Page 1
1 1
नकाशा ेपण
घटक स ंरचना :
२.० उि े
२.१ तावना - ेपण
२.२ ेपणांचे कार
२.० उि े
ेपणाची स ंक पना व या ंची उपय ु ता समज ून घेणे.
िविवध कार या ेपणांचा अ यास करण े.
२.१ तावना
संपूण जगाचा िक ंवा एखा ा िविश भागाचा माणान ुसार सपाट प ृ भागावर िक ंवा
कागदावर नकाशा काढला जातो . परंतू पृ वीचा आकार घन अस ून यास ला ंबी ंदी व उ ंची
आहे. तर सपाट प ृ भागास फ ला ंबी व ंदी असत े. पृ वीचा व ाकार प ृ भाग सपाट
पृ भागावर दाखव यासाठी िविश प त वापरावी लागत े ितला ेपण अस े हणतात .
ेपण िक ंवा याल ेख :
पृ वीचा व प ृ भागावरील द ेश नकाशा या सपाट प ृ भागावर दाखिवताना काही िविश
प तीचा वापर करावा लागतो . या प तीला ेपण अस े हणतात .
िकंवा
ेपीय प ृ वीगोलावरील अ व ृ े व रेखावृ े / वृ जाळी सपाट प ृ भागावर काढ या या
प तीला ेपण अस े हणतात . ेपणात ाम ु यान े वृ जाळी काढल ेली असत े.
ेपण या श दाचा अथ हणज े काशा ारा सपाट प ृ भागावर िक ंवा कागदावर काढल ेले
ितिब ंब होय . पृ वीसारखा असणा रा आिण सव भू देश दश वणा या गोलाकार ितक ृतीला
पृ वीगोल अस े हणतात . िकंवा पृ वीगोल हणज े पृ वीची माणब ितक ृती होय .
पृ वीगोल हा लहान माणावर काढल ेला असतो . या पृ वीगोलावर ाम ु यान े अ व ृ े व
रेखावृ े काढल ेली असतात . एखाद े थान ओळख यासाठी अ व ृ े व रेखावृ ाची गरज
असत े. यां या सहा यान े पृ वीवरील िविवध िठकाण े प करता य ेतात. अ वृ व
रेखावृ सपाट प ृ भागावर श य ितत या िबनच ूकपणे दाखवावी लागतात . या यासाठी munotes.in
Page 2
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
2 काशाचा अवल ंब क न सपाटप ृ भागावर िक ंवा कागदावर अ वृ े व रेखावृ े काढली
जातात . यालाच ेपण अस े हणतात .
ेपणाची गरज :
घनगोल प ृ वीवरील (ि िमतीय ) एखा ा द ेशाचा, देशाचा िक ंवा संपूण पृ वीचा नकाशा
सपाट प ृ भागावर (ि िमतीय ) काढ यात या म ूलभूत अडचणी य ेतात या अडचणी कमी
क न मा णब नकाशा काढ यासाठी ेपणाची गरज भासत े.
पृ वीगोलाच े तोटे -
१) पृ वीगोल महा ग असतो . नकाशा व त असतो . झेरॉ स क ेलेला नकाशा फ १
पयात िम ळू शकतो .
२) पृ वीगोल आकारान े मोठा अस याम ुळे तो ठेव यासाठी जा त जागा लागत े.
३) पृ वीगोल आकारान े मोठा अस याम ुळे एका िठकाणाव न द ुस या िठकाणी न ेणे
अवघड असत े. (सकाळी गद या व ेळी तु ही प ृ वीगोलासकट लोकलम य े चढलात
तर लोकलमधल े लोक त ुमचा कसा स कार करतील याची क पना करा )
४) पृ वीगोलावर एकाव ेळी पृ वीचा अधा च भाग िदस ू शकत नाही .
५) पृ वीगोल लहान माणावर तयार क ेलेला अस याम ुळे मुंबईसारख े महानगर िट ंबा या
व पात दश िवलेले असत े. मुंबईतील म ुख र त े या िट ंबात दश िवता य ेणार नाहीत .
( यासाठी नकाशाच वापरावा लाग ेल)
६) पृ वीगोल एकाच कारचा (पृ वीचे यथाथ प) असतो . नकाश े यां या उ ेश /
उपयोग यान ुसार व ेगवेग या कार े तयार करता य ेतात. अिधक उपय ु असतात .
नकाशाच े फायद े -
१) नकाश े व त असतात .
२) नकाशाला कमी जागा लागत े. नकाशा घडी क न िखशातही ठ ेवता य ेतो.
३) नकाश े एका िठकाणाव न द ुस या िठकाणी न ेणे सहज श य होत े.
४) संपूण पृ वी एकाचव ेळी नकाशावर िदस ू शकत े.
५) नकाश े मोठ्या माणावरही तयार करता य ेतात. यामुळे छोट्या गावातल ेही र त े, घरे
यात दाखिवण े श य असत े.
६) िविवध उ ेश / उपयोग यान ुसार नकाश े वेगवेग या ेपणांचा वापर क न तयार क ेले
जातात . अिधक उपय ु ठरतात .
७) भूगोला या अ यासात स ंशोधनात पय टनात, ादेिशक िवकासा त, शहर िनयोजनात ,
पया वरण स ंवध नात ल करी डावप ेचात सव िठकाणी नकाशा ंचा खूप उपयोग होतो . munotes.in
Page 3
नकाशा ेपण
3 २.२ ेपणाच े वग करण िक ंवा ेपणाच े कार :
काशा या अवल ंबानुसार ेपणाच े कार :
१) प रपे िकंवा बु ी ा ेपण / यथादश क ेपण
२) बु ीबा िक ंवा अप रप े ेपण
उ ेशानुसार िक ंवा गुणधमा नुसार ेपणाच े वग करण :
१) यो य े फळ दश क िकंवा सम े ेपण
२) यो य आकार दश क िकंवा समआकार ेपण
३) यो य माण दश क िकंवा समसमा ंतर ेपण
४) यो य िदशा दश क ेपण
रचनेनुसार ेपणाच े कार िक ंवा ेपण तयार कर या या प तीन ुसार वग करण :
१) खम य ेपण
२) शंकू ेपण
३) दडगोल ेपण
४) सांकेतीक ेपण
काशा या अवल ंबानुसार ेपणाच े कार :
प रपे िकंवा बु ी ा े ेपण िक ंवा यथादश क ेपण िक ंवा संदश ेपण : ेपीय
ेपण.
ेपीय प ृ वीगोलावरील अ व ृ े व रेखावृ े सपाट कागदावर दाखिव यासाठी काशाचा
अवल ंब क न ज े ेपण तयार क ेले जाते याला प रप े िकंवा ेपीय िक ंवा छाया ेपण
हटल े जाते.
या ेपणाम य े पारदश क पृ वीगोलाकार एका बाज ूने काश सोडला जातो . व या या
िव बाज ूस सपाट कागद पारदश क गोलावर ठ ेवून अ व ृ े व रेखावृ े काढली जातात .
हणज ेच अ व ृ े व रेखावृ े काढल े या पारदश क पृ वीगोलावर काश ेपका ार े सपाट
कागदाव र जे ेपण तयार होत े यालाच प रप े ेपण िक ंवा संदश ेपण हणतात .
बु ीबा / अप रप े ेपण / अछाया ेपण :
ेपीय प ृ वीगोलावरील अ व ृ े व र ेखावृ े सपाट कागदावर काढ यासाठी गिणती
प तीचा अवल ंब क न ेपण काढ या स याला अछाया ेपण िक ंवा अस ंदश ेपण
हणतात . हे संकेता मक िक ंवा अप रप े ेपण होय . munotes.in
Page 4
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
4 उ ेशानुसार िक ंवा गुणधमा नुसार ेपणाच े वग करण :
सपाट प ृ भागावर प ृ वीचे िच ण करताना द ेशाचा आकार , े फळ, माण व यो य िदशा
हे सव गुणधम एकाच ेपणात य ेवू शकत नाहीत . याम य े कोणतातरी एक दोष
आढळतोच. ेपणा या ग ुणधमा नुसार ेपणाच े खालील कार पडतात .
१) यो य े फळदश क ेपण
२) यो य आकारदश क ेपण
३) यो य माणदश क ेपण
४) यो य िदशा दश क ेपण
१) यो य े फळदश क / सम े ेपण / होमोलो ॉ फ क :
या ेपणाम य े नकाशावरील े फळ व पृ वी या प ृ भागाच े या द ेशाचे े फळ
माणान ुसार िबनच ूक दाखिवल े जात े या ेपणाला यो य े फळ दश क िक ंवा
सम े फळ दश क िकंवा सम े ेपण हणतात .
या कार या ेपणावर तयार क ेले या नकाशात भ ू देशाचे े फळ िबनचूक असत े.
ेपणा या या सम े दश क गुणधमा मुळे नकाशा या आकारात काही िठकाणी िवक ृती
िनमा ण होत े. परंतु े फळ यो य असत े. हणज ेच रेखावृ ीय माण ज ेवढ्या माणात
वाढते तेवढ्या माणात अ व ृ माण कमी होत े.
२) यो य आकारदश क िक ंवा समआकार ेपण श ु आकार दश क ेपण /
समाकार व ेपण / ऑथ मॉरिफझम :
या ेपणाम य े तयार क ेले या नकाशात द ेशाचा आकार िबनच ूक दाखिवला जा तो.
याला समआकार ेपण िक ंवा आ @रथोमा @रिफझम अस े हणतात . मा या
ेपणाम य े देशाचे े फळ बरोबरच अस ेलच अस े नाही. लहान द ेशाचा नकाशा तयार
कर यासाठी या ेपणाचा उपयोग होतो . जर मोठ ्या आकाराचा नकाशा अस ेल तर
नकाशा या काही भागात आकारात िव कृती िनमा ण होत े. हणून या कारच े ेपण लहान
आकाराचा भ ू देश दश िव यासाठी उपयोगात आणतात . या कार या ेपणात अ व ृ ीय
माण व र ेखावृ ीय माण सार याच माणात वाढतात . िकंवा कमी होतात . यामुळे
े फळ बदलल े तरी आकारात बदल होत ना ही.
३) यो य माणदश क / समसमा ंतर ेपण :
या कार या ेपणावर तयार क ेले या नकाशात सव यो य माण दश िवले जाते हणून
या कार या ेपणाला समसमा ंतर िक ंवा यो य माणदश क ेपण अस े हणतात .
नकाशावर सव िदशा ंना माण बरोबर दाखिवल ेले असत े.
munotes.in
Page 5
नकाशा ेपण
5 ४) यो य िदशा दश क ेपण / शु िदशादश क / अचूक िदशादश क ेपण :
या ेपणाम य े नकाशातील िठकाण े व पृ वीगोलावरील िठकाण े याची िदशा यो य असत े.
याला अच ूक िदशादश क ेपण अस े हणतात . या ेपणाम य े िदशा अच ूक दाखिव ली
जाते. या ेपणात अ व ृ े व रेखावृ े एकम ेकांना काटकोनात छ ेदतात. हणून कोण याही
िठकाणी िदशा यो य दाखिवली जात े. उदा. मक टरचे ेपण.
इ) रचनेनुसार ेपणाच े कार / ेपण तयार कर या या प तीन ुसार वग करण -
खम य ेपण :
सपाट पृ भागाचा उपयोग क न या प ृ भागावर काढल े या व ृ जाळीला खम य ेपण
असे हणतात . या याल ेखाम य े पारदश क ेपीय प ृ वीगोलावर सपाट प ृ भाग पश
क न ठ ेवला आह े. या सपाट प ृ भागावर ेपीत झाल ेली व ृ जाळी तशीच उत न
घेत यास खम य ेपण तयार होईल .
जे हा सपाट प ृ भाग ेपीय प ृ वीगोलावर ध ृवाला पश क न ठ ेवलेला असतो व िदवा
पृ वी या म यभागाकड े, िकंवा ितपाद िब ंदूकडे (Antipodal Location ) असतो व
याव न व ृ जाळी तयार क े यास या ेपणास खम य ध ृवीय ेपण असे हणतात .
जर सपाट प ृ भाग िवष ुववृ ाला पश क न ठ ेवला अस ेल तर यास खम य िवष ुववृ ीय
ेपण अस े हणतात . जर सपाट प ृ भाग ेपीय प ृ वीगोलावर ध ृव आिण िवषवव ृ
यािशवाय इतर कोठ ेही पश क न ठ ेव यास या व ृ जाळीव न तयार हो णा या
ेपणास खम य तीय क ेपण हणतात .
खम य ेपणात खालील ेपणांचा समाव ेश होतो :
१) खम य ध ृवीय गोम ुखी ेपण / क ीय ेपण
२) खम य ध ृवीय टी रओ ाफ क ेपण
३) खम य ध ृवीय सम े ेपण
४) खम य ध ृवीय समाना ंतर ेपण
५) खम य ध ृवीय ऑरथो ाफ क ेपण
खम य ध ृवीय सम े ेपण :
हे एक स ंकेता मक प तीच े ेपण आह े. या ेपणाम य े देशाचे े फळ िबनचूक
दाखिवल े जाते. रेखावृ ामधील अ ंतर मूळ या प े ा वाढत जात अस ेल तर अ व ृ ामधील
अंतर याच माणात कमी क ेले पािह जे. ही गो या ेपणात साधली जात े. या
ेपणाम य े अचूक े फळ दाखिवल े जात अस यान े कोण याही एका गोलाधा चा संपूण
नकाशा तयार करता य ेतो.
खालील मािहती या आधार े खम य ध ृवीय सम े ेपण तयार करा :
१) ेपीय प ृ वीची ि या - ५.० स .मी. munotes.in
Page 6
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
6 २) अ ांश अंतर - १५०
३) रेखांश अंतर - ३००
४) िव तार - संपूण उ र गोलाध
खम य ुवीय सम े ेपण -
खाली िदल े या मािहती या आधार े खम य ुवीय सम े ेपण काढा .
पृ वीगोलाची ि या = ५ से.मी.
अ वृ ीय अ ंतर =१५०
रेखावृ ीय अ ंतर = ३००
उ र गोलाधा साठी ेपण काढा .
१)
सव थम प ृ वीगोल दश िव यासाठी ५ से.मी. ि येचे वतु ळ काढा.
अ वृ ीय अ ंतर १५० अस यान े १५० या फरकान े ०० ते ९०० (उ र ुव) पय त ७ रेषा
आकृतीत दश िव या माण े काढा .
munotes.in
Page 7
नकाशा ेपण
7 आकृतीत दश िव या मा णे ९०० पासून ००, १५०, ३००, ४५०, ६००, ७५० यांना
जोडणा या रेषा काढा . याच र ेषांची माप े घेऊन (ि या ) समक ी वत ु ळे काढा. ९०० ते ००
या ि य य ेचे वतु ळ िवषूववृ (००) दश वते व ९०० ते ४५० या ि य ेचे वतु ळ ९०० उ र
अ वृ दश वेल.
रेखावृ ीय अ ंतर ३०० चे आहे. रेखावृ े काढ यासाठी सम क ी वत ु ळा या म यभागी उभी
रेष काढा व ित या खाल या टोकाला ०० व वर या टोकाला १८०० िलहा. या रेषे या
उज या (पूव ) बाजूस कोनमापक ठ ेवा. ३००, ६००, ९००, ९००, १२०० , १५०० या
कोनासाठी ख ुणा करा . यानंतर मोठी प ी घ ेऊन , , ३०० ची खूण म यिब ंदूशी जोडा व ती
रेषा तशीच वत ु ळा या परीघापय त वाढवा याम ुळे पि म बाज ूचीही र ेखावृ ेही आपोआप
काढता य ेतील. (वेगळे माप घ े याची गरज नाही ). munotes.in
Page 8
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
8
सव रेखावृ ांना मा ंक ा.
गुणधम :
१) एकाव ेळी एका स ंपूण गोलाधा चा नकाशा काढता य ेतो.
२) या ेपणात िवष ुववृ दाखिवता य ेते.
३) ेपणाचा क िबंदू धृव िबंदू असतो .
४) जवळजवळ या अ व ृ ामधील अ ंतर ध ृवापास ून िवष ुववृ ाकड े गे यास मान े कमी
कमी होत जात े. हणज े रेखावृ माण कमी कमी होत जात े.
५) सव रेखावृ े क िबंदूतून बाह ेर जाणा या सरळ रेषांनी दाखिवली जातात .
६) रेखावृ ामधील अ ंतर धृवाकड ून िवष ुववृ ाकड े वाढत जात े.
७) अ वृ े व रेखावृ े एकम ेकांना काटकोनात छ ेदतात . यामुळे अंतर व उ र , दि ण
िदशा िबनच ूक दाखिवली जात े.
८) धृवापास ून िवष ुववृ ाकड े अ व ृ ामधी ल अंतर कमी हो याच े व रेखावृ ामधील अ ंतर
वाढ याच े माण सारख ेच अस यान े देशाचे े फळ िबनचूक दाखवल े जाते.
उपयोग :
१) कोण याही एका गोलाधा चा नकाशा तयार कर यासाठी या ेपणाचा उपयोग होतो .
२) धृवाजव ळील द ेशाचा नकाशा िबनच ूक दाखिवता य ेतो. munotes.in
Page 9
नकाशा ेपण
9 ३) हे ेपण सम े फळ दश क अस याच े धृवीय द ेशातील िवतरणाच े नकाश े तयार
कर यासाठी याचा उपयोग होतो . उदा. धृवीय द ेशातील ा याच े िवतरण , सूचीपण
अर य े इ.
४) उ र अम े रका, युरोप, आिशया इ यादी मोठ ्या खंडाचे नकाश े तयार कर यासाठी या
ेपणाचा उपयोग होतो .
दोष :
१) संपूण जगाचा नकाशा तयार करता य ेत नाही .
२) धृवापास ून िवष ुववृ ाकड े गे यास अ व ृ माण वाढत जात े व रेखावृ माण कमी
कमी होत जात े. हणून धृवापास ून िवष ुववृ ाकड े जाताना िवक ृत होत जात े.
खम य ध ृवीय समाना ंतर ेपण (समअ ंतर दश क) :
खम य ेपणाचा हा एक कार आह े हे सांकेतीक ेपण आह े. या ेपणाचा मह वाचा
गुणधम हणज े कोण याही दोन िठकाणामधील अ ंतर यो य असत े. खालील मािहती या
आधार े खम य ध ृवीय समाना ंतर ेपण तयार करा .
१) ेपीय प ृ वीची ि या - ५.० स .मी.
२) अ ांश अंतर - १५०
३) रेखांश अंतर - ३००
४) िव तार - संपूण उ र गोलाध
ेपण काढ यासाठी ५ से.मी. ि येचे वतु ळ काढा. अ ांश अंतर १५० आहे. यामुळे
१५० कोन क न र ेषा काढा .
munotes.in
Page 10
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
10 १५० माण े ०० ते ९०० पय त ६ भाग होतील . (१५०, ३००, ४५०, ६००, ७५०, ९००).
यामधील अ ंतर समान अस ेल. ही वत ु ळे काढ यासाठी एक सर ळ रेष काढा . 'अ-ब' अंतर
कागदा या प ीवर घ ेऊन 'अ-ब' मापाच े ६ भाग काढा .
अ ते ब अंतर कंपासवर घ ेऊन वत ु ळ काढा. नंतर अ त े पुढील ख ुणा (३०, ४५, ६०, ७५,
९०) मान े घेऊन वत ु ळे काढा. ही आपली अ व ृ े.
'अ-ब' या समान अ ंतरावर काढल ेली अ व ृ े.
रेखांश अंतर ३०० अस यान े ३०० अंतर घेऊन र ेखावृ े काढा . munotes.in
Page 11
नकाशा ेपण
11
अ वृ ांना मा ंक ा.
रेखावृ ांना मा ंक ा.
खम य ृवीय समअ ंतर ेपण
munotes.in
Page 12
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
12 गुणधम :
१) ेपणाचा क िबंदू तोच ध ृव िबंदू असतो .
२) अ वृ े समक ि य वत ु ळाने दाखिवली जातात .
३) अ वृ े एकम ेकांना समान अ ंतरावर असतात .
४) िवषुववृ ा पास ून धृवापय तची सव अ व ृ े काढता य ेतात.
५) रेखावृ े क िबंदूत बाह ेर जाणा या सरळ रेषांनी दाखिवली जातात .
६) या ेपणा ार े संपूण एका गोलाधा चा नकाशा काढता य ेतो.
७) दोन र ेखावृ ामधील अ ंतर धृवाकड ून िवष ुववृ ाकड े वाढत जात े.
८) अ वृ े व रेखावृ े एकम ेकांना काटकोनात छ ेदतात हण ून िदशा यो य दाखिवता
येतात.
९) रेखावृ माण बरोबर अस यान े म यिब ंदूपासून कोण याही िब ंदूशी िदशा व अ ंतर
बरोबर असत े.
१०) अ वृ ामधील अ ंतर सारख े असल े तरी र ेखावृ ामधील अ ंतर िवष ुववृ ाकड े वाढत
जात अस यान े े फळ बरोबर य ेत नाही .
दोष :
१) संपूण जगाचा नकाशा तयार करता य ेत नाही .
२) धृवाकड ून िवष ुववृ ाकड े आकृती अिधक िवक ृत होत जात े.
उपयोग :
१) कोण याही एका गोलाधा चा नकाशा काढ यासाठी या ेपणाचा उपयोग होतो .
२) धृवीय द ेशातील भाग दाखिव यासाठी या ेपणाचा उपयोग होतो .
दंडगोल ेपण :
या याल ेखात कागदाचा द ंडगोल ेपीय प ृ वीगोलावर िवष ुववृ ाला पश क न ठ ेवला
असून िदवा ेपीय प ृ वीगोला या बा हेर अन ंत अंतरावर ठ ेवला आह े. दंडगोल उभा
काप यास िवष ुववृ ाची ला ंबी ही ेपीय प ृ वीगोला या ला ंबी इतक य ेईल. या प तीन े
तयार हो णा या याल ेखाला द ंडगोल ेपण अस े हणतात .
दंडगोल याल ेखात खालील ेपणाचा समाव ेश होतो .
अ) साधा द ंडगोल ेपण
आ) दंडगोल सम े ेपण munotes.in
Page 13
नकाशा ेपण
13 इ) दंडगोल श ु आकार दश क ेपण िक ंवा मक टरचे ेपण
दंडगोल समअ ंतर ेपण :
या ेपणाम य े रेखावृ ीय व अ व ृ ीय अ ंतर सारख ेच असत े. हणून या ेपणाला
दंडगोल समअ ंतर ेपण अस े हणतात . हे एक अ प र े िकंवा अछाया ेपण आह े. या
ेपणात अ व ृ े व रेखावृ े सरळ रेषेनी दाखिवली जातात . उदा. खालील मािहती या
आधार े साधा द ंडगोल याल ेख तयार करा .
१) ेपीय प ृ वीची ि या - ३.२ स .मी.
२) अ ांश अंतर - १५०
३) रेखांश अंतर - ३००
४) िव तार - ७५० उ र अ व ृ ते ७५० दि ण अ व ृ
कृती -
१) ेपण तयार कर यासाठी सव थम क ची आक ृती तयार करा .
२) या ेपणासाठी अ व ृ ीय िव तार (७०० उ. ते ७५० द.) िदला आह े. रेखावृ ीय
िव तार िदला नाही याम ुळे रेखावृ ीय िव तार प ूण (१८०० प. ते १८०० पूव ) यावा .
३) रेखावृ ीय िव तार (१८०० प. ते १८०० पूव ) हणज े A ते B रेषेची ला ंबी. ही ला ंबी
काढ यासाठी प ुढील स ू ाचा वापर करावा .
प रघाच े सू e परीघ 2R
परीघ 2AB R 2 3.1 3.2 20.1ABसे.मी.
रेखावृ ीय िव तार 20.1ABसे.मी.
munotes.in
Page 14
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
14 ४) अ वृ ीय िव तार (७०० उ. ते ७५० द.) आहे. हणज ेच क या आक ृतीतील B-C
रेषेची ला ंबी.
(प रघe2R)
वरील आक ृतीत दश िव या माण े ७५० उ. (C) ते ७५० द. (B) या दोन र ेषांमधील
कोना मक अ ंतर हे १५०० चे आहे.
