SYBA-Sem-IV-Hindi-Paper-No.-II-munotes

Page 1

11
pebieueleb$ece (GHev³eeme)
-ÞeJeCekegÀceej ieesmJeeceer
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
1.1 GodosM³e
1.2 ÒemleeJevee
1.3 GHev³eeme keÀer keÀLeeJemlet
1.4 ÒecegKe Hee$eeW keÀe ®eefj$e -ef®e$eCe
1.4.1 efmebn
1.4.2 ceesj
1.4.3 veeie
1.4.4 ®etne
1.5 meejebMe
1.6 meboYe& meefnle J³eeK³ee (GoenjCe meefnle)
1.7 oerIeexllejer³e ÒeMve
1.8 ueIegllejer³e ÒeMve
1.1 GodosM³e
efJeod³eeefLe&³eeW keÀes `GHev³eeme' efJeOee kesÀ cenlJe keÀes mecePeevee~
`pebieueleb$ece' GHev³eeme kesÀ uesKekeÀ ÞeJeCekegÀceej ieesmJeeceer kesÀ meeefnefl³ekeÀ ³eesieoeve mes DeJeiele
keÀjevee~
Fme GHev³eeme kesÀ ÒeleerkeÀelcekeÀ Hee$eeW kesÀ ceeO³ece mes Yeejle keÀer jepeveerefle keÀes oercekeÀ keÀer lejn
®eeìleer Ye´<ìe®eej, mJeeLe&Hejlee, ®ece®eeefiejer, DeHeÀmejMeener keÀer JeemleefJekeÀ efmLeefle keÀes Gpeeiej
keÀjvee~
1.2 ÒemleeJevee
[e@. ÞeJeCe kegÀceej ieesmJeeceer Òesce®eboesÊej ³egie kesÀ meMekeÌle j®eveekeÀej nQ~ Òesce®ebo kesÀ meceeve
ner FvneWves Meesefmeeefnl³e ceW Gþe³ee nw~ FvneWves DeHeves meeefnl³e cesb Yeejle keÀer lelkeÀeueerve jepeveereflekeÀ, meeceeefpekeÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ Deewj Mew#eefCekeÀ HeefjefmLeefle³eeW keÀes yeKetyeer Gpeeiej efkeÀ³ee nw~ meved 1979 ceW
ÒekeÀeefMele GHev³eeme `pebieueleb$ece' FvekesÀ yeejn GHev³eeme ceW meJe&Þes<þ GHev³eeme nw efpemeceW lelkeÀeueerve
jepeveerefle keÀer JeemleefJekeÀlee keÀes ÒeleerkeÀelcekeÀ ªHe mes oMee&³ee ie³ee nw~munotes.in

Page 2

21.3GHev³eeme keÀer keÀLeeJemlet
`pebieueleb$ece' GHe v³eeme keÀer keÀLee Heb®eleb$e keÀer keÀneefve³eeW kesÀ le]pe& Hej Meg© nesleer nw,
efpemeceW SkeÀ veeveer ceeB mes cegnuues kesÀ ye®®es SkeÀ keÀneveer megveeves keÀer efpeodo keÀjles nQ Deewj veeveer ceeB GvnW
keÀneveer megveeleer nQ~ ³en keÀneveer efkeÀm eer jepee -jeveer ³ee Hejer Jeiewjn keÀer veneR nw yeefukeÀ osMe kesÀ
lelkeÀeueerve HeefjJesMe Hej DeeOeeefjle, ³eLeeLe& Hej DeeOeeefjle me®®eer keÀneveer nw~ veeveer pees keÀneveer
megveeleer nQ Gmemes ³en mHe<ì neslee nw efkeÀ FvnW Yeejle osMe keÀer Òepee leebef$ekeÀ J³eJemLee ceW J³eeHle
efJemebieefle³eeW keÀer Hetjer mecePe nw Deewj ³ener mecePe Jes osMe keÀer YeeJeer Heeræ{er kesÀ ye®®eeW kesÀ Deboj Hewoe
keÀjevee ®eenleer nQ~ Fme GHev³eeme keÀer Hetjer keÀLee Fmeer mecePe Hej DeeOeeefjle nw~
veeveer k eÀneveer keÀer MegªDeele keÀjles ngS keÀnleer nQ -efMeJepeer kesÀ ieues ceW veeiejepe efueHeìe
jnlee nw, ieCesMe peer ®etns keÀer meJeejer, keÀeefle&kesÀ³epeer ceesj keÀer meJeejer Deewj HeeJe&leer peer efmebn keÀer meJeejer
Deewj efMeJepeer yewue keÀer m eJeejer keÀjles nQ~ veeie, ceesj, efmebn, ®egne, yewue Deeefo meYeer SkeÀ otmejs kesÀ Hejce
Me$eg nQ Hejvleg efMeJe HeefjJeej ceW yeæ[s Òesce mes jnles nQ~ Hejvleg SkeÀ efove leekeÀleJej efmebn kesÀ ceve ceW íue
keÀer YeeJevee GlHevve nesleer nw, Jen ceesj keÀer Petþer ÒeMebmee keÀjkesÀ Gmes ceejves keÀer keÀesefMeMe keÀjlee nw~
ceesj yengle ®elegjeF& mes efmebn kesÀ ®ebiegue mes ye®e efvekeÀuelee nw~ efmebn efkeÀ efve³ele Kejeye nesles osKekeÀj ceesj
Yeer veeie keÀer lejn DeHevee Dee®ejCe yeouelee nw Deewj veeie keÀes yenuee -HegÀmeueekeÀj Gmes ®eesefìue keÀjlee
nw~ efkeÀmeer lejn veeie Kego keÀes ceesj kesÀ Òenej mes ye®eelee nw uesefkeÀve Jen Yeer DeHeves mes keÀcepeesj ÒeeCeer
®egns kesÀ meeLe Jewmee ner J³eJenej keÀjlee nw~ efkeÀmeer lejn mes Iee³eue ®et ne DeHeves peerJeve keÀer j#ee keÀjlee
nw~ Deewj ceve ner ceve ef®evleve keÀj jesves ueielee nw efkeÀ Jen meyemes keÀcepeesj peerJe nw Jen Kego keÀes kewÀmes
veeie, ceesj Deewj efmebn Deeefo kesÀ Del³ee®eej mes ye®ee mekesÀiee? ®etne v³ee³e keÀer Gcceero u eskeÀj efMeJepeer
kesÀ Heeme peelee nw peneB efmebn, veeie, ceesj meyekeÀes megvekeÀj efMeJepeer Del³evle ¬eÀesefOele nes peeles nQ Deewj
GvnW obef[le keÀjles ngS cel³e&ueeskeÀ kesÀ pebieue ceW Yespe osles nQ~ ieCesMepeer ®etns keÀes peeles mece³e GmekeÀer
MeeqkeÌle keÀe Denmeeme keÀjeles nQ~
cel³e&ueeskeÀ kesÀ pebieue ceW HengB®ekeÀj meYeer pebieue keÀe mJeeceer yevevee ®eenles nQ Hejvleg efmebn
pebieue ceW Henues mes ner Heæ[er ngF& efmebn keÀer ueeMe keÀe HeÀe³eoe GþekeÀj ceewkesÀ Hej ®eewkeÀe ceejlee nw Deewj
yengle ®eeueekeÀer Deewj Oetle&lee mes mJe³eb keÀes pebieue keÀe jepee IeesefkesÀ meeLe veeie ceesj Je ®etne Yeer Gmes DeHevee jepee mJeerkeÀej keÀjles ngS Gmes `pebieueHeefle' efveJee&ef®ele
keÀjle s nQ~ efmebn cel³e&ueeskeÀ ceW JeCe& J³eJemLee kesÀ Devegmeej keÀe³e& -kegÀMeuelee Deewj o#elee keÀes met#celee mes
osKeles ngS GvnW Deueie -Deueie efJeYeeie meeWHelee nw~ efmebn JeCe& keÀe nesves kesÀ keÀejCe Jen pebieue kesÀ
ÒeMeemeve keÀer yeeie[esj mJe³e b kesÀ neLeeW ceW jKelee nw, ceesj JeCe& keÀes ÒeMeemekeÀ kesÀ leewj Hej Meemeveleb$e keÀes
mebYeeueves keÀer efpeccesoejer meeQHelee nw, veeie JeCe& kesÀ mJeYeeJe keÀes osKeles ngS Gmes JeeefCep³e J³eeHeej keÀe
keÀece meeQHelee nw Deewj Deble ceW ®etne Je Ce& keÀes mesJee keÀe³e& keÀer efpeccesoejer meeQHeles ngS keÀnlee nw efkeÀ Jen
jepeleb$e kesÀ yepee³e Òepeeleb$e ceW efJeMJeeme keÀjlee nw, meyekeÀes meceeve DeefOekeÀej, meceeve DeJemej osvee
®eenlee nw efpemeceW ve keÀesF& íesìe nes, ve keÀesF& yeæ[e~ m eyemes íesìe, ogye&ue, DeveemekeÌle, efHeíæ[e,
DeefMeef#ele, oefuele, oerve -ogKeer ®etne nw Dele: GmekeÀer Gvveefle SJeb mece=odefOe Hej meyemes DeefOekeÀ O³eeve
efo³ee peeSiee~ ®etns keÀes DeefOekeÀ DeefOekeÀej osves kesÀ keÀejCe ceesj Deewj veeie ef®ebef lele nes peeles nQ Deewj
efmebn kesÀ `pebieueleb$e' keÀe efJejesOe keÀjves keÀe efveCe&³e uesles nQ~ ®etBefkeÀ e fmebn ®etns keÀes DeefOekeÀ cen lJe oslee
nw, ³en yeele ceesj Deewj veeie keÀes efyeukegÀue jeme veneR Deeleer nw~ efmebn jepeveereflekeÀ oeBJe -HeW®e keÀjves ces
ceeefnj nw, GmekesÀ DeeosMeevegmeej Òel³eskeÀ DeefOekeÀejer Gmemes DekesÀues ceW yeele®eerle keÀjlee nw, efmebn Dev³emunotes.in

Page 3

3otmejeW keÀes veer®ee efoKeekeÀj DeHeves mece#e Keæ[s Jeie& keÀer ÒeMebmee keÀjlee nw Deewj meyekeÀe efJeMJeeme peerleves
keÀer keÀesefMeMe keÀjlee nw~ efmebn ceesj keÀes yeleelee nw efkeÀ legcnW pebieueleb$e keÀe mebefJeOeeve efueKeles mece³e
®etne JeCe& keÀes efoS ieS DeeMJeemeveeW, GvekeÀer mebHevvelee -mece=odefOe Deewj Gvveefle meyekeÀe O³eeve jKevee nw
leeefkeÀ Fme meye mes yeæ[ sJeCe& keÀes megKeer -mebHevve Deewj mJeleb$e yeveekeÀj FvnW meceepe keÀer cegK³eOeeje ceW
Meeefceue keÀjvee nw~ ³eefo ®etns mebleg<ì neWies lees efmebn keÀer mejkeÀej Hej efkeÀmeer lejn keÀe keÀesF& mebkeÀì veneR
DeeSiee~ `pebieueleb$e' keÀes ®eue eves kesÀ efueS mebefJeOeeve yeveeves nsleg Fme lejn keÀer efnoe³eleW ceesj keÀes osves
kesÀ HeM®eele efmebn veeie keÀes yegueekeÀj keÀnlee nw Jen DeHeves Oeve kesÀ yeue Hej Fme yeefve³eeW keÀer ogefve³ee ceW
kegÀí Yeer keÀj mekeÀlee nw ke̳eeWefkeÀ pees e fpelevee yeæ[e yeefve³ee nQ, Jen Glevee ner mecceeefvele Deewj
MeeqkeÌleMeeueer nw~ ceesj Deewj veeie keÀes yegueeves kesÀ yeeo efmebn ®etne keÀes yegueekeÀj keÀnlee nw efkeÀ ³es veeie Deewj
ceesj oesveeW ner cegPemes [jles nQ~ cesjs nesles ngS ³es oesveeW lesje kegÀí Yeer veneR efyeieeæ[ mekeWÀies, uesefkeÀve legcnW
cesjer nj SkeÀ yeele ceeveveer nesieer, ncesMee cesjs He#e ceW jnvee nesiee~ leYeer efmebn keÀe Jejod -nmle ®etne keÀes
ÒeeHle nes mekesÀiee~ efmebn ®etne keÀes ³en FmeefueS Yeer keÀnlee nw le eefkeÀ GmekeÀer jepeieodoer, Gmek eÀer meÊee
megjef#ele jn mekesÀ, Kewj, efmebn DeHeveer ef®ekeÀveer -®egHeæ[er yeelees mes meece -oece-ob[-Yeso veerefle keÀe meneje
leervees ceesj ,veeie Deewj ®etne keÀes ÒeYeeefJele keÀjlee nw~ FmekesÀ yeeo meYeer DeHeves -DeHeves efJeYeeie mes pegæ[s
keÀeceeW ceW J³emle nes peeles nw~ pebieueleb$e keÀe mebefJeOeeve ueeiet nes peelee nw, ceesj Deewj veeie DeHeveer MeeqkeÌle
keÀe og©He³eesie Meg© keÀj osles nQ, GvekeÀer OeeBOeuesyeepeer keÀe efJekeÀej ®etne Fve oesveeW keÀer H eÀefj³eeo ueskeÀj
pebieueHeefle efmebn kesÀ Heeme HengB®elee nw~ ³en yeele oesveeW keÀes De®íer veneR ueieleer nw~ Jes oesveeW veneR ®eenles
nQ efkeÀ efmebn ®etne keÀes meyeuelee Òeoeve keÀjs~
veeie kegÀí efove kesÀ yeeo ®etns keÀes DeHeves He#e ceW Meee fceue keÀjves kesÀ efueS SkeÀ jepeveereflekeÀ
®eeue ®euelee nw~ Jen ®etns kesÀ yeleelee nw efkeÀ legPes DeHeves THej nesves Jeeues Del³ee®eej -Dev³ee³e keÀe
efJejesOe keÀjves kesÀ efueS DeKeyeej efvekeÀeuevee ®eeefnS Deewj meÊee ceW J³eeHle Ye´<ìe®eej keÀ eH e o e & H e À e M e
keÀjvee ®eeefnS~ efmebn Deewj ceesj keÀer keÀjletleeW keÀes Gpeeiej keÀjves kesÀ efueS DeKeyeej meyemes yesnlej
ceeO³ece nw, cesjer (veeie keÀer) oewuele Deewj DeeHekeÀer cesnvele oesveeW kesÀ men³eesie mes DeKeyeej efvekeÀeuekeÀj
Ye´<ì leb$e keÀes peiepeeefnj yengle Deemeeveer mes efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ ®etne lelHejlee mes DeKeyeej
efvekeÀeueves kesÀ efueS jepeer nes peelee nw~ vee ieceve ner ceve mees®elee nw efkeÀ ®etns odJeeje DeKeyeej efvekeÀeueves
efkeÀ Jepen mes efmebn Deewj ceesj Gm ekesÀ efJejesOeer yeve peeSBies Deewj leerveeW keÀer DeeHemeer ueæ[eF& keÀe HeÀe³eoe
veeie GþeSiee~ ®etns odJeeje DeKeyeej efvekeÀeueves keÀe HeefjCeece ³en neslee nw efkeÀ pevelee ceW efmebn mejkeÀej
keÀer Heesue Kegueves mes GmekeÀer ueeskeÀefÒe³elee keÀ ce nesleer nw, ÒeMeemeefvekeÀ DeJ³eJemLee kesÀ keÀejCe efmebn ,ceesj
kesÀ yeer®e odJebodJe Megª nes peelee nw~
pebieueleb$e ceW mebefJeOeeve ueeiet nesves kesÀ yeeo Deece ®egveeJe keÀer IeesmeÊee cepeyegle nw efHe Àj Yeer Jen keÀesF& keÀmej yeekeÀer veneR íesæ[vee ®eenlee nw FmeefueS Jen ®etns keÀes DeHeves
Heeme yegueekeÀj keÀeHeÀer Deeoj mecceeve osles ngS ³en ÒeueesYeve oslee nw efkeÀ ceQ legcnejs DeKeyeej keÀes
mejkeÀejer efJe%eeHeve efoueJee otBiee, Deiej veeie Òesme yebo keÀjves keÀ erOecekeÀer osiee lees Yeer legcnW ef®ebeflele nesves
keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR ke̳eeWefkeÀ ceQ legcnejs DeKeyeej keÀe pebieueerkeÀjCe keÀj otBiee~ FmekesÀ yeoues ceW ®etne
keÀes ke̳ee keÀjvee nw Jen Deeies ³en Yeer keÀnlee nw ef keÀ Fme ®egveeJe ceW ®etne Deewj GmekeÀer efyejeojer kesÀ meYeer
ÒeeCeer KejieesMe, efieuenjer, ceWæ{keÀ, íígboj keÀes SkeÀ pegì neskeÀj efmebn keÀe meeLe osvee nw, Jeesì osvee nw~
®etne Fve meYeer ÒeeefCe³eeW keÀe vee³ekeÀ nesiee~ Fme Hetjs oue keÀes Deve skeÀ mejkeÀejer ³eespeveeDeeW kesÀ lenle
mene³elee -mentefue³eleW oer peeSBieer~ FmekesÀ yeoue s®etne DeKeyeej keÀe pebieueerkeÀjCe Deewj mejkeÀejer
efJe%eeHeve keÀer Mele& megvekeÀj Òemevveef®ele neskeÀj ®euee peelee nw~munotes.in

Page 4

4®etns keÀer meceLe&lee efceueves mes efmebn Deewj cepeyetle nes peelee nw Deewj GmekeÀer lejHeÀ mes efveefM®eble
neskeÀj veeie keÀer lejHeÀ cetæ[lee nw~ veeie kesÀ Heeme Òe®egj Oeve nw~ Jen Fme Oeve -yeue mes keÀneR ®egveeJe ve
peerle peeS FmeefueS efmebn ,ceesj kesÀ ceeO³ece mes DeveskeÀ ÒeueesYeveeW keÀe mebosMe efYepeJee keÀj veeie keÀes DeHeves
Heeme yegueelee nw, Gmes peye ®eens, efpeleveer yeej ®eens [meves keÀer leLee meeceeveeW keÀer ceveceeveer keÀerceleW
yeæ{eves keÀer Kegueer ítì oskeÀj Gmes DeHeves He#e ceW keÀjlee nw~
veeie leve-ceve-Oeve mes efmebn keÀes DeelcemeceHe&Ce keÀj oslee nw~ Deye veeie kesÀ meeLe -meeLe ceesj
Yeer efmebn keÀes ®egveeJe ceW nj ÒekeÀej keÀe Òe MeemeefvekeÀ men³eesie keÀjves keÀe DeeMJeemeve oslee nw~
pebieue kesÀ Deece ®egveeJe ceW efmebn keÀerefJepe³e nesleer nw~ pebieue meYee ceW GmekesÀ meceLe&keÀ veyyes
ÒeefleMele peerle neefmeue keÀjles nQ~ Fme SsefleneefmekeÀ peerle keÀer ®e®ee& ®eejeW lejHeÀ nesleer nQ~ efmebn odJeeje
efceueer ítì Deewj DeeMJeemeveeW kesÀ keÀejCe veeie ®egveeJe Kelce nesles n er meYeer ®ee rpeeW efkeÀ ceveceeveer keÀerce le
yeæ{e oslee nw, efpemekesÀ keÀejCe ®etne Jeie& keÀe peervee yengle cegefMkeÀue nes peelee nw, Keeves -Heerves keÀer ®eerpeeW
keÀer keÀerce le yeæ{ves mes Deewj DeefOekeÀ keÀeuee yeepeejer, Ye´<ìe®eej yeæ{lee nw~ oes pe tve keÀer jesìer Keeeflej
lejmelee ®etneb, efmebn -ceesj Deewj veeie leervees keÀer efceueer Yeiele keÀes mecePeles ngS, GmekesÀ YeerogDeeoceer keÀe peerJeve otYej keÀjves Jeeues Fve leerveeW kesÀ efKeueeHeÀ DeHeves DeKeyeej ceW efueKekeÀj GvekesÀ
³eespeveeDeeW, keÀjletleeW keÀer leerKeer Deeuees®evee keÀjlee nw~ veeie pewmes J³eeHeeefj³eeW keÀer peceeKeesjer,
keÀeueeyeepeejer kesÀ cego dos keÀes yengle efve[jlee mes íeHelee nw leeefkeÀ GvekeÀe Heoe&HeÀeMe nes mekesÀ~
pebieefuemleeve kesÀ meeLe ³egodOe ceW efJepe³eer nesves kesÀ yeeJepeto Gvemes mecePeewlee keÀjkesÀ peJeeveeW
keÀe DeHeceeve keÀjves Jeeues efmebn keÀer Yeer Jen yengle l eer#Ce Deeuees®evee keÀjlee nw~ peye efmebn odJeeje
Keeod³eevveeW (Keeves Heerves keÀer ®eerpeeW) keÀe pebieueerkeÀjCe keÀje³ee peelee nw leye ®etns kesÀ vesle=lJe ceW npeejeW
keÀer mebK³ee ceW SkeÀef$ele ueesieeW keÀe peguetme efvekeÀuelee nw~ peguetme ce W meefcceefuele peve mecegoe³e J³eeHeeefj³eeW
kesÀ IejeW ceW Deeie ueieeles nQ, GvekeÀer ogkeÀeves uetì uesles nQ~ Fve ueesieeW ves ceesj kesÀ yebieues keÀes Yeer Deeie kesÀ
nJeeues keÀj efo³ee nw~ ®etne Deewj GmekesÀ meceLe&keÀeW kesÀ Fme Deeboesueve keÀe s kegÀ®eueves kesÀ efueS pesue ceW
[ueJee oslee nw~ ®etns Deewj DeeboesuevekeÀeefj³eeW kesÀ pesue peeles ner pebieue kesÀ Dev³e Jev³e peerJe -pebleg
¬eÀesOeelegj neskeÀj ®egns kesÀ SkeÀ FMeejs Hej kegÀí Yeer keÀjves kesÀ efueS lew³eej nes peeles nQ~ ®etns keÀer Fme
vesleeefiejer mes veeie Deewj ceesj oesveeW ner o³eveer³e, Ye³eYeerle nes peeles nQ uesefkeÀve efmebn DeHeveer nej mJeerkeÀej
keÀjves kesÀ efueS keÀleF& lew³eej veneR nw~ DeHeveer ieueleer ceeveves kesÀ yepee³e efmebn pebieueJeeCeer leLee
DeKeye ejeW kesÀ ceeO³ece mes ³en mecee®eej Òemeeefjle keÀjJeelee nw efkeÀ pesue ceW Huesie HewÀue peeves kesÀ keÀejCe
JeMe ®etnW kesÀ meeLe -meeLe DeveskeÀ DeeboesuevekeÀej er-kewÀefo³eeW keÀer ce=l³et nes ieF& nw~
Deblele: ®etne Hegve: efMeJepeer kesÀ Heeme p eekeÀj DeHeveer keÀ©Ce ieeLee ieelee nw efkeÀ kewÀmes efmebn ceesj
Deewj veeie GmekesÀ Me$eg nQ, Jewmes yeenjer leewj Hej leerveeW ceW celeYeso efoKeeF& oslee nw Hejvleg Yeerlej mes meye
efceues ngS nQ~ leerveeW ves meeLe efceuekeÀj Deece ueesieeW keÀe pee rJeve otYej keÀj efo³ee nw~ leerveeW keÀer meefcceefuele
MeeqkeÌle keÀe cegkeÀeyeuee keÀjvee ®etns kesÀ yeme keÀer yeele veneR nw~ ®etns keÀer yeeleW megvekeÀj efMeJepeer Gmemes
keÀnles nQ efkeÀ let keÀe³ej, megefJeOeepeerJeer Deewj Heuee³eveJeeoer nw~ #eC e Yej kesÀ megKe kesÀ efueS legves DeHevee
YeefJe<³e ®eewHeì keÀj efo³ee nw, Hej let efJejesOe keÀjvee veneR peevelee nw~ let otmejeW keÀe pe³epe³ekeÀej keÀjvee
yevo keÀj~ Deye lekeÀ let efpevekesÀ Heerís ®eue jne Lee Deye GvekesÀ Deeies ®eue~ DeHeveer efv eye&uelee keÀe
keÀejCe efmeHe&À leg Kego nw~ let DeHeveer MeeqkeÌle Hen®eeve efpeme lejn Pee[t mes ieboieer otj keÀer peeleer nw, Gmeer
ÒekeÀejl e g DeHeves Jeesì mes Gve meYeer keÀe meHeÀe³ee keÀj mekeÀlee nw pees lesjs ogMceve nQ~ ’Deiej letves DeHeveemunotes.in

Page 5

5Pee[t Henues keÀer lejn yeW®eve efo³ee nes, lees Gmemes meceepe ceW J³eeHle ieboieer keÀes DeHeves Jeesì mes
meeHeÀ keÀj~“
efMeJepeer kesÀ Fve yeeleeW mes ®etne mJe³eb ceW DeHeveer MeeqkeÌle keÀe Denmeeme keÀjlee nw Deewj keÀnlee nw
efkeÀDeye Gmes %eeve efceue ie³ee nw efkeÀ Jen Dev³e ÒeeefCe³eeW mes keÀneR DeefOekeÀ MeeqkeÌleMeeueer nw, Jen ogyeeje
keÀesF& ieueleer veneR keÀjsiee~ Ssmee keÀnles ngS ®etne KegMeer -KegMeer DeHetJe& Glmeen Deewj ¢{ mebkeÀuHe kesÀ
meeLe Hegve: DeHeves pebieue keÀer Deesj ÒemLeeve keÀj peelee nw~ GHev³eeme keÀer keÀLee ³eneR meceeHle nesleer nw~
1.4ÒecegKe Hee$eeW keÀe ®eefj$e -ef®e$eCe
GHev ³eeme pebieueleb$eced kesÀ cegK³e Hee$e nw efmebn, ceesj, veeie Deewj ®etne~
1.4.1 efmebn :
GHev³eeme pebieueleb$ece c eW efmebn jepeveereflekeÀ veslee keÀe ÒeleerkeÀ nw Deewj osMe kesÀ meYeer vesleeDeeW
keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjlee nw~ efmebn pebieue kesÀ meYeer ÒeeefCe³eeW ceW meyemes DeefOekeÀ Meeeflej, MeeqkeÌleMeeueer
Deewj lespe nw~ Jen DeHeves efvepeer mJeeLe& keÀ er Hetefle& nsleg, meÊee keÀer kegÀmeea keÀer Keeeflej ceesj -veeie-®etns Deewj
Dev³e ÒeeefCe³eeW kesÀ meeLe meece -oece-ob[-Yeso keÀer veerefle DeHeveekeÀj `pebieueHeefle' yevelee nw~ pebieue ceW
Henues mes cejs ngS efmebn keÀes ceejves keÀe oeJee keÀjves J eeuee efmebn Kego keÀes ®eesefìue keÀj ³en oMee&vee
®eenlee nw efkeÀ Jen SkeÀ Del³ee®eejer -ogje®eejer -HeeHeer efmebn kesÀ jepeleb$e keÀes meceeHle keÀj Òepeeleb$e keÀe
megMeemeve ueevee ®eenlee nw~ FmekesÀ efueS Jen ceesj -veeie Deewj ®etne keÀes meyemes Henues DeHeves He#e ceW
keÀjlee nw, GvnW GvekeÀer ³eesi³eleevegmeej keÀe³e&Yeej meeQHe keÀj meYeer Hej keÀæ[er efveiejeveer jKelee nw leeefkeÀ
keÀesF& Gmemes yeieeJele ve keÀj HeeS~ Fme yeele keÀes O³eeve ceW jKeles ngS Jen ceesj -veeie Deewj ®etne leervee Wm e s
keÀYeer SkeÀ meeLe veneR efceuelee, yeefukeÀ meyekeÀes DekesÀues -DekesÀues efceueves kesÀ efueS yegueelee nw Deewj otmejs
keÀes veer®ee efoKeelee nw~ veeie DeHeves Oeve -yeue mes efmebn keÀer meÊee ve DeHevee ues, ceesj meÊee ceW Deewj
DeefOekeÀ Mee qkeÌleMeeueer ve nesves HeeS, ®etne DeHeves Jeie& kesÀ ueesieeW kesÀ meeLe nesves Jeeues Dev³ee³e -Del³ee®eej
Meesve íeHeves HeeS, Fve meye yeeleeW keÀer Heue -Heue keÀer Keyej, efmebn ueieeleej jKelee nw~ meyekesÀ cegBn Hej
meyekesÀ ceveJeeueer yeele keÀjlee nw lees Òepeeleebef$ekeÀ osMe ceW ®etns keÀer ke̳ee YetefcekeÀe nw, Jen efkeÀlevee
MeeqkeÌleMeeueer nw, meceepe ceW ®etne -Jeie& keÀe k e̳ee mLeeve nw Jen Fve meYeer yeeleeW keÀer Hegef<ì keÀjlee nw~
uesefkeÀve GmekesÀ nj SkeÀ ef¬eÀ³ee -Òeefleef¬eÀ³ee, ef¬eÀ³ee -keÀueeHe ce W meÊee keÀer ueesuegHelee, oeBJe -Hes®e,í u e ,
Petþs DeeMJeemeve, ceesnkeÀ veejsyeepeer Deewj MeeskeÀj pebieue mes iejeryeer, Demeceevelee, Ye´<ìe®eej Deewj leceece meeceeefpekeÀ efJemebieefle³eeW, efJeêtHeleeDeeW keÀes
meceeHle keÀjves keÀe Petþe DeeMJeemeve oslee nw Hejvleg GmekeÀer keÀLeveer Deewj keÀjveer ceW keÀesF& meceevelee
veneR nw~
Fme ÒekeÀej GHev³eeme keÀe efmebn Gve meYeer jepevesleeDeeW kesÀ oesnjs ®eefj$e keÀe Heoe&HeÀeMe keÀjlee
nw pees meÊee keÀer kegÀmeea kesÀ efueS efkeÀmeer Yeer mlej lekeÀ pee mekeÀles nQ~
1.4. 2ceesj :
GHev³eeme pebie ueleb$ece keÀe ceesj DeHeÀmej Jeie& keÀe ÒeleerkeÀ nw~ Jen osMe kesÀ leceece DeHeÀmejeW
keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjlee nw pees jepevesleeDeeW kesÀ ceelenle keÀe³e&jle jnles ngS GvekesÀ meeLe efceuekeÀjmunotes.in

