Page 1
1 १
आिथ क भूगोलाच े व प
घटक स ंरचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ आिथ क भूगोल - अथ व या या
१.३ आिथ क भूगोलाच े व प
१.४ आिथ क भूगोलाची या ी
१.५ आिथ क भूगोलाचा इतर शा ा ंशी संबंध
१.६ अथ यव थ ेची संक पना आिण ि या
१.७ संसाधन े: अथ यव थ ेतील संक पना , वग करण आिण मह व
१.० उि े
आिथ क भूगोलाचा अथ , व प व या ी ल ात घ ेणे.
आिथ क भूगोलाचा इतर शा ा ंशी असल ेला संबंध अ यासण े.
आिथ क द ेश संक पना समज ून घेणे.
आिथ क भूगोलाच े मह व ल ात घ ेणे.
१.१ तावना
पृ वीची उ पती ही ४६० कोटी वषा पुव झाली अस े मांड यात य ेते.या कालवधीत प ृ वीवर
भौगोिलक व ज ैिवक थरावर मोठया माणात बदल घड ून आल े. मानवाचा उ का ंतीचा
इितहास हा जव ळपास २०ल वषा चा आह े व मानवाचा ात इितहास हा १२,०००
वषा चा आह े
मानवाचा उ का ंतीचा इितहास हा भौगोिलक या छोटा कालख ंड आह े. पृ वीवरील
कृितक ज ैिवक व आिथ क व सां कृितक घटका ंचे अिभ ेि य िवतरण जाणण े हे
भूगोला या अ यासात अ य ंत मह वाच े आहे.पृ वीवरील हवामान , रचना, पाणी, वन प ती
यांचा पर पर स ंबंध अस ून मानवा या आिथ क व सामिजक ि या या घटका ंशी जोडल े या
आहेत. िनसगा मधील िविवध घटका ंम ये ि या, ि या सतत चाल ु असतात व याचा munotes.in
Page 2
आिथ क भूगोल
2 प रणाम मानवा या आिथ क व सा ं कृितक घटकावर होतो . पृ वी व प ृ वीशी िनगडीत
असल े या घटका ंची मािह ती मानवास जसजशी पोहचली तशी भौगोिलक शा ा या
िवकासात भर पडत ग ेली.
चीन का ळी भूगोलात फ न ैसिग क िकंवा भौगोिलक घटकाच े िवतरण अ यासल े जात
असे. यानंतर भ ूगोल या िव ाशाख ेचे ि तीज िव तारत रािहल े. भूगोलाचा अ यास हा
मु य व े कृितक भ ूगोल व मानवी भूगोल या दोन शाखा ंतच क ेला जातो . कृितक भ ूगोलात
सव साधारणपण े नैसिग क घटका ंचा अ यास क ेला जातो .तर मानवी भ ूगोलात मानव व
याचा पया वरणाशी असल ेला आिथ क, सामािजक व सा ं कृितक स ंबंध अधोर ेिखत क ेला
जातो. आिथ क भूगोल ही भ ूगोलाची गत शाखा मानली जात े व आिथ क भूगोलात
मानवा या आिथ क ि या ंचा अ यास केला जातो .
१.२ आिथ क भूगोल - अथ व या या
आिथ क भूगोल हा गतीमान व आ ंतरिव ाशाखीय िवषय आह े.या िवषयाचा शा श ु द
अ यास १९ या शतका या म यावर स ु झाला. जॉज िचशे स या ि टीश भूगोल त ास
आिथ क भूगोलाचा जनक मानल े जाते. याने हॅ ड बुक ऑन कम िश यल जॉ फ या इ ं जी
पु तकात आिथ क भूगोलाच े िव त ृत िवव ेचन केले. आिथ क भूगोलात कोनात ून मानवाचा
आिथ क ि याचा अ यास क ेला जातो . मानवाच े आिथ क यवसाय व न ैसिग क व
सां कृितक पया वरणावर अवल ंबून असता त.पया वरणात े ीय व का ळानुसार िभ नता
असत े. यामुळे मानवा या आिथ क यवसायातही िभ नता आढ ळते.आिथ क भूगोल हा
यापारी भ ूगोलापास ून अलग क ेला व १८८२ म ये आिथ क भूगोल ही स ं ा सव थम
वापरली . जॉज िचशो स या ं या मत े “मानवा या आिथ क ि या व त ुचे उ पादन , िवतरण ,
उपयोग या ं या े ीय आकृतीबंधाचा शा ीय अ यास हणज े आिथ क भूगोल होय .
ि िटश भ ूगोल त – डडल े टॅ प –
’मानवा या उ पादन मता व यापारावर भाव पाडणाया भौगोिलक व इतर घटका ंचा
िवचार आिथ क भूगोलात क ेला जातो .“
ए सवथ हंिटंगटन –
“मानवी यवसाय , काय मता , कला, धम , शासन , िश ण व स ं कृती यावर भौगोिलक
प रि थतीचा होणा -या प रणामाचा अ यास हणज े आिथ क भूगोल होय .”
हाट शॉन व अल े झांडर –
’पृ वीवरील िविवध द ेशातील उ पादन , यापार व स ेवा या ंचा सिव तर अ यास हणज े
आिथ क भूगोल होय .“
’मानवी ि या ि यांवर प रणाम करणा -या भौगािलक , आिथ क, सामािजक , सां कृितक
इ.घटका ं या पर पर स ंबंधाचा अ यास करणार े शा हणज े आिथ क भूगोल होय .’
munotes.in
Page 3
आिथ क भूगोलाच े व प
3 तुमची गती तपासा :
१) टीप ा - आिथ क भूगोलाची या या
१.३ आिथ क भूगोलाच े व प
पृ वीवर साधन स ंप ीच े िवतरण असमान आ हे. मानवाचा िवकास हा ख -या अथा ने
शेती या िवकासापास ून सु झाला. भटके जीवन श ेती या शोधाम ुळे ि थर झाल े. अ नीचा
वापर, ह यार े, पाळीव जनावर े, खिनज े यां या जोरावर मानवाची सा ं कृितक व आिथ क
गती व ेगाने सु झाली होती . याबरोबरच साधन स ंप ीम ुळे स ा स ंघष ही स ु झाले.
साधन साम ु ी या स ंदभा त मानवाच े आिथ क यवसाया ंचे अ ययन हणज े आिथ क
भूगोलाचा अ यास करण े होय. शेती, मासेमारी, पशुपालन यासारख े यवसाय िनसगा वर
अवल ंबुन असतात . या सवा चे िवतरण व उ पादन भौगोिलक प रि थतीवर अवल ंबून
असत े. िविवध आिथ क यवसाया ंमुळे िविवध कारची साधन साम ु ी िम ळते. मानवी
मात ून उ प न होणाया साधन साम ु ीचा उपयोग ह ेच आिथ क काया चे उदिद य े असत े.
पृ वीवर म ु य आठ न ैसिग क हवामान द ेश आह ेत. या वेगवेगळया हवामान देशांतील
िविवध मानवी स ं कृती, यवसाय व अ न यातही बदल होत आह ेत. मानवा या वाढ या
गरजा, नवीन शोध , तं ानातील बदल याम ुळे कालमानान ुसार मानवा या आिथ क
यसायाचा सवाग ण िवकास अ यास न ैसिग क, सामािजक व सा ं कृितक घटका या
अनुषंगाने करण े आिथ क भूगोलाचे येय मानल े जाते.कोण याही द ेशाचा िवका स हा या
देशातील काही म ुलभूत घटका ंवर अवल ंबून असतो . जिमन , पाणी, खिनज े, तं ान ,
कुशल कामगार , सरकारी धोरण इ . या मूलभुत धटकाचा अ यास करण े ही आिथ क
भूगोलातील नवीव स ंक पना समजली जात े. देशातील न ैसिग क सा धनसंप ीच े
मू यमापन करण े, रा ाचा आिथ क िवकास करण े रा या िवकासाची स ंरचना समज ून
घेणे आव यक असत े. देशाचे िकंवा रा ाच े आिथ क िनयोजन व स ंरचना समज ून
घे यासाठी भौगोिलक घटकाच े िव ेषण मह वाच े मानल े जाते. आिथ क भूगोलाचा स ंबंध
अनेक शा ा शी य ेतो. अथ शा , लोकस ं याशा जी वशा , अिभया ंि क व मािहती
तं ान इ . शाखा या अ यासात ून आिथ क भूगोल समज ून घेणे सोपे जाते. यामुळे आिथ क
भूगोलाच े व प आंतरिव ाशाखीय आह े.
तुमची गती तपासा :
१) आिथ क भूगोलाच े व प करा .
१.४ आिथ क भूगोलाची या ी
आिथ क भूगोल थळ व काळानुसार गितमान आह े. आिथ क भूगोल ही मानवी भ ूगोलाची
एक शाखा आह े. चीन का ळी आिथ क भूगोलाची या ी ही मया िदत होती .काळानुसार
यात बदल होत ग ेले.वाढती लोकस ं या अप ुरी जमीन , नवीन शोध , वाढ या गरजा ,
तं ानातील , बदल बदलती जीवनश ैली याम ुळे आिथ क भूगोला या ीकोनात आम ूला
बदल झाला . नैसिग क व सा ं कृितक पया वरणात सतत प रवत न होत असत े. या
प रवत नाचा मानवा या जीवनावर प रणाम होत असतो . munotes.in
Page 4
आिथ क भूगोल
4 यामुळे मानवा या आिथ क काया चे ि ितजही ंदावल े आह े. पृ वी मानवाच े घर अस े
समजून पया वरणाचा िवचार क ेला जातो . मानवा या आिथ क ि या पया वरणाशी स ंबंिधत
असतात व मानवी आिथ क ि यातूनच व त ुंचे उ पादन , िविनयोग , उपयोग या ि या
घडवून येतात. मानव िनसगा शी संघष क न आपल े जीवन स ुसहय कर याचा य न करीत
असतो न वनवीन शोधाम ुळे जा त स ुखसोयी उपल ध करीत असतो . वाढ या
लोकस ं येबरोबरच न या त ं ानाचाही िवकास होत आह े. यामुळे मानवी स ं कृतीत व ेगाने
प रवत न होत आह े. न या त ं ानाम ुळे आिथ क यवसायाच े व पही बदलत आह े. हा
बदल का ळानुसार व द ेशानुसार व ेगवेगळा असतो . यासाठी मानवी य न मह वाच े
आहेत. यामुळे आिथ क भूगोलाच े अिभ े वाढल े आह े. याचे व प बदलत अस ुन
या ीही वाढत आह े. चीन का ळी िनसग हा मानवा या जीवनावर भा न होता . मानवा या
सव ि या या िनसगा वर अवल ंबुन हो या . यात का ळानुसार तं ानाम ुळे बदल होत ग ेले
व आिथ क भूगोल हा िवषय यापारी भ ूगोलात समािव होता . आंतररा ीय यापार , खनीज
िठकाणा ंचा शोध , औ ोिगक करण , वाढते उ पादन याम ुळे आिथ क भूगोलाला नवीन
प रिणती िम ळाली व याची ओ ळख एक वत ं िवषय हण ून झाली . १९२० नंतर ली
फबवर े लाच े य ांनी श यता वादाची क प ना मांडून िवषयाची या ी आणखी वाढवली .
मानवी य नान े िनसगा वर मात करता य ेते. हा नवा िवचार प ुढे आला . औ ोिगक करणाम ुळे
प या मालाला मह व य ेवून यापार उदीम वाढीला लागला . थला ंतर, शहरीकरण व ेगाने
होवू लागल े. उ ोग व यापारात काही मोज या द ेशांची एकिधकारी शाही जाऊन व ैि क
उदारता व जागितक करणाच े पडघम वाजल े. शीतय ु दानंतर आिथ क भूगोलाच े व प
बदलत जाव ून याची या ी िवशाल झाली .
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा - आिथ क भूगोलाची या ी .
१.५ आिथ क भूगोलाचा इतर शा ाशी स ंबंध
आिथ क भूगोल ही मानवी भूगोलाची एक मह वप ूण शाखा आह े.पया वरणातील साधन
संप ीचा उपयोग क न मानव िविवध आिथ क ि या करीत असतो .व यामध ून िविवध
आिथ क उ पादन े िनमा ण होतात . कृषी बाजारप ेठ, उ पादन े, उ ोगध ा ंचे थािनक करण ,
नगररचना नगराचा िवकास , नगर वाहत ूक व याचा आक ृतीबंध इ.चे भौगोिलक ीन े
अ ययन क ेले जाते.
मानवी भ ूगोल व आिथ क भूगोल –
कोण याही द ेशा या िवकासात न ैसिग क पया वरणाचा फार मोठा सहभाग असतो . कृितक
रचना व ितची व ैिश य े आिण या द ेशातील लोक या ं याव न कोण या ही देशाची आिथ क
कुवत आजमावत य ेते.नैसिग क साधनस ंप ीचा उपयोग क न मानवान े िनरिनरा ळे यवसाय
करायला स ु वात क ेली.कृषी, पशुपालन , खाणकाम ,प रवहन , यापार इ .आिथ क ि यांचा
अ यास आिथ क भूगोलात क ेला जातो . यामुळे आिथ क भूगोल व मानवी भ ूगोलाचा घिन
संबंध आहे. munotes.in
Page 5
आिथ क भूगोलाच े व प
5 १) राजक य भ ूगोल व आिथ क भूगोल –
राजक य भूगोल हणज े राजक य े ाचा अ यास होय . देशातील राजक य ि थती व
साधन स ंप ी या ं यातील स ंबंधाचा अ यास क ेला जातो . राजक य भ ूगोलात भ ूपृ ाची
िनरिनरा ळया राजक य भागात िवभागणी क ेली जात े. या अ यासात य ेक भागा या
राजक य िवचा रसरणीचा व धोरणाचा या देशा या आिथ क गतीवर होणा -या प रणामा ंचा
िवचार क ेला जातो .
२) औ ोिगक भ ूगोल व आिथ क भूगोल –
औ ोिगक भ ूगोलात िविवध उ ोगध ंदे, यांचे िवतरण , क ीकरण , िवक ीकरण अ यासल े
जाते. औ ोिगक भ ूगोल या अ यासाची फार मोठी मदत होत े. औ ोिगक करणाम ुळे एखा ा
देशाचा आिथ क िवकास कसा होतो व िकती माणात होतो .हे अवल ंबुन असत े. उ पादन ,
िवतरण या आिथ क ि या औ ोिगक करणात फार मह वा या आह ेत.
३) लोकस ं या भ ूगोल व आिथ क भूगोल –
लोकस ं या भ ूगोल हणज े लोकस ं येचे देिशक िव ेषण होय .लोकस ं या हा पृ वीवरी ल
सवा त मह वाचा घटक आह े. िविवध द ेशातील लोकस ं या वाढ ,घनता , थला ंतर
राहणीमानाचा दजा लोकस ं येची आिथ क रचना इ . घटका ंचे आिथ क ि या व उ पादन या
ीने अ ययन क ेले जाते.आिथ क ि या व उ पादन याव न या देशातील लोकस ं या
शा ीय घटकात मोठ े बदल हो तात.जा त लोकस ं येमुळे काही व ेळा आिथ क िवकास होतो
तर काही व ेळा जा त लोकस ं या ही िवकासाला अडचण ठरत े. लोकस ं या शा ीय घटक
व आिथ क घटक या ंचा पर पर स ंबंध असतो . यामुळेच या दोन शाखा ंचा संबंध मह वाचा
आहे.
४) भूगभ शा व आिथ क भूगोल –
आिथ क भूगोलाच े भुगभ शा ाशी जव ळचे नाते आह े. खिनजा ंचे अि त व , जिमनीचा
सुपीकपणा इ . गो ी भ ू तर घटका ं या ि या िति यांवर अवल ंबून असतात . अि ज य
खडकात सामा यपण े धातुमय खिनज े िमळतात. तर काही भ ू तराम य े वेगवेगळी खिनज े व
धातु िमळतात. यामुळे या देशात रोजगार व ि या उ ोग वाढतात .अशा त -हेने
भूगभ शा आिथ क भूगोला या अ यासात न ेहमी उपयोगी ठरत े.
५) कृितक भ ूगोल व आिथ क भूगोल –
वारे, महासागरीय वाह इ . संदभ कृितक भ ूगोलात य ेतात. वाया मुळे पाऊस पडतो व
पावसा या माणावर क ृषीज य िपक े अवल ंबून असतात . तर महासागरीय वाहा ंचा भाव
मासेमारी यवसायावर पडतो .याच माण े कृितक भ ूगोला या अ य घटका ंवर मानवा या
आिथ क यवहारा ंचा भाव पडतो .
६) गिणतशा व आिथ क भूगोल -
सं याशा भूगोलात (गिणत शा ात ) पृ वीची जडणघडण ितची गती अ ा ंश, रेखांश
थािनक व ेळ इ. घटकाचा समाव ेश होतो . या सव कृितक घटकाचा प रणाम या या
देशातील मानवी आिथ क ि यांवर होतो . munotes.in
Page 6
आिथ क भूगोल
6 ७) हवामान शा व आिथ क भूगोल –
हवामान या घटकाचा सवा त अिधक भाव मावनी जीवनावर होतो .अ न,व व िनवारा या
गरजा हवामानावर अवल ंबून असतात . हवामानावर मानवी काय मता व आिथ क ि या
अवल ंबून असतात . मानवी यवसायही हवामानावर अवल ंबून असतात .अशा िविवध
आिथ क घटका ंवर हवामनाचा प रणाम होतो . यामुळेच या दो ही शाखातील स ंबंध मह वा चे
आहेत.
तुमची गती तपासा :
१) आिथ क भूगोलाचा इतर शा ा ंशी असणारा स ंबंध प करा .
१.६ अथ यव थ ेची संक पना आिण ि या
अथ यव था हणज े काय?
अथ यव था ही पर परस ंबंिधत उ पादन , उपभोग आिण िविनमय ि याकलापा ंची एक
जिटल णाली आहे जी शेवटी सव सहभाग म य े संसाधना ंचे वाटप कसे केले जाते हे
िनधा रत करते. व तू आिण सेवांचे उ पादन , वापर आिण िवतरण हे अथ यव थ ेत
राहणा या आिण काय रत असल े यां या गरजा पूण कर यासाठी एक येतात.
अथ यव था एखा ा रा ाच े, देशाचे, एकल उ ोगाच े िकंवा अगदी कुटुंबाचे िततुमची
अथ यव था ही आंतर-संबंिधत उ पादन आिण उपभोग ि याकलापा ंची एक णाली आहे
जी शेवटी समूहातील संसाधना ंचे वाटप ठरवत े.
• व तू आिण सेवांचे उ पादन आिण वापर संपूण पणे याम य े राहणा या आिण काय रत
असल े यां या गरजा पूण करतात .
• बाजार -आधा रत अथ यव था , यांना मु बाजार अथ यव था देखील हणतात , वयं-
िनयिमत असतात , याम ुळे ाहका ं या मागणीला ितसाद हणून व तूंचे उ पादन आिण
िवतरण करता येते.
• कमांड-आधा रत अथ यव था ंचे िनयमन सरकारी सं थे ारे केले जाते जे उ पािदत
केले या व तू, यांचे माण आिण यां यासाठी िदलेली िकंमत ठरवत े.
• आधुिनक जगात , काही अथ यव था पूण पणे
अथ यव थ ेचे ि या
नैसिग क, म, भांडवल आिण उ ोजक संसाधन े - संसाधना ंमधून व तू आिण सेवांचे
उ पादन
व तू आिण सेवांचे िवतरण
व तू आिण सेवांची देवाणघ ेवाण
उ प नाची तरतूद munotes.in
Page 7
आिथ क भूगोलाच े व प
7 यवसाय जीवन च ा ार े रोजगार आिण जीवना या दजा ची तरतूद
उ प नाचा च ाकार वाह - य , यवसाय , िव ीय सं था, सरकार , आंतररा ीय
यापार आिण आिथ क वाह
१.७ संसाधन े: अथ यव थ ेतील संक पना, वग करण आिण मह व
संसाधनाचा अथ संक पना :
यु प ीशा ान ुसार, ‘संसाधन ’ हणज े दोन वतं श द —’रे’ आिण ‘ ोत’ — जे
कोण याही व तू िकंवा पदाथा ला सूिचत करतात जे अिधक वेळा िवना अडथळा येऊ
शकतात . िवसा या शतका या पूवा धा पय त ‘संसाधन ’ या श दाला िवशेष मह व न हत े.
