Page 1
9
१
पया वरण भगोल प रचय ू
ं घटक सरचना :
१.१ पया वरण भगोल ू
१.२ पया वरण भगोल या या ू
१.३ पया वरण भगोलाच े व प व या ीू
१.४ पया वरण भगोलाची गरज आिण मह व ू
१.१ पया वरण भ ूगोल
पृ वीचे वण न करणार े शा हणज े भूगोल होय . भूगोल ह े एक ाचीन शा आहे. भूगोलात
पृ वीवरील घडामोडीचा अ यास क ेला जातो . पृ वी ही सव सजीवा ंचे िनवास थान आह े.
मानव द ेखील या प ृ वीवरील एक सजीव , याला पया वरण व प रस ं थेचे सव िनयम लाग ू
ठरतात . सव सजीवा ं या गरजा न ैसिग क पया वरणात ून भागिव या जातात . यामुळे सव
सजीव-िनसगा शी िमळत े जुळते घेऊन राहतात . मानवही बराच काळ िनसगा शी िमळत े
जुळते घेऊन राहत होता . मा ब ु ीम ा , क पनाश , ायोिगकता इ यादी ग ुणांमुळे
मानवान े िनसगा त वच व िस क ेले. अठरा या शतकातील औ ोिगक ा ंतीनंतर
मानवा या िनसगा तील ह त ेप ल णीय वाढला . िनसगा चा तो घटक भाग न राहता वामी /
मालक बनला . आपल े जीवन स ुखी व सम ृ कर यासाठी तो न ैसिग क साधनस ंप ीचा
वारेमाप वापर क लागला . प रणामी िनसगा चा समतोल ढळ ून अन ेक सम या िनमा ण
झा या या सम या ंची ती ता वाढ या न ंतर या ंची उकल कशी करावयाची ह े िवचार वाह
सु झाल े व यामध ूनच पया वरणा या अ यासाला मह व ा झाल े.
मुळातच पया वरणाची या ी च ंड अस यान े िनरिनरा या िवषया ंतील स ंदभ य मािहतीचा
पया वरण अ यासात समाव ेश होतो . पया वरण अ यासात अन ेक िव ाशाखा ंची मूलत व े,
संक पना व िस ा ंत यांचे पृ वीवरील मानवी भावाच े अवलोकन कर यासाठी उपयोजन
केले जात े. यामुळे पया वरण अ यास हा आ ंतरिव ाशाखीय िवषय बनतो , भूगोल,
जीवशा , प रि थतीक भौितक शा े आिण सामािजक शा े इ यादी अन ेक
ानशाखा ंची व या ं या अ यावत उपशाखा ंची एक ग ुंफण पया वरण अ यासात आढळत े.
मानव व पया वरण या ं यातील पर पर स ंबंधाचा व या ं या ि या ि य ेतून िनमा न
झाले या व ैिश ्यांचा अ यास भ ूगोलात क ेला जातो .
पृ वी ह े भूगोला या अ यासाच े अिभ े आह े. या मािहती या आधार े भूगोलाची यापक व
सव मा य अशी या या प ुढील माण े सांगता य ेईल - ’पृ वीवरील न ैसिग क व सा ं कृितक munotes.in
Page 2
पया वरण भ ूगोल
10 पया वरणातील घटका ंचे थळ व कालसाप े िवतरण व यातील आ ंतरि या या ंचे िव ेषण
करणार े शा हणज े भूगोल होय .“
मानव व पया वरण आ ंतरसंबधांचा अ यास व आ ंतर स ंबंधातून िनमा ण झाल े या
िनरिनरा या पया वरणीय सम या ंचा अ यास िविवध न ैसिग क व सामािजक शा ात क ेला
जातो. परंतु हा अ यास फारच ग ुंतागुंतीचा अस यान े तो कोण याही शा शाख ेत
प रपूण र या होऊ शकत नाही . मा पया वरण भ ूगोल, प रि थतीक शा , पया वरण शा
या िव ाशाखा ही बह िव ाशाखीय अस यान े, अ यासाच े घटक कमी जा त माणात
समान अस यान े पया वरणाचा अ यास शा श ु , सू ब व सम या ंचा िनवार यासाठी
उपयु व प रणामकरक होतो . मानव व पया वरण या ं या पर पर स ंबंधाचा व पया वरणीय
सम या ंचा अ या स सव नैसिग क व सामािजक शा ा ंम ये केला जातो . पण हा सव अ यास
पया वरण भ ूगोल / पया वरणशा क ेला जातो . यामुळे पया वरण शा ाच े / भूगोलाच े व प
आंतरिव ाशा ीय बनल े आहे.
सव साधारणपण े पया वरणातील िविवध घटक व सम या ंचा अ यास करताना भ ूगोल,
भूगभ शा , रसायनशा , वन पतीशा , ाणीशा , वैधकशा , इितहास , रा यशा ,
अथ शा आिण इतर अन ेक सामािजक शा ाबरोबर घिन स ंबंध येतो हण ून पया वरण
भूगोल ह े आंतरिव ाशाखीय नव े शा आह े. नैसिग क पया वरणात प ृ वीवरील हवा , पाणी,
मृदा, खिनज े व खडक , सूय काश (अजैिवक) आिण वन पती , ाणी, सु मजीव (जैिवक)
या सव ाकृितक घटका ंचा समाव ेश होतो . पया वरण शा ाचा पया वरणाचा मानवावर व
मानवाचा पया वरणावर होणाया प रणामाचा अ यास क ेला याम ुळे पया वरणीय सम या ंची
उकल हो यास मदत होत े.
भूगोलाचा अ यास हणज े पृ वीवरील भ ूमी, जल, वातावरण व जीवावरण याचा
िवतरणा मक अ यास होय . पृ वीवरील िशलावरण , जलावरण , वातावरण व जीवावरण या
मूलभूत आवरणातील िविवध घटका ंचा ेि य ीन े ि व ेषणा मक व स ं ेषणा मक
वै ािनक ीन े िववेचन हणज े पया वरण भ ूगोल होय .
१.२ पया वरण भ ूगोल या या
पया वरण भ ूगोल ही भ ूगोलाची नवीन अ यास शाखा आह े. या शाख ेत पया वरण व मानवाशी
संबंिधत सव घटक , घटना , ि या ि या ंचा अ यास क ेला जातो . यामुळे ही अ यास
शाखा , भूगोला या सव शाखा ंशी स ंबंिधत आह े. पया वरण भ ूगोल आिण मानवी भ ूगोल या
दो ही शाखा ंचे ते अिवभा य अ ंग आह े. खालील काही पया वरण भ ूगोला या या या ंव न
पया वरण भ ूगोलाचा अथ प होईल .
१) सिवं िसंग - ‘Environmental Geography may be defined as the study of
spatial attributes or interrelationship between living organisams and
natural environment in general and between technologically advanced
economic man and his natural environment in particular.
munotes.in
Page 3
पया वरण भ ूगोल प रचय
11 २) 'पया वरण भ ूगोल शा हणज े िविवध प रस ं था णाल च े व या ं यातील पर पर
संबंधातील स ंतुलनाच े अ ययन करणार े शा होय .'
३) जॉनटक , 'पया वरण भ ूगोल हणज े पृ वीवरील पया वरणाच े आकलन व मानवाचा
पया वरणावर असणारा भाव तस ेच यात ून िनमा ण झाल े या सम या ंचा अ यास होय .'
४) पया वरण भ ूगोल / पया वरणशा ह े जैिवक व अज ैिवक घटक , याचे प य ा वरण व
यातील पर परि या ं या अ यासाच े शा होय .
५) डॉ. आर. बी. पाटील व डॉ. एस.ए. ठाकूर : 'मानव हा िनसगा चा िम आह े. िनसगा चा
वेध घेऊन मानव आपला यवसाय करतो . नैसिग क घटक व मानवी जीवन -जीवनप ती
यांचा सम वय साधणार े शा हणज े पया वरण भ ूगोल होय .'
६) पया वरणाचा ाक ृितक व सा ं कृितक घटका ं या स ंदभा त एकाि मक क ेलेले अ ययन
हणज े पया वरण भ ूगोल होय .
वरील या या ंव न ह े प होत े क , पया वरण भ ूगोलात न ैसिग क पया वरणांचा घटका ंचा,
यां या व ैिश ्यांचा या ं या ि या ि या ंचा, या ि या ं या पर परावरील प रणामा ंचा व
यातून िनमा ण होणाया णालीचा अ यास करणार े शा आह े. याम य े मानव व या या
ि याही य ेतात. मानवा या स ंदभा तच पया वरणाचा अ यास आव यक ठरतो . मानव व
याचे पया वरण यातील पर पर स ंबंधाचा यात ून उ वणाया सम या ंचा व मानवी िहता या
ीने यांचे िनराकरण क न स ंतुलन साध याचा सवा गीण िवचार पया वरणशा व
पया वरण भ ूगोल करतात .
१.३ पया वरण भ ूगोलाच े व प व या ी
अ) व प :
पया वरण भ ूगोल ही आध ुिनक काळात िवकिसत झाल ेली अ यास शाखा आह े. या
िव ाशाख ेचे व प सव कष आिण बह आयामी आह े. याम य े पृ वीवरील सव जैिवक व
अजैिवक घटका ंचा या ंचा मानवावरील व मानवाचा या ं यावरील प रणामा ंचा अ यास
समािव आह े. या अ यासात पया वरण व मानवी जीवना या िविवध अ ंगांना पश करतो .
पया वरणाची झाल ेली अवनती , हानी, याची कारण े व याम ुळे मानवी जीवनाला िनमा ण
झालेले धोके, ते धोके सुधार या या उपाययोजना ंचा सव िवचार या शा ात क ेला जातो .
पया वरणाची झाल ेली हानी भ न काढ यासाठी उपल ध साधनस ंप ीचा िचर थायी वापर
कसा करता य ेईल. याचा अ य ंत यावहा रक िवचार व अ यासही ह े शा करते. अशा कार े
याचे व प यापक , वा तववादी अन ुभवािधि त आह े. पया वरण भ ूगोल व भ ूगोलाच े
व प प रवत नशील व गितमान आह े. कारण याम य े अ यास या जाणाया घटका ंम ये व
यां या पर परस ंबंधाम य े सतत बदल होत असतात . पया वरणातील मानवा या वाढ या
ह त ेपामुळे िनरिनरा या सम या उ वतात . लोकस ं या वाढत े, साधन स ंप ीचा वापर
वाढतो या सम या , यांचे िनयं ण व पया वरणाच े यव थापन यास ंबंधी सतत नवीन िवचार ,
तं े, कायद े कराव े लागतात . याची अ ंमलबजावणी थािनक , रा ीय िक ंवा आ ंतररा ीय
पातळीवर स ु राहत े. पृ वीवरील य ेक द ेशाची एक जीवन णाली असत े. या जीवन munotes.in
Page 4
पया वरण भ ूगोल
12 णालीवर पाऊस , हवामान , वन पती , ाणी या सवा चा एकि त प रणाम झाल ेला असतो .
उदा. एि कमो लोका ंना ध ु जवळील थ ंड द ेशात राह याची सवय असत े. कांगो या
खोया तील िन ो लोका ंना उ ण व दमट हवामानाची सवय असत े. तर बुशमेन लोक कलहारी
वाळव ंटातील िकड े, मुं या खाऊन जगतात . हणज ेच पया वरणाच े िनयं ण मानवी जीवनावर
असत े. थोड यात मानवा या जीवनाला पया वरण कस े उपय ु ठरत े. याचा अ यास
पया वरण भ ूगोलात होतो . पया वरण भ ूगोलात व प अिधक गितमा न झाल े आहे. कारण
मानवाच े पया वरणातील अित मण झपाट ्याने वाढत आह े. यामुळे या शा ात उपल ध
साधन स ंप ीचा शा त वापर , पया वरणीय सम या , व यास ंबंधी यव थापन या ंचा
अ यास म ुख व मह वाचा झाला आह े. या सम या ंवर व ै ािनक ि कोनात ून उपाय
शोधल े जात आह ेत. तसेच पया वरण व या या सम या ंचे व प सव सामा या ंना आकलन
हावे, अशी या शा ाची मा ंडणी क ेली जात आह े. याचबरोबर या अ ंतग त पया वरण उपद ेशन
(Environmental Monitoring) चा िवकास होत आह े. पया वरण सम या ंचे िनवारण
कर यासाठी कायद े व यातील लो कांचा सहभाग वाढण े अपेि त आह े.
पया वरण भ ूगोलात न ैसिग क घटका ंचा वै ािनक ीन े अ यास होत अस यान े या िवषयाचा
इतर भौितक शा े - रसायनशा , जीवशा , प रि थतीक भ ू पशा , भूगभ शा तस ेच
सामािजक शा ा ंचा िनकटचा स ंबंध येतो. हणून पया वरण भ ूगोलाच े व प ह े स या या या
मािहती त ं ाना या य ुगात आ ंतरिव ाशा ीय झाल ेले आहे. भूगोलात ेि य िवतरण व
काय कारण भाव यावर भर िदला जातो . यामुळे भौगोिलक मािहती ही पया वरण िवषयक
बाब चा अ यास कर यास फारच उपय ु ठरत े.
वाढ या लोकस ं ये या आहार गरजा ंसाठी स ंक रत बी -िबयाण े, सुधा रत ा या ं या जाती ,
िकटकनाशक े, रासायिनक खत े, अित र िस ंचन, न ां या मागा तील धरण े या सवा चा
पया वरणावर होणारा प रणाम ह े मह वाच े अ यास घटक आह ेत.
वरील िवव ेचनाव न आप याला पया वरण भ ूगोला या व पाची क प ना य ेते.
सारांश पान े पया वरण भ ूगोला या व पाच े पुढील माण े मु े सांगता य ेतील.
१) पया वरण भ ूगोल ह े य िन र णावर आधा रत व त या ंचे संकलन करणार े वा तव
िव ान आह े.
२) मानव व न ैसिग क पया वरणातील घटका ंचे अ यास करणारी म ुख शाखा आह े.
३) मानवी यवसाय िनिम तीचा म ुख पाया पया वरण अस याम ुळे मानवी िवकासाला
चालना िमळाली . मानवा या अित ह त ेपामुळे पया वरण भ ूगोलाचा अ यास िवषय
अिधक गतीमान बनला आह े.
४) सजीवा ं या प रस ं था व पया वरण या घटका ंचा अ यास िव ान व सामािजक
शा ा ं या सव उपशाखा ंम ये केला जातो . यामुळे पया वरण भ ूगोलाच े व प ह े
आंतरिव ाशाखीय बनल े आहे.
५) साधनस ंप ीचा उपयोग , वापर, िनयोजन , जाणीव आिण स ंवध नािवषयीची सव मािहती
पया वरण भ ूगोलात ून िमळत असत े. munotes.in
Page 5
पया वरण भ ूगोल प रचय
13 ६) पृ वीवरील ाक ृितक रचन ेम ये अनेक संिम भ ूमी व पे आहेत. सव घटका ंचा िवचार
करता अन ेक हवामान द ेश आढळतात प रणामी िविवध कार या ाद ेिशक िवभागा ंचा
अ यास पया वरण भ ूगोलाम य े करण े गरजेचे असत े.
ब) या ी :
मानव व सजीवा ंचे जीवनच पया वरणावर अवल ंबून अस यान े यासाठी लागणारा हवा ,
पाणी, मृदा, खिनज े, खडक , पव त, जंगले, माळरान े, न ा, सरोवर े हे सव घटक पया वरण
भूगोला या अ यासात समािव आह ेत. पया वरण शा / भूगोलाच े व प बह आयामी व
आंतरिव ा शा ीय अस याम ुळे या ी अ य ंत यापक आह े. पया वरण भ ूगोलात ाक ृितक
भूगोल, भूशा , भू पशा , हवामानशा , वन पती व जीव भ ूगोल िविवध सामािजक
शा े, भौितक शा े प रि थतीक शा या शा ा या अन ेक शाखा या ंचा वेगवेग या
संदभा ने िवशेषत: पया वरण स ंधारण व र ण कर यासाठी क ेला जातो . पया वरण जतन क ेले
तरच आपण जग ू शकतो . या क रता न ैसिग क पया वरण जाणून घेणे. अ याव यक आह े.
यामुळे या बाब चा सखोल अ यास करणार े पया वरणशा ह े यापक शा आह े.
अ याध ुिनक मानवा या िवकास ि य ेमुळे काही खिनज े व श साधन े अिनब ध वापराम ुळे
संप या या मागा वर आह ेत. कारण या ंचे पुनन वीकरण होत नाही . याच े पुनन वीकरण होत े
अशा वन पती व ा या ं या जातीही अित र कटाई व िशकार , मासेमारीम ुळे न होत
चालली आह ेत. याचा प रणाम िनसगा चा समतोल ढळ ून िनरिनरा या सम या िनमा ण
झा या आह ेत. पया वरण भ ूगोल या धो याची यो य कार े जाणीव क न द ेतो. उपल ध
साधनस ंप ीचा िटकाव ू िकंवा िचर थायी वापर करावा या िवचार णालीला चालना
पया वरण भ ूगोला या अ यासाम ुळे िमळत े. िवकास तर साधावयाचा पर ंतु याचा
पया वरणावर िवप रत प रणाम मा होऊ ावयाचा नाही . असे उपाय शोधण े ही आज या
काळाची गरज आह े.
एकूण पया वरण भ ूगोलात पया वरणाचे घटक व या ंचे सहस ंबंध िनरिनरा या प रस ं था व
यां या ि या , आंतरि या , नैसिग क साधनस ंप ी व ितच े यव थापन , नैसिग क आप ी
व यावरील उपाययोजना मानव िनिम त सम या व या ंचे िनराकरण , जैविविवधता व ितच े
संर ण, पया वरणाच े संवध न आिण तयाच े यव थापन व िनयोजन अशा िविवध घटक व
िवषया ंचा अ यास अ ंतभूत आह े. या िवषया ंचा आवाका च ंड व सद ैव वाढतच आह े.
यामुळे जगातील तापमानात वाढ , ओझोन वाय ुचा िवलय , आ ल पज य, लोकस ं या वाढ
व याच े प रणाम याही गो ी अ यास या जातात . पया वरण भ ूगोलाची या ी आप याला
अिधक समजाव ून घे यासाठी खालील काही गो ी अ य ंत मह वा या अस ून याआधार े
पया वरण भ ूगोलाची या ी प होईल .
१) मानव आिण पया वरण या ंचा म ुख दुवा हण ून पया वरणाकड े पािहल े जाते.
२) मानव ही प ृ वीवरील म ुख साधन स ंपदा अस ुन लोकस ं ये या सव घटका ंचे अ ययन
पया वरण भ ूगोलात क ेले जाते.
३) मानवी िवकास पया वरणीय घटका ंवर अवल ंबून असतो . यामुळे पया वरणीय घटका ंचा
अ यास करण े म ा ठरत े. munotes.in
Page 6
पया वरण भ ूगोल
14 ४) साधनस ंप ीवर आधा रत मानवी यवसाय अवल ंबून अस यान े साधनस ंप ी या
अ यासाला ख ूप मह व िदले जाते.
५) पृ वीवरील असणाया सव जैविविवधत े या द ेशांचा अ यास क ेला जातो .
६) नैसिग क व मानवी प रस ं थेचा सखोल अ यास पया वरण भ ूगोलात क ेला जातो .
७) मानवाचा िवकास व वाढती लोकस ं या याम ुळे अनेक कारच े दूषण होत आह े
याचाही अ यास पया वरण भ ूगोलात क ेला जातो .
पया वरण :
सजीवा ं या सभोवताली पसरल ेली व या यावर प रणाम करणारी प रि थती हणज े
पया वरण होय . संपूण पृ वी ह े देखील एक पया वरण आह े. तर एखाद े लहानस े डबके देखील
पया वरण अस ू शकत े. पया वरण ह े थळ , काळ व जीवसाप े असत े. पया वरण ह े सजीव ,
िनज व घटका ंनी बनल ेले आहे.
१) पया वरण या या :
१) िव कोशान ुसार - ’पया वरण हणज े सजीवा ं या िक ंवा जीवसम ूहां या जीवन , वाढ,
िवकास व म ृ यूदर प रणाम करणारी सव प रि थती ितच े कारक े व या ंचा भाव होय .“
२) जॅक ि मथ - ’पया वरण हणज े सजीवान े अनुभवलेली एक ूण ाक ृितक, रासायिनक व
जैिवक प रि थती होय .“
३) टा सल े - ’ याम य े सजीव राहतात अशी स ंपूण प रणामकारक प रि थती हणज े
पया वरण होय .“
४) फंक व ब ॅगन स - ’ या ी , जीव अथवा सम ूह यांचे अि त व व िवकास या ं यावर
प रणा म करणारी बा ि थती , घटक िक ंवा व त ू हणज े पया वरण होय .“
२) पया वरणाच े घटक :
मुख दोन घटक आह ेत -
अ) नैसिग क घटक आिण
ब) मानविनिम त िकंवा सा ं कृितक घटक
अ) नैसिग क पया वरण आिण
ब) मानविनिम त िकंवा सा ं कृितक पया वरण
अ) नैसिग क घटक :
आप याभोवती असल ेली नैसिग क ि थती हणज े नैसिग क पया वरण होय . अथा तच सव
िनसग िनिम त घटका ंचा यात समाव ेश होतो . ते िनसग िनिम त असत े. ते संतुिलत व munotes.in
Page 7
पया वरण भ ूगोल प रचय
15 वयंचिलत व पाच े असत े. ते अ य ंत ि याशील व अि थर असत े. थळपर व े,
काळपर व े यात िभ नता व व ेगळेपण असतो . ते सजीव आिण िनज व घटका ंनी बनल ेले
असत े. तयात सतत ि या - ि या व आ ंतरि या घडतात .
१) जैिवक घटक : िनसगा तील वन पती , ाणी, प ी, सु मजीव , क टक , समु जीव इ .
सव सजीव घटका ंना पया वरणाच े जैिवक घटक हणतात . हे जैिवक घटक गरजा प ूण
कर यासाठी अजैिवक घटका ंवर अवल ंबून असतात . यांची मािहती प ुढील माण े सांगता
येईल.
१) पृ वीवर व ेगवेग या िठकाणी गवताळ देश, अर य े आढळतात . मानवी यवसाय ,
ाणवाय ू आिण जलच ासाठी वन पत ची भ ूिमका मह वाची ठरत े.
२) ाणी व मानव या ंचा स ंबंध जवळचा आह े. ा या ंचा वापर श ेतीसाठी आिण
वाहतुक साठी क ेला जातो . तसेच दु धज य पदाथ ा या ंपासून िमळतात . हणून पाळीव
ाणी ह े मह वाच े सोबती आह ेत.
३) प ी, सू मजीव आिण सम ु जीव ह े देखील पया वरण स ंतुलन राख यासाठी मदत
करतात .
२) अजैिवक घटक - िनसगा तील हवा , पाणी, जमीन , माती, खिनज े, समु , पव त, न ा,
सूय काश , आद ता इ. घटका ंनी पया वरणाच े अजैिवक घटक हणतात .
जैिवक पया वरणातील मानव हा सवा त मह वाचा घटक आह े. तो िनसगा चा भाग असलातरी
वतळचया ब ु ीम ेमुळे नैसिग क पया वरणाचा जाणीवप ूव क उपयोग करतो . काही माणात
िनसगा लाही िनय ंि त क शकतो . यामुळे तो पया वरणा या हा सासाठी कारणीभ ूत ठरत
आहे. अजैिवक घटका ंची भ ूिमका मानवी जीवनाम य े अितशय मह वाची असत े. याचे
िव ेषण पुढील माण े करता य ेईल.
१) जगातील समिशतो ण कटीब ंधातील अन ुकूल हवामानाम ुळे लोकसं येचे िवतरण
अिधक आढळत े. तर िवष ुवृ ीय उ ण हवामाना या द ेशात लोकस ं येचे वा त य
ितकूल हवामानाम ुळे कमी िदस ून येते.
२) पा या या िठकाणी मानवान े सु वातीपास ून व ती क ेलेली आढळत े. मानवी जीवन ,
उ ोगध ंदे, शेती आिण जलवाहत ूक इ. पा यावर अवल ंबून अस ते.
३) गंगे या ि भ ुज मैदानी द ेशाम य े केवळ सुपीक म ृदेमुळे शेती यवसायाचा िवकास
झालेला िदस ून येतो.
४) भारतातील छोटा नागप ूर या पठाराला खिनजा ंचे भांडार हणतात . तसेच दि ण
आि केतील िक बल , जोहा सबग ही शहर े खाणकाम यवसायाम ुळे िवकिसत झाल ेली
िदसतात . थोड यात खिनजस ंप ीवर द ेशाची अथ यव था अवल ंबून असत े.
५) समु ा या पा यापास ून आपणाला मीठ , मासे िमळतात . munotes.in
Page 8
पया वरण भ ूगोल
16 ६) ुवीय द ेशात स ुय िकरण े अितशय िवरळ पडतात . यामुळे तेथे लोकस ं या िवरळ
आढळत े.
ब) सां कृितक / मानविनिम त पया वरण :
आप या सभोवता ली िनसगा िशवाय मानवान े िनमा ण केले या या या गो ी आह ेत,
याला मानविनिम त िकंवा सा ं कृितक पया वरण हणतात . मानवान े आप या ब ुि म न े व
काय मतेने सां कृितक पया वरण तयार क ेले आह े. मानविनिम त पया वरणाम ुळे नैसिग क
पया वरणाची अवनती होत े. मानविनिम त पया वरणात वसाहती - ामीण व शहरी ; वाहतुक व
दळणवळण माग - र ते, रे वेमाग , जलमाग , हवाईमाग , संदेशवहन र ेिडओ, िट ही,
टेिलफोन , इंटरनेट उप ह , सव कारची वाहन े; यवसाय - शेती, सेवा, कारखानदारी ,
खाणकाम , पशुपालन , िशकार , मासेमारी इ याद चा समाव ेश होतो . आकृती मा ंक १.१
म ये पया वरणाच े कार दाखिवल ेले आहेत.
आकृती . १.१ पया वरणाच े घटक
सां कृितक िक ंवा मानविनिम त पया वरणाच े घटक ह े भौगोिलक े ात काय रत असतात .
परंतु, पृ वी या प ृ ावर म ूळ नैसिग क पया वरण असत े. यामुळेच तेथील पया वरण ह े जा त munotes.in
Page 9
पया वरण भ ूगोल प रचय
17 जटील व ग ुंतागुंतीचे िनमा न होत े. एकि त पया वरणाच े ते दोन भाग अस ून अ यासासाठी
हणून ते वेगवेगळे अ यासाल े जातात . परंतु, एकि त पया वरणाचा अ यास करताना मा
या गुंतागुंतीचा व जटील घठका ंचा िवचार करण े गरजेचे असत े.
मानव - पया वरण स ंबंध
माणूस आिण पया वरण या ंचे जुने नाते आहे कारण त े दोघेही एकम ेकांशी स ंबंिधत आह ेत.
पया वरणाचा मानवी जीवनावर भाव पडतो आिण मानव या ं या वाढ , सार, ि याकलाप ,
मृ यू आिण य इ याद या प रणामी या ं या वातावरणात बदल घडव ून आणतो . अशा
कार े मनु य आिण या ंचे पया वरणासह सव सजीव एकम ेकांवर प रणाम करणार े पर पर
िति याशील असतात . माग यामुळे मानव (समाज ) आिण पया वरण या ं यात गितशील
समतोल राखण े श य झाल े आहे आिण या ंचे पर परावल ंबन थािपत क ेले आहे. यामुळे
िनसगा या सािन यात राहणारा मानव या याशी सतत स ंवाद साधत असतो .
सु वातीपास ूनच माण ूस या या अ न , व आिण िनवारा आिण इतर म ूलभूत आिण
िवलासी गरजा ंसाठी पया वरणावर अवल ंबून आह े. तो ास घ ेत असल े या हव े या
व पात , तो ज े पाणी िपतो , जे अ न खातो आिण याला ा होणारी ऊजा आिण
मािहतीचा वाह या व पाचा िनसग मनु यावर भाव टाकतो . वातावरणातील कोण याही
बदलाम ुळे घातक प रणाम होतात . यामुळे मानवजातीलाही धोका िनमा ण होऊ शकतो .
याचा पया वरणाशी असल ेला संबंध गितमानता दाखवतो . कधीकधी , तो िनसगा शी मै ीपूण
होता आिण आह े आिण काही व ेळा नाही , परंतु, याने कधीही पया वरणाचा नाश क ेला नाही .
अलीकड े, माणसा या ि याकलाप आिण राहणीमानाच े व प बदलत असताना ,
पया वरणाम य े काही नकारा मक बदल झाल े आहेत. अशा कार े, मनु य आिण या ं यातील
संबंध वेदनादायी बनल े आहे. माणसान े आप या गरज ेनुसार नैसिग क वातावरणात बदल
करायला स ु वात क ेली. हणून, याने या या न ैसिग क वातावरणाच े शोषण क ेले, बदलल े
आिण स ुधा रत क ेले. वै ािनक आिण ता ंि क गतीम ुळे माणसाला या या न ैसिग क
वातावरणाचा फायदा घ ेता आला . याचा प रणाम िवनाश , हास आिण न ैसिग क पया वरणाची
हानी होऊन आप ी िनमा ण झाली . ओझोनचा हास , लोबल वॉिम ग, जैविविवधत ेला
धोका, आ लव ृ ी, वाळव ंटीकरण , दूषण, पूर इ. या पात याच े प रणाम पािहल े आिण
अनुभवले जातात . केवळ िश ण , जाग कता आिण सद ्सि व ेकबु ी पया वरण प ूव वत
हो यास आिण प ुढील नुकसान था ंबिव यास मदत क शकत े.
आप या जीवनात ह रत पया वरणाच े मह व पटव ून दे यासाठी आिण पया वरणािवषयी
जागितक जाग कता वाढव यासाठी दरवष ५ जून हा िदवस जागितक पया वरण िदन
हणून पाळला जातो .
१.४ पया वरण भ ूगोलाची गरज आिण मह व
१) गरज :
पया वरणा या सम या ंनी गंभीर व प धारण क ेलेले आ हे. पया वरणाच े र ण कर याची
जबाबदारी सवा चीच आह े. पया वरण समज ून घे यासाठी , पया वरणाच े घटक , यां या ि या -
आंतरि या पया वरणाच े संतुलन पया वरणातील मानवाच े थान याच े काय याम ुळे िनमा ण munotes.in
Page 10
पया वरण भ ूगोल
18 होणार े पया वरणाचे असंतुलन, यामध ून िनमा ण होणाया पया वरणीय सम या या ंची ती ता ,
घडणार े प रणाम या सव बाब चा अ यास कर यासाठी , लोकां याम य े पया वरणािवषयी
जाणीव जाग ृती िनमा ण कर यासाठी पया वरण भ ूगोला या अ यासाची गरज आह े.
पया वरणा या सवा गीण स ुरि ततेसाठी, पया वरणाच े ान , पया वरणीय म ु ये, पया वरण
संगत अशी क ृतीिशलता सकारा मक अिभ य िनमा ण कर यासाठी पया वरण शा ा या
अ यासाची गरज आह े.
औ ोिगक करण , नागरीकरण , जागितक करण जसजस े वाढत ग ेले. तशी अर य े / वने न
झाली. प रसं था िबघड यान े ा या ं या जाती न झा या . वाहना ंची वद ळ वाढली . हवा व
वनी द ूषण वाढत ग ेले. शहरे व कारखा यातील सा ंडपाणी , न ा, समु , सरोवर े यात
सोडल े जात अस यान े यांचे पाणी दूिषत होऊ लागल े. न ा व सम ु ातील प रस ं था न
होऊ लाग या . वातावरणातील द ूिषत वायु या वाढ या माणाम ुळे जागितक तापमान वाढ ,
ओझोन वाय ुचा िवलय , आ ल पज य यासार या सम या सजीव स ृ ी व मानवाला
धोकादायक ठ लाग या ह े सव जाण ून घे यासाठी व या या िनवारणासाठी पया वरण
शा ा या अ यासाची गरज आह े. पया वरणाच े संतुलन िनसग त: िबघडले तर िनसग ते
हळूहळू पु हा थािपत करतो . पण मानवान े आप या उ ोगान े, िवकास िनतीन े, यापारी
वृ ीने इत या माणात व इत या व ेगाने पया वरण िबघडिवल े आह े क , जे पु हा
सुधार याची न ैसिग क मता यात ख ूप कमी पडत े.
