Page 1
1 १
पेशवाईचा उदय : पिहला प ेशवा बाळाजी िव नाथ
घटक रचना :
१.० उि ये
१.१ तावना
१.२ बाळाजी िव नाथाचा उदय
१.३ बाळाजी िव नाथाची कामिगरी
१.४ मराठा म ंडळाची िनिम ती
१.५ बाळाजी िव नाथाची यो यता
१.६ सारांश
१.७
१.८ संदभ
१.० उि य े
१. पेशवाई या उदयाची पा भूमी समजाव ून घेणे.
२. पेशवा बाळाजी िव नाथा ं या काया चे मू यांकन करण े.
३. बाळाजी िव नाथाची यो यता अ यासण े.
१.१ तावना
मुघल बादशाह और ंगजेब याचा इ .स. १७०७ म ये मृ यू झा यान ंतर मुघल- मराठा स ंघष
संपु ात आला होता. दर यान या काळात छ . संभाजी महाराजा ंचे पु शाह या ंची मुघलां या
कैदेतून सुटका झा यान ंतर या ंचे वरा यात आगमन होताच या ंनी वरा याचा खरा
वारसदार आपणच अस याच े जाहीर क ेले. यामुळे महाराणी महाराणी ताराबा ईने राजप ु
शाह ला वरा याचा वारसदार हो यास िवरोध क ेला, यातून शाह व महाराणी ताराबा ई
यां यात मराठ यां या राजगादी या वारसदाराव न स ंघष िनमा ण झाला . या स ंघषा ची
प रणीती अ ंतग त यादवीम य े होऊन मराठया ं या वरा याच े िवभाजन दोन राजगा ा ंम ये
झाले. यापैक साता या या राजगादीचा वारसदार शाह महाराज तर को हाप ूर या
राजगादीचा वारसदार महाराणी महाराणी ताराबा ईंचा पु दुसरा िशवाजी ह े झाल े. यातूनच
छ.शाह महाराज – महाराणी ताराबा ई संघष संपु ात य े यास मदत झाली . या स ास ंघषा त munotes.in
Page 2
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
2 बाळाजी िव नाथाची भ ूिमका मह वा ची ठरली . कारण छ. शाह महाराजा ंची मुघलां या
कैदेतून सुटका झा यान ंतर या ंचे वरा यात आगमन हो यासाठी बाळाजी िव नाथाच े
सहकाय यांना लाभल े होते. बाळाजी िव नाथा ंनी महाराणी ताराबा ईचे खरे समथ क धनाजी
जाधव या ंना वरा याच े खरे वारसदार शाह महाराज अ स याच े पटवून िदल े व या ंना शाह
महाराजा ं या प ात आण याम य े मह वाची भ ूिमका बजावली . यामुळे शाह महाराजा ंचा
बाळाजी िव नाथा ंवरील िव ास वाढत ग ेला. यातच महाराणी महाराणी ताराबा ई या
प ातील मात बर सरदारा ंना आप या म ु स ेिगरीन े छ. शाह महारा जां या प ा त
आण याम य े तर काही सरदारा ंचा य लढाईत ब ंदोब त क न शाह महाराजा ंना
वरा याचा उ रािधकारी बनिव यात मह वाची भ ूिमका बजाव याम ुळे छ. शाह
महाराजा ंनी १७१३ म ये पेशवेपदाची व े बहाल कर यात आली . येथूनच वरा यात
पेशवाईचा उदय झा ला.
१.२ बाळाजी िव नाथा ंचा उदय
छ पती िशवाजी महाराजा ंचे वरा य नामश ेष कर याची और ंगजेबाची इ छा श ेवटपय त
पूण झाली नाही . मुघल स ाट आझमशहान े १८ मे १७०७ ला छ पती शाह ंची मुघलां या
कैदेतून सुटका क ेली होती . जे हा छ . शाह महाराज महारा ात आल े, ते हा या ंना अन ेक
िति त सरदार य ेऊन िमळाल े. या सरदारा ंपैक या ंना बाळाजी िव नाथ भट या कत बगार
पेश याची अितशय मदत झाली . बाळाजी िव नाथ या ंचा ज म १६६० म ये िच पावन
ा ण भट क ुटुंबात झाला . यांचे घराण े मूळ कोकणातील ीवध न येथील होत े. बाळाजीच े
पणजोबा महादजी िवसाजी द ेशमुख हे भट घरा यातील पिहल े ात प ु ष होत े. या
घरा याकड े दंडाराजाप ुरी आिण ीवध न या परग या ंची देशमुखी ही व ंशपरंपरागत चालत
आलेली होती . ही देशमुखी इ.स.१४०० ते इ.स. १६०० पय त िनर ंतर चाल ू होती . असे
इितहासाचाय िव.का.राजवा डे हणतात , तर रयासतकार सरद ेसाई या ंचे मत अस े आहे क ,
ही देशमुखी या ंना इ.स. १४७८ या स ुमारास िमळाली असावी . रयासतकार प ुढे अशी ही
श यता य करतात क , बाळाजी िव नाथा ंचे आजोबा व वडील दोघ ेही छ.िशवाजी
महाराजा ं या स ेवेत असाव ेत.
बाळाजी या विडला ंचे नाव िव नाथ होत े, यांना एक ूण चार भाऊ होत े कृ णाजी , जानोजी ,
िव ल व ाजी . या घरा याची द ेशमुखी छ पती स ंभाजी महाराजा ं या कारिकद पय त
सुि थतीत होती . परंतु संभाजी महाराजा ं या वधा नंतर (१६८९ ) िजंिजरा या िस नी या
घरा याचा छळ स ु के यामुळे बाळाजीला स ुर े या कारणाम ुळे आप या क ुटुंबीयांसोबत
साता याला आ य यावा लागला होता . आप या क ुटुंबा या च रताथा क रता या ंना
नौकरी करण े म ा होत े. बाळाजी िव नाथान े आप या काया ची स ु वात कारक ूनी
यवसायापास ून केली होती . रामचं पंत अमा य या ं याकड े यांनी कारक ुनाचे काय केले
होते. याच काळात या ंचा संपक धनाजी जाधवा ंबरोबर आला होता . धनाजीची या यावर
मज बस याम ुळे याला िदवाण हण ून आप या स ेवेत घेतले. बाळाजी िव नाथान े संताजी
व धनाजी यां या गिनमी का या या य ु तं ाचा जवळ ून अनुभव घ ेतलेला होता . महाराणी
महाराणी ताराबा ई या कारिकद म य े यांनी धनाजी जाधव या ं याबरोबर काही लढाया ंम ये
सहभाग घ ेतलेला होता . याचेच फळ हण ून या ंना पु याची स ुभेदारी िमळाल ेली होती . munotes.in
Page 3
पेशवाईचा उदय : पिहला
पेशवा बाळाजी िव नाथ
3 छ पती राजाराम महाराजा ं या काळात हणज े १६९९ ते १७०२ पय त ते पुणे ांताचे
सुभेदार होत े आिण यान ंतर १७०४ ते १७०७ पय त और ंगजेबा या म ृ यूपय त
दौलताबादच े सुभेदार होत े. महाराणी महाराणी ताराबा ई या काळात दौलताबादच े सुभेदार
असताना या ंनी स ेनापती धनाजी जाधव या ं याबरोबरच े संबंध अिधक घिन व पाच े
केले होते. सेनापती धनाजी जाधव या ं या मज म ुळे हळूहळू यांचा व ेश मराठया ं या
राजकारणात झाला . पुढे शाह महाराजा ंचे वरा यात आगमन झा यान ंतर या ंना
वरा याच े उ रािधकारी बनिव याम य े यांनी मह वाची भ ूिमका बजावली होती . प रणामी
यांची िनय ु प ेशवेपदी कर या त आली होती . ती या ंनी आप या वकत ृ वाने िस
क न दाखवली . बाळाजी िव नाथ या ंनी महाराणी ताराबा ईं या प ातील मात बर
सरदारा ंना छ. शाह महाराजा ं या प ात वळिव याच े मह वाच े काय केले होते. याम य े
धनाजी जाधव , खंडो ब लाळ आिण का होजी आ ं सार या परा मी सरदारा ंचा समाव ेश
होता. यामुळे शाह महाराजा ंचा छ पती हो याचा माग मोकळा झाला होता . सेनापती
धनाजी जाधव आिण सरख ेल का होजी आ ं े य ां यासारख े परा मी सरदार महाराणी
ताराबा ई या प ात अस याम ुळे यांनी बलाढ ्य अशा मोगल स ेशी स ंघष क न
वरा याच े र ण क ेले होते. मराठया ंचे आरमार म ुख सरख ेल का होजी आ ं े यांनी केवळ
मराठया ं या आरमाराच े र ण क ेले असे नाही तर या ंनी पि म िकनारप ीवर िस ी ,
पोतु गीज व इतर परक य स ा ंशी स ंघष क न आप या परा मा या जोरावर कोकण या
देशावर आपल े वच व िनमा ण केले होते. यांनी कोकणातील परक य व म ुघल फौज ेचा
संयु पणे सामना क न या ंचा पराभव क ेला होता आिण मराठया ंची राजधानी रायगड
पु हा म ुघलां या ता यात ून घे याची िकमया क ेली होती . का होजी आ ं ेचा ब ंदोब त
कर याची जबाबदारी छ पती शा ह महाराजा ंनी पेशवा बिहरोप ंत िपंगळे यां याकड े सोपवली
होती, परंतु का होजीन े याचा पराभव क ेलेला होता . अशाव ेळी छ पती शाह महाराजा ंनी
का होजी आ ं े य ांचा बंदोब त कर याची जबाबदारी बाळाजी िव नाथ या ं याकड े िदली
होती, बाळाजी िव नाथ या ंना का होजी या परा माची िचती आली होती . यामुळे
का होजीला पराभ ूत करण े सोप े न हत े. यांनी पेशवेपदा या मोबद यात का होजीचा
बंदोब त कर याची जबाबदारी वीकारली होती . छ पती शाह महाराजा ंनी बा ळाजीला
पेशवेपदाची व े इ.स. १७१३ म ये बहाल क ेली. यानंतर बाळाजीन े का होजी बरोबर थ ेट
संघष करण े टाळून आप या म ु स ेिगरी या जोरावर का होजी आ ं े य ांना छ पती शाह
महाराजा ं या प ात आण यात या ंना यश आल े. ही बाब बाळाजी या आिण छ. शाह ं या
ीने अितशय मह वाची बाब होती . याच घटन ेमुळे महाराणी ताराबा ईंचा प कमजोर
होऊन या ंना पराभवाचा सामना करावा लागला होता . छ. शाह महाराजा ं या प ात
आ यान ंतर आ ं ेला आरमार म ुख हणज े सरख ेलपद िदल े. आं े सारख े मात बर सरदार
छ. शाह ं या प ाकड े वळा याम ुळे इतर अन ेक सरदार हळ ूहळू छ. शाह महाराजा ं या प ात
ये यास स ु वात झाली . प रणामी यांची राजक य ि थती अिधकच बळकट झाली होती
याचे ेय बाळाजी िव नाथ या ंना िदल े जाते.
१.३ बाळाजी िव नाथा ंची कामिगरी
मुघल बादशाह और ंगजेब या म ृ यूनंतर बहाद ुरशहा िद ली या राजगादीवर िवराजमान
झाला. परंतु याला फारस े आय ु य लाभल े नाही . यां या म ृ यूनंतर जाह ंदरशहा म ुघल munotes.in
Page 4
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
4 स ाट झाला . या या कारिकद त स यद अ द ु ला व स यद ह स ेन या स यद ब ंधूचे
िद ली या राजकारणात वच व िनमा ण झाल े होते. स यद ब ंधूंनी िद ली या राजकारणीची
सू े हाती घ ेऊन ज ु फ कारखानाला ठार मा न फा ि सयार या ला राजगादीवर बसवल े.
परंतु िद ली या राजकारणात फा ि सयर या ंना िनजाम म ु क हा ित पध होता , हणून
स यद ब ंधूंनी बादशा या मदतीन े िनजाम - उल- मु कला दि ण े या स ुभेदारीची जबाबदारी
देऊन या ंची रवानगी दि ण ेत केली. दि ण ेत येताच िनजामान े मराठया ंचे अंतग त
राजकारणात ह त ेप कर यास स ु वात क ेली, यासाठी या ंनी िनंबाळकर , चं सेन जाधव
यांना छ. शाह ं या िवरोधात िचथावणी द े यास स ु वात क ेली. याच काळात स यद ब ंधूं या
िद ली या राजकारणातील ह त ेपाव न म ुघल बादशहान े स यद ह स ेन यांना दि ण ेची
सुभेदारी द ेऊन या ंना दि ण ेत पाठवल े व िनजामाला म ुरादाबाद य ेथे पाठवल े होते. यामुळे
मराठया ंना या ं या िवरोधात कारवाया करणा या िनजामाला रोख यासाठी य न कराव े
लागल े नाही. याच घटन ेमुळे मराठया ंचे िद लीतील वजन वाढल े व दि ण ेतील िनजामाचा
ह त ेप समा झाला होता .
स यद ह सेन आिण मराठ े संबंध
मुघल बादशाह फा ि सयर यान े स यद ब ंधूपैक स यद ह स ेनची िनय ु दि ण ेचा सुभेदार
हणून केली. तो दि ण ेत ये यापूव च याचा काटा काढायचा कट रचला होता , पण तो
उघड झा यान े या कटात सामील असल ेले दाऊदखान प नीला परा भूत क न याला ठार
मारले. याच काळात जवळपास दोन वष यांनी दि ण ेत असताना मराठया ं या आ मक
हालचाल ना पायब ंध घाल याचा य न क ेला. परंतु यात याला फारस े यश आल े नाही.
दर यान या काळात स यद ह स ेनचा ब ंधू अ द ु लाच े िद लीतील थान अि थर झा या ने
याने आप या मदतीसाठी आपला भाऊ स यद ह स ेन याला िद लीला बोलावल े आिण या
कठीण काळात आपल े थान मजब ूत कर यासाठी या ंनी मराठया ंची मदत मािगतली होती .
या संधीचा फायदा घ ेत नंतर या काळात मराठया ंचा उ र ेतील राजकारणाचा माग मोकळा
झाला. मराठया ंनी स यद ब ंधूंना मदत द े याअगोदर या ं याबरोबर तह क न प ुढील अटी
ठेव या हो या . मराठया ंचे सहकाय िमळाव े हण ून स यद ब ंधूंनी मराठया ंशी श ंकराजी
म हार नरग ुंदकर या ं या मदतीन े तह क ेला. या तहातील तरत ुदी पुढील माण े हो या .
१. छ.िशवाजी महाराजा ं या वरा याचा प ूण देश व िक ल े शाह महाराजा ंना िमळाव ेत.
२. खानद ेश, व हाड , ग डवाना , हैदराबाद व कना टक या भागात मराठया ंनी न यान े
िजंकलेला द ेश मराठया ंकडेच ावा .
३. दि ण ेतील ६ मुघल स ु यातून चौथाई , सरदेशमुखी गोळा कर याचा अिधकार िमळावा .
४. मुघल बादशाहन े छ. संभाजी महाराजा ंचे पु शाह , प नी महाराणी य ेसूबाई व इतरा ंना
मुघलां या क ैदेतून सुटका करावी .
वरील तहास छ. शाह महाराजा ंनी १ ऑग ट १७१८ रोजी मा यता िदली . पुढे मराठया ंनी
बाळाजी िव नाथा या न ेतृ वाखाली िद ली या िदश ेने वाटचाल कर याचा िनधा र केला
होता. या तहाचा प रणाम अ सा झाला क , शाह महाराजा ंना कायद ेशीर र या छ. िशवाजी
महाराजा ं या वरा याचा वारस हण ून मा यता िमळाली . तसेच या तहाम ुळे मराठया ंना munotes.in
Page 5
पेशवाईचा उदय : पिहला
पेशवा बाळाजी िव नाथ
5 चौथाई व सरद ेशमुखी या सनदा िमळा या हो या . नंतर या काळात मराठया ंचे िद ली
दरबारात वच व िनमा ण झाल े होते.
बाळाजी िव ना थांची िद ली मोहीम
स यद ब ंधू आिण मराठ े यां याम य े झाल े या तहास म ुघल बादशहा फा खिसयर याची
मा यता न हती , यामुळे बाळाजी िव नाथ या ंना स यद ब ंधूंशी केले या तहास म ुघल
बादशा हाची मा यता िमळिवण े अ याव यक होत े. यासाठी बाळाजी िव नाथ या ंनी
िद ली ला मोहीम हाती घ ेतली. या मोिहम ेसाठी या ंनी पंधरा हजार स ै य सोबत घ ेतले होते.
सोबत ख ंडेराव दाभाड े, संताजी भोसल े, उदाजी पवार सारख े मात बर सरदार घ ेऊन
फे ुवारी १७१९ म ये बाळाजी िव नाथ िद ली य ेथे पोहोचल े होते. मराठे- स यद ब ंधू
यां या बळ स ै याची क ुमक ल ात घ ेऊन म ुघल बादशाह फा ि सयर या ंनी मराठया ंशी
समझोता कर याची भाषा क ेली. परंतु या तहाला मा यता िद यािशवाय िद लीचा व ेढा
उठवला जाणार नस याच े मराठया ंनी कळिवल े, ते हा बादशाहन े मराठया ंशी व स यद
बंधूशी चकमक घड ून आणली . याम य े दोन हजारा या आसपास सै य धारातीथ पडल े
होते. आ मक झाल े या मराठया ंनी स यद ब ंधू या सा ान े मुघल बादशहाची उचलबा ंगडी
केली आिण मह ंमदशाहाला गादीवर बसवल े. इ.स. १७४८ पय त मुघल बादशहा हण ून
महं मदशहा काय रत होता . माच १७१९ म ये स यद ब ंधूंनी म ुघल बादशहाकड ून
मराठया ंना या ंचे ह क िमळव ून िदल े होते. चौथाई व सरद ेशमुखी या सनदा , येसूबाईंची
कैदेतून सुटका या गो ी पदरात पाड ून बाळाजी िव नाथान े छ. शाह महाराजा ंचे मन िज ंकले
होते. बाळाजी िव नाथा या म ु स ेिगरी आिण परा माम ुळे मराठया ंना चौथाई व
सरदेशमुखी या सनदा तर िमळा याच , परंतु वरा याचा उ रािधकारी असल े या छ. शाह
व महाराणी य ेसूबाई आिण इतर मराठी सरदारा ंची स ुख प स ुटका क न घ ेत याम ुळे
छ. शाह महाराजा ं या दरबारी बाळाजीच े वजन वाढल े होत े. मराठया ंनी बाळाजी या
सु वाती या काळापय त दि ण ेकडचे राजकारण कर याम य े आपल े सव वपणाला लावल े
होत,परंतु बाळाजी िव नाथा या िद ली मोिहम ेनंतर मराठया ंनी िद ली या राजकारणाम य े
सि य सहभाग घ ेतला होता . दि ण ेतील म ुघलां या द ेशातून चौथाई व सरद ेशमुखी वस ूल
कर याचा व ैधािनक अिधकार मराठया ंना ा झाला होता . मराठया ं या ीन े ही घटना
अ यंत मह वाची होती . इितहासकार सरद ेसाईंनी मराठया ंना िमळाल े या या सनदाची
तुलना लॉड वेल ली या त ैनातीफौज ेबरोबर क ेली आह े. या ह काम ुळे मराठया ं या
वरा याचा िव तार झाला होता , परंतु मराठया ंनी पु हा यांचे साव भौम व थापन क ेले
नाही. इितहासकार श ेजवळकर या ंनी स ु ा या स ंदभा त बाळाजी िव नाथा या वाथ
ि कोनावर बोट ठ ेवताना अस े हटल े होत े क , या सनदाम ुळे मराठया ंनी आपल े
सा ा याअ ंतग त सा ा य िमळिवल े.
चौथाई व सरद ेशमुखी या सनदा
बाळाजी िव नाथा ंनी िद ली या म ुघल बादशहाकड ून स यद ब ंधूं या सहकाया ने चौथाई व
सरदेशमुखी या सनदा ा क न घ ेत याम ुळे दि ण ेकडील म ुघली द ेशातून मराठया ंना
उ प नाच े माग ा झाल े हणून या सनदा ंचे मह व आह े. चौथाई हणज े उ प नाचा चौथा
भाग होय . मुघल द ेशातून मराठया ंना उ प नाचा चौथा भाग चौथाई या पान े िमळत munotes.in
Page 6
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
6 होता. चौथाई या मोबद यात म ुघली म ुलखात कोणताही उप व क ेला जात न हता .
अ यथा मराठ े या द ेशावर ह ल े करत असत त ेथील जमीन महस ुलीचा चौथा िह सा
ा करत होत े, ही प त रामनगर या कोळी राजान े सु केली होती . पोतु गीज या
मोबद यात या ंना चौथाई द ेत अस े. तर सरद ेशमुखी ही द ेशमुख या वतनदारा ंना रयत ेकडून
गोळा क ेले या उ प नाचा दहावा भाग कर हण ून ह कान े िमळत अस े.
परंतु नंतर या काळात राजा ंनीच श ू या म ूलखात ून कर घ े यास स ु वात क ेली हो ती.
वरा या या उ प नाचा तो माग होता . औरंगजेब व यान ंतर या म ुघल बादशहानी यास
मा यता िदली न हती . बाळाजी िव नाथ यां या कारिकद त म ुघलांकडून यास मा यता
िमळव ून दि ण ेतील सहा म ुघल स ु यातून मराठया ंना हा उ प नाचा माग िमळव ून खुला
झाला होता . बाळाजीची ही अ य ंत मह वाची कामिगरी होती . बाळाजी या म य तीन े
मुघलांकडून वरा या या वारसदारा ंची स ुटका क न शाह महाराजा ंना मराठया ं या
वरा याच े कायद ेशीर वारसदार बनवल े व को हाप ूर या राजगादीच े मह व कमी क ेले. या
घटनेपासून बाळाजी िव नाथ या ंचे मह व च ंड वाढल े होते. मुघलां या क ैदेतून येसूबाई व
इतर मराठा सरदारा ंची सुटका बाळाजी िव नाथ या ंनी स यद ब ंधूशी केले या तहान ुसार
झाली होती . महाराणी य ेसूबाई व इतर मराठा सरदारा ंची मुघलां या क ैदेतून सुटका करण े,
चौथाई व सरद ेशमुखी या सनदा िमळिवण े, मराठयांना उ र े या राजकारणात थान
िमळवण े या उ ेशाने बाळाजीची िद ली मोहीम मह वाची होती . छ. शाह महाराज आिण
महाराणी य ेसूबाईची (शाह महाराजा ं या मातो ी ) त बल १२ वषा नी भेट झाली झाली होती .
मराठया ं या ीन े या घटन ेला अ य ंत मह व आह े. बाळाजी िव नाथान े या कामी
बजावल े या भ ूिमकेवर छ पती शाह महाराज अितशय स ंतु होत े.
१.४ मराठा म ंडळाची िनिम ती
िद ली या म ुघल बादशहाकड ून वरा या या सनदा ा झा यान ंतर छ पती शाह
महाराजा ंनी कायद ेशीर मा यता िमळ ून ते वरा याच े खरे उ र अिधकारी झाल े होते.
वरा याम य े ि थरता ा झा यान ंतर शासनाम य े गितमानता आिण स ै य
यव थ ेम ये सुधारणा कर यासाठी बाळाजी िव नाथ या ंनी अ धान म ंडळा ऐवजी मराठा
मंडळाची िनिम ती केली होती . छ पती राजाराम पय त अ धान म ंडळ अि त वात होत े,
परंतु यान ंतर अ धान म ंडळ कमक ुवत होत ग ेले. मराठा सरदारा ंनी वत ं पणे आपला
दरारा िनमा ण केलेला होता . ही वजनदार म ंडळी अ धान म ंडळा या िनय ं णात राहण े
श य नाही ह े ल ात य ेत बाळाजी िव नाथ या ंनी मराठा म ंडळाची िनिम ती कर याच े
ठरिवल े. यानुसार नवी स ंयु रा य यव था छ पती शाह महाराजा ं या न ेतृ वाखाली
थािपत क ेली होती . या संदभा त या . रानडे असे हणतात क , बाळाजी िव नाथान े
मराठया ंची ि थती नीट पारखली व मराठया ंची स ा िटकव ुन ती वाढिव यासाठी जो उपाय
काढला याच े अंतबा व प िभ न होत े. छ पती िशवाजी महाराजा ं या पर ंपरेला ध न
परक य स ेशी एक िदलान े लढेल असा मोठा बिल प ुढा यांचा संघ िनमा ण करण े हे या
उपायाच े बा व प होत े. या सरदारा ं या ता यातील द ेशात याचा तो म ुलुख यान े या
देशात आपली स ा गाजवावी . मा सव ि वभागातील सरदारा ंची कुलमुख यारी समान
दजा ची असावी ही या उपायाची द ुसरी बाज ू होती . या. रानडे य ांनी मराठा म ंडळा या
िनिम तीची योजना उ म अस याच े हटल े आहे. munotes.in
Page 7
पेशवाईचा उदय : पिहला
पेशवा बाळाजी िव नाथ
7 या योजन ेचा भावी काळात मराठया ंना फायदा आिण तोटा दो ही झाल े होते. सा ा य
िव तारासाठी याचा फायदा झाला , परंतु कुलमुख यारीम ुळे सरदारा ंची वत ं वृ ी िनमा ण
झा याम ुळे ते स ा म ुख हणज े छ पत बरोबर फटक ुन वाग ू लागल े होते. वरा या या
संघषा या कालख ंडातील २५ वषा या म ुघली स ेशी स ंघषा चा िवचार करता कठीण
काळात मराठया ंनी ाणपणा ने वरा याच े र ण क ेले होते, या ी ने मराठा स ेला
छ पती नसताना सु ा मात बर सरदारा ंनी व ैयि क मह वाका ं ेला मह व न द ेता
वरा याच े िहत जोपासल े होत े. सेनापती स ंताजी, धनाजी , का होजी या बलाढ ्य
सरदारा ं या परा माव न ह े ल ात य ेते. कठीण समयी या ंनी जर व ैयि क वाथ
बिघतला असता , तर वरा य लयाला ग ेले असत े. परंतु तसे झाल े नाही. या प रि थतीच े
अवलोकन क े यास मराठा म ंडळाच े मह व ल ात य ेते.
बाळाजी िव नाथा या कामिगरीचा स ंि प रचय पुढील माण े सांगता य ेईल.
१. छ. शाह महाराजा ं या सुटकेसाठी य न .
२. कैदेतून सुटका झा यान ंतर या ंना पाठबळ द ेणे.
३. धनाजी जाधव , का होजी आ ं े यांना छ. शाह महाराजा ं या प ात वळिवण े.
४. खेड या लढाईची य ूहरचना क न याम य े छ. शाह महाराजा ं या प ा या िवजयात
हातभार लावण े.
५. मुघलांकडून छ. शाह महाराजा ं या प ाला व ैधािनक मा यता िमळवली .
६. महाराणी य ेसूबाई, छ. शाह ची प नी सािव ीबाई व इतर मराठा सरदारा ंची कैदेतून
सुटका.
७. सातार या गादीवर छ पती शाह महाराज यांना बसवल े.
८. मुघलांकडून चौथाई व सरद ेशमुखी या सनदा िमळिव या .
९. मराठा म ंडळाची िनिम ती केली.
१०. उ रेकडे सा ा यिव ताराच े नवे काय े उपल ध क ेले.
११. मराठा रा या या उ प नाचा नवा माग िमळिवला व मराठया ंची ित ा वाढवली .
१२. मराठा सरदारा ंपुढे िद ली या राजकारणाचा आदश ठेवला व या ंना नवी ी िदली .
पिहला प ेशवा हण ून बाळाजी िव नाथा ंची पेशवेपदाची का रक द १७१३ पासून जरी स ु
झाली असली तरी याप ूव या ंनी पुणे आिण दौलताबाद ा ंताचे सुभेदार हण ून जबाबदारी
वीकारली होती . सुभेदार हण ून या ंची कामिगरी वाखाण याजोगी होती . यां या
कारक द मधील मह वाच े पव हे १७१३ पासून स ु होत े. पेशवे पदाची व े
वीकार यान ंतर या ंनी शाह महाराजा ंचे थान बळकट कर यासाठी व या ंना वरा याच े
कायद ेशीर उ रािधकारी हण ून मा यता िमळिव यासाठी िद ली दरबारी क ेले या
मु स ेिगरीम ुळे व म ुघलांकडून िमळवल े या चौथाई सरद ेशमुखी या सनदा ंमुळे यांचे
वरा या तील थान अितशय मह वप ूण होते. िद ली या वारीम य े य त असताना
राजारामाचा द ुसरा प ु संभाजी (ि तीय ) यांनी महाराणी महाराणी ताराबा ईला क ैद क न
को हाप ूरची राजगादी िमळवली होती , पुढे यान े छ पती शाह महाराजा ं या िवरोधात
मोिहम हाती घ ेतली. या मोिहम ेची वाता समजतात बाळाची िव नाथा ंनी िद लीह न परत
महारा ा त येऊन द ुस या स ंभाजीवर चाल क ेली होती . इ.स. १७१९ म ये यान े
को हाप ूरला व ेढा िदला व द ुस या स ंभाजीला जरब बसवली होती . यानंतर यान े सातारा munotes.in
Page 8
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
8 येथे छ पती शाह महाराजा ंची भ ेट घेऊन आप या क ृती या कारणा तव ऑ टोबर
१७१९ म ये यांनी छ पती शाह म हाराजा ंकडून परवानगी घ ेऊन प ु याजवळील सासवड
येथे मु कामी ग ेले होत े. सासवड य ेथे वा त यास असताना त े आजारी पडल े व
आजारपणातच या ंचे २ एि ल १७२० ला दु:खद िनधन झाल े होते.
१.५ बाळाजी िव नाथाची यो य ता
बाळाजी िव नाथाची यो यता अ यासताना या ं या कारिकद ची स ु वात जर बिघतली , तर
ती सा या कारक ूनी पदापास ून झाली होती . आप या क ुशल कामिगरीम ुळे व मु स ेिगरी या
जोरावर मराठा स ेम ये पिहला प ेशवा हो याचा मान िमळवला होता . यांनी मुघल
दरबारात मराठया ंचा दबदबा िनमा ण केला होता , यां या काळातील म ुख घट ना म
संि पात वर िदल ेला आह े. यां या अ ंगी असल े या म ु स ेिगरीम ुळे यांनी अन ेक
मात बर सरदारा ंना या ंनी यु ािशवाय िजंकून छ. शाह महाराजा ं या प ात आण यात
मह वाची भ ूिमका बजा वली हो ती. याचे मुख उदाहरण हणज े सेनापती धनाजी जाधव
आिण सरख ेल का होजी आ ं े या महाराणी महाराणी ताराबा ईं या प ातील बलाढ ्य
सरदारा ंना छ. शाह महाराजा ं या प ात आण यात या ंनी यश िमळवल े व छ पती शाह
महाराज ह ेच मराठया ं या वरा याच े खरे वारसदार अस या चे िस क न या ंना
मुघलांकडून कायद ेशीर मा यता िमळव ून िदली होती . इितहासकारा ंनी बाळाजी
िव नाथा या कामिगरीिवषयी व ेगवेगळी िवधान े केलेली आ हेत. यापैक इितहासकार
शेजवळकर आिण सरद ेसाई या ंनी अस े हटल े होते क , अ पस ं यांकडून बलवा न मुघलांना
क जात आण या चा योग क ेला. वतः िद लीवर जाऊन मराठया ंचे वच व िस क ेले व
िनजाम आिण द ुस या स ंभाजीला नमिवल े होते. या. रानडे यांनी या ं यािवषयी असे हटल े
होते क , बाळाजी िव नाथान े मराठा सरदारा ंम ये सुसंघिटत ऐ य िनमा ण केले होते, तर
डॉ. िदघे यांनी बाळाजी िव नाथ ह े े मु स ी अस याच े हटल े होते. यापे ाही मह वाच े
हणज े छ पती शाह महाराजा ंनी या ंना ‘अतु य परा मी स ेवक’ या श दा त गौरिवल े होते.
याव न बाळाजी िव नाथाची यो यता मोठी अस याच े िस होत े. सारांश मराठया ं या
वातं ययु ाचा शेवट और ंगजेबा या म ृ यूने हणज े १७०७ म ये जरी झाल ेला असला तरी
मुघल- मराठा स ंघषा नंतर छ पती शाह महाराज व महाराणी महाराणी ताराबा ई यां यातील
अंतग त संघषा मुळे मराठया ं या वरा यात अ ंतग त दुफळी िनमा ण झाली होती . अशा
कठीण काळात महाराणी महाराणी ताराबा ईं या प ात असल े या मात बर सरदारा ं या
फौजेपुढे व परा माप ुढे छ. संभाजी महाराजा ंचे पु छ. शाह चा िनभाव लागण े श य न हत े.
या कठीण काळात बाळाजी िव नाथा या पान े एका म ु स ान े यां या वरा यात
ये याचा माग आप या ब ु ीचात ुया या जो रावर मोकळा क ेला होता .
१.६ सारांश
या करणाम य े पिहला प ेशवा हण ून बाळाजी िव नाथ या ंनी छ पती शाह महाराजा ंची
मुघलां या क ैदेतून सुटका कर यापास ून ते यांना वरा याचा कायद ेशीर वारसदार हण ून
मुघलांकडून मा यता िमळिव यापय त बाळाजी िव नाथा ंनी मह वाची भ ूिमका बजावली
होती या स ंबंधीचा आढावा घ ेतलेला आह े. या यित र िद लीची मोहीम हाती घ ेऊन
बाळाजीन े चौथाई व सरद ेशमुखी या सनदा िमळिव या हो या . िद ली या मोिहम ेमधून munotes.in
Page 9
पेशवाईचा उदय : पिहला
पेशवा बाळाजी िव नाथ
9 स यद ब ंधू या मदतीन े मोठी उपल धी िमळिवली होती व मराठया ंना उ र े या
राजकारणाच े दरवाज े उघड े क न िदल े होते याचा फायदा मराठया ंना नंतर या काळात
िद लीच े राजकारण ख ेळताना झाला होता .
१.७ :
१. छ. शाह महाराजा ंना वरा याचा कायद ेशीर वारसदार हण ून घोिषत कर याम य े
बाळाजी िव नाथा ंनी बजावल े या भ ूिमकेचे िव ेषण करा ?
२. बाळाजी िव नाथा ं या म ु स ेिगरीन े शाह महाराजा ंचा प कसा मजब ूत झाला होता
याचे वण न करा .
३. बाळाजी िव नाथा ं या िद ली मोिहम ेिवषयी सिव तर िटपण िलहा .
१.८ संदभ :
१. खोबर ेकर,िव.गो. [२००६ ], महारा ाचा इितहास , मराठा कालख ंड – भाग १
िशवकाळ [१६३० -१७०७ ], महारा रा य सा िह य आिण स ं कृती मंडळ, मुंबई.
२. क डेकर,ए. वाय.,[२००४ ], मराठया ंचा इितहास , फडके काशन , को हाप ूर.
३. सरदेसाई गो .रा., मराठी रयासत , खंड १-८, मुख संपादक , स.मा. गग , पॉ यूलर
काशन , मुंबई .
४. कोलारकर , श. गो., [२००३ ], मराठया ंचा इितहास , मंगेश काशन , नागपूर.
munotes.in
Page 10
10 २
पेशवा पिहला बाजीराव
घटक रचना :
२.० उि य े
२.१ तावना
२.२ थोरल े बाजीराव प ेश यांचा उदय
२.३ दरबारातील सरदारा ंचा िवरोध अख ेर पेशवे पदाची ा ी
२.४ सा ा यिव ताराच े धोरण
२.५ बाजीराव आिण िनजाम स ंघष
२.६ पालख ेडची लढाई
२.७ कना टक मो हीम
२.८ वारणेचा तह
२.१० गुजरात व माळवा मोहीम
२.११ िद लीवर वारी
२.१२ भोपाळची लढाई
२.१२ िस ीिव मोहीम
२.१३ पोतु िगजांचा पराभव
२.१४ बाजीरावा ंची अख ेर
२.१५ बाजीरावा ंची यो यता
२.१६ सारांश
२.१७
२.१८ संदभ
munotes.in
Page 11
पेशवा पिहला बाजीराव
11 २.० उि य े
१. थोरल े बाजीराव प ेश यांचा उदय व या ं या काया चा अ यास करण े.
२. पेशवे थोरल े बाजीराव व िनजाम या ं यातील स ंबंधािवषयी मािहती घ ेणे.
३. पेशवे थोरल े बाजीरावा ंनी आप या कारक द त क ेले या सव मोिहमा ंचा अ यास करण े.
२.१ तावना
मराठा सा ा यातील बा ळाजी िव नाथा ंचा उदय ही एक मह वप ूण घटना मानली जात े.
कारण या घटन ेने पुढे छ पती पदाची स ा स ंपु ात य ेऊन, पेशवे मराठा सा ा याच े
सवा िधकारी बनल े. खरे तर छ पती शाह महाराजा ंचे आसन ि थर कर यात बाळा जी
िव नाथा ंचा िस ंहाचा वाटा आह े. यांनी मरा ठा सा ा याची िव कळीत झाल ेली घडी
बसवली . तसेच मराठा म ंडळाची थापना क न कारभार स ु यव थ ेत चालिवला . उ रेतील
चौथाई , सरदेशमुखी या सनदा िमळिव या . यांनी अन ेक मोिहमा फ े क न मराठा
सा ा याचा िव तार क ेला. यां या माण े यांचा पु हणज ेच थोर ले बाजीराव प ेशवे हेही
िततकेच परा मी होत े. हणूनच बाळाजी िव नाथा या म ृ यूनंतर वया या अव या २० या
वष पिह या बाजीरावा ंना छ पती शाह महाराजा ंनी पेशवाईची व े बहाल क ेली. या
रणधुरंदर सैिनकान े आप या वपरा मान े मराठा सा ा याचा सा ंभाळ तर केलाच,
याचबरोबर वरा याचा उ र ेत िव तार कर याच े मह वाच े काय केले. यांनी आप या
कारक द त अन ेक लढाया ंम ये िवज या या पताका फडकव या . असे या महापरा मी
पेश यांचा इितहास आज आपण या करणात िशकणार आहोत .
२.२ पेशवा पिहला बाजीरा वांचा उदय
पिहल े बाजीराव प ेशवा यांचा ज म १८ ऑग ट १७०० साली झाला . यांना बाजीराव
ब लाळ हण ूनही ओळखल े जात े. यां या आईच े नाव राधाबाई होत े. बाळाजी
िव नाथा या आकि मक िनधनान ंतर वया या अव या २० या वष बाजीराव वरा याच े
पेशवे झाल े. छ.शाह महाराजा ं या आ ेव न यांनी छ पती िशवाजी महाराजा ंचे व न
अथा तच िह ंदवी वरा य ह े नम दा पार न ेऊन ठ ेवले. थोरल े बाजीराव प ेशवे हे बाळाजी
िव नाथा ंचे मोठे िचरंजीव होत े. लहानपणापास ूनच त े अ य ंत ह शार व क ुशा ब ु ीचे होते.
बाजीरावा ंचे राजक य व ल करी िश ण िप या या सा ि न यातच झाल े. तसेच ते
लहानपणापास ूनच आपला विडला ंसोबत िविवध मोिहम ेवर जात अस े. यामुळे लहान वयात
ते अनुभवी व म ु स ी राजकारणी व परा मी बनल े. थोर या बाजीराव प ेश यांनी या ं या
हयातीत अन ेक लढाया लढ या व या िज ंक याही , तसेच या ं या परा मान े फ
पेश यांचेच न ह े तर प ूण मराठा सा ा याची ि ितज उ ंचावल े.
२.३ दरबारातील सरदारा ंचा िवरोध आिण अख ेर पेशवे पदाची ा ी
बाळाजी िव नाथा ं या म ृ यूनंतर छ . शाह महाराजा ं या दरबारात प ेशवे पद कोणाला ायच े
याब ल िवचार िविनमय स ु झाला . छ. शाह महा राजां या दरबारात अन ेक मु स ी सरदार munotes.in
Page 12
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
12 होते. पण छ .शाह महाराजा ं या मनात प ेशवे पदासाठी त ण तडफदार बाजीराव िदसत
होते. परंतु बाजीरावास प ेशवे पद द े यास ीपतराव ितिनधी , अनंतराव स ुमंत, नारोजी ,
खंडेराव दाभाड े, का होजी भोसल े या मु स ांचा िवरोध होता . यां या मत े, बाजीराव उ ाम
वृ ीचा, अवघा व ेळ िशपाईिगरीत घालवणारा , रा यकारभारात लागणारा स ंयमाचा अभाव
यामुळे या पदास त े यो य नाही . असे इतर सरदारा ंचे हणण े होते. छ पती शाह महाराजा ंनी
सवा चे हणण े ऐकून घेत यान ंतर बाजीराव प ेशवे पदासाठी लायक कस े हे सवा ना पटव ून
िदले व सवा ना बाजीरावाला सहकाय कर याच े आवाहन क ेले. शेवटी छ पती शाह ंनी
कोणा याही िवरोधाची परवा न करता १७ एि ल १७२० रोजी बाजीरावा ंना पेशवे पदाची
व े िदली . तेथूनच ख या अथा ने या रण ंधुरंदर सैनांनी या काया स गती िमळाली .
२.४ सा ा य िव ताराच े धोरण
थोरल े बाजीराव प ेशवे हे लहानपणापास ून अ य ंत कुशा ब ु ीचे होते. तसेच या ंनी आप या
विडला ंकडून हणज ेच पेशवे बाळाजी िव नाथा ंकडून राजकारणाच े धडे घेतले होते. िशवाय
बालवयातच या ंनी आप या विडला ंसमवेत अन ेक मोिहम ेत भाग घ ेतला होता. हणून सव
डावपेच ते आप या बालपणापास ूनच िशकल े होते. यातच या ंना पेशवाईची व े िमळाली
व या ंनी ख या अथा ने सा ा यिव ताराला स ु वात क ेली. थम या ंनी मुघलांकडे आपला
मोचा वळिवला . कारण बाजीरावा ंना मोगल सा ा य रसतळाला चालल े आहे याची पूण
क पना होती . मोगल बादशहा नामधारी आह े हेही माहीत होत े. मोघला ंचे सै य िवलासी ,
ाचारी बनल े आहे हे यांना िदसत होत े. या उलट मराठा रा य िदवस िदवस गती या
िदशेने वाटचाल करत होत े. अशा प रि थतीत चौथाई व सरद ेशमुखी बाबतच े धोरण
अंमलात आण या ऐवजी सरळ सरळ य ु ाचे व सा ा य िव ताराच े धोरण अ ंमलात
आण यास , ते मराठा सा ा यास िहतकारक ठर ेल अस े य ांचे प मत होत े. हासाला
जात असल े या मोघला ंकडे सवलती माग याऐवजी या सा ा यावर आघात क न
मराठया ंचे वच व थापन कराव े, हे यांना सोयी कर वाट त होत े. बाजीरावा ंचे धोरण
ीपतराव ितिनधी व काही सरदारा ंना पस ंत पडल े नाही . छ पती शाह महाराजा ंना
मोगला ंिवषयी जवळीक वाटत अस यान े बाजीरावान े एकाक आ मक धोरण वीका नय े
असे यांना वाटत होत े. या िवषयावर साता याला दरबारात चचा झाली असताना ,
बाजीरावा ने आपल े धोरण छ पती शाह ंना पटव ून िदल े. बाजीरावा ंचे नवीन धोरणाम ुळे
मराठया ंना परा माची नवी स ंधी ा होणार होती . अखेर छ.शाह महाराजा ंनी
बाजीरावा ं या सा ा यवादी धोरणास परवानगी िदली . येथून पुढे बाजीरावा ंची तलवार तळप ू
लागली व या ंनी अन ेक लढाया क े या आिण या िज ंक याही . या लढाया प ुढील माण े
सांगता य ेईल -
१७२३ - माळवा
१७२४ – धार, औरंगाबाद
१७२८ - पालख ेड
१७४१ - अहमदनगर
१७३६ - उदयप ूर
१७३७ – पेशावर, कंधार, काबुल, बलुिच तान , munotes.in
Page 13
पेशवा पिहला बाजीराव
13 १७३८ - भोपाळ
१७३९ - वसईची लढाई
या आिण अशा ४७ लढाया ंचा समाव ेश आ हे. अशा या रणध ुरंदर प ेश यान े आप या
हयातीत एकही लढाई हरल े नाही व त े नेहमीच अिज ं य रािहल े.
२.५ बाजीराव आिण िनजाम स ंघष
पिह या बाजीरावा ंनी स ेवर येताच दि ण ेतील मराठी रा याच े र ण , उ रेकडे जा तीत
जा त वच व तािपत कर या चे धोरण आखल े. है ाबाद या िनजाम घरा याचा
सं थापक िनजाम -उल-मु क (द खनचा वजीर ) याने मोगल स े या कमक ुवतपणाचा
फायदा घ ेऊन दि ण ेवर ह क सा ंगत होता . या प रि थतीत स ंघष अिनवाय होता. बाजीराव
कना टका या वारीत ग ुंतले असता १७२६ म ये महारा ात िन जामान े को हाप ूर या
संभाजीसह छ .शाह महाराजा ंचा द ेश लुट यास स ु वात क ेली. िनजामाचा उपद याप
वाढतच चालला होता . बाजीराव कना टक वारीह न महारा ात य ेताच ही प रि थती
बदलली . बाजीरावा ंनी िनजामा या मराठ ्यातील द ेशांवर ह ल े केले. िनजामान े बाजीरावचा
पाठलाग स ु केला. बाजीरावा ंनी यास ह लकाव या द ेत पालख ेड (औरंगाबाद िज हा ) येथे
अडवल ं. यां यात १७२८ ला पालख ेडची लढाई झाली .
२.६ पालख ेडची लढाई
बाजीरावा ंनी १७२६ म ये कना टकचा द ेश िज ंकला होता . िनजामान े तेथील चौथाई व
सरदेशमुखी या ह काब ल करण का ढून िवरोध क ेला. को हापूरचे छ पती स ंभाजी,
िनजाम आिण च ं सेन जाधव या ितघा ंनी िमळ ून पु यावर ह ला क ेला. यामुळे बाजीरावान े
कना टक मोहीम अध वट सोड ून ते परत आल े. मराठया ंनी िनजामा या ता यातील
औरंगाबादकड े ह ल े सु केले. ते हा िनजामान े और ंगाबादकड े कुच केली. दर यान
बाजीरावान े वैजापूरवर ह ला क न त ेथील िनजामाची धा याची रसद ल ुटली. िनजामा या
सै यातील पाणीप ुरवठा ब ंद केला. िनजामाला अ नधा य व पा याची ती ट ंचाई िनमा ण
झाली. १५ फे ुवारी १७२८ रोजी प ैठण नजीक पालख ेड येथे बाजीरावान े िनजामाचा
पराभव क ेला. ६ माच १७२८ ला िनजामाला म ुंगी-शेवगाव य ेथे बाजीरावबरोबर तह करावा
लागला . तो पुढील माण े-
मुंगी-शेगाव या तहातील अटी
१. छ पती शाह महाराजा ं या चौथाई व सरद ेशमुखीचा ह क िनजामान े मा य करा वा.
२. पुणे, बारामती , खेड हा भाग मराठया ंना पु हा परत करावा .
३. दि ण स ु याचा कारभार मराठया ं या स यान ुसार मोगलानी करावा .
४. िनजामान े को हाप ूर या स ंभाजीला िचथावणी द ेऊ नय े.
पालख ेड येथील िनजामा या पराभवान े याच े िद ली दरबारातील थान डळमळीत झाल े.
बाजीरावा ंचा वचक िनमा ण झाला . पुढे अनेक सरदारा ंवर वचक िनमा ण झाला .
munotes.in
Page 14
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
14 २.७ कना टक मोहीम
मुघल बादशहान े िनजामाची दि ण ेतील स ुभेदारी काढ ून मुबा रझखानाला िदली व
िनजामा या बंदोब ताच े आदेश िदल े. बाजीराव ही िनजामा या िवरोधात होत े, ते हा एकाच
वेळी दोन श ूशी लढण े श य नाही ह े समज ून िनजामान े बाजीरावाची १९ मे १७२४ रोजी
भेट घेतली. छ पती शाह महारा या ं या वरा या या सनदा ंना मा यता द ेऊन,
बादशाहिव या स ंघषा त मदत मािगतली . छ. शाह महाराजा ंनीही बाजीरावाला िनजामाची
मदत कर यास सा ंिगतल े. यानंतर मराठया ंची मदत घ ेऊन दि ण ेत वतं रा य िनमा ण
करणा या िनजामान े लवकरच मराठया ंना आपल े खरे प दाखव यास स ु वात क ेली. छ.
शाह महाराजा ं या मोगल स ु यातील चौथाई सरद ेशमुखी या वस ुलीला हरकत घ ेऊन,
आप या ह तका ंना मराठया ंिव कारवाया कर यास उ ेजन िदल े. चं राव जाधव ,
बुधाजी च हाण या ंसारख े असंतु मराठी सरदारा ंना ल करी मदत द ेऊ केली. मराठया ंम ये
फूट पडावी हण ून या ंनी को हाप ूर या स ंभाजीशी स ंगनमत केले. िनजामाचा प का
बंदोब त क े यािशवाय द ुसरा पया य नस यान े िनजामाबाबत आ मक धोरण वीकाराव े
असे बाजीरावा ंचे मत होत े. पण छ . शाह महाराजा ंनी िनजामाब ल मवाळ धोरण वीका न
बाजीरावांना कना टक मोहीम काढ यास सा ंिगतली . बाजीरावानी १७२५ व १७२७ अशा
दोन वा या कना टकात क न मोठी ख ंडणी वस ूल क न अन ेक िठकाणी आपला अ ंमल
तािपत क ेला.
२.८ वारण ेचा तह
पालख ेड या लढाईन ंतरही को हाप ूर या स ंभाजीचा उप व ब ंद झाला न हता . याने सरळ
सरळ छ. शाह महाराजा ंकडे वरा याचा अधा िह सा मािगतला . संभाजीचा समथ क
उदाजी च हाण यान े छ. शाह महाराजा ं या द ेशात द ंगा सु केला. एवढेच न ह े तर छ .
शाह महाराजा ंना ठार मार यासाठी मार ेकरी ही पाठवल े. यामुळे छ. शाह महाराजा ंनीही
आ मक भ ूिमका घ ेऊन, संभाजीवर जान ेवारी १७३० म ये आ मण क ेले. संभाजी व
उदाजी च हाण या ंचा पराभव होऊन त े पळून गेले. ऑ टोबरम य े छ. शाह महाराजा ंनी
िवशाळगड िज ंकला. संभाजीची प रि थती दयनीय होऊन या ंनी शरणागती प करली . छ.
शाह महाराजा ंनी मोठया मनाने याला मा क ेली. उभयंतात १३ एि ल १७३१ रोजी
वारणेचा तह घड ून आला . या तहान े दोघा ंनी आप या रा याची ह आख ून घेतली.
वारणे या खो यातील सव देश, िक ल े संभाजीकड े दे यात आल े. या तहाम ुळे सातारा व
को हाप ुर या दोन घरा यातील १७०८ पासूनचे वैमन य कायमच े संपु ात आल े. संभाजीन े
छ पती हण ून शाह ंना मा यता िदली . तसेच कधीही पर या श ूची मदत घ ेतली नाही .
अशा कार े अंतग त यादवी स ंप यान े छ. शाह महाराजा ंना ि थरता ा झाली .
२.९ गुजरात व माळवा मोिहम
मुघल बादशहा व बाळाजी िव नाथ या ं यात झाल े या करारान ुसार मराठया ंना
वरा या या चौथाई व सरद ेशमुखी या सनदा िमळा या , पण या तहात ग ुजरात व
माळ याचा उ ल ेख नसला तरी , छ. शाह महाराजा ंकडून बनवल े या तहा या मस ु ात
गुजरात - माळवा मराठया ंना िमळ याबाबत उ ल ेख होता . पण मोघल बादशहान े यास munotes.in
Page 15
पेशवा पिहला बाजीराव
15 नकार िदला . हणून बाजीरावा ंनी ल करी बळावर ग ुजरात व माळ याची सनद िमळव या चे
ठरवल े. दाभाड े यां या नाशान ंतर गुजरातम य े िपलाजी गायकवाड या ंचा भाव वाढत ग ेला.
यांनी आप या परा मान े तेथे चौथाई व द ेशमुखी ही वस ूल केली. मोगल स ुभेदार
अभयिस ंहला ही गो खटकत होती . िपलाजी िव ल करी कारवाई कर यात या ंना
अपयश आ यान े, बोल याच े नाटक क न १७३२ म ये डाकोर येथे बेसावध िपलाजीचा
खून घडून आणला . अभयिस ंग िव ग ुजराम य े वनवा प ेटला. मराठया ंनी जोरदार वा या
चालू के या. शेवटी अभयिस ंगने गुजरातची चौथाई , सरदेशमुखी मराठया ंना दे याचे कबूल
केले. १७३५ नंतर गुजरातवरील मोघला ंचा ताबा प ूण न होऊन मराठया ंकडे आला .
गुजरात माण े बाजीरावा ने माळ याकड ेही ल िदल े. मोगल दरबारात जयप ुरचा राजा
जयिस ंगचे मह व वाढल े होते. पण जयिस ंगना रजप ुतांचे ऐ य घडव ून, मोघला ंना दुब ल
करायच े होते. यासाठी या ंनी मराठया ंसोबत स ंधान साधल े. जयिस ंगचे िनमं ण िमळताच
बाजीराव व िचमाजी आ पा उ र ेकडे िनघाल े. दोघेजण व ेगवेग या मागा ने माळ याकड े
िनघाल े. िचमाजी आ पा बागलाण व खानद ेश माग माळ यात पोहोचल े. यावेळी मोगल
बादशहान े माळ यावर िगरधर बहाद ुरला स ुभेदार हण ून नेमले होते. िचमाज नी व ेगवान
हालचाली क न धार गाठल े. याचव ेळी िगरधर बहाद ुर व याचा प ुत या दयाबहाद ूर यांचा
मु काम अजम ेरम य े होता. िचमाज नी या ं यावर अकि मतपण े ह ला क ेला. २९ नो ह बर
१७२८ रोजी झाल े या लढाईत िगरधर बहाद ूर व दयाबहाद ुर हे दोघे मारल े गेले. मराठा
फौजानी माळ याचा ताबा घ ेतला.
अशा कार े गुजरात व माळवा या दो हीवरही मराठया ंचे वच व िनमा ण झाल े.
२.१० िद लीवर वारी
१७३४ म ये बाजीरावा ंनी उ र ेकडील मोहीम हाती घ ेतली. कारण िश ंदे, होळकरा ंनी
माळवा ा ंतात मराठया ंचे चांगलेच वच व िनमा ण केले होते. िद ली या राजकारणात
मराठया ंनी आपल े वच व वाढवल े पािहज े. या हेतूने यांनी ही मोहीम हाती घ ेतली होती .
मेवाड, उदयप ूर, जयपूर येथील रजप ुतराजा ंनी या ंचे वागत क ेले. अनेक रजप ुत राजा ंशी
बाजीरावा ंनी मै ीचे संबंध िनमा ण केले होते. भिव यात आपण िद लीवर वारी क ेली, तर
राजपूत आप या आड य ेणार नाहीत याची काळजी बाजीरावा ंनी अगोदरच घ ेतली होती .
बाजीराव दि ण ेकडे परत यावर परत १७३७ म ये माळ यावर वारी क ेली. ितकड े वच व
िनमा ण के यावर मराठया ंनी च ंबळ नदीपय त व ेश केला. बाजीरावा ंनी म हारराव
होळकरा ंबरोबर फौज द ेऊन द ुआबात (गंगा-यमुना या ंचे खोर े) पाठवल े. ५० लाख
यु खंडणी मराठया ंना िमळाली . िनजामा ंचा पूण िबमोड न करता याला व ेळोवेळी नामोहरण
कर याच े धोरण छ . शाह महाराजा ंचे होते. तेच बाजीरावा ंनी पुढे चालवल े होते.
२.११ भोपाळची लढाई
बादशहा ने िनजामाला िद लीम य े बोलाव ून घेतले, बाजीरावा ंचा िनणा यक पराभव
कर यासाठी याला बादशहान े ३४ हजाराच े सै य आिण एक कोटी पय े िदले. िशवाय
याचे १५ हजाराच े सै य होत ेच. ही सव तयारी कर याच े कारण हणज े बादशहान े
बाजीरावा ंचा िद ली मोिहम ेचा इतका धसका घ ेतला होता क , मराठया ंपासून िद ली munotes.in
Page 16
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
16 सुरि त नाही , असे याला वाटत होत े. िनजाम व बादशहा या हालचाली कानावर य ेताच,
वसईची मोहीम अध वट सोड ून बाजीरावा ंनी २५ ऑ टोबर १७३७ रोजी उ र ेकडे कुच
केली. िनजामाचा द ुसरा म ुलगा नािसरज ंग हा दि ण ेतून च ंड सै य घ ेऊन िनघाला . या
दो ही फौजा एक होऊ नय ेत हण ून बाजीरावा ंनी िचमाजी अ पा ंवर नािसरज ंगला
रोख याची जबाबदारी सोपवली . बाजीराव माळ यात य े यापूव िनजामान े ३०,००० फौज
व मोठा तोफखाना घ ेऊन थम ब ुंदेलखंडावर ताबा िमळवला . िडस बर मिह यात उभय ंतात
अनेक चकमक घड ून आ या . मराठयांजवळ अवजड सामान नस यान े यां या हालचाली
जलद होत हो या , परंतु अवजड तोफखाना सा ंभाळून िनजामाला चपळाईन े पुढे जाता य ेत
न हत े. हणून या ंनी भोपाळ या मजब ूत िक याचा आ य घ ेतला. बाजीरावा ंनी लग ेच
िक याला व ेढा घातला . मराठया ं या नाक ेबंदीमुळे मोघला ंची ि थती द यनीय बनली .
धा याचा साठा आठवड यात संपला. यामुळे िनजामान े सै यासह िनसट ून जा याचा य न
केला. पण तो चार त े पाच म ैलापय तही जाऊ शकला नाही . कुणाची मदत िमळ ू शकणार
नाही ह े ल ात य ेताच, याने शरणागती वीकारली . पेशवे बाजीराव व िनजाम या ं यात ७
जानेवारी १७३८ रोजी दोराहसराई य ेथे तह झाला . या तहा या अटी प ुढील माण े-
दोराह सराई तहा या अटी :
१. िनजामान े बाजीरावा ंना माळ याची स ुभेदारी आिण नम दा व च ंबळ मधील सव देशांची
मालक ह क बादशाहकड ून िमळव ून दे यात याव ेत.
२. यु खंडणी हणून िनजामान े ५० लाख पय े बाजीरावास ाव े.
अशा कार े भोपाळचा िवजय थोरल े बाजीराव प ेशवे यां या कत ृ वाचा परमो च िशखरावर
पोहचवणारा ठरला .