केवळ 1933 म ये, जे हा अथ शा ाच े यात ा यापक ए रक ड लू. िझमरमन यांनी
यां या िस "संसाधनाची संक पना " मांडली, ते हा ही क पना इतक लोकि य झाली
क समकालीन आिथ क भौगोिलक सािह यात असं य लेख आिण पेपर येऊ लागल े. नवीन
संक पना अ यासाची एक वेगळी आिण मह वाची शाखा .
ो. िझमरमन यांची अतुलनीय या या अशी आहे: “संसाधन हा श द एखा ा व तू िकंवा
पदाथा चा संदभ देत नाही तर एखादी व तू िकंवा पदाथ जे काय क शकते िकंवा या
ऑपर ेशनम य े ते भाग घेऊ शकते, हणज े, याचे काय िकंवा ऑपर ेशन. िदलेला शेवट
गाठणे जसे क एखादी इ छा पूण करणे. दुस या श दांत, संसाधन हा श द मानवी
मू यांकन आिण काय िकंवा ऑपर ेशनशी संबंिधत एक अमूत ता आहे. हणून, संसाधनाम ुळे
वैयि क मानवी इ छा पूण होतात िकंवा सामािजक उि े सा य होतात . हे मनु य आिण
िनसग यां यातील सकारा मक पर परस ंवादाचा देखील संदभ देते. मनु य हा अथा तच
संसाधन िनिम तीचा सवा त मह वाचा आिण अिवभा य भाग आहे, कारण तो संसाधना ं या
वापरा या ेणीम य े शीष थानी ि थत आहे. केवळ मानवा या समाधा नामुळेच कोण याही
व तूचे िकंवा पदाथा चे संसाधनात पांतर होते. जे हा एखादी व तू िकंवा पदाथ मानवाला
समाधान दे यास अपयशी ठरते ते हा ती संसाधन मानली जात नाही. दुग म भूभागा या
म यभागी िकंवा रसातळाम य े पे ोिलयमच े िस साठे संसाधन मानल े जात नाहीत कारण
ते समाज िकंवा य दोघांनाही समाधान देऊ शकत नाहीत .
संसाधना ंचे वग करण :
सव साधारणपण े, संसाधन े दोन गटांम ये िवभागली जातात :
१. भौितक संसाधन े, आिण
२. अभौितक संसाधन े.
भौितक संसाधन े मूत पदाथ आहेत, उदा., पे ोिलयम , लोह धातू, तांबे, पाणी इ.
अभौितक संसाधन े हणज े आरो य ि थती , सं कृती, नैितकता , वातं य, पया वरणीय
सुसंवाद इ. यासारख े अमूत पदाथ . munotes.in
Page 8
आिथ क भूगोल
8 भौितक िकंवा मूत संसाधन े थेट आहेत, हणज े, िनसगा ारे मु पणे दान केली जातात .
अभौितक िकंवा अमूत संसाधन े मानवाकड ून वाढ या ाना या मदतीन े जोपासली जातात .
भौितक संसाधन े पु हा दोन गटांम ये िवभागली जाऊ शकतात :
(i) वन, मासे, पशुधन इ यादी स ि य संसाधन े.
(ii) लोह खिनज , मॅंगनीज , अ क इ. सारखी अजैिवक संसाधन े.
िटकाऊपणा या आधारावर , संसाधना ंचे दोन गटांम ये वग करण केले जाऊ शकते:
1. िनधी िकंवा संपु ात येणारी संसाधन े जी साव कािलक नसतात , वापर यान ंतर कायमची
न होतात , उदा., कोळसा , पे ोिलयम , युरेिनयम इ.
2. वाह िकंवा अतुलनीय संसाधन े - संसाधनाचा पुरवठा नूतनीकरणान ंतरही अप रवित त
राहतो , उदा., नदीच े पाणी, समु ा या लाटा, सूय काश , वायु वाह इ.
संसाधनाच े वग करण कर यासाठी मालक हे दुसरे पॅरामीटर आहे.
मालक या संसाधना या आधारावर खालील गटांम ये िवभागल े जाऊ शकत े:
१. आंतररा ीय िकंवा जागितक संसाधन े:
जागितक लोकस ं ये या मालक ची , हणज े, सव य आिण रा ां या मालक ची एकूण
संसाधन े एकि तपण े. सव भौितक आिण गैर-भौितक संसाधना ंची बेरीज या ेणी अंतग त
येते.
२. रा ीय संसाधन े:
रा ातील रिहवाशा ंची एकूण संसाधन े आिण रा ाचीच संसाधन े.
३. वैयि क संसाधन े:
संसाधना ं या उपल धत े या आधारावर , याच े दोन गटांम ये वग करण केले जाऊ
शकत े:
(अ) सव यापी,
(b) थािनक क ृत.
क चा माल सव सव आढळतो , उदा., सूय काश , हवा इ. तर थािनक क चा माल
फ काही िठकाणी उपल ध असतो , उदा., पे ोिलयम , युरेिनयम , लोखंड इ.
दो ही मूत संसाधन े, हणज े, मालम ा , पैसा, संप ी आिण अमूत संसाधन े, हणज े, ान,
शहाणपण , आरो य इ यादी कोण याही य या मालक ची वैयि क संसाधन े हणून
ओळखली जातात . munotes.in
Page 9
आिथ क भूगोलाच े व प
9
अथ यव थ ेतील संसाधन े मह वाची :
(i) ते मानवी वैयि क आिण सामािजक दो ही इ छा पूण करतात ,
(ii) ते सहा याच े ोत िकंवा श यता आहेत,
(iii) ते िवकास आिण समथ नाचे साधन आहेत,
(iv) ते एक उपयु आहेत,
(v) यां याकड े संध चा लाभ घे याची मता आहे,
खरं तर, "संसाधन े हे माणसा या पया वरणाच े ते पैलू आहेत जे मानवी गरजा पूण करतात
आिण सामािजक उि े सा य करतात " (सामािजक िव ान िव कोश ). एखादी गो ही एक
संसाधन आहे कारण ती माणसाला या या गरजा पूण कर याच े साधन हणून भािवत
करते. दुस या श दांत, एखादी गो मनु या या संबंधात ित या काया ारे संसाधन बनते,
हणून असे हटल े जाते क संसाधन े अि त वात नाहीत , ती बनतात .
उदाहरणाथ , कोळशाचा िढगारा हा या या आकार , रंग िकंवा रचनेमुळे िकंवा या या
कमतरत ेमुळे नसून काही मानवी इ छा पूण कर यासाठी काय करतो हणून संसाधन आहे.
अशा कार े, संसाधन ही काय शील गो आहे परंतु याच वेळी ते मनु यासाठी फायद ेशीर
असल े पािहज े.
munotes.in
Page 10
10 २
आिथ क यवसाय
घटक स ंरचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ या या
२.३ आिथ क यवसायावर प रणाम करणार े घटक
२.४ आिथ क यवसाया ंचे कार
२.५ आिथ क िवभाग
२.६ शेती आिण लाकूडकाम : कार आिण िवतरण
२.७ मासेमारी आिण पशुसंवध न: कार आिण िवतरण
२.० उि े
आिथ क यवसाया ंवर प रणाम करणाया घटका ंचा अ यास करण े.
आिथ क यवसा यांचे कार ल ात घ ेणे.
शेतीची मािहती घ ेणे.
वनउ पादनाची मािहती घ ेणे.
खाणकामाचा अ यास करण े.
२.१ तावना
आिथ क भूगोलात मानव व पया वरण या ं यातील सहस ंबंधाचा अ यास क ेला जातो .मानव हा
पया वरणाचा एक घटक आह े. मानवी जीवनाला लागणाया सव आव यक व त ु या नैसिग क
पया वरणात ूनच िम ळत असतात . अ न, व , िनवारा या म ूलभुत गो ी मानव िनसगा तूनच
िमळवत असतो . मानवा या म ूलभूत गरजा जसाजशा भागत ग े या तसतसा मानव आपल े
जीवन आरामी व स ुसहय कर याकड े वळू लागला . यातूनच श ेती सं कृतीतून याच े जीवन
ि थर झाल े व तो अथा ज नाकड े वळला.व पुढे खिनज स ंप ी व उ ोगध ंदे यामुळे मानवाचा munotes.in
Page 11
आिथ क यवसाय
11 आिथ क यवसाय का ळानुसार व ृ दीगत झाला .मानवान े आप या ब ुि दकौश या या
जोरावर कमी मात अिधक अथा ज न कर या या ि या शेधून काढ या .
२.२ या या
हॉन रियन व ब ेन टान –
मानवान े आप या आिथ क सामािजक व बौ दीक गरजा प ूण कर यासाठी क ेलेले य न
हणज े आिथ क यवसाय होय .
२.३ आिथ क यवसायावर प रणाम करणार े घटक
नैसिग क पया वरणात न ैसिग क घटक असतात .तर सा ं कृितक पया वरण मोठया माणा त
नैसिग क पया वरणावर अवल ंबून असत े. या दो ही पया वरणाचा मानवा या यवसायावर
प रणाम होतो . मानवाच े आिथ क यवसाय ह े नैसिग क व सा ं कृितक पया वरणावर अवल ंबून
असतात .
अ) नैसिग क घटक / कृितक घटक –
या घटका ंम ये भौगोिलक थान , आकार व िव तार , भूमी व पे भू तर
रचना,हवामान ,मृदा, नैसिग क, वन पती , णी जीवन ,जलाशय े या घटका ंचा समाव ेश होतो ह े
सव घटक मानवा या आिथ क ि या ंवर / थािनक करणावर प रणाम करतात .
ब) आिथ क घटक –
क) सामािजक घटक / सां कृितक घटक –
आिथ क ि यां या थिनक करणासाठी सामािजक घटक मह व पुण असतात व य ेक
देशातील एक सामािजक घटक आिथ क िवकासास मदत करत असतात . बया च वेळा
सामािजक घटक स ुि थतीत व चा ंगले असतात . या िठकाणी आिथ क ि यांचा िवकास
झपाट्याने होत असतो .
ड) राजक य घटक –
नैसिग क साधनस ंप ीत व त ु िनमा ण उ ोग आिण उ पादक व तुं या बाजारप ेठा िविश
अशा द ेशातच थािन क झाल ेला िदसतात . या द ेशाम य े असणा -या राजक य घटका ंवर,
आिथ क ि यांचे थािनक करण होत असत े. शासक य धोरण े शासन व शासन यव था
कायद े िनयम सवलती या सग यामुळे िविश द ेशात उ ोगाच े थािनक करण हो ते. या
देशात राजक य घटक ितकूल असतात . अशा िठकाणी आिथ क ि या िवकसीत होत
नाही. वेगवेगळया कारच े राजक य घटक थािनक करणावर प रणाम करतात .
इ) शासक य घटक –
शासक य घटका ंचाही प रणाम आिथ क ि या ं या थािनक करणावर होतो . शासनामाफ त
नवीन आिथ क ि यांना परवानगी व अथ सहाय क ेले जाते. औ ोगीक कर ण, व त दरात munotes.in
Page 12
आिथ क भूगोल
12 जिमनीची उपल धता , कर सवलती , संर ण याम ुळे या द ेशात आिथ क ि या िवकसीत
होतात . या शासक य धोरणा ंचे आिथ क ि यावर अन ुकूल व ितकूल प रणाम होतात . काही
वेळा देिशक िवकासातील असमतोल द ूर कर यासाठी काही आिथ क ि यांना े साहन
देणे व काह ना ितबंध करण े अशा कारच े धोरण सरकारला अवल ंबावे लागत े.
२.४ आिथ क यवसाया ंचे कार
ाथिमक - “मानवाच े जे यवसाय प ूण पणे िनसगा वर अवल ंबून असतात या ंना ाथिमक
थरावरील यवसाय अस े हणतात “
ि तीय - या यवसाया ंम ये ाथिमक थरावरील उ पािदत मालावर ि या क न या ंचे
प या मालात पांतर केले जाते. यास ि तीय यवसाय अस े हणतात .
तृतीय - जे यवसाय समाजास िविवध कार या स ेवा पुरिवतात या ंना तृतीय ेणीतील
यवसाय अस े हणतात .
भौगोिलक , आिथ क, सामािजक व सा ं कृितक घटका ंचा िविव ध आिथ क ि यांवरील भाव
ाथिमक आिथ क ि या मु यत: पया वरणावर अवल ंबून असतात . शेतीसाठी जिमनीची
सुिपकता , पज य, तापमान आव यक असत े. सव च कार या श ेती कारा ंवर तापमान या
घटकाचा भाव असतो . भूरचनेचा प रणामही श ेतीवर होतो .जिमनीची उ च उ पादन मता
हा घटक द ेखील श ेतीवर प रणाम करणारा आह े. यापार , शेती कारा ंम ये वाहत ूक या
आिथ क घटकाची भ ूिमका मह वप ूण ठरत े. शेतीसाठी स ु दा मोठया माणावर मज ुरांची
आव यकता असत े. थांलतरीत श ेती, थायी श ेती, िम श ेती, बागायती श ेती अशा
शेती या िविवध का रांवर द ेिशक समािजक घटका ंचा भाव पडतो .सां कृितक घटका ंचा
भाव ज े हा श ेतीतील उ पादन े तयार होत असतात याव ेळी होतो.
ि तीय आिथ क ि यांसाठी मज ुरांची उपल धता , जमीन , बाजारप ेठ, वाहतूक चा िवकास या
घटका ंचा भाव पडतो . बाजारपेठेची उपल धता हा घटक उ ो गधं ाची उभारणी
कर याप ुव च िवचारात घ ेतला जातो .नाशव ंत व अवजड व पा या उ ोगातील मालाची
ने- आण ला ंब अंतरापय त करण े यो य नसत े. यासाठी अस े उ ोग बाजारप ेठेजवळ उभाराव े
लागतात . र ते, रे वे आिण जल वा हतूक या ित ही वाहतूक या कारची मह वाची भ ूिमका
आहे. हणूनच र त े, रे वे, जल वाहत ूक ची ज ं शन ही औ िगक ि यांची क े बनतात .
स या वाहत ूक चा कार , वाहतूक दर अिण वाहत ूक ची शासक य धोरण े यांचा औ ोिगक
क ांवर प रणाम होतो . इतर घटका ंमधे कोळसा, नैसिग क वाय ू, खिनज त ेल आिण
जलिव ुत हे उज चे व त ोत आह ेत. उ ोगा या उभारणीपास ून ते उ ोगध ं ा या
वाढीपय त भांडवल हा तर म ुखच घ टक आह े. उ ोगा या थाना ंवर भांडवल व यावरील
सवलती या सव आिथ क घटका ंचा भाव पडतोच . तृतीय आिथ क ि यांसाठी वाहत ूक
अ यंत मह वाचा घटक आह े. कृितक घटका ंमधील भ ूउतार, मृदा आिण हवामान ह े
वाहतूक या मागा साठी म ुख आधार आह ेत. आिथ क घटका ंमधील भा ंडवल आिण
बाजारप ेठा, बँका आिण िवमा ह े घटक मह वाच े आह ेत. सामािजक आिण सा ं कृितक
घटका ंम ये शासनाची भ ूिमका, लोकां या पर ंपरा ह े घटक स ु दा मह वाच े आहेत. काही
माणात सा ं कृितक य मह वाचा प रणामही आिथ क ि यां या थाना ंवर होतो . munotes.in
Page 13
आिथ क यवसाय
13 धािम कता हा घटक आिथ क नसल ेला घटक आह े परंतु याचाही काही अ ंशी प रणाम होतो .
राजक य घटकाची भ ूिमका स ु दा िततक च मह वाची आह े.
तुमची गती तपासा :
१) आिथ क यवसाया ंवर प रणाम क रणारे िविवध घटक सा ंगा.
२.५ आिथ क िवभाग – ाथिमक , ि तीय आिण त ृतीय
आिथ क ि या उ पादन , िवतरण , मालाची खर ेदी िव आिण स ेवा या ं याशी स ंबंिधत
आहेत. आिथ क ि यांना यवसाय अस ेही हणतात . काही आिथ क भूगोलत ा ंनी आिथ क
ि यांची िक ंवा यवसाया ंची िव भागणी ३ िवभागात क ेली आह े.१) धंदा २) यवसाय ३)
नोकरी काही द ेशात या ंची िवभागणी ५ िवभागात क ेलेली आह े.
१) ाथिमक िवभाग
२) ि तीय िवभाग
३) तृतीय िवभाग
४) चतुथ िवभाग
५) पंचम िवभाग
ाथिमक िवभागातील उ पादन े िनसगा शी स ंबंिधत असतात . याम य े शेती, मासेमारी,
िशकार वना ंवर आधा रत यवसाय , खाणकाम इ . यवसाया ंचा समाव ेश होतो . िवकसीत
देशाम य े ाथिमक यवसायात ग ुंतले या लोका ंची सं या ख ूप कमी आह े.
ि तीय िवभागातील आिथ क ि यांम ये क चा मालावर ि या केली जात े. याम य े कापड
उ ोग , रासायिनक उ ोग , रासायिनक उ ोग , जहात बांधणी उ ोग या ंचा समाव ेश होतो .
तृतीय आिथ क िवभाग हा स ेवा देणारा उ ोग आह े.या िवभागात ून सव सामा य लोक ं◌ाना
सेवा पुरिव या जातात . यापार स ेवांम ये मालाची िक ंरकोळ व घाऊक िव , वाहतूक अिण
िवतरण तस ेच मनोरंजन, काया लयीन स ेवा, सारमा यम े, पय टन, बँका व िवमा , आरो य
सेवा इ. सेवांचा समाव ेश होतो . िवकसीत द ेशांम ये या ि यांम ये गुंतले या लोका ंची सं या
सतत वाढत आह े.
चतुथ आिथ क िवभाग बौि दक ि यांशी स ंबंिधत आह े. याम य े स ां कृितक उप म ,
वाचनालय, वै िनक स ंशोधन , िश ण या ंचा समाव ेश होतो .
पाच या आिथ क िवभागात समाजातील उ च पात ळीवरील िनण य घेणाया चा समाव ेश होतो
काहीजण या िवभागाला चत ुथ आिथ क िवभागाचीच शाखा मानतात . याम य े सरकारी
अिधकारी , िव ापीठ े, सारमा यम े यांचा समाव ेश होतो .
munotes.in
Page 14
आिथ क भूगोल
14 तुमची गती तपासा :
१) िविवध कार या आिथ क िवभागा ची मािहती ा .
२.६ शेती आिण लाकूडकाम : कार आिण िवतरण
“मानवाच े जे यवसाय प ूण पणे िनसगा वर अवल ंबून असतात या ंना ाथिमक तरांवरील
यवसाय अस े हणतात .”
िनसगा तून िनमा ण होणाया व त ूंचा उपयोग व उपभोग मानव घ ेत असतो . या यवसायात
िशकार वनउ पा दन, मासेमारी, खाणकाम , पशुपालन यांचा समाव ेश होतो . हे यवसाय
य िनसगा या अन ुकुलतेवर व ितकुलतेवर अवल ंबून असतात . या द ेशातील
जा तीत जा त लोकस ं या ाथिमक यवसाया ंत गुंतलेली असत े. या द ेशाचा आिथ क
िवकास म ंद गतीने होतो . कारण ाथिमक यवसायात ून िमळणारे आिथ क लाभ त ुलनेने
कमी व उशीरान े िमळतात. िवकसनशील व कमी िवकिसत द ेशांम ये ाथिमक यवसाया ंचे
माण ह े नेहमीच जा त असत े. तर िवकिसत द ेशात ाथिमक यवसायाच े माण ह े कमी
असत े. ाथिमक यवसाय हे मूलभूत आिथ क ि या मान या जातात . कारण ाथिमक
यवसायांवरच ि तीय , तृतीय ेणीचे यवसाय अवल ंबून असतात .