Page 6

6Ye´<ìe®eej keÀes HeuueefJele -HegefefjMJele Keesjer keÀer uele ueieves kesÀ keÀejCe DeHevee F&ceeve yes®e ®egkesÀ nQ~
pebieue (osMe) ceW meÊee mebYeeueves Jeeues efmebn kesÀ yeeo otmeje mLeeve ceesj keÀe nw ke̳eeWefke ÀJ e n
Meemeveleb$e De®íer lejn mebYeeue mekeÀlee nw~ GmekeÀer meyemes yeæ[er efJeMeskeÀYeer Yeer Deesj efkeÀmeer kesÀ Yeer meeceves vee®e mekeÀlee nw FmeerefueS GmekeÀer DeHeÀmejMeener ceW ÒeMeemeefvekeÀ
J³eJemLee þerkeÀ ®eueleer nw~ Jen peneB SkeÀ lejHeÀ efmebn kesÀ meeLe efceuekeÀj HetbpeerHeefle veeie keÀer ceveceeveer
Hej vekesÀue keÀmelee nw lees JeneR otmejer lejHeÀ veeie mes efceuekeÀj Gmemes Kegye efjMJele SWþlee nw, cenbies -
cenbies nesìueeW ceW cenbieer -cenbieer Heeefì&³eeB ueslee nw~ ceesj keÀneR DeHeveer DeHeÀmejMeener keÀe [b[e ve ®eueeves
HeeS, Fmemes Henues ner veeie -ceesj keÀe cegbn efjMJele mes yebo jKelee nw~ ceesj ®etne keÀes DeefOekeÀ DeefOekeÀej
osves keÀe efJejesOe keÀjlee nw, Hej kegÀí efmebn kesÀ Dee osMeevegmeej kegÀí keÀj veneR Heelee~ Jen Flevee DeJeM³e
mecePe ®egkeÀe nw efkeÀ meÊee Heeves kesÀ efueS ®etns -Òepeeefle keÀe Fmlesceeue kewÀmes keÀj vee nw Deewj ®egveeJe kesÀ yeeo
GvekesÀ meeLe kewÀmee J³eJenej keÀjvee nw~ peye ®etne ceesj kesÀ efKeueeHeÀ veejs ueieelee nw efkeÀ `ceesj keÀer
DeHeÀmejMeener veneR ®euesieer, ceesj keÀer ígìdìer keÀjes' lees ceesj ®etne keÀes yeæ[s H³eej mes DeHeves Heeme
yegueekeÀj Keeves -Heerves keÀer ®eerpeeW mes GmekeÀe Ketye DeeJee Yeiele keÀjves GmekesÀ ceve ceW ³en yeel e De®íer
lejn yewþe oslee nw efkeÀ veeie pewmes HetbpeerHeefle Jeie& keÀer ®eesjyeepeejer peceeKeesjer, ceveceeveer keÀerceleeW keÀe
FpeeHeÀe keÀjves kesÀ Heerís ceesj veneR yeefukeÀ efmebn efpeccesoej nw~ Jen SkeÀ Deoveemee DeefOekeÀejer nw, peyeefkeÀ
nkeÀerkeÀle ³en nw efkeÀ ceesj -veeie keÀer meebþ -ieebþ ncesMee mes yeveer jner nw~
Fme ÒekeÀej keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ GHev³eeme pebieueleb$eced ceW ceesj keÀer Dendce YetefcekeÀe nw
Deewj Jen osMe kesÀ mJ eeLeea, DeJemejJeeoer, megefJeOee peerJeer, ef iejefieì keÀer ÒeJe=efÊe jKevesJeeues, efjMJeleKeesjer,
®ece®eeefiejer, peer ngpetjer keÀjves Jeeues DeefOekeÀeefj³eeW keÀer vegYeevoieer keÀjlee nw~
1.4. 3veeie :
GHev³eeme `pebieueleb$ece' keÀe veeie osMe kesÀ HetbpeerHeefle -J³eJemee³eer -J³eeHeejer Je ie& keÀe ÒeleerkeÀ nw~
³en efkeÀ ³en ogefve³ee efmeHe&À Hewmes kesÀ yeue He®e ®eueleer nw, efpemekesÀ Heeme Hewmee nw, GmekesÀ Heeme leekeÀle nw,
Òeefle<þe nw, FvnW Oeve keÀeueeyeepeejer keÀjvee nes, ®eboe FkeÌìdþe keÀjvee nes, efjMJele ues -oskeÀj keÀesF&
keÀece efvekeÀeuevee nes, nj #es$e ceW ³es ceeefnj nQ~ FmekeÀe Òel³e#e ÒeceeCe Gme JekeÌle efceuelee nw peye efmebn
kesÀ DeeosMeevegmeej ceesj, veeie kesÀ efove ceW yeej -2 [meves Hej Heeyeboer ueieelee nw, veeie kesÀ J³eeHeej Hej
ueieece ueieeves keÀe Òe ³elve keÀjlee nw lees veeie ceesj keÀer Helveer keÀes GHenej Deewj ceesj keÀes cenBieer -cenBieer
Heeìea oskeÀj, efjMJele oskeÀj DeHeves He#e ceW efceuee ueslee nw Deewj ceesj kesÀ veekeÀ kesÀ veer®es J³eeHeej ceW Ketye
cegveeHeÀe keÀceelee nw efpememes ®et ne Jeie& DeLee&led Deece pevelee $eeefn -$eeefn keÀj Gþleer nw~ veeie DeHeves Oeve
yeue Hej ®egveeJe ueæ[vee Yeer ®eenlee nw Hejvleg efmebn keÀer cenllJeekeÀeb#ee kesÀ Deeies GmekeÀer cenllJeekeÀeb#ee
yeewveer Heæ[ peeleer nw~ Deewj Jen leve -ceve-Oeve mes e fmebn keÀes DeelcemeceHe&Ce keÀj oslee nw~ efmebn kesÀ ®egveeJeer
efJepe³e nesves ceW veeie kesÀ Oeve keÀer Yeer Denced YetefcekeÀe nw~
veeie peneB SkeÀ lejHeÀ meÊee kesÀ MeerkeÀjkesÀ jKevee ®eenlee nw, lees JeneR ceesj pewmes ÒeMeemeefvekeÀ DeefOekeÀeefj³eeW keÀes Yeer efjMJele Deeefo oskeÀj
GvnW DeHeves He#e ceW jKelee nw~ Fme lejn Jen efmebn Deewj ceesj oesveeW keÀer efceueer Yeiele mes Ketye Oeveepe&ve
keÀjlee nw, Deece pevelee ³ee efve keÀer ®etne Jeie& keÀes Ketye ue tìlee nw, GmekeÀer peceeKeesjer keÀeueeyeepeejer pewmes
keÀjletleeW mes cenbieeF& yeæ{leer peeleer nw~munotes.in

Page 7

7veeie keÀYeer veneR ®eenlee efkeÀ ®etne Jeie& keÀe efJekeÀeme nes ³ee GvnW efkeÀmeer lejn keÀe keÀesF& efJeMesDeefOekeÀej ÒeeHle nes~ GvekeÀes meceeve DeefOekeÀej efoS peeSB, GvnW meceepe keÀer cegK³e Oeeje mes peesæ[keÀj
GvekeÀe meJee¥ieerCe efJekeÀeme efkeÀ³ee peeS~ FmekesÀ yeeJepego veeie, efmebn Deewj ceesj mes yeouee uesves kesÀ efueS
®etne keÀes, DeeefLe&keÀ men³eesie keÀjkesÀ Òesme keÀer mLeeHevee keÀjJeelee nw peneB mes oes owefvekeÀ DeKeyeej -SkeÀ
pebieueer YeeÒekeÀeefMele neslee nw~ veeie efmebn Deewj cee sj kesÀ oHeÌlejeW mes HeÀeFue iee³eye keÀjJeekeÀj oesveeW keÀer Ssmeer -Ssmeer
Heesue Fve DeKeyeejeW kesÀ peefjS Keesuelee nw efpevns efmeHe&À efmebn Deewj ceesj ner peeveles Les~ Deye efmebn ®etns
mes yengle veejepe nes ie³ee~ veeie keÀer ³en meeefpeMe Het jer ngF& ke̳eeWefkeÀ Jen ®etns keÀes efmebn keÀer vepejeW ceW
efiejekeÀj leerveeW efmebn -ceesj-®etne ceW ojej [euekeÀj DeHevee ÒeefleMeesOe uesvee ®eenlee Lee~
Fme ÒekeÀej, efveHekeÌkeÀe veneR ns, Jen keÀYeer efyevee penj Gieues jn ner veneR mekeÀlee, Jen DeHeveer ®eeueekeÀer mes Deemleerve
keÀe meeBHe nesles ngS Yeer ieues keÀe nej yevekeÀj peerves keÀer keÀuee ceW efveHegCe nw~ Oetle&yeepeer, keÀeueeyeepeejer ,
Ye´<ìe®eej, peceeKeesjer, DeveweflekeÀ lejerkesÀ mes DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ ueeYe keÀceeves keÀer lelHejlee FvekesÀ jie -
jie ceW J³eeHle nw~
1.4. 4®etne :
GHev³eeme ceW ®etns keÀe ®eefj$e meeceev³e peveceeveme keÀe ÒeleerkeÀ nw~ Jen Hetjs GHev³eeme ceW osM e
kesÀ ueieYeie 40 keÀjesæ[ iejerye -cepeotj -efkeÀmeeve pevelee keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjlee nw efpevnW mewkeÀæ[eW Jemes neefMeS Hej jKee ie³ee, GvekesÀ meeLe DeceeveJeer³e J³eJenej efkeÀ³ee ie³ee, GvekeÀer efpevoieer peeveJejeW mes
Yeer yeoÊej Leer, GvnW Henues keÀYeer meceepe keÀer cegK³eOeeje mes peesæ[ves keÀe Òe³eeme veneR efkeÀ³ee ie³ee,
efpevekesÀ vejkeÀer³e peerJeve keÀer keÀuHevee Yeer G®®eJeie& veneR keÀj mekeÀlee ke̳eeWefkeÀ Oevee{îe Jeie& ³ee meceLe& -
mece=odOe mebHevve meceepe ves ncesMee efvecve Jeie& -efvecve peeefle kesÀ ueesieeW kesÀ meeLe Dev³ee³e, Del³ee®eej
Deewj MeesGHev³eeme `pebieueleb$ece' ceW ®etne SkeÀ keÀcepeesj -keÀe³ej -efveye&ue -iejerye -MeesefYeer efmebn kesÀ yeeo Dence YetefcekeÀe jKelee nw ke̳eeWefkeÀ efmebn keÀes®egveeJe ceW peerle efoueekeÀj meÊee kesÀ MeerHej HengB®eevesJeeuee Yeer ®etne ner nw þerkeÀ ³ener efmLeefle Yeejleer³e Òepeeleb$e keÀer nw~ ®egveeJe kesÀ Henues yeæ[s -
yeæ[s Jee³eos keÀjves Jeeues jepeveslee ®egveeJ e peerle peeves Hej Deece Deeoceer kesÀ meeLe efkeÀlevee v³ee³e keÀjles nQ
efkeÀlevee efJekeÀeme keÀe keÀe³e& keÀjles nQ, oerve -ogefKe³eeW, iejeryeeW, efkeÀmeeveeW, cepeotjeW kesÀ efnle ceW efkeÀlevee
keÀe³e& keÀjles nQ ³en peiepeeefnj nw ³en meejer yeeleW nce ®etns keÀer Heeræ[e, GmekesÀ Deeboesueve kesÀ ceeO³ece mes
mecePe mekeÀles nQ~
GHev³eeme ceW oMee&³ee ie³ee nw efkeÀ ®etne mJe³eb keÀes Meg© mes ner keÀcepeesj, ogye&ue, keÀe³ej keÀnlee
nw FmeefueS efmebn Gmes meyekeÀer mesJee keÀjves keÀe keÀe³e& m eeQHelee nw Deewj Gmemes keÀnlee nw -’®etns, let
yeej-yeej DeHeves keÀes íesìe ke̳eeW keÀnles nes? let osKeves ceW íesìe peªj nes Hej legPeceW DeveskeÀ efJeMesnQ~ let pebieue, Kesle, cewoeve, Menj Deewj keÀmyes ceW Yeer jn mekeÀlee nw~ let Heneæ[ Hej Yeer jn mekeÀlee nw
Deewj KeeF& ceW Yeer~ let meoea, ieceea Deewj Jeíesìe nw, FmeefueS let kegÀí Yeer KeekeÀj DeHeveer YetKe efceìe mekeÀlee nw~“ (pebieueleb$ece -He=<þ-20 mes)
Fve Ketefye³eeW kesÀ meeLe ®etns ceW Deewj Yeer DeveskeÀ efJeMesnerHejvleg GmeceW iepeye keÀer MeeqkeÌle nw leYeer lees Jen ieCesMepeer keÀer meJeejer nw, Jen efmebn keÀer Hetjer meÊeemunotes.in

Page 8

8yevee Deewj efieje mekeÀl ee nw, DeHeves Jeie& kesÀ Dev³e ÒeeefCe³eeW kesÀ meeLe -Deewj men³eesie mes yeæ[s -yeæ[s
DeeboesueveeW keÀes meHeÀue yeveekeÀj efmebn ceesj Deewj veeie keÀes leyeen keÀj mekeÀlee nw~ Jeeml eJe ceW osKee peeS
lees Devve GHepeeves, meæ[keÀ -YeJeve -Menj -keÀue keÀejKeevee, Del³eeOegefvekeÀ meepees -meeceeve yeveeves mes
ueskeÀj DeKeyeej -ceeref[³ee Deeefo keÀes ®eueeves Jeeuee, osMe keÀer DeLe&J³eJemLee keÀes mebYeeueves Jeeuee Deece
Deeoceer DeLee&led ®etne ner nw~
GHev³eeme ceW ®etns keÀer SkeÀ Deewj Keeefm e³ele vepej Deeleer nw efkeÀ Jen Meg© -Meg© ceW mJeYeeJe mes
yengle Yeesuee nw efpemekeÀe veepee³epe HeÀe³eoe efmebn -ceesj -veeie leerveeW Gþeles nQ uesefkeÀve pewmes -pewmes
GHev³eeme keÀer keÀLee Deeies yeæ{leer nw, Gmes DeHeveer MeeqkeÌle keÀe Denmeeme neslee nw Jen keÀeHeÀer nesefMe³eejer
mecePe oejer mes keÀece uesves ueielee nw, DeJemejJeeefo³eeW kesÀ meeLe jnles -jnles Jen Kego Yeer DeJemej keÀe
ueeYe Gþevee meerKe ie³ee nw leYeer lees Jen efmebn odJeeje efoS ieS ÒeueesYeve, Òesme kesÀ pebieueerkeÀjCe keÀjves
leLee mejkeÀejer efJe%eeHeve kesÀ ÒemleeJe keÀes menkesÀ meeLe ®egveeJe ceW GmekeÀe meeLe oslee nw~ uesefkeÀve ®egveeJe peerleves kesÀ yeeo peye efmebn, ceesj Deewj veeie kesÀ
meeLe efceuekeÀj DeHevee jbie efoKeeves ueielee nw~ HeefjCeecele: mecemle ®etne Jeie& $eeefn -$eeefn keÀj Gþlee nw
lees ®etne DeHeveer efJejeojer kesÀ meYeer Jev³e ÒeeefCe³eeW keÀes SkeÀef$ele keÀj meyekesÀ meeceves efmebn keÀer meejer
keÀjletleW Gpeeiej ke Àjlee nw, ceesj -veeie keÀe Yeb[eHeÀes[ keÀjlee nw~ FvekesÀ efKeueeHeÀ meYeer ÒeeefCe³eeW ceW
yeieeJele keÀer Deeie OeOekeÀe oslee nw efpemekesÀ ÒekeÀesHe mes keÀesF& veneR ye®e Heelee, ®eejeW Deesj DeMeebefle HewÀue
peeleer nw~ ®etns keÀe ³en Deeboesueve efmebn -ceesj Deewj veeie keÀes Yeer mees®eves Hej efJeJeMe keÀj oslee nw efkeÀ Deye
®etne íesìe Yeues ner nw Hejvleg keÀcepeesj veneR, Jen Sìce yece mes keÀneR p³eeoe KelejveekeÀ nw~
Fme ÒekeÀej, efvekeÀLeevekeÀ kesÀ kesÀvê ceW nw ke̳eeWefkeÀ GHev³eeme nes ³ee ³eLeeLe& peerJeve MeesMeesefªHe ceW yegveer ieF& nw~
1.5 meejebMe
pebieueleb$ece GHev³eeme keÀer jes®ekeÀlee Deewj mecekeÀeueerve HeefjJesMe mes pegæ[s leL³eeW keÀes efkeÀme
yeKetyeer mes uesKekeÀ ÞeJeCekegÀceej ieesmJeeceerpeer ves Òemlegle efkeÀ³ee nw, ³ en nce GHev³eeme kesÀ oerIe& DeO³e³eve
mes mecePe ®egkesÀ nw, efpeme ÒekeÀej HeewjeefCekeÀ keÀLee kesÀ ceeO³ece mes GHev³eeme ceW Hee$eeW keÀer mebkeÀuHevee
Òemlegle keÀer nw Deewj J³ebi³eelcekeÀ lejerkesÀ mes leevee Meener J³eJemLee Hej lebpe keÀmee nw Je n ceveesjbpeve kesÀ
meeLe %eeveJeOe&keÀ Yeer nw~
1.6meboYe& meefnle J³eeK³ee (GoenjCe meefnle)
’YeieJeved, ³eefo ceQ GvekesÀ meeLe ®euee peeTB, lees Jes ueesie cegPes ceej [eueWies, ke̳eeWefkeÀ ceQ SkeÀ
íesìe -mee efvejern ÒeeCeer ntB~ me®®eer yeele lees ³en nw efkeÀ cegPe Hej efmeHe&À veeie keÀer ner veneR, yeefukeÀ ceesj
Deewj efmebn keÀer Yeer yegjer vepej nw~ ke̳ee ÒeYeg DeeHe ³en ®eenWies efkeÀ mebmeej ceW íesìs Deewj efveye&ue ÒeeefCe³eeW
keÀe DeefmlelJe ner meceeHle nes peeS~“ (He=<þ 15)munotes.in

Page 9

9meboYe& :
Òemlegle DeJelejCe nceejs Heeþd³eHegmlekeÀ `pebieueleb$ece' GHev³eeme mes efue³ee ie³ee nw efpemekesÀ
uesKekeÀ ÞeJeCekegÀceej ieesmJeeceer nQ~
Òemebie :
GodOe=le DeJelejCe keÀe Òemebie ³en nw efkeÀ veeie odJeeje efce$elee keÀe veeìkeÀ keÀjles n gS meyemes
ogye&ue ÒeeCeer ®etns keÀes efveieueves keÀer keÀesefMeMe ngF& nw efpemeceW ®etne yeeue -yeeue ye®e efvekeÀuelee nw Hej
GmekeÀer HetBí keÀì ieF& nw, efpemekeÀer efMekeÀe³ele ueskeÀj Jen YeieJeeve efMeJe kesÀ Heeme peelee nw~ efMeJepeer
¬eÀceMe: v eeie, ceesj Deewj efmebn mes GvekesÀ kegÀke=Àl³eeW keÀe keÀejCe megveles nQ Deewj meyekeÀes obef[le keÀjles ngS
cel³e&ueeskeÀ ceW Yespe osles nQ~ ®etne efMeJepeer mes Hetílee nw efkeÀ Gmes ke̳eeW obef[le keÀj cel³e&ueeskeÀ Yespe jns nw
lees efMeJepeer keÀ nles nQ efkeÀ Del³ee®eejer mes p³eeoe yeæ[e DeefOekeÀejer Del³ee®eej menves Jeeuee nselee nw Fme
Hej ®etne GodOe=le keÀLeve keÀnlee nw efkeÀ pebieue ceW meYeer GmekesÀ Me$eg ner nw kewÀmes GmekeÀe DeefmlelJe
ye®esiee? ³ener Fme GodOejCe keÀe Òemebie nw~
J³eeK³ee :
Òemlegle DeJelejCe peye efMeJepeer meYeer peeveJejeW -efmebn, ceesj, veeie Deewj ®etne Deeefo keÀes
obef[le keÀjles ngS cel³e&ueeskeÀ ceW Yespeles nQ lees ®etne efMeJepeer mes keÀnlee nw efkeÀ Jen Fve meYeer ÒeeefCe³eeW ceW
DeefOekeÀ íesìe -meeefvejern, efveye&ue ÒeeCeer nw~ GmekesÀ THej efmebn -ceesj-veeie meYeer neJeer jnles nQ, meYeer
Gmemes meyeue nQ, GmekesÀ Me$eg nQ, meyekeÀer yegjer vepej ®etns Hej nw, ³es ueesie Gmes ceej [eueWies~ ®etns keÀes
GvekesÀ meeLe pebieue peeles ngS DeHeves Dee fmlelJe kesÀ efceì peeves keÀe DebosMee neslee nw~
leelHe³e& ³en nw efkeÀ efmebn ªHeer jepeveslee, ceesj ªHeer DeefOekeÀejer Jeie& Deewj veeie ªHeer J³eeHeejer
-HetbpeerHeefle Jeie& kesÀ meeLe Deece Deeoceer keÀYeer DeHeves DeeHe keÀes megjef#ele cenme tme veneR keÀjlee, ke̳eeWefkeÀ
³es leerveeW Jeie& efvene³ele mJeeLeea nesles nQ, Deece pevelee keÀe meowJe MeesDel³ee®eej, DeveweflekeÀ Dee®ejCe Deewj MeesHej meowJe Kelejs kesÀ yeeoue ceb[jeles jnles nQ~ DeHeveer ³ener ceveesoMee ®etne ªHeer Deece Deeoceer DeHeves
F&MJej kesÀ mece#e ÒekeÀì keÀjlee nw~
efJeMes1) Òemlegle DeJelejCe Mees2) YeemeboYe& meefnle J³eeK³ee kesÀ mebYeeefJele ÒeMve -
1) ’cesjer lees Jes He®®eerme keÀerceleer jeleW megneves meHeves osKeles -osKeles iegpej ieF& LeeR, peye ceQves ³en
keÀneveer efueKeer Leer~ ceiej Deepe Jes meHeves keÀneB efoKeeF& osles nQ? Jes Hetjer lejn ìtì ®egkesÀ nQ~“ -
(He=<þ -1)
2) ’Deye legce ueesie ³eneB jnves kesÀ ³eesi³e veneR~ cegPes ³en Yeer veneR ceeuetce Lee efkeÀ legce ueesieeW kesÀ
Ûo³e ceW íue -keÀHeì, HeeHe Deewj efnbmee kesÀ YeeJe mecee ieS nQ~“ -(He=<þ -14)munotes.in

Page 10

103) ’Del³ee®eejer mes p³eeoe yeæ[e DeHejeOeer Jen neslee nw pees Del³ee®eej keÀes menlee nw~ lesje DeHejeOe
³ener nw~“ -(He=<þ 15)
4) ’let efveye&ue veneR~ let Fve meyemes p³eeoe MeeqkeÌ leMeeueer nw~ efpeme efove legPes DeHeveer MeeqkeÌle keÀe
JeemleefJekeÀ %eeve nes peeSiee, Gmeer efove ³es meye ueesie lesjs Deeies Iegìves ìskeÀ oWies~“ -(He=<þ -
15)
5) ’ceQ lees cesnvele keÀj ner veneR mekeÀlee~ ceQ efmeHe&À efkeÀmeer kesÀ ieues mes efue Heì mekeÀlee ntB~ FmekeÀe
cegPes keÀeHeÀer DevegYeJe Yeer nw~“ (He=<þ -16)
6) ’®etns keÀes veeie efveieue mekeÀlee nw, veeie keÀes ceesj ceej mekeÀlee nw, Deewj ceesj keÀes ceQ~ ³eneB meYeer
keÀcepeesj nQ, uesefkeÀve ceQ meyemes p³eeoe yeueJeeve Deewj yeæ [e ntB~“ (He=<þ -17)
7) ’pebieueleb$e SkeÀ Ssmeer Meemeve J³eJemLee nw, pees pebieue kesÀ ueesieeW keÀer nw, pebieue kesÀ ueesieeW kesÀ
odJeeje meb®eeefuele nw Deewj pebieue kesÀ ueesieeW kesÀ efueS nw~“ (He=<þ -22)
8) ’pebieueleb$e keÀer jepeYeeÒe³eesie Gme mece³e lekeÀ efkeÀ³ee peeSiee, peye lekeÀ efkeÀ pebieueer Yeepeelee~“ (He=<þ -22)
9) ’pebieueleb$e keÀe celeueye SkeÀ Ssmee jep³ e neslee nw, efpemeHej pebieue kesÀ meYeer ueesieeW meceeve
DeefOekeÀej nes~ Fme jep³e ceW nce meYeer yejeyej nw~“ (He=<þ -28)
10) ’cesjs Heeme oewuele nw Deewj DeeHekesÀ Heeme cesnvele~ oewuele Deewj cesnvele mes DeLee&le nce oesveeW
efceuekeÀj cepes ceW DeKeyeej efvekeÀeue mekeÀles nQ~“ (He=<þ -38)
11) ’Fme pebieue ceW efkeÀme ®eerpe keÀer keÀceer nw? ³eneB veefo³eeB nQ, Heneæ[ nQ, HeÀueJeeues Je=#e nQ, Kesle
nQ, njsYejs ®eejeieen nQ~ ³eneB keÀer meyemes yeæ[er oewuele ³eneB keÀer Keeves nQ -pees meesv ee Gieueleer
nw~ efHeÀj Yeer ³eneB kesÀ ueesie YetKes, vebies, DeefMeef#ele Deewj ogKeer ke̳eeW nQ?“ (He=<þ -45)
12) ’®egveeJe peerleves kesÀ efueS YeeF&, yengle -kegÀí keÀjvee Heæ[lee nw~ Petþ, iegb[eieoea Deewj íue -yeue
keÀer mene³elee uesvee Deye SkeÀ Deece yeele nes ieF& nw~ DeHeves efJejesefOe³eeW keÀes þb[e keÀjves kesÀ efueS
³es kegÀí Yeer keÀj mekeÀles nQ~“ (He=<þ -54)
13) ’cesje efkeÀmeer Yeer Heeìea mes keÀesF& mebyebOe veneR nw~ ceQ lees ®egHe®eeHe Hesæ[ Hej yewþs -yewþs leceeMee
osKelee jnlee n tB, FmeerefueS keÀnlee ntB efkeÀ keÀewve me®®ee Deewj keÀewve Petþe -³en leeiee ueieevee
keÀefþve nw~“ (He=<þ -55)
14) ’let DeHeveer MeeqkeÌle keÀes Hen®eeve~ otmejs keÀer pe³epe³ekeÀej keÀjvee Deewj efkeÀmeer kesÀ Heerís -Heerís
®eueves keÀer Deeole íesæ [ SkeÀ yeej let GvekesÀ Deeies ®eueves keÀer keÀesefMeMe keÀj, efpevekesÀ Heerís let
Deye lekeÀ ®euelee jne nw~“ (He=<þ -101)
15) ’efpeme lejn Pee[t mes ieboieer otj keÀer peeleer nw, Gmeer lejn let DeHeves Jeesì mes Gve meyekeÀe
meHeÀe³ee keÀj mekeÀlee n wp e e sl e s j so g M c e v en Q ~ “( H e = < þ -102)munotes.in

