती गांध चा भारता या पंत धान हणून
दीघ काळाचा काय काळ संपु ात आला . ितचा मुलगा राजीव गांधी यांनी ित या मृ यूनंतर
लगेचच काँ ेस या संसदीय मंडळान े पुढ या पंत धानाची िनयु केली आिण ते भारताच े
पुढचे पंत धान झाले.
तुमची गती तपासा
१. काँ ेस आपली स ा का िटकव ू शकली नाही ?
२. ीमती गांधी यां या पंत धानपदा या दुस या काय काळात यांचा ि कोन काय होता?
यो य उदाहरणा ंसह प करा.
७.३ इ.स.१९६४ - इ.स.१९८४ या कालावधीतील भारताच े पररा
धोरण
७.३.१ तावना :-
वातं यो र भारत एक मजबूत आिण तट थ पररा धोरण राख यासाठी अितशय प
आिण ठाम होता. जे.एन. दीि त यां या मते, आंतररा ीय संदभ आिण रा ीय
घटना ंमधील बदला ंमुळे भारताच े पररा धोरण चार वेगवेग या काल मान ुसार अ यासल े
जाऊ शकते. हे चार ट पे पुढील माण े आहेत:-
1. १९४७ -१९६४ चा पिहला ट पा
2. १९६४ -६२ पासून दुसरा ट पा munotes.in
Page 97
जनता सरकार ; काँ ेसचे स ेत
पुनरागमन ; पररा धोरण
97 3. ितसरा ट पा १९६२ ते ८० या दशका या म यापय त
4. १९८० या म यापास ून आजपय तचा चौथा ट पा.
पिहला ट पा या या ादेिशक एक ीकरणाचा होता. भारतान े आप या सं थाना ं या
एक ीकरणावर ल क ि त केले, फाळणीचा आघात आिण दुसरा देश हणज े पािक तानची
िनिम ती. हैदराबाद आिण का मीरशी यवहार करणे, पंचशील आिण अिल पररा धोरण
राखण े ही भारतासाठी मोठी िचंता होती. का मीरसाठी भारत-पािक तान या
प रि थतीज य यु ामुळे संपूण ट यात आिण नंतरही भारताचा दबाव वाढला .
दुस-या ट यात भारता या राजक य आिण धोरणा मक जागित क ि कोनाची या या
करणे आिण युनायटेड टेट्स ऑफ अमे रका आिण युिनयन ऑफ सोि हएत सोशिल ट
रपि लक (यूएसएसआर ) या नेतृ वाखालील रा ां या समाजवादी आिण क युिन ट
गटांब लची भूिमका प करणे हे होते.
ितसरा ट पा हा यु ाचा काळ होता. भारतान े चीन, पािक तान आिण बांगलाद ेश या
आ मणाचा सामना केला. आंतररा ीय तरावरील यु ाने रा ीय राजकारण आिण
समाजात शांतता आिण सु यव था राख यासाठी िविवध ादेिशक प ां या ह त ेपाची
या या केली. भारतान े आपल े पररा धोरण िटकव ून ठेव याचा आिण बळकट कर याचा
सतत य न केला परंतु देशा या अंतग त अशांतता प रि थतीला ास देत रािहली .
चौ या ट यात भारताची ितमा एक मजबूत रा आिण लोकशाही आिण धम िनरपे तेचे
समथ क होते. आिशया आिण आि क ेत अनेक मोठ्या सं येने रा ये होती. भारतान े
वतः या साम रक आिण आिथ क िहतासाठी या देशांम ये आपला राजक य भाव कायम
ठेव याचा य न केला.
रौच का ट न (2008) यांनी भारता या पररा धोरणाच े आकृतीबंध सादर केले: -
ीमती गांधी या बा दहशतवादाचा िनषेध करणा या पिह या पंत धान हो या. या मोठ्या
संदभा त दि ण आिशया या ने या मान या जात हो या . यांनी केवळ रा ीय सीमेवरच
भारताला एक आण याचा य न केला नाही तर बा धोके आिण अशांतता यां या
िवरोधातही य न केले. शांतताि य पंत धान हणून, पररा धोरणाचा शांततापूण वापर
राख यासाठी या अितशय यावहा रक हो या. परंतु आपण ीमती गांध चा काय काळ
आिण भारताच े पररा धोरण िटकव ून ठेव या या यां या भूिमकेची चचा कर याप ूव ,
भारता या दर यान इतर राजक य ने यांनीही पािहल े यांनी परक य संदभा त भारता या
संबंधांना आकार दे याचा य न केला. यां या भूिमकांचाही थोड यात अ यास क .
तुमची गती तपासा
१. भारता या पररा धोरणातील िविवध ट पे कोणत े आहेत. थोड यात प करा.
munotes.in
Page 98
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
98 ७.३.२ नेह ंनंतरचे भारताच े पररा धोरण :-
इ.स.१९६४ म ये नेह ं या आकि मक िनधनान ंतर लाल बहादूर शा ी यांचे
उ रािधकारी झाले. यांचा छोटा काय काळ भारता या शेजारी देशांशी यवहार कर यावर
अिधक क ि त होता. इ.स.१९६५ म ये भारत आिण पािक तान या इितहासातील सवा त
मोठ्या यु ाचा सामना केला. यां या काय काळात , भारतान े थम उ र ि हएतनामवर
अमे रके या बॉ बह लावर टीका केली. का मीरचा येत रािहला . पािक तानन े
भारता या िति य ेची चाचणी घेतली आिण एि ल १९६५ म ये क छ या दलदली या
रणावर क जा केला. क छ या रणची सीमा अरबी समु आिण गुजरातला लागून आहे.
भू देशा या व पाम ुळे भारत यु र दे यास कचरत होता. ि टन या ह त ेपावर
पर पर संमतीन े हा वाद आंतररा ीय लवादाकड े पाठव यात आला . पािक तानन े का मीर
खो यात िशि त घुसखोरा ंना पाठवून शांतता िबघडव याचा यत्न केला. शा ी
पािक तान या वाग याबाबत सावध होते. यांनी ल कराला यु िवराम ओला ंडून घुसखोर
भारतात वेश करत असल े या पासेस सील कर याच े आदेश िदले. पािक तानन े १
स ट बर रोजी ज मू आिण का मीर या नैऋ येला असल े या छ ब से टरम य े भारतावर
ह ला कर यास सु वात केली, जो भारताचा का मीरशी एकमेव र ता आहे आिण लाहोर
आिण िसयालकोट या सीमा सामाियक केला आहे. यूएसए आिण ि टनन े ह त ेप न
कर याचा िनण य घेतला आिण िनयतीला सामोर े जा यासाठी यांना वतःह न सोडल े.
चीनन े भारताला आ मक मानल े. सोि हएत युिनयन हा फ भारतािवषयी सहान ुभूती
असल ेला देश होता. संयु रा सुर ा प रषद ेने दो ही देशांना यु िवराम कायम ठेव यास
सांिगतल े. २३ स ट बर रोजी ते अंमलात आले आिण यु अिनिण त होते. पािक तानशी
लढा ही भारता या लोकशाहीची परी ा होती. शा ी रा ीय नायक आिण बळ राजक य
यि म व बनले.
४ जानेवारी १९६६ रोजी शा ी आिण पािक तानच े अ य जनरल अयुब खान यांनी
ता कंद घोषण ेवर वा री कर यासाठी सोि हएत युिनयनमधील ता कंद येथे भेट घेतली.
या घोषण ेने दो ही प ांना सव यापल े या भागात ून माघार घे यास आिण यु पूव ि थतीत
परत ये यास सहमती दश िवली. भारताला ही ि थती अ यंत ितकूल वाटली कारण
का मीरमधील मो या या मागा व न माघार घेणे या ार े पािक तानी घुसखोर
का मीरम य े वेश क शकतात . संयु रा सुर ा प रषद ेतील का मीर ावर आिण
संर ण उपकरणा ं या पुरवठ्यावर भारत सोि हएत संघाचा पािठंबा गमाव या या ि थतीत
न हता . शा ी यांनी जड अंतःकरणान े करार वीकारला आिण एकोणीस मिह या ं या
काय काळासाठी भारताच े पंत धान हणून १० जानेवारी रोजी दयिवकारा या झट यान े
यांचे िनधन झाले.
तुमची गती तपासा
१. नेह ंनंतरचे भारताच े पररा धोरण आिण १९६५ या भारत-पािक तान यु ात लाल
बहादूर शा ी यांची पंत धान हणून भूिमका यािवषयी चचा करा.
munotes.in
Page 99
जनता सरकार ; काँ ेसचे स ेत
पुनरागमन ; पररा धोरण
99 ७.३.३ ीमती इंिदरा गांधी काय काळ :-
ीमती गांधी लाल बहादूर शा ी यां यानंतर पंत धान झा या . ती भारतीय राजकारणात
दीघ काळ िटकून रािहली आिण रा ीय आिण आंतररा ीय संदभा त िततकेच साम य वान
असल ेले नेह ंनंतरचे भारताच े पंत धान मानल े. देशा या राजकारणाला सामोर े जात
असताना , बांगलाद ेश यु ावरील ित या भूिमकेने ितला 'दुगा 'चा अवतार िदला.
बांगलाद ेशचा हाताळण े हे भारतासाठी रोलरको टर राईडप े ा कमी न हत े. १९७०
म ये, िडस बर या लोकशाही िनवडण ुक नंतर, झुि फकार अली भु ो यां या पािक तान
पीप स पाट न े (पीपीपी ) पि म पािक तानम य े िवजय िमळवला आिण अवामी लीगन े पूव
पािक तानम य े पूण बह मतान े िवजय िमळवला . अवामी लीगच े नेते शेख मुजीबुर रहमान
होते आिण पािक तानातील ल करी ह कूमशहा या ा खान यांनी यांना पािक तानच े
पंत धान हणून आमंि त केले न हत े. दुसरीकड े यांनी ल करी कायदा लागू केला. शेख
रहमानला अटक क न पि म पािक तानात तु ंगात टाक यात आले. पूव पािक तान या
लोकस ं येने प रि थतीचा ितकार केला आिण ल करी ह कूमशाही या िवरोधात संप, बंद,
दंगलीच े दश न केले. जगा या इितहासात सै याने जनसामा या ंवर ूरपणा केला आिण
मानवी ह का ंचे उ लंघन केले. सामूिहक नरसंहार कर यात आला . पूव पािक तानम य े
ूर अ याचार आिण वेदनादायक िहंसाचार आिण िहंदूंचा प तशीर नरसंहार न दवला गेला.
प रणामी १२ दशल बांगलाद ेशी, मुि लम आिण िहंदू पि म बंगालम य े िवशेषतः
कलक ा येथे िनवा िसत हणून आले. पि म बंगालम य े अथ यव था आिण शांतता
राख यासाठी भारताला सम या ंचा सामना करावा लागला . इंिदरा गांधी पूव पािक तान या
शोकांितका जगाला कळव यासाठी पा ा य देशां या दौ यावर गे या आिण ल करी
ह त ेपासाठी ल कराला तयार केले. नैसिग क प रि थतीचा फायदा घे यासाठी ल कराला
िहवा यात हा ह त ेप हवा होता. ३ िडस बर १९७१ रोजी पािक तानन े ह ला केला.
भारतान े आप या ग भ श न े आिण तयारीसह जोरदार ह त ेप केला. यामुळे पूव
पािक तान वतं झाला आिण बांगलाद ेशचा ज म झाला. ९०००० पािक तानी सै याने
शरणागती प करली आिण भारतान े यु िजंकले. भारतान े पािक तानसोबत िशमला करार
केला. या करारान े दो ही देशांनी आपल े मतभेद शांततापूण मागा ने सोडव याचा ताव
िदला होता; एकमेकां या रा ीय एकता आिण ादेिशक अखंडतेचा आदर करा. तसेच
रा ाची शांतता िन:श करणार ्या कोण याही कृ यास मदत न कर याच े ो साहन िदले.
या कराराम ुळे पािक तानन े यु ात गमावल ेला भूभाग परत िमळवला . भारतान े यु कै ांची
सुटका केली आिण या बद यात चांग या वागणुक चे आ ासन िमळवल े. िवरोधी प
िवशेषतः भारतीय जनता प ान े भारता या या िनण यावर टीका केली.
तुमची गती तपासा
१. १९७१ या बांगलाद ेश यु ाचे िव ेषण करा.
२. १९७२ या िशमला कराराच े मुख मु े कोणत े होते ?
या काळात कायम ठेवलेला आणखी एक परक य संबंध हणज े भारत आिण सोि हएत -संघ
यां यात १९७१ मधील शांतता आिण मै ीचा भारत-सोि हएत करार आिण हा करार
ल करी धो या या वेळी दो ही प ां या ‘त काळ पर पर स लामसलत ’वर सहमत होता. munotes.in
Page 100
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
100 भारतान े सु केले या ‘नॉन-अलाइनम ट’ धोरणा चा भावी उपाय आिण वीकार
कर याचाही या करारात ताव होता. हा करार जागितक तरावर आपल े थान िटकव ून
ठेव यासाठी आिण आप या शेजारी आ मणाम ुळे भारताला वेळोवेळी सामोर े जाणा या
धो या या प रि थतीत सहयोगी शोध यासाठी एक मजबूत पाऊल होते.
देशाला एका मोठ्या स ेपय त घेऊन जा या या ढ िन याम ुळे ीमती गांध नी भारता या
इितहासात आपल े शौय पु हा िस केले. १९७४ म ये पोखरणम य े अणुचाचणीच े
आयोजन हे एक मोठे यश होते. चीनन े ऑ टोबर १९६४ म ये चाचणी घेत यावर
भारतावर अणुचाच या घे याचा सतत दबाव होता. ष ी अिनिण त होती परंतु यांचे पररा
मं ी वरण िसंग यांनी अणुचाचणी घे या या क पन ेला अनुकूलता दश वली. भारतान े
१९६४ म ये अणुऊजा आयोगाला बॉ ब िडझाइनवर काम कर यासाठी अिधक ृत केले.
भारतान े आपली आि वक मता िस कर यासाठी ही चाचणी घेतली आिण तो शांततापूण
अणु फोट अस याचा दावा केला. अणुचाचणी घे याचे पाऊल मुळात भारताला ित या
सुरि तत ेसाठी आिण जागितक देशां या ने यां या दबावाला ितसाद दे यासाठी एक
वावल ंबी रा हणून ेिपत कर यासाठी होते.
भारतातील आणीबाणीन ंतर या िनवडण ुक दर यान , ीमती गांधी स ेबाहेर हो या आिण
भारताच े पंत धान हणून मोरारजी देसाई यां या नेतृ वाखाली जनता सरकार भारताच े नेते
बनले. १९७९ म ये ी चरण िसंग सहा मिह या ं या काय काळासाठी यां यानंतर आले.
जानेवारी १९७९ म ये ीमती गांधी पु हा स ेवर आ या . गैर-काँ ेस प ा या अ प
काय काळात , भारता या पररा धोरणात ल णीय िवकास झाला नाही. िडस बर १९७९
म ये रा िनवडण ूक ि य ेला सामोर े जात असताना १९७९ म ये घडलेली एक मोठी
पररा धोरणाची घटना . अफगािण तानम य े सोि हएत युिनयनचा ल करी ह त ेप, आिण
भारतान े आपल े सै य िनरपे देशाकड े माघारी घे याचा स ला नाकारण े हे सोि हएत
युिनयनच े िच ण आहे. भारताला धोका' अफगािण तानम य े सोि हएत युिनयन या ल करी
ह त ेपाला उ र हणून ि हएतनामम य े बॉ बफ ेक कर यासाठी रिशयना ंना
अफगािण ताना तून बाहेर काढ यासाठी अमे रकेने भारताला पािठंबा दे यास सांिगतल े.
सोि हएत िव अमे रकेला सहकाय कर याच े भारताला मा य झाले नाही. भारताला
यु र हणून अमे रकन समथ नासाठी पािक तानकड े गेले. पािक तानन े अमे रकेला
पािठंबा िदला आिण अफगाण गिनमा ंना (मुजािहदीन ) श े पाठवली . पािक तानला ७.४
अ ज डॉलरच े ल करी आिण आिथ क मदत पॅकेज िमळाल े. यामुळे देशात आिण धमा या
नावाखाली आणखी अराजकता िनमा ण झाली होती.
तुमची गती तपासा
१. १९६४ -१९८४ या कालावधीत पररा धोरणात भारताची मुख कामिगरी काय
होती ?
७.४ सारांश
भारतान े राजकारण आिण पररा धोरणात नाट्यमय बदल पािहल े. 1964 -1984 हा काळ
मु य व े राजकारण आिण रा ातील एका य या शासनावर आधा रत होता आिण या munotes.in
Page 101
जनता सरकार ; काँ ेसचे स ेत
पुनरागमन ; पररा धोरण
101 ीमती इंिदरा गांधी हो या. िबपीन चं यांनी यां या पु तकात मू यमापन करताना ती एक
गुंतागुंतीची य अस याच े मा य केले आहे. एक कड े ती भोळी, साधी आिण सरळ होती,
दुसरीकड े ती अ यािशत आिण गुंतागुंतीची होती. ित या जवळपास 16 वषा या स ेत
ितने उ लेखनीय योगदान िदले आहे, ित या राजक य आिण यि म वा या ि कोनातील
िवरोधाभास आहेत. भारता या राजकारणातील आ हाना ंनी जगाला हादरव ून सोडल े.
अनेक आ हान े भारतान े खंबीरपण े आिण ठामपण े हाताळली . भारतीय राजकारणात जनता
सरकारचा वेश हा काही अचानक िकंवा ता पुरता ट पा न हता . लोकशाही िजवंत
ठेव यासाठी आिण भारतीय रा यघटन ेचे वच व थािपत कर यासाठी हा भारतातील
नाग रका ंचा ितसाद होता. आणीबाणीची घोषणा आिण भारतीय अिधकार ज करणे याला
जनसामा य काय मान े दाद िदली नाही, जरी ीमती गांध चे उ ुंग यि म व अितशय
आकष क आिण कौतुका पद होते. काँ ेसने पुन जीवन केले आिण आपली चूक काही
माणात सुधारली . जनता सरकार या ढासळ या ि थतीन े यांना पु हा स ेपासून दूर केले
आिण ीमती गांध ना पु हा स ेवर बसवल े. तथािप , ीमती गांध चा दुसरा ट पा
अ पाय ुषी ठरला आिण धमा या नावाखाली ादेिशक राजकारण आिण क रता यांना त ड
दे यासा ठी यांना देशात कठोर िनण य घे यास भाग पाडल े.
भारतान े आपली लोकशाही त वे आिण जागितक तरावरील शा त थान जतन
कर याचाही आप या अलाइनम ट धोरणा ार े य न केला. जगाम य े शांतता थािपत
करणे आिण वतः या अि थर प रि थतीम ुळे इतर कोण याही रा ा या आका ं ांम ये
सहभागी न होणे हे भारताच े अलाइनम ट धोरण होते. चंड िविवधता आिण श असूनही,
भारत एकसंध देश रािहला आिण याने सव ितकूल प रि थत ना धैया ने आिण धैया ने
सामोर े गेले. भारतान े केवळ आप या परदेशी िम रा ांसोबत चांगले िकंवा तट थ संबंध
राखल े नाहीत तर बा धोके आिण ल करी धम या , आ मण े आिण अंतग त राजक य
आ हान े यां यावर दबाव असतानाही आप या ादेिशक अखंडतेचे र ण केले.
७.५ िन कष
पररा धोरणात ितिनिध व करणार े भारताच े राजकारण आिण जगाच े राजकारण
आ हाना ंनी भरलेले आिण गुंतागुंतीचे होते. काँ ेस स ेचा पराभव , जनता सरकारचा वेश,
काँ ेस सरकार पु हा स ेवर येणे आिण भ कम आिण तट थ पररा धोरण राखण े हे सोपे
काम न हत े. १९६४ -१९८४ CE या ट यात अनेक राजक य ने यांचे मोठे प रवत न
देखील िदसून आले यांनी या काय काळात आ ासक शासन बजावल े परंतु नंतर ते
राजक य नेते बनले. इंिदरा १.० आिण इंिदरा २.० या दोन िभ न यि म व े हो या . ीमती
गांधी १९६६ -१९७७ CE या यां या नेतृ वा या पिह या ट यात अधीन , सावध , शांत
आिण संयमशील हो या परंतु १९८० -१९८४ CE पासून यां या दुस या ट यात या
अिधक धैय वान, धाडसी आिण चतुर राजकारणी हो या . पण दो ही ट यात ितने
शासनाला त परत ेने सामोर े गेले.
भारता या पररा धोरणात अनेक घटका ंमुळे अनेक बदल झाले. शीतय ु ा या समा ीन ंतर
आंतररा ीय वातावरण , अमे रका आिण यूएसएसआर बरोबरच े संबंध, पािक तानच े सतत
आ मण , भारत-चीन यु इ याद म ुळे हे बदल घडले. देशांतग त बदल आिण युती munotes.in
Page 102
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
102 सरकार या वेशाने देखील वतःच े ीकोन तयार केले. असे हट यावर भारता या
पररा धोरणाची मूलभूत त वे शु , यावहा रक आिण समप क होती हे कोणीही
नाकारणार नाही. भारतान े कोण याही परक य देशांशी मै ीपूण संबंध ठेव यासाठी कधीही
नाही हटल े नाही, तथािप , हे अगदी प होते क भारत कोण याही देशाचा यो य िवचार
आिण वतःचा ितसाद न घेता ाथ ना आिण समथ न करणार नाही.
७.६
१. आणीबाणीन ंतरचे राजकारण प करा.
२. जनता सरकार आिण शाह आयोगाची िनयु संदभा त सिव तर माहीती िलहा.
३. काँ ेसचे स ेत पुनरागमन आिण ीमती इंिदरा गांध ची भूिमका प करा.
४. इ.स.१९६४ ते इ.स.१९८४ या कालावधीतील भारताच े पररा धोरण प करा.
५. नेह नंतरचे भारताच े पररा धोरण प करा.
७.७ संदभ
१) इंिडया िस स इंिडप ड स-िबपीन चं
२) भारत के धानम ं ी -भगवतीशरण िम ा.
३) वातं यो र भारत- चाय य. ना. कदम, ा. डॉ. ण भोसल े
४) भारतीय शासन आिण राजकारण -बी. बी. पाटील .
५) 5. Mi noo Masani, Is J.P. The Answer, Delhi, 1975.
६) 6. C.P. Bhambari, the Janata Party: A Profile, New Delhi, 1980.
७) 7. Inder Malhotra, Indira Gandhi: A Personal and Political
Biography, London 1989.
८) 8. Popular Jaykar, Indira Gandhi -A Biography, London 1975.
९) 9. M ondel Saptarshi. Rethinking Indira Gandhi’s Foreign Policy:
Peace and Pragmatism. International Journal of Research on
Social and Natural Sciences Vol. VI Issue 2 Dec 2021 ISSN
(Online) 2455 -5916.
१०) 10. Rauch Carsten. Phases of Indian foreign policy since
independence. Peace Research Frankfurt Jstor (2008).
११) 11. Karlekar Hiranmay (ed), Independent India: The First Fifty
Years. Indian Council of Cultural Relations (1998).
munotes.in
Page 103
103 ८
राजक य िवकास
घटक रचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ भारतात लोकशाहीची वाटचाल
८.३ ादेिशक राजकारण
८.३.१ ादेिशकता हणज े काय
८.३.२ ादेिशक राजकारणाच े प रणाम
८.४ फुटीरतावादी चळवळ
८.४.१ तेलंगणा िव आं देश
८.४.२ आसाम
८.४.३ पंजाब
८.४.४ ज मू आिण काि मर
८.५ जमातवाद आिण धम िनरपे ता
८.६ सारांश
८.७
८.८ संदभ
८.० उि े
या घटका ंम ये आपण :
१. भारतातील लोकशाहीची वाटचाल समजून घेता येईल.
२. ादेिशक राजकारण समजून घेता येईल.
३. फुटीरता वादी चळवळ समजून घेता येईल. munotes.in
Page 104
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
104 ८.१ तावना
२६ जानेवारी १९५० पासून भारत जास ाक लोकशाही रा हणून उदयास आले.
या अगोदर भारतावर ि िटशा ंची स ा होती. ि िटशा ंनी शासन राबवत असताना
काय ाचा आधार घेतलेला होता. सु वातीला ग हन र जनरल या मदतीसाठी काही
य ची िनयु केली जात असे. या य या मदतीन े ग हन र शासना या संदभा त
िनण य घेत असे. परंतु एखा ा िनण यासंदभा त वाद िनमा ण झा यास बह मता या आधार े
िनण य घेत या जात असे. याम य े आप याला भारतीय लोकशाहीची बीजे िदसून येतात.
भारतीया ंम ये आधुिनक िश णाम ुळे जनजाग ृती झा यान ंतर लोकशाही सार या
आधुिनक सं था आिण काय ाच े रा य यांची ओळख भारतीया ंना झाली. भारतीय
ने यांनी शासनाम य े आपला भारतीया ंचा सहभाग असावा हणून ि िटश सरकारकड े
वेळोवेळी यासंबंधी माग या के या. याचा प रणाम हणून ि िटशा ंनी भारतीया ंना
ट याट यान े शासनाम य े सहभागी क न घे यासाठी वेळोवेळी घटना मक
सुधारणा ंचा ह ा िदला. यातूनच ि िटश काळात अनेक कायद े िनमा ण झाले. भारत
वातं या या उंबरठ्यावर असताना वतं भारताच े संिवधान वतः भारती यांनी तयार
करावे हणून ि िटश सरकारन े घटना सिमती या िनवडण ुका घेत या. या घटना
सिमतीन े वतं भारतासाठी दीघ आिण िलिखत संिवधान तयार केले. जगाम य े िजथे
िजथे जे काही चांगले असेल याचा अंतभा व आप या या घटनेम ये कर यात आला
आिण २६ जानेवारी १९५० पासून ही रा यघटना लागू कर यात आली . या
रा यघटन े या आधार े भारताम य े लोकशाहीची वाटचाल यश वीपण े सु आहे. असे
असल े तरी ि िटशा ं या वसाहतवादान े िनमा ण केलेली आिथ क िवषमता आिण ादेिशक
असमतोल यामुळे ादेिशक राजकारणाला वातं यानंतर गती िमळाली . यातूनच
ादेिशक िन ा वाढीस लागून रा यारा या ंम ये संघष उभे रािहल े. यावर ब याच अंशी
मात क न देखील कालांतराने फुटीरतावादी चळवळी उ या रािह या . या जातीयवादी
चळवळ म ुळे भारता या एकतेला व अखंडतेला धोका िनमा ण झाला होता. परंतु
त कालीन नेतृ वाने कधी चच या मा यमात ून तर कधी बळाचा वापर क न भारताला
या धो यापास ून वाचवल े. आजही ब याच िठकाणी हे जातीय आिण आिथ क संघष अधून
मधून डोके वर काढत असतात .
८.२ भारतात लोकशाहीची वाटचाल
लोकशाही हणज े लोकांनी, लोकांसाठी आिण लोकां ारे चालवल ेले सरकार आहे.
लोकशा हीत दोन कार आहेत य लोकशाही आिण ाितिनिधक लोकशाही . य
लोकशाहीत साव जिनक िनण य घे यासाठी नाग रक थेट जबाबदार असतात . अशी
लोकशाही लोकां या छोट्या गटासाठी श य आह. पण जे हा भारतासारखी लोकस ं या
मोठी असत े ते हा ाितिनिधक लोकशाही हाच यो य उपाय आहे. नाग रक यां या
मतदाना या अिधकारा ार े, यां या मतदारस ंघात िकंवा प रसरात यांचे ितिनधी
िनवडतात . भारतात ाितिनिधक लोकशाही सव तरांवर लागू केली जाते. याम य े
लोक पंचायत , नगरपािलका मंडळे, रा य िवधानसभा आिण संसदेत यांचे ितिन धी munotes.in
Page 105
राजक य िवकास
105 िनवडतात . परंतु लोकशाही अिधकारा ं या यश वी अंमलबजावणीसाठी आिण देशा या
िवकासासाठी , लोकांनी अिधक िनयिमतपण े िनण य घे याम य े सहभाग घेतला पािहज े.
सहभागी लोकशाहीम य े समूह िकंवा समुदायाच े मुख िनण य घे यासाठी एकि तपण े
सहभागी होतात . भारतीय रा यघटना सामािजक याय िमळ या या उ ेशाने जी हमी
देते यातून देशाची जिटलता आिण बह लता ितिब ंिबत होते. भारताचा मूलभूत आदश
या या संिवधानात ून येतो. संिवधानात नमूद केले या ि य ेनुसार कायद े केले जातात .
हे कायद े रा यघटन ेने िनिद केले या अिधका या ं ारे लागू केले जातात . सव च
यायालय हे रा यघटन ेचे सव च या यात े आहे. जर आपण रा यघटना , यातील
कृती आिण वेळोवेळी केले या सुधारणा ंचे बारकाईन े िनरी ण केले, तर भारतीय
नाग रका ंचे लोकशाही ह क चांग या कार े जपले जातात आिण संिवधानाची रचना
करताना रा ाची जिटलता आिण बह लता यांचाही िवचार केला जातो. तथािप , िवशेषत:
जात, समुदाय आिण िलंगावर आधा रत असमानत ेचा दीघ इितहास असल े या
भारतासार या जिटल समाजात लोकशाहीची ि या राबिवन े सोपी गो नाही.
वातं यानंतर लगेचच लोकशाही काया ि वत कर यासाठी भारत सरकारन े जे य न
केले ते िवल ण आहेत हे स य नाकारता येत नाही. पंचायती राज, मिहला आर ण ,
आिदवासी ह क, अनुसूिचत जाती-जमाती कायदा , पाणी, िश ण आिण इतर अनेक
े ांतील वाद हाताळण े आिण मूलभूत कत यां या अंमलबजावणीसाठी वेळोवेळी
काय ाची िनिम ती करणे यातून सरकारची काम कर याची िज िदसून आली .
वर नमूद के या माण े भारतात ाितिनिधक लोकशाही आहे आिण जनतेचा आवाज
राजक य प ाशी संबंिधत असल े या िनवडून आले या लोकां ारे ऐकला जातो.
राजक य प ाच े उि सरकारी श ा करणे आिण िविश काय माचा पाठपुरावा
कर यासाठी या श चा वापर करणे आहे. राजक य प हे सामािजक आकलन आिण
ते कसे असाव े यावर आधा रत असतात . जे राजक य प ां या ितिनिध वान ुसार
वेगवेग या गटां या िहताच े ितिनिध व करतात . राजक य प ांना भािवत कर यासाठी
वेगवेगळे िहतस ंबंध काम करतात . जर यांचे िहतस ंबंध पूण झाले नाही, तर ते
राजकारणात िविश संबंध जोपास यासाठी दुसरा राजक य प िकंवा दबाव गट तयार
करतात . येक देशा या वतः या गरजा आिण आका ं ा असतात . ादेिशक
राजक य प आपाप या देशाचा आवाज उठवतात . तथािप, ादेिशक राजकारण
कधीकधी गुंतागुंतीची प रि थती आणत े. यातूनच ादेिशक राजकारण आिण
भारतातील फुटीरतावादी चळवळ या उदय झालेला िदसून येतो.
८.३ ादेिशक राजकारण
८.३.१ ादेिशकता हणज े काय :
िस इितहासकार िबपीनच ं यांनी ादेिशकत े संबंधी प ीकरण िदलेले आहे.
यां यामत े, “भारतीय संघरा या या अंतग त यवहारीक कारणा ं या आधार े एखा ा
रा याची मागणी करने िकंवा अि त वात असल े या रा या या अंतग त वाय देशाची
मागणी करणे याला आपण तोपय त ादेिशकता हणू शकत नाही जोपय त याला एखा ा munotes.in
Page 106
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
106 रा या या उव रत जनते िव श ुतापूण भावन ेने समोर आणल े जात नाही. जे हा
एखाद े रा य िकंवा देश आप या िहतस ंबंधांसाठी पूण देश िकंवा एखा ा रा यािव
संघषा ला ो सािहत करतो ते हा याला ादेिशकतावाद हटल े जाते." (आजादी के बाद
का भारत; िबिपन चं :१६६)
भारतातील ादेिशकता ओळख यासाठी रशीद उ ी खान यांनी खालील माण े
कसोट ्या सांिगत या आहे. जा तीत जा त एकिजनसीपणा आिण जा तीत जा त
वेगळेपण हा याचा आधार आहे. यात बोलीभाषा , सामािजक रचना, वांिशक गट,
लोकस ं याशा ीय वैिश ्ये, भौगोिलक संल नता , सां कृितक नमुना, अथ यव था
आिण आिथ क जीवन , ऐितहािसक पा भूमी, राजक य पा भूमी, आिण मानसशा ीय
जाणीव यांचा समाव ेश होतो. ादेिशकता ही िविश भौगोिलक देशातील लोकांची
ओळख आिण उ ेशाची सामा य भावना हणून य केली जाते. ही लोकांना एक
आणून यां यात बंधु व आिण िन ेची भावना िनमा ण करते. तथािप रा ा या
उि ा ंिव एखा ा देशा या अ यिधक आस म ुळे देशाचे अि त व , एकता आिण
अखंडतेला मोठा धोका िनमा ण होतो. ादेिशकत ेचे राजकारण भारतात नवीन नाही.
याची मुळे वसाहतवादी धोरणा ं या काळात खोलवर जल ेली आहे. ि िटश सरकारन े
िविवध राजक य प ांना उपल ध क न िदलेली िभ न मानिसकता , ि कोण आिण
अनुकूलता यातून वतं अि मत ेची बीजे रोव या गेली. जाती या आधारावर अनेक
राजक य प ांचा उदय हे याचे धोतक होते. ि िटशा ं या वसाहतवादी आिथ क
धोरणाम ुळे काही देशांकडे दुल झाले. याम ुळे आिथ क िवषमता आिण ादेिशक
असमतोल यांना चालना िमळाली . १९४० या दशकात डीएमक े यांनी उभारल ेली
ा ण ेतर िवड चळवळ पुढे वतं तिमळ रा या या मागणी म ये परावित त झाली.
प रणामी आं देशाम य े तेलगू देशम प ान े वेग या रा याची मागणी केली. १९५०
आिण १९६० या दशकाम य े वेग या रा या ं या मागणीसाठी मोठ्या म िहंसक
व पाच े आंदोलन े झाली. रा य पुनर चने या अ यासादर यान भािषक आयोगान े
भाषे या आधार े वेग या रा या ं या लोकां या माग या कशा पूण के या हे आपण पािहल े
आहे. अशा कार े अनेक रा या ं या िनिम तीने भारतात राजक य ादेिशकवादाचा उ ेक
झाला. १९७० आिण १९८० या दशकात ादेिशकत े या आधार े अनेक रा य
िनिम तीचे कायद े केले गेले.२००० या दशकाम य े ादेिशक वंिचतत े या भावन ेमुळे
म य देशातून छ ीसगड , िबहार मधून झारख ंड आिण उ र देशातून उ राख ंड या
तीन नवीन रा या ंची िनिम ती कर यात आली . अशाच कार े २०१४ म ये आं
देशातून तेलंगणा वेगळे कर यात आले.
८.३.२ ादेिशक राजकारणाच े प रणाम :
ादेिशक राजकारणाच े पुढील माण े प रणाम झाले .
१. अनेक ादेिशक प ांचा उदय झाला.
२. ादेिशक सम यावर ल क ि त कर यासाठी वतं ओळख िनमा ण कर याची
जनतेला सवय झाली. munotes.in
Page 107
राजक य िवकास
107 ३. ादेिशकत े या अ यािधक व पाम ुळे फुटीरतावादी चळवळी वाढ या याम ुळे
भारता या अंतग त सुर ेला धोका िनमा ण झाला. याचेच ोतक हणज े काि मरी
दहशतवादी , तेलंगणा चळवळ व पंजाब मधील फुटीरतावादी चळवळ होय.
८.४ फुटीरतावादी चळवळ
आपण या अगोदर बिघत या माण े भारताम य े कशा कार े नवीन भाषावार रा या ंची
पुनर चना कर यात आली . यातून ादेिशकवादाला नवे धुमारे फुटत गेले. याचे पांतर
पुढे चालून आ मक आिण िहंसक फुटीरतावादी चळवळी म ये कसे झाले यासंबंधी
उदाहरणा दाखल काही रा या ंतील प रि थतीचा आपण आता आढावा घेणार आहोत .
८.४.१ तेलंगणा िव आं देश :
आं देशाम य े एकच भाषा आिण सं कृती असून देखील िवकासातील असमानता
आिण आिथ क संधी मधील िवषमता यावर आधा रत उप ाद ेिशक आिण राजिनितक
संघष उदयाला आला होता. १९५३ म ये आं देश रा याची थापना कर यात
आली आिण १९५६ म ये हैदराबाद मधील तेलगु भािषक देश आं देशम य े सामील
कर यात आला . भाषावार रा यिनिम तीमुळे तेलगु लोकांचा सां कृितक, राजनीितक
आिण आिथ क िवक होईल ही यामागची धारणा होती. परंतु तेलंगणा हा िनजामा या
वच वाखाली अस याम ुळे अ यािधक अिवकिसत होता. आं े ातील लोकांचे
राजकारण आिण शासन याम य े वच व अस यान े आं सरकार तेलंगणा या
िवकासाकड े जाणूनबुजून दुल करते. यामुळे तेलंगणाचा आिथ क िवकास खुंटला आहे
अशी भावना तेलंगणातील जनतेची होती. तेलंगणाचा जलदगतीन े िवकास हावा हणून
१९६९ म ये वेग या तेलंगणा रा यासाठी आंदोलन उभे रािहल े. सरकारी नोक या ंमधील
प पात आिण तेलंगणा मधील वाढती बेरोजगारी हा या आंदोलनाचा मु य आधार होता.
१९१८ म ये हैदराबाद या सरकारन े असा िनयम केला होता क , सव शासिनक
नोक या ंम ये थािनक लोकांना ाधा य िदले जाईल .१९५६ म ये तेलंगणाच े
आं ाम य े िवलीनीकरण केले ते हा तेथील ने यांम ये असा करार झाला होता क हा
िनयम पुढेही चालू राहील आिण हैदराबादमधील उ मािनया िव ापीठासमव ेत सव
शै िणक सं थांम ये तेलंगणामधील िव ा या ना ाधा य िदले जाईल . परंतु तेलंगणा
मधील लोकांचे असे हणण े होते क आं सरकार जाणून बुजून या िनयमाकड े दुल
करत आहे. १९६८ या शेवटी उ मािनया िव ापीठातील िव ाथ नोक या ंमधील
भेदभावा या ावर संपावर गेले. लवकरच हे आंदोलन तेलंगणा या इतर भागात
पसरल े. याम य े १९६९ या सव च यायालया या िनण याने तेल ओत याच े काम
केले. कारण यायालयान े १९५६ मधील कराराला घटनाबा हणून घोिषत केले. या
आंदोलनाला सरकारी कम चारी, िश क , वक ल , यापारी आिण इतर म यमवगा ने
मोठ्या माणात पािठंबा िदला. (आजादी के बाद का भारत ; िबिपन चं : ४०३)
वेग या तेलंगणा रा या या मागणीसाठी संघिटतपण े आंदोलन चालव यासा ठी तेलंगणा
जा सिमतीची (टी पी एस ) थापना कर यात आली . याम य े काँ ेसमधील असंतु
नेतेही सामील झाले. मुख रा ीय प ांनी आिण सा यवादी प ांनी या मागणीचा िवरोध munotes.in
Page 108
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
108 केला. तर वतं पाट , संयु सोशािल ट पाट आिण जनसंघा या थािनक
काय क या नी या मागणीला समथ न िदले. परंतु इंिदरा गांधी आिण काँ ेस या क ीय
नेतृ वाने या मागणीला स िवरोध क न आं सरकारला तेलंगणा या बाबतीत
सहान ुभूतीपूव क िवचार कर याची सूचना केली. यामुळे १९६९ या अखेरीस या
संघषा चा शेवट झाला. तरीही १९७१ या िनवडण ुकांम ये टीपीएस ने तेलंगणातील १४
पैक १० जागांवर िवजय िमळवला . िनवडण ुकांनंतर क सरकारन े एक करार क न
१९५६ चा करार तसाच पुढे चालू ठेव यास ंदभा त िनण य घेतला आिण तेलंगणा या
िवकासासाठी तेलंगणा ेि य सिमती या थापन ेची घोषणा केली. यामुळे नाराज
असल े या म यमवग या ंचे ब याच माणात समाधान झाले. मु यमं ी ान ंद रेड्डी
यां या जागी तेलंगणातील पी ही नरिसंहराव यांची िनयु केली आिण स ट बर १९७१
म ये टीपीएस कॉं ेसम य े िवलीन झाली.
वरील यव थ ेमुळे तेलंगणातील जनतेचे समाधान तर झाले परंतु आं े ातील
जनतेम ये यामुळे असंतोष िनमा ण झाला. यां या मते १९५६ चा मुलक ाधा याचा
िनयम क संशोिधत केला तरी सरकारी नोक या ंम ये आं े ातील जनतेला मोठ्या
माणात भािवत करेल. अशातच १९७२ म ये सव च यायालयान े ाधा य म
िनयमाला चालू ठेव यास मा यता िद याम ुळे हा असंतोष संघषा या पात पुढे आला .
तेलंगणा माण ेच आं मधील िव ा या नी आिण अराजपि त कम चा या ंनी संप आिण
दश न कर यास सु वात केली. यांचे हणण े होते क , आं देशचे सरकार
नोक या ंम ये प पात क आहेत, कम चा या ं या िव भेदभाव करत आहे, डॉ टरा ंचे
असे हणण े होते क आरो याचा िनधी हैदराबाद शहराकड े वळव या जात आहे,
विकला ंना आं े ाम य े वेगळे उ च यायालय पािहज े होते, यापारी लोक तािवत
शहरी संप ी हदबंदी िवधेयकाचा िवरोध करत होते, याचे मोठे जमीनदार आिण ीमंत
शेतकरी समथ न करीत होते.
पंत धाना ंनी परत एकदा २७ नो ह बर १९७२ रोजी करार क न १९५६ या मुलक
सेवा िनयमा ंम ये संशोधन क न हा िनयम हैदराबाद शहरा करीता १९७७ पय त आिण
उव रत तेलंगाना े ा साठी १९८० पय त लागू राहील असे घोिषत केले. या कराराला
आं े ातील जनतेने तेलंगणा या प ातील मानून आंदोलन अिधक ती केले.
अराजप ीत कम चारी अिनि त काळासाठी संपावर गेले. यांनी वतं पाट , जनसंघ
आिण काही अप ने यां ारे ो सािहत होऊन वेग या रा याची मागणी पुढे केली. यांचे
हे आंदोलन आता तेलंगणा या बरोबरच क सरकार या देखील िवरोधात होते.
काँ ेसमधील काही ने यांचे याला समथ न होते. परंतु सा यवादी प आिण िकसान सभा
यांनी या मागणीला जोरदार िवरोध केला. इंिदरा गांध नी आं जनते या वेग या
रा या या मागणीला कडाड ून िवरोध करत संयु आं देशचे समथ न केले. २१
िडस बर १९७२ म ये मुलक िनयम िवधे लोकसभ ेम ये पा रत क न १७ जानेवारी
१९७३ ला नरिसंहराव सरकार बरखा त केले व आं देश म ये रा पती राजवट लागू
केली. यामुळे हळूहळू या संघषा वर िनयं ण िमळव ून स ट बर म ये क सरकारन े
सहास ु ी काय म तयार केला. यान ुसार १९५६ चा मु क िनयम समा क न munotes.in
Page 109
राजक य िवकास
109 रा या या सव ादेिशक िवभागा ंम ये थािनक लोकांना ाधा य दे याचे ावधान केले
गेले. घटनेम ये ३२ वी दु ती क न हा काय म लागू केला. याम ुळे अिधका ंश
काँ ेस नेते संतु झाले. िडस बर १९७३ म ये रा पती राजवट हटव यात आली आिण
सव संमतीने मु यमं ी बनलेले व गल राव यांना हा फामू ला लागू कर यास सांग यात
आले. प रणामी आं देश या दो ही ादेिशक िवभागातील वेग या रा याची मागणी
समा झाली तथािप नंतर बीजेपी ने याला आपला काय म बनवल े. (आजादी के बाद
का भारत ; िबिपन चं : ४०६ )
तेलंगणा आिण आं े ातील जनते या वेग या रा याची मागणी क सरकारन े
फेटाळून लावली कारण इतर िठकाणीही अशीच मागणी हो याची श यता होती. परंतु या
दो ही े ातील माग या मा य कर यास वाव होता कारण यां या माग या जातीयवादी
आिण सां कृितक नसून आिथ क व पा या हो या . या संघषा मधून एक गो िशकायला
िमळाली ती हणज े दोन वेग या रा यातील न हे तर एकाच रा यातील वेगवेग या
े ातील आिथ क िवषमता दूर क न संपूण रा याचा एकि त िवकास करणे आव यक
आहे. याचबरोबर हे ही माहीत झाले क केवळ भाषे या आिण सां कृितकत े या
आधारावर जनतेम ये ऐ य भावना िनमा ण होऊ शकत नाही.
८.४.२ आसाम :
आसामी लोकस ं ये या ीने एक छोटेसे रा य आहे. येथील जनतेला आप या आसाम
ओळख कमी हो या या िकंवा पुसून जा या या भीतीन े ब याच वषा पासून घेरले आहे.
याची कारण े पुढील माण े आहे:
१. आसामी लोकांचे हणण े आहे क , क सरकारन े आसाम वर नेहमीच भेदभावप ूण
नीतीचा अवल ंब केला आहे. क ीय िनधी वाटपात आिण औ ोिगक व आिथ क िवभाग
यांचे थान िनधा रत करताना हा भेदभाव कषा ने िदसून येतो. आसाम मधील क चे
तेल, चहा आिण लायव ुड उ ोगा ंमधून ा होणार े करा या व पातील उ प नापास ून
आसामला वंिचत केले आहे. यांचे हणण े होते क , आसाम मधील उ पादनात ून
देशातील इतर भागाचा िवकास केला जातो. याच माण े आसाममधील चहा, लायव ुड
आिण इतर व तूंचे उ पादन आिण िव यवहारावर बाहे न आले या लोकांचा
िवशेषतः मारवाडी आिण बंगाली लोकांचा क जा आहे आिण या उ ोगातील मजूरही
अिधका ंश गैरअसामी आहे. यामुळे यांनी अशा माग या केले क चहा आिण लायव ूड
उ ोगात ून िनमा ण होणार े कर व पातील उ प नाम य े असामला अिधक िह सा
दे यात यावा, तेलातील रॉय टी वाढव यात यावी, क ाची आिथ क सहायता आिण
योजना वाढिव यात या या , आसाम म ये तेलाचे कारखान े उभार यात यावे, आसामला
इतर भारताबरो बर रे वे ारे चांग या कार े जोड यात यावे आिण रा य व क सरकार
मधील शासक य सेवांम ये आसामी लोकांना जा ती या संधी िद या जा यात ."
२. वसाहितक कालख ंडाम य ेच नाही तर वातं यानंतरही आसामम य े गेले या बंगाली
लोकांनी शासक य नोक या , शै िणक सं था आिण आधुिनक यवसाय याम य े वच व
िनमा ण केलेले आहे. शै िणक ्या मागास अस याम ुळे आसामी युवक बंगाली युवकांशी munotes.in
Page 110
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
110 पधा क शकत न हत े. यामुळे आसामी भाषी लोकांम ये अशी भावना िनमा ण झाली
क , िश ण आिण म यमवग य नोक या ंम ये बंगाली लोकां या वच वामुळे आसामी भाषा
आिण सं कृतीला धोका िनमा ण झाला आहे. प रणामी १९५० या दशका ंम ये आसामी
भाषी लोकांनी सरकारी नोक या ंम ये ाधा य दे यासाठी आिण आसामी भाषेला
रा याची एक मा भाषा बनिव यासाठी तसेच आसामी भाषेला शै िणक मा यम
बनव यासाठी आंदोलन उभे केले. सरकारी भाषे या प रवत नासाठी चालल े या या
आंदोलनाम ुळे बंगाली आिण असामी भाषी लोकांम ये श ु व िनमा ण होऊन १९६० या
सुमारास भाषाई दं यांना सु वात झाली. लवकरच १९६० म येच बांगला भाषी आिण
काही जनजातीय समुदाया या इ छे िव आसाम या िवधान सभेत एक कायदा क न
आसामीला एक मा सरकारी कामकाजाची भाषा घोिषत कर यात आले. तसेच १९७२
म ये गुवाहाटी िव ापीठाशी संबंिधत सव महािव ालया ंम ये असामी भाषेला िश णाच े
मा यम हणून मा यता िदली. याचा प रणाम हणून जनजातीय समुदायांनी आसाम
मधून वेगळे हो या ची मागणी केली.
३. आसाम मधील अशांततेला ितसरे कारण हणज े बंगाल, बांगलाद ेश आिण नेपाळ
मधून येणा या बेकायद ेशीर िवदेशी थला ंत रता ंचा होय. मोठ्या माणातील
गैरअसामी लोकस ं येमुळे आसाम या जनतेम ये अशी भीती िनमा ण झाले क
आप याच देशांम ये आपण अ पसं यांक होऊन जाऊ. प रणामी आपली भाषा आिण
सं कृती दुस यां या आधीन होऊन जाईल , अथ यव था आिण राजकारणातील आपल े
वच व समा होईल व शेवटी आसामी समुदाय हणून असल ेली आपली ओळख आिण
िविश ता न झा यािशवाय राहणार नाही. राजक य मु ा हणून बेकायद ेशीर
थला ंत रता ंचा १९५० पासूनच पुढे येत होता. परंतु याचा िव पोट १९७९ म ये
झाला. कारण बेकायद ेशीर आलेले हे थला ंत रत रा याम य े मोठ्या माणात मतदार
बनले होते. १९७९ म ये होणा या िनवडण ुकांम ये बेकायद ेशीर थला ंत रता ंचा वरच मा
राहील या भीतीन े ऑल आसाम टूड ट युिनयन आिण आसाम गण सं ाम प रषद यांनी
बेकायद ेशीर थला ंत रता ं या िवरोधात चळवळ सव सु केली. आंदोलनक या चा दावा
होता क , या िवदेशी लोकांची लोकस ं या एकूण लोकस ं ये या ३१ ते ३४ ट यांपय त
मोठी आहे. यामुळे क सरकारकड े यांनी अशी मागणी केली क , आसाम या सीमा बंद
क न बेकायद ेशीर थला ंत रता ंवर बंदी आणावी आिण या थला ंत रता ंची ओळख
पटवून यांची नावे मतदार यादी मधुन कमी करावी व तोपय त िनवडण ूका घे यात येऊ
नये. या आंदोलनाला इतके समथ न िमळाल े क १६ पैक १४ मतदार संघाम य े
िनवडण ुका होऊ शक या नाही.
१९७९ ते १९८५ दर यान आसाम म ये राजनीितक अि थरता , रा य सरकारची
अ त य तता आिण रा पती राजवट लागू होणे अशा घटना घड या . याच दर यान
सतत िहंसक चळवळी , संप, कायद ेभंग इ यादी गो म ुळे जनजीवन ठ प झाले होते.
बरीच वष क आिण रा यातील ने यांम ये चच या अनेक फे या झा या हो या परंतु
यातून कोणत ेही समाधान िनघू शकल े नाही. अशातच क सरकारन े १९८३ म ये
घेतले या िनवडण ुकांवर जवळजवळ पूण बिह कार टाकला गेला. आसामी भाषी munotes.in
Page 111
राजक य िवकास
111 बह सं यांक असल े या देशांम ये दोन ट या ंपे ाही कमी मतदान झाले. काँ ेसने
सरकार बनवल े परंतु याला वैधता न हती . याच वेळी रा य यापी िहंसेम ये जवळ जवळ
तीन हजार लोक मारले गेले. १९८३ नंतर परत चचा होऊन शेवटी राजीव गांधी सरकार
आंदोलका ंसोबत १५ ऑग ट १९८५ म ये एका करारावर वा री कर यास यश वी
झाले. या करारा नुसार १९५१ ते १९६१ या दर यान आसाम म ये आले या िवदेशी
नाग रका ंना मतदानाचा अिधकार आिण नागरीकता िदली जाईल असे ठरले. १९६१ ते
१९७१ दर यान आले या नाग रका ंना दहा वष मतदानाचा अिधकार िदला जाणार नाही
परंतु नाग रक वाच े इतर अिधकार िदले जातील . १९७१ नंतर आले या लोकांना वापस
पाठवल े जाईल . आसाम या आिथ क िवकासासाठी वतं पॅकेज िद या जाईल .
औ ोिगक िवकासासाठी दुसरा एक तेल शु ीकरण कारखाना , एक कागदाचा कारखाना
आिण एक तांि क िश ण सं था थापन के या जाईल अशा तरतुदी हो या . याचबरोबर
आसामी लोकां या सां कृितक, सामािजक आिण भाषाई अि मत ेला सुर ा दान
कर याकरता शासिनक र ा कवच दे याचे मा य केले.
वरील करारा या आधारावर मतदार यादी तयार कर यासाठी गांभीया ने काम सु केले
गेले. त कालीन िवधानसभा भंग क न िडस बर १९८५ म ये पु हा िनवडण ुका घे यात
आ या. आसाम गण प रषद ेला िवधानसभ ेम ये १२६ पैक ६४ जागांवर िवजय
िमळाला . ऑल आसाम टुडंट युिनयनचा नेता फु ल महंतो ३२ या वष वतं
भारतातील सवा त त ण मु यमं ी बनला आिण या बरोबरच आसाम मधील दीघ कालीन
जहालवादी राजकारणाचा शेवट झाला. परंतु याच बरोबर वेग या रा या ंसाठी बोडो
जमात आिण फुटीरतावादी युनायटेड िलबरेशन ंट ऑफ आसाम (उ फा ) यांचा उदय
झाला.
अशा कार े आसाम मधील बेकायद ेशीर थला ंत रता ं या िवरोधातील हे आंदोलन
जातीयवादी आिण फुटीरतावादी नसून आिथ क व सां कृितक िवकासासाठी होते असे
िदसून येते. यामुळे भारता या ए याम य े आिण अखंडते म ये कोणताही अडथळा
िनमा ण झाला नाही.
८.४.३ पंजाब :
१९८० या दशकाम य े पंजाब फुटीरतावादी चळवळीचा बळी ठरला. १९४७ या पूव
पंजाब म ये जाितयवाद िहंदू, मुि लम आिण िशख या तीन जमात म य े ि शंकू प तीन े
अि त वात होता. याम य े एका या िव दोघे असे आलट ून पालटून चालत असे.
परंतु १९४७ या नंतर पंजाब मधून मुि लम जितयवाद न होऊन िहंदू आिण शीख
एकमेकांिवरोधात उभे ठाकल े. ारंभापास ूनच अकाली नेतृ वाने जितयवादाचा अंगीक
केला होता. धम िनरपे यव थ ेचा िवरोध क न अकाली दलान े धम आिण राजकारण
आ ही वेगळं क शकत नाही असे सांिगतल े. तसेच अकाली दल िशखा ंची एक मा
ितिनधी आहे असे यांचे हणण े होते. यांनी िहंदू वर असा आरोप लावला क
यां यावर ा णवादी ह कूमशाही लादली जात आहे. यामुळे िशखा ंची ओळख न होत
असून धम खतरे मे असा नारा िदला. तसेच काँ ेसला िहंदु ववादी संघटना संबोधून munotes.in
Page 112
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
112 समुदायांम ये काँ ेस िवरोधी वातावरण िनमा ण केले. १९५३ म ये मा टर तारािस ंह
हणतात क , "इं ज चालल े गेले परंतु आ हाला वातं य िमळाल े नाही, आम यासाठी
वातं य हणज े फक्त मालका ंमधील बदल आहे. गोरे जाऊन काळे आले. लोकशाही
आिण धम िनरपे ते या आडून आम या धमा ला व जातीला डावल यात येत आहे.”
अकाली दलान े गु दारा ंचा िवशेषतः सुवण मंिदराचा आप या राजकारणासाठी मोठ्या
माणात उपयोग कर यास सु वात केली होती. १९६६ पय त पंजाब म ये मु यता दोन
मु े मुख होते पिहला रा या या भाषे संबंिधत होता. िहंदू जनता िहंदी भाषेसाठी आ ही
होती. तर िशखा ंचे हणण े होते क गु मुखी िलपीतील पंजाबी ही रा याची भाषा असावी .
दुसरा मु ा पंजाबी सू याब ल होता, जो अिधक भावना मक आिण फुटीरता वादी हणून
पुढे आला . १९५५ मधील रा यप ुनर चना आयोगा या थापन ेनंतर अकाली दल, सी पी
आय, काही कॉं ेस नेते आिण पंजाबी िव ाना ंनी भाषे या आधारावर पंजाबची पुनर चना
कर यात यावी अशी मागणी केली. यान ुसार पंजाबी भाषीक पंजाब आिण िहंदी भाषीक
ह रयाणा यांची िनिम ती केली जावी. परंतु या मागणीला पंजाब म ये हणावी तशी
सहमती नस याम ुळे यांची िह मागणी फेटाळ या गेली. १९५६ साली पे सू पंजाबम य े
सामील केले गेले. परंतु लवकरच मा टर तारािस ंग यां या नेतृ वाखाली अकाली दलान े
पंजाब या मागणीसाठी संघष उभा केला. यांचे हणण े असे होते क , “िशखा ंना आप या
वतं देशाची आव यकता असून यांचा धम आिण राजकारण यांचे वच व
राह यासाठी ते आव यक आहे." जाितयवादी आधारावर पंजाब या मागणीला नेह ंचा
िवरोध होता कारण यांचे हणण े होते क , यामुळे राजस ा आिण समाज यां या
धम िनरपे च र ाला ध का पोहोच ेल. परंतु संत फतेह िसंह यांनी मा टर तारा िसंह
यांना अकाली दलात ून बाहेर के यानंतर पंजाबची मागणी फ भाषे या आधारावर
के यामुळे आिण ह रयाणामधील जनतेने िहंदी भाषी ह रयाणाची आिण कांगडा िज ान े
िहमाचल देश म ये जा या ची मागणी के यामुळे १९६६ म ये पंजाब आिण ह रयाणा
या दोन वतं रा या ंची िनिम ती कर यात आली व कांगडा िज हा िहमाचल देश म ये
िवलीन कर यात आला . परंतु चंदीगड कोणाला िमळाल े पािहज े याव न वाद झा यान े
चंदीगडला क शािसत देश हणून मा यता िदली गेली.
भाषावार पंजाबी रा याची मागणी पूण क नही पंजाब मधील सम य ेचे समाधान झाले
नाही कारण ही सम या राजक य नसून जातीयवादी होती. यामुळे पंजाब मधील
सम या न या पात पुढे आली . पंजाब या िनिम तीनंतर अकाली दलाकड े कोणताही
राजक य काय म रािहला नस यान े, जनसमथ न िमळव यासाठी जाितयवादी त वाचा
आधार घे यािशवाय पया य रािहला नाही. संत ल गोवाल यां या नेतृ वाम य े अकाली
दलान े पंत धाना ंना धािम क, राजनीितक , आिथ क आिण सामािजक अशा ४५ माग या ंचे
मागणी प सोपव ून यासाठी चळवळ सु केली. यांची एक मागणी पूण केले क दुसरी
मागणी उभे राहत असे. यांचा मु य ि कोन हा होता क पंजाब एक िशख धम य रा य
आहे आिण अकाली दल िशख धम य पाट अस याम ुळे भारतीय संघरा या या
रचनेपे ा े आहे. munotes.in
Page 113
राजक य िवकास
113 १९७० या दशकाम य े जातीयवादी त वांना खूष कर या या नीतीम ुळे पंजाब म ये
१९७९ या दर यान जहाल जातीयवादी आतंकवादाची सु वात संत िभं ांवाले यां या
नेतृ वात झाली. याला यानी झेलिसंग यां या नेतृ वाखालील पंजाब कॉं ेसचा मुक पािठं
होता. िभं ांवाले आिण अमरीक िसंह यां या नेतृ वाखाली ऑल इंिडया िशख टूड ट
फेडरेशनने आप या आतंकवादाची सु वात २४ एि ल १९८० रोजी िनरंकारी
सं दायाच े मुख यांची ह या क न केली. यानंतर अनेक िनरंकारी, अिधकारी आिण
काँ ेस या काय क या या ह या झा या . स ट बर १९८१ म ये एक वृ प संपादक
जगत नारायणची ह या झाली. ते िभं ांवालेचे मुख टीकाकार होते. यानी झैल िसंह
यांनी िभं ांवाले यांना सरकारी कारवाई पासून वाचवल े. १९८२ म ये िभं ांवाले यांनी
आप याला सुरि त कर याकरता सुवण मंिदरा या गु नानक भवन म ये आसरा घेतला
आिण तेथून ते आप या आतंकवादी काय वा ांचे नेतृ व क लागल े. िभं ांवाले आता
पंजाब या राजकारणातील मुख नेतृ व हणून पुढे आले. १९८३ नंतर यांनी मोठ्या
माणात िहंदूंना आपला िनशाणा बनवायला सु वात केली. असे असल े तरी पंजाब
शासन आिण भारत सरकार या आतंकवा ा ंिव कारवाई कर यास कच खात होते.