मुख ाथिमक यवसाय –
१) शेती –
हजारो वषा पासून मानव श ेती करीत आल ेला आह े. शेती हा जगातील सवा त मोठा व
मह वाचा यवसाय आह े.जगातील ६०… लोक शेती हाच आिथ क यवसाय करतात .
यामुळे लोकांचा अ न व ा यांना चारा उपल ध होतो . शेती उ पादना ंवर अन ेक ि या
उ ोग चालतात . तसेच पश ुपालनही मोठया माणात करता य ेते. शेती या शोधा या
अगोदर मानव हा क ंदमुळे फळे तसेच िशकार क न आपल े जीवन जगत होता . शेतीमुळे
मानव हा ि थर झाला . आधुिनक स ं कृतीचा आधार श ेती हाच आहे. शेती ही भ ूररचना
मृदा, हवामान , पाणी इ . भौगािलक घटकावर अवल ंबून असत े. शेती ही उदरिनवा ह व
यापारी या दोन त वावर क ेली जात े.शा ीय त ं ाना या िवकासाम ुळे शेतीम य े
िदवस िदवस स ुधारणा होत आहे.
शेतीचे कार –
देशातील न ैसिग क पया वरण, लोकस ं या, लोकां या गरजा यान ुसार श ेती या व पात
िभ नता आढ ळते. िविवध कसोटया ं या आधार े कृषी कार अ यासल े जातात .
१) े ावर आधा रत - अ) सघन / सखोल श ेती ब) िव तृत शेती
२) आ ता व पाणीप ुरवठा यावर आधा रत : अ) आ शेती ब) कोरवाह श ेती क)
जलिस ंचन श ेती munotes.in
Page 15
आिथ क यवसाय
15 ३) पीक पांवर आधा रत : अ) एक पीक प दती श ेती ब )दुबार पीक श ेती क) बह पीक
प दती श ेती
४) उ पादन माण व बाजारप ेठेवर आधा रत - अ) ाथिमक उदरिनवा ह शेती ब)
थला ंतरीत श ेती क) ाथिमक थायी श ेती ड) यापारी शेती इ) मळा शेती
५) देिशक आधारान ुसार - अ) मा सून शेती ब) भूम य सागरी श ेती क) िम श ेती ड)
उ ण किटब ंधीय म ळा शेती.
शेतीचे मह व
मानवाचा चीन व म ूलभूत यवसाय क ृषी हा आज जगातील अन ेक देशां या अथ यव थ ेचा
कणा आह े. जगातील ५०… तर िवकसनशील द ेशातील ६५ … लोकस ं या क ृषी
यवसायावर अवल ंबून आह े. अनेक देशांतील रा ी य उ पादनात क ृषी उ पादनाचा मोठा
वाटा आह े. अ न, व , िनवारा या म ुलभूत गरजा प ुण कर याबरोबरच िविवध कार या
उ ोगा ंना कृषी यवसायात ून क या मालाचा प ुरवठा होतो . िवकसनशील द ेशां या िवद ेशी
यापारात क ृषी उ पादना ंचा सहभाग मोठा असतो .
तुमची गती त पासा :
१) टीप ा - शेती ाथिमक यवसाय
२.७ लाकूडकाम
वन उ पादन हा जगातील सवा त चीन यवसाय अस ून जगातील अिधक जमाती हा
यवसाय करतात . अर यातील वन पत ची म ुळे, कंदमुळे, फळे गोळा करणे हा ज ंगलातील
मह वाचा यवसाय आह े. काळानुसार याच े माण कमी झाल ेले आहे तरी बया च द ेशात
मध गो ळा करणे, िडंक गोळा करणे याचबर ेाबर कागद िनिम तीसाठी लाक ुडतोड क न
कागदी लग ापास ून व त ू, पेटया, कलाक ुसरी या व त ू, लाख हा कारखानदारीसाठी
लागणारा क चा माल अर याती ल वृ तोडीम ुळे उपल ध होतो . समिशतो ण किटब ंधात
लाकुडतोड हा यवयाय यापारी त वावर क ेला जातो .
अ) कंदमुळे, फळे गोळा करण े
उ ण द ेश - उ ण किटब ंधात व ेगवेगळया िठकाणा ंम ये या आिथ क ि या चालतात .
ॲमेझॉनचे खोर े, झील , पे , इ ोकेडोर आिण ह ेनेझुएला, उ ण किटब ंधीय
आि Àकेमधील काही प े, ऑ ेिलयामधील उ रकडील , यू िगनीचा अ ंतग त द ेश,
अिशयामधील यानमार , थायल ंड, चीन आिण भारताचा द ुग म देश इ यादी .
ब) िशकार –
मानवाचा पिहला यवसाय िशकार आह े. सु वाती या का ळात मानव उदरिनवा हासाठी
क चे िकंवा िशजवल ेले मांस खात होता . िशकार हा मानवाचा चीन यवसाय अस ून तो
अ गत द ेशात आजही चालतो . िवषुववृ ीय अर यातील व ुवीय द ेशातील लोक िशकार munotes.in
Page 16
आिथ क भूगोल
16 हा ाथिमक व पातील यवसाय करतात . उपिजिवक ेचे साधन हण ून िशकार करण े हे
उ र अम े रका, आि का, उ र आिशया , उ र ऑ ेिलया या द ेशातील आिदम जमाती
मोठया माणावर करतात . स यि थतीला या ंची िशकार कर यास ब ंदी घाल यात आली
आहे.
वनांचे मह व
वने पया वरणा या ीन े मह वाची आह ेत. वनांमुळे पया वरणाचा समतोल राखला
जातो.मानवासाठी न ैसिग क ऑि सजनचा प ुरवठा वना ंमधूनच होतो . मध, िडंक या घटका ंची
उपल धता आ जही वना ंमुळेच होत े. याचबरोबर कागद िनिम तीसाठी लाक ुडतोड क न
लगदा , पेटया तस ेच खेळा या सािह यासाठी लागणा -या लाकडाची उपल धता वना ंपासून
होते. लाख हा कारखानदारीसाठी लागणारा क चा माल अर यातील व ृ तोडीम ुळे उपल ध
होतो. वनांमुळे जिमनीचा ध ूप रोखली जात े. पज या या माणावरही वना ंचा प रणाम होतो .
मासेमारी आिण पशुसंवध न: कार आिण िवतरण
मासेमारी हणज े मासे पकड याचा य न करणे. मासे पकड यासाठी अनेक तं े आहेत.
हात गोळा करणे, भाला मारणे, जाळी मारणे इ. ही ि या ाचीन पाषाणय ुगात सु झाले या
थांपैक एक आहे. आता आधुिनक तं े सु झाली आहेत. पुढील घडामोड नाही वाव
आहे. मासेमारीच े िविवध कार आहेत.
a म यपालनाची कापणी यां या मू यांसाठी केली जाते उदा. यावसाियक मासेमारी,
मनोरंजना मक मासेमारी इ. खा या पा यातील मासेमारी िकंवा गोड्या पा यातील मासेमारी
असू शकते. तेथे मा रयन िफिशंग िकंवा अंतद शीय पा यात मासेमारी असू शकते.
b यावसाियक मासेमारी हणज े यावसाियक न यासाठी मासे आिण इतर समु ी
खा पदाथ पकड याची ि या. मासेमारी हा कार एक हणून केला जातो
a उ ोग आिण ितकूल प रि थतीत समु ापय त. यावसाियक म छीमार सामा यतः सव
कारच े मासे पकडतो यांना जागितक बाजारप ेठेत मागणी असत े. यावसाियक
मासेमारीसाठी तं ानाचा वापर केला जातो. या कार या ि याकलापा ंम ये यावसाियक
धोका असतो .
b बेटावरील म यपालन मु यतः न ा आिण तलावा ंम ये केले जाते.
c िवशेषत: आिशया आिण दि ण पूव आिशयाम य े बेटे म यपालन ही एक मह वाची ि या
आहे. येथे मासे कमी माणात पकडल े जातात आिण मु यतः वैयि क कुटुंबाला आधार
देतात िकंवा काही लहान असंघिटत बाजारात िवकल े जातात .
d भारतातील मासेमारी हा महागड ्या रा यातील एक मुख उ ोग आहे आिण तो सुमारे
14 दशल लोकांना रोजगार देतो. 1942 म ये वातं य िमळा यापास ून भारतातील
म य उ पादनात 10 पटीने वाढ झाली आहे. भारतात 2,512 िकमी सागरी खचा ची रेषा
आहे. भारत हा जगातील मासळीचा मुख पुरवठादार देश मानला जाऊ शकतो . सागरी
आिण गोड्या पा यातील मासेमारी भारतात झपाट्याने वाढत आहे munotes.in
Page 17
आिथ क यवसाय
17 1. ए वा क चर हणज े मासे आिण इतर जलचर जीवांची शेती. भारतातही ए वा सं कृती
पाळली जाते. रोजगार , पोषण आिण यापार या ि कोनात ून मासेमारी उ ोग हा
अथ यव थ ेचा मह वाचा भाग आहे.
ख) मासेमारी - सागरी िकनार े, न ा, सरोवर , तलाव या िठकाणी मास ेमारी हा यवसाय
चालतो . िवकिसत द ेशात हा यवसाय आध ुिनक प तीन े केला जातो . मासे हे िकनाया वरील
लोकांचे पुरक अ न अस याम ूळे दाट लोकव ती या देशात मा सेमारी यवसाय मोठया
माणावर चालतो . पि म य ुरोप, कॅनडा स ंयु सं थान े, पे , िचली, भारत, िफिलपाई स
या देशात मास ेमारी मोठया माणात होत े. समशीतो ण किटब ंधीय द ेशात यापारी त वावर
मासेमारी क ेली जात े.
मासेमारीच े मह व –
मासेमारी हा ाथिमक यवसाय फार प ूव पास ून मानव करीत आला आह े. आज या
यवसाया चे व प यापारी झाल े आहे. जगात मोठया माणावर यापारी त वावर मास ेमारी
केली जात े. माशांचा अ न हण ून वापर क ेला जातो . माशांपासून उपय ु तेलाचे उ पादन
घेतले जाते. स दय साधना ंम ये अशा तेलाचा वाप र केला जातो . माशांपासून खताचीही
िनिम ती केली जात े.
munotes.in
Page 18
18 ३
खिनज े आिण उ ोग
घटक स ंरचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ खिनज े: मह व, वैिश ्ये आिण िवतरण
३.३ औ ोिगक थाना ंवर प रणाम करणार े घटक
३.४ वेबरचा िस ा ंत
३.५ जगातील औ ोिगक देश
३.० उि े
खिनज े: मह व, वैिश ्ये आिण िवतरण समजून घेणे
उ ोगध ं ाचे िविवध कार े होणार े वग करण अ यासण े.
वेबरचा िस ा ंत समज ून घेणे.
३.१ तावना
उ ोगध ं ाची स ुरवात १७ या शतकापास ून झाली .पिहली औ ोिगक ांती युरोपम य े
झाली. यानंतर औ ो िगकरणाचा सार स ंपूण जगभर झाला .मानवान े नवन वीन य ं ांचा व
तं ाचा शोध लाव याम ुळे उ ोगध ा ंना गती झाली आिण याच े व पही बदलत व
िवकसीत होत ग ेले.
३.२ खिनज े: मह व , वैिश ्ये आिण िवतरण
खिनज े हणज े काय?
सामािजक आिथ क वाढीसाठी ाथिमक भौितक पाया हणज े खिनज संसाधन े.
आकड ेवारीन ुसार, मानवाकड ून वापर या जाणा या 95% पे ा जा त ऊजा , उ ोगात
वापर या जाणा या 80% क या मालाचा आिण कृषी उ पादनात वापर या जाणा या
70% क या मालाचा वापर खिनज संसाधना ंमधून होतो. देशाला औ ोिगक िवकासाचा
पाया दे यासाठी खिनज संसाधन े मह वाची आहेत. सुदैवाने, या या वैिव यप ूण भूवै ािनक
रचनेमुळे, भारताम य े खिनज संसाधना ं या मोठ्या ेणीने संप न आहे. यात शंभरह न munotes.in
Page 19
खिनज े आिण उ ोग
19 अिधक खिनज े आहेत, यापैक सुमारे तीस खिनज े आिथ क ि कोना तून मह वाची आहेत.
कोळसा , लोह धातू, मॅंगनीज , बॉ साईट , अ क आिण इतर सािह य ही काही उदाहरण े
आहेत. तथािप , पे ोिलयम आिण िविवध नॉनफेरस धातू खिनज े, िवशेषत: तांबे, िशसे,
ज त, कथील आिण ेफाइटची अपुरी मा ा आहे. ाथिमक उ पादनाच े पांतर अिधक
उपयु घटका ंत करण े हणज े उ ोगध ंदे होय. याचाच अथ क चा मालाच े पांतर उपभो य
अशा प या मालात करण े हणज े उ ोगध ंदे होय.
खिनज ोता ंचे कार :
यां या रासायिनक आिण भौितक वैिश ्यांवर आधा रत , खिनज े दोन ाथिमक ेण म य े
िवभागली जाऊ शकतात : धातू आिण गैर-धातू.
खिनजा ंचे मुळात दोन कार े वग करण केले जाते:
धातू खिनज े:
मेटॅिलक खिनज े धातू उ ोगा या वाढीसाठी एक भ कम पाया हणून काम करतात . या
गटाम य े लोह धातू आिण बॉ साईट सार या धातू िनमा ण करणा या सािह याचा समाव ेश
होतो. धातू या खिनजा ंम ये धातूची चमक िकंवा चमक असत े.
फेरस आिण नॉन-फेरस धातूची खिनज े ही धातू या खिनजा ंची उप ेणी आहेत.
फेरस: फेरस खिनज े लोह समािव असल े या सव खिनजांचा संदभ देतात. फेरस
खिनजा ं या उदाहरणा ंम ये ोमाइट ्स, लोह धातू आिण मॅंगनीज यांचा समाव ेश होतो. सव
धातूं या खिनज उ पादना या मू या या सुमारे तीन चतुथा श भाग हे फेरस खिनजा ंनी
बनलेले आहे. ही खिनज े धातुकम उ ोगा ं या वाढीसाठी , िवशेषत: लोह, पोलाद आिण िम
धातुंचे उ पादन करणा या उ ोगा ं या वाढीसाठी एक भ कम पाया देतात. फेरस खिनज
साठा आिण उ पादना या बाबतीत भारताची ि थती चांगली आहे.
नॉन-फेरस: लोहम ु खिनजा ंना नॉन-फेरस खिनजे हणतात . नॉन-फेरस खिनजा ंम ये
तांबे, बॉ साइट आिण इतरांचा समाव ेश होतो. बॉ साईट वगळता , भारताला नॉन-फेरस
धातू या खिनजा ंम ये कमी वेश आहे.
munotes.in
Page 20
आिथ क भूगोल
20 अधात ू खिनज े:
धातू नसले या खिनजा ंम ये यां या रासायिनक रचनेत काढता ये याजो या धातूंचा अभाव
असतो आिण ते स ि य िकंवा अजैिवक मूळ असू शकतात . ते पुढे दोन गटांम ये िवभागल े
गेले आहेत, हणज े खिनज इंधन आिण इतर नॉन-मेटिलक खिनज े, यां या मूळ थानावर
आधा रत . भारताला अनेक नॉन-मेटिलक खिनजा ंचा आशीवा द आहे, परंतु आिथ क
ि कोनात ून यापैक फारच कमी माणात मह वप ूण आहेत. ते िज सम , फॉ फ ेट,
कायनाइट , िसिलमनाइट , डोलोमाइट , चुनखडी आिण अ क आहेत. िसम ट, खते,
री ॅ टरीज आिण इलेि कल व तूंचे उ पादन करणा या ंसह अनेक िभ न े े ही खिनज े
वापरतात .
इंधन खिनज े: कोळसा आिण पे ोिलयम यांसारखी खिनज इंधने स ि य व पाची
असतात आिण ती पुरले या ाणी आिण वन पत या जीवनात ून िनमा ण होतात . ते
जीवा म इंधना या नावान ेही जातात.
इतर अधात ू खिनज े: अ क , चुनखडी आिण ेफाइट यांसारखी इतर अधात ू खिनज े
िनसगा त अजैिवक आहेत.
खिनजा ंची वैिश ्ये:
खिनजा ं या मूलभूत गुणांम ये खालील गो चा समाव ेश होतो:
• खिनज ि टल रचना प पण े प रभािषत आहे.
• यांची एक िनि त रासायिनक रचना आहे.
• ते नैसिग क र या होत असतात .
• ते अजैिवक प त नी तयार होतात .
• ते िनसगा त घन असतात .
खडकाला खिनज मानल े जा यासाठी यापैक िकमान तीन गुण दिश त करणे आव यक
आहे.
खिनजा ं या इतर गुणधमा म ये यांचे अिनयिमत अवकाशीय िवतरण समािव आहे.
खिनज गुणव ा आिण माण यांचा पर पर संबंध आहे, याचा अथ उ च-गुणव ेची खिनज े
कमी-गुणव े या खिनजा ंपे ा दुिम ळ आहेत.
सव खिनज े कालांतराने संपु ात येतात. भूगभ शा ीय ्या, खिनज े तयार हो यास बराच
कालावधी लागतो आिण आव यकत ेनुसार ते व रत बदलल े जाऊ शकत नाहीत .
munotes.in
Page 21
खिनज े आिण उ ोग
21 खिनजा ंचे िवतरण :
भारताम य े खिनज संप ीच े असमान िवतरण आहे. खिनज संसाधना ं या घटना भौगोिलक
रचने या िविश ेण शी जोड या जातात .
कोळशाच े बह तांश साठे ग डवाना णालीम य े आहेत.
तांबे, िशसे, ज त इ याद सह धारवाड आिण कडपाह णालीम य े ल णीय धातूचे खिनज
साठे आहेत.
दामोदर , सोने, महानदी आिण गोदावरी खो या ंम ये जगातील 97 ट या ंह न अिधक
कोळसा साठा आहे.
अरबी समु ात, आसाम , गुजरात या गाळा या खो यात पे ोिलयमच े साठे मुंबई या
िकनारप ीवर आढळतात . कृ णा-गोदावरी आिण कावेरी खो या ंम ये नवीन साठे आहेत.
िवं यन णालीम य े आढळणा या मुख गैर-धातू खिनजा ंम ये िज सम , कॅि शयम ,
चुनखडी आिण डोलोमाइट यांचा समाव ेश होतो. भारतातील ीपक पीय पठारी देशातील
ाचीन ि टलीय खडका ंम ये, बह सं य धातू खिनज े आढळतात .
भारतातील मुख खिनज देश:
खिनज े अधूनमधून इकडे-ितकड े वेग या क या ंम ये आढळ ू शकतात , परंतु ते बह धा
भारतभर तीन मोठ्या भागात क ि त असतात .
ईशा य पठाराच े े फळ :
यात छोटानागप ूर, ओ रसा आिण पूव आं या पठारा ंचा समाव ेश होतो.
िवशेषत: धातूिव ानासाठी वापरल े जाणार े समृ खिनज साठे या भागात आढळतात .
लोह धातू, मॅंगनीज , अ क , बॉ साईट , चुनखडी आिण डोलोमाईट यांसार या अनेक
खिनजा ंचे, िवशेषत: धातू उ ोगात वापर या जाणा या खिनजा ंचे समृ साठे या देशात
आढळतात .
दामोदर , महानदी आिण सोन या न ां या खो या ंसह, या भागात कोळशाचा मुबलक साठा
आहे.
या यित र , या भागात तांबे, युरेिनयम, थो रयम , फॉ फ ेट इ याद च े मह वप ूण साठे
आहेत.
