SYBA-GEOGRAPHY-PAPER-3-SEM-3-Mar-munotes

Page 1

1
1
ceeveJeer Yetieesue
IeìkeÀ j®evee
1.1 Gefodo<ì³es
1.2 ÒemleeJevee
1.3 efJe1.4 legce®eer Òeieleer leHeemee
1.5 mJe³ebDeO³e³eve ÒeMveeb®eer Gllejs
1.6 leebef$ekeÀ Meyo DeeefCe l³eeb®es DeLe&
1.1 Gefood<ì³es
Heeþe®³ee MesJeìer Keeueerue iees<ìer mecepeC³eeme ceole nesF&ue
• Yetieesuee®ee DeLe& mecepeC³eemeeþer
• FeflenemeHetJe&, ceO³e³egieerve DeeefCe DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue ceeveJeer Yetieesue mecepeC³eemeeþer,
• peiee®³ee efJeefJeOe Yeeieeleerue ceeveJeer mecetnebceOeerue mebyebOe mecepetve IesC³eemeeþer
• efJeefJeOe Yetieesuele%eeb®es Goe. pece&ve, ÖeWÀ®e, efye´ìerMe, DecesefjkeÀve, jefMe³eve DeeefCe Yeejleer³e
F. ®es ³eesieoeve ceenerle nesC³eemeeþer.
• ceeveJeer Yetieesuee®es mJe©He Je J³eeHleer DeY³eemeC³eemeeþer.
• ceeveJeer Yetieesuee®es %eeve keÀe DeeJeM³ekeÀ Deens ns efMekeÀC³eemeeþer.
• ceeveJeer Yetieesuee®³ee efJeefJeOe MeeKee keÀe DeeJeM³ekeÀ Deens ns efMekeÀC³eemeeþer.
• ceeveJeer Yetieesuee®³ee DeY³eemee®es ¢ef<ìkeÀesve mecepeC³eemeeþer
• efvemeie&Jeeo mecepeC³eemeeþer
• Meke̳eleeJeeo DeY³eemeCes
• ÒemebYeeJ³eJeeo mecepeCesmunotes.in

Page 2

2
1.2 ÒemleeJevee
ceeveJeer Yetieesue ner JewefJeO³eHetCe& MeeKee Deens. YetieesueeceO³es ceeveJe DeeefCe l³ee®eer
JemleermLeeves ³eeb®³eeleerue mebyebOe mHe<ì kesÀues peeleele.
1.3 efJeYetieesuee®es JeieeakeÀjCe ns cegK³ele: Òeeke=ÀeflekeÀ Yetieesue Je ceeveJeer Yetieesue ³eeceO³es kesÀues peeles.
ceeveJeer Yetieesue cnCepes vewmeefie&keÀ DeeefCe ceeveJeer peie ³eeb®³eeleerue mebyebOe DeY³eemeCes. ³eeefMeJee³e
ceeveJee®es #es$eer³e efJelejCe DeY³eemeCes, ceeveJeeves HejmHej meebcepem³eeletve yeveJeuesues He³ee&JejCe
mecepetve IesCesner ³eeceO³es meceeefJe<ì nesles. ³ee Heeþele DeeHeCe efJeefJeOe mebkeÀuHevee DeeefCe ¢ef<ìkeÀesve
pes ceeveJeer YetieesueeceO³es keÀeUevegmeej Go³eeme Deeues l³eeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ceeveJeer
Yetieesuee®eer efJeefJeOe #es$es DeeefCe GHe#es$eeb®esner JeieeakeÀjCe keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens p³ee ceOetve
ceeveJeer Yetieesuee®es DeeblejefJeoîeeMeeKeer³e mJe©Hener mecepeles.
ceeveJeer Yetieesuee®eer DeesUKe
`Yetieesue' Geography ne Meyo ûeerkeÀ YeeGraphy cnCepes He=LJeer DeeefCe cnCepes JeCe&ve Demee DeLe& neslees. `Yetieesue cnCepes He=LJeer®es JeCe&ve
DeMeer DeeHeCe Yetieesuee®eer J³eeK³ee keÀ© MekeÀlees vewmeefie&keÀ Meem$es DeeefCe meeceeefpekeÀ Meem$eebceOeerue
DeefleMe³e cenlJee®ee Yeeie cnCetve Yetieesueeuee DeesUKeues peeles. Yetieesuee®³ee oesve ÒecegKe GHe-MeeKee
kesÀu³ee Deensle.
(1) Òeeke=ÀeflekeÀ Yetieesue
(2) ceeveJeer Yetieesue
ceeveJeer Yetieesuee®eer meJee&le peemle ceev³elee Je ueeskeÀefÒe³elee efceUJeuesueer J³eeK³ee cnCepes ceeveJe
DeeefCe ceeveJeeves l³ee®³ee vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeMeer kesÀuesues mecee³eespeve nes³e. DeeHeCe Demes cnCet
MekeÀlees ceeveJeer Yetieesue ner Yetieesuee®eer SkeÀ MeeKee Demetve leer He=LJeerJejerue efJeefJeOe Ieìveeb®³ee
efJelejCeebMeer mebyebefOele Deens. efvemeiee&ceOes pes pes IeìkeÀ meceeefJe<ì nesleele les meJe& ceeveJeer
Yetieesuee®³ee DeY³eemee®ee Yeeie Deensle.
ceeveJeer Yetieesue ner DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele efJekeÀefmele Peeuesueer Yetieesuee®eer MeeKee Deens. ceeveJeer
Yetieesuee®³ee DeY³eemeeletve efJeefJeOe Yetieesue le%eebveer JesieJesieUîee J³eeK³ee kesÀu³ee Deensle. eqJn[eue.ner.
uee yueeMe ³eeb®³ee celes ceeveJe DeeefCe He³ee&JejCe ³eeb®³eeleerue mebyebOe ne ceeveJeer Yetieesuee®ee DeY³eememunotes.in

Page 3

3
efJekesÀuesu³ee Deensle. ceeveJe Je He³ee&JejCeeleerue mebyebOe DeY³eemeCes ne ceeveJeer Yetieesuee®ee DeY³eeme efJeDemetve ceeveJe He³ee&JejCeeleerue mebyebOe ns ieefleceeve / yeoueles Deensle cnCetve ceeveJeer Yetieesueele ceeveJe
ne DeY³eemee®ee cegK³e IeìkeÀ Deens.
DeeHeu³eeuee peieeleerue meJe& ceeveJeer mecetn Heeefnu³eeme Demes ue#eele ³esles keÀer meJe& ceeveJeer
mecetneb®eer efJekeÀemee®eer HeeleUer meejKeer veener Goe. keÀebiees De@cesPee@ve DeeefCe Fb[esvesefMe³ee ns
meejK³ee®e vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es ÒeosMe Deensle. Hejbleg l³eeb®³ee efJekeÀemee®³ee HeeleUer ceOes HeÀjkeÀ
Deens. lemes®e DeeHeu³ee Òeeke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCee®ee ÒeYeeJe ne Òel³e#e efkebÀJee DeÒel³e#eHeCes DeeHeu³ee
Devve Jem$e, efveJeeje, meeOeves, leb$e%eeve, ®eeueerefjleer, HejbHeje, ÞeOoe meeefnl³e F. Jej nesle
Demelees.
meO³ee®³ee keÀeUele ceeveJeer Yetieesuee®ee DeY³eeme keÀjC³ee®eer iejpe Deens keÀejCe l³eeb®es mJe©He
yeouele Deens. meeOeejCeHeCes 10,000 Jelees veoîeeb®³ee megHeerkeÀ KeesN³eele keÀe³ecemJe©Heer Jemleer keÀ© ueeieuee. 15 J³ee MelekeÀele ceeveJeeves
veJeerve Yeeie MeesOeues Hejbleg l³eeJesUer %eevee®eer efkebÀJee yegOoer®eer osJeeCe IesJeeCe keÀceer nesleer. veblej®³ee
keÀeUele ceeveJeeves GHeueyOe meeOeve-mebHelleer®ee JeeHej DeefOekeÀ ®eebieuee ÒekeÀejs kesÀuee. ceeveJeer
mLeueeblej meJe&$e Peeues DeewoîeesefiekeÀ ¬eÀebleer Peeueer. efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve #es$eele Òeieleer Peeueer.
lemes®e keÀeUe®³ee DeesIeele ceeveJe ne DeefleMe³e neJeje yeveeuee DeeefCe efvemeiee&®³ee JeeHejeceOesner
efvecnCetve Deelee®es ceeveJeer Jele&vee®es Hejer#eCe keÀjC³ee®eer DeeefCe meJe& mecem³eebJej GHee³e³eespevee
keÀjC³ee®eer ³eesi³e JesU Deens. DeeHeu³eeuee ns HeenJes ueeiesue keÀer ceeveJeer ef¬eÀ³ee keÀMee efve³eb$eCeele
³esleerue DeeefCe ³esLes®e ceeveJeer Yetieesuee®es cenlJe ue#eele ³esles. cnCetve Demes cnìues peeles keÀer ceeveJeer
Yetieesuee®ee DeY³eeme ner Deelee®eer iejpe Deens.
peieeleerue efJeefJeOe YeeieeceOeerue ceeveJeer mecetnebceOeerue mebyebOe DeY³eemeCes ns ceeveJeer Yetieesuee®es
cenlJee®es Debie Deens. ceeveJeer cetu³eebvee Deepe cenlJe jeefnues vemetve peeieeflekeÀ HeeleUerJej ÒeotDeeefCe ueeskeÀmebK³ee efJemHeÀesì meejK³ee mecem³ee Jee{le®e Deensle ceeveJeer Yetieesuee®ee HeOoleMeerj Je
J³eJeefmLele DeY³eeme kesÀu³eeme Jejerue mecem³eebJej GHee³e keÀjlee ³esleerue.munotes.in

Page 4

4
(1) Fefleneme HetJe& keÀeUeleerue ceeveJeer Yetieesue : F e f l e n e m e H e t J e & k e À e U e c e O e s c e e v e J e e r Y e t i e e s u e
ne efJeHeeCeer, nJee F. DeY³eeme nesle neslee DeeefCe ne DeY³eeme Jew%eeefvekeÀHeCes nesle veJnlee. lemes®e ³ee
keÀeUeleerue vekeÀeMes ns HeÀkeÌle efþkeÀeCeeb®es mLeeve oeKeJele nesles. ûeerkeÀebveer Kejs Heenlee Yetieesuee®ee
Hee³ee j®euee, ìe@uesceer ³eebveer ceeveJeer Yetieesuee®³ee efJekeÀemeele KetHe®e ³eesieoeve efoues.
(2) ceO³e³egieerve keÀeUeleerue ceeveJeer Yetieesue : ³ ee keÀeUele Dejye ueeskeÀebveer ìe@uesceer®es
keÀece HeefM®ece ³egjesHeceO³es Òemeeefjle kesÀues. Dejye Yetieesue le%eebveer YejHetj ÒeJeeme kesÀuee DeeefCe l³eebveer
vekeÀeMeeMeem$ee®³ee efJekeÀemeele cenlJeHetCe& ³eesieoeve efoues. veJeerve ÒeosMe l³eebveer MeesOetve keÀe{ues,
DeeefCe DeveskeÀ keÀe³eos efmeOoebleeb®eer ceeveJeer YetieesueeceO³es Yej Ieeleueer. l³eecegUs YetieesueeceO³es
cenlJeHetCe& yeoue Ie[ues.
(3) DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue ceeveJeer Yetieesue : 18 J³ ee MelekeÀeceO³ es Òeeke=ÀeflekeÀ Yetieesue
DeeefCe ceeveJeer Yetieesuee®ee efJekeÀeme Peeuee. pece&ve, ÖeWÀ®e, efye´efìMe, DecesefjkeÀve, jefMe³eve DeeefCe
Yeejleer³e Yetieesue le%eebveer DeeHeeHeu³ee Hejerves YejHetj ³eesieoeve efoues.
efJeefJeOe osMeeb®es Yetieesue le%e DeeefCe ³eesieoeve
(1) pece&ve (1) DeueskeÌPeeb[j Jne@ve ngbcyeesuì :- De#eJe=lles DeeefCe
jsKeeJe=lles
(2) keÀeue& efjìj : efJeefJeOelesle SkeÀlee DeeefCe Yetceer mebkeÀuHevee
(3) ÖesÀ[^erue j@ìlPesue : meebmke=ÀeflekeÀ Yetieesuee®eer efveefce&leer
(2) ÖeWÀ®e (1) Jner[eue-[er-uee-yueeMe :- ÖeWÀ®e Yetieesuee®es
pevekeÀ,Meke̳eleeJeeo mebkeÀuHevee
(2) peerve ye´gvme : ceeveJeer Yetieesuee®eer J³eeHleer
(3) Deueyeì& [scee@vepeerDees : JeenletkeÀ Yetieesue
(3) efye´ìerMe (1) pes. ce@keÀebr[j : Ëo³e mLeue mebkeÀuHevee
(2) mej Hesì^erkeÀ ies[dme : efye´ìerMe ÒeeosefMekeÀ DeY³eemee®eer
mLeeHeveemunotes.in

Page 5

5
(3) neye&ìmeve : vewmeefie&keÀ ÒeosMeeb®eer mebkeÀuHevee
(4) Heerìj n@iesì : Yetieesueeleerue meebefK³ekeÀer leb$es DeeefCe
Òeefleceeves
(5) je@keÌme yeer : ceeveJeer Yetieesuee®eer J³eeHleer DeeefCe Gefodo<ì
(4) DecesefjkeÀve (1) [yuet. Sce. [sefJnme : DeHe#e³e/Keveve ®e¬eÀ
(2) yeesceve : Òeeke=ÀeflekeÀ Yetieesue le%e
(3) nefieì ceeveJe Yetieesue le%e
(5) jefMe³eve (1) DeesefjkeÀesJn : Mesleer®³ee efJekeÀemeemeeþer nJeeceeveMeem$ee®ee
DeY³ eeme
(2) Jner.Jner. [esketÀ®esJn : ÒeeosefMekeÀ Yetieesue DeeefCe
efve³eespeveeceOes ³eesieoeve
(6) Yeejleer³e (1) Òee. peer. kegÀjer³eve ë ceêeme ³esLes Yetieesue efJeYeeie
(2) Òee. Sce. kesÀ. yeesme ë keÀuekeÀllee efJeo³eeHeerþele ceeveJeer
Yetieesuee®es efMe#eCe
(3) Òee. Deej. Sme. efmebie ë yeveejme efJeo³eeHeerþele Yetieesue
efJeYeeie mLeeHeve kesÀuee
(4) Òee.meer.[er. osMeHeeb[s
Òe. 1 ceeveJeer Yetieesuee®³ee efJekeÀemee®es JeCe&ve keÀje.
(2) ceeveJeer Yetieesuee®es mJe©He Je J³eeHleer ë
Yetieesue %eevee®es Yeeb[ej cnCetve DeesUKeues peeles. Òee®eerve keÀeUeleerue le%eebvee Yetieesuee
efJeDeveskeÀ #es$eeb®ee ³eeceO³es DeY³eeme kesÀuee peelees. DeeefCe efJeefJeOe efJeYetieesuee®eer J³eeHleer DeefleMe³e J³eeHekeÀ Peeueer Deens. l³eecegUs efJePeeueer. Òeeke=ÀeflekeÀ Yetieesue Je ceeveJeer Yetieesue. ceeveJeer YetieesueeceO³es ceeveJeer Gl¬eÀebleer l³ee®es efJeefJeOe
JebMe JeieeakeÀjCe, efJelejCe DeeefCe He³ee&JejCeeMeer kesÀuesues mecee³eespeve F. ®ee meceeJesMe neslees.munotes.in

Page 6

6
ceeveJeer Yetieesuee®ee Fefleneme KetHe pegvee Deens. ceeveJe Je He³ee&JejCe ³eeb®³eeceO³es Ieefve<þ mebyebOe
Deensle.
mì^@yees DeeefCe Flej jesceve Yetieesuele%eebveer cnìues Deens keÀer, ueeskeÀeb®³ee Òeieleer®³ee JeeìsJej
He³ee&JejCe cenlJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles. kegÀ. mescHeue ³ee DecesefjkeÀve Yetieesue DeY³eeefmekesÀves ceeveJeer
Yetieesuee®eer J³eeK³ee kesÀueer efle®³ee celes, ceeveJeer Yetieesue cnCepes DeefmLej He=LJeer Je ®eb®eue ceeveJe
³eeb®³eeleerue yeouel³ee mebyebOee®ee DeY³eeme nes³e. DeeHeCe Demes cnCet MekeÀlees keÀer ceeveJeer YetieesueeceO³es
efJeefJeOe #es$eeb®ee meceeJesMe neslees efkebÀJee ³ee efJeYetieesueeceO³es ceeveJeer mecetnebceOeerue efJeefJeOe Òeeke=ÀeflekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ efYevveles®ee DeY³eeme
keÀjlees. ceeveJeer YetieesueeceO³es ûeeceerCe Jeml³eeb®eer j®evee, ÒekeÀej, veeiejer Jeml³eeb®eer Jee{ Je keÀe³ex,
Menjeb®es keÀe³ee&lcekeÀ JeieeakeÀjCe DeeefLe&keÀ J³eJemee³eeb®es efJelejCe, Go³eesieOebos, J³eeHeej, JeenletkeÀ
DeeefCe oUCeJeUCe F. ®eener DeY³eeme kesÀuee peelees.
ceeveJeer Yetieesuee®ee peie pemes Deens DeeefCe les keÀmes Demee³euee nJes ³ee®³eeMeer mebyebOe Demelees.
lemes®e ceeveJeeuee peemle cenlJe efoues Demetve ceeveJe kegÀþs Deens. keÀmee Deens? DeeefCe lees l³ee®³ee
meYeesJeleeue®³ee He³ee&JejCeeMeer keÀmee pegUJetve Ieslees ns ner ceeveJeer Yetieesueele cenlJee®es Deens. ceeveJeer
Yetieesuee®es mJe©He meJe&$e meejKes veener. l³ee®ee Flej efJeyeouelees. ceeveJe He³ee&JejCe mebyebOee®ee DeY³eeme veerì keÀjlee ³eeJee ³eemeeþer DeveskeÀ keÀe³eos DeeefCe
efmeOoebleeMeer ceeveJeer Yetieesuee®ee mebyebOe Demelees. nîee meJe& iees<ìeRcegUs®e ceeveJeer Yetieesuee®eer J³eeHleer
Jee{le iesueer.
ceeveJeer Yetieesuee®es %eeve Keeueerue iees<ìeRmeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeles.
(1) Yetieesuee®³ee Meem$eMegOo efJekeÀemeemeeþer :- c e e v e J e e r Y e t i e e s u e e ® ³ e e D e Y ³ e e m e e l e t v e c e e v e J e
Je He³ee&JejCe ³eeb®³eeleerue Meem$eer³e mebyebOee®eer ceenerleer nesles. ceeveJeer YetieesueeceO³es peieeleerue
ueeskeÀmebK³ee efJelejCe, ueeskeÀeb®³ee efJeefJeOe mecetneleerue efYevvelee ³eeb®ee DeeHeCe DeY³eeme keÀjlees DeeefCe
l³eecegUs®e ceeveJeer Yetieesue cenlJee®ee efJeDeY³eeme keÀjlees. nîee meJe& DeY³eemeecegUs ceeveJeer Yetieesue Yetieesuee®ee cenlJee®ee Yeeie yeveuee Deens.
(2) je<ì^er³e DeLe&J³eJemLes®³ee efve³eespeveemeeþer :- c e e v e J e e r Y e t i e e s u e e ® e s % e e v e n s o s M e e ® ³ e e
DeLe&J³eJemLes®es ³eesi³e efve³eespeve keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeles. efve³eespevekeÀejebvee ceeveJeer Yetieesue
DeY³eemekeÀebkeÀ[tve keÀuHevee I³eeJ³ee ueeieleele. l³ee ÒeecegK³eeves jep³ee®³ee keÀu³eeCeemeeþer®e
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es opee& Jee{efJeC³eemeeþer Deejesi³e DeeefCe Mew#eefCekeÀ megefJeOee megOeejC³eemeeþer
ueeieCeejer leb$es ner ceeveJeer Yetieesueele DeY³eemeueer peeleele.
efMe#eCee®es GoejerkeÀjCe ns ceeveJeer Yetieesuee®es Gefodo<ì Demeles. l³ee®³ee mene³³eeves DeeHeCe
p³ee peieele jenlees l³eeb®³ee yejesyejerves efJeefJeOe osMeeb®es ueeskeÀ ner DeY³eemelee ³esleele. ceeveJeermunotes.in

Page 7

7
YetieesueeceO³es DeveskeÀ Demes IeìkeÀ Deensle keÀer l³eeb®³eecegUs efJeefJeOe osMeeb®es DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ
DeeefCe jepekeÀer³e IeìkeÀ ner ceenerle nesleele. ceeveJeer Yetieesuee®³ee DeY³eemeeletve ®eebieues veeieefjkeÀ
efvecee&Ce JneJesle pes efvemeiee&leerue De[®eCeer mecepetve IesJetve l³eeJej GHee³e³eespevee keÀjleerue DeMeer
ceolener nesles.
DeMee ÒekeÀejs ceeveJeer Yetieesuee®eer J³eeHleer efJemle=le lej Deens®e Hejleg l³ee®es cenlJener eflelekesÀ®e
Deens.
Òe. 2 ceeveJeer Yetieesuee®es mJe©He DeeefCe J³eeHleer mHe<ì keÀje.
ceeveJeer Yetieesuee®³ee ÒecegKe MeeKee ³ee Keeueerue ÒeceeCes Deensle.
ueeskeÀmebK³ee DeeHelleer DeeefLe&keÀ jepekeÀer³e meeceeefpekeÀ Jemleer meebmke=ÀeflekeÀ SsefleneefmekeÀ
Jewo³ekeÀer³e ue(1) ueeskeÀmebK³ ee Yetieesue ë ceeveJeer Yetieesuee®eer ner SkeÀ MeeKee Demetve ³eeceO³es ueeskeÀmebK³ee
efJelejCe, ueeskeÀmebK³ee Ievelee, ueeskeÀmebK³ee iegCeesllej, J³eeJemeeef³ekeÀ mej®evee, Je³e-efuebieoMe&keÀ
ceveesje, peveveoj, cel³e&leeoj, ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ ueeskeÀeb®es mLeueeblej F. IeìkeÀeb®ee
DeY³eeme kesÀuee peelees. ueeskeÀmebK³ee Yetieesue ns JesieJesieUs keÀe³eos DeeefCe ueeskeÀmebK³ee Jee{er®eer
Òeefleceeves ³eeb®eener DeY³eeme keÀjles. meO³ee peieeleerue yengleskeÀ meJe& efJeo³eeHeerþebceO³es ueeskeÀmebK³ee
Yetieesue ne mJeleb$e efJeYeeie megOoe Deens. lemes®e #es$eer³e DeY³eeme DeeefCe mebMeesOeve keÀe³e& ner
ueeskeÀmebK³ee YetieesueeceO³es kesÀues peele Deens. DeveskeÀ Yetieesuele%eebveer Deeblejje<ì^er³e mLeueebleje®eerner
DeY³eeme kesÀuee Deens.
ueeskeÀmebK³ee YetieesueeceO³es Yetieesueele%eebvee meebefK³ekeÀer ceenerleer®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees. lemes®e
efJeefJeOe MeemekeÀer³e m$eesleebceOetvener ceeefnleer Iesle Demeleele meO³ee ueeskeÀmebK³ee efJemHeÀesì ner SkeÀ
cenlJee®eer mecem³ee yeveueer Deens. ueeskeÀmebK³ee Jee{ efve³eb$eCeele DeeCeC³eemeeþer efJeefJeOe ueeskeÀmebK³ee
OeesjCes le³eej kesÀueer Deensle. ueeskeÀmebK³ee Yetieesue ner MeeKee cenlJee®eer MeeKee cnCetve DeesUKeueer
peeles.
(2) DeeefLe&keÀ Yetieesue ë DeeefLe&keÀ Yetieesue ner MeeKee ceeveJeer J³ eJemee³ e l³ ee®es ÒekeÀej ³ eeb®³ ee
yejesyej®e J³eJemee³eeb®³ee efJekeÀemeeMeer mebyebefOele MeeKee Deens. DeeefLe&keÀ Yetieesuee®es leerve Yeeieele
JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esles.
(De) J³eeHeejer Yetieesue ë J³ eeHeejer YetieesueeceO³ es DeeHeCe Jemletb®es efJelejCe Je GHeYeesiee®es
DeY³eeme keÀjlees.
(ye) JeenletkeÀ Yetieesue ë JeenletkeÀ YetieesueceO³ es Jemletb®eer SkeÀe Yeeieeletve ogmejerkeÀ[s nesCeejer
neue®eeue DeY³eemelees.munotes.in