िभं ांवाले यांनी बँका, दुकाने आिण श ागार लुटून आप याला आिथ क आिण
श ाअ ा ं या ी मजबूत बनवल े.
एि ल १९८३ म ये पोलीस महािनद ेशक आटवाल यांची वण मंिदरात ून ाथ ना
आटोप ून बाहेर येताना ह या कर यात आली . याबरोबरच आतंकवादी कारवाया वाढत
जाऊन िशख आिण िहंदूं या म ये जातीयवादी भावना वाढायला लागली . िभं ांवाले
आता भारतीय राजस े या िव सश संघषा या नारा देऊ लागल े.
१९८४ म ये पंजाबची ि थती मोठ्या माणात िबघडायला लागली . अकाली नेतृ वाने
३ जून १९८४ पासून आतंकवादाचा नवा अ याय सु कर या चे आ हान क न
यासाठी जन समथ न िमळव याचा य न सु केला. या ि थतीम य े सवा त
धोकादायक कार हणज े पंजाब म ये पािक तानचा वाढता ह त ेप होता.
पािक तानन े भारताचा िव आतंकवादी संघटना ंना िश ण देणे व श ा े पुरिवणे
असे काय सु केले. िवदेशातील काही जाितयवादी शीख समुदायान े सु ा आिथ क
आिण श ा ा ं या पात मदत घेऊन ो साहन िदले. यामुळे पंजाब आिण पूण
देशा या ऐकतेला व शांततेला धोका िनमा ण झा याची भावना िनमा ण झाली. िहंदूनी
पंजाब सोडून जा यास सु वात केली. जा ती त जा त गु ारा ंची तटबंदी क न यांना
श ागा या ंम ये पांत रत केले जात होते. एकूण काय तर पंजाबम य े उठावाची जोरदार
तयारी सु होती आिण जनतेचा सरकारवरील िव ास झपाट्याने कमी होत चालला
होता.
मे १९८४ या शेवटी हे प झाले क पंजाबी आतंकवादा या िव बल योग
कर यािशवाय पया य नाही. ते हा ऑपरेशन लू टार ची योजना बनव यात आली .
यानुसार ३ जून १९८४ रोजी भारतीय सेनेने सुवण मंिदराला वेढा घातला आिण ५ जून
रोजी मंिदरात वेश केला. परंतु सेने या अनुमानाप े ा आतंकवा ा ंची सं या आिण
श ा े क तीतरी अिधक माणात होती. यामुळे ही छोटी काय वाही न राहता ितला munotes.in
Page 114
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
114 यु ाचे व प आले. सवा त धोकादायक गो हणज े मंिदराम य े जवळपास एक हजार
भािवक अडकल े होते. यामधील बरेचसे दो ही बाजूकडील गोळीबाराम य े मारले गेले.
अकाल त त पूण तः न झाले. हरमंिदर सािहब जे शीखा ंचे सवा त पिव थळ होते
या यावर गोळीबारा या खुणा िदसत हो या. तरीपण सैिनकांनी आप याकड ून अनेकांचे
बिलदान देऊन काळजी घेतली होती. या कारवाईम य े िभं ांवाले आिण यांचे अनेक
अनुयायी मारले गेले.
अिधकतर लोकांनी याला आतंकवादिवरोधी कारवाई न मानता धम िवरोधी आिण िशख
समुदाया या अपमान हणून बिघतल े. परंतु यासोबतच ऑपरेशन लू टार ने हे
दाखव ून िदले क भारत सरकार कोण याही आतंकवादाला संपव यासाठी खंबीर आहे.
ऑपरेशन लू टार या नंतर िशख आतंकवा ा ंनी इंदीरा गांधी यांनी सुवण मंिदराला
अपव के याब ल बदला घे याची शपथ घेतली आिण याचाच प रणाम हणून ३१
ऑ ट बर १९८४ रोजी इंिदरा गांध या सुर ा पथकातील दोन िशख र का ंनी यांची
ह या केली.
िवशेष हणज े यां या या सुर ार का ंना हटव याचा स ला िदला गेला होता. पण यांनी
धम िनरपे भारताम य े असे आपण क शकत नस याच े सांिगतल े होते. इंिदरा
गांध या ह ेने उ र भारताम य े िशखिवरोधी भावना िनमा ण होऊन जातीय दंगली
उसळ या . िद लीमधील िहंसक कारवाईम य े अडीच हजार लोक मारले गेले. इंिदरा
गांध या जागी पंत धान हणून नो ह बर १९८४ म ये राजीव गांधी यांनी शपथ घेतली.
यांनी िडस बर १९८४ या िनवडण ुकांनंतर पंजाब मधील सम या सोडव यासाठी कंबर
कसली . यासाठी जानेवारी १९८५ म ये अटक केले या सव अकाली दला या ने यांना
सोडून दे यात आले आिण यां यासोबत चचा सु केली. ा गो ी मुळे पंजाब या
सम या सुट याप े ा ऑपरेशन लू टार मुळे िमळाल ेला फायदाही न झाला आिण
आतंकवादास नवसंजीवनी िमळाली . तरीपण ऑग ट १९८५ म ये राजीव गांधी आिण
ल गोवाल यांनी पंजाब करारावर वा री केली. क सरकारन े अकाल या मुख
माग या मा य के या तर इतर माग या ंवर पुनिव चार कर याच े आ ासन िदले. स ट बर
१९८५ म ये रा य िवधानसभा आिण संसदे या िनवडण ुका होणार हो या या
िनवडण ुकांम ये भाग घे याची घोषणा २० ऑग ट १९४५ रोजी ल गोवाल यांनी केली.
याच िदवशी आतंकवा ा ंनी ल गोवाल यांची ह या केली. पिह यांदा अकाल ना रा य
िवधानसभ ेम ये पूण बह मत ा झाले आिण सूरिजत िसंह बरनाला यां या नेतृ वात
सरकार थापन कर यात आले. बरनाळा सरका या अकाय मतेमुळे आतंकवादी
समुदाय पु हा संघिटत होऊ लागल े. यां यावर िनयं ण ठेवणे सरकारला श य झाले
नाही हणून १९८७ म ये रा पती शासन लागू केले गेले. रा पती शासन लागू
क नही पंजाब मधील आतंकवाद वाढतच गेला. शेवटी १९८८ म ये क सरकारन े
ऑपरेशन लॅक थंडर राबवून वण मंिदरात ून आतंकवा ा ंना बाहेर काढ यात यश
िमळवल े. १९९१ म ये नरिसंहराव सरकारन े आतंकवा ां या िव कठोर कारवाई
केली. याबरोबरच फे ुवारी १९९२ या िनवडण ुकांम ये यश िमळवल े या पंजाब या
बेअंत िसंह यां या नेतृ वाखालील काँ ेस सरकारन े आतंकवा ा ं या िव कडक पावल े munotes.in
Page 115
राजक य िवकास
115 उचलली . या यित र सी पी आय आिण सीपीएम या दोन सा यवादी प ांनी मोठ्या
माणात आतंकवादा या िव भूिमका घेत याम ुळे १९९३ पय त पंजाब मधून
आतंकवादाचा सफाया झाला. अशा कार े पंजाब मधील फुटीरतावादी चळवळ ही
जातीयवादी भूिमका घेऊन उदयास आली होती. याम ुळे भारता या अंतग त सुर ेला व
अखंडतेला धोका िनमा ण झाला होता. तथािप या आतंकवादा िव सरकारन े कडक
पावल े उचल याम ुळे यावर िनयं ण िमळवल े गेले. पण यासाठी इंदीरा गांधी सार या
ने यांना आपला जीव गमवावा लागला .
८.४.४ ज मू आिण काि मर :
ऑ ट बर १९४७ म ये िवलीनीकरणा या प ावर वा री झा यापास ून ज मू आिण
का मीर ला भारतीय रा यघटन े या कलम ३७० नुसार िवशेष रा याचा दजा दे यात
आलेला होता. का मीर सं थानान े भारतात िवलीन होताना फ िवदेशनीित ,
दळणवळण आिण संर ण याचेच ह तांतरण क सरकारला केले होते बाक बाबतीम य े
ज मू आिण काि मर वाय होते. या रा याला आपले वेगळे संिवधान बनव याची ,
वेगळा रा य म ुख (स ए रयासत ) िनवड याची आिण आपला वेगळा वज बनव याची
परवानगी होती. याचा अथ असा होतो क भारतीय घटनेतील मूलभूत अिधकार येथील
जनतेवर लागू होत न हत े. याच माण े भारतीय संघरा याच े सव च यायालय ,
िनवडणूक आयोग आिण महाल ेखाकार अशा सं थां या ज मू-का मीरवर कोणताही
अिधकार न हता . कलम ३७० का मीर या िविलनीकरणा या संबंिधत नसून क आिण
रा यातील देवाण-घेवाण या संबंिधत होते. १९५६ साली िवधानसभ ेने भारताम य े
का मीर या िवलीनीकरणाला मा यता िदली. यामुळे काि मरचा िवशेष दजा जवळपास
समा झा यासारखाच होता. याबरोबरच भारतीय संघरा याच े सव च यायालय ,
िनवडण ूक आयोग , संिवधानातील मूलभूत अिधकार का मीरला लागू झाले. भारतीय
संसदेला का मीर संबंधात कायद े बनव याचा अिधकार ा झाला. याचबरोबर
का मीरमधील शासिनक सेवा अिखल भारतीय सेवांशी जोड या गे या. तसेच स ए
रयासत नाव बदलून रा यपाल तर धानम ं याला मु यमं ी संबोधल े जाऊ लागल े.
का मीरची वाय ता कमी के यामुळे का मीर जनतेचा एक मोठा िह सा नाराज झाला.
दुसरीकड े कलम ३७० नुसार का मीरच े संपूर्ण िवलीनीकरण , शासिनक सेवांम ये
जा तीचा वाटा आिण ज मूला का मीरपास ून वेगळे कर यासाठी एक शि शाली
आंदोलन उभे रािहल े. लवकरच या आंदोलनाला जातीयवादी रंग आ यान े ज मू आिण
का म धािम क आधारावर िवभ हो याचा धोका िनमा ण झाला. कारण का मीर एक
मुि लम बह सं यांक भाग होता तर ज मूम ये िहंदूंची सं या अिधक होती. ज मूमधील
आंदोलनाच े नेतृ व ज मू जा प रषद करत होती, जीचे नंतर जनसंघांम ये िवलीनीकरण
झाले. या जा प रषद ेने ज मू का मीरचा अिखल भारतीय तरावर ने याचा य न
केला. दर यान ३० जून १९५३ रोजी जनसंघाचे अ य यामा साद मुखज यांचा
दय िवकारा या झट यान े ीनगर तु ंगात मृ यू झाला. ज मू-का मीरम य े बंदी
असतानाही यांनी सरकारी आदेशाचे उ लंघन के यामुळे यांना तु ंगात टाक यात
आले होते. यां या मृ यूमुळे ज मू जा प रषद ेचे नेतृ व का मीर या पािक तान समथ क munotes.in
Page 116
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
116 जातीयवा ा ं या हाती गेले. यांनी भारताच े धम िनरपे च र बदनाम कर याचा य न
क न का मीर वरील भारताच े िनयं ण हाणून पाड याचा य न केला. (आजादी के बाद
का भारत; िबिपन चं :४२४)
शेख अ दु लांची भूिमका :
का मीरच े जातीयवादी त व जे पािक तान म ये िवलीन हो याची मागणी करत होते
आिण ज मूमधील जातीयवादी त व जे भारतात संपूण िविलनीकरणाची मागणी करत
होते, या दो ह या दबावात येऊन शेख अ दु ला हे फुटीरवादाकड े झुकायला लागल े. ते
जातीयवादाची श आिण धम िनरपे तेची कमजोरी यावर अवा तव भर ायला
लागल े. याचबरोबर का मीरच े भारतातील िविलनीकरण मया िदत व पाच े असाव े
आिण जा तीत जा त वाय ता असावी यावर ते जोर देऊ लागल े. या याही पुढे
जाऊन १९५३ म ये ते अमे रका आिण इतर िवदेशी देशां या मदतीन े का मीरला
वतं कर याची भाषा बोलू लागल े आिण काि मरी मुसलमाना ं या जातीयवादी भावना
भडकाव ू लागल े. पंिडत नेह ंनी यांना समजाव याचा य न केला पण यांचा शेख
अ दु लांवर काहीही प रणाम झाला नाही. शेवटी यां या प ातील ने यांनी यां या या
वाग याचा िवरोध क न यांना हटव याची मागणी केली. प रणामी शेख अ दु ला यांना
हटवून यां या जागी धानम ं ी हणून ब ी गुलाम मोह मद यांची िनयु केली. या
न या सरकारन े यांना लगेच अटक क न तु ंगात डांबले. पंिडत नेह या घटनेने
नाराज झाले, परंतु ते रा य सरकार म ये ह त ेप क इि छत न हत े. १९५८ म ये
पंिडत नेह ं या हण यान ुसार शेख अ दु ला यांना तु ंगातून मु कर यात आले.
परंतु यांनी जातीयवादी आिण फुटीरतावादी चार सु ठेव यान े यांना परत तीन
मिह या ंनी अटक कर यात आली . एि ल १९६४ म ये नेह ंनी अ दु लांना परत
तु ंगातून मु केले. आता अ दु लांनी असे बोलायला सु वात केली क , का मीरच े
िविलनीकरण िनणा यक नसून रा याचा विनण याचा अिधकार िमळव यासाठी ते संघष
करत राहतील . यांना आता पािक तान समथ क राजक य समुदाय याच े नेतृ व मौलवी
फा क आिण आवामी ए शन किमटी करत होते यां याही िवरोधाला सामोर े जावे लागत
होते. यांना परत १९६५ ते १९६८ दर यान घरातच नजरक ैदेत ठेव यात आले.
दर यान ब ी गुलाम मोह मद यांनी ज मू-का मीरवर कठोर िनण या ार े आिण सरकारी
यं णेचा दु पयोग करत शासन केले. यां यानंतर जी एम सािदक आिण मीर कािसम
यांनी शासनाची धुरा सांभाळली . परंतु हे दोघेही भावशाली शासक आिण राजनीितक
मु स ी न हत े. यां या काळात रा य सरकार लोकि यता िमळू शकल े नाही तरीही
पािक तान समथ क श या काळात कमजोर रािह या . १९७१ चे यु आिण
पािक तानच े िवभाजन होऊन बांगलाद ेशची झालेली िनिम ती याचा का मीरवर मोठा
प रणाम झाला. पािक तान समथ क आवामी ए शन किमटी आिण फुटीरतावादी
लेबीसाईट ंटला यामुळे मोठा राजक य झटका बसला . शेख अ दु ला यां या म ये
मोठी सुधारणा झाली होती. ते क सरकार बरोबर अिधक जबाबदारीन े वागू लागल े.
यामुळे इंिदरा गांध नीही यां यापुढे िम वाचा हात केला. यां यावरील सव िनब ध
उठवून यां या सोबत चचा सु केली. शेख अ दु ला यांनीही विनण य आिण जनमत munotes.in
Page 117
राजक य िवकास
117 सं ह हे मु े सोडून दे याचे मा य क न आपली मागणी भारतीय संघरा या या अंतग त
वाय ता यापुरतीच मया िदत ठेवतील हे मा य केले. १९७५ म ये ते परत एकदा
नॅशनल कॉ फर सच े नेता आिण ज मू-का मीरच े मु यमं ी बनले. १९७७ या म यवती
िनवडण ुकांम ये ते िवजयी झाले. १९८२ म ये यांचा मृ यू होऊन यांचा जागी यांचा
मुलगा मुलगा फा ख अ दु ला मु यमं ी बनला .
फा ख अ दु ला, बंडखोरी आिण अितर ेक :
१९८२ नंतर ज मू-का मीरम य े एक तर फा क अ दु ला यांचे शासन असत े िकंवा
रा पतीला राजवट लागू असत े. १९८३ या िनवडण ुकांम ये फा क अ दु ला यांना
प बह मत िमळाल े. परंतु लवकरच क सरकार बरोबर यांचा बेबनाव झाला. जुलै
१९८४ म ये जी एम शहा यांनी नॅशनल कॉ फर स फूट पाडली आिण क सरकार या
स यान ुसार रा यपाल जगमोहन यांनी फा ख अ दु ला यांना मु यमं ीपदाव न
हटवू यां या जागी जी एम शहा यांना खुच वर बसवल े. परंतु जीएम शहा ाचारी आिण
शासन कर यास लायक नस यान े ते काि मरी पंिडतांवर होणा या ह या ंना थोपवू
शकल े नाही. यामुळे १९८६ म ये यांचे सरकार बरखा त क न रा पती राजवट
लागू केली. १९८७ म ये राजीव गांधी यांनी फा क अ दु ला यां याबरोबर
िनवडणुकांसाठी आघाडी केली. परंतु िनवडण ुका िजंक या नंतर फा क अ दु ला
राजक य आिण शासिनक ्या रा यावर िनयं ण ठेवू शकल े नाही. यानंतर का मीर
म ये फुटीरतावादी आंदोलन जोर पकडू लागल े. िहजब ुल मुजािह ीन तसेच अ य
क रप ंथी पािक तानी समथ क समुदाय ज मु अँड का मीर िल ेशन ंट यां या नेतृ वाने
ज मू-का मीर या पूण वातं यासाठी िहंसक चळवळी आिण सश उठाव सु केला.
या सव समुदायांना पािक तानकड ून आिथ क मदत, श साठा आिण िश ण िद या
जाऊ लागल े. यांनी पोिलस टेशन, सरकारी काया लये आिण इतर सरकारी इमारत वर
ह ले कर यास सु वात केली. सवा त मह वाच े हणज े काि मरी पंिडतांवर ह ले क न
यांना आपली जमीन जायदाद सोडून ज मू आिण िद ली येथील शरणाथ िशिबरा ंम ये
जा यास बा य केले. प रणामी बंडखोरी आिण अितर ेक कारवाया िनयंि त कर यासाठी
क ातील ही पी िसंग सरकारन े फा क अ दु ला यांचे सरकार बरखा त क न
रा पती राजवट लागू केली. तरीही मोठ्या कालख ंडानंतर १९९६ म ये झाले या
िनवडण ुकांम ये फा क अ दु ला परत िनवडून आले. कालांतराने ज मू-का मीर या
पूण वातं याचे समथ क ऑल पाट ह रयत कॉ फर स , ज मू अँड का मीर िल ेशन
ंट तसेच पािक तान समथ क मुजािह ीन हे आपली श गमावून बसले आहेत कारण
यांनी थािनक लोकांची मोठ्या माणात लुटमार केली होती. परंतु अजूनही पािक तान
समिथ त आिण संघिटत आतंकवाद ज मू व का मीर मधील राजकारणाला भािवत
करणारा एक घटक हणून आजही काय रत आहे.
८.५ जमातवाद आिण धम िनरपे ता
भारत हा िविवधत ेने नटलेला देश अस याम ुळे आिण भारताम य े अनेक जाती धमा चे
लोक राहात अस यान े सवा ना सामाव ून घे यासाठी भारतीय रा यघटन ेने धम िनरपे munotes.in
Page 118
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
118 लोकशाहीचा अंगीकार केला आहे. यासाठी भारतीय रा यघटन ेने कोण याही एका धमा चे
समथ न केलेले नसून येकाला आपाप या धमा नुसार वाग याच े वातं य िदलेले आहे.
परंतु लोकशाहीम य े 'एक य एक मत' हे त व मह वाच े अस याम ुळे या या
पाठीमाग े अिधक लोक याचे रा य हे सू काम करत असत े. यामुळे जमातवादी
राजक य प नेतृ व आप या जनाधार वाढिव यासाठी धमा चा उपयोग करतात . यातूनच
भारताम य े जमातवादाचा चार झपाट्याने झालेला िदसून येतो. ऐितहािसक
काळापास ून भारताम य े वेळोवेळी िवदेशी लोकांचे आगमन होत रािहल े व भारतालाच
आपली कम भूमी मानून येथील सं कृतीत ते िमसळ ून गेले. याबरोबरच भारतीय
भूमीम य ेही अनेक धम आिण पंथ यांचा वेळोवेळी उदय झाला. यांनी आपला धम
त वां या आधार े आपाप या धमा चा चार सार केला. भारताम य े इ लाम धम य
रा यक या चे आगमन झा यान ंतर यांनी स ा िमळव यासाठी आप या सैिनकांना
धमा या आधारावर फूत दे याचा य न अनेक वेळा केला. यांचा स ा थापन े
मागील हेतू राजकारणाबरोबरच इ लाम धमा चा चार सार करणे हा असला तरी इतर
देशां माण े ते भारताच े इ लामीकरण क शकल े नाही. यांनी स ेसाठी धमा चा
वेळोवेळी वापर केला परंतु धमा या आधारावर िहंसक जातीय दंगली झा याच े णाम
मा उपल ध नाही. भारताम य े ि िटशा ंचे आगमन झा यान ंतर आप या स ेचा
िव तारासाठी व ढीकरणासाठी यांनी 'फोडा आिण रा य करा' या नीतीचा अवल ंब
केला. अठराश े स ावनचा उठावाम य े िहंदू-मु लीम हे खां ाला खांदा लावून
लढ याम ुळे िहंदू-मुि लमा ंची एकता आप या सा ा यासाठी घातक आहे; हे ओळख ून
ि िटशा ंनी या दोन धमा म ये तेढ िनमा ण कर याच े य न सु केले.
अठराश े स ावनचा उठावान ंतर भारतातील पारंपा रक सरंजामशाही नेतृ व मागे पडून
आधुिनक िश ण घेतले या म यमवग या ं या हाती भारतीय राजकारणाच े नेतृ व आले.
आप याला शासनाम य े सहभाग आिण राजक य ह क िमळाव े हणून या वगा ने एक
येत १८८५ म ये धम िनरपे आशा रा ीय काँ ेसची थापना केली. याच दर यान
ि िटशा ंनी भारतीया ंना थािनक शासनाम य े सामाव ून घे यासाठी काही घटना मक
तरतुदी के या व यासाठी लोकशाही मागा ने िनवडण ुकां या मा यमात ून ितिनिध व
दे याचे मा य केले. यातूनच जनाधार िमळव यासाठी भारतीय राजकारणाम य े
जमातवादाचा उदय झालेला िदसून येतो. पुढे चालून मुि लम , िशख व दिलता ंना वतं
मतदार संघ दे याची घोषणा कर यात आली . याचा फायदा उचलत जमातवादी त वांनी
एक येत मुि लम लीग आिण अकाली दल यासार या सं थांची थापना केली. याला
िवरोध हणून िहंदू महासभ े सार या िहंदु ववादी संघटनेची थापना कर यात आली . या
जमातवादी वृ ाचे सवा त िवषारी फळ हणज े धमा या आधारावर झालेली पािक तानची
िनिम ती होय. पंिडत नेह हणतात क , "One Communalism dose not end the
other each feeds on the other and both fatten". ( आधुिनक भारताचा
इितहास ; ोवर बे हेकर: ४९५ ) हणज े एक जमातवाद दुस या जमातवादाला संपवू
शकत नाही तर तो दुस या जातीवादाला ज म देत असतो आिण नंतर दोघांम ये संघष
उभा राहतो . या व या माण े ि िटशा ंनी भारत सोड यान ंतरही जमातवाद कमी न
होता तो न या पात समोर आलेला आहे. याला जातीयवा ा ंचा आ मक चार सारा munotes.in
Page 119
राजक य िवकास
119 बरोबरच धम िनरपे श ना जाितवादास थोपव यात आलेले अपयश देखील कारणीभ ूत
आहे.
८. ६ सारांश
ि िटशा ंनी काय ाच े रा य भारताम य े थापन केले. काय ा या आधार े ते
रा यकारभार करत असे. यातच भारतीय रा यघटन ेची पाळेमुळे आप याला िदसून
येतात. ि िटशा ंनी भारताला वेळोवेळी या घटना मक सुधारणा िद या याचाच सव च
प रणाम हणज े भारताच े वातं य आहे. वातं यानंतर घटना सिमतीची िनिम ती झाली.
याम य े रा ीय चळवळीत भाग घेतले या अनुभवी लोकांचा समाव ेश होता. या लोकांनी
वातं य चळवळी या काळात लोक जागृती करता ंना उभे केलेले आदश आिण मू य
यांचा घटनेम ये समाव ेश केला आिण भारताची रा यघटना जगातील आदश रा यघटना
हणून नावा पाला आली . या घटना िनिम ती म ये डॉ टर बाबासाह ेब आंबेडकर यांचे
िवशेष योगदान असून यांची िव ा आिण सामािजक मू य घटनेम ये पदोपदी िदसून
येतात. भारता या या आदश रा यघटन ेमुळे वातं यानंतर भारताम य े लोकशाहीची
यश वी वाटचाल झालेली िदसून येते. तरीही वसाहतवादा या शोषणा मक यव थ ेमुळे
िनमा ण झालेली ादेिशक िवषमता आिण असमतोल यामुळे ादेिशक राजकारणाला
चालना िमळाली . यातूनच ादेिशक िन ा व याची जोपासना करणार े ादेिशक नेतृ व
यांचा उदय झाला. परंतु कणखर रा ीय नेतृ वाने यावर िवजय िमळव ून या सम य ेचे
वेळोवेळी िनराकरण केले. असे असल े तरी भारतामधील पंजाब, का मीर , आं देश
आिण आसाम अशा देशांम ये फुटीरतावादी चळवळी उ या रािह या . यांनी
जातीयवादी िहंसक संघष उभे क न आतंकवादाला ो साहन िदले. ब याच वेळेस यांना
िवदेशी श च े ो साहनही िमळाल े. तरीही रा ीय नेतृ वाने वेळोवेळी चचा क न यांचे
समाधान कर याचा य न केला . तर काही संगी कडक पावल े उचलत बळाचा वापर
क न या फुटीरवादी श वर िवजय िमळून भारता या एकतेला व अखंडतेला असल ेला
धोका दूर केलेला िदसून येतो.
८.७
१. भारतातील लोकशाहीची वाटचाल प करा.
२. ादेिशक राजकारणाचा उदय आिण िवकास यांचा आढावा या.
३. भारतामधील फुटीरतावादी चळवळीचा उदय आिण िवकास िविवध रा या ं या
संदभा सह प करा.
munotes.in
Page 120
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
120 ८.८ संदभ
१. आजादी के बाद का भारत - िबिपन चं .
२. आधुिनक भारताचा इितहास १९४७ -२००० : शांता कोठेकर
३. आधुिनक भारताचा इितहास - ोवर आिण बे हेकर.
४. भारतीय रा ीय चळवळीचा इितहास - साहेबराव गाठाळ
५. भारत का वतं ता संघष - िबिपन चं
६. आधुिनक भारत : सुिमत सरकार
७. आधुिनक भारताचा इितहास : ोवर व बेलेकर
munotes.in
Page 121
121 ९
भारताच े शेजारील रा ाशी सबंध
घटक रचना :
९.० उि ्ये
९.१ तावना
९.२ भारता या पररा धोरणाची त वे
९.२.१ अिल तावाद
९.२.२ वसाहतवाद व स ा यवादला िवरोध
९.२.३ वण भेदभावला िवरोध
९.२.४ शांततेला ो साहन
९.२.५ चांगले शेजारी व ादेिशक सहकाय
९.२.६ िनःशि कारणाला पािठंबा
९.२.७ संयु रा स ंघावर िव ास
९.२.८ रा क ुलाशी सहकाय
९.३ भारत पािक तान सबंध
९.३.१ फाळणीत ून िनमा ण झालेले
९.३.२ का मीरवर आ मण व िवलीनीकरण
९.३.३ १९७१ चे भारत-पािक तान यु
९.३.४ १९९९ चे कारगील यु
९.४ भारत-चीन संबंधाची मािहती
९.४.१ को रया
९.४.२ ितबेट
९.४.३ भारताचा चीन बाबत सावध पिव ा
९.४.४ भारत-चीन संबंधात दुरावा munotes.in
Page 122
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
122 ९.४.५ चीन या धोरणात बदल
९.४.६ चीनच े आ मण
९.५ भारत ीलंका संबंध
९.६ भारत-नेपाळ सबंध
९.७ भारत अफगािण तान संबंध
९.८ भारत भूतान सबंध
९.९ भारत बांगलाद ेश संबंध
९.१० भारत देश संबंध
९.११ सारांश
९.१२
९.१३ संदभ
९.० उि ्ये
१. भारता या पररा धोरणाची त वे समजून घेणे.
२. भारत-पािक तान सबंधाची मािहती जाणून घेणे.
३. भारत-चीन संबंधाची मािहती जाणून घेणे.
४. भारत- ीलंका सबंधाची मािहती अ यासान े.
५. भारत-नेपाळ संबंधाची मािहती जाणून घेणे.
६. भारत-अफगािण तान सबंधाची मािहती अ यासान े.
७. भारत-भूतान सबंधाची मािहती जाणून घेणे.
८. भारत बांगलाद ेश सबंधाची मािहती जाणून घेणे.
९. भारत- हदेश सबंधाची मािहती अ यासान े.
९.१ तावना
भारत वतं झा यान ंतर आप या पररा धोरणा या रा ीय साव भौम व , परदेिशक
अखंड व, वतं पररा धोरणाचा अवल ंब, आंतररा ीय शांततेस उ ेजन, भारतीय
वंशा या नाग रका ं या िहतस ंबंधानच े संर ण, ितस या जगातील देशां या िहतस ंबंधांचे
संर ण, अवल ंिबत लोकांचे वातं य आिण वंशा या आधारावरील भेदभावाच े उ चाटन
या उि ा ंना अनुस न तसेच भारता या अिल तावाद , वसाहतवाद व सा ा यवादाला
िवरोध , वण ेष िवरोध , जागितक पातळीवर शांततेसाठी उ ेजन, चांगले शेजारी व munotes.in
Page 123
भारताच े शेजारील रा ाशी सबंध
123 ादेिशक सहकाय , िन:शि करणाला पािठंबा, संयु रा ावर िव ास , रा क ुलाशी
सौहाय या भारता या पररा धोरणा या त वांना अनुस नच भारतान े आप या शेजारी
रा ांना बरोबर तसेच जगातील इतर रा ांन बरोबर आपल े पररा धोरण राबिव याचा
कसोशीन े य न केला. या करणात आपण भारता या पररा धोरणाचा एक भाग
हणून भारता या पररा धोरणाची भारताच े शेजारी रा हणून पािक तान , चीन,
ीलंका, नेपाळ, अफगािण तान , भूतान, बांगलाद ेश व देश बरोबरच े संबंध आदी
घटका ंची मािहती पाहणार आहोत .
९.२ भारता या पररा धोरणाची त वे
पंिडत जवाहरलाल नेह ंना भारता या पररा धोरणाच े िश पकार मानल े जाते. पंिडत
जवाहरलाल नेह नन ंतर थोड्याफार अंशी जरी पररा धोरणाच े व प बदलल े असल े
तरी आजही ब याच माणात भारताच े पररा धोरण आरंभी या धोरणासारख े चलीत
आहे असे िदसत े. खालील मािहती या आधार े भारता या पररा धोरणाची त वे प
कर यात आली आहेत.
९.२.१ अिल तावाद :
अिल तावाद हे भारता या पररा धोरणाच े मु य सू होते. या धोरणाला अनुस न च
त कालीन पंत धान पंिडत जवाहरलाल नेहरनी जागितक राजकारणात हे धोरण
अवल ंिब याचा िनण य घेतला होता. दुस या महायु ानंतर जागितक राजकारणात दोन
गट िनमा ण झाले होते. अमे रका व रिशया या दोन रा ां या भाव े ाखाली बरीच रा
गेली होती. मा भारता ने या दो ही गटांपैक कोण याही गटात न जाता अिल ता
धोरणाचा अंगीकार करत अिल तावादी रा ां या वतं गटिनिम ितचे आिशया
आि का खंडातील रा ाना आवाहन केले व पुढे अिल तावादी रा ांची वतं चळवळ
उभी रािहली . प रणामी अिल तावाद हे भारता या धोरणाच े मु य सू ठरेल.
९.२.२ वसाहतवाद व स ा यवादला िवरोध :
वातं यापूव भारत ि िटशा ंची वसाहत होती. भारत ि िटशा ंची वसाहत असता ंना
ि िटशा ं या जे भारताच े शोषण केले होते याचा अनुभव भरतानी घेतला होता. याच
बरोबर आिशया , आि का खंडातील बरीच रा युरोपीय रा ां या वसाहती हणुन
युरोपीय रा ां या िनयं णात हो या. हणज ेच वसाहतवाद व सा ा यवाद हा दो ही
गो ी ा कोण याही रा ां या ीने घातक आहेत. या गो ीचा कोण याही रा ांवर
मोठ्या माणात राजक य , आिथ क व शासक य प रणाम होतो. हणुनच या वाईट
गो ना िवरोध कर याचा उ ेशाने भारतान े आप या पररा धोरणाम य े िवरोध
दश िवला.
munotes.in
Page 124
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
124 ९.२.३ वण भेदभावला िवरोध :
भारत ज हा ि िटशा ं या िनयं णात होता त हा ि िटशा ंनी मोठ्या माणात वांिशक
भेदभाव केला होता याच बरोबर जागितक तरावर अमे रका व आि क ेम ये मोठ्या
माणात वांिशक भेदभावाच े वातावरण िनमा ण झाले होते. व हा वण ेष िमटिव यासाठी
मोठे लढे उभाराव े लागेल होते.मोठी जीिवत व िव हानी झाली होती. हणूनच भरतानी
आप या पररा धोरणात वण ेषाला िवरोध कर याचा िनण य घेतला.
९.२.४ शांततेला ो साहन :
भारतान े आप या पररा धोरणात शांततेला मह व िदले होते. मानवी जात या
क याणासाठी शांतता आव यक आहे असे भारताला वाटत होते. अिवकिसत व
िवकसनशील रा ां या अि त वासाठी व िवकासासाठी शांतता ही मह वा ची आहे
हणूनच भारतान े या आप या पररा धोरणात शांततेचा अंगीकार केला होता. पररा
धोरणा या या त वाला अनुस न भारतानी संयु रा संघा या शांतता व िवकासा या
त वावर िव ास दाखवला होता. संयु रा ाचा सभासद हणुन संगी जागितक तणाव
कमी कर याचा य न केला होता. आप या त वाला अनुस न को रयन यु , भारत-
चीन पेच संग, सुएझ पेच संग, कांगोची सम या आदी संग शांतते या त वाला
अनुस न सोडिव यासाठी य न केले होते.
९.२.५ चांगले शेजारी व ादेिशक सहकाय :
भारतान े आप या पररा धोरणात आप या शेजारील रा ांबरोबर चांगले सहकाय
िटकिव यासाठी सात यान े य न के याचे िदसून येते. दि ण आिशयात ादेिशक
सहकाय िनमा ण कर याचा उ ेशाने थापन कर यात आले या साक या थापन ेत
भारताची भूिमका मह वाची मानली जाते. तसेच "गुजराल " धोरणाला अनुस न
शेजारील रा ांना केले या मदतीही मह वा या मान या जातात .
९.२.६ िनःशि कारणाला पािठंबा :
पिहली व दुस या जागितक महायु जगाची मोठ्या माणात हानी झाली होती. या
यु काळात व युधो र काळात जागितक शांतता भंग पावली होती अशा कठीण
प रि थ तीत जग पुनः एकदा अमे रका व रिशया सार या बलाढ्य श या दोन गटात
िवभागल े होते. जगात िशतय ु ज य प रि थती िनमा ण झाली होती. अशा कठीण
प रि थती भारतान े आप या पररा धोरणात िन:शि कारणाला पािठंबा दश िवला व
याचा नेटाने पाठपुरावा कर याचा यत्न केला.
९.२.७ संयु रा स ंघावर िव ास :
भारतान े वातं य ा ीन ंतर आपल े पररा धोरण राबवत असता ंना जागितक पातळीवर
आप या एक वेग या व पा या वतं अि त वाची संपूण जगाला जाणीव क न
िदली होती. ही कामिगरी करत असता ंना भारतान े जागितक शांततेसाठी िनमा ण munotes.in
Page 125
भारताच े शेजारील रा ाशी सबंध
125 कर यात आले या संयु रा स ंघावरही आपला पुण िव ास दाखवला होता. तसेच
संयु रा स ंघा या अनेक शांतता मोिहम ेत ही आपला सहभाग न दिवला होता.तसेच
भारत संयु रा स ंघा या िवधायक मोिहमा ंम येही सहभागी झाला.
९.२.८ रा क ुलाशी सहकाय :
भारतान े आप या पररा धोरणात शांतता व सहकाया ला ाधा य िद यान े संयु
रा स ंघ, अिल ता चळवळ , या िठकाणी मह वप ूण कामिगरी केली होती याचबरोबर
रा क ुल संघटनेचे सु ा सद य व िमळिवल े होते. भारताच े या िठकाणीही पररा
धोरण मह वा चे ठरले.
९.३ भारत पािक तान सबंध
िहंदु थानाची फाळणी होवून भारत-पािक तान या दोन रा ांची िनिम ती झा यापास ून
या दो ही रा ांचे सबंध तसे पािहल े तर सलो याच े न हत े असे हट यास वावगे ठरणार
नाही. कारण िहंदु थान या फळणीपास ून आजतागायत या दो ही रा ांचे सबंध
संघषा चेच आहेत हे आजही िदसून येते. अशा या भारत-पािक तान सबंधाची मािहती
खालील मािहती या आधार े प कर यात आली आहे.
९.३.१ फाळणीत ून िनमा ण झालेले :
िहंदु थानची फाळणी होवून भारत व पािक तान अशी दोन रा िनमा ण झाली होती.
मा या दोन रा ां या िवभाजनाम ुळे अनेक सम या िनमा ण होवून उभय रा ांम ये
संघष मय वातावरण िनमा ण झाले होते.
अ) िनवा िसतांचे :
िहंदु थानची भारत-पािक तान अशी फाळणी झा यान ंतर भारतातील मुसलमाना ंचे
भारतात ून पािक तानम य े थला ंतर तर पािक ताना तील िशख व िहंदूंचे भारतात
थला ंतर सु झाले होते. या थला ंतराची ि या सु झा यान ंतर थला ंत रत
लोकां या शेतजिमनी , इमाताती , बँकेतील ठेवी, अलंकार इतर मालम ा याबाबत
तपासणी , खरेखोटपणा याची पडताळणी करणे अ यंत कठीण काम होते. अशातच भारत
सरकारन े थला ंत रत लोकां या नुकसानभरपाई साठी कायदा क न तसेच नुकसान
भरपाई मंजूर क न हा िनकाली लावला पुढे पािक तान ेही असाच िनण य घेवून हा
िनकाली लावला .
ब) न ां या पाणी वाटपाचा :
भारत व पािक तान या दोन रा ांम ये िसंधू व ित या उपन ा ं या पाणी वाटपाव न
िनमा ण झाला होता. रावी, िबयास व सतलज या पूव कडील न ां या पा याचा
उपयोग भारतान े करावा व पि मेकडील िसंधू, झेलम व िचनाब न ांचे पाणी पािक तानन े
वापराव े. munotes.in
Page 126
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
126 या पाणी ावर िनण य घे याकरीत पंिडत जवाहरलाल नेह व अयुबखान तसेच बँक
अ य व उपा य यां यात चचा होवून १९ स ट बर १९६० रोजी 'इंडस वॉटर' करार
झाला या करारान ुसार पि मेकडील झेलम, िचनाब व िसंधू न ांचे पाणी पािक तानला
तर रावी, िबयास व सतलज न ांचे पाणी भारताला अशी िवभागणी होणार होती. या
साठी पािक तानातील कालवे िनिम तीसाठी वतं िसंधू िवकास खोरे िनधीची थापना
कर यात आली . जागितक बँक, अमे रका, ऑ ीया , कॅनडा, जम न, यूझीलंड व ि टन
आदीकड ून वीतभर उपल ध होणार होता तसेच भारताकड ून ८३.३ कोटी उपल ध
हावा अशी मागणी होती. या धोरणाम ुळे रावी, सतलज व िबयास न ांचे पाणी उपल ध
होणार अस या भारतान े राजक य चातुया या ि कोनात ून होकार िदला व उभय
देशांम ये तडजोड होवून हा या प रि थतीला अनुस न सुटला.
क) सीमा :
का मीरची िसमा वगळता पि मेकडील भारत-पािक तान सीमा १५०३ मैलाची तर
पूव कडील सीमा २०८० मैलाची होती. यामुळेच सुमारे १२३ लहान -लहान भारतीय
देश पािक तानन े व तर सुमारे ७४ छोटे पािक तानी देश भारतीय देशाने वेढले
होते. १९५८ व १९६९ म ये पंडीत जवाहरलाल नेह व पािक तानी नेते यां यात
वाटाघाटी होवून भारत व पािक तान यां यात सम माणात िवभाजन हावे या
िवभाजनाचा अनुस न पािक तानी देशाने वेढलेले कूच, िबहारच े देश भारतान े
पािक तानला ावे व तसेच भारतीय देशनी वेढलेले पािक तानी देश पािक तानन े
भारताला ावेत याला दो ही रा ांनी मा यता िदली. मा का मीर श जिटल होता तो
सोडिव यासाठी पािक तानन े सव श िनशी बळ योगाचा अवल ंब केलाव यातूनच
संघष मय प रि थती उ वली .
९.३.२ का मीरवर आ मण व िवलीनीकरण :
पािक तान या प रपूण िनिम तीसाठी का मीर आव यक आहे असे सुरवातीपास ून
पािक तानला वाटत होते. तर का मीर हा भारताचा अिवभा य घटक आहे असे
भारताला वाटत होते. अशा अव थ ेतच का मीर या महाराजाच े नाक दाब याचा
का मीर या यापारावर बंदी घातली व याही पुढे जावून ऑ टोबर १९४७ म ये
उ रेकडील हजार व पेशावर येथील टो या ंना का मीरवर ह ला कर यास वृ केले.
या ह या त ह लेखोरांनी लुटालुट, जाळपोळ , बला कार , क ली असे भयानक
अ याचार का मीर जनतेवर केले. हा ह ला परतव ून लाव यासाठी महाराजा ह रिस ंग
यांनी भारताची मदत मािगतली . त हा लॉड माऊंट बॅटन यांनी आ ेप घेवून का मीर
भारतात िवलीन झाला नस याम ुळे भारत या सं थाना स मदत क शकत नाही असे
प सांिगतल े . हा तांि क मु ा िमटिव यासाठी पंिडत जवाहरलाल नेह नी मेनन यांना
तातडीन े का मीरला पाठिवल े यामुळेच २६ ऑ टोबर १९४७ रोजी महाराजा ह रिस ंग
यांनी का मीर भारतात िवलीन झा याच े जाहीर केले. का मीरच े िवलीनीकरण पुण
कायद ेशीर अस यान े जनमताचा पािठंबा घे याची गरज नाही असे पंिडत जवाहरलाल
नेह नी जाहीर केले. भारतीय सै य का मीर या मदतीला धावून आले. पुढे भारतीय munotes.in
Page 127
भारताच े शेजारील रा ाशी सबंध
127 सै यानी परा माची शथ करत का मीरमधील घुसखोरा ंना मागे रेटत नेले यामुळे
भारताला ीनगर वाचवता आले मा का मीर या िक येक चौरस मैल भागात हे घुसखोर
तसेस रािहल े यामुळे हा पुढे िभजत रािहला .
९.३.३ १९७१ चे भारत -पािक तान यु :
१४ ऑग ट १९४७ ला िहंदु थानाची फाळणी झा यान ंतर पािक तानची िनिम ती झाली
होती.ते हां पािक तानची िवभागणी भौगोिलक ्या पूव पािक तान व पि म
पािक तान अशा दोन गटात झाली होती. धमा या आधारावर जरी पािक तानची
िनिम ती झाली असली तरी पािक तान या या दोन भागात अनेक बाबतीत मतिभ नता
होती. पािक तान या राजकारणात पि म पािक तानचा पगडा जा त होता यामुळेच
पि म पािक ता सात यान े पूव पािक तानवर अ याय करत होता. पूव पािक तानची
सं कृती, भाषा व आिथ क िवकास याकड े दुल करत होता. प रणामी पूव
पािक तान या लोकां या मनात ट याट यान े असंतोष िनमा ण होवू लागला होता. या
असंतोषाचा उ ेक हो यास सु वात झाली होती. 'अवामी लीग' या राजक य प ाच े
मुख शेख मुजीबुर रहमान यांनी पूव पािक तान या वायतत ेची मागणी केली. यां या
या मागणीला पव पािक तानमध ून चंड पािठंबा िमळू लागला . १९७० या
पािक तान या नॅशनल अस बिलम य े 'अवामी लीग' या प ाला सवा िधक जागा
िमळा या . या घटनेला अनुस न अवामी लीग' या राजक य प ाच े मुख शेख मुजीबुर
रहमान यांची पािक तानच े पंत धान हणून िनयु होणे काय ा या ीने यो य होते
मा पािक तानच े चलीत अ य जनरल या ाखान यांनी शेख मुजीबुर रहमान यांना
संधीच िदली नाही. या ा खान या या िनण यामुळे पूव पािक तानात चंड असंतोष
िनमा ण झाला. पि म पािक तानातील लोक आपणा ंस घटना मक अिधकार दे यास
तयार नाहीत असे वाटू लागल े व याचाच प रणाम होवून पूव पािक तानन े वतं रा य
िनमा ण कर याचा िनण य घेतला व २५ माच १९७१ रोजी शेख मुजीबुर रहमान यांनी
बांगलाद ेश वतं रा य अस याची घोषणा केली. शेख मुजीबुर रहमान यां या घोषण ेमुळे
पूव व पि म पािक तान म ये यादवीला सुरवात झाली. पि म पािक तानमधील
रा यक या नी पूव पािक तानात मोठ्या माणात सै य तैनात केले व पूव
पािक तानमधील जनतेची मु कटदाबी सु केली. अवामी लीग या मुख ने यांना व
काय क या ना तु ंगात डांबले व पूव पािक तानमधील जनतेवर मोठ्या माणात अ याय
केला. पूव पािक तानची प रि थती अ यंत िबकट झाली होती. पि म पािक तानी
ल करा या अ याचारम ुळे पूव पािक तानातील लोक जीव वाचिव यासाठी भारतीय
देशाकड े मोठया माणात धावू लागल े.
१९७१ या शेवटापय त १० लाख िनवा िसत पूव पािक तानची सीमा ओला ंडून भारतात
आले.िनवा िसतांना नागरी सुिवधा देतांना भारातप ुढे िनमा ण झाला. त हा जागितक
स ानी ा ाकड े ल ावे अशी मागणी जागितक स ांकडे केली. तसेच मान य
ीने िनवा िसतांना मदत के याचे जाहीर केले. अशातच पूव पािक तानमधील जनतेने
मु वािहनी या मा यमात ून संघष सु केला. मु वािहनी या कड या ितकाराम ुळे
रा यक या ना पूव पािक तानचा कारभार चालिवण े अश य होवून बसले. मा munotes.in
Page 128
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
128 िनवा िसतांना भारतान े आ य िद यान े पािक तान या मनात राग होताच पण भारत मु
सेनेला मदत करतो असा संशय ही होता. दर यान या कालख ंडात पािक तानच े
अमे रकेबरोबर िम वाच े सबंध वाढल े होते. प रणामी पािक तानन े अशा प रि थती
भारतावर आ मण
केले तर पािक तानला अमे रकेची मदत होईल हे िनि त झाले होते. हणूनच या
प रि थतीला शह दे यासाठी भारतान े रािशयाबरोबर आपल े िम वाच े सबंध थािपत
केले. भारता या या धोरणाम ुळे पािक तानला अमे रका मदत करणार नाही हे िनि त
झाले होते. भारत मु वािहनीला सव कारची मदत करतो असा आरोप ठेवून शेवटी ३
िडस बर १९७१ म ये पािक तानन े अचानक भारता या हवाई तळावर ह ला चढवला .
भारतान े चोख यु र दे याचा िनण य भारतान े ४ िडस बर १९७१ म ये घेतला.
भारतीय सेना मु वािहनी या मदतीन े बांगलाद ेशात घुसली व पािक तानी सै यावर
आ मण केले.भारतीय सै यापुढे पािक तानी सै य िन भ झाले. व पािक तानी व १६
िडस बर १९७१ रोजी शरणागती प करली . अशा प तीन े बांगलाद ेश पािक तान या
िनयं णात ून मु झाला. या यु िवजयात त कालीन पंत धान ीमती इंिदरा गांधी,
ल कर म ुख जनरल माणेकशा व भारतीय सै यांचे योगदान मह वाच े ठरले.
९.३.४ १९९९ चे कारगील यु :
१९९९ चे कारगील यु भारत व पािक तान या दोन देशाम य े झाले होते. या यु ाची
या ी कारगील व आजूबाजू या प रसराप ुराती मया दीत होती. १९९९ म ये पािक तानी
घुसखोरा ंना भारतीय सीमा ओला ंडून भारतीय ह ीतील अनेक िठकाण े काबीज केली
होती. भारतान े अ यंत संयमाने हे यु कारगीलप ुरतेच मया दीत ठेवून 'ऑपरेशन िवजय '
या नावान े यु ाला सुरवात क न काय वाही सु केली. भारतान े २००००० सै य तैनात
केले होते मा भारतान े एकुण ३००००० सै य या यु ासाठी वापरल े. या यु संगी
पािक तानी घुसखोरा ंची सं या ५००० होती. यात पाक या सैिनकांचा ही समाव ेश
होता. भारतीय वायुसेनेनेही 'ऑपरेशन सफेदसागर सु क न पािक तानी घुसखोरा ंना
धडा िशकवला . भारता या कारगील िवजयान े पािक तानवर पुनः एकदा नामु क ची वेळ
आली .
एकंदरीत वरील सव मािहती या आधार े असे िदसून येते क िहंदु थान या फळणीपास ून
भारत-पािक तान या उभय रा नम य े सलो याच े वतातवरण नाही. िनवा िसतांचा ,
पाणीवाटपाचा , १९६५ चे भारत-पािक ता न यु द, १९७१ चे भारत-पािक तान
यु , कारगील यु तदनंतर घडून आलेला सिज कल ाईक हे हा दोन रा ांचे संघष मय
प रि थतीच े दाखल े आहे.
९.४ भारत -चीन संबंधाची मािहती
आिशया खंडातील दोन मोठे शेजारी रा हणुन चीन व भारताकड े पािहल े जाते. ज हा
भारत ि िटशा ं या बंधनात ून मु झाला, वतं झाला ते हां भारतान े चीन या रा वादी
सरकारशी राजनैितक संबंध तािपत केले. तसेच चीनमधील रा वादी सरकार munotes.in
Page 129
भारताच े शेजारील रा ाशी सबंध
129 उलथून १९४९ म ये सा यवादी िवचारसरणीच े सरकार तािपत झाले त हा भारतान े
चीन या या न या सरकार ला राजनैितक मा यता िदली. पंिडत भारत जवाहरलाल
नेह या पंत धान पदा या कारिकद त चीन-भारत संबंधात आपणा ंस मोठ्या माणात
चढउतार पहावयास िमळतात . 'िहंदी-िचनी- भाई-भाई' या िम वा या ना यापास ून ते पुढे
पर पर क र ेषभावापय तचची चढउताराची प रि थती आपणा ंस या दोन रा ां या
संबंधांम ये पहावयास िमळत े. खालील मािहती या आधार े आपण ही प रि थती जाणून
घेणार आहोत .
९.४.१ को रया :
भारत व चीन ही दो ह रा े सुरवातीला राजनैितक ्या एक आली होती पण
को रयन ाव न ा दोन रा ांचे सबंध ताणल े गेले होते. ज हा उ र को रयान े दि ण
को रयावर ह ला केला ते हां भारतान े या घटनेचा िनषेध केला तसेच संयु रा ां या
को रया बाबत या भूिमकेला पािठंबा िदला.भारता या या भूिमकेमुळे चीन संत झाला.
मा चीन या यु द वेशाचे कारण सकारात ्मक अस याच े भरतानी प केले. तसेच
१९५२ म ये को रयन यु ातील भारताची म य थी मा य केली. भारतान े सुचिवल े या
अट वर यु बंदी कर याची तयारी दश िवली.
९.४.२ ितबेट :
ितबेट भारत व चीन या दो ही रा ां या ीने ित ेचा होता. ज हा चीनम य े
सा यवादी सरकार थापन झाले त हा या सरकारला असे वाटत होते क ितबेट
आप या ता यात यावा. या साठी चलीत सरकारन े िनधा र क न ितबेट मु साठी
आपल े सै य ितबेटम य े पाठिवल े. भारता या सीमेजवळ असणा या ल करी कारवाईम ुळे
भारत मा अ व थ झाला. मा भारतान े सावध पिव ा घेत भारताच े ितबेटमधील
अिधकार कायम ठेव यासाठी एक खिलता पाठिवला . या खिल यात असे नमुद कर यात
आले होते क , "भारतात ितबेटम य े कोणताही राजिकय , ादेिशक अथवा शासक य
अिधकार नको फ भारताचा ितबेटम य े सु असणारा यापार कायम सु राहावा ."
२३ मे १९५१ म ये चीन-ितबेट करार झाला व या कराराला अनुस न ितबेटने चीनच े
वच व मा य केले. भारतालाही शेवटी ितबेटशी चालल ेला यापार मागे यावा लागला .
त हा भारताची ल करी व आिथ क प रि थती कमजोर अस यासन े भारताला चीनवर
कारवाई करणे श य न हत े तसेच िहमालय सीमा र णासाठी चीन बरोबर शांतता व
सहजीवन त व सु ठेवणे आव यक होते. असे जरी असल े तरी ितबेट ान े भारताला
चीनन े जी वागणूक िदली हो ती भारता या कायम व पी ल ात रािहली .
९.४.३ भारताचा चीन बाबत सावध पिव ा :
भारतान े सुरवातीपास ून चीन बरोबर िम वाच े धोरण तािपत कर याचा य न केला.
याचेच उ म उदाहरण हणज े १५९५० ते १९५८ या कालख ंडात भारताची चीन
बरोबर मै ी असावी यासाठी य न केले. को रयन यु ात चीन उतर यान ंतर पाि मा य
रा ांनी १९५१ म ये संयु रा स ंघा या आमसभ ेत मांडला त हा भारतान े चीनला munotes.in
Page 130
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
130 मदत कर यासाठी भारतान े चीनची बाजू घे यासाठी ठरावा या िवरोधात मतदान केले.
याच कालख ंडात चीनच े चीनच े पंत धान चाऊ-एन-लाय चार वेळा भारतात आले ते हां
यां या येक भेटीत भारतान े यांचे हािद क वागत केले. गोवा मु या वेळी चीनन े
भारताला उघड उघड पािठंबा िदला. याहीप ुढे जावून जानेवारी १९५७ म ये का मीर
िवषयी अमे रकेने संयु रा संघा या सुर ा सिमतीत मांडलेली भारत िवरोधी
ठरावाला चीनन े कडाड ून िवरोध केला एकंदरीत या सव घटना ंचा िवचार केला तर या
दो ही रा ां या ढता िनमा ण होईल अशी अशी प रि थती होती. पुढे चीनन े आपली
भूिमका बदल याम ुळे पुढे या मैि त तणावप ूण वातावरण िनमा ण झाले.
९.४.४ भारत -चीन संबंधात दुरावा :
चीनम य े सा यवादी सरकार आ या नंतर चीनन े ताबडतोब कठोर िनण य घे यास
सु वात केली. िसक यांग मधील 'काशगर ' येथील कौ स ुल जनरलला भारतान े परत
आप या देशात बोलवाव े असे चीनन े भारत सरकारला कळिवल े. भारता या हासा
येथील पोिलिटकल एजंटलाही तेथे राह याची परवानगी नाकार यात अली. चीनन े काही
नकाश े कािशत केले होते या नकाशात भारत-चीन सीमेनुसार ५०,००० चौरस
मैलाचा भारतीय देश चीनचा अस याच े दश िव यात आले होते. या यित र चीनन े
चायना िप टो रयल या ंथात पुनः एकदा िववादा मक नकाश े कािशत केले मा या
चीन या कृतीचा भारतान े िनषेध केला. ितबेट , ितबेट म ये यापार कर यास बंदी,
ितबेटमधी ल लोकांवर अ याय , ितबेटमधील ३०००० लोक भारता या आ याला येणे,
संयु रा स ंघा या महासभ ेत चीन दडपशाही या िनषेधाचा ठराव पास होवूनही चीनन े
याची दखल न घेणे, दलाई लामाच े भारतात आ याला येणे अशा संवेदनिशल घटना
घडत असताना याचा चीनवर कोणताही प रणाम होत न हता . चीन या या
अ यायकारक धोरणाम ुळेच भारत-चीन संबंधात दुरावा िनमा ण झाला होता.
९.४.५ चीन या धोरणात बदल :
भारतान े चीनबरोबर आपल े िम वाच े सबंध टाकाव ेत हणून सव तोपरी य न केले होते
मा चीन आपली अडमुठेपणाची भूिमका सोडायला तयार न हता . उलट चीन
िदवस िदवस भारता या िवरोधात आपली आ मक भूिमका घेवू लागला होता. चीनच े
पंत धान चाऊ- एन-लाय १९६० म ये िद लीला आले. ते हां यांनी अकसाई
चीनवरील आपला ह क कधीही सोडणार नाही हे प केले. हणज े भारतान े लडाख
जवळील अकसाईवर पाणी सोडण े या मोबद यात चीनने भारताला नेफाचा देश
भारताला ावा. पंिडत जवाहरलाल नेह नी हा िनण य घेतला असता तर कदाचीत
भारतीय जनतेला हे पटले नसते. चीनच े पंत धान चाऊ-एन-लाय व भारताच े पंत धान
पंिडत जवाहरलाल नेह यां या चच तून एक गो िन प न झाली क सदर करणाबाबत
दो ही रा ांनी पुरावे पडताळ ून पाहाव े व नंतर या करणाबाबत िनण य यावा . भारतान े
सहा मिहने पुरावे जमा केले मा चीनन े याकड े पूण तः दुल केले. उलट हे दो ही देश
ता यात घे याचा िनण य घेतला.
munotes.in
Page 131
भारताच े शेजारील रा ाशी सबंध
131 ९.४.६ चीनच े आ मण :
चीन व भारत यां या चच त िवसंवाद िनमा ण झा यान ंतर संघष मय प रि थती िनमा ण
झाली होती. चीनन े भारता या िवरोधात ह ला कर याची योजना अगोदरपास ून केली
होती. भारताला कोणतीही संधी न देता ऑ टोबर १९६२ म ये चीनन े भारतावर
आ मण केले. चीनन े या आ मणात सुरवातीला िखंझेमाने व ढोला ही िठकाण े िजंकली.
भारतान े िचनी सै याना ितकार कर याचा य न केला पण या ितकारात भारतीय
सै याची दाणादाण उडाली . या ितकारात भारतीय सैिनकां या फ या कोलमड ून
पड या . एका मिह यातच चीनी सै य चंड देश काबीज करत मॅकमोहन रेषेपय त येवून
पोहचल े. नेफाचा मोठा देश िजंकून िचनन े लडाख या देश काबीज केला व २०
नो ह बर २९६२ रोजी चीनन े एकतफ यु बंदी जाहीर केली.चीनन े एकतफ यु बंद
कर याची दोन करणे होती पािहल े कारण हणज े आ ो -आिशयायी रा ांकडून चीनला
पाठ बा िमळिवण े व सोि हएत संघाने चीनवर यु बंदीचे दडपण आणू नये.