काही मह वाची खिनज े:
लोह खिनज :
भारताम य े लोहख िनजाची संसाधन े ब याप ैक आहेत आिण 60% पे ा जा त लोह साम ी
असल ेले खिनज अ यंत उ च दजा चे आहे. हेमेटाइट, मॅ नेटाईट आिण िलमोनाइट हे munotes.in
Page 22
आिथ क भूगोल
22 रा ात आढळणा या लोहखिनजाच े तीन मु य कार बनतात . देशा या ईशा य ेकडील
पठारी देशात, कोळशा या साठ्यांजवळ लोखंडा या खाणी आहेत. ओिडशा , झारख ंड,
छ ीसगड , कना टक, गोवा, तेलंगणा, आं देश आिण तािमळनाड ू या रा या ंम ये
जगातील 95% पे ा जा त लोह खिनज साठा आहे.
आं देशातील अनंतपूर, ख मम , कृ णा, कुरनूल, कड पा आिण ने लोर हे िज ह े
लोहखिनजाच े साठे आहेत.
• या यित र , राज थान , महारा आिण तािमळनाड ू रा या ंम ये काही ठेवी आहेत.
िवशेषतः िनया ती या उ ेशाने, छ ीसगड आिण ओिडशातील बैलािडला , राजहरा आिण
िक ब ु येथील खाणी िवकिसत के या जात आहेत.
• जरी गो यातील खिनज कमी दजा चे असल े तरी ते देशा या एकूण उ पादनात भावी
योगदान देते. मामाग बंदरातून गो यातील जवळपा स सव लोखंड जपानला पाठवल े जाते.
मॅंगनीज :
• ओिडशा , म य देश, महारा , कना टक आिण आं देश हे मुख उ पादन े आहेत.
महारा ातील नागपूर आिण भंडारा िज ा ंपासून म य देशातील बालाघाट आिण
िछंदवाडा िज ा ंपय त पसरल े या प ्यात भारतातील एकूण मॅंगनीज धातू या साठ्यापैक
78 ट या ंह न अिधक साठा आहे.
• देशात मँगनीजच े सवा त मोठे उ पादक म य देश हणज े; देशभरातील एकूण उ पादनात
33% वाटा आहे.
• सुंदरगड , रायगडा , बोलंगीर, केओंझार, जाजप ूर, मयूरभंज, कोराप ुट, कालाहा ंडी आिण
बोलंगीर हे खाणकामाचे मह वप ूण देश आहेत.
• देशातील आणखी एक मह वप ूण उ पादक , कना टक एकूण उ पादनात 26% योगदान
देतो आिण धारवाड , ब लारी , बेलगावी , उ र कॅनरा, िच कमगाल ु , िशवमो गा , िच दुग
आिण तुमकूर येथे खाणी आहेत.
• मँगनीज , जे नागपूर, भंडारा आिण र नािग री िज ा ंत उ खनन केले जाते, हे महारा ात
उ पािदत होणार े दुसरे मुख खिनज आहे.
खिनजा ंचा उपयोग :
• औ ोिगक आिण िवकसनशील दो ही रा े खिनजा ंचा मोठ्या माणावर वापर करतात .
• वाळू, रेव, िवट िचकणमाती , आिण खडका ंचे एक ीकरण हे सव बांधकाम खिनज े मानले
जातात . ते काँ ट, िवटा आिण पाई स या िनिम तीम य े तसेच घरे आिण र ते
बांध यासाठी काम करतात .
• नॉन-मेटिलक औ ोिगक खिनज े िविवध औ ोिगक ि या ंम ये वापरली जातात , जसे क
रसायन े, काच, खते आिण कागद , लाि टक आिण फामा युिटक ससाठी िफलर तयार munotes.in
Page 23
खिनज े आिण उ ोग
23 करणे. मीठ, िचकणमाती , चुनखडी , िसिलका वाळू, फॉ फ ेट रॉक, तालक आिण अ क ही
औ ोिगक खिनजा ंची उदाहरण े आहेत.
३.३ औ ोिगक थाना ंवर प रणाम करणारे घटक
सामा यतः , उ ोगा ं या थानावर आिथ क िवचारा ंचा भाव पडतो , तरीही काही गैर-
आिथ क िवचारा ंमुळे काही उ ोगा ं या थानावर भाव पडतो . नफा वाढवण े, याम य े खच
कमी करणे देखील सूिचत होते ते उ ोगा ं या थानासाठी िविश िठकाणा ं या िनवडीच े
सवा त मह वाच े ल य आहे. उ ोगा ं या थानावर प रणाम करणा या िविवध घटका ंब ल
जाणून घेऊ.
उ ोगाला िविश िठकाणी खेचणारे अनेक घटक आहेत. उ ोगा ं या थानावर प रणाम
करणार े घटक हे आहेत:
1. क या मालाची उपल धता
2. मजुरांची उपल धता
3. बाजारप ेठेची जवळीक
4. वाहतूक सुिवधा
5. श
6. साइट आिण सेवा
7. िव
8. नैसिग क आिण हवामानिवषयक िवचार
9. वैयि क घटक
10. धोरणा मक िवचार
11. बा अथ यव था
12. िविवध घटक
1. क या मालाची उपल धता :
उ ोगाच े थान िनि त करताना , क या माला या ोता ं या जवळ असण े मह वाच े
आहे. क या माला या ोता ं या जवळ आ यान े उ ोगाचा उ पादन खच कमी होईल.
बह तेक मोठ्या उ ोगा ंसाठी, क या मालाची िकंमत एकूण खचा चा मोठा भाग बनवत े.
हणून, बह तेक कृषी-आधा रत आिण वन-आधा रत उ ोग क या माला या पुरवठ्या या
ोता ं या प रसरात आहेत.
munotes.in
Page 24
आिथ क भूगोल
24 2. मजुरांची उपल धता :
उ ोगासाठी व त आिण कुशल कामगारा ंचा पुरेसा पुरवठा आव यक आहे. कामगार
क ांकडे उ ोगाच े आकष ण हे उ पादना या एकूण खचा या म खचा या गुणो रावर
अवल ंबून असत े याला वेबर मजूर खच िनद शांक हणतात . मुंबई देशा या अंतग त
भागात कुशल कामगारा ंची उपल धता हा या देशातील कापूस व ो ोगा या सु वाती या
एका तेसाठी जबाबदार घटका ंपैक एक होता.
3. बाजाराची जवळीक :
बाजारातील वेश हा उ ोगा ं या थानावर प रणाम करणारा एक मह वाचा घटक आहे जो
उ ोजकान े िवचारात घेणे आव यक आहे. नाशव ंत िकंवा अवजड व तूंचे उ पादन करणार े
उ ोग यांची लांब प यापय त वाहतूक करता येत नाही ते सामा यत : बाजारा या अगदी
जवळ असतात . ेड आिण बेकरी, बफ , िटन, कॅन उ पादन इ याद या बाबतीत
बाजारपेठेजवळ असल ेले उ ोग तयार उ पादना या िवतरणासाठी वाहतूक खच कमी क
शकतात . ाहक उ पादन करणा या उ ोगा ं या बाबतीत बाजारप ेठेची सुलभता अिधक
मह वाची असत े. उ पादक व तूंऐवजी व तू.
4. वाहतूक सुिवधा:
वाहतूक सुिवधा, सामा यत : उ ोगा या थानावर भाव टाकतात . पाणी, र ता आिण रे वे
या तीन प त सह वाहतूक ही एकि तपण े मह वाची भूिमका बजावत े. यामुळे जलमाग ,
र ते आिण रे वेचे जं शन पॉइंट औ ोिगक ि याकलापा ंचे क बनतात .
5. िव त श :
उ ोगा या थानावर प रणाम करणारा आणखी एक घटक हणज े व त िवजेची
उपल धता . पाणी, वारा, कोळसा , वायू, तेल आिण वीज हे उज चे मुख ोत आहेत.
वाफे या इंिजनाचा शोध लाग याप ूव पाणी आिण पवन उजा या दो ह चा मोठ्या माणावर
वीज पुरवठ्याचा ोत हणून शोध घेतला जात होता. एकोिणसा या शतकात , कोळसा
े ाची जवळीक नवीन उ ोगा ं या थापन ेवर, िवशेषत: जड उ ोगा ंसाठी मु य थान
िनमा ण करणारा भाव बनला . वीज, वायू, तेल इ यादी उज या इतर ोता ं या
प रचयाम ुळे उजा घटक अिधक लविचक झाला याम ुळे उ ोगा ंचे िवखुरणे आिण
िवक ीकरण झाले. चला पुढे जाऊन उ ोगा ं या थानावर प रणाम करणार े आणखी काही
घटक जाणून घेऊया.
6. साइट आिण सेवा:
साव जिनक उपयोिगता सेवांचे अि त व , साइट या मू याची व तता , एखा ा िविश
जागेशी संल न असल े या सुिवधा जसे क जिमनीची पातळी , वन पत च े व प आिण
संबंिधत ि याकलापा ंचे थान एका िविश मया देपय त उ ोगा या थानावर भाव
टाकतात . .सरकारन े काही े े मागासल ेले े हणून वग कृत केली आहेत िजथे
उ ोजका ंना अनुदान, िकंवा सवलती या दराने िव प ुरवठा, िकंवा व त दरात वीज munotes.in
Page 25
खिनज े आिण उ ोग
25 पुरवठा, आिण िश ण आिण िश ण सुिवधांची तरतूद यासार या िविवध सवलती िद या
जातील . अशा कार या ो साहना ंमुळे े रत झालेले काही उ ोजक अशा भागात यांचे
युिनट शोध यासाठी पुढे येऊ शकतात .
7. िव :
उ ोग उभारणीसाठी , ते चालव यासा ठी आिण िव तारा या वेळीही िव प ुरवठा आव यक
असतो . व त याजदरात भांडवलाची उपल धता आिण अपुरी र कम हे औ ोिगक
थानावर भाव पाडणार े मुख घटक आहेत. उदाहरणाथ , भारतीय कापूस व ो ोगा या
थािनक इितहासाचा आढावा घेत यास असे िदसून येते क सु वाती या काळात मुंबई
आिण आसपास या उ ोगाच े क ीकरण मु य व े ीमंत आिण उ ोजक पारशी आिण
भािटया यापा या ं या उपि थतीम ुळे होते, यांनी मोठ्या माणावर आिथ क संसाधन े
पुरवली.
8. नैसिग क आिण हवामानिवषयक िवचार :
नैसिग क आिण हवामानिवषयक िवचारा ंम ये जिमनीची पातळी , देशाची भूगोल, पा याची
सुिवधा, ेनेज सुिवधा, टाकाऊ पदाथा ची िव हेवाट इ याद चा समाव ेश होतो. हे घटक
कधी कधी उ ोगा ं या थानावर भाव टाकतात . उदाहरणाथ , कापूस व ो ोगा या
बाबतीत , दमट हवामानाचा अित र फायदा होतो कारण सूत तुट याची वारंवारता कमी
असत े. भारतातील बॉ बे आिण ि टनमधील मँचे टर या दमट हवामानाम ुळे या क ांम ये
कापूस व ो ोगा या िवकासाला मोठा वाव िमळाला .
9. वैयि क घटक:
औ ोिगक युिनट्सचे थान ठरवताना , काहीव ेळा उ ोजकाची वैयि क ाधा य े आिण
िविश प रसरा ंिव पूव ह असू शकतात . उदाहरणाथ , िम टर फोड ने डे ॉईटम य े मोटार
कार तयार कर यास सु वात केली कारण ते यांचे मूळ गाव होते. अशा करणा ंम ये,
वैयि क घटक इतर िवचारा ंवर वच व गाजवतात . तथािप , या कारच े वच व दुिम ळ आहे.
10. धोरणा मक िवचार :
आधुिनक काळात , औ ोिगक थान िनि त कर यात धोरणा मक िवचार मह वाची भूिमका
बजावत आहेत. यु काळात सुरि त िठकाणाला िवशेष मह व असत े. कारण यु ा या
काळात हवाई ह यांचे मु य ल य श ा े आिण दा गोळा कारखान े आिण यु ासाठी
आव यक असल े या इतर व तूंचा पुरवठा करणार े उ ोग असतील . दुस या
महायु ादर यानचा रिशयन अनुभव एक मनोरंजक उदाहरण देतो.
11. बा अथ यव था :
बा अथ यव था देखील उ ोगा ं या थानावर ल णीय भाव टाकतात . जे हा िविश
उ ोग मु यतः बंदर आिण िशिपंग सुिवधा असल े या एका िविश क ावर थािनक क ृत
केला जातो ते हा िवशेष उपकंपनी ि याकलापा ं या वाढीम ुळे बा अथ यव था उ वतात . munotes.in
Page 26
आिथ क भूगोल
26 जे हा एकाच उ ोगातील मोठ्या सं येने औ ोिगक युिनट्स एकमेकां या अगदी जवळ
असतात ते हा बा अथ यव था ंचाही आनंद घेता येतो.
12. िविवध घटक:
काही िविश करणा ंम ये उ ोगा ंचे थान िनि त कर या त ऐितहािसक घटना देखील
मुख भूिमका बजावतात . लँकेशायरमधील कापूस व उ ोगाचा िवकास याचे एक
मनोरंजक उदाहरण देतो. पुढे, एखा ा औ ोिगक युिनट या आकाराचा देखील थान
िनवड यावर खूप भाव पडतो . याचे कारण असे क औ ोिगक युिनट्सचा आकार
वतु ळा या ि यावर अवल ंबून असतो याम य े ते यां या मालाच े फाय ाच े िवतरण क
शकतात आिण वतु ळात राहणा या लोकस ं ये या घनतेवर अवल ंबून असतात .
३.४ उ ोगा या थानिन ीतीवर व ेबरचा िस दा ंत
उ ोग हा आिथ क िवकासाचा पाया आह े.उ ोग उभारणासाठी अन ेक घटक कारणीभ ुत
असतात . या सव घटका ंचा आिथ क िनकषावर ता ळमेळ बसून उ ोगाच े थान िनि त क ेले
जाते.या िस दा ंताम ये अनेक अथ शा ानी िवचा रवंतांनी मा ंडलेले दोन ी◌ेकोन
िवचारात याव े लागतात .
१. िकमान खच ीकोन
२. कमाल ी ीकोन / बाजार े ीकोन
वेबरचा िस दा ंत-
उ ोगा या थािनक करणाचा िस दा ंत हा सव थम जम न अथ त भ ूगोलत ,
समाजशा व िवचारव ंत आ ेड वेबर या ंनी १९०६ म ये िथअरी ऑफ द लोक ेशन
ऑफ इंड ीज या जम न पु तकात मा ंडला. या आधीही उ ोगा या थानािव षयी अन ेक
जम न िवचारव ंतांनी आपल े िवचार मा ंडले होते. परंतु ॲ ेड वेबरचा िस दा ंत हा सोपा व
सव मा य झाला सन १९२९ म ये वेबर या प ु तकाच े इं जीत भाषा ंतर होउन याला
अनेकांकडून मा यता िम ळाली. वेबरचा िकमान खच ीकोन माणाकारी मानला जातो .
गृहीत त वे –
१. देश हा भौगोिलक या तस ेच राजक य सा ं कृितक व ता ं ीक ्या एकसारखाच /
एकिजनसी आह े.
२. कारखा या तून एकच उ पादन होत अस ून ते एकाच बा जारात िवकल े जाते.
३. क चा माल , ऊजा , व बाजारप ेठ तीन व ेगवेगळया िठकाणी आह ेत.
४. मजूर हे एकाच िठकाणी भरप ूर सं येने आहेत. munotes.in
Page 27
खिनज े आिण उ ोग
27 ५. वाहतूक माग िनि त नस ून ते उ ोग क चा माल व बाजार प ेठेला नजीक या मागा ने
जोडता य ेतात व ेबर या मत े उ ोगा या थान िनि तीवर म ु याने पुढील तीन घटक
प रणाम करतात .
१) वाहतूक खच
२) मजूर खच
३) समुहन श
१) वाहत ूक खच -
वेबरने क चा माल व प या माला या वाहत ूक खचा ला सवा त जा त मह व िदल े आहे.
क या माला या द ेशातून तो उ ोगापय त वाह न आण यासाठी व तयार झाल ेला माल
उ ोगापास ून बाजार प ेठेपय त पोचिव यासाठी वाहत ूक माग व वाहत ूक माग व वाहत ूक
साधना ंची आव यकता असत े. वेबर या मत े या िठकाणी कमीत कमी खच होईल अस े
िठकाण उ ोगासाठी िनवडाव े. खच िवचारात घ े यासाठी व ेबरने क चा मालाच े तीन कार
पाडल े
१. सव आढ ळणारा क चा माल
२. िनि त या िठकाणी आढ ळणारा श ु द क चा माल
३. िनि त या िठकाणी आढ ळणारा अश ु द क चा माल
जर क चा माल श ु द व पाचा अस ेल तर असा उ ोगध ंदा, बाजारप ेठे जवळ उभारावा
कारण श ु द क चा माल अस यान े प या मालात घट होत नाही .प रणामी उ ोग कोठ ेही
उभारला तरी चाल तो.
क चा माल उ ोगाच े थान बाजारप ेठ
पण क चा माल अश ु द व वजन घटणारा अस ेल तर असा उ ोग ध ंदा क चा माला या
प रसरात उभारावा कारण क चा मालाचा वाहत ूक खच हा कमी करण े आव यक असत े.
क चा माल उ ोग थान बाजारप ेठ
२) मजुर खच -
वेबर या मत े जेथे व त व म ुबलक मज ुर उपल ध आह ेत. अशा िठकाणी उ ो ग उभारावा
जर क चा माला या वाहत ूक या खचा पे ा मज ुरांवरील खच जा त अस ेल तर अस े उ ोग
व त मज ुर असल े या देशात उभ े करण े सोयीच े ठरते. अ यथा इतर द ेशातून कुशल व
अकुशल मज ुर बोलवाव े लागतात . यां यासाठी सोयी स ुिवधा उभारा या लागतात . या दोन
िठकाणी व त व भरप ूर मज ुर उपल ध अस याम ुळे या िठकाणी उ ोग उभार यास मज ुर
खच वाचेल.
munotes.in
Page 28
आिथ क भूगोल
28 ३) समूहन श –
अनेक उ ो ग एका च िठकाणी एकि त झा यास या यातील उ पादन ि या व स ेवा खच
कमी होतो व व ेळही वाचतो याच सम ूहन / संिवहन व ृ ी अस े हणतात .
वाहतूक खच व मज ुर खच िशवाय इतर अन ेक घटक उ ोगा ंना आकिष त करीत असतात .
उदा. बँक व पतप ेढया, िवमा क ंप या, शासक य धो रण, सामािजक प रि थती , तं ान
यं साम ु ी, पायाभ ूत सुिवधा, प र ण स ं था, सुटे भाग, छोटे उ ोजक इ . या आव यक व
मुलभूत गो चा खच उ ोगांना या सम ूहन व ृतीमुळे कमी होऊ शकतो व या उ ोगा ंचे
एकमेकांना पुरक सहकाय िमळू शकते.
वेबरचा िस दा ंतावरील िटका –
१. वेबरने ठरिवल ेली गृहीतके ही का पिनक व स ै दांितक अस ून ती वा तववादी नाहीत .
कारण सव सुरचना नाही व वाहत ूक खचा चे दर िभ न असतात .
२. वेबरने वाहत ूक खच व मज ूर खच य ांनाच जा त मह व िदल े आहे.इतर मह वा या
घटका ंना गौण थान िदल े आहे. उदा.सरकारी धोरण, कररचना , सवलती , अनुदान,
भांडवल, बँका इतर पायाभ ूत सुिवधा.
३. वेबरने िसं दंतात क चा माल , ऊजा साधन े व बाजारप ेठ हे सार याच अ ंतरावर आह ेत
असे गृहीत धरल े आहे. परंतु य ात तस े नसत े.
४. वाहतूक खच अंतरानुसार सारखा घ ेणार नाही कारण तो भ ुरचना, हवामान , वाहतूक
कार वाहत ूक चे दर यान ुसार कमी जा त होणार असतो .
