SYBA-SEM-IV-Economics-Paper-V-Macro-Economics-II-Marathi-Version-1-munotes

Page 1

1 -I
१
भाववाढ
घटक रचना
१.० उद्द ष् ट
१.१ प्रस् तावना
१.२ वाढ
१.३ वाढीचे प्रकाॄ
१.३.१ वस् तूच् ृा द्कतूत वाढीच् ृा दॄानासाॄ
१.३.२ शासकीृ हस् त क्षेेाावून
१.३.३ काळानासाॄ
१.४ वाढीची काॄणे
१.५ वाढीचे ारॄणाू
१.६ ूागणी प्रे त वाढ
१.७ खचच प्रेरॄत वाढ
१.८ द्िद्िा वक्र
१.९ साॄातश
१.१० प्रश् न
१.० उद्द ष् ट (OBJECTIVE S)  वाढ ह्या सतकल् ानेचा भ्‍ ृास कॄणे.
 वाढीच् ृा द्वद्वध प्रकाॄातची चचच कॄणे.
 वाढीची काॄणे ताासणे.
 वाढीचा ारॄणाू जाणून घेणे.
 वाढ ॄोखण् ृासा ी ू्रीकीक व ॄाजकोद्षृ उाा ची भतूिीजावणी कॄणे.
१.१ प्रस् तावना (INTRODUCTION) ाैसा हे सवचसाूान् ृ भसे द्वद्नूृाचे साधन हहे. ाैशाच् ृा भतगी भसिेल् ृा क्रृश‍ ती ृा
गाणाूाळे भनेक वस् तू व सेवातची खॄेदी कॄता ृेते. ृा त ृातच् ृा गाणावून त ृातचे ूूल् ृ ॄत
भसते. munotes.in

Page 2

-II
2 ृा ाैशाचे ूूल् ृ भथच्‍ ृवस् थेत के्‍ हाच द्स् थॄ नसते. त ृात वस् तूतच् ृा व सेवातच् ृा द्कतूतीतीि
वाढ व घटी नासाॄ सातत ृाने ीदि होत ॄाहतात. भथाचत ृा सातत ृाने होणा्ृा ीदिातूाळे
भथच्‍ ृवस् थेत भद्स् थॄता द्नूाचण होते. भशा ृा भद्स् थॄ ारॄद्स् थ तीचे वाढ हद्ण
वाढ भसे दोन ूाे हहेत.
१.२ वाढ (INFLATION) भथच्‍ ृवस् थेत जॄ द्वद्वध वस् ता व सेवातच् ृा द्कतूतीत सातत ृाने वाढ घनून ृेण् ृाची प्रव्त ती
हढळून ृेत भसेि तॄ त ृा द्स् थतीचे वणचन भथचशास् रात चिनवाढ, स् िीती, ूारीकास् िीती,
ुाववाढ, चिनद्वस् ताॄ, चिनाद्तॄेक, चिनव्द्धी, चिन द्वस् िोट भशा भनेक साथच
शब दातनी केिे जाते.
व् याख् या (Definitions) :
१) प्रा. क्राउथॄ , ‚ज् ृा ारॄद्स् थतीत ाैशाचे ूूल् ृ कूी होत भसते ्‍ हणजेच
द्कतूती वाढत भसतात भशा ारॄद्स् थ तीिा वाढ ्‍ हणतात.‛
२) प्रा. कोिीनच , ‚भत ृाद्धक ूारीका भत ृतत कूी वस् तूचा ाा िाग कॄतात. ‛
३) हॉट्रे , ‚चिनाचा भद्तरॄ‍ त ााॄव ा ्‍ हणजे वाढ.‛
४) प्रा. द्ागू , ‚उत ान् न प्रा्‍ तीच् ृा द्क्रृेतीि वाढीाेक्षेू ू्रीकीक उत ा न् नातीि
वाढ जास् त प्रूाणात होते, त ृावेळी चिनवाढ भद्स् त त वात ृेते.‛
५) ग्रेगॄी , ‚क्रृश‍ तीच् ृा ा णाूातीि भसाूान् ृ व्द्धी ्‍ हणजे स् िीती होृ.‛
६) प्रा. केूॄॄ, ‚देशात चािणा्ृा ्‍ ृाााॄाच् ृा ु्द्तक ारॄणाूााेक्षेा ूारीकेचे ारॄणाू
जास् त भसणे ्‍ हणजे स् िीती होृ.‛
७) गोल् नन द्वजॄ , ‚ज् ृावेळी ू्रीकीक ूाात ॄाष् ट्रीृ उत ान् नवाढीचा वेग
वस् तागत ॄाष् ट्रीृ उत ान् नात होणा्ृा वाढीच् ृा ूानाने जास् त भसतो. ते्‍हा स् िीती
द्नूाचण होते.‛
८) प्रा. सॅ्‍ ृाएलसिसन , ‚द्कतूत हद्ण उत ाादन खचच ृातची साूान् ृ ाातळी
जे्‍ हा वाढते ते्‍ हा स् िीती द्नूाचण होते.‛
९) द्ूल् टन द्र नून , ‚देशातीि द्कतूताातळी ूारीकाााॄव ्ृावॄ भवितीून
भसते व ूारीकेचा ााॄव ा वाढिा की द्कतूताातळी हळूहळू वाढू िागते.त ृाूाळे स् ि ीती
ही एलसक ू्रीक ीक घटना भसून ती सवचर हढळून ृेते.‛
१०) प्रा. ाॉि इतद्जग , ‚चिनवाढ ही भशी भसतताद्ित भ्‍ ृस् था होृ की ज् ृा
भवस् थेत खॄेदी श‍ तीचा द्वस् ताॄ झाल् ृाूाळे वस् ताच् ृा द्कतूती वाढतात द्कतवा द्कतूती
वाढल् ृाूाळे खॄेदी श‍ तीचा द्वस् ताॄ होतो.‛ munotes.in

Page 3

ुाववाढ
3 ११) प्रा. केन् स , ‚भाूणच ॄोजगाॄाच् ृा भवस् थेत होणाॄी द्कतूत वाढ ्‍ हणजे
वास् तद्वक स् िीती न्‍ हे तॄ केवळ ाूणच ॄोजगाॄीच् ृा भवस् थेत द्कतूतीत होणाॄी वाढ
्‍ हणजे वास् तद्वक स् िीती होृ.‛
१२) प्रा. गानचनॄ भॅ‍ िे , ‚साूान् ृ द्कतूत ाातळी द्कतवा द्कतूतीच् ृा सॄासॄी
दीघचकाळ भखतनाणे िक्षेात ृेण् ृासाॄखी घनून ृेणाॄी वाढ ्‍ हणजे स् िीती होृ.‛
१३) ‘ितनन एलसकॉनॉद्ू‍ स’ ने द्दिेिी ्‍ ृाख् ृा ‚वस् तूच् ृा ााॄव ची भतद्तू ूृाचदा
गा ल् ृानततॄ ााॄव ूानाने ूागणीचे जे हद्ध ‍ ृ भसते, त ृािा स् िीती भसे
्‍ हणतात.‛
भशा प्रकाॄे वाढीच् ृा काळात द्वद्वध वस् ता हद्ण सेवातची सूाजाकनून भसणाॄी एलसकूण
ूागणी ााॄव ाेक्षेा जास् त भसते. ्‍ हणजेच ूागणीचे ााॄव वॄ हद्ध ‍ ृ प्रस् थाद्ात
होऊन भसततािनाची भवस् था द्नूाचण होते.
१.३ वाढीचे प्रकार (TYPES OF INFLATION) ुाववाढ कोणत ृा काॄणाने द्नूाचण होते त ृावून ुाववाढ द्कतवा चिनवाढीचे द्वद्वध प्रकाॄ
ानतात. त ृा द्वद्वध प्रकाॄातचे स् ाष् ट ीकॄण ााढीि प्रूाणे.
१.३.१ वस् तूच् या द्कतमत वाढीच् या दरानारार:
१) गती भाववाढ (Creeping Inflation) :
देशात वस् ता व सेवातच् ृा द्कतूतीू‍ ृे हळूहळू ाॄतता कूी दॄाने वाढ होत भसेि तॄ भशा
प्रकाॄिा ॄातगती ुाववाढ भसे ्‍ हणतात. ुाववाढीचा हा प्रकाॄ साूान् ृ भसून तो
भथच्‍ ृवस् थेच् ृा द्वकासािा ाोषक भसतो भसे काही भथचशास् रज्ञांातचे ूत हहे. ाॄततू हीच
द्स् थती काृू ॄाद्हल् ृा स कािाततॄाने देशात द्वशाि ुाववाढीिा तोंन द्यावे िागिे भसेही
काही भथचशसस् रज्ञांानी सूचद्विे हहे. भशा ुाववाढीचा वेग ५ ते १० ट‍ के भसतो.
२) चालती भाववाढ (Walking Inflation) :
भशा प्रकाॄच् ृा ुाववाढीचे ूूळ ॄातगत ृा ुाववाढीत भसते. ॄातगत ृा ुाववाढीू‍ ृे
सातत ृाने वस् तातच् ृा द्कतूती वाढू िागल् ृास चािती ुाववाढ द्नूाचण होते. भथाचत ॄातगत ृा
ुाववाढीाेक्षेा चाित ृा ुाववाढीू‍ ृे वस् तू व सेवातच् ृा द्कतूती भद्धक वेगाने वाढू िागतात.
द्कतूत वाढीचे हा वेग ३० ते ४० ट‍ के ाृ त वाढिेिा भसतो हद्ण ृातूनच धावत ृा
ुाववाढीिा हूतरण द्ूळते.
३) धावती भाववाढ (Running Inflation) :
चािती ुाववाढ ॄोखण् ृा स भाृश हल् ृा स भशा प्रकाॄची ुाववाढ द्नूाचण होते. जे्‍ हा
वस् तूच् ृा द्कतूती वेगाने वाढत भसतात ते्‍ हा त ृािा धावती ुाववाढ भसे ्‍ हणतात. ृा
ुाववाढीच् ृा काळात काृूउत ा न् न भसणा्ृा वगाचचे, ूजाॄातचे व दारॄरीकृ ॄेषेखािीि munotes.in

Page 4

-II
4 िोकातचे प्रचतन हाि होतात. धावत ृा ुाववाढीच् ृा काळात वस् ताच् ृा द्कतूती ५० ते १००
ट‍ के ाृ त वाढत भसतात.
४) द्वशाल भाववाढ (Hyper Inflation) :
जे्‍हा वस् ता व सेवातच् ृा द्कतूतीत भत ृतत वेगाने वाढ होत भसते ते्‍ हा त ृािा द्वशाि द्कतवा
शीघ्र ुाववाढ (Galloping Inflation) भसे ्‍ हणतात. ृा ुाववाढीच् ृा काळात वस् तूच् ृा
द्कतूती दॄॄोज द्कतवा दॄतासािा देखीि वाढत भसतात. भसा भनाुव जगात भनेक
देशात हिेिा हहे. ाद्हल् ृा ूहाृाद्धानततॄ जूचनीत वस् तूच् ृा द्कतूती
१२,०००,०००,०००,००० इत‍ ृा ाटीने वाढल् ृा होत ृा. जूचनीतीि िोक द्ाशवीतून
ाैसे घेऊन ीाजाॄािा जात भसत व ृेताना वस् तू तून हणत भसत. ्‍ ह णजे
वस् तूाेक्षेा ाैशाचे ेझे जास् त भसे. ृा ुाववाढीच् ृा काळात वस् तूच् ृा द्कतूती द्कत ृेक
ाटीने वाढतात. Y 140 80 D ळ 70 C 60 B 50 40 A 30 20 10 O 1 2 3 4 5 6 X षच ळ क्र. १.१ प्रकार
ुाववाढीच् ृा वॄीि चाॄही प्रकाॄािा िहान ीाळाच् ृा वाढीची उाूा द्दल् ृा स वावगे ॄणाॄ
नाही. ीाळ जन् ूा िा हल् ृानततॄ काही द्दवसाने ते ॄातगते. त ृानततॄ चािते, नततॄ धावते व
ूो े झाल् ृावॄ द्शघ्रतेने ाळते. तसेच हे ुाववाढीचे प्रकाॄ हहेत. हे सवच प्रकाॄ वॄीि
हक्तीत स् ाष् ट कॄता ृेतीि. munotes.in

Page 5

ुाववाढ
5 वॄीि हक्तीू‍ ृे OX भक्षेावॄ कािावधी दशचद्विेिा भसून OY भक्षेावॄ द्कतूत
ाातळीतीि वाढ दशचद्विी हहे. तॄ A, B, C, D हे वक्र भनाक्रूे ॄातगती, चािती, धावती व
द्वशाि ुाववाढ दशचद्वतात. ृा वक्रवून हाणास ुाववाढीची द्स् थ ती चटकन सूजते.
१.३.२ शारकीय हस् त क्षेेाावून:
ृाू‍ ृे ााढीि दोन प्रकाॄ ानतात:
१) खाली भाववाढ:
जे्‍ हा शासनाचा भथच्‍ ृवस् थेतीि वस् ता व सेवाच् ृा द्कतूतीवॄ कोणताही हस् तक्षेेा नसतो
ते्‍ हा जी ुाववाढ द्नूाचण होते तीिा खािी ुाववाढ द्कतवा ूा‍ त ुाववाढ भसे ्‍ हणतात. ृा
ुाववाढीच् ृा काळात शासन वस् ता व सेवातच् ृा द्कतूतीवॄ कोणतेही द्नृतरण िाविे जात
नाही. ीाजाॄातीि वस् ता व सेवातच् ृा ूागणी ााॄव ्ृानासाॄ वस् ता व सेवाच् ृा द्कतूती
द्नद्श् च त होतात. ्‍ हणून भशा ुाववाढीिा ूा‍ त ुाववाढ भसे ्‍ हणतात.
२) दडलेली भाववाढ:
जे्‍ हा शासन जीवनावश् ृ क वस् ता व सेवातच् ृा द्कतूतीवॄ ीतधने घािते व भशा वस् ता व
सेवाच् ृा द्कूती द्नृतद्रत ेवते. त ृािा दनिेिी ुाववाढ भसे ्‍ हणतात. उदा. स् व स् त
धान् ृ दूकानातून वाटा होणाॄी साखॄ, गहू, तातदूळ, नाळ, ॄॉकेि इ. तसेच ाेट्रोि, द्नझेि,
गॅस इत ृादी वस् तूच् ृा द्कतूती शासनाकनून द्नृतद्रत ेवल् ृा जातात. जोाृ त शासन भसे
द्नृतरणे िादते तोाृ त ृा वस् ता व सेवातच् ृा द्कतूती ूृाचद्दत ॄाहतात. शासनाने ृा
वस् तूतवॄीि द्नृतरणे काढून घेतल् ृास दनिेल् ृा ुाववाढीचे ूााततॄ खाल् ृा ुाववाढीत होते.
ुाॄतात ाेट्रोि द्नृतरण ूा‍ त केिेिे हहे. त ृाूाळे ाेट्रोिच् ृा द्कतूती सातत ृाने वाढत
भसतात.
१.३.३ काळानारार:
१) शाततता कालीन भाववाढ:
भथच्‍ ृवस् थेत शातततेच् ृा काळात द्नृोजनाच् ृा ूा‍ ृूातून हद्थचक द्वकास जिद गतीने
कॄण् ृासा ी शासन द्वद्वध क्षेेरावॄ ूो ्ृा प्रूाणावॄ खचच कॄते. शासनाचा खचच ्‍ हणजे
िोकातच् ृा उत ान् नात वाढ होृ. ारॄणाूी िोकातचे उत ान् न वाढून ूागणी वाढते. ूागणीच् ृा
ााॄव ्ृात वाढ झािेिी नसते. भशावेळी वस् ता व सेवातच् ृा द्कतूती वाढतात. ृािा शाततता
कािीन ुाववाढ भसे ्‍ हणतात.
२) याद्धकालीन भाववाढ:
जे्‍ हा एलसखाद्या देशाचे इतॄ देशातीॄोीॄ ृाद्ध साू भसते ते्‍ हा ते देश हाल् ृा देशातीि
उत ाादन घटक व साधनसाूग्री ृाद्ध साद्हत ृ व साूग्री द्नूाचण कॄण् ृासा ी वााॄतात.
ारॄणाूी जीवनावश् ृ क वस् ता व सेवातची टतचान द्नूाचण होते. ूागणी ूार काृू भसल् ृाूाळे
देशात ुाववाढ द्नूाचण होते. द्श वाृ ृाद्धाच् ृा काळात शासनाचा खचच ूो ्ृा प्रूाणावॄ munotes.in

Page 6

-II
6 वाढिेिा भसतो. त ृाूाळे देखीि ुाववाढ ूो ्ृा प्रूाणावॄ द्नूाचण होते. त ृािाच
ृाद्धकािीन ुाववाढ भसे ्‍ हणतात.
३) याद्धोत् तर कालीन भाववाढ:
ृाद्धोत तॄ कािीन ुाववाढ ्‍ ह णजे ृाद्धकाळाचा ारॄणाू होृ. ृाद्ध थातील् ृानततॄ
भथच्‍ ृवस् थेवॄ द्वकासािा गती देण् ृासा ी शासन देशातीि द्वद्वध क्षेेरात उदा. शेती
उद्याग, ्‍ ृाााॄ, वाहताक, दळणवळण, सतशोधन गाततवणूक वाढद्वते त ृाूाळे िोकातचे उत ान् न
वाढून ूागणी वाढते द्शवाृ ृाद्ध काळात भनेक वस् ता व सेवातच् ृा द्कतूती ीतद केिेिे भसते.
ृा सवा चा ारॄणाू ्‍ हणून ृाद्धोत तॄ काळात वस् ता व सेवातच् ृा द्कतूती वाढून ुाववाढ
द्नूाचण होते. तीिाच ृाद्धोत तॄ कािीन ुाववाढ भसे ्‍ हणतात.
१.४ वाढीची कारणे (CAUSES OF INFLATION) वाढ ही प्राूाख् ृाने वस् तूच् ृा ूागणी व ााॄव ्ृात ीदि झाल् ृाूाळे होत भसते हद्ण
ूागणी ााॄव ्ृात ााढीि काॄणातूाळे ीदि होतात.
१) ररकारी धोरण:
ाैशाच् ृा ााॄव ्ृावॄ सॄकाॄचे द्नृतरण भसते. सूजा शासनाने भथच्‍ ृवस् थेतीि ाैशाचे
प्रूाण वाढद्विे ्‍ हणजे द्वद्वध ूागाचनी नवीन ाैसा भथच्‍ ृवस् थेत हणिा तॄ ूागणीाेक्षेा
ााॄव ा वाढल् ृाने चिनवाढ होते.
२) कर्ााचे धोरण / कर्ारोख् यातची खरेदी:
शासन सूाजाचा वाढता खचच ुागद्वण् ृासा ी द्वद्वध ूागाचने ुातनविाची द्कतवा ाैशाची
उुाॄणी कॄीत भसते. त ृातीि जनतेकनून घेतिे जाणाॄे कजच हा साद्धा एलसक ूागच हहे.
सूजा शासनाने जनतेकनून केिी जाणाॄी कजाचची ूागणी कूी केिी. तसेच ू‍ ृवगग
ीँकेने खाल् ृा ीाजाॄात कजच ॄोख् ृातची खॄेदी साू केिी तॄ सूाजाचे ाैशातीि उत ान् न
वाढून चिनवाढ होते.
३) करकाात:
शासनाने कॄ कूी केल् ृाूाळे िोकातचे उत ान् न वाढून त ृाची प्रुावी ूागणी वाढते. ाॄतता
उत ाादनातीि वाढीच् ृा भुावाूाळे चिनवाढ होते.
४) रावार्द्नक खचाात वाढ:
सूाद्जक कल् ृा णासा ी शासनािा हाल् ृा खचाचत सातत ृाने वाढ कॄावी िागते. वाढत ृा
खचाचीॄोीॄच िोकातच् ृा उत ान् नात वाढ होऊन त ृातची खॄेदी श‍ ती वाढते. ाॄतता
भथच्‍ ृवस् थेत उत ाादन तेवढ्ृा प्रूाणात वाढत नसल् ृाने चिनवाढ होते.

munotes.in

Page 7

ुाववाढ
7 ५) ताटीचा अथाभरणा:
ृाद्ध हद्थचक द्नृोजन तसेच इतॄ भनेक साूाद्जक कल् ृाणाच् ृा ृोजनासा ी शासनािा
हाल् ृा खचाचत वाढ कॄावी िागते. ाॄतता हा खचच ाूणच कॄण् ृासा ी उत ान् न ूार भााॄे
ानते. भशा वेळी ताटीच् ृा भथचुॄणाच् ृा साहायाृाने नवीन चिन भथच्‍ ृवस् थेत हणिे
जाते. ारॄणाूी ाैशाचे प्रूाण वाढून ूागणी वाढते. ाॄतता ती उत ाादनााेक्षेा जास् त होऊा
चिनवाढ होते.
६) ाताारवठा:
तेजीच् ृा काळात एलसकूण वातावॄण हशावादी भसते. त ृाूाळे ीँका हद्ण इतॄ द्वत तीृ
सतस् था ूो ्ृा प्रूाणावॄ कजच ााॄव ा कॄतात. ्‍ ृाााॄी ीँकाूािचत होत भसिेल् ृा
ाताैशाच् ृा द्नद्ूचतीूाळे चिनवाढ घनून ृेते.
७) कर वाढीचे धोरण:
सॄकाॄने वस् तावॄीि कॄातच् ृा प्रूाणात वाढ केल् ृास त ृाचा ारॄणाू भद्नट ह होतो. काॄण
त ृाूाळे उत ाादनात घट होऊन व वस् तूतची टतचान द्नूाचण होण् ृाची श‍ ृता भसते. ारॄणाूी
चिनवाढ होते.
८) उत् ाादन खचा:
प्रुावी काूगाॄ सतघटना जादा वेतनाची ूागणी कॄतात. वाढत ृा वेतन दॄाीॄोीॄच
उत ाादन खचाचत वाढ होते. तसेच ृाद्धकाळ, हद्थच क द्वकासाचे काृचक्रू इ. ूाळे उत ाादन
खचाचत वाढ होऊन चिनवाढ होते.
९) वेतनवाढ:
काूगाॄ सतघटना प्रुावी भसतीि तॄ त ृा वाढीव वेतनदाॄाची ूागणी कू शकतात की
ज् ृाूाळे ूजूॄाचे वेतन वाढवून त ृाची खॄेदी श‍ ती वाढवण् ृास ूदत होते. ाॄतता उत ाादन
त ृा प्रूाणात वाढत नसल् ृा ने चिनवाढ होते.
१०) उत् ाादनाचे प्रमाण:
देशातीि उत ाादनाचे प्रूाण ूागणीच् ृा तािनेने कूी भसल् ृास वस् तूतची टतचान द्नूाचण
होऊन द्कतूताातळी वाढून चिनवाढ होते.
११) याद्धद्स् थ ती:
ृाद्धकाळात देशातीि उाुो‍ त वस् तूतचे उत ाादन कूी होऊन ृाद्धसाूग्रीचे उत ाादन वाढू
िागते. तसेच हृात साद्धा घटिेिी द्दसून ृेते. ारॄणाूी भततगचत ााॄव ा कूी होतो. ाॄतता
शासनाच् ृा ृा काळातीि वाढत ृा खचाचूाळे िोकातचे उत ान् न वाढत भसल् ृा ने ूागणी वाढून
चिनवाढ होते.
munotes.in

Page 8

-II
8 १२) मक् तेदारी रतघटना:
देशातीि ू‍ तेदाॄी सतघटना सा ेीाजी कून भनेक वस् ताीाीत क्द्र ू टतचान द्नूाचण
कॄतात त ृाूाळे चिनवाढ घनून ृेते.
१३) खार्गी गाततवणूक खचाात वाढ:
वाढत ृा ्द्योद्गक प्रगतीूाळे सतृोजकाना गाततवणूकीची प्रेॄणा द्ूळते. ारॄणाूी उत ाादक
साधनातची ूागणी वाढते. ाॄतता ॄोजगाॄीच् ृा ारॄद्स् थतीूाळे उत ाादकाची साधने उािब ध
होत नाहीत. ारॄणाूी तृातच् ृा द्कतूती वाढून त ृातच् ृा उत ान् नात वाढ होते. ृा घटकातकनून
केिी जाणाॄी ूागणी वाढते. ाॄतता उत ाादन त ृा प्रूाणात वाढ नसल् ृा ने चिनवाढ होते.
१४) उत् ाादक राधनातची टतचाई:
ुूूी, श्रू, ुातनविी साधने व कच् चाूाि इ. उत ाा दनाचे घट क उािब ध नसल् ृाूाळे
वस् तूचे उत ाादन वाढद्वता ृेत नाही. भशा वेळी चिनवाढ ही ााॄव ा कूी भसल् ृाूाळे
होते.
१५) द्नयाात वाढ:
ाॄकीृ चिन ूो ्ृा प्रूाणात द्ूळद्वण् ृासा ी जॄ द्नृाचत वाढत ेविी तॄ देशात वस् ताची
टतचान द्नूाचण होऊन ूागणीच् ृा प्रूाणात ााॄव ा न झाल् ृाने चिनवाढ होते.
१६) बँकातचे धोरण:
भद्िकनीि काळात ीँका उाुोग् ृ वस् ताच् ृा खॄेदीसा ी ह्‍ तेीतद व सवितीच् ृा दॄाने कजच
ााॄव ा कॄतात. ारॄणाूी िोकातची खॄेदी श‍ ती वाढून चिनवाढ होते.
१७) देण् याघेण् याचा रमतोल:
जॄ देशाच् ृा हततॄॄाष् ट्रीृ ्‍ ृाााॄाच् ृा देण् ृाघेण् ृातीि सूतोि द्ीघनिा तॄ हृातीच् ृा
वाढत ृा प्रूाणाूाळे व द्नृाचतीच् ृा घटत ृा प्रूाणाूाळे चिनवाढीस प्रेॄणा द्ूळते.
१८) व् यााारी कारणे:
कच् चाूाि, ॄसाृने, इतधन ृातचा ााॄव ा कूी झािा तॄ ्‍ ृाााॄाचे प्रूाण कूी होते. ाॄतता
्‍ ृाााॄी वस् तूतना भद्धक ूागणी भसल् ृा ने चिनवाढ घनून ृेते.
१९) ाैशाचा भ्रमणवेग:
भथच्‍ ृवस् थेत ाैशाचा रमणूणवेग वाढिा ्‍ हणजे िोकातची ॄोकन प्राधान् ृ प्रव्त ती कूी होऊन
खचच वाढतो. ारॄणाूी चिनवाढ होते.
२०) ाूणा रोर्गार:
देशात ाूणचॄोजगाॄ प्रस् थाद्ात झाल् ृास िोकातचे उत ान् न वाढेि ाॄतता ह्या प्रूाणात श्रद्ूकातची
उत ाादन क्षेूता वाढत नसल् ृा ने उत ाादन वाढी भुावी चिन वाढ होते. munotes.in

Page 9

ुाववाढ
9 २१) वाढत् या खचााचा द्रद्धातत:
ाूणचत: ाृाचृी भसिेिी उत ाादनाचे घटक उािब ध होत नसल् ृास वाढत ृा खचाचचा द्नृू
काृाचद्न् व त होऊन वस् तूतच् ृा उत ाादनात वाएलस होऊ न शकल् ृा ने चिनवाढ होते.
२२) नैरद्गाक आात् ती:
द्वकसनशीि देशातू‍ ृे दाष् काळ, ूहााूॄ, ुूतका, ॄोगॄान, वानट हवाूान इ. नैसद्गचक
हात तीच् ृा काळात द्वद्वध वस् तूतची टतचान द्नूाचण होऊन चिनवाढ होते.
२३) आद्थाक द्वकार:
हद्थचक द्वकासाच् ृा प्राथद्ूक काळात काृूस् व ूाी द्वकास साधण् ृा सा ी द्वद्वध
प्रकाॄच् ृा साूाद्जक आ हद्थचक साद्वधा द्नूाचण कॄा्‍ ृा िागतात. भथाचत ृा साद्वधातचा
ििधाॄणा कािावधी दीघच भसल् ृाूाळे ू‍ ृततॄीच् ृा काळात उाुो‍ त वस् तूतची टतचान
द्नूाचण होते.
२४) इतर घटक:
सता-टाळेीतदी, हॄताळ, सॄकाॄचे हृात-द्नृाचत धोॄण इत ृादी. घटकाच् ृा ााॄव ्ृावॄ
प्रुाव ानून चिन वाढ घनून ृेते.
वॄीि द्वद्वध काॄणातूाळे भथच्‍ ृवस् थेत चिनवाढ घनून ृेत भसते. द्स् थ ॄ हद्थच क
द्वकासासा ी भथाचत ह्या भद्तॄेकी चिनवाढीवॄ द्नृतरण ेवणे हवश् ृक भसते.
१.५ वाढीचे ाररणाम (EFFECTS OF INFLATION) वाढीचे ाैशाचे ूूल् ृ कूी होऊन त ृातचे भथच्‍ ृवस् थेतीि द्वद्वध घटकातवॄ द्वद्वध
प्रकाॄचे ारॄणाू होतात. त ृानासाॄ ळक भसे ारॄ णाू ााढीि प्रूाणे.
भ) हद्थच क ारॄणाू
ी) साूाद्जक ारॄणाू
क) ॄाजकीृ ा णाू
न) नैद्तक ारॄ णाू
अ) आद्था क ाररणाम (Economic Effects) :
वाढीचे उत ाादन ॄोजगाॄ द्वतॄण हद्ण हद्थचक द्वकासावॄ ााढीिप्रूाणे ारॄणाू
होतात:
I) उत् ाादनावरील ाररणाम:
हद्थचक ारॄणाूात उत ाादनावॄीि ारॄणाू ूहत वाूणच ॄतात. भवास् तव चिन . ूाळे
दनावॄ भद्नष् ारॄणाू देतात. ते ााढीिप्रूाणे: munotes.in

Page 10

-II
10 १. उत् ाादन घट:
सतथ चिनवाढ उत ाादनवाढीिा ाोषक भसिी तॄी जे्‍ हा वेगवान होते ते्‍ हा उत ाादनावॄ
द्तचा प्रद्तकाि प्रद्तूान होऊन उत ाादनात घट होते.
२. बचत गाततवणूक:
चिनवाढीूाळे ाैशाचे ूूल् ृ कूी होऊन ाैशाची खॄेदी श‍ ती कूी होते. त ृाूाळे ीचतीचे
प्रूाण कूी होऊा ुातनवि सतचाृाचा वेग कूी होण् ृास साूवात होते. ारॄणाूी ुद्वष् ृ
काळात ुातनवि ााॄव ा कूी होण् ृाचा धोका सतुवतो तसेच गाततवणूकही िाृद्याची ॄत
नाही.
३. अनावश् यक उत् ाादन:
चिनवाढीूाळे उत ाादनाची भृोग् ृ वाटणी होऊ न श्रीूतत तॄ गॄीी भद्ध क होऊन
श्रीूतताकनून ूागणी भसिेल् ृा भनावश् ृक भशा चैनीच् ृा वस् तूतचे उत ाादन वाढून उत ाादन
ाद्धतीवॄ भद्नष् ारॄणाू होतो.
४. द्कतमत अस् थैया:
भथच्‍ ृवस्थेतीि चिन वाढीच् ृा प्रद्क्र ृेूाळे द्कतूत ॄद्वण् ृाची द्क्रृा द्ीघनते. ारॄणाूी
द्कतूत भस् थैृच प्रस् थाद्ात होऊन हद्थच क द्वकासावॄ भद्नष् ट ारॄणाू होतो.
५. काळा बार्ार राठेबार्ी:
भद्तॄेकी चिनवाढीूाळे काळाीाज व सा ेीाजी चािना द्ूळते. सा ेीाजीतून वस् तूची
क्द्र ू टचान द्नूाचण होते व प्रत ृक्षे उत ाादन काृाचकने दूिचक्षे केिे जाते.
६. अथाव् यवस् थेत अस् थैया:
श्रीूतत ्‍ ृ‍ तीचे उत ान् न चिनवाढीच् ृा काळात वाढत भसल् ृा ने व त ृातची चैद्नच् ृा
वस् तासा ी ूागणी वाढत भसल् ृा ने सवचसाूान् ृासा ी हवश् ृक ॄणा्ृा हवश् ृ क
वस् तूतचे उत ाादन घेण् ृासा ी िागणाॄी साधनसाूग्री कूी ानते. द्कतूत ृतरणेतीि द्ीघान,
काळाीाजाॄ सा ेीाजी, व इतॄ द्वद्वध काॄणाूाळे भथच्‍ ृवस् थेत भस् थैृच द्नूाचण होते.
७. द्वक्रेत् यातचे वचास् व:
श्रीूतताच् ृा उत ाादनात होणा्ृा वाढीूाळे उत ाादनाची ूागणी वाढत जाऊन उत ाा दन
्‍ ृवस् थेत द्वक्रेत ृातचा प्रुाव वाढू िागतो. ारॄणाूी ीाजाॄात कोणत ृाही प्राकॄाची वस् ता
द्वकिी जाण् ृा ची श‍ ृता द्नूाचण होते.
८. वस् तूचा दर्ाा:
चिनवाढीच् ृा काळात वस् तूची ूागणी वाढत भसल् ृा ने कोणत ृाही वस् तूिा ीाजाॄाे
उािब ध होत भसल् ृाने वस् तूच् ृा दजाचकने दािचक्षे होऊन वस् तूतचा दजाच खािावतो. munotes.in

Page 11

ुाववाढ
11 ९. ाैशाचा भ्रमणवेग:
चिनवाढीिा काळात ाैशाची खॄेदीश‍ ती वेगाने कूी होत भसल् ृाने साहद्जकच िोक
हािी ॄोख द्शल् ि क ीाहेॄ काढतात. ृा काळात ाैशाचा रमणूणवेग भाेक्षेेाेक्षेा भद्ध क
प्रूाणात वाढल् ृा ने हढळते.
१०. दीघाकालीन ाररणाम:
िोकातची प्रव्त ती भत ृाद्धक श्रीूतत होण् ृाची भसते व निा द्ूळद्वण् ृाची भसते. ारॄणाूी
दीघचकाळात ििदाृी ॄणाॄी गाततवणूक कूी होऊन भल् ाकाळातीि गाततवणूक वाढते.
ाॄतता त ृाूाळे दीघचकाळात उत ाादन कूी होण् ृा ची श‍ ृता भसते.
११. उत् ाादन ततर:
उत ाादन ततरात सतत ीदि कून जास् ती त जास् त िाृदा द्ूळद्वण् ृा चा प्रृत न ृा काळात
केिा जातो. ारॄणाूी ृा स् ाधतत द्टकाव धू न शकणाॄे उद्योग ीतद ानतात
II) रोर्गारावरील ाररणाम:
चिनवाढीचा ॄोजगाॄीवॄ भनाकूि ारॄणाू होतो. वस् तूच् ृा द्कतूती सतत वाढत भसल् ृाने
सतृोजक नफ्ृाच् ृा भाेक्षेेने गाततवणूक वाढद्वतात. भथच्‍ ृवस् थेत जून् ृा उद्योगातचा द्वकास व
नवीन उद्योजकातना उद्योग स् थाानेची प्रेॄणा द्ूळत भसल् ृाने उत ाादकाच् ृा साधनाची
ूागणी वाढते. त ृाूाळे भथच्‍ ृवस् थेत ीेकाॄ भसिेल् ृा साधनातना काू द्ूळते व
भथच्‍ ृवस् थेत ाूणचॄोजगाॄाची ारॄद्स् थती द्नूाचण होते.
III) द्वतरणावरील ाररणाम:
उत ान् नाचे द्वतॄण सूाजातीि द्नॄद्नॄायाृा िोकातू‍ ृे होत भसते. चिनवाढीूाळे काही
वगाचिा भनाेद्क्षेताणे िाृदा होतो तॄ काहींना नाकसान सहन कॄावे िागते.
१) द्स् थर उत्ा‍ न वगा:
सूाजातीि काही िोकातचे उत ान् न द्स् थॄ भसते. उदा. ॄाद्वक वेतनावॄ काू कॄणाॄे
द्शक्षेक, ाेन् शाॄ, सॄकाॄी कूचधाॄी, ॄाद्वक ्‍ ृाज द्ूळद्वणाॄे इ. चिनवाढीच् ृा काळात
वस् तूतच् ृा द्कूती वाढल् ृा की ह्या िोकातचे वास् तद्वक उत ान् न कूी होते व ॄाहणीूान
खािावते.
२) अद्स् थर उत् ा‍ न वगा:
सूाजातीि काही िोकातचे उत ान् न भद्स् थॄ भसते. उदा. ्‍ ृाााॄी, उत ाादक, श्रद्ू क,
दिाि, सट्टेीाज इ. चा चिनवाढीच् ृा काळात िाृदा होतो. काॄण ृा काळात त ृातचे
उत ान् न वाढते तसेच भनाेद्क्षेताणे निा साद्धा द्ूळतो.

