Page 1
1 १
भूगोलातील संशोधन (RESEARCH IN GEOGRAPHY )
घटक रचना :
१.१ भूगोलातील संशोधन - संशोधनाची संक पना आिण अथ
१.२ संशोधनाची या या
१.३ संशोधनाच े कार
१.४ संशोधनाची व ैिश य े
१.५ संशोधनाच े ट पे मह व , संशोधनाच े मह व
१.६ संशोधन प ती – अथ , संक पना आिण कार
१.७ संशोधन सम या
१.८ संशोधन आराखडा
१.९ वा याय :
१.१ संशोधनाचा अथ ( MEANING OF RESEARCH )
संशोधन हा श द इ ं जीतील या Research अथा ने वापरला जातो . यापैक Research
चा अथ शोध घ ेणे िकंवा पु हा शोधण े असा होतो . वै ािनक ीकोनात ून याचा अथ
हरवल े या शोध घ ेणे िकंवा पु हा शोधण े असा होतो . तर Research चा अथ अि त वात
असूनही अ ात असल े या घटका ंचा शोध घ ेणे होय. हणज ेच अ य घटका ंना पु हा
शोधण े िकंवा यमान करण े हणज े Research असे हणता य ेईल.
याव न सखोल ानाअ ंती जो शोध घेतला जातो याला Research िकंवा संशोधन अस े
हणतात .
मानव वतः या प रि थतीबाबतची मािहती िक ंवा वतः ला आल े या अन ुभवावर तर
िमळवत असतोच पण याचबरोबर काही योग क न व तक िवतक लढूनही िमळवत
असतो . फार प ूव पास ूनच मानवान े आप या अन ुभवा या जोरावर आप या सम या ंवर
उपाययोजनाचा क ेले या आह ेत. दररोज िनमा ण होणा या नवनवीन गरजा ं या प ूत तेसाठी
अनुभव आिण तक य ांचाच वापर यान े केलेला आह े. अशा सम या ंचे िनराकरण करता
मानव ब ु ीला ग भ होत ग ेला. अलीकड या काळात जगत स ंशोधनाला ख ूप मह व
आलेले आह े. ानाच े े यापक कर यासाठी , येणा या सम या समज ून घेवून या ंचे
आकलन क न िनराकरण कर यासाठी आिण यात ून मानवी जीवन गितशील व सम ृ
कर यासाठी स ंशोधन ह े मह वाच े साधन मानल े जाते. आज ानाची े े वेगाने िवकिसत munotes.in
Page 2
ा यि क भ ूगोल
2 होत आह ेत. यासाठी िविवध िवषयातील व े ातील यो य स ंशोधन होण े गरज ेचे आहे.
संशोधनाचा म ु य ह ेतु नवनवीन ानाची ा ी करण े हाच असतो .
संशोधन ह े नवीन ान स ंपादन कर यासाठी , जु या ानाच े प र ण कर यासाठी ,
अ याला यमान कर यासाठी तस ेच अ ात घटक जगासमोर आण यासाठी क ेले जाते.
का, कसे, कधी, कुठे, कुणी, के हा, कशास अशा ा ंची अितशय स ू मपण े व सखोलपण े
उ रे शोध यासाठी स ंशोधन क ेले जाते. माणसाचा ान िमळिव याचा य न माणसा या
इितहासा इतकाच ाचीन आह े. जे हापास ून मानव सम ूहातून राहायला लागला त े हापास ून
तो ान िमळिव याचा य न क लागला . सभोवताल या घ टकांचा वापर वतः या गरजा
भागिव यासाठी क ेला पािहज े हण ून याला ानाची गरज भासली . जीवना या य ेक
तरावर ानाची गरज भासत े.
एखा ा िवषया या िक ंवा घटका ं या स ंधभा त िविवध मा यमा या आधार े शोध िक ंवा िविवध
मािहती या आधार े शोध घ ेणे िकंवा अप ेि त असणारी मािहती शोध ून काढण े िकंवा एखा ा
िविश उ ेशापय त हेतूपुर कार जाऊन पोहोचण े यालाच स ंशोधन िक ंवा Research असे
हणतात .
Search , Investigation , Discovery असे श द स ंशोधनासाठी वापरल े जात असल े
तरी स ंशोधन श दासाठी Research हाच श द वापरला जातो .
थोड यात आपली सम या सोडिव यासाठी जाणीवप ूव क, हेतुपूव क प दत चा वापर क न
आपली सम या सोडिवण े य ा मुळे संशोधका या ानात नवीन भर पडत े. परंतु दैनंिदन
जीवनातील य ेक सम या शा ीय प तीन े सोडिव याम ुळे ानात भर पडत ेच अस े नाही.
१.२ संशोधनाची या या
संशोधन ह े नवीन ानाच े संपादन कर यासाठी तस ेच जु या ानाच े परी ण कर यासाठी
केले जाते. संशोधन हणज े नवीन ान ा कर यासाठी क ेलेला प तशीर य न िक ंवा
अ यास होय .
Researcha is the careful or critical or examination in seeking fact .
संशोधन हणज े सम या समोर उभी रािह यान ंतर िविश पाय यापाय या ंचा वापर क न
ती सोडिवण े िकंवा ितच े उ र िमळिवण े.
संशोधन हणज े न यान े उजेडात आल े या त या ंचा आधार े थािपत , वीकृत िन कष व
िस ांत पु हा तपास ून पाह यासाठी क ेलेली सखोल िचिक सक चौ कशी िक ंवा योग होय . -
डॉ. पी.एल. भांडारकर
संशोधन ही एक अशी अिधक यवि थत ि या मकता आह े क , जी न याचा शोध घ ेते व
संघटीत ानाला अिधक िवकिसत करत े. - जे. ड य ू. बे ट munotes.in
Page 3
भूगोलातील संशोधन
3 शा ीय स ंशोधन ही एक स ंचयी ि या आह े. िवशेषतः सामािजक शा ाम य े ही एक
नकारा मक ि या स ु ा आह े. केवळ ान स ंपादन क नच न ह े तर कालबा ग ृिहते र
क न स ु ा सृजन मता िवकिसत होव ू शकत े. - हे रंग
अवलोिकत त या ंचे यवि थत व व त ुिन वग करण , सामा यीकरण आिण मािणकरण
करणे हणज ेच संशोधन होय . - लु डबग
संशोधन हणज े कोण यातरी सम य े या सोडवण ूक साठी िच ंतनशील व मब क ेलेली
योगिवधी होय . - ॅफोड
एखा ा सम य ेतील िविवध घटका ंचा पर परस ंबंध शोध ून याचा स ू मतेने िकंवा बारकाईन े
अ यास क न यावर माग काढण े िकंवा शोध घ ेणे हणज े संशोधन होय . - डॉ. िशवरा म
ठाकूर व डॉ . सुमेषा धुरी
१.३ संशोधनाच े कार
संशोधकासमोर एखादी सम या उभी रािह यान ंतर िविश ट यान े ती सम या
सोडिव याचा तो य न करतो . संशोधकाला कोण या कार या सम या िनमा ण होतात व
याचा तो शोध घ ेवू इि छतो िक ंवा संशोधनाचा ह ेतू काय आह े, ते कशा कार े केले जाणार े
आहे, यासाठी कोण या म ुलभूत प ती वापर या जाणार आह ेत इ. चा आधार घ ेवून
संशोधनाच े वेगवेगळे कार पाडल े जातात . हणज ेच संशोधनाच े वग करण िविवध आधार े
केले आहे.
संशोधना या सम य ेव न िक ंवा स ंशोधन अ यासा या ह ेतूव न स ंशोधनाच े कार
पुढील माण े -
१) मुलभूत संशोधन
२) उपयोिजत स ंशोधन
३) कृतीसंशोधन
४) गुणा मक स ंशोधन
५) सं या मक स ंशोधन
१) मुलभूत संशोधन : जे हा स ंशोधनाचा ह ेतू नवीन ानाची िनिम ती करण े असा असतो
ते हा त े संशोधन म ुलभूत संशोधन असत े. अशा स ंशोधनात ून िनघाल ेले िन कष जगतमा य
होतात . असे िन कष दैनंिदनी सम या सोडिव यासाठी लग ेचच उपयोगी ठरतील अस े नाही.
परंतु असे संशोधन सखोलत ेने केलेले असत े. सम य े या म ुळापय तजाव ून याचा शोध
घेतलेला असतो . मूलभूत संशोधनाम य े संशोधन करणा या य ला वतःलाच स ंशोधन
सम या जाणवल ेली असत े असे नाही. संशोधन करणा या य ला वतः लाच स ंशोधन
सम या जाणवल ेली असत े अस े नाही . संशोधक द ुस याची सम या िक ंवा एखादी
सव सामा य सम याही द ूर कर याचा य न आप या स ंशोधनात ून करीत असतो . नैसिग क
व सामािजक घटनास ंबंधीचे ान िमळिवण े, याचे प ीकरण क रणे व याबाबतच े िन कष
काढण े एवढाच म ुलभूत उ ेश या स ंशोधनाचा असतो . अशा स ंशोधनात ून या या े ात munotes.in
Page 4
ा यि क भ ूगोल
4 मुलभूत त व े व िनयम या ं या िनिम ती ार े थािपत ानात मोलाची भर पडत असत े.
िस ांतां या िनिम तीबरोबरच थािपत िस ा ंतांचे प र ण क न बदले या प रि थती
याची स यास यता पडताळण े हे सु ा मूलभूत संशोधनाच े मह वाच े काय आहे. कारण
ब याचअ ंशी काळा या ओघात प ूव या िस ा ंताची उपयोिगता कमी होत असत े.
उदा. अणूरेणूंची रचना कशा कारची आह े, मंगळवार जीवस ृ ी आह े का, माणूस ान ा ी
कशी करतो अशा कारच े िक ंवा सम या ंवर स ंशोधक सात यान े संशोधक करीत
असतो . ानासाठी ान ह े या स ंशोधनाच े मुख उि असत े. असे संशोधन करताना
नमु याची िनवड , मािहतीच े संकलन , पृथःकरण अ य ंत काळजीप ूव क केले जात े. अशा
संशोधनात म ूलभूत िस ा ंत थािपत क ेले जातात .
२) उपयोिजत स ंशोधन - जे हा स ंशोधनाचा ह ेतू सामािजक उपयोजनाशी स ंबंिधत असतो
िकंवा समाज उपयोगासाठी जोडल ेला असतो त े हा अस े संशोधन उपयोिजत स ंशोधन
असत े. अशा स ंशोधनात ून नविनिम तीचा आ वाद घ ेता य ेत नाही . मा द ैनंिदनी
जीवनाम य े, यवहारा म ये अस े संशोधन उपयोगी ठरत े. अशा स ंशोधनात ून िनघाल ेले
िन कष सव सामा य व पाच े सोडिव यासाठी उपयोगी असतात . हणूनच अशा
संशोधनाला उपयोिजत स ंशोधन हणतात . थािपत िस ा ंताचे जे हा स ुसंगत व समप क
प रि थतीत उपयोजन क ेले जात े ते हा या स ंशोधनाला उपयोिजत स ंशोधन हणतात .
िविश सम य ेचे िनराकरण करण े हा उपयोिजत स ंशोधनाचा ह ेतू असतो . उपयोिजत
संशोधन ह े यावहा रक उपयोगासाठी ान या ह ेतूने ेरीत असणार े असत े. उपयोिजत
संशोधनाचा म ुख हेतू मानवी जीवना या िविवध े ातील सम या ं या िनराकरणासा ठी
संशोधनाची िनिम ती करण े हा असतो . तसेच ाना या उपयोिगत ेची तपासणी करण े आिण
िविश सम य े या िनराकरणासाठी ानाची िनिम ती करण े हाही उपयोिजत स ंशोधनाचा ह ेतू
असतो . उपयोिजत स ंशोधनात ून िमळाल ेले ान सम यासाप े असत े आिण याम य े
शा ीय िस ा ंताची यावहा रक उपय ु ता तपास ून पािहली जात े. या स ंशोधनाचा
यवहाराशी िनकटचा स ंबंध असतो .
उदा. मानसशा ा ं या स ंशोधनात ून िवकिसत झाल े या अ ययन त वा ंचा अवल ंब क न
उ च िश ण घ ेणा या िव ा या ना माग दश क हण ून उपयोगी ठरत अस ेल तर अशा
संशोधनात ून िवकिसत क ेलेली त व े या िव ा या ना य ात उपयोगी ठर यान े ते
संशोधन उपयोिजत स ंशोधन हण ून ओळखल े जाते.
३) कृितसंशोधन : संशोधन सम य ेची उकल कर यासाठी स ंशोधक िनयोजनब क ृतीतून
सम या सोडिव याचा य न करतो त े हा अस े संशोधन क ृितसंशोधन हण ून ओळ खले
जाते. हे संशोधन म ूलभूत संशोधन आिण उपयोिजत स ंशोधनाप े ा वेगळे आहे. संशोधकाला
या या द ैनंिदन काया म ये जे हा एखादी सम या सात यान े भेडसावत राहत े ते हा अशा
सम य ेचे िनरसन कर यासाठी स ंशोधक शा ीय प तीन े संशोधन करतो . कृती संशोधनात
संशोधन करण े व संशोधना या िन कषा ची अ ंमलबजावणी करण े या दो ही भ ूिमका एकाच
य ला कराय या असतात . या स ंशोधनात वा तिवक जगात घडत असल े या
घटना मात थोडासा ह त ेप क न या या प रणामाच े सू म प र ण क ेले जात े.
संशोधकाला वतःच े िनण य व उप म या ं या बाबती त माग दश न िमळाव े असे वाटत असत े. munotes.in
Page 5
भूगोलातील संशोधन
5 असेच याम य े सुधारणा हा यात , याचे यो य त ह ेने मु यमापन हाव े यासाठी स ंशोधक
आप या सम या ंचा वै ािनक प तीन े वतःच अ यास कर याचा य न करतो . अशा
संशोधनात ून आल ेले िन कष या या वतःप ुरते मया िदत रा हतात. तसेच ते िविश
े ापुरतेच उपयोगी असतात . मा अस े िन कष जरी स ंशोधकाप ुरतेच िसमीत असल े तरी
कालांतराने ते समाजासाठीही माग दश क ठरतात . कारण ा प रि थतीत इतरा ंनाही
यां या जीवनात अशाच कार या सम या जाणव ू शकतात .
उदा. भूगोल िवषया या िव ा या ना नकाशा आराखडा भर यासाठी य ेणा या सम या द ूर
कर यासाठी य ात िव ा या चे वत ं गट क न या ं यावर िवश ेष ल प ूव क कृती
क न घ ेत यास त े िव ाथ सहजत ेने नकाशा आराखडा भ लागतात . हणज ेच अशा
कृतीतून अप ेि त यश िमळत े. हीच क ृती इतरा ंसाठीही तस ेच यापक माणात वाप न
अपेि त सकारा मक प रणाम साधला जाव ू शकतो .
४) गुणा मक स ंशोधन :
या या - गुणा मक स ंशोधन हणज े मानवी आ ंतरि या ं या ग ुंतागुंतीची अिधक चा ंगले
आकलन क न घ े याची ि या होय - माश ल आिण रोझमन .
संशोधका ंना सामा िजक सम या ं या अ यासासाठी स ं या मक प ती ख ूपच या ंि क
अस याच े आढळ ून आल े याम ुळे अिलकड या काळात नवीन स ंक पना आिण ग ृहीतांवर
आधा रत नवीन ीकोन वापरला जातो . या नवीन ीकोनावर आधारल ेली स ंशोधन
प ती ग ुणा मक स ंशोधन प ती हण ून ओळखली जात े. कोण याही कारची सा ंि यक
िकंवा प रणामदश क साधना ंचा वापर न करता िन कष मांडलेले कोण याही कारच े
संशोधन हणज े गुणा मक स ंशोधन होय . या संशोधनात प रि थती काय आह े याचे वण न
कर यासाठी असा ंि यक य प दत चा अवल ंब केला जातो . या स ंशोधनात ग ुणा मक
बाब व र भर असतो . या स ंशोधनात मािहती स ंकलना या स ंपूण ि य ेत गरज े माण े
प रवत न करता य ेते. िमळाल े या मािहतीचा िवचार क न गरज े माण े शोधाची िदशा
िनि ती करता य ेते. याम य े िमळाल ेली मािहती सखोल व सम ृ असत े.
वेगळे घटक / घटका या अन ेकिवध ग ुणांनी वैिश ्यांनी यु असतात . अशा घटना ंचा /
घटका ंचा स ंशोधना मक अ यास करत असताना याप ैक काही ठरािवक ग ुण िकंवा
वैिश य िवचारात घ ेवून या ग ुणां या अन ुषंगाने संशोधन क े यास अशा स ंशोधनाला
गुणा मक स ंशोधन अस े हणतात .
गुणा मक स ंशोधनासाठी स ंशोधकाला या या घटक िवषया चे गुण समजाव ून याव े
लागतील . याचबरोबर अशा ग ुणांवर अन ुस न याची वग वारी ही करावी लाग ेल मा
ब याच व ेळा अशी वग वारी करण े श य होत नाही . कारण यासाठी ठरािवक अस े िनयम
िकंवा या या क ेले या नसतात याम ुळे ही सवा त मोठी अडचण स ंशोधकासमोर उभी राह
शकते.
उदा. चांगले-वाईट हा ग ुण एखा ा द ेशातील लोका ंना अन ुस न यान ुसार या ंचे संशोधन
करावयाच े झा यास न ेमके कोण या य ला चा ंगले हणाव े व कोण या य ला चा ंगला
हणत अस ेल याच य ला द ूसरा स ंशोधक चा ंगला हण ेलच अस े नाही याम ुळे अशा munotes.in
Page 6
ा यि क भ ूगोल
6 गुणा मक संशोधनाम य े ब याचव ेळा अस ंदी धता िनमा ण हो याची दाट श यता असत े.
हणूनच अस े केलेले संशोधन ह े वे छावादी हो याची दाट श यता असत े. य पर व े
याम य े बदल हो याची जा त श यता असत े.
यािशवाय य ेक घटन ेला अस े दोनच (चांगले-वाईट) गुणाम य े िवभा गता य ेत नाही .
घा ने प िक ंवा अ यासािवषयान ु प ग ुण िकंवा गुणांची िवभागणी / वग वारी व ेगवेगळी होत
असत े. यामुळे या वग वारीन ुसार / िवभागणी न ुसार अन ेक गटात िवभागणी क न याचा
अ यास / संशोधन करण े उिचत ठरत े.
उदा. लोकस ं येची यावसाियक रचना अ यासवयाची झा यास -
१) ाथिमक ेणी यवसाय
२) ि तीय ेणी यवसाय
३) तृतीय ेणी यवसाय
४) चतुथ ेणी यवसाय अस े चार गट क न यान ुसार स ंशोधन कराव े लागेल.
वैिश े :
१. गुणा मक स ंशोधन ह े योगशाळ ेत न करता अवितभवती या प रसरात क ेले जात े.
वा तवत ेचे आकलन हो यासाठी िनरी ण व अन ुभव मह वाच े असतात .
२. गुणा मक स ंशोधनात मानवाचा साधन हण ून वापर क ेला जातो . संशोधक आप या
आवडी या अ यास े ात य िनरी ण क न मािहती िमळव ू शकतो .
३. गुणा मक स ंशोधनात श दा ंिकत करता य ेणा या ानाबरोबर श दात न मा ंडलेले पण
समजल े या ा नाचा उपयोग करता य ेतो.
४. गुणा मक स ंशोधनातील आधारसाम ी स ं ये या व पात असत नाही तर ती
श दां या व पात असत े.
५. गुणा मक स ंशोधनाच े िन कष अहवाला या व पात सदर कर यासाठी य
अ यास प तीचा उपयोग क ेला जातो .
६. गुणा मक स ंशोधनात समोर या य व र, ित या क ृतीवर वत नावर स ंशोधकाचा िवश ेष
ल असतो . हणज ेच याम य े िन र ण श भावी असत े.
५) सं या मक स ंशोधन :
या या - नैसिग क घटना ंमधील अन ुमािनत स ंबंधाबाबत या प रक पीत म ेयांचे
यवि थत , िनयंि त अन ुभवाि त आिण िचिक सक अ व ेषण हणज े सं या मक स ंशोधन
होय - किल गर
संशोधन ह े वा तवत ेचे यथाथ व प जाण ून यायची स ुिनयोिजत ि या आह े.
वा तवत ेकडे पाह याच े मुख दोन ीकोन हण ून समजला जातो . यापैक पिहला
परंपरागत ीकोन अस ून तो व ै ािनक ीकोन हण ून समजला जातो . वै ािनक
ीकोना या स ंक पना आिण ग ृहीतांवर आधारीत स ंशोधन प ती स ं या मक स ंशोधन munotes.in
Page 7
भूगोलातील संशोधन
7 प ती हण ून ओळखली जात े. या संशोधन प तीत काय आह े याचे वण न कर यासाठी ,
न दी ठ ेव यासाठी , िव ेषण कर यासाठी आिण प रि थतीबाबतच े अथ िनव चन
कर यासाठी स ं या मक स ंशोधन प तीचा वापर क ेला जातो . काही कारा ंम ये तुलना
करणे, लोद सा ंगणे, संबंध शोध ून काढण े ही या प तीची व ैिश य े आहेत. चलांचे मापन
सं या मक व पात क ेले जाते.
इतर कोण याही स ंशोधन काराप े ा सवा त जा त िव सनीय व अच ूक िन कषा पय त
पोचवणारा स ंशोधनाचा कार हणज े सं या मक स ंशोधन हा होय . सं या मक
संशोधनाम य े मुळातच स ं या ह ेच माण मान ून संशोधन क ेले जात े. व अशा स ं या
हणज ेच मु य ह े जग मा य अस यान े याम य े अम ुक एक स ं या हट यान ंतर
याबाबतीत साश ंकता िनमा ण हो याचा च उ वत नाही . हणूनच स ं या मक स ंशोधन
हे सवा त भावशाली व मह वाच े असे ओळखल े जाते.
घडणा या घटना िक ंवा उपल ध क ेलेली मािहती / साम ी ही स ं या मक पान े उपल ध
केलेली असत े. असा स ं यांचे वग करण कर यासाठी याच े ठरािवक गट पाडल े जातात व
या आधार े संपूण संशोधनासाठी व ेगवेगळी स ं याशा ीय त ं ाचा अवल ंब क न स ंशोधन
पूण केले जाते.
उपल ध आकड ेवारीच े गट पाड यासाठी यावरील सवा त कमीत कमी स ं या व सवा त
जा तीत जा त स ं या या ंचा िवचार क न गट ठरिवल े जातात क ज ेणेक न उपल ध
आकड ेवारीप ैक कोणतीही स ं या अ यासात ून बाळग ून राहणार नाही . तसेच गट पाडत
असताना गटा ंची सं या अती जा त य ेणार नाही याची द ता स ंशोधकान े गट पडत े वेळी
घेणे गरजेचे असत े. तसे न के यास स ंशोधनाम य े ग धळ िनमा ण हो याची श यता उ वत े.
हणूनच स ं या मक स ंशोधन करताना काट ेकोरपणा पा ळ यास क ेलेलं संशोधन िबनच ूक
होवून जा त िव सनीय ठरत े व अ यासल े या िवषय घटकाला यो य तो याय द ेऊन
अपेि त िनकाल / िन कष लोका ंपय त पोहोचवता य ेतो.
थोड यात स ं या मक स ंशोधन करत असताना स ंशोधकान े पुढील चार गो च े पालन
करणे गरजेचे ठरते.
१) उपल ध आक डेवारीसाठी एक ूण िकती गट पाडायच े ते ठरिवण े हणज ेच गटा ंची
िनि त स ं या ठरिवण े.
२) िनवडल े या गटाचा आकार काय असावा हणज ेच गटातला फरक िकतीचा ठ ेवावा ह े
िनि त कराव े.
३) गट पाड यासाठी मया दा िनि त कर यात या कशा मा ंडणार याचा िनण य यावा .
४) वग करण कशा प तीने करणार याचा यो य अच ूक िनण य यावा .
सं या मक स ंशोधन प ती या पाय या :
१) सम य ेची जाणीव होण े
२) सम य ेचे व प िनि त करण े munotes.in
Page 8
ा यि क भ ूगोल
8 ३) सम य ेचा संभा य कारणा ंबाबत अन ुमान ब ंधने / गृहीतकाची मा ंडणी
४) गृहीतका या प र णासाठी प ुरावे गोळा करण े / मािहती स ंकलन
गृहीतका चे प र ण करण े / िन कष काढण े.संशोधनाम ुळे अनेक सम या ंचा उलगडा होत
असतो . अनेक िनयोजन े धोरण े अशा कार या स ंशोधनाचा आधार घ ेवून आखली जातात .
संशोधनाच े उि ान ा ी करण े, ानाची व ृ ी करण े हेच असत े. अशा ानाचा उपयोग
सव सामा या या गरजा प ूण कर यासाठी , यावहा रक जीवनात तस ेच क याणकारी योजना
राबिव यासाठी क ेला जात अस यान े संशोधनाची ख ूप उपयोिगता आह े व स ंशोधनाला
िवशेष मह व आह े. संशोधनाच े हे मह व व उपयोिगता प ुढील म ु ां या आधार े प करता
येते.
१. संशोधनाम ुळे िविवध िवषया ंचे ान ा होत े याम ुळे याबाबतच े अ ान द ूर होत े व
यातूनच िवकासाचा माग लागतो .
२. संशोधनाअ ंती िनघाल े या िन कषा वर उपाययोजना स ुचिवल े या जात अस यान े
संशोधनाचा उपयोग सामािजक क याणासाठी होतो .
३. संशोधनात ून ा झाल ेले ान कोण याही कार या िनयोजनासाठी यो य िदशा
दे याचे काम करत े.
४. संशोधनात ून एखा ा प रि थतीच े वा तव ान ा होत असत े. यामुळे अशा
ानाचा उपयोग गतीसाठी होतो .
५. संशोधन ह े समाज उपयोगी अस यान े समाजाला जाग ृत क न याला गतीपथावर
ने यासाठी उपयोगी व मह वाच े असत े.
६. समाजातील िव िवध घटका ं या िनय ं णासाठी फार मोठया माणात उपयोगी ठरत े.
सामािजक िनय ं ण ठ ेवणारी िविवध कारची साधन े अशाच स ंशोधनात ून शोधता
येतात.
७. वेगवेग या सामािजक श ा ंचा सहस ंबंध हा मानवी सवा गीण िवकासासाठी जोडल ेला
अस यान े संशोधनात ून नािव यप ूण होणार े नवीन ान ह े सामािजक शा ा ं या
िवकासाला हातभार लाव यात उपयोगी ठरत े.
८. संशोधन ह े िनण यात उपय ु ठरत े. ब याच व ेळा भ ूतकाळातील प रि थती चाल ू
वत मानकाळ या ं या अ यासात ून भिव यकाळाचा व ेध घे यासाठी स ंशोधन उपयोगी
ठरत अस यान े भिव यकालीन होणार े संभा य धोक े टाळ यासाठी यो य कारच े
िनण य घे यास / िनयोजन स ंशोधनाची मदत होत े.
९. समाजात घडणा या घटना ं या स ंिम त ेवर एक उपाय हण ून संशोधनाचा उपयोग
करता य ेतो. समाजाम य े घडणा या िविवध ब यावाईट घटना ंची कारणमीमा ंसा केली
असता याम य े फारच ग ुंतागुंत आढळत े तर काही वेळा केवळ िकरकोळ कारणही
एखा ा भयावह िनण यास कारणीभ ूत ठरत े. अशाव ेळी स ंबंिधत घटन ेची यो यप तीन े
संशोधना मक ीकोनात ून अ यास क ेला तर याची न ेमक करण े समज यान े
घटनेतील स ंिम ता द ूर क न झाल े या िक ंवा संभा य होणा या च ुका टाळता य ेतात. munotes.in
Page 9
भूगोलातील संशोधन
9 १०. मानवी वत ना या अच ूक अंदाजासाठी स ंशोधन उपयोगी ठरत े.
११. अ यास िवषयातील गईसमज ुती दूर कर यासाठी स ंशोधन उपयोगी ठरत े.
१२. संशोधका या ानाची व ब ुि म ेची एक कारची चाचणी कर यास स ंशोधन मदत
करते. ब याच व ेळा स ंशोधक हा वतः या ानावर व ब ुि म ेवर अफाट (नको
तेवढा) िव ास ठ ेवत असतो . यातूनच स ंशोधनाअ ंती िन कष काढतो पण अस े
काढल ेले िन कष याव ेळी च ुक चे ठरतात . यावेळी स ंबंिधत स ंशोधकाला वतः या
ानाची व ब ु ीची प क पना य ेते.
१३. संशोधनात ून य गत प पात न कर यास मदत होत े. ब याच व ेळा स ंशोधकाची
एकदंर सामािजक िक ंवा मानिसक ि थती ही या या समाज रचन ेचा / प रि थतीचा
एक भाग बनल ेला असतो . यामुळे अशा सामािजक प रि थतीचा िवपरीत प रणाम
या या स ंशोधनावर होत अस यान े संशोधनातील िन कष चुक चे ये याची दाट
श यता उ वत े याम ुळे अस े प पाती धोरण झुगा न स ंशोधन कराव े लागत े.
हणज ेच यि गत प पातीपणा न कर यास स ंशोधन उपय ु होतो .
१४. सामािजक / धािम क अंध ा कमी कर यास स ंशोधनाचा हातभार लागतो . काही
सामािजक ढी पर ंपरा िक ंवा धािम क अंध ा या ं यामाग े कोणत ेही शा ीय कारण
आहे याचा उहापो ह संशोधनात ून के यास अशा ढी , परंपरा, अंध ेतून समाजाला
संशोधनाम ुळे बाहेर काढता य ेईल.
१५. जु या ाना या प र णाखाली स ंशोधन उपय ु ठरत े.
१६. व तुि थती / व तुिन ता प कर यासाठी स ंशोधन फारच उपय ु ठरत े. केवळ
अंदाज िक ंवा ताक क घटका ंवर अवल ंबून राह न काढल ेले िन कष कसे चुक चे आहेत
व य व त ूि थती काय आह े याचा उलगडा स ंशोधनाम ुळे होतो.
१७. संशोधनात ून िविवध घटका ंतील अथवा घटना ंतील काय कारण स ंबंध प क ेला
जातो. यातून नैसिग क व सामािजक िनयमा ंचे अथवा िस ा ंतांचे ितपादन क ेले जाते.
१८. मानवान े संशोधनाचा उपयोग क नच आपला सामािजक तर उ ंचािवल ेला असतो .
यामुळे उ च दजा चे संशोधन हा िवकास मातील एक ट पा ठरतो .
१९. संशोधन ह े नवीन िवचार , त य, िस ांत यांचे शोध घ े याचे एक साधन आह े.
संशोधन अ यासा या प ती या आधार े संशोधनाच े वग करण प ुढील माण े :
१) ऐितहािसक स ंशोधन प ती
२) सव ण स ंशोधन प ती
३) ायोिगक स ंशोधन प ती
४) य अ यास स ंशोधन प ती
१) ५)वण ना मक स ंशोधन प ती
५) त व ािनय स ंशोधन प ती
६) तुलना मक स ंशोधन प ती munotes.in
Page 10
ा यि क भ ूगोल
10 ७) प ीकरणा मक स ंशोधन प ती
८) मनोवै ािनक स ंशोधन प ती
९) िनगमना मक व आगमना मक स ंशोधन प ती
१) ऐितहािसक स ंशोधन प ती :
जे हा वत मानकाळातील सम या ंचा शोध भ ूतकाळात जाव ून यायचा असतो िक ंवा
ब याचदा वत मानातील घटना ंचे संदभ भूतकाळातील घटनाशी जोडल े असतात त े हा
ऐितहािसक स ंशोधन प तीचा वापर क ेला जातो . भूतकालीन घटना मांची कारण े, प रणाम
यासंबंधी िन कष काढण े हा ऐितहािसक स ंशोधनाचा ह ेतु असतो . या िन कषा मुळे
वत मानातील घटना ंचे प ीकरण कर यास मदत होत े व भिव यकालीन घटना ंचा अ ंदाज
घेता येतो.
जे हा भ ूतकाळातील घटक िक ंवा घटना िलिखत व पात हणज ेच अिभल ेख व पात
असता त आिण स ंशोधकाची या या स ंशोधनासाठी ितच आधारसाम ी असत े ते हा अशा
कार या मािहतीचा शोध ऐितहािसक स ंशोधन प ती वाप न घ ेतला जातो . या प तीत
पूव घटल े या घटना ा व ेगवेग या काळी , वेगवेग या िठकाणी घडल े या आह ेत याची
दाखल घ ेणे मह वाच े असत े. संशोधक अशा िविश घटना ंचा एक स ंच तयार करतो व याच े
एका िविश आक ृितबंधात पा ंतर क न यात ून िन कष क काढ याचा य न करतो . या
काढल े या िन कषा मुळे वत मानातील घटना ंचे प ीकरण कर यास उपय ु होत े. यातूनच
पुढे काही भिव यकालीन घटना ंचे अंदाजही कर ता येतात. हणूनच ऐितहािसक स ंशोधनाचा
मुख हेतू हाच असतो क , भूतकालीन घटना ंची करण े आिण प रणाम यास ंबंधी िन कष
काढण े.
२) सव ण स ंशोधन प ती :
एखादी स ंशोधन सम या क ेवळ वत मानाशीच स ंबंिधत अस ेल तर याव ेळी सव ण स ंशोधन
प तीचा वापर क ेला जातो . सव ण स ंशोधन प तीम य े स ि थतीशी स ंबंिधत मािहती
उघड करण े एवढ ेच अप ेि त नसत े तर या मािहतीच े िव ेषण, अथ िनव चन, सहसंबंध
शोधण े, उपयोिगता ठरिवण े हे अिभ ेत असत े. या सव णात चाल ू प रि थतीबाबत प ुरावे
गोळा कराव े लागतात . असे पुरावे िकंवा मािहती गो ळा कर यासाठी स ंशोधकाला य
सव ण कराव े लागत े. संशोधक सव ण कर यासाठी िक ंवा मािहती गोळा कर यासाठी
कोण या प दत चा वापर करावा ह े या स ंशोधका ंवर अवल ंबून रहात े. काही व ेळा िनरी ण
प ती , मुलाखत , ावली , भेटी इ. पैक कोण याही प तीत ून सव ण करण े श य असत े.
थोड यात य स ंशोधकान े सव ण क न क ेले या स ंशोधनाला सव ण स ंशोधन प ती
असे हणतात .
सव ण प ती क ेले या स ंशोधन प तीम य े संशोधका या अन ुभवाचा उपयोग
िन कषा पय त पोहच यासाठी ब याचव ेळा होतो . सव ण प तीम य े वतः स ंशोधकाचा
सहभाग अस याम ुळे संशोधनाअ ंती काढल े जाणार े िन कष हे िबनच ूक िकंवा दोषिवरिहत
असतात . कारण अस े सव ण करीत असताना स ंशोधकाला काही अडचणी आ यास
यांना बदल द ेवून िकंवा याम य े लविचकता आण ून वेग या मागा ने तीचा मािहती उपल ध munotes.in
Page 11
भूगोलातील संशोधन
11 क न घेतली जात े. िशवाय अशी मािहती वतः स ंशोधकान े िमळिवल ेली अस यान े अिधक
िव सनीय असत े. साहिजकच अ ंितमतः य ेणारे िन कष ही अिधक िव सनीय ठरतात .
३) ायोिगक स ंशोधन प ती :
दोन िक ंवा याप े ा अिधक घटका ंचा भाव एखा ा घटन ेवर पडत अस यास यातील
कोण या घटनेचा भाव अिधक आह े हे शोधायच े अस यास ायोिगक स ंशोधन प तीचा
वापर क ेला जातो . ही प ती भिव याशी स ंबंिधत असत े. याम य े काय कारणभाव स ंबंध
अ यासाला जातो . या स ंशोधनात कमीतकमी दोन गटा ंची आव यकता असत े. एक
ायोिगक गट व द ूसरा िनय ंि त गट असतो . ायोिगक स ंशोधनात म ु यतः काय कारणभाव
संबंध अ यासाला जातो . या स ंशोधनाम य े संशोधक कमीतकमी एका वाधीन
चलघटकाचा द ुस या एका एका अथवा एकाप े ा अिधक आि त चलघटकावर होणा या
प रणामा ंचा अ यास करीत असतो .
४) य अ यास स ंशोधन प ती :
एखा ा िविश य या गुणवैिश ्यांचा अ यास कर यासाठी ही स ंशोधन प ती वापरली
जाते. य अ यास प तीत मानवी वत नाचा अ यास होतोच , पण वत मान ि थतीला
इितहासही कारणीभ ूत असतो . हणून य अ यास प तीत इितहासात िश न अिधक
सखोल अ ंत ी िमळिव याचा य न होतो . केवळ य चा अ यास कर यासाठी ही
प दत वापरली जात े अस ेच नाही तर क ुटुंब, गट सामािजक , सं था, जमात अशा
कोण याही घटका या अ यासासाठी ही प दत वापरली जात े. याम य े कोण याही एकाच े
संपूण जीवनच अ यासल े जाते िकंवा यातील एका ट यावर अिधक ल क ीत केले
जाते. मािहतीच े संकलन या घटकाशी स ंबंिधत य , कागदप े यात ून केले जात े.