Page 8

8
(keÀ) meeOevemebHelleer Yetieesue ë meeOevemebHelleer Yetieesuee®ee mebyebOe ne meeOevemebHelleer
meeOevemebHelleer®es ÒekeÀej, efJelejCe, JeeHej DeeefCe l³eeb®es YeefJe<³eeleerue DeefmlelJe ³eeb®³eeMeer ³eslees.
DeMee ÒekeÀejs DeeefLe&keÀ YetieesueeceO³es efJeefJeOe ceeveJeer mecetneb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer j®evee
cegK³elJes DeY³eemeueer peeles. ceeveJeer F®íe Dece³ee&o Demeleele DeeefCe meO³ee®³ee keÀeUele ceeveJe
meelel³eeves efJekeÀeme keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjle Deens. l³ee Òe³elveebletve DeeHeu³ee F®íe HetCe& nesleerue
Demes l³eeuee Jeeìle Deens. ceeveJeeves Deewo³eesefiekeÀ ¬eÀebleer Ie[Jetve DeeCeueer DeLe&J³eJemLee
megOeejC³eemeeþer YejHetj keÀ<ì kesÀues Hejbleg l³ee®eyejesyej l³eeves efJeefJeOe mecem³eener efvecee&Ce kesÀu³ee.
Goe. ueeskeÀmebK³ee efJemHeÀesì, He³ee&JejCee®ee Nneme F. DeeefLe&keÀ YetieesueeceO³es ³ee meJe& ceeveJee®³ee
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeMeer mebyebefOele mecem³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. cnCetve efleuee ceeveJeer Yetieesuee®eer
cenlJee®eer MeeKee cnCetve DeesUKeueer peeles.
(3) jepekeÀer³e Yetieesue ë jepekeÀer³ e Yetieesue ner Deieoer DeueerkeÀ[erue MeeKee Demetve ³ eebceO³ es
efJeefJeOe efþkeÀeCes, meercee Je mejnodoer Yeeie DeeefCe jCeefveleer®³ee ¢<ìerves cenlJee®³ee Yeeieeb®ee
DeY³eeme kesÀuee peelees. ³ee MeeKesle MekeÌleer®es efJeYeepeve, SKeeoîee osMeeleerue mejkeÀejer J³eJemLes®ee
Go³e Je Nneme ³eeb®eener DeY³eeme kesÀuee peelees. megjJeeleer®³ee keÀeUele jepekeÀer³e Yetieesue ner ceeveJeer
Yetieesuee®eer meJee&le keÀcekegÀJele MeeKee nesleer. Heefnu³ee Je ogmeNîee cene³egOoe®³ee keÀeUele ner MeeKee
peemle cenlJeHetCe& Peeueer. meO³ee jepekeÀer³e Yetieesuee®ee DeY³eeme DeveskeÀ efJeo³eeHeerþeceO³es kesÀuee
peele Demetve nîee MeeKesceO³es HeÀejmes mebMeesOeve nesle veener. Kejs lej veJeerve Yetieesuele%eebvee
DeeHeu³eekeÀ[s DeekeÀefjepekeÀer³e Yetieesueeuee cenlJe efceUle iesues. jepekeÀer³e Yetieesue®ee®e keÀener Yeeie ne `efveJe[CetkeÀ
Yetieesue' cnCetve DeesUKeuee peele Demegve meO³ee l³ee®ee efJekeÀeme DeefleMe³e Jesieeves jepekeÀer³e
YetieesueeceO³es Peeuee Deens.
(4) meeceeefpekeÀ Yetieesue ë meeceeefpekeÀ Yetieesue ner MeeKee DeefleMe³ e efJemle=le eflelekeÀer®e
Keesueele peeJetve DeY³eeme keÀjCeejer MeeKee Deens. meeceeefpekeÀ YetieesueeceO³es efJeefJeOe JebMeeb®ee, Oecee&®ee
YeeYetieesuee®eer megjJeele 1960 ceO³es Peeueer DeeefCe 1970 ceO³es efle®ee efJekeÀeme nesle peeTve ceeveJeer
Yetieesuee®eer SkeÀ MeeKee cnCetve efleuee cenlJe ÒeeHle Peeues.
(5) Jemleer Yetieesue ë ûeeceerCe DeeefCe veeiejer Jeml³ eeb®³ ee mLeeveeb®ee DeY³ eeme ne ÒeecegK³ eeves
Jemleer Yetieesueele kesÀuee peelees. ûeeceerCe Je veeiejer Jeml³eeb®eer mLeeves Je efmLeleer Jej YeewieesefuekeÀ
DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe leebef$ekeÀ IeìkeÀ / leb$e%eeve F. meejKes efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee
ÒeYeeJe He[lees. ³ee MeeKesceO³es Jeml³eeb®eer Jee{ Je efJekeÀeme ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. Jemleer
Yetieesue ner ceeveJeer Yetieesuee®eer HeejbHeeefjkeÀ MeeKee Demeueer lejerner iesu³ee keÀener JeKetHe®e Òeieleer Peeueer Deens. Jemleer Yetieesuee®³ee ûeeceerCe Yetieesue DeeefCe veeiejer Yetieesue nîee oesve
MeeKee Deensle.munotes.in

Page 9

9
(De) ûeeceerCe Yetieesue ë- ³ eeceO³ es Kes[îeebleerue ueeskeÀeb®³ ee He³ ee&JejCeer³ e meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ
JewefMe<ìîeeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. ûeeceerCe Yeeieeleerue Iejeb®eer j®evee yeebOekeÀece meeefnl³e,
YetceerGHe³eespeve, J³eJemee³e DeeefCe ueeskeÀmebK³es®eer JewefMe<ìîes ³eeb®ee Deieoer meefJemlej DeY³eeme ³eeceO³es
kesÀuee peelees.
(ye) veeiejer Yetieesue ë ³ ee®ee efJemleej DeefleMe³ e J³ eeHekeÀ Demetve ner MeeKee Jesieeves efJekeÀefmele
nesle Deens. Menjeb®eer mLeeves DeeefCe Jee{ ³ee yejesyej®e l³eeb®ee SkeÀceskeÀebMeer DemeCeeje mebyebOe
³eeceO³es DeY³eemeuee peelees. veeiejer Yetieesuee®³ee DeY³eemeecegUs DeveskeÀ keÀe³eos, efmeOoeble DeeefCe
Òeefleceeveeb®eer (models) efveefce&leer Peeueer Deens. veeiejer mecem³ eeb®ee DeY³ eeme DeeefCe efve³ eespeve ns
veeiejer Yetieesuee®es cenlJeHetCe& IeìkeÀ Deensle. meO³ee veeiejer Yetieesue ner Jemleer Yetieesuee®eer MeeKee
cnCetve DeesUKeueer peeles.
(6) meebmke=ÀeflekeÀ Yetieesue ë meebmke=ÀeflekeÀ Yetieesue ner Yetieesuee®eer SkeÀ HeejbHeejerkeÀ MeeKee
Demetve efle®ee peemleerle peemle Yej ne ceeveJeer mebmke=Àleer®³ee j®evesJej Deens. DeueerkeÀ[®³ee keÀener
JePeeuee Deens. ³eg.Sme.S. ceO³es 21 J³ee MelekeÀele meebmke=ÀeflekeÀ Yetieesueeuee cenlJe ³esle Deens.
(7) SsefleneefmekeÀ Yetieesue ë SsefleneefmekeÀ Yetieesue cnCepes YetlekeÀeUeleerue ceeveJeer Yetieesuee®ee
DeY³eeme keÀjCeejer MeeKee Deens.
(8) Jewo³ekeÀer³e Yetieesue ë ceeveJeer Yetieesuee®eer meO³ ee®³ ee keÀeUeleerue SkeÀ cenlJee®eer MeeKee
cnCetve DeesUKeueer peeles. ³ee MeeKeWceO³es efJeefJeOe jesieeb®es mLeeveer³e efJelejCe JesieJesieUs Deepeej,
cel³e&lee, Deejesi³ee®eer keÀeUpeer F. ®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
(9) ue³ee MeeKesceO³es DeY³eeme kesÀuee peelees.
(10) ke=ÀDeeefCe MesleerMeer mebyebefOele Flej J³eJemee³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
(11) JeenletkeÀ Yetieesue ë ³ ee MeeKesceO³ es ueeskeÀ, Jemlet DeeefCe mesJeeb®³ ee efJelejCeemeeþ er
DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee JeenletkeÀer®³ee efJeefJeOe peeUîeeb®ee / ÒekeÀejeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
(12) He³e&ìve Yetieesue ë ner MeeKee He³ e&ìkeÀeb®³ ee efJeefJeOe ef¬eÀ³ ee DeeefCe mesJeeb®ee DeY³ eeme
keÀjles.
(13) DeeHelleer Yetieesue ë vewmeefie&keÀ DeeHelleeR®ee DeY³ eeme ³ ee MeeKesceO³ es kesÀuee peelees.
vewmeefie&keÀ DeeHelleeR®eer leerJe´lee DeeefCe l³eeuee ceeveJee®ee Òeeflemeeo F. efJepeeles.munotes.in

Page 10

10
Jejerue MeeKeebyejesyej®e ceeveJeer Yetieesuee®³ee keÀu³eeCekeÀejer Yetieesue, ¬eÀebeflekeÀejer Yetieesue F.
MeeKee Deensle.
Òe. 3 ceeveJeer Yetieesuee®³ee efJeefJeOe MeeKeeb®es JeCe&ve keÀje.
•••••ceeveJeer Yetieesueeleerue efJeefJeOe ¢<ìerkeÀesve
ceeveJeer Yetieesuee®³ee DeY³eemeeceO³es KeeueerÒeceeCes efJeefJeOe ¢<ìerkeÀesve Deensle.
(1) He³ee&JejCeer³e ¢<ìerkeÀesve ë He³ee&JejCeer³e ¢<ìerkeÀesvee®eer mebkeÀuHevee ner pece&veerceO³es
1920 les 1930 ®³ee ojc³eeve pece&ve efJe®eej Oeejsletve efvecee&Ce Peeueer. ueeskeÀeb®es JeeieCes ns les
p³ee He³ee&JeCeeceO³es jenleele l³ee He³ee&JejCeeuee les keÀmes mecepetve Iesleele ³eeJej DeJeuebyetve Demeles.
ner mebkeÀuHevee efJeu³ece efkeÀke&À DeeefCe keÀebì ³eebveer ceeb[ueer
(2) Jele&ve/Jele&CetkeÀ ¢<ìerkeÀesve ë ³ ee ¢<ìerkeÀesveeceO³ es ceeveJe, ceeveJeer meceepe l³ ee®es
GodosMe ³eeb®ee DeY³eeme keÀjles. ceeveJee®ee He³ee&JejCeeJej Je He³ee&JejCee®ee ceeveJeeJej HeefjCeece nesle
Demelees. Jele&ve ¢<ìerkeÀesve ne DeeblejefJeoîeeMeeKeer³e ¢<ìerkeÀesve Demetve DeveskeÀ Jew%eeefvekeÀ lelJeJesles
Feflenemele%e DeeefCe meceepeMeem$e%eebveer l³eeb®³ee efJekeÀemeeceO³es ³eesieoeve efoues Deens.
(3) meceepekeÀu³eeCe ¢<ìerkeÀesve ë ceeveJeer Yetieesueeleerue ne SkeÀ cenlJee®ee ¢<ìerkeÀesve
Demetve ne ¢<ìerkeÀesve meeceeefpekeÀ DemeceevelesMeer mebyebefOele ÒeMveebMeer mebyebefOele Deens 1960 veblej
ne o=<ìerkeÀesve meJe&$e mJeerkeÀejuee iesuee DeeefCe 1970 veblej oeefjê³e, GHeemeceej, kegÀHeesyesjespeieejer, iegvnsieejer GlHevvee®es efJelejCe peerJeveeb®ee opee& F. mecem³eebvee cenllJe efoues iesues. n³ee
¢<ìerkeÀesvee®ee ÒeecegK³eeves Yej ne keÀesCeeuee keÀe³e efceUles keÀesþs efceUles DeeefCe keÀmes efceUles? ³eeJej
Deens. keÀesCeeuee efceUles ³ee ÒeMveeceO³es ueeskeÀeb®ee mecetn cnCepes SKeeoîee Kes[îeeleerue ueeskeÀmebK³ee
Demesue efkebÀJee Menjeleerue ÒeosMeeleerue osMeebleerue efkebÀJee mebHetCe& peiee®eer ueeskeÀmebK³ee megOoe MekeÀles.
ner ueeskeÀmebK³ee SKeeoîee JeMeebMeer Oecee&Meer, peeleer mecegoe³eebMeer SkeÀe efJeefMe<ì Jeiee&Meer efkebÀJee m$eer
Heg©keÀe³e efceUles? ³ee®ee mebbyebOe ne efJeefJeOe Jemlet Je mesJee meeceeefpekeÀ megefJeOee He³ee&JejCeer³e
iegCeJellee F. p³ee ueeskeÀebvee efceUleele l³ee®³eebMeer mebyebefOele Deens. keÀesþs? cnCepes keÀesCe keÀesCel³ee
Yeeieele efceUles? DeeefCe keÀmes efceUles? cnCepes p³ee Òeef¬eÀ³esÜejs meeceeefpekeÀ HeÀjkeÀ kesÀues peeleele
leer Òe¬eÀer³ee
(4) ceeveJeleeJeeoer ¢<ìerkeÀesve ë ceeveJeer Yetieesueeleerue ne cenlJee®ee ¢<ìerkeÀesve Deens. n³ ee
¢<ìerkeÀesvee®es cegK³e JewefMe<ìîe ns Deens keÀer ³eeceO³es ceeveJe ne cegK³e Je ef¬eÀ³eeMeerue YetefcekesÀle
Demelees. peerJeveefJepeelees. (yenercej 1979) ceeveJe ne keÀe³e Deens DeeefCe keÀe³e keÀ© MekeÀlees ns J³eeHekeÀmunotes.in

Page 11

11
¢<ìerkeÀesveeceO³es Heeefnues peeles. ceeveJeleeJeeoer ¢<ìerkeÀesveeceO³es ceeveJeeuee ³eb$e cnCetve Heeefnues peele
veener. ³ee ¢<ìerkeÀesvee®es cetU ns ÖeWÀ®e efJe®eejOeejsceO³es Deens.
(5) ¬eÀebleerkeÀejer ¢<ìerkeÀesve ë YetieesueeceO³ es 1970 ®³ ee oMekeÀele ¬eÀebleerkeÀejer ¢<ìerkeÀesve
efJekeÀefmele Peeuee. nîee ¢<ìerkeÀesvee®es HegjmkeÀlex ns ÒeecegK³eeves oeefjê³e, GHeemeceej, Demeceevelee
iegvnsieejer, efm$e³eebbJejerue Del³ee®eej F. meeceeefpekeÀ efJeYeeb[JeueMeener meceepeeuee / DeLe&J³eJemLesuee efJejesOe keÀjC³eeceO³es peemle jme neslee l³eecegUs
1960 ®³ee oMekeÀe®³ee MesJeìer meeceeefpekeÀ DeMeeblelee DeeefCe leeCe-leCeeJe efvecee&Ce Peeuee
l³eeletve®e ¬eÀebleerkeÀejer ¢<ìerkeÀesvee®³ee efJekeÀemeeuee HetjkeÀ HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer. ³ee
¢<ìerkeÀesvee®³ee efJekeÀemee®³ee DeY³eemekeÀebvee ¬eÀebleerkeÀejer efJe%eevee®³ee mene³³eeves meO³ee keÀe³e
Ie[les³e ³eeb®es mHe<ìerkeÀjCe o³ee³e®es nesles DeeefCe l³eeletve peieele ¬eÀebleerkeÀejer yeoue Ie[Jee³e®ee
neslee. ³ee ¢<ìerkeÀevee®ee cegK³e nslet ne meJee¥vee v³ee³e, meceevelee, Meebleleece³e DeeefCe leCeeJejefnle
peerJeve peieC³eemeeþer DevegketÀue JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjCes ne neslee.
(6) meebefK³ekeÀer o=<ìerkeÀesve : 20 J³ ee MelekeÀe®³ ee meg©Jeeleeruee ceeveJe Je He³ ee&JejCeeMeer
mebyebefOele Òe®eb[ ceeefnleer ieesUe kesÀuesueer nesleer. l³eecegUs Fleke̳ee meJe& ceeefnleer®es leelkeÀeU efJeMueskeÀjCes DeeJeM³ekeÀ nesles. l³eeletve®e YetieesueeceO³es meebefK³ekeÀer ¢<ìerkeÀesve DeefmlelJeele Deeuee.
JeCe&veelcekeÀ Yetieesueeuee keÀceer cenlJe Deeues DeeefCe ieefCeleer³e Je mebK³eeMeem$eeleerue le$eebJej peemle
Yej efouee iesuee. meebeqK³ekeÀer leb$ee®eer DeesUKe®e Heg{s meebefK³ekeÀer ¢<ìerkeÀesve /meebefK³ekeÀer ¬eÀebleer
cnCetve efvecee&Ce Peeueer DeeefCe YetieesueeceO³es meebefK³ekeÀer leb$ee®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeele kesÀuee iesuee.
Òe. 4 ceeveJeer Yetieesuee®es efJeefJeOe ¢<ìerkeÀesve mHe<ì keÀje.
ceeveJe - He³ee&JejCe mebyebOe ë-
(1) efvemeie&Jeeo ë `efvemeie&'Þ es<þ Deens Demes ceeveCeeje ne ¢<ìerkeÀesve Deens. efvemeie&Jeeoe®³ ee
DeY³eemekeÀeb®³ee celes ceeveJeer Fefleneme, mebmke=Àleer, peerJeveMewueer DeeefCe ceeveJeer efJekeÀemee®es ìHHes F.
Jej He³ee&JejCee®³ee Òeeke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe Demelees. DeMee efþkeÀeCeer efvemeie& ne def¬eÀ³eeMeerue lejc
ceeveJe ne efve<¬eÀer³e Demelees.
`efvemeie&Jeeo' mebkeÀuHevee pejer 19 J³ee MelekeÀele Go³eeme Deeueer Demeueer lejer l³ee®es cetU
ns cee$e FmeJeer mevee®³ee 5 J³ee MelekeÀele Deens. l³ee keÀeUeleerue efnHHeesef¬eÀìme ³eebveer `ceeveJeer
peerJeve ns HetCe&HeCes efvemeiee&Jej DeeOeejerle Deens' Demes cele ceeb[ues nesles.
mì^@yees ³ee ÒeefmeOo jesceve Yetieesue le%eeves Demes mHe<ì kesÀues nesles. keÀer Yet-Gleej Yetj®evee
nJeeceeve nîee meJe& iees<ìer efvemeiee&ves / osJeeves efvecee&Ce kesÀu³ee Demetve l³eeb®ee ÒeYeeJe ceeveJeer peerJeve
MewueerJej neslees.munotes.in

Page 12

12
pece&ve Yetieesueele%e nbyeesuì DeeefCe efjìj ³eebveerner efvemeie& ceeveJeeJej keÀmes efve³eb$eCe þsJelees
³eeJej DeY³eeme kesÀuee. keÀebì ³ee ÒeefmeOo Yetieesue le%eevesner efvemeie&Jeeoe®eer mebkeÀuHevee efJekeÀefmele
keÀjC³eeceO³es ³eesieoeve efoues. Kejs Heenlee ceeveJe DeeefCe He³ee&JejCe ³eeb®³eeleerue mebyebOe efJekeÀebì ³eeb®es efJe®eej ngcyeesuì DeeefCe efjìj ³eebveer veblej Heg{s vesues.
efvemeie&Jeeoe®³ee mebkeÀuHevesJej keÀener Yetieesuele%eebveer ìerkeÀe kesÀueer. l³eeb®³ee celes nîee o=<ìerkeÀesveeceO³es
efMemleer®eer keÀcelejlee Demetve ner efMemle ceeveJeekeÀ[tve®e HeÀkeÌle efJekeÀefmele nesJet MekesÀue. ceeveJeekeÀ[s
efvemeiee&le yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer #ecelee Deens efvemeie& SkeÀebieer Demetve ceeveJeeves l³eele efJeefJeOelee
efvecee&Ce kesÀueer Deens. ceeveJeeves Ieveoeì pebieues oueoueer®ee Yeeie DeeefCe Gpee[ JeeUJebìs F. ceO³es
yeoue kesÀues. ceeveJeeves l³ee®³ee %eevee®ee JeeHej keÀ©ve ns meJe& yeoue kesÀues.
ceeveJeeves®e yeeiee, jmles DeeefCe ke=Àefefvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³ee otj keÀ© MekeÀlees HeCe efvemeie& veener. efvemeie&JeeoeJej pejer efJeefJeOe Debieeveer
efìkeÀe Peeuesueer Demeueer lejer ner ne ceeveJeer Yetieesueeleerue cenlJee®ee ¢<ìerkeÀesve Deens.
Meke̳eleeJeeo -
ceeveJe-He³ee&JejCe mebyebOeeceO³es ceeveJe ne DeefleMe³e cenlJee®ee Deens ns meebieCeeje ne ¢<ìerkeÀesve
Deens. ceeveJe yegOoer Je %eevee®³ee peesjeJej efvemeiee&leerue MekeÌleeRJej efJepe³e efceUJet MekeÀlees. Demes
³ee efJe®eejmejCeer®³ee ueeskeÀeb®es cele Deens. ceeveJe ne ef¬eÀ³eeMeerue Demetve efvemeie& ne efve<¬eÀer³e Deens.
ceeveJe ne meJe& MekeÌleerceeve Demetve lees efvemeiee&®ee keÀOeer®e iegueece yeveCeej veener efvemeiee&Hes#ee peemle
ef¬eÀ³eeMeerue Demeu³eeves ceeveJeekeÀ[s efvemeiee&le yeoue keÀjC³ee®eer #ecelee Deens.
Jner[eue-oer-uee-yueeMe ns Meke̳eleeJeeoe®es keÀìdìj HegjmkeÀlex nesles. l³eeb®³ee celes efvemeie& ne
vegmelee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee mebOeer oslees l³eeleerue keÀesCeleer mebOeer efveJe[e³e®eer ns ceeveJeeJej DeJeuebyetve
Demeles meO³ee ceeveJeeves veJeerve ÒekeÀej®eer efHekesÀ Iesleueer Deensle DeveskeÀ ÒeeCeer HeeUerJe ÒeeCeer cnCetve
GHe³eesieele DeeCeues DeeefCe efvemeiee&uee ceeveJeer ef¬eÀ³eebJej efve³eb$eCe þsJelee Deeues veener. Deeieer®ee MeesOe
ne HeÀkeÌle ceeveJeecegUs®e ueeiet MekeÀuee. Meke̳eleeJeeoe®es DeveskeÀ Yetieesue le%e HegjmkeÀlex Demetve
l³eeb®³ee celes efvemeie& ne vegmelee ceeveJee®ee meuueeieej Demelees.
`Meke̳eleeJeeo' ¢<ìerkeÀesvener HetCe&HeCes mJeerkeÀejuee veener. DeveskeÀJesUe ceeveJeeuee efvemeiee&Heg{s
veceles I³eeJes ueeieles ceeveJeeuee Keefvepes DeeefCe Tpee& meeOeves efvecee&Ce keÀjlee ³esle veener. ner meJe&
meeOevemebHelleer efvemeie& efvecee&Ce keÀjlees. vewmeefie&keÀ DeeHelleer®³ee JesUer ceeveJeeuee DeveskeÀoe De[®eCeeRvee
leeW[ oîeeJes ueeieles DeeefCe efvemeie& ne MekeÌleerceeve Demelees. ceeveJeeves efveefM®eleHeCes DeveskeÀ yeoue
kesÀuesues Deensle Hejbleg ns meJe& yeoue ceeveJeer ef¬eÀ³ee efkebÀJee leekeÀo nîee SkeÀe þjeefJekeÀ ce³ee&osHe³e¥le®e
kesÀues Deensle.munotes.in