अटलिबहारी वाजप ेयी पररा मं ी असताना चीन दौरा के यानंतर उभय रा ानम य े
उ य तरावर भेटी सु झा या . भारतात स ा तर होवून काँ ेस स ेवर आले.
पंत धान इंिदरा गांध नी िचन बरोबर न यान े संबंध सुधार यासाठी य न सु केले.
याच कालख ंडात चीनच े उपपंत धान व पररा म ं ी भारत दौ यावर आले व चीन-भारत
वाद समोपचारान े िमटिव याची तयारी दश िवली. दर यान या कालख ंडात मा इंिदरा
गांध नचा मृ यू झा यान े या चच त खंड पडला . पुढे भारता या पंत धानपदी राजीव
गांध ची िनयु झाली. या कालख ंडात पुनः चीनी पररा मं यां या भेटी वाढ या व
उभय देशांम ये यापारी सबंध वाढीस लागल े. १९८६ म ये इंिडयन च बस ऑफ
कोमस या ितिनधी मंडळान े चीनला भेट िदली तसेच पंत धान राजीव गांधी यांनी
चीनला भेट िदली. प रणाम उभय देशांम ये यापारी व आिथ क सबंध वृि ंगत झाले.
९.५ भारत ीलंका संबंध
भारत- ीलंका संबंधाचा िवचार करता सु वातीला हे सबंध अ यंत ि ल होते.
एकमेकांच एकमेकांवर िव ास न हता . अशातच ीलंका व ि िटशा ंचे िम वाच े सबंध
होते यामुळे भारत सुरवातीपास ूनच ीलंके बाबत सावध होता. १९५५ म ये बांडुंग
प रषद ेत ीलंकेचे पंत धान कोटेलवाला यांनी असे प केले क , 'पाि मा य
सा ा यवाद ' व 'सोि हएतता ंचा वसाहतवाद ' यात आ हाला काहीही फरक पडत नाही.
यामुळे पंचिशलातील सव त व आम या ीने अ यवहाय आहेत. याही पुढे जावून
ीलंकेम ये थाियक झाले या भारतीया ंवर ीलंका मोठ्या माणात सामािजक ,
आिथ क व धािम क व पाच े अ याय करत होती प रणामी या पा भूमीमुळे उभय
रा ां या सबंधाम य े दरी िनमा ण झाली होती. या कालख ंडात िसंहली तािमळ लोक
यां यातील संघष पराकोटीला पोहचला होता. िसंहली हणज े ीलंकेती मुळ लोक व
तािमळ हणज े भारतात ून ीलंकेत थाियक झालेले लोक. या दोन गटात वांिशक संघष
िनमा ण झाला होता. या वादात ून शेकडो तािमळाची ह या झाली होती. यातूनच तािमळ
फुटीरवादाचा ज म झाला. व या फुटीरवादात ून ीलंके या उ रेकडे असणा या munotes.in
Page 132
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
132 बह सं य तािमळ देशाला वाय ता िमळावी अशी मागणी वाढू लागली . तािमळ
बंडखोरा ंचा बंदोब त करणे ीलंकेला अवघड होते हणूनच चीन, इं लंड, इ ायल व
अमे रकेची ीलंका मदत घेत आहे अशा वाईट बात या भारताला ऐकू येवू लाग या .
तसेच परक य स ानी जर नािवक दल उभारल े तर ती भारता या ीने िचंतेची बाब
आहे याची जाणीव भारताला झाली. हणूनच भारताच े त कालीन पंत धान राजीव गांधी
यांनी १९८५ म ये य न केले. व भुतांची राजधानी िथ पू येथे ीलंका सरकार व
बंडखोर यां यात वाटाघाटी सु झा या. या वाटाघाटी सु असता ंनाच १९८५ म ये
ीलंका अ य ाची ह या झाली. व वाटाघाटी िफ कट या . यामुळे आजही हा
अनु रत रािहला आहे.
९.६ भारत -नेपाळ सबंध
भारता या उ र सीमेवरील एक छोटेसे रा हणज े नेपाळ. नेपाळला िविश भौगोिलक
प रि थती लाभ यान े भारताला आपल े पररा धोरण भावीपण े राबिव यासाठी
भारताला नेपाळची मदत आव यक होती. या दोन रा ातील सबंध खालील मािहती या
आधार े प कर यात आले आहेत. सुरवातीला भारतासमोर आिथ क सम या गंभीर
असता ंना नेपाळला भारतान े दीडश े कोट ची मदत केली होती. असे असूनही भारताम य े
िस क म िवलीन के यानंतर नेपाळन े भारतावर खर टीका केली. मा १९७१ म ये
भारत - मै ी करार झा यान ंतर नेपाळ शु ीवर आला व लगेचच नेपाळन े भारताबरोबर
मै ीचे नूतनीकरण केले. व या नुतनीकरणाला अनुस न भारतान े नेपाळाला यापार ,
आरो य, िश ण , कृषी व वणार ण या गो न साठी मदत दे याचा िनण य घेतला.
नेपाळच े राजे मह या मृ यू नंतर राजे वीर हे राजे झाले. त हा नेपाळ-भारत संबंध पुनः
एकदा ढ झाले. अशातच भारताच े पंत धान मोरारजी देसाई नेपाळ दौ यावर गेले व
उभय रा ात न यान े यापारी करार झाले.
चीन व पािक तानन े नेपाळ या सुरि तत ेची संयु तयारी दश िवली तशीच तयारी
भारतान े दश वावी अशी मागणी नेपाळन े भारताकड े केली. भारत व नेपाळ यां याम य े
ि प ीय करार अस यान े अशा कराराची गरज नाही असे भारतान े नेपाळला प
सांिगतल े. अशातच १९८५ म ये काठमा ंडू येथे भयानक बाँब फोट झाला या
बॉ ब फोट म ये भारताचा हात असावा असा अप चार काही िवरोधी श न े केला मा
नंतर भारतान े हे आरोप चुक चे आहेत हे पुरा यािनशी प केले.
९.७ भारत अफगािण तान संबंध
िहंदु थानची फाळणी झा या नंतर भारत व पािक तान ही दोन रा िनमा ण झाली
यामुळे अफगािण तान या सीमा भारताला संल न जरी रािह या नस या तरी या
दो ही रा ांचे सबंध िम वाच े होते.दुस या महायु ा या समा ी नंतर जग ज हा दोन
गटात िवभागल े गेले होते त हा अफगािण तान ने कोण याही गटात सामील न होता
अिल राह याचा िनण य घेतला होता. अफगािण तानच े हे धोरण भारता या अिल ता
धोरणाशी जुळणार े होते. munotes.in
Page 133
भारताच े शेजारील रा ाशी सबंध
133 अफगािण तानम य े वाढल े या आंतररा ीय संबंधामुळे भारतान े अ यंत काय मतेने
अफगािण तान बरोबरच े संबंध िटकिव यात यश संपादन केले होते. सुरवातीला
अफगािण तानात दाऊदची स ा जाऊन तराक ची स ा आली होती. यामुळे बगतातन े
अफगािण तान बाबत अिल ता बाळगली होती. मा भारतात स ा तर होवून ज हा
जनता प ाच े सरकार आले ते हां पररा मं ी अटलिबहारी वाजप ेयी अफगािण तान
भेटीला गेले व यांनी अफगािण तान बरोबर िम वाच े सबंध कायम राहतील हे प
केले. पण अलपवधीतच अफगािण तान प रि थती बदलली . १९८९ म ये
अफगािण तानम य े भेटीला गेले व यांनी अफगािण तान बरोबर िम वाच े सबंध कायम
राहतील हे प केले. पण अलपवधीतच अफगािण ता न प रि थती बदलली . १९८९
म ये अफगािण तानम य े राजक य ांती घडून आली . व अफगािण तान म ये
अमीनची स ा उलथून थे ब ाककमा लची स ा आली . त हा यांनी आप या
मदतीसाठी रिशयन ल कराला पाचारण केले. या गो ीला अमे रका, चीन व पािक तानन े
िवरोध केला. याही पुढे जावून अमे रका व चीनन े रिशयाशी लढ यासाठी
अफगािण तानला श ा त पुरिव याची मदत सु केली. पािक तानी ह ीत ल करी
छाव या सु झा या . अशा कठीण प रि थती भारतात स ा तर झाले होते. काँ ेस
स ेवर आला होता. पंत धान इंिदरा गांध नी स ेची सू े घेत यान ंतर सव थम
रिशयाला अफगािण तानात ून सै य माघारी घे याची वारंवार िवनंती केली. तसेच
अमे रकेसार या बड्या रा ान े अफगाण बंडखोरा ंना श े पुरवूनयेत असे प
सांिगतल े. अफगािण तान तेथील दोन गटाने पर पर सामोपचारान े हाताळावा अशी
िवनंती अफगािण तानमधील लोकांना केली. अिल तावादी रा ां या गटाला अनुस न
अफगािण तान हाताळ यात यावा अशी भूिमका भारतान े संयु रा स ंघात मांडली.
याला इं लंड व ा सन े पािठंबा िदला. या कठीण संगात भारताच े अफगािण तानला
सहकाय मोलाच े ठरले. यामुळेच उभय रा ात मै ीचे संबंध िटक यास मदत झाली.
९.८ भारत भूतान सबंध
भारतान े भूतान बरोबर आपल े सबंध तािपत कर यासाठी सव थम ८ ऑग ट
१९४९ रोजी कायम शांतता व मै ी या घटका ंवर आधारीत करार केला. व येथूनच उभय
रा ां या सहसंबंधाला सुरवात झाली होती. चीनकड ून आपणा ंस सवा िधक धोका आहे
याची जाणीव भूतानला होती. अशातच १९६४ म ये भूतानच े धानम ं ी दोज यांची
ह या झाली. या ह येनंतर दुस याच वष भूता या नरेशवर ह ला झाला. याच
पा भूमीवर भूतान नरेश वांगचूक भारत भेटीला आले. त हा भारता ने यांना भूतान या
सुरि तत े बाबत सव तोपरी जबाबदारीच े आ ासन िदले. याच कालख ंडात चीनी सै याने
भूतान या डोकला ं या गवताळ भागालोका ंना ास दे यास सु वात केली. याची त ार
भारतान े संयु रा स ंघाकड े केली. या त ारीस भूतानन े ही दुजोरा िदला. याही पुढे
जावून भूतानाला संयु रा स ंघाचे सभासद व िमळाव े यासाठी भारतान े य न केले.
१९७२ म ये भारतान े भूतानला र ते, कालव े, दळणवळण , आरो य , िश ण , लघुउ ोग
यासाठी मदत कर याच े मा य केले. १९८३ म ये उभय रा ात मोठा यापारी करार munotes.in
Page 134
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
134 घडून आला . १९८५ म ये भारताच े त कालीन पंत धान राजीव गांधी यांनी भूताना भेट
देवून भारत भूतान सबंध अिधक ढ केले.
९.९ भारत बांगलाद ेश संबंध
पािक तान या िवभाजनात ून बांगला देशाचा १९७१ म ये ज म झाला. हणज ेच पूव
पािक तान िवभािजत होवून बांगला देशाची िनिम ती झाली. पािक तानी ल करा या
अ याचारािवरोधात भारतान े पूव पािक तान मधील जनतेला मदत के यामुळे बांगला
देशाला सुरावतीला भारताब ल कृत ता होती. जो पय त शेख मुजीब हे बांगलाद ेशाचे
अ य होते तो पय त या दो ही रा ात अ यंत िज हा याच े संबंध होते. परंतु १९७५
म ये शेख मुजीब व यां या कुटुंबीयांची असंतु ल करानी िनघृ ण ह या कर यात आली
व स ा ता यात घे यात आली . ल करा या या धोरणाम ुळे बांगलाद ेशात राजक य
अि थरता िनमा ण झाली. अमे रका, पािक तान व चीन या तीन रा ांनी बंगाल देशातील
अि थरत ेचा फायदा घेत बांगला देशात भारत िवरोधी वातावरण िनमा ण केले व भारत
िवरोधी वातावरण िनमा ण झा या नंतर यांनी बांगलाद ेशात आपल े अि त व िनमा ण
कर यास सुरवात केली. याचाच िवपरीत प रणाम होवून भारत-बांगलाद ेश सीमेजवळ
संघष मय वातावरण िनमा ण झाले. परा का जवळ गंगा नदी या पा या या वाटपाचा ,
सीमा िनधा रण , भारत येणा या िनवा िसतांचा , नागा व िमझो येथील बंडखोरा ंना
होणारी मदत असे अनेक िनमा ण झाले व हे अनु रत रािहल े. मा असे
असतानाही भारतान े बांगलाद ेशा बरोबर आपल े चांगले संबंध सात या ने थािपत
कर यासाठी य न केले. वरील लंिबत िनकाली लाव यासाठी भारताच े सात यान े
य न सु होते. गंगा पाणी वाटप वाद िनकाली लाव यासाठी उभय देशांम ये संयु
सिमती थापन कर यात आली . तसेच नागा व िमझो बंडखोरा ंचा ितबंध कर याच े
बांगला देशांनी मा य केले. भारत-बांगला देश मै ी ढ हावी हणून भारताच े त कालीन
पंत धान मोरारजी देसाई यांनी १९७८ म ये बंगाला देशाला भेट िदली. पुढे कॉं ेसचे
सरकार स ेवर आ यान ंतर १९८० म ये भारत व बांगला देशाम य े करार होवून सीमा
िनधा रण, रे वे, दळणवळण सोई व सं कृितक सहकाय या घटका ंना अनुस न सतत
तीन वष उ च तरीय बैठका घे यात या यात असे ठरिव यात आले. १९८२ म ये
बांगला देशाचे नेतृ व जनरल इशा द यां या हाती आले. यांनी ल करी कायदा क न
सुधारणा ंकडे ल दे याची िनण य घेतला. बांगलाद ेशा या बदल या प रि थतीला
अनुस न पुनः एकदा बांगलाद ेशाला मदत कर याचा िनण य भारतान े घेतला. १९८५
म ये ज हा बांगलाद ेशा म ये पूर येवून बांगला देशाचे मोठ्या माणात नुकसान झाले
होते त हा भारताच े त कालीन पंत धान राजीव गांधी वतः बांगलाद ेश या दौ यावर गेले
होते. व यांनी या कठीण संगी बांगला देशाला मोठ्या माणात मदत कर याच े जाहीर
केले होते. या मदतीम ुळे भारत-बांगला देश िम वाच े सबंध सुधार यास मदत झाली. या
कालख ंडात बांगला देशाने भारत पुर कृत साक प रषद ेचे सद य व वीकारल े. या नंतर
अजून एक मह वाची घटना घडली ती हणज े साक प रषद ेची बैठक बांगला देशाची
राजधानी ढाका येथे आयोिजत कर यात आली व या प रषद ेचे अ य पद इशा द यांना munotes.in
Page 135
भारताच े शेजारील रा ाशी सबंध
135 दे यात आले. या सव च घडामोड म ुळे भारत- बांगलाद ेश संबंध पुनः एकदा ढ हो यास
मदत झाली.
९.१० भारत द ेश संबंध
ा हदेश भारताच े शेजारी रा असून देशाचा सुमारे ९०० मैलाचा सीमा संल न भाग
भारताला जोडला आहे. देशाला ि िटशा ं या बंधनात ून मु हो याची ेरणा
भारताकड ून िमळाली . ४ जानेवारी १९४८ म ये ा हद ेश वतं झाला. भारत-
देशन यापारा या िनिम ान े देशात थाियक झाले या नाग रका ंचा उभय
रा ांनी िवचार िविनमय क न सोडिवला . ज हा भारता या पंत धान इंिदरा गांधी
देशा या दौ यावर गे या हो या ते हां हदेश सरकार बरोबर वाटाघाटी क न सुमारे
आठ हजार परदेशी नाग रका ंना हदेशाचे नाग रक व िमळव ून दे यात यांना यश आले
होते. या साठ हजार नाग रका ंन पैक बह तेक नाग रक हे भारतीय होते. हदेश-भारत
यां याम य े एक वादाचा मु ा हणज े सीमा िनधा रत कर याचा . हणज ेच नागा व िमझो
बंडखोरा ंनी भारतात िनमा ण केले या असंतोषाचा. या ावर दो ही रा ांनी सीमा
करार क न एक सिमती िनयु कर याचा िनण य घेतला व हा िमटिव यासाठी
य न केले. तसेच १९८९० म ये देशा या न या २१ क पा ंना भारतान े मदत
कर याच े आ ासन िदले. प रणामी या दोन रा ांचे सबंध ढ हो यास मदत झाली.
९.११ सारांश
भारत आिण भारता या शेजारील रा ांचा िवचार करत असता ंना आपण भारता
शेजारील रा े हणून पािक तान , चीन, ीलंका, नेपाळ, अफगािण तान , भूतान,
बांगलाद ेश व देश या रा ांचा िवचार केला. या सव च रा ांबरोबर आप या पंचशील
त वाला अनुस न आपल े पररा धोरण राबिव यासाठी सव तोपरी य न केले. या
सहसंबंधाचा िवचार करत असता ंना चीन व पािक तानच े कटू अनुभव वगळता इतर
शेजारी रा ांबरोबरच े भारताच े सबंध हे शांततेचे व सहकाया चे होते. अनेक
रा ांबाबरोबरच े वाद त श्न भारतान े वाटाघाटीन े सोडिवल े. ीलंका, नेपाळ,
अफगािण तान , भूतान, बांगलाद ेश व हदेश या रा ांना मोठ्या माणात आिथ क
मदत केली. या देशातील िनवा िसतांना मदत केली. साक प रषद व संयु रा स ंघ या
िठकाणी या रा ांचे मांड यासाठी मदत केली. िवशेष हणज े कोण याही रा ावर
वतः कुरघोडी न करता जर दुस या रा ान े कुरघोडी कर याचा य न केला तर या
गो ीला ितकारा मक उ र दे याचा य न केला. प रणामतः चीन व पािक तान
वगळता भारताच े शेजारील रा ांबरोबरच े सबंध अ यंत सलो याच े होते असे हट यास
वावगे ठरणार नाही.
९.१२
१. भारता या पररा धोरणाची त वे प करा.
२. भारत-पािक तान सबंधावर एक ि ेप टाका. munotes.in
Page 136
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
136 ३. भारत-चीन संबंधाचा आढावा या.
४. भारत- ीलंका सबंधाची मािहती प करा.
५. भारत- अफगािण तान संबंधावर चचा करा.
६. भारत-भूतान संबंधाचे सिव तर िववेचन करा.
७. भारत-बांगलाद ेश संबंधावर भा य करा.
८. भारत- देश संबंधाची चचा करा.
९.१३ संदभ
१. डॉ. एन. एस. तांबोळी, ही. पी. पवार - आधुिनक भारत.
२. कठार े अिनल - आधुिनक भारताचा इितहास .
३. डॉ मधुकर पाटील , डॉ. सुनील अमृतकर - समकालीन भारत.
४. डॉ. सुमन वै - आधुिनक भारत.
५. डॉ. एन. एस. तांबोळी - आधुिनक जग
६. के. सागर - आधुिनक भारताचा इितहास .
munotes.in
Page 137
137 १०
उदारीकरण
घटक रचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ उदारीकरण हणज े काय?
१०.३ भारतातील उदारीकरण
१०.४ भारतान े उदारीकरण वीकार याची कारण े
१०.५ उदारीकरणाम ुळे भारतीय अथ यव थ ेला झालेले फायद े
१०.५.१ 1991 नंतर झालेले बदल
१०.५.२ उ ोग े ात झालेले बदल
१०.५.३ करिवषयक सुधारणा
१०.५.४ बँिकंग े ातील सुधारणा
१०.५.५ िवमा े ातील सुधारणा
१०.५.६ अ य करातील सुधारणा
१०.५.७ िवदेशी िविनमयातील सुधारणा
१०.५.८ कृषी े ातील सुधारणा
१०.६ उदारीकरणात ून अपे ाभंग
१०.७ उदारीकरण होऊनही भारत मागे का ?
१०.८ उदारीकरणान े िवषमता वाढली ?
१०.९ सारांश
१०.१०
१०.११ संदभ
munotes.in
Page 138
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
138 १०.० उि े
१. भारतातील उदारीकरण धोरणाचा मागोवा घेण.
२. उदारीकरणाम ुळे भारतीय अथ यव थ ेला झालेले फायद े पष्ट करणे.
३. उ ोग े ात झाले या सुधारणाचा आढावा घेणे.
४. उदारीकरणा ं या प रणामा ंचा अ यास करणे.
५. उदारीकरण होऊनही भारत मागे का ? याचा उलगडा करणे.
१०.१ तावना
१९८० नंतर जगातील अनेक रा ांनी अथ यव थ ेत िशिथलीकरण आिण
जागितक करण या संक पना ंचा वीकार केला. उदारीकरण हणज े आप या देशाचा
जगातील इतर रा ांशी खुला यापार असण े आिण देशांतग त खाजगी े ावर कोणत ेही
बंधन नसणे होय. सीमाश ु क आिण वाटप प ती न करणे हा िशिथलीकरणा मागचा
हेतू आहे. उदारीकरणाची संक पना ही बाजार यं णा आिण खुला (मु ) बाजार आिण
मु पधा यांवर आधा रत आहे. हणून उदारीकरणा या धोरणाचा वीकार केला
जातो. थोड यात सरकारन े मु यतः आयात िनया त, उ पादन यांवर कोण याही
कारचा िनब ध लादू नयेत. अनाव यक िनयं णे दूर करावीत बाजारप ेठेत िकंमत
यं णे या मा यमान े जसे यवहार होतील यावर िनब ध आणू नयेत. अथ यव थ ेत
अिधक पधा आिण काय मता असावी , िवदेशी िविनमय बाजार , िव ीय बाजार ,
शेतमालाचा बाजार इ यादी बाबतच े अडथळ े दूर करणे हणज े आिथ क उदारीकरण होय.
आिथ क उदारीकरण वीकार यास िकंवा बाजारािधि त िकंमत यं णेतील अडथळ े दूर
के यास अथ यव थ ेची पधा श , काय मता आिण उ पादकता वाढते. प रणामी
रा ीय उ पादन जलद गतीने वाढते. थोड यात आिथ क उदारीकरणा ार े अथ यव थ ेत
िनकोप पधा केली जाते. आिथ क उदारीकरण हणज े सरकारी िनयं ण आिण ह त ेप
कमीत -कमी असा अथ आहे. 24 जुलै 1991 रोजी मा. पंत धान पी. ही. नरिसंहराव
यांनी परिमटराज - समा ीची घोषणा केली आिण भारतात उदारीकरणाला सु वात
झाली. उदारीकरणाला सु वात होऊन आता तीन दशका ंचा काळ लोटतो आहे. या तीन
दशकात आपण काय कमावल ं आिण काय गमावल ं याचा लेखाजोखा मांडला तर आपल े
चुकले कुठे आिण अजून काय केलं तर पुढील दशकात भारत एक सश महास ा होऊ
शकेल याचा उहापोह कर याचा हा एक य न आहे.
१०.२ उदारीकरण हणज े काय ?
उदारीकरण ही संक पना यापक अस यान े याची नेमक या या करणे अवघड आहे.
ही संक पना अथ यव थ ेतील यापक व पा या आिथ क सुधारणा ंची ि या आहे. munotes.in
Page 139
उदारीकरण
139 १) डॉ. ही. एम्. अ ी - आिथ क उदारीकरण ही एक अशी ि या आहे क िज याम ुळे
िनया तीस आिण आयातीस ितबंध करणा या घटका ंची ती ता कमी कर यासाठी
बाजारािध ीत िकंमतयं णेचा वीकार केला जातो.
२) डॉ. एस रामनजन ेयुल आिथ क उदारीकरण हणज े आयात , िनया त आिण उ पादक
गुंतवणुक वरील अिन िनबंध, िनयं णे, परवान े िशिथल करणे होय. अथ यव थ ेत
िनकोप पधा वाढीला लाव यासाठी , बाजारािध ीत िकंमत यं णेचा वीकार , ही
यं णा हणज े मागणीप ुरवठा यां या आधार े उ पादन व उपयोग याबाबतच े िनण य
घेणारी यं णा होय. ती अिधक सुलभ झाली तर अथ यव थ ेची गती वाढते. यासाठी
सरकारन े बाजार यव थ ेतील आपला ह त ेप मा मान े कमी करणे आिण खु या
पध ला वाव देणे हणज े आिथ क उदारीकरण होय.
उदारीकरण हा शब्द अथ यव थ े या संदभा त आपण वापरणार आहोत .
अथ यव थ े या बाबतीत उदार धोरण वीकारण े हणज े उदारीकरण . उदार धोरण
हणज े मु अथ यव थ ेचे धोरण , खु या अथ यव थ ेचे धोरण - थोड यात उदारीकरण
हणज े अथ यव था खुली करणे. िकंमत वरच े सरकारी िनयंत्रण काढून टाकण े, परवान े
आिण लायस स ची प त र करणे, परक य भांडवलाच े वागत करणे. उदारीकरण
हणज े अथ यव था देशी आिण िवदेशी खाजगी सं थांसाठी खुली करणे.
उदारीकरण हणज े अथ यव थ ेतील शासक य ह त ेप व िनयं ण कमी कर याकड े
कल असणा या धोरणा ंचा अवल ंब करणारी ि या होय. या ि य ेत अथ यव थ ेम ये
खासगी े ाला अिधक सहभागी क न घे यात येते. सामा यपण े, या धोरणा ंम ये
उ ोगध ं ां या खासगीकरणावर भर दे यात येतो.
देशात पधा मक वातावरण िनमा ण कर यासाठी यवसायाला ो साहन देणे हा
उदारीकरणाचा अथ आहे. यासाठी उ ोगा ंवरील काही कठोर िनब ध यां या
अिधकार े ातून काढून टाकण े. खाजगी आिण परदेशी गुंतवणुक चा िव तार
कर यासाठी िनयम िशिथल करणे हणज े उदारीकरण होय.
१०.३ भारतातील उदारीकरण
भारतासार या देशांनी सा यवादी यव था वीकारली नसली तरी १९५० या
दर यान िनयोजनाच े त व वीकारल े होते. िनयोिजत अथ यव थ े या संक पन ेमुळेच
शासनाच े अथ यव थ ेवरील िनयं ण वाढत गेले. बाजार मागणी आिण पुरवठ्यानुसार
चालतो . यामुळे बाजाराम य े अिनि तता असत े. कोणाचा फायदा होईल आिण कोणाचा
तोटा होईल ते खा ीन े सांगता येत नाही. चंड पधा असत े. या पध म ये बलवान
पध क िवजयी ठरतात , दुब लांचा कोणीही वाली नसतो . खाजगी उ ोजक कामगारा ं या
हीताचा िवचार करीत नाहीत . यांना सामािजक जबाबदारीच े भान नसते. यां यामधील
पध मुळे अमू य संसाधना ंचा िवनाश होतो. ाहका ंना यो य भावात व तु आिण सेवा
िमळत नाहीत . िकंमतीम य े भरमसाठ वाढ होते. तसेच शेती मालाला चांगला भाव िमळत
नाही. या सव कारणा ंसाठी िविवध देशां या सरकारा ंनी अथ यव था मु ठेव याऐवजी , munotes.in
Page 140
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
140 हणज ेच बाजारा या हाती सोपिव याऐवजी अथ यव थेवर बंधने घालण े पसंत केले.
परंतु काही काळान ंतर जगातील सव च बंदी त िकंवा शासनिनय ंि त अथ यव था ंना
काही सम या ंना त ड ावे लागल े. िकंमत च े िनयं ण सरकारा ंनी आप या हाती ठेवले
होते. महाग दराने एखादी व तु आयात करावी लागली तरी ाहका ंना ती वस्त दरात
उपल ध क न दे या या अ ाहासाम ुळे या शासन यव था ंना आिथ क तोटा सहन
करावा लागला .
चीनन े वेळीच (१९७९ या दर यान ) आपली अथ यव था खुली कर यास सुरवात
केली. परक य भांडवलाच े वागत केले. यामुळे यांची अथ यव था िटकून आहे, वाढते
आहे.
१९८० या दशकात जागितक करणा या रेट्यामुळे उदारीकरणा या ि य ेला सुरवात
झाली. आज भारतात पे ोिलयम , दूरिच वाणी , रेडीओ, दूरसंचार, वीजिनिम ती, िवमा
इ यादी े े खाजगी े ासाठी खुली कर यात आली .
भारतीय वातं यानंतर लगोलग भांडवलाची कमतरता आिण पायाभूत सुिवधांचाही
अभाव अस यान े त कालीन बडे उदयेागपती टाटा, िबला , बांगर यांनी BOMBAY
PLAN ारे नेह सरकारला खाजगी े ा या िवकासाक रता सरकारन े सरकारी
े ाचा िनयेाजनप ूव क िवकास क न ह त ेप कर याचा आ ह केला हेाता. भारतीय
अथ यव थ ेचं उदारीकरण नरिसंहराव सरकारन े केलं आिण िनयतीशी नेह सरकारन े
केले या कराराला आमुला वेगळं वळण िदलं. वातं यो र काळात भारतान े
वीकारल े या औ ोिगक धोरणाम ुळे सरकारी िनयं ण आिण सरकारी उ ोगा ंना ाधा य
दे याचे धोरण वीकारल े होते. परंतु यामुळे अथ यव थ ेत अनेक दोष िनमा ण झाले
प रणामी १९८० या औ ोिगक धोरणान े उदारीकरणाला मा यता दे यात आली . या
धोरणान ुसार मोठ्या उ ोगा ं या परवाना धोरणाबाबत िशिथलता आिण भारत सरकारन े
१९८६ म ये २३ उ ोगा ंना म ेदारी िनयं ण, िवदेशी िविनमय िनयं ण काय ा तून
परवाना मु केले. औ ोिगक परवा याच े िशिथलीकरण कर यात आले. जुलै १९९१
म ये न या औ ोिगक धोरणान े उदारीकरणाच े धोरण वीकारल े.
उदारीकरण ि य ेत अथ यव था मु करता करता , आता मोकाट अथ यव था हेाऊन
देशाची प रि थती अिधक संकट त झाली आहे काय ? हा संदभ तपासावा लागेल.
१०.४ भारतान े उदारीकरण वीकार याची कारण े
१) १९८८ ते ९१ या काळात सरकारला आयात -िनया ती मी कर यात अपयश आले.
यामुळे महसूलातील तूट ती तेने वाढ लागली लागताच सरकारला सव बाजूंनी कज
यावे लागल े. कज वाढ यान े देशा संकट आले. या आिथ क संकटात ून माग
काढ यासाठी सरकारला उदारीकरण माग अवल ंबावा लागला . munotes.in
Page 141
उदारीकरण
141 २) आिथ क ि थती सुधार यासाठी औ ोिगक े ात गती होणे आव यक होते.
भारतातील उ ोगध ं ांवर सरकारी िनयं णे बरीच होती: ती िशिशत क न
परवानाम ु धोरण अवल ंिबणे सरकारला अ यावश ्यक होते.
३) कृषी े ातही बदल करणे आव यक होते. कारण देशातील किषमालाची िनया त
नग य होती. कृषी े ाला फारस े मह वही िदले गेले न हत े. यामुळे कृषी
उ प नावरील िनयं णेही दर करणे िनकडीच े होते.
४) भांडवल बाजारातही कमालीच े औदािस य होते. सव सामा य माणस शेअर
बाजारापास ून तसेच भांडवल बाजारापास ून चार हात लांबच होता. यामळ े
उ ोगध ं ातील गंतवणूकही अ य प अशीच होती. भारत सरकारन े परक य
भांडवला या आयातीवर िनब ध घात यान े भारतीय उ ोगा या े ात परक य
भांडवल िवशेष गुंतलेले न हत े. सरकारन े उदारीकरणा चे धोरण अवल ंिबले असत े
तरच गंतवणुक तील िनब ध िशथील झाले असत े. जागितक यापारवती कर यावर भर
देणेही आव यक होते. कारण १९९१ पूव भारताचा जागितक यापार अ य प होता,
िनया तीपे ा आयातीच े माण अिधक होते. िनया तीत वाढ करावयाची अस यास
भारताला उदारीकरणा चे धोरण प करण े आव यक होते.
५) यािशवाय मंदगतीन े असणारी भारतीय अथ यव था अिधक गितमान करणेही
िततकेच िनकडीच े होते. यासाठी काही ठोस पावल े उचलण े आव यक होते.
भारताची फारशी िनया त होत नस यान े याला यापारात सतत तूट सहन करावी
लागत होती. तुटीमुळे परक य चलन िवशेष उपल ध होत न हत े. परक य चलन
उपल ध नस याम ुळे नवीन तं ान आयात कर यासाठी भारताला अनेक
अडचणीना सामोर े जावे लागत होते. यामुळे लवकरात लवकर उदारीकरणाची
या सु करण भारताला आव यक होऊन बसले.
६) बह रा ीय कंप या आपली आगेकूच अिधक गतीने करीत हो या . या यासमोर
भारतीय कंप या िटकण े अश य झाले होते. ही पधा देशांतग त नसून आंतरा ीय
व पाची बन यान े उदारीकरण आव यक झाले होते. १९९१ पत धान नरिसंहराव
आिण अथ मं ी मनमोहनिस ंग यांनी उदारीकरणाच े धार राबिव यास मंजुरी िदली.
१९९१ म ये (New Economic Policy) - धोरण सरकारन े घोिषत केले.
यानुसार-
१) नवे औ ोिगक धोरण
२) नवीन शा यापार धोरण
३) िविनमय दर धोरण या गो वर आधा रत १९९१ -९२ चे क ीय अंदाजप क घोिषत
कर यात आले व भारतात उदारीकरणाला ारंभ झाला.
munotes.in
Page 142
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
142 १०.५ उदारीकरणाम ुळे भारतीय अथ यव थेला झालेले फायद े
भारताचा परक य चलनाचा साठा इतका कमी झाला होता क पंधरवड ्यानंतर लागणार े
परक य चलन सु ा रझ ह बँकेकडे िश लक न हत े. आप याकडील 47 टन सो याचा
साठा जागितक बँकेकडे तारण ठेवावा लाग याची नामु क भारताप ुढे ओढवली होती.
अशा अगितकत े या प रि थतीत ून माग काढ यासाठी जागितक बँकेकडून कज घेणे भाग
होते. यावेळी कज देतांना आंतररा ीय मु ा कोष (IMF) आिण जागितक बँकेने
घातल े या अटी मा य कर यावाच ून भारताला ग यंतर न हत े.
१०.५.१ १९९१ नंतर झालेले बदल :
समाजवादा या ळाव न जाणारी गाडी ळ बदलून िदशा बदलून जायला लागली .
गाडी ळ बदलत े ते हा खडखडाट हा होतोच . पण त कालीन पंत धान नरिसंहराव
आिण अथ मं ी मनमोहन िसंग यांनी सरकार अ पमतात असूनदेखील अ यंत कुशलतेने
ही प रि थती सांभाळली .
पुढील पाच वष काँ ेस प ातील आिण िम प ाती ल समाजवादी िवचारसरणी
असल े या पुढा यांना बाजूला सा न िकंवा यांची समजूत काढून यांनी उदारीकरणाची
ि या चालू ठेवली आिण उदारीकरण , खाजगीकरण आिण जागितक करणा या
ळाव न भारताची घोडदौड सु झाली.
जीडीपी वाढीचा दर २-३ ट या ंव न वाढून ६-७ ट या ंवर आला. पाच वषा नंतर
आले या वाजप ेयी सरकारन ेही याच मागा व न वाटचाल केली िकंबह ना यां या
काळात या धोरणा ंना बळ ा झाले कारण यांचा प च मुळी "उज या " िवचारधार ेचा
अस यान े नरिसंहराव यांना जसा प ांतग त िवरोधाचा सामना करावा लागला तसा
वाजप ेय ना करावा लागला नाही. पुढील दहा वष युपीए सरकारन े तोच माग अवल ंबला
आिण सकल उ प न वाढीचा दर २०१० साली च क ८.५% झाला. २०१४ साली
भाजपच े सरकार आ यावर तर मा. नर मोदी यांनी पंत धान झा यावर जाहीरच केलं
क सरकाराच े काम यापार / उ ोग करणे हे नसून यांना ो साहन देणे हे आहे -"
Government has no business to do business." उदारीकरण , खाजगीकरण
आिण जागितक करण मागील 7 वषा त जेवढे झाले तेवढे आधी या २३ वषा त झाले नाही
असे िदसून येते. कोण या े ात काय काय बदल झाले हे बघायच े झाले तर ामु यान े
औ ोिगक े ातील बदल, आिथ क े ातील बदल, कर- णालीतल े बदल, परक य
चलन बाजारातील बदल, कृषी े ातील बदल आिण िवदेशी गुंतवणुक स चालना देणारे
बदल आिण यांचे प रणाम या िवषयी जाणून यावे लागेल.
१०.५.२ उ ोग े ात झालेले बदल :-
1991 पूव उ ोग सु कर यासाठी लायस स िकंवा परवा याची गरज असे. तो
िमळव यासाठी तु ही कोणत े उ पादन घेणार, िकती घेणार, कामगार िकती ठेवणार, वगैरे
तपशील िद यावर उ ोग िनरी क दहा खेटे घालायला लावणार , वीस आ ेप घेणार munotes.in
Page 143
उदारीकरण
143 आिण नशीब चांगले असल े आिण िनरी काला "खुश" क शकलात तरच उ ोगास
परवाना िमळत असे. परवाना कधी िमळेल, याची कोणीही खा ी देऊ शकत नसे. Ease
of doing business याची प रभाषा िनरी कास माहीत न हती . उ ोग हे केवळ
सरकारी सं थांनीच करायच े, खाजगी गुंतवणूकदारा ंना, उ ोजका ंना अनेक उ ोग
िनिष होते. काही उ पादन े ही केवळ लघु उ ोगा ंसाठी राखीव होती. उ पादना ंची
िकंमत ठरवायची मुभा देखील अनेकदा उ ोजका ंना नसे. १९९१ म ये मनमोहन िसंग हे
क ीय अथ मं ी होते. १९९१ म ये नवे औ ोिगक धोरण जाहीर झाले आिण याम य े
अमुला बदल झाला. अनेक िनब ध हटिवल े गेले, "इ पे टर राज" मधून मालका ंची
सुटका झाली, उ ोग परवाना न घेताही अनेक उ ोग सु कर याची मुभा िमळाली .
१०.५.३ करिवषयक सुधारणा :
आयकराच े दर कमी कर यात आले. कॉप र ेट टॅ स केवळ कमीच कर यात आला असे
नाही तर ३० ट या ंह न अिधक असल ेला कर-दर ट याट यान े कमी होईल आिण तो
२५% होईल अशी घोषणा अथ मं ानी संसदेत केली आिण याबरह क ूम कॉप र ेट टॅ स
चे दर कमी केले देखील. वैयि क आयकराच े दर पण कमी झाले, कर आकारणी सुलभ
झाली. आपण आयकर भरतो याचा अिभमान वाटायला हवा अशी वागणूक यांना
आयकर अिधका या ंकडून िमळायला हवी अशा प सूचना पंत धाना ंनी िद या . या
सवा चा प रणाम आयकर िववरण भरणा या ं या सं येत ल णीय अशी वाढ िदसून आली
आिण कर संकलन देखील बरेच वाढल े. असे जरी असल े तरी याच काळात पूव ल ी कर
आकारणी या होडाफोन सार या केसेसने भारताची बदनामी झाली.
१०.५.४ बँिकंग े ातील सुधारणा :
टेट बँक ऑफ इंिडया म ये इतर टेट बँकांचे िवलीनीकरण कर यात आले तसेच
रा ीयीक ृत बँकांची सं या कमी कर यात आली . बँकांचे िवलीनीकरण झा यान े
अनु पािदत खचा त आिण अनु पािदत कजा त कमी हो याची श यता आहे. िवशेष
हणज े बॅंकांमधील क युिन ट िणत कामगार संघटना ं या िवरोधाला न जुमानता
सरकारन े बँकांचे िवलीनीकरण केले. दोन सरकारी बँकांची िव कर याची घोषणा
कर यात आली आहे. आयडीबीआय बँकेतील िह सेदारी आधी कमी क न आता ती
बँक पूण पणे खाजगी कर या या हालचाली सु आहेत. महारा बँक, बँक ऑफ
इंिडया, स ल बँक ऑफ इंिडया आिण इंिडयन ओ हरसीज बँक या बँकांचे यथावकाश
खाजगीकरण क न सरकार या बँकांमधील आपली िह सेदारी पूण पणे काढून टाकणार
आहे. भारतीय बॅंकांमधील िवदेशी गुंतवणुक ची मया दा ७४% पय त वाढव यात आली
तसेच नवीन शाखा िव तारासाठी आता रझ ह बँकेची परवानगी लागत नाही.
१०.५.५ िवमा े ातील सुधारणा :
िवमा कंप यांमधील िवदेशी गुंतवणूक ची मया दा वाढवून ७४% कर यात आली .
सरकारी वािम वा या साधारण िवमा कॉप र ेशन (GIC ) आिण यू इंिडया अशुर स
कंपनी यांची शेअर बाजारात न दणी कर यात आली . या वष या शेवट या ितमाहीत munotes.in
Page 144
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
144 एलआयसीचा आयपीओ (IPO) येऊ घातला आहे. या िनगु तवणुक ार े सरकार .
80,000 ते 1,00,000 कोटी उभे करेल असे िदसत े. ही आतापय तची सवा िधक रकमेची
ारंिभक िव हो याची श यता आहे. एलआयसीची न दणी भांडवली शेअर बाजारात
झा यावर न दणी झाले या कंप यांम ये एलआयसीच े भांडवली बाजारम ू य सवा िधक
अस याची श यता आहे. तसेच पुढील पाच वषा त सरकार एलआयसीतील आपली
िह सेदारी 25 ट या ंनी कमी करणार आहे.
१०.५.६ अ य करातील सुधारणा :
"एक देश : एक कर" या त वान ुसार जुलै २०१७ पासून जीएसटीची अंमलबजावणी
कर यात आली . पे ोिलयम उ पादन े, दा असे काही अपवाद वगळता सव व तू आिण
सेवा चार दरात िवभाग यात आ या असून यात सुसू ता आण या त आली आहे.
यामुळे कर संकलनात भरीव वाढ होऊन आता दर मिह याला १ लाख कोटीह न अिधक
कर संकलन होत आहे. स या होत असल े या चार दरांऐवजी दोनच दराने आकारणी
करणे गरजेचे आहे तसेच क ाने रा या ंचा वाटा वेळ या वेळी रा या ंना देणे आव यक
आहे. नजीक या काळात कुठ याही अपवादािशवाय सव सेवा आिण व तू जीएसटी या
अंतग त आणण े गरजेचे आहे.
१०.५.७ िवदेशी िविनमयातील सुधारणा :
1991 म ये पयाच े अवमू यन के याने िवदेशी िविनमयातील तूट कमी झाली. पया -
डॉलर चा िविनमय दर (Exchange Rate) पूव िनयंि त असे, तो बाजारम ू याशी
िनगिडत झाला. रझ ह बँकेचा िविनमयदरातील ह त ेप कमी झा यान े मोठ्या माणात
शेअर बाजारात , यु युअल फंडात, बँकात, िवमा कंप यात , उ ोगात िवदेशी गुंतवणूक
होऊ लाग यान े १९९१ साली केवळ १५ िदवस पुरेल इतका परक य चलनाचा साठा
होता तो वाढून १८ मिहने पुरेल इतका हणज े हणज े ६ िबिलयन डॉलर व न वाढून
६०० िबिलयन डॉलर इतका झाला. िनया तीवरील कर पूण तः काढून टाक यान े १९९१
म ये असल ेले ४ िबिलयन डॉलर चे उ प न वाढून १६५ िबिलयन डॉलर इतके झाले.
मािहती आिण तं ान े ाने तर दरवष २१% च वाढ दराने १५० िबिलयन डॉलर
इतके चंड िवदेशी िविनमय भारतात आणल े.
१०.५.८ कृषी े ातील सुधारणा :
राजक य इ छा श या अभावाम ुळे कृषी े ातील बदल आिण कृषी काय ातील बदल
लांबणीवर पडले. अनेक पुढा यांचे िहतस ंबंध गुंतले अस यान े कृषी काय ा ंतील
सुधारणा करणे दुरापा त झाले होते. पण िव मान सरकारन े अ यंत कुशलतेने या
काय ा ंना होणार िवरोध मोडून काढला आिण आता पंजाब आिण ह रयाणा या केवळ
दोनच रा या ंमधील शेतकरी आंदोलन करताना िदसताह ेत.
munotes.in
Page 145
उदारीकरण
145 १०.६ उदारीकरणात ून अपे ा भंग
उदारीकरणाचा अ यास तौलिनकही करावा लागेल. आपण हे धोरण अवल ंबलं ते हाच
इतर देशही िकंबह ना आप या आधी इतर देश या वाटेव न गेले होते. चीनन े
उदारीकरणा या तीस वषा त जेवढी गती केली या या िन मीपण आपण क शकलो
नाही. रोजगार िनिम ती या माणात हायला हवी होती, याह न खूपच कमी माणात
रोजगार िनिम ती झाली. मोठे उ ोगध ंदे सु झाले नाहीत . Ease of doing business
या े ात ल णीय अशा सुधारणा झा या नाहीत . दरडोई उ प न वाढल ं असल ं तरी ते
अजून िकमान दु पट वाढायला हवं होतं. या वष या शेवट या ितमाहीत एलआयसीचा
आयपीओ येऊ घातला आहे. कर णालीत सुसू ता आणण े गरजेचे आहे. लोकां या
मानिसकत ेत बदल घडवण े ज री आहे यासाठी मोठ्या माणावर संवाद साधायला
हवा. "सरकारन े बँका िवकायला काढ या आहेत," ही मानिसकता बदलून अशा
सुधारणा ंची आव यकता आम जनतेला पटवून देणे गरजेचे आहे.
हळुहळू या मानिसकत ेत बदल झालेला िदसून येतोय. एके काळी िसंगूर मधून टाटांना
पळवून लावणा या बंगाल या मु यमं ी मा. ममतादीद नी नुकतेच टाटांना बंगालम य े
क प सु कर याच े आवाहन केले आहे. चीनन े आप या आधी केवळ १२ वष हणज े
१९७८ पासून उदारीकणाला सु वात केली ते हा भारताच े आिण चीनच े दरडोई उ प न
जवळपास सारख े होते. आज चीनच े दरडोई उ प न भारतात ून ५ पटीह न अिधक आहे
याचे कारण हणज े ितथे आिथ क सुधारणा मनापास ून कर यात आ या . क युिन ट
शासन अस यान े िवरोधाला वाव न हता . भारतात मा लोकशाही अस यान े व
समाजवाद खोलवर जला अस यान े नव-िवचाराला होणार िवरोध मोडून काढण ं कठीण
जातं. िशवाय मह वाच े हणज े आपण उदारीकरणाच े धोरण केवळ इ ाप ी होती हणून
मा य केलं, मनापास ून न हे. एवढे असल े तरी भारताच े सकल उ प न जे वातं य
िमळाल े ते हा १० िबिलयन डॉलर होते ते १००० िबिलयन डॉलर हायला ६० वष
लागली मा उदारीकरणान ंतर पुढचा हजाराचा ट पा आपण केवळ ७ वषा त गाठला
आिण करोनान े अथ यव था मोडकळीस आली असता ंना देखील पुढचा हजाराचा ट पा
२०२२ -२३ म ये आपण गाठू आिण या पुढील हजारा या ट यातील कालावधी
झपाट्याने कमी होईल असे िदसत े.
१०.७ उदारीकरण होऊनही भारत मागे का ?
मानवी िवकासा या िनद शांकात चीन पुढे आहे. भारतात उदारीकरण राबिव यात
भारतीय लेाकशाहीन े अथ यव थ ेत मूठभरांची संप ी वाढिव याच ं काम केलं आिण
बेसुमार िवषमता िनमा ण करणारी मेाकाट अथ यव था ज माला घातली .
१०.८ उदारीकरणान े िवषमता वाढली ?
उदारीकरण करताना िनमा ण झालेली िवषमता कमी करणे, लहान उ ेाग मोठया
उ ोगान े िगळंकृत करणे या ि य ेत पध तून म ेदारी िनमा ण हेाणे िकती धो याच े आहे munotes.in
Page 146
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
146 याकड े सरकारच ं दुल झालं. नवीन िनमा ण झालेले रोजगार याची भलामण करताना
िकती बंद कंप यांमधील रोजगार िवनाश झाला याची खबर ही न घेणे, उदारीकरणाच े
समाजावरील दुषप रणाम अधोर ेिखत करणार े हेाते. मानवी िवकासाक रता रोजगार , अ न
सुर ा, िश ण आिण आरेा य यावर सरकारन े िकती कमी खच करावा आिण ही े ं
खाजगी भांडवल आधा रताच मोकळी ठेवणं यांत तीन दशका ं या उदारीकरणा ंत मानव
िवकासा ंचे, सामािजक याय यव थ ेचे पायदळी तुडिवण े सु रािहल े आहे.
उदारीकरणा या ि य ेत देशा या नैसिग क साधनस ंप ीवर सरकारन े िवदेशी
भांडवलाला वेश देणे हे देशा या सुर ेला नख लावणार े होत आहे. खिनज े, केाळसा,
तेल, वायु, पाणी व संर ण कारखा याच े मह व बॅंका आिण िवमा यवसाय सारख ेच
रा ीय मह वाच े आहे.
उदारीकरण खासगीकरणाचा हा माग देशाची साव भौम लोकशाही यव था कायम
ठेव यात संिवधानान े बजावल ेली भूिमका कमकुवत करतो . या संदभा त खासगीकरण हा
'नीिजकरण एक धोका है,' हे िस द होतं.
चीनन े एक प ीय सा यवादी राजवटीत उदारीकरण राबिवल ं, िवदेशी भांडवलाशी च क
पाट निशप केली. भांडवलशाही िवकासाची फळे सा यवादी राजवटीत आप या जनतेला
चाखायला िदली. तरी शेाषण यव था या या २१ Trillion डॅालर अथ यव थ ेत संपली
असं हणता ं येत नाही. भारतीय अथ यव थ ेत तर स या २.५० Trillion अथ यव थ ेत
भांडवलशाही शोषण यव था अिधक मजबूत झाली आहे. काम कर यास पा
असणा या ९७ ट के भारतीया ंना उदारीकरण ि य ेत असंघटीत आिण असुरि त
जगणे देऊ केले आहे.
अशा उदारीकरणात भारतात यापुढे तं ाना या िवकासा या ट यात बँका आिण िवमा,
बंदरे आिण रे वे, तेल आिण वायु तसंच नैसिग क संपती मूठभरां या ता यात जाणे यांत
लेाकशाही यव थ ेलाच धेाका आहे. उदारीकरण करणा या श कोण? आिण
उदारीकरणाच े उि प असण े आव यक आहे.
१०.९ सारांश
आिथ क सुधारणा ं या िदशेने उदारीकरण हे एक मोठे पाऊल आहे. मुळात याचा अथ
अथ यव थ ेतील सरकारी ह त ेप कमी क न बाजार यव थ ेवरील अवल ंिब व
वाढवण े. कृषी, उ ोग आिण सेवा या ित ही े ांवर उदारीकरणाचा चांगला प रणाम
झाला आहे. कृषी े ातील उदारीकरणाम ुळे बाजारप ेठेचा िव तार झाला आहे, याम ुळे
उ पादका ंना कृषी माल आकष क िकमतीत आिण ाहका ंना परवडणा या िकमतीत
िमळण े सोपे झाले आहे. कृषी े ातील तं ानाची पातळी वाढ यान े उ पादकताही
वाढली आहे. यािशवाय या े ातील संशोधन आिण िवकासावर भर दे यात आला आहे.
उदारीकरणान ंतर उ ोगा ंची ि थतीही सुधारली आहे. औ ोिगक उ पादनात वैिव य
आले आहे, परदेशातून उ च तं ाना या उपल धत ेमुळे भारतीय औ ोिगक े ात
आंतररा ीय तरावर पधा वाढली आहे. उदारीकरणाचा सवा िधक सकारा मक munotes.in
Page 147
उदारीकरण
147 प रणाम सेवा े ावर िदसून येत आहे. स या या े ातून सवा िधक जीडीपी येतो.
सॉ टव ेअर सेवा, पय टन सेवा, वै क य सेवा इ याद साठी भारत हे एक आदश िठकाण
बनले आहे. बीपीओ या े ातही भारत अ ेसर आहे. परंतु या सकारा मक
प रणामा ंसोबतच उदारीकरणान े भारतीय अथ यव थ ेसमोर काही आ हान ेही उभी केली
आहेत. उदारीकरणाची ि या वीकार यान ंतर आप या अथ यव थ ेतील कृषी े ाचा
वाटा सात यान े कमी होत आहे. भारतातील बह तांश शेतकरी अ पभ ूधारक अस यान े
देशभरातील येक शेतक याकड े उदारीकरणाचा लाभ घे याची मता नाही. आपल े
उ ोग बह रा ीय कंप यांशी पधा क शकत नाहीत आिण देशी उ ोग उद् व त होत
आहेत. िवकिसत देशां या तुलनेत कमी सोयी असल े या सेवा े ातही पय टन
े ासमोर अनेक सम या आहेत. ऐितहािसक सां कृितक े ातील मह वा या
थळा ंम ये चंड मता असूनही यांचा िवकास होत नाही. याच वेळी, आप या
अथ यव थ ेवर बा घटका ंचा मोठ्या माणावर भाव पडलेला िदसतो . यामुळे
भारताला अ ाप उदारीकरणाचा यो य फायदा घेता आलेला नाही.
नवीन आिथ क सुधारणा ंचे मूलभूत वैिश ्य हणज े सुधारणा ंमुळे कोण याही उ ोग /
यापार/ यवसाय सं थेला िकंवा नव वत काला कोणताही उ ोग / यापार / यवसाय
सु कर याच े वातं य िमळाल े. आिथ क िनण य घे याचे वातं य असण े हणज े
आिथ क उदारीकरण होय. याचा अथ असा होतो क , उ पादना या िविवध घटका ंना
हणज ेच उ पादक , मालक आिण ाहक यांना याचे िहत जोपास यासाठी मु पणे
िनण य घेऊ शकतात . औ ोिगक े , परक य े (परक य यापार , िविनमय दर) बॅिकंग
आिण िव ीय े , राजकोषीय े या सव े ांम ये सरकारन े उदा रकरणाच े धोरण
वीकारली खाजगी उ ोगस ं थाना भांडवली बाजारही खुला आिण मु केला. १९९१
पासून परक य भागभा ंडवलातील सहभाग ५१% िकंवा यापे ा जा त वाढिव याला
परवानगी िदली गेली. औ ोिगक े परवानम ु केले गेले. म ेदारी आिण यापार
ितबंध कायदा काढना टाक यात आला . याऐवजी भारतीय पधा आयोगाची थापना
केली गेली. परक य गुंतवणूकदारा ंना पायाभ ूत े खुले केले गेले. परक य चलन िविनमय
कायदा (FERA) सुधा न परक य चलन यव थापन कायदा (FEMA) अि त वात
आला . भारतीय अथ यव थ े या उदारीकरणाम ुळे असमानत ेत मोठ्या माणात वाढ
झाली आिण १९९१ मधील शीष १०% लोकस ं ये या उ प नाचा वाटा ३५% व न
२०१४ म ये ५७.१% इतका वाढला . याच माण े, तळा या 50% लोकां या
उ प नाचा वाटा १९९१ म ये २०.१% व न कमी झाला. २०१४ म ये १३.१%.
ामीण जीवनमान , ामीण रोजगार आिण शेतकरी आ मह य ेत वाढ झा याम ुळेही टीका
केली गेली आहे.
१०.१०
१. उदारीकरण हणज े काय ते सांगून भारतातील उदारीकरण प करा.
२. उदारीकरणाम ुळे भारतीय अथ यव थ ेला झालेले फायद े िलहा.
३. उदारीकरणाम ुळे १९९१ नंतर झालेले बदल िलहा. munotes.in
Page 148
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
148 ४. उदारीकरण होऊनही भारत मागे का ? सिव तर मािहती िलहा.
५. उदारीकरण हणज े खासगीकरण न हे प करा.
१०.११ संदभ
1. Social and Economic Problems in India, Naseem Azad, R Gupta
Pub (2011)
2. Indian Society and Culture, Vinita Padey, Rawat Pub (2016)
3. Social Problems in India, Ram Ahuja, Rawat Pub (2014)
4. Faces of Feminine in Ancient, med ivial and Modern India,
Mandakranta Bose Oxford University Press
5. National Humana rights commission -disability Manual
6. Rural, Urban Migration : Trends, challenges & Strategies, S
Rajagopalan, ICFAI - 2012
7. Regional Inequilities in India Bhat L SSSRD - New Del hi.
8. Urbanisation in India: Challenges, Opportunities & the way
forward, I J Ahluwalia, Ravi Kanbur, P K Mohanty, SAGE Pub
2014)
9. The Constitution of India, P M Bakshi 2011
10. The Problems of Linguistic States in India, Krishna Kodesia
Sterling Pub.
munotes.in
Page 149
149 ११
खाजगीकरण
घटक रचना :
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ खाजगीकरण हणज े काय
११.३ खाजगीकरणा ंची आव यकता
११.४ रोजगारासा ंठी ए गार आिण खाजगीकरण
११.५ बँकांचे खाजगीकरण देशिहताच े नाही !
११.६ खाजगीकरणाला होतोय िवरोध ?
११.७ खाजगीकरण वारे
११.८ खासगीकरणाच े दु प रणाम
११.९ देशातील नोकरीच ं खाजगीकरण : एक गंभीर बाब !
११.१० खाजगीकरणा ंचे वा तव
११.११ सारांश
११.१२
११.१३ संदभ
११.० उि े
या घटका या अ यासान ंतर तु हास :
१. खाजगीकरणा ंची संक पणा प करणे,
२. खाजगीकर णांची आव यकता समजून घेणे,
३. खाजगीकरणा ंचे प रणाम अधोर ेिखत करणे,
४. खाजगीकरणा ंचे वा तव समजून घेणे. munotes.in
Page 150
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
150 ११.१ तावना
१९९१ या नंतर आप या देशात स ेवर आले या िविवध सरकारा ंनी
जागितक करणाच े धोरण अवल ंबले आहे. या जागितक करणाचा अिवभा य भाग
हणज े सरकारी वा साव जिनक े ांत असल ेले उ ोग मोडून काढून याचे खाजगीकरण
करणे होय. यात सरकारची जबाबदारी असल े या जनते या आरो याच े खाजगीकरण
करणे हेही े याला अपवाद रािहल े नाही. खरे हणज े भारतीय रा यघटन ेने जनते या
िश ण , आरो य इ यादी बाब ची जबाबदारी शासनावर टाकल ेली आहे. पण
रा यघटन ेतील या तरतुदीचीही िफक र कोण याच सरकारा ंनी केली नाही. मोठ्या
धुमधडा यात सव च े ांचे खाजगीकरण कर याचा सपाटाच यांनी लावला . मुळात
साव जनीक उ ोग हे नफा कमाव या या उदेशाने उभारल े च नसतात . यामाग े रा ीय
िहताच े उ ेश असतात . नुसता नफा कमवण े हणज े रा ीय िहत न हे. सदर उदयोग
तोट्यात चालत असतील तर या साठी सरकारन े ल घातल े पािहज े. याची कारण े
शोधून या वर उपाय केले पािहज ेत. साव जनीक उ ोग तोट्यात आहेत हणून ते
आपली आिथ क अडचण भागव यासाठी िवकण े आिण खाजगीकरणला ो साहन देणे
हा िनण य िवचार पूव क वाटत नाही.
