SYBA-Marathi-Semester-III-Paper-II-munotes

Page 1

11
keÀeobyejer :SkeÀ meeefnl³eÒekeÀej
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GÎsMe
1.1 ÒemleeJevee
1.2 keÀeobyejer®eer J³eeK³ee
1.3 cejeþer Jee*dce³ee®ee Go³e
1.4 keÀeobyejer Jee*dce³ee®es mJeªHe
1.5 keÀeobyejer®es efJeMes1.6 keÀeobyejer®es IeìkeÀ
1.6.1 keÀLeevekeÀ
1.6.2 J³eeqkeÌle ef®e$eCe
1.6.3 Yee1.6.4 J³ekeÌle er DeeefCe meceepe ³eeb®es Delet ìv e e l e s
1.6.5 JeeleeJejCe
1.6.6 j®eveeHeodOeleer
1.7 keÀeobyejer Jee*dce³ee®es ÒekeÀej
1.7.1 meeceeefpekeÀ keÀeobyejer
1.7.2 oefuele keÀeobyejer
1.7.3 ûeeceerCe keÀe obyejer
1.7.4 SsefleneefmekeÀ keÀeobyejer
1.7.5 ceevemeMeem$eer³e keÀeobyejer
1.8 meceejesHe
1.9 meboYe&ûebLe met®eer
1.10 mebYeeJ³e ÒeMve
1.0GÎsMe
keÀeobyejer Jee*dce³eeefJeefJeefJeOe keÀeobyejerkeÀejeb®eer ceeefnl eer efceUefJeCes.munotes.in

Page 2

2keÀeobyejer JewefMe<ìeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
JesieJesieUîee meceepepeerJeveeleerue ceeefnleer efceUefJeCes.
efJeefJeOe keÀeueKeb[ebleerue keÀeobyejer®ee DeY³eeme keÀjCes.
keÀeobyejerleerue peerJeveevegYeJee®eer ceeefnleer IesCes.
efJeefMe<ì keÀeueKeb[eleerue meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, ceevemeMeem$eer³e HeefjefmLeleer ue#eele IesTve
keÀeobyejer®eer JewefMe<ìîes leHeemeCes.
keÀeobyejer Jee®evee®eer DeeJe[ efvecee&Ce keÀjCes.
1.1ÒemleeJevee
keÀeobyejer ne Del³eble ueeskeÀefÒe ³e meeefnl³eÒekeÀej Deens. meeefnl³e cnCepes peerJeveevegYeJeeb®es
ÒekeÀìerkeÀjCe nes³e. keÀeobyejer ne SkeÀ oerIe& keÀLeveelcekeÀ meeefnl³eÒekeÀej Deens. ³ee meeefnl³eÒekeÀejeuee
DeY³eemeleebvee DeeHeCeeme keÀeU, DeeJeepe, keÀjej ³ee mebkeÀuHevee ue#eele I³eeJ³ee ueeieleele. cejeþer
Jee*dce³ee®³ee Feflenemeele keÀeobyejer ne meeefnl³eÒekeÀej DeeOegefvekeÀ ceeveuee peelees. ³ee meeefnl³eÒekeÀeje le
ceeveJeer peerJevee®es mebHet Ce& JeCe&ve kesÀues iesuesues Demeles. ceeveJeer peerJeveeleerue J³ekeÌleer DeeefC em e c e e p e e ® e s
DeveskeÀefJeOe ÒeMve efJeefJeOe Ieìvesletve ceeb[uesues Demeleele. keÀeobyejer ne meeefnl³eÒekeÀej keÀuHeveeefOeef<þle
ÒekeÀej Deens. Fbûepeerleerue ‘Novel’ Je©ve cejeþerle `keÀeobyejer' ne meeefnl³eÒekeÀej Deeuee Deens Demes
ceeveues peeles. DeMee Novel ®eer J³eeK³ee Fbûepeerlener keÀjCes DeJeIe[ Demeu³ee®eer keÀyegueer osC³eele
Deeueer Deens. (The most protean of Literary forms, the Novel is the Least
amenable to formal definitions.) ³ee®es keÀejCe keÀeobyejerle kesÀJeU l³ee®e
meeefnl³eÒekeÀ eje®es JewefMe<ìîes cnCetve meebiee³euee peeJes lej efle®eer JewefMe<ìîes ce ev³e meeefnl³eÒekeÀej elener
Dee{Uleele. meeceev³ele: keÀeobyejer ne SkeÀ ieÐe keÀuHeveeefOeef<þle meeefnl³eÒekeÀej Demeu³ee®es efometve
³esles.
1.2keÀeobyejer®³ee J³eeK³ee
keÀeobyejer ne efJemle=le mJeªHeeleuee ÒeJeener Demee meeefnl³eÒekeÀej Deens. `keÀeobyejer' cnCepes
keÀe³e? Demee ÒeMve ³esLes GHeefmLele JneJee ns mJeeYeeefJekeÀ Deens. meenefpekeÀ®e `keÀeobyejer®eer J³eeK³ee
meebieCes ¬eÀceÒeeHle nesles. HeCe vesceke̳ee Je s®ekeÀ Meyoele keÀeobyejer®eer J³eeK³ee meebieCes eflelekesÀ meeHes veener.
keÀeobyejer®eer J³eeK³ee keÀjlee ³esle veener ³ee®es keÀejCe efle®³eele meJe& meeefnl³eÒekeÀejeb® ³ee JewefMe<ìîeeb®ee
meceeJesMe neslees. keÀenerJesUe leer keÀeJ³ece³e nesles, keÀenerJesUe leer efJeJes®eve keÀjles, keÀenerJesUe JeCe&ve, Yee<³e
keÀjle Demeles.
1. Yeeue®ebê vescee[s ³eeb®eer J³eeK³ee :
’keÀeobyejer cnCepes ÒeoerIe& YeeefDemeuesueer, l³eecegUs efJemle=le mebj®evee ceeb[Ceejer DeveskeÀ Hee$es, Òemebie DeHetCe&lesHes#ee mebHetCe&leskeÀ[s peemle
PegkeÀuesueer Deensle, DeMeer meeefnl³eke=Àleer Deme les. keÀeobyejerle ³ee meJe& iees<ìercegUs SKeeoer ceesþer ke=Àleer
meekeÀu³eeves ceeb[lee ³esles. meeceeefpekeÀ D eeMe³e efJeMeeue DemeeJee ueeielees. SKeeÐee mecem³es®ee HeeþHegjeJee
efle®³ee efJeefJeOe meboYee&mekeÀì ceeb[uesuee Demelees. SKeeÐee Heesì mecetne®es, Heesì mebmke=Àleer®esmunotes.in

Page 3

3leHeMeerueJeejHeCes oMe&ve Ie[efJeuesues Demeles. DeeMe³emet$e yeUkeÀì Demeleele. Hee$es meueie GYeer
Demeleele.“
2. je. ie. peeOeJe ³eeb®eer J³eeK³ee :
’keÀLeevekeÀ, J³e eqkeÌleef®e$eCe, uesKekeÀe®ee ¢ ef<ìkeÀesve Je l³eebvee Devegª He DeMeer efveJesoveleb$es,
JeCe&ves, JeeleeJejCeefveefce&leer, Mewueer Fl³eeoer IeìkeÀebvee ieÐeele efJ emle=leHeCes mebIeefìle kesÀuesues JeemleJe
peerJevee®es ef®e$eCe cnCepes keÀeobyejer. “
3.Fbûepeer DeY³eemekeÀeb®³ee J³eeK³ee :
keÀeobyejer Jee*dce³eeuee HeeM®eeÊ ³e osMeeble ÒeejbYe Peeuee. l³eecegUs yeN³ee®e Fbûepeer DeY³eemekeÀebveer
keÀeobyejer®³ee J ³eeK³ee kesÀu³ee Deensle.
efJeu³ece efueefìue :
“Novel is a fictious prose narrative of considerable length in
which characters and actions representative of real life are
portrayed in a plot of more or less complexity.” cnCepes ’peerJevee®eer
Òeefleefv eefOelJe keÀjCeejer Hee$es Je l³ee®es keÀe³e&J³eeHeej p³eele ef®eef$ele kesÀuesues Demeleele DeMee keÀefuHele
ieÐekeÀLesuee DeLeJee Je=Êeebleeuee keÀeobyejer cnCeleele .“
Devexmì yeskeÀj :
“The interpretation of human life by means of fictions
narrative i n prose.” cnCepes ’ceeveJeer peerJevee®es mHe<ìerkeÀjCe p³eele kesÀuesues Demeles DeMee
ieÐeele efueefnuesuee keÀefuHele Je=Êeeble cnCepes keÀeobyejer nes³e.“
1.3 keÀeobyejer Jee*dce³ee®ee Go³e
Òee®eerve keÀeUele keÀeobyejer ner oerIe& keÀLeelcekeÀ mJeª Heele efueefnueer peele Demes. Òee®eerve
keÀeUele keÀeJ³e -cenekeÀeJ³e efueefnueer peele Demes. leer SkeÀ keÀeobyejer mJeªHee®eer oerIe& keÀLee Demes
keÀeJ³eeceOetve leer meebefieleueer peele Demes. ceO³e³egieele cegêCekeÀuee DeJeiele Peeu³eecegUs ieÐeuesKe ve
efueefKele mJeªHee®es Deeues. l³eecegUs cenekeÀeJ³ee®eer keÀL ee ieÐeele uesKeve nesT ueeieueer DeeefCe DeKesj
Fbûepeer Jee*dce³ee®³ee ÒeYeeJeeletve keÀeobyejer Jee*dce³eÒekeÀej efJekeÀefmele Peeuee. Òee®eerve keÀeUeleerue
cenekeÀeJ³e ner cegêCekeÀuesceg Us ieÐe mJeªHeele efueefnues peeT ueeieues. ³eeletve®e keÀeobyejer meeefnl³eÒekeÀej
pevceeuee Deeuee. ‘Novel’ ³ee HeeM®ee ʳe Jee*dce³eÒekeÀej eJe©ve cejeþer meeefnl³eele `keÀeobyejer' ne
meeefnl³eÒekeÀej cejeþerle Go³eeme Deeue e.
DeeOegefvekeÀ keÀeUel e Fbûepeer jepeJeì Deeu³eecegUs Yeejleele oesve ÒekeÀej®³ee keÀeobyeN³ee
efueefnu³ee peeT ueeieu³ee. leer cnCepes DeodYeglejc³e keÀeobyejer DeeefCe JeemleJeJeeoer keÀeobyejer nes³e.
DeodYeglejc³e keÀeobyejer :
’cenekeÀeJ³eeHeemetve pevceeuee Deeuesu³ee keÀeobyejeruee DeodYeglejc³e keÀeobyejer Demes cnCeleele.“munotes.in

Page 4

4JeemleJeJeeoer keÀeobyejer :
’peer keÀeobyejer Fefleneme [esUîeemeceesj þsJetve efueefnueer iesueer efleuee (Novel) JeemleJeJeeoer
keÀeobyejer cnCeleele.“
oesvner ÒekeÀej®³ee keÀeobyeN³eebceO³es DeeHeCeeme peerJeveoMe&ve DeeefCe peerJeveeleerue mel³e, mecem³ee
³eeb®ee Gueie[e nesle Demelees. keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer keÀeobyejer Demees, l³eeletve DeeHeCeeme ceeveJeer
peerJevee®es oMe&ve nesles DeeefCe peerJeve mecepeC³eeme ceole nesles.
1.4 keÀeobyejer Jee*dce³ee®es mJeªHe
keÀeobyejer®eer J³eeK³ee keÀjlee ³esle veener, lejer efle®es mLetue mJeªHe meebieC³ee®ee Òe³elve keÀjlee
³esF&ue lees Demee :
De) keÀeobyejer ne oerIe& keÀLee Demeuesuee ieÐe ÒekeÀej Deens. efle®ee J³eeHe DeeefCe keÀeueHe ìF l e j
meeefnl³eÒekeÀejeHes#ee ceesþe Demelees.
ye) ceeveJeer peerJevee®es oMe&ve DeefOekeÀ meceûeHeCes leer Ie[Jet MekeÀles.
keÀ) DeeHeues keÀLeevekeÀ J³ekeÌleerYeesJeleer keÀeobyejerves iegbHeÀuesues Demeles. keÌJeef®ele®e HeMegHe#eerner lesLes ÒeJesMe
keÀjleele. HeCe les ceeCemeeb®eer®e Yee[) efveJesove ne SkeÀcesJe He³ee¥³e efleuee De eefJeF) efle®es efJeefìHelee ³esF&ue®e Demes veener. efJeMesGlHeÊeerefJekeÀeobyejer efveJesovee®ee DeeOeej : keÀeobyejer ne SkeÀ keÀLeelcekeÀ meeefn l³eÒekeÀej Demetve efveJesove ne
efle®ee SkeÀcesJe DeeOeej Deens. efleuee mJele:uee ÒekeÀì Jne³e®es Demesue lej ns efveJesove $e³emLeHeCes,
mJele:®³ee cegKeeves, JesieJesieUîee Hee$eeb®³ee cegKeeves, He$eeÜeje, [e³ejerletve, DeelcekeÀLee®³ee ceeiee&ves
efkebÀJee Dev³e keÀesCel³eelejer mJeªHeele®e keÀjeJes ueeieles.
efJeefJeOe DeefYeª®eer®es Jee®ekeÀ : `DeepekeÀeue®³ee iees<ìer' ceOetve cnCetve efueefnu³ee iesuesu³ee nefjYeeT
DeeHeìîeeb®³ee JeemleJeJeeoer keÀeobyeN³eebveer p³ee Jee®ekeÀJeiee¥le keÀeobyejer ®eer DeemLee efvecee&Ce kesÀueer,
l³eeveblej®³ee vee. meer. HeÀ[keWÀ®³ee jbpeveJeeoer keÀeo byejerves ³ee®e Jee®ekeÀJeiee&®eer keÀ#ee Jee{efJeueer. le©Ce
Jee®ekeÀebvee Jes[ ueeJeues DeeefCe JeemleJeJeeoe®ee cegKeJeìe OeejCe keÀjCeejer ner keÀeobyejer mebK³e sves ceesþe
Jee®ekeÀJeie& efvecee&Ce keÀªve iesueer, HeCe ³ee®e HeeMJe&YetceerJej®³ee J³ekeÌleercevee®ee JesOe IesCeeN³ee ef®e b.$³eb.
KeeveesuekeÀjeb®³ee `je$e keÀeUer Ieeiej keÀeUer', Þeer. vee. HeW[Meeb®³ee `ieejbyeer®ee yeeHet' ³ee keÀeobyejer®eer
JewefMe<ìîesner ue#eele I³eeJeer ueeieleele . iees. veer. oeb[skeÀj, j.Jee. efoIes, J³ebkeÀìsMe cee[iegUkeÀj ner
veeJesner ³esLes JesieUîee meboYee&le I³eeJeer ueeieleerue. ûeeceerCe peerJevee®es, ÒeeosefMekeÀles®es, keÀeskeÀCe®³ee
HeeMJe&Yetceer®es ef®e$eCe ³ee cegUsner cejeþer keÀeobyejerves DeeHeu³ee `meoeefMeJe Hesþer' JeeleeJejCeeletve otjJej
neleHee³e Hemeju³ee®es peeCeJeles.munotes.in

Page 5

5keÀeobyejer keÀefuHele mJeªHee®eer De meu³eec egUs efJeefMe<ì uesKekeÀ, l³eeue e YeeJeuesues efJeefMe<ì
JeeleeJejCe ³ee mJeªHeele keÀe obyejer efvecee&Ce keÀjlees. cnCetve®e keÀeobyejer®es mJeªHe uesKekeÀe®³ee
DevegYeJeeJej DeeefCe efJe®eejMekeÌleerJej DeJeuebyetve Demeles.
1.5 keÀeobyejer®es efJeMeskeÀLeelcekeÀlee ne keÀeobyejer®ee ÒecegKe efJeMeskeÀeUe®ee J³eeHekeÀ Heì keÀeobyejerceO³es ef®eef$ele kesÀuesuee Demeu³eeves efle®es mJeªHe oerIe& Demeles.
keÀLeevekeÀ, Hee$eef®e$eCe, YeekeÀeobyejerceO³es meceeefJe<ì nesleele.
keÀeobyejer ner keÀesCel³een er efJekeÀeobyejerceO³es meceepe JeemleJeeJej DeeOeeefjle mel³e peerJevee®es mebHetCe& ef®e$eCe kesÀuesues Demeles.
Ieìvee keÀuHeves®³ee ceeO³eceeletve jbietve meebefieleu³ee peelee le. l³eecegUs lees Fefleneme ve Jeeìlee
JeemleJe keÀeobyejer Jeeìles.
keÀeobyejer leJeeleeJejCe efveefce&leer kesÀueer peeles, l³eeleerue Ieìvee Òel³e#eele Ie[u³ee Deensle Demes
Jeeìles.
uesKekeÀ DeeHeu³ee keÀeobyejerle Ieìvee, Òemebie, YeeJeeleeJejCeeuee YeeJesue DeMeer keÀeobyejer®eer efveefce&leer nesles.
1.6keÀeobyejer®es IeìkeÀ
keÀeobyejer ne oerIe& mJeªHee®ee uesKeveÒeJeeme Demelees. lees ÒeJeeme oerIe& keÀjCeejs DeveskeÀ IeìkeÀ
efle®³eeceO³e s DebleYet&le Demeleele. l³eeceO³es keÀeobyejer®ee uesKekeÀ, keÀLeevekeÀ, J³eeqkeÌlejsKee, YeeJeeleeJejCe, JeCe&veMewueer F. DeveskeÀ IeìkeÀ Demeleele. keÀeobyejer®³ee uesKekeÀeuee `keÀeobyejerkeÀej' Demes
mebyeesOeues peeles.
uesKekeÀ : keÀeobyejer ®es IeìkeÀ keÀesCeles ³ee ¢<ìerves efJe®eej kesÀuee lej meJee&le cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCetve
uesKekeÀe®ee / keÀeobyejerkeÀeje®ee®e efJe®eej keÀjeJee ueeiesue. uesKekeÀe®³ee ceveesYetceerletve keÀeobyejer®ee pevce
neslees. l³ee®es J³ekeÌleerceve, peerJeveefJe l³ee®es meceepe eJeueeskeÀve, l³ee®es %eeve, l³ee®eer Je=Êeer -ÒeJe=Êeer, DeY³eeme ³ee iees<ìer®ee HeefjCeece l³ee®³ee
meeefnl³eke=ÀleerJej nesle Demelees. keÀeobyejerleerue uesKe keÀe®es DeefmlelJe Jee®ekeÀeuee peeCeJele Demeles. keÀOeer
lees keÀeobyejer®³ee efveJesokeÀekeÀjJeer yeesuele Demelees lej keÀOeer mJele:®e keÀeobyejer®es efveJesove keÀjle Demelees.
veeìkeÀeceO³es pemee uesKekeÀ De¢M³e Demelees. l³eeves efvecee&Ce kesÀues ueer Hee$es®e kesÀJeU mebJeeoeletve J³ekeÌle
nesleele. HeCe keÀeobyejerle Hee$eeb®³ee mebJeeoe J³eefleefjkeÌle uesKekeÀ JeCe&ve Je efveJesoveeletve Jee®ekeÀeuee melele
peeCeJele Demelees.
uesKekeÀ p³ee JeeleeJejCeele Jee {le Demelees, l³ee meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ JeemleJee®es
l³ee®³eeJej HeefjCeece nesle Demeleele. efvemeiee&®eener l³eele Jeeìe Demelees. Goe. nefjYeeT DeeHeìîeeb®³eemunotes.in

Page 6

6`Gmee#e Heìles.
1.6.1 keÀLeevekeÀ :
keÀLeevekeÀ ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. keÀLee vekeÀeefMeJee³e keÀeobyejer HetCe& nesle veener.
keÀLeevekeÀele Ieìvee DeeefCe Òemebieeb®eer meeKeUer Demeles. ÒeejbYe, ceO³e, MesJeì ³ee leerve DeJemLesletve
keÀLeevekeÀe®ee e fJekeÀeme nesle Demelees. keÀeobyejer®es keÀLeevekeÀ DeekeÀkeÀe³e&keÀejCeceerceebmee Je kegÀletnue efveefce&leer ns iegCe DeeJeM³ekeÀ Demeleele. ®eebieu³ee keÀLeevekeÀele SkeÀe
Òemebieeletve ogmeje Òemebie mJeeYeeefJekeÀH eCes lej GodYeJelees®e, HeCe keÀLeevekeÀeuee Heg{s keÀMeer ieleer efceUCeej
³eeefJekeÀewMeu³e efometve ³esles.
1.6.2 J³e eqkeÌle ef®e$eCe :
uesKekeÀ ne®e keÀeobyejer®ee cegK³e IeìkeÀ Demelees ³eele MebkeÀe®e veener. HeCe uesKekeÀeves efvecee&Ce
kesÀuesueer J³ekeÌleer ne keÀesCel³ee meeefnl³eÒekeÀeje®ee keWÀêefyebot Deens, keÀeobyejerner l³eeuee DeHeJeeo veener. HeCe
keÀeobyejerleerue J³ekeÌleer ®ee efJeMesMekeÀlees. keÀefJelesceO³es J³ekeÌleerceveeuee efouesues cenÊJe Hegjsmes nesles, veeìkeÀele J³ekeÌleerceve, l³ee®ee mJeYeeJe,
l³ee®ee jeieeueesYe eoer efJekeÀe me, l³ee®eer peer Jeve¢<ìer, l³ee®ee Heje¬eÀce ³eeb®es oMe&ve Ie[efJelee ³esle Demeues
lejer J³ekeÌleer®es yeekeÀer®es yeejkeÀeJes Jee®ekeÀeves mecepetve I³ee³e®es Demeleele. J³ekeÌleer®es Debleyee&nîe ef®e$eCe
keÀjC³ee®es mJeeleb$³e keÀeobyejerkeÀejeKesjer pe keÀesCelee®e keÀueekeÀej IesT MekeÀle veener. keÀeobyejerleerue
J³ekeÌleer les IeìkeÀ Dece³ee&o Demeu³eecegUs efle®es Mejerj DeeefCe ceve Het Cee¥Meeves GIe[ keÀªve oeKeefJeC³ee®eer
efkeÀce³ee HeÀkeÌle keÀeobyejerkeÀej®e keÀª MekeÀlees.
keÀeobyejerlee rue J³e eqkeÌleef®e$eCe ne keÀeobyejerkeÀeje®ee ngkeÀceer SkeÌkeÀe Deens. p³ee J³ekeÌleerYeesJeleer
keÀLeevekeÀe®eer iegbHeÀCe kesÀueer peeles, l³ee J³ekeÌleerJej meejs ue#e uesKekeÀeuee (He³ee&³eeves Jee®ekeÀeuee) keWÀefêle
keÀjeJes ueeieles. J³ekeÌleer®es cele ns veeìkeÀele, ®eefj$eele, ueIegefveyebOeele ef®eef$ele kesÀuesues vemeles ns Kejs,
HeCe l³eeuee HeL³e HeeUtve J³ekeÌle Jne³e®es De meles. l³eecegUs HetCee¥Meeves l³ee®³ee cevee®es HeeHegês GkeÀueC³eeme
DeJemej efceUle veener. Gueì keÀeobyejerkeÀejeue e YejHetj DeJemej Demelees. l³eeves efvecee& CekesÀuesueer Hee$e
l³ee®³ee neletve efpeJeble nesle Demeles.
J³ekeÌl eer DeeefCe meceepe ³ee®es Delet ì veeles Demeles, ner iees<ì keÀeobyejer J³e eqkeÌleef®e$eCee®³ee Üeje
efme× keÀ ªMekeÀles. keÀeobyejerle Je eJejCeejer J³ekeÌleer Jele&ceeve keÀeUeFlekeÀer®e YetlekeÀeUeletvener efHeÀjleevee
efomeles. uesKekeÀ lees keÀeU DeeHeu³eeHeg{s GYee keÀ ªMekeÀlees.
Goe. efJe.me. Keeb[skeÀjeb®eer ` ³e³eeleer 'leerue yeesueCeejer Hee$es ielekeÀeUeleerue Ieìvee meebiele
meebiele®e keÀLeevekeÀe®eer ieleer ÒeJeener þsJeleevee efomeleele.
Yeeue®ebê vescee[îeeb®eer `keÀesmeuee' ceOeuee Heeb[gjbie meebieJeerkeÀj DeeHeu³ee yejesyej®e Jee®ekeÀeuee
Jele&ceevekeÀeUele efHeÀjefJele jenlees.munotes.in

Page 7

71.6.3 YeeYeeDemeles. YeeYeeHeefjefmLeleer®ee ÒeYeeJe Demelees. YeeYeeYeemeceer#ee ner YeeYeeDevegYeJe ceeb[t MekeÀles. YeeDeeHeu³ee [esUîeemeceesj ngyesngye Deeke=Àleer GYeer jenles.
Jee*dce³eÒekeÀejevegmeej YeeJ³ekeÌle nesleele, efveyebOeele cegÎsmejHeCee ®e®ee& Demeles. veeìkeÀele meeOeveªHe YeekeÀeobyejerceO³es keÀOeer meeOeveªHe lej keÀOeer ceeO³eceªHe YeeYeeDemeles.
1.6.4 J³ekeÌle er DeeefCe meceepe ³eeb®es Delet ì veeles :
J³ekeÌleer DeeefCe meceepe nekeÀeobyejer®ee cegK³e DeeOeej Demeu³eecegUs uesKekeÀ l³eeuee Y eeJeuesues
DeeefCe DevegYeJeuesues peerJeve keÀuHeves®³ee yeUeJej efvecee&Ce keÀjlees. ceeveJeer peerJevee®es mebHetCe& ef®e$eCe
l³ee®³ee keÀuHeves®³ee DevegGkeÀue keÀjC³eeme keÀeobyejer ns cenÊJee®es meeOeve þjues Deens.
keÀeobyejer ne meeefnl³eÒekeÀej mecee pepeerJeveeyejesyej®e Jeentve peeCeeje Demeu³eecegUs
mecee pepeerJeveeleues J³eJenej, ceeCemeebceeCemeeleerue DeeHeDeeHemeeleerue mebyebOe ,jeie, ueesYe, n< e&, Keso, Üs³ee YeeJevee l³ee®³ee keWÀêmLeeveer meeOetve®e Demelees. meceepee®es Kejs oMe&ve J³ekeÌleer®³ee efJeefJeOe ke=Àleer -
Òeleerletve Ie[le Demeles. cnCetve J³ekeÌle er DeeefCe meeOeve ³eeb®es Delet ìv e e l e sD e m e l e s .
1.6.5 JeeleeJejCe :
keÀeobyej erle J³ekeÌleer FlekesÀ®e JeeleeJejCe ³ee IeìkeÀeuee cenÊJee®es mLeeve Deens. Deepe®³ee
cejeþer keÀeobyejer®ee pees ÒeJeeme Peeuee Deens, lees Heenlee efleves DeeHeu³ee DeeJe[er®es JeeleeJejCe JesUesJesUer
neleeUues Deens. Goe. Deieoer ÒeejbYeer®eer `cegke Ìleeceeuee -cebpegIeesJeeleeJejCeele jbieuesueer nesleer.
HegC³eeleues meoeefMeJeHesþer JeeleeJejCe ne lej nefjYeeT DeeHeìîeeb®³ee meeceeefpekeÀ JeemleJeJeeoer
keÀeobyeN³eebJej efMekeÌkeÀe ceejuee iesuee nesle e. HeÀ[kesÀ -Keeb[skeÀjebveer Menjeleu³ee G®®eYe´t Jeiee¥letve vee³ekeÀ -
veeef³ekeÀe efveJe[u³ee, HeÀ[ke̳eebveer megKeJemlet JeeleeJejCe Je mJeHveeUt me=<ìer efvecee&Ce keÀªve l³eekeÀeUe®³eemunotes.in

Page 8

8le©Ce efHe{eruee Jes[ ueeJeues. Keeb[skeÀjeb®³ee keÀeobyeN³eeleeru e vee³ekeÀ HegjepekeÀejCe, osMemesJee, leg©bieJeeme ³ee JeeleeJejCeeletve Ie[le nesles. Þeer. J³eb. kesÀlekeÀjebveer lej meceepe®e
DemJemLe keÀªve mees[uee. Jeeceve ceunejeb®³ee keÀeobyeN³eebveer efm$e³eeb®³ee YeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleer®ee Je
keÀewìgbefyekeÀ JeeleeJejCee®ee JesOe IesTve l³eeb®³ee ÒeMveebvee yeesuekesÀ kesÀues.
cejeþer keÀeobyejerves Menjer Yeeieeletve ÒeeosefMekeÀ JeeleeJejCeele, ûeeceerCe peerJeleele pes nele Hee³e
Hemejues l³eecegUs uesKekeÀebvee J³ee HekeÀ DevegYeJe I³ee³euee peeiee efce Ueueer. uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌle ceÊJe
efJekeÀemeeuee lees GHekeÀejkeÀ®e þjuee. l³ee®³ee DevegYeJee®es ef#eeflepe efJemleejues Deens.
SkebÀojerle keÀeobyejerle JeeleeJejCee®ee KetHe ceesþe ÒeYeeJe He[lees.
1.6.6 j®e veeHe× leer:
keÀeobyejerle efle®³ee j®eveeHe×leer®ee HeCe efJe®eej keÀjeJee ueeielees. keÀueeke=Àleerle `keÀe³e
meebefieleues Deens' ³eeHes#ee `keÀmes meebefieleues Deens' ³eeuee cenÊJe Demeles DeeefCe les j®eveeHe×leercegUs
meeOeues peeles. keÀeobyejer u esKeve ns ÒeejbYeer efveJesove mJeªHee®es le=leer³e -Heg©Dee{Utve ³esles. uesKekeÀeves DeeHeu³ee DeeJe[ervegmeej ÒeLece (cnCepes DeelcekeÀLeveHej) efveJesove, Hee$eeb®³ee
cetKeeletve efveJesove, keÌJeef®ele He$eeletve keÀLee ®e euet þsJeC³ee®eer He×leer, keÀOeer [e³eN³eebletve efveJesove Demes
efJeefJeOe j®eveeÒekeÀej neleeUuesues efomeleele. keÀeobyejer efpelekeÀer cnCetve jbpekeÀ Je DeekeÀeflelekeÀer keÀjC³eemeeþer ³eesi³e leer efveJesoveHe×leer uesKekeÀeuee JeeH ejlee ³esles. les mJeeleb$³e uesKekeÀeves I³ee®es
Demeles. keÀeobyejer keÀesCeleerner Demees efle®eer j®eveeHe×leer keÀesCeleerner Demees, uesKekeÀeuee efveJesove ns
ceeO³ece mJeerkeÀeju³eeJee®etve DeeHeueer keÀueeke=Àleer ÒekeÀì keÀjlee®e ³esle veener.
1.6.7 keÀeobyejer®es efveJesove :
keÀLeevekeÀ, Hee$eef®e$eCe ³ee IeìkeÀeyejesyej®e efveJesove ne SkeÀ keÀeobyejer®ee efJeMeskeÀeobyejerle keÀLeevekeÀ efkebÀJee efle®es meekeÀejªHe l³eeleerue efveJesove leb$eecegUs efme× nesle Demeles.
cejeþerceO ³es ÒeLeceHeg©efveJesoveele keÀeobyejerleerue SKeeos Hee$e `ceer' ³ee mebyeesOeveeves keÀLee keÀLeve keÀjle Demeles. lej
le=leer³eHeg©Demeles, JeCe&ve keÀjle Demeles. ³ee oesve He×leerefMeJee³e mebJeeoMewueer, He$eelcekeÀ efveJesove leb$ee®eener
keÀeobyejerkeÀej JeeHej keÀjle Demelees. He$eelcekeÀ keÀeobyeje rceO³es Heg.efMe. jsies ³eeb®eer `meeefJe$eer' ner keÀeobyejer
³esles.
1) ÒeLeceHeg©DeelcemebJeeoer mJeªHee®³ee efveJesoveemeeþer ÒeLeceHeg©³eeceO³es keÀeobyejer®³ee keWÀêmLeevee r keÀeobyejer®eer `ceer' ner J³eeqkeÌlejsKee Demeles. efle®³ee vepejsletve mebHetCe&
keÀeobyejer®es keÀLeve meebefieleues peele Demeles. keÀeobyejer®es DeeMe³emet$e, l³eeleerue Ieìvee, megKe -og:Kes,
YeeJevee ³ee meJe& keÀeobyejerleerue `ceer' ³ee J³eeqkeÌl ejsKesM eer pees[uesu³ee Demeleele. ³eeceO³es keÀeobyejerleerue ne
efveJesokeÀ Flej Hee$eeb®³ee ceveele keÀe³e ®eeueues Deens efkebÀJee l³eebvee peeCeJeCeeN³ee YeeJeveeb®es JeCe&ve keÀª
MekeÀle veener. ner ce³ee&oe ³ee efveJesove He×leeruee Demeles.munotes.in

Page 9

92) le=leer³eHeg©ÒeLeceHeg©vepejsletve keÀjle Demeles lej le=leer³eHeg©meJe&mee#eer DemeCeeje efveJesokeÀ keÀjle Demelees. keÀLesceO³es Ie[CeeN³ee Ieìvee efkebÀJee megKe -og:Kee®³ee
iees<ìer ne efveJesokeÀ kesÀJeU meebiele Demelees. l³ee®ee l³ee IeìveebMeer efkebÀJee YeeJeveebMeer keÀenerner mebyebOe
Demele esner efkebÀJee vemele esner. ne efveJesokeÀ keÀeobyejerleerue SKeeos Hee$ener Demet MekeÀles HeCe leesner meJe&mee#eer
Demelees. cnCepes lees mJele:yejesyej keÀeobyejerleerue Flej Hee$eeb®³ee ceveeleerue YeeJeveeb®es ef®e$eCe, JeCe&vener
keÀjle Demelees. l³eeuee DeMee iees<ìeR® es JeCe&ve keÀjC³eeme ce³ee&oe Demele veenerle. cejeþerleerue yengleebMe
keÀeobyejerceO³es ³ee efveJesove He×leer®es DeefOekeÀ DeJeuebye Peeuesuee efomel ees.
Flej efveJesoveHe×leer :
De) DeelcemebJeeoer efveJesoveHe×leer : keÀeobyejerleerue efveJesokeÀ ne mJele:®³ee YeeJevee mJele:Meer®e yeesuele
Demelees. pemes veeìkeÀeceO³es mJeieles Demeleele l³ee®e He×leerves keÀeobyejerleerue ne efveJesokeÀ mJele:®³ee®e
peieC³eeyeÎue mJele: yeesuele Demelees. ns yeesueCes mJeieleeÒeceeCes®e Demeles. Demes efveJesove leb$e cee$e
ce³ee&osves®e JeeHejues peeles. meyebOe keÀeobyejerYej ns efveJesove JeeHejues peele veener lej Flejner efveJesovee®ee
DeeOeej l³eeJesUer Iesleuee peelees.
Dee) mebJeeoelcekeÀ efveJesoveHe×leer : veeìkeÀeMeer meec³e DemeCeejer ner efveJesove He×leer keÀener
keÀeobyejerceO³es JewefMe<ìîeHetCe&efjl³ee JeeHejueer peeles. keÀeobyejerle Ie[CeeN³ee Ieìvee DeeefCe l³eeceO³es
J³eeqkeÌlejsKeeb®ee menYeeie efveJesokeÀeuee LesìHeCes oeKeJee³e®ee Demesue lesJne keÀeobyejerleerue Hee$es
SkeÀceskeÀebMeer y eesuet ueeieleele. ³ee yeesueC³ee J³eefleefjkeÌle l³eeb®³eeceO³es Ie[CeeN³ee Ieìvee efveJesokeÀ ceO³es -
ceO³es keÀeobyejerceO³es meebiele Demelees. ns mebJeeo Ieìvesuee Heg{s vesle Demeleele efkebÀJee SkeÀceskeÀeb®³ee
mebJeeoeletve keÀeobyejerle Ie[CeeN³e e Ieìves®³ee DeLee&®es met®eve keÀ jle Demeleele. l³eecegUs keÀeobyejer
ieefleceeve yevele Demeles. keÀenerJesUe ns mebJeeo efJeefMe<ì efJekeÀeobyejer®³ee efJekeÀeobyejerleerue Hee$eebvee l³eeb®es cnCeCes ceeb[C³ee®eer mebOeer GHeueyOe keÀ©ve osle Demelees.
F) He$eelcekeÀ efveJesoveHe×leer :
ner efveJesoveHe×leer ner ÒeLeceHeg©efveJesoveHe×leerceO³es efveJesokeÀ meJe&mee#eer Demelees l³eecegUs lees meJee¥®³ee ceveeleerue YeeJeveeb®es keÀLeve keÀjle
Demelees. l³eeceeveeves ÒeLeceHeg©JeeHej keÀjle Demelees. p³eeletve efveJesokeÀeJ³eefleefjkeÌle ogmeN³ee Hee$ee®³ee ceveeleerue YeeJevee, Je=Êeer efkebÀJee
Flej iees<ìer Jee®ekeÀebvee keÀUJetve Ðee³e®³ee Demeleerue lesJne keÀeobyejerle He$eeb®ee meceeJesMe keÀ©ve les ns
keÀece meesHes keÀj le Demelees. SkeÀe J ³ekeÌleerves ogmeN³ee J³ekeÌleer uee efueefnuesu³ee He$eeletve l³ee®es efJe®eej,
YeeJevee ³ee®ee Òel³e³e Jee®ekeÀeuee ³esle Demelees. Goe. Heg. efMe. jsies ³eeb®eer `meeefJe$eer' ner keÀeobyejer.
1.7keÀeobyejer Jee*dce³ee®es ÒekeÀej
keÀeobyejer ne Jee*dce³eÒekeÀej DeveskeÀ efJepeerJeveevegYeJeeuee meeceeJetve IesCeeje meeefnl³eÒekeÀej Deens. l³eecegUs ³ee efJeMes

Page 10

10ÒekeÀejs JeieeakeÀjCe kesÀues peele s. keÀeobyejer®es mJeeleb$³eHetJe& Je mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue mJeªHener
keÀceeueer®es yeouele iesuesues efomeles. l³eecegUs ³ee keÀeUele keÀeobyejer®³ee Jejerue IeìkeÀebceO³esner efYeVelee
efometve ³esles. keÀeobyejer®es meJe&®e ÒekeÀejeleerue keÀener cenÊJee®³ee ÒekeÀej eb®ee efJe®eej DeeHeCe FLes keÀª .
³eeceO³es efJeceveesefJeMuesefomeleele. lej 1960 veblej®³ee keÀeUele cejeþer meeefnl³eele pes ÒeJeen efvecee&Ce Peeues l³eevegmeej 1)
ûeeceerCe / ÒeeosefMekeÀ 2) oefuele 3) DeeefoJeemeer 4) ñeerJeeoer ns peeCeerJeefve<þ ÒekeÀejYeso meebefieleues
peeleele.
ÒeLecele: efJe1.7.1 meeceeefpekeÀ keÀeobyejer :
19 J³ee MelekeÀele pevceuesuee ne Jee*dce³eÒekeÀej Deens. meeceeefpekeÀ ÒeMveeb®es ef®e$eCe p³eeceO³es
nesles, meeceeefpekeÀ ÒeMve, meceepeeleerue Ieì keÀ, YeesJeleeue®es JeeleeJejCe, mebmke=Àleer, efjleerefjJeepe
DeveskeÀefJeOe ÒeMveeb®ee GneHeesn p³ee keÀeobyejerle neslees, l³ee keÀeobyejerme meeceeefpekeÀ keÀeobyejer cnCeleele.
1.7. 2SsefleneefmekeÀ keÀeobyejer :
SsefleneefmekeÀ keÀeobyejerceO³es J eemleJe Je l³eeJesU®ee keÀeU cenÊJee®ee Demelees. SsefleneefmekeÀ
keÀeobyejer®es JeemleJe ns SsefleneefmekeÀ®e Demeles. ³eele YetlekeÀeueerve peerJeve Je JeeleeJejCe meekeÀejC³ee®ee
Òe³elve Demelees. Fefleneme DeeefCe SsefleneefmekeÀ keÀeobyejer ³eele HeÀj keÀ Demelees. SsefleneefmekeÀ keÀeobyejeruee
SsefleneefmekeÀ iees<ì cnCelee ³esle veener, keÀejCe l³eele keÀefuHele ªHe Demeles. keÀefuHeleªHe ns Sseflen eefmekeÀ
Jeemle JeeMeer megmebiele Demeues Heeefnpes.
Goe. `mJeeceer' keÀeobyejerleerue keÀeuHeefveke À Hee$es, SsefleneefmekeÀ IeìveebMeer megmebiele Jeeìleele.
1.7. 3HeewjeefCekeÀ keÀeobyejer :
³ee ÒekeÀej®³ee keÀeobyeN³eebvee DeeOegefvekeÀ YeeSsefleneefmekeÀ keÀeobyeN ³eebHes#eener ³ee keÀeobye jerleerue DeeMe³ee®ee keÀeU Òee®eerve ceeveuee peelees. lemes®e
HegjeCekeÀLee ³ee HetCe&le: keÀuHevesJej DeeOeejuesu³ee Demeleele leMee®e ³eener keÀLee keÀuHeveeÒeOeeve IeìveebJej
DeeOeejuesu³ee Demeleele. HeewjeefCekeÀ J³ekeÌleeR®es ®eefj$e ³eele ceeb[ues ues Demeles. cejeþerleerue `³e³eeleer',
`ce=l³etbpe³e', `jeOes³e', `keÀCee&³eve' ³ee keÀener cenÊJee®³ee HeewjeefCekeÀ keÀeobyeN³ee Deensle. HegjeCeeleerue
keÀCe&, Þeerke=À1.7.4 ®eefj$eelcekeÀ keÀeobyejer :
meceepepeerJeveeleerue YetlekeÀeueerve efkebÀJee Jele&ceevekeÀeueerve J³ekeÌleer®³ee peerJevee®ee Heì ³ee
keÀeobyeN³eebceOetve ceeb[uee peelees. Goe. nefjYeeT DeeHeìs ³eeb®es peerJeve®eefj$e YeercejeJe kegÀuekeÀCeea ³eebveer
l³eeb®³ee `nefjYeeT' ³ee keÀeobyejerceO³es jsKeeìues Deens. lemes®e Þeer. pe. peesMeer ³eeb®eer `Deeveboer ieesHeeU'
ner keÀeobyejer [e@. DeeveboeryeeF& peesMeer Je ieesHeeU peesMeer ³eeb®³ee peerJeve®eefj$eeJej DeeOeejuesueer Deens.
®eefj$eeceO³es l³ee l³ ee J³ekeÌleer®es ®eefj$e pemes®³ee lemes ceeb[uesues Demeles. HeCe ®eefj$eelcekeÀ keÀeobyejerceO³es
³ee ®eefj$eeuee SkeÀ keÀueelcekeÀ Debie osTve l³ee J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®³ee MeesOe IesC³ee®ee Òe³elve
kesÀuesuee Demelees.munotes.in

Page 11

111.7.5 ceevemeMeem$eer ³e keÀeobyejer :
ceevemeMeem$eer³e keÀeobyejerle ceeCemee®³ee ceveeleerue YeeJevee DeeefCe l³ee®es Jele&ve ³eebme cenÊJe
Demeles. ®eebieues -JeeF&ì ceveele nesCeejs mebIemJeªHee®³ee HeefjefmLe leeruee Devegme©ve efvejefvejeUîee ÒekeÀejs yeveuesues Demeles. ceeCetme ne meceepeele
Jee{le Demelees. l³ee meceepee®es, mebmke=Àleer®es HeefjCeece l³ee®³ee Jele&veeJej nesle Demeleele. l³ee Jele&veeletve
l³ee®³ee peieC³ee®eer Mewueer ceevemeMeem$eer³e ke ÀeobyejerkeÀej ceeb[C³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
Lees[ke̳eele, ceeveefmekeÀ JeemleJee®es ef®e$eCe keÀjCeejer keÀeobyejer cnCepes ceevemeMeem$eer³e
keÀeobyejer nes³e. Goe. iebieeOej iee[ieerU -`efueueer®es HetÀue'
ceevemeMeem$eer³e keÀeobyejer®es cenÊJe ns ceeCemee®es Jele&ve DeeefCe l³ee®³ee ceveeleerue efJe®eej
ÒekeÀì keÀjCes ³eele Deens.
1.7.6 jepekeÀer³e keÀeobyejer :
p³ee keÀeobyejerceO³es jepekeÀer³e keÀuHevee Je jepekeÀer³e JeeleeJejCee®ee DeefOekeÀlesves JeeHej kesÀuesuee
Demelees DeMee keÀeob yeN³eebvee jepekeÀer³e keÀeobyejer cnCeleele. cejeþerle De©Ce meeOet ³eeb®eer `efmebnemeve',
ie.$³eb. cee[KeesuekeÀjeb®eer `keÀeblee' ³ee jepekeÀer³e keÀeobyeN³ee nesle. mejkeÀejer keÀecekeÀepeeHeemetve
jepekeÀer³e #es$eeleerue ®e{eDees{, jepekeÀer³e vesl³ eeb®e³ee Je=Êeer -ÒeJe=Êeer, mebIemeJee¥®ee meceeJesMe keÀeobyejerleerue Hee$e, IeìveebÜejs ³ee keÀeobyejerle Peeuesuee Demelees.
1.7.7 meb%eeÒeJeenelcekeÀ keÀeobyejer :
ceeveJeer cevee®ee peeCeerJe DeeefCe vesCeerJe DeMee oesve HeeleUîee Demeleele. l³eeleerue vesCeerJes®³ee
HeeleUer®³ee peJeU DemeCeeN³ee Deveg®®eeefjle mJeªHee®³ee YeeJevee ³ee ÒekeÀej®³ee keÀeobyejerletve J³ekeÌle
nesle Demeleele. Jew³eeqkeÌlekeÀ peerJeveeleerue keÀener DeeþJeCeer, Òeefleef¬eÀ³ee, DemHe<ì D eMee YeeJevee ³eele ³esle
Demeleele. Goe. yee.meer. ce{xkeÀj ³eeb®eer `je$eer®ee efoJeme', keÀceue osmeeF& ³eeb®eer `keÀeUe met³e&', ef®eb.
$³eb. KeeveesuekeÀjeb®eer `Depeiej' ³ee keÀeobyeN³ee meb%e eÒeJeenelcekeÀ keÀeobyeN³ee nesle. ³ee keÀeobyeN³eebJej
efkeÀl³eskeÀoe ogyeexOeles®eener efMekeÌkeÀe ceejuee peele Demelees. keÀejCe l³eele ³esCeejs keÀLeevekeÀ efkebÀJee Ieìvee,
keÀeobyejer®eer Yee³ee efJeefJeOe efJeDeeefoJeemeer, ñeerJeeoer ns ner JesieUîee peerJevepeeefCeJee J³ekeÌle keÀjCeejs keÀeobyejer®es ÒekeÀej efomeleele.
1.7. 8ûeeceerCe efkebÀJee ÒeeosefMekeÀ keÀeobyejer :
ûeeceerCe keÀeobyejerletve ûeecepeerJevee ®es oMe&ve nesles. ûeeceerCe peerJeve, lesLeerue jerleerefjJeepe,
efvemeie&, Mesleer, lesLeerue mebmke=Àleer, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer ³eeletve GodYeJeCeejs
mecem³ee ³ee ûeeceerCe keÀeobyejerle ef®eef$ele kesÀuesu³ee Demeleele . KeeC³eeefHeC³ee®³ee meJe³eer, kegÀìgbyeJ³eJemLee,
osJeosJelee, meCe, HejbHeje l³eeb®eer ceeveefmekeÀ F. ûeeceerCe keÀeobyejerle efometve ³esles. ³ee keÀeobyejeruee®e
ÒeeosefMekeÀ keÀeobyejer Demes cnìues peeles. keÀejCe ³ee keÀeobyeN³eeletve efJeefMe<ì Ò eosMee®es, efleLeu³ee
yeesueerYeeje. jb. yeesje[s ³eeb®eer `Hee®eesUe', J³ebkeÀìsMe cee[iegUkeÀjeb®eer `yeveiejJee[er', Deevebo ³eeoJeeb®eer
`ieesle eJeUe' F. ³ee keÀeobyeN³ee efJeefMe<ì ÒeosMeeleerue ûeeceerCe peerJevee®es ef®e$eCe keÀjleevee efomeleele.munotes.in

Page 12

121.7. 9oefuele keÀeobyejer :
Yeejleer³e meceepeJ³eJemLee ner JeCe&J³eJemLesJej DeeOeeefjle Deens. JeCe&J³eJemLesle mecee pemebmLesves
veekeÀejuesu³ee Metê-DeefleMegêebvee peer JeeieCetkeÀ efceUle Demeles, l³ee®es efJeJes®eve keÀjCeejer keÀeobyejer
cnCepes oefuele keÀeobyejer. p³eeletve oefueleeb®es og:Ke, l³eeb®eer meceepeele nesle Demeuesueer Iegmeceì,
le[HeÀ[, ³eeletve yeensj He[C³eemeeþer les keÀjle Demeuesueer leUceU efometve ³esles.
Goe. yeeyegjeJe yeeiet ue³eeb®eer `met['
kesÀMeJe cesÞeece ³eeb®eer `nefkeÀkeÀle'
pe³eJeble oUJeer ³eeb®eer `®e¬eÀ'
DeMee mJeªHee®³ee keÀeobyeN³eeletve oefueleeb®³ee peerJevee®es ef®e$eC e kesÀues iesues Deens.
1.7.10 DeeefoJeemeer keÀeobyejer :
p³ee keÀeobyejerletve DeeefoJeemeer peerJevepeeCeerJe J³ekeÌle kesÀuesueer Demeles DeMeer keÀeobyejer cnCepes
DeeefoJeemeer keÀeobyejer nes³e. cejeþer meeefnl³eeceO³es p³ee ÒeceeCeele DeeefoJeem eer keÀefJelee Je keÀLee efueefnu³ee
iesu³ee l³ee ÒeceeCeele DeeefoJeemeer keÀeobyeN³ee efueefnu³ee iesuesu³ee veenerle. [e@. ke=À`FOeesme', YeemkeÀj Yeesmeues ³eeb®eer `owvee', Deefveue menñeyeg×s ³ee DeeefoJeemeerJej uesKekeÀeves e fueefnuesueer
`[ebieeCeer', `JeeJeìU' ³ee keÀeobyeN³ee Deensle. DeeefoJeemeer ueeskeÀeb®es pevepeerJeve, l³eeb®³ee
efvemeiee&efJe1.7.11 ñeerJeeoer keÀeobyejer :
meceepeeceO³es peeleer³e, Jeieea³e Oeeefce&keÀ Je efuebieYeeJeeletve efñe³eeb®³ee Jeeìîeeuee Deeuesu³ee
peerJevee®ee JesOe ñeerJeeoer keÀeobyejerceOetve Iesleuee peele Demelees. efñe³eeb®³ee peieC³eele vesnceer og³³eceYeeJe
³esle Demelees. ³ee®eer yees ®e DeveskeÀ uesKeveeletve Goe. keÀLee, keÀefJeleebceOetve efñe³ee ceeb[le Demeleele. ner®e
ñeerpeerJeveefJeJesefueCekeÀj', `jesefnCeer kegÀuekeÀCeea ³eeb®e er Yesì', ieewjer osMeHeeb[s ³eeb®³ee yengleebMe keÀeobyeN³ee F. DeveskeÀ
uesefKekeÀebveer ñeerJeeoer mJeªHee®³ee keÀeobyeN³ee efueefnuesu³ee Deensle.
SketÀCe®e cejeþer keÀeobyejer ÒekeÀejeceO³es efJeÒekeÀej ceeveues peeleele. lemes®e cejeþer meeefnl³eele ª{ Peeuesues efJeefJeOe Jeeo, JeemleJeJeeo, peerJeveJeeo,
keÀueeJeeo, DeefmlelJeJeeo, DeefYepeeleJeeo ³eevegmeej Je jbpeveHej, mJeeleb$³eHetJe& Je mJeeleb$³eesÊej,
SWMeesÊejer Demes keÀeueKeb[ev egmeejner keÀeobyeN³eebceO³es Yeso kesÀues peeleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) keÀeobyejer ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®es IeìkeÀ veceto keÀje.munotes.in