Page 13

13
nîee meJe& ìerkeÀe Peeuesu³ee Demeu³ee lejerner Meke̳eleeJeeo ¢<ìerkeÀesve ne KetHe cenlJee®ee
¢<ìerkeÀesve Deens nîee ¢<ìerkeÀesveecegUs®e ceeveJeeuee ceeveJe-He³ee&JejCe mebyebOee®ee meefJemlej
DeY³eemee®eer ÒesjCee efceUeueer.
Leebyee Je pee efvemeie&Jeeo -
efûeefHeÀLe ìsuej ³eebveer ner mebkeÀuHevee ceeb[ueer l³eebveer Demes mHe<ì kesÀues keÀer efvemeie&Jeeo efkebÀJee
Meke̳eleeJeeo keÀuHevee HetCe&HeCes mJeerkeÀejlee ³esle veener efvemeiee&Jej ceeveJe efve³eb$eCe þsJelees. Hejbleg ns
HeÀkeÌle efvemeie& ef¬eÀ³eeMeerue vemesue lej®e Meke̳e nesles. efvemeie& pesJne ef¬eÀ³eeMeerue Demelees lesJne
yeouee®eer Jeeì yeIeeJeer ueeieles. ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjC³eemeeþer JeenletkeÀ efmeiveue®es GoenjCe
efoues peeles. pesJne ueeue efmeiveue Demelees lesJne ceeCemeeuee Leebyee³euee ueeieles. DeeefCe pesJne efnjJee
neslees lesJne lees Heg{s peelees. pej ueeue efmeiveue Demeleevee jmlee Deesueeb[uee lej DeHeIeele
nesleerue. lemes®e ceeCemeeueener HeeqjefmLeleer DevegketÀue nesC³ee®eer Jeeì HeneJeer ueeieles lej®e lees ³eMemJeer
neslees.
`Leebyee Je pee' mebkeÀuHevee DeeefCe Meke̳eleeJeeoeletve ns®e ue#eele ³esles keÀer ceeveJeer Òeieleer ner
efvemeiee&ves efouesu³ee mebOeer ceeveJe keÀMeeÒekeÀejs Ieslees ³eeJej®e DeJeuebyetve Demesue
Jejerue meJe& iees<ìeRceOetve ns ue#eele ³esles keÀer ceeveJe-He³ee&JejCe mebyebOe ns HeÀej HetJeea®e efvecee&Ce
Peeues nesles efvemeiee&®ee ÒeYeeJe ceeveJeer peerJevee®³ee Òel³eskeÀ IeìekeÀebJej efometve ³eslees. l³eecegUs l³ee
He³ee&JejCeele pej yeoue Peeuee lej l³ee®ee HeefjCeece l³ee®³ee Jej nesF&ue.
ceeveJe He³ee&JejCeeleerue mebyebOe DeY³eemeCes ne ceeveJeer Yetieesuee®ee ieeYee Deens. SsefleneefmekeÀ
keÀeUeleerue HegjeJ³eebceOetve ns ue#eele ³esles keÀer ceeveJe ne HeÀkeÌle vewmeefie&keÀ IeìkeÀeb®ee®e efJekeÀeme keÀ©
MekeÀlees Goe. meJe& Òee®eerve mebmke=Àleer®ee efJekeÀeme ne veo³eeb®³ee KeesN³eele Peeuee keÀejCe lesLes
ceeveJeeuee HeeCeer megefHekeÀ ce=oe Jemleermeeþer DevegketÀue peeiee F. meejK³ee efvemeie&leë GHeueyOe nesl³ee.
lemes®e ceeveJe ne HeÀkeÌle Mesleermeeþer ceevmetveJej DeJeuebyetve jeefnuee. ns®e mebyebOe Deepener efomeleele.
ceeveJe ne efvemeiee&Jej KetHe®e DeJeuebyetve neslee lemee®e lees Deepener DeefmlelJe efìkeÀJeC³eemeeþer
efvemeiee&Jej DeJeuebyetve Deens. DeMee ÒekeÀejs efvemeiee&®eer YetefcekeÀe DeeefCe MekeÌleer ner DeueewkeÀerkeÀ Deens.
DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele ceeveJe-He³ee&JejCe mebyebOe ns ceeveJeer yegOoercelescegUs yeouet ueeieues Deensle.
yegOoer®³ee peesjeJej ceeveJe ne efvemeiee&leerue mecem³eebJej ceele keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjle Deens.
ceeveJeeves efJeefJeOe leb$ee®³ee mene³³eeves Mesleer kesÀueer Iejs yeebOeueer HeeC³ee®ee peueefmeb®eveemeeþer JeeHej
kesÀuee lemes®e ogmejerkeÀ[tve HeeCeer DeeCetve keÀe³ecemJe©Heer Jeml³eeb®eer efveefce&leer kesÀueer jmles DeeefCe
Menjeb®ee efJekeÀeme kesÀuee. efvemeiee&Jej keÀceerle keÀceer DeJeuebyetve jenC³ee®es #es$e ns Kejs lej
leb$e%eevee®es DeeefCe les efvecee&Ce keÀjCeeN³ee ueeskeÀeb®es Deens.munotes.in

Page 14

14
ÒemebYeeJ³eJeeo -
ner mebkeÀuHevee efvemeie& DeeefCe mebmke=Àleer ³eeb®³eeleerue mebyebOeeletve DeY³eemelee ³esles nîee
mebkeÀuHeves®³ee ceeO³eceeletve He³ee&JejCeer³eJeeo efkebÀJee efvemeie&Jeeo DeeefCe Meke̳eleeJeeo ³eebleerue meceleesue
mHe<ì kesÀuee peelees. meO³ee®³ee He³ee&JejCeer³e efmLeleerJej ³eeletve ÒekeÀeMe ìekeÀuee peelees. Òeeke=ÀeflekeÀ
He³ee&JejCe DeeHeu³eeuee YeefJe<³eeleerue DevegYeJee³euee ³esCeeN³ee Ieìveeb®eer ceeefnleer keÀ©ve osC³eeme ceole
keÀjles DeMee ÒekeÀejs ³ee efmeOoeblee®³ee ceoleerves Deepe DemeCeeN³ee He³ee&JejCeer³e efmLeleercegUs YeefJe<³eele
nesCeejs HeefjCeece efkebÀJee l³eeb®es Deboepe Jele&Jelee ³esleele.
Òe. 5 ceeveJe He³ee&JejCe mebyebOeemeboYee&le efJeefJeOe efJe®eej mHe<ì keÀje.
meejebMe :
nîee HeeþeceO³es DeeHeCe ceeveJeer Yetieesueeleerue JesieJesieUîee Yetieesueele%eeb®es ³eesieoeve DeY³eemeues
p³eeceO³es pece&ve, ÖeWÀ®e, efye´ìerMe, DecesefjkeÀve, jefMe³eve DeeefCe Yeejleer³e le%e cenlJee®es Deensle
³eeefMeJee³e ceeveJeer Yetieesuee®es mJe©He Je J³eeHleer ner DeY³eemeueer l³eecegUs ceeveJeer Yetieesuee®eer efJeMeeue
J³eeHleer ue#eele ³esles. lemes®e ceeveJe Je He³ee&JejCeeleerue mebyebOee®eener DeY³eeme kesÀuee peelees. DeeHeCe
Òeeke=ÀeflekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCee®eener DeY³eeme kesÀuee DeeefCe He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJeer
J³eJemee³e ³eeb®³eeleerue mebyebOee®eener DeY³eeme kesÀuee. Yetieesuee®³ee Jew%eeefvekeÀ efJekeÀemeemeeþer DeeefCe
osMee®³ee DeLe&J³eeJemLes®es efve³eespeve keÀjC³eemeeþer ceeveJeer Yetieesuee®es %eeve DemeCes iejpes®es Deens.
ceeveJeer Yetieesuee®³ee efJeefJeOe MeeKee DeY³eemeu³eecegUs DeeHeCe p³ee peieele jenlees DeeefCe peieeleerue
efJeefJeOe Yeeieeleerue DeefmlelJeele DemeCeeN³ee meeceeefpekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e HeOoleeR®ee nesCeeje HeefjCeece
efmeOoeble mecepetve Deeuee. efvemeie&Jeeo, Meke̳elee Jeeo Leebyee DeeefCe pee DeeefCe ÒemebYeeJ³e
¢ef<ìkeÀesveeb®eer J³eeK³ee DeY³eemeueer.
1.4 legce®eer Òeieleer leHeemee
(1) ®etkeÀ keÀer yejesyej les meebiee.
(De) peieeleerue efJeefJeOe osMeebceOeerue ceeveJe mecetn DeeefCe l³eeb®³eeleerue mebyebOe ceeveJeer
Yetieesueeleerue cenlJee®eer mebkeÀuHevee Deens.
(ye) ceeveJee®³ee Òeeke=ÀeflekeÀ DeeefCe YeeJeefvekeÀ ÒeieleerceO³es DemJe®í DeeefCe jesieì He³ee&JejCee®es
³eesieoeve cenlJeHetCe& Demeles.
(keÀ) J³eeHeejer YetieesueeceO³es DeeHeCe Jemletb®es efJelejCe DeeefCe GHeYeesie ³eeb®ee DeY³eeme keÀjlees.munotes.in

Page 15

15
([) meeOevemebHelleer Yetieesue ne meeOevemebHelleer efle®es ÒekeÀej efJelejCe JeeHej DeeefCe YeefJe<³e
³eeb®³eeMeer mebyebefOele Demelees.
(F&) efvemeie&Jeeoe®es HegjmkeÀlex HesÀye´s ³eeb®³ee celes meieUerkeÀ[s DeeJeM³ekeÀlee vemeleele Hejbleg meJe&$e
Meke̳elee Demeleele DeeefCe ceeveJe ne ³ee meJe& Meke̳eleeb®ee efvecee&lee Demetve l³eeb®³ee JeeHejeJej
efve³eb$eCe þsJelees.
(2) efjkeÀec³ee peeiee Yeje -
(De) meebmke=ÀeflekeÀ Yetieesuee®ee Yej ........................ ®ee j®evesJej ÒeecegK³eeves Demelees.
(ye) SsefleneefmekeÀ Yetieeesue cnCepes ....................... ®ee DeY³eeme nes³e.
(keÀ) YeewieesefuekeÀ efmLeleercegUs ceeveJeer meJe³eer DeeefCe SKeeoîee efJeefMe<ì mebmke=Àleer®eer JewefMe<ìîes
DeekeÀejeuee ³esleele lees efmeOoeble ........................ Deens.
([) Meke̳eleeJeeo mebkeÀuHevee ceeb[Ceeje ................. ne Yetieesuele%e Deens.
(F) nbefìiìve ³eeb®³ee celes ............... Je ............... ner JewefMe<ìîes nJeeceevee®es IeìkeÀ
Deensle.
(F&) DeueskeÌPeeb[j - Jne@ve-ngbyeesuì ³ee Yetieesuele%ee®es ³eesieoeve ................ DeeefCe
.............. nîee #es$eele Deens.
(3) yengHe³ee&³eer ÒeMve -
(De) veJeefveM®e³eJeeo ner mebkeÀuHevee Dee@mì^sefue³eve Yetieesueele%eeves ceeb[ueer
(1) efûeHeÀerLe ìsuej
(2) nbefìiìve
(3) HesÀye´s
(4) Jesyejmunotes.in

Page 16

16
(ye) mebmke=Àleer He³ee&JejCee®ee ceeveJeefveefce&le Yeeie Demetve l³eeletve efveefM®ele kesÀues peeles -
(1) Òeeke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCe
(2) nefjleie=n
(3) meeceeefpekeÀ He³ee&JejCe DeeefCe meeceeefpekeÀ ef¬eÀ³ee
(4) JeeleeJejCe
(keÀ) ÖeWÀ®e Yetieesuee®es pevekeÀ DeeefCe Meke̳eleeJeeoe®eer keÀuHevee ceeb[Ceejs Yetieesueele%e -
(1) nbefìiìve
(2) Jesyej
(3) Jner[eue-oer-uee-yueeMe
(4) peerve ye´gvnmed
([) Jele&ve ¢ef<ìkeÀesveele peemle cenlJe efoues peeles -
(1) He³ee&JejCe
(2) meceepe
(3) DevvemeJe³eer
(4) yesjespeieejer
(4) ueIegGllejer ÒeMve
(1) ceeveJeer Yetieesuee®es mJe©He Je J³eeHleer Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
(2) He³ee&JejCeJeeoe®eer J³eeK³ee o³ee.
(3) ceeveJeer Yetieesuee®es efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesve keÀesCeles Deensle?
(4) ceeveJeer Yetieesuee®³ee efJeefJeOe MeeKee keÀesCel³ee Deensle?
(5) Meke̳eleeJeeoe®eer J³eeK³ee oîee.
1.5 mJe³ebDeO³e³eve ÒeMveeb®eer Gllejs
(1) De - yejesyej
(ye) - ®etkeÀ - mJe®í Je efvejesieer
(keÀ) - yejesyejmunotes.in

Page 17

17
([) - yejesyej
(F&) - ®etkeÀ Meke̳eleeJeeo
(2) (De) - ceeveJeer mebmke=Àleer
(ye) - Yetieesuee®ee Fefleneme
(keÀ) - YeewieesefuekeÀ He³ee&JejCeJeeo
([) - HesÀye´s
(F) - Oece&
(F) - Oece&, JebMe
(F&) - De#eJe=lles DeeefCe jsKeeJe=lles
(3) (De) - 1
(ye) - 3
(keÀ) - 3
([) - 2
1.6 leebef$ekeÀ Meyo DeeefCe l³eeb®es DeLe&
(1) ceeveJeer Yetieesue - Yetieesuee®³ee oesve cenlJee®³ee MeeKeebceefOeue SkeÀ MeeKee ceeveJeer
ueeskeÀmebK³ee, efle®eer mebmke=Àleer, J³eJemee³e DeeefCe Yet¢M³eeb®es #es$eer³e efJeMues(2) He³ee&JejCe - meYeesJeleeue®eer vewmeefie&keÀ HeefjefmLeleer
(3) peeieeflekeÀerkeÀjCe - meeJe&$eerkeÀjCe
(4) mebmke=Àleer - mebmke=Àleer®³ee efJekeÀemeemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee cenlJee®³ee iees<ìer Goe.
keÀuee DeeefCe lelJe%eeve.
(5) Òeotef¬eÀ³ee.
(6) ÒeosMe - He=LJeer®³ee YetHe=<þeJejerue Demes SKeeos #es$e p³ee®es DeewHe®eeefjkeÀ keÀe³ee&lcekeÀ efkebÀJee
JewefMe<ìîeHetCe& IeìveebcegUs JesieUs kesÀuesues Deens.munotes.in

Page 18

18
(7) vekeÀeMeeMeem$e - vekeÀeMee le³eej keÀjC³ee®es efJe%eeve Je keÀuee p³eeceO³es ceeefnleer®es
mebkeÀueve DeejeKe[e DeeefCe DeekeÀej ³eeb®³ee mene³³eeves JeCe&ve kesÀues peeles.
(8) mebmke=Àleer - meceepeeleerue ueeskeÀeb®eer %eeve, ¢<ìerkeÀesve DeeefCe Jele&CetkeÀ ³eeÜejs kesÀuesu³ee
osJeeCeIesJeeCee®eer yesjerpe.
(9) Meke̳eleeJeeo - meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀemeeleerue SkeÀ cenlJeHetCe& IeìkeÀ p³eeceO³es efvemeie& veJns
lej ceeveJee®eer efveCe&³e #ecelee ÒeYeeJeer ceeveCeeje YeewieesefuekeÀ efJe®eej.
keÀeceefiejer / meeO³e -
(1) ceeveJeer Yetieesuee®³ee efJeefJeOe MeeKee lekeÌl³eeceO³es oeKeJee.
♦♦♦♦♦
munotes.in

Page 19

19
ueeskeÀmebK³ee
IeìkeÀ j®evee
2.1 Gefood<ìîes
2.2 ÒemleeJevee
2.3 efJe2.4 ueeskeÀmebK³es®³ee keÀener cenlJee®³ee mebkeÀuHevee
2.5 ueeskeÀmebK³ee efJelejCeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
2.6 ueeskeÀmebK³ee Jee{erJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
2.7 Yeejlee®es ueeskeÀmebK³ee OeesjCe l³ee®es GoodsMe DeeefCe O³es³e
2.8 íesìîee kegÀìgbyeebmeeþer ueeskeÀebvee ÒeJe=lle keÀjC³eemeeþer GHee³e
2.9 legce®eer Òeieleer leHeemee
2.10 mJe³ebDeO³e³eve ÒeMveeb®eer Gllejs
2.11 leebef$ekeÀ Meyo DeeefCe l³eeb®es DeLe&
2.12 keÀeceefiejer / meeO³e
2.13 DeY³eemeemeeþer meboYe&
2.1 Gefood<ìîes
nîee Heeþe®³ee DeY³eemeeDebleer legcnebuee Keeueerue iees<ìer ue#eele ³esleerue-
ueeskeÀmebK³esMeer mebyebefOele efJeefJeOe mebkeÀuHevee Goe. ueeskeÀmebK³ee Ievelee, pevce oj, ce=l³egoj, m$eer-
Heg©2. ueeskeÀmebK³ee efJemHeÀesì DeY³eemeCes.
3. ueeskeÀmebK³ee efJelejCeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ Goe. meeOeve mebHelleer®eer GHeueyOelee,
mebmke=Àleer®ee keÀeueeJeOeer, mebHeke&À DeeefCe megiecelee, je<ì^er³e meerceeb®³ee ce³ee&oe.2
munotes.in

Page 20

20
4. ueeskeÀmebK³ee Jee{ermeeþer keÀejCeerYetle DemeCeejs IeìkeÀ Goe. Hegveg&©lHeeokeÀ Je³eesieìeleerue
ueeskeÀmebK³es®es peemle ÒeceeCe, peemle peveveoj, DeYe&keÀ ce=l³eg oj, yeeueefJeJeen efkebÀJee ueJekeÀj
ueive DeeefCe keÀceer mee#ejlee oj
5. Yeejlee®es ueeskeÀmebK³ee OeesjCe l³ee®eer Gefood<ìîes
2.2 ÒemleeJevee
ÒeLece Heeþele DeeHeCe ceeveJeer Yetieesuee®eer J³eeK³ee mJe©He Je J³eeHleer DeY³eemeeþer ceeveJeer
YetieesueeJej HeefjCeece keÀjCeejs meJe& IeìkeÀ ³eeb®eer ®e®ee& kesÀueer. efvemeie&Jeeo DeeefCe Meke̳eleeJeeo ³eeb®³ee
J³eeK³ee DeY³eemeu³ee. ³ee Heeþele legcner ueeskeÀmebK³ee DeeCeer eqle®eer JewefMe<ìîes DeY³eemeCeej Deenele.
Yeejlee®es ueeskeÀmebK³ee OeesjCe l³ee®eer Gefodo<ìîes ³eeb®eener efJeMesDeens.
2.3 efJeue@efìve Yee(Popuolace) Meyo efvecee&Ce Peeues Deensle, p³ ee®ee DeLe& `ueeskeÀ' Demee Deens. ueeskeÀmebK³ ee
cnCepes SKeeoîee efþkeÀeCeer jenCeeN³ee SkeÀmeceeve peeleer®³ee mepeerJeeb®ee mecetn nes³e. pesJne
SKeeoîee efþkeÀeCe®³ee HeesDeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³ee cnCeleele, lej peWJne GHeueyOe meeOevemebHelleer®ee HetjsHetj JeeHej
keÀjC³eemeeþer lesLeerue ueeskeÀmebK³ee KetHe®e keÀceer Demeles efleuee v³etvelece ueeskeÀmebK³ee cnCeleele
DeeefCe He³ee&Hle ueeskeÀmebK³ee nîee oesvneR®³ee ojc³eeve Demeles. ceeveJeer ueeskeÀmebK³ee ner meelel³eeves
yeouele Demeles. YeejleeceO³es ueeskeÀmebK³ee Jee{ ner ÒeecegK³eeves vewmeefie&keÀ Jee{ercegUs Deens.
ueeskeÀmebK³es®ee keÀue DeY³eemeC³eemeeþer pevceoj DeeefCe ce=l³eg oj oesve meebefK³ekeÀer HeOoleer Deensle
YeejleeceO³es 1901 les 1921 ®³ee ojc³eeve pevce oj Je ce=l³egoj ns meeOeejCe meejKes®e nesles
l³eecegUs®e ³ee keÀeUele ueeskeÀmebK³ee Jee{ueer veener. Hejbleg 1921 veblej Jewo³ekeÀer³e megefJeOee DeeefCe
meeLeer®³ee jesieebJej efve³eb$eCe ³eecegUs ce=l³etoj Ieìle iesuee. mJeeleb$³eeveblej Deejesi³e DeeefCe kegÀìgbye
efve³eespeve ³eecegUs ce=l³egoj Ieìle iesuee. mJeeleb$³eeveblej Deejesi³e DeeefCe kegÀìgbye efve³eespeve
keÀe³e&¬eÀceebÜejs efJeMesPeeuee.munotes.in

Page 21

21
2.4 ueeskeÀmebK³es®³ee keÀener cenlJee®³ee mebkeÀuHevee
ueeskeÀmebK³ee - SKeeoe osMe, Menj efkebÀJee efþkeÀeCeer jenCeejer meJe& ueeskeÀ nes³e.
•ueeskeÀmebK³ee Ievelee - oj ®eewjme efkeÀ.ceer. uee jenCeejer SketÀCe ueeskeÀmebK³ee cnCepes
ueeskeÀmeK³ee Ievelee leer Keeueerue meg$eevegmeej keÀe{ueer peeles. -
ueeskeÀmebK³ ee Ievelee
SketÀCe ueeskeÀmebK³ ee
•pevceoj - SKeeoîee efJeefMe<ì Je•ce=l³egoj - SKeeoîee efJeefMe<ì JeueeskeÀmebK³ee.
•efuebie ÒeceeCe - SKeeoîee efJeefMe<ì Je•peveveoj - SKeeoîee m$eer®eer efle®³ ee peerJeveYejele mejemejer cegueebvee pevce osC³ ee®eer SketÀCe
#ecelee.
ueeskeÀmebK³ee efJemHeÀesì -
peeieeflekeÀ ueeskeÀmebK³esceO³es iesu³ee keÀener JeueeskeÀmebK³ee efJemHeÀesì nes³e. peiee®eer ueeskeÀmebK³ee ner 1959 ceO³es 2.5 Deype nesleer 2000
meeueeHe³e¥le 6.1 Deype FlekeÀer Peeueer. meb³egkeÌle je<ì^e®³ee Deboepeevegmeej 2050 He³e¥le peiee®eer
ueeskeÀmebK³ee ner 7.9 Deype les 10.9 Deypee®³ee ojc³eeve Demesue. meO³ee ueeskeÀmebK³es®eer
vewmeefie&keÀ Jee{ ner Deewo³eesefiekeÀ ¢<ìîee Òeiele osMeebHes#ee efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es peemle Deens.
l³eecegUs®e ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCe OeesjCes mJeerkeÀejeJeer ueeiele Deensle. Òeiele osMeebHes#ee efJekeÀmeveMeerue
osMeebleerue ueeskeÀ DeHegve&veJeerkeÀJeCeer³e meeOeve-mebHelleer®ee JeeHej KetHe®e keÀceer keÀjleele.
Òe. 2 ueeskeÀmebK³ee efJemHeÀesìJej ìerHe oîee.
2.5 ueeskeÀmebK³ee Jee{erJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ -
•vewmeefie&keÀ meeOeve mebHelleer®eer GHeueyOelee -
ceeveJeer peerJeveemeeþer megefHekeÀ peefceve, HeeCeer mJe®í nJee F. cegueYetle vewmeefie&keÀ meeOevemebHelleer®eer† l³ee efþkeÀeCee®es #es$eHeÀU
munotes.in