खाजगीकरणत ून भांडवलदार वगा ची ताकद वाढू शकते. देशा या व जनते या िहताच े
मह वाच े सोडवायला सरकारला मया दा येवू शकतात . देशा या अिवकिसत
भागातील बेरोजगारी वाढू शकते कारण खाजगी उ ोगपती आपले उ ोग िवकसीत
शहरां या आजूबाजूला च उभारणार कारण उ ोगा ंशी िनगिडत सोयी सुिवधा ा
िवकसीत शहरांलगतच असतात व सहज उपल ध होतात . हळू हळू देशाची
अथ यव थ ेची धुरा भांडवल दार वगा या हातात जाईल . याम ुळे गरीब व ीमंत अशी
आिथ क िवषमता िनमा ण होऊ शकते. खाजगीकरणा या िवषया बाबतीत देशातील
सामािजक िहत त व अथ त ांची मत मतांतरे अस याम ूळे साव जनीक उ ोग
खाजगीकरणाला सतत िवरोध होतो . जे जे उ ोग देशा या संर णा या ीने व समाज
िहता या ीने अ याव यक आहेत असे उदयोग यात संर णासाठी लागणारी साही य
सामु ी उ पादन करणार े उ ोग अथा त रणगाड े, लढाव ू िवमान े, लढाव ू जहाज े,
अ याध ुिनक बंदुका, दा गोळा इ.तसेच आरो याशी िनगडीत अ याव यक औषध े
िनम ती करणार े उ ोग , जीवन िवमा व सरकारी दवाखान े तसेच िश ण े ातील सव
सं था तसेच आिथ क ीने बँकां या सहीत सव कार या िव ीय सं था व इंधन
पे ोल, िडझेल व गॅस इ यादी उ ोग १००% सरकार या अख यारीत असावीत . इतर
मूलभूत उ ोग हणज े र ते, िवज, पाणी, दळण वळण हणज े वासी व मालवाह वाहणे,
िवमान े, रे वे, जहाज े , िवज िनम ती उ ोग, धरणे व पाणी शु ीकरण तसेच दूरसंचार
इ. शी िनगडीत उ ोग िनमसरकारी असावीत हणज े ५१% िह सा सरकारचा असावा
व उव रीत िह सा खाजगीकरणात असावा , व इतर जी उदयोग आहेत यामधी
अ याव यक औषधी सोडून इतर औषधी िनम ती , इतर वाहण िनम ती , कापड उ ोग,
रसायन े इ यादी तसेच शेती े ातील सव उ ोग खाजगीकरण करणे यो य राहील . munotes.in
Page 151
खाजगीकरण
151 ११.२ खाजगीकरण हणज े काय
एखादी इंड ी िकंवा सं था पि लक से टर मधून ाय ह ेट से टर म ये ा फर
कर या या ि य ेला खासगीकरण हणतात . पि लक से टर मधील कंप या सरकार
माफ त चालव या जातात . खाजगीकरणाम य े सरकार ाय ह ेट कंप या आिण
सं थांवरील बंधने िशिथल करते. यामुळे सरकारी कंप या/ सं था ई.ना एक पया य उभा
राहतो . तसेच सरकारद ेखील काही जबाबदा या ंमधून मु होते. जसे िक ऑइल इंड ी
मधील खाजगीकरणान े अंबानी सारखा िबझन ेसमॅन वतःच े पे ोल पंप टाकू शकतो .
जे हा खाजगीकरण न हत े (सुमारे १९९० या आधी) यावेळेस सव पे ोल पंप सरकारी
कंप यांचे होते. तसेच शै िणक े ातील खाजगीकरणाम ुळे ब याच खाजगी शाळा आिण
खाजगी शै िणक सं थाना परवानगी िमळाली . यातून कॉि प िटशन होऊन काही
माणात िश णाची वािलटी सुधारली तसेच सरकारची जबाबदारी देखील थोड्या
माणात कमी झाली.
११.३ खाजगीकरणा ंची आव यकता
भारता या िवकासात खाजगीकरणाचा मोठा वाटा असेल असे त कालीन अथ मं ी डॉ.
मनमोहनिस ंग यांनी हटल े होते पण यांना याचा वेग वाढवता आला नाही. कारण
आप या देशातल े लोक अजूनही सा या भांडवलदारा ंना चोर समजतात . ती समाजवादी
चालीची सवय अजून गेलेली नाही. हणूनच आपण फार खाजगीकरण करायला लागलो
तर जनता आप यावर नाराज होईल आिण आप या मागे उभी राहणार नाही अशी भीती
ने यांना वाटते. यामुळे ते खाजगीकरण देशा या फाय ाच े असूनही ते टाळतात .
प रणामी देशा या िवकासाच े खोबर े होते. ही गो आप याला दोनदा िदसून आली आहे.
वाजप ेयी सरकारन े खाजगीकरण कर याचा य न करताच यांचा पराभव झाला. पण
यां या काळात िवकासाला चांगली गती िमळाली होती.
१९९१ साली भारतात समाजवादाचा अंत झाला आिण हळू हळू एक एक सेवा खाजगी
हायला लागली . पूव जसा समाजवादान े सगळे श्न सुटतील असा म िनमा ण
कर यात आला होता, तसा आता खाजगीकरणान े सगळे श्न सुटतील असा नवा म
जोपासला गेला. हणज े प त कोणतीही असो, िवकासाची एक गु िक ली असत े असा
लोकांचा म आहे. य ात तसे नाही. िवचारसरणी िकंवा अथ यव था कोण याही
कारची असो ती अथ यव था जादूची कांडी िफरवून बदल घडावा तसा बदल घडवू
शकत नसते. पण लोक तशी अपे ा करतात .
११.४ रोजगारासा ंठी ए गार आिण खाजगीकरण
बँका ि टीश काळापास ून खाजगी हो या . कज फ ीमंतांना िमळत होते.
भांडवलशाहीच े त व असे िक बँकाम य े पैसा जमा होतो तो ीमंत भांडवलदारा ंना
ायचा हणज े ते उ ोग काढतील . यातून रोजगार िनमा ण होईल व जनतेला चांगले
जीवन िमळेल. हे िस ांत पूण पणे फसवे िनघाल े. ते हा गरीब बँकेकडे फ दु न बघत munotes.in
Page 152
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
152 होता. यांना वत: रोजगार िनिम ती कर याची संधी न हती ; तसेच, शेतक याला कज
िमळव ून शेतीतून चांगले उ प न काढ याची संधी न हती . इंिदरा गांधीनी बँकांचे
रा ीयकरण केले आिण ग रबांना बँका खु या झा या . शेतक या ंना कज िमळायला
लागल े. यामुळे ह रत ांती देशात आली . शेतक याला चांगले िदवस आले. आम या
मुलांना र ासाठी कज िमळाल े. छोटी दुकाने घातली . म यम आिण छोटे उ ोग सु
झाले. छोटे उ ोग सवा त जा त रोजगार िनमा ण करतात . तर मोठे उ ोग नोक या कमी
करतात . आधुिनक तं ान मोठ्या उ ोगात , माणसाच े मह व कमी करते. हणूनच
मोठ्या उ ोगा ंचा समाजाला उपयोग होत नाही. कारण ते नोक या कमी करतात . पैसे
जा त कमावतात .
ा जगात महाकाय MONSENTO सारखी कंपनी पूण जगात िबयाण े न करत आहेत
आिण यांची िबयाण े जगात शेतीवर भु व िनमा ण करत आहेत. ामीण िबयाण े यव था
संपली. पु हा पु हा याच कंपनीकड े िबयाण े घे यासाठी जावे लागत े. जसे BT
COTTON हे GMO िबयाण े. हणज ेच जीनम य े बदल क न नवीन िबयाण े िनमा ण
होते. युरोपम य े ाला बंदी आहे. पण आम या महान ने यांनी ते भारता त आणल े.
बँके या रा ीयकरणाम ुळे ह रत ांती आली आिण ब याच माणात ग रबी कमी झाली.
याच काँ ेस प ा या मनमोहन िसंघाने १९९१ साली बँकां या खाजगीकरणाच े धोरण
आणल े. गरीब कज परतफ ेड करत नाहीत हणून ग रबांना कज देता नये हे कारण पुढे
ढकल यात आले. सवा त भयानक सरकारच े षड्यं हणज े बँकांना िवकून टाक याच े
आहे. कज बुड या ीमंतांचा नोकर अस यासारख े सरकार यांचे ऐकत आहे. तसे
बिघतल े तर बँकांचे कज ायच े िनयम फार कडक आहेत. १५०% हमी अस यािशवाय
कज ायच े नाही हा िनयम आहे. हणज े जर .१०० कर्ज ायच े असेल तर . १५०
ची मालमता जामीन ठेवली पािहज े. कज बुडवले िक जमीन मालम ा ज कर याच े
अिधकार बँकांना असतात . तरी देखील .८ लाख कोटी एवढे कज मोठे भांडवलदार
कसे बुडवू शकल े ? याचे एकमेव कारण हणज े ाचार . बँकांना कोणीतरी हे करायला
लावल े. बँकां या मुखांना सरकार नेमते. हणून सरकारचा वरदह त अस यािशवाय ;
जामीन न घेता कज बँका देऊच शकत नाही. हणून मु य माणसाच े नाव िनरव
मोदीसार या चोरां या भानगडीत येत नाही. सही करणार े अिधकारी सापडतात .
एकंदरीत बँकांना बुडव याचा धंदा सरकार करत आहे. या उ ोगपत नी बँका लुट या
या बँकांना खाजगीकरण करा हणून आ ोश करत आहेत. सरकारच े धोरण आहे िक
बँका बुडा या हणून बँकांनी पैसे उभे करावेत. कसे? तर खाजगी े ाकड ून. हणज ेच
बँकांचे भाग भांडवल खाजगी कंप यांना िवकून टाकण े. भाग भांडवल खाजगी मालकाच े
झाले िक बँक यां या मालक ची होणार . ा प तीन े बँका िवकून टाकण े. .८ लाख
कोटीच े बुडीत कज झाले. ज ी केली तर उ ोग बंद पडणार . मग उ ोग बंद पडू नये
हणून सरकारन े बँकांना आदेश िदले िक उ ोगा ंना कज माफ करा. शेतक या ंना
.३४००० कोटी कज माफ करताना रडणा या सरकारन े लाखो कोटी पये कज माफ
उ ोगा ंना केली. यामुळे बँका बुडा या . यांना सावर यासाठी या २.१५ कोटी
अनुदान दे याची घोषणा केली. हे पैसे ग रबांना दे या या ऐवजी ीमंतांची कज माफ
कर यासाठी मोठ्या ीमंतांना िदले. यामुळे सरकारकड े ग रबांना दे यासाठी पैसा कमी munotes.in
Page 153
खाजगीकरण
153 पडला . बँक खाजगी झा या िक लाखो नोक या न होतील . तं ानाम ुळे नोक या बंद
हायला लाग या . जसे ATM झा याम ुळे बँकेतील लाखो लोक बेकार झाले. यात बँका
खाजगी झा या तर शेतकरी कामगार , छोटे उ ोजक , यापारी उ व त होतील.
ा सव अपयशापास ून लोकांचे ल दूर ने यासाठी पुतळे पाड याचा धंदा सु झाला.
यात लेिनन आिण पेरीयारच े पुतळे हणज े शोषणािव द लढणा याच े पुतळे पाड यात
येत आहेत. िहंदु वा या नावावर दंगे पेटव यात येत आहेत. बॉ ब ला ट , दहशतवादी
ह ले वाढत आहेत. बेकारी या बड यापास ून लोकांचे ल दूर खेच यासाठी
पािक तानच े भूत पु हा उभे कर यात येत आहेत. देशावर एक जबरद त संकट येत
आहे, बेकारीच े. युवक र यावर येत आहेत. MPSC िव मोच िनघाल े. रे वे
नोक यासाठी रेल रोको झाले. ही तर सु वात आहे. यांना रोजगार नाही ते ह यार े
घेतात. आज एक िठणगी पडली तर आग लागेल अशी प रि थती आहे.
११.५ बँकांचे खाजगीकरण देशिहताच े नाही !
िनकृ कजा मुळे बँकांचे नुकसान होत असत े. या िवषयाचा सवा गीण िवचार करताना , ७०
या दशकात इंिदरा गांधी यांनी खाजगी बँकांचे रा ीयीकरण करतानाचा यांचा
राजक य हेतू बाजूला ठेवूनच मू यमापन केले पािहज े. रा ीयीकरणाप ूव ामु यान े
शहरातच शाखा असल े या बँकांना नंतर खेडोपाडी - संपूण भारतभर शाखा उघडण े भाग
पडले. पण, यामुळे सव च बँकांचा शाखािव तार आिण यवसाय कैकपट नी वाढून बँका
सव जनतेपय त पोहोच या . आम जनतेला बँिकंग सेवा थमच उपल ध झा या , याची
खरी गरज होती. क व रा य शासना या सव आिथ क सुधारणा आिण योजना केवळ
बँकांमाफ तच राबिव या जातात . कारण , बँकांची िव ासाह ता व काय मता सरकारी
काया लयांपे ा नेहमीच गितशील , त पर व पारदश असत े. सरकारी बँकांतील
कारकुना या जागाही उ च अह ता ा आिण पधा मक परी े ारा भर या जात
अस यान े, यांची मता जा त असत े आिण अिधकारीवग तर आयएएस व
आयपीएस या बौि क दजा चे असतात . यामुळे अशा त कम चार्यां या भरवशावरच
आज बँकांचे पृहणीय काय सु आहे, हे मानल ेच पािहज े. मा , या यं णेतही अनेक दोष
आहेत.
११.६ खाजगीकरणाला होतोय िवरोध ?
महारा ातील िवजिवतरण कंप यातील कम चा-यांनी या खाजगी करणाला ती िवरोध
दश वला आहे. काही मोज या उ ोपित ंना फायदा दे यासाठी खाजगीकरणाचा घाट
अस याचा यांचा आरोप आहे. चंडीगड या क शािसत देशात खासगीकरणाची ि या
सु केली पण तेथील वीज कम चा या ं या संघटना ंनी यािवरोधात उ च यायालयात
दाद मािगतली .खरं तर येथे वीजक ंपनी फाय ात आहे. सरकारी वीजिवतरण कंपनी तीन
वषा पासून न यात असताना आिण वीजगळतीच े माण १५ ट के या आदश मया देत
असताना खासगीकरण कशासाठी , असा सवाल वीज कम चारी संघटनेने केलाय. याची munotes.in
Page 154
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
154 दखल उ च यायालयान े घेतली असून सुनावणीच े आदेश िदले आहेत क सरकारला
हा एक झटका मानला जातो.
औि णक वीज िव ुत िवज आिण सोलर सू ातून सरकार २० तयार करतात पण
सरकारन े सोलर वीज िनमा ण कर यासाठी जे कायद े केले आहेत. ते चांग यासाठी
आहेत क वाईट या या साठी हेच प होत नाही कारण एखा ा ाहकान े दहा िकलोव ॅट
पे ा जा त वीज जर िनमा ण केली तर ती तीन पये दराने घेतली जाते. पण दहा िकलो
पे ा कमी असेल तर ती सात पये युिनट ने घेतली जाते. हणज े जा त उ पादन
करतील यांना मोठा तोटा सहन करावा लागतो . या िनयमाम ुळे सरकार सोलर एनज ला
येत आहे मागे खेचत आहे असा िच ह िनमा ण झा याच ं वगैरे सांगतात.
११.७ खाजगीकरण वारे
१९९१ म ये जे हा भारत आिथ क संकटात सापडला होता ते हा त कालीन अथ मं ी
मनमोहन िसंग यांनी परक य गंगाजळी भारतात मोठ्या माणावर आण यासाठी
वेगवेग या आिथ क उपाययोजना के या. याम य े िविवध सरकारी क पा ंचे
खाजगीकरण हीदेखील एक मह वप ूण उपाययोजना होती. यानंतर १९९७ ते २००२
अशी पाच वष देशात माजी पंत धान अटल िबहारी वाजप ेयी िणत भाजप आघाडीच े
सरकार क ात स ेवर होते. मा काँ ेस सरकार या काळात सु झालेला
खाजगीकरणाचा रेटा हा एवढा चंड होता क भाजप णीत एनडीए सरकारलाद ेखील
खाजगीकरणाच े योग देशभरात राबव याख ेरीज पया य रािहला नाही. २००४ म ये
पु हा काँ ेस णीत यूपीए सरकार क ात स ेवर आले आिण २०१४ पय त हणज ेच दहा
वष हे सरकार देशावर रा य करत होते. देशा या आिथ क च ाला गती ायची तर
खाजगीकरण यािशवाय पया य नाही याची जाणीव काँ ेस सरकारला सात यान े होती
यामुळेच जे हा जे हा क ात काँ ेस िणत सरकार स ेवर होते ते हा ते हा त कालीन
क सरकारन े खासगीकरणाचा पुर कार करणार ेच िनण य मु यान े घेतले आहेत. मा
२०१४ साली देशात राजक य ांती झाली आिण पंत धान नर मोदी यां या
नेतृ वाखालील भाजप सरकार बह मतान े क ात स ेवर आले. गुजरातच े त बल तीन टम
मु यमं ीपद भूषवलेले नर मोदी हे काँ ेसी िवचारसरणी या पूण पणे िवरोधात असल ेले
धानम ं ी आहेत. वातं यानंतर देशात खर्या अथा ने वरा याच े सुरा य
आण यासाठी स ेवर असल े या काँ ेस सरकारन े आिण यातही िवशेषत: स ेचा
रमोट हाती असल े या नेह आिण गांधी प रवारान े गे या साठ वषा या काळात देशाला
अिधकािधक खड्ड्यात घाल याच ेच काम के याचा आरोप पंत धान नर मोदी हे
सात यान े करत असतात . मोदी यां या या आरोपा ंम ये त य िकती हा भाग वेगळा आहे.
मा गे याच आठवड ्यात क ीय अथ मं ी िनम ला सीतारामन यांनी देशातील साव जिनक
उप मा ंबाबत खाजगीकरणाची जी घोषणा केली आहे ती धानम ं ी नर मोदी यां या
आजवर या त वांशी पूण पणे िवसंगत आहे असेच हणाव े लागेल.
गेली दीड-पावणेदोन वष देश कोरोनासार या जीवघ े या िवषाण ूशी लढत आहे.
टाळेबंदीमुळे देशभरातील उ ोग कारखान े अ रश : िदवाळखोरीत िनघत आहेत. िविवध munotes.in
Page 155
खाजगीकरण
155 करां या पान े सरकारी ितजोरीत जमा होणारी गंगाजळी देखील या काळात मोठ्या
माणाव र आटली आहे. असे असताना िवकास कामे िविवध क प राबव यासाठी क
सरकारला मोठ्या माणावर िनधीची आव यकता आहे हे स य नाकार यात अथ नाही.
कोण याही िवचारसरणीच े सरकार आले तरी जर रा याचा , देशाचा िवकास करायचा
असेल तर जनतािभम ुख िवकास योजना राबवाय या तर यासाठी िनधीची तरतूद असण े
आव यक आहे. मा देशातील आिथ क प रि थती िचंताजनक असताना अशा िवकास
क पा ंक रता िनधी उभा राहणार कुठून असा य केवळ क सरकारच न हे तर
देशातील सव च रा य सरकारा ंना पुढे आिण थािनक पातळीवर िवचार करायचा
झा यास अगदी महापािलका नगरपािलका यां या समोरही आ वासून उभा ठाकला आहे.
यामुळेच जरी पंत धान नर मोदी यांची वतःची िवचारसरणी ही काँ ेसची
िवचारसरणीप े ा िभ न असली तरीदेखील देशाचा गाडा चालव यासाठी आज मोद नाही
खासगीकरणाचा आधार यावा लागत आहे. यासाठीच आता सरकारी मालम ा ं या
िव त ून क सरकार ये या काही काळात सहा लाख कोट चा िनधी उभारणार
अस याची घोषणा क ीय अथ मं ी िनम ला सीतारामन यांनी नुकतीच िद लीत
केली.याम य े वाराणसी , बडोदा , भोपाळ , चे नई यासह देशातील २५ िवमानतळ ,
देशभरातील त बल ४०० ह न अिधक रे वे थानक े, ९० वासी रे वे, ७४१
िकलोमीटरपय त धावणारी कोकण रे वे यावरील १५ रे वे टेशन, चौदाश े िकलोमीटर
लांबीचा रे वे ॅक, पंधरा रे वे टेिडयम , १६५ रे वेचे गुड्स शेड, चार
पय टन थळा ंवरील रे वे आिण काही िठकाणी तर रे वे कम चार्यां या िनवास थाना ंचा
अथा त रे वे कॉलन चाही या िव म य े समाव ेश कर यात आला आहे. भारतीय रे वे ही
स या क सरकारकड े असणारी सवा त मोठी पायाभ ूत दळणवळण यव था असल ेली
वाहतूक यं णा आहे. क ातील भाजप सरकारन े त बल १.५२ लाख कोटीचा िनधी या
रे वे या मालम ा िव त ून उभार याच े िनि त केले आहे. याम य े कोकण रे वेची
मालम ा िवकून क सरकारला त बल सात हजार २८१ कोटी इतक र कम िमळणार
आहे. तर क सरकार ये या काही काळात या सहा लाख कोट या मालम ा िवकणार
आहे. याम य े एकट्या रे वे या मालम ा िवकून क सरकारला या सहा लाख
कोट प ैक सवा िधक २६ ट के िनधी यामध ून ा होणार आहे. या बरोबरच देशातील
महामागा ची मालम ा िवकून दीड लाख कोटी ऊजा े ातून एक लाख कोटी गॅस
पाईपलाईन मधून ५९ हजार कोटी तर टेिलक य ुिनकेशनमध ून ४० हजार कोटी असा हा
सहा लाख कोट चा िनधी क सरकार उभा करणार आहे. याबाबत क ीय अथ मं ी
िनम ला सीतारामन यांनी प ीकरण िदले आहे ते फारस े समाधानकारक नाही याचं
कारण हणज े क ीय अथ मं ी हणतात क , सरकारी मालक या क पा ंची िव
होईल. मा क सरकार या मोनेटायझ ेशन धोरणान ुसार जरी क पा ंची िव झाली
तरी जमीन मा खाजगी कंप यांना िवकली जाणार नाही. जिमनीची मालक क
सरकारकड े राहील , असे अथ मं ी सांगत आहेत. हे कोण याही सुिशि त व अथ सा र
य ला फारस े पट यासारख े नाही. कारण घर िवकायचे मा घराची जमीन िवकायची
नाही असेच क सरकारच े मोनेटायझ ेशनचे धोरण आहे असे हट यास ती अितशयो
ठ नये. कोरोनाम ुळे देशासह जगभरात आलेली आिथ क मंदी यामुळे याचा सग याच munotes.in
Page 156
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
156 पात या ंवर प रणाम झालेला आहे. भारताचीही यातून सुटका झालेली नाही. यामुळे
िवकास कामांसाठी आिथ क िनधी उभार याच े आ हान स ाधार ्यांपुढे आहे.
एवढी मोठी साव जिनक मालम ा िव ला काढ याच े जे मुख कारण सांिगतल े जात
आहे ते हणज े साव जिनक आिण खाजगीकरणा या मा यमात ून क सरकारला पायाभ ूत
सुिवधांचे क प पूण कर यासाठी नॅशनल इ ा चर पाईप लाईनक रता आगामी
काळात त बल ४३ लाख कोटी रकमेची गरज आहे आिण िवशेष हणज े पुढील तीन
वषा त हणज ेच २०-२२ ते २०-२५ या चार वषा या काळात मोनेटायझ ेशन हे धोरण
राबवून क सरकार या ४३ लाख कोटी पयांपैक केवळ सहा लाख कोटी उभे क
शकणार आहे. यामुळे उव रत ३७ लाख कोट चा िनधी क सरकार कशा या
मा यमात ून उभे करणार हा आज या घडीला आहे. जी अव था क सरकारची
आहे तीच िकंबह ना याह न अिधक दा ण अव था आिथ क ि थती देशातील िविवध
रा य सरकारा ंची आहे. नवीन िवकास कामे सु करायची तर यासाठी मोठ्या
माणावर आिथ क िनधीची गरज आहे. कोण याही प ाच े क ातील तसेच रा यातील
सरकार हे पूण पणे सरकारी िनधीमध ून िवकास क प राबवू शकत नाही ही व तुि थती
आहे, मा असे असताना खाजगीकरणाच े तसेच सरकारी मालम ा देशातील मूठभर
उ ोगपत या घशात घाल याच े हे जे काही योग सव च प ातील सरकारा ंकडून सु
आहेत हे देशाकरता आिण िवशेषतः देशातील समाजवादी कामगार चळवळ आिण
म यमवग यांसाठी अ यंत धोकादायक आहेत, हे ल ात घे याची गरज आहे.
११.८ खासगीकरणाच े दु प रणाम
भारतात जी िवषमता आिण जातीवाद यामुळे ेषाची व िवषमत ेची यव था िनमा ण क न
कोण याही प रि थतीत एक वग स ेत वा मोठ्या पदावर राहील यासाठी पूव पास ून
िनयोजन केलेले आहे मग प रि थती आिण स ा कोणाचीही असो. परक य लोकां या
गुलामिगरी लाचारीच े िजवन जगणे भारतीय लोकांना पसंत आहे. हणून पारतं यातही
लोक आनंदी राहतात . काही काही लोकांना तर आपण आजही पारतं यात आहोत
याचीच जाणीव नाही. वतः चा म दू न वापरता दुसर्याने सांिगतल े या अफव ेवर सवा त
जा त िवश्वास ठेवणारा य हणज े भारतीय माणूस होय. आजही ९५ ट के लोक
फ अफव ेला स य समजून जगत आहे. जो अफवा अथवा का पिनक बाब िवषय खर
बोलतो याला मुखा त काढतात िकंवा िव ोही बनवतात .
खाजगीकरणाम ुळे देश गुलामीत कसा जातो याचे उदाहरण हणज े इ ट कंपनी
यापारा या उ ेशाने भारतात आली आिण बघता बघता भारताला गुलाम बनवून कसे
टाकल े हेच कळाल े नाही. बघता बघता संपूण भारतावर इ ट इंिडया कंपनीची स ा
थािपत झाली. सांगायचे ता पय गुलामीकड े जा याचा पिहल े ल ण हणज े
खाजगीकरण होय. खाजगीकरणाम य े मुलभूत ह क व आिधकारा ंचे हनन होऊन ,
नाग रका ंना फ गुलाम हणून बिघतल े जाते आिण तशी याला वागणूक िदली जाते.
यां याकड े दूर ी नाही वा यांना रा ाब ल आपुलक नाही असेच लोक
खाजगीकरणाच े ज लोष क न आनंदाने ि वकार करतात . खाजगीक रण आिण munotes.in
Page 157
खाजगीकरण
157 साव जिनक अथा त सरकारी याम य े काय फरक आहे ? हे सुिशि त लोकांना याची
जाणीव नाही. हणून लोक खाजगीकरणाचा हसत हसत ि वकार क न साव जिनक
मालम ेची हानी आिण देशाचे नुकसान करतात . आज सव च साव जिनक े
खाजगीकरणाम य े गेले आहे. बोटावर मोज या इत या लोकांना खाजगीकरण व याचे
दु प रणाम मािहती आहेत बाक या लोकांचे काय? खाजगीकरणाची झळ सोसत
असताना सु ां खाजगीकरण फाय ाच े आहे क तोट्याचे आहे हे कळत नसेल तर याला
काय हणाव े? टेिलकॉम े ात पाय ठेवताना िजओन े एक वष नेट देऊन ाहका ंना
आकिष त केले. अनेक ाहक िजओशी जुळ या गेले, लोकांना सवय झाली आिण आज
िजओ सवा त महाग आहे. भारतीय लोक कोणताच िवचार करत नाहीत , काही िदवस
वाप न िसम काड फेकून देऊ इथपय त िवचारसरणी असल े या लोकांमुळे आज िजओ
नंबर एक वर आहे. उ ोजक कोणतीही व तू वा सेवा कधीच मोफत देत उलट िदले या
या बद यात जा त वसूल कसे करायच े याचे िनयोजन अगोदरच असत े. सुरवातीला हवे
हवेसे वाटणार े आज िखशाला परवडणार े नाही. याचे कारण समोरचा िवचार कर याची
मानिसक कुवत नाही. हीच प रि थती िश ण , नोकरी , वाहतूक, यािवषयी झाली आहे.
खाजगीकरण ही संक पना आली आिण देश अधोगतीकड े जायला सुरवात झाली.
िश णाम य े खाजगीकरण आले. मोफत आिण स च े िश ण दे याची जबाबदारी
सरकारची आहे. असा कायदा असताना सु ां मुलांना केजी, युिनअर केजी िसिनअर
केजी याम य े हजारो पये देऊन वेश घेतला जातो.
माझं मुल कॉन ह ेटम ये िशकायला जाते याच खूप गव पालका ंना असत े पण या या
फायद े तोट्यांचा कुठेच िवचार नसतो . सरकार या बालवाड ्या असाय या मोफत वेश,
रोज रोज गाणे गाऊन व कथा सांगून मुलांना िश णाम य े आवड िनमा ण केली जायची .
ती गो केजी म ये िमळत नाही. पिह या वगा पासून इं जी मा यम घेऊन मुलांना
शाळेत वेश िदला जातो, घरी कोणाला एबीसीडी मािहती नाही तरी मुलगा इं जी
शाळेत. पाच या सहा या वगा त मुलगा गेला क जवळचा पैसा संपून जातो. दहावी बारावी
नंतर खाजगी म ये िशकवताना पालका या नाक नऊ येतात. यां याकड े थावर
मालम ा आहे असे लोक जमीन िवकून मुलांना िशकवतात . लाखो पये खच क न
जे हा िश ण पूण होते ते हा आपण तर िशकलो पण नोकरीच काय. कारण नोकरी सु दा
खाजगीकरणात कमी पगाराची असत े.
कमी पगारावर जा त वेळ काम करावे लागत े. िश णाला लागल ेला पैसा सु ा आपण
कमवू शकत नाही. आपण कॉन ह ट आले कोणताही िवचार न करता दुसर्याने केले
हणून आपण सरकारी शाळेतील मुल खाजगी शाळेत टाकून वतः चे, मुलाचे आिण
अथा चे नुकसान क न टाकतात . शासक य बसने वास करणे कंटाळवाण े वाटतं पण
खाजगी बसने वास करताना खुप आनंद होतो. खाजगीकरणाचा ि वकार आपण हसत
खेळत क न अनेक सम या िनमा ण क न ठेवतो. वाहतूक र याची सु ा ितच
प रि थती आहे. सरकार कडे र ते बांधायला पैसे नसतात . मग सरकार खाजगी
कंपनीला काम देऊन र ते बांधून घेतात. मोठ मोठे टोल नाके उभे करतात . र ते खराब
होतात , टोलची मुदत संपून जाते तरी नाग रका ंची लुट थांबता थांबत नाही. जे काम munotes.in
Page 158
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
158 कंपनी क शकते ते काम सरकार का करत नाही? सुरवातीला शासक य चॅनल
दूरदश न हणून होते. परंतु जसजस े खाजगी कंप या आ या आिण दूरदश न नामश ेष
झाले. दूरदश न मोफत बघायला िमळायच े परंतु आता दरमहा िविश शु क आका नच
आप या घरातील िट ही आपण बघू शकतो . आज शेतजमीन जर खाजगीकरणा ार े
कंपनीकड े गेली तर उपासमार आिण महागाईम य े होरपळ ून मरणार ्यांची सं या
करोडो या घरात राहील . खाजगीकरणाचा काही लोकांना सुरवातीला चांगले वाटते.
परंतु दु प रणाम िदसून येत नाही. खाजगीकरणा िशवाय िवषमतावादी यव था सु ा
कायम राह शकत नाही. हणून िवषमतावाद पसरव ून उ ोगपत या हाती स ा देऊन
पु हा पारतं यात जा याची पूण तयारी झालेली आहे. अशा कार े खाजगीकरणाचा
आपण हसत ि वकार केला तरी याचे दु प रणाम खूप भयावह आहेत. शाळे या फ
वाढ याचे, सरकारी नोकरी कमी हो याच े, कमी पगारावर जा त काम कर याच े,
िदवसात ून फेरी परत टोलनाका अशा अनेक कार े आप याकड ून खाजगी सेवे या
नावाखाली नाग रका ंचे िखसे रकामी क न खाजगीकरणान े देशाला आिथ क मागास
केले आहे. सरकारी ितजोरीत जाणारा पूण पैसा खाजगी लोकांकडे गेला आिण भारत
देशाची ितजोरी रकामी क न देशाला कंगाल केले. रा ीय संपती कंपनी या हाती
गेली. यामुळे देशातील जनता िभकेला लागली . हे सव घडले कारण वतःला सुिशि त
समजणारा वग आप या म दूने िवचार न करता दुसर्या या बोल यावर िवश्वास ठेवणे,
दुर ीचा अभाव असून तक कर याची मता नाही. हणून खाजगीकरण वाढून
दु प रणाम िदसून येतो. आता तर ही खाजगीकरणाला सुरवात झाली आहे. येणार्या
काळाम य े िश ण , राशन, आरो य , नोकरी , सव काही खाजगीच असेल आिण ते
कोण याही सव सामा य माणसा या िखशाला परवडणा रे नसेल हणज े
खाजगीकरणाम ुळे आपण िभकेला लागणार हे नाका न चालणार नाही. हणून आज
खाजगीकरणाचा आनंदाने ि वकार के यापे ा वािभमानान े िवरोध जर झाला तर
रा ीय संपती रा ा या मालक ची राहील आिण जा त दु प रणाम बघायला िमळणार
नाहीत .
११.९ देशातील नोकरी चं खाजगीकरण : एक गंभीर बाब !
देशात खाजीकरणाच ं वादळ सु झालं आहे. वीज, रे वे आिण त सम े ाचं आता
खाजगीकरण झालं आिण आता िश ण े ही खाजगी होवू पाहात आहे. ती अगदी जमेची
बाजू आहे. कारण यातून या या े ाचा िवकास होवू शकतो आिण देशाचाही . देशाला
करा या व पात फायदा होचो. परंतू यामध ून एक सवा त मोठा दु प रणाम हणज े
गरीबांची मुलं उ च िश ण घेवू शकणार नाहीत . तसेच खाजगी नोक-याही गरीबां या
वाट्याला येणार नाही. जरी यां यात कौश य असल े तरीही बेरोजगारी वाढली आहे.
देश चरणसीम ेला पोहोचल ेला आहे. लोकांना िशकाव ंसं वाटत आहे. लोकं िशकतात
आहे. उ च िश ण घेतात आहे. परंतू हे िश ण घेतात नोकरी या अपे ेनं. कोणीही
साधा धंदा लावायचा िवचार करीत नाहीत . यांना असं वाटतं क नोकरी करणे हे उ च
िश ण घेणा-यांचे काम आिण धंदा करणे हे िनर रा ंचे काम. मग मी जर िनर र नाही तर
मी धंदा कशाला क ? शेवटी याच ां या च य ुहात फसून लोकं उ च िश ण तर munotes.in
Page 159
खाजगीकरण
159 घेतात. परंतू नोकरी यित र इतर कामे करायला धजत नाहीत . मग बेरोजगारी वाढणार
नाही तर काय ? अलीकड े नोकरीम य ेही पधा आहेत. नोकरी नोकरी करता करता वय
िनघून जातं. परंतू नोकरी िमळत नाही. तसेच नोकरी िमळवीत असता ंना लाखो पये
डोनेशन हणून ावं लागत ं. िशवाय िशफारशीही भरपूर लागतात . शेवटी या िकतीही
िशफारशी अस या तरी भागत नाही. जवळचा नातेवाईक व जवळची ओळखही असत े
नोकरी िमळवायला . ती नस यान ेही नोकरी लागत नाही. आज या प रि थतीत असा
िवचार केला तर नोक-याच अिलकड े संपले या आहेत. लोकं उ च िश ण घेत आहेत.
परंतू नोकरी न िमळा यान ं ते आ मह याही करीत आहेत. कारण िश ण घेत असता ंना
घरी आलेली डबघाईची प रि थती , अिलकडच ं िश ण एवढं महाग झालं आहे क याचा
िवचारच आपण क शकत नाही. कोणताही मुलगा सहजपण े दहावी बारावीपय त िशकू
शकतो . कारण तेवढं िशकायला तेवढा पैसा लागत नाही. परंतू पुढे मा भरपूर पैसा
लागतो . कारण सव शै णीक सं था ा खाजगी आहेत. याचाच अथ असा क मालीक
मौजा या आहेत. या सं थेचे मालक िव ा या कडून अतोनात शु क गोळा करतात न हे
तर िश ण दे यासाठी यापार करतात . मग एवढा पैसा गरीबांजवळ कुठून? तरीही यांची
मुलं उ च िश ण िशकता यावं हणून िशकतात . यामुळं आलेली डबघाईची प रि थती .
यातच मुलं िशकली क यांना वाटणारी लाज. उ च िश ीत मुलांना कोणत ेही काम
करायला शरमच वाटते.
११.१० खाजगीकरणा ंचे वा तव
भारतीय समाजाला गुलामिगरी या च य ुहात ढकलणारी यव था हणज े खाजगीकरण
होय. भारत देश जे हा पासून जास ाक झाला ते हा पासून अलोकशाही वृ ीवादी
भारताला वतः या मुठीत ठेव याचा य न करत आहेत. पण भारतीय संिवधानातील
बळकटीम ुळे राजक या ना तसे करता आले नाही.सन १९८५ पासून भारतीय राजनीती
न या मोडवर आली आहे. बदल या युगाचे नवे ि थत ंतरे आप या पाहायला िमळत
आहेत. देशहीतप े ा वःहीत व प हीत याम य े राजकारणी मशगुल अस यान े गरीब हा
गरीब तर ीमंत हा ीमंत होत आहे. ाचारा ंचे नवे कुरण हणज े आजच े राजिकय े
पाहायला िमळत आहे. सरकारी सेवावर कुटाराघात क न खाजगी मालका ंचे नवे
अथ स ाट िनमा ण झाले आहेत. िश ण े , दुरसंचार े , बँक े , कमजोर झाले असून
खाजगीकरणाचा उदो उदो सारीकड े वाढला आहे. आजच े वत मान क सरकार
भांडवलधािज ने अस यान े देशातील सव सरकारी े िवक याचा सपाटा सरकारन े
लावला आहे. भारतीय दुरसंचार यव थ ेला मोळकळीस आणून िवदेशी कंप यांनी
भरघोस फायदा केला आहे. कोरोना महामारीन े मोबाईल कंप यांची चांदी झाली आहे.
ऑनलाईन िश णान े व वक टू होम ि य ेने सव कंप यांनी अतोनात पैसा कमिवला
आहे. भारतीय उ चतम ीमंता या फाय ासाठी सामा य जनतेला वेठीस धरले जात
आहे. ऑनलाईन प र ेसाठी दहावी व बारावी मधील ीमंत िव ाथा नी आंदोलन
चालवल े आहे. खेड्यातील लाखो िव ाथ ऑनलाईन िश णापास ून कोसो दूर असता ंना
ीमंत िव ाथ वतःचा िवचार करत आहे हे न क च वेदनादायक आहे. यासाठी
शासनान े यो य पावल े उचलन े गरजेचे आहे. िव ाथा त गरीब व ीमंत असा भेद िनमा ण munotes.in
Page 160
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
160 होऊ देऊ नये. नाहीतर यांचे गंभीर प रणाम महारा ाला भोगाव े लागतील . आज
फुकट या डाटान े त ण िपढी वाईट मागा ने जात आहे. तरी सरकार यावर िनयं ण ठेवू
शकत नाही. कारण हाच त ण राजकारणी लोकांचा खरा राजवाहक आहे. इ.स. १९९१
पासून भारतात खाजगीकरणाच े वारे जोरात वाह लागल े. कृषी, िश ण ,कामगार व
असंघिटत े ाला या नीतीन े जबरदस ्त हादरे िदले. पैसा या झगमगाटात सरकारी
कंप या कवडीभावान े िवक या गे या. आिथ क िवकासाच े मॉडेल ीमंतासाठी
लाभदायक ठरले पण गरीब व बेरोजगारासाठी धोकादायक ठरले. या खाजगीकरणान े
आिदवासी ,शेतकरी ,कामगार , कम चारी यांचे शोषण केले. राजकार या ंनी खाजगीकरण
हणज े भारताचे नंदनवन करणारा महामाग असा म िनमा ण क न खाजगीकरण हणज े
भारताला गुलाम कर या या षडयं ाचे वा तव लपवून ठेवले. सन १९९१ ते सन
२०२१ या कालख ंडात देशातील व िवदेशी कंप यांनी अ जो पया ंचे यिनःसारण
केले आहे. करोडो कामगाराच े शोषण क न गडगंज संप ी कमावली आहे. या कमाईवर
सरकारला टेकू देऊन देश गुलाम केला आहे. आज लोकशाहीच े ल रे वेशीवर टांगवले
जात आहे. न या काय ान े भारतीय कामगार व शेतकरी वगा ला दा य व गरीबी या
अंधकारमय आभासी जगात लोटल े आहे. नवा म म दूत तयार क न खरे वा तव
लपवून ठेवले आहे. सरकार शेतक या ंचे आंदोलन दडप यासाठी नवी रणनीती आखत
आहे. तरी शेतकरी वतःची जमीन व देश वाचव यासाठी जीवाची बाजी लावत आहेत.
यायालयातील यायिधशा ंनी आर ण समा कर यािवषयी सुतोवातन केले आहे.
काय ानी स यता सांगणा या यायिधशा ंनी असे व य क न वतःच े पूव ह
दूिषतपणाची भावना जाहीर केली आहे. या या बोल या ंनी आर णािवषयी म िनमा ण
झाला आहे .तर आर णाच े खरे वा तव जनतेपासून डोळेझाक होत आहे. आर ण
समा करता येत नस यान े सव सरकारी िवभागाच े खाजगीकरण क न व ितआ ंदोलन
क न आर ण कमकूवत करणे हे यांचे वा तव आपण समजून घेतले पािहज े. आज
कोिवड -१९ या महामारीन े सारे े भािवत झाले आहेत. भारतीय अथ यव था ऋण
अव थ ेत पोहचली आहे. अनेकांची आयु य उ दव त झाली आहेत. अशा कठीण
काळात क सरकारन े सरकारी सेवा े ाचे खाजगीकरण कर या चा कपटी डाव आखला
आहे. खाजगीकरणात ून देशहीत अस याचा भास िनमा ण क न वतः या िम ांचा
फायदा कर याचा हा डाव िदसून येत आहे. िव म ं ी यांनी अथ संक पात
खाजगीकरणाचा आगाज केला आहे. बँक व िवमा े , अनेक सरकारी े ात
खाजगीकरणाची ि या सु झाली आहे.
बँक कम चारी वतःला सरकारच े तारणहार समजत होते. याच कम चा या ंचे जीवन
उ दव त होत आहे. ामीण जनतेचे जीवन ीमंता या हवाली क न देशाला
िवक याचा हा डाव फारच धोकादायक ठ शकतो . भारतीय सव नाग रका ंनी
खाजगीकरणातील म व वा तव यांचा यो य अथ समजून वतःची वाटचाल करावी .
येणा या पुढील िनवडण ूिकत यांचे गंभीर प रणाम पाहायला िमळतील . देशातील त णा ंनी
व सव लोकांनी सरकारच े धोरण समजून यावे. देशाला िवकणा या कावेबाजापास ून
देशाचे र ण करावे. सारे भेदभाव सोडून आपण एक होऊ या. देशाला आ ही िवकणार
नाही असा म िनमा ण करणा या स ेपासून सावध राहावे. खाजगीकरणातील वा तव munotes.in
Page 161
खाजगीकरण
161 ओळख ून नवा ांतीपथ िनमा ण क न देशाला व संिवधानाला वाचवाव े हाच खरा माग
आहे. दुसरा कोणताच माग चांगला नाही.
११.११ सारांश
फाय ात चालणा -या सरकारी उ ोगा ंचे खाजगीकरण करावे अशी मागणी िविवध
उ ोगपत कड ून सतत होत असत े. जागितक करणा या ि य ेचा एक भाग हणूनच
खाजगीकरणा या ि य ेला चालना िमळत े. १९९१ साली नरिसंहराव सरकारन े
खाजगीकरणा या धोरणाची सुरवात केली. यानंतर १९९८ ते २००४ या काळात
स ेवर असल े या भाजप िणत आघाडी या सरकारन े वेगाने हे धोरण पुढे नेले. यानंतर
स ेम ये आले या काँ ेस आघाडीन े हे धोरण तसेच चालू ठेवले आहे. फ याचा वेग
काही माणात कमी केला आहे. मोठ्या उ ोगा ंना खाजगीकरणाम ुळे फायदा झाला आहे.
फाय ात चालणा -या मोठ्या सरकारी कंप या यां या ता यात येत अस याम ुळे यांची
ताकद वाढते आहे. मूलभूत साधन े यां या हाती येत आहेत. सरकारची जबाबदारी कमी
होते आिण गुंतवणुक कमी होते. सरकारकड े िनधी उपल ध होतो. यामुळे या ि य ेत
सरकारचाही फायदा आहे. इतर मह वा या िवकास कामांसाठी सरकार या हाती पैसा
येतो असा सरकारचा दावा असतो . खाजगीकरणाम ुळे शासनाची म ेदारी संपून पधा
वाढते यामुळे उ पादनाचा दजा वाढतो िकंमत वरही िनयं ण येते, ाहका ंना िविवध सेवा
आिण व तूंची िनवड कर याची संधी िमळत े आिण यामुळे अंितमतः ाहका ंचा फायदा
होतो असा खाजगी उ ोजका ंचा दावा आहे. कामगारा ंचे हाल मा या यव थ ेमुळे
वाढल ेले आहेत. यां या नोकरीची शा वती राहील ेली नाही. कायम व पी कामगार
ठेव याऐवजी कं ाटी प तीन े काम क न घे याकड े खाजगी उ ोगा ंचा कल िदसतो
आहे. सरकारी यव थ े म ये कामगार संघटना ंना मानाच े थान होते. खाजगी उ ोजक
मा संघटना उभीच राहणार नाही या ीने आपली धोरणे आखतात . िनवृ ी वेतन,
भिव य िनवा ह िनधी आिण व त दरात कज , घरासाठी कज , मुलां या िश णाची सोय,
पाळणा घरांची सोय अशा कार या सोयी सवलती दे यासही खाजगी उ ोजक फारस े
उ सूक नसतात . खाजगी उ ोजक माणसा ंपे ा यं साम ु ी आिण तं ानाम य े गुंतवणुक
कर याला ाधा य देतात. (Capital intensive technique instead of labour
intensive technique) अिधकात अिधक यांि क करणक न कामगार कमी कर यावर
यांचा भर असतो . यासाठी कधी वे छा िनवृ ी योजना मांड या जातात . िश ण ,
आरो य , पा याच े यव थापन यासार या मूलभूत यव था ंम ये खाजगीकरण होत
अस याम ुळे अनेक सम या िनमा ण होत आहेत. आिथ क ्या दुब ल घटका ंना या
सेवांसाठी खु या बाजारातील भाव परवडत नाहीत . यांना या सेवांपासून वंिचत रहावे
लागत े. यामुळे िवषमता वाढू लागली आहे. समाजातील दुब ल घटका ंवर अ याय होतो.
खाजगीकरणाचा अितर ेक घातक ठरतो. याचा चांगलाच अनुभव अमे रकेने घेतला आहे.
यांनी यां या िवमानतळा ंवरील सुर ा यव था खाजगी सं थांकडे िदली. या सं थांनी
ती फारशा गांिभया ने घेतली नाही. ९ /११ या अनुभवान ंतर मा ती यं णा हा सरकारी
सुर ा सं थांकडे ावी लागली . तसेच लुइिझयाना रा यातही च वादळान ंतर munotes.in
Page 162
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
162 थािनका ं या पुनव सनाच े काम खाजगी सं थांकडे िद याम ुळे काही िनमा ण
झा याची चचा होती.
११.१२
१. खाजगीकरण हणज े काय ?
२. बँका या खाजगीकरणा ंचे दु प रणाम प करा.
३. िश णा या खाजगीकरणा ंचे प रणाम प करा.
४. देशातील नोकर च े खाजगीकरण एक गंभीर बाब आहे सिव तर चचा करा.
११.१३ संदभ
१. कराड े जगन :-'जागितक करण भारतासमोरील आ हान े' डॉयम ड
पि लक ेशनसदािशव पेठ, पुणे-३०.
२. गायकवाड मुकुंद :-'जागितक करण शाप न हे वरदान ' कॉ टीन ेटल काशन ,िवजय
नगर, पुणे-३०.
३. जाधव अपे ा :-'भारतीय अथ यव था आिण िनयोजन , िनराली काशन , िशवाजी
नगर, पुणे.
४. द गौरव, महाजन अि नी :- 'भारतीय अथ यव था ' एस च द अॅ ड कं पनी ा.
िल. रामनगर , नई िद ली -११००५५
५. भागवत अॅ ड अॅडिमरल :- 'जागितक करण निवन गुलामिगरी ' समता काशन ,
समता सैिनक दल, डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर उड्डाण पूल-ल करी बाग, नागपूर-१६
६. िजभकाट े, शा ी :- थूल अथ शा ाच े िस दा त -१ िव पि कास अॅ ड
िड टी य ूटट् स नागपूर-४४००३२
७. हारेके राह लः -अथ संवाद ैमािसक , मराठी अथ शा प रषद , खंड ४४ अंक १
भारतीय , मृ णालय , शाहपुरी, को हाप ूर-४३१२०४
८. साठे मधुसूदनः-'जागितक अथ कारण , न या जगाच े अथ कारण ' डायम ड
पि लक ेश स पुणे-३०
९. साठे मधुसूदनृ :-'भारता या आिथ क सम या भाग-५, आिथ क सुधारणा आिण वाढ'
डायम ड पि लक ेश स, पुणे-३०
१०. साठे मधुसूदन :-'जागितक अथ कारण : आिशयातील अथ यव था ' डायम ड
पि लक ेशन, सदािशव पेठ, पुणे-३० munotes.in
Page 163
खाजगीकरण
163 ११. वावरे अिनलक ुमार, :-'आंतरराि य अथ शा ' ए युकेशनल पि लशस घाटगे
लालासाह ेब अॅ ड िडि ट य ूटस , औरंगपुरा, औरंगाबाद .
१२. लोकमत ई - पेपर मुंबई १२/०६/२०२०
१३. www.bbc.com.in> 10 mar 2020
१४. www.bbc.com.in> india.5189827915mar 2020,
१५. M. dailyhunt .in> india> marathi> b.... १८ Dec २०१६ नवी िद ली :
वृ सं था
१६. www.bbc.com.India. 53975746
१७. Musselburgh co -op in crisis as privatisation bid fails
१८. The Pursuit of Reason: The Economist 1843 –1993. Harvard
Business School Press. p. 946. ISBN 0 -87584 -608-4.
munotes.in
Page 164
164 १२
जागितक करण
घटक रचना :
१२.० उि े
१२.१ तावना
१२.२ पा भूमी
१२.३ जागितक करणाचा अथ
१२.४ जागितक करण आिण जागितक भांडवलशाही
१२.५ जागितक करणाच े फायद े आिण तोटे
१२.५.१ जागितक करणाच े फायद े
१२.५.१.१ औ ोिगक करणास चालना
१२.५.१.२ बाजारप ेठांचा िव तार
१२.५.१.३ परक य यापारात वृ ी
१२.५.१. ४ उपभो या ंचा फायदा
१२.५.१.५ रोजगार वृ ी
१२.५.१.६ सेवा े ाचा िव तार
१२.५.१.७ साजािजक -सां कृितक संबंधात वाढ
१२.५.२ जागितक करणाच े तोटे
१२.५.२.१ थािनक उ ोगास मारक
१२.५.२.२ बह रा ीय कंप यांची म ेदारी
१२.५.२.३ बेरोजगारीत वाढ
१२.५.२.४ िवषमत ेत वाढ
१२.५.२.५ िवकसनशील रा ांची लूट
१२.५.२.६ कज बाजारीपणात वाढ munotes.in
Page 165
जागितक करण
165 १२.५.२.७ पया वरणाची सम या
१२.५.२.८ समाजवाद व क याणकारी धोरणास सोडिच ी
१२.५.२.९ सामािजक -सां कृितक े ावर अिन भाव
१२.५.२.१० पायाभ ूत सुिवधांकडे दुल
१२.६ जागितक करणा ंचे भारतीय े ावर पडलेले प रणाम
१२.६.१ जागितकरणा ंचे िश ण े ावरील प रणाम
१२.७. जागितक करणा ंचे कृषी िवभागा ंवर पडलेले प रणाम
१२.८ सारांश
१२.९
१२.१० संदभ
१२.० उि े
या घटका या अ यासान ंतर तु हास :
१. जागितक करणाचा अथ प करता येईल.
२. जागितक करणाची भेदक वैिश ्ये सांगता येतील.
३. जागितक करण व जागितक भांडवलशाही यां यातील संबंधाचे आकलन होईल.
४. जागितक करणाच े फायद े व तोटे यांचे आकलन होईल.
१२.१ तावना
औ ोिगक करण , पाि मा यकरण व आधुिनक करण या ि या ंचा िव तारीत असा
पुढचा ट पा हणज े जागितक करण होय. १९८० नंतर इं लंड, ा स , रिशया ,
ऑ ेिलया इ यादी देशात आिथ क सुधारणेचे वा पुनर चनेचे जे काय म सु झाले,
यातून जागितक करणाची ि या सु झाली. जागितक करण ही संपूण जगाची एकच
बाजारप ेठ िनमा ण करणारी ि या आहे. िकंवा जागितक अथ यव था िनमा ण करणारी
ि या आहे. १९९० म ये सोि हएट युिनयनचा पाडाव झा या नंतर
जागितक करणा या ि य ेला वेग आला . १९८० नंतर जगभर काही रा ांकडून
अथ यव था खुली कर या या आ हाला सुरवात झाली. याम य े अथा तच अमे रका, यु.
के. (इं लंड) या रा ांचा पुढाकार होता. १९८९ म ये बिल नची िभंत आिण यापाठोपाठ
पूव युरोपातील सा यवादी यव था कोसळ यान ंतर या ि य ेला वेग आला . १९९१
म ये सोि हएट रिशया (USSR) न झा यान ंतर जागितक करणाची ि या परत उलट munotes.in
Page 166
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
166 िदशेने जावू शकेल ही काही भांडवलवादी रा ां या मनातील भीती नाहीशी झाली.
जागितक करणाम ुळे गत देशांना नवीन बाजारप ेठा उपल ध होतात . यां याकडील
प्रगत तं ानाम ुळे तसेच कायदा , अथ यवहार , मािहती तं ान या बाबतीतील अफाट
कौश याम ुळे ते या नवीन बाजारप ेठांमधील पधा म ये इतर थािनक पध कांना सहज
मागे टाकतात आिण सहजपण े बाजारप ेठ काबीज करतात . यांना पध कच उरत नाही.
यामुळे यांना जागितक करण वेगाने हावे असे वाटते.
अमे रका आिण पि म युरोपातील गत देशांनी जागितक करणाचा आ ह धरला .
सा यवादी चीनन े १९७९ पासून राजक य यव था बंदी त ठेऊन आिथ क बदल
कर यास सुरवात केली. यांनी यां या अट वर पि मेकडील आिथ क महास ा ंना
चीनम य े वेश िदला. मेि सको , इंडोनेिशया, मलेिशया या काही देशांनी पि मेकडील
देशां या सूचनां माण े आिण आंतररा ीय आिथ क सं थां या हण या माण े आिथ क
बदल वीकारल े. परंतु यांना अनेक सम या ंना त ड ावे लागल े. रिशयान े पुतीन यां या
नेतृ वाखाली वेग या मागा ने जागितक करण वीकारल े. यांचाही गे या दशकात मोठ्या
माणावर आिथ क िवकास झालेला िदसतो . भारतान े सावध पाऊल े उचलत आिथ क
सुधारणा ंचा माग वीकारला . भारत सरकारला चंड अंतग त िवरोधाला त ड ावे
लागल े. जागितक करणा या ि य ेत सव काही समान अनुभव आले आहेत. रा ीय
उ प ना या आकड ेवारीत वाढ झाली आहे. परंतु उ प नाच े समान िवतरण झालेले नाही.
समाजातील असमानता वाढीस लागली आहे. ीमंत वगा ला फायदा झाला आहे. गरीब
अिधक अडचणीत आले आहेत. ीमंत आिण गरीबांमधील दरी वाढली आहे.
जागितक करणाची ि या गुंतागुंतीची आहे. जगातील सव देश आिथ क िवकासा या
समान पातळीवर नाहीत . जगा या सव भागांचा िवकास सम माणात झालेला नाही.
जागितक करणाचा अथ समजून घेताना आपणाला असे हणता येईल क , यापार ,
िव , रोजगार , तं ान , दळणवळ ण , िवदेशी थला ंतर, पया वरण राहणीमान , शासन
समाज यव था आिण सं कृती अशा सव े ातून होत राहणार े पांतर होय.
जागितक करणाम य े ामु यान े िव व भांडवल यांची मालक , बाजार व पधा , ान व
संशोधन , आिण यांना संल नीत असणार े तं ान तसेच नवनवीन व तु ारे उपभोगाच े
सारखेपण व राहणीमानाच े आधुिनक करण यांचा समाव ेश होतो.
१२.२ पा भूमी
जागितक करणाची पा भूमी ल ात घेता आपणास असे िदसत े क , १९७० या
दशकापास ून जागितकक रणाला सु वात झाली. आंतररा ीय कंप या, आंतररा ीय
नाणेिनधी व जागितक बँक यां यामाफ त रा ांना कज पुरवठा करते वेळी घातल े या
िविवध िनयम व अटीत ून जागितक करणाची सु वात झा याच े िदसत े. याचे कारण असे
क , िवकसीत देशांची उ पादक यं णा स ज असताना भावी मागणी तोकडी पडते
हणून भिव यात येणा या आिथ क मंदीवर, पूण रोजगारासाठी सि य ह त ेप व य
गुंतवणूक कर याच े धोरण १९५० या दशकात अवल ंिबले, पण यामुळे नोकरशाहीची
पकड वाढत गेली, कामगार संघटना व इतर िहतस ंबंधी गट आप या वाथा साठी munotes.in
Page 167
जागितक करण
167 शासन यव थ ेला व जनतेला धारेवर ध लाग या याऊलट दुसरीकड े शासक य
उ ोगा या िवि य गरजा भागिव यासाठी कज उभारली गेली. यांचा प रणाम हणज े
खाजगी उप मशीलत ेची गळचेपी होऊ लागली . या प रि थतीम ुळे शासक य
पातळीव न हणज े सरकारन े उ पादन े ातून अंग काढून यावे असा िवचार पुढे
आला या िवचाराला अनुस न खुलेपणा वीकारणारी अनेक धोरणे अवल ंबली गेली.
१९७० या दशकात साव ि क दु काळान े संपूण जनतेला ासल े होते. यातुन बेकारी,
दा र ्य, उपासमार व महागाई यासार या िविवध गो ना त ड ावे लागल े. यांचा
फायदा बह रा ीय कंप यांनी घेतला आिण यांचा िव तार वाढला ख या अथा ने येथुनच
जागितक करणाचा उदय झाला असे आपणास हणता येईल.
१२.३ जागितक करणाचा अथ
जागितक करण चा शाि दक अथ हणज े थािनक िकंवा ादेिशक व तू िकंवा घटना ंचे
जागितक तरावर पांतरण कर याची ि या . याचा उपयोग एका ि य ेचे वण न
कर यासाठी देखील केला जाऊ शकतो या ार े जगभरातील लोक एक येऊन एक
समाज तयार करतात आिण एक काम करतात . ही ि या आिथ क, तांि क,
सामािजक आिण राजक य श च े संयोजन आहे. जागितक करणाचा वापर ब याचदा
आिथ क जागितक करणा या संदभा त केला जातो, हणज ेच रा ीय अथ यव थ ेचे
आंतररा ीय अथ यव था ंम ये यापार , परदेशी थेट गुंतवणूक, भांडवली वाह,
थला ंतर आिण तं ानाचा सार या ार े एक ीकरण . जागितक करण ही अ यंत संक ण
व मानवी जीवना या िविवध पैलूशी संबंिधत असणारी अशी ि या आहे. यामुळे
जागितक करणाचा अथ प करणे सोपे नाही. वेगवेग या अ यासका ंनी
जागितक करणा या या या वेगवेग या ि कोनात ून केले या आहेत. यापैक काही
या या पुढील माण े आहेत.