मानवाच े िनसगा तील थ वाढ तच आह े. यामुळेच पया वरण िवषय सम या िनमा ण होतात .
या जाण ून घेऊन उपाय शोध यासाठी १) मानव पया वरण स ंबंध, २) दूषण आिण
दूषणाच े िनयं ण माग आिण ३) पया वरणाच े यव थापन या गो ी समजाव ून घे यासाठी
पया वरण शा ाची गरज आह े.
पया वरण अ यासा चे मह व :
१) पया वरण शा ा या अ यासाम ुळे पृ वीवरील िशलावरण , जलावरण , वातावरण
आिण जीवावरण या चार आवरणा ंचा अ यास होतो . याम य े चालणाया ि या व
आंतरि या समज यास तस ेच या आवरणाची उपय ु ता जाण ून घे यास मदत होत े.
२) पृ वी हणज े सजीवा ंचे िनवा स थान ह े िनवास थान स ुरि त, सुिनि त
राह यासाठी य ेकाने कोण या कारची काळजी घ ेणे आव यक आह े याची जाणीव होत े.
३) पया वरण शा ा या अ यासाम ुळे नैसिग क, जैिवक आिण मानव िनिम त
पया वरणािवषयक जाग कता िनमा ण होण े.
४) पया वरणा या अ यासाम ुळे जगात व ेगवेग या प रस ं थांचे अि त व का िनमा ण झाल े
आहे याची मािहती ा होत े.
५) मानव व सजीवा ं या गरजा य व अ य पण े पया वरणात ून भागिव या जातात .
पया वरण शा ा या अ यासाम ुळे मानव -पया वरण सहस ंबंध समजतात . इतर सजीवही
पया वरणावर कशा कार े अवल ंबून आह ेत ते कळत े. munotes.in
Page 11
पया वरण भ ूगोल प रचय
19 ६) पया वरण शा ा या अ यासाम ुळे अिभ ेि य घटना ंचा पर पर स ंबंध कळतो . उदा.
एखा ा अिभ े ातील हवामान व वन पती यातील स ंबंध िवष ुववृ ीय द ेशात पावसाच े
माण जा त व वष भर असत े. यामुळेच तेथे वन पती घनदाट , उंच व सदारिहत असतात .
तेथे जैविविवधता व सम ृ ता असत े. याउलट वाळव ंटी द ेशात पज य माण कमी ,
वन पती ख ुरट्या, काटेरी व िवरळ असतात . यामुळे तेथे जैविविवधता कमी असत े. असे
अिभ े ीय घटना ंचे व प समजत े.
७) पया वरण भ ूगोला या अ यासाम ुळे अिभ े ीय घ टनांचा मानवी जीवनाशी असणारा
संबंध अ यासता य ेतो. अ थायी प ृ वी आिण गितमान मानवी जीवन याचा पर परावर
भाव पडणाया ि या - ि या ंचा व यात ून िनमा ण होणाया लोकस ं या, सामािजक ,
आिथ क ि थती अशा िवकिसत झाल े या आक ृितबंधाचा या िठकाणा या अिभ े ीय
गुणधमा शी स ंबंध असतो . या गो ीचा उपयोग क न मानव कशा कार े गती करतो त े
समजत े.
८) मानवा या गरजा अमया द आह ेत. या प ूण करणारी साधनस ंप ी मया िदत आह े.
ितचा ग ैरवापर व अमया द उधळणही भावी िपढ ्यांसाठी अ य ंत िवघात आह े. हणून
उपल ध साधनस ंप ीचा िकती जप ून वापर क ेला पािहज े. हे पया वरण शा ा या अ यासान े
समजत े.
९) मानव पया वरणातील साधनस ंप ीचा क ेवळ अित र उपयोगच करत नाही , तर
दु पयोगही करतो . यामुळे पया वरण द ूिषत होत े. पया वरणाची हानी व अवनती होत े. उदा.
पा याचा आपण सढळ वापर तर करतोच प ण यात कचरा टाक ून आिण िवषारी रसायन े व
सांडपाणी सोड ून ते दूिषतही करतो . आज जगात हवा , पाणी, माती व जीवनाव यक म ूलभूत
पदाथा चे मोठ्या माणात द ूषण होत आह े. ही गंभीर बाब आह े. पया वरण शा यातील
धोके दाखव ून देते. जाग क हो याच े आवाहन करत े व या सम या ंवरील उपायही स ुचिवत े.
१०) वाढते कारखान े, वाढते शहरीकरण , ज, टी ही, िम सर यासार या साधना ंचा
वाढता वापर याम ुळे वातावरणात काब न डाय ऑ साईड , काब न मोनॉ साईड , नाय ोजन
डायऑ साइड , नाय ोजन ऑ साईड , स फरडाय ऑ साईड , पÌलोरोप Ìयुरोकाब न
यासारख े वायू, पारा, िशसे, कोषावर , िनकेल, अजैिवक डा ंबराचे कण यासारख े दूषके हवेत
चंड माणात िमसळत अस यान े हवेचा दजा चंड माणात घस न याम ुळे लोका ंना
सन ि य ेचे रोग, आ ल पज य, शहरातील तापमान वाढ िक ंवा जागितक तापमानात वाढ
यासार या सम या ंचा अ यास पया वरण शा ात क ेला जातो . यावर िनराकरण उपाय
योजनाही स ूचिव या जातात .
११) पया वरणाच े घटक एकम ेकांवर अवल ंबून असतात व त े एकम ेकांशी ज ुळवून घेत
असतात याम ुळे प रस ं था िवकिसत होतात . प रसं था काय , रचना, मह व याची मािहती
पया वरण शा ा या अ यासाम ुळे िमळत े.
१२) पया वरणा या अ यासाम ुळे पया वरणािवषयी स ंवेदनशीलता जाग ृत होत े. 'पया वरण
ेमी हा , पया वरण न ेही रहा ' असा स ंदेश पया वरणा या अ यासाम ुळेच श य आह े. munotes.in
Page 12
पया वरण भ ूगोल
20 १३) पया वरणाचा नाश करणारा अशा त िवकास व यावरील अशा त जीवनश ैली बनव ून
मानवान े िटका वू िकंवा िचर थायी िवकास व जीवनश ैली ि वकार याची ेरणा व
साधनस ंप ीच े सुयो य िनयोजन व वापर कर याच े भान पया वरण शा ा या अ यासान े
येते.
१४) पया वरणातील मानवा या ह त ेपामुळे पया वरणाचा समतोल ढासळल ेला आह े.
यामुळे पया वरणीय सम या िनमा ण होतात. ाणी, प ी या ंचा अ त , अवष णे, जिमनीची
धूप, वाळव ंटीकरण यासार या पया वरणा या अ यासाम ुळेच कळतात . या सम या ंवर
कोण या उपाययोजना योजा यात ह ेही पया वरण शा ा या अ यासाम ुळे समजत े.
िनसग आिण मानव या ंना सहजीवन जगायच े आह े. हीच धारणा जतन कर या चे काय
पया वरण शा ा या अ यासाम ुळे घडत े.
सराव :
दीघ
१. पय वरणाची य या सा ंगून याची या ी , व प आिण मह व सा ंगा.
२. पया वरण हणज े काय सा ंगून या चे घटक सा ंगा.
३. पय वरणाची य या सा ंगून, याचे कार वण न करा .
४. थोड्या यात उ र े ा.
१. मानव – पया वरण सब ंध
२. पया वरणाच े मह व
३. पया वरणाच े गरज
munotes.in
Page 13
21 २
प रस ं था
घटक स ंरचना :
२.१ प रसं था
२.२ प रसं था या या व स ंक पना
२.३ प रसं थेची वैिश े
२.४ प रसं थेची काय
२.५ प रि थतीक मनोरा
२.६ प रसं थाच े कार
२.७ प रसं था आिण पया वरण
२.१ प रस ं था
वातावरण , जलावरण , मृदावरण या ं यातील स ंयु आ ंतरि येतून जीवावरणाची िनिम ती
झाली आह े. पृ वीभोवती असल े या सजीवा ं या आवरणास जीवावरण अस े हणतात .
समु सपाटीपास ून ८ िक.मी. खोल व ८ िक.मी. पय त जीवावरणा या िव तार झाला आह े.
जीवावरण वन पती , ाणी आिण स ु म जीव आढ ळतात. जीवावरणातील या सजीवा ंचे
यां या अिधवासाव न जलवासी , भूवासी व उभयवासी अस े कार क ेले जातात . सजीव व
पया वरण या ं यात पर पर स ंबंध आह े. सजीवा ं या हवा , पाणी, अ न इ . मूलभूत गरजा
पया वरणात ूनच प ूण होतात . पया वरण ज ैिवक व अज ैिवक घटका ंनी बनल े आहे. जैिवक व
अजैिवक घटका ं या पर पर स ंबंधातून आिण आ ंतरि य ेतून सजीव स ृ ीचे अि त व
अबािधत रािहल े आहे. सजीव या जाग ेत वाढतात , ज मतात व न होतात या जाग ेला
अिधवास (कशीळ रसश) असे हणतात . प रि थतीक शा ात अिधवास या श दाला
यापक अथ व मह व आह े. सजीवा ंचा अिधवास ज ैिवक व अज ैिवक घटका ंनी बनलेला
असतो . जैिवक घटका ंत वन पती , ाणी व म ूलत व े यांचा समाव ेश होतो . अिमबा सार या
जीवाण ूपासून अज , ह ी िक ंवा देवमासापय त सव घटका ंचा ज ैिवक घटकात समाव ेश
होतो. सूय काश , हवा, पाणी, जमीन व म ूल य े इ यादी अज ैिवक घटक आह ेत.
प रि थतीक शा ा स प रस ं थेचा अ यास क ेला जातो . प रसं था स ंक पना समज ून
घे यासाठी जीव , जीवस ं या (जीवसम ूह) व जैिवक समाज या स ं ाचा अथ समज ून घेणे
आव यक आह े. आप या सभोवती असल े या वन पती व ा या ंना जीव अस े हणतात .
जीव सम ूहाने िकंवा गटान े राहतात . जीवां या स ं या मक सम ूहाला जीवस ं या िक ंवा
जीवसम ूह अस े हणतात . जीवसम ूहात एकाच जाती या जीवा ंचे साम ुदाियक अि त व munotes.in
Page 14
पया वरण भ ूगोल
22 अंतभू त असत े. एखा ा े ातील िविवध जीव सम ूहां या साम ुदाियक अि त वाला ज ैिवक
समाज हणतात . जैिवक समाज त ृणभ क , मांसभ क , उभयभ क व स ू मजीव या ंनी
बनलेला असतो . पृ वीवर जलज ैिवक व भ ूजैिवक अस े दोन म ुख ज ैिवक समाज
आढळतात. अनेक जैिवक समाज एकाच कार या प रस ं थेत काय रत असतात . यामुळेच
प रसं थेचे अि त व िटक ून राहत े.
२.२ प रस ं था या या व स ंक पना
पया वरणा या अ यासात प रस ं थांचे अितशय मह व आह े. तर प रि थतीक म य े
(Ecology) प रसं थाचा अ यास पायाभ ूत आह े. एले हणज े नैसिग क प रि थती िक ंवा
पया वरण प ती िक ंवा यव था होय . पृ वीतलावरील द ेशात जी न ैसिग क प रि थती
िदसत े ती स ुसंबंधीत व यवि थत असत े. ती िव क ळीत नसत े. सजीवा ंचा ज ैिवक व
अजैिवक घटका ंबरोबर पर पर व आ ंतरसंबंध असतात . यां यातील आ ंतरि या च ावर व
गितमान व पा या असतात हण ूनच एकिजनसी न ैसिग क प रि थती िनमा ण होत े.
याव न सजीवा ं या न ैसिग क अिधवासातील यव था हणज े प रस ं था होय . नैसिग क
पया वरणातील वन पती आिण ाणी या ज ैिवक व वातावरण , जलावरण आिण
मृदावरणातील अज ैिवक घटका ं या पर परस ंबंिधत णालीला प रस ं था ह े नाव िदल े गेले.
प रसं था या या ए .जी. टा ल ेने प रस ं था (Ecology System ) ही सं ा १९३५ म ये
सव थम उपयोगात आणली . प रसं थे या काही या या खालील माण े सांगता य ेतील.
१) ए. जी. टा ल े : ’ याम य े पया वरणाच े जैिवक व अज ैिवक घटक पर परस ंबंध व
संतुिलत अव थ ेत असतात . अशा िविश ाक ृितक यव थ ेला प रस ं था अस े
हणतात . प रसं था भ ूतलावरील न ैसिग क पया वरणाचा म ूलभूत भाग िक ंवा पा या
आहे.“
२) एफ. आर. फोरबग : ’एक िक ंवा अन ेक सजीव व या ंचे भौितक -जैिवक पया वरण
यां यातील आ ंतरि याम ुळे िनमा ण होणारी िविश प ती िक ंवा स ंरचना हणज े
प रसं था होय .“
३) एम. एल. िलंडेमन : प रसं था हणज े कोण याही द ेशात व का ळात भौितक -
रासायिनक -जैिवक ि या ंमुळे िनमा ण होणारी कोण याही आकाराची प ती िक ंवा
यं णा होय .
४) मॅकहाऊस आिण मॉ ल वन पती आिण ाणी िम ळून झाल ेली सजीव स ृ ी व या
भोवतालच े याच े रिहवासाच े ाकृितक पया वरण हणज े प रस ं था होय .
५) डॉ. आर. बी. पाटील व डॉ. एस्. ए. ठाकूर : संपूण भूतलावर कोण याही पया वरणीय
प रि थतीम य े िचरकाल अि त व िटकव ून असणारी सजीवा ं या पर परस ंबंधाची
जाळी हणज े प रस ं था होय .
६) सजीव घटक व पया वरणातील घटक या ं यातील मब आ ंतरि या ंचे वैिश ्यपूण
संघटन हणज ेच प रस ं था होय . munotes.in
Page 15
प रसं था
23 वरील या यांव न प रस ं थेची स ंक पना काहीशी प होईल ती सिव तर समज ून
घे यासाठी प रस ं थेची वैिश ्ये आपण सिव तर पाह . यामुळे प रसं थेचे व प अिधक
प होईल .
२.३ प रस ं थेची वैिश े
१) जीवावरण ही जगातील सवा त मोठी प रस ं था आह े. ित यात अन ेक एकाह न एक
लहान प रस ं था समावल े या आह ेत.
२) प रसं था ह े एक ि या मक एकक आह े. प रसं थेतील घटका ं या अन ेक ि या
ि या चाल ू असतात .
३) प रसं थेतील सजीव व या ं या अिधवास ह े दो ही भाग पर परावल ंबी व पर परा ंशी
संबंिधत असतात .
४) प रसं थेतील सव जैिवक व अज ैिवक घटका ंत ि या ि या व आ ंतरि या होऊन
समतोल साधला जातो .
५) ऊजा ोत हा प रस ं थेचा मुलाधार आह े. सूय काश हा प रस ं थांचा मूळ ऊजा ोत
आहे.
६) प रसं थेचे काय अनेक शुंखला व च ाकार प तीन े चालत े.
७) प रसं थेचे े ानुसार अन ेक कार आढ ळतात. मा या पर परा ंशी स ंबंिधत
असतात .
८) प रसं थेची संरचना असत े. अनेक घटका ंनी ती बनल ेली असत े.
९) मानव प रस ं थेचा एक मह वाचा ज ैिवक घटक आह े. प रसं थे या िवकासत तो
िजतका सि य आह े याह न जा त प रस ं थेचा समतोल िबघडिव यात तो सि य
आहे. मानवान े सां कृितक घटक िनमा ण क न अन ेक मानविनिम त प रस ं था िनमा ण
के या आह ेत.
याव न प रस ं था ही ि या ि या ं ारे चालणारी एक स ू ब णाली / शृंखला आह े हे
प होत े. पृ वीवरील म ृदावरण व जलावरणात िवकिसत होणाया प रस ं था वेगवेग या
आहेत. यांना अन ु मे भूप रसं था व जलप रस ं था हणतात . भौगोिलक प रि थतीन ुसार
प रसं थात भर पडत जातात . उदा. जंगल प रस ं था, खाडी प रस ं था, वाळवंटी
प रसं था, नदी प रस ं था इ यादी .
munotes.in
Page 16
पया वरण भ ूगोल
24 २.४ प रस ं थेची काय
प रसं था रचना ऊजा ोत व पो षक या ंचे व करण यावर अवल ंबून असत े.
१) प रस ं था रचना (प रस ं था घटक ) :
प रसं था रचन ेचा अ यास थान , िवतरण , े व का ळ या संदभा त केला जातो . प रसं था
ि थर अस या तरी प रवत नशील असतात . काळा या ओघात ज ैिवक व अज ैिवक
घटका ंतील बदला ंमुळे प रसं था रचन ेत बदल घड ून येतात. पोषक याच े च करण व
ऊजा ोत या ं या काय वाहीसाठी प रस ं था रचन ेची आव यकता आह े. प रसं था
रचनेतील पर परल ंिब वाम ुळे पोषक या ंचे च करण व ऊजा िविनमय होत े. प रसं था
रचनेतील घटक जीवा ंचे थान आिण काय कशा कार े चालते ते आकृती . २.१ व न
प करता य ेईल.
आकृती . २.१ प रस ं था रचना
अ) अजैिवक घटक :
पया वरणाच े जल, वायू, ऊजा , मृदा, सूय काश व रासायिनक घटक यासार या भौितक
घटका ंना अज ैिवक घटक हणतात . या सव अजैिवक घटका ंचा उपयोग पोषक य े हणून
सजीवांना होतो . सौरऊजा पोषक य िनिम तीत मह वाची ठरत े. यािशवाय काब नडाय
ऑ साईड , हाय ोजन , नाय ोजन , कॅि शयम , लोह, सोिडयम , पोटॅश, इ. रासायिनक
घटक प रस ं था रचन ेत समािव असतात . तापमान , पज य, मृदा हे घटक ही सजीवा ंना
पोषक य े पुरिवतात . अशा अ नेक घटका ंचे अ ययन प रस ं था रचन ेत केले जात े.
वेगवेग या अजैिवक घटका ंवरच प रस ं था अवल ंबून अस ून यान ुसारच प रस ं थेची रचना
बनते िकंवा ठरत े. पृ वीवरील पाणी आिण तापमान या घटका ंचे वन पती आिण ाणी या
जैिवक समाज प रस ं थेवर प रणाम होतात व यान ुसारच या ं या रचनेम ये बदल झाल ेले
आढळतात. उदा. असे बदल प ुढील माण े सांगता य ेतील.
७५ से.मी. पे ा जा त पज य - घनदाड ज ंगल व उ ंच वन पती
२५ ते ७५ से.मी. पज य - गवताळ वन पती
२५ से.मी. पे ा कमी पज य - काटेरी वन पती
munotes.in
Page 17
प रसं था
25 अशा कार े पज या या माणावर वन पत चा कार अवल ंबून असल ेला आढ ळतो.
याच माण े सूय काशावरही / तापमानावरही वन पत चा कार ठरतो . उदा. जा त
तापमान व जा त पज यमान असल े या द ेशात सदाह रत वन पती आढ ळतात. तर
अिधक तापमान व कमी पज यमान असल े या द ेशात काट ेरी वन पती वाढत अ स याच े
िदसून येते. थोड यात , प रसं थेची रचना ही ज ैिवक आिण अज ैिवक घटका ं या पार प रक
सहसंबंधावर अवल ंबून असल ेली आढ ळते.
ब) जैिवक घटक (Priogetic Factors) :
पया वरणाचा ज ैिवक घटका ंत ाम ु यान े वन पती , ाणी, सु म जीव या ंचा समाव ेश
होतो. जैिवक घटका ंचे अि त व थ ळ आिण काया नुसार या ंना पुढील माण े संबोध यात
येते.
१) वन पती - उ पादक - Producer
२) ाणी - भ क - Consumer
३) सु मजीव - िवघटक - Decomposen
१) वन पती - उ पादक :
सव ाणी अ नसाठी वन पत वर अवल ंबून असतात . हणूनच या ंना परपोषी िक ंवा भ क
असे हणतात . जे ाणी मा ंसभ क आह ेत ते सु ा अ य र या अ नासाठी वन पतीवरच
अवल ंबून असतात . ा या ंम ये िविवध ज ैिवक समाज अस यान े यां या अ न सवयी ,
जीवनप ती व ेगवेग या असतात . मा अस े असल े तरी ह े सव ाणी वन पती व रच
अवल ंबून असतात . यामुळेच वन पत ना उ पादक अस े हणतात . ाणी ज ैिवक समाजाच े
यां या अ नसवयी आिण जीवनप ती यान ुसार या ंचे वग करण प ुढील माण े करता य ेते.
ाथिमक भ क ज े ाणी य वन पत वर अवल ंबून असतात या ंना ाथिमक भ क
हणतात . उदा. सस, ह रण, सांवर, ह ी, गवा, उंदीर ह े ाणी त ृणभ क िकंवा
वन पती भ क अस यान े यांना ाथिमक भ क हण ून ओळखल े जाते.
ि तीय भ क - जे ाणी ाथिमक भ का ंवर अवल ंबून असतात या ंना ि तीय भ क
असे हणतात . उदा. लांडगा ह रणाची िशकार करतो व आपल े अ न िमळिवतो .
हणज ेच ाथिमक भ क ह े याच े भ आह े. हणूनच याला ि तीय भ क हणतात .
तृतीयक भ क - जे ाणी ि तीय भ का ंवर अवल ंबून असतात या ंना तृतीय भ क
हणतात . यांनाच सव भ क अस ेही हणतात . उदा. वाघ. वाघ हा ि तीय व ाथिम क
भ का ंवर अ नासाठी अवल ंबून असतो .
भ क ेणीम य े / साखळीम ये ऊजा िविनमय एका तरा ंकडून दुसया तराकड े सं िमत
होते. ाथिमक भ का ंकडून ि तीय भ का ंकडे व तेथून तृतीय भ का ंकडे ऊजा सं मण
होत असताना या ं या जीव स ं येम ये घट होत े. हणूनच प रस ं था स ंतुिलत राहत े.
munotes.in
Page 18
पया वरण भ ूगोल
26 २) पोषक या ंचे च करण :
अजैिवक आिण ज ैिवक घटका ंम ये पर परस ंबंध असतात . हे संबंध जैिवक व अज ैिवक
घटका ंम ये आंतरि या व पर परि या व ि या घडव ून आणतात . वन पत ची काश
सं ेषण व रासायिनक स ं ेषण या ि या आ ंतरि य ेचीच उदाहरण े होत.
जैिवक घटका ंना स ि य घटक या नावान े ओळखले जाते. कारण सन , पोषण, उ सज न,
पून पादन इ यादी ि या ंसाठी सजीवा ंना इंि ये असतात . या सजीवा ंपासून तयार होणाया
पदाथा ना स ि य पदाथ हणतात . उदा. काब ह ै ट्स, लाकूड इ यादी स ि य पदाथ होय.
अजैिवक घटका ंना शोषण , पोषण, उ सज न, पुन पादन इ याद साठी इ ंि ये नसतात .
हणूनच खडक , हवा, पाणी, धातू इ यादी अज ैिवक घटका ंना अस ि य पदाथ अस े
हणतात .
प रसं था काय रत हो यासाठी पया वरणातील अस ि य घटका ंचे सजीवा ं या पार प रक
ि यांनी स ि य पदाथा त पा ंतर होत े व त े पदाथ पया वरणात य ेऊन िमस ळतात अस े
अस ि य व स ि य पदाथ जैिवक समाजातील घटका ंचे अ नच असत े. उदा. वन पती या
जैिवक वा ज ैिवक घटका या अ नासाठी स ूय काश + पाणी + ह रत य या अज ैिवक
घटका ंची आव यकता असत े. तसेच जीवज ंतू या अ नासाठी वन पती , ाणी यामधील
स ि य घटक उपय ु ठरतात . हणूनच या ंना पोषण य हणतात . ा या ंना ऑि सजन
आव यक अस ून ा या ंना ते पोषक यच आह े. तर वन पत ना काब न डाय ऑ साईड
आव यक अस यान े ते यांचे पोषक य होय .
थोड यात पया वरणातील अज ैिवक घटका ंतून जैिवक घटका ंकडे व ज ैिवक घटका ंकडून
पु हा पया वरणाकड े पोषण या या होणाया सं मणास पोषक य च करण अस े
हणतात .
िकंवा
’पया वरणा या स ंबंधात पार प रक ि याम ुळे अस ि य व स ि य घटका ंम ये पोषक या ंचा
जो िविनमय होतो यास पोषक या ंचे च करण अस े हणतात .“ िनसगा तील कब च व
न च ही पोषक या या च करणाची उ म उदाहरण े आहेत.
१) काब नच / काश स ं ेषण :
िहर या वन पती न ैसिग क प रस ं थेम ये मूलभूत भूिमका बजावतात . वातावरणातील काब न
या वाय ुचे माण अ य प असल े तरी वन पती आप या पानातील स ु म िछ ा ं ारे काब न
वायू शोष ून घेतात. सूय काश + पाणी + काब नवायू + ह रत य या ं या सहा यान े
काब हाय ेट तयार होतात . काब ह ै ेटस् पासून नंतर रा सायिनक स ं ेषणान े िथन े तयार
होतात . वन पती वत :साठी तस ेच वन पतीवर अवल ंबून असणाया ा यासाठी त े अ न
वापरल े जात े. सन, उ स जन, ि यां ारे हण क ेले या अ नाच े पु हा काब नडाय
ऑ साईड व प ु हा पा यात पा ंतर होत े व ते परत वातावरणात िमस ळतात. अशा कार े
अजैिवक पया वरणात ून वन पतीन े हण क ेले या काब न डाय ऑ साईड वन पती व ाणी
यां या भ णा ार े पु हा वातावरणात िमस ळतो. यालाच 'काब न च ' असे हणतात . munotes.in
Page 19
प रसं था
27 वन पत चा वापर वलनासाठी तस ेच वन पत या अवश ेषापास ून बनल े या को ळसा,
खिनजत ेल या स ि य ऊजा साधना ंचा वापर इ ंधन हण ून केला जातो . या वलन ि य ेत
काब न डाय ऑ साईड वाय ू परत वातावरणात िमस ळतो. आकृती . २.२ म ये काब नच
दाखिवल े आहे.
आकृती . २.२ काब नच
२) नाय ोजन च :
काब न च ा माण ेच नाय ोजन च हे सु ा पोषक य च करणाच े एक उ म उदाहरण
आहे. वातावरणातील अस ि य वाय ू यात नाय ोजनच े माण ७८% एवढे आह े.
नाय ोजनचा उपयोग वन पती व ाणी या ं या वाढीसाठी होतो . मा वातावरणातील म ु
नाय ोजन िक ंवा रासायिनक व पातील नाय ोजन जशा या तसा वापरता य ेत नाही .
मानवा या सनि य ेम ये नाय ोजन शरीरात जातो . परंतु तो शरीरात िमस ळत नाही .
वन पत ना स ु ा हा नाय ोजन य पण े आह े तसाच वापरता य ेत नाही . यांना
वापरासाठी नाय ोजनची व ेगवेगळी संयुगे आव यक असतात . उदा. १) छे२ नाय ाईड स्,
२) छे३ नाय ेडस्, ३) छक३ अमोिनया इ यादी स ंयुगे नाय ोजन पास ून तयार होतात .
वन पती या स ंयुगाचा नाय ोजन म ु भाग ावण पान े हण करतात . शरीरातील
िथना ंची गरज नाय ोजन या स ंयुगापास ूनच भागवली जात े. िविवध जीवाण ू, ह रत, पीत,
शेवाळ इ यादी घटक ना य ोजनपास ून काही स ंयुगे तयार करतात व नाय ोजनच े
रासायिनक व पात ि थरीकरण करतात . यालाच नाय ोजन ि थरक अस े हणतात .
अशा कारच े ि थर क मुळा ारे शोषून घेतात व यावर वन पत ची वाढ व िवकास होत े.
वातावरणात वीजा चमकतात याव ेळी ऑि सजन आिण नाय ोज न यांचा स ंयोग होऊन
नाय ोजन ऑ साइड तयार होत े. ते नाय ोजन ऑ साईड पावसातील पा याशी स ंयुग
होऊन यापास ून रासायिनक ावण नाय ेडस् / नाय ीक आ ल े तयार होऊन ती मातीत
िकंवा जिमनीत ही व े पोहचतात . वन पती वाढीसाठी उपल ध होतात . वन पती व ाणी
मृत झा यानंतर या ं या शरीरातील नाय ोजन िवघटका ंमाफ त पु हा वातावरणात
िमसळतो. काही वन पत या म ुळावरील गाठीत स ु मजीव समाज नाय ोजन ि थरीकरण
ि या करतात . वन पती ार े यांचे शोषण क ेले जात े. वन पती म ृत झा यान ंतर अशा
वन पतीतील नाय ोजन प ु हा वातावरणात िमस ळतो.
वरील ि या ंचा िवचार करता वातावरणातील नाय ोजन िविवध स ंयुगां या / ावणा ं या
पात वन पत ना वापरता य ेतो. अशा कार े सजीवा ंचे सन , उ सज न, चयापचय इ यादी munotes.in
Page 20
पया वरण भ ूगोल
28 ि येतून तस ेच ाणी म ृत झा यान ंतर अगर वलन हण ून वापर क े यानंतर यामधील
नाय ोजन प ूव वत वातावरणात िमस ळतो. यालाच नाय ोजन च अस े हणतात . आकृती
. २.३ म ये नाय ोजन च दाखिवल े आहे.
३) ऊजा ोत :
प रसं था काया ि वत हो यासाठी बा ऊज ची मूलभूत गरज असत े. कारण व ेगवेग या
आंतरि यासाठी ती आव यक असत े. पृ वीला स ूया पासून मु य व े क न ऊजा िमळते.
हीच स ूया पासूनची म ूलभूत ऊजा प रस ं था रचना काया ि वत हो यासाठी उपय ु ठरत े.
हणूनच प रस ं था रचना बा ऊज वर अवल ंबून आह े असे हणतात .
िहर या वन पती सा या अस ि य पदाथा पासून सौरऊज या सहा यान े स ि य पदाथ तयार
करतात . सजीवा या अ ंत झा यावर ह े स ि यपदाथ िवघटना ार े िवघटीत होऊन अस ि य
व पात पया वरणात परत िमस ळतात. वन पतीम य े स ि य पदाथ तयार होताना काही
ऊजा या स ि य पदाथा त थािपत होत े. तर स ि य पदा था या िनिम ती ि य ेत काही
ऊज चा य होतो . स ि य पदाथा तातील काही माणात ऊज चा िवलय होतो . स ि य
पदाथा चे िवघटन होताना काही ऊजा मु होत े. हणज ेच िविवध कारणात ून स ि य
पदाथा तील िनिम तीची आिण यान ंतरची ऊजा िनरिनरा या का रे एकम ेकांना उपल ध
होत असत े. सजीवा ंना पेशी िनिम तीसाठी ऊजा आव यक असत े हणूनच ा या ंनी हण
केलेली पोषक म ू ये दोन कार े उपय ु ठरतात .
१) हण क ेले या पोषक या ंचा काही भाग प ेशी िनिम तीसाठी उपय ु ठरतो .
२) बराचसा भाग पोषक या ंचे िव ेषण क न ऊजा िनिम तीसाठी वापरला जातो .
या ि य ेत स ि य, अत ि य, टाकाऊ पदाथ यांचे उ सज न केले जाते. उ सिज त पदाथ ,
ाणी, वन पती , जीवज ंतू यांना पोषक य हण ून उपय ु ठरत े. यातूनच पोषक या ंचे
च करण स ु होत े.
४) प रसं थांचे काय आिण अ नसाखळी :
कोण याही प रस ं थेत वन पती , ाणी, सु मजीव इ यादी जीव समाज एकि त राहतात .
िविवध ज ैिवक समाजाच े उ पादक , भ क आिण िवघटक अस े तीन वग केले जातात .