Page 22

22
iejpe Demeles. cnCepes®e ueeskeÀmebK³ee DeeefCe vewmeefie&keÀ meeOevemebHelleer ³eeceO³es Òel³e#e mebyebOe
Demelees. cnCetve pesLes Mesleermeeþer DevegkegÀue peefceve Demeles DeeefCe HeeCeer YejHetj GHeueyOe Demeles,
lesLes ueeskeÀmebK³ee peemle efkebÀJee Deeflepeemle ³eeb®³ee ojc³eeve Demeles. Yeejleeleerue iebies®ee cewoeveer
ÒeosMe ne ³ee®es ®eebieues GoenjCe Deens. osMeeleerue meJee&le peemle oeì Ieveles®ee ne ÒeosMe Deens
keÀejCe ³esLes meJe& ÒekeÀej®eer vewmeefie&keÀ meeOevemebHelleer efJeHegue ÒeceeCeele GHeueyOe Deens. Hejbleg ÒeotDeeefCe De³eesi³e ÒeMeemeve ³eeb®³eecegUs mecem³ee ³esle Deensle. DeMee®e ÒekeÀejs peieeleerue meJe& veoer
KeesN³eebceO³es ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee KetHe peemle Deens. Goe DeeefÖeÀkeÀe Keb[eleerue FefpeHle ceefOeue
veeF&ue veoer Keesjs nsner ³ee®es cenlJee®es GoenjCe Deens.
•mebmke=Àleer®ee keÀeU / keÀeueceeve -
mebmke=Àleer®es keÀeueceeve DeeefCe ueeskeÀmebK³ee ³eeb®es Òel³e#e mebyebOe Demeleele. mebmke=Àleer pesJe{er
pegveer eflelekeÀer ueeskeÀmebK³ee peemle Demeles. keÀejCe DeMee YeeieebceO³es DemeCeejer Oeeefce&keÀ,
meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e J³eJemLee ner ®eebieu³ee ÒekeÀejs efJekeÀefmele Peeuesueer
Demeles. DeeHeu³eeuee Demes efometve ³esles keÀer, pegv³ee MenjebceO³es ueeskeÀmebK³ee veJ³ee MenjebHes#ee
peemle oeì Demeles. Goe. cegbyeF&ceO³es 11.18 oMeue#e FlekeÀer ueeskeÀmebK³ee Demetve leer veJeer
cegbyeF&®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee peer 704,002 ®³ee leguevesle (2001 ®³ee peveieCevesvegmeej) peemle
Deens.
•megiecelee DeeefCe mebHeke&À -
pesJe{er peemle Je JeSkeÀceskeÀebMeer Demelees, eflelekeÀer peemle ueeskeÀmebK³ee Demeles. meO³ee®ee
keÀeUele mebHetCe& peie ns peeieeflekeÀ Kes[s yeveues Deens. l³eecegUs peemle mebHekeÀe&®eer DeeefCe megieceles®eer
iejpe Jee{ueer Deens. pej SKeeos efþkeÀeCe ®eebieu³ee ÒekeÀejs pees[ues iesues vemesue lej lesLes DeeefLe&keÀ
Je meeceeefpekeÀ ¢<ìîee keÀceer Òeeflemeeo efceUsue. DeMee efþkeÀeCeeb®eer Jee{ ®eebieu³ee ÒekeÀejs nesCeej
veener, l³eecegUs lesLes ueeskeÀmebK³ee keÀceer Demesue. pesLes Gb®emeKeue Yetj®evee Deens DeMee efþkeÀeCeer
Demes ef®e$e efomeles. ceneje<ì^e®³ee keÀeskeÀCe efJeYeeieele oef#eCeskeÀ[s DemeCeejs jlveeefiejer DeeefCe
efmebOegogie& efpeunîeebceO³es GllejskeÀ[erue cegbyeF&, þeCes DeeefCe je³eie[®³ee leguevesle ueeskeÀmebK³ee KetHe®e
keÀceer Deens. jlveeefiejer, efmebOegogie& efpeunîeebleerue Yetj®evescegUs ueeskeÀmebK³ee efJelejCeele Demeceleesue
efvecee&Ce Peeuee Demetve l³ee®ee HeefjCeece JeenletkeÀer®³ee efJekeÀemeeJejner neslees. keÀeskeÀCe jsuJes®³ee
efJekeÀemeecegUs meO³eelejer keÀener ÒeMve megìC³eeme ceole Peeueer. DeeHeu³eeuee Demes efometve ³esles keÀer
yeboj Menjs, jsuJes pebkeÌMeve DemeCeejer Menjs, ceeie&yeoue keWÀês ner peemle ueeskeÀJemleer®eer Demeleele.
keÀejCe leer efþkeÀeCes mLeeefvekeÀ, je<ì^er³e DeeefCe Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJejerue efJeefJeOe efþkeÀeCeebMeer
JeenletkeÀerves pees[uesueer Demeleele.
•je<ì^er³e meerceeb®³ee ce³ee&oe -
Deeblejje<ì^er³e mLeueebleje®es keÀ[keÀ keÀe³eos DeeefCe ueeskeÀeb®³ee mLeuebeleje®ee Jesie SkeÀceskeÀebMeermunotes.in

Page 23

23
mebyebefOele Demeleele. cnCepes®e SKeeoîee osMee®es mLeueeblejeefJeDemeleerue lej yeens©ve ³esCeeN³ee ueeskeÀeb®es mLeueebleje®es ÒeceeCe keÀceer Demeles. DeMeer efmLeleer
cegK³elJeskeÀ©ve HejosMeeceO³es leelHegjl³ee mJe©Heele keÀece keÀjC³eeN³ee ueeskeÀebyeeyele efometve ³esles.
mLeueeblejecegUs SkeÀeoîee osMeeleerue vegmel³ee ueeskeÀebJej l³ee®ee HeefjCeece nesle veener lej lesLeerue
meeOevemebHelleerJej ner leeCe He[lees. lemes®e SKeeoîee osMeeletve ueeskeÀeb®³ee mLeueeblejecegUs nesCeejs
yegOoer-Jenve LeebyeJeC³eemener ceole nesles. ³eg.ve.[er.Heer.®³ee DenJeeueevegmeej Yeejleeuee Deboepes 2
Deype [e@ueme& vegkeÀmeeve meesmeeJes ueeieles keÀejCe Yeejleeletve DecesefjkesÀkeÀ[s mLeueeblej keÀjCeeN³ee
mebieCekeÀ le%eeb®es ÒeceeCe ojJepeeCeeN³ee efJeoîeeL³ee¥®es ÒeceeCe peemle Demetve l³eecegUs peJeUHeeme 10 Deype [e@ueme& Fleke̳ee
efkebÀceleer®es JeefJeMesGHeueyOe nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. lemes Peeu³eeme yesjespeieejer®es ÒeceeCe keÀceer nesF&ue.
Òe. 3 ueeskeÀmebK³ee efJelejCeeJej HeefjCeece keÀjCeejs efJeefJeOe IeìkeÀ JeCe&ve keÀje.
2.6 Yeejleeleerue ueeskeÀmebK³ee Jee{erJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ -
s•Yeejleeleerue ueeskeÀmebK³ee Jee{ peemleer DemeC³ee®es keÀejCe cnCepes le©Ce Je³eesieìeleerue
ueeskeÀmebK³es®es peemle ÒeceeCe.
•peveveoje®es peemle ÒeceeCe
•Deejesi³eefJeueeskeÀebvee l³ee®ee ueeYe Ieslee ³esle veener.
•DeYe&keÀ ce=l³egoje®es ÒeceeCe peemle Demeu³eeves oesve Hes#ee peemle cegueebvee pevce efou³eeme
l³eeleerue SkeÀ lejer cetue efpeJeble jenerue, Demee ueeskeÀeb®ee ¢<ìerkeÀesve.
•18 Jepeemle cegueebvee pevce osC³eekeÀ[s keÀue. l³eecegUs KetHe ueJekeÀj, JeejbJeej, KetHe cegueebvee pevce efouee
peelees.
•mee#ejlee keÀceer Demeu³eeves íesìîee kegÀìgbyee®es HeÀe³eos mecepeeJetve osC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle De[LeUs.
lemes®e kegÀìgbye efve³eespeve DeeefCe mebleleer efve³eceve meeOeveeb®ee JeeHej keÀceer.munotes.in

Page 24

24
Òe. 4 ueeskeÀmebK³ee Jee{erJej HeefjCeece keÀjCeejs efJeefJeOe IeìkeÀ JeCe&ve keÀje.
ueeskeÀmebK³ee efJelejCe -
ueeskeÀmebK³ee efJelejCe cnCepes SKeeoîee efþkeÀeCeer ueeskeÀmebK³ee keÀMee ÒekeÀejs Hemejueer Deens ns
HeenCes. ueeskeÀmebK³ee efJelejCe ns DeeHeu³eeuee JesieJesieUîee ÒekeÀejs meebielee ³esles peieeleerue oeì
ueeskeÀmebK³es®es ÒeosMe cnCepes Yeejle, ®eerve DeeefCe HeefM®ece ³egjesHe ns Deensle, lej efJejU
ueeskeÀJemleer®es ÒeosMe ns DeueemkeÀe Gllej ke@Àve[e, ûeerveue@[ F. Deensle. DeeHeu³eeuee Demes efomeles
keÀer Yeejleele peemle ueeskeÀmebK³ee Ievelee iebiee-efmebOeg®³ee cewoeveer ÒeosMeele DeeefCe kesÀjUceO³es
Dee{Ules. lej HeefM®ece jepemLeeveceO³es leer efJejU Deens. l³eenerHes#ee íesìîee HeeleUerJejerue
GoenjCe Iesleu³eeme Demes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue keÀer, ceneje<ì^emeejK³ee jep³ee®es GoenjCe
Iesleu³eeme ye=nvcegbyeF& ceO³es ueeskeÀmebK³ee Ievelee peemle lej cejeþJee[îeele leer keÀceer Deens.
ueeskeÀmebK³es®es efJelejCe ns Demeceeve Deens. ueeskeÀmebK³es®eer j®evee DeeefCe Ievelee ³eeb®ee DeY³eeme
ne Yetieesuee®ee cegK³e nslet Deens. ueeskeÀmebK³ee efJelejCeeleerue efJeefJeOeles®eer keÀejCes DeY³eemeC³eele
Yetieesue DeY³eemekeÀebvee peemle jme Demelees.
ueeskeÀmebK³es®³ee #es$eer³e efJelejCeeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee cegK³e IeìkeÀebceO³es YeewieesefuekeÀ IeìkeÀ,
DeeefLe&keÀ IeìkeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ IeìkeÀ cenlJee®es Deensle.
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀ - ueeskeÀmebK³ ee efJelejCeeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ ee cenlJee®³ ee YeewieesefuekeÀ
IeìkeÀebceO³es nJeeceeve, Yetj®evee, ce=oe, Keefvepe mebHelleer, megiecelee, HeeCeerHegjJeþe F. IeìkeÀ
cenlJee®es Deensle.
•nJeeceeve - ueeskeÀmebK³ ee efJelejCeeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ ee cenlJee®³ ee IeìkeÀebceO³ es nJeeceeve
ne IeìkeÀ KetHe®e cenlJee®ee Deens. p³ee efþkeÀeCeer Deefle GDeefle oceì Demes ÒeefleketÀue nJeeceeve Deens. Demes Yeeie ceeveJeer Jemleermeeþer ÒeefleketÀue Demeleele.
cnCetve lesLes ueeskeÀmebK³ee efJejU Demeles. Goe. DeueemkeÀe, ûeerveueb[, mewyesefj³ee, De@cesPee@ve veoer
Keesjs DeeefCe DeeefÖeÀkesÀleerue keÀebiees veoer KeesN³ee®ee Yeeie F. Yeeie ns ceeveJeer Jemleermeeþer ÒeeflekegÀue
Deensle.
•Yetj®evee - [eWiejeU DeeefCe HeJe&leer³ e ÒeosMeebceO³ es leerJe´ Gleej Demeleele DeeefCe Gb®e YetYeeie
Demeleele, ns ceeveJeer Jeml³eemeeþer ÒeefleketÀue Deensle. ³ee YeeieebceO³es ce=oe veeefHekeÀ Demeles. nJeeceeve
ÒeefleketÀue Demeles, lemes®e JeenletkeÀer®es peeUs efJekeÀefmele keÀjCes keÀefþCe Demeles cnCetve ueeskeÀmebK³ee
efJejU Demeles. Gllej YeejleeceO³es efnceeue³e HeJe&le ³esLes ueeskeÀmebK³ee efJejU Deens. ³ee Gueì
cewoeveer ÒeosMe ns Mesleer DeeefCe Goîeesieebmeeþer DevegketÀue Demeleele. JeenletkeÀer®es peeUs menpeHeCes
efJekeÀefmele nesles. Jeml³eebner menpeHeCes efvecee&Ce nesleele. cnCetve cewoeveer ÒeosMeeceO³es ceeesþîee ÒeceeCeele
Jeml³ee efvecee&Ce nesleele. iebies®es cewoeveer ÒeosdMe DeeefCe ye´cnHeg$ee veoer®es cewoeve, ®eerveceOeeruemunotes.in

Page 25

25
nes-nBie-nes veoer®es cewoeve FLes oeì ueeskeÀJemleer Deens. Hejbleg DeleerleerJe´ nJeeceevee®³ee meneje DeeefCe
mewyesefj³ee®³ee cewoeveeceO³es efJejU ueeskeÀmebK³ee Demeles.
•ce=oe - megefHekeÀ ce=oe DemeCeejer efþ keÀeCes Mesleermeeþ er KetHe®e DevegketÀue Demeleele DeeefCe ueeskeÀebvee
ceesþîee ÒeceeCeele DeekeÀefkeÀjCeeN³ee IeìkeÀebceO³es ce=os®eer megefHekeÀlee nener cenlJee®ee IeìkeÀ Deens.
•KeefvepemebHelleer - p³ ee efþ keÀeCeer KeefvepemebHelleer®es efJeHegue meeþ s Deensle DeMee efþ keÀeCeer
ueeskeÀmebK³ee peemle Dee{Ules. efJeefJeOe Keefvepeeb®³ee GHeueyOeslescegUs keÀejKeeveoejer / Òeef¬eÀ³ee
J³eJemee³eeb®eer efveefce&leer nesles. ueeskeÀmebK³ee efJelejCeeJej HeefjCeece keÀjCeeje KeeCekeÀece ne SkeÀ ÒecegKe
J³eJemee³e Deens. Jee³eJ³e ³egjesHe DeeefCe Gllej DecesefjkesÀ®ee F&Meev³e YeeieeceO³es efJeHegue
KeefvepemebHelleer®es meesþs Demeu³eeves nîee ÒeosMeeble GoîeesieOeboîee®ee efJekeÀeme ceesþîee ÒeceeCeele Peeuee
Deens. DeeefCe l³eecegUs lesLes jespeieejner KetHe peemle ÒeceeCeele ueeskeÀebvee GHeueyOe Peeuee.
•megiecelee - p³ ee efþ keÀeCeer JeenletkeÀer®³ ee mesJeemegefJeOee ®eebieu³ ee ÒeceeCeele efJekeÀefmele Demeleele
lesLes ueeskeÀmebK³ee peemle lej pesLes JeenletkeÀ meeOeves keÀceer Demeleele. lesLes ueeskeÀJemleer keÀceer
Demeles. Ieveoeì pebieuee®³ee ÒeosMeeceO³es menpeHeCes ÒeJesMe keÀjlee ³esle vemeu³eeves DeMee YeeieebceO³es
ueeskeÀmebK³ee efJejU efkebÀJee peJeUHeeme vemeles®e. lemes®e keÀener yesìs efkebÀJee Heþejer YeeieebceO³esner
JeenletkeÀ mesJeeb®eer keÀcelejlee Demeles, l³eecegUs lesLes ÒeJesMe keÀjCes KetHe®e DeJeIe[ Demeu³eeves lesLes
ceeveJeer Jemleer HeÀejMeer Dee{Ule veener. cegbyeF&, efouueer, keÀesuekeÀllee DeeefCe ®esvveF&meejKeer Menjs
ner JeenletkeÀer®³ee ¢<ìerves ®eebieueer pees[ueer iesueer Demeu³eeves lesLes ueeskeÀmebK³es®es keWÀêerkeÀjCe nesC³eeme
®eeuevee efceUeueer. ³eeGueì þeCes DeeefCe HeeueIej efpeunîeebleerue DeveskeÀ ieeJeebceO³es JeenlegkeÀer®eer
meeOeves ®eebieueer efJekeÀefmele vemeu³eeves pesLes efJeKegjuesu³ee Jeml³ee efometve ³esleele.
•HeeCeer HegjJeþe - HeeCeer ner ceeveJee®eer cetueYetle iejpe Deens, cnCetve HeeCeer pesLes ³ eesi³ e
ÒeceeCeele GHeueyOe Deens lesLes ceeveJeeves Jeml³ee kesÀu³ee. cnCet®e veo³eeb®³ee keÀeþeJej ceeveJeer Jeml³ee
ceesþîee ÒeceeCeele efvecee&Ce Peeu³ee. SKeeoîee efþkeÀeCee®eer ueeskeÀmebK³ee Ievelee ner Hepe&v³eevegmeej
þjles. Hepe&v³eceeve peme pemes keÀceer nesles. lemeleMeer ueeskeÀmebK³ee Ievelee keÀceer nesle peeles.
•DeeefLe&keÀ mebOeer - SKeeoîee ÒeosMeeleerue ueeskeÀmebK³ es®³ ee IevelesJej ÒeYeeJe Hee[CeeN³ ee DeeefLe&keÀ
IeìkeÀebceO³es jespeieej mebOeer ne cenlJee®ee IeìkeÀ Deens. Jee³eJ³e ³egjesHe, F&Meev³e DecesefjkeÀe, cegbyeF&-
HeggCes ÒeosMe DeeefCe ngieUer veoer Keesjs ner cenlJee®es DeewoîeesefiekeÀ ÒeosMe Demetve ³esLes Òeef¬eÀ³ee
Go³eesie, KeeCekeÀece, JeenletkeÀ, J³eeHeej yeebOekeÀece J³eJemee³e, efMe#eCe DeeefCe ÒeMeemeve F. #es$eele
jespeieej mebOeer efJeHegue ÒeceeCeele GHeueyOe Deensle.
DeeefLe&keÀ IeìkeÀ - DeeefLe&keÀ mebOeer, JeenletkeÀ-oUCeJeUCe meeOeveeb®eer megefJeOee, veeiejer keWÀêe®ee
efJekeÀeme F. IeìkeÀ ueeskeÀmebK³ee efJelejCeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ Deensle.munotes.in

Page 26

26
•veeiejer keWÀês - meO³ ee peieeleerue peJeUpeJeU 20 % ueeskeÀmebK³ ee ner veiejs DeeefCe
MenjebceO³es jenles. veeiejer keWÀêekeÀ[s peeC³ee®ee ueeskeÀeb®eer ceeveefmekeÀlee Jee{le®e Deens keÀejCe lesLes
efJeefJeOe #eW$eeceO³es jespeieeje®³ee efJeHegue mebOeer Demeleele DeeefCe cegueYetle mesJeemegefJeOeener ®eebieu³ee
ÒekeÀej®³ee Demeleele. peieeleerue v³et³ee@ke&À, ueb[ve, ìesefkeÀ³ees, cegbyeF&, keÀesuekeÀlee ³ee meejK³ee ÒecegKe
MenjebceO³es peemle ueeskeÀmebK³ee Dee{Ules.
•meeceeefpekeÀ IeìkeÀ - ueeskeÀmebK³ ee Jee{ Je efJelejCeeJej meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe KetHe®e
peemle Demelees. ueneve Je³eeleerue cegueeR®eer ueives efkebÀJee cegueiee®e pevceeuee ³eeJee ³eemeejK³ee
meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ ®eeefueefjleeR®eener Yeejleeleerue ueeskeÀmebK³ee Jee{erJej Je efJelejCeeJej HeefjCeece
neslees.
2.7 Yeejleeleerue ueeskeÀmebK³ee OeesjCe
Yeejlee®eer 11 ces 2000 uee 100 keÀesìer ueeskeÀmebK³ee Peeueer, peer peeieeflekeÀ
ueeskeÀmebK³es®³ee 16 % Demetve Yeejleeves peeieeflekeÀ #es$eHeÀUeHewkeÀer 2.4 % Y e t Y e e i e J ³ e e H e u e s u e e
Deens. pej ne®e keÀue Demee®e meg© jeefnuee lej 2045 Heb³e&le Yeejle ®eerveuee ceeies ìekesÀue,
DeeefCe peieeleerue meJee&le peemle ueeskeÀmebK³es®ee osMe yevesue. peeieeflekeÀ ueeskeÀmebK³ee ner nîee
MelekeÀele 2 Deype Heemetve 6 DeypeebHe³e&le cnCepes®e leer Heìerves Jee{ueer, lej Yeejlee®eer
ueeskeÀmebK³ee 238 oMeue#eeJe©ve (23 keÀesìer) SkeÀ Deype Peeueer. Yeejlee®eer meO³ee JeeefueeskeÀmebK³ee Jee{ ner 15.5 oMeue#e FlekeÀer Deens.
Yeejlee®es je<ì^er³e ueeskeÀmebK³ee OeesjCe 2000 ceO³es le³eej kesÀues p³eecegUs mejkeÀejuee Heg{®³ee
10 Jeefve³eespevee®eer meeOeves F. efJeGefodo<ìîes - je<ì^er³e ueeskeÀmebK³ee OeesjCee®eer Gefodo<ìîes KeeueerueÒeceeCes -
(1) DeYe&keÀ cel³e&lee oj npeejer 30 He³e&le DeeCeCes.
(2) efm$e³eeb®es yeeUbleHeCeeleerue cel³e&lee ÒeceeCe oj SkeÀ ueeKe efpeJeble DeYe&keÀeceeies 100
He³e&le Keeueer DeeCeCes.
(3) cegueebvee meJe& ÒekeÀej®³ee jesieÒeefleyebOekeÀ uemeer uemeerkeÀjCe ceesefncesDebleie&le osCes.
(4) kegÀìbgye efve³eespevee®eer meeOeves GHeueyOe keÀ©ve osCes, lemes®e peveveemebyebOeer DeeJeM³ekeÀ
ceeefnleer Je ceeie&oMe&ve keÀjCes.munotes.in