Page 13

131.8meejebMe
cejeþer keÀeobyejer®³ee meboYee&le Demes cnCeeJes ueeieles keÀer, `³ecegveeHe³e&ìv e' Heemetve meg©
Peeuesueer JeemleJeeMeer veeles meebieCeejer ner keÀeobyejer veJeerve cetu³es ceeb[le Deelee JesieUîee mJeªHeele
meekeÀej nesle Deens. `cejeþer meeefnl³e : ÒesjCee Je mJeªHe' ceO³es Yeeue®ebê vescee[s efueefnleele,
’keÀeobyejer®es êJ³e Dee pe®³ee ueewefkeÀkeÀ peerJeveeletve®e I³eeJes DeeefCe Mewueeruee kesÀJeU DeeMe³ee®es®e HeefjCeece
I³eeJes“ DeMee keÀuHevesHeeMeer ³esTve leer Heesn®eueer Deens, ns vescee[s ³eeb®es cnCeCes HeìC³eepeesies Deens.
Deepe cejeþer keÀeobyejer efJeefJeOe ÒeJeen ebveer, peeefCeJeebveer, ªHeebveer Je HeefjCeececetu³eebmen DeeHeu³ee
peyeeyeoejer®³e e peeefCeJesvesner efJekeÀeme HeeJeuesueer Deens Demes cnCelee ³esles. Fleke̳ee ceesþîee ÒeceeCeele
cejeþer keÀeobyejer mece=× Peeuesueer Demeu³ee®es ceev³e keÀjlee ³esle s.
1.9m e b o Y e & û e b L em e t ® e e r
1) Òee. peeOeJe, je.ie. 1976 : `cejeþer efJeMJekeÀesMe Keb[ -3', ceneje<ì^ jep³e meeefnl³e mebmke=Àleer
ceb[U, 1976, He=. 499, 601.
2) [e@. nmlekeÀ, GÒekeÀeMeve, cegbyeF& -He=. 255.
3) peesie, je. Þeer. 1973, `cejeþer Jee*dce³ee®ee Fefleneme -Keb[ -5', Yeeie -1, cejeþer
meeefnl³e Heefj4) Leesjele, nefjM®ebê 2010 -`keÀeobyejer : SkeÀ meeefnl³eÒekeÀej', Meyo HeefyuekesÀMe vme, cegbyeF& -
2010
5) [e@. jepeeO³e#e, efJepe³ee (mecevJe³ekeÀ), 2002, `cejeþer Jee*dce³ekeÀesMe -Keb[ 4' (meceer#ee -
meb%ee), ceneje<ì^ jep³e meeefnl³e mebmke=Àleer ceb[U, cegbyeF&.
6) vescee[s, Yeeue®ebê 1986 -`cejeþer meeefnl³e ; ÒesjCee Je mJeªHe ', Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, He=. 24
7) yeebefoJe[skeÀj, ®ebêkeÀeble 1996 -`cejeþer keÀeobyejer : ef®ebleve DeeefCe meceer#ee', cesnlee
HeefyuekesÀMevme, efÜ. Dee. HegCes -1996
8) iee[ieerU, iebieeOej iee[ieerU 1962 -`meeefnl³ee®es ceeveob[', Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cegbyeF&,
He=.20
9) ieCeesjkeÀj, ÒeYee, 2001 : `meb%ee mebkeÀuHevee keÀesMe', ie.je. YeìkeÀue HeÀeTbC[sMeve, cegbyeF&, He=.
17.
10) IeJeer, jJeeRê, 1991 : `Òeoef#eCee Keb[ -2', keÀe@vìervesvìue ÒekeÀeMeve HegCes, He=. 158.munotes.in

Page 14

141.10 mebYeeJ³ eÒ e M v e
De) oerIeexÊejer
1) `keÀeobyejer' ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®ee Heefj®e³e keÀªve Ðee.
2) `keÀeobyejer' ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®es efJeMes3)`uesKekeÀ' ne®e keÀeobyejer®ee cegK³e IeìkeÀ nes³e. ³ee efJeOeevee®eer ®e®ee& keÀje.
4)`JeeleeJe jCe' ³ee keÀeobyejer IeìkeÀe®ee Heefj®e³e keÀªve Ðee.
Dee)ìerHee efuene.
1)keÀeobyejer®es IeìkeÀ mHe<ì keÀje.
2)keÀeobyejer®es ©He efJeMes3)keÀeobyejer : SkeÀ meeefnl³eÒekeÀej ³eeJej ìerHe efuene.
4) J³ekeÌleeref®e$eCe, j®eveeHe×leer ³e e keÀeobyejer®³ee IeìkeÀeb®es JeCe&ve keÀje.
F) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs efuene.
1) DeodYetlejc³e keÀeobyejer keÀMeeHeemetve pevceeuee ³esles?
2) keÀeobyejer ne meeefnl³eÒekeÀej Fbûepeerleerue keÀesCel³ee meeefnl³eÒekeÀejeHeemetve Go³eeme Deeuee?
3) efJe.me. Keeb[skeÀj ³eeb®³ee keÀesCel³ee keÀeobyejerleerue Hee$es ielekeÀeUeleerue Ieìvee meebieleele?
4) Yeeue®ebê vescee[s ³eeb®³ee `keÀesmeuee' ³ee keÀeobyejerleerue ÒecegKe J³eeqkeÌlejsKes®es veeJe keÀe³e?
munotes.in

Page 15

152
LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ -Deefve ue yeJex
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ìs
2.1 ÒeemleeefJekeÀ
2.2 uesKekeÀ Heefj®e³e
2.3 efJe2.4 LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ³ee keÀeobyejerle Ie[uesues Ieìvee Òemebie
2.5 keÀeobyejer®es keÀLeevekeÀ
2.6 keÀeobyejerleerue Hee$eef®e$eCe
2.7 keÀeobyejer®es JeeleeJejCe
2.8 keÀeobyejer®eer Yee2.9 meejebMe
2.10 meboYe& ûebLe met®eer
2.11 mebYeeJ³e ÒeMve
2.0 GefÎ<ìs
cejeþer meeefnl³eeleerue keÀeobyejer ne Jee*dce³e ÒekeÀej DeeHeCe mecepetve Iesle Deenesle.
`LeBkeÀ ³et e fcemìj iuee[ ' ner Deefveue yeJex ³eeb®eer keÀeobyejer. ³ee keÀeobyejer®es efJeMeskeÀeobyejer®es JewefMe<ìîes, ³ee keÀeobyejerleerue Ieìvee¬eÀce, ³ee keÀeobyejerleerue JeeleeJejCe, keÀeobyejer®eer
YeekeÀeobyejerceO³es uesKekeÀeves JeeHejuesu³ee keÀueeìCeer leb$ee®ee DeeHeCe DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
meboYe& : efJeÐeeL³ee¥veer meeefnl³e Jee®eCes, cetU keÀeobyejer Jee®eCes DeefveJee³e& Deens.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ' keÀeobyejer®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeu³eeuee ³ee keÀeobyejer®es keÀLeevekeÀ
meebielee ³esF&ue.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ' ³ee keÀeobyejerleerue Hee$eef®e$eCe meebielee ³esF&ue.
³ee keÀeobyejerleerue JeeleeJejCe mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
³ee keÀeobyejer®eer Yee

Page 16

16SketÀCe ³ee keÀeobyejer®ee DeY³eeme keÀªve keÀeobyejerleerue cegK³e Hee$e DeeefCe ieewCe Hee$e ³eeb®³eeleerue
HeÀjkeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
uesKekeÀeves efueefn uesu³ee keÀeobyejer®eer Mewueer mecepetve Ieslee ³esF&ue.
keÀeobyejer®ee DeeMe³e DeeefCe efJe2.1ÒeemleeefJekeÀ
meeefnl³ee®³ee keÀLee, keÀefJelee, veeìkeÀ Fl³eeoer Jee*dce³eÒekeÀejebÒeceeCes®e keÀeobyejer ne SkeÀ
Jee*dc e³eÒekeÀej Deens. Ieìvee, keÀLeevekeÀ, Hee$es, efveJesoveMewueer, Yeemebj®evee GYeer jenles.
keÀeobyejer ne efveJesoveÒeOeeve Jee*dce³eÒekeÀej Demeu³eecegUs l³eele meebieC³eepeesiee cepeketÀj YejHetj
Demelees. ³ ee cepekegÀjeuee DeeHeCe keÀLeevekeÀ Demes cnCelees. keÀLeevekeÀele Ieìvee, Òemebie, Hee$es, efveJesove
He×leer ³ee meJee¥®ee meceeJesMe Demelees.
keÀLeevekeÀele ns meejs IeìkeÀ SkeÀefpevemeerHeCeeves ³esle Demeu³eecegUs keÀLeevekeÀ SkeÀelce nesles.
keÀeobyejerle Ieìvee ne ueneveele ueneve IeìkeÀ Demelees. Ieìvee, uesKekeÀ, efveJesokeÀ Je Dev³e Hee$es ³eeb®³ee
nsletbceOeerue Je peerJeveme=<ìerceOeerue osJeIesJe mHe<ì keÀjerle Demeles. ³eecegUs leer Ieìvee ner Òel³e#eeleerue
IeìvesmeejKeer Ieìvee jenele v eener. leer Ie[Jeuesueer Ieìvee nesles. Ieìvesuee efJeefJeOe nsletb®eer DeeJejCes
efceUeu³eecegUs efle®es iegbleeiegbleer®³ee DevegYeJeele ªHeeblej nesles. keÀeobyejerle Ieìvee Deveg¬eÀceeves ³esTve
®eeuele veenerle. keÀLeevekeÀ le³eej nesC³eemeeþer GÎsMee vegmeej ¬eÀceYebie neslees. keÀener Ieìvee JeieUu³eener
peeleele. iejpesvegmeej keÀeobyejerkeÀej Ieìvee neleeUle Demelees. Ieìvee kesÀJeU ¬eÀceevegmeej Deeu³ee lej
l³eeb®eer iees<ì le³eej nesF&ue. HeCe keÀe³e&keÀejCe YeeJeevegmeej l³eeb®eer ceeb[Ceer ¬eÀce Me: ve neslee ¬eÀce cees[tve
Peeueer lej keÀLeevekeÀ le³eej nesles. keÀLeevekeÀele GHekeÀLeevekesÀ cetU keÀLeevekeÀeuee ÒeYeeJeMeeueer
keÀjC³eemeeþer ³esle Demeleele. efJeefJeOe ÒekeÀej®es efJeHekeÀ[tve keÀeobyejerves meeceeefpekeÀ, SsefleneefmekeÀ, HeewjeefCekeÀ, ÒeeosefMekeÀ, keÀeJ³eelce, Deelce®eefj$eelcekeÀ,
meb%eeÒeJeenelcekeÀ, efJe%eeveefJekeÀLeevekeÀeletve efvemeeefnl³eÒekeÀej Deens. peerJeve J³eJeneje®³ee keWÀêmLeeveer ceveg<³e Demelees. l³ee®³ee meeoÒeeflemeeoebveer®e
peerJeveeuee jbie{bie ÒeeHle nesleele. peerJeve J³eJeneje®³ee jbi e{bieeÒeceeCes®e l³eeueener jbie{bie ÒeeHle nesTve
J³eeqkeÌleceÊJe ueeYeles. ns J³eeqkeÌleceÊJe yee¿e Je DeebleefjkeÀ Demes oesvner efceUtve yeveuesues Demeles. keÀeobyejerle
DeMeer J³eeqkeÌleceÊJes Hee$eªHeeves JeeJejle Demeleele. keÀeobyejerkeÀej ³ee Hee $eeb®³ee F®íe, DeekeÀeb#ee,
ef¬eÀ³ee -Òeefleef¬eÀ³ee ³eeb®es oMe&ve Ie[Jetve les KejsKegjs JeeìeJesle Demee Òe³elve keÀjerle Demelees. keÀeobyejer®ee
efJeefMe<ì ¢ef<ìkeÀesve ³ee Hee$eebÜeje jeyeefJeuee peele Demelees. J³ekeÌleer -meceepe ³eeb®³eeMeer keÀeoby ejer ne
meeefnl³eÒekeÀej efveieef[le Demeu³eecegUs Je meceepeele veevee ÒekeÀej®³ee J³ekeÌleer Dee{Uleele l³eecegUs
`J³ekeÌleer efleleke̳ee Òeke=Àleer' ³ee v³ee³eeves J³ekeÌleer eflelekeÀer Hee$es Demes cnCeeJe³eeme nJes. vee³ekeÀ, veeef³ekeÀe,
Keuevee³ek eÀ, Òeeflevee³ekeÀ ner cegK³e lej Flej Hee$es ieewCe ceeveueer peeleele.
keÀeobyejerleerue keÀLeevekeÀ ns kegÀþu³eelejer JeeleeJejCeele Ie[les. ns JeeleeJejCe DeeYeemeelcekeÀ
Demeles. cnCepes Kejs Demeu³ee®ee Yeeme efvecee&Ce kesÀuesuee Demelees. keÀeob yejer ne peerJeveÒeJeeneMeermunotes.in

Page 17

17meceeblejHeCes ®eeueCeeje Jee*dce³eÒekeÀej Demeu³eecegUs mJeeYeeefJekeÀ®e l³ee®ee DeeJeekeÀe ceesþe Deens.
HeefjCeecele: meceepe, l³eeleerue J³ekeÌleer, l³eeb®es peerJeve ³ee meeN³eeb®es mebyebOeebmen peieCes keÀeobyejerle ³esl es.
keÀeobyejerkeÀej ne meJe& DeeJeekeÀe ue#eele IesTve l³ee®³ee Hejerves peerJeveoMe&ve Ie[JeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle
Demelees. peerJeveeuee yee¿e Je DeebleefjkeÀ Demes oesvner meboYe& Demeleele. yee¿e meboYee&le, ceeveJeer mebyebOe,
efJeefJeOe mLeU Je ke ÀeU ³eeb®³eeMeer efveieef[le Demeleele. DeebleefjkeÀ mebyebOeele J³ekeÌleer efle®es meceûe
HejbHejsleues, meceepe J³eJemLesleues mLeeve ³eeb®ee leerJe´HeCes efJe®eej keÀjles. Lees[ke̳eele, keÀeobyejeruee
JeemleJelee ÒeeHle nesC³eemeeþer, Hee$eebvee efpeJe bleHeCee ÒeeHle keÀªve osC³eemeeþer efJeefMe<ì mLeuekeÀeue
GYeejeJes ueeieles. ³ee®es DeeHeCeeme YeewieesefuekeÀ, HeewjeefCekeÀ, SsefleneefmekeÀ, meeceeefpekeÀ, ceeveefmekeÀ,
Fl³eeoer ÒekeÀejs JeeleeJejCee®es JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esles.
keÀesCeleerner meeefnl³eke=Àleer ner Jee®ekeÀebMeer mebJeeo meeOele Demeles. ³ee mebJeeoeletve leer Jee®ekeÀeuee
peerJeveefJepeeCeerJescegUs Jee®ekeÀ ÒeieuYe nesle Demele es. ner ÒeieuYelee l³eeuee meeefnl³e ke=Àleerleu³ee DevegYeJeebÜejs ³esles.
uesKekeÀe®es ns DevegYeJe cetu³eeefOeef<þle Demeleele. uesKekeÀ DeeHeu³ee J³eeqkeÌleiele cetu³e Yeeveeb®eer meeceeefpekeÀ
meboYee¥Meer meebie[ Ieeuetve l³eebvee J³eeHekeÀHeCee ÒeeH lekeÀªve oslees. uesKekeÀe®ee J³eeqkeÌleiele cetu³eYeeJe ne
uesKekeÀe®ee ¢ef<ìkeÀesve Demelees. kegÀþu³eener meeefnl³eke=Àleeruee ¢ef<ìkeÀesveecegUs®e DeLe&HetCe&lee ³esles.
keÀeobyejer ne KetHe ceesþe keÀeU Je DeJekeÀeMe J³eeHeCeeje keÀLeveelcekeÀ mee efnl³eÒekeÀej Deens.
l³eecegUs keÀeobyejerle DeveskeÀ DeeMe³emet$es Demeleele. Heeveeb®eer ieoea nesles. keÀeobyejerleu³ee DeeMe³eeuee
vescekesÀHeCeeves HesueC³eemeeþer ÒemlegleerkeÀjCee®³ee DeveskeÀ He×leer JeeHejeJ³ee ueeieleele. efJeefJeOe ceeO³eceeletv e
ns ÒemlegleerkeÀjCe JneJes ueeieles. efveJesove, JeCe&ve, mebYeelej He$e, owvebefoveer ner ceeO³eces, keÀeobyejer ner ieÐeeletve Òemlegle nesle Demetvener leer keÀeJ³eelce nesT
MekeÀles. lemes®e ieÐeM ewueer®ee ueJeef®ekeÀHeCes JeeHej keÀªve yee¿e Je Deeblej ceveesefJeÍJeeuee meceLe&HeCes J³ekeÌle
keÀª MekeÀles. keÀeobyejerle Yeeueeieles. meeO³ee yeesueC³eele osKeerue meeOeveªHe Heej keÀªve YeeDeLe& metef®ele keÀjCeejer ceeO³eceªHe nesles. keÀeobyejerleerue JeeleeJejCe efJeefJeOejbieer keÀje³euee YeekeÀjles. efvejefvejeUîee Hee$eeb®eer efvejeUer YeekeÀeobyejeruee efpeJebleHeCee DeeCetve mel³eeYeeme efvecee&Ce keÀjerle Demelees. efJeefJeOe keÀeueKeb[eleerue, efJeefJeOe
keÀLeemet$es DeeMe³eeveg©He ÒekeÀì keÀjCeejer, efJeefJeOe ÒeosMeeb®eer JewefMe<ìîes peeCeJetve osCeej er YeeefefJeefJeOe keÀeobyeN³eebletve efomeleele.
cejeþerceO³es keÀeobyejer uesKevee®eer meg©Jeele Fbûepeer meeefnl³ee®³ee DeeOeejs Peeuesueer efometve ³esles.
mebmke=Àle®³ee DeeOeejs meg×e keÀeobyejer®eer ceeb[Ceer keÀjlee ³esCes Meke̳e Dee ns. yeeCeYeÆ keÀeobyejer Fl³eeoer.
1855 Heemetve cejeþer Yeemeg©Jeeleeruee YeeDemee keÀeobyejer®ee ÒeJeeme Peeuee Deens. keÀeobyejer®³ee DeeMe³e efJeHe[leevee efometve ³esleele. pemes meeceeefpekeÀ keÀeobyejer, Oeeefce&keÀ keÀeobyejer, efJe%eeve keÀeobyejer, ñeerJeeoer
keÀeobyejer, Òesc e efJeDeMeer efkeÀl³eskeÀ #es$es keÀeobyejerves J³eeHeueer Deensle. cnCetve keÀeobyejer®es DeveskeÀ ÒekeÀejebceO³es efJeYeepeve
efkebÀJee efJeYeeieCeer keÀjle e ³esCes Meke̳e Deens. keÀeobyejer ne KetHe ceesþe DeJekeÀeMe Demeuesuee KetHe ceesþe
DeeMe³e Demeuesuee efveJesove ÒeOeeve Demee meeefnl³eÒekeÀej Deens.munotes.in

Page 18

18SkeÀ keÀ[keÀ pesuej l³ee®eer ¬etÀjlee DeeefCe l³ee®³ee efJejesOeele GYee þekeÀuesuee HeÀeMeer®eer e fMe#ee
Peeuesuee SkeÀ ve#eueJeeoer. ve#eueJeeÐeeb®³ee `yeesues lewmee ®eeues' ³ee Jele&CegkeÀerletve keÀeobyejerle Demeuesuee
Gueìdîee keÀeUpee®ee efcemìj iuee[ ³ee®³ee cevee®es HeefjJele&ve Peeues. ve#eueJeeÐeeme þesþeJeuesueer
HeÀeMeer®eer efMe#ee DeeefC e HeÀeMeer nesF&He³e¥le®³ee Flej meJe& iees<ìer ³ee keÀeobyejerceO³es ³esleele. ³ee
keÀeobyejerceO³es p³ee keÀeueKeb[ele ne ve#eueJeeoer jenlees l³ee keÀeueKeb[ele pesuej DeeefCe kewÀoer
³eeb®³eeceO³es yeouele peeCeejs veeles ne ³ee keÀeobyejer®ee KeN³ee D eLee&ves Deelcee Deens. ne ³ee keÀeobyejer®ee
Keje efJeDeeuesuee Deens. SKeeÐee OeyeOey³eemeejKes ³ee keÀeobyejerleuee ÒeJeenerHeCe Jee®ekeÀeb®³ee cev eeJej DeeHeìlees.
Jee®ekeÀebvee keÀesCeleerner Gmeble ve efceUlee Heg{erue keÀener Ieìvee¬eÀce meg© nesleele.
2.2 uesKekeÀ Heefj®e³e
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ' ner SkeÀ GÊece ÒeJeener ner keÀeobyejer Deens. ³ee keÀeobyejerceO³es oesve
J³ekeÌleerleerue mebIener Deefveue yeJex ³eeb®eer Heefnueer®e keÀeobyejer Deens. ³ee keÀeobyejer®eer Heefnueer DeeJe=Êeer 1976 meeueer
ÒekeÀeefMele Peeueer. 2017 ceO³es ³ee keÀeobyejer®eer meneJeer DeeJe=Êeer ÒekeÀeefMele Peeueer Deens.
l³eeb®³ee ` LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ', `[eWiej cneleeje Peeuee', `mì[HeÀece&', `DekeÀje keÀesìer
ie@ueve HeeCeer', `DeelebkeÀ' DeMee SketÀCe Hee®e keÀeobyeN³ee Òeefme× Deensle. ³eeefMeJee³e Deefveue yeJex ³eeb®³ee
veeJeeJej `³eg× efJejece' DeeefCe `nesjHeU' ns oesve keÀLeemebûen Deensle. ` LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ',
`keÀesuebyeme Jeeì ®egkeÀuee', `nefceoeyeeF&®eer keÀesþer', `Heg$ekeÀeces<þer', `DeekeÀeMe Hesueleevee', `®ecee&Jeleer
®ebyeue', `ceer mJeeceer ³ee osne®ee', `petefueSì®es [esUs' ner (DeÒekeÀeefMele) l³eeb®eer veeìkesÀ Deensle. ³ee®e
yejesyej `jesKeuesu³ee yebogkeÀe' DeeefCe `Gþueer pevelee', `Peg oeDees Deve ®e®e& yesue' ner HegmlekesÀ Deefveue
yeJex ³eeb®³ee veeJeeJej Òeefme× Dee nsle.
Deefveue yeJex ns J³eJemee³eeves He$ekeÀej Demeuesues efometve ³esleele. Del³eble GÊece He$ekeÀeefjlee
l³eebveer kesÀueer Deens. 1971 meeueer FbefojeyeeF¥®³ee efJejesOeele uesKeve kesÀu³eeves l³eebvee pesue®eer nJee meg×e
KeeJeer ueeieueer Deens. DeeCeeryeeCeer ®³ee keÀeUeceO³es Deefveue yeJex ³eeb®es uesKeve DeefOekeÀ leerJe´ Peeuesues efometve
³esles.
2.3keÀeobyejer efJekeÀþesj JeeieCeeje pesuej DeeefCe HeÀeMeer®eer efMe#ee Peeuesu³ee SkeÀe ve#eueJeeoer kewÀÐeeves pesuej ®es
kesÀuesues Ûo³e HeefjJele&ve ne ³ee keÀeobyejer®ee efJel³eevegmeej HeÀeMeer®³ee efoJemeeHe³e¥le®³ee iees<ìer meebiele Demeleevee ³ee keÀeueKeb[ele pesuej DeeefCe kewÀoer
³eeb®³eeceO³es yeouele peeCeejs meboYe& ne cegK³e keÀeobyejer®ee efJepesuejuee yeoueJeC³eele Lees[e Yeeie l³ee®eer cegueieer pesefveHeÀj DeLeele& pesveer ner meg×e Deens. Del³eble
efyekeÀì HeefjefmLeleerceO³es DeeefCe De[®eCeer®³ee ke ÀeUele meeHe[uesu³ee DeeHeu³ee HetJee&³eg<³eeleerue pesuejuee
JeerjYetoeKeJelees. pesuej®³ee HetJe& Dee³eg<³eeceO³es efnìuej®es veePeer mewefvekeÀ iu ee[ meceesj®e l³ee®³ee efÒe³e Helveermemunotes.in

Page 19

19efnmekeÀeJetve vesleele. cee$e lejCeeyee b[ Demeuesuee iuee[ keÀener keÀª MekeÀle veener ne l³ee®ee
vee@mìsefupe³ee ®eemeboYe&ner meoj keÀeobyejerceO³es ceeb[uee Deens ns DeeHeCe Heent.
2.4keÀeobyejerle Ie[uesues I eìvee Òemebie
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ' Deefveue yeJex ³eeb®eer ÒeJeener keÀeobyejer Deens. ³ee keÀeobyejerleerue meJe&
Ieìvee Òemebie keÀeuHeefvekeÀ Deensle. cee$e uesKekeÀe®³ee Yeemegìmegìerle Jemel³ener Jeeìleele. meO³ee®³ee jepekeÀer³e DeeefCe meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeecegUs ³ee
keÀeobyejerceO³es ceeb[uesu³ee yeejerkeÀ -meejerkeÀ iees<ìercegUs ner keÀeobyejer Del³eble GuuesKeveer³e Jeeìles. ³ee
keÀeobyejerceO³es Ieìveebvee HeÀejmes cenÊJe veener. S keÀe ceeieesceeie Ie[CeeN³ee Ieìvee ³ee keÀeobyejeruee Jesie
ÒeeHle keÀ ªve osleele. ³ee keÀeobyejerleerue J³eeqkeÌlejsKeeb®es Heoj Gueie[tve oeKeJeC³eemeeþer Ieìvee
Òemebieeb®eer keÀeobyejerle jsue®esue Deens. HeÀeMeer®eer efMe#ee Peeuesuee kewÀoer, JeerjY etmesJesleerue meJeexÊece [e@keÌìj Demetve l³ee®es Je³ener Deb oepes 30 JeIeìvee Je l³ee®³ee mJeeefYeceeveeves DeesleÒeesle Yejuesuee keÀe@ce´s[ efJe®eej ³ee keÀeobyejerletve e f®eef$ele neslees.
keÀeobyejerleerue pesuej efcemìj iuee[ ne keÀew³ee&®ee ÒeleerkeÀ Demetve JeerjYetÒeefleefveOeer Deens. ³ee oesIeeb®³ee leNnsJeeF&keÀ JeeieC³ee®³ee He×leercegUs ³ee keÀeobyejerletve mebIe2.5LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ³ee keÀeobyejer®es keÀLeevekeÀ
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ' ³ee keÀeobyejeruee keÀLeevekeÀ HeÀej®e Lees[s efomeles. ner mebHetCe&
keÀeobyejer, keÀeobyejerleerue Hee$eeb®³ee YeesJeleer efHeÀjleevee efomeles. JeerjYetHeÀeMe er®eer efMe#ee Peeuesueer Deens. peesHe³e¥le l³eeuee HeÀeMeer®eer Dee@[&j efveIele veener leesHe³e¥le ³ee
ve#eueJeeÐeeuee jepecenWêer pesueceO³es þsJeues peeles. ³ee ve#eueJeeÐeeuee pesJe{îee keÀeueeJeOeermeeþer ³ee
pesueceO³es þsJeues peeles lesJe{îee®e keÀeueeJeOeerle ³ee keÀeobyejer®es keÀLeevekeÀ Ie[leevee efomeles.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ' ³ee keÀeobyejerceO³es JeCe&ve kesÀuesuee pesue ne `jepecenWêer' ³ee veeJee®ee
Deens. ³ee pesueceO³es®e JeerjYetefcemìj iuee[ ³eeb®³ee Meer ieeþ He[les. ³ee keÀeobyejerleerue pesuej efcemìj iuee[ ne mewleevee®ee DeJeleej
Deens. kewÀÐeebMeer ¬etÀj JeeieCeeje, l³eeb®ee DeceevegkeÀe{Ceeje iuee[ n eDeMee jebie[îee He×leer®ee Deens. iuee[uee Demes Jeeìles keÀer ,veJeerve Deeuesu³ee
jepekeÀer³e kewÀÐeeJej Demes®e Jeeie C³ee®ee DeeHeCe Òe³elve keÀª . meg©Jeeleer®³ee l³ee®³ee Òe³elveeletve ³ee
keÀeobyejer®es keÀLe evekeÀ Gueie[le peeleevee efomeles. ` LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ' ner keÀeobyejer Del³eble íesìer
cnCepes kesÀJeU 92 Heevee®eer Deens DeeefCe ³ee®e keÀeobyejeruee meepesMes keÀLeevekeÀ ³eele ³esles. DeeHeCe SKeeoe
efmevescee HeeneJee l³eeleerue ¢M³e DeeHeu³ee [esUîeemeceesj GYes jeneJes DeMee He×leerves ³ee keÀeobyejerleerue
keÀLeevekeÀ DeeHeu³ee vepejsmeceesj GYes jenles. Kej blej ner uesKekeÀe®eer ef®e$eoMeea uesKeve keÀjC³ee®eer keÀuee
Deens. ³ee keÀeobyejerle `DeeefoJeemeer Yeeieeleerue Heesueerme ®eewkeÀe rG[Jetve osle meele Heesefue meebmen SkeÀe meye -
FbmHeskeÌìjuee þej ceejC³ee®³ee DeejesHeeJe©ve JeerjYetve#eueJeeoer DeeefCe cegUele®e J³eJemee³eeves [e@keÌìj Demeuesu³ee ¬eÀebeflekeÀejkeÀe uee HeÀeMeer®eer efMe# ee
megveeJeueer peeles.' HeÀeMeer®eer efMe#ee HetCe& nesF&He³e¥le l³eeuee jepecenWêer pesueceO³es þsJeues peeles. jepecenWêer
pesue cnCepes SkeÀ ÒekeÀej®eer onMele Deens. jepecenWêer pesue®ee pesuej iuee[ meensye Demee mewleeve Deensmunotes.in

Page 20

20keÀer, l³eeuee Heenlee ®e DeÆue iegvnsieej ®eUe®eUe keÀeHeleele. `Iejele SKeeoe veeie efveIeeJee, DeeHeu³ee
neleele keÀener®e Meñe vemeeJeb DeeefCe veeieeves HeÀ[eb keÀe{tve DeeHeu³ee [eske̳e eJej vesce OejeJee DeMee
He×leer®eer J³eJemLee ³ee iuee[ceO³es efometve ³esles. iuee[®e e Òe®eb[ ojeje Deens, cee$e JeerjYetDeefpeyeele Ieeyejle veener. oie[emeejKes keÀeUerpe Demeuesuee J³ekeÌleer Hejbleg DeeHeu³ee Jele&veeletve
JeerjYetyesOe[keÀ íeleerJej DeeefCe Je=ÊeerJej DeJeuebyetve Deens. meceevelesves JeeieC³ee®eer DeHes#ee þsJeCeeje JeerjYetHeìveeF&keÀ DeeefCe meJe& efve³ece Hee³eoUer leg[JeCeeje efcemìj iuee[ ³eeb®ee mebIeìeskeÀe®ee neslees. e fcemìj iuee[ ³ee keÀeobyejerceO³es pees Jeeielees, lees l³ee®³ee Dee³eg<³eeleerue l³eeuee p³ee
ogKesjer peKecee Peeu³eecegUs l³eebvee efJemejC³eemeeþer lees Demes Jeeielees. l³ee®³ee Dee³eg<³eeleerue
vee@mìsefupe³ee l³ee®ee efHe®íe HegjJelees.
ojjespe SK eeÐee kewÀÐee®³ee DebieeJej®eer keÀele[er meesueHe³e¥le ueeLeeyegkeÌke̳eebveer ceej osCeeje
iuee[ DeeHeu³ee efìefHeÀveuee nele ueeJele vemes. cee$e ve#eueJeeÐ eeb®³ee YetefcekesÀcegUs l³eeuee DeeHeu³ee
Deepetyeepet®³ee DeeefLe&keÀ , jepekeÀer³e, meeceeefpek eÀ DeeefCe YeeJeefvekeÀ JemlegefmLeleer®ee ³eesi³e lees HeefjCeece
neslees. pesuej iuee[ DeeefCe JeerjYetyeepet ®eermejMeer nesles.
efcemìj iuee[ DeeefCe JeerjYetefJe®eej DeeefCe JeeieCetkeÀ lemes®e ke=Àleermeeþer les SkeÀceskeÀeb®³ee efJejesOeele GYe sDemeleele. ³ee keÀeobyejerceO³es
De®eevekeÀ HeefjefmLeleer DeMeer nesles keÀer meJe&MeeqkeÌleceeve DeeefCe meJe& Mek eÌleer l³ee®³ee neleele Demetvener lees
nleyeue neslees DeeefCe JeerjYetefJevebleer keÀjlees. efmLeleer DeMeer Demeles keÀer iuee[®eer uee[keÀer ueskeÀ pesefveHeÀj De eHeu³ee yeeUbleHeCeemeeþer
Yeejleele, DeeHeu³ee Jeef[ueebkeÀ[s cnCepes®e jepecenWêer pesueceO³es ³esles. efle®es efoJeme Yejle Deeuesues
Demeleele. p³ee keÀeUele leer yeeUble nesCeej Demeles l³eeJesUer meieUîee megefJeOeebveer meppe Demeuesuee pesue
SkeÀoc e ÒeefleketÀue neslees. ³ee keÀeUele ¬etÀjkeÀcee& Demeuesuee efHelee DeeHeu³ee cegueermeeþer efkeÀleer J³eekegÀU
neslees ³ee®eer peeCeerJe Jee®ekeÀebvee nesles. ³ee keÀeueeJeOeerceO³es JeerjYet³esles. ³esl³ee ® eej-Hee®e leemee®³ee JesUele JeerjYetDemeuesuee JeerjYetkeÀeueeJeOeerle lees pesveer®es GÊece yeeUbleHeC e keÀjlees. efleuee DeeefCe efle®³ee yeeUeuee megKeªHe mees[Jelees.
HeÀeMeer peeC³ee Deieesoj ve#eueJeeoer JeerjYetDeeefCe efle®³ee yeeUe®eer megKeªHe megìkeÀe keÀjlees.
keÀueeìCeer leb$e :
uesKekeÀ Deefveue yeJex ³eebveer ³ee keÀeobyejerceO³es keÀueeìCeer leb$ee®ee JeeHej keÀªve keÀeobyejerceO³es
DeeCeKeer jbie Yejuesuee Deens. pes veer ®es J³eJeefmLele Dee@HejsMeve keÀªve JeerjYetLees[e®e keÀeueeJeOeer efMeuu ekeÀ Demelees cnCetve l³eeuee IeeF&ie[ye[erves HeÀeMeer®³ee keÀesþ[erkeÀ[ sI e s T v e
pee³e®eer le³eejer megª nesles. Deelee JeerjYetDemeleevee®e keÀener keÀUe³e®³ee Deieesoj®e efcemìj iuee[ DeeHeu ³ee meefJe&me jerJneBueJej ceOetve JeerjYetHeìveeF&keÀ ®³ee íeleerJej ieesUîee Pee[tve l³eeuee þej ceejlees. MesJeìer meensyeeb®³ee neleele l³eeves kesÀuesu³ee
iegvnîeecegUs yes[îee He[leele. cee$e ³ee®ee iuee[®ee ceveeJej keÀener HeefjCeece nesle veen er. lees Meeble
efveefJe&keÀej jeefnu³eeves l³ee®³ee cevee®ee ceer®e jenlees. DeKesjerme DeeHeCe ieesUer íeleerJej keÀe ceejueer nsmunotes.in

Page 21

21p³ee JesUsme iuee[ JeerjYetoesvn er nele oeyetve Oejle JeerjYet`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ' Demes cnCetve ner keÀeobyejer mebHeles. DeMeer ÒekeÀej®eer keÀueeìCeer osTve uesKekeÀeves
keÀeobyejer DeefOekeÀ Deûesmej, DeefOekeÀ ÒeJeener lemes®e Òes#ekeÀe bvee De®ebefyele keÀªve ìekeÀCeejer Deens.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ' ³ee keÀeobyejer® ³ee keÀLeevekeÀeceO³es Flej Hee$esner Deeuesueer Deensle.
iuee[®eer Helveer ceeje /c e e f j ³ e c e ³ee keÀeobyejerle Òel³e#e kegÀþsner veener, cee$e DeeþJeCeeR®³ee ªHeeves leer
keÀeobyejerceO³es vesnceer®e Demeu³ee®ee Yeeme neslees. ceefj³ece meejKeer®e ngyesntye efomeCeejer efle®eer cegueieer
pesefveHeÀj, ve#eueJeeo er®eer yee³ekeÀes Gcee peer MebYej les oer[Mes cewueeJe©ve Yej GvneUîeele DeveJeeCeer
Hee³eebveer Deeuesueer Deens. efle®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer o³eveer³e Deens. lejermeg×e vee³ekeÀeuee (DeeHeu³ee
Heleeruee) Gceso osC³eemeeþer efleLeHe³e¥le Deeuesueer Deens. JeWOe Ue pecee oej l³ee®³ee pesueceOeerue JesieJesieUs
efJeYeeie, lesLeerue keÀce&®eejer, meWì^er, iuee[®³ee yebieu³eeJejerue ceeCemeb ³ee meJee¥vee uesKekeÀeves
keÀLeevekeÀe®³ee met$eele yeebOetve Iesleues Deens. ` LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ' ner keÀeobyejer uesKekeÀeves HetJe&mce=leer
efveJesoveeves cnCepes®e HeÌue@Meye@ keÀ leb$eeves efueefnuesueer Deens.
iuee[®³ee DeJeleerYeesJeleer ceefj³ece®³ee GHe&À ce eje®³ee DeeþJeCeer melele peei³ee jenleele. ceeje
ner JebMeeves p³et Demeu³eeves efnìuej®³ee p³et ÜsueeskeÀ ns Del³eble JeeF&ì ueeskeÀ Deens. l³eeb®³eecegUs DeeHeu³ee osMee®eer Meeve peeles. cnCetve l³eeves 60
ueeK e Hes#ee peemle ueeskeÀebvee ie@ me®eWyej yeveJetve SkeÀe JesUsme 5 les 10 npeej ueeskeÀebvee `[erìWMeve meWìj '
yeveJetve l³eele keÀeWyetv e ceejues. SkeÀe efoJemeele 5 npeej ueeskeÀebvee peeUC³ee®eer #ecelee l³eeves efJekeÀefmele
kesÀueer. peeUC³eemeeþer mebHeÊeer Jee³ee peeles cnCetve l³eeves SkeÀe efoJemeele 10 npeej ueeskeÀebvee ³eb$ee®³ee
meene³³eeves Ke·s keÀªve l³eele DeOex cesuesues u eeskeÀ, DeOex efpeJeble iee[ues. DeeHeu³ee ueeskeÀebvee efnìuej ves
DeeHeu³ee iesmìeHees ³eebvee Demee DeeosMe efouee neslee keÀer, `pees p³et efomesue l³eeuee nJee lemee þej ceeje '
(meboYe& iegieue) ceefj³ece®³ee meboYee&le DeeHeu³ee osMee®³ee meJexmeJee& Demeuesu³ee efnìuej®³ee DeeosMee®es
lebleesleble Heeueve keÀjCeeN³ee iesmìeHees ³eebveer efleuee Del³eble ¬etÀjHeCes þej ceejues. DeeHeu³ee Òes³emeeruee
DeeHeu³ee meceesj®e iesmìeHees kesÀmeeuee Oe©ve HeÀjHeÀìle vesle Deensle, efle®es kesÀme lees[le Deens le.
keÀesCel³eener He×leerves ÒeeflekeÀej keÀ© ve MekeÀCeeje iuee[ l³ee ueeskeÀemeceesj uee®eej neslees, efleuee mees[tve
osC³eemeeþer l³eeb®³ee Hee³ee He[lees. cee$e ³eeJej ceeje KeJeUtve Gþles DeeefCe iuee[®³ee cegmkeÀìele
ueieeJetve yeeCesoej Je keÀjeje rHeCes cnCeles, ’Heg©ueesUCe keÀe Ieslees Deensme? “(He=. 18)
³ee keÀeobyejerleerue Ieìvee, Òemebie DeeefCe Hee$es DeeHeeHeueer cnCeCes ÒekeÀì keÀjC³eemeeþer ³ee
keÀeobyejerceO³es ³esleele. keÀe obyejerleerue Hee$e DeefleMe³e íesìîee keÀeceemeeþer pejer Deeueer lejer Jee®ekeÀeb®³ee
ceveeJej SkeÀ Iej keÀjleele.
meejebMe :
efcemìj iuee[ efJe©× ¬eÀebeflekeÀejer DeeefCe mebIeDeens. oesve ef Je©× ìeskeÀeb®³ee mebIekeÀeobyejerletve uesKekeÀeves oeKeJetve efoues Deens. ³ee oesIeeb®³ee mebIemJeeefYeceeveer DeeefCe mJeleb$ e efJe®eej Mewueer®³ee efñe³eeb®³ee peieC³eecegUs ³ee keÀeobyejeruee DeefOekeÀ
YeejomleHeCee Deeuee Deens. keÀeobyejer ³ee Hee$eebcegUs DeefOekeÀ ÒeYeeJeer Peeu³ee®eer efomeles.munotes.in

Page 22

222.6`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' keÀeobyejerleerue Hee$eef®e$eCe
³ee keÀeobyej erleerue ÒecegKe Hee$es / J³eeqkeÌlejsKee / ñeer DeeefCe Heg©`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ' ³ee keÀeobyejerceO³es DeefleMe³e keÀceer DeeefCe ceespekeÀer Hee$e sDeens le.
Kejslej ³ee keÀeobyejerceO³es oesve®e cegK³e Hee$e sDeensle. ³ee Hee$eebve e DeefOekeÀ GþeJeoej keÀjC³eemeeþer
uesKekeÀeves Flej Hee$eeb®eer efveefce&leer kesÀueer Deens. ³ee Òel³eskeÀ Hee$ee®eer peieC³ee®eer mJele:®eer SkeÀ Mewueer
Deens. DeeìesHeMeerj DeeefCe HeefjHetCe& uesKeveecegUs ner Hee$es ³ee k eÀeobyejerle DeefOekeÀ jbie Yeª ve ³ee
keÀeobyejer®eer HeefjHetCe&lee keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. keÀeobyejerleerue ³ee keÀeieoer Hee$eebvee efJeefJeOe veeJeeves
DeesUKeues peeles pemes Hee$e ,J³eeqkeÌlejsKee, ñeer DeeefCe Heg©³ee keÀeobyejerceO³es ue#ee le jenCeejer Hee$e efkebÀJee ue#eJesOeer Hee$es Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1) JeerjYet2) efcemìj iuee[ : jepecenWêer pesue®ee pesuej DeeefCe keÀeobyejerleerue ceO³eJeleea J³ee qkeÌlejsKee
3) efcemìj iuee[ ³ee®eer Helveer : ceefj³ece GHe&À ceeje
4) JeerjYet5) iuee[®eer megboj cegueieer : pesefveHeÀj / pesveer
6) JesbOeUe peceeoej
1) JeerjYetJeerjYetkeÀeobyejer®ee vee³ekeÀ Deens. jepecenWêer pesueceO³es Deeu³eeveblej l³eeuee kewÀoer vebyej 842 Demee efyeuuee
efceUlees. ne ve#eueJeeoer me[HeeleU yeebO³ee®ee Demetve Je³e JeefMe#esmeeþer jepecenWêer pesueceO³es Deeuesuee Deens. lees pejer ve#eueJeeoer Demeuee lejer J³eJemee³eeves
[e@keÌìj, GÊece mepe&ve Deens. SkeÀe DeeefoJeemeer Yeeieeleerue ®eewkeÀer yee@cye®³ee me ene³³eeves G[JeCes, l³eele
meele Hees ueerme keÀce&®eejer DeeefCe SkeÀ Heesueerme meye FbvmHeskeÌìj ³eeuee ceejC³ee®³ee DeHejeOeeyeÎue keÀesìe&ves
l³eeuee HeÀeMeer®eer efMe#ee þesþeJeueer Deens. HeÀeMeer®³ee DebceueyepeeJeCeerHe³e¥le lees jepecenWêer pesueceO³es
jenCeej Deens. JeerjYetJeerjYetDeelceefJeMJeeme Òe®eb[ Deens. lees keÀesCel³ee®e iees<ìeruee Ieeyejle veener. lees Del ³eble efve[j Deens cnCetve
lej keÀesCeleerner mee#e vemeleevee mJele:ntve ne Heesueerme ®eewkeÀerle peeTve, DeeHeCe mJele: kesÀuesues ke=Àl³e
meebielees. JeerjYetp³ee keÀeceeuee PeesketÀve Iesleues l³ee®³eeMeer SkeÀefve<þlee ne ³eeb®ee mJeYeeJe Deens. JeerjYetkeÀeobyejerle KetHe keÀener Ie[tve peeles. jepecenWêer pesue®ee pesuej efcemìj iuee[ceO³es nesCeeN³ee
HeefjJele&veeuee ve#eueJeeoer JeerjYetJeeìle Demeles. leMeer keÀOeer mebOeer Deeueer veJnleer DeeefCe leer mebOeer Jeerj YetefceUles. JeerjYetl³ee®eer o={Þe×e Deens. JeerjYet¬eÀebeflekeÀejkeÀ þjlees. ³ee pesueceO³es ve#eueJeeoer yebefomle Demeuee lejer lees HetCe&HeCes mJeleb$ eD e e n s .
JeerjYet

Page 23

23GHeYeesie Ieslees. ³eecegUs iuee[uee DeeHeCe pesueceO³es efMe#ee Yeesiele Demeu³eemeejKes Jeeìles. JeerjYetHeìveeF&keÀ ne ef omee³euee meeceev³e cee$e Oew³e& DeeefCe DeelceefJeMJeeme l³ee®³eeceO³es lemee Demeeceev³e Deens.
³ee pesueceO³es efcemìj iuee[ue em e J e e ¥ meceesj `let' SkesÀjer GuuesKe keÀjlees. l³eecegUsner leesDemJemLe neslees.
JeerjYetHeefjHekeÌJelee Deens, pesueceOeerue meJe& kewÀoer Lees[îee®e keÀeUeceO³es JeerjYetl³eecegUs l³ee®³ee DeeJeepeeves leg©bieeuee neojs yemeleele. ve#eueJeeoer Je erjYetpeerJeeJej Goej nesTve pesueceO³es Deeuesuee Deens. l³eeuee cejCee®eer Yeerleer veener. HeÀeMeer®eer efMe#ee
nesTvener leerve ceefnv³eele l³ee®es Jepe ve®eej HeeQ[eveer Jee{ues Deens. lees keÀOeer®e ce=l³et®eer HeJee& keÀjl e
veener. leg©bieeleerue Flej Jeefj<þ pesuejyejesyej lees ieHHee ceejle Demelees. ne le©Ce ve#eueJeeoer DeeefCe
¬eÀebleer keÀjle Demeu³eeves ³ee keÀeobyejer®ee vee³ekeÀ þjlees. JeerjYetceekeÌme& ,uesefueve DeeefCe ceeDees ³eeb®³ee efJe®eejmejCeerJej l³eeb®eer Òe®eb[ Þe×e Deens. DeelceefJeMJeeme D eens.
l³eeuee Deme Jeeìleb keÀer, SkeÀ vee SkeÀ efoJeme DeeHeu³ee efJe®eeje®es jep³e mebHetCe& peieele ³esF&ue.
JeerjYetmeeefnl³eeyeÎue l³eeuee DeefYe©®eer Jeeìles. lees meeceeefpekeÀ ¬eÀebleer®³ee keÀefJelee Jee®elees. cee³ekeÀesJemkeÀer ne
l³ee®ee DeeJe[er®ee keÀJeer Deens. l³ee®³ee G®®e efJe®eejecegUs l³ee®³eele JesieUsHeCe epeeCeJel ees.
HeefjCeecekeÀejkeÀ yeesueCes, efJe®eejHetJe&keÀ yeesueCes, ke=ÀefleMeerue mJeYeeJe DeeefCe ñeeroeef#eC³e l³ee®³ee
jesceejesceele efYeveuesues Deens. p³eeJesUer pesveer DeeefCe l³ee®eer pesueceO³es Yesì nesles lesJne l³eeuee pesveerves
DeeHeCe efueefnuesu³ ee keÀefJelee oeKeJeles. pesveer®³ee keÀefJelee DeefleMe³e ceesnkeÀ, efveUmej keÀeieoeJej meWì
efMebHe[uesuee, jsKeerJe JeUCeoej De#ejele KetHe keÀefJelee efueefnu³ee nesl³ee. ³ee keÀefJelee ®ebê, leeN³eeb®³ee,
HegÀuee -HeÀUeb®³ee, efPepetve efPepetve iegUi egUerle nesTve Decej jeefnuesu³ee Òescee®³ee DeeefCe Fl³eeoer keÀefJelee
nesl³ee. (He=. 56)
JeerjYetkeÀefJelee keÀesCeleer Deens? leer keÀMeer Deens e fkebÀJee keÀefJelee keÀMeer DemeeJeer ³ee meboYee&le pesveeryejesyej
ceveceeskeÀUer ®e®ee& keÀjlees .ner ®e®ee& pesveeruee DeeJe[les. JeerjYetpesveeruee DeeJe[les. l³eeyeÎue l³eeuee leer meebieles meg×e. l³eeuee leer DeeJe[u³ee®e lees ÒeeceeefCekeÀHeCes
meebielees. ³eeletve l³ee®ee ñeer ³eeyeÎue®ee DeeojYeeJe metef®ele neslees. keÀce&keÀeb[, Leesleeb[, Oeeefce&keÀ
HegmlekeÀeb®es Jee®eve, ceb$e Heeþeblej ³ee iees<ìer l³eeuee nem³eemHeo Jeeìleele. ³eeJej lees ìerkeÀ e keÀjlees.
JeerjYetmebIeDeeHeu³ee YeeJ eveeleesJ³ekeÌle keÀjlees. ceeCegmekeÀer®e er Gb®eer melele Jee{le jneJeer, ceeCegmekeÀer peHeueer peeJeer
Demes l³eeuee Jeeìles. ve#eueJeeoer ®eUJeUeruee DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee vee³ekeÀlJee®³ee meJe& iees<ìer
OeerjesoeÊeHeCee DeeefCe keÀe³e&keÀlee& l³ee ®³eeceO³es þemetve Yejuesuee Deens.
³ee keÀeobyejerceO³es SkeÀ iees<ì KeìkeÀles DeeefCe leer cnCepes ³ee keÀeobyejerle ve#eueJeeoer
®eUJeUer®es ef®e$eCe veener lej ®eUJeUer®eer efJe®eejOeeje keWÀêJeleea Deens. SkeÀ megefMeef#ele efMekeÀuesuee DeeefCe
J³eJemee³eeves [e@keÌìj Demeuesuee JeerjYetef®e$eCe ner keÀeobyejer ceeb[le veener. ogmejs Demes keÀer ,efcemìj iuee[ ne Oee[meer Demetve lees DeBiuees
Fbef[³eve Deens. l³ee®es cejeþerle erue mebYee

