SYBA-Sociology-SEM-IV-Paper-II-Marathi-munotes

Page 1

1 १
िवकास समज ून घेताना
घटक रचना
१.० उिय े
१.१ तावना
१.२ मुलभूत संकपना
१.२.१ सामािजक परवत न
१.२.२ उा ंती
१.२.३ िवकास
१.२.४ आधुिनककरण
१.३ िवकासाच े िसा ंत
१.३.१ आधुिनककरण िसा ंत
१.३.२ मॅलेलॅड आिण ह ॅगेन
१.३.३ हॉझेिलट
१.३.४ मेलसर
१.३.५ रोटोया वृीया अवथा
१.४ सारांश
१.५ पारभािषक शद , शदाथ
१.६ सरावासाठी वायाय
१.७ अिधक वाचनासाठी प ुतके
१.० उिय े
या घटकाया अयासान ंतर आपयाला –
 सामािजक परवत न, उा ंती आिण िवकास या स ंकपना ंचे आकलन होईल.
 िवकासाचा आध ुिनककरण िसा ंत ीकोन याच े आकलन होईल .
 आधुिनककरण िसा ंताचे िचिकसक म ूयमापन करता य ेईल.

munotes.in

Page 2

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
2 १.१ तावना
समाजशााचा उरोर िवकास होताना अन ेक नवनवीन िवषया ंना, ेांना या ंनी
आपला अयासिवषय बनिवल े आह े. सामािजक परव तन हा समाजशााचा क वत
अयासिवषय आह े. सामािजक परवत नाशी स ंबंिधत उा ंती, िवकास , वृी
आधुिनककरण , पिमायीकरण या स ंकपना ंचा अयास साशाात स ु झाला आिण
यातूनच आध ुिनककरण आिण िवकासाच े समाजशा ही ानशाखा प ुढे आली . िवकास
ही केवळ आिथ क िया नाही तर ितला सामािजक , सांकृितक, मानिसक बाज ू असतात
यांचा अयास िवकासाच े समाजशा करत े. खरेतर आध ुिनककरण आिण िवकासाच े
समाजशा ह े ितसया लोका ंशी जात स ंबंिधत रािहल े आहे. पिहया जगातील हणज ेच
िवकिसत राा ंया िवका स आिण गतीया स ंकपना , यामागील राजकय आशय याच े
िवेषण या ानशाख ेने केले. पााय आध ुिनक िवकास ापाची ितसया जगातील
नववत ंराा ंनी केलेली उसनवारी यामध ून अपरहाय पणे पुढे आल ेले परावल ंबन आिण
परणामी मागासल ेपणा याची कारणमीमा ंसा िवकासा या समाजशाान े केली आह े. एवढेच
नाही तर आध ुिनक िवकास ापाया िचिकस ेतून पुढे आल ेया पया यी िवकास ापाची
नद ही या अयास शाख ेने घेतली आह े.
१.२ मुलभूत संकपना
१.२.१ सामािजक परवत न
सामािजक परवत न ही स ंकपना वत नबंध आिण सा ंकृितक मुये आिण िनयमन े
यांयातील कोणयाही महवाया बदलास ंबंधी वापरली जात े. महवाच े बदल याचा अथ जे
बदल मोठ े सामािजक परणाम घडिवतात . िदघकालीन परणाम करणाया महवाया
सामािजक बदलाची उदाहरण े हणज े औोिगक ा ंती, गुलामिगरीच े िनम ुलन आिण
ीवादी च ळवळी इ . होत. हॅरी जॉसन या ंया मत े, मुलभूत अथा ने सामािजक परवत न
हणज े सामािजक स ंरचानेतील बदल होय . यामय े सांकृितक ितक े, वतनाचे िनयम ,
सामािजक स ंघटना आिण म ूय यवथा या ंयातील बदला ंचा समाव ेश होतो .
समाजशा थ ूलमानान े सामािजक परवत नाला कारणीभ ूत असणार े घटक
खालीलमाण े सांगतात,
१) भौितक परिथती - जमीन , डगरदया , तापमान , नदीनाल े, वादळवार े, हवामान ,
ऋतुच, वालाम ुखी, भूकंप, महापूर, जनः=गले, खिनजस ंपी
२) लोकस ंयेतील बदल – लोकस ंया माण , लोकस ंया व ृीदर, जमम ृयू दर,
िलंगमाण, आयुमान, घनता , थला ंतर यामधील बदल .
३) सामािजक सा ंकृितक घटक – समाज स ंरचना आिण सा ंकृितक स ंघटन वप ,
तंान आिण िवचारणाली यामधील बदल
४) भावी यिमव े – महवाची भ ूिमका प ुढाकार आिण ेरणा
munotes.in

Page 3

िवकास समज ून घेताना

3 उदा. काल मास , महामा गा ंधी, महामा फ ुले, राजष शाह महाराज , डॉ. बाबासाह ेब
आंबेडकर
१.२.२ उा ंती
समाजशा या ानशाख ेया िवकासाचा आढावा घ ेतला तर समाजशाा ंनी सामािजक
परवत नाया ा पांची इतर ानशाखा ंकडून उसनवारी क ेयाचे िदसत े. एकोिणसाया
शतकाया उराधा त जीवशाी य बदलाया आकलनासाठी ाप हण ून उा ंती
संकपना प ुढे आली . हीच स ंकपना सामािजक परवत नाया कपना ंना लाग ू केली.
समाज सामायत : सया अवथ ेतून गुंतागुंतीया अवथ ेकडे िथया ंतरीत होतो हणज े
पारंपारक अवथ ेकडून आध ुिनक अवथ ेकडे िथया ंतरीत होतो यावर उा ंती िसा ंत
िवास ठ ेवतात. ारंिभक समाजशा कॉ त, पेसर आिण द ुिखम मानवी समाज
एकरेषीय पतीन े उा ंत होतात यावर िवास ठ ेवतात. समाजशााच े जनक ऑगत
कॉत या ंनी मा ंडलेया सामािजक परवत नाया धम शाीय , अिधभौित क आिण य
अवथा या तीन अवथा ंया िनयमा ंया िसा ंतावर उा ंती वादातच भाव िदसतो . हबट
पेसरन े समाजाची त ुलना मानवी जीवाशी क ेली आह े. जगयासाठीचा लढा आिण
सवमाचा िवजय या डािव नया तवाचा अवल ंब करत समाज स ैिनक समाजात ून
औोिगक अ वथेत उा ंत होतो अस े ते हणतात . दुिखम या ंनी समाज या ंिक
ऐयभावाकड ून िवश ेषीकरण आिण मिवभाजनाया वाढीन े यु अशा ज ैिवक
ऐयभावाकड े उा ंत होतो , अशी मा ंडणी क ेली आह े. या सवा या मत े, सामािजक
परवत न हे सकारामक , गतीया िदश ेने जाणार े आिण समाजाला लाभदायक असणार े
असत े. समाजाच े उा ंतीवादी ीकोन चास डािवनया ज ैिवक उा ंतीया िसा ंताशी
संबंिधत आह ेत. मा उा ंतीचा बहर ेषीय िसा ंत हा सव समाज एकाच िदश ेने उा ंत
होत जातात यावर िवास ठ ेवत नाही .
१.२.३ िवकास
िवकास ही क ेवळ आिथ क घिटत तर स ंपूण आिथ क आिण सामािजक यवथ ेया
पुनसंघटन आिण प ुनरािभम ुखतेमये समािव बहप ैलू िया आह े. ितची एकच एक
याया नाही ती एक िनयमनामक वपाची आह े. वेगवेगया व ेळी आिथ क वाढ
संरचनामक आिथ क बदल , औोिगक बदल , भांडवलशाही , समाज या अथा नेही ती
वापरली जात े. काळाया ओघात िवकासा या स ंकपन ेकडे पाहयाया परीत बदल
होत ग ेलेला िदस ून येतो.
थमतः िवकास हणज े आिथ क वाढ या अथा ने ही स ंकपना ढ झाली . आिथक वाढ
हणज े थुल देशांतगत उपादना , उभोड , शासकय खच आिण ग ुंतवणूक यामय े झालेली
वाढ आिण आयातीमय े झाल ेली घट इ .होय. या आिथ क वाढीच े हणज ेच पया याने
िवकासाच े मोजमाप कस े करायच े, कोणत े सूचकांक वापरायच े, यांना स ंयाब कस े
करायच े हे ठरिवल े गेले. मग राीय उपनात , उपादनात व ृी, दरडोई सरा सरी उपन
िकती वाढल े इयादी िनकष वापरल े गेले. पुढे िवकास िय ेचा नेमका परणाम सामािजक
वातवावर कसा होतो याचा आवाका य ेयाया ीन े आिथ क वाढ ही स ंकपना त ुटपुंजी, munotes.in

Page 4

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
4 अपुरी आह े हे अिधकािधक लात य ेऊ लागल े िवकास अिभम ुख अथ शाा ंनीच
यासंबंधी असमाधान य क ेले.
आिथक वाढ या स ंकपन ेचा अप ुरेपणा लात आयान ंतर िवकासाचा परणाम स ंपीया
समान नाही तर िनदान याय वाटपाया िदश ेने होतो आह े क नाही यावर भर िदला जाऊ
लागला . थोडयात िवकास स ंकपन ेबलची िवचारधारा बदलयाम ुळे हणज े अपेित
उि्ये बदलयाम ुळे अशा कारच े बदल घडल े.
यानंतरया काळात राीय उपादन , साधनस ंपीच े याय वाटप यायाही प ुढे जाऊन
यात जनसामाया ंया द ैनंिदन जीवनमत ेया ग ुणवेत ठळकपण े फरक पडला आह े
क नाही ह े पािहल े जाऊ लागल े हणज े दरमाणसी आहार स ुधारला आह े क नाही ,
सारत ेचा व िशणाचा सार वयोगटान ुसार आिण ी -पुषांमये िकतपत झाला आह े,
कौटुंिबक आरोय आिण यासाठीया स ुिवधांमये िकतपत ग ुणामक स ुधारणा झाली आह े,
रोजगार उपलध झाला आह े क नाही , सामाया ंया यशत व ृी िकतपत झाली आिण
एकंदरच अन , व, िनवारा इ . जीवनावयक बाबमय े तळागाळातील लोका ंया बाबतीत
लणीय वाढ झाली आह े क नाही ह े पािहल े जाऊ लागल े.
थोडयात िवकास य ेबाबत बदल न ेमका काय होतो आह े? कोणया सामािजक
थरांमये या बदलाच े लाभदायक िक ंवा हािनकारक परणाम िदस ून येतात? बदल कोणया
गतीने होतो आह े. एकूणच िवकास िय ेचे सामािजक फिलत काय िक ंवा यासाठी
समाजाला कोणती िक ंमत मोजावी लागत आह े? यासारया ा ंकडे िवकास िवषयक
चचािवाचा रोख वळला आह े. थोडयात िवकास िय ेकडे पाहयाया आपया
परी तच फरक पडला आह े.
१.२.४ आधुिनककरण
आधुिनककरण ही समाजशाातील म ुलभूत संकपना आह े. ही एक ग ुंतागुंतीची समािजक
परवत नाची िया आह े. िविवध समाजशाा ंनी आध ुिनककरण या स ंकपन ेया
याया क ेया आह ेत या खालीलमाण े,
१) िटेअर हायटन आिण हंटर – “पारंपारक समाजाच े जसजस े औोिगककरण होत
जाते तसतस े या समाजात घड ून येणाया ग ुंतागुंतीया परवत नाया स ंचास
औोिगककरण अस े हणतात . “
२) डेिहड पॉ पेनो – “पारंपारक , औोिगककरण प ूव समाजातील स ंथांचे
औोिगककरण झाल ेया समाजातील स ंथांमाणे सामािजक पा ंतर घड ून येणे
हणज े औोिगककरण होय .”
३) लाईट आिण क ेलर – “गत औोिगक द ेशातील समाजामाण े बदल िक ंवा परवत न
घडवून आणण े यालाच आध ुिनककरण अस े सामायत : समजल े जाते.”
munotes.in

Page 5

िवकास समज ून घेताना

5 वरील याया ंवन अस े लात य ेते क, औोिगककरण घड ून य ेणे हीच
आधुिनककरणाची प ूव अट आह े. पण क ेवळ औोिगककरण हणज ेच आध ुिनककरण
असे हणता य ेणार नाही . औोिगककरणाबरोबरच औोिगककरण प ूव अशा पार ंपारक
समाजातील समाज -संरचना, मुलभूत सामािजक स ंथा, िनयमान े, मुये, मिवभाजन ,
थरीकरण इयादी घटकातही परवत न घड ून येणे आ ध ुिनककरणाया स ंकपन ेत
अिभ ेत आह े.
या स ंकापन ेसंदभात द.ना.धनागर े हणतात क , आधुिनककरण स ंकपन ेची चलती
ामुयान े दुसया महाय ुानंतर स ु झाली . शेकडो वषा या वसाहतवादी शोषणाचा
अनुभव घ ेऊन म ु झाल ेया नववत ं राा ंनी युरोपीयकरण आिण पाातीकरण या
संकपन ेऐवजी आध ुिनककरण ही स ंकपना वापरली .
द. ना. धनागर े हणतात , “इतर परवत न या ंमाण ेच आध ुिनककरण ही द ेखील एक
परवत न ियाच आह े, यात ाम ुयान े बदल घड ून येतो तो स ंथांमये, जीवनपती
आिण आचारिवचारा ंमये आिण ह े परवत न युरोपीकरण – पाातीकरणामाण े समाजातील
उच ू वगापुरते मयािदत न राहता समाजातया सव थरांमधील यवर याचा भाव
पडतो तो म ुयव ेकन स ंचारमायमा ंारे यात ून नवीन कपना आिण मनोव ृचा
ादुभाव होतो आिण सार ही हा बदल सवसमाव ेशक असतो एवढ ेच नाही तर
आधुिनककरण िय ेत सातयान े परवत न घडत राहण े व याार े य -यची
समािजक व मानिसक गतीशीलता हाच समाजाचा थायीभाव बनतो . याखेरीज बदल हा
लादला जात नाही तर व ेछेने िवकारला जातो . आधुनीककरण िय ेचा गाभा
धमातील/ धमिनरपे असतो . हणज ेच या स ंमण अवथ ेतून जाणाया समाज अथवा
राांमये साधारणपण े एकसारख े परणाम िदस ू शकतात .”
थोडयात िवकास , आधुिनककरण आिण औोिगककरण या तीन परपरस ंबंिधत
संकपना आह ेत. यापैक िवकास ही सामाय िया आह े. आधुिनककरण ह े िवकासाच े
एक िविश उदाहरण आह े. तर औोिगककरण हा आध ुिनककरणाचा िवश ेष असा प ैलू
आहे.
आपली गती तपास ूया :
१) सामािजक परवत न उा ंता, वाढ आिण िवकास या स ंकपना प करा ?
२) आधुिनककरण आिण िवकास ह े कसे परपरस ंबंिधत आह े ते दशवा?
१.३ िवकासाच े िसा ंत
भूतकाळात आध ुिनककरण िसा ंतकारा ंना आध ुिनककरण आिण िवकास एकसारख े
मानण े आवडल े. यांनी मोठ ्या माणावर नया राराया ंवर काश टाकला . पााय
समाजामय े जे घडून आल े याची प ुनरावृी होऊ शकत े असे ते गृहीत धरतात . भांडवल,
तंान , तं आिण िवव ेकशीलता या ंया मागा ने हे शय आह े असे यांना वाटत े.
अिवकसत ेचे िसा ंतकार आिण आध ुिनककरण िसा ंताचे इतर िचिकसक या ंचा
पाातीकरणास ंबंधीचा ीकोन िवरोधी आह े. ते हणतात क , पााय भा ंडवलशाहीया munotes.in

Page 6

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
6 िवतारान े ितसया जगाला शोषीत जागितक य वथेमये समािव क ेले, अशा कार े
यांनी अिवकिसत ेला पुढे नेले.
१.३.१ आधुिनककरण िसा ंत
िवकासामधील सा ंकृितक अडथया ंमुळे आिशया , आिका आिण ल ॅिटन अम ेरका या
खंडातील द ेशांचा िवकास झाला नाही ह े आध ुिनककरण िसा ंतांनी प क ेले. पारंपारक
मुलांनी यांना माग े सारल े काही आध ुिनककरण िसा ंतकारा ंनी िवकासातील आिथ क
अडथया ंवर काश टाकला . िवकास करयासाठी कमी िवकिसत द ेशांनी िवकासाया
भांडवली -औोिगक ापाचा िवकार करयाची गरज आह े असे यांचे सारभ ूत ितपादन
आहे. आधुिनककरणाचा क ेवळ एकच -एक िस ांत नाही . आधुिनककरण िसा ंताची
सुवात १८ या शतकात ज ेहा समाजाया उा ंतीचे यविथत अययन क ेले गेले
ितथपास ून िदस ून येते. िदघकालीन सामािजक -सांकृितक परवत नाया िय ेला
िवभेिदकरण हण ून समजयात आल े. साया अवथ ेकडून गुंतागुंतीया अवथ ेकडे
होणाया िथय ंतराची याया क ेली गेली आिण तीच सामािजक िवचार हण ून जगभर
पसरली आिण एकोिणसाया शतकात भावी ठरली आिण यात ूनच प ुढे समाज आिण
माणसाच े िवान थािपत झाल े.
अलीकड े डॅिनयल लन रकडून आध ुिनककरण अययन हाती घ ेयात आल े. यांनी
आपया “The Passing of Traditional Society” (1958) या ंथात काही मयप ूव
देशातील आध ुिनककरण िय ेचे परण क ेले आहे. यायामय े आधुिनककरण ही एक
जागितक िया आह े. जगभर पार ंपारक समाज सावकाश अय होत आह े. यामय े
िवशेषत: सारमायमा ंची भूिमका िनणा यक आह े. आिण ती िवकासाया इतर िनद शकांशी
संबंिधत आह े. नागरीकरण , सारत ेमधील वाढ ह े सारमायमा ंचे महव वाढयास ेरत
करतात . वाढती सार आिण नागरी लोकस ंया यापक आिथ क यवथ ेत सहभागी होत े.
लनरसाठी आध ुिनकता ही क ेवळ स ंथांमधील बद लांनी पुढे येत आह े असे नाही तर
यमधील बदला ंनी पुढे येते. िववेकशीलता आिण सहान ुभूती ही व ैिश्ये असणाया
गितशील यिमवाचा िवकास हा आध ुिनककरणाचा िनणा यक प ैलू आह े. असे नवीन
गितशील य बदलया जगात काय मतेने काम करतात .
पूवया आध ुिनककरण िसा ंतातील काही सामाय कपना लन रया अययनात िदस ून
येतात. उदा. समाजाच े पारंपारक आिण आध ुिनक अस े वगकरण , सारता आिण
नागरीकरण यावर आध ुिनकत ेचे िनद शक हण ून काश सारमायमा ंचे महव ,
आधुिनककरण िय ेतील िविश यिमवाया काराला महव म ूय आिण या ंचे
यापक सम ुदायाबरोबरील स ंबंध हे िवकासाया चच तील महवाच े घटक आह ेत.
१.३.२ मॅलेलॅड आिण ह ॅगेन
डेिहड म ॅलेलॅड हे अमेरकन मानसशाआह ेत. यांनी आपया The Achieving
Society या ंथात िवकास िय ेची मानसशाी य कारणमीमा ंसा केली आह े. आिथक
आिण सामािजक िवकासाया िदश ेने काही द ेश का प ुढे गेले आिण काही द ेश रगाळत माग े
का पडल े? असा िवचान िविवध कालख ंडातील इितहासाचा त े मागोवा घ ेतात. munotes.in

Page 7

िवकास समज ून घेताना

7 इसवीसनाप ूव सहाया शतकात ीक नगर राय े-िवशेषत:-अथेस-का वाढत ग ेली?
काथजीयन स ंकृतीशी सम ुावर झगडता झगडता रोमन लोका ंचा थम पराभव झाला .
परंतु शेवटी हव े िततक े नािवक सामय रोम लोका ंनी िमळिवल े. हे सामय संपादन
करयासाठी आवयक असल ेला पैसा या ंनी कसा िमळिवला , असा ाचीन इितहासातील
आिथक वैभवाचा प ुरावा म ॅलेलॅड यांनी ऐरणीवर आणला आह े.
आधुिनक इितहासाचा मागोवा घ ेताना त े असा प ुरावा द ेतात क , उर अम ेरकेया या
भागात इ ंिलश लोका ंनी वसाहत क ेली या भागाची आिथ क सुधारणा व ेगाने झाली . मा
याच उर अम ेरकेया या भागात प ॅिनश लोक उतरल े तो भाग मा म ंद गतीन े सुधारत
गेला.
मॅलेलॅड ितसर े उदाहरण चीन -जपानया िवकासाच े देतात. एकोिणसाया शतकात
जपान आिथ क िवकासाया ेात भराभर प ुढे गेला आिण याउलट चीन होता तसाच
मयय ुगात िखतपत पडला .
या तीन ऐितहािसक उदाहरणा ंना समोर ठ ेवीन म ॅलेलॅड य ांनी काही द ेश पुढे का ग ेले
आिण काही द ेश माग े का रािहल े या ाच े मानसशाीय उर िदल े आहे. याया मत े,
आिथक िवकासामाग े एक िविश व ैचारक माग असतो , एक िविश ेरणा असत े. ही ेरणा
हणज े एक कारची मानिसक लसच असत े. ती मनात िभनली क य एका िविश
चैतयान े भान जाव ून जीवनाकड े बघत े आिण याचमाण े समाजयवहार क लागत े.
या मानिसक लसीला िक ंवा ेरणेला िसी ेरणा अस े नाव द ेता येईल. यया िवचारात
ही िसी ेरणा आली क याया हात ून होणार े काम इय ने आिण चा ंगले होत जात े.
लोकांया परंपरेत, सािहयात यातील गीतात , हणीत भा ंड्याकुंड्यावरील िचात आिण
ितकाल ही िसी ेरणा ितिब ंिबत झाल ेली असत े आिण ितचा आिण आिथ क िवकासाचा
कायकारणस ंबंध वत ूिन पतीन े दाखिवता य ेतो अस ेही मॅलेलॅड आहान े सांगतात.
उदा. आरंभीया काळा तील लोकिय ीक सािहयात य झाल ेली ही ेरणा उर
काळातील ीक सािहयाया त ुलनेने जात होती . याचमाण े १६ या शतकातील
पॅिनश सािहयाया त ुलनेने या ेरणेचा आशय याच शतकातील इ ंिलश सािहयात
जात कषा ने य झाल ेला िदसतो . इतकेच नह े तर इ .स. १४०० -१८०० या ४००
वषातील इ ंिलश शािहरी गीतात , नािवक काना ंया पाात आिण लोकिय नाटकात य
झालेली िसी ेरणा आिण या काळातील इ ंलंडया आिथ क गतीचा काही एक स ंबंध
आहे हेही दाखिवता य ेईल अस े शाा ंचे हणण े आहे.
थोडया त, समाजात िसी ेरणा या माणात आह े या माणात आिथ क व औोिगक
ेात स ंचालक न ेते िनमाण होतीळ आज आघाडीवर आल ेया पिम ेकडील समाजात ितच े
माण फार मोठ े आहे. पूवकडील मागासल ेया द ेशागत ही ेरणा साप ेत: फार कमी आह े
हणून या द ेशाचा आिथक िवकास आिण वाढ हायची अस ेल तर िसीया या ेरणेची
गुिकली हतगत क ेली पािहज े हे मॅलेलॅड यांया िवव ेचनाच े ितपादन आह े.
munotes.in

Page 8

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
8 इ. हॅगेन
मॅलेलॅड माण ेच हॅगेन यांनी ही िवकासाची पातळी आिण गतीया ेरणा या ंयामय े
सहसंबंध असतो ह े मॅलेलॅडचे सू हॅगेन यांनी िवकारल े आहे. समाज आिण ता ंया
वगामये गतीया व ेगया का असतात ह े प करयाचा यन क ेला आह े. आिथक
वीकसच स ंबंध समाजरचन ेशी आिण यात ून शय होणाया समाज परवत नशी आह े.
सामािजक रचना आिण सामािजक परवत न यांचे वप न ेमया कोणया घटका ंमुळे
िनित होत े याचे उर ह ॅगेन सारख ेच मानसशा म ुलांचे सामाजीकरण अस े देतात.
या सामाजीकरणामागच े लहानपणातील सभोवतालच े सांकृितक वातावरण आिण यात ून
िनमाण होणाया यिवाया साचाला म ुलभूत अस े महव आह े. यांया हणयान ुसार
सामािजक रचना आिण सामािजक बदल या ंया शयाशयता या या समाजातील
सामाजीकरणातील िविवध ेरणात आिण ियात स ुपणे अितवात असतात .
पारंपारक समाजात यचा दजा िनित ज ैसे थे असा िथर असतो आिण तो कायम
राखला जातो . थािपत िनयमन े मुले िशकतात याचबरोबर िवचलनामक वत न केले तर
िशा होत े हेही ते िशकतात अस े असल े तरी बा भाव नया सम ूहास िनमा ण करतो जो
समूह जुया अिभजना ंया दजा स आहान द ेतो. या आहानात ून उदयास य ेणारी
असुरितता आिण िनराशा वत न बदलास ेरत करत े. याचा क ुटुंबावर मोठा परणाम
होतो. मुले नवी म ुये िवकारयास तयार होतात आिण याचा काळात स ृजनशील
यिमव प ुढे येतात. जर या य समाजातील भ ूव सम ूह बनया तर याच आिथ क
िवकासाच े कारण ठरतात .
लविचक , बंधमु, कतुवाया नया वाटा , नवी कौश ये आमसात करणार े – थोडयात
कपक , सजनशील यिव ह े वेगया कारच े असत े. पौवाय आिण भारतीय क ुटुंबातील
सामाजीकरण आिण सामाजीकरणाच े स ांकृितक वातावरण ह े कपक यिव िनमा ण
क शकत नाही .
हॅगेन हणतात क , अिधकारवादी समाजात ज े दुयम िक ंवा दबलेले गत असतात यात ून
कपक य िनमा ण होऊ शकतील पर ंपरािन समाजातील सा ंकृितक म ूय कशी
बदलतील याया उरादाखल ह ॅगेन हणतात क , सव बदलाला एक िविश म असतो .
समाजस ंबंधाचे सवकष अिधकारवादी वप , यामुळे िता िक ंवा दजा य ांना वंिचत
होणारा सीम ेवरचा अस ंतु गट, यातून िनमा ण होणारा या ंचा काही काळचा पलायनवाद
आिण श ेवटी या कारया गटात ून उदयास य ेणारे स ज नशील कपक यिमव ,
अशामान े हे बदल होत जातील . थोडयात , यिमव घडणीची सामाजीकरणाची
िया आिण िवकास िया यांयातील स ंबंध हॅगेन यांनी अधोर ेिखत क ेला आह े.
१.३.३ हॉझेिलट्
एकोणीश े पनासया ार ंभी हॉ झेिलट् या अथ शाान े आपया Society and
Industrialization या पुतकात आिथ क्या गत आिण मागास द ेशातील सामािजक
संघटनामधील िभनत ेवर काश टाकला . यांचे िवचार ह े िशकागो क ूल ापाया
िवरोधी िदसतात . सामािजक व ृया िनधा रकांचे परण करयासाठी सामािजकशााची munotes.in

Page 9

िवकास समज ून घेताना

9 चौकट त े िवकिसत क इिछत होत े. यांया िव ेषणाची चौकट ही समाजशा
टॉलकॉट पास न यांया वत नबंध पया य िसा ंतावर आधा रलेली होती . िवकिसत आिण
िवकसनशील द ेशातील या ंनी दाखिवल ेला फरक खालीलमाण े सांगता य ेईल.
अ) िवकिसत द ेश िशणासारया वत ुिन उपाया ंया आधारावर गती अिभम ुख
असतात . गुणवेया आधारावर त ेथे दजा िमळतो . याउलट िवकसनशील द ेश पर ंपरा
अिभम ुख असतात त ेथे नातेसंबंध धम या आधारावर दजा ची िनिती होत े. थोडयात य ेथे
अिपत दजा उपयोगात आणला जातो .
ब) िवकिसत द ेशात कायासारया साव िक मानकावर आधारत वागयाकड े कल
असतो . याउलट िवकसनशील द ेशात जातीयवथा िक ंवा नात ेसंबंध यासारया िविश
मानकावर आधारत वत न करयाची व ृी िदस ून येते.
क) िवकिसत अथ यवथा यापक मिवभाजना ंनी य ु आह ेत तर िवकसनशील
अथयवथा कमी िवश ेषीकृत मशन े यु आह ेत.
१.३.४ मेलसर
समाजशा म ेलसर ह े िवशेषत आिथ क िवकास आिण वाढीच े सामािजक स ंरचानेतील
परणाम या ंयाशी स ंबंिधत होत े. यांनी चार महवाया िया िवत ृतपणे प क ेया
आहेत, या खालीलमाण े,
१) सायाकड ून गुंतागुंतीया त ंानाकड े िथय ंतर
२) उदरिनवा ही शेतीकड ून रोख िपका ंया श ेतीकड े होणारा बदल
३) ाणी आिण मानवीशकड ून औोिगककरणाकड े होणारे िथय ंतरे
४) नगरआधारत लोकस ंयेची वाढ
मेलसर हणतात क , या सव िया एकाबरोबर घडणार नाहीत . परवत न बदलस ुा एक
दुसया समाजात व ेगळे असतील परवत नाची िया आिण घटक व ेगळे असतील आिण त े
ामुयान े परंपरेने भािवत असतील . अशा कार े आध ुिनककरणाकड े जाणार े माग
िविभन आह ेत.
मेलसर ह े सुचवू इिछतात क , राीय िभनता या न ेहमी महवाया असतात . यु आिण
नैसिगक आपी यासारया घटना िवकासाया आक ृतीबंधावर िनणा यक भाव टाक ू
शकतात . आधुिनक होत असल ेया समाजावर या चार परवत न ि यांचे सारख े परणाम
होतात . कुटुंब आपल े काय हरवून बसत े. आिथक िया घरापास ून वेगया होतात . धािमक
अवकाश आिण सामािजक थरीकरण ग ुंतागुंतीचे बनते. गती आिण सामािजक गितशीलता
यावर भर िदला जातो . सामािजक सलोख आबािदत राहतो . नया एकाम य ंणेचा उदय
होतो. ऐिछक स ंघटना ंचा उदय होतो . नागरीकरणान े घडव ून आणल ेया माणश ूयतेया
भावन ेला कामगार स ंघटनेकडून पया य िदला जातो . वाढया अन ेक िहतस ंबंधी सम ूहासाठी
नया राजकय स ंथांचा िवतार होतो . वरील या सव गोी स ंरचना काय वादी ीकोन munotes.in

Page 10

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
10 समाजाया समायोजन मता आिण सामािजक स ंतुलनांया गरजा यावर भर द ेतात. या
िदशेत येतात.
नवीन एकाम य ंणेया जडणघडणीिशवाय म ेलसर सामािजक अडथया ंना अपरहाय
मानतात . याची अन ेक करण े आह ेत. यापैक महवाच े हणज े परंपरा आिण
आधुिनककरण या ंयातील स ंघष, संरचनामक बदलाची असमानता आिण
औोिगककरण शीगती ह े होत.
याचा परणाम आध ुिनक होत असल ेया समाजाची ितमा य ुभूमीसारखी झाली आह े.
िजथे संरचनामक िवभ ेिदकरणाया िवरोधी हण ून परंपरेची िपटाई होत े. ितथे एकामय ंणा
समतोल साधयासाठी यन करतात . या य ंणांचे यश स ंरचनामक परवत नाया
तीतेवर राजकय सा स ंपादन करयाया ब ंडाया माणावर अवल ंबून असत े.
थोडयात , मेलसरसामािजक परवत नाया जात आिण कमी एकाम वपास प
करतात .
मूयमापन :
१) मेलसर नवद ुिखमवाद, संरचना काय वादी ीकोन िदस ून येतो.
२) ितसया जगातील सामािजक परवत नाकड े आिथ कवृीतील आवयक घटक हण ून
पािहल े जाते.
३) जर क ेवळ सामािजक अडथळ े दूर होव ू शकल े तर कदािचत नया मजब ूत राजकय
संथा आिण न ेतृव याार े ितसर े जग पाायमागा चा वीकार करयास प ठर ेल.
१.३.५ रोटोया व ृीया अवथा
िस अथ शा डय ू डय ू रोटो या ंनी काल मास य ांया इितहासाया
भौितकवादी मीमा ंसेला पया य िदला या ंनी काही द ेशाया आिथ क वाढीचा व िवकासाचा
अयास क ेला. यांया मत े, काल मास य ांनी केलेली भा ंडवलशाही या अ ंताची
भिवयवाणी खरी ठ शकत नाही . याउलट भा ंडवलशाहीचा िवकास न होता ितची
वाटचाल आिथ क भरभराटीकड े जाईल .
आपया Stages of Economics Growth या ंथामय े मानवी समाजाया आिथ क
इितहासाया पाच अवथा सा ंिगतया आह ेत. याचे थोडयात िवव ेचन खालीलमाण े,
१) पिहली अव था िक ंवा पर ंपरािन समाज
अ) िनवाहदान श ेती आिण िशकार आिण अन स ंकलन
ब) िवान आिण त ंानाचा अभाव
क) मयािदत उपादन
ड) ताठर िक ंवा अलौिचक समाज munotes.in

Page 11

िवकास समज ून घेताना

11 इ) कित राजकय सा
फ) ारधावर आधारत म ूये
२) दुसरी अवथा िक ंवा उड ्डाणप ूव अवथा
अ) कया सामीची बा मागणी आिथ क बदलास प ुढे नेते
ब) उपािदत , वािणियक क ृषी आिण रोख िपका ंचे उपादन आिण या ंची यापक िनया त
क) उपादन िवतारासाठी प ैशाची ग ुंतवणूक
ड) तंानाचा वाढता सार आिण नया उोगाची स ुवात
इ) पारंपारक म ुये आिण संथांचा याग
फ) वैयिक सामािजक गतीशीलत ेस सुवात
३) ितसरी अवथा िक ंवा उड ्डाण अवथा
अ) अथयवथ ेचे ाथिमक ेाकड ून दुयम ेाकड े िथय ंतर
ब) दुयम ेाचा (वतूउपादन ) िवतार
क) काही म ुख उोग द ेशांतगत उपभोग आिण िनया त यावर भर
ड) वोोग आिण पोशाख या उड ्डाण घ ेणारे पिहल े उोग (हणून िटनमय े औोिगक
ांती घड ून आली )
४) चौथी अवथा िक ंवा तंाना ंनी सुसज असल ेली अवथा
अ) तंान ग ुंतागुंतीचे बनते
ब) बहपयोगी आिण अवजड उोगा ंचा िवतार
क) उपादना चे गुंतवणूक आधारत वपाकड ून उपभोग आधारत वपाकड े िथय ंतर
ड) मोठ्या माणावर ग ुंतवणूक आधारत वपाकड ून उपभोग आधारत वपाकड े
िथय ंतर
इ) उच उपन असणाया द ेशांया म ुये आिण स ंथांचा िवकार
५) पाचवी अवथा िक ंवा बह जन समाजालाही उच पा तळीवरील उपभोग द ेऊ
शकणारा समाज
अ) उोग आधारत अथ यवथा
ब) अथयवथा आिण समजा तील ाथिमक ेाचे महव मोठ ्या माणावर घटण े munotes.in

Page 12

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
12 ब) उच जीवनमानाच े संपादन
ड) उच म ूय असणाया उपभोय वत ूंचा यापक उपभोग
इ) सव मुलभूत वत ूंया पिलकड े अितर वत ूंसाठी उपभोा उपन राख ून ठेवतो.
रोटोया मत े, येक देश या य ेक अवथ ेतून एकाच र ेषेत पुढे जात असतात . असे
असल े तरी द ेशादेशातील आिण इतक ेच काय द ेशाद ेशामय े सुा अवथा व ेगया अस ू
शकतात . यातील उोगप ूव शेतीधान अवथ ेकडून उोगधान समाजाकड े जाणाया
अवथ ेला रोटोया िसा ंतात फार महव आह े. या उड ्डाणाया अवथ ेकडे जायासाठी
अिवकिसत द ेशातील समासाजवळ काही िविश सामािजक आिण सा ंकृितक श
असयाच पािहज ेत. हा यामागचा रॉटोचा आह लात घ ेयाजोगा आह े. ितसया
जगातील सव अिवकिसत रा े या िनकषान ुसार पािहया दोन अवथ ेत आह ेत. याउलट
अमेरकेसारया राान े चौथी अवथा क ेहाच ओला ंडून पाचया अवथ ेमये वेश केला
आहे.
आपली गती तपास ूया:
१) आधुिनककरण िसा ंताची िविवध पीकरण े कोणती आह ेत?
२) आधुिनकक रण िसा ंतातील खालील योगदानाच े िचिकसक म ूयमापन करा ?
अ) डॅिनयल लन र ब) होझेिलट् क) मॅलेलॅड ड)हॅगेन फ) मेसलर
१.४ सारांश
१९६० मये पााय आिण ितसया जगातील सामािजकशा , िनयोजनकार आिण
राजकत य ांयाकड ून आध ुिनककरणाचा वी कार क ेला गेला. यामय े राराय आिण
ितसया जगातील िव ेषण क ेले गेले. एककड े ितसया जगकडील रा े उा ंतीया
पातळीवर तर पााय समाज सवा त वर होत े. या आध ुिनक पााय समाजान े िवकासाची
ाप े पुरिवली याचा वीकार ितसया जगातील राा ंनी िवकासासाठी क ेला. यामय े
आिथक वाढीसाठी भा ंडवल त आिण त ंान या ंचा समाव ेश होता .
१.५ पारभािषक शद , शदाथ
Social Change : सामािजक परवत न
Evolution : उा ंती
Growth : वाढ
Development : िवकास
Modernization : आधुिनककरण
munotes.in

Page 13

िवकास समज ून घेताना

13 १.६ सरावासाठी वायाय
१) सामािजक परवत न, उा ंती, वृी आिण िवकास या स ंकपना ंचे परण करा .
२) िवकास आिण वाढ या ंयातील आ ंतरसंबंधाचे परण करा .
३) िवकास हणज े काय ? िवकासाया आकलनातील िविवध आध ुिनककरण स ैांितक
िकोनाच े परण करा .
१.७ अिधक वाचनासाठी प ुतके
१) पुंडिलक िवाधर ,“आिथक िवकासाया सामािजक बाज ू”, कॉटीन टल काशन , पुणे.
२) धनागर े.द.ना.(२००५ )“संकपना ंचे िव आिण सामािजक वातव ”,ितमा काशन ,
पुणे.
३) साळूंखे सजराव (२०१० ), “समाजशाातील म ुलभूत संकपना ”, ोिफश ंट काशन ,
पुणे.



munotes.in

Page 14

14 2
DeJeuebefyelJe efme×eble DeeefCe veJe GoejJeeoer
efme×ebleeb®ee ¢efäkeÀesve
घटक रचना
2.0 DeY³eemee®ee GÎsMe
2.1 ÒemleeJe vee
2.2 DeJeuebefyelJe Heeée&Yetceer
2.3 DeJeuebefyelJe efme×eblee®ee Fefleneme
2.4 DeJeuebefyelJe efme×ebleemeeþer Meem$e%eeb®es ³e esieoeve
2.5 veJe - GoejerkeÀjCee®eer DeeefLe&keÀ ¢efäkeÀesve
2.6 veJe - GoejJeeoe®eer mebkeÀuHevee
2.7 veJe - GoejJeeoe®ee Jele&ceeve
2.8 meejebMe
2.9 DeY³eemee®es ÒeMve
2.10 meboYe& met®eer
2.0 DeY³eemee®ee GÎsMe ë
 DeJeuebefyelJe efme×eblee®eer Heeée& Yetceer Je Feflenemee®eer ceeefnleer keÀªve osCes.
 DeJeuebefyelJe efme×ebleemeeþer efJeefJeOe meceepeMeem$eer³e Je DeLe&Meem$eer³e efJe®eejJebleeb®³ee ³eesieoevee®eer
DeesUKe keÀªve osCes.
 veJe GoejerkeÀjCe efme×eblee®ee DeeefLe&keÀ ¢efäkeÀesve Je mebkeÀuH eveelcekeÀ ceeb[Ceer®ee Heefj®e³e keÀjCes.
 veJe GoejerkeÀjCee®eer Jele&ceeve keÀeUeleerue HeefjefmLeleer mHeä keÀªve osCes.
2.1 ÒemleeJe vee ë
DeewÐeesefiekeÀjCeeveblej peieele Òeieleer Je efJekeÀemee®es Jeejs Jeenle nesles. ³eeceOetve Yeeb[JeueMeener G oîeesiee®ee
efJekeÀeme nesT ueeieuee. peeieeflekeÀerkeÀjCe, KeeveieerkeÀjCe Je GoejerkeÀjCe ¿ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer
mebkeÀuHevee eEkeÀJee efJe®eej ÒeCeeueer ÒeYeeJeer Peeu³ee ³eeceOegve efJeefJeOe jeä^ efJekeÀmeerle Peeueer. keÀejCe
p³eeb®³eekeÀ[s Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ Deens l³eebvee DeeHeuee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³ee®eer HetCe& mebOeer nesleer.
³eecegUs efJekeÀmeerle jeä^eb®ee DeefOekeÀ efJekeÀeme Peeuee lej efJekeÀmeveMeerue Je DeefJekeÀmeerle jeä^eb®eer
DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer cee$e pewmes Les Peeueer. ³eeceOetve efJekeÀemee®³ee veeJeeKeeueer efJekeÀmeerle jeä^ebveer Flej
jeä^eleerue yeepeejHesþebJej keÀypee keÀªve veJe -Jemeenleer efvecee&Ce keÀªve DeeefLe&keÀ MeeskesÀueer ³eeceOetve efJekeÀmeveMeerue Je DeefJekeÀme erle osMeele HejeJeuebyeer yeveues Deensle. HejerIe - keWÀê efme×eble munotes.in

Page 15

DeJeuebefyelJe efme×eble DeeefCe veJe GoejJeeoer
efme×ebleeb®ee ¢efäkeÀesve
15 ceeb[uee Deens. Demes DeeefLe&keÀ MeesveJe-GoejJeeoer efJe®eejeb®eer ceeb[Ceer kesÀueer iesueer Deens. veJe -GoejJeeoe®es OeesjCe Yeeb[Jeueer mebmeeOeve
Òeef¬eÀ³ee cegkeÌle keÀjC³ee®ee HegjmkeÀej kesÀuee peelees. DeMee DeJeuebefyelJe efme×eble Je veJe -GoejJeeoer
efme×eblee®eer meefJemlej ceeefnleer DeY³eeme keÀjCes cenÊJee®es Deens.
2.2 DeJeuebefye lJe efme×e vle Heeée&Yetceer ë -
DeJeuebyevee®³ee efme×evlee®eer keÀuHevee DeMeer Deens keÀer, iejerye DeeefCe keÀceer DeefJekeÀefmele jep³eeb®³ee
HeefjIeeHeemetve mebHeÊeer efJeefJeOe mece=× jep³eeb®³ee keÀeveekeÀesHeN³eeHe³e¥le Hemejles DeeefCe veblej®³ee
Ke®ee&meboY ee&leerue yeeyeer mece=d× keÀjles. iejerye jep³eebvee peiee®³ee ÒeCeeueerceO³es SkeÀef$ele kesÀu³eecegUs iejerye
jep³es iejerye DeeefCe mece=d× Demeuesu³ee DeJeuebefye lJe efme×evle e®ee SkeÀ efJeJeeo Deens.
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee efme×evle e®eer Òeeflee f¬eÀ³ee cnCetve ne efme×evle efJekeÀefmele Peeuee p³ee®³ee DeeOeer®³ee
meJe& meceepee®es efJekeÀemee®³ee meceeve ìHH³eebJej Òeieleer kesÀueer nesleer, Demes Deepe®³ee DeefJekeÀefmele Yeeieele
l³eeHetJeea®³ee keÀeUele DeeefCe cnCetve®e DeefJekeÀefmele Yeeie ele ieefjyeerletve ceole keÀjCes ns l³eebvee
efJekeÀemee®³ee ³ee Òe®eefuele meeceev³e ceeiee&Jej pemes keÀer iebgleJeCetkeÀer, leb$e%eeve mLeeveeblejCes DeeefCe
peeieeflekeÀ yeepeejHesþsle DeefOekeÀ SkeÀ$eerkeÀjCe keÀªve l³eeb®es ÒeceeCe Jee{efJeCes ns Dee ns. DeJeuebefyelJe
efme×evle eves ns ¢M³e veekeÀejues DeeefCe Demes YeekeÀerle kesÀues keÀer, DeefJekeÀefmele osMe kesÀJeU efJekeÀefmele
osMeeb®³ee cetU DeeJe=Ê³ee veenerle, Hejbleg l³eeb®³ee mJeleë®³ee DeefÜleer³e JewefMeäîes DeeefCe mebj®evee Deensle;
cenÊJee®es cnCepes peeieeflekeÀ yeepeej DeLe&J³eJemLeebceO³es keÀcekegÀJele meom³eeb®eer efmLeleer Deens.
mebHetCe& efme×evle eÒeceeCes DeJeuebefyelJe efme×evle ³eeHeg{s yengmebK³e meceLe&keÀ veenerle, Hejbleg keÀener uesKekeÀebveer
mebHeÊeer®³ee peeieeflekeÀ efJeYeeieele SkeÀ mebkeÀuHeveelcekeÀ DeefYecetKelee cnCetve l³ee®³ee melele meboYee&ÒeceeCes
leke&À kesÀuee Deens.
DeJeuebefyelJe efme×evle 1950 ®³ee oMekeÀele Go³eeme Deeuee DeeefCe l³eevegmeej Demee ³egeqkeÌleJeeo
keÀjC³eele ³eslees keÀer, eflemeN³ee pe ieeceOeerue iejerye osMeebleerue DeefJekeÀefmele Deensle, keÀejCe meece´ep³eJeeoer
DeeefCe veJe -JemeenleJeeoer MekeÌleeRveer lesLeerue mebmeeOeves DeeefCe keÀ®®ee ceeue mJeleë®³ee HeÀe³eoîeemeeþer
Deesjyee[tve l³ee osMeeb®es He×leMeerj MeesmebmeeOeves iejerye DeeefCe DeefJekeÀefmele jep³eeb®³ee `meercesHeemetve; mece=× jep³eeb®³ee keWÀêmLeeveer ÒeJeeefnle
nesleele DeeefCe ieefjyeeb®³ee peerJeeJej Þeercebleebvee DeefOekeÀ mece=× keÀjleele. D eevês ietboj Öe@ÀkeÀmeejK³ee
DeJeuebefyelJe efme×evle Jeeoîeeb®es Demes cegK³e cele Deens keÀer, iejerye jep³eebvee peeieeflekeÀ J³eJemLesle DeeCeues
peele Demeu³eecegUs iejerye jep³es DeefOekeÀ®e ieefjyeerle ªlele Deensle DeeefCe mece=× jep³es DeefOekeÀ me ce=×
nesle Deensle. '
DeJeuebefyelJee®ee mee®ee (ef[Hesv[vmeer cee@[sue) oef#eCe ieesueeOee&leerue jeä^Jeeoîeeb®³ee (ue@efìve DecesefjkeÀe
DeeefCe DeeefÖeÀkeÀe ³eeb®³eeHeemetve) DeeefCe ceekeÌme&Jeeoîeeb®³ee Jee{l³ee mebyebOeebletve Go³eeme Deeuee.
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe efme×ev leefJejesOeele l³eeb®eer DeMeer Òeefleef¬eÀ³ee Peeueer nesleer. DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
efme×ev leele Demes ÒeefleHeeove kesÀues peeles keÀer, meJe& meceepeeb®ee efJekeÀeme meejK³ee®e ìHH³eeletve neslees.
Deepe®³ee DeefJekeÀefmele Yeeieeb ®eer HeefjefmLeleer peMeer Deens leMee®e HeefjefmLeleerle Deepe efJekeÀefmele Demeuesueer
je<ì^s keÀener keÀeUeHetJeea nesleer. cnCetve®e DeefJekeÀefmele Yeeieebvee ieefjyeerletve yeensj keÀe{C³eemeeþer l³eebvee
l³ee®e meceeve ceeiee&Jeªve v³eeJes ueeiesue . l³eemeeþer iegbleJeCetkeÀ, leb$e%eeve nmleeblejCe DeeefCe peeieeflekeÀ
yeepeejHesþsle l³eevee meceeefJeä keÀªve IesCes Demes ceeie& mJeerkeÀejeJes ueeieleerue. munotes.in

Page 16

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
16 DeJeuebefyelJe efme×evle eves ne ¢efäkeÀesve veekeÀejuee DeeefCe Demee ³egeqkeÌleJeeo kesÀueer keÀer, DeefJekeÀefmele osMe
kesÀJeU efJekeÀefmele osMeeb®³ee ceeieeme DeeJe=Ê³ee veenerle, lej l³eeb®eer mJeleë®eer DeefÜleer³e JewefMeäîes DeeefCe
mebj®evee Deensle. l³ee®eyejesyej cenÊJee®es cnCepes peeieeflekeÀ yeepeej DeLe&J³eJemLesle les DeMekeÌle meo m³e
cnCetve oeKeue nesC³ee®³ee HeefjefmLeleerle Deensle.
2.3 Fefleneme ë
DeJeuebyeve efme×evle meve 1949 ceO³es ÒekeÀeefMele oesve ÒeyebOeeb®eer GlHeÊeer Peeueer. SkeÀ nbme efmebiej
³eeb®³ee DeeefCe SkeÀ jeTue ÒeerefyeMeÜeje - p³eeceO³es uesKekeÀeme ns ue#eele ³esles keÀer, efJekeÀefmele
osMeebceOeerue DeeefCe DeefJekeÀefmele osMeebceOeerue J³eeHeeje®³ee Deìer JesUesJesUer DeefveefM®ele Peeu³ee nesl³ee.
DeefJekeÀefmele osMe Kejsoer keÀjC³eeme me#ece nesleele. efJekeÀefmele osMeebceOetve l³eeb®³ee keÀ®®ee ceeue
efve³ee&leer®ee `SkeÀ ÒeceeCeele efouesu³ee ÒeceeCeele keÀceer DeeefCe keÀceer GlHeeefole Jemlet ' ner keÀuHevee ` ÒeerefyeMe
- efmeiej Leerefmeme ' cnCetve DeesUKeueer peeles. ³egvee³eìs[ vesMevme Dee³eesie HeÀe@j ue@efìve DecesefjkeÀe
(³etSvemeerSue[ ) ³esLeerue DepeXefìvee®es DeLe&Meem$e ÒeerefyeMe ³eebveer efveosMeebvee keÀener ÒeceeCeele DeelceefJeéeeme jeKeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eebveer Demee ³egeqkeÌleJeeo kesÀuee keÀer,
Dee³eele - ÒeeflemeeoelcekeÀ Deewoî eesefiekeÀerkeÀjCe (Dee³eSmeDee³e) ne J³eeHeej DeeefCe efve³ee&leermeeþer
DevegketÀue veener ns DeefJekeÀefmele osMeebmeeþer meJeexÊece OeesjCe Deens. ne efme×evle 1957 meeueer Hee@ue De.
yeejve ³eeb®³ee ceekeÌme&Jeeoer ¢efäkeÀesveeletve efJekeÀefmele Peeu ee neslee. l³ee®³ee o Hee@efueefìkeÀue FkeÀe@vee@ceer
Dee@HeÀ ûeesLe®³ee ÒekeÀeMeveemen DeJeuebefyelelee efme×evleeHetJeea ceekeÌme&Jeeoer jes#ee uekeÌPebyegie& DeeefCe
yueeefoefcej uesefveve ³eeb®³ee meece´ep³eJeeoe®³ee efme×evleemen DeveskeÀ yeeyeer meec eeef³ekeÀ keÀjlees DeeefCe
ceekeÌme&JeeoîeeHeemetve melele ÒesjCee efceUefJelees Deens. keÀener uesKekeÀ DeJeuebefyelee efme×evlee®es oesve ÒecegKe
ÒeJeen ceeveleele. SkeÀ ue@efìve DecesefjkeÀve mì^keÌ®ejefuemì, ÒeerefyeMekeÀ, mesumeer HeÀì&oes DeeefCe Dee @efveefyeue
eEHeìes ³eebveer meb³egkeÌle je<ì^eb®³ee ue@efìve DecesefjkesÀleerue DeeefLe&keÀ Dee³eesieele (F&mee SueSmeer eEkeÀJee
mHe@efveMe, meerF&HeerSue) keÀece kesÀues Deens; DeeefCe DecesefjkesÀve ceekeÌme&Jeeoer, Hee@ue S yejeve, Hee@ue mJeerpeer
DeeefCe Deebês ieb[j ÖeBÀkeÀ ³eebveer efJekeÀefmele kesÀues.
1972 meeueer ue@efìve DecesefjkesÀve ef[HeW[vmeer cee@[sue®ee JeeHej keÀªve iegDeevePeer ceekeÌme&Jeeoer
FeflenemekeÀej Jee@uìj je@[veer ³eebveer DeeHeu³ee ³egjesHeceOeerue meece´ep³eeceeHe&Àle pee CeerJeHetJe&keÀ Meesiesuesues DeeefÖeÀkesÀ®es Jee@uìj ³eebveer DeeHeu³ee ³egjesHeceOeerue meece´ep³ee JeCe&ve `neT ³egjesHe Deb[j[sJnueH[
DeeefÖeÀkeÀe (HEUA) ' ³ee HegmlekeÀele yengleebMe Keb[eleerue DeeOegefvekeÀ DeJeveleerMeer Mesì ®eeueues Deens.
1960 DeeefCe 1970 ®³ee oMekeÀele DeeOegefvekeÀles®³ee efme×evlee®eer ìerkeÀe cnCetve ne efme×evle
ueeskeÀefÒe³e neslee, pees yengleskeÀ peieeleerue yeN³ee®e ÒeceeCeele iejeryeercegUs Jee{le iesuee neslee. GHeefJeYeeiee®es
keÀejCe mHeä keÀjC³eemeeþer l³ee®ee GHe³eesie keÀjC³eele Deeuee. SkeÀ efme×evle cnCepes MenjerkeÀjCe
ojeves DeveskeÀ efJekeÀmeveMeerue osMeebleerue DeewoîeesefiekeÀ Jee{ mees[ueer ue@efìve DecesefjkeÀve mì^keÌ®ejueJeeoer
DeeefCe DecesefjkeÀve ceekeÌme&Jeeoer MeeUebceO³es yeN³eeHewkeÀer HeÀj keÀ neslee. Hejbleg keÀener cegueYetle cegodoîeebMeer
mencele neslee. DeesLe ieì ceev³e keÀjlees keÀer, keWÀê DeeefCe HeefjIeer ³eeb®³eeleerue DeJeuebyevee®³ee mebyebOeele
leebef$ekeÀ HeefjJele&vee®eer SkeÀ mJee³eÊelee DeeefCe ieefleMeerue Òeef¬eÀ³ee efJek eÀefmele keÀjC³eemeeþer HeefjIee®eer
DemeceLe&lee Ieeueles. leb$e%eevee®³ee efveefce&leermeeþer keWÀêe®³ee leb$e%eeveeJej DeeefCe leb$eebJej efve³eb$eCe þsJeues.
efJeosMeer Yeeb[Jeuee®eer mecem³ee mees[Jet MekeÀues veener. meJe& leb$e%eeve ce³ee&oerle Deme les. Hejbleg veeJeerv³eHetCe&
Òeef¬eÀ³es®eer veJns. Flej ns JeejbJeej keÀeceieejebceO³es kegÀMeue keÀeceieejeb®³ee Deeblejjeä^er³e efJeYeeieCeer yeodoue
yeesueues. HeefjIeele DekegÀMeue DeJeuebyetve efme×eblee®es ÒecegKe JewefMeäîes ®e®ee& keÀjleebvee cnCe leele keÀer,
l³eeb®³ee efJeMues

Page 17

DeJeuebefyelJe efme×eble DeeefCe veJe GoejJeeoer
efme×ebleeb®ee ¢efäkeÀesve
17 GlHeeove efvepe&ve nesC³eekeÀefjlee iejpeeHes#ee GlHeeove DeefOekeÀ DeJeuebyetve Deens. Yeeb[Jeue pecee
keÀjC³eemeeþer keÀener D eefleefjkeÌle Guee{eueeR®ee JeeHej kesÀuee peeJee. GlHeeove veefJeve meeOeveeb®ee Kejsoer
pej efJekeÀeme Ie[le Demesue lej ®ewves®³ee JeeHejebmeejK³ee JemletJej DeefueefKele Ke®e& kesÀu³eeves efJekeÀeme
Ie[le veener. yejuesve ³eeb®³ee celes, ’iejerye jeä^e le DeeefLe&keÀ Ie[ecees[eR®eer oesve cegK³e keÀe³ex Deensle.
JemeenlekeÀeueerve GlHeVe osCeejs Jeves ner ke=Àpeeles. pes efJekeÀefmele peieele Þeerceble ueeskeÀebvee GHeYeesiee®³ee He×le er®es DevegkeÀjCe keÀjC³eemeeþer Òe³elve
kesÀuee peelees. l³eeHewkeÀer yengleskeÀ DeMee ÒekeÀejs efJeosMeer GlHeeefole ®ewveer®³ee Jemlet efJekeÀle Iesleele. Goe.
ceesyeeF&ue, keÀHe[s Fl³eeoer efJekeÀemeeceO³es iegbleJeCegkeÀermeeþer Lees[er pecee nesleele . HeefjIeeceO³es DeefOekeÀ
DeueerkeÀ[s DeeefLe&keÀ Guee{eueer®es Goîeesie Deensle HeCe leer SkeÀe efJeefMe<ì ÒekeÀej®eer®e ns HejosMeeÜejs
menmee mLeeefvekeÀ ©®eer®³ee meb³eesieeves kesÀuee peeles. ne menmee efJeMesmeJeueleerleie¥les Demelees. ³ee GlHeeoveeleerue DeefOekeÀeefOekeÀ jkeÌkeÀce oesve efþkeÀeCeer peeles. l³eeleerue keÀebner
Yeeie HejkeÀer³e YeeieOeejkeÀebvee veHeÀe efouee peele Demelees. MesDeme&, Mesleer, mJeeiele meceejbYe, He@ÀMeve,
Keefvepe ³eeJej Ke®e & kesÀuee peelees. Hegvne efJekeÀemeemeeþer JeeHejues peele veener.“ efJekeÀemeemeeþer DeveskeÀ
Jemlet Hegvne JeeHeju³ee peele veenerle. yejuesve ³eeb®³ee celes, ³eeceO³es yeoue keÀjC³eemeeþer jepeefkeÀ³e ¬eÀebleer
DeeJeM³ekeÀ Deens.
ue@efìve DecesefjkesÀl e mebj®eveelcekeÀ efJe®eejeb®³ee meom³eebveer Demee ³egeqkeÌleJeeo kesÀuee keÀer, ceekeÌme&Jeeoeb®ee
efJeéeemeen&lesHes #ee ÒeCeeueerle DeefOekeÀ DeekeÀeb#ee Deensle. l³eebveer Demee ³egeqkeÌleJeeo kesÀuee keÀer, DeebefMekeÀ
efJekeÀemeemeeþer eEkeÀJee DeJeu ebefyele efJekeÀemeemeeþer Devegceleer oslees. Hejbleg lejerner yeensj efveCe&³e efvecee&l³eeb®³ee
efve³eb$eCeeKeeueer Demelees ³ee DeefYeÒee³eemeeþer l³eebveer Hegjeleve keÀeUeleerue ue@efìve DecesefjkesÀle
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®ee DeOe&Jeì Òe³elve Pee uee neslee HeCe DepeXefìvee, ye´ePeerue, ceseqkeÌmekeÀes ³eebveer meHeÀuelee
efceUJeueer Deens. HejosMeer efveYe&jlee, efve³ee&leoej DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ osMeeble mebyebOe vemetve efJeefJeOe
je<ì^eb®³ee DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®³ee ¢efäkeÀesveeletve Dee efLe&keÀ DeeefCe jepeefkeÀ³e #es$eebceOeerue SkeÀ HeÀjkeÀ
Deens. DeeefLe&keÀ¢äîee SkeÀ efJekeÀefmele eEkeÀJee DeefJekeÀefmele nesT MekeÀlees. Hejbleg pejer DeeefLe&keÀ¢äîee
Òeiele Demeues lejer keÀoeef®ele jepekeÀer³e mJee³eÊelee eEkeÀJee DeeefÞele Demet M ekeÀles. efieueceex Dees[esvesue
³eebveer Demee ³egeqkeÌleJeeo ceeb[uee Deens keÀer, veJe -GoejceleJeeoer efJe®eejeves efvecee&Ce kesÀuesu³ee De[®eCeer
ue@efìve DecesefjkesÀleerue ueyengjeä^er³e kebÀHev³eeb®es c enÊJe Je leb$e%eevee®es jep³e Òeeslmeenve ³ee yeeyeerJej ue@efìve DecesefjkeÀve
mebj®eveeJeeoer efJe®eejebveer Yej efouee neslee. GHeYeesieJeeoer J³eJemLee eEkeÀJee ÒeeceeefCekeÀ mHeOee&lcekeÀlesle
HeÀjkeÀ kesÀuee Deens. p³eeceO³es G®®e GlHeeokeÀlesJej Dee Oeeefjle ÒeeflemHeOee& keÀjC³ee®eer #ecelee Deens.
DeeefCe yeveeJeì mHeOee&lcekeÀlee Deens. pees keÀceer Jeslevee®³ee DeeOeejeJej Deens.
90®³ee oMekeÀele eflemeN³ee efJeMJee®³ee keÀpee&®eer mecem³ee efvecee&Ce Peeueer nesleer. 1990 ceO³es DeeefÖeÀkesÀle
DeeefCe ue@efìve DecesefjkesÀle efmLejlee Deeu³eecegUs DeJeuebefyele efJekeÀemee®eer J³eJenejerkeÀ keÀebner MebkeÀe efvecee&C e
Peeu³ee nesl³ee. HeejbHeeefjkeÀ DeJeuebyeve efme×eblekeÀejeb®ee efJeMJeeme Deens. Hejbleg keWÀê DeeefCe HeefjIeer³e
osMeebceOeeru e DeeefLe&keÀ leekeÀoerleerue HeÀjkeÀ HejerIeer³e jeä^eb®³ee mJeleë®³ee ®eueveele keÀpee&®eer GCeerJe
DemeeJeer cnCetve HejmHejebmebbyebOee®ee keÀesCeleener mebbyebOe leebef$ekeÀ megefJeOeele HeÀjkeÀ veener. meb³egkeÌle jeä^eb® eer
DeeefLe&keÀ efmLeleer l³e eb®³ee efJeÊeer³e yeepeejHesþs®³ee cenÊJee®³ee ¢efäves HeÀej cepeyetle Deens. keÀejCe leer
Deeblejjeä^er³e jeKeerJe ®eueve DecesefjkeÀve [e@uej efve³ebef$ele keÀjles. 70®³ee oMekeÀeble ye´sìve Jeg[dme®³ee
Deeblejjeä^er³e efJeÊeer³e keÀjejveec³ee®³ee Deble DecesefjkeÀve®³ee efmLeleerJej yeUkeÀì Peeuee neslee. keÀejCe
l³eebveer l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ ke=Àl³eebJejerue keÀebner De[®eCeer otj kesÀu³ee Deensle. munotes.in

Page 18

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
18 2.4 DeJeuebefyeÊJe efme×ebleemeeþer Meem$e%eeb®es ³eesieoeve ë
Deeblejjeä^er³e mlejeJejerue efJejesOe Demetvener efJekeÀmeveMeerue jeä^ele DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®³ee ceeiee&ves
Òeieleer®eer keÀesCeleerner DeHes#ee DeeefCe efveCee&³ekeÀ ¬eÀebleer cnCetve ®e®ee& keÀjleebvee ceev³eleeÒeeHle DeJeuebyeve
efme×eble ceekeÌme&JeeoeHeemetve JesieUs Deensle. LesD eesìesefve³ees [e@me ³eeb®³ee meceLe&veeves veJeerve DeJeuebyeve
efme×eblee®es JeCe&ve kesÀues Deens. pes ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejeleerue HeefjIeeJejerue efJekeÀmeveMeerue jeä^eb®³ee
Debleie&le Je yee¿emebyebOeebJej DeeOeejerle Demeles.
De) keÀe[eXmees ³e eb®ee HeefjIe keWÀê efme×eble ë
ye´ePeerue®es YegleHegJe& jeä^eO³e#e HeÀvee¥[es nsVeerkeÀ keÀe[eXmees ³eebveer 1960®³ee oMekeÀele jepekeÀejCeeletve
efveJe=Êeer Iesle Demeleebvee cnìues nesles ne keWÀê Je HejerIe ³eeleerue DeeefLe&keÀ Demeceevelee DeY³eeme
keÀjC³ee®ee SkeÀ ¢efäkeÀesve nes³e. Demes cele ceeb[tve DeJeuebefyelJe efme×ebleeJej efJeMeskeÀe[eXmees ³eebves DeJeuebefyelJe efme×eblee®es efJe®eej Heg{erueÒeceeCes ceeb[ues Deensle.
1) HejerIe DeeefCe DeOe& - HeefjIeeb®³ee osMeeb®³ ee efJekeÀefmele Yeeb[Jeueoej keWÀêeceeHe&Àle SkeÀ DeeefLe&keÀ
mebj®evee efvecee&Ce nesles.
2) ³ee DeeefLe&keÀ J³eJemLescegUs yee¿e meceepe DeeefCe l³eeb®³eele DeeefCe keWÀêeojc³eeve Demeblegefuele
DeeefLe&keÀ mebj®evee efvecee&Ce nesles.e@
3) cnCetve Heje rIeebceO³es Deelce efveOee&efjle Jee{erJej ce³ee&oe ³esleele.
4) DeMee Jeie&mebyebOeeb®³ee efJeefMeä Jew®eeefjkeÀ mJeªHeele oMe&efJeleele.
5) DeLe&J³eJemLes®es J³eJenej DeeefCe meceepee®³ee jepekeÀer³e DeefYeJ³ekeÌleer®eer nceer osC³eemeeþer
jep³ee®³ee Yet efcekeÀeble HesÀjyeoue keÀjC³ee®eer iejpe Deens. DeveeJeM³ekeÀlee DeeefCe mebj®eveelcekeÀ
Demeblegueve ³eeb®ee meceeJesMe Deens.
1990 ®³ee oMekeÀeleerue efJekeÀemee®³ee ÒeeªHeeb®es efJeMuesYeeb[JeueMeener menpee menpeer efJekeÀefmele nesle veener. Hejbleg mebyebefOele HeefjCeece pee@[&ve ieesu[mìerce,
Jne@ukeÀesj yeesve&efMe³ej DeeefCe uegFieer mkeBÀ[suee ³eeb®ee DeY³eemeele efouee Deens. Yeejleemen keÀebner HetJe&
DeeefMe³eeF& DeLe&J³eJemLeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJe keÀemeecegUs DeJeuebefyelJe efme×eble DeeHeues ÒeYeeJe efvecee&Ce keÀjle
Deensle. DemebK³e mJe³ebmesJeer mebmLeebJejner ÒeYeeJe efvecee&Ce nesle Deens.
ye) Deceerve ³eeb®eer HejerIe Yeeb[JeueMeener®eer JewefMeäîes ë
FmueeefcekeÀ jeä^eleerue ÒecegKe DeLe& Meem$e%e meceerj Deceerve ns Deensle. ³ee FefpeeqHMe³eve efJe®eejJebleebveer
DeJeuebefyelJe efme×eble ceeb[C³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. Deceerve ³eebveer HeefjIe Yeeb[JeueMeener®eer keÀebner
cenÊJee®eer JewefMeäîes meebefieleueer Deensle.
1) HejkeÀer³e J e®e&mJe DeeefCe Jemeenleer®es nuuee Peeu³eecegUs ³ee keÀeUeleerue JeCe&ve ke=ÀueIegGÐeesie ³ee oesvneRceO³es Deens.
2) HeefjIe Demeceeve Deeblejjeä^er³e efJeMeskeWÀefêle keÀ jlees. keÀceer cepegjer®³ee efmLeleerle HeefjIe DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe nesCes MekeÌ³e Deens. Jee{leer
GlHeeove #ecelesmen Demeceeve efJeefvece³e mebIe ognsjer J³eeHeej keÀjleele. munotes.in

Page 19

DeJeuebefyelJe efme×eble DeeefCe veJe GoejJeeoer
efme×ebleeb®ee ¢efäkeÀesve
19 3) HeefjIe mebj®evee efoIe&keÀeUeceO³es PeHeeìuesu³ee yesjespeieejermen SkeÀ Jesieeves Jee{Ceejer le=leer³e #es$e
DeeefCe mebHetCe& meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ ÒeCeeueerle Yee[îeeb®es cenÊJe efveOee&efjle keÀjles.
4) meO³ee®³ee ®eeuet Keel³eeleerue efMeuuekeÀ, letì, HejefkeÀ³e iegbleJeCetkeÀer®es vegleveerkeÀjCe DeeefCe
peeieeflekeÀ DeeefLe&keÀ ®e{ -Gleejeble keWÀêekeÀjerlee cenÊJee®³ee yeepeejHesþe GHeueyOe keÀjCeejer
HeefjIeebceO³es keÀceer J³eeJemeeef³ekeÀ #es$eebceO³es cenÊJeHetCe& þjles.
keÀ) yee@uesmìve®ee efme×eble ë
DecesefjkeÀve meceepeMeem$e%e Fce@v³egSue Jee@uesmìve ves DeJeuebefyelJe efme×ebleeleerue ceekeÌme&Jeeoer mJeªHeeble
ceeb[Ceer kesÀueer Deens. ne efme×eble peeieeflekeÀ He×leer®ee efvecee&Ce kesÀuee Deens. peieele DeOe& iejerye jeä^eb®eer
eflemejer ÞesCeer ner keWÀê DeeefCe HeefjIe ³eeb®³eeleerue ceO³eJeleea Yeeie oeKeJeuee peelees. Jee@ueseqmì^ve ³eebveer
efÜ-Òeefleceeve ÒeCeeueer SsJepeer ef$e -ÒeefleceeveeJej efJeMJeeme þsJele Demes. keÀejCe l³eebveer keWÀê - HejerIe jeä^s
cnCetve mejue Deeke=Àleer JeieeakeÀjCeeleerue peeiee®eer J³eJemLee DeeefCe iegbleeieg bleer®eer ceeveueer peeles. DeveskeÀ
jeä^ele ³eeHewkeÀer ÞesCeerle SkeÀ$eerle nesle veener. cnCetve l³eebveer DeeHeu³ee Òeefleceeve DeJemLesle SkeÀ DeOe& -
HeefjIe keÀuHevee cnCetve kesÀuee Deens. Òeefleceeveele DeOe& -HeefjIeer DeewÐeesefiekeÀ Deensle. keWÀê eHes#ee leb$e%eeve
keÀceer menYeeie DeeefCe efJeÊe efve³ebef$ele keÀjle veener. DeOe& -HeefjIeer³e SkeÀ ieì Go³e ogmeN³ee mecegne®³ee
eEkeÀceleerJej neslees. HeCe Demeceeve efJeefvece³e DeeOeeefjle peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLes®³ee Demeceeve ceeb[C³ee
efmLej jenleele. Heefnu³ee cene³eg×eveblej Dee@mì^es -nbiesjerleerue meceepeJeeoer keÀeue& Heesuee³eceer ³eeb®³ee
efueKeeCeeme peeieeflekeÀ ÒeCeeueerleerue efme×eblee®eer meg©Jeele nesles. Hejbleg meO³ee®es mJeªHe menmee
Jee@ueseqmì^ve ³eeb®³ee efJe®eejeMeer meby ebOeerle Deens. DeJeuebyeve efme×eblee®eer peesneve ieueìgbie®³ee mì^keÌ®ejue
efLeDejer Dee@HeÀ meece´ep³eMeenerMeer HeCe mebbyebOeerle Deens.
DeJeuebyeve efme×eblee®³eevegmeej DeuHe keÀeueeJeOeerle efJekeÀeme Jee{ Demeues lejerner HeefjIeele efoIe&keÀe ueerve
Demeblegefuele efJekeÀeme neslees. G®®e vekeÀejelcekeÀ ®eeuet J³eJenejeleerue efMeuuekeÀ jenerue. ®e{ -Gleej
®e¬eÀer³e DeeefLe&keÀ Jee{ ceO³ecekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®³ee efJe©× je<ì^er³e
leguevesJej J³eeHekeÀ ÒeYeeJe He[lees. peeieeflekeÀ mlejebJej meeb®eef³ele nesC³ee®ee leke&À JesUsvegmeej yeouelees.
1980®³ee oMekeÀele peeieeflekeÀ Yeeb[JeueMeener®eer leeefke&ÀkeÀlee efveoMe&veeme Deeueer. HegJeea®³ee efve³eceve
ceb[Ue®³ee legueves®e DeeefLe&keÀ mebbyebOeeleerue Dem eceeve osJeeCe -IesJeeCeer®eer YetefcekeÀe ogue&ef#ele keÀjCes MekeÌ³e
veener. mHeäerkeÀjCe mebyebOeerle osMe ognsjer keÀejCeerYetle ¢äerves Demeu³eeme Demeceeve efJeefvece³e kesÀues
peeleele.
[) yee@uesmìve®³ee efme×ebleeJejerue efìkeÀe ë
1) mHeOee¥®ee D eYeeJe ë
osMeeleerue Goîeesieebvee Devegoeve DeLe&meene³³e osTve yeensj®³ee osMeekeÀ[erue Dee³eeleerme ÒeefleyebOe keÀjCes,
kebÀHev³eebvee l³eeb®³ee GlHeeoveeble megOeejCee keÀjC³eeme, l³eeb®³ee Òeefleef¬eÀ³eeble DeefOekeÀ keÀe³e&#eCe
nesC³eemeeþer Òe³elv e keÀjCes ûeenkeÀebvee meblegä keÀjC³eemeeþer eEkeÀJee veJeerve mebkeÀuHevee MeesOeC³eeme keÀceer
Òeeslmeenve efceUt MekeÀles.
2) DeeefLe&keÀ efmLejlee ë
mejkeÀej®³ee meceLe&veeJej DeJeuebyetve Demeuesues Goîeesie HeÀej keÀeU efìkeÀC³eele veenerle. efJeM esjeä^ cnCepes Demes jeä^ keÀer pes DeefOekeÀ ÒeceeCeele efJekeÀefmele osMeebkeÀ[tve HejosMeer ceoleerJej DeJeuebyetve
Demeleele. munotes.in

Page 20

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
20 3) Iejiegleer mebOeer®ee Ke®e& ë
Iejiegleer GoîeesieebJej Devegoeve Ke®e& mejkeÀejkeÀ[tve neslees. cnCetve Flej ceeiee¥veer Ke®e& kesÀuesues Hewmes
oMe&Jeleele. Iejiegleer Hee³eeYetle megefJeOee, efye³eeCes Yeeb[Jeue eEkeÀJee iejpesvegmeej meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe
keÀe³e&¬eÀce jeyeJeCes. Jee{l³ee eEkeÀceleercegUs DeeefCe Dee³eele efveye¥OeecegUs ueeskeÀebvee DeeHeu³ ee iejpee HetCe&
keÀjCes keÀefþCe peeles eEkeÀJee He³ee&³eer Jemletb®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees. Dev³eLee ceneie eEkeÀceleeruee DeMee
Jemlet Kejsoer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
4) yeepeejeleerue DeLe&le%e ë
DeJeuebefyelJe efme×ebleeefJe©× DeeHeu³ee e fJeJeeoele DeveskeÀ Deensle. Yeejlee®³ee DeLe&J³eJemLes®³ee
megOeejCesveblej mejkeÀej efve³ebef$ele J³eJemee³eeletve J³eeHeej keÀjlee ³eeJee cnCetve legueveelcekeÀ HeÀe³eoe
DeeefCe GHe¬eÀce mebyebOeer DeJeuebefyelJe efme×eble oeJee keÀjle Deens. DeeGìmeese fme¥ie meejK³ee ®eUJeUerHeemetve
GlHeVe nesCeejer DeeefLe&keÀ Òeieleer ceesþs Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀerHewkeÀer SkeÀ ÒekeÀej oef#eCe keÀesefjs³ee DeeefCe
GÊej keÀesefj³ee ns J³eeHeejeOeeefjle efJekeÀemee®es SkeÀ GoenjCe Deensle. efvejHes#e mJeeJeuebyevece gUs keÀesefj³eve
³egd× nesTve oesve jeä^ele efJeYeepeve Peeues. l³eeb®³eekeÀ[s meeOeejCe meceeve ueeskeÀmebK³ee, mebmeeOeves Je
Hee³eeYetle megefJeOee nesl³ee. p³eecegUs oesIeebveener efJekeÀemee®eer meceeve mebOeer nesleer. DeJeuebefyelJe
efme×ebleevegmee j G. keÀesefj³eeves Dee³eele ÒeeflemLeeHeve DeewÐeesefiekeÀjCee®es OeesjCe Debceueele DeeCeues nesles.
lej o. keÀesefj³eeves legueveelcekeÀ HeÀe³eoe efme×ebleeceeHe&Àle meg®eefJeuesu³ee efve³ee&le OeesjCeevegmeej
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®ee OeesjCee®ee Hee þHegjeJee kesÀuee. 2013 ceO³es o. keÀesefj³ee®es oj[esF& GlHeVe G.
keÀesefj³ee®³ee 18 Heìerves DeefOekeÀ nesles. DeeefÖeÀkesÀle p³ee jeä^eble Dee³eele ÒeeflemLeeHeve efJekeÀemeeJej peesj
osC³eele Deeuee Deens. efPecyeeyyes ns efJeMescnCepes lesue GlHeeoerle DeLe&J³eJemLee DemeCeeN³ee je<ì^ele FefpeHle, oef#eCe DeeefÖeÀkeÀe Je ìîetveerefMe³ee
³eebveer J³eeHeej DeeOeeefjle efJekeÀeme kesÀuee Deens.
F) ieb[j ÖeBÀkeÀ®ee DeJeuebefyelJe efme×eble ë
ÖeBÀkeÀ ³eeb®³ee celes Yeeb[JeueJeeoe®³ee Feflenemeele efJekeÀmeveMeerue jeä^ebmeeþer pes JemeenleJeeoe®es Je
meece´ep³eJeeoe®es Deefveye¥Oe ueeuet®e, uetì Je MeesÒeef¬eÀ³ee meg© nesleer. p³eecegUs efJekeÀmeveMeerue jeä^eb®³ee meelel³eHetCe& DeeefCe Deefveye¥Oe Meesmebj®evee efvecee&Ce kesÀueer nesleer. ÖeBÀkeÀ Yeeb[JeueMeeneruee peeieeflekeÀ J³eJemLee ceeveleele. p³eeceO³es efJekeÀeme
Je efJekeÀeme keÀcelejlee ³eeb®³ee efJeefvece³e J ³eJemLee eEkeÀJee mebyebOee®eer ÒekeÀej cnCetve mHe<ì keÀjleele. ÖeBÀkeÀ
ns ceneveiej Je GHeveiej ³e #es$eeb®eer efveJe[ efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³es®³ee DeY³eemeele keÀjlees. ÖeBÀkeÀ cnCelees
keÀer, efJekeÀemee®³ee DeYeeJee®ee efme×eblee®ee DeY³eeme keÀjlee vee efJekeÀmeveMeerue jeä^eb®³ee DeY³eeme keÀjeJee
l³ee DeeOeejs mHeä nesF&ue keÀer jeä^eb®eer efJekeÀemee®³ee DeYeeJeeb®eer efmLeleercegUs l³eeb®³ee Yeeb[JeueMeener
jeä^emeesyele®³ee meece´ep³eJeeoer mebyebOeecegUs nes³e.
F&) Jee@uejmìeF&ve®ee peeieefleke À J³eJemLe e efme×eble ë
Jee@uejmìeF&ve ³eebveer peieeuee YeewieesefuekeÀ meercee Je mJeeleb$³e jeä^eb®³ee HeueerkeÀ[s DeefmlelJe Demeles.
ceesþîee ÒeceeCeele DeeefLe&keÀ Òeef¬eÀ³eebJej DeeOeeefjle SkeÀ IeìkeÀ J³eJemLee cnCetve Heeefnues Deens.
Jee@uejmì eF&ve 15 J³ee MelekeÀeleerue Yeeb[JeueMeener DeefmlelJeele Demeuesu³ee meebieleele. Yeeb[JeueMeener
cegK³e leÊJe peemleerle peemle veHeÀe keÀceeJeCes ne®e Deens. munotes.in

Page 21

DeJeuebefyelJe efme×eble DeeefCe veJe GoejJeeoer
efme×ebleeb®ee ¢efäkeÀesve
21
Jee@uejmì eF&ve ³eebveer ceeb[uesu³ee peeieeflekeÀ J³eJemLes®es efme×eble peeieeflekeÀ Þece efJeY eepeve Deens p³eecegUs
efJeefJeOe meebmke=ÀeflekeÀ J³eJemLee SkeÀe DeLe&J³eJemLesle SkeÀ$e Peeu³ee Deensle. peeieeflekeÀ J³eJemLee ner SkeÀ
HejmHej DeJeuebyetve Demeuesueer jeä^eb®eer J³eJemLee Deens. Demes jeä^ peeieeflekeÀ J³eJemLee ner jepekeÀer³e Je
DeeefLe&keÀ mebyebOeeveer SkeÀceskeÀebMeer pees[uesues Deensle. megOeeefjle oUCeJeUCe Je meb®eej meeOeveebcegUs
peeieeflekeÀ J³eJemLee efJemleeefjle nesle Deens.
efJekeÀemee®³ee DeeYee®³ee efme×ebleeuee DeJeuebefyelJe Je peeieeflekeÀ J³eJemLee efme×eble SkeÀ ceskeÀebMeer mebyebOeerle
MeeKee ceeveu³e peeleele. Yeeb[JeueMeener efJekeÀmeveMeeruelee DeefJekeÀefmele DeMee IeìkeÀebJej ³ee efme×ebleele
j®evee keÀjC³eele Deeueer Deens. efJekeÀefmele Yeeb[JeueMeener jeä^ veJemeece´ep³eJeeoer Deensle Demes
DeJeuebefyelJ e efme×ebleceOetve mHeä nesles. peeieeflekeÀ J³eJemLee efme×eble Yeeb[Jeueer J³eJemLee HeefjJele&veeJej
efJeMesefme×eble mHeä keÀjlees.
2.5 veJe - GoejceleJeeoe r DeeefLe&keÀ ¢efäkeÀesve ë
ogmeN³ee peeieeflekeÀ cene³eg× 1939 -1945 cegUs DecesefjkesÀmen Flej Heeef½eceel³e jeä^eb®eer KetHe
DeeefLe&keÀ neveer Peeueer nesleer. peHeeve, Fìueer ³eeb®³eemeejK³ee jeä^ebveer lej Nnemee®eer ce³ee&oe DeefOek eÀ®e
Deesueeb[ueer nesleer. peieeleerue YeeweflekeÀ jeä^eb®eer DeLe&J³eJemLee HetCe&HeCes cees[keÀUerme Deeueer nesleer. ³ee
keÀeUele DeLe&J³eJemLesuee efmLejlee ÒeeHle keÀjC³eemeeþer meecegnerkeÀ menkeÀe³ee&®eer DeeJeM³ekeÀlee nesleer.
³eecegUs®e 1946 ceO ³es peeieeflekeÀ yeBkeÀ Je Deeblejjeä^er³e veeCesefveOeer DeMee peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue
DeeefLe&keÀ mebmLee mLeeHeve Peeu³ee nesl³ee. Heg{s 1948 ceO³es peeieeflekeÀ J³eeHeejer Je pekeÀele efJekeÀjejceev³e keÀjC³eele Deeues nesles. DeeefLe&keÀ mLe w³e& efvecee&Cee®³ee ¢efäkeÀesveeletve peeieeflekeÀerkeÀjCsee®eer
YetefcekeÀe cenÊJee®eer nesleer.
1980 ®³ee oMekeÀele Heeef½eceel³e jeä^ebleerue DeLe&J³eJemLesuee ®eebieueer YejYejeì Peeueer nesleer.
DeeefMe³ee, oef#eCe DecesefjkeÀe ³ee Keb[eleerue efJek eÀefmele ns efJekeÀmeveMeerue jeä^eceO³es DeefleefjkeÌle Yeeb[Jeue
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer JeeHejC³eeme Je yeepeejHesþebJej keÀypee efceUJetve peemleerle peemle veHeÀe
keÀceJeC³eemeeþer efJeefJeOe kebÀHev³ee oeJee keÀª ueeieu³ee Deensle. Heef½ece je ä^eb®ee efnlemebyebOe
peesHeemeC³ee®³ee o=efäkeÀesveeletve lesLeerue ÒeMeemekeÀebveer peeieeflekeÀerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe, J³eeHeejemeeþer
Kegues #es$e OeesjCeeb®ee HegjmkeÀej kesÀuee. ³ee efJe®eejeb®³ee Hegle&lesmeeþer efJekeÀefmele jeä^ebveer Heg{ekeÀej I esleuee
l³eeefMeJee³e oyeeJe leb$ee®es JeeHej keÀªve DeveskeÀ jeä^ebMeer keÀjej keÀªve Iesleues. Yeejleeves 1991
meeueer ³ee keÀjejeJej me¿ee keÀªve veefJeve GoejerkeÀjCeeb®es OeesjCe efmJekeÀejues Deens.
DeeefLe&keÀ leÊJe%eevee®³ee ªHeele 1930®³ee oMekeÀe le ³egjesHeer³e GoejJeeoer efJe®eejJebleeveer veJe -,
GoejJeeoer efJe®eej efvecee&Ce kesÀueer. l³eebveer Meem$eer³e GoejJeeo DeeefCe meceepeJeeoer efJe®eejeuee efJejesOeer
YeeDeHe³eMeeb®eer HegvejeJe=Êeer ìeUCesmeeþer efJekeÀemee®eer ÒesjCee IesTve veJe -DeY³eemekeÀebvee Meem$eer³e
GoejerkeÀjCee®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeeme oesGoejJeeo efme×ebleekeÀ[s ue#e keWÀêerle keÀues. yeepeejeleerue DeLe&J³eJemLes®³ee efJe®eejevegmeej SkeÀ cepeyetle
je<ì^ efvecee&Ceeuee Òeeslmeeefnle keÀjles. p³ee ÒeeªHeebvee meeceeefpekeÀ yeepeej DeLe&J³eJemLee cnCetve
DeesUKeues peele Deens. munotes.in

Page 22

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
22 1960®³ee oMekeÀe le veJe -GoejJeeo ³ee®ee GHe³eesie KetHe DeefOekeÀ DeekeÀejuee iesuee. ef®eueerceOeerue
Dee@iemìer efHeveesMesle ³eeb®³ee DeeefLe&keÀ megOeejCeeb®³ee yeeyeleerle 1980®³ee oMekeÀele Hegvne veJe -GoejJeeo
ne Meyo Òe®eefuele Peeuee. yeepeej megOeejCeeJeeoer meceer#eeves efve³eesveHeCes vekeÀejelcekeÀ Meyo GHe³eesieele
DeeCeuee neslee. GoejJeeoer efJe®eejeHes#ee ¬eÀebleerkeÀejer DeeefCe DeeefLe&keÀ Yeeb[JeueMeener J³eJemLesle ªHeeblej
Peeues. DeLe&le%e ÖesÀ[efjkeÀ ne³eskeÀ, efceuìve efÖeÀ[ceve DeeefCe pescme Sce yegkeÀeveeve, ceeiee&jsì Le@®ej,
jesveeu[ jsieve DeeefCe De@ueve ûeervemHesve ³eeb®³eemeejK³ee OeesjCeelcekeÀ le%eeb®³ee ceoleerves SkeÀ$eerle
efJe®eejeves veJe -GoejceleJeeoeb®ee veJee DeLe& efJeÜeveeb®³ee JeeHejeletve ceeb[uee iesuee.
2.6 veJe - GoejceleJeeoe®ee DeLe& / mebkeÀuHevee ë
ÖeWÀ®e DeLe&Meem$e%e ®eeume& ie[er ³eebveer Fbûepeer YeeYeeDeLe&Meem$e%e efceuìve efÖeÀ[ceve ³eeb®³eemen DeveskeÀebveer vesDees-efueyesjefueefmeme ³ee Meyoe®ee JeeHej kesÀuee
neslee. 1938ceO³e keÀe@ueeskeÀ Jee@mìj efueHeceve ³eebveer efveDees -efueyesjefuemeerce ne Meyo Flej Deejermen
ceeb[uee neslee. De Kesjerme DeeefLe&keÀ efJeéee®³ee efJeefMeä mebIee®es JeCe&ve keÀjC³eemeeþer l³eeJej GHe³eesie
keÀjC³eele Deeuee. mebJeeoele veJe -GoejerkeÀjCe mebkeÀuHevee eEkeÀcele³eb$eCee cegkeÌle Goîeesie mHeOex®es He×leer
SkeÀ cepeyetle Je efvejepeJ³eJemLesves nmle#esHe keÀªve DeeOegefvekeÀ DeeefLe&keÀ OeesjCee®ee meuuee Iesle nesles. veJe -GoejJeeo
jepeJ³eJemLes®ee nmle#esHe Meem$eer³e GoejJeeoer efJejesOekeÀeb®³ee meesyele mebHe tCe& neslee. 1950 -60 ceO³es
yengleskeÀ efJeÜeve meeceeefpekeÀ yeepeej DeLe&J³eJemLes®ee ÒecegKe DeeefLe&keÀ efme×ebleeb®ee meboYe& IesTve veJe -
GoejJeeo mecepesue. pece&ve Meem$e%e Je veJe -GoejJeeoer efJe®eejJeblee yejesyejer®es Jew®eeefjkeÀ mebyebOe efvece e&Ce
kesÀues. ³ee®e keÀeUele veJe -GoejJeeoer n³ekeÀ ³eeb®es veeJe ner Òeefme×erme Deeues.
Dee@iemìer efHeveesMesle®³ee ef®eueerleerue ueDeeefLe&keÀ megOeejCes®es JeCe&ve ns veJeerve DeLe& mHe@efveMe yeesueCeeN³ee efJeÜeveele Peeues. jepeefkeÀ³e DeLe&J³eJemLee
Fbûepeer Yeeefme×eble JeiewjscegUs Òeefme×er Deeueer.
GoejerkeÀjCee®eer JewefMeäîes ë -
1) HejmHej mebHekeÀe&le Je=×er ë
peeieeflekeÀerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe Je GoejerkeÀjCe ( L.P.G. ) ³ee OeesjCeecegUs peeieeflekeÀ jeä^e
jeä^eleerue osJeeCe -IesJeeCeer®ee efJekeÀeme Peeuee Deens. jeä^e - jeä^eleerue HejmHejebleeru e efJeefJeOe
#es$eeleerue mebHeke&À megueYe Je menpe keÀjCes MekeÌ³e Peeues Deens. mebHeke&À ceeO³eceeb®³ee ¬eÀebleercegUs ceeefnleer
leb$e%eevee®es peeUs mebHetCe& efJeéeele Hemejues Deens. J³eeHeejer mebbyebOee yejesyej®e meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je
meebmke=ÀeflekeÀ Je Mew#eefCekeÀ osJeeCe -IesJeeCe Jee{ueer Deens. mebHetCe& efJeée DeefleMe³e peueo ieleerves
SkeÀceskeÀeb®³ee peJeU Deeues Deens. peieeleerue Òel³eskeÀ jeä^ efJekeÀefmele jeä^eb®³ee mebHekeÀe&cegUs efkekeÀemeeb®³ee
efoMesves Jeeì®eeue keÀjle Deens.
2) ceeefnleer leb$e%eevee®ee YejHetj GHe³eesie ë
peeieeflekeÀerkeÀjCe Òeef¬eÀ³escegUs mebHeke&À meeOeveele Jee{ Je GoejerkeÀjCe Òeef¬eÀ³es®³ee efJe®eejecegUs efJe%eeve Je
leb$e%eeveeb®eer osJeeCe -IesJeeCe Jee{ueer Deens. yengjeä^er³e kebÀHev³eeb®e s ÒeceeCe efoJemeW efoJeme Jee{le Deens. munotes.in

Page 23

DeJeuebefyelJe efme×eble DeeefCe veJe GoejJeeoer
efme×ebleeb®ee ¢efäkeÀesve
23 DeLe&J³eJemLesleerue cegdkeÌle OeesjCeecegUs jeä^eb®³ee meercee keÀceer He[tve peieeleerue Flej jeä^eleerue
iejpetHe³e¥le Òel³eskeÀ leb$e%eeve menpe Heesn®et ueeieues Deens.
3) J³eeHekeÀ J³eeHeejer mebbyebOe ë
peeieeflekeÀerkeÀjCe Òeef¬eÀ³escegUs peieeleerue meJe& yeepeejHesþe Òel³eskeÀ osMeeuee J³eeHeej keÀjC³eemeeþer cegkeÌle
Peeu³ee Deensle. jeä^e - jeä^eleerue J³eeHeejer mebbyebOe DeefOekeÀ cepeyetle nesT ueeieues Deensle.
J³eeHeejemeeþer DeeOegefvekeÀ leb$e%ee vee®ee JeeHej kesÀu³eecegUs J³eeHeej peueo ieleerle nesle Deens. DeeOegefvekeÀ
keÀeUele Dee@veueeF&ve Kejsoer -efJe¬eÀer®³ee efJeefJeOe meeF&[ GHeueyOe Deens. lemes®e DeeefLe&keÀ osJeeCe -IesJeeCe
HeCe Dee@veueeF&ve nesle Deens.
4) efJekeÀemee®³ee DeveskeÀ mebOeer ë
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs efJekeÀmeveMeerue DeeefCe DeefJekeÀefmele osMeebvee efJekeÀemee®³ee meceeve mebOeer®eer J³eJemLee
efvecee&Ce Peeueer Deens. íesìs osMe osKeerue Deeblejjeä^er³e J³eeHeejele DeeHeues mLeeve efvecee&Ce keÀjleebvee efomet
ueeieues Deensle. DeveskeÀ osMeebveer DeeHeuee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer peeieeflekeÀerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe Je
KeepeieerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esves ³eMe efceUJetve mJeeJeuebyeer jeä^ cnCetve peieele DeeHeueer DeesUKe efvecee&Ce kesÀueer
Deens.
5) veJe - Jemeenle Jeeoe®ee Go³e ë
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs ceesþîee jeä^eleerue ceesþîee kebÀHev³eebveer yeepeejHesþe keÀeyeerpe kesÀu³eecegUs osMee
osMeeleerue ojer Jee{le Demeu³ee®es efomeles. efJekeÀefmele jeä^ DeefOekeÀ Þeerceble nesTve DeeefLe&keÀ meÊee keWÀê
yevele Deensle. (Goe. DecesefjkeÀe, ®eerve) cnCetve efJekeÀmeveMeerue Je DeefJekeÀmeerle jeä^s DeefOekeÀ iejerye
yevele Deensle. Lees[keÌ³eele DeveskeÀ jeä^ebveer iejerye jeä^ebyejesyej J³eeHeejer keÀjej keÀªve veJe Jemeenleer
efvecee&Ce kesÀu³ee Deensle. ne Hee fjCeece GoejerkeÀjCee®ee Deens.
6) veJe - GoejerkeÀjCee®e e Go³e ë
GoejerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esleerue oesnesle Deensle lej efJekeÀmeerle jeä^ DeefOekeÀ Þeerceble nesle Deensle . DeMee HejmHejefJejesOe efJe®eejele veJe -
GoejerkeÀjCeJeeo Go³eeme Deeuee Deens. veJe -GoejerkeÀjCeJeeoe®eer Òeef¬eÀ³ee 1980 ®³ee oMekeÀele ÒeejbYe
Peeueer Deens. ³eecegUs peieele veefJeve efJe®eej HejbHeje efceUsue. p³eecegUs meJee¥®ee efJekeÀeme keÀjCes M ekeÌ³e
nesF&ue DeMeer DeHes#ee veJe -GoejerkeÀjCeekeÀ[s Deens.
2.7 veJe - GoejJeeoer efJe®eeje®es Jele&ceeve ë
jescesj ³eeb®³ee celes 1970®³ee oMekeÀele veerefleMeem$ekeÀej efLebkeÀ ìBkeÀ³eeWveer meeceeefpekeÀ - ueeskeÀMeener
megOeejCeeJeeoer efveÒe³elvekeÀuee Demes efJemeeJ³ee MelekeÀe®es JeCe&ve kesÀues. ³ee cegkeÌle J³eeHeejer OeesjCee®es efvejekeÀjCe
keÀjC³eemeeþer 1970®³ee megceejemes [eJ³ee efJe®eeje®³ee mebIeì veebves Òe³elve kesÀues. GoejerkeÀjCe efme×eble
SkeÀ cegkeÌle yeepeeje®eer keÀe³e&#ecelee, DeeefLe&keÀ Jee{ GlHeVe efJelejCe DeeefCe leb$e%eeve Òeieleeruee HejJeeveieer
oslees. GoejerkeÀjCeecegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³ee LeebyeefJeC³eemeeþer keÀesCel esner jeä^ DeeHeueer DeeefLe&keÀ
vegkeÀmeeve keÀjC³eeme le³eej veener. ³eemeeþer DeeHeCe veJe -GoejJeeoe®ee He³ee&³e osT MekeÀlees. p³eecegUs
osMeele meeceev³eleë meceepeele veefJeve jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ J³eJemLes®ee He³ee&³e Demelees. munotes.in

Page 24

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
24 p³eecegUs veefJeve yeepeej mebyebOeeJej Yej osF&ue DeeefCe jep³eJ³eJemLes®³ee YetefcekesÀ®es Hegvej&®evee keÀjlee ³esles.
yengleskeÀ efJeÜeve Jew®eeefjkeÀ peyeeyeoejerves meebiele Deensle keÀer veJe -GoejerkeÀjCe ns DeLe&J³eJemLee,
jepekeÀejCe DeeefCe meece eefpekeÀ peerJeveeb®³ee meJe& #es$eele mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþeble efJemleej cnCetve
J³eeHekeÀHeCes HeefjYeekeÀebner efJe®eejJeblee®³ee celes veJe -GoejJeeo ns meeceev³eleë ce@ìj@efjPece, v³eeskeÀe@vmeJexefìPece Jee@efMebiìve
³ee efJe®eejevegmeej yeepeej YeeJe megOeejmeejK³ee Meyoeves efvejeMeepevekeÀ Meyoe®ee JeeHej kesÀuee peelees.
veJe-GoejJeeoer cnCetve JeieeakeÀjCe OeesjCee®eer JeefkeÀueer kesÀueer peeles, DeMeer efìkeÀe kesÀueer peeles. [@efve³eue
mì@[cexve peesvme ³eeb®³ee cele s, peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe Hegve&DeeefLe&keÀ mebIeìveebMeer mebyebOeer®es ueneve
mJeªHe nes³e. veJe -GoejerkeÀjCe mebyebOeer `nB[yeerue' ³ee nmleHegefmlekesÀle ceekexÀì DeesefjSbìs[ Hee@efuemeer®³ee
GêskeÀ cnCetve DeesUKeues peeles. J³eeHekeÀ, meeceeef pekeÀ, jepekeÀer³e, He³ee&JejCeer³e DeeefCe DeeefLe&keÀ
mecem³esmebyebOeer meb%ee Demeleebvee nmleHegefmlekeÀe ns eflejmkeÀjCeer³e nes³e. veJe -GoejJeeo iesu³ee keÀener
oMekeÀebHeemetve meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve mecepeC³ee®eer SkeÀ ceeie& cnCetve keÀe³e& k eÀjle Deens. meO³ee veJe -
GoejerkeÀjCe ns yeepeejHesþsleerue megOeejerle OeesjCeeb®³ee meboYee&leerue cnCetve DeesUKeues peele Deens. cegu³e
efve³eb$eCe veä keÀjCes, Yeeb[Jeueer yeepeeje®eer ce³ee&oe keÀceer keÀjCes, J³eeHeejer - De[LeUs keÀceer keÀjCes,
DeLe&J³eJemLesleerue jep³e ÒeYeeJe keÀceer keÀjCes DeeefCe KeeveieerkeÀjCeeJej efJeMesYegefcekeÀe.
GoejerkeÀjCee®es yeepeejHesþsleerue megOeejerle OeesjCes ë
1) cegu³e efve³eb$eCe ë
peeieeflekeÀerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe Je Goeje rkeÀjCeebletve efJeefJeOe kebÀHev³ee, GÐeesie kesÀJeU veHeÀe
keÀceJeC³eemeeþer efvecee&Ce Peeu³ee nesl³ee cnCetve Jemlet®³ee Yejcemeeþ eEkeÀceleer Jee{Jetve DeefOekeÀele DeefOekeÀ
veHeÀe keÀceJele nesles. HeCe veJe -GoejerkeÀjCee®es cegK³e OeesjCe cnCetve J emlet eEkeÀJee GlHeeovee®³ee eEkeÀceleer
efveOee&jerle keÀjCes p³eecegUs meJe&meeceev³e meceepeele DeefOekeÀ vegkeÀmeeve nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer
Iesleueer peeless.
2) Yeeb[Jeueeryeepeeje®eer ce³ee&oe keÀceer keÀjCes ë
DeeefLe&keÀ osJeeCe -IesJeeCeermeeþer efJeefJeOe mJeªHee®³ee Yeeb[Jeueer mebmLee Demeleele. l³eebvee jep³eeves efJeefJeOe
mJeªHee®³ee ce³ee&oe Ieeleuesu³ee Demeleele l³eebvee cegkeÌle DeeefLe&keÀ Guee{eue keÀjC³eemeeþer DeefOekeÀej
osCes.
3) J³eeHeejer De[LeUs keÀceer keÀjCes ë
jep³e J³eJemLesle efJeefJeOe keÀe³eos Je efve³ece le³eej keÀªve efJeefJeOe yebOeves HejJeeves Jeiewjs De[LeUs J³eeHeej
keÀjC³eeme De[mej Deensle l³eebvee keÀceer keÀjCes.
4) DeLe&J³eJemLesleerue mejkeÀejer ÒeYeeJe keÀceer ë
DeLe&J³eJemLes®³ee meboYee&leerue meJee&efOekeÀej mejkeÀejkeÀ[s Demeleele. efJeefJeOe mJeªHee®es yebOeves DeeefLe&keÀ
osJeeCe-IesJeeCeerle Demeleele cnCetve mejkeÀejer ÒeYeeJe keÀceer keÀjCes.
munotes.in

Page 25

DeJeuebefyelJe efme×eble DeeefCe veJe GoejJeeoer
efme×ebleeb®ee ¢efäkeÀesve
25 5) KeepeieerkeÀjCeeJej efJeMesosMeeleerue efJeefJeOe Goîeesie Je mesJee #es$eeb®es KeepeieerkeÀjCe keÀjCes lemes leesìîeele ®eeueCeejs Goîeesie yebo
keÀjCes.
DeMee ÒekeÀejs YetefcekeÀe GoejerkeÀjCee®eer nesleer. ³eeJej GHee³e cnCetve DecesefjkeÀve ceeiee&jsì Le@®ej DeeefCe
jesveeu[ jsieve ³eebveer megª kesÀuesueer DeeefLe&keÀ megOeejCe sMeer mebbyebOeerle Deens.
1) efJekeÀeme Òeefleke=Àleer ë
efJekeÀemee®eer veJeerve Òeefleke=Àleer cnCepes mebj®eveeJeeoer DeLe&Meem$ee®ee efJejesOe nes³e.
2) DeeefLe&keÀ Ke®e& keÀceer ë
SkeÀ mJeleb$e mebkeÀuHevee cnCetve jep³eeleerue keÀejYeejeJejerue K e®e& keÀceer keÀjCes. ³ee®eer J³eeHekeÀ cegu³e
DeMeer nesleer. mJeleë®³ee jep³eeHeemetve megOeejCesuee ÒeejbYe keÀjCes.
3) Mew#eefCekeÀ ÒeeªHe ë
megOeejCes cenÊJee®ee Yeeie cnCetve Mew#eefCekeÀ ÒeeªHeele DeeefLe&keÀ efme×ebleeleerue veJe -efJe®eeje®³ee meb yebOeerle
meceeJesMe keÀjCes.
³eeJej Yej osTve kesÀues nesles.
meceepeJeeoer efJe®eeje®³ee mee@cej ³eeb®ee oeJee Deens keÀer iesu³ee keÀebner JeHee@efuemeer®ee íso ³ee ceO³es cegkeÌle yeepeej keÀuHeveeb®ee ÒeYeeJe keÀ e³e Deens ³eeefJeGoejJeeoer uee@F&mesme - HesÀDej cnCepes cegkeÌle yeepeej efJe®eejOeeje J³eeHekeÀ Je Òeieleer®eer Deens. veJe -
GoejJeeo ne jepekeÀer³e leÊJe%eeve Deens pes Yeeb[Jeueer meb -mJe³eb$eeb®eer Òeef¬eÀ³ee cegkeÌle keÀjC³ee® ee Òe³elve
keÀjles Deens. je@yeì& ce@keÀjesVeer ³eebveer ’iueesJnpe Dee@HeÀ o keÀe@efHeìerefuePece Fve o cee@pe Dee@HeÀ“ DeMeer
J³eeK³ee ceeb[ueer Deens. meeceev³e pevelee Keeme keÀªve DecesefjkesÀle ns Meyo yengOee De%eele Deensle.
Meyoeb®eer Òe³eesie Mee Ue jepekeÀejCeer³e ìerkeÀe veJe -GoejerkeÀjCeJeeoeuee HeefjYeeef2.8 meejebMe ë
peeieeflekeÀ efve³eespevee®³ee ceO³eJeleea J³eJemLee eEkeÀJee OeesjCee®ee ÒeYeeJe keÀjCeejer keÀener efJe®eej eEkeÀJee ceeie&
Demeleele. meceepee®ee ieewjJee mHeo cnCetve efJe®eej cnCetve GoejJeeoe®es DeefueHle efJe®eejeves SkeÀ$e
DeeCeCeejer SkeÀ J³eJemLee nes³e. cnCetve efceuìve efÖeÀ[ceveves veJe -GoejJeeoer ne Meyo Òe³eesie kesÀuee Deens.
GoejJeeoer efJe®eejeÒeceeCes®e veJe -GoejJeeoer efJe®eejebveener Deeble jjeä^er³e mlejeJej ceev³e kesÀues Deens.
keÀejCe GoejJeeoeÒeceeCes veJe -GoejJeeo ner yegef×Jeeoer Deens. 1947 ceO³es DecesefjkesÀle Heefnueer veJe -
GoejJeeoer HeefjPeeuee. Deepe mebHetCe& peieeves veJe -GoejJeeoer efJe®eejeuee eqmJekeÀej kesÀues Deens.
ogmeN³ee peeieeflekeÀ cene³eg×eveblej peeieeflekeÀerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe DeeefCe KeepeieerkeÀjCe ³ee Òeef¬eÀ³ee
J³eeHeejer Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee ¢efäves peieemeceesj efvecee&Ce Peeu³ee. peeieeflekeÀerkeÀjCe ner ÒeCeeueer
peieeleerue Òel³eskeÀ je<ì^ebveer eqmJekeÀej kesÀueer Deens. ³ee ÒeCeeueercegUs peeieeflekeÀerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe Je munotes.in

Page 26

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
26 KeepeieerkeÀjCe ( L.P.G. ) ner efJekeÀeme OeesjCe efvecee&Ce nesTve efJ ekeÀeme Òeef¬eÀ³esuee ieleer ÒeeHle Peeueer.
meJe& jeä^ebvee efJekeÀemee®eer mebOeer meceeve ÒeeHle Peeueer. keÀebner efJekeÀmeveMeerue osMe efJekeÀmeerle HeCe Peeues.
Hejbleg Yeeb[JeueMeener efJekeÀmeerle jeä^eves efJekeÀmeveMeerue Je DeefJekeÀmeerle jeä^ eb®es DeeefLe&keÀ MeeskeÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. ³eecegUs efJekeÀmeerle jeä^s DeefOekeÀ efJekeÀmeerle nesT ueeieueer Je iejerye jeä^s
iejerye®e jeefnueer. DeveskeÀ yengjeä^er³e kebÀHev³ee veJe -JemeenleJeeo íesìîee ceeiee&ves megª keÀªve iejerye
jeä^ebvee DeeefLe&keÀ iegueeceieerjer eqmJekeÀejC³eeme Yeeie Hee[t ueeieueer Deensle. DeMee íesìîee
JemeenleJeeoeuee efJejesOe keÀªve mecemle peieele DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ mecelee efvecee&Ce keÀªve efJeéeeleerue
mecemle ceeveJe peeleer®³ee keÀu³eeCee®ee v eJeerve ceeie& cnCepes veJe -GoejerkeÀjCe ceeie& nes³e. cnCetve ne veJe -
GoejerkeÀjCe mebyebOeer efJe®eeje®ee J³eeHekeÀ DeY³eeme nesCes cenÊJee®es Deens.
2.9 DeY³eemee®es ÒeMve ë
1) veJe-GoejerkeÀjCe cnCepes keÀe³e? GoejerkeÀjCee®eer JewefMeäîes mHeä keÀje .
2) DeJeuebefyelJe efme×eblee®ee DeLe& meebietve SsefleneefmekeÀ Dee{eJee I³ee.
3) DeJeuebefyelJe efme×ebleemebyebOeer efJeefJeOe efJe®eejJebleebveer efouesues ³eesieoeve meebiee.
4) veJe-GoejerkeÀjCe efme×eble ³ee veJeerve DeeefLe&keÀ ¢efäkeÀesveeyeodoue ®e®ee& keÀje.
5) efìHee efuene.
De) keÀe[exmees®ee HeefjIe - keWÀê efme×eble
ye) Jeeefuemìve®e
keÀ) GoejerkeÀjCee®eer OeesjCes
2.10 meboYe& met®eer ë
1) [e@. ÒeefoHe DeeieueeJes, meceepeMeem$eer³e efme×eble meeF&veeLe ÒekeÀeMeve - veeieHetj
2) mepes&jeJe yeesje[s, [e@. ÒeefoHe ieebieg[x, efMeuHee peeOeJe, efJekeÀemee®es meceepeMeem$e, efvejeueer
ÒekeÀeMeve, HegCes - 2018
3) S. Jee³e. keÀeW[sJeej, meceepeMeem$e, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj .
4) Òemeeo ieesHeerke=À5) Harrisan David, Sociology of Modernisation and Development,
Heritage Publishers, New Delhi.


munotes.in

Page 27

27 ३
मानवी िवकास िनद शांक
घटक रचना
३.० उि्ये
३.१ तावना
३.२ संकपना
३.३ मानव िवकास िनद शांकांची तव े
३.४ मानव िवकास िनद शांकांचे मुख घटक
३.४.१ शातता
३.४.२ उपादकता
३.४.३ समीकरण
३.५ कमी मानव िवकास िन दशांकांची कारण े
३.६ िनकष
३.७ सारांश
३.८
३.९ संदभ
३.० उि ्ये
 मानव िवकास िनद शांक या स ंकपन ेची ओळख कन द ेणे.
 मानव िवकास िनद शांकांया िनद शकािवषयीच े आकलन िवकिसत करण े.
 या परिथतीचा परणाम मानब िवकास िनद शांक कमी होया त होतो या
परिथतीच े िवेषण करण े.
 एखाा रााच े मानव िवकास िनद शांकाचा मा ंक सुधारयासाठी उपाय स ुचिवण े.
३.१ तावना
कोणयाही द ेशाचा िवकास होयासाठी याच े मानव स ंसाधन िवकिसत करण े महवाच े
असत े. जर मानवी स ंसाधन े मागासल ेली रािहली िक ंवा संरित क ेली गेली नाहीत , तर देश
िवकासाया अप ेित पातळीवर पोहोच ू शकत नाही . यामुळे अलीकडया वषा त आिथ क
िवकासाच े िचंतन ह े आिथ क वाढीपास ून मानवी िवकासाकड े वळल े आहे. या बदलाच े मुय munotes.in

Page 28

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
28 कारण हणज े िशण आिण सारता , आरोय , भौितक पया वरण, सव लोकांसाठी या ंया
पाभूमीची पवा न करता स ंधीची समानता , उपनाइतक ेच महवाच े असू शकत े ही वाढती
मायता .
३.२ संकपना
मानवी िवकासाची िविवध परमाण े संपािदत क शकणाया सव समाव ेशक उपायाया
शोधात , संयु राा ंनी, िवकास काय म (UNDP ) ने १९९० मये किशत क ेलेया
मानव िवकास अहवालात मानव िवकास िनद शांक (HDI) ची याया आिण िनिम ती केली.
मानव िवकास िनद शांक हे एक सा ंियकय साधन आह े, याचा वापर द ेशाया सामािजक
आिण आिथ क परमाणा ंमये एकूण उपलधी मोकायासाठी क ेला जातो , जे यावर
आधारत आहेत :
१) दीघ आिण िनरोगी आय ुय, जे आयुमानानुसार मोजल े जाते.
२) िशणाचा व ेश, अपेित शाल ेय िशणाया वषा नी मोजला जातो .
३) दरडोई सकल राीय उपनाार े मोजल ेले जीवनमान पािकतानी अथ शा ,
महबूब उल हक या ंनी १९९० मये मानव िवकास िनद शांक िनिम ती केली जी प ुढे
संयु रा िवकास काय माार े देशाया िवकासाच े मोजमाप करयासाठी वापरली
गेली.
िनदशांकांची गणना चार म ुख िनद शकांना एकित करत े: आरोयासाठी आय ुमान शाल ेय
िशणाची अप ेित वष , शालेय िशणाची सरासरी वष आिण राहणीमानासाठी दरडोई
सकल राीय उपन .
दरवष स ंयु रा िवकास काय म या ंया वािष क अहवालाया आधार े देशांची मवारी
लावत े. मानव िवकास िनद शांक हे देशाया िवकासाया पातळीचा मागोवा घ ेयासाठी
सवम साधना ंपैक एक आह े, कारण त े आिथ क िवकासासाठी जबाबदार असल ेया
चारही म ुख सामािजक आिण आिथ क िनद शकांना एक करत े. या िनद शकांकडे अिधक
मजबूत आकष ण असत े आिण िनद शकांया ला ंबलचक यादीप ेा अिधक भावीपण े
लोकांचे ल व ेधले जाते.
मानव िवकास िनद शांक जीएनपी ची जागा घ ेत नाही , परंतु अनेक बाबतीत समाजाची खरी
िथती समज ून घेयात लणीय भर घालत े. उपनायितर , मानव िवकास िनद शांक
िशण आिण आरोय द ेखील मोजत े, याम ुळे ते बहआयामी बनत े. हे धोरण िनमा यांचे
ल क ेवळ साधना ंवरच नह े तर िवकासाया अ ंितम उिा ंवर कित करते. आरोय स ेवा
सुधारणे, योय िशण स ुिवधांसह लोका ंचे जीवनमान उ ंचावत े.
मानव िवकास िनद शांकामधील कोणयाही वरया हालचालीचा स ुधारणा हण ून ओळखल े
जाऊ शकत े. काहसाठी उच उपन इतरा ंसाठी साप े वंिचतांना कारणीभ ूत ठ शकत े,
हे मानवी िवकासासाठी खर े नाही. munotes.in

Page 29

मानवी िवकास िनद शांक
29 ३.३ मानव िवकास िनद शांकाची तव े
संयु रा िवकास काय माया अहवालान ुसार िडस बर २०१९ मये भारत १२९ या
थानावर आह े. मानव िवकास िनद शांकाया शोधासाठी माग दशक तव े खालीलमाण े
आहेत :
१) मानवी िवकासाया म ूलभूत संकपन ेचे मोजमा प करण े, अशा कार े लोका ंची िनवड
वाढवण े मय े दीघकाळ जगयाची , ान िमळवयाची आिण नोकरी िमळवयाची ,
वछ हव ेत ास घ ेयाची , मु राहयाची आिण समाजात राहयाची इछा समािव
आहे. पतीशाीय रीतीन े केवळ उपन मोजयायितर इतर परमा णे ही म ूळ
कपना होती .
२) िनदशांकाची साध ेपणा राखयासाठी , यात समािव असल ेया चला ंची स ंया
मयािदत करयाचा िनण य घेयात आला .
३) िनदशांकांची अिधकता तयार करयाप ेा स ंिम िनद शांक तयार करण े. येक
चलासाठी कमाल आिण िकमान म ुये ० आिण १ मधील क ेलवर कमी क ेली गेली
आिण सव िनवडी महवाया आह ेत, या सया आधारावर समान भार दान क ेला.
४) मानव िवकास िनद शांकाने सामािजक आिण आिथ क दोही परमाण े समािव क ेले
पािहज ेत, कारण आिथ क वाढीम ुळे संसाधन े वाढत े आिण सामािजक गती यासाठी
अनुकूल वातावरण िन माण करत े.
तुमची गती तपासा :
१) मानव िवकास िनद शांक हणज े काय?
२) मानव िवकास िनद शांकांया िकमान २ तवांचा उल ेख करा .
३.४ मानव िवकास िनद शांकाचे मुख घटक
आयुमान, िशणात व ेश आिण राहणीमानाचा समाव ेश असल ेया म ुय िनद शकांसह
मानव िवकास िनदशांकाचे खालील म ुख घटक आह ेत.
३.४.१ शातता
मानवी िवकास िनद शांकाचा एक अयावयक घटक , शातता हणज े पुढया िपढ ्यांचा
आपण या कयाणाचा आन ंद घेतो याचा आन ंद घेयाचा अिधकार , महबूब उल हक
यांनी ठळकपण े स ांिगतयामाण े, मानवी स ंधीची शावतता ही आपया िच ंतनाया
कथानी असली पािहज े यासाठी सव कारच े भांडवल-भौितक ,आिथक,मानवी आिण
पयावरणीय िटक ून राहण े आवयक आह े. थोडयात शातता आह े. थोडयात शातता
हणज े वतमान आिण भिवयातील िपढ ्यांमधील स ंधी सामाियक करण े होय.
हक या ंया मत े, शातत ेचा अथ मानवी व ंिचतता ,दार ्य इ. ची सयाची पातळी िटकव ून
ठेवणे असा होत नाही . जर गरबी आिण व ंिचतता कायम रािहली तर ती बदलयासाठी munotes.in

Page 30

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
30 यन क ेले पािहज ेत. काय िटकवायच े आह े ही स ंधी आह े मानवी वचन नह े.
जीवनश ैलीतील िवषमता ओळख ून ती कमी करयासाठी यन केले पािहज ेत.
थोडयात शातता , संसाधना ंचा आिथ क आिण तक शु वापर करण े हणज े याच े सव
फायद े भावी िपढ ्यांना घेता येतील.
३.४.२ उपादकता
उपादकता हा आणखी महवाचा घटक आह े. यासाठी लोका ंमये गुंतवणूक आिण या ंनी
जातीत जात मता साय करया साठी या ंना सम करणर े थूल-आिथक वातावरण
आवयक आह े. िवकासाची अन ेक अलीकडील ाप े ामुयान े मानवी भा ंडवलावर
आधारत आह ेत. असे असल े तरी, हक या ंनी नम ूद केयामाण े, हा ीकोन लोका ंना
केवळ िवकासाच े साधन मानतो .
यामुळे उपादकत ेला मानवी िवका साया उदाहरणाचा एक भाग मानण े चांगले.
३.४.३ समीकरण
मानवी िवकास ितमान लोका ंया प ूण समीकरणास समथ न देते. याचा अथ लोक
यांया वत :या इछ ेचा वापर करयाया िथतीत आह ेत. याचा अथ एक राजकय
लोकशाही आह े, यामय े लोक या ंया जीवनाबलया िनण यांवर भाव टाक ू शकतात .
याचा अथ स ेचे िवक ीकरण असा आह े, जेणेकन वातिवक शासन य ेक
नागरकाया दारापय त पोहोच ेल. याचा अथ नागरी समाजातील सव सदय िनण य िय ेत
सहभागी होतात . लोकांया समीकरणासाठी िविवध आघा ड्यांवर कृती आवयक आह े.
लोकांया िशण आिण आरोयामय े गुंतवणूक करण े आवयक आह े जेणेकन त े
बाजारातील स ंधीचा फायदा घ ेऊ शकतील . येकाला पत आिण उपादका मालम ेिव
वेश देणारे सम वातावरण स ुिनित करण े आवयक आह े. यासाठी ितही िल ंगांना स म
बनवण े आवयक आह े. जेणेकन त े समान पातळीवर पधा क शकतील .
३.५ कमी मानव िवकास िनद शांकाची कारण े
जाितयवथ ेया अितवापास ून ते ीम ंत आिण गरीब या ंयातील वाढया आिथ क
दरीपय तया अन ेक कारणा ंमुळे भारतात मानव िवकास िनद शांकाची पातळी कमी झा ली
आहे. बहसंय लोकस ंया झोपडप ्यांमये राहत े तर काही उ ंच टॉवरमय े राहतात .
याचमाण े एका टोकाला आपण उचवगया ंसाठी उपलध असल ेया खाजगी
णालया ंचा उदय पाहतो . तर द ुसया टोकाला अस े लोक आह ेत या ंना अशा
णालया ंमये पूल ठेवता य ेत नाही आिण त े मुलभूत आरोय स ुिवधांपासून वंिचत आह ेत.
वरील परणाम लात घ ेऊन, कमी मानवी िवकास िनद शांकासाठी य ेक परमाणातील
काही घटक कस े जबाबदार आह ेत यावर चचा कया .
३.५.१ आरोय
भारतात डॉटरा ंची कमी स ंया ही एक मोठी समया आह े. इतर म ुख समया ंमये
अवछता , झोपडप ्यांमये राहणाया बहस ंय लोकास ंठी िनक ृ सुिवधा, ामीण भागात
वछताग ृहांचा अभाव , िपयाया वछ पायाचा अभाव , डयू, मलेरया, युमोिनया munotes.in

Page 31

मानवी िवकास िनद शांक
31 इयादी आजारा ंमये वाढ. लोकांया खायाया सवयी , वाढया खायािपयाया सवयी .
लपणा चे देखील नागरका ंया खराब आरोयास कारणीभ ूत ठरल े आह े. िशवाय लोक
आरोय आिण आरोयस ेवेया महावाकड े दुल करतात . तसेच, सरकार आरोय स ेवेसाठी
जात स ंसाधन े देखील द ेत नाही . धोरणे बनवली जातात पण याची अ ंमलबजावणी होत
नाही. खालया वगा ला व ंिचत ठ ेवून उच वगाला स ेवा देणाया खाजगी णालया ंना
चालना िदली जात े.
३.५.२ िशण
मानवी स ंसाधनाया िवकासात िशणाची मोठी भ ूिमका आह े. आज आपण भारतात अन ेक
खाजगी शाळा , आंतरराीय शाळा पाहतो , परंतु सरकारी शाळा ंची कमी होत चालल ेली
संया आिण श ैिणक स ुिवधा नसण े िकंवा योय पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव याबल आपण
कधी िवचार क ेला आह े का? ामीण भागात शाळा ? भारतान े मुलया िशणाच े
समीकरण क ेले आहे, परंतु तरीही , बहसंय म ुले मुलभूत िशण स ुिवधांपासून वंिचत
आहेत. भारतान े सारत ेचा तर स ुधारयासाठी , िशका ंची न दणी वाढवयासाठी ,
लोकांना मोफत आिण सच े िशण द ेयासाठी िशणावर खच करण े आवयक आह े.
दूरथ िशण स ेवांना चालना द ेणे, ऑनलाईन िशण णाली स ुधारणे इ.
३.५.३ राहणीमानाचा दजा
भारतातील लोका ंया राहणीमानात ती तफावत िदस ून येते. एका टोकाला आपया ला
टॉवर िदसतात . तर द ुसया टोकाला झोपडपी भागात राह े लोक आह ेत, िजथे यांना
मुलभूत वछता स ुिवधांचा अभाव आह े. उपादन े उपलध आह ेत परंतु नागरक ती खर ेदी
क शकत नाहीत . गरबी, बेरोजगारी आिण अनारोयदायी वातावरणाम ुळे अनेकांना
भयंकर परिथतीचा सामना करावा लागतो .
मानव िवकास िनद शांक क ेलमय े भारताचा मा ंक खाली य ेयाची अन ेक करण े आहेत.
िनरोगी वातावरण द ेयासाठी आिण श ैिणक तर तस ेच लोका ंचे जीवनमान
उंचावयासाठी सातयान े उपाययोजना क ेया पािहज ेत.
तुमची गती तपासा :
१) मानव िवकास िनद शांकाचे मुख घटक कोणत े आहेत?
२) कमी मानव िवकास िनद शांकामुळे भारतासमोरील आहाना ंचा तुही िवचार कशकता
का?
३) एखाा रााया मानव िवकास िनद शांक सुधारयासाठी कोणती पावल े उचलली
जाऊ शकतात ?
३.६ िनकष
िनकष काढयासाठी अस े हणता य ेईल क एखाा रााया िवकासाच े िव ेषण
करयासाठी क ेवळ आिथ क परीणामच हवाच े नाही तर आरोय , िशण , लैिगक स ंवेदना, munotes.in

Page 32

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
32 लैिगक समानता , पयावरण स ंतुलन यासारख े इतर सामािजक घटक द ेखील महवप ूण
भूिमका बजावतात . उपलध असल ेया स ंधी िटकव ून ठेवणे महवाच े आहे आिण व ंिचत
आिण नकाराम क पैलू नाही . येक देशाया स ंधी आिण उपादकता स ुधारयासाठी
यन क ेले पािहज ेत, एक सश मानव स ंसाधन , उच राहणीमानासह , िविश रााचा
मानवी िवकास िनद शांक सुधारतो .
३.७ सारांश
मानव िवकास िनद शांक (HDI) हे एक सा ंियकय साधन आह े याचा उपयो ग सामािजक
आिण आिथ क परणाम लात घ ेऊन द ेशाची एक ूण उपलधी मोजयासाठी क ेला जातो . हे
केवळ आिथ क परणामा ंना महव द ेत नाही , परंतु आरोय , िशण , राहणीमानाचा दजा
आिण यान ुसार मवारीत समािव कन िविश द ेशाया िवकासािवषयीच े य सादर
करते. यांया िवकासाच े मोजमाप करयासाठी त े सामािजक आिण आिथ क परणामा ंवर
िवचार करत े. शातता , उपादकता आिण समीकरण ह े मानव िवकास िनद शांकचे मुख
घटक आह ेत. शातता हणज े सकारामक प ैलू िटकव ून ठेवयाची मता आिण गरबी
आिण व ंिचतत ेया नकारामक गो चा नाही . उपादकता वाढया ग ुंतवणुकचा स ंदभ देते,
तर सशकरण हणज े सेचे िवकीकरण कन आिण धोरण तयार करताना या ंचे
िनणय िवचारात घ ेऊन नागरका ंचा सम करण े. भारतात मानव िवकास िनद शांक कमी
असयाची कारण े हणज े जाितयवथा , ीमंत आिण गरीब यांयातील दरी , योय
आरोयस ेवा आिण श ैिणक स ुिवधांचा अभाव याम ुळे राहणीमान खालावत े. आपया
देशाया िवकासाला चालना द ेयासाठी या आहाना ंवर मात करयासाठी उपाययोजना
केया पािहज ेत.
३.८
१) मानव िवकास िनद शांक प करा . मानव िवकास िनद शांकचे िनदशांक काय आह ेत?
२) मानव िनद शांक प करा आिण याची तव े प करा .
३) िवकासाच े िनदशक थोडयात प करा .
४) मानव िवकास िनद शांक हणज े काय ? याची तव े आिण याच े मुख घटक
िवतृतपणे प करा .
५) मानव िवकास िनद शांक हणज े काय? कमी मा नव िवकास िनद शांक मवारीची कारण े
सांगा आिण यात स ुधारणा करयासाठी ज े उपाय क ेले जाऊ शकतात त े सुचवा.
३.९ संदभ
1) http://hdr.undp.org/en/content/human -development -index -hdi
2) https://en.wikipedia.org/wiki/Human_Development_Index
 munotes.in

Page 33

33 ४अ
सामी स ंकलनाया पती सव ण

घटक रचना :
४.अ.० उिे
४.अ.१ तावना
४.अ.२ सामी स ंकलन पती सव ण
४.अ.३ िवषयव ेश
४.अ.४ सवण पतीची ग ुणवैिशय े
४.अ.५ सवणाच े उेश
४.अ.६ सवणाच े कार
४.अ.७ सवणाच े गुण व मया दा
४.अ.८ सामािजक स ंशोधनासाठी सव णाची भ ूिमका आिण महव
४.अ.९ सारांश
४.अ.१० अयासाच े
४.अ.११ अिधक अययनासाठी सद ंभ सूची
४.अ.० उददेश
 सामी स ंकलनाची पती हण ून सव णपती समज ून घेणे.
 सामी स ंकलनाची पती हण ून यी अयय न पत समज ून घेणे.
४.अ.१ तावना
सवण या सामी पतीचा अवल ंब हजारो वषा पूवपास ून केला जातो आह े. अगदी
अमय ुग कालख ंडातही पायाया जागा िक ंवा अन उपलधीया जागा शोधयासाठी
याचा वापर क ेला गेला असावा असा अ ंदाज बा ंधता य ेईल मा ह े शाी य ठरणार नाही .
सवण पतीची शाीय नद िहरोडोट ्स या इितहास अयासकाया ंथात िम ळते.
कौटीयाया अथ शाात इ .स. पूव ितस या शतकातील शासकय पात ळीवर आिथ क
आकड ेवारी गो ळा करयाया नदी िदस ून येतात. या नदीना शाीय मानल े जात नाही .
कारण पतीया वापरात शाीयत ेचा अभाव होता . अठराया शतकाया उराधा त
सवण पती िवकिसत झायाच े िदसत े. सामािजक घटन ेचे वैािनक अययन कन munotes.in

Page 34

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
34 संबंिधत तया ंना एकित कन िनकषा या त ुती करता याचा उपयोग होतो .
सामािजक समया स ंबिधत घटका ंचे संयामक तस ेच गुणामक अययन करयाकामी
सवण पती सहायक ठरत े. सामािजक परवत न, िवकास िया , तुलनामक अययन ,
वातवदश अययन , लोकस ंयामक घटक आिण अय बाबचा सहस ंबंध
अयासयाकरता सव ण स ंशोधन पती महवाची ठरत े. सामािज क सव ण प तीया
सवथम वापराची नद जॉन हॉ वड यांनी इ ंलंड व व ेसमधील त ुंग िवषयक
अयासयासाठी क ेला होता .
४.अ.२ सामी स ंकलन पती सव ण
य मािहती स ंकलनाची पती हण ून सव णाकड े पािहल े जाते. वतुिन वपाची
मािहती ा करयाची ही पती अस ून ा सामी ार स ंयामक आिण ग ुणामक अस े
दुहेरी िव ेषण या पतीया आधार े करता य ेते.
४.अ.३िवषयव ेश
तयांचे संकलन होण े कोणयाही कारया िनकषा त पोहचयाची पिहली पायरी आह े.
तये सामािजक घटका ंशी स ंबंिधत असतील तर य सव णाला पया य नाही .
लोकांपयत य पोहचण े आिण िविवध त ंा आधार े मािहतीच े संकलन करम े हे केवळ
सवणात ून शय होत े. िविश भ ूभाग आिण त ेथील जनजीवनाया अययनासाठी सव ण
मािहती स ंकलन पतीचा वापर अन ेक सामािजकशा संशोधक आिण मानवशाा ंनी
केयाचे आढळून येते.
सवण अथ आिण यायाः
सीन पाओ य ुंग
सामािजक सव ण साधारण िविश सम ूहाची रचना , आचार िवचार आिण िया ंया िविवध
बाबचा शोध होय .
माक अस
सामािजक सव ण ही अशी िया आह े क या ारा िविश सम ूहाची स ंरचना तस ेच
ियांया सामािजक स ंबंधाबाबत परणामामक तया ंना संकिलत क ेले जाते.
डेिनस च ॅपमन
सामािजक सव ण ही एक िविश भौगोिलक तस ेच शासकय ेात राहणा या यया
संबंिधत तया ंना एका यविथत पान े संकिलत क ेली जाणारी एक पती आह े.
सामािजक सव ण ही एक व ैािनक पती अस ून अयासम िनित भौगोिलक ेातील
यया सामािजक जीवन व सामािजक समया आिण सामािजक िया ंया स ंबंिधत
तयांचे संकलन करता य ेते. संकिलत मािहतीच े िव ेषण, सांयिकय िक ंवा गुणामक
अथिनवचन कन चला ंमधील सहस ंबंधांचा शोध लाव ून अयासक िनकषा ची मा ंडणी munotes.in

Page 35

सामी स ंकलनाया
पती सवण
35 करतो . या पतीन े िविश समय ेवर उपाययोजना क ेया जाऊ शकतात . कारिल ंगर या
अयासकाया मत े सामािजक सव ण ही सामािजक , वैािनक अव ेषणाची अशी एक
शाखा आह े क या अ ंतगत यापक आिण लघ ु आकाराया लोकस ंयेचे अययन
यातील िनवड क ेलेया नम ुयाया आधारावर या आशयान े केले जाते क यात या
सामािजक तस ेच मानसशाीय चला ंचे घटनाम , िवतरण िक ंवा स ंबंधांया ानाची
उपलधी होऊ शक ेल.
कोणयाही सामािजक समय ेया म ुळापयत जायासाठी सव ण पती उपय ु ठरत े.
शासनास िविवध कारया िनयोजनकामी जी लोकस ंयामक सामी लागत े याचा म ूळ
आधारत ंभ हण ून सव ण पती काय करत े. भारतात दर दहा वषा नी होणारी जनगणना
हे सामािजक सव णाच े सव म उदाहरण हण ून सा ंगता य ेईल. िविवध कारया
शासकय उपाययोजना ंया अ ंमलबजावणीकरता सव ण पतीला पया य नाही .
आपली गती तपासा :
१. सवण पतीची कोणतीही एक याया सा ंगून ितच े पीकरण ा .
४.अ.४ सवण पतीची ग ुणवैिशय े
सवणाला या सामी संकलन पतीची व ैिश्ये पुढीलमाण े सांगता य ेतील.
िविश भौगोिलक े
सामािजक सव णाचा वापर या िविश भौगोिलक ेातील घटना आिण सामािजक
तयांया अययनासाठी क ेला जातो . संपूण समाजाच े सवण एकटा स ंशोधक क शकत
नाही. वैािनक स ंशोधन करयासाठी आिण परप ूण वपातील स ंशोधनासाठी िविश
भौगोिलक ेाची िनवड क ेली जात े. वतुिन िनकष ाीसाठी अययन े मया िदत
असण े गरजेचे असत े.
वैािनक पती
सवण पती प ूणपणे वैािनक अस ून या पती तया ंचे संकलन करया साठी सामािजक
संशोधन पतीया सव टया ंचा वापर क ेला जातो . वैािनक पतीया मायमात ून
िनकषा चे सामायीकरण क ेले जाते.
सामािजक घटका ंचे अययन
सामािजक सव ण पतीन े सामािजक घटका ंचे अययन क ेले जाते. लोकांचा सामािजक ,
आिथक िकंवा शैिणक दजा चा अयास करायचा अस ेल तर स ंबंिधत िवषयान ुसार सामाय
घटका ंचेही अययन यात क ेले जाते यामुळे येणारे िनकष वातववादी वपाच े असतात .
संयामक अययन
सामािजक घटना िक ंवा सामािजक समय ेशी िनगडीत स ंयामक घटका ंचे अययन यात
केले जात े. मािहतीच े संकलन क रणे, वगकरण आिण सा ंयिकय आकड ेमोड करण े व munotes.in

Page 36

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
36 याआधार े िनकष मांडणे यासाठी सव ण आधारभ ूत ठरत े. सका ळात तुलनामक
अययनासाठी सामािजक सव ण क ेले जात े. संसाधना ंची उपलधी आिण लोकस ंया
यांचा तुलनामक अयास क ेला जातो . याचसोबत लोका ंची अिभची , अिभवृी आिण
याचा िविवध घटका ंवरील भाव अयासयासाठी स ंयामक आधाराची पती हण ून
सवण पती ओ ळखली जात े.
सामािजक रचना ंचा आधार
समाजामधील आवयक बदला ंसाठी आिण च ुकया बदला ंना था ंबिवयासाठी सव ण
महवाची भ ूिमका वठिवत े. सवणाया मा यमात ून सैांितक आिण उ ेशांची पूतता होत े.
िविवध वपातील सामािजक समया सोडिवयासाठी सव ण उपय ु ठरत े. यामुळे
सामािजक रचना ंचा आधार हण ून सव ण पतीकड े पाहता य ेते.
जनजाग ृती
सामािजक समया ंसाठी कारणीभ ूत ठरणाया घटका ंची िममा ंसा करया साठी सव ण
समया ंचे संदभाने घटका ंचे अययन करत े. मानवाया गरजा ंपूतची साधन े वाढयास
िकंवा कमी झायास ग ुहेगारीत वाढ होयाची शयता असत े यासाठी सामािजक
संतुलनासाठी स ंसाधना ंवर िनय ंण ठ ेवयाकामी सव ण उपय ु आह े. जनतेला िविवध
कारया तयांपयत पोहचिवयाकरता सव ण कामिगरी करत े. अनेकवेळा संशोधन ह े
पूवह द ूिषत अस ू शकत े. मा सव कारच े पूवह द ूर करयाकामी स ंशोधक सव ण
पतीार े वतः अयास ेात व ेश करतो . यामुळे तो वातवाया जात जव ळ जातो.
िविवध सामािजक ितमाना ंया भावी जनजाग ृतीसाठी सव ण पती भावी साधन
ठरते. अितजलिस ंचन, अिनयोिजत मया िदत जलिस ंचन आिण िनयोजनब िठबक िस ंचन
यांचा त ुलनामक अयास कन सव ण पतीार े कोणती क ृषी जलिस ंचनपती
उपयोगी आह े हे लोका ंना पटव ून िदल े गेले आहे.
आपली गती तपासा :
१. सवण पतीची ग ुणवैिश्ये सांगा.
४.अ.५ सवणाच े उेश
सवणाया मायमात ून सामािजक घटका ंसंदभातील सामी लात घ ेऊन तया ंया
िवेषणात ून सामािजक समया ंवर उपाययोजना स ुचिवता य ेतात. परणामकारक आिण
कायमव पी िनयोजनासाठी सव णाआधार े अययन क ेले जाते.
१) आंतरसंबंधांचे अययन
सामायपण े घडणा या येक घटन ेमागे िविश वपाच े कारण असत े. घटना आिण
कारण या ंयातील आ ंतरसंबंधांचे अययन करयासाठी , दोन तया ंमधील आ ंतरसंबंध
समजून घेयासाठी सव ण क ेले जाते. उदा. एखाा गावात ून शहराकड े थला ंतरीत munotes.in

Page 37

सामी स ंकलनाया
पती सवण
37 होणाया युवकांची संया अिधक असयास ह े थला ंतर कोणया कारणासाठी होत े आहे हे
शोधून काढता य ेते.
२) सामािजक समया ंचे अययन
समाजात असणा या समया आिण या समया ंमागचे वातव समज ून घेयासाठी सव ण
पती उपयु ठरत े. सामािजक परिथतीच े अययन कन ययवहारा ंचे अययन
करता य ेते. सामािजक समया ंची िचिकसा करयाकरीता आवयक ाथिमक सामी
सवण मायमात ून िमळिवली जात े.
३) सामी स ंकलन
संशोधकास अययनासाठी आवयक असणारी सामी स ंकिलत करया साठी सव ण
महवप ूण पती ठरत े. लोकस ंया, लोकस ंयेचे वप , लोकस ंकृती, आिथक,
राजकय , सांकृितक घटक आदस ंदभात सामी स ंकलनासाठी सव ण क ेले जाते.
४) समाजपरवत नाची िदशा लात घ ेणे
समाजयवथ ेत होत असल ेले परवत न कोणया िदश ेने होत आहे याच े अययन
करयासाठी सव ण क ेले जात े. परवत न उव गामी, अधोगामी अथवा समा ंतर पतीन े
होत असत े. कोणया िदश ेने परवत न होत आह े हे सव णात ून लात य ेते.
समाजयवथा ंमधील बदल लात आण ून देयाचे काम सव णाया मायमात ून होत े.
५) चलांमधील सहस ंबंधांचे अययन करण े
चलांमधील पारपरक स ंबंध लात घ ेणे आिण या आधार े सैांितक िनकषा त पोहचण े
यासाठी सव ण गरज ेचे ठरत े. एखाा शहरात झोपडपीच े वाढत े माण यामाग े नेमके
कोणत े कारण आह े हे समज ून घेयाकामी सव ण मदत करत े.
६) यावहारक उपयोजन
समाजामय े िनमाण होणाया गंभीर वपाया समया उिवयाप ूवच यावर िनय ंण
िमळिवयाकरता आिण िनमा ण झाल ेया समया ंवर उपाययोजना करयाकरता सव ण
पती उपय ु ठरत े. समाजामय े असणाया अिन चालीरती , सामािजक ताणतणावाया
बाबी इयादच े पूवअनुमान काढयासाठी सव ण उपय ु आिण भावी पती आह े.
समया ंया स ंदभातील कारणा ंचा शोध घ ेणे व समया सोडिवयासाठी उपाययोजना ंची
मांडणी करयासाठी सव ण पती उपय ु ठरत े.
७) घटना ंचे पूवानुमान करयासाठी
समाजातील यव थांमये होणार े बदल आिण या बदला ंया पा भूमीवर होणार े परणाम
लात घ ेऊन योय पतीन े अनुमान मा ंडयासाठी सव ण उपय ु ठरत े. एखाा नदीवर
पूल बा ंधला ग ेयामुळे आजूबाजूया िकती लोकस ंयेस याचा फायदा होईल तस ेच
वाहतूक यवथ ेवर कोणता परणाम होईल याच े पूवानुमान सव णाम ुळे शय होत े. munotes.in

Page 38

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
38 वरील वपाया िविवधा ंगी उ ेशाने ेरत होऊन सव ण पती राबिवली जात े.
आपली गती तपासा
१. सवण पतीची को णतीही पाच उ ेश मांडा.
४.अ.६ सवणाच े कार
िविवध वपाया िथतीवन सव णाच े कार सा ंगता य ेतात यातील काही कार
पुढीलमाण े.
१) संया आधारत सव ण
या सव णात स ंयामक नदी ठ ेवयासाठी या ंचे िव ेषण करयासाठी व
परिथती बाबतच े िचंतन करयासाठी स ंयामक पतीचा वापर क ेला जातो . गिणितय
तंाया आधारान े उपलध सामीच े वगकरण , िववरण आिण िव ेषण क ेले जात े.
सामािजक स ंरचनांसंबंिधत घटक , लोकस ंयामक घटक ाम ुयान े अयासयासाठी
सवण क ेले जाते.
२) गुणामक सव ण
सामािजक परव ेशाचे अययन कन परिथतीच े योय वण न करयाकरता
असांियकय पतीचा वापर क ेला जातो . समाजातील यया मनोव ृी, अिभव ृी,
यांचे िवचार , िविश क ृतमागील भावना समज ून घेयाकरता ग ुणामक सव ण महवप ूण
ठरते.
३) सातयप ूण सवण
िविश घटका ंची मािहती व ेळोवेळी घेयाकरता सव णात सातय असण े गरज ेचे असत े.
अययनास ंबंिधत घटक आिण सम ज ेहा परवत नशील असतात अशाव ेळी संबंिधत
तयांचे सातयप ूण सवण गरज ेचे ठरत े. केवळ एका व ेळेस सव ण कन िनित
िनकषा पयत पोहचता य ेत नाही .
४) अंितम सव ण
या सव णात एका व ेळेस केलेया अययनाया आधार े अंितम िनकषा पयत पोहचता
येते अशा सव णाला अ ंितम सव ण स ंबोधल े जात े. या अययन घटका ंसंदभात
दीघकालावधीपय त कोणत ेही परवत न होऊ शकत नाही . अयय न े मया िदत वपाच े
असत े अशा सामीस ंबंधी केलेले सवण अ ंितम सव ण हण ून संबोधल े जाते.
५) िनयिमत सव ण
यापक अययन िवषयासाठी िनयिमत सव ण गरज ेचे असत े. संशोधन समया मोठ ्या
भौगोिलक ेाशी िक ंवा मोठ ्या जनसम ूहाशी स ंबंिधत असत े अशाव ेळी तयांचे सवण प ूण
होईपय त नवीन बदल समोर य ेतात. अशा व ेळी सवसमाव ेशक सव ण होयासाठी munotes.in

Page 39

सामी स ंकलनाया
पती सवण
39 सवणात िनयमतता असण े आवयक असत े. युिनसेफ, जागितक आरोय स ंघटना , रझह
बँक, कशासनाच े िवभाग इ . ारा स ंबंिधत िवषया ंसंदभात िनयिमत सव ण हाती घ ेयात
येते. शासनाच े कायमवपी िवभाग यासाठी सामी स ंकलनाच े काय करीत असतात .
६) तकािलक सव ण
एखाा तकािलक समय ेचे अययन करयाकरता स ंशोधक तकािलक सव ण पती
वापरतो . िविश परिथतीतील लीकाा भावना जाण ून घेयासाठी या कारच े सवण
हाती घ ेयात य ेते.
७) ासंिगक सव ण
िविश कारच े सामािजक सा ंकृितक, राजकय िक ंवा आपीजनक स ंग उवतात .
अशा सामािजक परिथतीचा अयास करयासाठी ास ंिगक सव ण क ेले जाते. अनेक
वृवािहया अशा कारच े सवण कन स ंबंिधत मािहतीच े िव ेषण बातमीार े
आपयासमोर मा ंडत असतात .
८) जनगणना सव ण
समाजातील यस ंबंिधत घटका ंचे अययन कन तय सामीच े संकलन क ेले जाते. हे
सवण अितिवत ृत असयान े शासकय पातळीवरील स ंथांची मदत घ ेतली जात े.
सामािजक दजा , लोकस ंया यांयास ंबंिधत घटका ंचे अययन यात क ेल जात े. आपया
देशात दहा वषा नी जनगणना क ेली जात े. िविश अययन ेासाठी स ंशोधक जनगणना
सवणाचा आधार घ ेतो.
९) नमुना सव ण
येक वेळेस मोठ ्या माणावरील समाच े अययन करण े शय नसत े. अशा व ेळी
समाती ल काही एकका ंचे अययन क ेले जाते. यात नम ुना हण ून िनवडयात आल ेया
घटका ंची मािहती समाच े ितिनिधव करत े. नमुना जर व ैािनक पतीन े िनवडला ग ेला
तर सव ण व ैािनक सव ण ठरत े. येणारे येणारे िनकष हे समाया अयायानासारख ेच
वातववादी व िवसनीय य ेतात.
१०) सावजिनक सव ण
लोकांया एकसमान समय ेसाठी िक ंवा एकसमान परणाम अयासयासाठी या कारच े
सवण फलदायी ठरत े. अनेकवेळा िविवध कारया शासकय योजना ंची अ ंमलबजावणी
होते व याच े लाभाया वर नेमके कोणत े परणाम झाल े हे अयासयासा ठी साव जिनक
सवण उपय ु ठरत े. अशा िवषयाशी स ंबंिधत मािहती अन ेकवेळा शासकय
दतऐवाजामध ून कािशत क ेली जात े.
११) पुवअनुमान सव ण
िवतृत सव ण करयाप ूव िवषय घटका ंया अन ुषंगाने ाथिमक मािहती स ंकिलत करण े,
भिवयात य ेणाया स ंशोधनामक समय ेचे पुवनुमान काढण े, संभाय अडचणी लात घ ेणे munotes.in

Page 40

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
40 या करता सव ण क ेले जाते. याला पायलट टडी अस ेही हणतात . अययन िवषयाला
सुवात करयाप ूव याया स ंदभाने सव घटका ंचा अ ंदाज बा ंधता यावा यासाठी सव ण
केले जाते. यातून संभाय धोक े टाळून योय वेळी योय पया याची िनवड करता य ेते.
१२) गु सव ण
काही स ंशोधन राीय तरावरील िवषय समािव असतात . शासकय मायमात ून हे
सवण क ेले जाते. गु सव ानता ाम ुयान े अशा िवषया ंचा समाव ेश असतो , यातील
संशोिधत सामी सव सामाय जनत ेसाठी खुली केली जात नाही . शासनाचा ग ुचर िवभाग ,
संरण य ंणा, गुहेगारी िवस ंबंधातील िवषय या सव ण अ ंतगत अयािसल े जातात .
१३) वणनामक सव ण
कोणयाही घटकाया अन ुषंगाने कारण परणामा ंचे िव ेषण कन याच े वणन
करयासाठी अययन क ेले जात े. सामािजक घटका ंया स ंदभाने अययन कन या ंचे
वणन केले जाते. िवकासिया अ ंतगत कोणत े परणाम झाल े आहेत, सामािजक तस ेच
आिथक बदला ंचे कोणत े परणाम झाल े आहेत अशा िविवधा ंगी पीकरणामक वण न या
सवणात ून केले जाते.
आपली गती तपासा :
१. सवण पतीच े कार सा ंगा. योय उदाहरणा ंया आधार े प करा .
४.अ.७ सवणाच े गुण व मया दा
मानवी जीवनास ंदभातील िविवध बदला ंिवषयी अययनाया ीन े सवण एक उपय ु
पती ठरत े. महवाच े फायद े अधोर ेिखत करताना आपयाला िनकषा या स ंदभातील
िवसनीयता लात घ ेतली पािहज े. ाथिमक वपातील सामीच े संकलन आिण
िवेषणाम ुळे येणारे िनकष अिधक िवसनीय ठरतात . सवणाया आधारान े जी सामी
संकिलत क ेली जात े या सामीया आधार े ा सा ंियक आिण िनकष यात ून
गृहीतकृयांची मा ंडणी करता य ेते. ाथिमक ाथिमक स ंकलनाम ुळे संशोधनात वत ुिनता
राखता य ेते यातून गृहीतकृयांची मा ंडणी करता य ेते. ाथिमक मािहती स ंकलनाम ुळे
संशोधनात वत ुिनता राखता य ेते. सवण पती स ंशोधनासाठी भावी पती मानली
जाते. काही व ेळेस समया ंवरती ताका ळ उपाययोजना ंची गरज असत े अशा व ेळेस
सवणाार े समय ेची कारणमीमा ंसा कन उपाययोजना स ुचिवया जातात .
आपीयवथापनासाठी सव ण गरज ेचे ठरते. एकूणच सव ण ही यावहारक उपयोगाची
पती हण ून पुढे येते. सामािजक सव णात ून वैािनक स ंशोधन शय होते. िविवध
कारया शासकय स ेवा सुिवधांया द ेशिनहाय अ ंमलबजावणीत जनअिभव ृी, जनमत ,
लोकमानिसकता तपासयासाठी व योय सामािजक िनयाण स ुधारणा ंची
अंमलबजावणीसाठी सव ण पती म ूलाधार ठरत े.
सवण पतीच े गुण लात घ ेताना काही मया दा लात घ ेणे अयावयक आह े. या
पतीत लोकसम ुदायाशी स ंबंिधत घटका ंचा अभयस करता य ेते. अमूत आिण भावनामक munotes.in

Page 41

सामी स ंकलनाया
पती सवण
41 घटका ंचा अभयस शय होत नाही . वेळ, पैसा, मश जात लागत असयान े िसिमत
ेाचा अयास करण े शय आह े. संशोधन कता हा िशित असण े गरजेचे असत े अयथा
संशोधन व ैािनक ीकोनात ून चुकयाची शयता असत े. अययनास ंदभातील घटका ंचा
आंतरसंबंध लात घ ेऊन स ंशोधन ेात व ेश करण े योय असत े. तकािलक समया ंचा
अयासात उपय ु पती असली तरी यापक वपाया समय ेया अयासासाठी अय
पतचा आधार यावा लागतो . अनेक वेळा स ंशोधकाया प ूवहांचा आिण अप ुया
ानाचा भावही स ंशोधनावर पड ू शकतो . अशा िविवध मया दांचा िवचार कन स ंशोधकान े
अययनासाठी आपया घटका ंया व स ंशोधन उ ेशांची याी लात घ ेऊन सव ण
पती वापरण े उिचत ठरत े.
आपली गती तपासा :
१. सवण पतीच े गुण आिण मया दा यावर भाय करा .
४.अ.८ सामािजक स ंशोधनासाठी सव णाची भ ूिमका आिण महव
संशोधनासाठी िविवध पतचा वापर सामी स ंकलनासाठी क ेला जातो . यातील ाथिमक
मािहती स ंकलनासाठी अयावयक असणारी पती हण ून सव णाकड े पाहता य ेते.
य िनरीण , अनुसूची, ावली अशा त ंांसाठी सव ण उपय ु ठरत े. अययन
घटकास ंदभात ाथिमक सानागरी स ंकलनासाठी सव ण गरज ेचे ठरत े. सामी स ंकलन ,
सामीच े वगकरण , िवेषण, गिणतीय िया , िनकष व िनकषा चे सांियकय व
गुणामक िनव चन यासाठी सव ण बहआयामी वपाची पती ठरत े.
आपली गती तपासा :
१. सवण पतीच े महव आपया शदात मा ंडा.
४.अ.९ सारांश
सामी स ंकिलत कन याआधार े तकाळ िनकषा त जायासाठी सव ण पती अय ंत
मोलाची ठरत े. ा ानाया आधारावर अहवाल िनिम तीकरता ह े एक भावी मयम ठरत े.
संशोधन ही दीघ काळ चालणारी िया आह े. या िय ेमये सामािजक अययनाया
ीने भावी आिण वत ुिन पती हण ून सव ण पतीकड े पाहता य ेते. अययनाया
उिान ुसार स ंशोधन करताना सब ानाच े िविवध कार वापरता य ेतात. एकूनच
संयाताक आिण ग ुणामक िव ेषणासाठी आवयक सामी उपलध कन द ेयाचे
काय सबानाया मायमात ून केले जाते.
४.अ.१० अयासाच े
१) सवण पती प कन सवण पतीची ग ुणवैिश्ये प करा .
२) सवण पतीची उि ्ये सांगा.
३) सामी स ंकलन पती हण ून सव णाच े िविवध कार प करा .
४) सामािजक स ंशोधनासाठी सव णाची आवयकत यावर िनब ंध िलहा . munotes.in

Page 42

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
42 ४.अ.११ अिधक अययनासाठी सद ंभ सूची
१) संशोधन पती व स ंयाशा क ुंभोजकर ग .वी. फडके बुस.
२) गत सामािजक स ंशोधन पती व सा ंियक ा . डॉ. िदलीप ख ैरनार.
३) गुणामक स ंशोधन ड ेिहड िसवरम स ेज भाषा काशन .
४) संशोधन स ंरचना जॉन डय ू ेसवेल.



munotes.in

Page 43

43
४ब
सामी स ंकलनाया पती
आिण यी अययन
घटक रचना :
४.ब.० तावना
४.ब.१ सामी स ंकलनाया पती य अययन
४.ब.२ िवषयव ेश
४.ब.३ यी अययनाची व ैिश्ये
४.ब.४ यी अययनाच े कार
४.ब.५. यी अययनाच े महव
४.ब.६ यी अययनाची साधन े
४.ब.७ यी अययन पतीया मया दा
४.ब.८ यी अययनाच े सामी स ंकलनावरील महव
४.ब.९ िवकास िया मापनाच े साधन : सवण आिण यी अययन पती
४.ब.१० सारांश
४.ब.११ अयासाच े
४.ब.१२ अिधक अय यनासाठी स ंदभ सूची
४.ब.० तावना
यी अययन याला आपण इ ंजीत case Study असे हणतो . याचा अथ एका
घटकाच े अययन होय . हबट पेसर या ंया अययन श ैलीत यी अययनाचा वापर
आहे. संकृतीया त ुलनामक अययनात या ंनी या पतीचा यविथत उ पयोग कन
जगासमोर मा ंडयाम ुळे सामािजक शाातील अययनासाठी यी अययन आणयाच े
ेय लेले यांना जात े. आिदवासी व स ंकृतीया अययनास मानवशाा ंनी यी
पतीचा सवा िधक वापर क ेयाच े िदसत े. थॉमस व झन ैक या ंनी दी िपलीश िपझ ंट या munotes.in

Page 44

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
44 अययनात यी अययन पतीचा उपयोग क ेला याम ुळे एक यविथत े संशोधन
यं हण ून यी अययन पतीस लोकियता िमळाली .
४.ब.१ सामी स ंकलनाया पती य अययन
एका घटकाच े परप ूण अययन करयाया पतीला यी अययन हणतात . सदर
अययन घटक हा एक य , िविश सम ूह, एखादी स ंथा िक ंवा एखादी स ंकृती सुा
असू शकतो . एककाया स ंदभात िविवध प ैलू लात घ ेऊन अययन क ेले जाते. चालच
य अयास ही यी अययनातील एक महवप ूण बाजू आहे.
४.ब.२ िवषयव ेश
संशोधनकता आपल े संपूण कौशय एककाचा अयास करतो . या अयासघटकाच े
अययन करावयाच े आह े, या घटकास ंदभात सब बाज ू िवचारात घ ेतया जातात .
एखाा य स ंदभात अययन करताना याचा जीवनइितहास , जडणघडण , भौगोिलक
वातय , संपकातील य , मनोवृी, आिथक आिण सामािजक िथती , कौटुंिबक
नातेसंबंध अशा िविवधा ंगी पैलूंचा िवचार क ेला जातो . हीच बाब िवकास ियास ंदभात
असयास िवकास ियास ंदभातील िविश भौगोिलक द ेशाची पा भूमी, िवकाप ूव
आिण िवकासोर कालख ंडातील जीवनपती , थला ंतर, परवत न, सामािजक म ूय व
यवहा रांतील बदल असा बहआयामी वपातील अयास यात क ेला जातो .
याया
पी.ही.युंग
यी अययन एखाा सामािजक एककाच े संपूण िव ेषण करयाची पती आह े मग
तो एकक य , कुटुंब, संथा, सांकृितक सम ूह िकंवा सम ुदाय असो .
सीन पाओ य ुंग
एखादा यया सूम, गहन तस ेच संपूण अययनाया पामय े परभािषत क ेले
जाऊ शकत े. यात स ंशोधक आपया मता आिण पतीचा योग करतो .
वॉटसन
एखाा एककाला याया सामािजक , सांकृितक पा भूमीया वपात परप ूण पान े
याचे अययन करतो , तेहा अशा अय यनास यी अययन अस े हणतात . असे
एकक एखादा य , कुटुंब, सामािजक सम ूह, सामािजक स ंथा िक ंवा सम ुदाय अस ू
शकतो .
यी अययन बहतकन ग ुणामक वपात क ेले जात े. सामािजक शाा सोबत
वैकय ेातही याचा साकयान े वापर क ेला जातो . एखाा प ेशंट संदभात परप ूण munotes.in

Page 45

सामी स ंकलनाया पती
आिण यी अययन
45 अययन कन या स ंदभातील सामी जतन कन ठ ेवली जात े. वैकय ानाचा भाग
हणून पेशंटची मािहती अय यया उपचारादरयान उपय ु ठरत े.
आपली गती तपासा .
१. यी अययन पतीची कोणतीही एक याया सा ंगून ितच े पीकरण ा.
४.ब.३ यी अययनाची व ैिश्ये
यी अययन पतीची व ैिश्ये अयासयान ंतर या पतीची अिधक पता
आपयास य ेते. याची ग ुणवैिश्ये पुढीलमाण े सांगता य ेतात.
१) िविश घटक अयास एका िविश घटकाच े संदभाने परप ूण अययन क ेले जाते.
तयांसंदभातील सव उपघटका ंचे अययन कन स ंशोधन क ेले जात े. य
संदभातील अययन व ैकशा या भावी वापर आपया उपचार पतीसाठी
करतात .
२) सूम अययन घटकाचा परप ूण अयास क ेयािशवाय िनित िनकषा त
पोहचता य ेत नाही . संशोधक आपया अया स िवषयास ंदभात लहानात लहान
पैलूही अयासासाठी घ ेतो. यामुळे घटकास ंबंधातील य ेक स ंदभाचा सखोल
अयास करता य ेतो.
३) भूतकाळ व वत मानाच े अययन संशोधक तायाया स ंदभातील भ ूतकालीन बाज ू
लात घ ेतो. याचसोबत वत मानकाळातील घटना आिण घटका ंचेही अययन करतो .
एखाा तयाच े अययनासाठी याच े संदभ लात घ ेणे फार गरज ेचे असत े. हे काय
यी अययनात प ूण होते.
४) कायकारण स ंबंधाचे अययन एककाया स ंदभात िविश कायदा िक ंवा योजना
अंमलबजावणीन ंतर य वा सम ूहावर कोणता परणाम झाला याच े अययन
यीअय यनाम ुळे शय होत े. शासकय योजना ंचा अयास करताना योजना
राबिवयाप ूवची िथती आिण योजन ेया अ ंमलबजावणीन ंतरची िथती असा
अयास करयाकामी यी अययन पती उपय ु ठरत े.
५) सखोल अययन एककाच े संदभात अिधक सखोल अययनाम ुळे अयासिवषयाच े
अय प ैलू पुढे येतात. समय ेया यापक अयासाकरता अस े अययन गरज ेचे
असत े. यी अययनाया मायमात ून एककाया स ंदभात अितशय सखोल
अययन आिण िवत ृत अययन क ेले जाते.
६) गुणामक अययन यी अययनात ून िमळणार े िनकष बहता ंशी ग ुणामक
वपाच े असतात . सांियकय आधार या पतीत उपय ु नसतात याम ुळे
गुणामक अययन कन तया ंचे आशय िवेषण केले जाते. वणनामक वपाच े
िनकष संशोिधत क ेले जातात . munotes.in

Page 46

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
46 ७) ऐितहािसक स ंदभ अययन यापक वपाया अययनात ून घटका ंसंदभात
ऐितहािसक अययन क ेले जातात . था, परंपरा, संकृती संबंिधत िविवध घटक ,
िविश रतीरवाज या ंचे अययन करावयाच े असयास याया वत मानकालीन
अययनासोबत याच े ऐितहािसक स ंदभ अययन करण े जरी असत े. य
संदभातील अययनाव ेळीही घटना वा घटका ंचे ऐितहािसक स ंदभ अयासण े गरजेचे
असत े.
आपली गती तपासा :
१. यी अययन पतीची ग ुणवैिश्ये सांगा.
४.ब.४ यी अययनाच े कार
अययनाया िवषय आिण अययनाच े घटक जस े बदलतात या वपात यी
अययनाच े कार आह ेत. ते पुढीलमाण े लात घ ेता येतात.
१) यच े यी अययन एका यया जी वनास ंदभात सव घटका ंचे अययन क ेले
जाते. िविश यमवाचा अयास करताना ही पती वापरली जात े. यात या
यच े कुटुंब, िमपरवार , शेजारी, नेही, परिचत अशा य सोबत
यस ंदभातील दतऐवज जस े क व ैकय दाखला , प, दैनंिदनी, लेखन अशा
ोता ंचा वापर क ेला जातो .
२) समुदायाच े यी अययन सम ूहाचे अययन एक एकक घटक हण ून करताना या
समूदायाच े िविश वगकरण क ेले जात े. जात, धम, वंश, पंथ, िविश भौगोिलक
थानबता या आधारावर सम ुदायाच े यी क ेले जात े. असे अययन
करयाप ूवची स ंशोधकास सम ुदायास ंदभातील सव उपघटका ंचा िवचार करण े
गरजेचे असत े. संशोधक अन ुभवी असण े आवयक असत े.
३) िनरीण यी अययन रॉ बट बस यांनी सदर कार िव ेिषत क ेला आह े. या
वपाया यी अययनात स ंशोधक सहभागी होऊन िनरीणाचा वापर करतो .
काही व ेळेस अधसहभागी िक ंवा असहभागी िनरीण त ंाचा वापर करतो . िनरीण
तंाया आधार े िविश य , गट, घटना या ंचे अययन क ेले जाते.
४) ऐितहािसक यी अययन या अययन कारात स ंशोधक अयासिवषयाया
दीघकालीन वाटचालीचा मागोवा घ ेतो. िविश कारची यवथा िकंवा सामािजक
रचना कोणया कारणा ंमुळे अितवात आली . एखादी स ंघटना कशी िवतारत
झाली अशा िवषया ंचे अययन क ेले जात े. ऐितहािसक दतऐवाजा ंचा वापर
अययनासाठी क ेला जातो .
५) िचिकसक यी अययन य िक ंवा अयास घटकाला अयासयासाठी वापरल े
जाते. गुहेगारी शाात याचा ाम ुयान े वापर क ेला जातो . मुलाखत , िनरीण , पूव munotes.in

Page 47

सामी स ंकलनाया पती
आिण यी अययन
47 नदी, दतऐवज अशा साधना ंचा वापर करतात . युदशाातील अयासासाठीही
या कारया अयासाची नद घ ेतली जात े.
६) घटना ंचे यी अययन या यी अययनात िविश घटना ंचे यवथाब अययन
केले जात े. घटनेशी स ंबंिधत घटका ंचे परप ूण अययन क ेले जात े. ांितकारक
घटना , दंगली, आंदोलन े यांचे यात अययन क ेले जाते.
७) बहयोगी यी अययन या कारात काट ेकोर िनकष ाीसाठी यी
अययनाची प ुनरावृी केली जात े. एखाा योजन ेच अंमलबजावणी िविश द ेशात
होत नसयास याची कारणमीमा ंसा करयाह ेतूने वारंवार यी अययन कन
िनित मीमा ंसा कन उपाययोजना स ुचािवया जातात .
आपली गती तपासा :
१. यी अययन पतीच े िविवध कार सा ंगा.
४.ब.५. यी अययनाच े महव
संशोधन समय ेचे अय ंत सूम अययन या पतीारा क ेले जात असयाम ुळे
सामािजक स ंशोधनात ही पती अय ंत उपय ु ठरत े. मानसशा , वैकशा ,
गुहेगारीशा , युशा , ऐितहािसक अयास अशा अन ेक िठकाणी यी अययन
पती महवप ूण ठरते. यया सवा गीण अयासापास ून ते एखाा द ेशाया सवा गीण
इितहासाचा अयास या पतीारा करता य ेणे शय आह े. मानवशाा ंनी इितहासाचा
अयास या पतीारा करता य ेणे शय आह े. मानवशाा ंनी या पतीचा वापर
कन यी अययन पती सामािज क शाा ंमये लोकिय करयाच े काय केळे.
एककाया िविश प ैलूंचे सवागीण अययन असयाकरणान े बजस यांनी या पतीला
सामािजक स ूमदश क अस े संबोधल े आहे. एककाया स ंदभातील सखोल अययनाम ुळे
या पतीचा वापर स ूम अयासासाठी क ेला ग ेला. या प तीया मायमात ून
संशोधकालासामािजक तया ंचे मानवी जीवानावरील भाव अयासता य ेतात . सखोल
अयासाम ुळे िनमा ण झाल ेली ग ृहीतकृये संशोधनासाठी अिधक वातववादी आिण
महवप ूण ठरतात . गृहीतकृयाला सहायक ठरणारी अयासपती हण ूनही यी
अययन ओळखल े जाते. सामािजक अययन करताना स ंशोधन उथळ होयाची
शयता असत े. यी अययन स ंशोधनाला व ैािनक चौकटीत बसव ून संशोधन अिधक
सखोल बनिवयाकामी मदत करत े. अयासघटका ंची गुणवैिश्ये लात घ ेयासाठी
यी अययन महवप ूण भूिमका बजावत े. िविश सा ंकृितक ग ुणवैिश्याचा परप ूण
अयास यात ून शय होतो . महवप ूण मािहती स ंकलन साधना ंया िवकसनासाठीही
यी अययन फार महवाच े आह े. कोणयाही अययन िवषया ंया यापक
िवतारासाठी यी अययन एक उपय ु साधन ठरत े. आरोयशा आिण कायद ेशा
िवकिसत करया मागे यीअययन पती अयासका ंना लाभदायक ठरली . िविश munotes.in

Page 48

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
48 घटना , संग, आजार , उपचार , कायद े, संिहता यासाठी यी अययन पती गरज ेची
आहे.
मानवी जीवनाया स ंदभाने अनेक िवषय ह े गहन वपाच े असतात . अशा िवषया ंचे
अययन सहजशय नसत े. केवळ यामक आधा राने असे अययन शय होणार
नसते. अशा व ेळी यी अययन पती घटका ंचा सखोल अयास कन आवयक
सामी उपलध कन द ेते. मानवी जीवनाया सामािजक बाज ुसोबत मानवािचऊ
मानिसक िथती , कपना , अिभव ृी अशा अन ेक घटका ंचे अययन करयाकामी
येणाया अडथया ंवर य ी अययनात ून मात करता य ेते. काही सामािजक घटना या
दीघ वपाया असतात . अशा घटका ंचे भूतकाळ , वतमान आिण भिवयकालीन
आडाख े बांधयासाठी घटना ंचे दीघ अययन गरज ेचे असत े. तयांचा समवय साध ून
वातववादी िनकषा पयत पोहोचण े आिण योय उपाययोजना स ुचिवयाचे काय यी
अययन पतीारा होत असत े.
आपली गती तपासा :
१. यी अययन पतीच े महव उदाहरणासहीत प करा .
४.ब.६ यी अययनाची साधन े
१) जीवन ेितहास य जीवनाच े संपूण ान ा कन घ ेयासाठी यया
संदभातील सव मािहती िमळिवली जात े. यच े कुटुंब, िमपरवार , याया
आयुयातील स ुख दु:खाचे संग यासारया महावप ूण घटना ंमधून याया आय ुयावर
कोणता परणाम झाला आह े याची चौकशी क ेली जात े. यया जमापास ूनची मािहती
अययनासाठी िमळिवली जात े. अयास घ टक जर एखादी स ंथा अथवा सम ूह अस ेल
तर याया उदयापास ून ते सकालीन अितवापय तचे सव उतार चढाव अयासल े
जातात .
२) रोजिनशी अनेक यना रोजिनशी िलिहयाची सवय असत े. डॉटर , वकल ,
राजकय न ेतृव या ंसाठी अशा बाबी अयावयक असतात . अययन िवषयातील य
जर रोजिनशी िलिहत अस ेल तर याया रोजिनशीत ून बरेच अयासप ूण संदभ उपलध
होतात .
३) पयवहार पूव अन ेककारया िवचार भावना ंचे आदान दान पाार े होत अस े.
सकालख ंडात याची जागा ई म ेल व अय समाजमायमा ंारे घेतली ग ेली आह े.
उपलध िलिखत मािहती ही अयासिवषयासाठी प ूरक बाब ठरत े.
४) कािशत अकािशत दतऐवज अनेक कारया नदी वपात सहज ा
होतात . यया जीवनास ंबंधातील अन ेक दतऐवज उपलध असतात .
कागदपाा ंया मायमात ून एखाा य वा स ंथेचे संदभातील मािहती उ पलध होत े. munotes.in

Page 49

सामी स ंकलनाया पती
आिण यी अययन
49 ५) अय स ंकलन योय सामी अययन घटकास ंदभातील अन ेक बाबी या यी
अययनासाठी महवप ूण बाब ठरत े. यया स ंदभातील छायािच े, विनम ुिका,
हीडीओ अशा िविवधा ंगी वपातील मािहती साधन े यी अययनात उपय ु ठरतात .
आपली गती तपासा :
१. यी अययन पतीतील सामी स ंकलनाची साधन े सांगा.
४.ब.७ यी अययन पतीया मया दा
गुणामक स ंशोधनात यी अययन पती महवप ूण मानली जात े. असे असल े तरी या
पतीया काही मया दा देखील आह ेत.
१) संशोधक हा अन ुभवी नसयास प ूवह दुिषत ीकोनात ून अययन होयाची
शयता असत े.
२) संशोधकाची अययन उि े प नसयास अनावयक मािहतीचा साठा होतो .
संशोधक िशित आिण अन ुभवी असण े अशा अययन पतीसाठी अिधक
उपयु ठरत े.
३) तयांची िनवड आिण मजीती स ंकलनावर िनय ंण राहत नाही .
४) अनेकवेळा चुकया सामीच े संकलन झायास य ेणारे िनकष चुकचे येतात.
५) अनेक तय े गुणामक िवषयाशी स ंबंिधत असयान े याच े परण शय नसत े.
यया भावना , मानिसकता यावर वार ंवार समान पतीन े शाय होत नाही .
६) दोषपूण मािहती िमळयाची शयता असत े.
७) ही अययन पती अन ेकवेळा वेळखाऊ आिण अिधक म , पैसा खच करणारी
ठरते.
आपली गती तपासा :
१. यी अययन पतीया मया दा प करा .
४.ब.८ यी अययनाच े सामी स ंकलनावरील महव
सामी स ंकलनाची ग ुणामक पती हण ून यी अययन क ेले जात असया ने िनकष
िवसनीय य ेतात. सामािजक यवथा ंकडे पाहताना स ंयाताक अययनासोबत
गुणामक बाज ू हण ून यी अययन एक भावी अयासपती ठरत े. अनेकवेळा
सामािजक घटना आिण घटक ग ुंतागुंतीचे असतात . संयामक अययनात ून आल ेले
िनकष संशयापद वाटतात अ शा वेळी गुणामक पतीतील यी अययन पतीार े munotes.in

Page 50

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
50 मूयमापन क ेले जात े. य पतीचा मािहती स ंकलनासाठी वापर होत असयान े
सामी िवसनीय ठरत े.
४.ब.९ िवकास िया मापनाच े साधन : सवण आिण यी अययन
पती
िवकास ही यापक ग ुंतागुंतीची िया आह े. िवकास िय ेचा उदय आिण अ ंत शोधण े
कठीण आह े. मा या िठकाणी ही िया ियाशील असत े या िठकाणी मानवी
जीवनास ंदभात अन ेक बदल होत असतात . िवकास य ेअंतगत असणाया य ेक
घटकाच े, उपघटकाच े भाव जीवनाया य ेक ेावरती कमी अिधक माणात होत
असतात . या भावाया परणामा ंचे अययन करयासाठी सव ण आिण यी अययन
यासारया अयासपती महवप ूण भूिमका बजावतात .
एखाा िविश अयास ेाचा िवचार करता आपणास अस े िदसून येते क िविश
कालख ंडात ठरािवक ेात च ंड परवत न वा बदल झाल े आहेत. अशा बदला ंचा आिण
याया कारणस ंबंधाचा अयास करयाच े कासाव ण आिण यी अययन पतीार े
केले जाते. एखाा द ेशात स ु झाल ेला कारखाना त ेथील रोजगार आिण जीवनदजा
यात कोणता बदल घडव ून आणतो िक ंवा एखाा गावाज वळ बा ंधलेले धारण या
िठकाणया क ृषीपतीत कोणत े बदल घडिवतो अशा अन ेक उदाहरणा ंतून सव ण आिण
यी अययन पतीच े महव लात घ ेता येईल. य मानवी जीवनाया िविवध
घटका ंशी स ंबंिधत असल ेया अयासिवषया ंची ाथिमक सामी वपात मािहती
घेऊन या ंचे यथायोय अययन करण ेसाठी या पती उपय ु ठरतात .
आपली गती तपासा :
१. यी अययन पतीच े महव सा ंगा व िवकास िया मापनात ही अती कशी
उपयु ठरत े ते मांडा.
४.ब.१० सारांश
एक भावी मािहती स ंकलन पती हण ून यी अययन पती आदश ठरत े. योय
पतीन े चल आिण नम ुना िनवडयास एककाया स ंदभातील अययन परप ूण
वपाच े ठरते. सामािजक शाा ंना अिधक सम बनिवयासाठी व ग ुणामक स ंशोधन
आधारत उिा ंया प ूततेसाठी ही एक आदश अययन पती आह े. िविश घटक
अयास पतीम ुळे मानवशा , वैकशा , कायदा , गुहेगारीशा , युशा अशा
िविवधा ंगी शाा ंना या पतचा लाभ होऊन िवाशाख ेतील ान अिधक सम ृ
होयास याम ुळे मदत झाली आह े.

munotes.in

Page 51

सामी स ंकलनाया पती
आिण यी अययन
51 ४.ब.११ अयासाच े
१) सामी स ंकलनाच े तं हण ून यी अययन प ती प करा .
२) यी अययनाची याया सा ंगून या पतीची ग ुणवैिश्ये प करा .
३) यी अययन पतीच े िविवध कार प करा .
४) यी अययन पतीची िविवध साधन े उदाहरणा ंसिहत प करा .
४.ब.१२ अिधक अययनासाठी स ंदभ सूची
१) संशोधन पती , रणजीत क ुमार स ेज भाषा काशन
२) संशोधन पती व स ंयाशा , कुंभोजकर ग .वी.
३) संशोधन पती , डॉ. वा.भा. पाटील
४) सामािजक अन ुसंधान, राम अहजा
५) रसच मैथडोलॉजी , लमीनारायण कोली



munotes.in

Page 52

52 ५
जागितककरण आिण िवकासाच े संकट - जमीन िवथापन ,
वन हक कायदा २००६ आिण याचा आिदवासी
समुदायावर होणारा परणाम
घटक रचना :
५.० उिे
५.१ परचय
५.२ भूसंपादन
५.३ भूसंपादन: मान आिण िसंगूरचे करण
५.४ िवथापन , पुनवसन आिण पुनवसन
५.५ वन हक कायदा , २००६ ची ऐितहािसक पाभूमी
५.५.१ वन हक कायदा आिण याचा आिदवासवर होणारा परणाम
५.५.२ संधी
५.५.३ अडथळ े
५.५.४ सूचना
५.६ सारांश
५.७
५ .८ संदभ
५.० उि े
 जागितककरण आिण िवथापनाची संकपना समजून घेणे.
 जमीन िवथापनाशी संबंिधत समया ंचे परीण करणे.
 वनहका ंचा आिदवासवर होणारा परणाम समजून घेणे.
५.१ परचय
उदारीकरण , खाजगीकरण आिण जागितककरणाया वाढीया मॉडेसया आगमनान ंतर,
थािनक लोकांची वती असल ेया भागात सामािजक अिथरता आिण िनषेध वाढला
आहे. एलपीजी मॉडेलने आिदवासी प्यांमये जागितक भांडवलाया वाहाला गती देऊन
या देशातील नैसिगक संपीचा शोध आिण शोषण करयाया उेशाने आिदवासी आिण munotes.in

Page 53

जागितककरण आिण िवकासाच े संकट -
जमीन िवथापन , वन हक कायदा २००६
आिण याचा आिदवासी समुदायावर होणारा
परणाम
53 इतर उदरिनवा हाचे साधन धोयात आणल े. आधुिनककरण आिण गतीया नावाखाली ,
एलपीजी मॉडेलने आिदवासच े जीवनमान आिण सुरितता खच कन ीमंतांना समृ
केले.
खिनज -समृ मागास आिदवासी प्यांमये MNC गुंतवणूक आिथक िवकासाला गती
देईल आिण महसूल उपादन वाढवेल, याम ुळे आिदवासी झोनमधील सामािजक -आिथक
परवत नावर परणाम होईल आिण या अयथा गरीब देशात मूलभूत पायाभ ूत सुिवधांया
उभारणीत मदत होईल. एलपीजी िवकास मॉडेलने सकल राीय उपादनाार े
मोजयामाण े वाढया आिथक वाढीार े िवकासाया िय ेला गती देयाचे साधन हणून
मेगािवकास कपा ंना अनुकूलता िदली. याऐवजी , यामुळे लोकांचे िवथापन झाले आिण
लोकांया पारंपारक िनवाह शेतीचा नाश झाला, जी अितवासाठी थािनक परसंथांवर
अवल ंबून होती.
आिदवासी काय मंालयाया मते, िवकास उपमा ंया परणामी 1999 पासून 225708
आिदवासी सदया ंचे थला ंतर करयात आले आहे. अिलकडया वषात, भारतीय
अथयवथ ेया जागितककरण आिण उदारीकरणाम ुळे थापन झालेया परिथतीचा
परणाम हणून आिदवासी िवथापन ती झाले आहे, याम ुळे बहराीय कंपया आिण
मोठ्या औोिगक कंपयांसाठी नफा वाढवयासाठी अनुकूल वातावरण िनमाण झाले आहे.
परणामी , जमातीच े सदय , उच ू आिण सरकार यांयात तणाव िनमाण झाला.
अशाकार े, जमाती पयावरणावरील यांया पारंपारक हका ंचे रण करत आहे, तर
उच ू लोक िवकासाया नावाखाली पयावरणातील नैसिगक संसाधना ंचा शोध घेयाचा
आिण शोषण करयाचा यन करीत आहेत, गरीब आिदवासी आिण इतर जंगलातील
रिहवासी आिण शेतकया ंना िवथािपत करत आहेत आिण यांना यांया घरापास ून आिण
जिमनीपास ून दूर करत आहेत.
धरणे आिण खाणी यांसारख े िवकास कप आिदवासी लोकस ंयेला दुलित कन
आिण वगळून अपस ंयेया समृ गटांसाठी समृी िनमाण करतात . जेहा गैर-आिदवासी
गट या उपमा ंमुळे िनमाण झालेया आिथक आिण इतर छोट्या यवसायाया संधी
िहरावून घेतात तेहा ते िवकासाच े बळी ठरतात . परणामी , ते पयावरणीय िनवािसत बनतात
आिण यांना आसपासया झोपडप ्या आिण शहरांमये अभयारय शोधयास भाग
पाडल े जाते.
िवकासाया LPG मॉडेलमुळे, आिदवासी देशांनी केवळ भारतातच नाही तर संपूण
िवकसनशील जगामय े अिलकडया वषात मोठ्या माणात सामािजक , आिथक आिण
पयावरणीय बदल पािहल े आहेत. Blaser et al नुसार. (२००४ ), थला ंतर, पुनवसन
िकंवा आधुिनक िवकास िय ेत समाव ेश करयाचा कोणताही वातिवक यन न करता
थािनक लोकांना यांया घरातून आिण जिमनीत ून जबरदतीन े काढून टाकल े जाते.
अशा कार े, जागितककरणाया सयाया काळात , या िवकास रासा ंारे थािनक
लोकांना अपत ेत ढकलल े जात आहे आिण बाहेर काढल े जात आहे. आिदवासी आिण
जंगलातील रिहवाशा ंया यितर , शेतकरी हा गट आहे जो एलपीजी िवकास मॉडेलचा
सवात जात ितकूल परणाम होतो. भारतभर मनोरंजन पाक, मािहती तंान उान े munotes.in

Page 54

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
54 आिण औोिगक वसाहती िवकिसत करयाया उेशाने यांची जमीन संपािदत करयात
आली होती.
शेतकया ंचे यांया जिमनीशी घ नाते असत े (साठे, २०१७ ). शेतकया ंसाठी,
भूसंपादनाम ुळे जिमनीच े नुकसान होते. यात जीवनपती न होणे आिण गावाचा संपूण
िकंवा आंिशक नाश होतो.
५.२ भूसंपादन
वातंयानंतर, भारतान े समाजवादी आिथक मॉडेल वीकान िवकासाची िया सु
केली. अशाकार े सरकारन े जमीन सुधारणा सु केया, परंतु ामीण भारतातील
जमीनदार वगाया राजकय वचवामुळे ते केवळ अंशतः भावी ठरले. धरणे, खाणी आिण
इतर पायाभ ूत सुिवधांया िवकासासाठी ही मालमा िवकत घेयात आली होती. नयान े
वतं झालेया देशांया जलद वाढीसाठी हे आवयक असया चे सांगून सरकारन े या
कृतीचे समथन केले.
याच बरोबर , लोकांमये राजकय जागकता नसयाम ुळे आिण यांया शोषणाचा िनषेध
करयासाठी मंचांची कमतरता यामुळे भूसंपादनाला थोडासा िवरोध झाला.
यापारीकरण आिण वाढीव गुंतवणुकचा परणाम हणून उदारीकरणान ंतरया काळात
जमीन खरेदी कायदा िवकिसत झाला. ती पधा आिण बाजाराया अथयवथ ेवर
आधारत िवकासाया एलपीजी मॉडेलने खाजगी ेाया िवताराची शयता िनमाण
केली. भूसंपादनाची िया सुलभ करयासाठी सयाया कायात सुधारणा करणे
यवसाय -अनुकूल सरकारा ंसाठी महवाच े होते. आंतरराीय िवीय संथांनीही आिथक
कायमता वाढवयाया नावाखाली उदारीकरणाचा यन केला; यात , हे लहान
उच ू लोकस ंयेसाठी भांडवल संचयनाला चालना देयाचे एक साधन होते, तर मोठ्या
संयेने आिदवासी आिण शेतकरी लोक यांया जिमनी गमावत होते आिण गरबीत जगत
होते. महामंडळांारे चालवल ेले औोिगककरण आिदवासी आिण शेतकरी गरीब होईल.
1894 या भूसंपादन कायाचा वापर सरकारी अिधकार ्यांनी िनित केलेया भरपाईया
रकमेसह लोकांया जिमनी ज करयासाठी केला होता. जरी अपेित रकमेला
यायालयात आहान िदले जाऊ शकते, तरीही तारी केवळ ियामक िकंवा
मूयांकनाया मुद्ांपुरया मयािदत होया, या सावजिनक उेशासाठी सरकारन े खाजगी
मालमा ज करयाचा ताव िदला होता. ते अगय होते. िवथािपता ंया
पुनवसनासाठी लढयाची संधी नहती . सावजिनक उेश परभािषत करयाचा आिण
शेतकरी आिण आिदवासी लोकांना यांया उपजीिवक ेपासून वंिचत ठेवयाचा रायाचा
अिधकार होता. या कायाचा उपयोग उान े, मॉस , धरणे, ऊजा कप , उोग ,
पायाभ ूत सुिवधांया उभारणीार े शेतकरी आिण आिदवासना िवथािपत कन आिण
यांया उपजीिवक ेपासून वंिचत ठेवून खाजगी िवकासका ंचा नफा वाढवयासाठी केला
गेला. munotes.in

Page 55

जागितककरण आिण िवकासाच े संकट -
जमीन िवथापन , वन हक कायदा २००६
आिण याचा आिदवासी समुदायावर होणारा
परणाम
55 Naika B G (2016) सांगतात क जमीन संपादन, पुनवसन आिण पुनवसन कायदा ,
2013 मधील याय नुकसानभरपाई आिण पारदश कतेचे अिधकार थमच िवथािपत
लोकांया समय ेवर ल कित करतात . 2013 या कायान े पूवया कायातील कठोर
अटी मऊ केया आिण जिमनीया सुलभतेसाठी पायाभ ूत सुिवधा दान करयाचा यन
केला. यासाठी पूव संमती, जमीन िकंवा उदरिनवा हाया साधना ंिशवाय सोडल ेया लोकांना
वाढीव आिथक सहाय आवयक आहे आिण पुनथापना आिण पुनवसनासाठी
उपाययोजना ंचा समाव ेश आहे. तथािप , गुजरात , महारा , तेलंगणा आिण राजथान
यासारखी काही राये संमतीची अट कमकुवत करयासाठी कायद े करत आहेत.
उदाहरणाथ , तािमळनाड ू रायान े भूसंपादन कायदा , २०१५ लागू केला, यामय े जमीन
मालकाची संमती माफ करणारी नवीन तरतूद १०५-अ समािव आहे.
काल पोलानी (1944) यांनी अचूकपणे िनरीण केले क बाजार यंणेला लोकांचे आिण
यांया सभोवतालच े भिवतय वतःच ठरवयाची परवानगी िदयास समाजाचा नायनाट
होईल.
५.३ भूसंपादन : मान आिण िसंगूरचे करण
माण:
माण हे महाराातील पुणे शहरापास ून जवळ असल ेले एक गाव आहे. 2000 ते 2006 या
कालावधीत या गावाची िनमी जमीन खरेदी करयात आली . तथािप , 2006 मये,
भूसंपादनाया िवरोधात शेतकया ंनी केलेया आंदोलनाम ुळे हे संपादन थांबवयात आले.
साठे (2017) नुसार, माण गावातील भूसंपादनाची कहाणी माणपास ून जवळ असल ेया
िहंजवडी येथील मािहती आिण तंान उानाया थापन ेपासून सु होते. आरजीआयटी
पाकचा पिहला टपा पूण होताच , टपे दोन, तीन आिण चार घोिषत केले गेले आिण अशा
कार े ते माण गावात पोहोचल े. टपा I आिण III SEZ हणून िनयु केले गेले. पिहया
टयात इफोिसस , टेक मिहंा आिण टाटा कसटसी सिहसेस यांसारया उपमा ंचा
समाव ेश होता, तर दुसरा टपा वाहने, रसायन े आिण फामायुिटकस यांसारया
औोिगक वतूंवर आिण टपा III मये मािहती तंान कंपया आिण िनवासी संकुलांवर
ल कित केले होते.
माण गावातील शेतकरी भूसंपादनाबाबत िचंतेत होते कारण यांना यांयासाठी भिवय
काय आहे याची कपना नहती . यांना यांची मालमा िवकयास भाग पाडल े.
संपादनाया वेळी या शेतकया ंना िदलेली भरपाई योय मानयात आली . महामंडळात
रोजगार िमळेल या आशेने यांनी आपया जिमनी िवकया , पण यांया अपेा पूण
झाया नाहीत . यांना फसवण ूक वाटू लागली . यांना जिमनीया मोबदयाचा कोणताही
भाग िमळाला नाही. यामुळे अवथता आिण संताप िनमाण झाला, याने िनषेध य
केला. एमआयडीसी मयथी न करता िबडरच े एजंट हणून काम करत असयाची
ामथा ंची खाी पटली आिण यांना सरकारची िदशाभ ूल वाटली . यांचा असा िवास
होता क ते भूिमहीन , बेरोजगार आिण उपनाच े िवसनीय ोत नसलेले आहेत. munotes.in

Page 56

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
56 िसंगूर: १९४७ ते २००० दरयान , पिम बंगाल रायान े िवकासाया परणामी सुमारे
सर लाख लोकांना िवथािपत केले. िवकास कपान े ४७५,००० एकर जमीन
वापरली . छीस लाख लोक उद्वत झाले आहेत, तर चौतीस लाख लोक थला ंतरत न
होता यांया उपजीिवक ेपासून वंिचत आहेत. वीस टके आिदवासी आहेत, तीस टके
दिलत आहेत आिण वीस टके इतर उपीिडत गटांचे सदय आहेत जसे क उखनन
आिण मय कामगार .
िसंगूर पिम बंगालया हगली िजात आहे. टाटा मोटस ने लहान ऑटोमोबाईल उपादन
सुिवधा थापन करयाया उेशाने या िठकाणी जमीन खरेदी केली. पिम बंगालया
राय सरकारन े टाटाला वाहन िनिमती कप बांधयाया उेशाने ९९७ एकर सुपीक
शेतजमीन घेयास भाग पाडल े. शेतकया ंना अपुरी भरपाई िमळाली आिण यांचे पुनवसन
आिण पुनवसन लांबणीवर पडले.
घोष (२०१२ ) यांनी असा युिवाद केला क टाटांनी िसंगूरमये लहान कार िनिमती
कपाया थापन ेिव एक महवाचा युिवाद असा होता क शेतजमीन संपादन
केयाने मोठ्या संयेने शेतकया ंचे जीवन धोयात येईल यांयासाठी शेती हा यांया
उपनाचा मुय ोत होता आिण जे पयायी उपिजिवक ेचा पाठपुरावा करयास तयार
नहत े. परणामी , ते शेतीला आिथक्या सोडून देयास तयार नहत े. यायितर ,
यांयाकड े वाहन उपादन युिनटया थापन ेारे तयार केलेया पदांसाठी आवयक
कौशय े नसतात , याचा अथ असा होतो क नोकया बाहेरील लोकांकडे जातील .
असा अंदाज आहे क पिम बंगाल 11% अितर तांदूळ आिण 40% अितर
भाजीपाला िनमाण करतो परंतु गह, कडधाय े आिण तेलिबया ंया उपादनात लणीय
कमतरता असूनही, खरी अन सुरा िमळवयापास ून अजूनही दूर आहे. परणामी , या
परिथतीत , कृषी जमीन संपादनाचा अन उपादनावर हािनकारक परणाम होईल आिण
परणामी रायाया अन सुरा िथतीत असंतुलन होईल. िसंगूर शेतकरी िनषेध
आंदोलनान े हे मुे समोर आणल े आहेत.
५.४ िवथापन , पुनवसन आिण पुनवसन
कोठारी (1996) यांचा अंदाज आहे क भूसंपादनाम ुळे सुमारे चार कोटी लोक उपटून गेले
आिण िवथािपत झाले. िवथािपता ंमये लहान आिण अपभ ूधारक शेतकरी , अनुसूिचत
जाती आिण जमाती यांचा मोठा भाग आहे. संसाधन -समृ िठकाणी राहणार े लोक
असमानत ेने भािवत होतात . आिदवासी , शेतकरी आिण समाजातील इतर घटका ंचे मोठ्या
माणावर िवथापन होऊनही , सवसमाव ेशक पुनवसन आिण पुनवसन योजना ंची कमतरता
आहे. भारतासारया फेडरल रचनेत, पुनवसन ही रायाची जबाबदारी आहे, फ काही
राये ही समया गांभीयाने घेतात. सवसमाव ेशक पुनवसन आिण पुनवसन धोरणाया
अनुपिथतीम ुळे, िवथािपत लोकांचे आर आिण आर यन मयािदत आिण अयशवी
झाले आहेत. अंदाजान ुसार, केवळ 26% िवथािपता ंचे पुनवसन झाले आहे. याचे कारण
असे क कपाच े अिधकारी िवथािपत यया पुनवसनाबल बेिफकर आहेत आिण
हे दाियव थािनक सरकारा ंना सोपवतात , तर पुनवसन योजना तदथ अंदाज आहे. munotes.in

Page 57

जागितककरण आिण िवकासाच े संकट -
जमीन िवथापन , वन हक कायदा २००६
आिण याचा आिदवासी समुदायावर होणारा
परणाम
57 नुकसान भरपाई फ जमीन मालका ंना िदली जाते, परंतु अनेक िवथािपत यकड े
कागदपा ंची कमतरता असत े, आिण यामुळे ते या जिमनीवर िपढ्यानिपढ ्या राहतात ती
जमीन रकामी करयास भाग पाडल े जाते.
या कारया वाढीचा परणाम हणून, शेतकरी आिण थािनक लोकस ंया कायम असहाय
राहते. या य भूिमहीन , बेघर, सामािजक अयविथत आिण बेरोजगार होतात हे असंय
अयासा ंनी दाखव ून िदले आहे; यांना अन असुरितता , सामाय मालम ेची हानी आिण
वाढती आजारपण आिण मृयुदर यांचाही अनुभव येतो.
एलपीजी मॉडेल एक ुवीय िवकास नमुना आहे आिण याचा शेतकरी , आिदवासी समुदाय
आिण इतर वनवासवर होणारा परणाम िचंताजनक आहे. भूसंपादन आिण बळजबरीन े
हपार केयाचा परणाम हणून, या लोकस ंयेने वती असल ेया देशांमये िनषेधाया
हालचाली वाढया . शेतकरी आिण आिदवासी लोकांना केवळ आिथक शोषणच नाही तर
संसाधना ंची लूट आिण परणामी पयावरणाचा नाश देखील होतो. िवकास कपा ंमुळे
भािवत झालेया या यच े पुनवसन आिण पुनवसन हे आदश नाही; उदाहरणाथ ,
सरदार सरोवर कपाम ुळे भािवत झालेया आिदवासी सदया ंचे पुनवसन झाले नाही.
ते शतकान ुशतके शेती करत असल ेया सरका री जिमनीवर अितमण करणार े हणून
यांयाकड े पािहल े जात होते.
तुमची गती तपासा :
१. भूसंपादनावर एक नद िलहा.
२. िसंगूर वर एक टीप िलहा
५.५ वन हक कायदा , २००६ ची ऐितहािसक पा भूमी
आिदवासी लोक आिण ज ंगल या ंयातील स ंबंध नेहमीच सहवासाच े रािहल े आहेत आिण
दोघांनीही न ैसिगक यवथ ेचे अितव आिण िटकाव धरयात महवप ूण योगदान िदल े
आहे. यांचा पया वरणाशी असल ेला स ंबंध सहजीवनाचा होता आिण वनोपजावरील या ंचे
परंपरागत हक ओळखल े गेले आिण यात आल े. तथािप , वसाहतीया काळात आिण
वातंयानंतर, राय वनांचे एकीकरण करताना ह े अिधकार ओळखयात आिण या ंची
नद करयात सरकार अपयशी ठरल े. यामुळे कायकाळातील अस ुरितता आिण ब ेदखल
होयाची शयता िनमा ण झाली , याम ुळे थािनक सम ुदाय भावीपण े या ंया
विडलोपािज त जिमनीपास ून दूर गेला. वयजीव स ंरण का यदा, 1972, वय ाया ंना
पकडण े, कल करण े, सापळा लावण े आिण िवषबाधा करण े यावर ब ंदी घाल ून हा
ऐितहािसक अयाय स ुधारला . यात जम ू आिण कामीर रायाचा अपवाद वगळता स ंपूण
भारताचा समाव ेश आह े. यायितर , ते वयजीव उपादन े आिण घटका ंमधील यापाराच े
िनरीण आिण िनय ंण करत े. यायितर , 1980 या वन स ंरण कायान े वन आिण
याया उपादना ंवरील वद ेशी हका ंना पया वरण स ंवधनाशी िवस ंगत मानल े. यानंतरया
काळात इतर कायद ेमंडळ आिण काय कारी क ृतनी समान भ ूिमका वीकारली . अशा कार े, munotes.in

Page 58

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
58 आिदवासी जमात चे शतकान ुशतके जुने परंपरागत हक ज ंगलांपुरते मयािदत क ेले आिण
यांयावर सरकारच े अिधकार थािपत क ेले.
यायितर , वातंयानंतर, सरकारया आिथ क धोरणा ंमुळे खाणकाम आिण धरण
बांधणीसारया िवकास ियाकलापा ंना ोसाहन िमळाल े, परणामी आिदवासच े
िवथापन मोठ ्या माणावर झाल े.
आिदवासी सम ुदायांचा स ंघष आिण वनजमीन आिण या ंया उपादनावरील या ंया
हका ंबलची अशा ंतता, यावर त े परंपरेने अवल ंबून आह ेत, यांना स ंबोिधत
करयासाठी , ामीण िवकास म ंालयान े एक धोरण िवकिसत करया साठी स ंसदेचे
आिदवासी सदय िदलीप िस ंग ुरया या ंया अयत ेखाली एक सिमती थापन क ेली.
भारतीय स ंिवधानाया भाग IX-A या तरत ुदचा अन ुसूिचत ेापयत िवतार करण े, जे
मूलत: पाचया अन ुसूची अंतगत संरित आिदवासी ेे आहेत.
भूरया सिमतीन े असा ताव मा ंडला क ाम सभा ही म ुख आिदवासी सरकारी स ंथा
हणून कायद ेशीर मायता िमळावी आिण उपादक जमीन आिण ज ंगलावर अिधकार
िमळयाया आिदवासी सम ुदायांया दीघ काळापास ून असल ेया मागया आिदवासया
बाबतीत कमीत कमी शासकय घ ुसखोरीसह माय क ेया जायात . या अहवालाया
सूचनेनुसार, पंचायत िवतार अन ुसूिचत े कायदा , १९९६ लागू करयात आला , याने
आिदवासी गटा ंना वशासनाच े अिधकार माय क ेले, परंतु याची अ ंमलबजावणी
असमाधानकारक होती .
आिदवासी गटा ंवर झाल ेले पूवचे अयाय स ुधारयाया यनात स ंसदेने अनुसूिचत
जमाती आिण इतर पार ंपारक वनवासी कायदा , २००६ लागू केला. हा कायदा म ंजूर
झायान े वाद िनमा ण झाला नाही ; याया अगोदर बरीच चचा आिण वादिववाद झाल े, याने
पयावरणवादी , सामािजक काय कत आिण स ंरक या ंयातील म ूलभूत वैमनय अधोर ेिखत
केले.
५.५.१ वन हक कायदा आिण याचा आिदवासवर होणारा परणाम
वन हक कायदा , २००६ हा आिदवासी सम ुदायांचा वन स ंसाधन े आिण मालम ेया
मालकचा दावा ओळखयासाठी तस ेच पार ंपारक वन रिहवाशा ंचे हक कायद ेशीर
करयासाठी लाग ू करयात आला होता . या कायान े आिदवासी आिण सामाय जनतेला
थमच ज ंगल आिण ाणी स ंरणासाठी आवाज उठवयाची परवानगी िदली .
पाता : या य ज ंगलात िक ंवा वनजिमनीत राहतात आिण या ंया उपजीिवक ेसाठी
जंगलात िक ंवा वनजिमनीवर अवल ंबून असतात आिण ज े एकतर या द ेशातील एसटीच े
सदय आह ेत िकंवा ७५ वषाहन अिधक काळ ज ंगलात राहतात . या कायान े िदलेले
अिधकार खालीलमाण े आहेत.
 आिदवासी िक ंवा वन रिहवाशा ंना जातीत जात चार ह ेटर श ेतीयोय जिमनीया
मालकचा हक , नवीन जमीन म ंजूर नाही . munotes.in

Page 59

जागितककरण आिण िवकासाच े संकट -
जमीन िवथापन , वन हक कायदा २००६
आिण याचा आिदवासी समुदायावर होणारा
परणाम
59  मालक , चराईच े े, पशुपालक माग इयादसह िकरकोळ वनोपज वापरयाचा
अिधकार ,
 बेकायद ेशीर िनकासन िक ंवा सन े िवथापन झायास मदत आिण िवकासाचा
अिधकार आिण म ुलभूत सुिवधांचा मया देसह वापर करयाचा अिधकार .
 जंगल आिण वयजीवा ंचे संरण आिण स ंवधन करयासाठी वन यवथापनाचा
अिधकार .
िनणय: अिधकार ओळखयासाठी ामसभ ेची िशफारस . तीन सर कारी अिधकारी आिण
थािनक वराय स ंथेया तीन िनवा िचत सदया ंचा समाव ेश असल ेली एक सिमती
पडदा पड ेल आिण िशफारशी वीकार ेल.
 पायया :
कायाची तरत ूद चार टया ंत लाग ू केली जाईल :
 वन हक सिमतीची थापना आिण ामसभ ेची बैठक.
 आिदवासच े दावे ामसभ ेत सादर करणे.
 दायांची पडताळणी .
 हक ओळखण े.
आधीच े टपे वन हक कायदा (2006) मये िदलेया पतीशी स ुसंगत असल े पािहज ेत.
वन हक कायदा , 2006 या काया ंतगत मायताा जिमनीची िव िक ंवा हता ंतरण
ितबंिधत करत े.
अिधकार ओळखयाची िया :
 कायाच े कलम 6 अिधकार वापरयास कोण पा आह े हे िनधा रत करयासाठी
तीन-चरण पारदश क पत थािपत करत े. सुवात करयासाठी , ामसभा ठराव
पारत कर ेल यामय े िविश स ंसाधना ंवर कोणाच े अिधकार आह ेत, जसे क जमीन
कोणाची आिण िकती काळासाठी , कोणत े िकरकोळ उपादन गोळा क ेले जाते, इयादी .
यश:
 आिदवासी यवहार म ंालय वन हक कायदा , 2006 ची अंमलबजावणी करयासाठी
नोडल एजसी आह े. या कायाया परणामी िविवध राय सरकारा ंनी काला ंतराने
मोठी गती क ेली आह े. जानेवारी 2008 पासून, कायान े पा आिदवासी आिण वन
रिहवाशा ंना चौदा ला ख अठरा हजार पदया िवतरत क ेया आह ेत.
 आिदवासी यवहार म ंालयाया म े 2015 या िथती अहवालान ुसार, िपुरा सरकार
सवािधक टाइस (65.97 टके), यानंतर केरळ (65.54 टके), ओरसा (57.24 munotes.in

Page 60

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
60 टके), राजथान (49.09 टके) आिण झारख ंड (49.09 टके) िवतरीत कर ते. )
(44.73 टके ).
५.५.२ संधी
हा कायदा आिदवासी आिण इतर वन -िनवासी लोकस ंयेया िव वसाहतवादी आिण
उर-वसाहत कालख ंडात झाल ेया च ुकची द ुती करयाचा सरकारचा यन आह े,
जेहा या ंचे वनस ंपदा आिण जिमनीवरील दाव े चोरीला ग ेले होते. 1850 चे दशक .
आिदवासी आिण इतर वन रिहवाशा ंना उदरिनवा हाचे साधन दान करण े आिण थागत
पतीन े जंगलाच े जबाबदारीन े संरण करण े हा या कायाचा ह ेतू आह े. हा कायदा
संिवधानाया पाचया आिण सहाया श ेड्यूलया आद ेशाचा िवतार करतो , जे यांनी
यापल ेया जिमनी आिण ज ंगलांवर था िनक लोका ंया हका ंचे संरण करतात .
झारख ंड, ओरसा आिण छीसगढ या नलत राया ंसह अन ेक कारया िह ंसक
हालचालमय े जमातीया िवभत ेचा परणाम झाला . आिदवासी आिण वय लोका ंया
हका ंची याया कन , हा कायदा अिधक समाव ेशक होयाचा यन करतो . हा कायदा
अंदाजे 85 दशल एकर ेावरील साम ुदाियक हक ओळख ून वन शासनाच े
लोकशाहीकरण करयाया िदश ेने एक पाऊल आह े, याम ुळे एक लाख सर हजार
गावांमये राहणा या सुमारे 200 दशल आिदवासी आिण वनवासना सम बनवल े जाते.
हा कायदा ह े सुिनित कर ेल क योय लोक ज ंगलाचा भारी आह ेत, याम ुळे वन शासन ,
यवथापन आिण वनस ंपीच े अिधका या ंया शोषणाच े िनयमन होईल .
५.५.३ अडथळ े:
ामसभा : बहसंय राया ंमये, ामसभ ेकडे नदी ठ ेवयासाठी आवयक पायाभ ूत सुिवधा
आिण ता ंिक कौशयाचा अभाव आह े. बहसंय आिदवासी प ्यात ामसभ ेची थापना
झालेली नाही .
पंचायत िनवडण ुका: काही राया ंमये पंचायत यवथा ख ूपच कमक ुवत आह े; िवसंगती
आहेत आिण िनवडण ुका िनयिमतपण े होत नाहीत . परणामी , ामसभा कायातील तरत ुदी
पार पाडयासाठी भावीपण े काय क शकत नाही .
संिदधता: येक गावान े पडताळणी करयासाठी आिण ामसभ ेला िशफारशी द ेयासाठी
आपया नागरका ंमधून 10 ते 15 यची सिमती िनवडण े आवयक आह े, परंतु बहस ंय
करणा ंमये, सिमतीचा मस ुदा तयार करयासाठी जबाबदार ामप ंचायत अभावी आह े.
जागकत ेचा अभाव : काया चे लाभाथ ाम ुयान े िनरर आह ेत, ते यांचे दाव े
करयासाठी आवयक कागदप े भरयास आिण सबिमट करयास अम आह ेत.
परणामी , वाथ ह ेतू असल ेले असंय मयथ परिथतीचा फायदा घ ेयाचा यन
करतात . बहतेक वेळा, ाकया ना कायाया अट बल मािहती नसत े.
पारंपारक वनिनवासी : रायातील बहस ंय लोक पार ंपारक वन रिहवाशा ंचे दावे ओळखत
नाहीत कारण या ंयाकड े कागदोपी प ुरायांचा अभाव आह े क त े गेया 75 वषापासून या
भागात राहतात . munotes.in

Page 61

जागितककरण आिण िवकासाच े संकट -
जमीन िवथापन , वन हक कायदा २००६
आिण याचा आिदवासी समुदायावर होणारा
परणाम
61 वैयिक आिण साम ुदाियक हक : काही पया वरणवाा ंया मत े, वन हक कायदा , 2006
वनजमीन आिण उपादना ंया स ंबंधात साम ुदाियक हका ंपेा व ैयिक अिधकारा ंना
ाधाय द ेतो. फ काही साम ुदाियक हका ंचे दावे आणल े गेले आह ेत आिण याप ैक
बहतेक सोड ून िदल े आहेत.
वन नोकरशाही : वन नोकरशाही िसिड ंग िनय ंणास ितक ूल असया मुळे, राीय आिण
राय तरावर आिण काही माणात कॉपर ेट ेात जाणीवप ूवक तोडफोडीच े यन क ेले
गेले आहेत. याचे कारण वन नोकरशाहीला जिमनीचा ताबा लोका ंया हाती ायचा नाही ;
दुसरीकड े, कॉपर ेट्स सवा त मौयवान आिण वत न ैसिगक संसाधना ंमये वेश गमाव ू
शकतात . ते कायाकड े आिदवासी कयाणकारी उपम हण ून न पाहता अितमण
िनयमनाच े साधन हण ून पाहतात .
शासनाची उदासीनता : वन हक कायदा , 2006 ची अ ंमलबजावणी करण े ही एक
महवाची समया आह े. पयावरणाशी स ंबंिधत कायद े कायाशी प ूणपणे सुसंगत ना हीत.
बेकायद ेशीर अितमण आिण आिदवासी आिण वन रिहवाशा ंचे दावे चुकया पतीन े
नाकारयाची एक व ेगळी मता आह े. आिदवासी सदया ंची होट ब ँक नसयाम ुळे कायदा
कमकुवत करण े सोपे असयाच े शासनाच े मत आह े.
संरित द ेश: संरित ेांमये आिदवासी आिण व नवासच े दावे सोडवयाची िया
मंद आह े आिण लाभाथ ंचे बेकायद ेशीरपण े थला ंतर करयाचा यन क ेला गेला आह े.
आिदम जमाती : आिदवासी , पूव-कृषी समाज या ंसारया गटा ंसाठी अिधवास हक िक ंवा
सामुदाियक हका ंसाठीया तरत ुदची यशवीपण े अंमलबजावणी होत नाही . या
समुदायांना या ंचे हक सा ंगयाया िय ेबाबत कोणतीही पता नाही . या सम ुदायांना
ामुयान े अिधवासाच े हक िमळवयात रस आह े कारण त े यांना कायमवपी वसाहत
थापन करयास सम करतील .
आंतर-िवभागीय समवय : आिदवासी िवभाग नोडल एजसी हण ून काम क रत असताना ,
वनेाया नदी महस ूल िक ंवा वन िवभाग या ंयामाफ त ठेवया जातात . या ितही
िवभागा ंमये समवयाचा अभाव असयान े परपर सहकाय कठीण होत आह े.
५.५.४ सूचना
वन हक कायदा , 2006, आिदवासी सम ुदाय आिण इतर वन रिहवाशा ंना या ंचे वनजिमनी
आिण स ंसाधन े, तसेच वन स ंरण, जैविविवधता आिण वयजीव या ंया हका ंना मायता
देऊन या ंना बळकट करयाचा यन करतो . यायितर , वन यवथापन , वन शासन
आिण आिदवासी हका ंशी संबंिधत सव समया ंसाठी याकड े रामबाण उपाय हण ून पािहल े
जाते. तथािप , राजकय इछाशचा अभाव आिण शासकय उदासीनत ेमुळे
अंमलबजावणी अकाय म आह े.
याय स ुरित करयासाठी आिण कायाचा उ ेश पूण करयासाठी , खालील िया
केया जाऊ शकतात : munotes.in

Page 62

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
62 जागकता िनमा ण करा : आिदवासी सम ुदाय आिण इतर वनवासना िशित करयासाठी
मोठ्या माणावर जनजाग ृती मोहीम स ु केली पािहज े.
एनजीओ : आिदवासी सम ुदायांसोबत काम करणाया एनजीओ अजा ची कागदप े भरयात ,
जमीन ओळखण े आिण मोजण े आिण सरकारी अिधकाया ंशी वाटाघाटी करयात मदत
क शकतात .
िशण आिण मता बा ंधणी: पंचायत आिण ामसभा अिधकारी या ंसारया कायाया
अंमलबजावणीसाठी जबाबदार असल ेयांसाठी िशण आिण मता िनमा ण काय म
आयोिजत क ेले पािहज ेत.
सहयोग : दायांया व ेळेवर पडताळणीमय े सहभागी असल ेया िवभागा ंमये आंतर-
िवभागीय समवय स ुिनित करयासाठी उपाययोजना करायात .
नकाश े आिण कागदप े: पंचायती ने योय नकाश े आिण नदी जतन करायात आिण त े
वनहक सिमती आिण दाव ेदारांना उपलध कन ाव ेत जेणेकन आिदवासी आिण इतर
वन रिहवाशा ंचे दावे ओळखण े आिण दाखल करयात ामसभ ेचे काम स ुयविथत होईल .
वन हक कायातील अन ेक अडथळ े आिण याया तरत ुदी शासकय क मकुवत झाया
असूनही, हा कायदा वनवासी आिण आिदवासी लोका ंया हका ंचे आिण वािभमानाच े
रण करयासाठी एक भावी साधन आह े. हा वन शासनाचा एक महवाचा घटक आह े.
परणामी , आिदवासी सम ुदाय आिण इतर वन रिहवाशा ंचे रण करण े आिण या ंना या ंचे
योय हक िमळती ल याची खाी करण े ही रायाची आिण सव संबंिधतांची जबाबदारी
आहे.
तुमया गतीच े िनरीण करा :
१. २००६ वन हक कायदा काय आह े?
२. वन हक कायातील म ुख तरत ुदचे वणन करा .
५.६ सारांश
आधुिनकता आिण गतीया नावाखाली एलपीजी मॉड ेलने आिदवासी लोकस ंया,
जंगलात राहणार े आिण श ेतीवर अवल ंबून असल ेया लोका ंना या ंया शात
उपजीिवक ेया पार ंपरक पतपास ून दूर केले आहे. भारताची यवसाय -अनुकूल सरकारी
धोरणे आिण उच ू लोक गरीब लोका ंया जीवन िटकवणाया स ंसाधना ंचा िविनयोग करत
आहेत, यात श ेतकरी , आिदवासी लोक आिण दिलत या ंचा समाव ेश आह े आिण याम ुळे
यांना गरबीत ढकलल े जात आह े आिण या ंना या ंया जमीन , घर आिण स ंसाधना ंपासून
दूर केले जात आह े.
सयाचा िवकासाचा दाखला सव समाव ेशक नाही ; ते आिदवासी सम ुदाय आिण श ेतकया ंना
िबगरश ेती ेातील ता ंिक ान िक ंवा संधी देत नाही. munotes.in

Page 63

जागितककरण आिण िवकासाच े संकट -
जमीन िवथापन , वन हक कायदा २००६
आिण याचा आिदवासी समुदायावर होणारा
परणाम
63 िपढ्यानिपढ ्या, आिदवासी लोक आिण इतर वन रिहवासी वन ेात आिण आज ूबाजूला
सहअितवात आह ेत, जंगलाशी सहजीवन जोडल े आह ेत आिण वनस ंपीच े कारभारी
आिण िटकाऊ वापरकत हणून काम करतात . १८५० या दशकापय त, वन हे थािनक
समाज आिण इतर वन रिहवाशा ंसाठी एक स ंसाधन आधार हण ून पाहयापास ून
यावसाियकरया शोषण करयासाठी राय स ंसाधन हण ून पािहल े गेले.
वातंयानंतरही काहीही बदलल े नाही . क सरकारया धोरण े आिण काय मांमुळे
आिदवासी आिण इतर वन रिहवाशा ंचे शतकान ुशतके जुने परंपरागत हक न झाल े आिण
वनसंपी आिण वनजिमनीवर सरकारच े िनयंण मजब ूत झाल े. यायितर , भारतातील
आिथक वाढीचा पाठप ुरावा क ेयाने खाणकाम आिण धरण बा ंधणीत वाढ झाली , याम ुळे
लाखो आिदवासी आिण इतर वन रिहवासी िवथािपत झाल े आिण या ंना शतकान ुशतके
जुने हक आिण ज ंगलाशी सहजीवन स ंबंधांपासून दूर गेले.
अनेक वषा या स ंघष आिण िवरोधान ंतर, २००६ या वन हक कायान े थािनक गट
आिण इतर वन -िनवासी लोकस ंयेला जंगलावर या ंचा हक सा ंगयाची परवानगी िदली .
५.७
१. आिदवासी समाज आिण श ेतकया ंवर जागितककरणाचा काय परणाम झाला याची
चचा करा.
२. िवथापन , पुनवसन आिण प ुनवसन स ंबंिधत समया ंचे परीण करा .
३. वन हक , २००६ चे गंभीरपण े मूयांकन करा .
५ .८ संदभ
1. Blaser M., McRae G., Fiet H., 2004, ‘In the way of development:
Indigenous peoples, lofe projects and globalization’, Zed Boo ks.
2. Fernandes W., 2007, ‘Singur and the Displacement Scenario’, EPW.
3. Ghatak M, Mitra S, Mookherjee D, Nath A., 2013, ‘Land Acquisition
and Compensation What Really Happened in Singur?, EPW, Vol
XIVIII
4. Ghosh Buddhadeb, 2012, ‘What Made the ‘Unwi lling Farmers? A
Note on Singur’, EPW, August 11, Vol:XIVII, No:32.
5. Kothari S, 1996, ‘Whose Nation, the Displaced as Victims of
Development’, EPW, June 15.
6. Meher Rajkishore, 2009, ‘Globalization, displacement and the
livelihood of tribal and agri culture dependent poor: The case of
mineral based industries in India’, http://jds.sagepub . com/content/
25/4/457 munotes.in

Page 64

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
64 7. Mukerji Siddhartha, 2017, ‘Land Acquisition in contemporary India:
The growth agenda, legislation and resistance’, https://doi.org/
10.1177/0019556117689851
8. Naika B, 2016, ‘Land Acquisition and |Development Induced
Displacement: India and International Legal Framework, Winter
Issue, ILI Law Review.
9. Omvedt G, 2005, Capitalism and Globalization, Dalits and Adivasis,
EPW, November 19.
10. Polanyi, Karl. 2001. The great transformation: The political and
economic origins of our time. 2nd Beacon Paperback ed. Boston,
MA: Beacon Press.
11. Sathye D, 2017,’ Land Acquisiti on and Beyond: The Farmers’
Perspective’, EPW, Vol 52, Issue XIII.


munotes.in

Page 65

65 ६
ितकार चळवळी
घटक रचना
६.० उि्ये
६.१ तावना
६.१.१ ितकार चळवळच े वप
६.२ ितकार स ंघष जगयासाठी
६.३ भारतातील िवमान ितकार चळवळी
६.४ सेझ (िवशेष आिथ क े) आिण महारा
६.४.१ रायगड : सेझ (िवशेष आिथ क े)
६.४.२ गोराई: सेझ (िवशेष आिथ क े)
६. ५ जल हक
६.६ सारांश
६.७ सरावासाठीच े
६.० उि ्ये
 ितकारामक चळवळ स ंकपना समज ून घेणे.
 िवकासामक कपा ंया परणामा ंचे मूयमापन करण े.
 भारतातील िविवध ितकारामक चळवळी समज ून घेणे व यावर चचा करण े.
६.१ तावना :
मानवी ितकार ही एक जटील आिण ग ुंतागुंतीची घटना आह े. सामािजक आिण सा ंकृितक
घटका ंचा द ेखील ा स ंकपन ेत समाव ेश होतो . गटाचा भाव आिण थािपत
यवथ ेमये परवत न घडव ून आणयाची ती इछा आिण अप ेा य ेक सदयामय े
असत े. सामायत : ही चळवळ व ैयित पातळीवर स ंचािलत न करता साम ुिहक पातळीवर
केली जात े. गटातील य ेकाची इछा , उि्ये आिण कपना समान असतात व हण ूनच
असे लोक एक य ेऊन आपला लढा उभा करतात . चळवळीतील काय कत एकाच
िवचारधार ेचे असतात व िविश िवचारधार ेया िवरोधात त े संघटीत झाल ेले असतात .
चळवळीच े अनेक जबादार घटक अस ू शकतात जस े क, अयायकारक तव े, भेदभाव,
शोषक व ृी, सामािजक , आिथक, राजकय , सांकृितक आिण आिथ क परिथती इयादी .
िवमान परिथतीवर काश टाकण े व याची िचिकसा करण े हा म ुय ह ेतू यामाग े munotes.in

Page 66

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
66 असतो . खाजगी संथा व सरकारी अिधकारी या ंची एकािधकारशाही व याया समथ नाथ
जनमत बनव ून आपल ेच वच व िटकव ून ठेवयाचा समाजात काही यचा मानस असतो .
ितकार चळवळ िह ंसक आिण अिह ंसक कोणयाही पतीचा माग अवल ंब क शकत े.
१९९१ नंतर भारतात अन ेक अशा ितकार चळवळचा अनुभव आला आह े. देशाया
बहतांशी भागात , लहान मोठ ्या रायात लोका ंया अन ेक ितकार चळवळी झाया आह ेत.
ामुयान े नैसिगक संसाधना ंचे संवधन, चरताथ , जगयाच े साधन व स ुिवधा, बहराीय
कंपयांचे वचव अशा अन ेक समया यासाठी कारणीभ ूत असतात .
६.१.१ ितकार चळवळच े वप :
जन आधार : जन आधार हा एक म ुख घटक ितकार करयाचा आह े. जन आ ंदोलनाच े
वप ा होयासाठी समाजातील सव तरातील लोका ंचा पाठबा िमळण े आवयक
असत े.
ितियामक : ितकार चळवळी ितियामक असतात . लोकशाही िवरोधी आिण
समाजातील इतर अयायकारक बाबना िवरोध हण ून िविश राजकय परिथतीत अशा
चळवळी िनमा ण होतात .
परवत नािभम ुख: ितकार चळवळच े उि म ुलत: समाजात बदल घडव ून आणण े असत े.
पती : ितकार चळवळी िह ंसक िक ंवा अिह ंसक कशाही अस ू शकतात .
६.२ ितकार स ंघष जगयासाठी :
समाजातील सव तरातील आिण सम ुहातील लोक जागितककरणाम ुळे उवल ेया
समया ंचा संघष करत आह ेत. हा संघष सामािजक , आिथक, राजकय , सांकृितक आिण
पयावरणीय घटका ंना याय द ेयासाठी होतो . एल.पी.जी. या मायमात ून समाजातील
बहतांशी घटका ंना केवळ उ पेाच िमळाली आह े व िसमा ंतीकरण घड ून येत आह े. या ार े
सरकार िवरोधी आिण कोपर ेट िवरोधी भावना िनमा ण होऊ नय ेत हण ून दता घ ेतली
जाते. नुझमेन (२००९ ) प करतात क , भािवत गटाची च ेतना ही समाजातील अय
घटका ंमये भौितक व ंचीतता िनमा ण करत े व यासा ठी जागितककरणाच े महव
अनयसाधारण आह े कारण या िय ेमुळे भिवयाबल कोणतीही शाती द ेता येत नाही .
यातूनच आिदवासी , शेतकरी आिण कामगार या ंचे िसमा ंतीकारण घड ून येते.
आपली गती पहा :
१. ितकार चळवळी हणज े काय?
२. ितकार चळवळीच े वप प करा .
३. ‘ितकार चळवळी आिण जगयासाठी स ंघष’ यावर भाय करा .

munotes.in

Page 67

ितकार चळवळी

67 पुढील भाग भारतातील काही ितकार चळवळवर काश टाकतो .
६.३ भारतातील िवमान ितकार चळवळी :
पायाभ ूत सुिवधा कप :
िदली म ुंबई औोिगक े:
हा भारतातील एक महवाका ंी कप अस ून यासा ठी भारत सरकारन े $ १००० अज
इतक रकम ग ुंतवली आह े. भारतातील िवश ेष औोिगक े हण ून नया पतीन े
िवकासाची ना ंदी आणयासाठी हा कप हाती घ ेतला आह े. यामय े देशातील सहा राय े
– िदली , राजथान , हरयाणा , मय द ेश, गुजरात आिण महारा समािव आह ेत.
सामायतः १८० दश ल लोक या कपाम ुळे भािवत होतील हणज ेच भारतातील
एकूण लोकस ंयेया १४% लोकांवर ा कपाचा परणाम होईल . ऐितहािसक ्या हा
सरकारन े हाती घ ेतलेला एक मोठा पायाभ ूत कप आह े. ा कपा ंतगत िविवध
उोगा ंचा िवकास होईल तस ेच या द ेशातील र ेवे, रता, बंदरे व हवाई वाहत ूक यांसह
माट शहर े िवकिसत होतील . कमीत कमी खचा त वत ूंचे उपादन व रोजगार िनिम ती
करणे हा म ुख हेतू असेल. मुलभूत गरजा ंपैक पाणी आिण जमीन सवा िधक महवाची गरज
आहे. यासाठी िनितच सभोवतालया परसरात ून याचा प ुरवठा क ेला जाईल . कृषी
ेासाठी वापरल े जाणार े पाणी ा कपासाठी वापरल े जाईल व याम ुळे कृषी ेाला
पायाची समया जाणव ू शकत े. परणामी स ंबंिधत सहा रायातील गावा ंमये जमीन आिण
नदी अिधहणावन स ंघष उव ू शकतो . वरील उपलध ोत या द ेशातून काढ ून घेतले
तर ही गाव े भकास होऊन जातील . खोसला आिण सोनी (२०१२ ) साठी िदली म ुंबई
औोिगक े बनिवयासाठी पायाच े दुिभय जाणवत े. या कपाया
अंबलबजावणीम ुळे नैसिगक संसाधन े न होतील व याचा िवपरीत परणाम श ेतकया ंवर
होईल. वैािनक ्या हा कप आवयक आह े मा वत ं पायाची उपलधता करावी .
शासकय अिधक ृतता आिण पया वरणीय म ंजुरी िमळाली असली तरी थािनका ंया गरजा
िकती भागिवया जातील हा एक च आह े. तसेच शेती आिण श ेतीिवषयक अय
उपजीिवका धोयात य ेयाची शयता नाकारता य ेत नाही .
अणुऊजा कप :
महराातील रनािगरी िजातील ज ैतापूर एक छोट े बंदर आह े. जैतापूर अण ुऊजा
कपाचा ताव अण ुऊजा महाम ंडळान े २००५ साली सादर क ेला. माडबन , करेल,
िनवेली, िमठगवाण े आिण वरीलवाडा अशा गावा ंमधील एक ूण ९६८ हेटर जमीन तायात
घेतली आह े. वरील गावात सरासरी एक ूण ४०,००० लोकस ंया आह े. वरील अिधिहत
करयात आल ेया जिमनीवर कप आिण कम चारीवगा साठी राहयाची वसाहत थापन
केली जाणार आह े. हा द ेश जैविविवधत ेने समृद आह े. िविवध कारया वनपती , पी
व ३२५ दुिमळ जाती य ेथे िदसून येतात व य ेथे दोन म ुख ना द ेखील वाहतात . भू
संपादन कायाचा आधार घ ेत सरकारन े २३०० एकर जमीन थािनका ंया इछ े िव
संपािदत क ेली. हा कायदा जमीन स ंपादनास ंदभात केला होता मा खाजगी क ंपया मा
विहतासाठी याचा अ ंमल करीत आह ेत अस े िदसत े. कपाम ुळे शेतकरी आिण मिछमार munotes.in

Page 68

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
68 समुदायांया जीवाला धोका स ंभवतो आह े. थािनका ंया मत े, संपादीत जमीन अितशय
सुपीक अस ून यात भात , नाचणी , हापूस आ ंबा, नारळ, काजू, कोकम , अननस व स ुपारी
इयादीसाठी उपयोग क ेला जाऊ शकतो . िशवाय मिछमारी द ेखील मोठ ्या माणात क ेली
जाते व ा कपाम ुळे सागरी जीव स ृीला धोका िनमा ण होऊ शकतो . थािनका ंया मत े,
येथून मछी जपान आिण य ुरोप ला िनया त केली जात े. मा कप काय िवत झायान ंतर
अरबी सम ुात ितिदन स ुमारे ५२ हजार दश ल िलटर गरम पाणी सम ुात सो डले
जाईल . मासेमारी उोग ब ंद होईल व मिछमार करणार े समूहांया चरताथा चा िनमा ण
होईल. िवकिसत द ेश व इतर द ेशांना स ुा कप परसरातील मास ेमारीसाठी ‘कॅच’
माणप आवयक असत े व नस ेल तर मास ेमारी करण े नाकारल े जाईल .
ई. पी. आर. एक ग ंभीर िच ंता:
भारतातील अर ेवा कंपनी च े ई.पी.आर. ची सुरा, िडजाईन , व खचा िवषयी साश ंकता आह े.
मा एन .पी.सी.आय.एल. ने हा करार मोड ून आता ई .डी.एफ. या च कंपनी सोबत नयान े
केला आह े. भारतातील यास ंदभातील िनयम इतर द ेशांया त ुलनेने फार लविचक आह ेत.
िशवाय अण ुभ्यांची बांधणी व इतर खच न परवडयासारखा आह े. तांया मत े, अशा
ई.पी.आर. ची िकंमत मास , नरोरा आिण क ैगा मधील ई .पी.आर. या त ुलनेत खूप महाग
आहे िशवाय ह े तंान अिधक खिच क आह े.
सेझ (िवशेष आिथ क े):
सेझ हे औोिगक गतिवधसाठी आरित क ेलेले िवशेष े असत े. यांमये ामुयान े
खाजगी यापार आिण स ेवा अंतभूत होतात या ंना उपन श ुक, सेवा कर , ाी कर व
इतर अटीमध ून आवयक ती सवलत िमळत े. सेझ संदभातील कायदा २००५ साली
संसदेत मंजूर करयात आला व २००६ पासून याची अ ंबलबजावणी क ेली जाऊ लागली .
या कायाप ूव गुजरातमय े २००४ मये सेझ िवषयक कायदा करयात आला होता मा
तो ा ंतीय असयान े या रायाप ूत मया िदत होता . सेझ चा म ुख हेतू भारतातील िनया त
यापार वाढिवण े होता व या मायमात ून तीस लाख रोजगारा ंची िनिम ती होईल तस ेच
जागितक पातळी वर भारतातील एफ .डी.आई. अंतगत गुंतवणूक वाढ ेल अस े अिभ ेत होत े.
यासाठी आध ुिनक त ंानाची आवयकता अस ून पायाभ ूत सुिवधांया िवकासासाठी
ोसाहन द ेता येईल. ारंिभक अवथ ेत १९ राया ंत २३७ िवशेष आिथ क ेांना मंजुरी
देयात आली होती . यासाठी ८६,१०७ हेटर जमीन स ंपािदत करयात आली होती व
संपािदत जमीन म ुयत: सुपीक व कसदार होती . अशा कारया िवकास तीमाना ंारे
शात िवकास कसा होईल हा एक वल ंत आह े. एका अ ंदाजान ुसार, सुमारे
११४,००० लोकांया रोजी रोटीच े नुकसान होईल व ८०,००० शेतकरी क ुटुंबे आपला
चरताथ गमाव ून बसतील . य व अयपण े कृषीवर आधारीत असणाया लोका ंना
सन े बेदखल क ेले जाईल . िवथािपत होणाया लोका ंचे पुनवसन स ंदभात कोणतीही
यवथा करयात आली नाही . सेझ ची िनिम ती ाम ुयान े िनया त यापार व ृी व
रोजगारिन िमती करयासाठी झाली होती . परंतु ा यना ंना अप ेित यश िमळाल े नाही.
उदाहरणाथ , नोएडा मधील स ेझ चा अन ुभव फारसा चा ंगला नाही . कमी व ेतन, कामाची
कमकुवत परिथती , कामाच े दीघ तास आिण यावसाियक धोका इयादी . घटक म ुलभूत munotes.in

Page 69

ितकार चळवळी

69 मानवी हका ंचे उल ंघन करतात . िशवाय यात ून कोपर ेत संकृती उदयाला य ेयाची
संभावना वाढ ेल. भारतीय स ंिवधानान े सुरित क ेलेले कामगार कायद े व पया वरण स ंरण
कायद े य ांचे उल ंघन होईल . थािनक वराय स ंथा आिण प ंचायती राज कायाार े
देयात आल ेले हक आिण अिधकार या ंचे देखील उल ंघन होईल. परणामी एक ंदरीतच
आंतरराीय मानवी हका ंचे उल ंघन होईल .
आपली गती पहा .
१. डी.एम.आई.सी. वर चचा करा.
२. सेझ वर िटपणी करा .
६.४ सेझ आिण महारा राय :
मराठवाडा द ेश जमीन अिधकार आ ंदोलन – गायरान भ ूमीसाठी दिलत स ंघष.
िसंधूदुग देश – रलायस ग ेस लाईसिव स ंघष.
रायगड द ेश – रलायस जमीन स ंपादन िव श ेतकरी स ंघष, इंडीया ब ुस जमीन
संपादन िव २६ गाव बचाओ स ंघष सिमतीच े आंदोलन .
बृहंमुंबई – रलायस भ ू संपादन िवरोधातील श ेतकरी आ ंदोलन .
महाराातील स ेझ ने ामुयान े खाजगी कंपया िवकिसत क ेया आह ेत, सावजिनक
भागीदारी फार कमी रािहली .
एम.आई.डी.सी. रायगड , ठाणे, औरंगाबाद , अमरावती आिण प ुणे येथे सुमारे २२ सेझ
तािवत आह ेत.
महाराातील लोक स ेझ ला िवरोध करीत आह ेत कारण स ेझ चे बहता ंशी फायद े सामाय
नागरका ंना िमळत नस ून भांडवलदारा ंना िमळत आह ेत. खाजगी जिमनच े सन े संपादन
करावे लागत े कारण िवकासाया िय ेमये नागरका ंना समाव ेश कन घ ेयात शासनाला
अपयश आल े आहे.
६.४.१ रायगड स ेझ:
रायगड िजात स ेझ िवकिसत करयासाठी िविवध कपा ंया तावा ंचा पूर आला .
एडिमरल राम दास आिण लिलता रामदास (२००७ ) २७ ऑटोबर , २००६ रोजी एक
िवलण राजप अिधस ूचना काढयात आली व एकतफ घोषणा करयात आली क ,
एम.आई.डी.सी. कायदा कलम जी , भाग २ ारे अिलबाग मधील २२ कृषी ेे औोिगक
े हण ून घोिषत करयात य ेत आह े. काळे (२०१० ) हणता त क , रायगड िजात
सया ५०,००० एकर जिमनीवर २९ सेझ ेे आहेत व याम ुळे य व अयपण े २
लाख लोक भािवत झाल े आहेत. आर.आई.एल. या तावान ुसार, १४,००० हेटर
जमीन तायात घ ेऊन यावर बहिवध स ेवा पुरिवणार े उोग थापन क ेले. मा ा
जिमनीवर आिदवासी , मिछमार आिण ओ .बी.सी. समुदायातील लोक श ेती, मीठ उपादन munotes.in

Page 70

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
70 व गुरे चरयासाठी वापरत आह ेत. पेण व उरण ताल ुयातील बावीस गावा ंनी याचा ती
िवरोध क ेला. या िनष ेधाचे नेतृव शेतकरी , कामगार स ंघटना , नागरी स ंथा व २४ गाव स ेझ
िवरोधी स ंघष सिमती , रा स ेवा दल व इयादी नी क ेला. एकूणच समाजातील सव च
घटका ंकडून दबाव वाढत जात होता . शेतकरी , कायकत, िवरोधक या ंनीही िनदश कांया
मागणीला ितसाद िदला . तकालीन आमदारा ंनी जनमतासाठी ताव ठ ेवला श ेतकरी
आर.आई.एल. साठी जिमनी िवकायला तयार आह ेत क नाहीत अ शी िवचारणा क ेली.
यासंदभात सरकारन े वन आिण महस ूल िवभागान े अिधस ुचना तयार क ेली. जनमत स ंह व
पेण मधील स ुमारे तीस हजार जमीनधारका ंना एक मिहयाची नोटीस िदली . तीस हजार
पैक सहा हजार एक हजार नवश े नयाणव श ेतकया ंनी अज दाखल क ेले व २१ सटबर
२००८ रोजी महा मुंबई स ेझ ला िवरोध झाला . हा लढा स ुमारे ३ भूखंडापैक २/३ इतया
जिमनीशी स ंबंिधत होता . अशा कार े ऐितहािसक जनमतमय े रायगडमधील श ेतकया ंनी
िवरोध क ेला व कप नाकारल े मा महारा सरकारन े याबाबतचा िनकाल जाहीर क ेला
नाही. मुंबई उच यायालयान ेही आर .आई.एल. ची थिगती स ंदभातील यािचका
फेटाळली . इंिडया ट ू डे (२०११ ) नुसार, महारा सरकारन े सेझ र क ेले आहे. शतकरी
आपया जिमनीचा व ेछेने वापर करयास वत ं आह ेत. भू संपादान िया प ूण झाली
नसयान े हा कप रखडला ग ेला.
६.४.२ गोराई स ेझ:
गोराई ह े एक िहरव ेगार डगरा ंमये अरबी सम ुाया िकनायावर वसल ेले खेडे आहे. सुमारे
पंचवीस हजार मिछमार त ेथे वातय करतात . तेथील लोक ह े िपढ्यानिपढ ्या शेती व
मासेमारी उोगात ग ुंतलेले आहेत व यावरच या ंचा उदरिनवा ह होतो . शतकान ुशतके हे
लोक त ेथेच आपल े जीवन यतीत करीत आह ेत. थािनका ंसाठी क ेवळ त े उपजीिवक ेचे
साधन नस ून ती या ंची सा ंकृितक ओळख आह े. मा, गोराईया जमीन व स ंसाधना ंवरील
अबािधत असणार े यांचे हक रायान े हडप क ेले आहेत. राय स ंथांनी पय टन आिण
करमण ूक उानाची विकली क ेली. थािनका ंया उदरिनवा ह पूततेचा िनमा ण झाला . िह
कपना ‘पेन इंिडया पय टनची ’ होती. एक करमण ूक उान उघडयाच े काम लवकरच प ूण
करयाचा मानस ठ ेवयात आला . रायान े िकनारपी े िनयमा ंचे उल ंघन कन सातश े
एकर साम ुिहक मालक असणारी जमीन ा एस ेल वड कपासाठी तायात घ ेतली.
कायकयाचा मत े, आवयकत ेपेा तीन पट अिधक जमीन तायात घ ेतली ग ेली. थािनक
समुदायांकडून ७०० एकर जमीन एस ेल वड लीझर ा खाजगी क ंपनीला द ेयात आली .
कृिम ज ेटी च े बांधकाम प ूण झायावर मास ेमारी करयासठी िनब ध लाद ले गेले.
समुिकनारी असल ेया नौका , जाळे व इतर सािहय न क ेले गेले. एकूणच मास ेमारी
यवसाय स ंपुात आला . यािशवाय कपाया मायमात ून िनमा ण होणार े सांडपाणी व
कचरा सम ुात सोडला जाऊ लागला व सम ु द ूिषत होऊ लागला . याचा िवपरीत
परणाम सागरी परस ंथेवर िदस ून आला . सागरी स ंसाधना ंमये ती घट झाली , सागरी
जीवनावर नकारामक परणाम जाणव ू लागला . मिछमारीसाठी अज भरावा लागत
असयान े सरकारी योजना व ा होणारी रकम ही नाममा होती व ती क ेवळ प ुषांना
िदली जात अस े, िया ंना यात ून वगळल े होते. अशा कार े ा उान कपाम ुळे सव
नाराजी पसरली होती . मासेमारी करणाया लोका ंचे मुलभूत अिधकार िहराव ून घेयात आल े munotes.in

Page 71

ितकार चळवळी

71 होते. थािनक सम ुदायांचा पार ंपारक रोजी -रोटी साठी असणारा यवसाय , वछ व स ुंदर
पयावरण तस ेच या ंची संकृती धोयात आली होती . ा कपासाठी अन ेक बोअरव ेस
खोदयात आया होया व दररोज दोनश े पायाच े टकर इतका पायाचा उपसा होतो .
परणामी भ ूगभातील पायाची पातळी खाली ग ेली व आज ूबाजूया परसरातील पाणी
खारट व िपयासाठी अयोय बनल े. आजू बाजू ची गाव े आता नगरपािलक ेकडून पुरवयात
येणारे टकर या पायावरच अवल ंबून आह ेत. ामथा ंना हे पाणी जात िकमतीन े िवकत
यावे लागत े. उान बा ंधकामाप ूव अशी िथती नहती . या झाल ेया बदलाम ुळेच गोराई
येथील लोका ंना ितकार करयास भाग पाडल े. रायान े थािनका ंचा आवाज दाबयाचा
यन क ेला, पोलीस दलाला हाताशी घ ेऊन यन क ेले, दडपशाही आणयाचा यन
केला गेला, इतकेच नह े तर गोराईचा इितहास द ेखील बदलयाचा यन क ेला गेला. अशा
कार े नव-उदार सरकार िवसरल े होते क, थािनक लोका ंया आधारािशवाय कोणताही
िवकास साधता य ेत नाही . आपण श ेतकरी आिण आिदवासी सम ुदायांना बाह ेर ठेऊन
सवसमाव ेशक िवकास घडव ून आण ू शकत नाही .
६.५ जल हक :
समाजातील बळ वगा चे िहत लात घ ेऊन उप ेित वगा या पायाया हक व
अिधकारा ंसाठी अन ेकदा तडजोड क ेली जात े. िशवाय बा ंधकाम , मोठी धरण े व अन ेक
महाकाय कप राय यवथ ेला अिधक बळकटी दान करीत असतात . जल स ंसाधन
िवषयक असमान िवतरण णालीम ुळे पारंपारक सम ुदाय अन ेकदा व ंिचत राहतात . जल
संपीवर सरकारच े वचव व िनय ंण थािपत होत े. जल िस ंचन व यवथापन जल
िवभागाकड े हता ंतरीत क ेले जात े. पायावरील रायाच े िनय ंण अ यरया
संसाधना ंया न ैसिगक खाजगी मालकच े समथ न करत े. जल यवथापन स ंदभातील
वातंय प ूव व वात ंयोर पायाया स ंदभातील दोन कारची धोरण े आह ेत.
िटीशकालीन भारतात पायाला म ु वाहीत स ंपी समजल े जात होत े. २००० वषापूव
भारतीय समाजात जल िवक ीकरण णाली होती आिण भारतातील काही भागात जस े क,
तािमळनाड ू मय े ाचीन णाली अज ूनही अितवात आह े. हा एक सम ुदाय होता क
याार े पाणी साठवण आिण पाणी जतन करयाया तवावर भर िदला होता . याच माण े
सामािजक रचना , जमीन , उपलध कचा माल व यावरील भौगोिलक े इयादी चा ही
िवचार करयात य ेत अस े (कुमार आिण फ ुलग, २०१२ ). ही था आज ही भारताया
काही द ेशातील आिदवासी भागामय े िदस ून येते जसे क, लाख ची िझ ंज आिण
खासीची बा ंबू िठबक िस ंचनाची यवथा आिण म ेघालयातील जितया इयादी . पण
इंजांया आगमनान ंतर ह े धोरण बदलल े. िटीश सरकारन े अशा न ैसिगक संसाधना ंची
मालक घ ेतली व लोका ंया हात ून जंगल, जमीन , आिण पाणी स ंदभातील हक राय
यवथ ेया हातात ग ेले.
वातंयोर काळात द ेखील सरकारया गोी फारया बदलया नाहीत . भारतान े
पंचवािष क योजना स ु केली व याार े मोठी धरण े बांधयाच े उिद ठ ेवले, वीज िनिम ती व
अन स ुरा इयादीसाठी च े िवकास कप उभारयासाठी जागितक ब ँक व इतर
आंतरराीय स ंथांकडून िव प ुरवठा करयात आला व छोट ्या माणावरील िनधी म ये munotes.in

Page 72

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
72 सतत घट होत रािहली . १९८६ मये रायान े जल धोरणास ंदभात िसंचन कप िवकिसत
केले मा पार ंपारक पाणी उपसा णालीकड े दुल झाल े.
१९९० या दशकात आ ंतरराीय िनधी एजसीज ् चा दबाव वाढयाम ुळे, अिनयोिजत
िवकास आराखडा , रायातील नव -उदार धोरण े, िवकासाचे शहर क ित ितमान े, राय व
नैसिगक ोता ंचा िविनयोग , िसंचन आिण वीज खाजगीकरण अशा कपा ंया भावाम ुळे
थािनक सम ुदायांचे अिधकार प ूणपणे दुलित क ेले गेले.
भूगभातील पायाचा िविनयोग जमीन हका ंशी जोडला ग ेला. परणामी ज े जिमनीच े मालक
होते यांनाच क ेवळ या पायाचा िविनयोग करता य ेऊ लागला . यावसाियक व श ेती
िवषयक उि समोर ठ ेऊन भ ूजल पायाचा निलका व वीज प ंपाार े पाणी उपसा क ेला तर
पायाची पातळी खाली जाईल असा धोका िनमा ण झाला . भारतातील बहता ंशी भागात ती
पाणी ट ंचाईचा सामना करावा लागत आह े. महाराातील परिथती तर अय ंत वाईट
आहे. आिथक सहाय आिण िस ंचन स ुिवधांया अभावाम ुळे शेतकरी आमहया करीत
आहेत. रायाया पायावरील िनय ंणाम ुळे जल स ंपीचा हास झाला अस ून संघष
वाढला आह े. उदाहरणाथ , आं द ेशातील लाचीडामा व तािमळनाड ू मधील आठ ूर गाव
येथे शहर क ित िवकास ितमान व पायाचा अितर ेक वापर या िवरोधात चळवळी स ु
आहेत.
थािनक ितकार चळवळ :
दिण महाराातील जल हक स ंदभात सांगली, सोलाप ूर आिण कोहाप ूर िजातील
पाणी स ंघष ही थािनक ितकार चळवळ आह े. गेया काही दशका ंत अशा चळवळीची
भौितक आिण व ैचारक याी वाढत आह े. जल हक चळवळीचा इितहास दोन टयात
िवभागला जाऊ शकतो . पिहया टयात आ ंदोलन म ु स ंघष चळवळ हण ून ओळखली
जाते ाची याी क ेवळ सा ंगली िजातील खानाप ूर पुरतीच मया िदत रािहली . दुसया
टयात श ेतमजूर, ककरी श ेतकरी स ंघटना आिण महारा राय धोरण व कापरात
परषद ही चळवळ क ृणा खोयात अिधक बळकट होयासाठी महवाची ठरली . पायाच े
याय िवतरण आिण भ ूिमहीन श ेत मज ुरांवर ल क ित करण े हा यामागील म ुख हेतू होता.
भाव :
यायिव बाबना म ुय वाहात आणल े.
येक कुटुंबाला अधा एकर जमीन व िस ंचनासाठी प ुरेसे पाणी िमळ ेल व त े जिमनीच े े
याचा मालकच े असेल.
चरताथा चा हक हण ून पायाचा हक :
पाणी ह े महवाच े उपजीिवक ेचे साधन मानल े जात े हण ूनच त े भूिमहीन वगा सह सवा ना
िमळाव े.
munotes.in

Page 73

ितकार चळवळी

73 धरणाता ंचा समाव ेश आिण पायाचा िविनयोग :
िह चळवळ ाम ुयान े धरणता ंया पाणी हकावर काश टाकत े.
पुनवसन, धरण बा ंधणी आिण पायाची सोय :
आंदोलनाार े जल हक चळवळीत सहभागी लोका ंया प ुनवसनासाठी सहाय करण े.
मोठ्या मा णावर िनधी स ंकलन कन धरण बा ंधकामास स ुलभ करण े व पुनवसन करण े.
रोजगारािभम ुख काय नीती:
िह दुकाळ आिण धरणता ंची स ंयु कृती आह े. िवकसनशील नािवयप ूण राजकय
आिण एकित रणनीती आह े. चळवळची सवा त महवाची बाज ू हणज े ती पया यािभम ुख
असत े. समायत : चळवळ िनषेधाचा िवचार न करता याचा पया य शोधयाची जबाबदारी
दान करण े ही पया यी जबाबदारी मानली जात े.
सहभागी :
आंदोलन , संघष आिण िविभन काय म यामय े िविवध तरा ंवर लोका ंचा सहभाग वाढला
व ामीण आिण ामीण सम ुदायांकडे िवशेष ल द ेयात आल े.
नेतृव आिण िनण य:
बहतांशी नेते सुिशित होत े व ते ामीण भागाशी स ंबंिधत अस ून या ंची पा भूमी शेती व
शेतमजूरशी िनगडीत आह े.
ोत गितशीलता :
आिथक ोता ंया ीन े िनधी स ंकलन यापारी , संघटना आिण चळवळीशी स ंबंधीत जन
संघटना या ंया माफ त करयात आला .
यशोगाथा :
बालाजी म ेमोरअल धरण सवा िधक महवाचा रचनामक भाव होता . येरला ही क ृणाची
उपनदी आह े. १९७० या दशकात साखर कारखान े, वाळू उखनन , लहान व मयम
बांधकाम े इयादी चा परणाम प ृभागावर झाला . भूगभातील पायाया वाहावर झाला .
वाळू उखनन ह े पायाचे वाह कोरड े होयाच े मुख कारण मानल े जाते ामुयान े येरला
नदीया काठावर वसल ेली बलवाडी व ता ंदूळवाडी ही ज ुळी गाव े या िवषयावर चच चे व
वादिववादाच े क बनल े व या ंनी ा लढ ्याचे नेतृव क ेले. आंदोलनकया नी
जनिहतयािचका दाखल क ेली आिण वाळ ू उखनना िवरोधात िवजय िमळिवला . साखर
कारखायासाठी द ेखील आता पाणी वापरल े जात नाही .
टभू उपसा िस ंचन योजना १९९५ साली स ु करयात आली होती . ती अ ंशत:
दुकाळत भागातील पाणी ावर ल क ित करत े व कृण नदीया खोयातील पाणी
वापरल े जात होत े. पाणी हक चळवळीसाठी आटपाडी ताल ुका गड समजला जातो . ८४ munotes.in

Page 74

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
74 गावांपैक ६३ गावांची १६००० हेटर जमीन वापन या मायमात ून ४.४ टी.एम.सी.
पाणी िमळणार होत े. यासाठी स ंघष ही स ु करयात आला . पायाया याय िवतरणाया
आधार े ा योजन ेची पुनरचना कन सव ताल ुयातील सव भूिमहीन लोका ंसह ८४
गावांना पाणी प ुरवठा करयात आला . २००१ मये लोका ंया ती िनष ेधामुळे सरकार
यांयाशी सहमत झाल े व सवा ना समान पाणी वाटपाया योजन ेचे काम स ु झाल े.
आपली गती पहा :
१. ‘गोराई’ चा िवश ेष संदभ देऊन महाराातील स ेझ प करा .
२. ‘जल हक ’ यावर स ंिवतर टीप िलहा .
६.६ सारांश:
वरील िवव ेचनाार े असे िदस ून येते क, नव-उदार रायातील िवकास ितमान े शहर
कित, उपादन आिण शच े असमान िवतरण यावर आधारत आह ेत. समाजातील
बहतांशी घटक सा ंकृितक ्या दुरावलेला, भाविनक ्या िन राश आिण गरीब अशा
कारचा आह े. ितकार व स ंघष करण े हा या ंया उपजीिवका आिण स ंकृतीया
संरणासाठी आह े.
६.७ सरावासाठीच े :
१. कोणयाही एका िविश अयासावर ितकार चळवळीचा अथ आिण वप प करा .
२. ितकार चळवळीया स ंदभात िदली म ुंबई औोिगक ेाबल थोडयात चचा करा.
३. रायगड आिण गोराई स ेझ संदभात संिवतर चचा करा.
४. जैतापूर अण ुऊजा कपाया परणामा ंवर भाय करा .
६.८ संदभ:
1. Admiral Ramdas and Lalita Ramdas., 2007, ‘Land Grab in Raigad’,
EPW, Vol.42, Issue 2.
2. Roy Choudhury A., 2000, ‘Amusement Parks Versus People’s
Livelihood’, EPW.
3. Bholane K.P, 2019, ‘Prospects Delhi -Mumbai Industrial Corridor
Introduction’, Conference Paper, DMIC opportunities and
challenges.
4. Bidwai P., 2011, ‘People vs Nuclear Power in Jaitapur, Maharashtra,
EPW, Vol.XLVI N0. 8 munotes.in

Page 75

ितकार चळवळी

75 5. Devale K., and Paranjape S., ‘Pani Snagharsh Chalwal: A case study
from South Maharashtra, India, waterconflictforum.org. EPW March
10, 2012 vol XLVII, Issue 10
6. Hakami M.S., 2016, ‘A study of SEZ: Problem s and Prospects with
special reference to Raigad and Pune District, India, International
Journal of Advanced Research.
7. Herbert M., 2008, ‘Resistance Movement an Overview’, Oxford
Encyclopedia of the Modern World, Oxford University Press.
8. India Today, 2011, ‘Maharashtra Government Scrap Mumbai SEZ’,
www.indiatoday.in
9. Joy K.J and Paranjape S.,2002, ‘Energy Management Opportunities
and Challenges in the Tembu Lift Irrigation Scheme, Atpadi Taluka,
Maharashtra’, SOPPECOM, Energy -Water Co -Management Opt ions
and Challenges in TLIS
10. Kale S., 2010, ‘The Anti SEZ movement in India’, NCAS
11. Khosla R., and Soni V., ‘Delhi Mumbai Corridor a water Diaster in the
Making?
12. Kumar M and Furlong M., 2012, ‘Securing the right to water in India:
Perspectives an d Challenges’, Blue Planet Project Organizers.
13. Mohammed Nuruzzman, 2009, ‘Globalization and Resistance
Movements in the Periphery: An Alternative Theoretical Approach.
14. Ojah O, 2007, ‘The National Rehabilitation and Resettlement Policy,
New Delhi, M ORD.
15. Rout S., 2009, ‘Revisiting Baliraja Dam Struggle: A study of an
Environmental Movement in Maharashtra, Sociological Bulletin,
Vol.58, Issue 3
16. SEZs and Land Acquisition, Factsheet for an unconstitutional
Economy Policy.

munotes.in

Page 76

76 7
efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
(ALTERNATIVE APPROCHES TO
DEVELOPMENT)

ÒekeÀjCee®eer j®evee :
7.1 ÒemleeJevee
7.2 He³ee&³eer efJekeÀemee®eer J³eeK³ee
7.3 He³ee&³eer efJekeÀemee®eer JewefMe<ìîes
7.4 He³ee&³eer efJekeÀemee®es cenÊJe
7.5 ef®ejbpeer Jeer efJekeÀeme
7.6 ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®eer J³eeK³ee
7.7 ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®eer JewefMe<ìîes
7.8 ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®es cenÊJe
7.9 He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer
7.10 He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer J³eeK³ee
7.11 He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer®eer JewefMe<ìîes
7.12 He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer®es cenÊJe
7.13 meWefê³e Mesleer
7.14 mebsefê³e Mesleer®eer J³eeK³ee
7.15 meWefê³e Mesleer®eer JewefMe<ìîes
7.16 meWefê³e Mesleer®es cenÊJe
7.17 DevekeÀesueer ÒekeÀuHe meesueeHetj
7.18 DevekeÀesueer ÒekeÀuHee®e er HeeMJe&Yetceer
7.19 DevekeÀesueer ÒekeÀuHee®es efve7.20 meejebMe
7.21 DeY³eemee®es ÒeMve
7.22 meboYe& HegmlekesÀ
munotes.in

Page 77

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
77 7.1 Òe mleeJevee (INTRODUCTION)
peeieeflekeÀ mlejeJejleer efJekeÀemee®³ee ceeiee&efJeefkekeÀemee®³ee mJe©Hee®es efJeMuespeielee®eer efJeYeeieCeer efJekeÀefmele, efJekeÀmeveMeerue DeeefCe ceeieemeuesu³ee mJeªHeeceO³es HeenC³eeme efceUles.
ne efJekeÀeme meJee&Lee&ves mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ne efJekeÀeme ceeveJeer meceepeeleerue meeceeefpekeÀ,
DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, efMe#eCe, Deejesi³e peerJeveceevee®ee opee& DeeefCe He³ee&JejCee®eer mece=×lee Fl³eeoeR®³ee
mlejeJejleer HeenC³eele ³ esles. met#ce DeLe&Meem$ee®³ee mlejeJejleer efJekeÀemee®es ceespeceeHeve kesÀues peeles. ³ee®es
Jew®eeefjkeÀ DeeefCe J³eeJeneefjkeÀ efJeMuesmeceepeeleerue mebHetCe& IeìkeÀebvee ce gK³e efJekeÀemee®³ee ÒeJeenele DeeCeC³ee®es OeesjCe mHe<ì nesF&ue. ³eeletve
efJekeÀemeelcekeÀ Òeef¬eÀ³ee Ie[Jetve DeeCelee ³esF&ue.
ogmeN³ee cene³eg×e veblej®³ee keÀeUele efJekeÀemeemebyebOeer ®e®ee&vee meg©Jeele Peeueer. ³ee keÀeUele DeefYepeele
DeY³eeme keÀ ns Yeeb[Jeueer J³eeHeejer DeeefLe&keÀ cee@[sue®³ee ceeO³eceeletve efJekeÀemee®ee efJe®eej DeeefCe
J³eJenejeJejleer DeefOekeÀ®ee ÒeYeeJe HeenC³eeme efceUle neslee. ns cee@[sue jepekeÀer³e GoejceleJeeo DeeefCe
meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ DeeOegefvekeÀ les®ee mJeerkeÀej keÀjCeejs nesles. ³ee keÀeUele DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer
mebkeÀuHevee ner ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejleer efJekeÀemee®³ee J³eJeneje®es GefÎ<ì cnCetve Heeefnues peele nesles. ³ee®es
ie=efnlekeÀ ns DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeeefCe G®®e GlHeeove e fveefce&leer keÀjCes ns DeeefLe&keÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve nesles
p³ee®ee meeceeefpekeÀ ÒeieefleefMeuelesMeer IeìkeÀeMeer mebyebOe pees[C³eele ³eslees.
He³ee&³eer efJekeÀeme ns efJekeÀemee®es cee@[sue DeeefLe&keÀles®es meesefJeSle ³egefve³eve ³eeb®³ee keÀ[tve efvecee&Ce keÀjC³eele
Deeues. l³eebveer efJekeÀemee®³ee DeHesef#ele OeesjCeeme Yeeb[Jeue DeeefCe meesefJeSì meeb³evejerHeÀerkeÀ cee@[sue cnCetve
JesieUs kesÀues Deens. l³eebveer jep³ee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer ceeveueer Deens. veJ³eeves mJeeleb$³e Peeu esu³ee
osMeebveer DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e efJekeÀemee®es meefceÞe cee@[sue efmJekeÀejC³eele Deeues. efceÞe DeLe&J³eJemLee
cnCetve efmJekeÀejC³eele Deeues ³eeletve Keepeieer DeeefCe meeJe&peefvekeÀ #es$ee®eer efJeYeeieCeer keÀjC³eele Deeueer.
³ee®eyejesyej ³ee osMeeb®es GefÎ<ì ns meg#ce DeLe&J³eJemLes®³ee DeeOeejs DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme keÀjC³eeme
meg©Jeele keÀjC³eele Deeueer.
meve 1960 DeeefCe 1970 ®³ee oMekeÀeceO³es mecekeÀeueerve efJekeÀeme cee@[sue Jejleer ef®eefkeÀlmeelcekeÀ ®e®ee&
keÀjC³ee le ³esT ueeieueer. l³eeceO³es efJekeÀemee®ee cegU GÎsMe meceevelee Demeuee Heeefnpes ³ee®eer ®e®ee& nesT
ueeieueer. meceepeeleerue ueneve IeìkeÀeHe³e¥le mebHeÊeer®ee GHeYeesie Ieslee Deeuee Heeefnpes. efJekeÀeme DeeOeeefjle
peerJeve He×leer efveefce&leer k eÀjlee ³esF&ue Demee efJemle=le YetefcekeÀe J³eJenejele DeeCeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
meve 1970 veblej®³ee keÀeUele He³ee&JejCee®³ee mebyebOeer mecekeÀeueerve efJekeÀeje®es cee@[sue efvecee&Ce keÀjC³eele
Deeues. ³eebveer DeeOegefvekeÀ efJekeÀeme ÒekeÀuHee®e er He³ee&JejCeer³e efkebÀcele keÀe³e Demee ÒeMve GHeefmLele kesÀuee ns
mecekeÀeueerve efJekeÀemee®³ee meboYee&le ef®eefkeÀlmekeÀ He×leerves efJeMuesosC³ee®es keÀe³e& keÀ© ueeieues. pes vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee JeeHej keÀ©ve ceeveJee®³ee efJekeÀemeeefJe®e®ee& keÀ© ueeieues. DeewÐeesefiekeÀ meceepeeceO³es mecekeÀeueerve efJekeÀemee®³eemeeþer vewmeefie&keÀ meeOeve JeeHej
keÀ©ve ceeveJeeves HeÀe³eoe Iesleuee Deens. ³eemebyebOeer He³ee&³e efJekeÀemee®es Oeesj Ce DeeOegefvekeÀ HeeefM®eceel³e
efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve YetefcekeÀe mHe<ì keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer.
meve 1980 veblej®³ee keÀeUele He³ee&JejCee®³ee ÒeMvee mebyebOeer mLeeefvekeÀ DeeefCe peeieeflekeÀ mlejeJejleer
jepekeÀer³e oyeeJe efvecee&Ce keÀj C³eele Deeues keWÀêer³e mlejeJejleer ®e®ex efJe³eeceO³es oeefjêîe DeeefCe He³ee&JejCee®³ee ÒeMvee®es efJeMues

Page 78

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
78 efJekeÀeme ³ee mebyebOeer®es ÒeMve mecepetve IesC³eele Deeues . ³eeceO³es World Commission on
Environment and Development (WCED) or Bruetelland Commission ³eebveer
meve 1972 ceO³es Rio Conference IesC³eele Deeueer l³ee®ee cegK³e Yeeie ne ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme
mebyebOeerle neslee. meve 1990 veblej peeieeflekeÀerke ÀjCe KeepeieerkeÀjCe GoeefjkeÀjCee®es OeesjCe
efmJekeÀejC³eele Deeues. l³eeceO³es ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeueer.
l³eeyejesyej ef®ejbpeerJeer peerJeveeJeM³ekeÀ efJepeeieeflekeÀerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esmebyebOeer meesefJeSì yueBkeÀ osMeebceOeerue YeewieesefuekeÀ jepekeÀer³e HeefjefmLeleer®³ee
mebyebOeer meO³ekeÀeueerve Yeeb[Jeueer HeefjefmLeleer efJe³eeefJel³ee®es efJeMuesceO³es HeefjCeecekeÀejkeÀ ye oue nesT ueeieues. l³eecegUs meceepeeleerue DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e Jebef®ele
mecegnevee v³ee³ee®³ee Òeefle#esle jneJes ueeiele Demeles.
³ee meboYee&le efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esmebyebOeer DeveskeÀ efJe®eej ÒeJeeneveer DeeHeueer celes mHe<ì kesÀue er Deensle. HeCe
cegÎe Deens ef®ebjpeerJeer peerJeveeJeM³ekeÀ He×leer®³ee meboYee&le He³ee&³eer efJekeÀeme efveleer efveefce&leeryeeyele Yetef cekeÀe
mecepetve IesCes cenÊJee®es Deens. ³eevegmeej He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJe ³eeceOeerue mebyebOe mecepetve
efJekeÀemeelcekeÀ OeesjCe efveefce&leer kesÀueer peeles. vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee DeefleefjkeÌle JeeHej ve keÀjlee
l³eeuee He³ee&³eer meeOevemebHeÊeer efJekeÀefmele keÀjC³ee®³ee DevegDeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs efJekeÀemeelcekeÀ HeefjCeeceelcekeÀ HeefjJele&ve efvecee&Ce keÀjlee ³esF&ue.
7.2 He³ee&³e efJekeÀemee®eer J³eeK³ee (DEFINITIONS OF
ALTERNATIVE DEVELOPMENT)
1) ³egvee³eìs[ vesMeve Dee@efHeÀme Dee@ve [^ime De@v[ ¬eÀeF&ce (UNODC) ³eeb®³ee celes ’H e³ee&³eer
efJekeÀeme ne ¢ef<ìkeÀesve Deens. p³ee®es GefÎ<ì ns DeewefHekeÀ keÀmeC³ee®eer He×leer DeeefCe cegueYetle ceMeeieleer®³ee keÀener veekeÀejCe ceO³es Heg{ekeÀej Iesleuee peelees.
He³ee&³eer efJekeÀeme ne yeskeÀe³eosMeerj DeewmebyebOeer keÀceer keÀjCes, oerIe&keÀeueerve yeskeÀe³eosMeerj DeLe&J³eJemLee Jee{ keÀceer keÀjCes, yeskeÀe³eosMeerj
#es$eeleerue ieg bleJeCetkeÀ keÀceer keÀjCes, lemes®e iegvnsieejer DeeefCe Del³ee®eej ÒeceeCe keÀceer keÀjCes, oerIe&keÀeU
Hee³eeYetle megefJeOeeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjCes l³eeÜejs ûeeceerCe mecegoe³ee®es ef®ejbpeerJeer DeeefCe HeefjJele&veer³e
GHeefpeefJekeÀe efvecee&C e keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes He³ee&³eer efJekeÀeme nes³e.“
2) UNGASS (2003) ³eeb®³ee celes He³ee&³e efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee®es cegK³e GÎsMe ne MeslekeÀN³eebvee
Jee{l³ee yeskeÀe³eosMeerj Deewefve³eb$eCee®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& Deens. ³ee®es ³eMemJeer veeWo þsJeueer peeles. Demes Demeues lejer SkeÀe
osMeeletve ogmeN³ee osMeele peeieeflekeÀ DeewJ³eJemLeeHeve Òe³elve mebyebOeer ÒeMve efveefM®ele GHeefmLele kesÀuee peeF&ue.
Jejerue meJe& J³eeK³ee ceOetve He³ee&³e efJekeÀeme ner meeJe&ef$ekeÀ J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee Deens. l³ee®ee peeieeflekeÀ
mlejeJejleer He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJe efJekeÀeme meb yebOeer®es efve³eespeve keÀjC³eele ³esles. ³ee mebkeÀuHevesle Mesleer
GlHeeove efveefce&leer ceO³es Deewlemes®e Deew

Page 79

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
79 efJekeÀeme keÀjle Demeleevee oerIe&keÀeU ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®es GefÎ<ì þsJetve efve³eespeve DeeefCe
efve³eb$eCeelcekeÀ YetefcekeÀe IesTve J³eJemLeeHeve kesÀues peeles. l³eecegUs He³ee&JejCee®es mebj #eCe DeeefCe mebJeOe&ve
keÀjC³eele ³esles.
7.3 He³ee&³eer efJekeÀemee®eer JewefMe<ìîes (CHARACTERISTICS OF
ALTERNATIVE DEVELOPMENT)
He³ee&³e efJekeÀeme ne efJekeÀeme DeeOeeefjle YetefcekeÀe Deens. p³ee®ee cegK³e keWÀê ûeeceerCe Yeeiee®ee meJee¥ieerCe
efJekeÀeme keÀjCes Deens. veJeerve efJekeÀemee®³ee OeesjCeeuee He³ee&³eer efJekeÀemee®³ee ceeO³eceeletve DeeJneve efvecee&Ce
keÀjC³eele ³esles. p³eecegUs He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJe ³eeb®³eeleerue menmebyebOe J³eJemLee efvecee&&Ce keÀjlee ³esF&ue.
lemes®e mee ceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeeOeeefjle peerJeve ceevee®ee opee& meceeveles®³ee HeeleUerJejleer
mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee menYeeie keÀ©ve mJe³ebHetCe&lee efvecee&Ce kesÀueer peeles. ³eeletve mJeeJeuebyeve,
DeelceefJekeÀeme, mJeeefYeceeve peerJeve He×l eer efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles. He³ee&³e efJekeÀemee®eer JewefMe<ìîes Heg{erue
cegÐee®³ee DeeOeejs mecepetve Ieslee ³esles.
1) peerJeve ceevee®³ee opee&le meceevelee (Equality in Living Standard) :
He³ee&³e efJekeÀemee®ee keWÀêefyebot ne ceeveJeer mece epe Deens. ³ee meceepee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme keÀjCes cenÊJee®es
ceeveues Deens. l³ee®³ee meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ peerJeve ceevee®ee opee& Gb®eeJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ne He³ee&³e
efJekeÀemee®³ee ceeO³eceeletve kesÀuee peelees. lees keÀjle Demeleev ee meceevelee ns ceguelelJe keWÀê mLeeveer þsTve
efJekeÀeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meceepeeleerue meJe& IeìkeÀebvee efJekeÀemee®³ee ÒeJeenele ³esC³ee®eer meceeve
mebOeer GHeueyOe keÀ©ve osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ne He³ee&³e efJekeÀemee®³ee ceeO³eceeletv e meceeveles®³ee DeeOeejs
efJekeÀeme meeO³e kesÀuee peelees.
2) efJekeWÀêerle DeLe&J³eJemLee (Decentralization of Economic System) :
He³ee&³e efJekeÀemee®ee cegK³e GÎsMe ne efJekeWÀefêle DeLe&J³eJemLes®eer efveefce&leer keÀjCes Deens. cnCepes DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeele efJeefMe<ì IeìkeÀeb®eer cekeÌlesoejer ve þsJelee meJe&keÀkesÀueerpeeles. meceepeeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀeuee efJekeÀemee®³ee ÒeJeenele DeeCeC³e³eemeeþer DeLe&J³eJemLesle
yeoue keÀjCes DeeJeM³ ekeÀ Deens. l³eecegUs veJeerve GlHeeove J³eJemLee ner DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerle yeouee®ee
mJeerkeÀej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs meceepeeleerue Jebef®ele IeìkeÀebvee efJekeÀemee®ee cegU ÒeJeenele
DeeCeC³eemeeþer efJekeWÀefêle DeLe&J³eJemLee cen ÊJee®eer Deens.
3) He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve (Conservation of Environment ) :
He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve keÀjCes ns He³ee&³e efJekeÀemee®es cegK³e ue#e Deens. DeeHeu³ee meYeesJeleeue®es JevemHeleer
ÒeeCeer, He#eer, keÀerìkeÀ, peerJepeblet ³eeHeemetve He³ ee&JejCee®eer efveefce&leer nesles. ³ee He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee He³ee&JejCee®ee GHe³eesie keÀ©ve ceeveJeeves DeeHeuee efJekeÀeme kesÀuee Deens. HeCe
He³ee&JejCee®es mebj#eCe DeeefCe mebJeOe&ve keÀjC³eele Deeues veener. l³e ecegUs He³ee&JejCee®ee meceleesue {emeUle
®eeueuee Deens. HeefjCeeceer He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&veemeeþer He³ee&³eer efJekeÀemee®³ee ceeO³eceeletve Òe³elve kesÀues
peeleele. He³ee&JejCe mebyebOeerle efJekeÀemee®³ee OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eel e ³esles. ³eeceO³es He³ee&JejCe
meblegefuele Òeot munotes.in

Page 80

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
80 4) Mesleer GlHeeoveele Jee{ (Inreased Agricultural Production) :
He³ee&³e efJekeÀeme ne Mesleer GlHeeovee®³ee Jee{erJejleer ue#e keWÀefêle keÀjC³eele ³e sles. ceeveJeer peerJeveele Mesleer
GlHeeove ns peerJeve DeeJeM³ekeÀ GlHeeove ceeveues peeles. ³eeceO³es DeVe, Oeev³e, HeÀUs, YeepeerHeeuee ³eeb®es
GlHeeove kesÀues peeles. ns GlHeeove keÀjle Demeleevee efHekeÀ He×leer peceerve Je HeeCeer J³eJemLeeHeve
ceeO³eceeletve Mesleer J³eJemLeeHeve kesÀues peeles. ³eeceO³es keÀceer HeeC³ee®eer efHekeÀ He×leer, efmeb®eve He×leer,
keÀerìkeÀveeMekeÀ DeewJ³eJemLeeHeve Fl³eeoer yeeyee r ue#eele IesTve Mesleer GlHeeove Jee{ kesÀueer peeles. He³ee&JejCeeme Ieele
DemeCeeN³ee Mesleer HeOoleer veekeÀe©ve meWefê³e Mesleer ef®ebjpeerJeer efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer
leb$ee®ee JeeHej keÀjC³eele ³eslees l³ee®ee HeefjCeece Mesle er GlHeeove Jee{ nesles.
5) jemee³eefvekeÀ DeewHe³ee&³e efJekeÀemee ceO³es jemee³eefvekeÀ DeewDemeCeeN³ee jemee³eefvekeÀ Deewns GefÎ<ì þsJeues peeles. l³eecegUs Mesleer®es DeeefCe He³ee&JejCee®es mebj#eCe keÀjlee ³esF&ue. kesÀJeU jemee³eefvekeÀ
Kelee®ee JeeHej kesÀu³eeves®e Mesleer GlHeeovee le Jee{ nesles. ne iewjmecepe otj keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
l³eemeeþer meWefê³e Keles ³eeb®ee JeeHej keÀ©ve Mesleer kesÀu³eeme DeefOekeÀ GlHeeove efvecee&Ce keÀjlee ³esles Demes
DeveskeÀ Mesleer GlHeeoveeleerue ³eMemJeer Òe³eesie HeenC³eeme efceUles.
6) peceerve, HeeCeer DeeefCe efHekeÀ J³eJemLeeHeve (Land, Water and Crop
Management) :
He³ee&³e efJekeÀeme ne Mesleer mebyebefOele DeefOekeÀ cenÊJee®ee ceeveuee peelees. ³eeceO³es peceerve, HeeCeer DeeefCe efHeke À
He×leer®es J³eJemLeeHeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee eflevner iees<ìer®es ³eesi³e Meem$eer³e mebMeesOeve keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. Mesleer keÀjle Demeleevee peceerveer®eer GlHeeokeÀlee Jee{C³eeme peceerveer®ee Heesle l³ee®ee
keÀme efìkeÀCes DeeJeM³ekeÀ Deens. lemes®e HeeC³ee®ee Mesleermeeþer®ee Ghe³eesie efkeÀleer ÒeceeCeele keÀjeJee ns
cenÊJee®es Deens. lemes®e keÀesCel³ee efHekeÀebvee efkeÀleer HeeCeer keÀMeeÒekeÀejs ÐeeJes ³eeb®es efve³eespeve keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs ³eesi³e peceerve, HeeCeer DeeefCe efJekeÀemeHe×leercegUs Mesleer GlHeeoveele Jee{ nesF&ue
l³eemeesyele He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve keÀjlee ³esF&ue.
7) pewJe efJeefJeOeles®es mebj#eCe (Biodiversity Security) :
He³ee&³e efJekeÀemee ceO³es pewJe efJeefJeOeles®³ee mebj#eCeeuee cenÊJe Deens. keÀejCe pewJe efJeefJeOelee ns
He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&vee®ee Yeeie Deens. vewmeefie&keÀ mJeªHeeleerue JevemHeleer ÒeeCeer keÀerìkeÀ, He#eer, peerJe
peblet, peceerve, HeeCeer, nJee ³eeb®ee meceeJesMe l³eeceO³es keÀjC³eele ³eslees. ³ee®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer He³ee&³e
efJekeÀemee®ee JeeHej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee®es mebj#eCe keÀmes keÀjlee ³esF&ue ³eemeeþer He³ee&³e J³eJemLee
efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles. p³eecegUs ³ee pewJe efJeefJeOeles®es mebj#eCe keÀjlee ³esF&ue.
8) ueIeg Gðeesie efveefce&leer (Small Scale Industries) :
He³ee&³e efJekeÀeme ne Mesleer yejesyej ueIeg GÐeesiee®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. He³ee&³e efJekeÀeme ne GÐeesiee®³ee
efJekeÀemeeme cenÊJe osleele. ceesþîee GÐeesiee®³ee efveefce&leer yejesyej ueIet GÐeesiee®eer GyeejCeer keÀjC³eele
³esles. ³eeceO³es HeMegHeeueve, ceemesceejer, HeÀU GlHeeove, keÀ®®ee ceeue efveefce&leer Òeef¬eÀ³ee, Mesleerme HetjkeÀ
J³eJemee³e Fl³eeoeR®³ee ceeO³eceeletve ueIeg GÐeesiee®eer efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. l³eecegUs peerJeveeJeM³ekeÀ munotes.in

Page 81

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
81 GlHeeovee®eer efveefce&leer ner He³ ee&JejCe, mebJeOe&ve DeeefCe megjef#ele þsJeC³ee®³ee ¢<ìerves ueIeg GÐeesiee®eer
efveefce&leer kesÀueer peeles.
9) mJe³eb jespeieej efveefce&leer (Self Employment Making) :
He³ee&³e efJekeÀeme ne mJe³eb jespeieej efveefce&leer keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀj les. efJeMesjespeieeje®³ee mebOeer mJele:ntve efvecee&Ce keÀjlee Deeues Heeefnpes. l³eeb®es leb$e%eeve J³eJemee³e DeeefCe
J³eJemLeeHeveeuee®e keWÀefêle kesÀues peeles. l³eebvee Mesleer meesyele ueIet Gðeesie Je yeepeej J³eJemLeeHev ee®es
ÒeefMe#eCe keÀewMeu³e efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceeletve efoues peeles. l³eecegUs jespeieejemeeþer ceesþîee Menjele
mLebuelejCe keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemele veener l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieeletve Menjer Yeeieele nesCeejs
mLeueeblejCe ÒeceeCe keÀcee r nesF&ue. l³ee®³eeceO³es mJe³ebjespeieej peeCeerJe efvecee&Ce keÀ©ve DeeJeM³ekeÀ les
mene³³e GHeueyOe keÀ©ve efoues peeles. HeefjCeeceer veJe ³egJekeÀebvee mJeeJeuebyeer DeeefCe mJeeefYeceeve peerJeve
peieC³eeme mJe³eb jespeieej efveefce&leer ceOetve keÀj lee ³esles.
10) veJeerve efMe#eCe OeesjCe (New Education Policies) :
He³ee&³e efJekeÀeme ne veJeerve efMe#eCe OeesjCeeceOetve efJekeÀefmele keÀjlee ³esleele l³eemeeþer HeejbHeeefjkeÀ efMe#eCe
He×leeruee He³ee&³e veJeerve efMe#eCeHe×le efJekeÀefmele keÀjC es cenÊJee®es Deens. ns veJe efMe#eCe OeesjCe keÀewMeu³e
ÒeefMe#eCe ceeO³eceeletve keÀjC³eele ³esles efvecee&Ce keÀjlee ³esF&ue. ûeeceerCe Yeeieeleerue ³egJekeÀebvee efMe#eCee®³ee
mebOeer GHeueyOe keÀjC³eele ³esles. l³eemeeþer He³ee&³e efJekeÀemee®es efMe# eCe ³egJekeÀ ³egJeleer ceefnuee Jebef®ele IeìkeÀ
³eebvee efJekeÀemee®³ee cegU ÒeJeenele DeeCeC³eemeeþer He³ee&³eer efMe#eCe J³eJemLee GYeejCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ner
He×leer peerJeve keÀewMeu³e efMe#eCe leb$e%eeve yeepeej J³eJemLeeHeve DeeOeeefjle efvecee& Ce kesÀueer peeles. l³eecegUs
efJekeÀemee®³ee mebOeer meJe& meeOeejCe IeìkeÀeHe³e¥le Heesn®eJele ³esCes MekeÌ³e nesF&ue.
11) ûeeceerCe efJekeÀeme (Rural Development) :
He³ee&³e efJekeÀeme ne ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀemeeme keWÀêer efyebot ceevetve kesÀ uee peelees. Yeejleele DeefOekeÀ
pevelee ner ûeeceerCe Yeeieele jenles l³ee®eer GHepeerefJekeÀe Mesleer DeeefCe mebyebOeerle ueIeg J³eJemee³eeMeer mebyebOeerl e
Deens. ³ee mebyebOeerle IeìkeÀe®ee efJekeÀemeelcekeÀ efve³eespeve keÀjC³eele ³esles. ûeeceerCe Y eeieeleerue cegueYetle
%eeve keÀewMeu³e, iegCe JewefMe<ìîes ³eeb®ee efJekeÀeme DeeefCe Heg{erue efHe{îeebvee ns Òemeeefjle keÀjlee ³esF&ue. ³ee
¢<ìerves Òe³elve kesÀues peeleele. ûeeceerCe Yeeiee®³ee efJekeÀemeele pevelee keWÀê efyebot ceevetve efJekeÀeme kesÀuee
peelees. ³ee efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceele ueeskeÀ menYeeieeletve efvecee&Ce keÀjleele. lesJne ³ee HeefjefmLeleerle DeveskeÀ
yeoue nesleevee ueeskeÀebvee DeHesef#ele efJekeÀeme keÀe³e Deens ³eeefJemenYeeie cenÊJee®ee Deens. l³ee ¢<ìerves ûeeceerCe efJekeÀemee®ee keÀe³e&¬eÀce kesÀuee peelees.
Jejerue meJe& cegÐeeceOetve He³ee&³e efJekeÀemee efJekeÀjC³eele ³esles. He³ee&³e efJekeÀeme ner J³eeHekeÀ Je meeJe&ef$ekeÀ mebkeÀuHevee Deens. l³ee®ee mebyebOe ne He³ee&JejCe
DeeefCe ceeveJeer meceepee®³ee efJekeÀemeemebyebOeer J³eeHekeÀ ®e®ee& efvecee&Ce kesÀueer peeles. DeeHeu³ee efJekeÀemeeme
Mesleer GlHeeovee®eer efveefce&leer cenÊJee®eer ceeveue er Deens. leer keÀjle Demeleevee peceerve HeeCeer DeeefCe efHekeÀ
He×leer J³eJemLeeHeve kesÀueer peeles. l³eemeeþer ³eesi³e leb$e%eeve DeeefCe ceveg<³e yeUe®ee JeeHej kesÀuee peelees.
jemee³eefvekeÀ Keles, keÀerìkeÀ veeMekeÀe®ee JeeHej ve keÀjlee meWefê³e Kelee®ee JeeHej keÀ©ve Mesleer kesÀueer
peeles. lemes®e l³eeme HetjkeÀ DemeCeeN³ee J³eJemee³ee®eer efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. l³eecegUs meeceeefpekeÀ
DeeefLe&keÀ mlejeJejerue peerJeveceevee®ee opee& megOeejCee keÀjC³eele ³esles. l³eecegUs He³ee&³e ef JekeÀemeeuee cenÊJe
ÒeeHle Peeues Deens. munotes.in

Page 82

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
82 DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³ee&³e efJekeÀemee®eer J³eeK³ee meebiee.
2) He³ee&³eer efJekeÀemee®eer JewefMe<ìîes meefJemlej efuene.
7.4 He³ee&³eer efJekeÀemee®es cenÊJe (IMPORTANCY OF
ALTERNATIVE DEVELOPM ENT)
He³ee&³e efJekeÀemee®es cegK³e GÎsMe ne meJee¥ieerCe efJekeÀemeeceO³es He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJe ³eeb®³eeleerue
mebyebOeeceO³es meceleesue efvecee&Ce keÀjlee ³eslees. ³ee ceeO³eceeletve vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe megjef#ele þsTve ceeveJee r
efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eele ³eslees. DeeHeu³ee ceeveJeer iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee
DeefleefjkeÌle JeeHej keÀjC³eele ³eslees. l³eecegUs vewmeefie&keÀ DeeHeÊeervee meeceesjs peeJes ueeieles Deens.
He³ee&JejCeeJejleer Deefle¬eÀce ÒeotpJeeueecegKeer, nJeeceeveeleerue yeouee®³ee HeefjCeeceeuee ceeveJeeuee meeceejs peeJes ueeieles. DeMee vewmeefie&keÀ
DeeHeÊeer Heemetve mebj#eCe, mebJeOe&ve DeeefCe mecele esue jeKeC³eemeeþer He³ee&³e efJekeÀemee®³ee mebkeÀuHeves®ee
JeeHej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens l³eecegUs He³ee&JejCee®ee efJekeÀeme keÀjlee ³esF&ue. ³eeletve ceeveJeer meceepeeleerue
oeefjê, GHeemeceejer DeeefCe peerJeve peieC³ee®ee opee&meeþer megOeejCeeme eþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer
GHeefpeefJekesÀ®eer meeOeves He³ee&³e efJekeÀemee®³ee ceeO³eceeletve efvecee&Ce keÀjCes dDeeJeM³ekeÀ Deens. He³ee&³e
efJekeÀemee®es cenÊJe Heg{erue cegÐeeceOetve mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1) He³ee&JejCee®ee meceleesue (Equilibrium of Environment ) :
He³ee&³e efJekeÀeme cegK³e GÎsMe He³ee&JejCee®ee meceleesue jeKeCes nes³e. ceeveJeer efJekeÀeme keÀjle Demeleevee
He³ee&JejCeeuee keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee OeeskeÀe efvecee&Ce nesT ve³es ³ee®eer o#elee Iesleueer peeles. ³eemeeþer
He³ee&³e peerJeve DeeJeM³ekeÀ meeOevee®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. l³ee meeOevee®ee JeeHej keÀ©ve DeeHeu³ee
iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer Òe³elve kesÀuee peelees. DeeHeu³ee iejpee ³ee He³ee&JejCeeMeer meceleesue jeKetve®e
HetCe& kesÀu³ee Heeefnpesle. ³ee ¢ <ìerves efJekeÀemee®ee JeeHej kesÀuee peelees.
2) ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme (Sustainable Development ) :
He³ee&³e efJekeÀemee®es GefÎ<ì HetCe& keÀjC³eemeeþer ef®ejbpeerJeer efJekeÀemeekeÀ[s Jeeì®eeue keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
DeeHeu³ee iejpee HetCe& keÀ© ve YeefJe<³eeleerue efHe{îee®³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme
kesÀuee peelees ns keÀjle Demeleevee vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee DeefleefjkeÌle JeeHej ìeUCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
lemee He³ee&JejCee®ee meceleesue efìkeÀJelee ³es F&ue ³eemeeþer ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®³ee ceeO³eceeletve J³eeHekeÀ
ÒekeÀuHee®eer efveefce&leer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eemeeþer He³ee&³e efJekeÀemee®ee GHe³eesie keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens.
3) Mesleer GlHeeove Jee{ (Incrising Agricultural Productio n) :
He³ee&³e efJekeÀeme ne Mesleer GlHeeovee®³ee Jee{ermeeþer Òe³elve keÀjlees. DeeHeu³ee iejpee Mesleer®³ee
GlHeeovee®³ee ceeO³eceeletve HetCe& keÀjeJ³ee ueeieleele. ³eemeeþer Mesleer®³ee ceMeeieleer He×le, HeerkeÀ He×leer,
HeeCeer J³eJemLeeHeve, peceer ve keÀme megOeejCee DeeefCe ³eesi³e yeepeejHesþ efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee mlejeJejleer
He³ee&³e efJekeÀeme GHe³eesieele DeeCeuee peelees. l³eecegUs Mesleer #es$eeceO³es efJekeÀemeelcekeÀ HeefjJele&ve efvecee&Ce
keÀjlee ³eslees. munotes.in

Page 83

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
83 4) jemee³eefvekeÀ DeewHe³ee&³e efJekeÀeme ne Mesleer GlHeeove keÀjleevee jemee³eefvekeÀ DeewkeÀjleele, Mesleermeeþer kesÀJeU jemee³eefvekeÀ Kelee®ee DeefleefjkeÌle JeeHej kesÀu³eeves Mesleerle vee efHekeÀlee
efvecee&Ce nesC³ee®eer MekeÌ³elee DeefOekeÀ Demeles. lesJne ³eeuee He³ee&³e cnCetve meWefê³e Keles DeeefCe DeewJeeHej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. lemes®e jemee³eefvekeÀ êJ³ee®ee DeeefCe keÀerìkeÀ veeMekeÀe®ee JeeHej keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ lesJe{îee®e ÒeceeCeele keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens ³eemeeþer He³ee&³e efJekeÀemee®³ee He×leer®ee JeeHej
cenÊJeHetCe& jenlees.
5) oeefjêîe efvecet&ueve (Poverty Reduction ):
He³ee&³e efJekeÀemee®³ee ceeO³eceeletve oeefjêîe efvecet&uevee®ee keÀe³ e&¬eÀceeme ceole nesles. ³ee ceeO³eceeletve Òel³eskeÀ
J³eeqkeÌleuee DeeHeuee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³ee®eer mebOeer DeeefCe meeOeves GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeleele.
l³eecegUs ceeveJeer GHepeerefJekesÀmeeþer GHeueyOe DemeCeejer mebmeeOeves efvecee&Ce kesÀu³ee peeleele. veJ³ee
GlHeeove He×leer®³ee ceeO³eceeletve GlHeeove efvecee&Ce kesÀueer peeleele l³eecegUs DeeefLe&keÀ iejpee HetCe& keÀjlee
³esleele DeeefCe mece=× peerJeve oeefjê cegkeÌleer ceOetve peielee ³esles.
6) He³ee&³eer Gpee& efveefce&leer (Alternative Power Making ) :
He³ee&JejCeeme Hetj DeMeer Tpee& efveefce&leer®es meeOevee®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. ³ee ¢<ìerves He³ee&JejCee®es
meblegefuele efìkeÀJeC³eemeeþer meg³e& Tpee&, HeJeve®ekeÌkeÀer, peue Tpee& ³ee ceeO³eceeletve HeejbHeefj keÀ Tpee&
efveefce&leer kesÀueer peeles. l³ee®ee JeeHej keÀjlee ³esF&ue ner Tpee& meJe&keÀeU efìketÀve þsJeCeejer Deens. DeeOegefvekeÀ
DeeefCJekeÀ Tpee& ner ceeveJeer meceepee®³ee Deejesi³eeuee IeelekeÀ Deens. lemes®e He³ee&JejCeeleerue meJe&
IeìkeÀeJejlee r ogiee&ceer HeefjCeece keÀjCeejer Deens. l³eemeeþer DeeefCJekeÀ Tpee& efveefce&leerme efJejesOe keÀjles
l³eeefþkeÀeCeer HeejbHeeefjkeÀ Tpee& meeOeves JeeHejC³eele ³esleele. l³eecegUs pebieuelees[ ÒeceeCe keÀceer nesles.
keÀesUmee KeeCe keÀece keÀceer nesl es. nJee, HeeCeer Jee³et ÒeotHe³ee&JejCe meblegefuele efJekeÀeme kesÀuee peelees.
7) peceerve HeeCeer DeeefCe pebieuee®es mebJeOe&ve (Conservation of Land Water ) :
He³ee&JejCee®³ee mebj#eCeeceO³es peceerve HeeCeer DeeefCe pebieuee®es mebJeOe&ve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. He³ee&³e
efJekeÀemee®³ee ceeO³eceeletve He³ee&JejCe IeìkeÀe®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjC³eele ³esles. l³eeb®³ee
JeeHeje®³ee efJeþsJeC³eemeeþer He³ee&³e meeOevee®ee JeeHej keÀ©ve peceerveer®ee keÀme megOeejCes ÒeotJ³eJemLeeHeve l³ee®ee HetCe&Òeef¬eÀ³ee keÀjCes HeeCeer ÒeotÒeotefkeÀjCes Fl³eeoer mJeªHeele He³ee&³e efJekeÀeme YetefcekeÀe efvecee&Ce keÀjles.
8) HeefjefmLeleer keÀer meceevelee (Ecological Equality ):
He³ee&³e efJekeÀemeeceO³es HeefjefmLeleer keÀer meceevelee efvecee&Ce kesÀues peeleele. He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀeb®ee JeeHej
DeefleefjkeÌle ÒeceeCeele kesÀues peelees. HeefjCeeceer Demeceevelee efvecee&Ce nesles, m eceepeele efJeefMe<ì IeìkeÀe®es
He³ee&JejCe IeìkeÀebJejleer efve³eb$eCe Demeles les IeìkeÀ ³eeb®ee DeefOekeÀ JeeHej keÀjleele lej ogmeN³ee yeepetme
meceepeeleerue ÒeYetlJekeÀejer ueeskeÀ ³eeb®ee DeefleefjkeÌle JeeHej keÀjleele. l³eecegUs He³ee&JejCee®es me bj#eCe DeeefCe
mebJeOe&ve mebyebOeer ÒeMve GHeefmLele kesÀues peeleele. ³eelegve meceepeele mebmeeOevee®³ee DeefOekeÀejeJejleer munotes.in

Page 84

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
84 Demeceevelee efvecee&Ce kesÀueer peeles. ner Demeceevelee iejerye -Þeerceble, ñeer -Heg©keÀeceieej -Yeeb[Jeu eoej Jeieea³e efJeJebef®ele IeìkeÀebvee ³ee cegK³e ÒeJeenele DeeCeC³eemeeþer HeefjefmLeleerkeÀer meceevelee efvecee&Ce keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. ³eemeeþer He³ee&³e efJekeÀem ee®³ee ceeO³eceeletve Òe³elve kesÀues peeleele.
9) HeefjefmLeleerkeÀer ueeskeÀMeener efveefce&leer (Ecological Democracy Making ) :
He³ee&³e efJekeÀemeeceO³es ÒeecegK³eeves HeefjefmLeleerkeÀer ueeskeÀMeener®eer efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. ³ee
ueeskeÀMeenerceO³es He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJeer meceepe ³eeleerue mebyebOe efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer ueeskeÀMeener
He×leerves efveCe&³e Iesleues peeleele. He³ee&JejCee®³ee mebj#eCeemebyebOeer OeesjCe efveefce&leerceO³es ueeskeÀ menYeeieelet ve
OeesjCee®eer efv eefce&leer kesÀueer peeles. l³eecegUs He³ee&JejCee®eer mebj#eCee®eer peyeeyeoejer mLeeefvekeÀ ueeskeÀebJejleer
³esles. l³eevegmeej l³eebvee DeeHeu³ee GHepeerefJekesÀmeeþer Òe³elve keÀjeJes ueeieles. meÐeefmLeleerle DeeOegefvekeÀ
Yeeb[Jeueer GlHeeove He×lee r jep³e mejkeÀej®eer OeesjCes DeeefCe He³ee&JejCeeefJeHe³ee&JejCe mebyebOeer ÒekeÀuHes, ceesþer OejCes, DeeefCJekeÀ ÒekeÀue, pebieue lees[, ceesþs jmles, ceneceeie&,
efJeceeveleUs, DeewÐeesefiekeÀ GlHeeoves, keÀ®eje ³eeb®es Òe ceeCe Jee{le Deens. l³eecegUs mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®es
efJemLeeHeve DeefOekeÀ ÒeceeCeele nesle Deens. ³eemeeþer mLeeefvekeÀ ueeskeÀebveer peveÒeeflejesOe ®eUJeU GYee©ve
He³ee&³e efJekeÀemee®ee GHe³eesie keÀjC³eele menYeeie Iesleuee Deens. l³eecegUs He³ee&J ejCe meblegefuele OeesjCee®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjCes cenÊJeHetCe& jenles.
He³ee&³e efJekeÀeme ner cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee Deens peer He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJe ³eeleerue mebyebOe megjef#ele
þsJeC³eemeeþer He³ee&³eer J³eJemLee efvecee&Ce keÀjles. l ³eecegUs He³ee&JejCee®ee meblegueerle efJekeÀeme keÀjlee ³esF&ue.
nîee He³ee&JejCeeme DeefOekeÀ megjef#ele þsJetve ceeveJeer efJekeÀeme keÀjlee ³esF&ue. ³eemeeþer He³ee&³eer J³eJemLes®eer
efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. l³eecegUs peceerve, HeeCeer, nJee, JevemHeleer, ÒeeCeer, keÀerìkesÀ Flej IeìkeÀeb®es
mebj#eCe keÀjlee ³esles. lemes®e efJekeÀemeelcekeÀ DeeJeM³ekeÀ He³ee&³e meeOevee®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. l³eecegUs
He³ee&JejCeeefJeSkeÀeeflcekeÀ efJekeÀeme keÀjC³eele menYeeie cenÊJeHetCe& Deens. lej®e jep³eMeemeve OeesjCes, Yeeb[Jeueer
Dee¬eÀceCes DeeefCe keÀe³eos ³eeb®³ee Dee¬eÀceCeele ÒeeflejesOe ®eUJeU efvecee&Ce keÀ©ve OeesjCeelcekeÀ He ³ee&³e
efJekeÀemee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele ³esles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³ee&³e efJekeÀemee®es cenÊJe meefJemlej efJeMues7.5 ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme (SUSTAINABLE DEVELOPMENT)
ÒemleeJevee (Introduction) :
ceeveJeer mec eepee®ee efJekeÀeme DeveskeÀ MelekeÀeHeemetve meg© Deens. l³eecegues efJekeÀemee®eer Òeef¬eÀ³ee ner efvemeie&
DeeefCe ceeveJe ³eeb®³eeleerue mebyebOeeceOetve mecepetve Ieslee ³esles. ³ee efJekeÀemee®eer meg©Jeele Gl¬eÀebleer Òeieleer
DeeefCe efJekeÀeme ³ee HeefjJele&vee®³ee Òeef¬eÀ³esletve mHe<ì nesles. ³eeceO³es GHepeerefJekeÀe GlHeeove DeeefCe
mece³eespevee®ee meceeJesMe neslees. ns nesle Demeleevee efvemeie& DeeefCe ceeveJe ³eeceOeerue mebyebOeeleerue
meceleesueeletve efJekeÀeme mecepetve IesCes DeeJeM³e keÀ Deens. ceeveJe DeeHeu³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer
efvemeiee&leerue mebmeeOevee®ee JeeHej keÀjle Demeleele. l³eeb®ee Heg{erue efHe{îeebvee JeeHej keÀjlee ³eeJee Demee
¢ef<ìkeÀesve meceesj ³esT ueeieuee. ³eeletve ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®eer mebkeÀ uHevee meceesj ³esT ueeieueer.
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme mebkeÀuHevee ner ceeveJeer efJekeÀemee®eer GefÎ<ì Hetleea®es mebIeìerle lelJe Deens. ³eeyejesyej munotes.in

Page 85

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
85 meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeJeuebyetve Deens. ³eeletve ceeveJeer iejpee HetCe& kesÀ u³ee peeleele. ³ee
keÀjleevee vewmeefie&keÀ J³eJemLesuee efmLejlee DeeefCe SkeÀelcelesuee yeeOee ve Heesn®elee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
l³eecegUs ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ne efJekeÀeme cnCetve mJele:®³ee iejpee HetCe& keÀjleevee YeefJe<³eeleerue
efHe{îeebmeeþer iejpeHetleea nesF&ue ³ee ¢ef<ìves Heeefnues peeles.
meve 1987 meeueer ye´l³egìuee@ve[ DenJeeue (Brundtland Report) ³eebveer DeeOegefvekeÀ ef®ejbpeerJeer
efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjC³eele Deeueer. ner mebkeÀuHevee SkeÀefJemeeJ³ee Melek eÀeleerue He³ee&JejCee®³ee
meboYee&le ef®ejbpeerJeer Jeve J³eJemLeeHevee®³ee mebyebOeerle keÀjC³eele Deeueer. ner mebkeÀuHevee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme,
meeceeefpekeÀ efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCe Heg{®³ee efHe{îeeb®³ee ¢<ìerves mecepegve IesC³eele ³esles. ner mebkeÀuHevee
ceeveJeer HeefjefmLeleerkeÀer J³eJemLes®es meceleesuee®es ceeveJeer GefÎ<ìs Hetleea keÀjCes Deens. ner mebkeÀuHevee meKeesue
¢ef<ìkeÀesvee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. p³eeletve meceleesuee®ee cegÎe mHe<ì neslees. ³ee DeeOeejs meeceeefpekeÀ Deeef Ce
DeeefLe&keÀ J³eJemLes®ee Hee³ee efveOee&efjle neslees. ³eeJejleer nJeeceeveeleerue yeoue DeeefCe Flej DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme J³eeHeej J³eJemLee ³eeb®ee HeefjCeece nesle Demelees. ³eeletve J³eJemLeeHekeÀer³e ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme
lelJe DeeefCe J³eJen ej mHe<ì neslees.
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ner mebkeÀuHevee efJemle=le DeLee&ves ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®es ef®ebjpeerJeer vescekesÀ keÀe³e Deens.
³ee ÒeMveemebyebOeer ef®eefkeÀlmeelcekeÀ efJeÒeef¬eÀ³ee keÀ©ve l³eeb®ee JeeHej keÀjC³eele ³eslees. ns DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle DeefOekeÀ ÒeceeCeele
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee keÀ®®ee ceeue cnCetve JeeHej keÀjC³eele ³esT ueeieuee. l³eecegUs He³ee&JejCeeleeru e
peerJeme=<ìer DeeefCe vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee DeefOekeÀ JeeHej keÀjC³eele ³esT ueeieuee. vewmeefie&keÀ meeOeve
mebHeÊeer®ee efJeveeme Òeotmebj#eCee®ee ÒeMve G HeefmLele nesT ueeieues. ³eecegUs ne efvemeiee&®ee efJeveeMe DeeefCe MeesDeeCeC³eeme ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee lelJe DeeefCe J³eJenej ³eemebyebOeer ®e®ee& keÀjC³eele ³esT
ueeieueer.
ef®ejbpeerJeer mebkeÀuHevee ner efve jlebj ®eeueuesueer GlHeeove Òeef¬eÀ³ee peeieeflekeÀ J³eJemLeeHevee®eer Òeef¬eÀ³es®ee
J³eJenej Deens. efvemeie& DeeefCe ceeveJeer mebmeeOevee®ee Hegve&JeeHej yejesyej meceeblej cegu³ee®eer efveefce&leer ner
efvemeiee&®ee meceleesue ve efyeIe[Jelee DeeefCe e fJeveeMe ve keÀjle J³eJemLee efvecee&Ce keÀjCes Deens. ef®ejbpeerJeer
efJekeÀeme ne vewmeefie&keÀ J³eJemLes®eer keÀeUpeer meesyele meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e DeeJneveevee
meeceesjs peeC³eemeeþer ceeveJeleeJeeoer ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme keÀjCes Deens. Heg{erue efHe{îeebmeeþer vewmeefie&keÀ
meeOeve mebHeÊeer®es peleve mebJeOe&ve DeeefCe mebj#eCe keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves Òe³elve keÀjCes nes³e.
melejeJ³ee DeeefCe DeþjeJ³ee MelekeÀeceO³es ³egjesHeceO³es ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme mebkeÀuHevee n er ef®ejbpeerJeer Jeve
J³eJemLeeHeve keÀuHevesletve ner mebkeÀuHevee efvecee&Ce Peeueer. Fbiueb[ ceOeerue ueekeÀ[e®³ee meeOeveemebyebOeer
Jee{er®eer peeCeerJe efvecee&Ce Peeueer. meve 1662 meeueer pee@ve FJeueerve (John Evelyn) ³eebveer
Sylra ³ee l³eeb®³ee efveyebOeeceO³es vewmeefie&keÀ meeOevee®³ee DeeefLe&keÀ MeesuesKe efueefnuee. meve 1713 meeueer Hans Carllron Carlowitz ³eebveer Sylvicutura
Economic ³eebveer Saxony ³ee HegmlekeÀeceO³es Jeveeb®³ee mebyebOeer uesKe ve kesÀues Deens. ³ee keÀe³ee&®ee
HeefjCeece Jeve#es$ee®³ee efve³eespeveemebyebOeer keÀe³e& keÀjC³eele Deeueer. Gifford Pinchof ³eebveer US
Foreset Service mebyebOeerle Jeve#es$e J³eJemLeeHevee mebyebOeer mebmeeOeve JeeHejeyeeyele keÀjC³eele
Deeueer. meve 1960 meeueer Aldo Lepold ³eebveer peceerve veweflekeÀlee mebkeÀuHevesletve He³ee&JejCe
®eUJeUer®eer efveefce&leer kesÀueer. munotes.in

Page 86

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
86 meve 1962 meeueer Rechel Carson’s ³eebveer Silent Spring ³ee HegmlekeÀeceO³es
He³ee&JejCee®³ee Nneme efJekeÀeme DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeMeer mebyebOe pees[C³eele Deeuee. meve 1966
meeueer Kenneth E. Boulding ³eebveer The Economics of the coming
Spaceship Earth ³ee efveyebOeeceO³es ce³ee&efole vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®³ee DeeOeejs HeefjefmLeleerkeÀer
DeeefCe DeLe&J³eJemLe sJej®e mebyebOe pees[C³eele Deeuee Deens. ³eeceOetve He³ee&JejCee®³ee mebyebefOele ÒeMveeJej
meve 1973 meeueer ³egvee³eìs[ vesMeve keÀeBûesme ³eeb®³ee ???? keÀe@vHeÀjme ceO³es YeefJe<³ekeÀeUemeeþer
efJekeÀemeemeeþer Jee{ DeeefCe l³eeb®eer DebceueyepeeJeCe er ³eemebyebOeer ®e®ee& keÀjC³eele Deeueer. ³eeefJeHeefnuee YetefcekeÀe mHe<ì kesÀueer. pee@Jn [ervesiue ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer. efJeu³ece HeÀu³eebve ceefì&ve,
[sefJn[, [e@[mesve ûes DeeefCe SefuePeeyesLe ûes ³eebveer ³ee®³ee YetefcekeÀe efv eefce&leer ceO³es ³eesieoeve efoues Deens.
meve 1980 meeueer International Union for Conservation of Nature ³eebveer
peeieeflekeÀ mebHeÊeer cnCetve ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ner meJe&ÒeLece mebJeOe&vee®eer OeesjCe cnCetve mHe<ì keÀjC³eele
Deeues DeeefCe e f®ejbpeerJeer efJekeÀemee®eer mebkeÀuHeves®eer DeesUKe keÀ©ve efoueer. United Nations
World Charter for Nature ³eebveer mebJeOe&ve Hee®e lelJe efJekeÀefmele keÀjC³eele Deeues peer
ceeveJeeves efvemeiee&®es mebJeOe&vee®es Heeueve keÀjeJes ns meebieC³eele De eues. meve 1987 meeueer ³egvee³eìs[
vesMeve ves Our Common Future ³ee DenJeeueeceO³es World Commission on
Environment and Development ³eeuee Brundtland Report Demes mebyeesOeues
peeles. ne DenJeeue ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®eer J³eeK³ee kesÀueer. United N ation Charter ³eebveer
ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®³ee mebkeÀuHevesefJemebj#eCe ³ee mebyebefOele DeLe& pees[C³eele Deeuee Deens. ³egvee³eìs[ vesMeve ³eeb®³ee men³eesieeves peceerve
efJekeÀeme DeeefCe efMe#eCe, Deejesi³e DeeefCe peerJeve peieC³ee®³ee ÒeMveemebyebOeer efJemle=le ceeb[Ceer keÀjC³eele
Deeueer.
meve 2013 ®³ee ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme DenJeeueeceO³es HeefjefmLeleerkeÀer DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e DeeefCe
meebmke=ÀeflekeÀ I eìkeÀeMeer HejmHej mebyebefOele Hewuet®ee mebyebOe mHe<ì kesÀuee Deens. Education for
sustainable Development ³eeb®³ee celes efMe#eCe ns keÀewMeu³e, cetu³e DeeefCe ¢ef<ìkeÀesvee®es
%eeve ns ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme meceeblej meceepe DeefOekeÀ efvecee&Ce k eÀjlee ³esF&ue ³ee®ee GÎsMe ef®ejbpeerJeer
efJekeÀeme He³ee&JejCe HewuetMeer meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ DeeefCe He³ee&JejCee®ee mebyebOe meceleesue DeeefCe SkeÀeeflcekeÀ
¢ef<ìkeÀesveeMeer pees[C³eele Deeues. ³eecegUs ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ceeveJeer mece epee®³ee efJekeÀemeemeeþer
GHe³eesieer þjles.
7.6 ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®eer J³eeK³ee (DEFINITION OF
SUSTAINABLE DEVELOPMENT)
ye´³egv[sìueeve[ efjHeesì& (Brundtland Report) :
’ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ne Demee efJekeÀeme Deens pees YeefJe<³eeleerue e fHe{îeeb®³ee mJele:®³ee iejpee HetCe&
keÀjC³ee®³ee #ecelesMeer keÀesCeleerner le[pees[ ve keÀjlee meÐe iejpee HetCe& keÀjlees.“
Fbmee³ekeÌueesefHe[er³ee Dee@HeÀ FkeÀe@uee@peer (Encyclopedia of Ecology ) :
’YeefJe<³eeleerue efHe{îeebvee l³eeb®³ee mJele:®³ee iejpee HetCe& keÀjC³ee®eer #ecelee keÀesCeleerner le[pees[ ve
keÀjlee meO³ee®³ee iejpee YeeieJeCeeje efJekeÀeme cnCepes ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme nes³e.“ munotes.in

Page 87

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
87 ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ner J³eeHekeÀ efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee Deens. p³eeceO³es efvemeie& Deeef Ce ceeveJe ³eeb®³eeleerue
mebyebOeeceO³es meceleesue meeOeC³eele ³eslees. l³eecegUs He³ee&JejCee®³ee efJeveeveener. ceeveJeer mebyebOeeceO³es efmLejlee efvecee&Ce keÀjleele. l³eecegUs Heg{erue efHe{îeebvee l³eeb®³e e iejpee HetCe&
keÀjlee ³esF&ue DeeefCe efJekeÀeme meeO³e keÀjlee ³esF&ue.
7.7 ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®eer JewefMe<ìîes (CHARACTERISTICS OF
SUSTAINABLE DEVELOPMENT)
1) vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer mebJeOe&ve (Preserve Natural Resources) :
ceeveJe D eeHeu³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. ner Yetceer
nJee DeeefCe HeeCeer ³eeb®ee vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej cnCetve keÀjleele. nîee®ee DeefleefjkeÌle JeeHej
kesÀuee Demelee vewmeefie &keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee Nneme nesF&ue. l³eecegUs efvemeiee&®ee meceleesue meeOeuee peeCeej
veener. HeefjCeeceer YeefJe<³eeleerue efHe{îeebvee vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee JeeHej keÀjlee ³esCeej veener.
l³eecegUs vewmeefie&keÀ meeOevee®es mebJeOe&ve keÀjCes cenÊJee®es ceeveues peeles. lej®e pewJeefJeefJeOeele DeeefCe ceeveJeer
meceepee®es mebJeOe&ve keÀjlee ³esF&ue.
2) peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ keÀceer keÀjCes (Reduce Global Warming):
peeieeflekeÀ mlejeJejleer nJeeceeveeleerue yeouee®ee HeefjCee ce peeCeJet ueeieuee Deens. ³ee leeHeceeveeceO³es Jee{
nesleevee HeenC³eeme efceUles keÀejCe nJesleerue DeesPeve®ee mLej keÀceer nesle Deens. nîee mLejeJej Jee³et
ÒeotDeewÐeesefiekeÀjCee®³ee ceeO³eceeletve Jee³et Òeotnesle Deens. HeefjCeece leeHeceeve Jee{, ceneHetj, YetkebÀHe DeeefCe JeeoUs efnceJeÒeceeCe Jee{le Deens. cnCetve vewmeefie&keÀ leeHeceeve Jee{ keÀceer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3) He³ee&JejCe cew$eer j®evee J³eJenej (Eco -friendly Building) :
efvemeie& DeeefCe ceeveJe ³eeb®³eeceO³es meceleesue jeKeeJe³ee®ee Demesue lej He³ee&JejCeeMee r cew$eerHetCe& mebyebOe
efvecee&Ce kesÀues Heeefnpes. ³eeceO³es He³ee&JejCee®ee mebJeOe&ve, mebj#eCe DeeefCe meceleesue þsJeC³eemeeþer®ee Òe³elve
kesÀuee peelees lemes®e pewJeefJeefJeOee efìkeÀJeC³eemeeþer vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeMeer ³eesi³e Jele&ve ke ÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. lees DeeHeu³ee peerJevee®ee Yeeme ceeveCes DeeJeM³ekeÀ Deens. He³ee&JejCeeuee neCeer Heesnes®esue Demes
keÀesCelesner Jele&ve keÀ© ve³es lej®e ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme meeO³e keÀjlee ³esF&ue.
4) HeeC³ee®³ee meeOevee®es Hegve&JeeH ej keÀjCes (Use of Renewable Resources of
Water) :
vewmeefie&keÀ meeOeveeceO³es HeeC³ee®³ee cenÊJeHetCe& meceeJesMe kesÀuee peelees. HeeC³ee®ee JeeHej keÀ©ve DeeHeu³ee
cegueYetle iejpee HetCe& kesÀu³ee peeleele. l³eecegUs HeeCeer ne ceeveJeer cegueYetle D eefOekeÀej ceeveuee peelees. HeCe
meÐeefmLeleerceO³es vewmeefie&keÀ HeeCeer ñeeslee®es DeefOekeÀ ÒeceeCeele iewj JeeHej kesÀuee peelees. DeewÐeesefiekeÀjCeelet ve
efvecee&Ce Peeuesues ÒeotHeeC³eeJejleer Hegve&JeeHeje®eer Òeef¬eÀ³ee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens l³eemeeþer veJeerve Òeef¬eÀ³ee GÐeesie GYeejC³eele
³esle Deensle.
munotes.in

Page 88

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
88 5) meJe& ÒekeÀej®es ÒeotMinimized):
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer meJe& ÒekeÀej®es ÒeotDeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®³ee ceeO³eceeletve veJeerve GÐeesiee®eer efveefce&leer keÀjC³eele ³esle Deens. ³eeceOetve meJe&
ÒekeÀej®es ÒeotDeeefCe ceeveJeer meceepe ³eebvee DeveskeÀ mecem³esvee meeceesjs peeJes ueeieles. l³eecegUs meJe& ÒekeÀej®es ÒeotkeÀjCes ns ef®ejbpeerJeer efJekeÀem eeceO³es cenÊJee®es mecepeues peeles.
6) vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee peeCeerJeHetJe&keÀ JeeHej (Sensible use of Natural
Resources) :
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ne vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®³ee peeCeerJeHetJe&keÀ JeeHeje®es DeJeuebyeve Deens. ef vemeie&
DeeefCe ceeveJeer meceepeeleerue mebyebOe meceleesue Je megjef#ele þsJee³e®es Demeleerue lej vewmeefie&keÀ meeOeve
mebHeÊeer®ee peeCeerJeHetJe&keÀ JeeHej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eevegmeej DeeHeu³ee efHe{erleerue ueeskeÀebveer
vewmeefie&keÀ meb HeÊeer®ee DeefleefjkeÌle JeeHej keÀ©ve vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee efJeveeMe ve keÀjlee Heg{erue
efHe{îeebvee keÀmee keÀceer nesF&ue, ³ee ¢<ìerves peeCeerJe efvecee&Ce keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ner peeCeerJe efvecee&Ce
keÀjC³ee®es keÀe³e& ef®ejbpee rJeer efJekeÀemeeletve meeO³e keÀjlee ³esles.
7) meewj Tpee& HeJeve Tpee& efveefce&leer Yej (Emphasis on Energy Source on Solar
and Wind) :
ef®ejbpeerJeer efJekeÀemeeceO³es HeejbHeefjkeÀ Tpee& meeOeveeceO³es meewj DeeefCe HeJeve Tpee& efveefce&leermeeþer Yej
efouee peelees. vewmeefie&keÀ efjl³ee meg³e&ÒekeÀeMe DeeefCe nJee ³ee®eer menpeefjl³ee GHeueyOe neslees. meeOeveeceOetve
menpeefjl³ee Tpee& efveefce&leer keÀjCes megueYe nesles. l³eecegUs ³ee Tpee& meeOevee®ee meJe& efþkeÀeCeer GHeueyOe
keÀjC³eele ³es les. l³eecegUs meJee¥vee ³ee®ee GHe³eesie keÀjCes MekeÌ³e nesles. otmejs ³ee Heemetve efvecee&Ce kesÀueer
peeCeejer Tpee& ner ÒeotHe³ee&JejCe mebJeOe&ve, peleve DeeefCe m egjef#ele keÀjC³eemeeþer GHe³eesieer Deens. lemes®e l³eeb®es
Hegve&efveefce&leerkeÀjCe keÀjCes MekeÌ³e nesles l³eecegUs ner Tpee& ef®ejbpeerJeer efJekeÀemeeceO³es cenÊJee®eer Deens.
8) vewmeefie&keÀ JeeleeJejCee®es mebj#eCe (Protection of Natural Habitant ):
vewmeefie&keÀ JeeleeJejCeeceO³es ceeveJe DeeHeues peerJeve peiele Demelees. lees DeeHeu³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer
vewmeefie&keÀ meeOeveeb®ee JeeHej keÀjle Demelees. HeCe kesÀJeU DeeHeu³ee nJ³eemeeHeeF& vewmeefie&keÀ meeOeve
mebHeÊeer®ee DeHes#es Hes#ee peemle JeeHej keÀjC³eele ³eslees. l³eecegUs He³ee&JejCee®ee meceleesue {emeUuee peelees.
l³ee®ee HeefjCeece ogpevepeerJeve efJemkeÀefUle nesles. ³ee meJe& H eefjefmLeleer®ee efJe®eej keÀjlee vewmeefie&keÀ JeeleeJejCee®es mebj#eCe
keÀjCes cenÊJee®eer yeeye cnCetve meceesj ³esles. ³ee ceeO³eceeletve ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme meeO³e keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens.
ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee J³eeHekeÀ DeLee&ves mecepetve Ieslee ³esles. ner efvemeie& DeeefCe ceeveJe
³eeb®³eeleerue meceleesuee®eer J³eJemLee efvecee&Ce keÀjles. vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee JeeHej keÀmee keÀjeJee?
efkeÀleer ÒeceeCeele keÀjeJee? l³ee®es mebJeOe&ve peleve DeeefCe megje f#elelee keÀMeer þsJelee ³esF&ue? ³ee Devegner mebkeÀuHeveelcekeÀ efJeMueskeÀjC³eeyejesyej®e l³ee®es Hegve&efveefce&leerkeÀjCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. kesÀJeU vewmeefie&keÀ mebHeÊeer®ee JeeHej munotes.in

Page 89

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
89 keÀ©ve ®eeueCeej veener. lej l³ee®ee DeeflejskeÀ nesCeeje JeeHej ìeUuee Heeefnpes. lej®e vewmeefie&keÀ
mebHeÊeer®ee efJeveeMe ìUsue. l³eecegUs ogFl³eeoer DeveskeÀ mecem³ee ìeUlee ³esF&ue. lemes®e efvemeie& DeeefCe ceeveJeer meceepee®es mebj#eCe DeeefCe
efnlemebyebOe peHelee ³esleerue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®eer J³eeK³ee meebiee.
2) ef®ejbpeerJeer efJekeÀem ee®eer JewefMe<ìîes meefJemlej efuene.
7.8 ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®es cenÊJe (IMPORTANCY OF
SUSTAINABLE DEVELOPMENT)
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ne ceeveJeer meceepee®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme OeesjCe cnCetve mecepetve Ieslee ³esles. efvemeie &
DeeefCe ceeveJe ³eeb®³eeleerue mebyebOe ne meceleesue mebJeOe&ve DeeefCe megjef#eleles®³ee DeeOeejs meeOelee ³eslees.
nîeemeeþer ³eesi³e OeesjCeelcekeÀ efveCe&³e IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. lej®e nîee mebkeÀuHevesuee cenÊJe ÒeeHle nesT
MekesÀue. nîee®es ueeskeÀkeÀu³ eeCe DeeefCe efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves cenÊJe Deens.
1) meeOeve mebHeÊeer®ee ³eesi³e JeeHej (Proper use of Means and Resources):
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ne ceeveJeer meceepeeuee meeOeve mebHeÊeer®ee ³eesi³e JeeHej keÀmee keÀjeJee ³ee®es ceeie&oMe&ve
keÀjlees. ³eeceO³es Yetceer, HeeCeer DeeefCe nJee ³ee vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee JeeHej efkeÀleer, keÀmee keÀjeJee
³eeefJe³eeefJeJeeHej keÀ©ve DeefOekeÀ GlHeeove keÀmes keÀjlee ³esF&ue ³ee®eer He×leer efJekeÀefmele kesÀueer peeles. l³eecegUs
vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®es DeefleefjkeÌle JeeHej ìeUlee ³esles.
2) mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesvee®ee efJekeÀeme (Development of Positive Attitude)
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ne ceeveJeer meceepeeceO³es mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesvee®ee efJekeÀeme keÀjles, ne ¢ef<ìkeÀesve
efvemeie& Deee fCe ceeveJe ³eeb®³ee mebyebOeeleerue meceleesue, mebJeOe&ve DeeefCe megjef#eles®es JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjle
Demeleele. ³ee ¢ef<ìves mekeÀejelcekeÀ %eeve ¢ef<ìkeÀesve DeeefCe keÀewMeu³ee®eer efveefce&leer ef®ejbpeerJeer
efJekeÀemee®³ee ceeO³eceeletve k esÀueer peeles. ne ¢ef<ìkeÀesve vewmeefie&keÀ mebHeÊeer ner meeJe&peefvekeÀ mebHeÊeer Deens.
³eeceO³es peceerve, pebieue, HeeCeer, pewJeefJeefJeOelee ner J³eeqkeÌleiele vemetve meecegoeef³ekeÀ mebHeÊeer Deens. Demee
ceeveCeeje ¢ef<ìkeÀesve mekeÀejelcekeÀ H eeleUerJejleer ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme efvecee&Ce keÀjlees.
3) cegueYetle IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme (Development of Fundamental Part) :
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ne kesÀJeU vewmeefie&keÀ mebHeÊeer®³ee mebJeOe&veeefJemeceepee®³ee cegueYetle efMe#eCe Deejesi³e Mesleer He³e&ìve DeeefCe ceeveJeer meceepee®³ee megOeejCesmeeþer®³ee
IeìkeÀeb®ee meceeJesMe keÀjleele. ³ee IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme keÀjleevee He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve DeeefCe SkeÀeeflcekeÀ
efJekeÀemeceeie& ³ eevegmeej DeefOekeÀ ÒeieleMeerue efJekeÀeme meeOeC³ee®es keÀe³e& kesÀues peeles. p³eecegUs efvemeie& DeeefCe
ceeveJeer mebyebOee®ee mekeÀejelcekeÀ efJekeÀeme meeOeC³eeme ceole nesles cnCetve ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ne cegueYetle
IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme ke Àjles l³eecegUs ceeveJeer meceepee®es keÀu³eeCe meeOelee ³esles. munotes.in

Page 90

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
90 4) ueeskeÀ menYeeie DeeOeeefjle efJekeÀeme (Development based on People’s
Participation) :
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ne ueeskeÀ menYeeie DeeOeeefjle efJekeÀeme Deens. ueeskeÀ menYeeieeefMeJ ee³e ef®ejbpeerJeer
efJekeÀemee®es GefÎ<ì meeO³e keÀjlee ³esCes DeMekeÌ³e Deens. mLeeefvekeÀ ueeskeÀebceO³es He³ee&Jejve, mebJeOe&ve DeeefCe
efJekeÀemee mebyebOeer®eer DeeHeuesHeCee®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀjC³eeletve efJekeÀeme meeO³e keÀjlee ³eslees. ³eeceOetve
SkeÀelcelee efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles l³eecegUs He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&veeceO³es meecegoeef³ekeÀ keÀe³e&He×leer
efJekeÀefmele keÀjC³eele ³esles. HeefjCeeceer efJekeÀemeelcekeÀ GHesef#ele yeoue meeO³e keÀjlee ³eslees.
5) efJekeÀemeeuee ce³e e&oe (Limitation of Development):
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ne ceeveJeer meceepee®ee DeefJejle efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer Deens. Demes Demeues
lejer ³ee efJekeÀemeeuee ce³ee&oe efvecee&Ce keÀjleele. keÀejCe ceeveJee®³ee cegueYetle iejpee HetCe& keÀj C³eemeeþer
efJekeÀemee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. HeCe ³ee iejpee ce³ee&efole þsJetve efJekeÀeme keÀjCes iejpes®es Deens. l³eemeeþer
cetueYetle iejpee HetCe& Peeu³eeveblej meceeOeevee®eer peeCeerJe DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. DeefOekeÀ®ee nJ³eeme
þsJeCes efJ ekeÀeme De[LeUe efvecee&Ce keÀ© MekeÀles l³eecegUs SkeÀe ce³ee&osveblej efJekeÀemeeuee ce³ee&oe ³esles.
6) oerIe&keÀeueerve efJekeÀeme (Long Lasting Development) :
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ner oerIe&keÀeU ®eeueCeeje efJekeÀeme Deens. l³ee®es cegK³e GefÎ <ì ns meeceeefpekeÀ DeeefCe
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjCes Deens. ns meeO³e keÀjle Demeleevee vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeeruee Fpee ve
Heesn®eJelee l³ee®ee efJeveeMe ve keÀjlee l³eeb®ee ³eesi³e l³ee ÒeceeCeele JeeHej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ns
keÀjle Demeleevee He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJe ³eeb®³eeleerue DeeHeuesHeCee®es mebyebOe efJekeÀefmele nesCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. p³eecegUs YeefJe<³eeleerue efHe{îeebvee ³ee®ee GHe³eesie keÀjlee ³esF&ue. ³ee ¢ef<ìves oerIe&keÀeueerve
efJekeÀemee®eer Òeef¬eÀ³e e ®eeuet jenles.
7) pewJe efJeefJeOeles®es mebJeOe&ve (Conservation of Ecological Diversifice) :
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme meeO³e keÀjle Demeleevee pewJeefJeefJeOelee mebJeOe&ve keÀjCes cenÊJee®es ceeveues peeles.
efvemeiee&le ne JevemHeleer, He#eer, Òee Ceer, efkeÀìkeÀ, HeeCeer ñeesle Fl³eeoer ceOetve pewJeefJeefJeOelee HeenC³eeme
efceUles. ner efJeefJeOelee DeefOekeÀ oerIe&keÀeU efìkeÀueer Heeefnpes ³eemeeþer ef®ejbpeerJeer efJekeÀme Òe³elve keÀjle
Demelees. vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe oerIe&keÀeU efìkeÀe³ e®es Demesue lej pewJeefJeefJeOeles®es mebJeOe&ve keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. lej®e He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve DeeefCe megjef#elelee meeO³e keÀjlee ³esles.
8) Òeotef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ne ÒeotÒeotJeeHej keÀjC³eele ³eslees. l³eecegUs DeewÐeesefiekeÀ keÀ®eje, meeb[He eCeer, otefotefHeefjCeeceer ceeveJeer peerJeveeJejleer ³ee®ee HeefjCeece neslees. ³eeletve nesCeeje efJeveeMe jesKee³e®ee Demesue lej
ÒeotDebceueyepeeJeCeer keÀjeJeer ueeiesue.
munotes.in

Page 91

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
91 ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme ne ceeveJeer meceepee®³ee keÀu³eeCeemeeþer ce nÊJee®ee ceeveuee peelees. ne ¢ef<ìkeÀesve
He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJeer meceepee®³ee efJekeÀeme mebJeOe&ve DeeefCe megj#es®³ee ¢<ìerves cenÊJee®es Deens.
meceepeeuee oerIe&keÀeueerve YeefJe<³eele efJekeÀeme meeO³e keÀjeJe³ee®ee Demesue lej ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®³ee
¢<ìerves Jeeì®eeue keÀjCes cenÊJee®es cnCetve mecepeues peeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®es cenÊJe meefJemlej efuene.
7.9 He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer (ECO -FRIENDLY FARMING)
ÒemleeJevee :
meÐeefmLeleerceO³ es peeieeflekeÀ mlejeJejleer He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer®eer mebkeÀuHevee DeefOekeÀ cenÊJee®eer cnCetve
®e®ee& nesle Deens. ³ee mebkeÀuHeves®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. ner mebkeÀuHevee Mesleer efJekeÀemee®es leb$ee®eer efveefce&le er
keÀjles keÀer peer meecee efpekeÀ DeeefLe&keÀ, GlHeeove DeeefCe He³ee&JejCe ³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve mecepetve Ieslee ³esles.
³ee Heg{erue keÀeUeceO³es DeHesef#ele DeVeOeev³e efveefce&leer mebyebOeer Deens. DeeOegefvekeÀ He×leer Mesleer GlHeeove ner
ef®ejbpeerJeer GlHeeove He×leer ve meu³ee®es efometve ³esles. l³eecegUs Mesleer keÀjCeeN³ee meceepeeuee oerIe&keÀeueerve
ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme DemeCeeje Mesleer keÀjCes DeHesef#ele Deens. l³eecegUs MeslekeÀN³eebveer He³ee&JejCeHetjkeÀ
Mesleer®eer mebkeÀuHevee efmJekeÀejC³eele Deeueer. l ³eelegve He³ee&JejCee®ee meceleesue jeKetve Mesleer®eer GlHeeove
HetCe& GlHeeove Òeef¬eÀ³ee keÀjlee ³esT MekeÀles. ³ee mebyebOeer®ee efJe®eej DeeefCe J³eJenej keÀjC³eele ³eslees.
He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjleevee FAO cnCeleele k eÀer He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer ner
vewmeefie&keÀ meeOeve J³eJemLeeHeve DeeefCe mebJeOe&ve mebyebOeerle Deens. meÐe DeeefCe YeefJe<³ekeÀeUeleerue ceeveJeer
iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer meelel³ee®es meceeOeeve DeeefCe mebueiveles®eer MeeMJeleer nceer osC³ee meeþer leb$e%eeve
DeeefCe mebmLeelcekeÀ mLejeJejleer HeefjJele&ve keÀjCes DeHesef#ele Deensle. ³ee ceeO³eceeletve Mesleer, Jeves,
ceemesceejer #es$e, peceerve mebJeOe&ve, HeeCeer, Je=#e ueeieJe[ DeeefCe ÒeeC³ee®³ee JebMe peHeCetkeÀ Fl³eeoeR®ee
meceeJesMe k eÀjC³eele ³eslees. nîee®es He³ee&JejCee®ee veeMe, leb$e%eeve HetjkeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ cegu³ee®³ee
DeeOeejs efmJekeÀejC³eele ³esles.
meve 1960 DeeefCe 1970 ®³ee oMekeÀeceO³es He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer®³ee mebkeÀuHevesefJekeÀjC³eel e ³esT ueeieueer. ner SkeÀ mJeleb$e ®eUJeU nesleer. p³eeJesUer peceerve efJeveeMe, DeewveeMekeÀe®ee DeefOekeÀ JeeHej, peceerveerleerue HeeCeer HeeleUer KeeueJeCes ³ee meejK³ee mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee
nesl³ee. l³eecegUs Mesleer®ee mebyeb Oe ne He³ee&JejCeeMeer pees[C³eele Deeu³ee®eer peeCeerJe DeefOekeÀ mHe<ì Peeueer.
lesJne He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer keÀMeeÒekeÀejs keÀjlee ³esF&ue ³eeefJeHe³ee&JejCee®ee meceleesue jeKetve Mesleer keÀjC³ee®es Òe³eesie keÀjC³eele ³esT ueeieues.
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer ner mebkeÀuHevee MeeMJele efJekeÀemee®³ee mebyebOeerle GefÎ<ìs HetCe& keÀjC³eemeeþer Òe³elve
keÀjleele. HeCe He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer meWêer³e Mesleer Demet MekeÀle veener. He³ee&JejCeHetjke À Mesleer ner He³ee&JejCe
J³eJemLes®eer mebyebOeerle Yetceer mebJeOe&ve HeeCeer, keÀeye&ve Jee³et efve³eb$ekeÀ DeeefCe pewJeefJeefJeOeles ceO³es Jee{ k eÀjCes
Fl³eeoer mebyebOeerle Deens. ³eeleerue peceerve keÀmeC³ee®³ee He×leer DeeefCe efHekeÀ He×leer ³ee JesieUîee ÒekeÀejs
JeeHejC³eele ³esles. ner Mesleer He×leer HeefjefmLeleerkeÀer MeeMJele efJekeÀemeeme ceole keÀjleele. ³ee Mesleer®ee cegK³e
GÎsMe ne MeeMJele peceerve J³eJemLeeHeve Deens. KeeÐe, DeVeefveefce&leer DeeefCe Mesleer Oeev³e GlHeeove keÀjle
Demeleevee pewJeefJeefJeOeles®eer peHeCetkeÀ keÀjCes ³eemeeþer Òeeslmeenve osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee MesleerceO³es munotes.in

Page 92

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
92 peceerve DeeefCe Je=#eejesHeCe efJemegjef#elelee jeKeueer peel es.
7.10 He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer J³eeK³ee (DEFINITION OF ECO -
FRIENDLY FARMING)
FAO ³eeb®³ee celes, ’He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer ner vewmeefie&keÀ meeOevee®es J³eJemLeeHeve DeeefCe mebJeOe&ve
mebyebOeerle Deens. ner meÐe HeefjefmLeleerle DeeefCe YeefJe<³ ekeÀeueerve ceeveJeer iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer
meelel³eeves meceeOeeve DeeefCe mebueiveles®eer MeeMJeleer osC³eemeeþer leb$e%eeve DeeefCe mebmLeelcekeÀ mlejeJejleer
HeefjJele&ve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee mebyebOeer®eer Òeef¬eÀ³ee He×leer cnCepes H e³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer nes³e.“
DeeHeu³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer Mesleer ner He³ee&JejCeHetjkeÀ He×leerves kesÀueer peeles. ³ee Mesleer He×leerceO³es
He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&veelcekeÀ efJekeÀeme meeO³e nes³e. p³eeceO³es mLeeefvekeÀ MeslekeÀjer ³e eb®ee mebJeOe&vee®³ee
efJekeÀemeele cenÊJee®eer YetefcekeÀe Deens. l³eecegUs pewJeefJeefJeOe efìkeÀJetve þsJeC³eeme Òe³elve keÀjleele. ³eeceO³es
peceerve mebJeOe&ve, HeeCeer J³eJemLeeHeve, efHekeÀ He×leer, meWefê³e Keleeb®ee JeeHej, DeVe GlHeeove, mLeeefve keÀ
He³ee&JejCee®³ee DeeOeeefjle efHekeÀ He×le efJekeÀefmele keÀjCes, keÀceerle keÀceer Mesleer GlHeeove Ke®e& l³eecegUs
MeslekeÀN³ee®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer Gb®eeJeC³eeme Òe³elve keÀjCes, ceeveJeer Deejesi³eeuee HeesOeev³ee®eer GlHeeove Òeef¬eÀ³ee efJekeÀefmele keÀjC³ee®es keÀe³e& kesÀues peeles. l³eecegUs efJekeÀemee®eer Òeef¬eÀ³ee
ieleerMeerue keÀjlee ³esles.
7.11 He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer®eer JewefMe<ìîes (CHARACTERISTICS OF
ECO -FRIENDLY FARMING)
DeeOegefvekeÀ peerJeve He×leer ceO³e s He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& Deens. l³eecegUs MeeMJele
mJeªHee®eer Mesleer GlHeeove He×leer efJekeÀefmele keÀjC³eele ³esles. lemes®e He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve meceleesue
DeeefCe megjef#ele mJeªHeele kesÀueer peeles. l³eecegUs peceerve HeeCeer nJee DeeefCe pewJeefJeefJeOelee ³eeb®ee meceleesue
þsJeC³eele ³eslees.
1) peceerve mebOeejCe (Land Conservation) :
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer ceO³es peceerve mebOeejCe keÀjCes cenÊJee®es mecepeues peeles. Mesleer keÀjC³eemeeþer
peceerveer®es mebJeOe&ve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eemeeþer peceerveer®eer IemejCe LeebyeJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
peceerveer®eer keÀme efìkeÀJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens l³eecegUs peceerve DeefOekeÀ GHepeeT efvecee&Ce nesF&ue. SkeÀ
meejKeer efHekeÀ He×leer keÀceer He eC³ee®ee JeeHej, ceMeeiele DeewkeÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. lej®e peceerveer®eer GlHeeove #ecelee Jee{le peeF&ue.
2) HeeC³ee®eer iegCeJeÊee (Water Quality) :
Mesleer GlHeeoveeme HeeC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee DeefOekeÀ ÒeceeCeele cenÊJee®eer Deens. HeeC³ee®ee ³eesi³e JeeHej
keÀ©ve Mesleer GlHeeove kesÀues peeles. efHekeÀebvee DeeJeM³ekeÀ Demesue lesJe{s®e HeeCeer JeeHejC³ee®³ee He×leer
efJekeÀefmele keÀjC³eele ³esleele. l³eecegUs efHekeÀ DeeefCe HeeCeer J³eJem LeeHeve iegCeJeÊee efìkeÀJeC³eeme ceole
nesF&ue. ³eemeeþer He=<þYeeieeJejerue DeeefCe peceerveer Keeueerue HeeC³ee®eer iegCeJeÊee leHeemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
GHeueyOe HeeCeer meeþîee®³ee DeeOeejs HeeC³ee®es efve³eespeve kesÀues peeles. efJeMesHeMegHeeueve mebyebOeerle HeeC³ee®eer iegCeJeÊee efveie[erle Deens. munotes.in

Page 93

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
93 3) Jee³eg iegCeJeÊee (Air Quality) :
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer keÀjle Demeleevee nJee otefþsJeC³eele ³es les. ³eemeeþer efHekeÀ He×leerceO³es yeoue keÀjC³eele ³esles. ûeervene@Tme ceOeerue efHekeÀ He×leer®eer
JeeHej keÀjCes yebo keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs nJes®eer iegCeJeÊee ve<ì keÀjC³eeme Deceesefve³ee Jee³et
DeeefCe ûeervene@Tme Jee³eg ³eeb®es Òe ceeCe DeefOekeÀ Jee{le Deensle DeeefCe Flej 30… Jee³et ne He³ee&JejCeeme
IeelekeÀ Deens. l³eecegUs DeMee ÒekeÀej®eer Mesleer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. He³ee&JejCeeme IeelekeÀ Deens
l³eecegUs He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer kesÀueer peeles.
4) pewJeefJeefJeOel ee (Biodiversity) :
He³ee&JejCe HegjkeÀ Mesleer ner pewJeefJeefJeOeles®eer peHeJeCetkeÀ DeeefCe mebJeOe&ve keÀjC³ee®es keÀece keÀjles. ner
pewJeefJeefJeOelee ÒeeCeer, He#eer, JevemHeleer keÀerìkesÀ Flej IeìkeÀ ³ee mebyebOeerle Deens. l³eeb®eer peHeCetkeÀ keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs HeefjefmLeleerkeÀer JeeleeJejCeele l³ee®es mJeleb$e DeefmlelJe efìkeÀJelee ³esF&ue. DeMee
ÒekeÀej®eer He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer®es efve³eespeve keÀjC³eele ³esles l³eecegUs Mesleer GlHeeoveeceO³es Jee{ keÀjlee
³essles.
5) DeVe megj#ee (Food Safety):
He³ee&JejCe HetjkeÀ MesleerceO³es DeVe megj#ee cenÊJee®eer ceeveueer peeles. ceeveJeeuee DeeHeu³ee iejpee HetCe&
keÀjC³eemeeþer DeVe efveefce&leer kesÀueer peeles. DeVe Oeev³ee®³ee ®eebieu³ee Òeefle®es, iegCeJeÊes®es GlHeeo ve
keÀjC³eele ³esles. ner GlHeeoves He³ee&JejCeeme neCeer ve Heesn®eJeCeejer kesÀueer peeles. l³eecegUs DeHesef#ele
DemeCeeje DeVe HegjJeþe keÀjCes meesHes peeles. l³eecegUs He³ee&JejCee®ee veeMe nesCeej veener DeMee ÒekeÀej®es
DeVe Oeev³e efveefce&leer ke ÀjC³eele ³esles.
6) HeMegHeeueve (Animal Husbandry) :
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer keÀjle Demeleevee HeMegHeeueve kesÀues peeles. l³eecegUs Mesleerme HegjkeÀ Demee pees[
J³eJemee³e efvecee&Ce keÀjlee ³eslees. l³eeHeemetve meWefê³e Kele efveefce&leer ÒekeÀ uHeeme ceole nesles. lemes®e ogiOe
J³eJemee³ee®eer efveefce&leer keÀjlee ³esles. l³eeletve pewefJekeÀ GlHeeove efveefce&leer meeOeve efvecee&Ce kesÀues peeles.
He³ee&JejCeeme Hees7) meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ efJekeÀeme (Socio -Economic Development ) :
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer keÀjC³eeletve meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjlee ³eslees. MeslekeÀN³eeuee
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer keÀjC³eeletve keÀceer iegbleJeCetkeÀer ceOetve DeefOe keÀ GlHeeove DeeefCe veHeÀe efceUJetve
osCeejer Deens. Mesleermeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer yeer -efye³eeCes, meWefê³e Keles, keÀerìkeÀveeMekeÀ DeeefCe Flej
meeOeves ³eeb®eer efveefce&leer keÀjleevee opexoej DeeefCe keÀceer Ke®ee&le efveefce&leer kesÀueer p eeles. ³eeletve efvecee&Ce
Peeuesu³ee GlHeVeeuee ³eesi³e yeepeejHesþ GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles. l³eecegUs MeslekeÀN³eebvee DeefOekeÀ
veHeÀe efceUJetve osC³ee®eer mebOeer DeefOekeÀ Deens. ³ee Mesleer ÒekeÀejecegUs MeslekeÀN³eeb®³ee meeceeefpekeÀ DeeefC e
DeeefLe&keÀ opee& Gb®eeJeC³eeme ceole nesles.
Jejerue meJe& cegÐeeb®ee efJe®eej keÀjlee MeslekeÀN³eebvee He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer J³eJemee³e DeefOekeÀ HeÀe³eosMeerj
jent MekeÀlees. ns l³eeb®³ee JewefMe<ìîesletve mHe<ì neslees. ner Mesleer keÀjle Deme leevee keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee munotes.in

Page 94

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
94 He³ee&JejCeeuee OeeskeÀe Heesnes®eCeej veener DeMeeÒekeÀejs Mesleer kesÀueer peeles. l³eecegUs efJekeÀemee®eer Òeef¬eÀ³ee
DeefOekeÀ me#ece mJe©Heele keÀjlee ³esles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesl eer®eer J³eeK³ee efuene.
2) He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer®eer JewefMe<ìîes meefJemlej efuene.
7.12 He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer®es cenÊJe (IMPORTANCY OF ECO -
FRIENDLY FARMING)
peeieeflekeÀ mlejeJejleer He³ee&JejCeeceO³es DeveskeÀ yeoue nesle Deens. l ³ee®ee HeefjCeece ceeveJeer meceepeeJejleer
nesleevee HeenC³eeme efceUles. l³eeb®³eeMeer mebueive Mesleer J³eJemee³e efveie[erle Deens. ³eeletve ceeveJeer iejpee
HetCe& keÀjC³eemeeþer Mesleer GlHeeovee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. ³eeletve DeVeOeev³ee®³ee Dee efCe peerJeve
GHe³eesieer meeOevee®eer efveefce&leer kesÀueer peeles les keÀjle Demeleevee He³ee&JejCeeme neveerkeÀejkeÀ HeefjefmLeleer
ìeUtve l³ee efþkeÀeCeer He³ee&JejCee®ee meceleesue mebJeOe&ve DeeefCe megj#ee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleeruee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens.
1) pewJeefJeefJeOelee mebJeOe&ve (Conserving Bio -diversity) :
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer ner pewJeefJeefJeOeles®³ee mebJeOe&veeme cenÊJe osles. pewJeefJeefJeOelee ner DeeHeu³ee
Heefjmejeleerue ÒeeCee r, He#eer, JevemHeleer, efkeÀìkeÀ, peerJepeblet Fl³eeoer mJeªHeeceO³es HeenC³eeme efceUles.
efle®³ee DeveskeÀ GHepeeleer, Òepeeleer keÀeUe®³ee DeesIeele ve<ì nesle Deens. ceeveJeeves DeeHeu³ee iejpee HetCe&
keÀjC³eemeeþer efvemeiee&leerue pewJeefJeefJeOele sJejleer Dee¬eÀceCe kesÀues Deens. HeefjCeeceer efle®eer peHeCetkeÀ
keÀjC³ee®³ee meboYee&letve He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer keÀjC³eeuee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens.
2) Mesleer GlHeeoveele Jee{ (Enhancing Agricultural Production) :
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesl eer®ee cegK³e GÎsMe Mesleer GlHeeoveeceO³es Jee{ keÀjC³eele ³esles. nîee ÒekeÀej®³ee keÀceer
ÒeceeCeele iegbleJeCetkeÀerceOetve DeefOekeÀ GlHeeove keÀjC³ee®es HeejbHeefjkeÀ GlHeeove He×leer efvecee&Ce keÀjleele.
efye³eeCeeb®eer efveefce&leer keÀerìkeÀveeMe keÀ keÀceer JeeHej meWefê³e Keles yee@³eceeme GlHeeove HeejbHeefjkeÀ ceMeeiele
leb$e Fl³eeoer®ee JeeHej keÀ©ve Mesleer GlHeeoveele Jee{ keÀjC³eele ³esles. l³ee®ee JeeF&ì HeefjCeece
He³ee&JejCeeJejleer nesle veener. l³eecegUs Mesleer GlHeeove DeefOekeÀ Òece eCeele keÀjC³eele ³esles.
3) GojefveJee&n megOeejCee (Improving Livelihood) :
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer ner GojefveJee&n megOeejCee keÀjC³eeletve cenÊJe mecepetve ³esles. ³ee ÒekeÀej®eer Mesleer
keÀjC³ee®ee GÎsMe ne He³ee&JejCee®ee meceleesue DeeefCe c eeveJeer peerJeveceeveeceO³es megOeejCee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. ³ee Mesleer ÒekeÀejeletve MeslekeÀN³eebvee keÀceer iegbleJeCetkeÀerceOetve DeefOekeÀ GlHeeovee®ee veHeÀe efceUJeC³eeme
Òe³elve kesÀuee peelees. l³eecegUs Mesleerlegve efvecee&Ce Peeuesueer GlHeeoveevee yeepeejeceO³es ceeieCeer keÀjC³eele
³esles. l³eecegUs MeslekeÀN³eebvee DeeHeu³ee iejpee HetCe& keÀ©ve l³ee®es GlHeeovee®eer efJe¬eÀerletve veHeÀe efceUlees
l³eecegUs MeslekeÀN³ee®ee GojefveJee&n megOeejCee nesles.
munotes.in

Page 95

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
95 4) MeslekeÀN³eeb®ee menYee ie (Farmers Participation) :
He³ee&JejCe HetjkeÀ MesleerceO³es MeslekeÀN³eeb®ee menYeeie cenÊJee®ee menYeeie ceeveuee peelees. ³ee ÒekeÀej®³ee
MesleerceO³es MeslekeÀjer mJele:ntve menYeeieer neslees. l³eecegUs pewJeefJeefJeOelee efìkeÀefJeC³eemeeþer ceole nesles.
lemes®e peceerve mebJeOe&vee®es keÀe³ee&le menYeeieer neslees. ³ee®emeesyele GlHeeove efkebÀcele, efmLejleÊJe efveefce&leer
DeeefCe GlHeeovee®eer iegCeJeÊee megOeejCee keÀjCes Fl³eeoer keÀe³ee&ceO³es MeslekeÀN³ee®ee menYeeie efvecee&Ce kesÀuee
peelees. l³eecegUs ³ee Mesleer ÒekeÀejeuee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens.
5) DeVeOeev³e iegCeJeÊee Jee{ (Increased Food Quality):
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer keÀjleevee DeVeOeev³e iegCeJeÊee Jee{ keÀjCes ns cenÊJee®es ceeveues peeles. MesleerceO³es
DeVeOeev³e efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer mebkeÀefjle efye³eeCes, keÀerìkeÀveeMekesÀ, Deew³eeb®ee JeeHejeuee efJejesOe keÀjC³eele ³eslees. meeO³ee He×leerves Mesleer efye -efye³eeCes efveefce&leer meWefê³e Kelee®ee
JeeHej peceerve He eCeer efve³eespevee®es keÀece keÀ©ve Mesleerleerue DeVeOeev³e efveefce&leer kesÀueer peeles. l³eecegUs ³ee
Mesleer ÒekeÀejeletve iegCeJeÊeeHetCe& DeVeOeev³e efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. l³eecegUs ³ee Mesleer ÒekeÀejeuee cenÊJe
ÒeeHle Peeues Deens.
6) ÒeotHe³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer efveefce&leerceO³es ÒeotkeÀerìkeÀveeMekesÀ, jemee³eefvekeÀ Keles ³eeb®ee JeeHej kesÀuee peele veener. l³e ecegUs Yetefce nJee DeeefCe HeeCeer
ÒeotkeÀjC³eele ³eslees. Mesleer®³ee ceeueeJejleer HetCe&Òeef¬eÀ³ee keÀjC³eele ³esles. l³eecegUs GJe&efjl e keÀ®eje ³ee®es
efve³eespeve keÀjC³eele ³esles. ³eecegUs He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer GHe³eesieer þjles.
7) GlHeeove Ke®e& keÀceer (Low Input Cost) :
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer ner keÀceer GlHeeove Ke®ee&le Mesleer kesÀueer peeles. ³ee ÒekeÀejeceO³es Mes leer ner
vewmeefie&keÀefjl³ee efvecee&Ce kesÀueer peeles. l³eecegUs DeefOekeÀ ceneie[er efye³eeCes jemee³eefvekeÀ Keles, DeewkeÀerìkeÀveeMekesÀ ³eeb®ee DeefOekeÀ JeeHej keÀjC³eele ³esle veener. ³ee Mesleer ÒekeÀejele mJele: MeslekeÀjer keÀece
keÀjlees l³eecegUs cepetjermeeþer nesCeeje Ke®e& keÀceer neslees. l³eecegUs keÀceer Ke®ee&le DeefOekeÀ GlHeeove keÀjCes
ns GefÎ<ì meeO³e keÀjlee ³esles.
8) Mesleer ceeuee®eer ceeieCeer (High Demands of Agricultural Production) :
He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer GlH eeoveeuee yeepeejHesþsle DeefOekeÀ ceeieCeer keÀjC³eele ³esle Deens. l³eecegUs
meenefpekeÀ®e ³ee ÒekeÀej®³ee Mesleer ceeuee®eer efkeÀbcele yeepeejHesþsle DeefOekeÀ ÒeceeCeele nesles. l³eecegUs
MeslekeÀN³eebuee DeeHeueer DeeefLe&keÀ Òeieleer meeO³e keÀjC³ee me ceole nesles. l³eecegUs MeslekeÀjer ³ee Mesleer
J³eJemee³ee®³ee mJeªHeele keÀece keÀjleevee HeenC³eeme efceUles l³eecegUs ³ee Mesleeruee DeefOekeÀ cenÊJe Deeues
Deens.
Jejerue meJe& cegÐee ceOetve ³ee He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer ceOetve cenÊJee®es mJeª He mecepegve ³esles. He³ee&JejCe
HetjkeÀ Mesleer ner MeslekeÀN³ee®³ee meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eeme ceole nesles. ³ee®eyejesyej
pewJeefJeefJeOelee He³ee&JejCeeleerue meblegueve, mece=× efJekeÀeme, veJe GlHeeove He×leer Fl³eeoercegU s Mesleer munotes.in

Page 96

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
96 DeefOekeÀ efJekeÀefmele keÀjC³eeme ceole nesles. l³eecegUs meÐeefmLeleerle He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer ne Del³eble
cenÊJee®es cnCetve Heent ueeieues Deensle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer®es cenÊJe meefJemlej efuen e.
7.13 meWefê³e Mesleer (ORGANIC FARMING)
ÒemleeJevee (Introduction ) :
meÐeefmLeleerle veJeerve DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®³ee efJekeÀemee®ee HeefjCeece Mesleer #es$eeJejleer nesle Deens. ³ee
leb$e%eevee meesyele jemee³eefvekeÀ Keles efkeÀìkeÀveeMekesÀ ³e eb®ee DeefleefjkeÌle JeeHej keÀ©ve DeefOekeÀ
Mesleerceeuee®es GlHeeove keÀjC³eeme meg©Jeele keÀjC³eele Deeues Deensle l³eecegUs Mesleer®es jemee³eefvekeÀerkeÀjCe
DeeefCe He³ee&JejCee®ee meceleesue efyeIe[JeC³eeme keÀejCeerYetle þjle Deensle. l³eecegUs ceev eJeer Deejesi³ee®es
ÒeMve meg×e efvecee&Ce nesle Deensle. lesJne ³eemeeþer He³ee&³eer He³ee&JejCe meblegefuele efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer
meWefê³e Mesleer He×leer®ee He³ee&³e GHe³eesieele DeeCeC³eele Deeuee. efJemeeJ³ee MelekeÀeceO³es Mesleer J³eJemLesle
meWefê³e Mesleer®ee Òe³eesie keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. Dee@mì^sefue³ee ceO³es mellej keÀesìer #es$eeceO³es meWefê³e
Mesleer®ee Òe³eesie ³eMemJeerHeCes keÀjC³eele ³esle Deens. ³ee Mesleer He×leerves DeveskeÀ mebIeìveelcekeÀ mlejeJejleer
keÀe³e& keÀjC³eem e meg©Jeele kesÀueer.
mebsefê³e Mesleer HeOoleer ner vewmeefie&keÀ pewJeleb$ee®³ee DeeefCe Kelee®³ee JeeHejeJejleer kesÀueer peeles. ³eeceO³es
keÀe@cHees<ì ceveg³ejs, ûeerve ceveg³ejs ³eeb®ee JeeHej keÀjleele. lej efHekeÀ He×leer pewefJekeÀ Hesmì J³eJemLe eHeve
meefceÞe efHekeÀ He×leer ³eebvee DeefOekeÀ Òeeslmeenve osC³eele ³esles. pewefJekeÀ opee& ne vewmeefie&keÀ GHeueyOe
meeOevee®³ee ³eesi³e JeeHeje®³ee meboYee&le kesÀueer peeles. ns vewmeefie&keÀ J³eJemLee efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer
jemee³eefvekeÀ keÀer ìkeÀveeMekesÀ Je Keles ³eeb®ee JeeHej ìeUCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eemeeþer HeejbHeefjkeÀ kebÀHeesmì
Kelee®ee JeeHej keÀjCes ³eesi³e jenerue. lemes®e HeMegHeeueve kegÀkegÀìHeeueve celmeGlHeeove ³ee Mesleer mebueive
J³eJemee³eeceO³es meWefê³e HeoeLee&®ee JeeH ej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs pewefJekeÀ Mesleer ner DeeOegefvekeÀ
ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®es meceLe&ve keÀjles.
meWefê³e Mesleer J³eJemLee efveefce&leer meboYee&le International Federation of Organic
Agriculture Movement (IFOAM) ³ee mebmLes® ³ee ceeO³eceeletve Deeblejje<ì^er³e mebIeìve
yeebOeCeer keÀjC³eele Deeueer Deens. meve 1972 Heemetve ³ee mebmLesves meWefê³e Mesleer efJekeÀjC³eele Deeuee. meve 1990 meeueer meWefê³e DeVe DeeefCe Flej meWefê³e Mesleer mebyebOeer GlHe eove efveefce&leer
Òeef¬eÀ³es®ee efmJekeÀej keÀjC³eele Deeuee. ³ee meWefê³e Mesleer GlHeeovee®eer Jee{ meve 2001 les 2011 ceO³es
8.9… FlekesÀ Jeeef71,500,000 nskeÌìj Fle kesÀ ÒeceeCe Dee{Utve Deeues. ³eeceOetve meWefê³e Mesleer®es GlHeeove DeefOekeÀ
efkeÀHeÀe³eleMeerj ÒeceeCeele efometve ³eslees.
Mesleer GlHeeove ner npeejes JeMesleer keÀjC³ee® ³ee He×leerceO³es jemee³eefvekeÀ êJ³e HeoeLee&®ee JeeHej DeefOekeÀ ÒeceeCeele keÀjC³eele ³esT
ueeieues. Mesleer GlHeeoveele Jee{ keÀjC³eemeeþer jemee³eefvekeÀ Keles DeeefCe HeoeLee&®es GlHeeove DeefOekeÀ
ÒeceeCeele JeeHej keÀjC³eele Deeues. meve 1940 meeue er jemee³eefvekeÀ Kelee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeu³ee®es
efomegve ³esles. veJeerve Mesleer leb$e%eevee®ee DeefOekeÀ®ee JeeHejecegUs keÀceer JesUele Mesleer GlHeeoveele Jee{ munotes.in

Page 97

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
97 keÀjC³eele Deeueer HeCe ner He×le oerIe&keÀeU efìketÀ MekeÀueer veener. ³ee®ee pece erve HeeCeer DeeefCe nJesJejleer
efometve Deeueer. jemee³eefvekeÀ Kelee®ee DeefOekeÀ®³ee JeeHejeves peceerveer®eer GlHeeokeÀlee keÀceer nesT ueeieueer.
HeeC³eeceO³es jemee³eefvekeÀ êJ³ee®ee JeeHej DeefOekeÀ nesC³eeves HeeC³eeleerue ceguelelJe keÀceer nesT ueeieueer.
lemes®e DeefleefjkeÌle jemee³eefvekeÀ Deewl³ee®ee HeefjCeece pewJeefJeefJeOelesJejleer nesT ueeieuee. ³ee®es HeefjCeecekeÀejkeÀ peeCeerJe nesT ueeieueer.
meve 1921 meeueer meWefê³e Mesleer efve³ee&leer®es Godieeles Deueye&veì nesJee[& DeeefCe ieeyexueerF& nesJee[& ³ee
oebHel³eeves ³ee®eer meg©Jeele kesÀueer. Yeejleeleerue HeejbHeeefjkeÀ Mesleer®eer meg©Jeele keÀjC³eemeeþer Institutte
of Plant Industry ®eer efveefce&l eer kesÀueer. l³eebveer Meem$eer³e ÒeefMe#eCee®³ee DeeOeejs HeMegHeeueve mebyebOeer
keÀe³e& keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eebveer HeejbHeeefjkeÀ Mesleer keÀjle Demeleevee jemee³eefvekeÀ êJ³ee®ee
DeefOekeÀ JeeHej keÀjCes ìeUC³eele Deeues. l³eeceO³es kebÀ Heesmì DeeefCe cevemegj ³eeb®ee JeeHej keÀjC³eele
Deeuee. lemes ieeJe HeeleUerJejleer meWefê³e Mesleer ieìe®ee efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer.
meve 1924 meeueer meWefê³e Mesleer efJePfeiffer ³eebveer DemebK³e J³eeK³eeves osC³ee®es keÀe³e& kesÀues. ³ee Mesleer efJeme%eeb®es Dee³eespeve keÀjC³eele Deeues. ³ee ceeO³eceeletve meWefê³e Mesleer efJepevepeeie=leer efvecee&Ce keÀjC³eele De eues. meWefê³e Mesleer efJeGlHeeove J³eJemLes®ee efJekeÀemeeJejleer ue#e keWÀefêle kesÀues Deens. pewJe Hewuet®³ee DeeOeejs Mesleer GlHeeove
keÀjC³eele ³esT ueeieueer. meve 1940 meeueer ne@[Je[& ³eebveer An Agriculture Testament ³ee
HegmlekeÀele meWefê³e Mesleer®³ee mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjC³eele Deeueer Deens. l³eecegUs l³eebvee meWefê³e Mesleer®es
pevekeÀ cnCetve DeesUKeleele. DecesefjkesÀleerue T.I. Rodale ³eebveer meWefê³e Mesleer®³ee efJekeÀemeemeeþer
Òe³elve keÀjC³eele Deeues. l³eebveer meWefê³e Mesleer ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀcee®eer meg©Jeele keÀjC³eele Deeueer. meve
1970 meeueer Charles Walters ³eebveer Acres Margin ceO³es Eco-Agriculture ®eer
mebkeÀuHevee efvecee&Ce keÀjC³eele Deeueer. meWefê³e Mesle er DeefOekeÀ DeeefLe&keÀ Òeieleermeeþer JeeHej keÀjC³eele
Deeues. meWefê³e Mesleeruee He³ee&JejCeer³e Meem$eer³e DeeOeejeJejleer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer Deens.
7.14 mebsefê³e Mesleer®eer J³eeK³ee (DEFINITION OF ORGANIC
FARMING)
meWefê³e ne Meyoe® ee JeeHej nesJee[& DeeefCe jes[ues ³eebveer meJe& ÒeLece Mesleer®³ee meboYee&le JeeHejuee. ne
pewefJekeÀ JeemleJee®³ee mebyebOeerle Deens. p³eeceO³es kebÀHeesmì ueeieJe[ DeeefCe HeMegHeeueve megOeejCee ³eeletve
ceeveJe Òeieleer keÀjC³eemeeþer JeeHej keÀjC³ eele Deeuee. ³ee MesleerceO³es peceerveer®eer GlHeeokeÀlee
Jee{JeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele. pewJeye× Mesleerleb$eeveer meWefê³e Mesleer®eer mebkeÀuHevee meefJemlej mHe<ì
kesÀueer Deens.
1) Jes[yesue yesjer ³eeb®³ee celes, meWefê³e Mesleer ner ef JeefMe<ì Mesleer GlHeeovee mebyebOeer meebiele veener keÀLee
HetjkeÀ DeeefCe ve keÀejCes ns meebiele veener. vewmeefie&keÀ J³eJemLes®ee mJeerkeÀej keÀ©ve mebj®eves®eer yeebOeCeer
keÀjC³eele ³esles ner pewefJekeÀles®³ee meboYee&le mJeeleb$³e DeeefCe mJeeJeu ebyevee®³ee SkeÀelceerkeÀjCeeef®e Òeef¬eÀ³ee
Deens. l³eeme meWefê³e Mesleer cnCetve DeesUKeleele.
2) FbìjvesMeveue HesÀ[jsMeve Dee@HeÀ DeeiexefvekeÀ DeûeerkeÀu®ej cegJnceWì (IFOAM) ³eeb®³ee celes, meWefê³e
Mesleer ner SkeÀeeflcekeÀ Mesleer J³eJemLee Deens . ner ef®ejbpeerJeer efJekeÀemeemeeþer Deens. pewJe efJeefJeOelee DeeefCe
peefceveer®³ee Òeesle efìkeÀJeC³eeme cenÊJe osCes, jemee³eefvekeÀ Deew

Page 98

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
98 ³eeb®³ee DeefOekeÀ JeeHejeJej efve³eb$eCe keÀ©ve vewmeefie&k eÀ mJeªHee®eer Mesleer keÀjC³eele ³esles l³eeuee meWefê³e
Mesleer Demes cnìues peeles.
meWefê³e Mesleer ner vewmeefie&keÀ He×leerves kesÀueer. jemee³eefvekeÀ Keles DeewJeeHejeJejleer efve³eb$eCe þsJeC³eele ³esles. Heej bHeefjkeÀ Kele efveefce&leer keÀjC³eemeeþer kebÀHeesmì He×leer®ee JeeHej
keÀjC³eele ³eslees. l³eecegUs jemee³eefvekeÀ Keles, DeewJee{ keÀjleele. ³ee He×leer®ee JeeHej keÀ©ve DeVeOeev³e, HeÀU GlHee ove, HeMegHeeueve, ogiOe GlHeeove
ceemesceejer Fl³eeoer meejKeer GlHeeove kesÀueer peeleele. l³eecegUs ceeveJee®³ee Deejesi³ee®³ee efJekeÀemeeme
GHe³eesieer nesF&ue. ³ee ¢<ìerves meWefê³e Mesleer kesÀueer peeles.
7.15 meWefê³e Mesleer®eer JewefMe<ìîes (CHARACTERISTICS OF
ORGANIC FARMING)
meWefê³e Mesleer ner DepewefJekeÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ HeoeLee&®³ee JeeHejeefMeJee³e efHekeÀ GlHeeove DeeefCe
HegMeHeeueve kesÀues peeles. ³ee®ee cegK³e GÎsMe ne He³ee&JejCeeme keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee OeeskeÀe ve Heesn ®eJelee
ceeveJee®es keÀu³eeCe keÀjCes Deens. p³eecegUs ceeveJeer peerJeve mece=× keÀjlee ³esles. ³ee MesleercegUs peceerve
He³ee&JejCe DeeefCe ueeskeÀ ³eeb®es Deejesi³e efmLej mJe©Heele þsJegve Mesleer GlHeeove kesÀues peeles. l³ee®e meesyele
pewJeefJeefJe Oelee DeeefCe He³ee&JejCee®eer mee³ekeÀue efmLej mJeªHeele þsJelee ³esles. ³eeceO³es HeejbHeefjkeÀ Mesleer
veeefJeC³e He³ee&JejCee®es Meem$eer³e J³eJemLeeHeve keÀjC³eele ³esles. ³ee Mesleer ÒekeÀejeceOeu³ee Deejesi³eoeF& DeVe
DeeefCe Mesleer He³ee&JejCee®e er keÀeUpeer Iesleueer peeles. l³eecegUs ner Mesleer MeslekeÀN³eebvee DeeefCe He³ee&JejCeeuee
ueeYeoe³ekeÀ Deens. ³ee Mesleer®eer JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
1) HeefjefmLeleerkeÀer meboYee&le (Ecological Orientation) :
meWefê³e Mesle er ner pewJe HeefjefmLeleerkeÀer DeeOeeefjle Mesleer kesÀueer peeles. ner Mesleer keÀjle Demeleevee
He³ee&JejCeeleerue meJe& IeìkeÀeb®eer megjef#elelee þsJeC³ee®es keÀe³e& kesÀueer. Mesleermeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer
peceerve HeeCeer nJee DeeefCe Flej Ie ìkeÀebceO³es mecevJe³e þsJetve Mesleer kesÀueer peeles. l³eecegUs He³ee&JejCeeuee
neveer ve Heesn®eJelee Mesleer GlHeeove kesÀues peeles.
2) jemee³eefvekeÀ HeoeLee&Jejleer efve³eb$eCe (Control on Chemical Pest) :
meWefê³e Mesleer ceO³es jemee³eefvekeÀ H eoeLee&®ee JeeHej kesÀuee peele veener. l³ee®³ee JeeHejeJejleer efve³eb$eCe
þsJeues peeles. Mesleer efHekeÀeJejleer jemee³eefvekeÀ HeoeLee&®ee DeefleefjkeÌle JeeHej kesÀu³eecegUs Mesleer DeeefCe
He³ee&JejCeeJejleer efJeHeefjle HeefjCeece nesleevee efometve Deeues. l³eecegUs ³ee jemee³eefvekeÀ Keles DeeefCe Deew³eeb®³ee JeeJejeJejleer efve³eb$eCe þsJeC³eele ³esles DeeefCe HeejbHeefjkeÀ meeOevee®ee Kelee®ee JeeHej keÀ©ve ner
Mesleer kesÀueer peeles.
3) peceerve HeeCeer iegCeJeÊee DeeefCe ÒeeCeer peerJe vee®es mebJeOe&ve (Conservation of Soils
Water Quality and Wide Life) :
meWefê³e Mesleer ner He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀeb®es mebj#eCe DeeefCe mebJeOe&ve keÀjC³eemeeþer keÀe³e& keÀjles. ³eeceO³es
peceerve DeeefCe HeeC³ee®eer iegCeJeÊee efìkeÀJeC³eemeeþer Òe ³elve kesÀuee peelees. ³eeceO³es peceerveer®ee keÀme
efìkeÀJeC³eemeeþer kebÀHeesmì Keles ³eeb®ee vewmeefie&efjl³ee l³ee®ee JeeHej kesÀuee peelees. peefceveer®eer OetHe efkebÀJee
JeeFve ve peelee efle®es mebJeOe&ve kesÀues peeles. lemes®e Mesleermeeþer ³ees i³e ÒeceeCeele HeeC³ee®ee JeeHej kesÀuee
peelees. Mesleermeeþer HeeC³ee®³ee iegCeJeÊes®eer leHeemeCeer keÀ©ve l³eeb®ee JeeHej efþbyekeÀ leg

Page 99

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
99 ÒekeÀejevegmeej neslees. l³eecegUs efHekeÀeuee DeeJeM³ekeÀ lesJe{îee HeeC³ee®ee HegjJeþe neslees. ³ee® eyejesyej Mesleer
meesyele HeMegHeeuevee®es mebJeOe&ve kesÀues peeles.
4) mebmeeOevee®es vetleveerkeÀjCe (Renewable Resources) :
meWefê³e Mesleer keÀjle Demeleevee mLeeefvekeÀ GHeueyOe cegueYetle mebmeeOevee®es vetleveerkeÀjCe kesÀues peeles. Mesleer
keÀjle Demeleevee vewmeefie&keÀ mebmeeOevee®ee JeeHej kesÀuee peelees. peceerve HeeCeer nJee DeeefCe Flej IeìkeÀ
³eeb®ee meceeJesMe ³eeceO³es kesÀuee peelees. ³ee meeOevee®ee Nneme ve keÀjlee l³eeb®³eeceO³es DeefOekeÀ GlHeeokeÀlee
efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer l³ ee®es vetleveerkeÀjCe kesÀues peeles. l³eecegUs Mesleer DeeefCe He³ee&JejCe ³eeb®ee meceleesue
efìkeÀJeuee peelees.
5) JevemHeleer HeesRecycling of Plant Nutrients and Org anic Matter):
pewefJekeÀ meWefê³e Mesleer keÀjle Demeleevee JevemHeleer HeeskesÀues peeles. Mesleermeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee JevemHeleer®es HeesefìkeÀJeC³eele ³esles. lemes®e vewmeefie&keÀ IeìkeÀe®ee SkeÀoe JeeHej kesÀu³eeveblej l³eeb®ee Hegve®e&¬eÀceCe
DeefOekeÀÊece kesÀues peeles. l³eecegUs meWefê³e Mesleer GlHeeoveeceO³es Jee{ nesles.
6) GlHeeove J³eJemLesle efJeefJeOelee keÀe³ece þsJeC es (Maintains Diversity in the
Production System) :
meWefê³e Mesleer GlHeeove J³eJemLesle efJeefJeOelee keÀe³ece þsJeueer peeles. Mesleer GlHeeove keÀjleevee efHekeÀ He×leer
ceO³es efJeefJeOelee þsJeueer peeles. SkeÀmeejKeer efHekeÀ He×le ³eeceO³es JeeHej C³eele ³esle veener. efHekeÀeb®eer
HesÀjHeeueì keÀjCes cenÊJee®es ceeveues peeles. l³eecegUs efHekeÀeb®es GlHeeove Jee{ nesles. peceerve, HeeCeer DeeefCe
nJeeceeve HeefjefmLeleer Heentve®e GlHeeove keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eevegmeej efHekeÀ GlHeeovee®e s efve³eespeve
kesÀues peeles.
7) ÒeotmeWefê³e Mesleer ner HeejbHeeefjkeÀ He×leer®es efye -efye³eeCes, Keles, DeJepeejs Flej IeìkeÀeb®ee JeeHej keÀ©ve Mesleer
kesÀueer peeles. MesleerceO³es meeOeer efHekeÀ He×le JeeHejele Deeu³eecegUs peceerve Je HeeCeer ³eeb®es ³eesi³e efve³eespeve
kesÀues peeles. l³eeceO³es jemee³eefvekeÀ Kelee®ee DeeefCe Deewjemee³eefvekeÀ êJ³eeHeemetve nesCeejs ÒeotkesÀueer peeles. l³ee®ee JeeHej efHekeÀeb®³ee GlHeeove Jee{ermeeþer nesles l³eecegUs Òeotpeeles.
8) HeMetHeeueve (Animal Husbandry) :
meWefê³e Mesleer ner HeMegHeeueve keÀjC³eeJejleer ue#e keWÀefêle keÀjC³eele ³esles ³ee Mesleeruee HetjkeÀ HeMegHeeueve,
kegÀkegÀì Heeueve, celme GlHeeove Flej IeìkeÀeb®ee meceeJesMe ³eeceO³es keÀjC³eele ³esles. ³eecegUs Mesleerme
DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer MesCe Kele DeeefCe pewefJekeÀ Kelee®³ee efveefce&lee r kesÀueer peeles. l³ee®es Heemetve ogiOepev³e
HeoeLee&®es GlHeeove keÀjC³eele ³esles. l³eecegUs DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe neslees. MeslekeÀN³ee®³ee GleHepeerefJekesÀ®es
meeOeve cnCetve HeMegHeeueve cenÊJee®es þjles.
munotes.in

Page 100

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
100 9) DeVe megj#ee (Food Security) :
meWefê³e Mesleer®³ee ceeO³eceeletve DeVe megj#ee osC³eele ³esles. meWefê³e Mesleer ceOetve DeVeOeev³e, HeÀUs,
YeepeerHeeuee Flej GlHeeove kesÀueer peeleele. ³eeceO³es jemee³eefvekeÀ Keles, keÀerìkeÀveeMekesÀ, DeewJeeHej keÀceer ÒeceeCeele Demeu³eeve s DeVe megjef#ele HegjJeþe keÀjlee ³eslees. l³ee®ee ceeveJeer Deejesi³eeJejleer
HeefjCeece ®eebieuee neslees. l³ee®ee ³eesi³e HegjJeþe keÀjC³eele ³eslees. l³eecegUs ceeveJee®eer DeVee®eer iejpe HetCe&
nesles.
Jejerue meJe& JewefMe<ìîeeceOetve meWefê³e Mes leer ner He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJeer meceepee®³ee efJekeÀemeeme cenÊJeHetCe&
cnCetve mecepeueer peeles. meWefê³e Mesleer ner DeefOekeÀ cenÊJee®eer Deens l³eeb®³ee JewefMe<ìîeebceOetve mHe<ì nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meWefê³e Mesleer®eer J ³eeK³ee meebiee.
2) meWefê³e Mesleer®eer JewefMe<ìîes meefJemlej efuene.
7.16 meWefê³e Mesleer®es cenÊJe (IMPORTANCY OF ORGANIC
FARMING)
meWefê³e Mesleer He×leer ner He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJeer efJekeÀemeeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe efveYeeJeleeve e efometve
³esles. p³eeceO³es ³eesi³e ÒeceeCeele jemee³eefvekeÀ Keles DeeefCe Deewyeer-efye³eeCes Keles ³eeb®ee JeeHej keÀjC³eele ³eslees. l³ee®ee Mesleer He³ee&JejCe J³eJemLes®³ee Deejesi³ee®³ee
mebj#eCe emeeþer cenÊJe efoues peeles. l³eeceO³es pewJeefJeefJeOelee JevemHeleerMeem$e peerJeMeem$eer³e ef¬eÀ³ee ³eeb®ee
meceeJesMe neslees. l³eecegUs pewefJekeÀ IeìkeÀeb®es mebj#eCe keÀjC³eele ³esles. l³eemeesyele DeVemegj#ee keÀjC³eele
³esles. l³eecegUs ceeveJeer Deejesi³eeme HeesHeg{erue ÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
1) ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme (Sustainable Development) :
meWefê³e Mesleer®³ee ceeO³eceeletve ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®es GefÎ <ì meeO³e keÀjC³eele ³esles. ³eeletve Mesleer®ee
efJekeÀeme kesÀuee peelees. Mesleer®³ee ceeO³eceeletve YeefJe<³e efHe{îeebvee Hegjsue FlekeÌ³ee ÒeceeCeele vewmeefie&keÀ
meeOevee®ee efJekeÀeme keÀjC³eele ³eslees. ³ee Mesleer®³ee ueeieJe[erletve yeer -efye³eeCes Keles Flej Ie[keÀ ³eeb®ee
JeeHej kesÀu³eeves Heg{erue efHe{îeebvee ³ee mebmeeOevee®ee JeeHej keÀjlee ³esF&ue. ³ee DeeOeejs ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme
Mesleer®³ee ceeO³eceeletve keÀjC³eele ³esles.
2) He³ee&JejCe HegjkeÀ J³eJenej (Eco -Friendly Practi ces) :
meWefê³e Mesleer®³ee ceeO³eceeletve He³ee&JejCeHetjkeÀ J³eJenej kesÀues peeleele. Mesleer keÀjle Demeleevee
He³ee&JejCeeme OeeskeÀe nesF&ue DeMeeÒekeÀejs Jele&ve keÀ© ve³es. l³eeme HetjkeÀ Demes leb$e%eeve efJekeÀefmele
keÀjC³ee®es keÀe³e& meWefê³e Mesleer®³ee ceeO³eceeletve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee Mesleer ÒekeÀejecegUs vewmeefie&keÀ
pewJeefJeefJeOelee ³eeuee OeeskeÀe Heesn®eC³ee®es ÒeceeCe keÀceer nesles l³eecegUs meWefê³e Mesleer®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.

