Page 1
1 १
प का रता - प का रत ेवरील ी ेप अ यास
(JOURNALISM : JOURNALISM STUDIES :
AN OVERVIEW )
करणाची रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ प का रत ेची या या
१.३ प का रत ेचे व प
१.४ प का रत ेची या ी
१.५ प का रत ेचे काय
१.६ प का रत ेचे कार
१.७ भारतातील प का रत ेचा िवकास
१.८ प का रत ेचे कायद े
१.९ सारांश
१.१०
१.११ संदभ सािह य
१.० उि े (OBJECTIVE )
प का रत ेची संक पना , या ी , काय , कार , कायद े समज ून घेणे.
भारतीय प का रत े या िव कासावरती ी ेप टाकण े.
१.१ तावना (INTROD UCTION )
सोळा या शतकाम य े जागितक तरावर ती प का रता स ु वातीचा काळ हणून
ओळखला जातो . या का ळाम ये जम नी म य े छपाई मिशनचा शोध लागला होता . ते हा
वृ प आिण मािसक े ही साव जिनक िश ण द े याची भ ूिमका िन भावत होती . सन
१६५५ म ये थम राजक य प काची िनिम ती कर यात आली . याला Oxford
Gazette हणून वृ प ाचा दजा दे याची आव यकता िनमा ण झाली . यातून वृ प ाची
सु वातीची ओ ळख िनमा ण झाली . प का रता ह े ासंिगक घटनाची मािहतीच े उ पादन
आिण िवतरण आहे. तीचा जागितक प का रता ही यवसाय हण ून उपयोगात आणला munotes.in
Page 2
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
2 आहे. तसेच नाग र प का रता ही मािहतीच े संकलन आिण काशन कर यात य ेऊ
लागली . या प का रता मा यमाम य े बातमी प (वृ प ) रेडीओ, दूरदश न आिण
इंटरनेट इ याद चा समाव ेश कर यात आला . प का रता ही बातमी आिण मािहतीच े
संकलन , िनिम ती, मु यमापन आिण सादरीकरणाची क ृतीशील ि या आह े हे ए क
िनिम ती म उ पादन आह े. ही एक स ंवादाची ि या आह े. या मा यमात ून यापक
जनसम ुदायाशी स ंपक मािहती या द ेवाण घ ेवाणीत ून करता य ेतो. यामध ून साव जिनक
ाची चचा यापक जनसम ुदायासमोर ठ ेवून यात ून जनमत जनजाग ृती आिण मनोर ंजन
इ यादी गो ी लोकशाही समाजात करता य ेतात. प का रता ही यापक जनसम ुदायाच े
िहत समोर ठ ेवून केली जात े. याचा ह ेतू हा य ेक नाग रकाला बातमी या व पात
यांचा दैनंिदन जीवनातील घडणा या घटना या बरोबर समाज आिण या ंचे शासन या
संबंधीत मािहती सा रत कर याचा असतो .
प का रता ही यापक स ंक पना आह े. ती य ेक देशात यापक साव ि क तरावरती
भूिमका िनभावत े. हे सरकार या िनण यावरती अ य य र या िनय ं ण ठ ेव याच े
काय करत े. ते सरकार प े ा व तं य र या काय करत असत े. ती खाजगी उ ोग हण ून
नफा िम ळवत असत े. हे करत असताना यापक जनमत समोर ठ ेवून लोकशाही प तीन े
काय केले जाते.
एकिवसा या शतकाम य े प का रत ेचे व प अिधक यापक बनत आह े. नवीन मािहती
तं ानाचा उपयोग क न प का रता अिधक भावी , सुिनयोिजत यापक तरावरती
होत आहे. यासाठी स ंगणक, इंटरनेट, सामािजक मा यम े याचा वापर अ िधक माणात
होत आह े.तसेच िडजीटल मा यमा ंचा वापर क न बात या ंचा सार अिधक यापक
आिण गित शील जनमा यम हण ून होताना िदसत आहे.
१.२ प का रतेची या या (Definition of journalism )
प का रता ही स ंक पना यापक अथा ने प कर याचे काम अन ेक अ यासका ंनी केले
आहे. प का रता या श दाला इ ं जी म य े Journalism असे हटल े आहे. हा श द
िवशेषत: वृ प ास ंबंधी वापर यात आला आह े. याच बरोबर रेिडओ, दूरदश न आिण
इंटरनेट इ यादी वरील बातमीची सादरीकरणा संदभा त केली आह े. Journalism या
श दाची उ प ी लॅिटन Latin श दात Daily हणज े दैनंिदन असा अथ समजून घेता
येतो. रोम म य े Acta Diurna यांनी थम याला Newspaper वृ प हा श द
उपयोगात आणला . जे वृ प ात द ैनंिदन बातमी चे लेखन करतात या ंना बातमीदार /
प कार अस े हणतात . काही अ यासका ंनी प का रत े या या या प ुढील माण े
सांिगत या आह ेत.
१) लेसले टीफ स (Leslie Stephens ) यां या मत े ’प का रता हणज े दैनंिदन
घटना ं या संदभा त लेखनासाठी प ैसे िदले जातात ज े तु हाला मािहत नसत े.“
munotes.in
Page 3
प का रता - प का रत ेवरील ी ेप
अ यास
3 २) वेब टर थड इंटरनॅशनल िड शनरी यां या मत े, प का रता ही स ंक पना
म यकालीन घटना ं या संबंधी या मािहतीच े संकलन आिण स ंपादन, सादरीकरण ,
काशन िक ंवा सारण स ंबंधीत आह े.
३) अमे रकन ेस इं टीटॅशन यां या मत े ’प का रता ही मािहती आिण बातमीच े
संकलन , िनिम ती, सादरीकरण आिण म ु यकनच े ि याकलाप आह े. तसेच ती
उ पादनशील ि या आह े.“
४) जर यािलजम िड शनरी यां या मत े, ’प का रता ही यवसाय हण ून बातमीच े
लेखन, संपादन, बातमीदार , फोटो ाफ िक ंवा सारना शी संबंधीत बाब हण ून
ओळखली जात े.“
५) इंनसाय लोिपडीया ऑफ ि टािनया यां या मत े प का रता ही बातमीच े संकलन ,
िनिम ती आिण िवतरणाची ि या आह े आिण याच े रेिडओ, दूरदश न, फोटो ाफ
(छायांकन) िच पट याच बरोबर म ुि त आिण इल े ोिनम मा यम हण ून वृ प ,
मािसक े, पु तके, बलॅग, वेबका ट , सामािजक मा यम े आिण इम ेल इ याद या
मा यमात ून दैनंिदन आिण भिव यकालीन घटनाच े ितिब ंब हण ून ओळखले जाते.
६) झेलीअर यां या मत े, प का रता ही आज ूबाजू या लोका ंनी वत : इन इतरासिहत
मािहतीच े सामाईक करणाची आव यकता आयोिजत क ेली जात े ितला प का रता
असे हटल े जाते.
७) बॉ ड एफ ि स ेर यां या मत े प का रता ही साव जिनक तरावरती बातमी
पोहोचवताना बातमीची िनिम ती आिण िटप या कर याच े िविवध कार आह े, जी
सव जगभर पाह यास िम ळते. याम य े ब ह स ं य लोका ंचे िहतस ंबंध असतात
आिण ज े प कार म ुलभूत भौितक आधार े िवचार ि या आिण स ंक पनाची िनिम ती
हणून केली जात े.
थोड यात प का रता ही साव ि क तरावरती बातमीची िनिम ती स ंकलन , संपादन
आिण सारणाची ि या हण ून ओ ळखली जात े. प का र तेचा अथ हा द ैनंिदन
जीवनात घड णा या घटना ं या मािहतीच े स ेशना या स ंदभा त आह े. याम य े मुि त
ा य आिण य व पाची िनिम ती स ंपादन, सादरीकरण , सारण कर यात ून
प का रत ेचे सादरीकरण क ेले जाते.
१.३ प का रत ेचे व प (NATURE OF JOURNALISM )
प का रता ही स ंक पना यापक अथा नी समजून घे यासाठी याचे व प समज ून घेणे
आव यक आह े. यामुळे या संक पन ेचे नेमके व प काय आह े यासाठी प का रत ेचे
व प प ुढील म ु ा या आधार े प करता य ेईल.
munotes.in
Page 4
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
4 १) प का रता ही घटनाची व ेळेवर बातमी द ेणे (Journalism is the timely
reporting of event ) :
साव जिनक जीवनाम य े अ नेक घटना ंची मािहतीच े बातमी या व पात मा ंडणी क ेली
जाते. या घटना िवषयीची मािहती सव पोहोचव याच े काम क ेले जात े. या घटनाच े
व प अिधक व त ूिन व यि िनरप े आिण अिधक त परत ेने यापक तरावरती
सादर करतात याम ुळे या घटनाना बातमी आिण मािहती या व पात ल ेखन िनिम ती
संपादन आिण सारण इ याद या सादर करतात . यामुळे अिधक िस ीच े मू य व
जनमत िनिम ती याम ुळे केली जात े.
२) प का रता ही समाजा या स ंबंधात ि कोन आिण बातमीच े सार आह े
(Journalism is dissemination of news and view abo ut the
society ) :
प का रता ही समाजात घडणा या घटनाच े बातमी या व पात सार करत े. समाजात
दैनंिदन जीवनात अन ेक घटना घडत असतात . यां या ल ेखन स ंपादन िनिम ती आिण
सारण कर यासाठी प का रता क ेली जात े. यामुळे घटनेची मािहती साव जिनक करण
कर यात य ेते.
३) प का रता ही मा यम सं ेषण े ात काय करते (Journalism Activity
Field in Mass Communication ) :
प का रता ही मा यम स ं ेषणाचा म ु य क िबंदू मानला जातो . मा यमा या
सारणाम य े प का रता म ुि त, वनी आिण िच िफत आिण इ ंटरनेट या पात यावरती
काय रत असतात . याम य े रेिडओ, दूरदश न, इले ोिनक मा यम , इंटरनेट सामािजक
मा यम े यां यातून मा यम स ं ेषण ही प का रत ेचे े हण ून काय रत अस याच े िदसून
येते.
४) प का रता ही लोक िश णाच े मा यम बनत े (Journalism has become
the media of m ass education ) :
प का रता ही बातमी आिण मािहतीच े सारण यापक जनसम ुदायापय त करत असत े.
दैनंिदन जीवनातील घटना ंचे मािहती आिण बातमीच े सारण ह े लोक िश ण कर याच े
काय करत े. यामुळे एखा ा घटन ेचे सिव तर मािहती चार होतो . याचा उपयोग
लोकांना मािह ती या व पात ान ा ी होत े. यामुळे ानिनिम ती सारण ि या
सोई कर आह े.
५) प का रता अिधक भावी बातमी सादरीकरण (Journalism has a it main
activity reporting of event ):
प का रता ही घटना या स ंदभा त भावी बातमीच े सादरीकरण आह े. हे करत असताना
ासंिगक घटनाच े मािहतीच े संकलनासाठी अन ेक िनमा ण केले जातात . याम य े का, munotes.in
Page 5
प का रता - प का रत ेवरील ी ेप
अ यास
5 कुठे, काय, कसे, कोण इ यादी ात ून मािहती स ंकलन स ंपादन आिण सादरीकरण क ेले
जाते. बातमी िनिम ती कर याच े ाथिमक ाची िनिम ती मह वप ूण मानली जात े.
६) प का रतेम ये अन ेक मा यमाचा समाव ेश (Journalism exits in a
number of media ) :
प का रता ही अन ेक मा यमाचा समाव ेश होतो . यामुळे याची यापकता म ुि त ा य
आिण य अशा कार या मा यमात ून िदसत े. या मा यमाम य े रेिडओ, इले ोिनक ,
इंटरनेट या या मा यमात ून अन ेक मा यम सम ुह िनमा ण केले जातात . ते मािहती आिण
बातमीच े साव जिनक तरावरती पोहच याच े काम क ेले जात े. यामुळे बातमी आिण
मािहतीच े सारण अिधक गितशील व प रवत नशील व पात िवकिसत होत अस याच े
िदसून येते.
७) प का रता ही मा यमा ं या यापक तरा वरती काय करत े (Journalism is a
browder sector work of mass media ) :
प का रता ही यापक तरावरती काय करत े. यासाठी िविवध मा यमा ं या पात ळीवरती
काय करत असतात . सव सामा य त े गुंतागुंती या े ाम य े जाऊन य दश या
घटनेचे िन र ण न दवून ती सव सामा य लोका ंपय त पोहोचव याच े काय करत असतात .
यामुळे याची यापकता अन ेक तरापय त पोहोचव याच े काय करत े. सव सामा य
य ना या िवषयीची मािहती सहज र या उपल ध क न िदली जात े.
थोड यात प का रता ही िनर ंतर चालल ेली ि या आह े. जी मािहती आिण बातमी या
साराम य े, िनिम ती, संपादन, काशन इ यादी तरावरती काय करत े. यामुळे दैनंिदन
जीवनात घड णा या घटनाची मािहती सव सामा यपय त पोहोचव याच े काय होते.
यासाठी अन ेक कार या मा यमाचा वापर क न जन बोधन कर यात य ेते.
१.४ प का रतीची या ी (SCOPE OF JOURNALISM )
प का रता ह े जनमा यम हण ून ओ ळखल े जात े जे क दैनंिदन जीवनातील घटनाच े
व तूिन िनरी ण क न याच े लेखन क ेले जाते. यामुळे ही मािहती सव सामा यपय त
पोहोच याच े काय करत े. यामुळे प का रत ेला या पक या ी ा होत े. यांची या ी
पुढील म ु ा या आधार े प करता य ेईल.
१) प का रता ही साव ि क आह े (Journalism is Universal ) :
सव साधारणपण े संपूण जागितक तरावरती प का रत ेचे व प साव ि क िदस ून येते. या
प का र ते या मा यमात ून बातमी आिण मािहती या सारणासाठी िनिम ती स ंपादन
आिण काशन या ं या स ंबंधीत काय करत असत े. यामुळे दैनंिदन जीवनात घड णा या
घटनाची सिव तर मािहती ा होत े. ही मािहती सामािजक , सां कृितक, धािम क,
आिथ क, राजक य आ ंतररा ीय घडामोडी या ं यािवषयी ची सिव तर मािहती वाचका
समोर पोहोचव याच े काय साव ि क तरावरती पोहोचवत े. यातून मािहती , मनोरंजन, munotes.in
Page 6
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
6 खेळ, आरो य , िश ण , नोकरी , यवसाय , उ ोगध ंदा, आंतररा ीय स ंबंध या िवषयीची
मािहती सा रत क ेली जात े.
२) प का रता थम नाग रका ंशी मािणक िन ा असत े (Journalism First
Loyalty is the Citizens ) :
प का रता ह े यापक मा यम आह े. यामुळे बातमी आिण मािहतीची यापकता अिधक
साव जिनक तरावरती पोहोचवल े जाते. हे करत असताना नाग रक हा क िबंदू मानून
यांना अप ेि त व त ूिन व नािव य मािहती तपास ून पाह न ती नाग रकापय त पोहोचवली
जाते. यामुळे बातमी आिण मािहतीला अ यन साधारण मह व ा होत े. याचा प रणाम
वाचका या मत णाली वरती होतो. यावरतीच प का र तेची ामािणकता भावी काय
करत असत े.
३) प का रता थम स य ब ंधनकार नाही (Journalism’s first o bligation is
not the truth ) :
प का रता ही यापक तरावरती काय करत असताना ती थम स य ब ंधनकारक नाही .
कारण द ैनंिदन घटनाच े व प , सिधं ता आिण ग ुंतागुंती या व पात असत े. यामुळे
या घटनाची स यता पडता ळून पाहत असताना अन ेक बदल होत असतात . या या
घटना ंची पुनरावृ ी होण े आव यक आह े. यामुळे याम य े सात य आढ ळून येत नाही .
यामुळे स य मािहती िवषय ब ंधनकारक राह शकत नाही .
४) प का रता ही सारा ंश पडताळणीची िश त आह े (Journalism essence is
discipline of verification ) :
दैनंिदन जीवनात घडणा या घटका ंची न द प का रत े या मा यमा तून घेतली जात े. ते हा
या घटना ंची पडता ळणी सारा ंश व पात िश त ठ ेव याच े काय केले जाते. या घटना
समजून घेताना याच े िनरी ण व त ूिन आिण स यशीलपण े तपासणी कर यात य ेते. हे
करत असताना या घटन े या थळी पोहचून या स ंबंधी अनेक य शी मािहती
तपास ून पािहली जात े. यामुळे याची पडता ळणी क न याच े मािह ती आिण बातमी
म ये पांतरण क ेले जाते.
५) प का रता ही बातमी कोण करत असतो यावरती अवल ंबून असत े
(Journalism must maintain an independent from those they
cover ):
प का रता म य े बातमी आिण मािहतीच े संकलन कर यासाठी प कारावरती अवल ंबून
असत े. प का रत ेम ये बातमीदाराची भ ूिमका मह वाची असत े. जो य ाम य े घटना
या िठकाणी घडली आह े या िठकाणी जाऊन मािहतीच े संकलन क न बातमी या
व पात याची मा ंडणी करत असतात . ते हा प कार कशा कार े या घटन ेला पाहतो
या घटन ेचे मह व आिण जनत ेवरील प रणाम इ यादी बाब चा िवचार क न बातमीच े munotes.in
Page 7
प का रता - प का रत ेवरील ी ेप
अ यास
7 संकलन क ेले जाते. यामुळे प काराची भ ूिमका ही या बातमी या अन ुशंगाने मह वाची
असत े.
६) प का रता ही स ेचे वत ं पणे िनरी ण करत े (Journalis m as an
independent monitor of power ) :
प का रता ही सव सामा य जनत े या ाची मा ंडणी व ृ प ाम य े करत असत े. यामुळे
प का रत ेचे वत ं अि त व िनमा ण कर यासाठी साव जिनक ितिनधी व कर याच े
काम करत े. ा सम या सरकार समोर उपि थ त करत असत े. यामुळे स ाधारी
प ाच े ल या ाकड े वेध याच े काय करत असत े. यामुळे प का रता ह े स ा
िनयं णावरती ल क ीत क न ठ ेव याची भ ूिमका िनभावत असत े.
७) प का रता ही एका म ंचावर साव जिनक िटका आिण तडजोड दान करतात .
(Journalism mus t provide a forum for public and compromise )
प का रता ही द ैनंिदन जीवनातील घटनाच े बातमी आिण मािहती सारण सव सामा य
जनतेसमोर ठ ेवले जाते. हे करत असताना जनत े या ाच े राजकारण कर यात य ेते. ते
शासन , स ा, राजकारण आिण यायपािलक ेसमोर ठ ेवले जातात. ते हा
यािवषयावर साव जिनक िटका क ेली जात े. यामुळे यापक जनमत िनमा ण क न
यायाची भ ूिमका प करतात . तसेच काही ाची सोडवण ूक कर यासाठी या ं याशी
काही यो य व ेगळी तडजोडीची भ ूिमका घ ेत असतात . यामुळे प का रता आपली यो य
भूिमका िनभावत असत े.
८) प का रता यवसायाला या ंचा वैयि क िवव ेक वापर याची परवानगी िदली
पािहज े (Journalism Practitioners must be allowed to expercise
their personal coscience ):
प का रता हा यवसाय आह े. याम य े य ेक प कार आपली भ ूिमका आिण काय
िनभावत असतो . हे करत अ सताना या यवसायात प काराला या या व ैयि क िवव ेक
वापर याची परवानगी द े यात य ेणे आव यक आह े. यामुळे याची वत ं व त ूिन
िनरी ण े, मते, लेखन प त , िव ेषण आिण मनोर ंजन जािहरात इ यादी स ंबंधीत
मांडणी, परखड मत े य करता य ेणे आव यक आह े. याचे वातं य मह वाच े आ हे.
तरच व ैयि क िवव ेक मत य करता य ेईल.
थोड यात प का रत ेची या ी यापक माणात समज ून घेता य ेते. प का रता हा
यवसाय जरी असला तरी त े लोकशाही समाजातील जनत ेचे ितिनधी हण ून काय
करत आह े. ही जनता शासन आिण राजकारण या ं यामधील द ुवा हण ून काय करत
असत े. याचबरोबर सामािजक , धािम क, सां कृितक, आिथ क, राजक य , मनोरंजन
आिण जािहरात इ . े ात मह वप ूण भूिमका िनभावत े. यामुळे याची या ी अिधक
यापक व पात आह े.
munotes.in
Page 8
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
8 आपली गती तपासा :
१) प का रतीची या या सिव तर प करा .
२) प का रत ेचे व प प करा .
३) प का रत ेची या ी सिव तर प करा .
१.५ प का रत ेचे काय (FUNCTIONS OF JOURNALISM )
प का रता ही यापक व पात जनसामा या या ािवषयी काय रत असत े. ते
सोडिव यासाठी भावी व सात यशी ल मा यम हण ून य न करत असत े. याच बरोबर
बह आयामी व पाची काय समाजात करावी लागतात . यामुळे प का रता आपल े
वतं अि त व िटकव ून आह े. हे पुढील म ु ा या आधार े समज ून घेता येईल.
१) मािहती द ेणे (To information ) :
स यकालीन प रि थती म य े घडणा या घटना संगािवषयीची मािहती सव सामा या ंन
पय त पोहोचव याच े मु य काय प का रता करत े. येक सामािजक , सां कृितक,
धािम क, आिथ क, राजक य , मनोरंजन, डा, आरो य , िश ण श ेती, यापार , यवसाय ,
जािहरात आिण आ ंतररा ीय स ंबंधीिवषयीची मािहती द े यात येते. या मािहतीचा वापर
सव सामा य वाचकापय त पोहोचव याच े काय केले जात े. दैनंिदन घटनाच े मािहती व
बातमी या व पातील िनिम ती संपादन, काशन , िस ी व सारण इ यादी ार े हे
काय करण े सोई कर होत े. यामुळे वृ प े हे मािहतीच े मह वाच े मा यम हण ून पािहल े
जाते.
२) िव ेषण (Interpret ) :
दैनंिदन जीवनात घडणा या घटनाच े व तूिन मािहतीच े िव ेषण प का रता काय करत
असत े. एखा ा घटन ेची मािहती बरोबर या स ंबंधीत घटनाच े सिव तर िव ेषण क ेले
जाते. या या स ंबंधीत घटना या ंची िनिम ती, थळ, काळ, य याचा स ंबंध
जोड यात य ेतो. याचे य व सम ुदाय यावरती काय सकारा मक आिण नकारा मक
प रणाम होतील या िवषयीच े सिव तर िव ेषण केले जाते.
३) मत िनिम ती (Mold Opinion ) :
समाजात घडणा या घटनािवषयी मािहतीच े िव ेषण, बातमी , अ लेख, तंभ लेखन
कर यात ून या िवषयाकड े ल व ेधले जाते. सव सामा य वाचकाला समाजात घडल े या
घटनािवषयी मािहती िम ळा यानंतर या घटना ंचा यि व समाजपर व े अथ वेगळा होत
असतो . असे असल े तरी वाचका या मनाला िवचार करायला भाग पाड ेल अशा
लेखनात ून उपि थत करण े आव यक आ हे. या ात ून वाचक वत ं पणे िवचार
क लागतो . यातून या ा ंकडे पाह याचे मत ि कोन िनमा ण होते. सु वाचका ंना
या सव ाच े आकलन सहजरी या होत े ते हा मत िनिम तीची ि या सहज र या होत े. munotes.in
Page 9
प का रता - प का रत ेवरील ी ेप
अ यास
9 प रणामी वाचक आप या िति या ,मते आिण ि कोन म ु पणे य करतो . ते
प का रत ेचे मु य काय हणून समजल े जाते.
४) चच ची िनिम ती (Descusion making ) :
एखा ा घटन ेसंबंधीची मािहती व बातमी वाचकासमोर प का रता ठ ेवत असत े. ते हा या
संबंधीची सखोल मािहती आिण िव ेषण वाचका या समोर ठ ेव याना . वाचका या
िवचाराम य े या घटन ेकडे पाह यास ंदभा त ि कोण िनमा ण होतो . यातून 'बी' या
ास ंदभा त िविवध मता ंचे लोक एक य ेऊन िति य े या व पात आपल े म त
साव जिनक िठकाणी य करतात . यातून समान जाणीव वाचक वगा ची िनिम ती केली
जाते.
५) बोधन करणे (To Enlightenment ):
प का रता ही समाजातील य ेक य या बोधनासाठी काय करत े. समाजात
अचानकपण े िनमा ण झाल े या न ैसिग क आप ी , रोगराई , साथीच े आजार , सामािजक ,
धािम क सम या , राजक य वाद इ यादी अन ेक स ंगाम य े वाचकाच े बोधन क ेले जाते.
यामुळे ा प रि थतीम य े नेमके काय मत य कराव े या ाकड े पाहायच े यास ंबंधी
िनण य व उपाययोजना कस े कराव े याच े गांभीय ओळखून बोधनाच े काय प का रता
िनभावत असत े.
६) शासक य मािहतीचा सार (Spread of Government Information ) :
प का रता सामा य जनता आिण शासन यामधील द ुवा म य थाची भ ूिमका िनभावत
असत े. शासक य तरावरती जनत े या िवकासकामा स ंदभा त अन ेक िनण य घे यात
येतात. याचे योजना या व पात लोका ंम ये पोहोचव याच े काम करत असतात .
जनतेला न ेम या सम या काय आह े यास ंबंधी शासनान े यावरती कोण या योजना
िनमा ण के या याची अ ंमलबजावणी यात ून लाभा या ची िनिम ती या िवषयीच े
मु यमापन स यता लोका ंसमोर आण ून लोका ंचे बोधन बरोबर शासनाला यािवषयी
उपि थत क न िदल े जातात . प रणामी या योजनाम य े जनआधा रत प रवत न क न
याची अ ंमलबजाव णी कड े ल व ेधले जाते याम ुळे प का रत ेचे काय मह वप ूण आहे.
७) राजक य प रि थतीच े िव ेषण (Analysis of Political Condition ) :
स य प रि थती क ात आिण रा यातील राजक य घडामोडी स ंदभा त िव ेषण
कर याच े काय प का रता करत े. राजक य िनवडण ूक, , चार, जािहरनाम े, नेतृ व,
स ा स ंपादन राजक य ऐ य ब ंडखोरी स ा स ंपादन इ . िवषयी चचा वाचका ंना दे याचे
काम क ेले जाते. या राजकारणाचा थािनक यवहारावरती काय प रणाम होतो याच े
राजक य िहतस ंबंधी यािवषयी या घडामोडीवरती अन ेक अ यासक , िवचारव ंत,
राजक य िव ेषक, याचे िवचार य कर यास यासिपठ िनमा ण केले जाते. प रणामी
राजक य िव ेषण कर यात प का रता यश वी काय करत े. munotes.in
Page 10
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
10 ८) आंतररा ीय स ंबंधाचे िव ेषण (Analysis of International Relation ):
प का रत े या मा यमात ून आंतररा ीय स ंबंधाचे िव ेषण वा चकासमोर ठ ेव याच े काय
केले जाते. याम य े आंतररा ीय तरावरती न ेम या कोण या घडामोडी घडतात याचा
आप या द ेशाम य े काय प रणाम होईल , हा प रणाम आिथ क आिण राजक य व पाच े
कसे होतील , कोणत े आंतररा ीय करार झाल े, जागितक ब ँक यापार श ेती संर ण
आरो य िश ण , रोजगार स ुिवधा इ यादी िवषयीची मािहती वाचका ंपय त पोहचवली जात े.
यामुळे अनेक बाज ूनी आ ंतररा ीय स ंबंधाचे िव ेषण कर याच े काय प का रता करत
असत े.
९) खेळ आिण मनोर ंजन (Entertainment and Sports ) :
प का रत े या इतर काया पैक ख ेळ आिण मनोर ंजन ही िततक ेच मह वाच े आ ह े. या
दो ही स ंबंधात मह वाची बातमी आिण मािहती वाचकापय त पोहोचव याच े काय
बातमीदार / प का रता सतत करत असतो . यामुळे आंतररा ीय , रा ीय , रा य आिण
थािनक डा कारची य दश सारण , िच ण आिण लेखन कर यात य ेते.
यामुळे डा व पा या बात या वाचका ंपय त पोहोचव या जातात . मु यत: ि केट,
फुटबॉल आिण अ ॅथलॅिट स ि डा कार े कांन समोर ठ ेवला जातो . तसेच मनोर ंजना
म ये सािह यल ेखन, नाटक , संगीत, गायन, नृ य, िच पट , पटकथा , लघुमािलका
इ यादी कार या मा यमात ून वाचका ंना मािहती िदली जात े. याला िस ी जािहरात
आिण समी णपर ल ेखन काय प का रत े या मा यमात ून वाचका ंना नवीन मािहती
सात यान े समोर ठ ेवली जात े.
थोड यात प का रत े या काया चा आढावा घ ेतला असता अस े िदस ून येते क ,
प का र तेचे काय वाचका ंना सात यान े नवनवीन मािहती सा रत चा रत कर याच े
काम करत े, वाचका ं या आवडीन ुसार याला अप ेि त न ेमके काय आह े हे जाणून घेऊन
नवीन मा ंडणी कर यात य ेते. यासाठी अिभ य वात ं या या अिभ ची , संवेदना,
जाणीव िनमा ण कर याच े काय केले जाते. यामुळे आज या स ंदभा त प का रत ेचे काय
मह वप ूण भूिमका िनभावत अस याच े प होत े.
आपली गती तपासा :
१) प का रत ेचे नेमके काय सिव तरपण े वण न करा .
१.६ प का रत ेचे कार (TYPES OF JOURNALISM )
एकिवसा या शतकाम य े प का रता े ाम ये यापक माणात गितशीलता आिण
प रवत ना मक िवकास होत आह े. याचे व प बदलत असताना या ंचे व प समज ून
घेणे आव यक आह े. प का रत ेचे िविवध कार ह े यां या ल ेखनाच े िवषय आिण
मह वावरती अवल ंबून आह े. या संबंधीचा न ेमका वाचक वग कोण या आवडीचा आह े
यानुसार ल ेखन कार सम ृ व िवकिसत क ेला जातो . याचबरोबर िविश कारच े
कौश य , गुणव ा आिण आवडीवरती िवकिसत क ेला जातो . या या या आधा रत munotes.in
Page 11
प का रता - प का रत ेवरील ी ेप
अ यास
11 कारान ुसार प का रत ेचा िवकास होतो . ही प का रता िविश िवषय आधा रत तपास
बातमी , िदघ काळ लेखक, मािलका बातमी , अ ेलख, ासंिगक ल ेखन, तंभ लेखन
इ यादी या व पात प का रता काराम य े केला जातो . हे कार म ुि त ा य य
आिण सामािजक मा यम (इंटरनेट) इ याद या व पान ुसार समज ून घेता येतो, याचा
उ ेश हा यि व समाजावरती िविवध मा यमात ून सामािजक घटनाचा प रणाम तपास ून
पािहला जातो , हे िविवध प का र ते या कारा या मा यमान े समाजावरील प रणाम
न दव याच े काम करत े. यामुळे व तुिन बातमी आिण मािहती वाचका ंना पोहचव यात
यश ा होत े. प का रत ेचे कार प ुढील माण े सांगता य ेतील.
१) शोध प का रता (Investigative Journalism ) :
शोध प का रता हा प का रत े या कारातील मह वाचा कार हण ून ओळखला जातो
क जो एक िविश िवषयास ंबंधी शोध आधा रत प का रता कार आह े. याम य े
गु हेगारी, राजक य ाचार , अ याचार इ यादीसार या घटना या आधार े
शोधप का रता क ेली जात े. शोधप का रता बातमी िलिहताना अिधक कालावधी लागतो .
या यासाठी शोध काय कर यास बातमीदारास अिधक व ेळ घेऊन ल ेखन काय कराव े
लागत े. ही प का रता पार ंप रक व ृ प े, मािसक े आिण म ु प का रत ेचे प कार याम य े
काय रत असतात . अनेक वृ प े याम य े गुंतवणूक कर यास तयार नसतात . कारण ही
प का रता खिच क अिधक म आिण व ेळखाऊ व पाची आह े. यामुळे ही प का रता
संघटीत पात ळीवरती िविवध व ृ प े सामुदाियक पात ळीवरती काय करतात .
२) िवकासा मक प का रता (Development Journalism ) :
िवकासा मक प का रता ही सार मा यमा ंचे सामािजक प रवत न आिण िवकासा या
तरावरील योगदान हण ून ओळखली जात े. सन १९६० म ये Press Foundation
of Asia या संघटनेने िवकिसत क ेली. िफिलिपनो प कार अलान चालकल ेय (Alan
Chalkley ) आिण य ुऑन म ेरकॅडो (Juan Mercado ) यांनी सामािज क आिथ क
िवकासा स ंबंधीत प का रता िनमा ण कर यास स ु वात क ेली. या प का रत ेचा उ ेश
शासक य धोरणा या जनसामा या या सामािजक आिथ क िवकासावरती न ेमका प रणाम
काय झाला याची बातमी केली जात े. तसेच शासक य योजना क पाचा सामा य
तरावरती न ेमके काय प रणाम हो तात या ंचे मु यमापन कर याच े काय केले जात े.
स ि थतीत िवकास प का रता ही रा या या सामािजक , आिथ क िवकास आिण या ंचा
िवकासा मक स ुधारणा कशी होत े या या बातमी व मािहती या लेखन प का रत ेम ये
करतात . तसेच सामािजक , आिथ क दा र ्य, बेरोजगारी , क प त व ाचार इ यादी
आंतररा ीय राजक य सम ुदायाच े सम य ेकडे ल य व ेधून घे याचा मा यम ितिनधी
हणून भूिमका िनभावत े. या सम य ेकडे इतर मा यम प का रत ेने दुल केले आहे अशा
सम या जनसम ुदायासमोर प का रता , शेती, अ नस ुर ा, िश ण , सा रता, बेरोजगारी ,
मािहती त ं ान िवकास , घरांची प रि थती पया वरण िचर ंिजवी िवकास , शहरी ामीण
िवकास , िलंगभाव समानता इ यादी िवषयी प का रता क ेली जात े. यामुळे नाग रका ंचे munotes.in
Page 12
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
12 िवकासा मक सम या सोडव यासाठी आिण शासक य धोरणात लोकािभम ूख प रवत न
कर यास मह वा चे योगदान द ेतात. यामुळे स ि थतीत या प का रत ेला मह व आह े.
३) िपवळी प का रता (Yellow Journalism ) :
िपवळी प का रता ही अम े रकेतून प का रत ेची संक पना हण ून ओ ळखली जात े. ही
प का रता व ृ प ा या म ु या पानावरती ह ेडलाईन आिण ल व ेधी व पाची असत े. ही
प का रता अन ैितक िक ंवा यवसायास का ंळीबा असणार े सादरीकरण हण ून
ओळखतात . Joseph Compbell यांनी िपव ळी प का रता या या क ेली आह े.
यां या मत े िपवळी प का रत ेचे वृ प याम य े हेडलाईन या अिधक भडक ल ेखन
करतात . िविवध िवषयावरती अनो ळखी मािहती ोता या आिण वरिचत घटना
संगाचे अशी प का रता हणज े िपवळी प का रता हण ून ओळखतात . या प का रत ेचे
वैिश ्ये Frank Luther Motto या सा ंिगतली आह ेत. यां या मत े एक ही प का रता
लहान बातमीच े भडक गडद िशष क हण ून केली जात े. दुसरे याम य े छायािच , िच
यांचा वापर करतात . ितसर े, या प का रत ेत खोट ्या मुलाखती िदशाभ ूल करणारी म ु य
हेडलाईन , अिशि त त ं लोक हण ून याची मत े मह वाची समजली जातात , चौथे
रिववार प ूण रंगीत प ुरवणी आिण Comic Strips बरोबर या ंचे लेखन क ेले जाते. पाच,
यव थ े या समोर मान झ ुकून काम करण े ही िपव या प का रत ेची वैिश ्ये आढ ळून
येते. ही संक पना सन १८९० या म यावरती Joseph Pulitzer and William
Randolph यांनी New York World आिण New York Journal याम य े वापर यात
आली . Erwin Wardman यांनी New York Press म ये Yello w Journ als and
School of Yello w Kid Journalism ही वृ प कारणी वापरली होती . ही प का रता
अमे रका द ेशाम य े अिधक माणात आढ ळून आली .
४) मु प का रता (Freelance Journalist ) :
प का रत े या काराम य े मु प का रता हा एक कार ओ ळखला जातो . ही
प का रता य श वत ं पणे केली जात े. यां यावरती कोण याही कारची ब ंधने
असत नाहीत . ते मु लेखन िविवध आवडी या िवषयावरती करत असतात . यांना
वातं य, मोकळीक, अवकाश आिण ल ेखनाची सवय असत े. असे असल े तरी म ु
प कार हा क दाईक आिण प ूव अंशाने देहयवादी राह काय करत असतो . स का ळात
इंटरनेट या वापरात ून मु प का रता क ेली जात े. िविवध व ेबसाईटवरती म ु लेखन
काय मु प काराकड ून केले जाते. यासाठी ह े सामािजक मा यमात ून आप या स ंपका चे
जाळे िनमा ण करतात . ते हा त े सात यान े जनत ेशी संपक क न मािहती घ ेत असतात .
यासाठी Online Communities शी जोड ून घे यात य ेते. यातून Website ची
बांधणी क ेली जात े. यावरती िविवध कारच े लेखन क ेले जाते जे वाचकाना सहज र या
उपल ध क न िदल े जात े. या ल ेखनात नवीन स ंक पना िवचार आिण यवहारा या
आधार े िव ेषण क ेले जात े. यामुळे आप या द ैिनक, मािसक आिण सामािजक
मा यमाकड े वाचक वग अिधक आकिष त केला जातो .
munotes.in
Page 13
प का रता - प का रत ेवरील ी ेप
अ यास
13 ५) सारन प का रता (Broadcaste Journalism ):
सारण प का रता ही र ेडीओ, दूरदश न मा यमात ून बातमी आिण मािहतीच े सारण
केले जात े. या प का रत े म य े हवामान , वाहतुक, खेळ आिण मनोर ंजन इ यादी
घटकाचा समाव ेश होतो . याचबरोबर शोध प का रता आिण मत य काराचा समाव ेश
होतो. या प का रत ेत ि हिडओ मा यमात ून बातमीदार बातमी आिण मािहतीच े कथन
सादरीकरण करत असतो . याचबरोबर य घटना थ ळी प कार जाऊन याच े
िनरी ण आिण स ंबंधीत घटकाशी चचा क न बातमी ल ेखन आिण सादरीकरण करत
असतो .
६) ऑनलाईन प का रता (Online Journalism ) :
ऑनलाईन प का रता ही इ ंटरनेट या मा यमात ून केली जात े. याम य े िडजीटल व ृ प े
तंभ िकंवा सामािजक मा यम या ंचा समाव ेश केला जातो . ऑनलाईन प का रता ही
य घडणा या घटनेचे बातमी आिण मािहती या व पात ल ेकन करता त. हे लेखन
सामािजक मा यम े टॉटर, फेसबूक, इ टा ाम , तंभ लेखन, वेबसाईट या मा यमात ून
जलद गतीन े केले जाते. यामुळे संगणक, माट फोन, टॅिबलेट, िविवध अ ॅप इ यादी या
मा यमात ून ऑनलाईन बा तमी आिण मािहतीच े सारण क ेले जात े. हे केवळ मािहती
तं ाना , ान कौश य अस णा या य व सम ुदायासाठी उपय ु प का रत ेचा कार
आहे.
७) राजक य प का रता (Political Journalism ) :
राजक य प का रतीचा म ु य ह ेतू शासन , राजकारण आिण स ा राजकारण या ं यातील
घडामोडीन े बातमी आिण मािहतीच े लेखन काय केले जाते. ा प का रत ेम ये िविवध
घटका ंचा समाव ेश पाह यात य ेतो जे थािनक ाद ेिशक, रा ीय आिण आ ंतररा ीय
तरावरील राजक य घडामोडीच े िव ेषण वाचकापय त पोहोचवल े जात े. याम य े
राजक य स ाकारण प त , िनवडण ूक स ा थापन आिण जनत े या ाच े राजकारण
अिधक सिव तर िलिहल े जाते. या प का रत े म ये राजक य त य राजक य न ेतृ व
आिण जनता या ं या िविवध मताचा म ु सहभाग क ेला जातो . यामुळे वाचकाला
राजक य ि थता ंतरणावरती आपल े जनमत िनमा ण करण े श य आह े.
८) गु हेगारी प का रता (Criminal Journalism ):
गु हेगारी प का रता ही द ैनंिदन जीवनात घडणा या गु ाच े व प , बातमी आिण
मािहती व पात वाचकापय त पोहोचवली जात े. ितला ग ु हेगारी प का रता हटल े जाते.
गु हेगारी बात या म य े सव सामा य लोका ंची अिधक ची असत े याचा वाचक वग
अिधक अस याच े िदसून येते. यामुळे बातमी ल ेखन आिण सारण अिधक आह े. या
बात याम य े गु हेगारी स ंबंधी व प , ित ता ग ु ाच े कार , पोलीस य ं णा कायदा व
सु यव था , यायालय िनण य इ यादी घटका ंचा समाव ेश केला आह े. या बा त या
पोलीसा ंमाफ त िमळत असतात . याम य े गु हेगार कोण , संशयीत आरोप , पोलीस क ेस
( करणाचा ) ि थती यायालयाच े िनण य या स ंबंधी मािहती िम ळते. यामुळे या munotes.in
Page 14
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
14 प का रत ेचे दीघ काळ संबंध अिदक प होतात . यामुळे या प का रत ेला मह व ा
झाले आहे.
९) डा प का रता (Sports Journalism ) :
डा प का रता ही ाम ु यान े डा िवषयी या बात या ंना मह वाच े मानत े. डा
प का रता ही िविवध डा पधा चे लेखन करतात . याम य े डा पधा चे संघ,
खेळाडू, डा कार , डा साम यातल े िवजय , पराजय िवषयीची मािहती इ याद चा
समाव ेश होतो . डा प का रता ही िविश शोध आिण मत े याचे बातमी या व पात
प करतात . याचे बातमी ल ेखन आिण ेपण पात बातमीच े सादरीकरण करतात .
१८ या शतकापास ून ही प का रता काय रत आह े. ा बात या ंना म यम आिण
तळातील वगा चे अिधक आवडीचा िवषय हण ून समोर आला . ते ESPN आिण Sports
चॅन स या मा यमात ून. वतं डा प का रता समोर य ेऊ लागली . स ि थती नवीन
तं ान आिण सारणाची िविवध मा यम े येत आह ेत. यामुळे डा बातमी ल ेखन
आिन सारणाम य े अिधक पधा मक आ हान े िनमा ण होत आह े.
१०) यापार आिण यवसाय प का रता (Business and Trade
Journalism ):
यापार आिण यवसाय प का रता म ु य क हे यापार यवसाय आिण वािण य
े ातील ग ुंतवणूक नफा व तोटा या िवषयी या बात या आिण मािहती याच े लेखन
याम य े केले जातात . यापारी बातमी म ये िविश यापार ब ँक यवहार कायद े यवहार
इ यादी िवषयीची बातमी व मािहती व ृ प े मािसक े आिण इ ंटरनेट या मा यमात ून या
बातमीच े सादरीकरण आिण सारण क ेले जात े. यातून संपूण जागितक तरावरील
यापार व यवसायाम य े अनेक ि थ य ंतरे कशी होतात . याचे तेजी, मंदी आिण
साठेबाजार या िवषयाशी स ंबंध समज ून घेता येतात. यामुळे यापारी व यवसाय वगा ला
पुढील ग ुंतवणूक यापार बाजार दर यािवषयीची मािहती िदली जात े. यामुळे या
प का रत ेला अिधक मह व आह े.
११) जागितक प का रता (Global Jo urnalism ) :
जागितक प का रता ही जागितक ि ेप आिण रा ीय सीमार ेषा आिण हवामान
बदला या सम या या िवषयीची बातमी ल ेखन क ेले जाते. या बातमीदारी म य े ादेिशक,
रा य आिण रा ीय थरावरील िविवध सम या स ंदभा त सम या प रवत न आिण
िवकास इ यादी स ंदभा तील बात याच े लेखन क ेले जाते. या प का रत ेम ये आंतररा ीय
संबंधाचा प रणाम समकालीन द ेशातील प रि थती स ंदभा त प क े या जातात . याच
बरोबर जागितक सामािजक , आिथ क, राजक य आिण पया वरणा या िवषय बह उ ेशीय
पातळीवरील घटना या न दी क े या जातात . याचा द ैनंिदन यवहारावरती काय
प रणाम होतो याच े सिव तर िव ेषण केले जाते. यामुळे जागितक प का रत ेला अ यन
साधारण मह व ा झाल े आहे.
munotes.in
Page 15
प का रता - प का रत ेवरील ी ेप
अ यास
15 १२) मनोरंजन प का रता (Entertainment Journalism ) :
मनोरंजन प का रता ही मनोर ंजनातील बात या स ंग आिण चचा यासंदभा त ओळखली
जाते. याचबरोबर लोकि य ऑनलाईन बात या , िनिम ती स ंपादन आिण सारण या
संबंधीची बाब आह े. याम य े िच पट , नाटक , संिगत, गायन, वादन, फॅशन इ यादी
संबंधी या बात या कािशत करतात . याच बरोबर हॉ िलवूड, बॉिलवूड, ादेिशक
िच पट , नाटक , मनोरंजन काय म यामधील कलाकार या ं या यि गत आिण
सामुदाियक जीवनातील स ंग अिधक गडदपण े प क ेले जातात . यासंबंधी मॉ डेल,
जािहरात , फॅशन, मुलाखत , िच पट समी ा नाटक , संगीत काय म इ यादी बातमी
आिण ल ेखन केले जाते. वृ वािहनी इल े ॉिनक आिण सामािजक मा यमा या पात
या बात या ंचे लेखन आिण सारण क ेले जाते.