हणज ेच अ व ृ ीय िव तार (७५० उ. ते ७५० द.) काढतना आप याला ३६००
(पृ वीचा परीघ ) अंशांपैक फ १५०० कोना मक अ ंतराची ला ंबी काढावी ला गेल.
परीघ 2R 1502360BC R
1502 3.14 3.236015020.09636020.096 0.41666
8.37BC से.मी. munotes.in
Page 15
नकाशा ेपण
15 ५) अ ांश अंतर व र ेखांश अंतर यान ुसार आप याला AB व BC रेषांचे भाग कराव े
लागतील .
अ ांश अंतर = १५०
अ वृ ीय िव तार = ७५० उ. ते ७५० द.
एकूण कोनीय अ ंतर = १५००
SketÀCe keÀesveer³e Deblejjs1510 YeeieBC
BC रेषेचे अंतर ८.३७ से.मी. हणज ेच ८.४ से.मी. आहे. या रेषेचे १० समान भाग
कर यासाठी ८.४ से.मी. लांबीची र ेषा काढा . या र ेषे या दो ही टोका ंना ३०० चा कोन
करणा या रेषा काढा .
‘B-C’ रेषेचे १० समान भाग कर यासाठी B-E व C-F रेषांचे १० समान भाग कराव े
लागतील .
munotes.in
Page 16
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
16 B-E व C-F रेषांवरील ख ुणा एकम ेकांना जोड यास B-C रेषेचे १० समान भाग होतील .
६) रेखावृ ीय िव तार हा ३६०० चा (१८०० + १८००) आहे.
रेखावृ ीय अ ंतर = ३००
jK s eeJeÊ = ee³ r e efJemleej SketÀCe keÀesveer³e Del b ejjs360
3012 YeeieAB
A-B रेषेची ला ंबी = २०.१ से.मी. आहे.
या रेषेचे समान १२ भाग करा . (आधीचीच प त वापरा )
७) द डगोल समअ ंतर ेपण काढ यासाठी थम AB व BC या रेषां या मापा ं माण े
आयत तयार क न यावा . (आयत अच ूक काढ यासाठी कोनमापकाचा वापर करावा ).
यानंतर AB व BC रेषांचे भाग काढ यासाठी कागदाची प ी या (िकंवा परी ेत munotes.in
Page 17
नकाशा ेपण
17 पि क ेची कडा वापरा ) सव मापे या प ीवर घ ेऊन अन ु मे AB रेषेवर १२ मापे व BC
रेषेवर १० मापे काढा माप े समोरा समोरील दो ही बाज ू या र ेषांवर यावी हणज े रेषा
समांतर येतील व ेपण अच ूक होई ल.
अ वृ े व रेखावृ े यांना मा ंक ा . (०० शू य अ ंश व १८०० अंश हे अंक पूव व पि म
गोलाधा साठी सामाियक अस याम ुळे यांना पूव िकंवा पि म स ंबोधू नये)
गुणधम :
१) अ वृ े िवषुववृ ाला समा ंतर सर ळ रेषेनी दाखिवली जातात .
२) सव अ व ृ े सार याच व िवष ुववृ ा इत याच ला ंबीची असतात .
३) िवषुववृ ांची ला ंबी ेपीय प ृ वीगोलावरील ला ंबी इतक असत े.
४) धृव िबंदू प न राहाता तो िवष ुववृ ा एवढ ्या ला ंबीचा दाखिवल ेला असतो .
५) रेखावृ ी अ वव ृ ाची काटकोन कर णा या , सार याच ला ंबीची, समांतर व सर ळ
रेषांनी दाखिवली जातात .
६) अ वृ े रेखावृ े एकम ेकांना काटकोनात छ ेदतात .
७) अ वृ ामधील व र ेखावृ ामधील अ ंतर सारख ेच असत े.
उपयोग :
१) िवषुववृ ा सभोवतालचा द ेश दाखिव यासाठी या ेपणाचा उपयोग होतो .
munotes.in
Page 18
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
18 दोष :
१) या ेपणामध े फ िवष ुववृ ाजव ळ आकृती यो य दाखिवली जात े. िवषुववृ ापास ून
धृवाकड े जाताना आक ृती िवक ृत होत जात े.
२) या ेपणात सम े ता िक ंवा सम आकारदश कता ह े दो ही ग ुणधम आढळत नाहीत .
३) फारच थोड ्या द ेशाचे े फळ बरोबर दाखिवल े जात अस यान े या ेपणाचा
फारसा उपयोग होत नाही .
दंडगोल सम े ेपण
१) पृ वीची ि या = २ से.मी.
२) अ ांश अंतर = १५०
३) रेखांश अंतर = ३००
४) िव तार - पूण जग
१) ेपण काढ यासाठी सव थम २ से.मी. ि येचे अध वतु ळ काढा.
२) अ ांश अंतर १५० अस याम ुळे अध वतु ळात १५० चे भाग करा .
३) परीघाजव ळ िवषुववृ ाला ल ंब प र ेषा काढा . (A-B)
munotes.in
Page 19
नकाशा ेपण
19 A
B
४) परीघावरील सव कोना ं या र ेषांपासून A-B रेषेपय त िवष ुववृ ाला समा ंतर रेषा काढा .
या रेषा काढ यासाठी प ी व ि कोणाचा वपार करा . ि कोण िवष ुववृ ालगत ठ ेवा. दुस या
बाजूला प ी लावा व घ पकडा . ि कोण व खाली सरकव ून समा ंतर रेषा काढा .
५) या समा ंतर रेषांपैक उ र ुवाचे रेषेला टेकलेले टोक हणज े ‘B’ िबंदू व दि ण ुवाचे
रेषेला टेकलेले टोक हणज े ‘A’ िबंदू.
A-B अंतर हणज ेच अ वव ृ ीय िव तार .
६) रेखावव ृ ीय िव तार - संपूण जग दाखवायच े अस याम ुळे रेखावव ृ ीय िव तार
१८०० ते १८०० (पूव - पि म) असा अस ेल. हणज ेच तो १८०० + १८०० =
३६०० चा आह े.
परीघाच े सू वाप न र ेखावव ृ ीय िव तार काढता य ेईल. munotes.in
Page 20
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
20 परीघ 3602360AC R
2R
2 3.14 2 mes.ceer.
† 12.56 mes.ceer.
† 12.6 mes.ceer.
७) रेखांश अंतर ३०० चे अस याम ुळे व िव तार ३६०० अस याम ुळे १२.६ से.मी. रेषेचे
१२ भाग कराव े लागतील . १२.६ से.मी. रेषे या दो ही टोका ंना ३०० चा कोन क न
रेषा काढा व या रेषांचे समान १२ भाग क न एकम ेकांना जोडा .
८) ेपण काढ यासाठी A-B-C-D आयत काढा . (A-B = परीघावरील अ ंतर =
अ वव ृ ीय अ ंतर) व (A-C = १२.६ से.मी. = रेखावव ृ ीय िव तार )
९) अ ांश व र ेखांश िलहा , व ेपण पुण करा. munotes.in
Page 21
नकाशा ेपण
21
दंडगोल सम े ेपण :
या ेपणात द ंडगोल आकाराचा कागद ेपीय प ृ वीगोलाचा िवष ुववृ ास पश क न
ठेवलेला असतो . आिण िदवा द ूर अंतरावर ठ ेवलेला आह े. अशी क पना क ेलेली असत े. या
क पन ेला अन ुस न ेपणाची व ृ जाळी तयार कर यात य ेते. या ेपणाची रचना सव
थम जम न नका शाकार ल ॅ बट याने १७७२ म ये केली. हणून या ेपणात ल ॅ बट
दंडगोल सम े ेपण अस े हणतात . उदा. खालील मािहती या आधार े दंडगोल सम े
ेपण तयार करा .
१) ेपीय प ृ वीची ि या - २ स .मी.
२) अ ांश अंतर - १५०
३) रेखांश अंतर - ३००
४) िव तार - संपूण जग
गुणधम :
१) संपूण पृ वीचा प ृ भाग या ेपणात दाखिवता य ेतो.
२) अ वृ े िवषुववृ ाला समा ंतर सर ळ रेषांनी दाखिवली जातात .
३) सव अ व ृ े सार याच , िवषुवृ ा इत या ला ंबीची असतात . (परीघ) लांबी इतक
असत े.
४) धृव िबंदू प न राहाता िव षुववृ ा एवढ ्या ला ंबीचा र ेषेने दाखिवला जातो .
५) अ वृ ामधील अ ंतर िवष ुववृ ापास ून धृवाकड े जाताना कमी कमी होत जात े.
६) रेखावृ्ते ही समान अ ंतरावर व एकम ेकांना समा ंतर असतात . munotes.in
Page 22
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
22 ७) सव रेखावृ े सार याच ला ंबीची असतात .
८) अ वृ े व रेखावृ े एकम ेकांना काटकोनात छ ेदतात .
९) िवषुववृ ापास ून दो ही ध ृवाकडील बाज ूस अ व ृ ीय माण वाढत जा याच े माण
व रेखावृ ीय माण कमी हो याच े माण एकम ेकां या ग ुणो रात असत े. हणून
देशाचा आकारात िवक ृती िनमा ण होत असली तरी े फळ िबनचूक राहत े.
१०) या ेपणात द ेशांचे े फळ िबनचूक दश िवले जाते. हणून हे ेपण सम े फळ
दश क आह े.
११) अ वृ े व र ेखावृ े य ां या अ ंतरातील माणात होणारी वाढ सम माणात होत
अस यान े दंडगोलीय श ु आकारदश कता हा ग ुणधम या ेपणात आढ ळतो.
उपयोग :
१) हे ेपण सम े फळ दश क अस यान े िवषुववृ ा सभोवतालचा द ेश िबनच ूक
दाखिवला जातो .
२) उ ण किटब ंधीय द ेशातील व त ूचे िवतरण दाखिव यासाठी या ेपणाचा उपयोग
होतो. उदा. उ णकटीब ंधीय द ेशातील रबर , भात, ऊस, लोकस ं या िवतरण ,
हवामान , जंगले इ.
३) या ेपणाचा वापर स ंबंध जगाचा एकि त नकाशा काढ यासाठी होतो .
दोष :
१) या ेपणात े फळ कायम राहत असल े तरी िवष ुववृ ापास ून धृवाकड े देशाची
आकृती िवक ृत होत जात े.
२) हे ेपण श ु आकारदश क नाही .
शंकू ेपण :
या ेपणा या रचन ेत कागदाचा श ंकू पृ वीगोलावर एखा ा अ वृ ास पश क न
ठेवलेला असतो . यावर अ व ृ े व रेखावृ े य ांची वृ जाळी कशा कार े ेपीत होईल
याची क पना क न ज े ेपण तयार क ेले जाते. याला श ंकू ेपण अस े हणतात .
माण अ व ृ :
शंकू ेपणाम य े पृ वीगोलावर श ंकूचा प श या िठकाणी होतो या अ व ृ ाला माण
अ वृ अस े हणतात . या याल ेखात माण अ व ृ ा या सभोवतालीच ेपणाचा
िवकास होतो .
munotes.in
Page 23
नकाशा ेपण
23 शंकू ेपणात सव अ व ृ े समक ीय वत ु ळा या सहा यान े दाखवल ेली असतात व
रेखावृ े सरळ रेषांनी दाख वलेली असतात . या ेपणात माण फ माण अ व ृ ावरच
यो य अस यान े माण अ व ृ ा या सभोवताल या द ेशाचा नकाशा बरोबर य ेतो.
शंकू ेपणाच े कार :
१) एक माण अ व ृ असल ेला साधा श ंकू ेपण
२) ि माण अ व ृ शंकू ेपण
३) बॉनचे ेपण
४) पोलेकॉिनक ेपण
एक माण अ व ृ शंकू ेपण :
या ेपणा या रचन ेत कागदाचा श ंकू ेपीय प ृ वीगोलावर अशा रतीन े ठेवला आह े क ,
शंकूचा िशरोिब ंदू पृ वीगोला या ध ृव िबंदूवर राहील व श ंकू ेपीय प ृ वीगोला या एखा ा
अ वृ ाला प श क न राहील अशा क पना क ेलेली असत े. उदा. खालील मािहती या
आधार े साधे शंकू ेपण तयार करा .
एक माण अ व ृ शंकू ेपण -
१) ेपीय प ृ वीची ि या - ३.२ स .मी.
२) माण अ व ृ - ४५० उ र
३) अ ांश अंतर - १५०
४) रेखांश अंतर - १५०
५) िव तार - रेखावृ ीय ७५० पूव ते ७५० पि म
कृती -
१) ३.२ से.मी ि य ेचे वतु ळ काढा.
२) या या म यिब ंदूकडे (म) कोनमापक ठ ेवा व ९०० आिण ४५० या ख ुणा करा . या
खुणा म यिब ंदूशी जोड ून 'म-क' व 'म-ड' रेषा काढा .
३) याच माण े म यिब ंदूशी १५० चा कोन क न 'अ-म-ब' व 'प-म-फ' कोन काढा . यामुळे
वतु ळ प रघावर 'अ-ब' व 'प-फ' हे भाग िम ळतील. munotes.in
Page 24
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
24
४) दुस या पानावर म यभागी सर ळ उभी र ेष काढा . यावर वर या बाज ूला 'क' िबंदू या.
'क-ड' अंतर घेऊन मोठा वत ु ळा या काढा . हे आपल े माण अ व ृ (कारण पमड हा
कोन ४५० चा आह े).
५) अ ांश अंतर १५० चे आहे याम ुळे 'प-फ' हे वतु क प रघावरी ळ अंतर कंपासवर िक ंवा
कागदा या प ीवर याव े व ती प ी म य र ेषेलगत ठ ेऊन माण अ वृ ा या व र तीन
खुणा व खाली तीन ख ुणा करा या .
६) रेखांश अंतर १५० चे आहे. यामुळे 'अ-ब' अंतर कागदा या प ीवर / कंपासवर घेऊन
म य र ेषे या दो ही बाज ूस माण अ वव ृ ावर चार -चार ख ुणा करा या . या ख ुणा 'क'
िबंदूशी जोड ून रेखावृ े काढा .
७) 'क' िबंदूवर कंपास ठ ेऊन सर ळ उ या म य र ेषेवर केले या ख ुणांची ि या घ ेऊन
वतु ळ माप काढा . हे माप आपण काढल े या र ेखावृ ापय तच काढा . ८) अ वृ े व
रेखावृ ांना नाव े ा.
munotes.in
Page 25
नकाशा ेपण
25 ेपण :
गुणधम :
१) ेपणाचा क िबंदू व धृविबंदू नसतो तर तो श ंकूचा िशरोिब ंदू असतो .
२) अ वृ े ही सम क ीय वत ु ळा या चापान े (कंसाने) दश िवली जातात .
३) धृव सु ा वत ु ळ चापान े दाखिवला जातो .
४) दोन ज वळ जवळ या अ व ृ ामधील अ ंतर सारख े असत े.
५) ेपणातील माण अ व ृ ेपीय प ृ वीगोलावरील अ व ृ ा या ला ंबी एवढ े असत े.
६) रेखावृ े ेपणातील क िबंदूतून बाह ेर जाणा या सरळ रेषांनी दश वलेली असतात .
७) रेखावृ ामधील अ ंतर फ माण अ व ृ ावर बरोबर असत े.
८) माण अ व ृ ापास ून जो जो द ूर जाव े तो तो द ेशा या आकारातील िवक ृती वाढत
जाते. फ माण अ व ृ ा या जवळपास या द ेशात फारशी िवक ृती आढळ त नाही .
९) अ वृ े व र ेखावृ े एकम ेकांना काटकोनात छ ेदतात . हणून कोण याही िठकाणी
िदशा िब नचूक दश िवली जात े.
दोष :
१) संपूण जगात नकाशा तयार करता य ेत नाही .
२) माण अ व ृ ापास ून जो जो द ूर जाव े तो तो द ेशाचा आकार वाढत जातो .
उपयोग :
१) माण अ व ृ ा या जव ळपास या द ेश या ेपणात यो य दाखिवला जातो . हणून
कटीब ंधातील या द ेशांचा िव तार कमी आह े या द ेशाचे नकाश े तयार कर याक रता ह े
ेपण अितशय उपय ु आह े. उदा. ेटि टन , डे माक , पेन, आयल ड.
२) या द ेशाचा प ूव पि म िव तार जा त व उ र दि ण कमी आह े. या द ेशाचे नकाश े
तयार कर यासाठी या ेपणाचा उपयोग हो तो. उदा. कॅनडा, सैब रया इ . munotes.in
Page 26
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
26 ि माण - अ व ृ शंकू ेपण :
या ेपणात श ंकू व पृ वीगोल याचा पश दोन िठकाणी अ व ृ ावर होईल अशी क पना
केलेली असत े. या दोन अ व ृ ांना शंकूचा पश होईल ती दोन माण अ व ृ े होत.
एक माण अ व ृ शंकू ेपणाम य े माण अ व ृ एकच अस ून फ याच अ व ृ ावर
देशाचा आकार अच ूक असतो . परंतू या द ेशाचा उ र दि ण िव तार जा त आह े. अशा
देशा या आकारात जा त िवक ृती िनमा ण होत े. हणून दोन माण अ व ृ े असल े या श ंकू
ेपणाचा उपयो ग करतात . कारण या ेपणात दोन माण अ व ृ ा या दर यान उ र
दि ण िदश ेत अिधक िव तार असल ेला द ेशाचा नकाशा तयार करता य ेतो.
सव सामा यपण े दोन माण अ व ृ ा या दर यान एक ूण द ेशा या ६५ ट के देश येणे
आव यक असत े आिण १५ ते २० ट के देश माण अ व ृ ा या बाह ेर असला तरी
चालतो . हणज ेच आकार े फळात अिधक िवक ृती िनमा ण होत नाही . उदा. खालील
मािहती या आधार े ि माण अ व ृ शंकू ेपण तयार करा .
१) ेपीय प ृ वीची ि या - ३.२ स .मी.
२) माण अ व ृ े - ४०० उ र व ६०० उ र
३) अ ांश अंतर - १००
४) रेखांश अंतर - १५०
५) िव तार - रेखावृ ीय ९०० पूव ते ९०० पि म अ व ृ ीय ०० ते ९०० उ र
कृती -
१) ३.२ से.मी. ि येचे वतु ळ काढा.
२) या या म यिब ंदूकडे कोनमापक ठ ेवा व ९००, ४०० व ६०० या ख ुणा करा . म यिब ंदू
व ९०० ची ख ूण जोड ून सर ळ उभी ल ंब प र ेष काढा . म िबंदू व ४०० व ६०० या
खुणा जोड यावर वत ु ळा या परीघावर 'अ' व 'ब' िबंदू िमळतील. अ व ब िब ंदू जोडून
सरळ रेषा काढा . ही रेषा ९०० या र ेषेला या िब ंदूत िमळेल याला 'क' नाव ा .
munotes.in
Page 27
नकाशा ेपण
27 ३) अ व ब िब ंदूतून 'म-क' रेषेवर लंब प र ेषा काढा .
४) अ ते ब ही र ेषा व आह े (वतु ळाचा कंस) याचे माप काढ ून सर ळ रेषेत पा ंतर
कर यासाठी प ुढील स ु वापरा .
परीघ 2Re
3.14
3.2R से.मी.
आप याला परीघाचा अ त े ब एवढाच भाग (६०० - ४०० = २००) हवा आह े. याचे माप
पुढील स ू वाप न काढता य ेते.
eDe - ye 202360R
1 3.14 3.2 93.14 3.29
10.0481.129 mes.ceer.
De - ye † 1.1 mes.ceer.
५) उभी सर ळ रेष काढा . यावर १.१ से.मी. लांबीचे अ - ब रेषेचे माप या .
अ व ब िब ंदूतू, अ - ई आिण ब - भ या मापा या दोन ल ंब प र ेषा काढा .
६) माण अ व ृ ांचे ेपण काढ यासाठी सख उभी र ेष काढा . यावर क िब ंदू वर या
बाजूस या . क - अ अंतर कंपासवर घ ेऊन क िब ंदूपासून कंपास या सहा यान े व
रेषा काढा . हे ६०० चे माण अ व ृ . याच माण े क - ब या अ ंतरावर क ंपास या
सहा यान े ४०० चे माण अ व ृ काढा .
७) अ ांश अंतर १०० चे अस यान े अ (६०० उ.) व ब (४०० उ.) रेषेचे दोन भाग कराव े
लागती ल. यासाठी सरळ उभी र ेषा काढा . १.१ से.मी. काढा. अ - ब अंतराचे माप
कंपासवर घ ेऊन अ व ब िब ंदूपासून दो ही बाज ूला कंस काढा . हे कंस एकम ेकांना
छेदतील त े िबंदू जोडा . अ - ब रेषेचे दोन समान भाग होतील . अ - ड व ब - ड. munotes.in
Page 28
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
28
८) एक माण अ व ृ ेपणा माण ेच ही माण अ व ृ ा या ेपणासाठी अ ा ंश व
रेखांशाची माप े घेऊन अ व े व रेखावृ े काढा . यांना नाव े ा.
गुणधम :
१) ेपणाचा म यिब ंदू व धृविबंदू नसतो तो कागदा या श ंकूचा िशरोिब ंदू असतो .
२) या ेपणात ध ृविबंदू वतु ळ चापान े दाखिवला जातो .
३) सव अ व ृ े समक ीय वत ु ळ कंसाने दाखिवली जातात .
४) सव अ व ृ े समान अ ंतरावर असतात .
५) िवषुववृ ापास ून सव अ व ृ े दाखिवता य ेतात.
६) दोन माण अ व ृ ावर माण अच ूक असत े.
७) कोण याही एका गोलाधा चा नकाशा तयार करता य ेतो.
८) रेखावृ े सरळ रेषांनी दाखिवली जातात .
९) या ेपणात म यवत र ेखावृ ावर माण अच ूक असत े. इतर र ेखावृ े म यवत
रेखावृ ा माण ेच अस यान े तेथेही माण अच ूक असत े.
१०) अ वृ े व र ेखावृ े एकम ेकांना काटकोनात छ ेदतात . हणून िदशा बरोबर
दाखिव या जातात .
११) माण अ व ृ ा या दर यानचा द ेश या ेपणात अच ूक दाखिवला जातो .
munotes.in
Page 29
नकाशा ेपण
29 दोष :
१) संपूण जगाचा नकाशा तयार करता य ेत नाही .
२) माण अ व ृ ा या बाह ेर देशा या आकारात िवक ृती िनमा ण होत े.
उपयोग :
१) या द ेशाचा िव तार प ूव पि म जा त आह े अशा द ेशाचे नकाश े तयार कर यासाठी या
ेपणाचा उपयोग होतो . उदा. युरोप, खंड, सैबे रया, कॅनडा, सं. सं थान े इ.
२) या द ेशाचा िव तार उ र दि ण या दो ही गोलाधा त झाल ेला आह े. या ख ंडाचे
नकाश े काढ यासाठी या ेपणाचा उपयोग होतो . उदा. आिशया ख ंड, आि का
खंड इ.
३) म य कटीब ंधातील द ेशांसाठी ह े ेपण वापरतात . ा स स ैबे रयन र े वे, कॅनडा व
सं. सं थानची सीमा दाखव यासाठी या ेपणाचा उपयोग होतो .
munotes.in
Page 30
30 2
नकाशाची म ूलत व े
घटक स ंरचना :
२ .० उि े
२.१ तावना
२.२ नकाशाच े पायाभ ूत घटक
२.३ नकाशाच े मह व / उपयोग
२.४ नकाशा ंचे कार
२.५ नकाशाच े िवशालीकरण व लघ ुकरण
२.६ जाळी संदभ
२.७ नकाशाच े े फळ मोजण े
२.८ नकाशावरील थान , िदशा व अ ंतर
२.० उि े
नकाशास ंबंधी सखोल मािहती िम ळिवणे.
नकाशाच े िविवध कार ल ात घ ेणे.
नकाशा लहान , मोठा कर याची प ती समज ून घेणे.
नकाशातील द ेशाचे े फळ काढण े.