१. िदपक न यर : एखा ा रा ाच े आिथ क यवहार या या भौगोिलक व राजक य
सीमे या बाहेर िव तारीत कर याची ि या हणज े जागितक करण होय.
२. वणक ुमार िसंग: आंतररा ीय तरावर सव रा ांची एकच बाजारप ेठ िनमा ण
क न तेथे जगातील साधनसाम ीच े व भांडवलाच े सुलभ अिभसरण िनमा ण करणे
हणज े जागितक करण होय.
३. संयु रा स ंघा या पि म आिशयासाठी असल े या आिथ क व सामािजक
आयोगा या मते - व तू, भांडवल, सेवा, आिण म यांचा वाह सुलभ कर यासाठी
रा ां या सीमांमधील अडथळ े काढून टाकण े वा कमी करणे हणज े जागितक करण
होय.
४. जागितक बँक: जागितक करण हणज े - अ) उपभो य व तूं या सव व तूं या
आयातीवरील िनयं ण समा करणे. ब) आयात शु काचे दर कमी करणे. क)
साव जिनक उ ोगा ंचे खाजगीकरण करणे होय. munotes.in
Page 168
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
168 वरील चारही या या या आिथ क ि कोनात ून केले या आहेत. काही िव ाना ंनी
जागितक करणाची या या वेग या ि कोनात ून केलेली आहे.
५) अॅ थनी िगडे स: जगातील िविवध लोकांम ये व े ाम य े वाढत असणारी
पार पा रकता व पर परिनभ रता हणज े जागितक करण होय. ही पार पा रकता
आिथ क व सामािजक संबंधातील तसेच थळकाळातील अंतर िमटवून टाकत े.
६. एम. अ ो आिण ई िकंग: या ि य े ारे जगातील लोक एकाच समाजात एकि त
होतात , या ि य ेस जागितक करण असे हणतात .
७. बायिलस आिण ि मथ : जगातील वेगवेगळया देशातील लोकांम ये वाढत जाणार े
आिथ क, सामािजक , औ ोिगक , यापारी व सां कृितक संबंध दश िवणारी यापक
ि या हणज े जागितक करण होय.
८. गीलपीन : भु वशाली रा ांनी िवकसनशील रा ांवर आपली अथ यव था व
सं कृती लाद याचा केलेला य न हणज े जागितक करण होय.
९. चं कांत खंडागळ े : जगातील िविवध लोक, रा े वा समाज यां याम य े असल े या
भौगोिलक व राजक य सीमांचे उ लंघन क न यांना जागितक तरावर आिथ क,
राजक य , सामािजक , सां कृितक यवहार मु पणे कर यास वाव देऊन एकच
जागितक यव था िनमा ण करणे हणज े जागितक करण होय.
वरील िविवध या या ं या आधार े जागितक करणाचा अथ आपणास तीन ि कोनात ून
सांगता येईल.
अ) आिथ क ि कोनात ून जागितक करण हणज े जागितक अथ यव था िनमा ण क न
ित याशी सव रा ां या अथ यव था जोडण े िकंवा एका म करणे होय.
ब) सामािजक ि कोनात ून जागितक करण हणज े जगातील िविवध लोक, रा वा
समाज यां यात आिथ क, सामािजक , राजक य , सां कृितक संबंध थािपत क न
यांना एकाच जागितक यव थ ेत सामील करणे होय.
क) राजक य ि कोनात ून जागितक करण हणज े िवकिसत अशा भु वशाली रा ांनी
आपली आिथ क, राजक य , सामािजक व सां कृितक येयधोरण े इतर रा ांना
वीकारावयास लावण े होय. थोड यात जागितक करण ही जगातील िविवध लोक,
रा व समाज यां यातील आिथ क, राजक य , सामािज क, शै िणक , सां कृितक
संबंधाची जागितक यव था िनमा ण करणारी ि या आहे.
१२.४ जागितक करण आिण जागितक भांडवलशाही
आिथ क ्या जागितक करण ही ि या देशाची अथ यव था ही जगा या
अथ यव थ ेशी एका म कर याची ि या आहे. या ि य ेत जागितक यापारावरील
िनब ध दूर क न संपूण जगासाठी एकच अथ यव था हणज ेच जागितक अथ यव था munotes.in
Page 169
जागितक करण
169 िनमा ण करणे अिभ ेत आहे. जागितक करणा या ि य ेत ही जी जागितक अथ यव था
िनमा ण करावयाची आहे ती भांडवलशाही या कारची अथ यव था आहे. दुस या
श दात सांगावयाचे झा यास असे हणता येईल क जागितक करण ही संपूण जगात
भांडवलशाही अथ यव था पसरिव याची ि या आहे. भांडवलशाही अथ यव थ ेचा
जगभर सार व चार िकंवा वाढ व िव तार करणे हे जागितक करणाम य े अिभ ेत
आहे. यामुळे जागितक करण व भांडवलशाही यां यातील संबंध समजाव ून घेणे या
िठकाणी आव यक ठरते.
अमे रका, जम नी, जपान , ा स , कॅनडा, ऑ ेिलया इ यादीत भांडवलशाही
अथ यव था आहे. भारतात वातं य ा ीन ंतर िम अथ यव था वीकारली .
साव जिनक तसेच खाजगी े ात मोठमोठ े उ ोग उभारल े. आिथ क यवहारावर
सरकारच े िनयं ण ठेवले, िनयोजनब िवकासाच े धोरण पंचवािष क योजना ं या
मा यमात ून राबिवल े. पण १९५० ते १९९० या ४० वषा या काळात सरकारी िनयं णे
व आिथ क िनयोजन यांचा फायदा हो याप े ा तोटाच अिधक झाला. साव जिनक उ ोग
तोट्यात गेले. परक य चलनसाठा घटला . दा र य , बेकारी महागाई वाढत गेली. १९९१
म ये आिथ क संकट उ वल े. यातून बाहेर पड यासाठी जागितक बँक व आंतररा ीय
नाणेिनधीकड े कज मािगतल े आिण ते देताना या सं थांनी घातल े या अटीन ुसार भारतान े
उदारीकरण , खाजगीकरण व जागितक करण यांचा वीकार केला. अशा कार े भारतान ेही
भांडवलशाही अथ यव थ ेतील अनेक त वे व धोरणे या ि या ं या मा यमात ून
वीकारली . आज केवळ ६ उ ोगध ंदे सरकारी े ासाठी राखीव ठेऊन बाक च े सव
उ ोग खाजगी े ासाठी खुले केले आहेत. परक य गुंतवणुक स परवानगी िदली आहे.
िनया तीवरील िनब ध उठवून आयात मु केली आहे. एकंदरीत िम अथ यव थ ेचे
अि त व नाममा रािहल े असून भांडवलशाही अथ यव थ ेचा भाव वाढला
आहे.अशा कार े जागितक करणा या ि य े ारे भांडवलशाही अथ यव थ ेचा जगभर
सार केला जात असून पूव काही रा ाप ुरती मया िदत असल ेली भांडवलशाही
अथ यव था ही जागितक अथ यव था बनिव याच े य न होत आहेत.
१२.५ जागितक करणाच े फायद े आिण तोटे
अॅडम ि मथ या इं ज अथ शा ान े आिथ क िवकासास चालना दे यासाठी
उदारीकरण , खाजगीकरण व जागितक करणाचा पुर कार केला. ि थम या िशफारसीची
अंमलबजावणी क न इं लंडने जागितक करणा या ि य ेची सु वात केली होती.
तथािप , १९८० नंतर जगात जागितक करणाच े वारे जोरदारपण े वाह लागल े.
जागितक करणाची ि या सु होऊन आज सुमारे ३५ वष उलटली आहेत. या ३५
वषा या अनुभवा या आधार े आपणास जागितक करणाच े फायद े व तोटे पुढील माण े
सांगता येतील.
munotes.in
Page 170
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
170 १२.५.१ जागितक करणाच े फायद े :
१२.५.१.१ औ ोिगक करणास चालना :
जागितक करणा या ि य ेत उ ोगाची काय मता व पधा मकता वाढिव यासाठी
अनेक इ िनण य घे यात आले आहेत. उदा. परवाना प दतीच े िनमू लन करणे,
साव जिनक े ातील राखीव उ ोगा ंची सं या कमी करणे, परक य गुंतवणूक स वाव
देणे, म ेदारी काय ात सुधारणा करणे, कर यव था सुधारणे इ यादी . या सव उदार
िनण यांमुळे नवीन उ ोग उभारण े, जु या उ ोगा ंचे िव तारीकरण करणे, उ ोगाचे
वैिव यकरण करणे, परक य कंप यासह संयु उ ोग उभारण े, उ ोगा ंचे िवलीनीकरण
करणे, यांचे ह तांतरण करणे इ यादीबाबतच े वातं य उ ोगपत ना िमळाल े. यामुळे
औ ोिगक करणाची गती वाढून औ ोिगक िवकासास व रोजगारव ृ ी हो यास मदत
झाली आहे.
भारताचा िवचार करता जागितक करणाम ुळे भारतात अनेक परक य तसेच थािनक
कंप यांनी नवे उ ोगध ंदे सु केले आहेत. तसेच स ा या उ ोगा ंचा िव तार केला
आहे. उदा. फोड व हंडाई या कंप यांनी मोटार कारखान े उभारल े तर आयटीसी ,
िहंदु थान िल हर , पे सी, कोका-कोला, िपझा-हट या कंप यांनी खा पदाथ व शीतप ेयाचे
कारखान े काढल े. खाजगीकरणा या ि य े ारे आजारी सरकारी उ ोग खाजगी
उ ोजका ंना चालिव यास िदले व यामुळे या आजारी उ ोगा ंची उ पादकता , काय मता
व गुणव ा सुधारली . अंतग त व बिहग त वाहतुक वरील अनाव यक िनब ध व खच कमी
के याने पय टन व हॉटेिलंग उ ोगा ंचा िवकास घडून येत आहे. परक य कंप यांशी पधा
कर यासाठी थािनक उ ोगा ंना आपली उ पादन मता काय मता मालाचा दजा इ.
सुधारणे भाग पडत आहे. यामुळे देशी उ ोगा ंम येही सुधारणा हो यास चालना िमळाली
आहे.
१२.५.१.२ बाजारप ेठांचा िव तार :
जागितक करणा या ि य ेत परक य भांडवल, तं ान , तं , यव थापन इ याद ना
एका रा ात ून दुस या रा ात सहज वेश िमळू लागला आहे. तसेच येक रा ातील
उ ोजका ंना परक य बाजारात भांडवल उभार यास व यांची उ पादन े परक य
बाजारप ेठेत िनया त कर यास परवानगी िद यान े रा ीय व आंतररा ीय बाजारप ेठेत
िनकोप पधा िनमा ण हो यास चालना िमळाली आहे.
१२.५.१.३ परक य यापारात वृ ी :
जागितक करणाम ुळे रा ांना आपला परक य यापार मु करावा लागत आहे. यामुळे
आयात -िनया तीवरील िनब ध दूर झाले आहेत. तसेच आयात करात कपात करावी
लागली आहे. तसेच आपल े चलन प रवत नीय करावे लागल े आहे. या उपाया ंमुळे
रा ांचा परक य यापार वेगाने वाढला आहे. परक य यापार वाढ यान े या रा ांचा
परक य चलनसाठी (गंगाजळी ) वाढला आहे. munotes.in
Page 171
जागितक करण
171 जागितक करणाम ुळे िविवध रा ांचा केवळ परक य यापारच वाढला नाही तर या
यापाराच े भौगोिलक ्या वैिव यकरण झाले आहे. हणज े पूव काही रा थोड्याच
परक य रा ांशी यापार करीत होती. आज ती जगातील िविवध देशांशी यापार क
लागली आहेत. उदा. भारत पूव केवळ इं लंड, जम नी, जपान , कॅनडा, अमे रका, रिशया
इ यादी मोज याच रा ांशी यापार करीत असे. जागितक करणाम ुळे आज भारत वरील
रा ांबरोबरच म यप ूव रा ांशी (इराक, सौदे अरेिबया, कुवेत, दुबई इ.) व आि कन
रा ांशी (द. आि का , केिनया, घाना, टांझािनया , इथोिपया इ.) यापार क लागला
आहे. लॅटीन अमे रकन रा ांशीही यापार वाढिव याची संधी भारतास आहे. परक य
यापाराच े भौगोिलक े िव तार यान ेही परक य गंगाजळी वाढत आहे.
१२.५.१.४ उपभो या ंचा फायदा :
जागितक करणाम ुळे उपभो या ंचा ( ाहका ंचा) फायदा होत आहे. जागितक करणाम ुळे
आयात दर कमी झा यान े एखा ा रा ात हणज ेच थािनक बाजारप ेठेत परदेशातील
िविवध दज दार व तू (उदा. व े, खेळणी, बॅ ज, पाद ाण े, दुचाक -चारचाक वाहने,
टी. ही सेट, वॉिशंग मिशन, ि ज, मोबाईल हँडसेट, संगणक, लॅपटॉप इ.) िवपूल
माणात यो य िकंमतीत उपल ध झाले या आहेत. यामुळे लोकांना आप या
आवडी या व तू खरेदी करता येऊ लाग या आहेत यामुळे ाहक हा बाजाराचा राजा
बनला आहे.
१२.५.१.५ रोजगार वृ ी :
जागितक करणाम ुळे लोकांना िवशेषतः उ चिश ीता ंना व कुशल य ना रोजगारा या
नवनवीन संधी उपल ध झाले या आहेत. उ ोग , यापार , यव थापन , वाहतूक,
सं ेषण, मािहती -तं ान अशा िविवध े ात असं य नोक या उपल ध झाले या
आहेत. अशा रोजगार वा नोक यासाठी आव यक असणार े िश ण देणा या िविवध
िश णस ं थाही सु झा या आहेत. िवकसनिशल रा ातील उ चिश ीत त णा ंना
देशोिवद ेशात आकष क वेतन देणारे रोजगार िमळू लागल े आहेत.
१२.५.१.६ सेवा े ाचा िव तार :
जागितक करणाम ुळे सेवा े ाचाही मोठ्या माणावर िव तार झाला आहे. वाहतुक या
े ात खाजगी गुंतवणूक सु झा यान र ते व महामाग यांची ि थती सुधारली आहे.
हवाई वाहतुक तही खाजगी व परक य कंप यांनी गुंतवणूक के याने हवाई वाहतुक ची
सुिवधाही सुधारली आहे. लोहमाग व जलमाग सुिवधांम येही ल णीय सुधारणा झाली
आहे. बँका व िव स ं थांना वाय ता िमळा यान े इंटरनेट बँिकंग, एटीएम सुिवधा,
कोठेही गेले तरी बँिकंग सुिवधा (any where banking facility) इ यादी सुिवधा
लोकांना िमळू लाग या आहेत. जागितक करणाम ुळे सं ेषण (Communication)
े ातही ांती घडून आली आहे. दूर वनी , मोबाईल , इंटरनेट इ यादीच े जाळे िवणल े
गेले आहे. यामुळे जगातील कोण याही य शी वरीत संपक साधण े श य झाले आहे.
पध मुळे मोबाईल सेवा व त होऊन सामा यातील सामा य माणूसही मोबाईल वाप munotes.in
Page 172
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
172 लागला आहे. टपालस ेवेच खाजगीकरण होऊन कु रअर कंप या ार े वरीत टपाल
पोहचिवता येत आहे. जागितक करणात जगातील नामांिकत िश णस ं थांना इतर
रा ात आप या शाखा उघड यास परवानगी िमळा यान े तेथील िव ा या ना उ च
दजा चे िश ण घे याची संधी उपल ध झाली आहे. िशवाय या परक य िश णस ं थाशी
होणा या पध त िटक यासाठी थािनक िश णसं थांना आपला शै िणक दजा सुधारणे
भाग पडत आहे. यातून िश ण े ातील सुधारणा ंना गती िमळत आहे. थोड यात
जागितक करणाम ुळे सेवा े िव तारल े आहे व यामुळेही रोजगार वृ ी झाली आहे.
१२.५.१.७ साजािजक -सां कृितक संबंधात वाढ :
जागितक करणाम ुळे िविभ न रा ातील लोक पर परा ं या रा ांना भेटी देऊ लाग या
आहेत. िश ण , रोजगार , पय टन, इ यादी या िनिम ान े जगात कोठेही थला ंतरीत होऊ
लागल े आहेत. प रणामी जगातील िविवध लोक व रा े यां यात केवळ आिथ क
सहकाया चेच न हे तर सामािजक -सां कृितक सहकाया चेही संबंध वाढत चालल े आहेत.
या संबंधावरील राजक य व भौगोिलक सीमा दूर झा या आहेत. यामुळे जग खूप जवळ
आले आहे. रा ारा ातील या सहकाया मुळे संपूण जग हे जणू एक खेडे बनले आहे.
जागितक करणाम ुळे जागितक खेड्याचे (Global village) व न य ात उतर यास
चालना िमळाली आहे.
१२.५.२ जागितक करणाच े तोटे :
जागितक करणाच े तोटे पुढील माण े सांगता येतील.
१२.५.२.१ थािनक उ ोगास मारक :
जागितक करण हे थािनक उ ोगास मारक ठरत आहे. जागितक करणा या ि य ेत
उ म गुणत े या परक य व तू मुबलक माणात व वाजवी दरात थािनक बाजारप ेठेत
उपल ध होत आहेत. थािनक व तूंला या परक य व तूंशी पधा करणे श य होत
नाही. यामुळे थािनक उ ोगात मंदी येऊन ते आजारी पडत आहेत. काही थािनक
उ ोजका ंनी तर आपल े उ ोग परक य कंप यांना िवकून टाकल े आहेत. परक य
कंप यांनी जािहराती या जोरावर थािनक बाजारप ेठा काबीज के याने थािनक
उ ोगध ं ांची िवशेषतः लघुउ ोगा ंची थािनक बाजारप ेठेत िपछेहाट झाली आहे.
१२.५.२.२ बह रा ीय कंप यांची म ेदारी :
जागितक करणाम ुळे बह रा ीय कंप यांची अनेक े ात __ म ेदारी िनमा ण होत आहे.
जागितक करणा या ि य ेत अमे रका, पि म युरोिपयन रा , जपान इ यादीमधील
अनेक कंप यांनी िवकसनशील रा ातील मह वाच े उ ोग आप या ता यात घेऊन
थािनक उ ोजका ंना बाजारप ेठेतून ह सकाव ून लावल े आहे. चंड भांडवल,
अ याध ुिनक तं ान , उ म यव थापक य कौश य , आकष क जािहरातबाजी
इ यादी या जोरावर बह रा ीय कंप यांनी जागितक बाजारातील मोठा िह सा काबीज
केला आहे. munotes.in
Page 173
जागितक करण
173 १२.५.२.३ बेरोजगारीत वाढ :
अनेक िवकसनिशल रा ांत मुळातच रोजगारा या संधी कमी आहेत. यामुळे
बेरोजगारीच े माण े बरेच आहे. जागितक करणाम ुळे बेरोजगारीच े हे माण वाढ यास
हातभार लागला आहे. परक य व तूंशी पधा क शकत नस यान े अनेक थािनक
उ ोग आजारी िकंवा बंद पडून यातील कामगार बेरोजगारी (बेकार) बनले आहेत.
खाजगीकरणा या धोरणाम ुळेही कामगार कपात होऊन अनेक कामगार बेकार झाले
आहेत. लघुउ ोगा ंची िपछेहाट झा यान ेही बेकारीत वाढ झाली आहे.
१२.५.२.४ िवषमत ेत वाढ :
जागितक करणाम ुळे आिथ क तसेच सामािजक िवषमता वाढली आहे.
जागितक करणाम ुळे या रोजगारा या संधी उपल ध झा या आहेत यांचा फायदा
केवळ उ च शै िणक पा ताधारक य ना होत आहे. बडे शेतकरी , उ ोजक व
यापारी या ि य ेत मालामाल होत आहेत. यां या तुलनेत लहान शेतकरी , शेतमजूर,
अकुशल कामगार , दिलत , आिदवासी इ यादी दुब ल घटक जागितक करणा या
फाय ापास ून वंिचत रािहल ेले आहेत. यामुळे ीमंत वग अिधक ीमंत तर गरीब वग
अिधक गरीब होत आहे. ीमंत वग चैन क लागला आहे तर गरीब वगा स मूलभूत गरजा
भागिवण ेही अवघड झाले आहे. प रणामी , आिथ क व सामािजक िवषमता वाढत आहे.
१२.५.२.५ िवकसनशील रा ांची लूट :
जागितक करणा या ि य ेत िवकिसत देश उदा. अमे रका व युरोिपयन रा े ही
िवकसनशील रा ांची लूट करीत आहेत. रॉयलटी , नफा, कजा वरील याज इ यादी
पान े िवकसनशील देशात िमळिवल ेले उ प न आप या देशात पाठवून िवकिसत रा े
ही लूट करीत आहेत.
१२.५.२.६ कज बाजारीपणात वाढ :
जागितक करणा या ि य ेत िवकसनशील रा ां या कज बाजारीपणात वाढ झाली आहे.
जागितक बँक व आंतररा ीय नाणे िनधीकड ून कज घेताना िवकसनशील रा ांना
उदारीकरणाच े व खाजगीकरणाच े धोरण वीकारण े भाग पडते हे धोरण राबिवताना
परक य भांडवल, तं ान , व तू व सेवा यांची आयात करावी लागत े. आयात वाढ यान े
कज फेड यासाठी पु हा कज काढाव े लागत े. प रणामी , ही रा कजा या िवळ यात
अडकली आहेत. उदा. मेि सको , ाझील , िचली, अज िटना यांचा कज बाजारीपणा
वाढला आहे.
१२.५.२.७ पया वरणाची सम या :
जागितक करणाम ुळे पया वरणाची सम या अिधक गंभीर बनली आहे. बह रा ीय कंप या
व उ ोगपती हे जा तीत जा त फायदा वा नफा िमळिव या या हेतुने नैसिग क
साधनसाम ीचा वैरपणे वापर करीत आहेत. पया वरणाच े संर ण व संवध न munotes.in
Page 174
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
174 कर याऐवजी हवा, पाणी, भूमी, वनी यांचे दूषण वाढिवत आहेत, जंगलतोड करीत
आहेत. यामुळे तापमान वृ ीची सम या उ बनली आहे.
१२.५.२.८ समाजवाद व क याणकारी धोरणास सोडिच ी :
जागितक करणाम ुळे िवकसनशील रा समाजवादी व क याणकारी धोरणास सोडिच ी
देऊ लागली आहेत. जागितक करणात आिथ क सुधारणा ंचे काय म राबिव यासाठी
िवकसनशील रा ांना जागितक बँक, आंतररा ीय नाणे िनधी व अमे रकेसारखी बडी
रा े यां याकड ून कज व इतर मदत यावी लागत े. ही मदत देताना या सं था व बडी
रा े िवकसनशील रा ांवर अनुदानात आिण क याणकारी योजना ंत कपात करावी ,
समाजवादी उप म बंद करावेत यासार या अटी लादत आहेत. िवकसनशील रा ांना
या अट च े पालन करणे भाग पडत आहे. यातूनच कामगार कपात करणे, कं ाटी
प दतीन े कामगार भरती करणे, पे शन व िवमा सुिवधा बंद करणे, अ नधा य , गॅस,
खनीज तेल इ यादीवरील अनुदान बंद करणे इ यादी उपाय योजना के या जात आहेत.
यामुळे या रा ांतील गरीबांना आता कोणीच वाली रािहल ेला नाही. मह वाची हणज े
इतरांना अथ यव था मु कर यास व अनुदाने बंद कर यास सांगणारी अमे रका
वतःमा आप या उ ोगा ंना संर ण व शेतक या ंना अनुदाने देत आहे. ही दुट पी नीती
अ यायकारक आहे.
१२.५.२.९ सामािजक -सां कृितक े ावर अिन भाव :
जागितक करणाचा िवकसनशील रा ां या सामािजक -सां कृितक े ावर अिन भाव
पडत आहे. या रा ांतील लोकांचे आचारिवचार , ाम ू ये, सवयी , अिभव ृ ी,
जीवनप दती इ यादीत अिन प रवत न होत आहे. य वाद , उपभो ावाद ,
उपयु तावाद या मू यांचा भाव वाढत आहे. यामुळे सम ीवाद सामािजक बांिधलक ,
रा ाच े िहत, वसं कृती अिभमान , इ याद चा भाव घटत आहे. या रा ातील नवीन
िपढी ही तेथील हवामानास ितकूल ठरेल अशा खा यािप या या व पोषाखा या आहारी
जात आहे. िवकिसत रा ातील व तूंचे व चािलरीती चे अंधानुकरण होऊ लागल े आहे.
इं जी भाषाच े भु व वाढून देशी भाषांचे मह व त ण िपढीस वाटेनासे झाले आहे.
१२.५.२.१० पायाभ ूत सुिवधांकडे दुल :
जागितक करणा या ि य ेत बह रा ीय कंप यांना पायाभ ूत सेवांम ये (वीज,
पाणीप ुरवठा, र ते वाहतूक, सं ेषण इ यादी ) गुंतवणूक कर यास परवानगी िदली आहे.
तथािप , या कंप या पायाभ ूत सेवासुिवधांम ये गुंतवणूक कर याकड े दुल केले आहे.
याऐवजी चैनी या व तूंचे (उदा. वॉिशंग मिशन , टी. ही सेट, कॉ य ुटर, लॅपटॉप, मोटार
सायकली , मोटार इ यादी ) उ पादन कर यावर भर देत आहेत. यामुळे ग रबांचा फायदा
हो याऐवजी ीमंतांचे चैनीचे चोचल े पुरिवले जात आहेत.
munotes.in
Page 175
जागितक करण
175 १२.६ जागितक करणा ंचे भारतीय े ावर पडलेले प रणाम
१२.६.१ जागितकरणा ंचे िश ण े ावरील प रणाम :
जागितक करणाची ि या सु हो याप ूव भारतात िश णाकड े बघ याचा ीकोन
उदा होता. तळागाळातील समाजाचा िवकास हावा ही िश णाची भूिमका होती.
िश णिवषयक आयोगाच े धोरणही असेच होते. नंतर या काळात क याणकारी भूिमकेला
अपयश आले. िदवस िदवस ढासळत चालल े या भारतीय अथ यव थ ेनेच िवकिसत
देशांना व जागितक बँकेसार या अथ यव था ंना आपली पाळम ुळं भारतात पसरवायला
मुभा िदली. यातुन िश ण े ही सुटले नाही. याचे गंभीर प रणाम आज िश ण े ावर
झालेले िदसून येत आहेत. जागितक करणा या आिण यापारीकरणा या युगांत िश ण
ही एक िवकाव ू व तू अगर सेवा बनली आहे. या पा भूमीवर आप या देशात २००२
म ये अंबानी - िबला या काप र ेट मंडळ नी एका अहवाला दार े िश ण यव थ े या
खाजगीकरणा या धोरणाचा पाठपुरावा केला आहे. या मंडळ नी गुणव ा हाच िनकष
ठरवून िश ण धोरणा ंत आमूला बदल सुचिवल े आहेत. मोफत व स च े िश ण
२००४ या मसु ात ाथिमक व मा यिमक िश णात पुढील ुटी आढळतात .
i. भारतीय घटनेने मांडले या समानता आिण समाजातील सव घटका ंना िवकासासाठी
देऊ केलेली संधी या मसु ात नाकारली आहे.
ii. १९८६ या घटनाद ु ती कायदयान े शासन ाथिमक िश णासाठी लागणा -या
आिथ क जबाबदारीत ून मु होणार आहे.
iii. गुणव ा हाच िनकष ठरिवता ंना सामािजक याय आिण समान िश ण प दती या
समाजातील सव घटका ंसाठी या िश णप दतीपास ून शासन अिल होत आहे.
iv. ६ ते १४ वयोगटातील मुलांना स च े िश ण करता ंना ४ ते ६ या िशशुगटातील
बालका ंना िश णापास ून वंिचत ठेवले आहे.
v. स या िश णातील सरकारन े आपली वैधािनक व आिथ क मु ता क न घेतली
आहे. ामीण ठ दुब ल घटका ंतील मुलां या िश णातील जबाबदारी सरकारन े
नाकारली आहे व एक िश क शाळा सुचिव या आहेत.
vi. अपंग व मितम ंद मुलांकडे दुल केले आहे.
vii. बालकामगारा ंसाठी वेगळी िश णप दत सुचिवता ंना समान िश णप दतीकड े दुल
केले आहे.
viii. िश ण ही िवकाव ू व तू अगर सेवा या िवचाराला कायद ेशीर मा यता देतांना या
संदभा त िनमा ण होणा-या शै िणक , सामािजक व आिथ क बाब चा िवचार केलेला
नाही.
munotes.in
Page 176
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
176 १२.७ जागितक करणा ंचे कृषी िवभागा ंवर पडलेले प रणाम
शेती हा भारतीय अथ यव थ ेचा कणा आहे. भारतीय उ पादनाम य े व िनया तीम य े शेती
े ाचा वाटा आज घसरत जाऊन (२०१११२ ) १७.२% आला आहे. परंतु ६४%
लोक आजही शेतीवर अवल ंबून आहेत. वाढ या लोकस ं येचा भार इतर े ाऐवजी शेती
े ावर अिधक पडत आहे. यातून िनमा ण होणार े िविवध तसेच पावसाची
अिनयिमतता , अिनयिमत िवजप ुरवठा, खता या व िकटकनाशका ं या वाढ या िकंमती
मशागतीसाठी येणारा खच अशा अ मानी व सुलतानी संकटाम ुळे भारतीय शेती नेहमीच
प रघ थानी िकंवा अडचणीत राहीली आहे असे िदसत े.
१२.८ सारांश
जुलै १९९१ म ये भारतान े नवीन आिथ क धोरणा ंचा वीकार केला. उदारीकरण ,
खाजगीकरण व जागितक करण - हे या धोरणाच े मुख आधार त ंभ आहेत.
उदारीकरणा या ि य ेदवारे, अथ यव थ ेला सरकारी बंधनात ून मु केले जाते.
खाजगीकरणादवार े साव जिनक े ातील अकाय म उदयोगाच े भाग खाजगी य व
सं थांना िवकून यांना यव थापनात सहभागी क न घेतले जाते. जागितक करणादवार े
देशाची अथ यव था जागितक अथ यव थ ेशी संल न केली जाते. या आिथ क बदला ंमुळे
बाजारप ेठेतील पध त मोठया माणात वाढ झाली आहे. सहकारी सं थांना खाजगी
बडया कंप या व बह रा ीय कंप यांशी पधा करावी लागत आहे. नवीन आिथ क
धोरणात ून उदयास आले या जागितक अथ यव थ ेचा सहकारी चळवळीवर प रणाम
होणे अप रहाय आहे. सहकारी सं थांनी आप या काय णालीत बदल क न आधुिनक
यव थापन व िव तं आ मसात क न, अिधक भांडवल उभा न , आ मिनभ र बनून
अकाय मता झटकून आपली पधा मकता िसदध केली पािहज े. आिण बदलल े या
आिथ क प रि थतीत सहकार चळवळ स मपण े उभी रािहली पािहज े. असेच सव
समाजातील सव घटका ंना वाटते. आजही सभासद , ाहक , शासन , समाज , कम चारी
यां या सहकार चळवळीकड ून मोठया अपे ा आहेत. या अपे ांची पूत ता सहकारी
चळवळीला पूण करता यावी हणून बदलल े या यव थ ेशी मुकाबला कर याच े साम य
सहकारी चळवळीन े ा केले पािहज े.
या घटकात आपण जागितक करणाचा अथ , वैिश ्ये, जागितक करण व भांडवलशाही
यां याती ल संबंध आिण जागितक करणाच े फायद े-तोटे इ याद ची चचा केली आहे.
जागितक करण ही आिथ क ्या सव जगाची एकच अथ यव था िनमा ण कर याची
ि या आहे. सामािजक ्या जागितक करण ही जगातील सव लोक व समाज यांना
एका जागितक यव थ ेत सामील कर याची ि या आहे. तर राजक य ्या
जागितक करण ही भु वशाली रा ांनी यांची येयधोरण े इतर रा ांना वीकारावयास
भाग पाडणारी ि या आहे.
munotes.in
Page 177
जागितक करण
177 १२.९
१. जागितक करण हणज े काय सांगून वैिश ्ये प करा.
२. जागितक करणा ंचे फायद े आिण तोटे प करा.
३. जागितक करणा ंचे िश ण े ावरील पडलेले प रणाम प करा.
४. जागितक करणा ंचे शेती े ावर पडलेले प रणाम थोड यात िलहा.
५. जागितक करणा ंचे अथ यव थ े या सहकारी चळवळीवरील प रणाम सिव तर िलहा.
१२.१० संदभ
१. बेडक हाळ िकशोर , ा. एन. डी. पाटील : यि त ्व आिण कतृ व, सातारा ,
२००५ .
२. सावंत द ा य , दि ण महारा ातील शेतकरी आंदोलन , एम. िफल. अ कािशत
शोध ब ंध, िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर, २००९ .
३. ा. जगन कराड े, जागितक करण भारतासमोरील आ हान े, डायम ंड काशन ,
२००९
४. नीरज जैन - जागितक करण क नवी गुलामिग री लोकायत काशन
५. कॉ. गोिवंद पानसर े - ि दवण िश ण यव था भारतीय क युिन प _
६. आंदोलन शा त िवकासासाठी - अंक जाने. फे ु. २०१२
७. भाई वै - संपूण िश ण , समाजवादी अ ापक सभा
८. बोधन काशन योती - दीपावली िवशेषांक - ऑ टो . २००७
९. Vasant Desa i-Rural Devlopement In India -Past, present and
future, ___Himalaya publication, New Delhi,
१०. Prakash B.A. - The Indian economy since 1991, Peason
publication, Delhi.
११. The Indian Economic Survey 2015 -16.
१२. डॉ. जय काश िम कृषी अथ यव था ,सािह यभवन पि लक ेशन. आया,
१३. ए. बी. सवदी - कृषी भूगोल. िनराली काशन , पुणे.
१४. , द सुंदरम, भारतीय अथ यव था ', नई िद ली . munotes.in
Page 178
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
178 १५. योजना मािसक , 'जागितक करण आिण भारतीय शेतीपुढील आ हान े',जानेवारी-
२०१० .
१६. संपा. रारािवकर , 'यशवंत गोडबोल े िव.ज.बज स, जॉ सन , 'डायम ंड अथ शा
कोश', डायम ंड पि लक ेशन, पुणे-२००८ .
१७. पंिडत, निलनी ., 'जागितक करण आिण भारत', लोकवाङमय गृह, मुंबई-२००३
१८. िशंदे, एन., 'अथ संवाद', खंड-२७, अंक-२, जुलै-स टेबर-२००३
१९. टकले, एस.आर., कृषी अथ शा '.
२०. खांदेवाले, ीिनवास , महारा ातील शेती-एक दुल ि त श्न', िकसान
सभा,२०१० .
२१. 'समाज बोधन पि का ', २००३ .
२२. जरांडे जगन, 'जागितक करण व भारतासमोरील आ हान े'
munotes.in
Page 179
179 १३
वात ं यो र भारतातील जमातवाद
घटक रचना
१३.१ उि े
१३.२ तावना
१३.३ जमातवाद : या या आिण अथ
१३.४ भारतातील जमातवादाची कारण े
१३.५ भारतीय राजकारणाच े जमातवादीकरण
१३.६ जमातवाद आिण भारतीय धम िनरपे ते समोरील आ हान े
१३.७ सारांश
१३.८
१३.९ संदभ
१३.१ उि े
१. जमातवादाची या या व अथ समजाव ून घेणे.
२. जमातवादी ल णा ंचा आढावा घ ेणे.
३. भारतीय राजकारणाच े जमातवादीकरण कस े झाले याची चचा करण े.
१३. जमातवादाम ुळे धम िनरपे ते समोर िनमा ण झाल े या आ हाना ंवर चचा करण े.
१३.२ तावना
भारत हा िविवधत ेने नटल ेला देश अस याम ुळे आिण भारताम य े अनेक जाती धमा चे लोक
राहात अस यान े सवा ना सामाव ून घ े यासाठी भारतीय रा यघटन ेने धम िनरपे
लोकशाहीचा अंगीकार क ेला आहे. यासाठी भारतीय रा यघटन ेने कोण याही एका धमा चे
समथ न केलेले नसून य ेकाला आपाप या धमा नुसार वाग याच े वात ं य िदल ेले आहे.
परंतु लोकशाहीम य े ‘एक य एक मत ' हे त व मह वाच े अस याम ुळे या या पाठीमाग े
अिधक लोक याच े रा य ह े सू काम करत असत े . यामुळे जमातवादी राजक य प
नेतृ व आपला जनाधार वाढ िव यासाठी धमा चा उपयोग करतात . यातूनच भारताम य े
जमातवादाचा चार झपाट ्याने झालेला िदस ून येतो. munotes.in
Page 180
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
180 ऐितहािसक काळापास ून भारताम य े वेळोवेळी िवद ेशी लोका ंचे आगमन होत रािहल े व
भारतालाच आपली कम भूमी मान ून येथील स ं कृतीत त े िमसळ ून गेले. याबरोबरच
भारतीय भ ूमीम य ेही अन ेक धम आिण प ंथ यांचा वेळोवेळी उदय झाला . यांनी आप या
धम त वा ं या आधार े आपाप या धमा चा चार सार क ेला. भारताम य े इ लाम धम य
रा यक या चे आगमन झा यान ंतर या ंनी स ा िमळव यासाठी आप या स ैिनकांना
धमा या आधारावर फ ूत दे याचा य न अन ेक वेळा केला. यांचा स ा थापन ेमागील
हेतू राजकारणाबरोबरच इ लाम धमा चा चार सार करण े हा असला तरी इतर
देशां माण ेते भारताच े इ लामीकरण क शकल े नाही. यांनी स ेसाठी धमा चा वेळोवेळी
वापर क ेला पर ंतु धमा या आधारावर िह ंसक जाती य दंगली झा याच े णाम मा उपल ध
नाही. भारताम य े ि िटशा ंचे आगमन झा यान ंतर आप या स ेचा िव तारासाठी व
ढीकरणासाठी या ंनी‘फोडा आिण रा य करा ' या नीतीचा अवल ंब केला.१८५७ या
उठावाम य े िहंदू-मु लीम ह े खां ाला खा ंदा लाव ून लढ याम ुळे िहंदू-मुि लमांची एकता
आप या सा ा यासाठी घातक आह े हे ओळख ून ि िटशा ंनी या दोन धमा म ये तेढ िनमा ण
कर याच े य न स ु केले.
१८५७ या उठावान ंतर भारतातील पार ंपा रक सर ंजामशाही न ेतृ व माग े पडून आध ुिनक
िश ण घ ेतले या म यमवग या ं या हाती भारतीय राजकारणाच े नेतृ व आल े. आप याला
शासनाम य े सहभाग आिण राजक य ह क िमळाव े हणून या वगा ने एक य ेत १८८५
म ये धम िनरपे आशा रा ीय का ँ ेसची थापना क ेली. याच दर यान ि िटशा ंनी
भारतीया ंना थािनक शासनाम य े सामाव ून घे यासाठी काही घटना मक तरत ुदी के या
व यासाठी लोकशाही मागा ने िनवडण ुकां या मा यमात ून ितिनिध व द े याचे मा य क ेले.
यातूनच जनाधार िमळव यासाठी भारतीय राजकारणाम य े जमातवादाचा उदय झाल ेला
िदसून येतो. पुढे चालून मुि लम , िशख व दिलता ंना वत ं मतदार स ंघ दे याची घोषणा
कर यात आ ली. याचा फायदा उचलत जमातवादी त वा ंनी एक य ेत मुि लम लीग आिण
अकाली दल यासार या स ं थांची थापना क ेली. याला िवरोध हणून िह ंदू
महासभ ेसार या िह ंदु ववादी स ंघटनेची थापना कर यात आली . या जमातवादी व ृ ाचे
सवा त िवषारी फळ हणज े धमा या आधारावर झा लेली पािक तानची िनिम ती होय . पंिडत
नेह हणतात क , “One Communalism dosenot end the other ; each feeds
on the other and both fatten”. (आधुिनक भारताचा इितहास ; ोवर ब े हेकर
:४९५) हणज े एक जमातवाद द ुस या जमातवादाला स ंपवू शकत नाही तर तो द ुस या
जमातवादा ला ज म द ेत असतो आिण न ंतर दोघा ंम ये संघष उभा राहतो . या व या माण े
ि िटशा ंनी भारत सोड यान ंतरही जमातवाद कमी न होता तो न या पात समोर आल ेला
आहे.याला जमातवा ा ं या आ मक चार सारा बरोबरच धम िनरपे श ना
जमातवादास थोपव यात आलेले अपयश देखील कारणीभ ूत आह े. याचाच उहापोह आपण
या करणात करणार आहोत .
१३.३ जमातवाद : या या आिण अथ
भारतीय समाजाच े राजक य , आिथ क आिण सामािजक ्या जमातवादीकरण कशा कार े
झाले आह े आिण यान े धम िनरपे ते समोर कोणती आ हान े उभी क ेली याचा अ यास
कर याप ूव आप याला जमातवादाचा अथ समज ून घेणे गरजेचे आहे . munotes.in
Page 181
वातं यो र भारतातील
जमातवाद
181 १३.३.१ जमातवाद / सं दायवाद :
जमातवाद या श दाची या या करताना ए आर द ेसाई हणतात , “धम व सं कृतीला े
मानून राजक य ह ेतू सा य करणा या िवचारास जमातवाद असे हणतात ”. आरसी
मजुमदार यां या मत े “सां दाियकता हणज े धम व राजकारणाचा वापर वतः या
वाथा साठी करण े होय”. िबपीन च ं यां या मत े, “जमातवादी िवचारधारा अस े मानत े क ,
भारतीय समाज अशा व ेगवेग या गटा ंम ये िवभािजत झाल ेला आह े याच े आिथ क,
राजनीितक , सामािजक आिण सा ं कृितक िहतस ंबंध एकम ेकांपे ा वेगळे आह े आिण या
धािम क अंतरामुळे ते एकम ेकांचे श ू आहे”. ते पुढे हणतात क “जमातवाद ही एक अशी
िव ास णाली आह े क या मा यमात ून समाज , अथ यव था व राजकारण या ंचे अवलोकन
आिण िव ेषण क ेले जात े आिण या या अवती भोवती राजकारण स ंघिटत क ेले
जाते.(आजादी क े बाद का भारत ; िबिपन च ं :६१०)जमातवादाचा म ूळ उ ेशजमातवादी
िहंसा घडव ून आणण े हा नस ून जमातवादाचा चार आिण सार करण े हाआह े.या
जमातवादी िवचारधार ेचा दीघ कालीन प रणाम हणज े जमातवादी िह ंसक स ंघष होय.
जमातवादी िवचारधारा एका िविश उ ंची वर पोहोच या नंतर जमातवादाची भीती आिण
ेष िनमा ण झा यान े जमातवादी िह ंसा घड ून य ेते. अशा कार े जमातवादी
िवचारधारािह ंसेिवना िजव ंत राह शकत े परंतु जमातवादी िवचारधार े या पा भूमी िशवाय
जमातवादीिह ंसाचारघड ू शकत नाही . एकूणच काय तर जमातवादी िवचारधारा हा एक
राजक य रो ग अस ूनजमातवादी द ंगे हे याच े बा ल ण आह े. हणज ेच सा ं दाियक
िवचारधार ेकडे दुल के यामुळे जमातवादी िह ंसा होताना िदसत े. हणून जमातवादाचा
अंगीकार करणार े जमातवादी िह ंसा फैलवत नाही , तर जमातवादी िवचारधारा फ ैलव यात
ध यता मानतात . यांचा म ुख उ ेश मोठ ्या माणात नरस ंहार करण े हा नस ून जा तीत
जा त जनत ेचे जमातवादीकरण करण े हा असतो . (आधुिनक भारताचा इितहास ;शांता
कोठेकर:२११)
१३.४ भारतातील जमातवादाची कारण े
भारताम य े जमातवादा या वाढीम य े खालील घटका ंनी मह वप ूण भूिमका िनभावली आह े.
१. आिथ क आिण सामािज क मागासल ेपण: वातं यानंतर भारतान े धम िनरपे तेचा
अंगीकार क ेला असला तरी वसाहातीक शासना या दु प रणामाम ुळे िनमा ण झाल ेली
आिथ क िवषमता आिण सामािजक सम या ंमुळे बह तांश भारतीय जनमानसात अस ंतोष
होता. वातं यानंतर यावर ब याच अ ंशी िनय ं ण िमळवल े गेलेअसल े तरी वत ं
भारताम य े लोका ं या मह वका ं ा अिधक वाढ या हो या . या मह वाका ं ांना खतपाणी
घाल याच े काम जमातवादी न ेतृ वाने केले. इतर धिम यांनी आिथ क स ंसाधना ंवर
केले या क जाम ुळेया सम या िनमा ण झा याच े भासव याचा य न क ेला. या अशा
कार या िवचारा ंना म यमवग आिण छोट े भांडवलदार या ंनी अिधक ितसाद िदला .
ते आप या सम या ंमागील कारण े समज यात कमी पड याच े िदसून येते.
२. सामािजक स ं मण : भारतीय समाज प ूव पास ून एका िविश ब ंिद त समाज
यव थ ेम ये गुरफटल ेला होता . वातं यानंतर स ंयु क ुटुंब प ती , बलुतेदारी, munotes.in
Page 182
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
182 जाती यव था इ यादी पार ंपा रक स ं था झपाट ्याने मोडकळीस य ेत हो या आिण
कामगार स ंघटना , िकसान सभा , राजक य प इ यादी आध ुिनक स ंघटना ं बंधु वाचे
एक व ेगळे नाते तयार करत हो या. या िविवध स ं थांमधून नेमक कशाची िनवड करावी
या ि धा मनि थतीत ून काही लोक जमातवादी स ंघटना ंकडे ओढल े गेले.
३. राजक य आदश वादांचा हास : रा ीय चळवळी दर यान का ँ ेस ने यांनी ज े
राजक य आदश िनमा ण केले होते, वातं यानंतर हळ ूहळू यांचा हास होत ग ेला.
रा ीय एकता आिण सामािजक धम िनरपे ता मजब ूत कर यासाठी वात ं यानंतर
िवशेष य न केले गेले नाही . यामुळे मूलभूत सामािजक प रवत नास आव यक
असणार े ेरणादायी समतावादी िवचार या ंची िनिम ती होऊ शकली नाही . प रणामी
जमातवादी त वा ंनी उचल खा ली .
४. शासनाची कचखाऊ भ ूिमका: मागील काही वषा पासून भार तीय राजक य यव था
आिण शासनान े िवशेष क न पोिलस खा यान े जमातवादी िह ंसा रोखता ंना कच
खा ल ेली िदस ून येते. जमातवादी िवचारधारा आिण िह ंसा रोख याच े सवा त भावी
मा यम ह े सरकार असत े. परंतु शासनान े कधीही प ूण ताकतीन े आप या श चा
उपयोग जमातवादी िवचा रधारा आिण िह ंसा रोख यासाठी क ेलेला नाही . बराच व ेळा
शासनाम य े सु ा जमातवादी त व कामकरत अस यान े जमातवाद रोखता ंना
भेदभाव होताना िदसतो .
५. धम िनरपे प ा ंची जमातवादी प ा ंसोबत आघाडी : १९६० नंतर धम िनरपे
प ांनी आपला राजक य ह ेतू सा य कर या साठी जमातवादी प ा ंसोबत आघाडी
कर यास माग ेपुढे बिघतल े नाही . यामुळे जमातवादाला हातभार लाग यास मदतच
झाली. १९६० म ये धम िनरपे का ँ ेसने केरळ म य े मुि लम लीग सोबत राजक य
आघाडी क ेली होती . १९६७ म ये समाजवादी प ान े जनस ंघासोबत जा यास माग ेपुढे
बिघतल े नाही. १९७५ म ये जय काश नारायण या ंनी आरएसएस , जनसंघ आिण
जमात ए इ लामी या ंना एक क न का ँ ेस िवरोधात संपूण ांतीचा नारा िदला आिण
१९७७ म ये जनस ंघाम य े सामील झाल े.१९८९ या िनवडण ुकांम ये ही पी िस ंह
यां या न ेतृ वात जनता दलान े भाजपासोबत अ य पण े िनवडण ुक आघाडी क ेली
होती आिण सा यवादी प ान े अ य पण े यांना पािठ ंबा िदला होता . प रणामी
जमातवादी िवचारधार ेची झपाट ्याने वाढ झाली . (आजादी क े बाद का भारत ;
िबिपनच ं :६१७)
१३.५ भारतीय राजकारणाच े जमातवादीकरण
१९६० या दशका या आर ंभी भारताम य े धािम क मुद् ांचा वापर राजकारणासाठी
कर यास स ु वात झाली . मुि लम लीग या वात ं यापूव या जमातवादी राजकारणापास ून
ेरणा घ ेऊन जमातवादी श आकाराला य ेत हो या . या माण े मुि लम लीगन े ‘इ लाम
खतरे म है' चा नारा द ेताच म ुसलमान लोक स ंघिटत होऊन म ुि लम लीग या पाठीमाग े उभे
रािहल े या माण े िहंदू जमातवादा या माग े लोक उभे रािहल े नाही . कारण म ुसलमान
भारताम य े अ पस ं यांक अस यान े यांना बह स ं यांक िहंदूंची भीती दाखव यात आली munotes.in
Page 183
वातं यो र भारतातील
जमातवाद
183 होती . परंतु भारताम य े िहंदू बह स ं यांक अस याम ुळे अशा कारची भीती दाखव ून िहंदू
जमातवाद स ंघिटत करता आला नाही . हणून १९७० यादशकात िह ंदू जमातवादी आशा
मुद् ा या शोधात होत े क , याम ुळे िहंदू धमा ला जमातवादा या आधार े संघिटत क न
याचा राजकारणासाठी उपयोग करता य ेईल.लवकरच या ंना ‘बाबरी मिशद आिण राम
ज मभ ूमी िववादा या ’ पान े१९८० या दशका या आर ंभी अशा म ुद् ा या शोध लागला
. या मुद् ा या आधार े िहंदू जमातवादाला स ंघिटत क े या जाऊ शकत होत े कारण भगवान
राम ह े िहंदूंचे दैनंिदन जीवनम ू य आिण भाविनक आ था या ंचे तीक होत े. यांचे नाव
करोडो िह ंदूं या मनाम य े ाचीन काळा पासून घर क न होत े. ब याच काळापास ून भाजप
आिण या या सहयोगी स ंघटना िव िह ंदू प रषद आिण बजर ंग दल या ंचे रा ीय
वयंसेवक स ंघाने यवि थत पालन -पोषण क ेले होते. यां या सहकाया ने बाबरी मशीद -राम
ज मभ ूमी या म ुद् ा या आधार े िहंदू जमातवादाला स ंघिटत क न याचा राजकारणासाठी
उपयोग कर यात जमातवादी यश वी झाल े. हणून बाबरी मिशद -राम ज मभ ूमी िववाद
नेमका काय आह े हे आपण थोड यात समज ून घेऊ.
१३.५.१ बाबरी मिशद -राम ज मभ ूमी िववाद :
सोळा या शतका या आर ंभी मोगल शासक बाबर या या सरदारान े उ र द ेश मधील
आयो या येथे बाबरी मिशदीची िनिम ती केली होती . १९ या शतका या आर ंभी काही
िहंदूंनी असा दावा क ेला क आयो य ेमधील बाबरी मिशदी या जागी राम ज मभ ूमी अस ून
तेथे मिशद बांध या या अगोदर रामाच े मंिदर होत े. १९४९ पय त या म ुद् ाला कोणीही
गांभीया ने घेतले नाही. परंतु १९४९ म ये एका जमातवादी िज हा यायाधीशान े काही िह ंदू
पुजा या ंना मिशदीम य े राम सीत े या म ूत ची ित ापना क न प ूजा कर यास परवानगी
िदली . या कृतीचा प ंिडत न ेह आिण सरदार व लभभाई पट ेल यांनी िवरोध क े याने उ र
देश सरकारन े या मिशदीला क ुलूप ठोक ून िहंदू आिण म ुसलमान दोघा ंनाही या िठकाणी
जा यास ब ंदी घातली . यानंतर हे करण याय िव झा यान े दो हीही समाजाच े ता पुरते
समाधान होऊन १९८३ पय त येथे शांतता कायम होती . परंतु यानंतर िव िह ंदू प रषद ेने
राम ज मभ ूमी मु साठी मोठ ्या माणात चार क न बाबरी मशीद जमीनदो तकरावी व
या जागी राम म ंिदर उभ े कराव े अस े आवाहन क ेले. १९८६ म ये उ र द ेश या
मु यमं यां या स याव न िज हा या याधीशान े बाबरी मिशदीच े दरवाज े उघड ून या
िठकाणी प ुजा या ंना पूजा कर याची परवानगी िदली . प रणामी जमातवादी भावना भडक ून
देशाम य े दंगली स ु झा या . िव िह ंदू प रषद े या न ेतृ वाखाली िह ंदू तर बाबरी मशीद
ॲ शन किमटी या न ेतृ वाखाली म ुसलमान जमातवादी लोक ए क य ेऊन एकम ेकां या
िवरोधात उभ े ठाकल े. िहंदू जमातवादी मिशद पाड ून या िठकाणी राम म ंिदर िनमा ण
कर याची मागणी क रत होत े तर म ुि लम जमातवादी मिश दीवर ह क मागत होत े.
१३.५.२ राजकारणासाठी उपयोग :
१९८९ मधील िनवडण ूका समोर ठ ेवून िव िह ंदू प रषद ेने बाबरी मिशदी या जागेवर राम
मंिदर िनमा ण कर यासाठी ख ूप मोठ े आंदोलन उभ े केले आिण म ंिदरा या उभार यासाठी
गंगाजलान े पिव क ेले या िवटा स ंपूण भारतात ून घेऊन य े याचेआवाहन िह ंदू जनत ेला
केले. १९८९ मधील िनवडण ुका च ंड जातीयतावादी तणावात पार पड या आिण munotes.in
Page 184
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
184 भाजपन े१९८४ मधील २ जागांव न ८६जागांपय त मजल मारली . क ाम य े हीपी िस ंह
सरकार भाजपन े बाहे न िदल े या पािठ ं या या आधार े स ेत आल े . आप या वाढल े या
जनाधाराला अिधक मजब ूत बनव यासाठी मिशदी या जागी अ िधकृतपणे मंिदर
बनव यासाठी १९९० म ये लाल क ृ ण आडवाणी या ंनी अिखल भारतीय रथया ेचे
आयोजन क ेले . या रथया ेमुळे चंड जमातवादी तणाव वाढीस लाग ून अन ेक िठकाणी
जमातवादी िहंसा झा या . ऑ टोबर १९९० या श ेवटी म ुलायमिस ंह सरकारन े मिशदी या
आवारात जा यावर ब ंदी घातल ेली असता ंना देखील भाजप आिण िव िह ंदू प रषद या ं या
नेतृ वाखाली मोठ ्या माणात बाबरी मशीदीजवळ लोक एक आल े. जमावाला
पांगव यासाठी आिण मशीदीची स ुर ा हावी हण ून पोिलसा ंनी गोळीबार क ेला यात
शंभराह न अिधक लोका ंचा मृ यू झाला . या घटन ेनंतर भाजपन े ही पी िस ंह सरकारला
िदलेले समथ न वापस काढ ून घेतले . प रणामी १९९१ या िनवडण ुकांम ये११९ जागा
िजंकत भाजप सवा त मोठा िवरोधी प हण ून पुढे आला . याच माण े भाजप उ र द ेश,
म य द ेश, राज थान आिण िहमाचल द ेश म य े देखील स ा िमळव यात यश वी झाल े.
िमळाल े या या राजक य लाभाला अिधक मजब ूत बनव यासाठी भाजप आिण िव िहंदू
प रषद ेने६ िडस बर १९९२ रोजी बाबरी मिशदी या आवारात जवळजवळ दोन लाख
लोकांना एक जमव ले. या जमावान े मिशदीवर चढ ून मिशद जमीनदो त क ेली. भाजपचा
क याणिस ंह सरकारन े सव च यायालयाम य े मिशदी या स ंर णा या हमी िदल ेली
असतानाही ब याची भ ूिमका घ ेतली. क सरकारन ेही कचखाऊ भ ूिमका घ ेत यान े चंड
माणात जमातवादी तणाव वाढ ून देशा या स ंपूण भागाम य े जातीय द ंगल च े पीक उभ े
रािहल े. मुंबई, कलक ा आिण भोपाळ सवा िधक भािवत झाल े. मुंबईम य े तर जवळ -जवळ
एक मिहनाभर नरस ंहार चाल ू होता. याम य े तीन हजारा ह न अिधक लोका ंचा बळी ग ेला.
यावर काला ंतराने िनयं ण िमळवल े गेले असल े तरी बाबरी मि जद -राम ज मभ ूमी हा िववाद
शरीरावरील जखम े माण े वेळोवेळी िचघळत असतो . ाच म ुद् ा या आधारावर भाजपन े
१९९६ या िनवडण ुक म य े १६१ जागा िमळव या व अ पकाळासाठी िम प ा ं या
सहकाया ने स ा थापन क ेली .१९९८ या िनवडण ुकांम ये १८२ जागा िमळव ून स ा
थापन क ेली पर ंतु ाही व ेळेस भाजपच े सरकार अ पजीवी ठरल े. मा १९९९ या
िनवडण ुकांम ये भाजपन े १८२ जागांवर िवजय िमळवत िम प ा ं या सहकाया ने मजब ूत
आघाडी सरकार थापन क ेले आिण या सरकारन े आपला काय काळ यश वीपण े पूण
केला.
अशा कार े बाबरी मशीद राम ज मभ ूमी िववा ंद आप याला धािम क मु ा वाटत असला तरी
वा तिवक तस े नाही आह े. वा तिवकता ही आह े क जमातवा ा ंना धमा म ये कोणताही रस
नसतो त े फ धािम क मु ांचा उपयोग आपल े राजक य ह ेतू पूण कर यासाठी करत
असतात . िविवध धमा तील धािम क मतभ ेद हे जमातवादाच े मूळ कारण नाही . तसेच
आपाप या धमा नुसार आचरण करण े सु ा जमातवाद नाही . उलटप ी कोणताही धमा चे
आ याि मक त व ान एकमेकांचा ेष कर याच े सांगत नाही . ( आजादी क बाद का भारत ;
िबिपन च ं :६२१)
munotes.in
Page 185
वातं यो र भारतातील
जमातवाद
185 १३.६ जमातवाद आिण भारतीय धम िनरपे ते समोरील आ हान े
भारताची धािम क आधारावर फाळणी झा याम ुळे उसळल े या जातीय द ं यां या
पा भूमीवरही भारतीय जनत ेने धम िनरपे तेचा आप या जीवनम ू या या व पात वीकार
केला आिण धम िनरपे तेला भारतीय रा यघटन ेम ये थान द ेऊन धम िनरपे राजस ा
आिण समाजाची िनिम ती केली. वातं य चळवळीचा वारसा , महा मा गा ंध चे बिलदान ,
पंिडत न ेह ंची धम िनरपे तेम ये असल ेली आ था याबरोबर सरदार पट ेल, मौलाना
आजाद इ यादी न े यांचा सं दायीकत ेला अ सले या िवरोधाम ुळे १९५० या दशकाम य े
धम िनरपे ता सव च िशखरावर होती . नैितक मानवी म ू य जमातवादाला ो साहन द ेत
नाहीत . हणूनच महा मा गा ंधी या ंनी १९४२ म ये हटल े होते क ,“धम ही य ची
खाजगी बाब अस ून, राजकारणाम य े धमा ला कोणत ेही थान नसल े पािहज े.” परीणामी
१९५२ , १९५७ आिण १९६७ या िनवडण ुकांम ये जमातवादी प ा ंची कामिगरी
िनराशाजनक होती . यामुळे आरएसएस , जनसंघ, जमात -ए-इ लामी , मुि लम लीग आिण
अकाली दलासार या जमातवादीराजक य प ा ंनी जनाधार िमळव यासाठी धािम क
मुद् ांचा आधार यायला स ु वात केली. १९६० या दशकाम य े जमातवादी श वाढत
जाऊन भारतीय समाजाच ेमोठ्या माणात सा ं दाियकरण होत ग ेले.१९५८ म ये
जमातवादी िह ंसेम ये बळी जाणा या ंची सं या ७ होती. यात१९५९ म ये वाढ होऊन ४९
झाली तर १९६१ म ये १०८ बळी ग ेले . िवशेषतः १९६१ म ये जबलप ूरम ये झाल े या
जमातवादी द ंगल नी स ंपूण देशाला हादरव ून सोडल े. जमातवादाला आळा घाल यासाठी
पंिडत न ेह ंनी ता काळ एका रा ीय एकता प रषद ेची थापना क ेली.१९६२ मधील िचनी
आ मणान े भारतीय जनत े या य ेक तरा ंम ये रा ीय एकत ेची भावना जाग ृत केली,
यामुळे जमातवादी िवचारधारा माग े पडली . परंतु ही ि थती अ पकाळ िटकली .