Page 11

111.7 oerIeexÊejer³e ÒeMve
oerIeexÊejer³e ÒeMve leLee efìHHeefCe³eeW kesÀ efueS mebYeeefJele ÒeMve -
1) `pebieueleb$ece' GHev³eeme keÀe GodosM³e efueefKeS~
2) `pebieueleb$ece' GHev³eeme ceW efveefnle mecem³eeDeeW Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
3) `pebieueleb$ece' GHev³eeme keÀer ÒeleerkeÀelcekeÀlee Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
4) `pebieueleb$ece' GHev³eeme kesÀ ceeO³ece mes mecekeÀeueerve Yeejleer³e HeefjJesMe efkeÀ meceer#ee keÀerefpeS~
5) `pebieueleb$ece' GHev³eeme kesÀ DeeOeej Hej efmebn ªHeer jepevesleeDeeW keÀer mJeeLe&Hejlee Hej ÒekeÀeMe
[eefueS~
6) `pebieueleb$ece' GHev³eeme kesÀ ceeO³ece mes ceesj Jeie& ªHeer DeefOekeÀejer Jeie& Deewj veeie Jeie& ªHeer
HetbpeerHeefle Jeie& keÀer mJeeLe&Hejlee Je ®ece®eeefiejer Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
7) `pebieueleb$ece' GHev³eeme kesÀ DeeOeej Hej efmebn, ceesj, veeie Deewj ®etne keÀe ®eefj$e ef®e$eCe
keÀerefpeS~
1.8 ueIegllejer³e ÒeMve
ie) oerIeexÊejer³e ÒeMve leLee efìHHeefCe³eeW kesÀ efueS mebYeeefJele ÒeMve -
1) `pebieueleb$ece' GHev³ee me keÀe uesKekeÀ keÀewve nw?
Gllej -ÞeJeCekegÀceej ieesmJeeceer
2) `pebieueleb$ece' GHev³eeme keÀer keÀneveer ye®®eeW keÀes keÀewve megveelee nw?
Gllej -veeveer
3) `pebieueleb$ece' GHev³eeme keÀye ÒekeÀeefMele ngdDee Lee?
Gllej -1979 ceW
4) veeie efk eÀmekesÀ ieues ceW efueHeìe jnlee nw?
Gllej -efMeJepeer kesÀ ieues ceW
5) efmebn efkeÀmekeÀer meJeejer nw?
Gllej -HeeJe&leerpeer keÀe
6) ceesj efkeÀmekeÀer meJeejer nw?
Gllej -keÀeefle&kesÀ³epeer keÀe
7) ®etne efkeÀmeer meJeejer nw?
Gllej -ieCesMepeer keÀemunotes.in

Page 12

128) efmebn, ceesj, veeie Deewj ®etns kesÀ yeer®e kewÀmee mebyebOe nw?
Gllej -Me$eglee keÀe
9) efmebn efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ nw?
Gllej -Yeejle kesÀ jepeveslee keÀe
10) ceesj efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ nw?
Gllej -Yeejle kesÀ DeefOekeÀejer Jeie & keÀe
11) veeie efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ nw?
Gllej -HetBpeerHeefle ³ee J³eeHeejer Jeie& keÀe
12) ®etne efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ nw?
Gllej -Deece Deeoceer keÀe ÒeleerkeÀ
13) He®®eerme jeles efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ nw?
Gllej -Deepeeoer kesÀ yeeo 28 Je14) ceesj YeeGllej -Debûespeer Yee15) pebieueer YeeGllej -efnvoer Yee16) pebieue efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ nw?
Gllej -Yeejle osMe keÀe
17) pebieuejepe efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ nw?
Gllej -Jele&ceeve kesÀ meæ[les -ieueles Òepeeleb$e keÀe
18) efiejefieì efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ nw?
Gllej -yegodefOepeerJeer Jeie& keÀe
19) cebieueJeeo efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ nw?
Gllej -meceepeJeeo keÀe ÒeleerkeÀ nw?
20) pebieue kesÀ Henues efmebn keÀes ceejvee efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ nw?
Gllej -Yeejle mes DebûespeeW keÀes Yeieeves keÀe ÒeleerkeÀ nw
munotes.in

Page 13

132
pebieueleb$ece GHev³eeme mecekeÀeueerve HeefjJesMe
FkeÀeF& keÀer ªHe jsKee
2.1 FkeÀeF& keÀe GÎsM³e
2.2 ÒemleeJevee
2.3 GHev³eeme keÀe HeefjJesMe
2.4 Gcev³eeme ceW efveefnle mecem³ee
2.5 meejebMe
2.6 oerIeexllejer ÒeMve
2.7 ueIegllejer Òe Mve
2.1 FkeÀeF& keÀe GÎsM³e
Fme FkeÀeF& kesÀ ceeO³ece mes efJeÐeeLeea efvecve efueefKele cegÎeW mes DeJeiele nesbies -
1) ÞeeJeCe kegÀceej ieesmJeeceer ves efkeÀme ÒekeÀej pebieueer HeMegDeeW mes jepe mes jepe Deewj meceepe J³eJemLee
keÀes peesæ[e nw~
2) HetBpeer Heefle Jeie& Üeje efkeÀme ÒekeÀej Deece pevelee keÀe Mees3) jepeveereflekeÀ 2.2 ÒemleeJevee
Òesce®ebo keÀeue ceW efueKee ie³ee ³en lelkeÀeueerve mec e³e keÀer jepeveereflekeÀ J³eJemLee ceW J³eeHle
leeveeMeener keÀes ogMee&lee nw, Deewj mJeleb$elee ÒeeefHle kesÀ yeeo Yeer ueeskeÀMeener efmeHe&À keÀeiepeeW Hej efueefKe
keÀeefue m³eenes kesÀ cee$e nw, pees peve -peve mes keÀesmeeW otj efmeHe&À HetBpeer Hee fle keÀer ie=n mJeeefceveer cee$e nw,
iejerye lees Deye Yeer Hejleb$elee mes efYevve efYevve YeeBefle pegPe jne nw~
2.3 GHev³eeme keÀe HeefjJesMe
GHev³eeme ‘pebieueceb$ece ’ceW GHev³eemekeÀej ÞeJeCekegÀceej ieesmJeeceer ves pebieueer HeMeg -Heef#e³eeW k eÀes
ÒeleerkeÀ yeveekeÀj Deepeeoer kesÀ yeeo kesÀ Henues He®®eerme Jepeiepeeefnj keÀjves keÀe meDeeue Òe³eeme efkeÀ³ee nw~ meQkeÀæ[es Jel³eeie -yeeefueoeve -Deeboesueve kesÀ HeefjCeecemSªHe Deepeoer efceueer~ mJeleb$elee keÀer ueæ[eF& ceW efpelevee
l³eeie -yeefueoeve vesleeDeeW ves efo³ee, Glevee ner ³eesieoeve Deece -Deeoceer ves Yeer efkeÀ³ee~ Hejvleg peye Deepeoer
efceueer lees jepeveslee keÀjkesÀ megKe -Deevebo keÀe peerJeve peerves ueies, jepeveslee -ÒeMeemeve Deewj HegbpeerHeefle
DeeHemeer efceueer -Yeiele mes DeHeveer -DeHeveer pesyes Yejves ueies, Deece Deeoceer keÀe MeesDeepeeoer kesÀ yeeo Yeer Deece -Deeoceer kesÀ efnm mes ceW iejeryeer, YetKecejer, DeefMe#ee, kegÀHeeslebieneueer Deewj vejkeÀer³e peerJeve kesÀ DeueeJee kegÀí neLe veneR ueiee~ Deepeoer kesÀ ueieYeie He®®eerme Jeyeeo Yeer GvekeÀer efmLeleer ceW keÀesF& megOeej veneR ngDee yeefukeÀ GvekeÀer ner veneR Hetjs osMe keÀer neuele yeo mes
yeolej nesleer ®eueer ieF&~ Yeejle osMe keÀer Hetjer jepeveereflekeÀ, meeceeefpekeÀ Deewj DeeefLe&keÀ HeefjefmLeefle³eeW
keÀes Fme GHev³eeme kesÀ ceeO³ece mes mecePee pee mekeÀlee nw~munotes.in

Page 14

14Fme GHev³eeme ceW uesKekeÀ ÞeJeCekegÀceej ieesmJeeceer peer ves Del³eble menpelee Je mHe<ìlee mes
oMee&³ee nw efkeÀ llekeÀeefueve Yeejleer³e jepeveereflekeÀ leb$e efkeÀme keÀoj meæ[ ®egkeÀe Lee~ GHev³eeme ceW leceece
peerJe -peblegDeeW cemeueve efmebn -ceesj-veeie-®etne -efiejefieì Deeefo kesÀ ceeO³ece mes Meesefpevelee kesÀ efJeª× HegBpeerJeeoer -meecebleer ieþpeesæ[ leLee GmekeÀer leLeekeÀefLele ueeskeÀleebef$ekeÀ ÒeCeeueer keÀer
pevelee efJejesOeer veerefle³eeWkeÀes Gpeeiej efkeÀ³ee nw, Heoe&HeÀeMe efkeÀ³ ee nw~ GHev³ eeme ceW oMee&³ee ie³ee nw efkeÀ
efmebn ªHeer jepevesleeDeeW keÀe veweflekeÀ Heleve efkeÀme ÒekeÀej ngDee, ceesj ªHeer Ye´<ì DeHeÀmej -Meener ves Deece
pevelee keÀes efkeÀlevee yesJekegÀHeÀ yeveekeÀj uetìe -Kemeesìe; GvekeÀe peerJeve yeyee&o efke À³ee, veeie ªHeer yeæ[s -
yeæ[s HetbpeerHeefle³eeW ves Deece pevelee keÀe efkeÀlevee MeesyegodefOepeerJeer Jeie& ves Petþer -yeveeJeìer -efoKeeJeìer ¬eÀebefvleOeefce&lee ves efkeÀleveeW keÀes efoiYe´e fcele efkeÀ³ee~
Yeejleer³e jepeveerefle keÀer efJemebieefle³eeW -efJeæ[byeveeDeeW Hej DeeOeeefjle GHev³eeme ceW veesì kesÀ yeoues Jeesì,
Petþs DeeMJeemeve, Petþs veejsyeepeer, Petþs ÒeueesYeve, DeveerefleHetCe& ÒeMeemekeÀer³e J³eeJemLee ceW len lekeÀ J³ee Hle
Ye´<ìe®eej, jepeveereflekeÀ efvemeæ[leer ieueleer ÒepeelE ef$ekeÀ J³eJemLee keÀe yeKetyeer ef®e$eCe ngDee nw~
2.4 GHev³eeme ceW efveefnle mecem³ee
GHev³eeme `pebieueleb$ece' ceW mJeleb$elee ÒeeefHle kesÀ GHejevle ueieYeie He®®eerme Jejepeveerefle ceW ngS DeJecetu³eve, efJe[byeveeDeeW -efJeêtHeleeDeeW -efJekeÀ=efle³eeW keÀes Del³evle ³eLeeLe&HejkeÀ {bie
mes Gpeeiej efkeÀ³ee ie³ee nw~ efkeÀmeer Yeer Òepeeleebef$ekeÀ osMe kesÀ efueS pevelee kesÀ ceve ceW mejkeÀej kesÀ Òeefle
DeefJeMJeeme, Petþe DeeMJeemeve IeelekeÀ neslee nw~ Ye´<ìe®eej osM e keÀes KeesKeuee yevee oslee nw, meejs
jepeveslee, ÒeMeemeefvekeÀ DeefOekeÀejer, HetBpeerHeefle Jeie& efceuekeÀj Deepe -pevelee keÀes Ketye uetìles nQ
HeefjCeecele: Deceerj Deewj Deceerj, iejerye Deewj iejerye nes peelee nw, Deceerjer Deewj iejeryeer keÀer ³en KeeF&
Deepeeoer kesÀ yeeo mes Deepe lekeÀ veneR Heì HeeF& nw~
uesKekeÀ GHev³eeme `pebieueleb$ece' ceW ueeskeÀleb$e keÀes oercekeÀ keÀer ®eeìleer Fme mecem³ee keÀer
lejHeÀ Deeke=À<ì keÀjles nQ efkeÀ pevelee kesÀ j#ekeÀ efkeÀme lejn Deye Ye#ekeÀ yev e® e g k e s Àn Q ~j e p e v e s l e e D e e W ,
DeefOekeÀeefj³eeW, HetbpeerHeefle³eeW Deewj yegodefOepeerefJe³eeW kesÀ jie -jie ceW Ye´<ìe®eej keQÀmej keÀer lejn mecee ®egkeÀe
nw~ nkeÀerkeÀle ³en nw efkeÀ meÊee kesÀ Meeryeve ®egkesÀ nQ~ pees efpeleves yeæ[s ceb$eer -DeefOekeÀejer ³ee HetBpeerHeefle nQ Jes Gleves ner DeefOekeÀ DeveweflekeÀ, HeLe
Ye´<ì, keÀHeìer, íueer, J³eefYe®eejer -ogje®eejer yeve ®egkesÀ nQ~ Fme lejn keÀer Ye´<ìe®eej keÀer mecem³ee ke Àes
meceepe ceW ueies oercekeÀ, keÀesæ{ Deewj keQÀmej keÀer meb%ee oer pee mekeÀleer nw~
GHev³eeme ceW veeie Deewj efmebn keÀer meeBþ -ieeBþ, GvekeÀer yeele®eerle ³en Fbefiele keÀjleer nw efkeÀ
meÊee keÀer menceefle mes HetbpeerHeefle Jeie& keÀeueeyeepee jer, peceeKeesjer, JemlegDeeW keÀer keÀerceleeW ceW ceveceevee
FpeeHeÀe keÀjkesÀ DeHeveer eflepeesefj³eeB Yej jns nQ~ jepevesleeDeeW keÀe mebj#eCe HeekeÀj FvneWves yeæ[s -yeæ[s
God³eesie -OebOes ueieeS nw, ®etns Jeie& pewmes cepeotjeW kesÀ Þece keÀe MeesDeLeenDeke=Àle Oeve keÀceeS nQ~ ceesj pewmes DeefOekeÀejer Jeie& Fve HetbpeerHeefle³eeW mes efjMJele ueskeÀj DeHevee yeQkeÀ
yewueWme, Iej -yebieuee, ieeæ[er leceece SsMees Deejece keÀer ®eerpeeW mes DeHevee IejY e jj n sn Q ~³ ener HetbpeerHeefle
Jeie& ®egveeJe Deeles ner jepevesleeDeeW keÀes nj lejn keÀe DeeefLe&keÀ men³eesie Òeoeve keÀj FvnW ®egveeJe ceW
efpeleJeeves ceW meef¬eÀ³e YetefcekeÀe efveYeeles nQ leeefkeÀ meÊee ceW Deeles ner Gve keÀer®eeBoer nes peeS~ Jes efHeÀj mes
ceveceeves {bie mes, ieuele veerefle³eeB DeHeveekeÀj Yeer mejkeÀej keÀer ceoo mes DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ Oeve yeìesj
mekesÀ~munotes.in

Page 15

15`pebieueleb$ece' GHev³eeme ceW Fme mecem³ee keÀes Yeer yeKetyeer oMee&³ee ie³ee nw efkeÀ je<ì^er³e
Òeeke=ÀeflekeÀ DeeHeoe cemeu eve yee{ -YetkeÀcHe ³ee megveeceer kesÀ JekeÌle mejkeÀej odJeeje ³ee Dev³e m$eesleeW odJeeje
efoS peevesJeeues jenle keÀe³eex ceW pecee jeefMe³eeW, Keeod³eevveeW keÀes Deece pevelee lekeÀ HengB®eeves kesÀ efueS
mejkeÀejer DeefOekeÀejer efkeÀleves GleeJeues jnles nQ~ Hej kewÀmes Gme jenle keÀes Deece pevelee lekeÀ HengB®eeves kesÀ
yepee³e Kego ner næ[He uesles nQ, GHev³eeme ceW Òel³e#e efoKee³ee ie³ee nw~ ³es ueesie DeeHeoe mes ûemle ueesieeW
keÀe nkeÀ ceej peeles nQ, ³egodOe kesÀ mece³e megj#ee keÀesjenlekeÀe³e& keÀe meeceeve Yeer Gve lekeÀ veneR HengB®eeles nQ~ HeÀewefpe³eeW kesÀ meeLe -meeLe Deece Deeoceer kesÀ
jeMeve keÀe keÀeueeyeepeejer keÀj DeHeveer eflepeesefj³eeB Yejles nQ~ Fme ÒekeÀej Deece Deeoceer kesÀ MeeskeÀesF& meercee veneR jn ieF& ke̳eeWefkeÀ Jen SkeÀ meeLe efmebn -ceesj-veeie pewmes jepevesleeDeeW, DeefOekeÀeefj³eeW Deewj
HetBpeerHeefle³eeW odJeeje SkeÀ meeLe melee³ee peelee nw~
efveYe´<ìe®eej, jepevesleeDeeW efkeÀ mJeeLe&Hejlee, mJeeleb:megKee³e keÀer ÒeJe=efÊe, DeefOekeÀejer Jeie& keÀer ®ece®eeefiejer -
peer-ngpegjer -mJeeLe&Hejlee efkeÀ ÒeJe=efÊe, HetBpeerHeefle ³ee J³eeHee jerJeie& keÀer peceeKee sjer, keÀeueeyeepeejer,
cegveeHeÀeKeesjer, leerveeW Jeie& odJeeje Deece pevelee keÀer MeeskeÀes oerve -nerve Meesefyeeo GlHevve mecem³ee keÀes De Heves HeeþkeÀeW lekeÀ HengB®eeve e GHev³eemekeÀej keÀe cegK³e GodosM³e nw~
2.5 meejebMe
pebieue leb$ece GHev³eeme kesÀ ceeO³ece mes nceves jepeveereflekeÀ Ye´<ì J³eJemLee, keÀeueeye epeejer,
Ietme Keesjer, peceeKeesjer, Del³ee®eejeW mes $emle, oerve, nerve, MeesefkeÀþveeF&³eeW keÀe meKeesue DeO³e³eve efkeÀ³ee nw Deewj J³ebi³e kesÀ ceeO³ece mes ³en peevee efkeÀ efkeÀme ÒekeÀej
DeHeves mJeYeeJe mes J³ee qkeÌle DeHeves keÀceex keÀes HeefjefCeefle oslee nw Deceerj iejeryeeW keÀe Meesyeve peelee nw JeneR iejerye DeHeves mJeYeeJe JeMe Meesef2.6 oerIeexllejer ÒeMve
1)Yeejle keÀer Deepeeoer kesÀ He®®eerme JeefJeêgHeleeDeeW keÀes meesoenjCe mHe<ì keÀerefpeS~
2)`pebieueleb$ece' GHev³eeme kesÀ Meer3)`pebieueleb$ece' GHev³eeme ke Àer ÒeemebefiekeÀlee Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
4)`pebieueleb$ece' GHev³eeme Yeejleer³e ueeskeÀleebef$ekeÀ J³eJemLee keÀe oHe&Ce nw~ kewÀmes? mHe<ì keÀerefpeS~
5)`pebieueleb$ece' GHev³eeme ceW Yeejle keÀer jepeveerefle ceW J³eeHle Ye´<ìe®eej efkeÀme ÒekeÀeme oMee&³ ee ie³ee
nw? efueefKeS~
6)`pebieueleb$ece' GHev³eeme kesÀ ceeO³ece mes ®etne Jeie& DeLee&le DeeceDeeoceer keÀer efmLeefle keÀes mHe<ì
keÀerefpeS~
7)`pebieueleb$ece' GHev³eeme Yeejleer³e ueeskeÀleb$e keÀes mecePeves kesÀ efueS SkeÀ Devetþer j®evee nw~ kewÀmes?
mHe<ì keÀerefpeS~munotes.in

Page 16

168)Yeejleer³e ueeskeÀleb$e ceW J³eeHle jepeveslee, DeefOekeÀejer Deewj J³eeHeejer Jeie& meebþ -ieeBþ Deewj Deece
Deeoceer kesÀ meeLe GvekesÀ mebyebOeeW Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
2.7 ueIegllejer³e ÒeMve
1) `pebieueleb$ece' GHev³eeme ceW keÀe³ej, me gefJeOeeYeesieer Heuee³eveJeeoer Deewj ogye&ue efkeÀmes keÀne ie³ee
nw?
Gllej -®etne keÀes
2) `pebieueleb$ece' GHev³eeme ceW DeKeyeej keÀewve efvekeÀeuelee nw?
Gllej -veeie Deewj ®etne efceuekeÀj efvekeÀeueles nw
3) efmebn ves IegbIeª keÀer ceeuee ke̳eeW He nvee Lee?
Gllej -efmebn keÀesp³eesefle 4) efmebn pebieue ceW ke̳ee ueevee ®eenlee Lee?
Gllej -cebieueJeeo (meceepeJeeo)
5) veeìkeÀMeem$e kesÀ Dee®ee³e& keÀewve Les?
Yejlecegefve
6) veeie keÀe ieesoece ue gìkeÀj efkeÀmeves GmeceW Deeie ueiee³ee Lee?
Gllej -peguetmeJeeueeW ves
7) `pebieueleb$ece' GHev³eeme keÀer keÀLee efkeÀleves jeleeW ceW Hetjer ngF& nw?
Gllej -25 jeleeW ceW
8) GHev³eeme cebspebieefuemleeve efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ nw?
Gllej -HeeefkeÀmleeve keÀe
9) ®egveeJe Òe®eej kesÀ efueS ieeæ[er ³eeB keÀneB mes Kejeroer peeleer nw?
Gllej -mesvee mes
10)efieuenjer keÀes HeokeÀ uesves kesÀ efueS keÀneB yeguee³ee peelee nw –
Gllej -jepeOeeveer ceW

munotes.in

Page 17

173
Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye
i)Heeue kesÀ efkeÀveejs jKe e Fefleneme
ii)veerJe mes efMeKej lekeÀ
-DevegHece efceÞe
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
3.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
3.2 ÒemleeJevee
3.3 uesKekeÀ Heefj®e³e
3.4 Heeue kesÀ efkeÀveejs jKee Fefleneme
3.5 veerJe mes efMeKej lekeÀ
3.6 meejebMe
3.7 meboYe& meefnle J³eeK ³ee
3.8 oerIeexÊejer³e ÒeMve
3.9 ueIegllejer³e ÒeMve
3.1FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme FkeÀeF& odJeeje uesKekeÀ DevegHece efceÞe kesÀ J³eeqkeÌlelJe, ke=ÀeflelJe SJeb j®eveelcekeÀ Mewueer Hej ÒekeÀeMe
[euevee~
efveyebOe `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' kesÀ ceeO ³ece mes efJeod³eeefLe&³eeW keÀes leeueeye keÀe cenlJe mecePeevee~
efveyevOe keÀe meejebMe yeleeles ngS mebYeeefJele ÒeMveeW kesÀ efJe`leeueeye' nceejer mebmke=Àefle ner veneR, DeefHeleg He³ee&JejCe mebj#eCe nsleg DeeJeM³ekeÀ nw, Fme Hej efJe®eej
jKevee~
3.2ÒemleeJevee
DevegHece efceÞe odJeeje jef®ele efveyevOe `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' Yeejle kesÀ HejbHejeiele
leeueeyeeW SJeb peueÒeyebOeve mes mebyebefOele nw, efpemes FvneWves DeveskeÀ JeHeM®eele efueKee nw~ Fme HegmlekeÀ ceW YeJ³e, megboj leeueeyeeW kesÀ efvecee&lee, iegceveece efMeuHekeÀejeW kesÀ ³eesieoeve
keÀes DebOesjs mes efvekeÀeuekeÀj meyekesÀ mece#e jKeves keÀe Þess³e efveyevOekeÀej keÀes ner peelee ns, efpevns yeoueles
mece³e kesÀ meeLe Yeguee efo³ee ie³ee Lee~ Fme HegmlekeÀ ceW leeueeye yeveves kesÀ Heerís keÀer keÀneveer, G mekeÀer
GHe³egkeÌle pece erve keÀer Keespe mes ueskeÀj Gmes yeveeves keÀer efJeefOe, efJekeÀeme Deewj cen lJe meyekeÀes yenglemunotes.in