munotes.in

Page 12

-II
12 ३) धनको:
धनकोिा द्कतवा ॄ‍ कू कजाचऊ देणा्ृा वगाचिा चिनवाढीच् ृा काळात तोटा होतो. काॄण
त ृातना ाूवग इतकीच ॄ‍ कू ्‍ ृाजास त ाॄत द्ूळते व त ृा ॄ‍ कूेची क्रृश‍ ती िाॄ कूी
भसते. ारॄणाूी वास् तव उत ान् न कूी ॄाहते.
४) ऋणको:
ऋणकोिा चिनवाढीच् ृा काळात िाृदा होतो काॄण त ृा ने जे्‍ हा कजच घेतिेिे भसते
ते्‍ हा ाैशाची खॄेदी श‍ ती जास् त भसते. जे्‍ हा तो ाैसे ाॄत कॄतो ते्‍ हा ाैशाचे ूाल् ृ कूी
झािेिे भसल् ृाने खॄेदीश‍ ती कूी झािेिी भसते ारॄणाूी कूी वस् तूतची द्वक्री कूनही
कजच िेन होऊ शकते.
५) उत् ाादक:
उत ाादक वगाचिा चिनवाढीच् ृा काळात िाृदा होतो. तो हािे ाावगचे उत ाादनही
सूाजात जास् त द्कतूतीिा द्वका शकतो. वस् तूच् ृा उत ाादनासा ी ृेणाॄा खचच हद्ण द्वक्री
कूनही द्ूळणाॄी द्कतूत ृात ूो ी तिावत भसल् ृाूाळे भद्तरॄ‍ त निा द्ूळतो.
६) द्वक्रेते:
चिनवाढीच् ृा काळात द्वक्रेत ृातना खूा िाृदा होतो. काॄण कोणत ृाही प्रकाॄच् ृा
उत ाादनािा ूो ी द्कतूत द्ूळत भसते.
७) उाभोक् ते:
उाुो‍ त ृातचे चिनवाढीच् ृा काळात नाकसान होते काॄण त ृा ाूवग इत‍ ृाच वस् ता त ृाच् ृा
द्स् थ ॄ उत ान् न काळात द्ूळत नाहीत ारॄणाूी त ृा िा हाल् ृा उाुोगात घट कॄावी
िागते.
८) कामगार:
काूगाॄ वगाचिा चिनवाढीचा िाृदा होत नाही. काॄण त ृातना द्ूळणाॄे वेतन ाूवगच् ृा
कॄाॄाप्रूाणे भसते. ाॄतता ीाजाॄात वस् तूच् ृा द्कतूती वाढिेल् ृा भसल् ृाने त ृािा भधीक
द्कतूत द्यावी िागते. भथाचत एलसक िाृदा काूगाॄातना होतो तो ्‍ हणजे वाढत ृा ॄोजगाॄाच् ृा
सतधीूाळे ीेकाॄी कूी होण् ृास ूदत होते.
९) शेतकरी:
चिनवाढीच् ृा काळातीि वाढत ृा द्कतूतीचा शेतक्ृातना ूो ा िाृदा होतो. त ृाूाळे
हाल् ृा ाूवगच् ृा कजाचची ाॄतिेन साद्धा कॄता ृेणे श‍ ृ होते.
१०) गाततवणूक करणारा वगा:
कजचॄोखे, द्न ीेंचसच ू‍ ृे गाततवणूक कॄणा्ृा िोकातना तोटा होतो. काॄण त ृातच् ृा
गाततवणूकीचे ूूल् ृ कूी होऊन ू‍ ृ वगगृातची ीचतप्रव्त ती कूी होते. ूार शेभसच ूधीि
गाततवणूक िाृदेशीॄ ॄते. munotes.in

Page 13

ुाववाढ
13 ११) ररकार:
सॄकाॄच् ृा उत ान् नातीि कॄ हे एलसक ूहत वाचे साधन हहे. चिनवाढीच् ृा काळात ाूवग
द्नद्श् च त केिेिी कॄाची ॄ‍ कत वाढत नसल् ृा ने ृा द्स् थॄ कॄॄकूेचा शासनािा िाृदा
होत नाही.
१२) आ तदार:
चिनवाढीूाळे देशातीि वस् ता ाॄदेशी वस् तूच् ृा तािनेने ूहाग ॄत भसतीि तॄ हृात
दॄातना हृात वाढवून हािा ्‍ ृवहाॄ वाढद्वणे व िाृदा द्ूळद्वणे सहज श‍ ृ होते.
IV) आद्थाक द्वकार:
भनेक भथचशास् रज्ञांाच् ृा ूते भल् ाप्रूाणात व सावकाश होणाॄी द्कतूतवाढ ही हद्थचक
द्वकासािा भनाकूि ॄणाॄी भसते. काही प्रसतगी तीचे वानट ारॄणाूही ााढीिप्रूाणे
होतात.
१) अरमान द्वतरण:
चिनवाढीच् ृा काळात उत ान् नाचे द्वद्वध घटकातू‍ ृे सूान द्वतॄण होते. उत ान् नाचा ूो ा
द्हस् सा निा द्ूळद्वण् ृा च् ृा वगाचकने जाऊन त ृातची सीूातत ीचत वाढते. ज् ृा वगाचिा तो ा
सहन कॄावा िागतो त ृातची ीचत प्रव्त ती कूी होते.
२) भरभराट:
चिनवाढीच् ृा काळात ज् ृा वगाचिा िाृदा होऊन ीचत प्रव्त ती वाढते, ृा वाढत ृा
ीचतीचा सतृोजक वगच गाततवणूकीसा ी उाृोग कून घेतात. त ृाूाळे उत ाादन, उत ान् न
ॄोजगाॄ ृात वाढ होऊन भथच्‍ ृवस् थेत ुॄुॄाट होते.
३) उत् ाादन वाढ:
ृा काळात नफ्ृाचे प्रूाण वाढत भसल् ृाूाळे उत ाादनात वेगाने वाढ होऊन हद्थचक
द्वकासािा वेग वाढतो.
४) अनाेद्क्षे त ाररणाम:
चिनवाढ भनाेद्क्षेत भसेि तॄ ीचत, गाततवणूक, ॄोजगाॄ, उत ान् न ृावॄ द्तथे भनाकूि
ारॄणाू होऊन हद्थच क द्वकासास ूदत होते भसे भनेक भथचशास्त्रज्ञांातचे ूत हहे.
५) अाेद्क्षेत ाररणाम:
जॄ चिनवाढ भाेद्क्षे त भसेि तॄ िोकातची ीचत प्रव्त ती दाीचि होते. ाैशाची खॄेदी श‍ ती
कूी होत भसल् ृा ने िोक ीचत कॄण् ृााेक्षेा खचच कॄण् ृास प्रव्त त होतात. ारॄणाूी
ुातनवि द्नद्ूचती कूी होत जाऊन हद्थच क द्वकासावॄ भद्नष् ट ारॄणाू होतो.
munotes.in

Page 14

-II
14 ब) रामाद्र्क ाररणाम (Social Effects) :
चिन वाढीच् ृा ारॄद्स् थतीूाळे भनेक साूाद्जक ारॄणाू साद्धा घनून ृेतात. वाढत ृा
द्कतूती ीॄोीॄ उत ाादन, ॄोजगाॄ, उत ान् न ृात वाढ होऊन सवचर उत साहाचे व चैतन् ृाचे
वातावॄण द्नूाचण होते व द्वद्वध प्रकाॄच् ृ साूाद्जक सतस्था उदा. शाळा, द्वद्वध प्रकाॄचे
ूतनळे, ‍ िी इ. सतस् था उदृािा ृेऊन त ृातचा द्वकास होतो. त ृा तूनच िोकातची द्वधाृक
काृाचची प्रव्त ती वाढत जाते.
भथाचत सूाजातीि काही वगाचवॄ चिनवाढीचे भद्नष् ट ारॄणाू साद्धा होत भसतात:
क) रार्कीय ा णाम (Political Effects) :
चिनवाढीच् ृा काळात वाढत ृा द्कतूतीूाळे िोक शासनावॄ द्टका कू िागतात. श्रीूतत
भद्धक श्रीूतत तॄ गॄीी भद्धक होऊन हद्थचक द्वषूता द्नूाचण होते. रमणष् टाचाॄ,
काळाीाजाॄ वाढतो. उत ाा दनातचा दजाच खािावतो, िोकातची द्नतीूता खािावते, वाढत ृा
ुेदुावातूाळे भॄाजकता ूाजून ॄाजकीृ वातावॄण दाद्ष त होते.
ड) नैद्तक ारर णाम (Moral Effects) :
चिनवाढीच् ृा काळात ्‍ ृाााॄी वगच जास् तीत जास् त िाृदा द्ूळद्वण् ृा सा ी काळाीाजाॄ
कॄतात. ुेसळ, सट्ट्रीाजी भशा भनैद्तक प्रव्त तींचा जोॄ वाढतो. िोकातच् ृा हातातीि
ाैसा वाढून त ृातना भनेक प्रकाॄची ्‍ ृसने िागतात की ज् ृातून ूानवी ूूल् ृातचा ्हास होऊ
िागतो. सॄकाॄी भद्धका्ृातची नैद्तक ाातळी घसू िागते. भशा भनेक प्रकाॄचे भद्नष् ट
ारॄणाू चिनवाढीच् ृा काळात द्दसून ृेतात.
भशा प्रकाॄे वॄीि हद्थचक, साूाद्जक, ॄाजकीृ व नैद्तक स् वूााचे इष् ट भद्नष् ट ारॄणाू
भथच्‍ ृवस् थेत होताना द्दसून ृेतात. भथाचत ृाचा भथच भथच्‍ ृवस् थेत चिनवाढ घेऊ नृे
भसे न्‍ हे. भथच्‍ ृवस् थेत उत ाादन क्षेेरात हशावादी वातावॄण ेवण् ृासा ी, हद्थच क
द्वकासािा गती देण् ृासा ी, भल् ाप्रूाणात चिनवाढ होणे हवश् ृक भसते. ाॄतता द्तचा
भद्तॄेक झाल् ृास इष् ट ारॄणाूाववजी भद्नष् ट ारॄणाू द्दसून ृेतात.
मागणी प्रेररत आद्ण खचा प्रे त भाववाढ:
चिनवाढीच् ृा द्वद्वध प्रकाॄात ृा दोन प्रकाॄातचा ्‍ हणजेच ूागणी प्रेरॄत हद्ण खचच प्रे त
चिनवाढीचा सूावेश होतो. भथच्‍ ृवस् थेत चािनावाढ का होते ृाीाीत दोन द्वचाॄ स् ाष् ट
प्रवाह द्दसून ृेतात. एलसका द्वचाॄ प्रवाहातून ूागणीतीि वाढीूाळे चिनवाढ होते. तॄ
दास्ृा द्वचाॄ प्रवाहानासाॄ उत ाादन खचाचतीि वाढीूाळे चिनवाढ द्नूाचण होते त ृाचे
सद्वस् तॄ स् ाष् टीकॄण ााढीि प्रूाणे.
१.६ मागणी प्रे त (DEMAND PULL INFLATION) चिनवाढीचे द्धातत ्‍ हणूनही ृातचा द्वचाॄ केिा जातो. ृा प्रकाॄात वतचूान काळात
वस् तूतची जी द्कतूत भसेि त ृा चािू द्कतूतीिा वस् ता व सेवातची जी ूागणी भसेि ती munotes.in

Page 15

ुाववाढ
15 ााॄव ्ृााेक्षेा जास् त भसते. त ृाूाळे ााॄव ्ृावॄ ूागणीचे भद्ध ‍ ृ द्नूाचण होते. ारॄ णाूी
ूागणी जास् त हद्ण ााॄव ा कूी ृाूाळे वस् तूच् ृा द्कतूती वाढतात.
व् याख् या:
ूागणीतीि व्द्धीूाळे जी चिनवाढ द्नूाचण होते द्तिा ूागणी प्रेरॄत चिनवाढ भसे
्‍ हणतात. ुाववाढीत जे ूागणीचे ााॄव ्ृावॄ भद्ध ‍ ृ द्नूाचण होते ते भनेक काॄणाूाळे
द्नूाचण होते. ती काॄणे ााढीिप्रूाणे:
१) ाूणारोर्गार:
भथच्‍ ृवस् था जॄ ाूणच ॄोजगाॄ ाातळीवॄ भसेि तॄ वास् तव उतान् नात वाढ घनून ृेत नाही
व त ृाूाळे द्कतूती वाढतात व ूागणी प्रेरॄत चिनवाढ द्नूाचण होते.
२) गाततवणूक खचा र्ास् त:
भथच्‍ ृवस् थेतीि सावचजद्नक क्षेेरात द्कतवा खाजगी क्षेेरात ही उत ाादन श‍ ृता भसते.
त ृााेक्षेा गाततवणूक खचच जास् त झाल् ृास िोकातचे उत ान् न वाढून खॄेदी श‍ तीत वाढ होते.
ाॄतता उत ाादन त ृा प्रूाणात वाढिे नाहीतॄ चिनवाढ होते.
३) र्ावा चलन द्नद्माती:
सूजा सॄकाॄने नवीन चािनाची द्नद्ूचती केिी तॄ भथच्‍ ृवस् थेतीि ाैशाचा ााॄव ा
वाढतो ाॄतता त ृा प्रूाणात उत ाा दन वाढत नसल् ृा ने चिनवाढ होते.
४) ातद्नद्माती:
्‍ ृाााॄी ीँकाूािचत होणा्ृा ाताैशातच् ृा द्नद्ूचतीूाळे साद्धा भथच्‍ ृवस् थेतीि ाैशाचा ााॄव ा
जादा होतो. उत ाा दन ूार त ृा ूानाने वाढत नाही. ा णाूी चिनवाढ होते.
५) याद्ध कालीन ाररद्स् थ ती:
ृाद्ध काळात देशातीि उत ाादन साूग्री ृाद्धसाद्हत ृाच् ृा द्नद्ूचतीसा ी वााॄल् ृाूाळे
उाुो‍ त वस् तूतचे उत ाादन कूी होते. ाॄतता सॄकाॄच् ृा ृाद्ध खचाचूाळे िोकातचे उत ान् न
वाढते. ारॄणाूी ााॄव ्ृााेक्षेा ूागणी जास् त होऊन चिनवाढ होते.
६) याद्ध ााश् चात:
ृाद्धसूा्‍ तीनततॄ द्वस् कळीत झािेल् ृा भथच्‍ ृवस् थेत िगेच उत ाादन साू कॄता ृेत नाही.
ाॄतता ृाीाीत (ृाद्धकाळात) सूाजाच् ृा दीिेल् ृा ूागणीचा उरीकेक होऊन ूागणी जास् त व
ााॄव ा कूी भसल् ृाने चिनवाढ होते.
७) भातडवलाची रीमातत लाभक्षेमता:
ुातनविाच् ृा सीूान् त िाुक्षेूतेत वाढ झाल् ृावॄही ूागणीचे ााॄव ्ृावॄ भद्ध ‍ ृ द्नूाचण
होऊन ूागणी प्रेरॄत चिनवाढ द्नूाचण होते. munotes.in

Page 16

-II
16 ८) रतरक्षेण खचा:
सॄकाॄ देशाच् ृा सतॄक्षेणावॄ ूो ्ृा प्रूाणात खचच कॄते. त ृाूाळे िोकातच् ृा उत ान् नात वाढ
होऊन त ृातची खॄेदीश‍ ती वाढते. ाॄतता ज् ृा प्रूाणात ूागणी वाढते त ृा प्रूाणात उत ाा दन
वाढत नसल् ृाने चिनवाढ होते.
९) ताटीचे अतदार्ारक:
ताटीच् ृा भतदाजारातीि ताट ुून काढण् ृासा ी व उत ान् न हद्ण खचच ृातच् ृात ूेळ
साधण् ृा ी शासन ताटीची भथचुॄण् ृा भततगचत नवीन चिनातची द्नद्ूचती कॄते. त ृाूाळे
देशातीि ाैशाचा ााॄव ा वाढतो. ाॄतता उत ाादन त ृा प्रूाणात वाढत नसल् ृा ने वाढत ृा
ूागणीचा ारॄणाू होऊन चिनवाढ होते.
१०) वाढती द्नयाात:
ाॄकीृ चिन द्ूळद्वण् ृा सा ी द्नृाचत वाढद्विी जाते. ारॄणाूी देशातीि वाढत ृा
िोकसतख् ृेच् ृा वाढत ृा गॄजा ाूणच कॄण् ृासा ी वस् तूतची कूतॄता द्नूाचण होऊन शेवटी
चिनवाढ होते.
वॄीि सवच काॄणाूाळे ूागणीचे ााॄव ्ृावॄ हद्ध‍ ृ द्नूाचण होऊन ूागणी प्रेरॄत ुाववाढ
होते. ूागणी प्रेरॄत चिनवाढीची सतकल् ाना ााढीि हक्तीच् ृा साहायाृाने भद्धक स् ाष् ट
कॄता ृेनि. Y D2 -- D D1 P2 ----------------- ------------- -------------- -------------- द्कतमत ाातळी P1 ----------- ------------- ------------ ---------- D2 P D1 S D O N X मागणी ाारवठा व उत् ाादन E E1 E2 munotes.in

Page 17

ुाववाढ
17
हक्तीू‍ ृे O-X भक्षेावॄ ूागणी ााॄव ा व उत ाादन दशचद्विे भसून O-Y भक्षेावॄ द्कतूत
ाातळी दशचद्विेिी हहे. S-S2 हा ााॄव ा वक्र भसून खािून वॄ ूहणजेच नावीकनून
उजवीकने सॄकणाॄा धनात ूक उताॄाचा हहे. ‚E‛ द्ीतदूच् ृा द् काणी भथच्‍ ृवस् थेत ाूणच
ॄोजगाॄ प्रस् थाद्ात होऊन ााॄव ा वक्र O-Y भक्षेािा सूाततॄ होतो.
साूवातीस DD हा ूागणी वक्र SS ृा ााॄव ा वक्रािा E ह्या द्ीतदूत छेदतो. ृा सतताकन
द्ीतदूच् ृा द् काणी ON इत‍ ृा उत ाादनाची OP इतकी द्कतूत द्नद्श् च त होते व त ृाच
द् काणी भथच्‍ ृवस् थेत ाूणच ॄोजगाॄ प्रस् थाद्ात होतो.
सूजा ूागणीत वाढ झािी तॄ ूागणी वक्र वॄच् ृा द्दशेने सॄकून नवीन D1-D1 हा ूागणी
वक्र SS ृा ााॄव ा वक्रास E1 ृाद्ीतदूत छेदेि ृा नवीन सततािन द्ीतदू द् काणी एलसकूण
उत ाादनात कोणत ृा ही प्रकाॄचा ीदि न होता द्कतूत ाातळी OP वून OP1 ाृ त वाढते.
सूता ूागणीत हणखी वाढ झािी तॄ ूागणी वक्र वॄच् ृा ीाजािा सॄकून नवीन D2-D2
हा नवीन ूागणी वक्र S. ृा ााॄव ्ृा वक्रािा E2 ृा द्ीतदूत छेदेि. ृा नवीन सततािन
द्ीतदूच् ृा द् काणी उत ाा दनात कोणत ृा ही प्रकाॄची वाढ न होता द्कतूत ूार O-P2 ाृ त
वाढेि. ्‍ हणजेच E ृा ाूणचॄोजगाॄाच् ृा द्ीतदूनततॄ ूागणीत वाढ झाल् ृास उत ाादन न वाढता
ि‍ त द्कतूत ाातळी वाढून जी चिनवाढ द्दसून ृेते ती ्‍ हणजेच ूागणी प्रेरॄत चिनवाढ
होृ.
१.७ खचा प्रेररत चलनवाढ / भाववाढ (COST PUSH INFLATION) भद्तरॄ‍ त ूागणी नसतानाही चिनवाढ होऊ शकते हा ृषष् टीकोन खचच प्रेरॄत चिनवाढ
द्सद्धाततात ूातनिा हहे. १९५० च् ृा दशकात कॄण् ृा त हिेल् ृा ृा प्रकाॄािा
द्ववेचनानासाॄ उत ाादक खचाचतीि वाढीूाळे द्कतूतवाढ द्नूाचण होते. ही द्कतूतवाढ दोन
प्रकाॄची भसू शकते.
१) वेतन प्रेरॄत
२) निा प्रेरॄत
१. वेतन प्रेररत:
श्रूीक सतघटना हाज् ृा सतघटीत श‍ तीच् ृा ीळावॄ हाल् ृा वेतनात वाढ घनवून हणू
शकतात. श्रद्ूकाच् ृा वेतनात वाढ झाल् ृाने उत ाादन खचच वाढतो. वस् तूच् ृा द्कतूती
वाढतात. ाॄतता उत ाादनात ूार त ृा प्रूाणात वाढ होत नाही.
सतघटनश‍ तीच् ृा जोॄावॄ श्रद्ूकातचे जे वेतन वाढिेिे भसते. त ृातचा ारॄणाू त ृातची द्वद्वध
वस् ता व सेवा सा ी भसिेिी ूागणी वाढते. ाॄतता श्रद्ूकातच् ृा उत ाादन क्षेूतेत वाढ झािेिी
नसल् ृाने एलसकूण उत ाादन न वाढल् ृास द्कतूती वाढतात. भशा द्कतूती वाढू िागल् ृा की
श्रद्ूक ाान् हा वेतनाची ूागणी कॄतात. ृातूनच वेतनातीि वाढीूाळे द्कतूतवाढ व
द्कतूतीतीि वाढीूाळे ाान् हा वेतनवाढ भशी प्रद्क्र ृा सातत ृाने चािू ॄाहून खचच प्रेरॄत
चिनवाढ द्नूाचण होते. munotes.in

Page 18

-II
18 २) नफा प्रेररत:
उत ाादकही हाल् ृा ू‍ तेदाॄी प्रुावाूाळे द्कतूतीत वाढ कून भद्धकाद्धक निा
द्ूळद्वण् ृाचा प्रृत न कॄतात व त ृा तून भशा प्रकाॄची चिनवाढ द्नूाचण होते.
भथाचत निा हा एलसकूण द्कतूतीचा भल् ासा ुाग भसल् ृा ने उत ाादक खचाचतीि वाढीिा
काॄणीुूत ॄणाॄा घटक ्‍ हणून नफ्ृााेक्षेा वेतन वाढ हा घटक ूहत वा चा ूानिा हहे. ही
सतकल् ाना ााढीि हक्तीच् ृा साहायाृाने भद्धक स् ाष् ट कॄता ृेनि. Y D D D P -- E P ----------------- ------------- -------------- ---------------- E------ E द्कतमत P E ाातळी P ----------- ------------- ------------ ---------- D D P S D S O N N X मागणी ाारवठा व उत् ाादन वॄीि हक्तीू‍ ृे OX भक्षेावॄ ूागणी ााॄव ा व उत ाादन तॄ OY भक्षेावॄ द्कतूत ाातळी
दशचद्विेिी हहे. SS हा ााॄव ावक्र भसून तो ON ृा ाूणच ॄोजगाॄ उत ाादन ाातळीनततॄ
O-Yभक्षेािा सूाततॄ हहे. DD हा साूवातीचा ूागणी वक्र SS ााॄव ा वक्रास E द्ीतदूत
छेदतो ृा सततािन द्ीतदूच् ृा द् काणी O.N इत‍ ृा उत ाादनाची O.P इतकी द्कतूत द्नद्श् च त
होते सूजा श्रद्ूकातच् ृा वेतनात वाढ झाल् ृास S1S हा ााॄव ा वक्र DD ूागणी वक्रािा E1
ृा द्ीतदूत छेदेि व ृा सूतोि द्ीतदूच् ृा द् काणी OP1 इतकी द्कतूत ON1 इतके उत ाादन
द्नद्श् च त होनि. ्‍ हणजेच उत ाादन व ॄोजगाॄात घट होते.
सूजा सॄकाॄने ाूणच ॄोजगाॄ द्टकवून ेवण् ृासा ी हाल् ृा खचाचत वाढ केिी. त ृाूाळे
ूागणी वक्र D1D1 हा नवीन ूागणी वक्र S1S ृा ााॄव ा वक्रास E2 ृा द्ीतदूत छेदतो. ृा ----------------------------------------------------
------- S -----------------------------------------------------
----- E E munotes.in

Page 19

ुाववाढ
19 नवीन सततािन द्ीतदूच् ृा द् काणी ाूवगाेक्षेा जास् त द्कतूत द्नद्श् च त होनि ती OP2 इतकी
भसेि. ारॄणाूी श्रद्ूक भद्धक वेतनाची ूागणी कॄतीि.
श्रद्ूकातच् ृा वाढत ृा वेतनवाढीच् ृा ूागणीूाळे उत ाादन खचाचत वाढ होऊन ााॄव ा वक्र
S2S हा द्ूळेि. हा ाााव ा वक्र D1D ूागणी वक्रात E3 ह्या द्ीतदूत छेदेि ृा सततािन
द्ीतदूच् ृा द् काणी OP3 इतकी द्कतूत द्नद्श् च त होनि.
ाान् हा शासन ाूणच ॄोजगाॄ द्टकवून ेवण् ृासा ी हाल् ृा खचाचत वाढ कॄेि. त ृाूाळे D2D2
हा नवीन ूागणी वक्र S2S ृा ााॄव ा वक्रास E1 ृा द्ीतदूत छेदेि सॄ सततािन द्ीतदूच् ृा
द् काणी O-P4 इतकी द्कतूत द्नद्श् च त होनि.
एलसकूणच वेतनवाढ उत ाादन खचाचत वाढ व द्कतूतवाढ व ाान् हा वेतनवाढ भसे चक्र साू ॄाहून
खचच प्रेरॄत चिनवाढ भद्स् त त वात ृेते.
१.८ द्फद्ला वक्र (PHILLIPS CURVE) भथच ,
१९५८ ू‍ृे द्िद्टश भथचतज्ञां London School of Economics ृेथीि
प्रा‍ृााक, एलस.नबल्ृू. द्िद्ि्‍स ृातनी १८६२ ते १९५८ ाृ त द्िद्टश भथच्‍ृवस्थेच्ृा
भ्‍ृासातून ीेॄोजगाॄी व चािू ूजाॄीच्ृा दॄातीि ीदि ृातीि सतीतध स्ाट ह केिा.
ीेॄोजगाॄी व चािू ूजाॄीचा दाॄ ृातच्ृा ू‍ृे ऋण सतीतध भसून तृाू‍ृे सूतोि साधिा
जातो. ीेॄोजगाॄीचा दाॄ कूी कॄण्ृासा ी ूहागान ू‍ृे वाढ होणे गॄजेचे हहे.
१.९ रारातश (SUMMARY ) भथच्‍ ृवस् थेत वस् ता व सेवातच् ृा द्कतूती सतत वाढल् ृाूाळे उभवणवणाॄी द्स् थती ्‍ हणजे
ुाववाढआचिन द्वसताॄ होृ. हद्थच क द्वकासाच् ृा प्रद्क्रृेीॄोीॄ ती सतत होत भसताना
जाणवते. भथाचत ती कोणत ृा काॄणाूाळे होते त ृानासाॄ द्तचे द्वद्वध प्रकाॄ द्दसून ृेतात.
भशी ही ुाववाढ भथच्‍ ृवस् थेत वस् तूच् ृा ूागणी व ााॄव ्ृात ज् ृा द्वद्वध काॄणातूाळे
ीदि घनून ृेतात. त ृाूाळे होताना द्दसून ृेते. ूृाचद्दत चिनवाढ ही भथच्‍ ृवस् थेच् ृा
द्हताची भसते ाॄतता द्तचा भद्तॄेक झािा की त ृाचे भनेक दाष् ारॄणाू भथच्‍ ृवस् थेच् ृा
द्वद्वध क्षेेरावॄ द्दसून ृेतात. भथाचत ह्या दूष् ारॄणाूावॄ द्नृतरण ेवण् ृासा ी प्रत ृेक देश
ू्द्रीक क व ॄाजकोद्ष ृ उााृ कॄीत भसतात. ृाद्श वाृ इतॄ ही काही उााृ कून ती
द्नृतरीत कॄता ृेते.
१.१० प्रश् न (QUESTIONS) १) चिनवाढ ्‍ हणजे काृ? वस् तूच् ृा द्कतूती वाढीनासाॄ चिनवाढीचे द्वद्वध प्रकाॄ
स् ाष् ट कॄा.
२) शासकीृ हस् त क्षेेा व काळानासाॄ ुाववाढीचे कोणते प्रकाॄ ानतात?
३) चिनवाढीच् ृा द्वद्वध काॄणातची चचाच कॄा. munotes.in

Page 20

-II
20 ४) चिनवाढीच् ृा द्वद्वध ारॄणाूातवॄ हािे ूत ूातना.
५) चिनवाढ ॄोखण् ृा चे ू्द्रीक क उााृ स् ाष् ट कॄा.
६) चिनवाढीवॄ ॄाजकोद्षृ धोॄणातगचत कोणते द्नृतरणात ूक ााऊिे उचिता ृेतात?
फरक स् ाष् ट करा.
a. ूागणी प्रेरॄत व खचच प्रेरॄत ुाववाढ
द्टाा द्लहा.
१) वेतन प्रेरॄत निा प्रेरॄत ुाववाढ
२) चिनवाढीचे हद्थचक ारॄणाू
३) चिनवाढीवॄीि ू्द्रीक क उााृ
४) चिनवाढीवॄीि ॄाजकोद्षृ उााृ



*****
munotes.in

Page 21

21 २
मंदीयुĉ भावफुगवटा
घटक रचना
२.० उिĥĶये
२.१ ÿÖतावना
२.२ मंदीयुĉ भावफुगवटा अथª
२.३ मंदीयुĉ भावफुगवट्याची कारणे
२.४ मंदीयुĉ भावफुगवट्याचे पåरणाम
२.५ सारांश
२.६ ÿij
२.० उिĥĶये (OBJECTIVES)  मंदीयुĉ भावफुगवटा Ìहणजे काय याचा अËयास करणे.
 मंदीयुĉ भावफुगवटा करणे कोणती ते तपासणे.
 मंदीयुĉ भावफुगवटा पåरणाम अËयासणे.
 पुरवठ्या¸या बाजू¸या अथªशाľीय घटकांचे टीकाÂमक अËयास करणे.
२.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) केनीिशयन अथªशाľात चलनवाढीशी / भाववाढीशी लढा देÁयासाठी िकंवा धोरणांचा
(आिथªक आिण िव°ीय धोरणे) अवलंब करÁया¸या महßवावर जोर देÁयात आला. केÆसचे
असे मत होते कì जेÓहा देश पूणª रोजगार अवÖथेला पोहोचतो तेÓहाच चलनवाढ / भाववाढ /
महागाई होते. याचा अथª असा होतो कì महागाई आिण बेरोजगारी एकाच वेळी अिÖतÂवात
येऊ शकत नाहीत.
तथािप, िफिलÈस वøाने महागाई आिण बेरोजगारी यां¸या दरÌयान एक ÓयÖत संबंध
Öथािपत केला. देशाला एकाच वेळी िकंमत िÖथरता आिण पूणª रोजगार िमळिवणे श³य
नÓहते.
Âयामुळे धोरणकÂया«समोर कŌडीची (दुिवधा / पेचÿसंग) पåरिÖथती आली. बेरोजगारीचा दर
वाढू िदला तरच महागाईचा दर कमी होऊ शकतो आिण महागाईचा दर वा ढू िदला तरच
बेरोजगारी चा दर कमी करता येईल.

munotes.in

Page 22

Öथूल अथªशाľ-II
22 २.२ मंदीयुĉ भावफुगवटा अथª (MEANING OF STAGFLATION) १९७० ¸या दशकात जगातील बहòतेक ÿगत भांडवलशाही देशांना मंदीयु³ त भावफुवटाचा
समÖयेचा सामना करावा लागला. या नवीन समÖयेचे िनराकरण करÁयात केनीिशयन
धोरणाÂमक उपाय अयशÖवी झाले / ठरले. याचा पåरणाम Ìहणून अथªशाľाची नवीन शाळा
उदयास आली. हे पुरवठा बाजूचे अथªशाľ Ìहणून ओलखले जाते जे मंदीयु³ त भावफुगवटा
या समÖयसेशी लढÁयासाठी एकूण पुरवठ्या¸या ÓयवÖथापनावर ताण ठेवते / जोर देते
(Ìहणजे, िÖथरते¸या / कुंिठतते¸या दरÌयान महागाई).
मंदीयुĉ भावफुगवटा या शÊदाचा अथª असा आहे कì अशी िÖथती जी िÖथरता आिण
चलनवाढ सह-अिÖतßवात / एकý असतात. कमी आिथªक वाढ, वाढती बेरोजगारी आिण
महागाईचा उ¸च दर हे Âयाचे वैिशĶ्य आहे. हे िफिलÈस वøा¸या िनÕकषाª¸या िवŁĦ आहे,
जे महागाई आिण बेरोजगारीमधील ÓयÖत संबंध दशªिवते. यामÅये आपÐयाला िकंमती¸या
पातळीत सातÂयाने झालेली वाढ आिण बेरोजगारीचे वाढलेले ÿमाण यांना सामोरे जावे
लागते.
मंदीयुĉ भावफुगवटा Ìहणजे िÖथर / कुंिठत अथªÓयवÖथेतील महागाई आिण बेरोजगारीतील
सहजीवन होय. “मंदीयुĉ भावफुगवटा” ही सं²ा व ितचा पिहलाच वापर हा १९६०
दशकात युनायटेड िकंगडम मधील आिथªक तणावा¸या वेळी लेन मकलीलड यानी केला
जेÓहा ते हाऊस ऑफ कॉमÆसमÅये बोलत होते. Âयावेळी ते एकìकडे महागाई आिण
दुसरीकडे अथªÓयवÖथा ठÈप (िÖथरता / कुंिठतता) पडÁयािवषयी बोलत होते आिण Âयास
ठÈप पåरिÖथती असे संबोधत होते. तेला¸या संकटानंतर¸या १९७० ¸या दशकात मंदी¸या
काळातील वणªनासाठी ही सं²ा पुÆहा वापरÁयात आली, जेÓहा अमेåरकेने मंदीचा सामना
केला तेÓहा नकाराÂमक Öथूल आंतरदेशीय उÂपादनात पाच चतुथाªश वाढ आिण १९७३
मÅये महागाई िĬगुिणत झाली आिण १९७४ मÅये दोन अंकापयªत पोहोचली तर मे १९७५
पयªत बेरोजगारी ९% पयªत पोहोचली .
२.३ मंदीयुĉ भावफुगवट्याची कारणे (CAUSES OF STAGFLATION) मंदीयुĉ भावफुगवट्या¸या कारणांबदइल अथªशाľ²ां¸यात एकमत नाहीत.
काहीजणांचे असे Ìहणणे आहे कì पुरवठा ध³के / धोके िकंवा परीÓययजÆय हे मंदीयुĉ
भावफुगवट्यास जबाबदार असणारे ÿमुख घटक आहेत तर िजथे इतरांचे Ìहणणे होते कì
मंदीयुĉ भावफुगवटा Ìहणून ओळखÐया जाणाöया या असामाÆय आिथªक घटनेमागील
मु´य कारण Ìहणजे मागणीजÆय हे आहे. मंदीयुĉ भावफुगवटा होÁयास कारणीभूत
असलेले घटक खालीलÿमाणे आहेत.
१) धोरण बदल:
लोकशाही सरकारे मतदानावर ल± ठेवून मूलभूत उÂपÆन धोरण, शेतकरी कजªमाफì,
िन:शुÐक वीज, खरेदी िकंमतीत वाढ आिण पगार व वेतनात वाढ यासारखे लोकिÿय munotes.in

Page 23

मंदीयुĉ भावफुगवटा
23 धोरणाÂमक उपाय लागू कŁ शकतात. या सवª उपाययोजनांमुळे मागणी¸या वाढी¸या
तुलनेत वÖतू व सेवां¸या उÂपादनात कमी वाढ झाली आहे.
२) संरचनाÂमक बेरोजगारीत वाढ:
पारंपाåरक उīोगात घट झाÐयास आपÐयाकडे अिधक संरचनाÂमक बेरोजगारी आिण कमी
उÂपादन िमळू शकते. अशाÿकारे जरी महागाई देखील वाढत असेल तरी आपÐयाला जाÖत
बेरोजगारी िमळू शकेल.
३) अमेåरकेतील कारणे:
कृषी उÂपादनांचा पुरवठा कमी होणे, डॉलरची उदािसनता / मंदी, वेतन आिण िकंमत
िनयंýण िनमूªलन हे देखील अमेåरकेमधील पुरवठा हादöयास / ध³यास जबाबदार आहेत
ºयामुळे मंदीयुĉ भावफुगवटा होतो. १९६० ¸या उ°राधाªत िÓहएतनाम¸या युĦा¸या
पाĵªभूमीवर अमेåरकने मोठा लÕकरी खचª केÐयामुळे १९७० ¸या दशका¸या सुŁवाती¸या
काळात महागाईचा दर वाढÁयाची अपे±ा कामगारांना केली होती. Âयामुळे कामगार
संघटनांनी जाÖत वेतनाची मागणी केली आिण जाÖत वेतन िमळवÁयात यश िम ळिवले
ºयामुळे नंतर खरेदी शĉì वाढÐयामुळे महागाईची समÖया िनमाªण झाली. यामुळे पद या¸या
पåरणामामुळे खचª जाÖत झाला / वाढला, उÂपादन घसरले आिण एकूण पुरवठा वø
डावीकडे सरकला ºयामुळे शेवटी मंदीयुĉ भावफुगवटा झाला.
२.४ मंदीयुĉ भावफुगवट्याचे पåरणाम (CONSEQUENCES OF STAGFLATION)  मंदीयुĉ भावफुगवटा Ìहणजे कुंिठत (अवŁĦ, गितशूÆय, िÖथर) अथªÓयवÖथेतील
महागाई आिण बेरोजगारीचे सहजीवन होय. कुंिठत अथªÓयवÖथेमÅये महागाई ही
मंदीयुĉ भावफुगवट्याची पåरिÖथती आहे. Âयामुळे महागाई आिण मंदीशी संबंिधत
सवª नकाराÂमक बाबी यात आहेत. िफिलÈस वøा¸या िनÕकषाªकडे (अनुमानाकडे)
दुलª± करणारी ही एक िविचý पåरिÖथती आहे.
 ही अशी पåरिÖथती आहे िजथे अथªÓयवÖथा कुंिठत (अवŁĦ, गितशूÆय, िÖथर)
असते. उिĥिĶ / उÂपादन आिण रोजगार रखडलेले / कुंिठत आहेत, वाढत नाहीत,
तरीही िकंमती सतत वाढत जातात.
 उÂपादन आिण रोजगारा¸या बाबतीत अथªÓयवÖथा मंदी¸या िÖथतीत आहे. याचा अथª
अथªÓयवÖथा ही कुंिठत (अवŁĦ, गितशूÆय, िÖथर) िÖथर िÖथतीत आहे.
 बेरोजगारी वाढत असताना , िकंमत वाढीमुळे िमलणाöया ÿोÂसाहनांना गुंतवणूक
ÿितसाद देत नाही. गुंतवणूकìत घट झाÐयामुळे वÖतू आिण सेवांचे उÂपादन कमी
होते. munotes.in

Page 24

Öथूल अथªशाľ-II
24  येथे पडझडीचे / अधःपतनाचे दुĶचø आहे. गुंतवणूक़ कमी झाÐयाने िकंवा
गुंतवणूकìत घट झाÐयामुळे उÂपादन घटते आिण पåरणामी पुÆहा उÂपÆन कमी होते
िकंवा घटते. यामुळे बचतीत घट होते आिण नंतर गुंतवणूकìत घट होते .
 वर ÖपĶ केलेÐया पåरिÖथतीमुळे खरेतर िकंमतीत घट झाली पािहजे. पण Âयाउलट
िकंमतीची पातळी वाढते. तथािप, ही महागाई जाÖत गुंतवणूक रोजगार आकिषªत करत
नाही.
चलनवाढ आिण बेरोजगारीमधील सममूÐयनाचा अथªÓयवÖथेला फायदा होत नाही. जेथे
लोक महागाई आिण बेरोजगारी¸या दुहेरी समÖयांपासून ýÖत असतात तेथे संबंध थेट
असतो. उÂपादन आिण पुरवठा कमी होतो, ºयामुळे उÂपÆन आिण रोजगार कमी केले
जातात आिण Âयाचवेळी िकमतéना वर ढकलले. अिधक उÂपादन आिण रोजगाराला
ÿोÂसािहत करÁयासाठी कोणÂयाही अितåरĉ पैशा¸या पुरवठ्यामुळे वÖतुं¸या आिण
सेवां¸या पुरवठ्याकडून अगदी अÐपÿितसाद िमळत केवळ िकमतéमÅये वाढ होईल.
खालील आकृती ही उÂपादन / उिĥिĶ आिण िकंमत वरील पåरणाम ÖपĶ करते.