२.१२ िस ीिव मोहीम
पि म िकना यावरील िस ी ह े मराठया ंचे बळ पध क व श ू होते. अफगािण तानातील
एबॅिसिनया य ेथून हे िस ी १२ या शतकात भारतात आल े होते. अ यंत िचवट आिण
परा मी हण ून या ंची ओळख होती . कोकणा या भागात ह ला क न त े लुटालूट करीत .
यांचा बंदोब त करण े अवघड होत े. बाजीरावा ंनी सेखोजी आ ं ेजी भ ेट घेऊन िस ी या
िव मोिहम राबवली . पेश यान े १७३३ म ये जंिजरास व ेढा घाल ून, िस ी या
आरमाराचा ध ुवा उडवला . दर यान छ . शाह महाराजा ंनी ितिनध ना रायगड घ े यास
पाठवल े होते. ितिनध नी रायगड घ ेतला, पण दोघां या मोिहम ेत सू ब ता न हती .
दोघांम ये मतभ ेद होत े. दर यान सेखोजी आ ं चा मृ यू झा यान े २७ ऑग ट १७३३
बाजीरावा ंनी मोहीम अ या वर था ंबवली . िस ीन े १७३६ म ये आं े या क ुलाबा भागात
ह ला क ेला. ते हा छ . शाह महाराजा ंनी िपलाजी जाधव , िचमाजी आ पा या ंना मोिहम ेवर
पाठवल े. िचराई व कामराल े गावानजीक दो ही स ै यात लढाई होऊन िस ीसात मारला
गेला. िस ीन े पराभव मा य क ेला व मराठया ंची मांडिलक व वीकारल े.
munotes.in
Page 17
पेशवा पिहला बाजीराव
17 २.१३ पोतु गीजांचा पराभव
मराठे आिण पोत ु गीज यां यात सतत स ंघषा चे संग उ वल े होते. पोतु गीज ह े छ पती
िशवाजी महाराजा ंपासून वसई , ठाणे या कोकण द ेशात यापारा या िनिम ा ने राहत होत े.
हळूहळू यांनी वसई , ठाणे येथील राज यव था हाती घ ेतली. पि म िकना यावरील आपली
ठाणी थािपत करताना पोत ु गीजांनी तेथील िह ंदू जेशी जी वत णूक ठेवली होती , ती
अ यंत िनद यी होती . जागोजागी या ंनी धमा तरे घडून आणली . िहंदू जेवर सतत अ याचार
केले होते. िहंदूंची देवळे पाडून या ंनी जागोजागी चच बांधली. पेशवे बाजीराव व पोत ु गीज
यां यात स ंघष घडून ये याची काही मह वाची कारण े कारणीभ ूत ठरली . ती पुढील माण े -
पोतु गीजांना मराठया ं या वाढ या आरमारी श ची भीती वाटत होती . यामुळे यांचा राग
सेखोजी आ ं े य ां यावर होता . सेखोजी आ ं या म ृ यूनंतर या ं या म ुला या भा ंडणात
पोतु गीजांनी ल घातल े होते व मानाजी आ ं े या िव तुळाजी आं ेला मदत क ेली होती .
कारण मानाजी आ ं ेची बाज ू बाजीरावा ंनी घेतली. हणून पोत ु गीजांनी तुळाजीस मदत क ेली.
बाजीरावास ही गो खटकली . पोतु गीज वसई , ठाणे ांतातील िह ंदू जेवर सतत अ याचार
करीत होत े. बाजीरावा ंनी िचमाजी आ पास पोत ु गीजांचा ब ंदोब त कर यास पाठवल े.
१७३७ म ये मराठया ंनी ठाण े िजंकले. पुढे १७३८ म ये वसई या आसपासचा द ेश
िजंकून, वसई या िक यास व ेढा िदला . वसईचा िक ला दोन कोस सम ु ात होता . खाडी,
अथांग सम ु , पूव स दलदलीची जागा ित ही बाज ूंनी िक यास जा यास कोणताच माग
न हता . २ मे १७३९ रोजी मराठया ंनी वसई या िक यावर जोराचा ह ला क ेला. ४ मे
१७३९ रोजी पोत ु गीजांनी शरणाग ती वीकारली . वसई, ठाणे, दमणपय तचा भाग
मराठया ं या ता यात आला .
२.१४ बाजीरावा ंची अखेर
पेशवा बाजीरावला या ं या आय ु यातील श ेवट या काळात नात ेवाईका ंचा च ंड ास व
मन ताप झाला . बाजीराव -म तानी ेम करणाम ुळे पु यातील या ंचे नातेवाईक व आ े
नाराज झाल े. बाजीराव नासीरज ंग या मोिहम ेत असतानाच िचमाजी आ पा आिण इतर
काही म ंडळीनी म तानीस क ैद क न त ु ंगात टाकल े. यापूव ही बाजीराव -म तानी या ंची
भेट होऊ नय े याची काळजी घ ेतली जात होती . खरे तर बाजीराव आिण म तानीवर
जीवापाड ेम होत े. पण कम ठ आ े ांना हे मा य न हत े. या सव घटनाम ुळे बाजीरावा ंना
चंड मन ताप होत होता . आयु यभर ल करी मोिहमा , सततची धावपळ याम ुळे यांचे
शरीर द ुबळे झाले होते. यांचे सारे आयु य ल करी तळावर ग ेले. अशा ि थतीत २८ एि ल
१७४० रोजी नम दे या काठी राव ेर येथे यांचा मृ यू झाला . इितहासातील एका परा मी
पेश याचा अख ेर अंत झाला . ते केवळ ४० वषा चे होते. बाजीरावाची समाधी राव ेलखेड येथे
नम दा नदी या िकनारी आह े. बाजीरावा ं या म ृ यूची बातमी समजता च म तानीचा ही म ृ यू
झाला. पुणे िज ातील पाबळ य ेथे म तानीची समाधी आह े. बाजीरावा ंनी पाबळ य ेथे
म तानीस जहािगरी िदली होती .
munotes.in
Page 18
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
18 २.१५ बाजीरावा ंची यो यता
बाळाची िव नाथा या म ृ यूनंतर हणज े १७२० म ये छ पती शाह महाराजा ंनी
बाजीरावा ंमधील ग ुण ओळख ून या ंना पेशवे पदाची व े िदली होती . दरबारातील अन ेक
सरदारा ंचा िवरोध असतानाही छ . शाह महाराजा ंनी बाजीरावा ंची यो यता ओळखली होती .
१७२० ते १७४० या वीस वषा या काळात बाजीरावा ंनी केलेले काय अतुलिनय अस े होते.
बाजीरावानी प ेशवे पद वीकारल े, ते हा मराठी रा याचा पाया डळमळीत झाल ेला होता .
मराठा जहागीरदार आपाप या फौजा बाळग ून वत ं वाग ू लागल े होते. दि ण ेतील म ुघलांचा
सुभेदार िनजाम मराठा रा य न कर यासाठी धडपडत होता . यां या फौजा मराठा
मुलखात ह ल े करीत , लुटा ल ूट करीत . बाजीरावान े पालख ेड येथे िनजामाचा पराभव
क न , याचा ब ंदोब त क ेला. पोतु गीज, िस ी या ं या िवरोधात मोहीम काढ ून या ंचा
पराभव क ेला. पि म िकनारा या ं यापास ून सुरि त क ेला. रजपुतांशी मै ीचे संबंध ठेवले.
मराठया ंचे धोरण , सीमा मया िदत न ठ ेवता उ र ेकडे सा ा य िव ताराची बाजीरावा ंचे धोरण
कौतुका पद होत े. मुघल स ा कधी कोसळ ू शकत े याची पोकळी भ न काढ यास
मराठया ंनी य न कराव ेत या मताच े ते होते.
सर जद ुनाथ सरकार हणतात "तो घोडदळाचा ज मजात म ुख होता . अनेक
इितहासकारा ंनी बाजीरावा या राजकारणाप े ा बाजीरावा या लढव यापणाब ल भरप ूर
िलिहल े आहे. मराठया ंचा आ इितहासकार ँड डफ अस े हणतो "बाजीरा ंवाजवळ योजना
आख याच े बु ी, साम य होते व ती योजना य ात आण याच े बलशाली मनगट ही होत े.
बाजीरावानी ख या अथा ने मराठा रा याचा िव तार क ेला. माळवा , बुंदेलखंड, िद ली ,
भोपाळ , पि मेकडील िकनारप ी व दि ण ेकडील कना टक ह े ांत िज ंकून घेतले होते.
बाजीरावानी आपली हयात मोहीम आख यात , घोडदोड कर यात व श ूला पराभ ूत
कर यात घालवली .
सामा य स ैिनकां माण े ते राहत अस यान े सैिनकांचे यां यावर मनापास ून ेम होत े. धम
जातीप े ा या ंनी सैिनकातील क तृ वावर मह व िदल े होते.
२.१६ सारांश
बाळाजी िव नाथ या ंनी छ पती शाह महाराजा ंचे आसन ि थर क न मराठया ंना खरा
छ पती द ेऊ केला व छ पती शाह महाराजा ंनी बाळाजी िव नाथा ंना पेशवाईची व े िदली .
तेथूनच ख या अथा ने पेशवाईला स ु वात झाली अस े हणता य ेईल. बाळाजी िव नाथान े
आप या क तृ वाने उ र ेकडील भागाकड ून चौथाई व सरद ेशमुख ा सन ंदा िमळ ून िद या
व मराठा म ंडळाची थापना क न मराठा सा ा य घडी स ु यवि थत क ेली. याच माण े
यांचे पु थोरल े बाजीराव प ेशवे हे अ य ंत ह शार व क ुशा ब ु ीचे होते. यांनी मराठा
सा ा याचा सा ा यिव तार मोठया माणात केला. आप या परा मान े व क तृ वाने
मराठा सा ा याच े ि ितज उ ंचावल े आिण त ेथूनच ख या अथा ने मराठया ं या
रा यकारभाराची सगळी स ू े पेश यां या हाती घ ेतली आिण प ुढील श ंभर वष पेश यांनी
मराठया ंवर रा य क ेले. munotes.in
Page 19
पेशवा पिहला बाजीराव
19 २.१७
१. पिहला बाजीराव प ेश यांचा उदय सा ंगून, यां या सा ा य िव ताराच े सिव तर वण न
करा.
२. पेशवे पिहला बाजीरावा ंचे िनजामा ंशी स ंघष व पालख ेड या लढाईचा सिव तर व ृ ांत
ा.
३. पिहला बाजीराव प ेश यांचा िस ी व पोत ु गीजांशी असल े या स ंबंधाशी चचा करा.
२.१८ संदभ
१. पवार जयिस ंगराव- मराठी सा ा याचा उदय व अ त , मेहता काशन .
२. भामरे िजत , मराठया ंचा इितहास – शेठ पि लक ेशन, मुंबई
३. सरदेसाई गो .रा., 'मराठी रयासत ', खंड १ ते ८ मुख संपादक स .म.गग , पॉ युलर
काशन , मुंबई.
४. कोलारकर श . गो., 'मराठया ंचा इितहास '.
munotes.in
Page 20
20 ३
मराठा महास ंघ
घटक रचना :
३.० उि य े
३.१ तावना
३.२ मराठा महास ंघाचा उदय
३.३ मराठा महास ंघाची िनिम ती
३.४ मराठा महास ंघा या िनिम तीचे चार ट प े
३.५ मराठा महास ंघा या हासाची कारण े
३.६ सारांश
३.७
३.८ संदभ
३.० उि य े
१) मराठा महास ंघाची ओळख क न घ ेणे.
२) मराठा महास ंघाची गरज का भासली ह े जाणून घेणे.
३) मराठा महास ंघाचे मह व समज ून घेणे.
४) मराठा महास ंघा या हासाची कारण े तपासण े.
३.१ तावना
सतरा या शतकात मरा ठा रा याची थापना झाली . अठरा या शतकात ह े रा य कळसास
पोहोचल े. अठरा या श तकात भारतात मुख स ा होती ती मराठया ंची आिण हण ूनच
भारताचा या शतकाचा इितहास हणज ेच मराठया ंचा इितहास होय , असे समीकरण मा ंडावे
लागेल. मराठया ं या कत ु वाचा िवजय हणज ेच छ पती िशवराया ंचा उदय होय .
छ पती िशवाजी महाराजा ंनी महारा ा या भ ूमीत व रा याच े बीजारोपण क ेले.
महाराजा ं या पान े मराठी समाजाला अलौिकक अ से नेतृ व िमळाल े. हणूनच
भिव यकाळात मराठी स ेचा उदय घड ून आला . वधम , वरा व वस ं कृती या ं या
र णाथ आपली लढाई आपणच लढायची असत े. याची िशकवण िशवाजी महाराजा ंनी
मराठी जनत ेला िदली . तसेच रा यकारभार स ु यवि थत चालव यासाठी अ धान
मंडळाची थापना क ेली. या मंडळा या थापन ेतून महाराजा ंनी अन ेक खाती व पद े िनमा ण
केली व मोगली स ेला हणज ेच और ंगजेबाला शह िदला . यां या म ृ युनंतर छ पती
राजारामा ं या म ृ युनंतर राणी ताराबाई या ं या हातात मराठी स ा आली व या ं याच munotes.in
Page 21
मराठा महास ंघ
21 कारिकद त शाह ंची मुघला या ता यात ून सुटका झाली व छ. शाह व महाराणी ताराबाई
संघष सु झाला व या स ंघषा तूनच अन ेक सरदार , सेनापती , वतनदार छ. शाह महाराजा ंना
येऊन िमळाल े व या सव संघषा या काळात मराठी स ा प ु हा बळ करायची अस यास
यो य न ेतृ व व सरदार असण े गरज ेचे वाटल े हण ूनच यात ून मराठा महास ंघाची िनिम ती
झाली.
३.२ मराठा महास ंघाचा उदय
छ पती िशवाजी महाराजा ंनी अ धान म ंडळाची िनिम ती क न रा यकारभार क ेला.
सेनापती , पंिडतराव , यायाधीश , िचटणीस, सरनोबत , डबीर अशी अन ेक खाती िनमा ण
क न रा यकारभार स ु यवि थत चालिवला . यां या माण ेच छ पती राजारामा ं या
काळात झाल े या मराठा वात ं ययु ात मराठा म ंडळ (मराठा महास ंघ) अि त वात आला.
छ पती राजारामा ं या काळापास ूनच जी वतनदारी चाल ू झाली . ितचे पा ंतर मराठा
मंडळात झाल े व मराठया ं या घोडदौडीत स ु वात झाली .
छ पती राजारामा ं या का ळात झाल े या मराठा वात ं ययु ात मराठा म ंडळ अि त वात
आले व राजा ंनी काही मह वा या सरदारा ंची िनय ु मराठा म ंडळात क ेली. राजाराम
कालीन मराठा सरदार पुढील मा णे :-
१) रामचं अमा य
२) रघुनाथराव हन ुमंते
३) संताजी-धनाजी
४) परसोजी भोसल े
५) हाद िनराजी
६) शंकाजी म हार
७) खंडेराव दाभाड े
छ पती राजाराम कालीन ह े मह वाच े सरदार होत े व या ंनी मराठा सा ा यासाठी मह वाची
अशी कामिगरी क ेली. तसेच इ.स.१६९९ ला छ पती रा जारामांनी उ र भारतातील ४
ांतात ४ मराठा सरदारा ंची िनय ु के या.
छ पती राजाराम ारा िनय ु सरदार – ांत सरदार
बागलन दाभाड े खानद ेश िशंदे
व हाड भोसल े गंगथडी िनंबाळकर
छ पती राजारामा ंनी वरील ा ंतास सरदारा ं या िनय ु या क न , ांताचा कारभार
सु यव थ ेत चालिवला . तसेच या ंनी इनाम आिण जहािगरी द े याची प त स ु केली. इ.स.
१७०७ म ये औरंगजेबाचा म ृ यू झाला . मोघला ं या ता यात असल ेले छ पती स ंभाजी
महाराजा ंचा पु शाह या ंची सुटका झाली व शाह ंचे आगामन महारा ात झाल े. तेथून राणी
ताराबाई व शाह महाराज हा संघष चालू झाला . या संघषा त छ. शाह महाराजा ंचा िवजय munotes.in
Page 22
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
22 झाला. कारण छ पती राजारामानी िनमा ण केलेले मराठा म ंडळातील सरदार या ं यात फ ूट
पडली व ते शाह ंना िमळाल े. तेथूनच ख या अथा ने छ पती शाह महाराजकालीन िक ंवा
पेशवेकालीन महास ंघाची िनिम ती झाली ती पुढील माण े –
३.३ मराठा महास ंघाची िनिम ती
छ पती शाह ंचा रा यािभष ेक के यावर बर ेच सरदार या ंना येऊन िमळाल े. खेड या
लढाईम ुळे यांचा राजा हो याचा माग िनध क झाला . छ. शाह ं या या काळात या ंना साथ
िदली प ेशवे बाळाजी िव नाथा ंनी या बद यात शा ह ंनी या ंना इ.स.१७१३ पेशवे पद िदल े
व मराठा सा ा यात बाळाजी िव नाथ पिहल े पेशवे हण ून स ा ढ झाल े. छ पती
राजाराम व राणी ताराबाई ं या काळात वतनदारी वाढीस लागली होती . वतनदार मनमानी
करत व व ेळ स ंगी वरा याची साथ सोडत . या सवा ना एक आण ून रा य कसे कराय चे व
कसे वाढवायच े, सुिशि त करायच े हे आवाहन दोघा ंसमोर होत े. यातून बाळाजी िव नाथा ंनी
अितशय यो य प तीन े माग काढला . यांनी थम मोघल बादशहाकड ून छ. शाह ं या नाव े
वरा य , चौथाई व सरद ेशमुखी ा ं या सनदा ा क न घ ेत या. यामुळे मराठ यां या
इितहासात व ेगळे वळण लागल े. बाळाजी िव नाथा ंनी सव सरदारा ंना एकि त क न िक ंवा
एकजूट रहाव े व सा ा याची घडी यवि थत बसावी याकरता या ंनी मराठा म ंडळाची
िनिम ती केली. येथूनच ख या अथा ने शाह महाराजा ंचे आसन ि थर हो यास मदत झाली .
कारण जो सरदा र वग मनमानी करत व वत : िनण य घेत होत े, तो वग आता बाळाजी
िव नाथा ंनी या म ंडळा या माफ त बांधून घेतला होता . मराठा म ंडळाची िनिम ती क न
बाळाजीन े मराठया ंना परा माची नव े ि ितज उपल ध क न िदली होती . एक नवी
राजक य , ल करी व आिथ क यव था िनमा ण केली. वतने व सर ंजाम या ं या बाबतीत
छ पती राजारामा ंचेच धोरण बाळाज नी प ुढे चाल ू ठेवले जो मराठा सरदार उ र ेकडील
मोगली म ुलुख ह तगत कर ेल याला या ंनी िज ंकले या म ुलुख सर ंजाम हण ून दे याचे
छ पती शाह ं या अन ुमतीन े जाहीर क ेले. महाराजा ं या ठाई िनमा ण झाले या अशा
आका ं ाचा िवचार पेशवे बाळाजी िव नाथा ंनी केलेला होता आिण हण ूनच या न या
रा य यव थ ेचे मराठा म ंडळाच े मराठा सरदारा ंकडून वागत झाल े.
नवीन योजन ेनुसार सरदार व या ंचे िवभाग
सरदार िवभाग फ ेिसंग भोसल े अ कलकोट
ितिनधी औंध सेनापती दाभाड े खानदेश, गुजरात परसोजी भोसल े व हाड नागप ूर का होजी आ ं े पूण पि म िकनारा
छ पती कना टक (िजंजीकडील काही भाग) पेशवे वरा या या उव रत थोडा भाग
या नवीन सरदारान े चौथाई वस ूल करावी व चौथाई वस ुलीतून आपला खच वजा क न
बाक ची र कम म यवत ितजोरीत भरावी . तसेच छ पत नी बोलाव यास आप या
सै यासह राहाव े असे ठरव यात आल े व या ंनी केले या कामाची प ूण मािहती छ पत ना munotes.in
Page 23
मराठा महास ंघ
23 ावी. यानुसार कामकाज चाल ू होते. तसेच चौथाई व सरद ेशमुखी वस ूल कर यात य ेत
होती.
चौथाई – चौथाई हणज ेच वरा याबाह ेरील द ेशा या र णाथ वसूल झाल ेला उ प नाचा
२५% भाग होय .
चौथाई ह क द ेश – िवजाप ूर, हैदराबाद , िबदर, औरंगाबाद , व हाड व खानद ेश.
सरदेशमुखी – शासना या वतीन े महस ूल गोळा कर याचा अिधकार देशमुखांना होता .
उ प नाप ैक १०% भाग स ेवा शु क हण ून देशमुखास िम ळे यास सर देशमुखी हणतात .
मराठा म ंडळ ‘ मुख बाळाजी िव नाथान े मोघल बादशहाकड ून मराठा म ंडळास चौथाई
सरदेशमुखी वस ूल कर याचा ह क िमळव ून िदला .
िदनांक ३ माच १७१९ ला चौथाईची सनद .
िदनांक १५ माच १७१९ ला सरद ेशमुखीची सनद .
इ.स.१७१९ ला वरा याची सनद मराठा म ंडळास मोघल बादशहा ने िदली . पेशवे बाळाजी
िव नाथा ंनी िनमा ण केलेला हा मराठा महास ंघ िकंवा मराठा म ंडळ याम ुळे मराठाशाहीला
मोठा फायदा झाला . कारण बादशहाकड ून मोठया माणात चौथाई , सरदेशमुखी या सनदा
ा होऊन मराठा रा याला याचा फायदा झाला . कारण छ पती िशवाजी महाराज व
यां यानंतर स ंभाजी महाराजा ं या म ृ युनंतर व राजारामा या म ृ युनंतर मराठा सा ा य प ूण
अधोगतीला चालल े होते. यात छ. शाह महाराजा ं या आगमनाम ुळे व बाळाजी िव नाथ
यां या यो य न ेतृ वामुळे मराठा सा ा याची िव कळीत झाल ेली घडी प ु हा यवि थत
झाली. मराठा मंडळा या थापन ेतून तर मराठा सरदार पु हा काय रत झाले व सा ा या या
िवकासाला स ु वात झाली अस े हणण े वावग े ठरणार नाही . कारण इ .स.१७१९ ला छ पती
शाह महाराजा ंना मोघल बादशहाकड ून और ंगजेबाने िजंकलेले देश परत िमळाल े.
इ.स.१७१९ ला ा वरा या या सनदेत ३५ देश अंतभू त होत े. ांत व िक ला या ंचा
समाव ेश असल ेला महस ूल िवभागास ‘महाल ’ हणत . या महाल िवभागात ून ा महस ूल हा
छ पत कड े जमा क ेला जाईल . याच माण े ‘मोकासा ’ हा देखील ल करी स ेवेब ल ा
उ प न होय . तसेच ‘साहो ा ’ हणज ेच एक ूण वसूल महस ूल उ प नाचा ०६% भाग तर
‘नागग डा ’ हणज े ३% भाग होय . अशा कार े वेगवेग या मा यमात ून महस ूल गोळा क ेला
जात होता व मराठा सा ा य मजब ूत कर याचा य न यश वी होत ग ेला. ांत, परगणा ,
महाल या सव िठकाणी न ेमले या क ुशल व यो य असा सरदार वग आपल े कामकाज प ूण
ामािणकपण े पार पाडत होता . जे हा शाह महाराज छ पती झाल े, वेगवेग या ा ंतातील
सरदारान े आप या कत ु वा या जोरावर दरारा िनमा ण केला होता . कना टकात घोरपड े,
व हाड -नागपुरात का होजी भोसल े, खानद ेशात स ेनापती दाभाड े तर बागलाण भागात
िनंबाळकरा ंनी आपल े वच व िनमा ण केले होते. ही वजनदार म ंडळी अ धान म ंडळा या
िनयं णाखाली राहण े श य न हत े. हणूनच बाळाजी िव नाथा ंनी ‘मराठा म ंडळाची ’ रचना
क न छ. शाह महाराजा ं या न ेतृ वाने नवे संयु रा य यव था थािपत क ेले. munotes.in
Page 24
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
24 मराठा म ंडळा या िन िम तीबाबत “ यायम ूत महाद ेव गोिव ंद रानड े िलहीतात ” बाळाजी
िव नाथा ंनी मराठया ंची ि थती नीट पारखली . स ा िटकव ून वाढव यासाठी जो उपाय
काढला याच े अंतबा व प िभ न होत े. िशवाजी महाराजा ं या पर ंपरेला ध न राजक य
स ेशी एकिदलान े लढल े असा मोठा बिल पुढा यांचा संघ िनमा ण करण े हे या उपायाचे
बा व प होत े. या सरदारा ं या ता यातील द ेशात याचा तो क ुलमुख यार हावा ,
याने या द ेशात आपली स ा गाजवावी मा सव िवभागातील सरदारान े कुलमुख यारी
समान दजा ची असावी ही या उपायाची द ुसरी बा जू होती. याव न मराठा म ंडळाच े व प
ल ात य ेते.
यायम ूत रानडया ंनी ही योजना उ म होती अस ेही हटल े आहे. कारण भ िव यकाळात
सा ा यिव तार कर यासाठी मराठया ंना या म ंडळाचा फाय दा झाला . दोषाचा िवचार क ेला
तर सरदा रांम ये वात ं यवृि िनमा ण झाली व स ा म ुखां या िव सरदार फटक ून
वागू लागल े.
परंतु ख या अथा ने २५ वषा नंतर या वत ं सं ामा या प रि थतीचा िवचार क ेला तर
मराठा म ंडळािशवाय तरणोपाय न हता , हे आपणास मा य कराव े लागेल. हणून बाळाजी
िव नाथा ंनी भिव यकालीन सव प रि थतीचा आढावा घेऊनच मराठा म ंडळाची थापना
केली हे सव आपण मा य क ेले पािहज े. हणूनच मराठा म ंडळा या िनिम तीस बाळाजी
िव नाथा ंची कामिगरी ह े अ यंत मौ यवान व मह वाची आह े.
३.४ मराठा महास ंघा या िनिम तीचे चार ट प े
छ पती शाह महाराजा ंचे आसन ि थर व स ुरि त कर या त बाळाजी िव नाथा ंनी अन ेक
मात बर स ेनापती व सरदार आप या बाज ूने केले नसत े तर कदािचत आज मराठया ंचा
इितहास व ेगळाच असता , परंतु पेशवे बाळाजी िव नाथा ं या यो य न ेतृ वामुळे ह शारीम ुळे व
चतुराईमुळे शाह महाराज या ंना छ पती पद िमळाल े व ते छ पती बनल े. हे जरी स य असल े
तरी द ेखील याव ेळी शाह महाराज छ पती झाल े, यावेळी मराठा सा ा यात सव
ग धळाच े वातावरण होत े. सव ांत- ांताचे सरदार व वतनदार स ेनाकत आपला मनमानी
रा यकारभार करीत होत े. यांना एकि त आण ून वरा याची हणज ेच मराठया ंची ि थती
मजबूत कर णे गरजेचे वाटल े. हणूनच बाळाजी िव नाथा ंनी मराठा म ंडळाची थापना क ेली
व मराठा सा ा यातील सव बळ व न ेतृ व स ंप न अस े सरदार एकि त क ेले. हणूनच
बाळाजी िव ना थाने आिण मराठा महास ंघा या िनिम तीचे चार ट प े पाडल े ते पुढील माण े –
१. बळ मरा ठा सरदारा ंना सा ा यात स ेवेत घेतले.
२. सरदारा ंनी िविजत क ेलेय देशाचा ताबा िदला .
३. मराठा सरदारा ंना िकताब / इनाम िदल े.
४. सरदारा ंना नवीन ा ंत देणे.
१. बळ मराठा सरदारा ंना सा ा य स ेवेत घेतले :
छ पती िशवाजी महाराजा ंनी जस े वरा य थापन कर यासाठी न ेतृ व गुण संप न अस े
मावळे आप या हाताशी घ ेतले व या ंनी या ंची जात कोणती ? धम कोणता ? वंश कोणता ? munotes.in
Page 25
मराठा महास ंघ
25 हे न पाहता या ं या ग ुणां या पारख ेतून आप या वरा या या कामात ज ू केले व या ंनी
िनवडल ेले हे सरदार आिण वरा य थापन ेत मोलाची कामिगरी क ेली व अख ेर मराठया ंना
वरा याची ाि झाली . हे सव बाळाजी िव नाथ जाण ून होत े. हणूनच या ंनी छ पती
िशवराया ं माण ेच जात , धम , पंथ न पाहता फ ग ुणांची पारख क न आप या
सा ा या या स ेवेत बळ अस े मराठा सरदारा ंची नेमणूक केली. बाळाजी िव नाथा ंनी
मराठा म ंडळात चौथाई व सरद ेशमुखी म ुघल बादशहाकड ून िमळ ून घेतली व या याच
मुलखात आपण न ेमले या यो य व बळ अस े सरदारा ंची ा ंतावाईक नेमणूक क न चौथाई
व सरद ेशमुखी वस ूल कर याचा अिधकार या ंना िदला .
२. सरदारा ंनी जीिवत क ेले या द ेशाचा ताबा िदला :
छ पती िशवराया ंनी जस े आपल े अ धान म ंडळ िनमा ण क न सव सरदारा ंवर आपला
िव ास व वचक िनमा ण केला, तसाच या ं यानंतर येणा या वारसदारा ंना करता आल े नाही.
कारण छ पती स ंभाजी राज े य ांना छ पती पद द े यापास ून ते यां या रा यकारभार
कर यापय त काही सरदारा ंनी या ंना िवरोध क ेला. तसेच या ं यात स ु झाल ेला
गृहकलहाचा फायदा इत र श ू व सरदारान े घेतला हण ून संभाजीराजा ंना नंतर छ पती
राजाराम आिण राणी ताराबाई या ं या काळापास ूनच मराठा सरदारा ंम ये फूट पडू लागली .
यांची आपली राजा ब लची िन ा कमी होऊ लागली . तसेच छ पती राजारामवर आिण
राणी ताराबाई या ं या काळात वतनदारी वाढीस लागली . आपआप या वाटणात मनमानी
करत व व ेळ स ंगी वरा याची साथ सोडत . या सवा ना एक आण ून अंमल कसा करायचा
व रा य स ुरि त कस े करायच े हे आवाहन छ पती शाह महाराज व प ेशवे बाळाजी
िव नाथा ंवर होत े, परंतु बाळाजी िव नाथा ंनी अितशय यो य प तीन े व चत ुराईने सरदार व
वतनदारा ंना समजाव ून आप या मराठी म ुलखात ामािणक व काय द कसे राहायच े हे
यांना समजाव ून िदल े. तसेच या ंना यो य तो मोबदला या ं या केले या काया ब ल िदला
जाईल , हे सांिगतल े. धनाजी जाधव , बोक ल , खंडेराव दाभाड े, परसोजी वा का होजी
भोसल े यांना शाह महाराजा ंना सहकाय कर यास व ृ केले. प रणामी शाह महाराजा ं या
रा यास थ ैय ा झाल े व अन ेक सरदारान े यांना आप या िविजत क ेले या देशाचा
ताबा िदला .
३. मराठा सरदारा ंना िकताब / इनाम िदल े :
छ पती राजारामा ंनी मराठा सरदारा ंना या ं या उ म कामकाजा या बद यात इनाम व
जहािगरी द े याची प त स ु केली होती . खरे तर ह े इनाम व जहागीर छ पत च े पूव ज
हणज े शहाजीराज े भोसल े य ांना आ िदलशहान े यां या उ म कामिगरीब ल जहागीर
हणज ेच ांत िदल े गेले होते. या माण ेच छ. राजारामानी ही था चाल ू ठेवली. कारण
सरदारा ंना जर ख ुष ठेवले, तर रा यकारभार चा ंगला चाल ेल व कामाची शाबासक हण ून
ही या ंनी जहािगरी व इनाम द े याची था स ु केली. छ पती राजारामा ं माण ेच पेशवे
बाळाजी िव नाथा ंनी आप या सरदारा ंना या ं या यो य कामाब ल िकताब व इनामे बहाल
केली. खंडेराव दाभाड े व परसोजी भोसल े यांना अन ु मे ‘सेनापती ’ व ‘सेनासाह ेब सुभा’ हे
िकताब िदल े.
munotes.in
Page 26
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
26 ४. सरदारा ंना नवीन ा ंत देणे :
औरंगजेबा या सतत या वा या ंमुळे रा य िखळिखळ े झाल े होते. िशवाजी महाराजा ं या
वेळची प रि थती व छ. शाह ं या काळातील प रि थतीत फार मोठ े अंतर पडल े होते. अशा
ि थतीत मराठा सरदारा ं याम ये नवचैत य िनमा ण क न द ेणे आव यक आह े असे पेशवे
बाळाजी िव नाथा ंना वाटल े. हणूनच या ंनी मराठा म ंडळाची िक ंवा मराठा रा य स ंघाची
क पना मा ंडली व छ पती शाह महाराजा ंनी ितला मा यता िदली . या अ ंतग त सरदारान े
मुलूखिगरी करावी , मोघला ंना पराभ ूत कराव े व िज ंकलेला द ेश वतःकड ेच ठेवावा अशी
बाळाज नी रचना क ेली होती . यानुसार या ंनी नवी न योजना आखली व या योजन ेनुसार
फतेिसंग यां याकड े अ कलकोट , ितिनध कड े – औंध, दाभाडा ंकडे खानद ेश व ग ुजरात
तर परसोजी भोस या ंकडे कराड , नागपूरचे े दे यात आल े.
वरील सव सरदारा ंकडे हे नवे ांत देऊन मराठा सरदारान े चौथाई वस ुलीतून आपला खच
वजा क बा क ची र कम म यवत ितजोरीत भरावी . तसेच छ पत नी बोलाव यास
सै यासह हजार राहाव े अस े ठरव यात आल े आिण या नवीन योजन ेचे सव मराठा
सरदारा ंनी मनापास ून वागत क ेले.
३.५ मराठा महास ंघा या हासाची कारण े
१. सरंजाम यव था –
मराठीशाहीत छ पती िशवाजी महाराजा ंनी सतरा या शतकात िवश ेषत: देशमुख, देशपांडे
यांची अन ेक वतन े जपत क न , वेतन प ती आण याचा य न क ेला आिण रयत ेला
(शेतक याला ) िदलासा िदला . यामुळे रयत ेचा राजा ही उपाधी या ंना लाभली . मा
छ पती राजारामानी जहािगरी द ेऊन सर ंजामशाहीला प ु हा जीवदान िदल े. छ पती शाह
महाराजा ं या कारिकद त (१७०७ ते १७४९ ) एखा ा सरदारान े नवीन द ेश िज ंकून
घेतला, क यालाच तो जहागीर हण ून दे याची था पडली . यामुळे पुढे पेशवाईत मरा ठा
सा ा याचा िव तार झाला असला तरी या सर ंजामशाहीम ुळे एकसू ी रा य रािहली नाही .
आिण वतं रा य सं था उदयास आली . यामुळे सरदारा ंम ये एक ही रािहली नाही .
सरदार वग वतःला सव े समज ू लागला . तसेच सरदार वगा ला पेश यान े िजंकलेला ांत
िद याम ुळे ते या ा ंताचे राजे झाले. हणूनच सर ंजाम यव थ ेमुळे मराठा महास ंघाचा हास
घडून आला .
२. पर पर ह ेवेदावे –
छ पती शाह महाराजा ंनी पेशवे बाळाजी िव नाथा ं या हण यान ुसार, िविजत द ेश
सरदारा ंना िदला. ही प त चाल ू के यामुळे मराठा शाहीतील बर ेच सरदार नवीन ा ंत
िमळव या या माग े लागल े. यामुळे यां या आपापसात वाद व ह ेवेदावे मोठया माणात
वाढल े व या ंचा प रणाम महास ंघावर झाला . कारण प ेश यांनी िनमा ण केलेला हा महास ंघ
मराठा सरदारा ंमधील प धा व हेवेदावे यामुळे पूण पणे मोडकळीस आला .
munotes.in
Page 27
मराठा महास ंघ
27 ३. छ पती शाह ंचा मृ यू –
छ पती शाह महाराजा ंनी इ.स.१७०७ पासून ते मरेपय त हणज े १५ िडस बर इ.स. १७४९
पय त रा य चालिवल े. यांना आपली गादी सा ंभाळून मोठया माणात सा ा यिव तार
करायचा होता . याच माण े यांनी पेशवे बाळाजी िव नाथा ं या िनयोजनान ुसार सरदार वग
नेमला व तो वग महाराजा ं या हयातीत या ंना साथ द ेत रािहला पर ंतु यावेळी महा राजांचा
मृ यू झाला, ते हापास ून हा सरदार वग सा ा यशाही शी एकिन रािह ला नाही. कारण
यांना नवीन योजन ेनुसार िदल ेले ांत हे शाह महाराजा ं या म ृ युनंतर वतः या ा ंताचे ते
वामी झाल े. यामुळे मराठा सरदारा ंम ये फूट पडली व मराठा महास ंघाचा हा स हो यास
सु वात झाली .
४. छ पती न ंतर पेश या ं या हातात स ा –
छ पती शाह महाराजा ंनी बाळाजी िव नाथास पिहल े पेशवे पद हणून पेश यांची व े
बहाल क ेली. ते हापास ून पेशवाईला स ु वात झाली . छ पती शाह महाराज य ेक िनण य
घेत यापास ून ते कोणत ेही काय कर यासाठी प ेश यांवर अवल ंबून राहत होत े. याचा
प रणाम हणज े पुढील काळात छ पती पद क ेवल नाममा रािहल े व मराठया ं या
रा यकारभाराची सगळी स ू े पेश यां या हाती ग ेली. पुढील श ंभर वष पेश यान े मराठा वर
रा य क ेले. यामुळे इतर मराठा सरदार द ुखावले गेले. ते मराठा स ंघापास ून वेगळे झाल े
आिण याम ुळेच पेश यां या हातात मरा ठाशाहीची प ूण स ा ग ेली.
५. पेशवे माधवरावान ंतर नाना फडणवीसा ंचा उदय –
पेशवे बाळाजी िव नाथा ंपासून ते पेशवे माधवरावा ंपय त मराठी स ा ही अन ेक अडचणी त
येऊनही तग ध न होती. वेळोवेळी फूट पडल े या सरदार वगा ला एक आण ून
रा यकारभार करायचा य न होत होता . पािनपत या पराभवाम ुळे तर मराठी स ा प ूण पणे
कोलमड ून पडली होती . परंतु ितला जीवदान द े याचे काय माधवरावा ंनी केले. यां यानंतर
यां या व ंशजांना हे पेशवे पद नीट सा ंभाळता आल े नाही. पेश यांम ये गृहकलहाला
सु वात झाली . रघुनाथ रावा ंची कार थान े, नारायण रावा ंचा खून या सव घटना ंमुळे पेशवाई
पूण हासाला लागली होती . यातच नाना फडणवीसा ंचा झाल ेला उदय ह े मह वाच े कारण
ठरले. नाना फडणवीस या ंनी नंतर नारायण रावा ंचा पु सवाई माधवराव यास पेशवाईच े
व े िदली पर ंतु हे पेशवे अ पवयीन अस यान े नाना फडणवीस या ंनी रा यकारभार हाती
घेतला यामुळे अनेक सरदार नाराज झाल े. एक रािहली नाही . तसेच बाळाजी िव नाथ
यांनी रा यकारभार सुरळीत चालावा हण ून मराठा महास ंघाची थापना क ेली होती . मा
आता ह ेच संघ असणार े सरदार फ ुटले व मराठा महास ंघाचा प ूण हास घड ून आला .
मराठा महास ंघाचे मह व
१) बाळाजी िव नाथा ंनी िनमा ण केलेला मराठा महास ंघ याम ुळे छ पती शाह ंना एक स ंघ
ामािणक सरदार वग ा झाला .
२) मराठया ंना मोघल बादशहाकड ून उ र ेकडील चौथाई व सरद ेशमुखी वस ूल कर याचा
अिधकार ा झाला . munotes.in
Page 28
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
28 ३) सरदार वग संतु झाल े.
४) मराठया ं या आिथ क प रि थतीत स ुधारणा झाली .
५) मराठया ंचा दरारा वाढला .
६) मराठया ंना दि ण े या राजकारण यित र उ र ेकडे राजकारणात जा याची म ुभा
उपल ध झाली .
७) मराठा स ेचा वेगाने सार हो यास मदत झा ली.
८) मराठा सरदारा ंना चा ंग या कामाब ल िकताब े व इनाम े िदले. यामुळे यां यात नवीन
उ साह िनमा ण झाला .
३.६ सारांश
औरंगजेबा या म ृ युनंतर दि ण े या राजक य प रि थतीत मोठया माणात अि थरता
िनमा ण झाली होती . अशा प रि थतीत राणी ताराबाई ंचे आ मक धोर ण व छ. शाह
महाराजा ंची संयमी भ ूिमका या दो ही बाज ूने मराठा सा ा यात प रवत न होऊ लागल े. अशा
कठीण प रि थतीत बाळाजी िव नाथांचा झाल ेला उदय व या ंनी छ पती शाह महाराजा ंचे
केलेले ि थर आसन हे मह वाच े ठरते. तसेच पेशवे बाळाजी िव नाथा ंनी मराठा सा ा याचे
कामकाज नीट व स ुरळीत चालवल े. सरदार वग कामकाजात स य व एकस ंघ राहावा
यासाठी या ंनी ‘मराठा महास ंघाची’ थापना क ेली. तसेच या महास ंघा या मा यमात ून
मराठा सा ा य वाढव याचा व स ुरि त कर याचा या ंनी य न क ेला. तसेच सरदार
वगा ना वतन े, इनामे व िकताब े िदले गे याने यां या कामाची गती आणखी वाढली . याचेच
उ म उदाहरण हणज ेच बाळाजी िव नाथान े उ रेकडील चौथाई व सरद ेशमुख ही मोघल
बादशहा ंकडून िमळून िद यान े मराठया ंची आिथ क ि थती चा ंगली स ुधारली .
असे असल े तरी छ पती शाह महाराजा ं या म ृ युनंतर मरा ठा सरदारा ंम ये फूट पड यास
सु वात झाली . कारण या सरदारा ंना नवीन योजन ेनुसार िज ंकलेला ांत दे याचे ठरल े.
या माण े ते या ा ंताचे वामी बनल े व मनमानी कारभार क लागल े. छ पती िशवराया ंनी
संपिवल ेली जहािगर दारी िक ंवा सर ंजामशाही प ु हा ज मास आली . सरदार हे वतनदार झाल े
व मनमानी रा यकारभार क लागल े. बाळाजी िव नाथा ंनी िनमा ण केलेला मराठा महास ंघ
आता हासा या िदश ेने वाटचाल क लागला . या सरदारा ं या फ ुटीरवृ ीमुळे मराठा
महास ंघाचा हास घड ून आला .
मराठा महास ंघाचे चांगले वाईट प रणाम काही असल े तरी प ेशवा बाळाजी िव नाथा ंनी
मराठया ं या राजक य े ात मोठा बदल घड ून आणला होता . महारा ाबाह ेर हणज ेच
उ रेपय त मराठया ंचा सा ा यिव तार वाढिवला होता . हणूनच पेशवे बाळाजी िव नाथा ंनी
िनमा ण केलेला मराठा महास ंघ इितहासा या ीन े अ यंत मह वाचा ठरला आहे.
munotes.in
Page 29
मराठा महास ंघ
29 ३.७
१) मराठा महास ंघाचा उदय सा ंगून मराठा महास ंघा या िनिम ती िवषयी सिव तर चचा
करा.
२) मराठा महास ंघा या िनिम तीतील चार ट या ंची चचा करा.
३) मराठा महास ंघाचे मह व प करा .
४) मराठा महास ंघा या हासाची कारण े सिव तर प करा .
३.८ संदभ
१) पवार जयिस ंगराव, मराठी सा ा या चा उदय व अ त , मेहता काशन .
२) भामरे िजत , मराठया ंचा इितहास – शेठ पि लक ेशन, मुंबई
३) कोलारकर , श.गो., मराठया ंचा इितहास , नागपूर.
४) मोरवंचीकर रा . ी. आधूिनक महारा ाची जडणघडण व िश पकार िच कोष ,
खंड १, २००९.
५) Kedar , mayboli .com
munotes.in
Page 30
30 ४
पेशवे बाळाजी बाजीराव (नानासाह ेब)
घटक रचना :
४.० उि य े
४.१ तावना
४.२ नानासाह ेबांचा उदय
४.३ पेश यांसमोरील अडचणी व रा यकारभाराच े धोरण
४.४ नानासाह ेबांनी उ र ेकडे केलेला सा ा यिव तार (१७४१ ते १७४८ )
४.५ नागपूरचे रघुजी भोसल े करण
४.६ दरबारातील प ेशवे िवरोधी गटाच े कार थान
४.७ छ पती शाह ंचा मृ यू व पेश यांकडे मराठया ंची पूण स ा आली .
४.८ आं या आरमाराचा नाश
४.९ उदगीर ची लढाई
४.१० पािनपतच े ितसर े यु -१७६१
४.११ नानासाह ेबांचा मृ यू व यो यता
४.१२ सारांश
४.१३
४.१४ संदभ
४.० उि य े
१. पेशवे बाळाची बाजीराव उफ नानासाह ेब यां या काया चा अ यास करण े.
२. पेशवे बाळाची बाजीराव व म ुघल या ं यातील स ंबंधािवषयी मािहती समज ून घेणे.
३. पेशवे बाळाची बाजीरावा ं या उ र ेकडील मोिहमा ंची मािहती समज ून घेणे.
४. पेशवे बाळाची बाजीरावा ंची यो यता समज ून घेणे.
munotes.in
Page 31
पेशवे बाळाजी बाजीराव
(नानासाह ेब)
31 ४.१ तावना
छ पती शाह महाराजा ं या कारक द त पेशवा बाळाजी िव नाथा ंचा ख या अथा ने उदय
झाला. व तेथूनच ख या अथा ने पेशवे युगाला ार ंभ झाला . पेशवे बाळा जी िव नाथा ंनी पेशवे
हणून अितशय उ म का मिगरी पार पाडली व मराठा सा ा या चा मोठया माणात
सा ा यिव तार क ेला. यां या माण े यां या व ंशजानी या प ेश याची गादी अितशय
उ कृ पणे व जबाबदारीन े चालवली . पेशवे बाळाजी िव ना थनंतर थोरल े बाजीराव प ेशवे हे
अितशय क ुशा व रणध ूरंदर सेनानी होत े. बाजीरावा ंचा इितहास हणज े िवजयाचा इितहास
मानावा ला गेल. पेशवेकाळात छ पती िशवाजी महाराजा ंचे धोरण चाल ू ठेवणारे पेशवे हणज े
बाजीराव प ेशवे होय. अशी या ंची ओळख इितहासात आह े यां या माण ेच या ंचा पु
बाळाजी बाजीराव (नानासाह ेब पेशवे) विडला ं माण े परा मी व क ुशल रा यकारभार
करणार े पेशवे होते. पिह या बाजीरावा ं या म ृ यूनंतर ज ून १७४० म ये बाजीराव उफ
नानासाह ेब पेशवे य ांना पेशवाईची व े िमळाली आिण ितथ ूनच ख या अथा ने पेशवे
नानासाह ेबां या काया स सु वात झाली . यांनी आप या िप या माण ेच उ र िह ंदु थानात
सा ा य िव तार मोठ ्या माणात वाढवला . तसेच मुघलांकडून चौथाई व सरद ेशमुखी या
सनदाद ेखील वस ूल के या आिण श ूला पूण पणे नमवल े. अशा या रणध ूरंदर पेश यां या
काया चा व सा ा यिव ताराचा आढावा आपण प ुढील माण े घेऊ.
४.२ नानासाह ेबांचा उदय
बाळाजी बाजीराव उफ नानासाह ेब पेशवे हे थोरल े बाजीराव प ेशवे यांचे पु होत े. ते थोर या
बाजीरावा ं या म ृ यूनंतर मराठा सा ा याच े पेशवे बनल े. यां याच काळात मराठा
सा ा यान े यशाच े उ ुंग िशखर गाठल े आिण मराठया ंनी अटक ेपार झ डे लावल े. अशा या
रणधुरंदर पेशवांचा ज म १६ िडस बर १७२१ रोजी झाला . वया या नव या वष ११
जानेवारी १७३० रोजी या ंचा िववाह वाईच े ीमंत सावकार िभकाजी नाईक रा त े यांची
क या गोिपकाबाई ंशी झाला . नानासाह ेबांचे ल करी िश ण काका िचमाजी आ पा ं या हात
खाली झाल े. यांची ह शारी व कत ृ व पाह न छ पती शाह महाराजा ंनी नानासाह ेबांना २५
जून १७४० रोजी प ेश याची व े सातारा दरबारी दान क ेली. यां या प ेशवाई या काळात
मराठा सा ा यान े बाळश े धरल े, तसेच मराठया ंनी उ र भारतात जबर वचक बसवला
आिण साधारण इसवी सन १७६० या आसपास मराठा सा ा य ही भारतीय
उपखंडातील एक बलाढ ्य अशी ताकद बनली .
थोरले पेशवे बाजीराव या ंचा मुलगा नानासाह ेब हे िप या माण ेच कत यद अस यान े यांना
पेशवेपद दे याची छ पती शाह ंची इ छा होती . पण दरबारातील काही म ंडळ चा प ु हा भट
घरा याकड े पेशवेपद दे यास िवरोध होता . यात रघ ुजी भोसल े हे आघाडीवर होत े. रघुजी
भोसल े हे छ पती शाह महाराजा ंचे जवळच े नातेवाईक होत े. यांनी पेशवे पदासाठी बाब ूजी
नाईक बारामतीकर या ीम ंत सावकाराच े नाव प ुढे केले. पण क ेवळ प ैशावर राजकारण
करणे िकंवा रा य सा ंभाळण े श य होत नाही , हे छ. शाह महा राज ओळख ून होत े. हणूनच
यांनी रघ ुज या स याकड े दुल क न नानासाह ेबांना पेशवे पदाची व े िदली . मराठी
रा याला प ु हा एकदा १९ या वषा त पदाप ण केलेला त ण तडफदार प ेशवा लाभला .
छ पती शाह महाराजा ंनी मराठा रा याची सव कायद ेशीर व य का रभाराची स ू े munotes.in
Page 32
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
32 यां याकड े सोपवली व वतः मराठा सा ा याच े नामधारी म ुख रािहल े. इ. स.१७४९
साली छ पती शाह महाराजा ंचा मृ यू झा यान ंतर बाळाची बाजीराव उफ नानासाह ेब
मराठा रा याच े स ाधीश बनल े.
४.३ पेशवेपदाची ा ी व नानासाह ेबांचे रा यकारभारा चे धोरण
थोरल े बाजीरावा ं या िनधनान ंतर छ पती शाह महाराजा ंनी पेशवाईची व े नानासाह ेबांना
िदली. बाळाची बाजीराव उफ नानासाह ेब यांनी पूव या दोन प ेश यांसारख ेच मराठा
छ पत या स ंमतीन े सा ा यवादी धोरण अवल ंिबले. थोरल े बाजीराव प ेश यांनी आप या
कारक द त श ूवर चा ंगलाच वचक बसवला हो ता. उ रेपय त सा ा य िव तार क ेला होता .
तसेच थोरल े बाजीरावन े आप या हयातीत मोिहमा आख यात घोडदोड कर यात व श ूला
पराभूत कर यात घालवली . ते सामा य स ैिनका माण े राहत होत े. असे या महान स ैिनकाचा
मृ यू अचानक झाला . छ पती शाह महाराजा ंना मोठा ध का बसला होता . कारण अन ेक
मह वाच े सोडवण े बाक रािहल े होते. यामुळे सवा ची जबाबदारी प ेशवे नानासाह ेब
यां यावर पडली . समोर अन ेक अडचणी व सम या उ या हो या . भोपाळ या लढाईन ंतर
िनजामा या माफ त मराठया ंना माळ याची सन द िमळणार होती . ती अज ूनही िमळाली
न हती . िनजामाचा बाजीराव ने दोनदा पराभव क नही या ं या मराठी रा यािव
कारवाया था ंबवले या न ह या . पि म िकनारप ीवर िस ी , पोतु गीज, इं ज या परक य
स ां या मराठया ंिव जोरदार हालचाली स ु हो या . तसेच आ ं े पेश यांना जुमानत
न हत े. मराठा रा याची आिथ क ि थती ही िबघडल ेली होती . बाजीरावा ं या सतत या
मोिहमा ंमुळे पेश यांना चंड कजा चे ओझ े झाल े होते. हणज ेच नानासाह ेबांना मराठी
रा या ं या श ूंचा बंदोब त करण े व कजा चा भार कमी करण े ही मह वाची कत य करायची
होती. यासाठी या ंनी आप या विडला ंचे सा ा य िव ताराच े धोरण प ुढे चालू ठेव याचा
िनण य घेतला. यासाठी या ंनी नवीन योजना आख या व या अंमलात आण या . तसेच
अथ यव था स ुधार यासाठी रा यातील अथ यवहाराचे िनय ं ण करणारी एक य ं णा
िनमा ण केली. कना टकम य े मुरारराव घोरपड े या िव ास ू अिधका या ंची नेमणूक क न
तेथून बरीच खंडणी वस ूल केली. दरवष वीस हजार पय े अकाट मधून िमळ याची तरत ूद
कर यात आली . पोतु गीजांकडून मराठया ंनी िज ंकले या द ेशातील महस ूल जमा कर याची
परवानगी शाह महाराजा ंनी नानासाह ेबांना िदली . तसेच उ र ेत गुजरात सोड ून सव ांताचा
महसूल वस ुलीचाही अिधकार िदला . यामुळे लवकरच आिथ क स ंकटांवर प ेशवे
नानासाह ेबांना मात करता आली व मराठा सा ा याची थोरल े बाजीरावान ंतर िव कटल ेली
घडी त े पु हा यवि थत बस ू शकल े. छ पत चा िव ा स ही साथ ठ शकल े.
४.४ नानासाह ेबांनी उ र ेकडे केलेला सा ा यिव तार (१७४१ ते
१७४८ )
१. पिहली वारी १७४१
थोर या बाजीराव प ेश यांचा िद ली मोिहम ेचा बादशहान े इतका धसका घ ेतला होता क ,
पेश यांपासून िद ली स ुरि त राहणार नाही अस े यांना वाटल े. हणून बादशहान े
िनजामाला िद लीत बोलाव ून घेतले व मराठया ंना ह सकाव ून लाव यासाठी बादशहान े munotes.in
Page 33
पेशवे बाळाजी बाजीराव
(नानासाह ेब)
33 िनजामाला एक कोटी पय े व पाच -सहा स ु याचा कारभार िदला . तसेच या या म ुलास
आ ा व माळ याची स ुभेदारी िदली . या सव हालचाल ची खबर थोर या बाजीराव प ेश यास
लागताच या ंनी २५ िडस बर १७३७ ला उ र ेकडे कुच केली. िनजाम व थोरल े बाजीराव
पेशवे यां यात भोपाळची लढाई झाली . या लढाईम य े पेश यांचा िवजय झाला . बाजीराव व
िनजाम या ं यात दोराहसराईचा तह झाला. यानुसार माळ याच े सनद मोघल बादशहाकड ून
िनजामान े मराठया ंना िमळव ून दे याचे ठरले. परंतु यान ंतर थोरल े बाजीरावा ंचा अचानक
मृ यू झा यान े, ही सनद मराठया ंना िमळाली न हती . नानासाह ेबांनी स ा हातात य ेताच या
िदशेने य न स ु केले. यासाठी थम िनजामाशी बोलणी स ु केली. िनजाम वय कर
झाला अस ून, या या वारसा ंम ये संघष सु झाला होता. नानासाह ेबांनी १७४१ म ये
व हाडातील एदलाबाद य ेथे िनजामाची भ ेट घेतली. पण माळ याबाबत िनजामान े टाळाटाळ
केली. िद ली दरबाराशी वार ंवार प यवहार क नही बादशहा प ेश यांना दात द ेत न हता .
मराठी सरदार देखील माळ या त व त न बसता आज ूबाजूची मह वाची िठका णे िजंकून घेत
होती व तेथे आपला वचक िनमा ण करीत होत े.
बाजीरावा ं या काळापास ूनच जयप ूर या सवाई जयिस ंग यां याशी मराठया ंचे चांगले संबंध
होते. यांचा माळ या या स ंदभा त उपयोग क न घ े याचाही नानासाह ेबांनी य न क ेला.
१७४१ म ये यांनी जयिस ंहाची भ ेट घेऊन बादशहाकड ून जयिस ंहानी मराठया ंना
माळ याची स ुभेदारी िमळ ून ावी या बद यात मरा ठे जयिस ंहाला न ेहमी मदत करतील
असा ताव ठ ेवला. परंतु जयिस ंहानी गोड बोल ून नानासाह ेबांची बोलवण क ेली. िनजाम व
जयिस ंहाची काहीच मदत होत नाही , हे पाह न नानासा हेबांनी आ मक पिव ा घ ेऊन,
वबळावर माळ याची सनद िमळव याच े ठरवल े. या ीन े नानासाह ेबांनी आप या
फौजेिनशी माळ यावर आ मण क ेले. यामुळे सव श ूंवर वचक िनमा ण झाला . जयिस ंहाने
बादशहाकडे मराठया ंना माळ याच े सनद द े यािवषयी आ ह केला. प रणामी ४ जुलै
१७४१ रोजी बादशहाकड ून माळ याची सनद िमळा याच े आ ासन िमळाल े. यामुळे पेशवे
पु यात परतल े.
२. दुसरी वारी १७४२ बुंदेलखंडचा िवजय -
उ र िह ंदु तानातील ब ुंदेलखंडाचा द ेश भौगोिलक थानाम ुळे ल करी कारवाया ंसाठी
अ यंत मो याचा होता . बुंदेलखंडात िशर काव झा यास त ेथून माळ यावर ल ठ ेवणे श य
होईल. तसेच तेथून गंगे या द ुवाबात जाण ेही सोप े होईल. या दुवाबतील मथ ुरा, काशी,
अलाहाबाद , गया ही िह ंदूंची तीथ थान े मुि लमा ं या ता यात होती . ती सोडवण े मराठया ंना
आव यक वाटत होत े. याच माण े छ सा लने बाजीरावा ंना या ं या रा याचा ितसरा िह सा
देणे कबूल केले होते. पण य ात तो ता यात आला न हता . हणूनच नानासाह ेबांनी
उ रेकडील द ुसरी मोहीम काढली व खानद ेशमाग माळ यात जाऊन पोहोचल े.
झाशीपास ून सहा म ैलावर असल ेले ओर छा ह े िठकाण ता यात आ यास ब ुंदेलखंडावर
भु व िनमा ण करता य ेईल. असे वाट यान े नानासाह ेबांनी योितबा िश ंदे व म हारक ृ ण या
सरदारा ंना थम ओर छा चा राजा वीरिस ंह देवकडे पाठवल े. दोघे सरदार झाशीला म ु कामी
असताना वीरिस ंहाने अचानक ह ला क न या ंना ठार मारल े. ही बातमी समजता च पेशवे munotes.in
Page 34
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
34 नानासाह ेबांनी नारोश ंकरला पाठव ून वीरिस ंगला क ैद केले. ओर छाचा प ूण िव व ंस केला व
झाशीचा ताबा घ ेतला.