थोड यात प का रता मा यम ह े यापक बह आयामी व पात बातमी आिण मािहतीच े
लेखन स ंपादन आिण सारण करत असत े. यामुळे वृ प े इ ले ॉिनक आिण
सामािजक मा यमात ून बातमीदाराच े िविवध कार कािशत होतो अस े असल े तरी
वाचका या आवडी िनवडी आिण अिभ ची याचा प रणाम प का रत े या कारावर
होतो. यानुसार या बात या ंना आिण सादरीकरणाला मह व ा झा याच े िदसून येते.
यामुळे स का ळी बह आयामी व कार या प का रत ेला बदल या मािहती व
तं ाना या संदभा त अन ेक बदल वीकारा या लागतील त े िच समोर य ेते.
आपली गती तपासा :
१) प का रत ेचे िविवध कार सिव तर वण न करा .
१.७ भारतीय प का रत ेचा िवकास (DEVELOPMENT OF INDIAN
JOURNALISM )
जागितक तरावरती प का रत ेचा िवकास मु ण कले या शोधा न ंतर अिधक िवकिसत
झाला. सन १७८७ साली Thomas Jefferson यांनी Declaration of
Independence म ये िलिहतात क व ृ प शासन यव थ े या िनण यावरती ल ठ ेवून
असत े. तर शासनािशवाय व ृ प अस ू शकत नाही . याचे पर पर स ंबंध हे वाचकासमोर
अिधक दीघ काळ िदसून येते. यामुळे प का र तेचे व प ह े मुि त इल े ॉिनक आिण
सामािजक मा यमात ून िवकिसत होताना िदसत े. नव मािहती आिण त ं ाना या
िवकासाचा प रणाम भारतीय प का रत ेसमोर नवीन िवकास मक स ंधी आिण आ हानाना
सामोर े जाव े लागत आह े. यासाठी या प का रत े या स ु वाती या कालख ंडापास ून
आजपय त या िवकासाच े व प समज ून घेता येईल.
जागितक तरावरती व ृ प ाची िनिम ती ही रोम द ेशाम य े झा याच े प का रती या
िवकासा या इितहासात आढ ळून येते. या देशाम य े िविश कारची बातमी िलह न सव
पसरव यात य ेत होती . याम य े daily act ही दैनंिदन हातान े िलिहणारी व ृ प ह े
शासनामाफ त Roman Forum याज कड ून कािशत कर यात आल े. यानंतर munotes.in
Page 16
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
16 राजक य घटना स ैिनक स ंघटन आिण दश न सामािजक सा ं कृितक स ंबंिधत घटना
इ यादी स ंबंधी मािहती प का रत ेतून प होऊ लागली . चायना द ेशात शासनान े Tipao
या नावान े बातमी प तयार कर यात आल े हे शासक य तरावरती Han Dynasty
आिण Tang Dynasty या मुि त व ृ प ाची काशन कर यात य ेऊ लागल े.
सन १४५० नंतर य ुरोपात मुि त व ृ प ेसचा वापर कर यात य ेऊ लागला . सन
१४७० या का ळात इटािलयन व ृ प ाच े छापखान े तयार कर यात आल े. याचा
लेखाजोगा ठ ेव यात आला . इ.स. १६०० ते १७०० या का ळाम ये मुि त सािह याचा
िनिम तीम य े अिधक िवकिसत झाल े. या मुि त ल ेखात ह े पेज या एका बाज ूने िलिह यात
येऊ लागल े. हे अमे रकेतील ि टीश वसाहतीम य े वाटप कर यात य ेते असे. सन
१५४१ साली अम े रकेतील भ ूकंपाचे वण न Guatemala म ये Mexico मधून कािशत
कर यात आल े.
इनसाय लोिपडीया ि टािनका या ं या मत े सन १६०९ म ये जम न शहर आिण
Antwerp म ये थम व ृ प ाच े स यशील काशन कर यात आल े. सन १६२२ साली
इं लड म य े Weekly News कािशत कर यात आल े. सन १७०२ साली The Daily
Courent हे थम व ृ प कािशत झाल े. या वृ प ावरती स ेन पाटिशष मालक
अिधकार आिण ब ंधने आण याम ुळे वृ प ा या काशनाम य े अनेक अडथ यांना
सामोर े जावे लागत े. असे असल े तरी व ृ प ाचा सार हा सा रते या माणाम य े वाढ
होऊ लागली . यामुळे वृ प ा या िनिम तीची अिधक भ कम मह वप ूण बांधणी कर यात
यश ा झाल े.
सतरा या शतकाम य े वृ प ाचा सार वाढीला अिधक मह व ा झाल े. समकालीन
घटना या स ंदभा त मािसका या मा यमात ून िविवध िवषया ंचे लेखन कर यात य ेऊ
लागल े. Tatler (१७०९ -११) आिण Spectator (१७११ -१२) या दोन मािसका
मा यमात ून मािसक सारण कर यात य ेईल ही महागडी आिण अिधक खच क बाब
हणून समोर आली . याम य े जािहराती काशनासाठी खच कर यात आला . या
र कम ेतून मािसकाच े काशन ख च कर यात य ेऊ लागल े. सन १८३० साली
मािसका या िनिम तीत अिधक गितशीलता िनमा ण झाली . यानंतर रेडीओ, टेिलफोन
आिण द ूरदश न या या मा यमात ून बातमीच े काशन आिण सारणाम य े वाढ होऊ
लागली . स या ह े इंटरनेट या मा यमात ून बातमीच े व प अिधक लोका ंना उपल द
कर यात य ेत आह े.
भारतातील व ृ प ा या ऐितहािसक िवकासा या ट यावरती पाह यात य ेते. हे िसंधू
नदी या काठावरील िविवध ि या ंम ये वृ प ा चा िवकास होताना िदस ून येते. याम य े
िशलाल ेख, ता पट , तंभ लेख, लाकूड, अशा या यावरती व ृ प ाच े लेखन पाह या स
िमळते. िवशेषत: स ट अशोका या कालख ंडाम य े वृ लेखन िविवध नम ुने पाह यास
िमळतात. तसेच पार ंप रक राजक य सा ा याम य े यायालय आिण दरबारा म य े
बातमीचा सार साम ुदाियक पात ळीवरती द े यात य ेत अस े. तसेच गाव पात ळीवरती
एखादी बातमी द े यासाठी आरो ळी देऊन बा तमीचा सार कर यात य ेऊ लागल े. munotes.in
Page 17
प का रता - प का रत ेवरील ी ेप
अ यास
17 यामुळे मौिखक आिण िलिखत व पात बातमीच े सारण कर यात आ याच े िदसून
येते.
वृ प ा या ऐितहािसक िवकासा या ट याम य े पाह यास िम ळते. ाचीन का ळाम ये
स यताकरणा या प रि थतीम य े बातमी ही स ंवादा या व पात सा रत कर यात
आले. यामुळे संपूण रा याम य े शासन यव था थापन करता आली . सुलतान का ळात
Barid -i-Mamalik हा वत ं मािहती सार अिधकार द े यात आला . यामुळे बातमीचा
सार स ंपूण सा यात कर यात आला . सुलतान अलाउ ीन िखलजी या ंनी मािहती
सारासाठी वतं यव था िनमा ण कर यात आली होती . मुघल शासन यव थ ेत
बातमी सारणासाठी बकाई -िभतिवस , सणनीद -नवीम आिण ख ुिफया निवस या कार े
बात या सारण कर यात आली . ा बात या गावात ढोल वाजव ून भारतात म ु ण
(Printing ) ची Guttenberg यांनी Bible ची छपाई कर या त आली . सन १५५६ जुने
गोवा रा याम य े Paul’s म ये ि ा न िमशनया कडून छपाई य ं ाचा वापर कर यात
आला . याचा प रणाम हण ून Conclusions Philosophicas काशनाची िनिम ती
कर यात आली . ही Emperor of Abyssinia यांनी सव थम स ु वात कर यात आली .
जी ि ा न िमशनरी या ं या सहा यान े चालव यात आली . यामुळे भारतीय ेस या
मुि त छपाई या काया ची सु वात झाली .
सतरा या शतकाम य े मुि त छपाई या िव त ृत माणात िविवध भाषाम य े कािशत
कर यात य ेऊ लागल े. पाि मा य द ेशा या प तीन े छपाई य ं ा या प ती या वापराची
सु वात कर यात आली . ि िटश वसाहत का ळाम ये भारतात छपाई कारखा याची
िनिम ती कर यात आली . हे औ ोिगक करण , शहरीकरण आिण आध ुिनक करणा या
ि य ेचा भाग हण ून छपाई य ं ाची िनिम ती गितशील कर यात आली . याम य े डाक
आिण तार य ं णा र े वे वाहतूक यांचा िवकास कर यात आला . टेिल ाम आिण पो ट
ऑिफस ट ेिलफोन या ं या मा यमान े संवादाच े जाळे िव तृत माणात वाढ यात आल े.
यातून वृ प ाची ओ ळखीची स ु वात झाली .
ि िटश वसाहितक का ळात भारतात छपाई य ं णाची स ु वात ि िटश यि कड ून
सु वात आली . ि िटश शासन प तीन े िश ण साराच े काय इं जी भाष ेतून कर यात
आली . या या िलिखत सािह यात ून रा वाद आिण लोकशाही यव थ ेची जाणीव
िनमा ण झाली . या मध ून बोधनाच े आिण शा ीय ानाचा साद भारतीय जीवन
परंपरावरती होऊ लागला . भारतीय समाज आप या था परंपरा ढी जीवनप ती या
िवषयी ान आिण यवहारा या तरावरती उपि थत करणारा नविशि ताच वग ,
सामािजक स ुधारणा च ळवळीची िनिम तीम य े सहभाग घ ेऊ लागला . यामुळे समाज
बोधनाच े साधन हण ून वृ प ाची िनिम ती कर यास पोषक वातावरण िनमा ण होऊ
लागले. सामािजक स ुधारणा आिण द ेशाचे वात ं यिवषयीची च ळवळ वृ प ाम ुळे
गितशील झाली .
munotes.in
Page 18
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
18 सन १७५६ साली William Bolts यांनी ि िटशां या इ ट इ ंिडया क ंपनीम य े नोकरी
करत असताना सव थम व ृ प ाची िनिम ती केली. पण हा य न फार का ळ िटकू
शकला नाही . २९ जानेवारी १७८० साली James Augustus Nicky यांनी यि गत
थरावरती Bengal Gazette िकंवा Calcutta General Advertiser हे भारतातील
इं जी मा यमातील पिहल े वृ प अस े न दव यात आल े. यांनी याब ल भ ूिमका प
केली हे वृ प आठवडी राजक य आिण यावसाईक व पात ?? कािशत कर यात
येईल या वरती कोण याही राजक य भ ू व व भावाखाली न य ेता ते मु व पात
काम कर ेल. सन १७८० -१७९३ या का ळात कलकता मध ून ६, म ासमध ून बॉ बे मधून
वृ प कािशत करत े. या वृ प ात शहरी आिण ामीण वाचकाना प यवहाराच े वाचन
लेखन राजक य चचा कवीसाठी ल ेखन यव था याम य े कर यात आली . तसेच ि िटश
शासन यव थ े संबंधी लेखन कर यात य ेत होत े. याच का ळात सामािजक थापर ंपरा या
अंध ा म ु य िनयम आधा रत सामािजक स ंरचने या िवरोधात स ुधारणकाचा
नविशि त स ंशोधक अ यासक नवत णाचा वग िनमा ण झाला . ि ा न िमशनया चा
िश ण सार प रणाम हण ून नविशि त वग िनमा ण झाला . या याम य े नव जाणीव
जागृत असा बोधनकारी स ुधारकानी व ृ प ाला सामािजक जाणीवा जाग ृती आिण
सुधारका या भ ूिमकेतून तयार कर यात आला . यातून पि म ब ंगाल रा याती ल
सामािजक स ुधारक राजाराम मोहन रॉ य यांनी वृ प ाची स ु वात कर यात आली . सन
१८२२ साली Brahminical Magazine सु वात क ेली. याच बरोबर स ंवाद कौमोदी
आिण िमरातोल अकबर (Miratool Akbar ) याची व ृ प ाची स ु वात क ेली. याच
काळात Ferduuji Marzben यांनी Bombay Samac har ची मुंबई मध ून सु वात
केली. तर सन १८२२ साली ब ंगाल मध ून Chandrika Samachar सु वात क ेली.
याची रा ीय तरावरती िनिम ती कर यात आली .
भारतातील ि िटश शासन यव थ े या का ळात रा ीय आिण ाद ेिशक व ृ प ाची
िनिम ती कर यात आली . याम य े सहा व ृ प े बंगाल तीन व ृ प े म ास आिण तीन
वृ प े बॉ बे हणून िस होत ग ेली. याच का ळात मु वृ प स ु होती . पण न ंतर
ि िटश शासन यव थ ेने वृ प ास ंबंधी िनब ध आण यासाठी सन १७७४ साली
Vernacular Press Act चा कायदा कर यात आला . हा कायदा वृ प ा या
िनयं णाखाली कर यात आला . याच व ेळी Bombay Times हणून Times of India
या इं जी व ृ प ाची ि िटश शासन यव थ े या शोषणािव व ृ प ीय ल ेखनात ून
आवाज उठवला . तर Hindu Patriot या वृ प ानी ि िटशांना शेतक यांवर लादल े या
िपकप तीला िवरोध दश िवला. सन १८२६ साली उदात मात ड हे पिहल े िहंदी भाष ेतील
वृ प कािशत कर यात आल े, तसेच The Times of India, Hindustan Times,
Indian Express, The Hindu ही रा ीय तरावरील व ृ प ाची िनिम ती कर यात
आली . याचे सामािजक आिथ क राजक य े ात योगदान मह वाच े आहे.
भारतात ाद ेिशक व ृ प ाची स ु वात थािनक भाष े या मा यमात ून कर यात य ेऊ
लागली . याम य े आ न ंद बझार पि का ही ब ंगाली भाष ेतून कािशत कर यात आली .
संदेश आिण ही Bombay Samachar गुजराती भाष ेतुन तर Matribhum हे munotes.in
Page 19
प का रता - प का रत ेवरील ी ेप
अ यास
19 म यालम भाषेतून कािशत कर यात आल े. सन १८३६ साली उद ू भाषेतील Urdu
Akhbar हे वृ प Maulawi Muhammad Bagir यांनी कािशत क ेले. सन १८३८
साली Bombay Times या वृ प ाच े Time of India अशी ओ ळख िनमा ण कर यात
आली . Hindu Patriot या वृ प ान े ि िटश िपक प ती या स या िवरोधात थम
जनजाग ृती केली. सन १८३२ म ये Anglo Marathi वृ प दप ण हे ब ाळशा ी
जांभेकरांनी पुणे मधून सु केले. दप ण हे मराठीतील पिहल े वृ प आचाय बाळशा ी
जांभेकर या ंनी सव थम स ु वात क ेली तर क ेसरी व ृ प ाची स ु वात लोकमा य बा ळ
गंगाधर िट ळक या ंनी स ु वात कर यात आली . या ाद ेिशक व ृ प ानी सामािजक
सुधारणा च ळवळी बरोबर रा वादाची जाणीव िनमा ण कर याचा य न क ेला. यामुळे
ही वृ प अिधक माणात सा रत झाली . डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकरा ंनी समाजातील
वंिचत घटका ंना याय , ह क आिण स मान िम ळावा यासाठी म ुकनायक , बिह क ृत
भारत, जनता आिण ब ु भारत या व ृ प ा या मा यमात ून सामािजक च ळवळीचे काय
कर यात आल े. याच का ळात महा मा गा ंधी या ंनी ह रजन या व ृ प व ंिचत घटका या
जनजाग ृती कर यासाठी ल ेखन काय केले. यामुळे समाजातील व ंिचत घटकाम य े
वािभमान , आ मसात , वावल ंबन िनमा ण कर यास ो सािहत कर यात आल े.
ि िटश काळाम ये Radio या मा यमात ून प का रत ेला स ु वात झाली . ि िटश शासन
यव थ ेने Radio या खाजगी सारणासाठी मा यता िदली . सन १९२४ साली म ा स
ांतात Radio या सारणाची स ेवा खाजगी त वावरती स ु वात केली. यानंतर
कलक ा आिण बॉ बे या शहराम य े रेिडओ सारण स ेवा िनमा ण केली. सन १९३०
साली Indian State Broadcasting Corporation ची थापना ि िटश शासन
यव थ े या अ ंतग त कर यात आली . याचे नंतर All India Radio हे नाव द े यात आल े.
हा िवभाग स ं ापन िवभागा अ ंत गत होत े. सन १९४७ नंतर मािहती सारण म ं ालय
याची स ु वात कर यात आली . All India Radio चा मु य उ ेश रा ीय एका मता
आिण रा ीय जाणीव ेचे िनिम ती असा होतो . या सारणाम य े सामािजक
आधुिनक करणाचा सार कर यात आला . या मा यमात ून मािहती , बातमी आिण
मनोरंजनाचा चार अिधक माणात िवकिसत कर यात आला . याचे बातमी सार
िविश व ेळी कर यात य ेते. या या आ ंतररा ीय रा ीय ाद ेिशक थरावरती बातमीच े
वृ िनव ेदन, समालोचन क ेले जाते. याम य े शेती यापार यवसाय बालक े मिहला
कामगार यािवषयी वत ं सारण क ेले जाते.
भारतात ट ेिलि हजन स ु वात वात ं य उ र का ळात झा याच े पाह यात िम ळते. सन
१९५९ साली भारतात ट ेिलि हजन सारणाची स ु वात थम िद ली म य े कर यात
आली . या मा य मातून भारतातील सव रा याम य े िवकासाची भ ूिमका घ ेऊन काय
कर यात आल े. सरकारन े या मा यमात ून ा य व य व पात सारण य े यास
सु वात झाली . हे सारण िदवसातील िविश व ेळी होत असत े. ते िदवसात ून चार तास
होते. या सारण काय मात मािहती , बात या , मुलाखती , शेती, आरो य , यापार ,
मिहला , बालके, िश ण , मनोरंजन यात ून सादरीकरण क ेले जात े. दूरदश न वरील
प का रता ही आ ंतररा ीय , रा ीय , ादेिशक बात याच े सारण कर यावरती अिधक munotes.in
Page 20
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
20 क ि य मानल े जात े. या सादरीकरणात बातमी सोबत फोटो आिण काय माच े छाया
विनिफत र ेकॉिडंग चे सादरीकरण कर यात य ेते. याच सोबत जािहरात सारण क ेले
जाते. सन १९७६ नंतर द ूरदश न चे National Television Network माफ त
यावसाियक जािहराती , िच पट , नाटक , संगीत, गायन, काय म सादरीकरण कर यात
येऊ लागल े. सन १९९१ नंतर Internat ional Satellits Television मा यमात ून
िविवध काय माच े साव जिनक तरावरती सारण कर यात य ेऊ लागल े. भारतान े
ASIASAT -1 ची ेपण पाच च ॅनल ार े कर यात आली . सन १९९४ साली Zee TV
ही थम िह ंदी Satellite Channel हणून सारण कर यात आल े. या स ु वातीन े
अनेक खाजगी , इं जी, िहंदी आिण ाद ेिशक वािह याची स ु वात झाली आह े. याचे
वृ िवभाग यव थापन बातमी प कार य े ात जाऊन बातमीच े Live सादरीकरण
करताना पाह यास िम ळतात.
स ि थतीत प का रत ेचे व प गितशील व िवकिसत व पात पाह यास िम ळतात.
खाजगी व ृ प ाच े माण वाढत असल े तरी सरकार या व ृ प काय ाच े िनयमाच े
पालन क न काय कराव े लागत े. िटका मक आिण िवकासा मक व पात शासन ,
राजकारण आिण सरकार याम य े सुलभ स ंवाद साधला जातो . रा ीय आकाशवाणी
आिण ाद ेिशक र ेिडओ सारणाबरोबर FM या मा यमात ून बातमी आिण चाल ू
घडामोडीवरती व ृ सादरीकरण म ुलाखत मािहती आिण मनोर ंजनाच े काय म क ेले
जातात . तसेच मिलडी हास म य े फोटो ि हिडयो सीडी , डी हीडी प ेन ाइव यासार या
साधनाचा वापर मा यमाम य े होत आह े. इंटरनेट या मा यमात ून इम ेल, फेसबूक,
ट्िवटर, कायप , हाट प , नेटवक या आधार े वृ प का रत े म य े नवे प धारण
कर यात य ेत आह े. यामुळे प का रता े ात मािहती व त ं ान स ं ेषण मा यमात ून
अिधक यापक प रवत न व िवकास होताना पाह यास िम ळतो.
आपली गती तपासा :
१) भारतीय प का रत े या िवकासाचा सिव तर आढावा या .
१.८ प का रता कायद े (JOURNALIST LAW )
भारतातील व ृ प िवषयीच े िविवध कायद े आल े. हे कायद े व द ैिनका या , प कार ,
वृ प ाची भ ूिमका, राजकारण , गोपिनयता या स ंदभा त प कर यात आल े आ ह ेत.
आप या द ेशाम य े वृ प ा ंना लोक शाहीचा चौथा आधार त ंभ मा ंडला जातो .
सव सामा य जनत े या ाची बाज ू साव जिनक तरावरती म ु पणे मांडली जात े.
यामुळे यापक जनसम ुदायाच े सम या सोडव यासाठी सतत काय रत असणारी
वृ प ाची भ ूिमका आिण यवहार समज ून येतो. असे असल े तरी व ृ प प का रता
यां यावरती काय ा या मा यमात ून अन ेक िनब ध लाद यात आल े आ ह ेत. या
काय ा या मा यमात ून वृ प ा या वात ं याचे संर ण आिण िनय ं ण क ेले जाते. या
काय ाना एकि तपण े वृ प िवषयीच े कायद े असे हटल े आहे. याची यापक कारच े
व प समजून घेणे आव यक आह े. munotes.in
Page 21
प का रता - प का रत ेवरील ी ेप
अ यास
21 एकोिणसा या शतकाम य े भारतीय व ृ प व प का रता ि िटश काळाम ये िवकास होत
अस याच े आढ ळून येते. हे ि िटश शासन यव थ े या िवरोधात रा वादाची च ळवळ
िनमा ण कर यावर जनमत जाग ृत कर याच े काम करत होत े. हे ि िटश शासन यव थ ेला
समज यान ंतर या ंनी भारतीय व ृ प े व प कार या ं यावरती िनब ध लाद यास
काय ाची िनिम ती कर यात आली . याचव ेळी भारतातील पिहल े वृ प ब गाल ग ॅझेट
(१७८० ) यावरती िनब ध घाल यासाठी सन १७१२ साली या व ृ प ाचा छापखाना
सरकार कड ून ज कर यात आला . हा कायदा सन १७९९ या का ळात Censorship
Act १७९९ अशा नावान े ओळख यात आला . हा कायदा लॉ ड वेल वी या का ळात
कर यात आला . ि िटशांनी हा कायदा व ृ प ा या मा यमात ून शासन यव थ े या
िवरोधात कोणताही मजक ूर बातमी छापता कामा नय े. यासाठी या काय ा ची िनिम ती
कर यात आली . पण लॉ ड हाि ट ंग या का ळात या काय ाितल िनब ध र कर यात
आले.
ि िटश शासन यव थ ेने वृ प ा या परवानगी स ंदभा त काय ाची िनिम ती केली. सन
Licensing Regulation 1828 या नावान े कायदा कर यात आला . हा कायदा माण े
िबना परवाना व ृ प स ु करण े काय ान े गु हा समज यात य ेईल. याला फौजदारी ग ु हा
हणून ओ ळख यात य ेत होत े. या काय ाम ुळे राजा राममोहन रॉ य यां या िमरत -उल
अखबार या व ृ प ाच े काशन ब ंद कर यात आल े. सन १८२३ या काय ान ुसार
घातल ेले िनब ध या काय ात काढ ून टाकल े. हा कायदा चा स मेटका फ या का ळात
े रत क ेला. यामुळे मेटका फला व ृ प ाचा म ुि दाता अस े हटल े आहे. हा कायदा र
के याने भारतीय व ृ प ा या स ं येम ये वाढ कर यात आली . सन १८५७ म ये यु
काळाम ये वृ प ावर प ु हा काही का ळ िनब ध लाद या त आल े.
भारतातील थािनक भाष ेतील व ृ प ावर िनब ध लाद यासाठी ि िटश शासन यव थ ेने
नवीन कायदा िनमा ण केला. सन १८७६ साली Vernacular Press Act (1856 )
कायदा कर यात आला . या काय ात ंग त वृ प ा या स ंपादकाला आिण काशकाला या
काय ान ुसार िज हा दंडािधकारी बरोबर करार करायची स या करारात सरकार
िवरोधी अस ंतोष पसरिवणार े लेखन न कर याची स कर यात आली . या काय ा ंतग त
सरकार िवरोधी व ृ प ाम य े लेखन क े यास छपाईखाना ज कर यात य ेईल. ा
काय ा ंतग त िज हा द ंडािधका याचा या बाबत िनण य अंितम. दंडािधका याचा िवरोधात
यायालयात अिपल कर यावरती िनब ध घाल यात आल े. ा काय ा वय े भारतीय
भाषेतील व ृ प े व इं जी भाष ेतील व ृ प ाम य े भेदभाव कर या त आला . हा कायदा
सन १८७८ साली लॉ ड िलटन या का ळात कर यात आला . या काय ा ंतग त भारतीय
प का रत ेचे कत य बजावत असताना व ेगाली व ृ प ाच े प कार स ुर नाथ ब ॅनज
(१८८३ ) यांनी शा ळी ाम द ेवते या अपमानाब ल या खट यात या ंनी
यायािदशावरती िटका क ेली होती . याब ल या काय ा ंतग त िश ा भोगावी लागली तर
महारा ात लोकमा य िट ळकांना या काय ा ंतग त १८ मिह याची िश ा भोगावी लागली
होती. यानंतर या का ळात पिह या आिण द ुसया महाय ु ा या का ळात भारतीय
वृ प ावरती िनब ध लाद यात आल े होते. munotes.in
Page 22
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
22 िबिटश राजवटी या का ळाम ये सन १८६७ साली The Press & Registration of
Book Act वृ प आिण पु तक न दणी कायदा कर यात आला . या काय ा ंतग त
देशातून िनघणा या वृ प ाची व प ु तकांची न दी एकि तपण े सरकारी द री रहावी . या
उ ेशाने या काय ाची िनिम ती कर यात य ेऊ लागली . या काय ान े पु तकावर म ु काच े
नाव, मुि त थ ळ, याच माण े काशकाच े नाव व काशनाच े थळ प पण े न दवण े
आव यक आह े. पु तकावरील तपशील द े यामाग े यातील ल ेखन िक ंवा इतर बाब जर
काय ा या भ ंग करणारी अस ेल तर अशा ब ेकायद ेशीर व द ंडणीय ल ेखनाची जबाबदारी
कोणाकोणाची आह े हे समजत े. अशा ह ेतूने या काय ाची िनिम ती कर यात आली आह े.
या काय ाची िनिम ती करत असताना व ेळोवेळी बदल कर यात आल े आहे.
ि िटश शासन यव थ ेने शासक य मािहतीची ग ु ता राख या या ीन े सोई कर हाव े
यासाठी सन १९२३ साली गोपनीय मािहती िक ंवा गोपनीय कागदप कायदा कर यात
आला . या काय ाची या या कर यात आली नाही . यामुळे कोणती मािहती गोपनीय
ठरवायची त े सव वी शासना या आधीन असत े. अशी मािहती द ुसया स देणे व िम ळवणे
या दो ही क ृती गु हा समज या जातात . यामुळे शासनाकड ून अिधक ृत र या ा न
झालेली मािहती व ृ प ात िस क े यास व ृ प ावर या काय ा ंतग त कारवाई
कर यात य ेऊ शकत े. या काय ाम ुळे लोकशाही शासन यव थ ेत पारदश कता आणता
येऊ शकत नाही . या काय ाम ुळे वृ प ामधील शासक य मािहती या सारणात
अडथ ळे िनमा ण होतात .
भारत वात ं य झा यान ंतर प का रता काय ाच े व प स ंिवधाना या कायद ेशीर
चौकटीम य े याची िनिम ती कर यात आली . भारतीय स ंिवधानान े मुलभूत अिधकार ,
माग दश क त व े यांची िनिम ती केली आह े. याम य े संिवधाना या कलम १९(२) नुसार
भाषण वात ं य वाजवी ब ंधने घालता य ेतात. भारताच े साव भौम व व एका मता , रा ीय
सुरि तता , सि द ची , नैितकता , यायालयाचा अवमान , बदनामी िक ंवा गु हा कर यास
ो साहन द ेणे या स ंदभा तच कायद ेमंडळाना वात ं य वाजवी ब ंधन घालता य ेते. हे
घातल ेली बंधने वाजवी आह े का अवाजवी आह े हे यायालय ठरवत े. वृ प स ं था हा
एक कारचा उ ोग अस यान े यां या यवसाय वात ं यावरती ब ंधने घालता य ेतात.
वृ प ा या आ ेपाह जािहरातीचा कायदा कर यात आला आह े. सन १९५४ साली
ाहक स ंर ण कायदा आिण म ेदारीच कायदा कर यात आला . या काय ा ंतग त
ाहका या िहता या ीन े कारवाई करता य ेते. वृ प ा या उ पादनाच े साधन आह े
असे असल े तरी कोण या जािहराती िस करावया या व कोण या करावया या नाहीत
याबाबत व ृ प वत : िनण य घेत असतात . तसेच काय ा या न ुसार जािहरातीवरती
बंधन िनमा ण करता य ेतात. तसेच फसवण ुक कर णा या काय ावरती ब ंदी आणता य ेते.
एखा ा गंभीर आजारावरती औषधपचार प ती या फसवण ूक जािहरातीवरती कारवाई
करता य ेते. या जािहरात द ेणा या बरोबर ती छपाई करणार े काशक या ं यावरती कारवाई
करता य ेते. एखा ा आजारावरती इलाज कर यासाठी म ं , ताईत, कवच, पदाथ इ.
इलाज बरा करता रोगिनदान करण े ितब ंध करणे, अ हेत श आह े असे सांगून खोटी
जािहरात कर यावरती कडक काय वाही या काय ा ंतग त दंडणीय काय वाही होत े. munotes.in
Page 23
प का रता - प का रत ेवरील ी ेप
अ यास
23
वृ प ाम य े काय रत असणा या प कारान ं साठी िवश ेष कायदा कर यात आला आह े.
सन १९५६ साली िमक प कार कायदा कर यात आला आह े. या काय ा ंतग त सन
१९५५ साली व ृ प ाम य े काम करणा या प कारा ं या व अ य कम चाया या स ेवा शत
ठरव यासाठी या काय ाची िनिम ती केली आह े. या काय ाम य े कामाच े तास व रजा
िनि त कर यात आ या आह ेत. वेतन िनि त कर यासाठी व ेतनमंडळाची थापना
कर याची तरत ुद केली आह े. या काय ान े औ ोिगक िववाह अिधिनयम १९४७ िमक
प कारा ंना लाग ू कर यात आला . तसेच औ ोिगक स ेवायोजन अिधिनयम १९४६ आिण
कम चारी भिव यिनवा ह िनधी अिधिनयम १९५२ हे अिधिनयम कर यात आल े. िमक
प काराना आदान द े याबाबतची तरत ुद कर यात आली .
प का रावरती हो णा या वाढ या ह याच े माण अिधक आढ ळून आ यान े प कारा ं या
संर णासाठी िवश ेष कायदा कर यात आ याच े नमूद कर यात आल े. सन २०१९ म ये
या काय ाचा वापर कर यात आल े. गे या पाच वषा त ३७३ प कार आिण ५२ िमिडया
हो टवरती ह ल े झाल ेले आहेत. यापैक एकावरही कायद ेशीर काय वाही झाली नाही
असे िदसत े. या काय ा व पाम य े मा यमा ं या काया लयाची तोडफोड क े यास
नुकसान भरपाई ावी लागणार , ह ला कर णा या ला तीन वष कारावास िक ंवा ५० हजार
दंड अथवा दो ही . खोटी त ार कर णा या प कारावरद ेखील सारखीच का रवाई, खोटी
त ार अस याच े िस झा यास कोणतीही शासक य लाभ िम ळणार नाही . अिध वीक ृत
र , पोलीस उपअिध क दजा या अिधकाया माफ त तपास , प कारावरील ह ल े
दखलपा व अजामीनप अस ून आिण थम वग दंडािधकारा या ं या समोर चालव या
येणार, नुकसान भरपाई व व ै क य उपचाराला खच िदला नाही . तर ती शासक य
महसूल हण ून वस ूल कर यात य ेईल. या काय ातील तरत ुदीमुळे वृ प स ं था आिण
प काराना कायद ेशीर अिधक ृत संर ण िम ळवून दे याचे काय काय ा या मा यमात ून
केले आहे याची अ ंमलबजावणी होण े अ यंत मह वाच े आहे.
प का रता े अिधक प रवत नशील आिण गितशील होत आह े. याचे व प व ृ प ,
इले ॉिनक आिण सामािजक िमडीया इ यादी मा यमात ून काय रत आह े. याम य े
वृ सं था आिण प कार या ं या स ंर णासाठी क ीय आिण रा य थरावरती िविवध
कारच े कायद ेशीर तरत ुदी आिण या ंची अ ंमलबजावणी कर याची यव था कर यात
येत आह े. यामुळे या दो ही घटका ंना संर ा मक तरावरती अिधक िदलासा िम ळत
आहे.
१.९ सारांश (SUMMARY )
प का रत ेची या ी अिदक यापक आिण ग ुंतागुंतीची बनत आह े. जागितक करण
काळात सार मा यमा ंचा गतशी ल िवकास होत आह े. नवीन घडामोडीचा प रवत नाशी
आिण िवकासावरती कसा प रणाम होतो ह े सार मा यमात ून समज ून घेता येते. हे
बातमी , वृ लेख, िवशेषलेख, अ लेख, पुरवणी, मनोरंजन, जािहरात , डा, इ यादी munotes.in
Page 24
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
24 मा यमा ंतून प का रता समज ून घेता येते. यामुळे नवीन मािहती दे याचे काम क ेले
जाते. जागितक द ेशी ा ंतीय आिण थािनक घडामोडीची मािहती िम ळते. या संदभा तून
प का रत ेच संक पना मक व प काय िवकास कायद े समज ून घेणे आव यक आह े.
याचे नवे संदभ तपास ून पाह यासाठी प का रत ेवरील ी ेप समज ून घेणे आव यक
आहे तरच प का रत ेचा सव ंग साधता य ेईल.
१.१० (QUESTIONS )
१) प का रत ेची या या सा ंगून व प व व ैिश ्ये सिव तर प करा .
२) प का रत ेची या ी
३) भारतातील प का रत े या वरील ी ेप प करा .
४) प का रत ेचे कायद े
१.११ संदभ ंथ (REFERENCES )
1) BILL Kovach and Tom Rosenstiel (2001) The Elements of
Journalisms, Three Rivers Press.
2) Robert Boyntion (2007) The Bew Journalism Knopf Doubleday
Publication.
3) Aggarwal V.B. and Gupta vs. 2001 Handbook of Journalism and Mass
Communication, concept Publishing C o.
4) Mehta D.S. 2014 Mass Communication and journalism in India. Allied
Publishers P.V. New Delhi.
5) Robert Trager, Susan Dante Ross, AMY Reynolds 2018. The Law of
Journalism and Mass Communication Sage Publication, New Delhi.
6) Ramela J. Creedon & Judith Crame r 2007, Women in Mass
Comminication, Sage Publications U.K.
7) Keval J. Kumar 2010, Mass Communication in India, Jaico Publishing
house, Delhi.
8) Hasan Seema 2010, Mass Communiation, Principles and Concepts,
CBS Publication & Distribution, New Delhi.
munotes.in
Page 25
25 २
प का रता िनतीम ा
ETHICS OF JOURNALISM
करणाची रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ प का रता िनतीम ेची या या
२.३ प का रता िनतीत वाच े मु य
२.४ प का रता िनतीत वाच े घटक
२.५ प का रत ेवरील िनतीम ा
२.६ प कारा ंची जबाबदारी आिण कत य
२.७ सारांश
२.८
२.९ संदभ सािह य
२.० उि े (OBJECTIVES )
प का रता िनतीत व ही स ंक पना समज ून घेणे.
प का रता िनतीम ा त वाच े घटकाच े िव ेषण करण े.
प का र तेमधील िनतीम ा सिव तर प करण े.
प कारा ंची जबाबदारी आिण कत य सिव तर वण न करण े.
२.१ तावना (INTRODUCTION )
जागितक तरावरती प का रत ेचा िवकास अिधक गितशील िवकिसत व पात होताना
पाह यास िम ळते. या प का रत े या िवकासास ंबंधी िवचार करत असतात . प का रत े या
िनितत व या िवषयाची चचा जनसम ुदायाम य े पाह यास िम ळते. ा चच म ये
प का रत ेची िनितत व े पासून दूरल ीत होताना िदसतात . याम य े यि गत प का रता
यावसाईक व पािवषयीची चचा कर यात य ेते. ही प का रता व ृ प े रेडीओ, टी. ही
चॅनेल आिण इ ंटरनेट या मा यमात ून कर यात य ेणारी प का रत े या िनितत वाची चचा
कर यात य ेते. munotes.in
Page 26
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
26 सव साधारणपण े प का रता िनितत व आधार े कर यात य ेते का? ितचे व प आिण
यवहार काय ? यािवषयीच े जनमत काय आह े? इ यादी ाच े यावहा रक व प
समजून घेणे आव यक आह े. प का रता िनितत व म य े स यता , प ता , व तूिन ता ,
िन प ता , ामािणकपणा , साव जिनक यो यता इ यादी िनितत व यवहाराची तपासणी
बातमी या मािहती या स यत ेसंबंधीत आिण याचा जनसम ुदायातील यान ंतरचा
सार या ंचा संबंध प का रत े या िनितत वाशी जोड यात आला आह े.
प का रता िनितत वा शी यव था िव त ृत व पात पाह यास िम ळते. हे त व म य े
‘Limitation of harm ’ यांचा समाव ेश कर यात आला आह े. हे बातमी या सिव तर
लेखनात ून समज ून घेता य ेते. या मािहतीम ुळे समाजात हानीकारक प रि थती
उ वणार नाही याम य े गु हेगारी बात या मधील मािहती या स ंदभा त िनितत वाचा वापर
करणे मह वाच े समजल े जाते. या िनितत वा या स ंबधीत य ुरोिपयन द ेशातील प का रता
िनतीत व याचा यवहारात वापर क ेला जातो . याम य े वंश, धम , ल िगकता , शारी रक
आिण मानिसक अप ंग व इ यादीिवषयी भ ेदभाव करणा री बातमीला आधार द ेता कामा
नये. यासंबंधी प का रता िनतीत वाचे पालन करण े आव यक आह े. The
Parliamentary Assembly of the Council of Europe यांनी सन १९९३ साली
१००३ कलमाच े प का रता िनितत व मा यता िदली आह े क , याम य े प का रत ेचा
स मान , आिण िनरागसपणाची क पना ही उप याय या ं या अ ंतग त यांचा समाव ेश
कर यात आला आह े. यामुळे प का रत े या िनितत वात अिधक मह व ा झाल े आहे.
२.२ प का रता िनतीत व या या (DEFINATION OF ETHICS OF
JOURNALISM )
प का रता िनतीत वाची या या पुढील माण े सांगता य ेईल.
१) इन या लोिपिडया (Encyclopedia ) यां या मत े ’प का रता िनतीत व “
समाजातील प का रत े या भ ूिमका आिण बातमी स ंघटना या यवहाराच े सु म
तरावरती वण न आिण िटका मक िव ेषणाची प ती हणज े प का रता िनतीत व
असे हणतात .
२) अमे रकन सोसायटी ऑफ य ुज इिडटर (२०१५ ) यां या मत े प का रत े यासाठी
नैितकता आिण यो य चा ंगला यवहार त वाच े समाव ेश करण े हणज े प का रता
िनितत व अस े हणतात .
थोड यात प का रता िनितत वाचा अथ असा क ही बातमीदार माग दश क असणारी
सामा य म ु य हण ून ओळखले जाते. ही त व प कार स ंपादक आिण व ृ प ास ंबंधी
काम करणा या येक कम चारी काय वाहक आिण स ं था या ं या काया ची जबाबदारीची
अपे ा आिण जाणीव क न द ेणारी त व े ह णून प का रता िनतीत व हण ून समजल े
जाते. लोकशाही धान द ेशाम य े प का रता िन ितत वाची भ ूिमका ही सव सामा य
जनते या म य े बातमी आिण मािहती या व पात सार करण े तसेच शासन munotes.in
Page 27
प का रता िनतीम ा
27 यव थ े या धोरणाचा प रणाम जनत े या ाची सोडवण ूक कर यासाठी कसा होतो
यावरती कटा स ु म ल द े याबाबत भ ूिमका िनभावतात .
आपली गती तपासा :
१) प का रता िनितत वाची या या सा ंगा.
२.३ प का रता िनितत व म ु य (VALUES OF ETHICS OF
JOURNALISM )
प का रता िनितत व ही प का रतातील यवहारातील बातमी , मािहती िव सिनयता
खा ी द े यासाठी िनमा ण कर यात आली . यासंबंधीचे यवहारा या व पाचा ि वकार
आिण ा प रि थतीम य े िनमा ण झाल ेले अडथ ळे दूर कर या या उ ेशाने प का रता
िनितत वाची िनिम ती कर यात आली . या प रि थतीत स ंघष टाळून याम य े अिधक
िव सनीय मािहती बातमी या व पात प क ेली जात े. याचबरोबर बातमी या
संदभा तील मािहतीच े पूवा ह द रतता आिण आ ेपाह िलखाण कािशत न करता
वृ प ा या अिभ य वात ं याचे मु य जप या या ीकोनात ून य न करण े
आव यक आह े. प का रता िनितत व म ु ये पुढील म ु ा या आधार े प करता य ेतील.
१) ामािणकपणा (Honesty ) :
प का रत ेचे थम मह वप ूण मु य हण ून ामािणकपणा ओ ळखले जाते. ही स यत ेसाठी
संबंधीत आह े. बातमी या ल ेखनासाठी ामािणकता ही वा तवा या घटन े या व पाशी
संबंधीत आह े. सामािजक वा तवाच े व प बातमी या व पात न दवण े आव यक
आहे. असे केले नाहीतर बातमी या सत य े या ामािणकत ेचे उपि थत क ेले जातील
यासाठी प का रत ेची िनितत व ामािणक असण े आव यक आह े.
२) वात ं य आिण व त ूिन ता (Independence and Objectivity ) :
प का रत े या े ात काय करत असताना बातमीदारमी म य े वात ं य आिण
व तुिन ता मु याची जपण ूक करण े आव यक आह े. प कारा ंनी बातमी ल ेखन करत
असताना आप या वत :चे हेतू ि कंवा आिथ क यवहाराला ब ळी न पडता आपल े
बातमीदारीच े वात ं य अि त व िटकव यासाठी य न क ेले जातात . तसेच बातमी
लेखन म य े व त ुिन ा म ु याची जपण ूक कर यात ून सामािज क घटनाची स यता
पडता ळून पाहण े आव यक आह े. बातमी ल ेखनात वा तिवक घटनािवषयीच े पूवा ह
दूिषत न ठ ेवता करण े आव यक आह े. यासाठी प कारा ंनी यि गत लाभ िवश ेषत:
आिथ क लाभासाठी फायद े या पास ून मु राहण े आव यक आह े. ते हा प का रता
िनितत व म ु याचे यवहा रात उपयोजन करता य ेईल.
munotes.in
Page 28
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
28 ३) भयमु (Fairness ) :
प कार हा वा तव घटना ंची न द करताना भयम ु राह न बातमी ल ेखन करण े आव यक
आहे. प कारा ंनी घटन ेचे लेखन करताना बा आिण अ ंतग त घटका ंचा प रणामा मक
दबावाला ब ळी न पडता भयम ु पणे यां या बातमीदारी स ंपादक य आिण िवतरण
यव थ ेत करताना या म ु याची जपण ूक करण े आव यक आह े.
४) यास ंग (Diligence ) :
प का रत े या यवसायाम य े अिधक माणात यास ंगाला मह व ा झाल े आ ह े.
प कारा ंना सामािजक वा तिवक घटन े या आधार े बातमी या ल ेखनाच े यास ंग असण े
आव यक आह े. यामुळे वा तवाच े ितिनिध व करणार े लेखन क ेले जाते. यामुळे यो य
घटनेचे सादरीकरण कर यात य ेते. यातून प का रत ेचे यास ंग जप यात यत े.
५) उ रदािय व (Accountability ):
प का रत ेम ये उ रदािय वा या म ु याला मह व आह े ही काया या स ंबंधीत
उ रदािय वाशी स ंबंधीत आह े. प का रत ेम ये जाणीवप ूव क आिण िचिक सामकत ेचा
वीकार क ेला जातो . यामुळे प का रत ेला जबाबदार िश तब आिण स ु यवि थतपण े
काय करता य ेतात.
थोड यात प का रता यवसाय हण ून वीकारत असताना या या म ु यांचे यवहारात
अंमलबजावणी क रणे मह वाच े असत े. ते हाच प का रत ेला नैितकत ेचा दजा ा होईल .