उ पादक जीव समाज (वन पती ) काश स ं ेषणा ार े सौर ऊज चे रासायिनक ऊज त
पांतर करतात . यासाठी काब नडाय ऑ साईड , पाणी, ह रत य े, सूय काश या ंचा munotes.in
Page 21
प रसं था
29 उपयोग करतात . यासाठी काब न डाय ऑ साईड , पाणी, ह रत य े, सूय काश या ंचा
उपयोग क ेला जातो . यातूनच काब ह ॅ ेट्स तयार होतात . हेच वन पत च े अ न होय . अशा
अ नाची वन प ती वत :जवळ अ नाची साठवण करतात .
वन पतीन े तयार क ेले या या अ नावर सव सजीव ाणी य िक ंवा अ य र या
अवल ंबून असतात . याम य े
अ) तृणभ क ाणी इतर मा ंसभ क ा या ंचे भ य ठरतात .
ब) तृणभ क ा या ंकडून मांसभ क ा या ंकडे ऊज चे सं मण होत े.
क) लहान मा ंसभ क ा या ंकडून ही ऊजा मोठ्या मा ंसभ क ा या ंकडे सं िमत होत े.
अशा ऊज या अथवा अ ना या मवार स ं मणास अ नसाख ळी असे हणतात .
िकंवा
सजीवा ं या आपापसातील अ नातील मवार मािलक ेस अ नसाख ळी असे हणता त.
अ ना या या मवार स ं मणान े प रस ं था काया ि वत राहतात . कोण याही अ नसाख ळीचे
भ आिण भ क अस े दोन म ु य घटक असतात . अशा अ नसाख ळीतील काही उदाहरण े
पुढील माण े -
१) गवत - गाय - वाघ
२) गवत - ससा - को हा - वाघ
३) गवत - बेडूक - साप - ग ड - िगधाड
४) शेवाळ - ह ी - बेडूक - मासा - साप - ग ड - िगधाड
५) शेवाळ - लहान मासा - मोठा मासा - मानव
६) क टक - क बडी - मांजर - कु ा - तरस
अशा कार े अ न ऊजा िन न तरीय जीवा ंकडून उ च तरीय जीवाकड े सं िमत होत े.
१९४२ म ये िलंडमन या शा ान े अ न ऊजा सं मणा या या िविवध पात यांना ऊजा
िविनमय तर अस े नाव िदल े. अ न साख ळीतील उ पादका ंकडून िविवध तरा ंवरील
भ का ंकडे अ न ऊजा या पात याव न स ं िमत होत े. यांनाच ऊजा िविनमय तर
हणाव े. या तराम य े वन पती व ृ हे ाथिमक तरात तर त ृणभ क ह े ि तीयक
तराम य े, दु यम मा ंसभ क त ृतीय तराम य े, मोठे ाणी , प ी क ज े मांसभ क आह ेत
ते चतुथ तराम य े तर जीवाण ू / िवघटक / सु मजीव या ंचा पाच या तरात समाव ेश होतो .
प रसं थेची काय प ती , रचना, िविवध ऊजा िविनमय तरावर आ धा रत असत े. हणूनच
वयंपोषकाम य े मश : होणार े सं मण हणज ेच अ नसाख ळी होय. अ नसाख ळीम ये
येक सं मणा या व ेळी काही ऊजा वापरली जात े तर काही ऊजा य पावत े. हणूनच munotes.in
Page 22
पया वरण भ ूगोल
30 प रसं था काया ि वत व िचर थायी राह यासाठी बा ऊज ची आव यकता असत े. अ न
साखळीचे मु य दोन कार क ेले जातात .
१) तृणभ क अ नसाख ळी
२) मृतभ क / वन पती व ाणीज य अवश ेष अ नसाख ळी
१) तृणभ क अ नसाखळा
ही अ नसाख ळी िहर या वन पतीपास ून सु होत े. तृणभ क / मांसभ क ा या ंनंतर ती
थांबते. ाथिमक उ पादक (वन पती ) तृणभ क (हरीण) - मांसभ क (वाघ) असणाया
अ न साख या िनसगा त तुरळक आढ ळतात. कारण कोण याही भ का ंचे भ िविवध
मागा ने िमळिवले जाते. एकाच प रस ं थेत एकाप े ा अिधक ऊजा िविनमय तरावर सजीव
काय शील राह शकतो . तसेच एक जीव अन ेक भ का ंचे भ अस ू शकतो . प रणामी िविवध
अ नसाख या एकम ेकांशी स ंबंिधत व आ ंतरभेदक असतात . यातूनच अ नसाख यांची
िनिम ती होत े.
अ नसाख ळीचा पर पर स ंबंधाने अनुवंिचत झाल े या जा ळीस 'अ नजा ळी' असे हणतात .
आकृती . २.४ म ये अ नजा ळी, पोषक या ंचे च करण व ऊजा िविनमय प केले
आहे.
आकृती . २.४ अ नजाळी , पोषक या ंचे च करण व ऊजा िविनमय
कोण याही अ नसाख ळीत उपल ध असल ेली अ नऊजा सजीवा ंना पूण पण उपयोगी पडत
नाही. हण क ेले या ऊज पैक काही ऊजा उ सिज त होत े. काही ऊजा परावित त होत े.
काही ऊजा शोषली जात े. तर काही ऊजा िविवध ि य ेसाठी खच पडत े.
उदा. गवत - ससा - ससा - वाघ - िच ा
१०० ९० ५० ७० ६०
ऊजा िविनमय तराम य े ाथिमक उ पादकापास ून शेवट या तराकड े ऊज चे िविनमय
होत असताना ऊजा कमी कमी होत जात े. हणज ेच अ नसा खळी ऊज चे माण ाथिमक
तराकड ून उ च तरीय भ का ंकडे कमी कमी होत जात े. अ निनिम ती थानाजव ळ
असणाया तृणभ क व मा ंसभ क सजीवा ंना सवा त जा त ऊजा उपल ध होत असत े. munotes.in
Page 23
प रसं था
31 ा या ंना वन पतीप े ा कमी ऊजा उपल ध होत े. अ नसाख ळीतून िविवध तरावर ऊज चे
सं मण होताना ऊज चा य होतो .
आकृती . २.५ म ये अ नसाख ळी ऊजा िविनमय कशा प तीन े होते हे दाखिवल े आहे.
आकृती . २.५ अ नसाखळी ऊजा िविनमय
वन पती ाथिमक उ पादन अस यान े प रस ं थेत वन पत च े जैिवक व त ुमान सवा त
जा त आह े. वन प तीकड ून अ न ऊज चे सं मण त ृणभ का ंकडे होते. या सं मणात काही
ऊजा य पावत े. हणूनच त ृणभ का ंचे जैिवक व त ूमान (सं या) वन पत प े ा कमी
असत े. या माण े उ च तरीय मा ंसभ क ा या ंचे जैिवक व त ूमान (सं या) सवा त कमी
असत े. अशा कार े िन न ऊ जा िविनमय पात ळीकडून उ च ऊजा िविनमय पात ळीकडे
मान े ऊज चा य होत जातो . हणूनच उ पादकापास ून उ च तरीय भ का या स ं येत
घट होत जात े.
२.५ प रि थतीक मनोरा (ECOLOGICAL PYRAMID)
ऊजा िविनमय तर रचन ेम ये एका जीवाकड ून दुसया जीवाकड े ऊज चे थला ंतरण होत
असताना म ुळ ऊजा कमी होत जात े. प रणामी िन न तरा ंकडून उ च तरा ंकडे
जीवस ं या कमी होत जात े. या रचन ेस प रि थतीक मनोरा अस े हणतात . प रि थतीक
मनोया ची संक पना सव थम चाल स एलटन या ंनी मा ंडली. यांनी प रि थतीक शा ाचा
अ यास क न िन न तराम य े सवा त जा त जीवस ं या अस याच े प क ेले व जी
जीवस ं या उ च तराकड े जाताना कमी कमी होत जात े हे प क ेलेले आढळते. उदा.
को ाच े भ ज े असेल या भ ा ंची सं या को ा ं या स ं येपे ा जा त आढ ळते िकंवा
जे प ी क टका ंवर जग तात या क टका ंची स ं या प या ं या स ं येपे ा जा त आढ ळते.
एलटल या ंनी हेच जीवसम ूह आल ेखा या सहा यान े मांड यावर मनोया सारखी रचना तयार
झाली. या रचन ेलाच यान े प रि थतीक मनोरा एल े सळल झीरा ळव अस े नाव िदल े.
वरील आक ृतीत िन न तराकड ून उ च त राकड े जीवसम ूह सं येम ये घट झाल ेली
आढळते. प रि थतीक मनोया म ये उ पादक वन पती या पायाभ ूत असतात तर
वन पतीवर आधा रत त ृणभ क (टोळ) थम भ क munotes.in
Page 24
पया वरण भ ूगोल
32
टोळावर अवल ंबून असणारा ब ेडूक - ाथिमक मा ंसभ क
बेडकावर आधा रत असणारा साप - ि तीयक मा ंसभ क
सापावर आधा रत असणारा ग ड - तृतीयक मा ंसभ क
अशा कार े मनोया चे सार या या रचन ेत ाथिमक भ कापास ून उ च तराकड े भ क
जीवस ं येम ये घट झाल ेली आढ ळते. कोण याही प रस ं थेची रचना ही या िठकाणी
उपल ध प रि थतीवर अवल ंबून असत े. कोण याही प रस ं थाम य े भौगोिलक थान ,
भूरचना, जल वाह , खिनज े, वन पती इ यादी घटका ंचा प रस ं था रचन ेम ये / आकृती .
२.६ म ये प रस ं थे या आक ृतीबंधाचे घटक दाखिवल ेले आहेत.
आकृती . २.६ प रस ं थे या आक ृतीबंधाचे घटक
२.६ प रस ं थाच े कार
प रसं थाच े मु य दोन कार खालील माण े
१) भूप रसं थेचे भौगोिलक थानान ुसार कार प ुढील माण े -
munotes.in
Page 25
प रसं था
33 २) जल प रस ं थेचे कार
१) भूप रस ं था कार :
नकाशा . २.१ म ये भूप रसं थांचे जागितक िवतरण दश िवले आहे.
अ) टुं ा प रस ं था :
या प रस ं था अ ंटाि ट का िकंवा शीत वा ळवंटी प रस ं था या नावान े ओळख या जातात .
या े ातील अ य ंत कमी तापमानाम ुळे पाणी बफा या पात आढ ळते. अ पका ळ उ हाळा
व दीघ कालीन िहवा ळा यामुळे यािठकाणी ाणी आिण वन पती या ं या प रस ं थेवर वेगळाच
प रणाम झाल ेला आढ ळतो. या े ातील वन पत च े आय ु य अ प असत े. ाणी, अ न,
संर ण व प ून पादन यासाठी थला ंतर करतात . अशा ा या ंवर आधा रत जीवन
जगणारा मानव स ु ा ा या ं या शोधाथ भटकतो हणज े थला ंतर करतो . प रि थतीला
अनु प अशा बफा ळ घरात इ ल ू व ल ेि कमो राहतात . या िवभागा तील प रस ं था ितक ूल
काळात हणज ेच िहवा यात सू अव थ ेम ये असतात . या भागात श ेवाळ, नेचे, पंज
यासार या वन पती आढ ळतात. रेनिडअर , पांढरे अ वल , म क ऑ स यासारख े ाणी
मया िदत स ं येने आढ ळतात. स या अ ंटाि ट का प रस ं थेचे संशोधन स ु अस ून या
प रसं थेम ये प वीन प ी , सील, वा@लरस ह े जलचर ाणी आढ ळतात.
भौगोिलक िवलगत ेमुळे या िठकाण या प रस ं थेम ये मानवी ह त ेप झाल ेला नस यान े या
प रसं था न ैसिग क अव थ ेत अज ूनही आढ ळतात. मा , स या अ ंटाि ट काचे केले जाणार े
संशोधन ह े भिव यका ळाम ये प रसं था रचन ेस बाधक ठर याची िभती य क ेली जात े.
munotes.in
Page 26
पया वरण भ ूगोल
34 ब) गवताळ प रस ं था :
पृ वीवरील २५ ते १२५ से.मी. पज या या द ेशात गवता ळ प रसं था आढ ळून येतात.
या प रस ं था ख ंडांतग त भागात आह ेत. उदा. सुदान ऐअरी , टे स डाऊ स या द ेशात
कमी पज यामुळे वन प त चे माण कमी आिण गवताच े माण अिधक आढ ळते. उ र
अमे रका, दि ण अम े रका, आि का , ऑ ेिलया या ख ंडात या प रस ं था व ैिश ्यपूण
आढळून येतात.
अ पकालीन गवता या आ छादनाम ुळे जिमनीम य े स ि य याच े माण अिधक आढ ळते.
यामुळे बया च िठकाणी यांचे पांतर कृिष प रि थतीम य े झाल ेले आहे. गह , मका, बाजरी
या सारखी िपक े घेतली जातात . बदल न झाल े या गवता ळ प रसं थाम य े ससा - ह रण -
सांबर, गवा, ह ी, को हा , लांडगा, तरस, वाघ, िसंह यासार या जीवसमाजाची रचना
होती. स या पा ळीव ा या ंची अितचराई , रानटी ा या ंची िशकार , िम श ेती याम ुळे या
प रसं था न ैसिग क कृि म अव था ंम ये बदलत आह ेत. पूव या प रस ं थे या समतोल
राखला जात होता . स या या िवभागातील श े या, म ढ्या, गुरे रोगराईला ब ळी पडत आह ेत.
हे बदलत े व प िवचारात घ ेऊन यो य उपाय करण े गरजेचे आहे.
क) जंगल प रस ं था :
जंगल प रस ं था ा श ु क / कोरड े ते आ हवामान द ेशात आढ ळतात. जंगल
प रसं थेतील वन पती व ा या ंची िविवधता तापमान िक ंवा आ ता या भौगोिलक
घटका ंवर अवल ंबून असतात . उदा. १) उ ण किटब ंधीय िवष ुववृ ीय द ेशात सदाह रत
जंगले आह ेत. या ज ंगलात वन पती या िविवध जाती व उपजाती तस ेच ा या ं या
जातीची फार मोठी िविवधता आढ ळते.
भौगोिलक े ातील िविवधत ेमुळे या भागातील ज ैिवक समाज व जीवसम ूहातील सवा त
जा त िविवधता आढ ळते. यामुळे येथील प रस ं था ग ुंतागुंती या िक ंवा ि ल असतात .
२) मौसमी हवामान द ेशात पानझडी व ृ ांची िम जगल े आढळतात. या वना ंचा बह ता ंश
भाग मानवान े कृिष प रस ं थेखाली आणला आह े. या िवभागातील वन पत ची मोठ ्या
माणात तोड झाल ेली अस यान े या िवभागातील ज ंगल प रस ं था धो यात आली
आहे. यामुळेच जिमनीची ध ूप, अवष ण, अयो य हवामान वाद ळे यासार या ग ंभीर
सम या िनमा ण झा या आह ेत. यामुळेच येथील प रस ं थेचे आक ृतीबंध बदलल ेले
आढळतात.
३) उ च अ ा ंश े ात समिशतो ण हवामानाम ुळे सदाह रत स ूचीपण व पानझडी
कार या ज ंगल प रस ं था िनमा ण झाल े या आह ेत. उ च अ ा ंश द ेशात अितशील
हवामानाम ुळे प रसं था िनरा याच कार या आढ ळतात. या द ेशातील अितशील
सदैव बफा ळ ि थतीम ुळे सूचीपण वृ पया वरण िम ळते जुळते घेऊनच ज ैिवक समाज
काय रत असल ेला आढ ळतो. तेथील प रस ं था सा या , सरळ व मया िदत व पात
असतात .
munotes.in
Page 27
प रसं था
35 वरील तीनही कार या ज ंगल प रस ं था ा एकम ेकांपे ा िभ न कार या असल े या
आढळतात. उ ण किटब ंधीय द ेशात वन पती आिण ा या ंचे माण जा त अस यान े
तेथील प रस ं था ग ुंतागुंती या ठरतात . तर मौसमी हवामाना या द ेशात मानवी ह त ेप
जा त झा या , जंगलतोडीम ुळे प रसं थावर अिन प रणाम झाल ेले आह ेत. उ ण
किटब ंधीय ज ंगलांना जगाची फ ुपÌफुसे हणतात . ती च ंड माणात ाणवाय ू िनमा ण
करतात .
ड) वाळव ंटी प रस ं था :
वाळवंटी प रस ं था उ ण किटब ंधीय वा ळवंटे म य किटब ंधीय वा ळवंटे अशा कारात
िवभाग या जा तात. खंडा या पि मकडील भागात आढ ळणारी सहारा , अरेिबया, कलहरी ,
अटाकामा , कोलर ॅडो, गोबी इ यादी िवभागात वािष क पज य अ य ंत कमी असत े.
पज यमान अ य ंत अिनि त व अिनयिमत असत े. काही वष पज या या अभावही असतो .
तापमान जा त बा पीभवनाचा व ेग अिधक याम ुळे भूिमगत पा याच े साठेही अ य ंत कमी
माणात असतात . भूपृ ावरील वा ळू या तरात वन पत या वाढीला आव यक ठरणारी
पोषक य ेही असतात . वाळुम ये मुरलेले पाणी खोलपय त जात े. अशा या सव नैसिग क
मया देमुळे वन पती पाणथ ळी या (ओयािशस ) िठकाणीच वाढतात . याम ये िविवध
कारच े िनवड ुंग, बोर, घायपात , खेर, कॅ टस् इ. सार या वन पती व काट ेरी झुडपे
आढळतात. या भागात कमी पा यावर जगणार े साप, िवंचू, सरडे, उंदीर या सारख े िबळात
राहणार े ाणी आढ ळतात.
वन पती व ा या ंचा ज ैिवक समाज मया िदत िक ंवा कमी असतो . यां यात पया वरणाशी
िमळते जुळते घेऊन राह याची मता अिधक असत े. या भागातील वन पती व ाणी
पा यािशवाय िक य ेक िदवस राह शकतात . एकंदरीत ितक ूल पया वरणाम ुळे या भागातील
प रसं था ा सर ळ व सा या असतात . वाळवंटी द ेशात पाणथ ळी या िठकाणी मानवी
समाज , ाणी, कृिष उ पादन े यांचे प रि थतीक य यव थापन यवि थत झाल ेले आढळते.
थोड यात वा ळवंटी द ेशातील ितक ूलतेमुळे प रि थतीन ु प अशी प रस ं था मया िदत
व पात आढ ळते.
२) जलप रस ं था कार :
अ) नदी प रस ं था :
नदीचे पाणी वाही अस यान े यामधील ऊजा िविनमय अि थर असत े. यामुळेच नदी
प रसं था प रप ूण नसतात . जीवसम ूह व ज ैिवक सम ूह यां या ि थरत ेत बाधा य ेते. या
िठकाणी नदीच े पा खोल असत े यािठकाणी काही माणात प रस ं था ि थर होतात . नदी
पा ात गा ळाचे संचयन होणाया िठकाणी ल ॅ टन (शेवाळ) वाढते. तेथे मास े, जीवज ंतू,
जलवन पती इ यादी वाढतात . नदी प रस ं थेत मानवाचा ह त ेप जा त माणात झाल ेला
अस यान े (कारखा यातील सा ंडपाणी , धरणे, िव ुत क प , टाकाऊ पदाथ इ यादी )
प रसं था मोठ ्या माणात िबघडल े या आढ ळतात.
munotes.in
Page 28
पया वरण भ ूगोल
36 ब) तळी व सरोवर े यातील प रस ं था :
या प रस ं थांना मोठ ्या पा यातील प रस ं था अस े हणतात . तळी-सरोवर े य ां या
िव तारावर या प रस ं था अवल ंबून असतात . मोठ्या सरोवराम य े िविवध कारची िविवध
तरीव प रस ं था आढ ळते. सरोवरा या िकनाया लगत गा ळा या स ंचयनाम ुळे गवत
वन पती वाढतात . या े ात कृमी, मासे, खेकडे यासारख े सजीव वाढतात . सरोवरा या
खोल भागात गा ळाचे माण कमी अस यान े तसेच सूय काशही कमी िम ळतो. यामुळे
वन पती व ाणी या ंचे माण कमी आढ ळते. मा सरोवरातील प रस ं था प रप ूण असतात .
स या त ळी सरोवर े याम य े कृि म प रस ं था िनमा ण कर याच े (म य श ेती / माशांची
पैदास कर याच े माण होत आह ेत.)
जपान , युएसए, कॅनडा इ यादी द ेशांम ये सरोवरात ख ेकडे, बेडूक, मासे वाढिव याच े य न
यश वी ठरल े आहेत. अिवकिसत द ेशात मा अशा प रस ं थाकड े यो य ल िदल े जात
नाही. तळी सरोवरात गा ळाचे संचयन, पा याचा अयो य वापर टाकाऊ पदाथ व सा ंडपाणी
सोडण े यामुळे बया च प रस ं था न हो या या मागा वर आह ेत. तळी, सरोवर े बुजवून शेत
जमीन तयार करण े यासार या ि या ंमुळे अशा े ात व ेग या प रस ं था िनमा ण होत
आहेत. बह तेक भागात त ळी-सरोवर े प रस ं था न हो या या मागा वर आह ेत. यामुळे या
प रसं थाच े र ण व स ंधारण करण े गरजेचे आहे.
क) सागरी प रस ं था :
िवशाल महाकाय प रस ं था हण ून सागरी प रस ं था मह वाची आह े. या प रस ं थेत िविवध
जलवन पती , जलचर , उभयचर ाणी आढ ळतात. वन पती व ाणीज य एकप ेशीय जीव
सागरी पा यात िवप ुल माणात वाढतात . ते ाथिमक जीवाकड ून भ ण क ेले जातात .
यांचा उपयोग त ृणभ ी , सव भ ी व परोपजीवी ा या ं या अ नसाख ळीत केला जातो . जल
वन पतीम य े अनेक कार आढ ळतात. इतर सजीवात क टक , मासे, सरपटणार े ाणी
यांचा समाव ेश होतो . सागरातील ाणी व वन पतीच े अवश ेष ते मृत झा यावर सागर
तळाशी साचतात . यावर अन ेक जीवज ंतू जगतात . सागरा या प ृ भागाशी व त ळ भागाशी
सागरी ज ैिवक समाज जा त असतो . म यभागी या मानान े सागरी समाज कमी असतो .
सागरी प रस ं था या िवशाल , मोठ्या सम ृ असतात .
ड) खाडी प रस ं था :
खारे पाणी व गोड े पाणी या ं या िम णा या सम ु िकनाया नजीकचा िवभाग हणज े खाडी
होय. खाडी सम ु ा या त ुलनेने उथळ असतात . न ां या पा यातील गा ळ, पूर, भरती-
ओहोटी सम ु लाटा , वाह याम ुळे खाडी े ात ऊजा सं मण व ेगाने होते. जीव सम ूहांना
आव यक अ नाची िवप ुलता असत े. अशा या खाडी प रस ं थेत गवत , सु मजीवन , शेवाळ,
वन पती लव ंग इ यादी िवप ुल असत े. यावर जगणार े क टक , मासे, जलचर ाणी , दु यम
भ क याच े माणही अिधक आढ ळते. मा , स या जल द ूषणाम ुळे खाडी प रस ं था
धो या त आल े या आह ेत. लोकस ं या वाढ , औ ोिगक करण , तांि क व ै ािनक गती ,
साधनस ंप ीचा अित र वापर व साधनस ंप ीची कमतरता याम ुळे मानव सागरी
संप ीकड े वळला आह े. सागर त ळावरील खिनज त ेल साठ े नैसिग क वाय ू साठे इतर खिनज े munotes.in
Page 29
प रसं था
37 यांचे उ ख न क ेले जात आह े. मासे व इतर जलचरा ंची पकड जा त माणात होत आह े.
सागरी भागातील नािवक त ळ ेपणा व अण ूचाच या इ . मुळे खाडी प रस ं था धो यात
आ या आह ेत.
२.७ प रस ं था आिण पया वरण
प रसं था आिण पया वरण ह े एकाच ना या या दोन बाज ू आहेत. प रसं था या स ंतुलनावर
एकूण पया वरणाच े संतुलन अवल ंबून असत े. प रसं थेची िनिम ती, वाढ, िवकास आिण य
या सव गो ी पया वरणातील वातावरण , जलावरण , मृदावरण व जीवावरणात घडतात हण ून
हे पर परा ंशी संबंिधत घटक अ यासण े मह वाच े ठरते.
स या या वा औ ोिगक , यांि क य ुगात वाढती लोकस ं या, वाढती कारखानदारी व
नागरीकरण , अणूचाच या , रासायिनक फोट य ु े, महायु े, टाकाऊ पदाथा ची च ंड
माणात िनिम ती इ याद म ुळे वातावरण , जलावरण , मृदावरण व जीवावरण यावर ग ंभीर
प रणाम होत आह ेत. जीवावरणात अित मण क न मानवान े िनव तीकरणाची व ाणी
ह येची ि या क न मोठ े नुकसान क ेले आहे. यामुळेच वाळवंटीकरणाची जोर ध लागली
आहे. उदा. वातं यपूव काळात भारतात ६० ते ७०% े जंगलाखाली होत े ते आता
केवळ १५ ते २०% भागात िश लक रािहल े आह े. यातून अन ेक पया वरण िवषयक
सम या िनमा ण झा या आह ेत.
३) वातावरणी य प रस ं था :
पृ वीभोवती असणाया हवे या आवरणास वातावरण अस े हणतात . वातावरणात िविवध
वायू, पा याची वाफ , व धुळीकण ह े तीन घटक आढ ळतात. वातावरणात कोरड ्या नैसिग क
ि थतीत नाय ोजन ७८.९%, ऑ सीजन २०.९५%, ऑरगॉन ०.९८% व काब न
डायऑ साइड ०.०३% या माण े आढळतात. हे सव वायू य व अ य र या सव
सजीवा ंना उपय ु ठरतात . या सव वायुंचे पया वरणात ून सजीवा ंकडे व सजीवा ंकडून पु हा
पया वरणाकड े पोषक या ं या व पात ह ता ंतरण होत असत े. या च ाकार स ं मणास
'जीवभ ूरसायन च ' असे हणतात . या च ा साठी वातावरण , मृदावरण व जलावरण ही
मा यम े आव यक असतात .
वातावरणात काब न डाय ऑ साइडच े माण अ य ंत कमी आह े. हणून वन पत या अ न
िनिम तीतील एक घटक हण ून याला िवश ेष मह व आह े. पृ वी तलावरील िहर या वन पती
काब न डाय ऑ साइड , सूय काश , पाणी व मुळा ारे िमळणारी काही पोषक य े या ार े
काब नी अ न तयार करतात . ाणी अ न हण ून वन पत च े भ ण करतात . ा या ं या
चयापचय ि य ेत अ नाच े िवघटन होऊन याच े पु हा काब न डाय ऑ साइड िक ंवा
है ोजनम य े पांतर होत े. हे वायू पु हा वातावरणात िमसळतात. यामुळे वातावरणातील
नैसिग क वाय ूचे माण िटक ून राहत े. मा , स या वन पत च े े कमी होत अस यान े जीव
भूरसायन च िबघडत आह े. यातूनच काब न डाय ऑ साइडच े माण सात यान े वाढत
असून ऑ सीजनच े माण कमी होत आह े. munotes.in
Page 30
पया वरण भ ूगोल
38 वाढते उ ोग , दळणवळण व वा हतुक चे साधन े, लोकस ं या, इंधन, लाकूड व क ेरकचरा
जाळणे यामुळे वातावरणातील काब न डाय ऑ साइडच े माण सात यान े वाढतच आह े.
वातावरणात काब नचे माण वाढ यान े उ णत ेचे उ सज न कमी माणात होत े. यामुळे
तापमान वाढत े. वातावरणात इतर वाय ुचे माण कमी होऊन का जळी व धुळीकणांचे माण
वाढते. वन पत या पाना ंची िछ े याम ुळे बंद होऊन काश स ं ेषणाम य े अडथ ळा येतो.
वन पती या पाना ं ारे होणार े बा पीभवन कमी झा यान े वातावरणातील आ तेचे माण
कमी होत े. पृ वीचे तापमान वाढत े व याचा प रणाम हव ेचे दाब प े वायू संचलन, पज य,
तापमान क ा इ यादीम य े बदल घडतो . हवामान बदलत े. याच कारणाम ुळे भारतातील
मा सून अिनि त व अिनयिमत बनत चालला आह े. यातूनच महाप ूर / अवष ण या सार या
नैसिग क आप ी उ वतात (मुंबईत... जुलै म ये २४ तासात ९१४ मी.मी. पाऊस पडला )
मोठ्या माणात ज ैिवक व िव हानी होत े.
सूया पासून िम ळणाया ऊज चे (१००%) वातावरणात ून स ं मण होऊन ती ऊजा
पुढील माण े १) ३५% सौरश च े परावत न होत े. २) १४% सौरश वातावरणात शोषली
जाते. ३) ५१% सौरऊजा य ात भ ूपृ ावर पोचत े. या ऊज ारे जमीन व पाणी तापत े
हणूनच भ ूपृ ापास ून जसजस े उंच जाव े तसे तापमान कमी होत जात े.
वातावरणा या िविवध तराम य े धुळीकण, बा प, वायू, काजळी, अप य े, दूिषत य े,
सु मजीवन , वन पत च े पराजकण इ यादी असतात . उ णत े या उ सज नावर या सव
घटका ंचा प रणा म होतो . उ णता प रवत न, अिभसरण या ि या वातावरणातील स ु म तर ंग
कणावर अवल ंबून असत े. उदा. बफा ळ देशात बफा या प ृ भागावर द ूषक पदाथा चा थर
साच यास उ णता परावत न यो य रतीन े होत नाही . प रणामी उ णत ेचे वातावरणात स ंचयन
होऊन तापमान वाढ ेल याम ुळे बफ िवतळून सागर जलाची पात ळी वाढेल.
दूिषत पदाथा या वातावरणातील स ंचयनाम ुळे उ णत ेचया उ सज नात बाधा िनमा ण झाली
आहे. ह रतग ृह प रणाम वातावरण यो य कार े घडत नाही . पृ वीचे सरासरी तापमान
ितवष १० ते १.५० से. वाढत आह े.
मानवी प रस ं था :
मानवा ार े या प रस ं थांची िनिम ती केली जात े. अशा प रस ं थांना मानवी प रस ं था
हणतात . ामु यान े मानवी प रस ं थेम ये कृषी प रस ं थेला ख ूप मह व िदल े जात े.
वाढ या लोकस ं येबरोबर मानवान े तळी, धरणे, बाग-बगीचा , आधुिनक नगर े यांची िनिम ती
केली. तसेच आध ुिनक श ेती प तीस स ु वात क ेली. भारताम य े १९६० -७० दशकाम य े
कृषी प रस ं थेम ये आमुला बदल झाल ेला आह े. ह रत ातीम ुळे शेती उ पादकता वाढली .
वषा तून अन ेकवेळा िपके घेतली ग ेली. नवनवीन िबयाण े, जलिस ंचन, शेतक स ुिवधा
वाढ या , परसबाग ेतील श ेती मह वाची ठरली . शहराम य े असल े या रका या जागी
भाजीपाला स ु झाला . परंतु अितउ पादकता वाढत असताना जिमनीचा कस कमी होत
गेला. हणूनच अशा प रस ं था दीघ काल िटकव ून ठेव यासाठी मानवी ह त ेप कमी झाला
पािहज े. तसेच िनसगा म ये उपल ध असल े या घटकाम य े वत: सां कृितक पा तळीनु प
जे बदल घडव ून आणतो या योग े सवा या सवा गीण िवकासासाठी नविनिम त अशी जी
प रसं था िनमा ण करतो अशा प रस ं था हणज े मानवी प रस ं था होय . munotes.in
Page 31
प रसं था
39 सराव :
दीघ
१. प रसं था हणज े काय सांगून याची या ी , व प आिण मह व सा ंगा.
२. प रसं था हणज े काय सांगून याचे घटक सा ंगा.
श्३. प रसं था च े कार
४. थोड्या यात उ र े ा.