आकृती २.१
वरील आकृतीत X ए³स अ±ावर उÂपादन / उिĥिĶ दशªिवली जाते आिण Y अ±ावर
िकंमत पातळी दशªिवली जाते. मूळ एकिýत मागणी वø AD1 हा मूळ एकýीत पुरवठा वø
AS1 यास E1 या समतोल िबंदूवर / िबंदुपाशी छेदतो. उÂपादन / उिĥिĶ OY1 आहे आिण
िकंमत OP1 आहे. एकूण पुरवठा वø डावीकडे Ìहणजेच AS2 पयªत डावीकडे सरकतो.
नवीन समतोल िबंदू E2 आहे. उÂपादन OY1 हे OY2 पासून पयªÆत कमी होते आिण िकंमत
ही OP1 पासून OP2 पयªत वाढते. येथे अथªÓयवÖथा ही कुंिठतता (अवŁĦ, गितशूÆय,
िÖथर) (उÂपादनात घसरण) आिण चलना वाढ (वाढÂया िकंमती) या दोÆही गोĶéचा अनुभव
घेते. या पåरिÖथतीला मंदीयुĉ भावफुगवटा असे Ìहणतात.
जर आपण िफिलÈस वøाĬारे पåरिÖथतीबĥल चचाª केली तर आपÐयाकडे वर सरकत
जाणारा पुरवठा वø असेल िजथे िकंमतéची पातळी आिण बेरोजगारी एकý वाढतात. munotes.in

Page 25

मंदीयुĉ भावफुगवटा
25 जर आपण िफिलÈस कNJहĬारे पåरिÖथतीबĥल चचाª केली तर आम¸याकडे वरची उ°र
पुरवठा वø असेल िजथे िकंमतéची पातळी आिण बेरोजगारी एकý वाढतात.
अथªÓयवÖथेला अडचणीतून बाहेर काढÁयासाठी सरकारला अशा उपाययोजनांचे िम®ण
अवलंबÁयाची आवÔयकता असू शकते ºयाचा एकाच वेळी महागाईवर आिण वÖतू व सेवांचे
उÂपादन उ°ेिजत करÁयावर पåरणाम होतो.
२.५ सारांश (SUMMARY) मंदीयुĉ भावफुगवटा या शÊदाचा अथª असा आहे कì अशी िÖथती जी िÖथरता आिण
चलनवाढ सह-अिÖतßवात / एकý असतात. कमी आिथªक वाढ, वाढती बेरोजगारी आिण
महागाईचा उ¸च दर हे Âयाचे वैिशĶ्य आहे. हे िफिलÈस वøा¸या िनÕकषाª¸या िवŁĦ आहे,
जे महागाई आिण बेरोजगारीमधील ÓयÖत संबंध दशªिवते. यामÅये आपÐयाला िकंमती¸या
पातळीत सातÂयाने झालेली वाढ आिण बेरोजगारीचे वाढलेले ÿमाण यांना सामोरे जावे
लागते.
२.६ ÿij (QUESTIONS) १) मंदीयुĉ भावफुगवटा अथª ÖपĶ करा.
२) भावफुगवटा कारणे कोणती ते उदाहरणांदाखल ÖपĶ करा.
३) मंदीयुĉ भावफुगवटाचे पåरणाम कोणते याचे ÖपĶीकरण īा.
४) पुरवठया¸या बाजू¸या अथªशाľाची सखोल चचाª करा.



*****
munotes.in

Page 26

२६ मॉड्युल-II
३
मौिþक धोरण
घटक रचना
३ .० उद्द‍ि ष्‍ि ट ये‍ि‍ि
३ . १ ‍ि प्रस् ‍ि त ा वनान ा‍ि ‍ि
३ . २ ‍ि मौद्र‍ि क ‍िधररणा ी ‍िउ द्द‍ि ष्‍ि ट ये
३ . ३ ‍ि मौद्र‍ि क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि स ा ध न ‍ि ‍ि
३ .४ ‍ि मौद्रक ‍ि ध ररणा च्य ा ‍ि म य ा ा द ा ‍ि
३ .५ ‍ि द्वना क सन श ल ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ म ध् य ‍ि मौद्रक ‍ि ध ररण ाी ‍ि भ ू द् म क ा ‍ि
३ .६ ‍ि सारांश
३ .७ ‍ि प्रश्न ‍ि‍ि
३.० उिĥĶये (OBJECTIVES)  ीलन द् वनाषय क / मौद्र‍ि क ‍ि ध ररण‍िम्‍ि ह ण े ‍ि क ा य ‍ि ह ‍ि े ा ण ून ‍ि घ ण . ‍ि
 ीलन द् वनाषय क ‍िधररण ाच् ‍ि य ा ‍ि स ा ध न ा ा ी ा ‍ि अ ‍ ‍ि य ा स ‍ि क र ण . ‍ि
 मौद्र‍ि क ‍िधररणा ी ‍िउ द्द‍ि ष्‍ि ट ये‍ि अ‍‍ि य ा स ण .
 मौद्रक ‍ि ध ररणा च् य ा ‍ि म य ा ा दांचा आढावा घ ण . ‍ि
 द्वना क सनश ल ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ म ध् य ‍ि मौद्रक ‍ि ध ररणा ी ‍ि भ ू द् म क ा ‍ि अ‍‍ि य ा स ण . ‍ि
३.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) १९३ ० च् य ा ‍ि म ह ा म ाद न ा त र ‍ि लॉड ा ‍ि क न् स ‍ि य ा ा न ‍ि स वना ा ा त ‍ि प्र थ म ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा ी
प र र ण ा म क ा र क त ा ‍ि द् स ध् द ‍ि क रु न ‍ि द ा ख वना ल . ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ल ‍ि द् क ा म त ‍ि द् स् थ र त ा , ररेगार‍ि प्र ाद्ि ,
आ द् थ ा क ‍ि वना ृ ध् द ‍ि इ . ‍ि उ द् द ष्ट प्र ा ि स ा ठ ‍ि र ा े क र द् ष य क ‍ि ध र र ण ा ब र र ब र ी ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा ल ा ‍ि द द् ख ल
म ह त् वना ा ी ‍ि भ ू द् म क ा ‍ि प ा र ‍ि प ा ड ा वना ‍ि ल ा ग त . ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा ल ा ी ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ‍ि द् क ा वना ा ‍ि
न ा ण द् वना ष य क न त ‍ि अ स ह ‍ि म् ह ट ल ‍ि े ा त . ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ल ‍ि प ै शाी ा ‍ि प ु र वना ठ ा ‍ि द् न य ाद् ि त ‍ि क र ण् य ा ी ‍ि
म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क च् य ा ह ा त ा त ल ‍ि म ह त् वना ा ी ‍ि स ा ध न ‍ि म् ह ण े ी ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ‍ि ह र य .
मौिþक / चलनिवषयक धोरण :
म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ‍ि ह ‍ि स ा क ल् प न ा ‍ि प ुढ ल ‍ि व् य ा ख य ा ा व् द ा र ‍ि अ द् ध क ‍ि स् प ष्ट ‍ि क र त ा ‍ि य ई ल .
munotes.in

Page 27

म ौद् र क ‍ि ध ररण‍ि
२७ १) ÿा. ए.जी हॉटª:
“प ै शाच् य ा ‍ि स ा ठ ् य ा वना र ‍ि द् क ा वना ा ‍ि ल र क ा ा च् य ा ‍ि प ै शाच्य ा‍ि माग ण वना र‍ि प्र भावना ‍ि ट ाक ण ा ऱ्या आद्ण
स ा वना ा े द् न क ‍ि र र ख त ी ‍ि द् स् थ त ‍ि ब द ल ण ा ऱ्या ‍ि ध र र ण ा स ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ‍ि अ स ‍ि म् ह ण त ा त . ”
२)‍ि ÿा. हॅरी जॉÆसन:
“आ द् थ ा क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि उ द् द ष्ट य ‍ि स ा ध् य ‍ि क र ण् य ा स ा ठ ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क च् य ा ‍ि प ै शाी ा ‍ि प ु र वना ठ ा द् न य ा द् ि त ‍ि
क र ण् य ा ी ‍ि ए क ‍ि स ा ध न ‍ि म् ह ण े ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ‍ि ह र य . ”
थ र ड क् य ा त ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ ी ‍ि म ह त् वना ा ी ‍ि उ द् द ष्ट य ‍ि स ा ध् य ‍ि क र ण् य ा स ा ठ ‍ि प ै शाी ा ‍ि प ु र वना ठ ा ‍ि द् न य ाद् ि त
क रण्यास ाठ ‍ि क¤द् र य ‍ि ब ँ क क ड ू न ‍ि े ‍ि प्र य त् न ‍ि क ल ‍ि े ा त ा त ‍ि त् य ा ान ा ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ‍ि अ स ‍ि
म्हणत ात. य ा ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि आ ख ण ‍ि वना ‍ि अ ाम ल ‍ि ब े ा वना ण ‍ि क र ण् य ा ी ‍ि े ब ा ब द ा र द शाच्या‍ि मध्य वना त ी‍ि
ब ँ क क ड ‍ि अ स त .
३.२ चलनिवषयक धोरणाची उिĥĶ ये (OBJECTIVES OF MONETARY POLICY) स्थ ळ, क ा ळ स ा प क्ष ‍ि प्र त् य क ‍ि द शाी ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि उ द् द ष्ट ् य ‍ि वना ग वना ग ळी‍ि अ स ू ‍ि शक त ात. प र ा त ू ‍ि
त र द द् ख ल ‍ि आ द् थ ा क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि द् वना द् वना ध ‍ि उ द् द ष्ट ् य ‍ि स ा ध् य ‍ि क र ण् य ा स ा ठ ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा ी ा ‍ि य र ग् य
वना ा प र ‍ि क र त ा ‍ि य त र . ‍ि क र ण त् य ा ह ‍ि द शात ल ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ा व् द ा र ‍ि त् य ा ‍ि द शात ल‍ि मध्य वनाती‍ि
ब ँ क ल ा प ु ढ ल ‍ि क ा ह ‍ि म ह त् वना ा ी ‍ि उ द् द ष्ट ् य ‍ि स ा ध् य ‍ि क र त ा ‍ि य त ा त .
१) आिथªक वृÅदीचा अपेि±त दर साÅय करणे:
क र ण त् य ा ह ‍ि द शाच् य ा ‍ि े ल द ‍ि आ द् थ ा क ‍ि वना ृ ध् द म ू ळे‍ि त् य ा ‍ि द शात ल‍ि रा ष्र य ‍ि उत् पन्न , बीत‍ि उप भरग ,
ग ु ा त वना ण ूक , इ . ‍ि म ध् य ‍ि वना ा ढ ‍ि घ ड ू न ‍ि य त . ‍ि प र ा त ू ‍ि त् य ा स ा ठ ‍ि े ा द् स् त त ‍ि े ा स् त ‍ि ब ी त , ग ु ा त वना ण ूक ‍ि वना
भ ा ा ड वना ल ा ी ‍ि ग र े ‍ि अ स त . ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा ी ा ‍ि ए क ‍ि म ह त् वना ा ी ा ‍ि उ द श‍ि म् ह ण े ी ‍ि प्र ा थ ा द् म क , व्द त य
आ द् ण ‍ि स वना ा ‍ि वना ‍ि प ा य ा भ ू त ‍ि क्ष ि ा ा न ा ‍ि प ु र स ा ‍ि द् न ध ‍ि उ प ल ब् ध ‍ि क रु न ‍ि द ण ‍ि ह ा ‍ि ह र य . ‍ि य ा स ा ठ ‍ि
अ थ ा व् य वना स् थ त म र ठ ् य ा ‍ि प्र म ा ण ा त ‍ि ब ी त ‍ि ग ु ा त वना ण ूक ‍ि आ क द् ष ा त ‍ि क र ण् य ा स ा ठ ‍ि ब ँ क ा ‍ि वना ‍ि द् वना त्त य ‍ि
स ा स् थ ा ा ी ‍ि े ा ळे‍ि म र ठ ् य ा प्र म ा ण ा त ‍ि प स र वना ू न ‍ि ब ँ क ा ा न ा ‍ि ठ वना ‍ि स् वना क ा र ण ‍ि आ द् ण ‍ि क े े‍ि द ण् य ा स ‍ि प्र वना ृ त्त ‍ि
क रण्यास ाठ ‍िमौद्रक ‍ि ध ररण म द त ‍ि क र त .
म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क च् य ा ‍ि क े ा प ु र वना ठ ् य ा त ू न ‍ि न वना न ‍ि र र े ग ा र ‍ि स ा ध ‍ि उ प ल ब् ध ‍ि ह र त ा त . ‍ि त् य ा त ू न ‍ि म ा ग ण
वना ा ढ ू न ‍ि द् वना त्त य ‍ि व् य वना ह ा र ा ाी ा ‍ि वना ग ‍ि वना ा ढ ू ‍ि ल ा ग त र ‍ि वना ‍ि त् य ा त ू न ‍ि आ द् थ ा क ‍ि द् वना क ा स ा ल ‍ि ग त ‍ि द् म ळू‍ि ल ा ग त .
२) िकंमत Öथैयª:
स ु वना ण ा ‍ि प र र म ा ण ‍ि अ द् स् त त् वना ा त ‍ि अ स प य ं त ‍ि द् वना द् न म य ‍ि द र ‍ि द् स् थ र ‍ि ठ वना ण ‍ि ह ‍ि ए क ‍ि म ह त् वना ा ी ‍ि उ द् द ष्ट ् य
स म े ल ‍ि े ा त ‍ि अ स ‍ि प र ा त ू ‍ि अ द् ल क ड ल ‍ि क ा ळात ‍ि द शात ल ‍ि द् क ा म त प ा त ळी‍ि द् स् थ र ‍ि ठ वना ण ‍ि म् ह ण े ी
द शांत ग ा त ‍ि प ै स ा ी ‍ि अ ात ग ा त ‍ि म ू ल्य ‍ि द् स् थ र ‍ि ठ वना ू न ‍ि भ ा वना वना ा ढ ‍ि द् क ा वना ा ‍ि भ ा वना घ ट ‍ि य ा त ू न ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ ल ा ‍ि
ब ा ह र क ा ढ ू न ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ‍ि द् क ा म त ‍ि द् स् थ र त ा ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि क र ण ‍ि ह ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि ए क ‍ि प्र म ु ख ‍ि
उ द् द ष्ट ् य स म े ल ‍ि े ा त . munotes.in

Page 28

Öथूल अथªशाľ-II
२८ भ ा वना वना ा ढ ‍ि द् क ा वना ा ‍ि भ ा वना घ ट ‍ि ट ा ळण् य ा स ा ठ ‍ि द् क ा म त ‍ि स्र् थ य ा ‍ि अ स ण ‍ि अ त् य ा त ‍ि आ वना श्य क ‍ि अ स त . ‍ि द् क ा म त
े र ‍ि द् स् थ र ‍ि अ स ल ‍ि त र ‍ि उ त् प ा द न ‍ि वना ‍ि र र े ग ा र ा त ‍ि वना ा ढ ‍ि घ ड ू न ‍ि य त .
म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि आ प ल् य ा ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा व् द ा र ‍ि भ ा वना वना ा ढ च् य ा ‍ि प र र द् स् थ त वना र ‍ि द् क ा वना ा ‍ि भ ा वना घ ट वनार
स ा ख य ा त् म क ‍ि द् क ा वना ा ‍ि ग ु ण ा त् म क ‍ि स ा ध न ा ा व् द ा र ‍ि द् न य ा ि ण ‍ि ठ वना ू न ‍ि द् क ा म त ‍ि द् स् थ र ‍ि ठ वना ण् य ा ी ा ‍ि प्र य त् न ‍ि
क र त .
३) िविनमय दर िÖथरता :
१९‍ि व्या ‍ि शत क ा च् य ा ‍ि प्र ा र ा भ ‍ि द् वना द शी‍ि व् य ा प ा र ‍ि स त त ‍ि वना ा ढ त ‍ि ह र त ा . ‍ि त् य ा ी वना ळी‍ि स ू वना ण ा ‍ि ी ल न
प र र म ा ण ‍ि प ध् द त ‍ि अ द् स् त त् वना ा त ‍ि ह र त . ‍ि त् य ा वना ळी‍ि द शात ल ‍ि ी ल न ा ी ‍ि इ त र ‍ि द शात ल‍ि ील न ाच् य ा‍ि
स ा द भ ा ा त अ स ल ल ‍ि ब ा ह्य ‍ि म ू ल्य ‍ि ( द् वना द् न म य ‍ि द र ) ‍ि द् स् थ र ‍ि ठ वना ण ‍ि ह ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि ए क ‍ि प्र म ु ख ‍ि
उ द् द ष्ट ् य ‍ि म ा न ल ग ल . ‍ि प र ा त ू ‍ि स ु वना ण ा ‍ि ी ल न ‍ि प ध् द त ‍ि े ा ऊ न ‍ि आ त ा ‍ि क ा ग द ‍ि ी ल न ‍ि प ध् द त म ध् य ‍ि ह ा ‍ि
द्वना द्न म य दर‍ि द्स्थ र ठ वना ण ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ल ा ‍ि अ वना घ ड ‍ि ब न ल ‍ि आ ह . ‍ि प र ा त ू ‍ि द् वना द् न म य द र ा त ‍ि द् स् थ र त ा ‍ि
ठ वनाण्य ा ी ‍िह ‍िेबाबदार म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क क ड ‍ि स ू प ू त ा ‍ि क र ण् य ा त ‍ि आ ल ल ‍ि आ ह .
द् वना द शी‍ि व् य ा प ा र ा त ‍ि वना ा ढ ‍ि घ ड वना ू न ‍ि आ ण ून ‍ि द शाच् य ा ‍ि े ल द ‍ि आ द् थ ा क ‍ि द् वना क ा स ा स ा ठ ‍ि द् वना द् न म य ‍ि द र ा त
द् स् थ र त ा ‍ि अ स ण ‍ि अ त् य ा त ‍ि म ह त् वना ा ी ‍ि आ ह . ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि आ प ल् य ा क ड ल ‍ि द् वना द शी‍ि ीलन ‍ि
स ा ठ ् य ा त आवना श्य क ‍ि त ‍ि ब द ल ‍ि क रु न ‍ि द् वना द् न म य ा ी ा ‍ि द र ‍ि द् स् थ र ‍ि ठ वना ण् य ा ी ा ‍ि प्र य त् न ‍ि क र त . ‍ि त् य ा त ू न ‍ि
स ट्ट ब ा े स ा र ख य ा ‍ि प्र क ा र ा ा न ा ‍ि आ प र आ प ‍ि आ ळा‍ि बसतर.
४) पूणª रोजगार ÿÖथािपत करणे:
क र ण त् य ा ह ‍ि द शाी ‍ि म ु ख य ‍ि उ द् द ष्ट ् य ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ‍ि प ू ण ा ‍ि र र े ग ा र ‍ि प्र स् थ ा द् प त ‍ि क र ण ‍ि ह ‍ि अ स त
म् ह ण े ी ‍ि आ द् थ ा क ‍ि क ल् य ा ण ा ब र र ब र ी ‍ि द शात ल ‍ि प्र त् य क ‍ि व् य क्त ी ल ा ‍ि र र े ग ा र ‍ि प ु र द् वना ण ‍ि ह र य . ‍ि लॉड ा ‍ि
क न् स य ा ान ‍ि म ह ा म ाद त ू न ‍ि ब ा ह र ‍ि पड ण् य ा स ा ठ ‍ि र र े ग ा र ‍ि वना ा ढ ‍ि ह ा ‍ि उ प ा य ‍ि स ु ी द् वना ल ल ा ‍ि ह र त ा .
उ प ल ब् ध ‍ि वना त न द र ा वना र ‍ि ज य ा ा ी ‍ि क ा म ‍ि क र ण् य ा ी ‍ि इ च् छ ा ‍ि वना ‍ि क्ष म त ा ‍ि आ ह . ‍ि अ शा‍ि स वना ा ा न ा ‍ि क ा म
(ररेगार) ‍ि द्म ळण ‍ि म् ह ण े ी ‍ि प ू ण ा ‍ि र र े ग ा र ‍ि ह र य . ‍ि ल र क ा ा न ा ‍ि र र े ग ा र ‍ि द् म ळाल्य ा स ‍ि त् य ा ी ‍ि उ त् प न् न ‍ि
वना ा ढ ू न म ा ग ण ‍ि वना ा ढ ू न ‍ि र ा ह ण म ा न ा ी ा ‍ि द े ा ा ‍ि स ु ध ा र त र .
म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा व् द ा र ‍ि व् य ा े द ा र ा त ‍ि ब द ल ‍ि क रु न ‍ि भ ा ा ड वना ल ा ी ‍ि क ा य ा क्ष म त ा ‍ि वना ा ढ द् वना ल्य ा स
ग ु ा त वना ण ूक ी ल ा ‍ि प्र र त् स ा ह न ‍ि द् म ळून ‍ि उत् पादन ‍ि वनाा ढ स‍ि ी ालना ‍ि द्म ळेल ‍ि वना ‍ि उ त् प ा द न ‍ि वना ा ढ त ू न ‍ि उ द य र ग
वना ा ढ स ‍ि ल ा ग ू न ‍ि र र े ग ा र ा च् य ा ‍ि न वना न ‍ि स ा ध ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि क र त ा ‍ि य त ल .
५) तटÖथ पैसा:
प्र ा . ‍ि ह ा य क , द्वना क स् ट ड , रॉब ट ा स न , क र प म न ‍ि इ . ‍ि अ थ ा त ज् ा ा न ‍ि 'त ट स् थ ‍ि प ै स ा ' ह ‍ि म ौ द् र क ध र र ण ा ी ‍ि
ए क ‍ि प्र म ु ख ‍ि उ द् द ष्ट ् य ‍ि स ु ी द् वना ल ‍ि आ ह .
अ थ ा व् य वना स् थ त ‍ि ख र द ‍ि – द् वना द् ि च् य ा ‍ि व् य वना ह ा र ा स ा ठ ‍ि द् े त क ा ‍ि प ै स ा ‍ि आ वना श्य क ‍ि आ ह . ‍ि त त क ा ी
प ै स ा ‍ि ी ल न ा त ‍ि ठ वना ण ‍ि म् ह ण े ‍ि त ट स् थ ‍ि प ै स ा ‍ि ह र य . ‍ि प ै शाीा ‍ि पररणा म क ा र क ‍ि प ु र वना ठ ा ‍ि द् स् थ र ‍ि ठ वना ल ा ‍ि
तर द् क ा म त प ा त ळीवना र ‍ि त् य ा ी ा ‍ि फ ा र स ा ‍ि प र र ण ा म ‍ि ह र त ‍ि न ा ह . ‍ि य ा ‍ि द् स् थ त त ‍ि प ै स ा ‍ि द् वना द् न म य ा ी ‍ि
म ा ध् य म ‍ि म् ह ण ून क ा म ‍ि क र त र ‍ि त र ‍ि प ै शाी ा ‍ि द् क ा म त वना र ‍ि प र र ण ा म ‍ि ह र त ‍ि न ा ह . munotes.in

Page 29

म ौद् र क ‍ि ध ररण‍ि
२९ ६) Óयवहार तोल संतूलन:
द र न ‍ि द शात ल‍ि आयात‍ि – द् न य ा ा त ‍ि व् य वना ह ा र ा ा ी ा ‍ि म ा ा ड ल ल ा ‍ि ल ख ा े र ख ा ‍ि म् ह ण े ी ‍ि व् य वना ह ा र ‍ि त र ल
ह र य . ‍ि क र ण त् य ा ह ‍ि द शाी ा ‍ि प्र म ु ख ‍ि उ द श‍ि ह ा ‍ि आ य ा त ‍ि वना ‍ि द् न य ा ा त ‍ि व् य ा प ा र ा त ‍ि म् ह ण े ी ‍ि
व्यवना हारत रलात स ा त ू ल न ‍ि ठ वना ण ‍ि ह ा ‍ि अ स त र . ‍ि े र ‍ि आ य ा त ‍ि े ा स् त ‍ि वना ‍ि द् न य ा ा त ‍ि क म ‍ि अ स ल ‍ि त र ‍ि त् य ा ‍ि
द शाच्य ा व् य वना ह ा र त र ल ा त ‍ि त ू ट ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि ह र त . ‍ि ह ‍ि त ू ट ‍ि वना ा ढ त ‍ि ग ल् य ा स ‍ि त ू ट ी ‍ि भ र प ा ई ‍ि
क र ण् य ा स ा ठ ‍ि द् वना द शी क े े क ाढावना ‍ि लागत ा त . ‍ि त् य ा त ू न ‍ि द श‍ि क े ा ा च् य ा ‍ि स ा प Ñयात ‍ि अड क ण्य ाी ‍ि
शक् य त ा ‍ि अ स त .
े र ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा व् द ा र ‍ि द् क ा म त ‍ि द् स् थ र ‍ि ठ वना ण् य ा त ‍ि य श‍ि आ ल ‍ि त र ‍ि द शाी ‍ि द् न य ा ा त ‍ि वना ा ढ ू न ‍ि व् य ा प ा र
त ू ट ‍ि क म ‍ि ह र ऊ न ‍ि वना ा ढ ा व् य ा ी ‍ि प र र द् स् थ त ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि ह र ई ल . ‍ि थ र ड क् य ा त ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा व् द ा र ‍ि
द शाच्य ा व् य वना ह ा र ‍ि त र ल ा त ल ‍ि अ स ा त ू ल न ‍ि द ु र ‍ि क र ण ‍ि ह ‍ि म ह त् वना ा ी ‍ि उ द् द ष्ट ् य ‍ि प ू ण ा ‍ि क र त ा ‍ि य त .
७) आिथªक िवकास:
उ त् प ा द न ‍ि क्ष म त ा ‍ि वना ‍ि ी ल न ा ी ‍ि ए क ू ण ‍ि म ा ग ण ‍ि य ा ा त ‍ि य र ग् य ‍ि स म न् वना य ‍ि स ा ध ा वना ा ‍ि ल ा ग त र . ‍ि अ न क द ा
क े ा प ु र वना ठ ् य ा वना र ‍ि द् न य ा ि ण ‍ि ठ वना ा वना ‍ि ल ा ग त . ‍ि द् क ा वना ा ‍ि ी ल न घ ट ी ा ‍ि ध र क ा ‍ि अ स ल ‍ि त र ‍ि क े ा ‍ि
प ु र वना ठ ् य ा ल ा प्र र त् स ा ह न ‍ि द य ा वना ‍ि ल ा ग त . ‍ि आ द् थ ा क ‍ि द् वना क ा स ा ी ‍ि उ द् द ष्ट ‍ि स ा ध् य ‍ि क र ण् य ा स ा ठ ‍ि ब ी त ‍ि
ग ु ा त वना ण ूक ी ल ा ‍ि य र ग् य अ स ‍ि वना ा त ा वना र ण ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि क र ा वना ‍ि ल ा ग त .
३.३ मौिþक धोरणाची साधने (पतिनयंýणाचे मागª) (INSTR UMENTS OF MONETARY POLICY) अ थ ा व् य वना स् थ त ल ‍ि प त प ै शावना र ‍ि द् न य ा ि ण ‍ि ठ वना ण् य ा ी ‍ि म ह त् वना ा ी ‍ि क ा य ा ‍ि त् य ा ‍ि द शात ल‍ि मध्य वनाती
ब ँ क ल ा ‍ि प ा र ‍ि प ा ड ा वना ‍ि ल ा ग त . ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क च् य ा ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा व् द ा र ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ल ‍ि प त ी ल न
द् न द् म ा त ी ‍ि द् न य म न ‍ि क र त ा ‍ि य त . ‍ि त् य ा स ा ठ ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ल ा ‍ि ज य ा ‍ि स ा ध न ा ाी ा ‍ि वना ा प र ‍ि क र ा वना ा ‍ि
लागत र त् य ा ा ी ‍ि प ु ढ ल ‍ि द र न ‍ि प्र क ा र ा त ‍ि वना ग ी क र ण ‍ि क र त ा ‍ि य त .
मौिþक धोरणाची साधने स ा ख य ा त् म क ‍िस ा ध न ग ु ण ा त् म क ‍ि स ा ध न १)‍िब ँ क ‍ि र ट २)‍िख ु ल् य ा ‍ि ब ा े ा र ा त र र ख य ा ाी ‍ि ख र द -द्वना िी ३) ‍िर र ख ‍ि र ा द् ख वना ‍ि द् न ध ी प्र माण १)‍िक े ा ‍ि त ा र ण ‍ि य ा त ल ‍ि अ ात र ‍ि वना ा ढ द् वना ण . २)‍िद्वनािशष्ट ‍ि क ा म ा स ा ठ ‍ि क े ा ‍ि द ण . ३) ‍िउ प भ र ग् य ‍ि क े ा ा ी ‍ि द् न य ा ि ण . ४) ‍िक े ा ‍ि वना ा ट प ‍ि ध र र ण . ५)‍िप्र त् य क्ष‍िक ारवनााई. ६)‍िन ैद् तक ‍िसमे ावना ण . ७)‍िप्र द्सध् द .
munotes.in

Page 30

Öथूल अथªशाľ-II
३० अ) सं´याÂमक साधने:
प त द् न य ा ि ण ा ी ‍ि स ा ख य ा त् म क ‍ि स ा ध न ‍ि म् ह ण े ी ‍ि अ शी‍ि स ा ध न ‍ि क ी ‍ि ज य ा ‍ि व् द ा र ‍ि द शात ल ‍ि ए क ू ण
प त प ै शाी ‍ि स ा ख य ा ‍ि प्र भ ा द् वना त ‍ि क ल ‍ि े ा त . ‍ि य ा ‍ि स ा ध न ा ा ी ा ‍ि वना ा प र ‍ि क रु न ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि व् य ा प ा र ‍ि
ब ँ क ा ा च् य ा प त द् न द् म ा त वना र ‍ि द् न य ा ि ण ‍ि ठ वना त . ‍ि य ा ‍ि स ा ध न ा ान ा ‍ि प त द् न य ाि ण ा ी ‍ि 'स ा म ा न् य ‍ि स ा ध न ' अ स ह ‍ि
म् ह ट ल ‍ि े ा त .
१) बँकरेट:
द शात ल ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि ज य ा ‍ि द र ा न ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा न ा ‍ि क े े‍ि द त ‍ि त् य ा ‍ि व् य ा े ा च् य ा ‍ि द र ा ल ा ‍ि ब ँ क र ट
अ स ‍ि म् ह ण त ा त . ‍ि त स ी ‍ि ज य ा ‍ि द र ा न ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा च् य ा ‍ि ह ा ड य ा ा ी ‍ि वना ट ण ा वना ळ द् क ा वना ा
प ु न वना ा ट ण ा वना ळ क रु न ‍ि द त ‍ि त् य ा ‍ि वना ट ा वना द ा र ा ल ा ‍ि ब ँ क र ट ‍ि अ स ‍ि म् ह ण त ा त .
ब ँ क र ट च् य ा ‍ि प्र म ा ण ा त ‍ि प र र द् स् थ त न ु स ा र ‍ि ब द ल ‍ि क रु न ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि प त ी ल न ा ी ‍ि द् न य ाि ण क र त . ‍ि
े र ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ‍ि प ै शाी ‍ि प्र म ा ण ‍ि वना ा ढ ल ल ‍ि अ स ल ‍ि वना ‍ि त ‍ि द् न य ा द् ि त ‍ि क र ा य ी ‍ि अ स ल ‍ि त र मध्य वनाती ‍ि
ब ँ क ‍ि ब ँ क र ट ‍ि म ध् य ‍ि वना ा ढ ‍ि क र त . ‍ि त् य ा म ु ळे‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क क ड ू न ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा न ा ‍ि े ‍ि क े े द्दल ‍ि
े ा त ा त ‍ि त ‍ि म ह ा ग ‍ि ब न ल् य ा न ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ‍ि क े ा ‍ि वना ा ट प ‍ि क म ‍ि प्र म ा ण ा त ‍ि क र त ल ‍ि प र र ण ा म त :
अ थ ा व् य वना स् थ त ल ‍ि प ै शाी ‍ि प्र म ा ण ‍ि आ प र आ प ‍ि द् न य ा द् ि त ‍ि ह र ई ल .
य ा ‍ि उ ल ट ‍ि े र ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ‍ि प त द् न द् म ा त ल ा ‍ि ी ा ल न ा ‍ि द य ा य ी ‍ि अ स ल ‍ि त र ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क
ब ँ क र ट ‍ि म ध् य ‍ि घ ट ‍ि क र ल . ‍ि त् य ा म ु ळे‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा न ा ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क क ड ू न ‍ि द् म ळण ा र ‍ि क े े‍ि स् वना स् त
ब न ल् य ा न ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा ी ‍ि क े ा वना ा ट प ‍ि क्ष म त ा ‍ि अ द् ध क ‍ि र ा ह ून ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ‍ि प त प ै शाी ‍ि प्र म ा ण
वना ा ढ ण् य ा स ‍ि म द त ‍ि ह र त .
२) खुÐया बाजारातील कजªरो´यांची खरेदी िवøì:
य ा ‍ि स ा ध न ा ी ा ‍ि वना ा प र ‍ि क रु न ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ल ‍ि प त द् न य ा ि ण ा ी ‍ि े ब ा ब द ा र ‍ि प ू ण ा
क र त . ‍ि त् य ा स ा ठ ‍ि स र क ा र ‍ि उ प ि म ा ा च् य ा ‍ि क े ा र र ख य ा ाी ‍ि े ा ण वना प ू वना ा क ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क म ा फ ा त ‍ि
ख र द -द् वना ि ी ‍ि क ल ‍ि े ा त .
ज य ा वना ळी‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ‍ि प ै शाी ‍ि प्र म ा ण ‍ि वना ा ढ त ‍ि त् य ा वना ळी‍ि म ध् य वना त ी ब ँ क ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा क ड ल
आ द् ण ‍ि स वना ा स ा म ा न् य ‍ि ल र क ा ा क ड ल ‍ि प ै स ा ‍ि स् वना त : क ड ‍ि घ ण् य ा स ा ठ ‍ि स र क ा र ‍ि क े ा र र ख य ा ाी ‍ि व् य ा प ा र ‍ि
ब ँ क ा वना ‍ि व् य क्त ीं न ा ‍ि द् वना ि ी ‍ि क र त ‍ि त् य ा म ु ळे‍ि आ प र आ प ‍ि त् य ा ा च् य ा क ड ल ‍ि अ द् त र क्त ‍ि प ै स ा ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि
ब ँ क क ड ग ु ा त द् वना ल ा ‍ि े ा ऊ न ‍ि व् य प ा र ‍ि ब ँ क ा ा ी ‍ि प त द् न द् म ा त ी ‍ि क्ष म त ा ‍ि घ ट त .
य ा ऊ ल ट ‍ि ज य ा वना ळी‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ‍ि प त प ै शाी ‍ि ट ा ी ा ई ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि ह र त . ‍ि त व् ह ा ‍ि द् वना ि ी ‍ि क ल ल् य ा
क े ा र र ख य ा ा ी ‍ि आ त ा ‍ि ख र द ‍ि क रु न ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ‍ि वना ‍ि व् य क्त ीं क ड ल ‍ि प ै शाच्य ा‍ि प्र माणा त ‍ि वनाा ढ‍ि
घ ड वना ू न आ ण ल ‍ि े ा त .
३) रोख राखीव िनधीचे ÿमाण:
प्र त् य क ‍ि द शात ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा न ा ‍ि स् वना त : े वना ळ े म ा ‍ि झ ा ल ल् य ा ‍ि ए क ू ण ‍ि ठ वना ीं च् य ा ‍ि ए क ा ‍ि द् वना िशष्ट
प्र माणा त ‍ि रक्क म‍ि मध्य वनाती ‍ि ब ँ क क ड ‍ि ठ वना ण् य ा ी ‍ि क ा य द िशर ‍ि ब ाध न ‍ि अ स त . ‍ि य ा ल ा ी ‍ि र ा ख वना ‍ि
द् न ध ी प्र म ा ण ‍ि अ स ‍ि म् ह ण त ा त . ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ल ा ‍ि य ा ‍ि प्र म ा ण ा त ‍ि प र र द् स् थ त न ु स ा र ‍ि ब द ल ‍िmunotes.in