२.४ प का रता िनितत वाच े घटक (ELEMENTS OF JOURNALIS
ETHICS )
सामा यत : प का रता िनितत वाच े ाथिमक तरावरील सव सामा य घटक प ुढील माण े
प करता य ेतील.
१) वा तिवक बातमीसाठी अ चुकता आिण मानक े (Accuracy and Standards
for Factual Reporting ) :
बातमीदारी म य े िव सनीय मािहती या उपल धत ेचा अवकाश आिण प ूव तयारी व ेळेवर
कर याबरोबर अच ूकतेची श यता अिधक असत े. यासाठी अप ेि त अच ूकता बातमी या
संदभा त प ता असण े आव यक मानल े जात े. बातमीदारी म य े य ात घडणाया
घटना ंचे सा ीदार असण े आव यक आह े. यामुळे वा तिवक घटन ेचे अ चूक लेखन
बातमी या व पात न द क ेली जात े. बातमीदारीम य े वत ं वा तवातील त याची
तपासणी क न न ंतरच याच े काशन क ेले जाते. बातमी या काशन व ेळी याचे यो य
संपादन करण े याम ुळे बातमीत आढ ळून येणाया चूकांचे िनरसन व द ु या करता
येतात. यामुळे बातमीचा जनमानसात नकारा मक प रणाम िदस ून ये यास कमी होतो .
याचबरोबर अहवाल , सव ण आिण सा ंि यक य मािहती यातील अच ूकता ही munotes.in
Page 29
प का रता िनतीम ा
29 संक पना मक िन कष प करता येणे आव यक आह े. यासाठी वा तिवक बातमी या
लेखनाम य े अचुकता आिण मानकाच वापर करता य ेतो.
२) िनंदा आिण अपराधी िवचार (Slander and Libel Consideration ) :
बातमी मधील स यता ही अपराधी होऊ शकत नाही . यासाठी अच ूकता िनमा ण करण े
आव यक आह े. यि गत खाजगी मािहती ही साव जिनक िहतस ंबंधापे ा व ेग या
व पात असत े. यामुळे यांचा समतोल करण े मह वाच े असत े. खाजगी मािहतीचा
वतं अिधकाराचा भाग मानला जातो . जर बातमी ही नागरी करणासाठी ितकारक
असेल तर बातमी ेष मु व पाची होईल ह े वा तिवक घटणा या आधार े अिध क
समजून घेता येते. काशकान े कायद ेशीर आधार े बातमीच े जोमान े समथ न केले तर
अपरा ी व पाची शा ती िनमा ण होऊ शकत नाही .
३) त व हानी मया दा (Harm Limitation Principle ) :
बातमी या सादरीकरणाम य े सव सामा यपण े बातमीची मािहती स ंकलनासाठी म ुलाखत
िनयोजन पा भूमी तपासण े. फोटो घ ेणे, ि हिडयो र ेकॉिड ग करण े याचा वापर यायिकक
तपासणीसाठी क ेला जातो . यामुळे बातमी या प त ेम ये त व हानीला मया दा िनमा ण
होते. याम ुळे सव सामा यता बातमी वाचनात ून वा तिवक प रि थती समज ून घेता येते.
या त वाम ुळे नकारा म क प रणामाची स ंपूण चचा यवहाराम य े नैितकत ेची कोडी
संबंधीचा यवहाराची िनिम ती होऊ शकत े.
थोड यात बातमीदाराची िनितत व अ यासत असताना वरील सव घटकाचा िवचार
करणे आव यक आह े. बातमीदारीतील न ैितकत ेचे सव सामा य घटक ह े सामािजक
वा तवातील त याच े बातमी या सादरीकरणाम य े मह वप ूण भूिमका बजावत अस याच े
पाह यास िम ळते.
२.५ प का रत ेतील त व (ETHICS IN JOURNALISM )
प का रत ेम ये त वाना अिधक मह व आह े कारण ती प का रत ेला माग दश क हण ून
मदत करत असतात . सामािजक वा तिवक घटनाच े सादरीकरण ह े बातमी या व पात
केली जात े. याला भौितक व पातील स यत ेचा आधाराच े साधना या मा यमात ून
प क ेले जात े. यासाठी प का रत ेचे िनतीत व ह े याया या समत े या आिण
वा तवा या म ु या या आधार े अिधक स म करण े आव यक आह े. याची िनितत व
पुढील म ु ा या आधार े प करता य ेतील.
१) स य आिण अच ुकता (Truth and Accuracy ) :
प का रत ेम ये स य आिण अच ुकता या िनितत वात अिधक मह व ा झाल े आ हे.
कारण बातमीची भौितक त या या आधार े लेखन क ेले जाते. तेच बातमीच े स य असत े
ते िनमा ण केले जात नाही . यामुळे बातमी या स य तेला मह वाच े मानल े जात े.
याचबरोबर बातमीची अच ूकता तपास ून पाहण े आव यक आह े. दैनंिदन जीवनात अन ेक munotes.in
Page 30
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
30 वा तिवक स ंगाची िनिम ती होत असत े. या स ंग, घटना आिण मािहतीची अच ूकता
तपासण े आव यक आह े तरच ती बातमी जनत े या िव ासास पा होईल . यासाठी
िव सनीय ोता कडून याची यो य तपासणी क न याची बातमी म य े समाव ेश करावा
लागेल. ते हा बातमीदारीम य े स यता आिण अच ूकता या िनतीत वाचा अवल ंब होऊ
शकेल.
२) वात ं य (Independence ) :
प का रता ही अिभ य वात ं यावरती आधा रत आह े. दैनंिदन जीवनात घडणाया
घटना ंची न द बातमी या व पात प क ेले जाते. ते हा याची वा तिवकता स यता
आिण अच ुकतेची न द ठ ेव यात य ेते. यासाठी वा तवधरणाच े व प प कर याच े
वातं य प का रत ेम ये मह वाच े िनितत व हण ून समजल े जाते. हे वात ं य िनितत व
यवहारात उपयोगात आणताना स ं कृती, परंपरा, ढी, था, ा इ याद ना ब ळी न
पडता वात ं य िटकव ून ठेवले जात े. याचबरोबर था िनक राजकारण शासन स ा
आिण भा ंडवली यव थ ेबरोबर आपल े िहतस ंबंध न ठ ेवता आपली सामा य जनत े या
ासी असणारी बा ंिधलक आिण जाणीव ही वात ं या या िनितत वाम य े जप याच े
काय प का रत े या मा यमात ुन करता य ेते.
३) िन प ता आिण िनप पातीपणा (Fairne ss and Impartiality ) :
प का रत ेम ये दैनंिदन जीवनात घडणाया घटना ंचे बातमी ल ेखन करत असताना
िन प ता आिण िनप पातीपणा िनितत वाच े पालन करण े आव यक मानल े जात े.
यासाठी वा तिवक घटना या दो ही बाज ू तपास ून पाहण े मह वाच े ठरते. ते हा वा तवाच े
व प बा तमीम य े प न दवता य ेते. यासाठी बातमीदार हा स ंबंधीत घटन ेबाबत
पूवा ह दूषीत असता कामा नय े. तरच या घटन ेचा िनप पातीपण े तट थ राह न बातमी
लेखन करता य ेऊ शकत े. याचबरोबर बातमी या िव सनीयत ेची आिण आ मिव ासा या
आधार े िनप पातीपणाच े बातमीच े िनितत व जपता य ेते.
४) मानवता (Humanity ) :
प का रता म ुलत व ह े मानवत े या आधारावरती िनमा ण कर यात आल े आहे. याम ुळे
समाजाला कोण याही कार या सम य ेला सामोर े जाव े लागणार नाही . बातमी या
लेखन स ंपादन आिण सादरीकरणा या मा यमात ून वा तव घटनाच े मानवतावादी
िनितत वा या आधार े बांधणी करण े आव यक आह े. यासाठी स ंबंधीत घटना ंचे बातमी
लेखन करत असताना स ंवेदनशील , सृजनशील आिण प रणामकारक ल ेखनात ून यो य
श द, भाषा आिण फोटो या ंचा वापर करण े आव यक होईल . यातून समाजाम य े
वातं य, समता , बंधुता, स मान आिण याया या म ु या या आधार े मानवत ेचे िनितत व
प का रत ेम ये यावहा रक तरावरती उपयोग कर यात यावा .
munotes.in
Page 31
प का रता िनतीम ा
31 ५) उ रदािय व (Accountability ):
प का रता ही समाजा या उ रदािय वाची जबाबदारप ूण भूिमका िनभावत असत े.
यासाठी प का रत ेम ये यावसाियक आिण जबाबदारप ूण वत न य वहार पा ता ही
उ रदािय व िनितत व िनमा ण कर यास कारणीभ ूत ठरत असत े. प का रत ेम ये
सामािजक घटनाशी बा ंिधलक जाणीवप ूण िनभावण े मह वाच े आहे. यासाठी आप या
वृ प ा या वाचका ंची अिभ ची आवडी आिण मत े यां या न दी घ ेणे आव यक आह े.
ते हा आप या वाचका ला यो य , अचूक, व तूिन मािहती पोहचवत े ही बातमीदाराच े
उ तदािय वाच े िनितत व जप याच े आिण अ ंमलबजावणी करण े आव यक आह े.
थोड यात बातमीदाराच े िनितत व ही यो य वत न व यवहाराच े मापद ंड हण ून उपयोगी
पडते. या त वाचा समाजा या िवकासासाठी करता य ेऊ शकतो . या त वाचा समाजात
वातं य, समता , बंधुता, स मान आिण याया या त वान ुसार भ ूिमका िनभावण े
आव यक आह े. तरच प का रत ेचे िनितत वाना यवहाराचा आधार ा होईल .
आपली गती तपासा :
१) प का रत ेचे िनितत व सिव तर िलहा .
२.६ प कारा ंची जबाबदारी आिण कत य (DUTIES AND
RESPONSIBILITY OF JOURNALISTS )
प काराची जबाबदारी आिण कत ये ही लोकशाही शासन यव थ ेत मह वाची भ ूिमका
हणून समजल े जाते. या यव थ ेत प कार आपल े वात ं य ितिनधी हण ून काय करत
असतो . सव सामा य जनत े या ाची मा ंडणी कर या ची भूिमका िनभावत असत े. या
ाची सोडवण ूक कर यासाठी िविवध तरावरती य न करत असतो . याच सोबत
मािहती ल ेखन स ंपादन आिण सादरीकरण करत असताना कत यपर, िन ा, िनप पाती ,
तट थता , व तुिन व ै ािनक म ु या या आधार े भूिमका िनभवावी लागतात . हे सव
दैनंिदन जीवनात घडणा या घटना ंचे ितिब ंब बातमी ल ेखन स ंपादक य ास ंिगक ल ेखन
मनोरंजन जािहरात इ यादी व पात िविवध िवषयाची मा ंडणी करत असतात . ते हा
आपली कत ये आिण जबाबदारीच े पालन करण े आव यक आह े. प कारा ंची कत ये
आिण जबाबदारीच े काही म ु े पुढील माणे सांगता य ेतील.
१) स यपणा ार े स याच े समथ न (Uploading the Truth through
verification ) :
बातमीदार बातमी ल ेखन करत असताना स या या आधार े मािहती या आधार े लेखनाच े
कत य कराव े लागत े. हे लेखन करत असताना वा तिवक त याना अिधक मह व द ेणे
आव यक असत े. दैनंिदन जीवनात घडणाया घटना ंचे व तूिन व िनप पाती व प ूवा ह
दूिषतपण े िनरी ण करण े आव यक आह े. यामधील ग ुंतागुंतीचे व प पाहत असताना munotes.in
Page 32
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
32 स याच े समथ न क न बातमीच े सादरीकरण स ंपादन आिण ल ेखन कर याच े कत य
िनभवाव े लागत े.
२) बातमील ेखन प ूवा हदूषीत (Unbiased Reporting ) :
प कारा ंनी बातमील ेखन करताना प ूवा हदूषीत चा भाव पडता कामा नय े. बातमी
लेखन ह े वा तिवक प रि थतीच े िनरी णावरती आधा रत असत े. यां या यो य न दी व
तपशील याची न द ठ ेवणे आव यक असत े. हे करत असताना धम , जात, िलंग, वग ,
सामािज क, राजक य दबाव , भाविनकता इ यादी गो ीचा भाव बातमील ेखना या
पूव हदू ीतेवरती प रणाम होऊ द ेऊ नय े. तसेच कोण याही पद ित ा आिथ क
लाभा या अप े ेला समथ न न करता िनप पाती आिण िन वाथ कत यिन
जबाबदारीच े पालन करण े हेच आपल े कत य समज ून बातमी ल ेखनाच े कत याचे पालन
करावे.
३) लोका ंची सेवा ल प ूव क करण े (Serving the Public as a Watchdog ) :
प का रता ही जनस ेवा हण ून केली जात े. ती भा ंडवली शासन यव थ ेचे काय करत
नाही. प का रता ही जनस ेवेचे मा यम हण ून काय करत असताना याम ुळे लोकशा ही
यव थ ेचा चौथा खा ंब हण ून ओ ळखले जात े. या मा यमात ून जनत े या िहतासाठी
सत यन ेककत य त पर हण ून भूिमका िनभवावी लागत े. जनतेचे सव सरकार
शासन आिण रा यकत या या समोर सात यान े मांडून या ा ंना याय िम ळवून
दे यासाठी काय कराव े लागत े. सव सामा य जनत ेसाठी शासन यव था िविवध
योजनाचा िनिम अ ंमलबजावणी आिण प रणामकारकता याचा ल प ूव क बातमील ेखन
कर यासाठी भ ूिमका िनभावत असतात . थािनक नाग रका ंना अप े ा गरजा प ूण
कर यासाठी शासन यव थ ेला योजना ब यावहा रक अ ंमलबजावणी कर यास भाग
पाडण े यासाठी बातमी ल ेखन क ेले जाते. प कार ह े थािनक नाग रक आिण शासना या
काया वरती ल प ूव क काय करत असतात .
४) साव जिनक िटपणीसाठी म ंच (Forum For Public Comments ) :
प का रता ही साव जिनक िटपणी कर यासाठी म ंच उपल ध क न द ेते. या मा यमात ून
थािनक शासन राजकारण आिण याय यव थ े या धोरणाचा जनसामा या या
जीवनावरती सकारा मक आिण नकरा मक प रणामाची म ु चचा या मा यमात ून केली
जाते. प कारानी जनमता या आधार े बातमील ेखन स ंपादन आिण ास ंिगक ल ेखन क ेले
जाते. या जनमता या आधार े साव जिनक योजना व लाभाथ याची िचिक सक मा ंडणी ही
वा तव आिण अन ुभवा या कटीकरण क ेले जाते. याचा प रणाम नाग रका ंना या या
ाची सोडवण ूक कर यात प कारा ंनी कत य व जबाबदारी िनभवावी लागत े.
५) बातमीच े वेळेवर ल ेखन (Complete Reporting ):
प कारा ंना दैनंिदन जीवनात घडणा या घटकावरती ल क ि त कराव े लागत े. या
घटना या आधार े बातमीच े लेखन त परत ेने वेळेत पूण करण े आव यक आह े. या munotes.in
Page 33
प का रता िनतीम ा
33 घटनेचे मह व िकती आह े या या आधार े बातमीच े लेखन क ेले जाते. यांचे संशोधक य
मह व ओ ळखून नागरीका ंना मािहती द े यात य ेते. या बातमीचा िविश उ ि िनि त
क न ल ेखन क ेले जात े. यामुळे मु य सम य ेकडे ल क ि त करतात . याचे
जाणीवप ूव क करमण ूक म य े पा ंतरण क ेले जात नाही . यासाठी व ृ प स ं था ा
िविवध बात या या स ंकलनासाठी अन ेक िवभागात प काराची न ेमणूक केली जात े.
यामुळे बातमीच े व पान ुसार या ंची वत ं लेखन त परत ेने करतात .
६) बातमीम य े अिधक आवड िनमा ण करण े (Making Interest in News ) :
बातमी या ल ेखनाम य े सु यवि थपणा असण े आव यक आह े. यामुळे जनतेम ये
बातमीची अिधक आवड िनमा ण कर याचा य न स ंपादक य िवभाग करत असतो .
बातमीलेखनात मह वाची सम या प पण े मांड याच े काम करतात . या ािवषयी
वाचकाम य े उ स ुकता, कुतुहल आिण जाणीव िनमा ण कर यासाठी य न क ेला जातो .
बातमीचा भाव वाचकावरती अिधक प रणामकारक मत िवचार आिण अिभ य या
सादरीकरणावरती आ यािशवाय राहत नाही . बातमी या ल ेखनात ून िव यापक स ंदभ
घेऊन या या वाचक वगा समोर ठ ेवला जातो . यामुळे यापक सम ुदयात स ंदेश
पोहचव याच े काम क ेले जात े. प रणामी बातमीम य े अिधक आवड िनमा णामुळे
वाचकवगा म ये अिधक आकष ण िनमा ण केले जाते.
७) बातमी मधील यि गत त व (Personal Principle in Reporting ) :
बातमीदारी म य े यि गत त व ह े जबाबदारपण े न दवण े गरजेचे आहे. वृ प ाची स ं था
ही बातमी या व पाव न िविवध मताची िनिम ती केली जात े. बातमी ल ेखन करत
असताना यि गत आवाज स ंपादक य काया लयाम य े न दव याच े काम करत असतात .
याम य े आपली यि गत त वाची जपवण ूक करत असतात . बातमी या ल ेखनामध ून
कोणताही प पात यि गत िहतस ंबंध पूवा ह द ूिषतता , ाचार इ यादी ग ैर मागा चा
अवल ंब न करता आपल े वतं अि त व िटकव ून आपल े ह क आिण जबाबदारीच े यो य
अंमलबजावणी करावी तरच प का रता वत ं अि त व िटकव ून ठेव याचा य न क ेले
जातात .
थोड यात प काराची कत य आिण जबाबदारी ही बातमीच े लेखनात मह वप ूण भूिमका
िनभावत े. आप या वाचक वगा पय त वा तिवक मािहती पोहचव यासाठी अिधक त परता
िन ा अच ुकता प ता व त ूिन ता इ यादी त वाचा वापर क न आपली बातमी ल ेखन
संपादन आिण सादरीकरणा या पात ळीव न बातमीदारा ंनी आपली कत ये आिण
जबाबदारीच े यो य पालन करण े आव यक आह े. यामुळे प का रत े या े ात बह मोल
असे योगदान िनमा ण करता य ेईल.
आपली गती तपासा :
१) प कारा ंची जबाबदारी आिण कत ये सिव तर चचा करा.
munotes.in
Page 34
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
34 २.७ सारांश (SUMMARY )
जागितक तरावरती प का रत ेची ओ ळख ही ित या िनतीत वा या आधार े केली जात े.
प का रता हा जरी यवसाय असला तरी याला मानवी िनतीम ु याची जोड द े यात
आली आह े. यामुळे हा यवसाय िटक ून ठेवला आह े. या यवसायात मानवी स ंबंधाची
यव था जोड याच े यापक जा ळे आहे. जे पर परा ंम ये संबंधाची रचना करताना
िदसत े. असे जरी असल े तरी प का रत े या े ात िनितत वाची काही माणात घसरण
होत चालली आह े. हे आज या पध या य ुगाम य े आपल े मा यम अिधक गितशील व
गत कस े राहील याचा िवचार क न काय करत आह े. पण ह े करताना प का रत ेचा
िनतीत वाचा िवसर पड ून चालणार नाही . तरच प का रत ेचे अि त व जनमानसात
िटकूण रािहल े. यासाठी अप ेि त असणाया भूिमका आिण कत ये यांना नीत वाची जोड
देणे आव यक आह े. तरच प का रता अि त व अिधक प याियक आिण
मानवतावादी म ु या या आधार े प होईल .
२.८ (QUESTIONS )
१) प का रत ेतील िनतीम ा ही स ंक पना सा ंगून या ंचे व प प करा .
२) प का रत ेतील िनतीम ु य िवषय सिव तर िलहा .
३) प का रत ेतील नीतीत वाच े घटका ंचे िव ेषण करा.
४) प का रत ेची िनतीत वाच े सिव तर वण न करा .
५) प का रत ेतील प काराची जबाबदारी आिण कत ये सिव तर प करा .
२.९ संदभ ंथ (REFERENCE )
1) Sanders Karen 2005 Ethics and Journalism Sage Publication
London.
2) Kelly Mcbride & Tom Rosentiel 2014 The Ne w Ethic of Journalism
Sage Publication London.
3) Harcup Tony 2007 – The Ethical Journalist, Sage Publication,
London.
4) Keeble Richard 1948 Ethics for Journalism. Routlege Book
Publication, U.K.
5) Frost Chris 2016, Journalism Ethics and Regulation Routledge
book Publication, U.K.
munotes.in
Page 35
35 २अ
प का रतामधील ीया
WOMEN IN JOURNALISM
करणाची रचना :
२ अ.० उि े
२ अ.१ तावना
२ अ.२ प का रत ेतील ीची या या
२ अ.३ प का रत ेतील ीया ंचे व प
२ अ.४ प का रत ेतील ीया ंचा पूव इितहास
२ अ.५ प का रत ेतील ीया ं या सम या
२ अ.६ प का रत ेतील ीया ं या सम य ेवरील उपाययोजना
२ अ.७ सारांश
२ अ.८
२ अ.९ संदभ पु तका ंची यादी
२अ.० उि े (OBJECTIVES )
प का रत ेतील ीया ंिवषयीची स ंक पना मक व प समज ून घेणे.
प का रत ेतील ीया ंचा पूव इितहास सिव तर प करण े.
प का रत ेतील ीया ं या सम या व उपाययोजना या ंचे सिव तर िव ेषण करण े.
२अ.१ तावना (INTRODUCTION )
प का रत े या े ाम य े यापक माणात प रवत न होत आह े. या प रवत नाचा प रणाम
समाज जनमतावरती प रणामकारक व िनणा यक मतावरती होत े. हे पाहत असताना
बातमी ल ेखना या ि य ेम ये ी-पु षांची बातमीदाराचा भ ूिमकेतून जबाबदारप ूव क
सादरीकरण कर याम य े सहभाग न दवला आह े. िवशेषत: प का रत े या यवसायाम य े
ी प कारा ंचा सहभाग मह वाचा हण ून पािहल े जाते. या यवसायाचा शोध प का रता ,
गु हेगारी, प का रता , मानव अिधकार , ाचार आिण समाजातील इतर सम य ेवरती
काय करत असतात . याचबरोबर सहकरी प ु ष प काराकड ून हेतूपुर कर िवरोध ,
कमीपणाची वागण ूक, भौितक शारी रक अ याचार , सम या सार या सम या ंना सामोर े munotes.in
Page 36
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
36 जावे लागत े. ी प कारा ंना िल ंगभेदभाव आधा रत शोषणा ला अिधक माणात
अ याचारा ंना बळी पडावे लागत े. याम य े मानिसक , शारी रक आिण ल िगक अ याचाराच े
माण अिधक आढ ळून येतात.
ी प का रता स ंबंधी Women Media Foundation (IWMF) यांनी िविवध
ास ंबंधी अ यास क ेला आह े. यां या मत े ी प कार ा अडचणी या ास ंबंधी
प बोल ू शकत नाही . जे कामा या स ंदभा त प ता दश वत असतात . यामधील सम या
प करणारा अ यास यात ून दाखव ून दे यात आला . या सं थेने ९५५ ी प कारा ंना
सव कर यात आला . यांनी कामा या िठकाणी ी प काराचा द ु पयोग कर यात
आला हे प िदस ून आल े. याम य े यि गत जबाबदारी या आधार े अ याचार करण े,
ल िगक आिण शारी रक अ याचाराच े माण अिधक माणात या सव णात ून पाह यास
िमळाले. या सव ण ी प कारा ंना िल ंगभाव आधा रत द ु यमत , भू व, वच व,
अपमाना पद वागण ूक आिण अ याचारा या माणात वाढ होताना पाह यास िम ळते.
जागितक तरावरती ी प का रता स ंदभा त ARTICLE १९ यांनी ी प कारा ं या
अ याचाया या घटना ंचे सा ीप ुरावे आिण प ुरावे याच े संकलन क ेले. या सव णात
मे क को , बां लादेश, झील , हॉ डरेस आिण रिश या इ यादी द ेशाचा समाव ेश याम य े
कर यात आला . या देशाम य े प कारा ंना कोण या कारची वागण ूक िदली जात े याचा
अ यास क ेला. ी-पु ष प कारीत ेमधील दजा आिण भ ूिमकािवषयीच े न दव यात
आले. याम य े ी प कारा ंचा ेष कर याच े माण प ु ष प कारा त अिधक िदस ून आल े.
ी प कारा ंवरती शारी रक ह ल े, खून करण े, अपमानकारक भाषा आिण ल िगक
अ याचार माण अिधक पाह यास िम ळाले. हे ी प कारा ंचा अन ुभव कथनामध ून
न दव यात आल े.
२अ.२ प का रत ेतील ीची या या (DEFINITION OF WOMEN IN
JOURNALSM )
िविकपी डीया या ं या मत े, ’प का रत ेतील ीया ही यि गत बाब आह े. या प का रता
यवसायाम य े वत :ह न सहभागी होतात . ते यवसाय हण ून काय करतात .
यां यावरती था ंचे िनब ध असतात आिण यवसायाम य े शोषणाला सामार े जात असता
प का रत ेतील ीया या प कार संपादक आिण व ृ िव ेषक हण ून भूिमका िनभावतात .
यांना प का रत ेतील ीया अस े हटल े जाते.“
१) पॅि का होला ड (Patrica Holland ) यां या मत े ’प का रत ेतील ीया यावरती
ीयांची मया दा लाद यात आली आह े. बातमीदारी म य े िविश व पाच े मेहनतीच े
काम करावे लागत े. या स ंबंधी या सम य ेिवषयी ी ह का िवषयी या मागणीची
साव जिनक तरावरती याया या भ ूिमकेतून ितिनधी करतात . यांना
प का रत ेतील ी हण ून हटल े जाते.“
munotes.in
Page 37
प का रतामधील ीया
37 थोड यात प का रत ेतील ी ही यावसाियक भ ूिमकेतून िविवध तरावरती काय करत े.
या े ाम य े आपल े वत ं य अि त व िनमा ण करत असत े. ती सम त ीया ं या
ह का ंचे ितिनिध व कर याचा य न करत े. ी प कार ा ीया ं या िविवध ा ंचे
सादरीकरण कर यात य ेते. यामुळे ीयांचे वा तव अन ुभव आिण जाणीवान ेणीचे या
तक शा ा आधा रत िचिक स ेचे उपि थत करतात . याला पया यी यव थ ेचे
अि त व िनमा ण करणान े िवकासा मक स ंरचना मक राजकारण थािपत करत
असतात . या आप या ावरती सात यान े संघषा मक ितरोधाची भ ूिमका न दव याच े
काम प का रता यवसायाम य े करत े. या शासक य यायालयीन आिण
जनआ ंदोलनात ून अ याय भ ेदभाव आिण शोषणा या ितिवरोधी काय ह क आधा रत
काय करत असतात .
२अ.३ प का रत ेतील ीया ंचे व प (NATURE OF WOMENS IN
JOURNALISM )
१) प का रत ेतील ी ही यावसाियक तरावरील वत ं अि त व िनमा ण करतात .
२) प का रत ेतील ीया आप या वत ं यि म वाची न द याम य े कर यात य ेते.
३) प का रत ेतील ीया या यवसायात िविवध तरावरती बातमीदारी , संपादन,
जािहरात , वृ िनव ेदन, लेखन आिण सादरीकरण या तरावरती काय करतात .
४) प का रत ेतील ीया या प ु ष प कारा ंपे ा आपली कामाची वत ं भूिमका घ ेतात
ते हा या प ु षी वच वाला नकार द ेतात.
५) प का रत ेतील ी आप या वत ं ि कोनात ून वा तिवक घटना ं या सहस ंबंधाचे
िव ेषण करत असतात .
६) प का रत ेतील ीया या ीया ं या िविवध सम य े िवषयीच े वतं िवचारम ंच
उपि थत करतात . याम य े ीया ं या सम या , , अनुभव, इ छा, आका ं ा,
वा तिवक जीवन इ यादीिवषयी म ु चचा करतात .
७) प का रत ेतील ी ही ी ाच े ितिनधी व करताना ी -पु ष समानता याय
ह क आिण स मान या म ु यांचा जपण ूक यवहारा या तरावरती करत असत े.
८) प का रत ेतील ीया या प का रता करत असताना कामा या िठकाणच े पु षी
वच व भ ेदभाव , शोषण आिण अमानवी वत न यवहारा या िवरोधी काय करत
असत े.
थोड यात , प का रत ेतील ीया या यवसायात आपल े अि त वाच े ितिनिध व करत
असत े. ते हा अ ंतग त आिण बिहग त यव थ ेतून िनमा ण केले या अन ेक ा ंना सामोर े
जावे लागत े. यासाठी स ंघषा मक भ ूिमका िनभावत असत े. यामुळे प का रत ेतील ीया
आपल े वतं अि त व िटकव ून आह ेत. munotes.in
Page 38
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
38 आपली गती तपासा :
१) प का रत ेतील ीची या या सांगा.
२) प का रत ेतील ीच े व प थोड यात प करा .
२अ.४ प का रत ेतील ीचा प ूण इितहास (PRE HISTORY OF
WOMEN IN JOURNALISM )
एकोिणसा या शतकाम य े प का रत ेतील ीया या ंची वत ं ओळख होताना पाह यास
िमळते. ि टन आिण य ुनायटेड ट ेट या द ेशातील िशि त ीया प का रत े या
यवसायाम य े याब ल Edwin Shuman या प कारा ंनी िलिहल े आ ह े क बातमी
संक पना ं या हा िनयम आह े ती ीया ं या कामाचा भाग बनला आह े. पण थािनक
वा तिवक घटनाची बातमीदारी प ु ष वगा च अिधक माणात करत होता . याम य े
ीयांना फारशी स ंधी िदली जात नस े. एकोिणसा या शतका या श ेवट या का ळात
ीयांना घराबाह ेर जाऊन काम कर याची स ंधी आिण मागणी माण वाढत होत े.
प का रता े ाम य े ीया ंना बातमीदाराच े काम उपल द क न द े यात य ेऊ लागल े. या
काळाम ये पु ष बातमीदारासोबत राह न बातमी संकलना या काया म ये नविशि त
म यमवग य क ुटुंबातून आल े या ीया या े ात सहभाग न दव ू लाग या .
प का रत ेतील ीया ंचा स ंबंध हा काशमान करणावरती फॅशन, कला, कौटुंिबक
सम या या ावरती ल ेखन कर यात य ेतो. तर प ु ष बातमीदार आिथ क आिण
राजक य उ च ास ंदभा त गंभीर िवषयास ंबंधीचे लेखन करत होत े. या सोबत ी
प कार ा ही सामािजक राजक य िवषयी चचा मक ल ेखन करत . ी प कार ा
वाचका या भाविनक म ु ाशी स ंबंधीत ल ेखन करत याचबरोबर िस ी या तरावरील
बात या ंचे लेखन करत होत े. हे प का रत ेचे काय करत असताना प ु षांना िम ळणाया
मानधनाप े ा ीया ंना कमी मानधन िम ळत होत े. यामुळे या े ात अनाथ , िवधवा ,
घट फोिटत ीया ंचे काम कर याच े माण अिधक होत े. याचबरोबर याच े पित कमी
वेतनावरती काम करतात . अशा क ुटुंबातील ीया या प का रते या े ात काय करत
हो या.
एकोिणसा या शतका या म यावरती ि टनम य े प का रत े या मा यमात ून प रवत नाची
ि या स ु झाली . या का ळात १८५३ साली प का रत े या व ृ प ावरील कर र
कर यात आला . या का ळात लोकशाही िवचारसरणीचा भाव अिधक अस या ने The
Common Man सामा य मानव या आधार े ी-पु ष भ ेदभाव न करता समानत ेची व
स मानानाची वागण ूक िम ळावी यासाठी य न कर यात आला . याच बरोबर
नवतं ानाचा वापर क न व ृ प ाचा सार चार आिण िवतरण प तीत िवकास
कर यात आल े.
munotes.in
Page 39
प का रतामधील ीया
39 ि टन म य े Mid Victor ian Britain या वृ प ा या मा यमात ून राजकारण , यापार ,
वािण य , ी व या िवषयाच े गंभीर ल ेखन कर यात आल े. या मु य उ ेश हा अिधक
माणातील कामगार वगा तील वाचक वगा साठी ल ेखन क ेले जाई. सन १९५० साली
ि टीश Daily Telegraphy या व ृ प ामध ून म यम वग य वाचका ंसाठी ल ेखन
कर यात य ेई. या वृ प ात आिथ क घडामोडी व िववाहा िवषयी या जािहरात च े
काशन कर यात य ेते. या का ळातील व ृ प े ही सव सामा य वाचक वगा ला मािहतीचा
पुरवठा करणार े साधन हण ून या ंचा उपयोग कर यात आल े. या का ळात राजक य
घडामोडी या वाता कनाला अिधक मह व ा होत ग ेले.
ि टन म य े सन १८८४ ते १८९६ या कालावधीम य े ीया ंचा प का रता े ाम य े
अिधक सहभाग पाह यास िम ळतो. या ी प कारणी द ैनंिदन जीवनात घडणाया
घडामोड च े बातमी ल ेखनाम य े कर यात य ेऊ लागल े. सन १८७० या का ळात िश ण
कायदा कर यात आला . यामुळे नविशि ता ंचा वग िवशेषत: ीयां या िश णाम य े
सुधारणा होऊ लागली . यामुळे बातमीवाचन ल ेखन स ंपादन आिण सादरीकरणा या
तरावरती ीया ंचा या े ाम य े सहभाग न दव यात य ेऊ लागला . याचे
उ चिश णाचा तर उ ंचावत आला . आप या ाची यापक जाणीव यवहारा या
तरावरती वाढताना पाह यास िम ळाली.
ी प का रत े या े ात थम मागा रेट फुलेर अम े रका आिण हर ेइट मरटीन ेयु ि टन या
दो ही नविशि त ीया ंचे योगदान मह वाच े आहे. यांनी या ं या म ैि णीच े संघटन क न
अमेरीकेतील ग ुलामगीरी या िवरोधात जनच ळवळ उभार याच े काय केले. यांना
घर या ंकडून या काया साठी ो साहन द े यात आल े. यामुळे गुलामगीरी या िवरोधात
संघषा मक भ ूिमका घ ेऊन च ळवळ उभार यात आली . सन १८४४ साली मागा रेट फुलेर
यांनी New York Tribune वृ प ाचे सव थम अम े रकन ी हण ून संपादकाच े काय
केले. तसेच बातमीदारी या े ात िविवध िवषया ंवरती सात यान े लेखन कर याच े काय
केले. ि टन मधील Martineau Harriet या म यमवग य िशि त क ुटुंबातील ी
प का रता हण ून ओ ळख यात य ेते. यांनी Daily News या वृ प ाम य े ीया ं या
िविवध ा ंची चचा केली. यांनी ि टन मधील ग ुलामगीरी लादणाया काय ा या
िवरोधात स ंघषा मक भ ूिमका ि वकारली . यांनी व ृ प ल ेखनाम य े ीवाद ,
अथ कारण , राजकारण या िवषया ंना अिधक मह व द ेऊन िव ेषण केले.
सन १८९० या का ळात अम े रकेत ी प कार हण ून वृ प ा या े ात काय क
लाग या . The Times (लंडन) या वृ प काया लयाम य े ी काराची थम िनय ु
पूण वेळ कर यात आली . या ीया बातमीक ा म य े काय करत , पण या ं या क पना ंना
फारस े मह व द े यात य ेत नस े. Edward Bok यांनी Home Journal या थम ी
संपादक हण ून काय केले. यांनी ीया ं या िविवध ास ंबंधात व ृ प ाम य े लेखन
केले. यांनी वृ प ा या े ात िविवध तरावरती बातमीदारीची भ ूिमका िनभाव यात
यासाठी प का रता े ात ीया ंचा सहभाग वाढीसाठी य न क ेले. यांनी या प ु तकात
यांनी ी -पु ष समान िश णाचा म ु ा उपि थत क ेला आह े. यामुळे सुिशि त ीया
प का रत े या यवसाय े ात स ंधी उपल ध क न द ेता येईल. munotes.in
Page 40
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
40 एकोिणसा या शतका या श ेवट या कालावधीत ीया ंनी प का रता े ाम य े अिधक
माणात सहभाग न दवला आह े. ी प का रत ेने सामािजक राजक य सम य े या
संदभा त लेखन कर याचा य न क ेला. ीयांना िविवध तरावरती य ेणाया सम या ंचे
िनमू लन कर यासाठी व यापक जनमत जाग ृत कर यासाठी पय न कर यात आल े.
याचबरोबर अन ेक मािसकामध ून सामािजक आिण राजक य ा स ंदभा त उपाय
योजना मक ल ेखन कर यात य ेऊ लागल े. ी प का रता ही स ंभाषणा मक उ कट ,
भाविनक आिण ओरडण े या व पाम य े भूिमका यवहारात अ ंमलबजावणी कर यात
आली . कारण ी प काराच े िलखा ण हे ी वाचका ंसाठी मह वाच े माण यात आल े. या
काळाम ये ी सा रत ेचे माण वाढ ू लागल े. यामुळे ी प कारा ंना ीया ंिवषयी
लेखनाला जाग ृत ी वाचकवग उपल ध होऊ लागला . याचबरोबर औ ोिगक करण ,
शहरीकरण , आधुिनक करण या सामािजक प रवत नाची ि या या चा भाव ी
जीवनावरती झा याच े िदसून येते.
सन १८९४ साली ीया ंसाठी वत ं मािसक िनमा ण कर यात आल े. युयाक म ये या
मािसका मध ून ीया ं या स ंबंधी ल ेखन कर यात आल े. या मािसका मध ून ी
प कारणासाठी यवसाया या स ंधी उपल ध क न द ेणे आिण ी वा चक वगा चे माण
वाढवण े यासाठी य न कर या त आल े. याचबरोबर ीया ं या रॉ मे स िवषयीची िवश ेष
लेखन Marie Manning या याकड ून कर यात आल े. एकोिणसा या शतकाम य े ी
मािसका ंचे माण वाढ ू लागल े. याम य े ी िश ण आिथ क गुंतवणूक आिण फॅशन
मािसक िनिम ती कर यात आली . यामुळे या का ळात ीया ं या िविवध िवषयाच े लेखन
कर यात आल े.
िवसा या शतकात ी प काराचा अिधक माण सहभाग न दव यात आल े. यांनी
मािसका या मा यमात ून ीया आिण बालक े यां या साव जिनक आरो य स ेवा िवषयी ,
िवषयीची चचा केली. याचबरोबर िश ण , जीवन जग याचा दजा आिण बालमज ूर
इ यादी सम य े िवषयीच े लेखन कर यात आल े. याचा उपिवषय म य े घरिवरहीत म ुले,
कामगार , दवाखाना , ण या या ािवषयीची चचा केली आह े. शहरी जीवनमान
प तीिवषयी भौितक आिण भाविनक ािवषयी चचा कर यात आली . ी प कारा ंना
टोपण नाव धारण क न ल ेखन क ेले. Nellie Bly या नावाची Elizabeth Cochrane
याची ओ ळख आह े. यांनी औ ोिगक कामगारा ं या ास ंदभा त वृ प ात ल ेखन क ेले.
तसेच ीया ंना काराग ृहात िदल ेली वागण ूक, वृ ापका ळात वृ आ म म य े िमळणारी
वागणूक, अनाथ आ म प रि थती , वेड्या या इि पत ळातील प रि थती इ यादी िवषयी
लेखन कर यात आल े.
ीयां या प कारीत ेतील सहभाग स ंदभा त अन ेक न दी कर यात आ या आह ेत.
वृ प ा या म ु य पानावरती Front Page Girls हणून नवीन ओ ळख िनमा ण केली
आहे. िवशेषत: गु हेगारी बातमी या स ंदभा तील ल ेखन करणारी ी प कार साहसी काय
करत असतील . सन १९०० ते १९३० या कालावधीत ी प काराचा सहभाग २०००
पासून ते १५,००० इत या माणात न दव यात आला . यामुळे ीयांचा प का रत े
मधील वाढता सहभाग आढ ळून येतो. सन १९३० ते १९४० या का ळात Eleanor munotes.in
Page 41
प का रतामधील ीया
41 Roosevelt यांनी आध ुिनक यवसाय हण ून ी प का रत ेम ये सहभाग न दवला . या
काळात ी बात या ंचे माण अिधक माणात िदस ून येते.
दुस या महायु ा या कालावधीत ी प कारा ंनी बातमी ल ेखनाची म ु य भ ूिमका
िनभावली . या दुस या महायु ा या का ळात १२५ मिहला प कारा ंनी सहभाग घ ेऊन
बात या ंचे सादरीकरणात सहभाग न दव यात आला . Anne O. Hare यांनी दुस या
महायु ात िहटलर मोसोिलन , टालीन आिण चिच ल यां या म ुलाखती घ े याचा य न
केला. Marry Marvin Bechinvide यांनी सव थम र ेिडओवरती Broadcaste
कर याचे काम क ेले. या यु जन प रि थतीच े िव ेषण ी प कार हण ून अिधक स ंयम
िचिक सक व व त ुिन प तीन े न दव याच े काय केले आहे.
दुस या महायु ानंतर आकाशवाणी सारणाम य े वाढ होऊ लागली . या का ळात पु ष
प कारा ंना प का रका े ात कमी कर या त आल े. यािठकाणी ीया ंचे माण वाढत
अस याच े पाह यास िम ळते. या प रि थती हव े या मा यमात ून सॅटीलाइट उप हा या
मा यमात ून ेपण काय होऊ लागल े. या मा यमात ून मनोर ंजनाच े काय म अिधक
माणात ीया ं या सादरीकरणात ून होऊ लागल े. सन १९७० या का ळाम ये
पु षा या व ृ् िनव ेदनापे ा ी व ृ िनव ेिदकाची मागणी ो या ंकडून कर यात य ेऊ
लागली . यामुळे या सारण कारात ी प कारा ंचा सहभाग मह वप ूण रािहला . या
े ात Marguerite Higgins, Pauline Frederic and Marlene Sanders या
तीन ी प कारा ंनी याम य े सहभाग न दव यात आला .
सन १९६० ते ७० या दशकाम य े नागरी ह क आिण सामािजक द ुर वाचा िवषय
समोर य ेऊ लागला . आि का, अमे रका द ेशातील ी प कारा ंनी वंश भेदा या िवरोधात
वृ प ामध ून लेखन कर यास स ु केली. ते हा नागरी ह काची च ळवळ उभार यात
येऊ लागली . ही चळवळ सामािजक िवषमत े या, शोषणा या आिण अलगीकरणा या
िवरोधाम य े काय करत होती . आि कन, अमे रकन ेस म य े अनेक ी प कार हण ून
काय करत हो या . यांनी गो या लोकांकडून का या लोका ंना िम ळणा या वागणूक
िवरोधात ल ेखन क ेले. का या लोकांवरील अ यासा या िव जनजाग ृती व
सुधारणा मक भ ूिमका घ ेऊन काय केले. या नागरी ह का या ावरती Marvel
Cooke आिण Charlayne Hunter या ी प कारा ंनी योगदान िदल े आहे.
ीवादी िवचाराचा भाव ी प कारावरती अिधक माणात पाह यास िम ळतो. या
भावात ून ी मािसक े वतं पणे लेखन स ंपादन आिण काशन कर यात य ेऊ लागल े.
या मा यमात ून ीया ंचे िविवध क ुटुंब िववाह , ल िगकता , फॅशन जीवनमानाचा दजा ,
सामािजक , धािम क, सां कृितक, आिथ क, राजक य िवषयावरती सखोल चचा होऊ
लागली . ी-पु ष समान ता, बंधुता, याय आिण स मान इ यादी म ु याची जपण ूक
करणारी ी प का रता समोर य ेऊ लागली . याबरोबरच दा र , बालके, िनर रता , ी
चळवळ इ यादी िवषयी चचा कर यात य ेते. याम य े Eliza Holbrook Nicholson
आिण Eleanor Cissy Patterson या ी प का रत ेने याम य े योगदान िदल े आहे. ी
प का रत ेमधील सहभागान े ीवादी च ळवळीत वाढ कर यात आली . या ीया ंना munotes.in
Page 42
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
42 प का रत ेचा साव जिनक तरावरती वापर क न यव था प रवत नाचे सामुदाियक काय
केले.
सन १९९० या न ंतर या का ळात ीया ंनी प का रत े या े ात न ेतृ वाची भ ूिमका
िनभावली . सन १९९३ साली Barbara Walters यांनी पु ष प कारा ंना िम ळणाचे
कामा या व ेतना इतक ेच समान व ेतन ी प कारा ंना िम ळावे. यासाठी वत ं मागणी
केली. यानुसार ी प कारा ंना समान व ेतनाचा अिधकार िम ळवून दे यात आला . यांनी
ी प कारा ं या िविवध ा ंना याय िम ळवून दे याचा य न क ेला.
स य का ळाम ये ी प कार आपल े यावसाियक े ात वत ं अि त व िनमा ण
कर याचा य न करत आह े. ी प कारा ंना िविवध मा यमात ून यवसाया या स ंधी
उपल ध क न द े यात आ या आह ेत. या मा य मातून टी. ही. मा यमावरती ी प कार
अिधक माणात प का रता करत आह ेत. िवकिसत द ेशात ी प का रता ३०… ते
४०… ट के इत या माणात अस े जरी असत े तरी मा यमाम य े पु ष प कारा ंचे
माण अिदक भ ू वशाली आह े. यामुळे ी प का रत ेला अप ेि त स ंधी ा होत नाही .