१. प रसं था
२. अ न साखळी
३. प रसं था – मनोरा
munotes.in
Page 32
40 ३
जैिवक िविवधता
घटक स ंरचना :
३.१ जैिवक िविवधता
३.२ जैविविवधता या या व स ंक पना
३.३ जैविविवधता कार / जैविवधत ेचे वग
३.४ जैविवधत ेचे मू य / मह व
३.५ भारतातील ज ैविविवधता
३.६ पि म घाट ज ैविविवधत ेची ठळक वैिश ्ये
३.७ जैविविवधत ेची हानी / धोके
३.८ जैविविवधत ेचे संवध न
३ .१ जैिवक िविवधता (BIO-DIVERSITY)
कोट्यावधी वषा या दीघ कालीन जीवन उ ा ंती या ि येतून पृ वीवर अस ं य
जात या सजीवा ंची उ प ी झाली . स या ज ेवढ्या पृ वीवर अि त वात आह ेत याप ैक
िक येक जात ची न द अ ाप जीव शा ात घेता आलेली नाही . अजूनही जीवशा ात
अनेक नवीन वन पती , क टक , ाणी, मासां या जात ची भर पडत आह े, तर िक येक
पट नी अ िधक जाती पूव होऊन ग े या आह ेत. पृ वी हा स ूय कुलातील सजीवस ृ ी
असल ेला वैिश ्यपूण ह अस ून सजीवस ृ ी अि त वात नाही असा प ृ वीवरील एकही भाग
नाही. पृ वीवर सजीवस ृ ीम य े वन पती व ा या ंचे जे अस ं य कार -जाती- जाती
आहेत या ंनी व ेगवेग या वातावरणाशी प ूण पणे जुळवून घेतले आह े. िविवधता हा
जीवस ृ ीचा थायी भाव अस ून याम ुळेच सजीवस ृ ी अ यंत वैिच यपूण व स ुंदर झाली
आहे. यालाच जैविविवधता हणतात . जैविविवधता हा श द थम वॉलटर रोस ेन यांनी
१८८६ म ये उपयोगात आणला . १९९२ साली झाल े या वस ुंधरा िशखर प रषदेपासून तो
िवशेष मह वाचा झाला . मानव हा द ेखील जैविविव धतेचा भाग अस ून जैविविवधतेचा स ु
झालेला हास मानवी अ ि त वालाच धोक उ प न क शकतो याची जाण मानवाला झाली
आहे. जैविविवधतेचे यो य यव थापन व संवध न िविवध प तीन े केले तरच मानवाच े
क याण साधल े जाईल याचा िवचार मानव क लागला आह े. आजपय त जैविविवधते या
सहा यान े मानवान े आपली सं कृती िवकिसत केली व ज ैविविवधताही िटकवून ठेवली.
मा , आधुिनक गती मुळे मानवाकड ून जैविविवधतेचा िवनाश होत आह े, तो था ंबला पा िहजे munotes.in
Page 33
प रसं था
41 व मानवा या अ िनब ध गतीचा ज ैविविवधतेवर िवपरीत प रणाम होणार नाही याची द ता
घेतली पा िहजे असा नवा िवचार स ु झाला आह े.
३.२ जैविविव धता या या व स ंक पना
जैविविवधता हा नैसिग क उ ा ंती ि याचाच भाग आह े. ते पृ वीवरील सजीवस ृ ीचे
अिवभा य ल ण आह े. ही जैविविवधता जाण ून घे यासाठी थम ितची या या पा ह .
१) पॉलटर रोस ेनन - यांनी ज ैविविवधता हा श द थम ढ क ेला याची या या,
‘‘कोण याही प रसं थेत िकंवा ित याशी स ंबंिधत ि याम य े िभ न जाती या अन ेक
सजीवा ंचे एक ीकरण हणज े जैविविवधता होय .”
२) आंतररा ीय प ी स ंघटना - ‘‘पृ वीवरील सव सजीवस ृ ीतील व ैिच य हणज े
जैविविवधता होय . हणून याम य े जनुकांतून येणारे वेगळे गुणधम , जात च े कार व
पया वरण ि यांतून िनमा ण होणा या प रसं था या ंचा समाव ेश होतो .”
३) सन १९९२ या वस ुधंरा िशखर प रषदेतील या या - ‘‘जैविविवधता हणज े
जिमनीवर, पा यात , समु ात अशा व ेगवेग या प रसं थात राहणा या वन पती व
ाणी जाती आ िण जाती सम ूहातील िभ नता होय .” हीच या या बदलल े या
यापक व पात प ुढील माण े - ‘‘आप या सजीवस ृ ीत आढळणारी वन पती ,
जीवज ंतू व ाणी , यां या प रसं था, सजीवा ं या एकम ेकांशी असणारा सहस ंबंध
यां यातील वैिव य आ िण िवपुलता ह णजेच जैविविवधता होय .”
४) डॉ. आर. बी. पाटील व डॉ. एस्. ए. ठाकूर : " ाचीन का ळापासून वंशपरांपपरागत
चालत आल े या िविवध कार या वन पती , पशुपशी व जीवज ंतू यां या जा ती-
जात च े सजीवस ृ ीमधील अि त व हणज े जैविविवधता होय .”
िविवध जीवसम ूह यात राहतात (हवा, पाणी, जमीन ) याला जीवावरण हणतात . एकूण
जैविविवधता हणज े सजीवस ृ ीत आढळ ून येणा या जात च े असं य कार होत . याम य े
ामु यान े िविवध कार या वन पती , ाणी, सु मजीव या ंचा समाव ेश होतो . या सजीवा ंचा
आकार कार , संरचना याम य े िभ नता िदसून येते. सजीव िविवध कारच े, िविवध
प रसं थाम य े वेगवेग या द ेशात िविवध गुणसू ांचे कमी अ िधक आय ु यमानाच े व
आंतरसंबंध असलल े िदसून येतात. जैविविवधता ही मानवाला िनसगा ने िदलेली एक
मह वाची द ेणगी आह े. ती मानवा या अ ि त वासाठी व गतीसाठी आव यक आ हे.
जैविविवधता हा िनसगा चा थायीभाव आह े. ही जैविविवधता िबघडू लागली तर िनसगा चा
समतोल ढासळतो . हणून कोण याही द ेशात ज ैविविवधता िजतक जा त िततका
पया वरणाचा समतोल उ म समजला जातो . देशात जैविविवधता जा त असण े यालाच
जैविविवधतेची सम ृ ता अस े हणता त व मी मानवास िहत सव सजीवस ृ ीला आव यक
आहे.
munotes.in
Page 34
पया वरण भ ूगोल
42 ३.३ जैविविवधता कार / जैविविवधत ेचे वग
जैिवक िविवधतेचे ामु यान े तीन कार करता य ेतात. अ यासा या सोयीसाठी त े वेगळे
मानल े तरी त े एकम ेकांशी पूण तः संबिधत व पर पराव लंिबत आहेत.
१) जनुक य / गुणसू ीय िविवधता - येक सजीवा ं या शरीरात आनुवंिशकते या ीन े
मह वाचा घटक हणज े जनुक होय . येक सजीवाचा जन ुक य स ंच वेगळा असतो .
सजीवाची रचना व याची मता जन ुकेच िनयंि त करतात . एवढेच न ह े तर ही जन ुकातील
मािहती अन ुवांिशकतेने पुढील िपढ्यांम ये सं िमत होते. हणज ेच जन ुक य िविवधता ही
एक कार े आन ुवांिशक िविवधताच असत े. यामुळेच सजीवस ृ ीतील य ेक वन पती
जाती , ाणी जाती ही द ुस या वन पती िक ंवा ाणी जातीप े ा ग ुणसू ीय
गुणधमा नुसार व ेगवेगळी असत े.
जनुक य िविवधते या शोधाम ुळे मानवाने जीवत ं ान (bio- technology) िवकिसत
केले व याआधार े कृि म रतीने वन पती व ा या ं या स ंक रत जाती िनमा ण के या.
पूव पे ा अिधक स म अशी स ंक रत िबयाणे िनमा ण क न अ िधक उ प न द ेणा या व
अिधक रोग ितकार म िपकां या जाती वापरात आण या आह ेत. संक रत िबयाणे व
संक रत पश ुधन अशा जाती तयार होण े हणज ेच आन ुवांिशक िविवधता होय . जनूकां या
वापरात ून रोग ितबंधक लसी व औषधा ंचीही िनिमत क ेली जात े. जनुकशा व
जीवत ं ान याम य े जनुक य स ंशोधन मोठ ्या माणात स ु आह े.
२) जातीय िविव धता (Species diversity)
एकाच अ िधवासात िविवध कारच े व िविवध जातीच े सजीव व ेगवेग या स ं येने राहतात .
यास जातीय िविवधता हणतात . अशा कारची िविवधता नैसिग क प रसं थेत व
कृषीप रसं थेत जा त आढळत े. जगातील १.८ दशल सजीवा ं या जाती मानवाला ा त
आहेत. िकती जाती अ ात आह ेत ते सांगता य ेणार नाही . आजही नवीन जात चा शोध
लागतोच आह े. पोषक य े या भागात जा त माणात असतात या भागात साह िजकच
जैविविवधता सम ृ असत े. उ ण क िटबंधीय वनात ज ैविविवधता सवा त जा त आह े.
वाळव ंटी देशातील ितकूल प रि थतीमुळे जैविविवधता कमी असत े. मानवा या व
िनसगा या िवप रत काया मुळे स या अन ेक जाती जाती न होत चाल या आह ेत. उदा.
जु या काळी पार ंप रक शेतीतून ३००० ह न जा त िविवध अ न िपके घेतली जात . स या
ही िविवधता कमी होऊन क ेवळ २०० कारची अ न िपके होतात .
३) प रस ं था िविवधता (Ecosystem diversity)
येक प रसं थेतील पया वरण, अिधवास यातील सजीव जातीच े कार ठरा िवक
असतात . प रसं था बदलाबरोबरच ह े सव घटकही बदलतात . यालाच प रसं था िविवधता
हणतात . मानवा या ह त ेपािशवाय नैसिग कपणे या प रसं था िनमा ण होतात , यांना
नैसिग क प रसं था हणतात . गवताळ प रसं था, वन प रसं था, वाळव ंटी प रसं था, जल
प रसं था अस े प रसं थेचे वेगवेगळे कार क ेले जातात . िविश द ेशातील दीघ कालीन
पया वरणा या प रि थतीशी ज ुळवून घेणा या प रसं था उ ा ंत होतात . या पया वरणात munotes.in
Page 35
प रसं था
43 नैसिग क िकंवा मानवा या ह त ेपामुळे बदल घडत नाही . तो पय त या प रसं था िटकून
राहातात . स या मानवान े अशा प रसं थात अन ेक बदल घडव ून आणल े आहेत. यामुळे
यातील ज ैिवक घटक व ज ैविविवधता न होत आह े.
३.४ जैविविवधत ेचे मू य/मह व (VALUE OF BIO-DIVERSITY)
जैविविवधता हा पया वरणाचा थायीभाव अस यान े िनसगा तील य ेक सजीव हा
पया वरणा या स ंतुलनासाठी काय रत असतो . मानवाच े जीवन स ुखकर हो यासाठी
जैविविवधता मह वाची आह े. जैविविवधता ही आप या रोज या जीवनातील एक भाग
आिण गरज अस ून या वर आपण य ेकजण , आपल े कुटुंब, आपला समाज , रा आ िण
आपली भावी िपढी अवल ंबून आह े. तापमानात होणारी वाढ , ओझोन वाय ूचा िवलय,
वाळव ंटीकरण , महापूर, दूषण या पया वरणीय सम या द ूर कर यात व पया वरणाचा
समतोल िटकवून ठेव यात ज ैविविवधतेचे मू य फार मोठे आह े. जैविविवधता ही
प रि थतीक च े संधारण , मृदेची िनिमत , हवेचे शु ीकरण , पा याच े संतुलन, मृदेची
सुिपकता िटकवून ठेव याच े मह वाच े काय जैविविवधते ारेच घडत े. जैविविवधतेचे मू य /
मह व खालील माण े सांगता येईल.
अ) जैविविवधत ेचे आिथ क / उपभो य म ू य / उपयोग
१. जैविविवधतेमुळे मानवाला अ न , धा य व फळे िमळतात . िविवध कारची पान े, साली,
मुळे, औषधी पदाथ , तंतूमय पदाथ यातूनच मानवा या अ न व व िवषयक गरजा प ूण
होतात . जैविविवधतेची सुमारे ८० हजार खा वन पती मानव वापरत आह े.
२. जैविविवधतेमुळे मानव , पाळीव ाणी व वन पत ना आरो याची स ुरि तता ा होत े.
अनेक जाती जमातीच े लोक श ेकडो जाती या वन पती ा या ंचा औषध हण ून वापर
केला जातो . अॅलोपॅिथक औषधा ंमधील जवळजवळ २५% औषध े वन पतीज य आह ेत.
आयुव िदक औषध े वै क य पय टना या िवकासात ज ैविविवधता अ य ंत मह वाची आह े.
३. कापूस, यूट, अंबाडी, ..... नारळाचा काट ्या, बांबू, गवताच े िविवध कार या पास ून
नैसिग क तंतू िमळतात . यांचा वापर क चा माल उ ोगध ं ासाठी होतो . तसेच दोर ,
दोरख ंड, कापड , वे णे, पोती, गोणपाट , जाजम बन िव यासाठी तंतूमय पदाथ उपयोगी
पडतात .
४. जैिवक इंधन आध ुिनक काळाची गरज आह े. नैसिग क ऊजा साधन े संपत आह ेत.
यांना पया य हणून बायोग ॅस, बायोिडझेल, इथेनॉल ही इ ंधने आता आिथ क ्या मह वाची
ठरत आह ेत.
५. लाकूड, बांबू, गवत, नारळाची झावळ े यांचा बा ंधकाम सा िह य हण ून उपयोग क ेला
जातो. अनेक देशात बा ंबू व लाक ूड देणा या झाडा या जाती िवकिसत के या जात आह ेत.
munotes.in
Page 36
पया वरण भ ूगोल
44 ब) जैविविवधत ेचे प रि थतीक य म ू य/उपयोग
१. जैविविवधता पर परा वलंिबत आहे. अ नजाळ े, अ नसाखळी याम ुळे सजीवा ं या
सं येवर िनयं ण राहत े. येक सजीवाच े प रसं थेतील स ुसंवादी सहजीवन , भ य-भ क
संबंध अ नजाळ े व अ नसाखळीतील उ पादक भ क व िवघटक ह े काय जैविविवधता
िटकून राह यासाठी व िवकिसत हो यासाठी मह वाच े आहे.
२. जैविविवधता नैसिग क च ाचा एक भाग आह े. यामुळेच पृ वीवर मानवी अि त वासाठी
आधारभ ूत अशी प रि थती तयार होत े. जलच , भूरासाय िनक च , काब न, ऑ सीजन ,
नाय ोजन इ यादीच े च यामुळे स ि य पदाथा चे अस ि य िकंवा सा या स ि य घटकात
पांतर होऊन म ृदा तयार होत े, मृदेतील ारता कमी होण े, सजीवा ंचे िवघटन होण े, वायुची
िनिमत , पा याची उपल धता यासार या घटना व घडामोडी ज ैविविवधतेमुळे घडतात .
३. मृदा व पाणी संधारण वने व गवताळ द ेशामुळे घडत े.
क) जैविविवधत ेचे सामािजक व सा ं कृितक म ू य / उपयोग
समाज जीवनात वन पती व ा या ंना मानाच े थान आह े. िहंदू धमा त तुळस, वड, िपंपळ
या वन पत ची प ूजा केली जाते. बैल, साप, गाय, ह ी, वाघ अशा ा या ंचीही प ूजा होत े.
फुले व पान े पिव मानली जातात . ती देवाला वा िहली जातात . देवराया ंचे जतन क ेले जात
असे यामध ून जैविविवधतेचे सामा िजक, सां कृितक मू य ल ात य ेते. जैविविवधते या
र ण व स ंवध नाची भावना वाढत े.
ड) जैविविवधत ेचे नैितक म ू य / उपयोग
मानव हा पया वरण व प रसं थेचा एक घटक अस यान े येक सजीव िक ंवा जीवसम ूहाला
या भूतलावर राह याचा समान ह क आह े. यामुळे जैविविव धतेचे सरं ण झाले पािहजे हे
नैितक मू य आह े. मानवाच े जीवन अन ेक कार े जैविविवधतेवर अवल ंबून आहे. ते हा
जैविविवधतेचा हास मानवालाच हा िनकारक ठरणारा आह े. हणून जैविविवधतेच र ण
कर याच े नैितक काय मानवान े वीकारल े आहे.
इ) जैविविवधत ेचे स दय मू य / उपयोग -
िनसग सुंदर आह े. याला ह े स दय पया वरणा या ज ैिवक व अज ैिवक घटका ंनी बहाल
केलेले आहे. जैविविवधतेमुळे नैसिग क स दय अिधक खुलते. िहरवीगार झाड े-झुडपे, रंगी
बेरंगी सुंदर फुले, यावर नाचणारी नाना र ंगाची फुलपाखर े, िकलिबलाट करणार े प ी,
रानावनात ून मु संचार करणार े लहान मोठ े ाणी ह े य र य नयनर य ठरत े. यामुळे
मनःशा ंती िमळते. िनसगा या या स दय मू यांमुळे अशा िठकाणी पय टन व सहलीसाठी
पय टक जातात . यासाठीच ज ैविविवधता जपण े आव यक आह े.
फ) इतर फायदे -
वनांमुळे जिमनीची ध ूप थाब ंते. वातावरणात दमटपणा राखला जाऊन तापमानावर िनयं ण
राहते. व य ा या ंना आसरा िमळतो. मृदेतील स ू म जीवाण ू माफ त मृत ाणी व वन पत च े munotes.in
Page 37
प रसं था
45 िवघटन होत े. टाकाऊ पदाथ न होतात . गांडूळसारख े ाणी श ेतजमीन भ ुसभुसीत करतात .
स ि य खत िनमा ण करता य ेते. जैविविवधतेमुळे नाय ोजन , फॉ फरस इ यादी घटका ंचे
ि थरीकरण होत े. जैिवक खता ंची िनिमत करता य ेते. जैविविवधतेचा उपयोग कृषी
संशोधनात नवीन स ुधा रत जाती तयार कर यासाठी होतो. जैवतं ानासाठी
जैविविवधतेचा उपयोग स ुधा रत जीव जाती िनमा ण कर यासाठी होतो . जैविविव धतेचे हे
िवक प म ू य िक ंवा इतर फायदेही िवचारात घ ेता ितचे जतन करण े हेच ेय कर आह े.
३.५ भारताती ल जैविविवधता
जगात ज ैविविवधतेचे िवतरण असमान आह े. पूण पणे िकंवा काही भाग उ णक िटबंधात
मोडणा या देशात इतर द ेशापे ा सजीवा ं या जाती - जाती जा त माणात आढळतात .
अशा द ेशांना िवपुल ज ैविविवधतेचे देश िकंवा महाज ैिविवधतेचे देश हणतात . जगात
बोिलि ह या, ािझल, चीन, कोलंिबया, को टा रका, कांगो जास ाक , इ वेडोर, भारत,
इंडोनेिशया, केिनया, मादागा कर , मलेिशया, मेि सको , पे , िफिलपाई स , दि ण
आि का , हेनेझुएला इ . महाज ैविविवधता असल ेले देश आह ेत. आकृती . ४.१ म ये
जगातील जैविविव धता द ेशांचे थान दाखव ले आहे.
munotes.in
Page 38
पया वरण भ ूगोल
46 अ. . जैविविवधता द ेश खंड
१. मेि सको उ र अम े रका
२. कोलंिबया दि ण अम ेरका
३. इ वेडोर दि ण अम ेरका
४. पे दि ण अम ेरका
५. बोलि हया दि ण अम ेरका
६. िझल दि ण अम ेरका
७. कांगो आि का
८. दि ण आि का आि का
९. मादागा कर आि का
१०. केिनया आि का
११. भारत आिशया
१२. चीन आिशया
१३. िफिलपाई स आिशया
१४. इंडोनेिशया आिशया
भारत हा महान िवशाल व िविवधता असल ेला देश आह े. या देशाचा िव तार उ ण उपो ण
किटबंधात झाल ेला आह े. तर देशात अि तीय अशी भौगोिलक िविवधता आह े. उ रेकडे
िहम छािदत पव त रांगा तर द ि णेकडे िहंदी महासागर , पि मम ेकडे अरबी सम ु व
राज थानच े उ ण वाळव ंट अस ून पूव कडे बंगालचा उपसागर व प ूवा चल या ड गर रांगा
आहेत. भारताच े ि पक पीय थान व मोसमी हवामान ज ैविविवधतेला पोषक ठरल े आहे.
भारता या िविवध भा गाचा िवचार करता जगातील जवळ जवळ सव कारच े हवामान
भारतात िदसून येते. यामुळे वेगवेग या हवामान द ेशातील व ैिश ्यपूण वन पती भारतात
वाढतात . रोझवूड, आय नवूड, िशसम व ृ ांची सदाह रत वन े, साग, सरळ बा ंबू यांची मोसमी
पानझडी वन े, ओक, चे टनट , िचतार या सारखी म य क िटबंधीय वने, युकॅिल टस,
ऑिल ह यासारखी भ ूम य सागरीय वन े, देवदार, फर, ुस, बच यांची सूचीपण वन े, उ ण
व म यमक िटबंधीय गवताळ द ेश, खुरटी, काटेरी वाळव ंटी वन पती , सागरिकना याची,
दलदलीतील व खार फुटी वन े हे सव िविवध कार भारतात आढळता त. भारताचा
वन पती या िविवधतेत जगात १५ वा मा ंक लागतो . munotes.in
Page 39
प रसं था
47 वन पती माण ेच भारतात सव कार या हवामानातील अ य ंत सु म अशा
सजीवा ंपासून महाकाय ह पय त अस ं य कारच े ाणीही भारतात आह ेत. त ा .
४.१ म ये भारतामधील ज ैविविवधतेचे वग करण जात ची स ं या िदलेली आह े.
भारत ज ैविविवधता
अ. . वग करण गट जातीची स ं या
१. स तन ाणी ३५० २. सरपटणार े ाणी ४५३ ३. प ी २५० ४. क टक ५०,००० ५. मृदूकण कवची ाणी ५०० ६. बॅ टे रया व स ु मजीव ५४० ७. फुलपाखर े १३,००० ८. कवक २३,००० ९. शेवाळ २,५०० १०. मासे २,०००
त ा . ३.१ भारतामधील ज ैविविवधत ेचे वग करण जात ची स ं या
वाघ, मोर, क तुरी मृग या सार या व ैिश ्यपूण ा या ंबरोबरच भारतात ह ी , ग डे, सांबर,
िचतळ, हरणे, ससे, रानडु कर, िनलगाय , गवे, काळवीट , को ह े, िसंह, िच ा, माकड े
इ यादी स तन ाणी . बदक, बगळे, मोर, घुबड, िततर ा ँच, ससाण े, िचम या, कावळ े,
पोपट, कोतवाल , सुगरण, नीळक ंठ, सुतार, मैना इ यादी प ी . साप, सरडे, मगर, पाली
इ यादी सरपटणार े ाणी सव आढळतात .
भारतात भौगो िलक प रि थतीनुसार त ेथील वन पती, ाणी, क टक , सु म जीव या ं या
िभ न प रसं था िवकिसत होतात . भौगोिलक द ेशा या व यातील ज ैिवक वैिश ्यां या
आधारावर भारताच े जीव -भौगोिलक िवभाग खालील माण े आहेत. तसेच आक ृती .
४.२ म ये जीव भौगो िलक िवभागांचे देश दाखिवलेले आहेत.
munotes.in
Page 40
पया वरण भ ूगोल
48 १) ा स िहमालय -
हा द ेश उंच व न ा ं या खोल द यां या आहे. या द ेशातील तापमान उ ंचीनुसार बदलत
जाते. हवामानाची िवषम ि थती आढळत े. यामुळे म यक िटबंधीय वन े, गवताळ द ेश ते
सूचीपण वन े व बफा छािदत पव त, िशखरे अशी वन पत ची िविवधता आढळत े. उचं,
सखल , दुग म वन आ छा िदत अशा द ेशात लोकस ं या कमी अस यान े प रसं था नैसिग क
अव थेत िटकून आह ेत. या द ेशात स ुमारे ८० वन पत या जाती आढळतात . हरण,
याक, िच े, लांडगे, क तुरीमगृ, पहाडी बक या, म ढ्या या े ात आढळतात .
२) िहमालयीन भाग -
यात िहमाचल व िशवािलक टेकड्यांचा भाग य ेतो. यात अन ेक पव तरांगा व न ा ं या
द याखोरी समा िव आह ेत. भारताचे ६.५% े यात येते. हवामान थ ंड, पावसाच े माण
१२५ ते ३०० से. मी. असत े. देवदार, िचतार, पाईन या व ृ ांबरोबरच गवताळ द ेश,
पानझडी वन े व सदाह रत वन े आढळतात . हरण, गवे, माकड े, िच े, गवे गाय अस े ाणी या
देशात आढळतात .
३) भारतीय ब ेटे / ीप समूह -
अंदमान िनकोबार बेटे व ल ीप बेटे ही िवषुववृ ाजवळ अस यान े उ ण दमट हवामान
आिण घनदाट वना ंची आह ेत. या ब ेटांवर अन ेक जातीच े प ी व ाणी राहतात .
जैविविवधते या ीन े भारतातील हा एक मह वप ूण देश आह े.
४) भारतीय महावाळव ंट -
राज थानातील थर या वाळव ंटाचा हा भाग कमी पावसाम ुळे ओसाड बनला आह े. या
देशात िवरल व पात ख ुरटी काट ेरी झुडपे, खुरटे गवत, बाभळी , िनवडुंगाचे िविवध कार
वाढतात . साप, सरडे, को ह े, काळवीट , रोिहत प ी , उंट, रानटी गाढव यासारख े पशु-प ी
आढळतात . munotes.in
Page 41
प रसं था
49
५) कमी पज याचा द ेश -
द खन या पठारावरील महारा , आं देश, कना टक, तािमळनाड ू या रा यातील पज य
छाये या द ेशात कमी पाऊस पडतो . वने वाढत नाहीत . येथे गवत ही मु य वन पती आह े.
िवरळ व पात ख ैर, बाभूळ, पळस, िलंबोणी, बोरी, बांबू, आंबा व काट ेरी झुडपे वाढतात .
थोड्या जा त पावसा या द ेशात मोसमी पानझडी वन े आहेत. बराच द ेश शेतीखाली
आण यान े प रसं था स ंिम आढळ ते. साप, अ वल , को ह े, हरण व पाळीव ाणी
या देशात आह ेत.
६) द खनच े पठार -
हा सवा त मोठा जीव भौगो िलक द ेश आह े. पज यमान १०० ते १५० से.मी. पय त
अस यान े ब याच द ेशात दाट मोसमी पानझडी वन े वाढतात . ही वन े अजुनही काही
भागात िटकून आह ेत. साग, साल, बांबू, चंदन, ऐन, आंबा, पळस, त दू इ. िविवध कारच े
वृ वनात वाढतात . पज य कमी असल े या भागात वन े िवरळ होतात . हरण, वाघ, िच े,
अ वल , को ह े, गवे, नीळगाई इ . ाणी व अनेक कारच े प ी या वनात राहतात . शेती
यवसाया या िव तारा मुळे ब याच े ात पीक प रसं था व पाळीव ाणी अि त वात
आहेत.
munotes.in
Page 42
पया वरण भ ूगोल
50 ७) या भागा त तराई दाट वन े व गवता ळ देश, मोसमी पानझडी व ृ व न ा ंचे संचयन
काया तून तयार झाल े या स ुपीक म ैदानाचा समाव ेश आह े. मैदानात श ेती केली जात े. वन
े ात हरण , गवे, माकड , िच े, वाघ यासारख े ाणी आढळतात . आसामच े एकिश ंगी ग डे
आहेत. चहा या म याम ुळे प रसं था िव कळीत झाली आह े.
८) पूवा चल िक ंवा ईशा य भारत -
मिणपूर-िमझोराम , ि पूरा, नागाल ँड, मेघालय , अ णाचल द ेश या रा यातील गारो , खाशी,
जैितया, परकई ट ेकड्यांचा या ज ैव िवभागात समाव ेश होतो . हा भाग ड गराळ द ुग म व
सरासरी ३०० से. मी. पे ा जा त पावसाचा अस यान े या भागात सदाह रत,
िनमसदाह रत आ िण आद पानझडी वन े वाढतात . िशसम, वेत, बांबू, ताड, कदंब, साग,
साल, तुती, फन , नेचे अशी वन पत ची िविवधता आढळत े. हरणे, िबबट्या, लांडगे, ह ी,
घुबड यासारख े व य ाणी व बक या, म ढ्या सारख े पाळीव ाणी आहेत. या भागा त भात
शेती केली जात े.
९) पूव व पि म िकनारा -
अरबी व ब ंगाल या सम ु ा या लगत या िकनारप ी भाग या िवभागात मोडतो . पि म
िकनारप ी भागात भरप ूर पाऊस व उ ण दमट हवामान . अनेक कार या िनम सदाह रत व
पानझडी व ृ ाबरोबरच नारळ , पोफळी, काजू, आंबा, फणस , कोकम या व ृ ांचे माण
दाट आह े. िकनारप ी भागात खाजण े व दलदलीच े देश आह ेत. खारफूटी झाड े
वाढतात . सागरी व खाडी प रसं था सम ृ आह ेत. पूव िकनारप ी म ैदानाचा िव तार जा त
अस यान े शेतीचा िवकास झाल ेला आह े. वन े कमी आह े. मा पूव िकना यावरील न ा ंचे
िव तृत ि भूज द ेश, खाजण , सरोवराच े भाग उदा . िचलका सरोवर , पुलिकत सरोवर ही
समृ जैविविवधतेमुळे रा ीय उ ान े िस आह ेत. िविवध कार या प रसं थेने हा
भरलेला आह े.
१०) पि म घाट : जैविविवधत ेचे एक स ंवेदनशील े
महारा , कना टक, केरळ या रा यात अरबी सम ु ा या िकना यापासून ६० ते
१०० िक. मी. अंतरा या प ्यात िभ ंती माण े उ या असल े या ड गर रा ंगा हणज े पि म
घाट होय . या द ेशा या पि म उतारावर जोरदार पाऊस पडतो . तेथे उ ण क िटबंधीय
सदाह रत व िनमसदाह रत वन े वाढतात . पूव उतारावर पावसाच े माण थोड कमी
अस यान े मोसमी पानझडी वन े व गवत वाढत े. चंदन, शोळा ह े या द ेशातील वैिशट्यपूण
वृ आह ेत. या देशात ह ी, माकड े, वाघ, िनळगाई यासारख े अनेक ाणी आढळतात .
जैविविव धतने सम ृ असल ेला हा द ेश वाढती लोकस ं या व िवकास क पाम ुळे
जैविविवधते या स ंवेदनशील े ात समा िव आह े.
िनसगा त झाड े, वेली, पशु-प ी अशा अन ेक गो ी एक प झाल े या िदसतात . याला
आपण ज ैविविवधता स ंबोधतो . पृ वीतलावर जवळजवळ १३६.५ लाख कार या जात च े
जीव अ ि त वात अस याचा शा ा ा ंचा अंदाज आह े. या जैविविवधतेतील मानवजातीला
फ ९ ते १० ट केच गो ची मा िहती आह े. फ भारताचा िवचार करायचा तर , आपला
देश जगातील ज ैविविवधतेने समृ अशा म ुख क ांपैक एक आह े. जगात ज ैविविवधतेने munotes.in
Page 43
प रसं था
51 नटलेले ३४ संवेदनशील द ेश आह ेत. यापैक ८ देश हे अितसंवेदनशील (हॉटे ट
हॉट पॉट ) मानल े जातात . पि म घाट हा या अ ितसंवेदनशील द ेशांपैक च एक . हा द ेश
हणज े उ र ेकडून (तापीच े खोरे) दि णेकडे (क याक ुमारी) जाणारी ड गररा ंग अस ून या या
पूव स द खनच े पठार आ िण पि मेस अरबी सम ु आह े. पि म घाटाची लांबी सुमारे
१६०० िक.मी. असून सव साधारण उ ंची तीन हजार फूटा या आसपास आह े. या
देशात मौ यवान अशी पठार े, गवताळ क ुरणे, उ ण क िटबंधीय सदाह रत वन े,
िनमसदाह रत वन े, खु या काट ेरी झुडपांची वने तसेच अन ेक देवराया , िविवध प रसं था
आढळ ून येतात. िविवध रा ीय उ ान े आिण अभयार या ंनी हा द ेश संप आह े. या पि म
घाटाची ठळक वैिश ्ये खालील माण े सांगता य ेतील.