Page 27

27
(5) cegueeR®³ee efJeJeene®es Je³e 18 Hes#ee keÀceer vemeeJes lemes®e les 20 JeÒe³elve keÀjeJee.
(6) ieYe&OeejCe efve³eb$eeCeemeeþer ueeskeÀebvee menpe ceeefnleer GHeueyOe keÀjeJeer, mebmeie&pev³e
jesieebHeemetve ueeskeÀeb®³ee j#eCeemeeþer ³eesi³e leer ceeefnleer oîeeJeer.
(7) 80 % Òeme=leer nîee ÒeefMeef#ele [e@keÌìj, vemexme, mejkeÀejer oJeeKeeves, Keepeieer oJeeKeeves
F. ®³ee osKejsKeerKeeueer JneJes.
(8) 14 JeJe ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeeleerue ieUleer®es ÒeceeCe 20 % Heb³ e&le keÀceer keÀjCes.
(9) pevce, ce=l³eg Je efJeJeenemebyebOeer®³ee veeWoer mekeÌleerves kesÀueer peeJeer.
(10) ueeskeÀebveer íesìîee kegÀìgbyee®ee mJeerkeÀej keÀjeJee ³eemeeþer l³eebvee Òeeslmeenve osCes.
(11) peer m$eer 21 Jeefleuee efJeMes(12) Yeejleer³e DeewkeÀceer keÀjC³eemeeþer keÀjeJee.
(13) p³ee J³ekeÌleer oeefjêîejsMem$eef¬eÀ³ee kesÀueer Deens, DeMee J³ekeÌleeRvee JewoîekeÀer³e efJecee megefJeOee oîeeJeer.
Òe. 5 Yeejleeleerue ueeskeÀmebK³ee OeesjCe meebiee.
2.8 íesìîee kegÀìgbyee®³ee mJeerke=Àleermeeþer Òeeslmeeefnle Je ÒeJe=lle
keÀjC³eemeeþer GHee³e³eespevee
•ûeeceHeb®ee³eleer, efpeuneHeefjmevceeve osCes, lemes®e DeYe&keÀ cel³e&lee, pevceojele Ieì ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeeÜejs mee#ejlee Jee{JeCes
F. meeþerner yeef#emes osCes.
•ceefnuee Je yeeueefJekeÀeme Keel³eeÜejs yeeefuekeÀe mece=Ooer ³eespevee jeyeJetve cegueeR®eer keÀeUpeer IesCes,
l³eeb®³ee peieC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes meg© jenerue. kegÀìgyeeceO³es Heefnu³ee efkebÀJee ogmeN³ee JesUer
cegueer®ee pevce Peeu³eeme l³ee kegÀìgyeebuee 500 ©. osJetve ceole keÀjCes.munotes.in

Page 28

28
•ûeeceerCe efJekeÀemeeDebleie&le meg© DemeCeejer ceelee keÀu³eeCe ³eespevee meg© jenerue. pej 19 J³ee
JeHeefnu³ee efkebÀJee ogmeN³ee cegueebvee®e efceUsue. le%e Dee³ee efkebÀJee vemexme®³ee osKejsKeerKeeueer yeeUbleHeCes,
pevceveeWoCeer DeeefCe yeermeerpeer uemeer meJee&veer osCes F. keÀ[s ue#e efoues peeF&ue.
•kegÀìgbyekeÀu³eeCe Je Deejesi³e efJec³ee®ee mebyebOe ³eesi³e þsJetve lees ueeskeÀebvee oîeeJee. oesve cegueeveblej
pes ueeskeÀ kegÀìgbyeefve³eespeve Mem$eef¬eÀ³ee keÀjleerue, êeefjêîejsDeejesi³e efJecee ³eespeves®ee ueeYe IesT MekeÀleele.
•pes pees[Hes oeefjêîe jskesÀu³eeme, DeeF&®³ee 21 J³ee Jel³eebvee yeef#eme efceUsue.
•ûeeceerCe Jeml³ee Je MenjebceOeerue PeesHe[HeìdìîeebceO³es cegueeb®eer keÀeUpeer IesCeejer keWÀês meg©
keÀjlee ³esleerue. l³eecegUs eqm$e³ee Iejeletve yeensj veeskeÀN³ee keÀ©ve Jesleve keÀceeJeC³eeN³ee eqm$eb³ee
cnCetve l³eeb®es ÒeceeCe Jee{sue.
•megjef#ele ieYe&Heelee®³ee megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve osCes.
•ieeJeeleerue ueeskeÀebvee keÀceer J³eepeojeves keÀpe& osJetve De@cyeguevme mesJee osC³eeme Òeeslmeenve osCes.
•cegueeRkeÀefjlee leebef$ekeÀ DeuHekeÀeUerve keÀesmexme osJetve l³eeb®ee mJe³ebHetCe& keÀjCes.
•yeeueefJeJeen HetCe& yebo keÀjCes - 1976 ®ee keÀe³eoe
(2) efjkeÀec³ee peeiee Yeje.
(De) ............ ne Meyo ue@efìve `Hee@H³egueme' ³ee MeyoHeemetve le³eej Peeuee Deens.
(ye) pevceoj DeeefCe ............ ns ueeskeÀmebK³es®ee keÀue DeY³eemeCeejer oesve cenlJee®eer meeOeves
Deensle.
(keÀ) Yeejle ne .......... nîee osMeeveblej peieeleerue ogmeN³ee ¬eÀceebkeÀe®ee ueeskeÀmebK³es®ee osMe
Deens.
([) ³eg.ve.[er.Heer. ®³ee DenJeeueevegmeej DecesefjkesÀkeÀ[s nesCeeN³ee mebieCekeÀ le%eeb®³ee yeefn&iele
mLeueeblejecegUs Yeejlee®es ............ [e@ueme& Je

Page 29

29
(F) peemle peveveoj ne .......... ®eer DeHetCe& iejpeebcegUs Deens.
(3) yengHe³ee&³eer ÒeMve
(De) DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³escegUs ®eeuevee efceUsue.
(1) peemle yesjespeieejer
(2) Òel³eskeÀeuee jespeieej
(3) DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
(ye) efuebie ÒeceeCe cnCepes
(1) oj npeejer Heg©(2) oj oesve npeejer Heg©(3) oj MebYej Heg©(keÀ) meb³egkeÌle je<ì^eb®³ee Deboepeevegmeej peiee®eer ueeskeÀmebK³ee 7.9 Deype les 10.9 Deypeeb®³ee
ojc³eeve Je(1) 2051
(2) 2060
(3) 2050
(4) ueIegGllejer ÒeMve
(1) ueeskeÀmebK³es®³ee cenlJee®³ee mebkeÀuHevee keÀesCel³ee Deensle?
(2) ueeskeÀmebK³es®eer J³eeK³ee oîee.
(3) ueeskeÀmebK³ee efJemHeÀesì cnCepes keÀe³e?
(4) ueeskeÀmebK³ee Jee{er®eer keÀejCes keÀesCeleer Deensle?
(5) Yeejlee®es ueeskeÀmebK³ee OeesjCe keÀe³e Deens?munotes.in

Page 30

30
nîee Heeþe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeebme Keeueerue iees<ìer mecepeleele -
ueeskeÀmebK³ee cnCepes SKeeoîee efþkeÀeCeer jenle DemeCeejs ueeskeÀ. ueeskeÀmebK³ee Jee{ DeeefCe
vewmeefie&keÀ meeOevemebHelleer®eer GHeueyOevee ³eeb®ee Òel³e#e mebyebOe Demelees. l³ee®ee HeefjCeece cnCetve
Mesleer®ee efJekeÀeme Peeuesu³ee ÒeosMeebceO³es ueeskeÀmebK³ee ner peemle efkebÀJee Deeflepeemle Demeles. lemes®e
mebmke=Àleer pesJe{er pegveer lesJe{er ueeskeÀmebK³ee peemle Demeles. DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele DeeOegefvekeÀ
mebHeke&À mesJee Je megiecelescegUs peie peJeU Deeues Demetve peeieeflekeÀ Kes[s ner mebkeÀuHevee efvecee&Ce
Peeueer Deens, l³eecegUs Kes[îeeb®eer ueeskeÀmebK³eener Jee{ueer Deens. YeejleeceO³es pej ueeskeÀmebK³ee
Jee{er®ee oj Demee®e jeefnuee lej ueJekeÀj®e Yeejle ®eerveuee ceeies ìeketÀve peemle ueeskeÀmebK³es®ee
osMe nesF&ue. ueeskeÀmebK³es®eer Jee{ ner Yeejleeleerue SkeÀ ÒecegKe mecem³ee Deens. meO³ee®eer Yeejlee®eer
ueeskeÀmebK³ee ner 1.21 Deype Hes#ee peemle Deens. Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®ee Yeej ne GHeueyOe
vewmeefie&keÀ meeOevemebHelleerJej He[t ueeielees DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ojeJej neslees, lemes®e efMe#eCe,
mebHelleer, efveJeeme F. meejK³ee meeceeefpekeÀ mesJeebJejner neslees. ³ee IeìkeÀebJej®e Òeieleer þjle Demeles.
cnCetve DeeHeu³ee osMee®³ee DeLe&J³eJemLes®eer Jee{ ³eesi³e nesC³eemeeþer ueeskeÀmebK³ee Jee{erJej efve³eb$eCe
DemeCes iejpes®es Deens.
2.9 legce®eer Òeieleer leHeemee
(1) ®etkeÀ keÀer yejesyej
(De) ueeskeÀmebK³es®ee keÀue DeY³eemeC³eemeeþer pevceoj DeeefCe ce=l³egoj (cel³e&lee) ner oesve
ÒecegKe mebK³eeMeem$eer³e meeOeves Deensle.
(ye) pevceoj cnCepes SKeeoîee efJeefMe<ì Jecegueeb®eer mebK³ee nes³e.
(keÀ) peveveoj cnCepes SKeeoîee m$eerves efle®³ee mebHetCe& peerJeveeceO³es efkeÀleer cegueebvee pevce osT
MekeÀles l³ee®eer mejemejer mebK³ee nes³e.
([) Deeblejje<ì^er³e mLeueebleje®es keÀ[keÀ efve³ece DeeefCe ueeskeÀmebK³ee Òel³e#e SkeÀceskeÀebvee HetjkeÀ
Demeleele.
(F) cegueeR®³ee ueJekeÀj ueiveeuee ®eeuevee oîee.munotes.in

Page 31

31
2.10 mJe³ebDeO³e³eve ÒeMveeb®eer Gllejs
(1) (De) - yejesyej
(ye) - yejesyej
(keÀ) - yejesyej
([) - ®etkeÀ, efJe(F) - ®etkeÀ, GefMeje ueiveeuee ®eeuevee
(2) (De) - ueeskeÀmebK³ee
(ye) - ce=l³egoj (cel³e&lee)
(keÀ) - ®eerve
([) - oesve Deype
(3) (De) - (1)
(ye) - (2)
(keÀ) - (3)
2.11 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
(1) ueeskeÀmebK³ee - SKeeoîee efþkeÀeCeer jenCeejs meJe& ueeskeÀ
(2) cel³e&lee - SKeeoîee efþkeÀeCeer ce=l³et HeeJeCeejs ueeskeÀ
(3) efJelejCe - SKeeoîee efþkeÀeCeer DemeCeejer ueeskeÀmebK³ee
(4) DeYe&keÀ cel³e&lee oj - SKeeoîee osMeeleerue ojJeoj npeejer ce=l³eg ÒeceeCe
(5) pevceoj - ojJe

Page 32

32
2.12 meeO³e / keÀeceefiejer -
(1) Yeejlee®³ee vekeÀeMeeceO³es keÀesCel³eener leerve jep³eebceOeerue ueeskeÀmebK³ee efJelejCe
mlebYeeuesKee®³ee mene³³eeves oeKeJee.
(2) íesìîee kegÀìgbyee®³ee mJeerke=Àleermeeþer Òeeslmeenve osCeejs Je ÒeJe=lle keÀjCeejs efJe®eej
lekeÌl³eeceO³es oeKeJee.
♦♦♦♦♦
munotes.in

Page 33

33
mLeueeblej
IeìkeÀ j®evee
nîee Heeþe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeu³eeuee Keeueerue yeeyeer mecepet MekeÀleele -
3.1 Gefood<ìîes
3.2 ÒemleeJevee
3.3 efJe3.4 mLeueeblej - J³eeK³ee mebkeÀuHevee
3.5 mLeueebleje®es ÒekeÀej
3.6 mLeueebleje®ee SsefleneefmekeÀ Dee{eJee
3.7 Deeblejje<ì^er³e mLeueebleje®ee meO³ee®ee keÀue
3.8 mLeueebleje®eer keÀejCes - {keÀue Je Dees{ IeìkeÀ
3.9 mLeueebleje®es HeefjCeece
3.10 legce®eer Òeieleer leHeemee
3.11 mJe³ebDeO³e³eve ÒeMveeb®eer Gllejs
3.12 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
3.13 keÀeceefiejer
3.14 meboYe& Heg{erue DeY³eemeemeeþer
3.1 Gefodo<ìîes
³ee Heeþe®³ee MesJeìer legcner ns mecepet MekeÀeue -
•mLeueebleje®eer J³eeK³ee DeeefCe l³ee®es ef$emlejer³e HeefjCeece
•mLeueeblej DeeefCe owefvekeÀ neue®eeue, ®e¬eÀer³e neue®eeue, nbieeceer neue®eeue ³eeceOeerue HeÀjkeÀ.
•mLeueebleje®es efJeefJeOe ÒekeÀej3
munotes.in

Page 34

34
•Deeieceve DeeefCe efveie&ceve-mLeueeblejeleerue HeÀjkeÀe®ee DeY³eeme,
•mLeueebleje®es keÀceer DeblejeJejerue DeeefCe otj DeblejeJejerue mLeueeblej meejKes ÒekeÀej,
•jepekeÀer³e efJeYeeie efkebÀJee osMeebJej DeeOeeefjle mLeueebleje®es ÒekeÀej,
•Debleie&le DeeefCe Deeblejje<ì^er³e mLeueeblejeceOeerue HeÀjkeÀ,
•mLeueebleje®ee SsefleneefmekeÀ Dee{eJee,
•{keÀue DeeefCe Dees{ IeìkeÀ,
•mLeueebleje®es efJeefJeOe HeefjCeece mecepetve IesCes.
3.2 ÒemleeJevee
DeeOeer®³ee HeeþebceO³es legcner ceeveJeer Yetieesuee®eer J³eeK³ee mJe©He DeeefCe J³eeHleer DeY³eemeueerle
lemes®e ueeskeÀmebK³ee, ueeskeÀmebK³es®eer Jee{, efJelejCe DeeefCe IeìkeÀ F. ®ee DeY³eemener kesÀuee. nîee
HeeþeceO³es legcner mLeueebleje®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenele. efJeMesneue®eeue, ®e¬eÀer³e neue®eeue DeeefCe nbieeceer neue®eeue ³eebleerue HeÀjkeÀ DeY³eemeC³eeJej Yej osC³eele
Deeuee Deens. l³ee®eyejesyej keÀceer DeblejeJejerue mLeueblej Je otj DeblejeJejerue mLeueeblejs Debleie&le
DeeefCe Deeblejje<ì^er³e mLeueeblejs ³eeb®eerner ceeefnleer nesles. Heeþe®³ee MesJe쮳ee Yeeieele mLeueebleje®ee
SsefleneefmekeÀ Dee{eJee DeeefCe Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue meO³ee®ee keÀue meebefieleuee Deens. l³eecegUs
DeeHeu³eeuee mLeueebleje®es HeefjCeece DeY³eemeC³eeme ceole®e nesF&ue.
3.3 efJeSkeÀe efþkeÀeCeentve peieeleerue ogmeN³ee efþkeÀeCeer keÀe³ecemJe©Heer efkebÀJee leelHegjlee efveJeeme
keÀjC³ee®³ee GodosMeeves kesÀuesueer ueeskeÀeb®eer neue®eeue cnCepes ceeveJeer mLeueeblej, cel³e&lee Je
peveveÒeceeCes®e mLeueebleje®ee SKeeoîee efþkeÀeCe®³ee ueeskeÀmebK³ee yeouee®³ee YeewieesefuekeÀ
efJeMuesIeìkeÀ keÀejCeerYetle Demeleele. Deeblejje<ì^er³e mLeueeblej ner SkeÀ peeieeflekeÀ Ieìvee Demetve efle®eer
J³eeHleer, iegbleeiegble DeeefCe ÒeYeeJe Jee{le®e Deens. mLeueeblejecegUs Deeblejje<ì^er³e mlejeJej neue®eeueerle
Jee{ nesles lemes®e mLeueebleje®³ee j®evesle iegbleeiegle efvecee&Ce nesles, DeeefCe mLeueebleje®ee HeefjCeece ne
osMeebJej, mLeueebleefjleeJej, kegÀìgbyes DeeefCe meceepeeJejner neslees.munotes.in

Page 35

35
3.4 mLeueeblej - J³eeK³ee DeeefCe mebkeÀuHevee
mLeueeblej cnCepes ueeskeÀebveer SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer kesÀuesueer neue®eeue nes³e.
efþ keÀeCe efþ keÀeCe
De ye
Deeke=Àleer 3.1 mLeueeblej
ef$eJeelee& ³eeb®³ee celes, peveveoj, cele&leeojemeejKes®e mLeueeblej megOoe SKeeoîee efþkeÀeCe®³ee
ueeskeÀmebK³ee yeoueeceO³es cenlJee®es Deens.
peveve ueeskeÀmebK³ ee yeouee®es cel³ e&lee
YeewieesefuekeÀ efJeMuesmLeueeblej
ueeskeÀmebK³ ee yeouee®es efJeefJeOe IeìkeÀ
`yeesieer ³eeb®³ee celes, mLeueeblej ner DeMeer ef¬eÀ³ee Deens p³eeÜejs meebmke=ÀeflekeÀ Òemeej DeeefCe
meeceeefpekeÀ SkeÀlee efvecee&Ce nesC³eeme ceole nesles l³eecegUs ueeskeÀmebK³ee efJelejCe ns DeefOekeÀ DeLe&HetCe& nesles.
mLeueebleje®ee $eermlejer³e HeefjCeece neslees -
(1) mLeueeblej p³ee Yeeieeletve nesles l³ee Yeeieele
(2) pesLes mLeueeblej nesles les efþkeÀeCe
(3) mLeueeblej keÀjCeeN³ee ueeskeÀebJej
mLeueeblej mLeueebleefjle mLeueeleefjle
nesCeejs efþkeÀeCe ³esCeejs efþkeÀeCe
Deeke=Àleer 3.2
mLeueeblej pesLetve nesles DeeefCe pesLes nesles les efþkeÀeCe DeeefCe mLeueebleefjle ueeskeÀ `ieeefve&³ej'
DeeefCe ³eeb®³eeceles, ueeskeÀ p³ee Yeeieeletve mLeueeblej keÀjleele DeeefCe pesLes mLeueeblej keÀjleele les
Yeeie keÀOeer®e meceeve jenele veenerle. `ueer' ³eeb®³ee celeevegmeej mLeueeblej ns keÀe³ecemJe©Heer efkebÀJee
leelHegjl³ee mJe©Hee®es efveJeemeer #es$e yeoueCes veJns lej l³eeceO³es Debleje®eerner ce³ee&oe vemeles.munotes.in

Page 36

36
mLeueeblej ®e¬eÀer³e neue®eeue, owvebefobve neue®eeue DeeefCe nbieeceer mLeueeblejeHes#ee JesieUs Deens.
•®e¬eÀer³e neue®eeue - (Circulation) - e f J e e f J e O e k e À e j C e e b c e g U s u e e s k e À S k e À e e f þ k e À e C e e n t v e
ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeleele Je Hejle ³esleele. ner neue®eeue keÀe³ecemJe©Heer vemetve Lees[îee
keÀeUeHegjleer Demeles.
•owefvekeÀ neue®eeue ( Commuting) - jenl³ee / efveJeemeer efþkeÀeCeentve keÀecee®³ee efþkeÀeCeer
Je Hejle IejekeÀ[s ³eeÒekeÀejs J³eeeqkeÌlebveer ojjespe kesÀuesueer neue®eeue efkebÀJee oj DeeþJe[îeeuee
kesÀuesueer neue®eeue.
•nbieeceer efkebÀJee þjeefJekeÀ keÀeUemeeþer kesÀuesueer neue®eeue ( Transhumance) ceWo³ eevee IesTve
[eWiejeJej efkebÀJee [eWiejeJe©ve Keeueer peeC³ee®eer þjeefJekeÀ keÀeUeleerue ueeskeÀeb®eer neue®eeue.
ueeskeÀmebK³ee Yetieesuele%eeb®³ee celes, mLeueeblej cnCepes vesnceer®³ee efveJeemeer efþkeÀeCeentve ogmeN³ee
efþkeÀeCeer ueeskeÀeb®eer nesCeejer neue®eeue nes³e. mLeueeblejele (18 les 60 Je³eesieìeleue ceOeerue)
ueeskeÀeb®es ueneve cegues efkebÀJee Je=Oo ueeskeÀebHes#ee peemle ÒeceeCeele mLeueeblej nesles.
mLeueeblej ns m$eer-Heg©Heg©ÒeceeCe Demesue. Goe. YeejleeceO³es ueiveeveblej cegueeRvee DeeHeues efveJeeme efþkeÀeCe mees[tve veJeN³ee®³ee
Iejer peeJes ueeieles. legj ogmeN³ee yeepetuee, ûeeceerCe veeiejer mLeueeleje®³ee yeeyeleerue Demes efomeles.
keÀer, eqm$e³eebHes#ee Heg©ûeeceerCe Yeeieeletve MenjebkeÀ[s peeCeeN³ee cegueeR®es ÒeceeCe peemle Demeles.
Òe. 1 mLeueebleje®eer J³eeK³ee oîee.
3.5 mLeueeblej ÒekeÀej
mLeueebleje®³ee ceeO³eceeletve ueeskeÀeb®eer nesCeejer neue®eeue oesve ÒekeÀej®eer Demeles.
•efveie&ceve efkebÀJee ogmeN³ee osMeele peeCes.
•Deeieceve efkebÀJee ogmeN³ee osMeeletve ³esCes.
efveie&ceve mLeueeblej cnCepes SKeeoîee osMeeletve ogmeN³ee osMeeble nesCeejs mLeueeblej Goe.
Yeejleeletve ³eg. kesÀ. keÀ[s nesCeejs mLeueeblej Deeieceve mLeueeblej, cnCepes ogmeN³ee osMeebletve
DeeHeu³ee osMeele nesCeejs mLeueeblej. Goe. yeebieueeosMeeletve Yeejleele nesCeejs mLeueeblej efveie&ceve
mLeueeblejecegUs osMee®eer ueeskeÀmebK³ee keÀceer nesles lej Deeieceve mLeueeblejecegUs Jee{les.munotes.in

Page 37

37
osMeele ³ esCeejs mLeueebleefjle
mJeosMe HejosMe
HejosMeer peeCeejs mLeueebleefjle
mLeueebleje®es JeieeakeÀjCe -
mLeueebleje®es JeieeakeÀjCe ns (De) Deblej (ye) jepekeÀer³e IeìkeÀ efkebÀJee osMe (keÀ) keÀejCe
³eeJe©ve keÀjlee ³esles.
(De) mLeueebleje®es ÒeJeemee®³ee Deblejevegmeej ÒekeÀej -
(1) keÀceer DeblejeJejerue mLeueeblej efkebÀJee mLeeefvekeÀ mLeueeblej -
(2) oerIe& DeblejeJejerue mLeueeblej efkebÀJee Deeblejje<ì^er³e mLeueeblej
Gllej ÒeosMe, kesÀjU DeeefCe oef#eCe keÀeskeÀCeeletve cegbyeF&keÀ[s ueeskeÀebveer kesÀuesu³ee mLeueeblejeme
ÒeeosefMekeÀ mLeueeblej cnCeleele. lej Yeejleeleerue ueeskeÀebveer DecesefjkeÀe, ke@Àve[e DeeefCe ³eg.kesÀ.
meejK³ee osMeeble kesÀuesues mLeueeblej cnCepes Deeblejje<ì^er³e mLeueeblej nes³e 19 J³ee MelekeÀebceO³es
³egjesHeceOetve veJ³eeves MeesOeuesu³ee osMeebkeÀ[s Goe. DecesefjkeÀe, ke@Àve[e, Dee@mì^sefue³ee F. osMeebkeÀ[s
ceesþîee ÒeceeCeele Deeblejje<ì^er³e mLeueeblej kesÀues DeeefCe l³ee®e ÒeceeCes DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³es®³ee
osMeebkeÀ[tve keÀceer ueeskeÀmebK³es®³ee osMeebkeÀ[s Yeeb[Jeue DeeefCe ueeskeÀeb®es mLeueeblej Peeues. nîee
MelekeÀeceO³es Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJejerue Peeuesues mLeueeblej ns DeveskeÀ osMeebceO³es ueeskeÀmebK³ee
Jee{erme cenlJee®es keÀejCe þjues.
keÀceer Deblej oerIe& Deblej
mLeueeblej mLeueeblej
mLeeefvekeÀ cetU ÒeeosefMekeÀ efkebÀJee
peeieeflekeÀ
Deeke=Àleer 3.5keÀceer Je oerIe& DeblejeJejerue mLeueeblej
keÀceer DeblejeJejerue efkebÀJee mLeeefvekeÀ mLeueeblej menpeHeCes keÀjlee ³esles DeeefCe les keÀceer Keef®e&keÀ
Demeles. Demes mLeueeblej ns peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue mLeueeblejeHes#ee peemle ÒeceeCeele nesles.
mLeeefvekeÀ mLeueebleje®ee l³ee ÒeosMeeJej nesCeeje ÒeYeeJe keÀceer Demelees. ogmeN³ee yeepetves Heeefnu³eeme
Deeblejje<ì^er³e mLeueeblej efkebÀJee oerIe&keÀeueerve mLeueeblejs ner peemle Keef®e&keÀ, DeJeIe[ Demeleele.munotes.in