प रणामी ी प ु ष समानत ेचे मु य जपता य ेत नाही . ी प का रता ही ख ेळा या
प का रत ेत अिधक सहभाग होतात . यासोबत परद ेशी प का रत ेम ये काय कर याच े
आ हान वीकारला आह े. अनेक े ात ीया आपल े वत ं अि त व िनमा ण करत
आहेत.
ी प का रत े या िवकासाचा आल ेख हा अिधक िवकिसत होताना पाह यास िम ळतो.
ीयांना या े ाम य े आप या कौश य आिण यि म वाच े सादरीकरण कर यात
येताना िदस ून येते. नव त ं ानाचा िवकास होताना ीया ंना कामा या स ंधी उपल ध
होत आह े. इंटरनेट या मा य मातून ीया बातमीच े सादरीकरण कर याम य े अिधक
सहभाग न दव यात य ेतो. िडजीटल मा यमा ंचा अिधक माणात वापर होत आह े.
यामुळे ी प का रतीच े व प बदलत आह े.
आपली गती तपासा :
१) ी प का रत े या वरती ि ेप िलहा .
२अ.५ प का रता े ातील ी यां या सम या (PROBLEMS OF
WOMEN IN JOURNALISM)
तावना (Introduction ) :
आधुिनक सारमा यमा या का ळाम ये ीया ंचा प का रत े या यावसाियक भ ूिमका
अिधक माणात आढ ळून येतात. यामुळे ीयांचे प का रत े या े ात िविवध
तरावरती आपल े थान िनमा ण केले आहे. यामुळे ीयांना पु ष प कारा या सोबत
काम करताना पाह यास िम ळते. या े ात बातमीदारी , मुलाखत , संपादक य , जािहरात
आिण मनोर ंजन इ यादी िविवध े ात काम करतात . असे जरी असल े तरी या े ात munotes.in
Page 43
प का रतामधील ीया
43 ीयां काम करत असताना िल ंगभाव आिण प ु षस ा भा ंडवली राजक य स ाकारण
यां याकड ून य अ य र या िविवध शारी रक , मानिसक , ल िगक आिण कामा या
िठकाण या प रि थतीन ुसार होणाया अ याचारा ंना बळी पड याचा माण उघडक स य ेत
आहे.
International Women’s Media Foundation (IWMF ) आंतररा ीय ी मा यम
संघटना या ंनी ी प कारा या िविवध सम य ेिवषयी आवाज उठवला आह े. ी
प कारान ंवरती होणा या अ यायाबाबत या े ातील ीया प पण े बोल यास
िभतीपोटी घाब न जातात . कारण या े ाम य े पु षा या वच वाला ब ळी पड याच े
माण अिधक आह े. या े ात ी प कार काय करत असताना िल ंगभाव आधा रत
दु यम व वच व आिण शोषणाला कामा या िठकाणी जाव े लागत े. व र स ंपादक
बातमीदार काया लयीन यव थापक या कड ून अ याय अपमाना पद वागण ूक या सारख े
अनेक अित स ंगाला सामोर े जावे लागत े. या सव णा म धून वरील ी प कारा या
सम या ंना सामार े जाताना पाह यास िम ळाले.
ी प कारा या िविवध सम या :
ी प का रती या िविवध सम य ेिवषयी अन ेक स ंशोधक प कार स ंघटना आिण
अ यासक या ं या सव णामध ून िविवध म ु े यासंबधी न दव यात आल े आहेत. ते पुढील
माणे प करता य ेतील.
१) िलंगभाव (Gender ) :
जागितक आिण थािनक तरावरती ी प कारा ंची ओ ळख िल ंगभावा या आधा रत
केली जात े. या िल ंगभावाचा अथ ी-पु ष भ ेदभाव असा आह े. िलंगा या आधार े ी-
पु षाच े व च व भ ेदभाव आिण शोषणाच े व प िनधा रत होत े. यामुळे समाजात
असमानता ह े शोषणाच े कारण हण ून समोर य ेते. ते प का रत े या यावसाियक े ात
पाह यास िम ळते. या े ात ी प कारा ंना िल ंगभाव आधा रत ितर कार , मान-अपमान
आिण ह ल े यांसार या अ याचाराना सामोर े जावे लागत े. यां या स ुरि त सम या
अिधक माणात आह े. यामुळे अिभ य वात ं य आिण मानवी ह का या ा ंशी
संघष कराव े लागत े. या प कारा या अिधक माणात ह या झा याच े िदसून आल े.
िवशेषत कलम १९ माण े ी प काराना अिधकार ा होत नाही . यामुळे ी
प कारा ंचे मत िवचार क ृती आिण िनय ं णा स ंबंधीचे अिधकार , ितिनिध व नाकार यात
येतात. तसेच कामा या िठकाणी होणार े अ याचार अिधक माणात िदस ून येतात. हे सव
अ याचार ी प काराना क ेवळ िलंगभावा या आधार े अिधक प होतात .
२) सामािजक सम या (Social Enequality ) :
ी प कारा ंना सामािजक असमानत े या पा भूिमवर अन ेक व पा या असमानत ेला
सामोर े जावे लागत े. ी प कारीत े या यवसायात काम करत असताना ती कोण या
पा भूमीतून आली आह े याचा प रणाम ित यातील ग ुणव ा काय मता आिण
यव थापन या ं याशी स ंबंधीत आह े. या ीया ं या पा भूमीत िल ंग, भाव, वंश, रंग, जात, munotes.in
Page 44
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
44 प रि थती इ यादी अन ेक गो ी स ंबंधीत आह ेत. या सव घटकाचा प रणाम या ीया ंना
िमळणारा दजा , भूिमका, स मान , मान-अपमान , ितर कार , अ याचार आिण जीवघ ेणे
ह ले यां याशी स ंबंधीत आह े. या पा भूमीवर या ीया अन ेक सम या ंना सामोर े जात
आहे.
३) ी प कारा ं या स ुरि तता (Security of Women Journalist ) :
यावसाियक प का रत ेम ये काय रत असणाया ी प का रत े या स ुरि तत ेची सम या
अिधक ग ंभीर बनत जात आह े. Article १९ माण े ी प कारा ंना सुरि तता द े यात
आली आहे. तरी ी प कारा ंना सुरि तत े या सम या ंना सामोर े जावे लागत े. Article
19 माण े ी प कारा ंना स ुरि तता , समान स ंधी, कामा या िठकाणी स ुरि तता ,
अिभ य , वातं य, संघटना मक सम या इ यादी िवषयीची स ुरि तता द े यात
काया लयीन कामा या िठकाणी वत ं अवकाश आिण स ंधीची स ुरि तत ेला अिधक
मह व आह े. कारण ी प कारा ंना बातमी िनिम ती करताना व र ाच े वच व, दबाव,
िनयं णला सामोर े जावे लागत े. ते हा अिभ यि वात ं या या स ुरि तत ेचा िनमा ण
होतो. ी प कारा या सोबत का य करताना प ु ष प काराच े व च व अिधक असत े.
तसेच काया लया बाह ेरील राजक य भा ंडवली , गुंडशाही च े ह ल े अिधक होतात . यांना
अपहरण , अमानवी , अ ील , शीवीगा ळ, वागणूक, ितर कार , बल कार , ह ले इ यादी
मुळे ी प कारा ं या स ुरि तत ेचा उपि थत झाला आ हे.
४) िलंगभाव ि कोणाकड े दुल (Neglected Gender Sensitive
Approach ) :
ी प कारा ंना िल ंगभावा या आधार े किन व प ु षी वच व आिण भा ंडवली शोषणाला
सामोर े जावे लागत े. ी प कारा ंना अन ेक सम या ंना बळी पडत असताना िल ंगभाव
जाणीव ीकोनाकड े दुल कर यात आल े आ हे. या े ातील ीया ंना समान स ंधी
आिण स मानाची आव यकता आह े, पण ती य ाम य े यवहा रक तरावरती वत न
यवहारात ून िदस ून येत नाही . यामुळे या या स ुरि तत े या स ंदभा तील ा ंची गुंतागुंत
अिधक वाढताना िदसत े. यामुळे यां यातील ग ुण, कौश य , धाडस , आ मिव ास या ंचे
ख चीकरण कर यात आ याच े िदसून येते.
५) मानव अिधकाराच े उलंघन (Decling Human Rights ) :
येक य ला ित या मानवी अिधकाराच े संर ण कर याचा अिधकार आह े.
तसेच ी प कारा ंना मानवी अिधकाराच े अ पेि त स ंर ण ा क न द ेणे आव यक
आहे. पण य ात मा यवहारात होत नाही . यामुळे ी प कारा ंना मानवी
अिधकाराच े संर ण िम ळत नाही . ी प कार य े काया वरती काम करत
असताना अन ेक सम य ेला सामोर े जावे लागत े.
munotes.in
Page 45
प का रतामधील ीया
45 ६) कामा या िठकाणची प रि थती (Condition of Work Place ) :
ी प कारा ंना िविवध तरावरती काय करावी लागतात . याम य े काया लयीन काय
य े ाम य े शासक य तरावर जाव ून काय करावी लागतात . ी प कारा ंना
बातमीच े संकलन , संपादन आिण सादरीकरण इ यादी व पाची काम े करावी लागतात .
ते हा या ंचे ब रे वाईट अन ुभव य ेत असतात . ी प कारा ंना कामा या िठकाणी व र
अिधकाया कडून अन ेक कार या सम या िनमा ण होताना िदसतात . या े ात व र
संपादक , बातमीदार , यव थापक सोबत काम करत असताना शारी रक , मानिसक
आिण ल िगक सम य ेना सामोर े जावे लागत े. कामा या िठकाणी ी प कारा ंना ल िगक,
शाि दक अ याचार , ल िगक इशार े, नको वाटणारा पश , अि ल चा ळे, बल कार इ यादी
सार या सम या ंना सामोर े जावे लागत े.
७) बढती कमी व ेतन (Promotion and low wages ) :
ी प कारा ंना प का रत े या े ात का म करताना यो य बढ़ती आिण पगार िम ळणे
आव यक आह े पण क ेवळ ी आह े हणून पु ष प काराप े ा बढती आिण व ेतनाम य े
तफावत कर यात य ेते. यामुळे ी प काराना द ु यमतवाची वागण ू िमळताना िदस ून
येते. ी प कार प ु ष प कारा या बरोबरीन े काय करतात . यापे ा अिधक धाडसाच े
सहसी , यैया ने आिण कौश यान े काम क न ही ी प कारा ंना दु यम वाची वागण ूक
पु षी अिधकाया कडून केले जाते याम ुळे ी प कारा ंना बढती आिण कमी व ेतना या
सम या ंना सामोर े जावे लागत े.
८) ी प कारावरील ह ल े (Attacks on Women’s Jou rnalists ) :
ी प कारा ंची ाम ु यान े यां यावरती होणार े ह या या सम या ंना सामोर े जाव े
लागत े. ी प कार हण ून काम करत असताना सामािजक स य आिण याया या
भूिमकेतून काय करत असताना प ु षी राजक य भा ंडवली वच वा या आधार े ी
प कारा ंवरती ह ले केले जातात . याम य े ी प काराच े अपहरण करण े शारी रक इजा
करणे, जीवघ ेणा ह ला स ंगी मृ यूला सामोर े जावे लागत े. यामुळे ी प कारा या
सुर ेबाबतची सम या अिधक प िदसत े. सन २०१७ साली Committee to
Protect Journalists या या सव णान ुसार ४२ प कारा ंना ह याम य े मृ यूला
सामोर े जाव े लागल े. सन २०१६ या UNESCO’S यां या सव णान ुसार ३८
ीयां या ख ून कर यात आला . या व न ी प कारा ंवरील होणा या ह याच े माण
समजुन येते.
९) इंटरनेट मा यमात ून छळ (Online Harassment ) :
नवीन मा य मांचा प का रत े या े ाम य े अिधक माणात वापर होत आह े. यामुळे
प का रता अिधक िवकिसत आिण गतीशील होत आह े असे असल े तरी ी प कारा ंना
इंटरनेट या मा यमा ंचा वापर क न छ ळाला सामोर े जावे लागत े असे अनेक सव णात ून
िदसून आल े. Pew Research Center यां या सव णान ुसार य ुनायटेड ट ेट मधील
त ण म ुलांनी इंटरनेटचा वापर क न ीया ंचा अमानवी व पात ल िगक छ ळ के याचे munotes.in
Page 46
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
46 आढळून आल े. ी प कारा ंम ये २ लाख ीया ंना या इ ंटरनेट या मा यमात ून ल िगक
छळाला सामोर े जाव े लागल े. याम य े ी प कारा ंना अिधक माणात Dismissire
Trolling कर यात आ याच े आढळून आल े. यासंबंधी International Federation of
Journalists and South Asia Media Solidarity Network या स ंघटना या
मा यमात ून ी प कारा ंना Online Harassment िवषय Byte Bact ही मोहीम
उभार यात आली . तसेच Organi zation for security and cooperation in
Europe (OSCE) या स ंघटनेने ी प कारा ं या Online Harssment ांवरती
चचा आयोजन क न ी प कारा ं या या ावरती काया मक जनजाग ृती कर यात
आली .
ी प कारा ंना प का रत े या यवसायात अन ेक सम या ंना सामोर े जावे लागत आह े. ी
प कारा ंवरती होणार े ह ल े, अ याचार , छळ, अपहरण , बल कार , ल िगक अ याचार ,
कामा या िठकाणी होणार े अ याचार अशा अन ेक सम या ंना सामोर े जाताना पाह यास
िमळते. नवीनच Me to या करणाला ी प कारा ंना सम या हण ून सामोर े जावे
लागत आह े. यासंबंधी यो य प तीन े सम या सोडव यासाठी िविवध तरावरती य न
करणे आव यक आह े.
आपली गती तपासा :
१) ी प कारा ं या िविवध सम य ेवरती सिव तर िव ेषण करा .
२अ.६ ी प कारा ं या सम या ंवरील उपाययोजना (SOLUTION ON
WOMEN JOURNALIST IS SUES )
प का रकता े ात ी प का रत े या वाढ या सम य े संबंधी िवचार क ेला असता या
िदवस िदवस वाढत अस याच े िदसून येते. ी प कारा ंना या ा ंवरती वत ं काम
करणे आव यक आह े. असे यास ंबंधी िविवध अहवाल सव ण स ंशोधन मध ून िदस ून
आले आह े. यािवषयी उपाययोजना करण े आव यक आह ेत या प ुढील माण े सांगता
येतील.
१) िलंग भेदभाव नकार (Regecting Gender ) :
ी हण ून प का रता यवसाया या े ात करत असताना या ंना िल ंगभाव आधार े
वागणूक िदली जात े. हणून ी प कारा ंचे थान ह े पु ष प कारा ंपे ा दु यम कमी
मह वाच े दजा कमी अप े ाचा माण जबाबदारी कमी अशा कार े िलंग भाग क ेला जातो .
या कारची ी प कारा ंना िम ळणारी वागण ूक ही अमानवी आह े. ती नाका न ी प ु ष
समानता वात ं आिण स मान म ू याची जपण ूक करता यावी असा यवहार अप ेि त
आहे. तरच ी प कारा ंना िल ंगभाव सम या सोडवता य ेईल.
munotes.in
Page 47
प का रतामधील ीया
47 २) ी प कारा ंकडे पाह याचा ीकोनात बदल (Changing Prespective of
Womens Journalist ) :
ी प कारा ंकडे पाह याचा ीकोणाची सम या प ु षी वच व जात कौट ुंिबक पा भूमी,
जात, वंश, रंग, िश ण व यवसाय इ यादी आधा रत पािहल े जाते. यामुळे ी प कारा ंना
दु यम व , असबळ, िन य अवल ंबी या ही ीन े पाह यात य ेते. ते हा या
ीकोनाम य े प रवत न होण े आव यक आह े. या ीन े काय केले पािहज े.
३) कामा या िठकाणच े चांगले वातावरण (Good Environ ment in Work
Place ) :
ी प कार कामा या िठकाणी यो य प रि थती अस ेल तरच काय क शकतात . ी
प कारा ंना कामा या िठकाणी स मानाची वागण ूक िमळणे गरजेचे आहे. काया लयात काम
करत असताना व र अिधका यांकडून होणा या अ याचार िविश आवाज उठिवण े
आव यक आ हे. तसेच कामा या िठकाणी प ु ष प कारा ंना ी प कारा ंना स मानप ूव क
वागणूक दे यासाठी िल ंगभाव जाणीव जाग ृती करण े आव यक आह े. तसेच उप माची
अंमलबजावणी कर यात यावी .
४) बढती आिण व ेतन वाढ करण े (Promotion and Increasing Payment ) :
ी प कार ही वत : प का रत े या े ात काम करत असत े. ते हा ित या कौश य
ामािणकता कत यिन ा जबाबदारी इ याद या आधार े बढती आिण व ेतन वाढ करण े
आव यक आह े. ी प कारा ंना पु ष प कारा ं इतक ेच समान कामाच े समान व ेतन
पदो नती स ुर ा स ुिवधा दान करण े आव यक आह े तरी ी प कारा ंना आपली गती
करता य ेईल.
५) काय ाची अम ंलबजावणी (Implimenting Law ):
ी प कारा ं यावरील वाढ या अ याचारा या प रि थती िनय ं ीत आण यासाठी
काय ाची यो य अ ंमलबजावणी करण े आव यक आह े. ी प कारा ंवरती होणार े िविवध
व पाच े अ याचार रोख यासाठी पोलीस शासन कायदा स ु यव था आिण
यायालयीन य ं णे या मा यमात ून काय ाची अ ंमलबजावणी करण े आव यक आह े. ी
प कारा ंवरती होणाया अ याचाराच े व प समज ून घेऊन पोलीस शासनामाफ त
गु हेगारावरती यो य काय वाही कर यात यावी तस ेच कायद े मंडळा माफ त यायालयीन
िनवाड े िनकालात काढ ून यायाची अ ंमलबजावणी करावी लाग ेल.
६) शासक य स ेवा पुरवठा (Providing Government Service ) :
ी प कारा ंना शासक य स ेवांचा पुरवठा करण े आव यक आह े, यांना वास िनवास
दैनंिदन स ुिवधां या व पात शासक य स ेवांचा पुरवठा करणे आव यक आह े.
munotes.in
Page 48
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
48 वरील सव उपाययोजना ंची थािनक तरावरती अ ंमलबजावणी करण े आव यक आह े.
आपली गती तपासा :
१) ी प कारा या सम या द ूर कर यासाठी उपाययोजना स ूचवा.
२अ.७ सारांश (SUMMARY )
आधुिनक का ळाम ये प का रत ेचे व प िवकिसत आिण गितशील होताना पाह या स
िमळते. िवशेषत: ी प कारा ंचा या े ाम य े वाढता सहभाग ही अ य ंत मह वाची बाब
आहे. या े ाम य े ीया प कार हण ून गुणव ा कौश य आिण यव थािपक यि
मह वाचा व प आपल े वतं थान आिण अि त व िनमा ण करत आह ेत. यामुळे या
ीया प ु ष प कारा या बरोबरीन े आप या भ ूिमका िनभावत आह ेत. यामुळे न या
आ हानाना सामोर े जात आह ेत. ी प कारा ंना पु षी स े या ि कोनात ून पाह याच े
वच वा या व पात पािहल े जात े. यामुळे िलंगभावाच े व प अिधक यावहा रक
व पात सम या हणून समोर य ेते. यामुळे ी प कारा या मानवी अिधकाराचा
हणून सुरि तत े या स ंदभा त पाह यास िम ळतो. यासंबंधी अन ेक अ यासक स ंशोधक
आिण स ंशोधन स ं थां या सव णामध ून आढ ळून आल े आहे तसेच आध ुिनक त ं ान
इंटरनेट यांचा चुक या व पात वापर के यामुळे ी प कारा या न या ाम य े वाढ
होत आह े. या ास ंबंधी सिव तर चचा होणे आव यक आह े.
२अ.८ (QUESTIONS )
१) ी प का रत ेची संक पना सा ंगून व प प करा .
२) ी प का रत े यावरती ी ेप सिव तर िलहा .
३) ी प का रत े या सम या आिण उपायािवषयी सिव तर िलहा .
२अ.९ संदभ ंथ (REFERENCES )
1) Marion Marzolf, 1977, Up from the rootnote : A History of women
journalist, Hastings House.
2) Madelon Golden Schilpp : Murphy S.M. 1983, Great Women of the
Press, Souther Illionis Univer sity Press.
3) Kathleen A Cairns, 2003, Front Page Women Journalist 1920 -
1950. University of Nebraska Press.
4) D.W. Deborah Chambers. Linda Steiner Carola Flems. 2004
Women and Journalism, Routledge Publication.
munotes.in
Page 49
49 ३
उ ोजकत ेचा अथ भूिमका कौश या
Entreprene urship Meaning
अ यासाच े घटक
३.० अ यासाच े उ े य
३.१ तावना
३.२ उ ोजकाचा अथ संक पना
३.३ उ ोजका या भ ूिमका व काय
३.४ उ ोजका ंसमोरील आ हान े
३.५ उ ोजका ंचे गुण व कौश य े
३.६ सारांश
३.७ अ यासाच े
३.८ संदभ ंथ सुची
३.० अ यासाच े उ ेश
उ ोजकाचा अथ व संक पना ंची ओ ळख क न द ेणे.
उ ोजका ं या उ ोगास ंबंधी काय आिण भ ूिमकांचा आढावा सा ंगणे.
उ ोजका ं या समोरील िविवध आ हाना ंचे िव ेषण करण े.
उ ोजका या ग ुण-कौश य प क रणे.
निवन उ ोजका ंची िनिम ती होण े.
३.१ तावना
उ ोग व यवसाय ही स ंक पना तशी ज ुनी आह े. पण जगातील औ ोिगक ा ंती नंतर
व प प ूण पणे बदलत े आहे. पूव कुटुंबातच कारागीरी प तीन े उ पादन क ेले जात होत े.
यांचे माण नग य व पाच े होते. काळा या ओघात यापारी णाली ह ळूहळू िवकसीत
होत होती . याचा प रणाम उ पादन े ि य ेवर होत होत े. .जगात औ ोिगक ा ंती नंतर
जगात यापारी े ात अिधक िवकास झाला . या द ेशाचे उ ोग िवकसीत झाल े ने देश munotes.in
Page 50
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
50 िवकसीत द ेश हण ून उदयास आल े आहेत हण ून देशाचा िविवध व पा या उ ोगाचा
िवकास मह वाचा असतो .
असे िविवध उ ोगा ं या िनिम तीत मह वाची भ ूिमका बनवणारी य हणज े उ ोजक
होय. कारण उ ोजकािशवाय उ ोगाची थापना होत नाही . जोपय त य या मनात
उ ोग थापन ेचा िवचार िनमा ण होत नाही तोपय त उ ो ग िनमा ण ि या स ु होत
नाही. हणून या व पाच े पोषक वातावरण पण अस यािशवाय य उ ोग
थापन ेकडे िवचार करत नाही .
भारतीय समाजात निवन उ ोजक िनमा ण होण े आव यक आह े. यासाठी निवन य न े
पुढे येणे गरज ेचे अशा यासाठी मागणार े इ छाश िनमा ण कर या या उ ेशाने हा पाठ
अ यासाला िदला आह े. समाजा या य ेक घटकात ून उ ोजक िनमा णासाठी लागणाया
गो ीची ओ ळख त ुत पाठात क ेली आह े.
३.२ उ ोजकाचा अथ संक पना
समाजाला आव यक असणा या गरजा प ुण कर यासाठी एखादी य िविश व पाची
ि या करत े. शमाजातील अशी य जी धोका प क न व अिनि तता ि वका न
आप या मनातील य ेये व व न प रप ूण कर यासाठी ज े य न करण े होय.
मानवी समाजाला चाल ू गरजा आिण भिव यातील गरजा ंचा िवचार क न याप ैक एखादी
गरज प ुण कर याकरीता िनयोजन प तीन े ि या करण े, उ ोजका ंना नेतृ व कौश य
आिण स ंघटन कौश या या आधार े आपल े उ ी ्ये पूण कर याचा य न करावा लागतो .
असे य न करणारी य हणज े उ ोजक होय . अशा उ ोजक िक ंवा संयोजक या
संबंधी काही िवचारव ंतानी िदल े या मह वा या या या प ुढील माण े आहेत.
१) माश ल या ं या मत े ’जबाबदारी ि वका न जोखीम प कारणारी य उ पादन ,
िनयोजन , पय वे ण अशी स ंघटने संबंधीची सव कामे पार पाडणारी य हणज े
उ ोजक होय .“
२) पीटर कर या ं या मत े, ’संयोजक हणज े अशी य जी सतत होणाया बदला ंचा
शोध घ ेऊन या ंचा पाठप ुरावा करत े. हणज ेच स ंयोजकासमोर आल े या
यावसाियक स ंधीचा उपयोग क न घ ेताना यासाठी िविवध यावसाियक स ंधीचा
उपयोग क न घ ेतात. यासाठी व ेगवेग या यावसाियक ार ंभ करतात .“
३) जे. बी. से यां या मत े, ’संयोजक हा एक तसा समाजाचा ितिनधी अस तो. जो
यवसाय उ ोगध ं ाला लागणाया सव संसाधना ंची उज ळणी करतो . व िविवध
उ पादन घटक वाप न मा ंचा आिण भा ंडवला ंचा यो य तो उपयोग क न व त ूचे
उ पादन व स ेवांची पुत ता कर यास सकारा मक क ृती करतो .“
munotes.in
Page 51
उ ोजकत ेचा अथ भूिमका कौश या
51 ४) ा. सज राव बोराड े यां या मत े, ’िविश व त ू-सेवां या गरज प ुती या उ ेशाने
थापन क ेले या औ ोिगक स ंघटने या िनयोजन समयोजन माग दश न संयोजन
आिण न ेतृ व करणाया य ला उ ोजक िक ंवा संयोजक अस े हणतात .
उ ोजकता स ंक पना
एखादी य नव े आिथ क साधन े हाती घ े यासाठी एखादा उप म यास इ ं जीम य े
Enterprise श द योग क ेला जातो . अशा उ ोगाची िनिम ती कर यासाठी योजनाब
काय करतो अशा य साठी उ ोजकता (Entrepreneur ) असे हणतात . जॉन काओ
यांनी उ ोजकत ेची स ंक पना मक मा ंडणी क ेली आह े. उ ोजकत े म य े जोखीम
प कार याची मता , संघटना ंची कौश य आिण उ ोगास िविवध िनमा ण करण े व
नविनिम ती कर याची ब ळ इ छा असण े गरज ेचे असत े. कर या ं या मत े उ ोजकता
केवळ मोठे उ ोग िक ंवा आिथ क सं था पय तच मया दीत नसत े तर ती लघ ुउ ोग िक ंवा
इतर आिथ कतर स ं थाम य े पण िततक च मह वाच े असत े. यांनी उ ोजकताच े एक
ा प सा ंिगतल े आहेत. य , कृती पया वरण आिण स ंघटन या ंचा िविश स ंबंधातून
उ ोजक उदयास य ेतो.
J³ekeÌleer
mebIeìve ke=Àleer
He³ee&JejCe
याम य े उ ोजका ंना जोडणाया य क ृती, पया वरण आिण स ंघटन यांचे संबंध पण एक
दुस याशी असतात पण या सवा ना जबाबदार उ ोजक असतो .
उ ोजक हा ग ुंतवणूक आिण उ पादन स ंबंधीची स ंधी या शोधात असतो . उ ोग
यवसायात नवनवीन उ पादन ि या घडव ून आण यासाठी उ पादन स ंघटन करण े,
भांडवली उभारणी करण े, कामगारा ं या िनय ु या करण े, क या माला या प ुरवठ्यांची
यो य सोय करण े. उ ोगासाठी जागाच े शोध घ ेणे. नवीन य ं व त ं ानाचा वापर क न
उ पादन करण े, क या माला करीता नवीन स ंसाधन े मािहती करण े. उ ोग यवसायात
दैनंिदन यव थाप न कर यासाठी उ च ग ुणव े या यव थापका ंची िनय ु क न या
सव बाबीच े सम वय साधण े या सव जबाबदारी प ूण य ला उ ोजक हण ून ओळखले
जाते.
उ ोग व उ ोजक यातील फरक
अनेकदा उ ोग व उ ोजक याम य े सारख े पण िदसत असल े तरी यात िविश प तीच े
कारचे फरक आह े याचा थोड यात आढावा प ुढील माण े घेता येईल.
GoîeespekeÀleeGoîeespekeÀleemunotes.in
Page 52
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
52 अ) व प
सव साधारणपण े उ ोग , कारखान े, यवसाय , कंपनी ा स ं था आह ेत. या िविश
इमारत िक ंवा थानावर वसल े या असतात . मा उ ोजक िक ंवा संयोजक ही एका
य म य े असणारी मानिसक ि या आह े. उ ोगातील व त ू साधना माण े िनण य व
धोरणे ठरिवण े या बाबी साधन व पात िदसत नस या तरी या स ंयोजका या क ृती
मधून िदसत असतात . सामा यपण े उ ोजक ही एक य असत े. जी उ ोजकाला प ुण
काया ि वत करत असत े.
१) या ी
िविवध व पा या व त ू व सेवा िनिम तीसाठी उ ोगा ंची थापना होत असत े. उ ोगाचा
मु य उ ेश व त ू व स ेवांची िनिम ती क न नफा कमवण े हाच असतो . उ ोग िविवध
व पाच े असल े तरीही उ पादन काय करण े एवढी या ी मया दीत असत े. परंतु
उ ोजकता या घटका ंची या ी यापक असत े. यवसाियक स ंधी या घटका ंची मया दीत
नाही. उ ोजका ं या मनात िविवध भावना असतात या ंची ते पुत ता कर याची यापक
तरावर काय रत असतो .
२) कार
उ ोगा ंचे अनेक कार असतात . कुटीर उ ोग , लघु उ ोग , मोठे उ ोग साख ळी उ ोग
एकाच कारच े अ नेक उ ाग े असतात . उदा. तांि क, परंपरागत , आिथ क ि थती ,
िश ण , ी-पु ष वग ैरे कार उ ोग असतात .
३) उ ेश
उ ोगात कारखान े व या ंि क करण या ंचे येय, िविश व त ूची िनिम ती कर याच े
असतात . यव थापकान े ती उ पादन उि े ठरव ून िदल ेली असतात . ती साधन े
कर यासाठी औ ो िगक स ं था काय करत े. परंतु उ ोजका ंची य ेय वतःसाठी व
समाजासाठी रोजगार िनमा ण करण े व व त ू सेवांचा प ुरवठा करण े या िशवाय
आधुिनक करण क न उ ोगाचा िव तार करण े हा उ ेश असतो .
३.३ उ ोजका ं या भ ूिमका व काय
उ ोजक हा उ ोगाचा सव सवा असतो . हणून उ ोगात उ पादन वाढ क न उ ोगाचा
सवा ग िवकासा या ि न े मह वा या तीन भ ुिमका पार पाडा या लागतात . या प ुढील
माण े आहेत.
१) नव िनिम तीची भ ूिमका
उ ोजक नवन या स ंधीचा शोध घ े यास आिण या िम ळवून या ंचा जा तीत जा त
उ कृ प तीन े उपयोग क न उ ोजका ंची सव कौश य दाखव याची भ ूिमका
साकारावी लागत े. उ ोगध ं ात यव थापका ंची सव काय समािव असतात . परंतु या munotes.in
Page 53
उ ोजकत ेचा अथ भूिमका कौश या
53 िशवाय या या यि म वाचा ठसा उमटल ेला असतो . ते सवा त मह वाच े असत े.
नवनवीन क पना सतत मनात िनमा ण होत असतात . ाहकां या गरजा कोण या आह ेत
हे ओळख याची मता असत े. हणून तो या ाहका ंचे समाधान क शकतो . अशाच
व तूचे उ पादन करतो . िनमा ण होणाया व तू येक कोळी निवन व पा या असतील
असे नाही. पण व त ू उ पादनाकरीता वापरल ेला माल , िनिम ती प ती याम य े नािव य
असत े. व तू िवतरण प ती नवीन असत े. िव न ंतर देणा या सेवाम य े नािव य असत े.
अशा प तीन े निवन व पाची िनिम ती क न ाहक राजाला आकिष त कर याची
भूिमका उ ोजकाला पार पाडावी लागत े.
२) धोका प कर याच े धाडस
उ ोजका ंना उ ोगात अिधक माणात धो का प कर याच े धाडस कराव े लागत े. या
धाडसा बरोबर प ुढील प रणामा ंची क पना असत े. तरी ही होणाया प रणामाची पवा न
करता वतःला झोक ून ाव े लागत े. कोणताही उ ोग स ु करण े हे पण मोठ े धाडस
असत े. कारण अशा िनावन उ ोगाला सतत अपयश य े याची श यता असत े.
यवसाया साठी गुंतवणूक केलेले भांडवल हणज े एक ब ुडवणूक िकंवा जुगार असतो .
कारण उ ोगात ून फायदा होईल याची खा ी नसत े. परंतु भांडवलाबरोबरच वतःच े
आयु य, क रअर व ैय िवकास वग ैरे बाबीत धोका ि वकारावा लागतो .
निवन उ ोगात व ैयि क मता व कौश याचा उपयोग िकती हो ईल याची खा ी नसत े.
वतः या फायदा तोट ्याचे मु यांकन न करता उ ोग िनिम तीकड े ल द ेतो. भिव या या
अिनि तत ेचा िवचार न करता धाडस करण े गरज ेचे असत े. पुढे उ ोग िवकासन ंतर ही
सरकारी धोरण े बदलण े, महामंदीचे िनमा ण होण े, अित र उ पादन होण े, जागितक य ु ,
साथीची रोगराई वग ैरे सार या सम या िनमा ण झा यास न घाबरता याचा सामना
कर याच े धाडस कराव े लागत े. जे उ ोजक धोका प कर याच े धाडस करतात त ेच
भिव यात मोठ े उ ोजक हण ून उदयास य ेतात.
३) उ पादन घटका ंचे संघटन व यव थापन
येक उ ोजका ंना संघटक व संयोजका ं या भ ूिमका साकार करा या लागतात . उ पादन
घटका ंचे योग मान े एकि त क न याला उ पादना ंची ि या प ूण करावी लागत े.
हणून यव थापका ंची पण िविवध काय करावी लागतात . यवसायाच े व प
िनि तीपास ून य उ पादतीत व त ू ि कंवा सेवा बाजा रपेठेत िव होईपय तची सव
काया ची जबाबदारी यावी लागत े. उ ोजक आप या यवसायासाठी यो य ठर ेल अशी
संघटना िनमा ण क न यो य या ि य ेसाठी माग दश न क न स ुचना िक ंवा आद ेश देत
असतो . उ ोजकासमोर िनमा ण होणाया सम या सोडव ून उ पादन काय णाली सतत
चालू रािहल याची का ळजी घेतो. उ ोजकाला आिथ क िहशोब आिण भा ंडवलास ंबंधीची
काय करावी लागतात . बाजारप ेठेतील उ ोगाची ित ा िनमा ण क न यात सात य
राख याची भ ुिमका पार पाडावी लागत असत े.
munotes.in
Page 54
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
54 उ ोजका ंना यव थापक य कामाची भ ूिमका पार पाडत असताना आपल े मु य उ ेश
सा य कर यासाठी यो य प तीत उपाय राबवल े जातात िक ंवा नाही याची पाहणी करत
असतो . उ ोजक एक उ म यव थापक असावा तसाच तो सव म स ंघटक ही असण े
गरजेचा असतो . संघटका ं या ना यान े याचा सतत पया वरणाशी स ंपक साध ून राहाव े
लागत े. सामािजक पया वरण, राजक य पया वरण, राजक य ि थती आिण आिथ क दजा
यांचा बाबतीत उ ोजका ंना सतक राहाव े लागत े. भांडवला ंचे पया वरण ह े सतत बदलत
असत े. या बदल या पया वरणाम य े िटक यासाठी उ ोगातील काही णालीत स ुधारणा
करा या लागतील . रोज या यवहारातील काम े उ ोजकांना काम े पण करावी लागतात
तसेच यवसायातील सव कामािवषयी स ुचना व आद ेश ा या लागतात .
भिव यका ळातील बाजारप ेठेत आप या मालाला िकती मागणी अस ू शकेल याला अ ंदाज
कर याच े काम याला कराव े लागत े. उ ोगासाठी लागणाया आिथ क मानवी माला या
साधना ंचे सम वय िनमा ण कराव े लागत े. तसेच या ं या काय णालीत माग दश ने कराव े
लागत े. उ ोगध ं ाला गतीपथावर घ ेऊन जा यासाठी ल ाव े लागत े. कामावरील
देखरेख आिण िनय ं ण या ंतून या या काया ची क पना य ेत यश वी हो यासाठी
उ ोजकाला यावसाियका ंची व यव था पकांचे प रणामकारक काम े करावी लागतात .
उ ोजका ंची काय
व रल माण े भुिमका िशवाय उ ोजकाला मह वा चे काय करावी लागत असतात . ऑथ र
कोल या ंनी उ ोजका ंना मह वा या पाच व पाची काय करावी लागत असतात .
यां या िवचारान ुसार उ ोजका ंना करा या लाग णाया काया चा आढावा प ुढील माण े
घेता येईल.
१. उि ्ये िनि ती
उ ोजका ंना या ं या यव थापका ंची उि ्ये िनि त करावी लागत असतात . उि ्ये
िनधा रण ह े आज या प रि थतीशी तडजोड करणारी असावी लागतात . यािशवाय
याम य े प रि थती माण े बदल क र याची मता असावी लागत असत े.
२. संघटन िनिम ती
उ ोजका ंना िवकसीत करणार े संघटन िनमा ण कराव े लागत े. उ ोगातील सव म
सहकाया चा सम ूह तयार क न या ं याकड ून संघटीत सहकाय िमळव याची जबाबदारी
उ ोजका ंची असत े.
३. तांि क प रप ूण ता
आप या उ ोगाला तांि क ्या प रप ूण कराव े. बदल या मागणी माण े तांि क बदल
क न नवनवीन य ं तं ाची मदत घ ेऊन उ ोगाला गती पथावर घ ेऊन जा यासाठी
निवन य ं तं साधना करीत लागणारा अथ पुरवठा कर याच े ही काम े करावी लागत े.
munotes.in
Page 55
उ ोजकत ेचा अथ भूिमका कौश या
55 ४. भांडवल उभारणी
कोणतीही काम े करता ंना पुरेसे भांडवल हणज े आिथ क गरज असत े. जर अस े भांडवल
आप याकड े उपल ध नस ेल तर भा ंडवला ंची उभारणी करावी लागत असत े. यासाठी
शेअस ची िव , कज रोख िक ंवा बँकाकड ून कज आिण सरकारी आिथ क मदत वग ैरे माग
पैक यो य मागा या मदतीनी उ ोगा या िविवध कामासाठी पतपुरवठा करण े ही
जबाबदारी प ूण करावी लागत े. यासाठी सवा त मह वाची बाब हणज े अशा आिथ क
सं थांशी उ म स ंबंध िनमा ण क न या ं याकड ून आिथ क गरज प ूण कर याची काम े
उ ोजका ंना करावी लागत असतात .
५. ाहका ंची आवड िनवडीची माहीती -
बाजारप ेठेत ाहक राजा असतो . तो या या आवड - िनवड आिण परवड ेल अशाच व त ू
खरेदी करत असतो . हणून ाहका ं या यो य प तीन े सेवा देऊ शकतील अशाच
नवनवीन व त ूचे उ पादन क न बाजारात मा ंडावे लागत े. हणज ेच आप या उ पादना ंचे
खरेदीदार ाहक वाढव याचा सतत य न करावा लागतो . यािशवाय उ म व पाचा
लोकस ंपक िनमा ण करण े पण उ ोजका ंसाठी अितशय मह वाच े असत े.
अशा िविवध प ती या भ ूिमका आिण काया मक योगदान उ ोजका ंना कराव े लागत
असत े.
३.४ उ ोजका ंसमोरील आ हान े
उ ोग े ात िविवध व पाच े िनयोजना मक भ ूिमका व काय पार पाड ून बदल या
प रि थतीचा प रणाम हण ून िविवध व पा या आ हाना ंना सामोर े जा याची तयारी
उ ोजका ंची असत े. काल एच. हे पर या ंनी उ ोगातील अडथ या या स ंदभा सिव तर
चचा केली आह े. याची थोड यात मािहती प ुढील माण े आहे.
सामािजक प रि थतीत समाजा म ये िविवध व पाची म ु य व मापद ंड असतात .
देशातील औ ोिगक तर सामािजक प रि थतीवर अवल ंबून असतो . याच सामािजक
घटका ंकडून व त ू व स ेवांची मागणी वर उ ोग आधारीत असतो पण समाज हा
प रवत नशील आह े. लोकस ं या िवचारधारा आवडी -िनवडी फॅड फॅशन याम य े बदल
होत असतात . अशा िविवध ि थतीचा िवचार क न आप या उ पादनाची तयारी करावी
लागत े.
munotes.in
Page 56
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
56 उ ोजका ं या समोरील अडथ यांचा त ा
प रि थतीम ुळे जमेची बाज ू अडथळा िक ंवा नुकसानीची बाज ू
१) बाजारप ेठेशी संबंध १) अि त वात द ेऊ शकणा या व तू
सेवांची कमतरता
२) थािनक स ं था - कंप या २) बाजारपेठेची ओळख नसत े.
३) स म थािनक मन ु य बळ ३) तांि क कौश या ंची उणीव
४) तांि क िश णाची मदत ४) भांडवलाची कमतरता
५) पुरवठादारा ंची मदत आिण
पुरवठादारा ंकडून उदारी ५) यवसायाब ल मािहतीचा अभाव
६) थािनक पत प ुरवठा मदत ६) इ छा श चा अभाव
७. बँकामाफ त पतप ुरवठा सहका य ७. सामािजक सम या
८. थािनक तरावर यो य स लागार ८. नोकरी हणज े पैशाची सहायता
९. यो य उ ोजक य िश ण ९. ताणतणाव व थकवा याकड े िवशेष ल
देणे.
१०. यश वी आदश १०. कायद ेशीर अडचणी व लाल िफती
कारभार
११. िनकोप पधा ११. पेटंटिवषयी श ंका
अ) सामािजक आ हान े
समाज आिण उ ोजक या ंचे जवळच े आिण कायमच े संबंधी असतात . समाजात िविवध
कारच े गट असतात . पण क ुटुंब हा यापक असतात . कारण तो उपभो ा गट आह े.
व तू व स ेवांची कायम मागणी क ुटुंबाकड ून होत असत े. कुटुंबा या मागणीचा प ुरवठा
कर याची जबाबदारी असत े. अशा प ुरवटा स ंबंधामुळे िविवध व पाची आ हान े िनमा ण
होतात . यापैक काही मह वाची आ हान े पुढील आह ेत.
१. सुर ा
समाजात िविवध कारणाम ुळे आंदोलन े, संप मोच व बंद क न अशा ंतता िनमा ण केले
जाते. अशा व ेळी उ ोजका ंना सहकाय कराव े लागत े. अ यथा समाजाचा रोष प करावा
लागत असतो . यामुळे उ ोगाचा मालम ा व मन ु यबळाची हानी होऊ शकत े अशा व ेळी
िमळाल ेली मागणी यो य व ेळी प ूण कर याच े मोठे आ हान असत े. याचा द ु प रणाम
उ ोगावर हो याची श यता असत े. munotes.in
Page 57
उ ोजकत ेचा अथ भूिमका कौश या
57 २. शासक य िदर ंगाई
देशातील िविवध काया लये पण समा जाचे घटक आह ेत. अशा काया लयीन काय प ती
एक आ हान े असतात . यास लाल िफतीचा कारभार हण ून ओळखतात . केवळ फाईली
टेबलावरच पड ून राहतात . यामुळे उ ोजका ंना यावसाियक िनण य घेणे आ हाना मक
होते. यािशवाय सहारी काय मातील ाचार हा िश ाचार होऊन बस याम ुळे
उ ोजका ंना अथ भुद ड पण सोसावा लागतो .
३. सहकाय अभाव
समाजातील सव घटका ंकडून यावसाियकास सहकाया ची अप े ा असतात . यि गत
ाहक वग आिण शासक य कच ेया त यांना जे हा उधारीवर माल िवकला जातो . ते हा
यांना व त ूचे पैसे वेळेवर दे याचे सहकाया या अप े ा असतात . पण ाहका ंना सरकारी
काया लयात सहकाया ची वस ुलीची मोठी सम या असत े. यामुळे उ ोगा या आिथ क
सम या िनमा ण होतात . सामािजक सहकाय िमळवणे ही उ ोगा या यावसाियक ्या
खूप मोठी सम या असत े.
४. जनस ंपका चा अभाव
यवसायाची बाजारप ेठेतील िस ी िशवाय िवकास होण े अश य असत े. तसेच जु या
ाहकवगा ला कायम ठ ेव यासाठी बाजारातील इतर उ पादना माण े आपली ही जािहरात
गरजेचे असत े. या िशवाय य िक ंवा अ य मागा ने संपक वाढिव यासाठी मोठ ्या
माणात खच करावा लागत असतो . ाहका ं या मागणी माण े यां या अप े ा पूण करण े
उ ोजका ं या समोर ख ूप मोठ े आ हान असत े.
५. मश च े पाठबळ
समाजात अस ं य व पाच े कामगार श मोठ ्या माणात आह े. पण ामािणक , गुणी,
कत यद व उ ोगाशी एकिन कम चाया चा पुरवठा िमळवण े मोठे आ हान असत े. कारण
मश िशवाय एकटा उ ोजक उ पादन क शकत नाही . सवा त मह वाची बाब
हणज े कुशल कामगारा ंचा अभाव अस याम ुळे उ ोजका ंना ख ूप मोठ े य न क न
चांगले कामगार िमळवाव े लागतात .