ावली , मुलाखत , अनुसूची अशा अन ेक साधना ंमाफ त मािहती स ंकिलत क ेली जात े.
स ि थतीच े अचूक वण न कर यासाठी िन वळ घटना ंची यादी िमळिव याऐवजी एखा ा
बाबतीत घटना ंमधील पर पर स ंबंधांचा शोध घ े यासाठी ही प त वापरतात . या प ती या
प रणामकारक वापरासाठी स ंशोधकाकड े ा प रि थतीच े सखोल ान हव े, कौश य हव े,
िनण य मता हवी , व तुिन ी हवी .
५) वण ना मक स ंशोधन प ती :
संशोधनासाठी िनवडल े या िवषयाची मािहती ज े हा त कालीन पया वरणात घडणा या
िविवध घटना ंम ये अंतभू त असत े याव ेळी वण ना मक स ंशोधन प तीचा अवल ंब केला
जातो. मा अशाव ेळी स ंशोधनाकड ून उपल ध प रि थतीच े काळजीप ूव क व काट ेकोरपण े
िन र ण क ेले गेले पािहज े. येकवेळी स ंशोधकाला सग याच गो च े य िन र ण
करता य ेईलच अस े नाही . अशाव ेळी ावली , चाचणी , मुलाखत , अनुसूची इ. साधना ंचा
संशोधकाला वण ना मक स ंशोधन करताना उपयोग क न यावा लागतो . यावेळी
सभोवताल या पया वरणातील वा तवत ेचे, मािहतीच े, घटना ंचे िन र ण करायच े असत े
ते हा वण ना मक प त उपय ु ठरत े.
munotes.in
Page 12
ा यि क भ ूगोल
12 ६) त व ािनय स ंशोधन प ती :
२१ या शतकातही सव च शा ीय स ंशोधनात व ै ािनक प तीचा कास धरली जात आह े.
फार त व ािनय स ंशोधन प तीत 'संशोधन सम य ेचे' सू म व ैचा रक अम ूत व िच ंतनीय
पैलूवर िच ंतन, मनन, तक , िववेक, क पना , अंतः ेरणा इ . या आधारावर स ंशोधन क ेले
जाते. या प तीत 'साधन े' ही संकेत, संक पना इ . बु ीिनिम त असतात . यामुळे सू म
िचिक सा व प ृथ करण यावरच भर ावा लागतो . तसेच सु े, संक पना इ . चे िव ेषण
यासार या ि य ेस त व ान िचिक स ेत अिधक मह व आहे. एम. वमा य ां या मत े, "In
philosophical research central phase of work becomes a form of
interpretation or exegies . The significance of interrelationship of the
ordered data are brought out in a convincing manner by force of logical
exposition ... Finally a lucid report of how and what has been achieved by
the researcher completes the picture of research to whateer area of
human knowledge it might belong ."
त व ानीय स ंशोधन प तीत एक ूण पाच भागात स ंशोधन क ेले जाते, ते पुढील माण े :
१) शा त भाग : यात संशोधन स ृ ीची शा त त व े, आ म, परमा मा , स य ान
इ याद वर ल क ि त क ेले जाते.
२) भौितक भाग : यात स ंशोधन सम य ेवर िवचार करताना या या म ूत , गतकालीन िक ंवा
भौितक व पाऐवजी स ंशोधना या अम ूत व भावना मक प ैलूंना अिधक मह व द ेवून या
आधारावर च ितपा स ंशोधनाची प रभाषा क ेली जात े.
३) िव ेषणा मक भाग : या भागाम य े सम य ेचे िव ेषण करण े, याची स ू म िचिक सा व
पृथ करण करण े, परीक पन ेला स य आह े हणून िस कर यासाठी तक , अनुभूतीचा
आधारावर िक ंवा वतः िस क ेलेले माण द ेणे अपेि त अस ते.
४) िविवदा मक भाग : आप याप े ा पूव या अ य त व ान नी मा ंडले या त व ानाच े
खंडन क न आपण मा ंडलेले त व ान या ं यापे ा कस े े व प रप ूण आहे हे िस
कर यासाठी या ं या त व ानातील ुटी, दोष व उिणवा दाखव ून देणे.
५) मू यांकन भाग : या भागात आप या स ंशोधनात ून काढल े या िन कषा या स ंदभा त
जमीन व िव ातील घटना ंची या या व म ू यमापन क ेले जाते. अ ययन िवषयाची म ूळ
वृ ी, उपयोिगता व िवषयातील घटका ंमधील आ ंतरसंबंध इ. चे ताि वक पातळीवर
अ वेषण केले जाते.
या प तीचा उपयोग अन ेक त व फार प ूव पास ून करीत आह ेत. यांनी ानिव ाला सम ृ
केले आह े. पण ही सम ृ ता अम ुता शी स ंबंिधत आह े. मा या प तीचा उपयोग क न
काढल ेले िन कष मािणत कर यासाठी व ै ािनक प तीची मदत यावीच लागत े.
munotes.in
Page 13
भूगोलातील संशोधन
13 ७) तुलना मक स ंशोधनप ती :
ाचीन काळापा सून सामािजक शा ाम य े संशोधनात त ुलना मक स ंशोधन प तीचा वापर
केला जात आह े. िभ न कार या समाजाचा त ुलना मक अ यास करण े हे सामािजक
मानवशा ाच े मुख काय आह े. हणूनच या शा ात त ुलना मक अ ययन प तीचा
उपयोग कर याला िवश ेष मह व ा झाले. तुलना मक स ंशोधन प ती ही अशी स ंशोधन
प ती आह े क , जो दोन िक ंवा अिधक जवळपास सार याच प तीच े, घटना ंचे, समुदायांचे
तुलना मक स ंशोधन करत े. ऐितहािसक काळात घडल ेली घटना व आज घडत असल े या
घटना जर जवळपास समान असतील तर याच ेही तुलना मक स ंशोधन क ेले जाते. तसेच
दोन सार याच प रि थतीत ून िनमा ण झाल े या व ेगवेग या घटका ंचे संशोधन क न
यातील सा य व भ ेदांचे वग करण , गटीकरण क न याच े िववेचन व िव ेषणही क ेले
जाते.
िभ न कार या मानवी गटा ं या वत न कारात कोणत े सा य अथवा भ ेद का िनमा ण झाल े हे
शोधून काढ यासाठी ही प ती उपय ु ठरत े. खरे तर स ंपूण िव ही सामािजक शा ा ं या
अ यासाची योगशाळा आह े. यामुळे मानवी जीवनातील धािम क, आिथ क, राजक य ,
सामािजक यासार या िविवध अ ंगाचा पर पर काय संबंध आह े. याचा अ यास त ुलना मक
संशोधन प ती या आ धारे करता य ेतो.
८) प ीकणा मक स ंशोधन प ती :
या संशोधन प तीत अ यासकान े उपयोगात आणल े या भाषा , श द व स ं ांचा नेमका अथ
काय आह े याचे प ीकरण क ेले जाते. येक श द हा कशाचा तरी तीक असतो . या
अथा ने मानवी जीवनात वा याच े व कल ेचे थान अित शय मह वप ूण आहे. मानवी मनाचा ,
िवचारा ंचा, भावना ंचा, आ याचा आिव कार यासाठी वा य व कला िनमा ण झा या आह ेत.
ा सव गो ी िजत या सामािजक आह ेत ितत याच या यि गतही आह ेत. यां यातील
गतता , सामािजकता व साव ि कता या गो ी न ेहमीच च च चा, िववेचनाचा िवषय
रािहल े या आह ेत. सज नशीलत े या जोरावर मानवी ितभा साकारली आिण ित या
सहा यान े िनमा ण केले. नैसिग क शा े ही धारण ेने व त ुिन आह ेत, सामािजक शा े
यां या नावा माण े समाजिध ीत आह ेत तर कला व वा यही याप े ा अगदी व ेगळी अशा
कारची सज न धान आह ेत. साहिजकच या ंचे साधन फ श द व स ं ाच आह ेत. यामुळे
प ीकरणा मक स ंशोधन प तीत वापरल े या श द व स ं ांचे प ीकरण क ेले जात े.
हणूनच य ेक श द व असल े या अथा चा वापर स ंदभा सिहत करावा लागतो . हा संदभ
आशय , काल, प रि थती या ं याशी स ुसंगत असावा लागतो .
संशोधक आप या स ंशोधनात ज े हा एखा ा रोज या यवहारातील श द वापरतो त े हा
याला या या िवश ेष अथ अिभ ेत असतो . आप या स ंशोधनात कोणत े श द कोण या
अथा ने वापरल े जातात ह े संशोधकान े जाणून घेतले पािहज े. संिद धता टाळ ून िनि त अथा ने
श द वापर याच े कौश य ह तगत क ेले पािहज े. तसेच वापरल े या य ेक श दाच े,
प रभाष ेचे प ीकरण स ंशोधकाला द ेता आल े पािहज े. वापरल े या श दा ंचे व स ंक पना ंचे
प ीकरण द े यासाठी िक ंवा या स ंक पना प हो यासाठी खालील गो ी मह वा या
आहेत. munotes.in
Page 14
ा यि क भ ूगोल
14 १) आप या स ंशोधनातील िविवध स ंकेतांची, संक पना ंची पूण मािहती व भाष ेवर भ ु व
असण े आव यक आह े.
२) काही स ंकेत, संक पना जर खरोखर स ंदी ध असतीलतर या ं या अथ जाण ून घेवून
मगच याचा उपयोग क ेला पािहज े.
३) कोण या स ंदभा त कोण या अथा ने ते श द व िच ह े वापरल ेली आह ेत, याचा भावाथ
कोणता आह े याची जाणीव स ंशोधकाला असण े आव यक आह े.
४) संशोधकान े आव यक अस े श द , संक पना व स ंकेत यांची थम िनवड करावी व
आप या स ंशोधनाची भ ूिमका प क न या अन ुषंगाने श दा ंचा वापर करावा .
५) वापरल ेला श द स ंक पना ं या पया यी श दसाठ ्याचे भांडार स ंशोधकाकड े असल े
पािहज े.
अशा कार े काळजी घ ेत यास य ेक संशोधका ंचे संशोधन अथ पूण ठरेल व स ंशोधना या
येक े ात प ीकरणा मक स ंशोधन प तीची उपयोिगता वाढत जाईल .
९) मनोव ै ािनक स ंशोधन प ती :
मनोवै ािनक हणज े य या मनाचा अ यास होय . अनेक िवचारव ंतांनी व त व ानीया ंनी
आप या स ंशोधनात ून अस े िन कष काढल ेत क , मनु य आप या ब ु ीबरोबर व ृ ी, सवयी
इ. नी े रत होव ून वतःच े यवहार करीत असतो . नैसिग क िव ाना या िवकासान े व
य वादा या भावान े मनोिव ाना या व पात प रवत न झाल ेले आढळत े. मानवी वत न
व अन ुभव या ं यािवषयी स ंशोधन कर यावर ल क ि त करणार े मनोव ै ािनक स ंशोधन
प तीचा वापर करतात . रा यशा ातील न ेतृ व श , भाव , परंपरागत िनयम , स ा,
मानवता , नाग रकता इ . चे िव ेषण मनोव ै ािनक त या ं या स ंदभा त या स ंशोधन
प ती या आधार े केले जाते.
मनोवै ािनक ह े समाजशा , रा यशा , अथ शा इ यादी िव ानाशी इतक े िनगडीत
झाले आह े क , या शा ा या सव सामा य बोलीभाष ेतही त े सहजत ेने वापरल े जाते.
सामािजक िव ानात उपयोग करताना या प ती या १) यि गत मनोव ै ािनक प ती
आिण २) समाज मनोव ै ािनक प ती अशा दोन कारात वापर क ेला जातो .
१०) िनगमना मक व आगमना मक स ंशोधन प ती :
सामा य वाकड ून िविश वाकड े आिण िविश वाकड ून सामा याकड े ान मािणत
कर या या तक शा ातील दोन म ुख प ती आह ेत. या प त ना अन ु मे 'िनगमना मक '
आिण 'आगमना मक ' प ती अस े हणतात . मनु य, िनसग आिण समाज या ं याशी स ंबंधीत
व तुि थतीच े ान आिण वस ंबंध आिण म ुलभूत बाब वर आधारल ेल असतात . याचा
अ या स क न िनयम आिण िस ा ंताची मा ंडणी कर या या प तीला 'िनगमन ' प ती
हणतात . िनगमना मक प तीत िवभाजनाच े सू उपयोगात आणल े जात े. या प तीत
एखा ा सम य ेचे संशोधन करायच े अस यास ितच े सात यान े िवभाजन करीत अशा
तरावर पोहचिवल े जाते क ज ेथे िवभािजत त वा नुसार अिधक िवभाजन करण े अश य munotes.in
Page 15
भूगोलातील संशोधन
15 होते. तक हा या प तीचा आधार आह े. या प तीत क ेवळ वय ंिस आिण मा यता ा
त वां या आधारावर िन कष काढल े जातात .
िनरिनरा या घटना , व तू िकंवा य म य े आढळणा या सा यत े या आधार े या घटना ,
व तू आिण य या यापक वगा बाबत स ंशोधन कर याला 'आगमन प ती ' असे
हणतात . आगमना मक प ती ही स ंशोधन प ती आह े क याम य े सव घटक सात यान े
जोडल े जातात . आिण जोडता जोडता अशी ि थती अि त वात य ेते क , िजथे अिधक
जोडण े अश य होत े आिण या ि थतीवर िवषयव त ूचे संशोधन क ेले जाते. या प तीत
िनरी ण , अवलोकन आिण योग या ंना मह वप ूण थान आह े. या प तीत अन ुमानाचा म
'िवशेषाकड ून सामा याकड े' असा असतो . िनगमना मक व आगमना मक प तीच े संशोधन
ि य ेम ये अितशय मह वाच े थान आह े.
१.४ संशोधनाची व ैिश य े
संशोधनाची ि या ही बौि क ि या आह े. येक संशोधनाची स ु वात कोण याही
ाच े उ र िमळिव यासाठी होत े. सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी स ंशोधन असत े. अशा
संशोधनाची प ुढील व ैिश य े सांगता य ेतात.
१. संशोधन नवीन ान िक ंवा मािहती िमळवण े होय. अशा मािहती या पाया भूत मािहती
हणून उपयोग करण े याचबरोबर अशी मािहती िमळवत असताना ती अितशय
िव सनीय असण े गरजेचे ठरते.
२. संशोधन ही एक कारची बौि क ि या आह े. याम य े नवीन ानाचा शोध घ ेवून
याचे प र ण करण े अिभ ेत असत े.
३. नवीन िवचार , त य, िस ांत यांचा शोध घ े याचे साधन हणज े संशोधन असत े.
४. संशोधना या स ु वातीलाच ग ुहीतके िनि त करावी लागतात . जी ग ृहीतके
संशोधनाअ ंती स य िक ंवा अस य ठ शकतात . अशाव ेळी ज ु या स ंक पन ेत िकंवा
गृहीतकात बदल क ेला जातो . यातून जु या त या ंचे प र ण क न नवीन त या ंचा
शोध घ ेतला जातो .
५. संशोधनात ून स य िक ंवा त व े शोध ून काढली जातात व यात ून पर परातील
सहसंबंधांचा सखोल अ यास क ेला जातो .
६. एकूण केलेली मािहती ितच े पृथःकरण या स ंबंधीची ग ृिहतके िविवध घटकातील
पर परावल ंिब व इ यादी गो ी पडताळ ून पािह या जातात .
७. संशोधनाम य े अितशय प तशीर िबन चूक व श यतावर आधा रत असल ेली स ु म
मािहती िमळवण े गरजेचे असत े. अशी मािहती िमळवत असताना स ंबंिधत िवषयाची या
अगोदर िक ंवा पूव कोणी , कशा कार े, िकती काम क ेलेले आहे. ते संशोधकाला ात
असण े, मािहती असण े गरज ेचे ठरते हणज े संबंिधत िवषयाची मािहती स ंशोधनाप ूव
झाले या कामाची जाणीव स ंशोधकाला असावी लागत े.
८. संशोधनाम य े तक शु ता व व त ुिन ता या गो ी अ ंितम मह वा या आह ेत क यावर
िमळिवल ेली पायाभ ूत मािहती व ेगवेग या कसोट ्यां या आधारावर अन ेक वेळा munotes.in
Page 16
ा यि क भ ूगोल
16 तपास ून पहावी लागत े. िकंवा तपास ून पािहल ेली असण े गरज ेचे ठरत े. हणज ेच
िमळिवल े या मािहतीम य े िबनच ुकपणा अस ून श य तो च ूक िकंवा िवस ंगती िक ंवा
सदोषपणा असणार नाही याची खबरदारी यावी लागत े.
९. संशोधन ही काळजीप ूव क िटका मक आिण प तशीरपण े केलेली व त ुिन चौकशी
असत े. हणूनच स ंशोधनासाठी सखोल , गहन िच ंतनाची आव यकता आह े.
१०. संशोधनाम य े एक कारची योजकता व आखणी असत े. ती मथ यात ून िकंवा
मांडणीत ून य होत े.
११. संशोधनात िमळिवल ेली मािहती अितशय द त ेने / काळजीप ूव क त परत ेने िकंवा
सावधिगरी बाळग ून मांडावी लागत े. क यावर स ंशोधकाच े अंितम भिवत य अवल ंबून
असत े.
१२. संशोधनाम य े एक कारची योजकता व आणखी असत े. ती मथ यात ून िकंवा
मांडणीत ून य होत े.
१३. संशोधनामध ून अंितमतः िविवध घटका ंमधील िक ंवा घटना ंतील काय कारण स ंबंध प
केला जातो .
१४. संशोधनामध ून नैसिग क व सामािजक िनयमा ंचे अथवा िस ा ंतांचे ितपादन क ेले जाते.
१५. उपल ध क ेले या मािहतीला संशोधकाकड ून गितशीलता द ेऊन याआधार े वेगवेगळे
मह वप ूण िन कष , अनुमान काढल े जातात .
१६. संशोधनात ून िनघाल े या एखा ा सामा य स ंक पन े ारे थािपत ानातील च ुकांचा
िनद श क न यात स ुधारणा घडव ून ानक ा िव तारीत क ेली जात े.
१७. जी मािहती िमळिवली जा ते ती िविवध प ु तके, िनयतकािलक े, वत मानप े, इंटरनेट,
संदभ ंथ अशा द ु यम साधना ं ारे तसेच य पाहणी प तीन े जमिवल ेली अस ेल
िकंवा योग शाळ े ारे िकंवा अ य मागा ने िमळिवल ेली अस ेल तीचा मािहती
संशोधनाचा मूळ पाया असतो अशा मािहती िशवाय स ंशोधन होऊ शकत नाही .
१८. मानवान े आजपय त िविवध कार या स ंशोधनाचा उपयोग क नच वतःचा
सामािजक तर उ ंचावल ेला आह े. हणूनच उ च दजा चे संशोधन हा िवकास
ि य ेतील एक मह वाचा ट पा ठरतो .
१९. एखा ा घटन ेची व त ुि थती जाण ून घे यासाठी या िवषयाचा बारकाईन े केलेला
समी ा मक अ यास िक ंवा वै ािनक िचिक सा हणज े संशोधन होय .
२०. एखादी सम या समोर उभी रािह यान ंतर िविश पाय यापाय या ंचा वापर क न ितच े
उ र िमळिवण े हणज े संशोधन होय .
२१. संशोधनासाठी शा ीय अथवा व ै ािनक प दत चा अवल ंब केला जातो . वै ािनक
िव ेषणासा ठी नवीन त ं ाचा उपयोग क ेला जातो . वै ािनक उपकरण े अथवा
प दत चा उपयोग क ेला जातो . munotes.in
Page 17
भूगोलातील संशोधन
17 २२. संशोधन ही काळजीप ूव क टीका मक आिण प तशीरपण े केलेली व त ुिन चौकशी
आहे. यासाठी गहन िच ंतनाची आव यकता आह े. यातून त व े व स य शोध ून
काढली जातात . यातील सहस ंबंधाचा अ या स केला जातो .
१.५ संशोधन प ती या पाय या , संशोधनाच े मह व
वै ािनक संशोधन हणज े नैसिग क घटना ंमधील कोण याही संबंधांची तपासणी
कर यासाठी िकंवा तांि क िकंवा वै क य सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी वै ािनक
प तीचा वापर. ही योगासाठी एक ि या आहे जी िनरी ण े ए स लोर कर यासाठी
आिण ांची उ रे दे यासाठी वापरली जाते. वै ािनक संशोधनाम य े एक प तशीर
ि या समािव असत े जी व तुिन अस यावर ल क ि त करते आिण िव ेषणासाठी
अनेक मािहती गोळा करते जेणेक न संशोधक िन कषा पय त पोहोच ू शकेल. ही ि या सव
संशोधना ंम ये वापरली जाते. जरी चरणांची मािलका असली तरीही , नवीन मािहती िकंवा
िवचारा ंमुळे एखा ा शा ाचा बॅकअप घेणे आिण ि य ेदर यान कोण याही ट यावर
चरणांची पुनरावृ ी होऊ शकत े. वै ािनक संशोधन ि य ेत आठ ट पे असतात .
पायरी 1: सम या ओळखा
ि य ेतील पिहली पायरी हणज े सम या ओळखण े िकंवा संशोधन िवकिसत करणे.
पायरी 2: सािह याच े पुनरावलोकन करा
सम या ओळख यान ंतर, संशोधकान े तपासाधीन िवषयाब ल अिधक जाणून घेतले
पािहज े. हे कर यासाठी , संशोधकान े संशोधन सम येशी संबंिधत सािह याच े पुनरावलोकन
केले पािहज े. यासाठी शै िणक जन स, प रषद आिण सरकारी अहवाल आिण ंथालय
यांचा अ यास केला पािहज े. ही पायरी सम या े ाब ल मूलभूत ान दान करते.
सािह याच े पुनरावलोकन संशोधकाला भूतकाळात कोणत े अ यास केले गेले, हे अ यास
कसे आयोिजत केले गेले आिण सम या े ातील िन कष याब ल देखील िशि त करते.
पायरी 3: सम या प करा
ब याच वेळा ि य े या पिह या चरणात ओळखली जाणारी ारंिभक सम या खूप मोठी
िकंवा यापक असत े. ि य े या ितस या ट यात , संशोधक सम या प करतो आिण
अ यासाची या ी कमी करतो . सािह याच े पुनरावलोकन के यानंतरच हे करता येईल.
सािह या या समी ेतून िमळाल ेले ान संशोधकाला संशोधन क पाच े प ीकरण आिण
संकुिचत कर यात माग दश न करते. हे संशोधका ंना यो य मागा वर ठेवते.
पायरी 4: अटी आिण संक पना प पण े प रभािषत करा
अटी आिण संक पना हे अ यासा या उ ेश िवधानात िकंवा अ यासा या वण नात
वापरल ेले श द िकंवा वा ये आहेत. या बाबी िवशेषत: अ यासाला लागू होतात हणून
प रभािषत के या पािहज ेत. अ यास कोण वाचत आहे यावर अवल ंबून अटी िकंवा
संक पना ं या वेगवेग या या या असतात . अटी आिण वा चारा ंचा अथ काय याब ल
सं म कमी कर यासाठी , संशोधकान े यांना अ यासासाठी िवशेषतः प रभािषत केले
पािहज े. munotes.in
Page 18
ा यि क भ ूगोल
18 पायरी 5: लोकस ं या प रभािषत करा
अ यासाचा उ ेश संशोधकाला अ यासात सहभागी गट ओळख या त मदत करणे हा आहे.
संशोधन प रभाष ेत, संशोधन लोकस ं या हणज े य िकंवा व तूंचा एक मोठा सं ह जो
वै ािनक ाचा मु य क िबंदू असतो . लोकस ं ये या फाय ासाठी संशोधन केले जाते.
यामुळे लोकस ं येची या या अनेक कार े संशोधकाला मदत करते. थम, ते अ यासाची
या ी खूप मोठ्या लोकस ं येपासून आटोपशीर आहे. दुसरे हणज े, लोकस ं या या
गटाला ओळखत े यावर संशोधकाच े य न अ यासात क ि त असतील . शेवटी,
लोकस ं येची या या क न , संशोधक या गटाला ओळखतो यां यावर अ यासा या
िन कषा नंतर प रणा म लागू केले जाऊ शकतात . तथािप , लोकस ं ये या मोठ्या
आकाराम ुळे, संशोधक बह धा लोकस ं येतील येक य ची चाचणी क शकत नाहीत
कारण ते खूप महाग आिण वेळ घेणारे आहे. हेच कारण आहे क संशोधक सॅ पिलंग तं ावर
अवल ंबून असतात . हे सुिनि त करतात क अ यासादर या न संशोधक यो य मागा वर
राहतो .
पायरी 6: योजना िवकिसत करा
अ यासा या योजन ेला इ म टेशन लॅन असे संबोधल े जाते. इ म टेशन लॅन संपूण
अ यासासाठी रोड मॅप हणून काम करते, अ यासात कोण सहभागी होईल आिण डेटा
कसा, के हा आिण कुठे गोळा केला जाईल हे िनिद करते.
पायरी 7: मािहती गोळा करा
एकदा योजना पूण झा यान ंतर, डेटा या संकलनासह वा तिवक अ यास सु होतो. डेटा
संकलन हा कोण याही कार या संशोधन अ यासाचा एक मह वाचा पैलू आहे. चुक चा
मािहती सं ह अ यासा या प रणामा ंवर प रणाम क शकतो आिण शेवटी अवैध प रणाम
होऊ शकतो . अशा कार े संशोधन ाच े उ र दे यासाठी आव यक मािहती दान
कर यासाठी मािहतीच े संकलन हे एक मह वप ूण पाऊल आहे. संशोधन ाच े उ र
दे यासाठी येक अ यासाम य े काही कार या मािहतीचा समाव ेश असतो -मग तो
सािह याचा असो िकंवा िवषया ंचा असो. सव णातील श दां या व पात , ावलीसह ,
िनरी णा ार े िकंवा सािह यात ून मािहती गोळा केला जाऊ शकतो .
पायरी 8: मािहतीच े िव ेषण करा
असे िदसून आले आहे क संशोधन ि य े या 1 ते 7 चरणांना समिप त केलेले य न
आिण संसाधन े या अंितम ट यावर पोहोचतात . आ हाला मािहत आहे क डेटाचे िव ेषण
कर याचा उ ेश वापर यायो य आिण उपयु मािहती िमळवण े आहे. संशोधकाकड े शेवटी
िव ेषण कर यासाठी मािहती असत े जेणेक न संशोधन ाच े उ र िदले जाऊ शकते.
इ म टेशन लॅनम य े, संशोधकान े मािहतीच े िव ेषण कसे केले जाईल हे िनिद केले
आहे. संशोधक आता योजन ेनुसार मािहतीच े िव ेषण करतो . या िव ेषणा या प रणामा ंचे
पुनरावलोकन केले जाते आिण संशोधन ांशी थेट संबंिधत प तीन े सारांिशत केले जाते.
munotes.in
Page 19
भूगोलातील संशोधन
19 संशोधनाच े मह व
संशोधनाशी संबंिधत असताना मह व या श दाची अितशय िविश भूिमका असत े. मह व
हणज े अ यासा या िनकाला ंमधील िनि तत े या पातळीला सूिचत केले जाते.
यवसाया या े ात सरकारन े ऑपर ेशनल सम या सोडव यासाठी संशोधना या वापरावर
ल क ि त केले आहे. संशोधन सव सरकारी धोरणा ंना आधार दान करते. िनण य घेणे हा
संशोधनाचा भाग असू शकत नाही, परंतु संशोधन धोरणक या ना िनण य घे यास न क च
मदत करते. देशा या संसाधना ं या वाटपासाठी संशोधन आव यक आहे. यवसाय आिण
उ ोगा या िविवध ऑपर ेशनल आिण िनयोजन सम या सोडव या साठी संशोधनाला िवशेष
मह व आहे. सामािजक संबंधांचा अ यास कर यासाठी आिण िविवध सामािजक सम या ंची
उ रे शोध यासाठी संशोधन हे समाजशा ा ंसाठी खूप मह वाच े आहे. अशा कार े
आपण असे हणू शकतो क संशोधन हा ानाचा झरा आहे आिण िविवध यवसाय ,
सरकारी आिण सामािजक सम या सोडव यासाठी माग दश क त वे दान कर याचा एक
मह वाचा ोत आहे.
१.६ संशोधन प ती अथ
संशोधन िविवध उ ेशाने केले जात े. संशोधना या उ ेशानुसार स ंशोधना या प ती
ठरतात . हणज ेच संशोधन सम या िनि त करतानाचा स ंशोधनाची प तीही िनि त क ेली
जाते. संशोधन सम या , ितचे े , संशोधनाचा उ ेश आिण यातील असणारा आशय या
सवा चा िवचार क ं संशोधानाची प ती िनि त क ेली जात े.
संशोधन ि या (RESEARCH PROCESS )
कोण याही िवषयाम य े संशोधन करताना त े शा ीय प तीन े केले तरच या चा उपयोग
होतो. अ यथा च ुक या प तीवर आधारल े या स ंशोधनात ून चुक चे िन कष िनघतात व
याचा लाभ कोणालाच होत नाही . लाभ कोणालाच होत नाही उलट यात ून तोटाच
हो याची श यता जा त असत े. अशा च ूक या िन कषा चे िवपरीत प रणाम द ूरगामी
हो याची जा त श यता अस या ने संशोधनाम ुळे संपूण समाज िक ंवा पया वरणीय
प रि थती धो यात य े याची दाट श यता असत े. यामुळे येक संशोधकान े या गो ीकड े
गांभीया ने पाहण े गरज ेचे आह े हण ून संशोधनाची ि या नीट समज ून यायला हवी .
सांि यक स ंशोधन , मुलभूत संशोधन , गुणा मक स ंशोधन तस ेच सं या मक स ंशोधन आिण
इतर कार ह े संशोधनाच े वेगवेगळे कार आह ेत. संशोधना या ि या ंचा सु वातीचा भाग
हणज े या ावर स ंशोधन करायच े आहे तो म ुळात समज ून यायला हवा . हणज ेच
आपण कोण या िवषयावर स ंशोधन करणार आहोत यािवषयी प क प ना संशोधकाला
असण े गरज ेचे आहे. एकदा सम या िनि त क ेली क स ंशोधनाची उि य े िनि त करण े
सोपे जाते. यामधला मह वाचा भाग हणज े संशोधन करणार असल े या िवषयावर याआधी
कोणी स ंशोधन क ेले आह े का याचा आढावा घ ेणे गरज ेचे आह े. यालाच Review of
Literature असे हणतात . अगोदर या स ंशोधना ंचा आढावा घ े यामाग े असा उ ेश असतो
क , यामुळे आधी या स ंशोधनाची मािहती िमळत े व कोण या बाब वर स ंशोधन झाल ेले नाही
हे ही समजत े. यामुळे संशोधकाला आप या स ंशोधनाची उि े काय असावीत ह े िनि त
करता य ेते. यामुळेच संबंिधत िवषयावर कािशत झाल ेले शोधिनब ंध, इतर ल ेख, पीएच.डी. munotes.in
Page 20
ा यि क भ ूगोल
20 चे बंध इ. अनेक मागा चा वापर क न आधी या स ंशोधनाचा आढावा घ ेता येतो आिण
संशोधन न झाल े या िवषयावर ल क ि त क न स ंशोधनाची उि े ठरिवता य ेतात.
संशोधनाची उि य े ठरिवण े हा स ंपूण संशोधन ि य ेतील मह वाचा ट पा आह े. आपण
काय करणार आहोत ह े प पण े समजायला हव े. यामुळे संशोधनाला यो य िदशा िमळत े.
उि े ही प श दाम य े असायला हवीत . उि ा ंची ला ंबलचक यादी न बनिवता मोजक च
उि े ठेवायला हवीत . उि े िनि त करताना ती आपण गाठ ू िकंवा नाही याचाही िवचार
हायला हवा . संशोधना या श ेवटी उि े िनि त करण े मह वाच े ठरत े. संशोधन
क पा ंम ये उि ा ंवर आधा रत ग ृहीतका ंची मा ंडणी क ेली जात े. यामागचा म ु य उ ेश
हणज े संशोधनाला स ु वात कशी करावी यास ंबंधीचे माग दश न िमळत े. संशोधनाला
सु वात करताना काही गो ी ग ृहीत धर या जातात कारण या माण े गृहीतवा य तयार
केले जाते. हे गृहीतक िस कर यासाठी आव यक ती मािहती गोळा क न िस करण े हे
मह वाच े असत े. यासाठी स ंशोधन करताना या याकड ून मािहती गोळा करायची , कोणती
मािहती गोळा करायची अस ेच मािहती गोळा कर यासाठी कोण या मागा चा वापर करायचा
याची िनि ती क ेली ग ेली पािहज े. तर स ंशोधन करताना या याकड ून मािहती गोळा
करायची या ंची सं या मोठी अस ेल तर या ं यापैक िनवडक अशा नम ु याची पाहणी क न
िन कष काढता य ेतो. अथा त अस े Sample िनि त कर या या शा ीय प ती आह ेत.
या शा ीय प तीचा वापर क न नम ुना िनवड यातील च ुका कमी करता य ेतात. यानंतर
मािहती िमळिव यासाठी व ेगवेग या मागा चा वापर करावा लागतो . याम य े मु यतः जी
मािहती वतः गोळा क ेलेली असत े तीच े ाथिमक ोत Priamary Sou rce तर
अगोदरच िस झाल े या मािहतीला द ु यम ोत Secondary Source असे दोन भाग
पडतात . मािहती वतः गोळा करताना ावली तयार करण े ज रीच े आहे. ावली तयार
करताना ा ंची स ं या ही मोजक च असावी हणज े उ र े देणा याला सोप े जात े.
ावलीम ये कोणत े असाव ेत हे संशोधना या उि ा ंव न ठरिवल े जाते. मािहती
जमा झा यान ंतर ितच े पृथःकरण कर यासाठी व ेगवेग या प ती वापर या जातात . उदा.
टेब स तयार करण े, सरासरी काढण े, इतर स ं याशा ीय प त चा वापर करण े इ. यानंतर
संशोधनाच े िन कष मांडले जातात . संशोधकान े संशोधन क न न क काय शोध ून काढल े
व याचा उपयोग काय होईल ह े मांडले पािहज े. याम य े मह वाचा भाग हणज े संशोधनाची
उि े, गृहीतके व िन कष याम य े संबंध दाखवता यायला पािहज े.
संशोधना या या य ेव न अस े ल ात य ेते क , संशोधन ही एक ि या आह े. याम य े
अनेक पाय या ंचा मवार समाव ेश झाल ेला अस ून संशोधनाची ि या प ूण हो यासाठी
यातील य ेक पायरी मह वाची असत े. येक पायरीची यशि वता ही या अगोदर या
पायरीवर अवल ंबून असत े. हणज ेच आधी या अगोदर या ट या ंची पाय रीची काय वाही
िबनचूक असण े गरजेचे ठरते. येक पायरीला ट याला वतःच े असे काही खास व ैिश य
िकंवा मह व ा झाल ेले असत े. एकूणच या सग या पाय या ंवर स ंशोधन अवल ंबून
अस यान े संशोधन ही एक ि या हण ूनच ओळखली जात े. ही स ंशोधन ि या
पुढील मा णे प करता य ेते.
munotes.in
Page 21
भूगोलातील संशोधन
21 संशोधन प तीच े कार (गुणा मक आिण प रमाणा मक संशोधन )
माण िकंवा र कम मोज यासाठी केले या संशोधनाला प रमाणा मक संशोधन असे
हणतात . प रमाणा मक संशोधनाच े उि गिणतीय मॉडेल, िस ांत आिण गृहीतके
िवकिसत करणे आिण यांचा वापर करणे हे आहे. सामािजक िव ानाम य े, मानसशा ,
अथ शा , जनसा ंि यक , समाजशा , भूगोल, समुदाय आरो य , मानवी िवकास , िलंग
अ यास , रा यशा आिण बया च गो म य े प रमाणा मक संशोधन मोठ्या माणावर
वापरल े जाते. िवशेषत: आ ही असे हणू शकतो क प रमाणा मक संशोधनाम य े मॉडे सचे
सामा यीकरण , िस ांत आिण गृहीते, साधना ंचा िवकास , योग आिण डेटाचे संकलन आिण
िव ेषण समािव आहे. सं या मक संशोधनात सांि यक फार मह वाची भूिमका बजावत े.
उदाहरणाथ बेरोजगार पदवीधरा ंची सं या िकंवा सव साधारणपण े बेरोजगारा ंची सं या
शोध यासाठी हाती घेतलेले संशोधन . दुसरीकड े, िविश प रि थती िकंवा घटनेची गुणव ा
शोध यासाठी जे संशोधन केले जाते, याला गुणा मक संशोधन असे हणतात .
उदाहरणाथ , कम चारी कामावर का गैरहजर राहतात िकंवा लोक िविश प तीन े का
वागतात याची कारण े शोध यासाठी केलेले संशोधन . ेरक संशोधन हा गुणा मक
संशोधनाचा एक मह वाचा कार आहे. गुणा मक संशोधन हे वत णूक िव ानाम य े िवशेषतः
मह वाच े आहे जेथे मानवी वत नाचे मूळ हेतू शोधण े हे मु य उि आहे.
१.७ संशोधन सम या
१) संशोधन सम य ेची िन वड ( Selection of Research Problem ):
या या :
टाऊनश ेड - "संशोधन सम या हणज े सोडिव यासाठी समोर आल ेला होय ."
करिल ंग - " सम या हणज े एक वाचक वा य होय ."
संशोधक स ंशोधनासाठी कोणता िवषय िनवड ेल हे संशोधका ं या अन ुभव िव ावर अवल ंबून
असत े. ब याचदा स ंशोधन िवषया या िनवडी या ीन े या या सभोवताल या
प रि थतीच ेही मह व आह े. संशोधन िवषय िनवडण े हे सहज सोप े काम नाही . कारण
य ात ज े हा स ंशोधक िवषयिनवडीला स ु वात करतो त े हा िवषयाची िनवड हीच
संशोधका ं या समोरची पिहली मोठी सम या असत े. सम या ही स ंशोधनाला व ृ करणारी
पिहली मह वाची गो असत े. संशोधनाचा स ंबंध संशोधकाला भ ेडसावणा या अन ेक
सम या ंचे िनराकरण प तशीरपण े कसे कराव े या याशी असतो . संशोधनाची स ु वातच
मुळी संशोधका या मनाम य े पान े िनमा ण होणा या सम य ेने होते. सम य ेची शा श ु
उकल हो यासाठी सम या प पण े मांडणे मह वाच े असत े. खरेतर यश वी स ंशोधनाची
हीच पिहली पायरी आह े.
संशोधन सम य ेची िनवड - संशोधन सम य ेची िनवड अन ेक गो वर / घटका ंवर अवल ंबून
असत े. यापैक काही घटक प ुढील माण े –
munotes.in
Page 22
ा यि क भ ूगोल
22 १) अ यास िवषयाबाबतच े कुतुहल :
संशोधन कता या ससा मा य घटक िवषयाची स ंशोधनासाठी िनवड करतो या अ यास
िवषयािवषयीच े सखोल ान याला नसत े. यामुळेच या िवषयाच े सखोल व नािव यप ूण
ान जाण ून घेणे िकंवा अवगत कर याची िज ासा याला असत े. या अ यासिवषयाच े
याला ख ुपच क ुतूहल असत े. ते जाण ून घे यासाठी हण ूनच स ंशोधन या सम य ेची
आप या स ंशोधनासाठी िनवड करतो .
२) संशोधकाचा ह ेतू / उि :
संशोधनासाठी कोणता अ यास िवषय हणज ेच कोणती सम या िनवडावी याच े पूण पणे
वातं य ह े वतः स ंशोधकाला अस यान े संशोधकाचा स ंशोधनाचा न ेमका कोणता ह ेतू
आहे ? िकंवा याचा न ेमका कोणता उ ेश आह े ? िकंवा याला न ेमके काय स या
कारावयाच े आहे ? या गो चा प रणाम सम या िनवडीवर होत असतो .
३) संशोधका या आवडी / िनवडी :
संशोधका या अ यास े ाचे िवशेषीकरण -
समाजाम य े वावरत असताना स ंशोधकाला अन ेक कार या सम या जाणवत असतात .
वेगवेग या े ातील सम या या या अवतीभवती सतत सतावत असतात . याला
संशोधनासाठी ख ुणावत असतात . मा य ेक े ातील सम य ेवर स ंशोधन करण े या
संशोधकाला श य नसत े. कारण स ंशोधन हणज े शा ीय प तीन े केलेली सम य ेची
उकल होय . यामुळेच संशोधकाला या गो ीम य े / अ यास िवषयाम य े आवड आह े िकंवा
संशोधकाच े े ाम य े िवश ेषीकरण आह े. याचा शाख ेशी स ंबंधीत असणा या स ंशोधन
सम य ेची िनवड स ंशोधक करतो . हणज ेच सम या िनवडीवर स ंशोधका या
आवडीिनवडीचा िक ंवा या या अ यास शाखे या सम या िनवड ून संशोधन करण े श य
नाही.
४) सभोवताल या प रि थतीचा प रणाम / प रि थतीन ु प िनवड :
संशोधक या प रसराम य े रहातो या िठकाणची भौगोिलक / सामािजक / आिथ क /
सां कृितक िक ंवा पया वरणीय प रि थती काय आह े याचा प रणाम स ंशोधन सम या
िनवडीवर होत असतो . कारण स ंशोधकासमोर उभ े रहाणार े / सम या अडचणी या या
या प रि थतीन ु प मया िदत असतात . यामुळे सम या िनवडीवरही याचा िवश ेष भाव
रहातो .
५) सामािजक गरज :
दैनंिदनी यवहाराम य े अनेक कार या अडीअडचणी सात यान े सतावत असतात . याचा
वैयि क गरजाच प ुढे सामािजक गरज हण ून उ या रहातात . अशा व ेळी या ंची उकल
कर या या ह ेतूने काही व ेळा स ंशोधक या सम य ेची िनवड करतो व आप या स ंशोधना
अंती काढल े या िन कषा नुसार ती सामािजक सम या सोडिव यासाठी याचा सकारा मक
उपयोगही होतो . munotes.in
Page 23
भूगोलातील संशोधन
23 ६) संशोधकाला स ंशोधनासाठी असल ेला कालावधी :
संशोधन ही एक अशी शा श ु प त आह े क या या प ूत तेसाठी लागणारा कालावधी हा
िनि तपण े स ांगता य ेणार नसतो . मा ब याचव ेळा स ंशोधक आप या स ंशोधनासाठी
लागणारा कालावधी िकती लाग ेल याचा अ ंदाज घ ेतो व या माणात आपणाकड े संशोधन
पूण कर यासाठी कालावधी उपल ध आह े िकंवा याचा अ ंदाज घ ेऊनच अप ेि त
कालावधीम य े संशोधन प ूण करता य ेईल अशाच सम य ेची िनवड स ंशोधनासाठी करतो .
७) संशोधकाची आिथ क कुवत / प रि थती :
संशोधन ह े जसे वेळ खाऊ असत े तसेच संशोधनासाठी व ेगवेग या वापरावर य ेणारा खच ही
तसा जा तच असतो . संशोधनासाठी या प तीचा अवल ंब केला जातो यान ुसार हा खच
कमी जा त होत असतो . संशोधनासाठी य िन र ण , े भेटी, यं साम ु ी, उपकरण े,
योग शाळा , रसायन े, संदभ ंथ, सािह य अशा एक ना एक अन ेक गो ची आव यकता
असत े व ही सव साधन े महागडी अस यान े ती स ंशोधकाला य गत पातळीवर खर ेदी
क न स ंशोधन करण े श य नसत े. अशाव ेळी आप या आिथ क प रि थतीन ु प आपणास
संशोधनाचा खच पेलावणा याच सम य ेची िनवड स ंशोधनासाठी स ंशोधक करतो .
संशोधन सम य ेची िनवड करताना आव यक गो ी :
१) संशोधक सा ं क नसावा
२) पू या यासात ून संशोधन िनिम ती
३) सम या बौि क या आ हाना मक असावी
४) सम या प पण े सांगता आली पािहज े
५) संशोधन सम या नािव यप ूण असावी
६) संशोधनाच े े व व प िनि त क ेलेले असाव े
७) संशोधक व ैचा रक व बौि क या या अ यास िवषया त प रणाम असावा
८) संशोधकाला स ंशोधन सम य ेची जाण / जाणीव असावी
९) संशोधका या अ ंगी क व सहनशीलता , मता असावी
१०) संशोधकाचा प ूव ह सम या िनवडीशी स ंबंधीत नसावा
११) सम या िनवडताच स ंशोधन प ूण कर या या कालावधीचा व खचा चा ताळम ेळ
घातल ेला असावा .
१२) संशोधन सम य ेची अचूक व मोज याच श दात मोजणी क ेलेली असावी .
munotes.in
Page 24
ा यि क भ ूगोल
24 १ .८ संशोधन आराखडा (RESEARCH DESIGN )
१) संशोधन आराखडा :
संशोधन ही एक अ य ंत खडतर अशी क ृती आह े. संशोधकाचा व ेळ, मता , इतर साधन े
यांचे िनयोजन करण े या ीन े िततक ेच मह वाच े आहे. संशोधकान े काळजीप ूव क तया र
केले या आराखड ्यातून यान े हाती घ ेतले या काया वर िकती ग ंभीरपण े िवचार क ेलेला
आहे या सव गो ी िदस ून येतात. अनेकदा िव ाथ स ंशोधनासाठी न दणी करतात पर ंतु
यां याकड ून ते संशोधन प ूण वास जात नाही काही व ेळा स ंशोधन प ूण हो यासाठी फार
काळ लागतो . याचे मुख कारण हणज े यांनी स ु वातीला स ंशोधन आराखड ्याम य े
केलेले दुल व िन काळजीपणा असतो . संशोधन आराखडा हा स ंशोधन काया चे िनयोजन
असत े. आराखडा जर अच ूक केलेला अस ेल तर तो स ंपूण संशोधन काया त एखा ा क ुशल
माग दशका माण े भूिमका बजावत असतो . संशोधन करत ेवेळी खर ेतर या आराखड ्याम य े
पुनःपुनः पाहण े, पूण झाल े या गो वर ख ुणा करण े, अपूण गो ीवर ल द ेणे या क ृती
वारंवार कराय या असतात . कोणतीही य आप या द ैनंिदनी जीवनातही य ेक गो ीचा
आराखडा बनवत असत े. हणज ेच िनयोजन करीत असत े. यो य िनयो जनाअभावी कोणत ेही
काम िदशाहीन होव ू शकत े. संशोधनातही काय योजना आखण े हणज े आराखडा बनिवण े
मह वाच े आहे. िकंबह ना प ुव िनयोजन हा आराखड ्याचा आिण स ंशोधनाचाही आ म आह े.
संशोधनासाठी आव यक असणा या गो ी प ूव च ठरव ून या या लागतात . अशा
आराखड ्यातूनच स ंशोधना चा उि प ूत पय त पोचता य ेणा या स ंभा य अडचण ची जाणीव
होते यावर मात कर यासाठी उपाययोजनाही करता य ेतात. संशोधनही स ुसु पणे पार
पाडता य ेते. संशोधन काया तील व ेगवेग या प ैलूंवर काश टाकता य ेतो.
या या :
पी. ही. यं. यां यामत े, संशोधन आराखडा ही एक ताक क व यवि थत योजना आह े, जी
संशोधनाला माग दश न करत े.
सेि टझ व क ूक या ं यामत े, संशोधना या उि प ूत साठी िन कषा ची स ंबंधता आिण
संशोधन काया तील िम यता या ंची सा ंगड घालता य े या या ीन े त या ंचे संकलन आिण
िव ेषण कर यासाठी आव य क असणा या अट ची िनयोिजत यव था हणज ेच संशोधन
आराखडा होय .
एफ.एन. करिल ंगर या ं यामत े, संशोधन आराखडा एक योजना , संरचना व तपासाची अशी
यूिनती आह े क , जी संशोधन ा ंची उ र े उपल ध करिवत े आिण यातील मतिभ नत ेवर
िनयं ण ठ ेवते.
िवमल शहा या ं यामते, आराखडा हणज े अ यासाची योजना असत े. िनयंि त व
अिनय ंि त, यि िन व व त ुिन अशा सव कार या अ यासात योजना तयार क ेली
जाते.
संशोधन आराखडा ही ह ेतूपूव क तयार क ेलेली पूव िनयोिजत ि या असत े. संशोधना या
संबंधात घ ेतले या िनण या या ि येला संशोधन आराखडा अस े हणतात . munotes.in
Page 25
भूगोलातील संशोधन
25 वैिश य े :
१. संशोधन आराखडा हा स ंशोधनासाठी िदशा दाखवणारा असतो . हणूनच
संशोधकासाठी तो एक कार े िदप त ंभच आह े.
२. अनेक सामािजक घटना या ग ुतागुंती या असतात , अशा घटना ंचे व प सो या पात
मांडणे हे संशोधन आराखड ्याचे मुख वैिश य आह े.
३. संशोधन आराखडा ही स ंशोधनाची अशी पर ेखा आह े क , िजची रचना स ंशोधनकाय
सु हो याप ूव च क ेली जात े.
४. संशोधन ि या स ुलभ बनिवण े व िनय ंि त राखण े हे संशोधन आराखड ्याचे वैिश
आहे.
५. संशोधन आराखडा स ंशोधनाप ूव च बनिवल ेला अस यान े संशोधकाच े म, वेळ व
पैसा या ंची बचत होत े.
६. संशोधना या मागा त येणा या सम या कमी कर याम य े संशोधन आराखडा
संशोधकासाठी माग दश क ठरतो .
७. संशोधन आरखड ्या या मदतीन े संशोधकाला या या स ंशोधनात ून अिधकािधक
उि ा ंची पूत ता करता य ेते.
८. संशोधन आराखडा स ंशोधकाला स ंशोधनकाया त यो य िनण य घेऊन स ंशोधन पार
पाड यासाठी मदत करतो .
संशोधन आराखडा तयार करताना िवचारात यावाया या गो ी :
१. संशोधन कशास ंबंधी करायच े आहे.
२. संशोधन कशासाठी करायच े आहे.
३. संशोधानासाठी कोण या कारची मािहती आव यक आह े.
४. संशोधन कोठ े व कोण या े ात क ेले जाणार आहे.
५. संशोधनाची या ी िकती असणार आह े.
६. संशोधनासाठी लागणारा कालावधी िकती आह े.
७. मािहती या स ंकलनासाठी कोणती त ं े व साधन े उपयोगात आणली जाणार आह ेत.
८. संकिलत मािहतीच े िव ेषण कोण या कार े केले जाणार आह े.
munotes.in
Page 26
ा यि क भ ूगोल
26 संशोधन आराखड ्याची त व े :
१. अचूकता - संशोधन आराखडा अचूक असला पािहज े. आराखड ्यात अच ूकता नस ेल
तर स ंशोधन अथ हीन व िदशाहीन होत े. हणूनच अ य ंत काळजीप ूव क व कोण याही
कार या च ुका, दोष, उिणवा नसल ेला संशोधन आराखडा तयार क ेला पािहज े.
२. स यता - संशोधन आराखड ्याम य े केवळ स य व म ूत गो चाच समाव ेश असायला
पािहजे. तसे न झा यास स ंशोधनाच े िन कष चुक चे येवू शकतात . अथा त संशोधन
हणज ेच स यता शोधण े असत े.
३. सतक ता - संशोधन आराखडा तयार करताना तो यवि थत काळजीप ूव क व सतक
राह न यास क ेला पािहज े. यामुळे आराखड ्यात कोण याही कार या लहानसहान
चुका राहणार नाही त.
४. लविचकता - संशोधन आराखडा लविचक असावा , कारण स ंशोधन करीत असताना
अनेक नवीन बदल होत असतात . पूव या उपय ु गो ी न ंतर िन पयोगी ठ शकतात .
अशाव ेळी नवीन गो ी आराखड ्यात अ ंतभू त कर यासाठी याम य े लविचकता ठ ेवायला
हवी.
संशोधन आराखड ्यातील आव यक घटक :
संशोधनाची स ु वात आराखड ्यापास ून होत असत े. हणूनच स ंशोधन आराखडा अच ूक व
आदश कर यासाठी स ंशोधकान े मेहनत घ ेतली पािहज े. यासाठी काही घटक ल ात ठ ेवून
यानुसार स ंशोधन आराखडा तयार क ेला पािहज े. असे संशोधन आरखड ्यासाठी आव यक
असणार े घटक प ुढील माण े -
१. संशोधनिवषय - केले जाणार े संशोधन कशा या स ंबंिधत आह े व यासाठी कोणती
मािहती आव यक आह े, या मािहतीच े ोत कोणत े आहेत या सवा ची न द स ंशोधन
आराखड ्यात असायला हवी .
२. संशोधनाच े व प - संशोधन िवषयाला अन ुस न स ंशोधकान े संशोधनाचा कार
आिण याच े व प याची प न द संशोधन आराखड ्यात क ेलेली असली पािहज े.
३. संशोधनाचा उ ेश - संशोधक या िवषयावर स ंशोधन करणार आह े याची गरज व
उि े यांची न द स ंशोधन आराखड ्यात असली पािहज े.
४. त य व साम ी या ोता ंची न द - संशोधकान े आप या स ंशोधनासाठी आव यक
असणारी साम ी कोण या ोतात ून िमळिवणारा आह े तसेच संशोधनासाठी आव यक
असणार े संदभ िमळिव यासाठी कोणत े संदभ ंथ वापरल े जाणार आह ेत याची न द
संशोधन आराखड ्यात करण े आव यक आह े.
५. संक पना व िस ा ंतांची न द - संशोधक आप या स ंशोधनासाठी या स ंक पना
वापरणार आह े िकंवा या िस ा ंता या आधारावर स ंशोधनिवषयी मा ंडलेला अस ेल
याचा प उ ल ेख संशोधन आराखड ्यात असण े मह वाच े आहे. munotes.in
Page 27
भूगोलातील संशोधन
27 ६. संशोधनाची या ी - संशोधनासाठीच े े कोणत े व िकती आह े हणज ेच संशोधन
आराखड ्यात याची भौगोिलक सीमा न द करण े आव यक असत े.
७. िनधा रत व ेळ - संशोधकाला संशोधन काया साठी िकती व ेळ िकंवा िकती कालावधी
लागणार आह े याचे प ीकरण स ंशोधन आराखड ्यात असण े गरजेचे आहे.
८. िव ेषण - िमळिवल े या मािहतीच े िव ेषण िक ंवा अथ िनव चन कोण या त या ं या
आधार े केले जाणार आह े, यासाठी कोणती प दत वापरली जाणार आह े याची न द
संशोधन आराखड ्यात क ेली पािहज े.
खचा चा अ ंदाज : संशोधन काय िकती कालावधीत प ूण होणार आह े तसेच या
संशोधनासाठी िकती खच येईल या घटका ंचाही न द स ंशोधन आराखड ्यात क ेली जात े.
अशी न द आिथ क िनयोजनासाठी उपय ु ठरत े.
१.९ वा याय :
खालील ा ंची दीघ उ रे ा.
१. संशोधन हणज े काय सा ंगून याच े कार सा ंगा.
२. संशोधन प तीच े कार सा ंगा.
३. संशोधन सम या .
४. संशोधनाचा आराखडा
५. संशोधना या पाय या .
munotes.in
Page 28
28 २
मािहतीच े संकलन / साम ीच े संकलन आिण ि या
(त य स ंकलन )
(DATA COLLECTION )
घटक स ंरचना :
२.० तावना
२.१ नमुना िनवड
२ .२ मािहतीच े सानाकालन
२ .३ ाथिमक मािहती
२ .४ दु यम साम ी
२ .५ त याचा अथ
२ .६ त यां या या या
३.७ त यांची वैिश य े
२ .८ त याच े कार
२ .९ मािहती स ंकलनाच े कार
२ .१० ाथिमक मािहतीच े ोत
२.११ िनरी ण
२ .१२ मुलाखत
२ .१३ ावली
२ .१४ अनुसूची
२ .१५ अनुमापन प दती
२. १६ मािहतीवर ि या - संपादन, कोिडंग , वग करण सारणी
munotes.in
Page 29
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
29 २.० तावना
संशोधनासाठी अप ेि त असल े या मािहतीच े सानाकालन करण े िकंवा मािहती गोळा करण े
ही एक मह वाची बाब आह े. संशोधकान े जो अ यास िवषय िक ंवा या सम य ेची िनवड
केलेली असत े या सम य ेशी संबंिधत असल े या मािहतीच े सानाकालन करत असताना ती
मािहती अितशय अच ूकपणे िमळिवण े गरज ेचे आहे. कारण अशा िमळिवल े या मािहतीवरच
संशोधकाच े संशोधन प ूण पणे अवल ंबून असत े. मािहती स ंकिलत करण े य शोध
घे या या ि य ेचा तो एक मह वाचा अिवभा य असा भाग िक ंवा ि या असत े. मािहती
संकिलत करत असताना इतरही कही ि या स ु असतात . यापैक सवा त मह व चा भाग
हणज े पूव तयारी हा होय . याम य े कोण या कारची मािहती स ंकिलत करावयाची आह े,
ितचे व प काय असाव े? ती िकती माणात असावी ? ती कोठ ून िमळवावी ? इ. समजून
घेऊन ितच े वेळाप क तयार कर णे िकंवा या िवषयीच े िनयोजन करण े गरज ेचे ठरत े.
याबरोबरच मािहती िमळ वत असताना कोण या कार या अडचणी य ेऊ शकतात . येणा या
अडचणी , सम या कशा कार े सोडवता य ेतील, यातून कशा कार े माग काढता य ेईल,
कोण या व पाची मािहत कशा कार े कमीत कमी व ेळेत कमीत कमी खचा त कशी
उपल ध करता य ेईल इ . िवषयाच े िनयोजन स ंशोधकान े अगोदरच क ेलेले असण े गरज ेचे
असत े. या याशी िनगिडत असल े या सव तोपरी मािहतीच े िनयोजनब र या संकलन
करणे यालाच मािहती स ंकलन (Data Collectio ) हणतात .
२.१ नमुना िनवड
नमुना िडझाइन हणज े िदले या लोकस ं येकडून नमुना ा कर यासाठी कोण याही
डेटा या वा तिवक संकलनापूव िनि त केलेली एक अचूक योजना आहे. संशोधन काया त
ते खूप लोकि य आहे. नमुना िडझाइन एकतर संभा यता िकंवा गैर-संभा यता असू
शकतात . येथे संपूण िव ाचा ितिनधी हणून एक लहान गट िनवडला जातो. अचूक आिण
िव ासाह मािहती िमळवण े आिण िकमान खच , वेळ, पैसा, सािह य आिण ऊजा यांचा
समाव ेश असल े या िव ाचा संपूण आिण गहन अ यास करणे हे याचे उि आहे.
लोकस ं या िकंवा िव हणज े, िनरी णा ंचे संपूण व तुमान, जो मूळ गट आहे यामध ून
नमुना तयार केला जाणार आहे. संशोधन प तीम य े लोकस ं या हणज े िविश गटाची
वैिश ्ये. मा यिमक शाळेतील िश क यां याकड े काही िविश वैिश ्ये आहेत जसे क
िशकव याचा अनुभव, िशकव याची वृ ी. नमु या या वैिश ्यांचे िनरी ण क न ,
लोकस ं ये या वैिश ्यांब ल काही िविश िन कष काढता येतात यात ून तो काढला
जातो.
खालील माण े नमु याची आव यकता आहे:
१. वेळेची अथ यव था
२. पैशाची अथ यव था
३. खरे तपशीलवार ान
४. ायोिगक अ यासात उपयु ता munotes.in
Page 30
ा यि क भ ूगोल
30 नमु याचे फायद े:
१. यात अिधक अनुकूलता आहे.
२. हे एक आिथ क तं आहे.
३. यात सामा यीकरणासाठी उ च गती आहे.
४. ड य ूजी कोचरन यां या मते, " या या िनरी णात अिधक अचूकता आिण अचूकता
आहे".
५. या तं ात उ म अचूकता आहे.
६. संशोधन काय कर यात याचा वेग जा त असतो .
७. संशोधना या े ात याला मोठा वाव आहे.
८. हे िनरी ण िकंवा डेटा संकलनाचा खच कमी करते.
नमु याचे तोटे:
१. प पाताची या ी . (कमी अचूकता)
२. ितिनधी नमु याची सम या -खरोखर ाितिनिधक नमुना िनवड यात अडचण .
३. पा संशोधका ंची गरज.
४. नमुना िवषया ंची अि थरता िकंवा युिनट्सची बदलता , हणज े िवषम लोकस ं येम ये.
५. काही िविश प रि थती आहेत जेथे नमुना घेणे श य आहे.
अशी मा िहती दोन कार े उपल ध होत े िकंवा याच े दोन कार पडतात –
१) ाथिमक साम ी
२) दु यम साम ी
१) ाथिमक साम ी (Primary Data ) :
संशोधन करता वत : अ ययन , अ यास े ात जाऊन या या अ यासािवषयी वत :
आव यक असल ेली मािहती िमळिवतो या मािहतीला ाथिम क मािहती िक ंवा साम ी
हणतात .
िकंवा
संशोधकान े वतः या स ंशोधनासाठी आव यक असल ेली मािहती वत : िमळिवल ेली
असत े. ितला ाथिमक मािहती िक ंवा ाथिमक साम ी अस े हणतात . munotes.in
Page 31
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
31 अशी मािहती वत : संशोधकान े अ यास े ात जाऊन व ेगवेग या य या म ुलाखती
घेऊन अन ुसूची िक ंवा ावली या मा यमात ून िकंवा य िन र णात ून िकंवा य
छायािच ा ार े जमा क ेलेली असत े.
उदा. मळगाव या िठकाण या श ेतीची मािहती घ े यासाठी िविवध श ेतक या ंकडून य
मुलाखतीत ून िमळिवल ेली मािहती .
२) दु यम साम ी (Seconda ry data ) :
िज मािहती स ंशोधकान े वत : न िमळवता इतरा ंनी िमळवल े या मािहतीचा आधार घ ेऊन
संकिलत क ेलेली असत े. हणज ेच संशोधकान े अ य पण े इतरा ं या अन ुभवावर िक ंवा
इतर स ंदभ ंथातून िकंवा वत मानप े, िनयतकािलक े, जनगणना अहवाल , सा ािहक ,
िविवध आयोग ल ेख, इंटरनेट इ. या मािहतीव न िमळिवल े या मािहतीला द ु यम साम ी
हणतात .
उदा. माग या वष या डॉ . जे. बी. नाईक महािव ालया या पालक म ेळा याची मािहती
िमळवायची झा यास २०१५ या र ेकॉड िल ट ार े जाते.
२.२ मािहतीच े संकलन / त य स ंकलन –
त याच े संकलन कर या पूव ते कम कराव े हे मािहत असण े गरज ेचे असत े. मा याहीप े ा
मह वाची गो हणज े त य स ंकलन हणज े काय ? हे समजाव ू घेणे मह वाच े ठरते.
सामािजक शा ाम य े य नी िवचारल े या ा ंची व या ंनी िदल े या ि य े या न दी या
व पात त य अस ते. िनरी ण हा त य मह वाचा आधार आह े. एखा ा य न े चेह यावर
आ य कारक भाव दश िव यास त े आ य या भावाव न न ेमके ओळखण े िकंवा या
पया याचा िन कष काढण े श य होत नाही . हणूनच ि या या शाि दक असतात .
याव नच त य स ंकलनाच े वेगवेगळे कार प होतात . तःठ्या संकलन करत असताना
संशोधकान े जागृत असल े पािहज े. या घटकािवषयीच े संकलन कर याच े आहे यांची प
क पना स ंशोधकाला असली पािहज े. त य स ंकलनात अन ेक कार या अडचणी य ेऊ
शकतात .
उदा. चुक ची मािहती िमळिवण े, मािहतीत तफावत असण े. वेळेचा , आिथ क तरत ूद व
बजेट इ. बाबत त य स ंकलन करत असताना स ंशोधकाचा उ ेश असला पािहज े.
त याचा अथ –
त य या मराठी श दाला इ ं जीम य े Fact असे हणतात . त य हणज ेच जस े आहे तसे
पाहणे िकंवा याचे वा तिवक िच र ेखाटण होय . परंतु यात मह वाची गो अशी क ,
त यांचा अन ुभव घ ेता आला पािहज े. त य अन ुभव म अस यािशवाय िव ानात याचा
वीकार क ेला जात नाही . या त या ंचा अन ुभव घ ेता येत नाही िक ंवा अशा त या ं या
वीकारािवषयी िव ान उदासीत असत े. हणून आपली ान ि य हीच त य े ा ीच े आधार
आहे, ान ि यां या आधार े होणारा ि थतीबोध िक ंवा िनरी ण हणज ेच त य होय . munotes.in
Page 32
ा यि क भ ूगोल
32 साधारणत : स य हण ून वीकार करता य ेवू शकणार या आिण सवा चे एकमत होव ू
शकणा या तस ेच सवा ना याचा अन ुभव घ ेता येवू शकणा या घटना ंना त य हणता य ेईल.
त या ं या या या –
१) गुड आिण ह ॅट (Good and Hatt ) : यां या म ेत त य एक अन ुभविस स यापनीय
िनरी ण आह े. (“Fact is an empirically verifiable observation” – Goode and
Hatt)
२) पॉिलन य ंग : केवळ मत ू व त ू वा घटना ंचाच त य हणता य ेणार नाही . सामािजक
शा ात िवचार , अनुभव आिण भावनाद ेखील त य आह ेत. ता या ंना अशा भौितक
शारी रक , मानिसक व भावना मक घटना या व पात पािहल े क याची खा ीप ूव क पु ी
केली जाव ू शकत े आिण या ं या भा या या िव ात स य हणून वीकार क ेला जातो .
(“But facts are not limited to the tangible ] thoughts and feeli ngs and
sentiments are facts in social science . facts must be seen as physical ,
mental or emotional occurre nces or phenomena which can be affirmed
with certainly and are accepted as true in a lgiven world of discourse .”-
Pouline .)
३) फेअरचाइ ड : त य ही एक अशी घटना आह े क िज या िनरी ण आिण मापना या
िवषयाबाबत सवा म ये अिधक माणात सहमती आढळ ून येते.
४) दुखा इम : सामािजक त य यवहारा ंचा (िवचार , अनुभव िक ंवा ि या ) असा प आह े
क याच े िनरी ण व त ुिन पात सहाय आह े आिण ज े एका िविश प तीन े यवहार
कर यास बा य करत े. (“Social fact is a phase of behaviour (thinking , feeling
or acting ) which can objectively be observed and has a coercive or
compelling nature .” – Durrkheim )
त या ंची वैिश य े –
त यांची काही व ैिश य े सांगता य ेतील, ती पुढील माण े –
१) त य हणज े वा तिवक व पात घड ून आल ेली घटना होय .
२) त य अथवा घिटत घटना या म ुत आिण अम ूत अशी दो ही व पात अस ू शकतात .
३) त ये ही भौितक , शारी रक , मानिसक िक ंवा भावना मक घटना ं या व पात
असतात .
४) त य हणज ेच अशी वा तिवक घटना आह े क िज सव लोका ंना मा य असत े.
५) ित या वा तिवकत ेिवषयी श ंका अस यास प ु हापु हा पडताळा घ ेता येते.
६) िजचा स य हण ून सवा कडून वीकार क ेला जातो अशी घटना हणज ेच त य होय . munotes.in
Page 33
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
33 ७) सवा चे एकमत होऊ शक ेल व सवा ना अन ुभव घ ेता येईल अशी घटना हणज े त य
होय.
८) कोण याही घटन ेत त या ंच माण िक ंवा या ंची स ं या िकती असावी ह े िनि तपण े
सांगता य ेत नाही .
९) कोण याही त याला अन ुभवाचा प ुरावा आव यक आह े.
त याच े कार / मािहती स ंकलनाच े कार –
Types & sources of Datta
त यांचे ोत १. ाथिमक िक ंवा े ीय ोत २. ि तीयक िक ंवा पुलेखीत ोत
१. िन र ण
२. ावली
३. मुलाखत ४. अनुसूची अ) य गत ल ेख
१. आ मच र व जीवनच र
२. दैनंिदनी
३. प े ४. स मरण ब. साव जिनक ल ेख कािशत अ कािशत १. शासक य र ेकॉड
२. दुिम ळ लेखा ३. संशोधन अहवाल १. आंतररा ीय अहवाल
२. आयोग प रषद व सिमत चा अहवाल ३. संशोधन स ं था इ यादी िविवध अहवाल अ य ोत १. शासक य म ॅजेटरी
२. पु तक
३. वत मानप े ४. मािसक munotes.in
Page 34
ा यि क भ ूगोल
34 २.३ ाथिमक मािहतीच े ोत –
१) िन र ण –
संशोधनासाठी उपय ु मािहती स ंकिलत कर याची िक ंवा िमळिव याची िनरी ण ही
मािहतीप ैक एक मह वाची प त आह े. िनरी ण ह े त य स ंकालानातील शा ीय त ं आह े.
कोणतीही प ूव योजना नसताना स ु ा आकाि मतरी या िक ंवा योगायोगान े झाल े या
िन र णामध ूनही स ंशोधनािवषयीची मािहती उपल ध होऊ शकत े. दैनंिदन जीवनात
येकजण काही ना काही कर यासाठी िनरी ण करतच असतो . सभोवताल या घटकाची
मािहती ा कर यासाठी िन र ण ही म ुलभूत व पाची प त आह े. िनरी णाचा श दश :
अथ पाहण े असा होत असला तरी व ै ािनक अथा ने िन र णाचा अथ खूप यापक आह े.
सव सामा य य न े पाहण े आिण स ंशोधकान े पाहण े यात ख ूप अंतर आह े. सव सामा य
यि डो या ंनी जे िदसेल ते पाहत े मा स ंशोधक याला ज े पहायच े तेच पाहतो . िनरी ण
करताना स ंशोधकाचा उ ेश ठरलेला असतो . मानवी अन ुभवाचा अथ लाव यासाठी याचा
सतत ल ेध घे यासाठी मानवी िनरी ण ह ेच मुलभूत व पाच े संशोधन साधन आह े. त य
संकलनाच े एक ाथिमक साधन हण ून िनरी ण उपयोगी ठरत े. िन र ण ह े अ य
साधना ंबरोबरच प ूरक साधन हण ून िकंवा पूण त: एक वत ं अ यासप ती हण ून अशा
दो ही कारानी वापरता य ेते. याम य े िविश िठकाणी जाव ून घडणा या घटना ंचे अवलोकन
केले जाते. काही व ेळा िन र ण सहजपण े येत जाता क ेले जाते तर काही व ेळेला ते िनयंि त
अशा प रि थतीत काळजीप ूव क केले जाते.
िन र णाला उपयोग स ंशोधनाम य े िकमान दोन िठकाणी आव यक आह े. थम सम या
मांडणीसाठी , सम य ेसंबंधी उपल ध स ंदभा चा अ यास कर यासाठी व घटन ेशी स ंबंिधत
पूव अनुभवांचे यवि थत स ंकलन कर यासाठी यान ंतर सम य े या अन ुषंगाने साधनसाम ी
गोभ कर यासाठी अिधक प तशीर व यापक माणात िन र ण ह े अप रहाय असत े.
िन र ण ह े सव शा ाचा पाया मानल े जात े. सा या िनरी णाप े ा शा ीयिन र ण ह े
अिधक व त ुिन असत े. िनरी ण िनय ंि त क न मािहतीत अिधक अच ूकता आण यासाठी
ि हडीओ , टेपरेकॉड र िकंवा इतर या ंि क साधन ेही वापरता य ेतात. काही व ेळेला िलिखत
िनरी ण साधन ेही वापरली जातात . संशोधनाची प रणामकारकता ब ह तांशी स ंशोधका या
मतेवर अवल ंबून असत े. डोळा िक ंवा ने हेच िनरी णाच े मा यम आह े.
संशोधनाच े उि कोणत ेही असो स ंशोधनाच े य िन र ण काय हाती घ े याआधी खाली
मह वा या बाब चा िवचार क ेला पािहज े.
१) संशोधकाला न ेमके कोण या गो ीच े संशोधनाच े िन र ण करावयाच े आह े हे यान े
थम प पण े ल ात घ ेतले पािहज े.
२) िन र ाणा ार े िमळाल े या मािहतीची न द कशा कार े करावयाची याब लता िनण य
संशोधकान े घेतला पािहज े.
३) िन र णात अच ूकपणा घ े यासाठी काय करण े गरज ेचे आहे. याचा िनण य संशोधकान े
घेतला पा िहजे. munotes.in
Page 35
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
35 ४) िन र ण घटक िवषयात व स ंशोधकाम य े कोण या व पाच े संबंध थािपत
कर या या ीन े काय करता य े यासारख े आह े या बाबतचाही िनण य
संशोधकान े वतः घ ेतलेला असावा / घेणे गरजेचे आहे.
िन र ण या या :
िन र ण हणज े िनसगा तील घटना जसा घडतात तशा प हाणे व या ंची न द करण े होय.
पॉिलन - यां यामत े, प रि थती िवचारात घ ेवून यवि थतपण े केलेले अवलोकन हणज े
िन र ण होय .
यि व य सम ूहाला य पाह न या ं या वत नाचे िव ेषण व न दी कर याची
यवि थत प ती हणज े िन र ण होय .
ऑ सफड िड शनरी न ुसार िन र ण हणज े िनसगा तील घटना ंचे काय कारणस ंबंध व या ंचे
पर पर स ंबंध जाण ून घे यासाठी घटना असतात . केलेले काट ेकोर अवलोकन िक ंवा
यां या क े या जाणा या न दी होय .
िन र ण प तीच े फायद े -
१) एखा ा य च े वण न करत असतानाच िन र ण करता येते.
२) घटना घडत असताना घटकाच े, िवषयाच े िन र ण करता य ेते. उदा. पूर, वादळ अशा
घटना
३) जे हा इतर सव प तीवर मया दा येतात त े हा िन र ण प ती उपय ु ठरत े.
४) एखा ा द ेशात व ेगवेग या प तीन े िविवध अ ंगानी िन र ण करता य ेते.
५) सग या ंचा िवचार व ेगवेगळा अ सू शकतो .
उदा. एखा ाला चोर हा चोरी करताना िदसतो तर द ुस याला चोरान े केलेली चोरीची
प त आवडली असल े.
६) िन र ण प तीन े िन कष िव सनीय असतात . कारण स ंशोधकान े ते वतः िन र ण
केलेले असत े. उदा. आप ी या व ेळी झाल ेली जीिवत व िव हानीच े केलेले िन र ण
७) िन र ण ह े करत असताना छायािच / फोटो घ ेता य ेतात. यातून िन र णाची
िव सनीयता अिधक वाढत े.
८) िन र ण ह े कमी खिच त व सोप े असे मािहती िमळिव याच े तं आह े.
९) िन र ाणाच े े यापक व पाच े असत े.
१०) मांडले या ग ृहीतकृ यां या तपासणीसाठी िन र ण मह वपूण ठरत असत े.
munotes.in
Page 36
ा यि क भ ूगोल
36 िन र ण प तीच े दोष :-
१) एकाव ेळी एकाच िठकाणच े िन र ण य ेते.
२) िन र णावर काळाची मया दा पडत े. हणज े याव ेळी य घटना घटत असत े
याचव ेळी ितच े िन र ण कराव े लागत े. उदा. चं हण प ूर.
३) िन र णासाठी िदघ कालावधी लागतो .
४) जर िन र णक या या प ूव ह अस ेल तर िन र ण यो य कार े करता य ेत नाही .
५) या िन र ण प ती ार े लहान े ातील मािहती उपल ध होव ू शकत े परंतु मोठया
े ासाठी ही प ती लाग ू होत नाही .
६) िन र ण ह े खिच क तं अस ू शकत े.
१) उदा. ि पला ग े यावर य ेणारा खच हा ठरिवक असतो . पण त ेथे गे यावर तो जा त
खच ही होऊ शकतो .
७) सव च घटका ंचे िन र ण होईलच अस े नाही . याची प ूव क पना नसत े. या घटना
िन र ण करत य ेत नाही . उदा. भूकंप, वालाम ुखी, सुनामी.
८) नैसिग क वातावरण व ि थतीचा िन र णाच े अडथळ े येऊ शकतो . उदा. धु या या
वेळी यो य कारच े िन र ण होऊ शकत नाही . िकंवा आकाशा म ेघा छािदत अस ेल
तर आकाश िन र ण होऊ शकत नाही इ .
िन र णाच े कार -
िन र ण कर या या िविवध प त न ुसार िन र णाच े कार क ेले जातात . या िविवध
कारा ंनुसार जरी िन र ण क ेले तरी य ेक िन र ण ह े काळजीप ूव कच कराव े
लागत े.अ यतः यात ुटी राह याचा धोका अिधक असतो . अथा त या ुटी दूर कर यासाठी
संशोधकाला िन र णासाठी काही द ता यावयाच लागतात . नाहीतर िन र ण अच ूक,
िव सनीय व काट ेकोरपण े होणार नाही .
१) मु िन र ण / असरंिचत िन र ण -
या िन र णाम य े लविचकता असत े. वेळोवेळी काही बदल करायच े अस यास
िन र णाम य ेही तसा बदल क ेला जातो . या िन र णात िन र णका या वर क ुणाचेही
िनयं ण नसत े. या कार या िन र णाम य े या ठरिवल े या ग ृहीतका ं या प ूत तेसाठी
िन र ण े] करायची आह ेत या ंची िनिम ती करावी लागत े. न दणी त ं ाचे सु प व प न
िन र ण या ि थतीत अप ेि त आह े या ि थतीचा प ूण पणे अभाव असतो . याम य े
कोण याही कारची प ूव तयारी व प ूव िनिम ती न करता घडत असल े या घटना ंचे िन र ण
केले जात े. यासाठी सा या न दी िक ंवा ास ंिगक न दी याचा उपयोग क ेला जातो . या
िन र णाप ूव िविश उ ेश िकंवा गृहीतके असतातच अस े नाही . ब याचदा स ंशोधना या
ारंिभक अव थ ेत अ यासािवषयाच े व प प ुरेसे प िनमा ण झा यान ंतर केले जाणार े
हवाई िन र ण .
munotes.in
Page 37
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
37 २) िनयंि त िन र ण / संरिचत िन र ण -
िनयं ण िन र ण हणज े थािपत त ं ांनी केलेले िन र ण िक ंवा िनय ं ण िक ंवा योगा मक
चलावर योग क न केलेले िन र ण . याचाच अथ िन र ण रचनाब असण े होय. िनयंि त
िन र णाम य े िन र ण कोठ े, के हा, कसे, कशा या आधार े आिण कशाच े करायच े य ा
सवा चे िनि त व स ुसू आयोजन क ेलेले असत े. या कारच े िन र ण अ य ंत
काळजीप ूव ककेले जाते. तसेच ते पूव िनयोिजत असत े. संशोधना या ठरिवल े या न ेम या
उि ा ंसाठी िन र ण करायच े हे पूव पास ूनच िनि त क ेलेले असत े. या कारच े िन र ण
नैसिग क प रि थतीत िक ंवा योगशाळ ेत जा त उपयोगी ठरणार े असत े. या िन र णात ून
िमळाल े या मािहतीम य े जा त अच ूकता असत े. या कार या िन र णात सात य व
िनि त कालावधी राखला जातो . पडताळा स ूची, पदिन यन ेणी, ावली इ . चा उपयोग
केला जातो . या िन र णाम य े पूव िनि त प रि थतीत िविश बाब च े केलेले िन र ण
असत े. यासाठी िनरिनरा या साधना ंचा, तं ाचा व या ं ाचाही वापर क ेला जातो . िनि त
प रि थतीत या कारच े िन र ण होत अस यान े िनरिनरा या िन र णा ंची तुलना क न
अिधक ि थर व िव स नीय िन कष काढता य ेतात.
एखा ा िविश घटन ेचे तेवढयाप ुरते केले जाणार े िन र णही िनय ंि त िन र ण असत े. उदा.
हण कालावधीत होणा या बदला ंचे िन र ण .
३) सहभागी िन र ण -
वतः स ंशोधक िन र णात सहभागी होऊन िन र ण यास सहभागी िन र ण अस े
हणतात . सहभागी स ंशोधक हा या गटाचा ितिनधी असतो . उ रदा या ंनी य क ेले या
मातांना व िवचारा ंना याम ुळे अथ पूण ता ा होत े ती मत िवचार या ंचा स ंदभ सहभागी
िन र णात िटपता य ेते अस यान े ावली ार े सव साधारण मािहतीप े चांगली व अिधक
मािहती िम ळू शकत े. संशोधन हा या प रि थतील प ूण तः सहभागी असला तरी तो या
घटकाचा प ूण तः एक भाग बनत नाही . वेळोवेळी तट थ व ृ ीने तो िन र णा या न दी करीत
असतो . घटनेतील सहभागी य च े वैयि क ीकोन या िन र णात ून समज ू शकतात .
मा य तपणा कमी झा या स याचा प रणाम िन र णावर होतो . या िन र णात
िन र णक या वर क ुणाचेही िनय ं ण नसत े. सहभागी िन र ण ही दीघ काळ चालणारी
ि या असत े. सामािजक स ंशोधन प तीत अशा कार या िन र णाचा उपयोग होतो .
सामािजक प रि थतीचा य अ यास यात ून होत असतो . उदा. सहलीत ून केले जाणार े
िन र ण एखा ा िविश जमातीचा अ यास .
४) असहभागी िन र ण -
संशोधन वतःतट थ राह न इतररा ंकडून मािहती घ ेत अस ेल तर याला असहभागी िक ंवा
सहभागी नसल ेले िन र ण हणतात . या िन र णात गटापास ून वेगळे राह न स ंशोधक
िन र ण करतो . याम ये शु अिल िन र ण फार कठीण असत े व ते अनैसिग क वाटत े.
कधी कधी अिल िन र णाच े व प िनमसहभागी िन र णात प रवत त कर यात य ेते.
याम य े संशोधक गटात अ ंशतः सहभागी होतो व वतःची स ंशोधकाची भ ूिमकाही कायम
ठेवतो. संशोधक गटात आव यक त े हा सहभागी होत अस यान े तो क ेवळ तट थही रहात munotes.in
Page 38
ा यि क भ ूगोल
38 नाही आिण गटाशी भाविनक ्या संलि नत हो याइतपत एक पही होत नाही . यामुळे
िन र ण अिधक उ म होव ू शकत े.
उदा. यु ज य प रि थती हाताळताना अिधकारी वतः न जाता द ुस याला पाठव ून
प रि थती आजमावतो .
५) सामुिहक िन र ण -
सामुिहक िन र ण ह े िनयंि त आिण अिनय ंि त िन र णाच े संिम ण आह े. याम य े अनेक
य िमळ ून मािहतीच े संकलन करतात आिण न ंतर एका क ि य य ार े या सव
मािहतीच े संकलन आिण यापास ून िन कष काढल े जातात . या िन र णा या कारात
एखा ाच स ंशोधकावर िक ंवा केवळ काही स ंशोधका ंवर संशोधनाचा भार पडत नाही . अनेक
संशोधकाम य े िन र णा या कामाच े िवभाजन क ेले जाते. अनेक संशोधका या सहयोगात ून
पार पाडली जाणारी ही स ंशोधन प ती अिधक िव सनीय मानली जात े. या प तीम य े
वैयि क िन र णातील दोष टाळल े जातात . एखा ा स ंशोधकाचा प ूव ह असला तरीही
याचा प रणाम स ंशोधना या स ंकलनावर होत नाही . जे हा खिच क बाब असत े ते हा याचा
बोजा एकावरच पडत नाही . या िन र णात असणारी जबाबदारी साम ुिहक असत े.
उदा. पोिलसा ंकडून एखा ा घटन ेचा केला जाणारा प ंचनामा .
२) मुलाखत - Interview
दुरदश न, आकाशवाणी य यासिपठावरील काय मात िविवध य या म ुलाखती
आपण पाहत असतो िक ंवा ऐकत असतो , मुलाखतीमध ून या य ची सवा गाने ओळख
होत असत े. या य च े िवचार , भावना , यांचे दश न होत असत े. मुलाखतीदर यान य
काय बोलत े, कस बोलत े याकड े सवा चे ल असत े.
मुलाखत ही स ंशोधनाची य प ती आह े. संशोधना या ीन े मािहती गोळा
कर यासाठी म ुलाखती या या लागतात . िविवध सामािजक गोळा कर यासाठी
मुलाखती या या लागतात . िविवध सामािजक हाताळताना या त ं ाचा वापर क ेला
जातो. संशोधनाम य े मािहती स ंकिलत करताना ती मािहती िलिखत श द ह ेच माण
मानल ेत जात े. तर जी िवचा न िमळत े या मािहतीम य े श द व वा य ह ेच माण मानल े
जाते. मुलाखत त ं ाम य े खुला संवाद साधला जातो . यामुळे मुलाखत क या या च ेह यावर
उमटणार े भाव मा िहती स ंदभा त यो य या कारची िदशा द ेऊ शकतात . मुलाखती ार े
मुलाखत घ ेणारा उ रदा या या मनात डोकवत असतो . मुलाखतीम ुळे मुलाखत द ेणा या
य या भावना , िवचार , हेतु, कळ यास मदत होत े. संबंिधत य ना य भ ेटून
यां याशी स ंबंिधत िवषयावर या अनेक ा ंची चचा क न या मा यमा ार े मािहती गोळा
केली जात े ते मा यम हणज े मुलाखत असत े. यात स ंशोधक व म ुलाखतकार या ंचा य
संबंध असतो . याम य े संशोधक व उ रदाता समोरासमोर बस ून संवाद साधतात . यावेळी
मु य व ेक न स ंशोधक आप याला हवी असणारी मा िहती ा कर यासाठी उ रदा याला
अनेक िवचा न उ र े घेतो. या दर यान े संशोधन उ रदा याला कळ ू न देता सू म
िन र णही करीत असतो . मुलाखतकार िवचारल े या ाच े उ रयो य , बरोबर देतो क
नाही ह े या या मोजमाप अ ंदाजान ेच करण े श य असत े. असेल तरी स ंशोधनासाठी अच ूक munotes.in
Page 39
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
39 मािहती िमळिव याच े मुलाखत ह े एक भावी मा यम आह े. य मह वा याआ ंत रक
िव ाच े ान हो यासाठी म ुलाखत हीच जा त उपय ु प दत आह े. िन र ण प तीत या
गो ी िन र ण म आह ेत. याच गो च े िन र ण क ेले जाते. परंतु य या भावना , वृ ी,
राग या ंचा अ यास िन र ण प तीन े करता य ेत नाही . यासाठी स ंशोधकाला म ुलाखत
तं ाचाच अवल ंब करावा लागतो .
या या -
एका िविश "एका िविश उ ेशानुसार ह ेतुनुसार िक ंवा य ेयानुसार म ुलाखतकरान े
उ रदा याकड ून िमळिवल ेली मािहती हणज े मुलाखत होय ."
"संशोधक आिण उ रदाता , कता आिण उ रदाता या ं यामधील ख ुला स ंवाद िक ंवा
य स ंवाद िक ंवा मनमोकळी चचा हणज े मुलाखत होय ."
एम. एन. बसू य ां यामत े, य च े पर परा ंशी काही गो बाबत भ ेटणे िकंवा एकि त य ेणे
यालाच म ुलाखत असे हणतात .
गुड व ह ॅट यां यामत े, मुलाखत ही म ूळ व पात एक सामािजक आ ंतरि य ेची ि या
आहे.
मुलाखतीम य े जो स ंशोधन िवचारतो िक ंवा मािहती िवचारतो याला कता तर
ांची जो उ र े देतो / मािहती द ेतो याला उ रदाता अस े हणतात .
मुलाखती चे कार -
अ) भुिमकेनुसार कार -
१) िनयंि त म ुलाखत
२) अिनय ंि त म ुलाखत
३) क ि त म ुलाखत
४) पुनरावत त म ुलाखत
५) सखोल म ुलाखत
ब) उ रदा या या स ं येव न -
१) वैयि क म ुलाखत
२) सामुदाियक म ुलाखत
३) सामुिहक म ुलाखत
क) काया नुसार / उिद ा नुसार कार -
१) िनदाना मक म ुलाखत munotes.in
Page 40
ा यि क भ ूगोल
40 २) उपचारा मक म ुलाखत
३) संशोधना मक म ुलाखत
ड) औपचा रकत ेनुसार वग करण
१) औपचा रक म ुलाखत
२) अनोपचा रक म ुलाखत
इ) िवषयसाम ी या आधारावर वग करण -
१) गुणा मक म ुलाखत
२) प रमणा मक म ुलाखत
३) िम ीत म ुलाखत
फ) संपका या आधारावर वग करण -
१) दीघ कालीन स ंपक मुलाखत
२) अ पका लीन स ंपक मुलाखत
अ) भुिमकेनुसार म ुलाखतीच े कार -
१) या प तीम य े जो म ुलाखतकार आह े तो वतः ावली तयार करतो व
उ रदा याकड ून मािहती घ ेतो. ांवली असेच िवचा न मािहती घ ेतो. या काराम य े
जे िनवडल ेले असतात . या ा ंची य ित र बाह ेरच िवचारल े जात नाहीत
हणूनच याला िनयंि त म ुलाखत ावली हणतात . या प तीम य े तयार क ेले या
ावलीम य े ा ंबरोबरच पया यी उ राची सोय क ेलेली असत े. उ रदा याला यो य
पया यासमोर फ ख ुण करावी लागत े. यामुळे ही प दत सहज व सोपी वाटत े.
फायद े िकंवा गुण -
१) कमीत कमी व ेळात म ुलाखत घ ेता येतो
२) उ र याला उ र द ेणे सोपे होते.
३) उ रदाता सा र नसला तरी चाल ेल
४) मुलाखतकारच े कौश य नसल े तरी चाल ेल
५) तुलना कर यासाठी ही प दत चा ंगली आह े.
दोष -
१) मुलाखतकाराला आिण उ रदा याला प ूण वातं नसत े कारण अगोदरच े ठरेले
असतात . munotes.in
Page 41
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
41 २) एखा ा ा या अन ुशंगाने दुसरे िनमा ण झा यास जा त माणत िवचारता य ेत
नाहीत .
२) अिनय ंि त म ुलाखत -
िनयंि त म ुलाखतीप े ा पूण पणे उलट असणारी प ती आह े. या प तीम य े ांची मा ंडणी
नसते. मा मुलाखतीचा िवषय ठरल ेला असतो . यामुळेच मुलाखतकाराला आिण
उ रदा याला बोल याच े वात ं य िमळत े दोघा ं याही सोयीन ुसार व कालान ुसार
िफरवता य ेतात. हणज ेच याम य े लविचकता असत े. हणूनच ितला अिनय ंि त म ुलाखत
हणतात .
फायद े िकंवा गुण -
१) मुलाखतकारा ला पूण वात ं य अस यान े तो - ित , उप िवचा न यो य ती
मािहती काढ ून घेऊ शकतो .
२) उ रदा यालाही तेवढेच वात ं य अस यान े मनमोकळ ेपणान े तो यो य ती उ र े देऊ
शकतो .
३) मुलाखतकार व उ रदाता या ंना असणा या वात ं यामुळे अपेि त असणा या मािहती
िवषयाच े मोजमाप याच िठकाणी करता य ेते.
दोष -
१) या म ुलाखतीम य े मुलाखतीच े यश ह े मुलाखतकारा या कौश यावर व ानावर
अवल ंबून असत े.
२) या कारात ून सहज त ुलना करता य ेत नाही .
३) मुलाखतकारता प ूव ह मुलाखतीवर प रणामकारक ठ शकतो .
उदा. आप या या म ुलाखत दा याची पूण मािहती अस ेल ते गृहीत ध न याला
िवचारल े जातात .
४) उ रदा याला उ र े देताना या या प ूव हाचाही प रणाम उ राम य े ये याची श यता
असत े.
३) क ि य म ुलाखत -
या कार या म ुलाखतीम य े मुलाखतकार उ रदा याच े ल य या या िव िश अन ुभवावर
व या या प रणामावर क ि त कर याचा य न करतो . याम य े कोण या कारच े
िवचारल े जातात . याचे पूण वात ं य मुलाखतकराला असत े अशी म ुलाखत होत असताना .
या म ुलाखतीम य े िविश अन ुभव व घ ेतले या िक ंवा स ंबंिधत िवषयाच े ान ात
असल े या य ची म ुलाखत घ ेतली जात े. यामध ून समाजावरील होणार े प रणाम िवश ेच
जाणून घेता येतात.
munotes.in
Page 42
ा यि क भ ूगोल
42 गुण -
१) ठरािवक अशा घटन ेचे सखोल ान अवगत करता य ेते.
२) िविवध सामािजक सम या ंचा उलगडा करता य ेतो.
३) अशा म ुलाखतीम ुळे समाजावर होणार े संभा य धोक े प रणाम टाळता य ेतात.
४) समाजा ला एका िविश कारच े यो य माग दश न यात ून होव ू शते.
दोष -
१) मुलाखत द ेणा याला स ंबंिधत अ यास िवषयाच े / घटनेचे पूण ान असाव े लागत े.
हणज ेच या या िवषयात पार ंगता िक ंवा त असण े गरजेचे असत े.
२) अध वट ानावर आधा रत म ुलाखत िद यास समाजावर याचा िवप रीत प रणाम
हो याची दाट श यता असत े.
३) पूण िवषय मािहती नसणा या य ला क ि त क े यास च ुक ची िक ंवा सदोष मािहती
िमळ याची श यता जा त असत े.
४) पुनरावित त मुलाखत -
या मुलाखतीम य े काही काल द ेऊन अ ंतरा- अंतराने याच याच य ची प ु हा-पु हा
मुलाखत घेतली जात े. एखादी घटना कशी घटत जात े आहे याचा अ यास करायचा हा या
मुलाखतीचा ह ेतु असतो .
उदा. चाराला स ु वात क े हापास ून करायची , मतदाराच े मत कस े तयार होत जात े व शेवटी
तो कस े मतदान करतो अशा कार या अ ययनासाठी ही म ुलाखत उपय ु ठरत े.
५) सखोल म ुलाखत -
या कारची म ुलाखत एखा ा िवषयाचा सखोल अ यास करायचा अस ेल ते हा घ ेतली जात े
ब याच व ेळा म ुलाखतीत ून मािहती घ ेत असताना इतर अ य म ुलाखत कार या
मा यमात ून मािहती उपल ध होत नाही याव ेळी ख या िन कषा पय त जा यासाठी सखोल
मुलाखतीचा माग अवल ंबला जातो . सखोल मािहती त ं ाम य े मुलाखतकार उ रदाता
समोरासमोर अस यान े या या एक ंदरीत हालचाली , वागण, आिवभा व यां या व न
उ रदा याला मनात न ेमके कास चालल े आहे याची क पना करता य ेते व जर म ुलाखत
काराला उ रदा यान े िदले या उ राम य े िवसंगती आह े असे वाटल े िकंवा ती च ुक ची
आहेत अस े जाणव ू लागल े तर म ुलाखतकार उ रदा याला म य े ह त ेप, क न द ुस या
मागा ने िवचारतो व अस े करत करत उ रदा याला अप ेि त मािहती द े यास भाग
पाडतो हण ूनच याला सखोल म ुलाखत अस े हणतात .
उदा. पोिलसान े पकडल े या ग ु हेगाराकड ून गु हा कब ूल कर यासाठी सखोल म ुलाखतीचा
माग अवल ंबलेला असतो . गु हेगार क ेले या ग ु ाची सहजासहजी कब ुली देत नाही पण
शेवटी तो कब ूल करतो . पािक तानची िनिम ती या िवषयाचा सखोल अ यास करायचा munotes.in
Page 43
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
43 असेल तर अन ेक ने यां या, िवचारव ंतां या सखोल म ुलाखती या या कारण घटना
गुंतागुंतीची असत े.
गुण -
१) सखोल म ुलाखतीम ुळे एखा ा घटन े या स या या म ुळाशी जाव ून पोहोचता य ेते.
२) सखोल म ुलाखतीम ुळे व तुि थती अिधक प होत े.
३) सखोल म ुलाखतीम य े उ रदा या या भावना ंचा आदर क ेला जातो .
४) सखोल म ुलाखतीत िवस ंगती / िकंवा सदोष मािहती उ र दा याकड ून िमळत अस यास
याला अप े ीत असल ेला वेळ िदला जाऊन यो य िक ंवा िबनच ूक मािहती पय त वळत े
करता य ेत.
ब) उ रदा या ं या स ं येनुसार वग करण :
दोन िक ंवा दोनप े ा जा त य नी सहभाग घ ेत यािशवाय म ुलाखत त ं ाची प ूत ता होत
नाही. मुलाखतीम य े उ रदा या ंची स ं या िकती आह े. या आधारावरस ु ा म ुलाखतीच े
वग करण क ेले जाते.
१) यि गत म ुलाखत : यि गत म ुलाखतीत म ुलाखतकता एका व ेळेस एकाच य ची
मुलाखत प तीत एक व ेळेस एकाच य ची म ुलाखत घ ेतो. या म ुलाखत प तीत एका
वेळेस केवळ एकाच य ची मुलाखत घ े यास य ेते. या म ुलाखत प तीला " यि गत
मुलाखत " असे हणतात .
२) सामुिहक म ुलाखत : ही प ती व ैयि क प ती या अगदी िवरोधी प ती आह े. कारण
वैयि क प तीत एका व ेळेस एकाच य ची म ुलाखत घ ेतली जात े. परंतु साम ुिहक
प तीत एका व ेळेस अन ेक उ रदा या ं या म ुलाखती घ ेत या जातात . मान े िकंवा कस ेही
िवचा न उ रदा याकड ून उ र े ा क ेली जातात .
क) काया नुसार / उि ा ंनुसार वग करण :
१) िनदाना मक म ुलाखत : या मुलाखतीचा म ुख उ ेश कोण याही ग ंभीर सामािजक
सम य ेचे वा घटन ेचे करण े शोषण े हा असतो . या म ुलाखत प तीम य े सम य ेचे िनदान
करणे िकंवा याची कारण े जाणून घेणे हे संशोधनाच े मु या उि असत े. या म ुलाखतीला
"िनदाना मक म ुलाखत " असे हणतात .
२) उपचारा मक म ुलाखत : एखा ा सामािजक सम य ेचे िनदान क े यानंतर या
सम य ेमुळे ासल े या अथवा भािवक झाल े या घटका ंवर उपाययोजना कर यासाठी या
मुलाखती घ ेत या जातात . या म ुलाखत ना " उपचारा मक म ुलाखती " असे हणतात .
३) संशोधना मक म ुलाखत : िनरिनराळ े िवषय , सम या िक ंवा घटना ं या स ंदभा त या ं या
कारणा ंचा शोध घ े या या उ ेशाने या म ुलाखती घ ेत या जातात , यांना "संशोधना मक
मुलाखती " असे हणतात .
munotes.in
Page 44
ा यि क भ ूगोल
44 ड) औपचा रकत ेनुसार वग करण :
१) औपचा रक म ुलाखत : औपचा रक म ुलाखत ही िनयोिजत म ुलाखत होय . यात
अनुसूचीचा उपयोग क ेला जातो . या म ुलाखत प तीत स ंशोधका ार े आगाव ू तयार
केले या अन ुसूची ारे िवचारल े जातात व उ रदा याकड ून आल े या उ रा ंची न द
अनुसूचीम य े केली जात े. या म ुलाखतीला "औपचा रक म ुलाखत " असे हणतात .
२) अनौपचा रक म ुलाखत : मुलाखती या या कारात स ंशोधक अथवा म ुलाखतकता
कोण याही िवश ेष अन ुसूचीचा उपयोग करीत नाही . यात म ुलाखतकता व मुलाखतदाता या
दोघांनाही प ूण वात ं य असत े. यामुळे ांची म , श द, आकार , कार व स ं या यात
कमी जा त व फ ेरब ल कर याचा प ूण अिधकार असतो . यात म ुलाखतकता िवषयाशी
संबंिधत आप या प तीन े िवचारतो आिण म ुलाखतदाता आप या प तीने या ा ंची
उ रे देतो. ही एक अ यासिवषयावरील मोकळी चचा असत े.
इ) िवषय सामु ी या आधारावर वग करण :
१) गुणा मक म ुलाखत -
गुणा मक व पाची त य े संकिलत करण े हा या म ुलाखतीचा म ुख उ ेश असतो .
समूहा या अ ययनासाठी तस ेच अप रमाणा मक सम या ं या अ ययनासाठी या प तीचा
उपयोग क ेला जातो . य ी अ ययन स ु ा या प तीन े केले जाते.
२) प रमाणा मक म ुलाखत -
प रमाणा मक व पाची त य े संकिलत कर यासाठी या म ुलाखत प तीचा अवल ंब केला
जातो.
३) िम ीत म ुलाखत -
संशोधनाचा उ ेश जे हा ग ुणा मक व स ं या मक त या ंचा आधारावर अ ययन करण े हा
असतो , ते हा या अ ययनासाठी ग ुणा मक व प रमाणा मक अशा दो ही कारची त य े
संकिलत करावी लागतात . ते हा िम ीत म ुलाखत प तीचा उपयोग क ेले जातो .
फ) संपका या आधारावर वग करण :
१) दीघ कालीन स ंपक मुलाखत :
सखोल आिण ग ंभीर व पा या अ ययनासाठी त य स ंकलना या उ ेशाने
दीघ काळापय त घेतलेली मुलाखत हणज ेच दीघ कालीन स ंपक मुलाखत होय .
२) अ पकालीन स ंपक मुलाखत -
अ पकालीन म ुलाखत ही िनयिमत अथवा िनय ंि त नसत े. या म ुलाखतीचा उपयोग
आव यक भास यास िविश अ पका लीन अ ययनासाठी क ेला जातो . अ वेषणा मक या
मुलाखत प तीचा उपयोग क ेला जातो .
munotes.in
Page 45
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
45 मुलाखतीचा ग ुण / फायद े / उपयोिगता :
१) मुलाखतीम य े संशोधक व म ुलाखतकार ह े समोरासमोर य ेत अस यान े
अ यासिवषयास ंबंधी अिधक यापक व सखोल मािहती ा करता य ेते.
२) मुलाखतकार समोर अस या ने या या हालचाली , हावभाव , नगर इ . या म ुळे
मािहतीिवषयता जाग याजागी स ंशोधकाना अजमावत य ेते.
३) संशोधकाला प ूण य वात ं य िदल ेले अस यान े वतः या कौश यान ुसार
िवचा न अप ेि त मािहतीच े संकलन करता य ेते.
४) मुलाखतकारास ाचा रोख / कल/ हेतू समजला नस यास प ु हा व ेग या श दात /
भाषेत िवचारता य ेतो.
५) ांचे अपेि त उ र य ेईपय त मुलाखतकारास स ंधी / वेळ देता येओ.
६) मुलाखतीत ून यि गत तस ेच साव जिनक िवषयाबाबत मािहती उपल ध करता य ेते.
७) मुलाखतीचा मह वाचा ग ुण हणज े याम य े लविचकता असत े.
८) एकाच ासाठी उप , ित क न यो य त े उ र िमळवता य ेते.
९) संशोधक व म ुलाखतकार दोघ ेही स ंबंिधत िवषयात पार ंगत / त असतील तर
दोघां याम य े उ च िवचारा ंचे आदान दान िक ंवा देवाणघ ेवाण होण े श य होत े.
१०) गुणा मक मािहती िमळिव यासाठी या त ं ाचा िवश ेष उपयोग होतो . उदा. मानवी
वभाव ग ुण
११) िदलेली िक ंवा िमळाल ेली मािहती अस ंिद ध िक ंवा चुक ची आह े असे संशोधकाला
वाट यास प ुन क न उ रातील झाल ेली चूक दु त कर याची स ंधी देता येते.
१२) मुलाखत ह े तं उ रदाता / मुलाखतकार व स ंशोधक या ं या सोयीन ुसार वापरल े
जाते.
१३) मुलाखत काही कारणा तव अप ूरी रािह यास प ु हा व ेळ काळ ठरव ून मुलाखत घ ेता
येते.
१४) मुलाखतीतता ंि क अडचणी िनमा ण झा यास या जागा या जागी सोडिवता य ेतात
िकंवा याला पया यी साधन े वाप न म ुलाखत प ूण करता य ेते.
१५) मुलाखतीत ून उ रदा यास अप ेि त मािहतीसाठी / उ रासाठी उ ु करता य ेते.
१६) मुलाखत िविवध सारमा यमा ं या सहा यान े एकाचव ेळी तस ेच सु असताना स ंपूण
समाजाला पाहता ऐकता य ेते.
१७) मुलाखतीत ून िविवध सामािजक , आिथ क, राजक य , सां कृितक, शा ीय घटना ंवर
काशझोत टाकता य ेतो. munotes.in
Page 46
ा यि क भ ूगोल
46 १८) कोण याही घटन ेचे बरेवाईट प रणाम िक ंवा सकारा मक नकारा मक भ ूिमका प
करता येतो.
१९) मुलाखत त ं सामािजक प रवत न घडिव यास उपय ु ठरत े.
मुलाखतीतील अडचणी / दोष -
१) एखा ा नाज ूक ावर उ र द ेताना म ुलाखत द ेणारा अडखळतो , िबचकतो ,
संकोचतो , न ह स होतो हसतो या िति या न दव ून याय या , पण म ुलाखतदा याची
इ छा नस ेल तर ा या उ राचा आ ह सोडवा लागतो .
२) कधी- कधी म ुलाखत दा या या भावना ंचा उ ेक होतो व म ुलाखतीचा धागा त ुटतो.
अशाव ेळी पुढचा िवचा न उ रदा याला सावरायला व ेळ ा यचा व मग प ु हा
पिह या ाकड वळायच े असे करतात .
३) पु कळव ेळा मुलाखतदा या या उ रास िवस ंगती आढळत े. वतः ची म ु ये िकंवा मत
हणून तो जी सा ंगतो त े या या मािहती असल े या वत ना या िव असत े. कधी-
कधी िव मरणाम ुळे िवसंगती उ वत े. ते हा खरोखरी क र याकरता व ेग या प तीन े
िवचारावा लागतो . नाहीतर िवस ंगती उघड झा याम ुळे उ रददाता लि जत होतो .
अशाव ेळी पु हा स ुसंवाद िनमा ण कर यासाठी कौश य लागत े.
४) मुलाखतीम य े संशोधक व म ुलाखतकार ह े दोघेही या त ं ा या बाबतीत िशि त
असण े आव यक असत े, अ यतः अ यासिवषय सोड ून मुलाखत कोठ ेही घस शकत े.
५) िश णाचा अभाव अस यास च ुक या ाम ुळे चुक ची मािहती िद यान े सामािजक
िदशाभ ूल हो याची दाट श यता असत े.
६) सामािजक िदशाभ ूलीतून जन ोभनासार या सम या ंना सामोर े जावे लागत े.
७) जन ोभकात ून जीिवत व िव हा नी मोठया माणावर हो याची श यता उ वत े.
८) मुलाखत सारमा यमात ून सा रत क ेली ग े यास काही गोपनीय मािहती उघड
हो याची दाट श यता असत े व याचा फायदा श ूला जा त होव ू शकतो .
९) गुणा मक मािहती जाण ून घे यासाठी स ंशोधकाजवळ तेवढी बौि क , वैचा रक पातळी
असण े गरजेचे आहे.
१०) मुलाखत त ं ातून संशोधक व म ुलाखतकार या ं यात शाि दक व ैचा रक चकमक
हो याची दाट श यता असत े व यात ून अन ेक कारच े वाद िनमा ण होव ू शकतात
िकंवा यि रोष उ वतो .
११) वैयि क िक ंवा खाजगी जीवना या ा ंवर बंधने येतात.
१२) मुलाखतीत दोघा ंनाही य वात ं य अस यान े दोघा ं याही वभावग ुणांचे ाब य
िकंवा भाव पड याची श यता असत े. munotes.in
Page 47
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
47 १३) मुलाखतीम य े दोघा ं याही प ूव हांचा प रणाम हो याची श यता अस यान े
प पातीपणा जा त स ंभवतो .
३) ावली -
ावली हणज े एका प ुिव िनयोिजत मान े व प तशीरमा ंड यास आल ेली मािलका असत े.
अशा ा ंची यादी िक ंवा मािलका य ला य ात िदली जात े. मा अशा ा ंची उ र े
उ रदा यान े वतः ावयाची असतात . दुस या य कड ूनही अशाव ेळी मािहती गोळा
करता य ेते. शानावालीतील हे िलिखत व पा त अस यान े उ रदा याकड ून िदली
जाणारी उ र े ही स ु ा िलिखत व पात असावी लागतात . मुलाखत त ं ाम य े कता व
उ रदाता हे दोघे ही समोरासमोर य ेत अस यान े ब याच व ेळेला उ र दा याला उ र े
देताना ब ंधने पडतात . मात ावली म य े अशा कारची ब ंधने येत नस यान े
उ रदा याला जी काही उ र े ावयाची अह ेत िकंवा जी मािहती ावयाची वाटत े ती
िबनधा तपण े वतः या इ छ ेनुसार /मना माण े देऊ शकतो . यामुळेच ावलीत ून स य
िकंवा िबनच ूक मािहती उपल ध होऊ शकत े. असे असल े तरी ब याच व ेळेस ावलीतील
ांचा अप ेि त अथ उ रदा याला न कळ यास / न समज यास च ुक ची उ र े / मािहती
िमळिव याची दाट श यता असत े.
ावली ही ब याचव ेळा पो टन े पाठिवली जात अस यान े जगा या कोण याही
कानाकोप यात ून मािहती िमळिव याच े हे एकम ेव साधन हण ून ओळखल े जात े. या
देशात िक ंवा भागात स ंशोधकाला वतःजाण े वेळे अभावी िक ंवा अ य कारणाअभावी जाण े
श य नसत े. अशाव ेळी मािहती उपल ध कर यासाठी या प तीचा आधार घ ेतला जातो .
पो टामाफ त पाठिवल ेली ावली उ रदाता उ र े भ न प ु हा पो टान ेच संशोधका या
प यावर पाठिवत असतो . ावली माफ त कोण याही एका िविश अशा घटकाचा अ यास
करता य ेतो. अनेक घटका ंचा अ यास करावयाचा झा यास य ेक घटका या मािहतीसाठी
वतं र या ावली तयार क ेली जात े. यामुळे िमळिवल े या मािहतीम य े गुंतागुंत िनमा ण
होत नाही . येक घटकाचा वतं र या यवि थत अ यास करता य ेतो.
उदा. िसंधुदुग िज ातील श ेतक या ंना अ यास करावयाचा झा यास आयभ ूधारक , म यम
भूधारक , मोठे शेतकरी व अती मोठ े शेतकरी अस े वग क न या या न ुसार य ेक
गटासाठी वत ं ावली तयार क न मािहती उपल ध करता येते.
ावली या या :
१) गुड व ह ॅट यां या मत े, "सामा य व पात ावली हणज े ांची उ र े ा क न
घे याची प ती अस ून ित यात पि क ेचा उपयोग ग ेला जातो . आिण जी उ रदाता
वतः भरतो ."
२) लुंडबग यां या मत े, "मौिलक व पात ा वली ेरणांचा असा एक सम ुह आह े क , जो
सुिश ीतीप ुढे या या यवहारा ंचे अवलोकन कर यासाठी त ुत केला जातो ."
३) बोगाड स यां या मत े, " ावली हणज े िवषयव त ूशी स ंबंधीत िविभ न य ना उ र े
दे याक रता िदल ेली एक स ूची आह े. munotes.in
Page 48
ा यि क भ ूगोल
48 ४) "िव सन गी या ं या मत े "िव तृत े ात पसरल े या लहान सम ूहाकड ून िकंवा मोठया
सं येत लोका ंकडून सािमत मा ेत ाथिमक त य स ंकिलत कर याची एक
सुिवधाजनक णाली हणज े ावली होय ."