३. ितसरी वारी १७४५
पेशवे नानासाह ेब यांनी १७४२ ला दुसरी वारी क न राजपुत राजा ंवर वचक िनमा ण
केला. परंतु असे असल े तरी अज ून राजपूत मराठया ंचे वच व मानायला तयार न हते. या
काळात दोन द ुःखद घटना घड या हो या या हणज े १७४५ म ये परा मी सरदार
राणोजी िश ंदे यांचा मृ यू झाला व मराठया ंचा िद लीतील वक ल महाद ेव भट िह ंगणे यांचीही
ह या झाली . तरी नानासाह ेबांनी बुंदेलखंड मोहीम चाल ूच ठेवून ५ मे १७४६ रोजी ज ेतपुर
िक ला िज ंकला याआधी १७४५ या स ुमारास भोपाळ या नवाबा िव प ेश यांनी चढाई
केली. यामुळे िभलसा हे मह वाच े ठाणे व पंधरा-सोळा ताल ुके िजंकले. बुंदेलखंडाम य े
पेश यांना फार मोठ े यश ा झाल े असे असल े तरी, नानासाह ेबांना उ र भागातील इतर
आणखी भागावर आपल े वच व िनमा ण करायच े होते. पण याचव ेळी रघ ुजी भोस या ं या
कार थानाची बातमी प ेश यां या कानावर आली याम ुळेच उ रय ेतील मोहीम अध वट
सोडून १७४७ या स ुमारे पेशवे साता यास परतल े व या ंनी रघ ुज चा ब ंदोब त क ेला. ही
उ रेची अध वट रािहल ेली मोहीम या ंना पूण करण े आव यक वाटप होत े हण ून या ंनी
पु हां उ र े चौथी वारी क ेली.
४. जयपूर करण
नानासाह ेब पेश यान े पु हा एकदा उ र िह ंदु तानात चौथी वारी क ेली. कारण ितस या
वारी दर यान या ंना उव रत भाग काबीज करण े बाक होता आिण त े सा य
कर यासाठीच या ंनी पु हा एकदा उ र ेत चौथी वारी क ेली. परंतु याव ेळी उ र भागात
वेगळेच राजकारण चाल ू होते. जयपुरचा राजा सवाई जयिस ंह हा १७४३ म ये मरण
पावला . यांना ई र िसंह व माधविस ंह ही दोन म ुले होती . माधविस ंह हा म ेवाडचा
राजक य ेचा पु होता . ितला जयिस ंह यांनी माधविस ंह हा भिव यात जयप ूर या गादीवर
बसेल अस े वचन िदल े होते. परंतु गादीवर खरा ह क वडील म ुलगा ई रिस ंहाचा होता .
यातून संघष होऊ नय े हण ून जयिस ंहा या हयातीत म ेवाड या राजान े समप ुरा परगणा
माधविस ंहाला द ेऊन यान े मेवाडची स ेवा करावी व जयप ुर म य े ई रिस ंहाला रा य क
ावे असे ठरवल े. यामुळे जयिस ंहा या म ृ यूनंतर ई रिस ंह गादीवर बसल े. माधविस ंह
मेवाडचा राजा जगतिस ंहाकडे गेले, पण अचानक १७४७ म ये जगतिस ंहाने जयप ूर या
गादीवर माधविस ंहाचा ह क अस याच े सांगून, ई रिस ंह िव य ु पुकारल े. ई रिस ंह
यांनी माळ यातील िश ंदे व होळकरा ंकडे मदत माग ून तीन लाख ख ंडणी द े याचे कबूल केले.
यामुळे मराठया ंनी जगतिस ंह व माधव िसंहाचा पराभव क ेला. या करणात जय पा िश ंदेने
भरपूर कमाई क े याने म हार होळकरा ंना या ंचा म सर वाट ू लागला . हणूनच माधविस ंहाने
होळकरा ंना ६५ लाख पयाच े लोभन दाखव ून ई र िसंहाला िवरोध क ेला. अशा कार े
कारण नसताना जयप ुर करणा बाबत िश ंदे व होळकर एकम ेकां यािव उभ े रािहल े. या
सव चालल े या राजकारणाची खबर नानासाह ेबांना लागता च यांनी १७४८ म ये जयप ुरला
येऊन पोहोचल े व या ंनी दो ही भावा ंम ये समेट घडव ून व तडजोड क न ई रिस ंहाने
माधविसंहाला न ेवायई सह चार परगण े पेश यांना तीन लाख पय े व होळकर या ंना २५ munotes.in
Page 35
पेशवे बाळाजी बाजीराव
(नानासाह ेब)
35 हजार पय े दे याचे कबूल के याने पेशवे जून १७४८ म ये पु यात परतल े, परंतु पेश यांची
पाठ वळताच ई र िसंहाने वरील तडजोड अमा य क ेली. याचा राग य ेऊन होळकरा ंनी
जयपुरवर आ मण क ेले. ई रिस ंहाचा पराभव क न माधविस ंहाला चार पर गणे ायला
लावल े. पण न ंतर होळकरा ंचे उप व वाढत ग े याने ई रिसंहाने आ मह या क ेली. १७५१
म ये मराठया ंनी माधविस ंहाला गादीवर बसवल े. या माधविस ंहाला मराठया ंनी मदत क ेली
तोच प ुढे मराठया ंवर उलटला . कटकार थान े क न यान े अनेक मराठया ंना ठार मारल े.
जयपूर करणात मराठया ंना लाभ न होता मोठी हानी झाली . तसेच मरा ठा राजपूत
यां यातील स ंबंध दुरावले गेले.
४.५ नागप ूरचे रघुजी भोसल े करण
नागपूर या भोसल े घरा यातील एक श ूर व म ु स ी य हण ून रघुजी भोसल े िस होत े.
यांचे घराण े मूळचे पुणे ांतातील िह ंगणीच े तसेच इितहासात त े पिहल े रोघोजी हण ून
ओळखल े जातात . वया या बारा या वष का होजी भोसल े (चुलता) यांनी यास
सांभाळ यासाठी व हाड य ेथे नेले आिण त ेथूनच न ंतर त े छ पती शाह ं या चाकरीत
साता यास आल े. रघुजी भोसल े हे परा मी व वत ं वृ ीचे अस यान े छ. शाह महाराजा ंनी
यांना १७३८ म ये बंगालकडील प ूव भागात चौथाई वस ुलीचा अिधकार िदला होता .
या माण े रघुजीनी नवा बास आप या आ मक धोरणात ून शरण आ णले. यानंतर नवाबान े
तह क न ब ंगाल, िबहार , ओ रसामधील मराठया ंचे चौथाई व सरद ेशमुखी ह क मा य क ेले.
यामुळे साहिजकच रघ ुज चे म यप ूव भागात भ ु व िनमा ण झाल े. यानंतर १७४० नंतर
मा नानासाह ेब व रघूजी या ं यातील स ंघषा मुळे मराठ ेशाहीच े नुकसान घड ून आल े.
नानासाहेबांनी उ र ेकडील मोिहमात ब ुंदेलखंड िज ंकले, ते हा प ेश यांनी आप या
काय े ात घ ुसखोरी क े याच े वाटून रघ ुजी अ व थ झाल े. पण नानासाह ेबांना आपण
पेशवा अस यान े स व सरदारान े आप या आ ा पाळा यात अस े वाटत होत े. याचवेळी
रघुज नी कना टकावर आ मण क न दो त अलीचा पराभव क ेला. तसेच ि िचनाप लीचा
नवाब च ंदा साह ेबाला अटक क ेली. या या या िवजयाम ुळे मराठा रा यात या ंना मोठी
ित ा ा झाली . छ पत नी या ंचा स कार क ेला. ही गो प ेश यांना आवडली नाही .
याव न उभय ंतात िकती म सर होता ह े प िद सून येते. यानंतर रघ ुजीनी प ूव कडील
चौथाई वस ुलीकड े ल क ि त क ेले. अलीवद खान हा ब ंगाल ा ंताचा स ुभेदार होता .
बंगालमधील स ुभेदार ह े वतं वाग ू लागल े होते. यातच अलीवद खान व मीरहबीब या ं यात
अंतग त स ंघष चाल ू होता . या स ंघषा चा फायदा घ ेऊन रघ ुजीनी भा करा ंमान या
नेतृ वाखाली १७४१ म ये बंगालवर स ै य पाठवल े. भा करामानी मीरहबीबला हाताशी
ध न अलीवद ची नाक ेबंदी केली. मुिश दाबाद ह े शहर ल ुटले. मराठया ंची स ा ह गळी व
कलक यापय त िनमा ण केली.
रघुजी भोसल े एका माग ून एक मोगल सरदारा ंना शह द ेत होते. याच काळात प ेश यान े गदा व
मांडला ह े देश िजंकून तेथूनच ब ंगाल या चौथाईची मागणी क े याने रघुजी भोस या ंना राग
आला . याबाबतची त ार या ंनी छ. शाह महाराजा ंकडे केली या सव घडामोडी छ. शाह
महाराजा ं या समोर घडत हो या . पण त े य ात कोणा एकाची बा जू घेऊ शकत न हत े,
तर रघ ुजी हे पेश यांचे मह व पूण थान मानायला तयार न हत े. पेश यांना रघ ुजीचे वच व व
रघुजीचे वत ं वागण े पसंत न हत े. यातच मोगल बा दशहान े व सरदारान े छ पती शाह munotes.in
Page 36
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
36 महाराजा ंकडे रघुज ची त ार क ेली क , ते आ हास ास द ेत आह े. यावेळी मा शाह नी
रघुजी या कारवाया ंना पायब ंद घाल या चे ठरवल े. परंतु छ पती शाह महाराजा ंना
नानासाह ेब पेशवे व रघुजी भोसल े हे दोघेही मह वाच े वाटत अस यान े यांनी पेशवे व
भोसले य ांची संघषा ची बातमी समजता च यांनी दोघा ंनाही सातारास बोलाव ून घेतले.
दोघांम ये समेट घडून आणला . १७४३ म ये झाल े या म ै ी करारान ुसार छ पत नी प ेशवे
व भोस या ंची काय े ठरव ून िदली . दोघांम ये पु हा कोणताच वाद िक ंवा संघष िनमा ण
होऊ नय े याची यव था केली. अशा कार े छ पती शाह महाराजा ंनी पेशवे व रघ ुजीम य े
संघष िमटवला व आपल े रा य ह े वादिववा दापासून वाचवल े शेवटी प ूण पणे नागप ूरचे रघुजी
भोसल े व पेश यांमधील करण िमटल े.
४.६ दरबारातील प ेशवे िवरोधी गटाच े कार थान
नानासाह ेब पेशवे यांना पेशवे पद ह े सहजासहजी िमळाल े न हत े. कारण दरबाराम य े पेशवे
पदासाठी पिहल े बाजीरा व पेश यां या म ृ यूनंतर बर ेच सरदार इ छ ुक होत े. परंतु शाह
महाराजा ंनी थोरल े बाजीराव प ेश यांचे पु नानासाह ेब यांची पेशवे पदासाठी घोषणा क ेली.
तेथूनच ख या अथा ने पेशवे िवरोधी गटा ंम ये कटकार ता ंना सु वात झाली . खरे तर इ .स.
१७४६ - ४७ म ये हणज ेच छ. शाह महाराजा ं या म ृ यू या दोन वष अगोदर पास ूनच
पेश यांिव मोठ े कार थान चाल ू झाल े होते. ते असे क छ. शाह महाराज ह े वतः
मोिहमा ंवर जात नस े. छ. शाह महाराजा ंचा खच अफाट अस यान े ते कज बाजारी झाल े होते.
यांनी पेश यांनाही प रि थती कळवली होती . पण पेशवे याव ेळी उ र ेतील राजकारणात
य त अस याने यांना छ पत च े अडचणी कडे ल द ेता आल े नाही. याच गो ीचा फायदा
घेऊन दरबारातील प ेशवे िवरोधी गटान े पेश यांनी उ र ेत च ंड कमाई क ेली अस ून
छ पत च े कज ते सहज फ ेडू शकतात . परंतु पेशवे उ ाम व यसनी झाल े आहेत. यांना
छ पत या द ुःखाच े देणे घेणे नाही. अशा कार े छ. शाह महाराजा ंचे कान फ ुंक यात आल े.
शाह महाराज वाध यामुळे व कज बाजारीपणाम ुळे तसेच वारसा ाम ुळे खूपच िच ंता त
झाले होते. यामुळे पेशवे िवरोधातील गो ी ख या मान ून या ंनी १७४७ म ये नानासाह ेबांना
पेशवे पदाव न बडतफ के याची घोषणा क ेली. पण या ं या या कृतीमुळे रा यात ग धळ
माजला . नानासाह ेबांनी मनाचा तोल ढासळ ू न देता अ य ंत न पण े छ. शाह महाराजा ंचे
हणण े मा य क ेले. प रणामी छ पती शाह महारा जांना आपली च ूक उमगली व दोन -तीन
मिह यातच या ंनी प ु हा नानासाह ेबांकडे पेशवेपद बहाल क ेले. दरबारातील प ेश यां
िवरोधातील क र थान करणा या सरदारा ंना या ं या िनण यामुळे ग प क ेले. व या ं या
कुटीलडावा ंना व कटकार ताना आळा घातला .
४.७ छ पती शाह ंचा मृ यू व पेश या ंकडे मराठया ंची पूण स ा
छ पती शाह महाराजा ंना आपण हयात असतानाच आप यान ंतर आप या छ पती पदाचा
वारस कोण होईल , याची िच ंता ासत होती . कारण या ंना अन ेक मुली हो या , परंतु मुलगा
न हता . यामुळे छ पत या श ेवट या िदवसात वारसा शोध या ची राजकारणी स ु झाली .
तसेच या ाव न दरबारात अनेक गट िनमा ण झाल े असतानाच साता याला नजर क ैदेत
असणा या , महाराणी ताराबाई ंचा मुलगा द ुसरा िशवाजी १७२६ म ये वारल े. ते हा या ंची
प नी तीन मिह याची गरोदर होती , नंतर ितला म ुलगा झाला . पुढे हाच म ुलगा छ पती न ंतर munotes.in
Page 37
पेशवे बाळाजी बाजीराव
(नानासाह ेब)
37 वारस होईल अस े यांना वाटत होत े. तसेच घडल े व शाह महाराजा ंना छ पती पदासाठी
वारसदार आह े असा गौ य फोट केला. यावर छ पत ची प नी सकवारबाईना ही गो मा य
न हती , ब याच श ंका िनमा ण होत हो या , हणून छ पत नी भगव ंतराव रामच ं अमा यानी
शपथ पूव महाराणी ताराबाई ंची गो खरी अस याच े स ांिगतल े. यावर छ पत चा िव ास
बसला व छ पत नी त काळ प ेशवे नानासाह ेबांना ग ु संदेश पाठव ून मा या न ंतर
छ पतीपदावर िक ंवा गादीवर महाराणी ताराबाई ंचा नात ू राजाराम यास छ पती पदावर
बसवायची आ ा क ेली. याच माण े १५ िडस बर १७४९ रोजी छ. शाह महाराजा ंचा मृ यू
झा यावर महाराणी ताराबाई ंचा नात ू राजाराम या ंना छ पती पद द े यात आल े व
राजकारभाराच े सू े दे यात आली . आता महाराणी ताराबाई ंना आपला नात ू छ पती झाला
आहे व आता आप या हातात प ु हा रा यकारभार य ेणार अस े व ने पडू लागली . परंतु
राजारामन महाराणी ताराबाई ंची सव बंधने झुगा न प ेश यांकडे रा यकारभाराची सव सू े
सोपवली व आपण फ छ पती राह अस े सांिगतल े.
अशा कार े हताश झाल े या महाराणी ताराबाई ंनी िस ंहगडावर िनवास क ेला. तेथूनच
कार थान े ही स ु केली. थम राजाराम हा आपला नात ूच नाही अस े जाहीर क ेले. यामुळे
रा यात ग धळ िनमा ण झाला . यावर प ेश यांनी महाराणी ताराबाई ंकडून िसंहगड मािगतला .
परंतु महाराणी ताराबाई ंनी व या ंचे सिचव िचमणाजी या ंनी नकार िद यान े पेश यांनी सै य
पाठवून तुंग, ितकोणा व िस ंहगड हे िक ल े िजंकून घेतले. राजाराम ही प ु यात आल े.
यामुळे मराठारा याच े पुणे हेच म ुख स ा क बनल े. या सव घटना ंचा िवचार करता
महाराणी ताराबाई व त बस या नाहीत या ंनी पु हा एक कट रचला . राजारामा ंना धडा
िशकव यासाठी या ंनी राजारामा ंना २२ नो ह बर १७५० रोजी क ुलदेवते या प ूजे या
िनिम ान े बोलाव ून अटक क ेले. वतःकड े रा य घ ेऊन प ेश यांना िन भ कर याचा य न
केला. परंतु यांना यात यश आल े नाही. पेश यान े पूण पणे महाराणी ताराबाई ंचा बंदोब त
केला व ख या अथा ने या व ेळेपासूनच मराठा सा ा या ची सव स ा प ेश यां याच हातात
गेली.
४.८ आं या आरमाराचा नाश
सरखेल का होजी आ ं े हे १८ या शतकातील मराठा आरमाराच े मुख होत े. यांनी इं ज,
पोतु गीज, डच, च आरमारा बरोबर लढ ून मराठा आरमारा ंची थापना क ेली. तसेच या ंनी
आप या प ूण हयाती त मराठा सा ा याची अितशय ामािणकपण े सेवा केली. तसेच या ंनी
आपली िन ा न ेहमी मराठा सा ा या शी ठेवली, इं ज व पोत ु गीज आरमारा या अथक
य नान ंतरही मर ेपय त का होजी आ ं े य ांचे मराठा आरमार अिज ं य रािहल े. या महान
सैनानीचा म ृ यू ४ जुलै १७२९ रोजी झाला. आं े घरा यात अ ंतग त संघष चालू झाला .
तसेच या ंचा पेश यांशी ही स ंघष सु झाला होता . मानाजी व तुळाजीम य े स ा स ंघष सु
झाला. आं े हे पेश यांचे अिधकार कधी मा नत न हत े, असे असल े तरी या दोन भावा ंपैक
मानाजी म ुजुमदार अस यान े आिण तुळाज या मानान े परा मी कमी अस यान े यांचा
प उचल ून धरण े नानासाह ेबांना सोयी कर वाटल े. यांनी मानाज ना आप या बाज ूने
घेतले. तुळाजी आ ं े या आता ता यात दि ण कोकण िकनारप ी अस ून िवजयद ुग हे यांचे
ठाणे होते. उ र कोकण मा प ेश यां या हातात हो ता. या िठकाणी या ंनी रामाजी महाद ेव
िबलकर या ध ूत व राजकारणी माणसाची स ुभेदार हण ून नेमणूक केली होती . तुळोजी ह े munotes.in
Page 38
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
38 परा मी असल े तरी या ंचे पेश यांशी पटत न हत े. दोघेजण एकम ेकांना न क पाहत
होते. पेश यांनी पोत ु गीजांचा वसई व आज ूबाजूचा द ेश िज ंकून घेतला होता . तो परत
िमळव यासाठी पोत ु गीज प ु हा धडपड करीत होत े. मराठे पोतु गीजांशी लढत असताना मा
तुळोजी ह े पोतु गीजांना मदत करीत होत े. यावर अस े समजत े क त ुळोज त व पेशवा
यां यात ेष िनमा ण झाला होता . यातच महाराणी ताराबाई याही त ुळोजीचा पेश यांिव
वापर क न घ ेत हो या . नानासाह ेबांनी या सवा ना पायबंध घाल यासाठी व कायमचा या ंचा
बंदोब त कर यासाठी रामा जी महादेवां या माफ त आ ं े िव इ ं जांची मदत घ ेतली.
इं जांनी पेश यांवर काही अटी व करार लादल े ते पुढील माण े -
१. आं चा संपूण आरमार ह े इं जां या ता यात राहील व कोण याही मोिहम े संदभा त
िनण य हे दोघे िमळून घेतील.
२. बाणकोट, िह मतगड व या भोवतालची पाच गाव े पेश यांनी इं जांना ावी .
३. तुळोजी आं चा पराभव क े यावर या ंची जहाज े दोघांम ये वाटून घे यात य ेतील.
४. आं या िक यातील य , दा गोळा , तोफा व इतर सामान प ेश यां या ता यात
ावे.
वरील करार होता च पेशवे व इं जां या स ंयु आरमारान े तुळोजीिव मोहीम स ु केली.
व लवकरच या ंचा पराभव क न इ ं जांनी पेश यां या मदतीन े १७५६ म ये का हो ज चे
शेवटचे वंशज त ूळोजीला पकडल े व पूण पणे का होजी आं चे आरमाराचा नाश क ेला.
अशा कार े छ पती िशवाजी महाराजा ंनी िनमा ण केलेले व का होजी आ ं ेने आप या
परा मान े वाढवल ेले हे आं यां या व ंश या ंचे चुक चे धोरण व नानासाह ेबांचा अताताई
धोरणाम ुळे न झाल े.
दाभाड े, गायकवाड िव प ेशवे संघष -
नानासाह ेब पेशवे झा यावर ि ंबकराव दाभाड े य ां या मातो ी उमाबाई दाभाड कडे
गुजरातच े अध रा य मािगतल े. यावर उमाबाई ंनी पेश यास नकार द ेऊन राणी ताराबाईशी
संधान साधल े व महाराणी ताराबाई ंनी दमाजी गायकवाड यांना आप या बाज ूने वळव ुन
घेतले. गुजरात वर ख या अथा ने गायकवाड या ंचा अ ंमल अस यान े यांना पेश यांना अध
रा य द ेणे मा य न हत े. यातच प ेशवे १७५१ रोजी कना टकला ग ेले असता महाराणी
ताराबाई ंनी कटकार थान रचल े व दमाज ना प ु यावर वारी कर यास पाठवल े. ही बातमी
पेश यांना समजता च पेश यांनी तातडीन े हालचाली स ु के या व लवकर या ं यावर चाल
क न , पेश यांनी दमाज चा पराभव क ेला. यानंतर द माज नी प ेश यांसमोर शरणागती
प करली . ते हा प ेश यांनी या ं याकड े गुजरातचा अ या िह याची मागणी क ेली. परंतु
यांनी पेश यांना सा ंिगतल े क , गुजरात चे मूळ मालक दाभाड े असून मी या ंचा सेवक आह े.
याबाबतीतला सव िनण य उमाबाई दाभाड ेच घेऊ शकतात . यामुळे पेश यान े दामाजी या
छावणीवर अचानक ह ला क ेला. दमाजी व न ंतर यशव ंतराव दाभाड े व क ुटुंबातील
सद या ंना कैदी केले. यामुळे गायकवा ड यांनी गुजरातचा अधा िह सा प ेश यांना दे याचे
कबूल केले. परंतु पूण िह सा िमळ ेपय त कुणाची स ुटका होणार नाही अस े पेश यांनी
सांिगतल े. शेवटी िनराश होऊन गायकवाड या ंनी ३० माच १७५२ रोजी करार क ेला. पूण
गुजरात प ेश यां या ता यात िदला . गायकवाड हा प ेश यांचे ितिनधी हण ून गुजरातच े munotes.in
Page 39
पेशवे बाळाजी बाजीराव
(नानासाह ेब)
39 कामकाज पाह यासाठी त ेथेच रािहल े. अशा कार े चतुराईने नानासाह ेब पेश यांनी हा स ंघष
िमटवला .
४.९ उदगीरची लढाई
उदगीर शहरावर ८०० वष मुघलांचे राज े होत े. खरे पाहता पिह या बाजीरावा ं या
काळापास ूनच िनजाम - उल- मु क व मराठ े यां यातील स ंघषा ला स ु वात झाली होती .
िनजामाला तर प ेशवे बाजीरावा ंनी दोनदा पराभ ूत केले होते. पण याला प ूण पणे नामश ेष न
करता या ं याशी म ै ी करार क ेले. कारण या ं या माफ त िद लीचा बादशहाकड ून
माळ याची सनद िमळव याची बाजीरावा ंची इ छा होती , परंतु धूत िनजामान े नानासाह ेब
पेशवे बनल े तरी माळ याची सनद मराठया ंना बादशहाकड ून िमळव ून िदली न हती ,
नानासाह ेब व रघुजी भोसल े यां यातील स ंघषा चा फायदा घ ेऊन िनजामान े १७४३ म ये
कना टकावर आ मण क ेले होते. व ि िचनाप ली िज ंकून राजाकड ून खंड या वस ूल के या
हो या , परंतु िनजाम आता वाध याम ुळे फारशा मोिहमा क शकत न ह ता. तसेच यास
अनेक मुले होती आिण या ं यात वारसा य ु चाल ू झाली होती . २९ मे १७४८ म ये
िनजाम -उल-मु कचा ब हाणप ूर मु कामी म ृ यू झाला . याचा द ुसरा म ुलगा नािसरज ंग यास
दि ण ेचा स ुभेदार हण ून वारसा ह क ा झाला . िनजामा या दरबारात रामदासप ंत
नावाचा ध ूत व मु स ी ा ण होता . दरबारात याच े चांगले वजन होत े. याने बुशी या
मदतीन े सालाबदज ंगला िनजाम बनव याच े ठरवल े. या ग धळाचा फायदा घ ेऊन प ेश यान े
िनजाम दरबाराची स ू े आप या हाती यावी , हणून गाझाउ ीनला पािठ ंबा िदला . िनजाम
दरबारी अन ेक कटकार थान े िशजत होती . खरे पाहता गाझाउ ीनला िनजाम बनवण े ही
पेश यांकडे चालून आल ेली उ म स ुवण संधीच होती , पण याच दर यान गाझाउि नवर िवष
योग झाला व तो मारला ग ेला. असे असल े तरी िनजामा या दरबारात बुशी या पान े
चांची मनमानी जण ू चालूच होती . पण यातच इ ं ज व च यां यात संघष िनमा ण झाला .
इं जांनी १७६० रोजी वाँदीवाश या लढाईत चांचा पूण पराभव क ेला. बुशीला इ ं जांनी
कैदी बनवल े. यामुळे न यांपासून िनजामाचा दरबार म ु झाला होता.
यातच प ेश या या निशबान े एक नवी स ंधी चाल ून आली . ती हणज े िनजामा या
तोफखानाचा म ुख इ ािहम खान व िनजाम अली या ं यात भा ंडणं होऊन इ ािहम खानला
नोकरीत ून काढ ून ते पेश यां या नोकरीत ज ू झाल े. िनजामान े यात इ ं जांशी स ख
बांधले पेश यांशी केलेला तह मोड ून काढला . यामुळे १७५९ म ये पेश यां यावतीने
सदािशवराव भाऊन े िनजामावर चाल क ेली.
ऑ टोबरम य े अहमदनगरचा िक ला िज ंकला. तसेच िनजाम अली ही तयारीिनशी बाह ेर
पडला . उभय स ै यांची गाठ २६ जानेवारी १७६७ रोजी उदगीर या िठकाणी होऊन
िनकराची लढाई झाली . यात िनजामाचा पराभव झाला . यामुळे झाल े या तहान ुसार
िनजामान े मराठया ंना ६० लाख पय े उ प नाचा द ेश अिशरगड , दौलताबादच े िक ल े
तसेच िवजाप ूर व ब हाणप ूर हे िक ल े दे याचे ठरवल े, शेवटी िनजामाचा प ूण बंदोब त
कर यात आला . पेश यांना उदगीर या लढाईत प ूण य श ा झा ले. यामुळे नानासाह ेब
पेश यां या कारिकद त उदगीरची लढाई अ य ंत मह वाची व िनणा यक ठरली . munotes.in
Page 40
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
40 ४.१० पािनपतच े ितसर े यु १७६१
नानासाह ेब पेश यां या कारक द तील पािनपतची ितसर े यु हे अ य ंत िनणा यक व
पेश यां या ीन े यां या कतृ वाला काळा या पड ाआड न ेणारे ठरल े. कारण प ेशवे
नानासाह ेब यांनी उ र ेपय त सा ा यिव तार क ेला आिण श ूंना नमवल े आप या मराठा
सा ा याची ध ुरा अ य ंत कसोटीन े सांभाळी, परंतु या रणध ुरंदर प ेश यांना पािनपत या
ितस या लढा ई या पराभवान े पूण पणे खचून टाकल े.
या सव अपयशाला प ेशवां या अन ेक चुका कारणीभ ूत ठर या , याम य े सवा त मह वा ची
चुक हणज े पािनपत लढाईम य े जाताना या ंनी रा यातील या ेक ना जा याची परवानगी
िदली. खरे पाहता प ेश यां या धािम क कृती या य ु ात अितमारक ठरली . कारण
या ेक नची स ं या ही लाखाप े ा जा त झाली . या मोिह मेत या या ेक ंना रसद पुरवणे
तसेच या ंचे संर ण करण े ही जबाबदारी प ेश यांवर पडली . खरे पाहता या मोिहम ेचे गांभीय
यांना समजल े नसाव े. असे असल े तरी मराठा स ैिनकांनी शेवटपय त या य ु ात आपल े
कतु व दाखवल े. तसेच उ र भारतातील मराठया ं या अन ेक मोिहमा ंम ये यांनी आप या
पराभूत झाल े या मा ंडिलक राजा ंकडून मोठया माणात कर वस ूल के यामुळे अनेक
रा या ंम ये नाराजी होती . तसेच या ंनी अन ेकांची मन े दुखावली होती . हणून यु ा या व ेळी
मराठया ंना रस द कमी पड यावर व स ैिनक कम तरता भ न काढ यासाठी उ र
भारतातील रा यक या नी कोणतीही मदत क ेली नाही . हणून नानासाह ेबां या कारिकद त
उ रेत घडून आल ेले पािनपतच े ितसर े यु हे मराठया ं या व नानासाह ेबां या ीन े दूरगामी
प रणाम करणार े ठरले.
४.११ नानासाह ेबांचा मृ यू व यो यता
बाळाजी बाजीराव उफ नानासाह ेब पेशवे हे बाजीराव प ेश यांचे पु होत े. ते थोर या
बाजीराव या ं यानंतर मराठा सा ा याची प ेशवे बनल े. यां याच काळात मराठा सा ा यान े
यशाच े उ ुंग िशखर गाठल े आिण मराठया ंनी अटक ेपार झ डे लावल े. नानासाह ेबांनी पुणे
शहरा या उ नतीसाठी ख ूप मोठ े योगदान िदल े. यांना २५ जून १७४० रोजी छ पती शाह
महाराजा ंनी पेश याची व े सातारा दरबारी दान क ेली. यां या प ेश या या काळात मराठा
सा ा यान े बाळश े धरल े. मराठया ंनी उ र भागात ज रब बसवली आिण साधारण
इ.स.१७६० या आसपास मराठा सा ा य ही भारतीय उपख ंडातील एक बलाढ ्य अशी
ताकद होती . परंतु १७६१ या ितस या पािनपत य ु ात मराठया ंचा झाल ेला पराभव हा
यां या सोन ेरी क त ला डागाळ ून टाकणारा ठरला . याच पराभवा या ध यान े २३ जून
१७६१ रोजी या महान प ेश यांचा मृ यू झाला .
पेशवे नाना साहेबांची यो यता -
नानासाह ेब हे बाजीरा वां माण े लढव ये न हत े, परंतु बाजीराव ह े तलवार बहा ूर
असून नानासाह ेब मा कलमबहा र होत े. असे सरदेसाई हणतात . तसेच ते िप या माण े
कसल ेले सेनापती नसले तरी या ं या म ु स ी धोरणाम ुळे मराठा सा ा याचा िव तार
क याक ुमारीपास ून अटक ेपय त घड ून आला होता . तसेच या ंनी पा ा या माण े मराठा
फौजेचे केलेले आध ुिनक करण कौत ुका पद होत े. यांनी आप या स ै यात रोिहल े, पठाण , munotes.in
Page 41
पेशवे बाळाजी बाजीराव
(नानासाह ेब)
41 बुंदेल, अरब या ंना सामाव ून याला रा ीय वाच े व प िदल े. परंतु असे असले तरी
पेश यांम ये काही बाबतीत म ु स ेिगरीचा अभाव िदस ून येतो. रजपूत-मराठा म ै ीचे मह व
यांनी ओळखल े नाही. िशंदे, भोसल े, गायकवाड , आं े या सरदारातील वाद देखील त े िमटू
शकल े नाही. चौथाई व सरद ेशमुखी वस ूल कर या या पान े यांनी अन ेक सरदारा ंना उ र
भारतात ल ुटालुट कर याची परवानगी िदली . यामुळे उ र भारतात मराठ े बदनाम झाल े.
यांना लुटा हण ून संबोधल े जाऊ लागल े. नानासाह ेब मा लोक क याणा या बाबतीत
नेहमी द अस े, जेवर या ंनी कोण याच कारच े जुलूम जबरद ती क ेली नाही . उलट
यांची काळजीच घ ेतली. हे सव खरे असल े तरी वा तवता नानासाह ेबांचा वभाव
ऐशोआरामाचा होता . िशवाय आप या रा याची आिथ क घडी नीट बसवायची कामिगरी
यांनी केली. पेश यांची नावाजल ेली िहश ेब प तीन े नाना साहेबांनी स ु केली. या काम े
यांना नाना फडणीसा ंची ख ूप मदत झाली . नानासाह ेबांनी पु यात पव ती या स दय
थळाची िनिम ती केली. नानासाह ेबांनी मराठा सा ा यावर प ेशवे हणून वीस वष रा य
केले.
अशा कार े पेशवे नानासाह ेबांची कारक द अ य ंत धामध ुमीची ठरली . पेश यांनी ब याच
मोिहमा ंम ये व लढायांम ये यश ा क ेले. परंतु यां या हयातीत पािनपत या १७६१ ची
लढाई ही अपयशी ठरली व मराठया ंची एक प ूण िपढी या लढाईत गार द झाली. हे अपयश
मा नानासाह ेब पचवू शकल े नाही . या ध यान े ते अितशय खच ून गेले आिण न ंतर या
दुःखातच या ंचा मृ यू झाला . हे जरी स य असल े तरी मराठया ं या इितहासा या ीने
नानासाह ेब पेश यांचे कतृ व अ य ंत महान ठरल े.
४.१२ सारांश
मराठया ं या इितहासात पेशवेयुगाला अ य ंत मह वाच े थान आह े. कारण छ पती व ंशांम ये
वारसा ह का व न झाल े या स ंघषा त पेशवे बाळाजीिव नाथा ंची मह वाची कामिगरी आह े.
कारण शाह महारा ज व राणी ताराबाई य ु ात, बाळाची िव नाथा ं या कत ु वाने व चत ुराईने
छ. शाह ंचे आसन ि थर झाल े. छ पती शाह न ही बाळा जी िव नाथा ंना पेश याची व े
िदली. मराठया ंना पिहल े पेशवे िमळाल े. तसेच या ंनी आप या पदा या मह वाची
जाण ठेवून मोठ ्या माणात सा ा यिव तार क ेला. चौथाई व सरद ेशमुखी या सनदा
मुघलबादशहाकड ून िमळव या . बाळाजी िव नाथन न ंतर यांचे पु हे अितशय परा मी व
मुस ी िनघाल े. बाळाजी िव नाथ न ंतर पेश याची व े थोरल े बाजीराव या ंना िमळाली .
यांनीही आप या िप या माण े परा म गाजव ून, मराठा सा ा याचा सा ा य िव तार
वाढिवला . यानंतर या ंचे पु नानासाह ेब पेशवे झाल े, ते हा या ं यापासून ख या अथा ने
पेशवेपदे वंशपरंपरागत झाल े. तसेच नानासाह ेब पेश यांनी ही आपल े आजोबा व
विडला ं माणे उ म कारची कामिगरी क ेली आिण श ूंना नमवल े. कटकार थान े उधळ ून
लावली . उ र िह ंदु थानापय त सा ा य िव तार वाढिवला , तसेच मराठी कारभारही अ य ंत
सु यव थ ेत चालवला . परंतु यां या कारक द ला गालबोट लावणारी मह वाची घटना
हणज े १७६१ ची पािनपतची लढाई , या लढाई या पराभवाम ुळे ते पूण पणे खचून गेले व
यातच या ध यान े यांचा मृ यू झाला . हे जरी स य असल े तरी मराठया ं या इितहासात
या रणध ुरंदर स ेनानीचा हणज े नानासाह ेबां या कारक द चा इितहास अ य ंत मह वाचा
ठरला. munotes.in
Page 42
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
42 ४.१३
१. पेशवे नानासाह ेबांचा उदय सा ंगून, यां या रा यका रभारा या धोरणािवषयी सिव तर
चचा करा?
२. पेशवे नानासाह ेबांनी उ र ेकडे केले या सा ा यिव तारा िवषयी चचा करा?
३. उदगीरची लढाई यावर टीप िलहा ?
४. दाभाड े- गायकवाड िव प ेशवे संघष यावर सिव तर चचा करा?
४.१४ संदभ ंथ
१. देव भाकर - 'मराठया ंचा इितहास '- िव ा काशन .
२. पवार जयिस ंगराव, मराठी सा ा याचा उदय व अ त - मेहता काशन .
३. पगडी स ेतू माधवराव , छ पती िशवाजी कॉि टन े टल काशन , पुणे
४. भामरे िजत , मराठया ंचा इितहास – शेठ पि लक ेशन, मुंबई
munotes.in
Page 43
43 ५
पािनपतच े ितसर े यु
घटक रचना :
५.० उि य े
५.१ तावना
५.२ पािनपत या ितस या य ु ाची पा भूमी
५.३ पािनपत या ितस या य ु ाचे व प
५.४ पािनपत या ितस या य ु ाचे प रणाम
५.५ सारांश
५.६
५.७ संदभ
५.० उि य े
१. पािनपत या ितस या य ु ाची पा भूमी समज ून घेणे.
२. पािनपत या ितस या य ु ाचे व प अ यासण े.
३. पािनपत या ितस या य ु ा या प रणामा ंचे िव ेषण करण े.
५.१ तावना
मुघल बादशाह और ंगजेब या या म ृ यूनंतर म ुघलां या बलाढ ्य सा ा यास ख ंबीर व
काय म वारस िमळाला नाही . यामुळे मुघल सा ा या या पतनास स ु वात झाली .
मुघलां या द ुब या म यवत स ेमुळे व कमक ुवतपणाम ुळे मराठया ंनी िद ली दरबारात व
उ र भारतात आपल े वच व िनमा ण कर यास स ु वात केली होती . याचाच एक भाग
हणून मराठया ंनी बाळाजी िव नाथा ं या पुढाकारान े चौथाई व सरद ेशमुखी या सनदा म ुघल
दरबारात ून िमळिव या हो या . या सनदा ं या बद यात मराठया ंनी िद ली या र णाची
जबाबदारी घ ेऊन उ र ेत आपल े पाय रोवल े होते. नानासाह ेब पेश यांनी मराठयां या
उ रेतील िव तारवादी धोरणाला कायम कर यासाठी उ र े या मोिहमा आख या हो या .
यासाठी रघ ुनाथराव या ंना जबाबदारी िदली होती . यांनी आप या परा मा या जोरावर
अटकेपार मराठया ंचे झ डे रोवल े होते. यामुळे उ र ेत मराठया ंचा दबदबा िनमा ण झाला
होता. रोहीलख ंड या रोही यानी मराठया ंिव क ुटनीतीचा वापर क न या ंचे वच व कमी
कर यासाठी व िद ली या राजगादीवर िनय ं ण िमळिव यासाठी अहमदशहा अ दालीला
आमं ण िदल े होते. यातून अ दाली आिण मराठ े य ां यात ह रयाणा रा यात असल े या munotes.in
Page 44
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
44 पािनपत या िठकाणी ऐितहािस क पािनपतची ितसरी लढाई झाली होती . या लढाईची कारण े,
व प व प रणाम या ंची सिव तर मािहती या घटकाम य े िदलेली आह े.
५.२ ितस या पािनपत य ु ाची पा भूमी:
५.२.१ ीमंत नानासाह ेब पेशवे उफ बाळाजी बाजीराव या ंचे िव तारवादी
धोरण :
बाजीरावा या मृ यूनंतर बाजीरावाचा म ुलगा बाळाजी बाजीराव या ंची छ पती शाह
महाराजा ंनी पेशवेपदी िनय ु क ेली. बाळाजी बाजीराव हणज ेच नानासाह ेब पेश यांनी
बाजीरावाच े उ र ेकडचे धोरण उचल ून धरल े. नानासाह ेब पेश यांना बाजीरावसारख े
िव तारवादाच े धोरण राबवायच े होते, परंतु बाजीरावसारख े गुण, परा म व क ुशल स ेनानी
नेतृ व या ं याकड े न हत े. िनजाम व याचा प ु नािसरज ंग यां यात आपसाम य े बेबनाव
सु झाल ेला असताना नानासाह ेब पेश यांनी िनजामाची बाज ू घेतली. िनजामाच े अंतग त
ात नानासाह ेबांनी ल घाल ून िनजामालाच द ुखावल े. छ पती शाह महाराजा ंनी १७३८
म ये रघुजी भोसल े य ांना बुंदेलखंड, बंगाल, िबहार या ा ंतात आपला भाव थापन
कर याची परवानगी िदल ेली होती . रघुजी भोसल े य ांचा नानासाह ेब म सर क लागल े.
बंगाल आिण िबहार द ेशाची चौथाई व सरद ेशमुखीचा अिधकार रघ ुजी भोसल े यास िमळ ू
नये हण ून नानासाह ेब पेश यांनी अलीवद खानाची भ ेट घेऊन रघ ुजी भोसल े िव
मदतीचा करार क ेला. या काराम ुळे इतर सरदारा ंम ये फुटीरवृ ी व वाथ वाढत ग ेला.
दुस या बाज ूला मराठी आरमार म ुख का होजीचा प ु सखोजी आ ं े मृ यू पाव यावर
यां या वारसा ंम ये भांडणे सु झाली . यापैक मानाजी आ ं नी इं जांना मदतीची मागणी
केली. मानाजी आ ं ेपे ा तुळाजी हा परा मी व सरख ेल हणज े आरमार म ुख बन यास
यो य होता , परंतु नानासाह ेबांनी तुळाजी या िवरोधात भ ूिमका घ ेतली. आं चे आरमार
इं जांना न कर या स नानासाह ेबांनी मदत क ेली. तुळोजी आ ं ेचा पराभव कर यासाठी
१७५५ म ये आ मघातक करार प ेश यान े केला. यानुसार मराठया ंचे व आ ं ेचे स व
आरमार इ ं जां या ता यात तर ाव ेच तस ेच आ ं या ता यात ज े य , िक ल े,
यु सािह य आह े याचीही वाटणी प ेशवा व इं जांनी क न यावी . यािशवाय बाणकोट ,
िह मतगड ह े पेश यांनी इं जांना दे याची अट मा य क ेली. आं ेचे आरमार ह े शेवटी
मराठया ंचेच होत े ते इं जांनी न क न मराठया ं या स े या ना याची वाट आप यासाठी
सुकर क ेली. या सव घडामोडीव न एक ल ात य ेते क , नानासाह ेबांनी रा यिहताप े ा
वैयि क वाथा ला जा त ाधा य िदल े.
५.२.२ उ रेतील मराठया ंची शासन यव था
उ रेकडे मराठया ंनी ज े िव ताराच े धोरण वीकारल े, यात या ंनी अन ेक चुका के या.
प रणामी िनजाम , जाट, मोगल सरदार , रजपुत, रोिहल े, बंगश अ से मराठया ंचे श ू िनमा ण
झाले. १७४३ पय त मराठया ंनी उ र ेत आपला चा ंगलाच जम बसवला होता . रघुनाथराव
उफ राघोबादादा या ंनी अगदी अटक ेपय त धडक मारली होती . हणज े स या या पािक तान
व अफगािण तानची सीमार ेषा. तेथील द ेश िज ंकून घेऊन तो भाग मराठया ं या
वच वाखाली आणला होता , परंतु िजंकले या द ेशाची नीट शासन यव था न
लाव याम ुळे िजंकलेला द ेश हळ ूहळू मराठया ं या हातात ून िनघ ून जात होता . यामुळे munotes.in
Page 45
पािनपतच े ितसर े यु
45 नवनवीन द ेश िज ंकायच े, परंतु शासनाची घडी नीट न बसिव याम ुळे पु हा तो द ेश
वतं होत अस े. अशा बाब मुळे मराठया ं या उ र ेतील राजकारणाला फारस े यश य ेत
न हत े. यांचा केवळ धाक वाटत होता . लोक क याणकारी शासन यव था िनमा ण
कर यात त े कमी पडल े होते.
५.५.३. उ रेतील स ा ंचे एक करण : मराठया ं या उ र ेतील िव तारवादी धोरणातील
चुकांमुळे िनजाम , जाट, मोगल सरदार , रजपुत, रोिहल े, बंगश, नवाब स ुजाउ ौला या ंना या
वाथ धोरणाम ुळे व मराठया ं या वच ववादाला आळा घाल यासाठी मराठया ंिव
एक ीकरण कराव े लागल े. मराठया ंना अटकाव घाल यासाठी आिण िद ली या
राजगादीवरील मराठया ंचे िनयं ण कमी कर यासाठी नजीबखान रो िहला यान े अहमदशाह
अ दाली याला िह ंदु थानात य े याचे िनमं ण िदल े होते. रोिह या ंनी वाथ व धमा चे
राजकारण क े यामुळे यांनी मराठया ंना िवरोध क ेला. यांचे वच व रोिह या ंना सहन होत
न हत े. रोिह या ंना िद लीवर वच व हव े होत े. यामुळे मराठया ं या पराभवासाठी
नजीबखानान े कूटिनतीचा वापर क न मराठया ं या िवरोधात इतर सरदारा ंचा पािठ ंबा
िमळिवला .
५.५.४ मराठया ं या चौथाई , सरदेशमुखी या सनदाचा प रणाम : मराठया ंनी बाळाजी
िव नाथा या न ेतृ वात म ुघलांकडून चौथाई , सरदेशमुखी या सनदा िमळिव या . यामुळे
उ रेतील मुघल दरबारातील सरदार तस ेच उ र ेतील इतर स ाधीशा ंना ही गो आवडली
नाही. मराठया ंनी रजप ूत, जाट या ं याकड ून चौथाई , सरदेशमुखी वस ूल कर याऐवजी
यां याशी म ै ीपूण संबंध थािपत क ेले असत े तर त े दुखावल े नसत े याम ुळे
मराठया ंिवषयी उ र ेत अस ंतोष िनमा ण झाला होता .
५.५.५ मराठे व रोिहल े यांचे वैर: मुघल बादशहाचा वजीर सफ दरजंग आिण ग ंगा- यमुना
दुआबातील रोिहल े यां यात श ु व होत े. कारण सफदरज ंग हे िशयाप ंथीय म ुि लम होत े, तर
रोिहल े-पठाण ह े सु नीपंथीय होत े. या दोघा ं या स ंघषा म ये मराठया ंनी सफदरज ंगला
ल करी स हा य क ेले. इ.स.वी. सन १७५१ म ये मराठया ंनी रोिह या ं या पराभव क ेला.
यामुळे रोिह या ंनी मराठया ंचे पा रप य कर यासाठी इराणचा बादशाह अहमदशाह
अ दालीला मदतीसाठी बोलावल े.
नजीबखानाला मदत कर यासाठी अ दाली िह ंदु थानात आला . यातून मराठ े-अ दाली
यां यात १७६१ म ये पािनपतची ितसरी लढाई झाली .
५.५.६ िद ली दरबारातील मराठा िवरोधी कटकार थान े: मराठया ंनी बाळाजी
िव नाथापास ून िद ली या राजकारणात रस घ ेतला होता . कमकुवत असल े या म ुघलांनी
िद ली या स ंर णासाठी मराठया ंचे सहा य मािगतल े होते. प रणामी मराठया ंचे िद ली
दरबारात वा त य वाढीस लागल े. मराठया ंनी िद लीम य े आपला वक ल अ ंताजी
माणके र या ंना नेमले होते. यांनी िद ली दरबारातील मराठया ं या िवरोधी होत असल े या
कट कार थानाची मािहती प ेश यांना िदली . यानुसार सदािशवरावभाऊ ंना उ र ेत ये याचे
िनमं ण िदल े. munotes.in
Page 46
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
46 ५.५.७ मराठे व मुघल वजीर सफदरज ंग करार : रोहीलख ंड या रोिह या ंनी अयो य े या
देशावर आ मण क े यामुळे अयो य े या नवाबान े यां या ब ंदोब तासाठी मराठया ंकडे
मदत मािगतली . मराठया ंनी वेळोवेळी मदत क न या ंचा बंदोब त क ेला होता . अहमदशाह
अ दालीन े १७४८ पासून भारतावर वा या क न च ंड संप ीची ल ूट केली होती . इ.स.
१७५१ म ये यान े भारतावर ितसरी वारी क ेली. इ.स.१७५२ म ये पंजाबसारखा सधन
ांत यान े िजंकून घेतला. यामुळे मुघल दरबारात घबराट िनमा ण झाली होती .
अहमदशहाला रोिह या ंनी िद लीवर आ मण क न मराठ े व मुघलांना धडा िशकव ून
िद लीच े राजकारण करावयाच े होते. हे ओळख ून मुघल बादशहाचा वजीर सफदरज ंग यांनी
मराठया ंची मदत मािगतली . यानुसार १२ एि ल १७५२ म ये मराठ े-सफदरज ंग
यां याम य े करार झाला . यानुसार
१) मराठया ंनी अंतग त व बा े ात श ूपासून सुर ा करणे.
२) अ दालीचा ब ंदोब त करण े.
३) मराठया ंना या मदतीब ल ५० लाख पय े दे यात य ेतील.
४) या करारा ंमुळे मराठया ंना पंजाब, िसंध आिण ग ंगे या द ुआबातील द ेशात चौथाई व
सरदेशमुखीचे अिधकार ा होतील .
सफदरज ंग आिण मराठया ंचे सहा यक िद लीत य ेऊन पोहोचल े. यापूव च बादशहा आिण
अ दाली या ं यात करार होऊन प ंजाबचा ा ंत अ दालीला द ेऊन टाकला . िद लीम य े
वजीर सफदरज ंग व म ुघल बादशहा या ं यात स ंघष िनमा ण झाला . यावेळी रोिहल े व जाट
यांनी अन ु मे मुघल बादशहा व वजीर सफदरज ंग यांना मदत क ेली. नानासाह ेब पेश यांनी
उ रेची मोही म रघुनाथरावा ंवर सोपिवली . रघुनाथराव या ंनी जाटाचा ब ंदोब त कर यासाठी
कुंभेर िक याला व ेढा िदला . हा िक ला िज ंकताना म हारराव होळकरा ंचा पु खंडेराव
होळकर मारला ग ेला. पुढे मराठया ंनी सुरजमल जाटाकड ून ३० लाख पय े घेऊन व ेढा
उठिवला . मराठया ंनी जाटा बरोबर श ु व प करल े. पेश यांनी रघ ुनाथरावाला अ दालीला
रोख यासाठी पाठवल े होते. अ दालीन े पंजाब या रा यपाला या िनम ं णाव न भारतावर
चौथी वारी क ेली. यानुसार २९ जानेवारी, १७५७ ला या ंनी िद ली िज ंकली व तो प ु हा
काबुलला रवाना झाला . रघुनाथराव िद लीला पोहोचल े तोपय त अ दाली काब ूलला
पोहोचला होता . िद लीला नजीबखान रघ ुनाथरावाला शरण आला , परंतु रघुनाथरावान े
याला मा क ेली. यातूनच प ुढचे पािनपत घडल े.
५.५.८ द ाजी िश ंदे यांचा बदला घ े यासाठी सदािशवरावभाऊ ंना उ र े या मोिहम ेवर
पाठवल े
रघुनाथरावान े उ रे या दुस या मोिहम ेत सतलज नदी त े बनारसचा द ेश िजंकून िद लीवर
आपल े िनयं ण थािपत क ेले. िद ली िज ंक यान ंतर अ ंताजी मानक े र व क ृ णराव काळ े
यां याकड े िद लीची जबाबदारी सोपवली . रघुनाथरावान े ऑ टोबर ८ माच १७५८ ला
कुंजपुरा िजंकला. १७५८ म ये याने पंजाबचा द ेश िजंकून याचा कारभार आबाजी िश ंदे
यां याकड े सोपवला . अटकेचा कारभार रहेमानला देऊन रघ ुनाथराव २६ स ट बर
१७५८ ला उ र ेतील द ुस या मोिहम ेव न प ु याला पोहोचल े. दर यान प ेश यांनी munotes.in
Page 47
पािनपतच े ितसर े यु
47 नजीबखान रोिह याचा ब ंदोब त कर याची जबाबदारी द ाजी िश ंदे यां याकड े िदली .
द ाजी िश ंदे यांनी शु तालला व ेढा िदला .
शु ताल या लढाईत नजीबखानला ग ंगा नदीवरील प ुलामुळे उ र ेतून रसद प ुरवठा
िमळाला . मराठया ंनी नजीबखानास ज ेरीस आणल े खरे, परंतु पावसा या या िदवसात
नजीबखानान े छावणी क ेलेली िठकाण े कठीण अस याम ुळे नजीब खान मराठया ं या हात ून
वाचला होता . या संधीचा फायदा घ ेऊन यान े अ दालीची मदत मािगतली व अ दालीन े
३५००० ची फौज घ ेऊन भारता या िदश ेने आला . अ दाली प ंजाबात आ याची खबर
िमळताच द ाजीन े शु तालचा व ेढा उठव ून अ दालीची वारी रोख यासाठी २२ िडस बर
रोजी चढाई क ेली. २५ िडस बर रोजी यम ुना नदी ओला ंडली, गंगा-यमुना या दोआबात
नजीबखान रोिहला यास जाऊन िमळाला . नजीब खाना या सहा यान े अ दाली
िद ली या िदश ेने ये यास िनघाला . द ाजीन े िद लीचा बचाव कर यासाठी वजीर इमाद
यास िद ली या ब ंदोब तासाठी जा यास सा ंिगतल े, परंतु याने तसे न करता तो स ुरजमल
जाटां या आ यास जाऊन रािहला . द ाजी ने कुंजपुराची छावणी २७ िडस बरला हलव ून
तो २९ िडस बरला सोनपत य ेथे आला . तेथे सहा िदवस श ू या हालचालीची ट ेहाळणी
क न ६ जानेवारी १७६० रोजी िद लीस य ेऊन स ंप ीची यव था क न वतः
िद ली या उ र ेस बारा म ैलांवर असल े या बरारी गावी छावणीस आला . ९ जानेवारी,
१७६० रोजी नजीबखान यम ुना ओला ंडून पि म ेस आला . ते हा मराठया ंनी श ूवर चाल
केली. एक तास दो ही स ै याची झ ुंज झाली , परंतु अफगाण स ै या या ब ंदुक या मा याप ुढे
मराठया ंचे काहीही चालल े नाही . द ाजी िश ंदे य ांना बंदुक ची गोळी लाग ून ते ठार झाल े,
ते हा मराठ े पळू लागल े. नजीबखानान े जोराचा ह ला चढिवला . यावेळी जनकोजी िश ंदे
श ूला सामोर े गेले. उभयंतांम ये चार घटका लढाई झाली . जणकोजी िश ंदे घायाळ
झा याम ुळे जनकोजीस रणा ंगणात ून उचल ून मराठ े िद ली या िदशेने धावल े. अ दालीन े
मराठया ंवर िवजय िमळव ून यान े िद ली या लालिक यात व ेश केला. िद लीची ल ूट
क न यान े करोडो पया ंची संप ी िमळवली . िद लीचा ताबा िमळव ून अ दालीन े वजीर
शहावली खानाचा च ुलत भाऊ याक ुबअली खान यास िद लीचा ग हन र हण ून नेमले.
उ रेतून द ाजी िश ंदे या म ृ यूची बातमी ऐक ून नानासाह ेब प ेशवा या ंनी
सदािशवरावभाऊ ंना उ र े या मोिहम ेवर पाठवल े.
५.३ पािनपत या ितस या य ु ाचे व प
पािनपत या ितस या य ु ाची पा भूमी समज ून घेत यान ंतर या य ु ाचे नेमके व प कस े
होते ते अ यासण े मह वाच े आहे.
१४ जानेवारी, १७६१ म ये मराठ े आिण अहमदशहा अ दाली या ं याम य े पािनपतच े
ितसर े यु झाल े. मराठया ंनी सदािशवरावभाऊ या ं या न ेतृ वाखाली च ंड फौज उ र ेम ये
अ दालीच े पा रप य कर यासाठी पाठवल ेली होती . सदािशवरावभाऊ ंनी िव ासरावा ंना
बरोबर घेऊन या मोिहम ेचे नेतृ व केले होते. जवळपास एक लाखा ंचा लवाजमा घ ेऊन त े
उ रे या मो िहमेवर िनघाल े होते. याम य े खडे सै य होत े, तर ४०००० िबनल करी
लोकांचा याम य े समाव ेश होता . munotes.in
Page 48
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
48 अनेक अडचण ना त ड द ेत सदािशवरावभाऊ ंनी िद ली या िदश ेने आगेकूच केली होती .
उ रेम ये समोरासमोर म ैदानी य ु कर या या कल ेत मराठया ंचा अन ुभव कमी होता , परंतु
दि ण ेम ये मराठया ंनी गिनमी का या या य ु तं ाचा अवल ंब क न बलाढ ्य श ूंना जेरीस
आणल े होते. मैदानी द ेशाम य े लढल ेले मराठया ंचे हे सवा त मोठ े यु होत े. या यु ाचे
व प इतर य ु ांपे ा पुण तः वेगळे होते. अहमदशहा अ दाली हा म ुि लम रा यकता
अस याम ुळे उ र ेतील सव राजे-रजवाड े य ांना एकि त कर याचा या ंनी य न क ेलेला
िदसतो . याम य े नजीब खान रोिह या ंनी आप या क ूटनीतीचा अवल ंब क न उ र ेम ये
मराठया ंना एक टे पाड याची िकमया क ेली होती . मराठया ंनी उ र े या मोिहम ेम ये उ र ेतील
इतर स ाधीशा ंशी म ै ीपूण संबंध थािपत कर याऐवजी या ं याकड ून चौथाई आिण
सरदेशमुखी वस ुली कर या या कारणान े यांचे श ु व ओढव ून घेतले होते. उ रेतील सव
राजे व सरदारा ंनी एकि त य ेऊन अ दालीला सहकाय केले होते. मराठया ंना या ं याबरोबर
मै ीपूण संधान साधता आल े नाही. यामुळे सदािशवराव भाऊ ंना उ र ेत कोणाचीही मदत
िमळाली नाही . सुरजमल जाटा ंनी मदत कर याचा य न क ेला, परंतु अंतग त कलहाम ुळे
तोही मराठया ंना सोड ून िनघ ून गेला.