५. वेबरने उदाहरणासाठी एकच उ ोग एकच उ पादन व एकच बाजारप ेठेचा िवचार क ेला
आहे. परंतु आध ुिनक का ळात एकाच व ेळी अनेक कारची साधन े अनेक कारची
उ पादन े िनमा ण झाली , तसेच जागितक बाजारप ेठेत अवल ंबून राह याच े माण
वाढ याम ुळे उ ोगा ं या था नावर प रणाम होतो .
१. वेबरने केवळ आिथ क घटका ंचा मह व िदले व या स ंदभा तील सामािजक सा ं कृितक
ऐितहासीक व राजक य घटकाचा िवचार क ेला नाही .याचा थल व काल साप े भाव
असतोच .
वेबर या िस दा ंताचे मह व –
वेबर या िस ं दांतावर िटका क ेली जात अस ली तरी याचा िस दांत आिथ क भूगोलाम य े व
उ ोगा या थान िनि ती स ंदभा त अितशय मह वाचा आह े. कारण नवीन उ ोगध ंदा
नेमका कोठे सु करावा यात सवा त थम शा ीय ीकोनात ून अ यास ऑ फड व ेबरनेच
केला. याबाबतीत प ूव ढोब ळमानान े थान िनि त क ेले जाते. असे परंतु वेबर हा पिहला
शा आह े क यान े शा ीय या असा अ यास क न उ ो गा या थानिन ीतीबाबत
माग दश न केले. हा िस दा ंत १०० वष जुना अस याम ुळे कालांतराने सामािजक आिथ क व
तांि क बदलाम ुळे िस दा ंताची त व े शंभर ट क े लागू अ सणे अश य आह े. इंधना या munotes.in
Page 29
खिनज े आिण उ ोग
29 वाढ या िक ंमतीम ुळे वाहतूक खच हा अज ूनही िततकाच मह वाचा प रणामकारक म ुददा
बनला आह े. यामुळे या िस दा ंतावर िटका झाली तरी याच े मह व कमी होत नाही .
तुमची गती तपासा :
१) वेबरचा िस ा ंत प करा .
३.५ जगातील औदो िगक द ेश
औ ोिगक े असे े आहेत जेथे अनुकूल भौगोिलक -आिथ क प रि थतीम ुळे उ ोग
क ि त झाले आहेत. हे असे े आहेत जेथे उ पादन उ ोग मोठ्या माणावर चालतो
आिण लोकस ं ये या मोठ्या माणात रोजगार देतो. मॅ युफॅ च रंग युिनट्सचे थािन क
िवतरण काही िनवडक े ांकडे थािनक करणाचा प कल दश वते; या भागांना
'औ ोिगक े ' असे संबोधल े जाते. उ ोगा ंची थापना या ि छकपण े होत नाही, तर
जा तीत जा त नफा िमळिव यासाठी केली जाते. िशवाय , अशा काही प ती आहेत या
उ ोजका ंना यां या थािनक गरजा िनि त कर यात मदत क शकतात . हा लेख
तु हाला जगातील मुख औ ोिगक े ांब ल प करेल.
जगातील मुख औ ोिगक े े
जगाच े औ ोिगक े संपूण जगात असमानपण े िवतरीत केले जातात .
उ पादन े ां या जागितक िवतरणा या कोण या ही प ीकरणाम य े नैसिग क आिण
सां कृितक घटक दो ही गुंतलेले असतात , परंतु कोण याही औ ोिगक े ा या
थािनक करणातील मोठे फरक संसाधना ं या उपल धत े ारे मोठ्या माणात प केले
जाऊ शकतात .
यं साम ी या िवकासापास ून अनेक औ ोिगक क े उभी रािहली आहेत, जेथे कोळसा ,
कोळसा आिण लोखंड िकंवा िवपुल जलश आहे - आधुिनक उ ोगाच े मु य ोत -
आिण अशी सव शहरे कमी-अिधक माणात यवसाय क े आहेत.
जगातील पाच मुख औ ोिगक देश. खालील औ ोिगक े े आहेत:
• उ र अमे रकन देश
• युरोिपयन देश
• इतर युरोपीय देश
• आिशयाई देश
• इतर आिशयाई औ ोिगक े े.
munotes.in
Page 30
आिथ क भूगोल
30 १. उ र अमे रकन देश
• युनायटेड टेट्स ऑफ अमे रका या देशातील औ ोिगक उ पादनात अंदाजे एक
पंचमांश योगदान देते. कॅनडा हा आणखी एक मह वप ूण उ पादक आहे.
• या देशां या केवळ 5% भूभागाम य े यां या लोकस ं ये या एक तृतीयांश भाग आिण
यां या उ पादन उ पादना या जवळपास दोन तृतीयांश भाग आहेत.
• ऐितहािसक आिण पया वरणीय घटका ं या संयोजनाम ुळे हा उ पादन प ा िस झाला
आहे.
• मह वाच े थान घटक
• सु वाती या सेटलम टमुळे पूव कडील शहरांना देशाचे मुख औ ोिगक क बन याचा
फायदा झाला.
• क या मालाम य े वेश- आव यक क चा माल उपल ध होता (जलमागा ने िकंवा
नैसिग क संसाधना ं ारे).
• वाहतूक- जलमाग वाहतुक चे िनधा रण कर यात ेट ले स आिण मुख न ांनी
सु वाती ची भूिमका बजावली .
• ताजे पाणी आिण वीज - मोठ्या तलावा ं या जवळ
उ र अमे रकेतील इतर औ ोिगक देश
• यू यॉक -म य-अटला ंिटकचा देश.
• म यपि मी देश
• ईशा य ेचा देश
• दि ण ेकडील देश.
• पि म े
• पॅिसिफक देश.
२. युरोिपयन देश
• युरोिपयन युिनयनमधील बह सं य देश, िवशेषतः पि म युरोपमधील , उ च
औ ोिगक करण झालेले आहेत.
• काही देश उ पादन े ात जागितक आघाडीवर आहेत. जम नी, युनायटेड िकंगडम,
इटली , ा स आिण पेन ही उदाहरण े आहेत.
• युनायटेड िकंगडम हा जगातील सवा त औ ोिगक देशांपैक एक आहे. िकंबह ना आधुिनक
औ ोिगक करणाचा ज म मु य व े ि िटश भूमीवर झाला. munotes.in
Page 31
खिनज े आिण उ ोग
31 • औ ोिगक ांती युरोपम य े सु झाली आिण प रणामी , युरोप या अनेक भागांम ये
मोठ्या माणावर जड उ ोगा ंचा िवकास झाला.
• जगा या अनेक भागांम ये औ ोिगक िवकास असूनही, युरोप एक मुख औ ोिगक श
आहे.
• युरोपमधील उ ोग अनेक देशांम ये िवखुरलेले आहेत आिण युरोपचा उ पादन प ा सतत
नाही.
आिशयाई देश
• अलीकड या काळापय त कोण याही आिशयाई देशात मजबूत औ ोिगक पाया न हता .
• तथािप , जपान , चीन, भारत, को रया आिण तैवान यांसार या औ ोिगक े ातील काही
देशां या वाढीम ुळे, हा देश आता पारंपा रक र या िवकिसत रा ांसाठी गंभीर धोका
िनमा ण करत आहे.
• खरंच, जे हा जगा या भिव यातील औ ोिगक करणाचा िवचार केला जातो, ते हा
आिशयाला वारंवार गडद घोडा हणून ओळखल े जाते.
इतर आिशयाई औ ो िगक े े
• या मुख औ ोिगक े ां यित र , आिशयाम य े काही िवलग आिण िवखुरलेली
औ ोिगक क े आहेत.
• हाँगकाँग आिण िसंगापूर सारखी छोटी बेटां माण ेच दि ण को रयाती ल सोल, च गथ ू,
ताएजोन , तैगु, पोहांग, उ सल आिण वांगजू ही उ लेखनीय आहेत.
• कराची , पािक तान , वालाल ंपूर, मलेिशया आिण कुवेत ही मह वाची छोटी शहरे आहेत.
munotes.in
Page 32
32 ४
वाहत ूक, आंतरा ीय यापार
घटक स ंरचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ जिमनीवरील वाहत ूक - र ते
४.३ लोहमाग वाहत ूक
४.४ नळ वाहतूक
४.५ दोरी माग
४.६ जलवाहत ूक
४.७ िवमान वाहत ूक
४.८ वाहतूक दर स ंक पना
४.९ थलीय पर पर स ंबंध
४.१० जागितक यापार स ंघटना
४.० उि े
िविवध वाहत ूक कारा ंची मािहती घ ेणे.
र ते, लोहमाग , नळ, दोरी माग , जलवाहत ूक व िवमान वाहत ूक यांची सखोल मािहती
घेणे.
थलीय पर पर स ंबंध अ यासण े.
जागितक यापार स ंघटना ंची मािहती घ ेणे.
४.१ तावना
य िक ंवा व त ू यांचे एका िठकाणाह न दुस-या िठकाणी थला ंतर करण े हणज े वाहत ूक
होय. अगदी स ुरवाती या का ळात मानव वत :च ओझ े वाह न न ेत अस े. नंतर एका
िठकाणाह न द ुसया िठकाणी ओझ े वाह यासाठी यान े वत :जवळील या ंचा वापर स ु
केला याम ुळे या या मात बचत होव ू लागली .तरंग या लाकडावर वा र होव ून मानवान े munotes.in
Page 33
वाहतूक, आंतरा ीय यापार
33 जलवाहत ूक ला स ुरवात क ेली. कुशा मानवान े चाकाचा शोध लावला आिण याची गती
वाढली . हीच चाक े यान े हातगाडीला व या ंना जोडली व एकाचव ेळी जा त मालाची
वाहतूक कमी मात स ु केली. आजही काही द ुग म देशात मानव वत : िकंवा
ा यांमाफ त वाहतूक करतो . कालांतराने ऊजा साधना ंचे व इंिजनांचे लागल ेले शोध याम ुळे
मानव अिधक गितमान झाला . र ते, रे वे मागा वरील आध ुिनक साधना ंमुळे सव सामा य
मानवासाठी कमी व ेळेत दूर अंतरावर जाण े श य झाल े. भार मता वाढली . हवाई
वाहतूक मुळे तर स ंपूण जगच हाक े या अ ंतरावर य ेऊन पोचल ेले आहे. गतशील वाहत ूक
यं णा ह े देशा या अिथ क िवकासाच े िनदश क मानल े जाते.
वाहत ूक चे कार : जगातील वाहत ूक या िविवध कारा ंचे पुढील माण े वग करण क ेले
जाते.
अ) जिमनीवरील वाहत ूक : १) र ते माग वाहत ूक २) लोहमाग वाहत ूक ३) खिनज त ेल व
नैसिग क वाय ू नळ वाहतूक
ब) जल वाहत ूक १) अंतग त वाहत ूक २) सागरी वाहत ूक
क) िवमान वाहत ूक
४.२ जिमनीवरील वाहत ूक / भूपृ ीय माग
१) र ते माग वाहत ूक
र ते हे वाहत ूक चे सवा त जुने मा यम आह े. देशातला मीणातील मीण भाग र त े
मागा नेच जोडला ग ेलेला अस तो. कमीत कमी अ ंतरासाठी र त े मागा चा वापर अिधक
सोयी कर असतो . काही द ेशांत र या ंचे जाळे खूप िवकसीत झाल ेले आहे.
र ते वाहत ूक चे फायद े
१) लवचीकता : र ते वाहत ूक सवा त लवचीक असत े. ाहका या अगदी दारापय त
वाहतूक सेवा देता येते, आव यकत ेनुसार साधन े व माग बदलता य ेतात.
२) वेळेची बचत : रे वे जहाज े या माण े मालाची चढ -उतार कर यासाठी फारसा व ेळ
लागत नाही .
३) कमी भा ंडवल ग ुंतवणुक : रे वे या त ुलनेने र ते बांधणीचा खच कमी येतो. रे वेपे ा
थानका ंचा, खच देखील कमी असतो .
४) बह उदेशीय वापर : मालवाहत ूक व वासी वाहत ूक अशी िभ न मत ेची वाहन े एकाच
र याव न धावतात .
५) अंतर : कमी अ ंतरावरील वाहत ूक साठी र त े अिधक उपय ु ठरतात .
६) साधन िविवधता : वाहतूक साधना ंची िनवड कर यास भरप ूर वाव असतो . यामुळे
खचा ची व व ेळेची बचत होत े. munotes.in
Page 34
आिथ क भूगोल
34 र ते वाहत ूक चे तोटे/ मया दा –
१) मया िदत मता : मया िदत माल िक ंवा वासी या ंची वाहत ूक करता य ेते. वाहना ंची
मता मया िदत असत े.
२) वेळ व अंतर : लांब प या या वाहत ूक साठी र त े वाहत ूक उपय ु ठरत नाही .
३) वाहत ूक खच : र ते व वाहन े य ां या द ेखभालीिशवाय इ ंधन, जकात कर यावरील
खच देखील अप रहाय असतो . यामुळे वाहतूक खच वाढतो .
४) वाहत ूक ची पधा : खाजगी वाहत ूक व सरकारी वाहत ूक दरा ंमधील फरका ंमुळे पधा
िनमा ण होत े.
५) र ते ि थती : र ते मालक व द ेखभाल याम य े अनेक वेळा जबाबदारी टा ळली जात े.
रा य व क सरकार या ं यातील िवस ंवादात ून र त े देखभालीकड े दुल हो ते.
र या ंचा वापर , यो य दजा राखला जात नाही . यामुळे वासाला अिधक व ेळ लागतो .
अपघाता ंचे माण वाढत े.
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा - र ते वाहत ूक
४.३ लोहमाग वाहत ूक
जिमनीवरील वाहत ूक चा लोहमाग हा मह वाचा कार आह े.देशांतग त वाहत ूक साठी
सुरि त अिण व त असा हा वाहत ूक चा कार आह े.देशा या यापार अिण उ ोगा ं या
िवकासासाठी लोहमागा ची भूिमका मह वाची ठरत े.
लोहमाग फायद े :
१) अवजड माला या वाहत ूक स उपय ु : अवजड व मोठया आकारा या माला या
वाहतूक स लोहमाग अिधक उपय ु ठरतात .
२) अंतर व गती मता : दूर अंतरासाठी लोहमाग उपय ु ठरतात . रे वेची गती व माल
वाह न न े याची मता जा त असत े.
३) िकफायतीशीर दर : रे वे वाहत ूक चे दर िकफायतशीर व सव सामा या ंना परवडणार े
असतात . दरात एकस ू ीपणा असतो .
४) आिथ क, औ ोिगक व यापार व ृ दीस चालना िम ळते.
५) उ प न वा ढ : लोहमाग िनिम तीचा स ु वातीचा भा ंडवली खच जा त असतो . परंतु
कालांतराने याची भरपाई होऊ शकत े. वासी व माल वाहत ूक याम ुळे उ प नात वाढ
होते. munotes.in
Page 35
वाहतूक, आंतरा ीय यापार
35 ६) अपघाता ंचे कमी माण : रे वे वाहत ूक चे िनय ं ण अिधक काय म अस यान े
अपघाता ंचे माण कमी असत े.
लोहमागा चे तोटे :
१) मोठी भा ंडवली ग ुंतवणुक : लोहमाग िनिम ती व इतर पायाभ ूत सुिवधा यावर
सु वातीला मोठी भा ंडवल ग ुंतवणूक करावी लागत े.
२) कृितक रचना व हवामानाचा ितक ूल भाव : पव तीय उ ंच सखल द ेशात अन ेक
िठकाणी बोगद े खण ून, पूल बा ंधून, लोहमाग टाकाव े लागतात , यामुळे लोहमाग
िवकासाला मया दा पडतात .
३) लविचकत ेचा अभाव : लोहमाग वाहत ूक ला थानका ंचे बंधन अस यान े लविचकत ेचा
अभाव असतो .
४) यव थापन खच : रे वे यव थापनावरील खच मोठा असतो .
५) अंतराची मया दा : माल वाहत ूक साठी कमी अ ंतरासाठी र े वे वाहत ूक चा खच जा त
येतो कारण मालाची चढ - उतार ख ंिडतपणा यावरील खच वाढतो .
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा - रे वे वाहत ूक
४.४ नळ वाहत ूक
व पदाथ िकंवा वाय ू प घटका ंची ने-आण कर यासाठी न ळ वाहतूक चा वापर क ेला जातो .
अशा कारची न ळ वाहतूक खिनज त ेल व नैसिग क वाय ू उ पादन े ापासून ते बंदरापय त
िकंवा श ुि दकरण क पा ंपय त िक ंवा बाजारप ेठेपय त केली जात े. तसेच पा या या
साठयापास ून घरापय त िकंवा उ ोगापय त केली जात े. यासाठी वापरल े जाणार े नळ हे
लोखंडी िकंवा ला टीक पास ून बनिवल ेले असतात . तसेच नळ वाहतूक जिमनी या खा लून
केली जात े.
नळवाहत ूक चे फायद े व तोट े / मया दा
फायद े
१) नळ वाहतूक साठी कोण याही कारच े इंधन लागत नाही .
२) या मागा या द ेखभाली या खचा ची जा त गरज नसत े. यामुळे हे माग व त असतात .
३) नळ वाहतूक लविचक वाहत ूक आह े.
४) जिमनी या खाल ून जात अस यान े ही वाहत ूक सुरि त वाहत ूक आह े.
५) या वाहत ूक मुळे कोण याही कारच े दूषण होत नाही . यामुळे ही वाहत ूक
पया वरणप ूरक वाहत ूक आह े. munotes.in
Page 36
आिथ क भूगोल
36 ६) लोहमाग िकंवा र या ंपे ा या वाहत ूक तून लवकरात लवकर वाहत ूक होत े. यामुळे
वेळेची बचत होत े.
७) या वाहत ूक वर मालाची चढउतार करावी लागत नाही . यामुळे मजुरांवरील खचा ची
बचत होत े.
८) या वाहत ूक वर क ृितक रचन ेचा कोणताही प रणाम होत नाही . यामुळे उंचसखल
भाग, दलदलीच े देश, पा याखाल ूनही न ळ वाहतूक करता य ेते.
९) या वाहत ूक वर हवामानाचाही कोणताच प रणाम हात नाही . यामुळे शीत िक ंवा उ ण
भागातही न ळ वाहतूक करता य ेते.
तोटे
१) सुरवातीला न ळ वाहतूक चे नळ तयार कर यासाठी ख ूप मोठा खच येतो.
२) पव तीय द ेशात न ळ वाहतूक करण े अवघड असत े.
३) िविवध द ेशातून नळ माग जात अस यान े या या िठकाणा ंह न जिमनी या परवानगी
घेणे अवघड होत े.
४) या वाहत ूक त छोटीशी च ूक सु दा फार मोठया अन था ला कारणीभ ूत ठरत े.
५) समाजातील िवघातक घटका ंकडून नळ मागा ला मोठा धोका असतो .
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा - नळ वाहतूक
४.५ दोरी माग (रोप व े)
सखल भागात ून उंचावर जा यासाठी िक ंवा एका उ ंच भागात ून दुसया उंच भागात
जा यासाठी रोप व े चा वापर क ेला जातो . याम य े दो ही टोकाची िठकाण े धातू या दोरीन े
जोडल ेली असतात . दुग म िकंवा अितशय खोल भाग खाली राहतो व रोप व े उंचाव न नेला
जातो.यामुळे अशा द ेशात इतर मागा नी येणारे धोके टाळता येतात.िशवाय अशा द ेशात
खरेतर माग काढण ेच अवघड असत े.या वाहत ूक तून माणसा ंची ने-आण तर केली जात ेच
परंतु िवशेषत : दुग म भागात बा ंधकामाच े सािह य वाह न न े यासाठी ही वाहत ूक उपय ु
ठरते. अिलकड या का ळात पय टन व ृ दीसाठी या रोप व चा वापर मोठया माणावर क ेला
जात आह े. उदा. िसंगापूर मधील जगि स द सी व ड पय टन े ाम य े एका िठकाणा ह न
दुसया िठकाणी जा यासाठी अ ावत रोप व े तयार क ेलेले आहेत.
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा - दोरी माग
munotes.in
Page 37
वाहतूक, आंतरा ीय यापार
37 ४.६ जलवाहत ूक
वाहन ज े हा पा यात ून िकंवा सागरा या प ृ भागाव न जात े ते हा या वाहत ूक स जल
वाहतूक अस े हणतात मानवान े चीन का ळापासून जलवाहत ूक चा वापर क ेलेला आह े.
परंतु आज याच े व प बदलल े आहे. महासागर , समु , न ा, कालव े, सरोवर े यांचा वापर
मोठया माणात क ेला जात आह े. आंतररा ीय यापार व ृ द गत हो यास जलमागा चीच
भूिमका मह वप ूण ठरल ेली आह े. मागा चा िनिम ती खच कमी, कमी इ ंधन, भार मता जा त
यामुळे जरी व ेळ लागत असला तरी जलवात ुक सुरि त व फायद ेशीर मानली जात े.
जलवाहत ूक चे फायद े व तोट े/ मया दा
फायद े
१) वाहत ूक खच कमी : जलमाग िनसग त : उपल ध अस यान े य ां या बा ंधणीचा ,
दु तीचा खच येत नाही . िशवाय त े मु अस यान े अनेक िठका णी कर ाव े लागत
नाही. बोटीत ून अवजड माल एकाच व ेळी वाह न न ेता येतो याम ुळे जलवाहत ूक व त
असत े.
२) आंतररा ीय यापारातील मह व : आजचा बह ता ंशी आ ंतररा ीय यापार
जलमागा नेच होतो .
३) आिथ क िवकासाला चालना : जलवाहत ूक मुळे अनेक देशां या अिथ क िवकासाला
चालना िम ळाली आह े. उदा. इं लंड, जपान , िसंगापूर
४) सुरि त वाहत ूक : जल वाहत ूक व त , सुलभ आिण स ुरि त असत े. काचसामान
शा ीय उपकरण े यांसार या नाज ूक मालाची स ुरि त वाहत ूक होत े.
तोटे / मया दा :
१) संथ वाहत ूक : जलवाहत ूक मंद गतीची अस यान े वासाला जा त व ेळ लागतो.
२) हवामान ि थतीचा प रणाम : धुके,वादळे यांसार या ितकूल हवामान ि थतीचा
जलवाहत ूक वर ितकूल प रणाम होतो .
३) नाशव ंत माला या वाहत ूक स िन पयोगी : जलवाहत ूक मंद गतीची अस यान े दु ध
पदाथ , फळे, मांस यांसार या नाशव ंत पदाथा या वाहत ूक स उपय ु नाही .
४) राजक य प रि थती : वाहतूक मागा वरील द ेशात राजक य स ंबंध सलो याच े असाव े
लागतात . राजक य स ंघषा मुळे म यंतरी काही का ळ सुएझ कालवा ब ंद होता .
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा - जल वाहत ूक
munotes.in
Page 38
आिथ क भूगोल
38 ४.७ िवमान वाहत ूक
जगाम य े िवमान वाहत ूक मागा चा िवकास १९१४ -१९१९ या दर या न झाला .यानंतर
िवमान वाहत ूक म य े बरीच ांती झाल ेली आह े. यामुळे कमी व ेळात अिधक अ ंतर कापल े
जाते. आता िवमानमाग बृहवृ ाला अन ुस न आखल ेले असतात . बृहदवृत हणज े पृ वी या
पृ भागावरील दोन थ ळांमधील कमीत कमी अ ंतर असणारा माग होय. वातारणा या
ि थता ंबरात (१०-१२ िकमी उ ंचीव न) जेट िवमान े वास करतात . अितव ेगाने जातात
आिण या ंना कमी इ ंधनाची आव यकता असत े. साहिजकच जग आणखीच लहान होत
चालल े आहे. जग ख ेडे (Global Village ) ही संक पना आता वा तवात य ेऊ शकली .
काही िवमानमाग तर िवना था ंबा सेवा पुरिवत आह ेत. उदा. लंडन त े युयॉक माग . अित द ूर
अंतरा या मागा साठी एखादा था ंबा अस ून वेळेची बह मोल बच त होत े. उदा. मुंबई-िद ली -
युयॉक मागा त युरोप-अिशया ख ंडात िवमान वाहत ूक मोठया माणात िवकिसत झाल ेली
आहे.
िवमान वाहत ूक चे फायद े व मया दा
फायद े
१) िवमान वाहत ूक मुळे कमी वेळात अिधक अ ंतरापय त जाता य ेते
२) ाझील कॅनडा या ंसार या द ुग म देशात िवमान वाहत ूक मुळे जाता य ेते.
३) कमी वजनाच े टपाल व मौ यवान व त ू, नाशव ंत माल इ याद ची वाहत ूक िवमानाम ुळे
लवकर करता य ेते.
४) यव थापनात ग ुंतले या लोका ं या व ेळा व माला म ू य झा याने िवमानाम ुळे वेळ
व माची बचत होत े.
५) पूव चा सोि हएत रिशया , संयु सं थान े, कॅनडा या ंसार या िव तीण देशात भौगोिलक
अंतर कमी व ेळेत काप यासाठी िवमान वाहत ूक अ य ंत उपय ु असत े.
६) बेट सम ुहा या द ेशांम ये (उदा. िफिलपाई स ) र ते व र े वेपे ा िवमा न वाहत ूक
उपयु होऊ शक ेल.
७) आिथ क या िवकिसत झाल े या द ेशांत/ खंडात लोक िवमान वाहत ूक चा माग
वीकारतात . उदा. संयु सं थान े, युरोपमधील द ेश, जम नी, फा स , इटली इ यादी .
८) पय टन यवसायाचा िवकास हो यास िवमान वाहत ूक चा हातभार लागतो .
९) सुपर सॉिनक िवमाना मुळे कमी व ेळेत थेट वाहत ूक होत े, यामुळे वेळेची बचत
होते.उदा.लंडन – युयॉक
१०) आपा कालीन प रि थतीत िवमान वाहत ूक अ य ंत उपय ु असत े. उदा. पूर व
भूकंपात लोका ंचे ण वाचिवत े, जखमीना घ ेऊन जात े, अ नाची पािकट े पूर त िक ंवा
ड गरा ळ भागात वाटण े श य होत े. munotes.in
Page 39
वाहतूक, आंतरा ीय यापार
39 मया दा -
१) रे वे र त े व जल वाहत ूक पे ा सवा त महाग िवमान वाहत ूक सेवा आह े. यामुळे
सव सामा य तस ेच म यमवग य लोक याचा िवचारही क शकत नाही .
२) िवमान स ेवेसाठी ह ँगर, िवमानत ळ, इंधना या स ुिवधा इ याद ची यव था करावी
लागत े. याचा भा ंडवली खच खूपच असतो .
३) ितकूल हवामानाचा प रणाम िवमान वाहत ूक वर होतो . उदा. िहमवाद ळ, बफ वृ ी
वादळी हवामान , दाट ध ुके, धुळीची वाद ळे अशा हव े या का ळात िवमानमाग बदलाव े
लागतात िक ंवा दुस-या नगरा या िवमानत ळावर िवमान उतराव े लागत े.
४) आकारान े मोठया व अवजड व त ूची वाह तूक िवमाना ारा होऊ शकत नाही .
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा - िवमान वाहत ूक
४.८ वाहत ूक दर / खच संक पना
य िक ंवा माल एका िठकाणाह न द ुसया िठकाणी वाह न न े यासाठी ा वी लागणारी िक ंमत
हणज े वाहत ूक दर होय . वाहतूक दर हा म ु यत: हका ंवर अवल ंबून असतो. उदा.
यापारात उ पािदत व त ूची िक ंमत िकरको ळ यापाया ला गृहीत ध नच ठरिवली जात े.
वाहतूक दर वाहत ूक या कारान ुसार बदलतो . नागरी भ ूगोलातील िक ंवा वाहत ूक
भूगोलातील िस ं दांतानुसार वाहत ूक दर अ ंतरा या माणात असतो . काही भ ूगोलत ा ंनी
याला प ु ी देत वाहतूक दर क ेवळ अंतरावर नाही तर वाहत ूक या कारावरही अवल ंबून
असतो अस े मांडलेले आहे. येक वाहत ूक काराचा दर व यासाठी राविव या जाणाया
यं णेचा दर हा ठरल ेलाच असतो . उदा. रे वे अिण र त े माग यांचा दर जिमनीची िक ंमत,
बांधकाम खच व द ेखभाल खचा नुसार ठरल ेला असतो . नळ वाहतूक म य ेही हा दर
जिमनीची िक ंमत, बांधकाम खच व द ेखभालीचा खच याव न ठरल ेला असतो .हवाई
वाहतूक त जमीन आिण िवमानत ळ बांधणी खच व देखभाल तस ेच वाहत ूक साधन व इ ंधन
यावर ठरिवला जातो . मजूर खच ही याम य े अंत भूत असतो . वाहतूक दर जिमनी या
कारावर तस ेच उ पादना या कारावरही अवल ंबून असतो .
वाहतूक दराचा प रणाम हा सव च आिथ क ि यांवर होतो तस ेच तो आ ंतररा ीय
यापारावरही होतो . वाहतूक ि यांवर जगातील ६० ट के खिनज त ेलाचा वापर क ेला
जातो. वाहतूक या िविवध कारा ंम ये वाहत ूक दर व ेगवेगळा असतो .
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा - वाहतूक दर
munotes.in
Page 40
आिथ क भूगोल
40 ४.९ थलीय पर पर स ंबंधांचे आधार
थलीय पर पर स ंबंध हे दोन द ेशांना एक आण या या ि येतील मह वाचा द ुवा
आहेत. थलीय पर पर स ंबंध ही एक सव सामा यपण े वापरली जाणारी स ं ा अ सून
आंतरखंडीय थ लांतरीत क चा मालाची आवक जावक इ . मधून पर पर थलीय स ंबंध
य होतात . ही संक पना सव थम भ ूगोलत एडवड उलमन या ंनी वापरली . याने
यासाठी तीन मह वाच े आधार सा ंिगतल े ते पुढील माण े
१) पर पर प ूरकता
२) थलीय अदलाबदल
३) म य थीची स ंधी
१) पर पर प ूरकता – एडवड उलमन या ं या मता माण े दोन व ेगवेगळया द ेशातील
आंतरसंबंध वाढीस लाग याच े कारण हणज े ते दो ही देश एकाच कारच े असल े तरी
यां या िठकाणी उपल ध असणाया घटकात िक ंवा साम ीत उपल धता जा त असल ेला
देश कमी उपल धता असल े या द ेशाला ती साम ु ी पुरवतो. यातूनच या दो ही
देशातील पर पर आ ंतरसंबंध वाढीस लागतात . उदा. म य प ुव तील द ेश खिनज त ेला या
बाबतीत सम ृ द अस यान े ते खिनज त ेलाची कमतरता असल े या इतर द ेशांना या ंचा
पुरवठा करतात . तसेच शहरा या जव ळच असल े या मीण भागात ून शहरातील लोका ंना
जीवनाव यक व त ूंचा पुरवठा क ेला जातो .
२) थलीय अदलाबदल – वेगवेगळया द ेशातील उपल ध स ंप ी साधना ंनुसार व ेगवेगळे
यवसाय थापन होत असतात . मा बया चदा स ंप ी साधना ं या / क चा माला या
गुणवैिश यान ुसार उ ोगा या थापन े या थानाम य े अदलाबदल करण े म ठरत े.
क चा मालावर ि या के यानंतर जर या या व त ूमानाम य े मोठया माणात घट होणारी
असली तर अस े उ ोग क चा माला या िठकाणी उभारण े उिचत ठरत े. याउलट यासाठी
आव यक असणारी श साधन े जर जादा खिच क ठरणारी असतील तर अशाव ेळी
उ ोगा या थापन े या थानाम य े अदलाबदल क न यो य व कमी खच येणाया िठकाणी
उ ोगाची थापना करावी .
३) म य थीची स ंधी – दोन व ेगवेगळे देश एकम ेकांना जोड याच े काम ितसराच एखादा
देश सहजपण े करीत असतो . दोन द ेशातील लोका ं या असणा -या जीवनाव यक
चैनी या गरजा ंची या ं या मागणी माण े पूत ता करणार े हे एक मह वाच े िठकाण असत े.
बया च वेळेला घाऊक बाजारप ेठ अशा दोन द ेशांना एक आण याच े काम हणज ेच
म य तीच े काम करीत असत े.
तुमची गती तपासा :
१) ' थलीय पर पर स ंबंध' प करा .
munotes.in
Page 41
वाहतूक, आंतरा ीय यापार
41 ४.१० जागितक यापार स ंघटना
गॅट करारा न ंतर यापार स ंघटना थापना झाली . यापार आिण जकात िवषयक
सव सामा य करार याची थापना १९४८ म ये िजने हा य ेथे झाली याचा उद ेश यापार
िवषयक अडथ ळे दूर क न यापाराला चालना द ेणे हा आह े. जागितक यापार स ंघटनेची
थापना १९९५ म ये झाली . जागितक या पार स ंघटनेचे १५० सभासद रा अस ून
यापैक ७५ ट के सभासद रा े ही िवकसनशील आह ेत. जागितक यापार स ेवा व
बौि दक स ंपदांची देवाणघ ेवाण या ंचा यात समाव ेश होतो .
िवना अडथ ळा यापार हा स ंघटनेचा उ ेश अस ून कोणताही द ेश दुस-या देशाला िवश ेष
सवलत द ेणार नाही . सव देश हे समान पात ळीवर असतील यापारातील अडथ ळे दूर सा न
यापारात उदारीकरणाचा य न या स ंघटनेचा आह े. जागितक यापार स ंघटना ही म ु
यापार स ंघटना नाही .परंतु संघटनेची िनयमावली ही उदार व सव समाव ेश पध ला अन ुकूल
आहे. या करात आ ंतररा ीय यापरािवषयक म ूलभूत िनयमा ंचा समाव ेश कर यात आता
आहे.िविवध द ेशांमधील करार मस ुदे सु राह यासाठी स ंघटने या आधीन राह न यापार
करणे गरजेचे आहे.
कमी िवकसीत व िवकसनशील द ेशासाठी खालील म ु े िवचारात घ े यात आल े आहेत.
१) बाजारप ेठा िवकिसत क न यापाराला चालना द ेणे.
२) सहभागी द ेशांनी िवकसनशी ल देशांना यापार िवषयक स ंर ण द ेणे
३) िवकसनशील द ेशांनी यापार िवषयक िनयमाम य े िशिथलता द ेणे.
४) िवकसनशील द ेशांना कालावधीम य े िशिथलता द ेणे.
५) अशा द ेशांना तांि क सहा य द ेणे.
जागितक यापार स ंघटने या य ेयधोरणा ंवर खालील म ु ांना अन ुस न टी का होत आह े.
१) गरीब द ेशांना ीम ंत देशांशी यापार करताना सवलती द ेणे भाग पाडल े जाते.
२) िवकसनशील द ेशांना मताचा समान अिधकार द े यात आल ेला नाही .
३) संघटनेम ये पारदश कता नाही .
४) िवकसनशील द ेशांकडे दुल केले जाते.
५) ीमंत रा े अन ुदानात कपात कर याऐवजी त ेथील श ेतक-यांना िविवध सवलती व
वेगळी येयधोरण राबव ून अन ुदाने चालू ठेवत आह ेत.
ओपेक (OPEC ) :
ओपेक ही प े ोिलयम उ पादक द ेशांची िनया त संघटना आह े. सन १९६० म ये जगातील
मुख िखनज त ेल उ पादक द ेशांनी िम ळून इराकमधील बगदाद य ेथे ओपेक ही स ंघटना munotes.in
Page 42
आिथ क भूगोल
42 थापन क ेली. सन १९६० नंतर खिनजत ेल उ पादक द ेशांनी जादा मागणीम ुळे तेला या
िकंमती वाढिव यास स ु वात क ेली. सन १९६० ते १९७२ दर यान असणारी त ेलाची
िकंमत ित बॅरल २ डॉलर ही १९७३ नंतर ३० डॉलर ित बॅलर झाली . याच का ळात
तेला या िक ंमतीवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी इराण , इराक, कुवेत, सौदी अर ेिबया व हेनेझुएला
या देशांनी ओप ेके (OPEC ) संघटना थापना क ेली. यानंतर स ंयु अरब अिमरात ,
कतार , अ ज े रया, िलिबया नायज े रया, अंगोला व इ व ेडोर ह े देश या स ंघटनेत सामील
झाले.
ओपेकचे मु यालय ि हए ना (ऑि या ) येथे आहे.
ओपेक सद य रा ात त ेल उ पादन कमी जा त माणात होत असत े. याचा मोठा प रणाम
आंतररा ीय त ेल िक ंमतीवर पडत असतो . उदा. १९७३ म ये ठरािवक द ेशांना तेल
िनया त बंद केली होती . याचे मह वाच े कारण हणज े इ ायल िव द इिज व िस रया
यां यामधील य ेम िकप ूर यु दात पाि मा य रा ा ंनी इ ायलला पािठ ंबा दश वून मदत क ेली
होती. याचा प रणाम हणज े तेला या िकमती चार पटीन े वाढ या व काही मिहन े ही ि थती
कायम होती .
परंतु साम ंज याचा अभाव व इराण मधील य ु दामुळे ओपेक संघटना कमजोर होऊन
तेला या िक ंमती १३ डॉलर ित बॅरलपय त खाली घसर या न ंतर या इराक , कुवेत
यु दामुळे तेला या िक ंमती प ु हा वधा न ४० डॉलस ित बॅरल झा या ज े सवा त मोठ े
आयातदार द ेश आह ेत अशा िवकिसत द ेशावर स या ही स ंघटना दबाब आणत असत े.
अिसयान (ASEAN ) :
अिसयान हणज े आ न ेय अिशयातील रा ाचा महास ंघ, अिसयान महास ंघाची थापना
१९६७ म ये बँकाक य ेथे झाली . इंडोनेिशया, मलेिशया, िफिलपाई स , िसंगापूर व थायल ँड
ही अिसयानची थािपत रा े आहेत. बु्रनेई ि हएतनाम यानमार , लाओस व क ंबोिडया व
लाओस ही रा े अिसयानम य े नंतर समािव झाली . याच वसाहतीवादी , सा यवादी या
रा ातील मळयाची श ेती, खिनज े व येथील बाजारप ेठांचे शोषण क ेले. प रणाम या ं यात
आिथ क अस ंतुलन िनमा ण झाल े. येथील लोका ंचे जीवनमान उ ंचाव यासाठी ह े देश
उ पादनाच े मू य िम ळिव यासाठी औ ोिगक िवकासा या य नात आह ेत.
या संघटनेचा मु य उ ेश हा अिथ क िवकास , सामािज क गती व सा ं कृितक िवकासाचा
वेग वाढवण े व द ेिशक शा ंतता व ि थरता या ंना े साहन द ेणे हा आह े. अिसयान द ेश हे
आिथ क समािजक , सां कृितक, तांि क, शा ीय व शासक य यासार या समान म ुदयावर
एकमेकांना सहकाय करीत आह ेत.शेती व उ ोगाचा प ुरेपर वापर या पार िव तार , वाहतूक
व दळणवळण सुधारणा आिण य ेथील लोका ंचे जीवनमान उ ंचावण े हे या अिसयान स ंघटनेचे
मु य उि आह े.
अिसयान द ेशातील जकात कर कमी क े यामुळे या देशातील यापार वाढला . परंतु
अिसयान द ेशांचा यापार हा उव रत जगाशी व ेगाने वाढत आह े. िसंगापूर यित र या
देशातील ाथिमक उ पादन े ही पि म ेकडील द ेशांना व जपानला िनया त केली जातात .