Page 38

38
mLeueeblej keÀ©ve peeCeeN³ee osMeebceOeerue keÀ[keÀ efve³ece efkebÀJee efJeefJeOe yebOeveebcegUs mLeueebleefjle
ueeskeÀebvee keÀefþCe peeles.
keÀenerJesUe Deeblejje<ì^er³e mLeueeblejs ner íesìîee Debleje®eer Demeleele. Goe. yeebieueeosMeeletve
Yeejleele nesCeejs mLeueeblej lej ogmeN³ee yeepetuee Debleie&le mLeueeblej otj Debleje®es Demet MekeÀles.
Goe. keÀeMceerjceOetve kesÀjUuee nesCeejs mLeueeblej.
keÀceer Debleje®es mLeueeblej DeeefCe oerIe& Debleje®es mLeueebleje ceOeerue HeÀjkeÀ meebiee.
(ye) jepekeÀer³e efJeYeeie efkebÀJee osMeebJej DeeOeeefjle mLeueebleje®es ÒekeÀej mLeueeblej ns SkeÀe
jepekeÀer³e efJeYeeieeletve efkebÀJee osMeeleu³ee SkeÀe Yeeieeletve ogmeN³ee jepekeÀer³e efJeYeeieele efkebÀJee Yeeieele
nesles leWJne l³eeuee Debleie&le / osMeebleie&le mLeueeblej cnCeleele. SkeÀe jepekeÀer³e osMeeletve ogmeN³ee
osMeele nesCeejs mLeueeblej ns Deeblejje<ì^er³e mLeueeblej Demeles. meJe& otj DeblejeJejerue efkebÀJee
peeieeflekeÀ mLeueeblejs ner Deeblejje<ì^er³e mLeueeblejs Demeleele.
Debleie&le DeeefCe yeefn&iele mLeueeblej
Menj Menj
Debleie&le peeieeflekeÀ
Debleie&le Deeblejje<ì^er³ e
mLeueeblej mLeueeblej
Deeke=Àleer 3.6 Debleie&le Je Deeblejje<ì^er³e mLeueeblej
Debleie&le mLeueeblejeJej Deeblejje<ì^er³e mLeueeblejeHes#ee keÀceer yebOeves Demeleele DeeefCe Debleie&le
mLeueeblejs ner Deeblejje<ì^er³e mLeueeblejeHes#ee peemle JesUe nesleele. efkebÀimeues [sJnerme ³eeb®³ee celes,
Debleie&le mLeueeblej ns Deeblejje<ì^er³e mLeueeblejeHes#ee peemle cenlJee®es Demeles. keÀenerJesUe Debleie&le
mLeueebleje®es Deblej ns Deeblejje<ì^er³e cegbyeF&le DeeefCe vesHeeUceOeerue keÀeþceeb[t ³esLes nesCeejs
mLeueeblej.
Debleie&le mLeueebleje®es ®eej GHeÒekeÀej KeeueerueÒeceeCes Deensle.
(1) ieeJeebkeÀ[tve MenjebkeÀ[s nesCeejs mLeueeblej
(2) SkeÀe ieeJeeletve ogmeN³ee ieeJeele nesCeejs mLeueeblej
(3) Menjer-Menjer mLeueeblejmunotes.in

Page 39

39
(4) Menjeletve - ieeJeebkeÀ[s nesCeejs mLeueeblej
Menj Menj
Debleie&le
mLeueebleje®es ÒekeÀej
ieeJe ieeJe
Deeke=Àleer 3.7 Debleie&le mLeueebleje®es ÒekeÀej
(1) ûeeceerCe - Menjer mLeueeblej - ûeeceerCe Yeeieeletve MenjebkeÀ[s efkebÀJee veiejebkeÀ[s nesCeejer
mLeueeblejs cenlJee®eer Demeleele. efJeMesYeejleeleerue meJe& ÒecegKe ceneveiejebceO³es Goe. keÀesuekeÀllee, ®esvveF&, cegbyeF& iesu³ee keÀener oMekeÀebceO³es
ûeeceerCe Yeeieeletve MenjebkeÀ[s Peeuesu³ee mLeueeblejecegUs ueeskeÀmebK³ee KetHe®e Jee{u³ee®es efometve ³esles.
Òee®ee³e& [e@. nsceble Hes[CeskeÀj ³eebveer kesÀuesu³ee mebMeesOeve ÒekeÀuHeeJe©ve Demes efometve ³esles keÀer,
oef#eCe keÀeskeÀCeeleu³ee ûeeceerCe YeeieebkeÀ[tve cegbyeF&keÀ[s mLeueebleje®es ÒeceeCe peemle Deens. ceeueJeCe
leeuegke̳eeleerue osJeyeeie ieeJeeletve 8.2ö ueeskeÀ lej kegÀ[eU leeuegke̳eeleerue kegÀHeJe[s ieeJeeletve 95…
ueeskeÀ cegbyeF&keÀ[s mLeueebleefjle Peeues Deensle. cegbyeF& ner Yeejlee®eer DeeefLe&keÀ jepeOeeveer Demetve lesLes
DeveskeÀ Go³eesieOebos DeeefCe jespeieeje®³ee efJeHegue mebOeer Deensle. l³eecegUs oef#eCe keÀeskeÀCeeletve
ceeieemeuesu³ee YeeieeceOetve cegbyeF&keÀ[s mLeueebleje®es ÒeceeCe peemle Deens. lemes®e les DeekeÀDeens.
(2) ûeeceerCe - ûeeceerCe mLeueeblej - cnCepes®e SkeÀe ieeJeeletve ogmeN³ ee ieeJeekeÀ[s nesCeejs
mLeueeblej ner mLeueeblejs DeeefLe&keÀ efkebÀJee meeceeefpekeÀ keÀejCeebcegUs nesleele. efJeMesefkebÀJee ceeieemeuesu³ee Kes[îeebkeÀ[tve leguevesves peemle efJekeÀefmele ieeJeebkeÀ[s ueeskeÀ mLeueeblej keÀjleele.
veeskeÀjer efkebÀJee jespeieeje®³ee DeHes#esves ner mLeueeblejs nesleele. ueiveemeejK³ee meeceeefpekeÀ IeìkeÀecegUs
SkeÀe ieeJeeletve ogmeN³ee ieeJeele mLebueelejs nesleele.
(3) Menjer-Menjer mLeueeblejs - SkeÀe MenjekeÀ[tve ogmeN³ ee MenjebkeÀ[s nesCeejer mLeueeblejs
ner nîee ÒekeÀej®eer Demeleele. kegÀMeue keÀeceieej DeeefCe efMeef#ele ueeskeÀ SkeÀe Menjeletve ogmeN³ee
Menjele mLeueeblej keÀjleele. l³eeceeies ®eebieu³ee veeskeÀjer/jespeieejeb®³ee MeesOeele mLeueeblej keÀjleele.
mejkeÀejer efkebÀJee Keepeieer veeskeÀjoej SkeÀe Menjebletve ogmejerkeÀ[s yeoueercegUs peeleele.munotes.in

Page 40

40
(4) MenjebkeÀ[tve ûeeceerCe Jeml³eebkeÀ[s/ieeJeebkeÀ[s nesCeejs mLeueeblej -
meJe&meeOeejCeHeCes efveJe=lleer veblej ueeskeÀ Meeble DeeefCe ÒeotJeeleeJejCe ûeeceerCe Jeml³eebceO³es Demeu³eeves les Menjer YeeieebkeÀ[tve ûeeceerCe /Jeml³eebkeÀ[s mLeueeblej
keÀjleele. keÀener JesUe ûeeceerCe Yeeieele DemeCeeN³ee veeskeÀjer®³ee mebOeercegUs efJekeÀeme DeefOekeÀejer,
meeceeefpekeÀ keÀe³e&keÀlex, [e@keÌìme&, HeefM®eeefjkeÀe/veme&, efMe#ekeÀ F. MenjebkeÀ[tve ûeeceerCe YeeieebkeÀ[s
DeekeÀef4. Debleie&le DeeefCe Deebleje<ì^er³e mLeueeblejeleerue HeÀjkeÀ meebiee.
(keÀ) mLeueebleje®³ee keÀejCeeJe©ve mLeueebleje®es ÒekeÀej -
(1) YeewieesefuekeÀ keÀejCeebcegUs nesCeejs mLeueeblej - ner mLeueeblejs vewmeefie&keÀ DeeHelleercegUs
Goe. pJeeueecegKeer, YetkebÀHe, Hetj DeeefCe og(2) DeeefLe&keÀ keÀejCeebcegUs nesCeejs mLeueeblej - pesJne SKeeoîee efþkeÀeCeer jespeieeje®³ee
mebOeer peemle GHeueyOe Demeleele DeMee YeeieebkeÀ[s ueeskeÀ mLeueeblejs keÀjleele. Goe. kesÀjUceOetve
cegbyeF&keÀ[s efkebÀJee meewoer Dejsefye³eekeÀ[s nesCeejer mLeueeblejs ner ³ee ÒekeÀej®eer Demeleele.
(3) Mew#eefCekeÀ keÀejCeebmeeþer nesCeejer mLeueeblejs - yejs®emes efJeo³ eeLeea DecesefjkeÀe,
ke@Àve[e, ³eg. kesÀ. F. osMeebceO³es G®®e efMe#eCeemeeþer mLeueeblej keÀjleele. DeeefCe efMe#eCe HetCe&
Peeu³eeJej lesLes®e mLeeef³ekeÀ nesleele. DeMee ÒekeÀej®³ee G®®e efMeef#ele ueeskeÀeb®es SkeÀe osMeeletve
ogmeN³ee osMeele keÀe³ece mJe©Heer JeemleJ³e keÀjC³eemeeþer kesÀuesu³ee mLeueeblejeuee yegefOo-Jenve
(Brain drain) c n C e l e e l e .
(4) meeceeefpekeÀ keÀejCeebcegUs nesCeejs mLeueeblej - YeeYesoYeeJeebcegUs DeMee ueeskeÀebvee SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer mLeueeblej keÀjeJes ueeieles. lemes®e
efJeJeen nener SkeÀ cenlJee®ee meeceeefpekeÀ IeìkeÀ Deens keÀer p³eecegUs meeceeefpekeÀ mLeueeblejs ceesþîee
ÒeceeCeele nesleele.
(5) jepekeÀer³e keÀejCeebcegUs/mekeÌleercegUs nesCeejs mLeueeblej - ÒeMeemeveeleerue yeoue efkebÀJee
osMee®³ee HeÀeUCeercegUs jepekeÀer³e mLeueeblejs nesleele. yeN³ee®eMee p³et ueeskeÀebveer pece&veerleerue veePeer
jepeJeìercegUs pece&veerletve Flej osMeebkeÀ[s ogmeN³ee cene³egOoeHetJeea mLeueeblejs kesÀueer. 1947 meeue®³ee
Yeejlee®³ee HeÀeUCeercegUs ceesþîee ÒeceeCeele efnbot DeeefCe cegeqmuece ueeskeÀebveer Yeejle Je HeeefkeÀmleeveele
mLeueeblejs kesÀueer.munotes.in

Page 41

41
3.6 mLeueeblej - SseflemeeefnkeÀ Dee{eJee
SkeÀe Yeeieeletve ÒeosMeeletve ogmeN³ee ÒeosMeele mLeueeblejeuee ®eeuevee osC³eemeeþer JeenletkeÀerves
cenlJee®eer YetefcekeÀe yeepeJeueer JeenletkeÀ meeOeveeceOeerue efJekeÀemeyejesyej®e mLeueebleje®es ÒeceeCe DeeefCe
Deblejelener Jee{ Peeueer.
HetJeea®³ee keÀeUele ueeskeÀebveer ueneve ieìebceO³es peJeU®³ee Yeeieele mLeueeblejs kesÀueer. ner
mLeueeblejs SkeÀlej veJeerve Yetceer®³ee MeesOeemeeþer efkebÀJee mLeeefvekeÀebkeÀ[tve nesCeeN³ee $eemeeuee kebÀìeUtve
mekeÌleerves Peeueer. DeveskeÀ ueeskeÀebveer GllejskeÀ[tve Deeives³e DeeefMe³eeceO³es ÒeJesMe kesÀuee lej ceO³e
DeeefMe³eeleerue HeMegHeeueve keÀjCeeN³ee ueeskeÀebveer ®eebieu³ee peefceveer®³ee MeesOeele HetJe& ³egjesHeceO³es
mLeueeblej kesÀues. DeMee ÒekeÀejs Peeuesueer mLeueeblejs ner ³egjesefHe³eve ueeskeÀ DeeefÖeÀkesÀceO³es ³esF& He³e&le
megª nesleer. HetJeea®eer meJe& mLeueeblejs ner peefceveerJe©ve Peeueer keÀejCe l³ee keÀeUele meeiejer ÒeJeeme
DeefleMe³e keÀefþCe Je OeeskeÀeoe³ekeÀ neslee. meeiejer ceeiee&ves keÀener peJeU®³ee DeblejeJej mLeueeblejs
Peeueer Goe. He@meerefHeÀkeÀ cenemeeiejeleerue keÀener yesìs DeeefCe efnboer cenemeeiejeceOeerue yesìebJej
mLeueeblejs Peeueer. Dejyeer ueeskeÀ DeeefCe Yeejleer³e ueeskeÀebveer Deeives³e DeeefMe³eele mLeueeblejs kesÀueer.
DevegkegÀue Òeeke=ÀeflekeÀ j®evescegUs ³egjesHeceO³es mLeueeblejs ceesþîee ÒeceeCeele Peeueer. ³eeleerue yejer®eMeer
mLeueeblejs peefceveerJe©ve Peeueer. ³ee®e keÀeUele YetceO³e mecegêefkeÀveejer DeeefCe HeefM®ece ³egjesHeceOeerue
DeveskeÀ YeeieebceO³es mecegêer®ee®es DeeefCe J³eeHeejer iesues.
meesUeJ³ee DeeefCe melejeJ³ee MelekeÀele DecesefjkesÀleerue DeveskeÀ ÒeosMe MeesOeues iesues. l³eekeÀeUele
³egjesHeceO³es Mesleer ne ÒecegKe J³eJemee³e neslee. DeeefCe ³egjesHeceO³es ueeskeÀmebK³ee DeefleefjkeÌle nesleer.
HeÀej®e JeeF&ì nesleer. ueeskeÀ veJeerve ÒeosMeele peeC³eemeeþer F®ítkeÀ nesles. 16 J³ee MelekeÀeceO³es
mHesveceOetve 3 oMeue#e ueeskeÀebveer DecesefjkesÀceO³es mLeueeblej kesÀues. Dee@mì^sefue³ee, DeeefÖeÀkeÀe,
DeeefMe³ee DeeefCe DecesefjkesÀkeÀ[s Deboepes 100 oMeue#e ³egjesHeer³eve ueeskeÀebveer mLeueeblejs kesÀueer.
meesUeJ³ee MelekeÀeceO³es mHe@efveMe DeeefCe Heesleg&ieerpeebveer ceesþîee ÒeceeCeele mLeueeblejs keÀener lej
19 J³ee DeeefCe 20 J³ee MelekeÀe®³ee megjJeeleeruee efye´ìerMe, ÖeWÀ®e DeeefCe pece&ve ueeskeÀebveer mLeueeblejs
kesÀueer. l³eeveblej mHe@efveMe, Fìeefue³eve DeeefCe HetJe& ³egjesefHe³eve ueeskeÀebveer pemes nbiesjer³eve, jeefMe³eve
DeeefCe HeesueerMe (Heesueb[ceefOeue) ueeskeÀebveer mLeueeblejs kesÀueer. penepe JeenletkeÀ DeeefCe
jsuJesJeenletkeÀer®³ee efJekeÀemeecegUs mLeueebleje®eer Òeef¬eÀ³ee Jesieeves Peeueer.
HetJe& DeeefMe³eeceO³es ®eerveer DeeefCe peHeeveer ueeskeÀebveer Deeives³e DeeefMe³eeceO³es, nJeeF& yesìs DeeefCe
oef#eCe DecesefjkesÀkeÀ[s mLeueeblejs kesÀueer. Yeejleer³e ueeskeÀ cee@jerMeme, Jesmì Fb[erpe, efHeÀpeer meejK³ee
osMeebkeÀ[s Tmee®³ee ceUîeebceO³es keÀece keÀjC³eemeeþer mLeueeblejs kesÀueer l³eebveer J³eeHeejer cnCetvener
HetJe& DeeefÖeÀkesÀceO³es mLeueeblej kesÀues.munotes.in

Page 42

42
peiee®³ee efJeefJeOe Yeeieele ³egjesefHe³eve Jemeenleer efJekeÀmeerle Peeu³ee. l³eebveer ceUîee®eer Mesleer ³ee
YeeieebceO³es efvecee&Ce kesÀueer. ceUîee®³ee Mesleermeeþer ueeieCeejer cepegjeb®eer iejpe YeeieJeC³eemeeþer
iegueeceeb®ee J³eeHeej meg© Peeuee. ³egjesHeer³eve J³eeHeeN³eebveer DeveskeÀ DeeefÖeÀkeÀer ueeskeÀebvee iegueece cnCetve
Gllej DeeefCe oef#eCe DecesefjkesÀle vesues.
DeMee ÒekeÀej®es mekeÌleer®es mLeueeblej ns 19 J³ee MelekeÀe®³ee MesJeìHe³eb&le meg© nesles. 19 J³ee
MelekeÀeceO³es ³egjesefHe³eve DeeefCe efye´ìerMe JemeenleJeeoîeebveer DeeefMe³eeleerue oeì ueeskeÀmebK³es®³ee osMeeb®es
MeesceuesefMe³ee, cee@jerMeme meejK³ee osMeebleerue ceUîeebceO³es cepetj HegjJeþe kesÀuee.
Deeblejje<ì^er³e mLeueeblej
peiee®ee vekeÀeMee -mLeueeblej
(De) G. Je o. DecesefjkesÀkeÀ[s DeeefÖeÀkeÀve ueeskeÀeb®es mLeueeblej
(ye) Yeejleer³eeb®es o. DeeefÖeÀkesÀkeÀ[s
(keÀ) Yeejleeletve Dee. DeeefMe³eekeÀ[s
([) ®eerveceOetve Deeives³e DeeefMe³eekeÀ[s
(F) ³egjesHe ves F. DecesefjkeÀe
(F&) ³egjesHe les mewyesefj³eekeÀ[s
(keÀ) ³egjesHe les o. DecesefjkesÀkeÀ[s
(Ke) ³egjesHe les o. DeeefÖeÀkeÀe
(ie) ³egjesHe les Dee@mì^sefue³ee
Deeke=Àleer 3.8 16 J³ee MelekeÀeHeemetve®eer ÒecegKe mLeueeblejs
³egjesHeer³eve ueeskeÀebveer DecesefjkeÀe o. DeeefÖeÀkeÀe, Dee@mì^sefue³ee v³etPeerueb[ F. osMeebkeÀ[s mLeueeblejs
kesÀueer. ner mLeueeblejs ceeveJeer Feflenemeeleerue cenlJee®eer ®eUJeU yeveueer. ³egjesHeceOeerue SketÀCe
ueeskeÀmebK³eW®³ee peJeUpeJeU 20 ìkeÌkesÀ ueeskeÀebveer mLeueeblejs kesÀueer.
1917 ®³ee ¬eÀebleercegUs jefMe³eeleerue peJeUpeJeU SkeÀ oMeue#e ueeskeÀebveer peJeUHeeme®³ee
³egjesHeer³e osMeebceO³es mLeueeblejs kesÀueer. 1920 ceO³es 300,000 ueeskeÀebveer legke&ÀmLeeveeletve
mLeueeblejs kesÀueer. peJeUpeJeU 1 oMeue#e p³et ueeskeÀebveer veePeer jepeJeeìerle keÀbìeUtve pece&veer
mees[ueer. efye´ìerMe Yeejlee®eer HeÀeUCeer Peeu³eecegUs 15 oMeeue#e ueeskeÀebveer Yeejlee®³ee SkeÀe
osMeeletve ogmeN³ee osMeele mLeueeblejs kesÀueer. 1948 ceO³es Fm$eeFue®eer efveefce&leer Peeu³eeveblej
lesLeerue 1.5 oMeue#e He@uesefmìveer ueeskeÀebveer Dejyeer osMeebceO³es mLeueeblejs kesÀueer. 1990 meeueermunotes.in

Page 43

43
Peeuesu³ee DeeKeeleer ³egOoecegUs Yeejleer³e ueeskeÀebvee ceesþîee ÒeceeCeele DeeHeu³ee cetU osMeekeÀ[s
mLeueeblej kesÀueer.
ÒeMve 6 DeewoîeesefiekeÀjCe HetJe& keÀeUeleerue mLeueebleje®es Lees[ke̳eele mHe<ìerkeÀjCe keÀje.
3.7 Deeblejje<ì^er³e mLeueebleje®eer meO³ee®eer efmLeleer
mLeueeblejemeeþer {keÀue efkebÀJee Dees{ IeìkeÀ keÀejCeerYetle Demeleele.
•peieeleerue pes efJekeÀefmele osMe Deensle l³eeb®³eekeÀ[s mLeueeblej ceesþîee ÒeceeCeeJej nesle veener.
Hejbleg keÀener keÀceer efJekeÀefmele osMeebveer ceesþîee ÒeceeCeele ueeskeÀebvee DeekeÀefkesÀueer Deens.
•DeveskeÀ osMeeb®eer Ieeleuesu³ee mLeueebleje®³ee yebOeveecegUs Deeblejje<ì^er³e mLeueeblejs keÀceer Peeueer Deensle.
•DeJewOe jerleerves ³esCeeN³ee HejosMeeleerue mLeueebleje®es ÒeceeCe Jee{le Deens.
•ogmeN³ee cene³egOoeveblej efveJee&meerleeb®eer mebK³ee Jee{ueer. ³egOos, mebIeyeoueleer jepekeÀer³e efmLeleer ³eecegUs mLeueebleje®es ÒeceeCe peemle Jee{le Deens. Goe. yeebieueeosMee®eer
efveefce&leer.
3.8 mLeueebleje®eer keÀejCes - {keÀue DeeefCe Dees{ IeìkeÀ
mLeueeblejemeeþer {keÀue efkebÀJee Dees{ IeìkeÀ keÀejCeerYetle Demeleele.
5.1 {keÀue IeìkeÀ - cnCepes Demes IeìkeÀ keÀer pes ueeskeÀebvee DeeHeues jenles efþ keÀeCe efkebÀJee
osMe mees[tve peeC³eemeeþer mekeÀleer efkebÀJee mJes®ísves peeC³eemeeþer ÒeJe=lle keÀjleele.
veeskeÀN³ee Deejesi³e Hewmee
keÀjceCetkeÀ efMe#eCe Devve
o g i e & c e iejeryeer Iejs
[eWiejeU ÒeosMe
DeJeûeeceerCe Je veeiejer mLeueebleje®eer keÀejCes
Deeke=Àleer 3.9 {keÀue Je Dees{ IeìkeÀmunotes.in