Page 31

म ौद् र क ‍ि ध ररण‍ि
३१ क रण्याी ा‍ि अद्धक ार अ स त र . ‍ि य ा ‍ि अ द् ध क ा र ा ी ा ‍ि वना ा प र ‍ि क रु न ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि प त ी ल न ा ी ‍ि
द् न य ा ि ण ‍ि क रु ‍ि शक त .
र ा ख वना ‍ि द् न ध च् य ा ‍ि प्र म ा ण ा त ‍ि वना ा ढ ‍ि क ल् य ा स ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ाच् य ा ‍ि ठ वना ीं प ै क ी ‍ि अ द् ध क ‍ि द् ह स् स ा ‍ि
मध्य वनाती ब ँ क क ड ‍ि े म ा ‍ि झ ा ल् य ा न ‍ि ब ँ क ा ा च् य ा ‍ि प त द् न म ी त च् य ा ‍ि क ा य ा ा वना र ‍ि आ प र आ प ‍ि म य ा ा द ा ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि
ह र त .
य ा ऊ ल ट ‍ि र ा ख वना ‍ि द् न ध च् य ा ‍ि प्र म ा ण ा त ‍ि घ ट ‍ि क ल् य ा स ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा क ड ‍ि ए क ू ण ‍ि ठ वना ीं ी ‍ि प्र म ा ण
अ द् ध क ‍ि अ स ल् य ा न ‍ि प त द् न द् म ा त ल ा ‍ि प्र र त् स ा ह न ‍ि द् म ळत .
ब) गुणाÂमक साधने:
प त प ु र वना ठ ् य ा ा ी ‍ि ग ु ण वना त्त ा ‍ि ठ र द् वना ण ा र ‍ि स ा ध न ‍ि म् ह ण े ी ‍ि ग ु ण ा त् म क ‍ि स ा ध न ‍ि ह र य . ‍ि म ौ द् र क
ध र र ण ा च् य ा ‍ि स ा ख य ा त् म क ‍ि स ा ध न ा ा च् य ा ‍ि क ा ह ‍ि म य ा ा द ा ‍ि अ स ल् य ा न ‍ि प त द् न य ा ि ण ा स ा ठ ‍ि ग ु ण ा त् म क ‍ि
स ा ध न ा ा ी ा वना ा प र ‍ि क ल ा ‍ि े ा त र . ‍ि य ा ‍ि स ा ध न ा ान ा ‍ि द् न वना ड क ‍ि ( Selective ) ‍ि स ा ध न ‍ि अ स द द् ख ल ‍ि म् ह ट ल ‍ि
े ा त .
अद्ल क ड ल‍ि क ा ळात ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि ज य ा ‍ि ग ु ण ा त् म क ‍ि स ा ध न ा ा ी ा ‍ि वना ा प र ‍ि क र त ा त ‍ि त् य ा म ध् य ‍ि प ु ढ ल
स ा ध न ा ा ी ा ‍ि स म ा वना श‍ि हरत र.
१) कजª आिण तारण यामधील अंतर वाढिवणे:
ब ँ क ा ‍ि ग्र ा ह क ा ा न ा ‍ि क े े‍ि द त ा ान ा ‍ि द् वना द् वना ध ‍ि त ा र ण ा ावना र ‍ि आ ध ा र त ‍ि क े े‍ि द त ‍ि अ स त ा त . ‍ि य ा म ध् य व्या पार ,
म ध् य स् त ‍ि य ा ा ी ा ह ‍ि स म ा वना श‍ि ह र त र . ‍ि ह ‍ि व् य ा प ा र ‍ि द् क ा वना ा ‍ि म ध् य स् थ ‍ि वना स् त ू ाच् य ा ‍ि ख र द -द् वना ि ी ी व्यवना हार ‍ि
क र त ‍ि अ स त ा त ‍ि ब ँ क च् य ा ‍ि क े ा ा ी ा ‍ि वना ा प र ‍ि ह ‍ि व् य ा प ा र ‍ि वना स् त ू ाी ‍ि ख र द ‍ि वना ‍ि स ा ठ ब ा े स ा ठ क र त ‍ि
अ स त ा त . ‍ि त् य ा त ू न ‍ि क ृ द् ि म ‍ि भ ा वना वना ा ढ ‍ि अ शा‍ि अ द् न ष्ट ‍ि व् य ा प ा र ‍ि प्र वना ृ त्त ‍ि वना ा ढ ू न ‍ि स वना ा स ा म ा न् य ा ा न ा त् य ाी ‍ि
झ ळ ब स त .
अ शा‍ि वना ळी‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ‍ि व् य ा पा ऱ् य ा ा न ा ‍ि क े े‍ि द त ा ा न ा ‍ि क े ा र क् क म ‍ि आ द् ण ‍ि व् य ा प ा र ा ऱ्य ा न ‍ि द् द ल ल् य ा
त ा र ण ा ी ‍ि ी ा ल ू ‍ि ब ा े ा र भ ा वना ा न ‍ि ह र ण ा र ‍ि द् क ा म त ‍ि य ा म ध ल ‍ि अ ात र ‍ि ( ग ा ळा) ‍ि वना ा ढ द् वना त . ‍ि त् य ा म ु ळे
व्या पा ऱ् य ा ा ी ा ‍ि क े ा प ु र वना ठ ा ‍ि द् न य ाद् ि त ‍ि ह र ऊ न ‍ि स ा ठ ब ा े ‍ि स ा र ख य ा ‍ि अ द् न ष्ट ‍ि प्र वना ृ त्त ल ा ‍ि आ ळा‍ि बसतर.
२) िविशĶ कामासाठी कजª देणे:
प त प ै शाच् य ा ‍ि द् न य म न ा स ा ठ ‍ि क र ण त् य ा ‍ि क ा य ा ा स ा ठ ‍ि क े े‍ि द य ा वना त ‍ि वना ‍ि क र ण त् य ा ‍ि क ा य ा ा स ा ठ ‍ि क े े
द ऊ ‍ि न य त ‍ि ह ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि ठ र द् वना त . ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ल ‍ि ी ल न वना ा ढ ी ‍ि प र र द् स् थ त ‍ि द् वना ी ा र ा त ‍ि
घ ऊ न म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा म ा फ ा त ‍ि क वना ळ अत् य ावना श्य क ‍ि आ द् ण ‍ि उ त् प ा द क ‍ि क ा य ा ा स ा ठ ी ‍ि
क े ा ‍ि प ु र वना ठ ा क र त ‍ि अनावना श्य क ‍ि वना ‍ि अ न ु त् प ा द क ‍ि क ा य ा ा स ा ठ ‍ि क े ा प ु र वना ठ ा ‍ि न ा क ा र ल ा ‍ि े ा त र .
३) उपभोµय कजाªचे िनयंýण:
अ न क द ा ‍ि अ थ ा व् य स् थ त ल ‍ि ब ह त ा ा श‍ि ल र क ा म ा फ ा त ‍ि ऐ शआ र ा म ‍ि आ द् ण ‍ि ी ैद् न च् य ा ‍ि उ प भ र ग् य ‍ि च् य ा
ख र द स ा ठ ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा क ड ू न ‍ि क े े‍ि घ त ल ‍ि े ा त ा त . ‍ि उ द ा . ‍ि म र ट ा र , द्प्र Àे , द्टव् ह , एस ‍ि इ .‍ि
प र ा त ू अ शा‍ि उप भर ग् य ‍ि क े ा ं च् य ा ‍ि वना ा ट प ा त ू न ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ‍ि ी ल न वना ा ढ ी ा ‍ि ध र क ा ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि ह र त र . munotes.in

Page 32

Öथूल अथªशाľ-II
३२ अ शावना ळी म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा न ा ‍ि स ु ी न ा ‍ि द ऊ न ‍ि उ प भ र ग् य ‍ि क े ा ा वना र ‍ि म ा य ा ा द ा ‍ि घ ा ल ू ‍ि
शक त .
४) कजª वाटप धोरण:
व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ‍ि आ प ल् य ा ‍ि क े ा ‍ि वना ा ट प ‍ि ध र र ण ा त ू न ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ल ‍ि प त द् न द् म ा त ी ‍ि क ा य ा ‍ि क र त
असत ा त . ‍ि त् य ा स ा ठ ‍ि त् य ा ा न ा ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ड ू न ‍ि प त प ु र वना ठ ा ‍ि ह र त ‍ि अ स त र . ‍ि प र ा त ू ‍ि े र
अ थ ा व् य वना स् थ त प त प ै शाी ‍ि द् न य ा ि ण ‍ि क र ा य ी ‍ि अ स ल ‍ि त व् ह ा ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा न ा ‍ि द् क त ‍ि
प ै स ा ‍ि प ु र वना ा य ी ा ‍ि य ा ी प्र म ा ण ‍ि ठ र वना ू न ‍ि त् य ा ‍ि प्र म ा ण ा त ी ‍ि क े ा ‍ि वना ा ट प ‍ि क र त .
त् य ा म ु ळे‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा ी ‍ि र र ख त ा ‍ि घ ट ू न ‍ि क े ा ‍ि वना ा ट प ‍ि क्ष म त ा ‍ि द् न य ा द् ि त ‍ि र ा ह त ‍ि त् य ा त ू न ‍ि आ प र आ प
प त द् न द् म ा त ‍ि वना र ‍ि म य ा ा द ा ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि ह र त ा त .
५) ÿÂय± कारवाई:
अ न क द ा ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ‍ि भ र प ू र ‍ि न फ ा ‍ि द् म ळद् वना ण् य ा स ा ठ ‍ि म र ठ ् य ा ‍ि प्र म ा ण ा त ‍ि क े ा ‍ि वना ा ट प ‍ि क र त ा त
त् य ा त ू न ‍ि म र ठ ् य ा ‍ि प्र म ा ण ा त ‍ि प त द् न द् म ा त ‍ि क े ा ‍ि वना ा ट प ‍ि क र त ा त ‍ि त् य ा त ू न ‍ि म र ठ ् य ा ‍ि प्र म ा ण ा त ‍ि प त द् न द् म ा त ‍ि
घ ड ू न य त . ‍ि प र ा त ू ‍ि त् य ा ी वना ळी‍ि ब ँ क ा ‍ि ध र क् य ा त ‍ि य ऊ न ‍ि ब ँ क ‍ि ब ु ड ण् य ा ी ‍ि द द् ख ल ‍ि शक् य त ा ‍ि अ स त ‍ि
अ शा‍ि वना ळी द् न य म ब ा ह्य ‍ि क ा य ा ‍ि क र ण ा य ा ा ‍ि ब ँ क ा ा न ा ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि त शा‍ि स ु ी न ा ‍ि द त . ‍ि े र ‍ि स ु ी न ा ा ी ‍ि
उ ल् ल ाघ न ‍ि क ल ‍ि त र ब ँ क ा ा न ा ‍ि द् म ळणा ऱ्या ‍ि स ु द् वना ध ा , सवना लत ‍ि न ाक ार ल्य ा ‍ि े ा त ा त . ‍ि त स ी ‍ि द ा ड ा त् म क ‍ि
द् क ा वना ा ‍ि क डक क ा य द िशर ‍ि क ा र वना ा ई ‍ि क र ण् य ा ी ा ‍ि अ द् ध क ा र ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ल ा ‍ि आ ह .
६) नैितक समजावणी:
वना र ल ‍ि प्र म ा ण ‍ि े र ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँक न ‍ि क ड क ‍ि क ा र वना ा ई ‍ि क ल ‍ि त र ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ‍ि आ द् ण ‍ि म ध् य वना त ी
ब ँ क ‍ि य ा म ध् य ‍ि क ट ू त ा ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि ह र त ‍ि त ‍ि ट ा ळण् य ा स ा ठ ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि 'न ैद् त क ‍ि स म ा े ा वना ण ' या ‍ि
म ा ग ा ा ी ा अ वना ल ाब ‍ि क र त ा त ‍ि य ा व् द ा र ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि द शात ल ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ा न ा ‍ि प त द् न य ा ि ण ‍ि
ध ररणा ी आवना श्य क त ा ‍ि प ट वना ू न ‍ि द ऊ न ‍ि प त ी ल न वना ा ढ ी ‍ि ध र क ‍ि स म े ा वना ू न ‍ि सांग त ‍ि त् य ा स ा ठ ‍ि
म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ान ा ‍ि द् वना श्वा स ा त ‍ि घ ऊ न ‍ि य र ग् य ‍ि म ा ग ा द श ा न ‍ि क र त .
७) ÿिसÅदी:
द शाी ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क ‍ि य ा ‍ि न ा त् य ा न ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा क ड ू न ‍ि आ वना श्य क ‍ि म ा द् ह त ‍ि म ा ग वना ू न ‍ि घ ऊ न त ी ‍ि
द्वना श्ल ष ण ‍ि वना ‍ि त ‍ि प्र द् स द्ध ‍ि क र ण् य ा ी ‍ि म ह त् वना ा ी ‍ि क ा य ा ‍ि म ह य वना त ी ‍ि ब ँ क ल ा ‍ि क र ा वना ‍ि ल ा ग त . ‍ि त् य ा त ू न
वना ळोवना ळी‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क न ‍ि क र ण क र ण त् य ा ‍ि ध र र ण ा ा ी ा ‍ि अ वना ल ाब ‍ि क ल ा ‍ि य ा द् वना ष य ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ान ा ‍ि
माद्हत द्म ळत . ‍ि त् य ा त ू न ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा ‍ि प त द् न य ा ि ण ा ब ा ब त ‍ि आ प ल ‍ि स् वना त : ी ‍ि ध र र ण ‍ि आ द् ण ‍ि द् न त
क शी‍ि असावना य ा द् वना ष य ‍ि य र ग् य ‍ि द् न ण ा य ‍ि घ वना ू ‍ि शक त ात.
३.४ मौिþक धोरणा¸या मयाªदा (LIMITATIONS OF MONETARY POLICY) अल्प ‍ि द् वना क द् स त ‍ि द श ा ा म ध् य ‍ि ध र र ण ा त् म क ‍ि उ द् द ष्ट ‍ि प ू ण ा ‍ि क र ण् य ा त ‍ि य ण ा ऱ् य ा ‍ि अ ड ी ण ीं म ु ळ ‍ि आ द् ण ‍ि
आ ध ‍ि ी ी ा ा ‍ि क ल् य ा प्र म ा ण ‍ि स् थ ू ल -आ द् थ ा क ‍ि उ द् द ष्ट ा ा म ध ल ‍ि अ ात द् न ा द् ह त ‍ि द् वना र र ध ा भ ा स ा ा म ु ळ ‍ि म ौ द् र क ‍िmunotes.in

Page 33

म ौद् र क ‍ि ध ररण‍ि
३३ द् क ा वना ा ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ा त ल ‍ि म य ा ा द ा ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि ह र त ा त . ‍ि ग ल् य ा ‍ि क ा ह ‍ि वना ष ा ं त ल ‍ि म ौ द् र क ‍ि
ध र र ण ा न ‍ि ख ा ल ल ‍ि म य ा ा द ा ‍ि उ घ ड ‍ि क ल् य ा ‍ि आ ह त .
१. ÓयाĮी मयाªिदत: स् थ ू ल -आ द् थ ा क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि उ द् द ष्ट ‍ि क वना ळ ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा च् य ा ‍ि स ा ध न ा ा च् य ा ‍ि
म द त न ‍ि ह ा त ा ळ ल ‍ि े ा ऊ ‍ि श क त ‍ि न ा ह त ‍ि आ द् ण ‍ि स ा ध् य ‍ि क ल ‍ि े ा ऊ ‍ि श क त ‍ि न ा ह त . ‍ि
उ द ा ह र ण ा थ ा , द् क ा म त ‍ि द् स् थ र त ा ‍ि आ द् ण ‍ि द् वना द् न म य ‍ि द र ‍ि द् स् थ र त ा ‍ि ह ‍ि द र न् ह ‍ि उ द् द ष्ट ‍ि स ा ध् य ‍ि क र ण् य ा त ‍ि
भ ा र त ा म ध् य ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ‍ि व् य ा वना ह ा र र क दृ ष्ट ् य ा ‍ि अ य श स् वना ‍ि ठ र ल ‍ि आ ह . ‍ि १९७४ -७५‍ि म ध् य ‍ि
महागाईीा‍ि दर‍ि २५. २‍ि ट क् क ‍ि इ त क ा ‍ि ह र त ा . ‍ि न व् वना दच्य ा‍ि दश क ाच्य ा‍ि पद्हल् य ा‍ि सह ामाह तह ‍ि
म ह ा ग ा ई ी ा ‍ि द र ‍ि द ु ह र ‍ि अ ाक ा त ‍ि ह र त ा . ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि स ा ध न ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ च् य ा ‍ि ए क ू ण ‍ि
म ा ग ण वना र ‍ि प्र भ ा वना ‍ि ट ा क ू ‍ि श क त ा त , प र ा त ु ‍ि प ु र वना ठ ा ‍ि व् य वना स् थ ा प न ा त ल ‍ि अ प य श ा म ु ळ ‍ि म ौ द् र क ‍ि
ध र र ण ा ी ा ‍ि उ द श ी ‍ि न ा क ा र ल ा ‍ि े ा ई ल . ‍ि अ श ा ‍ि प्र क ा र ‍ि ी ल न वना ा ढ वना र ‍ि ह ल् ल ा ‍ि क र ण् य ा स ा ठ ‍ि ी ल न ,
द्वना त्त य , द् वना द् न म य ‍ि द र ‍ि आ द् ण ‍ि उ त् प न् न ‍ि ध र र ण ा ा ी ‍ि स ा य र े न ‍ि आ वना श् य क ‍ि आ ह .
२. बँके¸या पैशांपे±ा चलनातील पैशाला ÿाधाÆय:
भ ा र त ा स ा र ख य ा ‍ि अ ल् प ‍ि द् वना क द् स त ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ ा ा म ध् य , ल र क ‍ि स ा म ा न् य त ः ‍ि ी ल न ‍ि प ै श ा ल ा ‍ि ब ँ क ‍ि
प ै श ा प क्ष ा ‍ि प्र ा ध ा न् य ‍ि द त ा त . ‍ि ब ँ द् क ा ग ‍ि द् वना क ा स ा ी ा ‍ि अ भ ा वना , ब ँ द् क ा ग ‍ि प्र द् ि य ा ‍ि आ द् ण ‍ि प द्ध त ीं ब द ल ी ‍ि
अ ज् ा न ‍ि आ द् ण ‍ि द श ा त ‍ि प स र ल ल ‍ि द् न र क्ष र त ा ‍ि य ा म ु ळ ‍ि ी ल न ‍ि प ै श ा ल ा ‍ि प्र ा ध ा न् य ‍ि द् द ल ‍ि े ा त . ‍ि अ श ा ‍ि
प्र क ा र ‍ि क ा य द श र ‍ि र ा ख वना ‍ि आ वना श् य क त ा ा म ध् य ‍ि क प ा त ‍ि क रू न ‍ि द् वना स् त ा र र त ‍ि म ु र ा ‍ि ध र र ण ‍ि प ै श ा च् य ा ‍ि
प ु र वना ठ ् य ा म ध् य ‍ि इ द् च् छ त ‍ि द् वना स् त ा र ‍ि ल क्ष ा त ‍ि घ ण् य ा स ‍ि स क्ष म ‍ि ह र ण ा र ‍ि न ा ह . ‍ि उ द ा ह र ण ा थ ा , क ा य द श र ‍ि
आ वना श् य क त ा ा म ध् य ‍ि प न् न ा स ‍ि ट क् क ‍ि क प ा त ‍ि क ल् य ा न ‍ि प ै श ा ा ी ा ‍ि प ु र वना ठ ा ‍ि १००‍ि ट क् क् य ा ा ह ू न ‍ि अ द् ध क ‍ि
वना ा ढ ल , े र ‍ि ल र क ा ा न ‍ि त् य ा ा च् य ा ‍ि ठ वना ‍ि ब ँ क ा ा म ध ू न ‍ि क ा ढ ल् य ा ‍ि न ा ह त . ‍ि प ै श ा ा च् य ा ‍ि प ु र वना ठ ् य ा त ल ‍ि
वना ा स् त द् वना क ‍ि वना ा ढ ‍ि ठ वना ‍ि क ा ढ ण् य ा च् य ा ‍ि प्र म ा ण ा त ‍ि क म ‍ि ह र ई ल . ‍ि
ए क ‍ि उ द ा ह र ण ‍ि घ ऊ . ‍ि आ प ण ‍ि अ स ‍ि ग ृ ह त ‍ि ध रू ‍ि क ी ‍ि व् य ा वना स ा द् य क ‍ि ब ँ क ा ा क ड ‍ि अ द् त र र क्त ‍ि र ा ख वना ‍ि
रक्क म‍ि ९०० ‍ि अ ब् े ‍ि आ ह ‍ि आ द् ण ‍ि र र ख ‍ि र ा ख वना ‍ि प्र म ा ण ‍ि १० ‍ि ट क् क ‍ि आ ह . ‍ि व् य ु त् प न् न ‍ि ि द् ड ट ‍ि ९०० ‍ि
अब् े‍ि × १०० ~ १० = ९ ,००० ‍ि अ ब् े ‍ि अ स ल . ‍ि आ त ा ‍ि र र ख ‍ि र ा ख वना ‍ि ग ु ण र त्त र ‍ि प ा ी ‍ि
ट क् क् य ा ा प य ं त ‍ि क म ‍ि क ल् य ा स ‍ि प त ‍ि द् वना स् त ा र ‍ि ९५० ‍ि अब् े ‍ि × १०० ~ ५ = १९ ,००० ‍ि अब् े ‍ि
हरईल .‍ि त थाद्प , े र ‍ि ल र क ा ा न ‍ि ब ँ द् क ा ग ‍ि प्र ण ा ल त ू न ‍ि ४५० ‍ि अ ब् े ‍ि रु प य ‍ि क ा ढ ल , त र ‍ि ि द् ड ट ी ा ‍ि
द्वना स् त ार‍ि ५०० ‍ि अब् े‍ि × १०० ~ ५ = १० ,००० अब् े‍ि इ त क ाी ‍ि हरईल .‍ि भारतासारखय ा‍ि
अल्प -द् वना क द् स त ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ ा ा म ध् य , प ै श ा च् य ा ‍ि प ु र वना ठ ् य ा ी ा ‍ि ए क ‍ि म र ठ ा ‍ि भ ा ग ‍ि र र ख ‍ि स् वना रू प ा त ‍ि
ल र क ा ा क ड ‍ि अ स त र ‍ि आ द् ण ‍ि ठ वना ीं च् य ा ‍ि स् वना रू प ा त ‍ि ब ँ द् क ा ग ‍ि प्र ण ा ल क ड ‍ि प र त ‍ि य त ‍ि न ा ह . ‍ि य ा म ु ळ ‍ि ब ँ द् क ा ग ‍ि
प्र ण ा ल च् य ा ‍ि र र झ व् ह ा च् य ा ‍ि वना ा ढ च् य ा ‍ि आ ध ा र ा वना र ‍ि न वना न ‍ि ि द् ड ट ् स ‍ि त य ा र ‍ि क र ण् य ा च् य ा ‍ि क्ष म त वना र ‍ि
ग ा भ र ‍ि म य ा ा द ा ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि ह र त .
३. मुþा बाजार Ĭैतवाद:
ब ँ क ‍ि द र , र र ख ‍ि र ा ख वना ‍ि प्र म ा ण ‍ि आ द् ण ‍ि ख ु ल् य ा ‍ि ब ा े ा र ा त ल ‍ि ‍ि व् य वना ह ा र ‍ि य ा स ा र ख य ा ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि
ध र र ण ‍ि स ा ध न ा ा ी ा ‍ि वना ा प र ‍ि क रू न ‍ि अ ाम ल ा त ‍ि आ ण ल ल् य ा ‍ि आ क ु ा ी न ा त् म क ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा ी ा ‍ि म ु र ा ‍ि
ब ा े ा र ‍ि ी ा ा ग ल् य ा ‍ि प्र क ा र ‍ि द् वना क द् स त ‍ि द् क ा वना ा ‍ि प ू ण ा प ण ‍ि ए क द् ि त ‍ि न स ल् य ा स ‍ि इ द् च् छ त ‍ि प र र ण ा म ‍ि ह र ऊ ‍ि
श क त ‍ि न ा ह . ‍ि व् य ा प ा र ‍ि ब ँ क ा , प र द श ‍ि ब ँ क ा , स ह क ा र ‍ि ब ँ क ा , द् वना त्त ‍ि द् न ग म ‍ि इ त् य ा द ीं ी ा ‍ि स म ा वना श ‍ि
अ स ल ल ा ‍ि स ा घ द् ट त ‍ि म ु र ा ‍ि ब ा े ा र ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क च् य ा ‍ि ध र र ण ा त् म क ‍ि उ द् द ष्ट ा ा न ु स ा र ‍ि क ा य ा ‍ि क रू ‍िmunotes.in

Page 34

Öथूल अथªशाľ-II
३४ शक त र , त र ‍ि अ स ा घ द् ट त ‍ि क्ष ि ‍ि ज य ा म ध् य ‍ि अ द् न य ा द् ि त ‍ि द् ब ग र ‍ि ब ँ द् क ा ग ,‍ि द्वना त्त य ‍ि मध्य स् थ , द श ‍ि ब ँ क र ‍ि
आ द् ण ‍ि प ै स ा ‍ि य ा ा ी ा ‍ि स म ा वना श ‍ि ह र त र . ‍ि क े ा द ा र ा ा ी ा ‍ि स ाघ द् ट त ‍ि क्ष ि ा श ‍ि क र ण त ा ह ‍ि स ा ब ाध ‍ि न ा ह ‍ि आ द् ण ‍ि
त ‍ि क ें द् र य ‍ि ब ँ क च् य ा ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि प ा ल न ‍ि क र ण् य ा स ‍ि क ा य द श र र र त् य ा ‍ि ब ाध न क ा र क ‍ि न ा ह त . ‍ि
प ु ढ , र झ र ‍ि आ द् ण ‍ि क म द् श ा य ल ‍ि द् ब ल ‍ि म ा क े ट ‍ि स ा र ख य ा ‍ि म ु र ा ‍ि ब ा े ा र ा ी ‍ि उ प -ब ा े ा र ‍ि ी ा ा ग ल ‍ि
द् वना क द् स त ‍ि न स त ल ‍ि त व् ह ा , म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि उ द् द ष्ट ‍ि प ू ण ा प ण ‍ि य श स् वना ‍ि ह र ण् य ा ी ‍ि श क् य त ा ‍ि क म ‍ि
अ स ल .
४. समांतर अथªÓयवÖथा:
े व् ह ा ‍ि ए ख ा द ा ‍ि आ द् थ ा क ‍ि व् य वना ह ा र ‍ि अ द् ध क ृ त प ण ‍ि न ों द द् वना ल ा ‍ि े ा त ‍ि न ा ह ‍ि द् क ा वना ा ‍ि न ों द द् वना ल ा ‍ि े ा त ‍ि
न ा ह ‍ि त व् ह ा ‍ि त र ‍ि क ा ळ ा ‍ि द् क ा वना ा ‍ि ब क ा य द श र ‍ि व् य वना ह ा र ‍ि म् ह ण ून ‍ि ओ ळ ख ल ा ‍ि े ा त र . ‍ि अ ल् प द् वना क द् स त ‍ि
अ थ ा व् य वना स् थ ा ा म ध् य ‍ि अ श ा ‍ि क ा ळ् य ा ‍ि व् य वना ह ा र ा ा ी ‍ि आ क ा र ‍ि आ द् ण ‍ि प्र म ा ण ‍ि प्र ी ा ड ‍ि अ स त . ‍ि
उ द ा ह र ण ा थ ा , भ ा र त ा त ल ‍ि क ा ळ ‍ि द् क ा वना ा ‍ि स म ा ा त र ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ ा ‍ि ह ‍ि भ ा र त ा च् य ा ‍ि राष्र य ‍ि
उत् पन्न ाच् य ा‍ि ५० ट क् क् य ा ा ह ू न ‍ि अ द् ध क ‍ि अ स ल् य ा ी ा ‍ि अ ाद ा े ‍ि आ ह . ‍ि द् द ल् ल ‍ि स् क ू ल ‍ि ऑ फ ‍ि
इ क ॉ न ॉ द् म क् स ी ‍ि ड ॉ . ‍ि स ू र े ‍ि ग ु ि ा ‍ि य ा ा न ‍ि क ा ळ् य ा ‍ि उ त् प न् न ा च् य ा ‍ि द् न द् म ा त वना र ‍ि ए क ‍ि अ ‍ य ा स ‍ि क ल ा ‍ि
आ द् ण ‍ि त् य ा ा न ा ‍ि अ स ‍ि द् द स ू न ‍ि आ ल ‍ि क ी ‍ि १९८० -८१ , १९८३ -८४ ‍ि आद्ण‍ि १९८७ -८८ य ा‍ि
वना ष ा ं म ध् य ‍ि स ध् य ा च् य ा ‍ि द् क ा म त ीं वना र ‍ि क ा ळ् य ा ‍ि उ त् प न् न ा ी ‍ि द् क ा म त ‍ि े ड प च् य ा ‍ि ४१ ,‍ि ४५ ‍ि आद्ण‍ि ५०
ट क् क ‍ि ह र त . ‍ि १९८४ -९५ म ध् य , स ा स द च् य ा ‍ि स् थ ा य ‍ि स द् म त न ‍ि भ ा र त ा त ल ‍ि GNP अ ाद ा े ा च् य ा ‍ि
१३० ट क् क ‍ि क ा ळ् य ा ‍ि प ै श ा ी ा ‍ि अ ाद ा े ‍ि ल ा वना ल ा ‍ि ह र त ा . ‍ि ी ल न ा त ‍ि अ स ल ल ा ‍ि क ा ळ ा ‍ि प ै स ा ‍ि ११ ‍ि
द् र द् ल य न ‍ि अ स ण् य ा ी ा ‍ि अ ाद ा े ‍ि ह र त ा , त र ‍ि अ द् ध क ृ त ‍ि GNP अ ाद ा े ‍ि ८ .४३ द्रद्ल य न ‍ि हरत ा.‍ि अश ा‍ि
पररद्स् थत त , म ौ द् र क ‍ि ‍ि ध र र ण ‍ि स ा ध न ा ाी ‍ि म ौ द् र क ‍ि व् य वना स् थ ा प न ा ी ‍ि अ प्र भ ा वना ‍ि स ा ध न ‍ि म् ह ण ू न ‍ि वना ण ा न ‍ि
क ल ‍ि े ा ऊ ‍ि श क त .
५. क¤िþय िकंवा मÅयवतê बँके¸या ÖवातंÞयाचा आिण Öवाय°तेचा अभाव:
ए क ‍ि क ें र य ‍ि ब ँ क ‍ि े ‍ि स र क ा र च् य ा ‍ि ध र र ण ा ा च् य ा ‍ि अ ध न ‍ि आ ह ‍ि आ द् ण ‍ि द् त ल ा ‍ि र ा ष् र य ‍ि आ द् थ ा क ‍ि
द् ह त स ा ब ाध ा ा न ु स ा र ‍ि आ द् थ ा क ‍ि ध र र ण ‍ि ठ र वना ण् य ा स ा ठ ‍ि आ वना श् य क ‍ि स् वना ा य त्त त ा ‍ि आ द् ण ‍ि स् वना ा त ात्र् य ‍ि न ा ह ,
त ‍ि स् वना त ः ी ‍ि ध र र ण ा त् म क ‍ि उ द् द ष्ट ‍ि स ा ध् य ‍ि क र ण् य ा ी ‍ि क ल् प न ा ‍ि क रू ‍ि श क त ‍ि न ा ह . ‍ि उ द ा ह र ण ा थ ा ,
फ ड र ल ‍ि र र झ व् ह ा ‍ि ब ँ क ‍ि े ‍ि य ु न ा य ट ड ‍ि स् ट ट ् स ी ‍ि (US)‍ि क ें द् र य ‍ि ब ँ क ‍ि आ ह ‍ि त ‍ि प ू ण ा प ण ‍ि स् वना ा य त्त ‍ि
आद्ण‍ि स् वना त ाि ‍ि स र क ा र ‍ि ए े न् स ‍ि म् ह ण ून ‍ि क ा य ा ‍ि क र त . ‍ि त् य ा ल ा ‍ि थ ट ‍ि य ु न ा य ट ड ‍ि स् ट ट ् स ‍ि स र क ा र ‍ि
े ब ा ब द ा र ‍ि आ ह . ‍ि त थ ा द् प , द् त च् य ा ‍ि आ द् ण ‍ि स र क ा र च् य ा ‍ि म त ा ा म ध् य ‍ि क र ण त ा ह ‍ि स ाघ ष ा ‍ि झ ा ल् य ा स ,
फ ड र ल ‍ि र र झ व् ह ा ‍ि ब ँ क ‍ि न ह म ी ‍ि र ा ष् र ा च् य ा ‍ि आ द् थ ा क ‍ि द् ह त ा स ा ठ ‍ि द् क ा वना ा ‍ि स ा वना ा े द् न क ‍ि द् ह त ा स ा ठ ‍ि
क ा य ा ‍ि क र त . ‍ि य ा ी ‍ि क ा र ण ‍ि अ स ‍ि क ी ‍ि फ ड र ल ‍ि र र झ व् ह ा ‍ि ब ँ क च् य ा ‍ि ग व् ह न ा र ा ा न ‍ि घ त ल ल ‍ि द् न ण ा य ‍ि प ू ण ा प ण ‍ि
स् वना त ाि ‍ि अ स त ा त ‍ि आ द् ण ‍ि ब ा ह रू न ‍ि प्र भ ा द् वना त ‍ि ह र ऊ ‍ि श क त ‍ि न ा ह त . ‍ि ऐ द् त ह ा द् स क ‍ि अ ‍ य ा स ा ा न ‍ि ह ‍ि
द् स द्ध ‍ि क ल ‍ि आ ह ‍ि क ी ,‍ि स् वना त ाि ‍ि क ें र य ‍ि ब ँ क ‍ि म ह ा ग ा ई ‍ि द् न य ा द् ि त ‍ि क र ण् य ा त ‍ि आ द् ण ‍ि त् य ा द्व ा र ‍ि
स र क ा र च् य ा ‍ि क ा य ा क ा र ‍ि श ा ख द्व ा र ‍ि द् न य ा द् ि त ‍ि अ स ल ल् य ा ‍ि क ें र य ‍ि ब ँ क ा ा प क्ष ा ‍ि द श ा च् य ा ‍ि ी ल न ा ी ‍ि
म ू ल् य ‍ि स ा र द् क्ष त ‍ि क र ण् य ा त ‍ि अ द् ध क ‍ि य श स् वना ‍ि आ ह . ‍ि भ ा र त य ‍ि र र झ व् ह ा ‍ि ब ँ क ‍ि स् वना त ाि ‍ि क्ष द् ण क ‍ि ध र र ण ा ी ा ‍ि
अ वना ल ाब ‍ि क र ण् य ा इ त क ी ‍ि स् वना ा य त्त ‍ि न ा ह . ‍ि उ द ा ह र ण ा थ ा , स र क ा र ‍ि त ू ट ‍ि भ रू न ‍ि क ा ढ ण् य ा स ा ठ ‍ि ी ल न ‍ि
प ु र वना ठ ् य ा च् य ा ‍ि द् वना स् त ा र ा म ु ळ ‍ि भ ा र त य ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ वना र ‍ि न ह म ी ‍ि ी ल न वना ा ढ ी ा ‍ि द ब ा वना ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि
झ ा ल ा ‍ि आ ह ‍ि आ द् ण ‍ि भ ा र त ‍ि स र क ा र न ‍ि र र झ व् ह ा ‍ि ब ँ क ल ा ‍ि म ह ा ग ा ई ‍ि द् न य ा द् ि त ‍ि क र ण् य ा ी ‍ि प र वना ा न ग ‍ि
द् द ल ‍ि न ा ह ‍ि क ा र ण ‍ि अ श ा ‍ि क ृ त म ु ळ ‍ि द र ‍ि क म ‍ि ह र ई ल ‍ि अ स ‍ि वना ा ट ल . ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ च् य ा ‍ि वना ा ढ ी . ‍िmunotes.in