अिसयान द ेश हे गुंतवणुक साठी पा ा य द ेशावर अवल ंबून आह ेत. munotes.in
Page 43
वाहतूक, आंतरा ीय यापार
43 साक -
साक हणज े दि ण आिशयातील द ेशांची द ेिशक सहकाया ची स ंघटना या स ंघटनेची
थापना १९८४ म ये झाली . आिथ क, तांि क, सामािजक व सा ं कृितक गती ार े
पर पर सहकाया ने िवकास करण े ही साक ची उि े आहेत. या संघटनेत भारत , बांगलाद ेश,
पािक तान , ीलंका, नेपाळ, भुतान व मालिदव ह े सात स ं थापक सद य द ेश आह ेत. सन
२००७ म ये अफगािण तान या स ंघटनेत सामील झाला .
साक ची संक पना सव थम बा ंगलाद ेशाने १९७७ म ये मांडली. १९७० या दशका या
उ राधा त समान यापार िवषयक धोरणासाठी दि ण अिशयाई द ेशांचा सम ूह बनिव यात
साक संघटना तयार झाली . १९८१ म ये सात द ेशां या पररा सिचवा ंची थम सभा
झाली. यानंतर या कोलंबो सभ ेत द ेिशक सहकाया ची पाच म ु य े े ठरिव यात आली .
ती े े पुढील माण े –
१) कृषी व मीण िवकास
२) दूरसंचार , िव ान , तं ान व हवामानशा
३) आरो य व लोकस ं या
४) वाहतूक
५) मानव स ंसाधन िवकास
साक संघटने या सनद ेमधील म ुख उि े -
१) दि ण आिशयायी लोका ंचे क याण कर यासाठी व या ंचे जीवनमान उ ंचाव यासाठी
ो साहन द ेणे.
२) वैयि क या लोका ंना आ मस मानान े व पूण मत ेने जग याची स ंधी देवून आिथ क
वाढ, सामािजक गती साधण े व या ंचा सा ं कृितक िवकास करण े.
३) दि ण आिशयायी द ेशांना आ मिनभ र बनिव यास े साहन द ेणे.
४) सहभागी द ेशांचे आिथ क, सामािजक ,सां कृितक, तांि क व िव ान े ात सहकाय व
संबंध थािपत करण े.
५) इतर िवकसनशील द ेशांबरोबर सहकाय वाढिवण े
साक संघटनेम ये सहभागी द ेशांम ये श ांतता थािपत कर याबरोबरच ि थरता व
िवकासा स े साहन द े याचा साक संघटनेचा य न आह े. तसेच सव च दि ण आिशयायी
देशांना भेडसावणाया सम या द ेिखल बया च अंशी समान आह ेत. या सम या ओ ळखून
यावर समाधानकारक तोडगा काढ याचा साक संघटनेचा य न आह े. साक संघटना ही
दि ण अिशयायी द ेशांम ये आिथ क, सामािजक , तांि क सहकाया तून देशांम ये
वयंिनभ रता िनमा ण कर यावर भर द ेत आह े. तसेच सहभागी द ेशांचे जीवनमान
उंचाव यासाठी य नशील आह े. munotes.in
Page 44
आिथ क भूगोल
44 युरोिपयन य ुिनयन -
युरोपमधील ा स पि म जम नी, इटली , बेि जयम , ल स बग व नेदरलँड या सहा द ेशांनी
युरोिपयन सम ुदायाची थापना क ेली या द ेशांनी युरोिपयन आिथ क सम ुदायाची थापना
कर या या उ ेशाने १९५७ म ये रोम स ंधीवर वा -या के या या स ंधी या आधारावर हा
युरोिपयन आिथ क बाजार िक ंवा युरोिपयन सामािजक बाजार १ जानेवारी १९५७ पासून
काय रत झाला .
लॅिटन अम े रकन मु यापारी स ंघटना -
१९६० मधे लॅटीन अम े रकन म ु यापारी स ंघटना अि त वात आली . या संघटनेम ये
दि ण अम े रकेतील द ेश आह ेत. ते आंतररा ीय यापाराम य े सुलभता यावी हण ून
एक आल े. अज िटना, झील , चीली, मेि सको ह े देश या स ंघटनेचे मूळ सद य आहेत.
ि स (BRICS ), झील , रिशया , भारत, चीन, दि ण आ ि का -
सन २००१ म ये गी डम ैन सैच नावा या आिथ क स लागार स ं थेचे अथ शा िजम
ओ. हबल या ंनी ि क या द ेशाची स ंक पना सव थम मा ंडली. यां या मत े झील , रिशया ,
भारत व चीन ह े चार द ेश वेगाने िवकासा या मागा वर अस ून सन २०५० पय त अम े रका व
युरोिपयन स ंघातील द ेशा या प े ा जा त ह े देश आपला िवकास सा य करतील या ंचे कारण
या चार द ेशा या अथ यव थ े या आकार मोठा अस ून जगा या एक ूण उ पादन १५.४
ि िलयन डॉलर इतक े आहे.
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा
१) जागितक यापार स ंघटना
२) ओपेक
३) साक
४) ि स
५) लॅिटन अम े रकन म ु यापारी स ंघटना
munotes.in
Page 45
45 ५
भारतातील अिथ क िवकास
घटक स ंरचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ भारतातील ाद ेिशक िवषमता
५.३ भारतातील आिथ क िवषमता
५.४ आिथ क िवषमत ेची कारण े
५.५ नैसिग क साधनस ंप ीच े असमान िवतरण
५.६ जातीरचना
५.७ जागितक करण आिण भारतीय अथ यव था
५.८ जागितक करणा चे भारतीय समाजावर झाल ेले प रणाम
५.९ जागितक करण व याचा अथ यव था आिण समाजावरील प रणाम
५.१० जागितक करणाचा भारतीय अथ यव था व समाजावर होणारा प रणाम
५.११ जागितक करणाचा पया वरणावर होणारा प रणाम
५.१२ सेझ (SEZ)
५.० उि े
भारतातील िविवध कार या िवष मतांचा अ यास करण े.
जागितक करणाचा भारतावर झाल ेला प रणाम समज ून घेणे.
सेझ ब ल मािहती घ ेणे.
५.१ तावना
अिलकडील का ळात अिथ क िवकास ही स ंक पना यापकपण े िवचारात घ ेतली जात े.
आिथ क िवकासात दा र य , िवषमता अिण ब ेकारी कमी कर याबरोबरच जीवना या
गुणव ेतील स ुधारणेचाही समाव ेश कर यात य ेतो.जीवनाची ग ुणव ा ह णजे वा य ,
पया वरण, दज दार िश ण , चांगले आरो य होय . आिथ क ि थतीतील वाढीबरोबरच
जीवनाची उ क ृ गुणव ा या ंचा समाव ेश आिथ क िवकासात क ेला जातो . हणज ेच अिथ क
िवकासात शा ीय ानाचा वापर आिण आध ुिनक त ं ानाचा वीकार अप ेि त आह े.
आिथ क िवकास ही दीघ काळ चालणारी व गतीशील ि या आह े. अिथ क िवकासाबरोब रच
सामािजक अिथ क व राजक य े ात सतत प रवत न होत असत े. munotes.in
Page 46
आिथ क भूगोल
46 भारतीय अथ यव था ही अ पिवकसीत अथ यव था आह े. देशातील बरीचशी लोक सं या
दा र यर ेषेखाली आह े. देशातील न ैसिग क साधन स ंप ीचा ही यो य व प ुरेसा वापर होत
नाही. आज या अ पिवकासाच े मुख कारण ह णजे ि टीशा ं या का ळात झाल ेले आिथ क
शोषण आह े.
या का ळात भारतीय अथ यव थ े या िवकासा या ीन े कोणत ेच खास य न क ेले गेले
नाहीत . भारता या वात ं या या का ळात भारतीय अथ यव था खूप मागासल ेली होती .
नंतर या का ळात िनयोजना या मा यमात ून व प ंचवािष क योजना ं या मा यमात ून आिथ क
िवकास समतोलीत कर याचा य न क ेला गेला.आज भारतीय अथ यव था ही प ूण पणे
िवकसीत झाल ेली नस ली तरीही ती िवकासा या मागा वर असल ेली िदस ून येते.
भारता या िनयोजना या का ळात झाल ेले शेती िवकासा मक बदल , औ ोिगकरणातील
गती, वै क य े ातील गती , तं ानातील स ुधारणा , वै ािनक झ ेप या सवा चा प रणाम
देशा या आिथ क िवकासावर होत आह े. मेक इन इंिडया, िडजीटल इ ंिडया इ . या
मा यमात ून भारता या आिथ क िवकासाचा व ेग अिधक गतीमान कर याचा य न क ेला
जात आह े. न यान ेच अंमलबजावणी होत असल ेली जीएसटी णाली हणज ेच व त ू व सेवा
कर णालीम ुळे भारता या द ेिशक आिथ क िवकासातील िवषमता कमी होईल .
५.२ भारतातील द ेिशक िवषमता
िनसगा म ये अनेक बाबतीत िविवधता असल ेली आढळते. िनसग िनमा ण होत असतानाच
बह धा याची िविवधा ंगाने िनिम ती झाल ेली आह े. िनसगा तील फरक लोक , देश, रचना,
ि थती इ . बाबतीत आढ ळतो. या फरकालाच न ैसिग क फरक िक ंवा िविवधता अस े
हणतात . या िन सग िनिम त असणाया अटी हणज े जणू मानवावर लादल ेली एक िनसगा ची
बळजबरीच अस े हणाव े लागेल. हणूनच मानव न ेहमी आप या िवकासाचा माग शोधत
असताना िनसगा या या ब ळजबरीपणाचा कमीत कमी कसा प रणाम होईल ह े पाहत
असतो . सामािजक , आिथ क, राजक य धािम क आिण सा ं कृितक बाबतीत हा फरक
नेहमीच जाणवत असतो . यालाच सामािजक , आिथ क, राजक य , धािम क आिण सा ं कृितक
िवषमता अस े हणतात .
आिथ क िवषमता ही िनसगा म ये फारच जिटल बनली आह े व ती स या या आध ुिनक
जगाचा एक मह वाचा िवषय बनली आह े. आिथ क िवषमत ेमुळे इतर अन ेक कर या
सम या िवषमता िनमा ण होत असतात . यामुळेच आिथ क िवषमताच म ुळात कमी के यास
इतर िवषमता आपोआपच कमी हो यास मदत होईल .
आिथ क िवषमता ह णजे लोका ंना जीवन जग यासाठी या िविश कार या गरजा ंची
ह का ंची आव यकता असत े या गरजा ंची आिथ क कारणाम ुळे यो य कार े पूत ता न होता
आिथ क, सामािजक , राजक य , सां कृितक आिण धािम क गरजांतील उपल ध स ंधी हया
आिथ क िवषमत ेमुळे िहरावून घेत या जातात .
अनेक देशांम ये िवशेषत: िवकसनशील द ेशाम य े अिथ क िवषमता ही या या िवकासाचा
अडसर ठरत े क याम ुळे अशा द ेशांचे िनयोिजत िवकास आरा खडे आिण य फल ुती munotes.in
Page 47
वाहतूक, अंतरा ीय यापार
47 यां यातील दरी ंदावत जाऊन त ेथील आिथ क सामािजक व सा ं कृितक जडणघडणच
िबघडूनच ताणतणाव िनमा ण होतात .
कोण याही अथ यव थ ेचा अ यास करत असताना या द ेशातील लोक सव साधारपण े
दोन गटाम य े िवभागल े जातात . ते हणज े १) गरीब लोक २) ीमंत लोक , जगातील
बह तांशी लोकस ं या ही पिह या गटाम य े हणज ेच गरीब लोक या गटात सामावल ेली
असून कमी लोक ीम ंत आह ेत. जगाम ये गरीब व ीम ंत लोका ंतील ही िवषमत ेची दरी
आिथ क, शै िणक , उ प न , साधनस ंपदा, पगार इ . बाबतीत िदवस िदवस वाढतच असल ेली
आढळते. यामुळेच आिथ क िवकासा ार े लोक क याणकारी योजना राबवण े ही खया
अथा ने एक डोक ेदुखी ठरत अस ून हे मोठे आ हानच आह े.
तुमची गती तपासा :
१) भारतातील ाद ेिशक िवषमता प करा .
५.३ भारतातील अिथ क िवषमता :
भारता या अथ यव थ ेचा अ यास क ेला असता भारता तील आिथ क िवषमत ेचा इितहास
हा थेट ि िटश राजवटीपय त जाऊन पोहोचतो . ि टीश लोका ंना आप या राजवटी या
काळाम ये भारतातील या िठकाणा या द ेशातून या ंना आिथ क या व शासक य या
िवशेष फायदा होणारा होता याच भागा ंचा िवकास क ेलेला आढ ळतो. यामुळे या
भागा यित र उव रत भारतातील भाग हा द ुल ि त राहीला . मु यान े मोठे-मोठे उ ोगध ंदे
हे समु िकनारीच थापन कर यात य ेउÀन याचा िवकास सा य क ेला. तसेच शै िणक
सुिवधा हया या भागामध ून सहज व व त मन ु यबळ उपल ध हो याजोग े होते याच
िठकाणी िव किसत कर यात आल े. ि टीशा ंनी िस ंचनासाठी काल याची िनिम ती केली. पण
या भागाम य े शेती यो य जमीन अस ून या ंची उ पादकता व स ुपीकता जा त आह े अशाच
भागात याचा िवकास क ेला. ि टीशा ंनी आप या शासक य कामकाजासाठी समाजातील
मुख ह शार य व ीम ंत घरा णी िनवड ून या ंना आपल े दलाल क ेले. याच
लोकां यामाफ त ि टी श आम जनत ेकडून अन ेक कारच े कर, संप ी, साधनस ंपदा
अ रश : ओरबाड ून घेत होत े.यासाठी या लोका ंना ि टीश राजवटीन े / सरकारन े अनेक
कारच े खास अिधकारही िदल े होते. हीच बाब न ेमक आिथ क िवषमता वाढिव या स
कारणीभ ूत ठरल ेली आढ ळते.
भारता या वात ं यो र का ळाम ये आिथ क िवषमता कमी कर यासाठी खास य न
केलेले आढ ळतात. आिथ क िवषमते या िविवध ग ुणवैिश या ंचा अ यास क न १९५१
नंतर या आिथ क िनयोजनाम य े यावर िवश ेष ल क ीत क े याने पुढील का ळात
थोडया फार माणात का होइना आिथ क, सामािजक , सां कृितक िवषमत ेम ये घट झाल ेली
आढळते.
munotes.in
Page 48
आिथ क भूगोल
48 भारतातील आिथ क िवषमत ेचे कार :
आिथ क िवषमत ेचा अ यास करत असताना भारत सरकार या व ेगवेगळया िनकषा ं या
आधार े सरकारी आिथ क योजना भारतीय रझ ह बँक योजन ेमाफ त भा◌ारतीय आिथ क
िवषमत ेचा अ यास क न पुढील कार प क ेलेले आढळतात.
उ प न व स ंप ीतील िवषमता :
वातं यपूव काळाम ये उ प ना या िवतरणाम य े मोठया माणात िवषमता होती .
वातं यानंतर याम य े फरक पड ेल अस े वाटल े होत े मा य ात वात ं यो र
काळातील िनयोजनाम य े या िवषमत ेत आणखीनच वाढ झाल ेली आढ ळते.एकूण रा ीय
उ पनाचा ५० … वाटा हा क ेवळ २० ट के लोकस ं ये या ता यात असून उरल े या
८०… लोकांकडे ५०… रा ीय उ प न आह े. हणज ेच रा ीय उ प नाच े िवतरण िकती
असमान आह े याची क पना य ेऊ शकत े.
संप ी या िवतरणाचा अ यास क ेला असता याप े वेगळीच प रि थती अ नुभवास य ेते ती
हणज े केवळ २७… लोकां या हाती एक ूण संप ीप ैक ५७… संप ी असल ेली आढ ळते
तर उरल ेली ४३… संप ी ९०… लोकां या वाटयाला आल ेली आह े. शेती या बाबतीत
यापे ा वेगळी प रि थती नस ून भार तातील एक ूण शेतकया पैक ७२ … शेतकया या
वाटयाला एक ूण शेतजमीनीप ैक केवळ २८… शेतकया या ता यात असल ेली आढ ळते.
एकंदरीत या ं या हाती जा तीत जा त स ंप ी अस ून जव ळपास ८०… लोकस ं या
यापास ून वंचीतच असल ेली आढ ळते.
शै िणक िवषमता : भारत हा ख ेडयाचा द ेश अस ून भारतातील जव ळपास ८०…
लोकस ं या (कुटुबे) ही मीण भागातच रहा त आह ेत.या कुटुंबाचे दरडोई उ प न पािहल े
असता त े अितशय कमी अस ून या ं या श ै िणक िवकासास या ंना हातभार लावता
ये याइतपतही या ंची प रि थती नाही . यामुळेच आिथ क प रि थती नस यान ेच या
कुटुंबातील बरीचशी म ंडळी िश णापास ून वंिचत रािहल ेली आढ ळतात. यांनी िश ण
घेतले आहे ते सु दा अध वटच अस ून या ंना सव सोइन य ु असणाया शाळासु दा अशा
मीण भागात उपल ध असत नाहीत . कुटुंबातील लहान म ुले यांचे वय सात / आठ वषा चे
असत े तीही म ुले काह ना काही तरी रोजगार क न कुटुंबाला आधार द े याचा य न करत
असता त. बालमज ूर ही सम या यात ूनच िनमा ण झाल ेली आह े. यामुळेच मीण भा गातील
मुलांना िश णापास ून वंिचत रहाव े लागत े. यां याजव ळ बु दीम ा आह े पण प रि थतीम ुळे
यांना िश ण घ ेता येत नाही . िश ण या यचे हटल े तर जव ळपास िश णा या सोई
नाहीत . सोई आह ेत या िठकाणी यो य कारची साधनसाम ु ी उपल ध नाही .िशवाय अशा
शाळा या कुठेतरी कोण याही कार या या ंना मा यता नाही िक ंवा सरकारी िनय ं ण नाही
अशा स ं था िक ंवा िव ापीठा ंशी स ंल न असल े या आढ ळतात. यामुळे मीण भागातील
िव ा या ना अप ुरे िश ण िम ळते. यामुळे मीण भागातील िश णाचा दजा च घसरल ेला
आढळतो.
याउलट शह री भागातील लोका ंची मुले ही उ च ीम ंत लोका ंची अस यान े यािठकाणी
िश णाचा दजा हा उ म कार े राखला जातो . िविवध कारची साध नसाम ु ी व munotes.in
Page 49
वाहतूक, अंतरा ीय यापार
49 सोईस ुिवधांनी य ु असणाया सुस य शा ळा, कॉलेज श हरी भागात पावलापावलावर
उपल ध असतात याप ैक काही आ ंतररा ीय िक त या असतात .
अशा शा ळांमधून शहरी भागातील म ुलांना िश णा या सोई उपल ध होतात . थोड यात
मीण भागातील म ुलांना िश णाची वानवा तर शहरी भागातील म ुलांना िश णाची र ेलचेल
अशी प रि थती आढ ळते.
तुमची गती तपासा :
१) भारतातील आिथ क िवषमता प करा .
५.४ आिथ क िवषमत ेची कारण े
१) राजक य कारण े :
राजक य प ा ंतर, सरकार कोस ळणे, मतांचे राजकारण अशा कारची प रि थती
रा य तरीय तस ेच रा ी य पात ळीवर सरा सपणे पहावयास िम ळते. यामुळेच आपल े सरकार
राजक य या द ुब ल बनल ेले असून राजक य स ू े धनदा ंड या म ूठभर लोका ं या हाताम य े
गेलेली आढ ळतात व यात ूनच सव सामा य लोका ंचे समाधान होईल असा कोणताही िनण य
घेतला जात नाही . सव सामा य लोका ंम ये बेरोजगारी समाजक याणकारी योजना ंची वानवा
अशा कारची प रि थती आढळते. यामुळेच काही ठरावीकच ीम ंत लोक अज ूनही ीम ंत
बनत अस ून यां याच हातात राजक य स ू े अस यान े जे सव सामा य लोका ंची फसवण ूक
क न अिथ क िवषमता वाढवतच आह ेत. मीण भागाकड े राजक य लोका ंचे हणाव े तसे ल
नस यान े शहर े िदवस िदवस वाढतच अस ून मीण भाग मागासल ेलाच रािहला आह े.