Page 44

44Dees{ IeìkeÀ - cnCepes pes IeìkeÀ ueeskeÀebvee veefJeve efþ keÀeCe efkebÀJee osMeebkeÀ[s DeekeÀefmLeueebleje®³ee keÀesCel³eener ÒekeÀejeceO³es {keÀue DeeefCe Dees{ IeìkeÀ keÀceer peemle ÒeceeCeele
keÀejCeerYetle Demeleele.
{keÀue IeìkeÀ - ns IeìkeÀ leer JesieJesieUîee ÒekeÀejebceO³es efJeYeeieues peeleele- Òeeke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ,
jepekeÀer³e.
(De) Òeeke=ÀeflekeÀ/He³ee&JejCeer³e {keÀue IeìkeÀ -
ÒeefleketÀue He³ee&JejCeer³e HeefjefmLeleer ueeskeÀebvee DeeHeues efþkeÀeCe mees[tve peeC³eemeeþer ÒeJe=lle
keÀjles. meJe&®e efþkeÀeCeer Dee{UCeejer meeceev³e mecem³ee cnCepes HeeCeer mecem³ee, peer ceeveJee®eer
cegueYetle iejpe Deens. Deefle peemle efkebÀJee DeeflekeÀceer HeeCeer mecem³ee efvecee&Ce keÀjles. Hetjûemle
ÒeosMe, JeeoUs F. cegUs ueeskeÀeb®eer Iejs DeeefCe Mesles ve<ì nesleele. l³eecegUs l³eebvee DeeHeueer efþkeÀeCes
ceveeefJe©Oo mees[eJeer ueeieleele.
DeJeÒeosMe Demeleele. Gllej DeeefÖeÀkesÀleerue `meensue' Yeeieele HeeC³ee®eer keÀcelejlee DeveskeÀ JeDemeu³eeves lesLeerue peefceveer®eer GlHeeove#ecelee keÀceer Peeueer Deens. l³eecegUs npeejeW ueeskeÀebvee
`meensue' ÒeosMe mees[eJee ueeieuee.
ceneje<ì^e®³ee Debleie&le ÒeosMeele, osMe YeeieeceO³es keÀener JesUe DeJelesJne lesLeerue ueeskeÀ peJeUHeeme®³ee Yeeieele leelHegjl³ee veeskeÀjer Je Devvee®³ee MeesOeele peeleele.
keÀOeerkeÀOeer ns ueeskeÀ cegbyeF& He³e&le mLeueeblej keÀjleele DeeefCe Hegvne Hejle keÀOeer®e DeeHeu³ee cegU
ieeJeer/Menjer Hejle ³esle veenerle.
(ye) DeeefLe&keÀ {keÀue IeìkeÀ - jenCeerceevee®³ ee opee&le SKeeoe osMe efkebÀJee ÒeosMeevegmeej®eer
efJeefJeOelee ner ueeskeÀebvee DeeHeuee Yeeie osMe mees[tve peemle Jeslevee®³ee DeHes#esves mLeueeblejeme Yeeie
Hee[les cegbyeF& ne pejer keÀeskeÀCe®ee®e Yeeie Demeuee lejer GJe&jerle keÀeskeÀCeeHes#ee cegbyeF&ceOeerue veeiejer
efJekeÀeme, Jesleve, jenCeerceevee®ee opee& F. iees<ìer efkeÀleerlejer peemle ®eebieu³ee Deensle. keÀeskeÀCeeceO³es
Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer DemeCeejer keÀcelejlee, jespeieejeb®es keÀceer ÒeceeCe ³eecegUs keÀeskeÀCeeletve cegbyeF&keÀ[s
jespeieeje®³ee MeesOeele mLeueeblejs kesÀueer peeleele.
(keÀ) jepekeÀer³e {keÀue IeìkeÀ - j e p e k e À e r ³ e k e À e j C e e b c e g U s e f v e J e e & e f m e l e u e e s k e À e b v e e S K e e o î e e
efJeefMe<ì osMeeletve ogmeN³ee SKeeoîee efJeefMe<ì osMeele mLeueeblej keÀjCes Yeeie He[les. ³egOoe®³ee JesUer
pej Me$etves Dee¬eÀceCe keÀ©ve SKeeoe Yeeie leey³eele Iesleu³eeme lesLeerue ueeskeÀebvee lees ÒeosMe mees[tve
ogmejerkeÀ[s peeJes. ueeieles efkebÀJee ³egOoecegUs osMeeb®³ee meercee yeoueu³ee lejerner ueeskeÀebvee mLeueeblej
keÀjeJes ueeieles. Goe. oef#eCe eqJnSleveece DeeefCe keÀecHeg®eer³ee (kebÀyeesef[³ee) ³esLetve DecesefjkeÀe DeeefCe
Lee³eueb[ keÀ[s Peeuesueer efveJee&efmeleeb®eer mLeueeblejs, yeebieueeosMeeletve Yeejleele Deeuesues efveJee&efmele F.munotes.in

Page 45

45
Òe. 2 Dees{/DeekeÀefmLeeveeyeodoue DeekeÀDeekeÀef³esleele- Òeeke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e.
(De) Òeeke=ÀeflekeÀ Dees{ IeìkeÀ - pesLes DevegketÀue He³ ee&JejCe Demeles, efJeMesJevemHeleer, ce=oe F. ®³ee meboYee&ceO³es, lesLes ueeskeÀ DeekeÀefÒeiele JeenletkeÀ DeeefCe oUCeJeUCe, mebHeke&À meeOeveebcegUs ueeskeÀ SKeeoîee ogie&ce Yeeieele pejer jenle
Demeues lejerner les SkeÀceskeÀebHeemetve otj/SkeÀekeÀer vemeleele.
(ye) DeeefLe&keÀ Dees{ IeìkeÀ - pesLes jespeieej GHeueyOe Deens. DeMee YeeieebkeÀ[s ueeskeÀ
peeleele. He=LJeer®³ee YetHe=<þeJej meJe&$e meejKee®e ÒekeÀej®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer veener. SKeeoîee
efþkeÀeCe®³ee DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee keÀesCel³ee Demeleerue ³eeJej lesLeerue meeOeveeb®³ee Demeceeve efJelejCee®ee
HeefjCeece Demelees. meJe&meeOeejCeHeCes Deewoîeesefie&keÀkeÀjCe pesLes nesle Deens lesLes®e DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
neslees. cnCetve®e pesLes FueskeÌì^e@efvekeÀ, jemee³eefvekeÀ DeefYe³eebef$ekeÀer meejKes Go³eesie efJekeÀefmele nesle
Deensle lesLes ueeskeÀ peemle DeekeÀef(keÀ) jepekeÀer³e Dees{ IeìkeÀ - mJeeleb$³ ee®eer Dees{ ne cenlJee®ee jepekeÀer³ e IeìkeÀ Deens.
DeveskeÀ ueeskeÀ ueeskeÀMeener DemeCeeN³ee osMeebkeÀ[s mLeueeblejemeeþer DeekeÀefmJeleb$ejerl³ee efveJeemee®es efþkeÀeCe veeskeÀjer Fl³eeoeR®es efveCe&³e Ieslee ³esleele. Goe. ®eerveceOetve
le©Ceeb®es YeejleekeÀ[s nesCeejs mLeueeblej.
ÒeMve 7 mLeueebleje®³ee Dees{ Je {keÀue IeìkeÀebceOeerue HeÀjkeÀ meebiee
3.9 mLeueebleje®es HeefjCeece
mLeueebleje®ee HeefjCeece ne mLeueeblej pesLetve nesles, pesLes nesles DeMee efþkeÀeCeer nesleele®e Hejbleg
mLeueebleefjle ueeskeÀebJej ner nesleele.
6.1 DeeefLe&keÀ HeefjCeece - p³ ee Yeeieeletve ueeskeÀ mLeueeblej keÀjleele DeeefCe p³ ee YeeieekeÀ[s
mLeueeblej keÀjleele DeMee oesvner ÒeosMeele ueeskeÀmebK³ee j®evesceO³es iegCeelcekeÀ DeeefCe mebK³eelcekeÀ
yeoue neslees. SkeÀe ÒeosMeeletve ogmeN³ee ÒeosMeekeÀ[s nesCeeN³ee mLeueeblejecegUs ueeskeÀmebK³es®³ee
IeìkeÀebceO³es cnCepes®e SketÀCe mebK³ee, Ievelee, ueeskeÀmebK³ee Jee{, peveve, cel³e&lee, Je³e Je efuebie
j®evee, mee#ejlee F. ceO³es mebK³eelcekeÀ yeoue neslees. Goe. mLeueeblej pesLes nesles DeMee YeeieebceO³es
ueeskeÀmebK³ee Ievelee Jee{les, efJeMesueeskeÀmebK³ee Ievelee Jee{les. pej mLeueebleefjle ueeskeÀ G®®eefMeef#ele DeeefCe leebef$ekeÀ ¢<ìîee Òeiele
Demeleerue lej l³ee ÒeosMee®ee opee& Jee{lees.munotes.in

Page 46

46
6.2 Deejesi³e mecem³ee - mLeueeblejerle ueeskeÀebvee DeveskeÀ iebYeerj mecem³ eebvee meeceesjs peeJes
ueeieles. Goe. ûeeceerCe YeeieekeÀ[tve MenjebkeÀ[s peeleebvee lesLeerue DeMegOo nJee, OetU, ceeskeÀUer peeiee
F. ®ee HeefjCeece mLeueebleefjleebJej neslees. l³eeb®³ee KeeC³ee®³ee meJe³eer, JesUe, ÒekeÀej yeoueleele.
ûeeceerCe Yeeieeleerue yengleskeÀ ueeskeÀ veJeerve He³ee&JejCeele efkebÀJee HeefjefmLeleerle veerì efcemeUt MekeÀle
veener. Menjer Yeeieeleerue Òeotûemle mLeueeblejerleecegUs peieYejele S[med meejKes Deepeej Hemejues.
6.3 mebmke=Àleerle yeoue - mLeueebleefjle ueeskeÀ ns DeeHeeHeueer mebmke=Àleer IesTve veJeerve ÒeosMeele
³esleele. pemes YeeDeveskeÀ YeeG®e DeeefCe Fbûepe ueeskeÀebveer oef#eCe DeeefÖeÀkesÀle efkebÀJee ke@Àve[eceOeerue ÖeWÀ®e DeeefCe Fbûepeeb®es
mLeueeblej l³eecegUs mLeeefvekeÀ mejkeÀejuee $eeme neslees.
6.4 cepegjeb®eer keÀcelejlee - p³ ee ÒeosMeeletve ueeskeÀ mLeueeblej keÀjleele lesLes DeveskeÀ
ÒekeÀej®³ee mecem³ee peeCeJeleele. Goe. cepegjeb®eer keÀcelejlee keÀejCe lesLeerue mLeueeblejeceO³es
Heg©yegefOo-Jenve ner mecem³ee leerJe´ nesle Deens. peemle Jeslevee®³ee DeHes#esves G®®eefMeef#ele ueeskeÀ DeMee
osMeebceOetve efJekeÀefmele osMeebkeÀ[s keÀe³ecemJe©Heer mLeueeblejs keÀjleele. Je lesLes mLeeef³ekeÀ nesleele. cee$e
cetU osMeebb®es Hewmee DeeefCe kegÀMeue keÀeceieej ³eemeboYee&le Òe®eb[ vegkeÀmeeve nesles. lemes®e ¿ee
efJeo³eeL³ee¥Jej mLeeefvekeÀ mejkeÀejves efMe#eCeebmeeþer kesÀuesuee Ke®e& HegÀkeÀì peelees.
6.5 mebmke=Àleer®ee Òemeej - mLeueebleefjle ueeskeÀ veJeerve ÒeosMeebceO³ es DeeHeu³ ee mebmke=Àleer Je
Oecee&®ee Òemeej keÀjleele. Goe. ef¸eM®eve ueeskeÀeb®³ee (ke@ÀLee@efuekeÀ DeeefCe ÖeWÀ®e Je efye´ìerMe
Òeesìsmìbì) ke@Àve[e, DeeefMe³ee Je DeeefÖeÀkesÀleerue DeveskeÀ osMeebceO³es Peeuesu³ee mLeueeblejecegUs
ef¸eM®eve Oecee&®ee Òemeej Peeuee.
meebmke=ÀeflekeÀ ÒemejCe ns mLeueeblejecegUs nesles. lemes®e mebmke=Àleer megOoe mLeueebleefjle ueeskeÀeb®³ee
JesieJesieUîee ³eesieoeveecegUs mece=Oo nesle peeles keÀejCe les oesve ÒeosMeele SkeÀlee DeeCeleele. efJeefJeOe
mebmke=Àleer DeeefCe Oecee&vee mecepetle IesC³ee®eer DeeefCe ueeskeÀebvee SkeÀef$ele DeeCeC³ee®eer ner SkeÀ
cenlJeHetCe& Òeef¬eÀ³ee Deens.
ÒeMve 8 mLeueebleje®es HeefjCeece keÀesCeles Deensle les meebiee.
meejebMe- Jejerue Heeþe®es DeO³e³eve kesÀu³eeveblej DeeHeCeebme Keeueerue iees<ìer mecepeC³eeme
ceole nesles.
mLeueeblej ns osMeeble&iele efkebÀJee SKeeoîee jepekeÀer³e efJeYeeieeceO³es nesT MekeÀles. l³eeuee
Debleie&le mLeueeblej cnCeleele. Hejbleg pej mLeueeblej ns SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele Demesue lejmunotes.in

Page 47

47
l³eeuee Deeblejjeä^er³e mLeueeblej cnCeleele. vewmeefie&keÀ DeeHelleer, jespeieeje®³ee mebOeer, efMe#eCe,
meeceeefpekeÀ YesoYeeJe, HeÀeUCeermeejKes ÒecegKe jepekeÀer³e mecem³ee, Goe. Yeejle F. meejKes IeìkeÀ
mLeueeblejemeeþer keÀejCeerYetle Demeleele. Deeblejje<ì^er³e mLeueebleje®es pejer DeveskeÀ HeÀe³eos Demeues
lejer mLeueebleefjleevee DeveskeÀ meeceeefpekeÀ De[®eCeer Demeleele. Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJej peemle
GlHevve DemeCeeN³ee osMeebceO³es®e peemleerle peemle Deeblejje<ì^er³e mLeueeblejs Peeueer Deensle. MesJeìer
Demes cnCelee ³esF&ue keÀer Deeblejje<ì^er³e mLeueeblejecegUs®e ueeskeÀmebK³esceO³es yeoue Ie[tve ³eslees. ne
yeoue Òel³e#eHeCes SKeeoîee osMeeceO³es efpeLes mLeueeblej nesles lesLes ueeskeÀmebK³ee Jee{u³eeves lej
pesLetve mLeueeblej nesles lesLes ueeskeÀmebK³ee keÀceer Peeu³ee®es efometve ³esles. peveve DeeefCe cel³e&lee
meejK³ee IeìkeÀebceO³esner SKeeoîee osMeele yeoue DeÒel³e#eHeCes nesle Demelees. mLeueeblej ns
meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ IeìkeÀebceO³es cenlJeHetCe& YetefcekeÀe ueeskeÀ ns DeeHeu³ee mebmke=Àleer efkebÀJee
Oecee&®ee Òemeej veJeerve ÒeosMeele keÀjle Demeleele.
3.10 legce®eer Òeieleer leHeemee -
(1) ®etkeÀ keÀer yejesyej
(De) mLeueeblej ner osMeeleerue ueeskeÀmebK³es®eer Jeeef(ye) ef$eJeelee& ³eeb®³ee celes, keÀesCel³eener efþkeÀeCe®³ee ueeskeÀmebK³ee yeouee®³ee YeewieesefuekeÀ
efJeMues(keÀ) efveie&ceve mLeueeblej ns osMeeceOetve peeC³ee®eer neue®eeue Demesle.
([) peWJne efveJe=lle ueeskeÀ Meeble ÒeotleWJne les Menj les Menj mLeueeblej Demeles.
(F) ogmeN³ee cene³egOoe®³ee ojc³eeve veePeer pece&veerletve peiee®³ee efJeefJeOe YeeieebceO³es p³et
ueeskeÀeb®eer mLeueeblejs ner DeeefLe&keÀ keÀejCeebcegUs nesleer.
(2) efjkeÀec³ee peeiee Yeje -
(De) yeesie ³eeb®³eevegmeej mLeueeblej ns meebmke=ÀeflekeÀ ÒemeejCee®es -Deens.
(ye) efMeef#ele ueeskeÀeb®³ee SkeÀe osMeekeÀ[tve ogmeN³ee osMeekeÀ[s nesCeeN³ee keÀe³ece mJe©Heer
mLeueeblejeuee ........... cnCeleele.
(keÀ) SKeeoîee efJeefMe<ì veJ³ee efþkeÀeCeer efkebÀJee osMeekeÀ[s DeekeÀef......... IeìkeÀ Demeleele.munotes.in

Page 48

48
([) ueeskeÀ mLeueeblej keÀjleele l³ee efþkeÀeCeer .......... GHeueyOe Demeleele.
(F) mLeueebleefjle ueeskeÀ veJeerve ÒeosMeeceO³es l³eeb®³ee ............. Je Oece& ³eeb®ee Òemeej
keÀjleele.
(3) yengHe³ee&³eer ÒeMve
(De) pes mLeueeblej ÒeJeemee®³ee DeblejeJej DeeOeeefjle meebefieleues peeles les ............ Demeles.
(1) ueebye DeeefCe keÀceer Deblej
(2) Debleie&le DeeefCe Deeblejje<ì^er³e
(3) ûeeceerCe les Menjer
(ye) cee@jerMeme, efHeÀpeer yesìebkeÀ[s Peeuesues Yeejleer³eeb®es mLeueeblej ns Keeueerue keÀeceemeeþer nesles.
(1) Tmee®es ceUs
(2) leeiee®es keÀejKeeves
(3) megleer keÀeHe[ Go³eesie
(keÀ) mLeueebleje®es ÒeceeCe DeeefCe Deblej efJekeÀemeeyejesyej Jee{le iesues.
(1) Jemlet osJeeCe-IesJeeCe HeOole
(2) JeenletkeÀ
(3) efMe#eCe
(4) ueIegGllej ÒeMve
(1) keÀceer Je ueebye Debleje®es mLeueeblej cnCepes keÀe³e?
(2) mLeueebleje®eer J³eeK³ee oîee.
(3) mLeueebleje®es {keÀue DeeefCe Dees{ IeìkeÀ keÀesCeles Deensle? l³eeb®³eeleerue HeÀjkeÀ meebiee.
(4) mLeueebleje®es efJeefJeOe ÒekeÀej keÀesCeles Deensle?
(5) mLeueebleje®es HeefjCeece keÀesCeles Deensle?munotes.in

Page 49

49
3.11 mJe³ebDeO³e³eve ÒeMveeb®eer Gllejs
(1) (De) ®etkeÀ - ueeskeÀeb®eer SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer neue®eeue
(ye) yejesyej
(keÀ) yejesyej
([) ®etkeÀ - Menj les ieeJe mLeueeblej
(F) ®etkeÀ - jepekeÀer³e efkebÀJee mekeÌleer®es mLeueeblej
(2) (De) meeOeve
(ye) yegefOoJenve
(keÀ) Dees{
([) veeskeÀjer
(F) mebmke=Àleer
(3) (De) 1
(ye) 1
(keÀ) 3
3.12 leebef$ekeÀ Meyo DeeefCe l³eeb®es DeLe&
(1) mLeueeblej - SKeeoer J³ ekeÌleer efkebÀJee J³ ekeÌleeR®³ ee mecegneb®eer jep³ eeceO³ es efkeÀbJee
Deeblejje<ì^er³e meercee Deesueeb[tve kesÀuesueer neue®eeue.
(2) efveie&ceve - SkeÀe efþ keÀeCeentve ogmeN³ ee efþ keÀeCeer mLeeef³ ekeÀ nesC³ ee®³ ee ¢<ìerves kesÀuesueer
ef¬eÀ³ee.
(3) Deeieceve - ogmeN³ ee osMeebletve mLeeef³ ekeÀ nesC³ ee®³ ee GoodsMeeves DeeHeu³ ee osMeele kesÀuesueer
neue®eeue.munotes.in

Page 50

50
3.13 keÀeceefiejer
(1) Deeblejje<ì^er³e mLeueebleje®ee keÀue peiee®³ee vekeÀeMeele oeKeJee
(2) mLeueebleje®es ÒekeÀej mLeueebleje®³ee keÀejCeebvegmeej met®eer ceO³es meebiee.
♦♦♦♦♦
munotes.in

Page 51

DeeefoJeemeer
¿ee Heeþe®es DeJeueeskeÀve kesÀu³eeme Keeueerue yeeyeer mecepetve ³esleerue.
IeìkeÀ j®evee
4.1 GefÎäs
4.2 ÒemleeJevee
4.3 efJe4.4 DeeefoJeemeeR®³ee meJe&meeOeejCe JewefMe<ìîeebmen peeieeflekeÀ efJelejCe
4.5. peieeleerue ÒecegKe DeeefoJeemeer DeeefCe l³eeb®es efveJeememLeeve
4.6 efJeefJeOe DeeefoJeemeer peceeleeR®ee meefJemlej DeY³eeme-SefmkeÀcees, DeeefÖeÀkeÀve efHeiceer, cemeeF&,
yeoeTveer.
4.7 legce®eer Òeieleer leHeemee
4.8 mJe DeO³e³eveeleerue ÒeMveeb®eer Gllejs Ðee
4.9 leebef$ekeÀ Meyo DeeefCe l³eeb®es DeLex
4.10 keÀeceefiejer / peyeeyeoejer
4.11 DeeefLe&keÀ DeY³eemeemeeþer meboYe&
4.1 GefÎäs
¿ee Heeþe®³ee DeY³eemeeDebleer legcnebuee ns ue#eele ³esF&ue.
DeeefoJeemeeR®eer J³eeK³ee DeeefCe l³eeb®eer meJe&meeOeejCe JewefMeäîes
peieeleerue DeeefoJeemeeR®eer efJeefJeOelee DeeefCe l³eeb®es JesieUs efveJeememLeeve
DeeefoJeemeeR®es efJeefJeOe ÒekeÀej DeeefCe l³eeb®eer peerJeveHeOoleer - Goe. SefmkeÀcees, DeeefÖeÀkeÀve,
efHeiceer, cemeeF&, yeoeTveer.
4.2 ÒemleeJevee
ceeieerue HeeþebceO³es DeeHeCe ceeveJeer Yetieesuee®eer J³eeK³ee, mJeªHe DeeefCe J³eeHleer yejesyej®e
ueeskeÀmebK³ee, ueeskeÀmebK³ee Jee{, efJelejCe l³eeceeie®eer keÀejCes ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee, l³eeveblej
DeeHeCe mLeueeblej keÀceer DeblejeJejerue DeeefCe oerIe& DeblejeJejerue mLeueeblejs, Debleie&le DeeefCe4
b
munotes.in