Page 24

24cees[kesÀ cejeþer pej yeesueuee Demelee lej keÀeobyejerves DeefOekeÀ Gb®eer ieeþueer Demeleer DeeefCe mel³elee
DeefOekeÀ Jeeìueer Demeleer.
JeerjYetJeerjYetKees[tve keÀe{le veener efkebÀJee Hejle Iesle veener. efcemìj iuee[ efkeÀleerlejer ceeies ueeieues lejer o³es®³ee
Depee&Jej mener keÀjle veener. ³eemeeþ er Òe®eb[ ceejner Keelees HeCe Meyo yeouele veener. JeerjYetmejkeÀejkeÀ[s o³es®eer YeerkeÀ ceeiele veener. cee$e DeeHeueer J esieUer®e YetefcekeÀe lees ceeb[ lees. cegUele lees
ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejeb®ee Deens. DeeHeu³ee ce=l³egHe$eele ner efJe®eejOe eje lees ceeb[lees. GoenjCeeLe& `ceer
keÀc³egefvemì Deens DeeefCe keÀc³egefvemì leÊJeeÒeceeCes HeÀkeÌle Þeceeletve®e mebHeÊeer efvecee&Ce nesles, ³eeJej ceePee
efJeMJeeme Deens. cnCetve®e Þece keÀjC³ee®es meeOeve pes Mejerj Deens les ner ceeCemee®³ee mebHe Êeer®ee Yeeie Deens
Demes lees ceevelees. ner MejerjmebHeoe ceeCemee®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ mebHeÊeer Deens. ³ee mebHeÊeer®ee Jeejmee DeeHeu³ee
Jeejmeoejebvee osCes ne legce®ee keÀe³eÐeeÒeceeCes Òel³eskeÀ veeieefjkeÀe®ee DeefOekeÀej Deens ³e ekeÀ[s ceer legce® es
ue#e JesOet Fef®ílees DeeefCe lesJe{e®e DeefOekeÀej legcner ceuee ÐeeJee DeMeer ceer ceeieCeer keÀjlees.....'
Òel³e#eHeCes ce=l³egHe$e meeoj keÀjleevee lees Demes cnCelees keÀer, DeeHeu³ee ce=l³egveblej l³ee®³ee
Mejerjeleerue jkeÌle, [esUs, Ûo³e, efke À[veer Deeoer DeJe³eJe meboYee&leerue kesÀuesues efJeJes®eve HeÀej®e ceewefuekeÀ
Deens. JeerjYetMejerj efvekeÀe ceer keÀª ve³es. ceer efpeJeble Demeleevee®e JewÐekeÀer³e meuueeieej ³eeb®³ee meuu³eeÒeceeCes ceeP³ee
Mejerj eletve peemleerle peemle jkeÌle keÀe{tve I³eeJes Je veblej [esUs keÀe{tve I³eeJesle Je Òel³eskeÀ DeJe³eJe
keÀe{tve I³eeJee. ceeP³ee efpeJeble Mejer jeletve DeJe³eJe keÀe{uee Demeleevee®e keÀece er ³esT MekesÀue. ceeP³ee
Mejerjeletve keÀe{uesuee keÀesCeleener DeJe³eJe DeLeJee jkeÌle meÊeeOeeN³eebvee, pegueceer DeefOekeÀeN³eebvee efkebÀJee
He#eHeele keÀjCeeN³eebvee ve osC³ee®esner lees yepeeJelees. ³eeletve l³ee®eer DeeHeu³ee ueeskeÀebefJeDeeefCe efve<þe efometve ³esles. DeeHeu³ee Mejerjeleerue Òel³eskeÀ iees<ìer®ee DeeHeu³ee Me$etuee keÀesCel³eener
ÒekeÀej®ee GHe³eesie keÀjlee Deeuee veener Heeefnpes ³ee®eer o#elee Ieslees.
DeeHeCe keÀe³e keÀjlees Deenesle ns l³eeuee HetCe& cee nerle Deens. cnCetve®e lees Demes cnCelees keÀer,
`legce®es mejkeÀej ceeP³ee F®ís®ee DeeefCe ceeieCeer®ee ieebYeer³ee&ves efJe®eej keÀjsue DeeefCe ceuee HeÀemeeJej
ìebietve Je Heesmìceeì&ce keÀªve ceeP³ee Mejerj mebHeÊeer®ee veeMe ve keÀjlee leer ceuee cee P³ee osMeyeebOeJeeb®³ee
GHe³eesieemeeþer DeeCetve oslee ³esF&ue ³ee®eer ceer DeHes#ee keÀjlees'. Kejblej ns DeeefCe DeMee ÒekeÀej®es ce=l³egHe$e
keÀesCelesner mejkeÀej cebpetj keÀjCeej veener. JeerjYetDemJemLe keÀªve veceJeles. (He=. 28 DeeefCe 29)
JeerjYetce=l³egHe$eeletve keÀeJ³e le³eej nesles. DeeHeu³ee ce=l³egveblejner DeeHeu³ee Mejerje®es DeJe³ eJe ueeskeÀeb®³ee GHe³eesieer
He[eJes. ner l³ee®eer F®íe Deens. l ees efm$e³eeb®ee Deeoj keÀjlees, Me$etbvee me ene³³e keÀjlees. l³ee®es
meieUîeebMeer efce$elJee®es veeles Deens. l³eeb®³ee Dee®eej efJe®eejeletve ceveeceOeerue ceeCegmekeÀer®es DeeefCe
DeeHegu ekeÀer®es oMe&ve nesles. l³ee®es JeeieCes ¬eÀebeflekeÀejkeÀe®es Deens, ¢<ìer mebleeb®eer Deens lej ke=Àleer peiee®³ee
keÀu³eeCeemeeþer osn keÀeceer ³eeJee ³ee ÒekeÀej®eer Deens.munotes.in

Page 25

25Me$etbveer leejerHeÀ keÀjeJeer Demes meenme, mJeeefYeceeve DeeefCe mJeerkeÀ ejuesu³ee keÀeceeMeer Fceeve ner
JeerjYetefcemìj iuee[ ³eebveer DeeHeu³ee ueskeÀer®³ee (pesefveHeÀj) yeeUbleHeCee®eer megmeppe mees³e keÀªve
þsJeueer nesleer. cee$e Òe®eb[ HeeTme meJe&$e Hetjpev³e Heefjef mLeleer Jeefvemeiee&®³ee Dee¬eÀeU -efJe¬eÀeU ªHeeves
meJe& ³eb$eCee þHHe nesleele. l³eele jefJeJeej Demeu³eeves DeeefCe Deej.Sce.Dees. megÆerJej iesu³eeves iuee[®es
meJe& cevemegyes vesmleveeyetle nesleele. pes veeruee ÒemeJeJesovee megª Peeu³ee. oeF& Deeef Ce veme& ³eebveer Òe³elveeb®eer
efMekeÀmle kesÀueer cee$e ³eMe Deeues veener. HeefjefmLeleer neleeyeensj ies ueer. Deelee pesveeruee ce=l³et efMeJee³e efleuee
keÀesCeer mees[Jet MekeÀCeej veener. SkeÀe yeepetuee pesveer®eer DeJeIe[uesueer efmLeleer DeeefCe o gmeN³ee yeepetuee 4
les 5 leemeele JeerjYetveme&®³ee meebieC³eeJe ªve meJe& efve³ece Oeey³eeJej yemeJetve efcemìj iuee[ JeerjYetkeÀesþ[erletve keÀe{tve pesv eeruee l³ee®³ee leey³eele Ðee³e®es þjJelees. kewÀoer DeeefCe HeÀemeeJej peeCeeje
JeerjYetl³ee®es Oeeefj<ìîe ,efnccele DeeefCe mJele:Jej efJeMJe eme Demeu³eeves, pesveer®es Dee @HejsMeve keÀªve efleuee
ce=l³et ®³ee oe{sletve mees[Jetve efle®³ee yeeUemen megKe©He megìkeÀe keÀjlees. ner iees<ì Yeu³eeYeu³eeb®eer Ûo³e
nsueeJetve mees[les. ner iees<ì JeerjYetkeÀeobyejer®³ee MesJeìer MesJeìer iuee[ceOeerue ceeCegmekeÀer peeie=le nesTve lees JeerjYetcee$e ìeUt MekeÀ leveener. cee$e l³eeuee Jeerje®es cejCe osl ees. l³ee®³ee íeleerJej iuee[ DeeHeu³ee meefJ n&me
efjJne @uJnjc eOetve oesve ieesUîee Pee[tve HeÀeMeer®ee oesj mJele:®³ee ieUîeele De[ketÀve Ieslees. DeeHeu³ee
uee[ke̳ee cegueeruee efouesues Je®eve Heej Hee[lees. DeeHeu³eeuee Jeerj cejCe efou³eeves ve#eueJeeoer Deevebo er
neslees DeeefCe ` LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ 'D emes Meyo JeerjYetkeÀeobyejer mebHeles.
³ee keÀeobyejerceO³es Je erjYetDeeefCe ue{Je³³es ¬eÀebleerkeÀeje uee ueeYeCeejs DeveHesef#e le, íeleerJej ieesUîee Pesuetve Jeerje®es cejCe ³esles.
keÀeobyejerleerue iuee[®³ee l³ee®³ee ceveeleerue ®eeueuesuee mebIeJeerjYet2) efcemìj iuee[ :
efcemìj iuee[ ne DeBiuees Fbef[³eve Deens. lees ¬eÀew³ee&®ee ÒeleerkeÀ Deens. ner efJekeÀemeer
(keÀeobyejerleerue keÀener Hee$eebceOeerue yeoue Ie[tve ³esle Demelees. l³eebvee efJekeÀemeer Hee$e Demes cnCeleele.
keÀeobyejer®³ee meg©JeeleerHee metve MesJeìHe³e¥le Demes Hee$e melele DeeHeu³eeceO³es peeveJesue SJe{e yeoue
oeKeJele Demeles) DeMeer J³eeqkeÌlejsKee Deens.
lemeb Heene³euee iesu³eeme efcemìj iuee[ ne ³ee keÀeobyejer®ee vee³ekeÀ veener. cee$e efcemìj iuee[
Heemetve ner keÀeobyejer me g© nesles DeeefCe mebHeles osKeerue. iuee[cegUs®e ` LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ' ner keÀeobyejer
iuee[®³ee DeJeleerYeesJeleer efHeÀjle Demeleevee efomeles. iuee[®³ee veeJeeJe©ve®e ³ee keÀeobyejer®³ee MeermeeLe&keÀlee Heìles.munotes.in

Page 26

26ojeN³ee®es ogmejb ve eJe efcemìj iuee[. efcemìj iuee[ ne jepecenWêer pesue®ee cegK³e pesuej
neslee. De l³eble keÀþesj, keÀj[e, HeeJeiewjs lees vescekeÀer peeCele veener HeCe DeeosMee®es lebleesleble Heeu eve keÀjCes, ns l³ee®³ee jkeÌleele Deens .
ceeCemeeuee HeÀemeeJej osleevee l³eeuee cepee Jeeìles. FlejebJej ojeje efvecee&Ce kesÀu³eeves DeeHeu³eeuee kewÀoer
Ieeyejleele Demee l³ee®ee mecepe Deens. l³ee®³ee onMeleerKeeueer meJe&peCe JeeJejleele. Dee Heuee oj eje
kegÀCeer®e yebo keÀª MekeÀle veener ³eecegUs l³ee®³eeceO³es SkeÀ veJeerve®e cemleer efvecee&Ce Peeueer Deens. ner cemleer
DeefOekeÀeje®eer, ner cemleer yeUe®eer DeeefCe peguecee®eerner Deens.
iuee[ Demee ¬etÀjkeÀcee& nesC³eeceeies l³ee®³ee Dee³eg<³e eleerue keÀener DeIeefìle Ieìvee keÀejCeerYetle
Demeleevee efomeleele. p³ee keÀeUele iuee[ pece&veerceO³es DeeHeu³ee Helveer meesyele jenle neslee, l³eeJesUer
pece&ve osMeele efnìuej®eer leeveeMeener ®eeuet nesleer. p³et ueeskeÀebvee ve<ì keÀjCes l³eeves þ jJeues nesles.
efnìuejves DeeefCe l³ee®³ee veePeerJeeoeves ueeskeÀeb®ee pees Deceevegveener. ceefj³ece®³ee kesÀmeeuee Oe©ve Del³eble ¬etÀjHeCes vesleevee iesmìeHees efomeleele. ceefj³ece®³ee efPebp³ee
GHeìle, HeÀj Heìle vesleevee iuee[ l³eeb®ee ÒeeflekeÀej keÀ ªMekeÀle veener. lees HeÀkeÌle efnìuej®³ee
iesmìesHees®³ee Hee³ee He[tve ie³eeJe³ee keÀjlees. l³ee®eer mJeeefYeceeveer Helveer kegÀCeeHeg{sner MejCeeiele erve
HelkeÀjlee efve#etve meebieles keÀer kegÀCeeHeg{s MejCe pee³e®es veener. lees ³eeJesUer Ûo³eMetv³e Peeu³ee®es keÀeobyejerle
keÀUles. cnCetve ceeje iuee[uee GÎsMetve cnCeles keÀer, ’Heg©Del³ee®eeN³ee ®³ee Heg{s ueesUCe keÀe Ieslees Deensme?“ (He=. 18, 6 Jeer DeeJe= Êeer 2017) mJe eefYeceeveer ñeer
Deme¿e nesTve l³ee®³ee cegmkeÀìele osles. ³ee Ye³ebkeÀj Ieìvesves iuee[uee Òe®eb[ neoje yemelees. l³ee®ee
ceeCegmekeÀerJejerue, ®eebiegueHeCeeJejerue efJeMJeeme G[l ees. l³eeuee Peeuesu³ee peKecee ³ee®ee yeouee lees iejerye,
®eesj, ojes[sKeesj, pesueceO³es Deeuesues pes kewÀoer Deensle l³eebvee Òe®eb[ cee©ve Ieslees. SKeeoe efMekeÀejer
peme bDeeHeue bmeeJepe MeesOele Demelees l³ee He×leerves iuee[ ceeCemeeuee Òe®eb[ ye[Jetve keÀe{C³eekeÀefjlee
meeJepe cnCetve MeesOelees. ³ee®e er onMele keÀeobyejer®³ee HeeveeHeeve ele DeeHeu³eeuee efometve ³esles. GoenjCeeLe&
`meensyeeb®eer HeeJeues [ebyejer jml³eeJej Kee[Kee[ Jeepet ueeieueer leMeer DemJemLe Pee[eJeju³ee HeeKejeb®eer
efkeÀueefyeuener Meeble Peeueer.' (He=. 1) iuee[ meensyeeb®es Deeieceve ner kegÀCee®³eener Gjele Oe[keÀer YejJele s.
onMele DeeefCe ojeN³eeves jepecenWêer pesueceO³es efcemìj iuee[®eer SkeÀneleer meÊee DeeefCe meece´ep³e Deens.
nUtnUt ³ee iuee[ceO³es Ûo³e HeefjJele&ve nesT ueeieles. lees keÀþesj veener ³ee®eer peeCeer Je DeeHeu³eeuee
JeerjYetYesiee Heentve l³eeuee mJele:®es JeeF&ì ef oJeme DeeþJeleele. ve#eueJeeÐee ®³ee yee³ekeÀeskeÀ[s Hewmee vemeu³eeves leer
peJeUHee me DeveJeeCeer Hee³eeves Yej GvneUîeele oer[Mes cewuee®es Deblej Heej keÀªve Deeuesueer Deens.
efoJemeYej leer DeeHeu³ee cegueeuee keÀ[sJej IesTve pesue®³ee yeensj GYeer Demeles. Kejs lej iuee[uee
ve#eueJeeÐee®ee met [ I³ee³e®ee Demelees. ve#eueJeeoe®eer ye e³ekeÀes ve#eueJeeo ermeejKeer®e mJeeefYeceeveer Deens.
leer o³es®ee Depe& veekeÀejles. ve#eueJeeÐee ®³ee yee³ekeÀes®ee keÀCeKejHeCee Heentve iuee[ nJeeueefoue neslees.
DeMeeJesUer Gvne®es ®eìkesÀ yemetve efle®eer keÀjHeuesue erlJe®ee ³ee meboYee&le l³eeuee efle®³ee meeQo³ee&®eer
keÀuHevee ³esles. efle®³eeyeÎue®ee Deeoj YeeJe l³ee®³ee ceveele peeie=le neslees. Gceeuee leesHewmes HeeþJelees .H e C e
leer mJeeefYeceeveer Demeu³eecegUs IesCeej veener ns peeCetve lees DeeHeues veeJe meebiet vekeÀesme DeMeer met®ev eemeebietve
pesueceO³es kewÀÐeebmeeþer Demes Hewmes meg© Peeu³ee®es lees meebielees. l³eeletve l³ee®es Lees[s Ûo³e HeefjJele&ve
Peeu³ee®es ,l³ee®³eele ceeCegmekeÀer peeieer Demeu³ee®es lemes®e l³ee®ee ®eebiegueHeCeener efometve ³eslees.
iuee[ ne SkeÀe yeepetuee ¬etÀjkeÀcee& neslee Demes peeCeJeles. pesueceO³es Deeuesu³ee Òel³eskeÀ kewÀÐee®eer
DeeHeu³ee veeueyebo yegìeKeeueer kewÀÐee®eer HeeJeues yesojkeÀejHeCes leg[JeCeeje Demee Deens .³ e eo j c ³ e e v emunotes.in

Page 27

27l³ee®³ee leeW[er Demes Jeeke̳e Deeues Deens keÀer, (Je erjYetleg[Jetve keÀe{u³eeefMeJee³e ceuee megKeeves PeesHe ³ee³e®eer veener) SkesÀkeÀe HeÀeMeer®³ee kewÀÐeeuee HeÀeMeerJej
®e{leevee SKeeo sOeeefce&keÀ ke=Àl³e kesÀu³ee®es meeefÊJekeÀ lespe iuee[®³ee ®esnN³eeJej Gceìles. SkeÀe yeepetuee
ns ef®e$e Deens lej ogmeN³ee yeepetuee leesnUJee meg×e Deens. cee le=í$e njJeuesu³ee pesefveHeÀjJej lees
ceveeHeemetve Òesce keÀjlees. efHel³ee®es Jeelmeu³e, DeeHeguekeÀer ³ee®ee Jeceveele ceefj³ece DeeefCe efle®³ee ve efJemeju³ee peeCeeN³ee mce=le er³eebvee ³ee keÀeobyejerle KetHe cenÊJee®es mLeeve
Deens. iuee[ pesveerJej ceveeHeemetve Òesce keÀjlees. l³ee®³ee peerJeveele l³eeb®³eeefMeJee³e l³eeuee Demes keÀesCeer
veelesJeeF&keÀ veener, keÀOeer lees Òe®eb[ oeª {esmelees .DeYeê efMeJ³ee oslees DeeefCe l³ee®³ee efÒe³e HelveeryeÎue®eer
ieeCes...
ns efÒe³ee legP³eemeeþer mewleeveeuee ner...
DeeJneve efoues ceer HeCe legP³ee®ecegUs
keÀe F&MJejeueener efJemejuees ceer
Demes cnCelees. DeeHeu³ee SkeÀcesJe uee[ke̳ee ueskeÀer®eer yeeUbleHeCe DeeHeu³ee Iejer JneJes DeMeer l³ee®eer KetHe
F®íe Deens. l³eemeeþer KetHe lees le³eejerner keÀjlees. HeCe p³ee keÀeUe le pesveer®³ee yeeUbleHeCeele De[®eCeer
³esleele, l³ee keÀeUele [e@keÌìj Demeuesu³ ee JeerjYetyeeHee®³ee ceveeleueer GueIeeue DeeHeu³eeuee mHe<ì peeCeJeles. iuee[®³ee ceveeleerue Je[erue ³ee keÀeUele
ÒeYeeJeer þjleele.
uee[keÀer ueskeÀ pesefveHeÀj Iejer ³esC³eeDeieesoj iue e[ JesieUe DeeefCe Deeu³eeveblej JesieUe Jeeìlees.
ueskeÀ Iejer Deeu³eeveblej l³ee®³eeceO³es nUtnUt yeoue Jne³euee ueeieleele. efnbñe JeeIeemeejKee DemeCeeje
iuee[ nUtnUt ceeCemeeceO³es JeeJeje³euee ueeielees. Yeìej KeeC³eeleerue pesuej efMeHee³ee®³ee Ieje r
ceeCegmekeÀer cnCetve ogiee& Hegpesuee peeCes, efMeHee³ee®eer ®eej -Hee®e cegueb l³ee®³ee yebieu³eele KesUt ueeieleele. ne
iuee[ceO³es yeoue Deens. kewÀÐeebvee ®eebieu³ee ÒekeÀej®es pesJeCe osCes ,®eebieues Fñeer®es keÀHe[s, uee@ v[^er®ee
efyeíevee osCes, l³eeb®³eeMeer meewpev³eeves JeeieCes, Yeìej KeeC³eele iees[ pesJeCe keÀjC³eeme meebieCes, ®eebieu³ee
Jemlet JeeHeje, YeekeÀjer peeUt vekeÀe, ns me Je&l³eeb®³eeleerue ceeCegmekeÀer oeKeJetve osles. pesveer megKeªHe Iejer
Hejle Deeu³eeves lees Jes[e nesTve p eelees. JeerjYetkeÀjlees. l³eeuee JeerjcejC e oslees. DeMeeJesUer pesveer®³ee Deeûen l³eeuee DeeþJelees. DeeHeu³ee uee[ke̳ee
ueskeÀermeeþer mJele:®³ee ieUîeeceO³es HeÀeMeer®ee oesj DeLee&le DeHejeOeer yevelees. iuee[®eer ceO³eJeleer &DeeefCe
cenÊJee®eer YetefcekeÀe ,l³eeleerue iegbleeiegbleer®³ee ®íìe jbieJetve efvecee&Ce kesÀueer HeCe ³eecegUs Jee®ekeÀeuee Òe®eb[
Deevebo efceUlees.
3) efcemìj iuee[®eer Helveer ceefj³ece GHe&À ceeje :
`LeBkeÀ ³et ef cemìj iuee[ 'n e rD e l ³ e b l e ÒeJeener Demeuesueer keÀeobyejer Deens. ³ee keÀeobyejerceO³es
peemle Hee$e sveener Hejbleg peer Hee$e sDeensle l ³eeb®eeDel³eble keÀewMeu³eeves JeeHej ³ee keÀeobyejerle efomelees.
iuee[®eer Helveer Òel³e#e ³ee keÀeobyejerceO³es ve ener. leer iuee[®³ee DeeþJeCeerceO³es melele Deens.
efle®³eeyeÎue®e iuee[®³ee ceveeceO³es SkeÀ ÒekeÀej®ee vee@mìsefupe³ee Deens. DeeHeu³ee HetJe&mce=leerceOetve
ìHH³eeìHH³eeves ceeje®es J³eeqkeÌleceÊJe ÒekeÀì nesleevee efomeles.
ceefj³ece Del³eble megbo j keÀeHejemeejKeer ieesjer ieesjer DeeefCe ce=ot mJeYeeJee®eer Deens. leMeer leer
keÀCeKej DeeefCe mJeeefYeceeveer Deens. leer Oecee&ves p³et n esleer. leer pece&ve ceO³es jenle Demeles. pece&veer ceOeeruemunotes.in

Page 28

28SkeÀe MeeUsle leer efMeef#ekeÀe n esleer. ³ee keÀeob yejerceO³es efn ìuej DeeefCe l³ee®ee p³et Üsceejener SkeÀ ogozJeer ñeer Deens. ³ee keÀeobyejerle Del³eble ogo zJeer jerleerves efle®ee ce=l³et neslees.
efnìuej®ee p³et Üs Oe©ve HeÀjHeìle veslee s. l³eeb®eer ¬etÀjlee FlekeÀer Ye³eevekeÀ nesleer keÀer l³eeb®³ee ke=ÀleerHeg{s iuee[ veceles Ieslees.
³ee iesmìeHees meceesj uee®eej neslees. efle®³eemeeþer lees o³es®eer YeerkeÀ ceeielees. DeMeeJesUer ceeje l ee[keÀve
GÃejles ’Heg©Deensme?“ Demes cnCetve leer iuee[®³ee cegmkeÀeìele ueieeJeles. DeMeer yeeCesoej ñeer uesKekeÀe®³ee neletve
ef®eef$ele Peeueer Deens. uesKekeÀeve s ñeer®ee meelel³eeves meboYe& JeeHe©ve Jee®ekeÀeb®³ee ceveeuee nsueeJetve ìekeÀ ues
Deens . ceefj³ece®³ee DeeþJeCeer ,l³eeJesU®³ee Ieìvee iuee[®³ee ceveeJej DeeefCe l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeJej
³ee®ee iebYeerj þmee Gceìuee Deens. ³ee Ye³ebkeÀj IeìvescegUs i uee[uee Òe®eb[ neoje yemeuee Deens.
JeerjYetkeÀOeer®e ceole keÀ© MekeÀCeej veener, ceefj³eceuee legcner ceole keÀ© MekeÀuee veener. Fl³eeoer.“ ³ee
Ieìve s®ee iuee[®³ee ceveeJej HeefjCeece neslees. ve#eueJeeÐeeb®³ee yeeCesoejHeCeeHeg{s l³ee®e He×leerves ve
IeeyejCeeN³ee Je=ÊeerHeg{s iuee[ mleyOe neslees. DeeHeu³ee yee³ekeÀesceOeerue kegÀCeener Heg{s MejCe vepeeCes, ner
yeeCesoejJe=Êeer ve#eueJeeoer DeeefCe l³ee®eer yee³ekeÀes Gcee ³eeb®³eeceO³es l³eeuee efomeles. cnCetve lej JeerjYetHeìveeF&keÀ ³eeme iuee[ Lees[îee meesF& -meJeueleer HegjJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
ceefj³ece ner J³eeqkeÌlejsKee mJeeefYeceeveer DeeefCe leeþ keÀC³ee®eer Deens. Dev³ee³e keÀje³e®ee veener
DeeefCe Dev³ee³e keÀjC³eejeuee MejCe pee³e®es veener. DeMee þece efJe®eejeb®eer Demeu³eecegUs ceje³euee meg×e
le³eej nesles. iuee[®eer DeieeflekeÀlee, uee®eejer efleuee efYe$esHeCee Jeeìlees. DeMeer keÀjejer, mJeeefYeceeveer,
Oee[ meer, yesOe[keÀ ceeje, iuee[ MesJeìHe³e¥le efle®³ee®e DeeþJeCeer keÀe{lees.
4) JeerjYetDeefveue yeJex ³eebveer ³ee keÀeobyejerceO³es ceespeke̳ee®e efñe³eeb®eer JeCe&ves kesÀueer Deensle. l³eeHewkeÀer Gcee
ner SkeÀ mJeeefYeceeveer ñeer . Gcee ner JeerjYetcnCepes®e ceeje®³ee DeeþJeCeer efle®³eecegUs®e Deeu³ee Deensle. keÀoeef®ele Demes cnCeCes JeeJeies þjCeej veener
keÀer, ceeje®³ee DeeþJeCeer leep³ee keÀjC³eemeeþer ³ee ñeer®es J ³eeqkeÌleef®e$e keÀeobyejerceO³es ³esles. Gcee ner
le©Ce le[HeÀoej DeeefCe keÀjejer yeeC³ee®eer ñeer Òeeflecee Deens. keÀeobyejerceO³es uesKekeÀeves oesve les leerve
JesUe®e G cee ³ee Hee$ee®ee Ghe³eesie keÀª ve Iesleuee Deens. leermeg×e mJeeefYeceeveer Deen s. MejCeeieleer
HelkeÀj Cesefleuee ceev³e veener. peguetce keÀjCeeN³eeb®³ee Heg{s velecemlekeÀ nesCes efleuee ceev³e veener.
keÀeobyejerle Gcee®es ef®e$eCe Heg{erueÒeceeCes ³esles. keÀOeerkeÀeUer peer®ee ®esnje DeefleMe³e iees[
DemeeJee DeMeer Heb®eefJe Meer®eer le©Ceer, vepejsle efYepeuesueer og:Ke DeeefCe ®esnN³eeJej Gceìuesueer Goemeervelee
IesTve, keÀ[sJej leev¿ee Heesjeuee meebYeeUle Yej Gvnele DeveJeeveer Hee³eeves ®eeueles ³esles. (He=. 16) Gcee
meJJeeMes les oer[Mes cewueJe©ve Yej GvneUîee efoJeme ele, DeveJeeCeer Hee³eeves DeeHeu³ee cegueeuee IesTve
®eeuele ³esles leer DeeHeu³ee veJeN³eeuee YesìC³eemeeþer. DeeHeu³ee veJeN³ee®ee DeelceefJeMJeeme lej [ieceieuee
veener vee? ³ee®eer DeeþJeCe keÀªve osC³eemeeþer leer Deeuesueer Deens. ³ee Yesìerojc³eeve JeerjYetHeìveeF&keÀ ³eeuee pee[ oesjKeb[eves DeeJe Uues peeles. DeMeeJesUer ner yeeCesoej Gcee DeeHeu³ee keÀjejer
yeeC³eeves Oee[keÀve yeesueles, ’cemeea HesefìMeveJej mener keÀjCeej veener, keÀOeerner veener, peerJe iesuee lejer
njkeÀle veener. pegue c³ee Heg{s ieg[Ies keÀe cnCetve ìekeÀe³e®es?....“ (He=.18) efle®ee efveYe&³eHe Cee,munotes.in

Page 29

29yeeCesoejHeCee, efve[jHeCee ³eecegUs Kejlej efcemìj iuee[ Keeueer keÀesuece[e³e®ee yeekeÀer jenlees. l³eeuee
Òe®eb[ OekeÌkeÀe yemelees. JesU keÀMeer Deens ³ee yeeF&ves Òel³e #eele keÀe³e keÀje³euee Heeefnpes? DeeefCe leer keÀe³e
keÀjles? ³eecegUs lees ®eefkeÀle neslees.
Gcee efcemìj iuee[ ves osT kesÀuesues DeeefLe&keÀ meene³³e veekeÀejles. l³eeb®³ee Helveerves
G®®eejuesu³ee yeeCesoej DeeefCe lespemJeer G®®eejeves iuee[®³ee ceveele DeefOekeÀ DebOeej nesle peelees.
Gcee® ³ee le[HeÀoej mJeYeeJeecegUs iuee[®³ee ceveele Helveer®³ee (ceeje) DeeþJeCeer peeie=le
nesleele. l³eecegUs peKece nUtnUt Yejle ³esCeejer DeeCeKeer kegÀjle[ueer peeles. DeeHeu³ee veesmì@]efupe³eeceO³es
vesnceerÒeceeCes iuee[ DeeCeKeer Deele efMejle peelees.
Gcee ner yeeCesoej ,keÀle&J³eo#e Heleer®eer KejesKej DeOee¥efieveer MeesYeles. Heleeruee l³ee®³ee
F®ísÒeceeCes GÊespeve osC³ee®ee Òe³elve keÀjles. leer ³ee®ee efJe®eejner keÀjle veener keÀer, let iesu³e eveblej
Deece®es keÀe³e nesF&ue? leer mJeeefYeceeveer, mJeeJeuebyeer DeeefCe Òe®eb[ keÀ<ìe®eer le³eejer keÀjC³ee®eer #ecelee
efle®³eele Deens. ñeer Demeueer cnCetve keÀe³e Peeueb Òe®eb[ efnccele DeeefCe peieC³ee®eer Gceso efle®³eele Deens.
SJe{s meJe& nesT ve ner DeeHeuee veJeje HeÀeMeer peeCeej ns ceen erle Demetvener, leer efyeuekegÀue [ieceiele veener.
lej peelee peelee veJeN³eeuee De mes DeeMJeemeve osles keÀer, legcner iesu³eeveblej ner legce®eer ¬eÀebleer DeMeer ®eeuet
jenerue. ³ee cegueeuee ceer Demes J ee{Jesue keÀer, lees legce®³eeHes#ee DeefOekeÀ ceesþe ¬eÀebeflekeÀejkeÀ Peeuee Heeefnpes.
keÀejCe efleuee ceen erle nesles SkeÀe ¬eÀebeflekeÀejkeÀe®³ee jkeÌleeves, l³ee®³ee yeefueoeveeves, DeveskeÀ ¬eÀebeflekeÀejkeÀ
le³eej nesleele. DeeHeCe vekeÌkeÀer®e ³eM emJeer nesT Demee efle®ee þece efJeMJeeme Deens.
5) pesefveHeÀj :
`pesefveHeÀj' ner efcemìj iuee[ DeeefCe ceefj³ece ³eeb®eer SkeÀcesJe cegueieer Deens. efvemeiee&ves YejYe©ve
meeQo³e& efleuee efoues Deens. DeeF&®eer íyeer IesTve®e leer Deeues Deens. SK eeoer Hejer MeesYeeJeer DeMee He×leer®es
efle®es meeQo³e& Deens. ³ee keÀeobyejerleerue pesveer SkeÀ ue#eJesOeer Hee$e Deens. leer mJeleb$e efJe®eejeb®eer SkeÀ cegueieer
Deens. peer ueneveHeCeeHeemetve pece&veceO³es jenles. efle®eer DeeF& p³ee MeeUsle efMee f#ekeÀe nesleer l³ee®e MeeUsle
DeeefCe l³ee MeeUs®³ee nesmìsueceO³es efle®es yeeueHeCe iesues. ³ee®e MeeUsceO³es efle®es efMe#eCe HetCe& Peeues.
iuee[ves DeeHeu³ee cegueeRvee kegÀþu³eener $eeme nesT ve³es ³ee®eer HegjsHegj o#elee Iesleuesueer Deens. efleue e
Del³eble uee[ele l³eeves Jee{Jeuesueer Deens. efleuee DeeF& veener ³ee®eer keÀOeerner l³eebveer peeCeerJe meg×e nesT
efoueer veener.
pesveerves Jeef[ueebvee ve efJe®eejlee DeeHeuee pees[eroej efveJe[uee. l³ee®³ee yejesyej ueive kesÀue b.
keÀener efoJem eebveer, JeyeeUbleHeCeemeeþer DeeHeu³ee Jeef[ueebkeÀ[s Deeuesueer Deens. Kejslej efcemìj iuee[uee DeeHeu³ee cegueerves ceuee
ve efJe®eejlee ueive kesÀueb. l³ee®ee KetHe jeie Deeuee neslee. peJeUHeeme JemebyebOe lees[ues nesles. HeCe Deepe leer mJele:ntve Yeejleele ³esle Demeu³eeves efleuee ceesþîee ceveeves iuee[
ceeHeÀ kesÀues. efle®es meJe& DeHejeOe iuee[ves DeeHeu³ee Heesìele Ieeleuesues Deens. DeeHeCe Deepeesyee nesCeej
³ee®ee l³eeuee meJee&le peemle Deevebo Peeuesuee Deens. cnCetve DeeHeu³ee ueskeÀer®eer meJe& ÒekeÀej®eer mees³e
keÀjC³ee®ee lees Òe³elve keÀjlees.munotes.in

Page 30

30pesveer Del³eble Oee[meer Deens. He$ekeÀeefjlesceO³es keÀen erlejer veJeerve keÀjeJe DeMeer efle®eer ceeskeÀUîee
mJeYeeJee®eer pesCes cnCepes Jeef[ueeb®ee peCet mJe&ie®e. pesveer ner HeejbHeefjkeÀ jesceBefìkeÀ veeef³ekesÀmeejKeer Deens.
leer cegUele nUgJeejlee DeeefCe keÀJeer cevee®eer Deens. ueneveHeCeeHeemetve®e pesveeruee DeeHeu³ee efHel³ee®es Òesce
efceUeuesues veener. efle®es meJe& Heeueve -HeesFbef[³eve Deens. Yeejleer³elJee®es meJe& mebmkeÀej efle®³eeJej Peeuesues Deens. Yeejleeleer ue efnbot ueeskeÀebyeÎue
efleuee yejer®e ceeefnleer Deens. efnbotb®es Oece& DeeefCe osJeUemebyebOeer meg×e efleuee KetHe ceeefnleer Deens. efnbot
leÊJe%eeve DeeefCe efnbot®³ee Oece&ûebLeeb®eer efleuee yejer®e ceeefnleer Deens. efleLeb Hegvepe&vceeJej efJeM Jeeme Deens.
pesveer DeeHeu³ee Jeef[ueebkeÀ[tve JeerjYetGlmeeneves cnCeles, keÀer HeHHee ceuee l³ee ¬eÀebeflekeÀejkeÀuee Yesìe³euee DeeJe[sue. iuee[®³ee HejJeeveieerve
pesveer ve#eueJeeoeu ee Yesìles. ve#eueJeeÐeebvee Heeefnu³eeyejesyej efle®³ee ceveele ³esles keÀer, oesve JeYesìuee Demeleele lej KetHe keÀener JesieUe Demelees. JeerjYetDeeJe[uee Deensme. keÀoeef®ele Heleer cnCetv el e tc e e P e eP e e u e ev e e n e rl e j e r® e e u e s u ec e e $ el e g P ³ e em e e j K e e
cegueiee ceuee nesT os. ceeP³ee Heesìer let pevce Ies. DeMeer l³eeuee efJevebleer keÀjles. ³ee Deieesoj JeerjYetyejesyej efkeÀleerlejer iees<ìer leer yeesueles. SkeÀceskeÀeb®³ee DeeJe[er -efveJe[er efJe®eeju³ee peeleele. leÊJeJesÊee,
jefmekeÀ, keÀueekeÀej, mepe&ve, Yeuee ceeCetme, keÀJeer DeeefCe DeMeer efkeÀleerlejer ªHes pesveeruee JeerjYetefomeleele. mJeleb$³elee, mecelee, meeceeefpekeÀlee, mebIepesveeruee JeerjYetkeÀmee I³eeJee, GÊece keÀefJelee keÀMeer DeesUKeeJeer, ns pesveer p³eeJesUer DeeHeueer keÀefJeles®eer Jener J eerjYetoeKeJeles lesJne ³ee meJee¥®eer ceeefnleer pesveeruee efceUles. DeeHeues ueive Peeues Deens. Demes lees efleuee meebielees.
JeerjYetpesveer DeeHeu³ee Jeef[ueebvee meebieles keÀer, JeerjYetyeesuelee DeeHeu³ee Jeef[ueebkeÀ[tve leer DeMeer Je®eve Iesle keÀer, JeerjYetueìkeÀJeues peeT ve³es . keÀejCe efleuee lees ³ees×e, ¬eÀebeflekeÀejkeÀ Jeeìlees. pesveer JeerjYetMeebleHeCes SsketÀve Iesles. l³eeuee efkeÀl³eskeÀ JesUsuee Yesìe³euee peeles. l³ee®³eeyejesyej ceveceeskeÀUs yeesueles.
JeerjYetl³ee®³eemeeþe r efJekeÀle Iesles. leer YeeJeefvekeÀ Deens.
efcemìj iuee[ DeeHeu³ee cegueer®³ee yeeUbleHeCee®eer meJe& le³eejer keÀjle Demelees. efle®es yeeUbleHeCe
DeeefCe JeerjYetve³es les®e nesles. mekeÀeUer meneuee JeerjYetHeÀeMeer Ðee³e®³ee ®eej mene leeme Deieesoj pesveer Del³eble DeJeIe[uesu³ee efmLeleerle De[les. JeeoU
JeeN³eecegUs kegÀþs mebH eke&À keÀjlee ³esle veener. pesueceOeerue [e@keÌìj, Deej.Sce.Dees. ns megÆerJej Demeleele.
DeMeeJesUer iuee[ DeeHeu³ee HegÀueemeejK³ee veepegkeÀ cegueeruee JeerjYetkeÀjC³eemeeþer oslees. JeerjYetefle®³ee yeeUe®eer DeefleMe³e keÀewMeu³eeves DeeefCe ueerue³ee megìkeÀe keÀjlees. [e@keÌìjkeÀer® ³eeH e s M e e u e e
JeerjYetpesveercegUs®e iuee[ JeerjYe tJeerjYet

Page 31

316) JesbOeUe peceeoej
LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ³ee keÀeobyejerceO³es SkeÀ meJe&meeceev³eeb®eb ÒeefleefveOeer lJekeÀjCeejs Hee$e
cnCepes JeWOeUe peceeoej. JeWOeUe peceeoej ³ee®³eekeÀ[s Heeefnu³eeJej DeeHeu³eeuee Demeb Jeeìleb keÀer ,ner
jbie{bie keÀjCeej erJ³ekeÌleer Deens. Heeve KeeCes, [eske̳ee®³ee kesÀm eebvee DeeefCe efceMeevee cesnboer ueeJeCe s,melele
ye[ye[ keÀjCe s, efnboer ceOetve yeesueCe s, meJee¥Meer ueieì keÀjCe sD e e e f C e meJee¥vee yejesyej ieHHee ceejCeeje Demee
neJeWOeUe peceeoej Deens.
LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ³ee keÀeobyejerle JeWOeUe pecee oej ³ee®³eeJej Kej blej Dev³ee³e Peeuesuee
Deens. lees efcemìj iuee[ Hes#ee meerefve³ej Deens. lees ³ee pesue®ee cegK³e pesuej Demee³euee nJee .cee$e
l³ee®³ee ye[ye[ercegUs DeeefCe ye{eF&KeesjHeCeecegUs l³eeuee ceeies ìeketÀve, iuee[uee ³ee pesue®ee cegK³e pesuej
yeveJeues Deens. ns og:Ke lees efJeme© MekeÀle veener. lejerner Deens l³ee HeoeJej keÀece keÀªve lees meceeOeeve
ceevelees. JeWOeUe peceeoej ne vesnceer efoJee mJeHveele jceCeeje Deens. Lees[e ye{eF&Keesjner Deens. Òel³eskeÀ
veJeerve J³ekeÌleeruee Y esìu³eeyejesyej DeeHeCe efkeÀleer Metj neslees, DeeHeCe pece&veer®³ee mewefvekeÀebMeer keÀmes ³eg×
ue{uees, pece&ve mesveeHeleerMeer (jerceesuees) DeeHeCe oesve nele kesÀuesues Deensle. lees Ieeye©ve HeUtve iesuee. lees
vesnceer DeeHeCe ³eg× keÀmes KesUuee sF l ³ e e o e rm e c e e s j ® ³ e e u e em e e b i e e ³ e ® e e Jel³eele®e Deevebo erjene³e®ee.
JeWOeUe peceeoej HeefjefmLeleerves iejerye Deens. mecebpeme Deens .keÀOeerkeÀOeer SkeÀ JesU®eb pesJeCe lees
pesueceO³es®e keÀjlees. lesJe{s®e Iejeoejeuee Jee®esue cnCetve. peceeoeje uee SkeÀ Del³eble JeeF&ì meJe³e Deens.
leer cnCepes kewÀÐeeb®eer He$es ®ees©ve Jee®eCes. pes kewÀoer De[eCeer Deensle l³eeb®eer He$e efuentve osCes, leer Heesmì
keÀjCes ns l³ee®es keÀece Deens. efkeÀl³eskeÀ efueefnuesues He$e lej lees Heesmì meg×e keÀjle v eener. kewÀÐee®³ee
yee³ekeÀesuee He$e efueefnleevee lees HeÀej KegkeÀje³euee Heeefnpes' ns leÊJe%eeve lees meebielees. `DeeHeu ³ee cesnyetyee Jej Òesce keÀje' Got& Mesj Mee³ejer lees
Deesye[ Oeesye[ efnboerle meebielees. JesieJesieUîee ÒekeÀej®es Mesj, ®egìkegÀues DeeefCe efJeveeso meebieC³eele lees
lejyespe Deens. efJeveesoe®³ee ceeO³eceeletve lees mJele: KetHe nmetve Ieslees. ns l³ee®eb nmeCeb l³ee®³ee ceveeleerue
ceUYe keÀe{tve ìekeÀC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
JeWOeUe peceeoej kegÀCeeueener DeeHeCe 1972 ®eer HeeefkeÀmleeve yejesyej ue{eF& keÀmes ue{uees? ns
JeejbJeej meebielees. DeeHeCe kegÀþu³ee legkeÀ[er®e svesle=lJe keÀjle neslees, l³eele veJeerve®e ueive Peeuesu³ee
cegueeuee DeeHeCe Ske Àe je$eermeeþer l³ee®³ee Iejer keÀme mees[ueb, l³eeuee Hejle IesTve keÀmee Deeuees, l³ee®eer
He$e DeeHeCe keÀMeer efuen erle neslees, ne le©Ce Kejblej efMeHeeF& veJnlee pesJeCe yeveJeCeeje neslee. l³ee®³ee
ogozJeeves p³ee keÀeUele ue{eF& ®eeuet nesleer l³ee keÀeUele yee@cye®ee SkeÀ mesue l³ee®³ee íeleerJej ³esTve
DeeoUuee. lees peyej peKeceer Peeuee. Òel³eskeÀ JesUer DeeHeu³ee yee³ekeÀesuee He$eeceO³es keÀener efueefnleevee lees
l³ee®³ee DeeF& -Jeef[ueebvee Ieeyejle Demelees. cee$e ³ee efoJeMeer lees DeeHeu³ee yee³ekeÀesuee He$e efuentve Iesleevee
KetHe ceeskeÀUsHeCeeves [e³ejskeÌì yee³ekeÀesuee®e efle®³ee veeJeeves He$e efueefnlees. DeeHeCe oeefieves kegÀþs þsJeues
Deensle? leguee YesìC³eemeeþer ueJekeÀj®e ³esCeej Deenesle Jeiewjs Jeiewjs meebietve lees ieleÒe eCe neslees. ner
keÀneCeer meebiee³euee lees keÀOeer efJemejle veener.
mejU meeOee DemeCeeje JeWOeUe peceeoej ne vesnceer ieeWOeUu³eemeejKes jenlees. l³ee®³ee Jej
JesieJesieUîee He×leerves Dev³ee³e Peeuesues Deensle. l³eecegUs oyetve jenCeb l³eeuee Yeeie He[les. efcemìj iuee[
ne l³ee®³eeHes#ee Je³eeves ueneve Demetve l³eeuee veener lemee yeesuelees. JeejbJeej l³ee®ee DeHeceeve keÀjlees.
cee$e nmetve ìeUtve Hegvne mej mej keÀjC³ee®eer l³ee®eer le³eejer Demeles.munotes.in

Page 32

32Flej Hee$es :
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ '³ ee keÀeobyejerceO³es JeerjYetGcee DeeefCe pesveer ner cegK³e Hee$e s³ee keÀeobyejerle Deensle, ³eeb®³eeyejesyej®e peceeoej ns SkeÀ ceveesjbpekeÀ
Hee$e Deens. ³ee meJee¥®³ee pees[eruee ³ee keÀeobyejerle SkeÀ Jeemlet mJeªHeele Hee$e Deens. ³ee Jeemlet®es veeJe
jepecenWêer pesue. keÀeobyejer®ee KegHemee keÀLee Yeeie ³ee pesueJej DeJeuebyetve Deens. ³ee pesue®es JeCe&ve
Heg{erueÒeceeCes ³esles. jepecenWêer pesue®ee keÀjkeÀj keÀjkeÀj keÀjCeeje pegvee ojJeepee efYeleeroe³e keÀ
JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjlees. pesue®eer cepeyetle leìyeboer, yeebOeuesu³ee Gb®e Gb®e efYebleer Deensle. p³ee
kewÀÐee®³ee ceveeleerue HeUtve peeC³ee®es cevemegyes OegUeruee efceUJeleele. Yeìej Keevee, ueesnej, megleej,
keÀe³e&MeeUe, HeeC³ee®ee newo, veU, kewÀÐeeb®eer DebIeesUer®eer peeiee, kewÀÐee®³ee yejBkeÀ, efle®ee ueesKeb[er
meUîeeb®ee ojJeepee, yes[er, ob[e yes[er, kewÀÐeevee efou³ee peeCeeN³ee efMe#es®³ee DeIeesjer He×leer, DeeefCe
meJee&le cenÊJee®es cnCepes meJee¥®ee keÀeUpee®ee þeskeÀe ®egkeÀ JeCeejs HeÀemeer iesì, l³ee®es Dee¬eÀeU efJe¬eÀeU
ªHe. ³ee pesueves, l³ee®³ee efYebleerves 150 ®³ee Jej HeÀe Meer Heeefnuesu³ee Deensle. pesuekeÀ[s peeCeeje DeeefCe
³esCeeje [ebyejer efvece&veg<³e jmlee, Gb®e®e Gb®e Jee{uesueer Pee[s. Demes ³ee pesue®es efk eÀleerlejer Yeeie Deensle.
iesueer 28 JeDeens. Hee$e efvepeeaJe Demeue slejer ³ee keÀeobyejer®ee peJeUHeeme 75 ìkeÌkesÀ Yeeie ³ee pesueJej HeeMJe&Yetceer
cnCetve DeJeuebyetve Deens. l³eecegUs les SkeÀ Hee$e nesT MekeÀles.
³eeefMeJee³e megF&ve, veme&, meWì^er, HeÀe Meer iesì®ee pesuej, Jes[e kewÀoer, Deej.Sce.Dees.
yeeUbleHeCeemeeþer ³esCeejer ceefnuee kewÀoer DeMeer og³³ece Hee$esner ³ee keÀeobyejer®ee DeeOe ej leesuetve
OejC³eemeeþer DeeefCe keÀe³e&keÀejCe mebyebOeeves meJe& iees<ìer pegUtve ³eeJ³ee cnCetve ³ee keÀeobyejerceO³es Deeuesueer
Deensle.
meejebMe :
LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ ner þeMeerJe DeekeÀejye× DeeefCe ieesUeryebo keÀeobyejer Deens. Del³eble
ÒeYeeJeer Demeuesueer ner keÀeobyejer ÒeJeener keÀeobyejer Deens. keÀeobyejer íesìer Deens. cee$e ³ee keÀeobyejerves KetHe
ceesþe efJe³ee keÀeobye jerceO³es Hee$eeb®es ef®e$eCe Del³eble GÊece DeeefCe jsKeerJeHeCes kesÀuesues Deens. þmeþMeerle [esUîeele
ceveele Yejsue Demes.
JeerjYetHelveer Deens. leme s®e lees mel³eJe®eveer JeceekeÌme&Jeeoer efJe®eejeb®ee Deens. leeslep%e [e@keÌìj Deens .
meeOeejCeHeCes 30 JeJeerjYetPeeuesueer Deens . efcemìj iuee[ ¬etÀjkeÀcee& Je Jelmeue efHelee Deens . JeerjYetueìketÀve cejCe ve oslee l³eeuee, Jeerje®es cejCe osCeeje Deens .³ e e m e e þ e r mJele: DeHejeOeer neslees . DeeefCe meJe&
ceenerle Demetvener mJele:®³ee ne leele yes[îee þesketÀve Ieslees . ³ee pesueceO³es 28 Jel³ee®³ee efjìe³ejceWìuee keÀener®e JejneJes ueeieles. Demee veje®ee veeje³eCe Peeuesuee iuee[ Deens .
efcemìj iuee[ Dee³eg<³eYej meeLe osC³ee®e sJe®eve osTvener, efnìuej®³ee p³et ÜsDeOe&Jeì meeLe mees[tve efpeuee peeJes ueeieles leer ceeje. efle®es J³eeqkeÌleceÊ Je Jee®ekeÀeb®³ee ceveeuee ®eìkeÀemunotes.in

Page 33

33osTve peeles. keÀeobyejerceO³es ceeje veener lejermeg×e iuee[®³ee ceveele leero g K e j e r meue DeeþJeCeer®³ee
ªHeeves ³esles. l³ee®³ee DeeþJeCeer ceO³es leer meeþJeuesueer Deens. efpe®³ee efPebp³ee Oe©ve efle®es Del³eble neu e-
neue keÀªve efleuee efnìuej®es veePeer iesmìeHees ie@me ®eWyej ceO³es [ebyetve ceejC³eemeeþer efcemìj iuee[
peJeUtve HeÀjHeÀìle vesleele. peer cejCeeuee ve IeeyejCeejer, mJeeefYeceeveer peguc³eeb®³ee Heg{s MejCe ve peeCeejer
yeeCesoejHeCes yeesueCeejer S keÀ ue{Je³³ee ñeer cnCetve ceefj³ece DeLee&le ceejekeÀ[s HeeneJes ueeieles.
Gcee ner KeN³ee DeLee&ves ve#eueJeeÐee ®eer DeOee¥efieveer. DeeHeu³ee veJeN³eeuee ve#eueJeeoer
¬eÀebeflekeÀejkeÀ cn Cetve Het Ce&HeCes ceeskeÀUe mees[Ceejer. SkeÀ Heb®eJeerme JeleekeÀoJeeve, efJe®eej keÀjCeejer DeeefCe p³ee He×leerves JeerjYetog:Ke, ³eelevee, keÀ<ì GHeemevesmeeþer efle®ee pevce Peeuee Deens Demes ceeveCeejer. DeeHeueer ¬eÀeble er ef®eje³eg
nesF&ue Demee DeeMeeJeeo DemeCeejer. ve#eueJeeoe®ee MesJeì HeÀe Meer Deens Demes mecepetvener DeeHeu³ee
SkegÀuel³ee SkeÀ yeeUeuee veJeN³eeHes#ee DeefOekeÀ ®eebieuee ¬eÀebeflekeÀejkeÀ yeveJeC³ee®eer Je®evener osles.
pesveer ner iuee[ DeeefCe ceefj³ece®eer ieesjer ieesjer Heeve HegÀueemeejKeer íeve, Hejer®ee ªHeeves
GlejCeejer, megbojMeer cegueieer ³ee keÀeobyejerleerue DeÓgle jmee³eve®ee iees[Jee peHeCeejer. mJeleb$e efJe®eejeb®eer,
nskesÀKeesjHeCee ns efle®³ee jkeÌleele Deens. Jeef[ueebvee ve meebielee ueive keÀjCes, veJeN³eeyejesyej keÀe[ercees[
IesCes DeeefCe nesCeeN³ee yeeUeuee pevce osC³eemeeþer Jeef[ueebkeÀ[s Yeejleele ³esCes. Oee[MeerHeCee pees GHepele
efle®³eekeÀ[s Deens. mJe®íbo efJe®eeje®eer, DeeOegefvekeÀle skeÀ[s PesHeeJeCeejer, veJ³ ee efJe®eejeb®eer DeeefCe Jeerj
YetJeWOeUe peceeoej ³eeb®³ee efveefceÊeeves ®ecelkeÀeefjkeÀ, efJeveesoyeg×er, meJe&meeceev³e J³ekeÌleer DeeefCe
nem³ee®es jbie ³ee keÀeobyejerceO³es Yejuesues Deensle.
³eeefMeJee³e veme&, oeF& HeÀe Meer iesì®ee pesuej, megHeefjìW[Wì, meWì^er, Flej peceeoej JesieJesieUîee
ÒekeÀej®es kewÀoer DeMee ueeskeÀeb®³ee ceeO³eceeletve ³ee keÀeobyejeruee mepeerJele s®esªHe o sC³eemeeþer DeveskeÀ ceeCemeb
DeveskeÀeb®eer ef®e$eCe ³ee keÀeobyejerceO³es efometve ³esleele.
2.7`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejer®es JeeleeJejCe
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' nerHeefjHetCe& DeeefCe JewefMe<ìîeHetCe& keÀeobyejer Deens. efomee ³euee ner
íesìerMeer Deens cee$e ³ee keÀeobyejerves Yeejleeleerue SkeÀ ceesþe ÒeMve ceeb[uee Deens.
uesKekeÀeves ³ee keÀeobyejerceOeerue ef®e$eoMe&ve Mewueer®ee GHe³eesie kesÀuee Deens. pe mes DeeHeCe SKee oe
®eueef®e$eHeì Heenle Deenesle, DeMee He×leer® eer ³ee keÀeobyejer®eer j®evee Deens. Ieìvee, Òemebie FlekesÀ
yesceeuetce SkeÀceskeÀeble iegbleues Deens keÀer, DeeHeu³eeuee Òel³e#e l³ee efþkeÀeCeer keÀe³e Ie[ue sDeens ns
[esUîeemeceesj efomee³euee ceole nesles.
keÀeobyejerleerue JeeleeJejCe ns keÀeo byejerleerue Ieìvee, Òemebieebvee, Hee$eebvee JeemleJelee efkebÀJee
mepeerJelee ÒeeHle keÀªve osC³eemeeþer uesKekeÀeves efvecee&Ce kesÀueer ner SkeÀ keÌuegHleer Demeles. keÀeobyejerleerue
Hee$eeb®³ee DeJemLee keÀe³e Deensle? jbieªHe keÀe³e Deens? l³eeb®eer Yee