ब) जागितक करण व उदारीकरणाच े आ हान
आधुिनक का ळात जागितक करण , खाजगीकरण व उदारीकरण या निवन स ंक पना
उ ोग े ा या ीन े मह वा या आह ेत. जगातील उ ोग व अथ यव थ ेला म ु
बाजाराची स ंक पना जगातील तरावर िनमा ण झाली आह े. जागितक यापारी स ंघटना
'गट करारा ' नुसार निवन धोरण े पुढे आली आह े. यापाराला पारदश क मु यापार व
गुंतवणूक बह रा ीय क ंप यांची िनिम ती सरकारी उ ोगाची िनर ग ुंतवणूक करण व िवद ेशी
भांडवल ग ुंतवणुक ला िनब धाना िशिथलता असत े ही नवीन माण े आह े. थोड यात munotes.in
Page 58
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
58 देशातील उ ोगाबरोबरच िवद ेश कंप या आिण खाजगी उ ोजका ंशी प ध चे मोठे
आ हान आह े. अशा या यव थ ेमुळे िनमा ण होणाया सम या प ुढील माण े आहेत.
१) िवकसनशील द ेशातील बाजारप ेठेत िवद ेशी उ पादन े आिण स ेवा आ याम ुळे पधा
ती बनली आह े. उदा. चीन या व त व त ूने भारतीय बाजारप ेठेत रेलचेल केली
आहे.
२) आज जगात अम ेरीका ही महास ा आह े. यामुळे जगातील िविवध द ेशांवर या ंचा
भाव
३) आहे. यापाराबरोबरच द ेशातील आिथ क धोरणावर महास ेचा भाव िदस ून येतो.
४) जागितक म ंदी या लाट े या सम या उघ ुउ ोगा ंना अिधक भािवत करणाया आहेत.
जगात उपभोग व ृ ी िनमा ण झा यान े व कज व त झा याम ुळे व तूची मागणी
वाढते. चलन वाढीला व ेग येतो. जीवनाव यक व त ू व चैनी या व त ू या िक ंमती
झपाट्याने वाढतात . परदेशातील व त ू िनया तीमध ून अिधक आिथ क कमाई
कर या या व ृ ीने खाजगीकरणान े पु हा भर घातली आह े.
५) देशातील उ पादका ंपुढे पध त िटक यासाठी उ पादन खच कमी कर याच े आ हान
िनमा ण झाल े आहे.
६) जागितक अथ यव थ ेचे उदारीकरण झा याम ुळे निवन सम या िनमा ण झा या
आहेत. जगातील म ंदी या लाट ेने अमे रका, इं लंड यां यासह या ं यावर आधारीत
असणा या रा ांची आिथ क प रि थती कोलमडली आहे. भारतासार या
िवकसनशील द ेशात मािहती त ं ानाच े उ ोगा ंत कामगार कपातीच े धोरण राबवल े
गेले होते. जर रोजगार कपातीचा िनमा ण होणार अस ेल तर अस े धोरण नको
हण याची व ेळ आली आह े. कांही का ळाआधी भा ंडवली बाजारातही िनद शांक
घसरण हा िच ंतेचा िनमा ण झाला आह े.
क) सां कृितक िविवधत ेची आ हान े
उ ोजका ंना यो य धोरण िनमा ण क न यावसाियक आराखडा तयार करता ंना िविवध
सां कृितक प रि थती या य या माग याचा िवचार क न आ ंतररा ीय उ ोजक
िनमा ण होतात . याक रता पर ंपरा त ं ान , आिथ क, राजक य भा षा वग ैरे सां कृितक
फरक ल ात घ ेऊन आपल े उ पादन िनमा ण कराव े लागत े. देशातील छोट ्या उ ोगा ंनाही
थािनक सा ं कृितक भ ेदांना ल ात घ ेणे आव यक असत े.
१. सां कृितक भ ेद
ाहका ं या आवडी -िनवडी स ं कृतीवर आधारीत असतात . िवदेशी यावसाियक धोरण
ठरवता ंना या द ेशातील समाजाची सा ं कृितक व ैिश ्ये मािहती क न घ ेणे आव यक
असत े. उदा. भारतात िदवाळीला फटाक े फोडण े, मकर स ं ांतीला पत ंग तर गाई या munotes.in
Page 59
उ ोजकत ेचा अथ भूिमका कौश या
59 मांस िव वर ब ंदी आह े. यांचा िवचार क नच उ पादन िनमा ण क न िव करण े
आव यक आह े.
२. भाषा
उ ोगात िविवध भािषक कामगार असता त. यां याशी स ंवाद साधण े एक सम या असत े.
िवदेशी यवसाय करताना इ ं जी भाष ेचा वापर करावा तस ेच जािहराती करता ंना िविवध
देशातील थािनक भाषा ंचा वापर करावा याचा िवचार काळजीप ूव क करावा लागतो .
भारतासार या द ेशात िविवध लोक िविवध भाषा बोलणार े असतील तर छोट ्या िक ंवा
थािनक उ ोजका ंना पण थािनक भाषा िविवधत े या सम या िनमा ण होत असतात .
३. तं ान
उ ोजका ंने उ पादन आिण िव यातील स ंधीचा िवचार त ं ान िवकास आिण स ुिवधा
यातील फरक ल ात घ ेऊन करायला हवा . जे तं ान उपल ध नाही त ेथे या या
व तूची िव क शकत नाही . उदा. पाच या जनर ेशनचे (5G) नेटवक उपल ध
नसतात . पाच या जनर ेशनचे मोबाईल िव करण े चुक चे असत े. समाजातील लोका ंना
ाथिमक मािहतीसाठी न ेट हवे आहे. पण त ु ही इंटरनेटवर त ुम या उ पादना या िविवध
जािहराती क न फायदा होणार नाही . उदा. शेतकया साठी इ ंटरनेटवर खत े, बी-
िबयाणा ं या जाहीराती करण े.
४. यावसाियक ि कोन
िवदेशी बाजारात यवसाय करता ंना या या द ेशातील लोका ं या आवडी -िनवडी या ंचा
ि कोन आिण वत न प ती या ंची मािहती उ ोजका ंना असण े मह वाच े असत े.
यवसाया या ीन े तेथील वाता वरण अन ुकूल आह े क नाही याचा उ ोगावर काय
प रणाम होऊ शक ेल याच े अनुमान उ ोजका ंना घेता याव े. िवदेशी कंप यांशी थािनक
बाजारात पधा करता ंना छोट ्या उ ोजका ंना पण अशी मािहती मह वाची असत े.
ड) भारतीय उ ोजका ंसमोरील आ हान े
भारत हा िवकसनशील द ेश आह े. यामुळे िवकिसत द ेशातील उ ोजक आिण इतर
उ ोजका ं या बरोबर यावसाियक पधा करण े आव यक आह े पण याप ुव भारतीय
थािनक सम या ंचे आ हान आह े.
१. िश ण
उ ोग े ाचा िवकास कर यासाठी यो य ता ंि क िश ण िम ळणे गरजेचे असत े. याबरोबर
िविश यवसायाच े िश ण घ ेणे गरजेचे असत े. असे िश ण यो य दरात िम ळणे गरजेचे
असत े. िशवाय िश ण - िश ण ह े आंतररा ीय दजा चे असण े गरज ेचे असत े. ािमण
े ात म ुलभूत िश णा ं याच सम या आह ेत तर औ ोिगक िश ण िम ळणे किठण बाब
आहे. या सव प रि थतीवर मात क न जगातील उ ोजका ंना सामना करण े मोठे
आ हान आह े. munotes.in
Page 60
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
60 २. शासक य मा यता
भारतात कोणताही िनयम स ु कर याप ुव या स ंबंधी या िविवध परवान या आिण
माणप िमळिवण े आव यक असत े. यासाठी िविहत नम ु याचा अज सरकारी
काया लयांना करावा लागतो . यासाठी सरकार या संबंधीत िविवध खा या ंचे सहकाय
िनमा ण कराव े लागत े. अशा प रि थतीत उ ोग व ेळेवर स ु होईलच याची खा ी नसत े.
िशवाय सरकारी काया लयातील ाचार एक सम या आह े. कांही त णा ंना तर इ छा
असुनही परवानगी िमळत नाही हण ून उ ोग स ु करण े श य होत नाही .
३. मुलभूत साधना ं या सम या
केवळ उ ोग स ु कर याची इ छा अस ून चालत नाही तर उ ोगासाठी लागणाया
पायाभ ूत सुिवधा पण यो य माणात उपल ध असण े गरज ेचे असत े. औ ोिगक
वसाहतीत (MIDC ) म ये माफक दरान े जागा उपल ध असण े पाणी , वीज, वाहतूक
कामगार प ुरवठा, क चा मालाची उपल धता , यो य माणात उपल ध ह यात . िशवाय
इंधन, दूर वनी वग ैरे सेवा माफक दरात ह यात पण भारतीय महागाईचा िवचार क े यास
हा ख ूप किठण आह े.
४. भांडवल प ुरवठा
उ ोगा या थापन ेपासून ते उ ोग भरभराटीपय त मह वाचा घटक हणज े भांडवल
उपल धता होय . भारतीय िव ीय स ं थांकडून भांडवल िमळिव या या िविवध ि या
प ती मुळे अनेक अडचणी िनमा ण होतात . क व रा य सरकार या िविवध योजना
अनेक योजना क ेवळ कागदावर आह ेत. येक नव उ ोजका ंना तर याचा फायदा होत
नाही. सुलभ प तीन े िव ीय प ुरवठा होऊन नवीन उ ोग स ु होऊन िवकसीत होतील
अशा योजना नस याम ुळे अनेक उ ोग ब ंद होताना िदसतात .
५. उ ोग स ंर ण धोरण
लघु उ ोग व म यम उ ोगध ं ांना अि त व िटकिव यासाठी स म होईपय त शासनान े
संर णा मक धोरणा मक काय म राबवण े गरज ेचे आह े. सव उ ोगा या िन कोप
िवकासाची का ळजी घेतली पािहज े. देशात उ ोजका ंचा िवकास ही का ळाची आव यकता
आहे. वाढती लोकस ं या असणाया चीन , भारतासार या द ेशात रोजगार स ंधीम य े
वाढीची गटनी ख ूपच म ंद असत े. अशा रोजगाराच े समाजातील सव तरात समान होत
नाही. हणून न या िपढीला सा र -िनर र त णा ंना वतः या पायावर उभ े करण े गरजेचे
असत े. उ ोजक िवकासाला पया य नसतो . यासाठी शासनान े िनमा ण होणाया सम या
सोडिव याची तयारी सतत ठ ेवणे गरज ेचे असत े. हणज े उ ोजका ंची वाट सोपी क ेली
पािहज े. जर उ ोजका ंना संर ण िम ळाले तर भारत लवकरच आिथ क महास ा हण ून
नाव पाला आल ेली िदस ेल.
munotes.in
Page 61
उ ोजकत ेचा अथ भूिमका कौश या
61 उ ोजक हा उ ोग े ातील सव बाब ना जबाबदार असतो . तसेच समाजातील सव
घटका ंचा सम वय साध ून उ ोगा या िवकासाबरोबर रा ीय गती व सामािजक
प रवत नाची जबाबदारी पण प ूण करावी लागत असत े. असा उ ोजक हा सव गुणसंप न
असण े गरजेचे आहे. उ ोजका ं या अ ंगी कोणत े गुण कौश य असाव ेत याची मािहती पाह .
३.५ उ ोजका ंची गुण कौश य
उ ोगाची िनिम ती कर यासाठी जिमन , भांडवल, पाणी यव थापक व कामगार या
घटका ंची िनता ंत गरज असत े पण या सव साधनाची उपल ध क न सम वय साध ुन
य उ पादन क न घ ेणारी सवा त मह वाची य हणज े उ ोजक होय . असा हा
मह वाचा सव गुणसंप न असण े आव यक असत े. जर औ ोिगक े ात एक भावी
उ ोगपती हण ून नावलौिकक िम ळव यासाठी आव यक असणाया गुण व कौश या ंची
ओळख मह वाची आह े.
अ) उ ोजकांचे आव यक ग ुण
१) ानस ंप नता
उ ोजकाला उ ोग े ाबरोबरच जगातील िविवध े ाचे ान असण े आव यक असत े.
हणून उ ोजक हा उ च -पदवीधर असावा हणज े या याकड े जगातील िविवध
प रि थतीबरोबर सम वय साध यासाठी प रप ूण ान अस ू शकेल. थोड यात उ ो जक
एक ानी य असावी .
२) बाजारप ेठेचे आकलन
उ ोजकाला उ ोगात ून जे उ पादन करावयाच े असत े याला बाजारात चा ंगली मागणी
असण े गरज ेचे असत े. हणून बाजारातील मागणी प ुरवठा, तेजीमंदी आिण इतर चढ -
उतारास ंबंधीचे आकलन असणारी य च ाहका ं या गरजा प ूण क न अिधक नफा
कमवून यश वी होऊन भावी उ ोगपती हण ून उदयास य ेत असत े हणून बाजारातील
येक हालचालीच े संपूण मािहती असण े गरजेचे असत े.
३) िवकसीत य म व
उ ोजक हा थम एक 'मानव' असतो याम ुळे मानवी समाजा या िनती -िनयमा माण े
िविवध भ ूिमका यास पार पा डा या लागत असतात . अशा भ ूिमका साकारता ंना य चा
वभाव , गुणधम , आचार -िवचार या ंचा प रणाम हा य या वत नावर होत असतो .
हणून उ ोजका ं या स ुणी य म वाचा िवकास क न सामािजक स ंबंध सुधार याची
गरज असत े. हणज े उ ोगात स ंघष ज य प रि थती िनमा ण झा यास याचा उपयोग
होत असतो .
munotes.in
Page 62
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
62 ४) यव थापक य िश ण
उ ोजक हा उ ोगाचा मालक असला तरीही आपला उ ोगा स ुिनयोिजत
चालव यासाठी िविश प ती या यव थापक य िश ण - िश णाची िनता ंत गरज
असत े. कारण उ ोगास ंबंधीचा कोणताही िनण य घेतांना सा रासार िवचार क न
िनयोजनब िनण य घेऊन व ेळ व पैशाची बचत होत असलत े. येक बाब इतरा ं या
स यावर आधारीत न राहता काही ठोस िनण यासाठी अशा िश णाची गरज असत े.
५. आिथ क ान
उ ोग े ातील य ेक यवहार हा आिथर ्◌्◌ाक द ेवाण-घेवाणी िशवाय करण े श य
नसते. नफा-तोटा, खरेदी-िव , मागणी प ुरवठा, कज रोखे, शेअर बाजार , बँकांचे
यवहार , तधोरण , आिथ क पतप ुरवठा करणाया िविवध स ं या, सरकारच े आिथ क
िनयम-कायद े-धोरण या स ंबंधी सव कार े मािहती व आकलन उ ोजकाला असण े
गरजेचे आहे. कारण आिथ क उलाढाल ही उ ोगाचा मह वाचा िवभाग असतो .
ब) उ ोजका ंची कौश य
१. संघटन कौश य
उ ोजका ंना आप या उ ोग स ंघटनेचा भावी स ंघटका ंची भ ूिमका साकार करावी
लागत े. उ ोगात म करणार े कामगार , यव थापक , बाजारप ेठ, ाहक , पतसं था या ंत
उ म कार े सम वय िनमा ण कर यासाठी कौ श यप ुण संघटक होण े गरजेचे असत े. एक
कणखर न ेतृ वा माण े औ ोिगक स ंघटन चालव याची मता उ ोजका ं या अ ंगी असण े
गरजेचे आहे.
२. यव थापन कौश य
उ ोग एक मोठी यव था असत े. िविवध िवभाग व शाखा ंचा समाव ेश असतो . अशा
िविवध घटका ंना स ुिनयोिजत कर यासाठी य व थापक य कौश य मह वाच े असत े.
हणून उ ोजका ंनी यव थापक य कौश य स ंप नत ेसाठी उ म कार े िश ण घ ेणे
गरजेचे असत े.
३. सम या िनम ु लन कौश य
उ ोगात अन ेक घटका ंचा सहभाग असतो याम ुळे चांग या बाबी बरोबर का ंही सम या
पण िनमा ण होत असतात . यामुळे उ पादन ि य ेवर वाईट प रणाम हो याची श यता
असत े. हणून उ ोजका ं या अ ंगी अशा सम या सोडिव याची पा ता असण े गरज ेचे
असत े. तांि क िबघाड , संघष , आिथ क मंदी, अित र उ पादन , महागाई न ैसिग क
आप ी , जुनी उ पादन णाली यासार या सम या सोडिव याच े कौश य अवगत असण े
गरजेचे असत े.
munotes.in
Page 63
उ ोजकत ेचा अथ भूिमका कौश या
63 ४. मानवी स ंबंध संवध न कौश य
उ ोग स ंघटनेत मानवी ह क व य ंि क घटक या ं या मदतीन े उ पादन क ेले जाते. यं हा
िनज व घटक असतो तर कामगार हा िजव ंत मानवी ाणी असतो . िनसग िनयमान ुसार
यास तहान , भूक, आळस, थकवा , ेम यासार या सहज क ृती असतात . हे ओळखून
औ ोिगक े ाचा िवकासात मानवी स ंबंध िवकसीत कर यासाठी िविवध काय म
राबिवण े गरज ेचे असत े. याम ुळे मानवी िहत स ंबंधाची जतन कर याच े कौश य
आ मसात असाव े.
५. तांि क कौश य
आधुिनक का ळात उ ोगा या सवा गीण िवकासासाठी ब दल या प रि थती माण े नवीन
यं तं ाचा उपयोग करण े गरज ेचे आहे. परंतु अशा नवीन णाली ब ल उ ोजकाकड े
कौश य असण े गरजेचे आहे. संगणक य िहशोबा ंची टॅली प ती इ -मेल, फॅ स, इंटरनेट
या िशवाय धो या या िठकाणी वय ंचिलत य ं आिण य ं मानव (रोबो) यां या िवषयीच े
कौश य असण े गरजेचे आहे.
६. नेतृ व कौश य
उ ोजक हा आप या यवसायाचा न ेता असतो . कारण यान ेच िनमा ण केलेली ती
यव था असत े. यासाठी यो य -अयो य या स ंबंधीची जािणव क ेवळ अिधक मत ेने
उ ोजकालाच असत े. हणून तो एका भावी न ेतृ वा माण े संकटसमयी आपली स ंघटना
स मपण े पुढे घेऊन जाऊ शकतो . हणून संघटना चा ंग या प तीन े गती क शकत े
यासाठी उ ोजका ंनी संकटाची जबाबदारी आिण गतीचा आन ंद घेऊन चालणारा न ेता
असावा .
अशा प तीन े उ ोजक हा उ ोगासाठी अितशय मह वाची य असत े.
३.६ सारांश
औ ोिगक समाजशा िक ंवा माच े समाजशा या ि कोनात ून उ ोजक ही
संक पना अितशय मह वाची आह े. औ ोिगक ा ंती न ंतर जगातील यावसाियक
व पात मोठा बदल झाला . कारागीरी प ती हा स पाह न कारखानदारी उ ोग िवकसीत
झाली. परंतु याम य े केवळ िविश घ टकातील उ ोजक िनमा ण होण े समाजा या ि न े
िहताच े नाही . हणून समाजातील कोण याही य ला एक उ म उ ोजक हो या या
ि ने हा पाठ अितशय मह वाचा आह े. भारतीय समाजा या ि न े ी वगा ला वषा नुवष
पु षांची दासी हण ून गुलामीच े जीवन जगाय ला लागत होत े. हणून ी समाजालाही
आिथ क वावल ंबन हो यासाठी िविवध े ात स ंधी आह ेत यास उ ोग े पण अपवाद
नाही. जगात अन ेक देशात ी उ ोजक नावा पाला आ या आह ेत. तशा भारतात पण
काही बोटावर मोज याइत या ी उ ोजक आह ेत. परंतु या प े ाही अन ेक ि या ंनी या
े ात आपला ठसा उमटवण े गरजेचे आहे हणून हा पाठ अितशय मह वाचा आह े. munotes.in
Page 64
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
64 समाजातील कोण याही य ला उ ोजक हो यासाठी या प ती िश ण िश ण व
संसाधनाची गरज आह े. याब ल सिव तर चचा केलेली आह े. याम ुळे कोणतीही य
जर उ ोजक होऊ इि छत अस ेल तर ितला िविवध ग ुण कौश याच े ान आ मसात
करणे गरजेचे आहे.
उ ोग े ाचा िवकास हणज े देशाचा आिण पया याने समाजाचा िवकास असतो . हणून
देशातील बह स ं य य जर उ ोग ि य ेत सहभागी असतील तर या द ेशातील
आिथ क ि थती स ुधारत असत े. हणून वैयि क िवकासा बरोबर सामािजक
िवकासासाठी जा तीत जा त िवकास गती पथावर जाण े गरजेचे असत े पण उ ोगाला
िवकसीत कर यासाठी सव गुणसंप न उ ोजक उदयाला य ेणे मह वाच े असत े.
३.७ अ यासाच े
१) उ ोजकाचा अथ व संक पना प क न उ ो ग व उ ोजक यातील फरक सा ंगा.
२) उ ोजका ं या मह वा या काया संबंधी या िविवध भ ूिमका प करा .
३) उ ोजका ं या समोरील आ हान े सांगून या ं या ग ुण-कौश या ंचा सिव तर आढावा
या.
४) एखा ा त णाला उ ोजक बन यासाठी आव यक या मािहतीवर िनब ंध िलहा .
िटपा िल हा
१) उ ोजकाची स ंक पना
२) उ ोजकाची भ ूिमका
३) उ ोजकाची कौश य े
३.८ संदभ ंथ
१) डॉ. सुधा का ळदाते औ ोिगक समाजशा
२) ा. सुहास िनग ु ण म आिण यावसायाच े समाजशा
३) सज राव बोराड े, डॉ. दीप गा ंगुड , िश पा जाधव , समाजशा ातील उदयो म ुख े े,
िनराली काशन , पुणे - २०१८ .
munotes.in
Page 65
65 ४
मिहला उ ोिजका
घटक रचना
४.० उ ी े
४.१ प रचय
४.२ उ ोजकत ेची वाढती गरज
४.३ मिहला उ ोजक
४.४ भारतातील मिहला उ ोजक
४.५ मिहला उ ोजकता आ हान े
४.६ मिहला उ ोजका ंचे योगदान
४.७ आ हाना ंवर मात कर यासाठी स ूचना
४.८ िन कष
४.९ सारांश
४.१०
४.११ संदभ
४.० उ ी े
उ ोजकत ेत मिहला ंची भूिमका समज ून घेणे
उ ोजकत ेम ये मिहला ंनी घेतलेली आ हान े जाणून घेणे
असे बदल स ुचिवण े याम ुळे मिहला ंना आ हाना ंवर मात कर यास मदत होईल
४.१ प रचय
पुरातन काळापास ून उ ोजक व न ेहमीच प ु ष धान े ात रािहल े असे हण याची गरज
नाही तथािप , प रि थतीत मिहला ंना नािव यप ूण आिण ेरणादायी उ ोजक बनिव याम य े
बदल झाल े आहेत. मिहला ंनी आिथ क ्या वावल ंबी हो याचा आ ह धरला
िश णा या साराम ुळे मिहला ंना उ ोजकत ेत व ेश िमळाला . पूव लोक या ं या घरा या
बाहेर काम करणा या ि या ंकडे िविच पण े पाहत असत . पण आज प रि थती बदलली
आहे आिण जवळपास य ेक कार या उ ोगात मिहला उ ोजक आप याला िदसतात .
आिथ क िवकासात मिहला ं या भ ूिमकेकडे कोणी द ुल क शकत नाही , तर या ंचे योगदान
मह वप ूण आहे. तरीही मिहला उ ोजकत े या िवकासाम य े खूप वाव आह े. मिहला कौश य munotes.in
Page 66
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
66 आिण व ैिश ्ये आ मसात कर यासाठी मिहला उ ोजका ंना यो य िश ण िदल े पािहज े
जेणेक न बदल या जागितक प रि थतीतील आ हाना ंना सामोर े जावे लागेल.
४.२ उ ोजकत ेची वाढती गरज
मिहला उ ोजकता ही अलीकडील घटना आह े जी १९७० म ये अि त वात आली . परंतु
नवीन औ ोिगक धोरण अि त वात आ यान ंतर ही स ंक पना १९९१ म ये यात
झाली. या धोरणाम ुळे जागितक करण , उदारीकरण आिण खाजगीकरणाला ो साहन
िमळाल े याम ुळे पु ष आिण ि या ंसाठी जा तीत जा त वय ंरोजगारा या स ंधी िनमा ण
झा या . सरकारन े देऊ केले या योजना व ो साहन मिहला उ ोजका ं या िवकासात
मह वप ूण भूिमका बजावतात , या यादीची यादी भारतात फार ला ंब आह े. या मिहला ंनी
उ ोजकत ेत व ेश केलेली कारण े िभ न अस ू शकतात . काह नी आप या कुटुंबाचे समथ न
कर यासाठी िक ंवा कौट ुंिबक यवसाय िवकिसत कर यासाठी िक ंवा आिथ क वत ं पणे
वेश केला अस ेल. सम या काहीही असो , मिहला उ ोजक काय म जोिखम असणारी
नविनमा ते आिण आयोजक हण ून ओळख या जातात . वेगवान गतीमान जागितक
प रि थतीन े आप या अ थ यव थ ेत मोठ े बदल घडव ून आणल े आह ेत. वातावरणातील
पधा रोजगारा या स ंध ना मया िदत करत े याम ुळे वय ंरोजगाराची गरज िनमा ण होत े.
वयंरोजगार आिण उ ोजकता िवकासा या स ंधी कोण याही िल ंगभेदािशवाय प ु ष आिण
मिहला दोघा ंनाही ा या लागतील . अशा कार े बेरोजगारी या सम या ंशी लढ यासाठी
उ ोजकता िवकास ह े एक शि शाली साधन अस ेल. उ ोजकता ह े देशा या िवकासास
हातभार लावणार े मुख घटक आह े. लोकांचा उ ोजक आ मा आिथ क उ नती करतो
िवकास .
४.३ मिहला उ ोजक
एक मिहला उ ोजक ही एक मिहला िक ंवा मिहला ंचा एक गट आ हे जो आर ंभ, आयोजन
आिण ऑपर ेट करतो व ैयि क फाय ासाठी यवसाय उप म . मिहला उ ोजक स ंक पना
संबंिधत आह े मिहला सबलीकरण आिण म ु यासार या स ंक पना मिहला सापडतात
पूव या िदवसा ं या त ुलनेत वेगवेग या े े जेथे मिहला ंचे ि याकलाप होत े फ घरग ुती
कामापुरती मया िदत नाहीत . आज आप याला क ेवळ पापड , लोणच े आिण पावडर
यवसायातच न ह े तर उ पादन , यापार आिण स ेवा े ातही मिहला आढळतात . यात व ेग
न क च कमी आह े यात श ंका नाही , परंतु मिहला उ ोजक े ात व ेश करीत आह ेत
आिण िनि तच त े यांचा भाव िनमा ण करीत आह ेत.
आपली गती तपासा
१. उ ोजकता आिथ क वाढीस कशी मदत करत े?
२. आपण मिहला उ ोजका ंचा अथ प क शकाल का ?
munotes.in
Page 67
मिहला उ ोिजका
67 ४.४ भारतातील मिहला उ ोजक
७० आिण ९० या दशकात ि या िविवध स ंध कड े आकिष त झा या अ यापन नोकरी ,
बँिकंग े . रोजगारम य े अशा ि या देखील हो या या क ृषीसार या कमी उ पादक
काया त सापड या . ते गृहपाठकार हण ून समजल े गेले आिण ी उ ोजक य ि याकलाप
घेऊ शकत े ही क पना एक िवनोद मानली ग ेली. नवीन औ ोिगक धोरण स ु झा यान ंतर
मिहला ंनी बदला ंना ितसाद द ेणे सु केले आिण उ ो जकां या बाजारात व ेश कर यास
सुरवात क ेली. मिहला ंनी पापड , लोणची इ याद नी घरग ुती उ पादना ंपासून सु वात क ेली
परंतु नंतर उ पादन , यापार आिण स ेवा स ंबंिधत े ाशी स ंबंिधत म यम उ ोगा ं या
उ ोजक काया कडे ल क ि त क ेले गेले. िनयोजन आयोगान े आिण भारत सरकारन ेही
यांची गरज ओळखली मिहला ंनी आिथ क िवकासा या म ु य वाहात भाग यावा . भारत
सरकार िविवध धोरण आिण काय मां या मा यमात ून भारतीय मिहला ंना पुढे ये यास
ो सािहत करीत आह े. उदाहरणाथ . रल य ूथ फॉर स े फ ए लॉयम ट
(टीआरवायएसईएम ), पंत धान रोजगार योजना (पीएमआरवाय ), ामीण भागात मिहला
आिण म ुलांचा िवकास (डीड य ूआरसीए ), एकाि मक ामीण िवकास काय म
(आयआरडीपी ). मिहला उ ोजका ंना अन ुदान, कर माफ योजना आिण सवलती द ेखील
सरकारन े वाढिव या आह ेत. शासनान े देऊ केले या काही योजना खालील माण े.
१. रा ीय लघ ु उ ोग महाम ंडळ (एनएसआयसी ) ारे पुरवलेली एकाि मक समथ न योजना
२. पंत धाना ंचा रोजगार िनिम ती काय म (के हीआयसी ) आिण कॉयर बोड
३. बँक ऑफ इ ंिडया ार े ि यदिश नी योजना
४. ि या ंसाठी यापार स ंबंिधत उ ोजकता सहा य आिण िवका स (TREAD) योजना , जी
सू म, लघु व म यम उ ोग म ं ालयान े पुरिवली आह े.
५. माय ो व मॉल ए ंटर ाइज ेज ल टर ड े हलपम ट ो ाम (एमएसई - सीडीपी )
६. मिहला ंसाठी िश ण आिण रोजगार काय मांना सहा य (एसटीईपी )
७. िबगर श ेती िवकास (एआरड य ूएनडी) योजनांम ये ामीण मिहला ंना सहा य
८ . मिहला व बालिवकास म ं ालया या योजना ंनुसार वय ंिस िस
९ . ेिडट ग ॅरंटी फंड योजना
१०. मिहला ंसाठी िसडबी िवपणन िनधी
११. यव थापन िवकास काय म
१२. मिहला सिमती योजना
१३. इंिदरा मिहला योजना
१४. कृषी व ामीण िव कास योजना ंसाठी रा ीय ब ँका munotes.in
Page 68
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
68 १५. एसबीआयची ी श योजना
१६. वयंसेवी सं था ेिडट योजना
१७. माय ो ेिडट योजना
१८. एकाि मक ामीण िवकास काय म (आयआरडीपी )
१९. मिहला िवकास महाम ंडळ (ड य ूडीसी)
२०. ामीण मिहला ं या श ेती नसल े या उ पादना ंचे िवपणन (मािहमा )
भारत सरकार , बँका, वयंसेवी सं था आिण इतर िविवध स ंघटना ं या य ना ंनी मिहला ंना
वतःच े उ ोग स ु कर यास ो सािहत क ेले. मिहला ंनी या े ात दीघ वास क ेला
असला तरी , भिव य कठीण आिण अ य ंत आव यक आह े.
४.५ मिहला उ ोजकता आ हा ने
या माण े एखा ा ीला ित या द ैनंिदन जीवनात आ हाना ंचा सामना करावा लागतो
तसाच ती ज े हा आिथ क बाजारात व ेश करत े ते हा ित यासाठी प रि थती म ुळीच व ेगळी
नसते. य ात कोण याही उ ोजक य काया त व ेश करताना आिण त े आप या
यवसायात स ु असताना आ हान े येक ट यावर वाढतात . यात काही श ंका नाही क
पु ष उ ोजका ंनादेखील आ हाना ंचा सामना करावा लागतो पर ंतु केवळ एक मिहला 'िकंवा
ी व ' अशी अन ेक आ हान े िनमा ण केली जातात जी मिहलाप ुरते मया िदत आह ेत.
घरगुती आिण उ ोजक ितब ता दर या न संघष : एखा ा मिहल ेला सवा त मोठ े
आ हान हणज े उ ोिजक काया सह घरग ुती काम कस े यव थािपत कराव े. एक ी
ामु यान े घरगुती कामाची काळजी घ ेते. ितचे कौटुंिबक जबाबदा या ित या उ ोजक य
ि या कर यासाठी बह त ेक वेळा अडथळ े असतात . ितची म ुले व वृ सद य आिण स ंपूण
कुटुंबा ती असल ेली ित या जबाबदा ्यांमुळे ितला कोण याही यवसायात य त राह यास
खूप कमी व ेळ िमळाला . यां यातील बह त ेक लोक या ं या घरग ुती कामाशी तडजोड क
शकत नाहीत हण ून या ं या आिथ क काया सह तडजोड क शकता .
िश णाम य े ल िगक अ ंतर : भारतातील ब या च कुटुंबांम ये मुली / ि या ंकडे जाणे टाळल े
जाते िविवध कारणा ंमुळे शाळा आिण महािव ालय े. कुटुंबातील सद य य ेथे यांचे िश ण
थांबवतात पदवीप ूव िविवध तर , अशा कार े उ च िश णाचा य ेणार नाही िच .
िश ण , यावसा ियक अ यास म आिण इतर अ यास मा ं या स ंयोजनाचा अभाव आह े
कोण याही उ ोजक य ि याकलाप कर यासाठी आव यक .
गंभीरपण े घेतले जात नाही : या ि या कोणताही यवसाय करतात या ंना गा ंभीया ने
घेतले जात नाही . ित या आसपास या लोका ंना अस े वाटत े क ितचा छ ंद आहे िकंवा
ित या कौट ुंिबक कत यांक रता कोणताही साइड ोज े ट आह े. मिहला ंचे मते आिण स ल े
नेहमीच माणसा या मताशी त ुलना करता त हण ून पािहली जात नाहीत . (डॉ.
िवजयक ुमार ए . आिण जयिच ा एस ). बह तेक वेळा या ं या क पना ंचा उपहास द ेखील क ेला munotes.in
Page 69
मिहला उ ोिजका
69 जातो, कारण ती ी हण ून ज माला आली आह े. यामुळे ेरणा होत े .या िल ंगभेद ी
उ ोजकासाठी मोठा अडथळा ठरतो .
सवा ना संतु क इि छत : पु ष धान समाजात , येका या माग या प ूण कर यासाठी
आिण या ंना आन ंदी ठेव यासाठी मिहला न ेहमीच समाजीक ृत के या जातात . ते तडजोड
करतात आिण वतःला आप या समाजा या मागणीन ुसार समायोिजत करतात .
यां यातील बह त ेक मिहला या ं या कौश या ंचा, व ना ंचा याग करतात .
पु ष धान समाज : आजही ि या प ु ष अह ंकाराला बळी पडतात . बह तेक वेळेस ते
मु ाम या ं या घरात ठ ेवले जातात आिण या ंना यवसायात भाग घ े याची परवानगी नसत े.
अशा सोसायट ्यांम ये एखादी ी उ ोजकता वीकारण े अ यंत कठीण आह े. केवळ ीची
व नेच न ह े तर या ं यातील कलाग ुणांचा नाश कर यासाठीही प ु ष धान स ं था
जबाबदार आह ेत.
४.६ मिहला उ ोजका ंचे योगदान
रा ा या आिथ क िवकासाम य े मिहला ं या भ ूिमकेकडे दुल करता य ेणार नाही . खरं तर
यांना कोण याही यवसायात सि य सहभाग घ े यासाठी ो सािहत आिण े रत क ेले
जावे. भारतातील अनौपचा रक अथ यव थ ेम ये आिण स ू म आिण लघ ु उ ोग े ातही
मिहला ंचा मोठा वाटा आह े. आिथ क िवकासा या गतीसाठी मिहला उ ोजका ंचा वाढीव
पुरवठा आव यक आह े (शाह, २०१२ ) मिहला उ ोजक क ेवळ क ुटुंबातच न ह े तर
समाजातही बदल घडवणारी भ ूिमका िन भावतात आिण समाजातील इतर सद या ंना अस े
उप म राबिव यास े रत करतात . मिहला उ ोजक ही द ेशाची मालम ा असतात कारण
ते काही उ पादक कामात य त असतात आिण इतरा ंना रोजगारा या स ंधी िनमा ण
करतात . यामुळे ग रबी कमी होत े आिण ब ेरोजगारीची सम या कमी होत े. यां या
योगदानाच े सारांश खालील माण े आहेत :
भांडवल रचना : िनि य बचत काही उ पादक कामा ंम ये गुंतिवली तर अथ यव था
वेगाने वाढत े. उ ोगात ग ुंतवलेला िनि य िनधी आिण अशा कार े रा ीय ोता ंचा इ तम
उपयोग क ेला जातो . भांडवला या िनिम तीची ही घटना आिथ क वाढीस व ेगवान करत े.
दरडोई उ प नात स ुधारणा : जमीन , कामगार आिण भा ंडवल अशा िनि य
संसाधना ंम ये पांत रत कर या या स ंध चे शोषण व त ू आिण स ेवां या व पात रा ीय
उ प न आिण स ंप ीम य े वेश करण े हा एक प रणाम आह े उ ोजक ि याकलाप
वाढिव णे. दरडोई उ प न आिण िन वळ रा ीय उ पादन होईल वाढिवल े जाऊ .
रोजगार िनिम ती : उ ोजक य ि या रोजगारा या स ंध ना ज म द ेतात. मिहला उ ोजक
नोक या बनवतात नोक या शोधत नाही . रोजगारिनिम ती क न आिथ क िवकासाला गती
िमळत े.
संतुिलत ाद ेिशक िवकास : देशाचा ाद ेिशक िवकास स ंतुिलत आह े कारण ि या बह त ेक
यवसाय स ु करतात ामीण आिण अिवकिसत द ेशातील ि या सरकार द ेखील munotes.in
Page 70
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
70 ो सािहत करत े उ ोजका ंनी या े ात िविवध योजना आिण अन ुदाना ार े यवसाय स ु
केले.
राहणीमानात स ुधारणा : ि या या ं या छो ट्या छोट ्या यवसायात िविवध उ पादन े तयार
करतात लोका ंना वाजवी दरात द ेऊ केले. नवीन उ पादन े सादर क ेली जातात आिण ट ंचाई
जीवनाव यक व त ू काढ या जातात . यामुळे जीवनमान स ुधार याची सोय होत े. जसे
आपण वर पािहल े आहे क ए ंटर ाइझम ुळे वेगवेग या कोनात ून आिथ क वाढी स वेग येते.
मिहला उ ोजक यवसाय िवकासाबरोबरच क ुटुंबे व समाज बदलत आह ेत. ि या द ेखील
यांचा नफा वाचिव याची आिण प ु हा ग ुंतवणूक ची श यता जा त असतात . या सव
योगदाना अस ूनही मिहला उ ोजका ंची सं या ख ूपच कमी आह े. जरी मिहला कमी व ेगाने
उप म े ात वेश करत अस या तरी आ हाला ब या च मिहला िदसतात या ंचे यवसाय
थािनक बाजारात आिण आ ंतररा ीय दो हीम य े यश वी र या चालिवत आह ेत
बाजारप ेठा. िकरण म ुजुमदार शॉ , शहनाज ह स ेन, एकता कप ूर, योती नाईक , रजनी ब ै टर
(ि िमका )
आपली गती तपासा
१. मिहल ेला उ ो जकता घ े यासाठी िद या ग ेले या काही सरकारी योजना ंचा उ ल ेख
करता य ेईल का ?
२. मिहला उ ोजका ंसमोर असल े या काही आ हाना ंचा उ ल ेख करा ? वर उ ल ेख
केले यांपे ा आणखी काह चा उ ल ेख करता य ेईल का ?
४.७ आ हाना ंवर मात कर यासाठी स ूचना
आपण आधीच आ हाना ंवर नजर टाक ली आह े. याचा अथ असा आह े क मिहला ंनी उप म
राबवू नये? आपण काही उपाया ंकडे पाह या याम ुळे मािहला ंना आ हाना ंवर मात कर यास
मदत होईल .
यां या वर िव ास ठ ेवणे: मिहला ंना यवसाय बाजारात य े यास मदत कर यासाठी ही
सवा त मोठी पायरी आह े. जे हा ती एखादी क प ना घेऊन आली , ितची च े ा कर याऐवजी
जर समाज ितला पािठ ंबा देऊ लागला तर मिहला ंचे भिवत य व ेगळे असेल.
िव प ेशी: िव प ेशी स ु के या पािहज ेत जेणेक न मिहला उ ोजका ंना अथ सहा य
िमळू शकेल या ंना उपल ध असल े या आिथ क योजना ंबाबत यो य माग दश न.
िश ण आिण जाग कता : िविवध जाग कता काय म आयोिजत क न आिण
मिहला ंना आिण मिहला ंना उ ोजक य काया त गुंतले या फळा ंिवषयी समाजात िशि त
क न समाजाची नकारा मक सामािजक ीकोन बदलली जाऊ शकत े. मिहला ंना
िश णाच े मह व , िविवध यावसाियक अ यास म याची जाणीव क न िदली पािहज े
जेणेक न त े उ म स ु कर यासाठी आपल े मन तयार क शकतील .
िश ण स ुिवधा : यव थापक य कौश य े, दळणवळणाची कौश य े, भाषे या सम या
इ यादीसार या ि या ंम ये िभ न कौश या ंचा अभाव असतो . िविवध िश ण काय म munotes.in
Page 71
मिहला उ ोिजका
71 िवकिसत क ेले जाऊ शकता त जेणेक न ि या प ूण फायदा घ ेतील आिण आ मिव ासान े
कोण याही यवसाियक काया त वत : ला गुंतवू शकतात .
योजना : यो य िनयोजन क े यािशवाय मिहला ंनी कधीही कोण याही यवसायात व ेश क
नये. यांना तयार कराव े लागेल यो य रणनीती . हाती घ ेत या जाणा या उप मांचे लू ि ंट
तयार क ेले जावे जे उ पादन / सेवा, लि यत ाहक , िव प ुरवठा आिण िनिद करत े
माग दररोज यवसाय हाती घ ेतला जाईल . हे मिहला उ ोजका ंना ित या जबाबदा या आिण
ित या वचनब त ेची यो य क पना द ेईल.
काय संघ इमारत : मिहला उ ोजकाला ही गो िवसरली पािहज े क ती एकम ेव ती य
करेल जी िविश काय उ म कार े पारपड ेल. ित याकड े एक टीम असावी , या या
सद या ंची कौश य े वेगळी आह ेत आिण साम य आिण मिहला ंनी स ंघाशी सम वय
साध यास स म असाव े आिण अशा कार े ते बाहेर येऊ शकतील यवसा या या यशासाठी
सद या ंमधील सव श आिण कौश य े.
कम चाया शी जवळ जाण े टाळण े: ि या न ैसिग क र या कौट ुंिबक असतात . ती ित या
कम चा या ं या अगदी जवळ जात े याम ुळे यां याशी यावसाियक स ंबंध राखण े ब या च
वेळा कठीण होत े. अशा कार े ि या न ेहमीच यावसाियक आिण यावहा रक आिण काही
वेळा अनौपचा रक राह यास स म असा यात .
४.८ िन कष
आिथ क वाढ , दा र ्य कमी आिण मिहला या ं यात थ ेट संबंध आह े. आपल े पिहल े पंत धान
पंिडत जवाहरलाल या ंनी ते बरोबर सा ंिगतल े आहे. पंिडत जवाहरलाल न ेह हणतात क
जे हा मिह ला पुढे जातात , कुटुंब चालत े, गाव हलत े आिण प ुढे रा चाल . वरील चच तून
असे िदसून आल े आह े क जरी मिहला उ ोजक अलीकड ेच िस ी िमळिवत आह ेत,
तरीही या ंना अज ून खूप प ला गाठायचा आह े. गृिहणीपास ून ी उ ोजकाकड े सं मण
इतके सोपे नाही आिण याच का रे ीला आप या यवसायात यश वी होण े आिण
िटकवण े देखील अवघड आह े. ितला ित या अन ुभवांमधून िशकाव े लाग ेल, वत: ला
जुळवून याव े लागेल आिण ित या े ातील आ हाना ंवर मात करावी लाग ेल. धम या द ूर
कर यासाठी आिण ित यातील द ुब लता कमी कर यासाठी सव संध चा ितला उपयोग क न
घेणे आव यक आह े. आिण म ु य हणज े ितचा उपहास करणा या समाजाशी ितला परत
लढाव े लागेल. ित या यवसायात यश वी र या िवकास होण े आिण वाढवण े हा ित यासाठी
न क च एक म ं अस ेल.
४.९ सारांश
उदारीकरण , खासगीकरण आिण जागितक करणा या आगमनान े मिहला ंनी वत : ची
रोजगाराची कौश य े िवकिसत क न बाजारात व ेश कर यास स ुरवात क ेली. मिहला
उ ोजका ं या सोयीसाठी आिण ो सािहत कर यासाठी भारत सरकारन े अन ेक
उपाययोजना क े या आह ेत. रा ा या अथ यव थ े या गतीत मिहला ंचा मोठा वाटा munotes.in
Page 72
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
72 असतो . तथािप , मिहला उ ो जकता घ ेताना अन ेक आ हाना ंना त ड द ेतात. ब याच वेळा
समाज वतःच बाई बनतो . परंतु वत ं राह यासाठी आिण आप या क ुटुंबासाठी प ैसे
कमाव यासाठी एखा ा मिहल ेला सव कार या स ंघषा सह स ंघष करावा लागतो आिण
नोकरी िक ंवा उ ोजक हण ून यवसाय ि याकलाप वी कारावा लागतो .