१९६० या दशका या म य ंतरी जमातवादी श नी प ु हा उचल खा ली आिण भारतीय
जनतेचा मोठा भाग जमातवादी श या भावाखाली आला . जनसंघाने संसदेम ये
१९६२ या १४ जागां या त ुलनेत १९६७ म ये ३५ जागांवर झ ेप घेतली. याचबरोबर
उ र भारतातील काही रा या ंम ये आघाडी सरकारम य े सहभाग न दवला . याच दर यान
जमातवादी िह ंसे या घटना वाढत गेले या िदस ून येतात.१९६४ म ये १०७० िहंसक
घटना ं घडून याम य े १९१९ लोकांचा बळी ग ेला तर १९६९ म ये ५२० दंगली होऊन
याम ये ६७३ लोकांचा बळी ग ेला. १९७१ ते १९७७ या दर यान जमातवादी िह ंसेमधून
काही माणात उस ंत िमळाली आिण या दर यान य ेक वष ५२० दंगली व एक
हजाराप े ा कमी माणस े दंगलीत म ृ युमुखी पडली . १९७१ या िनवडण ुकांम ये इंदीरा गा ंधी
यांनी आपली ि थती मजब ूत के यामुळे १९६७ या िनवडण ुक म य े ३५ जागा असल े या
जनसंघाची ताकत २२ पय त खाली आली .१९७१ म ये झाल ेले भारत -पाक य ु आिण
बांगलाद ेशची िनिम ती याम ुळे िहंदू आिण म ुि लम दो हीही जातीयवा ा ंना मोठा ध का
बसला . परंतु १९७८ नंतर जमातवाद आिण जमातवादी िह ंसा पु हा एकदा वाढत जाऊन
ती अिनय ंि त तरापय त जाऊन पोहोचली .
१९८० या दशकाम य े देशातील मह वा ं या शहरा ंबरोबरच ामीण भागालाही जमातवादी
िवचारधार ेने आपला िवळखा घातला . जातीवादा या ीन े सुरि त मान या जाणा या
केरळ, तािमळनाड ू, ओ रसा , पि म ब ंगाल आिण आं द ेश या रा या ंनांही जमातवादान े munotes.in
Page 186
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
186 आप या कव ेत घेतले. याच माण े आता जमातवादी द ंगली प ूव िनयोिजत , अिधक स ंघिटत
आिण अिधक व ेळेपय त चालायला लाग या . दंगलखोरा ंना मोठ ्या माणात आिथ क मदत
आिण श ा े यांचा पुरवठा क ेला जाऊ लागला . यानात घ े यासा रखी गो हणज े
१९७५ ते ७७ दर यान याव ेळेस जनस ंघ आिण जमात -ए-इ लामी या जमातवादी
संघटना ंचे मुख नेते तु ंगात होत े, यावेळी जमातवादी िह ंसा व जमातवादी िवचारधार े या
चाराम य े फार मोठी घसरण झाल ेली िदस ून येते. कारण द ंगली स ंघिटत करणार े आिण
जमातवादी ेष पसरवणार े खूप कमी लोक त ु ंगा या बाह ेर होत े. दुसरीकड े जनता
सरकार या काळाम य े सां दाियकता आिण द ंगली ाम य े मोठ्या माणात वाढ झाली ,
कारण जनता सरकारवर आरएसएस आिण जनस ंघाचा मोठा भाव होता . या काळातील
सां दाियकत ेचा वेग एवढा च ंड होता क ,१९८० म ये इंदीरा गा ंधी पु हा स ेवर येऊनही
या सा ं दाियकत ेला रोख ू शक या नाही . (आजादी क ेबाद का भारत ; िबपीन च ं :६१२)
यातीलच एका िशख सा ं दाियकत ेने यांचा बळी घ ेतला. यानंतर सां दाियकता वाढतच
जाऊन बाबरी मशीद -राम ज मभ ूमी िववादा या पात सा ं दाियक तेचा फोट झाला .
यामुळे भारतीय धम िनरपे तेला मोठा ध का बसल ेला िदस ून येतो.
१३.७ सारांश
भारतान े वात ं यानंतर धम िनरपे जास ाक लोकशाहीचा अ ंगीकार क ेलेला आह े .
भारतीय वात ं य चळवळीत ूनिमळाल ेले आदश आिण भारतामधील िविवध जाती -धमा या
अि त वामुळे भारत धम िनरपे असण े आव यक आह े . परंतु भारतान े लोकशाहीचा
अवल ंब के यामुळे जनाधार िमळव यासाठी राजक य प ा ंनी वेळोवेळी िविवध म ुद् ांचा
आधार घ ेतलेला िदस ून. भारतीय रा ीय का ँ ेस वात ं यानंतर राजकारणाम य े दबदबा
असल ेला एकम ेव रा ीय प होता . या प ान े वात ं यानंतर भारताला आिथ क, शै िणक
व सामािजक ्या सश बनव यासाठी िमि त अथ यव थ ेचा आधार घ ेऊन प ंचवािष क
योजना ं या मा यमात ून िनयोजनब िवकासाची कास धरली होती . परंतु जनस ंघ,अकाली
दल, जमात -ए-इ लामी आिण म ु लीम लीग या सार या जमातवादी प ा ंनी आप याला
आिथ क िवकासा या आधारावर जनाधार िमळत नाही हण ून धािम क मुद् ांचा आधार े
राजकारण कर यास स ु वात क ेली. यांनी जनत े या आिथ क आिण सामािजक सम या ंना
जमातवादी र ंग देऊन ा सम या ंचे मूळ धािम क िहतस ंबंधांम ये आहे असा भासव या चा
य न क ेला. या जमातवादी प ा ंना धम िनरपे प ा ंनी साथ िद याम ुळे आिण या ं या
जमातवादी िवचारधार ेला वेळेवर य ु र न िद याम ुळे भारताम य े जमातवाद अिनय ंि त
ि थतीम य े पोहच ून यान े राजकारणावर आपली पकड घ क ेली. प रणामी भारताम य े
वेळोवेळी जातीय िह ंसा होऊन याम य े अनेक िनरपराध जनत ेचा बळी ग ेला. याबरोबरच
जमातवादान े भारता या आिथ क आिण सामािजक िवकासाम य े अडथळा िनमा ण के याची
िदसून येते.
अशा कार े भारत म ूलतःएक धम िनरपे रा आह े. जमातवादान े धम िनरपे ते पुढे मोठे
आ हा न उभ े केले असल े तरी भारतीय जनमानस याला सहजासहजी वीकारणार नाही .
कारण भारतातील जनत ेने जमातवादी प ा ंना मतदान धािम क आधारावर न करता या ं या
आिथ क सम या ह े प थािपत प ा ंपे ा अिधक चा ंग या कार े सोडू शकतील ही munotes.in
Page 187
वातं यो र भारतातील
जमातवाद
187 यामागची अप े ा आह े. यां या सम या जमातवादी प ा ंनी यो य कार े सोडव या
नाहीतर या प या ंचीही पीछ ेहाट हो यास उशीर लागणार नाही .
१३.८
१. जमातवाद या ंची या या सा ंगून अथ प करा .
२. भारतातील जमातवादा या वाढीस कारणीभ ूत असल े या मुख घटकांची चचा करा.
३. भारतीय राजकारणाच े जमातवा दीकरण कस ेझाले याचा आढावा या .
४ . भारता या धम िनरपे तेसमोर जमातवादान े उ या केले या आ हाना ंचा मागोवा या .
१३ .९ संदभ
१. आजादी क े बाद का भारत - िबिपन च ं .
२. भारत का वत ं ता स ंघष - िबिपन च ं .
३. भारतीय रा ीय चळवळीचा इितहास – डॉ. साहेबराव गाठाळ .
४. आधुिनक भारताचा इितहास (१९४७ ते२००० ) - शांता कोठ ेकर.
munotes.in
Page 188
188 १४
फुटीरतावादी चळवळ
घटक रचना :
१४.१ उि े
१४.२ तावना
१४.३ ादेिशक राजकारण व फ ुटीरतावाद
१४.४ फुटीरतावादी चळवळ
१४.४.१ तेलंगणा आिण आ ं द ेश
१४.४.२ आसाम
१४.४.३ पंजाब
१४.४.४ ज मू आिण काि मर
१४.५ सारांश
१४.६
१४.७ संदभ
१४.१ उि े
१) भारतातील ाद ेिशक राजकारण समज ून घेणे.
२) भारतातील फ ुटीरतावादी चळवळीचा उदय आिण िवकास या ंचा आढावा िविवध
रा या या स ंदभा त घेणे.
३) आं द ेश आिण त ेलंगणातील फ ुटीरतावादी चळवळीचा आढावा घ ेणे.
४) आसाममधील सा ं कृितक आिण आिथ क फुटीरतावादाचा आढावा घ ेणे.
५) पंजाब मधील जमातवादी फ ुटीरतावादी चळवळीचा आढावा घ ेणे.
६) का मीर आिण फ ुटीरतावादी चळवळ या ंचा सहस ंबंध अ यासण े.
१४.२ तावना
२६ जानेवारी १९५० पासून भारत जास ाक लोकशाही रा हण ून उदयास आल े.
भारत वात ं या या उ ंबरठ्यावर असताना वतं भारताच े संिवधान वतः भारतीया ंनी munotes.in
Page 189
फुटीरतावादी चळवळ
189 तयार कराव े हण ून ि िटश सरकारन े घटना सिमती या िनवडण ुका घ ेत या. या घटना
सिमतीन े वत ं भारतासाठी दीघ आिण िलिखत स ंिवधान तयार क ेले. जगाम य े िजथ े
िजथे जे काही चा ंगले असेल याचा अ ंतभा व आप या या घटन ेम ये कर यात आला आिण
२६ जानेवारी १९५० पासून ही रा यघटना लाग ू कर यात आली .या रा यघटन े या
आधार ेभारताम य े लोकशाहीची वाटचाल यश वीपण े सु आह े. असे असल े
तरीि िटशा ं या वसाहतवादान े िनमा ण केलेली आिथ क िवषमता आिण ाद ेिशक असमतोल
यामुळे ादेिशक राजकारणाला वातं यानंतर गती िमळाली . यातूनच ाद ेिशक िन ा
वाढीस लाग ून रा यारा या ंम ये संघष उभे रािहल े. यावर ब याच अ ंशी मात क न द ेखील
कालांतराने फुटीरतावादी चळवळी उ या रािह या . या जमातवादी चळवळ म ुळे भारता या
एकतेला व अख ंडतेला धोका िनमा ण झाला हो ता. परंतु त कालीन न ेतृ वाने कधी चच या
मा यमात ून तर कधी बळाचा वापर क न भारताला या धो यापास ून वाचवल े. आजही
ब याच िठकाणी ह े जातीय आिण आिथ क संघष अधून मध ून डोक े वर काढत असतात .
१४.३ ादेिशक राजकारण आिण फ ुटीरतावाद
ादेिशकता हणज े काय:
िस इितहासका र िबपीनच ं यांनी ाद ेिशकत ेसंबंधी प ीकरण िद लेले आहे. यां यामत े,
“भारतीय स ंघरा या या अ ंतग त यवहारीक कारणा ं या आधार े एखा ा रा याची मागणी
करने िकंवा अि त वात असल े या रा या या अ ंतग त वाय द ेशाची मागणी करण े याला
आपण ादेिशकता हणू शकत नाही . तर ज े हा एखाद े रा य िक ंवा द ेश आप या
िहतस ंबंधांसाठी प ूण देश िकंवा एखा ा रा यािव स ंघषा ला ो सािहत करतो त े हा
याला ाद ेिशकतावाद हटल े जाते.” (आजादी क ेबाद का भारत ; िबिपन च ं :१६६)
भारतातील ाद ेिशकता ओळख यासाठी रशीद उ ी खान या ंनी खालील माण े कसोट ्या
सांिगत या आह े. जा तीत जा त एकिजनसीपणा आिण जा तीत जा त व ेगळेपण हा
याचा आधार आह े. यात बोलीभाषा , सामािजक रचना , वांिशक गट , लोकस ं याशा ीय
वैिश ्ये, भौगोिलक स ंल नता , सां कृितक नम ुना, अथ यव था आिण आिथ क जीवन ,
ऐितहािसक पा भूमी, राजक य पा भूमी आिण मानसशा ीय जाणीव या ंचा समाव ेश होतो .
ादेिशकता ही िविश भौगोिलक द ेशातील लोका ंची ओळख आिण उ ेशाची सामा य
भावना हण ून य क ेली जात े. ही लोका ंना एक आण ून या ं यात ब ंधु व आिण िन ेची
भावना िनमा ण करत े. तथािप रा ा या उि ा ंिव एखा ा द ेशा या अ यािधक
आस म ुळे देशाचे अि त व , एकता आिण अख ंडतेला मोठा धोका िनमा ण होतो .
ादेिशकत ेचे राजकारण भारतात नवीन नाही . याची म ुळे वसाहतवादी धोरणा ं या काळात
खोलवर ज लेली आह े. ि िटश सरकारन े िविवध राजक य प ा ंना उपल ध क न िदल ेली
िभ न मानिसकता , ि कोण आिण अन ुकूलता यात ून वत ं अि मत ेची बीज े रोव या ग ेली.
जाती या आधारावर अन ेक राजक य प ा ंचा उदय ह े याच े धोतक होत े. ि िटशा ं या
वसाहतवादी आिथ क धोरणाम ुळे काही द ेशांकडे दुल झाल े. याम ुळे आिथ क िवषमता
आिण ाद ेिशक असमतोल या ंना चालना िमळाली . १९४० या दशकात डीएमक े यांनी
उभारल ेली ा ण ेतर िवड चळवळ प ुढे वत ं तिमळ रा या या मागणी म य े परावित त munotes.in
Page 190
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
190 झाली. प रणामी आ ं द ेशाम य े तेलगू देशम प ा ने वेग या रा याची मागणीक ेली.
१९५० आिण१९६० या दशकाम य े वेग या रा या ं या मागणीसाठी मोठ ्या माणात
िहंसक व पाच े आंदोलन े झाली . रा य प ुनर चने या अ यासा दर यान भािषक आयोगान े
भाषे या आधार े वेग या रा या ं या लोका ं या माग या पूण के या. अशा कारे अनेक
रा या ं या िनिम तीने भारतात राजक य ाद ेिशकवादाचा उ ेक झाला . १९७० आिण
१९८० या दशकात ादेिशकत े या आधार े अनेक रा य िनिम तीचे कायद े केले गेले.
२००० या दशकाम य े ादेिशक व ंिचतत े या भावन ेमुळे म य द ेशातून छ ीसगड , िबहार
मधून झारख ंड आिण उ र द ेशातून उ राख ंड या तीन नवीन रा या ंची िनिम ती कर यात
आली . अशाच कार े २०१४ म ये आं द ेशातून तेलंगणा व ेगळे कर यात आल े.
ादेिशक राजकारणाच े प रणाम : ादेिशक राजकारणाच े पुढील माण े प रणाम झाल े.
१) अनेक ाद ेिशक प ा ंचा उदय झाला .
२) ादेिशक सम यावर ल क ि त कर यासाठी वत ं ओळख िनमा ण कर याची
जनतेला सवय झाली .
३) ादेिशकत े या अ यािधक व पाम ुळे फुटीरतावादी चळवळी वाढ या याम ुळे
भारता या अ ंतग त सुर ेला धोका िनमा ण झाला . याचेच ोतक हणज े काि मरी
दहशतवादी , तेलंगणा चळवळ व प ंजाब स ंकट होय .
१४.४ फुटीरतावादी चळवळ
आपण या अगोदर बिघत या माण े भारताम य े कशा कार े नवीन भाषावार रा या ंची
पुनर चना कर यात आली . यातून ाद ेिशकवादाला नव े धुमारे फुटत गेले. याचे पांतर
पुढे चाल ून आ मक आिण िह ंसक फ ुटीरतावादी चळवळी म ये कसे झाल े यास ंबंधी
उदाहरणा दाखल काही रा या ंतील प रि थतीचा आपण आता आढावा घ ेणार आहोत .
१४.४.१ आं द ेश-तेलंगणा :
आं द ेशाम य े एकच भाषा आिण स ं कृती अस ून देखील िवकासातील असमानता आिण
आिथ क स ंधी मधील िवषमता यावर आधा रत उप ाद ेिशक आिण राजिनितक स ंघष
उदयाला आला होता . १९५३ म ये आं देश रा याची थापना कर यात आली आिण
१९५६ म ये हैदराबाद मधील त ेलगु भािषक द ेश आं देशम य े सामील कर यात आला .
भाषावार रा यिनिम तीमुळे तेलगु लोका ंचा सा ं कृितक, राजनीितक आिण आिथ क िवकास
होईल ही यामागची धा रणा होती . परंतु तेलंगणा हा िनजामा या वच वाखाली अस याम ुळे
अ यािधक अिवकिसत होता . आं े ातील लोका ंचे राजकारण आिण शासन याम य े
वच व अस यान े आं सरकार त ेलंगणा या िवकासाकड े जाणूनबुजून दुल करत े, यामुळे
तेलंगणाचा आिथ क िवकास ख ुंटला आह े अशी भावना तेलंगणातील जनत ेची होती .
तेलंगणाचा जलदगतीन े िवकास हावा हण ून १९६९ म ये वेग या त ेलंगणा रा यासाठी
आंदोलन उभ े रािहल े. सरकारी नोक या ंमधील प पात आिण त ेलंगणामधील वाढती
बेरोजगारी हा या आ ंदोलनाचा म ु य आधार होता . १९१८ म ये हैदराबाद या िनजाम
सरकारन े असा िनयम क ेला होता क , सव शासिनक नोक या ंम ये थािनक लोका ंना munotes.in
Page 191
फुटीरतावादी चळवळ
191 ाधा य िदल े जाईल . १९५६ म ये तेलंगणाच े आं ाम य े िवलीनीकरण क ेले ते हा त ेथील
ने यांम ये असा करार झाला होता क , हा िनयम प ुढेही चाल ू राहील आिण ह ैदराबाद मधील
उ मािनया िव ापीठा समवेत सव शै िणक स ं थांम ये तेलंगणामधील िव ा या ना ाधा य
िदले जाईल . परंतु तेलंगणा मधील अस ंतु लोका ंचे असे हणण े होते क आ ं सरकार
जाणूनबुजून या िनयमाकड े दुल करत आह े.
१९६८ या श ेवटी उ मािनया िव ापीठातील िव ाथ नोक या ंमधील भ ेदभावा या ावर
संपावर ग ेले. लवकरच ह े आंदोलन त ेलंगणा या इतर भागात पसरल े. याम य े १९६९ या
सव च यायालया या िनण याने तेल ओत याच े काम क ेले. कारण यायालयान े
१९५६ मधील कराराला घटनाबा हण ून घोिषत क ेले. या आ ंदोलनाला सरकारी
कम चारी, िश क , वक ल, यापारी आिण इतर म यमवगा ने मोठ्या माणात पािठ ंबा िदला .
( आजादी क े बाद का भारत ;िबिपन च ं :४०३)
वेग या त ेलंगणा रा या या मागणीसाठी स ंघिटतपण े आंदोलन चालव यासाठी त ेलंगणा
जा सिमतीची (टी पी एस ) थापना कर यात आली . याम य े काँ ेसमधील असंतु
नेतेही सामील झाल े. मुख रा ीय प ा ंनी आिण सा यवादी प ांनी या मागणीचा िवरोध
केला तर वत ं पाट , संयु सोशािल ट पाट आिण जनस ंघा या थािनक काय क या नी
या मागणीला समथ न िदल े. परंतु इंिदरा गा ंधी आिण का ँ ेस या क ीय न ेतृ वाने य ा
मागणीला स िवरोध क न आ ं सरकारला त ेलंगणा या बाबतीत सहान ुभूतीपूव क िवचार
कर याची स ूचना क ेली. यामुळे १९६९ या अखेरीस या स ंघषा चा शेवट झाला . तरीही
१९७१ या िनवडण ुकांम ये टीपीएस न ेतेलंगणातील १४ पैक १० जागांवर िवजय
िमळवला . िनवडण ुकांनंतर क सरकारन े एक करार क न १९५६ चा करार तसाच प ुढे
चालू ठेव यास ंदभा त िनण य घेतला आिण त ेलंगणा या िवकासासाठी त ेलंगणा ेि य
सिमती या थापन ेची घोषणा क ेली. यामुळे अस ंतु म यमवग या ंचे ब याच माणात
समाधान झाल े. मु यमं ी ान ंद रेड्डी या ं या जागी त ेलंगणातील पी ही नरिस ंहराव
यांची िनय ु केली आिण स ट बर १९७१ म ये टीपीएस का ँ ेसम य े िवलीन झाली .
वरील यव थ ेमुळे तेलंगणातील जनत ेचे समाधान तर झाल े परंतु आं े ातील जनत ेम ये
यामुळे असंतोष िनमा ण झाला . यां या मत े १९५६ चा मुलक ाधा याचा िनयम िकतीही
संशोिधत क ेला तरी सरकारी नोक या ंम ये आं े ातील जनत ेला मोठ ्या माणात
भािवत कर ेल. अशातच १९७२ म ये सव च यायालयान े ाधा य म िनयमाला चाल ू
ठेव यास मा यता िद याम ुळे हा अस ंतोष स ंघषा या पात प ुढे आला . तेलंगणा माण ेच
आं मधील िव ा या नी आिण अराजपि त कम चा या ंनी स ंप आिण दश न कर यास
सु वात क ेली. यांचे हणण े होते क , आं द ेशचे सरकार नोक या ंम ये प पात करीत
आहेत, कम चा या ं या िव भ ेदभाव करत आह े, डॉ टरा ंचे अस े हणण े होत े क
आरो याचा िनधी ह ैदराबाद शहराकड े वळव या जात आह े, विकला ंना आ ं े ाम य े वेगळे
उ च यायालय पािहज े होते, यापारी लोक तािवत शहरी स ंप ी हदब ंदी िवध ेयकाचा
िवरोध करत होत े, याचे मोठे जमीनदार आिण ीम ंत शेतकरी समथ न करीत होत े.
पंत धाना ंनी परत एकदा २७ नो ह बर १९७२ रोजी करार क न १९५६ या म ुलक स ेवा
िनयमा ंम ये संशोधन क न हा िनयम ह ैदराबाद शहराकरीता १९७७ पय त आिण उव रत munotes.in
Page 192
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
192 तेलंगाना े ासाठी १९८० पय त लाग ू राहील अस े घोिषत क ेले. या कराराला आ ं
े ातील जनत ेने तेलंगणा या प ातील मान ून आंदोलन अिधक ती क ेले. अराजप ीत
कम चारी अिनि त काळासाठी स ंपावर ग ेले. यांनी वत ं पाट , जनसंघ आिण काही अप
ने यां ारे ो सािहत होऊन व ेग या रा याची मागणी प ुढे केली. यांचे हे आंदोलन आता
तेलंगणा या बरोबरच क सरकार या द ेखील िवरोधा त होत े. काँ ेसमधील काही न े यांचे
याला समथ न होत े. परंतु सा यवादी प आिण िकसान सभा या ंनी या मागणीला जोरदार
िवरोध क ेला. इंिदरा गा ंध नी आ ं जनत े या व ेग या रा या या मागणीला कडाड ून िवरोध
करत स ंयु आ ं देशचे समथ न केले.२१ िडस बर १९७२ म ये मुलक िनयम िवध ेयक
लोकसभ ेम ये पा रत क न १७ जानेवारी १९७३ ला नरिस ंहराव सरकार बरखा त क ेलेव
आं देश म य े रा पती राजवट लाग ू केली. यामुळे ह ळूहळू या स ंघषा वर िनय ं ण
िमळव ून स ट बर म य े क सरकारन े सहास ु ी काय म तयार क ेला. यान ुसार १९५६ चा
मु क िनयम समा क न रा या या सव ादेिशक िवभागा ंम ये थािनक लोका ंना
ाधा य द े याचे ावधान क ेले गेले. घटनेम ये 32 वी दु ती क न हा काय म लाग ू
केला. याम ुळे अिधका ंश का ँ ेस नेते संतु झाल े. िडस बर १९७३ म ये रा पती राजव ट
हटव यात आली आिण सव संमतीन े मु यमं ी बनलेले व गल राव या ंना हा फाम ू ला लाग ू
कर यास सा ंग यात आल े. प रणामी आ ं देश या दो ही ाद ेिशक िवभागातील व ेग या
रा याची मागणी समा झाली तथािप न ंतर भाजपान े याला आपला काय म बनवल े.
(आजादी क े बाद का भा रत ; िबिपन च ं : ४०६)
तेलंगणा आिण आ ं े ातील जनत े या व ेग या रा याची मागणी क सरकारन े फेटाळून
लावली कारण इतर िठकाणीही अशीच मागणी हो याची श यता होती . परंतु या दो ही
े ातील माग या मा य कर यास वाव होता कारण या ं या माग या जमातवादी आिण
सां कृितक नस ून आिथ क व पा या हो या .या संघषा मधून एक गो िशकायला िमळाली
ती हणज े दोन व ेग या रा यातील न ह ेतर एकाच रा यातील व ेगवेग या े ातील आिथ क
िवषमता द ूर क न स ंपूण रा याचा एकि त िवकास करण े आव यक आह े. याचबरोबर ह े
ही माहीत झाले क , केवळ भाष े या आिण सा ं कृितकत े या आधारावर जनत ेम ये ऐ य
भावना िनमा ण होऊ शकत नाही .
१४.४.२ आसाम :
आसाम लोकस ं ये या ीन े एक छोट ेसे रा य आह े. येथील जनत ेला आपली आसामी
ओळख कमी हो या या िक ंवा पुसून जा या या भीतीन े ब याच वषा पासून घेरले आह े.
याची कारण े पुढील माण े आहे,
(१) आसामी लोका ंचे हणण े आह े क , क सरकारन े आसाम वर न ेहमीच भ ेदभावप ूण
नीतीचा अवल ंब केला आह े. क ीय िनधी वाटप आिण औ ोिगक व आिथ क िवभाग
यांचे थान िनधा रत करताना हा भ ेदभाव कषा ने िदसून येतो. आसाम मधील क च े
तेल, चहा आिण लायव ुड उ ोगा ंमधून ा होणार े करा या व पातील
उ प नापास ून आसामला व ंिचत क ेले आहे. यांचे हणण े होते क , आसाम मधील
उ पादनात ून देशातील इतर भागाचा िवकास क ेला जातो . याच माण े आसाम मधील
चहा, लायव ुड आिण इतर व त ूंचे उ पादन आिण िव यवहारावर बाह े न munotes.in
Page 193
फुटीरतावादी चळवळ
193 आले या लोका ंचा िवश ेषतः मारवाडी आिण ब ंगाली लोका ंचा क जा आह े आिण या
उ ोगातील मज ूरही अिधका ंश गैरअसामी आह े. यामुळे यांनी अशा माग या क ेले क ,
चहा आिण लायव ूड उ ोगात ून िनमा ण होणार े कर व पातील उ प नाम य े
आसामला अिधक िह सा द े यात यावा , तेलातील रॉय टी वाढव यात यावी , क ाची
आिथ क सहायता आिण योजना वाढिव यात या या , आसाम म य े तेलाचे कारखान े
उभर यात याव े, आसामला इतर भारताबरोबर र े वे ारे चांग या कार े जोड यात
यावे आिण रा य व क सरकार मधील शासक य स ेवांम ये आसामी लोका ंना
जा ती या स ंधी िद या जा यात .
(२) वसाहितक कालख ंडाम य ेच नाही तर वात ं यानंतरही आसामम य े गेले या ब ंगाली
लोकांनी शासक य नोक या , शै िणक स ं था आिण आध ुिनक यवसाय याम य े
वच व िनमा ण केलेले आहे. शै िणक ्या मागास अस याम ुळे आसामी य ुवक ब ंगाली
युवकांशी पधा क शकत न हत े. यामुळे आसामी भाषी लोका ंम ये अशी भावना
िनमा ण झाली क , िश ण आिण म यमवग य नोक या ंम ये बंगाली लोका ं या
वच वामुळे आसामी भाषा आिण स ं कृतीला धोका िनमा ण झाला आह े. प रणामी
१९५० या दशका ंम ये आसामी भाषी लोका ंनी सरकारी नोक या ंम ये ाधा य
दे यासाठी आिण आसामी भाष ेला रा याची एक मा भाषा बनिव यासाठी तस ेच
आसामी भाष ेला श ै िणक मा यम बनव यासाठी आ ंदोलन उभ े केले. सरकारी
भाषे या प रवत नासाठी चालल े या या आ ंदोलनाम ुळे बंगाली आिण असामी भाषी
लोकांम ये श ु व िनमा ण होऊन १९६० या स ुमारास भाषाईद ं यांना सु वात झाली .
लवकरच १९६० म येच बांगला भाषी आिण काही जनजातीय सम ुदाया या इ छ े
िव आसाम या िवधानसभ ेत एक कायदा क न आसामीला एक मा सरकारी
कामकाजाची भाषा घोिषत कर यात आल े. तसेच१९७२ म ये गुवाहाटी िव ापीठाशी
संबंिधत सव महािव ालया ंम ये असामी भाष ेला िश णाच े मा यम हण ून मा यता
िदली. याचा प रणाम हण ून जनजातीय सम ुदायांनी आसाममध ून वेगळे हो याची
मागणी क ेली.
(३) आसाम मधील अशा ंततेला ितसर े कारण हणज े बंगाल, बांगलाद ेश आिण न ेपाळ मध ून
येणा या बेकायद ेशीर िवद ेशी थला ंत रता ंचा होय . मोठ्या माणातील ग ैरअसामी
लोकस ं येमुळे आसाम या जनत ेम ये अशी भीती िनमा ण झाल े क , आप याच
देशांम ये आपण अ पस ं यांक होऊन जाऊ . प रणामी आपली भाषा आिण
सं कृती द ुस यां या आधीन होऊन जाईल , अथ यव था आिण राजकारणातील
आपल े वच व समा होईल व श ेवटी आसामी सम ुदाय हण ून असल ेली आपली
ओळख आिण िविश ता न झा यािशवाय राहणार नाही .
राजक य म ु ा हण ून बेकायद ेशीर थला ंत रता ंचा १९५० पासूनच प ुढे येत होता . परंतु
याचा िव फोट १९७९ म ये झाला . कारण ब ेकायद ेशीर आल ेले हे थला ंत रत रा याम य े
मोठ्या माणात मतदार बनल े होते . १९७९ म ये होणा या िनवडण ुकांम ये बेकायद ेशीर
थला ंत रता ंचा वरच मा राहील या भीतीन े ऑल आसाम ट ूड ट युिनयन आिण आसाम गण
सं ाम प रषद या ंनी बेकायद ेशीर थला ंत रता ं या िवरोधात चळवळ सव सु केली.
आंदोलनक या चा दावा होता क , या िवद ेशी लोका ंची लोकस ं या एक ूण लोकस ं ये या munotes.in
Page 194
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
194 ३१ ते ३४ ट यांपय त मोठी आह े. यामुळे क सरकारकड े यांनी अशी मागणी क ेली क ,
आसाम या सीमा ब ंद क न ब ेकायद ेशीर थला ंत रता ंवर ब ंदी आणावी आिण या
थला ंत रता ंची ओळख पटव ून या ंची नाव े मतदार यादी मध ुन कमी करावी व तोपय त
िनवडण ूका घ े यात य ेऊ नय े. या आ ंदोलनाला इतक े समथ न िमळाल े क १६ पैक १४
मतदार स ंघाम य े िनवडण ुका होऊ शक या नाही .
१९७९ ते १९८५ दर यान आसाम म य े राजनीितक अि थरता , रा य सरकारची
अ त य तता आिण रा पती राजवट लाग ू होणे अशा घटना घड या . याच दर यान सतत
िहंसक चळवळी , संप, कायद ेभंग इ यादी गो म ुळे जनजीवन ठ प झाल े होते . बरीच वष
क आिण रा यातील न े यांम ये चच या अन ेक फे या झा या हो या पर ंतु यात ून
कोणत ेही समाधान िनघ ू शकल े नाही . अशातच क सरकारन े १९८३ म ये घेतले या
िनवडण ुकांवर जवळजवळ प ूण बिह कार टाकला ग ेला. आसामी भाषी बह स ं यांक
असल े या द ेशांम ये दोन ट या ंपे ाही कमी मतदान झाल े. काँ ेसने सरकार बनवल े
परंतु याला व ैधता न हती . याच व ेळी रा य यापी िह ंसेम ये जवळ जवळ तीन हजार लोक
मारले गेले. १९८३ नंतर परत चचा होऊन श ेवटी राजीव गा ंधी सरकार आ ंदोलका ंसोबत
१५ ऑग ट १९८५ म ये एका करारावर वा री कर यास यश वी झाल े.या करारान ुसार
१९५१ ते १९६१ या दर यान आसामम य े आल े या िवद ेशी नाग रका ंना मतदानाचा
अिधकार आिण ना गरीकता िदली जाईल अस े ठरल े. १९६१ ते १९७१ दर यान आल े या
नाग रका ंना दहा वष मतदानाचा अिधकार िदला जाणार नाही पर ंतु नाग रक वाच े इतर
अिधकार िदल े जातील . १९७१ नंतर आल े या लोका ंना वापस पाठवल े जाईल .
आसाम या आिथ क िवकासासाठी वत ं पॅकेज िद या जाईल . औ ोिग क िवकासासाठी
दुसरा एक त ेल शु ीकरण कारखाना ,एक कागदाचा कारखाना आिण एक ता ंि क िश ण
सं था थापन क े या जाईल अशा तरत ुदी हो या . याचबरोबर आसामी लोका ं या
सां कृितक, सामािजक आिण भाषाई अि मत ेला स ुर ा दान कर याकरता शासिनक
र ाकवच द े याचे मा य केले. (आजादी क े बाद का भारत ; िबिपन च ं : ४११)
वरील करारा या आधारावर मतदार यादी तयार कर यासाठी गा ंभीया ने काम स ु केले
गेले. त कालीन िवधानसभा भ ंग क न िडस बर १९८५ म ये पु हा िनवडण ुका घ े यात
आ या . आसाम गण प रषद ेला िवधानसभ ेम ये १२६ पैक ६४ जागांवर िवजय िमळाला .
ऑल आसाम ट ुडंट युिनयनचा न ेता फ ु ल मह ंतो ३२ या वष वत ं भारतातील सवा त
त ण म ु यमं ी बनला आिण या बरोबरच आसाम मधील दीघ कालीन जहालवादी
राजकारणाचा श ेवट झाला .परंतु याच बरोबर व ेग या रा या ंसाठी बोडो जमात आिण
फुटीरतावादी य ुनायटेड िलबर ेशन ंट ऑफ आसाम (उ फा ) यांचा उदय झाला .
अशा कार े आसाम मधील ब ेकायद ेशीर थला ंत रता ं या िवरोधातील हे आंदोलन
जमातवादी आिण फ ुटीरतावादी नस ून आिथ क व सा ं कृितक िवकासासाठी होत े असे
िदसून येते. यामुळे भारता या ऐ याम य े आिण अख ंडतेम ये कोणताही अडथळा िनमा ण
झाला नाही .
munotes.in
Page 195
फुटीरतावादी चळवळ
195 १४.४.३ पंजाब :
१९८० या दशकाम य े पंजाब फ ुटीरतावादी चळवळीचा बळी ठरला .१९४७ या प ूव
पंजाबम य े जाितयवाद िह ंदू, मुि लम आिण िशख या तीन जमात म य े ि शंकू प तीन े
अि त वात होता . याम य े एका या िव दोघ े असे आलट ून पाल टून चालत अस े. परंतु
१९४७ या न ंतर प ंजाब मध ून मुि लम जितयवाद न होऊन िह ंदू आिण शीख
एकमेकांिवरोधात उभ े ठाकल े. ारंभापास ूनच अकाली न ेतृ वाने जमातवादाचा अ ंगीकार
केला होता . धम िनरपे यव थ ेचा िवरोध क न अकाली दलान े धम आिण राजकारण
आ ही व ेगळं क श कत नाही अस े सांिगतल े. तसेच अकाली दल िशखा ंची एक मा
ितिनधी आह े असे यांचे हणण े होते. यांनी िहंदू वर असा आरोप लावला क या ं यावर
ा णवादी ह क ूमशाही लादली जात आह े. यामुळे िशखा ंची ओळख न होत अस ून
‘िशखधम खतर े मे' असा नारा िदला . तसेच का ँ ेसला िह ंदु ववादी स ंघटना स ंबोधून िशख
समुदायांम ये काँ ेस िवरोधी वातावरण िनमा ण केले.१९५३ म ये मा टर तारािस ंह
हणतात क , “इं ज चालल े गेले परंतु आ हाला वात ं य िमळाल े नाही , आम यासाठी
वातं य हणज े फ मालका ंमधील बदल आह े.गोरे जाऊन काळ े आल े. लोकशाही आिण
धम िनरपे ते या आड ून आम या धमा ला व जातीला डावल यात य ेत आह े.”
अकाली दलान े गु दारा ंचा िवश ेषतः स ुवण मंिदराचा आप या राजकारणासाठी मोठ ्या
माणात उपयोग कर यास स ु वात क ेली होती .१९६६ पय त पंजाबम य े मु यता दोन म ु े
मुख होत े पिहला रा या या भाष े संबंिधत होता . िहंदू जनता िह ंदी भाष ेसाठी आ ही होती
तर िशखा ंचे हणण े होते क ग ु मुखी िलपीतील प ंजाबी ही रा याची भाषा असावी . दुसरा
मु ा पंजाबी स ू याब ल होता , जो अिधक भावना मक आिण फ ुटीरतावादी हण ून पुढे
आला . १९५५ मधील रा यप ुनर चना आयोगा या थापन ेनंतर अकाली दल , सी पी आय ,
काही कॉ ं ेस नेते आिण प ंजाबी िव ाना ंनी भाष े या आधारावर प ंजाबची प ुनर चना कर यात
यावी अशी मागणी क ेली. यान ुसार प ंजाबीभाषीक प ंजाब आिण िह ंदी भाषीक ह रयाणा
यांची िनिम ती केली जावी . परंतु या मागणीला प ंजाब म य े हणावी तशी सहमती
नस याम ुळे यांची िह मागणी फ ेटाळ या ग ेली.१९५६ साली पे सू पंजाबम य े सामील क ेले
गेले. परंतु लवकरच मा टर तारािस ंग यां या न ेतृ वाखाली अकाली दलान े पंजाब या
मागणीसाठी स ंघष उभा क ेला. यांचे हणण े असे होते क , “िशखांना आप या वत ं
देशाची आव यकता अस ून या ंचा धम आिण राजकारण या ंचे वच व राह यासाठी
तेआव यक आह े.”जाितयवादी आधारावर प ंजाब या मागणीला न ेह ंचा िवरोध होता कारण
यांचे हणण े होते क , यामुळे राजस ा आिण समाज या ं या धम िनरपे च र ाला ध का
पोहोच ेल. परंतु संत फत ेहिसंह यांनी मा टर तारािस ंह यांना अकाली दलात ून बाह ेर
के यानंतर प ंजाबची मागणी फ भाष े या आधारावर क े यामुळे आिण ह रयाणामधील
जनतेने िहंदी भाषी ह रयाणाची आिण का ंगडा िज ान े िहमाचल द ेशम य े जा याची
मागणी क े यामुळे १९६६ म ये पंजाब आिण ह रयाणा या दोन वत ं रा या ंची िनिम ती
कर यात आली व का ंगडा िज हा िहमाचल द ेश म य े िवलीन कर यात आला . परंतु
चंदीगड कोणाला िमळाल े पािहज े याव न वाद झा यान े चंदीगडला क शािसत द ेश हण ून
मा यता िदली ग ेली. munotes.in
Page 196
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
196 भाषावार प ंजाब रा याची मा गणी पूण क नही प ंजाबमधील सम य ेचे समाधान झाल े नाही
कारण ही सम या राजक य नस ून जमातवादी होती . यामुळे पंजाब मधील सम या न या
पात प ुढे आली . पंजाब या िनिम तीनंतर अकाली दलाकड े कोणताही राजक य काय म
रािहला नस यान े, जनसमथ न िमळव यासाठी जाितयवादी त वा चा आधार घ े यािशवाय
पया य रािहला नाही . संत ल गोवाल या ं या न ेतृ वाम य े अकाली दलान े पंत धाना ंना
धािम क, राजनीितक , आिथ क आिण सामािजक अशा ४५ माग या ंचे मागणी प सोपव ून
यासाठी चळवळ स ु केली. यांची एक मागणी प ूण केले क द ुसरी मागणी उभ े राहत अस े.
यांचा मु य ि कोन हा होता क प ंजाब एकिशख धम य रा य आह े आिण अकाली दल
िशख धम य पाट अस याम ुळे भारतीय स ंघरा या या रचन ेपे ा े आह े.
१९७० या दशकाम य े जमातवादी त वा ंना ख ूष कर या या नीतीम ुळे पंजाब म य े
१९७९ या दर यान जहाल जमात वादी आत ंकवादाची स ु वात स ंत िभं ांवाले य ां या
नेतृ वात झाली . याला यानी झ ेलिसंग यां या न ेतृ वाखालील प ंजाब का ँ ेसचा म ुक पािठ ंबा
होता. िभं ांवाले आिण अमरीक िस ंह यां या न ेतृ वाखाली ‘ऑल इ ंिडया िशख ट ूड ट
फेडरेशनने' आप या आत ंकवादाची स ु वात २४ एि ल १९८० रोजी िनर ंकारी स ं दायाच े
मुख या ंची ह या क न क ेली. यानंतर अन ेक िनर ंकारी, अिधकारी आिण का ँ ेस या
काय क या या ह या झा या . स ट बर १९८१ म ये एक व ृ प स ंपादक जगत नारायणची
ह या झाली . ते िभं ांवालेचे मुख टीकाकार होत े . यानी झैल िस ंह या ंनी िभं ांवाले यांना
सरकारी कारवाई पास ून वाचवल े. १९८२ म ये िभं ांवालेयांनी आप याला स ुरि त
कर याकरता स ुवण मंिदरा या ग ु नानक भवनम य े आसरा घेतला आिण त ेथून ते
आप या आत ंकवादी कारवाया ंचे नेतृ व क लागल े. िभं ांवाले आता प ंजाब या
राजकारणातील म ुख नेतृ व हण ून पुढे आल े.१९८३ नंतर या ंनी मोठ ्या माणात िह ंदूंना
आपला िनशाणा बनवायला स ु वात क ेली. असे असल े तरी प ंजाब शासन आिण भारत
सरकार या आत ंकवा ा ंिव कारवाई कर यास कच खात होत े. िभं ांवाले य ांनी बँका,
दुकाने आिण श ा गार ल ुटून आप याला आिथ क आिण श ाअ ा ं या ीन े मजब ूत
बनवल े.
एि ल १९८३ म ये पोलीस महािनद ेशक आटवाल या ंची वण मंिदरात ून ाथ ना आटोप ून
बाहेर येतांना ह या कर यात आली . याबरोबरच आत ंकवादी कारवाया वाढत जाऊन िशख
आिण िह ंदूं याम य े जमातवादी भावना वाढायला लागली . िभं ांवाले आता भारतीय
राजस े या िव सश स ंघषा या नारा द ेऊ लागल े.१९८४ म ये पंजाबची ि थती
मोठ्या माणात िबघडायला लागली . अकाली न ेतृ वाने ३ जून १९८४ पासून
आतंकवादाचा नवा अ याय स ु कर याच े आ हान क न यासाठी जन समथ न
िमळव याचा य न स ु केला. या ि थतीम य े सवा त धोकादायक कार हणज े
पंजाबम य े पािक तानचा वाढता ह त ेप होता. पािक तानन े भारताचा िव आत ंकवादी
संघटना ंना िश ण देणे व श ा े पुरिवणेअसे काय सु केले. िवदेशातील काही
जाितयवादी शी ख सम ुदायान े सु ा आिथ क आिण श ा ा ं या पात मदत घ ेऊन
ो साहन िदल े. यामुळे पंजाब आिण प ूण देशा या ऐकत ेला व शांततेला धोका िनमा ण
झा याची भावना िनमा ण झाली . िहंदूनी पंजाब सोड ून जा यास स ु वात क ेली. जा तीत
जा त ग ु ारा ंची तटब ंदी क न यांना श ागा या ंम ये पांत रत क ेले जात होत े. एकूण munotes.in
Page 197
फुटीरतावादी चळवळ
197 काय तर प ंजाबम य े उठावाची जोरदार तयारी स ु होती आिण जनत ेचा सरकारवरील
िव ास झपाट ्याने कमी होत चालला होता .
मे १९८४ या श ेवटी ह े प झाल े क प ंजाबी आत ंकवादा या िव बल योग
कर यािशवाय पया य नाही . ते हा ऑपर ेशन ल ू टार ची योजना बनव यात आली .
यानुसार ३ जून १९८४ रोजी भारतीय स ेनेने सुवण मंिदराला व ेढा घातला आिण ५ जून
रोजी म ंिदरात व ेश केला. परंतु सेने या अन ुमानाप े ा आत ंकवा ा ंची स ं या आिण
श ा े क तीतरी अिधक माणात होती . यामुळे ही छोटी काय वाही न राहता ितला
यु ाचे व प आल े. सवा त धोकादायक गो हणज े मंिदराम य े जवळपास एक हजार
भािवक अडकल े होते. यामधील बर ेचसे दो ही बाज ूकडील गोळीबाराम य े मारल े गेले.
अकाल त त प ूण तः न झाल े. हरमंिदर सिहब ज े शीखा ंचे सवा त पिव थळ होत े
या यावर गोळीबारा या ख ुणा िदसत हो या. तरीपण स ैिनकांनी आप याकड ून अन ेकांचे
बिलदान द ेऊन काळजी घ ेतली होती . या कारवाईम य े ि भं ांवाले आिण या ंचे अनेक
अनुयायी मारल े गेले.
अिधकतर लोका ंनी याला आत ंकवाद िवरोधी कारवाई न मानता धम िवरोधी आिण िशख
समुदाया या अपमान हण ून बिघतल े. परंतु यासोबतच ऑपर ेशन ल ू टार न े हे दाखव ून
िदले क भारत सरकार कोण याही आत ंकवादाला स ंपव यासाठी ख ंबीर आह े. ऑपर ेशन
लू टार या न ंतरिशख आत ंकवा ा ंनी इ ंदीरा गांधी या ंनी स ुवण मंिदराला अपिव
के याब ल बदला घ े याची शपथ घ ेतली आिण याचाच प रणाम हण ून ३१ ऑ ट बर
१९८४ रोजी इ ंिदरा गा ंध या स ुर ा पथकातील दोन िशख र का ंनी या ंची ह या क ेली.
िवशेष हणज े यां या या स ुर ार का ंना हटव याचा स ला िदला ग ेला होता . पण या ंनी
धम िनरपे भारताम य े असे आपण क शकत नस याच े सांिगतल े होते. इंिदरा गा ंध या
ह ेने उ र भारताम य े िशखिवरोधी भावना िनमा ण होऊन जातीय द ंगली उसळ या .
िद लीमधील िह ंसक कारवाईम य े अडीच हजार लोक मारल े गेले. इंिदरा गा ंध या जागी
पंत धान हण ून नो ह बर १९८४ म ये राजीव गा ंधी या ंनी शपथ घ ेतली. यांनी िडस बर
१९८४ या िनवडण ुकांनंतर पंजाब मधील सम या सोडव यासाठी क ंबर कसली . यासाठी
जानेवारी १९८५ म ये अटक क ेले या सव अकाली दला या न े यांना सोड ून दे यात आल े
आिण या ं यासोबत चचा सु केली. ा गो ीम ुळे पंजाब या सम या स ुट यापे ा
ऑपर ेशन ल ू टार म ुळे िमळाल ेला फायदाही न झाला आिण आत ंकवादास नवस ंजीवनी
िमळाली . तरीपण ऑग ट १९८५ म ये राजीव गा ंधी आिण ल गोवाल यांनी पंजाब
करारावर वा री केली. क सरकारन े अकाल या म ुख माग या मा य के या तर इतर
माग या ंवर पुनिव चार कर याच े आ ासनिदल े. स ट बर १९८५ म ये रा य िवधानसभा
आिण स ंसदे या िनवडण ुका होणार हो या . या िनवडण ुकांम ये भाग घ े याची घोषणा २०
ऑग ट १९४५ रोजी ल गोवाल या ंनी केली. याच िदवशी आत ंकवा ा ंनी ल गोवालया ंची
ह या क ेली. पिह या ंदा अकाल ना रा य िवधान सभेम ये पूण बह मत ा झाल े आिण
सूरिजतिस ंह बरना ला या ं या न ेतृ वात सरकार थापन कर यात आल े. बरनाला सरका या
अकाय मतेमुळे आतंकवादी सम ुदाय प ु हा स ंघिटत होऊ लागल े. यां यावर िनय ं ण ठ ेवणे
सरकारला श य झाल े नाही हण ून १९८७ म ये रा पती शास न लाग ू केले गेले. रा पती
शासन लाग ू क नही प ंजाब मधील आत ंकवाद वाढतच ग ेला. शेवटी१९८८ म ये क
सरकारन े ऑपर ेशन ल ॅक थंडर राबव ून वण मंिदरात ून आत ंकवा ा ंना बाह ेर काढ यात munotes.in
Page 198
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
198 यश िमळवल े.१९९१ म ये नरिसंहराव सरकारन े आत ंकवा ा ं या िव कठोर कारवाई
केली. याबरोबरच फ े ुवारी १९९२ या िनवडण ुकांम ये य श िमळवल े या प ंजाब या ब े
अंत िस ंह यां या न ेतृ वाखालील का ँ ेस सरकारन े आत ंकवा ा ं या िव कडक पावल े
उचलली . या यित र सी पी आय आिण सीपीएम या दोन सा यवादी प ा ंनी मोठ ्या
माणात आत ंकवादा या िव भ ूिमका घ ेत याम ुळे १९९३ पय त पंजाब मध ून
आतंकवादाचा सफाया झाला . अशा कार े पंजाब मधील फ ुटीरतावादी चळवळ ही
जमातवादी भ ूिमका घ ेऊन उदयास आली होती . याम ुळे भारता या अ ंतग त सुर ेला व
अखंडतेला धोका िनमा ण झाला होता . तथािप या आत ंकवादािव सरका रने कडक पावल े
उचल याम ुळे यावर िनय ं ण िमळवल े गेले. पण यासाठी इ ंदीरा गांधी सार या न े यांना
आपला जीव गमवावा लागला .
१४.४.४ ज मू आिण काि मर :
ऑ ट बर १९४७ म येिवलीनी करणा या प ावर वा री झा यापास ून ज म ू आिण
का मीरला भारतीय रा यघटन े या कलम ३७० नुसार िवश ेष रा याचा दजा दे यात
आलेला होता . का मीर स ं थानान े भारतात िवलीन होताना फ िवद ेशनीित , दळणवळण
आिण स ंर ण याच ेच ह ता ंतरण क सरकारला क ेले होते बाक बाबतीम य े ज म ू आिण
काि मर वाय होत े. या रा याला आपल े वेगळे संिवधान बनव या ची, वेगळा रा य म ुख
(स ए रयासत ) िनवड याची आिण आपला व ेगळा वज बनव याची परवानगी होती .
याचा अथ असा होतो क भारतीय घटन ेतील म ूलभूत अिधकार य ेथील जनत ेवर लाग ू होत
न हत े. याच माण े भारतीय स ंघरा याच े सव च यायालय , िनवडण ूक आयोग आिण
महाल ेखाकार अशा स ं थां या ज म ू-का मीरवर कोणताही अिधकार न हता . कलम ३७०
का मीर या िविलनीकरणा या स ंबंिधत नस ून क आिण रा यातील द ेवाण-घेवाण या
संबंिधत होत े. १९५६ साली िवधानसभ ेने भारताम य े का मीर या िवलीनीकरणाला
मा यता िदली . यामुळे काि मरचा िवश ेष दजा जवळपास समा झा यासारखाच होता .
याबरोबरच भारतीय स ंघरा याच े सव च यायालय , िनवडण ूक आयोग , संिवधानातील
मूलभूत अिधकार का मीरला लाग ू झाल े. भारतीय स ंसदेला का मीर स ंबंधात कायद े
बनव याचा अिधकार ा झाला . याचबरोबर का मीरमधील शासिनक स ेवा अिखल
भारतीय स ेवांशी जोड या ग े या. तसेचस ए रयासत नाव बदल ून रा यपाल तर
धानम ं याला म ु यमं ी संबोधल े जाऊ लागल े.
का मीरची वाय ता कमी क े यामुळे का मीर जनत ेचा एक मोठा िह सा नाराज झाला .
दुसरीकड े कलम ३७० नुसार का मीरच े संपूण िवलीनीकरण , शासिनक सेवांम ये
जा तीचा वाटा आिण ज म ूला का मीरपास ून वेगळे कर यासाठी एक शि शाली आ ंदोलन
उभे रािहल े. लवकरच या आ ंदोलनाला जमातवादी र ंग आ यान े ज म ू आिण का मीर
धािम क आधारावर िवभ हो याचा धोका िनमा ण झाला . कारण का मीर एक म ुि लम
बह सं यांक भाग होता तर ज मूम ये िहंदूंची सं या अिधक होती . ज मूमधील आ ंदोलनाच े
नेतृ व ज म ू जा प रषद करत होती , जीचे नंतर जनसंघांम ये िवलीनीकरण झाल े. या जा
प रषद ेने ज म ू का मीरचा अिखल भारतीय तरावर न े याचा य न क ेला. दर यान
३० जून १९५३ रोजी जनस ंघाचे अ य यामा साद म ुखज या ंचा दय िवकारा या
झट यान े ीनगर त ु ंगात म ृ यू झाला . ज मू-का मीरम य े बंदी असतानाही या ंनी सरकारी munotes.in
Page 199
फुटीरतावादी चळवळ
199 आदेशाचे उ ल ंघन क े यामुळे यांना तु ंगात टाक यात आल े होते. यां या म ृ यूमुळे ज म ू
जा प रषद ेचे नेतृ व का मीर या पािक तान समथ क जमातवा ा ं या हाती ग ेले. यांनी
भारताच े धम िनरपे च र बदनाम कर याचा य न क न का मीर वरील भारताच े िनयं ण
हाणून पाड याचा य न क ेला. (आजादी क े बाद का भारत ; िबिपन च ं :४२४)
१) शेख अ द ु लांची भूिमका :
का मीरच े जमातवा दी त व ज े पािक तान म य े िवलीन हो याची मागणी करत होत े आिण
ज मूमधील जमातवादी त व ज े भारतात स ंपूण िविलनीकरणाची मागणी करत होत े, या
दो ह या दबावात य ेऊन श ेख अ द ु ला ह े फुटीरवादाकड े झुकायला लागल े. ते
जमातवादाची श आिण धम िनरपे तेची कमजोरी याव र अवा तव भर ायला लागल े.
याचबरोबर का मीरच े भारतातील िविलनीकरण मया िदत व पाच े असाव े आिण जा तीत
जा त वाय ता असावी यावरत े जोर द ेऊ लागल े. या याही प ुढे जाऊन १९५३ म ये ते
अमे रका आिण इतर िवद ेशी देशां या मदतीन े का मीरला वत ं कर याची भाषा बोलू
लागल े आिण काि मरी म ुसलमाना ं या जमातवादी भावनाभडकाव ू लागल े. पंिडत न ेह ंनी
यांना समजाव याचा य न क ेला पण या ंचा शेख अ द ु लांवर काहीही प रणाम झाला
नाही. शेवटी या ं या प ातील न े यांनी या ं या या वाग याचा िवरोध क न या ंना
हटव याची मागणी क ेली. प रणामी श ेख अ द ु ला या ंना हटव ून या ं या जागी धानम ं ी
हणून ब ी ग ुलाम मोह मद या ंची िनय ु केली . या न या सरकारन े यांना लग ेच अटक
क न त ु ंगात डा ंबले. पंिडत न ेह या घटन ेने नाराज झाल े, परंतु ते रा य सरकार म य े
ह त ेप क इि छ त न हत े. १९५८ म ये पंिडत न ेह ं या हण यान ुसार श ेख अ द ु ला
यांना तु ंगातून मु कर यात आल े. परंतु यांनी जमातवादी आिण फ ुटीरतावादी चार
सु ठेव यान े यांना परत तीन मिह या ंनी अटक कर यात आली . एि ल १९६४ म ये
नेह ंनी अ द ु लांना परत त ु ंगातून मु केले.आता अ द ु लांनी अस े बोलायला स ु वात
केली क , का मीरच े िविलनीकरण िनणा यक नस ून रा याचा विनण याचा अिधकार
िमळव यासाठी त े संघष करत राहतील . यांना आता पािक तान समथ क राजक य सम ुदाय
याच े नेतृ व मौलवी फा क आिण आवामी ए शन किमटी करत होत े यां याही िवरोधाला
सामोर े जावे लागत होत े. यांना परत १९६५ ते १९६८ दर यान घरातच नजरक ैदेत
ठेव यात आल े. दर यान ब ी ग ुलाम मोह मद यांनी ज म ू - का मीरवर कठोर िनण या ार े
आिण सरकारी यं णेचा दु पयोग करत शासन क ेले. यां यानंतर जी एम सािदक आिण
मीर कािसम या ंनी शासनाची ध ुरा सा ंभाळली . परंतु हे दोघेही भावशाली शासक आिण
राजनीितक म ु स ी न हत े. यां या काळात रा य सरकार लोकि यता िमळ ू शकल े नाही
तरीही पािक तान समथ क श या काळात कमजोर रािह या . १९७१ चे यु आिण
पािक तानच े िवभाजन होऊन बा ंगलाद ेशची झाल ेली िनिम ती याचा का मीरवर मोठा
प रणाम झाला . पािक तान समथ क आवामी ए शन किमटी आिण फ ुटीरतावादी
लेबीसाईट ंटला याम ुळे मोठा राजक य झटका बसला . शेख अ द ु ला या ं या म य े आता
मोठी स ुधारणा झाली होती . ते क सरकार बरोबर अिधक जबाबदारीन े वागू लागल े. यामुळे
इंिदरा गा ंध नीही या ं यापुढे िम वाचा हात क ेला. यां यावरील सव िनब ध उठव ून या ं या
सोबत चचा सु केली. शेख अ द ु ला या ंनी ही विनण य आिण जनमत स ं ह हे मु े सोडून
दे याचे मा य क न आपली मागणी भारतीय स ंघरा या या अ ंतग त वाय ता याप ुरतीच
मया िदत ठ ेवतील ह े मा य क ेले. १९७५ म ये ते परत एकदा न ॅशनल कॉ फर सच े नेता munotes.in
Page 200
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
200 आिण ज म ू - का मीरच े मु यमं ी बनल े .१९७७ या म यवती िनवडण ुकांम ये ते िवजयी
झाले. १९८२ म ये यांचा मृ यू होऊन या ंचा जागी या ंचा मुलगा म ुलगा फा ख अ द ु ला
मु यमं ी बनला .