पािनपत या ितस या लढाईम य े मराठया ंना इतर स ाधीशा ंची मदत तर झालीच नाही ,
परंतु नैसिग क प रि थतीस ु ा या ं यासाठी िवपरीत होती . िनसगा नेसु ा या ंना साथ िदली
नाही. पावसा या या िदवसात या ं या फौज ेचे अतोनात हाल झाल े. नजीबखान रोिह यान े
उ रेतील मराठया ंची सव रसद तोडल ेली होती . यामुळे यांचे अ नपा यावाच ून मोठ े हाल
सु झाल ेले होते. अशाही प रि थतीत सदािशवरावभाऊन े कुंजपुरा िजंकून घेतलेला होता .
कुंजपुरा िज ंक याच े अ दालीस कळताच यान े यमुना नदी ओला ंडली आिण आपल े सै य
मराठया ं या िदश ेकडे जाणा या सव वाटा अडिव याम ुळे मराठया ंना रसद िमळणार े सव माग
बंद झाल े. यामुळे मराठया ंची अिधकच अडचण झाली होती . मराठया ंनी अ दाली या
उ रेतील वाटा जरी अडवल ेले अस या तरी या ंना नजीबखान रोिह याची साथ
िमळा याम ुळे यांना उ र ेतून रसद िमळत होती . वेळेवर रसद िमळत नस याम ुळे
मराठया ंनी बचावा मक धोरणाचा अवल ंब क न , यु ाला ज ेवढा िवल ंब करता य ेईल त ेवढा
यांनी िवल ंब कर याचा य न क ेला. परंतु उपासमार वाढत ग े यामुळे व रसद स ंप याम ुळे
अ दालीवर ह ला कर यािशवाय मराठया ंना पया य न ह ता.
गोिवंदपंत बुंदेल या ंनी मराठया ंना रसद प ुरिवली होती , परंतु यांचा म ृ यू झा यान ंतर
मराठया ं या रसद ेवर मोठा प रणाम झाल ेला होता . यांना अ नधा याची ट ंचाई िनमा ण
झालेली होती .
िडस बर आिण जान ेवारी मिह याम य े चंड थंडी अस याम ुळे उ र ेम ये मराठया ं या
सै यावर याचा मोठा प रणाम झाल ेला होता . थंडीपास ून संर ण कर यासाठी मराठया ंकडे
जाड कपड े न हत े, तर रोिह या ंकडे तशा कारची यव था होती . उ रेकडील हवामान
मराठया ंना ितक ूल होत े व ते अ दालीला नजीब खान या मदतीम ुळे अनुकूल होत े, याचा
फायदा अ दा लीला झाला . अ दालीन े नजीबखान या इशा यान ुसार हळ ूहळू आप या
सै या या छाव या बदल या . यामुळे रोगराई , उपासमार या ंचा याला सामना करावा
लागला नाही . परंतु मराठ े जवळ जवळ अडीच त े तीन मिहन े एकाच जागी होत े, यामुळे
यां या छावणीम य े मेलेली जनावर े, मलमू आिण गिल छपणा याम ुळे रोगराई पसरली munotes.in
Page 49
पािनपतच े ितसर े यु
49 होती याचा मराठया ंना मोठा फटका बसला मराठया ंचे सै य अ नधा य व रोगराईम ुळे
मृ यूमुखी पडत होत े. यामुळे मराठया ंना रोगराई आिण अ न -पा यािशवाय मर याप े ा
श ूशी लढता लढता म ेलेले बरे अस े वाटू लागल े. शेवटी १० जानेवारी रो जी मकर
सं ातीचा सण साजरा क े यानंतर मराठया ंचा स ेनापती सदािशवरावभाऊन े िदना ंक १३
जानेवारी, १७६१ रोजी म ुख सरदार व स ेनापत ची ब ैठक बोलावली व य ु कर याचा
अंितम िनण य घेतला. यु ाची स ंपूण यूहरचना ठ न यावर चचा झाली . शेवटी गोलाकार
लढाई कर याची व श ूची फळी फोड ून िद ली गाठायची असा िनण य झाला यान ुसार
िदनांक १४ जानेवारी १७६१ रोजी पािनपत या ितस या लढाईला य स ु वात
झाली होती .
मराठया ं या स ै या या आघाडीस इ ाहीमखान गारदी या न ेतृ वाखाली या ंचा भावी
तोफखाना व गार ा ंची नऊ पथक े होती, वतः इ ािहम खान आप या ७०००
गार ा ंबरोबर डावीबाज ू सांभाळत होता . यांना लाग ून दमाजी गायकवाड आप या २०००
घोडे वारा ंसह, तर िव ल िशवद ेव आप या १५००० घोडे वारा ंबरोबर होत े. म यभागी
अनेक लहान मोठ े सरदार घोड े वारा ंसिहत होत े.
सदािशवरावभाऊ व नानासाह ेबांचे पु िव ासराव ह े १३५०० ची फौज व बळव ंतरावा ंचे
सै य घेऊन म यभागी होत े तर उज या बाजूला अ ंताजी माणक े र, सटवाजी जाधव व इतर
लहान -मोठे मराठ े सरदार २५०० घोडदळासह उभ े होते, यांना लाग ूनच बाजीराव -
म तानीच े पु समश ेरबहा र १५०० पायदळा या स ैनासह आपली बाजू सांभाळीत होत े.
आघाडी या स ै यामाग े बायका , मुले, हातारी माणस े, िबनकामाच े लोक होत े, यां या
पाठीमाग े िशंदे व होळकरा ं या स ंर ण करणा या त ुकड्या हो या . दो ही बाज ू या स ै याची
रचना समोरासमोर अधा गोलाकार प तीन े होती.
य लढाईला स ु वात १४ जानेवारी १७६१ :
१४ जानेवारी, १७६१ रोजी सकाळी नऊ वाजता य लढाईला सु वात झाली .
सु वातीला मराठ यांनी िनकराचा ह ला क न पिह या ए का तासात ९००० रोिहल े व
पठाना ंना यमसदनी पाठवल े होत े. म यभागी उ या असल ेले मराठया ंचे सेनापती
सदािशवरावभाऊ व िव ासराव या ं या न ेतृ वाखालील फौज ेने शहावलीखानावर िनकराचा
ह ला चढ ून यास एक म ैल माग े रेटले होते. इ ाहीम खाना या तोफखा याम ुळे समोर
असल े या श ूं या फळीत िख ंडार पडल े. नजीबखान या स ै याची दाणादाण उडाली , परंतु
गोलाकार लढाईच े तं न समज याम ुळे मराठ े सरदार दमा जी गायकवाड व िव ल िशवद ेव
यांचे सै य पुढे सरसावल े व श ू या क ंपूत घुसले. यामुळे इ ाहीम खानाला तोफगो या ंचा
मारा करताना अडचणी य ेऊ लाग या . कारण या ंचे तोफगोळ े मराठी स ै यावर पड ून ते
मृ युमुखी पडत होत े. यामुळे याला तोफखाना ब ंद करावा लागला . या तोफांची
अ दालीन े धा ती खा ली होती , तो तोफखाना ब ंद पड याच े कळताच पळ या या तयारीत
असणार े सव रोिहल े व पठाणी स ै य माग े िफरल े आिण या ंनी या ंची फळी ही प ूव वत केली.
पु हा मराठया ंनी िनकरा ंचा ह ला चढव ून श ूचे 3000 सै य यमसदनी पाठिवल े होते.
अ दाली व रोही या ं या फौज ेचा धीर खच ून ती माग े पडू लागल े, ते हा अ दालीन े यां या
मदतीला दहा हजार स ै या या राखीव त ुकडीस पाठव ून कमी झाल े या व पळ ून गेले या munotes.in
Page 50
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
50 सै याची पोकळी भ न काढली होती . सदािशवराव , िव ासराव , इ ािहमखान गारदी ,
यशवंतराव पवार , अंताजी माण के र, जनकोजी िश ंदे य ांनी िजवावर उदार होऊन
अ दाली या स ै यावर हार क ेला होता . दुपारी २ वाजेपय त मराठया ं या स ै यांची सरशी
होत होती , मा याव ेळी सूया चे दि णायन अस याम ुळे मराठी स ै या या डो यावर स ूया ची
िकरण े पडू लागली . यातच अन ेक िदवसापा सून पोटभर अ न -पाणी न िमळा यान े घोडी व
माणस े पा यािवना तरफड ून धारातीथ पड ू लागली होती . या संधीचा अ दालीन े बरोबर
फायदा घ ेतला. याने आप या राखीव त ुकडया व उंटावरील तोफखाना प ुढे क न
मराठया ंवर जोरदार ह ला कर यास ा रंभ केला. तेवढयात िव ासराव या ंना गोळी लाग ून
ते धारातीथ पडल े. िव ासराव पड याची बातमी स ै यात वा यासारखी पसर यान े
मराठया ं या स ै याचे मनोबल खचल े. िव ासरावा ं या म ृ यूने सदािशवरावभाऊ उ ेगाने
ह ीव न उत न घो डयावर येऊन व ेषाने श ू प ावर त ुटून पडल े होते, काही व ेळाने तेही
श ू प ा या तावडीत सापड ून धारातीथ पडल े. मराठया ंचे सेनापती पड याम ुळे सै याचा
धीर खचला व त े पळू लागल े. म हारराव होळकर , दमाजी गायकवाड , िव ल िशवद ेव, नाना
पुरंदरे इ यादी सरदारा ंनी पळणा या मराठा स ै याबरोबर िद लीकड े पळ काढला . याबरोबर
उरलीस ुरली मरा ठी फौज णाधा त कोलमडली आिण मराठया ंचा च ंड पराभव झाला .
िवजयी झाल े या अ दाली या स ै याने मराठी फौज ेचा ४० मैलापय त पाठलाग क ेला व
यां यावर जबरद त ह ला क न पळणा या स ै याचे अतोनात हाल क ेले. मराठया ं या
सैिनकां या बायका , मुलांची व स ैिनकांची डो क कापली होती व च ंड अ याचार क ेला
होता. यु ाचा िनकाल पिह याच िदवशी लागला असला तरी द ुसरे दोन िदवस पळणा या
सै याची क ल व ल ुट सु होती . ही लूट व क ल इतक भयानक होती क , याम य े
दया, मा, माणुसक या श दा ंना कसलाच अथ रािहला न हता . इतका अ या य, अ याचार
नजीबखान आिण अ दाली या स ै याने मराठया ंवर केला होता . अनेक मराठा स ै यातील
ि या ंनी श ूं या अ याचारापास ून वतःचा जीव वाचिव यासाठी िविहरीम य े उडया टाकून
आपल े बिलदान िदल े होते. पािनपत गावात पळ ून आल े या काही मराठया ं या स ै याला
अ दाली या स ै याने एका रा ंगेत उभ े क न या ं या िनद यपणे ह या क े या हो या . या
लढाईम य े सदािशवरावभाऊ , िव ासराव , यशवंतराव पवार , संताजी वाघ , तुकोजी िश ंदे,
खंडेराव िन ंबाळकर इ . वीर मारल े गेले तर इ ािहम गारदी , जनकोजी िश ंदे यांना कैद क न
नंतर ठार कर यात आले. समशेर बहा र व अ ंताजी माणक े र अ य ंत जखमी झाल े होते. ते
र यातच मरण पावल े.
पािनपत या या लढाईम य े दो ही बाज ूचे चंड सै य मारल े गेले होते. अनेक हजारो
सै या या क ली झा या हो या . मराठया ंचे मुख सेनापती सदािशवराव भाऊ , िव ासराव
यशवंतराव पवार , तुकोजी िश ंदे, जनकोजी िश ंदे हे या लढाईम य े ठार झाल ेले होते. १५
जानेवारी १७६१ रोजी अ दालीन े पािनपत या द या त िवजयाब ल अ लाची ाथ ना केली
होती. िदनांक २१ जानेवारी १७६१ ला अ दालीन े िवजयी स ै यासह िद लीत व ेश केला
व िदवान ेखासम य े दरबार भ न िद लीचा ताबा घ ेतला होता .
नानासाह ेब पेश यांना उ र ेत येताना वाट ेत माळ याम य े ‘िभलसा ’ या गावी म ु कामी
असताना पािनपत या य ु ात मराठया ंचा च ंड पराभव झा याची बातमी ‘साह कार ’ने
िलिहल े या सा ंकेितक भाष ेतील प ा ार े िमळाली . ‘साह कार ’ हा मराठया ंचा सैिनक िक ं हा
सरदार अस ू शकतो . याने प ात खाली अस े िलिहल े होते क , “दो मोती गलत , दास िबस munotes.in
Page 51
पािनपतच े ितसर े यु
51 असरािफत फरकट , खुदरेकू याक ू गणात नाही ”. अथा त या ‘यु ात २ मोती हरवल े, २०
एक सो याची नाणी ब ेप ा झाली , िच लर , खुद कुठे हरवल े याचा प ाच लागला नाही ’.
अशा प तीचा िनरोप नानासाह ेब पेश यांना िमळाला . ते या ध यात ून कधीही साव शकल े
नाही. प रणामी पािनपत या ितस या य ु ातील पराभवाचा धसका घ ेऊन नानासाह ेब
पेश यांना या चे अतोनात द ुःख झाल े व श ेवटी २३ जून १७६१ ला या द ुःखातून ते
साव शकल े नाही आिण प ु यातील पव ती येथे यांचा मृ यू झाला .
५.४ पािनपत या ितस या य ु ाचे प रणाम
पािनपताम य े एकूण तीन य ु े झाली होती , परंतु याप ैक पािनपत या ितस या य ु ाची
भयानकता जा त होती . या यु ाने मराठया ंचे अतोनात न ुकसान झाल े होते जे क , कधीही
भ न िनघ ु शकत न हत े. या यु ाने उ र भारतातील िवश ेषतः िद लीच े संपूण राजकारण
बदलल े होते. या यु ाचे दूरगामी प रणाम खालील माण े आहेत.
१. मराठया ं या ल कराची च ंड हानी :
या यु ात मराठया ंचा दा ण पराभव झाला होता . य रणभ ूमीवर श ेकडो मराठा
सैिनक धारातीथ पडल े होते. पराभवान ंतर मराठा स ै याने रणभ ूमीव न पळ काढला
होता. यु भूमीतून पळणा या श ेकडो मराठया ं या स ैिनकां या क लीस ु ा अ दाली व
नजीबखान या स ैिनकांनी के या हो या . यु ात जखमी झाल े या मराठा स ैिनकांची
सं यास ु ा मोठी होती . बाजार ब ुणगे आिण िबनकामा या लोका ंचासु ा हालअप े ा
आिण भ ुकेमुळे मृ यु झाल ेला होता . एकंदरीत पािनपत या य ु ाम य े मराठया ं या
कतृ ववान लोका ंची एक िपढीच गारद झाली होती ह े कधी ही भ न न िनघणार े
नुकसान होत े.
२. मराठया ंचे उ र िह ंदु थानातील राजक य अि त व धो यात :
पािनपतातील दा ण पराभवाम ुळे मराठया ंचे िद ली व उ र िह ंदु थानातील अि त व
धो यात आल े होते. एक कत िपढी गारद झा याम ुळे मराठया ंना उ र िह ंदु थानात ून
आपल े ल काढ ून याव े लागल े होते. यांनी उ र ेतून माघार घ ेऊन दि ण ेत आपल े
सा ा य िटक ून ठेव यासाठी िवश ेष ल िदले होते. उ र िह ंदु थानात मराठा सा ा य
थापन कर याची मराठया ंची मह वाका ं ा धुळीस िमळाली होती .
३. पंजाबम य े शीख स ेची थापना :
पािनपत या ितस या य ु ामुळे उ र िह ंदु थानातील राजक य प रि थती स ंपूण पणे
बदलून गेली होती . मराठया ं या बरोबर उ रेत िशखा ंचा दबदबा होता , परंतु
मराठया ं या उ र ेतील माघारीन ंतर व अ दाली या प ु हा मायद ेशी जा याम ुळे
पंजाबम य े िशखा ंना आप या वत ं स ेची थापना कर यासाठी पोषक वातावरण
िनमा ण झाल े होते. याचा फायदा घ ेऊन िशखा ंनी पंजाबम य े वत ं स ेची था पना
केली व ती प ुढे १८४८ पय त िटकली होती .
munotes.in
Page 52
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
52 ४. मुघल स ा िखळिखळी बनली :
पािनपतान ंतर िद लीतील म ुघलस ा स ंपूण पणे िखळिखळी झाली होती . कारण
मुघलांचे िद लीतील अि त व ह े केवळ मराठया ं या ल करी ताकतीवर व या ं या
संर णा या हमीवर अवल ंबून होती . परंतु मराठया ंचा पराभव झा याम ुळे यांनाच
उ रेतून काढतापाय यावा लागला . यामुळे मराठया ं या स ंर णा या हमीवर
असल े या म ुघलीस ेला पािनपतान ंतर उतरती कळा लागली .
५. मराठया ं या राजकारणात रघ ुनाथरावच े मह व वाढल े :
उ रेम ये पािनपत घड या या अगोदर रघ ुनाथरावन े दोन मोिहमा काढ या हो या
आिण उ र िह ंदु थानात मराठया ंचे वच व िनमा ण केले होते. मराठी स ेचा उ र ेत
िव तार हो याम य े रघुनाथरावच े योगदान मह वाच े होते. यांनी अटक ेपय त धडक
मा न मराठा सा ा याचा िव तार उ र िह ंदु थानात क ेला होता . परंतु यांनी
िजंकले या द ेशाची िनट यव था न लाव याम ुळे तो द ेश पु हा मराठया ंना गमवावा
लागला . तसेच उ र ेत इतर समिवचारी स ेबरोबर घिन स ंबंध तािपत
कर याऐवजी या ं याकड ून जबरद तीन े चौथाई आिण सरद ेशमुखी वस ूल केली होती ,
यामुळे उ र ेत या ंना िम जोडता आल े नाही . परंतु पािनपतान ंतर मराठया ं या
राजकारणात च ंड घडामोडी घडत ग े या. याम य े व र अस याम ुळे रघुनाथरावच े
वच व वाढत ग ेले व पुढील काळात या ं या मह वाका ं ा वाढत ग े या.
६. इं ज स ेचा स ा थापन कर याचा माग मोकळा झाला: इं जांनी कना टक-बंगाल या द ेशातून सु वात क न हळ ुहळू संपूण िहंदु थान
आप या वच वाखाली आण यासाठी हालचाली चालू हो या . १७५७ या लासी या
लढाईन ंतर या ंचा आ मिव ास वाढला होता . उ रेम ये आपल े ब तान
बसिव यासाठी इ ं जांना या य ु ानंतर वाव िमळाला व या ंनी याचा प ुरेपूर फायदा
घेतला. उ रेत िनमा ण झाल ेली पोकळी इ ं जांनी भ न काढ यासाठी आप या
हालचाल ना वेग िदला .
७. कना टकात ह ैदर अलीचा उदय :
पािनपतातील पराभवाम ुळे केवळ उ र िह ंदु थानातील मराठया ंचे व च व कमी झाल े
असे नाही तर दि ण ेतसु ा या ंना या पराभवाचा फटका बसला होता . दि ण ेतील
कना टक या द ेशावर मराठया ंचे वच व होत े, परंतु पािनपतातील पराभवा मूळे खचून
गेले या मराठया ंना आपली िव कटल ेली घडी िनट बसिवताना कना टका या
देशावरील िनय ं ण गमवाव े लागल े होते. याचा फायदा ह ैदरअलीन े घेतला व हळ ूहळू
कना टकात आपली स ा थापन क ेली. इ.स. १७५८ म ये यान े कना टकातील
बंगलोर शहराचा ताबा िमळिवला होता . या या म ृ युनंतर याचा म ुलगा िटप ू सुलतान
याने कना टका या स ेला बळकटी द ेऊन आपली स ा िटकिवली होती . यासाठी
याला मराठे, इं ज या ं याबरोबर स ंघष करावा लागला होता .
munotes.in
Page 53
पािनपतच े ितसर े यु
53 ५.५ सारांश
१८ या शतकाम य े झाल े या म ुख लढाया ंम ये सवा त मह वाची आिण िह ंदु तान या
राजकारणावर प रणाम करणारी मह वाची लढाई हणज े पािनपतची ितसरी लढाई होय .
इ.स. १७६१ म ये झाल े या पािनपत या लढाईम ुळे संपूण उ र िह ंदु थानात व
िद ली या राजकारणाला मोठी कलाटणी िमळाली होती . याच स ंधीचा फायदा घ ेऊन
इं जांनी पुढे भारतात आपली स ा थापन क ेली होती . म यवत स ा कमक ुवत
झा याम ुळे श ूने याचा फायदा घ ेतला होता . या लढाईत मराठया ंचा पराभव झा याम ुळे
यांना जवळपास १० ते १५ वष उ र े या राजकारणात ल द ेता आल े नाही.
मराठया ंची एक क तृ ववान िपढी गारद झा याम ुळे यांचे झाल ेले अतोनात न ुकसान कधीही
भ न िनघणार े न हत े. सदािशवराव , िव ासराव या ं यासारख े वीर या लढाईत मारल े
गे यामुळे याचा धसका घ ेऊन ख ु पेशवा नानासाह ेब यांचासु ा म ृ यु झाला होता . या
लढाईम ुळे मराठया ंचे चंड नुकसान तर झाल े होतेच, परंतु िहंदु थानच ेसु ा राजकारण
यामुळे बदलल े होते. हणून पािनपतची ितसरी लढाई िह ंदु थान या इितहासाला कलाटणी
देणारी ठरली .
५.६
१. पािनपत या ितस या लढाईची पा भूमी सा ंगा?
२. पािनपत या ितस या लढाईच े व प प करा ?
३. पािनपत या ितस या लढाई या प रणामा ंचे िव ेषण करा ?
५.७ संदभ
१. क डेकर ए.वाय., (२००४ ), मराठया ंचा इितहास , फडके काशन , को हाप ूर.
२. खोबर ेकर,िव.गो. (२००६ ), महारा ाचा इितहास , मराठा कालख ंड – भाग-१,
िशवकाळ (१६३० -१७०७ ), महारा रा य सािह य आिण स ं कृती मंडळ, मुंबई.
३. मराठया ंचा इितहास , दूर थ िश ण िवभागाच े अ ययन सािह य , िशवाजी िव ापीठ ,
को हाप ूर.
munotes.in
Page 54
54 ६
पािनपत या ितस या य ु ाचे मह व
घटक रचना :
६.० उि य े
६.१ तावना
६.२ मराठया ं या पराभवाची कारण े
६.३ पािनपत या ितस या य ु ाचे मह व
६.४ सारांश
६.५
६.६ संदभ
६.० उि य े
या घटकाचा अ यास कर यासाठी प ुढील उि य े ठेवलेली आह ेत.
१. पािनपत या ितस या य ु ाम य े मराठया ं या पराभवा या कारणा ंचे िव ेषण करण े.
२. पािनपत या ितस या य ु ाचे मह व अ यासण े.
६.१ तावना
इ.स. १७६१ म ये पािनपतच े ितसर े यु मराठ े आिण अहमदशाह अ दाली या ं यात लढल े
गेले होते. पािनपतावर झाल े या इतर दोन य ु ापे ा हे यु द वेगळे होते. या यु ाने िद लीच े
व उ र ेतील स ंपूण राजकारण बदलल े होते. या यु ाने मराठया ंची एक कत ु ववान िपढीच
गारद झाली होती , याची मोठी िक मत मराठया ंना मोजावी लागली होती . या यु ाने
िद लीतील म ुघलशाही िखळिखळी झाली होती. िहंदु थानातील अि थर प रि थतीचा
फायदा इ ं जांनी घेऊन स ंपूण िहंदु थानवर आपला अ ंमल थािपत कर याचा इरादा प
केला होता .
िहंदु थानातील म यवत स ा कमक ुवत झा यान ंतर काय होऊ शकत े याच े उ म
उदाहरण हणज े पािनपतच े ितसर े यु होय . जोपय त िद ली या स ंर णाची जबाबदारी
मराठया ंकडे होती , तोपय त परक य श ूने िहंदु थानाकड े वाकडी नजर क न बिघतल े
न हत े. पािनपतातील दा ण पराभवाम ुळे मराठया ंनी िद लीतील आपल े ल काढ ून घेतले
आिण म ुघल स ा कमक ुवत झाली . या यु ाचे िव ेषण व ेगवेग या इितहा सकारा ंनी व
िवचारव ंतानी आपाप या तक संगत मा ंडणी ार े व पुरा यािनशी मा ंडले आहेत. यानुसार या
यु ाचे मह व समज ून घेणे अ यासा या ीन े मह वाच े आहे. munotes.in
Page 55
पािनपत या ितस या
यु ाचे मह व
55 ६.२ पािनपताम य े मराठया ं या झाल े या पराभवाची कारण े
मराठया ंनी आप या परा मा या जोरावर उ र िह ंदु थानात आपला दबदबा िनमा ण केला
होता. अटकेपार मराठया ंचे झ डे रोवल े गेले होते. पेशवा पिहला बाजीराव या िव तारवादी
धोरणाम ुळे व या ं या वपरा माम ुळे मराठया ंची वेगळीच ओळख िनमा ण झाली होती .
रघुनाथरावान े तोच आदश समोर ठ ेऊन उ र ेतील दोन मोिहमा यश वी रा बिव या हो या व
जवळपास उ र िह ंदु थानवर मराठया ंचे वच व िनमा ण केले होत े. याच माण े
सदािशवरावभाऊ ह े उ म यो े होते. यां या जोडीला िव ासराव , इ ाहीमगारदी , िशंदे,
होळकर या ं यासारख े मात बर मराठ े सरदार असता ंनासु ा पािनपत या ितस या य ु ात
यांना दा ण पराभवाला सामोर े जाव े लागल े होते. याला जबाबदार असल ेली कारण े
अ यासण े मह वाच े आहे.
१. ितक ूल नैसिग क प रि थती :
मराठया ंनी गिनमी का या या य ु तं ाने दि ण ेकडील द ेशावर आपल े वच व िनमा ण केले
होते. उ रेम ये मराठया ंनी आप या परा माची झलक दाखिवली होती , परंतु उ र ेतील
नैसिग क प रि थती , तेथील हवामान , नवीन भ ूभागाची नसल ेली मािहती याम ुळे ल करा या
वेगाने हालचाली करण े मराठया ंना अवघड ग ेले.
सदािशवरावभाऊच े सै य उ र ेत िहवा या या िदवसात ग े यामुळे उ र िह ंदु थानातील
कडा या या थंडीची मराठया ंना सवय न हती . तसेच या ं याकड े थंडीपास ून संर ण
कर यासाठी उबदार कपड यांची सोय नस याम ुळे मराठया ंना याचा च ंड ास होत होता .
या उलट अ दाली या व रोही या ं या स ै याकड े उबदार कपड े व थ ंडीपास ून संर ण
कर यासाठी आव यक असल ेला पेहराव हो ता. यामुळे यांना थंडीपास ून वतःच े संर ण
करता आल े. य लढाई या िदवशी द ुपारपय त हणज े सूय डो यावर अस ेपय त
मराठया ंनी जोराचा हार क ेला होता , परंतु दुपारनंतर स ूया ची िकरण े डो यावर पड याम ुळे
यांना समोर या श ूचा अंदाज य ेत न हता व पा यावाच ून मराठया ंचे सै य कासावीस झाल े
होते असे वण न भाऊसाह ेबां या बखरीत क ेलेले आहे. मराठया ंचे सै य अध मे या अव थ ेत
लढत होत े तर अ दालीन े आप या न या दमा या राखीव स ै याची त ुकडी त ैनात क े यामुळे
मराठया ं या स ै याचा पराभव झाला होता .
२. मराठा स ै याची य ूहरचना :
मराठे व अ दाली या ं याम य े झाल े या पािनपत या ितस या य ु ाम य े दो ही बाज ू या
सेनापत नी सपाट म ैदानी द ेश अस याम ुळे समोरासमोर या य ु ासाठी आपाप या
सै याची य ूहरचना क ेली होती . मराठया ंनी अध गोलाकार प तीन े सै याची रचना क ेलेली
होती. या प तीन े मराठया ंनी लढल ेले हे पिहल ेच यु होत े. अशा कार या य ु ाची
मराठया ंना सवय नस याम ुळे यां या तोफखा याप ुढे अ दाली व रोही या ंची दाणादाण
झाली होती , परंतु मराठया ं या मध या त ुकडीन े संयम न बाळगता गोल मोड ून अ दाली या
सै यावर चाल क ेली होती , यामुळे इ ाहीम गारदीला तोफा ंचा मारा करता ंना अस े ल ात
आले क , तोफाम ुळे आपल ेच सैिनक म ृ युमुखी पडत आह े. यामुळे यांनी तोफखाना ब ंद munotes.in
Page 56
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
56 ठेवला. याचा फायदा अ दालीन े घेऊन यान े मराठा स ै यावर चढाई क ेली, मराठया ंची
गोलाकार प तीन े यु कर याची य ु नीती च ुक याम ुळे यांचा दा ण पराभव झाला होता .
३. मराठया ं या स ेनापतीची झाल ेली चूक:
पािनपत या ितस या य ु ाम य े मराठया ं या स ै याचे नेतृ व सदािशवरावभाऊ या ं याकडे
होते. यांनी गोलाकार स ै याची रचना क न त े वतः म यभागी ह ीवरील अ ंबारीत ून
सै याचे नेतृ व करीत होत े. यां यासमोरील घोडदळाच े नेतृ व िव ासराव करीत होत े. ऐन
यु ा या रणध ुमाळीत िव ासरावा ंचे संतुलन िबघड ून ते श ू या स ै यावर त ुटून पडल े.
याम य े िव ासरावला गो ळी लागली व त े धारातीथ पडल े. िव ासराव पड याच े ब घून
सदािशवरावभाऊनी ह ीव न खाली उत न घोड यावर बस ून बेभान होऊन श ूवर तुटून
पडले व श ेकडो अफगाणी स ै य काप ून काढल े. सदािशवरावभाऊ एकट ेच श ू या
सै याम य े सापड याच े बघून नजीबखानान े यांना घ ेरले व या ं यावर ह ला क ेला.
सदािशवरावभाऊ धारातीथ पडल े. मराठा स ै यांनी या ं या स ेनापतीची खाली असल ेली
अंबारी बघ ून आिण सेनापती धारातीथ पड याम ुळे रणांगणात ून पळ काढला .
४. अ दालीन े राखीव स ै याचा यो यव ेळी वापर क ेला:
अहमदशहा अ दालीला म ैदानी य ु ाची प ूण यु हरचना मािहत अस याम ुळे यान े
पािनपताम य े मराठया ंना आप या जा या त अडकवल े होते. मराठया ंना मैदानी य ु ाची प ूण
मािहती नस याम ुळे यांनी या ं या स ै याम य े राखीव स ै याची तरत ूद केली न हती , परंतु
अ दालीन े मा दहा हजार राखीव स ै याची तरत ूद केलेली होती .
मराठया ंनी सु वातीला तोफखा याचा मारा क े यामुळे यांची सरशी होत होती . यावेळी
पीछेहाट होत असल े या आिण घाब न पळ काढणा या अफगाण स ै यावर िवजय िमळिवता
आला असता , परंतु मराठया ंचा तोफखाना ब ंद अस याच े बघून अ दालीन े न या दमा या
राखीव स ै याला आ मण कर यास सा ंिगतल े. प रणामी मराठा स ै याचा या ं या समोर
िटकाव लाग ला नाही व या ंचा दा ण पराभव झाला . मराठया ं या मध या फळीन े गोलाकार
कडे तोडून श ू या स ै यावर त ुटून पड याचा िनण य या ं या अ ंगलट आला होता .
५. उ रेतील इतर स ा ंचा मराठया ंना पाठ बा िमळाला नाही :
मराठया ंनी पािनपता अगोदर रघ ुनाथराव या न ेतृ वाखाली दोन मो िहमा काढ या हो या .
याम य े यांनी केवळ नवीन द ेश िज ंक यावर भर िदला होता , परंतु नवीन िज ंकले या
देशाची नीट शासक य यव था न लावताच त े उ र ेतून िनघ ून आल े. यामुळे यांची
पाठ िफरताच िज ंकलेला द ेश पु हा मराठया ं या ता यात ून िनघ ून जात होत े. उ रेम ये
िद ली दरबारातस ु ा मराठया ं या िवरोधात कटकार थान े चालू अस याची वाता पेश यांना
कळताच , यांनी िद ली या मोिहम ेची जबाबदारी सदािशवरावभाऊना द ेऊन या ंना
िद ली या िदश ेने रवाना क ेले. उ रेम ये असल े या जाट , राजपूत, शीख, रोिहल े,
सुजाउ ौ ला या इतर स ा ंनी मराठया ंना सहकाय केले नाही. केवळ ब ु दे यांनी या ंना रसद
पुरिवली होती . मराठया ंचे उ र ेतील वच व इतर म ुख स ाधीशा ंना पस ंद न हत े. कारण
चौथाई व सरद ेशमुखी या वस ुलीमुळे उ र ेतील स ा मराठया ंना सहकाय कर यास
कुचराई करीत हो या . या स ंधीचा फायदा घ ेऊन नजीबखान रोही यानी आप या munotes.in
Page 57
पािनपत या ितस या
यु ाचे मह व
57 कुटनीतीचा वापर क न उ र ेतील स ा ंना अ दाली या प ात सामील क न घ ेतले तर
काहीना तट थ राह यास सा ंिगलत े. प रणामी मराठया ंना उ र ेत वेळेवर रसद िमळाली
नाही. यामुळे यां यावर उपासमारीची व ेळ आली होती . इितहासकारा ंनी मराठया ं या
पराभवास उ र ेतील स ा ंचा पाठ बा न िमळण े व यु द स ंगी काह नी श ू प ाला साथ
िद याम ुळे मराठया ंचा पराभव झाला होता .
६. मराठया ं या स ै यात बाजारब ुणगे आिण या ेक ंची भरती :
मराठया ंचे पेशवे नानासाह ेब या ंनी उ र े या मोिहम ेची जबाबदारी सदािशवरावभाऊ
यां याकडे िदली होती . परंतु यां याबरोबर पाठिवल े या स ै याम य े ४०% बाजारब ुणगे,
या ेक , मिहला या ंचा समाव ेश होता . मराठया ंना उ र ेतून रसद िमळ ेल अशी अप े ा होती ,
परंतु तसे झाल े नाही . प रणामी य ु ास िवल ंब झाला . सोबत असल े या िबनका मा या
सै यामुळे यांना वेगाने हालचाली करता आ या नाही . तसेच उ र ेतून आिण दि ण ेतून
रसद य ेईल. अशा अप े ेवर बसल े या सदािशवरावभाऊचा मिनरास झाला व या ंना आह े
याि थतीत य ु कर यािशवाय पया य न हता . प रमाणी या ंना दा ण पराभवाला सामोर े
जावे लागले. एका क तृ ववान िपढीला म ुकावे लागल े. यामुळे मराठा सा ा याच े चंड
नुकसान झाल े होते व ते कधीही भ न न िनघणार े होते.
या यित र अन ेक कारण े मराठया ं या पराभवास जबाबदार ठरली होती . ‘मराठे हणज े
यश’ या समीकरणास पािनपत या ितस या य ु ामुळे छेद िमळाला . मराठया ंचा
अितआ मिव ास या ंना नडला आिण याचा फायदा अ दाली या िश तब स ै याने
घेतला. प रणामी मराठया ंना मोठ या पराभवाला सामोर े जावे लागल े.
६.३ पािनपत या ितस या य ु ाचे मह व
पािनपत या ितस या य ु ाचे मह व समज ून घ ेताना या य ु ािवषयी व ेगवेग या
इितहासकारा ंनी व िवचारव ंतानी आपली मतमता ंतरे मांडलेली आह ेत. यापैक खालील
काही मह वा या िवचारव ंतांची भूिमका उ ल ेखनीय आह े.
१. सरदेसाई आिण स ुर नाथ स ेन:
या दो ही इितहासकारा ं या मत े, पािनपतावर य ात मराठया ंचा जरी पराभव झाल ेला
असला तरी द ूर ीन े िवचार क ेला तर मराठया ंचे अि त व काही न झाल े न हत े िकंवा
यांचे राजक य भिवत यस ु ा धो यात आल े न हत े. कारण पािनपतान ंतर काही वषा या
अवधीतच प ेशवा थो रले माधवराव या ं या काळात महादजी िश ंदे य ांनी पािनपतात
मराठया ंची ग ेलेली ित ा प ु हा ा क न िदली होती . तसेच यु ात अहमदशाह
अ दालीचा जरी िवजय झाला असला तरी य ात याला या िवजयाचा कोणताच लाभ
झाला नाही . या यु ात अ दाली या स ै याचीस ु ा मोठया माणात हानी झाली होती . या
नंतर अ दालीला कधीही भारतावर वारी कर याच े धाडस झाल े नाही . हा एक कार े
मराठया ंचा िवजयच होता .
२. एि फ टन यां या मत े, पािनपतम य े झाल ेला पराभव मराठया ं या स ेवरील फार
मोठा आघात होता . यामुळे मराठया ंची स ा स ंपूण पणे िखळिखळी झाली होती . या munotes.in
Page 58
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
58 यु ानंतर मराठया ं या उ र आिण दि ण ेकडील सा ा यावरील वच व कमी होऊन या ंचा
हास स ु झाला होता . यां या मत े जरी महादजी िश ंदे यांनी इ. स. १७७२ म ये िद ली
पु हा आप या ता यात आणली असली तरी प ूव सारखा या ंचा दबदबा रािहला न हता .
आिण प ूव सारख े यांचे मह वही उरल े न हत े. पािनपताप ूव उ र िह ंदु थानात मराठया ंचा
जो दबदबा होता तो स ंपला होता .
३. न. िच. केळकर यां या मत े, मराठा सरदारा ंना असल ेली वत ं जहािगरीची व
सरंजामीची असल ेली हाव तस ेच देशािभमान , िश तब कवाय ती सै य आिण य ु साम ु ी
यांचा मराठया ंकडे असल ेला अभाव ही मराठया ं या पराभवाची म ुख कारण े होती.
४. िव. का. राजवाड े या इितहासकारा ं या मत े, मराठया ंची सनातनी व ृ ी, पारंपा रक
िवचारसरणी याम ुळे मराठया ंनी आध ुिनक भौितकशा ा ं या अ यासाची क ेलेली उप े ा. हे
मराठया ं या पराभवाच े सवा त म ुख कारण होत े. राजवाड े य ांनी पािनपत या ितस या
यु ा या पराभवाच े खापर म हारराव होळकर िक ंवा गोिव ंदपंत बुंदेले यां यावर फोडल े होते.
होळकर व ब ुंदेले यां या य ु भूमीवरील च ुकांमुळे मराठया ंना पराभवास सामोर े जावे लागल े
होते.
५. डॉ. सुर नाथ स ेन हे मराठया ंचा इितहासाच े गाढ े अ यासक होत े. बंगाली
इितहासकारा ंम ये डॉ. सुर नाथ स ेन यांनी िविवध कारणा ंसाठी मानाच े थान पटकावल े
आहे. डॉ. सेन हे पिहल े भारतीय इितहासकार आह ेत क , यांनी मराठया ं या इितहासातील
आतापय त दुल ि त झा ले या िवषया ंचा अ यास क ेला. हे िवषय हणज े ‘ शासनाचा
इितहास ’ आिण ‘ल करी इितहास ’. यां या मत े, मराठया ंमधील अ ंतग त दुफळी व मतभ ेद हे
मराठया ं या पराभवाच े मुख कारण होत े. याच माण े मराठ े हे आपआपसातील मतभ ेद
ता पुरते बाजूला ठेवून समान श ूिव एक य ेत असत , परंतु श ूचे संकट टळल े क त े
पु हा आप या म ूळ वभावा माण े एकम ेकां या िवरोधात स ंघषा स तयार असत . या या ं या
थायी व ृ ीमुळे मराठा स े या ऐन व ैभवा या काळात या ं या भिव यातील िवनाशाची
बीजे पेरली ग ेली होती .
६. यं. श. शेजवलक र या इितहासकरा ंनी पािनपत या य ु ाचे फिटक िव ेषण क ेलेले
आहे. यां या मत े, मराठास ेचा हास व नाश यासाठी प ेश यां या च ुक या धोरणा ंना
मु यतः जबाबदार धरल े आ ह े. यां या मते पेश यां या अन ेक चुक या धोरणाप ैक
खालील म ुख घटक मराठा स े या हा सास जबाबदार होत े. यापैक पिहला घटक
हणज े बाळाजी िव नाथ या ंनी मुघल दरबारात ून िमळिवल े या चौथाई व सरद ेशमुखी या
सनदा होत , या सनदाम ुळे मराठया ंनी मुघली स ेची गुलामिगरी वीकारली होती . दुसरा
घटक हणज े पेश यांनी दि ण ेकडील द ेशावर ल क िदत कर या ऐवजी उ र ेकडे धाव
घेऊन वतः स ंकट ओढ ून घेतले. ितसरा मह वाचा घटक हणज े पेश यांनी ‘मराठा ितत ुका
मेळवावा ’ हा मं देऊन सव िहंदूंची एकज ूट घडव ून आणण े आव यक होत े, परंतु तसे केले
नाही याचा प रणाम पािनपतात झाला . पेश यां या या तीन म ुख घोडच ुका शेजवलकरा ं या
ीने मराठा स ेला हािनकारक ठर या व या ंचा हास झाला . याचबरोबर मराठया ंची
शासक य अ यव थास ु ा पािनपत या पराभावाला कारणीभ ूत होती . इितहासकार
शेजवलकर या ंनी पािनपत या पराभवाला रा ीय आप ी ह ंटले होते.
munotes.in
Page 59
पािनपत या ितस या
यु ाचे मह व
59 ७. पराग फाटक , (बीबीसी मराठी ितिन धी) यां या मत े, मराठाशाहीच े धोरण स ुमारे अध
शतक यश वी ठरल े. एकाएक वादळ िनमा ण होऊन जशी इमारत जमीन दो त होत े तसेच
अ दाली - रोिहल े य ांची युती होऊन मराठया ं या सा ा य थापन ेवर जबरद त आघात
झाला. पु , बंधू आिण िम या ं या िवयोगान े पेशवा मरण पावला . अटकेपय त फडकवल ेला
मराठया ंचा भगवा झ डा चंबळ नदीवर ज ेमतेम ि थरावला . दि ण ेत िनजाम , हैदर या ंनी डोक
वर काढली . उ रेस राज थान , बुंदेलखंड, माळवा येथील राज ेरजवाड े व लहान -मोठया
जमीनदारा ंनी मराठया ंिव द ंगे सु क ेले. मराठेशाहीचा दरारा नाहीसा झाला .
पािनपतान ंतर प नास -साठ वष मराठी रा य अि त वात होत े, पण याच े आ मक धोरण
जाऊन त े बचावाच े होऊन बसल े. य न क नही या ंना िद लीस प ूव सारखा जम
बसिवता आला नाही अस े न मूद कर यात आल े आह े. पुणे-पािनपत ह े अंतर आता या
काळातही बर ंच आह े. दळणवळणाची साधन े मया िदत असताना लाखभर माणस ं, ितकूल
हवामान आिण त ु यबळ ित पध या ंना ट कर द ेत सदािशवराव भाऊ ंनी िदल ेली लढत
इितहासा या पानामधल ं एक धगधगत पव राहील अस े वण न केले आहे.
८. िव ास पाटील : पािनपतकार हण ून या ंची ओळख आह े ते िव ास पाटील ह े एक
शासक य अिधकारी अस ून पािनपतावर सखोल अ यास क न ‘पािनपत ’ नावाची एक
कादंबरी िलह न पािनपत या रणस ं ामाच े ह बेह ब वण न केलेले आहे. यातून पािनपत या
ितस या य ु ाची इ य ंभूत मािहती समज यास मदत होत े. एक ऐितहािसक काद ंबरी हण ून
‘पािनपत ’ ही काद ंबरी अ यासा या ी ने मह वाची आह े.
या यित र वास ुदेव बेलवलकर या ंची द ाजी िश ंदे यां यावरील काद ंबरी, रघुनाथ यादव
यांची पािनपतची बखर तर राजा िलमय े यांचे पािनपतचा अख ेरचा रणस ं ाम, तर पािनपतचा
िवजय या ऐितहािसक िलखाणा ार े पािनपत या ितस या य ु ाची समकालीन ीको नातून
झालेली मा ंडणी व िव ेषण अ यासा या ीन े मह वाच े आहे.
६.४ सारांश
सव नाश या मराठी अथा साठी ‘पािनपत होण े’ हा श द योग ढ झाला तो पािनपत या
ितस या य ु ामुळे. पािनपतचा पराभव ही मराठी इितहासातील शोका ंितकाच होती . मराठी
सा ा या या भाळावर ची भळभळणारी जखम अस ं पािनपत या य ु ाचे वण न केलं जातं.
दोन मोती , स ावीस मोहरा आिण अस ं य िच लर ख ुद गमावल े या या य ु ाने मराठा
सा ा याचा कणा िखळिखळा क ेला. पािनपतची ितसरी लढाई िह ंदु थानातील
राजकारणाला कलाटणी द ेणारी होती . या लढाईच े मह व अ यासता ंना केवळ या लढाईत
मराठया ंचा पराभव झाला हण ून ती मह वाची होती अस े नाही, तर या लढाईन े िहंदु थानी
स ांनी आप या वाथा साठी श ूला केलेली मदत यात ून पुढील १५० ते २०० वषा ची
इं जांची गुलामिगरी सवा ना भोगावी लागली . याचेही अवलोकन या ार े होणे मह वाच े ठरते.
िहंदु थानी स ा ंमधील अ ंतग त वाद , संघष , इषा , वच ववादी भ ूिमका याम ुळे परक य श ूने
नेहमीच याचा फायदा घ ेतलेला आह े. ‘फोडा आिण रा य करा ’ ही इं जांची नीती
त कालीन व ेगवेग या भागातील िह ंदु थानी रा यक या नी दुल ि याम ुळे इं जां या स ा
थापन ेचा माग पािनपतापास ून सु झाला होता . या ीन े पािनपतची ितसरी लढाई
िहंदु थान या इितहासाला कलाटणी द ेणारी ठरली होती . munotes.in
Page 60
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
60 ६.५
१. पािनपत या ितस या य ु ातील मराठया ं या पराभवाची कारणे सांगा.
२. पािनपत या ितस या य ु ाचे ऐितहािसक मह व सांगा.
६.६ संदभ
१. कुलकण अ.रा., खरे ग.ह., (संपादक ), मराठया ंचा इितहास , खंड ितसरा
२. खोबर ेकर,िव.गो. (२००६ ), महारा ा चा इितहास , मराठा कालख ंड – भाग-१
३. िशवकाळ (१६३० -१७०७ ), महारा रा य सािह य आिण स ं कृती मंडळ, मुंबई.
४. क डेकर,ए. वाय.,(२००४ ), मराठया ंचा इितहास , फडके काशन , को हाप ूर.
५. सरदेसाई गो .रा., मराठी रयासत , खंड १-८, मुख संपादक , स.मा. गग , पॉ यूलर
काशन , मुंबई .
६. कोलारकर , श. गो., (२००३ ), मराठया ंचा इितहास , मंगेश काशन , नागपूर.
munotes.in
Page 61
61 ७
पेशवा माधवराव व मराठा स ेचे पुन जीवन
घटक रचना :
७.० उि य े
७.१ तावना
७.२ िनजामअलीची प ु यावरील वारी
७.३ माधवराव - रघुनाथराव स ंघष
७.४ रा सभ ुवनची लढाई
७.५ माधवरावा या कना टकावरील वा या
७.६ रघुनाथरावा ंचा बंदोब त
७.७ जानोजीचा बंदोब त
७.८ उ रेकडील राजकारण
७.९ यो यता
७.१० सारांश
७.११
७.१२ संदभ
७.० उि य े
१. पािनपत या लढाईन ंतर झाल े या मराठा स े या प ु जीवनाचा आढावा घ ेणे.
२. माधवराव प ेश यां या असामा य कतृ वाचा अ यास करण े.
७.१ तावना
१४ जानेवारी १७६१ रोजी पािनपत या लढाईत मरा ठयांचा च ंड पराभव झाला .
मराठयांची एक स ंपूण िपढी या िपढी गारद झाली . पािनपतचा जबरद त ध का नानासाह ेब
पेश यांना सहन झाला नाही . यातच २३ जून, १७६१ रोजी या ंचा दुःखद शेवट झाला .
यां या म ृ युने एका िव शेष उ ल ेखनीय कारक द ची अखेर झाली . नानासाह ेबां या म ृ युमुळे
मराठयां या रा यावरील स ंकट अिधकच ग ंभीर झाल े. या सव वी िनराशजनक प रि थतीत
नानासाह ेबांचा सतरा वषा चा ि तीय प ु माधवराव याला प ेशवेपदाची व े बहाल कर यात
आली . रघुनाथराव या पालक वाखाली माधवरावान े रा यकारभा र पहावा अस े ठरल े.
यािशवाय माधवरावाची आई गोिपकाबाई िहच ेही माग दशन माधवरावाला िम ळणार होत ेच. munotes.in
Page 62
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
62 माधवरावा ंनी पेशवेपदाची स ु े हण क ेली. तो का ळ राजक य ्या अन ंत अराजकत ेचा
होता. मराठयां या उ र भारतातील वच वाला पािनपत या पराभवाम ुळे जबरद त तडा
गेला होता. अ दाली अफगािण तानात परतला होता . मराठे दि ण िह ंदु थानात परत ग ेले
आिण प रणामी स ेची पोक ळी उ र िह ंदु थानात िनमा ण झाली . याचा फायदा ि िटश
ई ट इ ंिडया क ंपनीने काला ंतराने घेतला. अशा प रि थतीत रघ ुनाथरावान े माधवरावा शी
ामािणकपण े सहकाय केले असत े तर प रि थती अगदी व ेगळी बनली असती . परंतु वतः
पेशवा बन या या मह वाका ं ेमुळे रघुनाथराव अ ंध बनल ेला होता . अ पवयीन माधवरावान े
पेशवा बनाव े, हे याला अिजबात पस ंत न हत े. परंतु एकाही मराठा सरदारान े पािठ ंबा न
िद यान े नाइलाजान े माधवरावाला प ेशवा हण ून मा यता ावी लागली होती . सु वातीला
राघोबान े माधवरावाला बाज ूला क न मरा ठयां या रा याची स ू े आप या हाती घ े याचा
य न क ेला. परंतु माधवरावची आई गोिपकाबा ईंनी यास िवरोध क े याने पेश या या
दरबारात माधवराव व राघोबा या ंचे पर पर िवरोधी गट तयार झाल े. याचा फायदा िनजामान े
घेतला.
७.२ िनजामअलीची प ु यावरील वारी
उदगीर या लढाईत मरा ठयांनी आपला घोर पराभव क ेला, हे दुःख िनजामअली अज ूनपय त
िवसरल ेला न हता . उदगीर या पराभवाचा िनजामाला स ुड उगवायचा होता . िनजामान े
मुरारराव घोरपड े, हणमंतराव िन ंबाळकर, रामचं राव जाधव या ंसार या सरदारा ंना आप या
बाजूला वळवले. कनू ल, कड पा आिण सावन ूर येथील नवाबा ंना आप या गटात ख ेचले.
पावसा ळा संपताच ६० हजाराच े सै य घ ेऊन िनजामअलीन े पु याकड े माग मण क ेले.
वाटेत िनजामान े वरा स ंगम य ेथे असल ेली अन ेक मंिदरे पाडून टाकली . ीग द े येथील
िश ांचा वाडा जमीनदो त क ेला. िडस बर १७६१ म ये िनजाम प ु याजव ळ असल े या
उरळीकांचन या गावाजव ळ आला . पु यातील प ेशवा व कुटुंिबयांनीसु ा आ मणा या
भयाम ुळे लोहगड , पुरंदर आिण िस ंहगड य ेथे आ य घ ेतला.
अशा कठीण प रि थतीत रघ ुनाथराव आिण माधवराव ा ंनी इतर सव मराठा सरदारा ंनी
आप या मदतीला याव े, असे आवाहन क ेला. या आवाहनाला चा ंगला ितसाद िम ळाला
आिण िव शेष क न जानोजी भोसल े हा प ेश यां या मदतीला आला . य य ु न करता
गिनमीका यान े िनजामबरोबर लढायच े असे मराठयांनी ठरिवल े व िनजामा या द ेशावर
ितह ले चढिवल े. िनजामा या स ै यात अन ेक मराठा सरदार होत े. यांना िनजामान े
मराठयां या धािम क े ाची चालिवल ेली मोडतोड आवडली नाही . िनजामाच े सरदार
रामचं जाधव व याचा भाऊ मीर मोगल मरा ठयांना येऊन िम ळाले. िनजामाचा त ळ
पु या या जव ळ उरळीकांचन य ेथे असता ना िनजामाला प ूण पणे ने तनाब ूत कर याची स ंधी
मराठयांना सापडली . परंतु दुद वाने र घुनाथरावाच े राजकारण मरा ठयां या आड आल े.
िनजामाच े रा य न क े यास माधवराव आप याला काहीच िक ंमत द ेणार नाही आिण
मराठा राजकारणात ून आपला अ त होईल अ शी िभती रघ ुनाथरावाला वाटत हो ती आिण
हणून यान े केवळ ४० लाखाचा द ेश घेऊन िनजामास जीवदान िदल े आिण य ु
थांबिवल े. रघुनाथरावाची ही कारवाई एकतफ व मरा ठयां या िहता या िवरोधी अस यान े
खुद माधवराव , जानोजी भोसल े, गोपाळराव पटवध न या ंना आवडल े नाही यात ूनच
माधवराव व रघ ुनाथाराव या ं याती ल मतभ ेद वाढल े. munotes.in
Page 63
पेशवा माधवराव व मराठा
स ेचे पुन जीवन
63 ७.३ माधवराव - राघोबा स ंघष
िनजामाला न कर याची स ुवण संधी रघ ुनाथरावान े आप या वाथा करीता वाया घालवली .
मराठा म ुख सरदारा ंनासु ा रघ ुनाथरावा ंचे हे वत न पस ंत पडल े नाही . या कारणाव न
रघुनाथराव आिण माधवराव या ं यात व ैमन य िनमा ण झाल े. िनजामाचा ब ंदोब त
के यानंतर रघ ुनाथराव आिण माधवराव यांनी हैदरअलीचा ब ंदोब त कर याक रता
कना टकाकड े कूच केले, कारण िनजामा माण ेच हैदरअलीही पािनपता या पराभवाचा
फायदा घ े याचा य न करत होता . या वारीवर जाताना दोघा ंम ये मतभ ेद झाल े व
रघुनाथराव कना टक मोहीम अध वट सोड ून िचकोडीह न प ु याला परत आला . पेशवे
माधवराव त ुंगभ े या द ेशावर आपला अ ंमल बसव ून जून १७६२ म ये पु यास परत
आले.
इकडे पु याला परत आ यावर रघ ुनाथरावान े आप या समथ कांशी संधान बा ंध यास
सु वात क ेली. म हारराव हो ळकर या ंनी याला उघडपण े साथ िदली . या िव िति या
हणून माधवरावान े िमरज चे पटवध न व अ य सरदारा ंना आप या बाज ूला वळवून घेतले
होते. पेशवे कुटुंबातील या कलहाचा मरा ठयां या रा यावर िवपरीत प रणाम होण े अटळ
होते. असे प रणाम टा ळ या या ि न े माधवरावान े आप या परीन े रघुनाथरावांशी तडजोड
कर याच े य न क ेले. परंतु राघोबान े मुळीच दाद िदली नाही . याने माधवरावाकड े पाच
मह वाच े िक ल े व दहा लाख पय े महस ूली उ प ना या जहािगरीची मागणी क ेली पर ंतु
माधवरावान े ही मागणी मा य क ेली नाही . कारण रा याची वाटणी झा यास रा य द ुब ल
बनेल अशी िभती माधवरावास वाटत होती . मागणीला नकार िम ळताच आप या जीवाला
धोका आह े असा मोठा का ंगावा क न रघ ुनाथरावान े पु याह न ना िशकजवळ िवंचूर येथे पळ
काढला . तेथे ठरल े या योजन े माण े िव ल िशवदेव, आबा प ुरंदरे, नारोशंकर इ . सरदार
यास िम ळाले. जानोजी भोसल े व िन जाम या ंनी देखील रघ ुनाथरावास पािठ ंबा िदला .
रघुनाथरावाला सवा चे िमळून प नास हजारा ंचे सै य घ ेऊन प ु या या रोखान े कूच केले.
घोड नदी या काठावर दो ही स ै यांची लढाई ७ नो ह बर १७६२ रोजी झाली . पण ही
लढाई िनकाली न हती . आळेगाव य ेथे माधवरावाची फौज ब ेसावध अ सताना राघोबा व
िनजाम या ंनी छापा घातला . माधवरावान े शरणागती वीकारली . िनजामान े रघुनाथरावाला
मदत क े याब ल लाखो पया ंचा मुलूख व दौलताबाद िक ला यास द े यात आला .
हणज े उदगीर या लढाईत सदािशवराव भाऊसाह ेबांनी ज े िमळवले ते रघुनाथरावान े
घालिवल े.
रघुनाथरावान े वतःच े थान ब ळकट कर याचा य न स ु केला. िचंतो िव ल रायरीकर
याची फडणीसपदी न ेमणूक क ेली. सखारामबाप ूला कारभारी बनिवल े. यां या
वा त यासाठी िस ंहगड िक ला िदला . पुरंदर कायमचा आबा प ुरंदरे यां याकडे देऊन
याला आपला साहा यक बनिवल े. या नंतर साता याला जाऊन छ पती राजारामाचा
पािठंबा िमळवला व िमरज े या पटवध नांवर वारी क न या ंना शरणागती प कर यास भाग
पाडल े. हैदरअलीचा समाचार घ े यासाठी राघोबा कना टक ांताकड े रवाना झाला . परंतु
हैदरअली िव ची मोहीम प ूण हो याप ूव च िनजाम व नागप ूर या रघ ुजी भोसल े यांची युती
झा याच े वृ या या कानी आ यान े तो परत िफरला . दर यान िनजामान े भीमा नदी या
पूव चा मरा ठयांचा सव देश आप याला परत कर यात यावा . या द ेशातील munotes.in
Page 64
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
64 जहािगरदारा ं या िहराव ून घेतले या जहािग या यांना परत कर यात या यात आिण आपण
सांगू या य ची िदवाणपदी न ेमणूक कर यात यावी अ शा माग या राघोबाकड े के या.
मराठयां या रा यासमोर िनजामा या माग याम ुळे परत एकदा ग ंभीर प ेच संग िनमा ण
झाला. गमाजी यमाजी , गोपाळराव पटवध न िनजामाला िम ळाले होते. रा याचा खिजना
रकामा झाला होता . सैिनकां या वेतनाची थकबाक मोठी झाली होती . तसेच सैिनकांना
श ा े, दा गो ळा व अ य साधनसाम ु ी या ंची टंचाई जाणव ू लागली होती . यामुळे
मराठयां या रा यात आ णीबाणीची प रि थती उ वली . तथािप स ुदैवाने या आणीबाणी या
संगी मराठा सरदारा ंनी आपसातील ह ेवेदावे व मतभ ेद िवस न रा यातील स ंकटाच े
िनवारण कर यासाठी एकज ुटीने आव यक ती कारवाई कर याचा िनण य घेतला. माधवराव ,
रघुनाथराव , सखारामबाप ू एकम ेकांतील मतभ ेद िवस न एक झाल े. मराठयांनी गिनमी
का याचा अवल ंब केला. रघुनाथराव िमरज ेह न पर पर और ंगाबादकड े वळला. औरंगाबाद
येथे म हा रराव हो ळकर मरा ठयां या फौज ेत सामील झाला . िनजाम या फौजा भीमा
नदी या काठान े पेश याचा द ेश उद् व त करत प ु याकड े सरक ू लाग या . पेश याने
औरंगाबादचा प रसर ल ुटून साफ क ेला. माच ते ऑग ट १७६२ या सुमारे पाच मिह या ं या
काळात दो ही प पर परा ंवर ह ल े करीत होत े. नािशक ते सातारा हा मराठी द ेश श ुने
उ व त क ेला, तर और ंगाबाद पासुन है ाबाद पय तचा देश मराठयांनी साफ क ेला.