Page 52

52
Deeblejje<ì^er³e mLeueebleje®ee DeY³eeme kesÀuee. ¿ee HeeþeceO³es DeeHeCe peieeleerue DeeefoJeemeeR®es
efJelejCe DeeefCe l³ee®es efveJeememLeeve ¿eeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ojJeefoJeme peieYej Deeblejjeä^er³e `osMeer ueeskeÀ' cnCetve meepeje keÀjleele. Yeejle ne peieeleerue peemle
DeeefoJeemeer®eer mebK³ee DemeCeeN³ee osMeebHewkeÀer SkeÀ osMe Demetve 7.5 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ner
DeeefoJeemeer Deens. YeejleeceO³es meJee&le peemle DeeefoJeemeer ueeskeÀ ns ceO³eÒeosMe, íÊeermeie[,
Deesefjmee, PeejKeb[ F&Meev³eskeÀ[erue jep³es (De©Cee®eue ÒeosMe, ef$eHegje, efcePeesjece, ceCeerHetj,
cesIeeue³e, veeieeue@C[) DeeefCe efmekeÌkeÀerce ³esLes Dee{Uleele.
4.3 efJeefJe©{er DeeefCe ÞeOoe DemeCeeN³ee veelesJeeF&keÀ DeeefCe kegÀìgbyee®ee ieì les peieYej Hemejuesues Deensle.
les [esiejeU YeeieeceO³es cewoeveer ÒeosMeeceO³es DeeefCe JeeUJebìeceO³esner Dee{Uleele.
ceeveJeJebMeMeem$e%eeb®³ee JesieJesieȳee DeY³eemeevegmeej peieeleerue DeeefoJeemeer ueeskeÀebveer l³eeb®eer mJele:®eer
mebmke=Àleer ª{er, Oeeefce&keÀ ieesäer, oblekeÀLee DeeefCe keÀeuHeveerkeÀ ieesäer F. efJekeÀmeerle kesÀu³ee. Demes
efometve ³esles keÀer peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee Jee{lee keÀue, DeewoîeesefiekeÀjCe DeeefCe ceeveJeerkeÀjCeecegUs
DeeHeu³ee peerJeveeceO³es ®eebieues veeieefjkeÀ yeveJeC³eemeeþer ³eesieoeve efoues Deens. l³eecegUs peiee®³ee
keÀesCel³eener Yeeieele jenC³eemeeþer ceole Peeueer. Hejbleg ¿ee meJe& IeìkeÀeb®ee peieeleerue HeejbHeeefjkeÀ
peerJeveHe×leerJej HeefjCeece Peeuee, efJeMesefìkeÀJeC³eemeeþer Òe³elve nesle Deensle.
4.4 DeeefoJeemeeR®³ee meJe&meeOeejCe JewefMe<ìîeebmen peeieeflekeÀ efJelejCe
DeeefoJeemeer meceepe cnCepes `meeceeefpekeÀ veerefleefve³eceebveer yeebOeuee iesuesuee ueeskeÀeb®ee mecetn
p³ee®eer meceeve YeemeeceeefpekeÀ efkebÀJee meebmke=ÀeflekeÀ JewefMeäîeebcegUs peerJeMeem$eer³e efkebÀJee JeebefMekeÀ JewefMe<ìîeebHes#ee cenlJee®e er
Deens. DeveskeÀ DeeefoJeemeer peceeleeRceO³es leebef$ekeÀ efJekeÀeme ne keÀceer ÒeceeCeele Peeuesuee Deens lemes®e
l³eeb®es oj[esF& GlHeeovener keÀceer Demeles.
DeeefoJeemeeR®eer meJe&meeOeejCe JewefMeä³es :
1) JevemHeleeR®eer ueeieJe[ keÀjCes ne cegK³e Oeboe DeveskeÀ DeeefoJeemeeR®ee Demelees.
2) HeMegHeeueve ne l³eeb®³ee Mesleer ÒekeÀejeleerue cegK³e Yeeie Demelees.
3) DeeefoJeemeer peceeleeR®eer þjeefJekeÀ DeMeer DeeefLe&keÀ JewefMeäîes Demeleele. Goe. JevemHeleer®eer
ueeieJe[ keÀjCes, HeMegHeeueve, efMekeÀej F.
4) DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej DeeefoJeemeer ueeskeÀ keÀjle veenerle pejer ner meeOeves GHeueyOemunotes.in

Page 53

53
Demeueer lejerner l³eeb®eer GlHeeokeÀ #ecelee ce³ee&efole Deens.
5) pej l³eeb®³eekeÀ[s SKeeos GlHeeove peemle Demesue lej Jemletb®eer osJeeCeIesJeeCe DeeefCe
l³eeb®es Hegve:efJelejCe ns l³eeb®es DeefleefjkeÌle GlHeeove mebHeJeC³ee®es ceeie& Deensle.
6) DeeefoJeemeer ueeskeÀ ns DeeOegefvekeÀ jepekeÀer³e mebIeìveebMeer mHeOee& keÀª MekeÀle veener.
7) DeeefoJeemeer mecegneleerue ueeskeÀeb®eer YeemecetneceO³es vemeleele.
8) DeeefoJeemeer ueeskeÀ ns meeO³ee leb$e%eeveecegUs Òeiele meceepeeleerue ueeskeÀebHeg{s efìketÀ MekeÀle
vemeu³eeves les Debleie&le/ogie&ce Yeeieele DeHegN³ee mesJeemegefJeOee DemeCeeN³ee He³ee&JejCeer³e
YeeieekeÀ[s mLeueebleefjle nesleele.
9) DeeefoJeemeer ueeskeÀeb®³ee DeueieHeCeecegUs GJe&jerle osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe
leebef$ekeÀ IeìkeÀebceO³es efYeVelee Jee{ueer Deens. Goe. Yeejleeleerue DeeefoJeemeer ueeskeÀ ns
[eWiejeU Je pebieue YeeieebceO³es keWÀefêle Peeues Deensle, lej Dee@mì^sefue³eeleerue cetU®es ueeskeÀ
ns Gllej YeeieebkeÀ[s mLeueebleefjle Peeues.
4.5. peieeleerue ÒecegKe DeeefoJeemeer DeeefCe l³eeb®es efveJeememLeeve
lekeÌlee : 1
DeeefoJeemeer efveJeememLeeve
DeefHeÀkeÀHees o.vee³epesefj³eeleerue DeeefoJeemeer
Ssvet peHeeve
DeuekeÀeuetHeÀ oef#eCe ef®eueerleerue peceele
Deboceeveerpe Deboceeve-efvekeÀesyeej yesìebceOeerue jefnJeemeer
DeHee®es vew$eÝl³e DecesefjkesÀleerue jefnJeemeer
DejeHeÀes DecesjkesÀleerue je@keÀer HeJe&leeleerue DeeefoJeemeer
DejeHesMe HeeHegDee v³et efieveerceefOeue DeeefoJeemeer
De©blee ceO³e Dee@mì^sefue³eeleerue DeeefoJeemeer
DeMeebleer OeeveeceOeerue DeeefoJeemeer meceepe
DePeìskeÀ ceO³e ceseqkeÌmekeÀes
yeefyebbiee DeeefÖeÀkeÀe Keb[eleerue Gllej keÀebieesceOeerue jefnJeeMeer
yeeBìt ceO³e DeeefCe oef#eCe DeeefÖeÀkesÀleerue efveûees ueeskeÀ
yeemkeÀme Gllej mHesve DeeefCe oef#eCe ÖeÀevmeceOeerue DeeefoJeemeer
yemesjer FjeCeceOeerue cetU DeeefoJeemeer peceele
yes[esJeervedme vew.DeeefMe³eeleerue YeìkeÀer DeeefoJeemeer peceele
yescyee DeeefÖeÀkesÀleerue Peebefye³ee ³esLeerue DeeefoJeemeermunotes.in

Page 54

54
yeye&jmed ceesjeskeÌkeÀes Deuepesefj³ee, ìîegveerefMe³eeleerue DeeefoJeemeer
efyeboeyet HeefM®ece Dee@mì^sefue³eeleerue cetU DeeefoJeemeer
yue@keÀHeÀerì Jee³eJ³e DecesefjkeÀe DeeefCe oef#eCe ke@Àve[eleerue DeeefoJeemeer
yegMecesve DeeefÖeÀkesÀleerue keÀuenejer JeeUJebìeleerue DeeefoJeemeer
®esjeskesÀ DecesefjkesÀ®³ee Deeives³e Yeeieeleerue jefnJeemeer
ef®eueerSì DeueemkeÀe (DecesefjkeÀe)®³ee Deeives³e efkeÀveejer Yeeieeleerue DeeefoJeemeer
®eesvees/keÀesvees Deeives³e ef®eueerceOeerue DeeefoJeemeer meceepe
¬eÀer HetJe& ke@Àve[eleerue n[meve DeeKeeleeb®³ee oef#eCeskeÀ[erue DeeefoJeemeer
¬eÀerkeÀ DecesefjkesÀ®³ee HeÌueesefj[e jep³eeleerue DeeefoJeemeer
oeveer Heef½ece Fefj³eve (Fb[esvesefMe³eve ie³eeyee) ceOeerue DeeefoJeemeer
[sueJeejs DecesefjkesÀ®³ee F&Meev³e Yeeieeleerue DeeefoJeemeer
[esyevme oef#eCe He@efmeefHeÀkeÀceOeerue cesuesvesefMe³eve yesìebJejerue DeeefoJeemeer
SefmkeÀcees ke@Àve[e DeeefCe ûeerveue@C[®³ee Leb[ ìgb[^e ÒeosMeeleerue DeeefoJeemeer
efHeÀve ³egjesefHe³eve ìgb[^e ÒeosMeeleerue ueeskeÀ
HeÀe@keÌme Heb®ecenemejesJejeb®³ee oef#eCe Yeeieeleerue DeeefoJeemeer
iee@®ees G©iJes DeeefCe Depeefìveeb®³ee HebHeeme ÒeosMeeleerue YeìkeÀer peceele
iegccetPe FefLeDeesefHe³eeceOeerue yuet veeF&ue KeesN³eeleerue DeeefoJeemeer
n@efceefìme Jee³eJ³e DeeefÖeÀkesÀleerue ie[o keÀeȳee jbiee®es cegmueerce
nwoe ke@Àve[e®³ee Jee³eJ³e efkeÀveejHeÆerceOeerue efMekeÀej Je ceemesceejer keÀjCeejs ueeskeÀ.
4.6 efJeefJeOe DeeefoJeemeer peceeleeR®ee meefJemlej DeY³eeme-SefmkeÀcees,
DeeefÖeÀkeÀve efHeiceer cemeeF&, yeoeTveer.
DeeefÖeÀkesÀleerue efHeiceer -
efHeiceer ueeskeÀ ns ceO³e DeeefÖeÀkesÀleerue keÀebiees DeeefCe efJepebieueeceO³es jenleele. yeecyegìer yeekeÀe, lJee, DeeefCe yeefyebiee ³eemeejK³ee efJeefJeOe mecetnebceO³es efHeiceer
ueeskeÀ ³esLes Dee{Uleele/ DeeCeKeerve keÀener efHeiceer DeeoerJeemeeR®es mecetn ns ke@Àces©ve DeeefCe ie@yeve
³esLes jenleele. efHeiceer DeeoerJeemeer ner DeeefÖeÀkesÀleerue meJee&le pegveer peceele Deens. les mJele:uee
ceecyegìer efkebÀJee SueHeÀ cnCeleele. FefpeefHMe³eve ceeefnleervegmeej efHeiceeR®ee GuuesKe ne 4000
JeefHeiceer ne Demee JebMe ieì Deens keÀer p³eeb®eer Gb®eer Devewmeefie&keÀjerl³ee keÀceer Deens.
ceeveJeJebMeMeem$e%eeb®³ee celes efHeiceer ns keÀesCel³eener ieìeleerue pejer Demeues lejer l³eeb®³eeerue Òeew{
Heg©

Page 55

55
efHeiceer ns HejbHejsves efMekeÀej DeeefCe HeÀUs kebÀocegUs ieesUe keÀjCeeje ceO³e DeeefÖeÀkesÀ®³ee JejenCeeje Deens. les YeìkesÀ Deensle. keÀener ÒeceeCeele les ceemesceejerner keÀjleele. les mJele:uee
pebieueeleerue ueeskeÀ cnCeleele. keÀejCe l³eeb®³ee mebmke=ÀleerceO³es peerJeveele pebieueeuee cenlJe Demetve
lees l³eeb®ee cetueYetle nkeÌkeÀner ceeveuee peelees. les Deeieer®ee DeeefCe yeeCee®ee lemes®e efMekeÀejer
peeȳeeb®ee JeeHej keÀjleele. efHeiceer ueeskeÀ efJeefJeOe ÒekeÀej®es DeVe mesJeve keÀjleele, l³eemeeþer
efMekeÀejeves efkebÀJee Jeveeletve ieesUe kesÀuesues HeÀUs, kebÀocegUs Keeleele. jeve[gkeÌkeÀj, ³eeceme, ceOe,
ceMeªce DeeefCe HeÀUeb®ee JeeHej keÀjleele. veoer efkebÀJee Dees{îeebceO³es HekeÀ[uesu³ee ceeMeeb®eener
Deenejele JeeHej keÀjleele. efHeiceer ueeskeÀ DeVeemeeþer Deepetyeepet®³ee Kes[îeebceO³es J³eeHeej keÀjleele.
leep³ee DeekeÀ[sJeejervegmeej efHeiceerb®eer mebK³ee Deboepes 5,00,000®³ee peJeUHeeme Deens.
efHeiceer ueeskeÀ DeOe&ieesueekeÀej, IegceìekeÀej DeMee Heeveebveer Je HeÀeoîeebveer yeveJeuesu³ee PeesHe[erle
jenleele. l³eeb®³ee ®eì³eemeg×e HeeveebHeemetve®e le³eej kesÀuesu³ee Demeleele. PeesHe[erceO³es Leb[erHeemetve
ye®eeJe keÀjC³eemeeþer MeskeÀesìer HesìJeleele DeeefCe l³ee®³eepeJeU meJe&peCe PeesHeleele. OegjecegUs
[emeebHeemetve mebj#eCe nesles.
efHeiceer ueeskeÀeb®³ee ¢äerves pebieues ner KetHe®e cenlJee®eer Deensle keÀejCe l³eeb®ee mebHetCe& GojefveJee&n,
pebieueeJej Demelees®e Hejbleg Deewiesuesu³ee Deensle. efHeiceer ueeskeÀeb®es íesìs ieì HejbHejsvegmeej oeì pebieueeceO³es meelel³eeves pebieueer
HeoeLe& ieesUe keÀ©ve Deepetyeepetuee Demeuesd³ee keÀe³ecemJeªHeer Jeml³eebceO³es vesTve Jemletb®eer
Deoueeyeoue keÀjle Demele. efMekeÀejer®³ee leb$eele Lees[e HeÀjkeÀ Demetve l³eemeeþer les Yeeuee,
Oeveg<³eyeeCe, peeUer DeeefCe ieUe®ee JeeHej keÀjle.
efHeiceer mebmke=Àleer l³eeb®³ee HeejbHeeefjkeÀ mebieerle Je ve=l³eeMeer pees[ueer iesuesueer Demetve l³eeceO³es Òel³eskeÀ
peCe meceeefJeä Demelees. leeW[eves DeeJeepe keÀjC³eeyejesyej®e [^ce, yeemejer ³eemeejK³ee efJeefJeOe
mebieerle Jeeoîeeb®eener les JeeHej keÀjleele. l³eeb®es HeejbHeeefjkeÀ Je megMeesefYele keÀHe[îeebJej ef®e$es keÀe{tve
l³eeb®ee les JeeHej keÀjleele, Hejbleg DeueerkeÀ[s l³eeb®³eeJej HeeefM®eceel³e mebmke=Àleer®ee ÒeYeeJe Jee{le
Demetve keÀHe[îeebceO³esner yeoue Peeuee Deens.
DeeefÖeÀkesÀleerue efHeiceer ueeskeÀeb®es DeefmlelJe Oeeske̳eele Deeues Demetve l³eecegUs l³eeb®eer meebmke=ÀeflekeÀ
DeesUKener veä nesC³ee®eer efYeleer Deens. J³eeHeejer¢äîee pebieueleesæ[ keÀjCeeN³ee DeveskeÀ kebÀHev³ee
HeOoleMeerjHeCes ³esLeerue pebieues veä keÀjle Deensle. keÀebieesmeejK³ee osMeebleerue efmLeleer ner iebYeerj
Demetve mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®es mebIeDeefmlelJeeuee OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee Deens. efHeiceer ueeskeÀebcegUs®e Depetvener pebieuee®es DeefmlelJe efìketÀve
Demetve les J³eeHeejer/pebieue þskesÀoejebvee otj þsJeC³eeme peyeeyeoej Deensle. pesJne osMeele MeebleleeHetCe&
HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles lesJne pebieueeceO³es ÒeJesMe keÀjC³eeme DevegkegÀue/³eesi³e JeeleeJejCe Deens Demes
ueeketÀ[ J³eeHeejer efkebÀJee kebÀHev³eevee Jeeìles lesJne les pebieues veä keÀjleele DeeefCe efHeiceer ueeskeÀebvee
l³eeb®es JemeleermLeeve mees[C³eemeeþer peyejomleer keÀjleele.munotes.in

Page 56

56
keÀebieesleerue JeMeesl³eeb®ee JeeHej ne cepetj cnCetve oe© le³eej keÀjC³eemeeþer efkebÀJee lebyeeKet®³ee Mesleele keÀjleele.
efHeiceer ueeskeÀ ns vewmeefie&keÀefjl³ee yeueJeeve Demeu³eeves yeebìt ueeskeÀ l³eeb®es ueQefiekeÀ Meeslemes®e S[medmeejK³ee jesieeb®es ÒeceeCener l³eecegUs efHeiceeRceO³es Jee{le Deens. keÀebiees®³ee keÀener Yeeieele
mewefvekeÀebkeÀ[tve keÀebiees ueeskeÀebvee cee©ve KeeC³ee®³ee DeHeÀJee ³esle Deens. ¿ee Ieìvee HeÀkeÌle efHeiceeR®es
pebieueeJejerue Je®e&mJe keÀceer keÀjC³eemeeþer Ie[le Deensle. ns pejer Deefle Ye³eevekeÀ GoenjCe Demeues
lejer ¿eeletve ue#eele ³esle Deens keÀer, efHeiceeRvee DeeHeues DeefmlelJe DeeefCe mebmke=Àleer efìkeÀJeC³eemeeþer
KetHe®e mebIeSefmkeÀcees :
SefmkeÀcees ueeskeÀ cnCepes HetJeeaHeemetve yesjerbie®ee mecegê les ûeerveueb[ DeeefCe F&Meev³e mewyesefj³ee®³ee ®egkeÀ®eer
ÜerHekeÀuHee®³ee efkeÀveejer Yeeieele jenCeeN³ee ueeskeÀeb®es mecetn nesle. Gllej mewyesefj³ee®³ee (jefMe³ee)
HetJe& Yeeie, DeueemkeÀe (DecesefjkeÀe) ke@Àve[e DeeefCe ûeerveueB[ F. ®ee Oe=JeepeJeUerue Yeeieele ns
SefmkeÀcees jenleele. p³ee ÒeosMeeleerue cetU jefnJeemeer cnCetve SefmkeÀcees ueeskeÀeb®es cenlJe KetHe®e Deens.
ke@Àve[e®³ee Fvegì Yeeie, Gllej DeueemkeÀe ûeerveueb[ DeeefCe mewyesefj³ee®³ee HetJe& Yeeieele les Hemejues
Deensle. SefmkeÀceeW®es oesve cegK³e ieì Demetve ke@@Àve[e, DeueemkeÀe DeeefCe ûeerveueb[ ³esLeerue mecetn
DeeefCe mewyesefj³eeleerue mecegn, ke@Àve[e DeeefCe ûeerveue@b[] ceOeerue SefmkeÀcees ueeskeÀebveer 1970 Heemegve
`Fvegì' ns veeJe mJeerkeÀejues Deens. Hejbleg DeueemkeÀe Je mewyesefj³eeleerue SefmkeÀceeWveer cee$e ns veeJe
mJeerkeÀejues veener. ke@Àve[e Je ûeerveueb[ ceO³es `SefmkeÀcees' ³ee veeJeeJej ìerkeÀe Peeu³eeves lesLeerue
ueeskeÀebveer `Fvegì' ns veeJe mJeerkeÀejues. DeueemkeÀe®es cetU efveJeemeer efkebÀJee Kejs ueeskeÀ F. veeJes l³eebvee
Deensle. Deeefì&keÀ YeeieebceO³es jenCeeN³ee ueeskeÀebvee ³egjesHeer³eve Je Flej ueeskeÀebveer SefmkeÀcees veeJe
16J³ee MelekeÀele efoues.
21J³ee MelekeÀe®³ee megjJeeleeruee SefmkeÀceeW®eer mebK³ee ner meeOeejCeHeCes 1,35,000 FlekeÀer Demetve
l³eeleerue 85,000 ueeskeÀ G. DecesefjkesÀle 50,000 ûeerveueB[ceO³es DeeefCe Gjuesues mewyesefj³eele
jenleele. l³eeb®³eeceO³es ÒeeosefMekeÀ efYeVelee Demeueer lejerner l³eeb®³ee YeeMeeefjjerkeÀ JewefMeäîeebceO³es meejKesHeCee Deens. SefmkeÀcees-Su³egì ³ee cegK³e Yeemecetneleerue yeesueerYeeJesieUs þjues Deensle. SefmkeÀceeWveer DeeefkeÀ&ì ÒeosMeeleerue Deefle Leb[, yeHeÀe&U Je efncee®íeefole
He³ee&JejCeele mJele:®es DeefmlelJe efìkeÀJetve þsJeues Deens. íesìer kegÀìgbyes ns l³eeb®es meeceeefpekeÀ DeeefCe
DeeefLe&keÀ JewefMeäîe nesles.
yeHeÀe&®íeefole efkeÀveejer ÒeosMe DeeefCe ìgb[e®³ee ueeKees ®eewjme efkeÀueesceerìj YeeieebceO³es Mesleer J³eJemee³e
keÀOeer®e Meke̳e veJnlee. lemes®e yeHeÀe&U ÒeosMeeceO³es JevemHeleeR®es ÒeceeCe Deieoer®e DeuHe Deens DeeefCe
YeepeerHeeuee DeVe GHeueyOe vemeu³eeves les ceebmeenejer peemle Deensle. l³eeb®es ÒecegKe DeVee®es m$eesle
cnCepes ke@Àjeryet, meerue, Jee@uejme, Jnsue DeeefCe Flej ceemes ns Deensle. SefmkeÀcees ns efvemeie&le:munotes.in

Page 57

57
efMekeÀejer Deensle. efMekeÀejermeeþer les efJeefJeOe ÒekeÀej®es Yeeues, Oeveg<³e DeeefCe yeeCe, ®eeketÀ, ceeMeDeb®es
ieU DeeefCe Jee³ej®ee nl³eejs cnCetve GHe³eesie keÀjleele. Yeeu³eeb®ee JeeHej keÀ©ve meerue®eer efMekeÀej
keÀjleele. meerue®eer efMekeÀej yeHeÀe&Jej keÀjleele efkebÀJee keÀele[îeeves yeveJeuesueer SkeÀe ceeCemeeHegjleer
nes[er p³eeuee `keÀ³eekeÀ' cnìues peeles l³ee®³ee mene³³eevesner keÀjleele. Jnsue®eer efMekeÀej
keÀjC³eemeeþer ceesþîee yeesìeR®ee (³egceeF&keÀme) JeeHej keÀjleele. Gvneȳeele yejs®emes SefmkeÀcees ueeskeÀ
ns ke@Àjeryet DeeefCe Flej peefceveerJejerue ÒeeCeer Oeveg<³e DeeefCe yeeCeeb®³ee mene³³eeves ceejleele. ceO³e
ke@Àve[eleerue SefmkeÀcees ns Gvneȳeele Debleie&le Yeeieeleerue iees[îee HeeC³eeleerue ceemesceejer Je efMekeÀej
keÀjleele. les keÀ®®es ceebme Keeleele. FbOevee®eer keÀcelejlee Deensle Hejbleg l³eeb®³ee vesnceer®³ee
DeenejeceO³es iejpes®eer DemeCeejs mekeÀme IeìkeