Page 1
1 १
जैिवक भ ूगोल प रचय
घटक स ंरचना :
१.० उि े
१.२ प रचय
१.३ जैवभूगोल-संक पना , या या , व प आिण या ी
१.४ ऐितहािसक िवकास आिण ज ैिवक भ ूगोला या शाखा
१.५ जैव भूगोलातील ीकोन
१.६ जैव-भौगोिलक अ यासाच े मह व
१.७ सारांश
१.८ सराव
१.० उि े
१. जैव भूगोलाची स ंक पना , या या , व प आिण या ी समज ून या
२. ऐितहािसक िवकास आिण ज ैिवक भ ूगोला या शाखा जाण ून या
३. जैव भूगोलातील ि कोन जाण ून या
४. जैव-भौगोिलक अ यासाच े मह व समज ून या
१.२ प रचय
भूगोल हा प ृ वी या प ृ भागाचा व ै ािनक अ या स आह े. जसे आप याला मािहत आह े
क जगात प ृ वी या प ृ भागावर कोणतीही अनौपचा रकता नाही . कारण हवामान घटक
हा एक म ुख घटक आह े जो द ेशानुसार फरक करतो . भूगोल भौितक भ ूगोल आिण
मानवी भ ूगोल या दोन म ु य शाखा ंम ये िवभागल ेला आह े. भौितक भ ूगोल न ैसिग क
घटका ंशी स ंबंिधत आह े. भौितक भ ूगोल इतर शाखा ंम ये िवभागल े गेले आह े -
भू पशा , हवामानशा , पया वरण भ ूगोल, समु शा आिण ज ैव भूगोल. आपण
जैिवक भ ूगोलाची मािहती घ ेणार आहोत . जैिवक भ ूगोल हणज े एखा ा िविश े ातील
सजीव आिण िनज व व त ूंचा अ यास . एखा ा जातीची उ प ी कशी होत े, ती कशी
िवकिसत होत े आिण आप या े ात पसरत े हे जैवभूगोलाच े क िबंदू आ ह े. या munotes.in
Page 2
जैिवक भूगोल
2 घटकाम य े आपण ज ैव भूगोला या शाखा ंब ल जाण ून घेणार आहोत . जैव भूगोलाचा
मह वाचा अ यास इ
१.३ जैवभूगोल-संक पना , या या , व प आिण या ी
जैवभूगोल ही भ ूगोलाची एक शाखा आह े जी भ ूतकाळ आिण वत मानाचा अ यास करत े
जगातील अन ेक ाणी आिण वन पती जात च े िवतरण यांचा अ यास करत े. भौितक
भूगोलाचा एक भाग कारण तो सहसा भौितका या परी ेशी स ंबंिधत असतो पया वरण
आिण याचा जात वर कसा प रणाम झाला आिण जगभरात या ं या िवतरणाला कसा
आकार िदला आहे याचा अ यास करत े. अ ेड रस ेल वॉल ेस या ंनी ऍम ेझॉनमधील
वन पती आिण ाणी या ं या िवतरणाचा अ यास क ेला. बेिसन आिण मलय ीपसम ूह
19 या शतका या म यात . याचे संशोधन काय केले . तसेच या ंनी जैवभूगोलचा प ुढील
िवकास केला हण ून या ंना "िपता" मानल े जाते
जैिवक भ ूगोल
जैवभूगोल हणज े वन पती , ाणी आिण जीवना या इतर व पा ं या भौगोिलक
िवतरणाचा अ यास . हे केवळ व ती या नम ु यांशी स ंबंिधत नाही तर िवतरणातील
फरका ंसाठी जबाबदार घटका ंशी द ेखील स ंबंिधत आह े. काटेकोरपण े सांगायचे त र,
जीवभ ूगोल ही जीवशा ाची एक शाखा आह े, परंतु भौितक भ ूगोलशा ा ंनी िवश ेषत:
वन पत या अ यासात मह वाच े योगदान िदल े आ ह े. वन पत च े वग करण आिण
वन पत च े नकाश े तयार कर या या आध ुिनक गतीची स ु वात 20 या शतकात
अमे रकन वन पितशा फॉर े ट े ह, होमर एल . शाँट्झ, ू एम. रौप आिण
इतरां या काया ने झाली . जैव-भौगोिलक अ यास प ृ वी या प ृ भागाच े िवभाजन करतात -
ामु यान े खंड आिण ब ेटे-वन पती आिण जीवज ंतूं या सरासरी रचन ेत फरक दिश त
करणा या देशांम ये. असे मानल े जाते क अशा ज ैव-भौगोिलक द ेशांम ये ितिब ंिबत
के या माण े वन पती आिण ाणी व पा ंचे स याच े िवतरण नम ुने अनेक ऐितहािसक
आिण वत मान कारणा ंचे प रणाम आह ेत. या कारणा ंम ये स याची हवामान आिण
भौगोिलक प रि थती , भूभागाचा भ ूगभ य इितहास आिण या ंचे हवामान आिण
वग करणाची उ ा ंती (उदा. जीनस िक ंवा जाती ) यांचा समाव ेश होतो . अ वेषकांना
असे आढळ ून आल े आह े क िवख ुर याचा दर , चिलत पया वरणीय प रि थतीशी
जुळवून घे याची मता आिण अ यास क ेले या करा या वयाचा द ेखील िवतरणा या
व पावर आिण या ीवर मह वप ूण भाव पडतो .
जैिवक भ ूगोल हणज े काय?
"जैवभूगोल, वन पती , ाणी आिण जीवना या इतर कारा ं या भौगोिलक िवतरणाचा
अ यास . हे केवळ व ती या नम ु यांशी स ंबंिधत नाही तर िवतरणातील फरका ंसाठी
जबाबदार घटका ंशी देखील स ंबंिधत आह े. munotes.in
Page 3
जैिवक भ ूगोल प रचय
3 बफॉनन े जैव-भौगोिलक नम ुने प कर यासाठी एक य ं णा तािवत क ेली: ती जाती
यां या पया वरणान ुसार 'सुधारतात ' िकंवा 'अधोगती ' करतात . सामा यता िद यास
आिण ब या चदा अन ेक पैलूंचा समाव ेश के यास , एक िस ा ंत उदयास य ेऊ शकतो जो
नमु यांचे चांग या कार े प ीकरण द ेतो (उदा. उ ा ंती िस ा ंत)
.- बफॉन ार े
अ ेड रस ेल वॉल ेस या ंनी 19 या शतका या म यात ऍम ेझॉन ब ेिसन आिण मलय
ीपसम ूहातील वन पती आिण ाणी या ं या िवतरणाचा अ यास क ेला. यांचे संशोधन
जैवभूगोला या प ुढील िवकासासाठी आव यक होत े आिण न ंतर या ंना "जैवभूगोलच े
जनक " असे टोपणनाव द े यात आल े.
- अ ेड रस ेल वॉल ेस
“भौितक भ ूगोलाची शाखा हण ून जीवभ ूगोल; स ि य जीवनाचा भ ूगोल, वन पती आिण
ाणी या दोह चा समाव ेश क न सजीव िनसगा या अवकाशीय िवतरणाचा अ यास
आिण िवतरणा या प त म य े फरक िनमा ण करणा या ि या ”.
- ाउन या मत े,
"जैवभूगोल, या श दा माण े, एक ज ैिवक आिण भौगोिलक िव ान दो ही आह े. याचे
अ यासाच े े हणज े िलथोि फयर , वातावरण आिण हाय ोि फयरचा ज ैिवक ्या
व ती असल ेला भाग - िकंवा जस े ते ात झाल े आहे-जीवावरण ”.
जे. िट ही या ं या मत े,
जैव-भूगोल भौगोिलक ्या आिण भ ूवै ािनक काळ आिण थानाम य े िविवध जाती
आिण प रस ं थांचे िवतरण स ंदिभ त करत े. जैवभूगोलाचा अ यास ब या चदा पया वरणीय
आिण ऐितहािसक घटका ं या स ंदभा त केला जातो या ंनी काला ंतराने जीवा ं या
भौगोिलक िव तरणाला आकार िदला आह े. िवशेषतः, अ ांश, िनवास थान , पृथ करण
(उदा. बेटे) आिण उ ंचीवर आधा रत भौगोिलक ्या जाती बदलतात . जैव भूगोला या
उपशाखा ंम ये ाणी आिण वन पत च े अनु मे िवतरण समािव असल े या ाणी -भूगोल
आिण फायटोिजओ ाफ या ंचा समाव ेश होतो .
जैव भूगोलाचा या ी आिण व प
जैवभूगोल हा पया वरणाशी जवळचा स ंबंध आह े जो जीव आिण या ंचे िनवास थान
यां यातील आ ंतर-संबंधांचा अ यास आह े. जीवांचे घर िक ंवा िनवास थान ह े लहान
सू म िनवास थान जस े क दगड िक ंवा पाना ंखालील बायो स पय त बदल ू शकत े जे
उ णकिटब ंधीय र ेनफॉर े ट िक ंवा वाळव ंट अस ू शकत े. तथािप , जैवभूगोल ही एक यापक
शाखा आह े परंतु या या दोन म ु य शाखा आह ेत munotes.in
Page 4
जैिवक भूगोल
4 पया वरणीय ज ैव भूगोल ज े स याच े िवतरण आिण िविवधत ेतील भौगोिलक िभ नता आह े,
जैिवक आिण अज ैिवक पर परस ंवाद जात या िवतरणावर , जात मधील
पर परस ंवादावर कसा भाव पाडतात (उदा. िशकार आिण पधा ).
ऐितहािसक ज ैवभूगोल ज े खंडीय वाह , िहमनदी , उ प ी , िवखुरणे आिण जाती आिण
जात च े िवलोपन या ंची पुनर चना करणा या उ ा ंती वंशांशी संबंिधत आह े.
तथािप , जीवभ ूगोल हा श द जात या िवतरणा या भौगोिलक नम ु यांचा अ यास आह े;
हा भौितक भ ूगोलाचा एक प ैलू आ ह े जो भौितक वातावरणाच े आिण प ृ वी या
पृ भागावरील िविवध जात या िवतरणावर याचा कसा प रणाम करतो याच े परी ण
करतो . ही िश त जीवशा , पया वरणशा , उ ा ंती अ यास , हवामानशा आिण म ृदा
िव ानाशी स ंबंिधत आह े कारण त े ा या ं या लोकस ं येशी संबंिधत आह ेत आिण या ंना
जगा या िविश द ेशांम ये वाढू देणारे घटक आह ेत. अशा प रि थतीत , आ ही
जैवभूगोलला या या स ंबंिधत े ांपासून वेगळे क शकत नाही , कारण ज ैवभूगोल हा
िस ांत आिण इतर स ंबंिधत िवषया ं या ड ेटावर ख ूप अवल ंबून असतो .
एकोिणसा या शतका या उ राधा त आिण िवसा या शतका या प ूवा धा त, भूगोल,
मानवव ंशशा आिण प ुरात व या ंसार या िवषया ंम ये जैवभूगोल ह े िव ेषणाच े क िबंदू
होते, जे मानवी समाजा या िवकासाशी स ंबंिधत आह ेत आिण ाणी िक ंवा वन पत या
लोकस ं ये या िवतरण आिण यवहाय तेशी संबंिधत आह ेत.
जीवभ ूगोल स या आिण भ ूतकाळात जीवा ं ारे दिश त केले या िवतरण प त च े वण न
आिण िव ेषण कर याचा य न करत े. िवतरण प ती समज ून घे यास स म
कर यासाठी , जैव भूगोलाला भौितक आिण स ि य घटक जस े ते आता आह ेत आिण त े
पूव कस े होते याचा अ यास करण े आव यक आह े. हे ान ा कर यासाठी , नैसिग क
आिण प ृ वी िव ानात ून काढल े या मािहतीचा वापर करण े आव यक आह े. या
डोमेनमधील हा एक आ ंतरिवषय िवषय आह े.
१.४ ऐितहािसक िवकास आिण जैिवक भ ूगोला या शाखा
जैव भूगोलाच े वत मान े अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यासाठी , पाया शोधण े
मह वाच े आहे आिण िव ानाचा इितहास . जैवभूगोल हा एक क ृि म अ यास आह े, जो
अंशतः आधा रत आह े पया वरणशा , भूगभ शा , प तशीर , उ ा ंतीवादी जी वशा
आिण प ॅलेओ टोलॉजीच े िवषय . जैवभूगोल िवषयाचा िवकास चार ऐितहािसक
कालख ंडात मोडला जाऊ शकतो .
1600 -1850 : द एज ऑफ रझन
जीवां या भौगोिलक िवतरणाचा ार ंिभक अ यास वण ना मक अ यासा ंवर क ि त होता
ऐितहािसक शोध . या शा ा ंनी जीवा ं या अवकाशीय नम ु यांचे द तऐवजीकरण
कर यावर ल क ि त क ेले, munotes.in
Page 5
जैिवक भ ूगोल प रचय
5 हवामान , अ ांश आिण उ ंची या भावा ंवर जोर द ेणे. कॉ टे डी ब ुफोन (1707 -1788 ),
यांना जॉज स-लुईस ल े लेक अस ेही हणतात , यांनी िनधा रत क ेले क समान
हवामान असल ेले दूरचे देश आिण सार या िदसणा या वन प त म य े िविवध ा या ं या
जाती आह ेत. याला आता बफ स हण ून संबोधल े जाते कायदा . ते िह टोयर न ेचरलेचे
लेखक द ेखील आह ेत, 44-खंडातील न ैसिग क इितहास ानकोश . काल िलिनयस
(1707 -1778 ) यांनी त ुक मधील अरारात पव तापास ून पसरल े या वन पती आिण
ा या ंचा अ यास क ेला.
बायबलस ंबंधी प ुराची क पना ए स लोर करा . अरारत या उ नत े ांचे
द तऐवजीकरण कर या या प रणामी , याला म ु य पया वरणीय सम ुदाय हण ून
प रभािषत बायोमची क पना स ुचली. या यित र , काल िलिनअसला वग करणा या
िव ानाचा जनक मानला जातो , याचे िव ान आह े वग करण . हा कालावधी
अ वेषणासाठी एक उ म य ुग हण ून देखील ओळखला जातो . जोहान र ेनहो ड फो ट र
(१७२९ -१७९८ ) हे जे स क ुक या १७७८ मधील द ुस या प ॅिसिफक वासातील
िनसग वादी होत े. यांनी वन पत साठी जागितक ज ैिवक े े तयार क न ज ैिवक भ ूगोल
गत क ेला. फो ट र यांनी उ ण किटब ंधातील उ च - जात ची िविवधता तस ेच बेटा या
आकाराशी स ंबंिधत जात ची िविवधता ल ात घ ेतली. अले झांडर फॉन ह बो ट
(1769 -1859 ) यांनी एक वन पित भ ूगोल तयार क ेला जो जीवभ ूगोल े ासाठी
पायाभ ूत होता . यांनी ठरवल े क वन पत च े अ ा ंश प े तयार कर यासाठी वन पती
वन पत च े कार थािनक हवामानाशी जोरदारपण े संबंिधत आह ेत. िशवाय , याने
दि ण अम े रकेतील अ ँडीजसाठी उ ंच वन पित े िवकिसत क ेले.
1850 -1900: नैसिग क िनवडी ार े उ ा ंती
नैसिग क िनवडीवर आधा रत उ ा ंती या क पन ेने जात या िवतरणात मोठ ्या
माणात बदल क ेला प क ेले होते. चा स डािव न (1809 -1882) हे द ओ रिजन ऑफ
कािशत कर यासाठी सवा त िस आह ेत जाती , नैसिग क िनवडी ार े उ ा ंतीची
याची क पना मा ंडत आह े. नैसिग क िनवड त े हा होत े जे हा लोकस ं येतील य
एकतर ितत याच चा ंग या कार े जगू शकत नाहीत िक ंवा िततक ेच चांगले जनन करत
नाहीत िक ंवा दो ही वारशान े िमळाल े या फरका ंमुळे. उ ा ंतीचा िवचार दोन कारे
करता य ेतो: (१) microevolution आिण (2) macroevolution. सू म उ ा ंतीम य े,
उ ा ंती हा य ेक िपढी या उ ीण तेसह लोकस ं ये या अन ुवांिशक रचन ेतील बदल
मानला जातो . मॅ ोइ हो य ूशनसाठी , उ ा ंती हणज े उ ा ंती हणज े जीवा ंचे एका
पात ून दुस या पात होणार े हळूहळू बदल , याम य े जाती आिण व ंशांची उ प ी
विडलोपािज त व पात होत े. उदाहरणाथ , डािव नने वेगवेग या ग ॅलापागोस ब ेटांवरील
मॉिकंगबड् समधील फरका ंचा अ यास क ेला. ही िभ न उ ा ंती हणज े एका जाती या
उ ा ंती काळातील िव िवधीकरण , सामा यत : िविवध जात म य े अनुकूली िविकरण
हणून संदिभ त. munotes.in
Page 6
जैिवक भूगोल
6 अ ेड रस ेल वॉल ेस (1823 -1913) हे वतं पणे िवचार िवकिसत कर यासाठी िस
आहेत.
नैसिग क िनवडी ार े उ ा ंती, इंडोनेिशयातील या या काया वर आधा रत . याला
आढळल े क जाती व र सुमा ा आिण जावा जवळ या य ू िगनीप े ा ख ूप वेगळे होते,
तरीही हवामान होत े. समान वॉल ेस या आ न ेय आिशयातील बायोटा या अ यासात अस े
िदसून आल े क भौगोिलक अ ंतर समान नाही . वग करणीय समानता आिण या
बेटांमधील सीमा े आता हण ून ओळखल े जात े. वॉलेसची ओळ . वॉलेस हा
ाणीशा ाचा जनक द ेखील मानला जातो , जो आह े. जीवभ ूगोल ा या ंवर क ि त आह े.
वॉलेस यांनी भूवै ािनक , जीवा म आिण उ ा ंती समाकिलत क ेली. पॅलेओ लायम ेट
भाव िवतरणाचा िवचार कर यासाठी मािहती , सहा महान ज ैिवक े िवकिसत करण े.
या काळात ज ैव भूगोलातील इतर उ ल ेखनीय योगदाना ंम ये जैिवक द ेशांचे मॅिपंग
समािव आह े आिण मया िदत घटक समज ून घेणे. िफिलप ल ुटली ल ेटर (1829 -
1913) यांनी िवषय गत क ेला. प यांसाठी पािथ व जैिवक द ेश आिण सागरी े ासाठी
सागरी द ेश प रभािषत क न जीवभ ूगोल स तन ाणी ज टस लीिबग (1803 -1876)
यांनी शा ा ं या िनब धांकडे पाह याचा ि कोन बदलला .
या या िकमान काय ान े उपल ध एक ूण संसाधना ंवर ल क ि त कर यापास ून जीव
दूर. िकमान कायदा सा ंगतो क पया वरणातील द ुिम ळ संसाधन े (िकंवा मया िदत घटक )
जातीसाठी जगण े, वाढण े आिण प ुन पादन करण े कठीण करत े.
1900 -1950 : कॉि टन टल ि ट आिण इकोलॉजी
20 या शतका या प ूवा धा त जैव भूगोलातील थीम जीवा मिव ाना या द ु यांवर क ि त
आहेत, जात या उ प ीची क े आिण ज ैिवक जाती स ंक पना . या िव ा नात भर
जैवभूगोल उ ा ंती, इितहास , सार आिण जग याची य ं णा यावर होत े. सवा त महान
1912 आिण 1915 म ये महा ीपीय वाहाचा िस ा ंत या काळात ज ैव भूगोलावर
प रणाम झाला .
जम न भूगभ शा आ ेड वेगेनर (1880 -1930 ). लेट टे टोिन स या िस ा ंतापूव ,
ते होते यासह जात या िवतरणाच े काही नम ुने प करण े जीवभ ूगोलशा ा ंना
कठीण आह े. भूमीचे लोक या ं या भौगोिलक थाना ंवर ि थर आह ेत अस े गृहीत धरल े
जाते. वेगेनरचा िस ा ंत होता . 1960 या दशकापय त जे हा महा ीपीय वाहाचा प ुरावा
मािलक ेतून आला होता तोपय त मोठ ्या माणावर वीकारल े गेले नाही. िमड-अटला ंिटक
रज या दो ही बाज ूला रेखीय च ुंबक य िवस ंगती. या वीक ृतीसह महा ीपीय वाह
िस ांत, जैव-भूगोलशा आता िवभ ज ैव-भौगोिलक प क शकतात वेगवेग या
खंडांवर आढळणा या पर ंतु समान प ूव ज असल े या स या या जीवा ंचे िवतरण .
खंड आदळत असताना जाती पर पर स ंवाद साध ू शकतात . यानंतर, जे हा ख ंड वेगळे
होतात त े हा त े घेतात. यां याबरोबर या ं या नवीन जाती . लेट टे टोिन सवर कसा
प रणाम झाला अस ेल यावर आता जीवभ ूगोलशा िव चार करतात . जीवनाची munotes.in
Page 7
जैिवक भ ूगोल प रचय
7 उ ा ंती. या बद यात , जैव-भूगोलशा ल ेट टे टोिन ससाठी प ुरावे देतात जस े क
फैलाव बे रंग लँड ि ज सार या कॉ रडॉर ार े जाती िक ंवा मोठ ्या माणात िवभ
(“िवभ ”) जाती िवतरण ार े प क ेले जाऊ शकत नाही ; उदाहरणाथ , नोथोफ ॅगस
(दि णी बीच ) झाडे, जे फ दि ण दि ण अम े रका आिण य ूझीलंडम य े आढळतात .
जैिवक भ ूगोला या शाखा :
जैव भूगोला या म ु य शाखा आह ेत
1. ऐितहािसक ज ैिवक भ ूगोल
2. पया वरणीय ज ैव भूगोल
3. संवध न जैवभूगोल.
जैव भूगोला या तीन म ुख शाखा आह ेत
1. ऐितहा िसक ज ैवभूगोल:
ही शाखा जात या उ ा ंती इितहासाचा आिण काला ंतराने यां या भौगोिलक िवतरण
प त चा अ यास करत े. हे संशोधन करत े क भ ूतकाळातील भ ूगभ य घटना , जसे क
खंडीय वाह , जात या िवतरणावर आिण या ं या िविवधत ेवर भाव पाडतात .
2. पया वरणी य जैव भूगोल:
ही शाखा जात या वत मान िवतरण प ती आिण या ं या भौितक आिण ज ैिवक
वातावरणाशी असल े या स ंबंधांचा अ यास करत े.
3. संवध न जैवभूगोल:
ही शाखा ज ैव-भूगोल त े संवध न जीवशा या त वा ंब ल आह े, याम य े लु ाय जाती
आिण प रस ं था या ंचे संर ण आिण यव थापन यावर ल क ि त क ेले आहे.
१.५ जैव भूगोलातील ीकोन
ऐितहािसक ज ैवभूगोल – टे सा आिण बायोटासची उ प ी , फैलाव आिण िवलोपन
पुनर चना करा
इकोलॉिजकल बायोिजयो ाफ - जीव आिण या ंचे भौितक आिण ज ैिवक या ं यातील
पर परस ंवादा या ी ने स या या िवतरण .
पया वरण प ॅलेओकोलॉजी - समुदायांमधील स ंबंध (िवपुलता, िवतरण आिण िविवधता )
आिण अज ैिवक प रि थती (हवामान , माती, पा याची ग ुणव ा इ .) यां यातील स ंबंधांची
तपासणी क न , या दोन े ांमधील अ ंतर कमी करत े. िव ेषणा मक ज ैव भूगोलशा munotes.in
Page 8
जैिवक भूगोल
8 - सामा य गिणती िनयम कस े िवकिसत करतात . भूगोल वन पती आिण ाणी या ं या
उ ा ंती आिण िवतरणावर प रणाम करत े
संर ण ज ैव-भूगोल - नैसिग क वातावरणाच े संर ण आिण प ुनस चियत कर याच े काय
१.६ जैव-भौगोिलक अ यासाच े मह व
१. जात या भौगोिलक िवतरणाच े िनरी ण क न , आपण सम ु पातळी , नदीचे माग ,
अिधवास आिण नदी पकड यात स ंबंिधत फरक पाह शकतो . या यित र , हे
िव ान भ ूभागा या भौगोिलक मया दा आिण अलगाव , तसेच उपल ध पया वरणीय
ऊजा पुरवठा या ंचा िवचार करत े.
२. जैव-भूगोल ह े जीवन िव ाना ंपैक एक आह े जे भौगोिलक े ाम य े आिण भौगोिलक
काळा ार े जाती आिण प रस ं था या ं या िवतरणाचा अ यास करत े. अ ांश, उंची,
अलगाव आिण अिधवास े ा या भौगोिलक ेिडयंट्ससह जीव आिण ज ैिवक गट
िनयिमतपण े सामा य प तीन े िभ न असतात .हा ज ैव भूगोल िवभाग आह े जो
वन पत या िवतरणा चा अ यास करतो .
३. ाणी भ ूगोल हा िवभाग आह े जो ा या ं या िवतरणाचा अ यास करतो .
मायकोिजओ ाफ हा िवभाग आह े जो मश मसार या ब ुरशी या िवतरणाचा
अ यास करतो . जैवभूगोल हा चौकशीचा एकाि मक िवषय आह े जो पया वरणशा ,
उ ा ंतीवादी जीवशा , वग करण , भूिव ान, भौितक भ ूगोल, जीवा मशा आिण
हवामानशा ातील क पना आिण त य े एक करतो . आधुिनक ज ैव-भौगोिलक
अ यास अन ेक े ांतील क पना आिण मािहती एकि त करतात , जीवशा ीय
िवखुर यावरील ाकृितक आिण पया वरणीय मया दांपासून ते जगभरातील
अवकाशीय क ेल आिण उ ा ंती कालमया देवर चालणा या भ ूवै ािनक आिण
हवामानिवषयक घटना ंपय त. िनवास थान आिण जीवा ं या जात मधील अ प -
कालावधीतील पर परस ंवाद ज ैिवक भ ूगोला या पया वरणीय उपयोगाच े वण न
करतात .
४. आधुिनक ज ैव भूगोल िनयिमतपण े भौगोिलक मािहती णाली (GIS) चा वापर करत े,
जीव िवतरणावर प रणाम करणार े घटक ओळख यासाठी आिण जीव िवतरणातील
भिव यातील डचा अ ंदाज लाव यासाठी . ब याचदा गिणतीय मॉड े स आिण
जीआयएसचा वापर पया वरणीय सम या द ूर कर यासाठी क ेला जातो या ंचा
थािनक प ैलू असतो . जगा या ब ेटांवर ज ैव-भूगोल सवा त उ सुकतेने पािहल े जाते.
बेटे ही सव म िठकाण े आह ेत कारण त े शा ा ंना िनवास थाना ंचे िनरी ण
कर यास आिण अ यास कर यास स म करतात ज े स या वसाहतीत नवीन
आ मक जाती आह ेत आिण त े बेटावर कस े पसरतात आिण त े कसे सुधारतात
याचे परी ण क ेले जाऊ शकत े. बेटे यां या बायोमम य े खूप वैिव यप ूण आहेत,
उ णकिटब ंधीय त े आि ट क हवामानापय त. िनवास थानातील ही िविवधता
जगा या िविवध भागा ंम ये िविवध कार या जात चा अ यास कर यास स म munotes.in
Page 9
जैिवक भ ूगोल प रचय
9 करते. जैव-भूगोलाम य े अ नेक िभ न े ांचा समाव ेश आह े परंतु केवळ भौ ितक
भूगोल, भूिव ान , वन पितशा आिण वन पती जीवशा , ाणीशा , सामा य
जीवशा आिण मॉड ेिलंग इतक ेच मया िदत नाही . जैविविवधता स ंवध न आिण
िनयोजन , जाती आिण बायो सवर जागितक पया वरणीय बदला ंचा अंदाज लावण े,
संसग ज य रोगा ंचा सार , आ मक जाती आिण िपका ं या थापन ेसाठी सहा यक
िनयोजन यासाठी ज ैवभूगोल काया ि वत क ेले जात आह े. तांि क िवकास आिण
गतीम ुळे जैव-भौगोिलक िव ेषणासाठी ेिड टर ह े रएब सचा स ंपूण सूट तयार
कर याची परवानगी िमळाली आह े.
१.७ सारांश
जैवभूगोल हणज े वन पती , ाणी आिण जीवना या इतर व पा ं या भौगोिलक
िवतरणाचा अ यास . हे केवळ व ती या नम ु यांशी स ंबंिधत नाही तर िवतरणातील
फरका ंसाठी जबाबदार घटका ंशी द ेखील स ंबंिधत आह े. काटेकोरपण े सांगायचे त र,
जीवभ ूगोल ही जीवशा ाची एक शाखा आह े, परंतु भौितक भ ूगोलशा ा ंनी िव शेषत:
वन पत या अ यासात मह वाच े योगदान िदल े आ ह े. वन पत च े वग करण आिण
वन पत च े नकाश े तयार कर या या आध ुिनक गतीची स ु वात 20 या शतकात
अमे रकन वन पितशा फॉर े ट े ह, होमर एल . शाँट्झ, ू एम. रौप आिण
इतरां या काया ने झाली . जैव-भौगोिलक अ यास प ृ वी या प ृ भागाच े िवभाजन करतात -
ामु यान े खंड आिण ब ेटे-वन पती आिण जीवज ंतूं या सरासरी रचन ेत फरक दिश त
करणा या देशांम ये. असे मानल े जाते क अशा ज ैव-भौगोिलक द ेशांम ये ितिब ंिबत
के या माण े वन पती आिण ाणी व पा ंचे स याच े िवतरण नम ुने अनेक ऐितहािसक
आिण वत मान कारणा ंचे प रणाम आह ेत. या कारणा ंम ये स याची हवामान आिण
भौगोिलक प रि थती , भूभागाचा भ ूगभ य इितहास आिण या ंचे हवामान आिण
वग करणाची उ ा ंती (उदा. जीनस िक ंवा जाती ) यांचा समाव ेश होतो . अ वेषकांना
असे आढळ ून आल े आह े क िवख ुर याचा दर , चिलत पया वरणीय प रि थतीशी
जुळवून घे याची मता आिण अ यास क ेले या करा या वयाचा द ेखील िवतरणा या
व पावर आिण या ीवर मह वप ूण भाव पडतो .
१.८ सराव
१. जैव भूगोल हणज े काय? जैव भूगोलाच े व प आिण या ी प करा .
२. जैिवक भ ूगोला या िवकासा ची चचा करा.
३. जैव भूगोला या सव शाखा प करा .
४. जैव भूगोलाच े मह व प करा .
munotes.in
Page 10
10 २
प रस ं था आिण जीवावरण
घटक स ंरचना :
२.१ उि े
२.२ प रचय
२.३ प रसं था : संक पना , अथ आिण कार
२.४ प रसं था आिण प रस ं था उ पादकत ेचे घटक
२.५ जीवावरण : संक पना , अथ आिण घटक
२.६ जैव-भौगोिलक ि या
२.७ सारांश
२.१ उि े
१. प रसं था सम जून घेणे - संक पना , अथ आिण कार
२. प रसं था आिण प रस ं था उ पादकत ेचे घटक जाण ून या
३. जीवावरण ब ल जाण ून या : संक पना , अथ आिण घटक
४. जैव-भौगोिलक ि या समज ून या
२.२ प रचय
मानव प ृ वीवर िविवध िठकाणी अि त वात अस याच े िशकल े आहे. या िठकाणा ंवरील
पया वरणाशी (प रसर ) मानवा या पर परस ंवादाम ुळे या वातावरणात अन ेकदा मोठ े
बदल घड ून आल े आह ेत. काही बदल चा ंगले होते, काही वाईट होत े. ब याच वेळा,
मानवान े नैसिग क संसाधना ंचा वापर क न िक ंवा दु पयोग क न पया वरणात ख ूप बदल
के यामुळे वाईट बदल घडतात . लोक राह त असल े या य ेक िठकाणी वन पती , ाणी,
क टक आिण इतर न ैसिग क संसाधना ंचा सम ुदाय आह े. जीवांचा सम ुदाय, इतर न ैसिग क
संसाधन े आिण या ंचा एकम ेकांवर भाव याला इकोिस टम हणतात . प रसं थेम ये
अि त वात असल ेले वन पती आिण ाणी ह े या वातावरणाशी सवा त जा त ज ुळवून
घेतात. munotes.in
Page 11
प रसं था आिण जीवावरण
11 वाढ या मानवी लोकस ं येमुळे जगभरातील पया वरणीय आ हान े वाढत आह ेत. पया वरण
आिण इकोिस टमचा अ यास पया वरणशा , पया वरण िव ान आिण न ैसिग क
संसाधना ंचे संवध न यव थापन , व यजीव आिण शा त प रस ं था आिण ल ँड केपची
गितशीलता समज ून घे यास मदत करत े जेणेक न लाग ू उपाय शोधता य ेतील.
२.१ प रस ं था
वातावरण , जलावरण , मृदावरण या ं यातील स ंयु आ ंतरि य ेतून जीवावरणाची िनिम ती
झाली आह े. पृ वीभोवती असल े या सजीवा ं या आवरणास जीवावरण अस े हणतात .
समु सपाटीपास ून ८ िक.मी. खोल व ८ िक.मी. पय त जीवावरणा या िव तार झाला
आहे. जीवावरण वन पती , ाणी आिण स ु म जीव आढळतात . जीवावरणातील या
सजीवा ंचे यां या अिधवासाव न जलवासी , भूवासी व उभयवासी अस े कार क ेले
जातात . सजीव व पया वरण या ं यात पर पर स ंबंध आह े. सजीवा ं या हवा , पाणी, अ न
इ. मूलभूत गरजा पया वरणात ूनच प ूण होतात . पया वरण ज ैिवक व अज ैिवक घटका ंनी
बनले आ ह े. जैिवक व अज ैिवक घटका ं या पर पर स ंबंधातून आिण आ ंतरि य ेतून
सजीव स ृ ीचे अि त व अबािधत रािहल े आहे. सजीव या जाग ेत वाढतात , ज मतात व
न होतात या जाग ेला अिधवास (कशीळ रसश ) असे हणतात . प रि थतीक शा ात
अिधवास या श दाला यापक अथ व मह व आह े. सजीवा ंचा अिधवास ज ैिवक व
अजैिवक घटका ंनी बनल ेला असतो . जैिवक घटका ंत वन पती , ाणी व म ूलत व े यांचा
समाव ेश होतो . अिमबा सार या जीवाण ूपासून अज , ह ी िक ंवा देवमासापय त सव
घटका ंचा ज ैिवक घटकात समाव ेश होतो . सूय काश , हवा, पाणी, जमीन व म ूल य े
इ यादी अज ैिवक घटक आह ेत.
प रि थतीक शा ास प रस ं थेचा अ यास क ेला जातो . प रसं था स ंक पना समज ून
घे यासाठी जीव , जीवस ं या (जीवसम ूह) व जैिवक समाज या स ं ाचा अथ समज ून घेणे
आव यक आहे. आप या सभोवती असल े या वन पती व ा या ंना जीव अस े हणतात .
जीव सम ूहाने िकंवा गटान े राहतात . जीवां या स ं या मक सम ूहाला जीवस ं या िक ंवा
जीवसम ूह अस े हणतात . जीवसम ूहात एकाच जाती या जीवा ंचे सामुदाियक अि त व
अंतभू त असत े. एखा ा े ातील िविव ध जीव सम ूहां या साम ुदाियक अि त वाला
जैिवक समाज हणतात . जैिवक समाज त ृणभ क , मांसभ क , उभयभ क व स ू मजीव
यांनी बनल ेला असतो . पृ वीवर जलज ैिवक व भ ूजैिवक अस े दोन म ुख जैिवक समाज
आढळतात . अनेक ज ैिवक समाज एकाच कार या प रस ं थेत काय रत असतात .
यामुळेच प रस ं थेचे अि त व िटक ून राहत े.
२.२ प रस ं था या या व स ंक पना
पया वरणा या अ यासात प रस ं थांचे अितशय मह व आह े. तर प रि थतीक म य े
(Ecology) प रसं थाचा अ यास पायाभ ूत आह े. एले हणज े नैसिग क प रि थती िक ंवा
पया वरण प ती िक ंवा यव था होय. पृ वीतलावरील द ेशात जी न ैसिग क प रि थती
िदसत े ती स ुसंबंधीत व यवि थत असत े. ती िव कळीत नसत े. सजीवा ंचा ज ैिवक व munotes.in
Page 12
12 जैिवक भूगोल अजैिवक घटका ंबरोबर पर पर व आ ंतरसंबंध असतात . यां यातील आ ंतरि या
च ावर व गितमान व पा या असतात हण ूनच एकिजनसी न ैसिग क प रि थ ती
िनमा ण होत े. याव न सजीवा ं या न ैसिग क अिधवासातील यव था हणज े प रस ं था
होय. नैसिग क पया वरणातील वन पती आिण ाणी या ज ैिवक व वातावरण , जलावरण
आिण म ृदावरणातील अज ैिवक घटका ं या पर परस ंबंिधत णालीला प रस ं था ह े नाव
िदले गेले. प रसं था या या ए .जी. टा ल ेने प रस ं था (Ecology System ) ही सं ा
१९३५ म ये सव थम उपयोगात आणली . प रसं थे या काही या या खालील माण े
सांगता य ेतील.
१) ए. जी. टा ल े : ’ याम य े पया वरणाच े जैिवक व अज ैिवक घटक पर परस ंबंध व
संतुिलत अव थ ेत असतात . अशा िविश ाकृितक यव थ ेला प रस ं था अस े
हणतात . प रसं था भ ूतलावरील न ैसिग क पया वरणाचा म ूलभूत भाग िक ंवा पाया
आहे.“
२) एफ. आर. फोरबग : ’एक िक ंवा अन ेक सजीव व या ंचे भौितक -जैिवक पया वरण
यां यातील आ ंतरि याम ुळे िनमा ण होणारी िविश प ती िक ंवा संरचना ह णजे
प रसं था होय .“
३) एम. एल. िलंडेमन : प रसं था हणज े कोण याही द ेशात व काळात भौितक -
रासायिनक -जैिवक ि या ंमुळे िनमा ण होणारी कोण याही आकाराची प ती िक ंवा
यं णा होय .
४) मॅकहाऊस आिण मॉल वन पती आिण ाणी िमळ ून झाल ेली सजीव स ृ ी व या
भोवतालच े याचे रिहवासाच े ाकृितक पया वरण हणज े प रस ं था होय .
५) डॉ. आर. बी. पाटील व डॉ . एस्. ए. ठाकूर : संपूण भूतलावर कोण याही
पया वरणीय प रि थतीम य े िचरकाल अि त व िटकव ून असणारी सजीवा ं या
पर परस ंबंधाची जाळी हणज े प रस ं था होय .
६) सजीव घटक व पया वरणातील घटक या ं यातील मब आ ंतरि या ंचे वैिश ्यपूण
संघटन हणज ेच प रस ं था होय .
वरील या या ंव न प रस ं थेची संक पना काहीशी प होईल ती सिव तर समज ून
घे यासाठी प रस ं थेची वैिश ्ये आपण सिव तर पाह . यामुळे प रस ं थेचे व प
अिधक प होईल .
२.३ प रस ं थेची वैिश े
१) जीवावरण ही जगातील सवा त मोठी प रस ं था आह े. ित यात अन ेक एकाह न एक
लहान प रस ं था समावल े या आह ेत.
२) प रसं था ह े एक ि या मक एकक आह े. प रसं थेतील घटका ं या अन ेक ि या
ि या चाल ू असतात . munotes.in
Page 13
प रसं था आिण जीवावरण
13 ३) प रसं थेतील सजीव व या ं या अिध वास ह े दो ही भाग पर परावल ंबी व पर परा ंशी
संबंिधत असतात .
४) प रसं थेतील सव जैिवक व अज ैिवक घटका ंत ि या ि या व आ ंतरि या होऊन
समतोल साधला जातो .
५) ऊजा ोत हा प रस ं थेचा म ुलाधार आह े. सूय काश हा प रस ं थांचा म ूळ
ऊजा ोत आह े.
६) प रसं थेचे काय अनेक शुंखला व च ाकार प तीन े चालत े.
७) प रसं थेचे े ानुसार अन ेक कार आढळतात . मा या पर परा ंशी स ंबंिधत
असतात .
८) प रसं थेची संरचना असत े. अनेक घटका ंनी ती बनल ेली असत े.
९) मानव प रस ं थेचा एक मह वाचा ज ैिवक घटक आह े. प रसं थे या िवकासत तो
िजतका सि य आह े याह न जा त प रस ं थेचा समतोल िबघडिव यात तो सि य
आहे. मानवान े सां कृितक घटक िनमा ण क न अन ेक मानविनिम त प रस ं था
िनमा ण के या आह ेत.
याव न प रस ं था ही ि या ि या ं ारे चालणारी एक स ू ब णाली / शृंखला आह े हे
प हो ते. पृ वीवरील म ृदावरण व जलावरणात िवकिसत होणाया प रस ं था व ेगवेग या
आहेत. यांना अन ु मे भूप रसं था व जलप रस ं था हणतात . भौगोिलक
प रि थतीन ुसार प रस ं थात भर पडत जातात . उदा. जंगल प रस ं था, खाडी
प रसं था, वाळव ंटी प रस ं था, नदी प रस ं था इ यादी .
२.४ प रस ं थेची काय
प रसं था रचना ऊजा ोत व पोषक या ंचे व करण यावर अवल ंबून असत े.
१) प रस ं था रचना (प रस ं था घटक ) :
प रसं था रचन ेचा अ यास थान , िवतरण , े व काळ या स ंदभा त केला जातो .
प रसं था ि थर अस या तरी प रवत नशील असतात . काळा या ओघात ज ैिवक व
अजैिवक घटका ंतील बदला ंमुळे प रस ं था रचन ेत बदल घड ून येतात. पोषक याच े
च करण व ऊजा ोत या ं या काय वाहीसाठी प रस ं था रचन ेची आव यकता आह े.
प रसं था रचन ेतील पर परल ंिब वाम ुळे पोषक या ंचे च करण व ऊजा िविनमय होत े.
प रसं था रचन ेतील घटक जीवा ंचे थान आिण काय कशा कार े चालत े ते आकृती .
२.१ व न प करता य ेईल.
munotes.in
Page 14
14 जैिवक भूगोल
आकृती . २.१ प रस ं था रचना
अ) अजैिवक घटक :
पया वरणाच े जल, वायू, ऊजा , मृदा, सूय काश व रासायिनक घटक यासार या भौितक
घटका ंना अज ैिवक घटक हणतात . या सव अजैिवक घटका ंचा उपयोग पोषक य े
हणून सजीवा ंना होतो . सौरऊजा पोषक य िनिम तीत मह वाची ठरत े. यािशवाय
काब नडाय ऑ साईड , हाय ोजन , नाय ोजन , कॅि शयम , लोह, सोिडयम , पोटॅश, इ.
रासायिनक घटक प रस ं था रचन ेत समािव असतात . तापमान , पज य, मृदा हे घटक
ही सजीवा ंना पोषक य े पुरिवतात . अशा अन ेक घटका ंचे अ ययन प रस ं था रचन ेत
केले जात े. वेगवेग या अज ैिवक घटका ंवरच प रस ं था अवल ंबून अस ून यान ुसारच
प रसं थेची रचना बनत े िकंवा ठरत े. पृ वीवरील पाणी आिण तापमान या घटका ंचे
वन पती आिण ाणी या ज ैिवक समाज प रस ं थेवर प रणाम होतात व यान ुसारच
यां या रचन ेम ये बदल झाल ेले आढळतात . उदा. असे बदल प ुढील माण े स ांगता
येतील.
७५ से.मी. पे ा जा त पज य - घनदाड ज ंगल व उ ंच वन पती
२५ ते ७५ से.मी. पज य - गवताळ वन पती
२५ से.मी. पे ा कमी पज य - काटेरी वन पती
अशा कार े पज या या माणावर वन पत चा कार अवल ंबून असल ेला आढळतो .
याच माण े सूय काशावरही / तापमानावरही वन पत चा कार ठरतो . उदा. जा त
तापमान व जा त पज यमान असल े या द ेशात सदाह रत वन पती आढळतात . तर
अिधक तापमान व कमी प ज यमान असल े या द ेशात काट ेरी वन पती वाढत
अस याच े िदस ून येते. थोड यात , प रसं थेची रचना ही ज ैिवक आिण अज ैिवक
घटका ं या पार प रक सहस ंबंधावर अवल ंबून असल ेली आढळत े.
ब) जैिवक घटक (Priogetic Factors) :
पया वरणाचा ज ैिवक घटका ंत ाम ु यान े वन पती , ाणी, सु म जीव या ंचा समाव ेश
होतो. जैिवक घटका ंचे अि त व थळ आिण काया नुसार या ंना प ुढील माण े
संबोध यात य ेते.
munotes.in
Page 15
प रसं था आिण जीवावरण
15 १) वन पती - उ पादक - Producer
२) ाणी - भ क - Consumer
३) सु मजीव - िवघटक - Decomposen
१) वन पती - उ पादक :
सव ाणी अ न साठी वन पत वर अवल ंबून असतात . हणूनच या ंना परपोषी िक ंवा
भ क अस े हणतात . जे ाणी मा ंसभ क आह ेत ते सु ा अ य र या अ नासाठी
वन पतीवरच अवल ंबून असतात . ा या ंम ये िविवध ज ैिवक समाज अस यान े यां या
अ न सवयी , जीवनप ती व ेगवेग या असतात . मा अस े असल े तरी ह े सव ाणी
वन पती वरच अवल ंबून असतात . यामुळेच वन पत ना उ पादक अस े हणतात . ाणी
जैिवक समाजाच े यां या अ नसवयी आिण जीवनप ती यान ुसार या ंचे वग करण
पुढील माण े करता य ेते.
ाथिमक भ क ज े ाणी य वन पत वर अवल ंबून असतात या ंना ाथिमक
भ क हणतात . उदा. सस, ह रण, सांवर, ह ी, गवा, उंदीर ह े ाणी त ृणभ क
िकंवा वन पती भ क अस यान े यांना ाथिमक भ क हण ून ओळखल े जाते.
ि तीय भ क - जे ाणी ाथिमक भ का ंवर अवल ंबून असतात या ंना ि तीय
भ क अस े हणतात . उदा. लांडगा ह रणाची िशकार करतो व आपल े अ न
िमळिवतो . हणज ेच ाथिमक भ क ह े याच े भ आह े. हणूनच याला ि तीय
भ क हणतात .
तृतीयक भ क - जे ाणी ि तीय भ का ंवर अवल ंबून असतात या ंना तृतीय भ क
हणतात . यांनाच सव भ क अस ेही हणतात . उदा. वाघ. वाघ हा ि तीय व
ाथिमक भ का ंवर अ नासाठी अवल ंबून असतो .
भ क ेणीम य े / साखळीम य े ऊजा िविनमय एका तरा ंकडून दुसया तराकड े
सं िमत होत े. ाथिमक भ का ंकडून ि तीय भ का ंकडे व त ेथून तृतीय भ का ंकडे
ऊजा सं मण होत असताना या ं या जीव स ं येम ये घट होत े. हणूनच प रस ं था
संतुिलत राहत े.
२) पोषक या ंचे च करण :
अजैिवक आिण ज ैिवक घटका ंम ये पर परस ंबंध असतात . हे संबंध जैिवक व अज ैिवक
घटका ंम ये आंतरि या व पर परि या व ि या घडव ून आणतात . वन पत ची काश
सं ेषण व रासायिनक स ं ेषण या ि या आ ंतरि य ेचीच उदाहरण े होत.
जैिवक घटका ंना स ि य घटक या नावान े ओळखल े जाते. कारण सन , पोषण, उ सज न,
पून पादन इ यादी ि या ंसाठी सजीवा ंना इंि ये असतात . या सजीवा ंपासून तयार होणाया
पदाथा ना स ि य पदाथ हणतात . उदा. काब ह ै ट्स, लाकूड इ यादी स ि य पदाथ होय.
अजैिवक घटका ंना शोषण , पोषण, उ सज न, पुन पादन इ याद साठी इ ंि ये नसतात . munotes.in
Page 16
16 जैिवक भूगोल हणूनच खडक , हवा, पाणी, धातू इ यादी अज ैिवक घटका ंना अस ि य पदाथ असे
हणतात .
प रसं था काय रत हो यासाठी पया वरणातील अस ि य घटका ंचे सजीवा ं या पार प रक
ि यांनी स ि य पदाथा त पा ंतर होत े व ते पदाथ पया वरणात य ेऊन िमसळतात अस े
अस ि य व स ि य पदाथ जैिवक समाजातील घटका ंचे अ नच असत े. उदा. वन पती या
जैिवक वा ज ैिवक घटका या अ नासाठी स ूय काश + पाणी + ह रत य या अज ैिवक
घटका ंची आव यकता असत े. तसेच जीवज ंतू या अ नासाठी वन पती , ाणी यामधील
स ि य घटक उपय ु ठरतात . हणूनच या ंना पोषण य हणतात . ा या ंना
ऑि सजन आव यक अस ून ा या ंना ते पोषक यच आह े. तर वन पत ना काब न
डायऑ साईड आव यक अस यान े ते यांचे पोषक य होय .
थोड यात पया वरणातील अज ैिवक घटका ंतून जैिवक घटका ंकडे व जैिवक घटका ंकडून
पु हा पया वरणाकड े पोषण या या होणाया सं मणास पोषक य च करण अस े
हणतात .
िकंवा
’पया वरणा या स ंबंधात पार प र क ि याम ुळे अ स ि य व स ि य घटका ंम ये पोषक
यांचा जो िविनमय होतो यास पोषक या ंचे च करण अस े हणतात .“ िनसगा तील
कब च व न च ही पोषक या या च करणाची उ म उदाहरण े आहेत.
१) काब नच / काश स ं ेषण :
िहर या वन पती न ैसिग क प रस ं थेम ये मूलभूत भूिमका बजावतात . वातावरणातील
काब न या वाय ुचे माण अ य प असल े तरी वन पती आप या पानातील स ु म िछ ा ं ारे
काब न वाय ू शोष ून घेतात. सूय काश + पाणी + काब नवायू + ह रत य या ं या
सहा यान े काब हाय ेट तयार होता त. काब ह ै ेटस् पासून नंतर रासायिनक स ं ेषणान े
िथन े तयार होतात . वन पती वत :साठी तस ेच वन पतीवर अवल ंबून असणाया
ा यासाठी त े अ न वापरल े जाते. सन, उ स जन, ि यां ारे हण क ेले या अ नाच े
पु हा काब नडाय ऑ साईड व प ु हा पा यात पा ंतर होत े व त े परत वातावरणात
िमसळतात . अशा कार े अ ज ैिवक पया वरणात ून वन पतीन े हण क ेले या काब न
डायऑ साईड वन पती व ाणी या ं या भ णा ार े पु हा वातावरणात िमसळतो . यालाच
'काब न च ' असे हणतात .
वन पत चा वापर वलनासाठी तस ेच वन पत या अवश ेषापास ून बनल े या कोळसा ,
खिनजत ेल या स ि य ऊजा साधना ंचा वापर इ ंधन हण ून केला जातो . या वलन
ि य ेत काब न डायऑ साईड वाय ू परत वातावरणात िमसळतो . आकृती . २.२ म ये
काब नच दाखिवल े आहे.
munotes.in
Page 17
प रसं था आिण जीवावरण
17
आकृती . २.२ काब नच
२) नाय ोजन च :
काब न च ा माण ेच नाय ोजन च ह े सु ा पोषक य च करणाच े एक उ म
उदाहरण आह े. वातावरणातील अस ि य वाय ू यात नाय ोजनच े माण ७८% एवढे
आहे. नाय ोजनचा उपयोग वन पती व ाणी या ं या वाढीसाठी होतो . मा
वातावरणातील म ु नाय ोजन िक ंवा रासाय िनक व पातील नाय ोजन जशा या तसा
वापरता य ेत नाही . मानवा या सनि य ेम ये नाय ोजन शरीरात जातो . परंतु तो
शरीरात िमसळत नाही . वन पत ना स ु ा हा नाय ोजन य पण े आहे तसाच वापरता
येत नाही . यांना वापरासाठी नाय ोजनची व ेगवेगळी स ंयुगे आव यक अ सतात . उदा. १)
छे२ नाय ाईडस ्, २) छे३ नाय ेडस्, ३) छक३ अमोिनया इ यादी स ंयुगे नाय ोजन
पासून तयार होतात . वन पती या स ंयुगाचा नाय ोजन म ु भाग ावण पान े हण
करतात . शरीरातील िथना ंची गरज नाय ोजन या स ंयुगापास ूनच भागवली जात े. िविवध
जीवाण ू, ह रत, पीत, शेवाळ इ यादी घटक नाय ोजनपास ून काही स ंयुगे तयार करतात
व नाय ोजनच े रासायिनक व पात ि थरीकरण करतात . यालाच नाय ोजन ि थरक
असे हणतात . अशा कारच े ि थरक मुळा ार े शोषून घेतात व यावर वन पत ची वाढ व
िवकास होत े.
वातावरणात वीजा चमकतात या वेळी ऑि सजन आिण नाय ोजन या ंचा संयोग होऊन
नाय ोजन ऑ साइड तयार होत े. ते नाय ोजन ऑ साईड पावसातील पा याशी स ंयुग
होऊन यापास ून रासायिनक ावण नाय ेडस् / नाय ीक आ ल े तयार होऊन ती
मातीत िक ंवा जिमनीत ही व े पोहचतात . वन पती वाढीसाठी उपल ध होतात . वन पती
व ाणी म ृत झा यान ंतर या ं या शरीरातील नाय ोजन िवघटका ंमाफ त पु हा
वातावरणात िमसळतो . काही वन पत या म ुळावरील गाठीत स ु मजीव समाज
नाय ोजन ि थरीकरण ि या करतात . वन पती ार े यांचे शोषण क ेले जाते. वन पती
मृत झा यान ंतर अशा वन प तीतील नाय ोजन प ु हा वातावरणात िमसळतो .
वरील ि या ंचा िवचार करता वातावरणातील नाय ोजन िविवध स ंयुगां या / ावणा ं या
पात वन पत ना वापरता य ेतो. अशा कार े सजीवा ंचे सन , उ सज न, चयापचय
इ यादी ि य ेतून तस ेच ाणी म ृत झा यान ंतर अगर वलन हणून वापर क े यानंतर
यामधील नाय ोजन प ूव वत वातावरणात िमसळतो . यालाच नाय ोजन च अस े
हणतात . आकृती . २.३ म ये नाय ोजन च दाखिवल े आहे. munotes.in
Page 18
18 जैिवक भूगोल
३) ऊजा ोत :
प रसं था काया ि वत हो यासाठी बा ऊज ची मूलभूत गरज असत े. कारण व ेगवेग या
आंतरि यासाठी ती आव यक असत े. पृ वीला स ूया पासून मु य व े क न ऊजा िमळत े.
हीच स ूया पासूनची म ूलभूत ऊजा प रस ं था रचना काया ि वत हो यासाठी उपय ु ठरत े.
हणूनच प रस ं था रचना बा ऊज वर अवल ंबून आह े असे हणतात .
िहर या वन पती सा या अस ि य प दाथा पासून सौरऊज या सहा यान े स ि य पदाथ
तयार करतात . सजीवा या अ ंत झा यावर ह े स ि यपदाथ िवघटना ार े िवघटीत होऊन
अस ि य व पात पया वरणात परत िमसळतात . वन पतीम य े स ि य पदाथ तयार
होताना काही ऊजा या स ि य पदाथा त थािपत हो ते. तर स ि य पदाथा या िनिम ती
ि य ेत काही ऊज चा य होतो . स ि य पदाथा तातील काही माणात ऊज चा िवलय
होतो. स ि य पदाथा चे िवघटन होताना काही ऊजा मु होत े. हणज ेच िविवध
कारणात ून स ि य पदाथा तील िनिम तीची आिण यान ंतरची ऊजा िनरिनरा या कार े
एकमेकांना उपल ध होत असत े. सजीवा ंना पेशी िनिम तीसाठी ऊजा आव यक असत े
हणूनच ा या ंनी हण क ेलेली पोषक म ू ये दोन कार े उपय ु ठरतात .
१) हण क ेले या पोषक या ंचा काही भाग प ेशी िनिम तीसाठी उपय ु ठरतो .
२) बराचसा भाग पोषक यांचे िव ेषण क न ऊजा िनिम तीसाठी वापरला जातो .
या ि य ेत स ि य, अत ि य, टाकाऊ पदाथ यांचे उ सज न केले जाते. उ सिज त पदाथ ,
ाणी, वन पती , जीवज ंतू य ांना पोषक य हण ून उपय ु ठरत े. यातूनच पोषक
यांचे च करण स ु होत े.
४) प रस ं थांचे काय आिण अ नसाखळी :
कोण याही प रस ं थेत वन पती , ाणी, सु मजीव इ यादी जीव समाज एकि त
राहतात . िविवध ज ैिवक समाजाच े उ पादक , भ क आिण िवघटक अस े तीन वग केले
जातात . उ पादक जीव समाज (वन पती ) काश स ं ेषणा ार े सौर ऊज चे रासायिनक
ऊज त पा ंतर करतात . यासाठी काब नडाय ऑ साईड , पाणी, ह रत य े, सूय काश
यांचा उपयोग करतात . यासाठी काब न डायऑ साईड , पाणी, ह रत य े, सूय काश munotes.in
Page 19
प रसं था आिण जीवावरण
19 यांचा उपयोग क ेला जातो . यातूनच काब ह ॅ ेट्स तयार होतात . हेच वन पत च े अ न
होय. अशा अ ना ची वन पती वत :जवळ अ नाची साठवण करतात .
वन पतीन े तयार क ेले या या अ नावर सव सजीव ाणी य िक ंवा अ य र या
अवल ंबून असतात . याम य े
अ) तृणभ क ाणी इतर मा ंसभ क ा या ंचे भ य ठरतात .
ब) तृणभ क ा या ंकडून मांसभ क ा या ंकडे ऊज चे सं मण होत े.
क) लहान मा ंसभ क ा या ंकडून ही ऊजा मोठ्या मांसभ क ा या ंकडे सं िमत होत े.
अशा ऊज या अथवा अ ना या मवार स ं मणास अ नसाखळी अस े हणतात .
िकंवा
सजीवा ं या आपापसातील अ नातील मवार मािलक ेस अ नसाखळी अस े हणतात .
अ ना या या मवार स ं मणान े प रस ं था काया ि वत राहतात . कोण याही
अ नसाखळीच े भ आिण भ क अस े दोन म ु य घटक असतात . अशा
अ नसाखळीतील काही उदाहरण े पुढील माण े -
१) गवत - गाय - वाघ
२) गवत - ससा - को हा - वाघ
३) गवत - बेडूक - साप - ग ड - िगधाड
४) शेवाळ - ह ी - बेडूक - मासा - साप - ग ड - िगधाड
५) शेवाळ - लहान मासा - मोठा मासा - मानव
६) क टक - क बडी - मांजर - कु ा - तरस
अशा कार े अ न ऊजा िन न तरीय जीवा ंकडून उ च तरीय जीवाकड े सं िमत होत े.
१९४२ म ये िलंडमन या शा ान े अ न ऊजा सं मणा या या िविवध पात या ंना
ऊजा िविनमय तर अस े नाव िदल े. अ न साखळीतील उ पादका ंकडून िविवध
तरांवरील भ का ंकडे अ न ऊजा या पात याव न स ं िमत होत े. यांनाच ऊजा
िविनमय तर हणाव े. या तराम य े वन पती व ृ हे ाथिमक तरात तर तृणभ क ह े
ि तीयक तराम य े, दु यम मा ंसभ क त ृतीय तराम य े, मोठे ाणी , प ी क ज े
मांसभ क आह ेत ते चतुथ तराम य े तर जीवाण ू / िवघटक / सु मजीव या ंचा पाच या
तरात समाव ेश होतो . प रसं थेची काय प ती , रचना, िविवध ऊजा िविनमय तरावर
आधा र त असत े. हणूनच वय ंपोषकाम य े मश : होणार े सं मण हणज ेच
अ नसाखळी होय . अ नसाखळीम य े येक सं मणा या व ेळी काही ऊजा वापरली
जाते तर काही ऊजा य पावत े. हणूनच प रस ं था काया ि वत व िचर थायी munotes.in
Page 20
20 जैिवक भूगोल राह यासाठी बा ऊज ची आव यकता असत े. अ न साखळीच े मु य दोन कार क ेले
जातात .
१) तृणभ क अ नसाखळी
२) मृतभ क / वन पती व ाणीज य अवश ेष अ नसाखळी
१) तृणभ क अ नसाखळा
ही अ नसाखळी िहर या वन पतीपास ून सु होत े. तृणभ क / मांसभ क ा या ंनंतर ती
थांबते. ाथिमक उ पादक (वन पती ) तृणभ क (हरीण) - मांसभ क (वाघ) असणाया
अ न साख या िनसगा त तुरळक आढळतात . कारण कोण याही भ का ंचे भ िविवध
मागा ने िमळिवल े जात े. एकाच प रस ं थेत एकाप े ा अिधक ऊजा िविनमय तरावर
सजीव काय शील राह शकतो . तसेच एक जीव अन ेक भ का ंचे भ अस ू शकतो .
प रणामी िविवध अ नसाख या एकम ेकांशी संबंिधत व आ ंतरभेदक असतात . यातूनच
अ नसाख या ंची िनिम ती होत े.
अ नसाखळीचा पर पर स ंबंधाने अन ुवंिचत झाल े या जाळीस 'अ नजाळी ' असे
हणतात . आकृती . २.४ म ये अ नजाळी , पोषक या ंचे च करण व ऊजा िविनमय
प क ेले आहे.
आकृती . २.४ अ नजाळी , पोषक या ंचे च करण व ऊजा िविनमय
कोण याही अ नसाखळीत उपल ध असल ेली अ नऊजा सजीवा ंना पूण पण उपयोगी
पडत नाही . हण क ेले या ऊज पैक काही ऊजा उ सिज त होत े. काही ऊजा परावित त
होते. काही ऊजा शोषली जात े. तर काही ऊजा िविवध ि य ेसाठी खच पडत े.
उदा. गवत - ससा - ससा - वाघ - िच ा
१०० ९० ५० ७० ६०
ऊजा िविनमय तराम य े ाथिमक उ पादकापास ून शेवट या तराकड े ऊज चे िविनमय
होत असताना ऊजा कमी कमी होत जात े. हणज ेच अ नसाखळी ऊज चे माण
ाथिमक तराकड ून उ च तरीय भ का ंकडे कमी कमी होत जात े. अ निनिम ती munotes.in
Page 21
प रसं था आिण जीवावरण
21 थानाजवळ असणा या तृणभ क व मा ंसभ क सजीवा ंना सवा त जा त ऊजा उपल ध
होत असत े. ा या ंना वन पतीप े ा कमी ऊजा उपल ध होत े. अ नसाखळीत ून िविवध
तरावर ऊज चे सं मण हो ताना ऊज चा य होतो .
आकृती . २.५ म ये अ नसाखळी ऊजा िविनमय कशा प तीन े होते हे दाखिवल े
आहे.
आकृती . २.५ अ नसाखळी ऊजा िविनमय
वन पती ाथिमक उ पादन अस यान े प रस ं थेत वन पत च े जैिवक व त ुमान सवा त
जा त आह े. वन पतीकड ून अ न ऊज चे सं मण त ृणभ का ंकडे होते. या सं मणात
काही ऊजा य पावत े. हणूनच त ृणभ का ंचे जैिवक व त ूमान (सं या) वन पत प े ा
कमी असत े. या माण े उ च तरीय मा ंसभ क ा या ंचे जैिवक व त ूमान (सं या) सवा त
कमी असत े. अशा कार े िन न ऊजा िविनमय पातळीक डून उ च ऊजा िविनमय
पातळीकड े मान े ऊज चा य होत जातो . हणूनच उ पादकापास ून उ च तरीय
भ का या स ं येत घट होत जात े.
२.५ प रि थतीक मनोरा (ECOLOGICAL PYRAMID)
ऊजा िविनमय तर रचन ेम ये एका जीवाकड ून दुसया जीवाकड े ऊज चे थला ंतरण होत
असताना मुळ ऊजा कमी होत जात े. प रणामी िन न तरा ंकडून उ च तरा ंकडे
जीवस ं या कमी होत जात े. या रचन ेस प रि थतीक मनोरा अस े हणतात .
प रि थतीक मनोया ची स ंक पना सव थम चाल स एलटन या ंनी मा ंडली. यांनी
प रि थतीक शा ाचा अ यास क न िन न तराम य े सवा त जा त जीवस ं या
अस याच े प क ेले व जी जीवस ं या उ च तराकड े जाताना कमी कमी होत जात े हे
प क ेलेले आढळत े. उदा. को ाच े भ ज े असेल या भ ा ंची सं या को ा ं या
सं येपे ा जा त आढळत े ि कंवा जे प ी क टका ंवर जगतात या क टका ंची स ं या
प यां या स ं येपे ा जा त आढळत े. एलटल या ंनी ह ेच जीवसम ूह आल ेखा या
सहा यान े मांड यावर मनोया सारखी रचना तयार झाली . या रचन ेलाच यान े
प रि थतीक मनोरा एल े सळल झीराळव अस े नाव िदल े. munotes.in
Page 22
22 जैिवक भूगोल
वरील आक ृतीत िन न तराकड ून उ च तराकड े जीवसम ूह सं येम ये घट झाल ेली
आढळत े. प रि थतीक मनोया म ये उ पादक वन पती या पायाभ ूत असतात तर
वन पतीवर आधा रत त ृणभ क (टोळ) थम भ क
टोळावर अवल ंबून असणारा ब ेडूक - ाथिमक मा ंसभ क
बेडकावर आधा रत असणारा साप - ि तीयक मा ंसभ क
सापावर आधा रत असणारा ग ड - तृतीयक मा ंसभ क
अशा कार े मनोया चे सार या या रचन ेत ाथिमक भ कापास ून उ च तराकड े भ क
जीवस ं येम ये घट झाल ेली आढळत े. कोण याही प रस ं थेची रचना ही या िठकाणी
उपल ध प रि थतीवर अवल ंबून असत े. कोण या ही प रस ं थाम य े भौगोिलक थान ,
भूरचना, जल वाह , खिनज े, वन पती इ यादी घटका ंचा प रस ं था रचन ेम ये / आकृती
. २.६ म ये प रस ं थे या आक ृतीबंधाचे घटक दाखिवल ेले आहेत.
आकृती . २.६ प रस ं थे या आक ृतीबंधाचे घटक
२.६ प रस ं थाच े कार
प रसं थाच े मु य दोन कार खालील माण े
munotes.in
Page 23
प रसं था आिण जीवावरण
23 १) भूप रसं थेचे भौगोिलक थानान ुसार कार प ुढील माण े -
२) जल प रस ं थेचे कार
१) भूप रस ं था कार :
नकाशा . २.१ म ये भूप रसं थांचे जागितक िवतरण दश िवले आहे.
अ) टुं ा प रस ं था :
या प रस ं था अंटाि ट का िक ंवा शीत वाळव ंटी प रस ं था या नावान े ओळख या जातात .
या े ातील अ य ंत कमी तापमानाम ुळे पाणी बफा या पात आढळत े. अ पकाळ
उ हाळा व दीघ कालीन िहवाळा याम ुळे यािठकाणी ाणी आिण वन पती या ं या
प रसं थेवर व ेगळाच प रणाम झाल ेला आढळतो . या े ातील वन पत च े आ य ु य
अ प असत े. ाणी, अ न, संर ण व प ून पादन यासाठी थला ंतर करतात . अशा
ा या ंवर आधा रत जीवन जगणारा मानव स ु ा ा या ं या शोधाथ भटकतो हणज े
थला ंतर करतो . प रि थतीला अन ु प अशा बफा ळ घरात इ ल ू व ल ेि कमो रा हतात. munotes.in
Page 24
24 जैिवक भूगोल या िवभागातील प रस ं था ितक ूल काळात हणज ेच िहवा यात स ू अव थ ेम ये
असतात . या भागात श ेवाळ, नेचे, पंज यासार या वन पती आढळतात . रेनिडअर ,
पांढरे अ वल , म क ऑ स यासारख े ाणी मया िदत स ं येने आढळतात . स या
अंटाि ट का प रस ं थेचे संशोधन स ु असून या प रस ं थेम ये प वीन प ी , सील,
वॉलरस ह े जलचर ाणी आढळतात .
भौगोिलक िवलगत ेमुळे या िठकाण या प रस ं थेम ये मानवी ह त ेप झाल ेला नस यान े
या प रस ं था न ैसिग क अव थ ेत अज ूनही आढळतात . मा , स या अ ंटाि ट काचे केले
जाणार े संशोधन ह े भिव य काळाम य े प रस ं था रचन ेस बाधक ठर याची िभती य
केली जात े.
ब) गवताळ प रस ं था :
पृ वीवरील २५ ते १२५ से.मी. पज या या द ेशात गवताळ प रसं था आढळ ून येतात.
या प रस ं था ख ंडांतग त भागात आह ेत. उदा. सुदान ऐअरी , टे स डाऊ स या द ेशात
कमी पज यामुळे वन पत च े माण कमी आिण गवताच े माण अिधक आढळत े. उ र
अमे रका, दि ण अम े रका, आि का , ऑ ेिलया या ख ंडात या प रस ं था व ैिश ्यपूण
आढळ ून येतात.
अ पकालीन गवता या आ छादनाम ुळे जिमनीम य े स ि य याच े माण अिधक
आढळत े. यामुळे बया च िठकाणी या ंचे पांतर कृिष प रि थतीम य े झाल ेले आहे. गह ,
मका, बाजरी या सारखी िपक े घेतली जातात . बदल न झाल े या गवताळ प रसं थाम य े
ससा - ह रण - सांबर, गवा, ह ी, को हा , लांडगा, तरस, वाघ, िसंह यासार या
जीवसमाजाची रचना होती . स या पाळीव ा या ंची अितच राई, रानटी ा या ंची िशकार ,
िम श ेती याम ुळे या प रस ं था न ैसिग क कृि म अव था ंम ये बदलत आह ेत. पूव या
प रसं थे या समतोल राखला जात होता . स या या िवभागातील श े या, म ढ्या, गुरे
रोगराईला बळी पडत आह ेत. हे बदलत े व प िवचारात घ ेऊन यो य उपाय करण े
गरजेचे आहे.
क) जंगल प रस ं था :
जंगल प रस ं था ा श ु क / कोरड े ते आ हवामान द ेशात आढळतात . जंगल
प रसं थेतील वन पती व ा या ंची िविवधता तापमान िक ंवा आ ता या भौगोिलक
घटका ंवर अवल ंबून असतात . उदा. १) उ ण किटब ंधीय िवष ुववृ ीय द ेशात सदाह र त
जंगले आहेत. या ज ंगलात वन पती या िविवध जाती व उपजाती तस ेच ा या ं या
जातीची फार मोठी िविवधता आढळत े.
भौगोिलक े ातील िविवधत ेमुळे या भागातील ज ैिवक समाज व जीवसम ूहातील सवा त
जा त िविवधता आढळत े. यामुळे येथील प रस ं था ग ुंतागुंती या िक ंवा ि ल असतात .
munotes.in
Page 25
प रसं था आिण जीवावरण
25 २) मौसमी हवामान द ेशात पानझडी व ृ ांची िम जगल े आढळतात . या वना ंचा
बह तांश भाग मानवान े कृिष प रस ं थेखाली आणला आह े. या िवभागातील
वन पत ची मोठ ्या माणात तोड झाल ेली अस यान े या िवभागातील ज ंगल
प रसं था धो यात आली आह े. यामुळेच जिमनीची धूप, अवष ण, अयो य हवामान
वादळे यासार या ग ंभीर सम या िनमा ण झा या आह ेत. यामुळेच येथील
प रसं थेचे आकृतीबंध बदलल ेले आढळतात .
३) उ च अ ा ंश े ात समिशतो ण हवामानाम ुळे सदाह रत स ूचीपण व पानझडी
कार या ज ंगल प रस ं था िनमा ण झाल े या आह ेत. उ च अ ा ंश द ेशात
अितशील हवामानाम ुळे प रस ं था िनरा याच कार या आढळतात . या द ेशातील
अितशील सद ैव बफा ळ ि थतीम ुळे सूचीपण वृ पया वरण िमळत े जुळते घेऊनच
जैिवक समाज काय रत असल ेला आढळतो . तेथील प रस ं था सा या , सरळ व
मया िदत व पात असतात .
वरील तीनही कार या ज ंगल प रस ं था ा एकम ेकांपे ा िभ न कार या असल े या
आढळतात . उ ण किटब ंधीय द ेशात वन पती आिण ा या ंचे माण जा त अस यान े
तेथील प रस ं था ग ुंतागुंती या ठरतात . तर मौसमी हवामाना या द ेशात मानवी ह त ेप
जा त झा या , जंगलतोडीम ुळे प रस ं थावर अिन प रणाम झाल ेले आह ेत. उ ण
किटब ंधीय ज ंगलांना जगाची फ ुपÌफुसे हणतात . ती च ंड माणात ाणवाय ू िनमा ण
करतात .
ड) वाळव ंटी प रस ं था :
वाळव ंटी प रस ं था उ ण किटब ंधीय वाळव ंटे म य किटब ंधीय वाळव ंटे अशा कारात
िवभाग या जाता त. खंडा या पि मकडील भागात आढळणारी सहारा , अरेिबया,
कलहरी , अटाकामा , कोलर ॅडो, गोबी इ यादी िवभागात वािष क पज य अ य ंत कमी
असत े. पज यमान अ य ंत अिनि त व अिनयिमत असत े. काही वष पज या या अभावही
असतो . तापमान जा त बा पीभवनाचा व ेग अिधक याम ुळे भूिमगत पा याच े साठ ेही
अ यंत कमी माणात असतात . भूपृ ावरील वाळ ू या तरात वन पत या वाढीला
आव यक ठरणारी पोषक य ेही असतात . वाळुम ये मुरलेले पाणी खोलपय त जात े.
अशा या सव नैसिग क मया देमुळे वन पती पाणथळी या (ओयािशस ) िठकाणीच
वाढतात . याम य े िविवध कारच े िनवड ुंग, बोर, घायपात , खेर, कॅ टस् इ. सार या
वन पती व काट ेरी झुडपे आढळतात . या भागात कमी पा यावर जगणार े साप, िवंचू,
सरडे, उंदीर या सारख े िबळात राहणार े ाणी आढळतात .
वन पती व ा या ंचा जैिवक समाज मया िदत िक ंवा कमी असतो . यां यात पया वरणाशी
िमळत े जुळते घेऊन राह याची मता अिधक असत े. या भागातील वन पती व ाणी
पा यािशवाय िक य ेक िदवस राह शकतात . एकंदरीत ितक ूल पया वरणाम ुळे या
भागातील प रस ं था ा सरळ व सा या असतात . वाळव ंटी द ेशात पाणथळी या
िठकाणी मानवी समाज , ाणी, कृिष उ पादन े यांचे प रि थतीक य यव थापन munotes.in
Page 26
26 जैिवक भूगोल यवि थत झाल ेले आढळत े. थोड यात वाळव ंटी द ेशातील ितक ूलतेमुळे
प रि थतीन ु प अशी प रस ं था मया िदत व पात आढळत े.
२) जलप रस ं था कार :
अ) नदी प रस ं था :
नदीचे पाणी वाही अस यान े यामधील ऊजा िविनम य अि थर असत े. यामुळेच नदी
प रसं था प रप ूण नसतात . जीवसम ूह व ज ैिवक सम ूह यां या ि थरत ेत बाधा य ेते. या
िठकाणी नदीच े पा खोल असत े यािठकाणी काही माणात प रस ं था ि थर होतात .
नदी पा ात गाळाच े संचयन होणाया िठकाणी ल ॅ टन (शेवाळ) वाढते. तेथे मासे,
जीवज ंतू, जलवन पती इ यादी वाढतात . नदी प रस ं थेत मानवाचा ह त ेप जा त
माणात झाल ेला अस यान े (कारखा यातील सा ंडपाणी , धरणे, िव ुत क प , टाकाऊ
पदाथ इ यादी ) प रसं था मोठ ्या माणात िबघडल े या आढळतात .
ब) तळी व सरोवर े यातील प रस ं था :
या प रसं थांना मोठ ्या पा यातील प रस ं था अस े हणतात . तळी-सरोवर े यां या
िव तारावर या प रस ं था अवल ंबून असतात . मोठ्या सरोवराम य े िविवध कारची
िविवध तरीव प रस ं था आढळत े. सरोवरा या िकनाया लगत गाळा या स ंचयनाम ुळे
गवत वन पती वाढतात . या े ात क ृमी, मासे, खेकडे यासारख े सजीव वाढतात .
सरोवरा या खोल भागात गाळाच े माण कमी अस यान े तसेच सूय काशही कमी
िमळतो . यामुळे वन पती व ाणी या ंचे माण कमी आढळत े. मा सरोवरातील
प रसं था प रप ूण असतात . स या तळी सरोवर े याम य े कृि म प रस ं था िनमा ण
कर याच े (म य श ेती / माशांची पैदास कर याच े माण होत आह ेत.)
जपान , युएसए, कॅनडा इ यादी द ेशांम ये सरोवरात ख ेकडे, बेडूक, मासे वाढिव याच े
य न यश वी ठरल े आहेत. अिवकिसत द ेशात मा अशा प रस ं थाकड े यो य ल िदल े
जात नाही . तळी सरोवरात गाळाच े संचयन, पा याचा अयो य वापर टाकाऊ पदाथ व
सांडपाणी सोडण े यामुळे बया च प रस ं था न हो या या मागा वर आह ेत. तळी, सरोवर े
बुजवून शेत जमीन तयार करण े यासार या ि या ंमुळे अशा े ात व ेग या प रस ं था
िनमा ण होत आह ेत. बह तेक भागात तळी -सरोवर े प रस ं था न हो या या मागा वर
आहेत. यामुळे या प रस ं थाच े र ण व स ंधारण करण े गरजेचे आहे.
क) सागरी प रस ं था :
िवशाल महाकाय प रस ं था हण ून सागरी प रस ं था मह वाची आह े. या प रस ं थेत
िविवध जलवन पती , जलचर , उभयचर ाणी आढळतात . वन पती व ाणीज य
एकपेशीय जी व सागरी पा यात िवप ुल माणात वाढतात . ते ाथिमक जीवाकड ून भ ण
केले जातात . यांचा उपयोग त ृणभ ी , सव भ ी व परोपजीवी ा या ं या अ नसाखळीत
केला जातो . जल वन पतीम य े अनेक कार आढळतात . इतर सजीवात क टक , मासे,
सरपटणार े ाणी या ंचा समाव ेश होतो . सागरातील ाणी व वन पतीच े अवश ेष ते मृत munotes.in
Page 27
प रसं था आिण जीवावरण
27 झा यावर सागर तळाशी साचतात . यावर अन ेक जीवज ंतू जगतात . सागरा या प ृ
भागाशी व तळ भागाशी सागरी ज ैिवक समाज जा त असतो . म यभागी या मानान े
सागरी समाज कमी असतो . सागरी प रस ं था या िवशाल , मोठ्या सम ृ असतात .
ड) खाडी प रसं था :
खारे पाणी व गोड े पाणी या ं या िम णा या सम ु िकनाया नजीकचा िवभाग हणज े खाडी
होय. खाडी सम ु ा या त ुलनेने उथळ असतात . न ां या पा यातील गाळ , पूर, भरती-
ओहोटी सम ु लाटा , वाह याम ुळे खाडी े ात ऊजा सं मण व ेगाने होते. जीव
समूहांना आव यक अ नाची िवप ुलता असत े. अशा या खाडी प रस ं थेत गवत ,
सु मजीवन , शेवाळ, वन पती लव ंग इ यादी िवप ुल असत े. यावर जगणार े क टक ,
मासे, जलचर ाणी , दु यम भ क याच े माणही अिधक आढळत े. मा , स या जल
दूषणाम ुळे खाडी प रस ं था धो यात आल े या आह ेत. लोकस ं या वाढ ,
औ ोिगक करण , तांि क व ै ािनक गती , साधनस ंप ीचा अित र वापर व
साधनस ंप ीची कमतरता याम ुळे मानव सागरी स ंप ीकड े वळला आह े. सागर
तळावरील खिनज त ेल साठ े नैसिग क वाय ू साठे इतर खिनज े यांचे उ ख न क ेले जात
आहे. मासे व इतर जलचरा ंची पकड जा त माणात होत आह े. सागरी भागातील नािवक
तळ ेपणा व अण ूचाच या इ . मुळे खाडी प रस ं था धो यात आ या आह ेत.
२.७ प रस ं था आिण पया वरण
प रसं था आिण पया वरण ह े एकाच ना या या दोन बाज ू आह ेत. प रसं था या
संतुलनावर एक ूण पया वरणाच े संतुलन अवल ंबून असते. प रसं थेची िनिम ती, वाढ,
िवकास आिण य या सव गो ी पया वरणातील वातावरण , जलावरण , मृदावरण व
जीवावरणात घडतात हण ून हे पर परा ंशी संबंिधत घटक अ यासण े मह वाच े ठरते.
स या या वा औ ोिगक , यांि क य ुगात वाढती लोकस ं या, वाढती कारखानदारी व
नागरीकरण , अणूचाच या , रासायिनक फोट य ु े, महायु े, टाकाऊ पदाथा ची च ंड
माणात िनिम ती इ याद म ुळे वातावरण , जलावरण , मृदावरण व जीवावरण यावर ग ंभीर
प रणाम होत आह ेत. जीवावरणात अित मण क न मानवान े िनव तीकरणाची व ाणी
ह येची ि या क न मोठ े नुकसान केले आह े. यामुळेच वाळव ंटीकरणाची जोर ध
लागली आह े. उदा. वातं यपूव काळात भारतात ६० ते ७०% े जंगलाखाली होत े ते
आता क ेवळ १५ ते २०% भागात िश लक रािहल े आह े. यातून अन ेक पया वरण
िवषयक सम या िनमा ण झा या आह ेत.
३) वातावरणीय प रस ं था :
पृ वीभोवती असणाया हवे या आवरणास वातावरण अस े हणतात . वातावरणात िविवध
वायू, पा याची वाफ , व धुळीकण ह े तीन घटक आढळतात . वातावरणात कोरड ्या
नैसिग क ि थतीत नाय ोजन ७८.९%, ऑ सीजन २०.९५%, ऑरगॉन ०.९८% व
काब न डायऑ साइड ०.०३% या माण े आढळतात . हे सव वाय ू य व munotes.in
Page 28
28 जैिवक भूगोल अ य र या सव सजीवा ंना उपय ु ठरतात . या सव वायुंचे पया वरणात ून सजीवा ंकडे
व सजीवा ंकडून पु हा पया वरणाकड े पोषक या ं या व पात ह ता ंतरण होत असत े.
या च ाकार स ं मणास 'जीवभ ूरसायन च ' असे हणतात . या च ासाठी वातावरण ,
मृदावरण व जलावरण ही मा यम े आव यक असतात .
वातावरणात काब न डायऑ साइडच े माण अ य ंत कमी आह े. हणून वन पत या
अ न िनिम तीतील एक घटक हण ून याला िवश ेष मह व आह े. पृ वी तलावरील िहर या
वन पती काब न डायऑ साइड , सूय काश , पाणी व म ुळा ार े िमळणारी काही पोषक
ये या ार े काब नी अ न तयार करतात . ाणी अ न हण ून वन पत च े भ ण करतात .
ा या ं या चयापचय ि य ेत अ नाच े िवघटन होऊन याच े पु हा काब न डायऑ साइड
िकंवा है ोजनम य े पा ंतर होत े. हे वायू पु हा वातावरणात िमसळतात . यामुळे
वातावरणातील न ैसिग क वाय ूचे माण िटक ून राहत े. मा , स या वन पत च े े कमी
होत अस यान े जीव भ ूरसायन च िबघडत आह े. यातूनच काब न डायऑ साइडच े
माण सात यान े वाढत अस ून ऑ सीजनच े माण कमी होत आह े.
वाढते उ ोग , दळणवळण व वाहत ुक चे साधन े, लोकस ं या, इंधन, लाकूड व क ेरकचरा
जाळण े यामुळे वातावरणातील काब न डायऑ साइडच े माण सात यान े वाढतच आह े.
वातावरणात काब नचे माण वाढ यान े उ णत ेचे उ सज न कमी माणात होत े. यामुळे
तापमान वाढत े. वातावरणात इतर वाय ुचे माण कमी होऊन काजळी व ध ुळीकणा ंचे
माण वा ढते. वन पत या पाना ंची िछ े याम ुळे बंद होऊन काश स ं ेषणाम य े
अडथळा य ेतो. वन पती या पाना ं ारे होणार े बा पीभवन कमी झा यान े वातावरणातील
आ तेचे माण कमी होत े. पृ वीचे तापमान वाढत े व याचा प रणाम हव ेचे दाब प े वायू
संचलन, पज य, तापमान क ा इ यादीम य े बदल घडतो . हवामान बदलत े. याच
कारणाम ुळे भारतातील मा स ून अिनि त व अिनयिमत बनत चालला आह े. यातूनच
महापूर / अवष ण या सार या न ैसिग क आप ी उ वतात (मुंबईत... जुलै म य े २४
तासात ९१४ मी.मी. पाऊस पडला ) मोठ्या माणात ज ैिवक व िव हानी होत े.
सूया पासून िमळणाया ऊज चे (१००%) वातावरणात ून सं मण होऊन ती ऊजा
पुढील माण े १) ३५% सौरश च े परावत न होत े. २) १४% सौरश वातावरणात
शोषली जात े. ३) ५१% सौरऊजा य ात भ ूपृ ावर पोचत े. या ऊज ारे जमीन व
पाणी तापत े हणूनच भूपृ ापास ून जसजस े उंच जाव े तसे तापमान कमी होत जात े.
वातावरणा या िविवध तराम य े धुळीकण , बा प, वायू, काजळी , अप य े, दूिषत य े,
सु मजीवन , वन पत च े पराजकण इ यादी असतात . उ णत े या उ सज नावर या सव
घटका ंचा प रणाम होतो . उ णता प रवत न, अिभसरण या ि या वातावरणातील स ु म
तरंग कणावर अवल ंबून असत े. उदा. बफा ळ देशात बफा या प ृ भागावर द ूषक
पदाथा चा थर साच यास उ णता परावत न यो य रतीन े होत नाही . प रणामी उ णत ेचे
वातावरणात स ंचयन होऊन तापमान वाढ ेल याम ुळे बफ िवतळ ून सागर जलाची पा तळी
वाढेल.
munotes.in
Page 29
प रसं था आिण जीवावरण
29 दूिषत पदाथा या वातावरणातील स ंचयनाम ुळे उ णत ेचया उ सज नात बाधा िनमा ण
झाली आह े. ह रतग ृह प रणाम वातावरण यो य कार े घडत नाही . पृ वीचे सरासरी
तापमान ितवष १० ते १.५० से. वाढत आह े.
मानवी प रस ं था :
मानवा ार े या प रस ं थांची िनिम ती केली जात े. अशा प रस ं थांना मानवी प रस ं था
हणतात . ामु यान े मानवी प रस ं थेम ये कृषी प रस ं थेला ख ूप मह व िदल े जात े.
वाढ या लोकस ं येबरोबर मानवान े तळी , धरणे, बाग-बगीचा , आधुिनक नगर े यांची
िनिम ती केली. तसेच आध ुिनक श ेती प तीस स ु वात क ेली. भारताम य े १९६० -७०
दशकाम य े कृषी प रस ं थेम ये आम ुला बदल झाल ेला आह े. ह रत ातीम ुळे शेती
उ पादकता वाढली . वषा तून अन ेकवेळा िपक े घेतली ग ेली. नवनवीन िबयाण े, जलिस ंचन,
शेतक स ुिवधा वाढ या , परसबाग ेतील श ेती मह वाची ठरली . शहराम य े असल े या
रका या जा गी भाजीपाला स ु झाला . परंतु अितउ पादकता वाढत असताना जिमनीचा
कस कमी होत ग ेला. हणूनच अशा प रस ं था दीघ काल िटकव ून ठेव यासाठी मानवी
ह त ेप कमी झाला पािहज े. तसेच िनसगा म ये उपल ध असल े या घटकाम य े वत :
सां कृितक पातळीन ु प ज े बदल घडव ून आणतो या योगे सवा या सवा गीण
िवकासासाठी नविनिम त अशी जी प रस ं था िनमा ण करतो अशा प रस ं था हणज े
मानवी प रस ं था होय .
२.५ जीवावरण : संक पना , अथ आिण घटक
जीवावरण हणज े काय?
जीवावरणाम य े पृ वीवरील सव सजीव घटका ंचा समाव ेश होतो . यात प ृ वीवर राहणार े
सव सू म जीव आिण सभोवताल या वातावरणाशी या ं या पर परस ंवादासह सव
वन पती आिण ाणी या ंचा समाव ेश होतो .
िशलावरण , जलावरण आिण वातावरणात बह त ेक जीव अि त वात आह ेत. अनेक जीव
एका े ातून दुस या े ात म ु पणे िफरतात . हे सव िमळून जीवावरण बनत े.
जीवावरण स ंर ण हणज े काय?
1986 पासून, भारत सरकार बायो फ अर रझ ह हण ून ओळखला जाणारा एक
काय म राबवत आह े, जो ईशा य ेकडील द ेशातील रा या ंना आिण तीन िहमालयीन
रा या ंना 90:10 या माणात आिण इतर रा या ंना 60:40 या माणात आिथ क
सहा य प ुरवतो. आिण काही घटका ंची गती . क ीय MAB सिमती रा य सरकारन े
तयार क ेले या यव थापन क ृती आराखड ्याचे पुनरावलोकन करत े आिण याला
मा यता द ेते.
munotes.in
Page 30
30 जैिवक भूगोल जीवावरच े झोिन ंग योजना :
भारतातील य ेक जीवावरण रझ ह या झोन ेशनम य े िकंवा इतर कोण याही
जीवावरण रझ ह म ये हे समािव असाव े:
मु य े
मु य े ात मानवी ह त ेप ितब ंिधत आह े.
जीवावरण स ंर ण या म ु य े ाम य े सामा यत : व यजीव स ंर ण कायदा 1972
अंतग त संरि त रा ीय उ ान े आिण अभयार या ंचा समाव ेश होतो .
जीवावरण स ंर ण या च े मु य े जैिवक िविवधता जतन कर यासाठी स ुरि तपण े
संरि त साइट आह ेत. या िकमान िव कळीत पा रि थितक त ं ांचे िनरी ण करण े आिण
िवना-िव वंसक स ंशोधन आिण इतर कमी - भावी उपयोग जस े क िश ण घ ेणे.
या या स ंवध न काया यित र , रझ ह चे मु य े प रस ं था स ेवां या ेणीम य े
योगदान द ेते, उदा. काब न ज करण े, शु पाणी आिण हव ेचा प ुरवठा, मातीच े
ि थरीकरण .
मोकळी जागा
बफर झोन
सामा यत : मु य े ांना वेढलेला िक ंवा स ंल न करतो आिण चा ंग या पया वरणीय
प त शी स ुसंगत ि याकलापा ंसाठी वापरला जाऊ शकतो , जसे क
पया वरण िश ण ,
मनोरंजन,
इकोटू रझम
लागू आिण म ूलभूत संशोधन . munotes.in
Page 31
प रसं था आिण जीवावरण
31 जीवावरण स ंर ण या बफर झोनम य े मोठ्या अवकाशीय स ंदभा त एक मह वप ूण
कनेि टि हटी काय आ ह े कारण त े मु य े ांमधील ज ैविविवधता घटका ंना स ं मण
े ांशी जोडतात .
बफर झोनम य े जीवावरण स ंर ण या मानवव ंशीय, जैिवक आिण सा ं कृितक िविवधता
िटकव ून ठेव याची आ ंत रक काय देखील असतात .
सं मण े
हे बायो फ अर रझ ह चे सवा त बा े आह े.
सं मण े हे शा त िवकासाम य े म यवत काय क र त े. सं मण े ाम य े िविवध
कारच े कृषी ि याकलाप , सेटलम ट आिण इतर उपयोग अस ू शकतात .
थािनक सम ुदाय, यव थापन स ं था, शा , NGO, सां कृितक गट आिण इतर
भागधारक या े ा या स ंसाधना ंचे यव थापन आिण शा त िवकास कर यासाठी एक
काम करतात .
२.६ जैव-भौगोिलक ि या
जैव-भौगोिलक ि या
जीवशा आिण भ ूगोलशा िविवध कार या फाय ड ्समधून जैवभूगोलाकड े
येतात, नैसिग क र या या ं यासोबत िश त -िविश सी प ती , गृिहतके आिण उि े,
तसेच भाषा , सामा यतः श दश ैली या व पात आणतात . िस टीम ॅिट ट्सनी
लॅिडि ट स लाग ू केले आह े, जी एक प त जीवा ंमधील फा य-लोजेनेिटक स ंबंध
शोध यासाठी वापरली जात े, िविवध प त चा वापर क न े ीय स ंबंधांचे िव ेषण
कर यासाठी वापरली जात े, याला िविवध नावा ंनी ओळखल े जात े: िवके रय स
बायोिजयो ाफ , लॅिडि टक बायोिजयो ाफ , ऐितहािसक बायोिजयो ाफ , िफलोज -
नेिटक बायोगो ा फ . , िफलोिजयो ाफ , आिण त ुलना मक िफलोिजयो ाफ , इतरांसह.
इतर िस टीम ॅिट ट, याउलट , लॅिडि टक ग ृहीतका ंवर िवस ंबून न राहता िवतरण प ॅटन चे
द तऐवज आिण या या करतात , िवशेषत: पॅनबायोगो ाफ म य े, जरी ह े िस टीिम ट
अवल ंबून असतात .
munotes.in
Page 32
32 जैिवक भूगोल आ मण : जे हा एखादी जाती वतःला अशा े ात थािपत करत े क ती प ूव
आढळली न हती .
बदल: जात या घट आिण वाढ आिण नवीन जात चा प रचय याम ुळे प रस ं थेत
होणारा बदल .
उ रािधकार : कालांतराने परीस ं थे या जात या स ंरचनेत बदल .
२.७ सारांश
पया वरण ह े पृ वीवरील जी वनाचे ोत आह े आिण मानवजातीच े अि त व , वाढ आिण
िवकास आिण या या सव ि याकलापा ंचे िनधा रण करत े. या िठकाणा ंवरील
पया वरणाशी (प रसर ) मानवा या पर परस ंवादाम ुळे या वातावरणात अन ेकदा मोठ े
बदल घड ून आल े आह ेत. काही बदल चा ंगले होते, काही वाईट होत े. पया वरण हा
मनु याभोवती तस ेच सव सजीवा ं या सभोवताल या अन ेक प रवत नीय घटका ंचा एक
समूह आह े. पया वरण जिटल , गितमान आिण प तशीर व पाच े आहे. जैिवक घटक
आिण अज ैिवक घटक िमळ ून वातावरण तयार करतात . मानविनिम त वातावरण
अि त वात आह े जे माणसाला स ुरळीत जीवन जग या स मदत करत आह े.
पया वरणीय भ ूगोल यापकपण े अनुभवा मक आह े याम ुळे िव ा या ना िविवध कारच े
िश ण अन ुभव िमळतात . मानवी वत न आिण पया वरणा या स ंदभा त ही वागण ूक िकती
माणात िभ न आह े हे देखील िव ा या ना समज यास मदत कर ेल. यामुळे यां यात
सां कृितक जाणीव िनमा ण होईल . आपण मानवजात िकतीही आध ुिनक आिण उ पािदत
जगाम य े राहत असलो तरीही पया वरणावर कायम अवल ंबून राह .
प रसं था हा श द 1935 म ये ए.जी. टॅ सले यांनी तयार क ेला होता , यांनी
"पया वरणातील सव सजीव आिण िनज व घटका ं या एक ीकरणा मुळे िनमा ण होणारी
णाली " अशी या या क ेली होती . पा रि थितक णाली बा ोता ंकडून िमळवल ेली
ऊजा आिण पोषक त व े सायकल चालव ून वतःची द ेखभाल करतात . इकोिस टमम य े
िविवध ॉिफक तर असतात . वेगवेग या अिधवासा ंची प रस ं था एकम ेकांशी िनगडीत
असत े. वन, गवताळ द ेश, वाळव ंट, गोडे पाणी आिण सागरी या ंसार या प रस ं थेची
रचना करणा या िविवध घटका ंमधील मह वाच े फरक आप याला सा ंगतात क प रस ं था
ही केवळ ा या ंसाठी िनवास थान नाहीत . जगभरात अन ेक मानवी सम ुदाय त ेथे
राहतात .
२.८ सराव
१) प रसं थेचे कार प करा.
२) जीवावरना या स ंक पन ेची चचा करा आिण जीवावरणाच ेझोन प करा .
३) जैव-भौगोिलक ि य ेची तपशीलवार चचा करा.
४) परीसं थेचे घटक प करा .
munotes.in
Page 33
33 ३
वन पती सम ुदाय
घटक स ंरचना :
३.१ उि े
३.२ प रचय
३.३ वन पती सम ुदायाची स ंक पना आिण वन पत च े वग करण
३.४ जैिवक अन ु म आिण वन पती प रसीमा
३.५ मु य वन पती िनिम ती आिण जीवसहती - उ णकिटब ंधीय
३.६ मु य वन पती िनिम ती आिण जीवसहती - समशीतो ण
३.७ सारांश
३.८ सराव
३.१ उि े
१) वन पती सम ुदायाची स ंक पना आिण वन पत च े वग करण समज ून घेणे
२) जैिवक अन ु मन आिण वन पती प रसीमन जाण ून या
३) मुख वन पती िनिम ती आिण जीवस ृ ी- उ णकिटब ंधीय ब ल जाण ून या
४) मु य वन पती िनिम ती आिण जीवस ृ ी समजून या - समशीतो ण
३.२ प रचय
कोण याही द ेशातील वन पती सम ुदाया या स ंघ िकंवा सम ूहाला वन पित हणतात .
दुस-या श दात सा ंगायचे तर, ‘कोण याही े ात एकि तपण े वाढणा या सव वन पत ची
वन पित बनत े, यांचे वैिश ्य केवळ उपि थत असल े या िविवध जात वर अवल ंबून
नाही तर या ंचे सद य या साप े माणात ितिनिध व करतात यावर अवल ंबून
असत े’. उदाहरणाथ , दोन अिधवासा ंम ये समान वन पती अस ू शकतात पर ंतु यांची
वन पती एकम ेकांपासून िभ न अस ू शकत े आिण िभ न वन पती असल े या दोन
अिधवासा ंम ये समान व न पती अस ू शकतात .
उदाहरणाथ , जर दोन समान अिधवास आह ेत यात गवत आिण साल झाड े दो ही
आहेत परंतु गवता ंचे चंड वच व आह े आिण पिह या अिधवासात साल व ृ ांचे िवरळ munotes.in
Page 34
34 जैिवक भूगोल िवतरण आह े तर द ुस या अिधवासात दाट साल व ृ आिण गवता ंचे िवरळ िवतरण आह े.
पिह या िनवास थानाची वन पती गवत अस ेल तर द ुस या अिधवासाची वन पती साल
जंगल अस ेल.
३.३ वन पती सम ुदायाची स ंक पना आिण वन पत च े वग करण
वन पती सम ुदायाचा अथ आिण स ंक पना :
िविश अिधवासात एक वाढणा या वन पत चा सम ूह िकंवा स ंघ याला वन पती
समुदाय हणतात . दुस या श दा ंत सांगायचे तर, ‘जे झाडे एका िविश िनवास थानात
एकि तपण े वाढतात या ंना वन पती सम ुदाय हण ून संबोधल े जात े, या ार े केवळ
सं ह िक ंवा एक ीकरणाप े ा अिधक काहीतरी स ूिचत क ेले जाते’.
'एकाच थािनक भागात राहणा या आिण एकम ेकांशी स ंवाद साधणा या िविवध
जात या लोकस ं येचा सम ूह याला पया वरणीय सम ुदाय हणतात , वन पत ना
बायोि फयरम य े खूप बळ भ ूिमका बजावली जात े कारण त े बायोि फयरम य े ाथिमक
उ पादक आह ेत आिण सव थलीय आिण जलचरा ंना य िक ंवा अ य पण े अ न
पुरवतात . मनु यासह ाणी . वन प त या जात या सामािजक गटा ंना वन पती
समुदाय हणतात यातील वन पती म ूलभूत मूलभूत एकक आह े. वन पती थ ेट
सौरऊजा ( काश ऊजा ) िमळवतात आिण अडकतात आिण काशस ं ेषण ि य े ारे
सूय काशा या मदतीन े वतःच े अ न तयार करतात .
अशा कार े, अ न िकंवा रासायिनक उज म ये पांत रत होणारी सौर ऊजा िविवध
ाणी आिण स ू मजीवा ंम ये अ नसाखळी या िविवध ॉिफक तरा ं ारे ह ता ंत रत
केली जात े. अशा कार े, वन पती ह े पया वरण/प रसं था/बायो फ अर या ज ैिवक आिण
अजैिवक घटका ंमधील म य थ आह ेत. जैव े ातील वन पत च े मह व आिण म ुख
भूिमका या या आधारावर वन पत या अ यासाला अिधक मह व िदल े जात े.
वन पत चा अ यास भ ूगोलाची एक मह वाची शाखा हण ून िवकिसत क ेली गेली आह े
याला वन पती भ ूगोल हणतात याम य े वन पत च े वग करण , यांचे अवकाशी य
िवतरण , उ प ी आिण िवकास , फैलाव आिण िवलोपन आिण काय यांचा समाव ेश आह े.
सौरऊजा अडकवण े आिण काशस ं ेषणा या सहा यान े यांचे अ न तयार करण े आिण
अ नसाखळीतील िविवध ॉिफक तरावरील जीवा ंम ये ऊजा आिण पोषक घटका ंचे
अिभसरण आिण ह ता ंतरण करण े ही वन प त ची म ु य काय आहेत.
वािष क
वािष क हणज े अशी झाड े जी या ंचे जीवनच एका वषा त पूण करतात . ते उगवतात ,
वाढतात , फळ द ेतात आिण वष भरात मरतात . सामा यतः , गवत क ुटुंबातील सव औषधी
वन पती आिण वन पती या कारच े जीवन च दिश त करतात . मोहरी , टरबूज, कॉन ,
लेट्यूस गह ही वािष क वन पत ची काही उदाहरण े आहेत. munotes.in
Page 35
वन पती सम ुदाय
35 तांदूळ वन पतीच े आयुमा न
तांदूळ हा एक कारचा गवत आह े आिण जगभरातील लाखो लोका ंचे मु य अ न आह े.
हे एक वािष क पीक आह े याच े सरासरी आय ुमा न ४-८ मिहने असत े. कापणी या आधी
ते तीन म ु य ट या ंतून जात े - वन पितवत ् होणारी अव था , पुन पादक अव था
आिण िपक याची अव था .
ि वािष क
ि वािष क ही अशी वन पती आह ेत जी या ंचे जीवनच दोन वषा त पूण करतात . ते
अंकुर वाढवतात , पिह या वषा त ट िस टम , टेम आिण पान े िवकिसत करतात . नंतर
यां या दुस या वष , यांना फुले येतात आिण फळ े येतात. पालका ंसह काही औषधी
वन पत च े ि वािष क हण ून वग करण क ेले जात े. पालक आिण इतर औषधी
वन पत सह , ि वािष कांम ये गाजर , कोबी, पेटुिनया म ुळा, कांदे इ याद चाही समाव ेश
होतो.
बारमाही
बारमाही ही अशी झाड े आहेत जी या ंचे जीवनच दोन वषा ह न अिधक कालावधीत प ूण
करतात . एकदा या ंची वाढ झाली क या ंना फुले येतात, फळे, िबया य ेतात आिण ह े
च दीघ काळ चाल ू राहत े. फळे लाग यान ंतर त े मरत नाहीत पर ंतु यांचे भाग
नूतनीकरण करतात , हंगामान ंतर. काही झ ुडुपांसह, झाडे सव बारमाही म य े वग क ृत
आहेत. उदा., टोमॅटो, आले, केळी, आंबा, नारळ, खजूर, वड, इ.
३.४ जैिवक अन ु म आिण वन पती प रसीमा
१. ाथिमक ज ैिवक अन ु मण :
ाथिमक जैिवक अन ु मण हणज े या िठकाणी प ूव वन पती आिण ाणी न हत े अशा
उजाड भागात वन पत या िव कासाचा म आह े. असे े िकंवा थळ े न यान े उदयास
आलेला सम ु ाचा तळ , अलीकडील लावा वाहाम ुळे थंड झाल ेले आिण घन प झाल ेले
बेसॉि टक प ृ भाग , पाणी कोरड े पड याम ुळे उघडी पडल ेले सरोवराच े तळ, न यान े
तयार झाल ेले वाळूचे िढगार े, अलीकड या अ य ुि हयाम ुळे तयार झाल ेले पूर मैदान,
मानवान े साचल ेले कच याच े ढीग अस ू शकतात . िहमनदी या भागात ून बफ
िवतळ याम ुळे उघड ्या खडका ंचे े इ.
वन पत या ाथिमक िमक िवकासासाठी ार ंिभक थळ े वर नम ूद के या माण े
िभ न पया वरणीय प रि थती असल े या िविवध कार या असू शकतात पर ंतु
सोयीसाठी अशी जागा िनवडली जात आह े जी उघड ्या खडका या प ृ भागाची आह े
आिण ाथिमक उ रािधकारा या प ीकरणासाठी प ूव ची कोणतीही वन पती नाही .
वन पती या . munotes.in
Page 36
36 जैिवक भूगोल अशा कार े, पूव ची वन पती आिण ाणी नसल े या उघड ्या खडका या प ृ भागावर
वन प त चा ाथिमक म स ु होतो आिण प ुढील ट या ंतून पूण होतो:
(i) सु वाती या वन पती -मु जाग ेवर तुलनेने कोरड े वातावरण आह े. याचा
अथ या िठकाणच े हवामान कोरड े आहे असे नाही कारण स ंबंिधत जाग ेचे खडक
उघडे आह ेत आिण यात कोणतीही वन पती िवरिहत आह े आिण याम ुळे
हवामान अगदी दमट असल े तरी जा त बा पीभवन झा याम ुळे वातावरण
तुलनेने कोरड े होते.
(ii) वा यान े उडणार े धुळीचे कण स ंबंिधत व तीत ि थरावतात . हे धुळीचे कण
हळूहळू एकप ेशीय वन पती आिण लायक े सभोवती जमा होतात . काही
लायक े स आ ल ाव करतात ज े या अिधवासातील खडका ं या खिनजा ंवर
िति या द ेतात आिण प रणामी काही खिनज े िवरघळतात . या ि य ेमुळे
पेडोजेनेिससची ि या स ु होत े (माती तयार कर याची ि या ) आिण यो य
वेळेत मातीची पातळ िलबास तयार होत े. मातीचा झोन , जरी स ु वातीला ख ूप
पातळ असला तरी , सू मजीवा ंनी वसाह त केली आह े.
(iii) खडक हवामान आिण माती -जीव या ं या ार े मातीची िनिम ती चाल ू राहत े
आिण मातीची जाडी काला ंतराने वाढतच राहत े. प रणामी , माइट्स, मुं या,
कोळी इ यादी काही मातीत राहणार े ाणी उ ा ंत होतात . वन पती
समुदाया या एकापाठोपाठ िवकासाचा हा ‘सेअर’ अिधक मा ती-सजीव जीव ,
तुरळक वन पती आिण कोण याही वन पती नसल े या िव त ृत मोक या
भागां ारे वैिश ्यीकृत आह े. या कार या वन पती सम ुदायाला म ु सम ुदाय
िकंवा पायिनयर सम ुदाय हणतात .
(iv) शेवाळांचा दु यम सम ुदाय काला ंतराने शैवाल आिण लाइक ेन या अ ग य
समुदायाची जा गा घेतो. मातीवर श ेवाळ पातळ प या माण े पसरत े आिण
यामुळे माती श ेवाळान े झाकल ेली असत े. प रणामी , मातीतील ओलावा वाढतो
कारण मॉस -आ छादन बा पीभवन था ंबवते.
दु यम ज ैिवक अन ु मण :
दु यम उ रािधकार हणज े या भागातील वन पत या िवकासा या मा ंचा संदभ आहे
यात प ूव वन पत च े आ छादन होत े प रंतु आता वन पती न झा याम ुळे (अंशत:
िकंवा पूण पणे) नैसिग क ि या ंमुळे (जसे क लावा वाह , दीघ काळचा द ु काळ ,
िहमनदी , िवजांचा कडकडाट , भीषण वादळ े, आप ीजनक प ूर इ.) िकंवा मानवी
ह त ेपामुळे (जसे क वन पती जाळण े, मोठ्या माणात जिमनीचा वापर बदलण े,
मोठ्या माणावर झाड े तोडण े आिण अित चराई इ .) नैसिग क यापक ज ंगल आग .
हे िनदश नास आण ून िदल े जाऊ शकत े क अशा िव कळीत प रस ं थेम ये ि कंवा
िनवास थाना ंम ये अ ाप प रप व माती आिण काही म ूळ वन पती आह ेत आिण
हणूनच वन पती सम ुदाया या द ु यम उ रािधकाराचा ार ंिभक ट पा िक ंवा सीअर हा
ाथिमक अव थ ेपे ा िक ंवा ाथिमक वारसाह का या 'सेरे'पे ा ख ूप वेगळा आह े जो munotes.in
Page 37
वन पती सम ुदाय
37 एका िदवसापास ून सु होतो . उघडी खडकाळ प ृ भाग , याम य े पूव ची झाड े आिण
ाणी नसतात .
लायमॅ स वन पित िवकिसत हो यासाठी लागणारा एक ूण वेळ िकंवा दु यम मवारीत
लायम ॅ स ि शन हा ाथिमक मवारी या िवकासासाठी लागणा या व ेळेपे ा ख ूपच
कमी आह े.
दु यम ज ैिवक अन ु मण उदाहरण ईशा य भारतातील ड गराळ भागात ून िदल े जाऊ
शकते जेथे झुिमंग िक ंवा थला ंत रत श ेती ही एक सामा य था आह े. या
लागवडीअ ंतग त थम छोट ्या भागात ून जंगल जाळ या ार े साफ क ेले जाते आिण न ंतर
काही वष शेती िपका ंसाठी मातीची मशागत क ेली जात े. जे हा माती याची स ुपीकता
गमावत े ते हा त े े सोडल े जाते आिण नवीन े लागवडी साठी वन पत पास ून मु
केले जाते.
सोडून िदल ेले े िकंवा जुनी मंजुरी िविवध ट या ंतून वन पत ार े पु हा वसाहत क ेली
जाते आिण त े कमी कालावधीत (काही वषा म ये) कळस वन पती िक ंवा कळस
उ रािधकार ा करत े, कारण द ु यम अन ु मण ाथिमक अन ु मणपे ा अिधक जलद
असतो . प रप व मातीची उपल धता .
३.५ मु य वन पती िनिम ती आिण जीवसतीश - उ णकिटब ंधीय
जीवस ंहती हणज े काय?
बायोमची या या सामा य व ैिश ्ये सामाियक क ेले या वातावरणात राहणा या सव
वन पती आिण ा या ंचा स ं ह हण ून उ म कार े प केली आह े. तथािप ,
बायो सम य े केवळ वन पती आिण ाणीच समािव नाहीत . ते सू मजीवा ं या ीन े
देखील प रभािषत क ेले जाऊ शकतात . सू मजीवा ंसाठी वापरली जाणारी स ं ा
माय ोबायोम आह े. सू मजीवा ंसाठी, मानल े जाणार े े वन पती आिण ा या ंसाठी
िवचारात घ ेतलेले े िततक े मोठे असण े आव यक नाही . ते खूपच कमी माणात
प रभािषत क ेले जाऊ शकतात . उदाहरणाथ , 'मानवी माय ोबायोम ' हा श द मानवी
शरीरात राहणार े सव जीवाण ू, िवषाण ू, परजीवी , बुरशी आिण इतर स ू मजीवा ंना सूिचत
करतो .
भौगोिलक द ेशात राहणा या सव जीवा ंचा स ंपूण सं ह िक ंवा प रभािषत टाइम क ेल
अशी बायोटा या या क ेली जात े. देश िकंवा िवचारात घ ेतले या व ेळेचे माण थािनक
देश िकंवा ता काळ व ेळे या क ेलइतक े लहान अस ू शकत े. हे संपूण ह िक ंवा
पृ वीवरील जीवना या स ंपूण कालावधीइ तके मोठे देखील अस ू शकत े. पृ वीवर राहणार े
सव बायोटा प ृ वीचे जीवावरण तयार करतात .
१. उ णकिटब ंधीय पावसाच े जीवस ंहती / जंगल: munotes.in
Page 38
38 जैिवक भूगोल उ णकिटब ंधीय पावसाची ज ंगले एकि तपण े इतर सव भूमी जीवस ंहती प े ा जा त
जात च े घर आह ेत. उंच झाडा ं या पाना ंचा श डा - जंगला या मज यापास ून 70 मीटर
पय त पसरल ेला - एक दाट आ छादन तयार करतो याला छत हणतात . छता या
खाली सावलीत , लहान झाड े आिण व ेल चा द ुसरा थर अ ंडर टोरी बनवतो . जंगलातील
जिमनीवर पडणार े स ि य पदाथ वरीत िवघिटत होतात आिण पोषक त वा ंचा पुनवा पर
केला जातो .
• अजैिवक घटक : वष भर गरम आिण ओल े; पातळ , पोषक नसल ेली माती
• बळ वन पती : ंद पान े असल ेली सदाह रत झाड े; फन ; मोठ्या वृ ा छािदत व ेली
आिण िगया रोहण वन पती ; ऑिक ड आिण ोम ेिलयाड ्स
• बळ व यजीव : तृणभ ी जस े क लॉथ , टॅिपर आिण क ॅपीबारा ; ज वार सारख े
िशकारी ; anteaters; माकड े टूक स, पोपट आिण प ॅराक ट ्स सारख े प ी; फुलपाखर े,
मुं या आिण बीटल यासारख े क टक ; िपरा हा आिण इतर गोड ्या पा यातील मास े;
सरपटणार े ाणी जस े क ब ेडूक, केम स, बोआ कॉ टस आिण अ ॅनाक डा
• भौगोिलक िवतरण : दि ण आ िण म य अम े रका, आ नेय आिशया , आि क ेचा काही
भाग, दि ण भारत आिण ईशा य ऑ ेिलया
२. उ णकिटब ंधीय कोरडी जीवस ंहती / जंगल:
उ णकिटब ंधीय कोरडी ज ंगले अशा िठकाणी वाढतात िजथ े वष भर पाऊस न पडता
जा त ह ंगामी असतो . कोरड्या हंगामात , जवळजवळ सव झाड े पाणी वाचव यासाठी
आपली पान े सोडतात . जे झाड य ेक वष ठरािवक ऋत ूम ये आपली पान े गळतात
याला पण पाती हणतात .
• अजैिवक घटक : साधारणपण े1 वष भर उबदार ; ओले आिण कोरड े हंगाम बदलण े; धूप
हो या या अधीन सम ृ माती • बळ वन पती : उंच, पानझडी झाड े जी ओ या ह ंगामात
दाट छत तयार करतात ; दु काळ -सिह ण ु ऑिक ड आिण ोम ेिलयाड ्स; कोरफड आिण
इतर रसाळ
• बळ व यजीव : वाघ; माकड े शाकाहारी ाणी जस े क ह ी , भारतीय ग डा, हॉग
िडयर; ेट पायड हॉन िबल, पाईड ह ॅ रयर आिण पॉट -िब ड प ेिलकन सारख े प ी;
दीमक सारख े क टक ; सरपटणार े ाणी जस े क साप आिण मॉिनटर सरड े
• भौगोिलक िवतरण : आि का , दि ण आिण म य अम े रका, मेि सको , भारत,
ऑ ेिलया आिण उ णकिटब ंधीय ब ेटे.
३. उ णकिटब ंधीय सवाना जीव सह ंती :
वाळव ंटांपे ा जा त ह ंगामी पाऊस पडतो पर ंतु उ णकिटब ंधीय कोरड ्या ज ंगलांपे ा
कमी, उ णकिटब ंधीय सवाना िक ंवा गवताळ द ेश, गवता या आ छादनान े वैिश ्यीकृत munotes.in
Page 39
वन पती सम ुदाय
39 आहेत. सवाना एकाक झाड े आिण झाड े आिण झ ुडुपे यां या लहान उपवना ंसह
िदसतात . संकुिचत माती , ब याच वेळा आग लागण े आिण ग डयासार या मोठ ्या
ा या ंची कृती काही सवाना भागा ंना कोरड ्या जंगलात ब दल यापास ून रोखत े.
• अजैिवक घटक : उबदार तापमान ; हंगामी पाऊस ; कॉ पॅ ट माती ; िवजेमुळे वारंवार
आग लागत े • बळ वन पती : उंच, बारमाही गवत ; कधीकधी द ु काळ -सिह ण ु आिण
अि नरोधक झाड े िकंवा झुडुपे
• बळ व यजीव : िसंह, िबबट्या, िच ा, हायना आिण को ह े यांसारखे िशकारी ;
aardvarks; ह ी, िजराफ , काळवीट आिण झ े ा या ंसारख े शाकाहारी ाणी ; बबून
ग ड, शहाम ृग, िवणकर प ी आिण सारस या ंसारख े प ी; दीमक सारख े क टक
• भौगोिलक िवतरण : पूव आि क ेचा मोठा भाग , दि ण ाझील , उ र ऑ ेिलया
वाळव ंटातील जीव सह ंती :
सव वाळव ंट कोरड े आहेत – खरेतर, वाळव ंटातील बायोमची या या 25 स टीमीटरप े ा
कमी वािष क पज यमान हण ून केली जात े. यापलीकड े, उंची आिण अ ा ंश यावर
अवल ंबून वाळव ंट मोठ ्या माणात बदलतात . अनेकांना िदवसभरात तापमानात
कमालीच े बदल होतात , उ ण आिण थ ंडीत बदल हो तो. या बायोममधील जीव अ य ंत
प रि थती सहन क शकतात .
• अजैिवक घटक : कमी पज य, प रवत नीय तापमान ; माती खिनजा ंनी सम ृ पर ंतु
स ि य साम ीन े गरीब
• बळ वन पती : कॅि ट आिण इतर रसाळ ; ि योसोट ब ुश आिण लहान वाढ च
असल ेली इतर झाड े
• बळ व यजीव : पव तीय िस ंह, राखाडी को ह े आिण बॉबक ॅट्स सारख े िशकारी ; खेचर
हरण, ॉ गहॉन मृग, वाळव ंटातील िबगहॉन म ढी आिण का ंगा उ ंदीर या ंसारख े
शाकाहारी ाणी ; वटवाघळ ं; घुबड, हॉ स आिण रोडरनरसारख े प ी; क टक जस े क
मुं या, बीटल , फुलपाखर े, मा या आिण वॉ स ; सरपट णारे ाणी जस े क कासव ,
रॅटल न ेक आिण सरड े
• भौगोिलक िवतरण : आि का , आिशया , म य प ूव , युनायटेड ट ेट्स, मेि सको ,
दि ण अम े रका आिण ऑ ेिलया
३.६ मु य वन पती िनिम ती आिण जीवसहती - समशीतो ण
जीवसहती हा श द थम ेड रक ई . लेम ट्स या ंनी िदल े या द ेशातील िक ंवा
िनवास थानातील वन पती आिण ाणी या ंचे ितिनिध व कर यासाठी वापरला . munotes.in
Page 40
40 जैिवक भूगोल कालांतराने, शा ा ंनी पया वरणा या नवीन े ांम ये बायो स आिण स ंबंिधत िभ न
संक पना ंची या या िव त ृत आिण स ुधा रत क ेली आिण 1963 म ये शे फड ने
खाली ल बायो सच े वैिश ्य केले: टुं ा, शंकू या आकाराच े जंगल, पण पाती ज ंगले,
गवताळ द ेश, वाळव ंट. नंतर, इकोलॉिज ट आथ र टॅ सले यांनी बायोम या
या य ेऐवजी ज ैिवक ि या ंसह इकोिस टमची द ुसरी या या तयार क ेली.
बायोम या सव या या ंम ये सामा यतः बायो स त े राहतात या जीव आिण
हवामानान ुसार व ेगळे करता य ेतात आिण बायोममधील जीव या िविश वातावरणाशी
जुळवून घेतात. कोण या बायोमम य े कोणत े जीव आढळ ू शकतात ह े ठरवणार े मह वाच े
घटक हणज े हवामान , आिण हवामानावर प रणाम करणार े घटक हणज े अ ा ंश,
भौगोिलक व ैिश ्ये आिण उ णता आिण आ ता पसरवणा या वातावरणातील ि या .
समशीतो ण गवताळ द ेश जीव सहती :
गवतां या सम ृ िम णा ार े वैिश ्यीकृत आिण जगातील काही सवा त सुपीक माती ,
समशीतो ण गवताळ द ेश - जसे क म ैदानी आिण ेअरी - एकेकाळी म य -पि म
युनायटेड ट ेट्सचा िवशाल भाग यापल ेला होता . पोलादी ना ंगरा या िवकासापास ून,
तथािप , बह तेक शेती या श ेतात पा ंत रत झाल े आहेत. वेळोवेळी आग लागण े आिण
मोठ्या तृणभ ी ा या ंची जड चरण े वैिश ्यपूण वन पती सम ुदाय राखतात .
• अजैिवक घटक : उबदार त े उ ण उ हाळा ; थंड िहवाळा ; म यम , हंगामी पज य; सुपीक
माती; अधूनमधून आग
• बळ वन पती : िहरवेगार, बारमाही गवत आिण औषधी वन पती ; बह तेक दु काळ ,
आग आिण थ ंडीला ितरोधक असतात • बळ व यजीव : कोयोट ्स आिण ब ॅजर सारख े
िशकारी -- ऐितहािसक ्या ला ंडगे आिण ि झली अ वल या ंचा समाव ेश होतो ; खेचर
हरीण, ॉ गहॉन मृग, ससे, ेरी क ु े, आिण ओळखल े जाणार े तृणभ ी --
ऐितहािसक ्या बायसन समािव ; प ी जस े क हॉ स , घुबड, बॉब हाइट , ेरी िचकन ,
माउंटन लो हर ; सरपटणार े ाणी जस े क साप ; क टक जस े क म ुं या आिण टोळ .
• भौगोिलक िवतरण : म य आिशया , उ र अम े रका, ऑ ेिलया, म य य ुरोप आिण
दि ण अम े रकेचे उंच पठार .
२. समशीतो ण व ुडलँड आिण बल ँड बायो स :
या बायोमच े वैिश ्य अध -शू य हवामान आिण झ ुडूप सम ुदाय आिण ख ु या व ुडलँड्सचे
िम ण आह े. खु या व ुडलँड्सम य े, गवत आिण रानफुलांचे मोठे े जस े क खसखस
ओक या झाडा ंनी वेढलेले आहे. झुडुपांचे ाब य असल े या सम ुदायांना चपररल अस ेही
हणतात . वलनशील त ेले असल े या दाट , कमी वन पत या वाढीम ुळे आग सतत
धो यात य ेते. munotes.in
Page 41
वन पती सम ुदाय
41 • अजैिवक घटक : उ ण, कोरडा उ हाळा ; थंड, ओलसर िहवाळा ; पातळ , पोषक
नसलेली माती ; िनयतकािलक आग
• बळ वन पती : लहान , चामड्याची पान े असल ेली वृ ा छािदत सदाह रत झ ुडुपे;
सुवािसक , तेलकट औषधी वन पती या िहवा यात वाढतात आिण उ हा यात मरतात
• बळ व यजीव : कोयोट ्स, को ह े, बॉबकॅट्स आिण माउ ंटन िस ंह यांसारख े िशकारी ;
तृणभ ी जस े क काळ े पु छ हरण , ससे, िगलहरी आिण उ ंदीर; प ी जस े क हॉ स ,
कॅिलफोिन या लाव े, वे टन ब ज े, वॉर लस आिण इतर सॉ गबड ् स; सरपटणार े ाणी
जसे क सरड े आिण साप ; फुलपाखर े; कोळी
• भौगोिलक िवतरण : उ र आिण दि ण अम े रकेचे पि म िकनार े, भूम य सम ु ा या
आसपासच े े , दि ण आि का आिण ऑ ेिलया.
३. समशीतो ण वन बायो स
समशीतो ण ज ंगलांम ये पानझडी आिण श ंकू या आकाराच े झाडा ंचे िम ण असत े.
शंकू या आकाराच े झाड िक ंवा शंकू या आकाराच े, िबयाण े धारण करणार े शंकू तयार
करतात आिण बह त ेक पाने सुयां या आकाराची असतात . या जंगलांम ये थंड िहवाळा
असतो याम ुळे वन पत ची वाढ अन ेक मिहन े थांबते. शरद ऋत ूतील, पानझडी झाड े
यांची पान े शेडतात . वसंत ऋत ूम ये, लहान झाड े जिमनीत ून फुटतात आिण फ ुलतात .
समशीतो ण ज ंगलातील माती बह त ेकदा ब ुरशीने समृ असत े, ही साम ी क ुजणारी पान े
आिण इतर स ि य पदाथा पासून तयार होत े याम ुळे तेल सुपीक होत े.
• अजैिवक घटक : थंड ते म यम िहवाळा ; उबदार उ हाळा ; वष भर पाऊस ; सुपीक माती
• बळ वन पती : ंद पान े असल ेली पानझडी झाड े; काही कोिनफर ; फुलांची झुडुपे;
औषधी वन पती ; मॉस आिण फन चा जिमनीचा थर
• बळ व यजीव : हरीण; काळा अ वल ; bobcats; नट आिण एकोन फ डर , जसे क
िगलहरी ; सव भ ी जस े क रॅकून आिण क ं स; असं य गा याच े प ी; टक
• भौगोिलक िवतरण : पूव युनायटेड ट ेट्स; आ नेय कॅनडा; बह तेक युरोप; आिण
जपान , चीन आिण ऑ ेिलयाच े काही भाग .
टुं ा बायो स
टुं ा हे पमा ॉ ट ार े वैिश ्यीकृत आह े, कायम व पी गोठल े या अव थ ेतील मातीचा
थर. लहान , थंड उ हा यात , जमीन काही स टीमीटर या खोलीपय त िवतळत े आिण
ओले आिण ओल े होते. िहवा यात , वरची माती प ु हा गोठत े. िवतळणे आिण गोठव याच े
हे च , जे झाडाची म ुळे फाडत े आिण िचरडत े, हे एक कारण आह े क ट ुं ाची झाड े
लहान आिण ख ुंटलेली असतात . थंड तापमान , उ च वारा ; लहान वाढीचा ह ंगाम, आिण
बुरशी-गरीब माती द ेखील रोपाची उ ंची मया िदत करत े munotes.in
Page 42
42 जैिवक भूगोल • अजैिवक घटक : जोरदार वार े; कमी पज य; लहान आिण ओलसर उ हाळा ; लांब,
थंड आिण गडद िहवाळा ; खराब िवकिसत माती ; पमा ॉ ट
• बळ वन पती : जिमनीवर आिल ंगन देणारी वन पती जस े क मॉस ेस, िलकेन, सेज
आिण लहान गवत • बळ व यजीव : काही रिहवासी प ी आिण स तन ाणी ज े कठोर
प रि थतीला त ड द ेऊ शकतात ; थलांत रत पाणप ी , िकनारी प ी , क तुरी बैल,
आि ट क को ह े आिण क ॅ रबू; लेिमं ज आिण इतर लहान उ ंदीर
• भौगोिलक िवतरण : उ र उ र अम े रका, आिशया आिण य ुरोप
३.७ सारांश
सौरऊजा अडकवण े आिण काशस ं ेषणा या सहा यान े यांचे अ न तयार करण े आिण
अ नसाखळीती ल िविवध ॉिफक तरावरील जीवा ंम ये ऊजा आिण पोषक घटका ंचे
अिभसरण आिण ह ता ंतरण करण े ही वन पत ची म ु य काय आ ह ेत. कालांतराने,
शा ा ंनी पया वरणा या नवीन े ांम ये बायो स आिण स ंबंिधत िभ न स ंक पना ंची
या या िव त ृत आिण स ुधा रत क ेली आिण 1963 म ये शे फड ने खालील बायो सच े
वैिश ्य केले: टुं ा, शंकू या आकाराच े जंगल, पण पाती ज ंगले, गवताळ द ेश, वाळव ंट.
नंतर, इकोलॉिज ट आथ र टॅ सले यांनी बायोम या या य ेऐवजी ज ैिवक ि या ंसह
इकोिस टमची द ुसरी या या तयार क ेली. भौगोिलक द ेशात राहणा या सव जीवा ंचा
संपूण सं ह िक ंवा प रभािषत टाइम क ेल अशी बायोटा या या क ेली जात े. देश िकंवा
िवचारात घ ेतले या व ेळेचे माण थािनक द ेश िकंवा ता काळ व ेळे या क ेलइतक े
लहान अस ू शकत े. हे संपूण ह िक ंवा पृ वीवरील जीवना या स ंपूण कालावधीइतक े मोठे
देखील अस ू शकत े. पृ वीवर राहणार े सव बायोटा प ृ वीचे बायोि फयर तयार करतात .
मानवी ह त ेप (जंगल तोडण े िकंवा वन पती जाळण े इ यादी स ंथ पर ंतु दीघ कालीन
ि याकलापा ं ारे), प रणामी वन पतीस उप - लायम ॅ स वन पित हणतात .
जे हा वन पत या िमक िवकासाम य े य यय दीघ काळ चाल ू राहतात , ते हा
वन पत या िवकासा या सामा य सीर ेचे ट प े घडत नाहीत पर ंतु हे 'सेरे' अशा
घटका ंमुळे िवचिलत होतात याम ुळे वन पत या िमक िवकासात अडथळ े येतात.
िवचिलत सीर े दर यान िवकिसत होणारी वन पती जोपय त ोभासाठी जबाबदार घटक
सि य राहतात तोपय त िटक ून राहतात . अशा िवचिलत लायम ॅ सला
लॅिजओ लीम ॅ स हणतात आिण या या िविवध ट या ंना ल ेिजओ स ेरे हणतात .
३.८ सराव
१) वन पती सम ुदाया या वग करणा या तपशीलात चचा करा.
२) जैिवक अन ु मण आिण वन पती प र सीमन प करा .
३) बायो स काय आह ेत? उ णकिटब ंधीय बायो स प करा .
४) बायो स काय आह ेत? समशीतो ण बायो स प करा .
munotes.in
Page 43
43 ४
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
घटक स ंरचना :
४.१ उि े
४.२ प रचय
४.३ सागरी ज ैव भूगोल अथ आिण स ंक पना
४.४ सागरी अिधवासाच े कार
४.५ खाडी - नदीचे जैव भूगोल
४.६ बेटाचा ज ैिवक भ ूगोल
४.७ सारांश
४.८ यायाम
४.१ उि े
१) सागरी ज ैव भूगोलाचा अथ आिण स ंक पना सम जून या
२) सागरी अिधवासा ंचे कार जाण ून या
३) खाडी ज ैवभूगोलाब ल जाण ून या
४) बेटाची ज ैवभूगोल समज ून या
४.२ प रचय
िभ न वन पती आिण जीवज ंतूंवर आधा रत ज ैव-भौगोिलक ा ंत, 150 वषा ह न अिधक
काळ ओळखल े गेले आहेत (फो स , 1859). हे ांत जगातील अशा भागा ंचे ितिनिध व
करतात ज े अि तीय बायोटास हो ट करतात , अलीकडील उ ा ंतीवादी नवक पना
आिण आज िटक ून रािहल े या ाचीन व ंशांचे आ य थान . जरी सम ु ात अभ े अडथळ े
तुलनेने दुिम ळ असल े तरी, या ा ंतांमधील सीमा वार ंवार ख ंड, ती ण पया वरणीय
ेिडयंट िकंवा ख ु या महासागरा या िवशाल िव ताराशी स ंबंिधत असतात . फो स
(1859) ची तीन िनरी ण े आजही सागरी ज ैव-भूगोल े ाचे माग दश न करतात : (1)
येक ाणीस ं हालय -भौगोिलक ा ंत हे असे े आह े िजथे नवीन व ंश िनमा ण होतात
आिण इतर ा ंतातील थला ंत रता ंशी िमसळ याची व ृ ी असत े; (2) येक जाती munotes.in
Page 44
44 जैिवक भूगोल फ एकदाच तयार क ेली जात े आिण य या ं या म ूळ थानापास ून या ंची ेणी
िव तृत करतात ; आिण (३) अधोर ेिखत हो यासाठी , ांत, जात माण े, भूतकाळातील
यां या उ प ीचा शोध घ ेतला पािहज े. समु ी जैव-भौगोिलक ा ंतांचे पिहल े जागितक
वैिश ्य ि ट रओ ाफ ड ेस मेरेस (एकमन , 1935) या अ ग य ख ंडात स ंकिलत क ेले
गेले, नंतर अ तिनत क ेले गेले आिण सम ु ातील ाणीशा (एकमन , 1953) म ये
अनुवािदत क ेले गेले. याम य े, वेन एकमनन े मोठ्या द ेश आिण उप े ां या मािलक ेचे
वण न केले. , महा ीपीय श े फ, उ णकिटब ंधीय, समशीतो ण आिण ुवीय पा याच े ढग,
ाणी-भौगोिलक अडथ या ं ारे यांचे पृथ करण आिण या ंचा थािनकता . ि ज
(1974) यांनी महा ीपीय श े फ् 'चे अव प मोठ ्या जैव-भौगोिलक द ेशां या मा िलकेत
िवभागल े, याम य े लहान ज ैव-भौगोिलक ा ंत समािव होत े, येकाची या या
थािनकत े या आधारावर क ेली ग ेली. या काया ने कािशत जात या यादीतील
जात या तरावर 10% थािनकत े या आधार े, बह तेक वेळा मास े िकंवा मोल क
सार या स ु िस इन हट ेट गटा ं या आधार े जैव-भौगोिलक ा ंतांना जुने बनिव याची
आता- वीकृत था थािपत क ेली. एक म यवत थीम अशी होती क थािनक
बायोटाच े माण िजतक े जा त अस ेल िततक े ांताचे उ ा ंती मक मह व जा त अस ेल
(ि ज, 1974). गे या काही दशका ंम ये ल णीय स ंशोधना या पा भूमीवर सागरी ज ैव
भूगोलाच े अलीकडील प ुनमू यांकन िदस ून आल े आहे.
४.३ सागरी ज ैव भूगोल अथ आिण स ंक पना
सागरी ज ैव भूगोल हणज े सागरी जात चा अ यास , यां या िनवास थाना ंचे भौगोिलक
िवतरण आिण सजीव आिण पया वरण या ं यातील स ंबंध. सागरी ज ैव भूगोलाचा एक
मह वाचा घटक असल े या सी लोरचा अिधवास प रस ं था नकाशा तयार करण े ही एक
अवघड ि या आह े.
सागरी ज ैव भूगोल ह े भौगोिलक क ेलवर सागरी ट ॅ साच े िवतरण िनय ंि त करणार े नमुने
आिण ि या समज ून घे या या उ ेशाने जैव भूगोलाच े उप े आह े. सागरी ज ैव भूगोल
अनेक शाखा आिण उपशाखा ंशी स ंबंिधत आह े, याम य े सागरी जीवशा आिण
पया वरणशा , भौितक आिण ज ैिवक सम ु शा , इकोिफिजयोलॉजी , आनुवंिशक ,
भूगोल, भूिव ान , जीवा मशा आिण म ॅ ोइकोलॉजी या ंचा समाव ेश आह े. या शाखा ं या
छेदनिबंदूपासून अन ेक उपशाखा तािवत क े या ग े या आह ेत, यात अ यासा या
िवषयावर (उदा. phytogeography आिण zoogeography), ायि ह ंग ि य ेचे
ता पुरते माण (उदा. पया वरणीय ज ैवभूगोल आिण ऐितहािसक ज ैवभूगोल),
िफलोज ेनेिटक आिण िफलोिजओ ािफक ट ू सचा वापर (उदा. उदा., तुलना मक
िफलोिजयो ाफ ), पॅलेओ टोलॉिजकल ड ेटा (पॅिलओिबयोगो ाफ ), िकंवा अन ेक
प दत चा एकि त वापर (उदा. एकाि मक ज ैवभूगोल). मोकळा महासागर आिण खोल
समु यासह द ुग म भागात मािहती िमळव यात ग ुंतले या मोठ ्या लॉिजि टक मया दांमुळे
सागरी ज ैव भूगोलातील गती ऐितहािसक ्या थलीय ज ैवभूगोला या माग े रािहली
आहे. तथािप , सागरी णाली अि तीय ज ैवभौितक य , पया वरणीय आिण ज ैिवक व ैिश ्ये munotes.in
Page 45
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
45 देतात, याम ुळे थलीय ज ैव भूगोलात न िदसणा या घटना आिण आ हाना ंचा मोज़ ेक
तयार होतो . थम, पािथ व े ां या त ुलनेत सम ु ीम य े जात ची सम ृ ता ख ूपच कमी
अस याच े िदसत अस ूनही, समु ात िफल ेिटक िविवधता ख ूपच जा त आह े. केवळ
अकरा थलीय फायला या त ुलनेत प तीस सागरी फायला आह ेत. दुसरे, ब याच सागरी
जीवांम ये जिटल जीवन च असत े, याम ुळे यांचे जैव-भौगोिल क नम ुने आिण
अंतिन िहत ि या समज ून घे यासाठी अि तीय आ हान े िनमा ण होतात . लँकटोिनक
ला हा ट याचा ताबा िक ंवा अभाव हा एक मह वाचा (अ ाप अन य नाही ) घटक आह े
जो पसर याच े माण , जनुक वाह , भौगोिलक ेणीचा आकार आिण जीवा म
रेकॉड मधील काला वधी िनय ंि त करतो . ितसर े, समु ा या पा याम य े हवेपे ा िभ न
जैवभौितक ग ुणधम असतात , याम ुळे सागरी जीवा ंचे वेगवेगळे पांतर हो यास भाग
पाडल े जाते. शेवटी, सागरी जीवा म र ेकॉड पािथ व टॅ सा या त ुलनेत तुलनेने खूप े
आहे, फॅनेरोझोइक ओला ंडून मजबूत तुलना मक प ॅलेओबायो ािफक अ यासासाठी
आिण स या या ज ैव-भौगोिलक नम ु यांना आकार द ेणा या उ ा ंतीवादी /ऐितहािसक
घटका ंचे मह व तपास यासाठी माग उघडला आह े
४.४ सागरी अिधवासाच े कार
कोरल रीफ अिधवास :
वाळ खडका ंपासून ते मीठ दलदलीपय त, अनेक का रचे महासागराच े अिधवास
शोध यासाठी आह ेत. यापैक काही आ य कारकपण े चैत यशील आिण हजारो स ु िस
जात नी भरल े या आह ेत, तर काही गडद आह ेत, विचतच शोध या ग ेले या आह ेत
आिण प ृ वीवरील काही िविच ा या ंनी भरल े या आह ेत. कोरल रीफ ह े अिव सनीय ,
वैिव यपूण प रस ं था आह ेत जे जगभरात आढळतात . यांना सम ु ाचे तापमान
बदल यापास ून ता काळ धोका असतो आिण अन ेकदा कोरल लीिच ंग हण ून
ओळख या जाणा या ि य े या अधीन असतात . ते िविवध रिहवाशा ंचे यजमानपद
भूषवतात , यासह :
1. हॅमरहेड शाक
2. टायगर शाक
3. समु ी कासव
4. फुलपाख मास े
5. पोपट मासा
6. ससा मासा
7. मोरे ईल munotes.in
Page 46
46 जैिवक भूगोल शा ा ंचा असा िव ास आह े क वाळ खडका ंम ये स व समु ी जात प ैक 25%
आहेत. कोरल , यांचे व प अस ूनही, िजवंत काय करणार े समु ी ाणी आह ेत. ते मऊ
शरीराच े जीव आह ेत जे स मु ा या तळाशी जोडल ेले आह ेत आिण त े वतःच जग ू
शकतात िक ंवा मोठ े समुदाय बनव ू शकतात .
खाडी - अिधवास :
मुहाने हे पा याच े अंशतः ब ंिद त भाग आह ेत जेथे ताजे आिण खार े पाणी िमळत े. ते
णभंगुर े हण ून ओळखल े जातात आिण त े सागरी ा या ंनी, तसेच खाली वण न
केले या अिध वासातील घटका ंनी भरल ेले आ ह ेत. ते ेट ल ू हेरॉन, कॅनडा ह ंस,
अमे रकन िवजन आिण बर ेच काही सार या िविवध प या ं या जात च े यजमान हण ून
भूिमका बजावतात . या भागात ख ेकडे, लहान मास े, ऑय टर , ओटस आिण
समु िकनारी द ेखील आढळतात .
के प ज ंगले अिधवास :
के प ज ंगले ही अ य ंत वैिव यप ूण सागरी िनवास थान े आह ेत जी हजारो सम ु ी
जात साठी घर आिण अ नाचा ोत दान करतात . के प फॉर े ट्स हे िवशाल श ैवाल
आहेत जे आ य , पा याखालील ज ंगलात वाढतात . ते अिव सनीय दरान े वाढतात ,
दररोज स ुमारे अठरा इ ंच आिण उ र अम े रके या पि म िकनारप ीवर पसरल ेले आहेत.
के प ज ंगलात आिण आसपास आढळणार े सामा य ाणी ह े समािव करतात :
खारफ ुटीची ज ंगल अिधवास :
खारफ ुटीची ज ंगले हे झाडा ंचे समूह आह ेत जे आंतरभरती या झोनम य े राहतात आिण
वाढतात . बह तेक खारफ ुटीची ज ंगले आिशयाम य े आह ेत, उव रत ज गभर पसरल ेली
आहेत. खारफ ुटी या स ुमारे ८० िविवध जाती आह ेत या ंना कमी ऑि सजनय ु
माती आव यक आह े. याम य े काळा आिण लाल खारफ ुटी तस ेच लूप- ट आिण िहरव े
बटनव ुड यांचा समाव ेश होतो . खारफ ुटी या ज ंगलात ज ेलीिफश , ट्यूिनकेट्स, मोल क ,
व स , बानॅ क स, गोगलगा य, खेकडे, कोळंबी आिण बर ेच काही आढळण े सामा य आह े.
1. ेट लू हेरॉ स
2. समु ओटस
3. सागरी िस ंह
4. िबबट्या शाक
5. जायंट सी बास
6. समु अिच न
7. हॉन शाक
8. कॅिलफोिन या मोर े
9. कॅिलफोिन या काट ेरी लॉब टर munotes.in
Page 47
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
47 मड ल ॅट्स अिधवास :
या िठकाणी सम ु गाळ आिण िचखल आणतो या िठकाणी मड ल ॅट्स तयार होतात .
ते कमी भरती या व ेळी उघडतात आिण अप ृ वंशी आिण इतर लहान जीवा ंनी भरल ेले
असतात . या महासागरा या अिधवासाम य े ऑय टर , गोगलगाय आिण व स देखील
सामा य आह ेत. माशां या अन ेक जाती द ेखील वार ंवार िचखलात आढळता त. ते
जगभरातील खाडी , सरोवर आिण बर ेच काही जवळ आढळतात .
हे कुरण हणज े पा याखालील प रस ं था आह ेत यात फ ुलां या रोपा ंचा समाव ेश आह े
याम य े बीज िबयाण े, मुळे आहेत आिण सम ु ा या तळाशी ना ंगरलेली आह ेत. वन पती
मोठ्या कुरण बनवतात ज े िविवध कारच े सागरी जीवना चे घर आह ेत. समु ी कासव
आिण डग ग सार या ल ु ाय जाती त ेथे खा द ेतात. माशां या अन ेक जात म य े ते
कोळंबी, मासे आिण क ॅलॉपसाठी घर े देखील द ेतात. शा ा ंचा असा िव ास आह े क
या अिधवासा ंचा नाश प ृ वी या महासागरा ं या एक ूण आरो यासाठी अिव सनीयपण े
हािनकारक आह े.
खाडी ज ैिवक भ ूगोल:
खाडी - नदीम ुख
सॉ ट -वेज मुहाने हे स व मुहाने सवा त तरीक ृत िकंवा कमीत कमी िम ि त आह ेत
(मो स , 2002 ; रॉस, 1995 ). यांना उ च तरीक ृत मुहाने देखील हणतात . मीठ-वेज
मुहाने उ वतात ज े हा वेगाने वाहणारी नदी सम ु ात सोडत े जेथे भरतीच े वाह कमक ुवत
असतात . समु ा या पा या या वर या वाहात वाह न न ेणा या भरती या वाहाप े ा
ताजे पाणी सम ु ाकड े ढकलणारी नदीची श या म ुहा या ंमधील पा याच े प रस ंचरण
ठरवत े. गोड पाणी खा या पा याप े ा कमी दाट अस यान े ते समु ा या पा या या वर
तरंगते. वर या बाज ूला ताज े पाणी तर ंगते आिण खाल या बाज ूला खा या पा याची पाचर
असल ेली पा या या व तुमानांम ये एक ती ण सीमा तयार क ेली जात े. दोन पा या या
व तुमाना या सीम ेवर काही िम ण होत े, परंतु ते सामा यतः थोड े असत े. वेजचे थान
हवामान आिण भरती या प रि थतीन ुसार बदलत े.
Fjord - कारच े नदीम ुख:
Fjords ( उ चा रत फ -YORDS) सामा यत : लांब, अ ंद द या आहेत या उ ंच बाज ूंनी
पुढे सरकणा या िहमन ा ंमुळे िनमा ण झा या आह ेत. जसजस े िहमन ा माग े सरकत
गे या तसतस े यांनी सम ु ाजवळ उथळ अडथ यासह िक ंवा अ ंद चौकटीसह प ृ वीवर
कोरल ेले खोल वािह या सोडल े. िखडक या चौकटीचा खालचा आडवा ख ु या
महासागरासह पा याच े प रस ंचरण ितब ंिधत करत े आिण दाट सम ु ाचे पाणी विचतच
िखडक या वर या बाज ूस मुहानाकड े वाहत े. सामा यतः , पृ भागाजवळील कमी दाट
गोडे पाणी िखडक त ून बाह े न सम ु ाकड े वाहत े. या घटका ंमुळे fjords ला फारच कमी
भरतीच े िम ण अन ुभवायला िमळत े; अशा का रे, पाणी अ य ंत तरीक ृत राहत े. ि टीश munotes.in
Page 48
48 जैिवक भूगोल कोलंिबया, अला का , िचली, यूझीलंड आिण नॉव सार या िहमनदी असल े या
िकनारप ीवर Fjords आढळतात .
तरीक ृत खाडी
िकंिचत तरीक ृत िकंवा अंशतः िमि त म ुहानांम ये, सव खोलीवर खार े पाणी आिण गोड े
पाणी िमसळत े; तथािप , पा याचे खालच े थर वर या थरा ंपे ा खारट राहतात . खारटपणा
हा मुहाना या म ुखाशी सवा त जा त असतो आिण जसजसा वर या िदश ेने जातो तसतस े
कमी होत े. वॉिशं टन रा यातील य ुगेट साउ ंड आिण क ॅिलफोिन यामधील स ॅन
ाि स को ब े यांसारख े खूप खोल म ुहाने, िकंिचत तरीक ृत मुहानांची उदाहरण े आहेत.
जरी य ुगेट साउ ंडला या या भ ूगभ शा ा या ीन े fjord हणून वग क ृत केले गेले
असल े तरी, पा या या अिभसरणान ुसार वग क ृत के यावर त े fjord ची वैिश ्ये दिश त
करत नाही .
उ या िमि त खाडी :
जे हा नदीचा वाह कमी अस तो आिण भरती -ओहोटीन े िनमा ण होणार े वाह म यम त े
मजबूत असतात त े हा उ या -िमि त िक ंवा चा ंगले िमि त म ुहाने उ वत े. उ या-िमि त
मुहानांम ये पा याची ारता पा या या प ृ भागापास ून ते मुहा या तळापय त सारखीच
असत े. सश भरती -ओहोटीम ुळे समु ा या सघन पा या या वर तर ंगणा या गोड ्या
पा याच े उ या तरावरील थर न होतात आिण ारता द ैनंिदन भरती या अव थ े ारे
िनधा रत क ेली जात े. समु ा या सवा त जवळ असल े या म ुहानाची ारता सवा त जा त
असत े आिण ती नदी या वर ग े यावर कमी होत े. या कारच े पाणी प रस ंचरण ड ेलावेअर
बे सार या मोठ ्या, उथळ म ुहानाम य े आढळ ू शकत े.
गोड्या पाणी खाडी :
या िठकाणी न ा सम ु ाला िमळतात अशा िठकाणी आ ही म ुहानांचा िवचार करतो ,
परंतु नेहमीच अस े नसत े. गोडे पाणी िक ंवा ेट लेक- कारच े मुहाने खा या पा या या
मुहाना या या य ेत बसत नाहीत ज ेथे गोडे पाणी आिण सम ु ाचे पाणी िमसळत े.
गोड्या पा याच े मुहाने हे महान सरोवरा ंचे अध -बंद े आह ेत यात पाणी न ा िक ंवा
वाहा ं या पा याम य े िमसळल े जाते. जरी या गोड ्या पा या या म ुहानांम ये खारे पाणी
नसले तरी त े नदी आिण तलावा या पा याच े अि तीय स ंयोजन आह ेत, जे
रासायिनक ्या वेगळे आहेत. भरती-ओहोटीन े चालणा या खा या खो या ं या िवपरीत ,
गोड्या पा याच े मुहाने वादळ -चािलत असतात . गोड्या पा या या खो या ंम ये पा याची
रचना अन ेकदा वादळाची लाट आिण यान ंतर या सीच ेस (तलावा या पा याच े उ या
दोलन िक ंवा लोिश ंग) ारे िनयंि त क ेली जात े. ेट ले स भरती -ओहोटी दाखवत
असताना , ते अ य ंत लहान आह ेत. पा या या पातळीतील बह त ेक बदल सीच ेसमुळे
होतात , जे भरतीसारख े काय करतात , नदी आिण तलाव या ं यातील पा याची
देवाणघ ेवाण करतात . munotes.in
Page 49
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
49 ४.६ बेटाचा ज ैिवक भ ूगोल
बेट जैव भूगोल
बेटांना पार ंपा रकपण े (आिण स ंकुिचतपण े) आसपास या पा यातील िवलग जमीन हण ून
संबोधल े जाते. तथािप , यापक अथा ने आिण स ैलपणे प रभािषत क े यावर , 'बेटे' म ये
पव त िशखर , सरोवर े (उदा. उ र अम े रकेतील उ र ेट ल े समधील खड्डे),
ओएिसस (वाळव ंटात) आिण झर े (िवशेषत: वाळव ंटात) यांसार या अ ंतिन िहत े ांचा
िकंवा घटका ंचा समाव ेश होतो . ) जे आज ूबाजू या िनवास थाना ं या साप े अन य
जात या एकि करणा ंना समथ न देतात (उदा., ाऊन , 1978 ; लोमोिलनो एट अल .,
2006 ). अ ांश (हवामान ) आिण आकार ( े े) सारख े असतानाही , मु यतः प ृथक्
कृतीमुळे, महासागरीय ब ेटांवरील अिधवास बह त ेक वेळा जवळ या म ु य भ ूभागाप े ा
िभ न असतात . उदाहरणाथ , लहान लोकस ं ये या आकारमानात (उदा. शरीराचा
आकार कमी होण े ि कंवा तथाकिथत इ स ुलर बौन ेवाद आिण िवख ुरणे) बेटांवर
माणान ुसार अिधक द ुिम ळ आिण थािनक जाती असल े या अन य जात या
एकि करणा ंचे समथ न केले जात े. अंशतः या ं या अि तीय व ैिश ्यांमुळे (उदा.,
अलगाव ) आिण स ंवध न मू ये, बेटे शोध, संशोधन आिण स ंवध न (उदा., Kalmar आिण
Currie, 2006 ) म ये गहन य ना ंसाठी अ य ंत आकष क आह ेत. बेट जैवभूगोल,
िवशेषत: जाती िविवधता आिण स ंबंिधत नम ुने आिण पया वरणीय ि या ं या स ंदभा त,
आधी या मजक ुरात नम ूद केले या प ृथक य ुिनट्स या ज ैव भूगोलाचा अ यास करत े.
बेटांवरील स ंबंिधत स ंशोधन े ात एक म ुख गती आिण माग दश क हण ून, मॅकआथ र
आिण िव सन (1967 ) यांनी जगभरातील या ं या स ंशोधनादर यान क ेले या अन ेक
पूव या िनसग शा ा ं या िनरी णा ंवर आधा रत ब ेट जैव भूगोलाचा िस ा ंत (पुढील
िवभाग ) िवकिसत क ेला. आजपय त, या तुलनेने सो या ु रि ट क मॉड ेलने पाया मोकळा
केला आह े आिण अन ेक य ना प ुढील शोधासाठी ेरणा द ेत आह े आिण काही
करणा ंम ये अशा स ंशोधनात ख ूप जा त य न आिण ग ुंतवणूक झाली आह े.
इकोलॉिजकल िस टीम हण ून बेटांम ये साध े बायोटा आिण प रवत नशीलता
पृथ करण , आकार आिण आकार या ंसारखी ठळक व ैिश ्ये आहेत. ही वैिश ्ये आिण
यांची मोठी स ं या सा ंि यक य व ैधतेसाठी आव यक प ुनरावृ ी मत ेसह गहन आिण
िव तृत अ यास दो ही स ुलभ करत े. डािव नपास ून, बेटांनी उ ा ंती, जीवभ ूगोल आिण
पया वरणशा ावरील ग ृिहतका ंचा िवकास आिण चाचणी कर यासाठी िवशेषतः मह वप ूण
आिण फलदायी न ैसिग क योगशाळा दान क े या आह ेत. बेटा या ज ैव-भूगोलाचा
िस ांत हा ब ेट अ यासातील सवा त मह वा या उ पादना ंपैक एक आह े. यूजीन जी .
मुनरो (1948 , 1953 ) यांनी या ं या अ यासात जाती - े संबंधांचे परी ण करताना
िवषम जाती स ं या असल े या ब ेटाची स ंक पना थम िवकिसत क ेली.
munotes.in
Page 50
50 जैिवक भूगोल ४.७ सारांश
सागरी ज ैव भूगोल ह े भौगोिलक क ेलवर सागरी ट ॅ साच े िवतरण िनय ंि त करणार े नमुने
आिण ि या समज ून घे या या उ ेशाने जैव भूगोलाच े उप े आह े. सागरी ज ैव भूगोल
अनेक शाखा आिण उपशाखा ंशी स ंबंिधत आह े, याम य े सागरी जीवशा आिण
पया वरणशा , भौितक आिण ज ैिवक सम ु शा , इकोिफिजयोलॉजी , आनुवंिशक ,
भूगोल, भूिव ान , जीवा मशा आिण म ॅ ोइकोलॉजी या ंचा समाव ेश आह े. या शाखा ं या
छेदनिबंदूपासून अन ेक उपशाखा तािवत क े या गे या आह ेत, यात अ यासा या
िवषयावर (उदा. phytogeography आिण zoogeography), ायि ह ंग ि य ेचे
ता पुरते माण (उदा. पया वरणीय ज ैवभूगोल आिण ऐितहािसक ज ैवभूगोल),
िफलोज ेनेिटक आिण िफलोिजओ ािफक ट ू सचा वापर (उदा. उदा., तुलना मक
िफलोिजयो ाफ ), पॅलेओ टोलॉिजकल ड ेटा (पॅिलओिबयोगो ाफ ), िकंवा अन ेक
प दत चा एकि त वापर (उदा. एकाि मक ज ैवभूगोल). मोकळा महासागर आिण खोल
समु यासह द ुग म भागात मािहती िमळव यात ग ुंतले या मोठ ्या लॉिजि टक मया दांमुळे
सागरी ज ैव भूगोलातील गती ऐितहािसक ्या थलीय ज ैवभूगोला या माग े रािहली
आहे. कािशत जात या यादीतील जात या तरावर 10% थािनकत े या
आधारावर ज ैव-भौगोिलक ा ंतांना जुने बनव याचा आता - वीकारल ेला सराव , बह तेक
वेळा मास े ि कंवा मोल क सार या स ु िस अप ृ वंशी गट . एक म यवत थीम अशी
होती क थािनक बायोटाच े माण िजतक े जा त अस ेल िततक े ांताचे उ ा ंती मक
मह व जा त अस ेल (ि ज, 1974 ). गे या काही दशका ंम ये ल णीय स ंशोधना या
पा भूमीवर सागरी ज ैव भूगोलाच े अलीकडील प ुनमू यांकन िदस ून आल े आहे.
४.८ सराव
१) सागरी ज ैव भूगोलाची स ंक पना प करा .
२) सागरी अिधवासा या वग करणा या तपशीलात चचा करा.
३) खाडी ज ैिवक भ ूगोल हणज े काय.
४) बेट जैिवक भ ूगोल सिव तर िलहा .
munotes.in
Page 51
51 ५
जैिवक िविवधता
घटक स ंरचना :
५.१ जैिवक िविवधता
५.२ जैविविवधता या या व स ंक पना
५.३ जैविविवधता कार / जैविविवधत ेचे वग
५.४ जैविविवधत ेचे मू य/मह व
५.५ भारतातील ज ैविविवधता
५.६ पि म घाट ज ैविविवधत ेची ठळक व ैिश ्ये
५.७ पि म घाटातील ज ैविविवधता
५.८ जैविविवधत ेची हानी / धोके
५.९ जैविविवधत ेचे संवध न
५.१० जैविविवधत ेची संवेदनशील े े
५.१ जैिवक िविवधता (BIO-DIVERSITY)
कोट्यावधी वषा या दीघ कालीन जीवन उ ा ंती या ि य ेतून पृ वीवर अस ं य
जात या सजीवा ंची उ प ी झाली. स या ज ेवढ्या पृ वीवर अि त वात आह ेत याप ैक
िक येक जात ची न द अ ाप जीव शा ात घ ेता आल ेली नाही . अजूनही जीवशा ात
अनेक नवीन वन पती , क टक , ाणी, मासां या जात ची भर पडत आह े, तर िक य ेक
पट नी अिधक जाती प ूव होऊन ग े या आह ेत. पृ वी हा सूय कुलातील सजीवस ृ ी
असल ेला वैिश ्यपूण ह अस ून सजीवस ृ ी अि त वात नाही असा प ृ वीवरील एकही
भाग नाही . पृ वीवर सजीवस ृ ीम य े वन पती व ा या ंचे जे अ सं य कार -जाती-
जाती आह ेत या ंनी वेगवेग या वातावरणाशी प ूण पणे जुळवून घेतले आहे. िविवधता हा
जीवस ृ ीचा थायी भाव अस ून याम ुळेच सजीवस ृ ी अ य ंत वैिच यप ूण व सुंदर झाली
आहे. यालाच ज ैविविवधता हणतात . जैविविवधता हा श द थम वॉलटर रोस ेन यांनी
१८८६ म ये उपयोगात आणला . १९९२ साली झाल े या वस ुंधरा िशखर प रषद ेपासून
तो िवश ेष मह वा चा झाला . मानव हा द ेखील ज ैविविवधत ेचा भाग अस ून जैविविवधत ेचा
सु झाल ेला हास मानवी अि त वालाच धोक उ प न क शकतो याची जाण मानवाला
झाली आह े. जैविविवधत ेचे यो य यव थापन व स ंवध न िविवध प तीन े केले तरच munotes.in
Page 52
52 जैिवक भूगोल मानवाच े क याण साधल े जाईल याचा िवचार मानव क लागला आहे. आजपय त
जैविविवधत े या सहा यान े मानवान े आपली स ं कृती िवकिसत क ेली व ज ैविविवधताही
िटकव ून ठेवली. मा , आधुिनक गतीम ुळे मानवाकड ून जैविविवधत ेचा िवनाश होत आह े,
तो था ंबला पािहज े व मानवा या अिनब ध गतीचा ज ैविविवधत ेवर िवपरीत प रणाम
होणार नाही याची द ता घ ेतली पािहज े असा नवा िवचार स ु झाला आह े.
५.२ जैविविवधता या या व स ंक पना
जैविविवधता हा न ैसिग क उ ा ंती ि याचाच भाग आह े. ते पृ वीवरील सजीवस ृ ीचे
अिवभा य ल ण आह े. ही जैविविवधता जाण ून घे यासाठी थम ितची या या पाह .
१) पॉलटर रोस ेनन - यांनी जैविविवधता हा श द थम ढ क ेला याची या या ,
‘‘कोण याही प रस ं थेत िकंवा ित याशी स ंबंिधत ि याम य े िभ न जाती या अन ेक
सजीवा ंचे एक ीकरण हणज े जैविविवधता होय .”
२) आंतररा ीय प ी स ंघटना - ‘‘पृ वीवरील सव सजीवस ृ ीतील व ैिच य हणज े
जैविविवधता होय . हणून याम य े जनुकांतून येणारे वेगळे गुणधम , जात च े कार व
पया वरण ि या ंतून िनमा ण होणा या प रस ं था या ंचा समाव ेश होतो .”
३) सन १९९२ या वस ुधंरा िशखर प रषद ेतील या या - ‘‘जैविविवधता हणज े
जिमनीवर , पा यात , समु ात अशा व ेगवेग या प रस ं थात राहणा या वन पती
व ाणी जाती आिण जाती सम ूहातील िभ नता होय .” हीच या या बदलल े या
यापक व पात प ुढील माण े - ‘‘आप या सजीवस ृ ीत आढळणारी वन पती ,
जीवज ंतू व ाणी , यां या प रस ं था, सजीवा ं या एकम ेकांशी असणारा सहस ंबंध
यां यातील व ैिव य आिण िवप ुलता हणज ेच जैविविवधता होय .”
४) डॉ. आर. बी. पाटील व डॉ . एस्. ए. ठाकूर : " ाचीन काळापास ून वंशपरांपपरागत
चालत आल े या िविवध कार या वन पती , पशुपशी व जीवज ंतू यां या जाती -
जात च े सजीवस ृ ीमधील अि त व हणज े जैविविवधता होय .”
िविवध जीवसम ूह यात राहतात (हवा, पाणी, जमीन ) याला जीवावरण हणतात .
एकूण जैविविवधता हणज े सजीवस ृ ीत आढळ ून येणा या जात च े असं य कार होत .
याम य े ामु यान े िविवध कार या वन पती , ाणी, सु मजीव या ंचा समाव ेश होतो . या
सजीवा ंचा आकार कार , संरचना याम य े िभ नता िदस ून येते. सजीव िविवध कारच े,
िविवध प रस ं थाम य े वेगवेग या द ेशात िविवध ग ुणसू ांचे कमी अिधक आय ु यमानाच े
व आंतरसंबंध असलल े िदसून येतात. जैविविवधता ही मानवाला िनसगा ने िदलेली एक
मह वाची देणगी आह े. ती मानवा या अि त वासाठी व गतीसाठी आव यक आह े.
जैविविवधता हा िनसगा चा थायीभाव आह े. ही ज ैविविवधता िबघड ू लागली तर
िनसगा चा समतोल ढासळतो . हणून कोण याही द ेशात ज ैविविवधता िजतक जा त
िततका पया वरणाचा समतोल उ म समजला जातो . देशात ज ैविविवधता जा त असण े munotes.in
Page 53
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
53 यालाच ज ैविविवधत ेची सम ृ ता अस े हणतात व मी मानवासिहत सव सजीवस ृ ीला
आव यक आह े.
५.३ जैविविवधता कार / जैविविवधत ेचे वग
जैिवक िविवधत ेचे ामु यान े तीन कार करता य ेतात. अ यासा या सोयीसाठी त े
वेगळे मानल े तरी त े एकम ेकांशी पूण तः संबिधत व पर परावल ंिबत आह ेत.
१) जनुक य / गुणसू ीय िविवधता -
येक सजीवा ं या शरीरात आन ुवंिशकत े या ीन े मह वाचा घटक हणज े जनुक होय .
येक सजीवाचा जन ुक य स ंच वेगळा असतो . सजीवाची रचना व याची मता जन ुकेच
िनयंि त करतात . एवढेच न ह े तर ही जन ुकातील मािहती अन ुवांिशकत ेने पुढील
िपढ्यांम ये सं िमत होत े. हणज ेच जन ुक य िविवधता ही एक कार े आ न ुवांिशक
िविवधताच असत े. यामुळेच सजीवस ृ ीतील य ेक वन पती जाती , ाणी जाती ही
दुस या वन पती िक ंवा ाणी जातीप े ा गुणसू ीय ग ुणधमा नुसार व ेगवेगळी असत े.
जनुक य िविवधत े या शोधाम ुळे मानवान े जीवत ं ान (bio- technology) िवकिसत
केले व याआधार े कृि म रतीन े वन पती व ा या ं या स ंक रत जाती िनमा ण के या.
पूव पे ा अिधक स म अशी स ंक रत िबयाण े िनमा ण क न अिधक उ प न देणा या व
अिधक रोग ितकार म िपका ं या जाती वापरात आण या आह ेत. संक रत िबयाण े व
संक रत पश ुधन अशा जाती तयार होण े हणज ेच आन ुवांिशक िविवधता होय .
जनूकां या वापरात ून रोग ितब ंधक लसी व औषधा ंचीही िनिमत क ेली जात े.
जनुकशा व जीवत ं ान याम य े जनुक य स ंशोधन मोठ ्या माणात स ु आह े.
२) जातीय िविवधता (Species diversity) -
एकाच अिधवासात िविवध कारच े व िविवध जातीच े सजीव व ेगवेग या स ं येने
राहतात . यास जातीय िविवधता हणतात . अशा कारची िविवधता न ैसिग क
प रसं थेत व क ृषीप रस ं थेत जा त आढळत े. जगातील १.८ दशल सजीवा ं या
जाती मानवाला ात आह ेत. िकती जाती अ ात आह ेत ते सांगता य ेणार नाही .
आजही नवीन जात चा शोध लागतोच आह े. पोषक य े या भागात जा त माणात
असतात या भागात साहिजकच ज ैविविवधता सम ृ असत े. उ ण किटब ंधीय वना त
जैविविवधता सवा त जा त आह े. वाळव ंटी द ेशातील ितक ूल प रि थतीम ुळे
जैविविवधता कमी असत े. मानवा या व िनसगा या िवप रत काया मुळे स या अन ेक
जाती जाती न होत चाल या आह ेत. उदा. जु या काळी पार ंप रक श ेतीतून ३०००
ह न जा त िविवध अ न िपक े घेतली जात. स या ही िविवधता कमी होऊन क ेवळ २००
कारची अ निपक े होतात .
munotes.in
Page 54
54 जैिवक भूगोल ३) प रस ं था िविवधता (Ecosystem diversity) -
येक प रस ं थेतील पया वरण, अिधवास यातील सजीव जातीच े कार ठरािवक
असतात . प रसं था बदलाबरोबरच ह े सव घटकही बदलतात . यालाच प रस ं था
िविवधता हणतात . मानवा या ह त ेपािशवाय न ैसिग कपणे या प रस ं था िनमा ण
होतात , यांना न ैसिग क प रस ं था हणतात . गवताळ प रस ं था, वन प रस ं था,
वाळव ंटी प रस ं था, जल प रस ं था अस े प रस ं थेचे वेगवेगळे कार क ेले जातात .
िविश द ेशातील दीघ कालीन पया वरणा या प रि थतीशी ज ुळवून घेणा या प रस ं था
उ ा ंत होतात . या पया वरणात न ैसिग क िकंवा मानवा या ह त ेपामुळे बदल घडत
नाही. तो पय त या प रस ं था िटक ून राहातात . स या मानवान े अशा प रस ं थात अन ेक
बदल घडव ून आणल े आहेत. यामुळे यातील ज ैिवक घटक व ज ैविविवधता न होत
आहे.
५.४ जैविविवधत ेचे मू य/मह व (VALUE OF BIO-DIVERSITY)
जैविविवधता हा पया वरणाचा थायीभाव अस यान े िनसगा तील य ेक सजीव हा
पया वरणा या स ंतुलनासाठी काय रत असतो . मानवाच े जीवन स ुखकर हो यासाठी
जैविविवधता मह वाची आह े. जैविविवधता ही आप या रोज या जीवनातील एक भाग
आिण गरज अस ून यावर आपण य ेकजण , आपल े कुटुंब, आपला समाज , रा आिण
आपली भावी िपढी अवल ंबून आह े. तापमानात होणारी वाढ , ओझोन वाय ूचा िवलय ,
वाळव ंटीकरण , महापूर, दूषण या पया वरणीय सम या द ूर कर यात व पया वरणाचा
समतोल िटकव ून ठेव यात ज ैविविवधत ेचे मू य फार मोठ े आह े. जैविविवधता ही
प रि थतीक च े संधारण , मृदेची िनिमत , हवेचे शु ीकरण , पा याच े संतुलन, मृदेची
सुिपकता िटकव ून ठेव याच े मह वाच े काय जैविविवधत े ारेच घडत े. जैविविवधत ेचे मू य/
मह व खालील माणे सांगता य ेईल.
अ) जैविविवधत ेचे आिथ क / उपभो य म ू य / उपयोग
१. जैविविवधत ेमुळे मानवाला अ न , धा य व फळ े िमळतात . िविवध कारची पान े,
साली, मुळे, औषधी पदाथ , तंतूमय पदाथ यातूनच मानवा या अ न व व िवषयक
गरजा प ूण होतात . जैविविवधत ेची सुमारे ८० हजार खा वन पती मानव वापरत
आहे.
२. जैविविवधत ेमुळे मानव , पाळीव ाणी व वन पत ना आरो याची स ुरि तता ा
होते. अनेक जाती जमातीच े लोक श ेकडो जाती या वन पती ा या ंचा औषध
हणून वापर क ेला जातो . अॅलोपॅिथक औषधा ंमधील जवळजवळ २५% औषध े
वन पतीज य आह ेत. आयुव िदक औषध े वै क य पय टना या िवकासात
जैविविवधता अ य ंत मह वाची आह े.
३. कापूस, यूट, अंबाडी, ..... नारळाचा काट ्या, बांबू, गवताच े िविवध कार या पास ून
नैसिग क तंतू िमळतात . यांचा वापर क चा माल उ ोगध ं ासाठी होतो . तसेच दोर , munotes.in
Page 55
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
55 दोरख ंड, कापड , वे णे, पोती, गोणपाट , जाजम बनिव यासाठी त ंतूमय पदाथ
उपयोगी पडतात .
४. जैिवक इ ंधन आध ुिनक काळाची गरज आह े. नैसिग क ऊजा साधन े संपत आह ेत.
यांना पया य हण ून बायोग ॅस, बायोिडझ ेल, इथेनॉल ही इ ंधने आता आिथ क ्या
मह वाची ठरत आह ेत.
५. लाकूड, बांबू, गवत, नारळाची झावळ े यांचा बा ंधकाम सािह य हण ून उपयोग क ेला
जातो. अनेक देशात बा ंबू व लाक ूड देणा या झाडा या जाती िवकिसत क े या जात
आहेत.
ब) जैविविवधत ेचे प रि थतीक य म ू य/ उपयोग
१. जैविविवधता पर परावल ंिबत आह े. अ नजाळ े, अ नसाखळी याम ुळे सजीवा ं या
सं येवर िनय ं ण राहत े. येक सजीवाच े प रस ं थेतील स ुसंवादी सहजीवन , भ य-
भ क स ंबंध अ नजाळ े व अ नसाखळीतील उ पादक भ क व िवघटक ह े काय
जैविविवधता िटक ून राह यासाठी व िवकिसत हो यासाठी मह वाच े आहे.
२. जैविविवधता न ैसिग क च ाचा एक भाग आह े. यामुळेच पृ वीवर मा नवी
अि त वासाठी आधारभ ूत अशी प रि थती तयार होत े. जलच , भूरासायिनक
च , काब न, ऑ सीजन , नाय ोजन इ यादीच े च याम ुळे स ि य पदाथा चे अस ि य
िकंवा सा या स ि य घटकात पा ंतर होऊन म ृदा तयार होत े, मृदेतील ारता कमी
होणे, सजीवा ंचे िवघटन होण े, वायुची िनिमत , पा याची उपल धता यासार या
घटना व घडामोडी ज ैविविवधत ेमुळे घडतात .
३. मृदा व पाणी स ंधारण वन े व गवताळ द ेशामुळे घडत े.
क) जैविविवधत ेचे सामािजक व सा ं कृितक म ू य / उपयोग
समाज जीवनात वन पती व ा या ंना मानाच े थान आह े. िहंदू धमा त तुळस, वड,
िपंपळ या वन पत ची प ूजा केली जात े. बैल, साप, गाय, ह ी, वाघ अशा ा या ंचीही
पूजा होत े. फुले व पान े पिव मानली जातात . ती द ेवाला वािहली जातात . देवराया ंचे
जतन क ेले जात अस े यामध ून जैविविवधत ेचे सामािजक , सां कृितक म ू य ल ात य ेते.
जैविविवधत े या र ण व स ंवध नाची भावना वाढत े.
ड) जैविविवधत ेचे नैितक म ू य / उपयोग
मानव हा पया वरण व प रस ं थेचा एक घटक अस यान े य ेक सजीव िक ंवा
जीवसम ूहाला या भ ूतलावर राह याचा समान ह क आह े. यामुळे जैविविवधत ेचे सरं ण
झाले पािहज े हे नैितक म ू य आह े. मानवाच े जीवन अनेक कार े जैविविवधत ेवर
अवल ंबून आह े. ते हा ज ैविविवधत ेचा हास मानवालाच हािनकारक ठरणारा आह े. हणून
जैविविवधत ेच र ण कर याच े नैितक काय मानवान े वीकारल े आहे. munotes.in
Page 56
56 जैिवक भूगोल इ) जैविविवधत ेचे स दय मू य / उपयोग -
िनसग सुंदर आह े. याला ह े स दय पया वरणा या ज ैिवक व अज ैिवक घटका ंनी बहाल
केलेले आहे. जैविविवधत ेमुळे नैसिग क स दय अिधक ख ुलते. िहरवीगार झाड े-झुडपे, रंगी
बेरंगी सुंदर फुले, यावर नाचणारी नाना र ंगाची फ ुलपाखर े, िकलिबलाट करणार े प ी,
रानावनात ून मु संचार करणार े लहान मोठ े ाणी ह े य र य नयनर य ठरते. यामुळे
मनःशा ंती िमळत े. िनसगा या या स दय मू यांमुळे अशा िठकाणी पय टन व सहलीसाठी
पय टक जातात . यासाठीच ज ैविविवधता जपण े आव यक आह े.
फ) इतर फायद े -
वनांमुळे जिमनीची ध ूप थाब ंते. वातावरणात दमटपणा राखला जाऊन तापमानावर
िनयं ण राहत े. व य ा या ंना आसरा िमळतो . मृदेतील स ू म जीवाण ू माफ त मृत ाणी व
वन पत च े िवघटन होत े. टाकाऊ पदाथ न होतात . गांडूळसारख े ाणी श ेतजमीन
भुसभुसीत करतात . स ि य खत िनमा ण करता य ेते. जैविविवधत ेमुळे नाय ोजन ,
फॉ फरस इ यादी घटका ंचे ि थरीकरण होत े. जैिवक खता ंची िनिमत करता य ेते.
जैविविवधत ेचा उपयोग क ृषी संशोधनात नवीन स ुधा रत जाती तयार कर यासाठी
होतो. जैवतं ानासाठी ज ैविविवधत ेचा उपयोग स ुधा रत जीव जाती िनमा ण
कर यासाठी होतो . जैविविवधत ेचे हे िवक प म ू य िक ंवा इतर फायद ेही िवचारात घ ेता
ितचे जतन क रणे हेच ेय कर आह े.
५.५ भारतातील ज ैविविवधता
जगात ज ैविविवधत ेचे िवतरण असमान आह े. पूण पणे िकंवा काही भाग उ णकिटब ंधात
मोडणा या द ेशात इतर द ेशापे ा सजीवा ं या जाती - जाती जा त माणात आढळतात .
अशा द ेशांना िवप ुल जैविविवधत ेचे देश िकंवा महाज ैिविवधत ेचे देश हणतात . जगात
बोिलि हया , ािझल , चीन, कोलंिबया, को टा रका , कांगो जास ाक , इ वेडोर, भारत,
इंडोनेिशया, केिनया, मादागा कर , मलेिशया, मेि सको , पे , िफिलपाई स , दि ण
आि का , हेनेझुएला इ . महाज ैविविवधता असल ेले देश आह ेत. आकृती . ४.१ म ये
जगाती ल जैविविवधता द ेशांचे थान दाखवल े आहे. munotes.in
Page 57
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
57
अ. . जैविविवधता द ेश खंड
१. मेि सको उ र अम े रका
२. कोलंिबया दि ण अम ेरका
३. इ वेडोर दि ण अम ेरका
४. पे दि ण अम ेरका
५. बोलि हया दि ण अम ेरका
६. िझल दि ण अम ेरका
७. कांगो आि का
८. दि ण आि का आि का
९. मादागा कर आि का
१०. केिनया आि का
११. भारत आिशया
१२. चीन आिशया
१३. िफिलपाई स आिशया
१४. इंडोनेिशया आिशया munotes.in
Page 58
58 जैिवक भूगोल भारत हा महान िवशाल व िविवधता असल ेला द ेश आह े. या देशाचा िव तार उ ण
उपो ण किटब ंधात झाल ेला आह े. तर देशात अि तीय अ शी भौगोिलक िविवधता आह े.
उ रेकडे िहम छािदत पव त रांगा तर दि ण ेकडे ि हंदी महासागर , पि मम ेकडे अरबी
समु व राज थानच े उ ण वाळव ंट अस ून पूव कडे बंगालचा उपसागर व प ूवा चल या
ड गररा ंगा आह ेत. भारताच े ि पक पीय थान व मोसमी हवामान ज ैविविवधत ेला पोषक
ठरले आहे. भारता या िविवध भागाचा िवचार करता जगातील जवळ जवळ सव कारच े
हवामान भारतात िदस ून येते. यामुळे वेगवेग या हवामान द ेशातील व ैिश ्यपूण
वन पती भारतात वाढतात . रोझवूड, आय नवूड, िशसम व ृ ांची सदाह रत वन े, साग,
सरळ बा ंबू यांची मोसमी पानझडी वने, ओक, चे टनट , िचतार यासारखी म य
किटब ंधीय वन े, युकॅिल टस , ऑिल ह यासारखी भ ूम य सागरीय वन े, देवदार, फर,
ुस, बच यांची सूचीपण वन े, उ ण व म यमकिटब ंधीय गवताळ द ेश, खुरटी, काटेरी
वाळव ंटी वन पती , सागरिकना याची , दलदलीतील व खारफ ुटी वन े हे सव िविवध कार
भारतात आढळतात . भारताचा वन पती या िविवधत ेत जगात १५ वा मा ंक लागतो .
वन पती माण ेच भारतात सव कार या हवामानातील अ य ंत सु म अशा
सजीवा ंपासून महाकाय ह पय त अस ं य कारच े ाणीही भारतात आह ेत. त ा .
४.१ म ये भारतामधील ज ैविविवधत ेचे वग करण जात ची स ं या िदल ेली आह े.
भारत ज ैविविवधता
अ. . वग करण गट जातीची स ं या
१. स तन ाणी ३५०
२. सरपटणार े ाणी ४५३
३. प ी २५०
४. क टक ५०,०००
५. मृदूकण कवची ाणी ५००
६. बॅ टे रया व स ु मजीव ५४०
७. फुलपाखरे १३,०००
८. कवक २३,०००
९. शेवाळ २,५००
१०. मासे २,०००
त ा . ४.१ भारतामधील ज ैविविवधत ेचे वग करण जात ची स ं या munotes.in
Page 59
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
59 वाघ, मोर, क तुरी मृग या सार या व ैिश ्यपूण ा या ंबरोबरच भारतात ह ी , ग डे,
सांबर, िचतळ , हरणे, ससे, रानडु कर, िनलगाय , गवे, काळवीट , को ह े, िसंह, िच ा,
माकड े इ यादी स तन ाणी . बदक, बगळे, मोर, घुबड, िततर ा ँच, ससाण े, िचम या ,
कावळ े, पोपट, कोतवाल , सुगरण, नीळक ंठ, सुतार, मैना इ यादी प ी . साप, सरडे,
मगर, पाली इ यादी सरपटणार े ाणी सव आढळतात .
भारतात भौगोिलक प रि थतीन ुसार त ेथील वन पती , ाणी, क टक , सु म जीव
यां या िभ न प रस ं था िवकिसत होतात . भौगोिलक द ेशा या व यातील ज ैिवक
वैिश ्यां या आधारावर भारताच े जीव -भौगोिलक िवभाग खालील माण े आहेत. तसेच
आकृती . ४.२ म ये जीव भौगोिलक िवभागा ंचे देश दाखिवल ेले आहेत.
१) ा स िहमालय -
हा द ेश उंच व न ा ं या खोल द या ं या आह े. या द ेशातील तापमान उ ंचीनुसार
बदलत जात े. हवामानाची िवषम ि थती आढळत े. यामुळे म यकिटब ंधीय वन े, गवताळ
देश ते सूचीपण वन े व बफा छािदत पव त, िशखर े अशी वन प त ची िविवधता
आढळत े. उचं, सखल , दुग म वन आ छािदत अशा द ेशात लोकस ं या कमी अस यान े
प रसं था न ैसिग क अव थ ेत िटक ून आह ेत. या द ेशात स ुमारे ८० वन पत या जाती
आढळतात . हरण, याक, िच े, लांडगे, क तुरीमगृ, पहाडी बक या , म ढ्या या े ात
आढळता त.
२) िहमालयीन भाग -
यात िहमाचल व िशवािलक ट ेकड्यांचा भाग य ेतो. यात अन ेक पव तरांगा व न ा ं या
द याखोरी समािव आह ेत. भारताच े ६.५% े यात य ेते. हवामान थ ंड, पावसाच े
माण १२५ ते ३०० से. मी. असत े. देवदार, िचतार , पाईन या व ृ ांबरोबरच गवताळ
देश, पानझडी वन े व सदाह रत वन े आढळतात . हरण, गवे, माकड े, िच े, गवे गाय अस े
ाणी या द ेशात आढळतात .
३) भारतीय ब ेटे / ीप सम ूह -
अंदमान िनकोबार ब ेटे व ल ीप बेटे ही िवष ुववृ ाजवळ अस यान े उ ण दमट हवामान
आिण घनदाट वना ंची आह ेत. या बेटांवर अन ेक जातीच े प ी व ाणी राहतात .
जैविविवधत े या ीन े भारतातील हा एक मह वप ूण देश आह े.
४) भारतीय महावाळव ंट -
राज थानातील थर या वाळव ंटाचा हा भाग कमी पावसाम ुळे ओसाड बनला आह े. या
देशात िवरल व पात ख ुरटी काट ेरी झुडपे, खुरटे गवत , बाभळी , िनवडुंगाचे िविवध
कार वाढतात . साप, सरडे, को ह े, काळवीट , रोिहत प ी , उंट, रानटी गाढव यासारख े
पशु-प ी आढळतात . munotes.in
Page 60
60 जैिवक भूगोल
५) कमी पज याचा द ेश -
द खन या पठारावरील महारा , आं देश, कना टक, तािमळनाड ू या रा यातील
पज य छाय े या द ेशात कमी पाऊस पडतो . वने वाढत ना हीत. येथे गवत ही म ु य
वन पती आह े. िवरळ व पात ख ैर, बाभूळ, पळस, िलंबोणी, बोरी, बांबू, आंबा व काट ेरी
झुडपे वाढतात . थोड्या जा त पावसा या द ेशात मोसमी पानझडी वन े आहेत. बराच
देश शेतीखाली आण यान े प रस ं था स ंिम आढळत े. साप, अ वल , को ह े, हरण व
पाळीव ाणी या द ेशात आह ेत.
६) द खनच े पठार -
हा सवा त मोठा जीव भौगोिलक द ेश आह े. पज यमान १०० ते १५० से.मी. पय त
अस यान े ब याच द ेशात दाट मोसमी पानझडी वन े वाढतात . ही वन े अजुनही काही
भागात िटक ून आह ेत. साग, साल, बांबू, चंदन, ऐन, आंबा, पळस, त दू इ. िविवध कारच े
वृ वनात वाढतात . पज य कमी असल े या भागात वन े िवरळ होतात . हरण, वाघ, िच े,
अ वल , को ह े, गवे, नीळगाई इ . ाणी व अन ेक कारच े प ी या वनात राहतात . शेती
यवसाया या िव ताराम ुळे ब याच े ात पीक प रस ं था व पाळीव ाणी अि त वात
आहेत.
७) या भागात तराई दाट वन े व गवताळ देश, मोसमी पानझडी व ृ व न ा ंचे संचयन
काया तून तयार झाल े या स ुपीक म ैदानाचा समाव ेश आह े. मैदानात श ेती केली जात े. वन
े ात हरण , गवे, माकड , िच े, वाघ यासारख े ाणी आढळतात . आसामच े एकिश ंगी ग डे
आहेत. चहा या म याम ुळे प रस ं था िव कळीत झाली आह े. munotes.in
Page 61
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
61 ८) पूवा चल िक ंवा ईशा य भारत -
मिणप ूर-िमझोराम , ि पूरा, नागाल ँड, मेघालय , अ णाचल द ेश या रा यातील गारो ,
खाशी , जैितया, परकई ट ेकड्यांचा या ज ैव िवभागात समाव ेश होतो . हा भाग ड गराळ
दुग म व सरासरी ३०० से. मी. पे ा जा त पावसाचा अस यान े या भागात सदाह रत ,
िनमसदाह रत आिण आद पानझडी वन े वाढतात . िशसम , वेत, बांबू, ताड, कदंब, साग,
साल, तुती, फन , नेचे अशी वन पत ची िविवधता आढळत े. हरणे, िबबट्या, लांडगे,
ह ी, घुबड यासारख े व य ाणी व बक या , म ढ्या सारख े पाळी व ाणी आह ेत. या भागात
भात श ेती केली जात े.
९) पूव व पि म िकनारा -
अरबी व ब ंगाल या सम ु ा या लगत या िकनारप ी भाग या िवभागात मोडतो .
पि म िकनारप ी भागात भरप ूर पाऊस व उ ण दमट हवामान . अनेक कार या िनम
सदाह रत व पानझडी व ृ ाबरोबरच ना रळ, पोफळी , काजू, आंबा, फणस , कोकम या
वृ ांचे माण दाट आह े. िकनारप ी भागात खाजण े व दलदलीच े देश आह ेत.
खारफ ूटी झाड े वाढतात . सागरी व खाडी प रस ं था सम ृ आह ेत. पूव िकनारप ी
मैदानाचा िव तार जा त अस यान े शेतीचा िवकास झाल ेला आह े. वन े कमी आह े.
मा प ूव िकना यावरील न ा ंचे िव त ृत ि भ ूज द ेश, खाजण , सरोवराच े भाग उदा .
िचलका सरोवर , पुलिकत सरोवर ही सम ृ जैविविवधत ेमुळे रा ीय उ ान े िस
आहेत. िविवध कार या प रस ं थेने हा भरल ेला आह े.
१०) पि म घाट : जैविविवधत ेचे एक स ंवेदनशील े
महारा , कना टक, केरळ या रा यात अरबी सम ु ा या िकना यापास ून ६० ते
१०० िक. मी. अंतरा या प ्यात िभ ंती माण े उ या असल े या ड गर रा ंगा हणज े पि म
घाट होय . या द ेशा या पि म उतारावर जोरदार पाऊस पडतो . तेथे उ ण किटब ंधीय
सदाह रत व िनमसदाह रत वन े वाढतात . पूव उतारावर पावसाच े माण थोड कमी
अस यान े मोसमी पानझडी वन े व गवत वाढत े. चंदन, शोळा ह े या द ेशातील व ैिशट्यपूण
वृ आह ेत. या द ेशात ह ी , माकड े, वाघ, िनळगाई यासारख े अनेक ाणी आढळतात .
जैविविवधतन े सम ृ असल ेला हा द ेश वाढती लोकस ं या व िवकास क पाम ुळे
जैविविवधत े या स ंवेदनशील े ात समािव आह े.
िनसगा त झाड े, वेली, पशु-प ी अशा अन ेक गो ी एक प झाल े या िदसतात .
याला आपण ज ैविविवधता स ंबोधतो . पृ वीतलावर जवळजवळ १३६.५ लाख
कार या जात च े जीव अि त वात अस याचा शा ा ा ंचा अ ंदाज आह े. या
जैविविवधत ेतील मानवजातीला फ ९ ते १० ट केच गो ची मािहती आह े. फ
भारताचा िवचार करायचा तर , आपला द ेश जगातील ज ैविविवधत ेने समृ अशा म ुख
क ांपैक एक आह े. जगात ज ैविविवधत ेने नटल ेले ३४ संवेदनशील द ेश आह ेत.
यापैक ८ देश हे अितस ंवेदनशील (हॉटे ट हॉट पॉट ) मानल े जातात . पि म घाट हा
या अितस ंवेदनशील द ेशांपैक च एक . हा द ेश हणज े उ र ेकडून (तापीच े खोर े) munotes.in
Page 62
62 जैिवक भूगोल दि ण ेकडे (क याक ुमारी) जाणारी ड गररा ंग अस ून या या प ूव स द खनच े पठार आिण
पि मेस अरबी सम ु आह े. पि म घाटाची ला ंबी स ुमारे १६०० िक.मी. असून
सव साधारण उ ंची तीन हजार फ ूटा या आसपास आह े. या द ेशात मौ यवान अशी
पठारे, गवताळ क ुरणे, उ ण किटब ंधीय सदाह रत वन े, िनमसदाह रत वन े, खु या काट ेरी
झुडपांची वन े तसेच अन ेक देवराया , िविवध प रस ं था आढळ ून येतात. िविवध रा ीय
उ ान े आिण अभयार या ंनी हा द ेश संप आह े. या पि म घाटाची ठळक व ैिश ्ये
खालील माण े सांगता य ेतील.
५.६ पि म घाट ज ैविविवधत ेची ठळक व ैिश ्ये
१. पि म घाटाच े थान दि ण भारतातील महारा , गोवा, कना टक आिण केरळ या
रा या ंम ये आहे.
२. पि म घाटातील स ा ी , िनलिगरी , अ नामलाई , अनाईम ु ा, पलनी आिण
अग यमाला या ड गर रा ंगावर िवप ूल माणात ज ैविविवधत ेचे सा ा य आह े.
३. कासच े पठार - सातारा , कोयना -सातारा , चांदोली-सांगली, राधानगरी -को हाप ूर
ही चार थ ळे जागितक वारसा यादीत समािव क ेली आह ेत.
४. पि म घाट हा ज ैविविवधत ेने समृ असल ेला जगातील एक म ुख संवेदनशील
देश आह े.
५. दुम ळ औषधी वन पती व ा या ंचे माहेरघर हण ून पि म घाटाला ओळखल े
जाते.
६. वन पती व ाणी या ं या हजारो जाती अस ून पि म घाट हा द ेश जगाम य े
ीमंत आह े.
७. मा सून वा यापास ून मुसळधार पाऊस पडतो . यामुळे अनेक न ा ंचा उगम पि म
घाटा या मा यावर होतो .
८. पि म घाट ह े उभयचर व सरपटणा या ा या ंचे आ य थान आह े.
९. आिथ क ्या मह वा या आ ंबा, फणस , काजू, िनलिगरी , जायफळ , लवंग आिण
वेलदोड े या वन पती आह ेत.
१०. पावसा यात फ ुलणा या द ुम ळ स ू म पु प वन पती व वायत ुरा वन पत च े पठार
हणून कास पठाराला ओळखल े जाते.
११. पि म घाटाला फ ुलपाखरा ंचा देश हण ून ओळखल े जाते.
१२. वाघ, सांबर, रानडु कर, गवारेडा, ह ी, ससा, मोर, कोिकळा , रानक ब डी,
घोरपड , को , सरपटणार े ाणी इ . पशुप यांचा अिधवास हणज े पि म घाट होय . munotes.in
Page 63
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
63 पि म घाट ह े अनेकिवध वन पती , ाणी या ं या जात च े भांडार तर आह ेच पण
याचबरोबर अन ेक द ेशिन द ुिम ळ औषधी तस ेच संकट त (धो यात असल े या)
आिण सुधा रत वन पती - ा या ंचे माहेरघर आह े. िनरिनरा या जात च े जतन व स ंवध न
कर यासाठी या ज ंगली ा या ं या जन ुक ोत हण ून उपयोग होतो . अशी ही
जैविविवधता स ा ी , िनलिगरी , अनामलाई , अनाईम ुदी, पलनी , अग यमाला इ यादी
टेकड्यांवर िवख ुरलेली आह े. आकृती . ४.३ म ये पि म घाटा तील ज ैविविवधत ेचे
मुख द ेश व िव तार दाखिवल ेला आह े.
५.७ पि म घाटातील ज ैविविवधता
पि म घाटाम य े सव साधारण ५ हजार वन पत या जाती आढळतात . यापैक १
हजार ७२० जाती द ेशिन ( थािनक ) आहेत. या वनस ंपदेम ये वृ ां या ६५० जाती
आढळतात . यापैक ३५२ देशािन आह ेत. याबरोबरच ४८ कारची क ंदीलफ ुले
(२८ देशिन ), २६७ ऑिकड ् स (७२ देशिन ), तेरड्या या ९२ जाती (८२
देशिन ) आढळतात . वन पती क ुळाम य े ामु यान े गवत , श गाधारी , कारवी च ेकुळ
तसेच अ टर ेसी, ऑिकड सी, युफोिबए सी, बीएसी , लॅमीएसी आिण अ कलिपयाड ेसी
ही कुळे आढळतात .
पि म घाटात हजारो जात च े ाणी आढळतात . यातील स ुमारे ३२५ जाती
जागितक तरावर नामश ेष हो या या मागा वर आह ेत. स तन ा या ं या १३९ जाती
आढळतात , यातील १४ देशिन आह ेत. यापैक मलबार ग ंधमाजा र व िसंहपु छ
वानर या दोन जाती न हो या या मागा वर आह ेत. फुलपाखरा ं या ३३० जाती munotes.in
Page 64
64 जैिवक भूगोल (३७ देशिन ), प यां या ५०८ जाती (१६ देशिन ) आिण स तन ा या ं या १२७
जाती (१४ देशिन ) आढळतात .
मा सून या िनिमत त पि म घाटाची भ ूिमका सवा त मह वाची आह े. या घाटा या
उंचच उ ंच पसरल े या ड गररा ंगांम ये नैॠ य मा स ून वार े अडवल े जातात . यामुळे ढग
अडवल े जाऊन म ुसळधार पाऊस होत अस यान े झरे, ओढे, न ांची िनिमत होत े.
अनेक न ा ंचा उगम इथ याच ड गर रा ंगांम ये झाल ेला आह े. आिथ क ्या मह वा या
वन पतीही (जसे आंबा, केळी, फणस , लवंग, जायफळ , वेलदोड े इ यादी ) येथे मोठ्या
माणावर आह ेत. वातावरणातील आ ता, तापमान या ंसार या घटका ंचे संतुलन
राख यासाठी पि म घाट मह वाची भ ूिमका बजावतो . यामुळे या घाटाच े मानवी
अित मणा ंपासून संर ण होण े गरजेचेच आह े.
पि म घाटातील ज ैविविवधत ेब ल आतापय त अन ेक गो ी उज ेडात आ या आह ेत.
येथील वनराई , वन पती , फळे, फुले यां या िविवधत ेसोबतच या िठकाणी आढळणार े
ाणी हा िक य ेक वषा पासून संशोधका ं या अ यासाचा िवषय बनला आह े. या सग या
िविवधत ेतही ठळकपण े जाणवणार े पि म घाटाच े आणखी एक व ैिश ्य हणज े येथील
उभयचर आिण सरपटणा या ा या ंचे अि त व . पि म घाटा या महारा ात मोडणा या
संपूण प ्यात ५३ उभयचर आिण ९० सरपटणार े ाणी आढळतात .