िनजामान े या का ळात मरा ठयांना गाठ याचा य न क ेला. परंतु मराठयांनी याला दाद िदली
नाही. अवजड तोफखा यासह मरा ठयांचा पाठलाग कर णे अश य आह े, हे पाह न िनजामान े
पु यावर ह ला क ेला. याने शहरात जा ळपोळ केली. पेशवे कुटुंिबयांनी िस ंहगडावर आ य
घेतला. पुणे लुट याची बातमी समजताच रघ ुनाथराव अित शय संत झाला . याने
िनजामाशी सरळ यु कर याचा आपला िन य केला. परंतु इतर य े सरदारा ंनी याला
आवर घातला . िनजाम -मराठा स ंघषा म ये िनजामाला ज े यश िमळत होत े याच े कारण
हणज े गोपा ळराव पटवध न आिण जानोजी भोसल े य ासारख े मराठ े सरदार िनजामाच े
समथ क होत े हे सग यांना समज ून चुकले होते. माधवरावान े या दोघा ंना िनजामापास ून
वेगळे कर याच े य न चाल िवले. येथून रघ ुनाथरावाच े नेतृ व िन भ होत ग ेले आिण
माधवरावा या हाती राजकारणाची स ु े आपोआपच आली . माधवरावान े मराठा सरदारा ंना
िनजामाचा प सोड ून परत य े याचे आवाहन क ेले. तसे झा यास यांना मा कर यात
येईल. यां या जहािगरी या ंना परत कर यात य ेईल अस े आ ासन िदल े. एकंदरीत
झाले या य ु ात मराठा सरदारा ंचा काहीच फायदा झाला न हता . याउलट मानहानी झाली
होती. जानोजी भोस या या ीन े तर सातारची गादी िम ळणे अश य झाल े होत े.
माधवरावान े याला पद य ुत क न नागप ूरची गादी याचा धाकटा भाऊ मधोजी याला
दे याची घोषणा क ेली. उ रेत महादजी िश ांना भोस या या द ेशाची लुटालुट कर यास
सांिगतल े. पेश यांनी वतःही भोस या ंचा द ेश लुटला. एकंदरीत याची प रि थती
िनराशाजनक झाली . जानोजीन े माधवरावाला मदत कर याच े वचन िदल े. गोपाळरावालाही
िनजामाच े खरे व प क ळून चुकले होते. अशा रतीन े माधवरावा या क ुटिनतीम ुळे िनजाम
राजकारणात एकटा पडला . माधवराव सतत िनजामा या पाठलागावर होत े. िनजामाचा
भाऊ बसालत ज ंग यालाही माधवरावान े आप या बाज ूला वळवून घेतले होते. िदवस िदवस
िनजामाच े साम य कमी होऊ लागल े. िनजामान े औरंगाबादचा आ य घे याचे ठरिवल े. १०
ऑग ट, १७६३ रोजी िनजामान े रा सभ ूवन य ेथे गोदावरी नदी पार क ेली. नदीला महाप ूर
अस यान े अवजड तोफखाना व सव सै य नदीपार न ेणे कठीण होत े. एवढयात अचानक munotes.in
Page 65
पेशवा माधवराव व मराठा
स ेचे पुन जीवन
65 मराठे रा सभ ुवनवर य ेऊन धडकल े. मराठे गोदावरी नदी ओला ंडून आप यावर ह ला
चढवतील अ शी भीती वाटून िनजाम और ंगाबादकड े गेला, यावेळी मराठयांनी याचा सतत
पाठलाग क ेला. शेवटी िनजामान े शरणागती प करली . उदगीर या तहातील ६० ल व
नवीन २२ ल उ पादनाचा द ेश िनजामाने मराठयांना िदला .
७.४ रा स भ ुवनची लढाई
रा स भ ुवनची लढाई ही मराठा इितहासात मह वा ची समजली जात े. कारण पािनपत या
ितस या लढाईत मरा ठयांचा जो दा ण पराभव झाल ेला होता . यामुळे मराठे कधीच आपल े
डोके वर काढ ू शकणार नाहीत , अशी सवा ची क पना झाली होती . या क पन ेला रा स
भुवन या िवजयाम ुळे फार मोठा ध का बसला . या िवजयाम ुळे मराठयांना आ मिव ास ा
झाला. पािनपतप ूव आप याला ज े ित ेचे थान होत े, ते आपण प ु हा परत िम ळवू अशी
आशा मराठयांना वाट ू लागली आिण हा सग ळा चम कार प ेशवे माधवरा वाने घडिवला .
आतापय त माधवराव रघ ुनाथरावा या पालक वा खाली होता . ते पालक वही या िवजयाम ुळे
आपोआपच स ंपु ात आल े. रा सभ ुवन या िवजयाम ुळे माधवरावा या व तं कत बगारीस
सु वात झाली . या मोिहम ेत यान े वतं पणे यु यूह रचल े. बहादुरी गाजवली . िनजामाला
िमळाले या मराठा सरदारा ंना माधवरावाचा वचक बसला . पािनपत या य ु ात मराठी
स ेचा शेवट झाला नस ून त ण , तडफदार प ेश या या न ेतृ वाखाली मराठा स ा न या
जोमान े उ कषा कडे धाव घ ेत आह े, हे सव िहंदु तानला िदस ून आल े.
७.५ माधवरावा या कना टकावरील वा या
पािनपता या पराभवाचा फायदा घ ेऊन ह ैदरअली मरा ठयांची दि ण िह ंदु तानातील स ा
न क पाहात होता . १७६३ म ये याव ेळी पेशवा िनजामा शी लढा द ेत होता , यावेळी या
प रि थतीचा फायदा घ ेऊन ह ैदरअलीन े बेदनूर िजंकून घेतले. याच माण े सावन ूर, आिण
कडा पा ही रा य े आप या वािम वाखाली आणली . हैदरअलीन े याचबरोबर म ुरारराव
घोरपड े य ांचा द ेश आप या ता यात घ ेतला. ही सव रा य े मराठा छ ाखालील रा य े
होती. इ.स.१७६४ म ये िनजामािव ची मोहीम स ंप यान ंतर माधवरावान े हैदरअलीचा
समाचार घ े यासाठी कना टकावर वारी कर याच े ठरवल े. फे ुवारी १७६४ म ये मराठयांचे
सै य कृ णा नदी या दि ण ेला असल े या सावन ूरपय त गेले. मराठयां या व ह ैदरअली या
सै यात काही िकरको ळ चकमक उडा या . ६ नो ह बर १७६४ रोजी मरा ठयांनी धारवाडचा
िक ला ता यात घ ेतला. सावन ूरजवळ या अनवटी या लढाईत मरा ठयांनी हैदरअलीचा
पराभव क ेला. या पराभवान ंतर वतः ह ैदरअलीला आपला जीव वाचव यासाठी जव ळ या
जंगलात आ य यावा लागला होता . यानंतर ह ैदरअलीन े मरा ठयांशी कधीही
समोरासमोरची लढाई क ेली नाही , याने गिनमी का याचा अवल ंब केला. अनवटी या
लढाईत म ुरारराव घोरपड याने िवजयी कामिगरी क ेली. मराठयां या ीन े जरी अनवटी चा
िवजय मह वाचा असला तरी न ेम या याच व ेळेस माधवराव व रा घोबा या ं यातील मतभ ेद
अितशय ती झाल े. पु यात राघोबाची ग ु कार थान े चालूच होती . या का ळातच प ुरंदर या
कोळयांनी िक ल ेदार प ुरंदरे यां या िव ब ंड पुकारल े. माधवराव प ेशवे यांनीच अस े बंड
कर यासाठी या को ळी सैिनकांना गु िचथावणी िदली , असा आरोप रघ ुनाथरावान े केला.
आप या ग ैरहजेरीत रघ ुनाथराव आप या िव नाना कारची कार थान े करील अ शी
िभती माधवरावा ंस सत त वाट ू लागली . यावर उपाय हण ून माधवरावान े रघुनाथरावास munotes.in
Page 66
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
66 ताबडतोब कना टकात बोलाव ून घेतले. हैदरअलीिव चालल े या य ु ात रघ ुनाथरावान े
आप या शी स ला मसल त करावी अस े कारण दाखव ून माधवरावान े रघुनाथरावास
कना टकात बोलावल े. रघुनाथराव कना टकात आल े ते हा ह ैदरअलीन े माधवरावा शी
वाटाघाटी चालिवल े या हो या . रघुनाथराव , ये अस यान े साहिजकच वाटाघाटीची सव
सू े रघुनाथरावाकड े आली आिण याचा फायदा घ ेऊन रघ ुनाथरावा ने पु हा राजकारण
कर याचा र ंभ केला. माधवरावान े राघोबा या स या ने ३० माच १७६५ रोजी
हैदरअली शी अनंतपूरचा तह क ेला. या तहातील मह वा या तरत ुदी खालील माण े हो या .
१) हैदरअलीन े मोिहम े या खचा पोटी मरा ठयांना तीस लाख पय े व त ुंगभ ा नदी या
उ रेचा द ेश दे याचे मा य क ेले.
२) मराठयां या रा याच े मांडिलक व प करल े या सावन ूरचा नवाब , मुरारराव घोरपड े व
अ य मराठा सरदारा ंना कसलाही उप व न द े याचे हैदरअलीन े मा य क ेले.
अशा कार े हैदरअलीचा प ूण पणे नाश कर या ची पेश यांना िम ळालेली स ंधी रघ ुनाथरावान े
घालवली . जा तीत जा त सौ य अट वर यान े हैदरअली शी तह कर या चे ठरिवल े.
िनजामाला जस े यान े जीवदान िदल े तसेच जीवदान याव ेळी हैदरअलीलाही िम ळाले.
१७६५ मधील पावसा याम ये हैदरअली िव या य श वी मोिहम ेनंतर माधवरा व पेशवे
पु याला परत आल े. पुढील दोन व षा पय त दि ण े या द ेशावर वच व थापन कर यासाठी
मराठे, हैदरअली , िनजाम व इ ं ज या ं यात ती पधा सु झाली . इ.स. १७६६ म ये
माधवरावान े िनजामा शी पर पर म ै ीचा करार क न ह ैदरअली बरोबरच आप या स ंघषा त
तो तट थ राहील , अशी यव था क ेली होती . इ.स. १७६५ या अख ेरीस गोपा ळराव
पटवध न व अ य सरदार आिण मरा ठयांचे सै य या ं यासह माधवरावान े कना टक ांतावर
वारी क ेली. तेथील स ुरापूर, रायपूर व म ू्दगळ हा द ेश याने थम काबीज क ेला. फे ुवारी
१७६७ म ये मराठयां या स ै याने शीरा व मड ेिगरी अस े दोन िक ल े िजंकून घेतले. या
सै याने मडेिगरी या िक यात त ु ंगात असणा या बेदनूर या राणीची स ुटका क ेली. आता
फ ीर ंगप ण आिण ब ेदनूर ही दोनच िठकाण े िजंकावयाची रािहली होती . यामुळे
हैदरअली इतका अ व थ झाला क , याने माधवरावा शी तहाची बोलणी स ु केली. अशा
प रि थतीत रघ ुनाथरावाच े राजकारण प ु हा आड आल े. रघुनाथराव याव ेळी नुकताच
उ ेरे या वारीत अपय शी होऊन परत आला होता आिण यान े पु यात राह न
माधवरावा ंिव नाना कारची कार थान े चालवली होती . या या कार थाना ंनी गंभीर
व प धारण कर याप ूव आपण प ु याला पो हचले पािहज े अशी िनकड माधवरावास वाट ू
लागली आिण हण ून यान े हैदरअली शी घाईघाईन े तह करण े पसंत केले. यामुळे परत
एकदा ह ैदरअलीला िवनाकारण जीवदान िम ळाले होते.
यानंतर दोन वष माधवराव प ेशवे हैदरअली या ाकडे ल पुरवू शकल े नाही . या दोन
वषा त माधवरावाला रघ ुनाथरावाचा आिण जानोजी भोस याचा ब ंदोब त करावा लागला .
हैदरअलीन ेही या प रि थतीचा फायदा घ ेऊन म ुरारराव घोरपड े आिण सावन ूरचा नवाबाचा
पराभव क ेला. यामुळे १७७० म ये माधवरावान े कना टक या मोिहम ेची योजना आखली .
सावनूर या र णाकरता यान े गोपळराव पटवध नाची न ेमणुक क न तो वतः इ .स.
१७७० म ये कना टक या मोिहम ेवर िनघाला . माधवरावाच े चंड सै य पाह न ह ैदरअलीन े
बेदनूर या ज ंगलात आ य घ ेतला. पेश यांना िनजाम व म ुरारराव घोरपड े येऊन िम ळाले. munotes.in
Page 67
पेशवा माधवराव व मराठा
स ेचे पुन जीवन
67 मराठयांनी हैदरचा एक कोटी उ प नाचा म ुलूख व बर ेच द ेश िजंकले. परंतु दुद वाने
याचव ेळी माधवराव ग ंभीर आजारी पड यान े यांना पु यास परत िनघ ून जाव े लागल े.
मोिहम ेची सव जबाबदारी ि ंबकराव प ेठे, गोपाळराव पटवध न, मुरारराव घोरपड े यां यावरच
पडली . ५ माच , १७७१ रोजी मरा ठयांनी ी रंगप ण मजवळ मोती तलावा या लढाईत
हैदरअलीचा च ंड पराभव क ेला. हैदरअली िजवािनशी लढाईत िनसटला व यान े
ीरंगप ण म या िक यात आ य घ ेतला. िक ला मजब ूत अस यान े एक वष लढा द ेऊन
सु ा मरा ठयांना तो िज ंकता आला नाही . यातच माधवरावा या ग ंभीर आजारपणा या
बात या कना टकात य ेऊ लाग या . हैदरही तहाची याचना क लागला . शेवटी ज ून १७७२
म ये मराठ े व ह ैदरअली या ं यात एक तह झाला . यानुसार ह ैदलअलीन े तुंगभ े या
दि ण ेतील बराचसा द ेश व एकतीस लाख पय े मराठयांना दे याचे मा य क ेले. शथ च े
य न क नही आप या ला ह ैदरअलीचा प ूण बंदोब त करता आला नाही , हे श य
मृ युसमयी माधवरावाला न क च बोचत असल े पािहज े.
७.६ रघुनाथरावा ंचा बंदोब त
पेशवा माधवरावा या कारिकद या अगदी स ु वातीपास ून रघ ुनाथरावान े कारभारात
अडथ ळे िनमा ण केले व रा याची वाटणी कर याचा आ ह धरला . परंतु तशी वाटणी
के यास मराठा रा य द ुब ळ होईल, हे ओळखून माधवरावान े ती मागणी नाकारली . दैनंिदन
कलह टा ळ यासाठी माधवरावान े रघुनाथरावाला उ र े या मोिहम ेवर पाठिवल े. परंतु
उ रेकडील वारीत रघ ुनाथरावाला एकही िवजय िम ळवता आला नाही . उलट उ र ेत
आपला पराभव झाला, याला माधवरावच जबाबदार आह े, असे यान े जाहीर क ेले. यामुळे
माधवराव आिण रघ ुनाथराव या ंचे संबंध िबघडल े. रघुनाथराव ना िशकजवळ आनंदव ली
यािठकाणी म ु काम क न होता . लढाई के यािशवाय या करणाचा शेवट होणार नाही अस े
माधवरावास वाट ू लागल े. शेवटी नाईलाजान े माधवरा व च ंड फौज घ ेऊन आन ंदव लीस
येऊन पोहोचल े. माधवरावान े कडक भ ूिमका वीकार याम ुळे रघुनाथराव घाबरला . शेवटी
रघुनाथरावान े दहा लाखाची जहािगरी यावी व प ेश यांनी उ र े या वारीच े कज पय े २५
लाख फ ेडावे असे ठरल े. यालाच आन ंदव लीचा तह हटल े जाते. (३ ऑ टोबर , १७६७ )
पण या कराराम ुळे रघुनाथराव शांत बसणार न हता . याने अमृतराव हा म ुलगा द क घ ेतला
व पेश यािव िनजाम , हैदर, जानोजी भोसल े व इं ज या ं याशी संधान बा ंधले, ते हा मा
राघोबाला शेवटचा दणका िदला पािहज े असे माधवरावान े ठरिवल े. माधवरावान े धोडप य ेथे
रघुनाथरावाचा प ूण पराभव क ेला व प ु यात आण ून बंदीवासात टाकल े.
७.७ जानोजीचा ब ंदोब त
भोसल े व पेशवा यांचे संबंध कधीच स ुधा शकले नाहीत . मराठा स ंघातील एक सरदार या
ना यान े पेशवा बोलावील याव ेळे वारीत हजर न होण े, पेश यािव कार थान े करीत
राहणे, पेश यां या श ुशी हातिम ळवणी करण े, या सार या त ारी भोस या ंिव हो या .
रघुनाथरावाचा घोडप य ेथे पराभव क े यानंतर या ंचा एक साथीदार हण ून भोस याचाही
बंदोब त कर याच े पेश यांनी ठरिवल े. यासाठी माधवरावान े उ र ेकडे जाणा या रामचं
गणेशां या फौजास व कना टकाकड े जाणा या गोपाळराव पटवध ना या फौजास िवदभा कडे
वळिवले. वतःही च ंड फौज घ ेऊन भोस या या द ेशावर चाल ून गेला. जानोजीन े काही
काळ गिनमाका यान े यु चालिवल े. परंतु याला य श आले नाही. शेवटी तो प ेश यांना शरण munotes.in
Page 68
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
68 गेला, सवा नी एक न े राहा यात रा िहत आह े, असे आवाहन क न जानोजीला अभय
िदले. दोघात पर पर भ ेटी झा या व २४ एि ल , १७६९ रोजी दोघात वाटाघाटी होऊन
कनकप ूरचा तह झाला . या करारान ुसार जानोजी भोस यान े वतं वागणार नाही , आपली
फौज वाढिवणार नाही व प ेश या या दरबारात रा या या स ेवेसाठी हजर राह , पेश यांशी
एकिन राह इ यादी अटीबरोबर पाच ल द े याचे मा य क ेले.
७.८ उ रेकडील राजकारण
पािनपत या अपय शानंतर उ र ेत मराठा स ेचा भाव फारसा उरला न हता . बूंदेलखंड,
राजपूताना, माळवा येथे मराठयांचा अ ंमल स ंपु ात येऊ लागला . अनेक छोट या-मोठया
राजपूत सं थािनका ंनी, जाट, बुंदे यांनी या ं या िव उठाव क ेला. गंगा-यमुनेचा दुआब
शूजाउ ौलान े घेतला, तर इटा यापास ून हरी ारपय तचा द ेश रोिह यान े घेतला. उ रेतील
मराठा सरदार आपआप या परीन े मराठयांची स ा िटकिव याचा य न करीत होत े.
पािनपत या पराभावान ंतर म हारराव हो ळकर हाच मरा ठयांचा उ र ेकडील मात बर
सरदार होता . जयपूरचा माधोिस ंग हा राजप ुतांचा नेता होता आिण तो मरा ठयांचा क र श ु
होता. परंतु म हारराव हो ळकरान े २९ नो ह बर १७६१ रोजी कोटानजीक म ंग ळ या
लढाईत माधोिस ंगाचा पराभव क ेला. याचवेळी म हाररावास दि ण ेत बोलाव या मुळे मराठे
उ र िह ंदु थानातील सम या ंकडे बरीच वष ल द ेऊ शकले नाहीत . याचाच फायदा
इं जांनी घेऊन ब ंगालम य े आपला भाव वाढवला . अयो य ेचा शूजाउ ौला व िद लीचा
बादशहा शहाआलम या ंचा ब सार या लढाईम य े (ऑ टोबर १७६४ ) इं जांनी दणदणीत
पराभव क ेला व उ र िह ंदु थानवर आपला दरा रा उ प न क ेला. ब सार या पराभवान ंतर
मीर कासीमला शूजाउ ौलान े आ य िदला होता . इं जांनी िचड ून शूजािव मोिहम हाती
घेतली. शुजाने म हारराव हो ळकरांची मदत घ ेतली. पण इ ं जां या भावी तोफखा या मुळे
शूजा व म हारराव या ं या स ंयु सेनेचा िनभाव लागला नाही व कोरा या लढाईत इ ं जी
फौजा िवजयी झा या . (३ मे १७६५ ).
शेवटी १७६५ या अख ेरीस रघ ुनाथराव उ र े या मोिहम ेवर िनघाला . १७६६ या एि ल
मिह यात िशंदे, होळकर रघ ुनाथरावास िम ळाले. मराठयां या उ र ेतील आगमनाला याव ेळी
गोहाड या जाटराजान े िवरोध क ेला. जाटराजा जवािहर िस ंगचा या गोहाड या राजाला
पािठंबा होता . यामुळे रघुनाथरावान े थम गोहाडचा राजा च रिस ंग याचा पराभव
कर याच े ठरिवल े. मराठयां या दुद वाने याचव ेळी म हारराव हो ळकरांचा मृ यु झाला . (२०
मे, १७६६ ) यामुळे मराठयांची प रि थती िबकट झाली . गोहाड िज ंक यात य श िमळाले
नाही व याम ुळे रघुनाथरावा या ित ेला कमीपणा आला . अशा प रि थतीत महादजी
िशंदे याने या भा ंडणात सम ेट घडव ून आणला आिण गोहाड या राजान े १५ लाख पय े
खंडणी िद यान ंतर िक याचा व ेढा उठवला . यानंतर गोहाडचा समथ क जाटराजा
जवािहरिस ंग याचा ब ंदोब त कर याकरीता रघ ुनाथरावान े ढोलप ूरकडे आपला मोचा
वळिवला. याचव ेळी अहमद शहा अ दाली प ु हा प ंजाबात आ या या वाता आ यान े
रघुनाथरावाला ज ुजबी तह क न ही मोिहम आटोपती यावी लागली . अशा रतीन े उ र ेत
दीड वष मु काम क न सु ा रघ ुनाथरावाला एकही भरीव िवजय िम ळिवता आला नाही .
उलट तो कज बाजारी बनला . रघुनाथराव दि ण मा ळ यात १७६७ या माच मिह यात
येऊन पोहोचला . याने म हारराव हो ळकर याची िवधवा स ुन अिह याबाई हो ळकर या ं या munotes.in
Page 69
पेशवा माधवराव व मराठा
स ेचे पुन जीवन
69 देशावर ह ला कर याचा िव चार क ेला. अिह याबाईचा प ू माल ेराव याच े थोड ्या
िदवसाप ूव िनधन झाल े होत े. अशा दुःखद स ंगात प ैशासाठी रघ ुनाथरावान े ह ला
कर याच े ठरिवल े. रघुनाथरावा या स ै यातील अन ेकांना हा िवचार पटला नाही .
अिह याबाईन ेही यु ाची तयारी क ेली. पण प ुढे रघुनाथरावालाच ला ज वाटली व शेवटी
मालेराव या िनधनािनिम शोक य क न रघ ुनाथराव प ु याकड े िनघून गेला.
रघुनाथरावा या अपय शी वारीच े प रणाम द ूरगामी ठरल े. रघुनाथरावान े माघार घ ेतलेली
पाह न जवािहरिस ंगने १७६७ म ये बुंदेलखंडावर वारी क ेली आिण का पी पय तचा सव
देश आप या ता यात घ ेऊन ितथ या सव मराठा सरदारा ंना हाकल ून लावल े. या
प रि थतीवर मात कर यासाठी प ेशवे माधवरावान े रामच ं गण ेश व िवसाजी क ृ ण या ंना
उ रेकडे पाठवल े. १७६९ म ये हे सै य उ र ेत पोहचल े व महादजी िशंदे, तुकोजी हो ळकर
या सै यास िम ळाले. मराठयांनी जा टांचा पराभव क ेला. मराठयांचे यश पाह न नजीबखान
घाबरला व यान े तुकोजी हो ळकरांकडे संधान बा ंधून मरा ठयांकडे तहाची याचना क ेली.
महादजी िशंदे रोिह या ं या द ु कारवाया ओ ळखून अस यान े यान े या वाटाघाटीस िवरोध
केला. परंतु तुकोजीन े भर घात यान े तूत नजीबखाना या मदतीन े गंगा यम ुना नदी या
दूआबात आपला अ ंमल बसवावा अस े रामच ं पंतांनी ठरिवल े. मा नजीबखानन े आत ून
नवाब बंगश यां याशी संधान बा ंधले व मरा ठयांची क डी कर याचा य न क ेला. परंतु
शु ताल या अन ुभवाव न मराठ े शहाणे झाल े होते. यांनी नजीबखानचा डाव हाण ून
पाडला. मराठे ताबडतोब यम ुना नदी या पलीकड े उतरल े व नजीबखानचा म ुलगा
झबेताखान यास अटक क ेली. याचवेळी नजीबखान रोिहला मरण पावला . तुकोजी
होळकर या मदतीन े झबेताखान क ैदेतून िनसटला व अहमदखान ब ंगशा या आ यास ग ेला.
मराठयांनी दोघा ंचाही पराभव क न ग ंगा-यमुना नदीचा द ुआब ह तगत क ेला. अशा कार े
मराठयांनी जाटा ंचा व रोिह या ंचा पराभव क ेला. १० फे ुवारी १७७१ म ये महादजी
िशंदे या न ेतृ वाखाली मराठी फौजा िद लीवर चाल ून गे या व या ंनी अलाहाबाद य ेथे
इं जां या आ यास असल े या शहाआलम यास िद लीच े िसंहासन िम ळवून िदल े. महादजी
िशंदे य ांनी झाब ेता या छावणीवर ह ला क न रोिह या ंचा मूलूख लूटला. या स ं ामात
महादजी िशंदे िवज ेसारख े चमक ून उठल े. मराठयांची ित ा वाढली . पािनपताच े श य
धुऊन िनघाल े.
७.९ पेशवे माधवरावाचा म ृ यु व यो यता
बारा वषा या अिव ा ंत धडपडीचा माधवरावा या कृतीवर िवपरीत प रणाम होऊन याला
यरोग झाला आिण यातच १८ नो ह बर १७७२ रोजी प ु याजव ळ या थ ेऊर य ेथे याचा
मृ यु झाला .
माधवरावा ं या अकरा वषा या कारक िद चा िवचार करता मराठ ेशाहीतील प ेश यां या
मािलक ेत माधवरावा ंचे थान िनिव वादपण े े हणून मा य कराव े लागेल. ॅ ट डफन े असे
हटल े आ ह े क , ''पानीपता या स ंकटाम ुळे मराठी रा याच े जे नुकसान झाल े याप े ा
अिधक पटीन े माधवरावा या अकाली म ृ युने झाल े.'' हे मत साथ आहे. पेशवे माधवराव
यां या ग ुणांचा आढावा घ ेतला तर त े ामािणक , यायी , शासक य कामात क ुशल,
जािहतद , िनिभ ड, यो य या य चा यो य या िठकाणी आदर राखणारा असा हा
असामा य प ेशवा होता . बाळाजी िव नाथाची मु स ेिगरी, बाजीरावाच े शौय व नानासाह ेब munotes.in
Page 70
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
70 पेश यांचा करारीपणा या ित ही ग ुणांचा समाव ेश माधवरावा या यि म वात आ ढळतो,
असे मत सरद ेसाई या ंनी य क ेले आह े. पािनपत या रणस ं मात मरा ठयांचे झाल ेले
नुकसान यान े पूण पणे भ न काढल े आिण ग ेलेली ित ा परत िम ळवून िदली . परा मी व
कत बगार मराठा सरदारा ंची एक नवी िपढी यान े तयार क ेली व या ं या सहा यान े
मराठयांचा दरारा परत एकवटला सव थािपत क ेला. ह रपंत फडक े, गोपाळराव
पटवध न, नाना फडणीस , महादजी िशंदे, ि ंबकराव प ेठे, रामचं गण ेश, गोिवंद िशवराम,
रामशा ी भ ूणे, िवसाजी क ृ ण अ शी िक येक मराठी माणस े माधवरावा या तालमीत तयार
झाली. माधवरावान े आप या रा य का रभारास एक नव े नैितक वजन ा क न िदल े.
रामशा ी भ ु यांसार या िनः प ृश यायािध शा या हाती यायदानाच े काम सोपव ून
जेला खरा िनिभ ड याय िदला . कर आकारणीतील अ याय यान े दूर केले. वेठिबगारा ंवर
बंदी घाल यात आली . सै यातील आिण िनरिनरा या सरका री खा यातील आ ळशीपणा,
बेिफिकरी द ूर कर यात आली . दा गो याचे कारखान े जागोजागी थापन कर यात आल े.
अशा लोको र ग ुणांचा पेशवा अकाली म ृ यु पावावा , हे मराठा रा ाच े दुदैवच समजाव े
लागेल.
७.१० सारांश
पािनपत या य ु ात मरा ठयांचा पराभव झा यावर या ं या अिख ल भारतीय वच वास
ध का पोहोचला . यां या श ूंनी उचल खाली . परंतु माधवरावान े अ पका ळातच िनजामाचा
बंदोब त क ेला. हैदरचा दा ण पराभव क ेला. उ रेत मुघल बाद शहा यास िस ंहासनावर
बसवून श ूंचा िबमोड क ेला. मराठे अजूनही ीण झाल ेले नाही. पिह यासारख े तेजाने चमकू
शकतात , हे मराठयांनी िस क ेले.
७.११
१. मराठा स ेचे पुनः जीवन कर यासाठी प ेशवा माधवराव या ंनी केले या कामिगरीच े
वण न करा .
२. माधवराव प ेश यां या कत ृ वाब ल मािहती सा ंगून मरा ठयां या इितहासात माधवरावाच े
थान कोणत े ते प करा .
७.१२ संदभ
१. कुळकण अ. रा., खरे ग. ह. 'मराठयांचा इितहास ' खंड ३, महारा िव ापीठ ंथ
िनिम ती मंडळासाठी कॉ ि टन टल का शन, पुणे.
२. काळे म. वा. 'मराठयांचा इितहास ' मुंबई.
३. गग स. मा., राजदेरकर सुहास 'मराठयांचा इितहास ' कॉि टने टल का शन.
४. गायकवाड आर. डी., थोरात डी. डी., च हाण आर. डी., 'मराठी स ेचा िवकास व
हास' पुणे.
५. सरदेसाई गो. स., 'मराठी रयास त' खंड १ ते ८ - पॉ युलर का शन, मुंबई.
munotes.in
Page 71
71 ८
बारभाई म ंडळ
घटक रचना :
८.० उि य े
८.१ तावना
८.२ नारायणराव प ेश यांचा खून
८.३ बारभाईच े कार थान
८.४ सुरतेचा तह
८.५ पुरंदरचा तह
८.६ वडगावची लढाई
८.७ चतुःसंघाची थापना
८.८ सालबाईचा तह
८.९ सारांश
८.१०
८.११ संदभ
८.० उि य े
१. बारभाई म ंडळा या थापन े या पा वभूमीचा अ यास करण े.
२. बारभाई म ंडळा या काया ची मािहती क न घ ेणे.
३. महादजी िश ंदे यां या कामिगरीचा आढावा घ ेणे.
४. इं ज-मराठा या ं यातील य ु दाचा अ यास करण े.
५. मराठा स े या हासाची कारणिममा ंसा समज ून घेणे.
८.१ तावना
थोर या माधवरावा ं या म ृ यूनंतर पेशवाईम य े जी काही मोजक कत बगार म ंडळी होती.
याम य े नाना फडणीस व महादजी िश ंदे यांचा समाव ेश होता . munotes.in
Page 72
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
72 मराठा स ेचा उ र ेत िव तार क न िद ली दरबारम य े मराठया ंचे व च व थािपत
कर याच े मह वाच े काय िशंदे, फडणीस व हो ळकर या ंनी केले होते.
या िवषयाची सिव तर मा िहती या करणात ून िदल ेली आह े.
८.२ नारायणराव प ेश यांचा खून
पेशवा माधवरावा या म ृ युनंतरही आपणास प ेशवेपद िम ळाले नाही, ही गो रघ ुनाथरावा या
मनात सलत होती . ''मी नारायणरावाचा सांभाळ करीन '' असे याने माधवरावास आ ासन
िदले असल े तरी आता याला याचा िवसर पड ू लागला . याने नारायणरावािव
कारवाया स ु के या. नारायणरावास समजताच यान े रघुनाथरावाची क ैद कडक क ेली.
याची प रिणती अख ेर नारायणराव प ेशवा याचा काटा काढ यासाठी या यािव कट
कर यात झाली . तुळाजी पवारा या म य थीने सुमेरिसंगाने नारायणरावास क ैद कराव े असे
ठरले. गार ा ंनी राघोबाकड ून धराव े असे लेखी ह क ूम घेतला. पुढे लेखी ह कमातील 'ध'चा
'मा' आनंदीबाईन े केला, असा सव समज झाला . परंतु तो खरा नसावा . िनयोिजत
कटा माण े नारायणरावचा ख ून कर यात आला . नारायणरावा या दुद वी वधाम ुळे
मराठया ं या रा यावर परत एकदा ग ंभीर स ंकट कोस ळले. रघुनाथरावान े रा यकारभार
कर यास स ु वात क ेली. नारायणरावा या खूनाची चौकशी कर यासाठी राम शा ी भ ुणे
यांना िनय ु कर यात आल े. यांनी चौक शीनंतर खूनाची संपूण जबाब दारी रघ ुनाथरावावर
टाकून याला ख ुनी जाहीर क ेले व यास द ेहा त ायि ताची िश ा फमा िवली. दर यान
मराठया ं या श ूंनी उचल खा ली व रघ ुनाथराव कना टकात ह ैदरअलीवर चाल ून गेला.
८.३ बारभाईच े कार थान
रघुनाथराव कना टक मोिहम ेवर ग े याची स ंधी साध ून याला पद य ुत कर याच े पुणे
दरबारातील िनवडक लोका ंनी ठरिवल े. पुणे दरबारातील नाना फडणीस , सखारा मबापू
बोक ल इ . मु स ी राघोबा िव कार थान क लागल े. यांनी रघ ुनाथरावास
पेशवेपदाव न काढ ून टाक याचा डाव रचला . याच घटन ेस बारभाईच े कार थान अस े
हणतात . या कार थाना त सखाराम बाप ू, नाना फडणीस , ि ंबकराव प ेठे, बाबाजी नाईक ,
ह रपंत फडक े, मोरोबा फडणीस , रा ते, पटवध न, मालोजी घोरपड े, भवानराव ितिनधी,
महादजी िशंदे, तुकोजी हो ळकर ह े बारा लोक म ुख होत े. यांनी ठरिवल े क , राघोबास
पेशवेपदाव न काढ ून टाकायच े व नारायणरावाची िवधवा प नी ग ंगाबाई जी गरोदर होती
ितला स ुरि त थ ळी नेऊन ठ ेवायच े. ितला प ु झा यास या या नावान े पेशवाईची स ू े
चालवायची , नाहीतर पिह या बाजीरावाचा म तानीपास ून झाल े या म ुलाचा हणज े समश ेर
बहादूरचा म ुलगा अलीबहाद ूर यास प ेशवेपद ाव े असे ठरल े. आप या िव कार थान
घड याची बातमी क ळताच रघ ुनाथराव अ व थ झाला . याने कना टक मोहीम आटोपती
घेतली. पंढरपूर मागा ने पुणे येथे येत असतानाच याची ि ंबकराव प ेठे य ां या स ै याशी
कासेगाव य ेथे गाठ पडली . यात प ेठे जखमी झाल े व काही िदवसा ंनी या ंचा मृ यु झाला .
ह रपंत फड क नी साता याह न ताबडतोब रघ ुनाथवर चाल क ेली. फड यास भोसल े व
िनजामाची मदत िम ळाली. पण रघ ुनाथराव उ र ेकडे पळून गेला. दर यान या १८ एि ल ,
१७०४ रोजी ग ंगाबाईस प ु झाला . याचे सवाई माधवराव अस े नाव ठ ेव यात आल े. २८ munotes.in
Page 73
बारभाई म ंडळ
73 मे, १७७४ रोजी म ुला या ४० या िदवशी याला प ेशवेपदाची व े दे यात आली .
रघुनाथरावान े िशंदे व हो ळकरांची मदत घ े याचा य न क ेले. परंतु कोणाचीही याला
सहान ुभूती न हती . याने इं जांकडे मदतीची याचना क ेली व मराठया ं या राजकारभारात
ह त ेप कर याची स ंधी इं जांना ा क न िद ली.
८.४ सुरतेचा तह
रघूनाथराव (राघोबा ) इं जां या आ यास पोहच यान ंतर इं जांनी ६ माच १७७५ म ये
रघुनाथरावाशी तह क ेला. या तहा या अटी प ुढील माण े हो या .
१. इं जांनी आपल े सै य रघ ुनाथरावा या त ैनातीस ाव े.
२. या फौज े या खचा साठी रघ ुनाथरावान े दीड ला ख पय े दर मिह यास इ ं जांना ाव ेत.
३. कंपनीकड े ठेव हण ून रघुनाथरावान े सहा लाखा ंचे र नजडीत अल ंकार ठ ेवावेत.
४. वसई सा ी , मुंबईजव ळील सव बेटे, गुजरातमधील ज ंबूसार व ओ पाड ह े देश
रघूनाथरावान े (राघोबान े) इं जांना ाव े.
राघोबा या मदतीला आल ेले इं जांचे सै य व ह रप ंत फडक े य ां या स ै यात चकमक
उडा या . परंतु यात कोणासही िनणा यक िवजय िम ळाला नाही .
८.५ पुरंदरचा तह
ग हन र जनरल वॉरन हे ट ज या याप ुढे अनेक अडचणी अस यान े मुंबई या ग हन रने
मराठया ंशी चालिवल ेले हे यु याला पस ंत न हत े. मुंबई या ग हन रने याची परवानगी न
घेत यान े यान े आपला ितिनधी प ु याला न यान े समझोता कर यासाठी पाठिव याचा
िनण य घेतला व कन ल अॅ टन यास पाठिवल े. उभयता ंम ये वाटाघाटी होऊन १ माच ,
१७७६ रोजी या ं यात तह घड ून आला . तो पुरंदरचा तह या नावान े ओळखला जातो. या
तहातील तरत ुदी खालील माण े हो या .
१. सा ी व ठाण े ही िठकाण े इं जांकडेच राहावीत .
२. रघुनाथरावाला इं जांनी केले या मदतीपोटी मराठया ंनी यांना ८२ लाख पय े
ावेत.
३. पेश याने रघुनाथरावास दरसाल ३ ल ८७ हजार पय े पे शन ावी , व याप ुढे
रघुनाथरावान े राजकारणात भाग न घ ेता रािहल ेले आयु य गंगातीरी घालवाव े.
४. इं जांनी गुजरातमधील मराठया ंचा िज ंकलेला द ेश यां याकड े राह ावा .
५. इं जांनी रघ ुनाथरावाला आ य द ेऊ नय े.
६. घाईघाईन े व पूण िवचार न करता क ेले या या तहाम ुळे इं ज व मराठ े यां यातील मूळ
संघष सुट यासाठी काहीच उपयोग झाला नाही . munotes.in
Page 74
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
74 ८.६ वडगावची लढाई (१६ जानेवारी, १७७९)
पुरंदरचा तह म ुंबई या ग हन रला पस ंत पडला नाही . यांनी स ंचालक म ंडळाकडे दाद
मािगतली . पुरंदर तहा माण े रघुनाथरावास प ेश यां या हवाली कर यास नकार िदला .
दर यान अम े रकन वसाहती वत ं झा या व इ ं लंड या सा याला जबर ध का बसला .
ही हानी भ न काढ याचा वॉ रन हे ट जन े य न चालवला . याने मुंबईकरा ंना पु हा य ु
कर याचा आद ेश िदला. नो ह बर १७७८ म ये रघुनाथराव , इं जां या स ै या या
संर णाखाली प ु याला रवाना झाला . कन ल इगरटन हा या स ै याचा म ुख होता .
मराठया ंनी तळेगाव या आसपास या द ेशात इं जांची नाक ेबंदी केली. इं ज वडगाव पय त
मागे हटल े. मराठया ंनी इं ज फौजा ंचा ध ू वा उडिवला . इं जांनी मराठया ंपुढे शरणागती
प कारली व महादजी िशं ा या मदतीन े वडगाव य ेथे तह घडव ून आणला . या तहान ुसार
इं जांनी राघोबास प ेश या या वाधीन कराव े असे ठरल े. सा ी, ठाणे व गुजरातमधील
इं जांनी मराठया ंचा िज ंकलेला द ेश मराठया ंना परत करावा अस े ठरले.
वॉरेन हे ट जला हा त ह पस ंत पडला नाही . मराठया ंिव प ु हा लढाई कर याच े यान े
ठरिवल े. जनरल गोडाड ने गुजरात ांतावर ह ला चढवला आिण याचव ेळी रघुनाथराव
मराठया ं या कडेकोट ब ंदोब तात ून िनसट ून पु हा स ुरतेला दाखल झाला .
८.७ चतुःसंघाची थापना
इं जांनी पुरंदर तह फ ेटाळून पु हा य ु ास स ु वात क ेली. नाना फडिणसा ंनी इं जांना
ितकार कर यासाठी अिखल भारतीय आघाडी उभारली . यांनी इं जांिव प ेशवे,
िनजाम , हैदरअली व भोसल े असा चत ुःसंघ उभा क ेला. मराठया ंनी महारा व
गुजराथमध ून इं जां या िव आघाडी लढवावी , हैदरने दि ण कना टकातील इ ं जां या
देशावर ह ला करावा , िनजामान े पूव िकना यावर इं जां या द ेशावर आ मण कराव े, तर
भोस या ंनी बंगाल ांतात घ ुसून इं जांनी आप या ता यात ठ ेवलेला द ेश िजंकावा अ शी
योजना ठरिव यात आली . परंतु इं जांनी िनजाम व नागप ूरकर भोसल े यांना चत ुःसंघातून
फोड यात य श िमळिवले. जनरल गोडाड याने फ ेिसंगराव गायकवाड या या मदतीन े
गुजरातमधील मराठी द ेशावर जोरदार ह ल े कर यास स ु वात क ेली. महादजी िशंदे व
तुकोजी हो ळकरांनी गिनमी का यान े लढून इं जांची दाणादाण क न टाकली . मुंबई या
आसपा स मराठया ंनी इं ज स ै याची जबरद त हानी क ेली. शेवटी ग ुजराथची मोहीम
आटोपती घ ेऊन म ुंबई या स ंर णास धावाव े लागल े. मराठया ंनी इं ज फौजा ंना गिनमी
का यान े हैराण क ेले. महादजीन े गुजरात मधील इ ं जाची स ा उखड ून काढली . चंड
िवतहानी व मानहानीम ुळे इं जांना जबर ध का पोहचला . यांनी महादजी माफ त
मराठया ंकडे तहाची याचना क ेली व १७ मे १७८२ रोजी सालबाईचा तह कर यात आला .
८.८ सालबाईचा तह
१. पुरंदर या तहापास ून इं जांनी वसई ध न जो म ुलूख िज ंकला अस ेल तो म ुलुख
इं ज मराठया ंना परत करतील .
२. सा ी व म ुंबई या आसपासची लहा न बेटे इं जां या ता यात रहातील . munotes.in
Page 75
बारभाई म ंडळ
75 ३. गुजरात मधील िजंकलेला द ेश इं ज मराठया ंना परत द ेतील.
४. इं जांनी रघ ुनाथरावास मराठया ं या ता यात द े याचे मा य क ेले. याला दरमहा .
२५००० /- पे शन मराठया ंनी ावे.
५. हैदरअलीन े इं जांचा िज ंकलेला द ेश यांना परत िम ळवून दे याचा मराठया ंनी
य न करावा .
६. इं जांना पूव माण े पेश यांनी यापारी सवलती ा या . इं ज व पोत ु गीज या िशवाय
इतर य ुरोपीयन यापा यांस मराठया ंनी आप या द ेशात यापाराची परवानगी द ेऊ
नये.
या तहान े एक गो प झाली क , मराठया ं या देशावर आ मण क े यास िक ंवा
मराठया ं या अंतग त ात ढव ळाढवळ के यास याच े प रणाम काय होतील ह े इं जांना
िदसून आल े. या तहाम ुळे मराठया ंना ठाणे व सा ी ह े दो ही द ेश मा कायम व पी
गमवाव े लागल े. या तहाम ुळे महादजी िशंदे यांचे मह व व भ ु व वाढल े. व या ंना उ र ेत
परा म गाजिव याची चा ंगली स ंधी िम ळाली. कारण िद ली या राजकारणात इ ं ज ह त ेप
करणार नाहीत अ शी वाही इ ं जांनी मराठया ंना िदली . रघुनाथराव वतः मराठया ं या
वाधीन झाला . १८ िडस बर, १७७३ म ये िनराश अव थ ेत कोपरगाव य ेथे याच े िनधन
झाले.
८.९ सारांश
रघुनाथरावान े उ र प ेशवाईत अ यायान े पेशवेपद िमळव यासाठी क ेलेला य न यश वी न
होऊ द ेणा या मराठी स ेनानी व म ु स ी या ंचा संघ हणज े बारभाई म ंडळ हण ून ओळखला
जात होता . हा संघ ाम ु यान े रघुनाथरावा ंनी केले या कारवाया ंना ितब ंध घाल यासाठी
थापन कर यात आल ेला होता . नारायणरावा ंची गरोदर प नी ग ंगाबाई ित या नावान े
कारभार करावा आिण जर ितला म ुलगा झाला तर याला द क घ ेऊन या या नावान े
कारभार करावा अस े सु वातीच े कार थान ठरल ेले होते यालाच बारभाई कार थान
हणतात . या कार थानात पेश यां या नावान े नाना फडणवीस प ूण कारभार करत होत े.
बारभाई या कार थानाम ुळे रघुनाथरावा ंचे काही एक चालल े नस यान े यांना बारभाईला
शरण याव े लागल े. पुरंदर या तहान ंतर या ंना कोपरगाव , आनंदव ली इ यादी िठकाणी
तसेच इं जां या आ याखाली स ुरत, मुंबई, भावनगर इ यादी िठकाणी या ंना जीवन
यतीत कराव े लागल े. शेवटी कोपरगाव जवळ िकरकोळ आजारान े रघुनाथरावा ंचे िनधन
झाले.
बारभाई कार थानाचा मराठया ं या इितहासावर मोठा प रणाम झाल ेला होता . या करणान े
मराठया ं या राजकारणात रघ ुनाथराव एकट े पडल े आिण या ंनी प ेशवेपदा या
मह वाका ं ेपायी थ ेट इं जांची मदत घ ेतली आिण याच े प रणाम श ेवटी मराठा स े या
हासात झाल े.
munotes.in
Page 76
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
76 ८.१०
१. मराठया ं या इितहासात बारभाई म ंडळाची थापना का झाली होती ?
२. बारभाई म ंडळात नाना फडणवीसा ंनी बजावल े या भ ूिमकेचे मु यांकन करा .
३. बारभाई कार थानावर सिव तर मािहती िलहा .
८.११ संदभ
१. क डेकर, ए.वाय. (२००४ ) मराठया ंचा इितहास , फडके काशन , को हाप ूर.
२. खोबर ेकर, िव. गो. (२००६ ), मराठया ंचा इितहास , मराठा कालख ंड- भाग-२, पेशवे
काळ, महारा रा य सािह य आिण स ं कृती मंडळ, मुंबई.
३. भामरे िजत , मराठया ंचा इितहा स – शेठ पि लक ेशन, मुंबई
munotes.in
Page 77
77 ९
मराठा स ेचा हास
घटक रचना :
९.० उि य े
९.१ तावना
९.२ पािनपत या ितस या लढाईतील मराठया ंचा पराभव
९.३ पेशवा थोर या माधवरावाचा अकाली म ृ यू
९.४ पेशवेपदासाठी मराठया ंचा अंतग त संघष
९.५ मराठा - इं ज य ु े
९.६ मराठा स े या हासाची कारण े
९.७ सारांश
९.८
९.९ संदभ
९.० उि य े
१. पािनपतान ंतर मराठया ंम ये सु झाल े या अ ंतग त संघषा ची मािहती समज ून घेणे.
२. मराठा - इं ज या ं याम ये झाले या य ु ाचे िव ेषण करण े.
३. मराठा स े या हासास जबाबदार असल े या कारणा ंची िचिक सा करण े.
९.१ तावना
म यय ुगीन भारता या इितहासात मराठा सा ा याच े िवघटन ही एक द ुद वी घटना ठरली .
छ पती िशवाजी महाराजा ंनी रयत े या र णासाठी व आ मस मानासाठी वरा याची
थापना क ेली होती . छ पती िशवा जी महाराजा ंनंतर छ पती स ंभाजी महाराज , छ पती
राजाराम महाराज , महाराणी ताराबाई या ंनी आप या वपरा मान े तसेच सेनापती स ंताजी
घोरपड े, सेनापती धनाजी जाधव , सरखेल का होजी आ ं े या सार या मात बर सरदारा ंनी
वरा य िहतासाठी ाण णान े मुघल व इतर परक य स ा ंशी स ंघष क न वरा याच े
र ण क ेले होते. छ पती शाह महाराजा ंनी कत बगार प ेशवा बाळाजी िव नाथ या ं याकड े
वरा य र णाची जबाबदारी िदली होती , यांनी आप या म ु स ेिगरी या जोरावर िद लीच े
राजकारण क ेले व म ुघलांकडून छ. शाह महाराजा ंना कायद ेशीर अिध ान ा क न िदल े munotes.in
Page 78
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
78 होते. बाळाजी िव नाथान ंतर पिहला बाजीराव , नानासाह ेब पेशवे, थोरल े माधवराव या ंनी
आप या परा मान े वरा याच े सा ा यात पा ंतर क ेले होते. मात बर मराठा सरदार
महादजी िश ंदे य ांनी आप या वपरा मान े मराठया ंचा उ र ेतही दबदबा िनमा ण क न
िदला होता . मराठया ंनी आप या परा मान े साम य शाली सा ा य उभ े केले होते. दुद वाने
दुस या बाजीरावान े आप या व ैयि क वाथा साठी इ ं जांची मदत घ ेऊन त ैनाती फौज ेचा
वीकार क ेला. इं जांनी मराठया ं या कमक ुवत नेतृ वाचा फायदा घ ेऊन इ .स. १८१८ म ये
यांचा पराभव क ेला व मराठा सा ा य ता यात घ ेतले. मराठी स ेचा हास ही एकाएक
झालेली घटना न हती , यासाठी अन ेक घटक कारणीभ ूत ठरल ेले होते. इ.स. १७६१ म ये
झाले या पािनपत या ितस या य ु ानंतर मराठ ेशाही सव बाजूंनी संकटात सापडली होती .
श ु प ांनी हीच बाब ओळख ून मराठया ं या िवरोधात य ूहरचना क ेली व मराठी स ा
कमकुवत क न ितचा हास कसा घडव ून आणला होता या िवषयीची सिव तर मािहती या
करणाम य े िदलेली आह े.
९.२ पािनपत या ितस या लढाईतील मराठया ंचा पराभव
मराठे आिण अहमदशाह अ दाली या ं याम य े इ.स. १७६१ म ये पािनपतची ितसरी लढाई
झाली होती आिण या लढाईम य े मराठया ंचा दा ण पराभव झाला होता . पािनपत या
ितस या लढाईच े दूरगामी प रणाम भारता या व मराठया ं या इितहासावर झाल ेले िदसून
येतात. या लढाईतील पराभवाम ुळे मराठया ं या आ मिव ासाला च ंड ध का बसला होता .
उ रेत अ दालीशी लढता ंना मराठया ंना कोण याही इतर स ा ंची मदत िमळाली नाही
तसेच विकया ंकडून सु ा वेळेवर रसद न िमळा याम ुळे तसेच मैदानी लढाईची य ूहरचना
व पर पर सम वय नस याम ुळे पािनपत या ितस या य ु ात मराठया ंचा दा ण पराभव
झाला होता . या लढाईम ुळे सा ा य बनिव याच े मराठा स ेचे व न हव ेत िवर याच े
इितहासकार सा ंगतात.
इ.स. १७६१ या पािनपत या ितस या य ु ातील दा ण पराभवान ंतर मराठ ेशाही या
पेशवेपदाची ध ुरा १६ वषा या माधवरावा ंकडे आली होती , परंतु िवपरीत प रि थतीत या ंनी
मराठेशाहीची ध ुरा समथ पणे आप या खा ं ावर घ ेतली होती . मराठया ं या इितहासात
माधवराव प ेश यांचा कालख ंड मह वाचा मानला जातो . पािनपतातील पराभवान ंतर मराठी
स ेचा हास होतो क काय अशी प रि थती होती . मराठया ंना पािनपत या ध यात ून वर
काढ यासाठी आप या समथ नेतृ वाखाली माधवरा व पेश यांनी अन ेक य न क ेले होते.
इं जांचे वाढत े साम य ही माधवरावा ंपुढे मोठी सम या होती , मराठी स ेचा भाव उ र
िहंदु थानात िनमा ण कर यासाठी यान े िनजामाशी म ु स ीपण े नेह जोडला व
हैदरअली या स ेला आवर घातला , याच बरोबर राघोबाची (रघूनाथराव ) यादवी मोड ून
काढली व पािनपतात मराठया ंची गेलेली ित ा प ु हा िमळवली होती . यामुळे इितहासकार
यांना सव म प ेशवा हणतात . पेशवे काळात उदयास आल ेले महादजी िश ंदे हे एक
मु स ी व परा मी सरदार होता . यांनी मराठ ेशाही या अि थर व कठीण प रि थ तीतही
मह वप ूण कामिगरी क न मराठी स ेला गतव ैभव िमळ ून िदल े होत े. यां याजवळ
तलवारी या जोरावर परा म गाजिवण े व म ु स ेिगरी ह े दो ही ग ुण होत े. याच जोरावर
यांनी मुघल स ेला िनय ंि त क न िद लीम य े पु हा मराठया ंचे वच व थािपत क ेले munotes.in
Page 79
मराठा स ेचा हास
79 होते. यामुळे पािनपतात ग ेलेली मराठया ंची ित ा प ु हा िमळिवली व मराठया ंची मान प ु हा
गवा ने उंचावली होती .
माधवराव प ेश यां या अकाली म ृ यूमुळे मराठया ं या अ ंतग त राजकारणात राजगादीसाठी
संघष सु झाला होता . यावेळी महादजी िश ंदे आिण नाना फडणवीस या ंनी बा रभाई या
मा यमात ून मराठया ं या राजगादीला स ुरि त कर याच े काम क ेले होते. राजकारणातही
महादजी िश ंदे यांचे नेतृ व ख ंबीर होत े, यांनी शीख , रजपूत, जाट या ं या ब ंदोब तासाठी
अनेक मोिहमा काढ या हो या. पेशवाई या अख ेर या काळात अि त वात असल े या
अनेक कत बगार म ंडळीम य े महादजी िश ंदे आिण नाना फडणवीसा ंचे थान मोठ े होते.
बारभाई कार थानात या ंचा प ुढाकार होता . राघोबादादा या वाथ राजकारणाला व
ि िटशा ं या ह त ेपाला या ंनी िवरोध क ेला होता . याचबरोबर मराठ े सरदार वगा वर या ंनी
आपला वचक ठ ेवला होता . इं जांचा मराठया ं या स ेला मोठा धोका आह े हे ओळख ून
यांनी चत ु:संघ िनमा ण केला होता .
९.३ पेशवा थोर या माधवरावाचा अकाली म ृ यू
थोर या माधवरावा ंनी पािनपत या पराभवात ून मराठया ंना सावर याची मोठी कामिगरी
केली. रा यक या या अ ंगी आव यक असणार े सव गुण माधवरावा ंम ये होते. हणून या ंनी
अव या दहा वषा या आत मराठी स ेस गतव ैभव ा क न िदल े व मराठया ंची गेलेली
राजक य ित ा प ु हा ा क न िदली होती . दुद वाने यांना अ प आय ु य लाभल े.
पािनपत या पराभवाम ुळे मराठ े संपले ही समज ूत या ंनी आप या परा माम ुळे व
मु स ेिगरीम ुळे खोटी ठरिवली . मराठया ंचा इितहास िलिहणा या ँड डफन े हटल े होते क ,
‘पािनपत या स ंकटाम ुळे मराठया ंचे जे नुकसान झाल े, यापे ा अिधक पटीन े नुकसान
माधवरावा या अकाली म ृ यूने झाल े होते. याव न थोर या माधवरावा ंची यो य ता ल ात
येते. माधवरावा ंनी या ं या स ै यात कडक िश त अ ंगीकारली होती . सरदार व अिधकारी
वगा वर कडक वचक िनमा ण केला होता . पािनपत या य ु ात अन ुभवी स ेनान ची एक
िपढी या िपढी गारद झाली होती . यांची जागा भ न काढ यासाठी माधवरावा ंनी समथ
अशी माणस े तयार केली होती . याम य े कृ णराव काळ े, नारो अ पाजी , महादजी प ंत,
ह रपंत फडक े, गोपाळराव पटवध न, नाना फडणवीस , महादजी िश ंदे, आनंदराव ध ुळप,
खंडेराव दर ेकर, ि ंबकराव प ेठे, रामचं गण ेश, िवसाजी क ृ णाजी इ यादी मराठी माणस े
माधवरावा ं या तालमीत तयार झाली होती . दहा वषा या अ प कारिकद त माधवराव
पेश यांना िवल ण शारी रक व मानिसक क सहन कराव े लागल े होत े. सतत या
धावपळीम ुळे माधवरावा ंना यासार या असा य रोगान े ासल े होते. कौटुंिबक कटकटी ,
घरभेदांचे उपद ् याप, िविवध मोिहमा ंचे संचालन , वासाची दगदग व रा य कारभारातील
गुंतागुंतीचे या िविवध गो चा असर या ं या क ृतीवर पडला व या ंना जडल ेला रोग
िदवस िदवस जा त बळावत ग ेला. अखेर या िदवसात आपल े मरण जवळ आ याच े जाणून
यांनी सखाराम बाप ू व नाना फडणवीस या ंना रा याचा कारभार पाह यास सा ंगून
नारायणरावास आपला वारस हण ून िनय ु केले. ३० स ट बर १७७२ ला या ंनी आपल े
मृ युप तयार क ेले. यात या ंनी प हटल े क , “दादासाह ेबास (राघोबा ) पाच ल ची
जहािगरी ावी . याह न थोड े बह त अिधक मािगत यास या ंचा संतोष व मज राख यासाठी
िनदान सात ल ची जहा िगरी द ेऊन या ंची मज राखावी अिधक माग ु लाग यास ऐक ू नये.” munotes.in
Page 80
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
80 याव न माधवरावान ंतर रघ ुनाथावा ंना (राघोबा ) पेशवेपदाची व े िमळू नयेत हे प होत े.