५) जोहॅन गॅ टूग यां या मत े, "िलिखत च ेतक व िलिखत य ु र हणज े ावली
होय."
६) िसन पाओ य ंग यां या मत े "आप या सा या पात ावली ही ा ंची एक अन ुसूची
आहे. जी स ूचीतील य ना िक ंवा सव ण नम ु याम य े िनवड झाल े या य कड े
पो ट ार े पाठिवली जात े."
७) डॉ. िशवराम ठाक ूर व डॉ . सुमेषा धुरी यां यामत े उ रदा याकड ून "अपेि त उ रा ंचे
संकलन कर यासाठी मब व प तशीर ा ंची िलिखत श ृंखला हणज े ावली
होय."
ावलीच े गुण -
१) ावलीमाफ त एकाचव ेळी वेगवेग या िव त ृत े ातील लोका ंकडून मािहती िमळवता
येते.
२) वेळ, पैसा, म याची मोठया माणात बचत करता य ेते.
३) जगा या कानाकोप यातील य कड ून / अितद ुग म भागातील य कड ून मािहती
उपल ध करता य ेते.
४) ावली व न िमळिवल े या मािहतीच े िव ेषण करण े सहज सोप े होते कारण
ावलीतील िविश मान े िवचारल ेले असतात .
५) उ रदा यावर ब ंधने येत नाहीत . कारण उ रदा याजवळ क ेवळ पो टन े ावली
पोहोचत अस यान े संशोधक कोण आह े याची याला क पना नस यान े िकंवा
प रिचत नस यान े उ र े देताना मन मोकळ ेपणान े उ र े िदली जातात यावर ब ंधने
येत नाहीत . िकंवा कोण याही कारच े दडपण य ेत नाही .
६) काही कालावधीत अितिव त ृत द ेशातील जा तीत जा त लोका ंकडून मािहती
उपल ध करता य ेते.
७) एखा ा घटकास ंबंधी मु मािहती या प तीत िमळवता य ेते.
दोष -
१) उ रदाता सा र व स ुिशि त असावा लागतो . कारण ावलीतील उ रदा यान े
वाचून याची उ र े ायची असतात .
२) ावलीत ून मािहती िमळ याला िमळणारा ितसाद फारच अ प राहतो . munotes.in
Page 49
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
49 ३) ावलीतील ा ंचा यो य अथ उ रदा याला व समज यास उ र े सदोष द े याची
दाट श यता असत े.
४) उ राम य े उिणवा राह याची श यता जा त असत े.
५) उ रे असंिद ध िमळा यान े येणारे िन कष दोषम ु अस ू शकतात .
६) उ रदा यान े ावली भ न पाठिव यास िवल ंब के यास स ंशोधकाच े संशोधनाच े
काम र गाळत रहात े.
७) ावलीतील सग याच ा ंची उ र े िमळतीलच अस े नाही . ब याच व ेळा अध वट
उ रे देवून ावली अप ूण अव थ ेत पाठवली जात े.
८) उ रे संिद ध अस ू शकतात .
९) जर ा वली फार िव त ृत अस यास उ रदाता उ र े दे याची टाळाटाळ करत
असतो .
१०) उ रदा याला ाची उ र े, अथ सहज समज ेल अशा सो या भाष ेत व स ुटसुटीत
असाव े लागतात .
११) िवचारल े या ा ंची य गत , अवांतर मािहती िमळत नाही .
१२) ावली उ रान े पूण क न पा ठिवली जा ईलच याची खा ी नसत े.
ावलीच े कार -
१) संरिचत / बंिद त ावली २) असंरिचत / खुली ावली
३) िम ावली ४) िच मय ावली
१) संरिचत / बंिद त ावली -
संरिचत ावली तील आधीच तयार असतात . संरिचत ाव या , साव जिनक
आरो य ाहका ंची पस ंती, लोकांचे जीवनमान अशा अन ेक िवषया ंची पाहणी करताना
वापर या जातात . संशोधक आप या अ यासा या िवषयाला अन ुस न याच े काय े , हेतू
या ी , मया दा आिद गो चा िवचार क न या अ यासािवषयाशी जा तीत जा त मािहती
जमा कर या साठी कोणत े िवचाराव ेत ? यांचा काम काय असावा ? यांचे व प काय
असाव े ? इ. गो चा बारकाईन े िवचार क न अगोदरच तयार करत असतो . अशा
ांबरोबर या ा ंची संभा य उ र ेही तयार क ेलेली असतात . यामुळे उ रदा याला या
चौकशी या बाह ेर जाता य ेत नाही हण ूनच या ावलीला ब ंिद त / संरिचत ावली अस े
हणतात .
munotes.in
Page 50
ा यि क भ ूगोल
50 बंिद त ावलीच े गुण -
१) उ रदा याला यो य उ राची िनवड करता य ेते. या ावलीतील ा ंसाठी पया यी
उ रे िदलेली असतात यातील अच ूक उ र िनवडता य ेते.
२) मािहतीम य े िवसंगती राह याची कमीत कमी श यता असत े.
३) तुलना मक अ यासासाठी ही ावली उपय ु ठरत े.
४) उपल ध उ रा ं या आधार े िव ेषण करण े सहज व सोप े होते.
५) मुलाखतीम य े संशोधक व उ रदाता समोरासमोर अस यान े उ र े देताना या यावर
बंधने दडपण य ेते मा या कारात तसे होत नाही याम ुळे मािहती खरीख ुरी िमळत े.
दोष -
१) उ रदा याला पया यी िदल े या उ राप ैक उ राची िनवड करावी लागत अस यान े
याचे वतं वैय क मत न दवता य ेत नाही .
२) ाचा अथ / रोख उ रदा यास य ेक वेळी समज ेलच अस े नाही.
३) ाचा रोख नस या मुळे चुक या उ राची न द होऊ शकत े.
४) ावलीच े तं मािहती नस यास पया यी उ राप ैक एकाप े ा जा त पया य िनवडल े
जा याची श यता जा त असत े.
५) अनेक पया य िनवडल े असतील तर स ंशोधकासमोर यो य पया य कोणता याबाबत स ं ण
िनमा ण होतो व याचा प रणाम स ंशोधनावर होतो.
६) चुक या मािहतीम ुळे संशोधन िदशाहीन ठ शकत े.
७) यो य िन कषा पय त अच ूकपणे पोहोचता य ेत नाही .
२) खुली ावली -
एखा ा िविश अशा घटन ेची सखोल मािहती उपल ध कर यासाठी या त ं ाचा अवल ंब
केला जातो . मा या प तीत वरील ब ंिद त ावली त ं ा माण े कोणत ेही चोक रीब
प तीन े तयार क ेलेले नसतात . तर यासाठी ब याचव ेळा उ रदा याला या या व ैयि क
वातं यावर यो य ती मािहती द े याची म ुभी पूण पणे िदलेली असत े. याम य े िनि त व
पया यी उ र े अशा कारची कोठ ेच मांडणी क ेलेली असतानाही मािहती द ेत असताना
उ रदा यावर बरीचशी जबाबदारी म ु पणे सोपिवल ेली अस यान े या प तीला ख ुली
ावली अस े हणतात . खु या ावलीत य भ ेटीत असतात . खु या ावली
क ि त म ुलाखती , सखोल म ुलाखती िक ंवा मु मुलाखती साठी वाप र या जातात .
या प तीम य े उ रदा याला मनमोकळ ेपणान े बोल या / मािहती द े यास परवानगी असत े.
या यावर कोणत ेही बंधने लादली जात नाहीत . तसेच उ र े देताना याम य े लविचकता munotes.in
Page 51
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
51 असत े. यामुळे अ यासािवषयाशी स ुसंगत असणारी इतरही मािहती याप तीत ून उपल ध
होते.
गुण -
१) उ रदा याला प ूण वात ं व लविचकता िदल ेली अस यान े वतः च े मत व प दतशीर
मांडता होत े.
२) तपशीलवार मािहती उपल ध होत े.
३) उ रदा या या अन ुभवाचा उपयोग अ य स ंबंधीत मािहती िमळिव यासाठी होतो .
४) उ रदा याला यो य उ राकड े मदत क शकतो .
५) उ राम य े / मािहतीम य े िवसंगती रहात नाही .
६) एकाचव ेळी स ंबंधीत िवषयाशी िनगडीत असाव े या अ य या अ य िवषया ंवरही
काशझोत टाकता य ेतो. िकंवा या ंचा आढावा घ ेता येतो.
७) भूतकाळातील अन ेक घटना ंचा य दश य या त ड ून तपशीलवार मािहती जमा
करता य ेते.
८) भूतकाल वत मान काळ िकंवा चाल ू प रि थती या ंची तुलना मक मािहती घ ेऊन स ंभा य
भिव यकालीन अ ंदाज िक ंवा उपाययोजना िनयोजन कर यासाठी याचा उपयोग होतो .
९) सामािजक बा ंिधलक या ीकोनात ून हे तीन जा त उपयोगी ठरणार े असत े.
तोटे -
१) उ रदा याला या काराम य े वतःच मािहती ावयाची अस यान े अ यासिवषयाची
जाण नस यास िवस ंगत मािहत प ुढे ये यास श यता जा त असत े.
२) संशोधका या ाचा रोख / गांभीय उ रदा यास याच े यश नस यास मािहतीत ून
िदशाभ ूल होऊ शकत े.
३) उ रदा याची व ैचा रक पातळी उ च नस यास याच े यश मया िदत रहात े.
४) उ रदा याची व ैयि क वभाव ग ुणांचा भाव मािहती द े यावर हो याची दाट श यता
असत े.
५) भाषाश ैलीचा प रणाम उ रा ं या मािहतीवर हो याची श यता असत े.
६) तुलना मक ीकोनात ून अ यास कर यास याचा फारसा फायदा होत नाही .
munotes.in
Page 52
ा यि क भ ूगोल
52 ३) िम ावली -
जे हा स ं या मक मािहती आिण ग ुणा मक मािहती अशी दो ही कारची मािहती एकाचव ेळी
आव यक असत े ते हा िम ावलीचा वापर क ेला जातो . याम य े बंिद त ावली व
खुली ावली अस े हणतात .
४) िच मय ावली -
जे हा लहान म ुले िकंवा िनर र य यास ंबंधी संशोधन अस ेल ते हा िच मय त े हा िच मय
ावली हा एक ब ंिद त ावली हा एक ब ंिद त ावलीचाच कार आह े. या कारात
िवषयास ंबंधी िच े काढल ेली असतात . उ रदा याशी य स ंपक क न याला
अनुसुिचतील िवचारतो व वतः अन ुसूचीतील ा ंची उ र े िलिहतो . ावलीप े ा
अनुसूचीतील आव यक आिण ययाथ त या ंचे संकलन करण े श य होत े अनुसूचीम य े
कोण या कार या ाचा समाव ेश कर यात यावा ह े ाम ु यान े अ ययनाच े उ ेश,
व प , उ रदा याचा वभाव , मुलाखतक या ची यो यता व त या ंची चाचणी घ े याची सोय
इ यादी गो वर अवल ंबून असत े. उिचत ा ं या उ र ार ेच उ ेशानुकूल व सा ंि यक य
िववेचनाला यो य मािणत त य े संकिलत करता य ेतात. हणून ा ंची बा ंधणी करताना
संशोधकाला फारच काळजी यावी लाग ेल.
अनुसूची या या या -
अनुसूची तं ा या अन ेक शा ांनी या या क े या आह ेत. या प ुढील माण े आहेत.-
१) गुड व ह ॅट यां या मत े, " या मािलक ेतील अ यासक म ुलाखतदा ं यांना
य पण े िवचा न या ंची उ र े भारत असतो . या मािलक ेला अन ुसूची अस े नाव
दे यास य ेते."
२) लुंडबग "यां या मत े, अनुसूची एका व ेळी एक त व व ेगळे करत े आिण अशा कार े
आप या िन र णात सखोलता आण याची एक प ती आह े."
३) बोगाड स या ं या मत े, "िवषयाशी स ंबंिधत त य े सुलभतेने ा कर या या एका
औपचा रक प तीच े ितिनिध व अन ुसूची करत े. अनुसूची ही वतः स ंशोधका ार े
भरली जात े."
४) सी. ए. मोझर या ं या मत े "अनुसूची ही अ यासकान े हाताळावयाची ा ंची िलिखत
यादी असत े. याम य े ावली िकती िच व ेधक आह े. यापे ा अ यासक े
हाताळणी कशी करतो . हाच या योजन ेतील मह वाचा िवचार असतो ."
५) थॉमस म ॅकोिम क यां या मत े "अनुसूची ही या ा ंची एका स ुचीपे ा अिधक काही
नाही, याच े उ र द ेणे हे गृहीतकृ यां या पडताळणीकरीता आव यक अस यान े
िदसून येत."
६) एम. एच. गोपाल या या मत े, अनुसूची ही एक अशी िवधी आह े क , जी िवश ेषतः
सव ण णाली या अ ंतग त े ीय साम ी एकि त क र यासाठी उपयोगात आणली
जाते. munotes.in
Page 53
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
53 अनुसूचीचे कार -
१) िन र ण अन ुसूची
२) मुलाखत अन ुसूची
३) मु यांकन अन ुसूची
४) सं था सव ण अन ुसूची
५) लेिखय अन ुसूची
६) वग करण अन ुसूची
१) िन र ण अन ुसूची -
या प तीम य े संशोधक वतःिन र ण क न या आधार े वतः या ा ंची उ रे िलिहतो .
हणज े संशोधका या िन र णाव न आधा रत मािहती अस यान े याला िन र ण अन ुसूची
असे हणतात .
२) मुलाखत अन ुसूची -
ब याच व ेळेला अ यास िवषयाची मािहती िमळिव यासाठी म ुलाखत त ं ाचा अवल ंब केला.
अशी म ुलाखत य र र या घ ेता यावी यासाठी अन ुसूची तयार क ेले जात े. याला
मुलाखत अन ुसूची हणतात .
३) मु यांकन अन ुसूची -
या काराम य े उ रदा या या िवचारान े मू यमापन कर यासाठी िक ंवा उ रदा या या
मुलाखात कर यासाठी जी अन ुसूची तयार क ेली जात े ितला म ु यांकन अन ुसूची हणतात .
४) सं था सव ण अ नुसूची -
एखा ा िविश सम य ेची मािहती िमळिव यासाठी या प तीचा उपयोग करतात . िविवध
कारची सामािजक स ं थाच े मु यमापन िक ंवा या ं या सखोल अ यास कर यासाठी या
अनुसुचीचा वापर क ेला जातो . ितला स ं या सव ण अन ुसूची अस े हणतात .
५) लेखीय अन ुसूची -
संशोधकाला ज े हा आप या स ंशोधनाम य द तऐवज , कागदप े रेकॉड सांि यक य
मािहती , प े डायरी , आ मकथा , च र इ . मा यमात ून प तशीरपण े त य साम ीच े संकलन
करावयाच े असत े याव ेळी ल ेखीय अन ुसूची उपयोगात आणली जात े.
६) वग करण अन ुसूची -
वेगवेग या स ंशोधनाम य े सामा य लोका ं या िति या , भावना , याचना , जाणून घे यासाठी
सिव तर वग करणाची आव यकता असत े. सामािजक म ु यानुसार या ंचे मोजमाप करण े
श य असत े हणूनच अशा वग करणासाठी ही अन ुसूची वापरली जात े. munotes.in
Page 54
ा यि क भ ूगोल
54 अनुसुचीचे फायद े -
१) संशोधक - उ रदाता या ं याम य े पर पर य स ंपक साधला जातो .
२) संशोधक व उ रदाता समोरासमोर अस यान े िमळणा या मािहतीच े जा त
िव सनीयता असत े.
३) अनुसूचीतील मािहती जाग याजागी िलिहली जात े अस यान े ती िलखीत व पात
तयार होत े.
४) संशोधक वतः उ रे िमळवत अस यान े ांची उ र े प पणे िमळतात .
५) जा तीत जा त मािहतीच े संकलन एकाच व ेळी करता य ेते.
६) यो य व समप क उ रापय त ये यासाठी उ रदा याला व ृ केले जात े. उ र
दा याकड ून सव ांची उ र े िमळतात .
७) मािहतीम य े प पातीपणा हो याची श यता नसत े.
८) ती मािहती िलिखत व पात िम ळत अस यान े ती स ंरि त रहात े.
९) संशोधका या य म वाचा व िन र णाचा भाव मािहतीवर राहातो .
१०) उपल ध मािहती मब प ती या ान ुसार िमळिवल ेली अस यान े अशा
मािहती या िव ेषणाम य े अडचणी य ेत नाहीत .
११) अनुसूचीतून िमळिवल े या मािहतीम य े लविचकता असत े.
१२) उ रदा या या श ंकांचे जाग या जागी िनरसन करता य ेते. पूव ह अस यास तो द ूर
करता य ेतो.
अनुसूचीचे तोटे -
१) एखा ा ा ंचे उ र उ रदा याकड ून अथा ने िमळेल अस े नाही.
२) या प तीन े लहान े ाचे सव ण करता य ेते.
३) ही प दत खिच क व व ेळ खाऊ आह े.
४) संशोधनकता काही व ेळेला उ रदा याला मदत क शकतो .
कोण या कारच े अन ुसूचीत असाव ेत -
१) अनुसूचीतील लहान , सरळ आिण उ र द े यास स ुबोध असाव ेत.
२) उ रदा या या श ै िणक तर ल ात तर ल ात घ ेवूनही रचना क ेलेली असावी .
३) सुलभ सारणीकरण य ेईल. अशा व पाच े अन ुसुचीतच असाव ेत. munotes.in
Page 55
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
55 ४) अनुसूचीतील ह े संशोधनािवषया या उि ा ंशी अन ु प असाव ेत.
५) ाच े यो य उ र य े याची श यता नस ेल तर अ य िवचाराव ेत.
६) अनुसूचीतील ा ंची रचना एक द ुस याशी प ूरक असला पािहज े.
७) ाचा म हा एक द ुस याशी प ूरक असला पािहज े.
८) यि गत जीवनाशी व ग ु जीवानाशह स ंबंिधत नसतील अस ेच िवचाराव ेत.
५) अनुमापन प त -
सामािजक स ंशोधनाम य े ब याचदा एखा ा य या अिभ चीन े मापन करताना ग ुणभेद
वापरल े जातात . याव न यो य मापन होत नाही . याऐवजी ज र माणभ ेद वापरला तर
यो य मापन होत े. या घटना व त ुिन िक ंवा म ुत व पात असतात . या या
अ यासासाठी स ं या मक मोजमाप वापरता य ेते. मा या घटना व त ूिन नाहीत िक ंवा
या अम ुत व पात आह ेत िकंवा गुणा मक उदा . ेम, ेष, ितर कार मनोव ृ ी, िव ास इ .
या घटना ंचे मोजमाप सा ंि यक य व पात होऊ शकत नाही . अशाव ेळी या या
मोजमापासाठी अन ुमापन प ती वापरली जात े.
कोण याही घटना ंचे / गुणा मक त याच े गणना मक व पात मापन कर याची प ती
हणज े अनुमापन त ं होय . अनुमापन त ं ाचा उपयोग शा ी य प रप वता ा कर यासाठी
आिण व त ुिन ा मापनासाठी अशा दोन कार े केली जातो .
माण भ ेद जाण ून घे यासाठी दोन प ती वापरतात .
१) पिहली प त -
अनुमापनाम य े लहानात लहन , मोठ्यात मोठया अस े दोन िब ंदू असतात . यां या दर यान
अनेक िबंदू असतात . यां या दर यान अन ेक िबंदू येतात. ते हा िविश ल णाचा अ यास
केला जातो . ते हा या िब ंदूवर अन ुमापन अस ेल तर तो िब ंदू या य च े ल ण िनि त
करतो .
२) दुसरी प त -
ावलीचा वापर क न सरळ मागा ने गुण िनि त क ेले जातात .
अनुमापन प तीच े कार -
१) भागाकृत ेणी अन ुमापन
२) तुलना मक ेणी अन ुमापन
३) सापे पद म अन ुमापन
munotes.in
Page 56
ा यि क भ ूगोल
56 मह व / गुण फायद े -
१) अनुमापके य या अिभ चीन े ठरिवता य ेते.
२) सरासरी म यभा काढून य च े अनुमापानावरील ि थर व ठरिवता य ेते.
दोष -
१) अनुमापानाची बा ंधणी िक ंवा रचना करण े फारच ि ल ठरते.
२) अनुमापनात ून य या ल णाचा असणारा म च ूक अस ेलच अस े नाही.
अनुमापनाच े कार :
१) सं यादश क अन ुमाप -
समाजशा ीय अ यनातील अम ूत अथवा त या ंचे मापन कर यासाठी सवा त सोपा व सरळ
कार हणज े सं यादश क अन ुमाप हा आह े. या कार या अन ुमापात काही श द िलिहल े
जातात . येक श दाला एक अ ंक िदला जातो . उ रदा यासमोर स ंभा य उ रा या
व पात िदल े या अन ेक श दाप ैक जो श द याला अिधक आवडत अस ेल अथवा
श दाब ल आपल े अिधक अन ुकूल मत ायच े असेल या श दासोर बरोबर ( ) अशी
खुण करावयाची असत े व या श दाब ल ितक ुल मत न दवायच े असेल ते हा च ुक (X)
अशी ख ूण करावी िवचारल े या ा ं या समोर उ रदा या ंनी केले या ख ुणांची उ रपि का
परत घ ेऊन या ंची गणना क ेली जात े व उ रदा या ंची अन ुकूल - ितकुल मता ंची गणना
केली जात े. अशा कार े यांची मनोभ ूिमका जाण ून घेतली जात े.
२) सामािजक द ुर वदश क अन ुमाप -
या अन ुमापना ार े एकाच समाजात राहणा या िविभ न वग , जातीय अथवा य म य े िकती
सामािजक अ ंतर अथवा द ुर व आह े हे जाण ून घेता य ेते. या दूर वमापक अन ुमापाच े
ामु यान े दोन का र आह ेत.
अ) बोगाड सचे सामािजक द ुर वाच े मापन -
हे अनूमाप स ंचयी व पाच े आहे. या अन ुमापात य मधील सामािजक स ंबंधाचे दूर व व
जवळीकता दश वणारी अन ेक िवधान े दे यात य ेतात. हणज ेच या त ं ात िवधानाची एक
मािलकाच असत े. यात पार जवळीकत ेपासून फार द ूर व दश वणारी व ेगवेग या अ ंतरावर
असल े या िवधानाची ख ुण केलेली असत े. या िवधाना या मािलक ेतील सव च आपल े
दुस या य शी स ंबंध िकती अ ंतरावरच े असेल हे दश िवणार े असतात . हणज ेच ती त े या
आधारावर मवार लावल ेली असतात . नंतर य ना आपली मत े य कर या स
सांग यात य ेते. उ रदा या ंची मत े जाण ून घेत यान ंतर गुणना मक प तीन े िहशेब क न
सामािजक द ुर वाचा अ ंदाज लावला जातो .
ब) समाजिमती त ं - सामािजक द ुर व व पार ंपा रक स ंबंध यां या मापनासाठी ी . के एल.
मोरेना आिण ह ेलन एच . जेिनं ज या ंनी या प तीचा सव थम उपयोग क ेला. यालाच
समाजिमती मानल े जात. munotes.in
Page 57
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
57 ३) ती ता अथवा म ु यमापन त ं -
या अन ुमापाचा उपयोग लोका ंचे िवचार , मनोभावना , राग, ेष इ याद या ती ता जाण ून
घे यासाठी होतो . सामािजक शा ा या स ंशोधनात ह े अनुमाप इतर मापा ं या त ुलनेत
अिधक माणात वापरल े जात े. यावेळी केवळ दोनच िवरोधी िवचार नसतात तर या
दो हीम य े अनेक िवक प असतात . हे तं िवश ेष उपयोगी पडत े.
४) ेणीसूचक मापन त ं -
या अन ुमापन त ं ात एखा ा प रि थती अथवा त या ंची वग वारी पाड ून या ंना ेणी िदली
जाते. ेणीसूचक अन ुमापे सु ा ती तामापक अन ुमापासारख ेच असतात . कारण या दो ही
अनुमापांचा उ ेश संपूण माम य े िविश त वाची ेणी िनि त करण े हा असतो .
५) योग अन ुमाप -
योग अन ुमाप प तीत स ंशोधक आप या िवषयान ुसार िवधाना ंची एक मािलकाच तयार
करतो . ती िवधानमािलका उ रदा या ला द ेऊन यातील य ेक िवधानाबाबत
उ रदा या या िति या ंची न द क न ती अ यासली जात े.
६) तुलना मक म ु यांकन अन ुमाप -
दोन घटना , प रि थती , य या ं यात त ुलना मक अ ययन कर यासाठी या प दतीचा
उपयोग क ेला जातो . या प तीला उपयोगात आण याप ूव कोणकोण या घटना ंची, े ांची
अथवा सम ूहाची त ुलना करावयाची आह े याची िनि ती स ंशोधका ार े केली जात े.
७) दजा मु याकन अन ुमाप -
समाजातील िक ंवा सम ूहातील िविश य चा दजा िनि त कर यासाठी या प तीचा
उपयोग क ेला जातो . दजा मु यांकन अन ुमापा ार े समूहातील य या दजा कोणता आह े
हे काढता य ेते. यासाठी य च े पद, ित ा , पैसा, िस ी इ याद बाबत काही िविश
य या मािहती काढली जात े.
८) वयंिनिम ती दजा अनुमाप -
संशोधकाला ज े हा आप या स ंशोधना या िवषयव त ूचे मापन कर यासाठी कोणत ेही
अनुमाप वापरण े श य होत नाही िक ंवा उपल ध अन ुमाप स ंशोधकाला आप या
अ ययनिवषया या ीन े उपय ु वाटप नाही . ते हा तो वतः आप या िवषयाला उपय ु
असा दजा अनुमाप िनमा ण क न आप या अ ययनात उपयोगात आणतो व अ ययनकाय
पूण करतो .
मािहतीवर ि या कर याच े ट पे
डेटा ोसेिसंग हणज े एका ि य े ारे क या डेटाचे अथ पूण मािहतीम य े पांतर करणे.
डेटाची हाताळणी असे प रणाम तयार कर यासाठी केली जाते याम ुळे सम य ेचे िनराकरण
होते िकंवा िव मान प रि थती सुधारते. उ पादन ि य े माण ेच, हे एका च ाच े अनुसरण munotes.in
Page 58
ा यि क भ ूगोल
58 करते जेथे इनपुट (क चा डेटा) आउटप ुट (मािहती आिण अंत ी) तयार कर यासाठी
टो ोस ेस (संगणक णाली , सॉ टव ेअर इ.) िदले जाते.
सांकेतीकरण CODING
संकिलत मािहतीच े ितकाम य े पांतर कर या या ि य ेला सा ंकेतीकरण अस े हणता त.
उ रदा यान े िदले या उ रा ंना अ रा ं या िच हा या िक ंवा आकड ्या या सहा यान े मांडणी
हणज े सांकेतीकरण होय . उदा. वेगवेगळी िच ह े.
वग करण - CLASSIFICATION
संशोधकान े जमा क ेलेली मािहती व ेगवेग या गटात िवभागणी करण े हणज े वग करण होय .
मािहती एका िविश समान आधारावर / िनकषावर िविश गटाम य े िवभागन े हणज े
वग करण होय . वग करण क े यामुळे सारणीकरण करण े सोपे होते.
वग करणाच े फायद े -
१) वग करणाम ुळे असल ेली मािहती थोड यात मा ंडता य ेते.
२) वग करणाम ुळे िमळिवल े या मािहतीतील अनाव यक मािहती काढ ून टाकता येते.
३) वग करणाम ुळे तुलना करण े श य होत े.
४) वग करणाम य े सरासरी काढण े, िवचलन करण े, मािहतीच े िव ेषण करण े सोपे जाते.
वग करणाच े कार -
अ) गुणा मक वग करण -
गुणा मक वग करण हणज े उपल ध घटका या ग ुणानुसार क ेले जाणार े वग करण होय . या
वग करणाम य े संशोधकाला वतः या इ छ ेनुसार वग करण करता य ेते. असे वग करण
करत असताना कोण याही कारची िनयमावली िक ंवा िलिखत िनयम उपयोगात आणल े
जात नाही . या वग करणाच े दोन कार पडतात .
१) साधे गुणा मक वग करण
२) बह िवध ग ुणा मक वग करण
दा. खा पदाथा चे वग करण करावयाच े झा यास या ंचे गुणा मक वग करण करता य ेते.
उदा. खारट , कडू, गोड, ितखट , बेचव, इ.
ब) सं या मक वग करण -
या वग करणाम य े उपल ध घटका ं या ग ुणाला िक ंवा दजा ला मह व न द ेता या घटका ंची
सं या काय आह े. यानुसार वग करण क ेले जात े. याला स ं या मक अस े हणतात .
हणज ेच याव ेळी गुणापे ा स ं येला मह व द ेऊन स ं यान ुसार ज े वग करण क ेले जात े munotes.in
Page 59
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
59 याला स ं या मक वग करण अस े हणाव े. उदा. पटसं या िक ंवा सभ ेम ये असल ेली
लोकांची गद मोज यासाठी ग ुण िवचारात न घ ेता सं या िवचारात घ ेऊन गद मोजतात .
सं या मक वग करणाच े दोन कार पडतात -
१) खंडीत ेणीनुसार वग करण
२) अखंडीत ेणीनुसार वग करण
३) काळान ुसार वग करण े
या वग करणाम य े संकिलत क ेलेली मािहती कालावधीन ुसार (िदवस , मिहने, वष ) या माण े
वग कृत केली जात े. यालाच कालान ुसार वग करण अ से हणतात . उदा. दोन दशकातील
लोकस ं या वाढ िक ंवा दोन वषा तील पज याचे माण िक ंवा कामगारा ंची मािसक हज ेरी.
४) भौगोिलक थानान ुसार वग करण -
संशोधकान े जमा क ेलेली मािहती िविवध भौगोिलक थानाचा आधार घ ेऊन वग क ृत
केलेली अस ेल तर या काराला भौगोिलक था न वग करण अस े हणतात . या
वग करणामध ून िविवध िठकाण या आकड ेवारीची िक ंवा मािहतीची पर पर त ुलना करता
येते.
उदा. िखंड, दरी, गुहा, घलई, कडा, िकनारा , गड, िशखर , नदी, तलाव , सरोवर , इ यादी .
आदश वग करणाची व ैिश य े -
आदश वग करणात खाली व ैिश य े आहेत.
१) वग करण - संदेह रिहत व प असाव े याव न दोन अथ िनघू नये.
२) वग करण थायी मह वाच े असाव े.
३) वग प व िनि त असाव े.
४) एका वगा तील सव एककात सजातीयता असावी .
५) वग करणाम ुळे िमळाल ेली मािहतीची त ुलना करण े श य हाव े.
६) वग करण लविचक असाव े. नवीन त य े िमळा यास या ंचा समाव ेश करता यावा .
७) वग करण स ंशोधक िवषयाशी व उि ाबरोबर अन ु प व स ंबंिधत असाव े.
८) वग करणाचा स ु वातीचा आधार श ेवटपय त कायम ठ ेवावा.
९) सांि यक ीन े वग करण िबनच ुक असाव े.
१०) वग करणातील वगा चा आकार प ुरेसा असावा .
munotes.in
Page 60
ा यि क भ ूगोल
60 सारणीकरण (TABULA TION )
संशोधकान े मािहती िमळव ून या मािहतीच े वग करण क े यानंतर या ं या न ंतरची पायरी
हणज े सारणीकरण होय .
सारणीकरण हणज े िमळवल ेली या मािहतीच े िकंवा संशोधकान े उपल ध क ेलेली मािहती
एका त याम य े तंभ िकंवा ओळी आख ून यवि थतपण े आखण े हणज े सारणी होय .
सारणीकरण क े यामुळे िमळवल ेली मािहती स ंि व पाम य े उपल ध होत े. संशोधकान े
िमळवल ेली मािहती ब याच व ेळेला िव त ृत व पाची असत े. अशी मािहती सारणीकरण
केले असता या मािहतीची त ुलना करण हणज े सहज श य होत े. यािशवाय व ेगवेग या
घटकाची व ैिश य े सु ा यामुळे सहज ल ात य ेते.
िव ेषण ि य ेतील वग करणाची पायरी सारणीकरण व वग करण . सारणीकरण व
वग करण या दो ही ि या पर पर प ूरक आह ेत. वग करणान ंतर िदल े या साम ी उ या
आड या ओळीत को क पात मा ंडली जातात . या मा ंडणीस सारणीकरण हणतात .
सारणीकरणात िदलेली साम ी वग करणान ंतर अशा यवि थत त ह ेने मांड यात य ेते क
यामुळे त या ंचे मह व व अथ प होतो .
सारणीकरणा या या या :
१) सारणीकरण हणज े िदलेली साम ी उ या आड या ओळीत यो य रतीन े मांडणे होय.
२) संशोधनासाठी स ंकिलत क ेले या साम ी त या ंना िकती आकड ्यांना सु यवि थत व
सरळ व पात त ुत करण े हणज े सारणीकरण होय .
३) ी िसनब ेगर या ं या मतान ुसार त या ं या मब स ंघटना ंना ओळी िक ंवा रका या ं या
उपयोग क न त े तुत कर याची ि या हणज े सांि यक य सारणी होय .
४) एलहा स या ंनी सारणीकरणा ची या या करताना हटल े आ हे क - िव तृत अथा ने
पािह यास सारणीय हणज े त या ंना िभ न िभ न एका मान े दिश क कर याची
यव था हो . ही एका बाज ूला त या ंचे संकलन व द ुस या बाज ुला त या ंचे िव ेषण
यामधील ि या होय .
सारणीच े भाग -
सारणीच े मुख भाग प ुढील माण े आहेत.
१) सारणी मा ंक स ंशोधनात अन ेक सारणी तयार करा या लागतात . सोयीसाठी
सारणी मा ंक िदला जातो .
२) िशष क : येक सारणीला सोप े, सुटसुटीत आिण प अस े िशष क द ेणे गरज ेचे
असत े. िशष काव न सारणीब ल प क पना यावी .
३) तंभ मथळा : तंभाम ये कोण या कोण या कारची आकड ेवारी िदल े आहे ते तंभ
मथ यान े दश िवले जाते. तंभाचे आणखी भाग काढ ून उप त ंभ केलेले असतील तर
उप त ंभानाही मथळ े देणे आव यक आह े. munotes.in
Page 61
मािहतीच े संकलन / साम ीच े
संकलन आिण ि या (त य
संकलन )
61 ४) पं मथळा : पं म य े कोण या कारची आकड ेवारी िदल ेली आह े ते पं
मथ यान े प क ेले जाते. पं मथळा सारणी या डा या बाज ूला िदला जातो .
५) सारणी क पा : हा सारणीचा गाभा असतो . यात जमा क ेलेली आकड ेवारी िदली जात े.
६) तळटीप : सारणी या तळाशी ही टीप िदली जात े. या टीप ेत सारणीतील काही भागा ंची
िविश मािहती सा ंगावयाची अस यास त े िदले जातात .
सारणीच े उ ेश :
१) साम ीच े यव थीत मा ंडणी करण े.
२) साम ीच े अथ सरळपण े ल ात यावा हण ून या साम ीला यो य प द ेणे.
३) साम ी या िविवध िवश ेषता प करण े.
४) कमीत कमी जाग ेत साम ीच े दश न करण े.
५) िविवध त या ंची पर पर त ुलना कर यात सहा यक होण े.
६) त यांना संि प दान करण े
सारणीच े कार :
सारणीच े यां या व पान ुसार तस ेच उि ान ुसार कार काढता य ेतात त े खालील माण े
आहेत.
अ) सामा य उ ेशीय सारणी -
या सारणीस स ंदभ सारणी अस ेही हणतात . या सारणीत एखा ा स ंदभ ंथासार या
असतात अशी सारणी तया र करताना उपल ध अशी सव मािहती द े याचा य न क ेला
जातो. याव न काही िवषयाच े ान िमळत े ते एखा ा एककास ंबंधी मािहती िमळत े तसेच
या त या ंचे तुलना मक िववरण आढळत े. उदा. जनगणना सरणी .
ब) िविश उ ेशीय िक ंवा संि सारणी -
या कार या सारणीत ज री माण े आव यक ती िविश मािहती िदली जात े. एखा ा
आकड ेवारी या िविश ह ेतूने अ यास करण े हा या कार या सारणीचा उ ेश असतो . या
िवशेष सारणीचा उपयोग िव ेषणासाठी श ेकडेवारी, सरासरी , िनरिनराळ े सहग ुणांक
काढ यासाठी क ेला जातो .