आिथ क िवकासाचा जा तीत जा त वाटा उ च सुिशि त अिण राजकारणाशी स ंबंधीत
असल े या लोकां याच हातात राजक य दबावापोटी पडत असल ेला आढ ळतो.
२) शासक य कारण े :
शासक य स ेवेम ये असल े या लोका ं यावर समाजातील काही म ूठभर लोका ंचे वच व
असल ेले आढळते िकंवा हे लोक राजक य न े यां या दबावाखली काय रत असतात . यामुळे
याचा प रणाम य ात िवकास कामावर होतो . शासक य अिधका -यांवर राजक य
दडपण आण ून काही ठरािवक म ंडळीच आप या भागा चा िवकास सा य कर याम य े
गुंतलेले असतात . यातूनच का ळया बाजा राचा िवकास आिण ाचाराला स ु वात होत े व
याचाही प रणाम य -अ य र या िवकास कामावर झाल ेला पाहावयास िम ळतो.
उ चपद थ अिधका -यापास ून ते अगदी श ेवट या थरामध े लोक या ाचाराम य े गुंतलेले
अस यान े ाचार ही भारतातील सव सामा यपण े घटना च बनल ेली आह े. वत:चे चांगले
काय िस द कर यासाठी व चा ंगले काम क न दाखव यासाठी ह े लोक जा तीत जा त
गुंतवणूक अिण िवकास योजना या िवकसीत भागाम य ेच सु क न लवकरात लवकर
याची फल ुती िम ळिव या चा य न करतात . यामुळे िवकसीत भाग अिधकच िवकसीत
बनतात तर मागासल ेले भाग तस ेच मागासल ेले राहतात . मागासल े या भागाम य े योजना munotes.in
Page 50
आिथ क भूगोल
50 राबवून याचा िवकास घडव ून आण याची मानिसकता अशा शासक य अिधकाया म ये
िदसून येत नाही .
तुमची गती तपासा :
१) भारतातील आिथ क िवषमत ेची कारण े ा.
५.५ नैसिग क साधनस ंप ीच े असमान िवतरण
भारता या िविवध भागातील व द ेशातील न ैसिग क साधनस ंप ीच े िवतरण पािहल े असता
ते असमान झाल ेले आढ ळते. नैसिग क साधनस ंप ीची िवप ुलता असल े या भागात
औ ोिगक े ांचा िवकास झपाटयान े होतो .यािशवाय या द ेशात श ै िणक स ुिवधा
रोजगारा ंची उपल धता इ . बाबतीत क मतरता अस यान े ते भाग मागासल ेले राहतात .
५.६ जातीरचना / प दती
भारती य समाजाम य े म यान े िह द ु धम असून तो अन ेक जाता ंrम ये िवभागल ेला आह े.
या िठकाणी सामािजक जाती वग रचना फारच मह वाची मानली जाते. भारतातील
जाती यव था कमी कर यासाठी शासिकय तस ेच िनमशा सक य स ंघटना ार े य न क ेले
जातात . यातूनच एक व ेगळया कारची जातीहीन समाज यव था िनमा ण कर याचा
य न क ेला जातो . जाती यव था म ुळासकट उपट ून टाक ून परंपरागत पा ळ या जाणया
अ पृ यता सार या पार ंपा रक प दती न क न समाजातील श ेवट या थरातील
राहाणाया लोका ंनाही समान िश ण , रोजगार , अ य सामािजक स ुखसोई उपल ध क न
दे याची गरज आह े.तरच द ेशाम य े आिथ क या कमक ुवत असणार े लोक िवकासा या
वाह मागा त सामील होतीव व यात ूनच आिथ क िवषमत ेची दरी कमी हो यास मदत होईल .
वरील सव िववेचनात ून आपणा ंस शेवटी असे िवधान करता य ेते क भारता या अिथ क
िवषमत ेमुळे भारता या आिथ क िवकासाचा दर अितशय खाली रािहल ेला आह े. मीण
भागातील िवकासाची दर ंदावत चालली आह े. कृषी िवकास रोडावल ेला आह े. असंतुलीत
वाढ, गु हेगारीत वाढ , बेरोजगारीचा , शेती व उ ोगध ं ातील वीजप ुरठयाचा अभाव व
कमतरता बालस ंगोपनासाठी आव यक असणाया पोषक आहाराची कमतरता , दूध
औषधाचा अभाव , औषधामधली भ ेसळ हा@ पीटल -दवाखन े यातील गली छपणा , र ते,
महामाग य ां यातील खड ्डे बाजारप ेठेतील अित र गद , वत मानप ा तील रोजगार
गु हेगारी, बालमज ूर अशा एक ना अन ेक सम या आज भारतासमोर उ या अस ून भारताला
वातं य िम ळवून ७० वष झाली तर अज ूनही भारतातील आिथ क िवषमता कमी होऊ
शकल ेली नाही .
५.७ जागितक करण आिण भारतीय अथ यव था
मािहती त ं ान आिण द ूरसंचार णालीतील ांतीमुळे जागितक करण ि येला गती ा
झाली आह े.यामुळे आता कोण याही कारची मािहती कमीत कमी व ेळेत जगा या
कानाकोपया त पाठिवता य ेते. यातूनच जगाची एक िव त ृत बाजारप ेठ िनमा ण होत आह े. munotes.in
Page 51
वाहतूक, अंतरा ीय यापार
51 जागितिककरणाम ुळे िविवध सा ं कृितक उ पादना ंचा आ ंतररा ीय यापार वाढला . उदा.
काशन , िफ म , संगीत इ . यामुळे बया च भारतीया ंना पा ा य स ं कृतीची मािहती झाली
यामुळे भारतीय समाजातही ि थ य ंतरे झाली . सं कृती, मू ये, परंपरा यात बदल झाल े.
याची काही लोका ंना िभती वाटत े. यामुळे आपली भारतीय स ं कृती धो यात य ेईल अस े
वाटते. कारण जागितक करणाचा तोटा जा तीत जा त िवकसनशील द ेशांनाच सहन
करावा लागतो .
५.८ जागितक करणाच े भारतीय समाजा वर झाल ेले प रणाम
१) अ ना या / जेवणा या सवयीत बदल :
बया च भारतीया ं या - िवशेषत : शहरी भागातील -खा यािप या या सवयी बदलत
आहेत.पारंपा रक खा पदाथा ऐवजी वडा सा ंबर, पोहे, िशरा, िपPझा म @ डोना डच े
फा ट फ ूड बग र िकंवा चायनीज लोकि य होत आह े.
२) सामािजक काय मांवरील प रणाम :
वाढिदवस , ल न, गणेशो सव , नवरा ी इ याद वर पा ा य स ं कृतीचा भाव वाढत आह े.
धांगडिध ंगा वाढत आहे.
३) सव साधारण वत णुक :
भारतीय समाज पार ंपा रक व स ंकुिचत मनोव ृ ीचा होता . जागितक करणाम ुळे–िमिडया -
दूरदश नमुळे पाि मा य सं कृतीतील बया च गो ी आप या समाजात य ेत आह ेत. भारतीय
समाज बदलत आह े. अिधक म ुली, ि या , िश ण , नोकरी यात प ुढे जात आह ेत उदा .
वै क, अिभया ंि क , पायलट , टॅ सी ाय हर िक ंवा अवकाश संशोधन , अंत र ात
भरारी इ .
४) यापारी घटक / यवसाय :
जागितक करणाम ुळे भारतातील नगर े पूण त: बदलत आह ेत. वा या या द ुकाना या जागी
मॅ स–िबग बाजार , फूड बाजार , वॉलमाट , डी-माट इ. उभे रहात आह ेत. तसेच िसन े वंडर,
िसटी इड , आयम ॅ स, िसनेमॅ स इ . म टी ल े स िथएटस उभी रहात आह ेत.
५) असमानता : जागितक करणाम ुळे समाजात असमानता वाढत आह े. तसेच शहरातील
ीमंत व मीण भागातील गरीब या ं यातील असमानता च ंड माणात वाढत आह े.
तुमची गती तपासा :
१) जागितक करणाच े भारतीय समाजावर झाल ेले प रणाम सा ंगा.
५.९ जागितक करण व याचा अथ यव था आिण समाजावरील प रणाम
सं कृती, परंपरा, यापार , गुंतवणूक आिण स ेवांची जागितक पात ळीवर म ु पणे देवाण-
घेवाण जागितिककरणा या ि येत होत े.
मु यापाराची च ळवळ जुनीच आह े. अगदी म ेसोपोट ेिमया, िसंधु नदी व इिज मधील चीन
राजवटीतही जागितक करण असा खास ठसा न वापरताही व त ू सेवा व स ं कृतीची munotes.in
Page 52
आिथ क भूगोल
52 देवाणघ ेवाण चाल ूच होती .अगदी १९ या शतकातही आज या सार याच
जागितक करणा या ि या आढ ळत हो या व बर ेच काळ या चाल ू हो या .
जागितक करणा या स ंक पन ेत जागितक अथ यव थ ेला एकच घटक मानल े आहे.ही
अथ यव था स ंपूण जगभर एकाचव ेळी काय रत असत े ही आिथ क संक पना आह े.याम य े
भांडवलाचा वाह , मजूर, बाजारप ेठा मािहती , क चा माल , यव थापन अस े सव च घटक
आंतररा ीय पात ळीवर एकम ेकांशी संबंिधत असतात .न यान े िवकसीत होत असल े या
दळणवळण संपक साधन े व मािहती त ं ानाचा फायदा जागितक करणाम ुळे िमळतो व
यामुळे जागा व वेळ या दोघा ंचीही मोठया माणावर बचत होत े. जागितक करणा या
ि येत जग ह े सामािजक -राजक य ब ंधने नसल ेले यापारी य ुनीट आह े असे मानल े जाते.
यापारीकरण हाच जागितक करणाचा क िबंदू आह े. या ि येत वेगवेगळया देशांतून
कोण याही अडथ ळयािवना माणस े, माल, सेवा, यापार , संक पना व मािहतीची
देवाणघ ेवाण दुसया देशात सहज होऊ शकत े. कॉ युटर व द ूरसंचार स ेवां या िव ताराम ुळे
जागितककरणा ची ि या अिधक व ेगाने व सुलभतेने होऊ लागली . जागितककरणात म ु
अथ यव था अप ेि त आह े याम ुळे अिधक व ेगाने व चा ंग या कारे मु बाजारप ेठांची
संक पना राबिवता य ेईल. यामुळे खाजगी क ंप या, खुली पधा याम ुळे चांगला माल -
यावसाियकता इ . चा फायदा हो तो. यामुळे िविश कारचा माल िविश द ेशात तयार
होतो व याच े जगभर िवतरण होत े. यामुळे जागितक करणाची ि या सुलभ होत े.
५.१० जागितक करणाचा भारतीय अथ यव था व समाजावर होणारा
प रणाम
गे या २० वषा त जागितक करणाचा भारतीय अथ यव थ ेवर झाल ेला प र णाम
पुढील माण े :
१) हका ंचा फायदा : जागितक कर णामुळे पधा वाढली . थािनक तस ेच परद ेशी उ पादक
बाजारप ेठेत आल े यामुळे हका ंना कमी प ैशात चा ंगला माल िम ळू लागला . उदा. पूव
आप या द ेशात िफयाट व िह ंदू थान अशा दोनच मोटार क ंप या हो या आज टोयो टा,
सुझुक , ह डा अशा अन ेक बह रा ीय क ंप यां या गाडया बाजारप ेठेत आह ेत. यामुळे
हका ंना चांग या गाडया व तात िम ळू लाग या.
२) नवीन रोजगार स ंधी : ब-याच बह रा ीय क ंप यांनी भारतात ग ुंतवणूक केली. या
कंप या स ेल फोन , इले ॉिन स , गाडया , फा ट फुड, सॉपट ि ंक तस ेच बँका व िवमा
कंप या या े ात काय रत आह ेत. यामुळे भरपूर माणात नवीन रोजगार स ंधी युवकांसाठी
उपल ध झा या .
३) नवीन त ं ान आिण उ पादन ि या : पधा वाढ याम ुळे बया च भारतीय क ंप यांना
फायदा झाला . या कंप यांनी नवीन तं ान व उ पादन प दतीत मोठी ग ं◌ुतवण ुक
के यामुळे यां या मालाची ग ुणव ा वाढली . काही क ंप यांनी परद ेशी क ंप याबरोबर
करारही केले आहेत. munotes.in
Page 53
वाहतूक, अंतरा ीय यापार
53 ४) भारतीय बह रा ीय क ंप या : मोठया भारतीय क ंप याचा अिधक िवकास होऊन या
आज आ ंतररा ीय तरावर बह रा ीय कंप या बन या आह ेत. उदा. इ फोिसस , टाटा
मोटस , रॅनबॅ सी, एिशयन प टस इ .इतर द ेशांतही या क ंप यांचा िव तार होत आह े.
५) सेवा उ ोगाचा िवकास : भारतीय क ंप या िवश ेषत : आयटी े ातील क ंप याना स ेवा
े ाचा िवकास कर याची स ंधी िम ळाली. लंडन या क ंपनीसाठी भारतीय क ंप या मािसक े
छापतात . डेटा एं ी, अकाउ ंिटग, शासक य काम े अशी बरीच काम े भारतीय क ंप या
परदेशी कंप यासाठी करतात .
तुमची गती तपासा :
१) अथ यव था व समाजावरील प रणाम सा ंगा.
५.११ जागितक करणाचा पया वरणावर होणारा प रणाम :
जागितक करणाम ुळे नैसिग क संप ीचा हा स होत आह े. पया वरणातील अिवव ेक मानवी
ह त ेपामुळे मुळातच पया वरण स ंतुलनात धोका िनमा ण झाला आह े. यात आता
जागितक करणा या ि येची भर पडत आह े. खिनज े उÀजा साधन े यां या उ पादनाचा व ेग
वाढत आह े. नैसिग क साधनस ंप ी या हा सामुळे मानवी स ं कृतीला धोका िनमा ण झाला
आहे. ऊजा साधना ं या वा परामुळे दूषणाची सम या िनमा ण होत आह े. यांि क करण
मोठया माणावर होत अस यान े यात ूनही द ुषणाची सम या िनमा ण होत आह े. जैिवक
तं ानाचा वापर श ेती े ातही वाढत आह े. यातूनही पया वरणाला धोका िनमा ण होतोय .
शा त िवकासासठी उपल ध साधनस ंप ीचा स ुयो य वापर झाला पािहज े नाहीतर
पया वरणीय द ूषणा या सम या ंना सतत त ड ा वे लागेल.
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा – जागितक करणाचा पया वरणावर प रणाम
५.१२ सेझ (SEZ)
देशातील परक य ग ुंतवणूक वाढिव यासाठी गरज व थािनक उ ोगाना मालाची िनया त
कर यास े साहन ह े दोन म ुख उ ेश डोळयासमोर ठ ेऊन भारत सरकारन े एि ल २०००
म ये खास आिथ क े सेझ थाप याची घोषणा क ेली. २००७ पय त ५०० पे ा जा त
सेझ तािवत होत े व याप ैक २२० सु झाले होते.
सेझ संबंधीचा कायदा २००५ म ये मंजूर कर यात आला .सरकारन े याबाबतीत ख ूपच
पुढाकार घ ेतला आह े. धोरणे आख ून सेझ िनमा ण करणे, धोरणा ंची पुनिव चार करण े सेझ
म ये कंप यांना भरप ूर सुिवधा द ेणे. या सवा ना सरकारी मदत व पाठ बा िदला जातो .
भारतातील स ेझ :
आं देश, गुजरात , ह रयाणा , कना टक, महारा , ओरीसा , राज थान , तािमळनाडू,
उ र द ेश, प.बंगाल , चंिदगढ munotes.in
Page 54
आिथ क भूगोल
54 स या (२०१० ) भारतात १०२२ युिनटस काय रत अस ून ती ९ सेझ द ेशात िवभागली
गेली आह ेत. भारता या िविवध भागा ंम ये हे सेझ द ेश अस ून या ंचे े हे सरासरी २००
एकरच े आहे. या सेझ ची यव थापन खाजगी तस ेच सरका री आह े. काही िठकाणी स ंयु
यव थापन आह े.
सेझ असल े या अन ेक िठका णी वेगवेगळया सम या िनमा ण झा या आह ेत. मु यान े
शेतकया चा मीण भागा ंतील लोका ंचा राग आह े. सरकारी अिधकारी अितशय कमी भावान े
सेझसाठी जमीन स ंपादन करतात . यामुळे मूळ जमीन मालका ंचे नुकसान हाते. ते
िव थापीत होतात . या ा ंचा गंभीरतेने िवचार चाल ू आहे. या संबंधात न ेमले या एका
सिमतीन े मूळ जमीन मालकाला बा जार भावाप े ा सहापट र कम ा वी अस े सरकारला
सुचिवल े आह े. बजाजसार या िति त कंप याही स ेझसाठी स ुपीक श ेतजमीनी ऐवजी
ओसाड , नापीक जमीन वापरावी अस े सुचवत आह ेत.
सेझ (SEZ) ब लचा साव ि क िवरोध –
१. महारा ा या अहमदनगर िज हयातील श ेतक-यांनी या ं या जिमनी सरकारन े
ता यात घ ेत याब ल आ ंदोलन क ेले.
२. महामुंबई स ेझ ब लही थिनक लोका ंचा राग आह े. यां या मतान ुसार प ैसे संपून
जातात पण जमीन कायम राहत े आिण हण ूनच आपली जमीन क पा ंना दे यास
यांचा िवरोध आह े.
३. केरळम ये ही कोची व एना कुलम िज हयातील स ेझ क पा ंसाठी जमीन स ंपादन
कर यास िवरोध आह े.
४. बंगलू - हैसूर इ फा चर का @रीडा@र क पा ंना तेथील श ेतकरी िवरोध करत
आहेत.
५. गुजरातम य े सरदार सरोवर क प व म ुं ा स ेझ क पा ंना हजारो श ेतकरी व
आिदवास चा िवरोध आह े.
६. ह रयाणात ग ुरगांव िज हयातील स ेझ या िवकासाब ल त ेथील श ेतकरी आ ंदोलन
करीत आह ेत.
७. ओ रसातील (Posco , Strelit e, Vedanta , VAIL ) या िवकास क पा ंना
थािनका ंचा िवरोध आह े .
८. चंिदगढ मय े राजीव गा ंधी इ फम शन ॲ ड टे नॉलॉ जी पाक या था पनेसाठी १००
हे टर जमीन स ंपादन कर यास थािनक लोका ंचा िवरोध आह े.
तुमची गती तपासा :
१) टीपा ा .
१) सेझ
२) सेझ ब लचा िवरो ध
munotes.in
Page 55
QUESTION PAPER PATTERN
Time: 3hours Marks;100 N.B. 1.All questions are compulsory and carry equal marks.
2. Use of Map Stencils is permitted.
3. Draw sketches and diagrams wherever necessary.
Q.1 Long answer question on Unit -I 20Marks
OR
Long answer question on unit –I for 20 Marks or
Two short answer questions each 10 Marks 20Marks
Q.2 Long answer question on Unit-II 20Marks
OR
Long answer question on unit –II for 20 Marks or
Two short answer questions each 10 Marks 20Marks
Q.3 Long answer question on Unit -III 20Marks
OR
Long answer question on unit –III for 20 Marks
or
Two short answer questions each 10 Marks 20Marks
Q.4 Long answer question on Unit -IV 20Marks
OR
Long answer question on unit –IV for 20 Marks
or
Two short answer questions each 10 Marks 20Marks
Q.5 Long answer question on Unit -V 20Marks
OR
Long answer question on unit –V for 20 Marks
or
Two short answer questions each 10 Marks 20Marks
munotes.in