आपल े मृ युप या ंनी रामशा ी भ ुणे यां या साथीन े पूण केले, शेवटी १८ नो ह बर
१७७२ रोजी या ंनी आपल े ाण सोडल े.
माधवरावा ंचा अकाली म ृ यू हे मराठ ेशाहीवर आल ेले मोठे संकट होत े हे ँड डफन े व इतर
एत ेशीय इितहासकारा ंनी िलिह याच े िदसून येते.
९.४ पेशवेपदासाठी मराठया ंचा अंतग त संघष
माधवरावा ं या अकाली म ृ यूनंतर पेशवेपदासाठी अ ंतग त संघष सु झाला . माधवरावा ंचा
धाकटा भाऊ नारायणराव आिण च ुलता रघ ुनाथराव या ं याम य े पेशवे पदासाठी स ंघष सु
झाला. शेवटी रघ ुनाथरावा ंना १४ एि ल १७७२ रोजी शिनवार वाड यात कैदेत टाकल े
आिण माधवरावा ंचा धाकटा भाऊ नारायणराव ह े पेशवे झाल े. नारायणरावा ंना पेशवेपद
िमळा याम ुळे चुल या – पुत यातील स ंघष िशगेला गेला. पेशवेपदा या मह वाका ं ेमुळे
रघुनाथराव या ं या स ंतापाम य े भर पडत जाऊन या ंनी नारायणरावा ं या िवरोधात कट
रचला . रघुनाथरावान े सुमेरिसंगाला नारायणरावास मार याची आ ा िदली . यानुसार
गार ा ंनी ३० ऑग ट १७७३ ला शिनवार वा डयात नारायणरावचा ख ून केला.
पेश यां या अ ंतग त संघषा चा फायदा ह ैदरअलीन े घेतला. हैदरअलीन े कना टकातील
पटवध न आिण रा त े य ांनी थापन क ेलेली अन ेक ल करी ठाण े िजंकून घेतली. यामुळे
मराठया ंसमोर ह ैदरअलीचा ब ंदोब त कसा करायचा हा उभा रािहला . िनजाम , हैदर
आिण इ ं ज या ंनी पेश यां या अि थर प रि थतीचा फायदा घ ेतला. पेशवे घरा यात र ाचा
वारस नस याम ुळे रघुनाथराव प ेशवे झाल े. यामुळे सरदारा ंम ये नाराजीचा स ूर प िदस ू
लागला . पेशवा रघ ुनाथरावान े हैदर, िनजाम आिण इ ं ज या ंचा बंदोब त कर यासाठी
मोिहमा आ ख या , परंतु याला िवरोध होऊ लागला आिण याचाच फायदा श ू प ांना
झाला. बारभाईन े १७७४ म ये रघुनाथरावा ंना पेशवे पदाव न द ूर के याचा जाहीरनामा
काढला व नारायणरावा ंची प नी ग ंगाबाई िह या पोटी ज मास आल े या म ुलाचे नाव सवाई
माधवराव ठ ेवून या ं या नाव े बारभाईने कारभार स ु केला. रघुनाथराव याम ुळे सूडाने
पेटला आिण तो इ ं ज, च, िशंदे, होळकर , हैदर या ं याशी म ै ीचा नवा करार क न
पेश यांची व े पु हा िमळिव या या तयारीला लागला . शेवटी इ ं जां या जा यात
रघुनाथराव अडकला . यांनी रघ ुनाथरावा ंना मराठा सरदारा ं या ता यात िदल े. पेशवाईची
व े प रधान कर यासाठी र ाची नाती िवलग झाली व सोयीच े, वाथा चे राजकारण स ु
झाले. याचा फायदा इतरा ंनी घेतला. यामुळे मराठी स ेचा हास अिधकच जवळ आला .
जानोजी भोसल नी वतःकड ून पेश यांशी संघष सु केला. इतर सरदा रांचा कडवा िवरोध ,
अंतग त मतभ ेद याम ुळे पेशवाईच े वातावरण गढ ूळ बनल े गेले. सवाई माधवराव तथा द ुसरा
माधवराव हा अ पवयीन अस यान े याच े पालक हण ून नाना फडणवीस या ंनी
रा यकारभार चालवला . मराठी सरदारातील अ ंतग त कलहाला व ैतागून सवाई माधवरावान े
आ मह या क ेली. सवाई माधवरावा ं या म ृ यूनंतर पेशवा कोणाला करायच े हा पडला व
मु स ा ंना पु हा राजकारण ख ेळावयास स ंधी सापडली . अखेरीस द ुसरा बाजीरावास
पेशवेपदाची व े िमळाली . नाना फडणीसा ं या म ृ यूनंतर मराठी सरदारा ंना पेश यां या
रा यकारभारात ह त ेप कर यास रान मोकळ े झाल े. नाना फडणीसान ंतर मराठी स ेचे munotes.in
Page 81
मराठा स ेचा हास
81 लगाम आप या हाती घ े यासाठी यशव ंतराव होळकरा ंनी पु यावर चाल क ेली. या या
भीतीन े दुसरा बाजीराव वसईला पळ ून गेला व त ेथे यांनी इं जांशी तह क न इ ं जांचे
मांडलीक व प कारल े. अंतग त मतभ ेद बाज ूला ठेवून नागप ूरकर भोसल े व वा ह ेरचे िशंदे
एक य ेऊन या ंनी इं जांिव लढा िदला . परंतु यांना पराभव प करावा लागला .
मराठया ंचा पेशवाच द ुबळा होता . मालकच कमजोर अस ेल तर रा य कस े चालणार य ेथेच
मराठी स ेचा हास िनि त झाला .
९.५ इं ज - मराठा य ु े
थोरल े माधवराव प ेशवे यां या अकाली म ृ यूमुळे मराठया ंम ये पेशवेपदाव न अ ंतग त संघष
सु झाला . रघुनाथरावान े पेशवे पदा या लालस ेपोटी इ ं जांशी स ंधान बा ंधले, पेशवेपद
िमळ यासाठी या ंनी इं जांची मदत घ ेतली त े हापास ून मराठया ं या राजकारणात इ ं जांचा
िशरकाव झाला होता . इं जांना मराठी स ा कमक ुवत कर याची स ंधी थोर या माधराव
पेश यां या म ृ यूनंतर हणज े १७७२ म ये िमळाली . यातून इं ज व मराठ े य ां याम य े
संघष सु झाल े. इं ज-मराठे यां याम य े तीन य ु े झाली होती .
थम इ ं ज मराठा य ु (१७७५ -१७८२ )
थोर या माधवराव प ेश यां या म ृ यूनंतर नारायणराव प ेश यांना गादीवर बसव यात
आ याम ुळे यांचे चुलते रघुनाथराव या ंना पेशवेपदाने ह लकावणी िदली . या रागापायी
रघुनाथरावान े नारायणरावा ंचा ख ून करिवला होता . यावेळी रघ ुनाथराव ह े नारायणरावा ंचे
खुणी आह ेत हे प झाल े, ते हा मराठा स ेतील बारभाईनी रघ ुनाथरावाला पकड याच े
आदेश िदल े. यामुळे रघुनाथरावान े थेट सुरतेला जाऊन इ ं जांची मदत घ ेतली. रघुनाथराव
इं जांना जाऊन िमळा याम ुळे यां याम य े सुरतेचा तह झाला . या तहा वय े इं ज
रघुनाथरावास प ेशवेपद िमळ ून दे यास मदत क रतील या या मोबद यात रघ ुनाथरावान े
वसई व सालस ेट नजीकची ब ेटे इं जांना ावीत . तसेच सुरत व बडो ा या कर वस ुलीपैक
काही उ प न इ ं जांना िमळाव े अशी तरत ूद होती . हा तह झा यान ंतर इ ं ज-मराठा
समोरासमोर आल े व पिह या इ ं ज-मराठे यु ास स ु वात झाली . या यु ात मराठ े व इं ज
यांना को णालाच िनणा यक िवजय िमळाला नाही . कलक या या ग हन रने रघुनाथरावा ंची
घेतलेली बाज ू व स ुरतेचा तह अमा य क ेला. शेवटी इ ं ज व मराठ े य ां यात वाटाघाटी
होऊन १ माच १७७५ रोजी प ुरंदर येथे तह झाला . तहानुसार दो ही प ा ंनी पर प र िवरोधी
कारवाया था ंबा यात , इं जांनी रघ ुनाथरावास प ेशवेपद िमळव ून दे यासाठी य न क
नयेत, रघुनाथरावा ंसाठी झाल े या खचा पोटी १२ लाख पय े इं जांना बारभाई सरदारा ंनी
ावेत, रघुनाथरावास वािष क तीन ल पय े पे शन द ेऊन यान े राजकारणात भाग न घ ेता
गंगातीरी िव ा ंती यावी आिण याप ूव चा स ुरतेचा तह र समज यात यावा , तसेच उ र
कोकणातील सा ी , ठाणे व गुजरातमधील मराठया ंचा द ेश इं जांकडे राहावा अस े ठरल े.
परंतु मुंबई या ग हन रला हा तह मा य न हता , यामुळे १७७८ म ये इं जानी प ु यावर
ह ला केला. इ.स. १७८९ म ये इं जांनी मराठया ंिव अिधक ृत यु पुकारल े. याम य े
इं ज फौज ेचा पराभव झाला आिण या ं यात वडगावचा तह झाला . वडगाव या तहान ुसार
इं जांनी रघ ुनाथरावाला मराठया ं या वाधीन कराव े तसेच गुजरात व म ुंबई लगतचा
मराठया ंचा िज ंकलेला देश मराठया ंना परत करावा , रघुनाथरावा ंशी केलेले तह, करार र munotes.in
Page 82
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
82 करावेत आिण तहाची अ ंमलबजावणी हावी हण ून दोन इ ं ज अिधकारी दरबारात
कायम व पी ठ ेवावेत, हा तह इ ं जांना अपमाना पद वाट याम ुळे इं जांचा ग हन र
जनरलन े तो वीकार यास नकार िदला , ते हा इ ं जांचा िनणा यक पराभव कर यासाठी
नाना फडणीसान े मराठ े, नागपूरकर भोसल े, मैसूरचा ह ैदर व ह ैदराबादचा िनजाम या चौघा ंचा
इं जां यािव चत ु:संग उभा क ेला. पण हा चत ु:संग इं जांनी फोडला . तरी मराठया ंनी
गुजरातम य े व हैदरने कना टकात इ ं जांना सळो क पळो क न सोडल े, ते हा इं ज प ु हा
शरण आल े आिण या ं यात सालबाईचा तह झाला . १७८२ म ये सालबाई या तहान ुसार
इं जांनी रघ ुनाथरावास कोण याही कारची मदत द ेऊ नय े, १७७६ नंतर िज ंकलेला
मराठया ंचा द ेश मराठया ंना ावा , बडो ा या फ ेिसंग गायकवाडच े वातं य इं जांनी
मा य कराव े, सवाई माधवरावाला प ेशवा हण ून इं जांनी मा यता ावी . हा तह दोघा ंनाही
फायद ेशीर ठरला आिण काही काळ मराठया ंचा भाव इ ं जांवर पडला , दि ण ेतील
मराठया ंची बळ स ा हण ून मा यता िमळाली . वडगावची लढाई मराठ े व इ ं ज
यां याम ये पु यापास ून साधारणपण े ४० िकलोमीटर द ूर असल े या वडगाव या िठकाणी
झाली. याला पिहल े मराठा -इं ज य ु हण ून सु ा ओळखल े जाते. या यु ाम य े मराठा
सै याचे नेतृ व महादजी िश ंदे यांनी केले होते, होळकर ह े सु ा मराठा स ै यासोबतच रािहल े,
यामुळे रघुनाथरावा ंचे बेत फसल े. १६ जानेवारी १७८९ ला नाना फडणवीस व महादजी
िशंदे यांनी इं जांची संपूण शरणागती मा य करत इ ं जांवर जो तह लादला तो सालबाईचा
तह हण ून ओळखला जातो . या तहावर १७ मे १७८२ रोजी वा री झाली होती .
पिह या इ ं ज-मराठे यु ात मराठया ं या ऐ याम ुळे इं जांना या ं यासमोर झ ुकावे लागल े
होते.
दुसरे इं ज-मराठे यु (१८०३ ):
सवाई माधवरावा ं या म ृ यूनंतर रघ ुनाथरावा ंचा म ुलगा द ुस या बाजीरावाला प ेशवेपद
िमळाल े. रघुनाथावा ं या ि टीश धािज या धोरणाम ुळे इतर मराठ े सरदार आिण प ेशवे
यां यात स ंघष िनमा ण झाला . मराठया ं या अ ंतग त संघषा चा फायदा इ ं जांनी घ ेतला.
सालबाई या तहान ंतर काही वष मराठ े व इं ज या ं यात स ख े होते. दुस या बाजीरावान े
पेशवे पद िमळिव यासाठी दौलतराव िश ंदे य ांचे सा घ ेतले. पेशवे पदासाठी द ुसरा
बाजीराव व अम ृतराव या ं यात संघष होऊन प ु यात ल ुटालूट, मारामा या स ु झा या
हो या. इ.स. १८०० म ये नाना फडणीस मरण पाव यान ंतर इ ं जांना मराठी रा यात
ढवळाढवळ कर यास चा ंगली स ंधी िमळाली होती . रघुनाथरावा या िव असणार े िशंदे,
होळकर इ यादी सरदारा ंचा सूड उगव याची स ु वात द ुस या बाजीरावान े केली. यातूनच
िशंदे व होळकर या ं यात िवत ु आल े. यशवंतराव होळकर च ंड फौज ेसह दि ण ेत येत आह े
हे समाजतास द ुसरा बाजीराव घाबरला व वसई य ेथे इं जां या आ याला ग ेला. इं जांनी या
संधीचा प ुरेपूर फायदा घ े यासाठी द ुस या बाजीरावासोबत ३१ िडस बर १८०२ म ये
वसईचा क ेला. या तहान ुसार इ ं जांचे श ू आिण िम त ेच पेश यांचे श ू व िम अस े दुस या
बाजीरावास मानाव े लागल े आिण या या बद यात इ ं जांनी पेश यां या स ंर णाची
सव तोपरी जबाबदारी यावी तस ेच इं जांची त ैनाती फौज , यु साम ी , तोफा वग ैरे
ठेव याची परवानगी िमळावी , च व कना टकातील ह ैदर हे इं जांचे श ू असून या ंना
पेश यांनी आ य द ेऊ नय े, पेशवा द ुस या बाजीरावन े सुरत हे शहर इ ं जांना यापारासाठी
ावे याच मा णे तैनाती फौज े या खचा साठी २५ लाखा ंचा द ेश पेश यांनी कायमचा munotes.in
Page 83
मराठा स ेचा हास
83 इं जांना ावा . या तहान ुसार द ुस या बाजीरावान े आपल े पेशवेपद स ुरि त ठ ेव याक रता
तैनाती फौज पदरी ठ ेवली व इ ं जांचे मांडिलक व वीकारल े. यामुळे तो एकदम च ैनी,
िवलासी जीवन जग ू लागला . वसईचा तह मराठया ंची स ा स ंपु ात य े याचा मह वाचा घटक
होता अस े मानल े जाते. इं जांनी दुब ल पेश यांना हाताखाली ध न मराठया ंची स ा न
कर याचा य न क ेला. दुस या बाजीरावान े ि िटशा ंशी केलेला वसईचा तह िश ंदे, भोसल े या
मराठा सरदारा ंना मा य न हता या तहा याव ेळी प ु यावर यशव ंतराव होळकरा ंचा ताबा
होता. यामुळे बाजीरावान े ि िटशा ं या आ याला जाऊन या ं याशी वसईचा तह क ेला.
यशवंतराव होळकरा ंजवळ ि िटशा ंशी एक हाती लढ याच े साम य न हत े याम ुळे तो
पु यातून िनघ ून गेला व द ुस या बाजीरावाचा प ु यातील प ेशवेपदाचा माग मोकळा झाला .
दुस या बाजीरावा ंना इं जां या मदतीन े पेशवेपद िमळाल े, परंतु यासाठी क ेले या वसई या
तहामुळे मराठया ं या अ ंतग त राजकारणात इं जांचा ह त ेप वाढत ग ेला व मराठी स ा
कमकुवत हो यास स ु वात झाली .
दुस या बाजीरावा या इं जांशी संधान बांध या या िनण यामुळे इतर मराठा सरदारा ंम ये
संताप िनमा ण झाला व यांनी ि टीशा ंिव यु पुकारल े. या कामी यांनी चांची ल करी
मदत घेतली होती. अ या कार े बाजीराव -इं ज सरकार व ई ट इंिडया कंपनी िव िशंदे
व इतर काही मराठा सं थािनक असे दुसरे इं ज मराठा यु सु झाले. या यु ात
मराठया ंचे नेतृ व िशं ाकड े होते तर इं जाच े नेतृ व आथ र वेल ली व जनरल लेक यांनी
केले.
या यु ात ि टीशा ंनी ाम ु यान े दोन आघाड या उघड या हो या . यापैक उ र ेकडील
आघाडीच े नेतृ व लेक यांनी केले तर दि ण ेकडील आघाडी व ेले लीन े सांभाळली . इं जांनी
मराठया ंना िडवच यासाठी सरळसरळ स ं थािनका ं या शहरा ंवर ह याची योजना बनवली .
िशं ानीही श ुला लवकर स ंपवावे या ीन े आपली स ेना दि णेला भोस या ं या मदतीला
पाठवली . महारा ात जालना िज ात आसई , अकोला िज ात आडगाव तस ेच
िचखलद याजवळील गिवलगड य ेथे वेले लीन े मराठया ंचा िनणा यक पराभव क ेला. उ रेकडे
जनरल ल ेक यांनी िद ली काबीज क ेली.
यशवंतराव होळकरा ंनी मराठया ंची चालल ेली सस ेहोलपट पाह न यु ात उतर याचा िनण य
घेतला. ल करी दरारा व म ु स ेिगरी यावर इ ं जांना खालील तह कर यास भाग पाडल े.
१. १८०३ म ये देवगावचा तह इ ं ज व भोसल े यां याम य े झाला .
२. १८०३ म ये सुज –अंजनगावचा तह इ ं ज-िशंदे यां याम य े झाला .
३. १८०५ म ये राजघाटचा तह इ ं ज-होळकर या ं याम य े झाला होता .
या तहा वय े मराठा स ं थािनका ंचे साव भौम व कायम रािहल े, परंतु मराठया ंना गुजरात व
ओ रसाचा भ ूभाग गमवावा लागला होता .
munotes.in
Page 84
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
84 ितसर े इं ज-मराठे यु (१८१७ -१८)
इं ज व मराठ े यां याम य े एकूण तीन य ु े झाली होती . यापैक ितस या इं ज-मराठे यु ात
मराठया ंचा िनणा यक पराभव झाला होता व मराठा सा ा याचा हास होऊन जवळपास
संपूण भारतात इ ं जांची स ा थापन झाली होती . इं जांनी न ेपाळ य ु ा यान ंतर
दि ण ेकडे प ढारीशी स ंघष सु केला होता . प ढारी ह े मराठा रा यामधील अस याम ुळे
अ य री या ह े मराठा स ेला आ हान होत े. इं जांनी बळ मराठा स ं थािनक भोसल े,
िशंदे व दुस या बाजीराव प ेश यांवर अपमानकारक तह ला दले होते. यामुळे बाजीरावान े
अखेर इं जांशी अ ंितम य ु कर याचा िनण य घेतला. बाजीरावा ं या या िनण याला इतर
मराठा सं थािनका ंनीसु ा साथ िदली होती . याम य े अ पासाह ेब भोसल े व यशव ंतराव
होळकर या ंचा समाव ेश होता . परंतु इं जांनी या तीनही श ना एकि त य ेऊ न द ेता या ंना
इं जांनी वेगवेगळे पराभ ूत केले.
यापैक िसताबड या लढाईत भोस या ंचा पराभव क ेला. मिह प ुर या लढाईत होळकरा ंचा
तर पु यातील खडक , कोरेगाव–भीमा व आ ा य ेथील लढाईत प ेश यांचा पराभव क ेला.
इं जां या आध ुिनक श ासमोर व कवायती फौज ेसमोर मराठया ंचा िटकाव लागला नाही .
पेश यांनी व इतर मराठा सरदारा ंनी शरणा गती प करली . शेवटी कोर ेगाव या िनणा यक
लढाईत दुस या बाजीरावाचा पराभव होऊन या ंना पेशवेपद सोडाव े लागल े व पु या या
शिनवार वाड यावर इं जांनी या ंचा युिनयन जॅक फडकवला . अ या कार े १८१८ म ये
मराठा स ेचा अ त होऊन ि टीश अ ंमल स ु झाला .
९.६ मराठा स े या हासाची कारण े
छ पती िशवाजी महाराजा ंनी शू यातून वरा याची िनिम ती केली होती , परंतु मराठया ं या
अंतग त संघष आिण वाथ धोरणापायी मराठा स ेचा हास झाला .
दुस या बाजीरावा या स े या लालस ेपोटी घ ेतले या च ुक या िनण यामुळे मराठया ंम ये
अंतग त संघष सु झाला . याचा फायदा इ ं जांनी घेतला व इ .स. १८१८ म ये दुसरा
बाजीराव प ेश यांचा पराभव क न इ ं जी स ा थापन क ेली. असे असल े तरी मराठा
स े या हासास क ेवळ एक न ह े तर अन ेक कारण े जबाबदार आह ेत. यातील म ुख कारण े
पुढील माण े आहेत.
१. नामधारी म यवत स ा : छ पती िशवाजी महारा ज आिण छ पती स ंभाजी महाराज
यां या काळात म यवत स ा बळ होती . छ पतीच े क याणकारी रा य आिण स ंपूण
शासनावर अ ंकुश अस याम ुळे व सवा ना या ं या ग ुणव े माण े कामाच े वाटप झा याम ुळे
छ पतीचा मावळा वरा यासाठी ाणपणान े लढत होता . परंतु छ पती शाह महाराजा ं या
कारिकद त छ पती पद ह े नामधारी झाल े आिण वा तिवक स ा प ेश यां या हाती ग ेली.
काही परा मी प ेशवे सोडल े तर इतरा ंना अंतग त गटबाजी आिण स ंघषा चा सामना करावा
लागला . प रणामी श ू प ान े याचा फायदा घ ेऊन मराठया ं या अ ंतग त राजकार णात
ढवळाढवळ कर यास स ु वात क ेली व हतबल झाल े या म यवत स ेला बा श ची
मदत यावी लागली पया याने म यवत स ा कमजोर झाली . munotes.in
Page 85
मराठा स ेचा हास
85 २. चौथाई व सरद ेशमुखी या सनदा ंनी वाथा ची भावना वाढीस लागली : पेशवा
बाळाजी िव नाथान े सै यद ब ंधू या मदतीन े मुघलांकडून चौथाई व सरद ेशमुखी या सनदा
ा क े या, परंतु याम ुळे मराठा सरदारा ंम ये वाथा ची भावना वाढीस लागली . थािनक
मराठा सरदार वरचढ झाल े व या ंनी म यवत स ेला न ज ुमानता आपल े वतं अि त व
िनमा ण केले.
३. कत बगार रा यक या ची कमतरता : छ पती िशवाजी महाराज , छ पती स ंभाजी
महाराजा , महाराणी ताराबाई , पेशवा पिहला बाजीराव , पेशवा माधवराव या ं यासारख े
मोजक ेच नेतृ व परा मी िनघाल े, परंतु इतर न ेतृ वानी परावल ंिब व वीका याम ुळे श ूंनी
याचा फायदा घ ेतला.
४. वरा यािवषयी अिभमान रािहला नाही : मराठयां या रा यात परा मी छ पती ,
परा मी प ेशवा पिहला बाजीराव , पेशवा माधवराव या ं या सारखा वरा यािभमान व
दूर ी काही अपवादा मक मराठा सरदार सोडल े तर इतरा ंकडे न हती या ंना वरा या या
िहताप े ा विहत , धनदौलत , पद ित ा जा त मह वा या वाट याम ुळे मराठा रा याच े
अतोनात न ुकसान झाल े व याचा प रणाम मराठा स े या हासात झाला .
५. मराठया ं या राजकारणातील च ुका: माधवरावा ं या अकाली म ृ यूनंतर य ेकजण
वाथा साठी िवघटना मक च ुका करत ग ेले. मराठया ंनी मुघल बादशा या स ुर ेची फुकटची
जबाबदारी घ ेऊन आ मघात क ेला. इतर समिवचारी िह ंदू श शी म ै ीपूण संबंध व
जवळीकता िनमा ण कर याऐवजी या ंचा िवरोध ओढ ून घेत याम ुळे मराठया ंना उ र ेत
जबरद त िक ंमत मोजावी लागली . तसेच मराठया ंनी िद लीच े राजकारण क ेले, परंतु ते
िद ली या िस ंहासनावर बस ू शकल े नाही ह े यांचे दुद व होते.
६. अंतग त संघषा तून मराठी स ेला उतरती क ळा लागली : वरा या या िहताप े ा
विहतास मह व द ेणा या मराठा सरदारा ं या धोरणा ंमुळे व स ेसाठी पधा के यामुळे
परक य श ूला वरा यात व :ताह न आम ं ण िद याम ुळे यांचा ह त ेप वाढत ग ेला
प रणामी मराठी स ा अ ंतग त गटबाजीन े पोखरली ग ेली.
७. इं जांची मु स ेिगरी, े यु नीती व िश तब स ै य रचना : इं जां या भारतातील
स ा थापन े या काया त या ं या य ु व परा माप े ा या ंची मु स ेिगरी जा त मह वाची
होती. यां या ‘फोडा आिण रा य करा’ या नीतीम ुळे यांनी मराठया ं या अ ंतग त
राजकारणात िशरकाव क न या ं या म यवत स ेला कमक ुवत क ेले प रणामी मरा ठा
स ेचा हास झाला .
९.७ सारांश
छ पती िशवाजी महाराजा ंनी ए द ेशीय व परक य श ूंशी सामना क न महारा ातील
रयते या स ंर णासाठी व या ं यावर होणा या अ याय , अ याचार , जुलूम, जबरद ती ,
मिहला ंवरील अ याय , यांचा होणारा छळ ह े सव थांबिव यासाठी व रयत े या क याणासाठी
वतं रा याची गरज ओळख ून कठीण प रि थतीत वरा याची उभारणी क ेली होती . १७
या शतकात महारा ातील सामािजक , सां कृितक, राजक य , सामािजक प रि थतीवर munotes.in
Page 86
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
86 परक य आ मण , अंतग त श ूं या उप वा ंमुळे येथील जनता ह ैराण झाली होती . या
प रि थतीत ून सामा य रयत ेची सुटका क न या ंना मान , स मानान े आिण वत ं जीवन
जग यासाठी व ग ुलामिगरी या जोखडात ून मु कर यासाठी छ पती िश वाजी महाराजा ंनी
आप या आई -विडला ं या ेरणेने वरा याची थापना क ेली होती .
चोहोबाज ूंनी श ूंचा िवळखा होता , बलाढ य मुघली स ा िह ंदु थानात अस ूनसु ा एका
वतं रा याची थापना करण े हे सव सामा या ं या क पन े या पलीकडच े होते. परंतु
छ पती िशवाजी महाराजा ंनी आप या वपरा मान े व िव ास ू सरदार आिण माव या ं या
सहकाया ने याच े वा तवात पा ंतर केले होते.
या वरा याला नवी उभारी द ेऊन याच े संर ण व िव तार कर याची िकमया छ पती
संभाजी राज े व पेशवा पिहला बाजीराव या ंनी आप या असामा य क तृ वाने केले होते. परंतु
उ र प ेशवाईम य े वाथ व ृ ी या राजकारणाम ुळे व अ ंतग त स ंघषा मुळे इं जांनी
मराठया ं या राजकारणात ह त ेप क न त े िगळंकृत केले व इ.स. १८१८ म ये मराठी
स ेचा हास घड ून आणला . याला जबाबदार असल े या घटका ंची सिव तर मािहती या
घटकाम य े अ यासली आह े.
९.८
१. पािनपत या ितस या य ु ानंतर मराठी स ेला उतरती कळा लागली होती या िवधानाच े
िव ेषण करा .
२. पेशवेकाळातील इ ं ज-मराठा संबंधावर सिव तर मािहती िलहा .
३. पेशवा माधवरावा ं या अकाली िनधनान े मराठा स ेचे मोठे नुकसान झाल े होते या
िवधानाशी आपण िकतपत सहमत आहात ? प करा .
४. मराठा स े या हासाची कारणमीमा ंसा करा.
९.९. संदभ
१. क डेकर ए.वाय., (२००४ ), मराठया ंचा इितहास , फडके काशन , को हाप ूर
२. कुलकण अ.रा., खरे, ग.ह., (संपा.) (१९८४ ), मराठया ंचा इितहास , खंड ितसरा ,
कॉ टी ने टल काशन , पुणे.
३. भामरे िजत , मराठया ंचा इितहास – शेठ पि लक ेशन, मुंबई
munotes.in
Page 87
87 १०
पेशवेकालीन शासन यव था
घटक रचना :
१०.० उि य े
१०.१ तावना
१०.२ मुलक शासन
१०.३ महसूली यव था
१०.४ यायदान प ती
१०.५ ल करी यव था
१०.६ सारांश
१०.७
१०.८ संदभ
१०.० उि य े
१. पेशवेकालीन म ुलक शासन यव थ ेचा अ यास करण े.
२. पेशवेकालीन महस ूल शासन यव थ ेचा अ यास करण े.
३. पेशवेकालीन ल करी यव था अ यासण े.
१०.१ तावना
छ पती िशवाजी राजा ंनी कालान ु प जी रा य यव था िनमा ण केली होती . यात अन ेक
बदल प ेश यांनी केले. पेशवेकाळात साता या या छ पतीच े मह व ह ळूहळू कमी होत ग ेले व
पेश यां या हातात सव स ा ग ेली. वा तिवक छ. िशवाजी राजा ं या का ळात पेशवे हे पद
अ धाना ंपैक एक होत े. परंतु बाळाजी िव नाथा या कारक द पास ून पेशवेपद ह ळूहळू
स ेचे क च बनल े. मराठया ं या वरा याच े पेशवाईत सा ा यात पा ंतर झाल े. रा याच े
सव सु े पेश यां या हाती ग ेली. तरीही छ पत ना साव जिनक समार ंभ व दरबारा ंम ये
अितशय मान होता . पेशवेकालीन रा य यव था ही ा चीन भारतातील राजक य त व े,
िशवकालीन शासन यव थ ेतील त व े व वेळ या व ेळी पेश यांनी बदलल े या त वा ंवर
अवल ंबून होती .
munotes.in
Page 88
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
88 १०.२ मुलक शासन यव था
पेशवेकालीन शासन यव थ ेत मराठी रा याचा म ुख छ पती होता . क शासन, ांतीय
शासन व ाम शासन ह े मुलक शासनाच े आधार त ंभ होत े.
१०.२.१ छ पती - पेशवे काळातही छ पती पदाला अगदी आ दराचे व मानाच े थान होत े.
घटना मक म ुख हा छ पतीच होता . छ पती शाह राजा ंनीच बा ळाजी िव नाथाला प ेशवेपद
बहाल क ेले. छ. शाह राजा ं याच कारक द ंत मराठा रा याचा िव तार होत ग ेला. छ. शाह राजा ं या िनधनान ंतर मा या पदावर यो य य न आ यान े पूव या छ पतीचा
धाक व ित ा कायम रािहली नाही. पेश यांनी मा छ पतीचा स मान राख याचा
वेळोवेळी य न क ेला.
१०.२.२ पेशवा - मराठया ं या रा यकारभारात प ेशवापद ह े अ य ंत मह वाच े व ित ेचे
समजल े जाई. िकंबह ना मरा ठा रा याचा कारभार ख या अथा ने पेशवाच पहात अस े. अंगी
कत बगारी अस या िशवाय या पदावर िटक ून राहण े अ य ंत कठीण होत े. िशवकाळात पेशवे
पद व ंशपरंपरागत न हत े. कत बगार य चीच या पदावर न ेमणूक होत अस े. बाळाजी
िव नाथ हा भट घरा यातील पिहला प ेशवा. परंतु पेशवे पदावरील सा तवा प ेशवा होता . भट
घरा यातील प ेशवे इतके कत बगार िनपजल े क शेवटी या ंनी छ पतीलाही िन भ क ेले.
सव पेश यांम ये पिह या माधवरावाला रा यकारभारास ंबंधी िवशेष ी होती व या याच
काळात मराठया ंना यो य याय द ेणारा रा यकारभार थािपत करता आला . भट
घरा यापास ून पेशवेपद वंशपरंपरागत बनल े.
१०.२.३ ह जुर द तर - मराठा रा यकारभारा या म ुख क ाला ह ज ूर द तर िकंवा
सिचवालय अस े हणत . द तराचा कारभार प ु याला चालत अस े. द तरात २०० कारकून
काम करीत असत . हे कारक ून या िठकाणी काम करत असत याला 'फड' असे हणत .
रा यकारभाराची सव कागदप े या 'फड' म ये जपून ठेवत असत . याम य े महस ूलिवषयीची
कागदप े, अबकारी कागदप े तसेच सव ांतांचा संभा य जमाखचा चा 'तज मा' याच
िठकाणी अस े. ह जूर द तरा या काय प तीत नाना फडणीसान े अनेक सुधारणा क े या.
सोयीसाठी या द तराचे अनेक भाग कर यात आल े याप ैक चालत े द तर व बेरजी द तर
ही दोन मह वाची द तरे होती.
अ) चालत े द तर - हे फडणीसाकड े असे. या द तरात ब ेहडा, फड, सरंजाम अस े िवभाग
असत . फडाम य े सव कार या रोजक िद ठेव या जात असत . बेहडा िवभागात य ेक खेडे
व सुभा या ंचे जमाखाचा चे अंदाज तयार क ेले जात असत . सरंजामी िवभागाम य े
सरंजामदाराच े सव िहशोब ठेवले जात.
ब) बेरजी द तर - ह जूर द ततरातील हाही मह वाचा उपिवभाग होता . ते कायम व पी
पु यालाच होत े. याम य े सव जमाखच व िश लक दाखिवली जात अस े. िहशोबा या
खताव या या द तरातच तयार करत असत . यामुळे अिधका याना ा ंतीय व
ाम शासनात अडचणी य ेत नसत . munotes.in
Page 89
पेशवेकालीन शासन
यव था
89 १०.२.४ ांतीय शासन - रा याची अन ेक ांताम य े िवभागणी कर यात आली होती .
ांतालाच सरकार , सुभा वा ांत असे हणत . मामल ेदार िक ंवा स ुभेदार हा ांताचा
जबाबदार अिधकारी अस े तर कमािवसदार हा परग याचा म ुख अस े. परग या या
उपिवभागास महाल िक ंवा तफ असे हणत . यावर हवालदार , तफ दार िक ंवा महलकरी
नावाच े अिधकारी असत .
अ) सरसुभेदार - पेशवेकाळात ांताचा सव च अिधकारी सरस ुभेदार हा होता .
राजधानीपास ून ला ंब असल े या ांताचा रा य कारभार पहा यासाठी प ेश याकड ून
सरसुभेदाराची न ेमणूक होत अस े. सरसुभेदारा या कामाच े व प िनरिन रा या ांतात
िभ न - िभ न होत े. कना टकातील स ुभेदारास महस ूल यव थ ेकडे ल ाव े लागत अस े.
तसेच मामल ेदारां याही न ेमणूका कर या चा अिधकार याला अस े. परंतु खानदेशातील
सरसुभेदाराला मामल ेदारा या कामावर द ेखरेख ठेवून या ांताचा सव िहशोब क ाला
सादर करावा लगात अस े.
ब) सुभेदार - काय म व लायक य चीच स ुभेदारपदी न ेमणूक होत अस े. नेमणूका या
वेळी पेशवे सुभेदारांना जबाबदारी व कत यिवषयी या स ुचना द ेत असत . ांतात शांतता व
सु यव था िनमा ण करण े, ाचाराला आ ळा घालण े, साव जिनक प ैशाचा अप यय टा ळणे,
ांताचा आिथ क व यायालयीन यवहार बघण े इ. कामे सुभेदाराला करावी लागत .
क) मामलतदार - हा परग याचा अिधकारी अस े. एलिफ ट या मते, ''मामलतदार ह े
ांतातील मोठ या िवभागाच े तर कमावीसदार ह े लहान िवभागाच े मु य अिधकारी असत . ते
पेश यांचे परग यातील ितिनधी होते.'' मामलतदाराची न ेमणूक ही कायमची नस े. तो
जोपय त ामािणकपण े व जबाबदारीन े काम करी तोपय त तो आप या पदावर राह शकत
असे. अ ामािणक व ब ेजबाबदार य ना काढ ून याजागी द ुस या यो य य ची न ेमणूक
होत अस े. ांतातील शेती यवसायाला ो साहन द ेणे, शेतक या ंना कजा ची यव था करण े,
जिमन महस ूल जमा करण े, िदवाणी दाव े िनकालात काढण े, िक या ं या यव थ ेवर
देखरेख ठेवणे, परग यातील आरमारावर द ेखरेख ठेवणे, ांतात शांतता व स ु यव था
राखण े इ यादी काम े मामलतदाराला करावी लागत असत .
ड) कमािवसदार - हा देखील परग याचा अिधकारी अस े. कमािवसदाराला या या ता यात
असणा या देशा या उ प ना या ४% मेहनताना िम ळत अस े. जिमन महस ूल गोळा करणे,
महसूली उ प न वाढिवण े, रयतेचे क याण साधण े, परग या या शासनावर द ेखरेख ठेवणे
इ. कामे तो करत अस े.
इ) दरखदार - मामलतदार व कमािवसदारा ं या कामावर अ य द ेखरेख दरखदार ठ ेवत
असत . हे अिधकारी प ेश यांनी नेमलेले असत . ांतीय शासना या सव िवभा गावर या ंची
देखरेख अस े. दरखदारा ंम ये िदवाण , मुजूमदार, फडणीस , द तर दार, पोतिनस , पोतदार ,
जमेनीस व अमीन या आठ अिधका यांचा समाव ेश होता हे अिधकारी य री या म यवत
शासनाला जबाबदार असत .
ई) हवालदार - परग या या उपिवभागास महाल िक ंवा तफ असे हणत . हवालदार हा
महालाचा म ुख अस े. मुजूमदार व फडणीस ह े दोन अिधकारी या या मदतीला असत . munotes.in
Page 90
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
90 १०.२.५ ामीण शासन - ामीण शासनात पाटील , कुलकण , चौगुला, महाल , पोतदार
नावाच े अिधकारी काम करीत असत . पेश यां या रा यकारभाराचा मुख कणा ख ेडेगाव
होते. खेडयात वय ंपूण समाज होता . खेडयाला कसबा , मौजे, मजरे अस ेही हणत .
पाटला या मदतीला क ुलकण असत . कुलकण पदही पाटलाइतक ेच मह वाच े अस े.
गाव या गरजा भागिव यासाठी बारा जणा ंचे एक म ंडळ असे याला 'बारा बल ूत' असे
हणत . गावातील सव जात च े ितनीधी या म ंडळात असत . सुतार, लोहार , चांभार, महार,
कुंभार, हावी, परीट, मांग, भट, गुरव व म ुलाणी या ंना बल ुते हणत .
महार, रामोशी, तराळ हे पाटील व क ुलकण या ंना सरकारी कामात मदत करीत व
रयते याही उपयोगी पडत असत . थोड यात पाटील हा गावचा राजाच अस े. जिमन महस ूल
वसूल करण े, सारा ठरिवण े, तंटे िमटिवण े इ. कामे याला करावी लागत . कुलकण गावच े
द र सा ंभाळीत असत . यात जिमनीच े मोजमाप व वण न यांचा समाव ेश असे.
महाराकड े शेता या ह ीवर व िपका ंवर ल ठ ेव याच े काम अस े. चौगुला, पाटील व
कुलकण ला मदत करीत अस े. पोतदार ना या ंचा दजा , वजन तपास त अस े. अशा कार े
ाम शासनाला सरकार श यतोवर कोणता ही ध का लावीत नस े. खेडयाला अ ंतग त
वाय ता दे यात आली होती .
१०.३ महसूल यव था
सु िस इितहासकार डॉ . सेन यांनी मराठया ं या महस ूल यव थ ेची त ुती केलेली िदसत े.
मराठी रा यकत रयतेकडून कर व सूल करीत , पण ज ेचे क याणही साधल े पािहज े, ही पण
यांची तळमळ होती. कर द े या या मोबद यात ज ेचा िततकाच फायदा झाला पािहज े,
असा प ेश यांचा ि कोन होता .
१०.३.१ जमीन महस ूल - वा. कृ. भावे हणतात , 'पेशवाईत सरकारी वस ूला या प ु कळ
बाबी अस या तरी यात स वा त मह वाची जमीन महस ूल बाब होती .' पेशवेकाळात जमीन
महसूल ही उ प नाची म ुख बाब अस यान े पेश यांनी शेती यवसायाला ो साहन द ेऊन
जमीन महस ूल वाढिव याचा य न क ेला. महसूल िनि ती करता ंना य पीक पहाणी
क नच सारा आकारणी करत . जिमनीची वग वारी क न सरस , म यम व किन अस े तीन
मु य भाग पाडल े जात असत . िशवाय का ळी जमीन , ड गरा ळ जमीन , बागाईत , िजराईत ,
पाट थ ळ, मोट थ ळ, आमराई इ . कारही ज िमनीचे पाडल ेले होते व यान ुसार धा या या
व रोख रकम े या व पात महस ूल वस ूल केला जात अस े. का या कसदार जिमनीवर
जा त तर ड गरा ळ जिमनीवर कमी सारा आकारला जात अस े. शेतक या ंवर महसूल
वसूलीसाठी अ याय होऊ नय े यासाठी प ेशवे नेहमी जाग ृक असत .
अ) पाट थ ळ बागायती जिमनीच े दर - येक िब याला पिह या वष ५ ., दुस या वष
६, ितस या वष ७ ., चौ या वष ८ . तर पाच या वष १० . महसूल वस ूल केला
जाई. िपकां या जाती माण ेच महस ूल आकारणी होत अस े. munotes.in
Page 91
पेशवेकालीन शासन
यव था
91 ब) मोट थ ळ बागाईत जिमनीच े दर - येक िब याला पिह या वष १ . दुस या वष २
., ितस या वष ३ ., चौ या वष ४ . तर पाच या वष ५ . महसूल जमा क ेला
जाई. महसूल आकारणी या प तीला कौल अस े हणत .
पेशवे काळात य ेक ताल ु यात ून दरवष ३ ते ४ लाख पय े जमीन महस ूल सरकारला
िमळत असावा अस े 'पेशवा रोजिन शीतील' प ाव न िदसत े. म ा प तीन ुसार मामल ेदार
िकंवा कमािवसदार काही र कम सरकारात भरीत व क ुळाशी परभार े करार क न सारा
वसुली करत . जो जा त बोली बोलत अस े. याला सारा वस ूलीचे काम िदल े जाई. कोकणात
िवशेषतः र नािगरी िज ातील गावा ंची वस ूली पेशवाईत म यान े केली जाई .
१०.३.२ चौथाई व सरद ेशमुखी - िशवकाळापे ा पेशवेकाळात चौथाई व सरद ेशमुखी या
एकूण व पाम य े बदल झाल ेला िदसतो . िशवकाळात हा ह क पर ंपरेने वसूल केला जात
असे. परंतु पेशवे काळात १७१९ म ये मुघलबादशहा व मराठ े यां यातील तहान ुसार या
ह काला कायद ेशीर व प झाल े. या तहान ुसार दि ण ेकडील सहा ांतांची चौथाई व
सरदेशमुखी छ. शाह महाराज या ंना िमळाली. मराठया ं या स ंयु रा य यव थ ेत िविवध
सरदारा ंकडे िविवध द ेश सोपिव यात आल े होते. या सव सरदारा ंनी चौथाई व सरद ेशमुखी
गोळा क न आपाप या द ेशाचे संर ण कर यासाठी लागणारी र कम ठ ेवून बाक ची
र कम क सरकारात भरावी . अशी यव था प ेशवेकाळात लाव यात आली होती . पिह या
बाजीरावान े आप या कारक िद त (१७२० -१७४० ) िद लीचा मुघल बादशहा व ह ै ाबादचा
िनजाम या ं याकडून कना टक व मा ळवा ा ंतात चौथाई या सनदा िम ळिव या हो या .
१७३९ म ये मराठया ंनी वसई , चौल, कोरलाई या पोत ु िगजां या द ेशातून एक ूण
महसूलीपैक ४० ट के उ प न पोत ु िगजांकडून वस ूल केले. यायम ुत रानड या मत े,
'मोगला ं या ६ सू यातून मराठया ंना १८ कोटी . चौथाई व सरद ेशमुखीपास ून उ प न
िमळत होत े; यापैक छ पती शाह महाराजा ं या सरदेशमुखीचा ह क हण ून १ कोटी ८०
लाख या ंना िम ळत होत े. यािशवाय पेश यांनी मराठी स ेचा िव तार क न ग ूजरात ,
माळवा, राजपुताना, बुंदेलखंड, काठेवाड, दुआब, ग डवन , ओ रसा , आ ा, िद ली ,
अयो या व ब ंगाल ांतातून चौथाई व सरद ेशमुखी गो ळा कर यास स ु वात क ेली होती.
पिह या बाजीरावाला एकट या माळवा ांतातून ५० लाख चौथाई िम ळत होती .'
१०.३.३ टांकसाळी - पेशवेकाळात रा यात ३८ कारची सो याची व १२७ कारची
चांदीची नाणी चलनात होती . ही नाण े सरकारमाफ त तस ेच खाजगी लोका ंकडून पाड ून
घेतली जात . यांना तसा परवाना िदला जाई . परवाना द ेतांना फ वस ूल केली जात अस े.
इितहासकार ग .ह.खर या मत े, 'नाणी पाड याचा परवाना ३ वषा साठी िदला जाई , पिह या
वष ५०, दुस या वष ७५, तर ितस या वष १०० . टांकसाळ मालकाला शासनास ाव े
लागत अस े.'
१०.३.४ खाणी - पेशवेकाळात तांबे, लोखंड, चांदी, सोने, यांचा खाण उ ोग चालिवला
जात अस े. खाण मालकाकड ून करा या पान े काही र कम सरकारला िम ळत अस े.
कमािवसदार खाण उ ोगावर कर बसव ून तो वस ूल करत असत .
१०.३.५ जंगलकर - जंगलातील झाड े, सरपण , कोळसा, मध, गवत इ . पासून सरकारला
बरेच उ प न िम ळत अस े. झाडे तोड यासाठी परवानगी कर सरकारला िम ळत अस े. munotes.in
Page 92
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
92 १०.३.६ खंडणी व नजराणा - सरंजामदार व स ं थािनका ंकडून काही ख ंडणी सरकारला
िमळत अस े. दस याला पेश यांना या ंचे अिधकारी व इतरा ंकडून अन ेक व त ु नजराणा
हणून िमळत असत . जा व मा ंडिलक राजा ंकडूनही खास स ंगी पेश यांना नजरान े
िमळत.
१०.३.७ िविवध कर - जकात व अबकारी करापास ून पेशवे सरकाराला मो ठे उ प न
िमळत अस े. हा कर िविवध मालावर मालान ुसार, िठकाणान ुसार आकारला जाई .
िशंिगशंगोटी हा कर जनावरा ं या खर ेदीिव वर आकारला जाई तर दा व त ंबाखूवर
अबकारी कर आकारला जाई .
१०.३.८ यवसायकर - िविवध यवसाय करणा या यापा यांकडून कर वस ूल केला जाई .
उ ोगध ं ावरही कर आकारला जाई . अशा त हेने िविवध करा ंपासून सरकारला सहा कोटी
. उ प न वषा काठी िम ळत होत े, असे िस इितहासकार ँट डफच े हणण े आहे तर
एलिफ टन या मत े, 'पेशवेकालीन रा याच े उ प न ९६,७१,७३५ . इतके होते.'
१०.३.९ पेशवेकालीन महस ूल िवभाग - जिमन महस ूलाची आकारणी व वस ुली या
सोयीसाठी रा याच े खालील माण े महस ूल िवभाग पाड यात आल े होते.
अ) मौजे - हा सवा त लहान महस ूली िवभाग अस ून यावर पाटील व क ुलकण ह े मुलक
अिधकारी महस ूल वस ूलीसाठी होते. काही मौजाम य े अनेक वाड या असत या ंना मजर े
हणत . तेथूनही पाटील व क ुलकण महस ूल वस ूल करीत .
ब) परगणा - अनेक मौजा ंचा एक परगणा होई . परग यावरील म ुलक अिधकारी ,
कमािवसदार , मामल ेदार ह े असत . ते परग यातील महस ूल जमा करत .
क) ांत - ५ ते ६ िकंवा याह न अिधक परग या ंचा एक ांत बनत अस े. ांतावर
सरसुभेदार हा अिधका री अस े. तो मामल ेदार कमािवसदार या ं या मदतीन े ांतातील
महसूल वस ूल करत अस े.
अशा कार े पेशवे काळात महस ूल वस ूलीसाठी उपरो िविवध िवभाग पाड यात आल े
होते. या- या िवभागावर न ेमले या अिधका यांकडून महस ूल तस ेच इतर करा ंची वस ूली
कर यात य ेत अस े व नंतर सव महसूल व िविवध करा ंपासूनचे उ प न सरकार जमा क ेले
जात अस े.
१०.४ पेशवेकालीन याय यव था
१८ या शतकातील याय यव थ ेचा अ यास करताना याय यव थ ेत जे बदल घड ून आल े
या बदलाव न मराठया ंची याय यव था छ.शाह महाराज कालीन व प ेशवेकालीन अ शा
दोन कालख ंडात िवभाग लेली आढ ळते.
१०.४.१ छ. शाह महाराज कालीन क ीय याय यव था - (१७०७ -१७५० ) छ. शाह
महाराजा ं या काळात क ीय शासनात राजा हा सव े यायालयीन अिधकारी होता .
सरदारा ं या त ंट्याब ल राजान े िदलेला िनण य अंितम अस े. कधी कधी राजा म ं यांचा िकंवा
सरदारांचा स ला घ ेत अस े. मा हा स ला राजावर ब ंधनकारक नस े. जर एखाद े करण munotes.in
Page 93
पेशवेकालीन शासन
यव था
93 अगदीच हाताबाह ेर गेले तर राजा धम सभेला पाचारण करत अस े. यायािध श व पंिडतराव
हे पूव माण ेच आपली काम े बजावत असत .
१०.४.२ छ. शाह महाराज कालीन थािनक याय यव था – छ. शाह काळात थािनक
याय यव थ ेत बरेचसे सरंजामशाहीकरण झाल ेले िदसून येते. िविवध सरदारा ंना या काळात
सरंजाम द े यात आल े होते. हे सरंजामदार आपाप या े ात यायदानाच े काम िदवाण
मजिलस , गोतसभा व प ंचायत या ं यामाफ त करीत असत . काही व ेळा ते एखाद े करण
क ीय याय य व थेकडे पाठिवत असत . छ. शाह महाराजा ं या कारक द या शेवटी
पंचायत प दतीच े थािनक याय यव थ ेत मह व वाढत ग ेले.
१०.४.३ पेशवेकालीन क ीय याय यव था - (१७५० ते १८१८ ) छ. शाह
महाराजा ं या काळात छ पतीकड ून पेश यांकडे स ेचे ह ता ंतरण क ेले. छ.शाह
महाराजा ंनंतर आल ेले दोन छ पती ह े अकाय म अस यान े पेश यां या हाती स ेचे
क ीकरण झाल े. पेशवा हा सव स ाधी श झाला तोच राजम ंडळाचा म ुख झाला , तर
छ पती नामधारी बन ले.
अ) क ीय याय यव था :
१) साता याचा राजा - १७०८ ते १७५० पय त मरा ठा रा याचा साव भौम स ाधी श
साता याचा राजाच होता . िशवकाळा माण े राजाला यायदानाच े सव अिधकार होत े.
यायाधी श व पंडीतराव यांचे याय येतील दोघा ंचे अिधकार कमी होऊन त े
साता या या राजाकड े गेले. १७५० नंतर मा त े अिधकार प ेश यांकडेच आल े.
२) धम सभा - धम सभा िक ंवा ह ज ूर-हाजीर मजलीस ही िशवकाळापासून रा यातील म ुख
यायस ं था अस ूनही १७५० नंतर ती द ुब ल झाली . धम सभेत पेशवा, राजमंडळ व इतर
जूने सरदार , यांचा समाव ेश होता. पुढे पेश यांचे मह व वाढ यान े राजम ंडळातील सभासद
व जू या सरदारा ंचे मह व कमी झाल े. यामुळे पेश याने धम सभेचे ल करी व िदवाणी
अिधकार वतःकड े घेतले प रणामी धम सभा क ेवळ नावालाच उरली .
३) मु य धान िक ंवा पेशवा - िशवकाळात यायालयीन े ात राजाच े जे थान होत े ते
१७५० नंतर प ेश यांना ा झाल े. पेशवेकाळात पिह या तीन प ेश यांनी मजलीस व
गोतसभा या ंची यायदानात मदत घ ेतली. छ. शाह महाराजा ं या म ृ युनंतर या प ेश यांनी
मजलीस ऐवजी गोतसभा िक ंवा पंचायत प ती ब ळकट क ेली. पेश याला मदत कर यासाठी
याचा िदवाण िक ंवा फडणीस नावाचा अिधकारी अस े. तोच प ंचायतीमाफ त बह त ेक सव
करणा ंचा िनकाल लावीत अस े. तसेच पेश याने एक वत ं यायाधी श नेमून या याकड े
धािम क व ऐिहक व पाच े सव खटल े सोपिवल े होते. काही सरदारा ंकडेही पेश याने
यायदानाच े काम सोपिवल े होते. हे सरदार आपाप या जहािगरीत यायदानाच े काम करीत
असत .
१०.४.४ पेशवेकालीन थािनक याय यव था - थािनक पात ळीवर सरस ुभेदार,
सुभेदार, मामलतदार , कमािवसदार व अमीन ह े अिधकारी प ेश यां या वतीन े यायदानाच े
काम करत . munotes.in
Page 94
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
94 १) सरसुभेदार व स ुभेदार - ांितक यायदान येत हे दोन अिधकारी मह वाची भ ूिमका
बजावत असत . यांना यायदा ना या बाबतीत सव च अिधकार ांितक पातळीवर असत .
ांतातील सव यायिनवाड यावर या ंचा िश का व सही अस े. परगणा गोत सभेचेही हे
मह वाच े सद य असत .
२) मामलतदार व कमािवसदार - ांतातील िविवध िदवाणी फौजदारी खट या ंची मािहती
क न घ ेऊन या ंचा िनवाडा करण े, संगी पंचायत थापन क न ित यामाफ त खट याचा
िनकाल लावण े, ही काम े मामलतदाराला यायदान े ातील करावी लागत .
कमािवसदाराला मामलत दारापे ा यायालयीन े ात यापक अिधकार होत े. कौटुंिबक
मालम े संबंधीचे तंटे िनकालात काढण े, कजा संबंधीची भा ंडणे सोडिवणे इ. कामे याला
गावपंचायती या मदतीन े करावी लागत असत . घर, जागास ंबंधीचे क ज े, िकरको ळ त ारी
पंचायती या मदती िशवाय कमािवसदार सोडवत अस े. फौजदारी ग ु ांचीही तो प ेश या या
आदेशाव न चौक शी करत अस े.
३. अमीन - जे हा पेशवे सरकारकड े तालु यातील अिधका यांिव त ारी जात असत .
यावेळी पेशवे सरकार या त ारीची चौक शी कर यासाठी आपला िव त हण ून अमीन या
अिधका याला ताल ु यातील अिधका यां या चौक शीसाठी पाठवत असत .
१०.४.५ पंचायत याय यव था - ही सवा त मह वाची यायदान यव था होती . याम य े
याय यव थ ेचे लोक शाहीकरण झाल े होते. थोर या माधवरावा या का ळात पंचायतीच े
मह व अिधक वाढल े होते. पंचायतीम य े या या गावातील ित ीत लोका ंचा समाव ेश
असे. या पंचायतीत कमीत कमी पाच व जा तीत जा त प नास सभासद असत . िदवाणी व
फौजदारी व पाच े खटल े पंचायत चालवत अस े.
१०.४.६ गोतसभा - मराठेकालीन याय यव थ ेत गोतसभा ह े एक मह वाच े अंग समजल े
जात अस े. गोतसभ ेला शाह या का ळात मह वाच े थान होत े. मा प ेश यां या का ळात
गोतसभ ेचे मह व कमी होऊन तीची जागा प ंचायतीन े घेतली. तरीही मराठ ेकालीन
याय यव थ ेचे खास वैिश े हणून गोतसभ ेकडे पािहल े जात अस े.
डॉ. ही. टी. गुणे यांनी गोतसभ ेचे तीन िवभाग पाडल ेले आहेत. ते हणज े परगणा गोतसभा ,
कसबा िक ंवा पेठ गोतसभा व ख ेडेगावची गोत सभा . परगणा गोतसभ ेत देशमुख, देशपांडे,
शेटे, महाजन , पाटील , नायकवाडी , िनरासदार या ंचा समाव ेश असे. मु य अिधकारी
देशमुख तर द ेशपांडे याला मदत करीत असत . परग यात िनमा ण होणारी आिथ क,
यायालयीन व साव जिनक शांततेची करण े हाता ळणे हे परगणा गोतसभ ेचे मु य काम
असे.
कसबा िक ंवा पेठगोतसभ ेत देशमुख, देशपांडे, शेटे, महाजन , पाटील , कुलकण व चौग ुला
यांचा समा वेश असे.
खेडेगावची गोतसभा ही यायदान ि येतील सवा त पिहली पायरी होती . यात सव
वतनदार , आलुतेदार व उपर े य ांचा समाव ेश होत अस े. सव एक बस ून िवचार िविनमय
क न िनण य देत असत . ामगोतसभ ेने िदलेला िनण य राजा सु ा बदल ू शकत नस े. munotes.in
Page 95
पेशवेकालीन शासन
यव था
95 दोन गावातील त ंटे सोडिव णे, कज यवहाराच े तंटे सोडिवण े, वतनस ंबंधी खटल े चालिवण े,
घट फोट स ंबंधीचे दावे चालिवण े इ. कामे गोतसभा करत अस े.
१०.४.७ सभा - ही िव ाना ंची सभा होय . यात धमा िधकारी हा म ुख अस े. याला
मदतनीस हण ून िममांसक, जोशी पुरािणक , वैिदक, ानस ंप न प ंिडत यांचा समाव ेश होत
असे. ही सभा ना िशक, पैठण, पुणतांबे, क हाड, को हाप ूर महाब ळे र, वाई, पंढरपूर अशा
तीथ े ी भरत अस े. या सभ ेत धािम क तंटे सोडिवल े जात अस े. धािम क गु हा क ेले या
य स सामा यपण े ायि ावे लागत अस े. संगी यास िदवाण द ंडही ावा लागत
असे.