२.१ तावना
भूगोल एक शा हण ून अ यासत असताना या शा ाची म ुलभूत उि ्ये सा य
हो यासा ठी िविश त ं िकंवा प तीचा उपयोग क ेला जातो . नकाशा ह े एक यातील म ुख
तं आह े. िकंबह ना नकाशा ह े भूगोल अ यासाचा अिवभा य भाग आह े. भूगोलशा ात
नकाशाला अितशय मह व आह े. नकाशािशवाय कोण याही द ेशाचा िक ंवा देशाचा अ यास
करणे श य नाही .
नकाशा हणज े भूगोलशा ाचा आ माच आह े. नकाशा या मदतीन े न पािहल े या
भू देशातील व त ूि थती समजत े. अगदी िबनच ूक अस णा या नकाशाचा उपयोग
िव ा या ना, संशोधका ंना, िनयोजनासाठी होतो . सैिनकाला जशी श ाची आव यकता munotes.in
Page 31
नकाशाची म ूलत व े
31 लागत े. िकंवा ल ेखकाला ल ेखणी िशवाय ल ेखन करण े श य होत नाही . त तच
नकाशािशवाय भ ूगोलाचा अ यास प रप ूण होत नाही . हणूनच ’नकाशा ंना भ ूगोलाचा
अ यास करताना लागणार े एक मह वाच े साधन “ असे हटल े जाते.
या या -
१) ’नकाशा हणज े पृ वी या स ंपूण भागाच े िकंवा ित या एखा ा िविश भागाच े सपाट
पृ भागावर यो य माण िक ंवा संकेत वाप न काढल ेले िच च होय .“
२) ’संपूण पृ वीची िक ंवा ित या काही भागाची िविश नकाशा माण , ेपण, सांकेितक
िच हे आिण ख ुणा या सहा यान े सपाट प ृ भागावर िक ंवा कागदावर माणब
काढल ेली ितक ृती हणज े नकाशा होय .“
३) िनरिनरा या सांकेितक ख ुणा, िच हे इ यादीचा उपयोग क न स ंपूण पृ वी िक ंवा
पृ वी या काही भागाच े सपाट कागदावर काढल ेले माणब िच हणज े नकाशा होय .
वरील सव या या ंव न अस े प होत े क -
१) संपूण पृ वीचे िकंवा ित या िविश भागाची ितक ृती सपाट प ृ भागावर िक ंवा
कागदावर काढली जात े.
२) पृ वीची ितक ृती पृ वी गोल आह े व पृ वी गोलावरील घटका ंचे िच ण नकाशात क ेले
जाते. याचाच अथ असा क प ृ वी गोला या तीन प रमीती (लांबी, ंदी, उंची)
असल े या भागाच े दोन प रिमती (लांबी - ंदी) असल े या कागदावर पा ंतर केले
जाते.
३) नकाश े हे िविश माणान ुसार काढल ेले असतात .
४) भूपृ ावरील उ ंच सखलपणा नकाशाम य े दाखिव यासाठी िविवध उठाव दश क
प तीचा वापर क ेला जातो .
५) पृ वी प ृ भागावरील न ैसिग क व सा ं कृितक घटक नकाशात दाखिव यासाठी
सांकेतीक िच ह े व खुणाचा वापर क ेला जा तो.
६) नकाशात िदशा दश िवणे आव यक असत े. उ र िदशा बाणा या सहा यान े दाखिवली
जाते.
७) पृ वी या व ाकार प ृ भाग कागदावर दाखिव यासाठी िविश प तीचा अवल ंब
करावा लागतो . यालाच ेपण अस े हणतात .
८) नकाश े हे िविश उ ेशाने िकंवा हेतूने काढल ेले असतात .
९) नकाशात शीष क, राजक य िवभाग , सव ण क ेलेले वष इ यादी गो ी दाखवा या
लागतात .
२.२ नकाशाच े पायाभ ूत घटक
नकाशा तयार करताना काही म ुख घटका ंचा िवचार करण े आव यक असत े. नकाशा
सुबोध, सुंदर, आकष क यो य मािहतीन े प रप ूण हो यासाठी िविवध गो ची िन वड यो य munotes.in
Page 32
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
32 करावी लागत े. यालाच नकाशाच े पायाभ ूत घटक अस े हणतात . नकाशाच े काही म ुख
घटक प ुढील माण े.
१) मूळ नकाशा - नकाशासाठी िनवडल ेला पृ वीचा प ृ भाग
२) ेपण - नकाशाचा उ ेश
३) नकाशाच े शीष क
४) नकाशाच े माण
५) नकाशातील िदशा
६) सांकेितक िच ह े व खूणा
७) नकाशातील अ रे
८) नकाशाची स ू ी
९) नकाशा तयार क े याची तारीख
१) मूळ नकाशा - नकाशासाठी िनवडल ेला पृ वीचा प ृ भाग -
नकाशा हा स ंपूण पृ वीचा िक ंवा ित या िविश भागाचा काढल ेला असतो . नकाशा तयार
करताना तो कोण या द ेशाचा काढावयाचा आह े तो द ेश िनि त करावा लागतो . यानुसार
इतर घटक िवचारात याव े लागतात . या द ेशातील व ैिश ्यांची पाहणी करावी लागत े. या
देशातील न ैसिग क व मानविनिम त घटक िवचारात याव े लागतात . याचा थम म ूळ
नकाशा (base Map ) िमळवून या या आधार े नकाशा तयार क ेला जातो . मूळ नकाशा
खा ीलायक ो ताकड ूनच यावा उदा . भारतीय सव ण खात े SOI िकंवा िस ॲटलास
नकाशा स ं ह.
२) ेपण - नकाशाचा उ ेश -
कोणत ेही नकाश े िविश उ ेशानेच काढल ेले असतात . नकाशा तयार करताना या
पाठीमागील उ ेश थम िवचारात यावा लागतो . येक नकाशा तयार करताना िविश
उ ेश समोर ठ ेवूनच तयार क ेलेले असतात . उदा. ल कर िवषयक नकाश े, शेती िवषयक
नकाश े, खगोल शा ीय नकाश े इ. नकाशाचा उ ेश ल ात घ ेऊन यो य ेपणा या आधार े
काढल ेला मूळ नकाशा िम ळवून या आधार े आपला नकाशा तयार क ेला जातो .
पृ वी या व प ृ भागा वरील द ेश नकाशा या सपाट प ृ भागावर दाखिवताना काही िविश
प तीचा अवल ंब करावा लागतो . या प तीला ेपण अस े हणतात . गोलाकार प ृ वीचे
सपाट प ृ भागावर पा ंतर करण े हणज े पृ वीचे ेपण होय . पृ वीगोलावरील अ व ृ े व
रेखावृ े सपाटप ृ भागावर िक ंवा कागदावर काढ या या ि य ेला ेपण हणतात .
पृ वीगोलावरील अ व ृ े व रेखावृ े यांचे जाळे सपाट कागदावर ेपीत क नच नकाशा
तयार क ेला जातो . िविश ह ेतू िकंवा द ेश िवचारात घ ेऊन नकाशा काढावयचा अस ेल तर munotes.in
Page 33
नकाशाची म ूलत व े
33 या क रता िविश ेपणावर आधारीत नकाशाची व ृ जाळी तयार करावी लागत े व
या ार े नकाशा तयार करण े सोयीच े जाते.
३) नकाशाच े शीष क -
नकाशाच े शीष क मह वाच े अस यान े ते मोठ्या ठळक अ रात नकाशावर िलिहल े जाते.
नकाशा या शीष काव न नकाशात दश िवले या िवतरणाची क पना य ेते.
४) नकाशा चे माण -
नकाशा माण हा नकाशा तयार करतानाचा एक मह वाचा घटक आह े. कारण नकाशा
माणाव न या द ेशाचे े फळ आिण कोण याही दोन िठकाणामधील अ ंतर िनि त
समजू शकत े. नकाशात दाखिवल ेला पृ वीचा प ृ भाग आिण नकाशा या ंचा पर पर स ंबंध
माणब असतो . नकाशावरील कोण याही दोन िठकाणामधील अ ंतर व याच दोन
िठकाणामधील जिमनीवरील य अ ंतर या ं यात माणब स ंबंध असतो . हा स ंबंध
दाखिव यासाठी सव नकाश े िविश माण घ ेऊन काढल ेले असतात .
५) नकाशातील िदशा -
नकाशा तयार कर यासाठी िदश ेची आव यकता असत े. नकाशा वर दाखिवल े या दोन िक ंवा
अनेक िठकाणा ंचे थान प करताना िदशा मह वा या असतात . िदशा मािहत नसतील तर
ते िठकाण कोण या िदश ेला आह े हे समजणार नाही . सव साधारणपण े नकाशात उ र िदशा
दश क रेषा बाणा या सहा यान े काढल ेली असत े. साधारणत : नकाशा या कागदाची वरची
बाजू नेहमीच उ र िदशा दाखिवत असत े. उदा. जगाचा नकाशा
६) सांकेितक िच ह े व खुणा -
नकाशाम य े पृ वी या प ृ भागावरील न ैसिग क व मानविनिम त घटक दाखवाव े लागतात .
यासाठी सा ंकेितक िच ह े व ख ुणा या ंचा उपयोग करावा लागतो . नकाशात सा ंकेितक िच ह े
व खुणा वापर या ने नकाशावाचन स ुलभ होत े. नकाशातील य ेक िठकाणाच े मह व फ
िच हे व ख ुणेनेच दाखिवता य ेते. नकाशावर एका िठकाणी श दाची िक ंवा तपिशलाची गद
कर याप े ा या िठकाणची मािहती िच हानी अिधक प क ेली जात े. यासाठी र ंग व अ र े
याचाही वापर क ेला जातो . अशा खुणांची व िच हा ंची सूची नकाशात द ेणे आव यक असत े.
७) नकाशातील अ र े –
नकाशातील अ रा ंमुळे नकाशाच े वाचन करण े सेपे, सुलभ होत े. मह वाची , मोठ्या द ेशाची
अ रे आकारान े मोठी व ठ ळक असतात . उदा. शीष क तस ेच खंडांची / महासागराची नाव े.
छोट्या गावाची नाव े लहान असतात . जिमनीवरील घटक दश िव यासाठी सर ळ उभी अ र े
वापरतात . तर जल प े महासागर , समु नदी इ . दश िव यासाठी ितर या अ रा ंचा वापर
केला जातो .
८) नकाशाची स ूची –
सूची या सहा यान े नकाशातील सा ंकेितक ख ुणांचा अथ समजतो . munotes.in
Page 34
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
34 २.३ नकाशाच े मह व / उपयोग -
िविवध उ ेशाने िविवध मािहती दश क नकाश े तयार क ेले जातात . नकाशा माग दश क
अस यान े नकाशाला अितशय मह व आह े. नकाशा ंचा वापर िविवध े ाम य े केला जातो .
ते पुढील माण े -
१) नकाशा ार े एखा ा द ेशाची भौगोिलक मािहती िम ळते. य या द ेशात िक ंवा भू-
भागाचा वास न करता नकाशा ार े भौगोिलक मािहती उपल ध होत े.
२) भूगोलशा अ यापका ंना तस ेच सामािजक शा े व िव ान िवषया ंतील स ंशोधकाला
संशोधनासाठी नकाश े अितशय उपय ु ठरतात .
३) पय टकाला र त े, रे वे, िवमानमाग , पय टन थ ळे दश क नकाश े अितशय मह वाच े
असतात .
४) यु ज य प रि थतीत नकाशाचा उपयोग मोठ ्या माणात होतो . यु ात श ुप ाची
िवमान े, पाणबुड्या िक ंवा य ु सािह य िनमा ण क े नाहीशी कर या या योजना
नकाशा या सहा यान ेच आख या जातात .
५) वैमािनकाला व जल वाशा ंना नकाश े माग दश क ठरतात .
६) नगर िनयो जन, ादेिशक िनयोजन िक ंवा देशाचे िनयोजन आख यासाठी नकाशाचा
उपयोग मोठ ्या माणात होतो .
७) रा या ं या व िज ा या सीमा , खाजगी मालम ा ंचे नकाश े तसेच इतर काही
नकाशा ंना याय -िनवाड ्यां या ीन े अिधक मह व असत े.
८) इितहासकार , इंिजिनयर , यापारी , उ ोग पती, अथ शा , राजिकय प ुढारी या ंना
नकाशाचा उपयोग होतो .
२.४ नकाशाच े वग करण / नकाशाच े कार -
िविश घटक िवचारात घ ेऊन नकाशाच े विग करण करता य ेते. नकाश े वेगवेग या माणावर
व हेतूनुसार काढल ेले असतात . हणून नकाशाच े वग करण प ूढील दोन कार े केले जाते.
अ) नकाशा माणाव न नकाशाच े कार
ब) नकाशा या उ ेशानुसार / हेतुनुसार नकाशाच े कार
अ) नकाशा माणाव न नकाशाच े कार -
कोणताही नकाशा िविश माणान ुसार तयार क ेलेला असतो . नकाशा माणाव न काही
नकाश े आकारान े लहान तर काही मोठ े असतात . लहान माणावरील नकाशात मोठा भाग
लहान जाग ेत दाखिवला जातो . यामुळे लहान माणावरील नकाशात सव कारची सखोल
मािहती िदली जात नाही . मोठ्या माणावरील नकाशात लहान द ेश दश िवला जातो munotes.in
Page 35
नकाशाची म ूलत व े
35 यामुळे अशा नकाशात सखोल मािहती दाखिवता य ेते. नकाशा माणाव न नकाशाच े
पुढील कार आढ ळतात-
१) नकाशा स ं हातील नकाश े
२) िभंतीवरील नकाश े
३) भू थल दश क नकाश े
४) थावर -मालक दश क नकाश े
१) नकाशा स ं हातील नकाश े -
हे नकाश े लहान माणावर काढल ेले असतात . मक टर यान े नकाशा स ं हास ॲटलस अस े
नाव िदल े. नकाशा स ं हात िविवध कारची मािहती दाखिवणा रे नकाश े असतात . सव
खंडाची, देशाची व रा याची ाक ृितक व सा ं कृितक मािहती दाखिवणार े नकाश े नकाशा
सं हात असतात . पृ वीवरील िविश भ ूभागाची ाक ृितक रचना , हवामान , जल णाली ,
खिनज े, वन पती , राजक य िवभाग व आिथ क बाबी दाखिव यासाठी ह े नकाश े तयार क ेले
जातात. शै िणक ीकोनात ून अशा नकाशाला अितशय मह व असत े. हे नकाश े १ सेमी
ला १०० िकमी िक ंवा १ : १५००००० या नकाशा माणावर काढल ेले असतात .
२) िभंतीवरील नकाश े -
िविवध ह ेतूसाठी ज े नकाश े ि भंतीवर टा ंग यासाठी तयार क ेले जातात . या नकाशा ंना
िभंतीवरील नकाश े असे हणतात . हे नकाश े लहान माणावर तयार क ेलेले असतात . संपूण
जगाचा , एखा ा द ेशाचा िक ंवा रा याचा नकाशा तयार क ेला जातो . यासाठी िविवध र ंग,
सांकेितक िच ह े याचा वापर क ेला जातो . शाळा, महािव ालय े व काया लयात अशा
नकाशाचा वापर क ेला जातो .
३) भू थल दश क नकाश े / थल वण न िवषयक नकाश े / े मापन थल िनद शन
नकाश े -
भूभागावरील िनसग िनिम त व मानविनिम त घटक दाखिव यासाठी या नकाशाचा उपयोग
होतो. हे नकाश े मोठ्या माणावर तयार क ेले जातात . उदा. १ सेमी ला ०.५ िक.मी. (२
से.मी. ला १ िक.मी.) िकंवा १ : ५०००० इ. व या , र ते, दळणवळण साधन े, कालव े,
जलिस ंचन स ुिवधा यासार या गो ी दाखिव या जातात . ादेिशक िनयोजन , पय टन,
सैिनक डावप ेच इ यादीसाठी ह े नकाश े मह वप ूण ठरतात . भूगोल अ यासका ंना,
संशोधकाना या नकाशाचा उपयोग मोठ ्या माणात होतो .
४) थावर -मालक दश क नकाश े -
शेतीचे, घराचे, इमारतीच े नकाश े या कारात मोडतात . खाजगी मालम ेची न द
दाखिव यासाठी या नकाशाचा उपयोग होतो . हे नकाश े मोठ्या माणावर तयार क ेलेले
असतात . उदा. १ से.मी. ला ५ मीटर, १ से.मी. ला १० मीटर इ यादी . घर िक ंवा इमारत munotes.in
Page 36
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
36 बांधताना अगोदर नकाशा तयार करावा लागतो . खेड्याचे, शहराच े नकाश े या कारात
मोडतात . शेतीवरील महस ूल व कर आकार यासाठी या नकाशाचा उपयोग होतो .
ब) नकाशा या उ ेशानुसार / हेतुनुसार नकाशाच े कार -
नकाशा तयार करताना िविश उ ेश डो यासमोर ठ ेवून नकाश े तयार क ेले जातात .
याव न नका शाचे मु य दोन कार पडतात त े खालील माण े -
१) नैसिग क घटका ंचे नकाश े
२) सां कृितक नकाश े
१) नैसिग क घटका ंचे नकाश े -
या नकाशा ंना ाक ृितक िक ंवा नैसिग क घटका ंचे नकाश े असे हणतात . या कार या
नकाशात न ैसिग क घटका ंची मािहती दाखिवल ेली असत े. यात प ुढील नकाशा ंचा समाव ेश
होतो.
१) भू तर दश क नकाश े
२) भूपृ रचना दश क नकाश े
३) खगोल शा िवषयक नकाश े
४) हवेची ि थतीदश क नकाश े
५) हवामानदश क नकाश े
६) मृदादश क नकाश े / जमीन कार दश क नकाश े
७) वन पती दश क नकाश े
८) व य ाणी दश क नकाश े
१) भू तर दश क नकाश े -
पृ वी या अ ंतग त भागातील िविवध थर , खडकाची रचना , खडकाच े कार इ यादी कारची
मािहती भ ू तर दश क नकाशात ून दाखिवली जात े. पृ वीचा प ृ भाग िविवध खडका ंनी
बनलेला आह े. या खडका ं या थरा ंची अंतग त रचना दाखिव यासाठी या नकाशाचा उपयोग
होतो.
२) भूपृ रचना दश क नकाश े -
या नकाशाना उठावाच े व प दाखिवणार े नकाश े असेही हणतात . या नकाशात ून देशाची
ाकृितक रचना दाखिवल ेली असत े. पव त, मैदाने, पठारे, न ा यासार या ाक ृितक
रचनेची वैिश ्ये या नकाशात ून दाखिवली जातात .
३) खगोल शा िवषयक नकाश े - munotes.in
Page 37
नकाशाची म ूलत व े
37 या नकाशात ून अवकाशातील ह, उप ह , तारे, न आिण राशी इ यादी योतीशा ीय
मािहती दाखिवल ेली असत े. योितषशा ात या कार या नकाशाचा उपयोग मोठ ्या
माणात होतो .
४) हवेची ि थतीदश क नकाश े -
या नकाशात हव ेची दैिनकि थती दश िवली जात े. तापमान , वायुभार, वाया ची िदशा , वाया चा
वेग, आकाशि थती , वृ ी, हवे या इतर घटका ंची मािहती दश िवली जात े. भारतात या
कारच े नकाश े पुणे येथील व ेधशाळेतून दररोज सका ळी ८.३० वाजता व साय ंकाळी
५.०० वाजता हव ेची ि थती दश वून कािशत क ेले जातात . या नकाशा या सहा यान े
हवे या ि थतीच े अंदाज शा शु प तीन े करता य ेतात.
५) हवामानदश क नकाश े -
िविवध हवामान कारान ुसार एखा ा द ेशाचे िवभाजन क न िविवध र ंगछटान े िकंवा
सांकेितक आधारान े या द ेशातील हवामानाची ि थती अशा नकाशात दाखिवल ेली असत े.
या कार या नकाशात कोण याही द ेशाचे वािष क सरासरी तापमान , वायुभार, वारे, पज य
इ यादी घटकास ंबंधी मािहती दश िवलेली असत े.
६) मृदादश क नकाश े / जिमन कार दश क नकाश े -
मृदे या िविवध कारान ुसार या ंचे ादेिशक िवतरण म ृदा नकाशात दाखिवल ेले असत े. या
कार या नकाशाव न स ुपीक द ेश कोणत े हे ताबडतोब ल ात य ेते.
७) वन पती दश क नकाश े -
जगातील िक ंवा एखा ा द ेशातील वन पती िवभाग या नकाशात दाखिवल ेले असतात .
सदाह रत ज ंगले, पानझडी व ृ ांची जंगले, मोसमी ज ंगले, गवताळ देश, काटेरी वन पती
यासार या ज ंगलाच े कार यात दश िवले जातात .
८) व य ा णी दश क नकाश े -
वन पती माण ेच ा याम य े िविवधता आढ ळते. िविश द ेशात िविश कारच ेच ाणी
आढळतात. कोणत े व य ाणी आिण पश ूप ी कोण या भ ूभागावर जा त आढ ळतात ह े
नकाशात ून य क ेले जाते.
२) सां कृितक नकाश े -
मानविनिम त घटका ंची मािहती या नकाशात ून दश िवलेली असत े अशा नकाशाला
सां कृितक नकाश े िकंवा मानविनिम त घटका ंचे िवतरण दाखिवणार े नकाश े असे हणतात .
यात प ुढील नकाशा ंचा समाव ेश होतो .
१) राजक य नकाश े
२) लोकस ं या िवषयक नकाश े munotes.in
Page 38
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
38 ३) भूमी उपयोजन नकाश े
४) ऐितहािसक नकाश े
५) ल करिवषयक नकाश े
६) आिथ क व स ं या म क नकाश े
७) िवतरणा मक नकाश े
८) वाहतूक व द ळणवळण िवषयक नकाश े
९) औ ोिगक नकाशा
१०) कृषी नकाशा
११) पय टन नकाशा
१) राजक य नकाश े -
जगात िक ंवा जगा या काही भागात असल े या रा य िव तार दाखिव णा या नकाशाला
राजक य नकाश े असे हणतात . राजक य नकाशात िविवध रा ा या सीमा व ाद ेिशक
िव तार दश िवलेला असतो . तसेच या या िवभागातील म ुख शहरा ंची नाव े ही िदल ेली
असतात . सव राजक य िवभाग प िदसाव ेत हण ून िविवध र ंगाचा वापर क ेला जातो .
शासक य िवभाग वग ळ यास राजक य नकाश े बदलतात .
२) लोकस ं या िवषयक नकाश े -
लोकस ं ये या घनत ेनुसार िकंवा िवतरणान ुसार नकाश े तयार क ेले जातात . याला
लोकस ं या िवषयक नकाश े असे हणतात . िक येकदा भाषा , वंश, धम , ी-पु ष माण ,
सा रता यासारख े घटक दाखिव यासाठी लोकस ं या िवषयक नकाश े तयार क ेले जातात .
३) भूमी उपयोजन नकाश े -
एखा ा द ेशातील जिमनीचा उपयोग कशा कार े झालेला आह े हे या कार या नकाशात ून
दश िवले जात े. जंगलाखालील े , पीकाखालील े , पडीक जमीन , व ती खालील
जमीन , र याखालील जमीन इ . घटक या नकाशात ून दाखिवल े जातात .
४) ऐितहािसक नकाश े -
भूतकाळातील घडल े या घटना नकाशात दश िव यास अशा नकाशाला ऐितहािसक नकाश े
असे हणतात . अशा कार या नकाशाचा वापर इितहास िवषयाचा अ यास कर यासाठी
अिधक होतो . उदा. मोगलकालीन िह ंदू तान, ि ि◌टशकालीन िह ंदू तान.
munotes.in
Page 39
नकाशाची म ूलत व े
39 ५) ल करिवषयक नकाश े -
यात ल करा या ीन े मो याच े देश, र ते, रे वे माग , मह वा ची िठकाण े दाखिवल ेली
असतात . यु ा या कालावधी म य े अशा नकाशाचा उपयोग मोठ ्या माणात होतो . या
कारच े नकाश े ल करी ्या अितशय मह वाच े अस यान े यां या बाबतीत अ य ंत गु ता
राख यात य ेते.
६) आिथ क व स ं या मक नकाश े -
या कार या नकाशात ून िविव ध कारची आिथ क उ पादन े, आयात -िनया त, याचे
ादेिशक िवतरण , िनरिनरा या िपका ंचे िवतरण यासारख े घटक दश िवलेले असतात .