Page 18

18Jew%eeefvekeÀ {bie mes Òemlegle efk eÀ³ee ie³ee nw~ `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' kegÀue veew DeO³ee³eeW ceW efJeYekeÌle nw~
Deble ceW meboYe& efo³ee ie³ee nw~ nceejs Heeþîe¬eÀce ceW kegÀue HeeB®e DeO³ee³e ner nQ~ Dele: Fvner HeeB®e DeO³ee³eeW
kesÀ DeeOeej Hej FkeÀeF& keÀer ªHe jsKee lew³eej keÀer ieF& nw~
3.3 uesKekeÀ Heefj®e³e
`Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' efveyevOe kesÀ efveyevOekeÀej DevegHece efceÞe osMe kesÀ ÒeefmeodOe uesKekeÀ,
mebHeeokeÀ, íe³eekeÀej Deewj ieeBOeerJeeoer He³ee&JejCeefJeod Les~ efnvoer meeefnl³e kesÀ ÒeefmeodOe meee fnl³ekeÀej
YeJeeveer Òemeeo efceÞe Deewj Helveer mejuee efceÞe kesÀ ³eneB meved 1948 ceW DevegHece efceÞe keÀe pevce ceneje<ì^
kesÀ JeOee& ceW ngDee~ Fvns 1968 ceW efouueer efJeMJeefJeod³eeue³e mes mebmke=Àle ceW mveelekeÀesÊej keÀer GHeeefOe
ÒeeHle ngF&~ FvneWves He³ee&JejCe mebj#eCe kesÀ Òeefle peve®eslevee -peeie=efle Deewj mejkeÀejeW keÀe O³eeve
DeekeÀefefoMee ceW leye meef¬eÀ³e Les, pey e Yeejle osMe ceW He³ee&JejCe mebj#eCe keÀe keÀesF& efJeYeeie Yeer veneR Keguee Lee~
Fvnesves efyevee efkeÀmeer mejkeÀejer men³eesie kesÀ He³ee&JejCe mebj#eCe, veoer HegvepeeaJeve, HejbHejeiele peue
m$eesleeW kesÀ HegvepeeaJeve keÀer efoMee ceW cenllJeHet Ce& keÀe³e& efkeÀ³ee nw~ leeueeye mebj#eCe kesÀ meboYe& ceW ner FvneWves
`Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' pewmes HegmlekeÀ keÀes meve d 2009 ceW meekeÀej mJeªHe efo ³ee efpemekesÀ efueS Fvns
JeDeefleefjkeÌle FvnW meved 1996 ceW osMe kesÀ meJeex®®e He³ee&JejCe HegjmkeÀej `Fbefoje ieebOeer He³ee&JejCe
HegjmkeÀej', 2007 -2008 ceW ceO³eÒeosMe mejkeÀej odJeeje ®ebêMesKej Deepeeo je<ì^er ³eHegjmkeÀej,
`ke=ÀYeeleeueeyeeW odJeeje G mekesÀ mebj#eCe keÀe cenllJeHetCe& keÀe³e& keÀjles ngS 19 efomebyej meved 2016 keÀes DeHeveer
Debeflece meebme ueer~
`Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' efveyebOe kesÀ HeeB®e DeO³ee³ees ¬eÀceMe: `Heeue kesÀ efkeÀveejs jKee
Fefleneme', `veeRJe mes efMeKej lekeÀ ', `mebmeej meeiej kesÀ vee³ekeÀ', `leeueeye' keÀe meejebMe Deueie -Deueie
Meer3.4 `Heeue kesÀ efkeÀveejs jKee Fefleneme'
`Heeue kesÀ efkeÀveejs jKee Fefleneme' MeerSkeÀ ieeBJe ceW ®eej YeeF& ketÀæ[ve, yetæ{eve, mejceve Deewj keÀewjebF& Kesleer keÀjles Les~ Jes megyen leæ[kesÀ GþkeÀj
DeHeves Kesle ceW keÀece keÀjves kesÀ efueS ®eues peeles Les~ oesHenj ceW ketÀæ[ve keÀer yesìer Kesle ceW Heesìue er ceW
Yeespeve ueskeÀj peeleer Leer~ SkeÀ efove Kesle ceW Keevee ueskeÀj peeles mece³e Gmes jemles ceW SkeÀ vegkeÀerues
HelLej mes þeskeÀj u eie ieF& Leer~ Jen iegmmes ceW Dee keÀj Gme HelLej keÀes ojebleer mes GKeeæ[ves keÀer keÀesefMeMe
keÀjleer nw Hejvle g pewmes ner ojebleer HelLej kesÀ mebHeke&À ceW DeeF&, Jen meesves ceW yeoue ieF&~ ueæ[keÀer legjble Gme
HelLej keÀes GþekeÀj Kesle ceW ieF& Deewj Hegjer keÀneveer DeHeves efHeleepeer Deewj ®ee®ee ueesieeW keÀes megvee oer~
ueæ[keÀer keÀer yeeleW megveles ner meYeer keÀes Denmeeme nes peelee nw efkeÀ GvekesÀ neLe ceW Heæ[e HelLej keÀesF&
meeOeejCe HelLej veneR nw yeefukeÀ ³en Heejme HelLej nw~ meYeer peuoer ner Iej ueewì peeles nw Deewj
efJe®eejcebLeve keÀjles nQ efkeÀ Fme Heejme HelLej keÀe ke̳ee efkeÀ³ee peeS? GvnW ueielee nw efkeÀ keÀYeer -ve-
keÀYeer osj -meJesj Fme Heejme HelLej keÀer Keyej jepee lekeÀ HengB®e ner peeSieer Deewj jepee%ee mes íerve nermunotes.in

Page 19

19ueer peeSieer ³ee jepee keÀes ve yeleeves Hej GvnW obef[le Yeer efkeÀ³ee peeSiee~ lees ke̳eeW ve nce mey eK e g on e r
peekeÀj jepee keÀes yelee os~ ³ener GvekeÀe Debeflece efveCe&³e neslee nw~ meYeer YeeF& jepee kesÀ Heeme peekeÀj
Heejme HelLej kesÀ efJeGmes kegÀæ{ve keÀ es ueewìe les ngS keÀnlee nw efkeÀ peeDees Fmemes De®ís -De®ís keÀece keÀjles pee vee, leeueeye
yeveeles peevee Fme ÒekeÀej jepee ves Gme Heejme kesÀ ceeO³ece mes Hetjs meceepe keÀu³eCe keÀer efpeccesoejer Gve
®eejeW YeeF³eeW keÀes meewbHekeÀj DeHevee keÀle&J ³e efveYee³ee~
³en keÀneveer me®®eer nw ³ee SsefleneefmekeÀ ³ee ceveie [ble FmekeÀe keÀesF& HegKlee ÒeceeCe keÀneR veneR
efceuelee, uesefkeÀve ceO³e -Yeejle kesÀ ueesieeW keÀe ceve Deepe Yeer Fme Hej efJeMJeeme keÀjlee nw~ ceO³e Yeejle kesÀ
Heeìve veecekeÀ #es$e ceW Deepe Yeer Fve ®eej YeeF&³eeW kesÀ veece Hej ®eej leeueeye nw~ yetæ{eiej ceW yetæ{e meeiej,
cePeieJeeb ceW mejceve meeiej, kegÀDeebûeece ceW keÀewjeF& meeiej leLee kegbÀ[ce ieeBJe ceW kegbÀ[ce meeiej Deepe Yeer
ceewpeto nw~ mejceve meeiej meyeme s yeæ[e nw, efpemekesÀ efkeÀveejs leerve yeæ[s yeæ[s ieeBJe yemes nQ~ Deepe Yeues ner
Fefleneme ves mejceve, yetæ{be, keÀewjebF& Deewj ketÀæ[ve keÀes Yeguee efo³ee ie³ee nes, uesefkeÀve Fve ueesieeW odJeeje
yeveeS ieS leeueeyeeW keÀes Fefleneme ceW mecc eeefvele mLeeve DeJeM³e efceuee nw~
osMe kesÀ Òel³eskeÀ Yeeie ceW npeejeW npeej leeueeyeeW kesÀ efvecee&Ce kesÀ keÀe³e& Ssmes ner ®eueles jns~
FvekeÀer keÀesF& þerkeÀ efieveleer veneR nw, keÀesF& efjkeÀe@[& veneR nw~ Fve Deveefievele leeueeyeeW keÀe efvecee &Ce yeme
Fmeer lejn ®euelee jne~ efkeÀmeer leeueeye keÀes jepee -jeveer ves yeveJee³ee, lees efkeÀmeer keÀes meeOeejCe ie=nmLe
ves, efJeOeJee ves, ³ee efkeÀmeer DemeeOeejCe meeOegmeble ves yeveJee³ee~ Hej efpeme efkeÀmeer ves Fme HegC³e -keÀe³e& keÀes
efkeÀ³ee Jen cenejepe ³ee cenelcee keÀnueeS Deewj meceepe ves leeueeye yeveeves JeeueeW keÀes Decej keÀj efo³ee~
meceepe ceW leeueeye yeveJeeves JeeueeW keÀer uebyeer Þe=bKeuee, uebyes oewj lekeÀ ®eueer Leer~ jecee³eCe Deewj
ceneYeejle keÀeueKeb[ kesÀ leeueey eeW keÀes íesæ[ os lees keÀjerye HeeB®eJeer meoer mes HebênJeer meoer lekeÀ osMe kesÀ
nj SkeÀ keÀesves ceW leeueeye yeveles jns~ yeeo kesÀ mece³e ceW kegÀí yeeOeeSB DeJeM³e DeeF&, efHeÀj Yeer leeueeye
yeveeves keÀe keÀe³e& ®euelee jne~ ³ener veneR DeþejnJe eR Deewj GvveermeJeerb meoer kesÀ Deble lekeÀ peien -peien
Hej leeueeye yeveves keÀer yeeleW megveeF& Heæ[leer LeeR~ leeueeye yeveeves Jeeues keÀce nes ieS Les~ leeueeyeeW keÀer
efieveleer keÀjves Jeeues DeJeM³e meec eves Dee ieS Les~ uesefkeÀve me ceûe ªHe m es FvekeÀer efieveleer keÀYeer mebYeJe veneR
nes mekeÀer ~
Deepe kesÀ jerJee efpeues kesÀ peesæ[ewjer ieeBJe ceW 2500 Deeyeeoer nw, efpemekesÀ efueS 12 leeueeye nQ~
Henues kesÀ mece³e ceW Deeyeeoer keÀes O³eeve ceW jKekeÀj leeueeye keÀe efvecee&Ce efkeÀ³e e peelee Lee~ Gme mece³e
Fme yeele Hej peesj efo³ee peelee Lee efkeÀ yeeefjMe efkeÀ nj yetBo FkeÀìdþer keÀj ueer peeS Deewj mebkeÀì keÀer
Ieæ[er ceW Deeme -Heeme kesÀ #es$eeW ces Gmes yeeBì efue³ee peeS~ osMe ceW meyemes keÀce Jejepem Leeve kesÀ Leej kesÀ jsefiemleeve ceW yemes npeejeW ieeBJeeW kesÀ veece leeueeye kesÀ DeeOeej Hej efceueles nQ~ ³eneB
ieeBJees kesÀ veece kesÀ meeLe ` mej'pegæ[e neslee nw~ `mej'keÀe DeLe& `leeueeye '~ Fve mLeeveeW Hej leeueeye
efieveves kesÀ yepee³e ieeBJ eeW keÀer mebK³ee ceW 2 ³ee 3 mes iegCee keÀjkesÀ leeueeyeeW keÀer Devegceeefvele mebK³ee keÀe
DeekeÀueve efkeÀ³ee peelee nw~
ieeBJe-keÀmyeeW -MenjeW lekeÀ keÀer Deeyeeoer ceW keÀF& iegCee Je=odefOe nesves kesÀ yeeJepeto Jes Heeveer keÀer
J³eJemLee Kego n er keÀjles Les~ ve keÀYeer efkeÀmeer Òeevle mes GOeej efue³ee, ve ner efkeÀmeer Dev³e Menj kesÀ
efnmmes keÀe Heeveer ®egje³ee~munotes.in

Page 20

20Fme ÒekeÀej, JeFmeefueS Yej peeles nQ ke̳eebsefkeÀ nceejs osMe kesÀ ceneve HejesHekeÀeefj³eeW ves meceepe -keÀu³eeCe nsleg DeveskeÀ -
De®ís -De®ís HeeJeve -Hegefvele keÀe³e& efkeÀ³ee Lee~
3.5 ’veeRJe mes efMeKej lekeÀ“
`veeRJe mes efMeKej lekeÀ 'DeO³ee³e ceW efveyebOekeÀej DevegHec ee f c eÞe ves leeueeye efvecee&Ce keÀer Òeef¬eÀ³ee
keÀe Hetje efJeJejCe Òemlegle efkeÀ³ee nw~ neueeBefkeÀ Fefleneme kesÀ HevveeW ceW keÀneR Yeer leeueeye yeveves keÀe efJeJejCe
veneR efceuelee nw~ ³en yeele Yeer keÀce DeeM®e³e&pevekeÀ veneR nw efkeÀ peneB meef o³eeW mes npeejeW keÀer mebK³ee ceW
leeueeye yeveles jns, ceiej keÀneR Yeer leeueeye yeveves keÀe efJeJejCe ve nes, ³en yeele menpelee mes mJeerkeÀe³e&
veneR nw~
efveyevOekeÀej DevegHece efceÞe ves DeveskeÀ íesìs -íesìs ìgkeÀæ[eW ceW efceueer peevekeÀejer ke Àes peesæ[keÀj
leeueeye yeveves keÀer Hetjer Òeef¬eÀ³ee keÀes HeeþkeÀeW lekeÀ HengB®eeves keÀer meHeÀue keÀesefMeMe keÀer nw~ leeueeye yeveeves ceW
meceepe kesÀ meYeer JeieeX kesÀ men³eesie keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~ DevegYeJeer ueesie DeHeves DevegY eJe kesÀ
DeeOeejHej meejer ieefleefJeefOe³eeW keÀe meb®eeueve keÀjles nQ~ leeueeye yeveeves keÀer Hetjer ³eespevee yeveves kesÀ
HeM®eele GHe³egkeÌle, ³eLeesef®ele mLeeve keÀes {tBæ{e peelee nw~ mLeeve keÀe ®egveeJe keÀjles mece³e kegÀí yeeleeW Hej
O³eeve e fo³ee peelee nw pewmes Gme lejHeÀ ueesie Meew®e Deeefo kesÀ efueS veneR peeles nes, cejs ngS peeveJejeW keÀer
Keeue Jeiewjn efvekeÀeueves keÀer peien lees veneR nw, Jen peien {eue kesÀ efve®eues #es$e ceW nes~ Heeveer peneB mes
DeeSiee JeneB keÀer peceerve vejce nes~ Heeveer keÀneB mes DeeSiee, efkeÀlevee Heeveer DeeSiee, GmekeÀe efkeÀlevee Yeeie
keÀneB Hej jeskeÀe peeSiee, ³en meye keÀece DeY³emle DeeBKeeW odJeeje Henues ner le³e keÀj efue³ee peelee nw~
le]pegyexoej ueesie DeHeves le]pegyex mes ner meye kegÀí YeeBHe uesles nQ, pewmes Heeue efkeÀleveer TB®eer nesieer, efkeÀleveer
®eewæ[er nesieer, keÀneB mes keÀneB lekeÀ yeBOesieer, Heeveer Hetje Yejves Hej leeueeye keÀes ye®eeves kesÀ efueS DeHeje keÀneB
yevesieer, Jeiewjn -Jeiewjn~
ieeBJe kesÀ meYeer uees ie SkeÀ DeveHetíer i³eejme kesÀ efove leeueeye kesÀ efueS ®egveer ieF& peien Hej
FkeÀìdþs nesles nQ~ jesueer, ceewueer, nuoer -kegÀcekegÀce, De#ele kesÀ meeLe meeLe efceìdìer keÀe HeefJe$e [uee
jKekeÀj YetefceHetpeve efkeÀ³ee peelee nw~ JeªCe osJelee keÀe m cejCe keÀjles ngS osMe keÀer mecemle veefo³eeW keÀe
DeendJeenve keÀjles ngS MueeskeÀ SJeb ceb$ees® ®eejCe odJeeje GvekeÀer Hetpee keÀer peeleer nw~ FmekesÀ yeeo Fmeer
MegYe cegntle& ceW HeeB®e ueesie HeÀeJe[s ueskeÀj HeeB®e Hejele efceìdìer KeesokeÀj efveke Àeueles nQ, meyekeÀe cegBn ceerþe
keÀjJeeves kesÀ efueS iegæ[ yeeBìe peelee nw~ HeÀeJeæ[s kesÀ ceeO³ece mes ner ®eejeW lejHeÀ efveMeeve ueieekeÀj leeueeye
keÀe vekeÌMee yevee efue³ee peelee nw~ Heeue mes efkeÀleveer otjer Hej KegoeF& nesieer, ³en keÀece Ye er Fmeer MegYe
cegntle&, MegYe Ieæ[er DeveHetíer i³eejme kesÀ efove mebHevve nes peelee nw~ Deye SkeÀ oes efove yeeo peye Yeer
meyekeÀes megefJeOee nesieer, efHeÀj mes keÀece Meg© nesiee~
Fme ojc³eeve DeY³emle efveieenW meyekegÀí ceve ner ceve efnmeeye u eiee uesleer nQ efkeÀ efkeÀlevee yeæ[e
leeueeye nesiee, efkeÀleves ueesie ueieWies, efkeÀleves Deewpeej kegÀoeue Deeefo ueieWies, efkeÀleves ceve efceìdìer Kegosieer,
Heeue Hej kewÀmes efceìdìer [uesieer?
efHeÀj SkeÀ efove [gie[gieer yepeleer nw, meYeer ieeBJe Jeeues SkeÀ meeLe leeueeye keÀer peien Hej
SkeÀef$ele neskeÀj leeueeye keÀer KegoeF& DeejbYe keÀjles nQ~ meYeer ueesie SkeÀ meeLe keÀece Hej Deeles nQ Deewjmunotes.in

Page 21

21JeeHeme peeles nQ~ mewkeÀæ[eW neLe efceìdìer keÀes oyeeves keÀe keÀe³e& yewueeW odJeeje efue ³ee peelee nQ, Heeveer mes
efmeb®eeF& keÀjles ngS yewwueeW keÀes ®eueeles nw, Fme ÒekeÀej mewkeÀæ[eW neLe lelHejlee mes ®eueles nw efpememes
Deemeej Oeerjs -Oeerjs Gþles peeles nQ~ meyekeÀes Hegjs efove iegæ[ -Heeveerefceuelee jnlee nw, ieeBJe vepeoerkeÀ jn ves
Hej ueesie Yeespeve keÀjves Iej peeles nQ Dev³eLee Jener Yeespeve keÀjles nQ~
leeueeye kesÀ efvecee&Ce ceW Heeue keÀer cepeyetleer, ®eewæ[eF&, TB®eeF& Hej efJeMeske̳eeWefkeÀ Heeue ner leeueeye keÀer j#ee keÀjlee nw~ Jener leeueeye keÀe HeeuekeÀ nw~ efceìdìer keÀ keÀ®®ee keÀece Hetje
nesles ner HekeÌkesÀ keÀece keÀer Meg©Deele nesleer nw~ leeueeye keÀer j#ee keÀjves Jeeueer Heeue keÀer j#ee kesÀ efueS
ves<ìe yevee³ee peelee nw~ ves<ìe Jen peien nesleer nw, peneB mes leeueeye keÀe DeefleefjkeÌle Heeveer Heeue keÀes
efyevee vegkeÀmeeve HengB®eeS yen peelee nw~ ves<ìe yeveeles mece³e Heeue mes veer®es nesvee ®eeefnS~ Heeue Deewj
ves<ìe kesÀ yeveles ner leeueeye keÀe Deeiej yevekeÀj lew³eej nes peelee nw~ DevegYeJeer DeeBKes Hegv e: SkeÀ yeej
Deeieewj mes DeevesJeeuee Heeveer Deeiej keÀer #ecelee kesÀ DevegketÀue nesvee ®eeefnS~ keÀece Hetje nesles ner DeeefKejer
yeej [gie[gieer yepeleer nw~ meyeueesie leeueeye kesÀ Heeue Hej FkeÀìdþs nesles nw~ Deye Deeieewj H ej mlebYe
ueieekeÀj, Heeue Hej IeìesF³ee osJelee keÀer ÒeeCe Òeefle<þe keÀjkesÀ DeveHetíer i³eejme keÀes leeueeye yeveeves keÀe
mebkeÀuHe meekeÀej nes Gþlee nw~ Deeiej kesÀ mlebYe Hej ieCesMe peer Deewj veer®es meHe&jepe efyejepeles nQ~
IeìesF³ee yeeyee Ieeì Hej yewþkeÀj Hetjs leeueeye keÀer j#ee keÀjWies~ Deepe kesÀ efove meyekeÀes Yeespeve keÀjJeekeÀj
Òemeeo Yeer efo³ee peelee nw~ leeueeye keÀes SkeÀ megboj veece efo³ee peelee nw~ ³en veece ueesieeW kesÀ ceve Hej
DebefkeÀle nes peelee nw~ ceiej veecekeÀjCe kesÀ meeLe keÀece K elce veneR neslee~ peye nefLe³ee ve#e$e ceW JeHeeveer mes leeueeye Yej peelee nw lees meye ueesie Hegve: leeueeye Hej SkeÀef$ele nesles nQ~ DeY³emle DeeBKeW Hetjs
leeueeye, Heeue Deeieewj Deewj ves<ìe keÀe cegDee³evee keÀjleer nQ~ ueesie Heeue He j® e u e l e sn g Sy e e B m e e Wm e s ,
ueeefþ³eeW mes ísoeW, ojejeW keÀer oJee -oyeekeÀj Yejles nQ~ Fme ÒekeÀej Deepe Deveece neLeeW odJeeje SkeÀ
meeceeefpekeÀ keÀe³e& leeueeye yeveeves keÀe keÀe³e& Hetje ngDee~
3.6 meejebMe
Fme FkeÀeF& ceW nceves `Deepe Yeer Kejs nw leeueeye' efveyebOe mebûen kesÀ DeO³e³eve kesÀ lenle meJe&
ÒeLece uesKekeÀ DevegHece efceÞee kesÀ peerJeve Heefj®e³e kesÀ efJeoes efveyebOe keÀe efJemle=le DeO³e³eve efkeÀ³ee efkeÀ leeueeye yeve eves keÀer DeJeOeejCee Deepe mes veneR Jejved Hegjeleve
keÀeue mes ®eueer Dee jner nw Fme keÀe³e& ceW jepee -cenejepee Deewj Òepee efkeÀme ÒekeÀej men³eesie mes leeueeye
keÀe efvecee&Ce keÀjles Les Deewj Fme keÀe³e& keÀes jerefle -veerefle mes HetCe& keÀj He jesHekeÀejer Deewj meodkeÀceex ceW veerefnle
ceeveles Les~
3.7 meboYe& meefnle J³eeK³ee (GoenjCe meefnle)
’efkeÀmmee Deeies yeæ{lee nw~ efHeÀj pees kegÀí Ieìlee nw, Jen ueesns keÀes veneR yeefukeÀ meceepe keÀes
Heejme mes ígDeeves keÀe efkeÀmmee yeve p eelee nw~“
meboYe& :
Òemlegle DeJelejCe nceejs Heeþd³e HegmlekeÀ `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' efveyebOe kesÀ ÒeLece DeO³ee³e
`Heeue kesÀ efkeÀveejs jKee Fefleneme' mes efue³ee ie³ee nw~ FmekesÀ efveyebOekeÀej DevegHece efceÞe nQ~munotes.in

Page 22

22Òemebie :
Òemlegle DeJelejCe keÀe Òemebie ³en nw efkeÀ mewkeÀæ[eW JekeÀeQjeF& ®eej YeeF& DeHeves KesleeW ceW keÀece keÀjves peeles Les~ oesHenj ceW ketÀæ[ve keÀer yesìer Yeespeve ueskeÀj
Deeleer Leer~ SkeÀ efove DekeÀmceele oesHen j ceW Keevee ueskeÀj peeles mece³e ketÀæ[ve keÀer yesìer kesÀ ceeO³ece mes
®eejeW efkeÀmeeve YeeF³eeW keÀes Heejme HelLej efceuee~ Fleves yengcetu³e HelLej keÀes HeekeÀj ®eejeW YeeF& IeyejekeÀj
Gmes jepee keÀes meceefHe&le keÀjves keÀe efveCe&³e uesles nQ Hejvleg jepee Jen Heejme HelLej uesves kesÀ yepee³e,
Gmemes leeueeye yeveJeeves pewmes Oece& -keÀce& kesÀ keÀe³e& keÀjves, Gmes meceepe -keÀu³eeCe ceW Ke®e& keÀjves keÀe
DeeosMe efo³ee ie³ee nw~ ³en DeJelejCe Gmeer meboYe& ceW efueKee ie³ee nw~
J³eeK³ee :
Òemlegle DeJelejCe kesÀ ceeO³ece mes uesKekeÀ DevegHece efceÞe ³en keÀnvee ®eenles nQ efkeÀ peye ®eejeW
efkeÀmeeve yebOeg jepee keÀes Heejme HelLej meeQHeves peeles nw lees jepee ceeie& ceW efceues Gme Heejme HelLej keÀes
uesves mes FbkeÀej keÀjlee nw Dee wj keÀnlee nw efkeÀ peekeÀj Fme Heejme HelLej keÀes meceepe -keÀu³eeCe meceepe
efnle ceW leeueeye yeveJeeves pewmes De®ís -De®ís keÀece kesÀ efueS GHe³eesie keÀjes~ ®eejeW Yeer Ssmee ner keÀjles
nQ~ ®eejeW YeeF& Deeme -Heeme kesÀ #es$eeW ceW ®eej yeæ[s -yeæ[s leeueeyeeW keÀe efvecee&Ce keÀjJeeles nQ Deewj ³en
efmeueefmeuee DeveJejpe ®eue Heæ[lee nw~ Fmeer meboYe& ceW uesKekeÀ keÀnles nQ efkeÀ efkeÀmmee Deeies yeæ{lee nw~
efHeÀj pes kegÀí Yeer Ieìlee nw, Jen ueesns keÀes veneR yeefukeÀ meceepe keÀes Heejme mes ígDeeves keÀe efkeÀmmee yeve
peelee nw~ keÀnves keÀe leelHe³e& nw efkeÀ Heejme keÀes ³eefo ueesns mes mHeMe& keÀjJeeDees, lees ³en ueesne Heejme kesÀ
mebHeke&À ceW Deeles ner mJeCe& (meesvee) yevee peelee nw~ þerkeÀ Jewmes ner Heejme HelLej keÀes meceepe mes mHeMe&
keÀjJeeves ceW meceepe keÀe efJekeÀeme neslee nw, meceepe ceW leeueeye, kegBÀS, yeeJeæ[er, meæ[keÀ, cebefoj, efJeod³eeue³e
Deeefo yevelee nw pees meesves mes keÀneR DeefOekeÀ ceeveJe peerJeve kesÀ efueS GHe³eesieer nw~
efJeMesuesKekeÀ D evegHece efceÞe odJeeje jef®ele ³en efveyebOe DeHeves DeeHe ceW SkeÀ Devetþe Òe³eeme nw~
meboYe& meefnle J³eeK³ee -
1) efpeme efkeÀmeer ves leeueeye yevee³ee, Jen cenejepe ³ee cenelcee ner keÀnuee³ee~ SkeÀ ke=ÀleIve meceepe
leeueeye yeveeves JeeueeW keÀes Decej yeveelee Lee Deewj ueesie Yeer leeueeye yeveekeÀj meceepe kesÀ Òeefle
DeHeveer ke=Àle%elee %eeefHele keÀjles Les~
2) Deepe leeueeyeeW mes keÀì ie³ee, meceepe Gmes ®eueeves Jeeuee ÒeMeemeve leeueeye keÀer meHeÀeF& Deewj
meeo efvekeÀeueves keÀe keÀece SkeÀ mecem³ee keÀer lejn osKelee nw Deewj Jen Fme mecem³ee keÀes nue
keÀjves kesÀ yeoues lejn -lejn kesÀ yeneves Keespelee nw~
3) veS ueesie pewmes leeueeyeeW keÀes Yetueles ieS, Jewmes ner GvekeÀes yeveeves JeeueeW keÀes Yeer~ Yetues -efyemejs
ueesieeW keÀ er met®eer ceW ogmeeOe, veewefve³ee, ieeW[, HejOeeve, keÀesue, {ercej, {erbJej, YeesF& Yeer Deeles nQ,
SkeÀ mece³e Lee peye ³es leeueeye kesÀ De®ís peevekeÀej ceeves peeles Les~
4) SkeÀ ke=Àle%e meceepe leeueeye yeveeves JeeueeW keÀes Decej yeveelee Lee De ewj ueesie Yeer leeueeye yeveekeÀj
meceepe kesÀ Òeefle DeHeveer ke=Àle%elee %eeefHele keÀjles Les~
5) efkeÀmmee Deeies yeæ{lee nw~ efHeÀj pees kegÀí Ieìlee nw, Jen ueesns keÀer veneR yeefukeÀ meceepe keÀes Heejme
mes ígDeeves keÀe efkeÀmmee yeve peelee nw~
6) ’peeDees Fmemes De®ís -De®ís keÀece keÀjles peevee, leeueeye yeveeles peevee~“munotes.in