Page 35

म ौद् र क ‍ि ध ररण‍ि
३५ व् य ा े द र ा ी ‍ि प्र श ा स न ‍ि आ द् ण ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ च् य ा ‍ि द् वना द् वना ध ‍ि क्ष ि ा ा न ा ‍ि प त प ु र वना ठ ा ‍ि ह ‍ि अ न क द ा ‍ि र र झ व् ह ा ‍ि
ब ँ क च् य ा ‍ि ध र र ण ा ा प क्ष ा ‍ि स र क ा र च् य ा ‍ि ध र र ण ा न ु स ा र ‍ि ठ र वना ल ‍ि ग ल ‍ि ह र त . ‍ि त थ ा द् प , अ थ ा व् य वना स् थ ी ‍ि म ु क्त ‍ि
ब ा े ा र ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ‍ि रू प ा ा त र ‍ि क र ण् य ा ी ‍ि प्र द् ि य ा ‍ि प ू ण ा ‍ि झ ा ल् य ा वना र ‍ि आ द् ण ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ ा ‍ि अ द् ध क ‍ि
प्र ग त ‍ि आ द् ण ‍ि ए क ा द् त् म क ‍ि झ ा ल् य ा न ा त र , आ द् थ ा क ‍ि ध र र ण ा वना र ल ‍ि स र क ा र ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि प्र ा थ द् म क त ा ‍ि
य ा स ा र ख य ा ‍ि प्र ण ा ल ग त ‍ि म य ा ा द ा ‍ि न ा ह श ा ‍ि ह र ऊ ‍ि श क त ा त . ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि द् क ा वना ा ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ‍ि
म ु क्त ‍ि ब ा े ा र ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ी ‍ि अ द् ध क ‍ि प्र भ ा वना ‍ि ठ रू ‍ि श क त .
६. तेजी आिण मंदी िनयंिýत करÁयात कमी ÿभावी:
े व् ह ा ‍ि ग ु ा त वना ण ूक , ररेगार , उत्पादन , उत् पन्न , म ा ग ण ‍ि आ द् ण ‍ि द् क ा म त च् य ा ‍ि उ त्त र र त्त र ‍ि उ च् ी ‍ि
द र ा ा स ह ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ ा ‍ि भ र भ र ा द् ट स ‍ि य त , त व् ह ा ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ‍ि उ च् ी ‍ि म ह ा ग ा ई ‍ि द र ा ा वना र ‍ि
द् न य ा ि ण ‍ि ठ वना ण् य ा स ा ठ ‍ि फ ा र स ‍ि प्र भ ा वना ‍ि ठ रू ‍ि श क त ‍ि न ा ह , द् वना श ष त : ‍ि े व् ह ा ‍ि भ ा ा ड वना ल ा वना र ल ‍ि
प र त ा व् य ा ी ा ‍ि द र ‍ि प्र ी द् ल त ‍ि व् य ा े द र ा ा प क्ष ा ‍ि ख ू प ‍ि े ा स् त ‍ि अ स त र . ‍ि उ च् ी ‍ि व् य ा े द र ा ा ी ा ‍ि ग ु ा त वना ण ु क ी ी ‍ि
म ा ग ण ‍ि आ द् ण ‍ि द् क ा म त ीं वना र ‍ि प र र ण ा म ‍ि ह र ण् य ा स ‍ि ब र ा ी ‍ि वना ळ ‍ि ल ा ग ल . ‍ि त ु ल न न ‍ि क म ‍ि क ा य ा क्ष म ‍ि क ा प न् य ा ‍ि
त् य ा ा ी ‍ि ग ु ा त वना ण ूक ‍ि क ा ढ ू न ‍ि घ ण् य ा स ‍ि स ु रु वना ा त ‍ि क र त ल , त् य ा म ु ळ ‍ि र र े ग ा र , उत् पन्न , मागण ‍ि आद् ण‍ि
द् क म त ‍ि क म ‍ि ह र त ल . ‍ि त् य ा ी प्र म ा ण , म ाद च् य ा ‍ि क ा ळ ा त , े व् ह ा ‍ि ग ु ा त वना ण ु क ी वना र ल ‍ि प र त ा व् य ा ी ा ‍ि द र ‍ि
ए क त र ‍ि अ द् न द् ि त ‍ि द् क ा वना ा ‍ि न ग ण् य प ण ‍ि क म ‍ि अ स तर , त व् ह ा ‍ि प ै श ा ी ा ‍ि प ु र वना ठ ा ‍ि वना ा ढ ल ा ‍ि आ द् ण ‍ि व् य ा े द र ‍ि
क म ‍ि क ल ‍ि त र ह ‍ि ग ु ा त वना ण ु क ी ी ‍ि म ा ग ण ‍ि वना ा ढ ण ा र ‍ि न ा ह . ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ ल ा ‍ि म ाद त ू न ‍ि ब ा ह र ‍ि
क ा ढ ण् य ा स ा ठ ‍ि द् वना त्त य ‍ि ध र र ण ‍ि अ द् ध क ‍ि प्र भ ा वना ‍ि आ ह .
७. अथªÓयवÖथेतील सामाÆय तरलतेवर िनयंýणाचा अभाव:
अ थ ा व् य वना स् थ त ल ‍ि ए क ू ण ‍ि म ा ग ण ‍ि आ द् ण ‍ि त् य ा म ु ळ ‍ि द् क म त ‍ि क म ‍ि क र ण् य ा स ा ठ ‍ि प ै श ा च् य ा ‍ि
प ु र वना ठ ् य ा त ‍ि घ ट ‍ि आ द् ण ‍ि उ च् ी ‍ि व् य ा े द र ‍ि प ु र स ‍ि प्र भ ा वना ‍ि न ा ह त . ‍ि क ा र ण ‍ि ख ी ा ‍ि क र ण् य ा ी ‍ि क्ष म त ा ‍ि
क वना ळ ‍ि प ै श ा च् य ा ‍ि प ु र वना ठ ् य ा द्व ा र ी ‍ि न ा ह ,‍ि त र ‍ि व् य क्त ी ‍ि आ द् ण ‍ि क ा प न् य ा ा ी ‍ि त र ल त ा ‍ि द् स् थ त ‍ि द ख ल ‍ि
द् न ध ा ा र र त ‍ि क ल ‍ि े ा त . ‍ि र र ख ‍ि द् श ल् ल क , ब ँ क ‍ि द् श ल् ल क , वना ळ ‍ि आ द् ण ‍ि ब ी त ‍ि ठ वना , आ द् थ ा क ‍ि
म ा ल म त्त ा ‍ि आ द् ण ‍ि क े ा ‍ि घ ण् य ा ी ‍ि श क् य त ा ‍ि य ा स ा र ख य ा ‍ि घ ट क ा ाद्व ा र ‍ि स ा म ा न् य ‍ि त र ल त ा ‍ि द् स् थ त ‍ि
द् न ध ा ा र र त ‍ि क ल ‍ि े ा त . ‍ि अ श ा ‍ि प्र क ा र , द् क म त ‍ि द् न य ा द् ि त ‍ि क र ण् य ा ी ा ‍ि अ द् ध क ‍ि प्र भ ा वना ‍ि म ा ग ा ‍ि म् ह ण े ‍ि
अ थ ा व् य वना स् थ त ल ‍ि स ा म ा न् य ‍ि त र ल त ा ‍ि द् न य ा द् ि त ‍ि क र ण .
३.५ िवकसनशील अथªÓयवÖथेमÅये मौिþक धोरणाची भूिमका (ROLE OF MONETARY POLICY IN DEVELOPING ECONOMIES) द् वना क स न श ल ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ल ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ‍ि ह ‍ि द् वना क द् स त ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ प क्ष ा ‍ि म ु ख य त ः ‍ि
द् भ न् न ‍ि आ द् थ ा क ‍ि प र र द् स् थ त ‍ि आ द् ण ‍ि द र न ‍ि प्र क ा र च् य ा ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ ा ा च् य ा ‍ि आ वना श् य क त ा ा म ु ळ ‍ि ब र ी ‍ि
वना ग ळ ‍ि अ स ा वना . ए क ‍ि द् वना क द् स त ‍ि द श ‍ि म ौ द् र क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि उ द् द ष्ट ‍ि म् ह ण ून ‍ि प ू ण ा ‍ि र र े ग ा र ‍ि द् क ा वना ा ‍ि द् क ा म त ‍ि
द् स् थ र क र ण ‍ि द् क ा वना ा ‍ि द् वना द् न म य ‍ि द् स् थ र त ा ‍ि स् वना क ा रू ‍ि श क त र . प र ा त ु ‍ि द् वना क स न श ल ‍ि द् क ा वना ा ‍ि अ द् वना क द् स त ‍ि
द श ा त ‍ि आ द् थ ा क ‍ि वना ा ढ ‍ि ह ‍ि प्र ा थ द् म क ‍ि आ द् ण ‍ि म ू ल भ ू त ‍ि ग र े ‍ि अ स त . ‍ि अ श ा प्र क ा र , द्वना क सन श ल‍ि
अ थ ा व् य वना स् थ म ध् य ‍ि आ द् थ ा क ‍ि द् वना क ा स ा ल ा ‍ि ी ा ल न ा ‍ि द ण् य ा स ा ठ ‍ि आ द् थ ा क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि उ द् द ष्ट ‍ि अ स ल ‍ि
प ा द् ह े , अ श ा ‍ि आ द् थ ा क ‍ि ध र र ण ा ी ा ‍ि अ वना ल ाब ‍ि क रू न ‍ि द् वना क स न श ल ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ ी ‍ि म ौ द् र क ‍ि
प्र ा द् ध क र ण ‍ि म ह त्त् वना प ू ण ा ‍ि भ ू द् म क ा ‍ि ब े ा वना ू ‍ि श क त ‍ि ज य ा म ु ळ ‍ि े ल द ‍ि आ द् थ ा क ‍ि वना ा ढ स ा ठ ‍ि आ वना श् य क ‍िmunotes.in

Page 36

Öथूल अथªशाľ-II
३६ प र र द् स् थ त ‍ि द् न म ा ा ण ‍ि ह र त . ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ‍ि द् वना क स न श ल ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ ा ा च् य ा ‍ि ख ा ल ल ‍ि
द् वना क ा स ा त् म क ‍ि ग र े ा ‍ि प ू ण ा ‍ि क रू ‍ि श क त .
१. िवकासाÂमक भूिमका:
द् वना क स न श ल ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ म ध् य , प त प ु र वना ठ ा ‍ि आ द् ण ‍ि प त ‍ि वना ा प र ा वना र ‍ि प्र भ ा वना ‍ि ट ा क ू न , ीलन वनाा ढ‍ि
द् न य ा द् ि त ‍ि क रू न ‍ि आ द् ण ‍ि द य क ‍ि स ा त ु ल न ‍ि र ा ख ू न ‍ि आ द् थ ा क ‍ि द् वना क ा स ा ल ा ‍ि ग त ‍ि द ण् य ा स ा ठ ‍ि
ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ‍ि म ह त्त् वना प ू ण ा ‍ि भ ू द् म क ा ‍ि ब े ा वना ू ‍ि श क त . एक दा‍ि द्वना क ासा ल ा‍ि गत ‍ि द्मळ ाल ‍ि क ी ,
प्र भावना ‍ि ीलन द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ‍ि क े ा ा ी ा ‍ि ल वना द् ी क ‍ि प ु र वना ठ ा ‍ि क रू न ‍ि व् य ा प ा र ‍ि आ द् ण ‍ि ल र क स ा ख य च् य ा ‍ि
द् वना स् त ा र ा च् य ा ‍ि ग र े ा ‍ि प ू ण ा ‍ि क र ण् य ा त ‍ि म द त ‍ि क रू ‍ि श क त .
२. िव°ीय संÖथांची िनिमªती आिण िवÖतार:
द् वना क स न श ल ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त ल ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ा ी ‍ि प्र ा थ द् म क ‍ि उ द् द ष्ट ‍ि ह ‍ि द् त ी ‍ि ी ल न ‍ि आ द् ण ‍ि
प त ‍ि व् य वना स् थ ा ‍ि स ु ध ा र ण ‍ि ह ‍ि आ ह . ‍ि य ा क र र त ा ‍ि अ द् ध क ‍ि ब ँ क ा ‍ि आ द् ण ‍ि द् वना त्त य ‍ि स ा स् थ ा ‍ि स् थ ा प न ‍ि क ल् य ा ‍ि
प ा द् ह े त , द् वना श ष त ः ‍ि ज य ा ‍ि भ ा ग ा त ‍ि य ा ‍ि स ु द् वना ध ा ‍ि न ा ह त . व् य ा वना स ा द् य क ‍ि ब ँ क ा ा ी ा ‍ि द् वना स् त ा र ‍ि आ द् ण ‍ि
ब ी त ‍ि ब ँ क ा , स ह क ा र ‍ि ब ी त ‍ि स र स ा य ट ् य ा , म् य ु च् य ु अ ल ‍ि स र स ा य ट ् य ा , इ त् य ाद स ारखय ा‍ि इ त र ‍ि
द् वना त्त य ‍ि स ा स् थ ा ा ी ‍ि स् थ ा प न ा ‍ि क ल् य ा न ‍ि प त ‍ि स ु द् वना ध ा ‍ि वना ा ढ द् वना ण् य ा त , ल र क ा ा च् य ा ‍ि ऐ द् च् छ क ‍ि ब ी त ी ‍ि
ए क ि क र ण ‍ि आ द् ण ‍ि त् य ा ा न ा ‍ि उ त् प ा द क ‍ि उ प य र ग ा त ‍ि आ ण ण् य ा स ‍ि म द त ‍ि ह र ई ल . द श ा च् य ा ‍ि द् वना क ा स ‍ि
आ र ा ख ड ् य ा च् य ा ‍ि आ वना श् य क त न ु स ा र ‍ि स ा स् थ ा ा ी ा ‍ि द् न ध ‍ि प्र ा ध ा न् य ‍ि क्ष ि ‍ि द् क ा वना ा ‍ि उ द्य र ग ा ा म ध् य ‍ि वना ळ वना ल ा ‍ि
े ा ई ल ‍ि य ा ी ‍ि ख ा ि ‍ि क र ण ‍ि ह ‍ि आ द् थ ा क ‍ि प्र ा द् ध क र ण ा ी ‍ि े ब ा ब द ा र ‍ि आ ह .
३. ÿभावी क¤िþय िकंवा मÅयवतê बँिकंग:
द् वना क ा स ा त् म क ‍ि ग र े ा ‍ि प ू ण ा ‍ि क र ण् य ा स ा ठ ‍ि अ द् वना क द् स त ‍ि द श ा च् य ा ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क न ‍ि द् वना द् वना ध ‍ि
ी ल न द् वना ष य क ‍ि स ा ध न ा ा द्व ा र , े स ‍ि क ी ‍ि ब ँ क ‍ि द र , ख ु ल् य ा ‍ि ब ा े ा र ा त ल ‍ि व् य वना ह ा र , ररख‍ि राख वना ‍ि
प्र म ा ण ‍ि इ त् य ा द द्व ा र ‍ि क े ा ा ी ‍ि प्र म ा ण ‍ि द् न य ा द् ि त ‍ि क ल ‍ि प ा द् ह े ‍ि आ द् ण ‍ि द् न य ा द् ि त ‍ि क र ण् य ा स ा ठ ‍ि
प्र भ ा वना प ण ‍ि क ा य ा ‍ि क ल ‍ि प ा द् ह े .
स ट्ट ा ‍ि आ द् ण ‍ि अ न ु त् प ा द क ‍ि द् ि य ा क ल ा प ा ा म ध ू न ‍ि ब ी त ‍ि वना ळ वना ू न ‍ि उ त् प ा द क ‍ि वना ा प र ा ा क ड ‍ि अ द् ध क ‍ि आ द् ण ‍ि
अ द् ध क ‍ि प्र भ ा वना ‍ि ि द् ड ट ‍ि द् न य ा ि ण ‍ि स ा स ा ध न ा ा च् य ा ‍ि वना ा ट प ा वना र ‍ि प्र भ ा वना ‍ि प ा ड त ल .
४. संघिटत आिण असंघिटत मुþा बाजाराचे एकýीकरण:
ब ह त क ‍ि अ द् वना क द् स त ‍ि द श ‍ि द ु ह र ‍ि ी ल न ‍ि प्र ण ा ल द्व ा र ‍ि वना ैद् श ष्ट ् य क ृ त ‍ि आ ह त ‍ि ज य ा त ‍ि ए क ी क ड ‍ि ल ह ा न ‍ि
प र ा त ु ‍ि अ त् य ा त ‍ि स ा घ द् ट त ‍ि म ु र ा ‍ि ब ा े ा र ‍ि आ द् ण ‍ि द ु स र क ड ‍ि म र ठ ा ‍ि प र ा त ु ‍ि अ स ा घ द् ट त ‍ि म ु र ा ‍ि ब ा े ा र ‍ि ए क ा ी ‍ि
वना ळ ‍ि ी ा ल त र .
अ स ा घ द् ट त ‍ि म ु र ा ‍ि ब ा े ा र ‍ि म ध् य वना त ी ‍ि ब ँ क च् य ा ‍ि द् न य ा ि ण ा ब ा ह र ‍ि आ ह . ‍ि प्र भ ा वना ‍ि उ प ा य ा ा ी ा ‍ि अ वना ल ाब ‍ि
क रून , ी ल न ‍ि प्र ा द् ध क र ण ा न ‍ि म ु र ा ‍ि ब ा े ा र ा च् य ा ‍ि अ स ा घ द् ट त ‍ि आ द् ण ‍ि स ा घ द् ट त ‍ि घ ट क ा ा ी ‍ि ए क ि क र ण ‍ि
क ल ‍ि प ा द् ह े .
५. बँिकंग सवयी िवकिसत करणे:
क म ‍ि द् वना क द् स त ‍ि द श ा च् य ा ‍ि ी ल न ‍ि प्र ा द् ध क र ण ा न ‍ि द श ा च् य ा ‍ि ए क ू ण ‍ि ी ल न ‍ि प ु र वना ठ ् य ा म ध् य ‍ि ब ँ क ‍ि प ै श ा ी ‍ि
प्र म ा ण ‍ि वना ा ढ वना ण् य ा स ा ठ ‍ि य र ग् य ‍ि उ प ा य य र े न ा ‍ि क ल् य ा ‍ि प ा द् ह े त . ‍ि य ा स ा ठ ‍ि ल र क ा ा च् य ा ‍ि ब ँ द् क ा ग ‍ि स वना य ‍िmunotes.in

Page 37

म ौद् र क ‍ि ध ररण‍ि
३७ द्वना क द्सत ‍ि क रू न ‍ि आ द् ण ‍ि ि द् ड ट ‍ि स ा ध न ा ा ी ा ‍ि वना ा प र ‍ि ( उ द ा . ‍ि ी क , ड्र ा फ् ट ‍ि इ . ) ‍ि ल र क द् प्र य ‍ि क रू न ‍ि ब ँ क ‍ि
ठ वना ीं म ध् य ‍ि वना ा ढ ‍ि क र ण ‍ि आ वना श् य क ‍ि आ ह .
६. अथªÓयवÖथेचे मुþीकरण:
ए क ‍ि अ द् वना क द् स त ‍ि द श ‍ि द ख ल ‍ि म र ठ ् य ा ‍ि ग ैर -म ु र क र ण ‍ि क्ष ि ा च् य ा ‍ि अ द् स् त त् वना ा द्व ा र ‍ि द् ी न् ह ा ा द् क त ‍ि आ ह . ‍ि
य ा ‍ि क्ष ि ा त , स वना ा ‍ि व् य वना ह ा र ‍ि वना स् त ु ‍ि द् वना द् न म य ‍ि प्र ण ा ल द्व ा र ‍ि क ल ‍ि े ा त ा त ‍ि आ द् ण ‍ि प ै श ा च् य ा ‍ि प ु र वना ठ ् य ा त ‍ि
ब द ल ‍ि आ द् ण ‍ि व् य ा े द र ा ी ा ‍ि आ द् थ ा क ‍ि द् ि य ा क ल ा प ा ा वना र ‍ि अ द् े ब ा त ‍ि प्र भ ा वना ‍ि प ड त ‍ि न ा ह . ‍ि ी ल न ‍ि
प्र ा द् ध क र ण ा न ‍ि य ा ‍ि ग ैर -म ु र क र ण ‍ि क्ष ि ा ी ‍ि क म ा ई ‍ि क र ण् य ा स ा ठ ‍ि आ द् ण ‍ि त् य ा च् य ा ‍ि द् न य ा ि ण ा ख ा ल ‍ि
आ ण ण् य ा स ा ठ ‍ि उ प ा य ‍ि य र े ल ‍ि प ा द् ह े त .
७. एकािÂमक Óयाज द र संरचना:
अ द् वना क द् स त ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ त , ए क ा द् त् म क ‍ि व् य ा े द र ‍ि स ा र ी न ा ी ा ‍ि अ भ ा वना ‍ि अ स त र . ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ च् य ा ‍ि
द् वना द् वना ध ‍ि क्ष ि ा ा म ध् य ‍ि व् य ा े द र ा ा म ध् य ‍ि व् य ा प क ‍ि अ स म ा न त ा ‍ि आ ह ‍ि आ द् ण ‍ि ह ‍ि द र ‍ि ब ँ क ‍ि द र ा त ल ‍ि
ब द ल ा ा न ा ‍ि प्र द् त स ा द ‍ि द त ‍ि न ा ह त , त् य ा म ु ळ ‍ि ी ल न द् वना ष य क ‍ि ध र र ण ‍ि अ प्र भ ा वना ‍ि ब न त .
आ द् थ ा क ‍ि प्र ा द् ध क र ण ा न ‍ि अ थ ा व् य वना स् थ च् य ा ‍ि व् य ा े द र ‍ि स ा र ी न ा ‍ि ए क द् ि त ‍ि क र ण् य ा स ा ठ ‍ि प्र भ ा वना ‍ि
प ा वना ल ‍ि उ ी ल ल ‍ि प ा द् ह े त . ‍ि द् श वना ा य , ए क ‍ि य र ग् य ‍ि व् य ा े ‍ि द र ‍ि स ा र ी न ा ‍ि द् वना क द् स त ‍ि क ल ‍ि प ा द् ह े ‍ि े ‍ि
क वना ळ ‍ि ब ी त ‍ि आ द् ण ‍ि ग ु ा त वना ण ूक ी ल ा ‍ि प्र र त् स ा ह न ‍ि द त ‍ि न ा ह ,‍ि त र ‍ि स ट्ट ा ‍ि आ द् ण ‍ि अ न ु त् प ा द क ‍ि क े ा ं न ा ‍ि
द ख ल ‍ि प र ा वना ृ त्त ‍ि क र त .
३.६ सारांश (SUMMARY) अ थ ा व् य वना स् थ ी ‍ि म ह त् वना प ू ण ा ‍ि उद्द ष्ट ये‍ि साध् य ‍ि क रण् य ासा ठ ‍ि प ै श ा ी ा ‍ि प ु र वना ठ ा ‍ि द् न य ा द् ि त ‍ि क रण्यास ाठ ‍ि
द श ा च् य ा ‍ि क ें द् र य ‍ि द् क ा वना ा ‍ि मध् य वना त ी ‍ि ब ँ क क ड ू न ‍ि े ‍ि प्रय त्न ‍ि क ल ‍ि ेात ात , त् य ालाी ‍ि ीलन द् वनाषय क ‍ि
द् क ा वना ा ‍ि मौद्रक ‍ि ध ररण ‍ि अ स ‍ि म्हण त ात .‍ि
प्र स् त ु त ‍ि प्र क र ण ा म ध् य ‍ि मौद्रक ‍ि ध ररणा ी ‍ि उद्दष्ट ये,स ा ध न ‍ि वना ‍ि म य ा ा दा ‍ि य ा ा ी ा ‍ि स द् वना स् त र प ण ‍ि अ‍या स ‍ि
क रण्यात ‍ि आला ‍ि आ ह .‍ि त स ी ‍ि मौद्रक ‍ि द् क ा वना ा ‍ि ीलन द् वनाषय क ‍ि ध ररणा ी ‍ि द्वना क स न श ल ‍ि
अ थ ा व् य वना स् थ ा ा म ध ल ‍ि भ ू द् म क ा ‍ि द ख ल ‍ि अ‍या सण्यात ‍ि अल ‍ि आ ह .‍ि
३.७ ÿij (QUESTIONS) १ .‍ि मौद्रक ‍ि ध ररण ‍ि म् ह ण े ‍ि क ाय ? मौद्रक ‍ि ध ररणा ी ‍ि उद्दष्ट ये‍ि स् पष्ट ‍ि क रा .‍ि
२ .‍ि मौद्रक ‍ि ध ररणा ी ‍ि सा ध न ‍ि वना ‍ि म य ा ा द ा ‍ि स् पष्ट ‍ि क रा .‍ि
३ .‍ि मौद्रक ‍ि ध ररणा ी ‍ि द्वना क सनश ल ‍ि अ थ ा व् य वना ष त ल ‍ि भ ू द् म क ा ‍ि स् पष्ट ‍ि क रा .


*****
munotes.in

Page 38

३८ ४
राजकोिषय धोरण
घटक रचना
४.० उद्द ष् टये
४.१ प्रस्तावना
४.२ राजकोद्ष य धोरणाची उद्द ष् टये
४.३ राजकोद्ष य धोरणाची साधने
४.४ राजकोद्ष य धोरणाच्या मयाादा
४.५ द्वकसनशील अथाव्यवस्थाांमध्ये राजकोद्ष य धोरणाची भूद्मका
४.६ सारांश
४.७ प्रश्न
४.० उिĥ Õ टये (OBJECTIVES) • राजकोषीय धोरणाचा अथा समजून घेणे.
• राजकोषीय धोरणाची उद्दष्टे पाहणे.
• राजकोषीय धोरणाच्या साधनाांचा अभ्यास करणे.
• राजकोषीय धोरणाच्या मयाादा.
• द्वकसनशील अथाव्यवस्थाांमध्ये राजकोषीय धोरणाची भूद्मका जाणून घेणे.
४.१ ÿÖतावना (INTRODUCTIO N) पूवी राज्यसत्तेने म्हणजेच शासनाने कमीत कमी कामे कराद्वत अशी भूद्मका
अथाशास्त्रज्ाांनी घेलती होती. यालाच अहस्तक्षेप द्कांवा द्नहास्तक्षेप नीती म्हटले जाते. परांतू
अद्लकडील का ळात ही द्नहास्तक्षेप द्नती पाठीमागे पडून पारांपाररक द्वचारसरणी पूणापणे
बदलली आहे. सरकारने आद्थाक द्वकास साध्य करण्यासाठी कल्याणकारी काये करावीत
अशी द्वचारसरणी पुढे येऊ लागली. राजस्व (Public finance ) याचा अथा केवळ
सावाजद्नक महसूल गोळा करणे व खचा करणे याच्याशी सांबांद्धत न राहता अशा व्यवहाराांना
सरकारच्या हातातील एक प्रभावी साधन म्हणून मान्यता प्राप्त झाली आहे.
लॉडा केन्स याांनी देद्खल अथाव्यवस्थेच्या सवाांद्गण द्वकासाांसाठी योग्य असे आद्थाक धोरण
सरकारने द्स्वकारावे असे मत माांडले. या अद्थाक धोरणाांमध्ये मौद्िक धोरणा बरोबरच
राजकोद्षय धोरणाचा देद्खल समावेश होतो.

munotes.in

Page 39

राजकोद्षय धोरण
३९ Óया´या:
१) ÿा. बोÐडéग:
“राजद्वत्तीय धोरण ही सांकल्पना सरकारच्या पेसे घेणे आद्ण पेसे देणे या व्यवहाराशी
सांबांद्धत असलेल्या बाजूचा उल्लेख करण्यासाठी स्थूलमानाने वापरली जाते.”
२) ÿा. जॉÆसन:
“आद्थाक व्यवहाराांची पातळी उांचावण्यासाठी कराांमध्ये आद्ण सरकारी खचाामध्ये जे बदल
घडवून आणले जातात त्या धोरणाचा उल्लेख राजद्वत्तीय धोरण असा केला जातो.”
म्हणजेच द्वत्तीय धोरण म्हणजेच असे धोरण द्क ज्यामध्ये सरकार त्याांच्या उत्पन्न व
खचााच्या कायाक्रमाद्वारे उत्पन्न व रोजगारात अपेद्क्षत बदल घडवून आणते व
अथाव्यवस्थेवर होणारे द्वपरीत पररणाम टाळण्याचा प्रयत्न करते.
४.२ राजकोिषय धोरणाची उिĥĶ ये (OBJECTIVES OF FISCAL POLICY) राजकोद्षय धोरणाच्या अांमलबजावणीच्या माध्यमातून सरकार पुढील प्रमुख उद्दष्टे साध्य
करते.
१) बचत व भांडवल िनिमªतीला ÿोÂसाहन:
अल्पद्वकद्सत देशांत भाांडवलाची टांचाई असते. व योग्य प्रमाणात भाांडवल गुांतवणूक
झाल्यािशवाय आद्थाक द्वकास शक्य नसतो. अपेद्क्षत भाांडवल गुांतवणूकीसाठी मोठ्या
प्रमाणात बचत होणे आवश्यक असते. त्या दृष्टीने सरकारने कर आकारणी करुन खचा करणे
आवश्यक आहे.
२) तेजी – मंदीवर िनयंýण:
आद्थाक द्वकासाच्या मागाातील एक प्रमुख अडथळा म्हणजेच तेजी – मांदीची चक्रे होय.
अद्तरीक्त द्कांमतवाढ द्कांवा द्कांमतघट ही अथाव्यवस्थेला हानीकारक असते. त्यावर उपाय
म्हणून सरकारने कर योजना, खचााच्या योजना, अनुत्पादक खचाावर द्नयांत्रण, सावाजद्नक
खचा कमी करणे, उत्पादन कायाात द्वद्वध कर सवलती, लघू उदयोगाांना सवलीत देणे इ.
उपाययोजना द्कांमतीवाढी द्वरुध्द करणे अपेद्क्षत असते. त्यादृष्टीने द्वत्तीय धोरणाची
भूद्मका महत्वाची असते.
३) बेरोजगारी कमी करणे:
कोणत्याही देशाच्या राजकोद्षय धोरणाचे एक महत्वाचे उद्दष्ट म्हणजेच पूणा रोजगार
पररद्स्थती द्नमााण करणे होय. मात्र अथाव्यवस्थेतील रोजगार पातळी ही बहुताांश देशामध्ये
कमी असते कारण समाजाची प्रभावी मागणीतील कमतरता होय. अशा वेळी सरकारने
राजकोद्षय धोरणाद्वारे सावाजद्नक खचाात वाढ, रोजगार वाढ, उत्पन्न वाढ, मागणीत वाढ
घडून येऊन अथाव्यवस्थीतील रोजगार पातळी ऊांचावण्यास मदत होते. munotes.in

Page 40

Öथूल अथªशाľ-II
४० ४) सामािजक ŀĶ्या योµय गुंतवणूकìला ÿोÂसाहन:
समाजाच्या सवाांद्गण द्वकासासाठी वाहतूक, दळण-वळण, िशक्षण, आरोग्य, धरणे, कालवे,
वीज द्नद्माती, असा पायाभूत सुद्वधाांचा द्वकास होणे अत्यांत आवश्यक असते.
सरकारराजकोद्षय धोरणद्वारे सावाजद्नक खचाात वाढ करुन ही समाजकल्याणकारी
कायाांमधील गुांतवणूक वाढवू शकते.
५) सामािजक Æया यासह आिथªक िवकास साÅय करणे:
सामाद्जक न्याय म्हणजेच राष्रीय उत्पन्नाचे वाटप होताांना ते समान होणे आवश्यक
असते. त्यामुळे आद्थाक द्वषमता कमी होऊन सामाद्जक न्याय प्रस्थाद्पत होतो. त्यासाठी
सरकार करआकारणी करताांनाच प्रगतीशील पद्धतीने करु शकते. तसेच सावाजद्नक
खचााद्वारे दाररि्य द्नमूालन योजना राबवून गरीबीची द्तव्रता कमी करणे अपेद्क्षत आहे.
६) आिथªक िÖथरता व आिथªक िवकास:
आद्थाक द्स्थरता द्नमााण करणे म्हणजेच तेजी-मांदीची चक्रे द्नयांद्त्रत करुन त्याचे
दुष्पपरीणाम टाळून अथाव्यवस्थेचा द्वकास सतत चालू ठेवणे होय. त्यासाठी तेजीच्या
काळात सावाजद्नक खचाात कपात, कराांमध्ये वाढ करणे, कजा उभारणी करणे याऊलट
मांदीमध्ये सावाजद्नक खचाात वाढ, कराांमध्ये घट इ. मागाांचा अवलांब करणे अपेद्क्षत असते.
४.३ राजकोिषय धोरणाची साधने (INSTRUMENTS OF FISCAL POLICY) राजकोद्षय धोरणाची अांमलबजावणी करण्यासाठी पुढील साधनाांचा वापर केला जातो.
राजकोिषय धोरणाची साधने A) सावाजद्नक कर B) सावाजद्नक खचा C) सावाजद्नक कजा D) तूटीचा अथाभरणा A) सावªजिनक कर:
डॉ. डाल्टन याांच्या मते 'कर भरणायााला कराांद्वारे द्कती प्रमाणात लाभ प्राप्त होतो. याचा
द्वचार न करता सरकारने नागररकाांवर लादलेले सक्तीचे देणे म्हणजे 'कर' (Tax) होय.'
कर हे सरकारच्या हातातील उत्पन्न गोळा करण्याचे राजकोद्षय धोरणाचे एक महत्वाचे
साधन आहे. सरकारला जन कल्याणास्तव अनेक कल्याणकारी योजनाांवर खचा करावा
लागतो.
हा खचा भरुन काढण्यासाठी सरकारला जनतेमार्ात द्दले जाणारे सक्तीचे देणे म्हणजे कर
होय. कर ही महसूली उत्पन्नाची बाजू असून कराांचे पुढील दोन प्रकाराांत वगीकरण केले
जाते. munotes.in