३.६ पि म घाट ज ैविविवधत ेची ठळक व ैिश ्ये :-
१. पि म घाटाच े थान द ि ण भारतातील महारा , गोवा, कना टक आ िण केरळ या
रा या ंम ये आहे.
२. पि म घाटातील स ा ी , िनलिगरी, अ नामलाई , अनाईम ु ा, पलनी आ िण
अग यमाला या ड गर रा ंगावर िवपूल माणात ज ैविविवधतेचे सा ा य आह े.
३. कासच े पठार - सातारा , कोयना -सातारा , चांदोली-सांगली, राधानगरी -को हाप ूर ही
चार थळ े जागितक वारसा यादीत समा िव केली आह ेत.
४. पि म घाट हा ज ैविविवधतेने समृ असल ेला जगातील एक म ुख संवेदनशील द ेश
आहे.
५. दुम ळ औषधी वन पती व ा या ंचे माहेरघर हण ून पि म घाटाला ओळखल े जाते.
६. वन पती व ाणी यां या हजारो जाती अस ून पि म घाट हा द ेश जगाम य े ीमंत
आहे.
७. मा सून वा यापासून मुसळधार पाऊस पडतो . यामुळे अनेक न ा ंचा उगम पि म
घाटा या मा यावर होतो .
८. पि म घाट ह े उभयचर व सरपटणा या ा या ंचे आ य थान आह े.
९. आिथ क ्या मह वा या आ ंबा, फणस, काजू, िनलिगरी, जायफळ, लवंग आ िण
वेलदोड े या वन पती आह ेत.
१०. पावसा यात फुलणा या दुम ळ सू म पु प वन पती व वायतुरा वन पत च े पठार
हणून कास पठाराला ओळखल े जाते.
११. पि म घाटाला फ ुलपाखरा ंचा देश हण ून ओळखले जाते.
१२. वाघ, सांबर, रानडु कर, गवारेडा, ह ी, ससा, मोर, कोिकळा, रानक बडी , घोरपड ,
को , सरपटणार े ाणी इ . पशुप यांचा अिधवास हणज े पि म घाट होय . munotes.in
Page 44
पया वरण भ ूगोल
52 पि म घाट ह े अनेकिवध वन पती , ाणी या ं या जात च े भांडार तर आह ेच पण याचबरोबर
अनेक द ेशिन दुिम ळ औषधी तस ेच संकट त (धो यात असल े या) आिण सुधा रत
वन पती - ा या ंचे माहेरघर आह े. िनरिनरा या जात च े जतन व स ंवध न कर यासाठी या
जंगली ा या ं या जनुक ोत हण ून उपयोग होतो . अशी ही ज ैविविवधता स ा ी ,
िनलिगरी, अनामलाई , अनाईम ुदी, पलनी , अग यमाला इ यादी ट ेकड्यांवर िवखुरलेली
आहे. आकृती . ४.३ म ये पि म घाटातील ज ैविविवधतेचे मुख द ेश व िव तार
दाखिवलेला आह े.
पि म घाटातील ज ैविविवधता
पि म घाटाम य े सव साधारण ५ हजार वन पत या जाती आढळतात . यापैक १ हजार
७२० जाती द ेशिन ( थािनक) आहेत. या वनस ंपदेम ये वृ ां या ६५० जाती
आढळतात . यापैक ३५२ देशािन आह ेत. याबरोबरच ४८ कारची क ंदीलफुले (२८
देशिन ), २६७ ऑिकड् स (७२ देशिन ), तेरड्या या ९२ जाती (८२ देशिन )
आढळतात . वन पती क ुळाम य े ाम ु यान े गवत , श गाधारी , कारवी च ेकुळ तस ेच
अ टर ेसी, ऑिकड सी, युफोिबए सी, बीएसी , लॅमीएसी आ िण अ कल िपयाडेसी ही क ुळे
आढळतात .
पि म घाटात हजारो जात च े ाणी आढळतात . यातील सुमारे ३२५ जाती जाग ितक
तरावर नामश ेष हो या या मागा वर आह ेत. स तन ा या ं या १३९ जाती आढळतात ,
यातील १४ देशिन आह ेत. यापैक मलबार ग ंधमाजा र व िस ंहपु छ वानर या दोन
जाती न हो या या मागा वर आहेत. फुलपाखरा ं या ३३० जाती (३७ देशिन ), munotes.in
Page 45
प रसं था
53 प यां या ५०८ जाती (१६ देशिन ) आिण स तन ा या ं या १२७ जाती (१४
देशिन ) आढळतात .
मा सून या िनिमत त पि म घाटाची भ ूिमका सवा त मह वाची आह े. या घाटा या
उंचच उ ंच पसरल े या ड गररा ंगांम ये नैॠ य मा स ून वार े अडवल े जातात . यामुळे ढग
अडवल े जाऊन म ुसळधार पाऊस होत अस यान े झरे, ओढे, न ांची िनिमत होत े. अनेक
न ांचा उगम इथ याच ड गर रा ंगांम ये झालेला आह े. आिथ क ्या मह वा या वन पतीही
(जसे आंबा, केळी, फणस, लवंग, जायफळ, वेलदोडे इ यादी ) येथे मोठ ्या माणावर
आहेत. वातावरणातील आ ता, तापमान या ंसार या घटका ंचे संतुलन राख यासाठी पि म
घाट मह वाची भ ूिमका बजावतो . यामुळे या घाटाच े मानवी अ ित मणा ंपासून संर ण होण े
गरजेचेच आह े.
पि म घाटातील ज ैविविवधतेब ल आतापय त अन ेक गो ी उज ेडात आ या आह ेत.
येथील वनराई , वन पती , फळे, फुले य ां या िविवधतेसोबतच या िठकाणी आढळणार े
ाणी हा िक येक वषा पासून संशोधका ं या अ यासाचा िवषय ब नला आह े. या सग या
िविवधतेतही ठळकपण े जाणवणार े पि म घाटाच े आणखी एक वैिश ्य हणज े येथील
उभयचर आ िण सरपटणा या ा या ंचे अि त व. पि म घाटा या महारा ात मोडणा या
संपूण प ्यात ५३ उभयचर आ िण ९० सरपटणार े ाणी आढळतात .
एका स ंशोधनान ुसार महारा ा त येणा या पि म घाटात उभयचरा ं या ५३ जाती आ िण
सरपटणा या ा या ं या ९० जाती आढळ या आह ेत. यापैक बह तांश जाती पि म
घाटातील ड गरा ंवर अस या तरी यातही मोठ ्या माणातील ाणी पि म घाटा या द ि ण
आिण म य भागात एकवटल े या िदसतात . महारा ा तील पि म घाटात बेडकां या ४२
जाती आढळतात . यापैक ‘ झँथो ेन’ वंशातील एक जाती पि म घाटात आढळत े.
याम य े दोन जात च े बेडूक आढळतात . या जात च े बेडूक दगडामधील फट म य े अथवा
खड्ड्यांम ये साचणा या पा या या छोट ्या डब यात अ ंडी घालतात . अ य बेडकां माण े
यां या अड ्यांची साखळी आढळ ून येत नाही . ‘ झँथो ेन कोयन ेिसस’ हे कोयन े या
अभयार यात आढळणार े बेडूक आह ेत.
पि म घाटात ‘हेिमडॅ टोटीलस स ॅटॅरॅि ससीस ’ कारच े सरड े कास पठारा या ३० िक. मी.
या प ्यात आढळतात . ‘ ेमॅ पीस को हाप ूरि सस’ जातीच े सरड े राधानगरी
अभयार यात आढळतात . पालापाचोळा िक ंवा दगडा ं या खाली या ंचे वा त य असत े.
यां या शरीरावरील प े अितशय चमकदार असतात . अशा कारच े प े असणार े सरड े
संपूण जगात अ य े कोठेही आढळ याची अ ाप न द नाही . पि म घाटात आढळणा या
सापांचाही अ यास कमी झाला असला तरी या िठकाणी अ यंत वेग या आ िण दुम ळ
जातीच े साप आढळतात . युरोपे टीस मॅ ालेिपस महाबळ े रेि सस आ िण रा डॉ स
ऑिल हािसओस या जाती या सापा ंपैक दुस या जातीच े साप भारतात अ य क ुठेही
आढळत नाही . ते केवळ पा वसातच झ याजवळ आढळतात .
१९७३ साली भारत सरकारन े ४० मेगावॅट वीज तयार कर यासाठी ‘सायल ट हॅलीङ्क
जलिव ूत क प म ंजूर केला. यामुळे केरळ या नील िगरी पव तरांगाम य े ९० चौरस
िक.मी. वर पसरल ेले ‘सायल ट ह ॅलीङ्क च े सदाह रत, घनदाट ज ंगल धो यात आल े. munotes.in
Page 46
पया वरण भ ूगोल
54 प रणामी, इंिदरा गांधी या ंनी १९८३ साली हा वीज क प र क ेला आ िण नंतर १९८५
साली राजीव गा ंध नी ‘सायल ट हॅली’ ला रा ीय उ ान हण ून घोिषत केले. पि म
घाटा या स ंदभा तील या सव ‘जैविविवधतेचे दशकङ ्क हण ून जाहीर क ेले या २०११ ते
२० या दशकाम य ेच हा एक व ेगळा योग आह े. थािनकांशी स ंवाद साधत या ं या
मदतीन ेच जैविविवधतेचे संर ण आ िण संवध न अशी स ंयु रा स ंघाची भ ूिमका आह े.
ताप महा मुलकर, ा. मधुकर बाच ूलकर, डॉ. एस. आर. यादव, पया वरणत डॉ . राजेश
श डे या आ िण अशा अन ेक त ा ं या, पया वरण ेम या , थािनकां या वय ंसेवी
य ना ंना यश आल े आिण पि म घाटात या ३९ थळा ंना ‘जागितक वारसा थळ ’
हणून गौरवशाली दजा ा झाला . पि म घाटािवषयीचा ताव मंजूर करताना ‘व ड िहे
रटेज क िमटी’ ने पि म घाटातील ड ग ररांगांचे, िहमालय पव तरांगांपे ा असल ेले
ाचीन व , भारताचा पज यदाता हण ून असल ेले मह व याची दखल तर घ ेतली आह ेच,
पण याहीप े ा पि म घाट हा ‘मा सून पॅटन ’ चे पृ वीवरील उ म उदाहरण आह े आिण
जगात या ज ैविविवधते या ि कोनात ून आत हॉट े ट ऑ फ हॉट पॉटप ैक एक अस याच े
अधोर ेिखत केले आहे. पि म घाटात या पव तरांगा, पठारे, िकनारप ी , समु यातील
जैविविवधतेने संप न प रसं थाचाही उ ल ेख याम य े जाणीवप ूव क केला आह े.
जैविविवधतेचा संप न वारसा िमरवणारी थळ े रा ीय स ंप ी हण ून मानली जातात , पण
खरे तर ती य ेक नाग रकाची स ंप ी, मालम ा असत े. मानवान े िव ता या भावन ेतून
ितचे संवध न करण े आव यक असत े. पण ही भ ूिमका तर दूरच, उलट वाढ या ह त ेपामुळे
पि म घाटासार या थळा ंचा हास झा यान े ती आता धो या या उ ंबरठ्यावर उभी
आहेत. या हासाला हवामानातील बदल िक ंवा लोबल वािम ग, रासाय िनक-िवषारी खता ंचा /
औषधा ंचा अितरेक वापर , व यजीवा ं या अव ैध िशकारी, वन पत ची , व य ा या ं या दात ,
िशंग, कातड ्यांची त करी , दूषण, जंगलांची बेसुमार तोड , वनउपजा ंची अितरेक ओरबाड
िकंबह ना शोषण , वणवे, आगी, अपघात , खाणी, पवनच या आ िण ‘करटावर प ुटकुळी’ या
यायान े हणायच े तर सरकारी िदशाहीन धोरण , काय ा ंबाबतची जाणीव पूव क बेिफक र ,
सदोष अ ंमलबजावणी आ िण व यखा याचा ब ेजबाबदार , अजागळ कारभार अस े अनेक
घटक कारणीभ ूत आह ेत.
साता याजवळील कासच े पठार, कोयना , चांदोली आ िण राधानगरी ही चार थळ े या
जागितक वारसायादीत समा िव केली आह ेत. यातील कोयना आ िण चांदोली या दोन
मूळ या अभयार या ंचा िमळून आता स ा ी या क प हण ून एक वत ं राखीव भाग
कर यात आला आह े. राधानगरीला आजही अभयार याचा दजा आहे.
कासच े पठार ह े सातारा शहरापास ून पि मेस वीस िकलोमीटरवर आह े. पावसा यात
फुलणा या सू म प ु पवन पत च े पठार हण ून या पठाराची ओळख आह े. एकूण ११४२
हे टरच े वन े आिण ७५० हे टरच े गायरान असल े या या पठारावर साधरणपण े जुलै ते
स ट बर या कालावधीत श ेकडो जात ची हजारो -लाखो फुलांची दुिनया अवतर ते.
जगभरातील ही एक द ुम ळ घटना आ िण याची सा असणार े हे दुिम ळ थळ! अगदी
आकड ेवारीत सा ंगायचे झाल े तर १४५२ जात चा हा सोहळा , यातील काही त ृण, काही
वेली, काही ऑ िकड तर काही छोटीशी झ ुडपे. या पठाराची उ ंची, इथे कोसळणारा पाऊस , munotes.in
Page 47
प रसं था
55 याबरोबरची आ ता आ िण इथला जा ंभा दगड या सा या घटका ंचे या पु पसोह याशी नात े.
या सा या आव यक गो म ुळेच कासच े हे पठार जगात ‘युिनक’ कारच े!
वायतुरा (अॅपोनोज ेटन सातार े सीस ) ही वन पती क ेवळ या पठारावरच आढळत े.
जुलैम येच फुलणारी ही वी तभर उ ंचीची वन पती , िहर या पाना ंचा काही भाग ग ेला क
मधोमध ‘वाय’ आकाराचा एक त ुरा फुलतो. केवळ याच पठारावर आढळणारी हण ून
ित या नावामाग े ‘सातार े सीस ’ हे आडनाव जोडल ेले आहे. गे या काही वषा त हमखास
िदसणारी ही ‘वायतुरा’ आता मा अभावान ेच आढळ ू लागली आह े. काप (बेगोिनया),
कंदीलप ु प (सेरोिपे जया), दविबंदू ( ॉसेरा) याही अशाच काही धो यात आल े या
वन पती . वाढती मानवी वद ळ, ह त ेप आिण संवध नाची क ुठलीही यव था नसण े
यातूनच कासची ही फुले कोम ेजू लागली आह ेत. वाढते पय टन, पवनच या , वाढती
बांधकाम े आिण अ यासका ंपासून ते िशका या पय त सा या कडून व यजीवा ंची होणारी ल ूट हे
या पठाराप ुढचे स याच े धोके िदसून येत आह ेत.
जागितक वारसायादीत समाव ेश झाल ेले कोयना आ िण चांदोली ही खरेतर स याची एक ि त
स ा ी या क पाची थळ े! ६२६.६१ चौरस िकलोमीटरच े आह े. िनमसदाह रत
जंगल, गवताळ माळ , जां या खडकाच े सडे हे इथल े वैिश ्य आह े. अशा या ज ंगलात हजारो
वन पती , ाणी, प ी, फुलपाखर े, उभयचर आ िण सरपटणार े जीव आह ेत. चांग या
अिधवासाम ुळे या भागात वाघा या अ ि त वा या अन ेक खुणा आजवर आढळ या आह ेत.
राधानगरी ह े खरेतर को हा पूर सं थानकाळापास ून अि त वात आल ेला वन द ेश!
२८,२३५ हे टर े फळा या या ज ंगलाला स या अभयार याचा दजा आहे. स या ह े
जंगल गवा या ब ैल कुळातील ा यासाठी राखीव आह े. महारा ात आढळणारा हा सवा त
मोठा त ृणभ क ाणी , कळपान े राहणार े हे गवे राधानगरी आ िण दाजीपूर या जग ंलात
शेकड या स ं येने होते. पण िशकार आ िण अनेक िठकाणी अ िधवासांवर आल े या
संकटाम ुळे या ग या ंपुढे आता स ंकट िनमा ण झाल े आह े. हीच ग ंमत या ज ंगलात
आढळणा या हरणटोळ जाती या सापाची ! वेली या आकारा या या िनमिवषारी सापा िवषयी
असणा या गैरसमजात ून याची मोठ ्या माणात ह या झाली .
३.७ जैविविवधत ेची हानी / धोके (THREATS TO
BIODIVERS ITY)
उ ा ंती या ि येम ये एखादी जाती नामश ेष होण े हे वाभा िवक आह े. परंतु, मानवी
ि यांमुळे आजपय त कधी नाही इतका जात चा व प रसं थाचा हास होत आहे.
शा ा ं या अन ुमानान ुसार इ .स. २०५० पय त सजीवा ंपैक २५% जीव जाती न
होतील . दरवष जवळजवळ १० ते २० हजार जाती द ुम ळ होत आह ेत याला मानव
जबाबदार आह े. मानव आप या र िहवासासाठी व आिथ क गतीसाठी ज ैविविवधतेची पवा
न करता ितचा वेगाने नाश घडवून आणत आह े. िवशेषतः उ णक िटबंधीय वनातील ,
दलदलीतील व वाळ िभ ंतवरील ज ैविविवधतेचा हास व ेगाने हो याचा धोका िनमा ण झाला
आहे. जैविविवधतेतील हानीचा प रणाम आप या आिथ क व सामा िजक िवकासावर होतो .
जैविविवधतेमुळे जगातील ४०% आिथ क यवहार व गरीब लोका ं या ८०% गरजा munotes.in
Page 48
पया वरण भ ूगोल
56 भागिव या जातात . या गो ी िवचारात घ ेता. मानवी जीवना या स ुरि ततेसाठी
जैविविवधतेची आव यकता आह े. जैविविवधतेमुळे भिव यात वै क य शोध व आिथ क
िवकासाची फार मोठी स ंधी उपल ध हो याची आव यकता आह े. हवामानातील
बदलासार या न या आ हाना ंना सामोर े जा या साठी मानव िपकां या िविवधतेवर व
प रसं थां या स ंतूलनावर अवल ंबून राहील .
जैविविवधत े या हानीची कारण े -
अ) नैसिग क कारण े -
अवष ण, अितवृ ी, पूर, भूकंप, वालाम ुखी, वादळे, आग-वणवे, सुनामी, साथीच े रोग या
कार या अन ेक आप ी िनसगा त येत असतात . यामुळे जैविविवधता िक ंवा प रसं थांची
हानी था िनक िक ंवा ाद ेिशक तरावर होत े. मा , ि थर थावर झा यान ंतर जीव
प रसं था प ु हा था िपत होतात .
ब) मानवी ि या िक ंवा मानविनिमत कारण े - ती अन ेक आह ेत पुढील माण े
१. जमीन वापरातील बदल -
वाढ या लोकस ं येमुळे वने, गवताळ द ेश, कुरणे व पाणथळ दशाच े पांतर श ेतजमीन व
वसाहत म य े फार वेगाने होऊ लागल े आहे. प रणाम प रसं थेचे े कमी होऊन याम य े
बदल होऊन ज ैविविवधतेला हानी पोहचत े.
२. अिधवासा ंचे िवभाजन -
जैविविवधता सम ृ अशा े ात र त े, वसाहती , रे वेमाग , उ ोगध ंदे, जलिव ुत, क प ,
खाणकाम क प , शेती व इतर क प स ु झा यान े जैविविवधतेने समृ अशा े ाचे
िवभाजन झा यान े काही ा या ंची स ं या घटली आह े. ह ी, गवा, सांबर या सार या
ा या ंना धोक े िनमा ण झाल े आहेत.
३. न या जाती -
अपघातान े िकंवा हेतूपुर सर न या जात चा िशरकाव होऊ द ेणे हा सजीवा ं या िविवधतेला
सवा त मोठा धोका आह े.
उदा. भारतात शो िभवतं वन पती हण ून आण या ग ेले या घाण ेरीने बह तेक े याप लेले
आहे. इतर था िनक वन पती न झा या .
४. वन प ती व ा या ंचे अितशोषण -
काही वन पती व ा या ं या जात च े अ न व िनवा यासाठी अ ितशोषण झाल े आह े.
िवशेषतः या ंि क मास ेमारीम ुळे माशा ंचे माण कमी झाल े आहे. ब याच औषधी वन पती
नामश ेष हो या या मागा वर आह ेत. याचा वापर जा त माणात क ेला जा तो.
munotes.in
Page 49
प रसं था
57 ५. मृदा, पाणी व वातावरणाच े दूषण -
दूषणामुळे प रसं था काय मंदावते. संवेदनशील जात ची स ं या घटत े िकंवा लोप
पावतात . उदा. मुळा व म ुठा न ा ंतील दुषणाम ुळे माशा ं या जातीप ैक ४०% जाती
लोप पाव या .
६. खाणकाम क प -
खाण म ुळे मोठ्या माणात वन े न होत े. पा या या साठ ्यात बदल होत े. भूरचना
बदलत े. दूषण घडत े. समू ातून खिनजतेल व नैसिग क वायू काढ या या ि य ेमुळे अनेक
जाती न होत आहेत.
७. आ ल पज य -
हवा दुषणाम ुळे वातावरणात ज े िवषारी वाय ू िमसळतात त े पावसा या पा याबरोबर
अिभि या होऊन आ ल पज य पडतो . यामुळे वन पती , ाणी, सु म सजीवा ंचे अिधवास
बदलतात / न होतात व अशा कारच े बदल सहन क न शकणार े सजीव न होतात .
८. तापमान व ृ ी -
९. शेती या अयो य प ती -
शेतीतील रासाय िनक खत े, औषध े व क टकनाश कां या वाढ या वापराम ुळे मृदा व जल
दूषण होऊन स ु म सजीव व जलचरा ंचा नाश होत आह े.
१०. जागितक यापार णाली -
जा त न फा िमळवून देणारी चहा, कॉफ , रबर, कोको यासारखी िपके वन े न क न
िव तृत े ात लाव ून एक िपक शेती केली जात आह े. प रणामी ज ैविविवधता न होत आह े.
११. मानव व व य ाणी स ंघष -
वन े घट यान े व य ाणी नैसिग क अिधवासात ून गाव े, शहरे, शेती े याम य े िशरकाव
करत आह ेत. यामुळे व य ा या ंची िशकर ह या घडत े. व य ा या ंचा बेकायद ेशीर यापार
केला जातो . यामुळे व य ा या ंची सं या कमी होत आह े.
३.८ जैविविवधत ेचे संवध न (CONSERVATION OF BIO-
DIVER SITY)
मानवी जीवनात ज ैविविवधतेला मह वाच े थान आह े. यासाठी ज ैविविवधतेचे संवध न व
संर ण होण आव यक आह े. हणूनच ज ैविविवधतेचे यव थापन िवचारपूव क केले पािहजे,
क याम ुळे शा त ेबरोबरच स ंर णही होईल . जैविविवधतेचे संवध न कर यासाठी
पुढील माण े वेगवेग या प ती व यवसायाचा वापर करता य ेईल.
munotes.in
Page 50
पया वरण भ ूगोल
58 १) पिव न ैसिग क प रसर व जाती
भारतात िविवध ठ{काणी समाजान े ‘पिव ङ्क हणून घोिषत क ेलेले प रसर िक ंवा या चे
संधारण व स ंर ण होत े. समाजा या अशा धोरणाम ुळे देवराया , तलाव / जलाशय े व गवताळ
कुरणे तसेच वटव ृ , िपंपळाच े झाड, तुळस, शमी व ृ आ िण प ी व ा या ंमधील हन ुमान
लंगुर, मोर, वाघ, ह ी राज थानम य े डेमॉमझ ेल के्रन इ याद ना धा िमक िकंवा सा ं कृितक
कारणांमुळे संर ण िमळाले आहे.
२) पारंप रक यव थापन प ती
पारंप रक ढी िनयम व च िलत प त च े पालन क ेले या समाजान े काही ाणी व
वन पत ना स ंर ण िमळून याच े संवध न घडत े. उदा. माशां या जनन कालख ंडात अन ेक
म छीमारी जमाती व े छेने मासेमारी ब ंद ठेवतात.
काही भागात ग ुरे चार यास िनब ध, वृ तोडीस मनाई क ेली जात े. खाली मोडून पडलेले
लाकूड जळण हण ून वापरल े जाते. अशी व छ ेने जैविविवधतेचे संवध न कर याची सवय
लोकांनी वीकारली पा िहजे.
३) साव जिनक िबयाण े पेढ्या
िहमालया या गवताळ द ेशातील था िनक नाग रकांनी ता ंदूळ, राजमा , डाळी, बाजरी ,
मसाल े, मका, गह इ यादी िपकां या जात ची िबयाणे साठव ून ठेव या आ िण औषधी
वन पत या िबया देखील साठव ून ठेव या याम ुळे लोप पावणा या वन पत या जात च े
संधारण करण े श य झाल े. अशी िबयाणी प ेढ्या सव सु क न जैविविव धतेवर स ंधारण
श य आह े.
४) मूल थानी स ंधारण -
जैविविवधतेचा मूळ नैसिग क अिधवासात स ंर ण द ेऊन याच े संधारण क ेले जाते ते कार
पुढील माण े
अ. रा ीय उ ान े व व यजीव अभयार य े - िविवध जाती व प रसं था या
संवध नासाठी रा ीय उ ान े व वन अभयार य े ही प रणामकारक प ती आह े. १९७२
साली क ेले या व यजीव स ंर ण काय ातील तरत ूदीनुसार भारतात एक ूण ९२ रा ीय
उ ान े, ५०० अभयार य े थापन कर यात आली आह ेत.
ब. संयु वन यव थापन - थािनक लोकां या सहभागा तून वनसंवध न केले जात े.
केरळमधील सायल ॅट हॅली अभयार याच े यव थापन लोका ंकडून केले जात े. यामुळे
लोकांना आिथ क लाभ व रोजगार िमळाला आह े.
क. पाणथळ व दलदली या जागा ंचे संवध न - अनेक पाणथळ जागा ंना रा ीय ्या
मह वा या पाणथळ जागा हण ून खास स ंर ण द े यात आल े आह े. ‘रामसर क ह शन’
नुसार ‘रामसर ’ प रसर हण ून दजा दे यात आला आह े. उदा. ह रक (पंजाब) व बनाड कोळ munotes.in
Page 51
प रसं था
59 (केरळ), िचलका सरोवर व िमतर क िणका खार फूटी वन े (ओ रसा) सांभर सरोवर व
केवळादेव रा ीय उ ान (राज थान ) इ यादी
ामीण तरावर नैसिग क ोतांवर िनयं ण ठ ेव यासाठी द ेशमील - ाम सभा व
ामपंचायत ना खास अ िधकार द े यात आल े आहेत.
ड. जात चा अ यास व स ंशोधन - दुम ळ जात च े संवध न कर यासाठी िहमालयीन
जीवस ंशोधन त ं ान स ं थेची १९८३ साली थापना कर यात आली . यालाच एक भाग
हणून या क प , मगर संवध न क प , ह ी क प , िसंह क प , ग डा व कासव
क प स ु क न या - या जाती वाढ िव याचे काय सु आहे.
५. पर थानी स ंधारण -
एखा ा जातीच े संधारण अ िधवास े ात करण े श य नसत े. अशा व ेळी योगशाळा िक ंवा
उ ानाम य े संवधन केले जाते. नामश ेष होणा या जात च े या कार े संवध न केले जाते.
१. बंिदवासातील ज न व जात चा प ुनप रचय - िपंज यात िकंवा योग शाळेत
ज मल े या ा या ंना पु हा नैसिग क अिधवासात सोडल े जाते. या कार े भारतात िगधाडाच े
संवध न केले जात आह े.
२. वन पती उ ान े व ाणी स ं हालय े - नामश ेष होणा या जाती वन पती उ ान े व
ाणी स ं ालयात जतन क न ठ ेवली जातात .
३. जनुक पेढी - िविवध काराची िपके, वन पती तस ेच ा या ंची जन ुक य य ह े उ च
तांि क मता असल े या योग शाळा व शीत कोठारात जत न क न ठ ेवली जातात .
४. भारतातील ज ैविविवधता स ंधारण व संवध न कायद े - वृ तोडीवर िशकारी िव
अनेक कायद े आहेत. वृ तोड व व य ा या ंची िशकार ह े गु हे असून यासाठी कडक िश ा
व दंड आह े. १९९९ साली ज ैविविवधते या स ंर णासाठी रा ीय नीती व काय णाली
तयार कर यात आली आह े.
जैविविवधत ेची संवेदनशील े े (HOTSPOTS OF BIO- DIVER SITY)
या े ात वैिश ्यपूण जैविविवधता अस ून मानवी ि यामुळे यांना धोका पोहोच ू शकतो ,
या े ाला जैविविव धतेचे संवेदनशील े असे हणतात . जगात चौतीस े ांम ये समृ
जैविविवधता आढळत े. परंतु, चंड लोकस ं येमुळे नैसिग क अिधवास धो यात आह ेत.
यापैक तीन ज ैविविवधतेचे संवदेनशील े े भारतात आह ेत. ती पुढील माण े १) पूव
िहमाचल २) स ा ी िक ंवा पि म घाट ३) अंदमान िनकोबार ब ेटे. जंगलतोड , जात चा
अवैध यापार , खाणकाम , दुस या जातीच े आ मण , व या ंचा िव तार, वाहतूक मागा ची
आखणी इ . कारणा ंमुळे या स ंवेदनशील े ातील दुिम ळ जात चा हास होत आह े.
एका पाहणीन ुसार भारतातील स तन ा या ं या ३४० जात प ैक ७९ जाती , प यां या
१२३० जात प ैक ४४ जाती , सरपटणा या ा या ं या ४४० पैक २१ जाती तर munotes.in
Page 52
पया वरण भ ूगोल
60 सुपु प वन पत या २०० जाती लोप हो या या मागा वर आह ेत. जैविविवधतेने समृ
अशा भारतातील ३ े ात या संकट त जातीची स ं या जा त अस याचा स ंभव आह े.
१) पूव िहमालय - या भागातील गारो , खाशी , जैतीवा, पटकई ट ेकड्या व लगत या आसाम
िस क म मधील ड गर / पव त रांगाचा या े ात समाव ेश होता . उ ण दमट हवामान , भरपूर
पाऊस , दाट वन े यामुळे हा भाग िविवध ाणी प रसं थानी सम ृ आह े. वन पत या स ुमारे
५८०० जाती व स ुपु प वन पत या यात काही जाती आह ेत. सुपु प वन पतीप ैक
५५ जाती द ुम ळ कार या आह ेत. शेतीतील भात , चहा, केळी, िलंबू, िमरची, ताग, ऊस
इ यादी िपकांची गणनाही वन पतीतच करावी लाग ेल. यािशवाय कवक , क टक , प ी,
स तन ा या ं या अन ेक जाती या े ात आह ेत. भारतीय प या ं या ६०% जाती या
े ात आढळतात . १३५ ाणी जाती प ैक ८५ जाती या स ंवेदनशील े ात आह ेत.
ग ड्यासार या अन ेक द ेशिन दुिम ळ जाती य ेथे आहेत. यांचे संर ण होणे गरजेचे आहे.
हणून येथे कािझरंगा सारख े जग िस रा ीय उ ान उभारल े आहे.
२) पि म घाट - उ ण दमट हवा , भरपूर पाऊस याम ुळे पि मघाटातही ज ैविविवधतेची
संप नता आढळत े. १५० ह न अ िधक द ेशातील दुिम ळ जाती (वन पती ) या देशात
आढळतात . उभयचर व सरपटणार े ाणी िवशेषतः सापा या जाती , अनेक कार चे
पृ वंशीय ाणी जातीही ख ूप आह ेत. उडणारी खार , िनलिगरी लंगूर, े हॉन िबल अस े
देशातील द ुम ळ ाणी या द ेशात आह ेत. या सव जात च े जतन होण े गरजेचे आहे.