Page 23

237) ³en keÀneveer me®®eer nw, SsefleneefmekeÀ nw -veneR ceeuetce~ Hej osMe kesÀ ceO³e Yeeie ceW SkeÀ yengle yeæ[s
efnmmes ceW ³en Fefleneme keÀes DeBietþe efoKeeleer ngF& ue esieeW kesÀ ceve ceW jceer ngF& nw~
8) efpeme oewj ceW ³es leeueeye yeves Les, Gme oewj ceW Deeyeeoer Deewj Yeer keÀce Leer~ ³eeveer leye peesj Fme
yeele Hej Lee efkeÀ DeHeves efnmmes ceW yejmeves Jeeueer njskeÀ yetBo FkeÀìdþer keÀj ueer pee³e Deewj mebkeÀ ì
kesÀ mece³e ceW Deeme -Heeme kesÀ #es$eeW ceW Yeer mes yeeBì efue³ee peeS~ JeªCe osJelee keÀe Òemeeo ieeBJe
DeHeveer DeBpegjer ceW Yej ueslee Lee~
9) DeeefKejer yeej [gie[gieer efHeì jner nw~ keÀece lees Hetje nes ie³ee nw Hej Deepe efHeÀj meYeer ueesie
FkeÀìdþs neWies, leeueeye keÀer Heeue Hej~ DeveHetíer i³eejme keÀes pees mebkeÀuHe efue³ee Lee, Jen Deepe
Hegje ngDee nw~
3.8 oerIeexÊejer³e ÒeMve
1) `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' efveyebOe keÀe GoosM³e efueefKeS~
2) `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' efveyevO e kesÀ ceeO³ece mes efveyevOekeÀej ke̳ee keÀnvee ®eenlee nQ?
efueefKeS~
3) `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' efveyevOe kesÀ Meer4) `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' efveyevOe uesKekeÀ DevegHece efceÞe keÀer Dev etþer Deewj yespeesæ[ j®evee nw~
kewÀmes? efveyevOe kesÀ DeeOeejHej efueefKeS~
5) `Heeue efkeÀveejs jKee Fefleneme' efkeÀme Fefleneme keÀer Hegef<ì keÀjlee nw? efveyebOe kesÀ DeeOeejHej
efueefKeS~
6) `veeRJe mes efMeKej lekeÀ' efveyevOe kesÀ DeeOeejHej lee ueeye keÀer mebj®evee Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
3.9 Jemlegefve<þ ÒeMve / Deefle ueIetÊejer³e ÒeMve
1) `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' efkeÀme efJeOee keÀer j®evee nw?
GÊej -efveyebOe efJeOee keÀer~
2) `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' kesÀ uesKekeÀ keÀewve nw?
GÊej -DevegHece efceÞe
3) `Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' ceW ketÀæ[ve efkeÀleves YeeF& Les?
Gllej -®eej YeeF& Les -ketÀæ[ve, yetæ{eve, mejceve Deewj keÀeQjeF&
4) ketÀæ[ve keÀer yesìer keÀes jemles ceW ke̳ee efceuee Lee?
Gllej -Heejme HelLej efceuee Le e~
5) ketÀæ[ve Deewj GmekesÀ YeeF& Heejme HelLej efkeÀmes osves ieS Les?
Gllej -jepee keÀes osves ieS Les?munotes.in

Page 24

246) jepee ves ketÀæ[ve mes Heejme HelLej keÀes ueewìeles ngS ke̳ee keÀne?
Gllej -jepee ves keÀne `Fmemes De®ís -De®ís keÀjce keÀjles peevee, leeueey ey e v e e l e sp e e v e e ~ '
7) yetæ{emeeiej keÀneB nw?
Gllej -yetæ{eiej ceW nw?
8) JeªCe osJelee Òemeeo kesÀ ªHe ceW ke̳ee yeeBìles nQ?
Gllej -Je9) DeveHetíer i³eejme keÀes keÀewve -mee keÀece Meg© neslee Lee?
Gllej -DeveHetíer i³eejme keÀes leeueeye keÀer KegoeF& keÀe cegntle& le³e neslee Lee~

munotes.in

Page 25

254
Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye
iii)mebmeej meeiej kesÀ vee³ekeÀ
iv)leeueeye yeeBOelee Oejce megYeeJe
v)Deepe Yeer Kejs nw leeueeye
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
4.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
4.2 ÒemleeJevee
4.3 mebmeej meeiej kesÀ vee³ekeÀ
4.4 leeueeye yeeBOelee Oejce megYeeJe
4.5 Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye
4.6 meejebMe
4.7 meboYe& meefnle J³eeK³ee
4.8 oerIeexÊejer³e ÒeMve
4.9 ueIegllejer³e ÒeMve
4.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Fme Fke ÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeLeea -
mebmeej meeiej kesÀ vee³ekeÀ efveyebOe kesÀ DeO³e³eve mes ³en peeve mekeWÀies efkeÀ leeueeye efvecee&Ce ceW efkeÀve
ueesieeW keÀe ³eesieoeve jne nw~
leeueeye yeeBOelee Oejce megYeeJe DeO³e³eve kesÀ ceeO³ece mes peeveWi es efkeÀ leeueeye yeveeves keÀe keÀe³e& efkeÀme
ÒekeÀej Oece& mes pegæ[e ngDee nw~
Deepe Yeer Kejs nw leeueeye efveyebOe kesÀ DeO³e³eve mes ³en peeveWies efkeÀ Hejleb$e keÀeue ceW efkeÀme ÒekeÀej
DeBûespees ves leeueeyeeW Hej DeHevee DeefOekeÀej pelee³ee D eewj meye kegÀí DeHeves nkeÀ ceW ues efue³ee~
4.2ÒemleeJevee
uesKekeÀ DevegHece efceÞe keÀer uesKeveer mes GodYeJe Deepe Yeer Kejs nw leeueeye ³en efveyebOe mebûen
meceepe ceW He³ee&JejCe Deewj peue ñeesle keÀer pees neefve nes jner nw Gmes oMee&lee nw Deewj uesKekeÀ keÀer ef®eblee
FmekesÀ ceeO³ece mes DeefYeJ³ekeÌle nes jner nw ³ener keÀejCe nw efkeÀ ³en mebûen uesKekeÀ kesÀ DeLeen DevegmebOeeve
keÀer osve nw pees meyekeÀes meerKe os jner nw uesKekeÀ ves ³en Yeer keÀne nw efkeÀ Deepe nce nj lejn keÀe
Fefleneme peeveves keÀes GlmegkeÀ nw efHeÀj Jen keÀesF& SefleneefmekeÀ Oejesnj nes jepee -cenejepeeDeeW keÀe keÀeue
nes ³ee mJeleb$elee mebûeece keÀer keÀneveer nj SkeÀ Fefleneme keÀes peeveves Gmes mecePeves keÀe kegÀlegnuemunotes.in

Page 26

26DevegmebOeeve keÀlee&DeeW ceW nw uesefkeÀve leeueeye pees nceeje cenlJeHetCe& peueñeesle nw GmekesÀ yeejs ceW efkeÀmeer keÀes
peeveves keÀer kegÀlegnuelee efoKeeF& veneR osleer Deewj ve ner leeueeye keÀe cenlJe DeYeer lekeÀ keÀesF& mecePe Hee³ee
nw uesKekeÀ ves `Deepe Yeer Kejs nw leeueey e' mebûen kesÀ ceeO³ece mes leeueeye mes pegæ[s meYeer cegodoeW keÀer Deesj
nceeje O³eeve Fbefiele efkeÀ³ee nw~
4.3 ’mebmeej meeiej kesÀ vee³ekeÀ“
`mebmeej meeiej kesÀ vee³ekeÀ ' MeerefJemle=le peevekeÀejer oer nw, efpevekeÀe leeueeye efvecee&Ce ceW mejenveer³e ³eesieoeve jne nw~ Jes Deveece ueesie ve
efkeÀmeer peeefle, Oece&, mebÒeoe³e ³ee #es$e ceW yeBOes Les, yeme meceepe ceW DeHeveer Decetu³e mesJee osles jns~ meJeeue
³en Gþlee nw efkeÀ peye meye peien ueeKeeW keÀer mebK³ee ceW leeueeye efmLele nQ lees GvnW yeveeves Jeeues Yeer
npeejeW keÀer mebK³ee ceW jns neWies~ Fve je<ì^ efvecee&leeDeeW keÀes Deepe kesÀ meceepe kesÀ megefMeef#ele ueesieeW ves
kewÀmes Yeguee efo³ee, ³en yeele uesKekeÀ keÀes Deemeeve ermes mecePe veneR Deeleer~ Deepe pees Deveece -iegceveece nes
ieS nQ, keÀYeer meceepe ceW GvekeÀe yeæ[e ceeve -mecceeve Lee, GvekeÀer otj -otj lekeÀ K³eeefle Leer~ Fve ueesieeW
keÀes leeueeye yeveeves keÀer efMe#ee keÀYeer peeef le kesÀ efJeod³eeue³e ceW, lees keÀYeer peele mesnì keÀj SkeÀ efJeMesHeeBefle ceW oer peeleer Leer~ ueesie leeueeye efvecee&lee keÀes yeæ[s mecceeve mes iepeOej keÀnkeÀj HegkeÀejles Les~
iepeOej ³eeefve efkeÀ iepe keÀes OeejCe keÀjves Jeeuee~ ceiej ³es iepeOej efmeHe&À leerve neLe keÀer ueesns keÀer íæ[
ueskeÀj IetcevesJeeues efcem$eer ner veneR yeefukeÀ meceepe keÀer ienjeF& keÀes ceeHe uesves keÀer #ecelee jKeles Les~ ³es
meceepe kesÀ JeemlegkeÀej Les~ ieeBJe -meceepe -veiej kesÀ veJeefvecee&Ce, jKe -jKeeJekeÀer efpeccesoejer iepeOej kesÀ
kebÀOeeW Hej nesleer Leer~ Jes efkeÀmeer veS keÀece keÀes Meg© keÀjves mes Henues ³eespevee yeveekeÀj, ueeiele efvekeÀeueles
leLee keÀece ceW ueieves Jeeueer meeceûeer FkeÀìdþe keÀjles~ keÀe³e& Hetje nesves Hej GvekesÀ pepeceeve DeHeves
meeceL³e& kesÀ efnmeeye mes Oeve -ceeve-mecceeve ceW mejesHee YeWì keÀjles Les~ iepeOej keÀer ner lejn efmeueeJeì
³ee efmeueeJeìe veecekeÀ peeefle kesÀ ueesie Yeer JeemlegkeÀuee ceW yengle efve³eeefve H elLej mes yevee ngd nw~ ³es Deepe Yeer jepemLeeve kesÀ Hegjeves MenjeW ceW jnles nQ~ efmebOe, keÀje®eer kesÀ
#es$eeW ceW Y eer efmeueeJeìeW keÀe Yeje -Hetje cegnuuee JeneB FvnW Yeer iepeOej keÀne peelee Lee~ Deueie -Deueie
#es$eeW ceW GvekesÀ veece Yeues Deue ie-Deueie Les Hejvleg meyekeÀe keÀece SkeÀ meceeve ner Lee~
iepeOejeW ceW ieg© -efMe<³e HejbHeje ceW keÀece efmeKee³ee peelee Lee~ veS neLeeW keÀes Hegjeves DevegYeJeer
neLe Fme ÒekeÀej efmeKeeles Les efkeÀ kegÀí mece³e yeeo `peesefæ[³ee' ³eeveer iepeOej kesÀ efJeMJemeveer³e meeLeer yeve
peeles Les~ SkeÀ DevegYeJeer iepeOej efyevee DeewpeejeW keÀes neLe ueieeS, efmeHe&À peien osKekeÀj ³en mecePe Heeles
Les efkeÀ keÀneB ke̳ee keÀjvee nw~ GvekesÀ ceewefKekeÀ efveoxMeeW Hej meeje keÀece ®euelee jnlee~ Ssmes efmeodOe ueesie
`efmejYeeJe' keÀnueeles Les~ efmejYeeJe efmeHe&À Deece ³ee peecegve uekeÀæ[er keÀer mene³elee mes Yetpeue keÀer lejbieeW
kesÀ mebkesÀle HekeÀæ[keÀj Heeveer keÀer þerkeÀ peien yelee osles Les~ Deepe Yeer keÀF& mejkeÀejer #es$eeW ceW kebÀHeef ve³eeB
Heeveer keÀer peien Helee ueieeves kesÀ efueS FvekeÀer mesJee uesleer nQ~
ceO³e ÒeosMe ceW ³eneR efmeueeJeì efmeueekeÀej keÀnueeles Les lees iegpejele ceW meueeì ~ keÀ®í #es$e ceW
iepeOej ieF&Oej kesÀ veece mes peeves peeles Les~ Helejesì Deewj ìke Àejer peeefle kesÀ ueesie HelLej kesÀ keÀeceeW kesÀ
De®ís peevekeÀej Les Deewj meeLe -meeLe leeueeye efvecee&Ce keÀe keÀece Yeer keÀjles Les~
meesvekeÀj ³ee megvekeÀj ueesie jepeuenefj³ee Yeer keÀns peeles Les~ Jes DeHeves keÀes jIegJebMe kesÀ mece´eì
meiej kesÀ yesìeW mes peesæ[les Les~ Ssmeer ceev³elee nw efkeÀ DeMJecesIe ³e%e kesÀ efueS íesæ[s ieS Ieesæ[s keÀer ®eesjer nesmunotes.in

Page 27

27peeves Hej meiej Heg$eeW ves GmekeÀes {tBæ{ efvekeÀeueves kesÀ efueS meejer He=LJeer Keeso [eueer Leer Deewj Deble ceW
keÀefHeuecege fve kesÀ ¬eÀesOe kesÀ Hee$e yeve yewþs Les~ Gmeer MeeHe kesÀ keÀejCe m eesvekeÀj leeueeyeeW ceW efceìdì er Keesoves
keÀe keÀece keÀjkesÀ HegC³e keÀceeves ueies~
yegueF&, leeueeye keÀer peien keÀe ®egveeJe keÀjles mece³e efyevee yegueeS Deeles Les~ FvekeÀes ieeBJe keÀer
nj SkeÀ peevekeÀejer nesleer Leer, pewmes Henues keÀneB -keÀneB leeueeye, yeeJeæ[er Leer, keÀneB Deewj yeve mekeÀles nQ~
ceeueJee #es$e ceW yegueF& keÀer ceoo mes meye peevekeÀejer jkeÀves ceW yeekeÀe³eoe ope& keÀer peeleer Leer Deewj ³en
jkeÀyee njskeÀ peceeRoejer ceW megjef#ele jnlee Lee~ yegueF& keÀneR {sj, keÀner efceOee& keÀnueeles Les pees peceerve
keÀer veeHe -peesKe, efnmeeye -efkeÀleeye Deewj peceerve kesÀ Peieæ[eW keÀe efveHeìeje keÀjles Les~ FvneR Þe=bKeueeDeeW ceW
efJeefYevve íesìs -íesìs cenllJeHetCe& keÀe³e& keÀjves JeeueeW keÀer met®eer ceW ®egvekeÀj, ogmeeOe, veewefve³ee, HejOeeve,
keÀesue, {erJej, YeesF&, keÀesefj³ee keÀesueer, Deieefj³ee, ceeueer, Heefjnej, Yeerue, efYeueeues, menefj³ee, ceerCee,
yebpeejs, ieeW[, kegÀæ[ve, keÀesnu eer, Deesæ{er, meesveHegje, ceneHee$es, Keefj³ee, cegmenj uegefve³ee, [eb{er,
mebLeeue, ieeJe[er, veerjIebìer, ef®eleHeeJeve ye´endceCe, Hegmeceepe efnle ceW DeHevee peerJeve meceefHe&le efkeÀ³e e, DeHeves -DeHeves mLeeve Hej DeHeves -DeHeves mlej Hej
meeceeefpekeÀ efJekeÀeme keÀe keÀe³e& efkeÀ³ee, FveceW leeueeye efvece e&Ce keÀjvee Yeer Del³evle cenl JeHetCe& Lee~ meye
peien leeueeye yeveeves Jeeues ³es ueesie Deveece nes ieS, iegceveeceer ceW K ees ieS~ ueeKeeW -ueeKe leeueeye Metv³e ceW
mes ÒekeÀì veneR ngS Les, uesefkeÀve GvnW yeveeves Jeeues ueesie Deepe Metv³e yevee efoS ieS nQ~
4.4 ’leeueeye yeeBOelee Oejce meg YeeJe“
`leeueeye yeeBOelee Oejce megYeeJe 'M e e r < e & k e À ceW efveyevOekeÀej DevegHe ce efceÞe ves ³en yelee³ee nw efkeÀ
efkeÀme ÒekeÀej leeueeye keÀe mJeYeeJe Oece& mes yeBOee ngDee nw, leeueeye DeHeves Oece& kesÀ ceeO³ece mes meceepe mes
kewÀmes pegæ[e ngDee nw~ uesKe keÀ ³en Yeer keÀnles nQ efkeÀ nce le eueeye keÀes efvepeeaJe kewÀmes cee ve mekeÀles nQ,
GmekesÀ ®eejeW Deew j peerJeve j®ee yemee nw~ megKeöogKe nj HeefjJeej, nj meceepe keÀe DeefYevve Debie nw~
DekeÀeue kesÀ ªHe ceW peye ogKe Deelee nw lees meYeer ueesie efceuekeÀj leeueeye keÀe efvecee&Ce keÀjles nQ~ íþJeeR
meoer ceW efyenej kesÀ ceOegyeveer FueekesÀ ceW DeeS Yeerleeueeye yeveeS ieS Les~ ceOegyeveer ceW Deep e Yeer Fve leeueeyeeW keÀes, pees efkeÀ Deepe Yeer ceewpeto nQ; ueesie
ke=ÀleIve YeeJe mes Gve efoveeW keÀes ³eeo keÀjles nQ~ meceepe ceW keÀF& yeej leeueeye yeveJeeves Hej HegjmkeÀej kesÀ
ªHe ceW jepeeDeeW odJeeje ueieeve ceeHeÀ keÀj efo³ee peelee Lee, lees keÀF& yeej ob[ efJeOeeve ceW Yeer leeueeye
yeveJeeves keÀe GoenjCe efceuelee nw~ yegbosueKeb[ leLee jepemLeeve keÀer Heb®ee³eleeW ceW kegÀí Fmeer ÒekeÀej kesÀ
ob[ efJeOeeve efceueles nQ~ ob[ kesÀ ªHe ceW ieueleer keÀjves JeeueeW keÀes kegÀí Hewmee ûeecekeÀespeelee Lee, efpememes leeueeyeeW keÀe efvecee&Ce keÀjJee³ee pee mekesÀ~
Fmeer Òeke Àej ieæ[e ngDee keÀesleeueeye yeveJeeves ³ee GmekeÀer cejccele keÀjJeeveW ceW efkeÀ³ee peelee nw~ Ssmee keÀne peelee nw efkeÀ SkeÀ
yegbosueKeb[ kesÀ cenejepee í$eme eue kesÀ yesìs keÀes ieæ[e ngDee Oeve efceuee Lee, lees efHelee kesÀ DeeosMe Hej Heg$e
ves Hegjeves leeueeyeeW keÀer cejccele keÀjJeeF& leLee keÀF& veS leeueeye yeveJeeS~ kegÀí Fmeer ÒekeÀej keÀer ceev³elee
DeveskeÀ mLeeveeW Hej nw efkeÀ efkeÀmeeve DeceeJe M³ee leLee HegefCe&cee kesÀ efove Kesle ceW keÀece keÀjves veneR peeles nQ,
Gme efove Jes DeHeves #es$e kesÀ leeueeye Deeefo keÀer osKejsKe Je cejccele pewmes meeceeefpekeÀ keÀe³eex ceW mece³e
osles nQ~ meceepe ceW Þece Yeer HetBpeer nw Deewj ueesie Gmeer HetBpeer keÀes efvepeer efnle kesÀ meeLe meeJe&peefvekeÀ efnle ceW
Yeer ueieeles nQ~ meeue kesÀ i³eejn HetefCe&ceeDeeW keÀes Þeceoeve kesÀ efueS jKee pelee nw Hej Hetme ceeme keÀer
HetefCe&cee Hej leeueeye kesÀ jKe -jKeeJe, osKeYeeue kesÀ efueS Oeeve ³ee He wmee SkeÀef$ele efkeÀ³ee peelee keÀjles nQ~munotes.in

Page 28

28Fme lejn pecee efkeÀS ieS Oeeve keÀe oeve keÀjles nQ~ Fme lejn pecee efke ÀS ieS Oeeve keÀes ûeece keÀesMe ceW
jKee peelee nw leLee GmekeÀe GHe³eesie leeueeye ³ee Dev³e meeJe&peefvekeÀ mLeeveeW keÀer cejccele kesÀ efueS efkeÀ³ee
peelee nw~
Jewmes lees meeJe&peefvekeÀ leeueeyeeW ceW meyekeÀe Þece Deewj HetBpeer ueieleer ner Leer, ceiej efvene³ele efvepe er
efkeÀmce kesÀ leeueeyeeW ceW Yeer meYeer meeJe&peefvekeÀ mLeueeW pewmes Iegæ[meeue, yeepeej, cebefoj, MceMeeve Yetefce,
JesM³eeue³e, DeKeeæ[eW Deewj efJeod³eeue³eeW keÀer efceìdìer [euekeÀj meeJe&peefvekeÀ mHeMe& keÀes Hetje keÀjJee³ee
peelee nw~ leeueeyeeW keÀer ÒeeCe Òeefle<þe keÀer peeleer nw, Gme efove yengle yeæ[e GlmeJe neslee nw~ leeueeye keÀe
veecekeÀjCe n eslee nw~ íÊeermeieæ{ ceW leeueeyeeW kesÀ efJeJeen keÀer HejbHeje nw~ efJeJeen kesÀ efove #es$e kesÀ meYeer
ueesie leeueeye kesÀ Heeue Hej FkeÀìdþs nesles nQ~ DeemeHeeme kesÀ cebefojeW keÀer efceìdìer, iebieepeue, Dev³e HeeB®e -
meele kegÀDeeW ³ee leeueeyeeW keÀe peue efceueekeÀj efJeJeen Hegje neslee nw~ efJeJeen kesÀ yeeo ner GmekeÀe peue
GHe³eesie ceW uee³ee peelee nw~
Yeejleer³e mebmke=Àefle ceW Oece& -keÀce& keÀe, DeveskeÀ leerLe& mLeeveeW kesÀ oMe&ve keÀjves keÀe Del³evle
cenllJe nw~ meyekeÀe cesue keÀ jJeelee nw leerLe&mLeue Hejvleg pees ueesie efkeÀmeer keÀejCeJeMe Fve leerLe& mLeueeW
Hej veneR pee Heeles Les, Jes DeHeves ³eneB leeueeye yeveekeÀj HegC³e keÀceeles Les Deewj cenelcee ³ee HegC³eelcee
keÀnueeles Les~ Fme lejn mes leeueeye Yeer SkeÀ leerLe& mLeue nw, peneB cesues ueieles nQ~ leeueeye ncesMee ner
ueesieeW kesÀ ceve ceW yemee jne~ keÀneR -keÀneR KeemekeÀj JeveJeemeer meceepe kesÀ leve ceW Yeer yemee ngDee vepej
Deelee nw~ menefj³ee JeveJeeme erMeyejer keÀes DeHevee HetJe&pe ceeveles nQ~ meerlee peer mes efJeMeskeÀejCe Jes ueesie DeHeveer efHeb[efue³eeW Hej meerlee yeeJeæ[er yentle ®eeJe mes iegoJeeles nQ~ Deye efpevekesÀ ceve ceW,
leve ceW leeueeye yemee nes, lees Jes ueesie leeueeye keÀes kesÀJeue Heeveer kesÀ SkeÀ ie[dæ{ s kesÀ ªHe ceW ven erbo s K e
mekeÀles~ GvekesÀ efueS leeueeye SkeÀ peerJeble HejbHeje nw, HeefjJeej nw Deewj GmekeÀe mebyebOeer nw~
³eefo mece³e Hej Heeveer veneR yejmes, lees ueesie JeefueS Gveke Àer Heg$eer keÀepeueceelee keÀer Hetpee -³ee®evee keÀjles nQ leeefkeÀ Heg$eer keÀepeueceelee keÀe ÒeYeeJe efHelee
Fbê Hej Heæ[s Deewj JeGlmeJe yeve pe elee nw~ ue esieeW keÀe ngpetce leeueeye kesÀ Heeme kesÀ Heeme HengB®e peelee ns~ leeueeye keÀer DeHeje
®eue efvekeÀueleer nw, ³en yeele meceepe ceW KegMeer, Gcebie Deewj Deevebo meb®eeefjle keÀjleer nw, GlmeJe -
ceneslmeJe yeve peeleer nw~ FvneR efoveeW Petuetve l³eesn ej ceW cebefojeW keÀer cetefle& leeueeye lekeÀ uee ³eerpeele ernw
Deewj Hetjs Þe=bieej kesÀ meeLe YeieJeeve keÀe Petuee Peguee³ee peelee nw~
keÀesF& Yeer leeueeye DekesÀuee veneR nw~ Jen DeHeves peue -HeefjJeej keÀe SkeÀ meom³e nw leLee GmeceW
meyekeÀe He eveer nw Deewj GmekeÀe Heeveer meyeceW~ kegÀí Fmeer ÒekeÀej keÀe GoenjCe nceW pevevveeLeHegjer cebefoj
kesÀ Heeme efyebog meeiej ceW osKeves keÀes efceuelee nw~ otj -otj mes, Deueie -Deueie efoMeeDeeW mes Hegjer Deeves Jeeues
YekeÌle DeHeves meeLe DeHeves #e s$e keÀer veefob³eeW, leeueeyeeW ³ee mecegêeW keÀe Leesæ[e mee peue ueskeÀj Deeles nw Deewj
Gmes efJebogmeeiej ceW DeefHe&le keÀj osles nW~ Fme ÒekeÀej efJebog meeiej osMe keÀer je<ì^er³e SkeÀlee keÀe ÒeleerkeÀ
keÀne pee mekeÀlee nw~ Henues jepemLeeve ceW veJeje$e kesÀ yeeo peye ueesie peJeejs efJemeefpe&le keÀjves kesÀ efueS
leeueeyeeW Hej SkeÀef$ele nesles Les les Hegpeejer peer efJemepe&ve kesÀ yeeo leeueeye ceW Heeveer keÀe mlej osKekeÀj
DeevesJeeues mece³e keÀer YeefJe<³eJeeCeer keÀjles Les~ ceiej yeou eles mece³e kesÀ meeLe ³es meejer ÒeLeeSB uegHle Òee³e:
nes ieF& nQ, ³en meye leeueeyeeW kesÀ Òeefle nceejer yeæ{leer Goemeervelee keÀe HeefjCeece nw~munotes.in