७) िवतरणा मक नकाश े -
िनरिनरा या घटका ंचे, व तूचे िवतरण दश िवणा या नकाशा ंना िवतरण दश क नकाश े असे
हणतात . याम य े नैसिग क व मा नविनिम त घटका ंचे िवतरण दाखिवल े जात े. िविवध
कारची खिनज स ंप ी, लोकस ं या, उ ोग , यवसाय , िविवध उ पादन े यासारख े घटक
दश िवलेले असतात .
८) वाहत ूक व द ळणवळण िवषयक नकाश े -
वाहतूक चे िविवध माग या नकाशात दाखिवल ेले असतात . र ते, लोहमाग , हवाईमाग ,
जलमा ग इ यादी स ंबंधी मािहती या नकाशात दश िवलेली असत े. या नकाशाचा उपयोग
माग दश क हण ून होतो . िविवध र ंगाचा वापर क न वाहत ूक व द ळणवळण माग दाखिवल े
जातात .
९) औ ोिगक नकाशा -
या कार या नकाशात उ ोगध ं ांचे िवतरण दश िवले जाते. तसेच या नकाशात औ ोिगक
िवभाग दश िवले जातात . औ ोिगकरणातील ाद ेिशक िवषमत ेचा त ुलना मक अ यास
कर यासाठी अस े नकाश े अ यासका ंसाठी उपय ु ठरतात .
१०) कृषी नकाशा -
िवशेषत: कृषी िवषयक घटक दश िव यासाठी या कारच े नकाश े तयार क ेले जातात .
याम य े िविवध पीका ंचे िवतरण , िपकाखालील े , िसंचनाखालील े , पडीक े इ.
संबंधी मािहती या कार या नकाशात दश िवतात .
११) पय टन नकाशा -
या कार या नकाशात पय टन थ ळािवषयीची मािहती नम ुद केलेली असत े. नैसिग क तस ेच
मानविनिम त पय टन थ ळे दश िवलेली असतात . असे नकाश े देशी िवद ेशी पय टकांना
आप या इि छत थ ळी सहजपण े पोच यास माग दश क ठरतात .
munotes.in
Page 40
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
40 मािहती या व पान ुसार नकाशा ंचे कार -
१) गुणा मक िवतरणाच े नकाश े -
जे हा कोण याही भौगोिलक घटका ंचे िवतरण दश िव यासाठी िविश िच हा ंचा िक ंवा रंग
छटांचा आधार घ ेवून याच े सव साधारण व प समजाव े हणून थाना ंिकत क ेलेले असत े
ते हा अशा नकाशा ंना गुणा मक नकाश े हणतात . उदा. िविवध िपक े, वन पती ाणी ,
संप ी, खिनज स ंप ी इ . दाखिव यासाठी अशा कारच े नकाश े वापरतात .
२) सं या मक िवतरणाच े नकाश े -
जे हा कोण याही भौगोिलक घटका ंचे सं या मक िवतरण नकाशाम य े िविश कार या
प तीचा वापर क न थाना ंिकत क ेलेले असत े ते हा अशा नकाशा ंना स ं या मक
िवतरणाच े नकाश े हणतात . उदा. िटंब प तीचा नकाशा , छाया प तीचा नकाशा , सममू य
रेषा नकाशा इ .
आधुिनक त ं प तीच े नकाश े -
१) संगणक य नकाश े -
संगणकाचा वापर क न सव च कारच े नकाश े तयार करता य ेतात. इतकेच नाही तर हातान े
नकाश े तयार करताना या स ू म च ुका होव ू शकतात या च ुका स ंगणक य नकाशात
टाळ या जातात . अितशय अच ूक व स ुबक नकाश े संगणक य त ं ाने तयार होव ू लागल े
आहेत.
२) हवाई छायािच े -
िवमानात ून कॅमेरा वाप न हव ेतून जिमनीवरची छायािच े या प तीन े उपल ध होतात .
याव नही अच ूक नकाश े करण े सापे जाते.
२.५ नकाशाच े िवशालीकरण व लघ ूकरण (ENLARGEMENT &
REDUCTION )
अ) नकाशाच े िवशालीकरण / बृहद्करण / गु वाकार नकाश े -
आपणास िदल ेली लहान नकाशा ज े हा याच े माण बदल ून मोठा क ेला जातो . ते हा यास
नकाशाच े िवशालीकरण अस े हणतात . यालाच नकाशाच े गु वाकार करण े िकंवा
बृहदकरण करण े अस े हणतात . आप याकड े उपल ध असल ेला म ूळ नकाशा लहान
आकाराचा अस ेल व नकाशात दाखवावया या मािहतीच े माण जा त अस ेल तर लहान
नकाशात जा त मािहती यवि थत , सुबोध, सुवा च िक ंवा यो य कार े दाखिवता य ेत
नाही. यामुळे लहान आकारा या नकाशाव न मोठ ्या आकाराचा नकाशा तयार करावा
लागतो . हणज ेच याच े िवशालीकरण कराव े लागत े.
munotes.in
Page 41
नकाशाची म ूलत व े
41 ब) नकाशाच े लघुकरण / लघु वाकार नकाश े -
मोठ्या नकाशाच े माण बदल ून याचा आकार लहान क ेला जातो . ते हा यास नकाशाच े
लघुकरण अस े हणतात . आप याकड े उपल ध नकाशा आकारान े मोठा अस ेल मा
याम य े आपणास कमी मािहती दाखवावयाची असत े अशा व ेळी मोठ्या नकाशाव न
लहान आका राचा नकाशा तयार क ेला जातो . या नकाशाला लघ ु वाकार नकाशा िक ंवा
नकाशाच े लघुकरण अस े हणतात .
नकाशाच े िवशालीकरण िक ंवा लघ ुकरण कर या या प ती -
नकाशाच े िवशालीकरण िक ंवा लघ ुकरण िविवध प तीन े करता य ेते. यातील काही म ुख
प ती िक ंवा साधन े पुढील माण े -
१) उपकरणा या सहा यान े
२) आलेखा मक प ती
अ) उपकरणा ं या सहा यान े नकाशाच े िवशालीकरण व लघ ुकरण -
नकाशा या माणान ुसार आकार बदल यासाठी खालील उपकरणाचा वापर क ेला जातो .
अ) पॅ टो ाफ
ब) इंडो ाफ
क) कॅमेरा
ड) झेरॉ स
अ) पॅ टो ाफ -
या उपकरणा या सहा या ने आराखड े, नकाश े मोठ े िकंवा लहान करता य ेतात. या
उपकरणा या सहा यान े नकाशा ४ ते ५ पट मोठा िक ंवा लहान करता य ेतो. हे उपकरण
स या कालबा ठरल े असून याचा वापर मया िदत क ेला जातो .
ब) इंडो ाफ -
हे एक प ॅटो ाफ सारख ेच उपकरण अस ून पॅटो ाफप े ा जा त यो य व िव सनीय आह े.
या या ार े नकाशा मोठा िक ंवा लहान करता य ेतो.
क) कॅमेरा -
उपकरणाप े ा कॅमेरा ारे नकाशाच े िवशालीकरण व लघ ुकरण व लवकर करता य ेते. यांचा
उपयोग ाम ु यान े मोठे नकाश े लहान कर यासाठी क ेला जतो . मा कॅमेराचा वापर करण े
अिधक खचा चे असत े.
munotes.in
Page 42
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
42 ड) झेरॉ स -
अलीकड े झेरॉ स ार े नकाशाच े िवशालीकरण िक ंवा लघ ुकरण करता य ेते. असे असल े तरी
फार मोठ ्या नकाशाच े लघुकरण िक ंवा लहान नकाशाच े अती मोठ े नकाश े तयार कर यावर
मया दा येतात.
२) आलेखा मक प ती -
नकाशाच े िवशालीकरण िक ंवा लघ ुकरण आल ेख प तीन े करता य ेते. याम य े चौकोन ,
िकंवा ि कोण , या भौिमतीक आकारा ंचा वापर क न नकाश े लहान िक ंवा मोठ े केले जातात .
यात प ुढील दोन मह वा या प ती आह ेत.
अ) चौरस प ती
ब) समान ि कोण प ती
अ) चौरस प ती -
नकाशाच े लघुकरण व िवशालीकरण कर याची ही सवा त सोपी व सोयी क र अशी प त
आहे. या नकाशाच े लघुकरण िक ंवा िवशालीकरण करावयाच े असत े. या म ूळ नकाशावर
थम यो य चौरसाची जा ळी काढून तो नकाशा चौरसा या सहा यान े िवभागला जातो .
यावेळी नकाशाचा कोणताही भाग चौरसा या जा ळी बाहेर राहणार नाही ह े पाहण े आव यक
असत े. नंतर दुसया कागदावर चौरसाची स ं या कायम ठ ेवून नवीन माणान ुसार लघ ुकरण
करावयाच े असेल तर लहान चौरस व िवशालीकरण करावयाच े असेल तर मोठ े चौरस तयार
करावे लागतात .
नवीन माणान ुसार चौरसाची बाज ू िकती यावयाची यासाठी खालील स ू ाचा वापर क ेला
जातो.
eo f ueu s ³ee vekeÀeMee®e s meK b ³ee ÒeceeCe®eewjmee®ee r yeepe t pegv³ee ®eewjmee®ee r yeepetveJeev r e vekeÀeMee®e s mebK³ee ÒeceeCe
®eej w mee®eer yeepe t DeeHeCe ogmeje vekeÀeM ee keÀe{C³eemeeþer ueeieCeejer ®eej w mee®ee r yeepet
२) िदले या नकाशाच े सं या माण हणज े मूळ नकाशाच े माण
३) तयार करावया या नकाशाच े माण हणज े नवीन नकाशा माण .
४) जु या चौरसाची बाज ू - मूळ नकाशावर आखल े या चौरसाची बाज ू.
=cetU vekeÀeMee ÒeceeCe®eewjmee®eer yeepet pegv³ee ®eej w mee®eer yeepetveJeerve vekeÀeMee ÒeceeCe
उदा. १:९०,००००० या माणावर काढल े या नकाशाच े १:६०००००० या माणात
िवशालीकरण करा .
munotes.in
Page 43
नकाशाची म ूलत व े
43 मूळ नकाशावर १ सेमी आकाराच े चौरस काढा .
cetU vekeÀeMee ÒeceeCe®eej w mee®ee r yeepe t pev g ³ee ®eej w mee®ee r yeepetveJeerve vekeÀeMee ÒeceeCe
2,50,000002 mesceer500,00000
1 /2 2 mec s eer1 mec s eer
१ से.मी.
२ से.मी.
उदा. आपणास िदल े या नकाशाच े माण १:२,५०,००००० आहे. याचे
१:५००,००००० या माणात लघ ुकरण करा .
मूळ नकाशावर २ सेमी आकाराच े चौरस काढा .
cetU vekeÀeMee ÒeceeCe®eej w mee®ee r yeepe t pev g ³ee ®eej w mee®ee r yeepetveJeerve vekeÀeMee ÒeceeCe
2,50,000002 mesceer500,00000
1 /2 2 mec s eer1 mec s eer
१ से.मी.
२ से.मी. munotes.in
Page 44
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
44 ब) समान ि कोण प ती -
ि कोण प ती ार े नकाशाचा आकार लहान िक ंवा मोठा करता य ेतो. क चा र ता, प का
र ता, लोहमाग , नदी वाह , कालवा याचा आकार मोठा िक ंवा लहान कर यासाठी ि कोण
प तीचा उपयोग करतात . यांची ंदी कमी अस यान े ही प त उपय ु ठरत े.
२.६ जाळी संदभ -
थल िनद शक नकाशाम य े एखाद े िठकाण न ेमके कोठ े आह े हे य कर यासाठी
नकाशाम य े पूव -पि म व दि ण उ र एकम ेक ना समान अ ंतरावर का पिनक र ेषा
आखल े या असतात . नकाशा या माणाला अन ुस न या चौकोनाची िवभागणी क ेलेली
असत े. या रेषा नकाशावर तयार क े यानंतर जी जा ळी स य रचना तयार होत े याला
जाळी संदभ असे हणतात .
जाळी स य रेखाम य े या उ या र ेषा असतात . िकंवा पूव कडे जाणा या या र ेषा असतात
याला ई ट ग (Easting ) असे संबोधतात . व या आड या र ेषा असतात . िकंवा या
उ रेकडे जाणा या रेषा असतात या ंना नािद ग (Northing ) हणून संबोधल े जाते.
भूगोलाम य े िविश िठ काणच े थान िनद शन कर यासाठी अ ा ंश व र ेखांशाचा वापर क ेला
जातो. परंतु रेखांशाचा िवचार क े यास ध ृवाकड े रेखांशामधील अ ंतर कमी कमी होत जात े.
यामुळे समान भाग बनत नाहीत . यामुळे थान िनद शन करताना अन ेक सम या िनमा ण
होतात . यासाठी नकाशावर समान अ ंतरावर जा ळी रेषा काढल े या असतात . जाळी
रेषा ार े नकाशा वाचन करण े सुलभ होत े.
भारतात थल िनद शक नकाशाम य े जाळी संदभ रेषा काढल े या असतात . लहान
माणावर तयार क ेले या नकाशात जा ळी संदभ रेषा या १०००० मीटस अंराने काढल े या
असतात . तर मोठ ्या माणावरील न काशात जा ळी संदभ रेषा १००० मीटस अंतराने
काढल े या असतात .
जाळी संदभा चा उपयोग ाम ु यान े नकाशात कोणत े िठकाण कोठ े कोठे आहे याचे थान
िनद शन कर यासाठी होतो . जाळी संदभ रेषे ारे नकाशा वाचन करण े सुलभ जात े.
कोण याही द ेशाचा जा ळी संदभ पाहताना थमत : इ ट ग आिण न ंतर नॉ िथ ग िलिह याची
िकंवा वाच याची प त आह े. जाळी संदभ दोन कार े पाहता य ेतो.
१) चार अ ंक जा ळी संदभ
२) सहा अ ंक जा ळी संदभ
१) चार अ ंक जा ळी संदभ -
नकाशातील एखा ा िठकाणच े थान जा ळी संदभ रेषे या सहा यान े चार अ ंकात प
के यास याला चार अ ंक जा ळी संदभ हणतात . चार अ ंक जा ळी संदभ सांगताना
थमत : इ ट ग व न ंतर नॉ िथ गचे आकड े िलहाव े लागतात . munotes.in
Page 45
नकाशाची म ूलत व े
45
उदा. खालील आक ृतीमधील २ या आकड ्याचा चार अ ंक जा ळी संदभ ावयाचा झा यास
२ हा अंक १९ व ४५ या जा ळी या दर यान य ेते हण ून तो िलहीताना १९४५ असा
िलहावा तर १ या आकड ्याचा चार अ ंक जा ळी संदभ १८४५ , तर ३ चा जा ळीसंदभ
१८४४ , आिण ४ चा १९४४ असा य ेईल.
२) सहा अ ंक जा ळी संदभ –
नकाशातील एखा ा िठकाणाच े थान जा ळी संदभ रेषे या सहा यान े सहा अ ंकांत प
के यास याला सहा अ ंक जाळी संदभ असे हणतात .
एखा ा स ू म िठकाणाच े िनद शन करण े सहा अ ंक जा ळी संदभा ारे सहज श य होत े.
येक चौकोनाच े १० X १० िवभाजन क ेले जाते. व यातील उप भागा या अ ंकासहीत
सहा अ ंक संदभ िदला जातो .
munotes.in
Page 46
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
46
चौकोनाचा सहा अ ंक स ंदभ - १८७४४८ आिण गोलाचा सहा अ ंक जा ळी संदभ -
१८५४४३ असा य ेतो.
२.७ नकाशाच े े फळ मोजण े
नकाश े तयार करता असताना यो य माणा ंचा वापर क ेलेला असतो . या माणान ुसार
य ात एखा ा द ेशाचे े फळ िकती आह े ते मोजता य ेते. े फळ काढ यासाठी
वेगवेग या प तीचा अवल ंब केला जातो . यापैक म ुख प तीम य े –
१) चौरस प त
२) प ी प त
१) चौरस प त :
या प तीत ून े फळ मोज यासाठी िदल े या नकाशावर यो य माणान ुसार चौरस आखल े
जातात . चौरस आखताना नकाशाचा कोणताही भाग चौरसा या बाह ेर राहणार नाही याची
काळजी घेतली जात े. नकाशा या सीमार ेषांतग त येणारे चौकोन प ूण व अध चौकोन अशी
िवभागणी क न मोजल े जातात व या ंची सवा ची एक ब ेरीज क ेली जात े. एका चौरसाच े
नकाशातील माणान ुसार े फळ काढल े जाते व याला एक ूण चौरसा या स ं येने गुणाकार
क न नकाशाच े एकूण े फळ काढता य ेते.
munotes.in
Page 47
नकाशाची म ूलत व े
47
चौरस प तीचा वापर क न िहसार (Hisar ) चे े फळ काढा.
कृती :
१) िदले या नकाशावर स े.मी. ची चौकट (Grid) काढा.
munotes.in
Page 48
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
48 २) पूण चौकोना ंची सं या = ११
३) अध चौकोना ंची सं या = २२
हणज ेच २२/२ = ११ पूण चौकोन .
४) पूण चौको नांची एक ूण सं या = ११ + ११ = २२ = (२२ चौ. से.मी.)
५) नकाशाच े माण - १ से.मी. ला १५ िक.मी. 11से.मी. ला 15 15 िक.मी.
१ चौ. से.मी. ला २२५ चौ. िक.मी. २२ चौ. से.मी. ला ४९५० चौ. िक.मी.
िहसारच े े फळ ४९५० चौ. िक.मी.
२) प ी प त :
या प तीत ून े फळ मोज यासाठी िदल े या नकाशावर यो य माणान ुसार प ्या
आख या जातात . प ्या आखताना नकाशाचा कोणताही भाग प ्यांचा बाह ेर जाणार नाही
याची का ळजी घ ेतली जात े. नकाशा या सीमार ेषांतग त येणा या पट्यांची ला ंबी मोजली
जाते. व या ंची सवा ची एक ब ेरीज क ेली जात े व याव न एक ूण े फळ काढल े जाते.
उदा.
२.८ नकाशावरील थान , िदशा व अ ंतर
नकाशावरील िविवध थाना ंमधील अ ंतर व िदशा या ंची मािहती असण े आव यक आह े. पुढे
िदले या मा िहती या आधार े आपण क चा आराखडा तयार क या . munotes.in
Page 49
नकाशाची म ूलत व े
49 'अ' व ती या प ूव स ४० िक.मी. अंतरावर 'ब' व ती आह े तर 'अ' व ती या न ैऋ येस ५०
िक.मी. अंतरावर 'क' व ती आह े. या व या ंची थान े दाखवा व 'ब' आिण 'क' व या ंमधील
अंतर मोजा .
वरील उदाहरण सोडिव यासाठी आप या ला म ुख िदशा व उपिदशा ठाऊक असण े
आव यक आह े.
आराखडा तयार कर यासाठी आपण यो य माण घ ेऊ. उदा. १ से.मी. ला १० िक.मी.
कागदावर म यभागी 'अ' व तीच े थान दाखवा . नकाशाच े माण िलहा .
'अ' व ती या प ूव स ४ स .मी. अंतरावर 'ब' व ती दाखवा .
'ब' व ती दाखिव यासाठी 'अ' व ती या उ र ेस सर ळ उभी र ेष काढा . ही रेषा उ र िदशा
दश िवते. कोनमापक र ेषेलगत ठ ेवा व ९०० या कोनाकड े खूण करा . 'अ' िबंदू व ही ख ूण
सरळ रेषेने जोडा . या रेषेवर ४ से.मी. अंतर या व 'ब' िबंदूचे थान िनि त करा .
munotes.in
Page 50
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
50 'क' िबंदू नैऋ य िदश ेस आहे. हणज ेच 'क' िबंदूचे िद यअ ंश २२५० होतील . उ र त े दि ण
ही सर ळ रेषा हणज े १८०० यामुळे दि ण िदश ेचे िद यअ ंश १८०० आहेत. (िदग् अंश
हणज े घड्याळा या काट ्या या िदश ेने मोजल ेला कोन ).
'क' िबंदूचे िदग् अंश २२५० हणज ेच (१८०० + ४५० =२२५० ) दि ण िदश ेपासून
(१८०० ) क िबंदू ४५० आहे. कोनमापक उ र दि ण िदश े या पि म ेस ठेवा व दि ण
िदशेपासून ४५० चा कोन मोजा . हा िबंदू 'अ' िबंदूपासून ५ स .मी. अंतरावर (५० िक.मी.)
क िबंदू दाखवा .
'ब' व 'क' िबंदू तुटक र ेषेने जोडा .
'ब' व 'क' रेषेचे नकाशावरील अ ंतर ८.४ स .मी. आहे. आपल े नकाशा माण १ स .मी. ला
१० िक.मी. आहे. Q 1 meW.ceer. uee 10 efkeÀ.ceer. 8.4 meW.ceer. uee ?
8.4 X 10 = 84 efkeÀ.ceer.
उ र : 'ब' व 'क' या व या ंमधील अ ंतर ८४ िक.मी. आहे.
नकाशा तील द ेशाचे े फळ काढण े -
नकाशातील द ेशाचे े फळ काढ यासाठी (१) आलेख प त व २) प ी प त (Strip
Method ) यांचा वापर क ेला जातो .
munotes.in
Page 51
नकाशाची म ूलत व े
51 नकाशातील द ेशाचे े फळ काढ याची आल ेख प त -
नकाशातील द ेशाचे े फळ काढ याची आल ेख प त - मुख ट पे
१) नकाशावर १ X १ से.मी. ची चौकट काढा .
२) नकाशाचा प ूण भाग य ेतो अस े पूण चौकोन मोजा व या ंची बेरीज करा . वरील
नकाशातील प ूण चौकोन =७
३) नकाशाचा थोडासा / अधा भाग य ेतो अस े अध चौकोन मोजा व या ंची बेरीज करा . अध
चौकोन =१६
४) अध चौकोना ंम ये काही चौकोनास नकाशाचा भाग जा त आह े तर काही चौकोनात तो
कमी आह े. यामुळे अध चौकोना या स ं येला २ या सं येने भाग यास आप याला
पूण चौकोना ंची सं या िम ळेल.
अध चौकोनाची स ं या 1682 पूण चौकोन
५) आता एक ूण चौकोन काढ यासाठी आधीच े पूण चौकोन व आताच े पूण चौकोन या ंची
बेरीज क .
आधीच े पूण चौकोन =७
आताच े पूण चौकोन =८
एकूण पूण चौकोन =१५
६) नकाशाच े माण १ से.मी. ला १० िक.मी. आहे. आपल े सव चौकोन १ X १ से.मी.
हणज ेच १ चौरस स .मी. चे आहेत. नकाशाच े े फळ १५ चौरस स े.मी. होईल. या
१५ चौरस स े.मी. चे पांतर िक .मी. म ये कर यासाठी प ुढील प त वापरा .
माण - १ से.मी. ला १० िक.मी.
१ X १ से.मी.ला १० X १० िक.मी.
१ चौ. से.मी. ला १०० चौ. िक.मी.
१५ ची.से.मी. ला १५०० चौ. िक.मी.
उ र - नकाशाच े े फळ १५०० चौ. िक.मी. आहे. munotes.in
Page 52
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
52 नकाशातील द ेशाचे े फळ काढ यासाठी प ी प त (strip method ) - मुख
ट पे -
१) नकाशावर १ से.मी. ंदी या आड या र ेषा काढा . प ्यांना मा ंक ा.
आता य ेक प ीचा वत ं िवचार क न या प ीवर दोन ल ंब प र ेषा असा काढा क
बाहेर असल ेला नकाशाचा भाग दोन प ्यां या आिण दोन प ्यांम ये समािव झाल ेला
बाहेरी भाग या ंचे े फळ सारख ेच अस ेल. (या उ या र ेषांना देवाण-घेवाण र ेषा - उ न र ्
ऊaव हा अस े संबोधल े जाते.)
आकृतीत द ेवाण-घेवाण र ेषा चुक या आह ेत. कारण या र ेषांमुळे नकाशाचा ख ूपच थोडा
भाग बाह ेर गेला पर ंतु बाहेरचा ख ूप मोठा भाग आत आला आह े.
क) आकृतीही च ुक ची आह े. कारण या र ेषांमुळेकक नकाशाचा जा त भाग बाह ेर गेला व
फार थोडा भाग आत आला आह े.
ड) या आक ृतीत नकाशाचा बाह ेर टाकल ेला भाग आिण नकाशात घ ेतलेला बाह ेरचा भाग
यांचे संतुलन साधल ेले आढळते. यामुळे या आक ृतीतील द ेवाण-घेवाण र ेषा यो य प तीन े
काढल े या आह ेत.
या माण े सव प ्यांसाठी द ेवाण-घेवाण र ेषा काढा .
munotes.in
Page 53
नकाशाची म ूलत व े
53 २) सव प ्यां या दोन द ेवाण-घेवाण र ेषांमधील अ ंतर मोजा , व याची ब ेरीज करा .
उदा. 12345SSSSS 2.1 5.8 65 63 2.7 23.4 cm
सव प ्यांवरील ला ंबीची ब ेरीज =२३.४ से.मी. आप या सव प ्या १ से.मी. ंदी या
आहेत. यामुळे ंदी १ से.मी. व ला ंबी २३.४ से.मी. याव न आप याला नकाशाच े
े फळ काढता य ेईल.
े फळ = लांबी X ंदी
= २३.४ X १ से.मी.
= २३.४ चौ. से.मी.
४) नकाशाच े माण १ से.मी. ला ५०० िक.मी. आहे.
यामुळे - १ से.मी. ला ५०० िक.मी.
१ X १ से.मी. ला ५०० X ५०० िक.मी.
१ चौ. से.मी. ला २,५०,००० िक.मी.
२३.४ चौ. से.मी. ला ५,८५०,००० चौ. िक.मी.
उ र - नकाशाच े े फळ ५,८५०,००० चौ.िक.मी. आहे.
नकाशाच े वृ ीकरण (Enlargement ) व लघ ुकरण (Reduction )
नकाशा फोटोकॉपी मशीनवर (झेरॉ स) हवा त ेवढा लहान िक ंवा मोठा करता य ेतो, मा या
नकाशावर आल ेख माण / रेषा माण असण े आव यक आह े. यामुळे नकाशा िकतीही
मोठा िक ंवा लहान क ेला तरीही या चे माण अच ूक रहात े.
नकाशा आल ेख िकंवा चौकटी या प तीन ेही मोठा िक ंवा लहान करता य ेतो.
नकाशा लहान -मोठा कर याची चौकटीची प त –
मूळ नकाशावर १ X १ से.मी. ची चौकट आख ून या . नकाशा १:२ या माणात मोठा
कर यासाठी द ुसया मोठ्या कागदावर २ X २ से.मी. चाr चौकट काढा . मूळ नकाशावर
काढल े या चौकटी या आधार े मोठ्या आकारा या चौकटीत नकाशाची सीमा का ळजीपूव क
काढा. अजु नाला ोणाचाया नी िवचारला होता , तुला काय िदसत आह े. यावर अज ु नाचे munotes.in
Page 54
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण
तं े-I
54 उ र होत े 'प याचा डो ळा' याच माण े नकाशा मोठा िक ंवा लहान करताना तुमचे ल फ
या ठरािवक चौकटीवरच क ि त करा याम ुळे तु ही अच ुक नकाशा काढ ू शकाल .
(संदभा साठी आक ृतीत दश िव या माण े चौकट ना मा ंक ा)
नकाशाच े लघुकरण –
िदले या नकाशा २:१ या माणात लहान करा .
नकाशावर १ X १ से.मी. ची चौकट टाका . दुसया कागदावर ०.५ X ०.५ से.मी. िकंवा ५
िम.मी. X ५ िम.मी. ची चौकट काढा . चौकट ना मा ंक ा व य ेक चौकटीतील नकाशाची
सीमार ेषा का ळजीपूव क छोटा चौकटीत काढा . आलेख माण काढताना
आलेखा माणातील र ेषेची ला ंबी मोजा . नकाशा २:१ या माणात लहान करत अस याम ुळे
आलेख माणातील र ेषे या ला ंबी या अ या लांबीची र ेषा काढा . आलेख माणातील
रेषेलगत असणार े मू य तस ेच िलहा .
vekeÀeMee
munotes.in
Page 55
55 ३
भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े
घटक स ंरचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ उठाव हणज े काय?
३.३ नकाशात उठाव दाखिव या या प ती
३.४ उतारा ंचे िव ेषण
३.५ भूमीचे व प / भूआकार
३.६ थलदश क नकाशा िनद शांक
३.७ भारतीय थलदश क नकाशाच े वाचन
३.८ थलदश क नकाशा ंची उपय ु ता
३.० उि े
१) नकाशावर उठाव दश िवणा या प तीची मािहती घ ेणे.
२) उतारा ंचे िव ेषण करण े.
३) भूआकार ल ात घ ेणे.
४) थलदश क नकाशाच े वाचन
३.१ तावना
आधुिनक नकाशा शा ाम य े े मापन थलिनद शक नकाशा ंना अितशय मह वाच े थान
आहे. े मापन नकाशाम य े ाकृितक व सा ं कृितक घटकाची मािहती सा ंकेितक िच ह े व
खुणा या ं या सहा यान े िदलेली असत े. िनयोजनासाठी अशा नकाशा ंचा उपयोग अिधक
होतो.
या या :
भारतीय सव ण िवभागान े भारता या य ेक िठकाणाच े / देशाचे / भूभागाच े य
सव ण क न सखोल व िव त ृत मािहती द ेणारे जे नकाश े तयार क ेले आहेत या ंना भारतीय munotes.in
Page 56
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण तं े-I
56 े मापन थलिनद शक नकाश े असे हणतात . या नकाशाम य े सव कार या न ैसिग क व
मानविनिम त घटका ंची / वैिश ्यांची मािहती अ ंतभू त असत े.
भारतीय सव ण िव भागाची स ुरवात ि िटश राजवटीत झा याने सु वातीला ह े नकाश े
ि िटश मापन प तीन ुसार तयार क ेले गेले. इंच, याड , फला ग, मैल या प रणामा ंचा वापर
केलेला होता . मा स या ह े सव नकाश े मे ीक मापन प तीन ुसार बनिवल े जातात .
याम य े िममी, सेमी, मी, िकमी या प रमाणाचा वापर असतो .
भारतात सव थम लॉ ड लाई हन े इ.स. १७६७ म ये भारतीय सव ण िवभागाची (इ.स.
१७६७ ) म ये थापना क ेली. भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े तयार कर याच े
काम भारतीय सव ण िवभागामाफ त केले जाते. भारतीय सव ण िवभागाच े मु य काया लय
डेहराडून येथे आहे. या िवभागाची ाद ेिशक काया लये िद ली , कलक ा , माउंट अब ू व
बंगलोर य ेथे आहेत.
३.२ उठाव हणज े काय?
’भुपृ ावरील उ ंच सखल द ेश हणज े उठाव होय .“ िकंवा ’एखा ा भ ू देशातील व ेगवेग या
िठकाण या उ ंचीतील फरकास उठाव अस े हणतात.“
उठावाव न द ेशाचा उ ंचसखलपणा समजतो . भूपृ ावरील य ेक िठकाणची उ ंची ही सम ु
सपाटीपास ून ठरिवली जात े. एखा ा द ेशाचा नकाशा तयार करताना या द ेशाची मोजणी
करावी लागत े. नकाशा हा सपाट प ृ भागावर काढल ेला असतो . सपाट प ृ भागावर उ ंची
सहज दाखिवता येत नाही . यासाठी िविवध प तीचा अवल ंब करावा लागतो . याला उठाव
दाखिव या या प ती अस े हणतात .
सव साधारणपण े लहान माण अस णा या नकाशात उठाव जा त प करता य ेत नाही .
या या उलट मोठ ्या माणा या नकाशावर याच े गुणधम प जाणवतात .
भू देशातील उ ंच सखलपणा या नकाशात ून दाखिवला जातो या नकाशा ंना उठावाच े
व प दश िवणार े नकाश े असे हणतात .
३.३ नकाशात उठाव दाखिव या या प ती
नकाशात जिमनीवरील उ ंच सखलपणा दाखिव यासाठी िविवध प त चा अवल ंब केला
जातो. या प ती खालील माण े -
१) उठाव र ेषा
२) आकार र ेषा
३) थल र ेषा
४) रंग प ती
५) छाया प ती
६) उठाव र ेषा munotes.in
Page 57
भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े
57 १) उठाव र ेषा - हॅ युअस :
जिमनी या उतारा या िदश ेने नकाशावर लहान लहान र ेषा काढल े या असतात . यांना
हॅ युअस अस े हणतात . उठाव र ेषा उताराला अन ुस न काढल े या असतात . जे हा
नकाशात शी उतार अस ेल ते हा या र ेषा अगदी जव ळ जवळ काढतात व म ंद उतारा या
िठकाणी द ूर दूर काढ ून दाखिवतात . नकाशात या िठकाणी सपाट भाग दाखिवल ेला
असतो . या भागात या र ेषा काढल े या नसतात . यामुळे तो भाग पा ंढराच िदसतो . अितशय
शी उतारा या भागात या र ेषा अगदीच जव ळजवळ काढल े या असतात . भुपृ ावर पडल ेले
पाणी या िदश ेने वाहत े या िदश ेने या रेषा काढल े या असतात . या प तीन े तयार क ेले या
उठावा या नकाशाव न उ ंचसखलपणाची क पना य ेते. १८ या शतका या श ेवटी म ेजर
लेहमन यान े सवा त थम उठाव दाखिव यासाठी या प तीचा उपयोग क ेला व याचा
उपयोग ल करी कामासाठी क ेला गेला.
दोष :
१) कोण याही भ ूभागाची िनि त उ ंची समज ू शकत नाही .
२) शी उतारा या भागात या र ेषा जव ळजवळ असतात . यामुळे तो भाग का ळा िदसतो .
तेथे इतर गो ी दाखिवता य ेत नाही .
३) या कार या प तीन े नकाशा तयार कर यास फारच व ेळ व पैसा जा त लागतो .
या प तीत वरील दोष अस याम ुळे या प तीचा नकाशात वत ं पणे वापर होत नाही . मा
समो च र ेषा नकाशात सहा यक प त हण ून वापरली जात े. दोन समो च र ेषामधील खाच
खळगे, लहान ट ेकड्या दाखिव यासाठी ही प त वापरली जात े.
२) आकार र ेषा िकंवा आक ृती रेषाप ती (इदrस् हो) :
य मोजमाप न घ ेता नकाशावर काढल े या सामा यत : सार या उ ंचीची िठकाण े
जोडणा या रेषा हणज े आकृती रेषा होय . जिमनीची य मोजणी न करता नकाशात या
रेषा अ ंदाजान े काढल े या असतात . या रेषा बह धा त ुटक असतात . अितशय अवघड
िठकाणी , खोल दया , दुग म भाग या ार े जेथे य जाऊन मोजणी करण े श य नसत े अशा
िठकाणी नकाशावर द ेशाची सामा यत : रचना कशी आह े हे या र ेषा या साहा यान े
समजत े. िक येकदा या र ेषा समो च र ेषा बरोबर काढल े या असतात . उठावा या बारीक
सारीक तपशील आक ृती रेषे या सहा यान े समज ू शकतो .
३) थल उ चा ंक :
एखा ा भ ू देशाची मोजणी करताना या भ ू देशावरील िनरिनरा या िठकाणची सरासरी
समु सपाटी पास ूनच िनि त उ ंची मोजली जात े. या भ ू देशा या नकाशात ती िठकाण े
जेथे जेथे दाखिवली असतील या या िठकाणी िट ंबे देऊन या िट ंबाजव ळ या िठका ण या
उंचीचे आकड े िलहतात . यांना थलउ चा ंक अस े हणतात .
munotes.in
Page 58
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण तं े-I
58 ४) ब च माक :
भू देशाची मोजणी करताना काही िविश िठकाण या उ ंचीचा प ु हा उपयोग करता यावा
हणून या िठकाणी दगडावर िक ंवा या या जव ळ बाणाची ख ुण करतात . यांना ब च माक
असे हणतात . नकाशा त ब चमाक दाखिवताना (BM ७००) अशी अ र े िलह न या ख ूणा
दाखिवतात .
५) ि कोणिमतीय उ ंची :
एखा ा भ ू देशाची िबनच ूक मोजणी कर याकरीता ि कोणिमतीय उ ंची प तीचा उपयोग
करतात . या भ ू देशाचे िनरिनरा या सोयी कर अशा ि कोणात िवभाजन करतात .
ि कोणाची टोक े दश वणा या िबंदूची सम ु सपाटीपास ूनची उ ंची मोजतात . नकाशावर ह े िबंदू
या िठकाणी दाखिवतात या िठकाणी थल उचा ंक िलह न ि कोणाची ख ूण करतात .
याला ि कोण िमती िब ंदू अस े हणतात . नकाशात उठाव दाखिव यासाठी या प ती
पूण पणे प रणामकारक नाहीत कारण या प तीने तयार क ेले या नकाशात फ उ ंचीची
क पना य ेते. उंच सखलपणाची स ंपूण क पना य ेत नाही , हणून सहा यक प त हण ून
उठावदश क नकाशात इतर प ती बरोबर या प तीचा उपयोग होतो .
४) रंग प ती :
या प तीत भ ू देशाचा उ ंच सखलपणा दाखिव यासाठी िनरिनरा या रंगाचा वापर क ेला
जातो. यात भ ू देशाचे उंचीनुसार िनरिनरा ळे गट पडतात . ठरािवक उ ंचीसाठी ठरािवक
रंगाचा वापर क ेला जातो . उंची रंग
० - ७५ मीटर गद िहरवा
७५ - १५० मीटर साधारण िहरवा
१५० - ३०० मीटर िफकट िहरवा
३०० - ६०० मीटर िपवळा
६०० - १३८० मीटर िफ कट तपिकरी
१३८० - ३६६० मीटर गद तपिकरी
३६६० - ४८८० मीटर तांबडा र ंग
४८८०८ जा त मीटर पांढरा रंग
खोली रंग
० - ७५ मीटर
७५ - १८० मीटर
१८०८ मी जा त खोल िफकट िनळा
साधारण िनळा गद िनळा र ंग
munotes.in
Page 59
भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े
59 नकाशात या प तीचा वापर अिधक माणात कर यात य ेतो. या प तीचा सहा यान े तयार
केले या नकाशात सव सामा यपण े पव त, पठारे, मैदाने या ठ ळक भूमी व पाची क पना
येते. परंतू िनि त उ ंची समज ू शकत नाही . ही प त बह धा लहान माणावर तयार क ेले या
नकाशात वापरतात .
५) छाया प ती :
एखा ा द ेशातील उ ंचसखल भागावर एका िविश िदश ेने काश पाड यास छाया कशी
कमी पड ेल याचा िवचार क न अती उ ंच भाग छाय ेने दाखिवतात . याला छाया प ती अस े
हणतात . शी उताराच े भाग नकाशात गद छायेने दाखवल ेले असतात . जिमनी या सपाट
पृ भागावर जा त काश अस यान े हे भाग नकाशात िफकट छाय ेत दाखिवल े जातात .
या प तीत साप े उताराची क पना य ेत नाही . जिमनी या उतारा या उ ंचीची अच ूक
मािहती समजत नाही . ही प त नकाशात बारीक सारीक तपशील दाखिव यासाठी उपयोगी
पडत नाही . समो च र ेषा जोडीला या प तीचा अवल ंब केला जातो .
६) समो य र ेषा प ती :
नकाशात उठाव दाखिव यासाठी ही अ यंत यो य अ याध ुिनक व मह वाची अशी प त
आहे. जिमनीची य मोजणी क न िनरिनरा या िठकाणची सम ु सपाटीपास ूनची उ ंची
ठरिवतात . ही उंची नकाशावर या या िठकाणी मा ंडतात . नंतर समान उ ंचीची िठकाण े
जोडणा या रेषांना समो च र ेषा अस े हणतात , िकंवा सम ु सपाटीपास ून समान उ ंचीची
िठकाण े जोडणा या का पनीक र ेषांना समो च र ेषा अस े हणतात .
उठाव दाखिव याची ही अ याध ुिनक व सोयी कर अशी प त आह े. हे सव सामा यपण े
बह तेक नकाशात उठाव दाखिव यासाठी या प तीचा उपयोग करतात . समो च र ेषा या
सहा यान े देशाचा उ ंच सखलपणाची मािहती िम ळते. तसेच द ेशाचे उतार व व ेगवेग या
िठकाणची उ ंची समज यास मदत होत े.
समो य र ेषांची वैिश ्ये :
१) समो च र ेषे ारे नकाशावरील कोण याही िठकाणची सम ु सपाटीपास ूनची उ ंची
समजत े.
२) समो च र ेषां या सहा यान े जिमनी या उताराच े व प चटकन ल ा त येते.
३) समो च र ेषांतर नकाशासाठी सव सारख े असत े. उदा. ५० मीटर, १०० मीटर.
४) समो च र ेषा नकाशात एकम ेक या जव ळजवळ अस यास या भागात जमीनीचा
उतार शी तर एकम ेक पास ून दूर दूर काढल े या असतील तर उतार म ंद असतो .
५) दोन समो च र ेषा एकम ेक ना छ ेदत नाहीत . या िठकाणी कडा धबधबा अस ेल तेथेच
समो च र ेषा एकम ेक ना छ ेदतात . munotes.in
Page 60
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण तं े-I
60 ६) समो च र ेषा नकाशात कोठ े ही अप ूण काढल ेली नसत े तर य ेक समो च र ेषा
नकाशा या कड ेपय त काढल ेली असत े.
७) उठावा या व पाव न समो च र ेषांना आकार ा होतो . उदा. ही आकार ,
गोलाकार इ यादी .
८) समो च र ेषांची उंची, रेषावर नम ूद केलेली असत े.
९) नकाशात समो च र ेषांचे िनरी ण क े यास भ ूपृ ा या उ ंचसखलपणाच े व प चटकन
ल ात य ेते.
munotes.in
Page 61
भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े
61 ३.४ उतारा ंचे िव ेषण :
उतारा ंचे मह व :
भूमी व पा या जीवन मात उताराच े व प अितशय मह वाच े आहे. भूपृ ातील बदल ,
नदी णालीच े व प आिण वन पती व ाणी या ं यावरील भाव इ यादी स ंबंधी सव
मािहती उतारा ार े समजत े. जमीनीची ध ूप, शेतीचा िवकास , व याचा आक ृतीबंध, वाहतूक
दळणवळण, जलिस ंचन, कालव े यासार या गो ी वर उताराचा भाव पडतो . हणून
उताराला अितशय म ह व आह े.
उताराच े कार :
भूपृ ावर िविवध कारच े उतार आढ ळतात. यातील म ुख कार खालील माण े -
१) मंद उतार
२) ती उतार
३) सम उतार
४) िवषम उतार
५) अंतव उतार
६) बिहव उतार
७) पायया चा उतार
१) मंद उतार :
यावेळी नकाशात समो च र ेषा दूर दूर अंतरावर काढल े या असतात याव ेळी या
भूपृ ाचा म ंद उतार असतो .
२) ती उतार :
नकाशात ज े हा समो च र ेषा या अगदी जव ळजवळ काढल े या असतात . ते हा या
भूपृ ाला ती उतार असतो . जेवढ्या समो च र ेषा अिधक जव ळ तेवढा उतार जा त ती
असतो .
३) सम उतार :
नकाशात ज े हा समो च र ेषा या श यतो सार या अ ंतरावर काढल े या असतात . ते हा
भूपृ ाला सम उतार असतो . सम उतार म ंद िकंवा ती अस ू शकतो .
munotes.in
Page 62
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण तं े-I
62 ४) िवषम उतार :
नकाशात ज े हा समो च र ेषा सार या अ ंतरावर काढल े या नसतात . ते हा या भ ूपृ ास
िवषम उतार असतो . नकाशात समो च र ेषामधील अ ंतर कमी जा त असत े.
४) अंतव उतार :
अंतव उतारात कमी उ ंचीकड ून जा त उ ंचीकड े गे यास दोन समो च र ेषेतील अ ंतर
मा मान े कमी होत जात े. यावेळी भूपृ ाला अ ंतव उतार असतो . यात कमी उ ंची या
समो च र ेषा दूर दूर व जा त उ ंची दाखिव याया समो च र ेषा जव ळ जवळ काढल े या
असतात .
६) बिहव उतार :
कमी उ ंचीकड ून जा त उ ंचीकड े गे यास समो च र ेषामधील अ ंतर वाढत जात े. तेथे
भुपृ ाला बिहव उतार असतो . यात कमी उ ंची या समो च र ेषा जव ळ जवळ तर जा त
उंची या समो च र ेषा दूर दूर दाखिवल े या असतात .
७) पाय या पाय याचा उतार :
नकाशात दोन िक ंवा अिधक समो च र ेषा गटागटान े काढल े या असतात . ते हा या
भूपृ ाला पायया पायया चा उतार असतो . उतार काही भागात म ंद आह े. तर काही भागात
ती आढ ळतो.
munotes.in
Page 63
भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े
63
३.५ भूमी व प े / भूआकार दश िवणे
नकाशात भ ूमी व प े / भूआकार / उठावाच े व प दाखिव यासाठी समो च र ेषा ही अ य ंत
साधी, सोपी व मह वाची प त आह े. नकाशातील समो च र ेषां या सहा यान े भूपृ ावरील
उठाव प करता य ेतो. समो च र ेषां या आकाराव न उठावाच े व प ताबडतोब ल ात
येते.
१) टेकडी :
सभोवताल या द ेशापे ा उ ंच असल े या भागाला ट ेकडी अस े हणतात . भूपृ ावरील
लहानसा भाग आज ूबाजू या द ेशापे ा उंच असतो . काही ट ेकड्यांचा आकार श ंकू सारखा
िदसतो . हणून या ंना शंकू आकरा या ट ेकड्या अस े हणतात .
काही ट ेकड्यांचा एका बाज ूस ती उतार तर द ुसया बाज ूस मंद उतार असतो अशा
टेकड्यांना िवषम उतारा या ट ेकड्या अस े हणतात . समो च र ेषां या सहा यान े हा भाग
दाखिवताना समो च र ेषा या गोलाकार काढल े या असतात . जा त उ ंची दश क रेषा अंतग त
भागात तर बाह ेरील बाज ूस या ंची उंची कमी कमी होत जात े.
munotes.in
Page 64
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण तं े-I
64 २) लांबट आकाराची ट ेकडी िक ंवा कटक :
नकाशात समो च र ेषा जे हा ल ंबवतु ळाकार, अ ंद व जव ळजवळ काढल े या असतात .
ते हा या ला ंबट आकाराची ट ेकडी दश िवतात . या टेकडीचा वरचा भाग अ ंद असतो .
आतील समो च र ेषा जा त उ ंचीची अस े. लांबट आकाराचा ट ेकड्या जे हा वत ं अशा
आढळतात. ते हा या जलिवभाजन हण ून काय करतात . परंतु या ला ंबट आकारा या
टेकड्या वत ं अशा आढ ळत नाहीत . या दोन िक ंवा तीन अशा गटान े आढळतात. ते हा
याचे िशरोभाग समान उ ंचीवर आिण एकाच कार या भ ूरचनेने आढ ळतात. या
भुआकारास कटक अस े हणतात .
३) ीवा :
जे हा दोन ट ेकड्या कमी उ ंचीवर आिण अिधक ंद असतात . याच माण े या दोन
टेकड्या या दर यान खोलगट भाग असतो यास ीवा िक ंवा कमी उ ंचीवरील िख ंड अस े
हणतात . समु सपाटीपास ून ३०० मीटस उंचीपय त ीवा आढ ळतात.
munotes.in
Page 65
भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े
65 ४) िखंड :
पव तीय िक ंवा १००० मीटस पे ा अिधक उ ंचीवरील द ेशात दोन ट ेकड्या या दर यान जो
खोलगट भाग आढ ळतो. यास िख ंड अस े हणतात . िखंड ही सम ु सपाटीपास ून अिधक
उंचीवर आढ ळते.
५) सुळका िक ंवा स ड :
पव ता या िक ंवा एखा ा ट ेकडीचा अिधक उ ंचीचा भाग कमी उ ंची या भागाकड े झुकलेला
असतो . ते हा या भ ुआकारास 'सुळका' असे हणतात . समो च र ेषां या सहा यान े हा
भूभाग दश िवताना समो च र ेषा या बाह ेरील बाज ूस झुकले या असतात . सुळका दश िवताना
अिधक उ ंची या समो च र ेषा कमी उ ंची या समो च र ेषेकडे झुकले या असतात .
साधारणपण े ही आकारा या समो च र ेषांनी हा भाग दाखिवल ेला असतो .
६) पठार :
समु सपाटीपास ून जा त उ ंचीचा सपाट िव त ृत भूभागास पठार अस े हणतात . पठारे
सव सामा यपण े ६०० मीटस पे ा अिधक उ ंचीवर असतात . पठाराचा उ ंच भाग
दाखिव णा या समो च र ेषेने बराच द ेश यापल ेला असतो . यावर सवा िधक उ ंची दश क
अंक असतो . इतर बाह ेरील बाज ूस काढल े या समो च र ेषांची उंची कमी कमी होत जात े.
पठाराचा वरील माथा िव त ृत व सपाट अस ून सभोवताली ती उतार आढ ळतो. munotes.in
Page 66
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण तं े-I
66
७) सुळे / कमी उ ंचीची ट ेकडी :
सपाट द ेशातील लहान ट ेकड्यांना सुळे िकंवा नॉ स िक ंवा एकाक ट ेकडी अस े हणतात .
अशा कारचा भ ूआकार पठाराशी िक ंवा सपाट द ेशाशी िनगडीत असतो . हा भूआकार दोन
समो च र ेषां या मधील उ ंचीचा असतो . यामुळे तो समो च र ेषांनी दश िवता य ेत नाही .
अशा भ ूआकारास कमी उ ंचीची ट ेकडी अस े हणतात . ही टेकडी कमी उ ंचीची अस ू शकत े.
ती जर प पण े टेकडी या आका राची िदसत अस ेल तर ितला लहान ट ेकडी अस े
हणतात .
८) कडा :
काही िठकाणी ड गरा ंचा भाग सर ळ िभंतीसारखा उभा िदसतो . याला कडा हणतात . कडा
हा भूआकार धबध या माण ेच उ या सर ळ रेषेत िदसतो . हा भूआकार उ या िदश ेत
अस यान े येथे दोन िक ंवा अन ेक समो च र ेषा एक आल े याच असतात .
munotes.in
Page 67
भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े
67 ९) ल बता कडा :
ल बता कडा हणज े उ या िदश ेतील कड ्याचा अिधक उ ंची भाग कमी उ ंची या भागावर प ुढे
झुकलेला असतो . यावेळी समो च र ेषा या एकम ेकांना छेदून जातात . याच माण े अिधक
उंची या समो च र ेषा या कमी उ ंची या समो च र ेषांवर पूढील बाज ूस झुकले या असतात .
१०) समु कडा :
जे हा सम ु िकनाया लगतचा भाग खाली खचल ेला असतो िक ंवा सम ु ाची पात ळी
उंचावल ेली असत े ते हा सम ु िकनाया लगत या पव ताचा िक ंवा या या स ुळ याचा ती
उताराचा भाग सम ु ात खाली खचतो . समु लाटाम ुळे तो भाग िझज ून या िठकाणी कडा
िनमा ण होतो . समो च र ेषां या सहा यान े हा भ ूआकार दश िवताना सम ु िकनाया लगत
समो च र ेषा एकम ेकांना छेदले या असतात .
munotes.in
Page 68
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण तं े-I
68 ११) वालाम ुखी श ंकू व वालाम ुखीय सरोवर :
वालाम ुखी श ंकूची िनिम ती ही वालाम ुखीचा उ ेक होऊन झाल ेली असत े.
वालाम ुखी या म ुखातून बाहेर पडल े या पदाथा चे संचयन वालाम ुखी या म ुखा या
सभोवती होऊन यास श ंकूचा आकार ा होतो . याच माण े वालाम ुखीतून फोटक
पदाथ बाहेर पड याच े थांब यान ंतर याच े मुख खोलगट आकाराच े िनमा ण होत े. याम य े
जर कायम व पात पाणी राहत अस ेल तर त ेथे सरोवर िनमा ण होत े. यास क ेटर सरोवर
असे हणतात . समो च र ेषां या सहा यान े वालाम ुखी श ंकू दश िवताना समो च र ेषा या
गोलाकार आिण जव ळजवळ काढल े या असतात . वालाम ुखी म ुखाचा भाग खोलगट
अस यान े तो भाग कमी उ ंची या समो च र ेषांनी दश िवला जातो .
१२) ही आकाराची दरी :
या कारचा भ ूआकार नदी या पिह या ट यात आढ ळतो नदी या दरीचा उतार हा न ेहमी
मुखाकडील बाज ूस अिधक असतो . ही आकाराची दरी ही आकारान े अ ंद अस ून दरी या
दो ही बाज ूस बहीवक कारचा उतार आढ ळतो. ही आकाराची दरी दश िवताना नकाशात
समो च र ेषा ही आकारा या काढल े या असतात . कमी उ ंची या समो च र ेषा या जव ळ
काढा या लागतात . हणज े दरी या आतील बाज ूस बहीव उतार असतो .
munotes.in
Page 69
भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े
69 १३) यू आकाराची दरी :
िहम नदी या घष ण काया ारे िनमा ण होणारी दरी ही न ेहमी य ू आकाराची असत े. यू
आकाराचा दरीचा त ळभाग हा ंद असतो . दळी या त ळभागापास ून हळूहळू उतार वाढत
जातो व न ंतर तो अिधक ती होतो . हणज ेच दरी या बाज ूकडील उतार अ ंतव असतो .
समो च र ेषा या सहा यान े यू आकाराची दरी दश िवताना कमी उ ंचीवरील समो च र ेषा दूर
अंतरावर आिण अिधक उ ंचीवर या अिधक जव ळ असतात .
१४) धबधबा :
नदी या पा ात ज े हा उ या दीश ेत अिधक ती उतार असतो हणज े एकाच िठकाणी उ या
िदशेत उंचीत अिधक फरक आढ ळून येतो. यावेळी नकाशावर अिधक समो च र ेषा
एकमेक ना एकाच िठकाणी य ेऊन िम ळतात. यािठकाणी नदीचा वाह एकदम अतीव ेगाने
खाली कोस ळतो. यावेळी तेथे िनमा ण होणा या भूआकारास धबधबा अस े हणतात .
समो च र ेषा या सहा यान े धबधबा दश िवताना कमी उ ंची या असतात . याच माण े दोन
िकंवा अिधक समो च र ेषा एकम ेक ना िम ळतात.
३.६ थलदश क नकाशा िनद शांक :
भारतीय सव ण िवभागान े सव थम भारत , पािक तान व आसपास या भू देशाचे एकूण
१३६ भू तर नकाश े तयार क ेले. या नकाशा ंना १, २, ३, ४.......१३६ असे िनद शांक
िदले. येक नकाशाचा िव तार ४० अ ांस व ४० रेखांश मया िदत ठ ेवला आह े. या
नकाशा मािलक ेतील ४ ते ९२ हे िनद शांक असल ेले बह तेक नकाश े आप या द ेशात आह ेत.
अ) दशल नकाश े :
भारतीय सव ण िवभागान े सव थम भारत व आसपास या द ेशाचा भ ू- देश दाखिवणार े
१३६ नकाश े तयार क ेले. या नकाशा ंना १ ते १३६ िनद शांक िदल े. येक नकाशाचा
िव तार ४० अ वृ् व ४० रेखावृ असा ठ ेवला. हे सव नकाश े १:१०,००००० (१ munotes.in
Page 70
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण तं े-I
70 इंचास १६ मैल) या माणावर तयार क ेलेले आहेत. यामुळे या नकाशा ंना दशल नकाश े
असे हणतात . उदा. ४६ हा िनद शांक नकाशा दशल नकाशा होय .
याचा िव तार १६० उ र त े २०० उ र अ ा ंस व ७६० पूव ते ८०० पूव रेखांश इतका
आहे.
ब) पाव इ ंची नकाश े :
येक दशल नकाशा चे पु हा १६ भागात िवभाजन कर यात य ेते. या भागा ंना A पासून P
पय त इं जी म ुळा रे दे यात आली . या नकाशाचा िव तार १० अ वृ व १० रेखावृ
असतो . हे नकाश े १ इंचास ४ मैल (१:२५०००० ) इतके आहे. यामुळे या नकाशा ंना पाव
इंची नकाश े िकंवा िड ी शीट नकाश े असे हणतात .
क) अधा इंची नकाश े :
येक पाव इ ंची नकाशाच े पु हा (A पासून P पय त) पु हा चार िवभागात िवभाजन क ेलेले
असून हे नकाश े १ इंचास २ मैल (१:१२६७२० ) या माणावर तयार क ेलेले आहेत या ंना
अधा इंची नकाश े असे हणतात . हे चार भाग हणज े वाय य भाग (NW), ईशा य भाग
(NE), आ नेय भाग (SE), व नैऋ य भाग (SW) असे वेगवेग या िदशेचे िनद शांक िदल ेले
आहेत. याचा िव तार ३०० अ वृ व ३०० रेखावृ असतो .
ड) एक इ ंची नकाश े :
येक पाच इ ंची नकाशाच े पु हा सो ळा भागात िवभाजन क ेले जात े व या नकाशा ंना १
पासून १६ पय त िनद शांक िदल ेले असतात . हे नकाश े १ इंचास १ मैल (१:६३३६० ) या
माणावर काढल ेले असतात . हणून या ंना एक इ ंची नकाश े हणतात . यांचा िव तार १५'
अ वृ व १५' रेखावृ इतका असतो . उदा. ४६
munotes.in
Page 71
भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े
71
३.७ भारतीय थलिनद शक नकाशाच े वाचन
भारतीय थलिनद शक नकाशाच े वाचन करताना प ुढील म ु ांना अन ुस न क ेले जाते.
१) नकाशातील ाथिमक मािहती :
मु य नकाशा या बाह ेर समासाम य े नकाशाची ाथिमक मािहती िदल ेली असत े.
नकाशा या वर या बाज ूला म यभागी या रा याचा नकाशा अस ेल या रा याच े नाव
असत े. नकाशा या डा या बाजूला नकाशा या िज ाचा िक ंवा ताल ु याचा आह े याच े
नाव असत े. यानंतर सव ण वष उज या बाज ूला नकाशा िनद शांक असतो व या या
बाजूला च ुंबिकय उ र िदशा व िवचलन िदल ेले असत े. नकाशा या खालील बाज ूस
म यभागी नकाशाच े काशन व या या खालील बाज ूस नकाशाच े माण दश िवलेले असत े.
या या खालील बाज ूस समो च र ेषांतर िदल ेले असत े. नकाशा माणा या डा या बाज ूला
नकाशाच े शासक य िवभाग व या सभोवतीच े िनद शांक िदल ेले असतात . नकाशा या
खालील बाज ूस सांकेितक िच ह े व खूणा या ंची सूची दश िवलेली असत े.
munotes.in
Page 72
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण तं े-I
72 २) नकाशातील उठाव :
उठाव ओ ळख यासाठी नकाशातील य क ेले या समो च र ेषांचा बारकाईन े अ यास
करणे गरज ेचे असून सरासरी उ ंची व सव सामा य उतार याव न द ेशाची ाक ृितक रचना
ओळखता य ेते. उदा. पव तीय, पठारी , मैदानी इ .
३) वाह णाली :
वाह णाली या अ यासासा ठी या द ेशाचा सव सामा य उतार िवचारात घ ेवून तेथील
मुख न ा व उपन ा या ंची मािहती न दवावी . उतारान ुसार नदी वाहाच े ट पेही ओ ळखता
येतात. उदा. युवाव था , ौढाव था , वृ ाव था . तसेच वाह णालीच े कार ओ ळखता
येतात. उदा. वृ ाकार , क ो या गी, क ोपगामी इ .
४) वन पती :
थलिनद शक नकाशाम य े िविवध र ंगांचा वापर व ेगवेगळे घटक दश िव यासाठी क ेला जातो .
यापैक िहर या र ंगाने जंगलाचा द ेश तर िपव ळा रंग शेतीशाठी वापरल ेला असतो . गवत,
झुडपे, िविवध व ृ दश िव यासाठी र ंगाबरोबरच सा ंकेितक िच हा ंचा व ख ुणांचा वापर क ेलेला
असतो .
५) जलिस ंचन :
जलिस ंचना स ंबंधीची मािहती दश िव यासाठी िविहरी , तलाव , कालव े, नळमाग , कूपनिलका
इ. मानविनिम त घटका ंबरोबरच झर े, ओहोळ, नाला, नदी अशा न ैसिग क जल ोता ंची
उपल धता िवचारात घ ेणे गरज ेचे असत े. या जल ोता ं या उल धत ेनुसार या द ेशातील
जलिस ंचन स ुिवधाबाबतचा अ ंदाज वत िवता य ेतो.
६) वाहत ुक व द ळणवळण :
वाहतुक व द ळणवळण सेवा सुिवधांसाठी व ेगवेग या िच हा ंचा व ख ुणांचा वापर क ेलेला
असतो . याआधार े तेथील उपल ध सोयीस ुिवधांची क पना य ेते. उदा. र ते, रे वे, गाडी,
माग , पाऊलवाटा , बंदर, िवमानत ळ, टेिलफोन , िव ुततारा इ .
७) व ती :
मानवी व ती दश िव यासाठी लाल र ंगा या िच हाचा वापर क ेलेला असतो . देशातील
व तीच े थान ठरिव यासाठी समो च र ेषा, नदी णाली , र ते, रे वे टेशन इ . चा िवचार
करावा . मानवी व या ंची ि थती अ यास यासाठी व तीचा सभोवतालचा द ेश िवचारात
यावा . तसेच व या ंचे कार ओ ळख यासाठी स ंपूण देशातील व तीच े िवतरण िवचारात
घेणे गरजेचे असत े. याव न क ीत व ती व िवख ुरलेली व ती इ . कार ओ ळखता य ेतात.
तर व ती या आकाराव न व तीच े ा प ओ ळखता य ेते. उदा. आयताक ृती, वतु ळाकृती,
रेषाकृती व ती इ . munotes.in
Page 73
भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े
73
munotes.in
Page 74
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण तं े-I
74 थलदश क नकाशातील सा ंकेितक िच ह े व खूणा :
munotes.in
Page 75
भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े
75
munotes.in
Page 76
अवकाशीय िव ेषणासाठी
भूगोलातील साधन े आिण तं े-I
76
munotes.in
Page 77
भारतीय े मापन थलिनद शक नकाश े
77 थलिनद शक नकाशाची भ ूगोलातील उपय ु ता :
थलिनद शक नकाशाची भ ूगोलातील उपय ु ता खालील कारणा ंसाठी होत े.
१) माग आखणीसाठी उपय ु
२) संर णासाठी उपय ु
३) यावसाियक उपय ु ता
४) शा ीय कामकाजासाठी उपय ु
५) ादेिशक िनयोजनासाठी उपय ु
munotes.in
Page 78
78 ४
उ ेशा मक नकाश े
घटक स ंरचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ उ ेशा मक नकाशा ंचे वग करण
४.३ िटंब प तीचा नकाशा
४.४ देशदारीदश क नकाशा (CHOROPLETH )
४.५ समदारीदश क नकाशा (ISOPLETH )
४.० उि े
उ ेशा मक नकाशा ंची संक पना समज ून घेणे.
उ ेशा मक नकाशा ंचे िविवध कार अ यासण े.
४.१ तावना
भौगोिलक घटका ंचे िवतरण िविवध प त नी थाना ंिकत क ेलेले असत े. यांना िवतरणाच े
नकाश े अस े हणतात . अशा नकाशा ंम ये िविवध भौगोिलक घटका ंची आकड ेवारी
िनरिनरा या सांि यक य प त चा वापर क न दाखिवल ेली असत े. िवतरणा मक
नकाशा ंम ये िवतरणाच े े आिण सा ंि यक या दोघा ंचा स ंबंध येतो हण ूनच या ंना
िवतरणाच े नकाश े असे हटल े जाते. एका िविश अशा ह ेतूने िकंवा उ ेशाने एकच घटक
एकाव ेळी नकाशाम य े दश िवेलेला अस ेल तर अशा िवतरणा मक नकाशा ंनाच उ ेशा मक
नकाशा असे हणतात . या नकाशाम य े वेगवेग या नकाशा ीय त ं ांपैक एखाद द ूसरे तं
अवल ंिबलेले असत े. याव न स ंपूण देशातील व ेगवेग या भागा ंचा तुलना मक अ यास
करता य ेतो.
या या :
िविश द ेशासाठी िविश कालावधी , उ ेश तस ेच िनवडक नकाशाशा ीय त ं ांचा अवल ंब
क न तयार क ेलेला नकाशा हणज े उ ेशा मक नकाशा होय .
munotes.in
Page 79
उ ेशा मक नकाश े
79 ४.२ उ ेशा मक नकाशा ंचे वग करण
१) सं या मक नकाश े
२) गुणा मक नकाश े
३) सं या मक नकाश े :
जे हा िविवध भौगोिलक घटका ंचे सं या मक िवतरण िविश सा ंि यक प तीन े नकाशात
दश िवलेले असत े ते हा अशा कारचा नकाशा ंना सं या मक नकाश े असे हणतात .
वैिश ्ये :
१) नकाशाम य े भौगोिलक घटका ंचे सं या मक िवतरण दश िवलेले असत े.
२) भौगोिलक घटका या घटन ेचा व ित या िविवधत ेचा िवचार नकाश े तयार करताना
केलेला असतो .
३) अशा कार या नकाशा ंमधून िविवध भौगोिलक घटका ंची िभ नता , घनता यामधील
फरक लग ेच ल ात य े यासारखा असतो .
४) नकाश े अिधक उपय ु व िबनच ूक असतात .
५) िविवध भौगोिलक घटका ंची आकड ेवारी िबनच ूक व त ुलना मक प तीन े
दाखिव यासाठी या कार या नकाशा ंचा वापर प रणामकारक र या करता य ेतो.
सं या मक नकाश े कार :
अ) थाना ंिकत नकाश े :
१) आलेख त ंभ
२) माणब चौरस
३) माणब वत ु ळ
४) माणब घनगोल
५) वाहतुक ओघ नकाशा
ब) े ीय नकाश े :
१) िटंब नकाशा
२) छायाप ती नकाशा
३) सममु य रेषा नकाशा
munotes.in
Page 80
ा यि क भ ूगोल
80 ४.३ िटंब प तीचा नकाशा
या या : जे हा राजक य नकाशात भौगोिलक घटका ंचे सं या मक िवतरण िटंबां या
आधार े दश िवले जाते ते हा या नकाशा ंना िटंब प तीचा नकाशा हणतात .
नकाशाच े व प :
िटंब प ती या नकाशाम य े भौगोिलक घटका या िवतरणातील िवषमता समान
आकारा या िट ंबा या आधार े नकाशात दश िवली जात े. िदले या भौगोिलक
आकड ेवारीसाठी एक िट ंब बरोब र िकती स ं या ह े िनि त माण ठरव ून यान ुसार िविश
े ासाठी िकती िट ंबांची सं या य ेईल ह े मांडता य ेते. नकाशा या द ेशातील कमी जा त
सं या मक िक ंमतीव न िट ंबांची स ं या कमी जा त य ेते. याव न कोण या द ेशात
भौगोिलक घटका ंचे क ीकरण झाल े आहे हे प पण े िदसून येते. इतकेच नाही तर या ंचा
भुपृ ा या स ंदभा त यो य असा सहस ंबंधही दश िवता य ेवू शकतो .
फायद े :
१) कोण याही भौगोिलक घटका ं या िवतरणाची प व िनि त मािहती िम ळते.
२) घटका ंचे िवतरण नकाशाम य े िटंबा या सहा यान े िविश थानावरच दश िवले जात
अस यान े याच े सहजपण े आकलन होत े.
३) िटंब प ती या नकाशा या आधार े भौगोिलक िवभाग आिण राजक य सीमा ह े दो हीही
िनि त क ेले जातात .
४) नकाशातील िट ंबा या िवतरणाव न एखा ा भौगोिलक घटकाच े क ीकरण व िवर ळता
सहज ल ात य ेते.
५) घटका ंचे सं या मक म ू यही िटंबांची सं या मोज ून माणा या आधार े काढता य ेते.
६) िटंब प ती या एकाच नकाशात दोन िक ंवा अिधक घटका ंचे िवतरण व ेगवेग या
आकाराची िक ंवा िविवध र ंगांची िटंबे देवून दाखिवता य ेते.
७) िटंब प ती या नकाशाच े वाचन व नकाशाचा त ुलना मक अ यास िन र णाव न
सहज र या करता य ेतो.
८) िटंब प ती ही भौगोिलक घटकाच े िवतरण दाखिव याची व समज ून घे याची अ य ंत
सोपी प त आह े.
तोटे / मया दा :
१) या प तीन े नकाशा तयार करीत असताना ख ूप काळजीपूव क तयार करावा लागतो .
कारण नकाशात यो य जागी सार याच आकाराची िट ंबे देणे कौश याच े काम आह े.
२) िटंबांचा आकार व नकाशाच े माण या ंचा यो य ता ळमेळ बसेलच अस े नाही. यामुळे
िटंबांचे यो य आकारमान िनवडण े व यो य माण घ ेणे अ यंत मह वाच े असत े. munotes.in
Page 81
उ ेशा मक नकाश े
81 ३) िटंबांचे माण जा त अस ेल तर ती फार िवर ळ िदसतात आिण माण कमी अस ेल तर
ती दाट होतात व एकम ेकात िमस ळली जा तात.
४) या कार या नकाशात भ ूरचनेची वैिश ्ये दडली जातात . हणज ेच पव तीय द ेश िकंवा
न ा, सरोवर े, दलदल य ेथेही लोकस ं या दाखिवली जात े.
५) या कार या नकाशात िवतरणाची ट क ेवारी दाखिवता य ेत नाही . केवळ सं या मक
िवतरण दश िवले जाते.
६) िकतीही सोयी कर माण िनवडल े तरी काही भाग सोड ून ावा लागतो . उदा. एखा ा
देशाची लोकस ं या १००५ आहे. माण १ िटंब बरोबर १००/५० घेतले तरी ५ हा
अंक सोडावा लागतो .
= ५० PERSONS
munotes.in
Page 82
ा यि क भ ूगोल
82 ४.४ देशदाटीदश क नकाशा िक ंवा ( े धनी नकाशा )
या या : भौगोिलक घटका ंचे सं या मक िवतरण नकाशात र ंग िकंवा िविवध छटा ंनी
थाना ंिकत क ेलेले असत े. यालाच द ेशदाटीदश क नकाशा हणतात . ण्hदrद तूh
कोरो ल ेथ हा श द ण ्hदrदे- त्aम / Ar◌ीर् े िकंवा द ेश आिण - तूhदह हणज े
मोजण े याव न घ ेतला आह े. याचा अथ े िकंवा द ेशा या स ंदभा त भौगोिलक घटकाच े
मोजमाप करण े होय.
नकाशाच े व प :
एखा ा शासक य िवभागा ंतग त घटक े ातील हणज ेच ताल ुका िक ंवा िज ह े यातील
भौगोिलक िवतरण म ू यांची सरासरी िविश छाया प तीन े िकंवा कमी वा गडद र ंगा या
छटान े नकाशात दश िवतात . लोकस ं येची दर चौिकमी ला घनता , िपकांचे हे टरी उ पादन ,
पीक े ाची ट क ेवारी, जलिस ंचनाची ट क ेवारी इ . मािहती द ेश दाटी दश क नकाशान े
दश िवता य ेते. यासाठी घटक े ाची ट क ेवारी, घनता िविश स ू ा या आधार े काढावी
लागत े.
फायद े :
१) भौगोिलक िवतरण अिधक प रणामकारक दश िवता य ेते.
२) घटकम ू याची सरासरी वगा तर ठरव ून दश िव यान े ते अिधक प पण े याच े
ितिनिध व करतात .