३) अंदमान िनकोबार ब ेटे - भारतातील ह े बेटे जैविविवधतेने समृ व संप न आहेत. दाट
वने या वना ंतील स ुपु प वन पत या २२०० व नेले या जाती १२० जाती द ेशातील
आहेत. ही बेटे वाळ क टका या स ंचयना मुळे तयार झाली आह ेत. अशा ब ेटांवर ज ैव
जातीची िविवधता असत े. परंतु, ही वाळब ेटे फार संवदेनशील असतात . थोड्याशा
आघातान े तेथील जीव जात ना धोका पोहच तो. जगात फ उ ण सागरात िविश
िठकाणीच आढळणारी ही वाळ बट े हणज े जीवस ंप ी आह े. ितचे रा ीय स ंप ी हण ून
संर ण झाल े पािहजे.
सराव :
दीघ
१. जैिवक िविवधता हणज े क त े सांगून याची या ी , व प आिण मह व सा ंगा.
२. जैिवक हॉट पॉट – संक पना आिण या ंचे भारतातील िवतरण .
३. जैिवक िविवधता कार .
४. जैिवक िविवधता हासाची करण े आिण प रणाम सा ंगा.
५ . जैिवक स ंवध न हणजे काय सा ंगून संवध ना या प ती सा ंगा.
munotes.in
Page 53
61 ४
भारतातील पया वरणीय आ हान े
घटक स ंरचना :
४.० तावना
४.१. वायू दूषण आिण जल द ूषण: कारण े आिण प रणाम
४.२. जमीन आिण वनी द ूषण: कारण े आिण प रणाम
४.३. मोठ्या धरणा ंशी संबंिधत पया वरणीय सम या
४.४ भारतातील म ुख पया वरणीय चळवळी
४.० तावना :
' दूषण' हा श द सरा स वापरला जातो आिण कधी कधी ग ैरसमज होतो . दूषण ही प ृ वीला
घाणेरडे आिण अ वा यकर बनवणारी कोणतीही गो आह े. जमीन , हवा, पाणी या सवा वर
दूषणाचा प रणाम होतो . क, कार, बस आिण इतर वाहन े यां या इ ंिजनमध ून धुराचा
ए झॉ ट गळतात आ िण आपण ास घ ेत असल ेली हवा द ूषकांनी भरतात . तलाव , न ा,
महासागर , जलसाठ े आिण भ ूजल या ंसारख े जल ोत लीनर , प ट्स आिण रसायना ंनी
दूिषत होतात ज े यां याम य े य िक ंवा अ य पण े सोडल े जातात . समु ात
टाकल े या द ूषकांमुळे समु ी जीवा ंनाही ास होऊ शकतो . मानवालाही याचा फटका
बसतो . िवषारी मास े खा यान े ते आजारी पडतात . िशवाय सव दूिषत पाणी आपण
िप याप ूव व छ क ेले पािहज े. जल द ूषण, जमीन द ूषण आिण वाय ू दूषण अस े तीन
कारच े दूषण आह ेत. वनी द ूषण, काश द ूषण आिण अगदी लाि टक द ूषण
यांसार या िविश कार या द ूषकांब ल आध ुिनक समाज द ेखील िच ंितत आह े. काळाच े
आगमन आिण आध ुिनक त ं ानाचा प रचय याम ुळे दूषण वाढल े आह े. पण याचा
मुकाबला कर याच े माग ही वाढल े आह ेत. उदाहरणाथ , लोक या ं या घरा ंना उजा
दे यासा ठी पया यी माग हण ून सौर ऊजा आिण पवन ऊजा वापरतात . जे हा उज चे हे
पया यी कार वापरल े जातात त े हा वातावरणात काब न डायऑ साइड कमी होतो .
दूषणाची स ंक पना
दूषणाची या या
दूषण या श दा या अस ं य या या तपास या ग े या आह ेत आिण पया य सुचवले आहेत.
दूषण हणज े वातावरणात कोण याही पदाथा ची सामा यत : अि त वात असल े या
माणाप े ा जा त माणात भर घालण े याम ुळे वातावरण अश ु होत े. नैसिग क
वातावरणात द ूिषत पदाथा या व ेशामुळे हािनकारक िक ंवा िवषारी प रणाम होतात . यामुळे munotes.in
Page 54
पया वरण भ ूगोल
62 िवप र त बदल होतो आिण याला द ूषण हण ून ओळखल े जाते. हणून हवा , पाणी िक ंवा
माती या भौितक , रासायिनक िक ंवा जैिवक व ैिश ्यांमधील कोणताही बदल जो मानवा या
आरो यावर , जग यावर िक ंवा ि याकलापा ंवर िक ंवा जीवना या इतर कारा ंवर अिन
मागा ने प रणाम करतो तो दूषण होय . दूषणाला अन ेकदा पया वरण द ूषण हटल े जाते.
कोणताही पदाथ (घन, व िक ंवा वाय ू) िकंवा कोण याही कारची उजा (जसे क उ णता ,
वनी िक ंवा िकरणो सग ता ) पया वरणाम य े िवख ुरली, पातळ , िवघिटत , पुनवा पर िक ंवा
साठवता य े यापे ा व ेगाने जोडण े. काही िन प वी फॉम मुळे दूषण होत े. दूषण
रासायिनक पदाथ िकंवा ऊज चे प घ ेऊ शकत े, जसे क आवाज , उ णता िक ंवा काश .
दूषक, दूषणाच े घटक , एकतर परद ेशी पदाथ /ऊजा िकंवा नैसिग क र या होणार े दूिषत
घटक अस ू शकतात . दूषणाच े मुख कार हण जे वायू दूषण, जल द ूषण आिण जमीन
दूषण. वनी द ूषण, काश द ूषण आिण अगदी लाि टक द ूषण या ंसार या िविश
कार या द ूषकांब ल आध ुिनक समाज द ेखील िच ंितत आह े.
दूषणाच े ोत:
य िक ंवा अ य मानवी ि याकलापा ंमुळे पया वरणाच े दूषण होत े.
• पया वरण द ूषणाच े सहा म ुख ोत आह ेत:
i औ ोिगक ोत
ii कृषी ोत
iii बायोज ेिनक ोत
iv मानवव ंशीय ोत
v. अनैसिग क ोत
vi ए ा ट ेरेि यल ोत .
दूषकांचे व प :
वातावरणात होणार े दूषक ह े सहसा रासायिनक , जैिवक आिण भौितक व पाच े
असतात .
• रासायिनक द ूषकांम ये हे समािव आह े:
वायू दूषक जस े क स फर डायऑ साइड , नाय ोजन डायऑ साइड ,
1. िवषारी धात ू
2. क टकनाशक े
3. तणनाशक े
4. हाय ोकाब स munotes.in
Page 55
भारतातील पया वरणीय आ हान े
63 5. िवष
6. अ लीय पदाथ
7. कािस नोजे स
• जैिवक द ूषकांम ये हे समािव आह े:
1. रोगजनक जीव
2. जैिवक उ प ीची उ पादन े
• भौितक द ूषकांम ये हे समािव आह े:
1. उ णता , थम ल
2. आवाज
3. गंध
4. रेिडएशन आिण िकरणो सग पदाथ
दूषणाच े कार
दूषण अन ेक कारच े आहे, परंतु सामा यतः ात आह ेत हवा , जमीन आिण जल द ूषण.
इतर िविवध कारच े दूषण देखील आह ेत जे खाली स ूचीब आह ेत.
1. जल द ूषण.
2. वायू दूषण.
3. भूमी द ूषण.
4. थम ल द ूषण.
5. िकरणो सग द ूषण.
6. वनी द ूषण.
7. काश द ूषण.
४.१. वायू दूषण आिण जल द ूषण: कारण े आिण प रणाम
वायू दूषणाची स ंक पना
वायू दूषण: हवेतील िवषारी रसायन े िकंवा संयुगे (जैिवक उ प ीसह ) हवेत, आरो यास
धोका िनमा ण करणा या तरा ंवर वाय ू दूषणाची या या क ेली जाऊ शकत े.
munotes.in
Page 56
पया वरण भ ूगोल
64 दूषकांचे कार :
वायू दूषणाची कारण े समज ून घे यासाठी अन ेक िवभाग क ेले जाऊ शकतात . मु यतः वाय ू
दूषक ाथिमक ोत िक ंवा दु यम ो तांमुळे होऊ शकतात . ि य ेचा थ ेट प रणाम
असल े या द ूषकांना ाथिमक द ूषक हटल े जाऊ शकत े. ाथिमक द ूषकाच े उ कृ
उदाहरण हणज े कारखा या ंमधून उ सिज त होणार े स फर -डायऑ साइड . दु यम द ूषक
ते आह ेत ाथिमक द ूषकां या पर पर िमसळ याम ुळे आिण िति या ंमुळे. अनेक
ाथिमक द ूषकां या पर परस ंवादाम ुळे िनमा ण होणार े धुके दु यम द ूषक हण ून
ओळखल े जाते.
वायू दूषणाची कारण े:
• दोन कारच े कारण े आहेत या ंचा आपण एक नजर टाक ू:
नैसिग क कारण े :
दूषणा या न ैसिग क करणाम य े वा या ा रे वाह न न ेलेली ध ूळ या िठकाणी िहरव े
आ छादन नसल ेले िकंवा कमी असत े, सजीवा ं या शरीरातील ि या ंमधून बाह ेर पडणार े
वायू य ांचा समाव ेश होतो . उदाहरणाथ ासो वासा या व ेळी मानवाकड ून काब न
डायऑ साइड सोडला जातो , पचना या व ेळी ग ुरांमधून िमथ ेन सोडला जातो आिण
काशस ं ेषणादर यान वन पत मध ून ऑि सजन सोडला जातो . िविवध वलनशील
व तूं या वलनात ून िनघणारा ध ूर, वालाम ुखीचा उ ेक इ यादी द ूिषत वाय ूं या
उ सज नामुळेही द ूषणा या न ैसिग क ोता ं या यादीत थान िमळत े.
मानविनिम त कारण े :
वायू दूषणासाठी मानविनिम त योगदान पाहता , धूर पु हा एक म ुख घटक आह े. जैव
व तुमान, कारखान े, वाहने, भ ी इ . वलना या िविवध कारा ंमधून धूर बाह ेर पडतो .
लँडिफल तयार कर यासाठी वापर या जाणा या टाकाऊ पदाथा तून िमथ ेन िनमा ण होत े जे
अनेक कार े हािनकारक असत े. काही वाय ू आिण रसायना ं या िति या ंमुळे हािनकारक
धुके देखील तयार होतात ज े सजीव ा या ं या आरो यासाठी धोकादायक ठ शकतात .
वायू दूषणाच े मानविनिम त कारण े खालील माण े आहेत:
१. जीवा म इ ंधन जाळण े:
कोळसा , पे ोिलयम आिण इतर कारखा यातील वलनशील पदा था या वलनात ून
उ सिज त होणार े स फर डायऑ साइड ह े वायू दूषणाच े मुख कारण आह े. क, जीप,
कार, ेन, िवमान या वाहना ंमधून उ सिज त होणा या द ूषणाम ुळे मोठ्या माणावर द ूषण
होते. वाहतुक या आम या द ैनंिदन म ूलभूत गरजा प ूण कर यासाठी आ ही यां यावर
अवल ंबून असतो . परंतु, अितवापराम ुळे आप या पया वरणाचा नाश होत आह े कारण
धोकादायक वाय ू पया वरण द ूिषत करत आह ेत. अयो य िक ंवा अप ूण वलनाम ुळे होणारा
काब न मोनो ऑ साईड आिण सामा यत : वाहना ंमधून उ सिज त होणारा नाय ोजन munotes.in
Page 57
भारतातील पया वरणीय आ हान े
65 ऑ साइडसह आणखी एक मुख द ूषक आह े, जो नैसिग क आिण मानविनिम त दो ही
ि या ंमधून तयार होतो .
२. कृषी उप म :
अमोिनया हा श ेतीशी स ंबंिधत ि याकलापा ं या उ पादना ार े एक अितशय सामा य आह े
आिण वातावरणातील सवा त घातक वाय ूंपैक एक आह े. कृषी काया त क टकनाशक े,
क टकनाशक े आिण ख तांचा वापर ख ूप वाढला आह े. ते हवेत हािनकारक रसायन े उ सिज त
करतात आिण याम ुळे जल द ूषण देखील होऊ शकत े.
३. कारखान े आिण उ ोगा ंमधून बाह ेर पडणार े घटक वाय ू :
उ पादन उ ोग मोठ ्या माणात काब न मोनोऑ साइड , हाय ोकाब स, स ि य स ंयुगे
आिण रसायन े हवेत सोडतात याम ुळे हवेची गुणव ा कमी होत े. उ पादन उ ोग प ृ वी या
येक कोप यात आढळ ू शकतात आिण अस े कोणत ेही े नाही यावर याचा प रणाम
झाला नाही . पे ोिलयम रफायनरीज हाय ोकाब स आिण इतर िविवध रसायन े देखील
सोडतात याम ुळे हवा द ूिषत होत े आिण जमीन द ूषण देखील होत े.
४. खाणकाम काय :
खाणकाम ही एक अशी ि या आह े याम य े मोठ्या उपकरणा ंचा वापर क न प ृ वी या
खाली असल ेली खिनज े काढली जातात . ि य ेदर यान ध ूळ आिण रसायन े हवेत सोडली
जातात याम ुळे मोठ्या माणात वाय ू दूषण होत े. कामगार आिण आ सपास या
रिहवाशा ं या िबघडल े या आरो या या ि थतीसाठी ह े एक कारण आह े.
५. घरातील वाय ू दूषण:
घरगुती साफसफाईची उ पादन े, प िटंग पुरवठा हव ेत िवषारी रसायन े उ सिज त करतात
आिण वाय ू दूषण करतात . तुम या कधी ल ात आल े आहे का क एकदा त ु ही त ुम या
घरा या िभ ंती रंगव या क यात ून एक कारचा वास य ेतो याम ुळे तु हाला ास घ ेणे
अ रशः अश य होत े. स प डेड पािट युलेट मॅटर हे याच े संि प SPM ारे लोकि य
आहे, हे दूषणाच े आणखी एक कारण आह े. हवेत तर ंगणा या कणा ंचा स ंदभ देताना,
एसपीएम ह े सहसा धूळ, वलन इ याद म ुळे होते.
वायू दूषणाचा प रणाम
१. सन आिण दय सम या :
वायू दूषणाच े प रणाम िच ंताजनक आह ेत. शरीरासाठी इतर धो या ंसह त े कक रोगासह
सन आिण दया या अन ेक प रि थती िनमा ण कर यासाठी ओळखल े जातात . वायू
दूषणा या य िक ंवा अ य प रणामा ंमुळे लाखो लोका ंचा मृ यू झा याची मािहती
आहे. वायू दूषकां या स ंपका त असल े या भागातील म ुले सामा यतः य ूमोिनया आिण
दमा त अस याच े हटल े जाते.
munotes.in
Page 58
पया वरण भ ूगोल
66 २. जागितक तापमानवाढ :
आणखी एक थ ेट प रणाम हणज े जागितक तापमानवाढीम ुळे जग पाहत असल े या
ता काळ बदला ंचा. जगभरातील वाढ या तापमानाम ुळे, समु ा या पातळीत वाढ आिण थ ंड
देश आिण िहमनगा ंमधून बफ िवतळण े, िव थापन आिण अिधवासाची हानी याम ुळे संर ण
आिण सामा यीकरणा या उपाययोजना लवकर हाती घ ेत या नाहीत तर य ेऊ घातल े या
आप ीच े संकेत िदल े आहेत.
३. आ ल वषा :
जीवा म इ ंधन जळताना नाय ोजन ऑ साईड आिण स फर ऑ साईडसारख े हािनकारक
वायू वातावरणात सोडल े जातात . जे हा पाऊस पडतो त े हा पा याच े थ ब या वाय ु
दूषकांसोबत िमसळतात , आ लय ु बनतात आिण न ंतर आ ल पावसा या पात
जिमनीवर पडतात . अॅिसड पावसाम ुळे मानव, ाणी आिण िपका ंचे मोठे नुकसान होत े.
४. यु ोिफक ेशन:
यु ोिफक ेशन ही अशी ि थती आह े िजथ े काही द ूषकांम ये नाय ोजनची उ च मा ा
समु ा या प ृ भागावर िवकिसत होत े आिण वतःच े शैवाल बनत े आिण मास े, वन पती
आिण ाणी जात वर िवप रत प रणाम करत े. तलाव आिण तलावा ंवर िदसणार े िहर या
रंगाचे शैवाल क ेवळ या रसायना या अि त वाम ुळे आहेत.
५. व यजीवा ंवर प रणाम :
माणसा ं माण ेच ा या ंनाही वाय ू दूषणा या काही िव व ंसक प रणामा ंचा सामना करावा
लागतो . हवेतील िवषारी रसायन े व यजीव जात ना नवीन िठकाणी जा यास आिण या ंचे
अिधवास बदल यास भाग पाड ू शकतात . िवषारी द ूषक पा या या प ृ भागावर जमा
होतात आिण सम ु ातील ा या ंवरही प रणाम क शकतात .
६. ओझोन थराचा हास :
ओझोन प ृ वी या ॅटोि फयरम य े अि त वात आह े आिण हानीकारक अ ा हायोल ेट
(यू ही) िकरणा ंपासून मानवा ंचे संर ण कर यासाठी जबाबदार आह े. वातावरणात
लोरो ल ुरोकाब स, हाय ो लोरो लोरोकाब स या उपि थतीम ुळे पृ वीचा ओझोन थर
कमी होत आह े. ओझोनचा थर पातळ झा याम ुळे ते पृ वीवर परत हािनकारक िकरण
उ सिज त कर ेल आिण याम ुळे वचा आिण डो या ंशी संबंिधत सम या िनमा ण होऊ
शकतात . अितनील िकरणा ंम येही िपका ंवर प रणाम कर याची मता असत े.
जल द ूषण
जल द ूषणाची स ंक पना :
जल द ूषण हणज े न ा , महासागर , तलाव , नाले, जलसाठ े आिण भ ूजल या ंसार या
जल ोता ंना दूिषत करण े. जे हा रसायन े, टाकाऊ पदाथ िकंवा दूिषत पदाथ य ांसारख े
िवदेशी हािनकारक पदाथ य िक ंवा अ य पण े जलक ुंभांम ये सोडल े जातात त े हा हे munotes.in
Page 59
भारतातील पया वरणीय आ हान े
67 घडते. पा याम य े या हािनकारक पदाथा ची पुरेशा माणात उपि थती पा याची ग ुणव ा
कमी करत े. यामुळे रासायिनक , भौितक िक ंवा जैिवक पा या या गुणधमा मधील कोणत ेही
बदल जल द ूषण हण ून पा ठरतात .
जल द ूषणाची कारण े:
१. सांडपाणी :
पृ वी हावरील अ जावधी लोका ंसह, सांडपाणी कच याची िव ह ेवाट लावण े ही एक
मोठी सम या आह े. जागितक आरो य स ंघटने या 2015 आिण 2016 या
आकड ेवारीन ुसार, सुमारे 663 दशल लोकांना (जगा या लोकस ं ये या 9 ट के)
सुरि त िप याच े पाणी उपल ध नाही , तर 2.4 अ ज (जगा या लोकस ं ये या 40
ट के) लोकांना यो य पाणी नाही . व छता ( व छ शौचालय स ुिवधा); जरी व छ
पा याचा व ेश सुरि त कर यासाठी मोठ ्या माणात स ुधारणा झा या आहेत, तरीही
गे या दशकात जागितक व छता स ुधार या या बाबतीत त ुलनेने कमी गती झाली
आहे. सांडपा याची िव ह ेवाट लाव यान े लोका ं या ता काळ वातावरणावर प रणाम
होतो आिण पा याशी स ंबंिधत आजार होतात जस े क अितसाराम ुळे दरवष पाच
वषा खालील 525,000 मुलांचा मृ यू होतो. िवकिसत द ेशांम ये, बह तेक लोका ंकडे लश
टॉयल ेट आह ेत जे सांडपा याचा कचरा या ं या घरापास ून लवकर आिण व छत ेने दूर
करतात . तरीही सा ंडपा या या िव ह ेवाटीचा स ंपत नाही . जे हा त ु ही टॉयल ेट लश
करता त े हा कचरा क ुठेतरी जावा लागतो आिण तो सोड यान ंतरही सा ंडपाणी ि या
सु होत े, तरीही िव ह ेवाट लावायची असत े. कधीकधी सा ंडपा याचा कचरा सम ु ात
ि या न करता टाकला जातो . सै ांितक ्या, सांडपाणी हा प ूण पणे नैसिग क पदाथ
आहे जो पया वरणात िन प वीपण े तोडला पािहज े: 90 ट के सांडपाणी पाणी आह े.
यवहारात , सांडपा याम य े इतर सव कारची रसायन े असतात , लोक औषधी
औषधा ंपासून ते कागद , लॅि टक आिण इतर कचरा त े यां या शौचालयात वाहतात .
जे हा लोक िवषाण ूंनी आजारी असतात , ते हा या ंनी तयार क ेलेले सांडपाणी त े िवषाण ू
वातावरणात घ ेऊन जातात . नदी आिण सम ु ा या पा यात ून िहप ॅटायटीस , टायफॉइड ,
कॉलरा सारख े आजार पकडण े श य आह े.
२. पोषक / कृषी वाह :
यो य र या ि या क ेली आिण म यम माणात वापरली , सांडपाणी ह े खत अस ू शकत े:
ते पया वरणाला मह वाच े पोषक त व परत करत े, जसे क नाय ोजन आिण फॉ फ रस,
याची वन पती आिण ा या ंना वाढीसाठी गरज असत े. सम या अशी आह े क ,
सांडपाणी अन ेकदा न ैसिग क वातावरणाप े ा जा त माणात सोडल े जाते. शेतक या ंनी
वापरल ेली रासायिनक खत े जिमनीत [ पोषक त वा ंचा समाव ेश करतात , जे न ा आिण
समु ात वाह न जातात आिण सा ंडपा या या स ुपीक भावात भर घालतात . सांडपाणी
आिण खत े एकि तपण े एकप ेशीय वन पती िक ंवा ल ँ टन या वाढीम य े मोठ्या माणात
वाढ क शकतात ज े महासागर , तलाव िक ंवा न ा ंचे चंड े यापतात . हे हािनकारक
अ गल ल ूम हण ून ओळखल े जात े (याला HAB िकंवा लाल भरती हण ून देखील munotes.in
Page 60
पया वरण भ ूगोल
68 ओळखल े जात े, कारण त े पाणी लाल होऊ शकत े). हे हािनकारक आह े कारण त े
पा यातील ऑि सजन काढ ून टाकत े याम ुळे जीवना या इतर कारा ंना मारल े जाते,
याम ुळे डेड झोन हण ून ओळखल े जाते. मेि सको या आखाताम य े जगातील सवा त
ने दीपक ड ेड झोन आह े. येक उ हा यात , एनओएए या अ यासान ुसार, ते सुमारे
5500 -6000 चौरस म ैल (14,000-15,500 चौरस िकलोमीटर ) े फळात वाढत े, जे
कनेि टकट रा यासारख ेच असत े.
२. औ ोिगक सा ंडपाणी :
वाया जाणार े पाणी (नाले धुवून कारखा या ंमधून सोडल े जाणार े रसायन ) या सम य ेचे
माण काही आकड ेवारीव न प होत े. समु ातील एक ूण द ूषणापैक िन म े दूषण ह े
सांडपाणी आिण सा ंडपा याम ुळे होते. दरवष , जगाम य े कदािचत 5-10 अ ज टन
औ ोिगक कचरा िनमा ण होतो , यापैक बराचसा कचरा न ा , महासागर आिण इतर
जलमागा म ये ि या न करता टाकला जातो . कारखान े हे जल द ूषणाच े ोत आह ेत.
३. घरगुती कचरा :
सामा य लोका ं ारे मोठ्या माणात पाणी द ूिषत क ेले जाते. अशा कार े सामा य पाणी
थमतः कचरा पाणी बनत े. अ रशः य ेकजण या ं या ना या ंम ये ि कंवा
शौचालया ंम ये एक िक ंवा दुसरी रसायन े ओत तो. वॉिशंग मिशन आिण िडशवॉशरम य े
वापरल ेले िडटज ट देखील श ेवटी आप या न ा आिण महासागरा ंम ये सोडल े जातात .
४. महामागा वरील धावपळ :
महामागा वरील वाह न ग ेले या सा ंडपा यातही बर ेच िवषारी द ूषण होत े. महामाग
सामा यत : िवषारी रसायना ं या कॉकट ेलने झाकल ेले असतात—सांडलेले इंधन आिण
ेक ल ुइड्सपास ून ते खराब झाल े या टायर या त ुकड्यांपय त ( वतःला रासायिनक
पदाथा पासून बनवल ेले) आिण ए झॉ ट उ सज न. पाऊस पडला क ही रसायन े नाले
आिण न ा ंम ये वाह न जातात . मुसळधार उ हा यात पावसा या वादळाम ुळे न ांम ये
िवषारी रसायन े इत या सा ं ताम य े धुणे असामा य नाही क त े रा भर मोठ ्या सं येने
मासे मारतात . असा अ ंदाज आह े क , एका वषा त, एका मोठ ्या शहरात ून महामागा वरील
वाह न ग े याने आप या पा या या वातावरणात ठरािवक ट ँकर या गळतीइतक े तेल
गळते. काही महामाग वाह न जातात ना यात ; इतर भ ूजल द ूिषत क शकतात िक ंवा
र यालगत या जिमनीत साच ू शकतात , याम ुळे वषा नुवष ते अिधकािधक िवषारी
बनते.
५. रासायिनक कचरा :
िडटज ट तुलनेने सौ य पदाथ आह ेत. पे म या िव टोकाला पॉली लो रन ेटेड
बायफेिन स (पीसीबी ) सारखी अ य ंत िवषारी रसायन े असतात . ते एकेकाळी
इले ॉिनक सिक ट बोड तयार कर यासाठी मोठ ्या माणावर वापरल े जात होत े, परंतु
यांचे हािनकारक भाव आता ओळखल े गेले आहेत आिण अन ेक देशांम ये यांचा वापर munotes.in
Page 61
भारतातील पया वरणीय आ हान े
69 अ यंत ितब ंिधत आह े. तरीस ु ा, 20 या शतकात अ ंदाजे अधा दशल टन पीसीबी
वातावरणात सोड यात आल े. सीमापार द ूषणा या उ क ृ उदाहरणाम य े,
आि ट कमधील प ी आिण माशा ंम ये पीसीबीच े अंश सापडल े आ ह ेत. ते तेथे
महासागरा ं ारे वाह न ग ेले होते, तेथून हजारो म ैल अंतरावर ज ेथे ते मूलतः वातावरणात
वेश करतात . PCBs वर मोठ्या माणावर ब ंदी असली तरी या ंचे प रणाम अन ेक
दशके जाणवतील .
६. िकरणो सग कचरा :
लोक िकरणो सग कचरा मोठ ्या माणावर जल द ूषण होत े . पुरेशी उ च सा ं ता, ते
मा शकत े; कमी माणाम य े, ते कक रोग आिण इतर आजारा ंना कारणीभ ूत ठ शकत े.
७. तेल द ूषण:
जे हा आपण महासागरातील द ूषणाचा िवचार करतो त े हा मोठ ्या माणात का या
तेलाचे ि ल स मनात य ेतात, तरीही ह े िवल ण अपघात आप या महासागरात व ेश
करणा या सव दूषणाचा एक छोटासा भाग दश वतात. तेलाचा वत :चा िवचार क ेला
तरी, टँकर गळती वाटत े िततक ल णी य नाही : महासागरात व ेश करणा या तेलांपैक
फ 12 ट के तेल टँकर अपघातात ून येते; समु ातील 70 ट या ंह न अिधक त ेलाचे
दूषण हे िनयिमत िशिप ंगमुळे होते आिण त ेल लोक जिमनीवर टाकतात . तथािप , टँकरचे
गळती इतक े िवनाशकारी बनत े ते हणज े ते एकाच व ेळी सोडल े जाणा रे तेल. ते तेल
एका ता सागरी वातावरणा या एका थािनक भागात त े तयार करतात . अलीकड या
काही वषा तील सवा त मोठी त ेल गळती (आिण अम े रके या पा यात आतापय तची सवा त
मोठी गळती ) 1989 म ये अला का य ेथील ि स िव यम साउ ंडम य े ए सॉन ह ॅ डेझ
टँकर फ ुटली ते हा झाली . सुमारे 12 दशल ग ॅलन (44 दशल िलटर ) तेल मूळम य े
सोड यात आल े. वाळव ंट गळतीम य े मार या ग ेले या सागरी ा या ंचा अ ंदाज अ ंदाजे
1000 समु ी ओटस आिण 34,000 प यांपासून ते 2800 समु ी ओटस आिण
250,000 समु ी प या ंपय त बदलतो . अनेक अ ज स ॅ मन आिण ह े रंग अंडी देखील न
झा याच े मानल े जाते.
८. लाि टक :
लॅि टक ही सवा त सामा य साम प ैक एक आह े, याचा वापर कपड ्यांपासून
ऑटोमोबाईल पाट ् सपय त जवळजवळ य ेक कारची उ पािदत व त ू बनव यासाठी
केला जातो ; लाि टक हलक े आहे आिण सहज तर ंगते याम ुळे ते महासागर ओला ंडून
चंड अंतर पार क शकत े; बह तेक लाि टक बायोिड ेडेबल नसतात (ते वातावरणात
नैसिग क र या त ुटत नाहीत ), याचा अथ असा होतो क लाि टक या बाटली या
टॉपसार या गो ी सागरी वातावरणात दीघ काळ िटक ू शकतात . (एक लाि ट कची
बाटली सम ु ात अ ंदाजे 450 वष जगू शकत े आिण लाि टकची िफिश ंग लाइन 600
वषा पय त िटक ू शकत े.) लॅि टक ह े िवषारी रसायना ंसारख े िवषारी नसल े तरी त े
समु प ी, मासे, यांना मोठा धोका िनमा ण करतात . आिण इतर सागरी ाणी . munotes.in
Page 62
पया वरण भ ूगोल
70 उदाहरणाथ , लॅि टक िफिश ंग लाई स आिण इतर मलबा माशा ंचा गळा दाब ू शकतात
िकंवा गुदम शकतात . (याला काहीव ेळा भूत मास ेमारी हणतात .) संपूण जगा या सम ु ी
प यां या जात प ैक िन या जात नी लाि टकच े अवश ेष खा ल े आहेत.
जल द ुषणाच े प रणाम :
१. पा या या ग ुणव ेचे आरो य पैलू:
जल द ूषणाचा मन ु य, ाणी आिण वन पती या ं या आरो यावर आिण जीवनावर
िवपरीत प रणाम होतो . दूिषत पाणी श ेतीसाठी द ेखील हािनकारक आह े कारण याचा
िपकांवर आिण जिमनी या स ुपीकत ेवर िवपरीत प रणाम होतो . समु ा या पा या या
दूषणाम ुळे सागरी जीवनाच े नुकसान होत े. दूिषत पा याच े सेवन ह े भारतातील
आरो या या आजाराच े मुख कारण आह े. दूिषत पा याम ुळे कॉलरा , आमांश,
अितसार , यरोग , कावीळ इ यादी काही ाणघातक आजार होतात . भारतात स ुमारे 80
ट के पोटाच े आजार द ूिषत पा याम ुळे होतात .
२. स ि य द ूषणाचा पा या या ग ुणव ेवर प रणाम :
सव स ि य पदाथ सू मजीव आिण इतर ज ैिवक ि याकलाप (जैविवघटन ) ारे खंिडत
िकंवा िवघिटत क ेले जाऊ शकतात . स ि य आिण काही अज ैिवक स ंयुगे जैवरासायिनक
ऑि सजन मागणी (BOD) दिश त करतात कारण ऑि सजनचा वापर हास ि य ेत
केला जातो . ऑि सजन ही जवळजवळ सव जलचरा ंची मूलभूत गरज आह े. पा यात
पुरेसा ऑि सजन न िमळा यास जलचर जीवनावर िवप रत प रणाम होतो . स ि य
दूषणाच े वैिश ्यपूण ोत हणज े घरग ुती आिण ाणी ोता ंचे सांडपाणी , अ न
ि या , पेपर िमल , टॅनरी, िडि ट लरी, साखर आिण इतर क ृषी आधा रत उ ोगा ंमधील
औ ोिगक कचरा .