१०.४.८ जाितसभा - येक जातीची वत ं सभा अस ून या या जातीची माणस े एक
येत असत . डॉ. गुणे या स ंदभा त हणतात . 'जातीच े िनयम भ ंग करणा याचा खटला
जाितसभ े समोर य ेत अस े' याव न या सभ ेम ये फ वतः या जातीची ब ंधने यो य
प तीन े पाळली जातात िक ंवा नाही ह े पािहल े जात अस े. एखा ा य न े जाितबा क ृ य
केले असेल तर यास ही सभा यो य ती िश ा करत अस े.
१०.४.९ पंचायत याय यव थ ेचे कामकाज - गावातील िदवाणी व फौजदारी व पाच े
खटल े चालिव याच े काम प ंचायत करीत अस े. याम य े पाटील , कुलकण , शेटे, महाजन ,
चौगुला, िमरासदार , वतनदार , बलुतेदार या ंचा समाव ेश होता. खट या या व पावर
या ीवर सभासदा ंची सं या अवल ंबून अस े.
१. िनवाडाप - वादी - ितवाद नी िदल ेली ल ेखी िनव ेदने, सा ीदारा ंनी िदल े या सा ी
पुरावे या सवा चा िवचार क न पंचायत िनण या त य ेऊन पोहचत अस े. या िनण याला
सारांश हणत . हा सारा ंश संबंधीत व र अिधका यांकडे पाठिवला जाई व याला
अनुस न तो अिधकारी यावर िनण य देऊन ितवादी या ंची त ार ऐकून या ंची उ र े देत
असत . यानंतर घेतले या सा ी व प ुरा यांची मा िहती अस े. या याखाली प ंचाने घेतलेला
िनण य व शेवटी फडणीसाची सही अस े. शेवटी राजाची सही झाली हणज े िनवाडाप
अंितम मानल े जाई.
२. िनवाडाप ाची अ ंमलबजावणी - िनवाडाप तयार झा यावर या स ंबंधीचा ह क ूम
संबंधीत अिधका यास कळिवला जाई व न ंतर हा अिधकारी था िनक अिधकाया माफ त
याची य अ ंमलबजावणी करीत अस े.
३. अिपलाची सवलत - वादी िक ंवा ितवादीला िनण य मा य नस ेल तर तो ख ुद
पेश यांकडे अपील करत अस े. पेशवा य ल घाल ून पंचायतीमाफ त यायदान
कर याचा ह क ूम देत अस े.
१०. यायालयीन शु क - िवजयी प ाकड ून 'हरक ' िकंवा 'शेरणी' यायालयीन
कामकाजापोटी शु क हण ून घेतली जात अस े. तर पराभ ूत प ाकड ून दंड घेतला जात
असे.
१०.४.१० पुरावा व सा ी - कागदोप ी प ुरावा व सा ना यायालयीन कामकाजात
मह वाच े थान होत े. ही कागदप े एका िव िश प तीन े िलिहलेली असत व यावर सही , munotes.in
Page 96
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
96 िश केही असत . यायालयीन अिधकारी कागदप पाहता णीच त े अ सल क बनावट
आहे हे ओळखत असत .
या करणात कागदोप ी प ुरावा उपल ध नस े याव ेळी गावातील िति त लोका ंची सा
घेत असत . सा ीदार द ेवाळासमोर िक ंवा बेलप िक ंवा पाणी हा तात घ ेऊन सा द ेत
असत .
१०.४.११ िद य - पेशवेकाळात सा ी प ुरा या या जोडीलाच िद य हा कारही ितत काच
मह वाचा मानला जाई . उकळ या त ेलातून लोख ंडाचा त ुकडा हातान े बाहेर काढण े,
लोखंडाचा त गो ळा हातात घ ेऊन सात दि णा द ेवळाभोवती घालण े, नदी या पा ात
उत न शपथ घ ेणे, भाकरी , फुले, अंगारा, बेल, हातात घ ेऊन शपथ घ ेणे इ. िद याच े कार
पेशवेकाळात च िलत होत े.
१०.४.१२ िश ेचे कार - पेशवेकाळात िदवाणद ंड (राजदंड), देवदंड ( दंड), जातीद ंड
(गोतदंड) हे िश ेचे कार चिलत होत े. राजदंड वतः प ेशवे व सर या याधीश करत अस े.
धम शा ानुसार िव ान ा ण द ेवदंड हणज े आरोपीला ायि त देत असत . जाितबा
कृ य के यास जाितद ंड आरोपीला क ेला जात असत . हणज े यास समाज बिह क ृत करत
असत . याला प ु हा जातीत घ े यासाठी याची गोताई (पं पावन ) केली जात अस े.
सारांशाने असे हणता य ेईल क , पेशवेकालीन यायप ती सोपी व स ुटसुटीत होती.
पंचायत याय प ती म ये लोक शाहीकरण झाल ेले होते. िवशेष हणज े येकाला राजापय त
अिपल कर याची सवलत होती .
१०.५ ल करी शासन
पेशवेकालीन ल कराच े घोडद ळ, पायदळ, तोफखाना व ह ज ूरात (पेश यांची फौज ) असे चार
मुख िवभाग होत े. गिनमी प ती बरोबरच समोरासमोर य ु कर याचीही प ती अ ंमलात
आणली ग ेली होती . आरमारा या िवकासाकड े पेश यांनी बर ेच ल प ुरिवले होते.
१०.५.१ घोडद ळ - घोडद ळात करोल , भालेकरी व आडह यारी अस े कार होत े. करोल
हणज े बंदुकवाल े, भालेकरी हणज े भाला धारण करणार े व आडह यारी हणज े िमळेल ते
ह यार चालिवणार े.
घोडद ळात दोन म ु य िवभाग होत े ते हणज े बारगीर व िशलेदार.
अ) बारगीर - बारगीर हा सरकारी नोकर अस े. याला सरकारकड ून घोड े, ह यार े व पगार
िमळत अस े. बारगीरा ंना मिहना ४ ते १० पया ंपय त पगार िम ळत अस े. हे बारगीर
पेश यां या व या ं या सरदारा ं याही घोडद ळात ठेवले जात असत . बरेच बारगीर व घोड े
िमळून पागा तयार होत अस े. पागेवरील अ ंमलदारास 'पा या' हणत . एका पाग ेत १०
घोड्यांपासून ७०० पय त घोडी असत . या पा या ंची गणना प ुढे सरदा रांत होत अस े. नौबत,
िनशान, पाल या , फडणीस , पोतनीस इ . दरखदार असत . मशालजी, जासूद, डेरे, राह ट्या
व ओ या साठी ब ैल, उंट, ह ी इ . जनावर ेही पाग ेम ये असत . यांचा सव खच सरकारकड ून
होत अस े. munotes.in
Page 97
पेशवेकालीन शासन
यव था
97 ब) िशलेदार - िशलेदारकड े घोडा व ह यार वतःच े असे. िशलेदारा या सम ुदायास 'पथक'
हणत . अशा िशलेदारां या सम ुदायावर सरदार असत . सरदारा ंना पथक हणत असत .
पथका या खचा स सरकारकड ून रोख र कम िम ळत अस े. यास 'इतलाखी ' पथक अस े
नाव होत े व पथका या खचा स सरकारकड ून मुलूख तोड ून िदला अस ेल तर यास 'सरंजामी
पथक' असे हणत . िशलेदाराचा प गार याचा घोडा व ह यार े पाह न ठरिवला जात अस े. तो
दरमहा २० ते ३० पये इतका अस े.
१०.५.२ ह जूरात - ह जूरात हणज े पेश यांची फौज होय . पेश यां या म यवत स ेकरीता
ती श य िततक मोठी अस े. साधार णत: पेश यां या घोडद ळात एक हजार पय त घोड े वार
असत . यांची १२ पथके तयार क न य ेक पथकावर व ेगवेगळे सरदार न ेमले जात
असत . पागेकडे फडणीस , पोतिनस इ . रखवालदार ेणीतील अिधकारी व िशलेदार
पथकाकड े ब ी ह े अिधकारी असत . िशलेदाराजव ळ २५ वार अस ून आपला पथक घ ेऊन
वारीस िनघ याची आ ा याला होत अस े. पेश यां या स ै याचा उपयोग क ेवळ
लढाईसाठी क ेला जात अस े. श ुचा द ेश ता यात आ यावर याचा ताबा ह ज ूरात घ ेत
असे. शांतता व स ु यव था राख यासाठी ह ज ूरातचा उपयोग करीत असत .
१०.५.३ पायद ळ - पेशवेकाळात सै यात म ु य भरणा पायद ळाचा अस े. ही फौज २५०००
पय त अस े. मराठया ंबरोबरच पर ांतातील व परधमा तील लोका ंचाही भरणा पायद ळात केला
जात अस े. यात रोिहल े, पठाण , गारदी , शीख, िस ी या ंचाही भरणा अस े. पेशवा
माधवरावान े १७७० म ये हैदरअली या िव मोिहम ेसाठी फार मोठ े पायद ळ उभारल े
होते. १७७० -७१ म ये सुमेरिसंग गार ाला ४०० गार ा ंचे पथक उभ े कर यास सा ंग यात
आले होते. शेरिसंग या िशख जमादाराला २०० सैिनक जमव यासाठी आ ा कर यात
आली होती . पायदळातील मराठी फौजावर मराठा सरदाराचा िजतका वचक अस े िततका
वचक पर ांतीय, परक य िशपायांवर राहत नस े.
१०.५.४ तोफखा ना - पेशवाईत मराठया ंनी गिनमी का याच े यु तं सोड ून समोरासमोर
मैदानात लढ यास स ुरवात क े याने यांना तोफा ंची जा त गरज भास ू लागली . यामुळे
पेश यांनी वत ं तोफखान िवभाग स ु क न म ुझफरखान व न ंतर इ िहमखान या त
य या तोफखा याकड े नेमणुका क न तोफखाना स ुस ज बनिव याचा य न केला.
रा यात अन ेक िठकाणी तोफा व तोफगो ळे तयार कर याच े कारखान े सु केले. इं ज व
पोतु गीजांकडून लांब प या या तोफा मागिव या जात असत .
शूतरनाला व गरनाला अस े तोफा ंचे दोन कार होत े. यापैक शुतरनाला उ ंटावर ठ ेव यात
येई तर गरनाला िक यावर ठ ेव यात येत अस े. लहान व हल या दमा या तोफा रा यातच
बनिव या जात . तोफा व दा गो ळा यां या प ुरवठयावर पेश यांचे कोणत ेही िनय ं ण न हत े.
तोफखा याची यव था िदवाण , मुजूमदार, फडणीस व सबनीस या म ुलक अिधका यांकडे
सोपिव यात य ेई. य तोफा चालिव यासाठी तोफ ंदाज, पैगंदाज, गोलंदाज, बांधानी व
खासे अिधका यांची िनय ु केली जाई .
१०.५.५ प ढारी व गारदी - प ढारी ह े पेशवेकाळात ल कराच े एक अ ंग होत े. यात म ु य
भरणा म ुि लम पठाणा ंचा अस े. प ढा यावरील म ुख मुि लम पठाणच होता . प ढा याला
ल करात य ेऊन राह याची परवा नगी प ेश यांकडून यावी लाग े. सरदारा ंचेही प ढारी असत munotes.in
Page 98
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
98 ते यां या फौजा ंबरोबर असत . प ढा यांना दर पालामाग े ५ . सरकारात भराव े लागत .
ल कराबरोबर राह न प ढारी श ु या द ेशातील ल ुटमार क न आपल े पोट भरत . श ु
हारला क या या छावणीची ल ुट कर यात प ढारी स ै याला मदत करीत असत .
प ढा यां माण े पेश यां या फौज ेत गार ा ंचाही समाव ेश असे. गारदी लोक शूर, आडदा ंड व
बेगुमान असत . यामुळे गार ा ंवर मराठी सरदारा ंचा वचक रािहला नाही . प ढारी व
गार ा ंमुळे मराठा ल करात ब ेिश त िनमा ण झालीच , परंतु मराठ े हे लुटा आह ेत असा
िहंदू तानभर समजही िनमा ण झाला .
१०.५.६ आरमार - १६९८ म ये मराठया ंचा आरमार म ुख का होजी आ ं ेची नेमणूक
झाली. १७०७ म ये यान े मुंबईवर इ ं जां या आरमारी बोटीवर ह ला क न आप या
परा माची च ुणूक दाखवली . १७१० म ये खांदेरी बेट िजंकून तेथे तटबंदी केली. छ.शाह
महाराजा ंकडे मराठा रा याची स ू े आली त े हा का होजीच आरमाराचा म ुख होता .
१७२९ म ये का होजी या म ृ युनंतर याचा म ुलगा स ंभाजी आरमाराचा म ुख झाला . पुढे
१७४३ म ये तुळाजी आं ची मुख पदी िनय ु झाली . पुढे तुळाजी नानासाह ेब पेश याला
जुमानत नस यान े इं जांची मदत घ ेऊन त ुळाजीचा पाडाव क ेला. १७५६ म ये तुळाजीला
अटक क ेली. िवजयद ूग येथे नवीन तटब ंदी क न त ेथे मराठी आरमाराच े ठाणे थापन क ेले.
त पूव १७३७ म ये पिह या बाजीरावान े अना ळा येथे एका आरमारी ठा याची थापना
केली हो ती. या दो हीही आरमारी ठा याच े अिधप य आन ंदराव ध ुळप या याकड े िदले होते.
हा आरमाराचा स ूभेदार होता .
सुभेदारा या हाताखाली एक कारभारी होता . जग नाथ नारायण हा स ुभेदार ध ुळपाचा
कारभारी होता . मोिहम ेवर जाणा या आरमारी जहाजा ंची जबाबदारी या यावर अस े.
कोकणातील िव जयदुग , र नािगरी , अंजनवेल, देवगड य ेथे मराठया ंची आरमारी ठाण े होती.
या द ेशातील दालदी , गाबीत व भ ंडारी लोक नौका यानात िनप ून होत े. यांचीच भरती
आरमारात होत अस े. तांडेला व सरता ंडेला नावाच े आरमारी अिधकारी असत .
पेशवेकाळात आरमाराचा उपयोग चाच ेिगरीचा ब ंदोब त करणे, यापारी जहाजा ंपासून
जकात वस ूल करण े, समु ात फ ुटलेली जहाज े ता यात घ ेणे व सम ु िकना याचे श ुपासून
संर ण करण े यासाठी क ेला जात अस े. तुळाजी या पाडावान ंतर मराठी आरमार या
हासाला सु वात झाली होती . माधवरावा या का ळात हैदर िवरोधात मराठा आरमार पि म
िकना याने हैसुर या सम ु काठापय त गेले होते. सागरी लढाईत मराठा आरमारान े चांगली
कामिगरी बजावली होती . सारांशाने असे हणता य ेईल क , पेश यांची सव िभ त भ ूदलावर
अस यान े यांनी आरमाराकड े िवशेष ल िदल ेले न हत े.
१०.६ सारांश
छ पती िशवाजी राजा ंनी रा यकारभारासाठी जी त व े पुर करल ेली होती , या त वा ंचा
पेश यांनी याग क े याने पेशवाईचा हास झाला. असे जरी असल े तरी वरा याच े
सा ा यात पा ंतर पेश यांनीच क ेले होते. हेही नाकारता य ेणार नाही . हणूनच प ेश यांची
कत बगारी खरोखरच महान होती ह े नमुद कराव े लागेल.
munotes.in
Page 99
पेशवेकालीन शासन
यव था
99 १०.७
१) पेशवेकालीन महस ूल यव थ ेचा आढावा या .
२) पेशवेकालीन ल करी शासनाची चचा करा.
३) टीपा िलहा .
अ) पेशवेकालीन म ुलक यव था
ब) पेशवेकालीन यायदान प ती .
१०.८ संदभ
१) सावंत व जाधव ही . के. मराठया ंचा शासक य व सामा िजक व आिथ क इितहास ,
िव ा का शन, (१९९७ ) नागपूर.
२) कोलारकर श. गो., मराठया ंचा इितहास – मंगेश काशन, (२००३ ) नागपूर.
३) कुलकण अ . रा., व खर े ग. ह., मराठया ंचा इितहास – कॉि टने टल का शन, पूणे
(१९९७ )
४) मह ले व पाठक – मराठा स ेचा इितहास – िव ा का शन, नागपूर (१९९७ )
५) काळे म. वा., मराठया ंचा इितहास – ाची का शन, (१९९८ ) मुंबई
६) तांबोळी पवार, राजदेव, पनवर – मराठया ंचा इितहास - िनराली का शन, (२००४ )
पूणे
७) भामरे िजत , मराठया ंचा इितहास – शेठ पि लक ेशन, मुंबई
munotes.in
Page 100
100 ११
पेश या ं या अिधप याखालील - समाज - जात आिण
ि या ंची ि थती
घटक रचना :
११.० उि य े
११.१ तावना
११.२ पेशवेकाल सामािजक जीवन -
११.२.१ ामीण जीवन
११.२.२ संयु कुटुंब यव था
११.२.३ आहार - वेशभूषा
११.२.४ गुलामिगरी
११.२.५ वेठिबगारी
११.२.६ वतनदार वग - अथ - कत य, ह क
११.३ पेशवेकालीन जातीय स ं था
११.३.१ अ पृ यांचे जीवन - कत य व ह क
११.३.२ अ पृ यांवरील जाचक िनब ध
११.४ पेशवेकालीन ि या ंची ि थती
११.५ सारांश
११.६
११.७ संदभ
११.० उि य े
१. पेशवेकालीन सामािजक रचना जाण ून घेणे.
२. पेशवेकालीन जातीय रचन ेचा अ यास करण े.
३. पेशवेकालीन ि या ंची ि थती जाण ून घेणे. munotes.in
Page 101
पेश यां या अिधप याखालील - समाज - जात आिण ि या ंची ि थती
101 ११.१ तावना
ाचीन कालख ंडापास ून समा जजीवनाला अ य ंत मह वाच े थान आह े. कारण समाज
रचनेतून जीवनाचा पाया भ कम क ेला जातो . असे असल े तरी ाचीन , म ययुगीन आिण
आधुिनक या तीनही कालख ंडाम य े सामािजक जीवनात बदल होत ग ेला. ाचीन
काळातील सामािजक जीवन ह े अ य ंत सुखी व स ंप न होत े. ते आया या आगमनापय त,
परंतु नंतर वैिदक काळा त समाज चार वण यव थ ेत िवभाग ला गेला होता . तरी ही िवभागणी
अ यंत काट ेकोर न हती . पण उ र व ैिदक काळात या वण यव थ ेचे पा ंतरण
जाित यव थ ेत झाल े. ही जात कोणालाही बदलता य ेत न हती . तसेच अ प ृ यता, धािम क
कम कांडे, ा णा ंचे वच व यात ून समाज अन ेक परंपरा, ढ म ये अडकला होता .
खरे पाहता महारा ातील समाज जीवनाचा पिहला ट पा हा सातवाहन त े यादवकाळात
मानला जातो. या काळात समाज जीवन अ य ंत सुखी, समृ , संप न होत े. याच माण े
िशव कालख ंडात ही समाज जीवन सुखी व समाधा नी होते. कारण छ पती िशवराया ंनी
जात, वण व उ च , किन हा कधीच भ ेट केला नाही . यां या काळात सामा जजीवन
सुरळीत चालल े होते. परंतु नंतर छ पती कालख ंडानंतर प ेशवाई कालख ंड सु झाला .
आिण समाजजीवन प ूण बदल ून गेले. कारण प ेशवाईत कम ठपणा , सनातनीपणा या ंचा िवचार
बळ झाला . यामुळे समाज म ु य जाती व अन ेक पोट जात म य े िवभागाला ग ेला.
सु वातीला जाती यव थ ेला िवक ृत व प न हत े. कारण मराठया ंना छ पती होत े. पण
पुढे पेशवाईत ा ण प ेशवा हाच खरा शि शाली झा ला, आिण छ पती नाम मा ठरल े.
यातूनच ा णा ंचे वच व अिधक वाढल े. कारण रा यकत ा ण अस याम ुळे
अप रहाय पणे ा णा ंचे वच व वाढल े होत े. परंतु ा ण वग यां या पार ंपा रक
कत यापास ून आिण ा ण यापारापास ून दूर गेला होता आिण वत :ला े समज ून इतर
जातीला िन न समजत होता .
११.२ पेशवेकालीन सामािजक रचना
१) पेशवेकालीन सामािजक जीवन -
यादवकालीन अवनत सामािजक जीवन आिण या ंचे झाल ेले प रणाम प ु हा एकदा
म यय ुगीन इितहासा या कालख ंडात प ेशवाईम य े िदसतात . या कालख ंडात वण यव था
खोलवर जली होती . उपजाती जातीमधील अ ंतग त संघष , अ पृ यता आदी सम या ंनी
समाज जीवन द ुभंगले होते. आपली जात द ुस या जातीप े ा े आह े अशी साव ि क
समजूत झाली होती . राजकत ा ण अस याम ुळे अप रहाय पणे ा णा ंचे वच व वाढल े
होते. परंतु ा ण वग यां या पार ंपा रक कत यापास ून दूर गेला होता . ा णा ंचे वच व
असल े तरी ा णा ंम ये अनेक कारणा ंमुळे एक चा अभाव आिण स ंघष होता .
ा ण -मराठावाद तर होताच , परंतु ा ण ा णवादाची ती ता ही अिधक होती . या
काळाच े आणखी एक नम ूद कर यासारख े वैिश य हणज े छ पती ि य होत े मराठा होत े.
परंतु मान े स ा ेि याकडून ा णा ंकडे सं िमत झाली होती . ि य आिण व ै य या
दो ही व ण नांना वेदािधकार असला तरी , यांनी मागील काही शतका ंपासून यास फाटा िदला
होता. वैिदक स ं कार याबाबतीत ही दो ही वग मागे पडल े होते. मुळातच ानाचा म ा munotes.in
Page 102
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
102 ा णाकड े होता . यामुळे बाक चे अडाणीच रािहल े. तशातच ा ण प ेशवे हे रा यकता
बन यान े ा णांना शासनात मह वाची पद े िदली ग ेली. थोड यात तर मराठा पाटील
राजा असला तरी , कुलकण चे वच व अन यसाधारण होत े. यां यात धमा ची नाव े देऊन
ा णा ंना उ च ल ेखले गेले. किन जात ना नीच ल ेखले गेले. यां यावर अन ेक बंधने
घातली ग ेली. यांना अन ेक ह कापास ून वंिचत ठ ेवले गेले. यामुळे ा णा ंचे सव समाज
रचनेवर वच व थापन झाल े. या ा ण वगा ने समाजाच े वणा नुसार िवभाग क ेले, व
यानुसार कामकाज चाल ू ठवल े. हेच पेशवेकालीन सामािजक घटक आपण प ुढील माण े
पाह .
११.२.१ ामीण जीवन -
ाचीन काळापा सून भरभ कम असणार े ाम यव था प ेशवे काळात थोड ेफार फरकान े
कायम होती . गावांम ये पाटील - कुलकण होत े. पाटील गावाचा म ुख तर क ुलकण हा
धान होता . यां या मदतीसाठी अल ुतेदार व बल ुतेदार होत े. तसेच सामािजक व आिथ क
यवहारा ंचा क िबंदू खेडे होते. ाम, देहे, मौजा इ यादी नावान े खेडयांचा उ ल ेख केला
जात अस े. तसेच खेडयां या अ ंतग त काही उपिवभाग होत े. यांना मजरा , वाडी, बाडी
इ यादी नाव े होत े. शेतीसाठी आव यक उ ोग यवसाय करणारा तो बल ुतेदार व
अलुतेदारांिशवाय श ेतक या ंचे फारस े अडत न हत े. िशवाय अल ुतेदारांची सं या १८ होती.
सामािजक स ं था या ीन े नमूद कर यासारख े या काळाची व ैिश य हणज े जाती अ ंतग त
संघष होय. हे संघष सोडिव यासाठी ानी , अनुभवी, वयोवृ य चा समाव ेश होतो .
पेशवे काळात सणस मारंभ यांना मोठया माणात मह व होत े. यानुसार सण -उ सव ही
साजर े केले होते. ामीण जीवनात मोठया माणात प ेशवेकाळात जातीिनहाय भ ेद होत े.
ा ण ह े वतः च उ च क ुळातल े समजत व यान ंतरचे सगळ े आप याप े ा कमी मह वाच े
आहेत अस े समजल े जात व या माण ेच या ंचे कामकाज चालत अस े.
११.२.२ कुटुंब यव था -
ाचीन काळापास ून संपूण भारतात एक क ुटुंब प ती अि त वात होती . तसेच शेती धान
समाज यव थ ेमुळे संयु क ुटुंब यव था आकारल ेली होती . महारा ा तील क ुटुंब
यव थ ेचा आधार जाती सं था होती . समाजातील िव िवध घटका ंची द ेवाणघ ेवाण
जाितब ंधांम येच होत अस े. जाती स ं थे या चौकटीत सव यवहार होत अस यान े िववाह
संबंधाम य े ामु यान े जाती -उपजाती या ंचा िवचार होत अस े, तसेच या काळात वतनाला
मह व अस यान े कुटुंब यव थ ेम ये वतन , वतनदारी या ंना िवश ेष मह व अस े. यामुळे
जेवढे वतन मोठ े िकंवा मानाच े तेवढे कुटुंब ही मानाच े समजल े जाई. एक क ुटुंब यव था व
वतनदारीच े संबंध किन होत े.
पेशवे काळात एक क ुटुंब प ती बरोबरच िपत ृसताक प ती ह ेही कुटुंब यव थ ेची वैिश य े
मानल े जात अस े. सामा यतः ह े कुटुंब तीन िपढया एक राहत असत . कुटुंब म ुखाला
मह वा चे थान होत े. कुटुंब मुखांनी िदल ेला िनण य हा अ ंितम समजला जात अस े. िशवाय
कोणत ेही काम कर यासाठी क ुटुंब मुखाची परवानगी यावी लागत अस े. तसेच कुटुंबाम य े
कुटुंब म ुखाला अन ेक काम े करावी लागत अस े. कुलधम , कुलाचार पाळाव ेत अशी अप े ा
असे, येक घरा याला क ुलदैवत होत े. हणून या क ुलदेवतेची पूजा कर याच े काम munotes.in
Page 103
पेश यां या अिधप याखालील - समाज - जात आिण ि या ंची ि थती
103 कुटुंब मुखाला कराव े लागत अस े. वषा त येणारे सव सणवार साजर े करण े हेही मह वाच े
काम म ुखाला कराव े लागे. मालम ेची वाटणी करताना वडील भावाला इतर भा वांपे ा
जा त मालम ा िमळत अस े. कुटुंब यव थ ेत िववाहाला िवश ेष मह व होत े. कुटुंबीय
यव था िटकव यासाठी यो पादन व पर ंपरा िटकव यासा ठी धािम क कृती मह वाची
असे. धािम क िवधीत प ु ाला मह व अस यान े कुटुंब यव थ ेचे ीच े मह व कमी झाले.
११.२.३ पेशवेकालीन आहार - वेशभूषा -
पेशवेकालीन आहार हा साि वक होता . आहाराम य े दही, दूध, भात यासारख े पदाथ असत
तसेच नाना पुरंदरे या घरग ुती प ात काही न दी आढळतात . यानुसार एका प ात
ा णा ंना भोजनात दही व द ूध दे याची स ूचना क े याच े िदसून येते. तसेच या ं या ज ेवणात
दही, दूध भातासोबत सव कार या पाल ेभा या , फळभा या , लोणच े, कोिशंबीर, खारीक ,
खजूर, बदाम, िप ते, िमठाई , नारळ, साजूक तूप, असे अ नेक पदाथ आढळतात . तसेच
पेशवेकाळात मांसाहार व य होता. या काळात मास , मटन खा ल े जात नस े.
पेशवेकालीन व ेशभूषा ही साधी व सोपी होती . पु ष पो षक बारीक क ठाचे धोतर, अंगात
बाराब ंदी डो या वर पगडी , पागोट े िकंवा फेटा अस े व अंगावर उपरण े असे. िवशेषतः या
काळात बाजीरावी धोतर जोड िस होता . तसेच ग यात मो या ंचा माळा व कानात ड ूल
ही घालत होत े. तसेच ि या ंना पोषाखाम य े या नऊवारी ल ुगडे नेसत असत व या वर
कोप यापय त बाही तस ेच इं जी ही अ रा या आकारा या ग याची आिण म यावर गाठ
असल ेली खणाची चोळी घालीत . तसेच डो यावर पदर घ े याची था होती . पूजा
िवधी स ंगी ि या र ेशमी र ंगीत व े नेसत, तर ल न , मुंज वग ैरे िवशेष संगी शाल ू, पैठणी,
चं कला अ शी ठेवणीतील खणाची चोळी व वरती भरजरी श ेला पा ंगरीत. शेला पा ंघरणे हे
ित ेचे समजल े जाई. तसेच ग यात नाना कारच े अलंकार वापरत कानात ड ूल, ग या त
ठुशी हे मह वाच े दािगन े व न थ हे सौभा याच े लेणे हण ून घातल े जाई . अशा कार े
पेशवेकालीन आहार व ेशभूषा प ती होती .
११.२.४ गुलामिगरी था -
भारतीय ग ुलामिगरीच े व प पाि मा य जगातील ग ुलामिगरी सारख े न हत े. म यय ुगीन
कालख ंडात महारा ात ग ुलामिगरीची था अि त वात होती . रा यकत शु जाती या
लोकांचा उपयोग सामािजक आिण आिथ क ीन े क न घ ेत असत . याच माण े
पेशवेकाळात गुलामिगरी था मोठया माणात चिलत होती . पेशवेकाळात यु ात पराभ ूत
झाले यांना कज फेड क न शकल े यांना गुलाम बनवल े जात. दु काळात उपासमारीम ुळे
घरातील माणसा ंचीच िव क ेली जा ई. यांना गुलाम बनवल े जाई. यिभचारी ि या ंना
िकंवा फसवण पळ ून आणल े या ि या ंनाही ग ुलाम बनवल े जाईल .
गुलामांना िमळणारी वागण ूक व या ंचे जीवन ह े य ां या मालकावर अवल ंबून अस े.
शुभ संगी ल नकाया त िकंवा सणास ुदीला ग ुलामांना मालक चा ंगले वागवीत . या स ंगी या ंना
बि स िक ंवा भेटव त ू िद या जात . काही व ेळा िनप ुि क मालक ग ुलामांना द क घ ेऊन
आपला वारस न ेमत असत . गुलामांना तारण ठ ेव याची था या काळी होती . खानद ेश व
गुजरात मध ून मोठया माणात ग ुलामांची खर ेदी कर यात य ेत अस े. ब याच व ेळा कराड , munotes.in
Page 104
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
104 िस नर , सातारा , आं द ेश व ब ुंदेलखंडातून गुलाम प ेश यांकडे पाठवल े जात अस े. िस ी
व मुसलमान ग ुलामस ु ा अस े. गुलामांम ये ी गुलामाची स ं या जा त अस े. घरकाम व
शेतकाम ही गुलामांची म ुख काम े होती. ब याच व ेळा गुलाम ि या ंना सुखभोगासाठी ठ ेवून
घेतले जाई. गुलामांची िकंमत २० पयापास ून २०० पये पय त अस े. गुलामा या िव वर
जकात आकाराला जात अस े. गुलामांनी जर ग ु हा केला, तर या ंना नाक , जीभ काप याची
तसेच कड ेलोट कर याची ही िश ा िद या जात हो या .
११.२.५ वेठिबगारी -
काही मोबदला न द ेता काम क न घ े याची प दत हणज े वेठिबगारी होय . पेशवेकाळात ही
प त अि त वा त होती . वेठिबगारीच े काही कार होत े. सरकारी व ेठिबगारी ,
सरकारी -खाजगी काया लयीन व ेठिबगारी , चौक पहार े ल करी कामा या िनिम ान े चिलत
असणारी व ेठिबगारी अशा व पाची काम े िवनाव ेतन क न घ ेतली जात असत . शु
जातीतील लोक व ेठिबगारी प तीला ब ळी पडले जात होत े. तसेच िनराधार द ुब ल परावल ंबी
व अस ंघटीत य चा , अ ानाचा व द ुबळेपणाचा ग ैरफायदा उठव ून या ंना अंिकत क न ,
यां या इ छ ेिव श न े व यो य मोबदला न द ेता पड ेल या कामाक रता राबव ून घेणे
यालाच व ेठिबगारी हणत अस े आिण अशी व ेठिबगा यांची सं या प ेशवेकाळात जा त होती .
कारण जाती व ब ंधने अस याम ुळे अ प ृ य जात ना जा त माणात व ेठिबगा री हण ून
राबवून घेतले जात होत े व या ं यावर मोठया माणात अ याय होत होता .
११.२.६ वतनदार वग अथ कत य ह क -
१. अथ - "गावाक रता िक ंवा देशासाठी करीत असल े या कत याब ल या य या
उपजीिवक ेकरता , मानमरातब राख यासाठी आिण जनत ेने िदलेले व वंशपरंपरेने चालवणार े
उ प न हणज े वतन होय . यात चाकरी , वृ ी, अिधकार , ह क, नेमणूक या ंचा अ ंतभा व
होतो. व हे ह क आिण तदाण ूशंगी कत य उपभोगाची सा मा य राजमा य आिण लोकमा य
प दत हणज े वतन स ं था होय . वतन या साधन े या उ प ी स ंबंिधत िभ न मत - मतांतरे
आहेत. काही िव ाना ं या मत े, हा श द वत न या स ं कृत श दापास ून बनला अस ून, याचा
अथ उपजीिवक ेचे शा त साधन िक ंवा उदरिनवा ह व व ेतन असा आह े.
ामस ं थांचा कारभार नीटपण े चालवा हण ून ाचीन काळी रा यक या नी या वतन
सं थेला मा यता िदली आिण मग राज े आप या मज तील य ना िवशेष ना यागो यातील
यि ंना गावे इनाम द ेऊ लागल े. जे आप या परा मान े रा य िमळव यासाठी व
र णासाठी राजा ंना मद त करील या ंना कायम व पी गाव ेही इनाम द ेऊ लागली .
याच माण े शहाजीराज े भोसल े यांनाही या ं या कामावर ख ुश होऊन प ुणे, सुपे, इंदापूर ही
वतने िदली ग ेली होती . परंतु िशवकालख ंडात मा छ पती िशवाजी महाराजा ंनी ही वतन े
बंद केली. कारण ह े वतनदार वग वतः राजा समजू लागल े होते व ज ेचे अतोनात हाल
करीत होत े. यां याकड ून जा तीत जा त सारा वस ूल क न , यांचे जीवन हलाक च े करत
होते. पण या ं यानंतर छ पती राजाराम या ंनी पु हा ही प त चाल ू केली. व नंतर
पेशवेकाळात तर याच े पांतर अ य ंत मोठ े झाले. वतनदार वगा ला अ यंत मह वाच े व मोठ े
थान िमळाल े. वतनदार वग पुढील माण े आहेत. munotes.in
Page 105
पेश यां या अिधप याखालील - समाज - जात आिण ि या ंची ि थती
105 १. पाटील
२. कुलकण
३. चौगुला
४. देशमुख - देशपांडे
५. शेटे - महाजन
वतनदार वग - कत य ह क
१. पाटील -
ाचीन ाम यव थ ेतील गावाचा म ु य वतनदार अिधकारी पाटील अस े. पाटील घराणे हे
गावातील म ुख मानाच े घराण े समजल े जाई. 'पटिकल ' या सं कृत श दाव न पाटील हा
श द बनला आह े. पाटील हा गावाचा म ु य सरकारी अिधकारी अस े. गावापास ून सरकारला
काही जोड उ प न िमळत अस े. यातील काही पाटलाला िमळत अस े, येक
जमीन दारांकडून िह सा पाटलाला िमळत अस े. येक जमीनदा राकडून पाटलाला काही
धा य िक ंवा इतर व त ू िमळत . तसेच कारािगरा ंकडूनही काही व त ू भेट हण ून िमळत अस े.
पाटील ह े गावातील वाद - िववाद व त ंटे सोडव याच े काम करीत अस े. गावाच े सव अिधकार
पाटला ंकडे अस यान े यायदानाच े काम ह े पाटील करीत असे. पुढे पेशवे काळात कायदा
सु यवसाय राख यासाठी कोतवालीस मह व ा झाल े. पाटलाच े कर गोळा करण े,
जिमनी या न दी ठ ेवणे, गावात शा ंतता राख णे, गु हेगारी आ ळा बसवण े ही काम े ामु यान े
करावी लागत अस े. संकटकाळी गावात स ै य िनमा ण क न , वरा याच े सेवेत हजर रा हावे
लागत अस े. यामुळे वरा याचा गावगाडा चालवत यायप ूण वत णुक मुळे अनेक पाटील
इितहासात नावा पाला आल े होते. अशा कार े पेशवेकाळात पाटील या वतनदार वगा ला
मह वाच े थान द े यात आल े होते.
२. कुलकण -
ाचीन काळापास ून िहशोब ठ ेव याच े काम हे कुलकण वगा कडे असे व हे कुलकण ा ण
असत . तसेच ाचीन ा ण स ं थेतील एक अिधकारी वतनदार अस े. याला िमळाल े या
वतनाला ल ेखनवृ ी हणत असत . हे वतन स ुमारे एकहजा र वषा चे जुने आहे. गावातील
ऐकूण जिमनीचा प ंचिवसावा िह सा पाटील , कुलकण , चौगुले य ांना इनाम द े याची था
होती. यां या कामावर ख ुश होऊन या ंना वतन े ही िदली जात होती . छ पती िशवाजी
महाराजा ं या काळात या ंनी वतन े देणे बंद केले. परंतु नंतर छ पती राजारामा ं या काळात
पु हा ही प त या ंनी चाल ू केली व या ं याच माण े पेश यांनी ही वतन े दे याची था चाल ू
ठेवली.
३. चौगुला -
ाचीन ाम स ं थेतील गावाची यव था ठ ेव याच े काम तस ेच पाटलास मदत करणारा एक
वतनदार अिधकारी हणज े चौगुला होय . हा साधारण त: कुणबी अस े, परंतु कोण याही वतन
दारास पूव आप या वतनाचा भाग द ुस यांना दे याचा िकंवा िवक याचा ह क अस याम ुळे munotes.in
Page 106
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
106 वाणी, मराठा , िलंगायत वग ैरे जातीतही चौग ुला वतनाची पर ंपरा आढळत े. गावा या एक ंदर
जिमनीचा प ंचिवसावा िह सा पाटील क ुलकण व चौग ुला या ंना िमळत अस े. सारा वाचून
दे याची विहवाट होती . यािशवाय या ंची काम े हणज े गावाची कोठार े, गोदामे यांची यव था
यां याकड े असे.
४. देशमुख व देशपांडे -
हे उ च ेणीतील पर ंपरागत वतनदार अस ून वंशपरंपरेने आपली काम े सांभाळत अस े.
देशमुख हणज ेच ल करी व फौजी अिधकारी होय . गावाच े र ण जस े पाटील करीत तस ेच
परग याच े संर ण द ेशमुख करीत अस े. लढाई या संगी पाटील व द ेशमुख, देशपांडे यांनी
अमुक एवढ े सै य सरकारास प ुरवावे असा करार असत . गावात वसाहत करण े, शेती,
उ ोगध ंदे सु करण े आिण म यवत स ेतील िविश सारा गोळा क न द ेणे ही देशमुखांची
कामे असे. पराग याती ल सव जमाब ंदीचा त े िहशोब ठ ेवीत आिण वस ुलीची देखरेख ठेवी.
यां याजवळ थोडयाफार माणात स ै य अस े आिण या ंना ल करी बळावर गढया , कोट
बांधून यात त े वा त य करीत . भेट, तोरण, घट, जोडा, पासडी , तूप, तेल वग ैरे व त ू
याना ंही अिधक माणा त िमळत अस े. देशपांडे य ांकडे परगणातील सव गावाचा िहशोब
पाह याच े काम अस े. पेश यांनी देशमुख व द ेशपांडे य ांना परग या या कामकाजाच े पूण
िनयमन कर याच े काम िदल े होते व या ंनी चा ंगले काम क ेले क , यांना पेश यांकडून इनाम
व बि स े िदले जात होत े.
५. शे े - महाजन -
या वतनाचा स ंबंध यापाराशी अस े. ामु यान े वाणी यव सायाशी िनगिडत स ंबंध अस ून
गुजरात महारा ातील म ुख शहरात यापार चालत अस े तसेच ाम यव थ ेत ही या ंचे
थान मह वाच े होते. इतर वतनाबरोबर ह े वतन व ृि ंगत झाल े. अथ यव थ ेचे िनयमन
करणारी स ं था हण ून ितच े मह व होत े. गावातील सावकारीच े यवसाय श े ी महाजन
करीत असत . तराज ू ही या ंची यवसाियक िनशाणी होती . पाटील व क ुलकण या माण े
यांना ह क िमळत अस े.
११.३ पेशवेकालीन जातीय स ं था
यादवकालीन सामािजक ि थतीम य े अ प ृ यांचे जे थान होत े, याम य े िशवकाळात व
पेशवेकाळात फारसा बदल झाल ेला िदसत ना ही. पूव सारख ेच चार हणज े ा ण , ि य ,
वै य, आिण श ु हे वण होते. जातीन ुसार यवसायाची पर ंपरा चाल ू होती. तसेच या काळात
बलुतेदारी प त देखील होती . बारा बल ुतेदार या काळात अि त वात होत े. यापैक चा ंभार,
महार, मांग, हावी या ंचा समाव ेश शु ांम ये होत अस े. छ पती िशवाजी महाराजा ं या
काळात वण यव था व जाती यव थ ेतील भ ेद होत े. परंतु महाराजा ंनी वतः कधीच
जातीव न माणसाची यो यता ठरवली नाही , तर या ं या ग ुणांव न या ंची यो यता ठरवली .
तसेच या ंनी कधी जातीम य े भेद केला नाही . परंतु पेशवाई काळातील समाज अ य ंत
कम ठ, धम भोळा, िशवािशव पाळणारा व जाती - जातीम य े िवभागल ेला समाज होता . महार,
मांग, चांभार या प ेशवेकाळातील म ुख अ प ृ य जाती हो या व या अितशय द ुः खी व क ी
असे जीवन जगत हो या . munotes.in
Page 107
पेश यां या अिधप याखालील - समाज - जात आिण ि या ंची ि थती
107 ११.३.१ अ पृ यांचे जीवन , कत य व ह क -
वैिदक काल खंडात व उ र व ैिदक कालख ंडाम य े समाज हा चार वणा म ये िवभागाला ग ेला
होता. ा ण , ि य , वै य आिण श ु होय . वैिदक कालख ंडाम य े समाजावर जाचक ब ंधने
न हती . परंतु नंतर उ र व ैिदक कालख ंडाम य े समाजावर अन ेक जाचक ब ंधने िनमा ण
झाली. ा ण , ि य , वै य हे तीन वगा वर जा त ब ंधने न हती, पण श ु या वणा वर अन ेक
जाचक ब ंधने िनमा ण झाली . पेशवेकाळात तर ा ण वग हा वतः ला े समज ू लागला
होता. तसेच बारा बल ुतेदार होत े, पण चा ंभार, महार, मांग व हावी ह े शु जाती हण ून
ओळख या जात हो या . या यावर अन ेक जाचक बंधने तर होतीच तस ेच या ंना अन ेक
िनब ध लाद यात आल े होते.
अ पृ यां या प रि थतीम य े मह वाचा फरक पडला त े पेशवेकाळात प ेशवे वतः ा हण
अस याम ुळे ा ण जातीचा समाजावर अिधक भाव होता . आप या हातातील स ा
दुस या वगा कडे जाऊ नय े अशी व र वगा ची इ छा अस या मुळे, सहािजकच प ेशवेकालीन
वतन, वतनदारा ंम ये वेळोवेळी स ंघष िनमा ण झाल े. यामुळे जाती -जातीत वार ंवार कट ू
संघष िनमा ण झाल े. पेश यान े हा संघष िमटव याऐवजी याला ख त-पाणी घाल ून रा य
चालिवल े. पेश यां या या भेदनीतीम ुळे समाज जातीय तणावान े पोखरला ग ेला व जातीब ंधने
अिधक कडक होत क ेली. ही बंधने न पाळणा या ंना कडक िश ा होत अस े.
कत य : अ पृ य समाजातील लोका ंना व र जातीतील समाजाची स ेवा करावी लागत
होती. िविश जातीसाठी िविश काम ठरल ेले होते. तो या - या जातीचा कायमचा
यवसाय होता . जातीिन यवसा यामुळे कायमचा हीन दजा ा झाल े यांना यामध ून
सुटका न हती . यामुळे अ प ृ यां या वाटयाला िन तरीय काम े व कामाम ुळे हीन दजा
आला होता . महार, मांग, रामोशी या जात चा समाव ेश सेवक वगा म ये केला जाई व या ंना
गावातील हलक काम े करावी लागत असे. महार हा गावाचा वतनदार अस े व याच े
तरळाकड े दवंडी िपटव याच े काम अ से, तर गु ा या तपासाच े काम मा ंग व रामोशी करत .
पेश यां या स ै यात ह ल वार हण ून एक वग असे, यात महार , मांग, चांभार, मेहतर
इ यादी जातीच े लोक असत . ही िबनीची त ुकडी अस ून, लढाईत व वा सात न ेहमी
आघाडीवर अस े. वासात र ता मोकळा कर याच े, तर लढाईत श ूवर पिहला ह ला
चढव याची या ं यावर जबाबदारी अस े. िस द इितहासावर आबा चा ंदोरकरा ंनी िदल े या
मािहतीन ुसार, ह ल वरा ंना उ च दजा या वरा ं माण े १२ ते २५ पये पय त दरमहा पगार
असे. सेनायक मा ंग या िशल ेदाराचा वािष क तन खा ४०० पये असून, या या हा ताखाली
दोन वरा ंना १०० पये िमळत . तर िसदनाक महार यास सालीना ४०० पये रोख व
शंभर पयाच े कापड िमळत अस े.
ह क : अ पृ य जात ना समाजातील उ चवग यां या स ेवेत ठेवीत असत . परंतु यांना
कोण याच कारच े ह क िदल े गेले न हत े. या समाजाला िश ण घ े याचा अिधकार न हता .
तसेच ा णां माण े होम, हवन, देवपूजा कर याचा अिधकार न हता .
munotes.in
Page 108
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
108 ११.३.२ अ पृ यांवरील जाचक िनब ध -
वैिदक वाङम यात व बौ ंथांम ये चांडाळ या अ प ृ य जातीचा उ ल ेख आढळतो . परंतु
वैिदक काळात चा ंडाळ ह े अ प ृ य अस याचा उ ल ेख सापडत नाही . मृती ंथात ा ण
ी व श ु पु ष या ं या स ंबंधातून चांडाळांची उ प ी झाली असा उ ल ेख आह े. तसेच
ाचीन कालख ंडापास ून या चार व णा नुसार समाज िवभागाला ग ेला आह े. यानुसार ा ण,
ि य , वै य आिण श ु हे होय. याम य े शु ांवर समाजान े अनेक कारच े जाचक ब ंधने
िनमा ण केली होती . अ पृ यांची घर े गावाबाह ेर होती . या लोका ंनी मेले या य च े कपड े
वापराव े, फाट या त ुट या भा ंडयात ून जेवावे व लोख ंडाचे दािगन े वापराव े, अशा कारच े
अनेक दंडक मन ू मृतीत सा ंिगतल े आहेत.
अ पृ य जातीस ब याच सामािजक , आिथ क, धािम क व राजक य िनब धांना त ड द ेऊन
जगाव े लागल े आह े. कारण या ंची घर े गावापास ून दूर अस े, िशवाय या ंची घरेही भ कम
मजबूत न हती , तसेच पेशवेकाळात प ुणे शहरा या ह ीत सकाळी व साय ंकाळी याव ेळी
साव या लांब पडतात . यावेळी महार , मांगांना ये यास म जा व होता. असा उ ल ेख
सापडतो . कारण उ च वण यांना या सावलीम ुळे िवटाळ होत अस े. अ पृ यांना र यावर
थुंक टाक याची मनाई होती . हणून ते ग यात एक भा ंडे अडकवत व याम य े थुंकत.
िशवाय कमर ेला माग या बाज ूस झाड ू बांधला जायचा . जेणेक न या ं या पाऊल ख ुणा
र यावर राह नय े, हणून पाद ाण े वापरण े, सो या - चांदीचे दािगन े घालण े, छ ी वापरण े,
डो यावर साफा बा ंधणे, कोट अ ंगरखा घालण े, झोप यास खाट वापरण े इ यादी अनेक
बाबतीत िनब ध होत े. पाणवठयावर पाणी भर याचा अिधकार नस े. कोण या ही मंिदरात
वेश िमळत नस े, िशवाय पूजा - अचा कर या वर या ं यावर िनब ध आखल े होते. तसेच
कोणत ेही धािम क काय ते क शकत न हत े.
अशा कार े पेशवेकाळाम य े मोठया माणात अ प ृ य समाजावर अन ेक िनब ध लादल े होते.
हणून या ंचे जीवन अ य ंत दुः खी व क मय झाल े होते. यां यावर झाल े या अन ेक
िनब धामुळे यांना कोण याच कार चे वातं य न हत े.
११.४ पेशवेकालीन ि या ंची ि थती
पुराणकाळात ीच े थान गौण होत े. सामािजक -सां कृितक जीवनात या ित या मया दा ही
िनि त हो या . िशवकाळ व प ेशवेकाळात आह े या थानाची आिण समाजान े बाळग ले या
ीिवषयी ि कोनाच े भलेपुरे प रणा म काशान े कट करणारा हा काळ होता. मुल या
ल नाच े वय या काळात आणखी कमी होत ग ेले आिण बालिववाहाची था सव ढ
झाली. िजजाबाई ंचे ल न या ं या वया या न व या त े दहा या वष झाल े असाव े, आिण
िशवाजी महाराजा ंचे सईबाई ंशी ल न झाल े तेही सई बाईं या वया या सात या ते आठ या
वष च. अथा त ल न लवकर झाल े तरी, वयात य ेईपय त मुलगी बह दा माह ेरीच अस े.
ऋतू ा ीन ंतर ती सासरी य ेई. गृहकृ याचे, कुटुंबाने चालिवल े या ढी -परंपरांचे,
सां कृितक आिण धािम क था ंचे रती रवाजा ंचे, सणसमार ंभाचे िश ण ितला दो ही
घरांमधून िमळत असे. लेखन वाचनाची आिण औपचा रक िश णा शी ितचा संबंध न हता
आिण एक ूणच धम धान समाज यव थेचे प रणाम प ु ष वगा पे ा ी वगा वर जा त munotes.in
Page 109
पेश यां या अिधप याखालील - समाज - जात आिण ि या ंची ि थती
109 अस याम ुळे ित या ानस ंपदाचा रोख धमा कडेच वळल ेला असण े वाभािवक होत े.
यातही कम कांड, त वैक य या ंचा भाग अिधक होता .
लेखन - वाचन करणा या ि या स ं येने अगदी कमी हो या , पेशवे काळात बाळाजी
िव नाथा ंची प नी राधाबाई आिण क या उमाबाई, पिह या बाजीरावा ंची प नी काशीबाई ,
नारायणरावा ंची प नी ग ंगाबाई यािशवाय आन ंदीबाई अशा काही सा र बह ुत ान ेमी
वाचनव ेडया ि या ही या काळात आढळतात . सगुणाबाई ंचा वतःचा एक ंथ सं ह होता
राधाबाई वाचना या िविवध अ ंगी हो या . आनंदीबाई ा तर अन ेक अथा ने कत बगार आिण
बुि मान ी होती . यांना रा यकारभाराच े ान होत े. या मोठया मह वका ं ी हो या .
मराठा काळातील िजजाबाई , येसूबाई, ताराबाई , शाह छ पत या रा यात अस े अनेक
ि या , अितशय ह शार व कत बगार हो या . याच माण े पेशवेकाळातील बाळाजी
िव नाथा ंची प नी राधाबाई , काशीबाई , सगुणाबाई . उमाबाई, अिह याबाई होळकर , राणी
ल मीबाई अशा अन ेक ि या या अितशय ह शार व कत बगार हो या. परंतु यां यासाठी
िश ण यव था ही मया िदत व पाची होती . या काळात ि या ंना कोण या ही कारच े
औपचा रक िश ण द े याची प त नस यान े यांना घरग ुती व पाच े िश ण द े यात य ेई.
या िश णाचा या ंना आप या स ंसारात िवश ेष उपयोग होत अस े.
अ) पेशवाई ि या -
पेशवे कुटुंबातील स ख े साव च ुलत व द प ु असल े या तमाम प ु षां या िववाहाम ुळे ५५
ते ६० सु - व प ा ण ि या प ेशवे घरा यात सास ुरवािसनी हण ून आ या हो या . या
सग या ि या अितशय स ुरेख आिण ह शार हो या . बाळाजी िव नाथ या ंची प नी राधाबाई
यांना बघून इत या स ुरेख वध ु िमळतात तरी क ुठे, असा छ पती शाह महाराजा ं या
राणी वंशाला पडत अस े. हणून पेश यांकडील िववाह , समारंभाला द ेखणीवध ू बघ यासाठी
या ि या आवज ू न येत असत .
पेशवेकालीन मह वा या ि या -
१. आनंदीबाई - मोरो िभकाजी थ े यांची क या िचमाजी आ पा ंची प नी .
२. आनंदीबाई - रघुनाथ उफ राघव राघोबा दादा ंची दुसरी प नी .
३. उमाबाई - सदािशवराव भाऊ ंची प नी .
४. जानक बाई - रघुनाथराव उफ राघोबादादा ंची पिहली प नी .
५. काशीबाई - थोर या बाजीरावा ंची प नी .
६. गंगाबाई - नारायण रावा ंची प नी .
७. गोिपकाबाई - बाळाजी बाजीराव या ंची प नी .
८. दुगा बाई - िव ास रावा ंची प नी .
९. पाव तीबाई - सदािशवराव भाऊ ंची प नी . munotes.in
Page 110
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
110 १०. म तानी थोर या बाजीरावाची द ुसरी प नी .
अशा अन ेक सुंदर, कत बगार, ह शार ि या या प ेशवे काळात हो या . सं कारान े संप न अशा
या ि या हो या. येक यशा या माग े या ि या ंचा मोठा वाटा होता . पेशवे काळातील या
अनेक ि या ं या प ाचा उ ल ेख इितहासात आढळतो . पेशवे काळातील ि या या जरी
िश ण घ ेतले या िक ंवा मानाच े थान िमळिवल े या अस या तरी , या काळात या ं यावर
अनेक बंधने होती व अन ेक कम ठ, ढी-परंपरांना या ंना त ड ाव े लागत होत े. बालिववाह ,
सतीची चाल, केशवपण , िवधवा ंची दयनीय अव था व या ं यावरील जाचक ब ंधने अशा
अनेक कम ठ, ढी-परंपरांमुळे यां यावर अ याय होत होते. उ च क ुळातील ि या ंची जर
ही अव था होती तर खाल या तरावरील ि या ंची या ं याहीप े ा दयनीय अव था होती .
ब) ि या ंचा दजा -
ाचीन कालख ंडापास ून ि या ं या दजा चा िवचार क ेला तर य ेक कालख ंडापास ून यात
बदल झाल ेला िदसतो . जसे ि संधू काळात असल ेले मानाचे थान . नंतर वैिदक व उ र
वैिदक कालख ंडाम य े यां यावर लादल ेले जाचक ब ंधने. यापास ून सतत यां या ि थतीत
बदल होत गेला. वैिदक काळात ि या ंना जे पु षां या बरोबरीच े थान होत े, ते हळूहळू
कमी होत ग ेले. मृतीकाळात तर 'मनु' एके िठकाणी ि ला द ेवी हणतात . पण द ुसरीकड े
यांना कोण तेही वात ं य दे याचे कारण नाही अस े हणतात . यानंतर पुढे ि या ंवर अन ेक
जाचक ब ंधने लादली ग ेली. ि या ं या िश णाचा अिधकार िहराव ून घेतला, ौढ िववाहाचा
अिधकार काढ ून घेतला. सतीची चाल , केशवपण , बालिववाह , अशा कम ठ ढी - परंपरा
ढ झा या . यामुळे ि यांचे थान व दजा मोठया माणात घसरत ग ेला. पेशवाई या
उ रकाळात तर ी ा ण असो िक ंवा शु असो. ितने सव अिधकार गमावल ेले असे.
रांधणे, िशजवण े, घरातील काम पाहण े, धािम क अन ु ाने पाहण े, हेच या ंचे काय उरल े होते.
ी हणज े एक कारची दासी आह े आिण ितला सा ंभाळण े, खावू-िपऊ घालण े हे ित यावर
आपण उपकार करतो अशी प ु षांची भावना होती . वैवािहक प नी ख ेरीज दासी , कुणिबनी
वै या यांचा उपभोग घ ेणे, हा सरदार , ीमंत, सुख व त ू लोका ंचा शोकच मानला जात अस े.
दा र ्याने गांजलेला गरीब वग आप या म ुली बाळ ना या यवसायातील दलाला ंना िवकत .
या मोठया झा या क , कुणबीण हणून िव होई आिण या मालकाची स ेवा करीत . ी
हणज े फ उपभोगाची व त ू आहे असा या काळाचा समाज होता . नायिकणी या न ृ य
गायनात क ुशल असत . सरदार या ंचे आप या दरबारात काय म ठ ेवत. पेशवाईची राजधानी
पुणे हे या काळात भारतातील इतर भागात ून येणा या नायिकण च े आ य था न बनल े होते.
तसेच देवाला म ुली वाह याची द ेखील था होती . या थ ेतूनच द ेवदासी था चाल ू झाली .
अशा अन ेक जाचक व कम ठ, ढी-परंपरामुळे समाजातील ि या ंचा दजा अ य ंत
खालावल ेला होता .
क) ि या ंवरील जाचक ब ंधने व था -
१. सतीची चाल -
ाचीन स ं कृतीचा अ यास क ेला तर याम य े कोठेही सतीची चाल हा कार िदसत नाही .