३) देश दाटीदश क नकाशा या अ यासाव न भौगोिलक घटकाच े तुलना मक िवतरण
चटकन ल ात य ेते.
४) हवामान , कृषी उ पादन े, औ ोिगक उ पादन े, लोकस ं या इ . भौगोिलक घटका ंचे
े ीय िवतरण दश िव यासाठी द ेश दाटीदश क नकाश े उपय ु असतात .
५) शासक य िवभागात चौरस एकक े ात घनता दश िवली जात े. लोकस ं या दर चौिकमी
६) देश दाटीदश क नकाशात घटकाची ट क ेवारी दश िवता य ेते. उदा. एकूण पीक
े ामधील ता ंदळाची ट क ेवारी.
शा ीय स ंशोधनासाठी ही प त अ य ंत उपय ु मानली जात े.
मया दा :
१) शासक य िवभाग या िविश छाया िक ंवा रंगाने दश िवलेला असतो तीच सरासरी
म्À◌ू य े सव दश िवतात . यामुळे वैिश ्यपूण थािनक िविवधता मा झाक ली जात े.
२) एका र ंगामधून दुसया रंगात एकदम बदल िदसतो . परंतु य ात स ं िमत द ेशातील
होणारा सावकाश बदल नकाशात दश िवता य ेत नाही . munotes.in
Page 83
उ ेशा मक नकाश े
83 ३) बया चशा िव तीण देशाचे सव सामा य प हण ूनच द ेश दाटीदश क नकाशात घनता
दश िवली जात े व ती शा ीय प त मान ली जात नाही . सममू य नकाशात भौगोिलक
घटकाच े अिधक अच ूक व प पाहावयास िम ळते.
४) या प तीम य े नकाशातील ाक ृितक रचना , वने, वाळवंटी द ेश इ. भौगोिलक घटक
िवचारात घ ेता येत नाहीत .
५) नकाशामधील भौगोिलक घटकाच े िवतरण पाह यासाठी िनद शक स ूचीचा प ु हा प ु हा
वापर क रावा लागतो .
६) या कारच े नकाश े तयार कर यासाठी व ेळ व म मोठ ्या माणावर खच कराव े
लागतात .
देश दाटीदश क नकाशा / े धनी नकाशा
३) सम दाटीदश क नकाश े :
या या : नकाशात भौगोिलक घटका ंचे मू य थाना ंिकत क न समसमान म ू ये जोडणाया
रेषेस समम ू य रेषा हणतात . Isopleth हा श द Iso हणज ेच equal समान आिण
तूhदrह हणज ेच Measure मू य िक ंवा मोजण े याव न घ ेतलेला आह े. नकाशात समान munotes.in
Page 84
ा यि क भ ूगोल
84 मू य दश िवणाया रेषा हणज े समम ू य र ेषा होय . या रेषां या सहा यान े समदाटी दश क
नकाशा तयार होतो .
नकाशाच े व प :
भूगोलातील ाद ेिशकता ही स ंक पना या समम ू य र ेषांशी िनगडीत आह े. या नकाशात
राजक य सीमा िवचारात घ ेत या जात नाहीत . सममू य र ेषां या आधार े िविवध िवभाग
पूण पणे िनरिनरा ळे दश िवले जातात . नकाशाम य े िविवध थाना ंवर भौगोिलक घटका ंचे
मू य िलह न समान म ू याची िठका णे जोडून समदाटी दश क नकाशा तयार क ेला जातो .
सममू य रेषांमधील भाग िविवध छटा ंनी (Shade ) दश िवतात . सममू य रेषांचे अनेक कार
असतात . उदा. समभार र ेषा, समताप र ेषा, समवृ ी रेषा, सम ार र ेषा इ.
फायद े :
१) समदाटी नकाशा हा िट ंब प त िक ंवा द ेशदाटी नका ा पे ा अिधक अच ूक मानला
जातो.
२) या प ती या आधार े कोण याही भौगोिलक घटका ंचे िवतरण चटकन ल ात य ेते.
३) नकाशा या िन र णाव न घटकम ू यातील ती व पाच े व म ंद व पाच े िवतरण
सहज ल ात य ेते.
४) हवे या अ ंगांची मािहती दश िव यासाठी या प तीचा वापर जा त माणात क ेला जातो .
५) ट केवारी मधील म ू य दश िव यासाठी ही प त यो य आह े.
मया दा :
१) िटंब प ती िक ंवा छाया प ती या नकाशाप े ा या कारच े नकाश े तयार कर याची
प त ही अिधक िकचकट व ासदायक असत े.
२) समदाटी दश क नकाशा तयार कर यास बराच व ेळ खच होतो.
३) असे नकाश े तयार कर यासाठी िनवडल े या द ेशातील सव थानका ं या म ू यांची
आकड ेवारी उपल ध असण े गरजेचे असत े.
४) मू यां या कमाल व िकमान अ ंकात फार फरक अस ेल तर समम ू य रेषा नकाश े तयार
करताना अन ेक सम या य ेतात िक ंबह ना अस े नकाश े तयार करताच य ेत नाहीत .
munotes.in
Page 85
उ ेशा मक नकाश े
85 उ ेशा मक नकाशाच े वाचन करताना िवचारात यावयाच े मु् े :
१) नकाशाचा उ ेश
२) नकाशासाठी वापरल ेले तं
३) कालावधी
४) देश
५) कमी जा त िवतरण
६) ादेिशक त ुलना
७) भिव यकालीन िनयोजनासाठी करता य ेणारी उपय ु ा
munotes.in
Page 86
86 ५
भौगोिलक मािहती त ुतीकरणाम य े संगणकाचा वापर
घटक स ंरचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ रेषालेख व त ंभलेख
५.३ िवभािजत त ंभालेख आिण िवभािजत वत ु ळ
५.४ क ीय व ृ ी मापना या प ती आिण मािणत िवचलन
५.५ सरासरी समा ंतर िक ंवा गिणत मा य
५.६ म यगा / म यमा
५ .७ बह लक
५.८ माण िवचल न
५.० उि े
रेषालेख व त ंभलेख चा अ यास करण े.
िवभािजत त ंभालेख आिण िवभािजत वत ु ळ समजून घेणे.
क ीय वृ ी मापना या प ती आिण मािणत िवचलन समजून घेणे.
५.१ तावना
हवामान दश क नकाश े आिण आक ृ या या इतर नकाश े व आक ृ यांपे ा वेग या असतात .
या आक ृ यांमधून सव सामा य हव ेची ि थती दश िवली जात े. हवामानातील एखा ा िविश
घटकाब ल मािहती िम ळते. हवामानदश क नकाशा ं या बाबतीत मा तस े हणता य ेत नाही .
कारण यात हवामानातील िविवध घटका ंची एकि त ि थती दश िवलेली असत े. हवामान
दश क आक ृ यांम ये तापमान , पज य, आ ता इ यादी घटक दाखिव यासाठी वत ं
आकृ या काढ या जातात . मा नकाशा ंम ये या घटका ंबरोबरच हव ेचा दाब , वायुभार, समु
सपाटीपास ूनची उ ंची, तापमानदश क रेषा, आकाशाची ि थती , वृ ी इ यादी घटका ंचा
समाव ेश केला जातो . काही मह वा या हवामानदश क आक ृ या प ुढील माण े :
munotes.in
Page 87
भारतीय द ैनंिदन हवादश क नकाश े
87 १) रेषालेख
२) तंभालेख
३) रेषालेख व त ंभालेख
७) िवभािजत त ंभालेख आिण िवभािजत वत ु ळ
५.२ रेषालेख व त ंभालेख
एखा ा िठकाण या पावसाची व तापमानाची एकि त मािहती एकाच आल ेखाम य े
दश वावयाची झा यास र ेषालेख व त ंभालेख एक काढल े जातात . या आल ेखाची रचना
करत असताना मिह या ंचे सरासरी तापमान र ेषा लेखाने तर याच मिह यात पडल ेला
सरासरी पाऊस त ंभा या सहा यान े दश िवला जातो .
मिहन े जा. फे. मा. ए. मे. जून जुलै ऑ. स. ऑ. नो. िडसे.
तापमान
(०० से) २१ २३ २७ २९ ३० २६ २३ २३ २३ २५ २३ २१
पज य
िममी ३ २ ३ १८ ३४ १३४ ३७० १९७ १२५ ८१ ४९ ७
munotes.in
Page 88
ा यि क भूगोल
88 ____________________________________________________________
५.३. िवभािजत तंभालेख आिण िवभािजत वतु ळ
िवभािजत तंभालेख :
िवभािज त तंभालेखाम ये , एकूण िकमती या िभ न माणा ंनुसार प रमाणा ं या संचाचे
ितिनिध व कर यासाठी िवभािजत तंभालेखा अनेक िवभागा ंम ये िवभागला जातो.
िवभािजत तंभालेखाम ये, दिश त होत असले या मािहती या आधारे तंभ
उपिवभािजत क े ले जातात . िवभािजत तंभालेख सामा य तंभालेख माणे अनेक
ेण म ये वारंवारता दश िव यासाठी वापरले जातात . हा िवभािजत त ंभालेखचा एक
कार आहे. परंतु सामा य तंभालेख िवपरीत , येक ेणी उपिवभािजत आहे.
िवभािजत वतु ळ: िवभािजत वत ु ळ भूगोल िवषयातील मह वाचा घटक आहे . भूगोल
िवषयातील िव ाथ , िश क , ा यापक व श ंसोधक िवभािजत वत ु ळ तं ाचा आध ुिनक
प तीने वापर करतात . पृ वीवरील िविवध घटकाची मािहतीचे िव ेषण व प ृ वकरण
कर यासाठी िवभािजत वत ु ळ तं ाचा वापर क े ला जातो . यामुळे भू-भागावरील भौगोिलक
व समािजक मािहती चे अच ूक आकलन होते ." िविश माणाचे एक वत ु ळ तयार क न
याम ये िविवध भौगोिलक उपघटकाची आकडेवारी अ ंशा मक प तीने दाखिवले जाते .
या आक ृतीस िवभािजत वत ु ळ असे हणतात ". या वत ु ळा या साहा याने एका ा िविश
कारचा नकाशा तयार क रता येतो .नकाशा म ये िववध कारची आकडेवारी व याचे
उपघटक दश िव यासाठी या आक ृतीचा उपयोग मोठ ्या माणात क े ला जातो .उदा, जंगल,
शेतीतील िववध िपका ंचे उ पादन , खिनज साधन स ंपती , लोकस ं या िवतरण ,भूमी
उपोयाजन , जलिस ंचन ोत व आिथ क घटकाची िवतरण व उ पादन इ यादी घटकाची
मािहती िवभािजत वत ु ळ प तीने दाखिवता येते .
िवभािजत वत ु ळ आज या य ुगात स ंगणक व भौगीिलक मिहती णाली Softawre म ये
कमी वेळात Digital प तीने तयार क े ला . साधारणपणे QGIS 3.10 GIS Software,
Arc GIS 10.6, Global Mapper 21 Software इ यादी िविवध कार या GIS
Software म ये िवभािजत वत ु ळ तयार करता येतो .िवभािजत वत ु ळ काढ यासाठी प ुढील
सू ाचा वापर क े ला जातो .
उप घटकाचे म ू य
सू : एक उपघटकाचे अ ंशा मक म ू य = --------------------------------- - x१००
एकूण उप घटकाची म ू य
__________________________________________________________
५.४ क ीय व ृ ी मापना या प ती आिण मािणत िवचलन
एखा ा भौगोिलक द ेशाची आकड ेवारी फार ग ुंतागुंतीची असतो . अशा सा ंि यक य
आकड ेवारीव न िक ंवा िविवध कार या त याव न भौगोिलक िक ंवा आिथ क घटकाच े
प ीकरण करता य ेत नाही . आकड े इतके असतात क कशाची त ुलना करावयाची आह े हे munotes.in
Page 89
भारतीय द ैनंिदन हवादश क नकाश े
89 समजण े फार कठीण जात े. या यासाठी स ं याशा ीय प तीचा अवल ंब भूगोलाम य े
करावा लागतो . एखा ा द ेशा या िक ंवा िठकाण या हवामानाच े वग करण करताना आपण
तेथील हवामान घटकाची सरासरी ल ात घ ेतो. उदा. सरासरी तापमान , सरासरी पज य
इ यादी या स ं या (सरासरी ) या या घटकाच े िनरी ण क न काढल े या असतात व या
सं या या या घटका ंचे ितिनधी व ( ाितिनधीक ितपादन ) करीत असतात . हणूनच
भौगोिलक अ यासास अशा ाितिनधीक व पाची मदत होत असत े.
म यवत व ृ ी िक ंवा क ीय व ृ ी -
सरासरी -
'सरासरी ' हे एक साधन साम ु ीचे ितिनधी व करणार े ितक होय . यास क ि य व ृ ीचे
प रमाण अस े हटल े जात े. िदले या आकड ेवारीव न ठरिवल ेला व या आकड ेवारीच े
ितिनधी व करणारा अ ंक हणज े या आकड ेवारीच े प रमाण होय . ठरािवक आकड ्यां या
णालीच े िकंवा एका प े ा जा त आकड ्यां या सम ुदायाच े प ीकरण क ेवळ एक स ं या
करते. याला सरासरी असे हणतात . एका िवधाना ार े गुंतागुंतीची आकड ेवारी असल े या
गटाचे क ीकरण क ेले जात े. भूगोला या अ यासात िविवध घटका ंचा अ यास क ेलेला
असतो . काही घटक अस े असतात क थलकालान ु प (तापमा न, पज य, िपके, वन पती )
सतत बदलत असतात . कोण याही िठकाणी स ं हीत साधनसाम ु ीचे वग करण क ेले तरी
या यािवषयी एखादा िनण य घेणे अवघड असत े. परंतु सव साधारणपण े या साधनसाम ु ीचे
म य काढ यास िनण य घेणे अवघड असत े.परंतु सव साधारणपण े या साधनसाम ु ीचे म य
काढ यास िनण य घ ेणे सुलभ जात े. हणज ेच ाितिनधीक स ं या काढण े हे
सं याशा ातील मह वाची बाज ू िकंवा तं आह े. या ाितिनधीक स ं येलाच (मा य) क ीय
वृ ी अस े हणतात .
उदा. एखा ा िठकाणच े वािष क पज यमानाचा िवचार क े यास आपणास या िनरी ण
कालावधीतील सव च वषा चे पज याचे आकड े ल ात ठ ेवणे सहज श य नसत े. हणून
सरासरी या सहा यान े आपण पज यमान सा ंगू शकतो . (कोकणात २५० से.मी. पाऊस
पडतो ) ही सरासरी या घटकाच े ाितिनधी व करीत असत े. सरासरी हा एक िविवध
कारचा घटक अस ून तो एका गटाच े ाितिनधी व करतो . िदले या स ं हीत णालीच े
मापन करतो . सं याशा ीय सरासरी स ंबंधी दोन ह ेतू असत े. पिहला ह ेतू हणज े िदले या
आकड ेवारीच े ाितिनधी व करण े व दुसरा ह ेतू हणज े िविवध घटकातील त ुलना करण े होय.
म यवत व ृ ी मापना या प ती -
अ) सरासरी समा ंतर मा य
ब) म यमा म यका / म यगा
क) बह लक
५ .५ सरासरी समा ंतर िक ंवा गिणत मा य
सं याशा ातील सवा त सोपी प त अस ून हीचा वापर मोठ ्या माणात क ेला जातो .
एखा ा पदमाल े या सम त पदातील स ं या या ब ेरजेला या पदमाल ेतील पदस ं येने भाग munotes.in
Page 90
ा यि क भूगोल
90 िद यावर ज े प रमाण य ेते याला सरासरी अस े हणतात िक ंवा सव घटका ं या िक ंमतीची
बेरीज क न यास घटका ं या स ं येने भागल े असता ज े गुणो र य ेते यास समा ंतर मा य
असे हणतात . सरासरी क ीय व ृ ीचे असे एकम ेव प रमाण आह े क त े सव िवतरण
मू यावर आधारीत असत े.
समांतर मा य काढ यासाठी प ुढील स ू ाचा वापर क ेला जातो .
सू
१) x= xn
२) x = fx n
३) x = fm n
४) x= सरासरी (mean )
५) बेरजेचे िच ह (Summation Sugn )
६) x= मू य (Value )
७) f=वारंवा रता (frequency )
८) M=मू य (midpoint )
९) N=एकूण वार ंवा रता (Total frequency )
१०) x=मू यांची बेरीज
(िटप - फ एकच घटक असताना ह े सू वापराव े)
x= xn
समांतर मा य = घटका ं या िक ंमतीची ब ेरीज / घटका ंची सं या x=समांतर मा य (समेशन) बेरीज x=सव प रमाणा ंची बेरीज िक ंवा घटका ं या िक ंमतीची ब ेरीज N=पदांची सं या
munotes.in
Page 91
भारतीय द ैनंिदन हवादश क नकाश े
91 उदा. १) S.Y.B.A. या वगा तील ३१ िव ा या स पुढील माण े माक िमळाले या याव न
समांतर मा य काढा .
िवषय गुण
ES ७३
Geo ८०
Mar ४२
Hindi ४८
English ३५
BC ४२
एकूण x=३२० x=३२० N= ६ (िवषया ंची सं या =६)
x= xn
x= ३२०/६ x= ५३.३३
सरासरी =५३.३३
२) एका शहरातील १० कुटुंबाचे मािसक उ प न िदल ेले आहे या याव न समा ंतर
म य काढा . कुटुंब मािसक उ प न
१ २८०
२ १८०
३ ९६
४ ९८
५ १०४
६ २५
७ ८०
८ १००
९ ६००
१० २००
एकूण x=१८६३
munotes.in
Page 92
ा यि क भूगोल
92 x= १८६३ N= १० x= xn
x= १८६३ /१०
x=१८६.३०
सरासरी =१८६.३०
समांतर म य काढ या या प ती - समांतर मा य काढ यासाठी दोन प त चा उपयोग
केला जातो . या प ती प ुढील माण े -
१) ऋजुरीती / प ती
२) लघुरीती / प ती
१) ऋजुरीती / प ती - साधनसाम ु ीम य े िकंवा िदल े या साधन सामु ीम य े मू य
िकंवा वार ंवा रता िदल ेली अस यास या प त चा वापर दोन प तीन े केला जातो .
१) खंडीत ेणी
२) अखंडीत ेणी
१) खंडीत ेणी - या ेणीम य े समांतर मा य काढतना खालील स ु ाचा वापर क ेला
जातो.
x=मू य (Value )
f=वारंवा रता (Frequency )
N=एकूण वार ंवा रता (Total Frequency )
fx =मू यांची बेरीज
उदा. १) ४० िव ा या चे माक खाली िदल ेले आहेत याव न समा ंतर मा य काढा . मा स िव ाथ fx
२० ६ १२०
३० ८ २४०
४० ११ ४४०
५० ७ ३५०
६० ४ २४०
७० ४ २८० एकूण ४० १६७०
munotes.in
Page 93
भारतीय द ैनंिदन हवादश क नकाश े
93 fx = १६७०
N= ४०
x= xn
x= १६७० /४०
x= ४१.७५
समांतर मा य =४१.७५
उदा. २) पुढे िदले या आकड ेवारीव न समा ंतर मा य काढा .
मू य वारंवा रता fx
१० २ २० १५ ४ ६०
२० ६ १२०
२५ १२ ३००
३० ६ १०
३५ ४ १४०
४० २ ८० एकूण ३६ ९००
fx = ९०० N= ३६
x= xn x= ९००/३६
x= २५
समांतर मा य =२५
२) अखंडीत सलग ेणी - भौगोिलक आकड ेवारी अख ंड पदमाल ेत जर ऋज ु प तीत
असेल तर खालील माण े सरासरी काढतात .
पाय या-
अ) थमत : िदले या गटाच े िकंवा वगा चे वग म य काढण े.
ब) वग म य व वार ंवा रता या ंचा गुणाकार करण े. munotes.in
Page 94
ा यि क भूगोल
94 क) वग म य व वार ंवा रता या ंचा गुणाकार क े यानंतर याची ब ेरीज करण े.
ड) आले या ब ेरजेला एक ूण वार ंवारीतन े भागण े.
इ) येणारा भागाकार हणज े समांतर मा य होय .
उदा. १) खालील िदल े या आकड ेवारीव न समांतर मा य काढा .
३० ४७ ३७ ३८ ३६ ३५ ४४ ३२ ३१ २०
२२ २७ ५४ ४५ २७ ३ ३६ २८ ५८ ४०
५० ३१ १३ २८ १५ ४३ २ ३७ २७ ११
३७ ११ ४६ ४४ ३ २९ ३० १ ४१ ३२
५१ ४७ ३२ २ ३४ ३९ २१ ४२ १२ २३
१३ ३८ ४५ ३३ १५ २० २३ १६ २७ ३९
४६ ४८ १८ २९ २७ ४३ ३३ २० ३८ ४०
३९ २४ ३५ २१ ३४ २९ २९ ४२ ४१ २२
१९ ५२ ५३ ३५ ५६ ४८ ५७ ३३ ३१ ५९
४९ २० २० ५५ २९ ३४ २७ ४९ २५ ३०
या ेणीसाठी खालील स ू ाचा वापर क ेला जातो .
x = fm / n
x= समांतर मा य
बेरीज
m= वग म य
fm = वारंवा रता X वग म य
fm= मू यांची गुणाकार क े यानंतर बेरीज
मू य वारंवा रता वग म य fm
0-१० ५ ५ २५
१०-२० १० १५ १५०
२०-३० २५ २५ ६२५
३०-४० ३० ३५ १०५०
४०-50 २० ४५ ९००
50-६० १० ५५ ५५० एकूण १०० ३३००
munotes.in
Page 95
भारतीय द ैनंिदन हवादश क नकाश े
95 fm= ३३००
N= १००
x = fm n
x= ३३०० /१०० x= ३३
समांतर मा य =३३
२) लघुरीती - समांतर मा य काढ यासाठी या प तीचाही वापर क ेला जातो . या प तीत
िदले या म ु यातून एक समान स ं या वजा क ेली जात े व तयार झाल ेली स ुधारीत म ू ये
िकंवा आकड े लहान बनतात . यांना वार ंवारीत ेने गुणुन या ग ुणाकाराची ब ेरीज क ेली जात े
हणज ेच व प ुढील स ू ाचा उपयोग क न समा ंतर मा य काढल े जाते.
१) खंडीत ेणी -
x = A + fd N
िकंवा
x=A+ f dN C
A गृहीत मा य f वारंवा रता
d मू य - गृहीत मा य N एकूण वार ंवा रता
C Common Factor
पाय या -
अ) थम म ू यातील कोणत ेही एक म ू य / सं या ग ृहीत मा य धराव े.
ब) येक मू यातून गृहीत मा य वजा क न ◌् काढ ून यावा .
क) मू यातून गृहीत मा य वजा क े यावर आल े या य ेक मू याला / ◌् ला गटातील
वारंवारीत ेने गुणावे.
munotes.in
Page 96
ा यि क भूगोल
96 ड) शेवटी सवा ची बेरीज करण े.
इ) येणा या बेरजेस एक ूण वार ंवारीतन े भाग यास जो भागाकार य ेतो यात मा य िम ळवून
समांतर मा य तयार होत े.
उदा. १)
मा स िव ाथ d fd
२० ८ -२०(२०-४०) -१६०
३० १२ -१०(३०-४०) -१२०
४० २० -००(४०-४०) ००
५० १० +१०(५०-४०) +१००
६० ६ +२०(४०-४०) +१२०
७० ४ +३०(२०-४०) +१२०
६० २० x = A + fd N 40 60 /6040 1/141=
उदा. २) अखंडीत ेणी x = A + fd N Aगृहीत मा य
fवारंवा रता
dमू य - गृहीत मा य N एकूण वार ंवा रता
उदा. २)
मा स िव ाथ वग म य d fd 0-१० ५ ५ -२० -१००
१०-२० १० १५ -१० -१००
२०-३० २५ २५ ०० ००
३०-४० ३० ३५ १० ३००
४०-५० २० ४५ २० ४००
५०-६० १० ५५ ३० ३००
१०० ८०० munotes.in
Page 97
भारतीय द ैनंिदन हवादश क नकाश े
97 समांतर मा याच े गुण / दोष
समांतर मा याच े गुण / फायद े -
समांतर मा याचा मोठ ्या माणावर उपयोग क ेला जातो .