Page 29

294.5 ’Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye“
`Deepe Yeer keÀjs nQ leeueeye' MeerJeeues vee³ekeÀeW keÀer ogo&Mee Hej DeHeves efJe®eej J³ekeÌle efkeÀS nQ~ DebûespeeW kesÀ Deeieceve kesÀ yeeo GvneWves nj
®eerpe Hej DeHevee DeefOekeÀej peceevee Meg© keÀj efo³ee, meyekegÀí DeHeves vepeefj³eW m es DeeBkeÀ keÀj DeHevee
DevegYeJe ueesieeW Hej LeesHevee Meg© keÀj efo³ee~ HeefjCeece mJeªHe jepe Deewj meceepe kesÀ yeer®e otjer yeæ{leer
®eueer ieF&~ Henues nceejs osMe keÀer J³eJemLee ceW meceepe Yeer mene³ekeÀ keÀer YetefcekeÀe efveYeeles Les~ meceepe
DeHevee efnle mJe³eb le³e keÀjlee Lee, GmeceW DeHeveer MeeqkeÌle Deewj meb³eespeve -#ecelee nesleer Leer~ ceiej
DebûespeeW ves osMe Deewj meceepe kesÀ mebyebOe keÀes DeHeves DevegYeJe kesÀ DeeOeej Hej HeefM®eceer ®eMceW mes osKevee
Meg© efkeÀ³ee~ meele mece gboj Heej mes DeeS DebûespeeW keÀes meceepe kesÀ keÀle&J³eyeesOe keÀe ve lees efJeMeeue meeiej
efoKee, ve ner GmekeÀer yeBtos efoKeer~ GvneWves DeHeves DevegYeJe Deewj ÒeefMe#eCe kesÀ DeeOeejHej ³eneB kesÀ
leeueeyeeW keÀer mebK³ee kesÀ omleeJespe Keespeves keÀer keÀesefMeMe keÀer~ uesefkeÀve GvekesÀ neLe peye kegÀí veneR
ueiee, lees Gvnesbves ceeve efue³ee efkeÀ Deye GvnW ner ³eneB keÀer meejer J³eJemLee keÀjveer Heæ[sieer~ osMe kesÀ keÀF&
YeeieeW ceW Ietce efHeÀjkeÀj kegÀí peevekeÀeefj³eeB DeJeM³e ÒeeHle k eÀer, ceiej GveceW keÀle&J³e kesÀ meeiej Deewj
GmekeÀer yetBoeW keÀes mecePe Heeves keÀer ¢ef<ì veneR Leer~ Fme keÀejCe Fve peevekeÀeefj³eeW kesÀ DeeOeej Hej pees
veerefle³eeB, Gmeves Fme keÀle&J³e meeiej Deewj yetBoeW keÀes Deueie -Deueie keÀjkesÀ jKe efo³ ee~
DebûespeeW kesÀ Deeves kesÀ yeeo lekeÀ ueieYeie GvveermeJeeR meoer kesÀ Deble Deewj yeermeJeeR meoer kesÀ ÒeejbYe
lekeÀ keÀF& -keÀF& yeæ[s leeueeye yeve jns Les~ pees vee³ekeÀ meceepe keÀes efìkeÀeS jKeves kesÀ efueS ³en meye keÀece
keÀj jns Les, GvnW DebûespeeW keÀ erlejHe Àm e sy e j e y e j® e g v e e w e f l e ³ e e B efceueleer jneR~ meeBmeer, Yeerue pewmeer
mJeeefYeceeveer peeefle³eeW keÀes þie leLee DeHejeOeer ceevee peeves ueiee~ Deye Debûespeer mejkeÀej kegÀefìue kesÀ DeeOeej Hej Hegjeves HejbHejeiele pe eB®ees keÀes leesæ[vee, oglekeÀejvee Deewj GHes#ee keÀjvee Deece yeele -meer nes
ieF& Leer~ veleerpee ³en ngDee efkeÀ efHeíues oewj kesÀ DeY³emle neLe Deye DekegÀMeue keÀejeriejeW keÀer met®eer ceW
Dee ieS~ Deye Jes DeveHeæ{ DemeY³e, ÒeefMeef#ele ceeves pee ves ueies~ Deepeeoer kesÀ yeeo Yeer DeevesJeeueer
mejkeÀejeW mes Yeer GvnW GHes#ee ner efceueer~
GoenjCe kesÀ ceeO³ece mes efveyebOekeÀej DevegHece efceÞe ves ³en mecePeeves keÀer keÀesefMeMe keÀer nw efkeÀ
kewÀmes iegCeer meceepe kesÀ neLeeW mes cewmetj jepe keÀe peue ÒeyebOeve oervee ie³ee~ meved 1800 ceW cewmetj jepe ceW
kegÀue 39,000 leeueeye Les Deewj GvekeÀer HetCe&le³ee osKejsKe oerJeeve keÀjles Les~ Heeveer keÀer SkeÀ yetBo Yeer
pee³ee veneR nesleer Leer~ nj meeue jepe keÀer lejHeÀ mes kegÀí ueeKe ªHeS keÀer mene³elee leeueeyeeW keÀer osKe -
jsKe kesÀ efueS efoS peeles Les~ jepe yeouee Debûespe jepe keÀer lejHeÀ mes oer peeves Jeeueer mene³elee DeeOeer mes
Yeer keÀce keÀj oer ieF&~ ceiej ueesieeW ves jepe keÀer lejHeÀ mes keÀce ceoo osves kesÀ yeeo Y eer leeueeyeeW keÀes
mebYeeues jKes~ 32 JeueesieeW mes íervekeÀj Gmes meeQHe efoS ieS~ meyemes Henues leeueeye yeveeves Jeeues Deewj GvekeÀer osKejsKe
keÀjvesJeeueeW me s GvekeÀer Òeefle<þe nj ueer ieF&, efHeÀj Oeve, meeOeve íerves ieS Deewj Deble ceW mJeeefcelJe Yee r
íerve efue³ee ie³ee Lee~ mecceeve, megefJeOee Deewj DeefOekeÀeefj³eeW kesÀ íerves peeves kesÀ yeeo uee®eej meceepe mes
kewÀmes keÀle&J³e efveYeeves keÀer Gc ceero keÀer peeleer? peye Heer. [yu³et. [er. mes leeueeye keÀer efpeccesoejer veneR
mebYeeueer ieF&, lees efmeb®eeF& efJeYeeie yevee~ efmeb®eeF& efJeYeeie Yeer peye kegÀí ve keÀj Hee³ee lees Hegve:
Heer.[yu³et.[er. kesÀ neLeeW ceW leeueeye keÀer efpeccesoe jer Dee ieF&~ Deblele: efmLeefle Fleveer Kejeye nes ieF& efkeÀ
leeueeyeeW keÀer osKeYeeue kesÀ efueS Henues ®eboe ceeBies ieS, yeeo ceW peyejve Jemetueer Megª nes ieF&~munotes.in

Page 30

30efouueer ceW Yeer leeueeyeeW keÀer ogo&Mee kegÀí Fmeer ÒekeÀej Leer~ DebûespeeW kesÀ Deeves mes Henues efouue er
ceW keÀjerye 350 leeueeye Les, ceiej meved 1900 kesÀ Deeles -Deeles IejeW ces veue ueieJee ³es peeves ueies~ Fme
ÒekeÀej DebûespeeW ves efve³ebef$ele `Jeeìj JekeÌme&' mes Heeveer ke Àe J³eeJemee³eerkeÀjCe keÀj efo³ee ~³ e nk e À e c eH e n ues
yeæ[s MenjeW mes ÒeejcYe neskeÀj Oeerjs -Oeerjs íesìs MenjeW keÀes Yeer DeHeves efiejHeÌle ceW ues efue³ee ie³ee ~c e i e j
kesÀJeue Heeveer kesÀ HeeFHe efyeíeves Deewj veue efkeÀ ìeWìer ueiee osves mes lees Heeveer veneR DeeSiee~ Fme mece³e
lekeÀ MenjeW ke sÀ leeueeyeeW keÀes HeeìkeÀj GveHej veS ceesnuues, yeepeej, mìsef[³ece, mketÀue Keæ[s nes ieS Les~
Deye neuele Ssmes nes ie Snw efkeÀ ieeBJeeW keÀe Heeveer MenjeW ceW Hewmes D eewj leekeÀle kesÀ yeue Hej uee³ee pee jne
Lee~ Heeveer keÀes ìd³etyeyesue mes ef vekeÀeuee peeves ueiee, ceiej cenBieer efyepeueer, [erpeue kesÀ meeLe -meeLe peue
mlej TB®ee nesvee ®eeefnS~
kegÀí Fmeer ÒekeÀej keÀer neuele Fboewj ceW Yeer osKeves keÀes efceueleer nw~ Fmeer Fboewj ceW efyeueeJeueer
pewmee leeueeye Lee, peneB HeÌueeFbie keÌueye kesÀ efiejs ngS penepe keÀes {tBæ{ves kesÀ efueS veewmesvee kesÀ ieesleeKeesj
Gleej sieS Les~ ceiej Deepe efyeueeJeueer leeueeye SkeÀ metKee cewoeve yevekeÀj jn ie³ee nw, peneB Deye lees
HeÌueeFbie keÌueye kesÀ penepe Gæ[eS pee mekeÀles nQ~ Fboewj kesÀ Heæ[esme kesÀ Menj osJeeme keÀe efkeÀmmee lees Deewj
Yeer efJeef®e$e nw~ JeneB jsueieeæ[er mes Heevee r kesÀ ìQkeÀj ueeS peeles nQ~ ìQ keÀjeW keÀe Heeveer HebHees kesÀ menejs
ìbefkeÀ³eeW ceW ®eæ{lee nw Deewj efHeÀj peekeÀj Menj ceW yeBìlee nw~ Fme Òeke Àej jsueYeeæ[e, efyepeueer Ke®e& meye
efceuee³ee peeS lees Deewj Heeveer keÀe YeeJe efvekeÀeuee peeS lees Jen otOe kesÀ YeeJe ner Heæ[lee nw~
GHes#ee keÀer DeeBOeer ceW Deepe Yeer osMe ceW keÀjerye Deeþ mesome ueeKe leeueeye Yej jns nQ~ Je©Ce
osJelee De epe Yeer DeHevee Òemeeo megHee$eeW kesÀ meeLe -meeLe kegÀHee$eeW ceW Yeer yeeBì jns nQ~ Deepe keÀF& lejHeÀ
mes ìtì ®egkesÀ meceepe ceW leeueeyeeW keÀer mce=efle DeYeer Yeer yeveer ngF& nw~ Yeejle kesÀ keÀF& #es$eeW ceW Deepe Yeer
leeueeyeeW kesÀ jKe -jKeeJe kesÀ keÀF& GoenjCe efceue peeles nQ~ pewmes íÊeermeieæ{ kesÀ ieeBJeeW ceW ísj -ísjekesÀ
ieerle ieekeÀj Deveepe FkeÀìdþe keÀjles nQ, efHeÀj GvneR mes leeueeyeeW keÀer cejccele keÀjJeeles nQ~ Deepe FvneR
leeueeyeeW kesÀ THej ve peeves efkeÀleves ieeBJe, Menj, veiejHeeefuekeÀeSB efìkeÀer ngF& nQ~ efmeb®eeF& efJeYeeie Yeer
FvneR leeueeyeeW kesÀ oce Hej KesleeW keÀes Heeveer os Hee jns nQ~ neB, Jele&ceeve mece³e ceW leeueeyeeW keÀe efvecee&Ce
keÀce ngDee nw, ceiej efyeukegÀue yebo veneR ngDee nw~ Deepe Yeer yeerp ee keÀer [en pewmes ieeBJe kesÀ meeiej vee³ekeÀ
ueieeleej veS leeueeye Keeso jns nQ, Henueer yejmeele ceW Gve Hej jele -jele Yej Henje os jns nQ~
4.6 meejebMe
Fme FkeÀeF& cesb efJeÐeeLee &r³eeW ves DevegHece efceÞee efueefKele efveyebOe mebûen ceW Heeþîe ¬eÀce ceW efue³es ie³es
HeeB®e efveyebOeeW ceW mes leerve efveyebOe mebmeej mes meeiej lekeÀ, `leeueeye yeeBOelee Oejce megYeeJe' Deewj `Deepe Yeer
Kejs nw leeueeye' keÀe DeO³e³eve efJemle=le ªHe mes efkeÀ³ee nw FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve kesÀ HeM®eeled efJeÐe eLeea
efveyebOe keÀe GodosM³e, keÀLeevekeÀ, efveyebOe mes mebyebefOele oerIeexllejer Je ueIegllejer³e ÒeMveeW kesÀ Gllej os
mekeWÀies~
4.7 meboYe& meefnle J³eeK³ee
1)efpeve Deveece ueesieeW ves Fmes yevee³ee nw, Deepe Jes Òemeeo yeeBì keÀj Fmes SkeÀ megboj -mee veece Yeer oWies~
Deewj ³en veece efkeÀmeer keÀeie]pe Hej veneR, ueesieeW kesÀ ceve Hej efueKee peeSiee~munotes.in

Page 31

312)mewkeÀæ[es, npeejeW leeueeye De®eevekeÀ Metv³e mes ÒekeÀì veneR ngS Les~ FvekesÀ Heerís SkeÀ FkeÀeF& Leer
yeveJeeves JeeueeW keÀer, lees oneF& Lee r yeveeves JeeueeW keÀer~ ³en FkeÀeF&, oneF& efceuekeÀj mewkeÀæ[es npeej
yeveleer Leer~
3)uesefkeÀve efHeíues 200 JeoneF&, mewkeÀæ[e npeej keÀes Metv³e yevee efo³ee~
4)Jes ³ees pevee yeveeles Les, kegÀue keÀece keÀer ueeiele efvekeÀeueles Les, keÀece ceW ueieves Jeeueer meejer meeceûeer
pegìeles Les Deewj Fme meye kesÀ yeoues Jes DeHeves pepeceeve mes Ssmee kegÀí veneR ceeBieles Les, pees Jes ve os
HeeSB~
5)ieg©-efMe<³e HejbHeje me s keÀece efmeKee³ee peelee Lee~ veS neLe keÀes Hegjevee neLe Flevee efmeKeelee,
Flevee Gþelee efkeÀ Jen kegÀí mece³e yeeo `peesefæ[³ee' yeve peelee Lee~
6)Hej Heeveer DeHevee jemlee veneR Yetuelee ~ leeueeye nefLe³eekeÀj yeveeS ieS veS ceesnuueeW ceW JeefoveeW cesb Heeveer Yej peelee nw Deewj efHeÀj Jeíeves ueieles nQ~
4.8 oerIeexÊejer³e ÒeMve
1)`mebmeej meeiej kesÀ vee³ekeÀ 'efveyevOe kesÀ DeeOeej Hej leeueeye kesÀ JeemlegkeÀej -efMeuH ekeÀej iepeOej kesÀ
³eesieoeve Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
2)`leeueeye yeeBOelee Oejce megYeeJe' ceW uesKekeÀ ves efkeÀme ÒekeÀej leeueeye keÀes Oejce megYeeJe mes peesæ[e nw?
3)leeueeye yeeBOelee Oejce megYeeJe efveyebOe ceW uesKekeÀ odJeeje ÒeefleHeeefole leeueeye kesÀ cenlJe keÀes
mecePeeFS~
4)`Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' efveyebOe kesÀ DeeOeejHej leeueeye keÀer cenÊee Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
5)`Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' efveyebOe kesÀ ceeO³ece mes DebûespeeW kesÀ Deeves kesÀ yeeo Yeejle ceW leeueeyeeW keÀer
efmLeef le Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
6)`Deepe Yeer Kejs nQ leeueeye' efveyevOe kesÀ ceeO³ece mes mHe<ì keÀerefpeS efkeÀ leeueeye Deepe Yeer Kejs nQ~
4.9 ueIegllejer³e ÒeMve
1) leeueeye keÀer j#ee keÀewve keÀjlee nw?
Gllej -IeìesF³ee yeeyee keÀjles Les~
2) iepeOej k esÀ efJeMJemeefve³e meeLeer keÀes ke̳ee keÀne peelee Lee?
Gllej öpeesefæ[³ee keÀne peelee Lee~
3) leeueeye keÀe keÀece Hetje nesves Hej iepeOej keÀes HeeefjÞeefcekeÀ kesÀ DeueeJee Deewj efkeÀmemes mecceeefvele
efkeÀ³ee peelee Lee?
Gllej -iepeOej keÀes m ecceeveHetJe&keÀ mejesHee YeWì efkeÀ³ee peelee Lee~
4) peuemetBIee ³eeveer Yetpeue keÀes metBIe keÀj yeleeves Jeeues ueesie efkeÀme uekeÀæ[er keÀe meneje uesles Les?
Gllej -Deece ³ee peecegve keÀer uekeÀæ[er mes mene³elee uesles Les~munotes.in

Page 32

325) jepee Yeespe efkeÀ mekesÀ Òesce ceW Heæ[keÀj DeHevee jepe keÀepe íesæ[ves keÀe efveCe&³e uesles nQ?
Gllej -ÒeefmeodOe ueeskeÀveeef³ekeÀe pemecee kesÀ Òesce ceW Heæ[keÀj efveCe&³e uesles nw~
6) oef#eCe ceW efmeb®eeF& kesÀ efueS yeveves Jeeues leeueeyeeW keÀes ke̳ee keÀnles nQ?
Gllej -Sjer keÀnles nQ~
7) jeceveeceer DeHeves Mejerj Hej efkeÀme veece keÀe iegovee ieesoJeeles Les?
Gllej -jeceveece keÀe iegovee ~
8) ieæ[e ngDee keÀesGllej -leeueeye yeveJeeves, Gmeke Àer cejccele keÀjJeeves pewmes HejesHekeÀejer keÀe³eex ceW efkeÀ³ee peelee Lee~
9) ísje -ísjer keÀe l³eesnej keÀneB cevee³ee peelee Lee?
Gllej -íÊeerme ieæ{ ceW~
10)leeueeye yeveeves Jeeues ke̳ee keÀnueeS?
Gllej -cenelcee ³ee Heg C³eelcee keÀnueeles LeW ~
11)Menefj³eeB efkeÀmes DeHevee HetJe&pe ceeveles nQ?
Gllej -meyejer keÀes ceeveles Les~
12)JeGllej -Je13)keÀepeue keÀewve Leer?
Gllej -osJejepe Fbê keÀer yesìer~
14)iepeOej keÀewve nw?
Gllej -JeemlegkeÀej leeueeye efvecee&CekeÀlee&
15)efJebogmeeiej leeueeye keÀneB efmLele nw?
Gllej -Gefæ[mee kesÀ peievveeLeHegjer cebefoj kesÀ Heeme efmLele nw~
16)efJebogmeeiej efkeÀmekeÀe ÒeleerkeÀ nw?
Gllej ö`je<ì^er³e SkeÀlee keÀe meeiej' leLee pegæ[s ng SY e e j l ek e À eÒ e l e e r k e Àn w ?
17)Heeveer ke̳ee veneR Yetuelee?
Gllej -DeHevee ceeie& / jemlee veneR efceuelee nw~
18)efyeueeJemeer leeueeye keÀneB efmLele nw?
Gllej -ceO³eÒeosMe kesÀ Fboewj ceW efmLele nw~

munotes.in

Page 33

335
keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer
-o³ee ÒekeÀ eMe efmevne
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
5.1 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
5.2 ÒemleeJevee
5.3 keÀLeeJemleg
5.4 Hee$e ®eefj$e -ef®e$eCe
5.5 meejebMe
5.6 meboYe& meefnle J³eeK³ee GoenjCe meefnle
5.7 oerIeexllejer³e ÒeMve
5.9 ueIegllejer³e ÒeMve
5.1FkeÀeF& keÀe Godos M³e
Fme FkeÀeF& kesÀ ceeO³ece mes uesKekeÀ o³ee ÒekeÀeMe efmevne kesÀ J³eeqkeÌlelJe Deewj ke=ÀeflelJe Hej ÒekeÀeMe
[euevee~
veeìkeÀ kesÀ cegK³e Hee$eeW keÀe Hee$eeW keÀe Heefj®e³e osvee~
SsefleneefmekeÀ -HeewjeefCekeÀ ®eefj$eeW keÀes Jele&ceeve HeefjÒes# ³e ceW veF& ¢ef<ì mes mecePeves keÀer keÀesefMeMe
keÀjvee~
veeìkeÀ keÀe meejebMe yeleeles ngS mebYeeefJele ÒeMveeW kesÀ efJe5.2ÒemleeJevee
o³ee ÒekeÀeMe efmevne DeJekeÀeMe ÒeeHle DeeF&.S.Sme. DeefOekeÀejer nesves kesÀ meeLe -meeLe ef nvoer
Yee®eef®e&le FeflenemekeÀej nQ~ 2 ceF&, meved 1935 ceW pevceW o³ee ÒekeÀeMe efmevne meved 1957 mes DeepelekeÀ
DeveJejle meeefnl³e mesJee ceW meef¬eÀ³e nQ~ Deye lekeÀ FvekesÀ ueieYeie ome veeìkeÀ ÒekeÀeefMele nes ®egkesÀ nQ~ ³es
DeHeves veeìkeÀeW keÀes efueKeves kesÀ yeeo GmekeÀe ceb®eve keÀjles nw Deewj veeìkeÀeW kesÀ ÒekeÀeMeve kesÀ Henues
GvekeÀes efveoxefMele keÀjkesÀ mebMeesefOele keÀjl es nQ~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ FvekesÀ odJeeje jef®ele veeìkeÀ nj
¢ef<ì mes mebHevve nQ~ DeyelekeÀ FvnW FvekeÀer ke=Àefle³eeW kesÀ efueS `meeefnl³e DekeÀeoceer', meeefnl³e mecceeve
`meeefnl³e YetefkeÀ³ee pee ®egkeÀe nw~munotes.in

Page 34

34ueeskeÀefÒe³e veeìkeÀkeÀej o³ee ÒekeÀeMe efmevne odJeeje jef®ele veeìkeÀ `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer'
DeeOegefvekeÀ efnvoer veeìkeÀeW ceW ceerue keÀe HelLej meeefyele ngDee nw~ meeefnef l³ekeÀ Deewj jbieceb®eer³e oesveeW ¢ef<ì
mes ³en veeìkeÀ yengle mece=odOe mebHevve nw~ ³en veeìkeÀ oes DebkeÀeW ceW efueKee ie³ee nw leLee kebÀme kesÀ peerJeve
Hej DeeOeeefjle nw~ Fme veeìkeÀ keÀe kebÀme HeewjeefCekeÀ keÀLee keÀe kebÀme vener nw~ DeefHeleg Fme veeìkeÀ keÀe
kebÀme Fefleneme kesÀ leceece efvejbkegÀMe -mJe®íbo MeemekeÀeW keÀer vegceevoieer keÀjlee nw, ÒeefleefveefOelJe keÀjlee nw~
Fme veeìkeÀ ceW veeìkeÀkeÀej ves kebÀme keÀes efmeHe&À Keue Hee$e kesÀ ªHe ceW ve oMee&keÀj SkeÀ meeceev³e ceveg<³e
kesÀ iegCe -oesefmeHe&À yegje veneR neslee, yeefukeÀ Jen De®íeF& -yegjeF& keÀe meefceÞeCe neslee nw~ Fme Hej SkeÀ Deueie lejn
keÀer ef®evleve keÀer D eeJeM³ekeÀlee nw~ uesKekeÀ ves DeHeves Fme GodosM³e keÀer Hetefle& nsleg kebÀme keÀer HeewjeefCekeÀ
keÀLee ceW DeveskeÀ mLeeveeW Hej DeeJeM³ekeÀleevegmeej HesÀj -yeoue efkeÀ³ee nw~
5.3veeìkeÀ keÀer keÀLeeJemleg (veeìkeÀ keÀe meejebMe)
veeì keÀ ceW kebÀme SkeÀ efvejbkegÀMe -mJe®íbo MeemekeÀ nw efpemekeÀer nj SkeÀ F®íe DeeosMe nw Deewj
DeeosMe ner efve³ece nw~ Jen DeHeveer mJes®íe®eeefjlee keÀer meejer HejekeÀe<þe Heej keÀj ®egkeÀe nw~ Jen DeHeves
efKeueeHeÀ efmej Gþeves JeeueeW kesÀ efmej keÀeì oslee nw, De eBKes Gþeves JeeueeW keÀer DeeBKeW efvekeÀeue ueslee ns~
DeHeves meYeer efJejesefOe³eeW Deewj efJeêesefn³eeW keÀes DeHeves keÀypes ceW ueskeÀj meye Hej SkeÀ í$e DeefOekeÀej keÀjlee
nw Deewj GveHej Meemeve keÀjlee nw~ uesefkeÀve meYeer Hej SkeÀí$e jepe keÀj ves kesÀ yeeJepeto Þeerke=ÀYe³eYeerle neskeÀj DeHeveer ce=l³eg keÀer [j mes DeHeves efkeÀues kesÀ SkeÀ íesj mes peeS Hejvleg Þeer ke=ÀkesÀ KeewHeÀ kesÀ keÀejCe Jen DeHeveer DeeBKes yebo veneR keÀjlee efkeÀ keÀneR Þeerke=ÀoW~ FmeefueS JeYe³eevekeÀ meHeves osKelee nw efkeÀ [j keÀj ®eerKe Gþlee nw~ Gme mece³e Jen mJe³eb mes ÒeMve keÀjlee nw
DeeefKej Ske À meeOeejCe ceveg<³e keÀer DemeeOeejCe cenllJeekeÀeb#eer yeveves keÀer keÀLee, SkeÀ meeOeejCe ceveg<³e
kesÀ YeieJeeve yeveves keÀer keÀLee keÀneB mes DeejbYe nesleer nw? FmekesÀ yeeo Jen DeHeves Deleerle kesÀ Hevves Heueìves
ueielee nw, keÀneveer HeÌuesMe yewkeÀ ceW ®eueer peeleer nw~
HeÌuesMe yewkeÀ ceW DeHeves Deleerle ceW Ieefìle SkeÀ Ieìvee ³eeo keÀjles nQ~ SkeÀ yeej ye®eHeve ceW peye
Jes HeeB®e ín: meeue kesÀ Les, lees efHelee cenejepe Gûemesve ves Gvemes Hetíe Lee efkeÀ GvnW keÀew ve-mee Dem$e
Mem$e meyemes DeefOe keÀ efÒe³e nw? lees kebÀme ves yelee³ee Lee efkeÀ GvnW meyemes efÒe³e JeerCee nw~ ³en megve
Gûemesve Del³evle ¬eÀesefOele neskeÀj keÀn yewþs efkeÀ legce Heg©keÀes eflejmke=Àle keÀjkesÀ Jes ®eues ieS~
SkeÀ yeej keÀer yeele nw, kebÀme cenejepe Gûemesve kesÀ meeLe Jeve ceW ieS Les~ met³ee&mle kesÀ mece³e
efHelee vesGvnW DekesÀues vejYe#eer peeveJejeW mes Yejs Jeve mes jepecenue ueewìves keÀe DeeosMe efo³ee~ DeeosMe
megveles ner kebÀme Ye³e mes keÀeBHe Gþs~ [j kesÀ ceejs GmekesÀ keÀHeæ[s ieerues nes ieS~ efHelee Gûemesve ves Gme
vevnW HeeB®e ín: JeHejer#ee uesves kesÀ efueS DeeBKe HetÀ ìs jkeÌle ñeeefJele yekeÀjs keÀer DeeBKe Hej efveMeevee meeOeves keÀe DeeosMe efo³ee~
yesìs kebÀme ves Gme ®eesefìue yekeÀjs Hej Jeej keÀjves mes cevee keÀj efo³ee ke̳eeWefkeÀ GmekeÀe Ûo³e keÀ©Cee mes
Yej ie³ee Lee~ leye efHelee ves Yejs ojyeej ceW DeHeve s J³ebi³eJeeCeeW odJeeje DeHeceeefvele keÀj GmekesÀ Ûo³e keÀes
íueveer keÀj efo³ee~ peye kebÀme keÀes DeHeves Keyejer kesÀ ceeO³ece mes %eele neslee nw efkeÀ efHeleepeer DeHevee
GÊejoeef³elJe kebÀme kesÀ efce$e JemegosJe keÀes yeveekeÀj Gvnsb ³eeoJejepe ye veevee ®eenles nQ lees Jen DeHevesmunotes.in