Page 41

राजकोद्षय धोरण
४१ १) प्रत्यक्ष कर.
२) अप्रत्यक्ष कर.
B) सावªजिनक खचª:
अद्लकडील का ळात सरकारची भूद्मका 'कल्याणकारी' राज्याची बनलेली असून त्याद्वारे
देशाचे परद्कयाांपासून सांरक्षण करणे, अांतगात शांतता, सुव्यवस्था, पायाभूत सुद्वधाांची
द्नद्माती इ. साठी सरकार जो खचा करते त्यास सावाजद्नक खचा असे म्हणतात.
सावाजद्नक खचाामुळे कृषी, उदयोग, व्यापार सेवा क्षेत्राांचा द्वकास, आद्थाक द्वषमता दुर
करणे, मुलभूत व अवजड उदयोगाांचा द्वकास करणे, प्रादेिशक समतोल द्नमााण करणे, इ.
उद्दष्ट्ये साध्य करता येतात.
C) सावªजिनक कजª:
कल्याणकारी राज्याची भूद्मका पार पाडताांना सरकारला मोठ्या प्रमाणात खचा करावा
लागतो. हा खचा भरुन काढण्यासाठी कराांचा आधार घेतला जातो, परांतू अनेकदा कराांद्वारे
द्मळणारे उत्पन्न अपूरे पडते व त्यामुळे सरकारला सावाजद्नक कजा उभारुन उत्पन्न
वाढवावे लागते. अशा रीतीने कजा उभारुन द्मळणारे उत्पन्न सरकारला कायमचे द्मळत
नाही तर त्याचे स्वरुप तात्पुरते असते कारण ठराद्वक काळानांतर सरकारने घेतलेल्या
कजााची व्याजासह परतर्ेड करावी लागते.
सरकारी कजारोखयाांची द्वक्री करुन द्कांवा राष्रीय बचत प्रमाणपत्रे, द्कसान द्वकास पत्रे,
भद्वष्य-द्नवााह द्नधी इ. द्वारे भारतात सरकारने मोठ्या प्रमाणात सावाजद्नक कजााची
उभारणी केलेली आहे.
D) तूटीचा अथªभरणा:
आद्थाक द्वकासासाठी साधन सामग्री गो ळा करण्याचा मागा या दृष्टीने तूटीच्या
अथाभरण्याला महत्वाचे स्थान आहे.
'जेव्हा सरकारच्या महसूली उत्पन्नापेक्षा महसूली खचा जास्त असतो तेव्हा त्या अांदाज-
पत्रकाला तूटीचे अांदाजपत्रक असे म्हणतात.' तूटीच्या अथाभरण्यासाठी पूढील मागाांचा
अवलांब केला जातो.
१) मध्यवती बँकेकडून कजे घेणे.
२) व्यापारी बँकाांकडून कजे घेणे.
३) नवीन चलनाची छपाई करणे.
अशा प्रकारे द्स्थरतेसह आद्थाक द्वकास साध्य करण्यासाठी सरकार राजकोद्षय धोरणाद्वारे
वरील साधनाांचा प्रभावीपणे वापर करु शकते.
munotes.in

Page 42

Öथूल अथªशाľ-II
४२ ४.४ राजकोिष य धोरणा¸या मयाªदा (LIMITATIONS OF FISCAL POLICY) राजकोषीय धोरणाची पररणामकारकता खालील मयाादाांच्या अधीन आहे:
१. Óयावहाåरक अडचणी:
सेद्धाांद्तकदृष्ट्या, राजकोषीय धोरणाचे पररणाम काही गृद्हतकाांवर आधाररत असतात.
तथाद्प, वास्तद्वक स्थूल आद्थाक पररद्स्थती अद्धक जद्टल आहे. राजकोषीय धोरण
कुचकामी बनवणारे काही गृद्हतके प्रत्यक्षात अद्स्तत्वात नसू शकतात. उदाहरणाथा,
महागाईच्या काळात कर वाढवले जातात आद्ण सावाजद्नक खचा कमी केला जातो.
सरकारच्या तूद्टच्या द्वत्तपुरवठ्याने अथाव्यवस्थेत पेशाचा पुरवठा वाढला नाही, तरच ही
उपाययोजना महागाई द्नयांत्रणात प्रभावी ठरेल. तसेच, राजकोषीय धोरण हे चलनद्वषयक
धोरणाला पूरक असले पाद्हजे.
२. अंदाज लावÁया¸या अडचणी:
राजकोषीय उपायाांच्या यशामध्ये लक्ष्य चलाांचा द्वश्वासाहा अांदाज हा एक अद्तशय महत्त्वाचा
घटक आहे. या चलाांमध्ये राष्रीय उत्पन्न, उत्पादन, द्कांमत पातळी, रोजगार, उपभोग
आद्ण गुांतवणूक याांचा समावेश होतो. अांदाज हे डेटा सांकलन आद्ण द्वश्लेषणाचे काया आहे
जे द्वकसनशील अथाव्यवस्थाांमध्ये कठीण आहे. द्वकद्सत अथाव्यवस्थाांमध्येही, अांदाज
वतावलेला नाही.
३. गुणक:
गुांतवणूक गुणक, कर गुणक अशा द्वद्वध गुणकाांच्या कायााद्वारे द्वत्तीय उपायाांचे प्रयत्न
अथाव्यवस्थेत प्रसाररत केले जातात. उदाहरणाथा, पायाभूत सुद्वधाांवर प्रेररत सरकारी
गुांतवणुकीचा पररणाम गुणक प्रद्क्रयेद्वारे उत्पन्न आद्ण उपभोगात वाढ करेल. अशा
गुांतवणुकीचा नेमका पररणाम गुांतवणूक गुणक गुणाांकावर अवलांबून असतो. प्रथम, गळती
आद्ण अद्नद्िततेमुळे गुणक गुणाांकाांच्या मूल्याांचा अांदाज लावणे कठीण आहे. दुसरे म्हणजे,
गुणकाच्या द्क्रयाद्शलतेमध्ये काल पिायन असते. असे होऊ शकते की आद्थाक द्नणायाचा
सांपूणा पररणाम अथाव्यवस्थेवर जाणवू लागेपयांत, आद्थाक पररद्स्थती अशा प्रकारे बदललेली
असू शकते की त्यासाठी आधीच्या द्नणायापेक्षा आणखी एक द्वपरीत आद्थाक द्नणाय
आवश्यक असतो. उदाहरणाथा, आद्थाक द्वकासाला चालना देण्यासाठी सरकार खचा
वाढवण्याचा द्नणाय घेऊ शकते. यामुळे राजकोषीय तूट वाढू शकते. आद्थाक वाढ
पुनरुज्जीद्वत होईपयांत, राजकोषीय तूट एवढी वाढू शकते की सरकारला भाांडवली आद्ण
महसुली खचाात कपात करण्यास भाग पाडते, ज्यामुळे पुन्हा एकदा द्वकासावर पररणाम
होतो.
४. काल पIJायन:
द्ववेकाधीन राजकोषीय धोरणाच्या बाबतीत हे अांतर अद्स्तत्त्वात आहे जे सरकारने
जाणीवपूवाक केलेल्या उपाययोजना आहेत. सरकारला समस्या ओळखण्यासाठी आद्ण munotes.in

Page 43

राजकोद्षय धोरण
४३ नांतर समस्येचे द्नराकरण करण्यासाठी योग्य धोरण लागू करण्याचा द्नणाय घेण्यासाठी वेळ
लागतो. हे अांतगात काल पिायन आहे. पॉद्लसीचा प्रभाव जाणवण्यासाठी लागणारा वेळ या
स्वरूपात बद्हगात काल पिायन आहे. या द्वलांबाांमुळे राजकोषीय धोरणाची
पररणामकारकता कमी होते.
५. अिवकिसत अथªÓयवÖथा:
कमी करपात्र क्षमता , मोठी असांघद्टत आद्ण कमाई न केलेली आद्थाक व्यवस्था, कमी
उत्पन्नाची पातळी आद्ण भ्रष्टाचार यासारखया कारणाांमुळे अद्वकद्सत अथाव्यवस्थाांमध्ये
द्वत्तीय उपाय तसेच आद्थाक धोरण उपाय र्ारसे प्रभावी नाहीत.
६. राजकìय ÿभाव:
चलनद्वषयक धोरण मध्यवती बँकेच्या द्नयांत्रणाखाली असताना, राजकोषीय धोरण
सरकारद्वारे लागू केले जाते. मध्यवती बँक ही एक स्वायत्त सांस्था आहे जी तुलनेने राजकीय
प्रभावापासून मुक्त आहे. हे राजकोषीय धोरणाच्या बाबतीत खरे नाही. लोकशाही सरकारे
अनेकदा त्याांच्या अथासांकल्पीय द्नणायाांमध्ये राजकारण आद्ण अथाशास्त्राची सरद्मसळ
करतात. हे राजकोषीय धोरणाची पररणामकारकता मयााद्दत करते. उदाहरणाथा,
द्नवडणुकीच्या काळात, सरकार सावाजद्नक समथान द्मळवण्यासाठी सबद्सडी आद्ण इतर
खचा वाढवू शकते. यामुळे राजकोषीय तूट वाढू शकते आद्ण दीघाकाळासाठी अथाव्यवस्थेचे
नुकसान होऊ शकते. अशाप्रकारे, अल्पकालीन राजकीय नफ्यामुळे राजकोषीय धोरणाच्या
दीघाकालीन आद्थाक उद्दष्टाांमध्ये तडजोड होऊ शकते.
४.५ िवकसनशील अथªÓयवÖथांमÅये राजकोिष य धोरणाची भूिमका (ROLE OF FISCAL POLICY IN DEVELOPING ECONOMIES) द्वकसनशील देशाांमधील राजकोषीय धोरण हे वरवर पाहता जलद आद्थाक द्वकासासाठी
अनुकूल असले पाद्हजे. गरीब देशात, राजकोषीय धोरण यापुढे भरपाई देणारे राजकोषीय
धोरण राहू शकत नाही. द्वकसनशील अथाव्यवस्थेत द्तची भूद्मका कठोर आहे आद्ण द्तला
द्वकास-सह-द्स्थरतेच्या समस्येला तोंड द्यावे लागते.
नव्याने द्वकसनशील अथाव्यवस्थेत राजकोषीय धोरणाचे मुखय उद्दष्ट म्हणजे भाांडवल
द्नद्मातीच्या शक्यतेच्या सवोच्च दराला प्रोत्साहन देणे हे आहे. अद्वकद्सत देश
भाांडवलाच्या कमतरतेमुळे गररबीच्या दुष्टचक्राने वेढलेले आहेत; हे दुष्ट वतुाळ तोडण्यासाठी
सांतुद्लत वृद्धी आवश्यक आहे. त्यासाठी भाांडवल द्नद्मातीचा वेग वाढवणे आवश्यक आहे.
या देशाांमध्ये खाजगी भाांडवल सामान्यतः लाजाळू असल्याने, सरकारला ही कमतरता
भरून काढावी लागते. सामाद्जक ओव्हरहेड भाांडवल तयार करण्यासाठी वाढता
सावाजद्नक खचा देखील आवश्यक आहे. भाांडवल द्नद्मातीच्या दराला गती देण्यासाठी,
एकूण बचतीचा स्तर उांचावण्यासाठी आद्ण लोकाांचा वास्तद्वक आद्ण सांभाव्य वापर कमी
करण्यासाठी द्वत्तीय धोरण तयार केले पाद्हजे. munotes.in

Page 44

Öथूल अथªशाľ-II
४४ आद्थाक धोरणाचे आणखी एक उद्दष्ट, गरीब देशात द्वद्यमान सांसाधने अनुत्पादक ते
उत्पादक आद्ण सामाद्ज कदृष्ट्या अद्धक इष्ट वापराकडे वळवणे हे आहे. त्यामुळे राजकोषीय
धोरण, द्वकासाच्या द्नयोजनात द्मसळले पाद्हजे.
द्वकसनशील अथाव्यवस्थेतील राजकोषीय धोरणाचे महत्त्वाचे उद्दष्ट म्हणजे समाजात
उत्पन्न आद्ण सांपत्तीचे समान द्वतरण करणे होय. इथे मात्र एक अडचण द्नमााण होते.
जलद वाढ आद्ण उत्पन्नात समानता प्राप्त करणे ही दोन द्वरोधाभासी उद्दष्टे आहेत. कारण
वाढीसाठी अद्धक बचतीची आवश्यकता आहे आद्ण समान द्वतरणामुळे एकूण बचत कमी
होते, कारण श्रीमांत वगााची बचत करण्याची प्रवृत्ती नेहमीच जास्त असते आद्ण गरीब
उत्पन्न गटाची कमी असते. त्यामुळे उच्च आद्थाक वृद्धी हे उद्दष्ट असेल, तर असमानता
द्कती प्रमाणात कमी करायची असा प्रश्न द्नमााण होतो. अथाात, अनेक वेळा, समाजवादाच्या
उद्दष्टाखाली, सरकार असमानता कमी करण्यासाठी असमानता कमी करण्याचा प्रयत्न
करते, ज्यामुळे समृद्धीऐवजी गररबीचे द्वतरण होऊ शकते. वाढ आद्ण असमानता कमी
करण्याच्या या दोन द्वरोधाभासी उद्दष्टाांचा समन्वय केल्यास द्नद्ितच चाांगले पररणाम द्मळू
शकतात. द्शवाय, गरीब देशातील द्वत्तीय धोरणाची देशाांतगात उच्च चलनवाढ आद्ण
परदेशातील अस्वास््य कर घडामोडींपासून अथाव्यवस्थेचे सांरक्षण करण्याची अद्तररक्त
भूद्मका असते. वाढीच्या प्रद्क्रयेत काही प्रमाणात चलनवाढ अपररहाया असली तरी,
चलनवाढीला आळा घालण्यासाठी द्वत्तीय उपाय योजले पाद्हजेत. सापेक्ष द्कांमत द्स्थरता
हे एक महत्त्वाचे उद्दष्ट आहे.
द्वकद्सत होत असलेल्या अथाव्यवस्थेतील राजकोषीय धोरणाकडे पाहण्याचा दृद्ष्टकोन
एकद्त्रत तसेच द्वभागीय असावा. पूवीचा एकूण आद्थाक द्वस्तार होऊ शकतो आद्ण
बेरोजगारीचा सामान्य दबाव कमी होऊ शकतो; परांतु अडथळयाांच्या अद्स्तत्वामुळे सामान्य
द्कांमत द्स्थरता राखली गेली असली तरी, क्षेत्रीय द्कांमत वाढ अपररहायापणे आढळू शकते.
हे क्षेत्रीय असमतोल योग्य द्वभागीय राजकोषीय उपायाांद्वारे दुरुस्त केले जातील जे घषाण
आद्ण अचलतेच्या वळणाची मागणी योग्य द्दशाद्नदेशाांमध्ये काढून टाकतील आद्ण
वाढीतील इतर अडथळे दूर करण्याचा प्रयत्न करतील.
४.६ सारांश (SUMMARY) प्रस्तुत प्रकरणामध्ये राजकोद्षय धोरणाच्या द्वद्वध अथातज्ाांनी माांडलेल्या व्याखया देण्यात
आल्या आहेत. राजकोषीय धोरणामध्ये प्रामुखयाने कर, खचा व कजा याांचा अभ्यास केला
जातो. या प्रकरणामध्ये द्वस्तृतपणे राजकोषीय धोरणाची उद्दष्टये, राजकोषीय धोरणाची
साधने व राजकोषीय धोरणाच्या मयाादाांचा अभ्यास करण्यात आला आहे. तसेच
राजकोषीय धोरणाची द्वकसनशील अथाव्यवस्थाांमधील भूद्मका देखील स्पष्ट करण्यात
आली आहे. एकांदरीत, राजकोषीय धोरणाचा साद्वÖतर अभ्यास प्रस्तुत ÿकरणामध्ये
करण्यात आला आहे.

munotes.in

Page 45

राजकोद्षय धोरण
४५ ४.७ ÿij (QUESTIONS १. राजकोषीय धोरणाची व्याखया देऊन राजकोषीय धोरणाची उद्दष्टये स्पष्ट करा.
२. राजकोषीय धोरणाची साधने व मयाादा याांची सद्वस्तर चचाा करा.
३. राजकोषीय धोरणाची भारतासारखया द्वकसनशील अथाव्यवस्थेतील भूद्मका द्वशद
करा.



*****

munotes.in

Page 46

46 मॉडयुल-III
५
आयएस वø
घटक रचना
५.० उिĥĶये
५.१ ÿÖतावना
५.२ वÖतू बाजार समतोल वø
५.३ IS वøाचे आरेखन
५.४ IS वøाचा उतार
५.५ IS वøाचे Öथलांतर
५.६ ÿij
५.० उिĥĶये (OBJECTIVES) १) IS वøाची संकÐपना समजून घेणे.
२) IS वøाचे आरेखन समजून घेणे.
३) IS वøाचा उतार अËयासणे.
४) IS वøाचा Öथलांतर कसे होते हे समजून घेणे.
५.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) वÖतू बाजार आिण पैसा बाजार व Âयामधील दुवा:
सुरवाती¸या ÿकरणामÅये आपण अËयासÐयाÿमाणे Öथूल िकंवा समúल±ी अथªशाľ हे
संपूणª अथªÓयवÖथेचा अËयास करते. जे. एम. केÆस यां¸या १९३६ साली ÿकािशत
झालेÐया “General Theory of Employment, interest and money” या
पुÖतकामÅये, एखादी अथªÓयवÖथा जेÓहा उदासीन कामिगरी करत असते Âया
पåरिÖथतीतून बाहेर पाडÁयासाठी पåरणाम ककª मागणीचे तÂव योµय आहे, याचे िववेचन
उ°म ÿकारे केले आहे. केÆस यां¸या मते, बहòतांश Öथूल अथªशाľीय घटक हे एकमेकांवर
अवलंबून असतात.
उदा. ÓयाजदरामÅये केलेला बदल हा अथªÓयवÖथेतील उपभोग, गुंतवणूक, राÕůीय उÂपÆन
यामÅये सुĦा बदल घडवून आणतो.
पुढे १९३७ मÅये ÿा. िह³स यांनी IS-LM ÿितमान िवकिसत केले, ºयाĬारे वÖतू बाजार
आिण िव° बाजार हे एकाचवेळी एकाच उÂपÆन व Óयाज दरावर समतोल साधतात, हे ÖपĶ munotes.in

Page 47

आयएस वø
47 केले जाऊ शकते. Ìहणून IS-LM ÿितमानास केÆस ÿितमानाचे िवÖताåरत Öवłप मानले
जाते. राजकोषीय तसेच मौिþक धोरणांचा अËयास करत असताना IS-LM ÿितमान हे एक
महßवाचे Öथूल अथªशाľीय साधन आहे.
IS-LM ÿितमानामÅये,
I = Investment ( गुंतवणूक)
S = Saving ( बचत)
L = Liquidity Preference ( पैशाची मागणी)
M = Money Supply ( पैशाचा पुरवठा)
िह³स यांनी आपÐया ÿितमानात दोन वø दशªिवले आहेत.
१) IS वø
२) LM वø
IS वø हा वÖतू बाजाराचे ÿितिनिधÂव करतो. तर LM वø िव° बाजाराचे ÿितिनिधÂव
करतो. नव केÆसवादी अथªशाľ² िह³स, हॅÆसन आिण लनªर यां¸या मते, बचत, गुंतवणूक,
तरलता ÿाधाÆय (रोख पैशाची मागणी) आिण पैशाचा पुरवठा हे चार ÿमुख घटक
उÂपÆनाशी जोडले गेले आहेत. IS-LM ÿितमान Óयाजाचा दर आिण उÂपÆन यां¸या
पåरणामातून वÖतू बाजार व िव° बाजार यांचा समतोल कशाÿकारे साधला जातो हे ÖपĶ
करते.
५.२ वÖतू बाजार समतोल वø (IS CURVE ) जेÓहा बचत आिण गुंतवणूक (I = S) समान असतात तेÓहा वÖतू बाजार समतोल साधतो.
बचत आिण उÂपÆन यां¸यामÅये धन संबंध असतो. Ìहणजेच जेÓहा उÂपÆन वाढते तेÓहा
बचत देखील वाढत असते.
S = f (Y) ( बचत = उÂपÆनाचे फलन)
तसेच गुंतवणुकìवर Óयाज दराचा ÿभाव असतो. Óयाज दर व गुंतवणूक यां¸यात ऋण
सहसंबंध असतो. उदाहरणाथª Óयाज दर वाढÐयास गुंतवणूक कमी होते, तर Óयाजाचा दर
घटÐयास गुंतवणूक वाढते.
I = f (r) ( गुंतवणूक = Óयाजदराचे फलन)
बचत आिण गुंतवणूक पुढील सूýानुसार समान होईल.
Y = C + S munotes.in

Page 48

Öथूल अथªशाľ-II
48 उÂपÆन Ìहणजे आपण ºयाचा उपभोग घेतो ते आिण आपण ºयाचा उपभोग घेत नाही.
उÂपÆनाचा असा िहÖसा बचत Ìहणून ठेवला जातो. या दोघांची बेरीज होय. यापैकì
कोणÂयाही दोन घटकांची िकंमत िदली असता ितसöया घटकाची िकंमत मोजता येते.
C = Y – S.
S = Y – C.
िÓद±ेिýय बंिदÖत अथªÓयवÖथेत, जेथे फĉ गृहसंÖथा आिण उÂपादनसंÖथा बचत आिण
गुंतवणूक करतात तेथे,
Y = C + I (ii)
समीकरणात (i) आिण (ii) वłन आपणांस पुढील समीकरण िमळते.
C + S = C + I (iii)
समीकरणात दोÆही बाजूतून C वजा केÐयास
S = I
(iv) हे चौथे समीकरण िमळते.
अÐप काळात बचत आिण गुंतवणूक समान असणे आवÔयक आहे.
५.३ IS वøाचे आरेखन (DERIVATION OF IS CURVE) IS वø हे वÖतू बाजारा¸या समतोलाचे आकृती ÿाłप आहे. IS वø हा उÂपÆन, उÂपादन,
उपभोग आिण Óयाजाचा दर यासार´या अंतगªत घटकातून िनमाªण होतो. जेÓहा Óयाजाचा दर
कमी होतो तेÓहा गुंतवणूकदार गुंतवणुकìस ÿवृ° होतात. कारण Óयाज दर घाटÐयामुळे
उÂपादन खचª कमी होतो. वाढीव गुंतवणूक एकूण मागणीला पूरक ठरते. पåरणाम Öवłप
राÕůीय उÂपÆन वाढते. Ìहणजेच IS वø हा िविवध Óयाज दरावर राÕůीय उÂपÆना¸या
समतोल पातळीशी िनगडीत आहे.
IS वø हा Óयाजदर आिण राÕůीय उÂपÆना¸या समतोला¸या िविवध िबंदूना जोडणारी रेषा
आहे. जी रेषा वÖतू बाजाराचा समतोल दशªिवतो. munotes.in

Page 49

आयएस वø
49

आकृती ø. ५.१ IS वøाचे आरेखन
वरील आकृती मधून Panel A मÅये ‘±’ अ±ावर गुंतवणूक ‘य’ अ±ावर Óयाजाचा दर
दशªिवला आहे. जेÓहा Óयाजाचा दर 0r अपेि±त गुंतवणूक 0I आहे. Panel B मÅये, ४५0
रेषेवरील ÿÂयेक िबंदू हा एकूण मागणी आिण राÕůीय उÂपÆनाची पातळी यांची समानता
दशªवते. AD Yएकूण मागणी 0CIआिण समतोल िबंदू 0E अथªÓयÖथेचे राÕůीय
उÂपÆन आहे 0YÌहणून Panel C मÅये राÕůीय उÂपÆनाची पातळी 0Y ही Óयाजदरा¸या
िवłĦ दशªिवली आहे.
पुढे Óयाज दर 1r पय«त कमी झाÐयास, उīोजकांना उÂपादन ÿकÐपाचा खचª कमी लागेल.
पåरणामी ते जाÖत गुंतवणूक करतील I
व गुंतवणूक 1I इतकì होईल व
अथªÓयवÖथेतील एकूण मागणी वø वर¸या बाजूस सरकेल. 1CI सूýानुसार राÕůीय
उÂपÆनात वाढ होईल व राÕůीय उÂपÆनाचा समतोल उ¸च पातळीवर Ìहणजेच 1Y वर
साधला जाईल. पåर णामी Panel C वर राÕůीय उÂपÆन वाढून इतके होईल.
Óयाज दर पुढे 2rपय«त खाली आÐयास गुंतवणूक सुĦा 2Iपय«त वाढेल. पåरणामी एकूण
मागणी वाढून 2CIहोईल. समतोल उÂपÆनाची पातळी 2E होईल व राÕůीय उÂपÆन 2Yपय«त वाढेल.
Panel C वरील A, B आिण िबंदू C जोडले असता, Óयाज दर कमी झाÐयास राÕůीय
उÂपÆनामÅये वाढ होते. हे दशªिवणारा अधोगामी IS वø ÿाĮ होईल.
munotes.in

Page 50

Öथूल अथªशाľ-II
50 ५.४ IS वøाचा उतार (SLO PE OF IS CURVE) IS वøाचा उतार अधोगामी असतो जो Óयाज दर आिण राÕůीय उÂपÆन यातील ऋण
संबंधाचा िनद¥शक आहे.
IS वøा¸या उताराची तीĄता (Steepness) ही पुढील घटकांवर अवलंबून असते.
१) गुंतवणूक मागणी वøाची लविचकता:
जर गुंतवणूक मागणी Óयाज दरा¸या बाबतीत अिधक लविचक असेल तर ÓयाजदरामÅये
थोडी कपात झाÐयास गुंतवणुकìमÅये होतो. ºयामुळे एकूण मागणीचा वø देखील जाÖत
ÿमाणात िवÖतारीत होतो व वरील बाजूस सरकतो. पåरणामी IS वøा¸या उताराची तीĄता
कमी होऊन तो आडवा होतो.
२) गुणकाची िकंमत:
IS वøा¸या उताराची तीĄता ही गुणका¸या िकंमतीवर देखील अवलंबून असते. úाहकांची
सीमांत ÿवृ°ी (MPC) ही गुकाची िकंमत िनधाªåरत करत असते. उदा. जर úाहकांची
सीमांत उपभोग ÿवृ°ी (MPC) उ¸च असेल तर Óयाज दर कमी होत असताना गुंतवणूक
वाढते. वाढीव सीमांत उपभोग ÿवृ°ी (MPC) मुळे एकूण मागणी गुणका¸या िकंमती¸या
पटीत वाढेल व IS वøा¸या उताराची तीĄता कमी होईल. गुणकाची िकंमत कमी असÐयास
तो समतोल उÂपÆन पातळीवर कमी बदल घडवेल ºयामुळे IS वøा¸या उताराची तीĄता
जाÖत राहील.
५.५ IS वøाचे Öथलांतर (SHIFTING OF IS CU RVE) वøाचे Öथान हे Öवाय° खचाª¸या पातळीवर ठरत असते. Öवाय° खचª Ìहणजे असा खचª
जो उÂपादनावर अवलंबून नसतो. बहòतेक कÐयाणकारी सरकारी योजना व धोरण नुसार
केला जाणारा खचª हा उÂपÆन आिण Óयाज दरावर अवलंबून नसतो.
उदाहरणाथª:
वाढÂया लोकसं´येबरोबर शाळा, आरोµय, रÖते, वाहतूक, िनवारा वाढत असतात. या
सुिवधांमधील वाढ ही उÂपादनावर अवलंबून नसते. पåरणामी अशा Öवłपा¸या Öवाय°
गुंतवणुकìमुळे IS वø वर¸या िदशेने Öथलांतåरत होतो िकंवा उलट पåरिÖथतीत खाल¸या
िदशेने Öथलांतåरत होतो.

munotes.in

Page 51

आयएस वø
51

आकृती ø. ५.२ IS वøाचे Öथलांतर
अ) आकृती ø. ५.२ नुसार उ¸च Öवाय° खचाªमुळे IS वø उजवीकडे सरकेल.
आ) Öवाय° खचाªमधील घट IS वø आपली मूळ Öथानापासून डावीकडे सरकेल.
इ) Öवाय° खचª वाढÐयास IS वøामÅये गुणका¸या िकंमती¸या पटीत Öथलांतर होईल.
५.६ ÿij (QUESTIONS) १. ‘IS वøाचे आरेखन’ यावर टीप िलहा.
२. ‘IS वøाचा उतार’ यावर टीप िलहा.
३. IS वøाचा अथª सांगून IS वøाचे Öथलांतर ÖपĶ करा.




***** munotes.in

Page 52

५२ ६
एलएम वø
घटक रचना
६.० उद्दिष्टये
६.१ प्रÖतावना
६.२ द्दित्त बाजारातील समतोल िक्र
६.३ LM िøाचा उतार
६.४ LM वøाचे स्थलाांतर
६.५ IS-LM एकिýत संतुलन
६.६ सारांश
६.७ प्रश् न
६.० उिĥĶये (OBJECTIVES)  LM वøाची संकल्पना अËयासणे.
 LM वøाचे आरेखन अËयासणे.
 LM वøाचा उतार अËयासणे.
 LM वøाचे स्थलाांतर अËयासणे.
 IS-LM एकिýत संतुलन समजून घेणे.
६.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) IS - LM प्रद्दतमान आपल्याला िस्तू बाजार (Goods Market ) ि मुद्रा बाजार (Money
Market ) याांचा सांयोग द्ददसून येतो. िस्तू बाजारात उत्पन्न पातळीचा खचाािरील ि खचााचा
उत्पादन द्दनद्दितीिरील पररणाम लक्षात घेतला जातो. म्हणजेच IS - LM प्रद्दतमान हे खचा,
उत्पन्न, व्याजदर, गुांतिणूक पातळी ही िस्तूबाजार मुद्रा बाजार याांच्या सांयुक्त सांतूलनातून
साध्य होते.
IS - LM प्रद्दतमान हे प्रा.जे.आर. द्दहक्स याांनी १९३७ मध्ये द्दिकद्दसत केले. त्यानांतरच्या
काळात हैन्सन, पॅटीन्कीन, मॉद्दडद्दललआनी इ. अथातज्ाांनी त्यामध्य महत्िाची भर घातली.
द्दहक्सने आपल्या लेखाद्वारे िस्तूबाजार ि मुद्राबाजार याांचा एकाच उत्पन्न आद्दण व्याजदर
पातळीला समतोल कसा साध्य होतो तो IS - LM प्रद्दतमानाद्वारे स्पष्ट केले आहे. ह्यासाठी
द्दहक्सने िस्तूबाजारासाठी IS िक्राचा तर मुद्राबाजारासाठी LM िक्राचा िापर केलेला आहे.

munotes.in

Page 53

एलएम िक्र
५३ ६.२ िव° बाजारातील समतोल वø (LM CURVE) LM वø Óयाज दर आिण राष्ट्रीय उत्पन्न याांच्यातील सांबांध दर्ाितो. LM हा द्दित्त
बाजारातील समतोलातून द्दमळिला जातो.
Ms = Md
Ms = पैशाचा पुरवठा.
Md = पैशाची मागणी.
नव केन्सिादी अथार्ाľ² (िहक्स, लनार आद्दण हॅन्सन) याांनी LM िक्राची सांकल्पना
माांडली. प्रा. केन्स याांच्या मते, पैर्ाची मागणी, व्यिहार, सािधद्दगरी आद्दण सट्टेबाजी या
हेतूनी प्रेररत असते. यापैकी व्यिहार, सािधद्दगरी हे हेतू उत्पन्नार्ी द्दनगडीत असतात, तर
सट्टेबाजीचा हेतू व्याज दरािर अिलांबून असतो. पैर्ाची मागणी ही उत्पन्न पातळीिर
अिलांबून असते. कारण लोकाांना त्याांच्या दैनांद्ददन व्यिहाराच्या गरजा पूणा कराियाच्या
असतात. तसेच व्याजदर देखील पैर्ाच्या मागणीिर प्रभाि टाकतो. कारण पैसा जिळ
बाळगण्याचा सांधी त्याग खचा व्याजदराइतका असतो.
या पैश्याची मागणी आपण पुढीलप्रमाणे माांडू र्कतो.
Md = L(Y,r)
येथे,
Md = पैशाची मागणी
Y = उत्पन्न
r = Óयाजाचा दर
पैर्ाची मागणी हे उत्पन्न आद्दण व्याजाचा दर याचे फद्दलत असते. हॅन्सन याांच्या मते,
म्हणण्यानुसार केन्स याांच्या सूत्रानुसार आपल्याला द्दिद्दिध उत्पन्नाच्या पातळीिर तरलता
प्राधान्याच्या द्दिद्दिध जोड्या द्दमळतात. द्दिद्दिध उत्पन्नाच्या पातळीिर द्दित्तीय सांस्थेकडून
पैर्ाचा पुरिठा द्दस्थर असतो. munotes.in

Page 54

Öथूल अथªशाľ-II
५४

आकृती ø. ६.१ उÂपÆना¸या िविवध Öतरावर िव° बाजारातील समतोल.
िरील आकृतीिरून आपण LM िक्राचे द्दिद्दिध घटक अभ्यासू र्कतो. यामध्ये पैर्ाची
मागणी, पैर्ाचा पुरिठा, व्याज दार आद्दण राष्ट्रीय उत्पन्न याांचा समािेर् होतो. केन्स याांच्या
तरलता प्राधान्य सूत्रानुसार व्याजाचा दार हा पैर्ाची मागणी आद्दण पुरिठा जेथे समान होतो
अर्ा द्दठकाणी द्दनद्दित होत असतो.
अथाव्यिस्थेत पैर्ाची मागणी ही १. व्यिहार, २. सािधद्दगरी, ३. सट्टेबाजी या हेतूनी प्रेररत
असते. व्यिहार हेतू Lt अक्षराने दर्ािला जातो, सािधद्दगरी Lp हेतू अक्षराने दर्ािला जातो,
तर सट्टेबाजी हेतू Ls अक्षराने दर्ािला जातो.
Md = Lt + Lp + Ls ……………………….. (i)
ºयामÅये Lt + Lp = L1 ºयावर उत्पन्नाचा पåरणाम होतो.
………………………………. (ii)
केन्स ¸या सूýानुसार, L0 हे L2 समजले जाते.
L2 = f(r) ………………………………… (iii)
म्हणून एकूण पैशाची मागणी
L = L1 + L2 ………………………………. (iv)
जर L ला Md समजÐयास.
∴ Md = L1 + L2
म्हणजेच पैर्ाची मागणी ही उत्पन्नाबरोबर िाढत असते. िास्ति पैर्ाची मागणी
व्याजदरार्ी ऋण सांबांध दर्ािते तर उत्पन्नार्ी धन सांबांध दर्ािते. म्हणून केन्स याांच्या L1 = f(y) munotes.in

Page 55

एलएम िक्र
५५ तरलता प्राधान्य िक्राचा अभ्यास केल्यास आपणास उत्पन्नात बदल झाल्यास समतोल
व्याजदरातील बदलाचे द्दिश्लेषण करता येईल.
LM वø आकृतीचे िवĴेषण:
Panel A मÅये ‘±’ अ±ावर पैशाचा पुरवठा व ‘य’ अ±ावर Óयाजाचा दर दर्ाद्दिण्यात येतो.
Panel B मÅये ‘±’ अ±ावर राष्ट्रीय उत्पन्न तर ‘य’ अक्षािर व्याज दर दर्ाद्दिण्यात आला
आहे. Panel B नुसार जेव्हा उत्पन्न Y0 िरून Y1 होते ि र्ेिटी Y2 िर जाते. तेव्हा िाढीि
उत्पन्न पैर्ाची मागणी िक्र उजिीकडून सरकतो. िास्ति पैर्ाचा साथ द्दस्थर राहतो. अर्ा
पररद्दस्थतीत व्याज दर r0 पासून r1 पुढे r2 पयंत िाढणे अपेद्दक्षत आहे. ज्यामुळे द्दित्त
बाजारात समतोल द्दनमााण होतो.
म्हणून तरलता प्राधान्य प्रद्दतमानानुसार उत्पन्न िाढल्यास व्याजदर देखील िाढतो.
Panel B िरील द्दबांदू A, B आद्दण द्दबांदू C जोडल्यास आपल्याला ऊध्िागामी LM िक्र
द्दमळतो.
LM िक्र उत्पन्न आद्दण व्याजाचा दर याांच्यातील सांबांध दर्ाितो. उच्च उत्पन्नाच्या
द्दस्थतीत, िास्ति पैर्ाची मागणी उच्च असते ि समतोल व्याजाचा दर देखील उच्च राहतो.
LM पररणामी िक्र आकृती ४.३ मध्ये दर्ाद्दिल्याप्रमाणे ऊध्िागामी असतो.
६.३ LM वøाचा उतार (SLOPE OF LM CURVE) LM िक्राचा उतार प्रामुख्याने पुढील दोन घटकाांिर अिलांबून असतो.
१) तरलता ÿाधाÆय व बदलते उÂपÆन:
उदा. Panel B मध्ये दर्ाद्दिल्याप्रमाणे जर उत्पन्न Y0 िरून Y1 झाले, तर पैर्ाची मागणी
M0 िरून M1 होईल हा उत्पन्न िाढीचा पररणाम असेल. पैर्ाची मागणी व्यिहार हेतू साठी
िाढेल. L1 = f (y) याचा पररणाम द्दित्तीय बाजाराच्या समतोलािर होईल. पररणामी
व्याजाचा दर िाढणे अपेद्दक्षत आहे.
२) पैशा¸या मागणीची लविचकता िकंवा Óयाजदरातील बदलास पैशा¸या मागणीचा
ÿितसाद (सĘेबाजी¸या हेतूसाठी):
LM िक्राचा उतार हा पैर्ाच्या मागणीची उत्पन्न लिद्दचकता ि व्याजदर लिद्दचकता यािर
अिलांबून असते. पैर्ाच्या मागणीची उत्पन्न लिद्दचकता जास्त असेल आद्दण पैर्ाच्या
मागणीची व्याजदर लिद्दचकता कमी असल्यास LM िक्राचा उतार तीव्र असतो.
समजा, पैर्ाच्या मागणी व्याज दरार्ी तुलनेने असांिेदनर्ील असेल तर LM िक्र हा
लांब/उभी रेषा असते ि पैर्ाची मागणी व्यजदरार्ी तुलनेने अद्दतसांिेदनर्ील असेल, तर LM
िक्र क्ष अक्षाला समाांतर आडिी रेष असते.
व्याज दाराच्या बदलाांच्या सांदभाात सट्टेबाजीच्या हेतूसाठी पैर्ाची मागणी कमी लिद्दचक
असते. LM िक्र हा तीव्र उताराचा असतो, तर व्याज दराच्या बदलाांच्या सांदभाात munotes.in

Page 56

Öथूल अथªशाľ-II
५६ सट्टेबाजीच्या हेतूसाठी पैर्ाची मागणी जास्त लिद्दचक असते, तेव्हा LM िक्र हा क्ष अक्षाला
समाांतर आडिी रेष असते.
६.४ LM वøाचे Öथलांतर (SHIFTING OF LM CURVE) पैर्ाची मागणी ही द्दिद्दिध हेतूनी प्रेररत असते, ती उत्पन्नाच्या िाढी बरोबर पैर्ाची मागणी
िाढते. LM िक्र, द्दित्त बाजारातील समतोल पुढील दोन कारणामुळे बदलू र्कतो.
१) पैर्ाच्या मागणीतील बदल
२) पैर्ाचा पुरिठा
आपणास माद्दहतीच आहे द्दक प्रा. केन्स याांच्या तरलता प्राधान्य द्दसद्ाांत ि व्याजदराचे
द्दनधाारण यानुसार जर पैर्ाचा पुरिठा िाढला ि पैर्ाची मागणी द्दस्थर राद्दहली तर व्याजाचा
दर कमी होतो. अर्ा पररद्दस्थती मध्ये LM िक्र उजिीकडे सरकतो. याच्या द्दिरुद् पैर्ाचा
पुरिठा कमी झाला द्दकांिा द्ददलेल्या उत्पन्न पातळीिर व्याज दर कमी झाल्यास LM िक्र
मूळ स्थानाच्या डािीकडे सरकेल.
६.५ IS-LM एकिý त संतुलन िरील द्दििेचनािरुन िस्तूबाजार ि IS िक्र तसेच मुद्राबाजार ि LM िक्राची प्राप्ती क शी होते
हे द्ददसून येते. आता िस्तूबाजार IS ि मुद्राबाजार (LM) याांच्याद्वारे IS-LM सांतूलन ि
सांतूली व्याजदराची द्दनद्दिती कशी होते हे स्पष्ट करता येईल.