Page 34

34JeeleeJejCee®ee l³eeb®³eeJej HeefjCeece keÀe³e neslees? ³ee meieUîee Ieìveeb®eer JeeleeJejCeeceO³es veeWo Iesleuesueer
Demeles. keÀeobyejerleerue JeeleeJejCe ecegUs Jee®ekeÀeuee keÀener JesUe Òemebie ¢M³e mJe©Heele efo met ueeieleele.
keÀejCe Jee®ekeÀe®³ee ceveele o[uesu³ee keÀener iees<ìer ³ee®es uesKekeÀ met®eve keÀjlees. l³ee iees<ìer, efJeefMe<ì
Ieìves®³ee Oeei³eeÒeceeCes Gueie[le peeleele. DeeHeu³ee Deepetyeepetuee mekeÀeU, ogHeej, mebO³eekeÀeU,
Leb[er, Jeeje, HeeTm e ¿ee iees<ìer Demeleele DeMee®e ÒekeÀej®³ee mebJesovee uesKekeÀ l³ee®³ee keÀeobyejerceO³es
Hee$eebvee DeeefCe Jee®ekeÀebvee osC³eemeeþer JeeHejle Demelees.
keÀeobyejerleerue JeeleeJejCeeuee mLeue keÀeueeJekeÀeMe Demes cnCeleele. mLeU efþkeÀeCe oeKeJeC es
DeeefCe efþkeÀeCee®eer leerJe´lee efkebÀJee l³eeleerue pe[Ce -Ie[Ce J³ekeÌleer®³ee ceveeMeer efkebÀJee YeeJevesMeer uesKekeÀ
pees[tve oeKeJele Demelees DeeefCe l³ee®es JeeleeJejCe keÀªve uesKekeÀ Hee$eeb®³ee ceveeleerue Ye³e, IeeF&,
efveYe&³e ,Deevebo Fl ³eeoer iees<ìer meg®eJele Demelees.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' keÀeobyejer DeekeÀejeves íesìer Demeu³eeves ³ee keÀeobyejerle mLeU
keÀeueeJekeÀeMe ns keÀceer ÒeceeCeele Deens. ³ee keÀeobyejerceOetve p³ee efþkeÀeCeentve ³ee ÒekeÀej®eer JeeleeJejCe
efveefce&leer nesles Demes Yeeie Heg{erueÒeceeCes.
keÀeobyejerle ef®eef$ele Peeuesuee jepecenWêer pesue, ³ee®es Depeñe DeeefCe efkeÀjefkeÀjCeejs ojJeepes,
keÀ®ekeÀve ye´skeÀ ueeJetve iee[er LeebyeCes .e f l e ® ³ e eì e ³ e j ® e sjml³eeyejesyej Peeuesues IeDeeJeepe, efvece&veg<³e jmlee, iuee[®ee yebieuee, yebieu³ee®ee Jnjeb[e, cesve iesì, HeÀeMeer iesì, ³ee[&,
oJeeKeevee, YeìejKeevee, HeeC³ee®ee newo, veU, veUeJej ®eeueuesueer kegÀpeyetpe, ceejneCe keÀjleevee
efveIeCeeN³ee efkebÀkeÀeUîee, yesjskeÌ me®³ee ueesKeb[er iepeeJej iuee[®eer DeeHeìCeejer keÀeþer, yegìeb®³ee ìeHeeb®ee
DeeJeepe, Òel³e#e efvemeiee&leerue {ieeb®ee ie[ie[eì, ueKeueKe Ceejer Jeerpe, Oees Oees He[Ceeje HeeTme,
pesveer®³ee Òemetleer keÀUe®³ee efkebÀkeÀeUîee, jepecenWêer pesue®³ee De emeHeeme Demeuesuee efvepe&ve ìeHet,
®entyeepetbveer Jes{uesuee mecegê, JeeoU Jeeje, SkeÀ ÒekeÀej®es legHeÀeve, Yeerleer®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀjles
Fl³eeoer meJe& iees<ìer ³ee keÀeobyejerleerue JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer GHe³eesie kesÀuee peelees.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejer®eer meg©Jeele pej DeeHeCe Heeefnueer lej iuee[®ee Òe®eb[
ojeje metef®ele keÀjC³eemeeþer uesKekeÀeves Heg{erueÒeceeCes JeeleeJejCe le³eej kesÀues Deens.
’iuee[ meensye jml³eeJej Deeuee efve l³ee®eer HeeJeues keÀeUîeeMeej [ebyejer jml³eeJej Kee[
Kee[ Jeepet ueeieueer. leMeer DeemeHeeme®³ee Pee[eJej®³ee HeeKejeb®eer efkeÀueefyeuener Meeble Peeueer. jmlee
efvece&veg<³e Peeuee. iee[& [îegìer Jeeues nJeeueoej DeìWMeveceO³es GYes jeefnues. cesve iesì®es ojJ eepes
keÀjkeÀjues. “(He=. 13) cnCepes Jee®ekeÀeuee keÀUle iuee[uee ceeCemeb®e veener HeMeg He#eer DeeefCe efvemeie&
meg×e Ieeyejlees DeeefCe lees SkeÀe peeiesJej mleyOe jenlees. ³eeletve ojeje onMele ³ee®es DeeJele&ve le³eej
nesles. jepecenWêer pesueceO³es ceO³es mekeÀeUHeemetve keÀe³e keÀe³e Ie[les ³ee®es ®eueef®e$e uesKekeÀ Heg{erueÒeceeCes
ceeb[lees.
þCe þCe þCe þCe
Jejerue DeeJeepeeletve meJe& kewÀÐeeb®³ee ue#eele ³esles keÀer, mekeÀeU®es mene Jeepeues.
yebÐeeb®eer keÀeUpes kegÀjle[le DeeCeKeer Sk eÀ efoJeme Gpee[uee.
yejekeÀeR®es ìeUs Keguet ueeieues,munotes.in

Page 35

35JeeB[&j ³esTve keÀebpeer Jeeìt ueeieuee.
ke@Àvìerve®eer iee[er ®ene IesTve Deeueer. HeCe ®e®ee& mebHesvee.
veUeJej, newoeJej, ve#eueJe eÐee®eer®e ®e®ee& meg© Peeueer. megleej Keel³eel e, ueesnej Keel³eele
ieHHee megª Peeu³ee. (He=. 6)
efcemìj iuee[ DeeefCe JeerjYetPeuekeÀ iuee[ DeeHeuee Dee¬eÀcekeÀHeCee Flej keÀe³eÐeeÒeceeCes ve#eueJeeÐeebvee oeKeJelees l³eeJesUer Ie[uesuee
Òemebie Heg{erueÒeceeCes :
efve cesve iesì ®esojJeepes keÀj keÀjues. ojJeep³eeHeeMeer GY³ee Demeuesu³ee He esefueme Jn@veuee
neleeleu³ee oeb [îeeves HeÀìkeÀeJeerle meensye cesve iesìceO³es efMejuee, iuee[meensyeeb®es HeeGue cesve iesìceO³es
He[ues, lel#eCe er meejs pesuej efve meye FvmHeskeÌìj DeìsvMeveceO³es GYes jeefnues.
’kegÀþs³e lees nejeceKeesj?“
meeleJ³eeJej DeeþJee metj ueeJeerle iuee[meensye iejpeuee.
meerefve³ej pesuej Deoyeerves Heg{s ³esle Glejuee,
’Fve ®esefkebÀie ªce mej“
iej&keÀve j eF&ìuee JeUtve le[ele[e ®esefkebÀie ªce®³ee Hee³eN³ee ®e{lee ®e{lee iuee[meensye
Deesj[uee, ’JnsDej Fpe o@ì yeemì[& vekeÌmeueeF&ì?“
’Dee³e [esvì vees nt Fpe oì yeemì[& yeì o@ì Fpe efnDej vekeÌmeueeF&ì“ [eJ³ee keÀesHeN³eeletve
DeeJeepe Deeuee. iuee[meensye e®eer keÀj[er vepej eflekeÀ[s JeUueer cee$e, efve efveefce#eCeYej iuee[ meensye Heenle®e jeefnuee. JeerjYetefcemìj iuee[®eer uee[keÀer ueskeÀ Yeejleele ³esle Demeu³ee ®ee ìsefueûeece Deeu³eeveblej iuee[®³ee
ceveele Òe®eb[ Deeveboe®³ee GkeÀUîee HegÀìu³ee. lemes®e iuee[ ®eej efoJemeemeeþer jpesJej peelees Deens ns
jsKeeìleevee uesKekeÀ Heg{erue JeeleeJejCe le³eej keÀjleele.
’mej“
meerefve³ej ®³ee DeeJeepeeves meensye Ye eveeJej Deeuee.
’meve, mekeÀeU®ee ìsefueûeece Depetve Heeefnuee veener legcner!“ meerefve³ejves DeeþJeCe keÀªve
efoueer. meensyeebveer ³eb$eJele ìsefueûeece HeÀes[uee DeeefCe l³eeJej vepej ìekeÀueer.
’Dee³e De@ce keÀefcebie HeHHee... HeÀe@jSJnj ³egJeme& pesveer“
ìsefueûeece Jee®etve meensye osnYeeve efJemejuee DeeefCe Deesj[uee ’pesveer Dees cee³e efueefìue, peerve,
mJeerì peerve, pesveer“munotes.in

Page 36

36meensyeeb®³ee yebogkeÀermeejKes keÀ[e[C³eeves Pee[ebJejerue HeeKejs SkeÀoce ef®eJeef®eJeeì keÀjerle
mewjYewj G[eue er. iuee[meensye ®eej efoJemeeb®³ee jpesJej peelees³e ns Heentve leg©bieeleu³ee Je[eefHebHeUe®³ee
Pee[ebveener SkeÀoce cegkeÌle Peeu³eemeejKes Jeeìt ueeieues DeeefCe iuee[meensyeeb ®eer HeeJeues ceesþîee KegKee[ Kee[ yebieu³eekeÀ[s ®eeuet ueeieueer! (He=. 48)
Heefnu³eeboe®e cegueieer pesveer Iejer Deeu³eeves meieUs JeeleeJejCe Deeveboeves yeouetve iesues.
l³eeleu³ee l³eele iuee[ner yeoueuee. ³ee®es ef®e$eCe uesKekeÀ Heg{erue ÒeceeCes keÀjleele.
ceveeceO³es Òe®eb[ Deevebo Peeuee Deens DeeefCe Deeveb oe®³ee Yejele l³ee®³ee mJeYeeJeele DeefleMe³e
iees[Jee efomelees. meensye Deepe Demee efJeef#eHle meejKee Jeeìlees³e ns kegÀCeeuee mecepesvee. meerefve³ej
pesuej®³ee DeeþJeCeerÒeceeCes 28 Jeleg©biee®³ee yeeiesle Deeuee efve nUgJeejHeCes l³eebves peeF&®³ee ®eej mene keÀUîee Keg[u³ee DeeefCe SkeÀoce
®eeboC³eeje$eer Dees{îeekeÀeþ®³ee Ke[keÀeJej yemetve ®ebêekeÀ[s Henele ueÇ yes[keÀeves Kepe& ueeJeeJee lemee
metj ueeJeuee. keÀUîeebvee kegÀj JeeUle iuee[meensye ieeT ueeieuee.
’ns efÒe³es legP³ee®e meeþer mewleeveeuee ner DeeJneve efoues ceer HeCe legP³ee®e cegUs keÀe F&MJejeuee
efJemejuees ceer?“
meensyeeb®eer HeeJeues Deepe leeueele nesleer... neleeleueer í[er vee®ele nesleer... vepej Òeme Ve
nesleer... meensye efYeMeeruee ®eeueuee neslee.
Jeleg&UekeÀej efYeMeerceO³es meensye efMejuee leMeer meJe&$e meecemetce Peeueer. iuee[meensye
OeieOeieCeeN³ee ®egueeCeeHeeMeer Deeuee efve YeekeÀN³eeb®³ee LeHHeerleerue oesve keÀjHetve KeekeÀ Peeuesu³ee YeekeÀN³ee
G®eueerle efYeefMe®³ee pesuejJej KeskeÀmeuee.
ng Fpe osDej? peue keÀceer keÀje. kewÀÐeebvee YeekeÀN³ee keÀe³e keÀjHeuesu³ee Kee³euee IeeueCeej? De eefCeceie
iuee[ ves jsMeve®eer leHeemeCeer kesÀueer. jJe e, meeKej efMeuuekeÀ Heentve kewÀÐeebvee iees[ jJe ekeÀªve
Jee{C³ee®ee ngketÀce kesÀuee. efYeMeer®ee pesuej yeeJe®eUtve Heenle®e jeefnuee. De®eevekeÀ megleej Keel³eele
Deeuesuee Heentve HeCe oesve HeesjmeJeoe Heesjebvee G[euesu³ee ieeWOeUe®eer keÀuH evee veJnleer. meeieJeeveer
DeeW[ke̳ee Dee[ le er HegmlekeÀ Jee®ele yemeueer nesleer. He jer#esuee yemeuesu³ee cegueeb®eer ®etkeÀ ceev³e keÀªve
l³eebvee DeY³eemeemeeþer mesHejsì peeiee Ðee. keÀesþ[erle ceesþs yeuye ueeJee. Hejer#esuee yemeuesu³ee cegueebvee
Demes DeeMJeemevener efoues keÀer ’Heeme Peeue e lej HebOeje efoJemee®eer efMe#ee ceeHeÀ keÀjsue.“ (He=. 50, 51)
JeerjYetDeeefCe efvemeiee&®³ee ceeO³eceeletve KetHe keÀener meebietve peeles. ³ee®es met®eve u esKekeÀ Heg{erueÒeceeCes keÀjlees.
’Gvns GlejCeeruee ueeieueer nesleer. meeJeu³ee ueebyet ueeieu³ee nesl³ee. yeboer®eer JesU Deeueer nesleer. SkeÀoe
yeboer nesTve mene®es ìesue He[ues keÀer iuee[ meensyeeuee efveIee³euee nJes nesles. HeÀeMeer®eer HetJe&le³ eejer
leHeemee³euee Heeefnpes nesleer... met³e& Demleeuee ®eeueuee neslee. DeekeÀeMe MeWêer Peeues nesles. mebHetCe&
leg©bieeJej ce=l³et®es meeJeì Heme© ueeieues nesles. leg©biee®³ee oie[er efYebleer vegmel³ee DebOeeje®es ªHe OeejCe
keÀ© ueeieu³ee nesl³ee. “munotes.in

Page 37

37HeeKejeb®eer efkeÀueefyeue SkeÀoce Meeble Peeueer. jmlee efvece&veg<³e Peeuee. keÀeUîeeMeej [ebyejer
jml³eeJej Kee[ Kee[ Jeepet ueeieueer. iee[& [îegìer Jeeues nJeeueoej DeìWMeveceO³es GYes jeefnues.
(He=. 71, 72)
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerceO³es JeerjYetDeeefCe pesveeruee ÒemeJe Jesovee, ³eeb®³eele HeeTme , {ieeU DeeYeeU, ie[ie[eì ³eeb®³ee me ene³³eeves efvemeie&
$esOeeeflejHeerì G[Jetve oslees. JeerjYetJee®ekeÀeb®³ee DebieeJej keÀeìe GYee keÀjlees. MJeeme jesKetve Oejsue DeMee ÒekeÀej®eer efmLele eruesKekeÀeves cegÎece
oesve Òemebie SkeÀ$e keÀªve JeeleeJejCe Heg{erueÒeceeCes GYes kesÀues Deens.
HeÀeM eer®³ee keÀesþ[erle ieUHeÀeme ueeWyele neslee.
yeensj JeeoUeves DeeefCe HeeJemeeves DekeÀeb[leeb[ JeIeeleues nesles.
#eCee#eCeeuee Ie[îeeUe®ee keÀeìe mene®³ee efoMesves mejkeÀle neslee.
HeCe ve#eueJeeoer cee$e DeeHeu³ee keÀesþ[erle keÀesCeleerner ef®eb lee ve keÀjlee Meebleef®eÊeeves PeesHeer
iesuee neslee DeeefCe cee³e¬eÀesJemkeÀer®³ee HeesScme l³ee®³ee Ûo³ee®es þeskesÀ ceespele l³ee®³ee íeleerJej GHe[îee
He[u³ee nesl³ee. (He=. 76)
HeeJemee®ee peesj keÀceer Peeuee veJnlee.
DeekeÀeMe HeÀeìu³ee meejKee Oees Oees HeeTme He[le neslee.
jml³eeJej ieg[IeeYej HeeCeer mee®eues nesles.
FlekesÀ®e keÀe³e HeCe cesve iesì ceO³es iesìYej HeeCeer mee®eues nesles.
HeÀeMeer ies쮳ee keÀesþ[erle HeeCeer peeles keÀer keÀe³e ³ee®eer HeÀemeer ies쮳ee pesuejuee ef®eblee ueeietve
jeefnueer nesleer.
ve#eueJeeoeuee GþJeues iesues, ve#eueJeeoer peeiee Peeuee DeeefCe l³eebveer meerefve³ej meensyeeuee
efJe®eejues ’efveIee³e®eer JesU Peeueer“
meerefve³ej pesuejves vegmeleer vekeÀejeLeea ceeve nueJeueer.
’osve Jne³e [t ³et ef[ mìye& ceer“ ve#eueJeeÐeebveer ÒeMve kesÀuee.
efmeefve³ej pesuej ieHHe jeefnuee ceie HegìHegìuee.
’iuee[ meensye legce®eer Jeeì Heenle Deensle. pesveer De[ueer³e!“
efmeefve³ej pesuej®³ee yeesueC³eeves ve#eueJeeoer mlebefYele Peeuee.
keÀesCeer [e@keÌìj De @Jnsuesyeue veener? l³eeves efJe®ee jues
#eCee®eener efJe®eej ve keÀjlee JeerjYetyebieu³eeJej iesuee. ³esLeerue meJe& iebYeerj HeefjefmLeleer Heeefnu³eeveblej lees Lees[e JesU Leebyeuee DeeefCe HeìeHeì
veme&uee JesieJesieUîee iees<ìeR®eer le³eejer keÀje³euee meebefieleueer. leemee oer[ leemeele®e DeeHeu³ee keÀewMeu³eeves
oer[ efoJemee®eer De[uesueer pesefveuee DeeefCe efle®³ee yeeUeuee l³eebveer megKeªHe mees[Jeues. l³eeves megKeªHe
mees[Jeues. leesHe³e¥l e mekeÀeU®es mene Jeepele Deeues nesles. (He=. 89)munotes.in

Page 38

38kewÀÐeebmeeþer keÀo&vekeÀeU Demeuesuee ¬etÀjles®ee cegketÀìceCeer iuee[ ³ee®ee DeeHeu³ee cegueerceO³es
efkeÀleer peerJe neslee ns Heg{erue efveJesoveeletve efometve ³esles. Òemebie pesveer®³ee yeeUbleHeCe e®ee Deens.
pesveer®ee peerJe Jee®eJeC³eemeeþer keÀe³eoe neleele IesTve iuee[ ve#eueJeeÐeeuee pesue®³ee yeensj
DeeCelees. iuee[meensye DeeefCe HeeþesHeeþ meerefve³ej pesuej cegmeUOeej HeeJemeele yebieu³eekeÀ[s ®eeuet ueeieues.
iuee[ yebieu³ee®³ee HeÀeìke ÀeHeeMeer Deeuee efve pesveer®³ee peerJeIesC³ee efkebÀkeÀeUerves ceìkeÀve HeÀeìkeÀeuee
ìskeÀuee. l³ee®³ee®³eeves HeeTue G®euesvee. pesveer®³ee peerJeIesC³ee efkebÀkeÀeUîeebveer l³ee®³ee keÀeUpee®es HeeCeer
HeeCeer nesTve iesues. (He=. 79)
³ee keÀeobyejer® ³ee efveJesovee®³ee meboYee&le meJee&le cenÊJee®ee DeeefCe meJee&le meJeexÊece Demee
keÀeobyejer®ee MesJeì keÀueeìCeer leb$eeves uesKekeÀeves keÀmee kesÀuee Hene :
JeerjYetnesleer. keÀener efceefveìs yeekeÀer nesleer. Deieesoj iuee[®eer DeeefCe JeerjYetyes[îee Ieeleuesues nele nele Iesle l³ee®es iuee[ves cegkesÀ Iesleues DeeefCe vee#eeu eJeeÐeeme efJe®eejues, ’Heesje l et,
ceeP³ee cegueeruee peerJeoeve efouebme. ceer keÀe³e osT leguee, meebie? Jeeìsue les ceeie... ceer osF&ue“ ³eeJej
JeerjYetceuee HeÀeMeer osT MekeÀlee sme!“ meensyeeves JeerjYetmeensye cnCeeuee, ’Deme vekeÀes yeesuet Heesje, ceer FlekeÀe efYekeÀejer veener ceer osF&ue... keÀenerlejer osF&ue“
#eCeYej iuee[ meensye efoieceg{ Peeuee. ceie keÀener lejer efJe®eej keÀªve keÀjejer vepejsves
KeCeKeCeerle Meyoele lees cnCeeuee, ’³et ye´sJe ³ebie ®eBHe! mìerue ³et [esvì vees ceer. leguee yej®eb keÀener osTve
MekeÀlees ceer. Deme keÀener osT MekeÀlees keÀer Heg{s meele pevce ceePes GHekeÀej let efJemejCeej veenerme.“
iuee[ ves DeeHeu³ee efmeefve³ej pesuejuee Heg{s peeC³ee®eer met®evee efoueer. efve veekeÀemeceesj Heenele
ve#eueJeeoer ®eeuet ueeieuee. HeÀeìkeÀeHeeMeer peerHeceO³es ®e{ues. ve#eueJeeÐeebvesner peerHeceO³es ®e{C³eemeeþer
HeeTue G®eueues, lees® e Gb®e DeeJeepeeleerue n ekeÀl³eeuee SsketÀ Deeueer....
’keÀe@ce´s[ keÀe@ce´s[!“
Jej Jnjeb[îeele GYes jentve nele nueJele iuee[meensye l³eeuee nekeÀe ceejerle neslee...
’keÀe@ce´s[ keÀe@ce´s[!
meoesefole kewÀoer vebyej HegkeÀe©ve efnCeJeCeeN³ee iuee[ mee nsyeeb®³ee leeW[tve leer nekeÀ SsketÀve
ve#eueJeeoer meceeOeeveeves nmeuee efve nele nueJetve meensyeeb®ee efvejesHe IesT ueeieuee. keÀe³e nesles³e ns
mecepee³e®³ee Deele HeÀe³ej kesÀues.
keÀ[e[ keÀe[ keÀe[ keÀe [
meefJe&me efjJneuJej ceOetve oesve iee sUîeeveer JeerjYetJeerjYetDemes Jeeìues keÀer, iuee[ves efJeMJeemeIeeleeves Demes kesÀues DemeeJes. cee$e ³eeJesUer iuee[ meensyeeb®³e ev e p e j s l e
keÀ© Ce³ee®evee nesleer DeeefCe lees Hegvne Hegvne Deesj[le neslee, keÀe@ce´s[, legcnejs meervesHes ieesueer ®euee³eer nw
ceQves, HeerþHes veneR! legcnejs meervesHes ieesueer ®euee³eer nw cewves, HeerþHes veneR...munotes.in

Page 39

39iuee[®³ee GÊejeves JeerjYetmeensyeeuee yee³e kesÀues DeeefCe meJe& MekeÌleer SkeÀJeìtve lees Deesj[uee, ’LeBkeÀ ³et ... LeBkeÀ ³et efcemìj
iuee[!“ (He=. 91)
keÀeUîeeMeej [ebyejer jml³eeJej HeeJeues Kee[Kee[ Jeepet ueeieueer. jmlee efvece&veg<³e Peeuee.
HeCe DeemeHee®³ee Pee[eJeju³ee HeeKejeb®eer efkeÀueefyeue Meeble Peeueer veener. leer efkeÀueefyeue Jee{le nesleer.
LeBke̳et LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[. lees®e jepecenWêer meWì^ue pesue .pesue®³ee efYebleer JeekeÀu³ ee DeeefCe
cnCeeu³ee, ’LeBke̳et LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[“ (He=. 92)
³eeHes#ee GÊece MesJeì keÀeobyejer®ee keÀe³e Demet MekeÀlees DeeHeu³ee [esUîeemeceesj ns meJe& Òemebie
uesKekeÀeves JeeleeJejCee®³ee ceeO³eceeletve GÊece efìHeues Deensle.
meejebMe :
uesKekeÀ keÀeobyejerceO³es JeeleeJejCe DeLeJee mLeuekeÀeue DeJekeÀeMe ne ³eemeeþer ìekeÀle Demelees
keÀer, keÀeobyejerleerue Hee$e DeeefCe ³ee Hee$eeb®³ee meboYee&leerue Ieìvee Òemebie ³ee HeeMJe&YetceerJej nesleele. ner
HeeMJe&Yetceer JeeleeJejCe Demeles. mLeU , keÀeU Demelees, JesU Demeles. ³eecegUs keÀLeevekeÀeuee DeeefCe
keÀeobyejeruee JeemleJelee ÒeeHle nesles. keÀeobyejerleerue Hee$es Òel³e#e... efpeJeble ceeCemeemeejKeer®e peiele
Deensle l³eebveener megKeog:Kes Deensle. ³ee®eer Jee®ekeÀebvee peeCeerJe nesles. l³eecegUs keÀeobyejerleerue JeeleeJejCe
nener KetHe cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens.
2.8’LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[“ keÀeobyejer®eer YeekeÀeobyejer ne efveJesoveÒeoeve meeefnl³eÒekeÀej Demelees. ke ÀeobyejerceO³es meebieC³eemeejKee YejHetj
cepeketÀj Demelees. keÀeobyejerceO³es SkeÀe veblej ogmejer DeeefCe ogmeN³ee veblej Heg{erue Ieìvee ,Òemebie Ie[le
Demeleele. Ieìvee Òemebie nsJ³ekeÌleerMeer pees[uesueer Demeleele. keÀeobyejerleerue J³ekeÌleer DeeefCe l³eeb®³ee
ceveeleerue ceveef mLeleer®ee Deboepe, efmLeleer ieleer®ee Deboepe Jee®ekeÀebvee ³eeJee cnCetve uesKekeÀ JeCe&ve ³ee
IeìkeÀe®ee efveJesovee®³ee He×leerves GHe³eesie keÀjlees. efveJesovee®es ÒecegKe oesve ÒekeÀej Demeleele. SkeÀ
ÒeLeceHeg©Gueie[tve oeKeJele Demelees. lej le=leer³eHeg©nkeÀerkeÀleer®³ee ceeO³eceeletve Ie[uesueer iees<ì, keÀLee, keÀneveer , Òemebie DeeHeu³eemeceesj ngyesngye meebiele
Demelees. GoenjCeeLe& pej DeeHeCe ceneYeejle ner efmejer³eue Heeefnueer Demesue lej l³ee efmejer³eue ceO³es
meg©Jeeleeruee®e SkeÀ ®e¬eÀ nUgJeej efHeÀjleevee efomeles DeeefCe `cew keÀeue yeesue jne ng' ³ee He×le erves mebHetCe&
ceneYeejlee®es efveJesove keÀjlees. keÀeobyejerceO³es efveJesoveeuee KetHe cenÊJee®e smLeeve Demele s.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[ 'ner keÀeobyejer le=leer³eHeg©JesieJesieUîee Hee$eeb®³ee ceveeleerue ceveefmLeleer efveJesovee®³ee ceeO³eceeletve uesKekeÀ ceeb[lees DeeefCe
keÀeobyejeruee DeeCeKeer Heg{s IesTve pe elees. GoenjCeeLe& ve#eueJeeÐee ®eer yee³ekeÀes Gcee efn®³eeyeÎue efveJesove
Heg{erueÒeceeCes efveJeso keÀkeÀjlees.munotes.in

Page 40

40keÀOeerkeÀeUer efle®ee ®es nje DeefleMe³e iees[ DemeeJee, DeMeer Heb®eefJeMeer®eer le©Ceer vepejsle Ye juesues
og:Ke DeeefCe ®esnN³eeJej Deeuesueer Goemeervelee IesTve GYeer nesleer.... (He=. 16)
iuee[®³ee Debieele Òe®eb[ cemleer nesleer .ner cemleer lees Òel³eskeÀ kewÀÐeeJej GlejJ ele Demes. l³ee®eer
efcepeeme l³ee®³ee ke=Àleerletve mHe<ì efomeles. ve#eueJeeoer JeerjYetkeÀjle veener DeeefCe iuee[uee l³ee®³ee yee³ekeÀes®es og:Ke HeenJele veener. cnC etve lees ®eJeleeUtve
ve#eueJeeÐe e®³ee DebieeJej ®eeuetve peelees. ³ee®es ef®e$eCe uesKekeÀ Heg{erueÒeceeCes keÀjlees. ns efveJesove efkebÀJee
JeCe&ve Heg{erueÒeceeCes efomeles.
lees lee[lee[ HeeJeues HesÀkeÀerle ³eslees.
lees Kee[Kee[ ®eeuet ueeielees.
ve#eueJeeÐeeuee leg[Jetve keÀe{lees.
efJnmkeÀer®ee Hee@F&ì leeW[euee ueeJetve ieìeieìe efHelees.
lees eflejmkeÀej keÀjlees.
lees keÀ®ekeÀef®ele Leesyee[erle Ye[keÀJelees.
Jemlet ove ove DeeHeìlees.
lees ie®eeb[er Oejlees.
Le³eLe³e vee®elees.
keÀ[e[lees
HeÀcee&Jelees Fl³eeoer.
iuee[® eer pesveer yeeUbleHeCeemeeþer Iejer Deeu³eeves yeeHeeuee pees Deevebo Peeuee lees JeCe&veeleerle
Deens. ns efveJesove iuee[®³ee mJeYeeJeeyeeÎue, yeoueuesu³ee mJeYeeJeeyeÎue KetHe keÀener meebietve peelees.
iee[& [îegìerJej®³ee peceeoejeves keÀHeeUeJej Deeþîee ®e{Jeu³ee DeeefCe meYeesJeej vepej
HesÀkeÀueer. DeeM®e³ee&®³e eOekeÌke̳eeves l³ee®es leeW[ GIe[ues. [esUs HeÀe[HeÀe[tve lees meceesj Henele®e jeefnuee.
iuee[ meensyeeb®eer HeeJeues leeueele Ie[le nesleer. neleeleerue í[er vee®ele nesleer. meens yeeb®eer
vepej Deepe keÀj[er veJns lej ÒemeVe nesleer DeeefCe iuee[meensye mJele:®e efMeUsJej ieeCes iegCeiegCele
neslee... ’ns efÒe³e legP³eemeeþer mewleeveeueener DeeJneve efoues ceer HeCe legP³ee®e cegUs keÀe F&MJejeuee
efJemejuees ceer?“ (He=. 49)
keÀeobyejer®³ee keÀLeeve keÀeceOetve J³eeqkeÌle ef®e$ee®eer ceveefmLeleer, YeeJe pes metef®ele Peeuesues Demeleele
ns efveJesove He×leer®³ee ceeO³eceeletve efìHelee ³esleele.
keÀeobyejer®ee efveJesokeÀ cnCepes®e uesKekeÀeves Jee®ekeÀ DeeefCe keÀeobyejerceO eeruecenÊJee®ee ogJee
Demelees. keÀeobyejerleerue efkebÀJee keÀLeevekeÀeleerue keÀener De[®eCe Demesue lej les mecepetve meebieC³eemeeþer
mJele: keÀener ie=nerle Oe©ve efveJesokeÀe® ³eeYetefcekesÀletve lees keÀeobyejerceO³es mJele: efuen erle Demelees. keÀO eer
keÀOeer SKeeoe efveJesokeÀ keÀLeevekeÀeyeÎue Òemebie, J³eeqkeÌlejsKeeb®³ee ceeO³eceeletve l³ee®eer Òeefleef¬eÀ³ee, l³ee®es
ef®ebleve l³eeuee mecepeuesues peerJevee®es mel³e lees J³ekeÌle keÀjerle Demelees. ³eeuee Yee<³e Demes ceeveues peeles .
les Yee<³ e uesKekeÀ mJele: keÀjlees DeLeJee efveJesove keÀjCee N³ee Hee$ee®³ee leeW[tve lees keÀjle Demelees.munotes.in

Page 41

41³ee keÀeobyejerleerue efveJesokeÀ ne le=leer³e He×leer®ee JeeHej keÀjle Demeu³eecegUs uesKekeÀeuee
keÀLeevekeÀe®³ee ®eewkeÀìeryeensj jentve Yee<³e keÀjlee ³esles. Lees[ke̳eele YeeDeÒel³e#eHeCes. keÀOeerkeÀOeer efveJesove He×leeryejesyej mebJeeoe®³ee ceeO³eceeletvener efveJesove keÀjlee ³esles.
mebJeeoe®³ee ceeO³eceeletve pej efveJesove kesÀueb lej keÀeobyejerceO³es veeìîe efvecee&Ce nesles. veeìîeecegUs
ef®e$eoMeea Mewueer nesTve Jee®ekeÀeme DeekeÀueve ueJekeÀj nesles cnCetve veeì³e, mebJeeo cenÊJee®es Demeleele.
DeeHeCe SkeÀ GoenjCe Heent :
mebJeeoe®³ee ceeO³eceeletve ef®e$eCe
iuee[ meensye : ®esefkebÀie GjketÀve oeb[yes [er þeskeÀe meeu³eeuee; cebie ®eebieuee nele oeKeJelees.
ve#eueJeeoer : efcemìj iuee[, ®e{l³ee Oeejoej DeeJeepeele ve#eueJeeoer Deesj[uee, efcemìj iuee[ efyensJe
ueeF&keÀ De peWìuece@ve Deewj SJee@efj³ej. nele®e oeKeJee³e®ee Deme suelej ob[e ye s[er ve þe skeÀlee
HeìebieCeele ³ee, yeIet ³ee legce®³ee ceveieìele peemle peesj³e keÀer ceeP³ee íeleerle peemle oce Deens.
(He=. 4)
p³ee keÀeUele iuee[ pece&veerceO³es DeeHeu³ee Helveer meesyele jenle neslee, l³eeJesUer pece&ve osMeele
efnìuej®eer leeveeMeener ®eeuet nesleer. p³et ueeskeÀebvee ve<ì keÀjCes l³eeves þjJeues nesles. efnìuejves DeeefCe
l³ee®³ee veePeerJeeoeves ueeskeÀeb®ee pees DeceevegkesÀmeeuee Oe©ve Del³eble ¬etÀjHeCes vesleevee iesmìeHees efomeleele. ceeje®³ee efPebpeer GHeìle, HeÀjHeìle
vesleevee iuee[ l³eeb®ee ÒeeflekeÀej keÀª MekeÀle veener. lees HeÀkeÌle efnìuej®³ee iesmìeHees®³ee Hee³ee He[tve
ie³eeJe³ee keÀjlees. l³ee®eer mJeeefYeceeveer Helveer kegÀCeeHeg{sner Me jCeeiele erve HelkeÀjlee efve#etve meebieles keÀer
kegÀCeeHeg{s MejCe pee³e®es veener. lees ³eeJesUer Ûo³eMetv³e Peeu³ee®es keÀeobyejerle keÀUles. cnCetve ceeje
iuee[uee GÎsMetve cnCepes keÀer, ’Heg©ueesUCe keÀe Ieslees Deensme?“ (He=.18, 6 Jeer Deeke=Êeer 2017) mJeeefYeceeveer ñeer Deme¿e nesTve
iuee[ ®³ee cegmkeÀìele osles. ³ee Ye³ebkeÀj Ieìvesves iuee[uee Òe®eb[ neoje yemelees.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerceO³es peer peer H ee$esDeeueer Deensle l³eeb®es mebJeeo
DeefleMe³e leer#Ce yeveJetve uesKekeÀeves l³ee Hee$eebvee DeefOekeÀ GþeJe efouee Deens. GoenjCe Ðee³e®eb Peeueb
lej ve#eueJeeoer®eer yee³ekeÀes Gcee efn®ee yeeCesoejHeCee l³ee®³ee ceeO³eceeletve DeeHeu³eeuee Heenlee ³ esF&ue.
efcemìj iuee[®³ee meceesj ve#eueJeeoer DeeefCe l³ee®³ee yee³ekeÀes®es peer mebJeeo ®eeuet Deensle l³ee mebJeeoeletve
ne leer#CeHeCee DeeHeu³ee ue#eele ³eslees.
ve#eueJeeoer : ceeP³eemeeþer cemeea efHeìerMeve keÀjCeej Deensme?
³ee ÒeMveeJej yeeCes oej,keÀCeKej Demeuesueer Gcee GÊej osles. l³ee GÊejecegUs iuee[ ®eefkeÀle
neslees.
Gcee : keÀOeerner veener. peerJe iesuee lejer nj keÀle veener. peguec³eeHeg{s ieg[Ies keÀe cnCetve ìskeÀe³e®es?
(He=. 18)
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀe obyejer®e sYeekeÀesCel ³eener meeefnl³e ÒekeÀejele YeeHeeefnueb lej efJeMeeue Heì Demeuesuee SkeÀ ieÐe Jee*dce³eÒekeÀej Deens. ³eeceO³es meebieC³eemeejKee ce®ekegÀj
KetHe keÀener Demelees DeeefCe lees keÀLevekeÀe®³ee ceeO³eceeletve uesKekeÀ meebiele Demelees. uesKekeÀeves DeeHeueer®emunotes.in

Page 42

42Yeeleer Hee$e efvecetìHeCes keÀj leevee efomeleele. l³eeletve keÀeobyejer DeekeÀejeuee ³esle Demeles. YeekeÀeobyejerleerue peer Hee$e s, p³ee JeeleeJejCeeceO³es, p³ee DeJemLesceO³es peieleele l³eeuee efpeJebleHeCee®es
ceeO³ece cnCetve Yee`LeBkeÀ ³et efce mìj iuee[' ner Deefveue yeJex ³eeb®eer keÀeobyejer Deens. Del³eble ÒeYeeJeer DeeefCe
ef®e$ece³e Mewueer ns ³ee keÀeobyejer®e sJewefMe<ìîe Deens. uesKekeÀeves DeeHeu³ee keÀeobyejerceOetve DeeMe³e DeeefCe
DeefYeJ³ekeÌleer®³ee HeeleUerJej ner keÀeobyejer Jesi eUsHeCee GþeJeoej keÀjles. cegUele®e Deefveue yeJex ns He$ekeÀej
Deensle. He$ekeÀej mejkeÀejuee OeejsJej Oe©ve keÀener ÒeMve ceeb[tve l³eeletve mejkeÀejkeÀ[tve DeHesef#ele GÊejs
IesTve ueeskeÀebvee oeKeJele Demelees. efoMeeoMe&ve keÀjle Demelees. ner keÀeo byejer ve#eueJeeoer ®eUJeUeR®eer
efJe®eejOeeje jep³emebmLes®ee efkebÀJee p³eeb®es mejkeÀej ³ee osMeele Deens l³eebveer efvecee&Ce kesÀuesueer ocevekeÀejer
³eb$eCee ³ee efJejesOeele uesKekeÀ keÀener efoJeme pesue®eer nJee KeeTve Deeuesues Deens (1971) .cegUele®e
uesKekeÀe®ee efHeb[ ne l³ee JesU®³ee keÀeBûesme mejkeÀej®³ee efJejesOeele Demeu³eecegUs ner keÀeobyejer cegKeHe=<þeJej
KetHe keÀener meg®eJetve peeles. HeeMeJeer Del³ee®eeje®es ÒeleerkeÀ Demeuesueer Jeýecetþ eflener keÀeUîee jbieeves
ef®e$ekeÀejebvee r jbieJeuesueer Deens. l³eeletve uesKekeÀeuee MeeskeÀc³egefvemì ³ee ueeskeÀeb®es leÊJe%eeve meebiee³e®es Deens. l³ee®eyejesyej jesKetve HeenCeeN³ee [esUîeeletve oceve
³eb$eCes®³ee efJejesOeele ue{e GYee k eÀjC³ee®es met®eve l³eeletve nesles. ner keÀeobyejer lemeb Heene³euee iesueb lej
keÀeJ³ece³e Jeeìles .ner keÀeobyejer HetJe&mce=leer efveJesoveeves cnCepes®e HeÌue@Meye@keÀ leb$eeves DeeHeu³ee vepejsmeceesj
GYeer jenles.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee k eÀeobyejeruee keÀeUe®ee meboYe& Deens. ner keÀeobyejer l³ee
keÀeUeleerue jepekeÀer³e DeeefCe meeceeefpekeÀ HeeMJe&Yetceer ceeb[les. YeejleeceO³es 1970 ®³ee DeemeHeeme
HeefM®ece yebieeueceOetve ve#eueJeeoer ®eUJeUer®eer meg©Jeele nesTve ve#eueJeeoer ®eUJeU YeejleeceO³es cetU
Oeªueeieueer nesleer. ³ee ®eUJeUerle ®eebieueer ®eebieueer ceeCemeb, Òeefleef<þle ceeCemeb, [e@keÌìj, JekeÀerue
efkebÀJee G®®eefMeef#ele ceeCemeb ³ee ®eUJeUerkeÀ[s DeekeÀefkeÀeob yejerceO³es ®eUJeUeruee Òe®eb[ efJejesOe keÀjCeeje iuee[ ne meg×e keÀeobyejer®³ee MesJeìer ³ee ®eUJeUer®es
meceLe&ve keÀjleevee efomelees. ve#eueJeeoer ®eUJeUer®e svescekesÀ mJeªHe DeeefCe YetefcekeÀe keÀe³e Deens ns Deefveue
yeJex ³ee keÀe obyejerletve GÊe ceHeCes ef®eef$e le keÀjleevee efomeleele.
ner keÀeobyejer HetJe&mce=leer efveJesoveeves ef®eef$ele nesles. keÀeobyejerceO³es efJeefJeOe mce=leer®es DeeJele&ve
nesle Demeleele. iuee[®eer Helveer ceeje ner iuee[uee Òel³eskeÀ JesUer DeeþJeCeer®³ee ªHeeves keÀesCel³ee
ÒekeÀej®es og:Ke osTve l³eeuee l³ee®³ee ceveele DeHejeOeerHeCee®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀ ªve osles. DeeHeu ³ee
Helveer ueeDeeHeu³ee meceesj efnìuej® ee iesmìeHees IesTve iesuee .e f l e u e en e u e keÀªve ceejues. cee$e DeeHeCe ³ee
ojc³eeve®³ee keÀeU ele keÀener keÀ ªMekeÀ uees veener. Demee njuesuee oeriecetæ{ Peeuesuee iuee[ ³ee
keÀeobyejerceO³es DeeHeu³eeuee efomelees. DeeHeueb Mewu³e, og:Ke, ueHeJeC³eemeeþer De¬eÀeU efJe¬eÀeUªHe OeejCe
keÀªve lees keÀew³ ee&®ee ÒeefleefveOeer neslees.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerceO³es JeerjYetDeeHeu³eeuee efomelees. JeerjYetPeeuesues Deens. keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle ns m ebmkeÀej lees efJemeje³euee le³eej veener. lees efJe®eej DeefOekeÀ
ie[o ³ee keÀeobyejerceO³es keÀjleevee efomelees. l³ee®eer mece eveles®eer ¢<ìer, ceekeÌme&Jeeoer YetefcekeÀe ,uesefueve,munotes.in

Page 43

43ceekeÌme& DeeefCe ceeJees ³eeb®³ee leÊJe%eevee®ee HegjmkeÀej lees keÀ jlees. Kejblej ³eeJejerue leÊJe%eeveeves lees
Òe®eb[ PeHeeìuesuee Deens. l³ee®eer DeMeer efJe®eejOeeje Deens keÀer, SkeÀ ¬eÀebeflekeÀejkeÀ pej cesuee DeLeJee
ceejuee iesuee lej l³ee®³ee jkeÌlee®³ee LeWyeeletve npeejes ¬eÀebeflekeÀejkeÀ pevce Iesleele Deeef Ce yeIelee yeIelee
¬eÀebleer®eer ner Hee³eJeeì Demeles, efle®ee ncejmlee nesTve ³ee ¬eÀebleer®es FefHmele meeO³e keÀjC³eemeeþer KetHe
keÀceer JesU ueeiesue. cnCepes®e peJeUHeeme ue{eF& efpebkeÀu³eele®e pecee Deens.
³ee keÀeobyejerleerue JeerjYetefveJesoveeletve ve#eueJeeoe®ee efJe®eej ÒekeÀì neslees. ve#eueJeeoer JeerjYetefkeÀl³eskeÀoe meebietvener o³es®ee Depe& veekeÀejlees. o³es®ee Depe& ve keÀjC³eecee ies l³ee®eer YetefcekeÀe Deens.
cnCepes pej ceer o³es®ee Depe& kesÀuee lej ®eUJeUer®ee DeHeceeve nesF&ue Demes l³eeuee peeCeJeles. lees
meec³eJeeoer efJe®eejmejCeerves Heíe[uesuee Deens.
uesKekeÀ `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerceO³es efveJeso vee®³ee me ene³³eeves keÀLeve, JeCe&ve,
mebJeeo, YeeDeeHeu³ee efveJesoveeletve uesKekeÀ nUt Jeejlee DeeefCe keÀeJ³eelcekeÀlee ef®eef$ele keÀjleele.
GoenjCeeLe& pesveer®³ee keÀefJelee efkebÀJee pesveer JeerjYet³ee®eyejesyej ³ee keÀeobyejerle mebHetCe& Hemeeje, kewÀÐeeb®e sefJeMJe, YeìejKeevee, DeebIeesUer®eer peeiee, HeeC³ee®eer
peeiee, ®ene, ke@Àvìerve DeMee efkeÀleerlejer iees<ìer uesKekeÀeves ef®e$eHeìe®³ ee ceeO³eceeletve GÊece meekeÀeju³ee
Deensle.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ner leMeer HeefjHetCe& keÀeobyejer Deens. ÒeJeener keÀeobyejer Deens. íesìerMeer
ke DeeìesHeMeerj keÀeobyejer Deens .kesÀJeU 92 HeeveeceO³es keÀeobyejerkeÀeje veskeÀeobyejer®eer me Je& J³eJemLee HetCe&
kesÀueer Deens. cnCetve DeuHee#ej jceCeer³elee DeeefCe DeeMe³eIevelee ³ee keÀeobyejerletve metef®ele nesles. ner ³ee
keÀeobyejer®eer þUkeÀ JewefMe<ìîes cnCetve meebielee ³esleerue. ner keÀeobyejer efueefnleevee uesKekeÀeves keÀeobyejer ³ee
efJeGHekeÀLeevekesÀ ³ee keÀeobyejerletve ef®eef$ele nesleevee efomeleele. `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerletve
uesKekeÀe®eer ue³e ye× ieÐeuesKeve Mewueerner efometve ³esles.
GoenjCeeLe&,
1) iuee[ meensye eb®esyegìefvece&veg<³e keÀeUeMeej [ebyejer jml³eeJej Kee[ Kee[ Jeepet ueeieueer.
2) cesve iesì keÀjkeÀjle GIe[ues DeeefCe iuee[ meensyeeves pesueceO³es HeeTue ìekeÀues.
3) DeefleMe³e ceesnkeÀ Yeejer efveUmej keÀeieoeJej meW[ ef MebHe[uesuee neslee. jsKeerJe DeeefCe JeUCeoej
De#ejele yeN³ee®e keÀefJelee (pesveer®³ee keÀefJelee) efueefnuesu³ee nesl³ee.
4) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerceO³es keÀener megYeeefGoenjCeeLe&,
’p³ee Jesovee JeebPe Demeleele l³eeb®es og:Ke keÀje³e®es veener.“
LeBkeÀ ³et efcemìj i uee[ ³ee keÀeobyejer le Deeuesues DeLe&Jeener ÒeleerkesÀ -
1) megJeeme HemejJeCeejer DeeefCe ìs®eele GYeer jenCeejer jelejeCeer.munotes.in

Page 44

442) Keesueerle peUCeeje ogyeUe efoJee
3) ieYee&jMee cegueeruee Heentve iuee[uee Keg uet Ieeleuesu³ee ceesieN³ee®eer ìHeesjer keÀUer DeeþJeles.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerleerue iegvnsieejer #es$eele JeeHeju³ee peeCeeN³ee Meyoe b®ee
³ee keÀeobyejerle nesCeeje JeeHej Peeuesuee efomelees .G o e n j C e e L e &m c e i e u e j, me@u³etì, ef®ebOeer®eesj, ob[e
yes[er, Hebìj, kewÀoer vebyej DeeþMes ye³eeueerme, Le´er veesì ,L e ´ e r ® e e ri e e s U e r ,L e e u e e r ,H e e @ ì , efyemleje, Jeoea Demes
keÀener Meyo ³esleele . ³eeb®³ee yejesyejerves [sLe mesvìsvme, cemeea HesefìMeve Fl³eeoer.
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerceO³es iuee[ ®eerGvcele, efMeJejeU FbefiueMe cejeþer
efceefÞele yeesueer ner DeBiuees -Fbef[³eve ueeMeesYeCeejer Deens. ieeCes ³esle vemeuesue ei u e e [ ,l ³ e e ® ³ e e Yeme[îee
DeeJeepeele ieeCeb iee leesnsnem³eemHeo Jeeìleb. keÀCeKejHeCee, JekeÌleMeerjHeCee DeeefCe GÊece ieCeJesMe ³eecegUs
efMemleer®ee Heeueve keÀjCeeje Demee iuee[ DeeHeu³ee meceesj GYee jenlees. ³ee®³ee efJeHejerle JeWOeUe
peceeoej l ³ee®es efJeveeso meebieCes, l³ee®eer Got& -efnboer -cejeþer efceefÞele Mesj meebieCes. ³ee iees<ìer
keÀeobyejerceO³es leCeeJe Lees[emee keÀceer keÀjC³eemeeþer uesKekeÀe®eer ³eespevee efomeles. Gcee®ee efveOee&j ,keÀ[keÀ
yeeCesoejHeCee efle®³ee ieesUeryebo Me yoeletve J³ ekeÌle neslees lej ve#eueJeeÐee®e er meec³eJeeoer efJe®eejmejCeer ,`ìt
ìskeÀ DeB[ let efieJn efjmHeskeÌì' DeMee ÒekeÀej®eer OeejCee cejeþer efnboer DeeefCe FbûepeerceOe erue ÒeYeeJeMee ueer
JekeÌle=lJe ³ee keÀeobyejer®e smebJeeo DeekeÀDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejer®³ee Meer2.9meejebMe
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' nerSkeÀ HeefjHetCe& keÀeobyejer Deens. ÒeJeener keÀeobyejer Deens. íesìer le jer
HeefjHetCe& DemeCeejer keÀeobyejer Deens. ³ee keÀeobyejeruee JesieUs JesieJeeve keÀLeevekeÀ ueeYeuesues Deens. uesKekeÀeves
JeeHejuesueer ef®e$eoMeea Mewueer Jee®ekeÀeuee neleeletve HegmlekeÀ Keeueer þsJet osle veener. SKeeÐee Ieìvee Òemebie
Heg{s SkeÀ Òemebie DeeefCe Ieìvee ³ee Jesieeves ³esleele. l³eecegUs keÀLeev ekeÀ DeefleMe³e yebefomle, DeeìesHeMeerj
Heene³euee efceUles.
ieesUeryebo keÀeobyejer, DeeìesH eMeerj keÀLee, þmeþMeerle J³eeqkeÌlejsKee, DeeMe³e DeeefCe efJe³eesi³e ceeb[Ceer le gªieebMeer efveieef[ le YeekeÀeobyejer ®eer JewefMe<ìîes oMe&efJeleele . l³eeb®³ee keÀeUeleerue uesKekeÀe bHes#ee JesieUsHeCee peHeu³eeves `LeBkeÀ ³et
efcemìj iuee[' ner keÀeobyejer DeefOekeÀ Je sOekeÀ nesleevee efomeles.munotes.in