Page 35

35memegj ceieOe vejsMe pejemebOe kesÀ men³eesie mes DeHeves efHeleepeer kesÀ Òeefle efJeêesn keÀjles ngS GvnW kewÀoKeeves
ceW [euekeÀj mJe³eb jepee yeve peelee nw Deewj Òepee ceW IeesDeelcenl³ee keÀj ®egkesÀ nQ~
veeìkeÀ ceW mJeeefle (Heglevee) pees efkeÀ kebÀme keÀes Demeerce, efveMíue Òesce keÀjleer nw, kebÀme Yeer Gmes
®eenlee nw~ mJeeefle kebÀme keÀer nj efJemJeeefle keÀe efJeJeen DeHeves mesveeHeefle leLee ye®eHeve kesÀ efce$e Òeod³eesle kesÀ meeLe keÀjJee oslee nw leeefkeÀ
mesveeHeefle Òeod³eesle Hej mJeeefle kesÀ ceeO³ece mes keÀæ[er vepej jKeer pee mekesÀ~ kebÀme mJeeefle keÀes meowJe SkeÀ
ceesnje yeveekeÀj jKelee nw Deewj GmekesÀ odJeeje YeeêHeo ke=ÀefMeMegDeeW keÀer nl³ee keÀjJeelee nw~ Fmeer ¬eÀce ceW mJeeefle Hetlevee kesÀ ªHe ceW Þeerke=Ànw Hejvleg ke=ÀJen GmekeÀe ceele=lJe, Jeelmeu³e Gceæ[lee nw efpememes Jen ke=Àmes ¬eÀesefOele kebÀme GmekesÀ MeJe keÀes mejsDeece HeÀeBmeer Hej ueìkeÀekeÀj DeHeveer ¬etÀjlee mes meyekeÀes DeelebefkeÀle
keÀjlee nw~ mJeeefle keÀer Deelcenl³ee kesÀ yeeo Jen keÀYeer DeHeves mesveeHeefle Òeod³eesle Hej efJeMJeeme veneR
keÀjlee~ FmeefueS Deye Jen jepecenue keÀes megj#ee keÀer ef peccesoejer DeHeves memegjeue ceieOe kesÀ mesveeHeefle
Je=ef$eIve keÀes meeQHelee nw~
ye®eHeve mes JemegosJe Deewj kebÀme ceW Òeieeæ{ efce$elee Leer~ peye kebÀme keÀes %eele neslee nw efkeÀ GmekeÀer
ÒeeCe-efÒe³e ®e®esjer yenve osJekeÀer JemegosJe mes Òes ce keÀjleer nw lees Jen efyevee efJeuebye efkeÀS Gve oesveeW keÀe y³een
j®ee oslee nw~ FmekesÀ yeeo ceLegje keÀer jepeieodoer keÀes ueskeÀj oesv eeW ceW efJeJeeo efíæ[ peelee nw~ kegÀí ³etB
ngDeee efkeÀ JemegosJe keÀer yenve kegÀvleer nefmleveeHegje vejsMe Heeb[g mes J³eener ieF& Leer, Dele: JemegosJe keÀe
PegkeÀeJe nefmleveeHegj mes Yeer DeefOekeÀ Lee~ ³eefo JemegosJe keÀes ceLegje keÀer jepeieodoer efceueleer, lees Jen Gmes
Yeer nefmleve eHegj vejsMe Heeb[g keÀes meeQHe oslee~ ³ener keÀejCe Lee efkeÀ kebÀme JemegosJe keÀes DeHevee Me$eg
mecePekeÀj mJe³eb Gme ieodoer Hej yewþ ie³ee~ osJekeÀer DeHeves YeeF& kebÀme keÀes mecePeeleer nw efkeÀ cenejepe
pejemebOe ceLegje keÀes peerle keÀj DeHevee meece´ep³e efJemleej keÀjvee ®eenles Les, Hejvleg nefmleveeHegj vejs Me
Heeb[g ves pejemebOe kesÀ efKeueeHeÀ ceLegje keÀer mene³elee keÀjves keÀe DeeMJeemeve JemegosJe kesÀ leceece Òe³elveeW kesÀ
HeefjCeece mJeªHe ner efo³ee~ JemegosJe ves pees kegÀí efkeÀ³ee Jen ceLegje keÀes ye®eeves kesÀ efueS ner efkeÀ³ee~
uesefkeÀve os JekeÀer keÀer Fve yeeleeW keÀe kebÀme Hej keÀesF& ÒeYeeJe veneR Heæ[lee nw~ Jen DeHeveer yenve mes keÀnlee nw
efkeÀ osJekeÀer keÀes DeHeves YeeF& mes DeefOekeÀ DeeHeves Heefle keÀer yeeleeW Hej efJeMJeeme nw~ ojDemeue GmekeÀe jep³e
pejemebOe veneR DeefHele g JemegosJe nefmleveeHegj vejsMe Heeb[g keÀer mene³elee mes næ[Hevee ®eenlee Lee Hejvleg
GmekeÀe ³en mJeHve kebÀme ves ®ekeÀvee®egj keÀj efo³ee Deewj kebÀme mJe³eb ceLegje keÀer jepeieodoer næ[He ueslee
nw~ FmekesÀ yeeo kebÀme keÀes pewmes ner ³en Helee ®e uelee nw efkeÀ JemegosJe -osJekeÀer keÀe DeeþJeeB Heg$e kebÀme keÀer
ce=l³eg yevekeÀj pevce uesiee, Jewmes ner Jen oesveeW Heefle -Helveer keÀes keÀejeieej ceW [eue oslee nw Deewj SkeÀ -SkeÀ
keÀj GvekesÀ meeleeW Heg$eeW keÀer nl³ee keÀjJee oslee nw~ JemegosJ e F&MJejer³e ÒesjCee mes DeHeves DeeþJes Heg$e
Þeerke=ÀkebÀme keÀe efJeJeen ceieOe vejsMe pejemebOe keÀer Del³evle megboj Heg$eer Deefmle kesÀ meeLe ngDee Lee~
DeHeves memegj ceieO e vejsMe pejemebOe kesÀ men³eesie mes, mewv³e -yeue mes kebÀme DeHeves efHelee Gûemesve keÀes
jepeieodoer mes GleejkeÀj GvnW keÀejeie=n ceW yevoer yeveekeÀj mJe³eb jepee yeve peelee nw~ peye kebÀme keÀes
Helee ®euelee nw efkeÀ efJeêesefn³eeW mes Jen Het jerlejHeÀ efIej ®egkeÀe nw leye Helveer Deefmle Gmes yeleeleer nw GmekesÀ
efHelee pejemebOe ves GvekeÀer megj#ee nsleg onspe ceW ceieOe kesÀ mewefvekeÀ Yespe efoS nQ~ Deefmle ³en Yeueer -YeeBefle
peeveleer nw efke À Deepe kebÀme pees kegÀí Yeer nw ,G m e c e WG m e k e sÀ efHelee keÀer Dendce YetefcekeÀe nw, Jen yeej -yeejmunotes.in

Page 36

36³en yeele kebÀme keÀes Denmeeme keÀjJeeleer nw~ kebÀme Gmes yejoe&Mle veneR keÀjlee Deewj Deefmle keÀes eflejmke=Àle
keÀjves ueielee nw, DeJensuevee keÀjves ueielee nw efpemes DeHeveer jepemeer ieJe&, o He&, DeefYeceeve Deewj
Deelcemecceeve mes Yejer Deefmle efyeukegÀue menve veneR keÀj Heeleer Deewj kebÀme keÀes veHetbmekeÀ keÀnles ngS
GmeHej ef yeHeÀj Heæ[leer nw~ kebÀme DeHevee DeHeceeve menve veneR keÀj Heelee Deewj Jener Deefmle keÀe ieuee IeeWì
keÀj ceej oslee nw Deewj jep³e ceW Deefmle keÀes meHe& keÀeìves mes ce=l³et keÀer Ieesmecceeve mes GmekeÀe oen -mebmkeÀej keÀjves keÀe DeeosMe oslee nw~ Fve leceece IeìveeDeeW keÀes ³eeo keÀjles ngS
kebÀme keÀes keÀeMeer keÀer veeìd³eceb[ueer odJeeje Òemlegle veeìkeÀ `ve=efmebneJeleej' keÀe Òemebie ³eeo Deelee nw : -
nefjêesn erveecekeÀ veiejer keÀe jepee efnjC³ekeÀM³eHeg Del³eble Del³ee®eejer, DeOeceea, Dev³ee³eer,
Ieceb[er, MeesGþer Leer~ GmekesÀ MeesF&MJej keÀer MejCe ueer~ FmekesÀ HeM®eeled je#emeer ÒeJe=efÊe kesÀ efnjC³ekeÀM³eHeg keÀes YekeÌle Òenueeo Heg$e jlve
ÒeeHle ngDee~ efnjC³ekeÀM³eHeg Kego keÀes ner YeieJeeve mecePelee Lee Deewj DeHeves Iej -HeefjJeej mecesle Hetjer
Òepee mes peyejve DeHeveer Hetpee keÀjJeelee Lee~ uesefkeÀve GmekesÀ Heg$e Òenueeo ves GmekeÀer GHeemevee keÀj ves-
veece mcejCe keÀjves mes FbkeÀej keÀj efo³ee~ Jen YeieJeeve efJeve ceeveves Jeeues Òenueeo keÀes DeveskeÀ -DeveskeÀ lejerkesÀ mes ceejves keÀe Òe³elve efkeÀ³ee, peye mekeÀ ueDel³ee®eej
Heg$e Hej DeHeveer ®ejce Hej HengB®e ie³ee lees YeieJeeve ve=efmebn Kebyee HeÀeæ[keÀj ÒekeÀì nesles nQ Deewj
efnjC³ekeÀM³eHeg keÀe JeOe keÀj mebmeej keÀes Gmemes cegeqkeÌle efoueeles nQ~ Flevee vee ìkeÀ osKeves kesÀ yeeo kebÀme
Del³evle ¬etÀodOe -J³eûe neskeÀj veeìkeÀ yebo keÀjJee oslee nw Deewj DeHeves jep³e ceW veeìkeÀ Deewj mebieerle Hej
Hetjer Heeyeboer ueiee oslee nw~ meeLe ner veeìkeÀ ceb[ueer keÀes HeÀeBmeer keÀer mepee veiej kesÀ yeenj osves keÀe
DeeosMe oslee nw~ FmekesÀ meeLe ner DeHeves jep³e ceW IeeskeÀer GHeemevee, Oece& -keÀce& keÀer efMe#ee veneR oer peeSieer~ yeefukeÀ Deye kebÀme ner meyekeÀe YeieJeeve nw~ cebefojeW
mes YeieJeeve keÀer cetefle &nìekeÀj YeieJeeve Þeer kebÀme efkeÀ cetefle &Deewj cebefojeW keÀer mLeeHevee keÀer peeleer nw~ pees
ueesie kebÀme keÀes DeHevee YeieJeeve ceeveves mes FbkeÀej keÀjles nQ GvekesÀ Iej -odJeej peuee efoS peeles nQ, GvnW
ce=l³egob[ keÀer mepee efceueleer nw~ kebÀme kesÀ Ssmes J³eJenej keÀe efJeêesn keÀjves He jc e i e O em e s v e ey e g j e rl e j n
kegÀ®eue osleer nw~ kebÀme HeeB®e meew SkeÀ ceneHebef[leeW odJeeje YeieJeeve ÞeerkebÀme keÀe peeHe veiej ®eewHeeue ceW
keÀjJeelee nw Deewj DeHeves ceb$eer Òeuebye keÀes kebÀme -Oece& keÀe ceneHegpeejer efve³egkeÌle keÀjlee nw~ Fm eer ojc³eeve
SkeÀ Ieìvee Ieefìle nesleer nw~ kebÀme kesÀ MJemegj ceieOe vejsMe pejemebOe DeMJecesOe ³e%e keÀjles nQ efpemeceW
Ieesæ[s keÀer megj#ee keÀe oeef³elJe kebÀme keÀes efo³ee peelee nw~ keÀmeb Fmes DeHeves efueS yeæ[e mecceeve mecePekeÀj,
ceLegje k eÀe Gllejoeef³elJe DeHeves mesveeHeefle Òeod³eesle Deewj Hejce efJeMJeemeer Òeuebye keÀes meeQHekeÀj ceieOe
®euee peelee nw Deewj 12 Jemes ³egodOe keÀjkesÀ, GvnW Hejee fpele keÀjles ngSs GvekesÀ cegkegÀì pejemebOe keÀer keÀoceeW ceW jKelee nw~ FmekesÀ
yeeo pejemebOe mes mecceeefvele neskeÀj ceieOe vejsMe pejemebOe kesÀ Deefle efJeMJeemeer, Deefle efÒe³e mesveeHeefle kesÀ
meeLe ceLegje ueewìlee nw~ Je=ef$eIve ceLegje keÀe r DeeyeesnJee keÀer Keyej kebÀme keÀes osles ngS yeleelee nw efkeÀ ³eneB
ceLegje -vejsMe kebÀme kesÀ Òeefle jepecenue mecesle Hetjer Òepee ves efJeêesn -yeieeJele ísæ[ oer nw~ ³eeoJeeW kesÀ nj
Jeie& ceW kebÀme kesÀ Òeefle ¬eÀesOe, DemebleesHej efvekeÀe ÒeefleefveefOelJe keÀj jne nw vebokegÀceej Þeerke=Àceeveles nQ~ ³en osKeves ceW keÀeuee nw Hej Del³eble yeueMeener Deewj DeekeÀkeÀes obef[le keÀjves keÀe DeeosMe oslee nw~munotes.in

Page 37

37FmekesÀ yeeo kebÀme legjble Òeuebye k eÀes yegueekeÀj Gmemes efJeêesn kesÀ efJeve efoS peeves nsleg Hetíleeí keÀjlee nw~ Òeuebye Gmes yeleelee nw efkeÀ peerJeve kesÀ Debeflece efoveeW ceW Gmemes Petþ
veneR yeesuevee ®eenlee~ Jen JeemleJe ceW kebÀme keÀe efJeê esner yevekeÀj GmekeÀe efJeveeMe ®eenlee nw~ ojDe meue
Jen cenejepe Gûemesve keÀe DeJewOe Heg$e nw~ cenejepe Gûemesve ves DeepeerJeve DeHeveer Jeemevee keÀer Hetefle& keÀe
meeOeve cesjer ceeB keÀes yevee³ee, HeefjCeecemJeªHe cesje pevce ngDee~ ceQ cenejepe Gûemesve keÀe meyemes yeæ[e
Heg$e ntB, Hejvleg Fme jepeieodoer keÀe GÊejeefOekeÀejer ceQ veneR, DeefHeleg Henues oeJesoej DeeHe Je otmejs
oeJesoej JemegosJe Les~ leye ceQves efveM®e³e efkeÀ³ee efkeÀ legce oesveeW ces pees jepee yevesiee, Gmemes DeHeves
DeefOekeÀej uesves keÀe ÒeefleMeesOe DeJeM³e uetBiee~ cegPes DeHeves ce=l³eg keÀe Ye³e veneR~ ceQves peeveyegPekeÀj legcnW
TB®eeF&³ees Hej HengB®ee³ee leeefkeÀ legce efpeleveer TB®eeF& mes efiejesies, legcnW Glevee ner DeefOekeÀ keÀ<ì nesiee~
Deepe cesje meHe vee meekeÀej nes ie³ee nw Deepe meYeer legcnejs efJeêesner yeve ®egkesÀ nQ, legce Kegye TB®eeF& mes
efiejkeÀj ef yeKej jns nes~ Þeerke=ÀIejeQos ceW efyeukegÀue Demene³e -SkeÀekeÀer -efpevoieer keÀer YeerKe ceeB iejns nes~ Òeuebye kesÀ Fve yeeleeW mes ¬eÀesefOele
kebÀme Gmes peuueeoeW kesÀ nJeeues keÀj oslee nw~
FmekesÀ yeeo kebÀme, Òeod³eesle keÀes yegueekeÀj yeieeJele -efJeêesn keÀer yeele Hetílee nw lees Òeod³eesle Gmes
yeleelee nw efkeÀ Þeer ke=ÀceQves yeej -yeej ceneHegpeejer Òeuebye keÀes oer Leer Hejbleg Helee veneR ke̳eeW GvneWves DeeHelekeÀ ³en Keyej veneR
HengB®eeF&~ keb Àme kesÀ DeeosMeevegmeej Òeod³eesle peye Þeerke=ÀkebÀme GmeHej yeæ[e ¬eÀesefOele neslee nw~ Òeod³eesle kebÀme keÀe meecevee efyeukegÀue efveYe&³elee mes keÀ jles ngS
keÀnlee nw efkeÀ ke̳ee legce D eHeves peerJeve mes me®eceg®e megKeer, mebleg<ì Deewj KegMe nes? Deye ceQves legcneje
efvene³eleer mJeeLeea, efIeveew vee mes efIeveewvee ªHe osKee nw~ ceQves DeepeerJeve mJes®íe mes legcnejer mesJee keÀer,
Deye mJes®íe mes ner ceªBiee~ ³en keÀnles ngS Jen DeHeve erkeÀìej mes Deelcenl³ee keÀj ueslee nw~
³en osKekeÀj kebÀme keÀnlee nw efkeÀ Deye lekeÀ ve peeves efkeÀleveer nl³eeSB nes ®egkeÀer nQ, MeJeeW kesÀ
{sj Hej MeJeeW kesÀ {sj ueie ®egkesÀ nw, Gve meye kesÀ veer®es kebÀme keÀe MeJe oye ie³ee nw~ kebÀm eÞ e e r k e = À < C eD e e w j
GvekeÀer yeeBmegjer keÀer Oegve mesYe³ee¬eÀevle nes Gþlee nw Hej Gmes ³en efJeMJeeme veneR neslee efkeÀ ceneyeueer,
ceneHeje¬eÀceer, HejcelespemJeer ÞeerkebÀme YeieJeeve Þeerke=Àceve mees®elee nw efkeÀ pees FmekesÀ efJe©odOe efmej GþeSiee, GmekeÀe efmej keÀeì efue³ee peeSiee ke̳eeWefkeÀ Jen
DeHejepe³e nw~ Hej yeej -yeej yebmeer keÀer OJeefve mes Ye³ee¬eÀevle nes keÀj Þeerke=ÀceeBielee mee Òeleer le neslee nw~ veeìkeÀ ³ener meceeHle nes peelee nw~
5.4Hee$e ®eefj$e -ef®e$eCe
`keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkeÀ kesÀ Hee$e nw~ cenejepe Gûemesve, kebÀme, Deefmle, mJeeefle,
osJekeÀer, JemegosJe, Òeod³eesle, Òeuebye, yeengkeÀ Deewj Je=ef$eIve~ FveceW k eÀLee kesÀ cegK³e Hee$eeW ¬eÀceMe: kebÀme,
mJeeefle, Deefmle, osJekeÀer, Òeuebye, Òeod³eesle, kesÀ ®eefj$e Hej ÒekeÀeMe [euee ie³ee nw pees efvecveefueefKele nw -
kebÀme :
`keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkeÀ kesÀ MeercegK³e Hee$e kebÀme nw~ Fme veeìkeÀ keÀe kebÀme HeewjeefCekeÀ keÀLee ceW ef®eef$ele kebÀme mes efYevve nw, ke̳eeWefkeÀ
uesKekeÀ ves keÀLeevekeÀ keÀer DeeJeM³ekeÀleevegmeej kebÀme kesÀ peerJeve ceW Ieefìle IeìveeDeeW keÀes HeefjJeef le&le efkeÀ³eemunotes.in

Page 38

38nw~ JeemleJe ceW kebÀme SkeÀ Deefle cenllJeekeÀeb#eer, mJes®íe®eejer, Dev³ee³eer, Del³ee®eejer, ogje®eejer,
DeefYeceeveer, pevelee keÀe Ketve ®etmeves Jeeuee Deefle ¬etÀj MeeskesÀ efmej, D eeBKe Gþeves Jeeuees keÀer DeeBKes keÀeì oslee nw~ Jen DeHeves meYeer efJejesefOe³eeW -efJeêesefn³eeW kesÀ
oyeekeÀj kegÀ®euekeÀj meYeer Hej SkeÀí$e Hetjer Òepee mes DeHeveer Hetpee keÀjves Hej yeeO³e keÀjlee nw, pees
GmekeÀer GHeemevee veneR keÀjlee, Gmek eÀes ce=l³et ob[ oslee nw~ FmekesÀ yeeJepeto Gmes peye mes osJekeÀer -
JemegosJe kesÀ DeeþJes Heg$e, veboueeue Þeerke=Àcenevelece F&MJejer³e MeeqkeÌle mecHevve ÒeefleYee keÀe Helee ueiee nw l eye mes Jen ceve ner ceve Del³evle
GodefJeive, yes®ewve, DeHeveer ce=l³et kesÀ [j mes HetCe&le DeeMebefkeÀle nw efkeÀ keÀneR ke=Àmes efvekeÀuekeÀj GmekeÀe JeOe ve keÀj oW~ ke=À®ewve mes jn Heelee nw ve ner jele keÀes Meeefvle mes mees Heelee nw~ Fme ¢M³e keÀes veeìkeÀ ceW yeKetyeer oMee&³ee
ie³ee~
keÀbme ye®eHeve ceW yengle MeebefleefÒe³e, menpe -megueYe, ceOegYeemes Òesce keÀjves Jeeuee, Dem$e -Mem$e mes otjer yeveeS jKevesJeeuee, pebieueer -peerJeeW kesÀ Òeefle Yeer meÛo³eer,
o³eeueg, ke=ÀHeeueg, efJevece´ mJeYeeJe Jeeuee yeeuekeÀ Lee, Hejvleg Hetjs meceepe kesÀ meeceves yeej -yeej DeHeves efHelee
Gûemesve mes [jHeeskeÀ, keÀe³ej, veHegbmekeÀ keÀn keÀj ¬eÀesefOele nesves, DeHeceeefvele, eflejmke=Àle nesves kesÀ keÀejCe
GvekeÀer DeJensuevee keÀjves ueielee nw Deewj Deblele: GvekeÀe efJeêesn keÀjkesÀ GvnW yeboer yeveekeÀj mJe³eb ceLegje
kesÀ efmebnemeve Hej efJejep eceeve neslee nw~ kebÀme efveM®eueer mJeeefle mes efveM®eue Òesce keÀjves kesÀ yepee³e ncesMee
Gmes SkeÀ ceesnjs kesÀ ªHe GHe³eesie keÀjlee nw~ DeHeveer yenve osJekeÀer mes Yeer Deìtì -Demeerce Òesce keÀjlee nw
Hejvleg yenve keÀer DeeþJeer mebleeve odJeeje DeHeveer ce=l³eg keÀer met®evee Heeles n erDeHeves veJeefJeJeeefnle pegieue
peesæ[er osJekeÀer JemegosJe keÀes keÀejeieej keÀer keÀeue keÀesþjer ceW [eue oslee nw~ Helveer Deefmle keÀer nj yeele
Gmes DenbkeÀejHetCe& ueieleer nw efpemekesÀ keÀejCe Jen Gmeke Àe ieuee IeeWì keÀj ceej oslee nw~ Gmeves DeHeveer
ÒesefcekeÀe mJeeefle Deewj Helveer Deefmle oesveeW keÀe GHe³eesie efmeHe&À DeHevee mJeeLe& efmeodOe keÀjves kesÀ efueS efkeÀ³ee
Deewj oesveeW keÀes Deblele: ce=l³eg kesÀ Ieeì Gleej efo³ee ke̳eeWefkeÀ efke Àmeer keÀe GmekesÀ efJejesOe ceW yeesuevee Gmes
mJeerkeÀej veneR Lee~
kebÀme, efnjC³ekeÀM³eHeg Deewj Òenueeo keÀe veeìkeÀ osKeves kesÀ yeeo DeHeves ceLegje jep³e ceW
mebieerle, veeìkeÀ Deewj YeieJeeve keÀer Hetpee keÀjves Hej HetCe&le: ÒeefleyevOe ueiee oslee nw, ke̳eeWefkeÀ keÀneR ve
keÀneR Þeerke=ÀDel³evle Ye³eYeerle neskeÀj DeHeves jep³e mes YeieJeeve keÀe DeefmlelJe meceeHle keÀjves keÀe Òe³elv e keÀjlee nw
Deewj DeHeveer cetefle& cebefojeW ceW mLeeefHele keÀjJeelee nw, DeHeves veece keÀe peeHe keÀjJeelee nw~ neueeBefkeÀ Jen
SkeÀ MetjJeerj leLee ceneHeje¬eÀceer ³eesodOee Lee, jepee Lee leYeer ceieOe vejsMe pejemebOe ves DeMJecesOe ³e%e kesÀ
Ieesæ[s keÀer megj#ee keÀe oeef³elJe kebÀme kesÀ kebÀOes Hej meeQHee Lee, Deewj kebÀme ves 12 Jeyeæ[s jepeeDeeW mes ³egodOe keÀjkesÀ GvekeÀes Hejeefpele keÀjkesÀ nejs ngS jepeeDeeW kesÀ cegkegÀì pejemebOe kesÀ ®ejCeeW
Hej jKe oslee nw, pees efkeÀ GmekeÀer Metj, Jeerjlee Deewj MeeqkeÌleMeeueer ³eesodOee keÀe Heefj®ee³ekeÀ nw~ kebÀme
efpeve Òeuebye Deewj Òeo³eesle Hej DeHeves jep³e ceLegje keÀe oeef³elJe meeQHekeÀj pejemebOe kesÀ DeMJecesOe ³e%e ceW
12 JeoesveeW DeHeves efvepeer efnle kesÀ GodosM³e, mJes®íe mes kebÀme kesÀ De®ís -yegjs keÀceeX kesÀ menYeeieer yeves Les~
DeHeveer efYevve -efYevve keÀejCeeW mes kebÀme keÀer íe³ee y eves ngS Les, uesefkeÀve Þeerke=ÀHetJe& ner oesveeW cenejepe kebÀme kesÀ Òeefle efJeêesn keÀjles nQ Deewj FmekeÀer YevekeÀ kebÀme keÀes keÀeveeWkeÀeve veneR
ueieves Heeleer~ Deblele: kebÀme odJeeje GvekeÀe peerJeve Yeer mecee Hle neslee nw~ kebÀme efyeukegÀue efvemmene³e,
efveHeì, DekesÀuee, Ye³ee¬eÀevle jn peelee nw~munotes.in