क) सरळ सारणी :
जर िदल े या आकड ेवारीच े एखा ा ग ुणधमा नुसार दोनच भाग पाडल े असतील तर ितला
साधी िक ंवा एकमाग सारणी अस े हणतात . यालाच एक ग ुणीय सारणी अस े हणतात . या
सारणीत एकाच ग ुणांचा अथवा ल णाचा उ ल ेख असतो . एखा ा ग ुणधमा चे दोन भाग
पडलेले असतात व कोण यातरी एकाच वगा शी स ंबंधीत एकाच वात ं कारकात े दश न
केले जाते. उदा. भारतातील वषा नुसार ज म माण दश वणारी सारणी ही सरळ िक ंवा एका
गुणीय सारणी असत े. munotes.in
Page 62
ा यि क भ ूगोल
62 ड) जटील सारणी -
एकापे ा अिधक ग ुणधमा चा िवचार क न तयार क ेले या सारणीस जटील सरणी अस े
हणतात . याचा त या ंचे एकाह न अिध क िवश ेष िकंवा ल ण े दश िवली जातात . िजतक े
िवशेष दश िवले जातील यान ुसार ि ग ुणीय सारणी ि ग ुणीय सारणी , बह गुणीय सारणी अस े
िवभाजन क ेले जाते.
सारणीच े फायद े -
१) सारणी ार े संपूण त ये एकाचिठकाणी स ुसंगतपण े आढळतात .
२) जटील व अ यवि थत त य े सरळ व प हो तात. त यांचे मह व कळ ून येते.
३) सारणीत स ंि व पात त य े असतात . यामुळे त ये शोध याच े म वाचतात .
४) त ये आकष क रतीन े दिश त होतात .
५) सारणीम ुळे िव ेषण व िनव चनाच े काम सरळ होत े.
६) सारणी हणज े त या ंचे संि व आकष क व प आह े.
सारणी या मया दा :
१) सारणी ार े फ स ं या मक त य े दिश त होतात . परंतु सामािजक घटना या
अिधका ंश रतीन े गुणा मक असतात . या सारणी ार े दिश त श य होत नाही .
२) सारणीम य े अनेक सं या व आकड े असतात . िक येकदा सामा य लोका ंना ते समजत
नाही.
३) सारणीत य ेक एककाला वतं मह व नसत े.
४) कोण याही सारणीत सव सं याचा िक ंवा एकका ंचा समाव ेश करण े श य नसत े.
िक येकदा काही एकक वगळल े जातात याम ुळे संशोधनात स ु ता राहत नाही .
munotes.in
Page 63
63 ३
मािहतीच े िव ेषण
घटक रचना :
३.१. उि े
३.२ प रचय
३.३ मािहती िव ेषण - अथ कार, मह व
३.४ सांि यक सह मािहती िव ेषण
३.५ गृहीतके
३.१. उ ेश
या युिनट या शेवटी तु ही स म हाल:
• डेटा िव ेषण ि या समजून या
• संपादन, कोड ग , वग करण आिण सारणी ार े डेटा ोसेिसंगमधील ट या ंवर चचा करा
आिण जाणून या
• या मदतीन े सांि यक य पॅकेजसह डेटा िव ेषण समजून या
• ए सेल आिण एसपीएसएस
• आकृतीब ितिनिध व समजून येईल
• मािहतीचा अथ समजून या
• गृहीतक समजून येईल
३.१. तावना
21 या शतकातील िव ा या ना संशोधन सािह य समी कान े वाचण े आिण समजून घेणे
मािहत आहे. िव ाथ सांि यक य संक पना िशकतात , सांि यक य प रणामा ंचा अथ
लावतात आिण जन ल लेखांचे गंभीर िव ेषण िलिहतात . वषा नुवष अनेक संशोधन अ यास
केले जातात आिण पूण केले जातात . डेटा "मािहती " साठी लहान हात आहे आिण संशोधक
डेटाकड े वळतात कारण यांना सोडव याची सम या आहे. यापैक बह तेक एका ासह
ारंभ करतात आिण नंतर उ रा ंसाठी डेटा पहा. सेवा सेिटंगम य े, ांचा समाव ेश असू
शकतो , "कोण सेवा ा करत आहे?" आिण "उपचारात कोण सव म आहे?" काहीव ेळा
प रणाम आ ही सांग यासाठी सेट केले या गो प े ा वेगळी कथा सांगतात. हणून, जे हा munotes.in
Page 64
ा यि क भ ूगोल
64 आपण डेटा पाहतो ते हा अनपेि त नमुने, प ीकरण आिण असामा य प रणामा ंसाठी खुले
असण े मह वाचे आहे.
डेटाचा वापर गो ना मू य देऊन यांचे वण न कर यासाठी केला जातो. मू ये नंतर
आयोिजत केली जातात , ि या केली जातात आिण िदले या संदभा म ये सादर केली
जातात जेणेक न ते उपयु होईल. आकड ेवारीचा वापर क न डेटाचे िव ेषण केले जाते
आिण वारंवारता िकती वेळा उ र िकंवा मू य आले ते आ हाला सांगतात. एक मु ा ल ात
घेणे आव यक आहे क नमुना आकारासह अनेक घटक सांि यक य मह व भािवत क
शकतात . लहान नमुना आकार डेटा िव ेषण आिण या या भािवत क शकतात ,
िवशेषतः ट केवारी वापरताना . डेटा िव ेषण िविवध िविश ि या आिण प त चा संदभ
देते आिण यात उि े समािव असतात ; संबंध; िनण य घेणे; आिण क पना , वा तिवक
डेटासह काय कर या यित र . डेटा िव ेषण ि य ेची संक पना कर याच े अनेक िभ न
माग आहेत.
३.३ मािहती िव ेषण - अथ कार, मह व
मािहती िव ेषण काय आहे?
मािहती िव ेषण ही क चा मािहती िमळिव या साठी आिण नंतर वापरक या ारे िनण य
घे यासाठी उपयु असल े या मािहतीम य े पांत रत कर याची ि या आहे. ांची
उ रे दे यासाठी , गृिहतका ंची चाचणी घे यासाठी िकंवा िस ांतांचे खंडन कर यासाठी डेटा
संकिलत केला जातो आिण याचे िव ेषण केले जाते.
मािहती िव ेषणाच े कार :
वण ना मक िव ेषण
वण ना मक िव ेषण काय झाले ते सांगते. या कारच े िव ेषण आकड ेवारी सादर क न
प रमाणवाचक डेटाचे वण न िकंवा सारांश कर यात मदत करते. उदाहरणाथ , वण ना मक
सांि यक य िव ेषण कम चा या ं या गटाम य े िव च े िवतरण आिण ित कम चारी सरासरी
िव आकृती दश वू शकते. वण ना मक िव ेषण ाच े उ र देते, "काय झाले?
िनदान िव ेषण
जर वण ना मक िव ेषण "काय" ठरवत असेल तर िनदान िव ेषण "का" ठरवत े. समजा
वण ना मक िव ेषण णालयात णांची असामा य गद दश वते. डेटाम य े आणखी ि ल
के याने हे उघड होऊ शकते क यापैक ब याच णांनी िविश िवषाण ूची ल ण े सामाियक
केली आहेत. हे िनदान िव ेषण तु हाला हे िनधा रत कर यात मदत क शकते क
संसग ज य कारक —“का”— णांचा ओघ वाढला . िनदान िव ेषण ाच े उ र देते, "ते
का झाले?"
munotes.in
Page 65
मािहतीच े िव ेषण
65 अंदाजा मक िव ेषण
आतापय त, आ ही िव ेषणाच े कार पािहल े आहेत जे भूतकाळाच े परी ण करतात आिण
िन कष काढतात . भिव यस ूचक िव ेषणे भिव याब ल अंदाज तयार कर यासाठी डेटा
वापरतात . भिव यस ूचक िव ेषणाचा वापर क न , तुम या ल ात येईल क , िदले या
उ पादनाची येक वष स ट बर आिण ऑ टोबर मिह यात सव म िव झाली आहे,
याम ुळे तु ही आगामी वषा त समान उ च िबंदूचा अंदाज लावू शकता . भिव यस ूचक
िव ेषण ाच े उ र देते, "भिव यात काय होऊ शकते?"
ि ि ि ट ह िव ेषण
ि ि ि ट ह िव ेषण पिह या तीन कार या िव ेषणात ून एकि त केलेली सव अंत ी
घेते आिण कंपनीने कसे काय करावे यासाठी िशफारसी तयार कर या साठी यांचा वापर
करते. आमच े मागील उदाहरण वाप न , या कारच े िव ेषण उ च िव मिह या ं या
यशावर आधा रत बाजार योजना सुचवू शकते आिण हळू मिह या ंत नवीन वाढी या संध चा
उपयोग क शकते. ि ि ि ट ह िव ेषण ाच े उ र देते, "आ ही याब ल काय
करावे?" हा शेवटचा कार आहे िजथे डेटा-चािलत िनण य घे याची संक पना य ात येते.
मािहती िव ेषणाच े मह व :
• उ म ाहक ल यीकरण : तु ही तुम या यवसायाचा मौ यवान वेळ, संसाधन े आिण पैसा
वाया घालव ू इि छत नाही यांना तु ही ऑफर करत असल े या व तू आिण सेवांम ये
फारस े वार य नसले या लोकस ं याशा ीय गटांना लि यत केले या जािहरात मोिहमा
एक ठेव या आहेत. डेटा िव ेषण तु हाला तुम या जािहराती आिण िवपणन य ना ंवर
ल क ि त कर या ची गरज आहे हे पाह या त मदत करते.
• तु ही तुम या लि यत ाहका ंना अिधक चांग या कार े ओळख ू शकाल : डेटा िव ेषण
तुमची उ पादन े आिण मोिहमा तुम या लि यत लोकस ं येम ये िकती चांगली कामिगरी
करत आहेत याचा मागोवा घेतात. डेटा िव ेषणा ार े, तुमचा यवसाय तुम या लि यत
े कां या खचा या सवयी, िड पोज ेबल उ प न आिण बह धा वार य असल े या े ांची
चांगली क पना िमळव ू शकतो . हा डेटा यवसाया ंना िकंमती सेट कर यात , जािहरात
मोिहम ेची लांबी िनधा रत कर यात आिण आव यक व तूंची सं या ेिपत कर यात मदत
करते.
• ऑपर ेशनल खच कमी करा: डेटा िव ेषण तु हाला दाखवत े क तुम या यवसायातील
कोण या े ांना अिधक संसाधन े आिण पैशांची आव यकता आहे आिण कोण या े ात
उ पादन होत नाही आिण अशा कार े कमी केले जावे िकंवा पूण पणे काढून टाकल े जावे.
• उ म सम या सोडव या या प ती : मािहतीप ूण िनण य हे यश वी िनण य हो याची
अिधक श यता असत े. डेटा यवसाया ंना मािहती दान करतो . ही गती कुठे नेत आहे ते
तु ही पाह शकता . डेटा िव ेषण यवसाया ंना यो य िनवड कर यात आिण महागड ्या
अडचणी टाळ यास मदत करते. munotes.in
Page 66
ा यि क भ ूगोल
66 • तु हाला अिधक अचूक डेटा िमळतो : तु हाला मािहतीप ूण िनण य यायचा अस यास ,
तु हाला डेटा हवा आहे, पण यात आणखी बरेच काही आहे. ातील डेटा अचूक असण े
आव यक आहे. डेटा िव ेषण यवसाया ंना संबंिधत, अचूक मािहती , भिव यातील िवपणन
धोरणे आिण यवसाय योजना िवकिसत कर यासाठी आिण कंपनीची ी िकंवा येय पु हा
तयार कर यात मदत करते.
३.४ सांि यक सह मािहती िव ेषण
१. माय ोसॉ ट ए सेल
ए सेल हे ेड शीट हणून ओळख या जाणा या संगणक अनु योगा ं या गटाशी संबंिधत
आहे. माय ोसॉ ट ए सेल संशोधकान े िनवडल े या कोण याही कार े डेटा सादर
कर या स मदत करते. ए सेल हे अ याध ुिनक कॅ युलेटर हणूनही वापरल े जाऊ शकते.
हे जिटल गिणती सू े वापर यास स म आहे. ही डायरी , शेड्यूलर आिण बरेच काही असू
शकते.
ए सेल डेटाचे ितिनिध व कर यासाठी रंग, सीमा आिण िभ न फॉ ट वापर याची सुिवधा
देते. िविवध त े उपल ध आहेत, जे डेटाचे ितिनिध व कर यासाठी िनवडल े जाऊ
शकतात .
२. एस.पी.एस.एस.
एस.पी.एस.एस. हा िवंडोज आधा रत ो ाम आहे याचा वापर डेटा एं ी आिण िव ेषण
कर यासाठी आिण टेबल आिण आलेख तयार कर यासाठी केला जाऊ शकतो . SPSS
मोठ्या माणात डेटा हाताळ या स स म आहे आिण चाचणीम य े समािव केलेली सव
िव ेषणे आिण बरेच काही क शकते. एस.पी.एस.एस. सामा यतः सामािजक िव ान
आिण यावसाियक जगात वापरल े जाते.
एस.पी.एस.एस. अनेकदा अपडेट केले जाते. हे सॉ टव ेअर 1968 म ये सोशल साय स ेस
(एस.पी.एस.एस.) साठी सांि यक य पॅकेज (एस.पी.एस.एस.) हणून या या पिह या
आवृ ीम य े िस कर यात आले होते. हे बाजार संशोधक , आरो य संशोधक , सव ण
कंप या , सरकार , िश ण संशोधक , िवपणन सं था, डेटा मायनस आिण इतरां ारे देखील
वापरल े जाते.
मािहती या आक ृ या
आकृ या डेटा सादर कर यासाठी वापरल ेले चाट आिण आलेख आहेत. हे डेटा अिधक
भावीपण े सादर कर यात मदत करतात . डेटाचे सज नशील सादरीकरण श य आहे. डेटा
आकृ यांम ये वग कृत केले आहे:
त े: चाट हा डेटा सादरीकरणाचा आकृतीबंध आहे. डेटा सादर कर यासाठी बार चाट ,
आयत , चौरस आिण मंडळे वापरली जाऊ शकतात . बार चाट एक-आयामी आहेत, तर
आयताक ृती, चौरस आिण वतु ळे ि िमतीय आहेत. munotes.in
Page 67
मािहतीच े िव ेषण
67 आलेख: सं या मक मािहती य व पात सादर कर या या प तीला आलेख हणतात .
आलेख व िकंवा सरळ रेषे ारे दोन चलांमधील संबंध देतो. आलेख दोन ेण म ये
िवभागल े जाऊ शकतात . (1) वेळे या मािलक ेचे आलेख आिण (2) वारंवारता िवतरणाच े
आलेख. टाइम िसरीज या आलेखांम ये घटका ंपैक एक हणज े वेळ आिण इतर िकंवा इतर
घटक आहेत/ आहेत. ि व े सीवरील आलेख अिधका या ंचे उ प न , वय, इ यादीन ुसार
िवतरण दश वतात.
मािहतीचा अथ लावण े
सव णाच े िनकाल , ायोिगक िन कष , िनरी ण े िकंवा कथना मक अहवाला ंमधून डेटा गोळा
के यानंतर संशोधका ं ारे याचे िव ेषण केले जाते. ही पायरी संशोधकाला प रणामा ंचा
अथ लाव यास स म करते. अशा कार े डेटा िव ेषण आिण या या ही गोळा केले या
मािहतीचा अथ सांग याची आिण िन कषा चे िन कष , मह व आिण प रणाम ठरव याची
ि या आहे. डेटाचे िव ेषण आिण अथ लाव याचा उ ेश वापर यायो य आिण उपयु
मािहती िमळवण े हा आहे. िव ेषण, डेटा गुणा मक िकंवा प रमाणा मक असला तरीही
डेटाचे वण न क शकते आिण हे रएब समधील संबंध ओळख ू शकते. हे हे रएब सची
तुलना देखील क शकते; चल आिण अंदाज प रणामा ंमधील फरक ओळखा . ायोिगक
शा यांचे प ीकरण मु य व े व तुिन डेटा आिण सांि यक य गणनेवर आधा रत
असतात . सामािजक शा िलिखत अहवालां या प रणा मांचा अथ लावतात जे
वण ना मक तपशीलान े समृ असतात परंतु गिणतीय गणना ंपासून रिहत असू शकतात .
संशोधन प तीम य े डेटा या इंटरि ट ेशनला खूप मह वाची भूिमका असत े.
ही एक आव यक ि या का मानली जाते याचे वण न खालील घटक करतात :
1. हे संशोधकाला या या वतः या िन कषा मागील अमूत त वाब ल सखोल ान
िमळिव यास स म करते.
2. संशोधक याचे िन कष आिण यां या अि त वामागील कारण े समजून घे यास स म
आहे.
3. पुढील संशोधना या मदतीन े अिधक समज आिण ान िमळू शकते.
4. संशोधन काया शी संबंिधत अ यासाम य े हे खूप चांगले माग दश न दान करते.
5. कधीकधी प रक पना तयार होऊ शकते.
आतापय त हे ात आहे क एखा ा या गृहीतकाला िस िकंवा नाकार यासाठी डेटा
इंटरि ट ेशन ही सवा त मह वाची गु िक ली आहे. यामुळे एखा ा या डेटाचा उपयु अथ
लाव यासाठी यो य सांि यक साधन िनवडण े मह वाच े आहे. अयो य डेटा िव ेषण प त
घेत यास , प रणामा ंची िव ासाह ता कमी होऊ शकते.
munotes.in
Page 68
ा यि क भ ूगोल
68 ३.५ गृहीतक े (HYPOTHESIS )
गृहीतक े -
गृहीतके हा स ंशोधनाचा पाया असतो . संशोधक आप या स ंशोधनाबाबत िवचार क न जो
अंदाज बा ंधतो याला ग ृहीतक हणतात . असे अंदाज स ंशोधनाप ुव बा ंधलेले असतात .
याम ुळे संशोधनाला माग िमळतो ह े अंदाज कर े असतील अस े नाही. हणूनच ग ृहीतकृ य
हेच स य आह े असे न मानता एक िनि त िदशा िमळावी व या िदश ेने सम य ेची उकल
करता यावी यासाठी ग ृहीत कृ याची िनिम ती क ेली जात े. गृहीतके मांड याख ेरीज
संशोधनाला स ु वातच होव ू शकत नाही . संशोधकाला एकदा आपली सम या समजली क
या ा ंची िक ंवा सम य ेची संभा य उ र े काय अस ू शकतील याचा नादाज स ंशोधकाला
बांधता य ेतो. असे अंदाज हणज ेच गृहीतके असतात . संशोधका ला या ने िनवडले या
सम य ेबाबत थोडाफार अन ुभव िक ंवा ाथिमक ान असत ेच. या या आधार ेच संशोधक
आप या सम य ेिवषयी काहीतरी सामा य अन ुमान काढतो . अशी अन ुमाने िवधाना या
व पात मा ंडली जातात . ही स ंभा य अन ुमाने संपूण संशोधन काया साठी माग दश क
ठरतात . यातूनच संशोधना साठी एक िनि त िदशा िमळत े. संशोधकाला प ूव ात
असल े या मािहती या आधार े िकंवा संशोधनात ून संकिलत क ेले या त या ं या आधार े
गृहीतका ंची चाचणी स ंशोधक घ ेत असतो .
या या :
लुंडबग यां यामत े, यांची स यता अ ापही पडताळा यची आह े अशा ता प ुर या व
कामचलाव ू िन कषा स गृहीतक हणतात .
वे टर यां यामत े, गृहीतक हणज े एखादी ग ृहीत धरल ेले िवधान , त व िक ंवा एखादी ग ृहीत
धरलेली अत होय .
गृड आिण ह ॅट यां यामत े, गृहीतक ही अशी मा यता आह े क जी स य िस कर यासाठी
ितचे परी ण क ेले जावू शकत े आिण प ुढील स ंशोधनासाठी ते उपय ु असत े.
मॅ स ल ॅक यां यामत े, जे िवधान िनि तपण े बरोबर आह े क च ूक आह े हे खा ीप ूव क
मािहत असत नाही . या िवधानाला अस े हणतात .
डॉ. िशवराम ठाक ूर व डॉ. सुमेधा धुरी यां यामत े, संशोधकान े संशोधना या स ु वातीलाच
काढल ेला स ंशोधनाबाब तचा अ ंदाजीत िन कष व यासाठी मा ंडलेला प िवधान हणज े
गृहीतक होय .
गृहीतकाची व ैिश य े :
१. प ता - गृहीतक ह े नेहमी स ु प व िनि त व पाच े िवधान असाव े. गृहीतक ह े
संशोधना या स ु वातीलाच मा ंड यात य ेणारे िवधान असत े याम ुळे ते संिद ध िक ंवा ि अथ
असेल तर पुढील स ंशोधनाची िदशा च ुक ची होव ू शकत े. हणूनच मा ंडले या ग ृहीतकातील
येक श द स ु प असण े आव यक आह े. munotes.in
Page 69
मािहतीच े िव ेषण
69 २. अनुभविस ता - गृहीतक ह े अन ुभविस असल े पािहज े. हणज ेच गृहीतकाची
पडताळणी करता आली पािहज े . गृहीतकाचा आधारच अन ुभव असला पािहज े.
३. वा त वता - गृहीतक ह े वा त वतेवर आधा रत असल े पािहज े. याचा चिलत स ंशोधन
प तीशी स ंबंध असला पािहज े. कोणत ेही गृहीतक ह े श यतो आजपय त मा य पावल े या
िस ांता या चौकटीत बसणार े असल े पािहज े.
४. पया यी उ र - संशोधनाच े गृहीतक ज े हा स ंशोधन सम य ेचे सूचक उ र असत े ते हा
ते आदश गृहीतक मानल े जाते. एकाच सम य े या प ूत तेसाठी अन ेक गृहीतके असू शकतात .
५. सरलता - जे हा ग ृहीतक सरलत ेने यु अस ेल ते हा त े गृहीतक स ंशोधकाला या या
संशोधना या िन कषा पय त पोचािवत े.
गृहीतकाची उगम थान े :
गृहीतक कस े िनमा ण होते िकंवा याचा उगम कसा होतो आिण त े सुचते कसे अशा ात ून
गृहीतकाची न ेमक उगम थान े सांगणे अवघड असत े. मा ग ृहीतकाची िनिम ती आिण या ंची
मांडणी स ंशोधका या ितभाश वर अवल ंबुन असत े. यासाठी स ंशोधकाचा अ यास आिण
अनुभव या दो ही गो ी अितशय म ह वा या आ हेत.
१. यि गत ोत - जे हा स ंशोधक वतः ग ृहीतका ंची िनिम ती करतो त े हा या
गृहीतकाचा उगम ोत यि गत असतो . संशोधकाचा ीकोन , क पना , ेरणा, िवचार ,
िचंतन, अ यास , अनुभव ह े सव घटक ग ृहीतका या य गत उगम ोताशी स ंबंिधत
आहेत.
२. बा ो त - संशोधकाचा बा जगताशी आल े या स ंबंधातून अि त वात आल े या
घटना , िवचार , िस ांत इ. चा समाव ेश बा ोतात होतो . जे हा स ंशोधक कोण याही अ य
य िक ंवा ारा ितपादीत एक सामा य िवचारा या आधारावर आप या
गृहीतकाची िन िम ती करतो त े हा ते गृहीतक बा ोताशी स ंबंिधत असत े.
गृहीतकाच े कार :
वेगवेग या िवचारव ंतांनी गृहीतकाच े कार मा ंडलेले आहेत. गृहीतकाच े कोण यातरी एका
आधारावर सव साधारण वग करण करण े श य नाही िक ंवा एकाच आधारावर क ेलेले
गृहीतकाच े कार मानण ेही यो य नाही . काही कार -
१) संशोधन ग ृिहते :
जे हा स ंशोधनात ून ा झाल े या िन कषा या आधारावर ग ृहीतकाची िनिम ती केली जात े
ते हा याला स ंशोधना मक ग ृहीतक हणतात . याम य े संशोधकान े मांडलेले गृहीतक
कोण यातरी िस ा ंता या आधारावर मा ंडलेले असत े. यामुळे संशोधकाला आपल े गृहीतक
स य आह े असा िव ास असतो . अथा त गृहीतका या परी णान ंतर त े स य आह े िकंवा
अस य याची क पना य ेते.
munotes.in
Page 70
ा यि क भ ूगोल
70 २) शू य गृहीतक :
जे हा ग ृहीतकाची मा ंडणी नकारा मक क ेली जात े ते हा याला श ू य गृहीतक हणतात . हे
गृहीतक स ंशोधन ग ृहीतका या न ेमके उलट असत े. याम य े संशोधक दोन पर परिवरोधी
प रि थती असल ेली िवधान े तयार करतो . या िवधानाची अशा प तीन े मांडणी क ेली जात े
क , यातील एक िस होत े आिण द ुस या िवधानाच े खंडन क ेले जात े. एखाद े गृहीतक
पूण तः बरोबर आह े हे िस कर याप े ा िवरोधी िवधा न गैर आहे हे िस करण े अिधक सोप े
असत े.
३) सांि यक य ग ृहीतक :
िनरी णात ून िमळाल े या मािहती या आधारावर सा ंि यक य लोकस ं येबाबत क ेलेली
िवधान े हणज ेच सांि यक य ग ृहीतक होय . अशा कारच े गृहीतक व त ू िकंवा लोका ंक रता
उपयोगात आणतात .
गृहीतकाच े माग :
गृहीत कृ य हे िविश पा भूमीवर ठरत े.
१) संशोधकाच े वतःच े अनुभव
२) संशोधकाची वतःची ब ुि म ा
३) संशोधका या सभोवतालची प रि थती
गृहीतकाच े मह व िक ंवा काय :
१) संशोधनाला िदशा द ेणे.
२) मािहती गोळा करणा याला िदशा द ेणे.
३) संशोधकाची िनि तता दान करण े.
४) संशोधना ला यो य मया दा घाल यासाठी उपय ु ठरत े.
५) संशोधना या उि ा ं या प ूत तेसाठी मह वाच े आहे.
६) िस ांता या िनिम तीसाठी उपय ु असत े.
७) िनि त व अच ूक िन कषा पय त पोच यासाठी माग दश क ठरत े.
अचुक गृहीतका या कसोट ्या :
१) गृहीत क ृ य असाव े
२) गृहीतकृ य वा त वावर आ धा रत असाव े
३) गृहीतकृ य सम य ेशी सुसंगत असाव े
४) गृहीतकृ य पुरेसे असाव े
५) गृहीतकृ य सा या सरळ सो या भाष ेत असाव े
munotes.in
Page 71
मािहतीच े िव ेषण
71 गृहीतक िनिम ती या सम या :
यो य व अच ूक गृहीतक मा ंडणे हे खरेतर ख ूप कठीण काम आह े. गृहीतक मा ंडताना काही
अडचणी िनमा ण होव ू शकतात . याती ल काही सव सामा य सम या सम या प ुढील माण े -
१) प स ै ांितक स ंदभा चा अभाव
२) ानाचा अभाव
३) संशोधन प तीचा अप ुरा अ यास
४) यो य त ं ा या िनवडीचा अभाव
गृहीत क ृ याची चाचणी :
संशोधनासाठी स ंशोधक आप या प ुवा नुभावावर व वतः या बौि क मत ेनु प
िनवडल े या संशोधन सम य े या प ूत तेसाठी ग ृहीतकाची मा ंडणी करीत असतो . अशा
गृहीतकावर याच े संशोधन स ु असत े. संशोधनाअ ंती या ग ृहीतकृ याची फलिन पती प
होत असत े. मांडलेले गृहीतक यो य आह े िकंवा नाही त े तपास यासाठी िनरिनरा या
चाच या वापर या जाता त. हणजेच संशोधकान े संशोधन सम य ेिवषयी जी मािहती
संकिलत क ेलेली असत े, व या या आधारावर ग ृहीतकाची तपासणी क ेली जात े याला
गृहीतकृ याची चाचणी अस े हणतात . याम य े संशोधक ग ृहीतकृ य स य क अस य ह े
िस करतो . याची तपासणी कर यासाठी व ेगवेग या चाच या वापर या जातात . या
चाच या ंमुळेच संशोधकान े मांडलेले गृहीतक व आल ेला िन कष जर स ुसंगत (गृहीत
धर या माण े) असेल तर मा ंडलेले गृहीतक यो य ठरत े.
याउलट मा ंडलेले गृहीतक व अ ंितम िन कष याम य े िवसंगती अस ेल तर त े गृहीतक श ु य
गृहीतक (Null hypothesis ) हणून ओळखल े जाते.
वा याय :
१. मािहतीच े िव ेषण हणज े काय ? कार सा ंगा.
२. गृहीतकावर सिव तर िलहा .
munotes.in
Page 72
72 ४
संशोधन अहवाल
घटक रचना :
४ .० अहवाल ल ेखन
४ .१ संशोधन अहवालाच े व प
४ .२ संशोधन अहवालाची मा ंडणी
४ .३ तळटीपा
४ .४ ंथसूची
४ .५ वैिश य े संशोधक ब ंधाचे ा प
४ .६ संशोधन ब ंध अहवाल ल ेखनाचा पडताळा कसा या वा.
४.७ वा यचौय
४.० अहवाल ल ेखन
संशोधन ि य ेतील श ेवटचा म ु ा हणज े अहवाल ल ेखन होय . संशोधनासाठी िमळिवल ेली
सव मािहती स ू ब र या मा ंड या या ि य ेला अहवाल ल ेखन हणतात . जोपय त
अहवालाच े लेखन होत नाही तोपय त संशोधन काय पूण होत नाही . संशोधन अहवाल तयार
के यामुळे संशोधकान े केलेलं संशोधन कोण या िवषयावर आह े. यातून कोण या कारच े
िन कष काढल े गेले आहेत या सवा बाबत मािहती उपल ध होत े. संशोधन अहवालात ुनच
संशोधकान े िमळवल ेले ान समाजापय त पोचिवल े जाते.
संशोधनातील स ंपािदत या सा म ी या प ुरा यान ुसार स ंशोधक ज े प ीकरण करतो
याआधार े संशोधनाचा अहवाल तयार क ेला जात े.
या या -
अहवाल ल ेखन ही एक वत ं नविनिम ती असत े. याम य े सम य ेचे िवधान व या सम य ेचे
अंितम प रणाम िदल ेले असतात .
घुडे व हॉट या ं यामत े, अहवाल तयार करण े हे संशोधनाच े अंितम चरण होय . या या उ ेश
इ छुक वाचका ंना अ ययनात ून काढ यात आल े या प रणामा ंना समज ू शकेल असा
यवि थत िव तारप ूव क व पात मा ंडणे होय क या ार े वाचक त या ंना समज ू शकेल व
वतःप ुरता तरी स ंशोधना या िन कषा ची ामािणकता पडताळ ून पाह या यो य बन ेल. munotes.in
Page 73
संशोधन अहवाल
73 ा. सराज या ं यामत े, समाजाला क ेलेले प रणामकारक व ह ेतुपूव क िनव ेदन हणज ेच
खरेखुरे अहवाल ल ेखन होय .
४.१ संशोधन अहवालाच े व प -
संशोधन अहवालाच े समा ी स ंशोधन अहवाल ल ेखनान े होते. अहवाल ल ेखन ही एक कला
आहे. संशोधनासाठी वापरली ग ेले या प ती जरी व ेगवेगळी असली तरी स ंशोधन अहवाल
लेखन मा शा ीय प तीवरच आधारल ेले असत े. तसेच अहवाल ल ेखन आकष क असल े
पािहज े. संशोधन अहवाल स ंशोधन अहवालात स ंशोधकान े या कालावधीत क ेले या स ंपूण
अ यासाच े िविवरण िदल ेले असत े. संशोधन अहवाल अन ेक उ ेशाने सदर क ेला जा तो.
नवीन ान समाजापय त पोचिव यासाठी , संशोधका या वतः या ानव ृ ीसाठी ,
भिव यकालीन धोरण े ठरिव यासाठी , शासक य धोरण े ठरिव यासाठी िक ंवा संशोधन पदवी
संपादन कर यासाठी स ंशोधन अहवालाच े लेखन क ेले जाते. संशोधकान े केलेलं संशोधन
लोकांपय त, वै ािनक स मुदायापय त, वै ािनक सम ुदायापय त पोचिव याक रता या
संशोधन काया चा अहवाल तयार करण े आव यक असत े. अ यथा त े संशोधन काय या
संशोधकाप ुरतेच िसमीत राहील . संशोधन अहवालात कोणकोण या गो चा समाव ेश
असावा यास ंबंिधत काही िनयम आह ेत यान ुसारच अहवालाच े लेखन करावे लागेल.
४.२ संशोधन अहवालाची मा ंडणी :
चार ट याम य े केली जात े.
१) पिहला ट पा ाथिमक िवभाग -
अहवालाची पिहला ट पा हणज े अहवालाम य े नेमकेपणान े काय याची मािहती द ेणारा भाग
याम य े आहे. संशोधन अहवाल हाताळणी या ीन े सुकर हावा यासाठी याचा आका र
चौकोनी ठ ेवला जातो तस ेच याची बा ंधणी आकष क ठेवणे मह वाच े असत े. याम य े पुढील
उपिवभाग आह ेत -
१) िशष कपृ
२) थमप ृ
३) माणप
४) ित ाप
५) अनु मिणका
२) दूसरा ट पा -
दुस या ट याम य े संशोधनाच े मुख भाग असतो . हा संशोधन अहवालाचा गाभा मानला
जातो. संपूण संशोधनाच े यशापय त यात िलखाणावर अवल ंबून असत े. या िवभागात
वेगवेग या करणा ंचा समाव ेश केलेला असतो , ते पुढील माण े -
१) तावना munotes.in
Page 74
ा यि क भ ूगोल
74 २) संशोधनाची उि य े
१) संशोधनाची या ी िक ंवा अ यास े
२) संशोधन प ती
३) गृहीतके
४) मािहती स ंकलनाची साधन े
५) नमुना िनवड
६) मािहतीच े िव ेषण िक ंवा अथ िनव चन
३) ितसरा ट पा -
या ट याम य े संशोधनाच े संपूण तःसार असत े. संशोधनातील िव ेषणा या आधारान े
िन कष काढल े असतात . याच ट याम य े गृहीतका ंची यशि वता कळ ून समज ून येते.
याम य े येणारे उपिवभाग प ुढील माण े -
१) सारांश व िन कष
२) संशोधका या सम य ेसंबंधी उपाययोजना
यािठकाणी खर े तर अहवाल प ूण होतो . परंतु संशोधकाची मािणकता िस कर यासाठी
चौथा ट पा क ेला जातो .
४) चौथा ट पा / अंितम िवभाग -
खरे तर ितस या ट यातच अहवाल प ूण होतो. परंतु संशोधकाची ामािणकता िस
कर यासाठी चौथा ट पा क ेला जातो . याच िवभागाला स ंशोधनाचा आधारभ ूत घटक अस ेही
हणता . याचे उपिवभाग प ुढील माण े-
१) संदभ सूची / ंथसूची
२) प रिश े
३) छायािच े
४) ावली
वरील ट या ंना अन ुस न आकष क असा अह वाल सा या सो या व प भाष ेम ये वरील
मुद् ांना अन ुस न यो य त ं ाचा वापर क न मा ंडला ग े यास अहवाल आदश अहवाल
गणला आह े.
अहवाल ल ेखनाच े िनयम िक ंवा अहवाल ल ेखनाची भाषा -
१) अहवाल ल ेखनाची भाषा सोपी असावी .
२) लेखनात प ुनरावृ ी टाळावी .
३) एकाच अथा चे वेगवेगळे श द एकाप ुढे एक अस ू नयेत. munotes.in
Page 75
संशोधन अहवाल
75 ४) लेखनासाठी वभाषा वापरावी , उगीचच ितमा ंचा वापर क न नय े.
५) वा यरचना सोपी , साधी, सरळ असावी .
६) श दाच े अवड ंबर अस ू नये.
७) भाषा स ंिद ध नसावी .
८) लेखन सहजस ुलभ असाव े िकंवा यात ि ल ता नसावी .
४.३ तळटीपा -
संशोधन अहवालाम य े या व ेगवेग या संदभा चा आधार घ ेतलेला असतो िक ंवा जी मािहती
अवतरणा ंम ये िदलेली असत े अशा मािहतीचा स ंदभ दे याची तळटीपा ही प त आह े.
या या -
संशोधन अहवालात य ेक िलिखत प ृ ा या तळाशी िदल ेला स ंदभ हणज े तळटीपा होय .
असा स ंदभ पृ ा या तळाशी द ेतात हण ून याला तळटीपा हणतात .
सामािजक िक ंवा शा ीय स ंशोधन करीत असताना कोणताही स ंशोधक हा ानाचा
बाबतीत प रप ूण असतो अस े नाही. येक संशोधकाच े मह वाच े गुण िकंवा अंग हणज े तो
नेहमीच नवनवीन िशक या या िक ंवा शोध ून काढ या या िज ास ेम ये गढल ेला असतो .
यामुळेच कोणताही स ंशोधक आप या स ंशोधनाम य े नािव यप ूण ता ये यासाठी व आप या
संशोधनाची पातळी उ च राख यासाठी प ूव केलेलं संशोधन , बंध, ंथ मािसक े, पु तके,
अहवाल , लेक, वत मानप े इ. सार या द ु यम साम ीचा वापर करतो . केवळ आपल े
संशोधन ह े ाथिमक ो ताव न िमळिवल े या मािहतीव न प ूण होऊ शकत नाही याची
येक स ंशोधकाला क पना असत े. हणूनच स ंशोधक आप या स ंशोधनाम य े अशा
वेगवेग या द ु यम ोता ंचा वापर करीत असतो व यात ून आपल े संशोधन प ूण वास न ेट
असतो . अशा यापल े या सािह याचा उ ल ेख कर यासाठी संशोधन अहवालातील एक
पायरी हणज े तळटीपा ही होय .