४.१०
१. अथ यव थ े या िवकासाम य े मिहला ंची भ ूिमका प करा . मिहला ंना उ ोजक य
ि याकलाप िवकिसत कर यासाठी स ुिवधा द े यासाठी सरकारन े घेतले या प ुढाकारा ंचे
प ीकरण ा .
२. मिहला उ ोजका ंचे योगदान आिण मिहला ंना उ ोजक य उप मां या िवकासासाठी
सुिवधा द े यासाठी सरकारन े घेतले या प ुढाकारा ंचे प ीकरण .
३. मिहला उ ोजका ंसमोर कोणती आ हान े आहेत? यावर मात कर यासाठी उपाय स ुचवा.
४. अथ यव थ े या िवकासासाठी मिहला उ ोजका ंची भूिमका प करा .
४.११ संदभ
https://www.economicshelp.org/blog/143207/economics/the -
importance -and-role-of-an-entrepreneur/
https://smallbusinessbc.ca/article/5 -key-attributes -successful -
entrepreneurs -possess/
https://docs.google.com/document/d/1o7GV1jmpii -
R2ncBcrHWztKZSJUcoXun39AoDiZJOQE/edit #
munotes.in
Page 73
73 ५
माट िसटीजची योजना आिण वाढ - ि िटक केस टडी
(कोची) केरळ, (जयपूर) राज थान
घटक रचना
५.0 उि े
५.१ प रचय
५.२ माट िसटी योजना भारतातील शहरांनी वीकारली
५.३ माट िसटी संक पना
५.४ माट िसटीची वैिश ्ये
५.५ माट शहरांची गरज
५.६ माट शहरांचे आधार त ंभ
५.७ पुढील आ हान े
५.८ कोची आिण जयपूर शहरांची केस टडी
५.९ सारांश
५.१०
५.११ संदभ
५.0 उि े
माट िसटीची संक पना समजून घेणे.
माट िसटीची गरज ओळखण े.
कोची आिण जयपूर या माट िसटीवर टीका करणे.
५.१ प रचय
भारताची शहरी लोकस ं या 1901 म ये 26 दशल व न 2011 म ये 377 दशल
झाली आहे आिण 2030 पय त ती 590 दशल ा ंपय त पोहोच याची अपे ा आहे. शहरी
लोकस ं ये या वाढीतील हा मोठा बदल उपेि त गटांसाठी कमी वागताह आहे. या णी ,
भारतातील महानगर े सीमवर फुटत आहेत, प रणामी पायाभ ूत सुिवधा कोलमड या आहेत
आिण दूषण, ग रबी, घरांची कमतरता , पाणी टंचाई, शहरी संघष यासार या शहरी
सम या ंचा उदय होत आहे आिण यादी पुढे जात आहे. या शहरी सम या ंमुळे शहर
यव थापक आिण धोरणक या समोरही एक आ हान आहे. munotes.in
Page 74
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
74 जलद शहरीकरण िटकव ून ठेव यासाठी , भारत सरकारन े 2015 म ये ' माट िसटीज
िमशन ' सु केले, याच े उि नाग रक -क ि त, शा त आिण सव समाव ेशक वाढ आिण
शहरां या िवकासा ार े शहरवासीया ंचे जीवनमान सुधारणे आहे.
गु ा आिण हॉल (2017) या मते, माट िसटी िमशनच े तीन घटक खालील माणे आहेत:
• े -आधा रत िवकासाम ुळे झोपडप ्यांसह िव मान देशाचे पुनिव कास आिण
पुनिव कासा ार े िनयोिजत े ांम ये पांतर होईल, शहर राह यायो य होईल.
• शहरा या वाढ या लोकस ं येला सामाव ून घे यासाठी शहराम य े नवीन े िवकिसत
कर याच े उि असल ेले ह रत े क प .
• पॅन-िसटी डे हलपम ट, जे िव मान शहर- यापी पायाभ ूत सुिवधां या सम या ंसाठी
माट उपाया ं या वापराची क पना करते.
भारत सरकार या माट िसटी िमशनच े उि शहरी पायाभ ूत सुिवधांम ये सुधारणा करणे
आिण देशातील इतर शहरांसाठी माट िसटी मॉडे सना ो साहन देणे आहे. पाच वषा या
कालावधीत अशी १०० शहरे बांध याचा सरकारचा मानस आहे.
५.२ माट िसटी योजना भारतातील शहरा ंनी वीकारली
मोझेस आिण इलँगो (2017) यांनी भारतीय शहरांनी द क घेतले या खालील माट िसटी
योजन ेचे तपशीलवार वण न केले आहे:
1. पुनिव कास: झोपडप ्यांचा पुनिव कास, जु या शहरातील बस थां यांचे अप ेडेशन
आिण लाइट रेल ाि झट िस टमचा िवकास .
2. रे ोिफिट ंग: माट ओपन पेसचे यव थापन , वॉटर ंटचे पुनस चयनआिण िवकास ,
सीबीडी आिण बाजारप ेठेचा िवकास , समु िकनार े सुशोभीकरण , िकना याचा जीण ार ,
खाड्यांचा िवकास , हे रटेज े ांचे संवध न आिण जतन, खु या जागांची सुधा रत
पर पर संपक , उ ान े, जलमाग आिण साव जिनक लाझा , लॉिजि टक हब, आप ी
यव थापन , इंटरमॉडल हबचा िव तार इ.
3. मोठ्या माणाव र क प : नवीन आंतररा ीय अिधव ेशन क आिण टेिडयम बांधणे.
4. एक- कारच े क प : GIS वाप न , उ मायन क े, सं हालय े, भाड्याने घरे आिण
मालम ा यांसारख े एक-एक कारच े क प तयार करणे.
माट पािक ग िस टीम , पेम ट आिण ऑपर ेश ससाठी एक कॉमन काड , ॅिफक मािहतीसाठी
मोबाईल अॅप, ए रया -आधा रत ॅिफक कं ोल, गळती ओळख याची यं णा, सीसीटी ही
पाळत ठेवणे आिण इंटरनेट कनेि टि हटी हे पॅन िसटी योजन ेत समािव असल े या
क पा ंपैक आहेत. यासोबतच घनकचरा यव थापन , सांडपाणी यव थापन आिण
व छ तेचे िनरी ण , रेनवॉटर हाव ि टंग, जीपीएस ॅिकंग, माट ीट लाइट्स, munotes.in
Page 75
माट िसटीजची योजना आिण वाढ -
ि िटक केस टडी (कोची) केरळ, (जयपूर) राज थान
75 आप कालीन ितसाद णाली आिण सीवरेज ीटम ट लांटसाठी मोबाइल अँप यांचा िह
समाव ेश यातआह े.
५.३ माट िसटी संक पना
राठी इ याद या मते. (2015), " माट ोथ" ची संक पना थम 1992 म ये िदसली
याम ुळे शहरी िव तार , खंिडत घरे आिण ऑटोमोबाई सवर अवल ंबून राह यासाठी पया यी
ितमान सुचले. हे ामु यान े िनयोजक , काय कत , वा तुिवशारद आिण ऐितहािसक
संर का ंनी चालवल े होते. या संक पन ेचा संदभ िमि त जिमनीचा वापर आिण संकुिचत
शहराची वाढ, चाल याची मता आिण िनण य घे यात समुदायाचा सहभाग आहे. यावेळी,
शहरी िनयोजन िडझाइनची संक पना उदयास आली आिण वरीत लोकि यता ा झाली.
तथािप , ही संक पना हळूहळू कमी होत गेली आिण एक नवीन संक पना , "बुि मान शहरे"
उदयास आली . या पा भूमीवर माट िसटी संक पना पुढे आली . आय बी एम आिण
िस को सार या माट उ ोगा ंनी माट शहरां या वादात योगदान िदले आहे आिण
माय ोसॉ ट आिण िहताची सार या तं ान े ातील कंप यांनी देखील माट तं ान
शहरांची संक पना मांडली आहे. या चच ला एमआयटी योगशाळा ंनीही मदत केली होती.
तथािप , 2008 या आिथ क संकटाम ुळे माट शहरां या चच ला जोर आला . परौतीस ,
बेनेट, आिण हेराकल ेऊस (2014) या मते, या कालावधीत शहरी आिथ क आिण
सामािजक क याणाम य े कपात झाली, याम ुळे साव जिनक शहरी सेवा दान कर यासाठी
खाजगी े ाची मदत आव यक होती. यामुळे माट िसटी मॉडेल उदयास आले. आय बी
एम ने 2011 म ये " माट र शहरे" ेडमाक ची अिधक ृतपणे न दणी केली. हॉलंड्स (2008)
नुसार माट शहरे ही एक िवकसनशील संक पना आहे याचा अथ वेगवेग या लोकांसाठी
वेगवेग या गो ी आहेत. प रणामी , " माट िसटी" या श दाची एकच या या नाही.
बर अण ुइवो इट अल या मते (2012), एक माट शहर असे आहे जे एकाि मक ,
राह यायो य आिण शा त शहरी क े तयार कर यासाठी सव उपल ध तं ान आिण
संसाधन े बुि मान आिण समि व त प तीन े वापरत े.
2014 म ये, भारत सरकारन े माट शहरे अशी शहरे हणून प रभािषत केली जी आिथ क
वाढ, रोजगार िनिम ती आिण यां या नाग रका ं या िव तृत िवभागासाठी , यां या कौश य ,
िश ण िकंवा उ प नाची पवा न करता उ प न िनिम ती या ीने िटकाऊ आहेत.
माश ल लाचुन इट अल या मते, तेथे बरेच माट शहर उप म आहेत. शहरे अिधक
काय मतेने चालव यासाठी , िव मान पायाभ ूत सुिवधांचा सव म वापर कर यासाठी ,
िविवध यवसाया ंमधील सहकाया ला ो साहन दे यासाठी आिण खाजगी आिण साव जिनक
दो ही े ांम ये नवीन यवसाय मॉडे सना ो साहन दे यासाठी हे उप म डेटा आिण
मािहती तं ानाचा वापर करतात .
माट िसटी बनवणा या काही गो ी हणज े पुरेसे पाणी, पुरेशी वीज, सु यवि थत कचरा ,
सुिनयोिजत शहरी गितशीलता आिण साव जिनक वाहतूक, येकासाठी घरे, मजबूत
आयटी कनेि टि हटी आिण िडिजटलायझ ेशन, ई-ग हन स आिण नाग रका ंचा सहभाग , munotes.in
Page 76
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
76 शा तत ेवर भर. िवकास आिण आरो य आिण िश ण , नाग रका ंसाठी, िवशेषतः वृ , मुले
आिण मिहला ंसाठी सुर ा.
५.४ माट िसटीची वैिश ्ये
• े -आधा रत िवकासाम य े िम -वापरा या िवकासास ो साहन देणे. ते एकमेकांना
लागून असल े या सम प ि याकलाप आिण जिमनी या वापरा ंची साखळी थापन
क न अिनयोिजत देशांसाठी योजना बनव याचा य न करते, यामुळे जमीन
वापराची काय मता वाढवत े. रा ये बदलास अनुकूल अशी धोरणे लागू क न जमीन
वापरा या लविचकत ेला ो साहन देतील.
• घरे अिधक सुलभ कर यासाठी . माट िसटीचा उ ेश मह वाचा आहे कारण तो
सवा साठी घरां या संध चा िव तार कर याचा य न करतो .
• शहराची गद कमी करणे, थािनक अथ यव थ ेत सुधारणा करणे, वायू दूषण आिण
संसाधना ं या हासाचा सामना करणे, संपक वाढवण े आिण सुर ा दान करणे माट
िसटीचा उ ेश चालता ये याजोगा प रसर िवकिसत करणे हा आहे. पायी चालणा या ंना
आिण दुचाक साठी उपयु असे र ते जाळे तयार केले जातील .
• नाग रका ंचे जीवनमान सुधार यासाठी डांगणे, उ ान े आिण मनोरंजन े े
यांसार या खु या जागांचे संवध न आिण िवकास करणे.
• वाहतुक या िविवध प त चा चार करणे.
• िकफायतशीर आिण नाग रका ंसाठी अनुकूल सरकारच े व प िवकिसत करणे.
उ रदािय व आिण पारदश कता दान कर यासाठी ऑनलाइन सेवांवर अवल ंबून
राहणे, जसे क फ डब ॅकसाठी ई-समूह, सेवा खच कमी कर यासाठी मोबाइल वापरण े
आिण काय मांचे ऑनलाइन िनरी ण इ.
• शहराला इतर गो बरोबरच ितची सं कृती, िश ण आिण खेळ यां या आधार े एक
वेगळे च र दान करणे.
• शहरे अिधक राह यायो य बनव यासाठी े -आधा रत िवकासा ार े पायाभ ूत सुिवधा
आिण सेवा यासार या शहरी सम या ंवर बुि मान उपाय लागू करणे.
तुमची गती तपासा
१. माट िसटी हणज े काय?
२. माट िसटीच े घटक प करा.
३. माट िसटीची मह वाची वैिश ्ये कोणती ?
munotes.in
Page 77
माट िसटीजची योजना आिण वाढ -
ि िटक केस टडी (कोची) केरळ, (जयपूर) राज थान
77 ५.५ माट शहरा ंची गरज
इसवी सना या ितस या शतकापास ून भारतात शहरे अि त वात आहेत. यात धािम क,
यावसाियक आिण उ पादन े ांसह िविवध शहरांची ेणी आहे. तथािप , जसजशी
लोकस ं या वाढत गेली, आिण प तशीर िनयोजन आिण ीचा अभाव , तसेच
वसाहतवादाम ुळे, रिहवाशा ं या गरजा िकंवा पया वरणा या िचंतेशी जोडल ेले नसून, नागरी
िवकास अ यवि थतपण े झाला. थािनक पातळीवर उपल ध असल े या संसाधना ंचा
भावीपण े वापर कर यासाठी आिण यांना थािनक गरजांशी जोड यासाठी भारत
सरकारन े माट िसटी िमशन हा संपूण भारत उप म हणून सु केला. रा याची भूिमका
ही सुिवधा देणार्याची आहे, लोकांना अ प आिण दीघ कालीन क पा ंचा पाठपुरावा
कर यासाठी आिण यो य तं ानाची िनवड कर यात मदत करणे. सु-प रभािषत माट नेस
मेि सचा वापर क न देखरेख करता येईल अशी दीघ कालीन वाढही रा याला साधायची
होती. माट शहरे यां या रिहवाशा ंना उ म िनयोजन आिण िवकास , ई-ग हन स,
थािनक आिथ क िवकास , वाढीव उ पादकता आिण पुनवा पर, पुनवा पर आिण कमी
कर या या त वावर आधा रत कचरा यव थापन णाली ार े लाभदायक ठरतील . याम य े
माट िसटी वॉटर इ ा चर देखील असेल, याम य े माट मीटर, गळती शोधण े आिण
ितबंध करणे समािव आहे. ह रत बांधकाम , माट पािक ग, बुि मान वाहतूक यव थापन
आिण एकाि मक म टीमोडल वाहतूक ही काही उदाहरण े आहेत.
सव नाग रका ंचे क याण , तसेच जोडणी , समानता , काय मता आिण दूर ी या माट
शहरां या िवकासामागील ेरक श असतील .
५.६ माट शहरा ंचे आधार त ंभ
• माट ग हन स: वीस वषा या कालावधीत , माट शहरांना माट ग हन ससाठी
सुमारे $1.2 ि िलयनची आव यकता असेल. हे पूण कर यासाठी सरकारन े
एफडीआयच े िनयम कमी केले. सरकारन े िडिजटलायझ ेशनसाठी सुमारे $83 दशल
ठेवले आहेत. 500 शहरी क ां या पायाभ ूत सुिवधांम ये सुधारणा कर यासाठी
साव जिनक -खाजगी भागीदारी धोरण तयार कर यात आले. शहरी िवकास मं ालयाचा
रा या या २९ रा या ंम ये येक दोन माट शहरे बांध याचा मानस आहे.
• शहरी िवकास मं ालयान े भारतातील 29 रा या ंपैक येक दोन शहरे थापन
कर याची क पना केली.
• माट ीड: माट ऊजा णालीचा एक मह वाचा घटक हणज े िवजेचा साव ि क
वेश, तसेच माट ीड चाचणी बेड आिण नॉलेज स टरचे बांधकाम , तसेच आठ माट
ि ड क पा ंची अंमलबजावणी . यािशवाय , 2012 ते 2017 दर यान 88,000 मेगावॅट
नवीन उ पादन मता जोडली जाईल . 2021 पय त सुमारे 130 माट मीटर बसवल े
जातील .
• माट वातावरण : शा त िवकास सुिनि त कर यासाठी अकरा या पंचवािष क
योजन ेत 30,000 मेगावॅट जोड याचा नवीन आिण नवीकरणीय ऊजा मं ालयाचा munotes.in
Page 78
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
78 मानस आहे. याच माण े, भारताच े जल संसाधन मं ालय पाणी आिण सांडपा याच े
यव थापन कर या या उ ेशाने जल े ात गुंतवणूक कर याचा मानस आहे. भारत
सरकारन े, जागितक बँके या सहकाया ने, आसाम , उ र देश, झारख ंड आिण
िबहारसह अनेक रा या ंम ये ामीण पाणीप ुरवठा आिण व छता क प सु केले
आहेत.
• माट वाहत ूक: देशा या सतत वाढणा या शहरी लोकस ं येला मदत कर यासाठी
भारत सरकार एक माट वाहतूक यव था थापन कर याचा मानस आहे. हे पूण
कर यासाठी , सरकारन े 2020 पय त इलेि क आिण हाय ीड वाहनां या िनिम तीला
गती दे याची आिण 2027 पय त सव रा य आिण रा ीय महामागा वर चािज ग टेश स
थािपत कर याची योजना अिधक ृत केली आहे. या यित र , सरकार भुयारी माग ,
मोनोर ेल, आिण हाय- पीड ेन या िवकासाम य े गुंतवणूक कर याचा मानस आहे.
• माट आयसीटी : क ीय मं ालयाचा सुरि त शहर क प मुंबई, िद ली , चे नई
आिण अहमदाबादसह सात भारतीय शहरांम ये तं ाना या वाढीवर ल क ि त
कर याचा य न करतो .
• माट इमारती : माट इमारत या िवकासाम ुळे पा याचा वापर जवळपास तीस ट के
कमी होईल, ऊजा वापरात चाळीस ट के कपात होईल आिण इमारत देखभाल खचा त
दहा ते तीस ट के कपात होईल.
• माट आरो य : सरकारन े 2014 -15 म ये आरो य बजेटम य े 27% वाढ केली आहे,
येकासाठी व त आरो य सेवा सुिनि त कर या या उि ान े. तसेच देशभरात बारा
सरकारी वै क य महािव ालय े आिण सहा ए स-शैली या सं था थापन कर याची
योजना आखली . तेथील रिहवाशा ंना सुलभ, व त आिण भावी आरो य सेवा दान
करणे हे सरकारच े येय आहे.
• माट िश ण : परदेशी सरकार आिण गैर-सरकारी सं था माट िसटी उप मा ंवर
भारत सरकारसोबत भागीदारी करत आहेत. भारत सरकारन े िश ण उ ोगात 100
ट के एफडीआयला परवानगी िदली आहे. औ ोिगक आिण सेवा े ातील गरजा पूण
कर यासाठी कामगारा ंना िश ण दे या या उ ेशाने 1,000 खाजगी सं थांची िनिम ती
कर याचा मानव संसाधन िवकास मं ालया चा मानस आहे.
५.७ पुढील आ हान े
गद , अपुरीआिण िनकृ पायाभ ूत सुिवधा, दूषण आिण िबघडत चालल ेले राहणीमान
यासार या िविवध कारणा ंमुळे भारता या माट िसटी संक पन ेसाठी शहरी शा तता ही
एक मह वाची अडचण आहे. यामुळे स या या शहरांची पुनर चना कर यात आिण नवीन
माट शहरे िवकिसत कर यात अडचणी िनमा ण होतात . या यित र , भारतातील महानगर
पािलका सरकारा ंकडे संसाधन िवकासासाठी मया िदत आिथ क वाय ता आिण मता
आहेत. ते आिथ क ्या अवल ंबून आहेत. अशा कार े, जिटल सं था मक संरचना आिण
आ छािदत याियक जबाबदा या काय मां या काय म अंमलबजावणीम य े आिण munotes.in
Page 79
माट िसटीजची योजना आिण वाढ -
ि िटक केस टडी (कोची) केरळ, (जयपूर) राज थान
79 रिहवाशा ंना सेवां या तरतूदीम य े अडथळा आणतात . या यित र , िव मान मालम ेची
अपुरी देखभाल आिण ऑपर ेशनमुळे महानगर देशां या अडचणी वाढ या आहेत.
या अडचणी दूर कर यासाठी सरकारन े माट िसटी उप म सु कर यासाठी पुनर चना
करणे आव यक आहे. माट शहरां या वाढीसाठी आिण िनयोजनासाठी सरकारचा
ि कोन अिधक समाव ेशक असायला हवा. हे कर यासाठी , शहरी थािनक सरकार े
आिथ क ्या स म अस यासाठी आिण भावी थािनक उपाय शोध यासाठी स म
असण े आव यक आहे. सरकारी अिधका या ंनी प रि थतीला वरीत ितसाद दे यासाठी ,
नाग रका ं या माग या पूण कर यासाठी अनुकूल आिण क पक अस यासाठी तयार आिण
सुस ज असल े पािहज े.
दुसरी सम या हणज े भारताची गुंतागुंतीची सामािजक रचना, यात िविवध सामािजक -
धािम क आिण आिथ क पा भूमी असल े या लोकांचा समाव ेश आहे. या यित र , भारतात ,
यातील बह तेक रिहवासी झोपडप ्यांम ये राहतात . माट शहरांनी यां या गोपनीयत ेचे
र ण करताना आिण यांची सुर ा राखताना या िविवध गटांना सेवा िदली पािहज े. याच
बरोबर , माट शहरां या सेवा आिण पायाभ ूत सुिवधा समाजातील सव घटका ंपय त
पोहोच या पािहज ेत.
तुमची गती तपासा
१. माट िसटीची गरज का आहे?
२. माट िसटीच े आधार त ंभ प करा.
३. भारतातील माट शहरे िवकिसत कर यासाठी कोणती आ हान े आहेत?
५.८ कोची आिण जयपूर शहरा ंची केस टडी
कोची हे भारता या केरळ रा या या पि म िकनार ्याजवळ ि थत आहे. हे केरळची
यावसाियक , औ ोिगक , पय टन आिण शै िणक राजधानी आहे, तसेच रा या या मुख
बंदर शहरांपैक एक आहे. युरोिपयन वसाहत ते ादेिशक शहरी क ापय त, शहर िवकिसत
झाले आहे. कोचीची अथ यव था नारळापास ून िमळणारी उ पादन े, काजू, रबर आिण मासे
यां या िनया तीवर आधा रत आहे. यात पंचाव न कृषी आिण अ न-उ पादक उ ोग , तसेच
रसायन े, कापड , लेटे स उ पादन े, इले ॉिनक हाड वेअर आिण सॉ टव ेअर, जैवतं ान
आिण अिभया ंि क सह सवा िधक औ ोिगक क ीकरण आहे. कोची या अलीकड या मुख
िवकास उप मा ंम ये मे ो रे वे, एलएनजी , जागितक दजा चे कंटेनर ा स-िशपम ट हब
इ याद चा समाव ेश आहे. तथािप , शहराला वाहतूक आिण पायाभ ूत सुिवधांसार या
आ हाना ंचा सामना करावा लागला , याम ुळे संसाधना ंचा अप यय , वाहतूक क डी आिण
दूषण होते.
सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी केरळ सरकार आिण दुबई या TECOM ने माट िसटी
कोची PP उप मात सहकाय केले. माट िसटी िमशनचा भाग हणून 100 माट शहरे
िवकिसत कर यासाठी भारत सरकारन े िनवडल े या 20 शहरांपैक हे एक आहे. हा क प munotes.in
Page 80
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
80 एकल सेझ हणून िनयु कर यात आला आहे आिण तो 246 एकर जिमनीवर पसरल ेला
आहे; अंदाजे 90,000 लोकांना रोजगार िमळ याची अपे ा आहे. हा क प दुबई इंटरनेट
िसटी आिण दुबई नॉलेज िसटी यां या संयु िव मान े िवकिसत केला जात आहे. 2015
पय त पूण कर याच े उि ठेवून माट िसटी योजना 2011 म ये सु कर यात आली
होती. पूण झा यान ंतर, शहर लोकांना आधुिनक यावसाियक आिण िनवासी जागा, तसेच
शै िणक सं था आिण आदराित य उ ोगा ं या पात मजबूत आधारभ ूत पायाभ ूत सुिवधा
दान करेल. हा क प सेझ हणून िवकिस त के यामुळे, यावसाियक े ाला सेझ
ो साहना ंचा फायदा होईल.
या क पा ंचे मह वाच े घटक पुढील माण े आहेत.
१. उ च बँडिवड्थ आिण सुरि त रमोट कने शनम य े सहज वेश
२. िनवासी आिण यावसाियक युिनट्ससाठी हाय पीड इंटरनेट.
३. वन पती आिण जीवज ंतूंचे जतन, कामावर चालण े, सायकल ॅकचे बांधकाम , सायकल
डॉिकंग टेशनची थापना , आधुिनक फूटपाथ रेन वॉटर हाव ि टंग िस टीम ,
िडिजटलीक ृत दूरसंचार नेटवक इ यादी ार े पया वरणाची शा तता .
४. सौरऊज वर चालणार े िदवे, नैसिग क वायुवीजन आिण ीन िबि ड ंगचा वापर क न
ऊज ची बचत करणे.
तथािप , माट शहरे आ हाना ंिशवाय नाहीत . CSML ने हाती घेतलेले अनेक क प वादात
अडकल ेले आहेत. थािनक लोकही या क पाला िवरोध करत आहेत (सुशील कुमार,
2020).
जयपूर
भारतातील गुलाबी शहर, जयपूर हे राज थानची राजधानी आहे. या शहराची थापना
महाराजा वाई जयिस ंग ि तीय यांनी केली होती. शहराम य े हवा महल, अंबर िकला आिण
िसटी पॅलेस सार या भ य इमारती आिण िच थरारक वा तुकला आहे आिण ते गंगौर
महो सवासार या मुख पय टन थळा ंचे आयोजन देखील करते. 2011 या
जनगणन ेनुसार, शहराची लोकस ं या 484.64 चौरस िकलोमीटरम य े 6,663971
लोकस ं या आहे. हे शहर केवळ पय टकां या आकष णासाठीच िस नाही, तर आयटी
े ातील वाढीलाही जोर िमळत आहे. यवसाय करणे सुलभ करणे, गुंतवणूक आकिष त
करणे आिण लोकांना उ म नोकरी या संधी उपल ध क न देणे यासाठी ते भारता त
सहा या मांकावर आहे. याम य े िति त शै िणक आिण िश ण सं था देखील आहेत.
हे कापड उ ोग , र न आिण खिनज उ ोग आिण जगातील सवा त मोठे IT SEZ आहे.
शहरा या सुधा रत पायाभ ूत सुिवधा, याम य े आंतररा ीय िवमानतळ , इंटरिसटी बसेस
आिण मे ो ेनचा समाव ेश आहे, मानसरोवर आिण िववेक िवहार सार या े ातील रअल
इ टेट माक टला चालना देईल. munotes.in
Page 81
माट िसटीजची योजना आिण वाढ -
ि िटक केस टडी (कोची) केरळ, (जयपूर) राज थान
81 जयपूर शहराची िनवड माट िसटी िमशनचा भाग हणून े आधा रत िवकासासाठी
कर यात आली. हे परंपरा आिण आधुिनकत ेचे सं ेषण असून, जागितक दजा चे माट
हे रटेज शहर तसेच पय टकांचा अनुभव वाढिव यासाठी माट आिण िटकाऊ पायाभ ूत
सुिवधा िनमा ण कर याच े उि आहे. यािशवाय , चांग या पायाभ ूत सुिवधा आिण सेवा
दान कर यासाठी , तसेच नाग रक , पय टक आिण समाजातील वंिचत घटका ंना सेवा देऊन
सामािजक ्या सव समाव ेशक कर यासा ठी ICT चा वापर क न नािव यप ूण बन याच े
उि आहे. अशा कार े, शहराची गद कमी कर यासाठी म टीमोडल मोिबिलटीला चालना
देणे आिण शहरात चांगली व छता आिण व छता दान के याने लोकांचे जीवनमान
सुधारेल.
या क पाच े मुख घटक खालील माण े आहेत.
१. दश नी भाग सुधारणा आिण सुशोभीकरण
२. राज थान कूल ऑफ आट् ससह िकशनप ूर बाजारातील हे रटेज इमारत च े संवध न
आिण जीण ार .
३. बुि मान आिण िटकाऊ पायाभ ूत सुिवधा, जसे क एकाि मक वाहतूक यव थापन
णाली असल ेले माट र ते, CCTV, WIFI, सुरि त पादचारी हालचाल , चािज ग
पॉईंट्स, बुि मान िदवे आिण पािक ग यव था , चाल यायो यता , साव जिनक बाइक
शेअ रंगला ो साहन देणे, इ.
४. काय म घनकचरा यव थापन
वीस शहरां या पिह या यादीसाठी िनवड यात आलेले जयपूर शहरा या काही भागांचे
सुशोभीकरण आिण पुनस चियत कर यापलीकड े जा यात कमी पडले आहे. जेएससीएल
आिथ क संकटात सापड यान े आिण यानंतर या सरकारकड ून कोणत ेही समथ न
नस याम ुळे, या क पाचा शुभारंभ झाला आहे. जीवना या गुणव े या बाबतीत जयपूर
शहरातील रिहवाशा ंचे जीवन बदलल ेले नाही (TNN, 2019).
तुमची गती तपासा
१. माट िसटी ‘कोची’ वर एक टीप िलहा.
२. ‘ माट िसटी जयपूर परंपरा आिण आधुिनकत ेचे िम ण ’. िट पणी िलहा.
५.९ सारांश
भारतातील शहरे गद , बेरोजगारी , दूषण आिण ढासळत चालल े या पायाभ ूत
सुिवधांसार या सम या ंनी ासल ेली आहेत. या अडचण वर उपाय हणज े मानव-क ि त
शहरी रचना, तं ानावर आधा रत शहरी िनयोजन नाही. खरंच, तं ानाम ुळे शहरी
ग रबा ंसाठी फायद ेशीर प रवत न झाले पािहज े. munotes.in
Page 82
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
82 भारतातील माट िसटी उप मा ं या चौकटीत , भौितक , सामािजक , आिथ क आिण
सं था मक पायाभ ूत सुिवधा वाढव याची ि या सवा गीण िवकास दान कर या या
उ ेशाने आहे. हे शहरी रे ोिफिट ंग, पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास आिण सेवा िवतरणावर ल
क ि त करते. माट िसटी योजना ंचा एक उ ेश गुंतवणुक ला आकिष त क न आिण
रोजगारा या संधी िनमा ण क न लोकांचे जीवनमान सुधारणे, यामुळे वाढ आिण आिथ क
िवकासाला चालना देणे हे होते. तथािप , स या या व पात माट िसटी योजन ेची
अंमलबजावणी कर यासाठी सामािजक खच आहे.
दास (2019) असा िव ास करतात क भारतातील 100 माट शहरांचा उप म शहरांना
व तूंम ये पांत रत करतो आिण शहरांचे सुधा रत जीवन मान आिण शा तता हे शहरी
खाजगीकरणाला हातभार लावणा या संकुिचत आिथ क ीकोनासाठी केवळ एक
मो स न आहे. दीघ काळात , ही रणनीती लोकशाही प तीन े िनवडून आले या
सरकारा ंना खोडून काढेल, प रणामी शहरी ग रबा ंना दुल ि त करताना मोठ्या माणात
ीमंतांना फायदा होणारी खंिडत वाढ होईल.
शहरांचे जग याच े संकेतक जसे िवकिसत केले जातात याच प तीन े मानवी ह क िनद शक
तयार कर याची गरज आहे. सव समाव ेशक मानवी ह क िनद शांकाचा िवकास सुिनि त
कर यासाठी सरकारन े त , नागरी समाज सं था, नाग रक आिण गैर-सरकारी सं थांचा
समाव ेश केला पािहज े. माट िसटी योजन ेत एससी , एसटी, मिहला , मुले, ये नाग रक ,
र यावरील मुले, बेघर, थला ंत रत आिण धािम क अ पस ं याक यांसार या
अ पस ं याका ं या गरजांना ाधा य िदले पािहज े.
५.१०
१. माट िसटी हणज े काय? भारतातील माट शहरांची वैिश ्ये आिण गरज यावर चचा
करा.
२. कोची आिण जयपूर या माट शहरांवर छोट्या नोट्स िलहा
३. माट िसटी योजना आिण भारतातील वाढीच े समी णा मक िव ेषण करा.
५.११ संदभ
1. Albino. V, Berardi. U and Dangelico. R, 2015, Smart Cities: Defi nitions,
Dimensions, Performance, and Initiatives, Journal of Urban
Technology 22(1).
2. Barrionuevo J.M, Berrone P., and Ricart J.E., 2012, ‘Smart Cities,
Sustainable Progress, IESE.
3. Bhattacharya. S and Rathi. S, 2015, ‘Reconceptualising Smart Cities:
A Reference Framework for India, CSTEP -Report. munotes.in
Page 83
माट िसटीजची योजना आिण वाढ -
ि िटक केस टडी (कोची) केरळ, (जयपूर) राज थान
83 4. Das. D. 2019, ‘In Pursuit of being Smart? A critical analysis of India’s
Smart cities endeavour, Urban Geography.
5. Dr.Moses and Dr.Elango, 2017, ‘A critical analysis of Smart Cities
Approaches in India, IJARIIE, Vol.3, Issue 4.
6. Exploratory Research on Smart Cities, 2015, cidco -smartcity.niua.org
7. Gupta. K and Hall. R, 2017, ‘The Indian Perspective of Smart Cities’,
https://www.researchgate.net/pubication/318410262
8. Hollands. R, 2008, ‘Will the rea l smart city please stand up? Intelligent,
Progressive or Entrepreneurial?’ City, Vol.12, Issue 3.
9. India’s Smart Cities Mission: Smart for Whom? Cities for Whom?,
2018, Housing and Land Rights Network, New Delhi
10. Kunkulol, M.K and Waghware. A, 2016, ‘Smart City Development and
Progress Indian Scenario’, Vol.8, Issue 7.
11. M.L M,arshal Llacuna, J. Colomer Llima’s and J. Mele’ndez -Frigola,
2014, ‘Lessons in Urban monitoring taken from sustainable and
livable cities to better address the smart cities in itiative: Need for
Intelligent Indexes’, Technological forecasting and social change.
12. Ministry of Housing and Urban Affairs, Govt. of India.
13. Ministry of Urban Development, Government of India, 2015, Smart
Cities Mission Statement and Guidelines.
14. M.K Sushil Kumar, 2020, ‘Smart City projects face uncertain future’.
15. Paroutis.S, Bennett. M and Heracleous. L, 2014, ‘A strategic view on
Smart City Technology: The Case of IBM smarter cities during a
recession’, in press at Technological forecastin g and social change,
special issue upgrading a city via Technology.
16. Rumi. A, 2016, ‘Challenge of Making Smart Cities in India’, Asie
Vissions, Vol.87, ifri.
17. TNN, 2019, ‘Jaipur: No ‘smart work’, projects fail to pep up city life’.
munotes.in
Page 84
84 ६
खु या जागा ं या उपल धत ेचा अभाव , र यावरील िकरकोळ
िव ेते आिण फ ेरीवाल े, र यावरील िकरकोळ
िव ेता कायदा २०१४
घटक रचना
६.० उि य े
६.१ ा तािवक
६.१ १ खु या जागा ंची ऐितहािसक पा भूमी
६.२ खु या जागा ंचे वग करण
६.३ शहरांमधील ख ु या जागांची भूिमका
६.४ खु या जागा ं या उपल धत ेचा अभाव
६.५ र यावरील िकरकोळ िव ेते आिण फ ेरीवाल े यांचा जाग ेसाठीचा लढा
६.६ भारतातील र यावरील िकरकोळ िव
६.७ िकरकोळ िव ेता कायदा २०१४
६.८ काय ाचा मागोवा
६.९ सारांश
६.१० पा रभािषक श द , श दाथ
६.११ सरावासाठी वा याय
६.१२ अिधक वाचनासाठी प ु तके
६.० उि य े
या घटका या अ यासान ंतर आप याला –
खु या जागा आिण र यावरील िकरकोळ िव या स ंक पन ेचे आकलन होईल .
र यावरील िकरकोळ िव े यां या सम या ंचा शोध घ ेणे श य होईल .
र या वरील िकरकोळ िव कायदा २०१४ मू यमापन करण े.
६.१ ा तािवक
खु या जागा ा नागरी यव थ ेचा मह वाचा भाग आह ेत. या िवश ेष कारच े काय
करीत असतात . नागरी जीवना या ग ुणव ेसाठी नागरी भागात ख ु या जागा ंची munotes.in
Page 85
खु या जागा ं या उपल धत ेचा अभाव ,
र यावरील िकरकोळ िव ेते आिण
फेरीवाल े, र यावरील िकरकोळ
िव ेता कायदा २०१४
85 आव यकता असत े. नागरी लोका ं या िविवध गरजा खु या जागा भागवत असतात .
खु या जागा नागरी लोका ं याजीवनमानाचा दजा उंचवट असतात . खु या जागा ंचे
योगदान ह े केवळ प रि थतीक य नाही तर नागरी लोका ंचे सामािजक -मानिसक समाधान
कर याम य ेही आह े. या शहरी आह े. या शहरी जीवनास जग यायो य बनिवतात .
खु या जागा शहरा या सा ं कृितक िविवधत ेला साजरा कर याच े िठकाण आह े आिण
नागरी रहीवाशा ंना नैसिग क ि या ंम ये सहभागी हो यास या ं या म ृती जगिव यास
ा ख ु या जागा जण ू परवानगीच द ेतात. पण ख ुली जागा सहज उपल ध होत नाही . ितचे
िवतरण आिण स ंपादन ा शहरा ंसाठी म ुख सम या आह ेत.
िवकिसत न झाल ेला जिमनीचा भाग अशी ख ु या जाग ेची या या करता य ेईल. ितथे
कस याही कारच े ब ांधकाम िक ंवा इमारती नाहीत . खु या जागा ंचा अथ हा उ ान े
आिण न ैसिग क े यां यापुरता मया िदत नाही तर अन ैसिग क साव जिनक जागा , डा
संकुले, र ते, शाळांची मैदाने, दफनभ ूमी, डांगणे, रकाम े लॉट , बस या या जागा
आिण साव जिनक जागा असा याचा िव तार करता य ेईल. याम य े गावात ,
झाडाझ ुडपांनी आ छादल ेली ह रत जागा आिण उ ान े साम ुदाियक बगीच े यांचाही
समाव ेश होतो . खु या जागा समाजा या सद यासाठी ख ु या आिण या यो य िनयोजन
आिण आराखड ्यावर आधारल े या असतात . काही िव ान असा िवचार करतात क ,
िनवास थान े, वािण य आिण दळणवळणा या जागा या ं या त ुलनेने शहरवािसया ं या
सां कृितक, मनोरंजना मक आिण न ैसिग क गरजा भागिव या या हण ून खु या जागा ंकडे
दुल केले जाते.
६.१.१ खु या जागा ंची ऐितहािसक पा भूमी
अ यासका ख ु या जागा ं या ऐितहािसक िवकासावर काश टाकतात . यां या मत े,
खु या जागा ं या इितहासाची स ु वात ाचीन काळापास ून होत े. उदा. इिजि शयन , रोम,
ीक या ं या ाचीन स ं कृतीमधील ीक होली गाड न आिण इतर या ंचा जाणीवप ूव क
वापर होत होता . वसाहतीसाठी िक ंवा वसित थानासाठी ख ु या जागा ंचे मह व ह े
त कालीन सामािजक िनयमान े आिण लोका ं या गरजा यावर आधा रत स यता ं या
िवकसनाबरोबर सात यान े िवकिसत होत रािहल े. भारतातस ु ा वैिदक ोत ख ु या
जागां या अि त वाला अधोर ेिखत करतात या जागा खाजगी आिण सामा य आवार
असत . इ लाम शहरा ंम ये सु ा मि जदी आिण मदरश े यां यासाठी ख ु या जागा ंची
संक पना अि त वात होती . आधुिनक काळात नागरी थाप य ख ु या जागा ं या
िवकासा ार े शहरा या िविश भागा ंना उंचाव याचा आिण सुंदर कर याचा य न करत े.
जे नागरी न ुतनीकरण काय माच े सामा य व ैिश य आह े. याची स ु वात उ ान े आिण
हरीतप े, र ते य ां या न ुतनीकरण आिण उभारणीन े होत े. अलीकड या काळात
शासक य े ािशवाय खाजगी े स ु ा ख ु या जागा ं या यव थापन आिण
िवकासा म ये मह वाची भ ूिमका बजावत आह े.
munotes.in
Page 86
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
86 ६.२ खु या जागा ंचे वग करण
खु या जागा ंचे पारंपा रक आिण आध ुिनक अस े वग करण करता य ेऊ शकत े ते
खालील माण े :
अ) पारंपा रक :
१) िनवासी पातळी : खु या जागा या िनवासी े ाम य े िवकिसत क े या जातात . या
खु या जागा ंकडे थािन क शासन शहरा या िनि त ख ु या जाग े या भ ूभागाचा एक
भाग हण ून पाहत े. उदा. डांगणे
२) शेजारील डा ंगणे : अशी डा ंगणे बालका ंना आिण ौढा ंसाठी सीईस ुिवधा
पुरिवतात . उदा. यायामाची साधन े, झोके, सी-सॉ आिण घसरग ुंडी इ.
३) साव जिनक जागा : शहरामधील क वत असणा या अशा जागा ंचा िवकास आिण
यांचे यव थापन थािनक शासनाकड ून केला जातो . उ ाना ं या त ुलनेने अशा
कार या जागा ंचा आकार मोठा असतो .
४) र ता याकड ेचे मॉ स : अशा कारच े मॉ स म ु य र या जवळ वसल ेले
असतात . शहरातील या जागा सामािजक , मनोरंजना म क आिण शासक य
हेतूंसाठी कामी य ेतात.
ब) िनमा ण केले या ख ु या जागा :
आजकाल जा तीत जा त शहरवासीय सम ुदायाबरोबर स ंबंध ठेवू इि छतात . ते आप या
न या क पना ंना घेऊन या जागा ंसाठी य ेतात. याम य े खालील जागा ंचा समाव ेश होतो .
अ) सामुदाियक ख ु या जागा : या जा गा िनमा ण के या जातात . या थािनक
रिहवा या ं या वत : या मालक या असतात िक ंवा या ं याकड ून याच े यव थापन
केले जाते. उदा. डांगणे, सामुदाियक बगीच े इ. हे खाजगी जिमनीवर िवकिसत
केले जातात हण ून यां याकड े सहकारा या ख ु या जागा ंचा भाग हण ून पिह ले जात
नाही.
आ) शेतकरी बाजार : शेतकरी बाजार ह े सृजनशील ख ु या जागा ं या यव थ ेचा भाग
असतात . हे बाजार िविवध कार या जागा ंम ये आढळतात . उदा. रकाम े भूखंड,
र या या कड ेला, उ ान े आिण र त े इ. शेतकरी बाजाराम य े शेतकरी या ंची कृषी
उ पादन े िवकतात . काही वेळा या जागा उपहारग ृहे आिण िकराणा द ुकानासाठी
वापर या जातात .
इ) र ते : र ते हे शहरात सहज उपल ध होणा या ख ु या जागा आह ेत. हे र ते मु य
आिथ क ि या , सामािजक अवकाश आिण शासक य जागा हण ून उदयाला य ेतात. munotes.in
Page 87
खु या जागा ं या उपल धत ेचा अभाव ,
र यावरील िकरकोळ िव ेते आिण
फेरीवाल े, र यावरील िकरकोळ
िव ेता कायदा २०१४
87 ई) सं मण मॉ स : सं मण मॉ स ह े र या या क डे या मॉ सप े ा वेगळे आहेत. या
जागा साव जिनक प रवहनासाठी राखीव असतात . उदा. रे वे, बसेस इ .
दळणवळणाच े यव थापन करण े, चांगली साव जिनक वाहत ूक यव था उभी करण े,
पादचा या ंना संर ण द ेणे हे या जागा ंचे उ ेश असतात .
उ) जलाशय : शहरांमधील न ा , नाले आिण तला व यासारख े जलाशय ह े सामािजक
काय मासाठी , मनोरंजनासाठी आिण आन ंद घे यासाठीची िठकाण े हण ून
िवकिसत कर याची जाणीव वाढल ेली आह े. यामुळे शहरवािसया ंचे जीवन
सामािजक , आिथ क आिण सा ं कृितक ्या उंचावत े.
ऊ) सापडल े या जागा : सापडल े या जागा या नागरी े ातील अनौपचा रक ख ु या
जागा आह ेत, याम य े र या ंचे कोपर े, बस था ंबे, पाठ र त े इ. चा समाव ेश होतो .
आपली गती तपास ूया :
१) खु या जागा हणज े काय?
२) शहरातील ख ु या जागा ंचे कार प करा ?