जसे िसंधू सं कृती, िसंधू सं कृतीम य े कुठेही सतीची चाल ही प त ढ न हती . परंतु munotes.in
Page 111
पेश यां या अिधप याखालील - समाज - जात आिण ि या ंची ि थती
111 आया या आगमना नंतर उ र वैिदक काळाम य े ही प त ढ झाली . मुि लमा ं या वा या ,
ी या अल ंकारावर घरात या ंचा डोळा , िवधवा जर त ण अस ेल तर ित या पाय
घसर या या क ुटूंबाला ब ा लाव ू नये याची द ता , सतीचा िवधी करणा या ा णास भर
भ कम दि णा , इ यादी कारणा ंनी सतीची चाल बोकाळली . छ पती िशवाजी महाराजा ंचे
वडील शहाजी राजे य ां या म ृ यूनंतर िजजाबाईनी सती जा याचा आ ह धरला पर ंतु खूप
िवनंती क न या ंनी या ंचा िनण य बदलला . मुसलमाना ं या आ मणा या काळात
पराभवाची िच ह े िदसू लागताच आपली अ ू शािबत ठ ेव यासाठी राजप ूत ि या साम ुिहक
र या अ नीत उडया टाक ून जोहार करत . पण प ुढे मा प ेशवाईत सतीची चाल अितशय
िति त पावली . त ण ीची , िवधवेची सती जा याची इ छा नस ेल तर ितला मादक
पदाथ पाजत व ित या िक ंका या क ुणाला ऐक ू जाऊ नय े, हणून ढोल नगार े मोठयान े
वाजवत. ितचे सगे - संबंधी व नात ेवाईक सु ा हे य वतः या डो यान े पाहत अस े. पण
कोणालाही या ंची दया य ेत नस े. हा एक धािम क भाग आह े हणून याला मह व जा त िदल े
गेले होते. यामुळे ि या ंना या कम ठ चालीम ुळे अितशय हीन अशी वागण ूक िमळत होती , व
अितशय मोठया माणात या ं यावर अ याचार होत होत े. माधवराव प ेश यांची प नी सती
गेली होती . हणज ेच पेश यां यात द ेखील सतीची चाल होती . याव न सव सामा य
ि या ंची काय अव था अस ेल याची आपण क पना क शकतो .
२. िवधव ेचे जीवन -
या ि या सती जात नसे, यांना दुस या िववाहा चा अिधकार नस े. पेशवेकाळान ंतर या ंची
ि थती अ य ंत दयनीय झाली . केशवपण क न अ य ंत जड े भराड े लाल र ंगाचे पातळ ,
नेसून, घरातील एका कोप यात जीवन जगाव े लागत होत े. यांना श यतो घराबाह ेर पडू
नये, अशी ब ंधने घातली होती . िवधवा ी सासरी रािहली िक ंवा माह ेरी गेली, तरी ितला
खूप क कराव े लागत होत े. ितचे जेवणसु ा साध ेच होत े. ितचे त ड सण - समारंभा या
िदवशी पाहण े अशुभ मानल े जायच े. हणून ितला या उ सवा या िदवशी ित या खोली या
बाहेर ये यास मनाई अस े, बालिववाहाची था तर होती . पण नंतर पाळ यातच ल न
लागली जायची आिण एखा ा व ेळी या पाळ यात झाल े या म ुली या िववा ह नंतर ित या
पतीचा म ृ यू झाला तर ितला ज मभर िवधव ेचे जीवन जगाव े लागत होत े. पेशवेकाळात तर
हे िनयम अितशय कटा ान े पाळल े जात होत े. यामुळे या काळातील ीया ंचे जीवन
अितशय दयनीय झाल े होते. कारण फ घराम य े ती ी डाम ून ठेवली जात होती व
ित यावर अ याय व अ याचार क ेले जात होत े.
३. ि या ंचा आिथ क अिधकार -
पेशवेकाळात ि या ंना कपड े पुरवणे, एखादा द ूसरा अल ंकार घालण े, एवढीच यांची आिथ क
चैन होती . ीमंत ा ण ि या ं जा तीच े दािगन े घालत असत . िप या या घ न ितला
िमळाल ेले ीधन ह े िववाहा नंतर सासर या मालक च े होई. संप ीचा कोणताच अिधकार
यांना न हता . सरदार घरातील ि या ंना श चालवण े, घोडया वर बसण े, भाला फ ेक
करणे, राजक य मसलती त भाग घ ेणे याचा जरी लाभ िमळाला असला , तरी तो
अपवादा मकच उदाहरण े होती . पेशवाईचा नाश झाला तरी , दीघ काळ या ग ुलामिगरीत
जगत हो या . munotes.in
Page 112
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
112 ४. गुलामिगरी प त -
ाचीन कालख ंडापास ून गुलामिगरी प त चाल ू होती . तसेच पेशवाईम य ेसु ा मोठया
माणात ग ुलामिगरी प त अि त वात होती . तसेच पेशवेकाळात दास - दासी बाळग याची
प त समाजमा य अस या चे िदसत े. पेशा यातील राजवाड े, सरदार , ीमंत व स ुखव त ू
लोक आ प या पदरी क ुणबीन े - बटक न बाळगत . यांची खर ेदी िव करत . ६० .
बटक नीची िकंमत ठरवली जात व म ुलासह बटक णीची िक ंमत पय े १५० असे. तावजी
भंडारी या िशल ेदारान े एक बटक न साठ पयाला , तर त ुकोजी िश ंदे यांनी पोरासह १५०
पयात िवकत घ ेत याच े वा. कृ. भावे यां या प ेशवेकालीन महारा या ंथात हटल े आहे.
५. ी-िश णाचा अभाव -
ी िश णापास ून अन ेक शतकापास ून वंिचत रािहली होती . ितला िश णाचा अिधकार
न हता , ितने फ च ूल व म ूल पहाव े, असा या काळाचा समाज होता . आठ या व नव या
वष िववाह होणा या बालवध ूकडून िश णाची अप े ा तरी काय करावी , ि यांनी िश ण
घेऊ नय े, असा या काळातील समाजाचा िवरोध होता . असे असल े तरी प ेशवे, िशंदे,
होळकर , पटवध न, दाभाड े, गायकवाड या ं या घरा यातील ि या ंना पर ंपरागत िश ण
िमळाल े होते. काही ि या ंजवळ वतः चा ंथ सं ह होता . तसेच राजप ूत व मरा ठा घरातील
ि या ंना भालाफ ेक, तलवार चालवण े, घोडयावर बसण े, ह यार े चालवण े, या सवा चे िश ण
िदले जात होते. ताराबाई , अिह याबाई होळकर , उमाबाई या ंसार या ि या ंनी यु कलेत व
शासना त लौक क ा क ेला होता . हे तर राजघरातील ि यांबाबतीत होत े. परंतु
सव सामा य ि या ंना कोण याच कारच े िश ण घ े याचा अिधकार न हता . यामुळे यांचे
जीवन अितशय क मय झाल े होते.
६. अिन ढी -परंपरांचा ी जीवनावर प रणाम -
ी जीवनावर मोठया माणात ाचीन व म यय ुगीनकाळी अिन , ढी पर ंपराचा प रणाम
यां या जीवनावर झा याची िदस ून येते. यावेळी अनेक कम ठ था -परंपरा हो या , जसे
अिन जातीत म ूल झा यास त े य लमा आिण ख ंडोबा या द ेवांना वाह याची ढी होती .
अशा द ेवास वािहल े या म ुलीस म ुरळी व द ेवदासी हणत . देवदासी म ुर यांचे काम, देवीची
सेवा कर याच े होते. पण ब याचदा अशा ि या वासन े या िशकार बनत . यांना िववाह
कर या ची मुभा न हती . काही ि या जीवनाला व ैतागून जोग घेत. यांना जोगतीन े असे
संबोधत . एकूणच अशा ि यांचे जीवन अितशय क द व द ु : खाने भरल ेले होते.
११.५ सारांश
पेशवेकाळातील समाज यव था जात आिण ि या ंची ि थती वरील सव घटका ं या
मा यमात ून प होत े. छ पती िशवाजी महाराजा ं या काळाची जी समाज यव था होती ,
याम य े जा अितशय स ूखी जीवन जगत होती . परंतु पेश यां या काळात या ं या कम ठ
ढी, परंपरा या ंची जाचक ब ंधने, जातीयत ेिव कडक िनयम , समाजाची जातीयत ेिव
केलेली िवभागणी व ि या ंची दयनीय अव था या ं यावर घाल ून िदलेले अनेक जाचक
बंधने, व कम , ढी-परंपरा या ंना बळी या सव कारणा ंमुळे समाज हा अ य ंत दुः खी व क ी
होता. या सव कारणा ंमुळेच तर प ेशवाईचा प ुढे अंत घडून आला . munotes.in
Page 113
पेश यां या अिधप याखालील - समाज - जात आिण ि या ंची ि थती
113 ११.६
१. पेशवेकालीन सामािजक जीवन सिव तर प करा ?
२. पेशवेकालीन अ प ृ यांचे जीवन , कत य व या ंचे ह क सिव तर प करा ?
३. पेशवेकालीन वतनदार वग यावर टीप िलहा .
४. पेशवेकालीन ि या ं या ि थतीच े सिव तर वण न करा .
११.७ संदभ
१. मोरवंचीकर रा. ी., आधुिनक महारा ाची जडणघडण - िश पकार िच कोष ख ंड - १,
काशक - सा ािहक िवव ेक (िहंदु तान काशन स ं था).
२. क डेकर, ए. वाय. - मराठया ंचा इितहास , फडके काशन .
३. कोलारकर श . गो - मराठया ंचा इितहास - मंगेश काशन , (२००३ ).
४. काळे म. वा., मराठया ंचा इितहास , ाची काशन , मुंबई १९९८ .
५. भामरे िजत , मराठया ंचा इितहास – शेठ पि लक ेशन, मुंबई
munotes.in
Page 114
114 १२
पेशवेकालीन सा ं कृितक िवकास – सािह य , कला आिण वा त ुकला
घटक रचना :
१२.० उि य े
१२.१ तावना
१२.२ पेशवेकालीन सा ं कृितक िवकास
अ) पेशवेकालीन सािह य –
१२.१.१ ग वाङमय
१२.१.२ बखर
१२.१.३ शािहरीका य -पोवाडा
१२.१.४ लावणी
१२.३ पेशवेकालीन कला
१२.३.१ संगीत
१२.३.२ नृ य
१२.३.३ नाटक
१२.३.४ िच कला
१२.३.५ िश पकला
१२.४ पेशवेकालीन थाप य
१२.४.१ नगर रचना
१२.४.२ वाडे
१२.४.३ इमारती
१२.४.४ मंिदरे
१२.४.५ िक ल े
१२.४.६ गडी
१२.४.७ न ांवरील घाट
१२.४.८ पा याची यव था
१२.५ पेशवेकालीन वा त ुकला
१२.६ सारांश
१२.७
१२.८ संदभ
munotes.in
Page 115
पेशवेकालीन सा ं कृितक िवकास – सािह य, कला आिण वा त ुकला
115 १२.० उि य े
१. पेशवेकालीन सािह याची मािहती घ ेणे.
२. पेशवेकालीन कला व थाप य जाण ून घेणे.
३. पेशवेकालीन वा त ुकलेिवषयीची मािहती घ ेणे.
१२.१ तावना
ाचीन , म यय ुगीन व आध ुिनक या तीनही कालख ंडाम य े जसा सामािजक , आिथ क,
राजक य घटका ंचा अ यास क ेला जातो . याच माण े सां कृितक घटका ंचाही अ यास क ेला
जातो. कारण सां कृितक घटका ं या मा यमात ून य ेक काळातील सामािजक जीवनाची
मािहती िमळत े. तसेच सा ं कृितक िवकासा या मा य मातून कला , वाङमय , सािह य ,
वा तुकला, िश पकला या सव घटका ंची मािहती िमळत े व सा ं कृितक िवकासाचा ही
आढावा घ ेता येतो.
मराठया ं या इितहासाचा अ यास करताना आपण िशवकालीन व प ेशवेकालीन
घडामोड चा , लढाया ंचा अ यास क ेला. याचबरोबर या काळातील शासन , अथ यव था
याचाही मागोवा घ ेतो, कारण िह ंदु तान या इितहासात या सव गो ना फार मह वाच े थान
आहे. यामुळे मराठया ं या काळातील अ यासका ंना आपोआपच स ं कृतीचा ही शोध घ ेणे
आव यक वाटत े. खरे पाहता िशवकाळात ाम ु यान े सतत या स ंघष मय व य ु ज य
प रि थतीम ुळे सां कृितक िवकास माणात होऊ शकला नसला तरी प ेशवेकाळात वाढ
झालेली िदस ून येते. या काळातील वाङमयीन , शै िणक , कला, थाप य या ंचा िवकास
घडवून आला . तसेच पेशवे काळात स ंगीत, नृ य, लावणी , तमाशा , फड, पोवाडा , शाहीर या
सव घटका ंमुळे सां कृितक िवकास मोठया माणात झाला.
१२.२ पेशवेकालीन सा ं कृितक िवकास
ाचीन , म यय ुगीन तस ेच आध ुिनक अशा तीनही कालख ंडाम य े कला , थाप य आिण
वा तुकला या ंना ख ूप मह वाच े थान ा झाल े आहे. ाचीन राज े राजवाडया ंपासून ते
आजतागायत सा ं कृितक िवकासाकड े सव तरावर िवकास होत आह े. तसेच ाचीन
कालख ंडापास ून कला व वाङमय , तसेच वा तुकलेचा मोठया माणात िवकास झाला आह े.
याचे उ म उदाहरण हणज े आपण आजही या काळातील वाङमय ंथ, पुराणे,
नृ यकला , पोवाडा , शािहरी पोवाड े, िच कला व ेगवेग या स ुंदर वा त ू, िश प, लेणी, मंिदरे हे
या काळा तील सां कृितक िवकास दश वतात, हे सव ख रे असल े तरी प ेशवे काळात
ामु यान े राजकारणाकड े यांचे ल क ेि त अस यान े पेश यांना कला , थाप य व
वा तुकलेचा जा त माणात िवकास करता आला नाही . परंतु यांनी कला , थाप य व
सां कृितक िवकासाकड े दुल ही केले नाही . यांनी या ं या काळात कला , थाप य ,
िच कला , वा तुकला, इ. गो कड े ल क ीत क न या ंचा िवकास घडव ून आणला . तो
पुढील माण े –
munotes.in
Page 116
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
116 अ) पेशवेकालीन सािह य
१२.१.१ ग वाङमय :
ग वाङमय प ेशवेकाळात क ेवळ एकच िवषयावर भर द ेणारे प वाङमय कार िनमा ण
झाला अस े नाही , तर च र , कथा, बखरी , ऐितहािसक व पाची कागदप े, ंथ यांचेही
मोठया माणात िनिम ती झाली . मराठी भाष ेतील पिहला च र ंथ मानला जातो . तो
‘िलळाच र ’ जो तेरा या शतकात िलिहला ग ेला. बिहणाबाई ंनी अभ ंगातून आपल े च र
िलिहल े आहे. पेशवेकाळात मिहपती ब ुवांनी ‘सतच र ’ व ‘भ च र ’ िलिहली . ‘संतिवजय ’
‘भि िवजय ’ संतलीळामृत हे यांचे भ पर ंथ जनसामा यांपय त लोकि य झाल े. याच
काळात अन ेक कव नी पद े, अभंग, तो े, अ के, आर या , भुपा या ही फ ुटका य
िलिहली. तसेच ही फुटका य महारा ातील अ य ंत भ भावान े घरोघरी हट या जात .
यामुळे या काळातला वाङमय िवकास घडव ून आला .
१२.१.२ पेशवेकालीन बखरी
इितहासा या ीन े बखर ह े साधन अ य ंत मह वाच े मानल े जात े. कारण बखरी या
मा यमात ून त कालीन राजाची सामािजक , आिथ क, राजक य, सां कृितक व शासक य
मािहती समज यास मदत होत े. छ पती िशवाजी महाराजा ं या कालख ंडाम य े िलिहल े या
काही बखरी तस ेच या ं या स ेवेत असल ेले काही बखरकार या ंनी महाराजा ं या मोिहमा ,
यांची शासक य यव था या सव गो ची मािहती बखरीम य े नमूद केली आ हे. हणूनच
आज आप याला छ पती कालख ंडाचा इितहास समज यास मदत होत े. याच माण े पेशवे
काळात िलिहल े गेले या प ेश यां या बखरी याही मोठया माणाम य े पेशवेकाळाची मािहती
िमळिव यास मदत करतात . याम य े मराठा सा ा याची छोटी बखर , मराठे शाहीची बखर
व इतर अशा अन ेक बखरी आहेत. भाऊसाह ेबांची बखर , पेश यांची बखर , नाना फडणीसा ंचे
आ मच र , अमा या ंची राजनीती , रामचं पंत अमा या ंचे आ ाप ह े ंथ देखील
पेश या या काळात िलिहल े गेले. पेशवे द तरावरील ल ावरील कागद िवश ेषत: पेश यां या
इितहासासाठी अ य ंत उपय ु आह े. “ रयासतकार सरद ेसाई, इितहासकार मान े,
इितहा साचाय राजवाड े, पारसनीस या ंनी या अन ेक ऐितहािसक कागदप ा ंचे संपादन क न
मराठया ंचे इितहासाची साधन े संपािदत क ेली आह ेत.” अशा व पाची आणखी मािहती
पेशवेकालीन बखरीत ून िमळत े. ती पुढील माण े –
१) छ. शाह महारा ज यांची बखर -
ही बखर १७४९ ला तयार कर यात आली . छ. शाह महाराजा ं या म ृ युनंतर गोिव ंद
खंडेराव िचटणीस या ंनी त डी सा ंगून ही बखर िस क ेली. छ. शाह महाराज , पेशवे
बाजीराव , िचमाजी या ंचे गु ह वामी धावडशीकर या ं या ‘च र ाची बखर ’ या सुमारास
यां या िश या ंपैक कोणीतरी सा ं दाियक आदरान े िलिहली . यात चम कार कथा आह े.
तसेच या बखरीत छ. शाह महाराजा ं या प ूण जीवनाच े व संघषा चे वण न कर यात आल ेले
आहे.
munotes.in
Page 117
पेशवेकालीन सा ं कृितक िवकास – सािह य, कला आिण वा त ुकला
117 २) समथा ची बखर -
हनुमंत वामी क ृत ही मह वाची बखर आह े. िशवराय -समथ भेटीबाबत या बखरीत चचा
केलेली आढळत े.
3) आ मच र पर बखर -
ही आ मच र पर बखर अस ून या बखरीम य े नाना फडणीसाच े आ मच र िवश ेष िलिहल े
गेले आह े. परंतु हे काही माणात अप ूण आढळत े. माधवरावा ंना पेशवे पद िमळा याचा
वृ ांत यात आह े. नाना फडणीस या ं या आय ु यातला प ूवा ध आिण या ं या क ुलाची मािहती
यात य ेते.
४) गंगाधर शा ी पटवध न यांचे आ मच र पर बखर -
या बखरीम य े गंगाधर शा ी या ंचे आ मच र नम ूद केले आहे. यात या ंनी पटवधा नी
वया या आठ या वष कारक ुनीला आर ंभ केला. यानंतर ि िटश र ेिसड ट वॉकर या ंनी
यांना गायकवाड सरकारशी बोलण े कर यासाठी न ेम यापय तचा व ृ ांत या ं या
आ मच र ात आह े. तसेच सवाई माधवरावा ं या न ंतरची प ेशवाईची यात िव त ृत आिण
स य पात मािहती िलिहलेली आह े. हणूनच ही बखर प ेशवेकाळाची व प ेश याची मािहती
जाणून घे यासाठी अ य ंत मह वा चे साधन मानल े जाते.
५) सा ी उफ राह याची बखर -
‘वसईचा धम सं ाम’ या बखरीत िचमाजी अ पा ंनी वसईसाठी िफर ं यासोबत जो यश वी धम
सं ाम क ेला याच े वण न नम ूद केलेला आह े. सा ी या बखरीत वसई ा ंत मराठया ंनी
काबीज क े यानंतरची हक कत यात नम ूद केली आह े. यात ग ंगाजी नाईक ह े वीर नायक
आहे. यात या ंचे उ कृ वण न आह े. यातील िफर ं यां या ज ुलुमाचे वण न डो याप ुढे उभे
राहते.
६) पािनपत बखर -
गोिपकाबाई ं या आ ेव न रघ ुनाथराव यादव िच ग ु ानी ‘पािनपतची बखर’ ही पािनपत या
यु ानंतर दोन वषा या आत िलिहली यातील कही ित या -तारखा इितहासाशी ज ुळत
नाही. तरी ही मािहतीगारान े लगेच लेखन क े याने यातील मािहतीला काही से ामा य
आलेले असाव े. सदािशवराव भाऊसाह ेबां या शा धमा चे दश न, मुि आिण क ृती यात ून
तेज वीपण े य झाल े आहे. पािनपत बखर द ु:ख आिण अिभमान या ंची धीरोद सा ंगड
घालत े. िद ली या रोखान े चालल ेला स ेनासागर िदवस िदवस अिधक उच ंबळत चालला .
भाऊसाह ेबांनी जारा या व इराण या विकलाला ठणकाव ून सांिगतल े “आ ही फज द लहान
माणूस नाही .. इराणीचा िहशोब को ण धरतो ? कोण धरतो? आमच े खातर ेत नाही .”
भाऊसाह ेबांचा हळव ेपणा, िव ासराव ंवरील ेम, अपयशाची ख ंत याच े य ेकारी िच ण
बखरीत आह े. यु ा या व ेळी भाऊ क पनाश चा आिद य भासल े. “रामचं ासाठी
भारतान े अयो या सोड ून नंदी ाम राह न व ैरा यवत उदास जाघाल े. त त रावणरावा ंनी munotes.in
Page 118
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
118 आरंिभले” हे वाचता वाचता बखरकारा चे साम य कळत े. वीर आिण क ण रसपूण अशी ही
बखर व ैिश यप ूण आहे.
७) काशीराजाची बखर -
पािनपतावर िलिहल ेली काशीराजांची बखर स ुजाउ ौला व मराठ े िम व राख ून पाहणा या
काशीराज प ंिडत या विकलान े िलिहल ेली आह े. मराठा दुराणी य ु ा या ीन े ही बखर
िव स नीय मानली जात े.
८) भाऊसाह ेबांची बखर -
कृ णाजी शामरावा ंची ‘भाऊसाह ेबांची बखर ’ ही सरस आह े. यातील श ैली ओज वी आह े.
उतरल े या राजकारणाची इ य ंभूत मािहती यात आह े. “बच गे तो और भी लड गे” हे द ाजी
िशंदे य ांचे उ ार िस आह ेत. यात कुंभेरी या िक याच े यथोिचत वण न केलेले आहे.
‘होळकरा ंची थ ैली’ ही होळकरा ं या बाज ूने सादर क ेलेली पािनपतची हक कत आह े.
पािनपत या पराभवाच े दु:ख यात िवव ेिचले आहे.
१२.२.३ शािहरीका य -पोवाडा :
िशवकाळात ज माला आल ेली आिण प ेशवेकाळात भरल ेली किवता हण ून शािहरी का याचा
उ लेख म यय ुगीन वाङमयात ाम ु यान े केला जातो . यादवकालीन वाङमयात शाहीर ,
ग धळी , भट या ंचे थोडेफार उ ल ेख आढळतात . यामुळे ते हापास ून ही किवता अि त वात
होती, असे हटल े तर ते फारस े वावग े ठरणार नाही. िशवकालीन ४ पोवाड े छ. शाह
महाराजकालीन ३ पोवाड े, पेशवेकालीन स ुमारे १५० पोवाड े व अ य इ ं जी काळातल े
आहेत. सुमारे ३०० पोवाड े आज उपल ध होऊ शकतात . शािहरा ं या या रचना
कोणा यातरी आ ेव न झा यान े या वयंरिचत आहेत अस े हणता य ेत नाही .
अि नदास , तुळशीदास आिण यमाजी ह े िशवाजी -बाजी या ंचे आि त तर आन ंदफांदी हे
पेशवे दरबाराती ल भट होय . या शािहरा ंना या ं याकड ून इनाम े िमळाल ेली िदस ून येतात.
मराठया ं या लौिकक जीवनातील स ुखदु:खाचे ण, गतवैभवा या म ृती या िवषयी या
ांजळ िति या या ं या पोवाडयात ून य होताना िदसतात .
१) अनंतफंदी -
नगर िज ातील स ंगमनेर येथील अनंतफंदी या जे कवीन े ‘चं ावलीची ’ लावणी िलिहली .
पूव जांचा धंदा ग धळ घाल याचा होता . त णपण उनाड या कर यात ग ेले. पण त े हापास ून
का यरचन ेचा छंद या ंना होता . तमाशाच े फडही या ंनी चालिवल े. कटाव , फटके लाव याची
रचना या ंनी केली. िस पोवाडा िलिहला आह े. बाजीराववरील या ं या पोवाडयात
“घडीत हावी सौ य म ु ा घडीत यावा कोप ा | घडीत यावी न ैक िन | व छ – चारी
भु हा |” असे बाजीरावाच े दोषही या ंनी प पण े न दवल े. यां या काही लाव या भडक
उ ान आह ेत पण या ंची “िबकट वाट विहवाट नसावी | धोपट माग सोडून नको ..| क ाची
बरी भाजी भाकरी त ूप-साखर ेची चोरी नको .| यासारखी फड या ंची रचना मा चा ंगली आह े.
वाङमयीन कला मकता यात कमी माणात आढळत े. munotes.in
Page 119
पेशवेकालीन सा ं कृितक िवकास – सािह य, कला आिण वा त ुकला
119 २) भाकर :
र नािगरी िज ातील म ु ड गावात ज मल े या भाकर दातार , पु यात कारकुनीचे काम
करीत होते. पु या या चैनी व िवला सी वातावरणातच या ंनी पोवाड े व लाव या िलिह या .
गंगू हैबती, महादबा स ुतार या ंनी या ंची कवण े गायली .
तमासिगरा ंचे जे फड या काळी होत े, यांचा कवी हणून या ंना मा यता होती . अ य
शाहीरा ंपे ा या ंची लावणी अिधक उ म आिण भडक आ हे. शृंगारीत शरीरच े ा पती -
प नी या ना यातील िवलासवण ने आिण ढ ंगदार, श दरचना ही भाकार या ं या रचन ेची
वैिश य े. सवाई माधवरावा ं या कारक द वरील या ंचा ‘रंगाचा पोवाडा ’ िस पावला . नाना
शंकरशेठ, ि ंगल साह ेब, पेसानजी श ेठ यां यावरही या ंनी पो वाडे िलिहल े. रिसका ंसाठी
कवने रचणारा हा कवी आह े.
३) परशराम -
िस नर ताल ु यातील (िज.नािशक ) वावी गावा या िश ंपी समा जातील ह े कवी . पेशवे
सरकारन े वतन नाकारणा या या ग ंगाथडी या शािहरान े “सुई दो याला हयात अस ू ा | तेची
इनाम मोकासा | चैनीखातर आ ही राया | पडलो नाही फ ंदात” | असे सांिगतल ेले आढळत े.
या िव ल भ शािहरान े संत किवत ेचा अ यास क ेला होता . िवठोबाखाली या ं या
आदेशाव न या ंनी लाव या िलिह या बाबा सात भाई , मुलराज बाक ेराव या तमाशा या
धं ातील लोका ंनी या ं या लाव या लोकि य बनिव या . तसेच पौरािणक व आ याि मक
व पा या द ेखील या ंनी पेशवाई या द ुराव थ ेचे भावी वण न आप या लाव या ंमधून केले
आहे.
४) सगनभाऊ -
जेजुरीला राहणा या ह याराला धार लाव याचा हणज ेच िशकल करीचा ध ंदा करणार े हे कवी
सगन भाऊ ं या लाव या ंना लोकि यत े या िशखरावर न ेले. होनाजी गव या या ित पध
गटाचा हा शाहीर रावळा ं या फडासाठी रचना करीत अस े. पेश याईतील मराठी वीर , संत,
िहंदू दैवते, तीथ े े – धम े े य ां या िवषयी म ुसलमान स ंत कवीन े आदरप ूव क रचना
केले या िदसतात . यां या लावणीतील श ृंगार स ंयमशील आह े. खडक या लढाईन ंतर त े
सातारा छ पत च े आ यास गेले. दूसरा बाजीरावा ं या पलायना नंतर पु याची क ेिवलवाणी
अव था ही या ंनी आप या लाव यामध ून विण लेली आह े.
५) होनाजी बाळा -
पुणे ांतातील ह े कवी सगनभाऊ कलगीत ु याचे सामन े कर यासाठी जस े िस होत े.
तसेच ते “घन याम स ुंदरा ीधरा | अ णोदय झाला |” या भूपाळीन े आजही सव प रिचत
आहेत. साि वक आिण ाय ु रचना ह े यांचे वैिश य े.
हे शािहरी घरा याचा वारसा सा ंगणारे किव आह ेत. यांचे आजोबा साता पा िशलारखान े हे
पेश यांचे आि त व तमाशातील च ुलता बाळ आहे बाळ आह े ही िस लावणीकार होत े.
होनाज ना ही प ेश यां या आ य होता . सरकारवाडयासमोर तमाशा कर यासाठी या ंना munotes.in
Page 120
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
120 वषा काठी ३०० पये वषा सन िमळत अस े. पेशवाई ब ुडा यावर बडोद ेकरांनाही या ंना
वषा सनं चालू ठेवली होती . यांनी पाच पोवाड े रचल े. यातील तीन बाजीरावा ंवरील आह ेत.
बाजीरावा ंवरील या ं या लाव यात ढ ंगदार आह ेत. “लटपट लटपट त ुझं चालण ं मोठया
नख याच ं | बोलण ं ग मंजुळ मैनेच |” हे मराठी माणसा या मनातल ं गीत होनाज ची लावणी
आहे. यां या स ुंदर लाव याम ुळे पेशवेकाळात त े अितशय लोकि य झाल े होते.
१२.२.४ लावणी :
लाव य हणज े वयात आल े या त णी या स दया चा लाविनशी स ंबंध जोडावा , असा मोह
हावा असेच पेशवाईत बहारीस आल े या लावणी या व प आह े. शािहरी सािह यात
कव नी लाव या द ेखील िलह न जनसामा यात व दरबारी मानमरातबट ून उ ेिजत क न
रझवल े आहे. सु वातीस श ृंगा रक का य िलिह यासाठी या कव नी राधा -कृ ण, िशव-पव ती
यांना म यम क ेले आहे.
छ साल ब ुंदेला यांनी पिह या बाजीरावास स दया ची खा ण व अन ेक कला ग ुणसंप न
म तानी ही म ु लीम त णी भ ेट हण ून िदली आिण बाजीरावा ंनी ितला जवळजवळ
पटराणीचा दजा िदला . ित याम ुळे ते मांस भ ण क लागल े. यामुळे कम ठ, सनातनवादी
ा हणा ंनी बाजीरावा ंचा परा म न पाहता या ं यावर टीक ेची जोड उठवली . यांचा भाऊ
िचमाजी अ पा यांनी म तानीला अटक क ेली. पण प ुढे तेच कम ठ, सनातनी ा हण
मुि लमा ं या शानशोक या श ृंगा रक कला ं या सािह या शी नादी लागल े. याचा एक प ुरावा
हणज े यांनी लावणीतील वीकारल ेला श ृंगार होय . लावणी व तमाशा या ंची हातातहात
घालून वाढ होत ग ेली. ग रबाला एखादा प ैसा देताना काचक ूच करणार े हौशी, गुलछबू लोक ,
दौलत जादा क न आपला आ ंबट शोक य क लागल े. बघता बघता लावणी बहरीस
येऊन ितन े जनसामा या ंना भािवत क ेले. ित या ठसक ेबाज नी सा या ंना ताल धरायला
लावला . राम जोशी या शािहरी कवी या िस लावणीतील ओळीत ून हा लावणीचा ब ेधुंद
करणारा भाव मा ंडता य ेईल. राम जोशी हणतात ...
“सुंदरा मनाम य े भरली , जरा नाही ठरली |
हवेलीत िशरली मो याची भा ंग |”
परशूराम हे िशंपी पण या ंनी लावणी वाङमयात भर घातली , राम जोश या लाव या ंनी राम
जोश या म तक शािहरीचा म ुकुटच चढिवला . अनंतफंदी, भाकर या ंनी ही श ृंगा रक
लाव या रच या . यापैक िकतीतरी ला ंव यानी आजही मराठी मनाला भ ुरळ घातली आह े.
१२.३ पेशवेकालीन कला
१२.३.१ संगीत
अठरा या शतकापय तचा महारा ातील सा ंकेितक इितहासाचा आढावा घ ेताना महारा ात
आिदम स ंगीत, लोकस ंगीत, धम संगीत, भ स ंगीत, जनि य स ंगीत, कलास ंगीत, सुगम
संगीत या म ुख संगीता या कोट मध ून िविवध स ंगीत पधारा वाहत हो या अ से िदसत े.
यामुळे महारा ात सांगतात समृ ी िवप ुल माणात होती , असे िनि तपण े हणता य ेईल.
तसेच संगीता या ीन े वारकरी प ंथातून काही िवश ेष संगीत प े आकारात आली . देवा या munotes.in
Page 121
पेशवेकालीन सा ं कृितक िवकास – सािह य, कला आिण वा त ुकला
121 नावाचा गजर , नाम मरण , नामस क त न, पद, िवरणी , अभंग, ओवी, भा ड , क त न,
आरती , पाळणा , भूपाळी इ यादी या मा यमात ून संगीत कला बह लागली .
िशवकाळात श ू यातून ह िनमा ण कर णे हणज े मराठा रा याची थापना कर णे हे मह वाच े
काय अस यान े संगीत, नृ य, नाटय, नृ यिश प इ यादी फारसा िवकास झाला नाही . परंतु
पेश यां या काळात तमाशा , क त ने, दरबारी उ सव यात ून संगीताचा िवकास झाला .
पेश या या काळात आणखी स ंगीत कार ुपद, धमार, याल ट प े हे िवकिसत झाल े.
सारंगी, सतार, पखवाज इ यादी वा मह वाची होती . लावणी , पोवाडा , भजन, क त न, पद,
भा ड े य ांसारख े लोकस ंगीताच े कार होत े. तसेच नारदीय क त न व ब ैठक ची लावणी ह े
कारही ढ झाल े. पेश यां या दरबारात गण ेश उ सवा या काळात गवई होत अस े.
पिह या बाजीराव प ेशवे व रघ ुनाथरावा ं या पदरी गवई होत े. हे उपल ध प ुरा याव न ल ात
येते.
१२.३.२ नृ य
पेशवे काळात ल ेझीम, भलरी िक ंवा मुल चे घुमा हे खेळ हणजेच नृ याचा ाथिमक भागच
होता, तर लावणी गाताना होणार े हे यापे ा आणखी वर या दजा चे होते. लावणी न ृ य
लयब , िनयमब व काही अ ंशी त ं ब ही होत े. पेशवे हे कला व मनोर ंजनाच े भो े
अस यान े यांनी लावणी , तमाशा व फड या मा यमात ून आपल े मनोरंजन क ेले. यामुळे
यां या काळापास ूनच लावणी हा न ृ य कार बहरला ग ेला.
१२.३.३ नाटय
भा ड े, तमाशा , लोकगीत े, दशावतारी ख ेळ या पलीकड े मराठा काळातील नाटयकला
पोहोचल ेली िदसत नाही . पेशवेकाळात मा गवळण , भा ड व तमाशा या मा यमात ून
नाटय कार हा महारा ात जला . कारण महारा ातील पर ंपरागत लोकनाटय कारातील
सवा िधक लोकि य नाटय कार हणज े तमाशा होय . पेश यांनी आप या मनोर ंजनासाठी
मोठया माणात या कल ेला ो साहन द ेऊन या चा काही माणात िवकास घडव ून
आणला .
१२.३.४ िच कला
िशवकाळापास ून ते पेशवेकाळापय त हणज े साधारणपण े १७ या शतकापास ून ते १९ या
शतकापय त महारा ातील िच कल ेचा िवचार दोन ट यात करता य ेतो. वरा य
थापन े या काळापास ूनच पिहला ट पा त े पेश यांची राजवट हा द ुसरा ट पा . वरा य
थापन े या काया त गुंत याम ुळे छ. िशवाजी महाराजा ं या कारिकद त कला िनिम तीला वाव
िमळाला नसावा , तरी पण या काळात लघ ुिच े काढल े जात होती . अशी मािहती
इितहासका रां या काही अ यासकान े मांडले आहे.
इितहासाचाय ि व. का. राजवाड े यां या मतान ुसार शहाजीराज े व छ पती या ं या स ं िहत
शेकडो िच े पूव कालीन व वकालीन असावी , िस ी प ु षां माण े वतः या
कुटुंबातील य या तसिबरी काढ ून घेऊन या ंचा स ं ह कर याची हौस होती . पण
िशवकाळातील िच कामा या अभावी यािवषयी सांगणे कठीण आह े. munotes.in
Page 122
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
122 छ. शाह महाराजा ं या कारिकद त िच िनिम तीला वाव िमळाला होता आिण या ंचे यांतर
यांनी बांधले या र ंगमहालातील िभ ीिच ाव न य ेते. या कालख ंडातील िच कल ेवर एका
बाजूने मोगल -रजपूत शैलीचा तर द ुस या बाज ूने दि ण ेकडील श ैली या भाव पडल ेला
िदसून येतो. उदाहरणाथ ीरंगप णम य ेथील िटप ू सुलताना या राजवा डयातील िभ ीिच े
आिण सातारा व इतर ठकाणी असल े या वाडयातील िभ ंतीिच ा ंम ये िच रचना व ता ंि क
िवशेष याबाबतीत सा य िदस ून येते. तसेच बाजीराव प ेशवे य ांनी उ म िच कार बोल ून
शिनवारवा डयात पुराणातील महाभारत , रामायणातील िच े काढून घेतली आह ेत. पिह या
माधवरावा ंनी तर माणकोजी नावा या िच कारास प ेश या या दरबारात ठ ेवून घेतले होते.
सातारा , पुणे, वाई, नािशक , िनपाणी , चांदवड इ यादी िठकाण या वा डयात िभ ंतीिच े
काढली होती . िशवाय मोर गाव प ु याजवळच े पाषाण , बेनवडी इ यादी म ंिदरात द ेखील
छतावर िभ ंतीवर िच े काढली जात होती . ामु यान े दशावतारातील िवषय ह े िच ाच े मु य
िवषय होत े. गणपती , र ी-िस ी, ल मी , िव णू, िशव-पाव ती, िव ल -रखुमाई,
िशवलीलाम ृतातील स ंग याची िच े काढली जा त. या िच ात ून एक कार े मराठया ं या
सं कृतीचे दश न घडिवल े जाई.
१२.३.५ िश पकला
मराठाशाहीत िश पकल ेचा फारसा उ कष झालेला िदसत नाही . कारण छ पती व प ेश यांचे
सव आयु य मोगल , िनजाम व ि िटश या बलाढय श ूशी लढ यातच ग ेले. यामुळे मराठ े व
पेशवेकालीन िश प ह े दुिम ळ आह ेत. छ. िशवाजी महाराजा ंचे एक अ य ंत दुिम ळ िश प
काही वषा पूव कना टकातील धारवाड जवळील यादववाड या गावी सापडल े आहे. ते एका
िशळेवर अ य ंत उठावदार प तीन े कोरल ेले असून यात िशवछ पती व ब ेळवडी म ल मा
यां याशी बोलणी झाली याच े य दाखिवल े आह े. मराठेशाहीतील म ंिदरे ही या ं या
वा तुिश पाचा िवचार करता यादवकालीन म ंिदरासारखीच वाटतात . अिह याबाई
होळकरा ंनी पेशवेकाळात अन ेक मंिदरे बांधली. या म ंिदराम य े छ. शाह ं या म ूित व कोरीव
काम मोठया माणात क ेलेले आढळत े. या व त ुिश पावर राजपूत व ग ुजराती कल ेचा भाव
जाणवतो . मंिदरा या व ेश ारावर मराठा सर दारां या म ूत कोरल े या आह ेत. या उ या
िकंवा बसल े या अथवा ह ीवर आ ढ झाले या िदसतात . तसेच नत क व वा व ृंदातील
वादका ं याही म ूत आह ेत.
मराठा व पेशवेकालीन म ंिदरा या बाह ेरील िभ ंती व म ंडपा या छतावर तर िश पा ंची मोठी
रेलचे आढळत े. या कोरीव कामात फ ुले व भौितक न ी कषा ने जाणवत े. न ीत कम ळ व
हंसही ाम ु यान े आढळतात . तसेच ह ी , मोर, माकड े इ यादी ाणी कोरल ेले आढळतात .
मराठी शाळ ेतील का ट िश प े ही महारा ात महारा भर पहावयास िमळतात . दगडात व
लाकडात कोरल े या िश पात सा य आढळत े.
१२.४ पेशवेकालीन थाप य
१२.४.१ नगररचना
महारा ात सातवाहन काळापास ून वसाहती झा याच े िदसत े. िकंबह ना महारा ा या
नागरीकरणाची स ु वात ख या अथा ने याच काळात झाली . छ. िशवाजी महाराजा ंना जशी munotes.in
Page 123
पेशवेकालीन सा ं कृितक िवकास – सािह य, कला आिण वा त ुकला
123 वरा याची नविनिम ती करावी लागली , तसेच मराठी थाप य िवशारदा ंना थाप य े ात
करावी लागल ेली िदसत े. यांनी पूव कालीन व समकालीन पर ंपरा व श ैली या ंचा या काम े
उपयोग क न नवीन नगरी उभारली . छ पती िशवाजी महारा जांची राजधानी रायगड या
िक यावर हो ती. यामुळे य ांनी तेथील नगर रचना ंची िवश ेष काळजी घ ेतली. अगदी
तेिथलच न ह े, तर स ंपूण महारा ाची नगरा ंचा व िज ंकले या िक या ंचा सा ंभाळ केला.
याच माण े शाह महाराजा ंनी देखील सातारा शहर वसवलेले होते.
पेश या या काळात मा सातारा ह े शहर दळणवळणा या ीन े सोयीच े नस यान े
पेश यांनी पुणे शहर िनवडल े. १७२१ पय त पेश यांचे वा त य सासवड य ेथे होते. यानंतर
यांनी आपला म ु काम प ु यात हलिवला . पुणे, कुमारी व कासारी या तीन ख ेडयांचे िमळून
पुणे शहर झाल े. पुढे अ य ख ेडयांचा यात समाव ेश क न प ेश यांनी पुणे शहराचा िव तार
केला. १७४८ ते ४९ म ये शु वार प ेठेची थापना क ेली. बुधवार प ेठेची थापना रामाजी
व बाळाजी या नाईक ब ंधूंनी केली. १७५० ते ५१ दर यान व लभदास या ंनी गु वार प ेठेची
थापना क ेली. नायगाव ख ेडयांचे पांतर सदािशव प ेठेत कर यात आल े. पेश यां माण ेच
यांचे सरदार ही आप या जहागीरीमध ून नवीन गाव े व शहर े वसिवत असत े.
१२.४.२ वाडे
वाडा श दाची उ प ी स ं कृत ‘वाटक ’ या श दाव न बनली आह े. वाटक ह े ‘वािटका ’ चे
प आह े. वाडा हणज े थोर अथवा मोठ े. थोड यात वाडा हणज े चौकोनी अथवा
आयताक ृती भूखंडावरील स व बाजूने प रव े व एक िक ंवा अन ेक चौक असल ेली भ य
इमारत होय . अशा कारच े भ य िद य वाड े पेशवाईकाळात आपणास पहावयास िमळतात .
पेशवाईतील वाड े आजही प ुणे, नािशक , सातारा , सासवड , वाई इ यादी िठकाणी पहावयास
िमळतात . या वाडयाच े मुख बांधकाम लाकडा ंम ये तर िभ ंती दगडा-माती, िवटा-दगड अस े
िम सािह यान े केलेले िदसत े. मराठेकालीन वाडया ंचा थाप य इितहास सोळा या
शतकापास ून गृहीत धरला , यात या ंची सु वात बाळाजी िव नाथ भट (१६६० ते १७२० )
या पिह या प ेश यांपासूनच करावी लागेल. बाळाजी िव नाथा ंची ह रहर े र येथे विन िम त
वा तू असून देखील या ं या जीवनातील बह ता ंश काळ सासवड प ुरंदरे वाडयात गे याचे
समजत े.
पेशवाईतील वा डयांना सजवणार े दु यम घटक हणज े कमानी , मिहरपी , त पोशीवरील
न ी इ यादी घटक हणज े राज थान आिण मोगल या ं या वा त ुकलेचा भाव हणावा
लागेल. शिनवार वाडा प ेश यातील एक मह वा ची वा तू १७३० साली पिह या बाजीराव
पेश यांनी बांधली. या वाडयातील लाकडी कोरीव छतावर िविवध कार या स ुंदर बेलबु ्या
रंगिव या हो या . झाडे, वेली, फुले तसेच रामायणातील , महाभारतातील कथा , संगाचे
िच ण िभ ंतीवर क ेले होते. िदवाणखा यातील िच े काढ यास भोजराज या िन णात
िच काराला जयप ूरह न खास आम ंि त क ेले होते. याच माण े नाना फडणीस ह े सु ा कल ेचे
रिसक होत े. यांनी आिण इतर मह वा या य नी नािशक , चांदवडवावी , िनपाणी , मेणवली
यासार या िठकाणी वाड े बांधले. यातील िभ ंतीिच े हा या वाडया ंना एक आणणारा एक
समान द ुवा आह े. अशा कार े पेशवाईतील वाड े हे अितशय स ुंदर व व ैिश यप ूण आहेत.
munotes.in
Page 124
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
124 १२.४.३ इमारती
छ पती शाह महाराजा ंनी सातारा ह े शहर वसवल े होते. परंतु महारा ातील िनरिनरा या
भागांनी दळणवळणा या ीन े सातारा सो यीचे नस यान े पेश यां या काळाम य े पेश यांनी
पुणे शहर िनवडल े व तेथेच वा त य क न या ंनी आपल े शासक य कामकाज य ेथूनच
चालिवल े. यासाठी यांनी वतःसाठी मोठमोठ े वाडे व प इमारती बा ंध या . पु यात
शिनवारवाडा , शु वारवाडा , िव ामवाडा तस ेच नािशकचा स रकार वाडा व कोपरगावचा
रघुनाथरावा ंचा वाडा ह े सव वाडे भ यिद य इमारतीतच हो ते.
पेशवे काळात या इमारती व वा डयांचे बांधकाम भ कम व मजब ूत अस े. ते यो यासाठी
घडीव दगड वापरत असत . उ म घोटल े या च ु या या िभ ंत ना ला टर करत असत .
िभंतीची जाडी तीन फ ूट िकंवा यापे ा जाड अस ून िखड या आकारान े लहान व स ं येने
कमी ठ ेवीत. छ पर नळी या कौलाच ेच अस े. पेशवेकाळात अन ेक सरदार व इनामदारा ंनी
हवेली व वाड े बांध यास स ु वात क ेली. ख या अथा ने या उप माची स ु वात पिह या
बाजीराव प ेश यां या काळात झाली . िशंदे व होळकरा ंनीसु ा मोठमोठया हवे या बा ंध या .
नानासाह ेबांनीसु ा १७५३ म ये एक वाडा बा ंधला होता . पेशवाईम य े इमारती अितशय
सुंदर व माणब हो या .
१२.४.४ पेशवेकालीन म ंिदरे
महारा ाच े वाकाटक , कलच ुरी, रा क ुट, क याणी , चालु य, यादव, िशलाहार या
राजकुळां या का रक द या काळात य ेथे मोठया माणात म ंिदर उभारली ग ेली. छ पती
िशवाजी महाराजा ं या काळात व प ेशवे काळात ही अन ेक मंिदरे बांधली ग ेली. कारण ाचीन
काळापास ून धािम क घटकाला मोठया माणात मह व िदल े जात होत े. हणूनच म ंिदराच े
मह व धािम कते या बाबतीत मो ठे होते.
पेशवाईत जी मंिदरे बांधली ग ेली, यात प ेश यां माण ेच सरदारा ंनी ही प ुढाकार घ ेतला होता .
नाना फडणीसा ंनी कोकणातील या ं या म ूळ गावी काळभ ैरवाचे देऊळ उभारल े.
भीमाश ंकर या बा ंधकामात या ंनी पुढाकार घ ेतला. तसेच कृ णे या काठी ल मी -वासुदेव व
अमृते र यांची मंिदरे उभारली . अनंतराव रा त े सरदारान े वाईत अन ेक मंिदरे उभी क न
कृ णाकाठी घाट बा ंधला. िचपळ ूण जवळील यातनाम परश ुरामांचे मंिदर ह वाम या
पुढाकारान े बांधले गेले. ह वामी ह े अनेक मराठा सरदार व प ेश यांचे धािम क गु होत े.
िशवाय प ेशवे हे ा हण अस यान े देवपूजा, पूजा-अज य ांना मोठया माणात मह व द ेत
होते. हणून पेशवे काळात म ंिदरांना अ य ंत मह व ा झाल े होते.
जरी प ेशवेकाळात अन ेक मंिदरे बांधली ग ेली असली तरी ती अ य ंत साधी आिण
कलाक ृती या त ुलनेत भारतातील इतर म ंिदरा या त ुलनेत स दय हीन होती . याचे कारण
हणज ेच एक तर मराठ े सतत य ु ात ग ुंतलेले होते आिण उ क ृ कारागीर व प ैशाचा अभाव
होता. िविवध म ंिदरे, वाडे य ां या िठकाणी जी िश प े उभारली आह ेत, ती देखील अ य ंत
साधी आह ेत,
munotes.in
Page 125
पेशवेकालीन सा ं कृितक िवकास – सािह य, कला आिण वा त ुकला
125 १२.४.५ पेशवेकालीन िक ल े
छ पती िशवाजी महराजा ं या काळात िक या ंना अन यसाधारण मह व होत े. महाराजा ंना
िक या ं या आ यान े मुसलमानी फौज ेशी आ मर ण कराव े लागत अस यान े यांनी
वतःच े नवीन िक ल े बांधून जु या िक यात बरीच भर घातली . परंतु पेशवाईत मराठी
रा याचा ख ूप िव तार झा याम ुळे स ा ी या ड गरी िक या ंची आव यकता मराठया ंना
िततक रािहली नाही . हणून या ंनी नवीन िक ल े थोड ेच बांधले. उदाहरणाथ बाळाजी
िव नाथा ंनी लोहगड जवळ िवसाप ूर िक ला बा ंधला. पिह या बाजीरावान े १७३७ म ये
अना ळा िक ला िज ंकून या ंची नवीन बा ंधणी क ेली. १७६५ म ये नारोश ंकर राजेबहा र या
सरदारान े माळगावचा िस िक ला भ ुईकोट िक ला बा ंधला. नाना फडणीसान े लोहगड
िक याची थोडीफार द ु ती क ेली होती . पेशवाईम ये या िक या ंचा ाम ु यान े उपयोग
हा कैदी ठेव यासाठी क ेला जात अस े.
१२.४.६ पेशवेकालीन गढी
मराठेकालीन व प ेशवेकालीन गढी ह े त कालीन वा त ुकलेचे े नम ुने होते. िक या ंपे ा
गढी ही लहान इमारत होती . संर क तटब ंदी असल े या गढया सरदारा ंचे िनवास थान होत े.
तेथील वा त य स ुखावत हाव े या ीन े सव कारच े य न क ेले जात अस े. गढीचा
आकार व म जबूतपणा हा मालका या स ंप ी ि थतीवर अवल ंबून अस े. अठरा या
शतका या उ राधा त अशा अन ेक गढया महारा ात बा ंध यात आ या .
१२.४.७ पेशवेकालीन नदीघाट
िहंदू धमा म ये मोठया माणात नानाला मह व िदल े गेले आहे. कारण कोण याही धािम क
िवधी कर याअगोदर य न े नान करण े हे गरजेचे असायच े, कारण िह ंदू धमा म ये धािम क
कृतीला मह व िदल े जात होत े. हणून न ा ं या काठावर अन ेक पाय या ंचे घाट बा ंध याची
पूवा पार प त होती . कृ णा, गोदावरी , कोयना , चं भागा इ यादी न ा ं या काठी असल े या
शहरात मोठमो ठे घाट बा ंधले गेले आहेत. उदाहरणाथ नािशक , वाई, कराड , पंढरपूर, पैठण
येथे प या बा ंधणीच े घाट बा ंध यात आल े. पेशवे काळात तर प ेशवे हे ा हण अस यान े
येक धािम क िवधीसाठी नान करणे, हे मह वाच े मानल े जात होत े. यामुळे पेशवेकाळात
जा तीत जा त नदी घाट बा ंध यात आल े. अिह याबाई होळकरा ंनी मह े र व म ंडले र या
तीथ े ा या िठकाणी अन ेक िवशाल व स ुंदर घाट बा ंधले होते, क ज े घाट त कालीन
थाप य कल ेचा उ क ृ अिव कार आह े. १८३१ म ये पेशवे सरदार यशव ंतराव घोरपड े
यांचे वंशज दौलतराव घोरपड े यांनी पूव या भा ंबुडा गावात घाट बा ंधला.
१२.४.८ पेशवे काळातील पा याची यव था
पुणे ही प ेश यांची राजधानी होय . अटकेपार झ डा लावल े या प ेश यान े पु याम य े सुमारे
२५० वषा पूव पा णी यव थ ेचे िनयोजन क ेले. का जपास ून शिनवारवा डयापय त एक
आ य कारक १७४९ म ये बाळाजी िव नाथा ंनी नाग रका ंना पाणी िमळव ून दे यासाठी
भुयारी कालवा बा ंधला. तसेच पाणीप ुरवठा कर यासाठी व ेगवेग या योजना आख या .
शहरानजीक या नदीवर बांध बांधून या ब ंधा याच े पाणी खापरा या नळा ार े आण ून ते
शहरातील िठकाण या मोठया हौदात एक क ेले जात असे. अशा कार या चार बा ंधांचे munotes.in
Page 126
cejeþîeeb®ee Fefleneme (1707-1818)
126 पाणी प ु यात आण याची यव था प ेश यांनी केली होत े. पु यात पाणी आण यासाठी
पेश यांनी का जजवळ एकाखाली एक अशी दोन धरण े बांधली होती . यातून भुयारी नळान े
पाणी शहरात ख ेळिव यात आल े होत े. पु याम य े मोठमोठ े धरण बा ंधले गेले व
पाणीप ुरवठाम ुळे अनेक बागाही फ ुलव यात आ या हो या .
१२.५ पेशवेकालीन वा त ुकला
मोगला ं या काळात वा त ुिश पाचा व वा तूकलेचा जो िवकास झाला . तशी भ यता , स दय ,
नाजूकता महारा ात या वा त ुकलेत आढळली नाही . भ य घ ुमट, िमनार , िभंतीवरचे िहरे-
मोती जडीत न ी काम महारा ात या वा त ुकलेत िदसत नाही . अिजंठा, वे ळ ह े
जग िस ल ेणी ही ाचीन काळात िवकिसत झाली . पण यान ंतर िश पकल ेचा िवकास
खंिडत झाला होता . यादवकाळात ह ेमाडपंथी थाप य श ैली िवकिसत झाली . म य
देशातील िश पकला , कना टकातील िश पकला याची छाप सोलाप ूर खानद ेशातील
िश पकल ेत िदस ून येते. मराठया ंनी बांधले या वा त ू हे ामु यान े वाडे आिण म ंिदरे यां या
पात होती . मराठा िश पकल ेचा पिहला कालखंड १६३० ते १७०० हा गणला जातो . या
काळातील वा त ुकलेत द खनची छाप होती . पण प ेश यां या काळा तील िव तार उ र ेस
होऊ लाग यावर राज थान , आ ा, िद ली य ेथे िश पा ंचा भाव मराठया ं या थाप या वर
पडला . िशवशाही या काळात वा त ुकला वाड े, िक ल े बांधणे आिण काही म ंिदरे उभारण े या
भोवतीच क ीत झाले होते. िक ल े मजब ूत कस े असतील यावर ल िदल े गेले. मंिदराच े
बांधकाम दगडांचे आिण अ य ंत साध े असे. छ. िशवाजी महाराजा ंनी सु वातीची राजधानी
रायगडा या बरोबर अन ेक िक ल े बांधून दु त क ेले. याचबरोबर सागरी िक ल े
बांध यावर राजा ंनी ल िदल े. पेश या या प रसरात श ु वार वाडा , िव ामबाग वाडा ,
शिनवार वाडा , कोपरगावचा राघोबा ंचा वाडा, साता यातील छ पत च े नवा आिण ज ुना अस े
दोन राजवाड े िस ीस आले होते. दोन न ा ंचा संगम िजथ े होतो, तेथे दगडा ंचे घाट बा ंधले
आहेत. काही िठकाणी द ेवळे उभारल े आहे.
दगडावर खोदकाम क न िश प े घडवली जात ही िश पकला मरा ठाशाहीत कोर या ग े या
नाहीत . मा ाचीन काळातील व ेगवगे या घरा या ं या काळात िविवध म ंिदरांची उभारणी
करत असताना अशा स ुबक म ु या घडव या ग े या. आ मक म ु लीम स ा ंनी या मू या चा
मोठया माणात िव व ंस केला. कना टकातील यादव वाडा य ेथील एका िशळ ेवर छ. िशवाजीराज े आिण ब ेलवाडीची म लमा या ंचे भेटीचे िश प कोरल े आहे. िविवध म ंिदरे
घाटवाड े य ां या िठकाणी जी िश प े उभारली ग ेली आह ेत, ितही अ यंत साधी आह ेत.
धातूमुत आिण क या कला िवकिसत झा या हो या . परंतु का टिश प हे आग लावण े
वगैरे संगामुळे अिधक िदवस तग ध शकल े नाही. या का िश पावर राज थान आिण
गुजराती शैलीचा भाव आढळतो .
१२.६ सारांश
छ पती िशवाजी महाराजा ंनी रा यकारभारासाठी जी त वे पुर करल ेली होती . या त वांचा
पेश यांनी याग क े याने पेशवाईत हास झाला . असे जरी असल े तरी वरा याच े
सा ा यात पांतरण प ेश यांनीच क ेले. हे नाकारता य ेत नाही . सतत या मोिहमा याम ुळे munotes.in
Page 127
पेशवेकालीन सा ं कृितक िवकास – सािह य, कला आिण वा त ुकला
127 पेश यांना जा तीत जा त सा ं कृितक िवकास जरी करता आला नसला तरी या ं या
काळातील सािह य , कला, थाप यकला , वाङमय , िश पकला , पोवाड े या सवा म ये
केले या स ुधारणा अ य ंत मह वा या आह ेत. पेशवाईमधील बखरकार व शाहीर या ंमुळे
पेशवेकाळातील सा ं कृितक घटका ंना मह व ा झाल े आह े. यामुळे इितहासा त
पेशवेकालीन कला , थाप य , िश पकला या ंना मह वाच े थान ा झाल े आहे.
१२.७
१) पेशवेकालीन सािह याची सिव तर मािहती ा ?
२) पेशवेकालीन कला व थाप य यावर िटप िलहा.
३) पेशवेकालीन वा त ुकलेिवषयी सिव तर वण न करा .
१२.८ संदभ
१) मोरवंचीकर , रा. ी., आधुिनक महारा ाची जडणघडण – िश पकार िच कोष , खंड -
१ काशक – सा ािहक िवव ेक (िहंदु थान काशन स ं था).
२) कोलारकर , श. गो., मराठया ंचा इितहास – मंगेश काशन , नागपूर (२००२ ).
३) पवार, जयिस ंगराव, मराठा सा ा याचा उदय आिण अ त – को हाप ूर.
४) काळे म.वा., मराठया ंचा इितहास – ाची काशन – मुंबई (१९१८ ).
५) भामरे िजत , मराठया ंचा इितहास – शेठ पि लक ेशन, मुंबई
munotes.in