आकृती øमांक ६.३
िरील आकृतीमध्ये E या सांतूलन द्दबांदूमध्ये पैशाची मागणी ि पैशाच्या पुरिठा जेथे सांतूद्दलत
असतो तो मुद्राबाजारातील LM िक्र बचत ि गुांतिणूक ज्या द्दठकाणी समान बनते तो िस्तू
बाजारातील IS िक्र परस्पराांना छेदतात. म्हणून E द्दबांदू िस्तू बाजार ि मुद्राबाजारतील
एकद्दत्रत सांतूलन (IS = LM ) प्रस्थाद्दपत होऊन सांतूद्दलत व्याजदर or ि सांतूद्दलत
उत्पन्नाची पातळी OY द्दनद्दित होतो.
राजकोद्दषय धोरणाचा ( Fiscal Policy ) एक भाग म्हणून द्दकांिा मौद्दद्रक धोरणाचा
(Monetary Policy ) एक भाग म्हणून जर IS द्दकांिा LM िक्रात कोणताद्दह बदल झाला तर munotes.in

Page 57

एलएम िक्र
५७ िरील सांतूलन बदलून व्याजदर आद्दण उत्पन्न पातळीदेखील बदलेले हेच पूढीलप्रमाणे
दर्ािवता येईल.
६.६ सारांश (SUMMARY) IS िक्र हा िस्तू बाजाराचे प्रद्दतद्दनद्दधत्ि करतो, तर LM िक्र द्दित्त बाजाराचे प्रद्दतद्दनद्दधत्ि
करतो. IS िक्र हा व्याज दर ि राष्ट्रीय उत्पन्न यामधील ऋण सहसांबांध द्दनदेद्दर्त करतो. IS
िक्र हा अधोगामी असतो. तर दुसरीकडे LM िक्र ऊध्िागामी स्िरूपाचा असतो. IS-LM
िक्राांचा छेदन द्दबांदू हा िस्तू बाजार आद्दण द्दित्त बाजार याांचा समतोल द्दनदेद्दर्त करतो.
ज्याद्दठकाणी व्याजाचा दर आद्दण उत्पन्नाचा स्थर द्दनधााररत होतो.
६.७ ÿÔ न १. LM िक्राची व्याख्या देिून LM िक्र रेखाांद्दकत करा.
२. LM िक्राचा उतार ि स्थलाांतर स्पष्ट करा.
३. IS-LM एकद्दत्रत सांतुलन स्पष्ट करा.

*****
munotes.in

Page 58

५८ मॉड्युल-IV
७
Óयवहारतोल
घटक रचना
७.० उद्दिष्टे
७.१ प्रस्तावना
७.२ व्यवहारतोल रचना
७.३ व्यवहारतोल असमतोलाचे प्रकार
७.४ व्यवहारतोल असमतोलाची कारणे
७.५ व्यवहारतोल असमतोल दुरूस्त करण्याचे उपाय
७.६ साराांश
७.७ सराव प्रश्न
७.० उिĥĶे (OBJECTIVES) अथथ शास्त्रात रूढ असलेल्या सूक्ष्म व स्थूल या सांकल्पना आांतरराष्ट्रीय व्यापारातही
वापरल्या जातात. आांतरराष्ट्रीय अथथशास्त्रात आांतरराष्ट्रीय व्यवहारतोल द्दकांवा
आांतरराष्ट्रीय व्यवहार शेष ही सांकल्पना समष्टी (स्थूल) दृद्दष्टकोनातून अभ्यासली जाते.
आपण सदर प्रकरणात आांतरराष्ट्रीय व्यवहारतोलाचा अभ्यास करणार आहोत. या पाठाची
उद्दिष्टे पुढील प्रमाणे साांगता येतील.
१. आांतरराष्ट्रीय व्यवहारतोलाची सांकल्पना व सांरचना समजावून घेणे.
२. द्दिनोंद पद्धती समजून घेणे.
३. प्रद्दतकूल व्यवहार तोलाचा अथथ व त्याचे द्दवद्दवध प्रकार व कारणे अभ्यासणे.
७.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) एका देशाचे दुसऱ्या देशाबरोबरचे पैशातील देणे-घेणे फक्त व्यापारी वस्त्राच्या आयाती –
द्दनयाथती मधूनच द्दनमाथण होते असे नाही तर अशा अनेक बाबी आहेत की, त्याच्यामुळे देश
दुसऱ्या देशाला काही देणे लागतो व त्यामुळेच दुसऱ्या देशातून काही उत्पन्नही येत असते.
व्यापारी बाबींना द्दकांवा वस्त्राच्या आयात द्दनयाथतीला दृष्ट्य बाबी असे म्हणतात. या बाबींची
नोंद बांदरावरील कस्टम अद्दधकाऱ्याांकडे असते. म्हणजे आपल्या देशातून द्दकती वस्तू
बाहेरच्या देशात द्दनयाथत झाल्या आद्दण द्दकती आयात झाल्या याचे प्रत्यक्ष नोंद बघण्यास
द्दमळते. म्हणून या बाबींना दृश्य बाबी असे म्हणतात. munotes.in

Page 59

व्यवहार तोल
५९ ‘अदृश्य बाबी म्हणजे ज्याची नोंद त्यावरील कस्टम अद्दधकाऱ्याकडे होत नाही, परांतु
देशाच्या बाबतीत देणे आद्दण घेणे द्दनमाथण होत असते. उदा. वाहतूक, बँक, पयथटन सेवा
इत्यादी. उदा. समजा आपल्या देशातील बँकेने परकीयाांना सेवा द्ददली तर परकीय लोक
त्याचा काही मोबदला आपल्या बँकेला देतील. त्यामुळे ते आपल्या देशाचे उत्पन्न असते.’
आांतरराष्ट्रीय व्यवहार देणे आद्दण घेणे अशा दोन गटात वगीकरण केले जाते.
B= RE -PF
व्यवहारतोल = परकीय येणे- परकीय खचथ
B = व्यवहारतोल
RF= परकीय येणे
PF = परकीय खचथ
पररद्दस्थती ऋण फरकाची असेल तर त्यास तुटीचा व्यवहारतोल असे म्हणतात.
७.२ Óयवहारतोल संरचना (STRUCTURE OF BOP) Óयवहारतोलात समािवĶ केÐया जाणाöया बाबी (Components of Balance of
payment) :
व्यवहार तोलात दोन द्दवभाग समाद्दवष्ट आहेत
१) चालू खाते
२) भाांडवली खाते
त्याचप्रमाणे आद्दथथक व्यवहाराांचे (१) वास्तव व व्यवहार व (२) द्दवत्तीय व्यवस्था असे दोन
प्रकार केले जातात उदा. आयात द्दनयाथत. द्दनयाथत उत्पन्न द्दनमाथण करते, तसेच देशातील
लोक परकीयाांकडून वस्त्र व सेवा खरेदी करतात. त्याला आपण आयात म्हणतो. ती
परकीयाांसाठी उत्पन्न द्दनमाथण करते. म्हणून वस्त्र व व्यवहार उत्पन्न द्दनमाथण करणारे
असतात. याउलट पैशाच्या द्दकांवा चलनाच्या स्वरूपात होणारे व्यवहार द्दवत्तीय व्य वहारात
मोडतात. द्दवत्तीय व्यवहार बऱ्याचदा भाांडवली व्यवहार म्हणून ओळखले जातात. हे व्यवहार
देशाच्या उत्पन्न पातळीवर प्रत्यक्षपणे पररणाम करत नाहीत. व व्यवहारामध्ये फक्त भाांडवल
व भाांडवली सांपत्ती तसेच देशाची देयता याांच्यात बदल होत असतो. म्हणून उत्पन्न द्दनमाथण
करणारे व्यवहार द्दकांवा वास्तव व्यवहार व्यवहारतोलाच्या चालू खात्याांमध्ये येतात तर
द्दवत्तीय द्दकांवा भाांडवली व्यवहार भाांडवली खात्यात येतात.
Óयवहारतोलाची संरचना (Structure of BOP) ÿाĮी(पत) येणे जमा देणी (खचª) १. मालाची द्दनयाथत अ) मालाची आयात munotes.in

Page 60

Öथूल अथªशाľ-II
६० Óयापारी (खाते) (१ - अ) २. सेवाांची द्दनयाथत ब) सेवाांची आयात ३. व्याज नफा आद्दण लाभाांश प्राप्ती क) व्याज, नफा आद्दण लाभाांश देणी ४. एक पक्षी प्राप्ती ड) एक पक्षी देणे चालू खाते (१ + २ + ३ + ४) - (अ + ब + क + ड) ५. परकीय गुांतवणूक इ) परदेशात केलेली गुांतवणूक ६. अल्पकालीन करणे ई) अल्पकालीन करते कजथ ७. मध्यम आद्दण दीघथकालीन कजथ घेणे प) मध्यम आद्दण दीघथ कालीन कजे देणे भांडवली खाते (५ + ६ + ७) - (इ + ई + प) ८. दोष आद्दण त्रुटी फ) दोष आद्दण त्रुटी ९. साठ्यातील बदल ग) साठ्यातील बदल (८ + ९ + ) - (फ + ग) एकूण ÿाĮी = एकूण देणी Total Receipts = Total Payments (१ ते ९) - (अ ते ग)
१) चालू खाते:
चालू खात्यामध्ये दोन मुख्य बाबी असतात.
१) दृश्य बाबी द्दकांवा दृश्य खाते
२) अदृश्य बाबी द्दकांवा अदृश्य खाते.
दृश्य खात्याांमध्ये वस्तूची आयात आद्दण द्दनयाथत समाद्दवष्ट होते तर अदृश्य खात्यामध्ये
सेवाांचे मोबदले द्दकांवा देणग्या याांचा समावेश होतो. म्हणजेच बदली देणाऱ्याांचा समावेश या
खात्यातही होतो. सवथसाधारणपणे बँक, द्दवमा, कजाथवरील व्याज, पयथटकाांचा खचथ, वाहतूक
शुल्क, आद्दण देणग्या याांचा समावेश या द्दवभागात होतो. आांतरराष्ट्रीय नाणेद्दनधीने (IMF)
पुढील बाबींचा समावेश अदृश्य बाबींमध्ये केला आहे.
१. वस्तूांची आांतरराष्ट्रीय वाहतूक, यामध्ये वाहतूक करताना कराव्या लागणाऱ्या
साठवणूक खचथ व इतर खचाथचाही समावेश होतो.
२. व्यवहार, द्दशक्षणा, आरोग्य, आांतराष्ट्रीय समारांभ इत्यादींसाठीचा प्रवास खचथ.
३. द्दवम्याचे हप्ते आद्दण दावे.
४. व्याज, खांड, लाभाांश, आद्दण नफा याांसारखे गुांतवणूक उत्पन्न. munotes.in

Page 61

व्यवहार तोल
६१ ५. जाद्दहरात, दलाली, द्दसनेमाांचे भाडे, द्दनवृत्तीवेतन, पेटांट फी, रॉयल्टीज आद्दण
द्दनयतकालीकाची वगथणी.
६. देणग्या
७. भाांडवली गुांतवणूकीवरील घसारा.
२) भांडवली खाते:
कजथ आद्दण इतर दावे भाांडवली खात्यात येतात. आयात-द्दनयाथतीसाठी करण्यात येणारा
भाांडवल पुरवठा तसेच आांतरराष्ट्रीय द्दवत्तीय सांस्थाांकडून येणार भाांडवल पुरवठा होणाऱ्या
कजाथऊ व्यवहाराचा समावेश या खात्यात होतो. त्यानुसार खाजगी भाांडवली, आांतरराष्ट्रीय
सांस्था भाांडवली खाते आद्दण सरकारी भाांडवली खाते, अशी द्दवद्दवध खाती भाांडवली
खात्यात येतात.
खाजगी भाांडवली खात्यात महामांडळे आद्दण व्यापारी बँका याांचे आांतरराष्ट्रीय भाांडवली
व्यवहार येतात. हे व्यवहार अल्पकालीन आद्दण दीघथकालीन असू शकतात. आांतरराष्ट्रीय
भाांडवली खात्यात जागद्दतक बँक, आांतरराष्ट्रीय द्दवत्त पुरवठा महामांडळ, आांतरराष्ट्रीय
द्दवकास सांस्था, बँक फॉर इांटरनॅशनल सेटलमेंट यासारख्या या सांस्थाांनी अल्पकालीन
आद्दण दीघथकालीन केलेल्या भाांडवली व्यवहाराांचा समावेश होतो. सरकारी भाांडवली
खात्यात अनुदाने, अल्पकालीन आद्दण दीघथकालीन कजाथचे सरकारी पातळीवर होणारे
व्यवहार समाद्दवष्ट असतात.
३) समायोजन खाते:
यालाच सरकारची सांरद्दक्षत मालमत्ता असे म्हटले जाते. इांग्लांड आद्दण अमेररकेच्या बाबतीत
प्रदेश-देश स्वतांत्र दाखवता येतात. त्याचे व्यवहार स्वतांत्र असल्याने सरकारने द्दनव्वळ
सरकारी राखीव सांपत्ती ठेवते. सरकार तडजोडीने देयता बदलते. देयकाची जबाबदारी
सरकारवर असते. प्रत्येक वषी सरकारी राखीव सांपत्तीत बदल होतो. सरकारी राखी व
सांपत्ती परकीय चलनात बदलता येते आद्दण तशी तरतूद आांतरराष्ट्रीय नाणेद्दनधी (IMF)
मध्ये आहे.
४) चूक आिण भूल:
जमाखचाथची तीन्ही खाती बरोबर असल्यास त्यामुळे समतोल होतो ही देशाच्या
व्यवहारतोल समतोलाची बाब आहे. देशाच्या व्यवहारतोल िीनोंदी लेखाकमथ पद्धतीने तयार
केला जातो. त्यामुळे प्रत्येक बाब देणे आद्दण घेणे बाजूला येते. त्यामुळे लेखाकमाथच्या दृष्टीने
येणे आद्दण देणे दोन्ही सारखे द्ददसतात.
आपली ÿगती तपासा :
१. व्यवहारतोल म्हणजे काय
२. व्यवहारतोलाच्या सांरचनेतील प्रमुख घटक/खाते साांगा
३. व्यवहारतोलाची द्दिनोंद पद्धत म्हणजे काय munotes.in

Page 62

Öथूल अथªशाľ-II
६२ ७.३ Óयवहारतोल असमतोलाचे ÿकार व कारणे (TYPES AND REASONS OF BOP DISEQUILIBRIUM) जेव्हा एखाद्या देशाच्या एकूणच दृश्य आद्दण अदृश्य आयातीचे मूल्य हे एकूण द्दनयाथत
मूल्यापेक्षा जास्त असते तेव्हा देशाचा व्यवहारतोल प्रद्दतकूल होतो. याउलट एखाद्या
देशाच्या एकूण दृश्य व अदृश्य आयात मूल्यापेक्षा द्दनयाथत मूल्य जास्त असेल तर त्या
देशाला व्यवहार शेष अनुकुल आहे असे म्हणतात. एकूण व्यवहार तोलाचा द्दवचार केल्यास
त्यामध्ये नेहमी समतोल असतो.
देशाच्या व्यवहारतोलात समतोल साधणे हे भाांडली खात्यातील समायोजनातून शक्य होते.
जेव्हा चालू खात्यावरील येणी आद्दण देणी समान होतात; तेव्हा व्यवहारतोलाचा समतोल
साधला जातो. तथाद्दप, अशा प्रकारचा समतोल क्वद्दचतच द्ददसून येतो. चालू खात्यावरील
तूट द्दकांवा द्दशल्लक ही भाांडवली खात्यावर हस्ताांतररत करून समतोल साधला जातो.
यासाठी प्रामुख्याने पुढील तीन द्दनणथय घेतले जातात.
१. देशाच्या राखीव द्दनधीचा वापर केला जातो.
२. द्दवदेशातून कजथ घेतले जाते.
३. सोन्याची द्दनयाथत केली जाते तसेच नाणेद्दनधी कडून अल्पकालीन मदत घेतली जाते.
व्यवहारतोल आतील प्राप्ती खचाथच्या असमतोल आतून सांतुलन द्दनमाथण होते त्याचे प्रमुख
चार प्रकार पडतात.
BOP = R – P
R = एकूण प्राप्ती
P = एकूण खचथ
वरील सूत्रानुसार,
जर R>P तर BOP = 0 द्दकांवा +ve BOP असमतोल
जर R>P तर BOP = 0 द्दकांवा -ve BOP असमतोल
जर R = P तर BOP = 0 - असमतोल
Óयवहारतोल असमतोलाचे ÿकार:
१. संरचनाÂमक असमतोल:
देशात द्दनमाथण होणाöया रचनात्मक बदलातून आयात आद्दण द्दनयाथत वस्तूां¸या मागणी
पुरवठ्यात रचनात्मक व स्वरुपाचे बदल होतात. त्यातून व्यवहारतोल आत सांरचनात्मक
असमतोल द्दनमाथण होतो. munotes.in

Page 63

व्यवहार तोल
६३ समजा, भारताची ºयूट वस्तूांची द्दवदेशातील मागणी कमी झाली म्हणून भारताच्या ºयूट
उद्योगाांतील साधनाांचा इतर द्दनयाथत उद्योगात स्थानाांतरीत करावे लागेल. जर ते शक्य झाले
नाही तर भारताच्या द्दनयाथतीत घट होईल आद्दण त्याच वेळेला आयात पूवीसारखी राहील.
आद्दण व्यवहारतो लात असमतोल द्दनमाथण होईल. या असमतोलाला सांरचनात्मक असमतोल
असे म्हणतात.
२) दीघªकालीन असमतोल:
हा समतोल काही मूलभूत कारणांमुळे द्दनमाथण होत असतो आद्दण तो दीघथकाळ द्दटकून
राहतो. भाांडवल द्दनद्दमथती, लोकसांख्या वाढ, प्रादेद्दशक द्दवस्तार, ताांद्दत्रक सुधारणा,
नवद्दनद्दमथती इत्यादी. यासारख्या कारणाांमुळे असा समतोल द्दनमाथण होतो. नवीन
द्दवकसनशील अथथव्यवस्थेत आद्दथथक वृद्धीसाठी अांतगथत बचतीपेक्षा मोठ्या प्रमाणात
गुांतवणूक करावी लागते. म्हणून आयात मोठ्या प्रमाणात होऊन व्यवहारतोलात असमतोल
द्दनमाथण होतो. असा असमतोल एकाएकी दुरुस्त करता येत नाही. दीघथ काळ द्दटकून राहतो.
म्हणून त्याला दीघथकालीन असमतोल असे म्हणतात. त्याचप्रमाणे एखाद्या देशामध्ये
लोकसांख्या वाढ वेगाने होत असेल तर, Âया देशाची आयात वाढते. Âयाचवेळेला द्दनयाथतीत
घट होते आिण अथथव्यवस्थेत दृढमूल (Chronic) स्वरूपाचा असमतोल द्दनमाथण होतो.
३) अÐपकालीन समतोल
व्यवहार शेषातील जो असमतोल अस्थायी द्दकांवा तात्पुरत्या स्वरूपाचा असतो त्यास
अल्पकालीन असमतोल म्ह णतात. जेव्हा एखादा देश नाणे िनधीसारख्या सांस्थेकडून
अल्पकाळासाठी पैशाची उचल घेतो तेव्हा असा असांतुलन उद्भवण्याची शक्यता असते.
परांतु जेव्हा द्दवद्दशष्ट कालावधीत ही उचल परत केली जाते तेव्हा असा असमतोल आपोआप
दूर होत असतो. परांतु जर हा असमतोल योग्य वेळेत सोडद्दवला नाही तर त्याचे जुनाट
स्वरुपाचां असमतोलात रूपाांतर होते.
४) चøìय असमतोल :
व्यापार सद्दिय बदलाांच्या प्रभावामुळे व्यवहारतोलात चिीय असमतोल द्दनमाथण होतो.
त्याची कारणे पुढीलप्रमाणे साांगता येतील.
अ) Óयापार चøाचे Öवłप:
अ) वेगवेगळ्या देशात व्यापारचिाचे स्वरूप वेगवेगळे असते तसेच व्यापारचिाचा
कालावधी आद्दण द्दनमाथण होण्याची वेळ वेगवेगळ्या देशात वेगवेगळी असते.
ब) वेगवेगळ्या देशात समतोलासाठी सारख्याच प्रकारचे कायथिम आद्दण उपाययोजना
केल्या जात नाहीत.
क) वेगवेगळ्या देशात आयात मागणीची द्दकांमत लवद्दचकता वेगवेगळी असते.
ड) वेगवेगळ्या देशातील आयाती¸या मागणीची उत्पन्न लवद्दचकता ही हे वेगवेगळी असते. munotes.in

Page 64

Öथूल अथªशाľ-II
६४ त्याचप्रमाणे लोकाांची पसांती, फॅशन, सवयी, उत्पन्न, आिथªकप्रगती याांसारख्या कारणानेही
मागणीत बदल होतो. आयात प्रवृत्तीत बदल होतो. काही आयात वस्तूांची मागणी वाढते. तर
काही वस्तूांची मागणी घटते. त्यामुळे देखील व्यवहार तोलात असमतोल द्दनमाथण होतो.
ÿितकूल Óयवहार तोलाची कारणे:(Causes of disequilibrium in BOP) :
एक द्दकांवा अनेक घटकाांतील बदलाांमुळे व्यवहारतोलात असमतोल द्दनमाथण होत असतो. हे
घटक द्दक्लष्ट स्वरूपाचे असतात. Âयांचा एकमेकाांवरही पररणाम होत असतो.
व्यवहारतोलावर द्ददसणारा प्रत्यक्ष पररणाम पुन्हा वेगळा असतो. व्यवहारतोलातील
असमतोलाचे स्वरूप देशागिणक वेगवेगळे असते. व्यवहारतोला¸या रचनेवर अनेक बाबी
पररणाम करत असतात. यामध्ये दृश्य-अदृश्य आयात-द्दनयाथतीचे देशाांचे एकमेकाांबरोबरचे
पररणाम करत अस तात. एखाद्या घटकाांमध्ये एकाच बाजूचे कायमस्वरूपी बदलत असेल
तर Âयामुळेही व्यवहारतोलात असमतोल द्दनमाथण होतो. व्यवहारतोलात असमतोल द्दनमाथण
करणारी काही प्रमुख कारणे पुढीलप्रमाणे साांगता येतील.
याची िवभागणी दोन गटात केली जाते:
अ) आद्दथथक कारणे
आ) आद्दथथके°र कारणे
अ) आिथªक कारणे:
१. िवकास कायाªवरील खचª:
अनेक द्दवकसनशील राष्ट्राांत करून जलद आद्दथथक द्दवकासासाठी मोठ्या प्रमाणावर खचथ
केला असतो. पररणामी देशातील लोकाांच्या ियशक्तीत वाढ घडून येते. वाढत्या ियशक्ती
मुळे लोकाांच्या आयात क्षमतेत वाढ होते आद्दण देशाची आयात वाढते. मात्र याचवेळी देश
द्दवकासाच्या प्राथद्दमक अवस्थेत असल्याने अशी देशांची द्दनयाथतक्षमता कमी असते. याचा
पररणाम म्हणून व्यापारतूट द्दनमाथण होते आद्दण कालाांतराने त्याचे रूपाांतर व्यवहारशेषातील
असमतोलात होते.
२. Óयापार चøे:
अनेक देशातील आद्दथथक घटनाांमध्ये सातत्याने चिीय स्वरूपाचे बदल घडून येतात.
अथथव्यवस्थेत कधी तेजी तर कधी मांदीची चिे सतत येत असतात. त्याचा पररणाम सांपूणथ
जागद्दतक अथथव्यवस्थेवर होत असतो. ज्या देशातील तेजीची अवस्था दीघथकाळ राहते त्या
देशाची आयात वाढते. पररणामी त्या देशाची व्यापारतूट वाढते आद्दण व्यवहार शेषात
असमतोल द्दनमाथण होतो.
३. आयात लविचक तेतील बदल:
जेव्हा आपल्या देशाची आयात लवद्दचकता बदलते तेव्हा हा आपली आयातीची क्षमता
बदलते. तसेच जेव्हा देशाांची आयात लवद्दचकता बदलते तेव्हा त्या देशाची आयातक्षमता
बदलत असते. तर आयात लवद्दचकता बदलल्यामुळे एखाद्या देशाची आयात वाढत असेल munotes.in

Page 65

व्यवहार तोल
६५ तर अन्य देशातील उत्पादन, रोजगार, गुांतवणूक आदी गोष्टींना चालना द्दमळते. आद्दण त्याची
द्दनयाथत क्षमताही बदलते. पररणामी व्यापार असमतोल व व्यवहार असमतोल द्दनमाथण होतो.
४ . बाĻ उचल:
जेव्हा एखाद्या देशाकडून मोठ्या प्रमाणावर द्दवदेशी उचल घेतली जाते तेव्हा भाांडवली
खात्यावर पैसे होत असले तरीही त्यामुळे भद्दवष्ट्यातील देयता मोठ्या प्रमाणावर वाढते.
याचा पररणाम म्हणून व्यवहारशेषात तूट तसेच असमतोल द्दनमाथण होतो.
५. भाववाढ :
आद्दथथक द्दवकासासाठी केलेल्या खचाथमुळे देशातील लोकाांची ियशक्ती मोठ्या प्रमाणावर
सुधारते. पररणामी जनतेकडून देशी तसेच द्दवदेशी वस्तूांची आयात मोठ्या प्रमाणावर होते.
देशी वस्तूांच्या वाढत्या मागणीमुळे वस्तूांची टांचाई द्दनमाथण होते. त्यामुळे त्या देशाची द्दनयाथत
घटण्याची शक्यता असते. तसेच वाढत्या मागणीमुळे देशात भाववाढीची द्दस्थती द्दनमाथण
होऊन आयातवृद्धी होण्याची शक्यता असते त्यामुळेही व्यवहारशेषात असमतोल द्दनमाथण
होतो.
६. वाढती लोकसं´या:
अद्दवकद्दसत देशात लोकसांख्या झपाट्याने व मोठ्या प्रमाणावर वाढत असते. अशा सतत
वाढणाऱ्या लोकसांख्येमुळे देशाच्या आयातीत वाढ होते तर द्दनयाथतीत घट होते. आद्दण
Âयामुळे देशाचा व्यवहार समतोल द्दबघडतो.
७. ÿदशªन ÿभाव
प्रदशथन प्रभाव हे द्दवशेषतः अद्दवकद्दसत देशाच्या व्यवहारशेषातील असमतोलाचे कारण होय.
जेव्हा अद्दवकद्दसत देश आद्दथथक, राजकीय, सामाद्दजक बांधनाांमुळे द्दवकद्दसत देशाांच्या सांपकाथत
येतात तेव्हा द्दवकद्दसत देशाांच्या राहणीमानाचा प्रभाव पडून अद्दवकद्दसत देशाांची द्दवद्दवध
वÖतूंकररता मागणी वाढते त्यामुळे आयात वाढते
८. िवकिसत देशांकडून गुंतवणुकìचा अभाव:
द्दवकद्दसत देशाांनी अद्दवकद्दसत देशात जर मोठ्या प्रमाणावर गुांतवणूक केली तर अद्दवकद्दसत
देशात उद्योगधांदे वाढून रोजगार द्दनद्दमथती व उत्पादनात वाढ होते. पररणामी द्दनयाथत वाढते
आद्दण त्यामुळे व्यवहारशेषातील असमतोल दूर होऊ शकतो. परांतु अलीकडच्या काळात
द्दवकद्दसत देश व अद्दवकद्दसत देशात गुांतवणूक करण्यास असमथथ ठरले आहेत त्यामुळे
अद्दवकद्दसत देशाांच्या व्यवहारशेषात असमतोल आढळून येतो.
९. नावलौिकक:
बऱ्याच द्दवकसनशील देशाांनी आपल्या मालाद्दवषयी नावलौद्दककता कमावलेली आहे. त्या
देशाांत माल चाांगला, द्दटकाऊ, दजेदार, व खात्रीदायक असतो अशी जगभर प्रद्दसद्धी झालेली
असते. त्यामुळे बहुताांशी देशात अशा देशातीलच मालाची मागणी केली जाते. आज असा
Made in U.S.A ., Made in Japan असा द्दशक्का असणाऱ्या मालाला भरपूर मागणी munotes.in

Page 66

Öथूल अथªशाľ-II
६६ आहे. त्यामुळे जागद्दतक अनेक देश अशा देशाांकडून मालाची मोठ्या प्रमाणावर आयात
करतात. पररणामी आयातीत झालेल्या वाढीमुळे व्यवहार शेषात असमतोल द्दनमाथण होतो.
१०. आिथªक िवषमता:
द्दवकद्दसत देशाचा द्दवकास होत असताना देशात आद्दथथक द्दवषमता वाढते. आद्दथथक
द्दवषमतेमुळे अद्दवकद्दसत देशात श्रीमांताांचा एक वगथ परदेशी प्रवास करणे, परदेशी वÖतू
अद्दधक प्रमाणात वापर णे अशा अनेक गोष्टी करतात. त्यामुळे अद्दवकद्दसत देशातील पैसा
परदेशात जातो. देशाची परदेशी मालाची आयात वाढते आद्दण Âयाचा पररणाम म्हणून
देशाच्या व्यवहारशेषात असमतोल द्दनमाथण होतो.
ब) आिथªके°र कारणे:
१) राजकìय घटक :
देशात जर राजकीय अद्दस्थरता असेल तर मोठ्या प्रमाणावर परकीय भाांडवल देशाबाहेर
जाऊ शकते तसेच देशाांतगथत गुांतवणूकीचे प्रमाणही घटत जाते. पररणामी देशातील उत्पादन
प्रद्दियेत अडथळे येतात व ती मांदावते. या सवाांचा पररणाम त्या देशाच्या व्यवहारशेषात तूट
द्दकांवा असमतोल द्दनमाथण होतो.
२. सामािजक घटक :
लोकाांच्या सवयी, आवडी, सामाद्दजक चालीरीती , रूढी-परांपरा, सतत बदलणारी फॅशन
इत्यादी अनेक घटकाांचा प्रभाव देशाची आयात प्रभाद्दवत करतात. तसेच लोकसांख्या वाढ,
देशी वÖतूंबाबतचा पूवथग्रह इत्यादी अनेक घटकाांमुळेही त्या देशाच्या द्दनयाथत क्षमतेवर प्रभाव
पडतो. अशा प्रकारे या सामाद्दजक घटकातील बदलाांमुळेही व्यवहारशेष असमतोल
आढळतो.
आपली ÿगती तपासा
१. व्यवहार तोल असमतोलाचे प्रकार सांगा.
२. व्यवहारतोल असमतोलाची द्दवद्दवध कारणे कोणती आहेत?
७.५ Óयवहारतोल असमतोल दुŁÖत करÁयाचे उपाय (MEASURES TO CORRECTING DISEQUILIBRIUM IN BOP) देशाच्या या व्यवहारतोल आत दीघथकाळ असांतुलन द्दटकून राहत असेल तर ते
आंतरराष्ट्रीय व्यापारासाठी आद्दण त्या देशाच्या अथथव्यवस्थेसाठी अयोग्य असते. व्यवहार
तोलात जेव्हा तूट असते, तेव्हा त्या देशाांच्या वस्तूांची व सेवाांची द्दनयाथत आयातीच्या तुलनेने
अद्दधक घटते. व्यवहारतोलात सतत तूट द्दकांवा आद्दधक्य राहणे, अथथव्यवस्थेच्या दृष्टीने
आद्दण आंतरराष्ट्रीय व्यापाराच्या दृष्टीने अयोग्य राहते.
व्यवहारतोलातील तुटीचे अद्दध³यापेक्षा देशाच्या आद्दथथक वृद्धीवर अद्दधक गांभीर पररणाम
होत असतात. म्हणून व्यवहारतोलातील तूट लवकरात लवकर भरून काढण्यासाठी प्रयत्न munotes.in

Page 67

व्यवहार तोल
६७ करावे लागतात. प्रद्दतकूल व्यवहारतोल दुरुस्त करण्यासाठी द्दनयाथतीला प्रोत्साहन आद्दण
आयातीला प्रद्दतबांध असू शकेल. अशा प्रकारच्या उपाय योजना कराव्या लागतात.
प्रद्दतकूल व्यवहारतोल दुरुस्त करण्यासाठी वापरण्यात येणारे उपाय दोन प्रकारात स्पष्ट
केले जातात.
अ) चलनी साधने:
१) चलन सांकोच
२) चलनाच्या बाĻमूल्यात घट/ öहास
३) अवमूल्यन
४) द्दवनीमय द्दनयांत्रण
या साधनाांचा समावेश होतो.
ब) गैरचलनी साधने:
१. आयात जकाती
२. आयात कोटा
३. द्दनयाथत प्रोत्साहन धोरण आद्दण कायथिम इत्यादींचा समावेश होतो.
व्यवहारतोल द्दस्थती मध्ये सुधारणा करण्यासाठी योजण्यात येणाऱ्या चलनी साधनाांचा
दुहेरी पररणाम होत असतो. चलनी साधने एका बाजूला द्दनयाथतीत वृद्धीसाठी उपयुक्त होतात
तर दुसऱ्या बाजूला आयात कमी करण्यासाठी मदत करतात , चलनी साधनाांचा पररणाम
अप्रत्यक्षपणे होत असतो. तर दुसऱ्या बाजूला गैरचलनी साधनाांचा पररणाम प्रत्यक्षपणे होत
असतो. हा पररणाम प्रभावी असला तरी तो एकाांगी असतो.
अ) चलनी साधने (Monetary Measures) :
प्रद्दतकूल व्यवहारतोल दुरुस्त करण्यासाठी सामान्यपणे चलनी साधने द्दनमाथण वाढीला
आद्दण आयात घटी ला मदत करत असतात. काही प्रमुख चलनी साधने पुढील प्रमाणे
आहेत.
१. चलन संकोच:
व्यवहारतोलातील असमतोल दुरुस्त करण्यासाठी सनातन अथथशास्त्रज्ाांनी हा उपाय
सुचद्दवला होता. चलनसांकोच म्हणजे महाग पैसा आद्दण पतधोरण स्वीकारून देशातील
पैशाच्या सांख्येत घट केली जात असते. त्यामुळे देशी वस्तूांचा खचथ आद्दण िकंमतीमध्ये घट
होते. त्यामुळे देशाच्या द्दनयाथत वस्तू द्दवदेशी बाजारपेठाांमध्ये स्वस्त होतात. म्हणून द्दवदेशी
बाजारपेठाांमधील त्याांची मागणी वाढ होऊन देशाच्या चलनसांकोचामुळे उत्पन्नात घट
होऊन लोकाांच्या देशी वस्तूांची मागणी कमी केली जाते. पुढे जास्तीत जास्त वÖतू munotes.in