६.३ शहरा ंमधील ख ु या जागा ंची भूिमका
शहरां या सामािजक , सां कृितक, प रि थ तीक य आिण आिथ क कया या ार े शहरा ंचा
िवकास श य आह े. असा शा त िवकास स ंपादन कर यासाठी या ख ु या जागा िनणा यक
भूिमका बजावतात .
प रि थतीक य :
जिमनीच े शोषण क न िवकिसत झाल े आ ह ेत. नागरीकरणा या अितव ेगाने नैसिग क
भूभाग आिण प रस ं था बदलत आह ेत. याचा प रणाम प रस ं थे या इतर घटका या
इतर घटकावर उदा . तलाव , न ा, िमठागर े, जंगले, झाडे आिण ाणी यावर होत आह े.
िवकासा या मानवक ी ि कोनाम ुळे मानवान े अिवचारीपण े पया वरणाचा हास क ेला
आहे. यामध ून हव ेचे दूषण, जल द ूषण, पा याची ट ंचाई, भु सखल न, नैसिग क
आिदवास चा हास , जात च े न होण े, महापूर आिण इतर यासार या घटना घड ून
येतात. दूषण हे एक आज या शहरा ंना सामोर े जावे लागणार े मुख आ हान आह े. उदा.
िद ली आिण म ुंबई ही शहर े याच े आव यक ितिब ंब आपण जिमन या उपयोगाच े कसे
यव थापन क रत आहोत आिण आप या शहराला आकार द ेत आहोत यावर पडत े.
खु या जागा ंचे चांगले यव थापन क ेले तर या जागा शहरा या पया वरणीय प ैलूंचे
यव थापन कर यात मह वाची भ ूिमका बजाव ू शकतात . गवतान े आ छादल े या ख ु या
जागा शहरवािसया ं या जीवन शा वत आिण जग यायो य बनिव यासाठी फायद ेशीर
आहेत. या ख ु या जागा जागितक तापमान वाढीची िभ ंती कमी करतात , सावली आिण
थंडावा द ेतात, हवेची गुणव ा उ ंचावतात , वनी द ूषण कमी करतात . इ. munotes.in
Page 88
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
88 सामािजक मानसशा ीय भ ूिमका :
वाढ या शहरीकरणान े शहरवािसया ंची खु या जाग ेसंबंधीची य तता आिण स ंपादन कमी
केले आ ह े. शहरवािसया ं या क याणासाठी आिण शहरास जोवानायो य बनिव यात
खु या जागा िनणा यक भ ूिमका बजावतात . शहरी जीवन अन ेक आ हाना ंनी बनल ेले आहे.
याचा प रणाम हण ून शहरवासीय ह े नैरा य, मानिसक आिण तणाव आिण िच ंतेने
ासल ेले असतात . उ ान े, डांगणे यासार या ख ु या जागा लोका ंना मनोरानाजन
आिण िवर ंगुळा प ुरवीत असतात . खु या जागा क ेवळ शारी रक आिण मानिसक
सु ढतेसाठीच फायद ेशीर असतात अस े नाही तर सम ुदाय आिण शहरिवकासाचा या
मह वाचा भाग असतात . या सामािजक अडथळ े कमी करतात . िविवध सामािजक ,
आिथ क पा भूमीमध ून आल ेले लोक आिण या िठकाणी एकम ेकांशी आ ंतरि या करतात .
सां कृितक भ ूिमका :
खु या जागा या बह सा ं कृितक आिण बह जाितक असणा या शहरा ंना अवकाश द ेतात.
िविवध सा ं कृितक समार ंभाचे आयोजन कर यासाठी स ुिवधा प ुरिवतात . शहरातील
खु या जागा या े ावर खा ा न महो सव , सां कृितक महो सव , फन फ ेअर यासारख े
समारंभ आयोिजत कर याची स ंधी देतात. उदा. अंधेरीमधील कोळी समाजा या वतीन े
आयोिजत क ेला जाणारा सी फ ूड महो सव आिण कालाघोडा य ेथील कालाघोडा
फेि टवल इ .
३.४ खु या जागा ं या उपल धत ेचा अभाव
भारतीय शहर े आिण नागरी िवभाग ग ुंतवणुक कड े आकिष त झाल े आह ेत, यां या
प रणामी िवकास आिण उ ोग े ात वाढ झाली आह े आिण थला ंतरामुळे
लोकस ं येची वाढ झाली आह े. शहरातील ही वाढती लोकस ं या आिण शहरा ं या
सीमां या पलीकडील े ाचा बा ंधकाम िव तार याचा नकारा मक भाव शहरातील
खु या जागा ं या उपल धत ेवर होत आह े. उदा. न ा, तलाव , खाड्या ह रत प े,
पाणथळ जागा , ड गर खारफ ुटी, डांगणे समु िकनार े इ. काळा या ओघात भारता या
सव मुख शहरातील ख ु या जागा ंचा संकोच होत आह े. उदा. मुंबई हे २५ दशल प े ा
जा त लोकस ं या असणार े शहर याम ुळे ते अित गद च े आिण दाटव तीच े शहर झाल े
आहेत. मुंबईम य े केवळ ६ ट के खु या जागा आह ेत याप ैक ४० ट के िवकिसत
आिण वापर याजो या आह ेत. मुंबईत ित य क ेवळ ०.88 चौरस मीटरची ख ु या
जागेची मागणी आह े तर ब गलोर आिण िद ली सार या शहरा ंची अन ु मे ६०४ चौरस
मीटर आिण १५ चौरस मीटरची मागणी आह े. महापािलक ेचे आय ु ी अजोय म ेहता
Transforming Urban Livability यावरील प रषद ेम ये हणाल े क शहर एका म ुख
आ हानाला सामोर े जात आह े ते आ हान हणज े खु या जाग ेचा अभाव ह े होय.
मुंबईतील बह त ेक ख ु या जागा वापर याजो या नाहीत िक ंवा अ ंशत: वापर याजो या
आहेत आिण अित मण झाल े या आह ेत. खु या जाग ेचे मह व िविवध नागरी सम ूहांना munotes.in
Page 89
खु या जागा ं या उपल धत ेचा अभाव ,
र यावरील िकरकोळ िव ेते आिण
फेरीवाल े, र यावरील िकरकोळ
िव ेता कायदा २०१४
89 ल ात आ याम ुळे ते यािवषयी आवाज उठवीत आह ेत. उदा. Save Open Space
आिण City Space इ यादी .
पी. के. दास सारख े काय कत आिण वा त ूिवशारद या ंनी मुंबईतील ख ु या जाग ेची यापक
पाहणी हाती घ ेतली. यालाच Open Mumbai या नावान े ओळखल े जाते. यां या या
काया चे दश न भरिवल े गेले याच े फिलत हणज े रा य आिण नागरी शासना या
अिधका या ंचे याकड े ल ग ेले. Juhu Vision Plan हा Mumbai क पा म ये
योिजल ेला होता . नंतर मुंबई महानगरपािलक ेने याला मा यता िदली . याम य े जुह मधील
साव जिनक जागा ंचा िवचार , जुह िकना याच े संर ण आिण सामािजक स ुिवधा आिण
संपक यव था याम य े सुधारणा इ .चा समाव ेश होता .
६.५ र यावरील िकरकोळ िव ेते आिण फेरीवाल े यांचा जाग ेसाठीचा
लढा
र ता हा बह त ेक साव जिनक असतो . तो ितसाद म , संपादन म , वैिव यप ूण ,
लोकशाही व पी आिण बह पयोगी असतो . वत मान काळात सामािजक आिण राजक य
चळवळीम ुळे र ता हा पधा मक अवकाश बनला आह े. या चळवळी नागरी पायाभ ूत
संरचनेवर दबाव आणतात . िलफ े िसमा ंितक नागरी ग रबा ंकडून होणा या जागा ं या
िनिम ती या मागा चा शोध घ ेतात. र या ंचे हे पधा मक व प नागरी बिह करण करत े.
उदा. यापारी हमाल , फेरीवाल े आिण मागा चा शोध घ ेतात. र या ंचे हे पधा मक
व प नागरी ग रबा ंचे यापास ून बिह का रान करत े. उदा. यापारी , हमाल , फेरीवाल े
आिण र यावरील िकरकोळ िव ेते यांचा याम य े समाव ेश होतो . बिह करणाची ही
ि या शासनमा य आिण शासन ेरीत असत े. नागरी अनौपचा रक अथ यव थ ेतील
सामािजक आिण आिथ क ्या वंिचत घटक हण ून र यावरील िकरकोळ िव ेते
मोठ्या माणात द ुल ि त आह ेत. ि या आिण बालक े मोठ्या स ं येने र यावरील
िकरकोळ िव ेते आहेत. साव जिनक जागा ं या वापरास ंबंधी या सम या ंना ते त ड द ेत
आहेत. ते यां या म ुलभूत अिधकारापास ून वंिचत आह ेत. उदा. जग याचा अिधकार ,
साव जिनक जागा ं या वापराचा अिधकार , वािभमानान े जग याचा अिधकार इ . ते मोठ्या
कठीण प रि थतीत काम करतात . यामुळे ते वेगवेग या आजारा ंनी त असतात . ते
िवरोधी , अिनि त आिण अस ुरि त वातावरणात काम करतात . यापैक बह त ेकांकडे
यापार कर यासाठी ओळखप आिण परवाना नाही याम ुळे थािनक अिधकारी आिण
पोलीस या ं याकड ूनच या ंचा छळ होतो . ह सकाव ून लाव याची भीती , खंडणी,
मानख ंडना, माल ज करण े यासार या घटना ंना या ंना सामोर े जावे लागत े.
६.६ भारतातील र यावरील िकरकोळ िव
र यावरील िकरकोळ िव ह े नागरी घटीत आह े. ती जागा ब ंिद त आिण गितशील
व पाची आह े. र यावरील िकरकोळ िव ेते ामु यान े यांचा यवसाय र या या
कडेला, ढकलगाडी , फुटपाथ आिण प ूल, रे वे टेशन या बाज ूला, रका या ख ु या
जागेवर खाजगी मालक या द ुकाना या बाज ूला करीत असतात . ते िविवध कार या munotes.in
Page 90
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
90 व तू िवकतात . उदा. कपडे, चामड्या या व त ू, लाि टक या व त ू आिण इतर फ ॅ सी
व तू इ. या िकरकोळ िव े याने िवकत घ ेतले या बह त ेक व त ू उ ोग आिण ग ृह
उ ोगात ून तयार झाल े या असतात . अशा कार े या व त ू या उ ोगात ून उ पािदत
होतात त े उ ोग अन ेकांना रोजगारा या स ंधी पुरवीत असतात . ते उ ोग कमी उ प न
असणा या सम ूहांना अ न प ुरवून, नागरी ग रबा ंसाठी अ नाची अस ुरि तता कमी करीत
असतात . म यम उ प न असणा या सम ूहांसाठी व त ू व सेवांचा पुरवठा करीत असतात .
यािशवाय साव जिनक जागा ंना ते सुरि त बनवीत असतात . शासनान े िनमा ण केले या
नोकर या स ंधीवर त े अवल ंबून नाही त े वयंरोजगार करणार े आहेत. इतर गरीबा ं माण े
ते िभ ा मागणार े, लुबाडणार े आिण चोरी करणार े नाहीत . अव-आदर आिण वािभमानान े
ते आपल े जीवन यतीत करतात . सामा यत : ते िदवसात ून दहा त े बारा तास ह सकाव ून
लाव या िभ ंतीखाली , थािनक अिधकारी आिण ख ंडणीखोरा ंचा ास सहन करत काम
करीत असतात . अशा सर े र यावरील िकरकोळ िव ही ज े अनौपचा रक े ात
सामावल े नाहीत अशा अन ेकांना रोजगारा या स ंधी पुरवीत असत े. हा एक कारचा कर
िनिम तीचा ोतही आह े. भारता या शहरातील लोकस ंखे या ६ ट के माण या
र यावरील िकरकोळ िव े यांचे आहे. साव जिनक जागा ंचे संपादन, साव जिनक खर ेदी
आिण साव जिनक स ेवा या या ं या उपिजिवक ेसाठी मह वा या आह ेत. अनेकांनी या ंचे
योगदान मा य क ेले असल े तरी उ ोगपती , िनवासी आिण राजकार या या ीन े नागरी
साव जिनक जागा ंवरील धोका , अित मण आिण उप व अस े यांना वाटत े. शहरांम ये
साव जिनक जागा ह े एक द ुिम ळ संसाधन आह े. जे खाजगीकरण , यापारीकरण आिण
संर णीकरणा या दबावान े कमी झाल े आहे. सहा दशकापास ून भारतात र यावरील
िकरकोळ िव ही ब ेकायद ेशीर मानली जात होती . र यावरील िव ेता कायदा २०१४
या अ ंमलबजावणीन े ती आता कायद ेशीर झाली आह े.
६.७ िकरकोळ िव ेता (उपजीिवका स ंर ण आिण र यावरील िकरकोळ
िव िनयमन ) कायदा , २०१४
पा भूमी :
१९८९ या शोधाि स ंग करणान े िकरकोळ िव ेते, फेरीवा या ं या सम या ऐरणीवर
आ या . सव च यायालयान े या करणी स ंिवधानातील कलम १९(१) हणज े यापार
यवसाय कर या या म ुलभूत अिधकारास अधोर ेिखत क ेले. र यावरील िकरकोळ
िव े यामुळे साव जिनक यव था िबघडत े या ीककोनात यायालया या िनण याने
बदल घडिवला एवढ ेच नाही तर लोका ंना व त ू व स ेवा पुरिवणारा अथ यव थ ेला
योगदान द ेणारा हण ून याचा वीकार क ेला.
र यावरील िकरकोळ िव ेता (उपजीिवका स ंर ण आिण र यावरील िकरकोळ िव
िनयमन ) िवधेयक २०१३ हे ६ स टे. २०१३ रोजी लोकसभ ेत आिण १९ फे ु. २०१४
रोजी रा यसभ ेत मंजूर झाल े. नागरी ग रबा ं या ब ेरोजगारी आिण आिथ क िव थापना
िवरोधी जागितक धोरणातील म ैलाचा दगड हण ून या िवध ेयकाकड े पाहील े जाते. पोलीस
आिण नागरी स ं थांकडून होणा या अपमाना पद वागण ुक पास ून हे िवधेयक र यावरील munotes.in
Page 91
खु या जागा ं या उपल धत ेचा अभाव ,
र यावरील िकरकोळ िव ेते आिण
फेरीवाल े, र यावरील िकरकोळ
िव ेता कायदा २०१४
91 िकरकोळ िव े याचे संर ण करत े. या िवध ेयकाच े ४ माच २०१४ रोजी काय ात
पांतर झाल े आिण हा कायदा १ मे २०१४ पासून काया ि वत झाला .
Town Vending Commitee :
या काय ात Town Vending Commitee ही मह वप ूण सिमती आह े. या सिमतीचा
अ य हा महानगरपािलक ेचा आय ु असतो . या सिमतीम य े ४०% ितिनिध व
िकरकोळ िव ेते आिण फ ेरीवा या ंचे असत े. नागरी समाज , अशासक य , संघटना ंचे
ितिनधी १०% ट के असतात , तर ५०% उव रत ितिनिध व पोलीस , वाहतूक,
वै क य अिधकारी या शासक य ितिनध च े असत े.
Town Vending Commitee या जबाबदा या
१) र यावरील िकरकोळ िव े या या न दीच े द र अ यावत करण े, यांची सनद
कािशत करण े. यां या या काया चे सामािजक Audit करणे.
२) पाच वषा तून एकदा सव िकरकोळ िव े याचे सव ण करण े.
(free vending zones, n o vending zones and restricted zones
ठरिवण े.)
३) सव िव े यांना ओळखप व िव साठीच े माणप द ेणे.
४) एखा ा े ात फ ेरीवा या ंची स ं या मत ेपे ा जा त झाली तर या ंची लॉटरी
काढून जागा िदली जाईल . यांना जागा िमळाली नाही या ंना नजीक या े ात
जागा िदली जाईल .
काय ाची ठळक व ैिश य े :
१) र यावरील िव े याची या या : असा कोणताही य जो र यावर र या या
कडेला फ ुटपाथवर साव जिनक उ ानात िक ंवा इतर साव जिनक जाग ेवर िक ंवा
खाजगी जाग ेवर, व तू व स ेवांची िव कर याम य े सहभागी आह े. याम य े
फेरीवा या ंचाही समाव ेश होतो .
२) वय : १४ वषा पे ा जा त वय असणारी य िजला र यावरील िव ेता हण ून
Town Vending Commitee कडे न दणी करावी लागत े.
३) दुस या जाग ेवर : नैसिग क बाजारापास ून जेथे हे िव ेते मागील 50 वषा पासून
यवसाय करीत आह े यांना दुस या िठकाणी हलिवता य ेणार नाही .
४) उप व : जर र यावरील िकरकोळ िव े याने साव जिनक उप व क ेला अस ेल तर
थािनक ािधकारी या िव े यास द ुस या िठकाणी हलव ू शकतात आिण या
ािधका या ंना याचा माल ज कर याच े अिधकार आह ेत munotes.in
Page 92
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
92 ५) पय वे ण : र या वरील िव ेता योजन ेचे पय वे ण करण े आिण भावी
अंमलबजावणी कर यासाठी िनण य घेणे ही थािनक ािधका याची भ ूिमका आह े.
६) कज , िवमा आिण क याणकारी योजना : रा य सरकारकड ून र यावरील
िव े यांसाठी कज , िवमा आिण क याणकारी योजना प ुरिव याची तरत ूद या
काय ात कर यात आली आह े.
७) त ार िनवारण : यासाठी वत ं त ार िनवारण य ं णेची तरत ूद कर यात आली
आहे. िनवृ यायालय अिधका याची यासाठी न ेमणूक केली आह े. ज क ेलेला माल
वेळेवर परत द े यासाठी या तरत ूदी आिण नाशव ंत व त ू यासाठी न ेमणूक केली
आहे. ज केलेला माल व ेळेवर परत द े यासाठी या तरत ुदी आिण नाशव ंत व त ू
याच िदवशी परत द े या या तरत ूदी दे यात आ या आह ेत.
८) संर ण : पोलीस आिण इतर ािधका या ंकडून होणा या शोषणापास ून र यावरील
िकरकोळ िव े यांचे संर ण कर यािवषयी या तरत ूदी स ु ा या काय ा म ये
कर यात आ या आह ेत.
९) कत य : या काय ान ुसार र यावरील िव े याने व छ राहण े आिण साव जिनक
व छता राखण े, िव भागातील नागरी स ुिवधांची काळजी घ ेणे आिण िव भागात
पुरिवले या नागरी नागरी स ुिवधांसाठी प ैसे देणे इ यादी कत य पार पाडण े आव यक
आहे.
१०) दंड : या काय ामधील िनयमा ंचे उ ल ंघन क े यास र यावरील िव े यास
२००० पये दंडाची तरत ूद केलेली आह े.
इतर तरत ूदी :
अ) िकरकोळ िव माणप ासाठी या अटी :
१) या य स र यावर िव कर याच े माणप िदली जाईल , याला वत :ला
आिण या या क ुटुंब सद याला फ ेरीचा अिधकार आह े, परंतू याच े वय िकमान १४
वषा पे ा कमी नसाव े.
२) फेरीवाला हो यािशवाय या याकड े जग याच े साधन उपल ध नसाव े. याला
िकरकोळ िव ेता हण ून माणप िमळाल े आहे, तो ते माणप इतरा ंना देवू शकत
नाही, जर तो िव ेता आजारी पडला , अपंग झाला तर याला आप या म ुलाला
िकंवा प नीला सोपिव याचा अिधकार आह े.
आ) यो य कारणासाठी हटिवण े : जर कोणत ेच पया य िश लक नािहत अशा व ेळीच
फेरीवा या ंची जागा खाली क ेली जाईल . जर फ ेरीवा या ंना यो य कारणासाठी
हटिवल े गेले तर या ंना इतर जागा ा वी. फेरीवाला ितकड े गेला नाही तर िविश
कालावधी या आता या िठकाणी जा यासाठी नोटीस यावी . तरीही नाही ग ेला तर munotes.in
Page 93
खु या जागा ं या उपल धत ेचा अभाव ,
र यावरील िकरकोळ िव ेते आिण
फेरीवाल े, र यावरील िकरकोळ
िव ेता कायदा २०१४
93 थािनक अिधकारी २५० ितिदवस द ंड लाव ू शकतात . शेवटी नाही ऐकल े तर
अिधकारी जबरद तीन े हटवू शकतात .
इ) माल ज करण े : असे असल े तरी जाग ेव न हटिवण े, माल ज करण े या िवषयी
प िनयम बनिवल े आहेत. जर ज क ेलेला माल नाशव ंत अस ेल तर फ ेरीवा या ंना
तो माल याच िदवशी परत क ेला जाईल . नाशव ंत नस ेल तर जा तीत जा त दोन
िदवसा ंनी परत क ेला जाईल . थािनक अिधकारी द ंड लाव ू शकतात . परंतु मी
र कम ज क ेले या माला या र कम ेपे ा जा त अस ू नये.
ई) जर माणप असणारा फ ेरीवाला िविश े ात फ ेरी लावत अस ेल तर पोलीस
कम चारी याला अडिवणार नाहीत .
उ) या काय ान े यािवषयीशी स ंबंिधत प ूव चे सव कायद े, िनयम समा होतील .
ऊ) या काय ान ुसार सरकारन े मता बा ंधणी काय माची आखणी कर याच ं िनद श
िदले आहेत, याम ुळे फेरीवा या ंना आप या अिधकार व कत यांचे ान होईल .
Town Vending Commitee ने ग लीम य े होणा या यापारिवषयी स ंशोधन क ेले
पािहज े. देशा या अथ यव थ े या या अनौपचा रक े ाम य े िश ण काय माच े
आयोजन केले पािहज े.
काय ास ंबंधी सम या :
१) हा कायदा र यावरील िव आराखडा िवकास करण े, िव भाग िनि त करण े
आिण िव भागान ुसार िव े यांची परवाना द े यासाठीची िव े यांची परवाना
दे यासाठीची िव े यांची सं या िनि त करण े, यािवषयी काय कर यासाठी िनि त
त वे पुरिवली नाहीत .
२) अनेक रा या ंनी हा कायदा ख या अथा ने ेरणेने वीकारला नाही .
३) हा कायदा र े वे कायदा १९८९ या अ वय े रे वे या मालक या आिण िनय ंि त
े ािवषयी िकरकोळ िव स ंबंधी मौन बाळगतो .
४) या काय ात साव जिनक उप व याची या या क ेली नाही . प रणामी , पोलीस
साव जिनक उप व क ेला हण ून र यावरील िव े यांना ह सकाव ून लावतात .
५) त ार िनवार यासाठी जा याच े यो य ोत नाही .
उपाययोजना :
१) िव े याला िव च े माणप द े यासाठी कालमया देची तरत ूद असावी ज ेणेक न
ािधका या ंकडून या ंचा छळ होणार नाही . munotes.in
Page 94
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
94 २) ह सकाव ून लाव यासाठी आिण या या व त ू ज कर यासाठी र यावरील
िव े याला िकमान एक मिहना अगोदर नोटीस द े यात यावी . ह सकाव ून लाव याचा
िनण य हा TVS या सिमती या स यान ेच घेतला पािहज े.
३) Town Vending Commitee चा कालाव धी ५ वषा साठी िनि त असला पािहज े.
४) र यावरील िव े यांची िनि तच स ं या िमळ यासाठी रा या ंनी सव ण हाती
घेतले पािहज े याम ुळे माणप द ेणे श य होईल .
मू यमापन
या िवध ेयकात र े वे सार या े ाला बाह ेर ठेवले आहे. माणप धारक फ ेरीवाल े रे वेत
िव करायच े बह तेक रे वे टेशनवर चहा , भेळ िवकणा या ंना हटव ून मोठ ्या कंप यांना
आणल े जात आह े. या या व त ूंची िकंमत फ ेरीवा या ं या व त ूं या िकमती या त ुलनेने
जा त असत े. म यमवग य वा या ंना ते खिच क असत े.
फेरीवाला मिहला ंसाठी शौचालय नाहीत , प रणामी ती आजारी पडत े. यासंबंधी
िवधेयकाम य े तरतुदी आव यक हो या . पा याची स ुिवधा नस यान े मिहला पाणी कमी
िपतात , प रणामी म ू िवकार जडतात , हे संशोधनान े पूढे आल े आहे.
आपली गती तपास ूया.
१) शहरातील ख ु या जाग ेचे मह व यावर टीप िलहा ?
२) शहरातील ख ु या जागे या ि थतीची चचा करा?
६.९ सारांश
शहराला शा त कर याम य े खु या जागा मह वाची भ ूिमका बजावतात . याचे नैसिग क
आिण अन ैसिग क अस े दोन घटक आह ेत. या शहराला जग यायो य बनिवतात आिण
नगरा या सभोवतालातील अलगीकरणा या नकारा मक प रणामा ंना कमी करतात . याचे
ितिब ंब शहरा या शहरा या व ैिव यप ूण सं कृतीतून िदस ून य ेते. याम ुळे
शहरवािसया ं या स ुंदर आठवणी िनमा ण होतात . र ते हे साव जिनक ख ु या जागा ,
आिथ क वृ ीचे इंिजन, सामािजक आिण सा ं कृितक क े आिण नागरी स भागासाठीच े
यासपीठ हण ून उदयास य ेत आहे. िविभ न सामािजक -सां कृितक आिण जाितक
पा भूमी असल े या लोका ंना ते एकाच यासपीठावर आणतात आिण समाजाम य े
एकतेची उभारणी करतात .
र यावरील िव ही क ेवळ भारताम य ेच नाही तर जगभर या ंना औपचा रक े ांम ये
संधी िमळत नाही अशा लाखो लोका ंना रोजगा राची स ंधी पुरिवते. २०१४ म ये भारत
सरकारन े र यावरील िव े यां या अिधकारा ंचे संर ण करणारा कायदा क ेला. हणून
नागरी िनयोजनकारा ंनी अनौपचा रक अथ यव थ ेतील र यावरील िव च े योगदान munotes.in
Page 95
खु या जागा ं या उपल धत ेचा अभाव ,
र यावरील िकरकोळ िव ेते आिण
फेरीवाल े, र यावरील िकरकोळ
िव ेता कायदा २०१४
95 मा य क ेले पािहज े, यां या मता ओळख या पािहज ेत. जागे या या यासाठी नागरी
गरीबांचा लढा समज ून घेतला पािहज े.
६.१० पा रभािषक श द , श दाथ
Lack of Availability : उपल धत ेचा अभाव
Ecological : प रि थतीक य
Multicultural : बह सा ं कृितक
Street Vendors : र यावरील िकरकोळ िव ेते
Hawkers : फेरीवाल े
६.११ अ यासासा ठी वा याय
१) शहरातील ख ु या जाग े या उपल धत े या अभावा या भावाची उदाहरणासह चचा
करा.
२) र यावरील िकरकोळ िव ेता (उपजीिवका स ंर ण आिण र यावरील िकरकोळ
िव िनयमन ) कायदा २०१४ चे प र ण करा .
३) खु या जाग ेचे कार यावर टीप िलहा .
४) मुंबईतील ख ु या जागे या सम य ेची थोड यात चचा करा.
६.१२ अिधक वाचनासाठी प ु तके
१) Breman Jan, The Informal Sector, Das Veena (Edt) Handbook of
Indian sociology Oxford, University Press 2004.
२) भौिमक श रत , फेरीवाल को कान ूनी मा यता , योजना , मािसक , िडस बर २०१३ ,
पृ कर. ३९-४१.
३) अनौपचा रक े , योजना मािसक , ऑ टोबर २०१४
४) र तोगी ि त , इनफॉ म ल ए लॉ यम ट टॅटी टी स सम इ य ुज, फे ुवारी ७, २००५
खंड एल मा ंक ६.
५) देशपांडे प भ ूषण, फेरावा या ंची अव था अस ून अडचण अन ---, सकाळ – २६
ऑ टोबर २०१३ .
munotes.in
Page 96
96 ७
जे रयाि क क ेअर: वृ वाची घटना , वृ ा म , ये नाग रक
संघ, डे केअर स टर
घटक रचना
७.१ प रचय
७.२ जे रयाि स आिण ज ेरॉ टोलॉजी
७.३ वृ वाची स ंक पना
७.३.१ वृ वाची या या आिण प रमाण े
७.३.२ वृ ांचे सामािजक -जनसा ंि यक य ोफाइ ल
७.३.३ वृ ांशी संबंिधत सम या
७.४ सूचना आिण िशफारसी
७.५ वृ ांसाठी सहा य स ेवा
७.५.१ वृ ा म
७.५.२ ये नाग रक स ंघटना
७.५.३ डे केअर स टर
७.६ िन कष
७.१ प रचय
वृ व ही एक साव ि क घटना आह े. एकिवसा या शतकात जगाला भ ेडसावणा या सवा त
गंभीर सम या ंपैक एक हणज े जागितक लोकस ं येचे वृ व. य बालपण जगतात , ौढ
होतात आिण सव समाजात स ंभा यत े या व ेगवेग या माणात मरतात . भारत द ेखील
लोकस ं ये या स ं मणात ून जात आह े.
भारत सरकार व ृ लोकस ं येचा देशा या स ंसाधना ंवर होणा या प र णामाब ल िच ंितत
आहे. वृ लोकस ं या ही एक व ै क य आिण समाजशा ीय सम या आह े. संसग ज य
रोगांमुळे भारतातील व ृ ांना उ च दराचा आजार आिण म ृ यूचा सामना करावा लागतो .
संशोधनान ुसार, वेगवेग या रा या ंम ये असमानता आिण ग ुंतागुंत आह े. हे सामािजक -
आिथ क िव कास, सां कृितक िनयम आिण राजक य प रि थतीमधील फरका ंमुळे अ सू
शकते. जे रयाि क क ेअरला स ंबोिधत करताना , धोरणक या नी वरील सव िनधा रक ल ात
ठेवले पािहज ेत.
munotes.in
Page 97
जे रयाि क क ेअर: वृ वाची घटना ,
वृ ा म , ये नाग रक स ंघ, डे केअर
स टर
97 ७.२ जे रयाि स आिण ज ेरॉ टोलॉजी
जेरो टोलॉजी ही िव ानाची एक शाखा आह े जी व ृ वाची ि या आिण य े ांना
वयानुसार य ेणा या अडचण चा अ यास करत े. जेरो टोलॉिज ट वय , वृ व आिण व ृ
यांचा अ यास करतात . जीरो टोलॉजीच े िव ान काला ंतराने िवकिसत झाल े आहे कारण
आयुमा न वाढल े आह े. या े ाची या ी िव त ृत आह े, यात शरीरिव ान , सामािजक
िव ान , मानसशा , साव जिनक आरो य आिण धोरण या ंचा समाव ेश आह े. जेरो टोलॉजी ह े
एक बह िव ाशाखीय े आह े जे शारी रक , मानिसक आिण सामािजक प ैलू आिण
वृ वा या प रणामा ंचा अ यास करत े. जे रयाि स ही व ै क य खािसयत आह े जी
वृ ांची काळजी आिण उपचार यावर ल क ि त करत े. जे रयाि सच े े समाजा या
अनुषंगाने िवकिसत झाल े आह े. जे रयाि स या े ाम य े, वै क य , श यिचिक सा
इ यादीसार या अन ेक उप -िवषय िक ंवा उप -िवशेषता उदयास आ या आह ेत. जरी
गेरो टोलॉजी आिण ज े रयाि सच े क वेगळे असले तरी, ते दोघेही वृ व समज ून
घे यासाठी वचनब आह ेत जेणेक न लोक या ंचे काय जा तीत जा त क शकतील
आिण वयान ुसार उ च दजा चे जीवन ा क शकतील .
जे रयाि स , जे रयाि क औषध हण ूनही ओळखल े जाते, ही एक व ै क य िवश ेषता आह े
जी वृ ां या आरो यावर ल क ि त करत े. रोग आिण अप ंग व टाळ यासाठी आिण उपचार
क न व ृ ौढा ंम ये आरो यास ो साहन द ेणे हे य ा च े येय आह े. वृ ारोगत ,
जे रयाि क िफिजिशयन हण ूनही ओळखल े जात े, हा एक डॉ टर असतो जो व ृ ांची
काळजी घ े यात त असतो . यूयॉक शहरातील माउ ंट िसनाई हॉि पटल या बा ण
िवभागातील ि लिनकच े माजी म ुख डॉ . इ नाट ्झ िलओ न ॅशर या ंनी 1909 म ये
"जे रयाि स " हा श द तयार क ेला. यांना युनायटेड ट ेट्सम य े जे रयाि सच े "फादर"
हणून संबोधल े जाते.
जे रयाि स ही नवीन क पना ना ही. याचा उ ल ेख आय ुव दातही आढळतो . आयुव दा या
शोधापय त जे रयाि सचा शोध घ ेतला जाऊ शकतो . आयुव दा या आठ शाखा ंम ये
जे रयाि सच े वग करण 'जारा/रासायन (जे रयाि स )' हणून केले जाते. एि हस ेना या ंनी
1025 म ये 'कॅनन ऑफ म ेिडिसन ' िलिहल े आिण वृ ांची काळजी कशी यावी यािवषयी
सूचना द ेणारे हे पिहल े पु तक मानल े जाते.
वृ ां या गरजा इतर गटा ंपे ा वेग या असतात . जे रयाि स ह े असे े आह े जे वृ ां या
िवशेष गरजा ंवर ल क ि त करत े. वृ ांना पॉलीफाम सी या अधीन क ेले जाते, याचा अथ
यांना एकाच व ेळी अन ेक औषध े िलह न िदली जातात . हे यां या िविवध व ै क य
सम या ंमुळे आह े. वृ लोक वत :-ि ि शन िक ंवा नॉन -ि ि शन औषध े घे याची
अिधक श यता असत े, याम ुळे दीघ कालीन औषध िति या होऊ शकतात . वृ ां या
वै क य गरजा आिण अडचणी या े ात व ृ ां या मदतीला ज े रयाि क काळजी य ेते.
जे रयाि स या या न ैितक आिण कायद ेशीर प रणामा ं या ीन े देखील समज ून घेतले
पािहज े. वृ ापकाळाम ुळे अनेक वै क य सम या य ेतात, यात अि थरता , अि थरता ,
असंयम आिण कमी ब ु ी िक ंवा मर णश या ंचा समाव ेश होतो . प रणामी , वृ असहा य munotes.in
Page 98
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
98 आिण परावल ंबी बनल े आहेत. ही प रि थती टाळ यासाठी , वृ लोका ंनी या ं या काळजी
आिण आरो यासाठी तस ेच आिथ क आिण मालम े या बाब साठी पॉवर ऑफ अ ॅटन िक ंवा
आगाऊ िनद श तयार क ेले पािहज ेत.
जे रयाि िशय सनी हे सुिनि त क ेले पािहज े क त े यां या णा ं या गोपनीयत ेचा आदर
करतात आिण आव यक असल े या स ेवा देतात. त य समज ून घे याची आिण िनण य
घे याची कायद ेशीर जबाबदारी आिण मता णाकड े आहे क नाही ह े यांनी िनि त क ेले
पािहज े.
वयोवृ ांना वार ंवार व ेगवेग या व पात मोठ ्या अ याचाराला बळी पडतात . या ट यावर ,
पुरेसे िश ण , समथ न आिण स ेवा वृ ां या शोषणाची श यता कमी क शकत े आिण
यो य ल द ेऊन त े वारंवार शोधल े जाऊ शकत े. जे रयाि िशय स वतःची काळजी
घे यास असमथ असल े या व ृ लोका ंसाठी कायद ेशीर पालक व िक ंवा स ंर क वाची
िशफारस कर यासाठी द ेखील जबाबदार असतात .
• समकालीन समाजात ज े रयाि स आिण ज ेरो टोलॉजी या गरज ेिवषयी चचा करा?
७.३ वृ वाची स ंक पना
वृ व हा जीवनच ाचा एक जिटल भाग आह े याची या या व ृ वाची ि या हण ून
केली जाऊ शकत े. ही एक बह आयामी ि या आह े जी मानवी जीवना या जवळजवळ
येक पैलूवर प रणाम करत े. 'पो युलेशन एिज ंग' हा एक ड आह े यान े िवसा या शतकात
औ ोिगक समाजाच े वैिश ्य िदल े आह े परंतु अलीकड े ती एक जागितक घटना बनली
आहे.
लोकस ं याशा ीय स ं मण ि य ेचा सवा त ल णीय प रणाम हणज े लोकस ं या व ृ
होणे. लोकस ं याशा ीय स ं मणाच े दोन ग ंभीर प रमाण आह ेत:
अ) जनन मत ेत घट , याम ुळे एकूण लोकस ं येतील त ण लोका ंचे माण कमी होत े. ब)
मृ युदरात घट , याम ुळे दीघा यु य वाढत े.
लोकस ं याशा ी य सं मणाची घटना साव ि क असली तरी ती व ेगवेग या द ेशांम ये
वेगवेग या व ेळी घडत े.
७.३.१ वृ वाची या या आिण प रमाण े
बेकर (1959) हे वृ वाची या या ' य म य े होणार े बदल , जे काला ंतराने होतात ' असे
करतात . यां या मत े, हे शारी रक , शारी रक, मानिसक आिण सामािजक आिण आिथ क
देखील अस ू शकतात .
वृ वाची चार प रमाण े आहेत, उदा: काल मान ुसार, जैिवक, मानिसक आिण सामािजक
वृ व. munotes.in
Page 99
जे रयाि क क ेअर: वृ वाची घटना ,
वृ ा म , ये नाग रक स ंघ, डे केअर
स टर
99 i) काल मान ुसार व ृ व: एखा ाचा ज म झा यापास ून िकती वष झाली याचा स ंदभ देते.
हे एखा ा य कड ून भूिमका आिण नात ेसंबंध, वत न आिण अप े ा िनधा रत करत े.
ii) जैिवक व ृ व: याला व ृ व (वयवृ ीमुळे पेशी िक ंवा जीव कमी होण े) असेही हणतात
आिण काहीव ेळा याला काया मक व ृ व हणतात . हे जैिवक घटना ंचा संदभ देते याम ुळे
शारी रक णाली िबघडत े याम ुळे ते मृ यूला संवेदना म बनत े.
iii) मानसशा ीय व ृ व: ौढ वादर यान य या यि म वात होणार े बदल , मानिसक
काय ( मृती, िशकण े आिण ब ुि म ा ) आिण स ंवेदना मक आिण ान ि यां या ि या ंशी
संबंिधत आह े.
iv) सामािजक व ृ व: समाजाच े सद य हण ून य ना य ेणा या बदल या अन ुभवांचा
संदभ आहे.
वय हा क ेवळ वष जगल े या िक ंवा शरीरातील शारी रक बदला ंचा ज ैिवक प रणाम नाही .
जीवना या य ेक ट यातील सामािजक िनयम आिण अप े ा यात योगदान द ेतात.
अनुभव आपण कोण आहोत आिण आपल े वय त े य करत े. वै क य शोधा ंमुळे मानवी
आयुमा न वाढल े आहे, वृ ापकाळान े एक नवीन सामािजक मह व ा क ेले आहे. बह तेक
लोकांना या ं या वयाचा या ं या जीवना या ग ुणव ेवर िकती प रणाम होतो ह े समजत
नाही.
'वृ होण े' या श दाच े िविवध अथ आिण या या आह ेत. पाि मा य जगात १८ वषा पे ा
जा त वया या य ला ौढ मानल े जाते. वृ ांना समज ून घे यासाठी अिधक िविश
िवघटन आिण गटब ता आव यक आह े. वृ ौढ लोकस ं येला या ं या जीवना या
अव थ ेनुसार तीन उपसम ूहांम ये िवभागल े जाऊ शकत े:
i) त ण-वृ (60 आिण 69 वयोगटातील ), ii) म यम -वृ (70 आिण 75 वषा या
दर यान ), iii) वृ -वृ (75 वषा पे ा जा त ) आिण iv) खूप वृ (80 पे ा जा त )
िविवध घटका ंवर अवल ंबून, वय-संबंिधत बदल य ेकाला व ेगवेग या कार े भािवत
करतात . ाथिमक व ृ व ह े आि वक आिण स े युलर बदला ंसार या ज ैिवक घटका ंमुळे
होते, तर दु यम व ृ व ह े शारी रक हालचाल चा अभाव , खराब आहार िक ंवा आरो याकड े
दुल यासार या िनय ं णीय घटका ंमुळे होते.
वृ वाब ल समाजा या प ूण आकलनातील अडथळ े हणज े वृ ापकाळापय त लोका ंना ते
विचतच समज ते. प रणामी , वृ ांब ल या समज आिण ग ृिहतका ंचा उदय होतो . अनेक
वांिशक, िलंग, आिण सामािजक वग ि ट रयोटाइप िनिव वाद आह ेत. येक सं कृती या
वृ वाब ल या वतः या अप े ा आिण ग ृिहतका ंचा स ंच असतो , जे सव आप या
समाजीकरणात योगदान द ेतात.
वृ ांचे अनेक मा यम िच ण व ृ वाब ल नकारा मक सा ं कृितक ीकोन दश वतात.
पा ा य समाजात त णाईला गौरव आिण स दय आिण ल िगकत ेशी जोडल े जात े.
उदासपणा िक ंवा श ु व हे वारंवार व ृ ांशी स ंबंिधत असतात . दुसरीकड े, पूव कडील जग munotes.in
Page 100
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
100 वृ वाला मह व द ेते. वृ ांची बु ी आिण ान ख ूप मोलाच े आहे. हे दो ही समाजातील
मू य णाल मधील असमानता दश वते.
७.३.२ वृ ांचे सामािजक -जनसा ंि यक य ोफाइल
भारतात 80 दशल ाह न अिधक लोक व ृ आह ेत. आकड ेवारीन ुसार, वृ लोकस ं या
1901 म ये 12 दशल व न 2001 म ये 77 दशल झाली आह े. 2021 पय त ती 137
दशल ा ंपय त वाढ याची अप े ा आह े. चीनन ंतर द ुस या मा ंकावर आह े. वयोवृ िल ंग
गुणो र ज े 2001 म ये 1,029 होते ते 2016 पय त 1,031 पय त वाढ ेल असा अ ंदाज आह े.
पु षां या त ुलनेत वृ िवधवा ंचे माण 51% आहे. (15 ट के). शहरी भागा या त ुलनेत,
ामीण भागात व ृ ांचे माण जा त आह े, तीन चत ुथा श लोक त ेथे राहतात . अंदाजान ुसार,
60 आिण याह न अिधक वयोगटातील भारतीया ंचे माण 2010 मधील 7.5 ट के (सात
दशल पाच ट क े) व न 2025 म ये 11.1 ट या ंपय त वाढ ेल. 2010 म ये भारतात
91.6 दशल व ृ लोक होत े आिण व ृ लोका ंची स ं या भारतात होती . 2025 पय त
158.8 दशल ा ंपय त पोहोचण े अप ेि त आह े. 2050 पय त या गटान े मुलां या
लोकस ं येला माग े टाकल े असेल.
७.३.३ वृ ांशी स ंबंिधत सम या
अ) वै क य सम या : आरो य आ िण समायोजन या ं यात द ुवा आह े. कौटुंिबक, सामािजक ,
आिथ क आिण भाविनक घटका ंसह िविवध घटक िनव ृ ीनंतर व ृ य िकती ज ुळवून
घेतात यावर प रणाम करतात . फुरसती या ि याकलापा ंम ये सहभाग , चांगले आरो य
आिण सामािजक समथ न हे सव समायोजनाच े मजब ूत संकेतक मानल े जातात .
वृ ांना स ुरि त िप याच े पाणी आिण व छता या ंसार या आरो य -सेवा सुिवधा दान
करणे मह वाच े आह े. णालयातील उपचार , वाहतूक, मोबाईल ज े रयाि क य ुिनट्स,
विध त कौट ुंिबक आधार , उ म पोषण आिण च मा , चाल या या काठ ्या, इ याद म य े
सकारा मक ब दल व ृ ांचे आरो य स ुधारतील . ामीण भागातील व ै क य िशिबर े,
मनोरंजना या स ंधी आिण व ै क य आिण निस ग शाळा ंमधील ज े रयाि क अ यास म या
सव सम या सोडव यात मदत करतील .
वृ ांना समाजात सामा यतः अन ु पादक आिण िन पयोगी हण ून पािहल े जाते, याम ुळे
कमी आ मस मान आिण तणावाची सम या उ व ू शकत े. वृ पु ष आिण ि या ंम ये
तणाव िविवध कारणा ंमुळे होऊ शकतो . यवसाय , शारी रक आिण मानिसक घटक आिण
कौटुंिबक स ंबंध हे सव मह वाच े योगदान द ेऊ शकतात . या य ना भ कम सामािजक
आधार आह े यांना कमी िच ंता आिण यामुळे तणाव कमी अस याच े िदसून येते.
b) सामािजक -आिथ क घटक : वृ ांना आिथ क, सामािजक आिण व ैयि क े ात
समायोजन सम या ंचा सामना करावा लागतो . समायोजनावर प रणाम करणार े काही घटक
हणज े कडकपणा /लविचकता , वैवािहक समाधान , सेवािनव ृ ी या सम या , आरो य ,
कौटुंिबक स ंरचना आिण नात ेसंबंध. िश ण , शहरीकरण आिण औ ोिगक करणा या
प रणामी स ंयु क ुटुंब प ती या हासाम ुळे वृ ां या सम या वाढ या आह ेत.
जागितक करण आिण उदारीकरणाम ुळे पारंपा रक क याणकारी स ं था आिण म ू यांचा munotes.in
Page 101
जे रयाि क क ेअर: वृ वाची घटना ,
वृ ा म , ये नाग रक स ंघ, डे केअर
स टर
101 हास झाला आह े. त ण आिण व ृ यां यातील नात ेसंबंधांवर याचा नकारा मक प रणाम
झाला आह े.