३. पा या या ग ुणव ेवर पोषक त वा ंचा भाव :
पाणी जलचर जीवनाला आधार द ेते कारण यात पोषक घटक असतात . येथे ाथिमक
ल नाय ेट्स आिण फॉ फ ेट्स सार या रासायिनक खता ंवर आह े. जरी ह े
वन पत या वाढीसा ठी मह वाच े असल े तरी , भरपूर पोषक त व े वन पत या
जीवना या िवप ुलतेला ो साहन द ेतात आिण प रणामी पया वरणाला 'एं ोिफक ेशन'
हणतात . हे एकप ेशीय वन पती या व पात स ू म तरावर आिण जलीय तणा ं या
व पात म ॅ ो कोिपक तरावर होऊ शकत े. नाइ ेट्स आिण फॉ फ ेट्स हे सांडपाणी ,
शेतीतून बाह ेर पडण े आिण गटार नसल े या िनवासी भागात ून वाह न जात े.
४. पा या या ग ुणव ेत उ च िवरघळल े या घन पदाथा चा (टीडीएस ) प रणाम :
पाणी ह े सव क ृ िव ावक आह े आिण या या स ंपका त येणारे अनेक पदाथ िवरघळ ू
शकतात . िवरघळल े या घनत ेचे माण ह े िप यासाठी , िसंचनासाठी आिण औ ोिगक
वापरासाठी यो यता ठरव यासाठी एक अितशय मह वाचा िवचार आह े. सव साधारणपण े, munotes.in
Page 63
भारतातील पया वरणीय आ हान े
71 500 िम ॅ/िलटर प े ा कमी िवरघळणार े पाणी िप यासाठी सवा त यो य असत े.
िवरघळल े या घन पदाथा या जा त माणाम ुळे मानवी शरीरातील शारी रक ि या
िबघडू शकतात . िवरघळल ेले घन हा िस ंचनासाठी अ य ंत मह वाचा िनकष आह े. हे
िवरघळल ेले घन पदाथ जिमनीवर जमा झा याम ुळे मातीच े ारीकरण होत े. अशा कार े,
ते शेतजमीन अ -उ पादक बनवत े. िवरघळल ेले घन पदाथ उ ोगा ंसाठी द ेखील
हािनकारक असतात कारण त े केल तयार करतात , बॉयलरम य े फेस तयार करतात ,
गंज वाढवतात आिण बया च तयार उ पादना ं या र ंगात आिण चवम य े ह त ेप करतात .
५. पा या या ग ुणव ेवर िवषारी द ूषकांचा भाव :
िवषारी द ूषकांम ये ाम ु यान े जड धात ू, क टकनाशक े आिण इतर व ैयि क
झेनोबायोिटक द ूषक असतात . जलचर जीवनाला आधार द े याची पा या या शरीराची
मता तस ेच इतर उपयोगा ंसाठी याची उपय ु ता अन ेक शोध घटका ंवर अवल ंबून
असत े. काही धात ू उदा., Mn, Zn आिण Cu हे ेस वा ंिटटीम य े असतात त े
जीवनासाठी मह वा चे असतात कारण त े शरीरा या अन ेक शारी रक काया ना मदत
करतात आिण या ंचे िनयमन करतात . तथािप , काही धात ू मानवी आरो यावर आिण
जलीय प रस ं थेवर गंभीर िवषारी भाव पाडतात .
४.२. जमीन आिण वनी द ूषण:: कारण े आिण प रणाम
जमीन / भू दूषण :
जमीन द ूषणाची स ंक पना
जमीन सतत द ूिषत क ेली जात आह े आिण याचा ग ैरवापर क ेला जात आह े परंतु
झाले या न ुकसानीची गणना कर यात आ ही अ म आहोत . आपण एकि तपण े
जिमनी या द ूषणाचा सामना क ेला पािहज े. जिमनीच े दूषण हणज े मानवी
ि याकलापा ंमुळे य िक ंवा अ य पण े पृ वी या प ृ भागाचा आिण मातीचा हास
िकंवा नाश . जे हा घन िक ंवा व कचरा साम ी जिमनीवर िक ंवा भूिमगत अशा कार े
जमा क ेली जात े याम ुळे माती द ूिषत होत े आिण साव जिनक आरो य धो यात य ेते
याला जमीन द ूषण हणतात . सहसा कच याची यो य िव ह ेवाट लावली जा त नाही
ते हा अस े होते. िशवाय ज े हा मानव श ेती या यवहारात क टकनाशक े, क टकनाशक े
आिण खता ं या पात मातीवर रसायन े टाकतात त े हा त े जमीन द ूिषत करतात .
खाणकामा ार े खिनजा ंचे शोषण प ृ वी या प ृ भागा या नाशात योगदान द ेते.
िवकासासाठी आयोिजत क े या जाणा या मानवव ंशीय ि याकलापा ंचा जिमनीवर ती
प रणाम होतो . दुस या श दा ंत जिमनीचा हास हणज े जमीन द ूषण. आपण जिमनीवर
जगतो आिण तो आप या प रस ं थेचा पाया आह े हणून आपण आप या जिमनीच े यो य
कार े पालनपोषण कर यात रस घ ेतला पािहज े.
munotes.in
Page 64
पया वरण भ ूगोल
72 जमीन द ूषणाची कारण े
जमीन द ूषण न ैसिग क घटक आिण मानवी ि याकलाप या दो हीम ुळे होते. खाली
जमीन द ूषणाच े ोत आह ेत:
१. नैसिग क घटक :
मातीची ध ूप हो यास कारणीभ ूत न ैसिग क घटका ंम ये वालाम ुखीचा उ ेक,
पज यमानातील बदल , भूकंप, थलाक ृितक बदल , वारा आिण िहमनदी या हालचाल चा
समाव ेश होतो . मातीची ध ूप हो याच े नैसिग क घटक (जसे क पाऊस , वारा, थला ंतर
इ.) मानवी ि याकलापा ंमुळे आणखी वाढतात .
२. मानवी ि याकलाप :
मानवी ि याकलापा ंमुळे मातीच े दूषण आणखी वाढल े आहे. जिमनीच े ि कंवा मातीच े
दूषण करणा या काही मानवी ि याकलापा ंम ये पुढील गो चा समाव ेश होतो :
१. जंगलतोड आिण मातीची ध ूप:
जमीन द ूषणाच े मु य घटक हणज े जंगलतोडीम ुळे मातीची ध ूप हो याच े माण वाढत े.
कोरडवाह जमीन िनमा ण कर यासाठी ज ंगलतोड करण े हे जमीन द ूषणाच े मुख ोत
आहे. कोरडवाह िक ंवा नापीक झाल ेली जमीन परत िमळव यासाठी िविवध उपाययोजना
के या तरी ती प ु हा स ुपीक होऊ शकत नाही . यामुळे जिमनीला मोठा अडथळा होतो .
तसेच जिमनीची सतत नासाडी होत असत े. वषा नुवष न वापरल ेली उपल ध जमीन
नापीक होत आह े; यानंतर ही जमीन वापरता य ेणार नाही . यामुळे अिधक जिमनी या
शोधात , साम य वान जिमनीची िशकार क ेली जात े आिण या या द ेशी रा याशी तडजोड
केली जात े.
२. सदोष क ृषी प ती :
बह तेक िवकसनशील द ेशांम ये मातीची ध ूप वाढ याच े माण ज ंगलतोड आिण च ुक या
कृषी प त म ुळे आहे. यामुळे जिमनीचा मोठ ्या माणावर हास झाला आह े कारण वरची
सुपीक माती वाह न ग ेली आह े. िशवाय वाढ या मानवी लोकस ं येमुळे अ नाची मागणी
मोठ्या माणात वाढली आह े. शेतकरी या ं या िपका ंमधून क टक , बुरशी आिण
बॅ टे रयापास ून मु हो यासाठी अ य ंत िवषारी खत े आिण क टकनाशका ंचा वापर
करतात . या रसायना ं या अितवापराम ुळे माती दूिषत होत े आिण िवषबाधा होत े.
३. खाण उप म :
उ खनन आिण खनन ि याकलापा ंदर यान , पृ भागा या खाली अन ेक जिमनीची जागा
तयार क ेली जात े.
munotes.in
Page 65
भारतातील पया वरणीय आ हान े
73 ४. गद न े भरल ेली जमीन :
येक कुटुंब दरवष टन कचरा जस े क अ ॅ युिमिनयम , लाि टक , कागद , कापड ,
लाकूड इ यादी तयार करत े. हे गोळा क ेले जातात आिण थािनक प ुनवा पर युिनटला
पाठवल े जातात . परंतु या व त ूंचा पुनवा पर करता य ेत नाही या ल ँडिफ सचा भाग
बनतात . यामुळे जिमनीच े दूषण होत े.
५. जैिवक घटका ं ारे जमीन द ूषण:
प ी, ाणी आिण मानव या ंचे मलम ू हे जैिवक घटका ं ारे जमीन दूषणाच े ोत आह ेत.
खत हण ून वापर या जाणा या सा ंडपा याम ुळे जमीन द ूषण होत े.
६. आ ल पाऊस :
आ ल पावसाम ुळे मातीची आ लता वाढत े जी झाडा ं या वाढीस हािनकारक असत े.
७. औ ोिगक करण :
अ न, िनवारा आिण घरा या मागणीत वाढ झा याम ुळे अिधक माल तयार होतो . यामुळे
अिधक कचरा िनमा ण झाला याची िव ह ेवाट लावण े आव यक आह े. वाढ या
लोकस ं येची मागणी प ूण कर यासाठी , अिधक उ ोग िवकिसत क ेले गेले याम ुळे
जंगलतोड झाली . संशोधन आिण िवकासाम ुळे आ ध ुिनक खत े आिण रसायना ंचा माग
मोकळा झाला ज े अ य ंत िवषारी होत े आिण याम ुळे म ाती दूिषत होत े. उ ोग आिण
कारखा या ं ारे िव ह ेवाट लाव या जाणा या घन आिण व कच या या पातील िवषारी
रसायन े माती द ूषणाच े मुख ोत आह ेत.
८. आि वक कचरा :
अणुऊजा क प िकरणो सग कचरा िनमा ण कर यास जबाबदार आह ेत. अणु वन पती
जे हा िवभ िवखंडन आिण स ंलयना ार े मोठ्या माणात ऊजा िनमा ण करतात त े हा
उरलेला भाग िकरणो सग पदाथ असतो . या साम ीम य े हािनकारक आिण िवषारी
रसायन े आ हेत जी मानवी आरो यावर प रणाम क शकतात . कोणतीही जीिवतहानी
टाळ यासाठी त े पृ वी या खाली टाकल े जातात . हे मातीसाठी हािनकारक आह ेत.
९. बांधकाम उप म :
नागरीकरणाम ुळे, मोठ्या माणात बा ंधकाम ि याकलाप होत आह ेत याम ुळे लाकूड,
धातू, िवटा, लाि टक या ंसार या मोठ ्या कचरा व त ू तयार झा या आह ेत या
बांधकामाधीन असल े या कोण याही इमारती या िक ंवा काया लया या बाह ेर उघड्या
डो या ंनी िदसतात .
munotes.in
Page 66
पया वरण भ ूगोल
74 १०. सांडपाणी ि या :
सांडपा यावर ि या क े यानंतर मोठ ्या माणात घनकचरा िश लक राहतो . उरलेले
सािह य ल ँडिफल साइटवर पाठवल े जाते याम ुळे पया वरण द ूिषत होत े.
जमीन द ूषणाच े प रणाम
१. माती द ूषण:
मातीच े दूषण हा जिमनी या दूषणाचा आणखी एक कार आह े याम य े मातीचा
वरचा थर खराब होतो . हे रासायिनक खता ं या अितवापरासह इतर िविवध क टक
िनयं ण उपाय आिण वाह या पा याम ुळे होते. यामुळे शेतीसाठी स ुपीक जिमनीच े
नुकसान होत आह े. वन े ही न झाल े आहे. चराईसाठी या चा यावरही प रणाम होतो .
२. हवामानातील बदल :
जिमनी या द ूषणाच े प रणाम अितशय घातक असतात आिण याम ुळे प रस ं थेचे
नुकसान होऊ शकत े.
३. पया वरणीय भाव :
जंगलतोडीम ुळे वृ तोड होत आह े. यामुळे पावसा या च ात च ंड अस ंतुलन िनमा ण
होते. िव कळीत पावसा या च ाचा िहरवा आ छा दन कमी हो यासार या अन ेक
गो वर प रणाम होतो . यामुळे पु हा लोबल वॉिम ग, ीन हाऊस इफ े ट आिण
अिनयिमत पाऊस आिण अचानक आल े या प ूर यांसार या अस ंतुलन सार या सम या
िनमा ण होतात . या सवा चा मानवी आरो यावर प रणाम होतो . जमीन िवषारी रसायन े
आिण क ट कनाशका ंनी दूिषत झा यास वच ेचा कक रोग आिण मानवी सन णालीची
सम या उ वत े. िवषारी रसायन े दूिषत मातीत उगवल े या अ नपदाथ आिण
भा या ं ारे आप या शरीरात पोहोच ू शकतात .
४. वायू दूषण:
जलद नागरीकरणाचा प रणाम हण ून संपूण शहरात ल ँडिफल वाढतच आह े. यामुळे
कचरा वाढतो जो उ ंदीर, उंदीर इ याद च े घर बनतो . यामुळे रोगांचा सार होतो . हा
कचरा न ंतर जाळला जातो आिण याम ुळे वायू दूषण होत े. लँडिफल या ंना आकिष त
करत नस यान े पय टकांचे ल िवचिलत होत े. यामुळे रा य सरकारचा महस ूल बुडतो.
५. व यजीवा ंवर होणारा प रणाम :
जे हा िनवास थान आिण न ैसिग क पया वरणाची हानी होत े ते हा ा या ंचे सा ा य ग ंभीर
धो यात य ेते. जिमनीवरील सतत या मानवी हालचाल म ुळे ती द ूिषत होत े आिण
अनेक जात ना म ूळ द ेशापास ून दूर जा यास आिण नवीन जात शी ज ुळवून घे यास
भाग पाड ले जात े, जेथे ते जुळवून घे याचा य न करताना मरतात . अनेक जाती
यां या ज मभ ूमी या न ुकसानीम ुळे न हो या या मागा वर आह ेत. munotes.in
Page 67
भारतातील पया वरणीय आ हान े
75 ६. इतर सम या :
वाढल ेले तापमान , बेमोसमी हवामानातील ि याकलाप , आ लाचा पाऊस इ यादी इतर
सम या ंचा देखील ितक ूल प रणाम होतो . जिमनीवर रसायना ंचा िवसग पया वरणास
धोकादायक बनतो . ही रसायन े ाणी आिण वन पती वापरतात आिण या ार े
पया वरणात या ंचा माग तयार करतात . या ि य ेला बायो म ॅि निफक ेशन हणतात आिण
पया वरणासाठी ग ंभीर धोका आह े.
वनी द ूषण : कारण े आिण प रणाम
वनी दूषणाची स ंक पना
वनी द ूषण हा आवाजाची हािनकारक पातळी आह े. हा य ात पया वरणीय
आवाजाचा एक कार आिण तर आह े जो सामा यतः इतर लोका ंना ास द ेतो,
िवचिलत करतो िक ंवा अगदी हानी पोहोचवतो . वनी हा द ूषणाचा एक भौितक कार
अस यान े तो हवा , माती आिण पाणी या ंसार या जीवनास आधार द ेणा या य ं णांना थेट
हानीकारक नाही . याचा थ ेट प रणाम रसी हरवर होतो , हणज े माणसावर .
हा अवा ंिछत आवाज , वातावरणात सोडला जातो , याम ुळे मनु याला ास होतो आिण
या या मानिसक आिण मानिसक आरो यावर िवपरीत प रणाम होतो . पे ा जा त
असल ेला आवाज
115 dB ( डेिसबल ) सहनशील आह े. जागितक आरो य स ंघटनेनुसार उ ोगा ंम ये
आवाजाची औ ोिगक मया दा 75 डीबी असण े आव यक आह े. वनी द ूषण ह े
आधुिनक औ ोिगक शहरी जीवन आिण जा त लोकस ं येमुळे होणारी गद या ंचा
प रणाम आह े.
वनी द ूषणाचा आताप य तचा सवा त सामा य ोत , हावरील सवा िधक लोका ंना
भािवत करणारा एक हणज े मोटार वाहन े. िवमान आिण औ ोिगक य ं साम ी द ेखील
मुख ोत आह ेत. ऑिफस मिश स , सायरन , पॉवर ट ू स आिण इतर उपकरणा ंमुळे
अित र वनी द ूषण होत े.
वनी द ूषणाची का रणे :
• वनी द ूषणाची म ुख कारण े खालील माण े आहेत:
१. औ ोिगक ोत :
तं ान आिण औ ोिगक करणा या गतीम ुळे आवाजाम ुळे आपल े पया वरण द ूिषत
झाले आ ह े. कापड िगर या , छापखान े, अिभया ंि क आ थापना आिण धात ूची काम े
इ यादी वनी द ूषणात मोठा हातभार लावतात . कोलकाता , लुिधयाना , कानप ूर इ यादी
औ ोिगक शहरा ंम ये वनी द ूषणाच े वाईट प रणाम होतात . हे मु यतः कारण अन ेकदा
औ ोिगक झोन शहरा या िनवासी झोनपास ून वेगळे केले जात नाहीत . िवशेषत: munotes.in
Page 68
पया वरण भ ूगोल
76 लघुउ ोग ह े िनवासी भागातील तळमज यावर असल े या काय शाळांमधून चाल त
अस याच े आढळ ून येते आिण अप रहाय पणे िनमा ण होणारा आवाज याम ुळे रिहवाशा ंना
ास, अ व थता आिण िचडिचड होत े. चंदीगड सार या आध ुिनक िनयोिजत शहरा ंम ये
प रि थती ख ूपच चा ंगली आह े कारण य ेथे औ ोिगक े िनवासी े ापास ून दूर ठेवले
जाते. िशवाय दो ही झो न पुरेशा ंद ह रत प ्याने एकम ेकांपासून िवभ आह ेत.
२. वाहत ूक वाहन े:
वनी द ूषणाची वाहत ूक कारण े ामु यान े वाहत ूक, रे वे आिण िवमानाचा आवाज
समािव करतात . शहरी वातावरणातील ऑटोमोबाईल ा ंती वनी द ूषणाचा एक मोठा
ोत अस याच े िस झाल े आह े. यामुळे र या ंवर मोटार या वाढल े या स ं येने
गजबजल े या भागात ॅिफक ज ॅमला ज म िदला आह े जेथे अधीर वाहनचालका ंकडून
वारंवार हॉन वाजव यान े वाहत ुक या आवाजाची सम या आणखी वाढली आह े. मोठ्या
माणात वाहना ं या वनी द ूषणाम ुळे शेजार या शहरा ंम ये बह तेक िनवासी िठकाणी
आवाजाची ती ता न ेहमीच जा त असत े. अवजड क , बसगाड ्या, जेट िवमान े,
मोटरसायकल , कूटर, मोपेड, जीप इ यादी वनी द ूषणाच े ोत आह ेत. िद ली आिण
मुंबई सार या मोठ ्या शहरा ंम ये जेथे िवमानतळ लोकस ं ये या क ां या प रसरात आह े
तेथे हवाई िवमान े िनवासी भागात ून जातात . प रणामी िवमानात ून होणारा आवाज ही एक
वाढती ग ंभीर सम या आह े.
३. घरगुती:
िनवासी भागात , एका य साठी घरग ुती आवाजाची वीकाय पातळी द ुस यासाठी
अ वीकाय असू शकत े. ही वीक ृती िदवसाची व ेळ आिण आवाजा या व पावर द ेखील
अवल ंबून असत े. फूड िम सर , ाइंडर, हॅ यूम ि लनर , वॉिशंग मिशन आिण ायर ,
कूलर, एअर क ंिडशनर या ंसारखी ग ॅझेट खूप ग गाट करणारी आिण आरो यासाठी
हािनकारक अस ू शकतात . इतर घरातील आवाजा ंम ये साऊंड िस टीम आिण टी हीच े
लाऊड पीकर , आयपॉड आिण कानातल े फोन , दार वा जवणे, लहान म ुलांचा
खेळ याचा आवाज , लहान म ुलांचे रडण े, फिन चर हलवण े, रिहवाशा ंचे मोठ्याने संभाषण
इ याद चा समाव ेश होतो . दुसरे उदाहरण श ेजार या क ु यांपैक एक अस ू शकत े. रोज
रा भर भ ुंकणे.
४. साव जिनक प ा णाली :
भारतात धािम क काय म, ज म, मृ यू, िववाह, िनवडण ुका, ा यि क िक ंवा फ
यावसाियक जािहरात साठी लाऊड पीकर वापरतात . यामुळे वनी द ूषणाबाबत
साव जिनक य ं णा वतः या मागा ने मह वाची भ ूिमका बजावत े.
munotes.in
Page 69
भारतातील पया वरणीय आ हान े
77 ५. कृषी यं े:
ॅ टर, ॅशर, हाव टर, कूपनिलका , पॉवर िटलस इ. या वाप रामुळे शेती अ य ंत यांि क
पण याचबरोबर अ य ंत ग गाटमय झाली आह े. पंजाब रा यात फाम मशी स
चालव याम ुळे आवाज पातळी 90 dB ते 98 dB न दव यात आली आह े.
६. संर ण उपकरण े:
तोफखाना , रणगाड े, रॉकेट ेपण, फोट , ल करी िवमाना ंचा सराव आिण श ूिटंग सराव
यामुळे वातावरणात मोठ ्या माणात वनी द ूषण होत े. जेट इंिजनां या िक ंका या
आिण सोिनक ब ूमचा काना ंवर बिधर करणारा भाव पडतो आिण अ य ंत करणा ंम ये
िखडक या चौकटी आिण ज ु या मोडकळीस आल े या इमारत चा च काच ूर होतो .
७. िविवध ोत :
बांधकाम , लाि ट ंग, टोन िशंग, बुलडोिझ ंग, वेि डंग, ऑटोमोबाईल द ु तीची काम े,
उ खनन इ यादी वनी द ूषणाच े इतर ोत आह ेत. प रसरातील रिहवासी सहसा
अि य आिण ती आवाजाची त ार करतात .
वनी द ूषणाच े प रणाम
आवाजाचा मानवी आरो यावर आिण वागण ुक वर नकारा मक प रणाम होतो . अवांिछत
आवाज शारी रक आिण मानिसक आरो यास हानी पोहोचव ू शकतात . एका अ यासात
असे आढळ ून आल े आहे क बा ंधकाम कामगारा ंना आवाजाम ुळे ऐक या या कमतरत ेचा
ास होतो , जो सवा त मह वाचा यावसाियक रोग आह े.
१. बोल यात य यय य ेतो.
भारतीय शहरा ंम ये आवाजा या वाढ या पातळीम ुळे लोकां या ऐक या या मत ेवर
प रणाम होत आह े, जो ख ूप ासदायक आह े कारण आवाज ऐक याची मता मानिसक
िवकासाशी जवळ ून संबंिधत आह े. ग गाटा या उपि थतीत , समोरची य काय हणत
आहे ते आपण अन ुसरण क शकत नाही . कारण वर कौश याचा िवकास सामा य
वणश वर अवल ंबून असतो . गे या काही िदवसा ंपासून जगभरात वनी द ूषणाची
सम या वाढत आह े.
२. िवशेषत: या णा ंना िव ा ंतीची गरज आह े यां यासाठी आवाज ही सम या
आहे.
आवाजा या दीघ संपका मुळे झोपेचा ास , िचडिचड , तणाव , तणाव , िवचिलत होण े,
दयिवकाराचा धोका , जीवना या ग ुणव ेवर भाव , संवाद, आरो य आिण क याण
प रणाम , वत णूक आिण मानिसक आरो यावर होणार े प रणाम आिण कमी होण े यासारख े
अनेक ितक ूल प रणाम होतात . कामिगरी
munotes.in
Page 70
पया वरण भ ूगोल
78 ३. आवाजाम ुळे भाविनक आिण वत ना मक ताण य ेतो.
म गरम क े याने िनमा ण होणा या मोठ ्या आवाजात एखा ा य ला ास होऊ
शकतो .
४. आवाजाम ुळे ऐक याच े कायमच े नुकसान होऊ शकत े.
अचानक मोठ ्या आवाजाम ुळे काना या पड ाच े गंभीर न ुकसान होऊ शकत े. अवांिछत
आवाजाम ुळे िटिनटस द ेखील होऊ शकतो जो बाह ेरचा आवाज नसताना आवाज ऐक ू
येतो.
५. इतर रोग .
• आवाजाम ुळे डोकेदुखी, र दाब , दय अपयश इ यादी आजार हो याची श यता
वाढते.
• आवाजाम ुळे दयाच े ठोके वाढतात , र वािह या आक ुंचन पावतात आिण बाह ली
पसरत े
• आवाजाम ुळे यकृत, म दू आिण दयाच े नुकसान होऊ शकत े.
• अवांिछत आवाजाम ुळे चीड, आ मकता , उ च र दाब , उ च तणाव आिण झोप ेचा
ास होतो .
६. सागरी ा या ंना भेडसावणा या सम या ंमुळे वनी द ूषण होत े.
ऑइल ि ल , पाणबुडी आिण सम ु ा या आत आिण आत या इतर जहाजा ं ारे वापर या
जाणा या जा त आवाजाम ुळे अनेक सागरी ा या ंना सम या ंना त ड ाव े लागत े. हेल
समु ात अ न शोध यासाठी , संवाद साध यासाठी , बचाव कर यासाठी आिण
जग यासाठी वणश चा वापर करतात . जा त आवाजाम ुळे हेल माशा ंना अन ेक
दुखापत आिण म ृ यू होतो.
७. व यजीवा ंना वनी द ूषणासार या अन ेक सम या ंना त ड ाव े लागत े.
व यजीवा ंना वनी द ूषणासार या अन ेक सम या ंना त ड ाव े लागत े कारण त े
आवाजावर अिधक अवल ंबून असतात . ा या ंची वणश माणसा ंपे ा चा ंगली असत े
कारण या ंचे जगण े यावर अवल ंबून असत े. या घरा ंम ये सतत आवाज असतो त ेथे
पाळीव ाणी अिधक आ मकपण े िति या द ेतात.
४.३ मोठ्या धरणा ंशी स ंबंिधत पया वरणीय सम या
िवकास क प समाजा या िवकासासाठी आव यक आह ेत पर ंतु याच व ेळी या
क पा ंचे पया वरणावर आिण थािनक लोका ंवर अन ेक गंभीर प रणाम होत आह ेत.
मोठ्या माणात िवकास क पा ंचा समाव ेश आह े. munotes.in
Page 71
भारतातील पया वरणीय आ हान े
79 १. िटहरी धरण क पाम ुळे लोका ंचे िव थापन :
िटहरी धरण उ राख ंड या िटहरी िज ात आह े. भागीरथी आिण िभल ंगणा या दोन
मुख वाहा ं या स ंगमा या खाली ही ग ंगा नदी आह े. हे भारतातील सवा त उंच खडक
भरणार े धरण आह े. 260 मी). या धरणाची मता 245 दशल घनमीटर आह े. या
धरणाम ुळे 465 चौरस िकलोमीटरचा प रसर पा याखाली ग ेला आह े.
या धरणाम ुळे 172 गावांतील स ुमारे 125,000 लोक ब ेघर झाल े आहेत. हे गरीब लोक
ड गराळ आिण ज ंगलातील वातावरणाशी प रिचत आह ेत. जे हा या ंना सपाट भागात
हलवल े जात े - जे यांना अ ात आह ेत - यांना जगण े कठीण होईल कारण या ंची
जीवनश ैली बदल ेल. यामुळे अनेक सामािजक -आिथ क सम या िनमा ण होतील . हे यांना
इंधन लाक ूड, वन उ पादन े, िप याच े आिण िस ंचन पाणी इ यादीपास ून वंिचत ठ ेवेल.
या धरण क पाम ुळे गंभीर पया वरणीय सम या िनमा ण होतील - पया वरणाचा नाश ,
खो यातील प रस ं था ब ुडणे, जलाशयातील गाळ इ .
िहमालयाचा द ेश भूगभ य ्या अि थर आह े आिण याम ुळे या धरणाच े ब ांधकाम
अ यंत धोकादायक आह े. यांचे धरण िनकामी झा यास प ुराचे पाणी ऋिषक ेश आिण
हर ार , कानप ूर, पाटणा आिण अलाहाबादपय त पोहोच ू शकत े. याचा प रणाम नरोरा
अणुऊजा क ावरही होऊ शकतो .
२. सरदार सरोवर क प (गुजरात ):
हा जगातील सवा त मोठा नदी घाटी क प आह े. याची स ु वात 1961 म ये झाली .
नम दा नदी म य द ेशातील अमरक ंटक ट ेकड्यांम ये उगवत े. ती महारा आिण
गुजरातमध ून पि म ेकडे वाहत जाऊन अरबी सम ु ाला िमळत े. आर. नम देची ला ंबी
१३१२ िकलोमीटर आह े. आिण खो याच े े फळ स ुमारे 98,796 चौरस िकलोमीटर
आहे.
सरदार सरोवर क पाची थािपत वीजिनिम ती मता स ुमारे 1400 M.W. आहे आिण
ते सुमारे 1.8 दशल ह े टर जिमनीला िस ंचन स ुिवधा दान कर ेल.
या क पावर पया वरणवादी आिण काय क या नी आ ेप घेतला आह े. सु ी मेधा पाटक र
- TISS मधील पो ट ॅ युएट सामािजक काय क या यांनी या क पाम ुळे िव थािपत
झाले या लोका ं या ह का ंचे संर ण कर यासाठी म ुख भूिमका बजावली .
सरदार सरोवर क पाम ुळे म य द ेश, गुजरात आिण महारा ातील 237 गावांमधील
सुमारे 90,000 लोक िव थािप त झाल े आहेत. गुजरात सरकार ग ुजरातम य े या लोका ंना
यो य लाभ िदला . परंतु असे फायद े M.P ारे यो य र या दान क ेले गेले नाहीत . आिण
महारा सरकार याम ुळे अ नेक िव थािपत लोक पया वरण िनवा िसत बनल े यांनी
रोजंदारीवर काम कर यासाठी जवळ या शहरा ंम ये थलांतर केले. munotes.in
Page 72
पया वरण भ ूगोल
80 सरदार सरोवर क पाम ुळे सुमारे 42,000 हे टर जमीन ज ंगलाखाली ग ेली आह े
याम ुळे व यजीवा ं या म ूळ जाती मोठ ्या माणात न झा या आह ेत. काल या या
िसंचनात ून पाणी साच याम ुळे गुजरात या िकनारी िज ा ंम ये व छत ेची सम या
िनमा ण होणार आहे.
४.४. भारतातील म ुख पया वरणीय चळवळी
१. िचपको आ ंदोलन - (1973 ):
ही पया वरणीय चळवळ गढवाल िहमालयात स ु झाली याच े नेतृ व चा ंदनी साद भ
आिण स ुंदरलाल बह ग ुणा या ंनी केले.
कं ाटदारा ंनी झाडा ंना आिल ंगन देऊन क ेले या ब ेपवा जंगलतोडीिव चा हा लोका ंचा
उठाव होता . यामुळे याला िचपको आ ंदोलन अस े हणतात .
२) से ह सायल ट हॅली चळवळ (१९७८ ):
सरकार क ेरळमधील अन ेक गावा ंना वीज प ुरव यासाठी धरण आिण जलिव ुत क प
बांध याचा िनण य केरळने घेतला.
सायल ट हॅली जलिव ुत क प क ेरळमधील क ुंथीपुझा नदीवर धरण बा ंधणार होता .