Page 68

Öथूल अथªशाľ-II
६८ द्दनयाथतीसाठी उपलब्ध होतात व देशाची द्दनयाथत वाढण्यास मदत होते. चलन सांकोचामुळे
देशातील लोकाांचे उत्पन्न घटते त्यामुळे त्याची आयात प्रवृत्ती कमी होऊन आयात घटीस
चालना द्दमळते. म्हणून चलन सांकोचकारक चलनी धोरणामुळे जेव्हा द्दनयाथत वाढते आद्दण
आयात कमी होते तेव्हा व्यवहारतोलातील तूट आपोआप दुरुस्त होते.
२. चलना¸या बाĻ मूÐयात घट:
प्रद्दतकूल व्यवहारतोल दुरुस्त करण्यासाठी वापरण्यात येणारे महत्वाचे साधन म्हणून देशी
चलनाच्या बाह्य मूल्यात घट करण्याचे धोरण याकडे बद्दघतले जाते. जेव्हा देशात बदलते
द्दवद्दनमय दर धोरण स्वीकारलेले असते तेव्हाच साधनाांचा वापर करता येतो आद्दण
चलनाच्या बाĻ मूल्यात घट करणे शक्य होते. एका देशाच्या चलनाचे दुसऱ्या देशातील
चलनातील मूल्य जेव्हा कमी होते तेव्हा याचा अथथ चलनाच्या या बाह्य मूल्यात öहास होतां
आहे असा होतो.
देशी चलनाचा बाह्य मूल्यात öहास झाल्याने देशी वस्तू परकीयांना स्वस्त वाटतात.
Âयामुळे द्दनयाथत वाढीस चालना द्दमळते. याउलट आयात वस्तू देशी लोकाांना महाग होतात.
त्याांची मागणी कमी होऊन आयातीत घट होते. Âयामुळे व्यवहारतोलात असलेली तूट कमी
होऊन व्यवहारातील देशासाठी अनुकूल होण्यास मदत होते. देशाची आयात आद्दण द्दनयाथत
वस्तूांची मागणीची लवद्दचकता बऱ्यापैकी लवद्दचक असेल तर चलनाच्या बाह्य-मूल्यातील
नाममात्र घट देखील व्यवहारतोलातील तूट सहजपणे दुरुस्त करण्यास मदत करणारी ठरते.
३. अवमूÐयन:
प्रद्दतकूल व्यवहारतोल असलेल्या देशाांमध्ये वापरले जाणारे महत्त्वाचे साधन म्हणजे चलनाचे
अवमूल्यन होय. अवमूल्यन म्हणजे कायदेशीरररत्या या चलनाचे बाह्यमूल्य कमी करणार
आहे. हे अवमुल्यन सवथ देशाांच्या चलनाच्या बाबतीत द्दकांवा सोन्याच्या सांदभाथत केलेले
असते. परांतु कधीकधी काही द्दनवडक देशाांच्या चलनाांच्या बाबतीतही केलेले असते. उदा.
६ जून १९६६ रोजी भारतीय डॉलरच्या सांदभाथतील मूल्य ५७.५% कमी केले जाते.
त्यामुळे अमेररकन डॉलरच्या रुपयातील द्दवद्दनमयदर = २२ सेंट ऐवजी १ = १३.३ असा
द्दनद्दित करण्यात आला.
चलनाच्या अवमूल्यनामुळे द्दनयद्दमत वृĦीसाठी मदत होते. कारण परकीयांना आपल्या वस्तू
स्वस्त वाटू लागतात. त्यामुळे ते आपल्या वस्तू अद्दधक प्रमाणात खरेदी करतात. उलट
परकìय वस्तू आपल्या देशातील ग्राहकाांना देशी वस्तूांच्या तुलनेत महाग वाटतात. म्हणून
आपले लोक Âया वस्तूांना फारशी पसांती देणार नाहीत. या सवाांचा एकद्दत्रतपणे पररणाम
असा होतो की द्दनयाथतीत मोठी वाढ होते आद्दण आयातीत घट होते.
४. िवनीमय िनयंýण:
व्यवहारतोल आतील असमतोल दुरुस्त करण्यासाठी द्दवद्दवध देशाांमध्ये वापरण्यात येणारे
आणखी एक महत्वाचे साधन म्हणजे द्दवनीमय द्दनयांत्रण होय. व्यवहारतोलातील असमतोल
खात्रीशीरपणे दूर करण्यासाठी या साधनाांचा वापर होतो. या पद्धती अांतगथत द्दवद्दनमय
द्दनयांत्रण मांडळ द्दकांवा मध्यवती बँक द्दनयाथतदाराांना त्याांचे परकीय चलनातील सवथ उत्पन्न munotes.in

Page 69

व्यवहार तोल
६९ मध्यवती बँकेकडे जमा करण्यास साांगते आद्दण हे परकीय चलन परवानाधारक आयात
दाराांना द्दनयांद्दत्रत दराने वाटते.
म्हणूनच द्दवद्दनमय द्दनयांत्रणामध्ये फĉ आयात परवाना धारकांनाच वस्तूची आयात
करण्याची परवानगी असते. आयातीचा को टाही द्दनद्दित केलेला असतो. त्यामुळे देशाची
आयात-द्दनयाथत उत्पन्नाच्या मयाथदेमध्येच ठेवली जाते. आद्दण व्यवहारतोल असमतोल
द्दनमाथण होऊ द्ददला जात नाही.
ब) गैरचलनी साधने िकंवा राजकोषीय साधने:
गैरचलनी साधनाांमध्ये आयात जकाती आद्दण कोटा याांचा प्रामुख्याने उपयोग केला जात
असतो. या साधनाांमुळे द्दनयाथतीला प्रोत्साहन द्दमळत असते. आयातीत घट घडून येते आद्दण
देशी उद्योगाांना सांरक्षण द्दमळून आयात पयाथयीकरण आद्दण त्याचवेळेला काही प्रमाणात
द्दनयाथत वाढीला चालना द्दमळत असते Âयामुळे देशाच्या प्रद्दतकूल व्यवहारतोलात दुरुस्त
होण्यास मदत होते.
१. आयात जकाती:
प्रद्दतबांधात्मक उपाय म्हणून आयातशुल्क या साधनाांचा वापर केला जातो. द्दनवडक आयात
वस्तूांवर आयात शुल्क लादÐयामुळे त्याांच्या आपल्या देशातील िकंमती वाढतात. म्हणून
त्या वस्तूांच्या मागणीत घट होते. जर द्दनयाथत पररणाम कमी राहत असेल द्दकांवा वाढत असेल
आद्दण आयातीत घट होत असेल तर देशाच्या या प्रद्दतकूल व्यवहारतोलात दुरुस्त होण्यास
मदत होते.
२. आयात कोटा:
प्रद्दतकूल व्यवहारतोलात दुरुस्त करण्यासाठी आयात कोटा हे एक उपयुक्त साधन म्हणून
वापरण्यात येते. या आयात कोटा पद्धतीत सरकार आयात वस्तूांची पररणाम द्दकांवा मूल्य
द्दनद्दित करते आद्दण तेवढेच या द्दवद्दशष्ट कालावधीमध्येच आयात करता येते. त्यामुळे
द्दवदेशातील होणारी आयात मयाथद्ददत साधली जाते. आद्दण व्यवहारातील तुट त्याच्या
प्रमाणात कमी केली जाते.
व्यवहारतोलातील असमतोल दुरुस्त करण्याची एक प्रत्यक्ष पद्धती म्हणून कोटा हे एक
उपयुक्त साधन मानले जाते. कोणत्या पद्धतीचा लगेच पररणाम होतो. पाद्दहजे असल्यास
आयात शून्यावर देखील आणता येते.
३. िनयाªत ÿोÂसाहन व धोरण आिण कायªøम:
वरील साधनाांव्यद्दतररक्त व्यवहारतोलात तूट असलेला देश द्दनयाथत प्रोत्साहनाचे धोरण
आद्दण कायथिम राबद्दवतो. द्दनयाथत शुल्क कमी करणे, द्दनयाथत उद्योगाांना अनुदाने देणे या
सारख्या साधनाांचा वापर करून द्दनयाथतीला वेगाने चालना देता येते. आयात पयाथयी वस्तूांचे
उत्पादन करणाऱ्या उद्योगाांना सरकार वेगवेगळ्या प्रकारे आद्दथथक मदत आद्दण सहकायथ
करून त्याांच्या द्दवकासासाठी प्रयत्न करते. munotes.in

Page 70

Öथूल अथªशाľ-II
७० प्रद्दतकूल व्यवहारतोल दुरुस्त करण्यासाठी ही गैर चलनी साधने अद्दधक पररणामकारक
असतात. या साधनाांचा वापर उपयोग चलनी साधनाऐवजी केला जातो.
आपली ÿगती तपासा .
१. असमतोल व्यवहारतोल दुरुस्त करणाऱ्या मौद्दिक पद्धती ( उपाय) कोणत्या आहेत?
२. अवमूल्यन म्हणजे काय?
३. असमतोल व्यवहारतोल दुरुस्त करण्याची गैरचलनी साधने कोणती?
७.५ सारांश (SUMMARY) समष्टी अथथशास्त्रात व्यवहारतोल ही सांकल्पना अत्यांत महत्त्वाची आहे. द्दवद्दशष्ट काळात स.
आयात व द्दनयाथत होणाऱ्या या आद्दथथक व्यवहाराची पद्धतशीरपणे नोंद ठेवणे व्यवहारतोल
होय. व्यवहारतोलाची रचना व व्यवहार दुहेरी नोंद पद्धतीप्रमाणे होत असतात.
व्यवहारतोल असमतोलाचे अल्पकालीन, दीघथकालीन, मूलभूत चिीय असे द्दवद्दवध प्रकार
आहेत. तसेच अनेक आद्दथथक व आद्दथथके°र घटकाांचा प्रभाव व्यवहारतोल असमतोल
होण्यास द्ददसून येतो. प्रत्येक देशाची अथथव्यवस्था द्दकांवा शासन व्यवहारतोल असमतोल
दुरुस्त करण्यासाठी मौद्दलक(Monetary ) राजस्व (Fiscal) आद्दण प्रत्यक्ष उपायाांचा
उपयोग करून व्यवहारतोलाती ल असमतोल साधण्याचा प्रयत्न करते. साधारणतः
जागद्दतक अथथव्यवस्थेत प्रामुख्याने अद्दवकद्दसत, द्दवकसनशील देश चालू खात्यावरील आद्दण
भाांडवली खात्यावरील व्यवहारतोल योजनासाठी प्रयत्नशील असतात.
७.६ सराव ÿij (PRACTICE QUESTIONS) १. व्यवहारतोल म्हणजे काय. व्यवहारतोलाची सांरचना स्पष्ट करा
२. व्यवहाराची सांज्ा स्पष्ट कłन व्यवहाराच्या सांरचनेचे आद्दण घटकाांचे थोडक्यात वणथन
करा
३. व्यवहारतोल असमतोलाची िविवध कारणे कोणती आहेत?
४. व्यवहारतोल असमतो लास जबाबदार असणाऱ्या द्दवद्दवध घटकाांची चचाथ करा.
५. व्यवहारतोल असमतोल दुरुस्त करण्याचे द्दवद्दवध उपाय थोडक्यात स्पष्ट करा.
६. व्यवहारतोल असमतोल दुरुस्त करण्याचे मौद्दिक व राजकोषीय उपाय स्पष्ट करा.
७. टीप द्दलहा: असमतोलाचे द्दवद्दवध प्रकार.

*****
munotes.in

Page 71

७१ ८
परकìय चलन बाजार व िविनमय दर
घटक रचना
८.० उद्द ष् ट्ये
८.१ प्रस् तावना
८.२ परकीय चलन बाजार
८.३ द्वद्नमयदर धोरण
८.३.१ भारताचे द्वद्नमयदर धोरण १९९१ पयंत
८.३.२ १९९१ नंतरचे द्वद्नमयदर धोरण
८.४ द्वद्नमय दराचे द्नधाारण
८.५ िÖथर व लविचक िविनमय दर
८.६ Öपॉट व फॉरवडा िविनमय दर
८.७ ÿij
८.० उिĥĶे (OBJECTIVES) १. परकीय चलन बाजार व चलन बाजारातील सहभागी घटकांचा अभ्यास करणे.
२. भारताचे द्वद्नमय धोरण अभ्यासणे.
३. रुपयाची व्यापार व भांडवली खात्यावरील पररवतानीयता समजावून घेणे.
४. द्वदेशी भांडवलाच्या भारताला असलेल्या गरजेचा आढावा घेणे.
५. भारतातील परकीय भांडवलाची िÖथती समजावून घेणे.
८.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) जगातील द्वद्वध देशात नैसद्गाक साधन सामग्री, भौगोद्लक द्स्थती आद्ण उत्पादनासाठी
आवश्यक असलेल्या घटकाच्या बाबतीत फरक आढळतो. जगातील कोणताही देश
आपल्याला आवश्यक असलेल्या सवाच वस्तू व सेवांची उत्पादन करू शकत नाही. त्यामुळे
जगातील वेगवेगळ्या देशात वस्तू व सेवांचे देवाण-घेवाण सातत्याने चालू असते.
आयातद्नयाातीच्या व्यवहारात सहभागी झालेले देश काही वस्तूंची आयात करतात तर
काही वस्तूंची द्नयाात करतात असे व्यवहार करण्यासाठी परकीय चलनाची आवश्यकता
भासते कारण त्याद्शवाय असे व्यवहार शक्य होत नाही. परकीय चलन उपलब्ध
होण्यासाठी एका चलनाची दुसऱ्या चलना बरोबर अदलाबदल करण्याची गरज असते.
आपल्या देशाचे चलन देऊन दुसऱ्या देशाचे परकीय चलन द्मळवले जाते. अशाप्रकारे munotes.in

Page 72

Öथूल अथªशाľ-II
७२ परकीय चलन द्मळ द्वण्यासाठी चलना चलनातील देवाणघेवाण आवश्यक ठरते. खुल्या
अथाव्यवस्थेत अंतरराष्रीय व्यवहारासाठी परकìय चलनाची आवश्यकता असते.
८.२ परकìय चलन बाजार (FOREIGN EXCHANGE MARKET) परकीय चलन बाजार म्हणजे अशी व्यवस्था द्कंवा यंत्रणा की ज्याद्वारे एका देशाचा चलनाचे
रुपांतर दुसऱ्या देशांच्या चलनात करता येते.
परकीय चलन बाजारात एका देशाचे चलन देऊन दुसऱ्या देशाचे चलन द्मळद्वले जाते.
यातूनच चलनाच्या खरेदी-द्वक्रीचे व्यवहार होतात. हे व्यवहार परकीय चलन बाजारात होत
असल्याने परकीय चलन बाजाराचा अथा पुढीलप्रमाणे, ‘‘ परकीय चलन बाजार म्हणजे असा
बाजार की, ज्या बाजारात द्वद्वध चलनांची खरेदी द्वक्री केली जाते. ’
८.३ िविनमयदर धोरण (EXCHANGE RATE POLICY) द्वद्नमय दर एक महत्त्वाची संकल्पना आहे. आंतरराष्रीय व्यापारात सहभागी होणाऱ्या
देशांना आपल्या देशाच्या चलनाच्या बदल्यात परकीय चलन द्मळवावे लागते. दोन
देशांच्या चलनांची देवाणघेवाण द्कंवा दोनच चलनांच्या द्वद्नमय दर ज्या दराने ठरतो
त्यास द्वद्नमयदर म्हणतात. एका देशाचे चलन देऊन दुसऱ्या देशाचे चलन ज्या दराने
द्मळद्वले जाते Âयास परकीय द्वद्नमय दर म्हणतात. द्वद्नमयदर म्हणजे एका चलनाची
दुसऱ्या चलनाचा रूपात व्यक्त केलेली द्कंमत असते. रू. ५५ $ १ हा डॉलर व रुपया या
दोन चलनामधील द्वद्नमय दर आहे. याचा अथा असा १ डॉलर द्मळवण्यासाठी ५५ रुपये
द्यावे लागतात.
द्वद्नमय दर द्नद्ितीचे तीन प्रकार पडतात:
१. लवद्चक द्वद्नमय दर
२. द्स्थर द्वद्नमय दर
३. तरते द्वद्नमय दर
१. लविचक िविनमय दर:
लवद्चक द्वद्नमय दर पद्धतीत दोन चलनांच्या द्वद्नमय दर, चलनाला असलेली मागणी व
पुरवठा यावर अवलंबून असतो मागणी पुरवठ्यातील बदलाबरोबर द्वद्नमय दर बदलतो.
२. िÖथर िविनमय दर पĦती:
आद्थाक इद्तहास बहुतेक देशांनी आपल्या चलनाचे द्वद्नमय दर द्स्थर ठेवणेच पसंत केले
असे दाखवतो. दुसऱ्या महायुद्धापूवी द्वद्नमय दर द्स्थर ठेवण्यासाठी द्वद्वध देश आपल्या
चलनाचे मूल्य सोन्याच्या द्वद्शष्ट वजनात द्नद्ित करीत असतं त्याचप्रमाणे द्वद्वध देश
आपापल्या चलनाचा द्वद्नमय दर द्स्थर ठेवण्याकररता परकीय चलनाच्या बाजारात पेठेत
हस्तक्षेप करीत असत. munotes.in

Page 73

परकìय चलन बाजार व द्वद्नमय दर
७३ दुसऱ्या महायुद्धानंतर १९४७ते १९७१ याकाळात नाणे द्नधीची द्वद्नमयदर पद्धतीची
सुवणा प्रद्तमान पद्धती प्रचद्लत होती. यालाच िÖथर द्वद्नमयदर पद्धती असे म्हणतात.
या पद्धती अंतगात नाणे द्नधीने अमेररकन डॉलरचे मूल्य सोन्याच्या द्वद्शष्ट वजनात व्यक्त
केले. या द्स्थर द्वद्नमय दरात अद्धक द्कंवा कमी एक टक्का बदल मागणी पुरवठ्यानुसार
होत असला तर त्यात मध्यवती बँकांनी हस्तक्षेप करू नये पण त्यापेक्षा जास्त बदल
झाल्यास हस्तक्षेप करण्याचा अद्धकार मध्यवती बँकांना देण्यात आला.
३. तरते िविनमयदर:
द्वद्नमय दर जेव्हा बाजार यंत्रणेवर सोपवून त्याद्शवाय मध्यवती बँकेकडून त्यांचे
व्यवस्थापन केले जाते तेव्हा Âयास तरत्या द्वद्नमय दराची पद्धती असे म्हटले जाते या
पद्धतीत द्वद्नमयदर द्नद्ित प्रमाणे मागणी पुरवठ्यावर सोपवली नसल्यामुळे याला
व्यवस्थाद्पत तरंग (Managed Float) असे देखील म्हटले जाते..
आपली ÿगती तपासा :
१. परकीय चलनबाजार म्हणजे काय?
२. परकीय चलनबाजारात सहभागी असणारे घटक कोणते?
३. द्वद्नमय दर म्हणजे काय?
८.३.१ भारताचे िविनमयदर धोरण १९९१ पय«त:
१. १९७१ साली āेटन वूड सुवणा पररणाम व पद्धती नष्ट होईपयंत रुपयाचे मूल्य सोन्याच्या
स्वरूपात द्नद्ित केले जात असे. नाणेद्नधी ने डॉलरचे मूल्य सोन्याच्या द्वद्शष्ट
वजनात व्यक्त केले आद्ण इतर देशांच्या चलनाचे द्वद्नमय दर डॉलरशी द्नगद्डत केले.
परंतु त्या काळात भारतात इंग्रजांची वसाहत असल्यामुळे भारतीय रुपयाचा दर पाउंड
Öटिल«गशी द्नद्ित केला तो डॉलरशी द्नद्ित नव्हता. या द्वद्नमय दरात एक टक्का
कमी जास्त बदल करण्यास परवानगी देण्यात आली. यापेक्षा जास्त बदल झाल्यास
मध्यवती बँकेने हस्तक्षेप करून द्वद्नमय दर द्स्थर ठेवावा असे ठरले. १९४९ व
१९६६ मध्ये रुपयाचे अवमूल्यन करण्यात आले.
२. १९७१ साली सरकारने रुपयाचा दर अमेररकन डॉलरच्या स्वरूपात व द्नद्ित केला
तरीही मध्यस्थ चलन म्हणून पाउंड Öटिल«गचा उपयोग चालूच राद्हला. देशी चलनाशी
द्स्थर दराने मध्यवती बँक खरेदी-द्वक्री करत असलेले चलन म्हणजे मध्यवती चलन
होय. तर बदलत्या द्वद्नमयदर मध्यवती चलन होय. तर ब दलत्या द्वद्नमयदर पद्धतीत
इतर देशाच्या चलनाची देशी चलनाचे दर मध्यस्थ चलनाच्या त्या इतर देशांच्या
चलनाशी असलेल्या संबंधांवर ठरत असत.
३. १९७२ पासून पाउंड स्तरलींग चे मूल्य अमेररकन डॉलर च्या संदभाात घसरत होते.
त्यामुळे रुपयाच्या मूल्यात देखील घसरण होत होती. स्वाभाद्वकच प्रमुख चलनाच्या
संदभाात रुपयांच्या मूल्यात प्रचंड घसरण झाली. प्रमुख चलनांच्या मूल्यात सारखे
चढ-उतार होऊ लागले व बाजारात अद्नद्ितता द्नमााण झाली. त्यामुळे एका munotes.in

Page 74

Öथूल अथªशाľ-II
७४ चलनाच्या संदभाात द्वद्नमय दर ठरवण्याची पद्धती योग्य वाटेनाशी झाली म्हणून
१९७५ मध्ये भारत सरकारने रुपया पाउंड स्टद्लंग दुवा तोडून द्नवडणूक चलनांच्या
गटाशी रुपयाचा संबंध जोडण्याचे ठरद्वले. १९९४
८.३.२ १९९१ नंतरचे िविनमयदर धोरण:
१९९१ साली रुपयाचे अवमूल्यन केले. या पद्धतीत एकूण प्राप्त होणाऱ्या द्वदेशी चलन
यापैकी ४० टक्के चलन द्वद्नमय या दराने ररझवा बँकेचे अद्धकृत चलन व्यापारा माफात
जमा करणे. १९९२-९३ पासून दुहेरी द्वद्नमय दराची चलन पद्धती स्वीकारण्यात आली.
द्वदेशी चलनाचा व्यवहारावर अद्धकृत द्वद्नमयदराने करण्याचे द्नयंत्रण दुहेरी द्वद्नमय
दराच्या धोरणात महत्त्वाचे आहे. या पद्धतीत रुपया अंशत: पररवतानशील झाला. १९९४
साली łपया संपूणª चालू खाÂया¸या संदभाªत पररवतानशील झाला. १९९३ मध्ये दुहेरी
द्वद्नमयदर पद्धतीला पूणाद्वराम देऊन बाजार यंत्रणेने द्नद्ित केलेल्या एकच द्वद्नमयदर
बाबतचे धोरण स्वीकारण्यात आले.
१ जुलै व 3 जुलै १९९१ मध्ये रुपयाचे अवमूल्यन झाले. अवमुल्यनापूवीचा द्वद्नमयदर
१ डॉलर - २१.४० रुपये होता तो अवमूÐयानंतर १ डॉलर - ३६ रुपये झाला. त्यामुळे
द्नयाातीत वृद्धी व आयात पयाायी करण्यास चालना द्मळाली. तसेच परकीय भांडवल
देशातून बाहेर जाण्यास आळा बसला. भारताच्या आंतरराष्रीय स्पधाा क्षमतेत भारत वाढ
करणे हे या समायोजनेचे महत्त्वाचे उद्दष्ट होते.
१९९३ पासून भारताने बाजार द्वद्नमयदर पद्धती स्वीकारली. आता शासन द्नद्ित
द्वद्नमयदर पद्धती अद्स्तत्वात नाही. द्वदेशी चलन बाजारातील मागणी पुरवठ्यानुसार
द्वद्नमय दर ठरतो. परंतु सट्टेबाजी द्नमााण होऊ नये म्हणून ररझवा बँक बाजारपेठेत हस्तक्षेप
करू शकते. या पद्धतीतील द्नयोद्जत द्नयाातीत पररवतान पद्धती असे म्हणतात. ररझवा
बँकेच्या हस्तक्षेपामुळे रुपयाच्या बाह्य मूल्यात स्थैया प्राप्त होते आद्ण त्यामुळे भारताच्या
आंतरराष्रीय स्पधाा क्षमतेचे रक्षण व सुधारणा होते.
आपली ÿगती तपासा :
द्टपा द्लहा.
१. १९९१ पूवीचे द्वद्नमयदर धोरण
२. १९९१ नंतरचे द्वद्नमयदर धोरण
८.४ िविनमय दराचे िनधाªरण (DETERMINATION OF EXCHANGE RATE) आधुद्नक काळातील द्वद्नमय दर परकीय चलनाची मागणी (US $) आद्ण परकीय
चलनाचा पुरवठा यांच्या छेदनद्बंदूद्वारे द्नधााररत केला जातो.
munotes.in

Page 75

परकìय चलन बाजार व द्वद्नमय दर
७५ १. परकìय चलनाची मागणी:
परकीय चलनाची मागणी द्वद्नमय दराशी द्वपररतपणे संबंद्धत आहे. परकीय चलनाची
मागणी प्रामुख्याने आयातदार, व्यक्ती, संस्था आद्ण सरकारकडून येते. परकीय चलनाची
मागणी खालील द्चत्राच्या सहाय्याने स्पष्ट केली आहे.

आकृती øमांक ८.१ परकìय चलनाची मागणी (यूएस डॉलर)
वरील आकृतीमध्ये, Df द्वदेशी चलनाची मागणी दशावते. उभ्या (y) अक्षावर, द्वद्नमय दर
मोजला जातो आद्ण क्षैद्तज (x) अक्षावर, परकीय चलनाची मागणी मोजली जाते. Df हा
डावीकडून उजवीकडे खाली उतरत येणारा वक्र आहे जो द्वद्नमय दर आद्ण परकीय
चलनाची मागणी यांच्यातील नकारात्मक संबंध दशावतो. जेव्हा द्वद्नमय दर r0 वरून r1 वर
घसरतो तेव्हा परकीय चलनाची मागणी D0 वरून D1 पयंत वाढते.
२. परकìय चलनाचा पुरवठा:
परकीय चलनाच्या पुरवठयाचा द्वद्नमय दराशी सकारात्मक संबंध आहे. परकीय चलन
मुख्यत्वे द्नयाातदारांद्वारे पुरवले जाते, बाह्य कजा घेणे, देशाला भेट देणाऱ्या परदेशी
नागररकांकडून द्मळणारी कमाई इत्यादी. द्वद्नमय दर आद्ण परकीय चलनाचा पुरवठा
यांच्यातील संबंध खालील आकृतीच्या साहाय्याने स्पष्ट केला आहे. munotes.in

Page 76

Öथूल अथªशाľ-II
७६

आकृती øमांक ८.२ परकìय चलनाचा पुरवठा
वरील आकृतीमध्ये, Y-अक्षावर द्वद्नमय दर आद्ण X-अक्षावर परकीय चलनाचा पुरवठा
दशाद्वला आहे. Sf द्वदेशी चलनाचा पुरवठा दशावतो. Sf हा सकारात्मक द्कंवा धनात्मक
उतार असलेला वक्र आहे जो द्वद्नमय दर आद्ण परकीय चलनाचा पुरवठा यांच्यातील
सकारात्मक द्कंवा धनात्मक संबंध दशावतो. जेव्हा द्वद्नमय दर r0 ते r1 पयंत वाढतो तेव्हा
द्वदेशी चलनाचा पुरवठा D0 वरून D1 पयंत वाढतो.
३. िविनमय दराचे िनधाªरण:
परकीय चलनाची मागणी आद्ण पुरवठा यांच्या छेदनद्बंदूसह, द्वद्नमय दर द्नधााररत केला
जातो. खालील आकृतीमध्ये Df हा परकीय चलन मागणी वक्र आहे आद्ण Sf द्वदेशी
चलनाचा पुरवठा वक्र दशाद्वतो. E0 वर, यूएस डॉलर (परकीय चलन) ची मागणी आद्ण
पुरवठा एकमेकांच्या बरोबरीचा असतो आद्ण r0 द्वद्नमय दर द्नधााररत केला जातो आद्ण
D0 रक्कम द्वदेशी चलनाची मागणी आद्ण पुरवठा केला जातो. munotes.in

Page 77

परकìय चलन बाजार व द्वद्नमय दर
७७

आकृती øमांक ८.३ िविनमय दराचे िनधाªरण
८.५ िÖथर व लविचक िविनमय दर (FIXED AND FLEXIBLE RATE) ८.५.१ परकìय िविनमय दर (FOREIGN EXCHANGE RATE):
परकीय द्वद्नमय दर म्हणजे एका राष्राच्या चलनाचे दुसऱ्या राष्राच्या चलनाच्या
संदभाातील मुल्य होय. द्वद्नमय दर हे एकतर सरकारद्वारे द्नद्ित केले जातात द्कंवा मागणी
आद्ण पुरवठा या मुक्त बाजार शक्तींद्वारे द्नधााररत केले जातात. दुसऱ्या महायुद्धापूवी,
जगातील बहुतेक चलने सोन्यात पररवतानीय होती. नंतर, ब्रेटन वूड्स प्रणाली अद्स्तत्वात
आली ज्यामध्ये जगातील देशांनी त्यांचा परकीय चलन दर यूएस डॉलरमध्ये मोजला.
१९७३नंतर, लवद्चक द्वद्नमय दर प्रणाली अद्स्तत्वात आ ली ज्याअंतगात परकीय द्वद्नमय
दर बाजारातील मागणी आद्ण पुरवठा घटकांवर प्रभाव टाकत होता.
द्स्थर द्वद्नमय दर प्रणाली (पेग्ड द्सस्टम) आद्ण लवद्चक द्वद्नमय दर प्रणाली
(फ्लक्चुएद्टंग द्सस्टम) या दोन प्रमुख द्वद्नमय दर प्रणाली आहेत. परकीय चलन
बाजारातील व्यवहार उदा. परकीय चलन खरेदी आद्ण द्वक्री दराने होते, ज्याला "द्वद्नमय
दर" म्हणतात. हे बाजार कोणतेही भौद्तक द्ठकाण नसून बँका, द्वशेष द्वदेशी चलन द्वक्रेते
आद्ण अद्धकृत सरकारी संस्थांसह संपूणा संकुलाला जोडणारे दळणवळण प्रणालीचे नेटवका
आहे ज्याद्वारे एका देशाचे चलन दुसऱ् या देशाच्या चलनात बदलले (दुसऱ् यामध्ये रूपांतररत)
जाऊ शकते.
८.५.२ िÖथर िविनमय दर (FIXED EXCHANGE RATE):
द्स्थर द्वद्नमय दर ही अशी प्रणाली आहे द्जथे द्वद्नमय दर द्नद्ित केला जातो आद्ण
द्वद्नमयाची मागणी आद्ण पुरवठ्यातील बदल लक्षात घेतले जात नाहीत. हा दर सरकार
पेद्गंग ऑपरेशनद्वारे द्नद्ित करते. (द्वद्शष्ट दराने द्वद्नमय खरेदी आद्ण द्वक्री). दर द्स्थर munotes.in

Page 78

Öथूल अथªशाľ-II
७८ ठेवण्यासाठी सरकार द्वद्नमय द्नयंत्रणाचे पालन करते. ते द्वद्नमय साठा कमी करण्यास
मदत करते. हे आयएमएफ कराराचे वैद्शष्ट्य आहे.
८.५.३ लविचक िविनमय दर (FLEXIBLE EXCHANGE RATE):
लवद्चक द्वद्नमय दर या प्रणालीमध्ये जागद्तक बाजारपेठेतील मागणी आद्ण पुरवठ्यानुसार
द्वद्नमय दर चढ -उतार होत राहतो. द्वदेशी चलनांच्या मागणी आद्ण पुरवठ्याच्या मुक्त
शक्तींनुसार द्वद्नमय दर द्नधााररत केला जातो. ही प्रणाली यूएसए सारख्या देशांसाठी योग्य
आहे. द्वद्नमयाची मागणी आद्ण पुरवठा संतुलनाने हा दर द्नधाारीत केला जातो.
८.६ Öपॉट व फॉरव डª िविनमय दर (SPOT AND FORWARD EXCHANGE RATE) स्पॉट द्वद्नमय दर हा दोन चलनांमधील द्वद्नमय दराचा संदभा देते जे बाजारात एक द्कंवा
दोन द्दवस द्टकेल. दुसऱ्या शब्दांत, हा आज आद्ण उद्याचा दर आहे. हा दर बाजारातील
व्यवहार सेट करण्यासाठी वापरला जातो.
फॉरवडा द्वद्नमय दर हा असा द्वद्नमय दर आहे जो भद्वष्यातील तारखेपासून लागू होईल.
भद्वष्यात कधीतरी होणाऱ् या व्यवहाराची पुताता करण्यासाठी फॉरवडा द्वद्नमय दर आज
करार केला जातो. फॉरवडा द्वद्नमय दर एक, तीन आद्ण सहा मद्हन्यांसाठी उद्धृत केला
जातो. उदाहरणाथा, यूएसए मधील आयातदार आज डॉलसा खरेदी करेल जेणेकरून
भद्वष्यात जेव्हा त्याला त्याने केलेल्या आयातीसाठी पैसे द्यावे लागतील तेव्हा त्याला
आवश्यक डॉलसा द्मळतील. परकीय चलनाची भद्वष्यातील मागणी आद्ण पुरवठा यांचा मेळ
घालणे हे परकीय चलन बाजाराचे एक महत्त्वाचे काया आहे.
फॉरवडा द्वद्नमय दर हा स्पॉट द्वद्नमय दराशी व्याजदर आद्ण परकीय चलनाची
भद्वष्यातील मागणी आद्ण पुरवठा यांच्या अपेक्षांशी जोडलेला असतो. US $ आद्ण £
मधील स्पॉट द्वद्नमय दर असे गृहीत धरूया:
US$१ = £०.८ द्कंवा £१ = US$ १.२५; आद्ण व्याजदर यूएस मध्ये ४ टक्के आद्ण यूके
मध्ये ४.५ टक्के आहे.
स्पॉट द्वद्नमय दर आद्ण फॉरवडा द्वद्नमय दर यांच्यातील संबंध खालील समीकरणानुसार
व्यक्त केला जातो:
rf = ( १ + i) rs
जेथे,
rf हा फॉरवडा द्वद्नमय दर आहे,
rs हा स्पॉट द्वद्नमय दर आहे,
i हा व्याज दर आहे. munotes.in

Page 79

परकìय चलन बाजार व द्वद्नमय दर
७९ वरील उदाहरणात , यूएस डॉलर आद्ण पाऊंड मधील ९०-द्दवसांचा फॉरवडा दर असेल: १
(१+०.०११२५) = १.२६४ द्कंवा US$ १ = £०.७९१ द्कंवा US$ १.२६४ = £१.
वरील अट "व्याज दर समता" म्हणून ओळखली जाते. म्हणजे चलनाचा फॉरवडा दर हा
स्पॉट दर + दोन देशांमधील व्याजातील फरकाच्या बरोबरीचा असेल.
८.७ ÿij (QUESTIONS) १. परकीय चलन बाजा र म्हणजे काय?
२. परकीय द्वद्नमय दर म्हणजे काय?
३. द्टपा द्लहा:
अ) िविनमय दर िनिIJती
ब) िÖथर व लविचक िविनमय दर
क) Öपॉट व फॉरवडा िविनमय दर


*****

munotes.in