त ण अिधक यि वादी आिण भौितकवादी होत आह ेत, याम ुळे यां या क ुटुंबातील
वृ ांब ल या या ं या व ृ ीवर प रणाम होतो . वयोवृ ांची भूिमका आिण गरजा त णा ं या
भूिमकेशी ती पण े िभ न आह ेत. वृ ांना नवीन क पना वीकारण े कठीण आह े. शारी रक
आिण मानिसक ासा या सवा त सामा य कारणा ंपैक एक हणज े वैयि क अिधकार
गमाव याची भीती . या सवा मुळे कुटुंबात स ंरचना मक अस ंतुलन होऊ शकत े. त णा ं या
शाि दक ग ैरवत नामुळे वृ ांम ये असंतोष आिण िनराश ेची भावना िनमा ण होऊ शकत े.
वृ ां या एक ूण आरो यावरही या ं या कौट ुंिबक प रि थतीचा भाव पडतो . वृ ांम ये
गैरवत न सामा य आह े, मग या ं या घरात िक ंवा सं थांम ये. शारी रक अ याचार (वेदना
िकंवा दुखापत करण े), मानिसक िक ंवा भाविनक अ याचार (मानिसक छळ आिण शोषण )
आिण ल िगक अ याचार ही सव अ याचाराची उदाहरण े आहेत. गैरवत नाचा सवा त सामा य
कार हणज े दीघ कालीन शाि दक ग ैरवत न, यानंतर आिथ क शोषण , शारी रक शोषण
आिण द ुल . पु षां या त ुलनेत मिहला ंवर मोठ ्या माणात अ याचार झाल े. ौढ म ुले,
सुना, पती/प नी आिण जावई या ंना वृ ांवरील िह ंसाचाराच े सामा य ग ु हेगार हण ून
ओळखल े जाते.
c) मानिसक सम या : वृ वाची स ु वात ही मनोव ै ािनक सम या ं ारे दश िवली जात े. 50
वषा नंतर, तक श म य े सामा यतः घट होत े; िबघडल ेली मरणश , कमी होणारा
उ साह आिण झोप ेचे नमुने सु वाती या ट यात िदसतात आिण न ंतर या ट यात ती
होतात . आनंदाची पातळी िविवध घटका ं ारे िनधा रत क ेली जात े, याम य े
ि याकला पांमधील सहभागाची पातळी , आरो य ि थती , आिथ क ि थती आिण सामािजक
समथ न समािव आह े. धािम क काया त भाग घ ेणे आिण समान वया या िम ा ंशी स ंपक
साधण े वृ ांना चा ंगले जुळवून घे यास मदत क शकत े. हे सं था मक काळजी
णालीमधील य या मानिसक आरो या या अगदी िव आह े. वृ ांना िविवध
कार या मानिसक सम या ंचा सामना करावा लाग ू शकतो , परंतु संशोधनात अस े िदसून
आले आहे क आिथ क अस ुरि तता आिण कौट ुंिबक स ंकटांचा थेट प रणाम न ैरा यावर
होतो. दुस या श दा ंत, या व ृ ांना पुरेसा आिथ क सहा य िमळतो या ंना तणाव िक ंवा
नैरा य य े याची श यता कमी असत े.
ड) कौटुंिबक रचना बदलण े: पारंपा रक स ंयु कुटुंब प तीन े वृ ांचे सामािजक आिण
आिथ क क याण स ुिनि त कर यात मह वाची भ ूिमका बजावली आह े. पारंपा रक मानक
आिण म ू य णालीन े वृ ांचा आदर करण े आिण या ंची काळजी घ ेणे यावर जोर िदला .
तथािप , संयु कुटुंब प तीच े िवघटन होत अस यान े ये या काही वषा त वृ ांवर भाविनक ,
शारी रक आिण आिथ क अ याचार हो याची श यता अिधक आह े.
e) पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव : वृ लोकस ं या वयोव ृ होत असताना आिण द ुब ल
आजारा ंनी त अस यान े, यांना य े या काही वषा त भौितक पायाभ ूत सुिवधांम ये
सुधा रत व ेशाची आव यकता अस ेल. वृ ांसाठी अन ुकूल पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव हा
वृ ांना आराम द े याम य े एक मह वप ूण अडथळा आह े. अनेक वृ लोका ंना या ं या घरात munotes.in
Page 102
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
102 आिण साव जिनक िठकाणी भौितक पायाभ ूत सुिवधांम ये सुधा रत व ेश आव यक असतो .
केवळ काही कमी िकमती या आरो य -सेवा सुिवधा आह ेत या प ूण पणे वृ ां या गरजा ंसाठी
समिप त आह ेत. िशवाय , साव जिनक आरो य य ं णेला मन ु यबळाचा अभाव , िनकृ दजा ची
काळजी आिण स ुिवधांची जा त गद या ंचा सामना करावा लागतो .
f) आरो य -सेवा उपल धता , वेशयो यता आिण परवडणारीता : जसजशी क ुटुंबे अिधक
िवभ होत जातात , वृ ांची काळजी घ ेणे अिधक कठीण होत े. वृ ांसाठी घरग ुती काळजी
यव थािपत करण े हे एक मोठ े आ हान आह े कारण निस ग होम , िफिजओथ ेरिप ट आिण
वै क य प ुरवठादार या ंसारख े अनेक सेवा दात े लहान , असंघिटत ख ेळाडू आहेत जे केवळ
सवा त मूलभूत तरावरील काळजी दान करतात . देशात व ृ वाची स ंक पना ह े
वै कशा ाच े दुल ि त े रािहल े आहे. जे रयाि स कोस सम य े खूप कमी िव ाथ व ेश
घेतात याव न याचा प ुरावा िमळतो . डे केअर स टस , वृ ा म िनवासी ग ृहे, समुपदेशन
आिण मनोर ंजन स ुिवधा यासार या बह ता ंश सरकारी स ुिवधा शहरा ंम ये आहेत.
g) अपुरे सामािजक सहा य : भारतातील व ृ ांची प रि थती ग ंभीर आह े कारण सरकार
सामािजक स ुर ेवर ख ूप कमी खच करत े. वाढ या ग धळल े या आिण गद या शहरात , वृ
लोक या ं या म ूलभूत गरजा प ूण कर यासाठी आिण द ैनंिदन काम े पूण कर यासाठी
भाड्याने घेतले या घरग ुती मदतीवर अवल ंबून असतात . भारतात , वै क य िवमा
ामु यान े णालयात दाखल कर याप ुरता मया िदत आह े. भारतात , वृ -संवेदनशील िवमा
अ रशः अि त वात नाही . िशवाय , आधीपास ून अि त वात असल ेले आजार सामा यत :
क हर क ेले जात नाहीत , याम ुळे वृ ांसाठी िवमा पॉिलसी अ यवहाय बनतात . िनवृ ीवेतन
आिण सामािजक स ुर ा द ेखील क ेवळ साव जिनक िक ंवा उ ोगा या स ंघिटत े ात काम
केले यांनाच उपल ध आह े.
७.४ िशफारशी आिण स ूचना
अ. सरकारन े ये ांना आरो य िवमा उपल ध क न ावा .
ब. वयोमानान ुसार पायाभ ूत सुिवधा िनमा ण के या पािहज ेत.
क. जे रयाि क आरो य स ुिवधा या सव वृ लोका ंसाठी उपल ध , उपल ध आिण
परवडणा या आह ेत.
ड. ामीण भाग , मिहला , गरीब आिण अप ंग यां याकड े िवशेष ल िदल े पािहज े.
ई. येक वै क य शाळ ेत वृ णा ं या दीघ कालीन /टिम नल क ेअरसाठी समिप त वॉड
असावा .
फ. जे रयाि स आिण ज ेरो टोलॉजीमधील यावसाियक िश णाला ो साहन िदल े
पािहज े.
• वृ वाची या या आिण प रमाण या ं या स ंबंधात व ृ वा या घटन ेचे परी ण करा .
• वृ वा या सम य े या या ीची चचा करा.
• वृ ांना कोण या अडचणी य ेतात याच े आकलन करा .
• वृ ां या सम या हाताळ यासाठी स ूचना आिण िशफारस वर चचा करा. munotes.in
Page 103
जे रयाि क क ेअर: वृ वाची घटना ,
वृ ा म , ये नाग रक स ंघ, डे केअर
स टर
103 ७.५ वृ ांसाठी स हा यक स ेवा
७.५.१ वृ ा म
गरीबी, घरांची कमतरता आिण िपढीतील अ ंतर अशा व ृ ां या सम या ंवर उपाय हण ून
वृ ा म तािवत आह ेत. महारा ातील एकोणीस स ं थांम ये कै ांवर क ेले या
अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे क क ै ां या आिथ क ि थतीचा या ं या समाधाना या
पातळीवर दीघ काळ भाव पडतो . उ च उ प न गटातील व ृ ांना चा ंग या स ेवा परवडत
अस यान े, यांनी अिधक व ैयि क ल द े याची मागणी क ेली.
वृ लोका ंची काळजी घ ेणा या स ंघिटत स ं थांची स ु वात आिण िवकास 1901 पासून
शोधला जाऊ शकतो . भारतात अ ंदाजे 1018 वृ ा म आह ेत. यापैक 427 मोफत
उपल ध आह ेत, 153 िडमांड पेम ट आिण 146 म ये दो ही स ुिवधा आह ेत. दुस या श दा ंत,
हे सशु क तस ेच िवनाम ू य आह ेत. मा , सिव तर मािहतीची कमतरता अस यान े २९२
घरांची ि थती कळ ू शकत नाही . आजारी य साठी ३७१ घरे असून ११८ मिहला ंसाठी
राखीव आह ेत. केरळ, िद ली , महारा आिण पि म ब ंगाल या रा या ंनी आप या व ृ
लोकस ं येला चा ंग या दजा ची घर े उपल ध क न द े याची जबाबदारी घ ेतली आह े.
वृ ांचे वृ ा मात जा याची अन ेक कारण े आहेत. कुटुंबाची काळजी नसण े, घरांची अप ुरी
यव था, आिथ क अडचणी आिण स ंयु कुटुंबाची स ंरचना मक िवघटन ह े एक कारण
आहे. अनेक वृ मुलांकडून होणा या ग ैरवत नाची त ार करतात . इतर काह नी समायोजन
सम या आिण एकाक पणाचा कारणीभ ूत घटक हण ून उ ल ेख केला आह े. काही
सुि थतीतील व ृ लोका ंना वत ं जीवन ज गायला आवड ेल आिण हण ून या ंना
वृ ा मात जाव े लागेल.
वृ ा म कोण याही गटाच े असल े तरीही गरज ूंना आ य द ेतात आिण याम ुळे ते
धम िनरपे अस ू शकतात . तथािप , काही सम ुदाय या स ुिवधा क ेवळ या ं या सद या ंसाठी
मया िदत क शकतात . उदाहरणाथ , एफ.एस. महारा ा तील पार ेख धम शाळा पारस साठी ,
म य द ेशातील अि वास आिदवास साठी आिण तिमळनाड ू या वय ंसेवी आरो य िश ण
आिण ामीण िवकास स ं थेचा वृ ा म ा णा ंसाठी राखीव आह े. वृ ा म ह े िनवास ,
िनवास , मनोरंजन आिण व ै क य स ुिवधांनी सुस ज आह ेत.
तथािप , वृ ा मात व ृ ांना त ड ाव े लागणा या मोठ्या सम या अस ू शकतात . वृ ा मा ंना
‘घरापास ून दूर घर ’ असे हटल े जात असल े तरी, विडलधा या ंना इतर क ै ांसोबत
समायोजना या मह वप ूण सम या य ेऊ शकतात . वृ ा मातील व ृ ांनाही िविवध शारी रक
आिण मानिसक िव कार हो याची श यता असत े. ही घर े कुटुंबातील ेम आिण
िज हा याची जागा कधीच अस ू शकत नाहीत . कधीकधी व ृ सं था मक घरा ं या कठोर
िनयमा ंब ल नाराजी दश वतात.
७.५.२ ये नाग रक स ं था
वृ ां या गरजा प ूण कर यासाठी भारत आिण इतर द ेशांम ये अनेक य े नाग रक स ंघटना
थापन कर यात आ या आह ेत. munotes.in
Page 104
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
104 अ) पुणे हे महारा ातील य े नाग रक उप मा ंचे क आह े. पु यात 52 ये नाग रका ंचे
लब आह ेत, जे असोिसएशन ऑफ सीिनयर िसटीझ स ऑग नायझ ेशन ऑफ प ुणे
(ASCOP) म ये आयोिजत क ेले जातात . 1991 म ये थापन झाल ेली ही स ं था
FESCOM ( फेडरेशन ऑफ सीिनयर िसटीझ स ऑग नायझ ेशन ऑफ महारा ) चे सद य
आहे. िविवध य े नाग रका ंम ये एकता वाढवण े हे याच े एक उि आह े. ASCOP ने
िश ण , िश ण आिण स ंशोधनातील उप म आिण काय म राबिव यासाठी य े
नाग रका ंची अकाद मी तयार क ेली आह े. ASCOP चे ीदवा य आह े " वा य , अिधक
शांततापूण आिण वत ं जीवनासाठी व ृ ांना स म बनवण े."
ASCOP चे उि े खालील माण े आहेत:
अ) समाजा या सव तरावरील व ृ लोका ंम ये जाग कता िनमा ण करण े आिण या ंना
स माननीय , िनरोगी आिण समाधानी जीवन जग यासाठी स म बनिव यात मदत करण े.
ब) वृ ांना सा ं कृितक फरक आिण माग या ंब ल िशि त कर याची गरज ओळख ून,
कॅनबेरा (ऑ ेिलया) या भारतीय य े नाग रक स ंघ (ISCA) ने भारतीय व ंशा या
लोकां या सामािजक , क याणकारी आिण सा ं कृितक गरजा प ूण कर याच े उि ठ ेवले
आहे. याची थापना 1995 म ये झाली .
संघटना ंची उि े खालील माण े आहेत.
• वृ ांना क याणकारी आिण सामािजक स ेवा दान करण े सोपे कर यासाठी .
• वृ ां या वतीन े व े हणून काय करा; आिण
• ये ांसाठी सा ं कृितक आिण मनोर ंजक उप मा ंची योजना करा .
ISCA सद य िनयिमतपण े पाि क फ ेरफटका आिण वादिववादासाठी एक य ेतात. आरो य
िश ण आिण व ृ व त ा ं या द ेखरेखीखाली चचा सामािजक अलगावचा सामना कसा
करावा याब ल स ला द ेतात.
७.५.३ डे केअर स टस
डे केअर स टर हे वृ आिण या ं या क ुटुंबांसाठी, िवशेषत: शहरांम ये एक द ेवदान आह े.
पैशाची सम या नस यास , निस ग होमप े ा हा एक चा ंगला पया य आह े. मुलांनी वेगवेग या
शहरात काम करायला िक ंवा िशकायला स ु वात क े यावर पालका ंना वतःचा उदरिनवा ह
चालतो . कुटुंबासाठी िडझाइन क ेले या घरात एक टे राह याच े वतःच े तोट े आह ेत.
दीघ कालीन एकाक पणाचा व ृ ौढा ं या मरणश वर , शारी रक वा यावर , मानिसक
आरो यावर आिण आय ुमा नावर प रणाम होत अस याच े अ यासात िदस ून आल े आहे.
वृ डे केअर स टस या वाढीम ुळे, काळजीवाह आिण क ुटुंबातील सद या ंना हे जाण ून
आरामाचा ास घ ेता येईल क या ं या व ृ ि य य ची घरी िक ंवा डे केअर स टरम य े
वयंसेवका ार े काळजी घ ेतली जात आह े. वृ ांना घराबाह ेर पड याची , समाजात
िमसळ याची आिण िविवध उप मा ंम ये सहभागी हो याची स ंधी असत े. munotes.in
Page 105
जे रयाि क क ेअर: वृ वाची घटना ,
वृ ा म , ये नाग रक स ंघ, डे केअर
स टर
105 2013 म ये, BMC धोरणा या मसु ात म ुंबईतील य ेक महानगरपािलक े या भागात
ये ांसाठी एक िदवसाच े क , शहर आिण उपनगरात पसरल े या एक ूण 227 क ांसाठी
तािवत क ेले होते. मा , या धोरणाची अ ंमलबजावणी कर यासाठी कोणतीही काय वाही
झालेली नाही . मुंबई क ांनुसार, ये नाग रका ंना स ंवेदनशीलपण े हाताळ ू शकणार े
िशि त सामािजक काय कत शोधण े हे सवा त कठीण आ हान आह े. रअल इ ट ेट या
गगनाला िभडणा या िकमत साठी िस असल े या शहरात क ां या द ैनंिदन
कामकाजासाठी जागा शोधण े हे दुसरे आ हान आह े.
:
१. ामीण आिण शहरी भागातील व ृ ांसाठी उपल ध असल े या सहा यक णालीची चचा
करा.
७.६ िन कष
वृ लोकस ं ये या वाढीम ुळे, भारतासमोर व ृ ांशी संबंिधत सम या हाताळ याच े आ हान
आहे. पारंपा रक भारतीय क ुटुंबा या रचन ेवर बदला ंचा प रणाम होत अस यान े सामािजक
सुर ा योजना ं ारे वृ ां या सम या द ूर करण े ही सरकारची जबाबदारी बनत े. वृ ांना या ंचे
जीवन स मानान े जगता याव े यासाठी सरकार आिण ना -नफा स ं थांनी एक य ेऊन मदत
केली पािहज े.
७.७ सारांश
वृ व ही व ैि क सामािजक घटना आह े. वृ वाची लोकस ं या ही एक व ै क य आिण
समाजशा ीय सम या आह े.जेरो टोलॉिज ट वय , वृ व आिण व ृ या ंचा अ यास
करतात . जे रयाि स ही व ै क य खािसयत आह े जी व ृ ांची काळजी आिण उपचार यावर
ल क ि त करत े.
वृ होण े या ि य ेला व ृ व अस े हणतात . वृ वाला चार आयाम आह ेत:
काल मान ुसार, जैिवक, मानिसक आिण सामािजक . वै क य , आिथ क, सामािजक ,
मानिसक आिण आिथ क सम या ंसह व ृ लोकस ं येला अन ेक आ हान े भेडसावत आह ेत.
सामािजक स ुर ा उपाया ंचा अभाव , पायाभ ूत स ुिवधा आिण बदल या कौट ुंिबक
गितशीलत ेमुळे यां या सम या वाढ या आह ेत.
वृ ांसाठी िविवध सहा य स ेवा उपल ध आह ेत, यात व ृ ा म , डे केअर स टर आिण य े
नाग रक स ंघटना या ंचा समाव ेश आह े, या सवा चा उ ेश वृ ांना स मान आिण वात ं य
पुनस चियत करण े आहे
munotes.in
Page 106
106 ८
वृ ापकाळातील श ु ूषा : भारतातील शासक य
आिण अशासक य प ुढाकार
घटक रचना
८.० उि य े
८.१ ा तािवक
८.२ भारतातील शासक य प ुढाकार
८.३ जे ांसाठीच े क याण काय म
८.४ अशासक य प ुढाकार
८.५ सारांश
८.६ पा रभािषक श द , श दाथ
८.७ सरावासाठी वा याय
८.८ अिधक वाचनासाठी प ु तके
८.० उि य े
या करणा या अ यासान ंतर आपणास –
जे लोका ंसाठी भारत सरकारन े आरंभीलेली काही धोरण े आिण काय म या ंची
ओळख होईल .
जे ां या सम या ं या िनराकरणातील अशासक य स ंघटना ं या भ ूिमकेचे आकलन
हो यास मदत होईल.
८.१ ा तािवक
लोकस ं या वयोवध न हे भारतातील उदयो म ुख घटीत आह े. यासाठी स म बह - े ीय
धोरण आिण काय माची गरज आह े. यामुळे भिव यातील िपढ ्यांना फायदा िमळ ेल
आिण त े आन ंदी सुरि त िदघा युषी होतील . जननातील घट , वै क य स ुिवधा आिण
आरो य िन वारणातील स ुधारणा याम ुळे िदघा यु यात वाढ होईल याम ुळे इतर स ंबंिधत
सम या उदयास य ेतील. पुढील काही दशकातील ज े ां या लोकस ं येतील ेिपत वाढ
ही िवकास िवषयक सम या आह े. याकड े ता काळ ल द े याची आव यकता आह े.
हणून आपली आिथ क सामािजक धोरण ज े नाग रक न ेही बनिवण े आव यक आह े. munotes.in
Page 107
वृ ापकाळातील श ु ूषा : भारतातील
शासक य
आिण अशासक य प ुढाकार
107 भारतातील ज े ां या वात ं य, क याण आिण आरो य या ंना ेरणा द े यासाठी सरकारन े
िविवध योजना आिण धोरण े आखली आह ेत.
८.२ भारतातील शासक य प ुढाकार
१) जे नाग रका ंसाठी एकाि मक योजना :
जे नाग रका ंसाठी एकाि मक योजना १९९२ पासून राबिव यात य ेत नाही . जे
नाग रका ंचा जीवन तर उ ंचाव यासाठी या ंना िनवारा , अ न आिण व ै क य मदत तस ेच
करमण ुक या स ंधी िमळा या ह े या योजन ेचे उि आह े. याचबरोबर या ंना उ पािदत
आिण ि याशील हो यासाठी ेरणा द ेणे हेही या योजन ेचे उि आह े. पंचायतराज
सं था, थािनक स ं था आिण सम ुदाय मा ंडले यासार या शासक य आिण अशासक य
संघटनाकड ून मता बा ंधणीच े य न क ेले गेले.
वृ ांसाठीच े रा ीय धोरण (१९९९ )
जानेवारी १९९९ या धोरणाची घोषणा कर यात आली . याम य े अनेक े ांचा समाव ेश
होतो. उदा. िव ीय स ुरि तता , आरो य िनवारण आिण पोषण , िनवारा आिण मालम ेचे
संर ण इ . हे धोरण िवकासातील समाज सहभाग शोषण आिण व ृ ापमान यािवरोधी
संर ण या ंचे जीवनमान उ ंचाव यासाठी स ुिवधांची उपल धता यावरही भर द ेते.
या धोरणाबरोबरच , या धोरणा या अ ंमलबजावणीच े मू यमापन कर यासाठी अमािजक
याय आिण स मीकरण म ं ालया या अ य त ेखाली व ृ य साठी रा ीय प रषद ेचे
गठण कर यात आल े. जे ांसाठीच े धोरण े आिण काय मा या अ ंमलबजावणी आिण
सुसू ीकरणाशी स ंबंिधत सव मुद् ांिवषयी शासनाला स ला द ेणारी ही सव च प रषद
आहे.
२००५ म ये प रषद ेचे पुनग ठन क न क आिण रा य शासनाच े ितिनधी ,
अशासक य स ंघटना ंचे ितिनधी नाग रका ंचे समूह, िनवृ य स ंघटना आिण कायदा ,
औषध आिण सामािजक क याण या े ातील ितिनध चा समाव ेश कर यात आला .
३) जे नाग रका ंसाठीचे रा ीय धोरण (२०११ )
क शासनान े १९११ साली ज े नाग रका ंसाठी रा ीय धोरण जाहीत क ेले. हे दोरान
िवशेषत: ामीण आिण नागरी भागाम य े राहणा या ज े नाग रका ंशी संबंिधत सम या ंचे
िनराकरण करत े. उपचाराप े ा ितिब ंब हा या धोरणाचा म ु य उ ेश आह े आिण हण ून
िवशेषत: ि या ंम ये जे नाग रका ं या स ंघटना थापन करण े हे ता धोरणाच े येय आह े.
हे धोरण “Ageing in Place’ or ‘Ageing in own home’ या संक पना ंना सु ा
े रत करत े. अशाच कार े हे धोरण िनवारा , िवमा, सुरि तता आिण ग ृह सेवा सुिवधा,
वृ िनवृ ी वेतन या स ंक पना ंना चालना द ेते. जे नाग रका ंचा आदर शा त राखण े हे
या दोरानाच े येय आह े. भारतान े Madrid Plan चा एक सद य हण ून हे धोरण जा त
सव समाव ेशक, अडथळाम ु आिण वयो न ेही समाज िनमा ण कर यासाठी काय करत े. munotes.in
Page 108
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
108 ४) रा ीय सामािजक सहा य काय म :
ही भारत सरकारची ायोिजक योजना आह े. जे , िवधवा आिण अप ंग य ना
सामािजक िनव ृ ी वेतना या पात िव ीय सहा य प ुरिवणे हे या योजन ेचे उि आह े.
या योजन ेचे पाच घटक आह ेत.
अ) इंिदरा गा ंधी रा ीय व ृ ापकाळात िनव ृ ी वेतन योजना : साठ वषा पे ा जा त वय
असणार े आिण दा र ्य रेषेखाली जीवन जगणार े नाग रक या योजन ेसाठी प
आहेत.
आ) इंिदरा गा ंधी रा ीय िवधवा िनव ृ ी वेतन योजना : या योजन ेत चाळीस वषा पे ा
जा त वय असणा या आिण दा र ्य रेषेत राहणा या िवधवा मिहला ंचा लाभाथ
हणून समाव ेश होतो .
इ) इंिदरा गा ंधी रा ीय अप ंग िनव ृ ी वेतन योजना : या योजन ेम ये अठरा वष वयाची
य आिण जी ८० ट के अपंग अस ून दा र ्य रेषेतसु ा जीवन जगात आह े अशा
य चा समाव ेश होतो .
ई) रा ीय क ुटुंब क याण योजना : ही योजना म ु यतः वयोव ृ नसणा या लोकांसाठी
लागू आहे.
उ) अ नप ुणा योजना : IGNOAPS म ये समािव नसल े या पर ंतु, प असल े या ज े
नाग रका ं या आव यकता प ूण कर यासाठी अ न स ुरि तता प ुरिवणे हे या योजन ेचे
उि ष आह े. अ नप ूणा योजन ेअंतग त य ेक लाभा या स दहा िकलो ता ंदुळ मोफत
िदला जातो .
५) वृ ां या आरो य िनवारणाचा रा ीय काय म
हा काय म आरो य आिण क ुटुंब क याण म ं ालया या प ुढाकारान े सु झाला आह े. जे
नाग रका ं या गरजा ंसाठी प ूण पणे समिप त अशी आरो य िनवारणाची यापक यव था
करणे हे या काय माच े येय आह े. हा काय म सरकार या आ ंतररा ीय आिण रा ीय
उ रदायी वा ंचे फिलत आह े. हा काय म स ंयु रा स ंघा या करारना या या अ ंतग त
आिण पालक आिण ज े नाग रका ंचा सा ंभाळ आिण क याण अिधिनयम २००७ या
अंतग त प रकि पत असा आह े. हा कायदा ज े नाग रका ं या व ै क य िनवारण आिण
तरतुद ना िनिद करतो . वृ ां या आरो य िनवारण काय माच े चार उि य े आहेत :
अ) जे नाग रका ंना सहज उपल ध , माफक , उ च ग ुणव ाप ूण , िदघ कालीन , यापक
आिण समिप त िनवारणस ेवा पुरिवणे.
आ) वयोवाध नासाठी न या थाप याची िनिम ती करण े.
इ) सव वयासाठी समाज यासाठी स म पया वरण तयार करील अशा धोरणा मक
आराखड ्याची िनिम ती करण े.
ई) स य आिण िनरोगी वयोवध ना या क पन ेस चालना द ेणे. munotes.in
Page 109
वृ ापकाळातील श ु ूषा : भारतातील
शासक य
आिण अशासक य प ुढाकार
109 ६) वृ ा मा या बा ंधकामाकरीता सहा य :
वृ ाकरीता व ृ ा म / बह सेवा स ुिवधा क ा या बा ंधकामाक रता प ंचायतराज स ं था/
वयंसेवी स ंघटना / वयंसहायता गटा ंना िबगर िनयोिजत योजन तग त अथ सहा य
कर यास १९९६ -९७ साली स ु वात झाली . या योजन ेअंतग त कमाल १५ लाख िक ंवा
बांधकाम खचा या 50 ट के अ न ुदािनत र कम िदली जात अस ेल. तथािप
अंमलबजावणी करणा या य ं णांना ही योजना फारशी आकष क न वाट यान े ती १० या
पंचवािष क योजन े या श ेवटी (२००६ -०७) बंड कर यात आली .
७) आंतररा ीय व ृ य िदन :
आंतररा ीय व ृ य िदन हा १ ऑ टोबर ा िदवशी साजरा क ेला जातो . १
ऑ टोबर २००९ रोजी सामािजक याय आिण स मीकरण म ं यांनी आ ंतरिपढीय ब ंध
मजबूत हो यासाठी इ ंिडया ग ेट, राजपथाजवळ वॉकथॉ म या काय मासाठी झ डा
दश िवला. िद ली प रसरात ून ३००० पे ा जा त ज े नाग रक , वृ ां या सम या या
े ात काम करणा या अशासक य स ंघटना आिण शाळ ेतील म ुलांनी याम य े सहभाग
घेतला. हे प एज इ ंिडया या स ंघटनेचे या काय मा या आयोजनाम य े भूिमका
बजावली .
भारत सरकारन े आखल े या काही योजना या खालील माण े :
जे नाग रका ंसाठीचा एकाि मक काय म
पंचायातीराज स ं थांना सहा य योजना
क सरकार आरो य योजना
रा ीय मानिसक आरो य काय म
८.३ वृ ांसाठीच े क याणकारी काय म
क याण म ं ालया या मत े, वृ य या स ं ये या वाढीबरोबर या ं या िविश गरजा
असतात . याचे ितिब ंब वृ ांसाठी या िविवध क याणकारी उपाया ंम ये पडल ेले िदसत े.
The Volunteer Inter -faith Care -givers Programme हा काय म वत : या
घराम य े राहणा या व ृ य या गरजा ंचे िनराकरण कर यासाठी आिण या ंची सु ुषा
करणा या ंना मदत कर यावर भर द ेतो.
पंचायतराज स ं थास ु ा सं था मक आिण अस ं था मक स ेवा पुरवून मदत करतात . वृ
य सा मािजक आिण उ प न स ंर ण योजना ही अस ंघटीत कामगारा ंना सुर ेची हमी
दे याचा य न करत े. जागितक आरो य स ंघटनेचे सु ा िनव ृ ी व ेतन योजना ंना
यासंदभा त अधोर ेिखत क ेले आहे.
munotes.in
Page 110
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
110 ८.४ भारतातील अशासक य प ुढाकार
एक कड े वृ ां या लोकस ं येत ल णीय वाढ होत आह े. भारतासार या िवकसनशील
देशात व ृ ा य या सम या आिण गरजा ंचे िनराकरण करण े कठीण िदसत आह े.
मागील काही दशकात वृ य या मदत आिण क याणकारी शासनान े िविवध
काय म आिण धोरण े आखली आह ेत. याच व ेळी अन ेक अशासक य स ंघटना व ृ ां या
शासना ंसाठी आवाज उठिव यात मह वाची भ ूिमका बजावत आह ेत. वृ ां या
सामािजक -आिथ क आिण आरो यिवषयक सम या ंवर या अशासक य स ंघटना ंनी
सात यान े ल व ेध याचा य न क ेला आह े.
अ) अशासक य स ंघटना :
मागील काही वषा पासून भारतात अशासक य स ंघटना मह वाची बनली आह े.
गासाक य योजना असली तरीही लोकस ं येचा बराचसा भाग या या स ंपादनापास ून
दूर राहतो . यांना सुर ा कवच िमळत नाही . सेवेमधील ह े अंतर अशासक य स ंघटना ंनी
भ न काढल े आहेत. सा या भाष ेत अशासक य स ंघटना हणज े कसलाही नफाज नाचा
हेतू न ठ ेवता वत ं पणे िकंवा शासना या बरोबरीन े काम करणारी आिण समाजाला
धोकादायक वाटणा या कोण याही सामािजक , आिथ क, पया वरणीय आिण राजक य
सम या ंचे िनराकरण ह े मु य उि असणारी स ंघटना होय .
ब) वृ ांसाठी या अशासक य स ंघटना ंची उि य े
जे नाग रका ंचा दजा उंचावण े :
सामािजक जाणीवजाग ृतीचा सार करण े आिण व ृ य ती कत यद आिण
आदराित य असणारा समाज िनमा ण करण े.
िपढ्यानिपढ ्या सामािजक ि कोणाच े पांतर करण े आिण ज े नाग रका ंसाठी
सुरि त, आदरणीय व स माननीय वातावरण िनमा ण करण े.
वंिचत व ृ य ना स मानप ूव क आिण प रप ूण जीवनासाठी सहा य करण े.
क) वृ ापकालीन श ु ुषेतील अशासक य स ंघटना ंचे मह व
वृ य ना आव यक स ुिवधा आिण प ुरेशी मदत कर यास अशासक य स ंघटना
मह वाची भ ूिमका बजावतात . या िविवध कार या स ेवा देतात. उदा. यो य िनवारण ,
आिथ क तरत ुदी, वै क य उपचार , मालम ा िववादासाठी कायद ेशीर सहा य आिण इतर
अशासक य स ंघटना ंम ये बह त ेक य या वय ंसेवक असतात . समाजा या अशा
सम या ंसंदभा त या ंचे मोठे आकलन असत े. वृ य ची काळजी घ े याम य े आिण
यांनी या ं या आय ु यात ज े गमावल े आहे ते यांना पुरिव यात ह े वय ंसेवक चा ंगले
िशि त असतात . हे वय ंसेवक आरो य िनवारण , उ प न िनिम ती या स ंधी आिण
उपिजिवक ेसाठी िश ण स ु ा येतात. munotes.in
Page 111
वृ ापकाळातील श ु ूषा : भारतातील
शासक य
आिण अशासक य प ुढाकार
111 याचबरोबर अशासक य स ंघटना व ृ य साठी अशा उप मा ंम ये स य र या
सहभागी असतात क ज े उप म िवश ेषत: समाजातील द ुब ल घटका ं या स ुधारणा
क याणासाठी असतात . यावेळी शासनावर स ंसाधन आिण अन ुदानाची मया दा येते
यावेळी अशाक य अशासक य स ंघटना घेतात. काही व ेळी वैयि क तर काही व ेळी
शासनस ं थांबरोबर या स ंघटना घ ेतात. काही व ेळी व ैयि क तर काही व ेळी
शासनस ं थांबरोबर या स ंघटना व ृ ां या सम या ं या िनराकरणासाठी काय म
िवकिसत करीत असतात .
ड) भारतातील व ृ ांसाठी याअशासक य स ंघटना :
१) हे प एज इ ंिडया : वृ य साठी ही एक िस अशासक य स ंघटना आह े.
सोसायटी न दणी कायदा १९६० अंतग त या स ंघटनेची न दणी झाली आह े. हे प एज
इंिडया ही स ंघटना १९७८ म ये सु कर यात आली . चार दशकापास ून जा त काळ ही
सं था नाचीत व ृ ांसाठी काय करीत आह ेत. तेवीस ादेिशक काया लयासह ती
देशातील सवा त वय ंसेवी स ंघटना आह े. वृ ांचे दुल , दा र ्य आिण अलगता
यािवरोधी काम करण े ही या स ंघटनेची उि ्ये आहेत. सहयोगी स ं थांबरोबर स ंघटन
क न ही स ं था द ेशभरात मोठ ्या पातळीवर आपल े काय म काय म राबिवत े. या
संघटनेकडून हाती घ ेतलेले काय म खालील माण े आहेत.
I. ि िवषयक काळजी
II. िफरता दवाखाना
III. उ प न िनिम ती
IV. िदनक े
V. वृ ांसाठी अन ुदानाचा ि वकार
संघटने या या उ क ृ कामाब ल या ंची संयु रा स ंघाने तुित केली आह े.
२) िडि नटी फाउ ंडेशन : या समाजात ज े आ मिव ास आिण आदरान े राहण े श य
होईल असा जाग ृत समाज समाज िनमा ण करण े हे या अशासक य स ंघटनेचे येय आह े.
एकटेपणा, अलगपणा या ं याशी स ंबंिधत वयान ुसार असणा या नकारा मक भावन ेतून
जे नाग रका ंची सुटका करण े हेही या स ं थेचे येय आह े.
समानता , सकारा मक िवचार , िचकाटी , आ म-िव ास आिण साध ेपणा ह े िनरोगी
समाजाच े तंभ आह ेत अस े िडि नटी फाउ ंडेशन मानत े.
३) द इंटरनॅशनल ला ँग हीटी स टर-इंिडया : ही वृ य आिण द ुब ल घटका ं या
िश ण आिण िश णा या े ात समिप त भावन ेने य न करणारी न फा ह े उि
नसणारी अशी ही स ंघटना आह े. सव तरावरील व ृ लोका ंचे संशोधन स ला आिण
आकलन करण े ही या स ंघटनेची म ुख भूिमका आह े.
munotes.in
Page 112
meceepeMeem$eeleerue Go³eesvcegKe #es$es
112 ४) एज क ेअर इ ंिडया : भारतातील व ृ य या क याणास चालना द े यासाठी
१९८० म ये एज क ेअर इ ंिडया या स ंघटनेची थापना झाली , ही संघटना अराजक य ,
नफाज न न करणारी , धम िनरपे , धमा दायी, शै िणक सा ं कृितक आिण सामािजक
क याण या े ात काम करत े. सा था न दणी कायदा १९६० अंतग त ितची न दणी
झालेली आह े. जात, वण , पंथ यािशवाय ही स ंघटना व ृ य या आन ंदी आदरय ु
जग या या अिधकारा ंसाठी काम करत े. मोफत आरो य तपासणी आिण दवाखा याची
यव था त े करतात . या स ंघटना िदनक े चालिवतात . आिण िनरोगी स ेवािनव ृ
य साठी रोजगारा या स ंधी पुरिवतात . जात, पंथ आिण िल ंग भेदभावािशवाय २१ वष
पूण झाल े या सव शारी रक ्या तंदु त य ना या ऐि छक स ंघटनेचे सभासद व
खुले आह े. स या या स ंघटनेचे १५०० वयंसेवक आह ेत. यां या अन ेक काय म
आिण क पा ंसाठी शासनाकड ून अन ुदान िमळत आह े.
५) अिखल भारतीय ज े नाग रका ंचा स ंघ All India Senior Citizens
Confoderation AISCCON : हे जे नाग रका ंसाठी च े मोठे रा ीय स ंघाथान आह े.
जे नागरीका ंसंबंधी या सम या ंचे संशोधन करण े, मािहती द ेणे आिण स ला द ेणे आिण
समाजातील या घटका ंचा िवकास करण े या याशी ह े संघटन बा ंधील आह े.
वर उ ल ेिखले या अशासक य स ंघटनािशवाय काही इतर स ंघटना खालील माण े :
अनु ह इंिडया
एज वेळ फाउ ंडेशन
िस वर इिन ंग फाउ ंडेशन
हाम नी
ॲ शन फॉर सोिशअल ह े प अिस ट ंट (ASHA )
फॅिमली व े फेअर एज सी
डे हलपम ट वे फेअर अ ँड रसच फाउंडेशन (DWARF )
वृ ां या स ु ुषे या े ात या अशासक य स ंघटना ंनी उ ल ेखनीय काय केले आहे. यांनी
काही सामािजक आिथ क मुद् ांचा शोध घ ेऊन या या िनराकरणासाठी प ुढाकार घ ेतला
आहे.
८.५ सारांश
वयोवधा ना या सम या ं या िनराकारा ंसाठी मजब ूत बह े ीय धोरण आिण काय माची
आव यकता आह े. याम ुलेद पुढील िपढ ्यांना फायदा िमळ ून या स ुरि त, आनंदी आिण
िदघा युषी होतील . भारतातील व ृ लोका ं या वात ं य, क याण आिण आरो य या ंना
चालना द े यासाठी सरकारन े िविवध योजना आिण धोरणा ंची आखणी क ेली आह े. munotes.in
Page 113
वृ ापकाळातील श ु ूषा : भारतातील
शासक य
आिण अशासक य प ुढाकार
113 वृ ांना शासनावर स ंसाधन े आिण अन ुदाने यांसंदभा त मया दा पडतात आिण याव ेळी
अशासक य स ंघटना प ुढे येतात. काही व ेळी व ैयि क व ृ ां या सम या ंसंबंधी
जाणीवजाग ृती करण े आिण समाजाचा ीकोन बदलण े यासाठी य ु पातळीवर काय
कर याची गरज आह े.
८.६ पा रभािषक श द , श दाथ
Human Ageing : मानवी वयोवध न
Non- Government Organization (NGO): अशासक य स ंघटना
Integrated Prpgramme For Old Person (IPOP): जे नाग रकासाठी
एकाि मक योजना
National Policy for Old Person (NPOP) : वृ ांसाठीच े रा ीय धोरण
National Council for Old Persons (NCOP) : वृ ांसाठी रा ीय प रषद
National Policy on Senior citizens : जे नागरीकासाठी रा ीय धोरण
८.७ सरावासाठी वा याय
१) भारतातील अशासक य स ंघटना ंचे व प आिण मह व या ंची चचा करा.
२) वृ य या सम या िनराकारणातील अशासक य स ंघटना ं या योगदानाच े
प र ण करा .
३) भारतातील व ृ ां या क याणासाठी या शासक य प ुधाकारा ंचे प र ण करा .
८.८ अिधक वाचनासाठी प ु तके
१) गोडबोल े अरिव ंद, “वृ व या ंचे ”, पॉ युलर काशन , मुंबई, १९७४ .
२) बंबावाल े उषा, “ ोईंग ओ ड इन य ंग इंिडया”, नेहवध न पि लिश ंग हाउस , पुणे,
१९९३ .
३) खौरणार िदलीप , “वृ ां या सम या :िचंता आिण िच ंतन”, िच मय काशन ,
औरंगाबाद , २००७ .
४) Dey S. Nambiar D, Lakshmi JK. Et al (2012) : Health of the Elderly in
India: Challenges Research and Affordability In: National Research
Council (US) Panel on Policy Research and Data Needs to Meet the
Chellenge of Aging in As ia Available from :
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK109208/
५) National Policy for the Aged in India
https://www.gktoday.in/gk/government -policy -for-senior -citizens -
in-india/
munotes.in
Page 114
Document InformationAnalyzed documentSYBA Sociology Sem IV Paper III समजशाğातील उदयोÛमुख ¢ेğे.pdf (D141489638)Submitted6/30/2022 6:55:00 AMSubmitted byPandit RajashriSubmitter emailrajashree@idol.mu.ac.inSimilarity0%Analysis addressrajashree.unimu@analysis.urkund.comSources included in the reportD B Tule CSR.pdfDocument D B Tule CSR.pdf (D137770966)5SNEHA RATHOD 2015017000532336 YCMOU HSS.pdfDocument SNEHA RATHOD 2015017000532336 YCMOU HSS.pdf (D82850108)1URL: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK109208/Fetched: 6/30/2022 6:56:00 AM1URL: https://www.gktoday.in/gk/government-policy-for-senior-citizens-in-india/Fetched: 6/30/2022 6:56:00 AM1Entire Document1 १ प का रता - प का रतेवरȣल ◌ी ◌ेप अ यास (JOURNALISM : JOURNALISM STUDIES : AN OVERVIEW) (करणाची रचना : १.० िउ ◌े१.१ तावना १.२ प का रतेची या या १.३ प का रतेचे व प १.४ प का रतेची या ◌ी १.५ प का रतेचे काय १.६ प का रतेचे कार १.७ भारतातील प का रतेचाि◌वकास १.८ प का रतेचे कायदे १.९ सारांश १.१० + १.११ संदभ ͧसाह-य १.० िउ0 ◌े (OBJECTIVE) १) प का रतेची संक/पना या ◌ी काय कारकायदे समज ◌ू न घेणे. २) भारतीय प का रते5या ि◌वकासावरती 6 ◌ी7ेप प करणे. १.१ (3तावना (INTRODUCTION) सोळा या शतकाम:येजाͬगतक तरावरती प का रता सु=वातीचा कालावधी ?हण ◌ू न ओळखला जातो. या काळाम:ये जम नी म:ये छपाई ͧमशनचा शोध लागला होता. तेहा वृEप िआण ͧमासके हȣ साव िजनक ि◌श7ण देGयाची भ ◌ू ि◌मका ि◌नभावत होती. सन १६५५ म:ये थम राजकIय प काची ि◌Ǔनम तीकरGयात आलȣ. -याला Oxford Gazette ?हण ◌ू न वृEप ◌ाचा दजा देGयाची आवUयकता ि◌नमा ण झालȣ. यात ◌ू न वृEप ◌ाची सु=वातीचीओळख ि◌नमा ण झालȣ. प का रता हे ◌ासंि◌गक घटनाची ͧमाहतीचे उ-पादन िआण ि◌वतरण आहे. तीचा जाͬगतक प का रता हȣ यवसाय ?हण◌ू न उपयोगात आणला2 आहे. तसेच नाग र प का रता हȣ ͧमाहतीचे संकलन िआण काशन करGयात येऊ लागलȣ. या प का रता मा:यमाम:ये बातमी प (वृEप ) रेडीओ, द ◌ूरदश न िआण इंटरनेट इ-याद^चा समावेश करGयात आला. प का रता हȣ बातमी िआण ͧमाहतीचे संकलन, ि◌Ǔनम ती, मु/यमापन िआणसादरȣकरणाची कृतीशील ि◌_या आहे हे एक ि◌Ǔनम ती7म उ-पादन आहे. हȣ एक संवादाची ि◌_या आहे. या मा:यमात ◌ू न यापकजनसमुदायाशी संपक ͧमाहती5या देवाण घेवाणीत ◌ू न करता येतो. यामध ◌ू न साव िजनकmunotes.in