२) फा ख अ द ु ला :
१९८२ नंतर ज म ू-का मीरम य े एक तर फा क अ द ु ला या ंचे शासन असत े िकंवा
रा पतीला राजवट लाग ू असत े. १९८३ या िनवडण ुकांम ये फा क अ द ु ला या ंना प
बह मत िमळाल े. परंतु लवकरच क सरकार बरोबर या ंचा बेबनाव झाला . जुलै १९८४
म ये जी एम शहा या ंनी न ॅशनल कॉ फर स फ ूट पाडली आिण क सरकार या
स यान ुसार रा यपाल जगमोहन या ंनी फा ख अ द ु ला या ंना मु यमं ी पदाव न हटव ून
यां या जागी जी एम शहा या ंना खुच वर बसवल े. परंतु जीएम शहा ाचारी आ िण शासन
कर यास लायक नस यान े ते काि मरी प ंिडतांवर होणा या ह या ंना थोपव ू शकल े नाही.
यामुळे १९८६ म ये यांचे सरकार बरखा त क न रा पती राजवट लाग ू केली.१९८७
म ये राजीव गा ंधी या ंनी फा क अ द ु ला या ं याबरोबर िनवडण ुकांसाठी आघाडी क ेली.
परंतु िनवडणुका िज ंक या न ंतर फा क अ द ु ला राजक य आिण शासिनक ्या
रा यावर िनय ं ण ठ ेवू शकल े नाही . यानंतर का मीर म य े फुटीरतावादी आ ंदोलन जोर
पकडू लागल े. िहजब ुल मुजािह ीन तस ेच अ य क रप ंथी पािक तानी समथ क सम ुदाय व
ज मु अँड का मीर िल ेशन ंट यां या न ेतृ वाने ज म ू-का मीर या प ूण वात ं यासाठी
िहंसक चळवळी आिण सश उठाव स ु केला.या सव समुदायांना पािक तानकड ून
आिथ क मदत , श साठा आिण िश ण िद या जाऊ लागल े. यांनी पोिलस ट ेशन,
सरकारी काया लये आिण इतर सरकारी इमारत वर ह ल े कर यास स ु वात क ेली. सवा त
मह वाच े हणज े काि मरी प ंिडतांवर ह ल े क न या ंना आपली जमीन -जायदाद सोड ून
ज मू आिण िद ली य ेथील शरणाथ िशिबरा ंम ये जा यास बा य क ेले. प रणामी ब ंडखोरी
आिण अितर ेक कारवाया िनय ंि त कर यासाठी क ातील ही पी िस ंग सरकारन े फा क
अ दु ला या ंचे सरकार बरखा त क न रा पती राजवट लाग ू केली. तरीही मोठ ्या
कालख ंडानंतर १९९६ म ये झाल े या िनवडण ुकांम ये फा क अ द ु ला परत िनवड ून
आले. (आजादी क े बाद का भारत ; िबिपन च ं ;४२७)
कालांतराने ज मू-का मीर या प ूण वात ं याचे समथ क ऑल पाट ह रयत कॉ फर स ,
ज मू अँड का मीर िल ेशन ंट तस ेच पािक तान समथ क मुजािह ीन ह े आपली श
गमावून बसल े आहेत कारण या ंनी थािनक लोका ंची मोठ ्या माणात लुटमार क ेली होती .
परंतु अजूनही पािक तान समिथ त आिण स ंघिटत आत ंकवाद ज म ू व का मीर मधील
राजकारणाला भािवत करणारा एक घटक हणून आजही काय रत आहे. १४.५ सारांश
भारता या आदश रा यघटन ेमुळे वात ं यानंतर भारताम य े लोकशाहीची यश वी
वाटचाल झाल ेली िदस ून येते. तरीही वसाहतवादा या शोषणा मक यव थ ेमुळे िनमा ण
झालेली ाद ेिशक िवषमता आिण असमतोल याम ुळे ादेिशक राजकारणाला चालना
िमळाली . यातूनच ाद ेिशक िन ा व याची जोपासना करणार े ादेिशक न ेतृ व या ंचा उदय munotes.in
Page 201
फुटीरतावादी चळवळ
201 झाला. परंतु कणखर रा ीय न ेतृ वाने यावर िवजय िमळव ून या सम य ेचे वेळोवेळी
िनराकरण क ेले. असे असल े तरी भारतामधील प ंजाब, का मीर , आं द ेश आिण आसाम
अशा द ेशांम ये फुटीरतावादी चळवळी उ या रािह या . यांनी जमातवादी िह ंसक स ंघष
उभे क न आत ंकवादाला ो साहन िदल े. ब याच व ेळेस यांना िवद ेशी श च े ो साहनही
िमळाल े. तरीही रा ीय न ेतृ वाने वेळोवेळी चचा क न या ंचे समाधान कर याचा य न
केला. तर काही स ंगी कडक पावल े उचलत बळाचा वापर क न या फ ुटीरवादी श वर
िवजय िमळ ून भारता या एकत ेला व अखंडतेला असल ेला धोका द ूर केलेला िदस ून येतो.
१४.६
१) ादेिशक राजकारणाचा उगम आिण िवकास या ंचा आढावा या .
२) भारतामधील फुटीरतावादी चळवळीचा उदय आिण िवकास आ ं -तेलंगणा या संदभा त
प करा .
३) आसाममधील फुटेरवादीचळवळीचा मागोवा या .
४) पंजाबमधील आ तंकवादाची फ ुटीरवादी चळवळी या स ंदभा ने चचा करा.
५) का मीर आिण फ ुटीरवादी चळवळ या ंचा सहस ंबंध प करा .
१४.७ संदभ
१) आजादी क े बाद का भारत - िबिपन च ं .
२) आधुिनक भारताचा इितहास - शांता कोठ ेकर.
३) आधुिनक भारताचा इितहास - ोवर आिण ब े हेकर.
४) भारतीय रा ीय चळवळीचा इितहास - साहेबराव गाठाळ
५) भारत का वत ं ता स ंघष - िबिपन च ं
munotes.in
Page 202
202 १५
मिहला स मीकरण आिण आर णाच े धोरण
घटक रचना
१५.१ उि े
१५.२ तावना
१५.३ मिहला स मीकरण हणज े काय?
१५.४ मिहला स मीकरणासाठी भारतीय स ंिवधानातील तरत ुदी
१५.५ मिहला स मीकरणा या िदश ेने िहंदू कोड िबल
१५.६ मिहला स मीकरणासाठी वा तं यो र भारतातील कायद े
१५.७ मिहला स मीकरणासाठी आर णाच े धोरण
१५.८ मिहला ंचा राजकारणातील सहभाग
१५.९ मिहला ंचा आिथ क िवकासातील सहभाग सहभाग
१५.१० वातं यो र भारतातील मिहला स ंघटन व चळवळी
१५.११ सारांश
१५.१२
१५.१३ संदभ
१५.१ उि े
१) मिहला स मीकरणाचा अथ समज ून घण े.
२) मिहला स मीकरणास ंदभा तील स ंिवधानातील तरत ुद चा आढावा घ ेणे.
३) मिहला स मीकरणा या िदश ेने िहंदू कोड िबलाच े मह व िवशद करण े.
४) वातं यो र भारतात मिहला स मीकरणासाठी क ेले या काय ा ंचा मागोवा घ ेणे.
५) मिहला स मीकरणासाठी आर ण धोरणाचा आढावा घ ेणे.
६) मिहला ंचा राजक य व आिथ क सहभाग प करण े.
७) वातं यो र काळातील मिहला स ंघटन व चळवळी या ंचा आढावा घ ेणे. munotes.in
Page 203
मिहला स मीकरण आिण
आर णाच े धोरण
203 १५.२ तावना
मानवी सम ूहात ी जातीचा जवळपास िन मा िह सा आह े. ी हीच मानवा या उ प ी ची
जननी आह े. ी आिण प ु ष ज मतः दोघ ेही नैसिग क ्या समान आह ेत. परंतु
मानविनिम त समाज यव थ ेने समाजाच े िलंगभेदा या आधारावर ी -पु षांम ये समाजाच े
े आिण किन अस े दोन भागात िवभाजन क ेले. भारताम य े ि या ंची आिदश , दुगा
हणून पूजा केली जात े. परंतु समाजाम य े िवशेषतः क ुटुंबाम य े पु षां या त ुलनेत ि या ंना
गौण थान द े यात आल े आ ह े. ितला ित या अन ेक कार या अिधकारा ंपासून वंिचत
ठेव यात आल े आहे. हे आप याला व ैिदक काळ , म यय ुगीन काळ , वातं यापूव चा काळ
आिण वात ं यानंतर या काळ अशा य ेक काळात िदस ून येते. ि या ंचे े फ ‘चुल
आिण म ुल' इतकेच मया िदत कर यात आल े आहे. याचा प रणाम असा झाला क ि या ंचा
सामािजक , आिथ क, राजक य , धािम क आिण श ै िणक िवकास होऊ शकला नाही . ही
प रि थती क ेवळ भारताचीच नाही तर संपूण जगाम य े अशा कारच े िच िदस ून येते.
हणूनच ी ही प ु षां माण े शै िणक , आिथ क, सामािजक आिण राजक य ्या स म
हावी हण ून सव थम १९८५ म ये नैरोबी य ेथे भरल े या आ ंतररा ीय मिहला
संमेलनाम य े मिहला स मीकरणाच े िबजारोपण कर या त आल े. यानंतर भारतान े सु ा
२००१ हे वष मिहला स मीकरणाच े वष हणून जाहीर क ेले.
१५.३ मिहला स मीकरण हणज े काय :
जीवशा ीय ्या ी -पु षांम ये काही न ैसिग क भेद आह ेत. परंतु िलंग (Gender) या
सं ेशी अन ेक सा ं कृितक प ैलू व अथ जोडल े गेले आह ेत. मुलत: नैसिग क भेदामुळे
समाजात ी या द ु यम दजा चे समथ न केले जाते. जीवशा ीय कारणा ंचा आधार घ ेऊन
शोषणा या अन ेक कारा ंना त व ानाचा म ुलामा चढवला जातो . नैसिग क आिण
अपरीवत नीय घटना ंमुळे शोषण अटळ आह े असे सांिगतल े जात े. जाती यव था आिण
वण यव था ही शोषणाच े उदाहरण े हण ून सा ंगता य ेतील. अशाच कार े जीवशा ीय
आधारावर शतकान ुशतके ी वगा चं होत असल े या शोषणाच े समथ न केले जात आह े.
यामुळे अशा जीवशा ीय समथ नाला आ हान द ेणे गरज ेचे आहे. ि या हजारो वषा पासून
उपेि त व पराधीन जीवन जगत आह े. ाचीन काळापास ून पु ष धान समाज यव थ ेने
ि या ंना केवळ ब ंधनात ठ ेवले. एकंदरीत हजारो वषा पासून ि या ं या वाट ्याला दयनीय
जीवन आल ेले आह े. ि या ंची या दा यात ून मु ता कर यासाठी १९ या व २० या
शतकात ज े य न होऊ ला गले यामाग े अनेक चळवळी , सामािजक स ं था, समाजस ुधारक
व ीम ु िवषयी कणव असणा या सवा चे मह वप ूण योगदान लाभल ेले आहे. यां यामुळे
सती था , बालिववाह , िवधवा प ुनिव वाह, ीिश ण , मिहला स ंघटना यास ंबंधी कायद े
संमत होत ग ेले आिण ीम ु व म िहला स मीकरणा या िदश ेने वाटचाल स ु झाली .
या या : योजना , कायद े व क याण काय मा या मा यमात ून मिहला ंना पु षां या
बरोबरीन े सामािजक , आिथ क, शै िणक , राजक य आिण कौट ुंिबक अशा सव च े ांम ये
िनण य म बनिवण े, ी पु ष असमानता न करण े, ि या ंना पु षांसारखी िवकासाची स ंधी
उपल ध क न द ेणे, या ि य ेला मिहला स मीकरण अस े हणतात . munotes.in
Page 204
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
204 वरील या य ेव न अस े ल ात य ेते क , मिहला स मीकरण हणज े मिहला ंना वतः या
अिधकारा ती जाग ृत करण े होय. या माण े पु ष हा मानव ाणी आह े, याच माणे मिहला
देखील एक मानव ाणी आह े. ती पु षाप े ा वेगळी नाही . ती स ु ा पु षां माण े िनण य
घे यास स म आह े ही भावना ि या ंम ये जवण े होय. मिहला स मीकरण ही ि या ंना
पु षां या बरोबरीन े िवकासा या स ंधी उपल ध क न द ेणारी ि या आह े. िलंगभेदावर
आधा रत िवषमताप ूण समाज यव था न क न ी -पु ष समानता िनमा ण करण े व
ि या ंना जीवना या सव े ात ितिनिध व व ित ा िमळव ून देणे हे या ि य ेचे व प
आहे. मिहला स मीकरणाची ि या ि या ंना आ मिनभ र व वावल ंबी बनव यासाठी
पोषक अशी समाज यव था िनमा ण कर या या िदश ेने संथपणे का होईना पण िनि तपण े
वाटचाल करीत आह े. पु ष धान स ं कृतीम य े पूव पास ून ि या ंची उप े ा झाल ेली आह े.
यामुळे ि या ंचा िवकास झाल ेला नाही . िलंगभेद आिण शोषणावर आधा रत सामािजक ,
राजक य आिण आिथ क यव था बदल ून ीला प ु षां या बरोबरीन े गती आिण
िवकासा या समान स ंधी उपल ध क न द ेणारी यव था िनमा ण करण े मिहला
सबलीकरणा या ि य ेशी स ंबंिधत आह े. दुस या श दात सा ंगायचे झाल े तर मिहला
स मीकरण ही ि या ंना सामािजक वात ं य, राजक य व आिथ क धोरण िनि तीम य े
भागीदारी तस ेच समान कामासाठी समान व ेतन आिण काय ाच े संर ण , अिधकारा ंची
ा ी या ं याशी स ंबंिधत आह े. अथा त मिहला स मीकरणा या रा ीय धोरणाचा उ ेश ी -
पु ष िवषमता न करण े, यांना िवकासा या स ंधी उपल ध क न द ेऊन या ंना वावल ंबी
व वय ंपूण करण े आिण द ेशा या िनतीिनधा रण व िवकासा या ि य ेम ये ि या ंचा सहभाग
वाढवण े हा आह े. (शमा िवशाला व िवनोद ब ैरागी – संपादक , मिहला स मीकरण - सम या
आिण आ हान े, अजंठा काशन , औरंगाबाद , 2015 )
2001 हे वष भारतान े मिहला स मीकरण वष हण ून घोिषत क ेले. या वषा त मिहला ंना
स म बनव यासाठी खालील बाब वर भर द े यात आला आह े.
१. मिहला ं या िवकासासाठी काय म योजना तयार करण े, तसेच या काय मावरील
योजना ंना गितमान करण े.
२. मिहला ं ती होणार े दु य वहार व िह ंसाचार अ याचार कमी कर यावर भर द ेणे.
३. मिहला ंना कौट ुंिबक, आिथ क िनण य घे यास स म बनवण े.
४. देशातील मिहला ंसाठी अस े िच िनमा ण करायच े क , यामुळे यांना सामािजक आिण
आिथ क धोरण िनिम तीत सहभागी क न घ े याबाबत जाणीव िनमा ण करण े.
५. मिहला ंचा िश ण , रोजगार आिण सामािजक स ुर ा यातील सहभाग िनि त करण े.
६. पु षां माण े मिहला ंना सामािजक , राजक य , आिथ क ्या समान अिधकार द ेणे.
मिहला ंबाबत होणार े सव कारच े भेदभाव द ूर कर यास ंबंधी स ंयु रा स ंघटने या
आमसभ ेने १९८९ म ये ठराव स ंमत क ेला होता . मिहला ंबाबत भ ेदभाव दूर करण े आिण
आप या याय यव थ ेत समानत ेचे त व समािव करण े हे या ठरावावर सही क ेले या सव
देशांना बंधनकारक आह े. या पा भूमीचा एक भाग हण ून महारा शासनान े सन १९९४ munotes.in
Page 205
मिहला स मीकरण आिण
आर णाच े धोरण
205 म ये मिहला धोरण जाहीर क ेले. बदला ंशी स ुसंगत राह या या ीन े वेळोवेळी या
धोरणाअ ंतग त घेतले या िनण याची फ ेर तपासणी क न यात आव यकत ेनुसार बदल
घडून आण याची तरत ूद १९९४ या धोरणात कर यात आली आह े. ही बाब िवचारात
घेऊन तस ेच कालान ु प झाल ेला बदलाचा िवचार क न शासनान े सन २००१ म ये दुसरे
मिहला धोरण जाहीर क ेले. या दो हीही धोरणा ंम ये ामु यान े मिहला ंवरील अ याचार ,
िहंसा, मिहला िवषयक कायद े, यां या आिथ क दजा त सुधारणा , सार मा यमा ंची भूिमका,
वयंसेवी सं थांचा सहभाग , मिहला ंना क थानी मान ून िनयोजन , वयंसहायता बचत
गटांचा िवकास , मिहला ंिवषयीच े ह क व कायद े याबाबत जनजा गृती यावर ाम ु यान े भर
दे यात आला . या दो ही धोरणा ं या अन ुषंगाने मिहला ं या िवकासा या िविवध बाब वर
िवशेष ल क ि त क ेले. याचेच फिलत हणज ेच मिहला ंची, िश णातील गती , यां या
आरो यात स ुधारणा , मिहला ंचा मालम ेतील ह क , मिहला िवषयक काय ा बाबत
जनजाग ृती याबरोबरच शासक य व िनमशासक य य ं णांम ये नौकरीची स ंधी उपल ध
हो या या ीन े िदवंगत पंत धान राजीव गा ंधी या ं या द ूर ीत ून आल ेले नोकरी व उ च
िश ण यात ३० ट के मिहला आर ण , तसेच राजक य े ात थािनक वरा य स ं थेत
३३ ट के मिहला आर ण कर यात आल े. पुढे राजक य े ातील मिहला ंचा सहभाग
वाढव या या ीन े थािनक स ं थांम ये मिहला ंसाठी ५० ट के आर ण कर यात आल े.
तसेच मिहला आिथ क िवकास महाम ंडळाची थापना क न बचत गटा ं या चळवळी ार े
मिहला ंना आिथ क पाठबळ िमळाल े व या ंचा आ मिव ास वाढला . यासार या ठळक बाबी
ामु यान े मिहला ं या सवा गीण स मीकरणासाठी उपय ु ठरत आह े.
१५.४ मिहला स मीकरणासाठी भारतीय स ंिवधानातील तरत ुदी :
१९४७ ला भारताला वात ं य िमळाल े. भारतीय रा यघटना अि त वात य ेईपय त ी -
पु ष समत ेला काय ाच े थान ा झाल े न हत े. ते थान डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकरा ंनी
घटने या मा यमात ून ि या ंना ा क न िदल े. यामुळे शेकडो वषा या कालख ंडानंतर
भारतीय ि या ंना रा यघटन ेत कायद ेशीररी या प ु षां या बरोबरीन े समान अिधकार व
थान ा झा याच े िदस ून येते. भारतीय रा य घटन े या चौदा या व प ंधरा या
कलमान ुसार मिहला ंना समान ह क व समान स ंधीची हमी िदल ेली आह े. िलंग आधा रत
भेदभाव िनम ू लन करण े ही भारतीय घटना मक तरत ुदी मधील म ूलभूत त व े आहेत.
घटने या उ ेश पि क ेत समत ेचा उ ल ेख कर यात आल ेला आह े. परंतु १४ या कलमात
ह का ं या ीन े आव यक असा समत ेचा अथ सांग यात आला . या अ वय े समता
हणज े काय ाप ुढील समता आिण काय ान े संर णाची समान स ंधी होय . लोकशाही
रा ात असा सम वय आव यक असतो . रा या ंनी केलेले कायद े सवा ना समानपण े लागू
राहतील . तसेच धम , वंश, जात, िलंग अथवा वगा या आधा रत कोणताही भ ेदभाव क ेला
जाणार नाही अस े या कलमात प क ेलेले आहे. घटने या १५ या कलमात अस े नमूद
केले आहे क जाती , वंश, िलंग, धम , वग , ज म थान या कोण याही आधारावर कोण याही
साव जिनक िठकाणी शाळा , मंिदरे, िसनेमागृहे आदी िठकाणी नाग रका ंम ये भेदभाव क ेला
जाणार नाही . तसेच दुकान, उपहारग ृहे, करमण ूकगृहे, िविहरी , तळी, घाट या िठकाणी व ेश
नाकारला जाणार नाही . घटने या १६ या कलमात साव जिनक नोक यात सवा ना समान
संधी िदली जाईल अस े हटल े आहे. जाती, धम , वंश, ज म थान , िलंग याव न नोकरी munotes.in
Page 206
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
206 देताना भ ेदभाव क े या जाणार नाही िक ंवा या कारणा तव कोणालाही अपा ठरवल े जाणार
नाही. घटने या कलम १९ नुसार य ेक य ला आप या पा त े माण े आिण इ छ ेनुसार
धंदा, उ ोग , यवसाय कर याच े वात ं य द े यात आल े आह े, परंपरेनुसार आपापला
यवसाय कर याच े पूव बंधन होत े, यवसायान ुसार जाती यव था अि त वात आली .
ढी-परंपरेनुसार ी आिण प ु षांम ये मिवभागणी ही कर यात आली होती . ती या
काय ान े न कर यात आली . वातं यानंतर ढी था , जाती या यवसायाचा अ िभमान
कमी होऊ लागला . ठरवून िदल े या यवसायाप े ा आप या इ छ ेनुसार यवसाय
कर याची ेरणा ि िटश राजवटीत इ ं जी िश णाम ुळे िमळाली . वतं भारताची
रा यघटना तयार करताना या यवसाय वात ं याचा उ ल ेख कर यात आला आिण
समाज प रवत नाला व जातीवर आधा रत यवसायाला कलाटणी िमळाली . कलम १४,
१५, १९ आिण २१ या सव कलमा ंचा एकि त िवचार सव च यायालयान े एका िनकाल
प ात क ेला आह े. एखा ा ी कम चा या ंचा ल िगक छळ होत अस ेल तर यवसाय वात ं य
या मूलभूत अिधकाराचा भ ंग होतो अस े सव च यायालयान े हटल े आहे. तसेच जीवन
जगणे या मूलभूत अिधकाराचा भ ंग होतो अस े यायालयान े हटल ेले आहे.
घटने या २३ या कलमात शोषणािव चा अिधकार प क ेला आह े. यानुसार व ेठिबगार ,
स न े काम े क न घ ेणे िकंवा स ची मज ुरी काय ान े बंद कर यात आली आह े.
कोण याही जाती , धम , वंश अथवा वणा या माणसा या खर ेदी िव ला अव ैध ठरव यात
आले आहे. यात ीदास व आिण स न े चालवल ेला वे या यवसायाचाही अ ंतभा व होऊ
शकतो . घटनेतील २९ या कलमान ुसार िश णाचा अिधकार प क ेलेला आह े. रा यान े
अनुदान िदल े या कोण याही श ै िणक सं थेत धम , वंश, जात िक ंवा िल ंग याआधार े
कोण याही य ला व ेश नाकरता य ेणार नाही . य िवकासासाठी हण ून आप या
इ छे माण े िश ण घ े याचा ह क य ेक नाग रकाला अस ेल. नाग रक व बहाल करताना
घटनेने जे उदार धोरण वीकारल े आहे, तेच ौढ मतदान प ती बाबतही वीकारल े आहे.
यानुसार अठरा वषा यावरील सव ी-पु षांना िनवडण ुक त मतदान कर याचा ह क ा
झालेला आह े. यासाठी धम , जात, वंश, भाषा, ांत, िलंगभेद आशा कोण याही गो ीचा
अडथळा य ेऊ शकणार नाही , याची द ता घ े यात आल ेली आह े. या प तीमुळे भारतात
लोकशाही ख या अथा ने िनमा ण झाली आह े .(जोशी स ुधाकर , भारतीय शासन आिण
राजकारण , िव ा ब ु स पि लशस , औरंगाबाद , 2015 )
अशा कार े मिहला स मीकरणास ंदभा त भारता या य ना ंचा राजक य आल ेख मा ंडताना
असे हणता य ेईल क , भारतीय स ंिवधानान े सु वातीपास ूनच याबाबतीत प ुढाकार
घेत याच े िदसत े ि या ंना पु षां या बरोबरीन े िवकासा या समान स ंधी उपल ध हा यात
यासाठी भारतीय स ंिवधानात अन ेक माग दश क बाबी नम ूद कर यात आल े या आह ेत.
संिवधाना या चौ या भागात रा य धोरणा या िनद शक त वा ं या अ ंतग त कलम ३९-घ
म ये संिवधानान े रा याला असा िनद श िदला आह े क , पु ष व ि या या दोघा ंनाही समान
कामाब ल समान व ेतन िमळाव े. भारताच े संिवधान िनमा ण करत असताना घटनाकारा ंनी
ि या ंना पु षां या बरोबरीन े सामािजक , आिथ क व राजक य अिधकार दान क ेले होते.
असे असल े तरी मिहला सबलीकरणासाठी शासनान े वेळोवेळी आव यकत ेनुसार कायद े
केले. १९७६ म ये भारत सरकारन े समान व ेतन कायदा क न ी आिण प ु ष
कामगारा ंना समान व ेतन दे याचे ठरव यात आल े. तसेच मज ूर मं ालया ंतग त वत ं मिहला munotes.in
Page 207
मिहला स मीकरण आिण
आर णाच े धोरण
207 िवभागाची िनिम ती केली. चौ या प ंचवािष क योजन ेनंतर मिहला स मीकरणा या ि य ेत
उ लेखनीय प रवत न झाल े. मिहला िवकासा या म ु ाची जागा मिहला स मीकरणान े
घेतली. ७३ या आिण ७४ या घटनाद ु तीन ुसार प ंचायतराज स ं था तस ेच नागरी
थािनक स ं था या ं याम य े मिहला ंसाठी एक त ृतीयांश आर णाची य व था ह े या िदश ेने
सवा िधक ा ंितकारी पाऊल ठरल े. भारतात मिहला ंवर होणा या अ याचाराची न द घ ेऊन
यासंबंधीचा अहवाल शासनाला सादर क न मिहला ंवरील अ याचाराला ितब ंध
घाल यासाठी उपाययोजना स ुचव यासाठी भारत सरकारन े ३१ जानेवारी १९९२ रोजी
रा ीय मिहला आयो गाची थापना क ेली. यामुळे वषा नुवष शोिषत व ंिचत उप ेि त
ि या ं या िवकासावर िवश ेष ल िदल े जात आह े. यामुळे रा य व रा ीय तरावर
मिहला स मीकरणा या िदश ेने गितमान वाटचाल स ु अस याच े आपणास िदसत े.
१५.५ मिहला स मीकरणा या िदश ेने िहंदू कोड िबल
भारताला वात ं य िमळा यान ंतर भारतीय समाजातील सवा त अिन ढी हणज े
ीदा य आिण अ प ृ यता याकड े िवशेष ल प ुरव या ग ेले. भारतीय स ंिवधानाम य े यांना
काय ान े िवशेष संर ण िदल े गेले होते, मा त े पुरेशा माणात नस याम ुळे वात ं यो र
काळाम य े यासाठी िवश ेष सुधारणा कर यात आ या .
१५.५.१ िहंदू कोड िबलाची पा भूमी :
समाजातील व क ुटुंबातील ि या ं या दजा बाबत व अिधकाराबाबत काही वात ं पूव
काळात चच ला आल े होते. वारसा ह क , द क घ े याचा ह क , िववाहाच े वय, घट फोट
इ यादी अन ेक मुद् ांबाबत िह ंदू समाजात मतभ ेद अस याम ुळे आिण ि िटश शासनकाळात
झाले या काय ा ं या तरत ुदी काहीशा स ंिद ध व अप ु या अस याम ुळे यास ंबंधी स ु प
तरतुदी असल ेले कायद े करण े िनकडीच े होते. ि या ंचा दजा सुधार यासाठी १९४१ म ये
थापन कर या त आल े या 'सर ब ेनेगल राव सिमती ’ने मिहला ंसंबंधी सव मुद् ांचा िवचार
क न तक शु , या य व स ुसंगत अशी िह ंदू काय ा ंची स ंिहता तयार क न यात सव
मुद् ांचा समाव ेश करावा अशी िशफारस क ेली होती . हा अहवाल १९४२ नंतर या
राजक य धकाधक या काळात द ुल ि त रािहला . मा वात ं य िमळा यान ंतर या
अहवालाकड े नेह सरकारन े िवशेष ल प ुरवले आिण आप या म ंि मंडळातील िविधम ं ी
डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ं याकड े हे काम सोपवल े. डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकर ह े
सामािजक स ुधार याच े पुर कत अस याम ुळे नेह ंनी या ं याकड े हे काम सोपवण े
संयुि कच होत े. भारतीय ि या ंनी रा ीय चळवळीत प ु षां या बरोबरीन े काय क न
आपली मता व ग ुणव ा िस क ेली होती . ीचा समाजातील व क ुटुंबातील दजा हा
समाजा या गतीचा म ुख िनकष आह े, असे ठाम मत १९२८ म ये अलाहाबाद मिह ला
िव ापीठात बोलताना न ेह ंनी य क ेले होत े. अशा प रि थतीत ि या ंचा दजा
सुधारणास कोणताच अडथळा न हता . भारतीय रा यघटन े या चौदा या व प ंधरा या
कलमान ुसार ि या ंना समान ह क व समान स ंधीची हमी िदल ेली होत . डॉ. बाबासाह ेब
आंबेडकरा ंनी बेनेगल राव स िमतीन े सुचवले या 'िहंदू िवधी स ंिहते’त थोड ेफार बदल क न
तो अहवाल िवध ेयका या पात घटना सिमतीला सादर क ेला. ( डॉ. शांता कोठ ेकर ; munotes.in
Page 208
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
208 आधुिनक भारताचा इितहास ; साईनाथ काशन ; नागपूर, २०१६ .पृ.५६३) यालाच आपण
‘िहंदू कोड िबल ' देखील हणतो .
१५.५.२ िहंदू कोड िबलास ितगामी श चा िवरोध :
डॉ. आंबेडकरा ंनी घटना सिमती प ुढे िहंदू िवधी स ंिहतेचा मस ुदा मांडताच घटना सिमतीतील
ितगामी न ेतृ वाने या िबलास िवरोध क ेला. रा ीय चळवळीत मिहला ंनी काय कर यास
यांनी िवरोध दश वला न हता अशा गा ंधीवादी हणव ून घेणा या काही का ँ ेस सद या ंना
देखील मिहला ंना समान अिधकार द े याची क पना चत न हती . हणून डॉ. बाबासाह ेब
आंबेडकरा ंनी मा ंडले या मस ु ाला या ंनी िवरोध स ु क ेला. समाजातील
पुराणमतवा ान ही यािव टीक च े मोहोळ उठिवल े. यातील तरत ुद मुळे िहंदूंची
समाज यव था धो या त येईल, एक क ुटुंबप ती न होईल , मुलीला म ुला या बरोबरीन े
अिधकार िद यास िह ंदू समाजरचना कोलमड ून पड ेल, शतकान ुशतके िहंदू समाजान े
जोपासल ेली मू य लयाला जातील अस े अनेक आ ेप घेत या ग ेले. डॉ. आंबेडकरा ंवर
देखील व ैयि क र या िचखल फ ेक कर यास या तीगा यांनी माग ेपुढे पािहल े नाही. परंतु
या िवरोधाला नज ुमानता डॉ . आंबेडकरा ंनी या स ंिहतेचा पाठप ुरावा चाल ू ठेवला. पंत धान
नेह ंनी डॉ . आंबेडकरा ंना पूण समथ न िदल े होते. प ाभी िसताराम या डॉ . केतकर, हंसा
मेहता, सुचेता कृपलानी , दुगा बाई द ेशमुख इ याद नी या संिहते या मस ु ाला हािद क पािठ ंबा
िदला. तरीही राज सादा ंनी हे िबल माग े घे याची न ेह ंना गळ घातली . िहंदू समाज या
संिहतेमुळे न होईल आिण द ेशापुढे नानािवध ग ंभीर सम या उ या असताना समाजातील
एका मोठ ्या गटाला द ुखावण े अिन ठर ेल, असे नेह ंना पट व याचा या ंनी य न क ेला.
एवढेच नाही तर घटना सिमतीला म ूलभूत बदल करणारा कायदा कर याचा अिधकार नाही ,
अशीही ता ंि क अडचण या ंनी उपि थत क ेली. सरदार पट ेलही या िवध ेयकाला समथ न देत
न हत े. यामुळे १९४८ म ये बराच ऊहापोह झा यान ंतर हे िवधेयक माग े पडल े. काँ ेस
मधील ढीवादी गटाच े डॉ. राज साद व सरदार पट ेल हे याबाबतीत अ णी होत े.
सरदार पट ेल या ं या िनधनान ंतर कदािचत या िवध ेयकाला प ूव झाल ेला िवरोध द ुबळा
होईल या अप े ेने नेह ंनी १९५१ म ये हे िवधेयक प ु हा िवचाराथ पुढे ठेवले. डॉ. राज
साद यांनी पु हा या िवध ेयकाला कडाड ून िवरोध क ेला. १८ स ट बर १९५१ रोजी
नेह ंना पाठवल े या आप या ला ंबलचक प ात ह े िवधेयक पा रत करण े कशी घोडच ूक
ठरेल, याचे िहंदू समाजावर द ुरगमी व पाच े अिन प रणाम होतील , िहंदू समाजाचा एक
मोठा घटक याला ती िवरोध कर ेल, हे पटव ून दे या या या ंनी य न क ेला. इतकेच
नाहीतर न ेह ंनी आपल े वजन खच क न ह े िवधेयक स ंसदेकडून पा रत क न घ ेतले तरी
याला म ंजुरी ायची क नाही यावर आप याला िवचार करावा लाग ेल, असे िवधान क न
ते िवधेयकाला म ंजुरी देणार नाहीत असा गिभ त इशाराही या ंनी िदला . काँ ेसमधील बर ेच
सद य डॉ . राज सादा ं या िवरोधात उभ े राह यास तयार नाहीत ह े नेह ं या यानात
आ याम ुळे यांनी िह ंदू कोड िबल िवध ेयक पा रत क न घ े याचा िवचार सोड ून िदला .
रा िवकासा या नानािवध योजना काया ि वत होत असताना का ँ ेस प ात फ ूट पडू न देणे
यांना अग याच े वाटत होत े. यांची ही भ ूिमका डॉ . आंबेडकरा ंनी ल ात न घ ेता ते नेह ंवर
नाराज झाल े. यां या मत े नेह ंना प सद या ंवर दडपण आण ून हे िवधेयक पा रत क न
घेणे अश य न हत े. परंतु यांनी तस े न करता या िवधायका या सम थ नाथ आपल े वजन munotes.in
Page 209
मिहला स मीकरण आिण
आर णाच े धोरण
209 पणाला न लावता व ेळेवर कच खा ली व आप या न ेतृ वाचे बळ िवधायका या माग े उभे न
करता आप याला त डघशी पाडल े असा डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकरा ंचा ह बनला आिण
यांनी आप या म ं ीपदाचा राजीनामा िदला . ( डॉ. शांता कोठ ेकर ; आधुिनक भारताचा
इितहास ; साईनाथ काशन ; नागपूर, २०१६ .पृ.५६४)
१५.४.३ िहंदू िवधीस ंिहता वत ं काय ा ा ंरे संमत
१९५४ सालापय त समाज स ुधारणेला अन ुकूल वातावरण द ेशात व का ँ ेस प ात िनमा ण
झाले. तोपय त का ँ ेस मधील ढीवादी गटाचा प ावरील भाव ओस न न ेह ं या
पुरोगामी िव चारांना प ात समथ न िमळ ू लागल े होते. ते हा १९५४ म ये पु हा एकदा िह ंदू
िवधीस ंिहतेचा स ंसदेपुढे मांड याचा िनण य घेतला. परंतु मूळ व पात त े िवधेयक न
मांडता यातील य ेक तरत ुदीसाठी वत ं कायदा करावा असा िनण य घेत या ग ेला.
तोपय त अशी िव धेयके पा रत हो यास अन ुकूल वातावरण िनमा ण झाल े होते. मुंबई या
समाजस ुधार प रषद ेने संकि पत स ुधारणा ंवर िवचार क न जनमत जाग ृत कर यासाठी
तीन प रषदा घ ेत या. अनेक मिहला स ंघटना ंनी देशा या िनरिनरा या भागात सभा
आयोिजत क न या समाजस ुधारणा ंची मागणी क ेली. िशवाय १९५२ साल या द ेशातील
पिह या साव ि क िनवडण ुक त का ँ ेस प ाला च ंड बह मत िमळा यान े नेह ंचे हात
बळकट झाल े होते. ा लोकिनवा िचत स ंसदेत बेनगेल राव सिमती या िशफारश वर
आधारल ेले आिण डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकरा ंनी तयार क ेलेले िवधेयक (िहंदू कोड िबल )
बाजूला सा न यातील मह वा या तरत ुदीसाठी एक एक वत ं कायदा कर याचा िनण य
घे यात आला .
१. िहंदू िववाह कायदा -१९५५ :
या काय ान े पिह या प नी या अगर पती या हयातीत द ुसरा िववाह क े यास तो
बेकायद ेशीर ठरव यात आला . असा द ुसरा िववाह हा ग ु हा अस ून या साठी स ंबंिधत
य ना सात वषा पय त स मज ुरीची िश ा होऊ शक ेल, याच माण े िववाहा या व ेळी
एका प ान े दुस या प ाची फसवण ूक के याच े िस झा यास असा िववाह एका वषा या
आत र क न घ ेता येईल. तसेच काही ग ंभीर कारणा ंसाठी पती -प नीला पर परा ंपासून
िवभ होता य ेईल, हणज ेच घट फोट घ ेता य ेईल. इ यादी तरत ुदी िह ंदू िववाह
काय ान ुसार कर यात आ या .
२. िहंदू वारसाह क कायदा -१९५६ :
िहंदू वारसा ह का या काय ा वय े पती या स ंप ीत प नीला बरोबरीचा ह क द े यात
आला . तसेच मुलांबरोबर म ुल नाही स ंप ीत वाटा िमळावा अशी तरत ूद कर यात आली .
३. िहंदू अ ान व पालक व कायदा – १९५६ :
या काय ान ुसार प नी िवभ झा यास म ुलांचा ताबा कोणाकड े असावा यािवषयी तरत ूद
कर यात आली . एक क ुटुंब मोड यावर ी ही क ुटुंबाचा भार सा ंभाळू लाग याच े यानात
घेऊन िप या या म ृ यूनंतर आईला म ुलां या पालक वाचा अिधकार िमळाला . तसेच अ ान
मुलां या भरण पोषणाची जबाबदारी िप यावर टाक यात आली . परंतु मूल पाच वषा चे munotes.in
Page 210
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
210 होईपय त याचा ताबा सामा यतः मात ेकडे असावा अशी तरत ूद या काय ा वय े कर यात
आली .
४ िहंदू द क व पोटगी कायदा – १९५६ :
या काय ान ुसार िवधवा , घट फोटीत अगर अिववािहत ी आिथ क ्या वावल ंबी
अस यास ितला द क घ े याचा अिधकार द े यात आला . मुला माण े मुलगी द क घ ेणेही
कायद ेशीर मान यात आल े. मा क ुटुंबात एक म ूल अस यास द ुसरे समिल ंगी मूल द क
घे याची परवानगी या काय ान े िदली नाही . द क घ े यास पती -प नीला पर परा ंची संमती
आव यक ठरव यात आली . पोटगी स ंबंधी या काय ा वय े अशी तरत ूद कर यात आली
क , पती अथवा प नी याप ैक घट फोट मागणा या प ाकड े दुसरा प पोटगी माग ू शकेल.
पोटगीची र कम ठर िवतांना दो ही प ा ं या राहणीमानाचा दजा आिण िमळवणा याची
आिथ क ि थती या बाबी िवचारात या या अस े कलम या काय ात घाल यात आल े. तसेच
वृ माता -िपता आिण म ुले यांची जबाबदारी िमळवता प ु ष व िमळवती ी या दोघा ंवरही
टाक यात आली .
अशा कार े १९४८ साली डॉ टर आ ंबेडकरा ंनी न ेह ं या पािठ ं याने सु केले या
ि य ेला सात वषा नंतर फळ आल े. मा ह े कायद े पास होताना द ेखील िति यावादी
सनातनी म ंडळी या िवरोधाम ुळे मूळ िवधायकात अन ेक बदल करण े भाग पडल े. मिहला ंना
संप ीत वाटा िमळाला पर ंतु िप या या मालक या घरावर मा अिधकार िमळाला नाही .
घट फोटा या स ंबंधातही अन ेक अडचणी उपि थत कर यात आ या . काय ान े िनधा रत
केलेले वयाच े बंधन न पाळणा या ंना िकमान िश ा हावी असा आ ह धर यात आला .
पुराणमतवा ा ं या दडपणाम ुळे मूळ िवध ेयकातील तरत ुद ना सौ य व प ावा लागल े.
तसेच हे कायद े केवळ िह ंदू समाजाप ुरतेच सीिमत रािहल े. देशातील सव धम या ंना अशा
कारच े कायद े लाग ू करण े िवरोधाम ुळे श य झाल े नाही . वातं यसं मात मिहला ंनी
पु षां या बरोबर काम क ेले असताना द ेखील वात ं य ा ीन ंतर ह े कायद े कर यात
सनातनी गटान े िवरोध करावा आिण याम ुळे हे कायद े हो यास सात -आठ वष लागावीत ही
बाब िनि तच ख ेदजनक होती .
तरीही मिहला ं स मीकरणा या ीन े मह वाची पावल े या काय ा ंनी उचलली ग ेली अस े
हणाव े लागेल. हणून १० मे १९५६ रोजी म ु यमं यांना पाठवल े या प ात “१९५५ -५६
साली झाल ेले मिहला ंचा दजा सुधारणा बाबतच े कायद े ांितकारक व पाच े असून या ंनी
सामािजक स ुधारणे या े ातील न या य ुगाचा ीगण ेशा केला आह े”, असे मत न ेह ंनी
य क ेले.
१५.६ मिहला स मीकरणासाठी वात ं यो र भारतातील कायद े :
१. िवशेष िववाह कायदा -१९५४ :
१९५४ म ये पा रत झाल े या या काय ान ुसार िभ न धम य ी -पु षांना आपला धम न
सोडता िववाह करता य ेईल अशी तरत ूद कर यात आली आिण म ुला-मुल चे िववाहाच े munotes.in
Page 211
मिहला स मीकरण आिण
आर णाच े धोरण
211 िकमान वय अन ु मे २१ व १८ असे िनधा रत कर यात आल े. या काय ाम ुळे
आंतरधम य व आ ंतरजातीय िववाहा ंना कायद ेशीर मा यता िमळाली .
२. अनैितक यापार ितब ंधक कायदा - १९५६ :
मानवी यापारा या द ु च ात ून पीिडत ि या ंना सोडिव याक रता १९५६ म ये अनैितक
यापार ितब ंधक कायदा स ंमत क ेला. या का य ाम य े २५ कलम े अस ून, या
काय ाअ ंतग त असणार े गु हे दखलपा आह ेत. या काय ा या या य ेनुसार बालक हणज े
यांनी वयाची १६ वष पूण केलेली नाहीत , अशी य व अ ान हणज े िजने वयाची १६
वष पूण केलेली आह ेत. परंतु वयाची १८ वष पूण केलेली नाहीत व स ान हणज े या
य न े वयाची १८ वष पूण केलेली आह ेत अशी य . कुंटणखाना चालिवण े, जागेचा
वापर क ुंटणखा यास वापर यास द ेणे, वे या यवसाया या कमाईवर उपजीिवका करण े,
य ला व े या यवसायास व ृ करण े, वे या यवसाया या योजना थ िफतवण े िकंवा
मोह घालण े, साव जिनक िठकाणी व जवळपास व े या यवसाय करण े, जेथे वे या यवसाय
चालतो या जाग ेत य ला अडक ून ठेवून जबरद ती करण े, वे या यवसायासाठी अ ानी
य ची खर ेदी- िव करण े, अ ानी म ुलगी अन ैितक कामासाठी आणण े, पीिडत य ला
शारी रक द ुखापत व मानिसक ास द ेणे, धमक , जबरद ती , धाक, आिमष दाखिवण े,
बला कार करण े, अनैसिग क ल िगक शोषण करण े, य या इ छ ेिव म क न घ ेणे ही
वरील सव कृ ये या काय ान ुसार ग ु हे असून, असे करणा यास िश ा व द ंड केला जातो ,
परंतु हा काय दा सामािजक अस यान े या ग ु ाला बळी पडल े या य ना पीिडत िक ंवा
बळीत मानल े जाऊन या ं या प ुनव सनाची सोय काय ाम य ेच केलेली आह े.
३. ह ंडा ितब ंधक कायदा -१९६१ :
ह ंडा देणे व घेणे ही पर ंपरेने अि त वात असल ेली अिन था आह े. ह ंडयापायी छळ होवून
अनेक ि या ंना व ैवािहक जीवनात ून बाह ेर पडाव े लागत े व समाजात अन ेक अडचण ना
त ड द ेत जीवन जगाव े लागत े. या प दतीम ुळे कुटूंबाची द ुद शा होण े, मुले मात े या
ेमापास ून पारखी होण े व वैवािहक जीवनात ून बाह ेर पडल े या ि या ंचाही िनमा ण
होतो. या सव सम या ंवर वचक बसावा हण ून नेह य ुगाम य े १९६१ म ये ‘ह ंडा बंदी
कायदा ' कर यात आला . या अिधिनयमातील कलम २ अ वय े ह ंडा हणज े िववाहातील
एका प ान े िववाहातील अ य प ास िक ंवा िववाहातील कोण याही प ा या आई -
विडला ंना अथवा अ य कोण याही य न े िकंवा त प ूव िकंवा यान ंतर कोण याही व ेळी
य पण े िकंवा अ य पण े िदलेली िक ंवा दयावयाच े कबुल केलेली कोणतीही स ंप ी
अथवा म ु यवान रोख असा आह े. ह ंडा ितब ंधक काय ा वय े ह ंडा दे याब ल िक ंवा
घे याब ल कमीत कमी ५ वष इत या म ुदतीची कारा वासाची आिण कमीत कमी पय े
पंधरा हजार अथवा अशा ह ंडया या म ु याइतक र कम याप ैक जी र कम जा त अस ेल
ितत या रकम े या द ंडाची िश ा कर याची तरत ूद आहे.
४. मातृ व िहतर ण कायदा १९६१ :
या काय ा वय े ि या ंना स ूती काळाम य े ह काची रजा िमळ याची तरतूद केलेली आह े.
या काय ाम ुळे ि या ंना आिथ क वय ंपूण तेबरोबरच मात ृ व स ुखाचे णही शा ंतपणे
घालवता य ेऊ लागल े आहेत. munotes.in
Page 212
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
212 ५. समान व ेतन कायदा १९७६ :
सन १९७६ म ये भारत सरकारन े समान व ेतन कायदा म ंजूर क न ी आिण प ु ष
कामगारा ंना समान व ेतन द े याचे ठरिव यात आल े. तसेच नोकरीम य े ी-पु ष भ ेदाला
बंदी घाल यात आली आह े. यामुळे हा कायदा प ु षां या बरोबरीन े मिहला ंना सव च
े ांम ये समान अिधकार िमळ या या ि कोनात ून मह वाच े पाऊल आह े.
६. ठेकेदार मज ूर कायदा १९७८ :
बांधकाम व ग ृहिनमा ण े ात ठ ेकेदारीवर काम करणा या ि या ंना या ं या कामाचा व
माचा मोबदला , सुर ा, पाळणाघर इ यादी यव था प ुरव याची तरत ूद करणारा हा
कायदा आह े.
७ सतीब ंदी कायदा १९८७ :
१६ िडस बर १९८७ रोजी सती था िनवारण कायदा सरकारन े संमत क ेला. यानुसार
सती जाण े, सती जा यास भाग पाडण े, सती जा यास ो साहन द ेणे, जबरद ती करण े,
सतीच े मारक तयार करण े, अशी क ृती गु हा मान ून यास कठोर िश ेची तरत ूद कर यात
आलेली आह े.
८. गभ िनदान ितब ंधक कायदा १९९४ व २००३ :
समाजाम य े असल े या प ु षां या े वाम ुळे आधुिनक काळात गभ िनदान चाचणी क न
गभ जर म ुलीचा अस ेल तर याला ज माअगोदरच न कर याची पर ंपरा ढ झाल ेली
आहे. यामुळे ी-पु ष माणावर िवपरीत प रणाम होत होता , हणून हा कायदा
कर यात आला .
९. कौटुंिबक िह ंसाचार िवरोधी कायदा २००५ :
या काय ान े ना यातील कोण याही य कड ून जर शारी रक मानिसक िक ंवा ल िगक छळ
होत अस ेल तर या िव यायालयात अपील कर याचा अिधकार ि या ंना दे यात आला .
प नी, माता, बहीण, मुलगी, भावजय , मेह णी, मै ीण सरकारी मिहला कम चारी अशा सव च
ि या ंना या काय ान े संर ण दान क ेलेले आह ेत. मिहला ंवरील शारी रक अ याचार ,
ल िगक अ याचार , भावना मक अ याचार , आिथ क अ याचार या सवा पासून या ंना
काय ान े संर ण िद याम ुळे थमच ि या क ुटुंबाम य े सुरि त होऊ शकतात याची
जाणीव झाल ेली आह े.
१०. िहंदू वारसा द ु ती का यदा -२००५ :
या काय ान ुसार ीला विडला ं या स ंप ी म य े मुलां माण े समान अिधकार द े यात आला
आहे.
११. बला कार िवरोधी कायदा -२०१३ :
भारतात बला कार ही ग ंभीर सामािजक सम या बनली आह े. ‘िनभ या बला कार
करणान ंतर' या गु ांचा गांभीया ने िवचार क न २०१३ म ये ‘बला कार िवरोधी कायदा '
संमत कर यात आला . या काय ान ुसार शारी रक इजाच नाही तर ल िगक श ेरेबाजी, munotes.in
Page 213
मिहला स मीकरण आिण
आर णाच े धोरण
213 पाठलाग , शरीर पश , ल िगक स ुखाची मागणी , अ ील हावभाव इ याद नाही या काय ा या
क ेत आणल े गेले. याचबरोबर ग ु हा दाखल करताना पोलीस िक ंवा वै क य तपासणी
करताना डॉ टरा ंनी हलगज पणा क ेला तर या ंनाही िश ेची तरत ूद कर यात आली आह े.
सवा त मह वाच े ा क ेसेस फा ट ॅक कोटा त चालव ून याचा िनकाल दोन मिह या या आत
देणे बंधनकारक कर यात आल े आहेत.(गाठाळ एस एस , भारतीय इितहासातील ि या ,
कैलास पि लक ेशन, औरंगाबाद .)
अशा कार े वात ं यानंतर मिहला स मीकरणासाठी वरील कायद े कर यात आल े आहे.
याची यो य अ ंमलबजावणी होत नस याम ुळे याच े चांगले प रणाम िदसत नाही . तरीही
वरील काय ाम ुळे लोका ं या मनात धाक िनमा ण झाला आह े. मिहला स मीकरणासाठी
काय ा या ामािणक अ ंमलबजावणी बरोबरच सामािजक जनजाग ृती होण े आव यक आह े.
तरच मिहला ंना समाजात समानत ेची वागण ूक िमळ ून मिहला स मीकरणाचा माग मोकळा
होईल.
१५.७ मिहला स मीकरणासाठी आर णाच े धोरण :
पंचायतराज यव था लोकशाही िवक ीकरणाचा एक भाग अस ून लोकशा ही यव था
तळागाळापय त जव यासाठी प ंचायतराज यव था थािपत होण े आिण अिधक ढम ूल
होणे आव यक असत े. यामुळे ख या अथा ने लोकशाही यव थ ेत य ेक घटका ंचा सहभाग
अपेि त असतो , हणून मिहला ंचा सहभाग द ेखील मह वाचा ठरतो . भारतात लोकशाहीची
थापना झाली व ितच े िवक ीकरण होऊन प ंचायतराज यव था अि त वात आली . या
यव थ ेला िक य ेक वष होऊन द ेखील य ात सहभागी लोकशाही थािपत होऊ शकली
नाही. हणून ७३ वी व ७४ वी घटनाद ु ती क न मिहला ंसाठी प ंचायतराज व थािनक
वरा य स ं थांम ये एक त ृतीयांश जागा आरि त कर यात आ या .
बलवंतराय म ेहता सिमती या िशफारशीचा िवचार क न महारा ात प ंचायत राज यव था
अमलात आण यासाठी त कालीन महस ूल मं ी वस ंतराव नाईक या ं या अ य त ेसाठी
खाली लोकशाही िवक ीकरण सिमती ज ून १९६० ला थािपत कर यात आली . या
सिमती या अहवाला या आधार े ‘महारा िज हा प रषद आिण प ंचायत सिमती कायदा
१९५९ ’ कर यात आला . १९६१ पासून या लोक ितिनधी स ं थांमाफ त कारभार स ु
झाला. यावेळी पंचायतराज स ं थांम ये मिहला ंना कोण याही कारचा वाव द े यात आला
न हता . मिहला ंचे काय े राजकारण नस ून केवळ च ूल आिण म ूल एवढ ्या पुरतेच मया िदत
आहे असा समज होता . यात मिहला ंनी आपली कत य मता िस क न दाखवली तरी
सु ा थािनक राजकारणात मिहला ंची दखल घ े यात आली न हती . बलवंतराय म ेहता
सिमतीन े मा मिहला ंचा सहभाग द ेखील आव यक आह े हे ओळख ून पंचायत राज
सं थांम ये दोन मिहला सद य िनय ु कर याची िशफारस क ेली. यानुसार दोन मिहला ंची
िनयु केली जाऊ लागली . पण थािपत प ु ष वग आप या नात ेसंबंधातील मिहला ंची
िनयु क लागल े. िनयु झाल े या मिहला ब ैठक ला उपि थत न राहतात या ं या
घरीच रिज टर पाठव ून या ंची वा री िक ंवा अंगठा घ ेतला जात होता . यामुळे पंचायत
सं थामधील न ेमणुके ारे मिहला ंचा जो सहभाग होता तो नाममा व प रणाम श ू य रािहला .
सव सामा य अन ुसूिचत जाती व जमातीतील मिहला ंना तर प ंचायतराज स ं थां या munotes.in
Page 214
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
214 काया लयाकड े िफरक या चे वात ं य देखील न हत े, य ात राजक य सहभाग तर फारच
दूरची गो होती . थािनक राजक य ि य ेत मिहला ंचा सहभाग वाढावा या ंचा िवकास
हावा आिण रराजक , सामािजक , आिथ क ्या स म हा यात या उ ेशाने पंचायत राज
सं थांम ये मिहला ंसाठी ३३ ट के आर णाची तरत ूद १९९३ म ये ७३ या
घटनाद ु तीन े कर यात आली . या मिहला आर णाम ुळे हजारो वषा चा द ु यम
पातळीवर या जीवनान ंतर प ु षां या मानल े या राजक य े ात ख या अथा ने मिहला
पाऊल टाकायला लाग या . यामुळे राजक य े ात वषा नुवष राजकारण करणा या
पु षांबरोबर या ंची तुलना करण े यो य होणार नाही . एवढेच न ह े तर या ंना आप या
कौटुंिबक जबाबदा या सा ंभाळून राजकारण कराव े लागणार आह े. एक गो मा िनि त आह े
क ३३% मिहला आर णाम ुळे मिहला ंचा राजक य सहभाग या कधीही न था ंबणा या
ि य ेला सु वात झाली .
१९८५ म ये राजीव गा ंधी शासनान े मिहला ं या िवषयाला ाधा य िदल े. याचा भाग
हणून समाजक याण िवभागाअ ंतग त मिहला िवभागाची थापना कर यात आली . तसेच या
मिहला िवभागास लवकरच मिहला आिण बालक याण िवभागात पा ंत रत क ेले.
यासोबतच भारत शासनामाफ त मिहला ंसाठी एक ‘रा ीय प र े योजना ' बनव याची
घोषणा कर यात आली . ‘रा ीय प र े योजन े‘नुसार एक सिमती बनव यात आली . याने
भारतात प ु हा मिहला आर णावर चच चे नवे युग ार ंभ झाल े. या सिमतीन े मिहला ंचे
राजक य े ातील सहभागी व कमी हो या ची कारण े सांिगतली व मिहला ं या
सहभागी वास वाढव यासाठी िवश ेष तरत ुद ची आव यकता प क ेली. ‘रा ीय प र े
योजन े‘ ने आप या िशफारशीत प ंचायती पास ून संसदेपय त, शासक य सिम या आिण
आयोगासोबतच राजक य प ातही ३३ ट के जागा मिहला ंसाठी आरि त असा या त अशी
िशफारस क ेली. रा ीय प र े योजन े या अ ंितम अहवालात ६४वी आिण ६५वी
घटनाद ु ती मा ंडली. परंतु याव ेळेस याच े काय ात पा ंतर होऊ शकल े नाहीत .
१९९३ म ये नरिस ंहराव सरकारन े पु हा ामीण आिण शहरी थािनक वरा य
सं थाम य े मिहला ंसाठी १/३जागा आरि त कर यासाठी ७३ वी व ७४ वी घटना द ु ती
िवधेयक मा ंडले. यास बह मतान े वीकार यात आल े. अशा कार े देशाची अध
लोकस ं या असल े या मिहला ंना थािनक स ं थांम ये ३३ ट के जागा आरि त कर यात
आ या . १९९४ आिण १९९६ दर यान स ंसदेत व रा य िवधानसभ ेत मिहला ंना जागा
आरि त कर याची मागणी ती त ेने कर यात आली . या दबावाम ुळे संयु मोचा आघाडी
शासनान े मिहला ंसाठी स ंसदेत व रा य िवधानसभ ेत ३३% जागा आरि त कर याची
घोषणा क ेली. या या अ ंमलबजावणीसाठी १२ स ट बर १९९६ ला भारतीय स ंसदेत
मिहला आर ण िवध ेयक मांडले. परंतु ते हापास ून ते आतापय त भारतीय स ंसदेत हे
िवधेयक अन ेक वेळा ठेव यात आल े, तरी यास आजपय त काय ाच े व प ा झाल े
नाही.