munotes.in

Page 101

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
101 3) iegCeJeÊeeHetCe& HeesmeWefê³e Mesleer®³ee ceeO³eceeletve iegCeJeÊeeHetCe& HeesDemeleevee vewmeefie&keÀ peceerve, HeeCeer, nJee, He³ee&JejCeeleerue Flej Ie ìkeÀ ³eeJejleer yeenîe IeìkeÀeb®ee
keÀesCeleener HeefjCeece nesT efouee peele veener. l³eecegUs Mesleer GlHeeovee®eer iegCeJeÊee HetCe& Heesefveefce&leer kesÀueer peeles.
4) Deejesi³eemeeþer OeeskesÀoe³eerkeÀ veener (Non Harmful Healthier) :
pewefJekeÀ Mesleer GlHeeoves ner ceeveJeer Deejesi³eemeeþer HeesDeejesi³eeuee DeHee³ekeÀejkeÀ jemee³eefvekeÀ êJ³ee®ee JeeHej kesÀuee peele veener. vewmeefie&keÀefjl³ee Mesleer
GlHeeoves kesÀueer peeleele . l³eecegUs ³ee Mesleer GlHeeovee®ee ®eebieues ³eesi³e DeVe cnCetve DeesUKeues peeles
l³ee®ee ceeveJeer Deejesi³eeJejleer JeeF&ì HeefjCeece nesle veener.
5) jespeieej GHeueyOelee (Availability of Employment):
pewefJekeÀ Mesleer GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es jespeieeje®eer GHeueyOelee keÀjC³eele ³esles. ³ee Mesleer GlHeeoveeceO³es
leb$e%eeve DeeefCe ³eb$ee®ee DeefOekeÀ JeeHej kesÀuee peele veener.
7.17 DevekeÀesueer ÒekeÀuHe meesueeHetj (ANKOLI PROJECT
SOLAPUR)
ÒemleeJevee (Introduction) :
peeieeflekeÀ mlejeJ ejleer He³ee&JejCee®³ee mecem³esJejleer DeefOekeÀ ÒeceeCeele keÀe³e& keÀjC³eele ³esT ueeieues
Deens. DeewÐeesefiekeÀjCe, MenjerkeÀjCe DeeefCe DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ³ee HeefjJele&vee®³ee Òeef¬eÀ³es®ee HeefjCeece
efvemeie& DeeefCe ceeveJeer peerJeveeJejleer nesle Deens. l³eecegUs mebHetCe& He³ee&JejCeeleerue JevemHeleer, ÒeeCeer, He#eer,
peerJe peblet, keÀerìkesÀ, ÒeeCeer, peceerve, YetieYee&leerue nJeeceeveele nesCeejs yeoue DeeefCe pewJeefJeefJeOelee
Fl³eeoer Jejleer HeefjCeece nesleevee efometve ³esles. l³ eecegUs efvemeie& DeeefCe ceeveJeer meceepeeleerue mebyebOe
yeouele Deensle. l³eecegUs He³ee&JejCee®ee meceleesue {emeUle Deens. ceeveJeeves DeeHeu³ee iejpee HetCe&
keÀjC³eemeeþer vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele JeeHej keÀjC³eele De euee Deens. l³eecegUs
ceeveJee®es efvemeiee&Jej Dee¬eÀceCe DeefOekeÀ MeesYetkebÀHe, DeefleJe=<ìer Je nJeeceeveeleerue yeoue Fl³eeoeR®³ee mecem³eevee meeceesjs peeJes ueeiele Deens. ns meJe&
He³ee&JejCee®ee meceleesue {emeUC³eeletve nesle Deens. lesJne He³ee&JejCe mebJeOe&keÀ megjef#ele DeeefCe pelevee®³ee
mebyebOeer GHe³eespeveelcekeÀ Òe³eesie DeeefCe ke=ÀleerMeerue keÀe³e&¬eÀce keÀjC³eele ³esT ueeieueer Deens.
³ee meJe& HeeMJe&YetceerJejleer He³ee&JejCeHetjkeÀ JeeleeJejCe efveefce&leer®eer mebkeÀuHevee DeefOekeÀ JeeHejC³eele ³esle
Deens. ³eemeeþer He³ee&³e efJekeÀeme efveleer, ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer efJe¢ef<ìkeÀesve DeeefCe Òe³eesiee®³ee HeeleUerJej leer keÀe³e& keÀjC³eele Deeues. l³eeme Devegme©ve Menjer DeeefCe
ûeeceerCe YeeieeceO³es ³eeefJeke=Àefvecee&Ce keÀjC³eele Deeues. l³eemeesyele Meemeve ³eb$eCee mJe³ebmesJeer mebmLee ³eeb®³ee ceeO³eceeletve ns ÒekeÀuHe
GYeejC³eele ³esle Deensle. ³ee®es mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece efometve ³esle Deens. ³e eceO³es He³ee&JejCee®es mebj#eCe, munotes.in

Page 102

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
102 mebJeOe&ve DeeefCe megjef#elelee ³ee DevegMebieeves He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer efJeYeeieele Mesleer Òe³eesieeletve efometve ³esles.
³ee DevegMebieeves meesueeHetj efpeunîeeleerue D evekeÀesueer ³ee ogHe³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer®³ee Òe³eesiee®eer meg©Jeele keÀjC³eele Deeueer. ³ee efJeYeeieele meelel³eeves He[Ceeje
ogkeÀjC³eele ³esle neslee. l³eeefJe©× He³ee&³e efJekeÀeme ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCeHetjkeÀ HetjkeÀ Mesleer
Òe³eesie keÀjC³eele ³esT ueeieues. ³eeletve MesleleUer®³ee ceeO³eceeletve meecego eef³ekeÀ HeeCeer J³eJemLeeHeve
efJeceeie&oMe&ve DeeefCe menkeÀe³ee&®³ee ceeO³eceeletve keÀjC³eele Deeuee. l³eecegUs ogMeslekeÀN³eebvee meecegoeef³ekeÀ mlejeJejleer HeeCeer J³eJemLeeHevee®³ee ceeO³eceeletve Mesleer keÀmeC³eeme meg©Jeele
keÀjC³eele Deeueer. l³eecegUs He³ee&JejCe Mesleer DeeefCe HeeCeer J³eJemLeeHeve ³eemebyebOeer keÀe³e& keÀjC³eeletve
He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer®ee Òe³eesie ³eMemJeer Peeu³ee®es efometve ³esles.
7.18 DevekeÀesueer ÒekeÀuHee®eer HeeMJe&Yetceer (BACKGROUND OF
ANKOLI PROJECT)
YeejleeceO³es DeveskeÀ jep³eeceO³es He³ee&JejCe efJeoMekeÀeceO³es ceO³eÒeosMe jep³eele YeesHeeU ie@me efJemHeÀesì IeìvescegUs ³ee meJe& HeefjefmLeleeruee JesieUs JeUCe
ÒeeHle Peeues. ³eeletve ueeskeÀ efJe%eeve ®eUJeU (People’s Science Movement) ®eer mLeeHevee
keÀjC³eele Deeueer. ³ee ®eUJeUerves He³ ee&JejCeeleerue ognJeeceeveeleerue yeoue ³eeefJekeÀmes efJe%eevee®ee JeeHej keÀjlee ³esF&ue ³ee®eer ®e®ee& keÀjC³eele ³esT uee ieueer. ceeveJeer meceepeeuee
OeeskesÀoe³ekeÀ HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesT Demes ÒekeÀuHe veekeÀejC³eele Deeues. l³eecegUs l³eeuee He³ee&³eer
efJekeÀeme efveleer ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCe HetjkeÀ Messleer ¢ef<ìkeÀesvee®ee efJekeÀeme k eÀjC³eele
Deeuee.
ueeskeÀ efJe%eeve ®eUJeUer®es keÀe³e&keÀlex Mesleer Meem$e%e De©Ce osMeHeeb[s ³eebveer og®eUJeUer®es keÀe³e& keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. ³ee meesueeHetj efpeunîeeleerue DevekeÀesueer ³ee ogYeeieele me ecegoeef³ekeÀ HeeCeer J³eJemLeeHeve Òe³eesie MesleleUer®³ee ceeO³eceeletve keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. ³ee
efpeunîee®eer HeefM®ece ceneje<ì^eleerue ogmeJee&le keÀceer HeeJemee®ee ÒeosMe cnC etve DeesUKeuee peelees. efHeC³ee®es DeeefCe Mesleer®³ee HeeC³ee®eer mecem³ee
keÀe³ece HeenC³eeme efceUles. keÀejCe HeeJemee®es keÀceer ÒeceeCe Deens. lemes®e YetieYee&leerue HeeCeermeeþer ner
Del³euHe Deens. l³eecegUs peerJeveeJeM³ekeÀ iejpee HetCe& keÀjC ³eemeeþer Menjer Yeeieele mLeueeblejCe keÀjeJes
ueeieles. l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieeleerue Kes[er Deesme He[t ueeieueer DeeefCe Menje®ee DeekeÀej Jee{le ®eeueuee
Deens. ûeeceerCe Yeeieele GÐeesie J³eJemee³e vemeu³eeves yesjespeieej le©Ceevee DeeHeues ieeJe mees[tve peeJes
ueeiele Deens.
³ee HeefjefmLeleerle meve 1986 meeueer Mesleer Meem$e%e De©Ce osMeHeeb[s DeeHeu³ee DevekeÀesueer ieeJeer efmLej
Peeues. l³eebveer ³ee Yeeieele meJex keÀ©ve ÒeeHle HeefjefmLeleer mecepegve IesTve keÀece meg© kesÀues. ³ee Yee ieele
meelel³eeves ogG³ee ûeeceerCe ue eskeÀebvee Meemevee®³ee ìBkeÀj HeeCeer HegjJeþîeeJejleer DeJeuebyetve jneJes ueeieles. peceerveer®ee keÀme munotes.in

Page 103

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
103 keÀceer Deens lemes®e yeesjJesue ceOetve HeeCeer meeþe keÀceer ÒeceeCeele GHeueyOe Deens. ³ee meJe& HeeMJe&YetceerJejleer
Þeer. De©Ce osMeHeeb[s ³eeb veer meecegoeef³ekeÀ HeeCeer J³eJemLeeHeve Mesle leUer yeebOeCeer ÒekeÀuHeeletve Mesleeruee
HeeCeer GHeueyOe keÀ©ve osC³ee®ee keÀe³e&¬eÀce meg© kesÀuee.
DevekeÀesueer ÒekeÀuHee®es keÀe³e& (Work of Ankoli Project ) :
HeefM®ece ceneje<ì^eleerue meesueeHetj e fpeunîeeleerue DevekeÀesueer meecegoeef³ekeÀ HeeCeer J³eJemLeeHeve MesleleUer
(Water Bank) ®eer peve ®eUJeU Þeer. De©Ce osMeHeeb[s ³eeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer meg© kesÀueer.
l³eebveer Meem$eer³e DeeOeejs lelJe DeeefCe leb$e%eeve ³eeb®³ee DeeOeejs efve³ee speve keÀjC³eele Deeues. l³eebveer ÒeLece
HeeCeueesì efJekeÀeme ÒekeÀuHeeHeemetve meg©Jeele kesÀueer. HeeTmee®ee Òel³eskeÀ LeWye ne peefceveerceO³es cegjuee
Heeefnpes. DeMeer J³eJemLee efve³eespeve keÀjC³ee®es efveefM®ele kesÀues. l³eecegUs YetieYee&le Hee Ceer meeþîeele Jee{
nesF&ue, ³eemeeþer ogDeeefCe megyeeyeU ³ee Je=#ee®eer ueeieJe[ keÀjC³eele Deeueer. ³ee®eer Jee{ Hee®e JeJeejs Òece eCe keÀceer Peeues. ³ee®eyejesyej HeeJemee®es ÒeceeCe Jee{ues. DeekeÀeMeeletve He[Ceejs HeeCeer ns HeeCeueesì
efJeYeeieele meeþJeC³eele cegjJeCeele ³esT ueeieues. l³eecegUs YetieYee&le HeeCeer meeþîeele Jee{ keÀjC³eele
Deeueer. l³eeletve HeeCeer mebJeOe&ve keÀe³e& keÀjlee Deeues.
³eeyejesyej Je=#eueeieJe[ ÒeceeCe DeefOekeÀ keÀjC³eele Deeues. l³eecegUs ³ee Yeeieeleerue ogmet³ee&®³ee GJeeHesÀ®es ÒeceeCe keÀceer Peeues. nJesleerue Deeêlee ÒeceeCe keÀceer Peeues HeCe meve 1998 ®³ee ogmecem³esuee keÀener ÒeceeCeele meeceesjs peeJes ueeieues. Mesleer®eer veeefHekeÀlee, mLeueeblejCe DeeefCe peveeJejeb®³ee
®eeN³ee®eer mecem³ee meceesj Deeu³ee. Meemevee®³ee ìBkeÀj HeeCeer HegjJeþe DeeefCe peveeJeN³eeb®³ee ®eeN³eemeeþer
®eeje íeJeC³ee GYeejC³eele Deeu³ee. HeCe og³ee ogkeÀjC³eele Deeuee. ³ee efJeYeeieele keÀceer HeeC³ee®eer efHekesÀ IesC³eele Deeueer. l³eecegUs ³ee efHekeÀeb®eer yeepeejeleerue efkebÀcel e ceeieCeervegmeej
GlHeeove keÀjC³eele ³esT ueeieues. HeeC³ee®ee leeUsyebo ³eemeeþer keÀjC³eele Deeuee. ogOee®es GlHeeove ns
Menjer Yeeieele SkeÀ efueìj ogOe efJe¬eÀer kesÀues peeles. lesJne ³ee ogOe GlHeeove keÀjleevee HeMegHeeueveeme SkeÀ
npeej efueìj He eCeer DeeefCe ®eeje ³ee®ee JeeHej keÀjC³eele ³eslees. kegÀkegÀìHeeueveemeeþer melejeMes efueìj
HeeCeer JeeHejC³eele ³esles. SkeÀ efkeÀuees ceìve efveefce&leer Hemleerme npeej efueìj HeeCeer, meeKej GlHeeove ®eej
npeej efueìj HeeCeer, Yeele efHekeÀemeeþer D ekeÀje npeej efueìj HeeCeer, keÀeieo efveefce&leer Hemleerme npeej
efueìj HeeCeer, ceìve HeVeeme efueìj HeeCeer SJe{e DeefOekeÀ HeeCeer JeeHej ne OekeÌkeÀeoe³ekeÀ Deens. Menjer
Yeeieeuee SkeÀ kegÀìgbye 1.5 keÀjes[ efueìj HeeCeer JeeHej kesÀuee peelees ns H eeCeer ûeeceerCe Yeeieeleerue leUîee,
veÐee, HeeCeer meeþîee®es GHemee keÀjC³eele ³eslees. l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieeuee HeeCeer keÀceer He[les. ³eeletve
íÊeerme npeej efueìj HeeCeer JeeHejues peeles. DeMeer HeefjefmLeleer HeeC³ee®es efve³eespeve DeveskeÀ mecem³ee
efvecee&Ce Peeu³ee nesl³ee.
meve 2002 meeueer Þeer. De©Ce osMeHeeb[s ³eebveer Mesle leUer (water bank) efJemeg©Jeele kesÀueer. ns keÀjleevee ³ee MesleleUîee®eer meJJeerme HetÀì Keesue KeesokeÀeceeletve Ke·e le³eej
keÀjC³eele ³eeJee. ³eeceO³es efJeMesHe³ee&JejCeHetjkeÀ HueeefmìkeÀ®ee JeeHej keÀjC³eele ³eslees. l³ee®es yengyeepet HeeleUîee Demeleele. l³eeb®eer ©.
7,00,000 Ke®e& keÀjC³eele Deeuee. l³ee®ee JeeHej MesleleUîe e®³ee He=<þYeeieeHeemetve leUeHe³e¥le
ìeUC³eele ³esles. l³eecegUs Mesle leUîeeleerue HeeCeer peceerveerceO³es efPejHele veener lemes®e ³ee MesleleUîee®³ee munotes.in

Page 104

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
104 yeepetme Je=#e ueeieJe[ kesÀueer peeles. l³eeb®³ee meeJeueercegUs Gveener. HeeC³ee®es JeeHesÀle ©HeeblejCe nesle veener. HeeC³ee®eer ye®ele nesles.
³eeceO³es MesleleUîee®³ee yeebOeCeerle kegÀìgbyeeleerue yeeyeerme J³ekeÌleer®ee ³eeceO³es menYeeie Deens. HeeCeer efþbyekeÀ
HeeF&He ueeFve®³ee ceeO³eceeletv e HeeCeer Mesleerme osC³eele ³esles. HeCe veblej Þeer. osMeHeeb[s ³eebveer ueIegyebOeejs
yeebOeC³ee®es keÀece HeeCeueesì #es$eeceO³es meg© kesÀues. l³eecegUs He[CeeN³ee HeeJemee®es HeeCeer De[JeCetkeÀ kesÀueer
peeles. lemes®e Je=#e ueeieJe[ kesÀu³eeves peu e mebOeejCe keÀe³ee&me ceole nesles. peceerveer®eer OetHe ÒeceeCe Jeentve
peeCeejs peceerveerJejerue HeeCeer meeþJeCes cejJeCes DeeJeM³ekeÀ ³eecegUs peceerve DeeefCe HeeCeer ³eeb®es ³eesi³e
J³eJemLeeHeve keÀjlee ³esles. MesleleUîee ceeO³eceeletve Mesleerue e Hegjsue FlekesÀ®e HeeCeer JeeHej keÀjC³eele ³eslees.
pemes yeBkeÀ ceOetve Hewmes DeeJeM³ekeÀles ÒeceeCes ye®ele DeeefCe JeeHej keÀjlees lemee ÒekeÀeje®eer J³eJemLee Mesle
leUîee®³ee ceeO³eceeletve keÀjlee ³esles.
efYecee DeeefCe efmelee veoer KeesN³eece O³es HeVeeme SkeÀj #es$eele veevees HeeCeueesì #es$e efJekeÀme ÒekeÀuHe
GYeejC³eele Deeuee. ³ee #es$eele Hee®e keÀjes[ efueìj HeeCeer meeþJesue FlekeÀe MesleleUer efvecee&Ce keÀjC³eele
Deeueer. ³ee Yeeie Hee®e SkeÀj #es$eele Je=#eejesHeCe keÀjC³eele Deeues . ³ee Yeeieele Hee®eMes efueìj HeeTme ne
HeeJemeeUîeele He[lees. lemes®e oesve les leerve ceefnves efJeefnjeRvee HeeCeer GHeueyOe jenles. ³eeceOetve one ìkeÌkesÀ
HeeCeer Òel³eskeÀ kegÀìgbyeekeÀ[tve ye®ele kesÀues peeles. ³eecegUs Iejiegleer HeeCeer, Meslee r HeeCeer, HeMegHeeueve HeeCeer
³eemeeþer HeeCeer JeeHej keÀjC³eele Deeuee.
ceneje<ì^ Meemeveeves ³ee Yeeieele 25 Mesle leUer efvecee&Ce keÀ©ve efoueer. ³eeceO³es HeeCeer Heb®ee³ele meefceleer
efveefce&le keÀ©ve one ceefnueeb®ee ieì mLeeHeve keÀjC³eele De euee. l³eebveer je<ì^er³e yeBkesÀkeÀ[tve keÀpe& Iesleues.
lemes®e MeemeveekeÀ[tve meyeefme[er IesTve Mesleer keÀjC³eeme Mesle leUer yeebOeCeer kesÀueer. l³eebveer ³eeleerue
HeeC³ee®ee JeeHej keÀ©ve YeepeerHeeuee, HeÀUs ³eeb®eer efveefce&leer keÀjC³eele Dee ueer. l³eecegUs l³eeb®eer DeeefLe&keÀ
HeefjefmLeleer megOeejsue. lemes®e cepetjermeeþer yesjespeieejebvee Menjer Yeeieele peeJes ueeiele nesles Demes ueeskeÀ
Hegve&mLeueeblejer ieeJeer Deeues. lemes®e meWefê³e efHekeÀ He×leer®ee JeeHej keÀ©ve Mesleer GlHee ove Jee{ keÀjC³eele
Deeueer. l³eecegUs MebYej kegÀìgbye Menjer Yeeieeletve ûeeceerCe Yeeieele Hejle ³esTve mJele:®eer Mesleer keÀjC³eeme
meg©Jeele kesÀueer. mJele:®³ee iejpee HetCe& keÀ©ve yeepeejele efJe¬eÀermeeþer Mesleer GlHeeove keÀjC³eeme
meg©Jeele Pe eueer. l³eecegUs mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee peerJeveceevee®ee meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ opee& ceO³es
ieefleMeerue efJekeÀeme Peeuee. mee³ekeÀue®³ee ceeO³eceeletve Tpee& efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer. l³eecegUs Tpee&
efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer. Deme e efJeefJeOe mJe©HeeceO³es ûeeceerCe Yeeieeleerue MeslekeÀN³eebveer DeeHeu³ee
peerJeveele yeoue keÀjC³eele Deeu³ee®es efometve Deeues. ³eeletve DeeefLe&keÀ mene³³e efceUJeC³eemeeþer DeLe&
HegjJeþe yeBkeÀ ceeHe&Àle keÀjC³eele ³esT ueeieuee DeeefCe meecegoee f³ekeÀ mlejeJejleer efJekeÀeme Òeef¬eÀ³ee meg©
Peeueer.
7.19 DevekeÀesueer ÒekeÀuHee®es efvePROJECT)
meÐekeÀeueerve HeefjefmLeleerle He³ee&JejCee®ee megj#es mebyebOeerle ÒeMve veJ³ee mJeªHeele efvecee&Ce nesles. DeMee
efmLeleerle HeefM®ece ceneje<ì^eleerue ogDevekeÀesueer ieeJeeleerue Òe³eesie cenÊJeHetCe& Deens. ³ee ieeJeeves ogmeecegoeef³ekeÀ HeeCeer J³eJem LeeHevee®ee Mesle leUer®es efveefce&leer keÀjC³eeletve keÀjC³eele Deeueer. MeslekeÀN³eebvee
³eesi³e ÒekeÀejs Mesleer J³eJemee³e DeeefCe peerJeve peieC³eeme DeeJeM³ekeÀ l³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer ne
Òe³eesie ³eMemJeer keÀjC³eele Deeuee Deens lej ogme N³ee yeepetves He³ee&JejCee®³ee og

Page 105

efJekeÀemee®ee He³ee&³eer o=ef<ìkeÀesve
105 HeeC³ee®eer J³eJemLee, efHekeÀ peceerve DeeefCe HeeCeer J³eJemLeeHevee®es Òee³eesefiekeÀ lelJe DeeefCe J³eJenej
Òel³e#eele ³esC³eeme ne ÒekeÀuHe cenÊJe HetCe& Deens. meceepeeleerue Òel³eskeÀ Ieì keÀeuee DeeHeu³ee mJele:®³ee
iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer DeelceefveYe&j, mJeeJeuebyeer DeeefCe mevceevee®es peerJeve peieC³eemeeþer He³ee&JejCe
meblegueerle DeeefCe mece=× efJekeÀemee®es OeesjCe cnCetve ³eeb®ee mJeerkeÀej keÀjC³eele Deeuee Deens. efJeMes< ele:
ñeer³eebvee mJeeleb$e DeefmlelJe, mJeeefYeceeveeves peieC³eeme mece=× peieC³eeme ceeie&oMe&keÀ þjCeeje Demee
ÒekeÀuHe Deens. ns ³ee ÒekeÀuHee®es ³eMe cnCetve Heenlee ³esles. ³ee®ee GHe³eesie ogcenÊJee®ee cnCetve GHe³ee sieele DeeCelee ³esF&ue.
7.20 meejebMe (SUMMARY)
peeieeflekeÀ mlejeJejleer He³ee&JejCee®³ee DevegkeÀjC³eele ³esle Deensle. He³ee&JejCee®ee meceleesue jeKetve ceeveJeer meceepee®ee ef JekeÀeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. ns GefÎ<ì þsJetve He³ee&JejCee®ee DeeefCe ceeveJeer meceepee®ee mebyebOe ne mece=× megjef#ele DeeefCe mebJeOe&ve
mlejeJejleer nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eemeeþer He³ee&³e efJekeÀeme efveleer, ef®ejbpeerJeer efJekeÀeme De eefCe
He³ee&JejCeHetjkeÀ Mesleer ³eeb®eer lelJes J³eJenejele GHe³eesieer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ yevele Deens. ner lelJe J³eeHekeÀ
mlejeJejleer Òemeeefjle keÀjC³ee®ee meecegoeef³ekeÀ GHe¬eÀcee®eer peeCeerJe ©peJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee
¢ef<ìkeÀesveeletve Òe sefjle nesTve mLeeefvekeÀ HeeleUerJejleer ueeskeÀ menYeeieeletve DeeefCe menkeÀe³ee&letve
GHe¬eÀcee®eer efveefce&leer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee ¢<ìerves ÒeMeemekeÀer³e jepekeÀer³e ÒeefleefveOeer meeceeefpekeÀ
keÀe³e&keÀlex DeeefCe mJe³eb mesJeer mebm Lee ³eeb®³ee menYeeieeletve He³ee&JejCe efJekeÀeme mece=×er DeeefCe megjef#eles®ee
efJe7.21 DeY³eemee®es ÒeMve

1) He³ee&³eer efJekeÀemee®eer J³eeK³ee meebietve l³ee®eer JewefMe<ìîes DeeefCe cenÊJe meefJemlej efuene .
2) ef®ejbpeerJeer efJekeÀemee®eer J³eeK³ee meebietve l³eeb®eer JewefMe<ìîes DeeefCe cenÊJe Lees[keÌ³eele efJeMueskeÀje.
3) He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer®eer mebkeÀuHevee DeeefCe JewefMe<ìîes meefJemlej efuene.
4) meesueeHetj efpeunîeeleerue DevekeÀes ueer ÒekeÀuHee®es meefJemlej JeCe&ve keÀje.
5) He³ee&JejCe HetjkeÀ Mesleer®es cenÊJe meefJemlej efuene.
7.22 meboYe& HegmlekesÀ (REFERENCE BOOKS)
1) Sutton Philip W. 2007, The Environment A Sociological Introduction,
Polity Press, U.S.A.
2) Clerc J. M. (ed.) 1985, Introduction to working conditions on
environment, International Labour Organization.
3) Fulekar M.H. Pathak Bhawana Kale R.K. (ed.) 2014, Environent and
Sustainable Development, Springer, New York. munotes.in

Page 106

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
106 4) Sundar I 2006 Environment and Sustainabl e Development APH
Publishing Corporation, New Delhi.
5) Jose Antonio Alonso, Giovanni Andrea Cornia Rob Vas (ed.) 2013
Alternative Development Strategies for the Post 2015 Era Blomsbury
London.
6) Cathrine Brun, Piers Blaike m, Chale Jones (ed.) 2014 Alt ernative
Development Unravelling Marginalization Voicining Change,
Routledge London and New York.
7) Varadarasan Shanmugavel 2019 A Farmer’s Handbook Ecofirendly
Cardamom cultivation, Independently Published.
8) Sean clark (Ed.) 2016 Sustainable Agricult ure - Beyone organic
farming, MDPI
9) Vytautas Pilipavicius (Ed.) 2014 Organic Agriculture toward
Sustainability, Printed in croatia.
10) www.prayog.org.
11) www.unodc.org.
12) www.sociologicaldiscusion.com
13) www.prayaspune.org.



munotes.in

Page 107

107 ८
लोकक ित िवकास : िहवरे बाजार आिण मढा लेखा
करणाची रचना
८.० उेश
८.१ तावना
८.२ िहवरे बाजार : परचय
८.३ िहवरे बाजार : लोकक ित िवकास आिण सवसमाव ेशकता
८.४ मढा लेखा: परचय
८.५ मढा लेखा:थािनक उोग आिण यवथापन
८.६ सारांश
८.७ सरावासाठीच े
८.८ संदभ
८.० उेश
 थापीत िवकास संकपन ेची िचिकसा करणे.
 लोकक ितिवकासाच े महव िवाया ना पटवून देणे.
 आिथक, राजकय आिण सामािजक समया समजून घेऊन या कशा कार े
सोडिवया जातात याचे आकलन िवाया ना कन देणे.
 िवाया मये गाव िवकासाची आिण वयंरोजगाराची तवे जिवण े.
८ .१ तावना
मानवाया उपीपास ून ते आधुिनक समजापय त अनेक बाबतीत िथय ंतर घडून आले
आहे. ामुयान े बोधन काळापास ून मानवान े आपया िथतीशील अवथ ेचा याग कन
गितशील अवथा धारण केली. िवकासाची अनेक पे आज वर मानवान े अनुभवली आहेत.
भांडवलशाही समाज भौितक िवकासाला ाधाय देतो पण हा िवकास एकांगी ठरत
असयान े अनेकदा याची िचिकसा देखील केली जाते. िशवाय नैसिगक समतोल
राखयाच े आहान उभे राहते. अशा परिथतीत लोकक ित िवकासा ची आवयकता
िनमाण होते.
िवकासहा अथ कित नसावा तर तो लोकक ित असावा आिण पयावरणाला यामय े
िशखर थानी ठेवले तरच तो िवकास शात िवकास समजला जातो. िदवस िदवस वाढत
जाणार े दूषण व यातून होणारा िनसगा चा हासतस ेच समाजातील दुबल घटका ंवर होणारा munotes.in

Page 108

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
108 नकारामक परणाम याला आळा बसणे खूप महवाच े आहे. हणून िवमान समाजात
समजला जाणारा िवकास हा खरच िवकास आहे का असा पडतो . िनसग समतोल
राखण े व समाजातील दुबल घटका ंचे सीमंतीकरण न होयासाठी सव समाव ेशक िवकास
हाच एक पयाय मानवासमोर आहे.
डेनीअल लनर यांया मते, आपण आज भांडवलशाही िवात जगत आहोत .औोिगकरण
आिण यातून घडून येणारे आधुिनककरण हेच आज चे तव बनले आहे. थापीत
िवकासाची ितमान े समाजातील सवच घटका ंना एकितपण े िवचारात घेयात असमथ
ठरत आहेत. पयावरण आिण समाजातील सीमांतीक घटका ंना मा िवकास िय ेतून
य आिण यपण े होणाया नकारामक परणामा ंना सामोर े जावे लागत े.
औोगीकरणात ून होणार े दूषण पयावरणासाठी घातक ठरत आहे व अशा कपा ंया
थापन ेसाठी थािनक समुदायांना िवथािपत केले जाते. यातून पुढे अनेक कारया
समया उवतात .
महाराातील िहवरे बाजार व मढा लेखामा मानव कितिवकासाची सव समाव ेशक
ितमान े आहेत. शासनावर अवलंबून न राहता गावातील सव ामथा ंना िवासात घेऊन
परपरा ंना सहकाय कन अपेित यश कशा कार े िमळिवल े जाते हे या दोही
उदाहरणामध ून िदसून येते.भारत हा ामुयान े खेड्यांचा देश हणून ओळखला जातो.
भारतासारया िवकसनशील देशामय े वयंरोजगार िनिमती, पयावरणप ूरक िवकास आिण
समाजातील सव घटका ंना िवचारात घेऊन पुढे जायाची िनतांत आवयकता आहे.
सकालीन समाजातील वलंत समया व यांची कारण े जाणून घेणे, यावर थािनक
पातळीवर योय ते िनयोजन करणे व यातून सवागीण िवकास घडवून आणण े हे आज या
िपढीसाठी महवाच े सू आहे. िहवरे बाजार व मढा लेखा ही अशाच अभूतपूव योगाची
नांदी हणून आपण िवचारात घेऊ शकतो .
८.२ िहवरे बाजार: परचय
महाराातील अहमदनगरपास ून अवया १६ िकमी अंतरावर अंदाजे 1200 लोकवतीच ं
असणार े िहवरेबाजार गाव बहचिच त आहे. ऐितहािसक पाभूमी पाहता असे िदसून येते क,
ाचीनकाळात येथे ही, घोड्यांचा बाजार भरला जायचा व या बाजाराम ुळेच गावाया
नावामाग े बाजार हा शद वापरला जाऊ लागला . १९७२ मये महाराात दुकाळसय
परिथती िनमाण झाली होती. साहिजकच याचा नकारामक परणाम िहवरे
बाजारवरद ेखील झाला. शेती आिण शेतीपूरक यवासाया ंवर अिन परणाम झायान े
गावात चरताथा चे साधन उरले नाही, बेरोजगारी वाढली , अनेकजण यसनाधीन झाले
आिण एकूणच गावातील िथरता आिण शांतता नाहीशी झाली. अशाचनकारामक
वातावरणात हे गाव सुमारे १५वष जैसेथे अवथ ेत होते. नागरीकरणाचा अिनपरणाम
गावावर देखील िदसून आला .
तकालीन गावातील तणिपढी नोकरी यवसाय िनिमान े शहरांकडे वळली होती. गावात
अनेक भेडसावत होते जसे क, शेतमालाला िमळणारा कमी भाव, अपुया िसंचन
सुिवधा, पावसाची अिनितता , बेरोजगारी , यसनाधीनता , अवछता , थला ंतर munotes.in

Page 109

लोकक ित िवकास : िहवरे बाजार आिण
मढा लेखा

109 यासारया समया ंनी इतर गावांमाण े या गावाला ही ासल ं होत. मा १९८९ साली
पोपटराव पवार सरपंच झाले. गावाचा कायापालट करयाचा यांनी िनधार केला व यामय े
यांनी महवाची भूिमकाद ेखील बजावली . पदय ुर पदवी िशण घेतलेले गावातील ते
एकमेव य होते. गावात अनेक समाजोपयोगी कामे यांनी ामथा ंना हाताशी घेऊन पूण
केली.
आपली गती पहा:
१. िवकास संकपना प करा.
२. िहवरे बाजार चा थोडयात परचय कन ा.
८.३ िहवरे बाजार : लोकक ित िवकास आिण सवसमाव ेशकता
शात िवकासाची कास धन वछ आिण सुंदर गाव कसे िनमाण केले जाते याचे उम
उदाहरण िहवरे बाजार . ामसभा केवळ कागदावर न घेता या त गावातील समया
लात घेऊन यांना कसे सोडिवता येईल यासाठी िनयोजन केले जाऊ लागल े.
ामसभ ेमये ामथा ंची उपिथती वाढावी हणून िवशेष यन करयात आले. सभेसाठी
ामथा ंचा उम ितसाद िमळू लागला व ामसभ ेतील ामथा ंची उपिथती उरो र
वाढत गेली आिण परणामी , यांयात सामािजक बांिधलक िनमाण झाली. िशणाची गरज
आिण महव ओळख ून व गावातील िवाया ना िशणासाठी बाहेर जावे लागू नये हणून
मायिमक शाळा सु करयात आली .
जल यवथापन :
सवथम गावातील पायाचा सोडिवयासाठी पाणलोट ेावर काम करयाच े िनित
केले गेले व यासाठी सवामथा ंनी एकय ेऊन योगदानिदल े. केवळ शासकय आासन
आिण मदतीवर िवसंबूनन राहता य कामाला सुवात केली. पावसाच ं पाणी
अडवयावर भर िदला जाऊ लागला , यासाठी चर, पाझर तलाव खोदयात आले तसेच
शेत तळी िनमाण केली. पाणी अडवा - पाणी िजरवा ही मोहीम यशवीरया राबिवली गेली
व यामुळेच गावातील जलोता ंची पायाची पातळी देखीलवाढली . परणामी दुकाळाला
दूर ठेवयात गाव यशवी झाले.
वृ लागवड आिण संवधन:
गावात वृलागवड आिण वृसंवधनाचे काम होऊ लागल े. सभोवतालया डगराळ
देशावर वृांची लागवड केली गेली. येक माणसान े िकमान एक झाड लावाव े असा
िनय केला गेला िशवाय मरण पावल ेया यया नावे एक झाड लावून व याचे संवधन
केले जाते. गावान े जशी पायाची समया सोडिवली तसेच आरोय , वछता , िशण , शेती
ाया समया सोडिवयासाठी देखील सकारामक पावल े उचलली . गावातील लोक
आप-आपसातल े मतभेद िवसन पोपटराव पवारा ंया मागे एकजुटीने उभे होते व
यातूनचही सारीफल िनपी झाली. munotes.in

Page 110

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
110 कृषी यवथापन व पूरक यवसाय :
शेतकया ंना सिय शेतीचे िशण देयात येते. कृषी िवषयक अयास कन योय
िनयोजन आखून िपके घेतली जातात . शेती पूरक यवसाय हणून दुधयवसायाला चालना
देयात आली आहे. गावात दुध डेअरीची थापना करयात आली . दुधउपादनाच े माण
अिलकडील काही वषात कमालीच े वाढल े आहे. दुधामय े भेसळ होऊ नये हणून याची
गुणवा परीण (Quality Check ) देखील करयात येते. जनावरा ंसाठी चारा डेपो तयार
करयात आयान े गावातील जनावरा ंना पुरेसा चारा उपलध होतो. िशवाय गावात
पशुवैिकय दवाखाना उभारयात आला आहे.
आिथ क िथती व सारता :
गावाती ल लोकांचा आिथकदजा अितशय चांगला आहे, ामथ संपन आिण सुिथतीत
जीवन जगत आहेत. गावाची सारता िवचारात घेतली तर सुमारे ९५% सारता आहे.
आज भारतात बेरोजगारी एक वलंत समया आहे पण िहवरेबाजारमय े एकही बेरोजगार
नाही िकंवा एकही माणूस गावात ून थला ंतरीत होत नाही. उलट गावसोड ून गेलेले लोक
पुहा गावी परतल े आहेत.
गावात बहतांशी घरांमये शोषखड ्डे आहेत तर सव घरात सांडपायाची यवथा करयात
आली आहे. गावान े कपडे धुयासाठी सावजिनक धोबीघाट बांधले आहेत. याधोबी घाटात ून
िनमाण होणाया सांडपायाच े शुीकरण कन ते पाणी फळबागा ंना देयात येते. पावसाच े
माण मोजण े, पायाचा साठा मोजण े, िपकांची यादी तयार करणे ही सव कामे गावातील
शालेय िवाथ करतात . गाव िवकासाची ेरणा पुढील िपढीमय े जली जावी हणून
यांना देखील िविवध उपमा ंमये समाव ेश कन घेतले जाते.
अय काही बाबमय े ही गावाच े वेगळेपण िदसून येते जसे क, गावात तंटानाही , दाब ंदी
आिण गुटखाब ंदी केली आहे व याची काटेकोरपण े अंबलबजावणी केली जाते. िववाहाप ूव
मुला-मुलची एच.आय.ही चाचणी करणे बंधनकारक आहे, गणपती व नवराी सारख ेसण –
उसव साजरे करताना पयावरणाच े भान राखल े जाते. जल दूषण होऊ नये हणून
तीकामक छोट्या मूतचे िवसज न केले जाते व िनमायाचे एकीकरणकन खत हणून
वापरल े जाते. ओला आिण सुका कचरा वेगळा केला जातो. यापास ून गांडूळ तसेच कंपोट
खत तयार करयात येते. अनेक िठकाणांहन आज समाजस ेवक, िवाथ , संशोधक ,
पयटक, पयावरणत य गावाला भेट देयासाठी सातयान े येत आहेत.
िहवरे बाजारला पुढील पुरकारा ंनी गौर िवयात आले आहे:
 महारा शासनाचा आदश गाव पुरकार 1995
 महारा शासनाचा यशवंत ाम पुरकार 2000
 भारत सरकारचा िनमल ाम पुरकार 2007
 भारत सरकारचा वन ाम पुरकार 2007 munotes.in

Page 111

लोकक ित िवकास : िहवरे बाजार आिण
मढा लेखा

111  भारत सरकारचा राीय जल पुरकार 2007
 संत गाडगेबाबा ाम वछता अिभयान पुरकार 2007
 महामा गांधी तंटामु ाम पुरकार 2008
 राजमाता िजजाऊ पुरकार 2012
८.४ मढा लेखा: परचय
मढा लेखा महारा रायातील गडिचरोली िजातील लहानस े गाव आहे. लोकस ंया
सुमारे ४७३ असून तालुयाच े गाव धानोरा केवळ ०४ िकमी अंतरावर आहे. ामपंचायत
कायालय लेखा या गावी आहे, मा दोही गावाया सीमा परपरा ंना लागून आहेत. मढा
लेखा गडिचरोली शहरापास ून ३५ िकमी अंतरावर वसलेले आहे.गावात ०२ सरकारी शाळा
आहेत. यावसाियक िशण संथा व पदवी महािवालय धानोरा या तालुयाया
िठकाणी आहेत. सामुिहक आरोय क गावापास ून जवळच ०५ िकमी अंतरावर आहे.
गावात रते, वीजव पायाची यवथा आहे, यासाठी एकूण ०७ िविहरी आहेत यापैक
०५ सरकारी तर ०२ खाजगी असून हडपंप देखील आहेत. गावात सवात जवळील पोट
ऑिफस नजीक आहे. गावात सरकारी बस सेवा उपलध असून रेवे थानक अवया १०
िकमी अंतरावर आहे तर यापारी बँक धानोरा येथे आहे.
गावात एकािमक बाल िवकास योजना पोषण आहार क उपलध आहे तसेच ‘आशा’
आरोय सेिवका आहेत. ामुयान े उपादन भात, बांबू, तदूपा, मोहाची फुले, मध आिण
िडंक इयादीच े उपादन घेतेले जाते. गावात वयं सहायता गट आहेत, याार े अनेक
उपम राबिवल े जातात व येक गट िविश उि समोर ठेऊन थापन करयात आला
आहे. धाय साठवण ूक, जपणूक आिण िव तसेच अय यापारी बाबी देखील अशा
गटांमाफत िनयंित केया जातात .
आपली गती पहा:
१. मढा लेखा गावाचा परचय कन ा.
८.५ मढा लेखा:थािनक उोग आिण यवथापन :
मढा लेखा गावातील लोकांचा िनधार आपणाला यांनी िदलेया नायात ूनच िदसून येते.
गावातील लोकांचा नारा ‘िदली मुंबईत आमच े सरकार , आमया गावात आहीच सरकार ’
असा आहे व यातूनच यांची भूिमका प होते. गावातील जमीन गावा बाहेरील यना
िवकता येणार नाही असा िनयम आहे. गावातील येक शेतकरी एकूण उपनातील २.५%
धाय कोशात जमा करतात . साठवल ेले धाय संकटसमयी , तसेच लन, समारंभ व
उसवाव ेळी वापरल े जाते. मनरेगा अंतगत जलशोषक चार खोदण े, अंतगत रते, अथायी
रोप वािटका , िम रोपवन , दगडी बंधारे इयादी कामे केली जातात . जंगलात ून मध गोळा
कन याची िव केली जाते. मढा लेखामय े बांबू उोग हा सवािधक महवाचा असून
या उोगाम ुळेच हे गाव अितशय िस आहे. munotes.in

Page 112

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
112 आपली गती पहा:
१. उोग आिण यवथापनातील मढा लेखाची भूिमका प करा.
बांबू उोग आिण चळवळ :
देवाजी तोफा हे या चळवळीच े णेते कारण यांया नेतृवाखाली जंगल जमीनी वरील
हकाची चळवळ कायिवत रािहली . वयाया २३ वषापासून ते यामय े लढ्यामय े सय
आहेत. सामािजक , आिथक आिण राजकय अिधान देणारा हा अभूतपूव योग आहे. ‘वन
यवथापन व ाम वराज ’ हे यांचे मुलभूत तव आहे. देवाजी तोफा मा हे सव ेय
ामथा ंना देतात. शासनाया आासन , भाषणावर अवल ंबून न राहता व केवळ
घोषणाबाजी न करता जिमनीवर यपण े कसे काम केले जाते हेच यांनी यांया
कृतीतून दाखव ून िदले आहे. या चळवळीचा ारंभ १९८० या दशकात झाला. वन
अिधकाया ंमाफत गावातील लोकांना जंगलात वेश नाकारला जात असे. जंगलात ून बांबू
िकंवा इतर काडी फाटा आणला तर अटक करयाच े िनदश देयात आले होते.
१९२७ साल चा ाम वन कायदा थािनका ंया िहताचा होता पण याची अंबलबजावणी
नीट झाली नाही. सदर कायावय े कलम २८ मये असे नमूद करयात आले होते क,
गावातील सव ामथ एक येऊन संबंिधत जंगलािवषयीच े िनयम बनवतील व या
िनयमावलीला राय सरकार मायता देईल. मा कुणीही याचा परपूण अयास केला
नाही व ामथ यापास ून अनिभ रािहल े. जंगलािशवाय मढा लेखा मधील लोक जगणार
कसे? हा अनुरीत होता कारण सव गोी वन िवभागातफ िनित केया जात असत .
जंगल जमीन हेच एकमेव मढा लेखा गावातील लोकांचे जगयाच े साधन होते. ते
िमळिवयासाठी केलेया संघषातून गावाला सुमारे १८०९ .६१ हेटर इतक जमीन
िमळाली आहे. आता तेथील जंगल जिमनीवर तेथील ामथा ंचा हक व अिधकार आहे.
पूव केवळ बांबू कटाई गावकरी करत असत मा आता िव देखील करत आहेत.
Forest Right Act 2006 नंतर यांना हक िमळाला कारण थम गावातील लोकांनी हा
कायदा समजून घेतला व मग यायासाठी लढा िदला. सदरचा दावा १८०९ .६१ हेटर
जिमनीवर मालक हकाया संदभात केला होता व १००% मंजूर झाला व ामथा ंना यश
ा झाले. िहंसक परिथतीमय े देखील लोकशाही मागाने देवाजी तोफा आिण यांया
सहकाया ंनी हे यात कन दाखिवल े होते. कारण वन अिधकारी आिण ामथ
यांयात नेहमीच संघष होत असे. मा नंतर ामथा ंना अनेक शासकय अिधकारी व जन
ितिनधना आपया बाजूने वळिवयात यश िमळाल े. माजी आमदार नामदेव हसैन,
तकालीन पयावरण संचािलका सुनीता नारायण व इतर मानयवरा ंना आपया बाजूने
करयात ामथ यशवी झाले होते. गावात तकालीन पयावरण मंी जयराम रमेश व
मुयमंी देखील येऊन गेले आहेत. देवाजी तोफा हणतात क, गावात Election नाही
तर Selection होते. गावाला यांनी राजकारणापास ून पूणतः दूर ठेवले आहे. बांबू या
उपादनापास ून गावाला एका वषात सुमारे १ कोटी १५ लाख पये इतक मोठी रकम
िमळत े. महवाच े सव िनणय केवळ ाम सभेतच ठरिवल े जातात . यात ाम सभा आिण
अयास मंडळ असे दोन वतं रचना आहेत. अयास मंडळात केवळ एखा तावाची munotes.in

Page 113

लोकक ित िवकास : िहवरे बाजार आिण
मढा लेखा

113 चचा व िचिकसा करायची मा िनणय घायचा नाही तर िनणय केवळ ाम सभाच घेऊ
शकते असा मुख िनयम आहे.
ाम सभेने वत:ची िनयमावली तयार केली आहे. यानुसार, कुणीही एकट्याने िकंवा ाम
सभेची परवानगी न घेता जंगलात ून काडी फाटा िकंवा बांबू आणू नयेत. जंगलात जायाची
परवानगी केवळ ाम सभाच देईल. ाम सभेची परवानगी मा येकावर बंधकारक असेल.
अशा कार े गावातील लोकांनी वत:च वत:साठी काही िनयम तयार केले आहेत. येक
चार लोकांचे गट तयार केले असून ते जंगलाच े रण करतात . या गटात मिहला व पुष
दोघांचाही समाव ेश केला जातो. संपूण ेामये (१८०९ .६१ हेटर) हे तयार केलेले गट
िनयोजनान ुसार रोज िफरतात , जंगलाच े बारकाईन े िनरीण करतात व यासाठी एक
रिजटर ठेवले आहे. सकाळी जाताना व संयाकाळी आयावर तेथे नद करणे
बंधनकारक आहे. यामय े िदवसभरात जे अनुभव आले, जंगलात कोणया गोच े
िनरी ण केले इयादी चा अहवाल िलिहला जातो. ‘जंगल आमची आई आहे, तीच आमच
पोट भरते’ ही भावना गावातील येकामय े आहे.
जंगलातील बांबूची ामथ वत: कटाई व िव करतात तसेच संबंिधत यापारी बांबू
उकृ तीचा असयाच े सांगतात. आंतरराीय यातीच े त डॉ. माधव गाडगीळ ,
वृिम संघटनेचे संयोजक मोहन िहराभाई िहरालाल व इतर त यची साथ देखील
गावाला िमळाली आहे. देश-िवदेशातील अनेक िवापीठातील लोक गावाया संपकात
आहेत. िशवाय अनेक िवापीठात देवाजी तोफा यांना मागदशन करयासाठी देखील
बोलािवल े जाते. ‘येक गावात काम आिण कामाला योय दाम’ असे यांचे तव आहे.
दिण आिक ेमये देवाजना बोलािवयात आले होते व ितथे यांनी गडी भाषेतून संवाद
साधला होता. पुढील िपढी साठी संसाधन सुरित ठेवणे हेच आपल े आ कतय आहे असे
ते मानतात .
आपली गती पहा:
१. मढा लेखा मधील बांबू उोग चळवळीवर चचा करा.
जैव िविवधता संवधनातील भूिमका:
सदर चळवळीचा परणाम केवळ सामािजक , आिथक व राजकय झाला नसून पयावरणीय
देखील झाला आहे. जंगल सुरित रािहयान े जैव िविवधत ेचे संरण झाले आहे.
जंगलातील ाया ंया संयेत लणीय वाढ झाली आहे. अवल , हरीण, सांबर, रान
डुकर व िबबटे यांची संया वाढली असून यांचा थािनका ंना अाप कोणयाही कारचा
ास झालेला नाही. जंगलात आढळ ून येणारी माह ची पाने अनेक िठकाणी हणज ेच
पावळी , सुत िनिमती आिण औषधासाठी यांचा उपयोग केला जातो. जंगलातील
वाळाया मातीपास ून िभंत आिण कौले तयार केली जातात . मढा लेखा मधील पूवची व
आाची सामािजक आिथक परिथती पाहता यात अमुला बदल झालेला िदसून येतो,
यासाठी गावातील लोकांनी केलेला संघष मानव व िनसगा चे अतूट नाते दशिवतो.
munotes.in

Page 114

भारतीय समाज : िवकासाच े समाजशा
114 आपली गती पहा:
१. जैवसंवधनातील मढा लेखा चे योगदान प करा.
८.६ सारांश
िवकास साधत असताना पयावरण आिण सामािजक सव घटका ंना देखील याय देता येतो
हे आपण वरील िवेषणात ून िदसून येते. पोपटराव पवार आिण देवाजी तोफा हे आजया
िपढीसाठी आदश आहेत.ितकूल परिथतीत अपेित यश कसे संपादन करायच े हे
आपण वरील दोहीही उदाहरणात ून अनुभवू शकतो .िनसगपूजा हा भारतीय संकृतीचा भाग
आहे. मा आधुिनक जीवनश ैलीत केवळ नैसिगक संसाधना ंचा उपभोग घेयाया वृीमुळे
अनेक समया उवया आहेत. आज मानव आमकित बनला आहे, वत:या गावाचा ,
आेांचा याला िवसर पडला आहे. नोकरी यवसायाया िनिमान े गाव सोडून शहरात
जाऊन थाियक होणे व याला गती समजण े ही मानिसकता आज सव िदसत े. मा
िहवरे बाजार आिण मढा लेखा हे अशा मानिसकत ेला अपवाद ठरले आहेत. या दोही
उदाहरणात ून आपण कायिशक ू शकतो व आपया पातळीवर आपण काय क शकतो
याचा गांभीयाने िवचार होणे आवयक आहे. मानवी समाजाला आपया सकालीन
चिलत िवकासामक तीमाना ंचे िचिकसक परीण कन यात अमुला बदल करणे
आज काळाची गरज आहे.
८.७ सरावासाठी
१. ‘िहवरे बाजार : एक आदश गाव’ यावर संिवतर भाय करा.
२. िहवरे बाजारमधील सवागीण परवत न कसे घडून आले, ते संिवतर सांगा.
३. मढा लेखामधील थािनका ंनी जंगलजिमनीवरील हकाबाबत केलेया संघषाचे
संिवतर िववेचन करा.
४. लोकक ित िवकासातील मढा लेखा चळवळीच े योगदान प करा.
८.८ संदभ
१. Anand, Rahul. (2010). “Hiware Bajar: Model Village for the Nation.”
The Better India.
२. Bokil, Milind. (2012). “Gosht Mendha Gavachi.” Mouj Publication.
३. Chesters, Greame. and Welsh, Ian. (2011). Social Mo vement: The Key
Concepts, Routledge Publications: New York.
४. Gadgil, Madhav. and Guha, Ramchandra. (1995). Ecology and Equity,
Routledge Publication: New York. munotes.in

Page 115

लोकक ित िवकास : िहवरे बाजार आिण
मढा लेखा

115 ५. Singh, Shivbahal (2010), “Vikas ka Samajshastra”, Rawat Publication.
६. The Times of India. (March, 2011). “Panchayati Raj training centre to
come up at Hiware Bajar.”
७. http://kalpavriksh.org/mendha -lekha -village
८. https://mr.vikaspedia.in
९. https://wikipedia.org
१०. https://youtube.be/lfdjubjdMtc
११. https://mr.m.wikipedia.org
१२. https://youtu.be/hRsdJTmKsF4



munotes.in