Page 45

452.10 meboYe& ûebLe met®eer
1) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ,yeJex Deefveue, 6 Jeer DeeJe=Êeer 2017
2) cejeþer Jee*dce³ee®ee Fefleneme, Keb[ 7 Jee Yeeie 3 je cemeeHe HegCes
3) SkeÀe Jee*dce³e ÒekeÀej®ee DeY³eeme : keÀeobyejer otj efMe#eCe keWÀê efMeJ eepeer efJeÐeeHeerþ, keÀesuneHet j
4) efJeefMe<ì uesKekeÀe®ee DeY³eeme : DeY³eemeHe$e ¬eÀceebkeÀ 8, otj efMe#eCe cegbyeF&, efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
5) keÀeobyejer SkeÀ meeefnl³eÒekeÀej, osJejs De©Ce, teach max, 2017
6) ueeskeÀme Êee meHìWyej, owefvekeÀ Je=Ê eHe$e 29, 2019, He=. 12
7) vesìJejerue meeefnl³e
8) Twitter Linked in Whats App
9) sankalp.gurjar@gmail.com
2.1 1mebYeeJ³e ÒeMve
oerIeexÊejer ÒeMve
1) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejer®es keÀLeevekeÀ meefJemlej DeeefCe meesoenjCe mHe<ì keÀje.
2) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerleerue J³eeqkeÌlejsKeeb®ee Heefj®e³e keÀªve Ðee.
3) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerleerue Heg©mHe<ì keÀje.
4) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerleerue J³eeqk eÌlejsKeeb®es þUkeÀ efJeMesmeesoenjCe mHe<ì keÀje.
5) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejer®ee vee³ekeÀ cnCetve JeerjYetJewefMe<ìîe legce®³ee Meyoele ceeb[e.
ìerHeemeeþer ÒeMve :
1) `LeBkeÀ ³et efce mìj iuee[' keÀeobyejer®e keÀLeevekeÀ
2) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' keÀeobyejerleerue pesue®eer JeeleeJejCe
3) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' keÀeobyejerleerue jepecenWêer pesue
4) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' keÀeobyejerleerue efJeefJeOe ÒekeÀej®es kewÀoer
5) `LeBkeÀ ³et ef cemìj iuee[' keÀeobyejerleerue YeeSkeÀe Jeeke̳eeleerue ÒeMve :
1) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerleerue ve#eueJeeoe®ee peenerjveecee keÀesCelee?
2) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerleerue JeerjYet3) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerleerue JeerjYet4) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerleerue JeerjYet5) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerleerue iuee[ ve#eue JeeÐeeuee keÀe³e keÀje³euee ÒeJe=Êe
keÀjlees?
munotes.in

Page 46

463
`efoJes iesuesues efoJeme' -jbieveeLe Heþejs
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìs
3.1 ÒeemleeefJekeÀ
3.2 uesKekeÀ Heefj®e³e
3.3 efJe3.3.1 keÀLeevekeÀ
3.3.2 ÒecegKe Ieìvee Òemebie
3.3.3 J³eeqkeÌlejsKee
3.3.4 DeeMe³emet$es
3.3.5 DeeefJe3.4 meejebMe
3.5 meboYe& ûebLe met®eer
3.6 mebYeeJ³e ÒeMve
3.0 GefÎ<ìs
keÀeobyejer ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®eer DeesUKe nesF&ue.
keÀeobyejerkeÀej jbieveeLe Heþejs ³eeb®³ee uesKeveefJeÍJee®es mJeªHe O³eeveele ³esF&ue.
`efoJes iesuesues efoJeme' ³ee keÀeobyejerleerue DeeMe³emet$es DeeefCe DeeefJe`efoJes iesuesues efoJeme' ³ee keÀeobyejer®es meeceeefpekeÀ -jepekeÀe r³e meboYe& Gueie[lee ³esleerue.
`efoJes iesuesues efoJeme' ceOeerue keÀefuHele peiee®ee DevJe³eeLe& ueeJeleevee mecekeÀeueerve peie
efJeÍues3.1 ÒeemleeefJekeÀ
jbieveeLe Heeþejs ³eeb®eer `efoJes iesuesues efoJeme' ner mebefnlee keÀeobyejer ³ee meeefnl³eÒekeÀ ejeceO³es
cees[les. ³ee meboYee&letve DeeHeu³eeuee keÀeobyejer ne meeefnl³eÒekeÀej O³eeveele Ieslee ³esF&ue. ³ee
meeefnl³eÒekeÀeje®³ee Go³ee®ee mebyebOe ne DeeOegefvekeÀ peiee®³ee efveefce&leerMeer, peerJeve J³e JenejeMeer DeeefCemunotes.in

Page 47

47DeLee&le®e DeeOegefvekeÀles®³ee cetueJ³eJemLesMeer Deens. DeeOegefvekeÀles®³ee mJeeleb$³e, mecelee, efJeJeskeÀ,
yegef×ÒeeceeC³eles®³ee DeJekeÀeMeele®e keÀeobyejer efueefnueer peeT MekeÀles. ³ee®es keÀejCe keÀeobyejer, ’³ee
meeefnl³eÒekeÀ ejeuee Þe×s³e cele ceeveJele veener.“1DeLee&le ®eekeÀesjerye× ¢ef<ìkeÀesCeeb®es meeJe&YeewcelJe
keÀeobyejer meelel³eeves cees[C³ee®ee Òe³elve keÀjles. efle®³eeceO³es meelel³eeves efJejesOeer celeebvee -YetefcekeÀebvee
DeeJeenve keÀjC³ee®eer #ecelee Demeles . l³eeletve keÀeobyejerceO³es SkeÀe®e SkeÀ veener lej efJeefJeOe DeeJeepeevee
DeJekeÀeMe efvecee&Ce neslees. keÀeobyejerceO³es DemeCeeN³ee yengmJejer³e #ecelescegUs leer YeesJeleeue®³ee peieeleerue
keÀesCeleerner iees<ì, keÀesCel³eener mJeªHee®³ee DeeMe³em et$eebvee, leb$eebvee DeeefCe YeeDeeHeu³eele meeceeJetve Iesles. Dev³e meeefnl³eÒekeÀejeMeer leguevee keÀjlee keÀeobyejer ner ceeveJeer peerJeve
J³eJenejeleerue iegbleeiegble J³eeHekeÀ HeìeJej DeeefCe efleleke̳ee®e met#ceHeC es efìHeC³eeme DeefOekeÀ HetjkeÀ Deens.
¿ee meieUîee iees<ìer keÀeobyejeruee Meke̳e nesleele, ³ee®es keÀejCe keÀeobyejer ³ee meeefnl³eÒekeÀejeceO³es
DeveskeÀefJeOe mJeªHee®eer GmeveJeejer Demeles DeeefCe l³ee GmeveJeejeruee meeceeJetve IesC³ee®eer HegjsHe tj #ecelee
efle®³ee Kegu³ee mebkesÀleJ³eJemLesle DeeefCe efJemle=le YeeefHejmHejefJejesOeer iees<ìer mJele:le meeceeJetve Iesle SkeÀ mJeleb$e ªHe efme× keÀjles. HeefjCeeceer keÀeobyejer
DeepeHe³e ¥le keÀesCelesner DeeoMe& ªHe Heg{s ve DeeCelee efle®³ee Go³e keÀeUeHeemetve me elel³eeves leer ieefleMeerue
jeefn uesueer Deens. ³ee HeeÍJe&YetceerJej `efoJes iesuesues efoJeme' ³ee jbieveeLe Heþejs ³eeb®³ee Heefnu³ee®e
keÀeobyejer®ee efJemleejeves efJe®eej keÀjlee ³esF&ue. lelHetJeea jbieveeLe Heþejs ³eeb®³ee SketÀCe uesKeve efJeÍJee®ee
Heefj®e³e Heg{erueÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.
3.2uesKekeÀ Heefj®e³e
jbieveeLe Heþejs ³eebveer DeeHeu³ee uesKevee®eer meg©Jeele keÀLeeuesKeveeves kesÀueer. l³eebveer efuee fnuesueer
`efjmì^s®eceWì 'ner Heefnueer keÀLee 1977 meeueer mel³ekeÀLesceOetve ÒekeÀeefMele Peeueer. lesJneHeemetve Deepe®³ee
`meeleHeeìerue kegÀueJe=Êeeble '(2019) ³ee keÀeobyejerHe³e¥le iesueer ®eeUerme -Heb®es®eeUerme Jemeelel³eHetCe& DeeefCe efJeefJeOe j®eveeÒekeÀejeletve uesKeve keÀjle Deensle. ³eeceO³es keÀLeeuesKeve,
keÀeobyejeruesKeve, meceer#eeuesKeve, DevegJeeoues Keve DeeefCe Jew®eeefjkeÀuesKe ve ³eeb®ee meceeJesMe nesF&ue.
`DevegYeJe efJekeÀCes Deens '(1983), `mHe<ìJekeÌlesHeCee®es Òe³ee sie'(1992), `F&ÍJej ce=leelc³eeme Meebleer
osJees'(1996), `ieeY³eeleerue ÒekeÀeMe '(1998), `ef®e$ece³e ®elekeÀesj '(2000), `leerJe´ keÀesceue
og:Kee®es ÒekeÀjCe '(2000), `MebKeeleerue ceeCetme '(2008) Demes SketÀCe meele keÀLeemebûen Deepe
Heþejs ³eeb®³e e veeJeeJej Deensle. keÀLeeuesKeveeve sD e e H e u ³ e eu e s K e v eÒ e H e b ® em e g ª kesÀuesues Heþejs veblej
keÀeobyejer uesKeveeceO³es efmLejeJeues. `efoJes iesuesues efoJeme '(1982), `jLe'(1984), `®e¬eÀJ³etn '
(1989), `nejCe '(1990), `ìeskeÀoej meeJeueer®es Jele&ceeve '(1991), `leece´Heì '(1994),
`og:Kee®es ÍJeeHeo '(1995), `veecegueesuekeÀ '(2006), `Yej ®eewkeÀeleerue De©C³e ©ove '(2008), `SkeÀe DeejbYee®es ÒeemleeefJekeÀ '
(2013), `®ees®eewoe keÀeobyeN³eeb®es l³eebveer uesKeve kesÀues Deens. ³ee®e ojc³eeve Heþejs ³eebveer meceer#ee DeeefCe Jew®eeefjkeÀ
mJeªHee®es uesKeve osKeerue kesÀues Deens. ³eeletve DeeleeHe³e¥le l³eeb®es meceer#eelcekeÀ DeeefCe Jew®eeefjkeÀ
JeUCee®es Hee®e cenÊJeHetCe& ûebLe ÒekeÀeefMele Peeues Deensle. Goe. `meÊJee®eer YeeÒeMve '(2000), `íÊeermeie[, efve³eesieeR®es Deeboesueve DeeefCe meÐeefmLeleer '(2003),
`peeieeflekeÀerkeÀjCe D eeefCe osMeerJeeo '(1991), `ÒeMveebefkeÀle efJeMes³eebveer Fbûepeer DeeefCe efnboer YeeefoJeme DeeefCe efvejeieme Fjsefoje '(2000) DeeefCe `keÀeobyejer DeeefCe ueeskeÀMeener '(2010). DeLee&lemunotes.in

Page 48

48ceeieerue ®eeUerme -Heb®es®eeUerme JekeÀLeekeÀej, keÀeobyejerkeÀej, ìerkeÀeuesKekeÀ, DevegJeeokeÀ DeMee JesieJesieUîee DeeefCe efleleke̳ee®e oceoej
DeesUKeer efJekeÀefmele kesÀu³ee Deensle. ³ee meieUîeeceO³es l³eeb®es keÀeobyejerkeÀej DemeCes DeefOekeÀ þUkeÀ
Deens. SkeÀ -oesve keÀeobyeN³ee efuentve LeebyeCeeN³eeb®eer ieoea Peeuesu³ee Deepe®³ee keÀeUele SkeÀmeueie
iebYeerjHeCes keÀ eobyejeruesKeve keÀjCeejs keÀeobyejerkeÀej cnCetve jbieveeLe Heþejs ³eeb®es efJeMes3.3 efJejbieveeLe Heþejs DeeHeu³ee keÀeobyejerceO³es j®euesu³ee keÀefuHele peiee®³ee ceeO³eceeletve
meYeesJeleeue®³ee meeceeefpeke À-jepekeÀer³e yeoueeb®es mecekeÀeueerve J³ekeÌleer DeeefCe meceepeeJejerue HeefjCeeceeb®es,
l³eeefJeDeeCeuesu³ee ef®e$eCeeves mecekeÀeUeleerue keÀener cetueY etle Hes®e -ÒeMveeb®es, efkebÀyengvee ®e¬eÀJ³etn me¢M³e
JemlegefmLeleer®es oMe&ve Ie[les. mJele:®³ee SketÀCe keÀeobyejeruesKeveeves keÀeobyejer ³ee meeefnl³eÒekeÀejeleerue
keÀener Meke̳elee DeeefCe #eceleeb®ee l³eebveer Iesleuesuee MeesOe, efJeMesefoJeme '(1982) ner Heþejs ³eeb®eer Heefnueer®e keÀeobyejer. ner keÀeobyejer F.me. 1975 les 78 ³ee
keÀeUeleerue jepekeÀer³e DeeCeeryeeCeer (efMemleHeJe&) DeeefCe DeeCeeryeeCeer veblej®eer ÒeebeflekeÀ efveJe[Cetke À Òeef¬eÀ³ee
³ee®³eeMeer efveieef[le Deens. DeLee&le ³ee keÀeUeleerue jepekeÀer³e Ieìvee -Òemebie DeeefCe l³eeleerue efJeefJeOe
kebÀieesN³eebvee keÀeobyejer Gpeeiej keÀjles. DeeCe eryeeCeer peenerj nesTve efle®³ee DebceueyepeeJeCeer®³ee keÀeUele
ÒeMeemevee®³ ee oeyeeletve J³ekeÌleer -meceepee®³ee Jele&ve J³eJenejeJej ueeouesu³ee yebOeveebveer pes Hes®eÒemebie
efvecee&Ce Peeues ,l³eebvee Heþejs ³eebveer keÀeobyejer®³ee keÀWêmLeeveer DeeCeues Deens. DeeCe eryeeCeer DeeefCe
DeeCe eryeeCeerveblej Peeuesu³ee efveJe[Ce gkeÀer®ee DeJekeÀeMe keÀeobyejerceOetve jsKeeìle l³eebveer ³ee keÀeUeleerue
celeueyeer jepekeÀer³e J³eJenej GIe[ kesÀues Deensle. DeeCeeryeeCeer®³ee keÀeUeuee uesKekeÀ keÀeobyejerceO³es
`efMemleHeJe&' Demee Meyo JeeHejleele.
3.3.1 keÀLeevekeÀ :
`efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejer®es keÀLeevekeÀ ÒeecegK³eeves oesve Yeeieele efJeYeeieues iesues Deens.
l³eeleerue Heefnuee Yeeie efMemleHeJee&®eer DebceueyepeeJeCeer DeeefCe keÀeobyejerleerue keWÀêJeleea J³eeqkeÌlejsKesmen
Dev³e ceb[UeRvee efMemleHeJee& le YeesieeJ³ee ueeieuesu³ee efJeefJeOe oeyeeb®³ee leHeefMeueebveer J³eeHeuesuee Deens. lej
ogmeN³ee YeeieeceO³es efMemleHeJe& mebHeu³eeveblej ÒeebeflekeÀ efveJe[CegkeÀe peenerj nesTve l³ee®ee efvekeÀeue
ueeiesHe³e¥le®ee Ieìveeb®ee leHeMeerue Deeuesuee Deen s. ³ee keÀeobyejer®es keÀLeevekeÀ ns SkeÀe leeuegke̳ee®³ee
efþkeÀeCeer Ie [les. leeuegke̳ee®³ee efþkeÀeCeer Demeuesu³ee SkeÀe ceneefJeÐeeue³eeceO³es keÀeobyejerleerue keWÀêJeleea
Hee$e ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve keÀe³e&jle Deens. l³ee®³ee jenC³ee®es efþkeÀeCe o sKeerue ceneefJeÐeeue³ee®³ee
DeeJeejele Demeles. ÒeeO³eeHekeÀ mJele: keÀeobyejer®ee efveJesokeÀ Deens. ÒeeO³eeHekeÀ efveJesokeÀ yengleskeÀ
ceeskeÀUîeeJesUer meelel³eeves keÀenerlejer ®eebieu³ee ûebLeeb®³ee Jee®e veele iegbleuesuee Demelees. efveJesokeÀ Deme e®e
SkesÀefoJeMeer ie@efye´³eue ieeefme&³ee ceekexÀPe ³ee peieÒeefme× mHe@efveMe keÀeobyejerkeÀeje®eer keÀeobyejer Jee®eerle neslee
DeeefCe l³ee®e ojc³eeve efoJes peeleele. veblej efoJes ³esleele DeeefCe l³ee®eJesUer ’legce®³eeJej ue#e Deens“2
DeMee DeeMe³ ee®ee efveJesokeÀeuee HeÀesve ³eslees. ÒeeO³eeHekeÀ efveJesokeÀeuee veblej®³ee keÀeUele osKeerue DeMee
DeLee&®ee HeÀesve JesUer -DeJesUer keÀener efoJeme ³esle jenlees. cegUele ns efoJeme efMemleHeJee&®es DeeefCe l³ee®³ee
onMeleHetCe& DebceueyepeeJeCeer®es Demeleele. ³ee®e keÀeUele `Òeieleeruee efveJexOe oener efoMee', `peesjoej
DeeiesketÀ®e ®eeuet Deens', `yeesueCes keÀceer : peemle keÀece : ¢{ efveOee&j', `HebleÒeOeeve ef®eje³et nesJeesle' DeMeemunotes.in

Page 49

49Ieesnesles. pes yeensj nesles l³eeb®³eele yejs®e efve©HeêJeer, YeskeÀ[ DeeefCe jep³ekeÀl³ee& He#ee®es meies -mees³ejs ³eeb®ee
YejCee neslee. DeMee JeeleeJejCeele efveJesokeÀeuee `legce®³eeJej ue#e Deens' DeMe e mebJeeoe®es HeÀesve ³esT
ueeieu³eeves Ye³eeves l³ee®eer ieeUCe G[les. DeeefCe efleLetve Heg{s keÀener efoJeme ÒeeO³eeHekeÀe®es peieCes efJeefJeOe
ef®eblee DeeefCe mebMe³eeves J³eeHetve peeles. efveJesokeÀe®es DemJemLe nes Ces Jee{le peeles. DeeHeu³eeJej k eÀesCee®es,
keÀe³e cnCetve ue#e Demesue? DeeHeu³eeJej ue#e DemeC³ee®es keÀejCe®e keÀe³e cegUer? ne Demee oce osCeeje
ceeCetme keÀesCe? Demes DeveskeÀ ÒeMve efveJesokeÀe®³ee ceveele ieoea keÀ ªve jenleele. DeeHeCe kegÀþu³ee,
keÀmeu³ee®e Yeeveie[erle vemelees lej DeeHeu³eeJej ue#e þsJeCeejs keÀesCe, DeeHeu³eeuee®e HeÀesve keÀe keÀjle
Demeleerue DeMee leke&À efJelekeÀe&veer efveJesokeÀ $emle neslees. Heg{s HeÀesve keÀjCeeN³ee®es veeJe yegjeìs Demes
keÀUu³eeveblej efveJesokeÀ ceneefJeÐeeue³eeleerue yegjeìs veece keÀ efJeÐeeL³ee&uee iees[erle Iejer yeesueeJelees. DeMee
leNns®³ee veeveeefJeOe Òe³elveeÜejs efveJesokeÀ HeÀesve keÀjCeeN³ee DeveesUK³ee®ee MeesOe IesT ueeielees. cee$e
l³ee®ee keÀesCeleener LeebieHeÊee ueeiele veener. DeeefCe efveJesokeÀe®eer DemJemLelee DeefOekeÀ®e Jee{le jenles.
SketÀCe®e HeÀesve ÒekeÀjCeeHetJeea Demeuesu³ee efveJesokeÀe®³ee Meeble -ue³eye× peerJeve¬eÀceeuee efMemle HeJee&leerue
HeÀesve ÒekeÀjCeeves veKe ueeieles. efleLetve Heg{s efveJesokeÀe®ee peerJeve¬eÀce keÀener efoJemeebHe³e¥le leje r Ye³e,
mebMe³e, onMele, DemJemLelesves J³eeHetve jenlees.
Heg{s ³ee®e ojc³eeve SkeÀ DeveesUKeer osKeCeer DeeefCe ÒeMemle ñeer efveJesokeÀe®³ee Iejer ³esles.
efveJesokeÀebÒeceeCes®e Menje®³ee Deepetyeepet®³ee DeveskeÀ ueeskeÀebvee leer Ye´efce<ìemeejKee r Yesìle Demeles. leer
Yesìsue l³eebvee efMemleHeJee&efJejesOeele J³ekeÌle nesC³eemeeþer efJeveJele Demeles. efveJesokeÀeuee osKeerue leer
efMemleHeJee&®³ee efJejesOeele GIe[HeCes efueefnC³ee®ee Deeûen keÀjles. efMemleHeJee&®es JeeleeJejCe ÒeefleYeeJebleeu ee
DeeJneve Deens, l³eeletve®e efveefce&leer nesles, HejekeÀesìer®ee Ye³eeCe DevegYeJe lesJe{îee®e Þes<þ efveefce&leeruee
pevce oslees, lej legcner efuene, legcner Meeble yemet vekeÀe, Demes leer efveJesokeÀeuee þemetve meebiele Demeles. l³ee
DeveesUK³ee ñ eer®³ee DeMee DeLee&ves JeeieC³ee®ee efveJesokeÀeuee keÀener®e DeLe& ueeiele veener. Heg{s cee$e Òee.
osJekeÀjkeÀ[tve efle®³ee keÀewìgbefyekeÀ Jeeleenleer®eer nefkeÀkeÀle efveJesokeÀeuee keÀUles. leerner efMemleHeJee&leerue
onMeleer®eer SkeÀe DeLee&ves yeU er Demeles. keÀeobyejer keÀLeevekeÀeleerue efveJesokeÀe®es HeÀesve ÒekeÀjCe SkeÀe
efyebotJej DeeefCe ogmeje efyebot l³ee osKeC³ee yeeF&®³ee oesve efojeb®³ee DeeefCe veJeN³ee®ee mejkeÀejer ³eb$eCeskeÀ[tve
nesCeeje íU, ³eeletve keÀeobyejer keÀLeevekeÀeleerue efMemleHeJee&®³ee oeyee®eer, íUe®eer le erJe´lee mHe<ì
nesC³eeme ceole nesles. keÀeobyejerceO³es Demee®e SkeÀ meboYe& efveJesokeÀe®³ee ceneefJeÐeeue³eeleerue mìe HeÀ
ªceceOeerue ieHHeemebyebOeer Deens. ³ee keÀeUele mìeHeÀªceceO³es efJeefJeOe ÒeeO³eeHekeÀ ef MemleHeJee&yeÎue oyeke̳ee
DeeJeepeele ®e®ee& keÀjerle, HeCe lees DeeJeepe eflemeN³eeuee SsketÀ ³esF&ue FlekeÀe leie[e vemes. ojc³eeve
jep³ekeÀlee& peeleer®ee Jeejmee meebieCeeje ceeCetme efleLes Deeuee®e lej leer oyeke̳ee DeeJeepeeleerue ®e®ee&ner yebo
Jne³e®eer DeeefCe vejce ®esnsN³ee ves nJee -HeeC³ee®³ee ieHHee megª Jne³e®³ee. SketÀCe®e keÀLeevekeÀeleerue ³ee
Yeeieeves meJe&meeceev³eebceO³es efMemleHeJee&letve efvecee&Ce Peeuesu³ee onMeleer®ee SkeÀ Deboepe Heg{s ³eslees.
SkeÀe ìHH³eeJej efveJesokeÀ ef MemleHeJee&®³ee efJejesOeeceO³es keÀece megª keÀjlees. ³eeuee keÀejCeerYetle
þjCeejs Kejslej oesve HegMej Demeleele. l³eeleerue SkeÀ cnCepes p³eeuee $eÝSkeÀ meceepeJeeoer cneleeje DeeefCe ogmeje efveJesokeÀe®ee efce$e efo JeskeÀj ne nes³e. SkesÀefoJeMeer ieeJeele SkeÀe
J³eeK³eeveeletve efveJesokeÀ meceepeJeeoer cneleeN³eeuee SskeÀlees. Deepetyeepetuee®e DemeCeeN³ee efMemleHeJee&®³ee
Spebìeb®ee keÀesCeleener oeye cneleeN³ee®³ee yeesueC³eeJej veJnlee. cneleeje Del³eble leke&À efve<þ He×leerves
efMemleHeJee&uee ÒeMveebefkeÀle keÀjle neslee. l³ee efoJeMeer cneleeN³ee®³ee efMemleHeJee&efJeyeesueC³eeves efveJesokeÀ ÒeYeeefJele neslees. SketÀCe®e cneleeN³ee®³ee l³eeJesU®³ee J³eeK³eeve me¢M³e ceeb[Ceerletvemunotes.in

Page 50

50efveJesokeÀeuee SkeÀe mJeªHee®eer Tpee& efceUles. ³eeletve®e DeeHeu³ee ce³ee&osle jentve efMemleHeJee&®³ee
efJejesOeele keÀenerlejer keÀjC³ee®eer efveJesokeÀe®eer ceeveefmekeÀlee le³eej nesles. ³eeuee Hegvne efoJeskeÀjcegUs
DeefOekeÀ HeeþyeU efceUles. meieUs ef ceUtve ceie peieeleerue meieUer meÊeeblejs p³ee ceO³eceJeiee&le Peeueer,
l³eeb®³eele mJele:®es keÀe³e&#es$e MeesOeleele DeeefCe ceO³eceJeiee&Hegjles keÀece ce³ee&efole keÀjleele. iegHle
mebIeìveskeÀ[tve ³esCeejs yeguesefìvme mee³ekeÀesmìeFue keÀje³e®³ee De eefCe Heesmì keÀje³e®³ee keÀecee®es efve³eespeve
HekeÌkesÀ nesles. DeeHeu³ee Heefjmejeleerue ceO³eceJeieea³eeb®es HeÊes ieesUe keÀjCes, l³ee®³ee ³eeÐee keÀjC³ee®es
osKeerue keÀece megª keÀjleele. cee$e Heg{s osJekeÀj®³ee DeìkesÀveblej efveJesokeÀe®es efMem leHeJee&®³ee
efJejesOeeleerue keÀece keÀener efoJemeebHegjsle®e ce³ee&efole jenles.
efMemleHeJee&®³ee keÀeUele SkeÀeveblej SkeÀ iees<ìer Ie[t ueeieleele. l³eeleerue®e SkeÀ iees<ì cnCepes
SkeÀe je<ì^er³e ³egJee veslee ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCeemeeþer He g©jeyeefJeC³ee®es DeeosMe oslees. DeeosMee®es FceevesFleyeejs Heeueve keÀjC³ee®³ee Òe³elveele DeveskeÀ efnlemebyebOeer
ceb[Uer Demeleele. vemeyeboer®eer efMeefyej s³eMemJeer nesC³eemeeþer DeLeJee keÀ jC³eemeeþer jep³ekeÀl³ee& He#ee®es
DeveskeÀ mLeeefvekeÀ keÀe³e&keÀlex -vesles DeeHeueer meejer leekeÀo JeeHejleele. ³eeÜejs l³eebvee l³ee mebyebefOele ³egJee
vesl³eeMeer peJeUerkeÀ Jee{Jee³e®eer Demeles. efMeJee³e ns efMeefyej ceesþîee ÒeceeCeele ³eMemJeer JneJes ³eemeeþer
mejkeÀejer -efvecemejkeÀejer ³eb$eCeeb®ee JeeHej lej osMee®³ee ueefMeefyejemeeþer ceìCee®³ee pesJeCee®es DeefceIesle Mem$eef¬eÀ ³es®eer mebK³ee Jee{efJeC³eemeeþer ieoea peceJetve l³eeb®³eeJej Mem$eef¬eÀ³ee kesÀueer peeles.
l³eeveblej®ee keÀnj cnCepes Meñeef¬eÀ³ee Peeu³eeJej l³eebvee De#ej#e: JeeN³eeJej mees[ues peeles. l³eeb®³ee
efveJeeN³ee®eer DeLeJee Hejle peeC³ee®eer keÀesCeleer ner mees³e kesÀueer peele veener. efMeefyejmLeUeHeemetve Hejlel eevee
keÀeneR®ee Jeeìsle®e ce=l³et neslees. ³eeletve Hegvne meJe&meeceev³eebceO³es Ye³ee®eer®e íe³ee Hemejles. keÀeobyejer
keÀLeevekeÀeleerue ³ee Yeeiee®³ee ef®e$eCeeves meÊesleerue ceb[UeRveer efMemle HeJee&®³ee keÀeUele Iesleuesu³ee vemeyeboer
efMeefyejemeejK³ee DemebJesoveMeerue efveCe&³eebceeieerue oenkeÀlee DeeefCe meeceev³eeb®³ee cegmkeÀìoeyeer®es leerJe´
mJeªHe mHe<ì nesles.
SkeÀe ìHH³eele mejkeÀejkeÀ[tve efMemleHeJee&®ee efveCe&³e ceei es Iesleuee peelees. efMemleHeJee&veblej
JemeÊesle DemeCeeje DeeefCe efMemleHeJee&®³ee keÀeUele Del³eble DemebJesoveMeerueHeCes JeeieCeeN³ee meÊee Oeejer
He#ee®ee l³eeveblej®³ee ueeskeÀmeYee efveJe[CegkeÀerceO³es oe©Ce HejeYeJe neslees DeeefCe pevelee He#ee®es mejkeÀej
meÊesceO³es ³esles. Heg{s ÒeebeflekeÀ HeeleUerJejerue efveJe[CetkeÀ peenerj nesTve ceneje<ì^eceO³es jCeOegceeUer meg ª
nesles. ³ee®e Ò eebeflekeÀ efveJe[CegkeÀerleerue meKeesue jepekeÀer³e Ie[ecees[eR®³ee ef®e$eCeeves keÀeobyejer
keÀLeevekeÀe®ee ogmeje Yeeie J³eeHeuesuee Deens. ³eeleerue yengleebMe iees<ìer ¿ee keÀenerJesUe leHeefMeueeves lej
keÀenerJesUe met®ekeÀHeCes mHe<ì nesleele. DeL ee&le efMemleHeJee&veblej jep³ekeÀl³ee& keÀeBûesme He#eeuee Del³eble
JeeF&ì efoJeme ³esleele. DeMeeJesUer keÀeBûesme He#eele keWÀêeleerue HejeYeJee®³ee peyeeyeoejer®es KeeHej ogmeN³eebJej
{keÀueC³eele veslesceb[Uer ceive Demeleele. ³eeletve He#eele yeb[eUe r ceepetve HetÀì Jee{le peeles. ³ee keÀeUele
meÊesuee mejeJeuesu³ee DeeefCe He#eele JeceeveefmekeÀles®³ee vesl³eebkeÀ[tve meÊeekeÀeb#esHeesìer He#eeblej osKeerue nesleele.
keÀeBûesme He#ee®³ee efleefkeÀìeJej leerve JesUe efveJe[tve Deeuesu³ee YeemkeÀjjeJe yeW[s ³eebvee
efMemleHeJee&veblej keÀeBûesmeceOetve®e eflekeÀerì veekeÀejues peeles. HeefjCeeceer YeemkeÀjjeJeebvee DeeHeueer leekeÀo
HeCeeuee ueeJetve mJele:®³ee®e efJejesOeer J³ekeÌleeRveer Yejuesu³ee pevelee He#ee®es eflekeÀerì efceUJeeJes ueeieles.munotes.in

Page 51

51efleefkeÀìemeeþer YeemkeÀjjeJeeb®ee ÒeJesMe pevelee He#eele neslees. pevelee He#ee®eer efveefce&leer jep³ekeÀl³ee&
He#ee®³ee efJejesOeeleerue DeveskeÀ íesìîeeceesþîee He#ekeÀe³e&keÀl³ee¥veer SkeÀ $e ³esTve yeveuesueer Demeles.
l³eeceO³es pevemebIee®es veeiegDeCCee peesMeer, meceepeJeeoer veeiejieespes cneleejyee DeMee HejmHejefJejesOeer
efJe®eejeb®eer DeveskeÀ ceb[Uer kesÀJeU meÊeeOeejer He#eeuee efJejesOe keÀjC³eemeeþer SkeÀ$e Deeuesueer Demeleele .
pevelee He#eeuee osKeerue keWÀêele meÊee efceUeu³eeveblej jep³eele osKeerue efveJe[tve ³esCeejs GcesoJeej
DeHesef#ele Demeleele. ³eeletve mLeeHevesHeemetve®e pevelee He#e efJe®eejMetv³eles®³ee YetceerJej GYee Demeu³ee®es
ueHele veener. HeefjCeeceer Yeemk eÀjjeJe yeW[s ³eebvee pevelee He#eele Del³eble efJeveemee³eeme efleefkeÀì efceUtve
peeles. ¿ee efveJe[CetkeÀerceO³es YeemkeÀjjeJeebveer DeeHeueer leekeÀo Jee{efJeC³eemeeþer, efìketÀve jenC³eemeeþer
KetHe JesieJesieUîee iees<ìer kesÀu³ee. cee$e efMemleHeJee &®³ee HeeMJe&YetceerJej efveJe[CegkeÀeb®es meJe& ieefCele yeoueuesues
Demeleele. ogmejerkeÀ[s yeeyeemeensye jepegUs ³eebvee keÀeBûesmekeÀ[tve eflekeÀerì efceUeuesues Demeles. menkeÀej
#es$eele JeketÀye þsJetve Demeuesu³ee jepegUs ³eebvee osKeerue ner efveJ e[CetkeÀ leMeer meesHeer veJnleer. l³eebvee
menkeÀej #es$eeleerue efveJe[CetkeÀ Heefjef®ele nesleer. cee $e efJeOeevemeYes®³ee efveJe[Ceg keÀer®ee DeJekeÀeMe ne
DeLee&le®e ceesþe neslee. ³ee®eJesUer keÀeBûesme DeeefCe pevelee He#ee®³ee GcesoJeeje®³ee efJejes Oeele DemeCeeje
eflemeje GcesoJeej kesÀMeJejeJe ieJneCes ³eebvee HewMee®³ee yeUeJej efJekeÀle IesC³ee®ee Òe³elvener Peeuee. ieJneCes
[eJ³ee Heeìea®es le©Ce GcesoJeej Demeleele. ieJneCes ³eebvee DeeHeu³ee efJepe³ee®eer Kee$eer veJnleer, les kesÀJeU
He#ee®³e e yeebOeCeerHeesìer efjbieCeele GYes Demeleele. ®eewLee GcesoJeej keÀeBûesme (F.) ®eeDemetve lees Del³eble
meeceev³e cnCepes efkebÀef®elener peveeOeej vemeuesuee Demelees.
¿ee efveJe[ CegkeÀerceO³es YeemkeÀjjeJeeb®ee HejeYeJe neslees DeeefCe ³eeuee efve JesokeÀ keÀece keÀjle
Demeuesu³ee ceneefJeÐeeue³eeleerue Òee®ee³ee¥®eer YetefcekeÀe cen ÊJeHetCe& þjuesueer Demeles. ceg Uele YeemkeÀjjeJe
DeeefCe Òee®ee³e& ³eeb®³eeceO³es leCeeJeHetCe& JeeleeJejCe Demeles. Òee®ee³ee¥®ee ÒeeceeefCekeÀHeCee DeeefCe keÀeìskeÀe sj
keÀejYeejecegUs YeemkeÀjjeJeebvee ceneefJeÐeeue³eeceO³es keÀesCeleerner Ye´<ì neue®eeue keÀjC³ee®eer mebOeer efceUle
vemeles. HeefjCeeceer YeemkeÀjjeJeeb®³ee ceveele Òee®ee³ee¥®eer G®eueyeebie[er keÀjC³ee®ee efJe®eej megªDemelees
DeeefCe l³ee®e ceeveef mekeÀlesletve les meelel³eeves l³eeb®³eeMeer J³eJenej keÀjle Demeleele. Heg{s ceeies ³ee®ee
ceneefJeÐeeue³eeuee OeeskeÀe®e Deens ns DeesUKetve efveJe[CegkeÀerceO³es Òee®ee³ee¥veer DeeHeueer meejer leekeÀo
YeemkeÀjjeJeeb®³ee efJejesOeele ueeJeuesueer Demele s. Òee®ee³ee¥®³ee ³eMemJeer ceO³emLeerves pevelee oueeleerue
cenÊJeHetCe& vesles jleveueeue Mesþ DeeHeu³ee ueeskeÀeb®eer celes jeleesjele YeemkeÀjjeJeeb®³ee efJejesOeer cnCepes
yeeyeemeensyeeb®³ee yeepegve sJeUefJeleele. pevelee He#eeleerue keÀener vesles -keÀe³e&keÀlex He#ee®ee GcesoJeej cnCetve
YeemkeÀjjeJeeb®³ee yeepetves GYe sDemeue slejer Òel³e#e celeoeve yeeyeemeensyeebvee keÀjleele. HeefjCeeceer
YeemkeÀjjeJeeb®ee HejeYeJe nesTve yeeyeemeensye jepegUs efveJe[tve ³esleele. keÀeobyejer keÀLeevekeÀeleerue
efMemleHeJee&veblej®³ee meeJe&peef vekeÀ efveJe[Ceg keÀer®es ef®e$eCe Heeefnu³eeJej ue#eele ³esles keÀer, efveJe[Ceg keÀerceO³es
Òel³eskeÀpeCe Del³eble meÊeeletj DeekeÀeb#esves Yeejuesues Demeleele. vesles DeLeJee He#eekeÀ[tve efJekeÀeme
mebkeÀuHevesHes#ee m eÊeemLeeve leerJe´lesves meebYeeUues peeleele.
keÀeobyejer®³ee ogmeN³ee Yeeieeleerue keÀLeevekeÀeceO³es efveJe[CetkeÀ ÒeefkeÀ³ee, leeuegke̳eeleerue
efJeOeevemeYes®es GcesoJeej, Òe®eej DeeefCe efvekeÀeue ¿ee meesyele ³esCeeN³ee DeeCeKeer oesve cenÊJeHet Ce& iees<ìer
HewkeÀer SkeÀ cnCepes osJeefiejerkeÀjeb®es meelel³eeves yeouele peeCeejs mebkeÀuHe DeeefCe ®ecekeÀoej cevemegyes nes³e.
DeeefCe ogmejer cnCepes efveJesokeÀe®ee efce$e osJekeÀjves efveJe[CegkeÀer®³ee efvekeÀeueeb®es HetJe& Deboepe J³ekeÌle
keÀjCeeN³ee mebmLesyeeyele meg ªkesÀuesues keÀece ns nes³e. osJekeÀj®³ee ³ee veJ³ee ÒekeÀuHeeceO³es jme Iesle
efveJesokeÀ osKeerue l³ee®³eemeesyele keÀece keÀjC³ee®eer le³eejer oeKeJelees. Heg{s mebmLesuee DeHesef#ele Demeuesu³ee
keÀecee®eer Hetle&lee efveJeso keÀekeÀ[tve nesle veener. cee$e l³ee®e keÀecee®³ee HeeMJe&YetceerJej efveJesokeÀmunotes.in

Page 52

52meceepeeleu³ee meJe& mlejebceO³es efHeÀªve met#ce efveefj#eCe keÀ ªve SkeÀe mJeleb$e mJeªHee®³ee
ieÐeuesKeveeletve efveJe[CetkeÀ Je=Êeeblee®ee cepeketÀj Heg{s DeeCelees. ³ee ke Àecee®³ee cegUeMeer efveJesokeÀeves DeeOeer
þjJetve Iesleuesu³ee keÀener iees<ìer Demeleele. ÒekeÀuHeemeeþer keÀjle Demeuesu³ee veeWoer -efvejer#eCeeletve
efveJesokeÀeuee [e³ejer me¢M³e uesKevee®³ee ®eewkeÀìer HeueerkeÀ[s peele mepe&keÀ uesKeve keÀje³e®es De meles.
³eeletve ceie efveJesokeÀ l³ee®³ee mJele:®³ee celeoejmebIeele l³eeuee peeCeJeuesu³ee -mecepeuesu³ee iees<ìeRvee
[e³ejer®³ee mJeªHeele lej keÀOeer le=leer³e Heg©keÀefJelee, efceme cesn lee meesyele®es Òesce ÒekeÀjCe, efveJe[CegkeÀer®es jepekeÀejCe, Òel³e#e efveJe[CegkeÀerle
Glejuesues GcesoJeej, l³eebveer DeeKeuesues Dee[eKes, kesÀuesues efve³eespeve, le³eej kesÀuesu³ee J³etnj®evee ³ee®es
efJemleejeves leHeMeerue ³esle peeleele DeeefCe c eie keÀeobyejer®³ee keÀLeevekeÀeuee keÀeobyejer Debleie&le
keÀeobyejer®³ee keÀLeevekeÀe®es ªHe ÒeeHle nesles.
3.3.2 ÒecegKe Ieìvee -Òemebie :
Òemlegle keÀeobyejerceO³es keÀener cenÊJeHetCe& Ieìvee öÒemebie keÀLeevekeÀe®³ee keWÀêmLeeveer Deensle.
mebHetC e& keÀeobyejer Kejslej keÀener ceespeke̳ee Ieìvee ÒemebieebOeejs Heg{s peeles. HewkeÀer l³eeleerue cenÊJeHetCe& Ieìvee
cnCepes keWÀêele oerIe&keÀeU meÊesJej Demeuesu³ee He#eebveer kesÀuesueer efMemleHeJee&®eer IeesefMemleHeJee&®³ee IeesHeefjCeece leeuegkeÀe -ieeJe HeeleUerJej LesìHeCes Gceìt ueeieues. ³ee®e keÀeUeleerue SkeÀ Ieìvee cnCepes
keÀeobyejerleerue keWÀêJeleea J³eeqkeÌlejsKesuee `legce®³eeJ ej ue#e Deens 'DeMee DeeMe³ee®ee ³esle Demeuesuee HeÀesve
nes³e. keÀeobyejer®³ee ÒeejbYeer®e ÒeeO³eeHekeÀ efveJesokeÀ SkeÀ peieÒeefme× keÀeobyejer Jee®ele Demelees DeeefCe
nceKeeme l³ee®eJesUer efoJes peeC³ee®eer Ieìvee Ie[les. keÀener JesUeves efoJes Deeu ³eeveblej efveJesokeÀ Hegvne
Jee®eC³eele ieke&À nesle Demeleevee®e ceneefJeÐeeue³eeleerue iegjKee l³ee®³eemeeþer HeÀesve Deeu³ee®es meebielees.
HeÀesve Òemebieebves efveJesokeÀ ÒeeO³eeHekeÀe®³ee ceveeJejerue Yeerleer®eer meeJeueer Jee{le peeles. keÀeobyeje rleerue
Ieìveeb®³ee JeCe&vee®es mJeªHe ns SkeÀe ÒeeO³eeHekeÀ Hee$eeJej keWÀefêle Peeu³eemeejKes Jeeìles. cee$e
JemlegefmLeleer leMeer jenle veener. HeÀesve ÒekeÀjCeeves Del³eble J³eeqkeÌleiele HeeleUerJej megª nesCeejer keÀeobyejer
ner nUtnUt efMemleHeJee& ®es osMeeleerue J³eeHekeÀ ªHe Jee®ekeÀebmeceesj GYes keÀjle peeles. DeLee&le l³ee
DeveeefcekeÀ HeÀesve ÒekeÀjCee yeeyele®³ee efJeefJeOe leke&ÀefJelekeÀe¥®³ee ieoeaceO³es keÀeobyejerceOeerue DeeCeKeer keÀener
Ieìvee -Òemebieeb®ee ÒeJeeme megª jenlees. ¿eeceOe tve SkeÀerkeÀ[s keWÀêJeleea J³eeqkeÌlejsKes®³ee kegÀìgbyeeleerue
le¬eÀejer ³esT ueeieleele lej ogmejerkeÀ[s l³eeuee l³ee®³ee peeWOeUs, osJekeÀj ³ee efce$eebHeemetve Oeerjner
efceUlees.
³ee®e keÀeUele keÀeobyejerceOeerue DeeCeKeer SkeÀ Ieìvee cnCepes efv eJesokeÀe®³ee Iejer SkeÀe osKeC³ee
yeeF&®es ³esCes nes³e. mebyebefOele yeeF& efveJesokeÀe®³ee Iejer ³esTve efveJesokeÀeuee efMemleHeJee&®³ee efJejesOeele efueefnles
nesC³eeme meg®eefJele Demeles. Heg{s keÀeobyejer ³eener IeìvesYeesJeleer keÀener keÀeU efHe Àjle jenles. efveJesokeÀeuee
efMemleHeJee&®³ee efJejesOeeleerue ke=ÀeflekeÀe³e&¬eÀceeceO³es Lesì GlejefJeC³eeme keÀejCeerYetle þjuesueer Ieìvee
cnCepes meceepeJeeoer cneleeN³ee®es ieeJeeceO³es Peeuesues YeecneleeN³eecegUs®e efveJesokeÀ efoJeskeÀjmeesyele efMemleHeJe& efJejesOeer ke=Àefle®eUJeUerceO³es Glejlees. keÀeobyejerleerue
³ee®e Ieìvesletve efceme cesnleeye DeeefCe peeWOeUs ³eeb®³ee ÒescemebyebOeeb®eer Ieìvee efJekeÀefmele Peeuesueer Deens.
efMemleHeJee&®³ee DebceueyepeeJeCeer®es oeye J³ekeÌle keÀjCeejer SkeÀ cenÊJeHetCe& Ieìvee cnCetve meÊeeOeejer
He#eeleerue ³egJee vesl³ee®³ee [eske̳eeletve efJekeÀefmele Peeuesu³ee efve³eespeveMetv³e kegÀìgbyeefve³eespeve Mem$eef¬eÀ³ee
efMeefyejekeÀ[s Heenlee ³ esF&ue. keÀeobyejerceO³es vemeyeboer Meñeef¬eÀ³es®³ee efMeefyejeb®³ee Ieìvee -Òemebieebveer osMeele
meeceev³e J³ekeÌleeruee meÊeeueesuetHe jep³ekeÀl³ee&keÀ[tve DeeefCe yespeyeeyeoej ÒeMeemeveekeÀ[tve efkeÀle erefvecvemunotes.in

Page 53

53HeeleUerJej ie=nerle Oejues peeles, ³ee ®es ef®e$e mHe<ì Peeues Deens. keÀeobyejer®³ee Heefnu³ee efJeYeeieeleerue
Ieìvee -Òemebie efMemleHeJee&leerue oeyee®es meeceev³e mlejeleerue J³ekeÌleeRHeemetve meeceeefpekeÀ -jepekeÀer³e
HeeleUerJej GceìCeeN³ee l³ee®³ee þMeeb®³ee JeCe&veebveer J³eeHeues Deen sle. efMeJee³e ogmejerkeÀ[s keÀejKeev³eeJej
cegK³eceb$³eeb®³ee meYesmeeþer þsJeuesueer pesJeCeeJeU, Deeceoej YeemkeÀjjeJe yeW[s ³eeb®³ee efmJeefcebie Heguee®³ee
GodIeeìvee®ee keÀe³e&¬eÀce DeeefCe lesLeerue l³eeb®es efJe®eejMetv³e Yeemeeefnl³emebmke=Àleer J³eJenejeMeer efveieef[le ³esCeejs efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce DeeefCe l³eeleerue efcemesme
osJeefiejerkeÀjeb®³ee yeesue®eeueerletve efvecee&Ce nesCeejs Òemebie osKeerue DeOeesjsefKele keÀjlee ³esleerue Demes De ensle.
keÀeobyejerleerue ogmeN³ee Yeeiee®³ee ÒeejbYeer®e efMemleHeJ ee&®ee efveCe&³e ceeies Iesleuee peeC³ee®eer Ieìvee Ie [les.
l³eeveblej keWÀêeleerue ueeskeÀmeYes®³ee efveJe[CegkeÀe nesTve oerIe&keÀeU meÊesJej DemeCeeN³ee keÀeBûesme®ee
HejeYeJe neslees De eefCe keWÀêele pevelee He#ee®eer meÊee mLeeHeve nesles. Heg{s ÒeebeflekeÀ HeeleUerJejerue
efveJe[CegkeÀeb®eer IeesogmeN³ee YeeieeceO³es efveJe[CegkeÀer®eer Iees< eCee, efveJe[CetkeÀ Òe®eej, Òel³e#e efveJe[CegkeÀe DeeefCe l³ee®³ee
efvekeÀeueeHe³e¥le®³ee Ieìvee efJe®eejMetv³e jepekeÀejCeeuee DeOeesjsefKele keÀjleele.
keÀeobyejerleerue Òemlegle Ieìvee -Òemebiee®ee efJe®eej kesÀu³eeme DeeHeu³ee Demes ue#eele ³esF&ue keÀer,
keÀeobyejerceO³es ef®eef$ele Peeuesu³ee leeuegkeÀemlejer³e ceneefJeÐeeue³e, ceneefJeÐeeue³eeceO³es keÀe³e&jle Òee®ee³e&
DeeefCe ÒeeO³eeHekeÀ Jeie&, ceneefJeÐeeue³ee®es HeoeefOekeÀejer, ieeJe, efMemleHeJee&®es efoJeme, efMemleHeJe& ceeies
Iesleu³eev eblej®ee keÀeU, meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CegkeÀe, efveJe[CegkeÀerleerue GcesoJeej, efveJe[CegkeÀerleerue
J³etnj®evee, efveJe[CetkeÀ efvekeÀeue Deeoer keÀener cenÊJeHetCe& iees<ìeR®³ee HeeMJe&YetceerJej keÀeobyejerceO³es
Mew#eefCekeÀ, keÀewìgbefyekeÀ, meeceeefp ekeÀ DeeefCe DeefOekeÀebMeeves jepekeÀer³e mJeªHee®³ee Ieìvee -Òemebieebveer
keÀeobyejer Ie[les Deens. ³ee®e Ieìvee -Òemebiee®es keÀOeer met®ekeÀHeCes lej keÀOeer GHejesefOekeÀHeCes, keÀOeer mLetue
lej keÀOeer leHeMeerueJeej -met#ce DeMeer JeCe&ves keÀeobye jerceO³es Deeuesueer Deensle. DeMee JeCe&ve mJeªHeeletve
ef®eef$ele Peeuesu³ee Ieìvee -Òemebieeves meeOeuesu³ee iees<ìeRceOeerue SkeÀ cenÊJeHetCe& iees<ì cnCepes l³eeletve
SkeÀe DeLee&ves efveceMenjer -leeuegkeÀemlejer³e Heefjmej vekeÌkeÀer Peeuesuee Deens keÀer, pees ceneje<ì^eleerue
DeMee keÀesCel³eener SKeeÐee leeuegkeÀemlejeuee ísotve peeCeeje þjsue.
ÒeecegK³eeves Heþejs ³eeb®³ee keÀeobyejerceO³es leeuegkeÀe DeLeJee efpeune mlejeJejerue SKeeos ceesþs ieeJe
nceKeeme ³esles. DeLee&le l³eeb®³ee yenglesk eÀ keÀeobyejerleerue yengleebMe Ieìvee -Òemebie ns DeMee®e efþkeÀeCeer
Ie[leevee oeKeefJeues peeleele. ieeJe Menje®³ee ceOeesceOe veJ³eeves le³eej nesle Demeuesuee ceO³eceJeieea³e
ceeCetme Heþejs ³eeb®³ee keÀeobyejerceO³es keWÀêmLeeveer Demelees. efkebÀyeng vee ³eeceO³es le³eej nesCeeje ceO³eceJeieea³e
mecetn ne l³eeb®³ee keÀeobyejer®³ee SketÀCe uesKeve DeJekeÀeMeeleerue cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Demelees. Demee ne
efveceMenjer ceeCetme DeLeJee mecetneveer J³eeHeuesuee DeJekeÀeMe Heþejs DeeHeu³ee keÀeobyeN³eeletve ef®eef$ele
keÀjleele. l³eeb®³ee `efoJes iesuesues efoJeme '³eener keÀeobyejerceO³es DeMee mJeªHee®ee mecetn DeeefCe l³ee
mecetneleerue ceeCetme ceO³eJeleea ³eslees. HeefjCeeceer leeuegkeÀe mlejeJejerue ceO³eceJeieea³e les jepekeÀl³ee¥
ueeskeÀebHe³e¥le, mec eepeeleerue meÊes®eer Oeeiesoesjs DemeCeeN³ee SkeÀe efJeefMe<ì yengmebK³eebkeÀe®³ee peeleerHeemetve
meJe&meeceev³e mlejeJej JeeJejCeeN³ee ceb[UeRHe³e¥le®es peerJevemeboYe& Heþejs keÀeobyejerceO³es efpeJeble keÀjleele.
keÀeobyejerleerue ÒeebeflekeÀ efveJe[C egkeÀer®³ee meboYee&leerue efJeefJeOe Ieìvee -Òemebieeb®³ee ef®e$eCeeves SketÀCe®e
jepekeÀer³e J³eJenejebceO³es Iegmet ueeieuesu³ee DeveskeÀ DeveLe& ÒeLee, cetu³enerve jepekeÀejCee®es mJeªHe mHe<ì
keÀjleele. ³ee keÀeobyejerleerue Ieìvee -Òemebieeb®ee efJe®ee j keÀjlee l³eeleerue keÀener SkeÀ Yeeie ne keÀewìgbefyekeÀ
mJeªHeeves, keÀener Yeeie meeceeefpekeÀ lej keÀener Yeeie jepekeÀer³e J³eJenejebveer J³eeHeuesuee Deens. mebHetCe&
keÀeobyejer DeMee Ieìvee -Òemebieebletve ceOeu³ee keÀeUele DeeHeu³ee osMeeJej ueeou ³ee iesuesu³ee DeeCeeryeeCeer®³eemunotes.in

Page 54

54meboYee&ves Jee{ueer Demeueer lejer kesÀJeU DeMee keÀener efJeefMe<ì jepekeÀer³e ke=ÀleerHegjles®e efle®es mJeªHe
ce³ee&efole jenle veener. lej keÀeobyejerleerue efkeÀl³eskeÀ Ieìvee -Òemebieeb®³ee met®ekeÀHeCes ³esC³eeves S KeeÐee
jepekeÀer³e Ieìves®es He[m eeo meceepeeleerue íesìîee -ceesþîee mlejeleerue meeceev³e -meeceev³e iees<ìeRJej
efkeÀleer KeesueJej HeefjCeece keÀjCeejs þjleele, ³ee®es Òel³eblej osC³eele Òemlegle keÀeobyejer ³eMemJeer Peeueer
Deens.
3.3.3 J³eeqkeÌlej sKee:
jbieveeLe Heþejs ³eeb®³ee peJeUHeeme meJe&®e keÀeobyeN³eebceOeerue J³eeqkeÌlejsKee ¿ee HeefjCeecekeÀejkeÀ
DeeefCe þeMeerJ eHeCes Heg{s ³esle keÀeobyejer®³e e DeeMe³emet$eeb®eer J³eeHleer Jee{Jeleele. ³ee meboYee&letve l³eeb®³ee
`efoJes iesuesues efoJ eme'³ee keÀeobyejerleerue J³eeqkeÌlejsKeeb®es mJeªHe Gueie[leevee Heg{erue mJeªHee®eer ceeb[Ceer
keÀjlee ³esF&ue.
3.3.3.1 efveJesokeÀ :
`efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejerceOeerue keWÀêJeleea J³eeqkeÌlejsKee SkeÀe efveceMenjer Yeeieeleerue
cenee fJeÐeeue³eeceO³es ÒeeO³eeHekeÀ Deens. efMeJee³e lees keÀeobyejer®ee keÀLeelebie&le efveJesokeÀner Deens. efveJesokeÀ
efJeJeeefnle Demetve ceneefJeÐeeue³ee®³ee Heefjmejele®e jenlees. l³ee®ee cetU mJeYeeJe ne efMekeÀC³ee -
efMekeÀefJeC³eeMeer yeebOeerue jentve SkeÀe ®eewkeÀìerle peieCeeje Demee Deens. DeLee&le lees kegÀCee®³ee DeO³eele
ceO³eele vemelees. l³eeves DeeKetve Iesleuesu³ee SkeÀe ®eewkeÀìer HeueerkeÀ[s lees kegÀþu³ee, keÀmeu³ee®e Yeeveie[erle
vemelees. mekeÀeUer DeY³eeme, ueskeÌ®eme&®eer le³eejer, þju ³ee JesUer þju³eeÒeceeCes yeesueCes, þjues les keÀece
keÀjCes, Iejer peeTve cegueeyeeUebceO³es JesU IeeueJeCes, keÀenerJesU yee³ekeÀes®eer keÀjceCetkeÀ keÀjCes DeMee
mejUmetle peieC³ee®ee efveJesokeÀeuee JeDeeJe[er®es Jee®eve, menkeÀejer ÒeeO³eeHekeÀ efce$e DeMee ce³ee&efole yeepetveer efveJesokeÀe®es peieCes J³eeHeuesues
Demeles. keÀecee®³ee efþkeÀeCeer DeeefCe ieeJeeceO³es efveJesokeÀe®³ee leMee keÀener DeesUKeer Demeleele, cew$eer ner
Lees[erHeÀej Demeles; cee$e efpeLes ve meebielee -meJejlee peeTve yemeeJes DeMeer osJekeÀj DeeefCe peeWOeUs mees[tve
l³ee®³eemeeþer ogmejs Iejs veJnles. DeLee&le Fleke̳ee JeHeueerkeÀ[s l³ee®ee efJeM esvemeleele.
efveJesokeÀ mJele:uee SkeÀ meeceev³e efueLeeefpe&keÀ (megmleeJeuesuee) ceeCetme mecepelees. efveJesokeÀeuee
Òel³eskeÀ JesUer keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee lejer ceeO³eceeÜejs HegMe ueeiele Demelees. leMee mJeªHee®es HegMe
efpelekesÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ eflelekesÀ l³ee®³ee keÀecee®es mJeªHe yeouele Demeles. mJeYeeJeeleerue ner ce³ee&oe
efveJesokeÀ Del³eble ÒeepebUHeCes keÀyetue keÀjle Demelees. ’c eeP³eemeejK³ee efueLeeefpe&keÀ ceeCemeeuee kegÀCeerlejer
`HegMej' ueeielees. mJeYeeJele:®e keÀener veJes, JesieUs keÀjC³ee®ee ceuee kebÀìeUe Deens. ceeCemeeb®³ee
ogKeC³eebveer Jesoveebveer DeeefCe Deeveboevesner ceer menmee ÒeYeeefJele nesle veener.“3(`efoJes ieuesues efoJeme ',
58) lees mJele:uee peel³ee®e jmenerve DeeefCe DeeUMeer mecepelees. cee$e meceLe&HeCes ceveeuee keÀener ísotve
iesues lej l³ee®ee HeefjCeece l³ee®³ee mJeYeeJe yeoueeJej neslees. Goe. meceepeJeeoer Je=× vesl³ee®es YeeosJekeÀjmee jK³ee efce$ee®ee efvejefvejeUîee keÀeceeleerue Glmeen ne efveJesokeÀemeeþer SKeeÐee HegMeÒeceeCes
Jeeìle Demes. l³eecegUs®e SkeÀe iegHle mebIeìvesyeeyele efveJesokeÀ efMemleHeJee&®³ee efJejesOeele keÀener efoJeme keÀece
keÀjlees. efMemleHeJee&veblej osKeer ue efveJesokeÀ osJekeÀj®³ee ceoleerves FueskeÌMeve HeÀesjkeÀemìeRie®es keÀece megª
keÀjlees. efveJe[CegkeÀer®³ee efveefceÊeeves Heg{s ³esCeeN³ee efJeefJ eOe iees<ìeR®³ee efvej er#eCeelet ve osJekeÀjves vescetve
efouesues keÀece ceeies ìeketÀve efveJesokeÀ keÀ eobyejerme¢M³e uesKeve keÀjlees. ³eeÒemebieer osKeerue efveJesokeÀmunotes.in

Page 55

55Òe®eefuele mebkesÀleebvee Pegieejle Òe³eesieMeerue ceeb[Ceer keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. Debeflecele: efveJesokeÀekeÀ[tve
keÀeobyejer efuentve nesles. ³ee®ee DeLe& DeeHeu³ee keÀ#esle ³esC eeN³ee iees<ìeRvee meelel³eeves mepe&veMeerue
Òeefleef¬eÀ³ee osC³ee®ee efveJesokeÀe®ee mJeYeeJe ³eeletve Òeleerle neslees.
Iejer Yesìe³euee ³esCeeN³ee osKeC³ee yeeF&®³ee MeeskeÀelce keÀneCeerves nsuekeÀeJeCeejs efveJesokeÀe®es ceve,
Òee®ee³ee&®³ee keÀe³ e&keÀle=&lJee®es JeeìCeejs Deeoj, meceepeJeeoer cneleeN³ee®³ee YeeOew³ee&ves mJele:®³ee®e efYe$esHeCee®eer JeeìCeejer ueepe, SkeÀe ³egJee vesl³ee®³ee Òe³elveeletve ueeouesu³ee vemeyeboer
Meñeef¬eÀ³esletve ueeskeÀebvee efceUCeeN³ee HeMegJele JeeieCegkeÀerves ³esCeeN³ee nleyeueles®³ee Òemebieer mJele:®³ee
DeelcekeWÀêer mJeYeeJee®ee DeeefCe mJe:®³ee HeueerkeÀ[s peeTve DeeHeCe peiee®ee efJe®eej keÀjle veener ,
³eeefJemJeYeeJeekeÀ[s ue#e JesOeleele. ³ee®ee DeLe& efveJesokeÀ mJele:Jej efJeMesmJeYeeJeeleerue ce³ee&oebvee DeesUKeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. mJele:®ee Jele&veJ³eJenej leHeemele l³eele yeoue
keÀjC³eeme F®ítkeÀ Demelees. lej ogmejerkeÀ[s ÒeebpeU keÀyegueer osC³ee®ee l³ee®ee mJeYeeJe ne l³ee®³ee
peieC³eeleerue efvece&UHeCee efme× keÀjlees. efveJesokeÀ ne mJele:®³ee SkeÀe ®eewkeÀesveer efJeÍJeeceO³es peiele pejer
Demeuee lejer lees DeeHeu³ ee Deepetyeepet®es peie mebJesoveMeeruelesves v³eeneUle Demelees. ³eeletve l³ee®eer keÀener
efvejer#eCes le³eej nesle Demeleele. l³ee iees<ìer lees yengleskeÀJesUe mJele:Meer®e MesDej keÀjle Demelees. lej Heg{s
peeTve mJele:®³ee veeWoer -efvej#eCeebvee mepe &keÀ ªHe osle keÀeobyejerme¢M³e ceeb[Ceer Heg{s DeeCelees.
keÀeobyejerceO³es ef®eef$ele efveJesokeÀ veekeÀemeceesj ®eeueCeeje ÒeeO³eeHekeÀ Demeuee lejer lees
mJeeefYeceeveMetv³e veener. efveJesokeÀ Del³eble leìmLe -ÒeeceeefCekeÀ jeneleevee®e keÀener Deìe rleìer®³ee
ÒemebieeJesUer efJeefMe<ì DeMee efveCee&³ekeÀ YetefcekeÀebHe³e¥le ³esle Demelees. Goe. efveJesokeÀ pesJeCee®³ee yeou³eele
cegK³eceb$³eeb®³ee meYesuee peeC³ee®es ìeUlees. Òee®ee³ee¥®³ee efJejesOeele pesJne YeemkeÀjjeJe yeW[s efveJ esokeÀe®ee
JeeHejS K e e Ð e eH ³ e e ÐeeÒeceeCes keÀjC³ee®³ee Òe³elveele Demeleele, lesJne efveJesokeÀ l³eeuee YeerkeÀ Ieeuele
veener. efMeJee³e osJeefiejerkeÀj yeeF¥®³ee keÀesCel³eener YetueLeeHee bveeefveJesokeÀ yeUer He[le veener. Demes Demeues
lejer keÀeobyejerceO³es keÀener efþkeÀeCeer efveJesokeÀ mJele:uee DeeUMeer, jmenerve Demesner cnCelees.
keÀeobyejerleerue Heefnu³ee -ogmeN³ee efJeYeeieeleerue DeveskeÀ ÒemebieeceO³es efveJesokeÀ Jewleeieleevee efomelees. DeveskeÀ
ÒemebieebceO³es efveJesokeÀe®eer le[pees[Jeeoer YetefcekeÀ e mHe<ì nesles. mJele:ntve keÀesCel³ee meeceeefpekeÀ -jepekeÀer³e
iees<ìeRceO³es iegbleJetve ve IesC³ee®eer l³ee®eer keÀele[erye®eeJet OeejCee Heg{s ³esles. SkeÀe efJeefMe<ì ®eekeÀesjerceO³es
peieCeeje efveJesokeÀ efMemleHeJee&®³ee keÀeUeceO³es kegÀCeekegÀC ee®³ee lejer HegMe cegUs mJele:uee keÀener mepe&keÀ
ef¬eÀ³eebceO³es iegbleJetve Iesle Demelees. keÀeobyejerleerue keÀener Òemebieeletve efveJesokeÀ DeeOegefvekeÀles®³ee efJe®eeje®ee
HeeF&keÀ Demeu³eeÒeceeCes Òeefleef¬eÀ³ee osle Demelees. efkebÀyengvee l³ee ®³ee peerJeve¢<ìerJej DeeOegefvekeÀles® ³ee
efJe®eej¢<ìer®ee ÒeYeeJe peeCeJelees. SkeÀerkeÀ[s efveJesokeÀe®eer J³eeqkeÌlejsKee ner efJe®eejer, HeeskeÌle, mebJesoveMeerue
DeMeer Jeeìle Demeleevee®e keÀeobyejerleerue keÀener Òemebieeletve l³ee®³ee mJeYeeJeele erue efYe$esHeCee, efve©HeêJeer
DemeCes DeMeener mJeªHee®es kebÀieesjs Heg{s ³esleele. ³ee®ee DeLe& SkeÀe®eJesUer ceO³eceJeiee&leerue SKeeÐee
ceveg<³eeceO³es meeOeejCeHeCes keÀesCekeÀesCel³ee iegCeeJeiegCeeb®eer mejefcemeU Demeles, l³ee DeLee&®es Òel³eblej `efoJes
iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejerleerue efveJesokeÀ ³ee ÒeOeeve J³eeqkeÌlejsKesceO etveIe[les .
3.3. 3.2 efveJesokeÀe®es menkeÀejer ÒeeO³eeHekeÀ :
De)Òee. peeWOeUs : Òee. peeWOeUs DeeefCe Òee. o sJekeÀj ns efveJesokeÀe®³ee ceneefJeÐeeue³eeleerue menkeÀejer
DeeefCe peJeU®es efce$e Demeleele. keÀeobyejerleerue efJeefJeOe Ieìvee -ÒemebieebceOetve efveJesokeÀ, peeWOeUs DeeefCe
osJekeÀj ³eeb®³eeleerue cew$eer®es mJeª He Gueie[les. peeWOeUs ne DeefJeJeeefnle newMeer keÀJeer Deens. peeWOeUsmunotes.in

Page 56

56efveJesokeÀe®³e e Iejer efoJemee -je$eer keÀOeerner ³eslees DeeefCe keÀener keÀefJelee efyeefJelee Demesue leer Jee®etve
oeKeefJelees. ®eejmene cnCelee cnCelee efveJesokeÀeuee l³ee®³ee HebOejeJeerme keÀefJelee SskeÀeJ³ee ueeiele. efMeJee³e
Òel³eskeÀ keÀefJeles®eer peele, ® eeue DeeefCe MeyokeÀUe ³eeJej®es Yee<³e Hegvne JesieUs Demes. yengleskeÀJesUe
peeWOeUs®³ee keÀefJelee efveJesokeÀeuee SskeÀleevee kebÀìeUe ³esle Demes. cee$e cew$eerKeelej peeWOeUs ogKeJee³euee
vekeÀes cnCetve efveJesokeÀ FceevesFleyeejs l³ee®³ee keÀefJele e SskeÀle jener. efveJesokeÀeÒeceeCes®e peeWOeUs
osJekeÀjueener DeeHeu³ee keÀefJelee Jee®etve oeKeJeer. DeLee&le efveJesokeÀ DeeefCe o sJekeÀj ns peeWOeUs ³eeb®³ee
keÀefJelee Jee®evee®es nkeÌkeÀe®es Òes#ekeÀ nesles.
efMemleHeJee&®³ee keÀeUele SkesÀ efoJe Meer peeWOeUs, o sJekeÀj DeeefCe efveJesokeÀ Demes efleIesner
meceepeJeeoer cneleeN³ee®es YeekeÀeceele me¬eÀer³e nesleele. ³ee®e keÀeUele efleLes peeWOeUs®ee efceme c esnleeyeMeer Heefj®e³e neslees. l³eeveblej
cesnleeye®³ee yeesueC³eeves ÒeYeeefJele nesTve, efle®³ee ÒesceeKeel ej peeWOeUs ÒescekeÀefJelee keÀª ueeielees. efMeJee³e
efle®³ee meebieC³eeves mejkeÀejefJejesOeer keÀejJee³eebceO³es osKeerue iegblele peelees. efM emleHeJee&veble j efceme cesnleeye
DeeHeu³ee cetU efþkeÀeCeer Hejle peeles, lesJne peeWOeUs efveJesokeÀekeÀ[s efle®³ee Hejle ³esC³eeefJekeÀjlees. efceme cesnleeye®ee HeÊee osJekeÀjkeÀ[tve efceUJetve peeWOeUs efle®³eeMeer Fbûepeerletve He$e J³eJenej
keÀjlees. efceme cesnleeye®³ee®e meebieC³eeves peeWOeUs ÒeebeflekeÀ cesnleeye®ee HeÊee osJekeÀjkeÀ[tve efceUJetve
efle®³eeMeer Fbûepeerletve He$ e J³eJenej keÀjlees. efceme cesn leeye®³ee®e meebieC³eeves peeWOeUs ÒeebeflekeÀ
efveJe[Ceg keÀebceO³es pe velee He#ee®³ee Òe®eejele PeesketÀve oslees. Heg{s peeWOeUs efveJe[CegkeÀe mebHeu³eeveblej efceme
cesnleeyeyejesyej efJeJeen keÀjlees. SketÀCe keÀeobyejerceO³es Òee. peeWOeUs ³ee®eer J³eeqkeÌlejsKee ner le©Ce Glmeener,
YeeJeveeÒeOeeve keÀJeer cnCetve ef®ee f$ele nesles. efveJesokeÀ DeeefCe o sJekeÀj ³eeb®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeMeer leguevee keÀjlee
DeveskeÀ Òemebieeletve peeWOeUs®eer J³eeqkeÌlejsKee ner YetefcekeÀeMetv³e DeeefCe Lees[er DeIeUHeI eU DeMeer ef®eef$ele
Peeuesueer DevegYeJeeme ³esles.
Dee)Òee. osJ ekeÀj : efveJesokeÀ, peeWOeUs keÀe³e&jle Demeuesu³ee ceneefJeÐeeue³eeceO³es®e Òee. osJekeÀj
jep³eMeem$ee®ee ÒeeO³eeHekeÀ Demelees. (mebHetCe& keÀeobyejerceO³es osJekeÀj ne®e kesÀJeU keÀesCel³ee efJeÒeeO³eeHekeÀ Deens ns DeesIeele mHe<ì nesles. lem es keÀeobyejer®³ee MesJeìeHe³e¥le efveJesokeÀ DeeefCe peeWOeUs vekeÌkeÀer
keÀesCel³ee efJeosJekeÀje®es J³eeqkeÌleef®e$e ns meceepeeÒeleer, l³eelener e fvecvemlejeleerue ueeskeÀebÒeleer mebJesoveMeerue Demeu³ee®es
oeKeefJeues iesues Deens. meceepeeleerue efJeefYeVe ÒeMveebyeeyele l³ee®eer peeCener met#ce Deens. keÀeobyejerleerue
l³ee®³ee Flej menkeÀeN³eebMeer leguevee keÀjlee l³eeuee jepekeÀer³e Yeeve Dem eu³ee®esner mHe<ì nesles. HeefjCeeceer
DeveskeÀ iees<ìeRyeeyele l³ee®eer cnCetve keÀener efvejer#eCeb Deensle ,lej keÀeneryeeyele m He<ì cele bDeeefCe keÀener
ÒeMvener Deensle. efMemleHeJee&ves o sJekeÀj DemJemLe Demelees. efMemleHeJe& cnCepes l³eeuee ngketÀ ceMeener,
DeefOekeÀejMeener, mejbpeeceMeener ¿ee meieUîee®es efceÞeCe Jeeìles. ³ee SkeÀe Ye³eevekeÀ cenÊJeekeÀeb#eer iees<ìer
meesyele Pegbpe osC³eemeeþer Del³eble keÀeìskeÀesjHeCes DeeHeCe meppe Demee³euee nJes, ner l³ee®eer OeejCee
Demeles. o sJekeÀjcegUs ®e efveJesokeÀeuee Yesìe³euee ³esCeeN³ee osKeC³ee yeeF&®eer MeeskeÀelce keÀneCeer mecepeles.
meceepeJeeoer cneleeN³eecegUs efMemleHeJ ee&efJejesOeer keÀece keÀjC³eeme le³eej Peeuesu³ee efveJesokeÀ DeeefCe peeWOeUs
³eebvee SkeÀ$e IesTve o sJekeÀj efMemleHeJ ee&efJejesOeer keÀe³ee&le meef¬eÀ³e neslees. cee$e SkeÀe ìHH³eeJej ner iees<ì
GIe[ nesles DeeefCe Yetefceiele Peeuesu³ee o sJekeÀjuee SkeÀ efoJeme DeìkeÀ osKeerue nesles.
efMemleHeJee&veblej Heg{s o sJekeÀj®eer megìkeÀe nesles. ³ee®e keÀeUele leg©bieeceO³es osJekeÀjuee [eJ³ee
®eUJeUerleerue DeveskeÀ Leesjeceesþîeeb®ee menJeeme ueeYelees. HeefjCeeceer o sJekeÀj [eJ³ee efJe®eejmejCeerkeÀ[smunotes.in

Page 57

57PegkeÀu³ee®es oeKeefJeC³eele Deeues Deens. keÀeobyejerleerue ogmeN³ee YeeieeceO³es o sJekeÀj efMemleHeJee&veblej®³ee
efveJe[ CetkeÀ keÀeUeceO³es efouueer®³ee SkeÀe mebMeesOeve mebmLesyeeyele FueskeÌMeve HeÀ esjkeÀeefmìbiemeeþer keÀece
megª keÀjlees. l³eeceO³es Meem$eer³e He×leerves efveJe[CetkeÀHetJe& meJex#eCee®³ee DeeOeejs efvekeÀeuee®es Deboepe
Jele&efJeues peeleele. ³ee®e keÀ eceeceO³es o sJekeÀj efveJesokeÀe®³ee ceeieCeercegUs efveJesokeÀeueener meeceeJetve Ieslees.
SketÀCe®e osJekeÀj ner J³eeqkeÌlejsKee mebHetCe& keÀeobyejerceO³es Del³eble ieebYeer³ee&ves JeeJejles. osJekeÀj ³eebvee
cegK³elJes meeceev³e peveeb®³ee ÒeMveebefJe< e³eer met#ce peeCe Deens DeeefCe l³ee®³ee mees[JeCegkeÀermeeþer lees
DeeHeu³eeHejerves Òe³elve keÀjerle Demelees. SkegÀCeele o sJekeÀje®es keÀeobyejerceO³es GYes jenCeejs J³eeqkeÌleef®e$e ns
DeY³eemet, mebJesoveMeerue, YetefcekeÀebyeeyele mHe<ìlee Demeuesue s, Oee[meer DeMee mJeYeeJe efJeMesDeens. ³ee®e keÀejCeeves efveJesokeÀeuee Òee®ee³ee&ÒeceeCes®e osJekeÀjeyeÎue osKeerue Deeoj Jeeìle jenlees.
3.3. 3.3 YeemkeÀjjeJe yeW[s :
keÀeobyejerceO³es ef®eef$ele YeemkeÀjjeJe yeW[s ns SkeÀ ÒemLe eefHele jepekeÀejCeer nesles. kegÀmleerceO³es
l³eebvee efJeMesDeeOeejs l³eebveer jepekeÀejCeeceO³es ÒeJesMe kesÀuee. Heg{s les ueeieesHeeþ leerve Jes Ue Deeceoej cnCetve efveJe[tve
Deeues. efveJesokeÀ mJele: p³ee ceneefJeÐeeue³eeceO³es ÒeeO³eeHekeÀ Deensle l³ee ceneefJeÐeeue³ee®³ee
J³eJemLeeHeveeMeer YeemkeÀjjeJe mebyebefOele Deensle. l³eeb®ee SketÀCe jepekeÀer³e J³eJenej ne lemeener Ye´<ì
neslee. l³eeb vee ceneefJeÐeeue³ee®ee JeeHej osKeerue jepekeÀejCeemeeþer keÀ ªve I³ee³e®ee Demelees. cee$e DeMee
cevemegy³eebvee l³eeb®³ee®e ceneefJeÐeeue³eeceO³es DemeCeeN³ee keÀle&J³ekeÀþesj Òee®ee³ee¥cegUs De[keÀeþer ³esle
Demeles. HeefjCeeceer Òee®ee³ee¥vee meelel³ee ves $eeme osC³eele YeemkeÀjjeJe efJeMesefMemleHeJee&®³ee keÀeUele meÊeeOeejer He#e DeeefCe l³ee He#eeleerue Keemeoej -Deeceoejeb®eer
peveceevemeeleerue Òeeflecee keÀceeueer®eer KeeueeJeueer nesleer. ³ee®es He[meeo meÊeeOeejer He#eele erue vesl³eebJej
Gceìle nesles. DeLee&le ³ee®eer PeU YeemkeÀjjeJeebvee osKeerue yemeles. keÀeBûesme He#ee®³ee efleefkeÀìeJej leerve
JesUe efveJe[tve Deeuesu³ee YeemkeÀjjeJe yeW[s ³eebvee efMemleHeJee&veblej keÀeBûesme ceOetve®e eflekeÀerì veekeÀejues
peele s. HeefjCeeceer YeemkeÀjjeJeebvee D eeHeueer leekeÀo HeCeeuee ueeJet ve mJele:®³ee®e efJejesOeer J³ekeÌleeRveer
Yejuesu³ee pevelee He#ee®es eflekeÀerì efceUJeeJes ueeieles. efleefkeÀ ìemeeþer YeemkeÀjjeJeeb®ee pevelee He#eele
ÒeJesMe neslees. pevelee He#ee®ee r efveefce&leer jep³ekeÀl³ee& He#ee®³ee efJejesOeeleerue DeveskeÀ íesìîeeceesþîee
He#ekeÀe³e&keÀl³ee¥veer SkeÀ$e ³esTve yeveuesueer Demeles. l³eeceO³es pevemebIee®es veeiegDeCCee peesMeer, meceepeJeeoer
veeiejieespes cneleejyee DeMee HejmHejefJejesOeer efJ e®eejeb®eer ceb[Uer SkeÀ$e Deeuesueer Demeleele. pevelee
He#eeuee osKeerue keWÀêele meÊee efceUeu³eeveblej jep³eele efveJe[tve ³esCeejs GcesoJeej DeHesef#ele Demeleele.
HeefjCeeceer YeemkeÀjjeJe yeW[Wvee pevelee He#eele Del³eble efJeveemee³eeme eflekeÀerì efceUtve peeles. ³ee
efveJe[CegkeÀerceO³es YeemkeÀjjeJeebveer DeeHeueer leekeÀo Jee{efJeC³eemeeþer, efìketÀve jenC³eemeeþer KetHe
JesieJesieUîee iees<ìer kesÀu³ee. YeemkeÀjjeJeebveer ceeieerue leerve efveJe[CegkeÀebceO³es ³eMe efceUefJeues Demeues lejer
efMemleHeJee&®³ee HeeMJe&YetceerJej nesle DemeCeejer efveJe[CetkeÀ l³eeb®³eele OeekeÀOetkeÀ efvecee&Ce keÀjCeejer þjueer.
l³eelener YeemkeÀjjeJe DeeHeu³ee pegv³ee efJeMJeemet ceb[UeR®³ee ceoleerves efveJe[CegkeÀer®eer J³etnj®evee DeeKele
Del³eble ngMeejerves ue{le Demeleele. yesjpes®es jepekeÀejCe keÀjCes, ÒeeflemHeO³ee¥®eer yeoveeceer keÀjCes,
mJele:uee ve efceUCeejer celeb ÒeeflemHeOeea GcesoJeejeuee efceUCeej veenerle ³ee®eer J³eJemLee keÀjCes,
efvecvemlejeleerue DeeefCe DeuHemebK³eebkeÀ peeleerleerue cele b mJele:uee efceUleerue cnCetve Òe³elve keÀjCes DeMee
efJeefJeOe iees<ìeR®³ee He×leMeerj pegUCeerceO³es YeemkeÀjjeJe J³emle Demeleele. SketÀCe®e l³eeb®ee
efveJe[CegkeÀeR®ee DevegYeJe ceesþe Demelees. cee$e efMemleHeJee&veblej DeeKeerJe meieUîee®e ®eewkeÀìe r yeouetve
iesu³ee nesl³ee. efkebÀyengvee YeemkeÀjjeJeebvee efveJe[CegkeÀeryeeyele meieUerkeÀ[tve®e ÒeefleketÀue HeefjefmLeleermunotes.in

Page 58

58efvecee&Ce nesle Demeles. ³eeHetJeea®³ee efveJe[CegkeÀebceO³es YeemkeÀjjeJeebvee l³eeb®³ee cejeþe DemeC³ee®ee HeÀe³eoe
efveJe[Ce gkeÀeRceO³es Jne³e®ee. HeCe ¿eeJesUer cejeþe ceb[Uerveer YeemkeÀjjeJeebkeÀ[s Heeþ efHeÀjJeueer. ³ee®ee DeLe&
Òel³eskeÀ JesUer efveJe[tve ³esleevee les ngkegÀceer SkeÌkeÀeÒeceeCes peeleer®es keÀe[& JeeHejle, cee$e ¿eeJesUer lemesner
Peeues veener. efveJe[Ce gkeÀeb®³ee MesJeìer MesJeìer YeemkeÀjjeJeeb®³ee efJejesOeeceO³es peveceeveme PeHeeìîeeves
yeouele iesues DeeefCe l³eeb®ee efveJe[CegkeÀerceO³es HejeYeJe Peeuee . SketÀCe®e keÀeobyejerceO³es ef®eef$ele Peeuesu³ee
YeemkeÀjjeJeeb®eer J³eeqkeÌlejsKee ner SkeÀer keÀ[s jepekeÀejCee®eer, OeesjCeer DeeefCe ogmejerkeÀ[s mejbpeeceer
efJe®eeje®eer DeMeer oeKe efJeC³eele Deeuesue erDeens.
3.3. 3.4 Yeemke ÀjjeJe yeW[s ³eeb®es (efveJe[Ceg keÀerleerue) Dev³e ÒeeflemHeOeea :
efMemleHeJee&veblej keWÀêeleerue meÊeeOeejer He#ee® eer meÊee iesueer DeeefCe pevelee He#ee®eer meÊee
Deeueer. Heg{s ÒeebeflekeÀ efveJe[CegkeÀeb®es jepekeÀejCe osKeerue l³ee®eÒeceeCes leeHele iesues. Jejleer veceto
kesÀu³eeÒeceeCes YeemkeÀjjeJe ns pevelee He#ee®³ee efleefkeÀìeJej ue{leele. l³eeb®³ee efJejes OeeceO³es keÀeBûesme®es
eflekeÀerì yeeyeemeensye jepegUs ³eebvee efceUles. lej keÀc³egefvemì He#eekeÀ[tve eflemeje Òeef lemHeOeea GcesoJeej
cnCetve kesÀMeJejeJe ieJneCes ³eeb®es veeJe Heg{s ³esles. keÀeBûesme (F.) ®ee osKeerue SkeÀ GcesoJeej efjbieCeele
Demelees. cee$e l³ee®eer efJeMescnCetve jepegUs DeeefCe ieJneCes ³ee oesve J³eeqkeÌlejsKeebyeeyele efJe®eej keÀjlee ³esF&ue.
De) yeeyeemeensye jepegUs :
yeeyeemeensy e jepegUs ³eebvee keÀeBûesmekeÀ[tve GcesoJeejer efceUles. cegUele jepegUs ³eeb®es menkeÀej
®eUJeUerleerue keÀece GuuesKeveer³e Demeles. les mJele: SkeÀe meeKej keÀejKeev³ee®es ®esDejceve Demeleele.
l³eeb®³ee GcesoJeejerceeies l³eeb®es menkeÀej #es$eeleerue keÀece cenÊJee®es ceeveues peele Demeles. keÀeBûesme®ee
GcesoJeej, l³eelener menkeÀej #es$eeleerue ®eef®e&le veeJe ³eecegUs jepegUs lemesner ÒekeÀeMe Peesleele Demeleele.
YeemkeÀjjeJeebMeer leguevee keÀjlee jepegUs meJe&meeceev³e ueeskeÀebceO³es peeC³eele DeeefCe l³eeb®³eeMeer mebHeke&À
Jee{efJeC³eele DeefOekeÀ mejme Demeleele. jepegUs ueeskeÀeb®³ee Oece&YeeJeves®eer veme DeesUKele, DeeHeCe
l³eeb®³eeHewkeÀer®e SkeÀ Demeu³ee®es ef®e$e GYes keÀjle peveceevemeeJej yeN³eeHewkeÀer HekeÀ[ efvecee&Ce keÀjleele .
leUeieeUeleerue cele bKetHe menpeiel³ee DeeHeu³eeuee efceUleerue ³ee®eerner He×leMeerj J³eJemLee keÀjC³eele
jepegUs ³eMemJeer Peeues nesles. jepegUs ³eeb®³ee keÀ[s HegjsMeer Òe®eej³eb$eCee nesleer. meieUîeele cenÊJee®eer iees<ì
cnCepes YeemkeÀjjeJeeb®³ee efJ ejesOeele iesuesueer ceb[Uer jepegUs ³eebvee ³esTve efceUeuesueer nesleer. l³eecegUs
jepegUs ³eebvee SketÀCe®e ner efveJe[CetkeÀ megueYe DeeefCe menpe peeles. ÒeeflemHeOeea GcesoJeejekeÀ[tve jepegUs
³eeb®eer yeoveeceer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees ,cee$e l³eeletve keÀener efveefveJe[CegkeÀerleerue l³eeb®³ee efJepe³eemeeþer efJeefJeOe ueeskeÀ SkeÀ$e Deeuesues Demeleele. l³eeceO³es Òee®ee³ee¥®eer
YetefcekeÀe KetHe cenÊJeHetCe& þjuesueer efometve ³esles.
Dee) kesÀMeJejeJe ieJneCes :
kesÀMeJejeJe ieJneCes ns le©Ce keÀeceieej veslee cnCetve YeemkeÀjjeJe DeeefCe jepegUs ³eeb®³ee
efJejesOeele keÀc³egefvemì He#eekeÀ[tve efveJe[CetkeÀ efjbieCeele GYes Demeleele. DeeHeCe efJejesOeele Demeuesu³ee
oesve MekeÌleerMee ueer GcesoJeeje bmeceesj leie Oeª MekeÀCeej veener ns ieJneCes peeCetve Demeleele. cee$e ¿ee
efveefceÊeeves He#eeuee peveeOeej efceUJetve osCes, meJe&meeceev³eebceO³es He#e ©peefJeCes DeMee þUkeÀ keÀejCeebcegUs
les keÀc³egefvemì He#ee®³ee efleefkeÀìeJej efveJe[CetkeÀ ue{J ele Demeleele. HejeYeJe nesCeej ns l³eebvee
mJele:ueener ceenerle Demeleevee osKeerue kesÀJeU ¿ee efveefceÊeeves He#e leUeieeUele ©peefJeCes ne l³eeb®ee
GÎsMe Demelees. l³eeb®³ee meceesjerue YeemkeÀjjeJe yeW[s DeeefCe yeeyeemeensye jepegUs ns oesvner vesle sl e i e [ s
Demeleele. l³eeb®³eemeejKes DeeefLe&keÀ Demees DeLeJee meebmke=ÀeflekeÀ DeMee oesvner mJeªHee®es Yeeb[Jeue ieJneCesmunotes.in

Page 59

59³eeb®³eekeÀ[s vemeles. l³eeb®³ee mee³ekeÀueves ÒeJeeme keÀjle Òe®eej keÀjC³eeceO³es®e meJe&keÀener O³eeveele ³esles.
cegK³elJes ieJ neCes ³eebveer meceepeeleerue efvecvemlejeJejerue ueeskeÀebvee DeeHeu³ee Òe®eeje®³ee keWÀêmLeeveer þsJeu es
nesles. keÀeceieej, DeuHeYetOe ejkeÀ MeslekeÀjer, Meslecepetj ³eeefMeJee³e efvecvemlejeJejerue ieesjie efjyeebceO³es
DeeHeuee Òe®eej keÀjC³eeuee ieJneC es ³eebveer ÒeeO³eev³e efoues. SketÀCe®e njC³ee -efpebkeÀC³ee®³ee HeueerkeÀ[s peele
He#e DeeefCe He#eefJe®eejebJej efve<þe þsJetve ue{CeeN³ee GcesoJeeje®es Òeefleefyebye ieJneCes ³eeb®³ee
Hee$eef®e$eCeeceO³es DeOeesjsefKele Peeues Deens.
3.3. 3.5 Òee®ee³e& :
³ee keÀeobyejerleerue Òee®ee³e& ner J³eeqkeÌlejsKee efveJesokeÀ keÀe³e&jle Demeuesu³e eceneefJeÐeeue³ee®³ee
Òee®ee³e&Heoer ÒeejbYeeHeemetve keÀe³e&jle Demeleele. l³eebveer DeeHeu³ee mebHetCe& keÀejefkeÀoeaceO³es kesÀJeU
ceneefJeÐeeue³ee®³ee efnleeuee k eWÀêmLeeveer þsJeues. SKeeÐee kegÀìgbyeÒecegKeeÒeceeCes l³eeb®³eekeÀ[tve
ceneefJeÐeeue³ee®ee keÀejYeej Heeefnuee peele Demes. ceneefJeÐeeue³ee®³ee keÀeceeMeer efveieef[le keÀesCel³eener
ÒekeÀej®³ee Ye´<ìe®eejeuee Òee®ee³e& HeeþerMeer Ieeuele vemele. ³ee®e keÀejCeecegUs ceneefJeÐeeue³ee®es Òee®ee³e&
DeeefCe ceneefJeÐeeue³ee®es ì^mìer Deeceoej YeemkeÀjjeJe yeW[s ³eeb®³eeceO³es efJeleg<ì ³esles. keÀeìskeÀesjHeCes keÀece
keÀjC³eeletve Òee®ee³ee¥veer pemes DeeHeues veeJeueewefkeÀkeÀ Jee{efJeues nesles. l³eeÒecee Ces l³eebveer
YeemkeÀjjeJeebmeejK³ee DeveskeÀ íesìîee -ceesþîee ueeskeÀeb®es Me$etlJe osKeerue mJeerkeÀejues nesles.
ceneefJeÐeeue³eeceO³es KetHe ceesþe keÀeU l³eebveer efnlemebyebOeeb®³ee HeueerkeÀ[s peele keÀece kesÀu³eecegUs
meeOeejCeHeCes keÀener [eJ³ee ÒeJe=Êeer®eer ceb[Uer l³eebvee HesefìyetpJee& cnCetve DeesUKele. keÀ[Jes [eJes
Yeeb[Jeueoejeb®ee yeieueye®®ee cnCele. GpeJeer ceb[Uer l³eeuee meceepeJeeoer cnCetve nsìeUle. ceO³eceJeieea
l³eeb®³eeJej meJeexo³eer DeMeer efMeJeer -efMekeÌkeÀe ceejle. keÀener ueeskeÀ l³eebvee ngketÀceMeener ÒeJe=Êeer®ee cnCetve
DeesUKele. cee$e KegÎ Òee®ee³e& Demeu³ee keÀesCee®³ee cnCeC³ee -ve cnCeC³ee®ee ieebYeer³ee¥ves efJe®eej keÀjle
vemele.
ceneefJeÐeeue³eeleerue keÀecee®³ee He×leeryeeyele Òee®ee³ee¥®eer SkeÀ YetefcekeÀe mJe®í nesleer.
ceneefJeÐeeue³eekeÀ[s les mJele: kegÀìgbye cnCetve Heenle. l³eecegUs Fleke̳ee ceesþîee kegÀìgbyee®eer peyeeyeoejer
Iesleevee ³esCeeN³ee De[®eCeer mece peeJetve Iesle pej keÀesCeer ceneefJeÐeeue³eeuee ceole keÀjle Demeleerue lej
Òee®ee³e& l³ eeb®es mJeeiele keÀjle. DeLee&le nesCeejer keÀesCel³eener mJeªHee®eer ceole Deìer befMeJee³e Demee³euee
nJeer Demes l³eebvee Jeeìs, efkebÀJee l³ee®e mJeªHee®eer ceole les mJe erkeÀejle. Òee®ee³ee¥veer mJele:uee, mJele:®³ee
keÀle=&lJeeuee ceneefJeÐeeue³ee®³ee keÀecekeÀepeeceO³es iee[tve Iesleues DeeefCe l³eeuee jmeoej HeÀUs osCeeN³ee
Pee[emeejKes GYeejues, Jee{Jeues. DeLee&le DeLekeÀ Òe³elve, Del³eble ÒeeceeefCekeÀHeCee DeeefCe keÀceeueer®³ee
keÀeìkeÀmejerves ceneefJeÐeeue³ee®ee J³eeHe Jee{efJeC³eele Òee®ee³ee ¥vee ³eMe Deeues nesles. ojc³eeve keÀesCel³eener
jepekeÀer³e J³ekeÌleer DeeefCe jepekeÀejCee®³ee oyeeJeeKeeueer l³eebveer keÀOeer®e keÀece kesÀues veener.
Òee®ee³ee¥®ee keÀeìskeÀesj mJeYeeJe DeeefCe efMemleercegUs mebmLesMeer mebyebefOele Demeuesu³ee Ye emkeÀjjeJe
yeW[s ³eebvee ner iees<ì ve KegHeCeejer nesleer. Òee®ee³ee¥®³ee DeMee mJeYeeJeecegUs YeemkeÀjjeJeeb®³ee
ceneefJeÐeeue³ee®ee jepekeÀejCeele JeeHej keÀjC³eeyeeyele®³ee DeveskeÀ ³eespevee OegUerme efceUle nesl³ee.
HeefjCeeceer YeemkeÀjjeJe Meke̳e efleLes DeeefCe pecesue lesJne Òee®ee³ee¥vee DeHeceeveemHeo JeeieCetkeÀ osle Demele,
l³eeb®³ee efJejesOeele Dev³e menkeÀejer ÒeeO³eeHekeÀebvee Ye[keÀJele Demele. JesieJesieUîee leNnsves Òee®ee³ee¥vee
meelel³eeves De[®eCeerle DeeCeCes ³ee Òe³elveeceO³es Yee mkeÀjjeJe yeW[s jme Iesle Demele. yeW[s ³eebveer
keÀeobyejerleerue keWÀêJeleea J³eeqkeÌlejsKesuee osKeerue Òee®ee³ee¥ ®³ee efJejesOeele H³eeoe cnCetve JeeHejC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee, cee$e efveJesokeÀebveer JesUer®e l³eeletve Debie keÀe{tve Iesleues. YeemkeÀ jjeJe Òee®ee³ee¥vee meleeJele Demele.munotes.in

Page 60

60YeefJe<³eeceO³es Hegvne YeemkeÀjjeJe Deeceoej cnCetve pej efveJe[tve Deeues lej l³eeb®es ceneefJeÐeeue³eeJej
Deefve³ebef$ele meÊee efvecee&Ce nesF&ue ns Òee®ee³e& peeCetve nesles. ceneefJeÐeeue³ee®³ee efJekeÀemeemeeþer
jepekeÀejCeele He[e³e®es veener Demes l³eebveer þjefJeuesues, cee$e l³ee OeesjCesuee les Hegvne
ceneefJeÐeeue³eemeeþer®e yeouetve Iesleele DeeefCe efveJe[CetkeÀ Òe®eeje®³ee MesJe쮳e eìHH³eeJej DeeHeueer meejer
leekeÀo yeeyeemeensye jepegUs ³eeb®³ee yeepe tvesueeJeleele. keÀener efþkeÀeCeer lej Òee®ee³e& IejesIejer peeTve
yeeyeemeensyeeb®ee Òe®eej keÀjleele. keÀener Òeefleef<þle ueeskeÀebkeÀ[tve DeeMJeemeve Iesleele. DeeHeu³ee
SskeÀC³eeleerue DeveskeÀeb®³ee celee®es HeefjJele&ve keÀ ªve l³eebvee YeemkeÀjjeJ eebHeemetve Deueie keÀ ªve l³eeb®eer
leekeÀo yeeyeemeensyeebkeÀ[s JeUJeleele. Òee®ee³ee¥®³ee ¿ee meJe& iees<ìer efveCee&³ekeÀ þ ªve YeemkeÀjjeJeeb®ee
peJeUHeeme veTMes SkeÌkeÀeJeVe celeebveer HejeYeJe neslees. SketÀCe®e keÀeobyejerceO³es Òee®ee³ee¥®³ee
J³eeqkeÌleceÊJee®es ef®e$eCe ns keÀe³e&lelHej DeeefCe keÀle&J³eefve<þ DeMee mJeªHeeves ef®eef$ele Peeues Deens.
l³eeb®³eeceO³es keÀeceeÒeleer efve<þe DeeefCe meeceeefpekeÀ Yeeve ¿ee oesvner iees<ìer SkeÀef$ele Demeu³ee®es oeKeefJeues
iesues Deens. keÀeobyejerce Oeerue ef®eef$ele DeveskeÀ Òemebieeletve l³eeb®³ee mJeYeeJeeleerue efMemle, keÀle&J³eefve<þe,
ÞeceÒeefle<þe DeeefCe yeb[Keesj jepekeÀer³e mJeYeeJe F. JewefMe<ìîes efJeMes3.3. 3.6 meceepeJeeoer cneleeje :
keÀeobyejer®³ee ÒeejbYe er®e melele DemJemLe DemeCeeN³ee efveJesokeÀeuee keÀener efoJeme iesu³eeveblej
`legce®³eeJej ue#e Deens' Jeiewjs Oece keÀer osCeeN³ee HeÀesve ÒekeÀjCee®eer Lees[erMeer meJe³e Peeuesueer Demeles.
DeMeeJesUer p³eeuee $eݳesCeej Demeu³ee®es efveJesokeÀeuee mecepeles. osJekeÀj, peeWOeUsmen efveJesokeÀ l³ee J³eeK³eeveemeeþer peelees.
efleLes Kej slej J³eeK³eeve Demes Peeues®e veener. l³ee cneleeN³eeves efMemleHeJee&uee efJejesO e keÀjle, peceuesu³ee
HeVeememeeþ ceb[UerMeer efJeveemebkeÀes®e ieHHee ceeju³ee. efMemleHeJee&Meer efveieef[le Òel³eskeÀ ÒeMveeJej ceeskeÀUîee
ceveeves yeesueuee. efJeefJeOe ÒeMve GHeefmLele kesÀues, l³ee®eer GÊejs efoueer. Deepetyeepetuee efMemleHeJee&®es Spebì
Demeleerue ¿ee Yeerleerves ÒeMve ve efJe®eejCeeN³ee DeveskeÀebvee ÒeMve efJe®eejC³ee®es DeeJeenve kesÀues.
efMemleHeJee&efJe[eske̳eeJej®ee leeCe nuekesÀ -nuekesÀ mewue Peeuee. ne cneleeje efveJesokeÀeuee Leesj DeeefCe KeN³ee DeLee&ves
veslee Jeeìt ueeielees. l³ee efoJeMeer je$eYej meceepeJeeoer cneleeN³ee®es efJe®eej efveJesokeÀe®es [eskesÀ kegÀjle[le
jeefnues. cneleeje [eske̳eeHeemetve Deieoer Fb®eeJej De meuesu³ee [eWiejekeÀ[s ogue&#e keÀjlees³e DeeefCe DeeHeCe
#eguuekeÀ kegÀþs keÀesCeer HeÀesve keÀjlees cnCetve DemJemLe nesTve peelees, DeMee efJe®eejebveer efveJesokeÀeuee
mJele:®eer®e ueepe Jeeìt ueeieueer. cneleeN³ee®³ee l³eeJesU®³ee J³eeK³eeve me¢M³e ce eb[Ceerletve efveJesokeÀeuee
SkeÀe mJeªHee®eer Tpee& efceUles. ³eeletve®e DeeHeu³ee ce³ee&osle jentve efMemleHeJee&®³ee efJejesOeele keÀenerlejer
keÀjC³ee®eer efveJesokeÀe®eer ceeveefmekeÀlee ¢{ nesles. l³eeyeeyele efveJesokeÀ osJekeÀj, peeWOeUsMeer ®e®ee& keÀjlees.
meieUs efceUtve ceie peieeleerue meieUer meÊeeblejs p³ee ceO³eceJeiee&le Peeueer, l³eeb®³eele mJele:®es keÀe³e&#es$e
MeesOeleele DeeefCe ceO³eceJeiee&Hegjles keÀece ce³ee&efole keÀjleele. iegHle mebIeìveskeÀ[tve ³esCeejs yeguesefìvme
mee³ekeÀesm ìeFue keÀje³e®³ee DeeefCe Heesmì keÀje³e®³ee keÀecee®es efve³eespeve HekeÌkesÀ nesles. DeeHeu³ee
Heefjmejeleerue ceO³eceJeieea³eeb®es HeÊes ieesUe keÀjCes, l³ee®³ee ³eeÐee keÀjC³ee®es osKeerue keÀece megª
keÀjleele. ³ee®³ee cegUeMeer meceepeJeeoer cneleeN³ ee®³ee yeesueC³ee®ee HeefjCeece neslees. SketÀCe®e efJe®eejefve<þe
DeeefCe Oew³ee &yeeyele®es SkeÀ ÒeleerkeÀ cnCetve keÀeobyejerceOeerue meceepeJeeoer cneleeN³eekeÀ[s DeeefCe l³ee®³ee
ceeb[CeerkeÀ[s Heenlee ³esF&ue.
3.3. 3.7 ñeer J³eeqkeÌlejsKee :
`efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejerceO³es ñeer J³eeqkeÌlejsKee cnCetve osKeCeer ñeer, efcemesme
osJeefiejerkeÀj, efceme cesnleeye DeeefCe efveJesokeÀe®eer Helveer DeMee ®eej J³eeqkeÌlejsKee efJeMes

Page 61

61De) osKeCeer ñeer :
keÀeobyejerleerue osKeCeer ñeer ³ee J³eeqkeÌlejsKes®³ee ef®e$eCeeves efMemleHeJee&®³ee keÀeUeleerue
DeceevegDeeefCe ®eebieu³ee Þeerceble Iejeleerue Demelees. ef MemleHeJee&®³ee keÀeUele l³ee ñeer®³ee oesve oerjebJej mejkeÀejves
jep³ekeÀl³ee¥®³ee Kegvee®ee keÀì j®eu³ee®ee DeejesHe þsJeuesuee Demelees. mejkeÀej efJejesOeer iegHlekeÀe³ee&le
menYeeieer DemeCeeN³ee l³ee oesve YeeJeebvee pesjyebo keÀjC³eemeeþer Yeu³eeye gN³ee efJeefJeOe ceeiee¥®ee efyeveefokeÌkeÀle
JeeHej keÀjle Demeles. ³eeletve®e l³ee oesvner YeeJeeb®³ee MeesOeeletve l³ee ñeer®³ee veJeN³ee®ee l³ee®³ee®e Iejer
mejkeÀejer ³eb$eCeskeÀ[tve DeceeveJeer íU kesÀuee peelees. cegK³elJes ®eUJeUeRceO³es / meeceeef pekeÀ
®eUJeUeRceO³es mJele:uee Jeentve Iesleu³ee®³ee keÀejCeeves le³eej Peeuesu³ee JeeleeJejCeecegUs l³ee ñeer®³ee
veJeN³ee®es mebyebOe l³ee oesvner YeeJeeMeer Gjuesues vemeleele. Hejbleg les oesIesner Meemeve³eb$eCes®³ee neleer ueeiele
vemeu³eeves Meemeve ³eb$eCee efvejHejeOe DemeCeeN³ee l³ee ñeer®³ee veJeN³ee®ee DeceeveJeer³e íU keÀjleele. ¿ee
meJe& iees<ìer l³ee ñeer®³ee vepejsmeceesj nesle Demeleele. ne íU Deme¿e Peeu³eeves l³ee ñeer®ee veJeje
Deelcenl³ee keÀjlees. ¿ee Ieìves®ee l³ee ñeer ®³ee ceveeJej Ke esue HeefjCeece neslees DeeefCe efle®es ceeveefmekeÀ
meblegueve efyeIe[les. efle®eer DeJemLee Ye´efce<ìemeejKeer nesles. HeefjCeeceer leer yengleskeÀ ueeskeÀebvee efMemleHeJe&
efJejesOeele, HeeMeJeer Meemeve J³eJeneje®³ee efJejesOeele ue{e³euee efJeveJele jenles. ¿ee®e keÀejCeeves leer
efveJesokeÀe®³ee osKeerue Iejer peeles, DeeefCe efveJesokeÀeuee Meemeve efJejesOeele efueefnC³ee®ee Deeûen keÀjles.
efMemleHeJee&uee HeeMeJeer meeceeefpekeÀ êesn cnCele ³eeuee Jee®ee HeÀes[C³ee®eer, DeMee HeeMeJeer meece´ep³e euee
GKe[tve ìekeÀC³ee®eer efJevebleer efveJesokeÀeuee keÀjles. meg©Jeeleer meg©Jeeleeruee efveJesokeÀeuee ner ñeer Lees[er
efJeef®e$e Jeeìles. efle®³ee osKeCesHeCeecegUs efleves kesÀuesueer mlegleer, Deepe&Je DeLeJee l³eeletve ³esCeeje kebÀìeUe
efveJesoke À menve keÀjle jenlees. veblej ogue&#e keÀjle efveJesokeÀ efleuee efJeMescee$e pesJne osJekeÀjkeÀ[tve efle®³ee keÀewìgbefyekeÀ Jeeleenleer®eer MeeskeÀebeflekeÀe keÀUles lesJne efveJesokeÀ nsueeJetve
peelees. efle®³ee Ye´efce<ì DemeC³eeceeieerue MeeskeÀebeflekeÀe Gueie[les. Yesìer®³ee ojc³eeve efle®³eeMeer
DemebJesoveMeerue Jeeieu³ee®ee efveJesokeÀeuee HeM®ee leeHe nesle jenlees. keÀeobyejer keÀLeevekeÀeleerue efve JesokeÀe®es
HeÀesveÒekeÀjCe SkeÀerkeÀ[s DeeefCe l³ee osKe C³ee yeeF&®³ee oesve efojeb®ee DeeefCe veJeN³ee®ee mejkeÀejer
³eb$eCeskeÀ[tve nesCeeje íU ogmejerkeÀ[s , ³eeletve efMemleHeJee&®³ee oeyee®eer, íUe®eer le erJe´lee mHe<ì nesC³eeme
ceole nesles.
Dee) efcemesme osJeefiejerkeÀj :
keÀeobyejerceO³es ef®eef$ele Peeuesu³ee efcemesme osJeefiejerkeÀj J³eJemee³eeves ÒeeO³eeHekeÀ Deensle. efJeefJeOe
meebmke=ÀeflekeÀ mebmLeebceeHe&Àle meeefnefl³ekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®³ee Dee³eespeveeceO³es l³eebvee efJeMesDemes. efMeJee³e met$emeb®eueveele, keÀeJ³e mebcesueveele efkebÀyengvee keÀener keÀener mecekeÀeueerve ÒeMveebJej ®e®ee&
Ie[Jetve DeeCeC³eele l³eeb®ee Glmeener menYeeie Demes. l³ee mJele: keÀefJelee osKeerue keÀjle. efMemleHeJee&®³ee
keÀeUeceO³es osJeefiejerkeÀj yeeF& Yeerleer®³ee íe³esKeeueer nesl³ ee. ³ee®e keÀeUele l³ee efveJesokeÀeMeer keÀener
keÀejCeeves peJeUerkeÀ meeOeC³ee®ee, l³ee®ee meuuee IesC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. ³ee®es keÀejCe l³ee mJele:
ye´eïeCe Deensle DeeefCe efveJesokeÀ ne MeemevekeÀl³ee& peeleer®ee Demeu³eecegUs l³ee®eer ¿ee keÀþ erCe keÀeUele
JesUÒemebieer ceole nesT MekesÀue Demee l³eeb®ee Deboepe Demelees. SkeÀe ìHH³eeJej lej l³eebveer efMemleHeJee&®³ee
meceLe&veele keÀefJelee keÀ ªve efveJesokeÀeuee Jee®eC³eemeeþer osleele. cee$e efveJesokeÀ osJeefiejerkeÀjyeeF¥®³ee
DeMee keÀesC el³ee®e GLeU iees<ìeruee HetjkeÀ Òeefleef¬eÀ³ee osle veener. efMemleHeJee&veblej®³ee ÒeebeflekeÀ
efveJe[CegkeÀer®³ee HeeMJe&YetceerJej osKeerue osJeefiejerkeÀj yeeF¥®ee [e³ejer efueefnC³ee®ee Òe³elve Demelees, leer
iees<ì ve peceu³eecegUs l³ee keÀeobyejer uesKeveekeÀ[s JeUleele. l³eemeeþer Hegvne l³eebvee efveJesokeÀe®eer ceole
ueeieles. Heg{s keÀeobyejer efueefnC³eeletve yeensj He[tve l³ee ÒekeÀeMe veJ³eJemee³eeceO³es efmLej nesC³ee®³eemunotes.in

Page 62

62Òe³elveele Demeleele. DeeHeu³ee ÒekeÀeMeveeletve SkeÀerkeÀ[s Jew®eeefj keÀ-ceewefuekeÀ uesKeve lej ogmejerkeÀ[s
ieeF[me osKeerue ÒekeÀeefMele keÀjC³ee®ee l³eebvee ceeveme Demelees. ³eeJe ªve l³eeb®³ee GLeU mJeYeeJee®ee
Òel³e³e ³esT MekesÀue. SketÀCe®e keÀesCeleerner iees<ì ÒeeceeefCekeÀ DeeefCe meelel³eHetCe& keÀjC³ee®ee
osJeefiejerkeÀjyeeF¥®ee mJeYeeJe vemelees, l³eeb®³ee keÀeceeleerue Oejmees[HeCee KetHe menpeHeCes Òeleerle nesle
jenlees. Òemlegle keÀeobyejerleerue SketÀCe Hee$eeMeer leguevee keÀjlee osJeefiejerkeÀjyeeF¥®eer J³eeqkeÌlejsKee ner
meeceev³e mlejeJej JeeJejles. e fMemleHeJee&®³ee keÀeUele meeefnefl³ekeÀ, efJe®eejJebleeb®eer ues®eerHes®eer YetefcekeÀe
DeLeJee YetefcekeÀe®e vemeC³ee®es ÒeleerkeÀ cnCetve efcemesme osJeefiejerkeÀj ³eeb®eer J³eeqkeÌlejsKee keÀeobyejerkeÀej Heg{s
DeeCelees.
F) efceme cesnleeye :
efceme cesnleeye ner cetU®eer Deesefjmee ³esLeerue SkeÀ meeceeefpekeÀ keÀe³e&keÀleea Demeles. meceepeJeeoer
cneleeN³ee®³ee YeeefJejesOeele SkeÀe mebIeìvesmeeþer keÀe cemegª keÀjleele, l³ee ojc³eeve efceme cesnleeye®eer DeesUKe ¿ee
efleIeebMeer nesles. efceme cesnleeyeuee mJele: ceneje<ì^e®³ee meebmke=ÀeflekeÀ -jepekeÀer³e Feflenemee®eer DeesUKe
Demeles. ³ee®e HeeMJe&YetceerJej efleves ³esLeerue efMemleHeJee&®³ee efJeje sOeele nesCeeN³ee keÀecee®ee Dee{eJee Iesleevee
ceneje<ì^e®³ee HetJe& Meew³ee&uee MeesYesue Demee efJejesOe vemeu³ee®³ee celeeHe³e¥le ³esles. ³eeGueì DeesefjmeeceOeerue
HeefjefmLeleer efleuee FLeu³eeHes#ee yejer Demeu³ee®es Jeeìles. ³ee®e keÀeUele efle®ee peeWOeUsmeesyele mebJeeo
Jee{lees. efMemleHeJee&veblej osKeerue peeWOeUs efle®³ee mebHekeÀe&le jenlees. efle®³ee®e meebieC³eeves peeWOeUs ÒeebeflekeÀ
efveJe[CegkeÀerceO³es pevelee He#ee®ee Òe®eej keÀjlees. Heg{s peeTve peeWOeUs efceme cesnleeyemeesyele efJ eJeenye×
neslees.
F&) efveJesokeÀe®eer Helveer :
ÒeejbYeer®³ee efveJesokeÀe®³ee mJeYeeJeeÒeceeCes®e efveJesokeÀe®eer Helveer osKeerue kegÀìgbyekeWÀefêle
mJeYeeJee®eer Deens. lemesner keÀeobyejerceO³es efle®³ee ef®e$eCeeves J³eeHeuesueer peeiee leMeer ke Àceer®e Deens.
efveJesokeÀeuee pees[tve®e ÒeejbYeer efle®³eeefJeveJ³eeves Dees{Jeuesu³ee HeÀesve ÒekeÀjCeecegUs efveJesokeÀe®³ee mJeYeeJeele Peeuesu³ee yeoueeyeeyele efveJesokeÀe®³ee
Helveer®³ee ceveele ef®eblee efvecee&Ce nesles. efveJesokeÀeves efleuee HeÀesve ÒekeÀjCe meebefieleuesues vemeles. ³ee keÀeUele
efveJesokeÀe®³ee mJeYeeJeele Peeuesu³ee yeoueeyeeyele leer Keesotve Keesotve efJe®eejC³ee®ee Òe³elve keÀjles. efMeJee³e
Kejs ke Àener meebefieleues veener lej ceensjer peeC³ee®eer OecekeÀer osKeerue osles. osKeCeer ñeer Iejer ³esC³ee®ee Òemebie
DeeefCe efveJesokeÀe®es efle®³eeMeer yeesueCes ³eeefJemebJeeoeceO³es yeue elkeÀej, Del³ee®eej, DevegYeJe Demes Meyo ³esle Demeu³eeves efle®eer ef®eblee DeeCeKeer Jee{les.
efle®ee DeeHeu³ee kegÀìgbyeeHeueerkeÀ[erue keÀesCel³eener meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e
Ie[ecees[eR ceO³es efJeMesefveJesokeÀe®³ee Helveer®es keÀeobyejerleerue ef®e$eCe ns SkeÀe ceO³eceJeiee&®³ee ®eewkeÀesveer kegÀìgbyeeleerue
ie=efnCeermeejKes Deens.
SketÀCe ³ee keÀeobyejerleerue J³eeqkeÌl ejsKeeb®ee efJe®eej keÀjlee Demes ue#eele ³esles keÀer, Òemlegle
keÀeobyejerceO³es SkeÀJeìuesu ³ee J³eeqkeÌlejsKee ¿ee efpeJeble, þmeþMeerleHeCes Heg{s ³esleele. l³ee JesieJesieUîee
Je³eesieìeleerue DeeefCe JesieJesieUîee meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ mebo Yee&®³ee ÒeYeeJeeves Ie[efJeuesu³ee
DevegYeJeeme ³esleele. keÀeobyejerleerue ÒeOeeve DeeefCe HetjkeÀ J³eeqkeÌlejsKeebÒeceeCes®e Flej J³eeqkeÌlejsKee osKeerue
keÀeobyejeruee DeLe&HetCe&les®³ee efoMesves Kes®eleele. Goe. iegjKee, yegjeìs veecekeÀ efJeÐeeLeea , efJeefJeOe peeleer -munotes.in

Page 63

63Heesìpeeleerleerue DeveskeÀ ceb[Uer Fl³eeoer. ³ee ceb[UeR®ee keÀeobyejerceOeerue JeeJej KetHe menpe jeefnuesuee
Deens. ³ee ceb[UeRcegUs meceepee®³ee efJeefJeOe mlejeleerue ceeCemeeb®eer mebYeeJ³eeHeleele.
3.3.4 DeeMe³emet$es :
`efoJes iesuesues efoJeme 'ner keÀeobyejer 1975 veblej®³ee keÀener SkeÀe efveefM®ele keÀeUeuee DeeefCe
l³eeleerue jepekeÀer³e J³eJenejebvee DeOeesjsefKele keÀjle keÀen ercenÊJeHetCe& mJe ªHee®eer DeeMe³emet$es Heg{s
DeeCeles. cegK³ elJes 1975 les 1978 ³ee keÀeUeleerue Yeejlee®³ee jepekeÀer³e Ie[ecees[eR®³ee HeeMJe&YetceerJej
ner keÀeobyejer DeekeÀejeuee Deeueer Deens. 1975 ceO³es Fbefoje ieebOeer Yeejlee®³ee HebleÒeOeeve nesl³ee.
³eekeÀeUele efvecee&Ce Peeuesu³ee DejepekeÀles®es keÀe jCe Heg{s keÀ ªve 25 petve 1975 ³ee efoJeMeer osMee®³ee
megjef#elelesmeeþer l³eebveer mebHetCe& YeejleeceO³es jepekeÀer³e DeeCeeryeeCeer peenerj kesÀueer. Yeejlee®es lelkeÀeueerve
je<ì^Heleer HeÀkeÀ©Îerve Deueer Denceo ³eebveer mebefJeOeeveeleerue keÀuece 3 52(1) Debleie&le 25 petve 1975
Heemetve DeeCeeryeeCeer peejer kesÀueer. ³eeDeeOeejs Fbefoje ieebOeer ³eebveer osMeeleerue ueeskeÀMeener Meemeve J³eJemLesuee
mLeefieleer osle ÒeMeemevee®es meJee&efOekeÀej mJele:®³ee neleele IesTve DeefveefM®ele keÀeUemeeþer Yeejleeleerue
efveJe[CegkeÀe Heg{s {keÀueu³ee. Heg{s 21 cee®e& 1977 jespeer DeeCeeryeeCeer®ee efveCe&³e ceeies IesC³eele Deeuee.
peJeUHeeme 21 ceefnv³ee b®ee ne DeeCeeryeeCeer®ee keÀeueKeb[ mJeleb$e Yeejlee®³ee jepekeÀer³e FeflenemeeceO³es
DebOeejHeJe& cnC etve DeesUKeuee peelees. mJeleb$e Yeejleele ueeskeÀMeener®eer cetu³es meceepe ceveele ©peC³ee®³ee
keÀeUeceO³es®e ner jepekeÀer³e DeeCeeryeeCeer ueeoueer iesueer DeeefCe l³ee®ee HeefjCeece ³esLeerue meceepeceveeJej
DeeefCe jepekeÀejCeeJej KetHe otjieeceer m JeªHee®e ePeeuee. DeeCeeryeeCeer®³ee keÀeUeceO³es YeejleYej
ngketÀceMeener®es JeeleeJejCe nesles. HeefjCeeceer J³ekeÌ leer DeeefCe mebmLeeb®³ee meJe& ÒekeÀej®³ee DeefYeJ³ekeÌleer
mJeeleb$³eeJej DeeHemetkeÀ®e ìe®e Deeuesueer nesleer. DeeCeeryeeCeer®³ee keÀeUe le osMeeleerue yeb[Keesjer,
DejepekeÀlee cees[erle keÀe{C³ee®³ee keÀejCeeves mejkeÀejer ³eb$eCes®ee Del³eble keÀþesj DeeefCe peyejomleerves
JeeHej keÀjC³eele Deeuee. DeeCeeryeeCeeruee efJejesOe keÀjCeeN³eeb®ee íU kesÀuee iesuee, DeveskeÀebvee leg©bieele
ìekeÀues iesues. ³ee keÀeUeceO³es KetHemes yeb[Keesj -®eUJeUs ueeskeÀ leg©ieebceO³es De[keÀues iesues. Hegvne
mejkeÀejer ³eb$eCesuee peer ceb[Uer mebMe³eer Jeeìle n esleer, l³eeb®eer OejHekeÀ[ megª ®e nesleer. ³ee keÀeUele
DeefYeJ³ekeÌleermeejK³ee cetueYetle mJ eeleb$³eeuee mejkeÀejer ³eb$eCeskeÀ[tve®e OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuesuee neslee.
³ee®e keÀeUele osMeeleerue ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCeele DeeCeC³eemeeþer DeMeem$eer³e, DeceeveJeer³e mJeªHeeves
kegÀìgbyeefve³eespevee®es efMeefyej DeLee&le vemeyeboer efMeefye j jeyeefJeues iesues. SkeÀJeerme ceefnv³eeb®³ee DeeCeeryeeCeer®³ee
keÀeueKeb[eveblej meneJ³ee ueeskeÀmeYes®eer efveJe[CetkeÀ nesTve Heg{s Jepeenerj Peeu³ee. ne 1978 ®ee keÀeueKeb[ neslee DeeefCe efleLeHeemetve jepek eÀejCeeceO³es DeveskeÀ
DejepekeÀer³e iees<ìer Jesieeves J³eeHele iesu³ee®es ef®e$e mHe<ì Deens. DeLee&le DeeCeeryeeCeer®³ee keÀeUele
osMeeleerue SketÀCe J³eJenejele keÀener SkeÀ mJeªHee®es mebMe³ee®es JeeleeJejCe efvecee&Ce Peeues nesles. J³ekeÌleer
DeeefC e mebmLeelcekeÀ J³eJenejele Demegjef#elelee, Ye³e Hemejues nesles. mejkeÀejer ³eb$eCeeb®ee o[HeMeenerJejerue
peesj Jee{uee neslee. Heg{s DeeCeeryeeCeer nìJeu³eeveblej Iesleu³ee iesuesu³ee meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CegkeÀebveer
DeefJeJeskeÀer, DeefJe®eejer, meÊe eueesuetHe jepekeÀejCee®eer meg©Jeele kesÀueer nesleer. mJeeleb$³e Yeejleeveblej
Del³eble O³es³eeves DeeefCe ÒeKejlesves meg ªPeeuesuee Meemeve, ÒeMeemeve DeeefCe SketÀCe jepekeÀer³e J³eJeneje®ee
ÒeJeeme DeeCeeryeeCeer®³ee SkeÀJeerme ceefnv³ee b®³ee keÀeueK eb[ele yeoueuee. l³eeveblej lej DeeHeu³eekeÀ[erue
SketÀCe®e meeceeefpekeÀ -jepekeÀer³e J³eJenejeceO³es SkeÀe DeLee&®ee keÀceDemmeueHeCee efMejuee. DeeCeeryeeCeer
DeeefCe DeeCeeryeeCeerveblej® ³eemeeJe&ef$ekeÀ efveJe[CegkeÀer®³ee HeeMJe&YetceerJej ³ee meieUî ee®eer veeWo keÀeobyejer
DeeHeu³eemeceesj GYeer keÀjles.munotes.in

Page 64

64F.me. 1970 -75 Heemetve®³ee yeouel³ee meceepekeÀejCe, jepekeÀejCeeleerue leeC³eeyeeC³eeb®ee
J³ekeÌleer DeeefCe mece<ìerJejerue HeefjCeeceMeesOe ne jbieveeLe Heþejs ³eeb®³ee keÀeobyejer uesKeveeleer ue SkeÀ ÒeOeeve
DeeMe³emet$e cnCetve DeOeesjsefKele keÀjlee ³esF&ue. Heþejs ³eeb®eer Heefnueer keÀeobyejer `efoJes iesuesues efoJeme '
³eeuee DeHeJeeo veener. mJeleb$e Yeejlee®³ee yeouel³ee jepekeÀejCeeJej yesleuesu³ee keÀener ceespeke̳ee
keÀeobyejerceO³es jbieveeLe Heþejs ³eeb®³ee ³ee keÀeobyejer®es JeCe&ve keÀjeJes ueeiesue. ner keÀeobyejer 1975 ®³ee
DeeCeeryeeCeer®³ee HeeMJe&YetceerJej Ie[les. DeeCeeryeeCeer ueeoueer iesu³eeves cejeþer meceepee®³ee J³eeqkeÌleiele DeeefCe
jepekeÀer³e Jele&ve J³eJenejeceO³ es pes HeefjCeece Gceìues l³ee®es ÒeeefleefveefOekeÀ ªHe `efoJes iesuesues efoJeme '
ceO³es Glejues Deens. ner keÀeobyejer DeeCeeryeeCeer®³ee keÀeUele mejkeÀejer ³eb$eCesves o[HeMeenerletve efvecee&Ce
kesÀuesues oMenleer®es ef®e$e Heefnu³ee Yeei eeletve J³ek eÌle keÀjles. lej og meN³ee YeeieeceO³es DeeCeeryeeCeerveblej®³ee
keÀeUeleerue meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CegkeÀer®es DeeefCe l³eeleerue DeHeÒeJe=Êeer®es oMe&ve Ie[efJeles.
1975 les 1978 ³ee keÀeUeleerue SketÀCe keWÀê DeeefCe jep³e HeeleUerJejerue keÀener
íesì îeeceesþîee jepekeÀer³e Ie[ecees[eR®ee keÀeobyejerleerue keÀLeevekeÀeMeer mebyebOe Deens. DeLee&le mebHetCe&
keÀeobyejer Òemlegle keÀeUeleerue keÀener ÒecegKe Ieìvee -ÒemebieebJej yesleuesueer Deens. Goe. J³ekeÌleer -meceepee®³ee
DeeefJeefMeefyejs DeeefCe ³eeletve le³eej Peeuesueer onMele -Yeerleer, DeeCeeryeeCeer mebHeu³eeveblej keWÀê DeeefCe ÒeebeflekeÀ
HeeleUerJej Peeuesu³ee efveJe[CegkeÀe, efveJe[Cetke À efpebkeÀC³eemeeþer JeeHejues peeCeejs efJe®eejMetv³e ceeie&,
He#eeblej, ÒeeflemHeOeea GcesoJeejeb®eer yeoveeceer, efJeefJeOe mJeªHee®³ee cetu³enerve J³etnj®evee DeMee Òel³e#e
JeemleJeeleerue iees<ìeR®ee meboYe& keÀeobyejer Iesles. Demes Demeues lejer Jee mleJee®³ee ³ee meboYee¥vee keÀeobyejer
DeeHeu³eeceO³es Jee{Jeleevee keÀeobyejer®es mJeªHe kesÀJeU mecem³eeÒeOeeve jenle veener. lej keÀeobyejer
lelkeÀeueerve Ieìvee -Òemebieebvee ísole SketÀCe ceeveJeer peerJeveeJej®e Ye´<ì meÊeekeÀejeb®ee nesle iesuesuee
HeefjCeece efkeÀleer DeefJe®eejer DeeefCe cetu³enerve mJeªHeeves Jee{uee, ³ee®es Òel³eblej Ie[Jeles. ner keÀeobyejer
J³ekeÌleer®³ee cet ueYetle DeefmlelJe efJeefme× keÀjles. HeefjCe eceer ner keÀeobyejer 1975 ceOeerue IeesefDeepe®³ee DeIeesef³ee keÀeobyejerceO³es DeeCeeryeeCeer®³ee keÀeUeue e ÒeleerkeÀelcekeÀ mJeªHeele efMemleHeJee&®ee keÀeU
cnCetve mebyeesefOeues iesues Deens. SkeÀe leeuegkeÀe mlejeJej ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve keÀe³e&jle Demeuesu³ee, DeLeJee
mebyebefOele osKeC³ee yeeF&®³ee Ye´efce<ìeJemLesuee Heesn®euesu³ee J³ekeÌleeR®eer GoenjC es O³eeveele Iesleues lej
J³ekeÌleer®³ee Keepeieer Dee³eg<³eeleerue Ieìvesves keÀeobyejer SkeÀe ceesþîee meeceeefpekeÀ -jepekeÀer³e iees<ìeR®³ee
HeefjCeecee b®³ee Yeeieeuee pees[les. ³ee®e keÀeUele kegÀìgbye efve³eespevee®³ee veeJeeKeeueer Del³eble Deceeve Jeer³e
He×leerves meecetefnkeÀ vemeyeboer Meñeef¬eÀ³ee Ie[Jetve DeeCeueer peeles. l³eeceO³es ueeskeÀeb®³ee Demeene³³eles®ee,
De%eevee®ee, ieefjyeer®ee osKeerue HeÀe³eoe Iesleuee peelees. ³eeceO³es jepekeÀer³e meÊeekeÀeb#eener o[uesueer
Demeles. DeLee&le Me ñeef¬eÀ³ee efMeefyejeletve SkeÀerkeÀ[s meceepeeleerue ye[îee OeW[eb®eer DeelcekeWÀêerJe=Êeer DeeefCe
mejkeÀejer ³eb$eCes®eer ceeCemeebÒeleer DemeCeejer mebJesoveMetv³elee mHe<ì nesles. keÀeobyejerkeÀejeves
osJeefiejerkeÀj®³ee ceeO³eceeletve DeeCeeryeeCeer® ³ee keÀeUeleerue meeefnl³emebmke=Àleer J³eJeneje®ee Dee{eJee Iesleuee
Deens. keÀeobyejerkeÀejeves osJeefiejerkeÀj DeeefCe DeeCeKeer keÀener menYeeieer J³ekeÌleeR®³ee ceeO³eceeletve ns
oeKeJetve efoues Deens keÀer, DeMee keÀe³e&¬eÀceebceOetve meeceev³e mJeª Heeves®e oMe&ve Ie[le Demeles.
yengleebMeJesUe DeMee keÀe³e&¬eÀceebceO³es menYeeieer DemeCeejer ceb[Uer ner keÀle&=lJeeves keÀceer DeeefCe Glmeeneves
oeb[ieer Demeleele. Keeme keÀ ªve osJeefiejerkeÀj®³ee ef®e$eCeeves DeeCeeryeeCeer®³ee keÀeUeleerue meebmke= ÀeflekeÀ
J³eJenejele efmLejeJeuesu³ee ÒeefleefveOeeR®³ee keÀele[erye®eeJet OeesjCee®es mJeªHe DeOeesjsefKe le nesles.munotes.in

Page 65

65keÀeobyejer®³ee ogmeN³ee Yeeieele efMemleHeJee&®³ee meceeHleerveb lej nesT Ieeleuesu³ee efveJe[Ceg keÀer®es
leHeMeeruee vese f ® e $ e C e³ e s l e s keÀer, p³eeletve efMemleHeJee&®³ee oeyeeletve {emeUle iesuesu³ee jepekeÀejCee®ee Heesle
mHe<ì neslees. Kejslej ¿eekeÀ[s keÀeobyejerleerue SkeÀ cenÊJeHetCe& DeeMe³emet$e cnCetve HeeneJes ueeiesue.
keÀeobyejer keÀLeevekeÀeceO³es ³esCeeN³ee He#eeleerue Deblei e&le yeb[eUer, keÀuen, DeejesHe -Òel³eejesHe oeKeJele
keÀeobyejerkeÀejeves DeeCeeryeeCeerveblej ieefleceeve Peeuesu³ee ieìeleìe®es jepekeÀejCe, ÒeeflemHeOeea GcesoJeej
HewMee®³ee yeUeJej efJekeÀle IesCes, He#ee®eer nueekeÀer®eer HeefjefmLeleer Heentve He#ee blej keÀjCeejs, Dee³eg<³eYej
SkeÀceskeÀeb®³ee efJejesOeele DemeCeejs oesve efYeVe efJe®eeje®eer ceeCemeb kesÀJeU meÊesmeeþer SkeÀ$e ³esCes, efveJe[tve
³esC³ee®³ee #ecelesuee cenÊJe osleevee He#eefJe®eej yeepetuee þsJeCeejs He#eÞes<þer DeMee jepekeÀejCeele
efMejuesu³ee DejepekeÀer³e iees<ìeRJej keÀeobyejerkeÀejeves vescekesÀHeCeeves yeesì þsJeues Deens. ³ee JeeleeJejCeeceO³es
GpeJee -[eJee, Hegjesieeceer -Òeefleieeceer Demes meboYe& efJe ªve iesu³ee®es ef®e$e mHe<ì Deens. DeLee&le kesÀJeU
meÊeekeÀeb#eebveer Y eejuesueer®e veslesceb[Uer Deepetyeepetuee efomet ueeieleele. efMeJee³e keÀeobyejerleerue
keÀLeevekeÀeuee, l³eeleerue efveJe[CegkeÀebvee DeeHeu³eekeÀ[erue peeefleJ³eJemLes®³ee íìe Deensle. peeleer
DeeOeeefjle celeoevee®ee Deboepe GcesoJeej efkebÀyengvee He #eeuee osKeerue Demeles. peeleer®³ee DeeOeejs
efpebkeÀC³ee -njefJeC³ee®eer KesUer KesUueer peeles. Yeejlee®³ee jepekeÀejCeeuee peeleer®es IeÆ meboYe& Deensle,
keÀeobyejerkeÀejeves ns meboYe& O³eeveele Iesle efJe®eej, leÊJe ³eebvee efleueebpeueer osle kesÀJe U meÊeekeÀeb#esuee
keWÀêmLeeveer þsJele Jee{uesu³ee mecekeÀeueerve He#eer³e jepekeÀejCee®es ªHe Gueie[ues Deens. Kejslej
DeeCeeryee Ceer®³ee ìHH³eeJej megª Peeuesu³ee ¿ee iees<ìer osMee®³ee, jep³ee®³ee jepekeÀejCeeceO³es veblej®³ee
keÀeUele DeefOekeÀ®e ieef leceeve Peeu³ee Deensle. He#e keÀesCeleener Demees, efJe®eej keÀenerner Demees cee$e
keÀesCel³eener le[pees[erJej mJele:®³ee DeefmlelJee®eer HeesUer Yeepetve IesC³ee®eer ceeveefmekeÀlee SketÀCe
jepekeÀejCeeceO³es ¢{ Peeuesueer efomeles. l³eecegUs Deepelej He#e, He#eefve<þe, efJe®eej ¿ee iees<ìer
keÀceDemmeue þjefJeu³ee peele Deensle. HeefjCeeceer keÀesCeleener veslee keÀesCel³eener He#eeceO³es Del³eble Deueieo
ÒeJesMe keÀjlees. DeLeJee ÒeJesMe kesÀuesuee He#e keÀOeerner mees[leele. He#eeblejeuee®e SkeÀe DeL ee&ves yeepee ª
mJeªHe Deeu³ee®es Deepe®es ef®e$e þUkeÀ Deens. DeeHeu³ee keÀeobyejer j®evesletve ’SkeÀ uesKekeÀ cnCetve
HeþejWvee jepekeÀejCee®ee DeeefCe veerefleceÊes®ee keÀener mebyebOe Demelees keÀer veener? De meeÒ e M v ee f v e c e e & C e
keÀjeJeemee Jeeìlees De eefCe l³eeletve®e les veerefleYe´<ì jepekeÀer³e Jele&vee®es peUpeUerle oMe&ve Ie[Jeleele.“4
peer l³eeveblej®³ee keÀeUele osKeerue GÊejesÊej efJeJeskeÀJeeoer jepekeÀejCeekeÀ[s mejkeÀue erDeMeer veener.
DeLee&le DeeCeeryeeCeer®³ee keÀeUeveblej Yeejle er³e jep ekeÀejCeeceO³es efMejuesu³ee leÊJenerve jepekeÀejCee®es
Òel³eblej Òemlegle keÀeobyejerceO³es DevegYeJeeme osles. ³ee meieUîeeletve DeeHemetkeÀ®e J³eeHekeÀ pevenerle DeeefCe
ueeskeÀMeener cetu³eebvee le[s peeleevee efomeleele. DeeCeeryeeCeer®³ee GÊej keÀeUe le ner HeefjefmLeleer DeefOekeÀ®e
ie[o Peeuesueer DevegYeJeeme ³esles. DeLee&le Yeejleer³e jepekeÀejCeele DejepekeÀer³e JeeìeJ³eele DeMee
iees<ì eR®³ee IegmeC³ee®ee keÀeUefyebot keÀeobyejerkeÀej DeeHeu³ee keÀeobyejer uesKeveeves DeOeesjsefKele kesÀuee Deens .
DeeCeeryeeCeermeejKes DebOeejs HeJe& YeejleeJej ueeoues iesu³eeveblej l³ee®es He[meeo ceneje<ì^eleerue
SkeÀe ÒeeefleefveefOekeÀ leeuegkeÀe HeeleUerJejerue peveceveeJej efkebÀyengvee meeceev³e J³ekeÌleer DeeefCe J³ekeÌleer -
J³ekeÌleeRceOeerue, J³ekeÌleer -mebmLeebceOeerue Jele&ve J³eJenejebJej keÀmee Peeuee, ³ee®ee JemlegHeeþ ner keÀeobyejer
Jee®ekeÀebmeceesj GYeer keÀjles. veJ³eeves Deeuesueer J³eJemLee, J³eJemLesleerue efJemebieleer DeeefCe ceeCemeeb®es ³ee
meeN³eele De[keÀle peeCes Heþejs ³ee keÀeobyeje rceOetve ceeb[leele. ceeCemeeb®eer nesCeejer Iegmeceì, l³ee®eer
DeeieeflekeÀlee DeeefCe ³ee yeeyeeRvee LeesHeJeC³ee®eer neleeyeensj iesuesueer HeefjefmLeleer ³ee keÀeobyejerceOetve J³ekeÌle
nesles. SkeÀe je<ì^er³e Ieìves®ee SkeÀe leeuegkeÀe mlejeJejerue J³ ekeÌleer DeeefCe J³ekeÌleeR®³ee Dev³e mebyebOeebJej
nesCeejs HeefjCeece keÀeobyejer Heg{s DeeCeles. DeLee&le SkeÀe leeuegkeÀe mlejeJejerue J³ekeÌleer -meceepe DeeefCe
jepekeÀejCeeJej SkeÀe je<ì^er³e jepekeÀer³e Ieìves®ee nesCeeje HeefjCeece ne kesÀJeU jepek eÀer³e®e veener lejmunotes.in

Page 66

66ceeCemee®³ee DeefmlelJeefJeJeemleJeeuee DeeefCe l³ee®eJesUer meceepee®ee SkeÀkeÀ DemeCeeN³ee J³ekeÌleer®³ee DeebleefjkeÀ -ceeveefmekeÀ
HeeleUerJ ejerue JeemleJeeuee ef®e$eCee®es keWÀê yeveJeles. ceeCemee®³ee peieC³eeleerue nleyeueles®es DeOeesjsKeve
keÀjleevee®e ner keÀeobyejer Deepetyeepet®³ee He³ee&JejCee®es GHenemeelcekeÀ ef®e$eCe keÀjles. ³eeletve J³ekeÌleer®³ee
mJeeleb$³eeJej ³esCeeN³ee ce³ee& oe, J³ekeÌleer®³ee J³ekeÌleer DeeefCe mebmLeemebyebOeebJej DemeCeejs meeceeefpekeÀ -
jepekeÀer³e oeye, J³ekeÌleer®es SkeÀekeÀer -SkeÀìs nesCes, mejkeÀejer ³eb$eCee -ÒeMeemeveeuee neleeMeer Oe ªve
meJe&meeceev³eebceO³es efvecee&Ce kesÀuesues Yeerleer®es -mebMe³e e®es-onMeleer®es JeeleeJejCe F. iees<ìer keÀeobyejer®³ee
Heefnu³ee Yeeieeleerue þUkeÀ DeeMe³emet$es cnCetve Heg{s ³esleele. lej keÀeobyejer®³ee ogmeN³ee Yeeieele
keÀu³eeCekeÀejer jepekeÀejCee®es mJe ªHe yeouele mJeeLe&keWÀêer, meÊe ekeÀeb#eer jepekeÀejCee® es Jee{les mJeªHe /
vesles, GcesoJeejeb®³ee Jele&veeleerue Òel³e#e JemlegefmLeleer DeeefCe ueeskeÀebmeceesj GYeer kesÀueer peeCeejer Òeeflecee
¿eeceO³es DemeCeejs Deblej DeMee DeLee&®eer DeeMe³emet$es þUkeÀ nesleele. DeLee&le J³ekeÌleer®es ce³ee&oMeerue
mJeeleb$³e DeeefCe l³ee mJeeleb$³eeJejerue efve³eb$eCes, J³ekeÌleer®es Jele&ve J³eJenej efveefM®ele keÀjCeejs meÊes®es
jepekeÀejCe F. iees<ìer Heþejs ³eeb®³ ee Òemlegle keÀeobyejerleerue cenÊJeHetCe& DeeMe³emet$es cnCetve Heg{s ³esleele.
cnCelee ³esF&ue. lej ogmejerkeÀ[s mebHetCe& keÀeobyejerceOetve letìkeÀHeCes keÀe Demesvee HeCe mebyebefOele DeHeÒeJe=Êeer
efJejesOeeleerue yeb[Keesjer®es osKeerue DeeMe³emet$e Heg{s ³esles.
3.3.5 DeeefJekeÀeoby ejer ³ee meeefnl³eÒekeÀejeceO³es DeieefCele efJemJele:ceO³es meeceeJetve IesC³ee®eer #ecelee Demeles. SkeÀe DeLee&ves veJ³ee peiee®eer GYeejCeer keÀjle keÀeobyejer
keÀefuHele DeeefCe JeemleJ ee®³ee DemebK³ e KegCee yegpeJele DeveskeÀ KegCee veJ³eeves Gueie[le Jee{le Demeles.
cegK³elJes keÀeobyejerkeÀejeuee pes meebiee³e®es, meg®eJee³e®es, oeKeJetve Ðee³e®es Demeles les lees DeeHeu³ee
keÀeobyejerceO³es ceeb[le Ie[Jele Demeleevee l³eeuee Òel³e#e JeemleJeeuee m eceeblej vesle Demelees. n er ceeb[Ceer
pesJne DeeMe³eevegª He Glejles lesJne mebyebefOele keÀeobyejer®es mJele:®es ªHener efme× nesle Demeles. ³ee DeLee&ves
jbieveeLe Heþejs ³eeb®³ee Heefnu³ee®e `efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejer®ee efJe®eej keÀjlee vee DeeHeu³eeuee
keÀener efJeOeeve keÀjlee ³esCes Meke̳e Deens.
`efoJes iesuesues efoJeme 'ner keÀeobyejer leMeer oesve YeeieebceO³es efJeYeeieueer Deens. l³eeleerue Heefnuee
Yeeie ne efMemleHeJee&®ee keÀeueKeb[ DeeefCe l³ee SkeÀJeerme ceefnv³eeleerue keÀeUele ³esCeejs mejkeÀejer
³eb$eCeskeÀ[tve®³ee cegmkeÀìoeyeer®³ee leHeefMeueebveer J³eeHeues Deens. lej ogmeje Yeeie ne efMemleHeJee&veblej®ee
JeDeens DeeefCe ÒeebeflekeÀ efveJe[CegkeÀerleerue ie[ye[er meg ªnesTve efveJe[CetkeÀ efvekeÀeue ueeieC³eeHe³e¥le®ee
keÀeU ef®eef$ele Peeuesuee Deens. ³eeceO³es Hegvne keÀeobyejerceO³es keÀeobyejer Demes Òemlegle keÀeobyejer®³ee
DeeefJeJee®eu³eeveblej ,peeWOeUsveer efouesueer Òeefleef¬eÀ³ee O³eeveele Iesleu³eeveblej keÀeobyejer Debleie&le efueefnu³ee
iesuesu³ee keÀeobyejer®es mJeªHe KetHe me npeHeCes mHe<ì nesles. Goe. peeWOeUs efveJesokeÀeuee cnCelees, ’íeve®e
peceueb³e leguee! efMeJee³e ceePeb DeeefCe efceme cesnleeye®eb ÒekeÀjCe íeve®e KesUJeueb³eme. efveJe[CegkeÀer®eb
jepekeÀejCe Deens®e. Deece®³ee keÀefJeles®eer HeÀej®e yeoveeceer kesÀuee r Deensme yegJee!“5³eeJeªve ue#eele ³esles
keÀer, keÀeobyejerceO³es keÀeobyejer DeMee DeLee&ves keÀeobyejer MesJeìekeÀ[s JeUles. DeLee&le keÀeobyejer®³ee
DeeefJep³eeceO³es ÒeejbYeer®³ee YeeieeHeemetve efveJesokeÀeves efMemleHeJee&veblej p³ee ÒeebeflekeÀ efveJe[CegkeÀe peenerj nesCes
DeeefCe efveJe[CetkeÀ efvekeÀeue ueeiesHe³e¥le®³ee keÀeUeceO³es efveJe[CetkeÀ Òeef¬eÀ³esleerue yeejerkeÀmeejerkeÀ leHe Meerue,munotes.in

Page 67

67Ieìvee -Òemebie, SkeÀerkeÀ[s mJele:®es DevegYeJe lej ogmejerkeÀ[s meceepeeleerue JesieJesieUîee mlejeleerue,
peeleerleerue ceb[UeRveer efouesu³ee Òeefleef¬eÀ³eeb®ee meceeJesMe keÀeobyejerleerue keÀeobyejerceO³es Peeuesuee Deens.
HeefjCeeceer DeeCeer yeeCeerveblej®³ee HeefjefmLeleer®es efveJesokeÀebveer kesÀuesues JeemleJeoMeea efvej er#eCe ns SkeÀerkeÀ[s
GHenemeelcekeÀ lej ogmejerkeÀ[s ªHekeÀelcekeÀ Demes Glejues Deens. SketÀCeele efveJesokeÀe®³ee DeMee
uesKeveeletve keÀeobyejeruee SkeÀe DeLee&ves Òe³e esieMeerueles®es mJe ªHe ÒeeHle Peeues Deens.
SkeÀe leeuegkeÀe mlejeJejerue ceneefJeÐeeue³eeceO³es ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve keÀe³e&jle Demeuesu³ee
mebJesoveMeerue J³eeqkeÌlejsKes®³ee Keepeieer Dee³eg<³eeleerue SkeÀe Ieìvesves keÀeobyejer meg ªnesles. keÀeoby ejerleerue
ÒecegKe J³eeqkeÌlejsKee pees keÀeobyejer®ee efveJesokeÀ osKeerue Deens. efveJesokeÀe®³ee SkeÀe HeÀesve ÒekeÀjCeeuee
keÀeobyejerkeÀej 1975 ®³ee osMeeleerue DeeCeeryeeCeer®³ee Ieìvesuee pees[leele. lemes®e mJeªHe l³eeuee
pees[tve ³esCeeN³ee ogmeN³ ee osKeC³ee ñeer®eer Keepeieer Dee³eg<³eeleerue SkeÀ J³eeqkeÌleiele Ieìvee Deens. p³ee®ee
mebyebOe Hegvne osMeeleerue DeeCeeryeeCeer®³ee IeìvesMeer®e Deens. DeLee&le J³ekeÌleer®³ee Keepeieer Dee³eg<³eeleerue
Ieìveebvee SkeÀe ceesþîee je<ì^er³e mJeªHee®³ee jepekeÀer³e Ieìves®ee Yeeie cnCetve keÀeobyejerletve Heg{s DeeCeues
peeles. DeLee&le efveJesokeÀ (HeÀesve ÒekeÀjCe), osKeCeer yeeF& (efvejeHejeOe veJeN³ee®ee íU, He³ee&³eeves l³eebveer
kesÀuesueer Deelcenl³ee DeeefCe HeefjCeeceer mebyebefOele osKeC³eeyeeF& ®eer Ye´efce<ìeJemLee), o sJekeÀj (mejkeÀejer
³eb$eCeskeÀ[tve Peeuesueer DeìkeÀ) ³eemeejK³ee keÀeobyejerleerue J³eeqkeÌlejsKeeb®³ee ceeO³eceeletve osMemlejer³e
J³eeHekeÀ mlejeJej Ie[CeeN³ee onMeleer®³ee iees<ìer keÀeobyejerkeÀej DeeHeu³ee keÀeobyejerceOetve GceìefJelees.
³eeletve efMemleHeJee&®³ee keÀeUeceO³es mejkeÀejer ³eb$eCeskeÀ[tve nesCeeN³ee o[HeCee®es mJeªHe DeeefCe l³eeleerue
leerJe´lee keÀeobyejerk eÀejeves menpeHeCes met®eefJeueer Deens. SketÀCe®e jbieveeLe Heþejs ³eebvee ³eekeÀeobyejerceO³es
DeeCe eryeeCeerleerue onMele, cegmkeÀìoeyeer, mejkeÀejer ³eb$eCes®ee De elelee³eerHeCee, ngketÀceerJe= Êeer,
efveJe[Ceg keÀerleerue cetu³eueesHe, efJeJeskeÀMetv³elee, meÊeekeÀeb#ee ³ee iees<ìer J³ekeÌleer ³ee SkeÀkeÀe®³ee Debieeves
oeKeJelee Deeues Deensle. keÀeoby ejerceO³es meelel³eeves J³ekeÌleer DeeefCe J³eeqkeÌlekeWÀefêle Ieìvee DeOeesjsefKele
Peeu³eecegUs keÀeobyejeruee ogmejerkeÀ[s J³ekeÌleer®³ee DeefmlelJee®³ee MeesOee®es osKeerue mJeªHe ÒeeHle Peeues
Deens. keÀeobyejer®³ee DeMee efJeMesefveJesove J³eJemLee DeeefCe GHe³eesefpeue sueer YeeHeþejs ³eeb®³ee yengleebMe keÀeobyeN³eebceO³es keÀeobyejer®eer #ecelee Jee{efJeCeeN³e e IeìkeÀebceO³es efveJesovee®es mJeªHe
DeeefCe keÀeobyejerleerue YeeefveJesoveJ³eJemLee DeeefCe l³eemeeþer l³eebveer Ie[efJeuesueer YeeªHe Iesleevee efomeleele. ³ee HeeMJe&YetceerJej `efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejer®³ee DeeefJeO³eeveele Iesleevee l³eeleerue efveJesoveJ³eJemLee DeeefCe YeeHeg{erueÒece eCes Jee{Jelee ³esF&ue.
3.3.5.1 efveJesove J³eJemLee :
jbieveeLe Heþejs DeeHeu³ee yengleebMe keÀeobyeN³eebceO³es cegK³elJes ngMeej, met#ce efvej er#eCee®eer #ecelee
Demeuesuee mebJesoveMeerue DeMee mJeªHee®ee efveJesokeÀ efvecee&Ce keÀjleele. yengleskeÀo e l³eeb®³ee keÀeobyejerleerue
keWÀêJeleea J³eeqkeÌlejsKee®e keÀeobyejer efveJesokeÀ Demeu³ee®es ef®e$e mHe<ì Deens. l³eeb®³ee keÀeobyejerleerue
efveJesokeÀ mebJeeoer Demelees, efkebÀyengvee mebJeeoemeeþer GlmegkeÀ Demelees. l³ee®³ee mebJeeoeb®es cegK³elJes oesve
ªHe Demeleele. cnCepes lees mJele:Meer yeesuelee yeesuelee FlejebMeer DeeefCe FlejebMeer yeesuelee yeesuelee
mJele:Meer yeesuele Demelees. ³eeleerue yengleebMe iees<ìer `efoJes iesuesues efoJeme '³ee l³eeb®³ee Heefnu³ee®e
keÀeobyejerleerue efveJesok eÀeuee ísotve peeCeeN³ee Deensle. l³eeb®³ee keÀeobyejerleerue efveJesoveeceO³es meeceeefpekeÀ
peeCeerJe DeeefCe JeemleJee®es vescekesÀ Yeeve Demeles. l³eeb®³ee efveJesoveeceO³es J³ekeÌleerkeWÀefêle efJeJes®eveeletve ÒeejbYemunotes.in