केरळ या पल कड िज ात शा ंत दरीम य े सदाह रत उ णकिटब ंधीय ज ंगल आह े. हे
जंगल स ुमारे चार लाख वष जुने आ ह े. संपूण बायो फ अर रझ ह चे पा यात ब ुडणे
थांबव यासाठी 1973 म ये ‘से ह सायल ट हॅली चळवळ ’ सु झाली .
1980 म ये M.G.K. या क पाचा आढावा घ े यासाठी थापन कर यात आल े या
मेनन सिमतीन े तो र कर याची िशफारस क ेली होती .
३. जंगल बचाओ आ ंदोलन (1982 ):
याची स ु वात िबहारम य े झाली आिण न ंतर झारख ंड आिण ओ रसासार या
रा या ंम ये पसरली .
सरकार िबहार या न ैसिग क ‘साल’ जंगलां या जागी अ यंत िकमती या सागवानाचा
िनण य घेतला. ही एक चाल मानली ग ेली याला ‘लोभचा ख ेळ आिण राजक य लोकवाद ’
हणून संबोधल े गेले.
िबहार या िस ंहभूम िज ातील आिदवास नी या उप माला िवरोध कर यासाठी ज ंगल
बचाओ आ ंदोलन स ु केले.
4) पृ वी लोकशाहीसाठी नवदा य चळवळ :
‘नवदान ’ ही वस ुधैर कुटुंबकम (पृ वी एक क ुटुंब) या त व ानावर आधा रत प ृ वी
लोकशाहीची चळवळ आह े. munotes.in
Page 73
भारतातील पया वरणीय आ हान े
81 • ही सं था भारता या ज ैविविवधत ेवर आधा रत अ न वारशाच े संर ण करत े
१) िबजा वराज
२) अ णा वराज
3) भू वराज
4) ान वराज
६. नम दा बचाव आ ंदोलन (1985 ):
नम दा बचाव आ ंदोलन ही एक सामािजक चळवळ आह े याम य े पया वरणवादी ,
आिदवासी , शेतकरी आिण मानवािधकार काय कत यांचा समाव ेश आह े याम य े नम दा
नदीवर मोठ ्या माणात धरण े बांधली जात आह ेत.
नम दा नदीवरील सरदार सरोवर क पाम ुळे म. ., गुजरात आिण महारा ा तील 237
गावांतील स ुमारे 90,000 लोक िव थािपत झाल े आहेत. यापैक बर ेच बेरोजगार आह ेत
आिण नोक या िमळव यासाठी शहरा ंम ये थला ंत रत झाल े आहेत.
सु ी मेधा पाटकर या ंनी नम दा बचाव आ ंदोलनात म ुख भूिमका बजावली आह े.
८. पि म घाट वाचवण े :
पि म घाट - बांदीपूर आिण आगरहोल या ंसार या अभयार या ंचे घर - समृ
जैविविवधता असल े या या द ेशावर 1980 या दशकात एक साथीचा रोग झाला -
जंगलतोड .
सरकार वन िवभागाचा अ ंदाज आह े क ग े या 3 डीकोडम य े 4.5 दशल ह े टर ज ंगले
(तािमळनाड ूचे े फळ ) न झाली आह ेत.
कैलाश म हो ा यां या न ेतृ वाखाली पि म घाट स े ह द माच , 100 िदवसा ंची पदया ा
ड गर ओला ंडून पया वरणाचा हास आिण मानवी ह का ंचा स ंदेश आयात कर यात
यश वी ठरली .
पाणी अडवा , पाणी िजरवा :
(पा याचा पाझर वाढव यासाठी वाह या पा यात अडथळा आणा )
15 जून 1937 रोजी ज मल े या ी अ णा हजार े ( ी िकसन बाब ुराव हजार े) यांनी या
पया वरण चळवळीला चालना िदली . ते भारतीय स ै यात होत े. िनवृ ीनंतर या ंनी
राळेगणिस ी या गावाचा िवकास क ेला. जलस ंधारणासाठी या ंनी िविवध उप म
राबवल े. munotes.in
Page 74
पया वरण भ ूगोल
82 ९. पाणी अडवा , पाणी िजरवा हणज े मोठे बंधारे ब ांध याऐवजी उतारा या बाज ूने
वाहणा या पा याला अडथळा िनमा ण होतो ज ेणेक न जा त पाणी जिमनीत म ुरते.
पा याचा हा भ ूगभा तील साठा वष भर िविहर ना पाणी द े यासाठी प ुरेसा ठरतो . अ णा
हजारे यांनी सामािजक चळवळ चाही चार क ेला.
महारा ातील पया वरणीय चळवळी :
1) नम दा बचाव आ ंदोलन
२) पि म घाट वाचवा
३) पाणी अडवा , पाणी िजरवा
munotes.in
Page 75
83 ५
शा त िवकास आिण पया वरण यव थापन
घटक स ंरचना :
५.० तावना
५.१. शा त िवकासा या स ंक पना आिण गरज आिण पया वरण यव थापनासाठी
५.३. पया वरणप ूरक जीवनश ैली आिण पया वरण िश णाची गरज
५.४. भारतातील जीवावरण स ंर ण आिण व यजीव यव थापन
५.५. पया वरणीय भाव म ू यांकन
५.० तावना :
आप या सामा य प ृ वीवर पया वरणािशवाय जगण े आिण िवकास श य नाही . आपली
पया वरण स ंसाधन े मया िदत आह ेत. तांि क शोध आिण औ ोिगक करणाम ुळे मानवी
गरजांम ये वाढ होत चालली आह े. जग यासाठी एक नवीन ीकोन आव यक आह े
कारण उपभोग आिण औ ोिगक करणाच े जुने मॉडेल जगा या वाढ या लोकस ं येला
समथ न देणार नाहीत . िशवाय आपण आपल े िवकास उप म अशा कार े स म क ेले
पािहज े क त े दीघ काळ चाल ू राहतील .
जर आप याला पाणी सािह य आिण न ैसिग क संसाधन े वाढू इि छत अ सतील तर या
प रि थतीला सामोर े जा यासाठी नवीन माग शोधल े पािहज ेत. अशा कार े आप याला
जे िमळाल े ते आपण य ेणा या िपढीसाठी सोड ू. यामुळे भिव यातील िपढीला आपण
जगत असल े या स ुखसोयी जग ू दे यासाठी आपण स ंसाधना ंचा सु पणे
काळजीप ूव क आिण जबाबदारीन े वापर क ेला पािहज े. यालाच शा त िवकास हणतात .
शा तता ही एक स ंतुिलत ि या आह े. युनायटेड नेश स 1987 चा व ड किमशन ऑन
ए हायन म ट अँड डे हलपम टचा अहवाल : आमच े सामा य भिव य अस े नमूद केले आहे
क शा त िवकास भिव यातील िपढ ्यां या क याणाशी तडजोड न करता वत मान गरजा
पूण करतो . ही उदा उि े सा य कर यासाठी मानवा ंना या ं या धोरणा ंचे पुनप री ण
करावे लागेल:
पया वरण संर ण
सामा जक जबाबदार
आिथ क सराव munotes.in
Page 76
पया वरण भ ूगोल
84 ५.१. शा त िवकासा या स ंक पना आिण गरज आिण पया वरण
यव थापनासाठी
आपली प ृ वी स ुमारे 4600 दशल वषा पूव तयार झाली . वन पती , ाणी, मासे, प ी
आिण क टक इ यादी सव कारच े जीवन मानवा या उदयाप ूव पृ वीवर कट झाल े.
मानव प ृ वीवर स ुमारे 2 दशल वषा पूव कट झाला .
िवकासा या स ु वाती या काळात माणसावर िनसगा चे वच व होत े. माणसाकड े िवचार
कर याची आिण कारण -प रणाम स ंबंध शोध याची मता असत े. अशा कार े याला
पया वरणीय श मागील रह य े सापडली ; िव ान आिण त ं ाना या िवकासा ार े. आता
यांनी पया वरणावर वच व गाजवायला स ु वात क ेली आह े. तो वतः या फाय ासाठी
पया वरण संसाधना ंचा वापर करत आह े. याचे कृ य क ृतीला घातक ठरल े आहे.
माणसाचा िवकास हा पया वरणीय स ंसाधना ंवर अवल ंबून असतो याचा मानवाकड ून मोठ ्या
माणावर शोषण होतो . यामुळे पया वरणीय स ंसाधना ंिशवाय भिव यात अशाच कारचा
िवकास चाल ू ठेवणे कठीण होईल .
यामुळे आप याला शा त िवकासाची गरज आह े, याचा अथ आपला िवकास दीघ
कालावधीसाठी स ु राहावा . श य अस यास आपण ही स ंक पना समज ून घेतली पािहज े
आिण पया वरणाच े शोषण कर या या आप या लोभावर िनय ं ण ठेवले पािहज े munotes.in
Page 77
शा त िवकास आिण पया वरण
यव थापन
85
शा त िवकास हणज े पया वरण स ंवध न आिण िवका स यां यातील समतोल . जी.एच.
हाल म (1987) यांनी शा त िवकासाची या या खालील माण े केली आह े. शा त
िवकास हणज े भिव यातील गरजा प ूण कर या या मत ेशी तडजोड न करता
वत मानातील गरजा आिण आका ं ा पूण करण े.
नुसार W.E. किनंगहॅम आिण एमए किन ंगहॅम (2000) - शा त िवकास हणज े मानवी
क याणाची गती जी आपण फ काही वषा पे ा अन ेक िपढ ्यांपय त वाढव ू िकंवा वाढव ू
शकतो . शा त िवकासाच े फायद े सव मानवा ंसाठी उपल ध असल े पािहज ेत आिण क ेवळ
िवशेषािधकार ा गटासाठीच नाही .
५.१.१. शा त िवकासा या आिण पया वरणीय सम या
पया वरणीय सम या :
1) ओझोन थराचा हास
२) लोबल वािम ग - ह रतग ृह प रणाम
3) आ ल पाऊस
4) वाळव ंटीकरण
5) जंगलतोड
6) जैविविवधत ेचे संवध न
7) संसाधना ंचा अिनय ंि त वापर munotes.in
Page 78
पया वरण भ ूगोल
86 १. ओझोन थराचा हास :
ओझोनचा थर प ृ वी या प ृ भागापास ून 25 ते 30 िकमी उ ंचीवर आढळतो . हा थर U.V
म ये अडथळा आणतो . सूया पासून येणारे िविकरण . यामुळे U.V ची र कम . पृ वी या
पृ भागावर पोहोचणार े रेिडएशन िनय ंि त क ेले जात े. सीएफसीसार या मानविनिम त
वायूंमुळे ओझोनचा हा थर कमी होत आह े. CFC चा एक र ेणू ओझोनच े 1000 पे ा
जा त र ेणू न क शकतो . अंटाि ट कावर ओझोन िछ तयार झाल े आ ह े, जे
ओझोन या कमी झा याम ुळे मोठे होत आह े. सीएफसीचा वापर र ेि जर ेशन आिण
िविवध कार या फवार या ंम ये केला जातो उदा . बॉडी े इ. आ ही अशा उ पादना ंचा
वापर टाळ ू शकतो याम य े CFC वापरल े जात े. आ ही र ेि जर ेशन वापरण े थांबवू
शकत नाही कारण त े आव यक आह े परंतु कमीतकमी आ ही बॉडी े वापरण े टाळू
शकतो .
२. लोबल वािम ग - ीन हाऊस इफ े ट:
पृ वीला सौर िविकरण ा होत े. पृ वीची प ृ भाग गरम होत े आिण त े रेिडएशन
उ सिज त करते. यामुळे इनकिम ंग आिण आउटगोइ ंग रेिडएशन - उ णता या ं यात
संतुलन राखल े जाते. यामुळे अनेक शतक े पृ वीचे तापमान ि थर होत े.
सघन मानवी ि याकलापा ंमुळे, लोकस ं येतील वाढ , िव ान आिण त ं ाना या
िवकासाम ुळे िविवध ह रतग ृह वाय ू जसे क िमथ ेन, CFC, CO 2 इ यादी वातावरणात
मोठ्या माणात सोडल े गेले. हे वायू आउटगोइ ंग रेिडएशन शोष ून घेतात आिण याम ुळे
पृ वीचे तापमान वाढ यास जबाबदार असतात . पृ वी या तापमानात होणारी वाढ
अ यंत हळ ूहळू होत असली तरी याच े खूप घातक प रणाम होऊ शकतात .
• लोबल वािम गचे काही प ुरावे खालील माण े आहेत:
1) िहमनदी िवतळण े.
2) तापमाना या न दी
3) समु ा या पातळीत वाढ
4) महासागरा या पा याच े तापमान वाढण े munotes.in
Page 79
शा त िवकास आिण पया वरण
यव थापन
87 उ णकिटब ंधीय आिण उप -उ णकिटब ंधीय भागात िहमर ेषेचे वर या िदश ेने थला ंतर
6) हवामानातील बदल - पज यमानातील फरक .
7) समशीतो ण आिण ुवीय भागात उ णकिटब ंधीय रोगा ंचा सार
जंगलतोडीम ुळे CO2 शोष याची वातावरणाची मता कमी झाली आह े, यामुळे CO2
शोषून घे याची वातावरणाची मता प ुनस चियत कर यासाठी आपण अिधक झाड े
लावली पािहज ेत.
वातावरणातील द ूषण आिण CO आिण CO2 चे उ सज न कमी कर यासा ठी आपण
मोटारसायकल आिण कारऐवजी सायकलचा वापर क ेला पािहज े.
या मह वा या िवषयाबाबत आपण समाजात जनजाग ृती क शकतो .
३. आ लाचा पाऊस :
स फर डायऑ साइड , नाय ोजन ऑ साईड या ंसारख े औ ोिगक द ूषक पावसा या
पा यात िवरघळतात आिण पावसाच े पाणी अ लीय (स य ू रक ऍिसड ) बनते. आ ल
पाऊस तलावातील जलचरा ंसाठी घातक आह े, माशांची सं या कमालीची घटली आह े.
हे वन पती , िपके आिण मानवा ंसाठी द ेखील हािनकारक आह े.
आ लव ृ ी ही जागितक सम या आह े आिण हण ूनच आपण या सम य ेब ल जाग कता
पसरव ू शकतो आिण उ ोगा ंमधील द ूषण आिण घातक वाय ूंची पातळी कमी
कर यासाठी पया वरणवा ा ंना मदत क शकतो .
४. वाळव ंटीकरण :
वाळव ंटीकरण हा श द न ैसिग क सुपीक ल ँड केपचे रखरखीत - मानवी ि याकलापा ंमुळे
लँड केपसार या वाळव ंटात पा ंत रत हो याला स ूिचत करतो .
U.N या अ ंदाजान ुसार आि क ेतील 40% वाळव ंट नसल ेली जमीन , 33% आिशया
आिण 20% दि ण अम े रकेचे वाळव ंटात पा ंतर हो याची श यता आह े. munotes.in
Page 80
पया वरण भ ूगोल
88 वाळव ंटीकरणावर चराई कमी क न , जा त पीक घ ेणे, जंगलतोड आिण जा त िस ंचन
क न िनय ंि त क ेले जाऊ शकत े.
१. संसाधना ंचा अिनय ंि त वापर :
सव पया वरणीय सम या ंचे मूळ कारण मानवी लोभ आिण याचा संसाधना ंचा अिनय ंि त
वापर आह े. माणसा या इ छा अमया द आह ेत. ते कधीच समाधानी नसतात . महा मा
गांध नी हट या माण े, ‘आप या प ृ वीवर य ेका या गरजा प ूण कर यासाठी प ुरेशी
संसाधन े आहेत पण कोणाचाही लोभ नाही .
धमा दाय घरापास ून सु होत े आिण हण ून आ पण आप या गरजा , अवांिछत खर ेदी
आिण आपला लोभ कमी करण े सु केले पािहज े. या िवषयावर आपण समाजात
जनजाग ृती क शकतो .
५.२ पया वरणप ूरक जीवनश ैली आिण पया वरण िश णाची गरज
पया वरणप ूरक जीवनश ैली हणज े सव य या सव ि या या पया वरणासाठी उपय ु
आहेत. उदा. यात क या त ेल िकंवा कोळशापास ून ऊजा वापर याऐवजी सौर ऊजा ,
पवन ऊजा िकंवा जलिव ुत हण ून पया यी ऊजा वापरण े देखील समािव आह े.
आ ही आम या गरजा कमी क शकतो , रसायकल क शकतो आिण आम या
संसाधना ंचा पुनवा पर क शकतो .
पया वरणप ूरक जीवनश ैली अंगीकार यासाठी काही सोप े उपाय खाली नम ूद केले
आहेत:
1) श य अस यास वतःच े अ न वाढवा .
२) मांस कमी खा , भा या जा त खा .
३) ि या क ेलेले अ न टाळा .
4) ताजी हव ेसाठी िखड या उघडा .
5) जा तीत जा त िदवसाचा काश वापरा .
6) ऊजा काय म उपकरण े आिण इल े ॉिन स वापरा .
7) लहान शॉवर या - टब - आंघोळ टाळा .
8) नैसिग क सूय काश वाप न कपड े कोरड े करा.
९) बाथ म आिण वय ंपाकघरातील सा ंडपाणी बाग ेतील रोपा ंसाठी वापरा .
१०) वापरात नसताना प ंखे आिण िदव े बंद करा . munotes.in
Page 81
शा त िवकास आिण पया वरण
यव थापन
89 11) दात घासताना िक ंवा दाढी करताना पा याचा नळ ब ंद करा.
१२) वॉिशंग मिशनचा वापर प ूण भार अस ेल ते हाच करा .
13) खाजगी कार ऐवजी साव जिनक वाहत ूक वापरा .
14) सायकल वापरा .
15) रासायिनक लीनर टाळा , नैसिग क सािह य वापरा .
16) कमी फोटोकॉपी वापरा .
17) लाकडी फिन चरचा वापर टाळा .
18) वत मानप े, बाट या , कॅन इ या द चा प ुनवा पर करा .
19) िकराणा सामानासाठी कापसा या िपश या वापरा .
20) अ नाची नासाडी टाळा .
21) टाकाऊ अ न खत तयार कर याचा सराव करा .
22)जा त झाड े लावा .
23) पेपरलेस िबिल ंग आिण इतर ि या ंचा पया य िनवडा .
24) कॅशलेस हा - पेम टसाठी काड वापरा .
25) पा याची गळती टाळा .
26) फरशी व छ कर यासाठी ज ुने कपड े वापरा .
27) वत मानप े, पु तके ऑनलाइन वाचा .
२८) िड पोज ेबल उ पादन े टाळा (एक व ेळ वापरा )
29) तुमचे जुने कपड े व इतर व त ू गरीब गरज ू य ना ा .
30) समाजात पया वरणप ूरक जीवनश ैलीब ल जनजाग ृती करा .
५.३. भारतातील जीवावरण स ंर ण आिण व यजीव यव थापन
भारतात 18 जीवावरण स ंर ण े े आहेत. जीवावरण स ंर ण हे जिमनीच े आिण /िकंवा
समु ाचे े आह े जे UNESCO ने या या पया वरणीय व ैिश ्यांमुळे उ कृ साव ि क
मू य हण ून िनय ु केले आह े. लेख प करतो क ह े साठ े जैिवक िविवधत े या
संवध नासाठी आिण न ैसिग क स ंसाधना ं या शा त वापरासाठी मह वप ूण आह ेत.
सव थम, भारतात 18 जीवावरण स ंर ण आहेत, यापैक भारतातील 12 बायोि फयर munotes.in
Page 82
पया वरण भ ूगोल
90 रझ स ना युने को या म ॅन अँड बायो फ अर रझ ह ो ाम या यादीम य े थान
िमळाल े आहे. या लेखात भारतातील सव बायो फ अर रझ ह चा नकाशा आह े. खालील
त याम य े भारतातील य ेक जीवावरण स ंर ण चा अचूक तपशील , या या िनिम तीचे
वष आिण जीवावरण स ंर ण े दाखवल े आहे.
जीवावरण स ंर ण हणज े काय?
जीवावरण पृ वीवरील सव सजीव घटका ंचा समाव ेश होतो . यात प ृ वीवर राहणार े सव
सू म जीव आिण सभोवताल या वातावरणाशी या ं या पर परस ंवादासह सव वन पती
आिण ाणी या ंचा समाव ेश होतो .
िलथोि फयर , हाय ोि फयर आिण वा तावरणात बह त ेक जीव अि त वात आह ेत. अनेक
जीव एका े ातून दुस या े ात म ु पणे िफरतात . हे सव िमळून बायो फ अर बनत े.
जीवावरण संर ण हणज े काय?
1986 पासून, भारत सरकार बायो फ अर रझ ह हण ून ओळखला जाणारा एक
काय म राबवत आह े, जो ईशा य ेकडील देशातील रा या ंना आिण तीन िहमालयीन
रा या ंना 90:10 या माणात आिण इतर रा या ंना 60:40 या माणात आिथ क
सहा य प ुरवतो. आिण काही घटका ंची गती . क ीय MAB सिमती रा य सरकारन े
तयार क ेले या यव थापन क ृती आराखड ्याचे पुनरावलोकन करत े आिण याला
मा यता द ेते.
जीवावरण संर ण झोिन ंग योजना :
भारतातील य ेक बायो फ अर रझ ह या झोन ेशनम य े ि कंवा इतर कोण याही
बायो फ अर रझ ह म ये हे समािव असाव े:
munotes.in
Page 83
शा त िवकास आिण पया वरण
यव थापन
91 १. गाभा े
मु य े ात मानवी ह त ेप ितब ंिधत आह े.
बायो फ अर रझ ह या म ु य े ाम य े सामा यत : व यजीव स ंर ण कायदा 1972
अंतग त संरि त रा ीय उ ान े आिण अभयार या ंचा समाव ेश होतो .
बायो फ अर रझ ह चे मु य े जैिवक िविवधता जतन कर यासाठी स ुरि तपण े
संरि त साइट आह ेत. या िकमान िव कळीत पा रि थितक त ं ांचे िनरी ण करण े आिण
िवना-िव वंसक स ंशोधन आिण इतर कमी - भावी उपयोग जस े क िश ण घ ेणे.
या या स ंवध न काया यित र , रझ ह चे मु य े प रसं था स ेवां या ेणीम य े
योगदान द ेते, उदा. काब न ज करण े, शु पाणी आिण हव ेचा प ुरवठा, मातीच े
ि थरीकरण . मोकळी जागा
२. बफर झोन
सामा यत : मु य े ांना वेढलेला िक ंवा स ंल न करतो आिण चा ंग या पया वरणीय
प त शी स ुसंगत ि याकलापा ंसाठी वापरला जाऊ शकतो , जसे क
पया वरण िश ण ,
मनोरंजन,
इकोटू रझम
लागू आिण म ूलभूत संशोधन .
बायो फ अर रझ ह या बफर झोनम य े मोठ्या अवकाशीय स ंदभा त एक मह वप ूण
कनेि टि हटी काय आ ह े कारण त े मु य े ांमधील ज ैविविवधता घटका ंना स ं मण
े ांशी जोडतात .
बफर झो नम य े बायो फ अर रझ ह म ये मानवव ंशीय, जैिवक आिण सा ं कृितक
िविवधता िटकव ून ठेव याची आ ंत रक काय देखील असतात .
३. सं मण े
हे बायो फ अर रझ ह चे सवा त बा े आह े.
सं मण े हे शा त िवकासाम य े म यवत काय क र त े. सं मण े ाम ये िविवध
कारच े कृषी ि याकलाप , सेटलम ट आिण इतर उपयोग अस ू शकतात .
थािनक सम ुदाय, यव थापन स ं था, शा , एनजीओ , सां कृितक गट आिण इतर
भागधारक या े ा या स ंसाधना ंचे यव थापन आिण शा त िवकास कर यासाठी एक
काम करतात . munotes.in
Page 84
पया वरण भ ूगोल
92 ५.५. पया वरणी य भाव म ू यांकन
पया वरणीय भाव म ू यांकन (EIA) हे एक साधन आह े जे पया वरणावरील क प िक ंवा
िवकास तावा या मह वप ूण प रणामा ंचे मू यांकन कर यासाठी वापरल े जाते.
EIAs खा ी करतात क क प िनण य घेणारे लवकरात लवकर पया वरणावरील स ंभा य
प रणामांचा िवचार करतात आिण त े प रणाम टाळण े, कमी करण े िकंवा ऑफस ेट करण े हे
उि ठ ेवतात. हे सुिनि त करत े क िनण य घे यापूव ताव यो य र या समजल े
जातात .
पया वरणीय भाव म ू यांकन ि य ेचे ट पे
EIA चे 5 मु य ट प े आह ेत. EIA आव यक अस यास , िवकास स ंमतीसाठी एक
पया वरणीय म ू यांकन प रणाम अहवाल िलिहला जाईल आिण सबिमट क ेला जाईल .
जनतेला भा य कर याची स ंधी िमळ ेल. हे सुिनि त करत े क त ु हाला िनण य घे यात
सहभागी हो याची स ंधी िदली जात आह े.
खालील म ु े पया वरणीय भाव म ू यांकना या दहा म ु य ट या ंवर काश टाकतात .
ट पे आहेत:
1. ओळख
2. िन ंग
3. कोिप ंग आिण पया यांचा िवचार
4. भाव अ ंदाज
5. शमन
6. िनण य घेणा या सं थेला अहवाल द ेणे
7. साव जिनक स ुनावणी 8. पुनरावलोकन (EIA अहवाल )
9. िनण य घेणे
10. पो ट ोज े ट मॉिनट र ंग आिण पया वरण म ंजुरीची ि थती .
1. ओळख :
पिहली पायरी हणज े क पाची या या करण े आिण या या ि य ेत सामील
असल े या सव संभा य ि याकलापा ंचा अ यास करण े जेणेक न क पाची ेणी आिण
पोहोच समज ू शकेल. हे पया वरणीय भावा ंचे संभा य े ठरव यात मदत करते.
munotes.in
Page 85
शा त िवकास आिण पया वरण
यव थापन
93 2. िन ंग:
एखा ा क पाला व ैधािनक अिधस ूचनेनुसार पया वरणीय म ंजुरी आव यक आह े क
नाही ह े पाह यासाठी िन ंग केले जाते.
िन ंग िनकष यावर आधा रत आह ेत:
(i) गुंतवणुक चे माण
(ii) िवकासाच े कार
(iii) िवकासाच े थान
एका क पाच े अनेक जैवभौितक िक ंवा पया वरणीय , आिथ क आिण सामािजक प रणाम
असतील . यामुळे यासाठी काही माणात लोकसहभाग आव यक आह े. EIA साठी
कायदा द ेशानुसार बदलतो . एखा ा क पाला EIA आव यक अस याच े िन ंग
दाखवत अस यास , तो पुढील ट यावर जातो . काही क पा ंना EIA ची आव यकता
नसते. हे सामा यतः क पा या आकारान ुसार िनधा रत क ेले जाते आिण कधीकधी
साइट -िविश मािहतीवर आधा रत असत े.
3. पया यांची या ी आिण िवचार :
कोिप ंग ही म ु य पया वरणीय सम या ओळख याची ि या आह े आिण श यतो EIA
मधील सवा त मह वाची पायरी आह े. कोिप ंग हणज े EIA अहवालाची या ी िक ंवा
ेणी.
हे क पाचा हवा , पाणी, माती, आवाजाची पातळी , हवेची गुणव ा आिण भौितक
प रणामा ंवर प रणाम करत े.
4. भाव अ ंदाज:
इ पॅ ट ेिड शन हा क पा या मह वा या बाबी आिण या या पया यां या पया वरणीय
प रणामा ंचे ‘मॅिपंग’ कर याचा एक माग आहे.
भाव िव ेषणाम य े दोन चरण आह ेत:
(i) ओळख :
प रणामा ंची ओळख कोिप ंग ट यातच स ु केली ग ेली असती . या स ु वाती या
ओळख ची प ु ी केली जाऊ शकत े आिण तपासणी उघड झा यावर नवीन जोड या
जाऊ शकतात .
munotes.in
Page 86
पया वरण भ ूगोल
94 (ii) भावांचा अंदाज:
प रणामा ंचा अ ंदाज ग ुणा मक आिण प रमाणा मक दो ही आह े. भावाच े माण आिण
ती ता त े उलट करता य े यासारख े आहे क अप रवत नीय आह े याव न िनधा रत क ेले
जाते. जर भाव उलट करता य े याजोगा अस ेल तर तो कमी भाव हण ून घेतला जाऊ
शकतो . जर ित कूल प रणाम प ूव वत करता य ेत नस ेल तर प रणाम जा त अस याच े
हटल े जाते.
5. शमन:
या ट यात िशफारस क ेले या क ृत चा समाव ेश आह े याम ुळे क पाच े ितक ूल
प रणाम कमी होऊ शकतात . हे नकारा मक प रणाम कमी कर या या आिण
क पा या फाय ा ंची या ी स ुधार या या क पन ेने केले जाते.
6. िनण य घेणा या स ं थेला अहवाल द ेणे:
िवकास क पा या पया वरणीय म ू यांकनासाठी क प अिधका या ंना खालील
कागदप े सादर करावी लागतात .
(i) तपशीलवार क प अहवाल (DPR)
(ii) ावली भरल ेली
(iii) पया वरणीय भाव िवधान (EIS): EIS ने क पाचा स ंभा य भाव (सकारा मक
आिण नकारा मक ) दान क ेला पािहज े.
7. साव जिनक स ुनावणी :
EIA अहवाल प ूण झा यान ंतर काय ान ुसार लोका ंना स ूिचत करण े आव यक आह े
आिण EIA अहवाल प ूण झा यान ंतर तािवत िवकासाब ल स लामसलत करण े
आव यक आह े.
तािवत क पाम ुळे भािवत हो याची श यता असल े या कोण याही य ला EIA
या काय कारी सारा ंशात व ेश िमळ याचा अिधकार आह े.
8. पुनरावलोकन (EIA अहवाल ):
एकदा अ ंितम अहवाल तयार झा यान ंतर, भागधारका ं या िट प या आिण इनप ुट या
आधार े याच े पुनरावलो कन क ेले जाऊ शकत े.
9. िनण य घेणे:
क प म ंजूर िकंवा नाकार याचा अ ंितम िनण य EIA वर आधा रत आह े. हे ि या मक
पैलूंवर आधा रत शासक य िक ंवा याियक प ुनरावलोकनासाठी ख ुले आहे. munotes.in
Page 87
शा त िवकास आिण पया वरण
यव थापन
95 10. पो ट ोज े ट मॉिनट र ंग आिण पया वरण म ंजुरीची अट :
एकदा क प म ंजूर झाला क , तो पया वरणीय म ंजुरी या आधार े िनधा रत क ेले या
अट न ुसार काय करेल. या अट च े काटेकोरपण े िनरी ण आिण अ ंमलबजावणी करण े
आव यक आह े.
क पा या बा ंधकाम आिण ऑपर ेशन या दो ही ट या ंत मॉिनट र ंग केले पािहज े. हे
केवळ वचनब त ेचे पालन क ेले जात अस या ची खा ी कर यासाठीच नाही तर EIA
अहवाला ंम ये केलेले अंदाज बरोबर होत े क नाही ह े देखील पाहण े.
munotes.in
Page 88
QUESTION PAPER PATTERN
Time: 3hours Marks;100 N.B. 1.All questions are compulsory and carry equal marks.
2. Use of Map Stencils is permitted.
3. Draw sketches and diagrams wherever necessary.
Q.1 Long answer question on Unit -I 20Marks
OR
Long answer question on unit –I for 20 Marks or
Two short answer questions each 10Marks 20Marks
Q.2 Long answer question on Unit-II 20Marks
OR
Long answer question on unit –II for 20 Marks
or
Two short answer questions each 10Marks 20Marks
Q.3 Long answer question on Unit -III 20Marks
OR
Long answer question on unit –III for 20 Marks
or
Two short answer questions each 10Marks 20Marks
Q.4 Long answer question on Unit -IV 20Marks
OR
Long answer question on unit –IV for 20 Marks
or
Two short answer questions each 10Marks 20Marks
Q.5 Long answer question on Unit -V 20Marks
OR
Long answer question on unit –V for 20 Marksor
Two short answer questions each 10Marks 20Marks
munotes.in