एका स ंशोधनान ुसार महारा ात य ेणा या पि म घाटात उभय चरां या ५३ जाती आिण
सरपटणा या ा या ं या ९० जाती आढळ या आह ेत. यापैक बह ता ंश जाती पि म
घाटातील ड गरा ंवर अस या तरी यातही मोठ ्या माणातील ाणी पि म घाटा या
दि ण आिण म य भागात एकवटल े या िदसतात . महारा ातील पि म घाटात
बेडकां या ४२ जाती आढळतात . यापैक ‘ झँथो ेन’ वंशातील एक जाती पि म
घाटात आढळत े. याम य े दोन जात च े बेडूक आढळतात . या जात च े बेडूक दगडामधील
फट म य े अथवा खड ्ड्यांम ये साचणा या पा या या छोट ्या डब यात अ ंडी घालतात .
अ य ब ेडकां माण े यां या अड ्यांची साखळी आढळ ून येत नाही . ‘ झँथो ेन
कोयन ेिसस’ हे कोयन े या अभयार यात आढळणार े बेडूक आह ेत.
पि म घाटात ‘हेिमडॅ टोटीलस स ॅटॅरॅि ससीस ’ कारच े सरड े कास पठारा या ३०
िक.मी. या प ्यात आढळतात . ‘ ेमॅ पीस को हाप ूरि सस ’ जातीच े सरड े राधानगरी
अभयार यात आढळतात . पालापाचोळा िक ंवा दगडा ं या खाली या ंचे वा त य असत े.
यां या शरीरावरील प े अितशय चमकदार असतात . अशा कारच े प े असणार े सरड े
संपूण जगात अ य े कोठेही आढळ याची अ ाप न द नाही . पि म घाटात आढळणा या
सापांचाही अ यास कमी झाला अ सला तरी यािठकाणी अ य ंत वेग या आिण दुम ळ
जातीच े साप आढळतात . युरोपे टीस म ॅ ालेिपस महाबळ े रेि सस आिण रा डॉ स
ऑिल हािसओस या जाती या सापा ंपैक दुस या जातीच े साप भारतात अ य क ुठेही
आढळत नाही . ते केवळ पावसातच झ याजवळ आढळतात .
१९७३ साली भारत सरकारन े ४० मेगावॅट वीज तयार कर यासाठी ‘सायल ट हॅलीङ्क
जलिव ूत क प म ंजूर केला. यामुळे केरळ या नीलिगरी पव तरांगाम य े ९० चौरस munotes.in
Page 65
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
65 िक.मी. वर पसरल ेले ‘सायल ट हॅलीङ्क चे सदाह रत , घनदाट ज ंगल धो यात आल े.
प रणामी , इंिदरा गा ंधी या ंनी १९८३ साली हा वीज क प र क ेला आिण नंतर १९८५
साली राजीव गा ंध नी ‘सायल ट हॅली’ ला रा ीय उ ान हण ून घोिषत क ेले. पि म
घाटा या स ंदभा तील या सव ‘जैविविवधत ेचे दशकङ ्क हण ून जाहीर क ेले या २०११
ते २० या दशकाम य ेच हा एक व ेगळा योग आह े. थािनका ंशी स ंवाद साधत या ं या
मदतीन ेच जैविविवधत ेचे संर ण आिण संवध न अशी स ंयु रा स ंघाची भ ूिमका आह े.
ताप महाम ुलकर, ा. मधुकर बाच ूलकर, डॉ. एस. आर. यादव, पया वरणत डॉ .
राजेश श डे या आिण अशा अन ेक त ा ं या, पया वरण ेम या , थािनका ं या
वयंसेवी य ना ंना यश आल े आिण पि म घाटात या ३९ थळा ंना ‘जागितक
वारसा थळ ’ हणून गौरवशाली दजा ा झाला . पि म घाटािवषयीचा ताव म ंजूर
करताना ‘व ड ि हे रटेज किमटी ’ ने पि म घाटातील ड गररा ंगांचे, िहमालय
पव तरांगांपे ा असल ेले ाचीन व , भारताचा पज यदाता हण ून असल ेले मह व याची
दखल तर घ ेतली आह ेच, पण याहीप े ा पि म घाट हा ‘मा सून पॅटन ’ चे
पृ वीवरील उ म उदाहरण आह े आिण जगात या ज ैविविवधत े या ि कोनात ून आत
हॉटे ट ऑफ हॉट पॉटप ैक एक अस या चे अधोर ेिखत क ेले आहे. पि म घाटात या
पव तरांगा, पठारे, िकनारप ी , समु यातील ज ैविविवधत ेने संप न प रस ं थाचाही
उ लेख याम य े जाणीवप ूव क केला आह े.
जैविविवधत ेचा संप न वारसा िमरवणारी थळ े रा ीय स ंप ी हण ून मानली जातात ,
पण खर े तर ती येक नाग रकाची स ंप ी, मालम ा असत े. मानवान े िव ता या
भावन ेतून ितच े संवध न करण े आव यक असत े. पण ही भ ूिमका तर द ूरच, उलट वाढ या
ह त ेपामुळे पि म घाटासार या थळा ंचा हास झा यान े ती आता धो या या
उंबरठ्यावर उभी आह ेत. या हासाला हवामानातील बद ल िक ंवा लोबल वािम ग,
रासायिनक -िवषारी खता ंचा / औषधा ंचा अितर ेक वापर , व यजीवा ं या अव ैध िशकारी ,
वन पत ची , व य ा या ं या दात , िशंग, कातड ्यांची त करी , दूषण, जंगलांची बेसुमार
तोड, वनउपजा ंची अितर ेक ओरबाड िक ंबह ना शोषण , वणवे, आगी, अपघात , खाणी,
पवनच या आिण ‘करटावर प ुटकुळी’ या यायान े हणायच े तर सरकारी िदशाहीन
धोरण, काय ा ंबाबतची जाणीवप ूव क ब ेिफक र , सदोष अ ंमलबजावणी आिण
व यखा याचा ब ेजबाबदार , अजागळ कारभार अस े अनेक घटक कारणीभ ूत आह ेत.
साता याजवळील कासच े पठार , कोयना , चांदोली आिण राधानगरी ही चार थळ े या
जागितक वारसायादीत समािव क ेली आह ेत. यातील कोयना आिण चांदोली या दोन
मूळ या अभयार या ंचा िमळ ून आता स ा ी या क प हण ून एक वत ं राखीव
भाग कर यात आला आह े. राधानगरीला आजही अभयार याचा दजा आहे.
कासच े पठार ह े सातारा शहरापास ून पि मेस वीस िकलोमीटरवर आह े. पावसा यात
फुलणा या स ू म पु पवन पत च े पठार हण ून या पठाराची ओळख आह े. एकूण ११४२
हे टरच े वन े आिण ७५० हे टरच े गायरान असल े या या पठारावर साधरणपण े जुलै
ते स ट बर या कालावधीत श ेकडो जात ची हजारो -लाखो फ ुलांची दुिनया अवतरत े. munotes.in
Page 66
66 जैिवक भूगोल जगभरातील ही एक द ुम ळ घटना आिण याची सा असणार े हे दुिम ळ थळ ! अगदी
आकड ेवारीत सा ंगायचे झाले तर १४५२ जात चा हा सोहळा , यातील काही त ृण, काही
वेली, काही ऑिकड तर काही छोटीशी झ ुडपे. या पठाराची उ ंची, इथे कोसळणारा
पाऊस , याबरोबरची आ ता आिण इथला जा ंभा दगड या सा या घटका ंचे या
पु पसोह याशी नात े. या सा या आव यक गो म ुळेच कासच े हे पठार जगात ‘युिनक’
कारच े!
वायतुरा (अॅपोनोज ेटन सातार े सीस ) ही वन पती क ेवळ या पठारावरच आढळत े.
जुलैम येच फुलणारी ही वीतभर उ ंचीची वन पती , िहर या पाना ंचा काही भाग ग ेला क
मधोमध ‘वाय’ आकाराचा एक त ुरा फुलतो. केवळ याच पठारावर आढळणारी हण ून
ित या नावामाग े ‘सातार े सीस ’ हे आडनाव जोडल ेले आहे. गे या काही वषा त हमखास
िदसणारी ही ‘वायतुरा’ आता मा अभावान ेच आढळ ू लागली आह े. काप (बेगोिनया ),
कंदीलप ु प (सेरोिपे जया), दविबंदू ( ॉसेरा) याही अशाच काही धो यात आल े या
वन पती . वाढती मानवी वद ळ, ह त ेप आिण संवध नाची क ुठलीही यव था नसण े
यातूनच कासची ही फ ुले कोमेजू लागली आह ेत. वाढते पय टन, पवनच या , वाढती
बांधकाम े आिण अ यासका ंपासून ते िशका यापय त सा या कडून व यजीवा ंची होणारी ल ूट
हे या पठाराप ुढचे स याच े धोके िदसून येत आह ेत.
जागितक वारसायादीत समाव ेश झाल ेले कोयना आिण चांदोली ही खर ेतर स याची
एकि त स ा ी या क पाची थळ े! ६२६.६१ चौरस िकलोमीटरच े आ ह े.
िनमसदाह रत ज ंगल, गवताळ माळ , जां या खडका चे सडे हे इथल े वैिश ्य आह े. अशा
या जंगलात हजारो वन पती , ाणी, प ी, फुलपाखर े, उभयचर आिण सरपटणार े जीव
आहेत. चांग या अिधवासाम ुळे या भागात वाघा या अि त वा या अन ेक खुणा आजवर
आढळ या आह ेत.
राधानगरी ह े ख रेतर को हाप ूर सं थानकाळापास ून अि त वात आल ेला वन द ेश!
२८,२३५ हे टर े फळा या या ज ंगलाला स या अभयार याचा दजा आहे. स या ह े
जंगल गवा या ब ैल कुळातील ा यासाठी राखीव आह े. महारा ात आढळणारा हा
सवा त मोठा त ृणभ क ाणी , कळपान े राहणार े हे गवे राधानगरी आिण दाजीप ूर या
जगंलात श ेकड या सं येने होते. पण िशकार आिण अनेक िठकाणी अिधवासा ंवर
आले या स ंकटाम ुळे या ग या ंपुढे आता स ंकट िनमा ण झाल े आहे. हीच ग ंमत या ज ंगलात
आढळणा या हरणटोळ जाती या सापाची ! वेली या आकारा या या िनमिवषारी
सापािवषयी असणा या ग ैरसमजात ून याची मोठ ्या माणात ह या झाली.
५.८ जैविविवधत ेची हानी / धोके (THREATS TO BIODIVERS ITY)
उ ा ंती या ि य ेम ये एखादी जाती नामश ेष होण े हे वाभािवक आह े. परंतु, मानवी
ि यांमुळे आजपय त कधी नाही इतका जात चा व प रस ं थाचा हास होत आह े.
शा ा ं या अन ुमानान ुसार इ .स. २०५० पय त सजीवा ंपैक २५% जीव जाती न
होतील . दरवष जवळजवळ १० ते २० हजार जाती द ुम ळ होत आह ेत याला मानव munotes.in
Page 67
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
67 जबाबदार आह े. मानव आप या रिहवासासाठी व आिथ क गतीसाठी ज ैविविवधत ेची
पवा न करता ितचा व ेगाने नाश घडव ून आणत आह े. िवशेषतः उ णकिटब ंधीय वनाती ल,
दलदलीतील व वाळ िभ ंतवरील ज ैविविवधत ेचा हास व ेगाने हो याचा धोका िनमा ण
झाला आह े. जैविविवधत ेतील हानीचा प रणाम आप या आिथ क व सामािजक
िवकासावर होतो . जैविविवधत ेमुळे जगातील ४०% आिथ क यवहार व गरीब लोका ं या
८०% गरजा भागिव या जातात . या गो ी िवचारात घेता. मानवी जीवना या
सुरि तत ेसाठी ज ैविविवधत ेची आव यकता आह े. जैविविवधत ेमुळे भिव यात व ै क य
शोध व आिथ क िवकासाची फार मोठी स ंधी उपल ध हो याची आव यकता आह े.
हवामानातील बदलासार या न या आ हाना ंना सामोर े जा यासाठी मानव िपका ं या
िविवधत ेवर व प रस ं थां या स ंतूलनावर अवल ंबून राहील .
जैविविवधत े या हानीची कारण े -
अ) नैसिग क कारण े -
अवष ण, अितव ृ ी, पूर, भूकंप, वालाम ुखी, वादळे, आग-वणवे, सुनामी, साथीच े रोग या
कार या अन ेक आप ी िनसगा त येत असतात . यामुळे जैविविवधता िक ंवा
प रसं थांची हानी थािनक िक ंवा ाद ेिशक तरावर होत े. मा , ि थर थावर
झा यान ंतर जीव प रस ं था प ु हा थािपत होतात .
ब) मानवी ि या िक ंवा मानविनिमत कारण े - ती अन ेक आह ेत पुढील माण े
१. जमीन वापरातील बदल -
वाढ या लोकस ं येमुळे वने, गवताळ द ेश, कुरणे व पाणथळ दशा चे पांतर शेतजमीन
व वसाहत म य े फार व ेगाने होऊ लागल े आ हे. प रणाम प रस ं थेचे े कमी होऊन
याम य े बदल होऊन ज ैविविवधत ेला हानी पोहचत े.
२. अिधवासा ंचे िवभाजन -
जैविविवधता सम ृ अशा े ात र त े, वसाहती , रे वेमाग , उ ोगध ंदे, जलिव ुत,
क प , खाणकाम क प , शेती व इतर क प स ु झा यान े जैविविवधत ेने सम ृ
अशा े ाचे िवभाजन झा यान े काही ा या ंची सं या घटली आह े. ह ी, गवा, सांबर
या सार या ा या ंना धोक े िनमा ण झाल े आहेत.
३. न या जाती -
अपघातान े िकंवा हेतूपुर सर न या जात चा िशरकाव होऊ द ेणे हा सजीवा ं या
िविवधत ेला सवा त मोठा धोका आह े.
उदा. भारतात शोिभवत ं वन पती हण ून आण या ग ेले या घाण ेरीने ब ह त ेक े
यापल ेले आह े. इतर थािनक वन पती न झा या .
munotes.in
Page 68
68 जैिवक भूगोल ४. वन पती व ा या ंचे अितशोषण -
काही वन पती व ा या ं या जात च े अ न व िनवा यासाठी अितशोषण झाल े आहे.
िवशेषतः या ंि क मास ेमारीम ुळे माशा ंचे माण कमी झाल े आहे. ब याच औषधी वन पती
नामश ेष हो या या मागा वर आह ेत. याचा वापर जा त माणात क ेला जातो .
५. मृदा, पाणी व वातावरणाच े दूषण -
दूषणाम ुळे प रस ं था काय मंदावते. संवेदनशील जात ची स ं या घटत े ि कंवा लोप
पावतात . उदा. मुळा व म ुठा न ा ंतील द ुषणाम ुळे माशा ं या जातीप ैक ४०% जाती
लोप पाव या .
६. खाणकाम क प -
खाण म ुळे मोठ्या माणात वन े न होत े. पा या या साठ ्यात बदल होते. भूरचना
बदलत े. दूषण घडत े. समू ातून खिनजत ेल व न ैसिग क वाय ू काढ या या ि य ेमुळे
अनेक जाती न होत आह ेत.
७. आ ल पज य -
हवा द ुषणाम ुळे वातावरणात ज े िवषारी वाय ू िमसळतात त े पावसा या पा याबरोबर
अिभि या होऊन आ ल पज य पडतो . यामुळे वन पती , ाणी, सु म सजीवा ंचे
अिधवास बदलतात / न होतात व अशा कारच े बदल सहन क न शकणार े सजीव
न होतात .
८. तापमान व ृ ी -
९. शेती या अयो य प ती -
शेतीतील रासायिनक खत े, औषध े व क टकनाशका ं या वाढ या वापराम ुळे मृदा व जल
दूषण होऊन स ु म सजीव व जलचरा ंचा नाश होत आह े.
१०. जागितक यापार णाली -
जा त नफा िमळव ून देणारी चहा , कॉफ , रबर, कोको यासारखी िपक े वन े न क न
िव तृत े ात लाव ून एकिपक श ेती केली जात आह े. प रणामी ज ैविविवधता न होत
आहे.
११. मानव व व य ाणी स ंघष -
वन े घट यान े व य ाणी न ैसिग क अिधवासात ून गाव े, शहरे, शेती े याम य े
िशरकाव करत आह ेत. यामुळे व य ा या ंची िशकर ह या घडत े. व य ा या ंचा
बेकायद ेशीर यापार क ेला जातो . यामुळे व य ा या ंची सं या कमी होत आह े.
munotes.in
Page 69
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
69 ५.९ जैविविवधत ेचे संवध न (CONSERVATION OF BIO-
DIVERSITY)
मानवी जीवनात ज ैविविवधत ेला मह वाच े थान आह े. यासाठी ज ैविविवधत ेचे संवध न
व संर ण होण आव यक आह े. हणूनच ज ैविविवधत ेचे यव थापन िवचारप ूव क केले
पािहज े, क याम ुळे शा त ेबरोबरच स ंर णही होईल . जैविविवधत ेचे संवध न
कर यासाठी प ुढील माण े वेगवेग या प ती व यवसायाचा वापर करता य ेईल.
१) पिव न ैसिग क प रसर व जाती
भारतात िविवध ठ {काणी समाजान े ‘पिव ङ ्क हण ून घोिषत क ेलेले प रसर िक ंवा याच े
संधारण व स ंर ण होत े. समाजा या अशा धोरणाम ुळे देवराया , तलाव / जलाशय े व
गवताळ क ुरणे त सेच वटव ृ , िपंपळाच े झाड , तुळस, शमी व ृ आिण प ी व
ा या ंमधील हन ुमान ल ंगुर, मोर, वाघ, ह ी राज थानम य े डेमॉमझ ेल के्रन इ याद ना
धािमक िकंवा सा ं कृितक कारणा ंमुळे संर ण िमळाल े आहे.
२) पारंप रक यव थापन प ती
पारंप रक ढी िनयम व चिलत प त च े पालन क ेले या समाजान े काही ाणी व
वन पत ना स ंर ण िमळ ून याच े संवध न घडत े. उदा. माशां या जनन कालख ंडात
अनेक म छीमारी जमाती व े छेने मासेमारी ब ंद ठेवतात .
काही भागात ग ुरे चार यास िनब ध, वृ तोडीस म नाई क ेली जात े. खाली मोड ून पडल ेले
लाकूड जळण हण ून वापरल े जात े. अशी व छ ेने जैविविवधत ेचे संवध न कर याची
सवय लोका ंनी वीकारली पािहज े.
३) साव जिनक िबयाण े पेढ्या
िहमालया या गवताळ द ेशातील थािनक नाग रका ंनी ता ंदूळ, राजमा , डाळी, बाजरी ,
मसाल े, मका, गह इ यादी िपका ं या जात ची िबयाण े साठव ून ठेव या आिण औषधी
वन पत या िबया द ेखील साठव ून ठेव या याम ुळे लोप पावणा या वन पत या
जात च े संधारण करण े श य झाल े. अशी िबयाणी प ेढ्या सव सु क न
जैविविवधत ेवर संधारण श य आह े.
४) मूल थानी स ंधारण -
जैविविवधत ेचा मूळ नैसिग क अिधवासात स ंर ण द ेऊन याच े संधारण क ेले जात े ते
कार प ुढील माण े
अ. रा ीय उ ान े व व यजीव अभयार य े - िविवध जाती व प रस ं था या
संवध नासाठी रा ीय उ ान े व वन अभयार य े ही प रणामकारक प ती आह े. १९७२
साली क ेले या व यजीव स ंर ण काय ातील तरत ूदीनुसार भारतात एक ूण ९२ रा ीय
उ ान े, ५०० अभयार य े थापन कर यात आली आह ेत. munotes.in
Page 70
70 जैिवक भूगोल ब. संयु वन यव थापन - थािनक लोका ं या सहभागात ून वनस ंवध न केले जात े.
केरळमधील सायल ॅट हॅली अभयार याच े यव थापन लोका ंकडून केले जाते. यामुळे
लोकांना आिथ क लाभ व रोजगार िमळाला आह े.
क. पाणथळ व दलदली या जागा ंचे संवध न - अनेक पाणथळ जागा ंना रा ीय ्या
मह वा या पाणथळ जागा हण ून खास स ंर ण द े यात आल े आहे. ‘रामसर क ह शन’
नुसार ‘रामसर ’ प रसर हण ून दजा दे यात आला आह े. उदा. ह रक (पंजाब) व बनाड
कोळ (केरळ), िचलका सरोवर व िमतर किणका खारफ ूटी वन े (ओ रसा ) सांभर सरोवर
व केवळाद ेव रा ीय उ ान (राज थान ) इ यादी
ामीण तरावर न ैसिग क ोता ंवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी द ेशमील - ाम सभा व
ामपंचायत ना खास अिधकार द े यात आ ले आहेत.
ड. जात चा अ यास व स ंशोधन - दुम ळ जात च े संवध न कर यासाठी िहमालयीन
जीवस ंशोधन त ं ान स ं थेची १९८३ साली थापना कर यात आली . यालाच एक
भाग हण ून या क प , मगर स ंवध न क प , ह ी क प , िसंह क प , ग डा व
कासव क प सु क न या - या जाती वाढिव याच े काय सु आह े.
५. पर थानी स ंधारण -
एखा ा जातीच े संधारण अिधवास े ात करण े श य नसत े. अशा व ेळी योगशाळा
िकंवा उ ानाम य े संवधन केले जाते. नामश ेष होणा या जात च े या कार े संवध न केले
जाते.
१. बंिदवासातील ज न व जात चा प ुनप रचय - िपंज यात िक ंवा योगशाळ ेत
ज मल े या ा या ंना पु हा न ैसिग क अिधवासात सोडल े जात े. या कार े भारतात
िगधाडाच े संवध न केले जात आह े.
२. वन पती उ ान े व ाणी स ं हालय े - नामश ेष होणा या जाती वन पती उ ान े व
ाणी स ं ालयात जतन क न ठ ेवली जातात .
३. जनुक पेढी - िविवध काराची िपक े, वन पती तस ेच ा या ंची जन ुक य य ह े उ च
तांि क मता असल े या योगशाळा व शीत कोठारात जतन क न ठ ेवली जातात .
४) भारतातील ज ैविविवधता स ंधारण व स ंवध न कायद े - वृ तोडीवर िशकारी िव
अनेक कायद े आहेत. वृ तोड व व य ा या ंची िशकार ह े गु हे असून यासाठी कडक
िश ा व द ंड आह े. १९९९ साली ज ैविविवधत े या स ंर णासाठी रा ीय नीती व
काय णाली तयार कर यात आली आह े.
munotes.in
Page 71
सागरी ज ैिवक भ ूगोल
71 ५.१० जैविविवधत ेची स ंवेदनशील े े (HOTSPOTS OF BIO -
DIVERSITY)
या े ात व ैिश ्यपूण जैविविवधता अस ून मानवी ि याम ुळे यांना धोका पोहोच ू
शकतो , या े ाला ज ैविविवधत ेचे संवेदनशील े अस े हणतात . जगात चौतीस
े ांम ये समृ जैविविवधता आढळत े. परंतु, चंड लोकस ं येमुळे नैसिग क अिधवास
धो यात आह ेत. यापैक तीन ज ैविविवधत ेचे संवदेनशील े े भारतात आह ेत. ती
पुढील माण े १) पूव िहमाचल २) स ा ी िक ंवा पि म घाट ३) अंदमान िनकोबार ब ेटे.
जंगलतोड , जात चा अव ैध यापार , खाणकाम , दुस या जातीच े आ मण , व या ंचा
िव तार , वाहतूक मागा ची आखणी इ . कारणा ंमुळे या स ंवेदनशील े ातील द ुिम ळ
जात चा हास होत आह े.
एका पाहणीन ुसार भारतातील स तन ा या ं या ३४० जात प ैक ७९ जाती ,
प यां या १२३० जात प ैक ४४ जाती , सरपटणा या ा या ं या ४४० पैक २१
जाती तर स ुपु प वन पत या २०० जाती लोप हो या या मागा वर आह ेत.
जैविविवधत ेने समृ अशा भारतातील ३ े ात या स ंकट त जातीची स ं या जा त
अस याचा स ंभव आह े.
१) पूव िहमालय - या भागातील गारो , खाशी , जैतीवा, पटकई ट ेकड्या व लगत या
आसाम िस क म मधील ड गर / पव त रांगाचा या े ात समाव ेश होता . उ ण दमट
हवामान , भरपूर पाऊस , दाट वन े यामुळे हा भाग िविवध ाणी प रस ं थानी सम ृ आह े.
वन पत या स ुमारे ५८०० जाती व स ुपु प वन पत या यात काही जाती आह ेत.
सुपु प वन पतीप ैक ५५ जाती दुम ळ कार या आह ेत. शेतीतील भात , चहा, केळी,
िलंबू, िमरची , ताग, ऊस इ यादी िपका ंची गणनाही वन पतीतच करावी लाग ेल.
यािशवाय कवक , क टक , प ी, स तन ा या ं या अन ेक जाती या े ात आह ेत.
भारतीय प या ं या ६०% जाती या े ात आढळतात . १३५ ाणी जाती प ैक ८५
जाती या स ंवेदनशील े ात आह ेत. ग ड्यासार या अन ेक द ेशिन द ुिम ळ जाती
येथे आहेत. यांचे संर ण होण े गरजेचे आहे.
हणून येथे कािझर ंगा सारख े जग िस रा ीय उ ान उभारल े आहे.
२) पि म घाट - उ ण दमट हवा , भरपूर पाऊस याम ुळे पि मघाटातही ज ैविविवधत ेची
संप नता आढळत े. १५० ह न अिधक द ेशातील द ुिम ळ जाती (वन पती ) या द ेशात
आढळतात . उभयचर व सरपटणार े ाणी िवश ेषतः सापा या जाती , अनेक कारच े
पृ वंशीय ाणी जातीही ख ूप आह ेत. उडणारी खार , िनलिगरी ल ंगूर, े हॉन िबल अस े
देशातील द ुम ळ ाणी या द ेशात आह ेत. या सव जात च े जतन होण े गरजेचे आहे.
३) अंदमान िनकोबार ब ेटे - भारतातील ह े बेटे जैविविवधत ेने समृ व स ंप न आह ेत.
दाट वन े या वना ंतील स ुपु प वन पत या २२०० व नेले या जाती १२० जाती
देशातील आह ेत. ही बेटे वाळ क टका या स ंचयनाम ुळे तयार झाली आह ेत. अशा
बेटांवर ज ैव जातीची िविवधता असत े. परंतु, ही वाळब ेटे फार स ंवदेनशील असतात . munotes.in
Page 72
72 जैिवक भूगोल थोड्याशा आघातान े तेथील जीव जात ना धोका पोहचतो . जगात फ उ ण सागरात
िविश िठकाणीच आढळणारी ही वाळ बट े हणज े जीवस ंप ी आह े. ितचे रा ीय
संप ी हण ून संर ण झाल े पािहज े.
सराव :
दीघ
१. जैिवक िविवधता हणज े क त े सांगून याची या ी , व प आिण मह व सा ंगा.
२. जैिवक हॉट पॉट – संक पना आिण या ंचे भारतातील िवतरण .
३. जैिवक िविवधता कार .
४. जैिवक िविवधता हासाची करण े आिण प रणाम सा ंगा.
५ . जैिवक स ंवध न हणज े काय सा ंगून संवध ना या प ती सा ंगा.
munotes.in
Page 73
QUESTION PAPER PATTERN
Time: 3 hours Marks : 100 N.B. 1.All questions are compulsory and carry equal marks.
2. Use of Map Stencils is permitted.
3. Draw sketches and diagrams wherever necessary.
Q.1 Long answer question on Unit -I 20 Marks
OR
Long answer question on unit –I for 20 Marks or
Two short answer questions each 10Marks 20 Marks
Q.2 Long answer question on Unit-II 20 Marks
OR
Long answer question on unit –II for 20 Marks or
Two short answer questions each 10 Marks 20 Marks
Q.3 Long answer question on Unit -III 20 Marks
OR
Long answer question on unit –III for 20 Marks or
Two short answer questions each 10Marks 20 Marks
Q.4 Long answer question on Unit -IV 20 Marks
OR
Long answer question on unit –IV for 20 Marks or
Two short answer questions each 10Marks 20 Marks
Q.5 Long answer question on Unit -V 20 Marks
OR
Long answer question on unit –V for 20 Marks or
Two short answer questions each 10Marks 20 Marks munotes.in