१) समज यास सोप े - समांतर मा य काढ यासाठी य ेक प त सोपी अस यान े ती
ताबडतोब ल ात य ेते हणज ेच समा ंतर मा य समज यास सोपी आह े.
२) गणनेस सा पे - ही प त इतर काही प तीप े ा काढ यास सोपी आह े. सहजासहजी
ल ात य ेते मा याचा अथ सामा य वाचकाला स ु ा प होत अस यान े वापरत ेवेळी जा त
खुला याची आव यकता भासत नाही .
३) सव घटक म ू यांवर आधारीत - गिणत मा य काढ यासाठी सव मू यांची िक ंवा
िकंमतीची ब ेरीज करावी लागत े. उपल ध स ं या मक मािहतीच े पृथ:करण क न मा य
ठरिवल े जाते. हणज ेच पदावलीतील पदाचा िक ंवा मू यांचा िवचार क ेला जातो . हणूनच
येणारे समांतर मा य सव घटका ंवर अवल ंबून असत े.
४) बेरजा करता य ेतात - समांतर मा यावर न ंतर बैजीक ि या करता य ेतात. बीजगिणत
सू ात याचा वापर मोठ ्या माणात करता य ेतो.
५) नमुना थ ैय ता - पदावलीतील पदा ंची स ं या वाढली तरी याचा मा यावर फारसा
प रणाम होत नाही . याचे मू य ि थर असत े. उपल ध स ं या मक मािहतीच े पृथ:करण
क न मा य काढल े जात अस यान े ते िनि त व ठाम असत े. याला नम ुना थ ैय ता अस े
हणतात .
दोष / तोटे / मया दा -
समांतर मा याच े मोठ्या माणात फायद े असल े तरी या यावर काही मया दा पडल े या
िदसून येतात. या खालील माण े आहेत.
१) टोका या स ं येत बदल झाला तर याचा मा यावर प रणाम होतो . िवशेषत: पदाची
सं या कमी अस यास ह े अिधक घडत े.
२) मोठ्या अंकाला जा त मह व तर लहान अ ंकाला कमी मह व य ेते.
३) ब याचदा मा य ह े या अ ंकाव न काढल े जाते याप े ा ते वेगळे असत े. उदा. २, ९, ३
= १४/३ = ४.६६
४) वगा ची कालमया दा िद लेली नस ेल तर वग म य काढता य ेत नाही . याचा प रणाम
समांतर मा यावर होत असतो .
५) जा त अच ूकते या ीकोनात ून एखादी स ं या द ुल ि त जा याची श यता असत े.
६) सहज य न करता य े यासार या ग ुणवैिश ्यासाठी मा याचा वापर करता य ेत नाही .
उदा. मानवाची ब ुि , आरो य इ यादी . munotes.in
Page 98
ा यि क भूगोल
98 ७) सहज िनरी णात ून ते ा होत नाही . वारंवा रता आल ेखाम य ेही दाखिवता य ेत नाही .
८) जरी आकड ेवारी स ंचाचे समांतर मा य सारख ेच असल े तर साम ु ीतील पद े सारखीच
असतील अस े नाही. उदा. ३ + ४ + ५ १२ /३ = ६
उपयोग -
१) मा य ह े सवा त साध े आिण सव सामा यपण े सव यवहारात वापरल े जाते.
२) एकाच कार या उ पादनाची नगा या िव िक ंमत ठरिव यासाठी उपयोग होतो .
३) सरासरी उ पादन काढ ून पुढील वषा या उ पादनाचा अ ंदाज काढ यासाठी उपयोग
होतो. याचबरोबर भ ूगोलात हवामान अ ंदाजाची सरासरी काढ ून (पज य, तापमान ) पुढील
अंदाज बा ंध यासाठी उपयोग क ेला जातो .
४) सामािजक आिण आिथ क अ यासा या अन ेक बाबतीत समा ंतर मा या या उपयोग
केला जातो . उ ोग यवसाय व यापाराम य े याचा उपयोग सरा स होतो . सव सामा य
य स ु ा समा ंतर मा याचा उपयोग करीत असतात . सरासरी नफा -िकंमत अशा
कार या गो ी मा या ार े प क ेले जातात .
५.६ म यगा / म यमा
भौगोिलक िवतरणातील िनरी ण अ ंकाचे दोन समान िवभाग कर णा या सं येस म यगा अस े
हणतात िक ंवा भौगोिलक घटकाची मा ंडणी चढ या िक ंवा उतर या मान े केली असता
बरोबर म यभा गी येणा या िकंमतीस म यगा अस े हणतात . उदा. पुणे शहराजव ळून
वाहणा या मुठा नदी या पा ाचा िवचार क े यास सव साधारणत : नदी या वािष क पा या या
पातळीवर १९६१ साली पानश ेत फुटून जी द ुघ टना घडली याव ेळ या म ू याचा अ ंतभा व
या िवतरणात क ेला तर सरासरी पा या ची पात ळी ही नेहमी अस णा या पातळीपे ा
िकतीतरी अिधक असत े व एक ूण िवतरणा या क ीय व ृ ी ही सरासरी यथा यो य क
शकणार नाही . अशा ि थतीत सरासरी अथवा म यगा प रमाणाचा उपयोग क ेला जातो .
िदलेली भौगोिलक आकड ेवारी उतर या ेणीने िकंवा चढ या ेणीने घेवून पु हा या ंची
मांडणी क ेली जात े व या याव न या पद माल ेतील म यगा काढ यात य ेते. म यगा ार े
पदमालीक ेतील सं या दोन भागात िवभाग या जातात . संपूण पणे भौगोिलक आकड ेवारीच े
दोन भाग झा यान ंतर एका भागात म यगाप े ा सव आकड े कमी म ू याचे व दुस या भागात
जा त म ू याचे असतात . म यगा काढ यासाठी सव साधारणपण े खालील स ू ाचा वापर
होतो.
सू व गिणत
म यगा ग ुण / फायद े -
१) सोपेपणा - याची िनि त या या िदल ेली अस यान े समज यास स ुलभ व सोप े होते. munotes.in
Page 99
भारतीय द ैनंिदन हवादश क नकाश े
99 २) संगणनेस सोप े - या माण े म यगा समज यास सोप े असत े या मा णे काढ यासाठी
ते सोपे आहे. सव साधारण य ला स ु ा याचा उपयोग करता य ेतो.
३) शेवट या िक ंमतीचा / सं येचा अवा तव भाव नाही - टोका या स ं येत बदल
झाला तरी म यक ेवर याचा काही प रणाम होत नाही . हणज ेच अंत िकंमतीचा भाव
िकंवा दो हीकड या आकड ्या या प रणामापास ून म यगा ६० याच माण े ४०, ५०,
६०, ७०, १५०० असल े तरी म यगा ६० टोका या स ं येचा फरक पडत नाही .
४) मु अंतवग - शेवट या वगा ची कालमया दा िदली नसली तरी म यगा काढता य ेते.
५) गुणा मक साम ु ीतही दाखिवता य ेते - सामु ी जे हा ग ुणा मक असत े ते हा याला
सं या मक व प य ेत नाही . अशा ग ुणा मक साधन साम ु ीची सरासरी काढता य ेत
नाही. परंतु म यगा काढता य ेते. उदा. ामािणकपणा , बु ीम ा , स दय या गो ी
अंका या पान े मोजण े कठीण असत े तयंचा म लाव ून म यगा िनि त करता य ेते.
६) आलेखाने ठरिव ता येते -आलेख कागदावर आल ेखाचा उपयोग क न म यगा काढता
येते. या यासाठी स ंचीत वार ंवा रता आल ेख (Ogive ) हा आल ेख काढ ून म यगा
काढता य ेते.
७) आकड ेवारीतही आढ ळते - िविवध कारची साधनसाम ु ी उपल ध क े यास या
आकड ेवारीतही म यगा काढता य ेतात.
दोष / मया दा / तोटे -
१) घटक कमी असतील व या या म ू यांत फार फरक अस ेल तर म यगा यो य
ितिनधी व करीत नाहीत . जे हा आकड े कमी जा त कारच े असतात त े हा म यगा
िन पयोगी ठरत े. उदा. १०, १२, १४, १६, ६०, २००, ६०० जर घटका ं या िक ंमती
अशा असतील तर याच े म यगा म ू य १६ येते. पण हा आकडा सव साधनसाम ु ीचे यो य
ितिनधी व करीत नाही .
२) बीजगिणतात याचा जशाचा तसा वापर होत नाही .
३) घटकातील पदाची स ं या वाढ यास म यगा बदलत े हणज े ि थर म ू य नसत े.
४) सव मू यावर य पण े आधारीत नसत े. म यगा काढतना िदल े या
आकड ेवारीतील सव िकंमतीचा य उपयोग करावा लागत नाही . हणून ती सव
िकंमतीवर आधारीत नसत े.
उपयोग -
म यगा समज यास सोपी अस यान े याचा य वापर मोठ ्या माणावर होतो . वैयि क
आकड ्याचे मोजमापन कठीण अस ून याची त ुलना करावयाची झा यास म यमाचा उपयोग
केला जातो . यामुळे काही सामािजक बाबतीत पगार स ंप ी वाटप या ग ुणवैिश ्याबाबत
यांचा उपयोग मोठ ्या माणावर होतो . परंतु आिथ क व यापारी उलाढालीत याचा उपयोग
होत नाही . म यगा आकड ेवारीच े दोन भाग पडतात . िन मे घटक म यगा म ू यापे ा मोठ े munotes.in
Page 100
ा यि क भूगोल
100 असतात . िन म घट क म यमा म ू यापे ा लहान असतात . हणज ेच म यवत िठकाण
िनि त कर यासाठी म यगाचा उपयोग होतो .
आलेखाचा म यगा
५ .७ बह लक
भौगोिलक आकड ेवारीतील या घटका ंची वार ंवा रता सवा त अिधक असत े. या िक ंमतीस
बह लक अस े हणतात . हणज ेच या िक ंमती भोवती जा तीत जा त िनरी ण म ू ये
एकि त य ेतात ती िक ंमत हणज े वह लक होय . भौगोिलक घटका या िवतरणात बह लकाचा
उपयोग बया चवेळा केला जातो . िक येक िवतरणाम य े एकाप े ा जा त बह लक अस ू
शकतात . यास म ु य बह लक व उपबह लक अस े हणतात . िवतरणात एखा ा वगा त
वारंवारीता जा ती त जा त असत े. पण यािशवाय इतर वगा त वार ंवा रता कमी होऊन प ु हा
एखा ा वगा म ये वाढू शकत े. अशा िवतरणात एकाप े ा जा त बह लक असतात . उदा.
नदीने वाह न आणल े या गा ळाचे आकारमान या या यासाव न ठरिवतात . मु य नदी व
उपनदी या ं या स ंगमानंतर या भागात ून आपण एखादा नम ुना घेऊन आकारमानाच े िवतरण
मांडले तर यात बराचसा भाग हा कमी आकारमान असल ेला आह े असे िदसून येते.
उपनदीबरोबर आल ेला गा ळ हा साहिजकच मोठ ्या आकारमानाचा असतो . हणूनच
वारंवा रता प ुढ या वगा त वाढल ेली िदसत े. अशा िवतरणास ि िशखरी िवतरण िक ंवा
दोनपे ा जा त िठकाणी वार ंवा रता एकि त होत अस ेल तर बह िशखरी िवतरण अस े
हणतात .
उदा. खालील १० िव ा या चे माक िदलेले आहेत या याव न बह लक काढा . िव ाथ मा ंक मा स
१ १०
२ २१
३ २४
४ ३१
५ ३१
६ २७
७ ३१
८ २०
९ ३५
१० २५
१० = १
२० = १
२१ = १
२४ = १
२५ = १ munotes.in
Page 101
भारतीय द ैनंिदन हवादश क नकाश े
101 २७ = १
३१ = ३
३५ = १
बह लक = ३१ (कारण ३१ ही सं या जा त व ेळा (३) आली आह े.)
बह लकाची िक ंमत ठरिव यासाठी थम कोण या वगा त जा तीत जा त वार ंवा रता आह े ते
ठरवाव े लागत े याव न स ू ाचा उपयोग क न बह लक काढला जातो . f1- f0L+ i2f1- f0 - f2
Where
L = जा तीत जा त वार ंवा रता असल े या वगा ची लघ ुसीमा िक ंवा भुिम णीत लघ ुसीमा.
f1 = या वगा ची वार ंवा रता िक ंवा जा तीत जा त वार ंवा रता
f0 = जा तीत जा त वार ंवा रता वगा आधी या वगा तील वार ंवा रता
f2 = जा तीत जा त वार ंवा रता असल े या वगा नंतर या वगा तील वार ंवा रता
i = वग िव तार / वगा तर
िटप - (जा तीत जा त वार ंवा रता असल ेला वग िनवड ून यावा )
उदा. गुण िव ाथ
१० - २० ५
२० - ३० ९
३० - ४० १३
४० - ५० २१
५० - ६० २०
६० - ७० १५
७० - ८० ८
८० - ९० ३
munotes.in
Page 102
ा यि क भूगोल
102 f1- f0 iL+2f1- f0 - f221-13x10= 40+2 21 -13 - 208x10= 40+42-33
8x10= 40+9
80= 40+9
= 40+8.8 = 48.8mode (बह लक )
उदा. खालील क ुटुंबातील उ प न िदल ेले आहे. याव न बह लक (mode ) काढा. कुटुंब उ प न गट
१२ ० – १००
१८ १०० – २००
२७ २०० – ३०
२० ३०० – ४००
१७ ४०० – ५००
६ ५०० - ६००
f1- f0 iL+2f1- f0 - f227 -18x10= 200+2 27 -18 - 209x10= 200+54 -38
9x10= 200+16= 200+56.25
=256.25 mode (बह लक )
आलेखा मक बह लक -
जर स ं या मक साधन साम ु ी ेणी व वार ंवा रता िदल ेली अस ेल तर या आकड ेवारीव न
आलेखा मक बदल काढता य ेतो. थमत : आड या आसावर वग मया दा घेऊन माणान ुसार
वारंवा रता दाखवावी लागत े व न ंतर य ेक वग मया देम ये िकती वार ंवा रता आह े हे
तंभालेखा या सहा यान े दाखवल े जात े व न ंतर जो सवा त उंच त ंभ असतो या या munotes.in
Page 103
भारतीय द ैनंिदन हवादश क नकाश े
103 वर या बाज ूतील दो ही कोपर े व उंच त ंभातील कोपर े एकम ेकांना जोड ून जो िब ंदू तयार
होतो या िब ंदूवर ल ंब टाक यास ज े मू य तयार होत े तोच या आकड ेवारीतील बह लक
(mode ) असतो .
उदा. पुढील िदल े या आकड ेवारीव न आल ेखा मक बह लक (mode ) काढा.
वग वारंवा रता
० - १० ५
१० - २० ११ २० - ३० १९
३० - ४० २१
४० - ५० १६
५० - ६० १०
६० - ७० ८
७० - ८० ६
८० - ९० ३
९० - १०० १
f1- f0 iL+2f1- f0 - f221-19x10=30+2 21 -19 -162x10=30+42-35
2x10=30+7
=30+2.8
=32.8 mode (बह लक )
आलेख
वह लकाच े गुण / दोष / उपयोग -
गुण / फायद े -
१) या या िनि त अस यान े समज यास सोप े जाते.
२) काढ याची प त एकदम सोपी आह े.
३) दो ही टोकाकडील िक ंमत चा बह लकावर प रणाम होत नाही .
४) वगा तील कमाल व िकमान मया दा (शेवट या व स ु वाती या ) िदली नाही तरी
बह लक काढता य ेतो.
munotes.in
Page 104
ा यि क भूगोल
104 दोष / मया दा / तोटे -
१) जर िदल े या आकड ेवारीतील एकाप े ा अिधक बह लक े असतील िक ंवा अन ेक
िकंमती या वार ंवा रता जव ळपास समान असतील तर बह लक ठरिवण े किठण असत े. जरी
ठरिवल े तरी यो य ितिनधी व करीत नाही.
२) बह लकाची िक ंमत काढतना सव घटका ं या िक ंमतीचा य उपयोग करता य ेत
नाही. हणून ते सव िकंमतीवर आधारीत नसत े.
५.८ माण िवचल न
काल िपअरसन १८९३ साली ही स ंक पना प क ेली. या या मत े माण िवचलनाचा
उपयोग िवचलन म य े फार मोठ ्या मा णात क ेला जातो . ही प त सवा त उ क ृ हण ून
संबोधली जात े. सव साधारण िवचलन दाखिव यासाठी या प तीचा वापर फार मोठ ्या
माणात क ेला जातो . कोण याही मा यापास ून (क ीय म ू य, सरासरी , म यमा , बह लक
सामा यत : समांतर मा यापास ून) काढल े या िवचलना या वगा या सरासरीच े वग मुळ
हणज ेच माण िवचलन होय . माण िवचलन सव अंकावर आधारीत अस ून या यापास ून
काढल ेले िन कष अिधक अच ूक असतात . हणूनच उ म िवचलन मापनाच ेही साधन
हणून याचा उपयोग मोठ ्या माणावर होतो . माण िवचलन काढताना खालील पायया तून
जावे लागते.
१) समांतर िक ंवा इतर मा य काढण े.
२) येक पद िक ंवा काढल ेले मा य यातील िवचलन काढण े.
३) िवचलनाचा माग काढण े.
४) वग केले या िवचलनाची ब ेरीज करण े.
५) व या ब ेरजेव न माण िवचलन काढण े.
एकच घटक अस ेल तर
माण िवचलन :
या या :
साधनसाम ीती ल सरासरीपास ून काढल े या िवचलना या वगा या सरासरीन े वग मुळ
हणज े माण िवचलन होय .
िवचलन मोज यासाठी ह े सवा त मह वाच े प रमाण आह े. व हे साधनसाम ीतील सव
मु यांवर अवल ंबून असाव े. यामुळे घेतलेले िनण य हे अचूक असतात . माण िवचलनाला
SD असेही ह णतात िकंवा ीक भाष ेत ह े िच हद ेखील यासाठी वापरल े जाते. माण
िवचलन काढ यासाठी खाली स ू ाचा वापर क ेला जातो .
munotes.in
Page 105
भारतीय द ैनंिदन हवादश क नकाश े
105 सू 22
6fd fdSDnn
माण िवचलन सहग ुणक 100ÒeceeCe efJe®euevemejemejerSDmean
माण िवचलन काढ यान ंतर माण िवचलनाच े मू य ह े कमी अस यास िवचलनही कमी
असत े व माण िवचलनाच े मू य जा त अस यास िवचलनही जा त असत े. माण
िवचलनाच े मु य कमी अस यास माण िवचलन सहग ुणकाची िक ंमत कमी य ेते. माण
िवचलनाच े मू य जा त अस यास िक ंमत कमी य ेते. माण िवचलन सहग ुणकाची िक ंमत
जा त य ेते. माण िवचलन ह े नेहमी सरासरी पास ून काढल े जाते.
सरासरी
पज य िठकाण े f वग म य m dm x 2d fxd 2fxd
० - १० १८ ५ -३० ९०० -५४० १६२००
१० - २० १६ १५ -२० ४०० -३२० ६४००
२० – ३० १५ २५ -१० १०० -१५० १५००
३० - ४० १२ ३५ ० ० ० ०
४० – ५० १० ४५ १० १०० १०० १०००
५० – ६० ०५ ५५ २० ४०० १०० २०००
६० – ७० ०३ ६५ ३० १०० ९० २७००
७० - ८० ०१ ७५ ४० १६०० ४० १६००
22226803140080 80392.5 8.5
392.5 72.25
320.2517.89
fdfdSDnn
SD cm munotes.in
Page 106
ा यि क भूगोल
106 10017.89100350.51 10051%
SDVX
V
VV
प ीकरण :
१) महारा ातील ८० िठकाणातील सरासरी पज याचे माण िवचलन काढल े असता
खालील गो ी प होतात .
२) िदले या आकड े व न आल ेले िवचलन ह े १७.८९ सेमी इतक े आहे. तर न ् ची िक ंमत
५१ ट के आल ेली आह े. याव न सरासरी पज याम य े िवचलन जा त आह े.
३) महारा ातील ८० िठकाणाप ैक १७ ते ५३ या दर यान सरासरी पज य हे जा त
आढळते.
४) महारा ात काही िठकाणी कमी तर काही िठकाणी जा त पज य आढ ळते. हणज े
सरासरी यो य ितिनधी व करत नाही .
५) महारा ातील पज यावर प रणाम करणा रे घटक हवामान , भूरचना, भौगोिलक थान .
२) खालील आकड ेवारीम य े समु सपाटीपास ून उंचीनुसार वसाहतीच े िवतरण िदल ेले
आहे. याव न माण िवचलन काढा व आल े या उ राचा अ वयाथ िलहा .
सरासरी
पज य िठकाण े f वग म य m dm x 2d fxd 2fxd
१०० - २०० ३० १५० -२०० ४०००० -६००० १२०००००
२०० - ३०० २२ २५० -१०० १००००
० -२२०० २२००००
३०० - ४०० २० ३५० ० ० ० ०
४०० - ५०० १५ ४५० १०० १०००० १५०० १५००००
५०० - ६०० १० ५५० २०० ४०००० २००० ४०००००
६०० - ७०० ०३ ६५० ३०० ९०००० ९०० २७००००
munotes.in
Page 107
भारतीय द ैनंिदन हवादश क नकाश े
107
222238002240000100 10022400 38
22400 1444
20956144.76
fdfdSDnn
SD m 100144.761003500.41 10041%
SDVX
V
VV
प ीकरण :
समु सपाटीपास ून उंचीनुसार वसाहती या िवतरणाव न माण िवचलन काढल े असतात
खाली ल गो ी प होतात .
१) िदले या आकड े व न आल ेले िवचलन ह े १४४.७६ मी इतक े आहे. . तर V ची िकंमत
४१ ट के आल ेली आह े. याव न सरासरी पज याम य े िवचलन जा त आह े.
२) ७०० वसाहतीप ैक २०५ ते ४९५ या दर यान या वसाहत ची सम ु सपाटीपास ूनची
उंची जा त आढ ळते.
३) ७०० वसाहतीप ैक काही वसाहती सम ु सपाटीपास ून जा त उ ंचीवर तर काही
वसाहती या कमी उ ंचीवर आढ ळतात.
४) महारा ातील उ ंचीवर प रणाम करणार े घटक हवामान , भूरचना, भौगोिलक थान .
माण िवचलनाच े गुण / फायद े -
१) ही प त सव अंकावर आधारीत आह े.
२) िवचलन दाखिव यासाठी या प तीची िनि त या या क ेलेली अस यान े ती
समज यास सोपी आह े.
३) सं या शा ातील प ुढील गिणता या प तीत माण िवचलनाचा ही वापर करता य ेतो.
४) िवचलन दाखवत असताना या प तीत नम ु यात झाल े या बदलाचा या साधनावर
िवशेष प रणाम होत नाही .
५) ही प त अच ूक िव ेषण िक ंवा िवचलन दश िवते हणून या प ती ार े घेतलेले िनण य
अचूक अस याची श यता जा त असत े. munotes.in
Page 108
ा यि क भूगोल
108 दोष / मया दा -
१) जरी या प तीन े अचूक िनण य होत असल े तरी तो काढ यास ख ूपच िकचकट आह े.
२) ही प त काढ यासाठी िकचकट अस यान े सव सामा यास समज यास ती ख ूपच
कठीण जात े.
३) या प तीम य े टोका या अ ंकाना जा तीत जा त मह व िदल ेले असत े.
उपयोग -
िवचलन दाखिव यासाठी ही प त अ य ंत उ क ृ अस यान े उ म िवचलनाच े मापन हण ून
या प तीचा उपयोग जा तीत जा त क ेला जातो . तसेच पुढील ब ैिजक िक ंवा सं याशा ीय
गिणता या ि य ेम ये या प तीचा वापर मोठ ्या माणावर क ेला जातो .
उदा. पुढे िदले या साईजव न माण िवचलन काढा
munotes.in