Page 68

68keÀªve meboYe& J³eeHekeÀ keÀjle l³eeuee meeceeefpekeÀ -jepekeÀer³e keÀjC³ee®eer #ecelee Demeles. l³eecegUs®e `efoJes
iesuesues efoJeme 'ceOeerue J³ekeÌleerefve<þ DevegYeJe efJemleejle J³eeHekeÀ nesle 1975 ®³ee jepekeÀer³e
DeeCeeryeeCeerMeer pees[ues peeleele. ³ee keÀeobyejerleerue SkeÀ Òe eO³eeHekeÀ J³eeqkeÌlejsKee, lees®e keÀeobyejer® ³ee
keWÀêmLeeveer Deens. DeeefCe keÀeobyejer®ee efveJesokeÀner Deens. ne efveJesokeÀ G®®eefMeef#ele, mebJesoveMeerue,
GÊece Jee®eve DemeCeeje DeeefCe met#ce efvej er#eCe MekeÌleer Demeuesuee Deens. jepekeÀer³e¢ <ìîee leìmLe
DemeCeeje ne efveJesokeÀ nUtnUt efMemleHeJee&®³ee efJejesOeele keÀece keÀ ªueeielees. keÀeobyejer®³ee Heefnu³ee
YeeieeceO³es ne efveJesokeÀ kegÀCee®³ee DeO³eeleceO³eele vemeuesu³ee mJeYeeJee®ee Demelees lej GÊejesÊej ³e e®e
efJeYeeieeceO³es lee sD e e c e t ueeûe yeouele meeceeefpekeÀ nesle, efMemleHeJee¥®³ee efJejesOeeceO³es keÀe³e&jle neslees.
³eeletve l³ee®³ee efveJesoveeleerue iegbleeiegble Jee{le, l³ee®³ee efveJesoveeuee cenÊJe ³esle keÀeobyejer l³ee®³ee
Dee³eg<³eeleerue Ieìvee -Òemebieebveer Deek eÀejleevee je<ì^er³e IeìveebMeer mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjle s. ³ee Òeef¬eÀ³es le
keÀeobyejerceO³es ÒeLeceHeg©HeeMJe&YetceerJej mJele:®eer keÀener efvej er#eCes, keÀener veeWoerletve efjHeesìe &peefueefnlee efueefnlee keÀeobyejerme¢M³e
mebefnlee efueefnlees. efMemleHeJee&veblej peenerj Peeuesu³ee ÒeebeflekeÀ efveJe[CegkeÀerleerue SkesÀkeÀ Òeef¬eÀ³ee Heg{s
peeleevee efveJesokeÀe®eer l³ee®³ee celeoejmebIeeyeeyele, le sLeerue efveJe[CetkeÀ Òeef¬eÀ³esyeeyele keÀener efvej er#eCes,
veesboer le³eej nesle peeleele. p³ee®eer ceeb[Ceer keÀOeer le=leer³e Heg©³eeceO³es ceie efveJe[CegkeÀerleerue GcesoJeej, l³eeb®eer meÊeekeÀeb#ee, l³e ebveer DeeKeuesu³ee J³etnj®evee,
pemepeMeer efveJe[CetkeÀ peJeU ³esles leMeer DeveskeÀeb®eer yeouele iesuesueer YetefcekeÀe DeeefCe ke=Àleer,
JesieJesieUîeeb®³ee ieeþerYesìer, ³eeefJe³esle jenleele. ³ee®eJesUer keÀeobyejerleerue keÀener cenÊJeHetCe& J³eeqkeÌlejsKeeb®³ee HeueerkeÀ[s Demeuesues
meceepeeleerue efJeefJeOe peeleermecetn, ieìeleìeleerue ceb[UeR®³ee YetefcekeÀe, celeb ³eeb®eener meceeJesMe efveJesokeÀ
DeeHe u³ee veesboerceO³es keÀjlees. ¿ee meieUîeeceO³es keÀeobyejerceOeerue J³ekeÌleer -J³ekeÌleeR®³ee efnlemebyebOeeb®es
jepekeÀejCe ieefleceeve Peeuesues Deens keÀer, pes keÀeobyejer®³ee efveJesove Òeef¬eÀ³esletve keÀOeer GHejesefOekeÀ, keÀOeer
met®ekeÀHeCes GIe [ nesles. ³ee keÀeobyejer®³ee Heefnu³ee efJeYeeieeceO³es Kejslej ÒeLeceHeg©l³eelener DeelcekeWÀefêle ef®e$eCeeves J³eeHeuesueer peeiee DeefOekeÀ Deens. Demes Demeleevee osKeerue keÀeobyejer
J³eeqkeÌleiele nesle veener. efMeJee³ e leer SkeÀerkeÀ[s DeeCeeryeeCeermeejK³ee J³eeHekeÀ je<ì^er³e iees<ìeRyeÎue yeesuele
Demeleevee®e efle®³eeceO³es J³ekeÌleeR®³ee DeefmleJeefJe#ecelee Deens, ³ee®es cetU ³ee keÀeobyejer®³ee efveJes ove mJeªHeeceO³es Deens. keÀeobyejer®³ee GÊejeOee&ceO³es
efveJesovee®es mJeªHe keÀener JesUe ÒeLeceHeg©ÒeeHle nesC³eeceeieerue keÀejCe efveJ esokeÀeves osJekeÀjmeesyele megª kesÀuesu³ee e fveJe[CetkeÀ meJex#eCeele Deens.
GÊejesÊej ¿ee keÀeceeleerue mJeªHe efveJesokeÀ mJele:Hegjles yeouetve Ieslees. l³ee®³ee [e³ejer efueefnC³ee®³ee
cevemegy³eeuee lees keÀeobyejer ªHe efceUJetve os lees. l³eeceO³es ceie efveJe[Ceg keÀer®³ee Òe®eejeHeemetve efve Je[CetkeÀ
efvekeÀeuee®³ee efoJemeeHe³eb&le®es keÀLeve meceeefJe<ì nesles. efMeJee³e l³eele efJeefJeOe peeleermecetn, ieìeleìe®³ee
Òeefleef¬eÀ³eeb®ee ÒeJesMe neslees. HeefjCeeceer l³eeletve keÀeobyejeruee veblej®³ee YeeieeceO³es keÀOeer ÒeLeceHeg©keÀOeer le=leer³eHeg©3.3.5.2 YeejbieveeLe Heþejs ³eebveer DeeHeu³ee keÀeobyejerceO³es efveefce&uesueer YeeDeeMe³ee®³ee HeefjIeele Kes®eC³eeme l³eebvee efceUeuesues ³eMe ue#eCeer³e Deens. DeLee&le l ³eeb®³ee keÀLee -
keÀeobyejerceOeerue YeeosKeerue peeCeejer Deens. ³ee HeeMJe&YetceerJej `efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejerleerue Yeel³eel eerue J³eeqkeÌlejsKeeb®es efveJesove DeLeJee keÀeobyejerleerue J³eeqkeÌlejsKeebceOeerue mebJeeoe®e s mJeª He nsmunotes.in

Page 69

69mJeleb$eHeCes DeeefJeJ³eeqkeÌlejsKeebceOeerue DeLe&Metv³e J³ eJenej mHe<ì keÀjleevee keÀeobyejerleerue Yee mJeª He ÒeeHle Peeues Deens. `efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejerleerue YeeO³eeveele ³esles keÀer, J³eJenejYeeHegmetve ìekeÀues Deensle. keÀeobyejerceOeerue ceO³eJeleea IeìkeÀ DeeefCe l³eeuee pees[uesues meboYe&efyebot Heenleevee
l³eeuee meceepe J³eJenejeleerue DeveskeÀ meboYee&veer J³eeHeu³ee®es ef®e$e m He<ì Deens. ³eeletve l³eeb®³ee
keÀeobyejerleerue YeeDeeefCe megj#eej#ekeÀ iegjKee ³eeb®³eeleerue mebJeeo Demees DeLeJee keÀeobyejer®³ee MesJeìer efveJe[Ce gkeÀebefJeÒeefleef¬eÀ³ee osCeejs efJeefJeOe peeleermecetneleerue, ieìe -leìeleerue ueeskeÀebb ®³ee YeeÒeef®eleer ³esles. cegK³e cnCepes keÀeobyejerceOeerue efveJesokeÀeuee ef®ebleve, Deelceef®eblevee®eer meJe³e Deens. ³ eeuee
pees[tve keÀeobyejer®eer pesJne JeCe&ves ³esleele lesJne keÀeobyejer®eer YeepeeWOeUs, efoJeskeÀj, efveJesokeÀe®eer Helveer, osJeefiejerkeÀj, Òee®ee³e&, YeemkeÀjjeJe F. keÀeobyejerleerue efJeefJeOe
J³eeqkeÌlejsKee osKeerue l³eeb®³ee l³eeb®³ee YeeefDemees DeLeJee keÀeobyejerceOeerue GHejeskeÌle þUkeÀ Hee$e Demees l³eeb®³ee mJeYeeJeeuee, Je=Êeer -ÒeJe=ÊeeRvee,
meJe³eeRvee keÀeobyejerceO³es e fJeMesIesles. efkebÀyengvee DeveskeÀefJeOe YeeefkeÀeobyejer®³ee Heefnu³ee YeeieeceO³es y engleskeÀJesUe efveJesokeÀ mJele: efJeefJeOe iees<ìer keÀLeve keÀjlees, keÀener
JesUe l³eebveer kesÀuesueer JeCe&ves ³esleele lej keÀener efþkeÀeCeer l³ee®es Yee<³e ³esles. ³eeves keÀeobyejerleerue YeeefmJeªHe yeouele iesues Deens. keÀeobyejerleerue ogmeN³ee YeeieeceO³e s Hegvne efJeefJeOe peeleermecet n,
ieìeleìebceOeerue ceb[UeR®³ee Òeefleef¬eÀ³ee veeWoefJeleevee keÀeobyejerceO³es efJeefJeOe YeeefHeg{s efveJesokeÀebveer kesÀuesu³ee keÀeobyejerme¢M³e uesKeveele osKeerue lees keÀener efþkeÀeCeer mJele: yeÎue yeesuelees,
HeefjCeeceer Hegvne keÀeobyejer®³ee ceeb[CeerceO³es ueeefuel³eHetCe& YeekeÀeobyejerceO³es YeeHeþejs keÀene r SkeÀe cet ueYetle Òe³eespeveebveer DeeHeues uesKeve keÀjleele. DeeHeu³ee DeemLes®³ee
HejerIeele ³esCeeN³ee DeveskeÀ iees<ìeRvee DeeHeu³ee keÀeobyejer uesKeveele cegjefJeleele. ³ee®es Òel³eblej DeeHeu³eeuee
l³eeb®³ee Heefnu³ee®e keÀeobyejerceO³es ³esles. D eeHeu³ee uesKeveeceeieerue ÒesjCee meebiele Demeleevee Heþejs SkesÀ
efþkeÀeCeer Demes cnCeleele keÀer, ’kegÀletnue, DemJemLelee, DemeceeOeeve, ÒeMveebveer Jes{ues iesu³ee®eer YeeJevee,
Òeeflemeeo Jee Òeefleef¬eÀ³ee osC³ee®eer F®íe, mJele:uee J³ekeÌle keÀjC ³ee®eer DeebleefjkeÀ mekeÌleer, ceev³e ve
nesCeeN³ee J³etneuee ÒeeflekeÀej keÀjC³ee®eer Tceea Je ke=Àleer keÀjC³ee®eer F®íe, JevemHeleer, ÒeeCeer, ceeCemes
³eeb®³eeleu³ee veel³eemebyebOeer DeemLee, Òesce Je keÀ©Cee ³eebvee meJe&meeOeejCeHeCes uesKeveeceeie ®³ee ÒesjCee
cnCelee ³esF&ue.“6l³eebveer mHe<ì kesÀuesu³ee Òemlegle uesKeve ÒesjCeebveer®e `efoJes iesuesues efoJeme '³ee
keÀeobyejerleerue DeeefJeJ³eeqkeÌlejsKeeb®³ee efveefce &leerJeª ve ner yeeye O³eeveele ³esles. l³ee DeeOeejs ceie Heþejs Òemlegle keÀeobyejerceOetve
J³ekeÌleer DeeefCe meceepe ³eeb®³ee menmebyebOeebleerue kegÀletnue, ³esT Ieeleuesu³ee jepekeÀer³e meboYee&yeÎue
JeeìCeejs DemeceeOeeve, ³eeletve J³ekeÌleer®³ee peieC³ee®ee pees HejerIe mebkegÀ ef®ele nesle ®eeueuee Deens
l³eeyeeyele®eer DemJemLelee, meceepe ®e¬eÀJ³etnemeejKee ve megìCeeN³ee Hes®eele Kes®ele ®eeueu³ee®eer YeeJevee
DeefYeJ³ekeÌle keÀjleele. ³ee meieUîee®³ee DeeOeejs keÀeobyejerkeÀej DeeCeeryeeCeer®³ee mJeerkeÀejeves
DeeHeu³eekeÀ[erue SketÀCe meeceeefpekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e DeJekeÀeMeeleerue nesle iesuesuee efyeIee[ veeWoefJeC³ee®ee
Òe³elve keÀjlees. l³eeleerue efJeoejkeÀles®³ee mJeªHee®es DeOeesjsKeve keÀjlees. cegK³elJes ceeCetme DeeefCe
ceeCemee®ee YeJeleeue mecepetve IesC³ee®es kegÀletnue ³ee keÀeobyejer efveefce&leer®³ee cegUeMeer Deens. SkeÀe keÀefuHelemunotes.in

Page 70

70peiee®eer efveefce&leer keÀjle Heþejs ³eebveer DeeCeeryeeCeer®ee keÀeU efpeJeble kesÀuee Deens .DeeefCe ³ee keÀeUele SketÀCe
peerJeveJ³eJenejeuee Deeuesueer DeJekeÀUe, l³eeuee keÀejCeerYetle Demeuesueer jepekeÀer³e efmLeleer ³eeuee
keÀeobyejer®ee efJeDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
ÒeMve `efoJes iesuesues efoJeme' ³ee jbieveeLe Heþejs ³eeb®³ee keÀeobyejer®es DeeMe³emet$e mHe <ì keÀje.
3.4meejebMe
jbieveeLe Heþejs ³eeb®eer uesKekeÀer³e #ecelee, uesKevekeÀeU, Òel³e#e keÀeobyejeruesKeve ³eeb®es meboYe&
DeeefCe `efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejer®es Jejerue DeLee&ves kesÀuesues efJeJes®eve -efJeMuesmeejebMe mJeªHee®eer ceeb[Ceer keÀjlee ³esCes Meke̳e Deens. cegK³elJes 1975 -80 veblej®³ee keÀeueKeb[ele
efJeueeme meejbie, ieewjer osMeHeeb[s, M³eece ceveesnj, Meeblee ieesKeues, Deefveue oeceues, cekeÀjbo meeþs F.
keÀeobyejerkeÀejeb®³ee keÀeobyeN ³eeb®ee efJe®eej keÀjlee ³esF&ue. ³ee ceb[Uerbveer efueefnuesu³ee keÀeobyeN³ee keÀeobyejer
j®evesyeeyele ue#eCeer³e þjuesu³ee Deensle. ³ee veeceeJeueerle jbieveeLe Heþejs ³eeb®³ee veeJee®ee GuuesKe
¬eÀceÒeeHle Deens. 1975 veblej®ee keÀeU ne Heþejs ³eeb®³ee uesKevee®ee ieeYee jeefnuesuee Deens. ³ee
keÀeUeleerue yeoueles jepekeÀejCe, meceepekeÀejCe, DeLe&keÀejCe, meebmke=ÀeflekeÀ Ie[ecees[erleerue Je®e&mJeJeeo,
efvejefvejeUîee J³eJemLeebleerue meÊeemebIeuesKeveefJeMJeeleerue ef®ebleve efJeDeeefCe jepekeÀejCeeJej KeesueJej HeefjC eece keÀjCeeN³ee p³ee Ieìvee Ie[ u³ee,HewkeÀer 1975 ceOeerue
DeeCeeryeeCeer®eer Ieìvee n es³e. ¿ee meboYee&ves cejeþer meeefnl³eeves J³eeHeuesueer peeiee ner KetHe keÀceer Deens.
HewkeÀer ³ee DeLee&ves pes keÀener ceespekesÀ Òe³elve Peeues l³eeleerue Heþejs ³eeb®eer `efoJes iesuesues efoJeme 'ner SkeÀ
cenÊJeHetCe& keÀeobyejer ceeveeJeer ueeies ue. DeLee&le mJeleb$e Yeejlee®³ee yeouel³ee jepekeÀejCeeJej yesleuesu³ee
keÀener ceespeke̳ee keÀeobyeN³eebceO³es jbieveeLe Heþejs ³eeb®³ee `efoJes ieuesues efoJeme '®ee GuuesKe Meke̳e Deens.
mJeleb$³e Yeejleeveblej Del³eble O³es³eeves DeeefCe ÒeKejles ves meg ªPeeuesuee Meemeve, ÒeMeemeve
DeeefCe SketÀCe jepekeÀer³e J³eJeneje®ee ÒeJeeme DeeCeeryeeCeer®³ee SkeÀJeerme ceefnv³ee®³ee keÀeueKeb[ele
yeoueuee. l³eeveblej lej DeeHeu³eekeÀ[erue SketÀCe®e meeceeefpekeÀ -jepekeÀer³e J³eJenejeceO³es SkeÀe DeLee&®ee
keÀceDemmeueHeCee efMejuee. p³ee®eer veeWo keÀeobyejer meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CegkeÀer®³ee HeeMJe&YetceerJej
DeeHeu³eemeceesj GYeer keÀjles. mJeleb$e Yeejleele ueeskeÀMeener®eer cetu³es ©peC³ee®³ee keÀeUele ueeou³ee
iesuesu³ee DeeCeeryeeCeer®³ee efoJemeeb®es JeCe&ve keÀjleevee keÀeobyejerkeÀej l³eeuee `efoJes iesuesues efoJeme 'Demes
mebyeesOelees. mJeleb$e Yeejlee®³ee jepekeÀer³e FeflenemeeceO³es DeeCeeryeeCeer®es HeJe& ns DebOeejHeJe& cnCetvener
DeesUKeues peeles. ³eeJe ªve keÀeobyejerkeÀejeves efouesues keÀ eobyejer MeerDeeCeeryeeCeer®e sHeJe& ns DebOeejHeJe& cnCetvener DeesUKeues peeles. ³eeJe ªve keÀeobyejerkeÀejeves efouesu³ee keÀeobyejer
MeerkeÀmee He[uee ns oeKeJelee oeKeJelee Heþejs l³eeuee ceeCemee®³ee DeefmlelJeeuee®e DeeCetve efYe[Jeleele.munotes.in

Page 71

71HeefjCeeceer SkeÀe mJeªHee®es DebOeejer JeeleeJejCe mebHetCe& ceeCemee®³ee DemeC³eeuee keÀMee He×leerves efYe[ues ues
Deens ³ee®es met®eve keÀeobyejer keÀjles. keÀeobyejerle DeeCeeryeeCeerves J³ekeÌleer J³eJenej DeeefCe meceepe -jepekeÀer³e
J³eJenejebceO³es Hemejuesu³ee DebOeejce³e HeefjefmLeleer®es Òel³eblej Ie[efJeues. ne®e DeeMe³e keÀeobyejerkeÀej
keÀeobyejer®³ee Me erpeieÒeefme× keÀeobyejerkeÀeje®eer keÀeobyejer Jee®ele Demeleevee efoJes peeC³ee®³ee Òemebieeves neslees. Kejslej ³ee
Ieìves®ee DeeefCe keÀeobyejerleeru e keÀefuHele peieele Peeuesu³ee DejepekeÀles®³ee ÒeejbYee ®es SkeÀ ÒeleerkeÀelcekeÀ
met®eve Deens. ³ee DeLee&ves keÀeobyejeruee efouesues veeJe ns keÀeobyejerle ef®eef$ele Peeuesu³ee peieemeboYee&ves
Del³eble HetjkeÀ Demetve SkeÀe®eJesUer mebmLeelcekeÀ Deee fCe J³eeqkeÌleiele peerJeveele yesleuesu³ee DebOeeN³ee
meboYee¥vee DeOeesjsefKele keÀjCeejs Deens. Debeflecele: meceepeeleerue DebOeeN³ee efmLeleeruee ªHekeÀelcekeÀ
He×leerves oeKeefJeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³es®ee Yeeie cnCetve osKeerue DeeHeu³eeuee ³ee keÀeobyej er®³ee MeerHeenlee ³esF&ue. ³ee®ee DeLe& keÀeobyejerkeÀej kesÀJeU DeeCeeryeeCeer®³ee keÀeUeuee Òeleerle keÀjleevee kesÀJeU efoJes
iesuesu³ee efoJemeeb®es ªHekeÀ osle veener³es. lej DeeCeeryeeCeer veblej®eer HeefjefmLeleer osKeerue HeÀmele Deee fCe
DeeCeKeer veJes iegbles efvecee&Ce keÀjle Jee{le nesleer. l³ee®eener HeefjCeece MeerYeejleer³e ueeskeÀMeenerceO³es meÊeekeÀeb#ee, efJe®eejMetv³eles®ee efMejkeÀeJe nesle neslee; ³ee®ee meceepe DeeefCe
J³ekeÌleer J ³eJenejeJej osKeerue HeefjCeece nesle neslee DeLeJee nesle jenCeej ³ee®³ee Deboepeeletve®e
keÀeobyejerkeÀej eves`efoJes iesuesues efoJeme 'DemesMeerÒemleg le keÀeobyejerleerue keÀLeemet$e DeeefCe Dee Me³emet$eebceO³es meelel³eHetCe& mecekeÀeueerve
DemeC³ee®³ee Meke̳elee Dee{Utve ³esleele. Goe. 1982 ceO³es ner keÀeobyejer efueefnueer iesueer. ³ee
keÀeobyejerle Deeuesu³ee meeceeefpekeÀ -jepekeÀer³e Ieìveeb®es meboYe& ns Hemleerme -®eeUerme JeeflelekesÀ®e mecekeÀeueerve JeeìeJesle Demes Deensle. cegK³elJes jepemeÊes®eer ocevekeÀejer ³eb$eCee ner Kejslej
keÀesCel³eener keÀeUele keÀece keÀjle Demeles. leer keÀener keÀener JesUe IeesefDeveskeÀoe leer DeIeesef iees<ìer SketÀCe meceepeJ³eJenejele DeeefCe He³ee&³eeves J³ekeÌleer SkeÀ SkeÀkeÀ cnCetve l³ee®³eeMeer nesCeeN³ee
J³eJenejele peeCeJeles. l³eecegUs jepemeÊesletve Òel³ eskeÀ keÀeUele efvejblej pevceCeejer oceve J³eJemLee DeMee
DeeMe³emet$ee®³ee HeefjCeeceeletve ³ee keÀeobyejeruee mecekeÀeueerve ªHe osC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
DeeHeu³ee efve³eefcele ®eewkeÀìer Dee³eg<³eele peieCeeN³ee leeuegkeÀe mlejeJejerue SkeÀe ÒeeO³ eeHekeÀeuee
efMemleHeJee&®³ee keÀeUele `legce®³eeJej ue#e Deens 'DeMee DeLee&®ee HeÀesve ³esle jenlees DeeefCe efleLetve Heg{s
keÀener efoJeme ÒeeO³eeHekeÀe®es peieCes efJeefJeOe ef®eblee DeeefCe m ebMe³eeves J³eeHet ve peeles. mJele:Jej Demeuesues
mebMe³eer ue#e keÀesCe þsJetve Deens ³ee®ee MeesOe keÀeobyejerleerue ÒeeO³eeHekeÀ efveJesokeÀ IesT ueeielees. cee$e
l³eeuee keÀesCeleener LeebieHeÊee ueeiele veener. DeLee&le ®esnje vemeuesuee Me$et MeesOeC³ee®es keÀece ÒeeO³eeHekeÀ
keÀªueeielees. pes efveJJeU Òel eerkeÀelcekeÀ Deens. Deepe®³ee keÀeUeuee keÀeobyejer meceeblej peeC³eeceeieerue
keÀener keÀejCeebceO³es nsner Deens keÀer, Deepe®³ee meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeele yengleebMe ueeskeÀ ®esnje vemeuesu³ee
Me$etmeesyele®e Peie[leevee efometve ³esleele. DeMee DeJ ekeÀeMeeuee keÀeobyejer ÒeejbYeeHeemetve®e efpeJeble keÀjle
vesles. Deepe lej DeMeer HeefjefmLeleer Deens keÀer, DeeHeCe DeveskeÀ mecem³eeves J³eeHeuesues Deenesle DeeefCe
DeeHeu³eeuee ¿ee mecem³eeb®³ee cegUeMeer DemeCeeje Me$et®e ceeefnleer ve meC³ee®³ee D eveskeÀ GoenjCeeveer
ceeveJe er peerJeveJ³eJenej J³eeHeuesuee Deens. Deepe®³ee meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeele yengleebMe ueeskeÀ ®esnje
vemeuesu³ee Me$et meesyele®e Peie[leevee efometve ³esleele. DeLee&le yengleebMe mecem³ee ÒeOeeve keÀeobyeN³ee ¿ee
l³ee keÀe Ueleerue leer leer mecem³ee mebHeueer keÀer, efve<ÒeYe nesTve peeleele. keÀener keÀeobyeN³ee ¿ee l³eener
HeueerkeÀ[s DeeHeues DeefmlelJe efìkeÀJetve Demeleele. Heþejs ³eeb®³ee `efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejer®esmunotes.in

Page 72

72vescekesÀ Demes®e nesles. DeeCeery eeCeer mebHetvener Deepe keÀener oMekesÀ Deesueeb[tve iesues cee$e Òemlegle keÀeobyejer®es
mecekeÀ eueerve DemeCes Deepener efìketÀ ve Deens. Heþejs ³ee keÀeobyejerceOetve J³ekeÌleer®³ee DeefmlelJeef JeÒeMveebvee peeiee keÀª ve osleele keÀer, pes ÒeMve YeJeleeue®³ee meeceeefpekeÀ -jepekeÀer³e JeeleeJejCeeves efvecee&Ce
kesÀuesues Deensle. efkebÀyengvee keÀeobyejerleerue J³ekeÌleer®³ee DeefmlelJeue#³eer efJeJes®eveeves keÀeobyejer efveefM®ele -
vekeÌkeÀer kesÀuesu³ee keÀeUeHeue erkeÀ[s Kes®eueer iesueer Deen s. IeesefDeeCeeryeeCeer®³ee keÀeueKeb[ele Òemlegle®eer keÀeobyejer DeefOekeÀ ueKKeHeCes meceesj ³esles. kesÀJeU Yeejleele veJns
lej mebHetCe& peieYejeceO³es Deepe DeveskeÀ ÒeosMeele DeIeesefDeeCeeryeeCeer ner IeeseflegkeÀ[îee -legkeÀ[îeeves iesu³ee Hemleerme -®eeUerme JeHeeMJe&YetceerJej jbieveeLe Heþejs ³eeb®eer `efoJes iesuesues efoJeme 'ner keÀeobyejer Deepener leepeer -veJeerJeeìles, Demes
cnCeCes ceev³e nesC³eemeejKes Deens.
3.5meboYe& ûebLe met®eer
1) Leesjele ,nefjM®ebê : `keÀeobyejer efJe2) Heþejs, jbieveeLe : `efoJes iesuesues efoJeme ', Meyoeue³e ÒekeÀeMeve, ÞeercejeHetj, efo.Dee., 2000, He=.
10.
3) le$ewJe, He=. 58
4) meÒes, DeefJeveeMe : `efoJes iesuesues efoJeme : efveefce&leer -Òeef¬eÀ³es ®ee MeesOe ', eflejkeÀmeHeCeeleerue mejUlee,
mebHee. ieJeme jepeve, M eyoeue³e ÒekeÀeMeve, ÞeerjeceHet j, 1995, He=. 22.
5) Heþejs, jbieveeLe : `efoJes iesuesues efoJeme ',G e f v e . ,H e = .1 2 9 .
6) Heþejs, jbieveeLe : `DeemLes®es ÒeMve ', Meyoeue³e ÒekeÀeMeve, Þee rjeceHetj, He=. 149.
3.6mebYeeJ³e ÒeMve
De) oerIeexÊejer ÒeMve
1) jbieveeLe Heþejs ³eeb®³ee `efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejerleerue keÀLeevekeÀe®es mJeªHe mHe<ì keÀje.
2) jbieveeLe Heþejs ³eeb®³ee `efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejerceO eerue DeeMe³emet$eeb®eer efJemleejeves ®e®ee&
keÀje.
3) `efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejerleerue jepekeÀer³e meboYee¥®eer ®e®ee& meesOeenjCe keÀje.
4) `efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejerleerue ÒecegKe Hee$eebefJe5) `efoJes iesuesues efoJeme '³ee keÀeobyejerleerue ceer ³ee efveJesokeÀ J³eeqkeÌleef®e$ee®es keÀener ÒecegKe Ieìvee -
Òemebieeb®³ee DeeOeejs ef®e$eCe keÀje.munotes.in

Page 73

73ye) ìerHee efuene.
1) `efoJes iesuesues efoJeme' keÀeobyejer®es keÀLeevekeÀ
2) `efoJes iesue sues efoJeme' keÀeobyejerleerue J³eeqkeÌlejsKee -De) Òee. peeWOeUs
3) `efoJes iesuesues efoJeme' keÀeobyejer®es DeeMe³emet$e
4) `efoJes iesuesues efoJeme' keÀeobyejer MeerkeÀ) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs efuene.
1) `efoJes iesuesu es efoJeme' ³ee keÀeobyejer®ee uesKevekeÀeue keÀesCelee Deens?
2) `efoJes iesuesues efoJeme' ³ee keÀeobyejerleerue efveJesokeÀe®es veeJe meebiee.
3) ³ee keÀeobyejerleerue efveJesokeÀe®eer Helveer keÀesCel³ee mJeYeeJee®eer Deens.
4) keÀeobyejerleerue Yeem keÀjjeJe yeW[s ³eebvee keÀesCel³ee He#ee®es eflekeÀerì efJeveemee³eeme efceUles?



munotes.in

Page 74

74HeefjefMe<ì
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' keÀeobyejermeeþer HetjkeÀ Jee®eve
HetjkeÀ Jee®eve :
1) mebkeÀuHe iegpe&j ³eeb®es meewpev³e (29 meHìWyej 2019 ®³ee ueeskeÀmeÊeeceOeerue uesKe) :
keÀeobyejerkeÀej Deefveue yeJex efueefKele `LeBkeÀ ³ et efcemìj iuee[' ner cejeþer keÀeobyejer
DevegJeeoeletve vesHeeU, ÞeeruebkeÀe Je Yetleeve ³ee Yeejlee®³ee Mespeejer osMeeble Heesnes®eueer DeeefCe lesLeerue
peveceevemeeJej keÀmee ÒeYeeJe Hee[tve iesueer, ³ee®ee Deeblejje<ì^er³e DevegJeeo efovee®³ee (30 m eHìWyej)
efveefceÊeeves Iesleuesuee JesOe.
oj Jepeelees. DevegJeeo ner Kejs lej cetU uesKeveeFlekeÀer®e mepe&veMeerue ke=Àleer Demeles. ®eebieues DevegJeeokeÀ ns
oesve YeemebJeeo meeOeC³ee®es keÀece keÀjle Demeleele. DevegJeeoecegUs®e GÊeceesÊece meeefnl³eke=Àleer Yeemebmke=Àleer -je<ì^ -keÀeU ³e ebveer Ieeleuesu³ee ce³ee&oeb®³ee HeueerkeÀ[s Heesnes®eleele. DevegJeeefole meeefnl³ee®ee
ÒeYeeJe SKeeÐee meceepeeJej keÀMeeÒekeÀejs DeeefCe keÀOeer He[t MekesÀue, ³ee®eer cetU uesKekeÀeueener keÀuHevee
³esT MekeÀCeej veener. Deefveue yeJex ³eeb®³ee `LeBke À³ e te f c e m ì ji u e e [ ' ³ee cejeþer keÀeobyejeryeeyele Demes®e
cnCelee ³esT MekesÀue.
`[eWiej cneleeje Peeuee ',`DekeÀje keÀesìer ie@ueve HeeCeer ',`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ,
`mì[HeÀece& 'DeeefCe `DeelebkeÀ 'DeMee keÀeobyeN³ee `®ece&CeeJejleer ®ebyeU ',`eflemeje [esUe '³eebmeejK³ee
jnm³ekeÀLee DeeefCe `nceeroeyeeF&®eer keÀesþer ',`Heg$ekeÀeces<ìer '³eebmeejKeer Deeþ veeìkesÀ ³eeÜejs cejeþer
meeefnl³eeJej þmee GceìJeCeeN³ee uesKekeÀebceO³es Deefveue yeJex (pevce : 1948, ce=l³et : 1984) ³eeb®ee
meceeJesMe ne slees. meeOeejCele: 1974 les 1984 ns oMekeÀ FlekeÀe®e yeJex ³eeb®ee meeefnefl³ekeÀ keÀeueKeb[
Deens. meJee&Lee&ves jepekeÀer³e -meeceeefpekeÀ DemJemLeles®ee Je ueeskeÀMeener J³eJemLesuee DeeJneves efvecee&Ce
nesC³ee®ee Demee ne keÀeU Deens. DeeefLe&keÀ efve ³eb$eCes, ceneieeF&, peerJeveeJeM³ekeÀ Jemletb®eer ìb®eeF&
Demeuesu³ee uee³emevme -keÀesìe -Hejefceì jepe®³ee l³ee keÀeUele efmevesceele KeeCeceeuekeÀ, keÀejKeeveoej,
peceerveoej DeMee Þeerceble Jeiee&efJejesOeer YetefcekeÀe IesCeeje Je ke=Àleer keÀjCeeje De efceleeYe ye®®eve®ee `DeBûeer ³ebie
ce@ve'ueeskeÀefÒe³e Peeuee neslee. yeJex ³eeb®es uesKeve Jee®eleevee meg×e Jee®ekeÀeb®³ee ceveele vekeÀUleHeCes
ÒemLeeefHele J³eJemLee, Þeerceble J³ekeÌleer, J³eeHeejer DeMee `Meeslej J³eJemee³e efJejesOeer ue{e osCeejs, Þeercebleeb®ee ieJe& GlejJeCeejs, ve#eueJeeoer ³eeb®³eeefJeDeeHemetkeÀHeCes®e menevegYetleer oeìtve ³esles. keÀc³egefvemì efJe®eejmejCeerMeer yeebefOeuekeÀer Demetvener DeeHeu³ee
uesKeveeue e Òe®eejer ve keÀjCeeN³ee yeJex ³eeb®eer `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ner keÀeobyejer cejeþer YeeDevegJeeefole Peeueer DeeefCe vesHeeU, ÞeeruebkeÀe Je Yetleeve ³ee Yeejlee®³ee Mespeejer osMeebJej ÒeYeeJe Hee[tve
iesueer.
1967 meeueer HeefM®ece ye bieeueceO³es meg© Peeuesu³ee ve#eueJeeoer ®eUJeUerves DeveskeÀ yegef×ceeve
le©Ceebvee DeekeÀefner yeJex®eer Heefnueer keÀeobyejer. 1975 meeueer DeeCeeryeeCeer ueeiet kesÀu³eeveblej `ceeCetme 'meeHleeefnkeÀe®³eemunotes.in

Page 75

75oesve DebkeÀeble ner keÀeobyejer ÒekeÀeefMele Peeueer nesleer. iuee[ veeJee®³ee SkeÀe efye´efìMe pesuej®³ee leg©bieele
HeÀeMeer®eer efMe#ee Peeuesuee JeerjYetle[HeÀoej ve#eueJeeoer ³eslees. Dee³eg<³eeleues MesJeì®es keÀener efoJeme jepecenWêer leg©bieele kebÀþCeeN³ee ³ee
ve#eueJeeÐee®ee DeelceefJeMJeemeHetCe& JeeJej DeeefCe GceÐee Jele&veecegUs keÀle&J³ekeÀþesj, ¬etÀj DeeefCe efveo&³ eer
iuee[ meensyee®³ee ceveesJe=Êeerle nesle iesuesues yeoue Demes keÀLeevekeÀ Demeuesueer ner kesÀJeU 92 Heeveeb®eer
keÀeobyejer. iuee[ meensyeeb®³ee SkegÀuel³ee SkeÀe cegueer®eer DeefleMe³e iegbleeiegbleer®eer Òemetleer Heej Hee[CeeN³ee
JeerjYetiegvnsieejeuee osleele leMee ÒekeÀejs HeÀeMeer ve oslee iuee[ meensye Gueì l³ee®³ee íeleerJej ieesUer Ieeuetve
l³ee `keÀe@ce´s[ 'uee JeerjcejCe oslees DeeefC e JeerjYetÒeeCe mees[lees. Òel³eskeÀ efHe{erleerue mebJesoveMeerue Jee®ekeÀeb®³ee ceveeJej efJeue#eCe iee©[ keÀjCeejer, SkeÀe®e
JesUer yeg×eruee Je YeeJevesuee nele IeeueCeejer DeeefCe Hegve:Hegvne Jee®ee³euee DeeJe[sue DeMeer ner ÒeYeeJeer
keÀeobyejer. Deepe ³ee keÀeobyejerleues meboYe& yeoueuesues Demeues DeeefCe ve#eueJeeoe®ee je<ì^er³e megj#esuee
efkeÀleer OeeskeÀe Deens ns Hegjsmes mHe<ì Peeuesues Demeues, lejer Deepemeg×e ner keÀeobyejer Deefpe yeele®e
keÀeueyee¿e Jeeìle veener.
³ee keÀeobyejer®es iegpejeleer, efnboer DeMee YeeÒekeÀeefMele nesTve 44 Jecee$e Fbûepeer DevegJeeo Peeuee vemeuee, lejerner Yeejlee®³ee Mespeejer osMeebceO³es ner keÀeobyejer efkebÀJee l³eeJej
DeeOeeefjle veeìkeÀ keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee ceeiee&ves Heesnes®euesues Deens. SefÒeue 2018 ceO³es Òeefme×
ÞeeruebkeÀve veeìkeÀke Àej kesÀ. meceve legkeÀueekeÀejebvee meesyele IesTve ³ee keÀeobyejerkej DeeOeeefjle veeìkeÀe®es `mesjeoe menesoje '(Fbûepeer DeLe& :
keÀe@ce´s[ ye´oj) ³ee veeJeeves Òe³eesie kesÀues nesles. Þ eeruebkesÀleerue ÒemLeeefHele MekeÌleeRvee, Dee¬eÀcekeÀ yegef×mì -
efmebnueer je<ì^Jeeoeuee efJejesOe keÀjCeeN³ee [eJ³ee ÒeJeeneuee, mebJesoveMeerue keÀueeJebleebvee ns veeìkeÀ
peJeU®es Jeeìu³eeme l³eele DeeM®e³e& JeeìC³eemeejKes keÀenerner veener. Þeeruebke sÀ®³ee mejkeÀejves je<ì^er³e
megj#es®³ee veeJeeKeeueer kesÀuesues Del³ee®eej DeeefCe efJejesOeer DeeJeepe o[HeC³ee®es pes Òe³elve kesÀues Deensle,
les Heenlee ns veeìkeÀ keÀjCes ner®e SkeÀ ceesþer mejkeÀej efJejesOeer ke=Àleer Deens.
cee$e, ³ee keÀLeeve keÀe®ee ÞeeruebkesÀHes#eener DeefOekeÀ ÒeYeeJe vesHeeUceO³es He[uee Deens. ner keÀeobyejer
yengOee efnboer DevegJeeoecegUs vesHeeUer keÀueeJebleebHe³e¥le Heesnes®eueer DemeeJeer. keÀejCe cetU keÀeobyejer ÒekeÀeefMele
Peeu³eeveblej®³ee HeÀkeÌle meele®e Je`GmekeÀes keÀefyeleecee Deeyee keÀes ©owvee '(cejeþer DeLe& : l³ee®eer keÀefJelee SsketÀve keÀesCe j[Ceej veener) ³ee
veeJeeves le³eej kesÀues iesues nesles. vesHeeUer YeeHes#ee DeefOekeÀ efmevesceeble DeefYeve³e kesÀuesu³ee jcesMe yegOeeìeskeÀer ³ee Òeefme× DeefYevesl³ee®³ee keÀejkeÀeroea®eer
meg©Jeele®e ³ee veeìkeÀeHeemetve Peeueer nesleer. lesJne jepesMeener Meemeve Demeues u³ee vesHeeU®³ee keÀeþceeb[t,
YeêHetj ³ee cenÊJee®³ee Menjeble ³ee veeìkeÀe®es Òe³eesie Peeues nesles. ³eeHewkeÀer YeêHetjceOeerue Òe³eesiee®³ee
JesUsme mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eebveer ³ee veeìkeÀeuee `mesvmee@j 'kesÀues DeeefCe ceie®e Òe³eesie nesT efouee neslee.
eflemeN³ee peieeleerue ceeieemeuesu³ee osMeeble pegueceer jep³ekeÀl³ee¥®³ee efJejesOeele ue{e osCeejs,
ueeskeÀMeener®eer ceeieCeer keÀjCeejs ieì [eJ³ee efJe®eejmejCeerves ÒeYeeefJele Peeuesues Demeleele, Demes
DeeHeu³eeuee DeveskeÀoe Heene³euee efceUeuesues Deens. Dev³ee³e keÀjCeejer ÒemLeeefHele meeceeefpekeÀ -jepekeÀer³e
J³eJemLee GueLetve ìeketÀve veJeer `v³ee³e 'J³eJemLee ÒemLeeefHele keÀjeJeer ³ee®es DeekeÀ

Page 76

76vesnceer®e Demeles. vesHeeUner ³eeuee DeHeJeeo veJnlee. jepesMeener M eemeve, ceeieemeuesueer meceepeJ³eJemLee
Demeuesu³ee Je mJele:uee `efnbotje<ì^ 'cnCeJeCeeN³ee vesHeeU®³ee lesJne®³ee Òeefleieeceer jepekeÀer³e -meeceeefpekeÀ
HeefjefmLeleerle `ueeskeÀMeener ',`mJeeleb$³e 'DeMee ¬eÀebeflekeÀejer efJe®eejeb®ee Òe®eej ³ee veeì keÀeletve nesF&.
yegOeeìeskeÀer ³eeb®³ee ieìeves ns veeìkeÀ vesHeeUÒeceeCes®e efnceeue³ee®³ee kegÀMeerle Jemeuesu³ee Je
jepesMeener J³eJemLee®e Demeuesu³ee Yetleeve ³ee osMeelener vesues nesles. cee$e, ns veeìkeÀ lesLeerue jepee®³ee
efJejesOeer Deens De mes Jeeìu³eeves SkeÀe Òe³eesieeveblej®e ³ee ieìeuee DeeHeueer DeìkeÀ ìeUC³eemeeþer Yetleeve
mees[e³e®eer JesU Deeueer nesleer. l³eeveblej Heg{s 14 JeDeeOeeefjle `yeefueoeve 'veeJee®ee SkeÀ efmevescee le guemeer efIeefcejs ³ee ³eMemJeer efoioMe&keÀeves vesHeeUer YeeyeveJeuee. vesHeeUmeejK³ee osMeele efmevesceeletve Demes keÀLeevekeÀ ceeb[Ces ³ee®es keÀe³e HeefjCeece nesT
MekeÀleele, ³ee®eer keÀuHevee Demetvener Demee efmevescee le³eej kesÀuee iesuee. ³eeJe©ve ³ee keÀeobyejer®es `DeHeerue '
keÀe³e Demesue, ³ee®eer keÀuHevee keÀjlee ³esT MekeÀles. HeeJeCesleerve leemeeb®ee ne efmevescee Deepe ³etìîetyeJej
HeenC³eeme GHeueyOe Deens. ³ee efmevesceeJej 2005 ceO³es yeboer Ieeleueer iesueer nesleer. cee$e, ve sHeeUceO³es
peer jepesMeenerefJejesOeer peveDeeboeuesves Peeueer, l³eele l³ee efmevesceeleerue SkeÀ ieeCes HeÀej®e ueeskeÀefÒe³e Peeues
nesles...
vesHeeUceO³es `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejer®es `DeHeerue 'mecepetve IesCes keÀþerCe veener.
ve#eueJeeoe®eer meg©Jeele Peeueer. l³ee ¿ee yebieeueceOeerue ve#eueyeejer®ee ÒeosMeeHeemetve vesHeeU DeeefCe Yetleeve
ns oesvner osMe HeÀej®e peJeU Deensle. lemes®e GÊejsuee Dee¬eÀcekeÀ, keÀc³egefvemì ®eerve DeeefCe ogmejerkeÀ[s
HeefM®ece yebieeue®es keÀc³ege fvemì jep³e mejkeÀej DeMee Mespeej ³ee osMeebvee neslee. mejbpeeceer Je keÀce&þ
J³eJemLee Demeuesu³ee vesHeeU Je Yetleeve ³ee osMeebvee jepesMeener efJejesOeer efJe®eej Òeme=le nesCes, ueeskeÀMeener,
mJeeleb$³e ³eebmeejK³ee cetu³eeb®ee Òe®eej nesCes vekeÀe sn e s l e s .l ³ e e c e g U s³ e eo s M e e l eD e M e e `OeeskeÀeoe³ekeÀ '
veeìkeÀebJej Je [eJ³ee efJe®eejeb®es keÀece keÀjCeeN³ee ieìebJej yebOeves nesleer. Demes Demeues lejerner vesHeeU®³ee
jepekeÀejCeeceO³es [eJ³ee efJe®eejeb®ee ÒeYeeJe 1980 veblej ¬eÀceeves Jee{le®e ies uee. Heg{s 1996 les
2006 DeMeer one JemeeHe[uee. ³ee ³eg×ele 16 npeejebntve DeefOekeÀ ueeskeÀ ceejues iesues. npeejes ueeskeÀeb®eer Dee³eg<³es G×Jemle
Peeueer.
³eeoJeer ³eg× e®³ee keÀeUele mejkeÀejer HeÀewpeebMeer ue{CeeN³ee ceeDeesJeeoer mewefvekeÀebHewkeÀer DeveskeÀebveer
leg©bieele Demeleevee `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' vesHeeUer YeeÞes<þ ³eebveer 1998 -99 ceO³es vesHeeUer Y eekeÀªve Òeefme× kesÀues nesles. (vesHeeUceO³es DevegJeeefole keÀc³egefvemì HegmlekeÀeb®ee Je ce@eqkeÌPece iee@keÀea®³ee
`DeeF& 'meejK³ee keÀeobyeN³eeb®ee KetHe®e ÒeYeeJe neslee.) ³ee mewefvekeÀ ebHewkeÀer keÀener peCeebveer Demes veeWoJeues
Deens keÀer, leg©bieele Demeleevee pesJne pesJne l³eeb®ee íU nesle Demes, lesJne ³ee keÀeobyejerves l³eeb®es
ceveesOew³e& efìkeÀJetve þsJeues nesles. DeMee ³ee Heesefuemeer íUeHes#ee DeeHeu³eeueener `JeerjYet< eCe HeìveeF&keÀ '
meejKes cejCe ³eeJes Demes l³eebvee Jeeìle Demes. SkeÀe cejeþer meeefnefl³ekeÀe®³ee DevegJeeefole keÀeobyejerves
Mespeejer osMeeleerue, cegK³ele: ûeeceerCe Yeeieeletve Deeuesu³ee DeefMeef#ele / DeOe&efMeef#ele mewefvekeÀeb®³ee
ceveesJe=Êee rJej Demee ÒeYeeJe ìekeÀuee neslee, ne efkeÀleer efJeue#eCe `HesÀvee@cesvee@ 'Deens!munotes.in

Page 77

77DeLee&le, ³eele efpelekeÀe Jeeìe yeJeX®³ee uesKevee®ee neslee, eflelekeÀe®e l³eeb®³ee keÀeobyejer®ee
DevegJeeo keÀjCeeN³eeb®eener neslee. ³ee keÀeobyejer®ee vesHeeUer me ceepeeJejerue ÒeYeeJe Heenlee, ®eebieu³ee
meeefnl³ee®eer Je l³ee®³ee DevegJeeoe®eer leekeÀo O³eeveele ³esT MekeÀles.
2) ne uesKe ueeskeÀmeÊee ³ee cejeþer owef vekeÀele Òeefme× Peeuee neslee :
meeefnl³e DeeefCe He$ekeÀeefjlee ³ee oesvner #es$eebvee DeuHe keÀejefkeÀoeale DeeHeu³ee uesKevee®es veJes
HeefjceeCe osCeeN³ee Deefveue meoeefMeJe yeJex ³eeb®ee pevce veeefMekeÀ ³esLes Peeuee. l³eeb®es Meeues³e efMe#eCe yeer[,
peeuevee, Deewjbieeyeeo ³esLes Peeues. DeLe&Meeñe ne efJel³eebvee uesKevee®es efJeue#eCe Jes[ nesles. 1967 Heemetve l³eebveer uesKe efueefnC³eeme meg©Jeele kesÀueer.
DeeHeu³ee HejKe[ DeeefCe mJeleb$e efJe®eejebvee cegkeÌle J³eemeHeerþ efceUC³eemeeþer l³eebveer 1967 ceO³es
`mebûeece 'lej 1973 ceO³es `jCeebieCe 'veeJee®es Heeef#ekeÀ keÀe{ues DeeefCe l³eeletve MeesefDev³ee³eeuee meceepee®³ee JesMeerJej ìebieues. 1970 ceO³es `HegÀueJee 'veeJee®es efmevesmeeHleeefnkeÀ keÀe{ues.
1973 meeueer l³eeb®eer `LeBkeÀ ³et efce mìj iuee[' ner keÀeobyejer ÒekeÀeefMele Peeueer. `LeBkeÀ ³et
efcemìj iuee[' les`HeÀeMeer iesì '1975 Heemetve 1987 He³e¥le l³eeb®³ee SketÀCe Deeþ keÀeobyeN³ee
ÒekeÀeefMele Peeu³ee. l³eeb®³ee peJeU -peJeU meJe&®e keÀeobyeN³eeceOetve mecekeÀeueerve JeemleJe I eìvesletve
meekeÀejues Deensle. `DekeÀje keÀesìer ie@ueve HeeCeer '®eemevee ³esLeerue keÀesUmee KeeCeerleerue neojJetve
ìekeÀCeeN³ee Ieìves®³ee meboYee&letve lej `DeelebkeÀ 'leg©bieeleerue SkeÀe kewÀÐee®³ee Yesìerletve DeHeefjef®ele DeMee
efJeYeeT HeeO³es ¿eeb®³ee meeefnl³eeHes#ee yeJex ³eeb®eer keÀeobyejer HetCe&le: JesieUer DeeefCe JewefMe<ìîeHetCe& Deens, ³ee®ee
Òel³e³e ³eslees.
Deefveue yeJex ³eeb®es meeefnl³e iegpejeleer, efnboer, Gef[³ee, lesueiet, ceu³eeUce, Got&, Hebpeeyeer
Fl³eeoer Yee³eMemJeer Peeuesues Deensle.
He$ekeÀej yeJexner ueefuele uesKevee FlekesÀ®e meeceL³e&Jeeve nesles. DeebOe´ceOeerue ve#eueJeeoer
®eUJeU, yeebieuee osMe ³eg×, ®eemeveeuee keÀesUmee KeeCe DeHeIeele Fl³eeoer efJeuesKeceeuee DeefleMe³e ieepeu³ee. efjHeesìe&pe uesKeve ÒekeÀeje®ee SkeÀ DeeoMe& JemlegHeeþ cnCetvener ³ee
uesKeceeueeb®es efJeMuesJemlegefve<þ DeeefCe HejKe[ YetefcekesÀcegUs ns uesKeve opexoej Glejues Deens.
`jesKeuesu³ee yebogkeÀe DeeefCe Gþuesueer pevelee 'les`®ece&CeeJeleer ®ebyeU '³ee 1972 les 1986
keÀeueKeb[eleerue SketÀCe Hee®e uesKeceeuee cnCepes kesÀJeU Je=Êeevle vemetve les Feflenemee®es omleSsJepe
Deensle.
veeìkeÀ, keÀeobyejer DeeefCe efjHeesìe&p e ³ee #es$eeble Deefveue yeJex ³eebveer SkeÀ veJee ceeHeob[ efvecee&Ce
kesÀuee DeeefCe meeþesÊejer cejeþer meeefnl³eeuee DeefOekeÀ mece=× DeeefCe meOeve kesÀues. cegbyeF& ³esLes l³eeb®es
Je³ee®³ee DeJeI³ee 40 J³ee Je
munotes.in

Page 78

78vecegvee ÒeMveHeef$ekeÀe
efÜleer³e Jeme$e -III,cejeþer DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. -II
met®evee :
1)meJe& ÒeMve mees[efJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) Debleie&le He³ee&³e ue#eele I³eeJesle.
3) ÒeMveebmeceesjerue DebkeÀ iegCe oMe&efJeleele.
Òe. 1 keÀeobyejer ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®es efJeMesefkebÀJee
keÀeobyejer®³ee efJeefJeOe IeìkeÀebJej ®e®ee& keÀje.
Òe. 2 `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejer®eer YeeefkebÀJee
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejer®es keÀLeevekeÀ Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje.
Òe. 3 `efoJes iesuesues efoJeme' ³ee keÀeobyejerleerue jepekeÀer³e Ie[ecees[er®eer ®e®ee& keÀje. (20)
efkebÀJee
`efoJes iesuesues efoJeme' ³ee keÀeobyejerleerue Hee$eeb®es Jewe fMe<ìîes meebiee.
Òe. 4 Òel³eskeÀ ieìeleerue SkesÀkeÀ ìerHe efuene. (30)
De)keÀeobyejer® ³ee keÀesCelesner oesve ÒekeÀej
efkebÀJee
keÀeobyejerleerue J³eeqkeÌleef®e$eCe
ye) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' keÀeobyejerleerue efveJesove
efkebÀJee
`LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' keÀeobyejerleerue JesbOeUe peceeoej.
keÀ) `efoJes iesuesues efoJeme' keÀeobyejer®eer YeeefkebÀJee
`efoJes iesuesues efoJeme' keÀeobyejer®eer efveJesove J³eJemLee.munotes.in

Page 79

79Òe. 5 SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs efuene. (keÀesCelesner Hee®e) (10)
1) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerceOeerue iuee[ keÀMee®ee ÒeefleefveOeer Deens?
2) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerleerue JeerjYet3) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerleerue ve#eueJeeÐeeuee keÀesCeer ieesUîee Ieeuetve ceejues?
4) `LeBkeÀ ³et efcemìj iuee[' ³ee keÀeobyejerleerue iuee[®³ee cegueer®es veeJe keÀe³e?
5) `efoJes iesuesues efoJeme' ³ee keÀeobyejer®³ee ues KekeÀe®es veeJe keÀe³e?
6) `efoJes iesuesues efoJeme' ³ee keÀeobyejerleerue megboj ñeer ®ee veJeje keÀMeeves cejlees?
7) `efoJes iesuesues efoJeme' ³ee keÀeobyejer®ee efveJesokeÀ J³eJemee³eeves keÀe³e Deens?
8) `efoJes iesuessues efoJeme' ³ee keÀeobyejerle erue efveJesokeÀeuee keÀesCel³ee iees<ìer®es HeÀesve ³esle Demeleele?





munotes.in

Page 80

munotes.in