Page 39

39mJeeefle :
HeewjeefCekeÀ keÀLeeDeeW ceW ef®eef$ele Hetlevee mes Deueie Fme veeìkeÀ keÀer Heglevee keÀe veeje mJeeefle nw
pees efkeÀ SkeÀ meeOeejCe ³eeoJe keÀv³ee nw Deewj kebÀm e mes DeieeOe Òesce keÀjleer nw~ Jen kebÀme mes efveMíue Òesce
keÀjleer nw~ Jen Del³ebvle menpe, mJeeYeeefJekeÀ efveM®eue Òesce keÀjles ngS kebÀme keÀes DeHevee meJe&mJe meceefHe&le
keÀj osleer nw~ GmekeÀe Òesce efmeHe&À l³eeie, yeefueoeve, meceHe&Ce, Deelceeslmeie& Deewj Òeefleoeve peevelee nw,
Gmeves DeHeves Fme Òesce kesÀ yeoues kebÀme mes keÀYeer kegÀí efue³ee veneR nw~ uesefkeÀve kebÀme ves ncesMee mJeeefle kesÀ
Òesce keÀe Fmlesceeue ner efkeÀ³ee nw~ Gmes DeHeveer Yee³ee& yeveeves kesÀ y epee³e GmekeÀe efJeJeen DeHeves ye®eHeve kesÀ
efce$e mesveeHeefle Òeod³eesle mes keÀjJee oslee nw leeefkeÀ Òeod³eesie Hej meowJe vepej yeveeS jKe mekesÀ~ kebÀme kesÀ
keÀnves Hej mJeeefle Hetlevee je#emeer keÀe ªHe OeejCe keÀj Þeerke=ÀkeÀer nl³ee keÀjves keÀe Òe³eeme keÀjleer nQ efpeveceW efmeHe&À Þeerke=ÀefHeueeves kesÀ HetJe& Jener penj KeekeÀj Deelcenl³ee keÀj uesleer nw ke̳eeWefkeÀ Jen Deye efkeÀmeer Yeer lejn kebÀme kesÀ
mJeeLe&HejkeÀ J³eJenej mes, meÊee keÀer oewæ[ ceW GmekesÀ meeLe Yeeieles -Yeeieles LekeÀ ®egkeÀer nw~ efpeme kebÀme kesÀ
efueS mJeeefle DeHeves efveMíue Òesce keÀer kegÀyee&veer keÀjleer nw Jener kebÀme GmekesÀ cejCeesHejevle mejsDeece GmekesÀ
MeJe keÀes HeÀeBmeer Hej ueìkeÀeves keÀe DeeosMe oslee nw~ Fme ÒekeÀej keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ Fme veeìkeÀ ceW
mJeeefle keÀer Denced YetefcekeÀe nw efpemekesÀ efyevee veeìkeÀ keÀer keÀLee keÀoeefHe jes®ekeÀ veneR yeve Heeleer~
Deefmle :
`keÀLee SkeÀ k ebÀme keÀer' ceW Deefmle ceLegje vejsMe kebÀme keÀer Yee³ee& (Helveer) nw leLee ceieOe vejsMe
pejemebOe keÀer Heg$eer nw~ neueeBefkeÀ HeewjeefCekeÀ keÀLeeDeeW kesÀ Devegmeej ceieOe kesÀ jepee pejemebOe keÀer oesveeW
Hegef$e³eeW Deefmle Deewj ÒeeefHle keÀe efJeJeen kebÀme kesÀ meeLe ngDee Lee~ uesefkeÀve Fme veeìkeÀ ceW efmeHe&À Deefmle
kesÀ ®eefj$e keÀes ner oMee&³ee ie³ee nw~ Deefmle Del³eble ©HeJeleer, meewvo³e& Je ³eewJeve mes Yejer ngF& Helveer nw
leLee DeHeveer megvojlee mes kebÀme keÀes DeHeveer osn ³ eef<ì mes, MeejerefjkeÀ ieþve keÀes efoKeeles ngS DeHeveer Deewj
Deeke=À<ì -DeekeÀefJen ®eenleer nw efkeÀ kebÀme Ye³ecegkeÌle neskeÀj peerJeve keÀer meejer ef®ebleeSB l³eeie keÀj SkeÀ meeOeejCe
J³eeqkeÌle k eÀer lejn Gmemes Ketye Òesce keÀjs~ Jen ³en Yeer Yeueer -YeeBefle peeveleer nw efkeÀ kebÀme keÀer meHeÀuelee kesÀ
Heerís GmekesÀ efHeleepeer keÀer Dendce YetefcekeÀe nw~ Gmes jepeieodoer Hej yewþeves mes ueskeÀj GmekesÀ jep³e keÀer
megj#ee keÀjves, mece=odO eMeeueer jepee yeveeves mes ueskeÀj jep³e efJemleej lekeÀ nj SkeÀ #es$e ceW Heie -Heie Hej
Deefmle kesÀ efHeleepe erves ner kebÀme keÀes mebYeeuee nw Deewj FmeefueS Gmes DeHeves efHeleepeer Hej ieJe& nw~ peye
kebÀme kesÀ efHeleepeer keÀer ieJeeaueer yeeleW keÀnles ngS Gmes keÀe³ej, Yeer© [jHeeskeÀ keÀnleer nw lees kebÀme Gmemes
ef®eæ{ peelee nw, GmekeÀer DeJensuevee keÀjves ueielee nw pees Jen efyeukegÀue yejoe&Mle veneR keÀj Heeleer~ Jen
kebÀme keÀes veHetbmekeÀ keÀnles ngS GmeHej ìtì Heæ[leer nw~ kebÀme De Hevee ³en DeHeceeve menve veneR keÀj Heelee
Deewj Deefmle keÀe ieuee IeeWì keÀj ceej [euelee nw Deewj pevelee ceW IeesefkeÀer meHe&obMe (meeBHe keÀeìves mes) mesce=l³eg nes ieF& Deewj Hetjs jepekeÀer³e mecceeve kes À meeLe FvekeÀe Debeflece
mebmkeÀej efkeÀ³ee peeS~ Fme ÒekeÀej veeìkeÀ ceW Deefmle keÀer YetefcekeÀe Yeer Del³evle cenllJeHetCe& nw efpemekesÀ
meeLe kebÀme keÀe Jeelee&ueeHe Deefmle Deewj kebÀme oesveeW keÀer ceveesYeeJeveeDeeW keÀes mecePee pee mekeÀlee n w~
osJekeÀer :
osJekeÀer kebÀme keÀer ®e®esjer yenve nw efpememes Jen DeeieeOe Demeerce Òesce keÀjlee nw~ kebÀme keÀes pewmes
ner Helee ®euelee nw efkeÀ osJekeÀer, GmekesÀ Hejceefce$e JemegosJe mes Òesce keÀjleer nw, Jen legjble Fme efce$elee keÀes
efjMl es ceW yeouelee nw Deewj mJe³eb meejLeer yevekeÀj yenve osJekeÀer keÀes memegjeue HengB®eeves efvekeÀuelee nw leYeermunotes.in

Page 40

40Gmes %eele neslee nw efkeÀ osJekeÀer -JemegosJe keÀer DeeþJeeR mevleeve kesÀ neLeeW GmekeÀer ce=l³eg megefveefM®ele nw, Jen
legjble osJekeÀe r-JemegosJe keÀes keÀejeieej ceW [eue oslee nw~ FmekesÀ yeeo mes ner osJekeÀer kesÀ peerJeve ceW ³eelevee
keÀer keÀesF& meercee veneR jn peeleer~ GmekesÀ SkeÀ -SkeÀ Heg$e keÀes kebÀme Hewoe nesles ner peceerve Hej HeìkeÀkeÀj
ceej oslee nw~ DeeBKees ceW yeýe eIeele kesÀ DeeBmeg Deewj DeeB®eue ceW Jeelmeu³e keÀe Dece=le legu³e otOe efueS osJekeÀer
Heg$e -efJe³eesie keÀes efpeme oo&veekeÀ Heeræ[e mes iegpejleer nw GmekeÀe JeCe&ve keÀjvee keÀoeefHe mebYeJe veneR nQ~
ceLetje efkeÀ jepeieodoer keÀes ueskeÀj kebÀme keÀj ceve cej®e GHepes jesneueeBefkeÀ kebÀme keÀes yenve osJekeÀer odJeeje Heefle keÀe He#e uesvee veie Jeejeueielee nw~ osJekeÀer keÀer Fve yeeleeW
keÀe, efkeÀ JemegosJe ceLegje keÀe jep³e næ[HeÀ veneR ®eenles Les, yee fukeÀ GvneWves jepee Heeb[g keÀer ceoo mes
ceLegje keÀer j#ee keÀer nw, kebÀme Hej keÀesF& ÒeYeeJe veneR Heæ[lee nw~ Þeerke=ÀmegefveefM®ele nw, GmekeÀer ceeO³ece yeveleer nw osJekeÀer~ Fme lejn keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ `keÀLee SkeÀ kebÀme
keÀer' veeìkeÀ keÀer kesÀvê efyevog osJekeÀer ner nw~
Òeuebye :
Òeuebye kebÀme keÀe efce$e nw~ Jen cenejepe Gûemesve keÀer veepee³epe mevleeve nw~ GmekeÀer ceeB
Gûemesve keÀer DeveskeÀ jKewueeW ceW mes SkeÀ Leer~ Jen kebÀme mes Gce´ ceW yeæ[e Lee, Dele: Deûepe nesves kesÀ keÀejCe
ceLegje keÀe YeeJeer jepee Gmes ner nesvee ®eeefnS Lee~ uesefkeÀve ®etBefkeÀ GmekeÀer ceeB mes cenejepe Gûemesve ves
efJeJeen keÀjkesÀ Gmes Heg$e keÀe ceeve -mecceeve ³ee opee& keÀYeer veneR efo³ee~ Fme yeele keÀer ìerme Òeuebye keÀes
DeepeerJeve kebÀme keÀe ogMceve yevee osleer nw~ Jen kebÀme kesÀ nj SkeÀ kegÀke=Àl³e keÀes yeæ{eJee oskeÀj Gmes
meHeÀuelee keÀer TB®eeF& keÀer ®ejce lekeÀ HengB®eekeÀj THej mes veer®es {kesÀue keÀj efieje osvee ®een leen w ~k e b À m e
keÀer iewjneefpejer ceW pevelee ceW GmekesÀ Òeefle efJeêesn keÀer YeeJevee Yejlee nw Deewj FmekesÀ efJeodJeeje H etís peeves Hej Del³evle efveefYe& keÀlee mes Ssmes peJeeye oslee nw ceevees keÀHeÀve DeHeves efmej Hej yeeBOe keÀj
Dee³ee nes~ G mekeÀe kebÀme kesÀ meeceves ³en mJeerkeÀej keÀjvee efkeÀ Gmeves ncesMee mes DeHeves DeefOekeÀejeW keÀe
ÒeefleMeesOe uesves kesÀ efueS GmekeÀe meeLe efo³ee, GmekeÀe meJe&veeMe ®eene, oMee&lee nw efkeÀ Jen yengle efve[j,
efveYeeakeÀ nw~ DeHeveer efce$elee ke Àer Deeæ[ ceW DeHeves GodosM³e keÀer Hetefle& keÀjlee nw~ Þeerke=ÀkebÀme keÀes osKekeÀj GmekeÀer ceveeskeÀecevee HetCe& nesleer nw~ kebÀme GmekeÀer efve efYe&keÀlee keÀes yejoe&Mle veneR keÀj
Heelee Deewj Gmes peuueeoeW kesÀ neLeeW meeQH e oslee nw ke̳eeWefkeÀ Jen DeHeves efce$e keÀe efJeMJeemeIeele menve veneR
keÀj Heelee~ Deble: Fme veeìkeÀ ceW Òeuebye keÀer YetefcekeÀe Yeer cenllJeHetCe& nw~
Òeod³eesle :
Òeod³eesle kebÀme keÀe DeefYevve efce$e Deewj efJeMJeemeHee$e mesveeHeefle nw~ y e®eHeve keÀe efce$e nesves kesÀ
keÀejCe Jen kebÀme keÀes Yeueer -YeeBefle peevelee mecePelee nw Deewj GmekeÀer nj SkeÀ F®íe -Deefve®íe keÀe
O³eeve jKeles ngS jepee%ee keÀe DevegHeeueve keÀjlee nw~ ³eneB lekeÀ efkeÀ mJeeefle kebÀme keÀer Òes³emeer nw, peevele s
ngS Yeer Gmemes efJeJeen keÀjlee nw~ kebÀme keÀes meÊee kesÀ TB®es efMeKej lekeÀ HengB®eeves ceW Òeod³eesle keÀer Dendce
YetefcekeÀe nw~ uesefkeÀve Jen kebÀme kesÀ efIeveewves ªHe mes, GmekesÀ Gob[, G®íb=Keue, efvejbkegÀMe, Ieceb[er,
mJes®íe®eejer mJeYee Je mes Ie=Cee keÀjlee nw~ Fve leceece keÀejCeeW mes Òeod³eesle keÀe efJeêesner yevelee nw~ kebÀme
kesÀ Òeefle pevelee kesÀ efJeêesnelcekeÀ nesves keÀer Keyej GmekeÀes veneR oslee nw~ peye kebÀme, Òeod³eesle mes Þeerke=ÀkeÀes {tBæ{ keÀj ueeves keÀe Deeo sMe HeekeÀj Yeer GvnW {tBæ{ keÀj ues Deeves ceW DemeHeÀue neslee nw lees kebÀme
Del³evle ¬eÀesefOele neskeÀj Òeod³eesle keÀes Kejer -Keesìer megveelee nw~ Òeod³eesl e GmekesÀ leerKes ÒenejeW mes leefve keÀ
Yeer Ye³eYeerle veneR neslee, yeefukeÀ Del³evle efve[ jlee-efveYeeakeÀlee mes kebÀme mes Hetílee nw -ke̳ee legce
me®eceg®e KegMe nes, megKeer nes? legceves peerJeve ceW pees ®eene efkeÀ³ee, pees ®eene, Hee³ee~ ceQves Yeer DeepeerJeve
mJes®íe mes legcnejer mesJee keÀer, legcnejs nj Dev³ee³e keÀes yejoe&Mle e fkeÀ³ee uesefkeÀve Deye Deewj veneR~ ceQvesmunotes.in

Page 41

41mJes®íe mes legcnejer mesJee keÀer, Deye mJes®íe mes ner DeHeveer ce=l³et keÀe JejCe keÀjlee ntB~ Flevee keÀnkeÀj Jen
DeHeves meerves ceW keÀìej ceejkeÀj Deelcenl³ee keÀj ueslee nw~
Fme ÒekeÀej kebÀme keÀe Deef Yevve efce$e Òeod³eesle Yeer Fme veeìkeÀ keÀe DeefYevve Hee$e nw~
5.5meejebMe
Fme FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes efJeÐeeefLe&³eeW ves `keÀLee SkeÀ kebÀme' veecekeÀ SkeÀebkeÀer keÀe mecHetCe&
DeO³e³eve efkeÀ³ee nw veeìkeÀ kesÀ keÀLeevekeÀ Deewj Hee$e SJeb ® eefj$e ef®e$eCe kesÀ DeO³e³eve kesÀ HeM®eeled
efJeÐeeLeea meYeer ÒekeÀej kesÀ J³eeK³eelcekeÀ ÒeMve, oerIeexllejer Je ueIegllejer ÒeMveeW kesÀ Gllej os mekeWÀies~
5.6meboYe& meefnle J³eeK³ee keÀe SkeÀ GoenjCe
’meÊee kesÀ efMeKej Hej nce efyeuekegÀue Dek esÀues nQ~ keÀesF& Yeer Ssmee veneR efpeme Hej efJeMJeeme keÀj
mekeWÀ~ meye meÊee, DeefOekeÀej, Oeve kesÀ ueeue®e ceW nceejs DeHeves yeves nQ~ nce ®eenles nQ legce nceejer
mene³elee keÀjes~“ (He=<þ -57)
meboYe& :
Òemlegle DeJelejCe nceejs Heeþ³eHegmleke À `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' mes efue³ee ie³ee nw~ Fme veeìkeÀ
kesÀ veeìkeÀkeÀej o³ee ÒekeÀeMe efmevne nQ~
Òemebie :
Òemlegle keÀLeve kebÀme DeHeveer ÒesefcekeÀe mJeeefle mes keÀnlee nw efkeÀ meÊee kesÀ efMeKej Hej Jen
efveleevle DekesÀuee nw~ GmekesÀ De Heves ueesie Yeer mJeeLe& kesÀ keÀejCe ner Gmemes pegæ[s nw~ kebÀme keÀes Dev³ee³eer
Del³ee®eejer mecePeles nQ~ meyekeÀe PegkeÀeJe Deye Þeerke=ÀYeefJe<³eJeeCeer kesÀ Devegmeej osJekeÀer kesÀ DeeþJes Heg$ e kesÀ ceeO³ece mes ner kebÀme keÀe JeOe nesiee~ FmeefueS kebÀme
keÀe Ûo³e Þeerke=ÀJeOe ve keÀj [eueW, FmeefueS Jen mJeeefle mes GmekeÀer mene³elee c eeBielee nw~
J³eeK³ee :
veeìkeÀkeÀej o³ee ÒekeÀeMe efmevne ves DeHeves Fme veeìkeÀ `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' kesÀ ceeO³ece mes
³en oMee&³ee nw efkeÀ peye mes kebÀme ves ³en YeefJe<³eJeeCeer megveer nw efkeÀ osJekeÀer -JemegosJe keÀer DeeþJeer mevleeve
kebÀme keÀe JeOe keÀjsieer, GmekesÀ HeeHeeW keÀe Deble keÀjsieer, Gme efove mes kebÀme kesÀ ceve keÀer GodefJeivelee
(yes®ewveer) keÀer keÀesF& meercee veneR nw~ Jen Gme efove mes Ye³ee¬eÀevle, DeebleefkeÀle nw~ Gmes DeHeves ®eejeW
lejHeÀ Þeerke=ÀceW ®ewve mes mees Heelee nw~ Helveer Deefmle kesÀ efHelee ceieOe kesÀ jepee pejemebOe keÀer Hetjer mene³elee ueskeÀj kebÀme
Del³evle DenbkeÀejer -efvejbkegÀMe ne slee ®euee peelee nw~ Fme yeele keÀes Deefmle Yeueer -YeeBefle mecePeleer nw,
Deewj Jen yeej -yeej kebÀme kesÀ meeceves DeHeves efHelee keÀer cenevelee keÀe yeKeeve keÀjleer nw efpemekesÀ menejs
kebÀme kesÀ Fme Dee®ejCe mes og Keer neskeÀj GmekeÀer DeewkeÀele ³eeo efoueeleer nw~ Fme Ieìvee mes kebÀme kesÀ ceve
ceW DeHeveer Demegj#ee, DeHeves DeefmlelJe Deewj Deefmcelee keÀe Keleje ceB[jeves ueielee nw, ce=l³et keÀe Kelejemunotes.in

Page 42

42lees nw ner~ Ssmes ceW kebÀme DeHeves ye®eHeve kesÀ efce$e Deewj mesveeHeefle mes DeHevee r megj#ee megefveefM®ele keÀjlee nw
Deewj Òeod³eesle Hej vepej jKeves kesÀ efueS DeHeveer ÒesefcekeÀe mJeeefle mes keÀnlee nw efkeÀ meÊee kesÀ efMeKej Hej
Jen efveleevle DekesÀuee nw~ GmekesÀ efvekeÀìJeleea meYeer ueesie mJeeLeea nQ~ Jen efkeÀmeer Hej efJe MJeeme veneR keÀj
mekeÀlee, Òeod³eesle Hej Yeer veneR~ FmeefueS Jen mJeeefle mes Devegve³e -efJeve³e keÀjlee nw efkeÀ Jen GmekeÀer
mene³elee keÀjs~ peye mJeeefle GmekeÀer mene³eleeLe& lew³eej nes peeleer nw lees Jen Gmes meewievOe efKeueekeÀj,
Je®eve ueskeÀ j Òeod³eesle mes efJeJeen keÀj, Gme Hej vepej jKekeÀj, GmekeÀer Heue -Heue keÀer peevekeÀejer kebÀme
keÀes osves keÀer mene³elee ceeBielee nw~
efJeMeskebÀme odJeeje mJeeefle mes efkeÀ³ee ie³ee GHe³eg&keÌle efveJesove GmekeÀer efvene³ele mJeeLeea, G®í =bKeue
ÒeJe=efÊe, Òesce kesÀ mebbyebOe keÀe leej -leej keÀjves Jeeueer meewievOe -Je®eveJeodOelee efmeHe&À efvepeer efnle kesÀ efueS
Fmlesceeue keÀjves keÀer ÒeJe=efÊe keÀes, DeefJeMJeeme keÀes oMee&lee nw~
1) meboYe& meefnle J³eeK³ee :
1) ’Fme Deìejer mes Gme Deìejer lekeÀ, efkeÀ LekeÀkeÀj veeRo Dee peeS -SkeÀ #eCe kesÀ efueS ner mener,
pewmes F®íeDeeW keÀe ef#eeflepe efmekeÀgæ[ves ueiee, meye kegÀí efmeceìkeÀj kesÀJeue SkeÀ F®íe ye®eer nw -
veeRo~“ (He=<þ -35)
2) ’ke̳ee Heg©keÀe ÒeleerkeÀ nw~~“ (He=<þ -38)
3) ’keÀye megvee Lee ³en Deì dìneme? JeDeepe Yeer nceW megveeF& Heæ[lee nw -Jewmee ner J ³ebi³ece³e, eflejmkeÀej Yeje~ jesce -jesce keÀes
DeHeceeefvele, ueebefíle keÀjlee -mee.“( H e = < þ -37)
4) nce pevce mes ner kegÀí Ssmes nQ~ nce meoe mes meHeves osKeles nQ, Gme mebmeej kesÀ efpemeceW yeye&jlee
veneR nesieer~ meye meceeve neWies~ ceveg<³e ceW ceveg<³e kesÀ efueS keÀ©Cee nesieer~ cecelee nesieer~
5) H³eej keÀer PeBkeÀjer [lej Hej Fleves keÀeBìs nQ ³en Henues mes peeveleer lees Hewj ner ve jKeleer~ ceeBie
uees, pees ceeBievee ®eenles nes~ ceQ Je®eveyeodOe ntB Deewj legcnejs Òesce ceW Heeieue~ Ssm ee DekeÌmej efHeÀj
veneR DeeSiee~ ceeBiees~
6) ’Deewj peye cesje Heg$e ®eue yemee lees cegPes ueiee efkeÀ ³eeoJe ceeleeDeeW ves cesje Heg$e cegPemes íerve
efue³ee~ ceQves mJe³eb DeHeves Heg$e keÀer nl³ee keÀj oer~“
7) ceQ LekeÀ ieF& ntB~ legcneje meeLe ve ítì peeS, Fme Ye³e mes meÊee keÀer oewæ[ ceW legcnejs Heerís -Heerís
Yeeieleer jner~ Deye... Deewj Deye cegPemes veneR Yeeiee peeSiee~ ceQ LekeÀ ieF& ntB~ efyeukegÀue LekeÀ ieF&
ntB~
8) ’cesjs efueS legce oesveeW ner meceeve Les~ ceQves efveM®e³e efkeÀ³ee, legce oesveeW ceW pees Yeer jepee yevesiee,
Gmemes ceQ DeHevee DeefOekeÀej íerveves keÀe ÒeefleMeesOe uetBiee~“
9) ceQves legcnejer nl³ee veneR keÀer~ ceQves lees nl³ee keÀer nw Gme ÒeefleieJe& keÀer, pees cesje ieJe& menve veneR
keÀj mekeÀlee, ®eens Jen H elveer nes, efce$e nes, yenve ³ee efHelee nes~ Gmes ve<ì nesvee ner nw~
10) ’keÀewve -mee DeeþJeeB? keÀesF& Yeer DeeþJeeb nw~ DeeþJeeb... DeeþJeeb ³ee Deeþ ceW mes keÀesF& SkeÀ...
keÀesF& Yeer SkeÀ~“
11) ’legcneje ³en YeeF& legcnW Deewj kegÀí veneR os me kesÀiee -efmeJee³e ³eb$eCee, keÀejeieej Deewj keÀ<ì
kesÀ~ jes uees~ cesjer ogueejer yenve jes uees~“munotes.in

Page 43

4312) ’Deepe mes ³eeoJe -meece´ep³e ceW veeìkeÀ veneR nesies~ Deepe mes mebieerle keÀe efveosJeesHeemevee, Oece&efMe#eeDeeW keÀe efve13) ’veejer keÀer mecemle MeejerefjkeÀlee, ceeveefmekeÀlee Deewj YeeJegkeÀlee keÀe kesÀvê ke̳ee GmekeÀer keÀesKe ner
nw?“
14) ’cesje ÒeefleMeesOe ³ener Lee efkeÀ legcnW Flevee TB®ee GþeTB, Flevee TB®ee efkeÀ JeneB mes efiejkeÀj legce
Fleves Deenle nes efkeÀ menve keÀj mekeÀes~ ceQ DeHeves GodosM³e ceW meHeÀue jne~“
15) ’neB, cegPes DeHeves efHelee Hej ieJe& nw~ ceQ nBme jner Leer~ legce Hej nBme jner Leer~ Deewj nBmetieer~ legce
ke̳ee keÀj mekeÀles nes? legcnW Flevee [jles nes, ³en peeveleer lees ceieO e mes Deewj mewefvekeÀ ues
Deeleer~“
5.7 oerIeexÊejer³e ÒeMve
1) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkeÀ keÀer ÒeemebefiekeÀlee Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
2) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkeÀ keÀe GodosM³e efueefKeS~
3) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkeÀ ceW Hee wjeefCekeÀ keÀLee kesÀ meeLe -meeLe keÀuHevee keÀe megvoj mecevJe³e
ngDee nw~ veeìkeÀ kesÀ DeeOeej Hej mHe<ì keÀerefpeS~
4) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkeÀ ceW kebÀme kesÀ ®eefj$e Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
5) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkesÀ kesÀ DeeOeej Hej Deefmle keÀe ®eefj$e ef®e$eCe keÀerefpeS~
6) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkeÀ ceW mJeeefle kesÀ ®eefj$e Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
7) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkeÀ ceW Òeuebye kesÀ ®eefj$e Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
8) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkeÀ c eW Òeod³eesle kesÀ ®eefj$e Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
9) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkeÀ ceW osJekeÀer kesÀ ®eefj$e Hej ÒekeÀeMe [eefueS~
10) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkeÀ kesÀ ceeO³ece mes uesKekeÀ ke̳ee keÀnvee ®eenles nQ~ mHe<ì keÀerefpeS~
5.8 ueIetÊejer³e ÒeMve
1) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' efkeÀme efJeOee keÀer j®evee nw?
GÊej -veeìkeÀ efJeOee keÀer j®evee nw~
2) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' kesÀ uesKekeÀ keÀewve nw?
GÊej -o³ee ÒekeÀeMe efmevne nw~
3) `keÀLee SkeÀ kebÀme keÀer' veeìkeÀ keÀe meJ e&ÒeLece ceb®eve keÀye Deewj keÀneB ngDee Lee?
Gllej -meJe&ÒeLece ueKeveT ceW, 18 petve, 1975 keÀes jJeervêeue³e ceW~
4) Gûemesve keÀewve Lee?
Gllej -ceLegje vejsMe leLee kebÀme kesÀ efHeleepeer Les~
5) kebÀme keÀewve Lee
Gllej -ceLegje vejsMe Gûemesve kesÀ Heg$e, Þeerke=À

Page 44

446) Deefmle keÀewve Leer?
Gllej -ceieOe vejsMe pejemebOe keÀer Heg$eer, jepekegÀceejer Deewj kebÀme keÀer Helveer~
7) mJeeefle keÀewve Leer?
Gllej -kebÀme keÀer ÒesefcekeÀe, Òeod³eesle keÀer Helveer Deewj Hetlevee Leer~
8) JemegosJe keÀewve Lee?
Gllej -kebÀme kesÀ ye®eHeve kesÀ efce$e, osJekeÀer kesÀ Heefle, Þeerke=ÀkeÀer Helveer kegbÀleer kesÀ YeeF& Les~
9) osJekeÀer keÀewve Leer?
Gllej -Þeerke=À10) Òeod³eesle keÀewve Lee?
Gllej -kebÀme kesÀ ye®eHeve keÀe efce$e Deewj GmekeÀe (ceLegje) keÀe mesveeHeefle Lee~
11) Òeuebye keÀewve Lee?
Gllej -kebÀme keÀe yeæ[e YeeF& Deewj ceb$eer~
12) yeengke Àk e À e w v eL e e ?
Gllej -ceieOe vejsMe pejemebOe keÀe mesveeHeefle Deewj otle Lee~
13) Je=ef$eIve keÀewve Lee?
Gllej -ceieOe vejsMe pejemebOe keÀe efÒe³e mesveeHeefle~
14) kebÀme keÀe meyemes efÒe³e DeñeMem$e ke̳ee Lee?
Gllej -JeerCee Lee~
15) mJeeefle ef keÀme ªHe ceW Þeerke=ÀGllej -Hetlevee je#emeer keÀe ªHe ueskeÀj ieF& Leer~
16) pejemebOe ves kebÀme keÀes keÀewvemeer efpeccesoejer Leer?
Gllej -DeMJecesOe ³e%eceW Ieesæ[s keÀer efpeccesoejer oer Leer~
17) kebÀme efkeÀmekesÀ men³eesie mes DeHeves efHelee keÀes jepeieodoer mes Gleej keÀj pesue ceW [euelee nw?
Gllej -ceieOe vejsMe Deewj DeHeves memegj pejemebOe kesÀ men³eesie mes~
18) Deefmle keÀes efkeÀme Hej ieJe& Lee?
Gllej -DeHeves efHelee pejemebOe keÀer kebÀme kesÀ Òeef le ke=ÀHee¢ef<ì Hej ieJe& Lee~
19) Deefmle keÀe nl³ee efkeÀmeves keÀer Leer?
Gllej -mJe³eb kebÀme ves keÀer Leer~
20) kebÀme ves DeHeveer ÒesefcekeÀe mJeeefle keÀe efJeJeen Òeod³eesle mes ke̳eeW efkeÀ³ee?
Gllej -DeHeves mesveeHeefle Òeod³eesle Hej ncesMee vepej yeveeS jKeves kesÀ efueS~
21) kebÀme DeMJecesOe ³e%e mes efkeÀleves JeGllej -yeejn (12) Je22) kebÀme efkeÀmemes Ye³ee¬eÀeble Lee?
Gllej -Þeerke=À23) kebÀme DeepeerJeve efkeÀmekesÀ efueS lejmelee nw?munotes.in

Page 45

45Gllej -MeebefleHetCe& veeRo kesÀ efueS~
24) Gûemesve keÀe DeJewOe Heg$e keÀewve Lee?
Gllej -Òeuebye Lee~
25) kebÀme ves DeHeves jep³e ceW efkeÀme ÒeefleyebOe ueiee³ee Lee?
Gllej -veeìkeÀ, mebieerle Hej
26) kebÀme kesÀ Meemeve efkeÀme YeieJeeve keÀer Hetpee nesleer Leer?
Gllej -kebÀme YeieJeeve keÀer, Gmeer keÀe cebefoj Yeer yevee Lee~












munotes.in