तळटीपा या श दाम य ेच याचा अथ पूण पणे भरल ेला आह े. दु यम साम ीम य े जे सािह य ,
िलखाण , वा य , साधन े य ांचा जो वापर आप या स ंशोधनाम य े केलेला असतो याचा
उ लेख वापरल े या जाग े या िक ंवा पृ ा या तळा ला स ंि व पाम य े देणे हणज ेच
तळटीप होय .
ब याच व ेळेला स ंशोधन प ूण वास जा यासाठी स ंबंिधत सािह याचा मागोवा घ ेतला जातो .
अशाव ेळी जे िलखाण , प र छ ेद आपली स ंशोधनात वापरल े जातात व त े या या िठकाणी
आलेले िकंवा घेतलेले असतील या पाना या तळभागी ह णजेच शेवटी याचा उ ल ेख
करावा लागतो . असा उ ल ेख कर यासाठी स ंशोधनाम य े शा श ु प तीचा व
चाकोरीब ापणा यापला जातो . जे संदभ सािहि यक वा य , या या , प र छ ेद, अवतरण े,
श द इ . जे वापरल े असतात . यां या श ेवटी स ं या मक मा ंक िदल े जातात . उदा.
१,२,३,४... या माण े असे मा ंक देत असताना या वापरल े या सािह या या श ेवटचा
अ रा या डो यावर त े मांक िदल े जातात . उदा... असत े. १ िकंवा ...... आढळतात २ munotes.in
Page 76
ा यि क भ ूगोल
76 या माण े. असे िदलेले मा ंक हे ितका मक असतात या ंचा वापर क न यािठकाणी
असे सािह य वापरल ेले असे या पाना या िक ंवा पृ ा या तळभागावर तो मा ंक प
क न याप ुढे संबंिधत सािह य , वा य कोठ ून घेतले याचा ोत िदला जातो िक ंवा संदभ
िदला जातो . हा स ंदभ दे यासाठीही िविश कारची शा ीय प त वापरली जात े.
या माण ेच संदभ देणे संशोधकास ब ंधनकारक असत े. तळटीप िक ंवा संदभ दे याची प त
या मान े -
थम वर उ ल ेखलेला मा ंक ावा , यापुढे लेखकाच े नाव, काशन वष , ंथाचे िकंवा
संशोधन प ेपरचे नाव िक ंवा ब ंधाचे नाव, काशक , आवृ ीचा न ंबर, पृ मा ंक न द करण े
अपेि त असत े.
उदा. ा. डॉ. िशवराम ठाक ूर (२०१४ ) सावंतवाडी ताल ु यातील श ै िणक स ुिवधांचा
सखोल अ यास - The Konkan Geographers June 2014 कोकण िजऑ ाफस
असोिशएशन ऑफ इ ंिडया - खंड . १२ pp 10 - 14
वरील माण े संदभ देताना जर स ंशोधकान े सारांश पान े सािह या चा वापर क ेला अस ेल तर
िकंवा एकाचव ेळी एकाप े ा जा त पानावरील मजक ूर घेता येत अस ेल तर अशाव ेळी तळटीप
िकंवा स ंदभा त उ ल ेख करताना अशी दोनव ेळा अ र े लहान िलपीतील िक ंवा दुस या
िलपीतील िलह न याप ुढे पृ मा ंक िदल े जातात . मा उपयोगात आणल ेले सािह य िक ंवा
मजकूर, तपशील हा एकाच प ृ ावरील अस ेल तर तळटीप ेम ये शेवटी क ेवळ एकच ह े अ र
वाप न याप ुढे पृ मा ंक न दिवला जातो .
तळिटप ेचा उ ल ेख कोठ े करावा याबाबत सव च संशोधका ंचे िकंवा अिधकार य च े िकंवा
िनयमावली कर याम य े एकवा यता असल ेली आढळत नाही . यामुळे काहीव ेळा काहीजण
तळटीप ेचा अथ करणा या श ेवटी असा लाव ून संबंिधत तळटीपा ंची न द ही कणा या
शेवटी करताना आढळतात . मा तळटीप द े यासाठी जो म िदल ेला आह े याम य े
कोण याही कारचा फरक क ेला जात नाही .
तळटीप ही या िठकाणी मजक ूर, तपशील , सािह य घेतलेले असेल या या प ृ ा या
तळाला िदल े असता वापरल े या सािह याचा स ंदभ संशोधकाला ितथ या ितथ े िमळ ू
शकतो . कारण इतर पान े चाळावी लागत नाही . यामुळे या या आकलनाम य े ग धळ
िनमा ण हो याची श यता उ वत नाही . असे जरी असल े तरी या कार या हणज ेच येक
पाना या िक ंवा पृ ा या तळाला तळटीप स ंदभ िद यान े अहवाल ल ेखनाची आकष कता
कमी हो याची श यता असत े. िशवाय अहवाल ल ेखनातील प ृ ांची बरीचशी जागा यासाठी
खच पडत े. यामुळे तळटीप न दव याची म ुभा संशोधकास द ेणे उचीत ठरत े.
संशोधन अहवालाम य े िजथ े िजथे अवतरणा म य े िदल ेले श द वा य िक ंवा प र छ ेद
येतात ितथ े ितथे शेवटी अन ु मांक िदला जातो . आिण याचा स ंदभ पृ ा या तळाशी िदला
जातो. तळटीप द ेताना याची मािहती घ ेतलेली अस ेल या ल ेखकाच े नाव, पु तकाच े नाव,
काशन वष , पृ मा ंक या मान े संदभ िदला जातो . अिलकड या काळात तळटीप
दे याची प त कमी होत चालल ेली आढळत े. तरीही जर का तळटीप ावया या असतील
तर पुढील गो ी ल ात ठ ेवायला ह यात - munotes.in
Page 77
संशोधन अहवाल
77 १) तळटीपा ा न ेहमी प ृ ा या तळाशी िलिह या जातात .
२) तळटीपा ं या स ंदभा ना कणा ंचा िवचार न करता अन ु मांक िदल े जावेत व त े मांक
तळटीपा ंना असाव ेत.
३) मूळ िलखाणापास ून थोडीशी जागा सोड ून तळटीप िलहावी .
४) तळटीप िलिहताना अ रा ंचा आकार म ूळ िलखाणाप े ा थोडा कमी असावा .
४.४ ंथसूची -
संशोधन अहवालातील हा श ेवटचा आिण मह वाचा भाग असतो . संशोधन अहवाला या
शेवटी ंथसूची िदली जात . संशोधनातील हा असा घटक आह े क याव न स ंशोधकान े
िकती अ यासप ूण संशोधन क ेलेले आहे याची क पना य ेते.
या या -
संशोधकान े आप या स ंशोधन ि य ेम ये या ंथ सािह याचा य िक ंवा अ य
वापर क ेलेले असेल अशा सव ंथ सािह याची एका िविश मान े व प तीन े केलेली यादी
हणज े ंथसूची होय .
संशोधन काया या स ु वातीपास ून संशोधन सम य े या व स ंशोधन प त या स ंदभा त
संशोधकान े जी प ु तके, मािसक े, श दकोश , िव कोश , कागदप े शासक य िक ंवा खाजगी
अहवाल , वृ प े, इंटरनेट व न घ ेतलेली मािहती , िविवध व ेबसाईटस असा सािह याचा
वापर क ेलेला असतो . असा सव सािह याची यादी स ंदभ ंथसुचीत ावी लागत े. अशा
संदभा तून िव सनीयता वाढत े. ंथसूचीचा उपयोग स ंशोधन अहवाल घ ेतलेला स ंदभ
पाह यासाठी होतो . वाचकाला ंथसूचीमुळे संदभ पाहण े सोपे जाते.
संदभ ंथसूची तयार कर याची प त -
१. ंथसूचीचे िलखाण िविश शा ीय प तीन े केले जाते.
२. सव थम ल ेखकाच े नाव (आडनाव थम ), पु तकाच े नाव, िठकाण , काशनवष ,
आवृ ी इ.
३. संदभ ंथसूची पु तके, जन स, वृ प ातील रपोट , साव जिनक द तेऐवज अशा
मान े िदली जात े.
४. तसेच इं जी व मराठी अशी व ेगवेगळी स ंदभ ंथसूची केली जात े.
५. संदभ ंथसूची ही वणा रानुसार तयार क ेली जात े.
४.५ वैिश य ेपूण संशोधन ब ंधाचे ा प
आदश बंधाचे ा प
कोण याही स ंशोधनात अहवाल ल ेखन हा एक मह वाचा घटक आह े. जोपय त तुमचे
अहवाल लेखन प ूण होत नाही . तोपय त तुमचे संशोधन काय पूण झाल े असे हणता य ेत munotes.in
Page 78
ा यि क भ ूगोल
78 नाही. संशोधन सम य ेतून िनमा ण झाल ेले न ेमकेपणान े मांडले तरच स ंशोधनास यो य
िदशा िमळत े. तसेच संशोधनात ून िमळाल ेले त व िन कष यो य कारे मांडले तरच याच े
मह व इतरा ंना कळत े. संशोधनात ून िमळाल ेले िन कष जर द ुस याला मािहत झाल े नाहीत ,
तर त े िन पयोगी ठरतात . िकंवा स ंशोधनाचा उ ेश पूण पणे सफल होत नाही . तुमचा
अहवाल इतर य ना , याच े ातील नवीन स ंशोधनासाठी िवषय / सम या उपल ध
क न द ेतात. या अहवाला ंमुळे संशोधनाची न कल िक ंवा पुनरावृ ी टाळली जात े, यामुळे
अथ पूण व गुणा मक स ंशोधन हो यास मदत होत े.
वरील सव बाब म ुळे संशोधन अहवालाच े मह व ल ात य ेते. काही स ंशोधक स ंशोधन
अहवाल िलिहण े संशोधनाचा भाग मानत नाहीत , परंतु तो स ंशोधनान ंतरचा ट पा आह े असे
मानतात . संशोधना या आधी या पाय याप े ा या ट यासाठी काहीशी व ेगळी कौश य े
लागतात . संशोधन अहवाल ल ेखनाच े पूव ान अस यासच स ंशोधनात ून िमळाल े या
यापक अन ुभवांचा व िन कषा चा यो य उपयोग इतरा ंना होतो . संशोधन अहवाल िलिहताना
यािवषयीच े सव िनयम व त व े मािहती असण े गरजेचे असत े.
संशोधन ब ंधा या आराखड ्या या मा ंडणीची गरज व आराखड ्याची मा ंडणी :
संशोधन ही एक च य व पाची ि या आह े. संशोधनक ृतीम य े एक म ुलभूत सम या
िनवडून या सम य ेची उकल कर यासाठी , काय वाही या ी ने अिधक प ीकरण हाव े
हणून मूळ सम या परत वीक ृत व अ वीक ृत गृहीतकृ या या व पात मा ंडली जात े
हणून संशोधन ि या च य आह े असे न हे तर एका सम य े या शोधल े या उ रात ून
दुस या श ै िणक सम य ेची िनिम ती होत असत े हणून ही ि या च य समजली जात े.
संशोधन ही एक कौश यप ूण व यावसाियक क ृती अस यान े संशोधकाला आधारसाम ीच े
सं हण, मापन कर यासाठी व प ीकरण कर यासाठी काही स ंशोधन साधना ंचा वापर
करावा लागतो . संशोधन सम य ेचे कथन प पण े कर याच े मह व , संशोधन काया या
मया दा, या ी ठरवत े व याम ुळे संशोधनाला अच ूकता कशी लाभत े हे पाहण े. संशोधना या
प रभाष ेत नम ूद के या माण े आिण स ंशोधनकाय िनिव नपण े सुलभ र या पार
पाड यासाठी म ु य सम य ेचे उपसम या ंम ये िवभाजन करण े याचाही िवचार क ेला जातो .
ान ा ी या िनगमना मक व उद गामी या दोन तक प ती आह ेत. संशोधना या िविवध
प ती आह े व या कारची मािहती आपणास स ंकिलत करावयाची असत े. यावरच
संशोधन प दतीची िनवड अवल ंबून असत े, संशोधकान े या सग या गो चा िवचार क नच
संशोधनास यो य प तीची िनवड करावयाची असत े.
वरील सव चचा औपचा रक स ंशोधना या स ंदभा त आह े. कारण स ंशोधना ार े आपण ज े
ान ा क ेलेलं आहे याची िचिक सा व म ु यमापन करावयाच े असत े. यातील पिहला
ट पा यो य स ंशोधन आराखड ्याचे लेखन होय . या आराखड ्यामध ून आपणास स ंशोधन
ि य ेचे प रप ूण ान झाल े क नाही तस ेच आपण हा ती घेतले या स ंशोधन काया त कोणत े
हाताळणार आहोत . या सवा ची अंतभू त मािहती िमळत े.
वैिश य े संशोधन आराखड ्यात प ुढील म ुलभूत गो ी अ ंतभू त असतात .
िनयोजन अ यासाचा आराखडा
संबंिधत अ यासा या काय वाहीसाठी स ंशोधकाला उपल ध असणारी साधन े munotes.in
Page 79
संशोधन अहवाल
79 तुत अ यासासाठी स ंशोधकाची यो यता दश वणारी िवधान े.
साधनसाम ीची उपल धता आिण मािहती िमळिव यासाठी स ंशोधकान े वापरल ेली
साधन े.
अ यासिवषयाच े सव साधारण मह व .
संशोधक स ंशोधन आरखड ्याकडे केवळ एक औपचा रकत ेचा भाग हण ून पाहत असतात .
ही एक ग ंभीर अशी च ूक आह े. आराखड ्याचे लेखन मह वाच े का आह े हे आपणास समजण े
आव यक आह े. तसे पािहल े तर स ंशोधन ही क अ य ंत खडतर अशी क ृती आह े.
संशोधकाचा व ेळ, मता , इतर साधन े य ांचे िनयोजन करण े या ीन े िततक ेच मह वाच े
आहे. संशोधकान े काळजीप ूव क तयार क ेले या आखा ातून यान े हाती घ ेतले या काया वर
िकती ग ंभीरपण े िवचार क ेलेला आह े, याला कोण या गो ीचा शोध यावयाचा आह े या सव
गो ी िदस ून येतात. संशोधनक काया साठी नावन दणी करतात . परंतु यांने ते संशोधन प ूण
करता य ेत नाही . काही व ेळा त े काय पूण कर यात ख ूप वेळ लागतो . अ य िदरंगाई
प करावी लागत े. अशी अन ेक उदाहरण े आप यासमोर आह ेत. ाचे मुख कारण या ंनी
सु वातीस स ंशोधन आराखड ्याकड े केलेले दुल व िन काळजीपणा होय .
संशोधन आराखडा हा स ंशोधन काया चे िनयोजन असत े िकंवा िनवडल े या क ृतीचा नकाशा
असतो . आराखडा जर चा ंग या कार े केला अस ेल तर तो स ंपूण संशोधन काया त एखा ा
कुशल माग दश का माण े भूिमका बजावत अस यान े िदसून येईल. संशोधन करत े वेळी खर े
पाहता या आराखड ्याकड े पुनः पु हा पाहण े, पूण झाल े या गो वर ख ुणा करण े, अपूण
गो चा दखल घ ेणे या कृती वार ंवार हायला ह या त
आराखड ्याची मा ंडणी (रचना ):
चांग या आराखडयाची रचना खालील माण े केली जात े.
१) सम या व सम य ेची मांडणी ( थापना )
अ) सम य ेचे िवधान
आ) उपसम या ंची िवधान े
इ) गृहीतकृ य
ई) मया दा
उ) सं ांची या या
ऊ) गृिहते
ए) अपेि त फल
ऐ) अ यासाच े मह व
१) संबंिधत सािह याचा अ यास
२) आधारसाम ी , आधारसाम ीची काय वाही आिण अथ िनव चन munotes.in
Page 80
ा यि क भ ूगोल
80 अ) आधारसाम ी
१. ाथिमक (अ सल ) आधारसाम ी
२. दु यम आधारसाम ीची
आ) आधारसाम ी वीक ृतीबाबताच े िनकष
इ) संशोधन प ती
४) येक उपसम य ेची काय वाही
अ) आव य क आधारसाम ी
आ) मािहती कोण या िठकाणी उपल ध आह े
इ) आधारसाम ी कोण या कार े सं हीत क ेली जाईल
ई) आधारसाम ी काय वाही व िनव चन कस े केले जाईल
३) संशोधकाची ग ुणव ा
६) संशोधन क प वा ब ंधाचे अंितम अप ेि त ितक ृत
७) िनवडक स ंदभ सूची, संशोधक कोण या कार े याचा वापर करणर आह े ? येक
घटकाचा अथ काय ?
संशोधन ब ंधाची मा ंडणी
तावना :
संशोधन अहवाल िलिहण े हणज े केवळ भाष ेची अच ूक वापर करण े न हे. भाषेचा जो चा ंगला
वापर तो एक उ म िवचारव ंत असतो याम य े शंका नाही .
उ म स ंशोधन अहवालाला चांगले िनयोजन असत े. संशोधन अहवाला या मा ंडणीकड े ल
वेधू इि छतो . संशोधकान े मराठी िक ंवा इं जी भाष ेत अहवाल िलहावयाच े ठरिवल े असेल
पण या भाषा ंवर भ ु व नस ेल तर मोठया च आह े. भािषक , कौश य े वाढिव यासाठी
दररोज सराव करायला हवा , भाषा बोलण े, िलिहण े, बोलल ेले, िलिहल ेले समजण े ही सव
भािषक कौश य े आह ेत. कोणत ेही कौश य प तशीरपण े सराव क न आ मसात क
शकता . दुसरी एक मह वाची स ंक पना हणज े तुम या िवषयाशी स ंबंिधत श य िततक
पु तके वाचा अशा कार े तुम या िव ा शाख ेची भाषा त ुम या मनो यापाराचा एक
अिवभा य अ ंग बन ून जाईल . यानंतर एखादा िवषय िनवड ून या िवषयावर दररोज
थोडेथोडे दररोज िलहा . तुमचे लेखन भाष ेवर भ ु व असल े या एखा ा िश काला िक ंवा
िम ाला दाखवा , याकरणातील प ु तके वाचून तु हाला इतरा ंनी बोलल ेले समजण े, वतः
बोलण े, वाचण े िलिहण े श य हो ईलच अस े नाही.
munotes.in
Page 81
संशोधन अहवाल
81 संशोधन ब ंधांचे िवभाग / व प
संशोधन ब ंधाची पर ेषा संशोधन थमच ल ेखनासाठी उपय ु पडत े. संशोधन ब ंधात
समािव करावयाच े घटक ाम ु यान े तीन िवभागात िवभागल े जातात .
१) ाथिमक िवभाग :
२) क प अहवालाचा म ु य िवभाग -
३) अंितम िवभा ग :
या य ेक िवभागात अन ेक घटक य ेतत त े या या िठकाणीच असण े गरजेचे असण े गरजेचे
असत े.
१) ाथिमक िवभाग :
ाथिमक िवभागात प ुढील उपघटक असतात .
मुखपृ
ित ाप
माणप
ऋणिनद क
अनु मिणका
अ) िवषया ंश ( ाथिमक िवभाग , अहवालाचा म ु य िवभाग , अंितम िवभाग )
आ) को क े व आक ृ यांची सूची
या य ेक उपघटका ंची सिव तर मािहती प ुढे िदलेली आह े.
क) मुखपृ -
संशोधक अहवालातील पिह या पानाला म ुखपृ हणतात . मुखपृ ाचा म ु य उ ेश
संशोधन सम या काय आह े. कोण या िव ापीठात व कोण या पदवीसाठी तो अहवाल सद र
कर यात आल ेला आह े. याचे वष कोणत े, संशोधक कोन , याबाबतची प ुरेशी मािहती िमळत े
मुखपृ िलिहताना खालील बाब चा समाव ेश करावा .
अ) संशोधन सम य ेचे िवधान
आ) कोण या िश ण मासाठी अहवाल सदर क ेला याच े नाव, े व क प या साधन
यांपैक केलेली यो य नो वाद.
इ) िव ा या चे नाव (पूव या पदवीचा उ ल ेख केले तरी चाल ेले)
ई) िव ापीठाच े नाव munotes.in
Page 82
ा यि क भ ूगोल
82 उ) अहवाल सादर कर याची तारीख
ऊ) माग दश काचे नाव (नाव नम ूद कर यास माग दश काने मा यता िदली अस यास )
ए) शीष कानंतर िवरामिच ह े देऊ नय े, संशोधन सम या मोठया अ रात असावी , संशोधन
सम य ेचे शीष क एका ओळीप े ा मोठ े अस यास ओळ ची रचना उलटया शक ुं या
आकृती माण े
ख) ित ाप -
ित ाप हणज े संशोधकान े संशोधनाच े काय वतः क ेले आहे ाची ल ेखी हमी असत े.
संवादकाचा वतः या सहीच े ित ाप क प / साधन अहवालात असण े अ याव यक
आहे. ित ाप ात प ुढील बाबी य ेतात.
१) संशोधन काय संशोधकान े वतः क ेलेले आहे याची हमी .
२) अनेक त ा ंकडून घेतलेले माग दश न, या माण े संशोधनासाठी वापरल ेले सव संदभ
सािह याचा उ ल ेख क प / साधन अहवालात आह े याची हमी.
ग) माणप -
संशोधकान े संशोधनाच े काय माग दश का या माग दश नानुसार वतः प ूण केले आहे याची
हमी माग दश न देतो. पद य ु र पातळीवरील स ंशोधनात माणप आव यक / अिनवाय
नाही. माग दश काची मा यता अस ेल तर त े समािव कराव े. एम. एड.., एम. िफल., पीएच.
डी साठी मा त े गरज ेचे असत े. कृितस ा ंम ये माग दश काकड ून माग दश न घेऊन त ु ही
संशोधन काय पूण केले आहे. माग दश क तुम या स ंशोधन अहवालातील माणप ावर सही
दे यास तयार अस यास या ंची सही याची व या ंचे नाव माग दश क हण ून नमूद करावे.
घ) ऋणिनद श -
ऋणिनद शाम य े संशोधनासाठी या माग दश क त ा ंची माग दश क केले यांचे आभार
मानाव ेत. संशोधनासाठी या य ना यो य हण ून घे यात आल े यांचेही आभार
मानाव ेत व इतरही अन ेक य कड ून संशोधनाची मदत होत े. उदा. िविवध स ं था,
टंकलेखन या ंचेही आभार मानाव ेत. ऋणिनद श हा थोड यात व साध ेपणान े करावा .
च) अनु मिणका -
अनु मण ुक मुळे वाचकास स ंशोधन अहवालािवषयी थोड यात क पना य ेते.
अनु मिणक ेम ये सव घटक , पान मा ंकासह य ेतात. अहवालातील ाथिमक िवभाग ,
मु य िवभाग ा सव भागांचा प िनद श अन ु मिणक ेत असतो . अनु मिणक ेचे ामु यान े
मु य दोन भाग पडतात .
िवषया ंश - ( ाथिमक िवभाग , अहवालाचा म ु य िवभाग , अंितम िवभाग ): munotes.in
Page 83
संशोधन अहवाल
83 ाथिमक िवभागात म ुखपृ , माणप , ित ाप , ऋणिनद श, अनु मिणका इ याद चा
समाव ेश असतो . मु यपृ ापास ून अन ु मिणक ेपय त या सव पाना ंना रोमन मा ंक ाव ेत.
यानंतर अहवाला या म ु य िवभागापास ून अर ेिबक मा ंक ाव ेत.
यानंतर म ु य िवभागातील य ेक करणाला आिण या या उपघटकाला प ृ मा ंक
िदलेले असतात . करणाच े शीष क असल े या प ृ ाला मांक िदला जात नाही . परंतु तो
गृहीत ध न याप ुढचे मांक िदल े जातात . करणाच े नाव व या करणातील उपल ध ह े
अहवालातील पाना ं या रचन े माण े जुळले पािहज ेत. याबाबत काळजी यावी .
अंितम िवभाग सवा त शेवटी य ेतोय यात स ंदभ ंथसूची आिण प रिश ा ंचा समाव ेश असतो .
यांना मान ुसार अर ेिबक मा ंक ाव ेत.
को क े आिण आक ृ यांची सूची -
जर स ंशोधन अहवालात को क े आिण आक ृ यांचा वापर क ेला अस ेल तर वाचकास चटकन
शोधता या यात यासाठी याची वत ं सूची करतात . यात य ेक को काच े संपूण नाव
आिण यास िदल ेला पृ मा ंक िलहावा . अनु मिणक ेमुळे वाचणा याला य ेक िवभागाची
मािहती सहज िमळत े.
ाथिमक िवभागाव न सम या िवधान स ंशोधकान े हा अहवाल कोण या पदवीसाठी ,
कोण या िव ापीठाला सदर क ेला आह े हे समजत े. अहवालाच े एकूण िकती करणात
िवभाजन क ेलेलं आहे. अहवाल लेखन करताना यान े िच े, को क े आकृ या या ंचा वापर
केला आह े का त े समजत े.
क प अहवालाचा म ु य िवभाग :
संशोधन ब ंधा या म ु य िवभागात सव साधारणत : पुढील सहा करण े समािव क ेली
जावीत अशी अप े ा आह े. या करण स ं येत सम य ेनुसार एखा ा करणाची भर पड ू
शकते.
संशोधन ब ंध - करण योजना -
क) तावना / पाश वभूमी (Introduction )
ख) संशोधन सम य ेशी संबंिधत सािह याचा आढावा (Review of Related Literature )
ग) सम य ेची स ं ेषणा या ीकोनात ून मांडणी (Problem in the prespective of
communication )
घ) संशोधनाची काय प ती (Design of the study )
च) साम ी िव ेषण अ वयाथ आिण िन कष (Analysis and Interpretation and
Conclusion of Data )
छ) सारांश आिण िशफारशी (Summary and Recommandation ) munotes.in
Page 84
ा यि क भ ूगोल
84 क) तावना :
संशोधन मह व , गरज वाचकाला कळावी हण ून हे कर ण िलिहल े जात े. यातूनच
संशोधकान े संशोधन िवषय का िनवडला स ंशोधना या सम य े त तो कसा आला याची
कारणीमीमा ंसा असत े. संशोधनाची उि य े प पण े मांडलेली असतात . काही व ेळेस
संशोधनात ून िमळाल े या िन कषा नुसार यात बदल कराव े लागतात . अ यासकाला
अ यासा स यो य याय िमळ यासाठी प ुरेशी मािहती िदली जात े. यात स ंबंिधत स ंशोधनाच े
संदभ ही स ंशोधनाच े संदभ ही िदल ेले असतात . यानंतर सव साधारणपण े संशोधन
आराखड ्या (Proposal ) मधील सम या िवधानापास ून प रक पन ेपय त या सव मु ांची
सिव तर चचा येते.
ख) संशोधन स म येशी स ंबंिधत सािह याचा आढावा :
स :ि थतील उपल ध असल े या ानाचा फायदा स ंशोधनात घ ेतला जातो . संशोधन
सम या य िक ंवा अ य पण े पूव झाल े या स ंशोधनाशी स ंबंिधत असत े. हणून
मािहती िमळिव यासाठी स ंशोधन पि का (जन स), संदभ , पु तके, बंध इ याद चा वापर
केला जाऊ शकतो .
संशोधन सम य ेतील अन ेक ा ंची उ र े िमळिव यासाठी अन ेक कार या स ंदभ
सािह याचा अ यास क ेलेला असतो . यातूनच सम या आकार घ ेऊन सम य ेला यो य
िदशा िमळाल ेली असत े. या सवा बाबतची मािहती यो य रतीन े वग करण क न या
करणात िदली जात े. ही स ंबंिधत मािहती प ुढील कारान े िवभागता य ेते. पौवा य /
भारतीय , प ात , कालान ु प, घटकान ुसार, इ यादी .
संशोधनाची काय प ती :
या करणात स ंशोधना या काय वाहीिवषयक सिव तर तपशील ावयाचा असतो . तसेच
वापरल े या प त च े बारीकसा रीक वण न असत े. नमु यांची सं या िकती ? मािहती गोळा
कर यासाठी कोणती साधन े वापरली याबाबतचा प उ ल ेख असतो . मािहती या
िव िनयत ेसाठी सबळ प ुरावे गोळा क ेले जातात . संशोधन सम य ेतून िनमा ण झाल े या
ां या उ रा ंचे वग करण , चलांची, मािहती आिण या मुळे िवषयाला िमळाल ेली िदशा
प क ेलेली असत े.
िवषयाची व िनरी काचीव ैिश य े प क ेलेली असतात . या करणाव न स ंशोधनासाठी
य क ेले या काय वाहीची क पना य ेते.
च) साम ी िव ेषण अ वयाथ आिण िन कष :
संशोधन अहवालातील ह े अ य ंत मह वाच े करण आह े मािहतीच े पृथकरण / िव ेषण /
अ वयाथ / अथ िनव चन आिण िन कष हे सार एकाच करणात िदल े जाते. िमळिवल े या
मािहती या म ु य भागास ंबंधी चचा झा यान ंतर ती को क े आिण आक ृ यां ारे सादर क ेली
जातात . साम ीचा अथ लवकर कळिव यासाठी को क े आिण आकृ या या ंचा वापर क ेला
जातो. (को क िकचकट आिण ला ंबलचक अस ेल तर प रिश ात ाव े) को क े व munotes.in
Page 85
संशोधन अहवाल
85 आकृ यां ारे िदलेली मािहती प ु हा सखोलपणान े िलह नय े. को ्काला अन ुस न िन र ण ,
अ वयाथ व िन कष िलहाव ेत. मािहतीच े पृ वीकरण करताना या स ू ांचा आिण
सं याशा ीय प दत चा वापर क ेला अस ेल ती मा साखो पानान े मांडावी. सं याशा ीय
सूचना ा वार ंवारीत , गुणो र ट क ेवारी, माण िवचलन , सहसंबंध गुनाका या व पात
मांडा यात . तसेच वापरल ेला चाचणीच े मह व , गृहीतके मया दा या ंिवषयीच े
मािहतीकाळजीप ूव क मांडावी. संशोधन काळात ल ात आल े या स ंशोधन आराखड ्यातील
साधना ंची कमतरता याची न द करावी . िन कषा वर प रणाम करणार े घटकही मोकळ ेपणान े
चिच ले जावेत. मु यतः त ुमचे िन कष हे तु ही एकि त क ेले या साम ीवर आधारल ेले
आहेत याची यावी .
छ) सारांश आिण िशफारशी :
या िवभागात सम य ेची पु हा एकि त मा ंडणी क ेलेली असत े. सोडिव यासाठी वापर यात
आलेली प ती ितच े वण न व िन कष ही प रक पना ंची चाचणी यात ून िनघाल ेले अनुमान व
िन कष य ांचा स ंबंध जोडला जातो . िन कषा या सादरीकरणाव न स ंशोधकान े उि य े
संदभा त काय काय सा य क ेले याचा आढावा . येथे घेतला जातो . संशोधनात ून सुचिवल े या
सुधारणा ंचीही यो य मा ंडणी क ेलेली असत े. थोड यात नवीन स ंशोधनासाठी य ेथे िवषय
सुचिवल ेले असतात व याबाबत िशफारशीही क ेले या असतात .
संशोधन अहवालातील ह े मह वाच े करण मानल े जाते. कारण या िवभा गात आधी या सव
करणा ंचे पुनरावलोकन क ेलेले असत े. बरेच वाचक स ंशोधनाची या ं या ीन े उपय ु ता
पाह यासाठी ह े करण वाचतात . यांना ते उपय ु वाटल े तरच इतर करण े सिव तर
मािहतीसाठी वाचतात .
झ) संदभ ंथसूची :
संदभ ंथसूची या पानावर स ंदभ असे नाव ाव . संशोधनात वापरल े या ोता ं या
मािहतीची स ंदभ ंथसूची येथे असत े. जर स ंदभ ंथसूची मोठी अस ेल तर ितच े िविवध
भागांत िवभाजन कराव े आिण आ ा रा माण े इं जी व मराठीची व ेगळी स ंदभ सूची करावी .
अहवाल ल ेखन प ूण झा यान ंतर स ंदभ ंथसूची तयार करता य ेते. ती दोन भागात
िवभागल ेली अस ू शकत े. पिह या िवभागात प ु तका ंची, मािहतीप ु तका ंची नाव े असतील
आिण द ुस या भागात िनयतकािलक े आिण वत मानप ातील ल ेखांची नाव े असतील . संदभ
ंथसूची या या काराम ुळे वाचकाला स ंदभ पाहण े सोपे जाते.
संदभ ंथसूची ही वणा रानुसार तयार क ेली जात े. संदभ ंथसूची िलिह याची एकच प त
नाही. ती अन ेक कार े िलिहतात . संदभ ंथसूची िलिह याची एकच प त नाही . ती अन ेक
कार े िलिहतात . संदभ ंथसूची कशी िलहावी याब ल थोड यात मािहती खालील माण े -
पु तके व पुि तका ंची संदभ ंथसूची पुढील माण े िलहावी .
१) लेखकाच े आडनाव , नाव काशनाच े वष
२) पु तका ंचे नाव इल ेि स म य े िलहाव े.
३) थल, काशक munotes.in
Page 86
ा यि क भ ूगोल
86 ४) खंड मा ंक (अस यास )
मािसक े व वत मानप ा ंची संदभ सूची खालील माण े िलहावी .
१. थम ल ेखकाच े आडनाव व यानंतर नाव व काशनाची तारीख
२. लेखाचे नाव अवतरण िच हात िलहाव े.
३. िनयतकािलक ेचे नाव अधोर ेिखत कराव े.
४. खंड व ख ंड मा ंक
५. पान मा ंक
झ) प रिश े :
जी मािहती मह वाची आह े, पण अहवालात द ेणे इ नाही अशी सव मािहती प रिश ात
जोडावी , सािह यात ा वली, साधना ंची त - उदा. िच ांचा स ंच, प ां या ित , मोठी
िवतरण े, द तेऐवज चाच या म ुलाखत , नमुना आिण इतर मािहती , इ याद चा समाव ेश होतो .
संदभ ंथानंतर प रिश े समािव कर यात य ेतात.
क प अहवालाच े िविवध िवभाग
अहवालाचा म ु य िवभाग ाथिमक िवभाग तावना / पा भूमी
संबंिधत सािह याचा आढावा
सम य ेची स ं ेषणा या ीकोनात ून मांडणी
संशोधनाची काय प ती साम ी िव ेषण अ वयाथ आिण िन कष सारांश व िशफारशी संदभ ंथसूची प रिश े मुखपृ ित ाप माणप ऋणिनद श अनु मिणका
अंितम िवभाग munotes.in
Page 87
संशोधन अहवाल
87 संशोधन बंधाची बा ंधणी
संशोधन ब ंधा या िलखाणाच े काम प ूण (संगणकावर ) झा यान ंतर सव पृ े मान े
लावावीत व या ंचे पुनरावलोकन क न त े यवि थत आह ेत याची खा ी झा यान ंतर ब ंध
बाईंडरकड े बांधणी ही का या र े झीमनचा करावी िक ंवा िव ापीठान े ठरव ून िदल े या
रंगापैक रे झीमनचा आप या अ रात (गो डन ए बॉ िसंग करावा . बांधणी करत असताना
आतील भागाम य े या - या िठकाणी नवीन करण े सु होतात . यािठकाणी कोर े लेन
पेपर (िवभाजक ) वापराव ेत क याम ुळे येक करणा या िठकाणी वाचकास सहजपण े
पोहोचता य ेते व नेमके आव यक असल ेले करण अ यासता य ेते.
संशोधकान े आराखडा कसा असावा / आराखडा तयार करताना यावयाची काळजी .
संशोधन आराखड ्याम य े खालील ग ुणवैिश ्यांचा अंतभा व असावा .
१. संशोधन सम य ेचे िवधान सिद ध िक ंवा इतर चच मुळे दुब ध झाल ेले नसाव े.
२. संशोधनासाठी िनवडल ेली प ती प पण े सांिगतल ेली व शा शोधन कशा कार े केले
जाणार आह े हे प क ेलेले असाव े.
३. संशोधकाला ज े आधार उपल ध आह ेत या ंचा िवचार करता स ंशोधन आरखडा
फारच ग ुंतागुतीचा नस ेल. व संशोधना या आधारसािह यात म ु यतः उपल ध
असणारा व ेळ व स ंशोधनासाठी लागणा या इतर सुिवधांचा अंतभा व हावा .
४. कोण या गो चा अ यास करावयाचा आह े तो अ यासािवषयाचा भाग यो य कार े
िनवडावा . तसेच स :ि थतीतील गरजा ंची पूत ता कर यासाठीच स ंशोधनकाय हाती
घेतलेले असाव े.
५. संशोधका या यो यत ेमुळे हाती घ ेतलेले संशोधनकाय तडीस न े यासंबंधी िनमा ण
होतात . संशोधकाकड े काय पूण कर याची मता असावी .
६. संशोधन आरखडा प पण े व तक शु मा ंडून याम य े संशोधनातील स ंबंिधत
सािह य स ंबंिधत सािह य , संशोधन अ यासप ती िनकष , आधारसाम ीची
उपल धता , आधारसाम ीच े िनव चन व अ यासाच े मह व , इ यादी गो ी नम ूद
असा यात .
७. आधारसाम ी या वीक ृतीबाबत ज े िनकष सा ंिगतल ेले आहेत ते िनकष अगदी ज ुजबी,
सामा य दजा चे व अस ंबध नसाव ेत.