२१ या शतका या पिह या दशकात ि तरीय प ंचायत स ं थांम ये मिहला ंसाठी ५० ट के
जागा आरि त क न िबहार सरकारन े मिहला स मीकरणा या िदश ेने ांितकारक स ु वात
केली. २००६ म ये यासंबंधीचा अ याद ेश काढ यात आला होता क , १४ एि ल २०२१
रोजी महारा शासनान े पंचायतराज स ं थांम ये मिहला ंसाठी िबहार माण ेच ५० ट के
आर ण जाहीर क न मिहला स मीकरणा या ीन े मह वा चा िनण य घेतलेला आह े. munotes.in
Page 215
मिहला स मीकरण आिण
आर णाच े धोरण
215 १५.८ मिहला ंचा राजकारणातील सहभाग
संवैधािनक तरत ुदीमुळे व मिहला ं या आर ण धोरणाम ुळे मिहला ं या राजक य सहभागात
वृ ी हो यास मदत झाली . यासोबत िवकास ि या व िश णातील व ृ ी याम ुळे यांची
िवचार व ृ ी िव तारली . यांनी बा जग समज यास स ु वात क ेली. याचाच प रणाम
हणून या ंचा राजक य सहभाग वाढ ू लागला . वतं भारतात मिहला धानम ं ी , मिहला
राजदूत, मिहला आ ंतररा ीय म ंडळात पण ितिनधी , मिहला रा यपाल , मिहला
मु यमं ी, मिहला म ं ी, िविधम ंडळ व स ंसद सद य झाल े या िदसून येतात. भारतीय
राजकारणात मिहला ंनी मोलाची भर घातली आह े. िवजयाल मी प ंिडत या ंनी मं ी हण ून
तसेच पिह या मिहला राजद ूत हण ून जगात भारताच े ितिनिध व क ेले आहे. नगरपािलका
सद य , मं ी, राजदूत, रा यपाल आशी व ेगवेगळी पद े भूषवली . येक जबाबदारी यो य
कारे पार पाडली . सरोजनीद ेवी नायडू या बुि मान राजकारणी हो या . राजकारणाबरोबरच
यांनी सािह यात ून आपली छाप पाडली आह े. या काळात िवद ेशातून या ंनी िश ण घ ेऊन
वातं चवळील भाग घ ेतला एवढ ेच न ह े तर कानप ूर काँ ेस अिधव ेशनाच े अ य पदही
भूषवले. भारत वत ं झा यावर सवा त मोठ ्या उ र द ेश रा या या या पिह या मिहला
रा यपाल झा या . रा यपाल हण ून या ंनी आप या काया ची च ूणूक दाखवली . इंिदरा
गांध ना पिह या मिहला प ंत धान हो याचा बह मान िमळाला . देशा या मिहला प ंत धान
हणून या ंची ज गभर खाती होती . यां या काळात झाल े या १९७१ या भारत
पािक तान य ू दात भारताचा िवजय झाला हण ून इंिदरा गा ंधी या ंना ‘आयन लेडी ऑफ
इंिडया' हणून ओळख िमळाली . यां याच काळात गरीबी हटावचा नारा द ेऊन गरीबीिवषयी
आप याला वाटत अस ेलेली सहान ुभूती दाखव ून िदली . ितभाताई ंनी आमदार हण ून
आप या काया ची सु वात क न भारता या सव च पदापय त या पोहोच या . भारता या
पिह या मिहला रा पती हो याचा बह मान या ंना िमळाला . मिहला सबलीकर यासाठी
यांनी फार मोठ े काय केले. मायावती या दिलत समाजात ून राजकारणात य ेऊन उ र
देश सार या मोठ ्या रा या या पिह या दिलत मिहला म ु यमं ी हो याचा बह मान या ंनी
िमळवला . या तीन व ेळा उ र द ेश या म ु यमं ी झा या . यासोबतच स ुचेता कृपलानी ,
नंिदनी स पती व शिशकला काकोडकर या उ र द ेश या, गोवा व ओ रसा या म ु यमं ी
रािह या . ीमती शीला दीि त , ीमती जय लिलता या िद ली व तािमळनाड ू या
मु यमं ी रािह या . नजमा ह ेपतु ला या रा यसभ े या उपा य रािह या . सुिम ा महाजन
ा लोकसभ े या अ य हो या . राजकुमारी अम ृता कौर या क ीय म ंि मंडळातील थम
मिहला सद य हो या . शानोद ेवी ा रा य िविधम ंडळातील थम मिहला पीकर हो या .
वसुंधरा राज े – राज थान , आनंदी बेन पट ेल – गुजरात , ममता ब ॅनज -पि म ब ंगाल या
मु यमं ी रािह या आह ेत. क ीय म ंि मंडळात द ेखील स ुषमा वराज , उमा भारती , मृती
इराणी , नजमा हेपतु ला, मनेका गा ंधी, हरिसमतकर बादल , िनम ला सीतारामन , सा वी
िनरंजन योती या क ीय म ंि मंडळात म ं ीपदी हो या .
अशा कार े वात ं यो र काळात भारतीय ी रा ीय व आ ंतररा ीय राजकारणात
िविवध पदावर सि य र या काय रत व सहभागी रािहली असे असून देखील साव ि क ्या
पािह यास मिहला ंचे थान व दजा समाधानकारक नाहीत . संवैधािनक अिधकार व
स यि थती यात मोठी फारकत िदसत े व मिहला ख या अथा ने अिधकारा ंचा वापर थोड ्याच munotes.in
Page 216
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
216 माणात करतात . काही अपवाद वगळ यास इतर मिहलावग हा स ा व राजक य
अिधका रापास ून दूरच आह े. असे असल े तरीही भारतीय राजकारणात आज आप याला
पु षां या त ुलनेत मिहला ंची सं या कमी िदसत े. मिहला ंना संसदेत राखीव जागा िमळा या
तर िनि त राजकारणात मिहला ंची सं या वाढ ेल व ख या अथा ने मिहला ंना याय िमळ ेल.
१५.९ मिहला ंचा आिथ क िवकासा तील सहभाग सहभाग
अथ कारण हटल ं क या े ात प ु षांची म ेदारी असत े. परंतु ि या ंचा अ य पण े का
होईना अथ कारणाशी जवळ ून संबंध येतो. ाचीन काळात मानव ज े हा श ेती करायला
लागला या श ेतीचा शोध ही ि या ंची क पना होती . ीचा श ेतीतील सहभाग हाच ित या
भावी अथ कारणातील सहभागाची प ूव क पना द ेतो. ि या ंचा अथ कारणात सहभाग ही
येक रा ाची गरज आह े. भारतासार या िवकसनशील द ेशात गितशील अथ यव थ ेसाठी
ि या ं या अथ कारणातील सहभागाला अन यसाधारण मह व आह े. सू म, लघु व म यम त े
जागितक दजा या उ ोगध ं ात भारतीय ि या ंचा सहभाग हळ ूहळू वाढत आह े. जागितक
अथ शा ाचा िवचार क ेला तर इतर रा ा ं या त ुलनेत भारतीय ि या ं या अथ कारणात
सहभाग यामानान े खूप कमी आह े. भारतीय ि या ंचा अथ कारणात ट का वाढव यासाठी
भारत सरकार ब याच योजना राबवत असत े. ि या ंचा उ ोग , यवसाय , नोकरी यात
सहभाग वाढव ून भारतीय आिथ क यव थ ेला बळकटी आणण े काळाची गरज आह े.
जगातील उदयनम ुख अथ यव था असल े या आप या भारतात ि या ंचा अथ कारणात
सहभाग वाढवण े ही सरकार तस ेच समाजाची िज म ेदारी आह े. समाजातील ढी , परंपरा
यांना छ ेद देऊन ि या ंचा अथ कारणातील सहभाग वाढवला तर द ेशाची अथ यव था
भरभराटीला य ेऊन भारत न क च जागितक महास ा होईल .
मिहला व बालक याण काया साठी १९५३ साली थािपत कर यात आल े या क ीय
समाज क याण म ंडळांनी आिण या या रा य त रीय शाखा ंनी मिहला ंसाठी यावसाियक
िश ण िशिबर े चालिवण े, गरजू मिहला ंसाठी प ुनव सन क े थािपत करण े, काय ान े
मिहला ंना दे यात आल े या अिधकारा ंची या ंना मािहती क न द ेणे, खाजगी मिहला
क याण स ं थांना अन ुदान द ेणे, इ यादी काम े हाती घ ेतली. ामीण भागातील िनर र
मिहला ंना सा र कर याचा १९५८ साली स ु झाल ेला उप म १९७५ नंतर अिधक
यापक क ेला गेला. १८ ते ५० वयोगटातील मिहला ंसाठी यवसाियक िश णाच े क प
सु केले गेले, तसेच या ं यासाठी व तीग ृह चालव यासाठी खाजगी स ं थांना मोठ ्या
माणात अन ुदान िदल े जाऊ लागल े. १९७६ साली मिहला क याण व िवकासा या न या
योजना आख यासाठी ‘नॅशनल ल ॅन ऑफ ॲ शन फॉर वीम ेन’ तयार क ेला गेला. ‘इंिडयन
कौि सल ऑफ सोशल व े फेअर’ या म ंडळाकड े शासक य व खाजगी क याणकारी
योजना ंचा सम वय साधन े, मिहला ं या सम यावर रा ीय चचा स े आयोिजत करण े,
मिहला ं या सम या ंसंबंधी मािहती शासनाला प ुरवून यावर उपाययोजना स ुचवणे, इ यादी
कामे सोपिवली ग ेली. मिहला ंना आिथ क ्या वावल ंबी बनता याव े हणून लघ ुउ ोग व
ह त यवसाय स ु कर यासाठी आिथ क सहा य द े याची यव था 1982 साली कर यात
आली 1986 साली ‘िवमे स ड े हलपम ट काप र ेशन' थापन कर यात य ेऊन नोक या ंची
दारे मिहला ंसाठी मोठ ्या माणात ख ुली केली गेली.(कोठेकर शा ंता, आधुिनक भारताचा
इितहास , साईनाथ काशन , नागपूर, 2016 ) munotes.in
Page 217
मिहला स मीकरण आिण
आर णाच े धोरण
217 भारतात य व अ य पण े शहरी व ामीण दो ही भा गातील ि या ंचा अथ कारणात
सहभाग मह वाचा आह े. ामीण भागातील मिहला ाम ु यान े शेती व यावर आधा रत
उ ोगध ंदे क न भारतीय अथ यव थ ेला हातभार लावतात . ाचीन काळापास ून शेती हे
ि या ं या अथ यव थ ेतील सहभागाच े मा यम आह े. सु वातीला व त ूंची देवाण-घेवाण
करणारी ीन े रा ा या उ नतीसाठी क ेले या यवहार हणज े अथ कारण इथपय त आली
आिण ितचा य अथ यव थ ेची संबंध आला . आज ामीण भागात ून फळ े भा या प ॅिकंग
क न मॉलम य े पाठवण े असो क इडली डोसाच े पीठ बाजारात िवकायला पाठवण े असो
यातून ि या ंचा अथ कारणात सहभाग िदस ून येतो. भारत सरकारन े बचतगट ही स ंक पना
िनमा ण केली आिण यात ून ि या ंचा अथ कारणात सहभाग अज ूनच वाढला . आज भारतात
अनेक न दणीक ृत बचत गट अस ून या ार े िशवणकाम , पापड बनवण े, लोणच े बनवण े, आटा
तयार करण े, भोजनालय चालवण े, असे िविवध उ ोगध ंदे राबवल े जातात . सरकार ही अशा
उ ोगा ंना ो साहन द ेते. भारतात िविवध कार े सू म, लघु व म यम उ ोग भरभराटीला
आले आहे. अशा उ ोगा ंम ये ि या ं या सहभागासाठी ो साहन िदल े. ामु यान े सू म
उ ोगात मिहला ंचा मोठा माणावर सहभा ग आह े. एकूण मिहला ं या उ ोगध ं ातील
सहभागा प ैक ९७.६२% मिहला या स ू म उ ोग करतात . परंतु म यम व लघ ु तसेच
जागितक उ ोगा ंम ये मिहला ंचा सहभाग वाढवण े गरजेचे आहे.
स या या ‘ लोबल ज डर गॅप इंडे स’नुसार बिघतल ं तर मिहला ंचा भारतीय अथ कारणातील
सहभाग ख ूपच कमी आह े. १३४ देशांम ये भारताचा मा ंक ११२वा लागतो . ही
आकड ेवारी स ुधार यासाठी म ुळातून य न करण े गरज ेचे आह े. यासाठी मिहला ंना
सकारा मक अथ कारणाची िदशा दाखव ून या ंना अथ यव थ ेम ये सामाव ून घेणे आव यक
आहे. तसेच अथ यव थ ेत ि या ंना पु षा ए वढेच मानाच े थान द ेणे आव यक आह े.
िविवध ब ँकांना मिहला ंना उ ोगासाठी भा ंडवल प ुरव यासाठी ो साहन द ेणे मह वाच े आहे,
तं ानासाठी वोक ेशनल ेिनंग देणे व उ ोगध ं ांसाठी साधनसाम ु ी पुरवणे हे देखील
मह वाच े काय आह े, सहकारी त वावर उ ोग था प यासाठी उ ेजन द ेणे यासार या
कामावर सरकार भर द ेत आह े. याचाच प रपाक हण ून बँका मिहला ं या अथ कारणातील
सहभागासाठी कमी याजदरान े भांडवल प ुरवतात . आिथ क मदतीम ुळे मिहला ंचा
अथ कारणात सहभाग वाढला आह े. भारतात सवा िधक मिहला ंचा अथ कारणात सहभाग हा
सेवा े ा या मा यमात ून आह े, हा सहभाग इतर े ातही वाढायला हवा .(शमा िवशाला
आिण िवनोद ब ैरागी, मिहला स मीकरण -सम या आिण आ हान े, अजंता काशन ,
औरंगाबाद , २०१५ )
िकरण म ुजुमदार - बीकॉन िलिमट ेड, िजया मोदी - ए टू झेड अँड पाट नस , नैनालाल
िकडवाणी - एच एस बी सी इ ंिडया, रेणू सूद करनाड - एचडीएफसी ब ँक, मि लका
ीिनवासन - टाफे िलिमट ेड, चंदा कोचर - आयसीआयसीआय ब ँक, वाती िपरमल -
िपरमल इ ंटर ाईज ेस, ि या र ेड्डी - अपोलो हॉि पटल , बीिनता वाली - ि टािनया
इंड ीज , िशखा शमा - अि सस ब ँक, या ि या ंनी भार तातील मोठमोठ ्या उ ोगध ं ांचे
राहते यश वी र या स ंचालन क ेलेले आह े . हणज े ि या ंना जर स ंधी िदली तर या
न क च अथ यव थ ेम ये मोलाची भर टाकतात . कना टक, केरळ, तािमळनाड ू य ा
दि णा य रा या ंम ये मिहला ंचा उ ोग ध ं ाम य े सहभाग जा त आह े, तर िद ली, िबहार ,
ह रयाणा व ग ुजरातम य े ि या ंचा अथ कारणात सहभाग कमी िदस ून येतो. हणून भारतीय munotes.in
Page 218
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
218 मिहला ंचा अथ कारणात सहभाग वाढवण े गरज ेचे आह े. यासाठी ि या ंना सामािजक ,
धािम क व सा ं कृितक ब ंधनापास ून मु ता द ेऊन ि या ंचा अथ कारणात सहभाग वाढवण े
आव य क आह े व आिथ क सहकाया बरोबरच सामािजक वात ं य देणे गरजेचे आहे.
१५.१० वात ं यो र भारतातील मिहला स ंघटन व चळवळी
गरीब मिहला ंना रोजगार िमळ ून दे यासाठी १९७२ म ये मिहला वय ंरोजगार स ं था
अहमदाबाद य ेथे थापन होऊन ग ुजरात म य द ेश, उ र द ेश, िबहार, िद ली , केरळ
येथील दोन लाखाप े ा अिधक मिहला ित या सद य बन या . या स ंघटनेने अकुशल,
अध कुशल, अ ानी , गरीब ह त यवसाय करणा या मिहला ंना यो य रोजगार िमळव ून
दे यासाठी य न क ेले. या स ंघटनेने वतःच े काही उ ोग व ब ँका तयार क न गरीब
मिहला ंना या त सामाव ून घेतले. महारा ातील ध ुळे िज ातील आिदवासी मिहला ंसाठी
काय करणारी िमक स ंघटना १९७० या दर यान िनमा ण झाली . या स ंघटनेने
आिदवासी या जिमनी वाचव यासाठी व या ंना रोजगार िमळव ून दे यासाठी चळवळ
उभारली . आिदवासी ि या ंना संघिटत क न या ंचे िश ण िशिबर १९७३ म ये भरवल े.
ामीण भागातील ि या ंसाठी रा शाळा स ु के या. पु षांचे दा च े यसन , जुगार,
प नीला मारहाण या गो ी था ंबव याच े य न या स ंघटनेने केले. िमला द ंडवते य ांची
‘मिहला द ता सिमती ’, िद ली मधील ‘सहेली’ या मिहला संघटना ं या चळवळीम ुळे
१९६१ चा ह ंडा ितब ंधक कायदा सरकारन े पास क ेला. १९८४ म ये पु हा या काय ाची
या ी वाढिव यात आली . मिहला ंनी अन ेक सामािजक चळवळीत भाग घ ेतला. जय काश
नारायण या ं या चळवळीन े भािवत होऊन सा यवादी मिहला ंनी १९७३ ते १९७५ या
काळात महा रा व ग ुजरातम य े नविनमा ण चळवळ उभारली . उ राख ंडात स ुंदरलाल
बह गुणा या ं या न ेतृ वाखाली झाल े या पया वरण स ंर ण चळवळीत हणज े ‘िचपको
आंदोलनात ' मिहला ंनी मोठ ्या माणात मोठ ्या सहभाग घ ेतला. 1975 म ये संयु रा
संघाने आंतररा ीय मिहला वष साजर े कर यास स ु वात क ेली. यामुळे मिहला ंचा ह क व
अिधकाराकड े ल व ेधले गेले व याची दखल आ ंतररा ीय पातळीवर घ े यात य ेऊ
लागल े.
अशा कार े वात ं यापूव समाजस ुधारका ंनी स ु केले या ीस ुधारणा चळवळीम ुळे
मिहला ंम ये जागृती येऊन मिहला ंनी आप या अिधकारासाठी व ह कासाठी वतः स ंघटना
बांध यास स ु वात क ेली होती . वातं यानंतरही ा मिहला चळवळी प ुढे आणखी जोमान े
काम क लाग या व आप या वतः या ह कासाठी व अिधकारासाठी वतः स ंघष करत
आहे.
१५.११ सारांश
भारतीय मिहला ं या स मीकरणाचा अ यास केला तर ह े प होत े क , भारतात मिहला ंचा
जो िवकास झाला आह े तो िवषमत ेवर आधा रत आह े. एक कड े बोटावर मोजता य ेईल
इत याच मिहला ंचा िवकास झाला तर द ुसरीकड े बह ता ंश मिहला स मीकरणापास ून कोसो
दूर आह ेत. भारतातील िश ण व शासनात काही मिहला आघाडीवर आह ेत तर द ुस या
बाजूला बला कार , ल िगक आघात , आरो याला सामा य मिहला बळी पडत आह े. munotes.in
Page 219
मिहला स मीकरण आिण
आर णाच े धोरण
219 ि या ं या िवकासासाठी अन ेकांनी य न क ेले, परंतु स ि थतीत ी ूणह या , मिहला ंवर
बला कार , छेडछाड , िश णात , राजकारणात व शासनात अ प सहभाग याव न अस े
िस होत े क मिहला आ जही प ूण पणे स म झाल े या नाहीत . हणून मिहला
स मीकरणावर कर याचा िवचार होण े आव यक आह े. याकरता सामािजक , आिथ क,
शै िणक , आरो य , राजक य व शासक य े ात ि या ं या माणाला िनकष मान ून ीचा
िवकास एक मानव हण ून होण े आव यक आह े. थोड यात मिहला स मीकरणा या वाट ेवर
िविवध सम या अस याच े िदसत े. यावर शासनाच े ामािणक य न व यापक सामािजक
जागृती झा यास मिहला िवकासा या म ु य वाहात य ेऊ शकतील .
१५.१२
१ मिहला स मीकरणाची या या सांगून याचा अथ प करा .
२ मिहला स मीकरणा साठी स ंिवधानातील तरत ुद चा आढावा या .
३ मिहला स मीकरणा या िदश ेने िहंदू कोड िबलाच े मह व िवशद करा .
४ वातं यानंतर मिहला स मीकरणासाठी केले या काय ा ंचा आढावा या .
५ मिहला स मीकरणासाठी आर ण धोरणाच े मह व िवशद करा .
६ मिहला ंचा राजकारणातील सहभाग प करा .
७ मिहला ंचा अथ कारणातील सहभाग प करा .
८ वातं यो र भारतातील मिहला स ंघटन व चळवळी यावर भा य करा .
१५.१३ संदभ
१. आधुिनक भारताचा इितहास -१९४७ ते २००० - शांता कोठ ेकर
२. मिहला स मीकरण : सम या व आ हान े - िवषाला शमा व िवनोद ब ैरागी
३. भारतीय शासन व राजकारण – डॉ . सुधाकर जोशी
४. भारतीय ी व िह ंदू कोड िबल – डॉ. अिनल स ुया
५. भारतीय इितहासातील ि या – डॉ. साहेबराव गाठाळ
६. िहंदू ि या ंची उ नती आिण अवनती – डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर
७. आजादी क े बाद का भारत - िबिपन च ं
munotes.in
Page 220
220 १६
िश ण , िव ान व त ं ान
घटक रचना
१६.१ उि े
१६.२ तावना
१६.३ िश ण
१६.४ िव ान व त ं ान
१६.५ सारांश
१६.६
१६.७ संदभ
१६.१ उि े
१. वतं ो र काळातील िश णाची ि थती जाण ून घेणे.
२. वतं ो र का ळातील िश णाम य े झाले या गतीचा आढावा घ ेणे.
३. वातं या या व ेळेची िव ान व त ं ानाची ि थती जाण ून घेणे
४. वातं यो र काळातील िव ान व त ं ाना या े ात झाल े या गतीचा आढावा
घेणे.
५. िश ण , िव ान व त ं ान े ातील गतीची िचिक सक चचा करण े.
१६.२ तावना
वातं यानंतर भारतान े अंगीकृत केले या लोकशाही शासन यव थ ेचा माग लाभदायक
ठर यासाठी द ेशा या तळागाळात पोचणारी सा रत ेची यापक मोहीम हाती घ ेणे, सव त ण
िपढी या िश णाची यव था करण े, उ च िश णाचा दजा सुधारणे, िव ान व त ं ानाच े
अ ावत िश ण भारतीया ंना उपल ध क न द ेणे, मूलभूत संशोधनाची स ंधी सज नशील
ितभावा ंत त णा ंना उपल ध क न द ेणे, िश णाची य यावहा रक जीवनाशी सा ंगड
घालण े इ यादी म ूलभूत उि े भारत सरकारन े िनधा रत क ेली व ती ुतगतीन े साकार
करता यावीत या ीन े िश ण िवषयक धोरण े आखली . देशा या िनरिनरा या भागातील
प रि थती व गरजा यानात घ ेऊन िश ण िवषयक योजना आखण े व उप म हाती घ ेणे,
रा य सरकारा ंना अिधक स ुकर होईल या ीन े िश ण हा िवषय रा य सरकारा ं या हाती
सोपव या त आला , तर रा ीय ित ेची िव ा क मान या ग ेले या काही उ च िश ण
सं था तस ेच बनारस िह ंदू िव ापीठ , अलीगड म ुि लम िव ापीठ , यासारखी मह वाची
िव ापीठ े क शासना या िनय ं णाखाली असावीत अस े ठरिव यात आल े. यावसाियक munotes.in
Page 221
िश ण , िव ान व तं ान
221 िश ण व कामगारा ंचे तांि क िश ण अस े काही िवषय समवत स ूचीम य े अंतभू त केले
गेले. तसेच भिव यात प ूण तः क सरकार या खचा ने थापन होणा या िव ान ,
यावसाियक , तांि क िश ण स ं था व स ंशोधन स ं था क शासना या अिधकाराखाली
असा यात अशी तरत ूद कर यात आ ली.
िश ण हा िवषय रा या ं या अिधकार े ात समािव कर यात आ यान े याच े संिम
प रणाम झाल े. या तरत ुदीमुळे थािनक प रि थती व गरजा ल ात घ ेऊन िश णाचा सार
व िवकास घडव ून आणण े श य झाल े. परंतु यामुळे येक रा यान े आपल े शै िणक धोरण
वतं पणे िनधा रत क ेले. प रणामतः रा ीय तरावर श ै िणक बाब चा सम वय साधन े
तसेच सव रा यातील श ै िणक अ यास मात व दजा त सुसंगती राखण े कठीण झाल े. ही
अडचण द ूर कर या या ह ेतूने रा ीय श ै िणक सिम या व आयोग अध ून मध ून थापन
कर यात आल े. परंतु यां या अहवालातील तरत ुदी िशफारसी या व पात अस याम ुळे
या रा या ंना बंधनकारक न ह या . यामुळे रा या ं या श ै िणक धोरणात एकवा यता राहण े
दुरापा त झाल े. रा ीय तरावर चिलत असल े या िश ण प तीचा व साराचा आढावा
घेऊन िश ण साराची या ी वाढव या या , दजा उंचाव या या व द ेशा या गरजा ल ात
घेऊन श ै िणक बाबतीत बदल स ुचव या या ह ेतूने वात ं य ा ीन ंतर अन ेक रा ीय
सिम या थापन कर यात आ या . यापैक १९४८ सालची िव ापीठ िश ण सिमती ,
१९५० -५२ची ाथिमक िश णास ंबंधी सिम ती, १९५६ -५८ सालची महािव ालय
िश णाबाबतची सिमती , १९५८ -६० सालची ी िश णास ंबंधी सिमती , १९६४ सालचा
भारतीय िश ण आयोग या सिम या िवश ेष उ ल ेखनीय आह ेत.
१६.३ वात ं यो र कालख ंडातील िश ण
१६.३.१. राधाक ृ णन् आयोग १९४८ :
देशातील उ च िश ण उ च दजा चे असाव े या ीन े चिलत िश ण प तीत बदल
सुचव यासाठी १९४८ साली डॉ . सव प ली राधाक ृ णन या ं या अ य त ेखाली एक सिमती
थापन कर यात आली . या सिमतीन े भारतीय िव ा या या अ यास माचा आढावा
घेऊन उ च िश णा या िवकासा या ह ेतूने काही मह वा या िशफारशी क े या. शालेय
िश णाचा घसरल े या दजा चा ितक ूल प रणाम महािव ालयीन िश णावर होत अस याच े
नमूद क न शाल ेय िश ण माचा काळ बारा वषा चा व महािव ालयीन िश णाचा तीन वष
असावा अस े या सिमतीन े सुचवले. तसेच िव ापीठात व ेश दे याबाबत िनि त िनयम क ेले
जावेत. देशा या गरजा ल ात घ ेऊन उ च िश ण स ं थांम ये िव ा या ना व ेश िद या
जावा. िव ापीठ े वाय य असावीत , उ च िश णावरील खचा त वृ ी क े या जावी ,
संशोधका ंना दे यात य ेणा या अथ साहयात वाढ क ेली जावी , े गुणव ेचे ा यापक
िव ापीठात िनय ु केले जाव ेत, िव ापीठा ंना वेळोवेळी आव यक त े माग दश न क न
िव ापीठीय िश णात स ुसंगती आण यासाठी िव ापीठ अन ुदान आयोगाची थापना क ेली
जावी, हा खच क सरकारन े उचलावा . देशा या िवकासा या गरजा ल ात घ ेऊन न या
िव ान शाखा , तं ान शाखा व यावसाियक िश ण शाखा थापन कर यात या या , अशा
सूचना राधाक ृ ण सिमतीन े के या. तसेच या सिमतीन े उ च िश ण व स ंशोधनाची म ूलभूत
त वे िनधा रत क न िदली . munotes.in
Page 222
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
222 राधाक ृ णन आयोगा या िशफारसी माण े या या अ ंमलबजावणीसाठी 1953 म ये
िव ापीठ अन ुदान आयोग थापन कर यात आला . संसदेतील एका अिधिनयमान ुसार
आयोगाला वाय दजा दे यात आला . िभ न तर ठरवण े व या ं यात सम वय ठ ेवणे ही
जबाबदारी आयोगाची होती . यासाठी सरकारन े पुरेसे आिथ क सहा य उपल ध क न
िदले. िव ापीठा ंना ावया या अन ुदानासाठी मोठ ्या रकमा िव ापीठ अन ुदान म ंडळा या
हाती सोपव यात आ या . तसेच य ेक न या प ंचवािष क योजन ेत उ च िश णा या
चारासाठी वाढ या माणात रकम ेची तरत ूद कर यात आली . या खचा चा काही वाटा
रा य सरकारा ंना उचलावा लागणार होता .
१६.३.२. कोठारी िश ण आयोग १९६४ ते ६६ :
पिह या दोन प ंचवािष क योजना ं या काळात भारतातील श ै िणक े ात बरीच गती झाली
असली तरी रा ीय तरावर िश णा या सव अंगांचा व प ैलूंचा एकि त िवचार करणारी
सुसंगत अशी सवा गीण रा ीय िश ण योजना तयार क ेली गेली न हती . ही उणीव भ न
काढ यासाठी १९६४ साली डी एस कोठारी या ं या अ य त ेखाली एका िश ण आयोगाची
िनयु कर यात आली . िश णाची रा ीय पर ेषा, याचे सव सामा य िस ा ंत व धोरण
या सव अंगांचा िवचार क न िश ण स ुधारणा बाबतीत आयोगान े सरकारला स ला
ावयाचा होता . इं लंड, अमे रका, रिशया इ यादी िठकाणाह न म ुख िश ण शा आिण
वै ािनक या ंना आम ंि त कर यात आल े. आयोगान े हे मा य क ेले क , िश ण व स ंशोधन
देशा या आिथ क सा ं कृितक व आि मक िवकासासाठी मह वप ूण आहेत. वत मान िश ण
णाली तील कठोरत ेवर टीका क न आयोगान े बदल या प रि थतीन ुसार अन ुकूल
असणारी लविचक िश ण प ती अस यावर भर िदला . या आयोगान े पुढील िशफारशी
के या.
१. सव सामा य िश णाच े अिवभा य अ ंग हण ून िश णा या सव च तरावर समाजस ेवा
आिण काया नुभव इ यादीचा समाव ेश कर या त यावा
२. नैितक िश णावर तस ेच सामािजक जबाबदारीची भावना िनमा ण करणा या िश णावर
भर िदला जावा . शाळांना या जबाबदारीची जाणीव असावी क , यांना िव ा या ना
शै िणक िव ात ून य काया या आिण जीवना या िव ात घ ेऊन जा यासाठी मदत
करावयाची आह े.
३. मा यिमक िश ण यावसाियक व पाच े केले जावे.
४. गत अ यास माची क े अिधक मजब ूत केली जावीत . मोठ्या िव ापीठा ंम ये एक
छोटी स ं था याकरता असावी जी आ ंतररा ीय दजा ा कर या या ीन े य नशील
राहील .
५. शाळांमधील िश का ंची गुणव ा व िश णासाठी िवश ेष य न क ेले जावे.
६. िश ण प ुनिन मा ना या काया त कृषी िवषयक स ंशोधन आिण या स ंबंधातील शा ा ंना
ाथिमकता िदली जावी . munotes.in
Page 223
िश ण , िव ान व तं ान
223 ७. संपूण देशात शाल ेय तरापय त समान अ यास म असावा व यावर समान िमक
पु तके तयार क ेली जावी.
८ ादेिशक भाषा िश णाच े मा यम असाव े आिण िह ंदी व इ ं जी या ंचा संपक भाषा हण ून
उपयोग हावा .
९. बुि मान त णा ंना ान आज ना या आव यक या सवलती उपल ध क न िद या
जा यात . याच माण े शेती उ ोग व िव ान िवषयक स ंशोधनाला तािवत ो साहन
िदले जावे.
१०. िश ण घ ेणा या त णा ंम ये सामािजक बा ंिधलक िनमा ण कर यासाठी समाज
क याण व रा ीय प ुनर चना काय मात या ंना सहभागी क न याव े आिण अस े
उप म या ं या श ै िणक अ यास माच े अिवभा य अ ंग बनव यात याव े.
११. उ चशा ीय ता ंि क व क ृषी िश णाचा व स ंशोधनाचा दजा सुधार यासाठी मोज या
पण सव सोयी असल े या िश ण स ं था असा यात .
१२. शालेय व महािव ालयीन िश णाचा आक ृतीबंध १०:२:३ असा असावा . ( ोवर आिण
बेलेकर-आधुिनक भारताचा इितहास )
अशा अन ेक मौिलक िशफारशी या आयोगान े के या. तसेच या सव उि ा ं या प ूत साठी
शासनान े रा ीय उ प नाचा सहा ट क े भाग िश णासाठी उपल ध क न ावा अस ेही या
आयोगान े सुचवले.
या आयोगान े केले या िशफारश या आधार े क शासनान े पा रत क ेले या तावावर
भारत सरकारन े िश ण सार , िश ण स ुधार व श ै िणक प ुनर चने या काया ला िवश ेष गती
िदली. या े ात क व रा य शासनान े यां या धोरणात स ुसंवाद व स ुसंगती आणता यावी
हणून १९७६ साली घटन ेत दु ती क न िश ण हा रा य शासना या अिधकारात
असल ेला िवषय स ंयु यादीत अ ंतभू त कर यात आला . यामुळे शै िणक बाबतीत अिधक
सि य भ ूिमका घ ेणे क सरकारला श य झाल े. िश णाकड े िवशेष ल प ुरव यासाठी
१९८४ साली िश णाच े वत ं खात े एका क ीय म ं या या हाती सोपिव यात आल े.
यावसाियक िश ण , तांि क िश ण व मिहला िश ण सार तस ेच बुि मान शाळकरी
मुलां या सवा गीण िवकासाची ह ेतूने िश ण प तीत बदल कर याबाबत क शासनान े नवे
धोरण आखल े. यातूनच नवोदय िव ालया ंचा उप म ज माला आला .
१६.३.३. नवे शै िणक धोरण १९८६ :
न या श ै िणक धोरणाचा उ ेश गितहीन समाजाला िवकास व प रवत नासाठी वचनब
असल े या न या गितशील समाजात प रवित त करण े हा होता . या दीघ कालीन काय मात
पुढील गो ना ाधा य द े यात आल े. ते हा असल ेली ३६ ट के सा रता इसवी सन
२००० पय त वाढव ून ५६पय त नेणे, ाथिमक िश णाच े साव ि करण करण े, उ च
मा यिमक िश णाला यावसाियक बनवण े, अशा कार े १९९० पय त दहा ट क े िव ाथ
आिण १९९५ पय त २५ ट के िव ाथ तयार हाव ेत. उ च िश णात अशा स ुधारणा munotes.in
Page 224
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
224 के या जा या क , याम ुळे अथ यव थ े या आध ुिनक करणात व जागितक करणात
िव मान असल े या आ हाना ंना पेलून धर यासाठी मन ु यबळ िशि त होऊ शक ेल.
िश णात सामािजक बा ंिधलक असण े आव यक आह े. तसेच अ यास म अस े बनवल े
जावे क , िव ा या या मनात स ंिवधानात िदल े या उ च िस ा ंतािवषयी ा िनमा ण
हावी. रा ीय पर ंपरेिवषयी अिभमान , धम िनरपे ता व सामा िजक याया या िस ा ंता ित
वचनब ता , देशाचे ऐ य व अख ंडते ित आ ंतररा ीय जानीव ेबाबत िव ास िनमा ण हावा .
( ोवर आिण ब ेलेकर-आधुिनक भारताचा इितहास )
१९८४ नंतर श ै िणक े ाबाबत घ े यात आल ेले तीन म ु य िनण य हणज े १९८६ साली
अंगीकृत केलेले नवे शै िणक धोरण , नवोदय िव ालया ंची थापना व इ ंिदरा गा ंधी रा ीय
मु िव ापीठाची थापना ह े होत. हे िव ापीठ रा ीय तरावर िश ण सारणाच े मोलाच े
मा यम बनल े.
१६.३.१६. ाथिमक िश ण :
१९४७ साली भारतात सा रत ेचे माण ज ेमतेम १४% होते. ही ट केवारी लवकरात
लवकर वाढव यासाठी १४ वषा पय त या म ुला-मुल ना िश ण स च े व िनश ु क द े याचा
य न रा यघटना अमलात आ यापास ून दहा वषा त केला जाईल अशी तरत ूद
रा यघटन े या माग दश कत वात क ेली गेली. या अन ुराधान े ाथिमक िश णाबाबत पावल े
उचल या या स ूचना रा य शासना ंना िद या ग े या. ाथिमक िश णा या सारासाठी
पंचवािष क योजना ं या अ ंतग त थािनक स ं थांना ो साहन िदल े गेले. प रणामतः १९५०
ते ६० या दर यान ाथिमक शाळा ंची सं या अडीच पटीन े तर शाळकरी म ुलांची सं या
तीनपटीन े वाढली . परंतु झपाट ्याने वाढल े या लोकस ं ये या माणात ही वाढ तोकडी
होती. यामुळे सव भागात ाथिमक िश ण िनश ु क व स च े उपल ध क न द े यासाठी
ारंभी घातली ग ेलेली दहा वषा ची कालमया दा पु हा दहा वषा नी वाढव यात आली . ामीण
भागात िश ण सार व सा रता सार कर यासाठी रा ीय िव तार योजना , ौढ िश ण
योजना राबव यात आ या . या े ातील अन ेक ुटीवर िश ण आयोगान े आप या १९६६
साल या अहवालात बोट ठ ेवले. यात िश णाच े हात अन ुसूिचत जाती -जमाती ,
शेतमजुरांची मुले व मुली या ं यापय त पोहो चलेले नाहीत . शाळांना इमारती नाहीत , िशि त
िश क प ुरेसे नाहीत , िश णाचा दजा सुधारल ेला नाही , यावर िवश ेष भर होता . ा ुटी दूर
कर या या उ ेशाने पाच या व सहा या प ंचवािष क योजन ेत तरत ुदी कर यात आ या .
प रणामत १९८५ पय त ाथिमक िश ण िनश ु क व स च े झाल े. १९५० साली
असल ेली शाळकरी म ुलांची स ं या १९८५ पय त दहा पटीन े वाढली व सा रत ेचे माण
१६.६% व न ४० ट या ंपय त वाढल े आहे.
१६.३.५. मा यिमक व उ च मा यिमक िश ण :
वातं य ा ी या व ेळी देशातील मा यिमक व उ च मा यिमक शाळा ंची स ं या ज ेमतेम
१८हजार व यातील िव ा या ची स ं या स ुमारे ३० ल होती . पंचवािष क योजना ं ारे
मा यिमक िश णा या सारावर आिण िवश ेषता ामीण भागातील िश ण सारवर ल
क ि त कर यात आल े. म ास , ज मू का मीर यासार या रा यात ून मा यिमक िश ण
िनशु क क ेले गेले. मा यिमक व उ च मा यिमक िश णाचा दजा उंचाव यासाठी आव यक munotes.in
Page 225
िश ण , िव ान व तं ान
225 या िशफारशी कर याच े काम १९५२ साली म ास िव ापीठाच े कुलगु व यात िश ण
त म ुदिलयार या ं या अ य त ेखालील सिमतीकड े सोपिव यात आल े. या सिमतीन े
१९५३ साली सरका रला सादर क ेले या अहवालात िश णाची म ूलभूत उि े नमूद क न
शालेय िश ण प तीत बदल कर याबाबत िशफारशी क े या. मुलांम ये सामािजक जाण
आिण यवहा रक जीवनाला ख ंबीरपण े सामोर े जा याची क ुवत िनमा ण करावी , रा ीय
च र स ंवध न कराव े. ही उि े सा य कर यासाठी िश का ं या िश णाची सोय क ेली
जावी, यांना पुरेसे वेतन िदल े जाव े. शालेय िश णाच े मा यम मात ृभाषा असली तरी
शाळात ून मात ृभाषेबरोबरच रा भाषा व इ ं जी भाषाही िशकव या जा यात . शालेय
अ यास म अ ावत असावा व म ुलांसाठी उ म पाठ ्यपु तके तयार क ेली जावीत .
शालांत परी ा न ंतर मुलांना वत ं यवसाय करता यावा . यासाठी ता ंि क व यावसाियक
िश णावर भर द ेणा या बह उ ेशीय शाळा थापन क े या जा यात . िश णाची गोडी
मुलांम ये िनमा ण कर यासाठी क ा य साधना ंचा वापर क े या जावा , इ यादी . मुदिलयार
सिमतीन े केले या सिमती या िशफारशीन ुसार द ेशा या अन ेक भागात बह उ ेशीय शाळा
थापन कर यात आ या . १९५९ ते १९८५ या दर यान शाल ेय िव ा या ची सं या दहा
पटीने वाढली . शालेय िश णाचा दजा उंचाव या या कामी १९६१ साली थािपत झाल ेली
नॅशनल कौ ि सल ऑफ ए य ुकेशनल रसच अँड ेिनंग (एनसीईआरटी ) ही सं था मौिलक
योगदान करत े. अ यास अ ावत करण े, चांगली प ु तके तयार करण े, ा यि कासाठी
नवीन नवीन उपकरण े तयार करण े, िश का ंना अ ावत ान उपल ध क न द े यासाठी
काय शाळा आयोिजत करण े, यांना िश ण द ेणे इ यादी काम े ही स ं था करत े.
१६.३.६. िव ापीठ तरावरील िश ण व स ंशोधन :
वतं भारतात उ च िश णा या े ात िवश ेष ल णीय गती झाली . िव ापीठातील
िव ा या ची स ं या १९८५ पय त चाळीस ल ात ग ेली. या माणात िव ा पीठे,
महािव ालय स ंशोधन स ं था, उ च ता ंि क िश ण स ं था या ं या स ं येतही झपाट ्याने
वाढ झाली . देशातील उ च िश णातील दजा या ीन े चिलत िश ण प तीत बदल
सुचव यासाठी १९४८ साली डॉ . सव प ली राधाक ृ णन या ं या अ य त ेखाली एक सिमती
थापन क र यात आली . हे आपण बिघतल े आह ेत. या सिमती या िशफारशीन ुसार
१९५६ साली िव ापीठ अन ुदान आयोगाची िनिम ती केली गेली. िव ापीठा ंची काय प ती व
धोरणे य ां यात सम वय साध ून पद य ु र िश ण व स ंशोधन या ंना ो साहन व मदत
दे याचे मोलाच े काय या आयोगाकड े सोपव यात आल े. िव ापीठा ंना ावया या
अनुदानासाठी मोठ ्या रकमा िव ापीठ अन ुदान म ंडळा या हाती सोपव यात आ या . तसेच
येक न या प ंचवािष क योजन ेत उ च िश णा या सारासाठी वाढ या माणात रकम ेची
तरतूद कर यात आली . या खचा या काही वाटा रा य सरकारा ंना उचलावा लागतो .
सव साधारणपण े िव ापीठ े काही अ ंशी रा य सरकारा ं या माग दश नाखाली असली तरी
रा ीय ्या मह वाची मानली जाणारी िव ापीठ े मा क शासना या अिधकाराखाली
ठेवली ग ेली. अशा िव ापीठात बनारस िह ंदू िव ापीठ , अलीगड म ुि लम िव ा पीठ, १९६८
साली थापन झाल ेले जवाहरलाल न ेह िव ापीठ तस ेच िव ान , तं ान , वै क य
इ यादी े ातील रा ीय तरावरील िश ण व स ंशोधन स ं था या ंचा अंतभा व होतो .
munotes.in
Page 226
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
226 १६.४ िव ान व त ं ान
भारत वत ं झा यान ंतर रा ा या सवा गीण ग ती या ीन े िव ान , तं ान ,
अिभया ंि क , कृषी, वै क इ यादी मह वा या ानशाखा ंवर ल क ि त क ेले गेले. या ीन े
िव ान व त ं ाना या गतीच े धोरण िनधा रत क न द ेणारा १९५८ चा क सरकारन े
पा रत क ेलेला ठराव मह वाचा ठरतो . या ठरावान े िव ान व त ं ान िवकासाचा पाया
घालून िदला . देशा या गरजा ल ात घ ेऊन िव ान , तं ान , उ ोग , संर ण, शेती इ यादी
मह वा या े ांची गती घडव ून आणण े, या े ात उ च ेणीचे िशि त लोक तयार
करणे, यासाठी ब ुि मान िव ा या चा शोध घ ेणे, िश यव ृ ी देऊन स ंशोधनाला ो साहन
देणे या मुद् ांचा यात समाव ेश होता . या े ात होतक त णा ंना अ ावत ान िमळवता
यावे या ह ेतूने देशा या िभ न भागात इ ंिडयन इि टट ्यूट ऑफ साय स – बंगलोर,
खडकप ूर, पवई, कानप ूर, म ास इ यादी िठकाण या इ ंिडयन इि टट ्यूट ऑफ ट े नॉलॉजी
(IIT) यासार या स ं था थािपत कर यात आ या . तसेच आध ुिनक व ै क शा ातील
अ ावत ान उपल ध हाव े हणून िद ली या अिखल भारतीय व ै कशा स ं थेसार या
(IIM) काही स ं था च ंिदगड पा ंडेचेरी वग ैरे शहरात था पन कर यात आ या . शा ीय
प तीन े कृषी उ पादनाला चालना द े यासाठी श ेतक स ंशोधन स ं था थापन कर यात
आ या . या िभ न े ात काय करणा या स ं थांना देशा या िवकास योजना ंची मािहती
देऊन यान ुसार या ंना काय कर यासाठी माग दश न व आिथ क सहा य दे यासाठी इ ंिडयन
कौि सल ऑफ साय ंिटिफक अ ँड इंडि यल रसच , इंिडयन कौि सल ऑफ म ेिडकल
रसच , इंिडयन कौि सल ऑफ अि क चरल रसच यासारखी रा ीय स ं था थािपत
कर यात आ या .
िव ान व त ं ाना या े ातील न या स ंशोधन काया चा लाभ य यवहारात हावा
हणून संशोधन स ं था, औ ोिगक स ं था व कारखान े यां यात पर पर स ंपक थािपत
कर यास मदत करणा या रा ीय सिम याही थािपत कर यात आ या . िव ानाच े उपयोग
ामीण भागापय त पोहोचव याच े काय िव ान स ं थां या माफ त कर यात य ेऊ लागल े.
वातं या या उषा :काली िव ान व त ं ाना या े ात अितशय अिवकिसत रािहल े या
भारतान े या े ात ूतगतीन े िवकासाचा प ला गाठला . आज िव ान व त ं ाना या े ात
िवकिसत मान या जाणा या दहा रा ात भारताचा अ ंतभा व होतो . याचे ेय या िव ान
शाखा ंचा भ कम पाया घाल ून देणा या जवाहरलाल न ेह ंना व या पायावर िवकासाच े
पुढील ट प े गाठ यास व ै ािनका ंना उ ेजन द ेणा या इ ंिदरा गा ंध ना आह े. शासक य
तरावर होणा या य नाबरोबर द ेशातील काही मह वा या खाजगी स ं थाही िव ान व
तं ाना या िवकासात मोलाच े योगदान करीत आह े. यांना शासक य अन ुदानाची यव था
कर यात आली . यात कलक याची इ ंिडयन असोिसएशन फॉर कि टव ेशन ऑफ साय स ,
मुंबईची टाटा इि टट ्यूट ऑफ फ ंडाम टल रसच , बंगलोरची रमण रसच इि टट ्यूट,
कलक याची बोस इि टट ्यूट या स ं था मह वा या आह ेत. (कोठेकर शा ंता, आधुिनक
भारताचा इितहास , साईनाथ काशन , नागपूर, २०१६ )
१६.३.१ ामीण े ातील िव ान व त ं ान : ामीण भागात श ेती हे अथा ज नाचे मु य
साधन अस यान े देशा या ीन े शा ीय क ृषी प तीचा िवकास होणे गरज ेचे अस यान े
ामीण श ेतीसं था थापन कर याची िशफारस १९४९ सालीच कर यात आली . अशा munotes.in
Page 227
िश ण , िव ान व तं ान
227 सं थांचा अ यास म िनि त कर यासाठी १९५४ साली एक रा ीय सिमती थापन
कर यात आली . या सिमती या िशफारशीन ुसार ामीण िवकास काय माला हातभार
लाव यास सहा यक ठरतील अशा लर इि टट ्यूट थापन कर यात आ या . तसेच क
व रा य सरकारा ंना ामीण भागातील उ च िश णाबाबत स ला द े यासाठी १९६६ साली
‘नॅशनल कौि सल फॉर लर ए य ुकेशन' थापन कर यात आली . िनरिनरा या क ृषी
िव ापीठात चालणा या स ंशोधन काया चा सम व य साध यासाठी व माग दश न कर यासाठी
पुसा येथे रा ीय क ृषी संशोधन स ं था िनमा ण कर यात आली . शेती उ पादनाचा दजा
सुधारणे व अिधक पीक काढण े यासाठी या स ं थांम ये मोलाच े संशोधन काय केले जाते.
१६.३.२ अणुसंशोधन :
अणुश चा वापर मानवी समाजा या भौित क िवकासासाठी क न घ ेता येईल याची जाणीव
अस यान े नेह ंना या िवषयात िवश ेष ची होती . त म ंडळी या मदतीन े भारतात
अनुश उ पािदत क न ितचा उपयोग िवकासासाठी कर याचा या ंनी घेतलेला िनण य
१९४८ साली अन ुश सिमती या थापन ेने साकार झाला . जागितक क त च े डॉ. होमी
भाभा या ंची या सिमती या अ य पदी या ंनी िनय ु केली. तसेच क शासनात अन ुश
खातेही िनमा ण कर यात आल े. मुंबई नजीक ॉ ब े येथे अणुभ ी क थािपत कर यात
आले. जीवशा , पदाथ िव ान , रसायनशा , धातुशा व इल े ॉिन स या पाच म ुख
ानशाखात व या ं या घटक शाखात म ूलभूत संशोधनाची यव था य ेथे कर यात आली .
ारंभी अण ुश िनिम तीसाठी लागणा या य ुरेिनयम करता भारताला पा ात रा ा ंवर
अवल ंबून राहाव े लागे. ते पुरिव यात ह े रा चालढकल करतात तस ेच ते पुरिव यासाठी
पररा ीय धोरणाबाबत त े रा भारतावर दडपण आणतात . असा अन ुभव य ेऊ लागतात
ा धात ूचा देशात शोध घ े याचा उप म हाती घ े यात आला . या य नाला अ ंशतः यश
िमळाल े, िबहार रा यात य ुरोिनयमचा शोध लाग यान े हे परावल ंिब व काही अ ंशी कमी
झाले. हळूहळू ॉ ब े या अनुश क ात परमाण ु संशोधनासाठी लागणारी य ं साम ु ी व
उपकरण े तयार होऊ लागली . मह वा या औषधाबाबतही स ंशोधन े होऊ लागली .
कक रोगासार या द ुध र रोगावरील उपचारा स ंबंिधत योग होऊ लागल े. धा याचा दजा व
उ पादनाच े माण स ुधार यासाठी नवनव े योग होऊ लागल े. ॉ बे माण े ताराप ूर,
क पकम य ेथेही अण ुसंशोधन स ं था अि त वात आ या . रा ीय अन ुश सिमती या
अिधकार े ात ॉ ब े मधील भाभा आटोिमक रसच स टर, क पकम य ेथील रऍ टर
रसच स टर, मुंबईचे टाटा इि टट ्यूट ऑफ फ ंडाम टल रसच , कलक ा य ेथील साहा
इि टट ्यूट ऑफ य ूि लअर िफिज स , ताराप ूरचे ऑटोिमक पावर ट ेशन, हैदराबाद
यूि लअर य ुएल कॉ ल े स, म ास मधील ऑटोिमक पावर ट ेशन, नांगल, कोटा,
तुतीकोरीन य ेथील ह ेवी वाटर ला ंट इ यादी क पा ंचा अ ंतभा व होतो . अनुश चा वापर
िवनाशकारी काया साठी न करता शा ंततापूण िवकासासाठी क ेवळ क ेला जाईल या न ेह
काळात घ ेतले या िनण यापास ून भारत आजही ढळल ेला नाही . (कोठेकर शा ंता, आधुिनक
भारताचा इितहास , साईनाथ काशन , नागपूर, २०१६ )
munotes.in
Page 228
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
228 १६.३.३ अवकाश स ंशोधन :
अनुश या िवकासा माण े अवकाश स ंशोधना या काया त देखील भारत माग े रािहल ेला
नाही. भारतात अण ुसंशोधन काया या पायाभरणीच े ेय डॉ. होमी भाभा या ंना तर अवकाश
संशोधनाचा भ कम पाया द ेशात तयार कर याच े ेय डॉ. िव म साराभाई या ंना आह े.
पा ात जगात उ च िश ण घ ेत यान ंतर हे दो ही ितभाव ंत वै ािनक आप या ानाचा
लाभ द ेशाला क न द े या या उदा ह ेतूने भारतात परत आल े. िव ानाचा वापर द ेशा या
िवकासासाठी व जनत े या क याणासाठी क न घ े याचे मह व जाणणा या प ंत धान
नेह ं या पािठ ं यामुळे या दोन अलौिकक व ै ािनका ंना आपल े व न य ा त साकारता
आले. डॉ. िव म साराभाई ंनी १९४७ पासून अहमदाबाद य ेथे आप या काया चा ार ंभ
केला. अवकाश स ंशोधनाच े मह व जाण ून क शासनान े हे काय १९६१ साली अन ुश
सिमतीकड े सोपिवल े. यापुढील वष डॉ . साराभाई ं या न ेतृ वाखाली अवकाश
संशोधनासाठी रा ी य सिमती गठीत कर यात आली . या उप मा या वाढ या यापाबरोबर
१५ ऑग ट १९६९ रोजी इ ंिडयन प ेस रसच ऑग नायझ ेशनची (इ ो) िनिम ती कर यात
आली व यान ंतर वत ं अवकाश िवभाग थापन कर यात आला . दुद वाने साराभाई या
अकाली िनधनाम ुळे या काया ला या ंचे नेतृ व फार काळ लाभल े नाही. परंतु डॉ. भाभा व
साराभाई या ं या न ेतृ वाखाली तयार झाल े या व ै ािनका ं या िपढ ्यांनी हे काय उ साहान े व
नेटाने पुढे चालिवल े. अशा व ै ािनकात डॉ . सतीश धवन , डॉ. क तुरीरंगण, डॉ. नारळीकर ,
डॉ. अ दुल कलाम , जी माधवन नायर या ंची नाव े मह वाची आह ेत.
इ ो या अवकाश स ंशोधन स ं थेचे मु य काया लय ब ंगलोरला अस ून हे काय करणारी
आणखी तीन क े, थु बाचे साराभाई अवकाश क , आं मधील ीहरीकोटा य ेथील सतीश
धवन क , तसेच ओ रसामधील बालासोर य ेथील क ही िवश ेष मह वाची आह ेत. यािशवा य
इ ो या काया शी िनगिडत असल े या स ुमारे २५ सं था द ेशा या व ेगवेग या भागात
काय रत आह ेत.
भारतान े अवकाशय ुगात यश वी र या पदाप ण के याच े पिहल े ा यि क हणज े १९७५
म ये झाल ेले आय भ या उप हाच े ेपण होय . यानंतर भा कर , रोिहणी , ॲ पल अ से
अनेक उप ह अ ंतराळात सोड यात आल े. १९८४ म ये सोय ुज या रिशयन अवकाश
यानात ून अंतराळात रिशयन अवकाश या या सोबत जा याचा िव म राक ेश शमा यांनी
केला. इ ोन े भारतीय यानात ून भारतीय य ला पाठव याची तस ेच चं ावर यान
पाठव याची मह वका ं ी योजना आखली आह े. अलीकड े अँि स कॉप र ेशन िलिमट ेड या
सं थेमाफ त िवकसनशील द ेशां या अवकाश स ंशोधन स ं थांना मािहती व त ं ान प ुरवणे,
यां या उप मा ंना सहा य करण े, सुट्या भागा ंची िव इ यादी काम े केली जातात .
अँि स स ं था हणज े भारतीय अवकाश काय म परद ेशाशी जोड याच े मा यम होय .
अवकाश स ंशोधन काया ने देशा या गतीला व क याण काया ला मोलाच े सहकाय केले
आहे. उप ह व अवकाश यान े तयार करण े, यां या ेपणासाठी लागणारी य ं साम ी
बनिवण े, उप ह अ ंतराळात सोड ून या ं या ारा द ेशभर स ंपक थािपत करण े, ान सार
करणे, भूगभा तील खिनजा ंचा शोध घ ेणे, हवामानातील बदला ंची व सागरी हालचाल ची प ूव
सूचना द ेणे, श ू प ा या हालचाल ची मािहती गोळा करण े इ यादी नानािवध काम े munotes.in
Page 229
िश ण , िव ान व तं ान
229 उप हामाफ त अवकाश िवभाग करीत आह े. पूव भारतीय यान े पर या ं या था नकाव न
ेिपत क ेली जात अस े. आज ही साधन े भारतान े िनमा ण केली आह ेत. उप हाम ुळे रेिडओ,
दूरदश न देशा या कानाकोप यात पोहोचल े आह ेत. ाना या क ा िव तार या आह ेत.
आप कालीन यव थापन श य झाल े आह े. कृषी व उ ोग े ालाही उप हा ारा
पुरवले या मािहतीचा उपयोग होतो . िशवाय हजारो व ै ािनका ंना आव यक त े िश ण
दे याचे काय अवकाश स ं थां ारे केले जाते. अणुश माण े अवकाश स ंशोधनाचा वापर
शांततापूण िवकासासाठी व मानवी समाजा या क याणासाठी करण े या भारता या म ूलभूत
धोरणाला अवकाश स ंशोधनाच े काय मोलाचा हातभार लावीत आह ेत.(कोठेकर शा ंता,
आधुिनक भारताचा इितहास , साईनाथ काशन , नागपूर, २०१६ )
१६.५ सारांश
अशा कार े वात ं यो र काळात द ेशात िश णाचा सार क न अ ावत ानाचा उपयोग
समाजजीवन सम ृ कर याचा व ाना या क ा िव तार या या ीन े य न थािपत
कर यात आल े या श ै िणक स ं थांनी, सिम या ंनी व आयोगा ंनी क ेला. ाथिमक
िश णापास ून ते मौिलक स ंशोधनापय त या े ाचा भ कम पाया तयार होऊन या
आधारावर श ै िणक िवकासाचा ला ंबचा प ला गाठण े भारताला श य झाल े आहे. वै ािनक
गती या बाबतीत व व ै ािनका ं या पा त े या बाबतीत जगातील पिह या दहा रा ात
भारताचा अ ंतभा व होतो . परंतु याचा अथ शै िणक उप म प ूण तः सफल झाल े अगर
यामुळे पूण तः उि िस ी झाली अस े मा नाही . अजूनही ामीण भाग प ूण तः सा र
झालेला ना ही. ामीण भागातील िश णाचा दजा शहरातील दजा या त ुलनेत खालवल ेला
आहे. त वतः ाथिमक िश ण स च े व िनश ु क अस ूनही सव मुला मुल ना याचा लाभ
घेता येत नाही . तांि क व यावसाियक िश ण द ेणा या स ं थांची सं या गरज ेपे ा अज ूनही
तोकडी आह े. िव ा या ची बौि क मता व मानिसक कल ल ात न घ ेता महािव ालयात ून
अिनब धपणे वेश िदला जात अस याम ुळे पदवीधरा ंची स ं या वाढली असली तरी ,
िश णाचा दजा घसरत आह े. िशवाय सव पदवीधरा ंना नोकरी िमळण े श य नस यान े व
वतं रोजगार कर याची व ृ ी या ं यात िनमा ण न झा यान े सुिशि त ब ेकरांचा
गंभीर बनत आह े. यामुळे सुिशि त पदवीधारात व ैफ याची भावना व ृि ंगत होत आह े.
रा ीय वाची भावना जव यात , रा ीय चा र स ंवध नात व जबाबदार नाग रक तयार
कर यात आजची चिलत िश ण प ती कमी प डत आह े.
एकूणच िश ण सार व िवकासाच े अनेक उप म काया ि वत होऊन आिण उ च िश ण
संशोधना या े ात न े दीपक गती होऊनही जीवना या यापक स ंदभा त चिलत िश ण
प ती प ूण अंशाने फलदायी ठरल ेली िदसत नाही . रा ाच े भिवत य ब याच अ ंशी
िश णावर अवल ंबून अस याम ुळे िश ण प ती व अ यास माच े व प भारतीय जीवन
प तीशी , जीवन म ू यांशी व रा ीय गरजा ंशी िनगिडत कर यास अ म द ेणे अ य ंत
मह वाच े आहे. याची जाणीव िश ण े ात अस ूनही य ात मा यान ुसार आखल ेले व
अमलात आल ेले उप म उि िस ी या ीन े अपुरे पडत आह े. ही बाब भिव या या
ीने िवचार करायला लावणारी आह े.
munotes.in
Page 230
समकालीन भारताचा
इितहास (इ.स.१९४७ ते
इ. स. २००० )
230 १६.६
१ वातं यानंतर शै िणक े ात झाल े या गतीचा थोड यात आढावा या .
२ भारतीय िश ण यव थ ेचा मुलाधार हण ून १९६४ या कोठारी िश ण आयोगाचा
आढावा या .
३ वातं यो र भारतातील िव ान व तं ाना या मागोवा या .
४ भारतातील अव काश स ंशोधनाच े मह व िवशद करा .
५ भारतातील अण ुश त ं ानाची थोड यात मािहती ा .
१६.७ संदभ
१ आधुिनक भारताचा इितहास ( 1947 ते 2000 ) - डॉ. शांता कोठ ेकर
२ आधुिनक भारताचा इितहास - ोवर आिण ब े हेकर
३ आजादी क े बाद का भारत - िबिपन च ं
४ आधुिनक भारताचा इितहास – डॉ. साहेबराव गाठाळ
munotes.in