८. येक उपसम य ेची सोडवण ूक कर यासाठीची िनयोिजत काय वाही ावी . अगदी
जुजबी, सामा य दजा चे व अस ंबध नसावीत . िवधानामध ून क पातील य ेक
उपिवभागाचा िवचार कसा क ेला जाणार आह े याच े िच प असाव े. तसेच
आधारसाम ीच े प ीकरण कस े केले जाईल याबाबत िनि तपण े मांडणी असावी .
munotes.in
Page 88
ा यि क भ ूगोल
88 ४.६ संशोधन ब ंध कसा असावा / बंध तयार करताना यावयाची
काळजी
१. ा तािवक भाग आशयान ु प यो य असावा .
२. बंध वा य प नम ूद केलेले असाव े.
३. एकंदरीत ब ंधांचे संपूण िनयोजन प पण े िदलेले असाव े.
४. पूव िनयोिजत आराखड ्यावर ह क ुम ब ंधाचा म ुख भाग िक ंवा करणाची मा ंडणी
केलेली आह े का ? िवकासाच े ट पे बंधातून प पण े मांडावेत.
५. आधारसाम ीती ल बारकाव े िवचारात घ ेतले आह ेत का ? योगाच े फल मािहतीच े
अथ िनव चन य ुि वादाला सहा यक व प ूरक सािह य अच ूक िदल ेले असाव े.
६. जमा क ेलेले सव पुरावे युि वादाला प ूरक आह ेत का ? तसेच संभा य आरोप व
िवचारातील च ुकांचा िवचार क ेलेला असावा .
७. संकिलत क ेले या मािहतीवर िन कष आधा रत आह ेत का ? कोणताही प ुरावा
नसलेले िन कष नसाव ेत.
८. लेखन यो य या करणाम य े, िवभागात , उपिवभागात , यवि थतपण े िद यान े
वाचकाला िवचाराची िदशा प पण े समज ेल.
९. येक प र छ ेद तक शु या िवकिसत क ेलेला असावा .
१०. संपूण अिभक पात य ेक प र छ ेद अन ु प होणारा असावा .
११. सव वा य े याकरण या अच ूक असावीत .
१२. श दांची प ेिलंग अच ूक असावीत .
१३. िवरामिच ह े बरोबर आह ेत का ?
१४. करणाम य े जी अवतरण े वापरली आह ेत. ती या या ना ंवावर अच ूकपणे िदलेली
असावीत .
१५. वीकृत नम ु या माण े संदभ सूची असावी .
१६. बंधातील स ं या अच ूक असावी .
१७. िदलेली सव को क े आकृ या, आलेख अच ूक असाव ेत.
१८. िन कष या सव मया दा सूिचत क े या आह ेत का ? काही अितशयो सामा यीकरण
झालेले नसाव े.
१९. अनु मिणका अच ूक व प असावी .
संशोधन ब ंध / अहवाल ल ेखनाचा पडताळा कसा यावा ?
munotes.in
Page 89
संशोधन अहवाल
89 करणा चा आक ृतीबंध
येक करणाच े मु े, उपमु े तयार क ेलेत का ?
करणात आक ृ या, िच े, नकाश े यांचा वापर कसा करता य ेईल त े ठरवल े आहे का ?
करणाची अन ु मिणका तयार क ेली आह े का ?
करणाची प रप ूण मांडणी झाली आह े का ? तपास ून पहा .
कोण या म ु ाला िकती भर ावयाचा त े िनि त करा .
संदभ कुठे कसे ावयाच े ते िनि त करा
संि पा ंचा वापर क ुठे आिण कसा कराल त े ठरवा .
आराखडा माग दश कांना दाखव ून या ंची मा यता घ ेतली का ?
संशोधन ल ेखनाची भाषाश ैली
अहवाल िलिहताना न ेहमीच बोलीभाषा वाप नय े. वा य चारा ंचा वापर क नय े. मु य
क पना सो या भाष ेत आिण थोड यात प क ेले या असा यात , संयु िक ंवा िम
वा या ंचा वापर श यतो क नय े. मी, आ ही , तू, माझे, आमच े, इ यादी सव नामांचा वापर
क नय े.
संशोधन अहवालल ेखन ह े क द आिण स ंि व पातच असावा ह े ल ात ठ ेवा.
पिह या म ु ाचे लेखन
संशोधन अहवालाची पर ेषा झा यान ंतर य ल ेखनास स ु वात करा . अहवाला या
पिह या मस ु ाचे लेखन झा यान ंतर स ंशोधन अहवाला या वय ंमु यमापन स ूचीनुसार ते
तपास ून मस ु ाचे लेखन झा यान ंतर स ंशोधन अहवाला या वय ंमू यमाप न सूचीनुसार त े
तपास ून पहा . आव यक त े बदल करा . याच माण े संि प े, को क े, आकृ या, नकाश े
लेखनश ैलीबाबत माग दश कांशी चचा करा. शीष क, मु े, उप मान े आल ेले आहेत का त े
पहा, दुस याच े िवचार मा ंडताना अवतरणा ंचा वापर क ेला आह े का, याबाबतच े व तःला
पहा, दुस याच े िवचार मा ंडताना अवतरणा ंचा वापर क ेला आह े का, याबाबतच े वतःला
िवचारा .
क) संि पा ंचा वापर
संशोधन अहवाल ल ेखन करताना त ु हाला ज े श द न ेहमी वापराव े लागतात . या
श दांबाबत स ंि पा ंचा वापर करता य ेतो. संि प े मा य असली तरी स ंशोधन
बंधा या म ु य भागात या ंचा वापर टाळावा . संि पा ंचा वापर फ स ंदभ देतानाचा
करावा स ंि पा ंची पुन टाळावी . munotes.in
Page 90
ा यि क भ ूगोल
90 ख) को ्कांची मा ंडणी
को का ंचा वापर मािहती द े यासाठी क ेला जातो . को कात मािहती सा ंि यक या पात
िदली जात े. एकाच को कात ख ूप मािहती िद यास को का ंचा वापर करावा . को ्काला
यो य शीष क ाव े व पूव िदल े या मािहतीशी त े जोडाव े.
को क जर ख ूप मोठ े व अ या पानाइतक े असेल तर त े पाना या म यभागी वत ं पणे
काढाव े आिण जर त े लहान , अ या पानाप े ाकमी असेल तर त े आशया या पानावर हणज े
जेथे या को कािवषयी मािहती अस ेल तेथेच काढाव े. श यतो य ेक को क वत ं
पानावर काढल ेले जा त चा ंगले असत े. को ्कां माण े अहवालात आव यकत ेनुसार
आकृ यांचाही वापर प रणामकारक स ं े ण कर यासाठी श य होतो .
ग) आकृ यांचे कार
संशोधन अहवालाच े प रणामकारक ल ेखन कर यासाठी स ं याशा ीय मािहती ही आक ृती
अथवा आल ेखा ार े दाखिवता य ेऊ शकत े. आकृ यांमुळे संकिलत मािहतीच े ान प व
सहजग या मा ंडता य ेते. अहवालातील वण नासाठी पया य हण ून आक ृ यांचा वापर क
नये. परंतु समािव क ेलेली आक ृती ही आशयाशी स ंबंिधत असावी .
तु ही वापरल े या आक ृ यांमधून पुढील ा ंची उ र े िमळतात का त े तपास ून पहा .
१. आकृती ारा सादर क ेले या मािहतीला यो य शीष क िदल ेले आहे का ?
२. आकृती समज यास सोपी आह े का ?
३. या स ं या मक मािहतीवर आक ृती आधारल ेली आह े. ती मािहती अहवालाम य े
समािव क ेलेली आह े का ?
४. आव यकत ेनुसार आक ृ यांचा वापर क ेला आह े का ?
५. ह तिलिखतातील म ु ां या मान े आकृ या आह ेत का ?
६. आकृ यांना मा ंक आिण शीष क देऊन या ंचा वापर क ेला आह े का ?
घ) अहवालात आल ेखांचा वापर :
आकृ यांम ये वेगवेग या कार या आल ेखांचाही वापर अहवाल िलखाणात करता य ेईल.
त े नकाश े
जे हा भौगोिलक िठकाणी िक ंवा ओळख मह वाची अस ेल ते हा नकाशाचा वापर करता य ेऊ
शकतो . िविश स ूचना िक ंवा िच ह तस ेच घनता िक ंवा े ाची व ैिश य े हे ठळक िक ंवा
आढ या / उ या र ेषा आखून दश िवता क ेला जातो .
munotes.in
Page 91
संशोधन अहवाल
91 रचना त ा
कम चा या ंची काय दाखिव यासाठी , अिधकार क ा िक ंवा रचना , कामाची िदशा , आराखडा ,
त ा इ यादी गो साठी हा आल ेख उपय ु ठरतो . िवशेषण : वतु ळ, चौकोनाचा उपयोग
िविवध घटक दाखिव यासाठी क ेला जातो .
भाषा श ैली व ल ेखन श ैली
संशोधन अहवालाची भाषा प ुरेशी प , अचूक आह े का >
अहवालाच े लेखन भ ूतकालीन ि यापद योजना क न ग ेले आहे का ?
शु लेखन व वा यरचना या ंबाबत द ता घ ेतलेली आह े का ?
अहवालच आव यक मािहती जा त आह े का ?
संशोधन ब ंधाचा ाथिमक िवभाग
अहवालाचा ाथिमक भाग
ित ाप ावर िव ा या ची सही आह े का ?
माणप ावर माग दश काची सही आह े का ?
मुखपृ िव ापीठान े िदले या िनयमा ं माण े आहे का ?
अनु मिणक ेतील कारान े, पृ मा ंक आिण य अहवालातील कारान े व
पृ मा ंक यात सा ंगड आह े का ?
तावना
उि ामध ून संशोधनाचा ह ेतु प होतो का ?
संशोधन सम या , उि य े, प रक पना , गृहीतत व े, िन कष य ांचा एकम ेकांशी स ंबंध
आहे का ?
गृहीतके आिण प रक पना यातील भ ेद प होतो का ?
उि े आिण िन कषा ची यो य सा ंगड घातली आह े का ?
पा रभािषक श दा ंचा अथ श दकोशात ून घेतला आह े का ?
संशोधनाच े मह व प पण े सांिगतल े आहे का ?
संदभ सािह याचा अ यास
संदभ सािह याचा अ यास munotes.in
Page 92
ा यि क भ ूगोल
92 संशोधनासी स ंबंिधत सािह याचा आढावा प ुरेसा आह े का ?
संबंिधत सािह याचा आढा या या आधार े वतः या स ंशोधनाच े मह व प क ेले आहे
का ?
संशोधनाची काय प ती
संशोधन प तीची मािहती प ुरेशी आह े का ?
संशोधनासाठी कोणती प ती वापरली ह े अहवालात ून प होत े का ?
ायोिगक प ती वापरली अस यास प ुव चाच या , अंितम चाचणी , िनयं ण व ायोिगक
गट या ंबाबतची मािहती िदल ेली आह े का ?
ायोिगक प तीम य े कोणता अिभक प वापरला याच े प ीकरण क ेले आहे का ?
नमुना गटा ं या व ैिश ्यांचा िवचार भाषा वापरली आह े का ?
संशोधनासाठी यो य मािहती गोळा करणा या साधना ंची िनवड क ेलेली आह े का ?
ावलीतील ाच े व प व त ुिन आिण स ु प आह े का ?
संशोधनाशी स ंबंिधत मािहतीच े पृथ करण यो य र या क ेलेले आहे का ?
सं या मक मािहती द ेऊन िन कष काढल ेले आहेत का ?
सांि यक चा वापर करताना याबाबत या घटका ंची न द क ेलेली आह े का ?
संशोधनाला अन ु प अशा यो य सा ंि यक य त ं ाचा वापर क ेलेला आह े का ?
को के / आकृ या आल ेख
को ्कांना शीष क प स ंि रतीन े िदलेले आहे का ?
को कातील साम ीच े िववेचन / िव ेषण को ्कानंतर याचा पानावर (लगेचच) केलेले
आहे का ?
को काची रचना प व आकलनास स ुलभ आह े का ?
आकृतीला अन ुस न प ीकरण े आहेत का ?
आलेखांना शीष के देऊन या ंचे अथ िनव चन केलेले आहे का ?
संशोधनात आव यक त ेथेच आल ेखाचा वापर क ेलेला आह े का ?
आलेख काढताना माणाचा वापर क ेलेला आह े का ?
आकृ यांना मा ंक व नाव े िदलेली आह ेत का ? munotes.in
Page 93
संशोधन अहवाल
93 सारांश लेखन अ य िशफारशी
संशोधनाचा सारा ंश िदल ेला आह े का ?
पुढील संशोधनासाठी िशफारशी आह ेत का ?
संदभ ंथसूची व प रिश े
संदभ ंथसूची वणा न मान े िलिहल ेली आह े का ?
संदभ ंथसूची - संदभ ंथाचे लेखक (आडनाव थम ), काशक काल , पृ मा ंक,
ंथांचे शीष क, काशनाच े थल , काशनाच े नाव.
पु तके, िनयतकािलक े, वत मानप ातील ल ेक यांची वत ं सूची आह े का ?
संदभ सूचीत अहवालातील सव संदभ आहेत का ?
इं जी व मराठी प ु तका ंची संदभ सूची वेगवेगळी क ेलेली आह े का ?
प रिश ा ंना नाव े व मा ंक िदल ेले आहेत का ?
४.७ वा यचौय (PLAGIRISAM - LITERARY THEFT )
दुस याच े सािह य िक ंवा िलखाण वतःच े आहे असे भासवण े हणज ेच वा यचौय होय.
दुस या श दात वा यचौय हणज े दुस या या िलखाणाची िक ंवा सािह याची चोरी करण े
होय.
जे हा स ंशोधक द ुस या स ंशोधकाच े िकंवा िकंवा लेखकाच े िलखाण , क पना या ंची न कल
करतो िक ंवा ते जसे या तस े वापरतो आिण त े िलखाण , क पना वतः या हण ून वापरतो
ते हा त े वा यचौय होते. ंथह क काय ान ुसार ल ेखकाच े िलखाण ही याची वतःची
मालम ा िक ंवा संप ी असत े आिण ंथह क काय ान ुसार याला स ंर ण िमळत े.
दुस या श दात वा यचौय हा फसवण ूकिवरोधी कायदा आह े.
पुढील गो ी वा यचौया साठी ा धर या जातात .
१. दुस याच े कोणत ेही काम वतःच े हणून वळवण े िकंवा वापरण े.
२. दुस याच े श द आिण क पना याला न सा ंगता िक ंवा या ंचे ेिडट याला न द ेता
वापरण े.
३. दुस याची मािहती , अवतरण , नमुना इ. गो ी वापरताना अवतरण िच हाचा वापर
कर यास िवसरण े.
४. अशी अवतरण े कुठून िमळिवल ेली आह ेत िकंवा कुठून घेतलेली आह ेत िकंवा कुणाची
वापरल ेली आह ेत यांची मािहती , ोत च ुक या प तीन े देणे. munotes.in
Page 94
ा यि क भ ूगोल
94 ५. एखादी मािहती घ ेताना म ुळ लेखकाला ेडीट न द ेता याच े श द िक ंवा वा यरचना
बदलून वापरण े.
६. संशोधका या स ंशोधन िलखाणात जा तीतजा त भाग िक ंवा क पना न कल क न
िलिहल ेले अस यास .
७. सार मा यमा ंमधून केलेली न कल िवश ेषतः ितमा ंचा वापर करताना ती व ेबसाईट
व न न कल क न वापरण े.
समाजाम य े अनेक कार या सामािजक घटना असतात . या सव च घटना समाजावर
ब यावाईट प रणाम करणा या असतात . सामािजक िक ंवा शा ीय स ंशोधनात ून अशा
घटना ंवर काशझोत टाक याचा य न क ेला जातो . मा य ेकवेळी य ेक संशोधक या
समाजिहता या गो ी डो यासमोर ठ ेवून वतःच े संशोधन करतो अस े नाही . वा तिवक
संशोधनात ून न या ने ान ा करण े िकंवा नािव यप ूण गो ची उ प ी करण े / िनमा ण
करणे अपेि त असत े. पण य ेकवेळी तस े घडत ेच अस े नाही.
आज स ंशोधन कस े जाते? काय क ेले जाते? कोन करतो ? यासाठी कोण या प ती / माग
वापरतो ? या िवषयीच े संशोधन कर याची गरज आह े असे वाटयला लागल े. असे वाट याच े
कारण हणज े आजच े संशोधक आप या स ंशोधनासाठी या मागा चा अवल ंब करतात त े
पािह यावर क े या जाणा या स ंशोधना या बाबतीत िच ह िनमा ण होत े.
आजकाल या प तीन े / मागा नी संशोधन क ेले जाते याचा परमश घे यासाठीच आज
वा यचौय यासार या प दत चा अवल ंब क न स ंशोधनाची स यता , संशोधनाची स यता ,
संशोधनाची वा तवता , मूळ िनिम ती याबाबतचा सखोल अ यास क न स ंशोधकान े केलेले
संशोधन ह े खरोखरच नविनिम ती आह े क याप ूव कोणीतरी क ेले या वा याची स ंशोधनाची
न कल िक ंवा चोरी याचा पड ताळा घ ेतला जातो .
वा यचौय तपास यासाठी अिलकड े िविवध कारची सॉ टव ेअस िवकिसत झाल ेली
आहेत. याम य े िदवस िदवस अच ूकता आणणारी अन ेक वेबसाईटस ् आहेत. याम य े
वा यचौय समजत े. यामुळे संशोधना या े ात िवश ेष वान े वा यचौय शोधणा या
सॉ टव ेअस चा जाणीवप ूव क वापर क ेला जात आह े. देशातील अन ेक िव ापीठा ंमधून
अशा कारच े तं वाप न यात ून सिहसलामत बाह ेर पडणार े संशोधनल ेखनाच अ ंितम
परवानगी िदली जात े िकंवा तेच संशोधन ा धरल े जाते. अथा त याम य े १५ ते २० ट के
एवढी िशिथलता स ंशोधका ंसाठी ठ ेवलेली आहे. संशोधनासाठी सहा यक असणार े पूव चे
लेखन काही माणात अवतरणात वापरल े जाते िकंवा संदभ सािह याचा आढावा घ े यासाठी
वापरल े जात े. केवळ यासाठीच ही िशिथलता ठ ेवलेली असत े. या कार या त ं ातून शे-
पाचश े पाना ं या िलखणातील चौय अव या काही स ेकंदात ओळखल े जाते. आधुिनक
काळात दज दार स ंशोधनासाठी असल ेली ही व ेगळीच प र ा आह े. वा यचौय
समज यासाठी उपल ध असल े या काही व ेबसाईट प ुढील माण े :
1. plagscan (For teachers & students )
2. whitesmoke
3. articlechecker munotes.in
Page 95
संशोधन अहवाल
95 4. duplichecker
5. plagiarismcheck
6. smallsetools
7. plagium
8. plagiaris mchecker
9. paperrater
10. dustaball
वा यचौय कसे केले जाते:
१) सम या िनवडीतील चौय - ब याचव ेळा स ंशोधक हा द ुस यान े केले या स ंशोधन
सम य ेशीच चोरी िक ंवा न कल करतो व यावर आधा रत असणा या स ंपूण तपिशलाची
िकंवा संशोधनाची मािहती ही वतःचीच आह े अशा कार या आिवभा व दाखवतो .
२) संदभ सािह याची चोरी - सम या िवधानाबरोबरच स ंदभ सािह याचीही न कल क ेली
जाते. ब याचव ेळा स ंदभ सािह य ह े काहीही न बदलता द ुस याचा एखा ा स ंशोधन
अहवालात ून जस े यातस े घेतले जाते व वतःच अ यासल े आहे भासवल े जाते.
३) गृहीतक ृ यातील वा य चौय - संशोधकाला वतःच े संशोधन ह े काय करणार , कसे
करणार यािवषयीचा अ ंदाज क न यासाठी काही गो ी अ यासा अगोदरच वान ुभावर
आधा रत ग ृहीत धरा या लागतात . यातूनच स ंशोधनासाठी या ग ृहीतकृ याचीिनिम ती
होते. मा वा य चौय करीत असताना वतः स ंशोधक अस े काही न करता एखा ान े
आप या स ंशोधनात मा ंडलेलीचा ग ृहीतके वतः या स ंशोधनासाठी आह ेत तशीच
वापरतात . मा अशा ग ृहीतकृ यातील वा य चौया चा िवपरीत प रणाम या
संशोधका या स ंशोधनावर होत असतो . गृहीतकृ य व आल ेला िन कष याम य े याम ुळे
कधीच सहसब ंध साधला जात नाही.
४) नमुना िनवडीतील चौय - संशोधनातील मािहती या स ंकलनासाठी व या या यो य
प रणामकारकत ेसाठी यो य नम ु याची िनवड करण े गरज ेचे असत े. मा काही स ंशोधक
अशा िनवडीची तसदी न घ ेता पूव कोणीतरी वापरल े याच प तीचा आह े. असाच वापर
क न आपल े संशोधन प ूण कर या चा य न करतात .
५) िव ेषण त ं ाचे चौय - एकसार या वाटणा या िक ंवा सा य असल े या स ंशोधन
सम य े या िव ेषणासाठी वापरल े या प ती , सांि यक य त ं े, नकाशत ं े इ. चा वापर
दूसरा एखादा स ंशोधक आप या स ंशोधनासाठी जसा या तसा करतो यालाच िव ेषण
तं ाचे वा य चौय हणतात .
६) संशोधन आराखड ्यातील चौय - वतः या स ंशोधनासाठी स ंशोधन आराखडा वतः
या स ंशोधकान े तयार करावयाचा असतो . कारण य ेक संशोधका या काही क पना ,
हेतू, उि य े ठरल ेली असतात . संशोधनाची खोली क ुठेपय त यावी , संशोधन े काय
असावे, मािहतीचा ोत काय आह े व नेमके काय शोधायच े आहे यावर स ंशोधनाचा munotes.in
Page 96
ा यि क भ ूगोल
96 आराखडा तयार होतो . मा अिलकड े अशा कारच े क घ े याचे काम स ंशोधक
जातीिनशी करताना आढळत नाही . यासाठी कोणीतरी मा ंडलेला आराखडा घ ेतला
जातो. वा तिवक अस े करण े हे वा य चौय आहे.
७) संशोधन अहवा ल चौय - ब याचव ेळा समान स ंशोधन सम य ेची िनवड क ेली जात े व
केवळ काय े बदलल े जात े. अशाव ेळी कोणीतरी क ेले या स ंशोधन अहवालाची
जशी या तशी कॉपी क ेली जात े. केवळ बदल हण ून वतः िनवडल े या अ यास े ाचे
नाव व स ं या ा गाळा ंतरे भर यासार या जातात . आिण न ंतर मग तोच अहवाल हा
वतः या स ंशोधनाची म ूळ त आह े असे भासव याचा य न क ेला जातो .
वा याय :
१. संशोधन ल ेखन अहवाल .
munotes.in
Page 97
97 ५
संशोधन अहवाल – ा प
घटक रचना :
५.१ प रचय
५.२ अहवाल व प
५.१ प रचय
संशोधन अहवाल हा िव ेषक िकंवा संशोधकान े सांि यक य आिण िनरी णा मक
िव ेषणा या आधार े तयार केलेला द तऐवज आहे. दुस या श दांत असे हणता येईल क
संशोधन अहवाल हा संशोधन क पा या मुख पैलूंचा समाव ेश असल ेला िलिखत
द तऐवज आहे.
बह तेक, संशोधन काय िलिखत व पात सादर केले जाते. संशोधन अ यासाची
यावहा रक उपयोिगता संबंिधत करणा ंम ये संशोधनाच े िन कष लागू करणे अपेि त
असल े यांना ते कोण या प तीन े सादर केले जाते यावर बरेच अवल ंबून असत े.
संशोधन अहवाल हे संशोधन काय संबंिधत लोकांशी संवाद साध याच े मा यम आहे.
भिव यातील संदभा साठी संशोधन काय जतन कर याचा हा एक चांगला ोत आहे.
अयो य सादरीकरणाम ुळे अनेक वेळा संशोधनाच े िन कष पाळल े जात नाहीत . संशोधन
अहवाल तयार करणे सोपे काम नाही. ती एक कला आहे. यासाठी भरपूर ान,
क पनाश , अनुभव आिण कौश य आव यक आहे. यासाठी बराच वेळ आिण प ैसा
लागतो .
५.२ अहवाल व प
संशोधन अहवाला ंसाठी कोणत ेही पूव िनधा रत व प नाही. व प अनेक संबंिधत चलांवर
अवल ंबून असत े. हणून, प त ेसह इ छाप िनमा ण कर यासाठी एखा ान े यो य व प
वापरण े आव यक आहे. अहवाल आकष क असावा . ते प तशीरपण े आिण काळजीप ूव क
ब केले पािहज े. अहवालान े या या वाचका ं या गरजा आिण इ छांशी उ म कार े
जुळणार े व प (बह तेकदा रचना हटल े जाते) वापरण े आव यक आहे. साधारणपण े,
खालील व प मूलभूत परेषा हणून सुचवले जाते, यात बह तेक प रि थती पूण
कर यासाठी पुरेशी
munotes.in
Page 98
ा यि क भ ूगोल
98 संशोधन अहवाल तीन भागात िवभागल ेला आहे:
I. पिहला भाग (औपचा रकता भाग):
• मुख पृ : याम य े संशोधक /चे शै िणक , यावसाियक आिण संशोधन संबंिधत तपशील
समािव आहेत
• शीष क पृ : हे शीष क आिण उपशीष क देते. शीष क पाना या म यभागी ठळक अ रात
िलिहल ेले असण े आव यक आहे.
• सिट िफकेट िकंवा टेटम ट: याम य े लेखक िकंवा संशोधकान े जारी केले या टेटम ट या
व पात एक माणप समािव आहे याम य े नमूद केले आहे क स या या अहवालात
सादर केलेले काम मूळ आहे आिण ते कोठेही सादर केलेले नाही. याम य े संबंिधत
ािधकरणान े जारी केले या क पा या अनुपालनाच े िकंवा मंजुरीचे माणप समािव
असू शकते.
• अनु मिणका (संि साम ी ): हा क पातील मजकुराचा लघु-केवळ शीष कांम ये
रेकॉड आहे
• साम ी सारणी (तपशीलवार अनु मिणका ): ही एक तपशीलवार अनु मिणका आहे जी
येक घटकाच े थान जसे क त े, आकृ या, नकाश े, छायािच े इ. प पण े नमूद
करते.
• पोचपावती : यांनी संशोधकाला याचे काम पूण कर यात आिण अहवाल संकिलत
कर यात मदत केली या सव लोकांचे, सं थांचे, सं थांचे आभार मान यासाठी ही न द
आहे.
• तावना /फॉरविड ग/प रचय : याम य े अहवालात सादर केले या संशोधन काया ची
थोड यात ओळख समािव आहे. हे लि यत वाचका ं या संदभा त िवषयाची ओळख क न
देते आिण वाचका ंसाठी एक ारंभ सेट करते.
• सारांश अहवाल : हा दीघ संशोधन अहवालाचा छोटा कार आहे. हे अहवालातील
सव घटका ंचा प रचय देते.
II मु य अहवाल (अहवालाचा म य भाग):
• उि ा ंचे िवधान : हे संशोधना या उि ा ंचे तपशीलवार वण न करते. हे संशोधकाला
येयापास ून िवचिलत न होता संशोधनाच े अनुसरण कर यास मदत करते. हे वाचका ंना
संशोधकान े तयार केले या संशोधनाचा वाह समजून घे यास मदत करते.
• सािह याच े पुनरावलोकन : हा इतर संशोधक , लेखक, प कार इ याद नी कािशत िकंवा
हाती घेतले या आधीच अि त वात असल े या सािह यात ून हाती घेतले या िवषयाचा
अ यास आहे. munotes.in
Page 99
संशोधन अहवाल –
ा प
99 • अ यासाच े े : हे स या या कामासाठी संशोधकान े क हर केले या भौगोिलक े ाब ल
तपशीलवार मािहती देते.
• काय प ती आिण संशोधन रचना: ही संशोधन आयोिजत कर याची प तशीर पायरी-दर-
चरण ि या आहे. यात खालील मुद् ांचा समाव ेश आहे:
डेटाचे कार आिण याचे ोत: संशोधनासाठी वापर या जाणा या डेटा या कारा ंची ही
तपशीलवार मािहती आहे. हे पुढे संशोधकान े वापरल े या येक डेटा या ोता ंची
तपशीलवार मािहती देते.
सॅ पिलंग िनण य: याम य े ाथिमक डेटा गोळा करताना वापरल े या सॅ पिलंग तं ाचे संि
वण न समािव आहे.
डेटा संकलन प ती : ाथिमक तसेच दु यम ोता ंकडून डेटा अनेक मागा नी संकिलत
केला जाऊ शकतो . हे संशोधकान े वापरल े या सव प त च े तपशीलवार वण न करते.
डेटा संकलन साधन े: हे येक कारचा डेटा गोळा कर यासाठी वापर या जाणा या
मा यमा ंचे वण न करते.
फ डवक : हे संशोधकान े िनवडल े या तारखा , िदवस , वेळ आिण थान यासह फ ड
कामाचा तपशीलवार लेखाजोखा देते.
• िव ेषण आिण या या : िव ेषण हे संशोधकान े गोळा केले या डेटाचे सांि यक य
आउटप ुट आहे. या या हणज े िव ेषणाच े आकलन , जे संशोधक या या वैयि क
ाना या आधारे, सािह याच े पुनरावलोकन आिण सव णादर यान केले या िनरी णा ं या
आधार े िलिहतो .
• िन कष : संशोधनात ून काढल ेली ही मुख सांि यक य आिण िनरी णा मक त ये आहेत.
• मया दा: येक काम अपूण आहे कारण याला काही मया दा आहेत जसे क अपुरा नमुना,
वेळेचा अभाव , े ाचा लहान आकार इ. संभा य मया दांची न द करणे हे संशोधकाच े नैितक
कत य आहे जेणेक न वाचका ंना समजेल क संशोधकाला वा तवाची जाणीव आहे आिण
कामाचा िव तार कर यास आणखी वाव आहे.
• िन कष आिण िशफारसी : हा संशोधन अहवालाचा मु य भाग आहे कारण तो िनधा रत
उि ा ं या पूत तेची पातळी समजून घे यास मदत करतो . यात अशा सूचनांचा समाव ेश आहे
या यावहा रक ्या लागू होऊ शकतात जेणेक न अ यास े ात सुधारणा करता
येईल.
munotes.in
Page 100
ा यि क भ ूगोल
100 III. प रिश (अित र तपशील ):
• सार या िन कषा म ये समािव नाहीत
• ावलीची एक त
• ंथसूची – पु तके, मािसक े, जन स आिण
संदभ पु तके :
१. अ ण रा . कुंभारे - भुगोल िव ानातील कौश य व कल - ाची काशन , मुंबई -
२००१ .
२. आगलाव े दीप - संशोधन प तीशा व त ं े - िव ा काशन , नागपूर - १ जाने.
२००.
३. कुंभोजकर जी . ि ह. संशोधन प ती व स ं याशा - एम. ही. फडके अॅ ड कं.
को हाप ूर - १९८२
४. गावडे सुषमा - मािहती त ं ान आिण मािह ती ि या - िपंपळाप ुर अॅ ड क ं.
पि लशस , नागपूर - जून - २००५
५. जरारे िवजय एल - सामािजक शा ाची स ंशोधन णाली - अ ेत काशन , अकोल -
२२ ऑ टो . १९९९ .
६. नाडग ड े गु नाथ - सामािजक स ंशोधन प ती - फडके काशन , को हाप ूर - ि तीय
आवृ ी ऑ टो . १९९९.
७. िनलम ध ुरी - संशोधन प ती - फडके काशन , को हाप ूर - २००८ .
८. पारसिनय न . रा. - िश णाची ताि वक व समाजशा ीय भ ूिमका - नूतन काशन , पुणे
- ि तीय आव ृ ी जान े. १९७७ .
९. पारसिनय ह ेमलता व डॉ . देशपांडे िलना - शै िणक क ृती संशोधन - नूतन काशन ,
पुणे, - १९९४.
१०. भगाड े सुि या - संगणक म ुलत व े आिण काय णाली - िपपळाप ुरे अॅ ड कं. पि लशस ,
नागपूर - जुलै २००५ .
११. भांडारकर प ु. ल. सामािजक स ंशोधन प ती - महारा िव ापीठ ंथिनिम ती मंडळ,
नागपूर - तृतीय आव ृ ी १९८७ .
१२. िभतांडे िव. रा. शै िणक स ंशोधन प ती - नूतन काशन प ुणे- मे २००५ .
१३. बो ड े रा. र. संशोधन प तीशा - पुणे िव ाथ ग ृह काशन - स ट . २००५ .
१४. मुखज रिव ं नाथ - सामािजक शोध व सा ंि यक - िववेक काशन , िद ली - १९९८ .
१५. मुळे रा. श. व ा. उमाठे िव. तू - शै िणक स ंशोधनाची म ूलत व े - िव ा बु स,
औरंगाबाद - तृतीय आव ृ ी १९९८ . munotes.in
Page 101
संशोधन अहवाल –
ा प
101 १६. िव ास यादव - भूगोलातील नकाशाशा ीय सा ंि यक य प ती - ाची काशन , मुंबई
- १९९७ .
१७. िशवराम ठाक ूर व डॉ . सुमेधा ध ुरी - आदश ावलीच े ा प - िद कोकण
िजओ ाफस - जून २०१४ .
१८. िशवराम ठाक ूर व डॉ . सुमेधा धुरी - संशोधन ब ंधाचे ा प व बा ंधणी - िद कोकण
िजओ ाफस - जून २०१४ .
१९. संत दु. का. संशोधन प ती , ि या व अ ंतरंग - पुणे िव ाथ ग ृह काशन , पुणे -
ि तीय आव ृ ी जुलै १९८८ .
२०. ि पाठी लालबचन - मनोवै ािनक अन ुसंधान प ती - ह र साद भाग व, आगरा -
१९८३ .
२१. महाजन धम वीर व डॉ . महाजन कमल ेश - सामािजक अन ुसंधान क प ती - िववेक
काशन , जवाहरनगर , िद ली २००५ .
२२. राम आह जा - सामािजक अन ुसंधान - रावत पि लक ेशन, नवी िद ली - २००४ .
२३. लाविनया एम . एम. वराशी ज ैन -समाजशा अन ुसंधान का तक और िविधयॉ - रसच
पि लकेशन, जयपूर - १९८८ .
२४. ह र ं उपा य े - सामािजक सव ण, अनुसंधान एव ं सांि यक - एटला ंिटक पि लशस
अॅ ड िड ी य ुटस , नवी िद ली - १९९० .
२५. िहरालाल यादव - योगा मक भ ूगोल क े आधार - राधा पि लक ेश स, नवी िद ली -
२००६
26. Bajpal S . R. - Methods of Social Survey & Research - Kitab Ghar ,
Kanp ur - 1987 .
27. Berry B .J.I. - Approaches to Regional Analysis - A Synthesis - Annals
of the Association of American Geographes - 1964 .
28. Bygott John & Money D . C. - An Introduction to Mapwork & Practical
Geogra phy - University Tutorial Press Ltd . London 1969 .
29. David Ebdon - Statastic in Geography - Basil Balckwell Ltd ., Oxfort
U.K. - 1985
30. Goode Willian J . & Hatt Paul R . - Method in Social Research -
MCGraw -Hill International Book Comp , New Delhi - 1981 .
31. King L . J. Statical Analysis in Geograp hy, Prentice -Hall-1969 .
32. Khullar - Practical Geography - Educational Publishers , Delhi - 1997 .
33. Kothari C .R.-Research Methodology Methods & Techniques - Wiley
eastern , New Delhi - 1985 . munotes.in
Page 102
ा यि क भ ूगोल
102 34. Koli Laxminaryan - Research Methodology - Y.K. Publishers . Agra -
2003 .
35. Lkekh Raj Singh & Raghunandan Singh - Mapwork & Practical
Geography - Central Book Dept , Allahabad
36. Mahajan Y .R. -Problems in Statistics -Pimpalapure & Co. Publishers ,
Nagpur . 1991
37. Nelson P etne - Analysis & Interpretation of Topograp hical maps
onent Longman , Calcutta - 1992 .
38. Sadhu A .N. & Singh Amarijit - Research Methodology in Social
Science - Himalayas Publication , New Delhi - 1980
39. Sharma K .R. - Research Methodology - Nation Publis hing House ,
Jaipur - 2002 .
40. Sharma R .D. - Research Method is Social Science - National Book
Organization , New Delhi - 1990 .
41. Tamskar B .G. & Deshmukh U .M - Geographical interpretation of
Indian Topographical Maps onent Longman Ltd . 1974 .
42. Theakston e W.H. & Harnson C - The analysis of Geograph ical Data
Heinnemann London 1975 .
43. Young Pauline V - Scientific social surveys - Prentice Hall of Indian
Pvt. Ltd. New Delhi - 1982 .
44. Zamir Aivi - Statastical Geography , Methods and Applications -
Rawal Publ ications , Jaipur - 2002 .
munotes.in
Page 103
QUESTION PAPER PATTERN
Paper –IX:RESEARCH METHODOLOGY
IN GEOGRAPHY
Q.1 Unit–I 18
Q.2 Unit–II 18
Q.3 Unit–III 18
Q.4 Unit–IV 18
Q.5 Unit–V(Research Report) 18
Q.7 JournalandViva 10
munotes.in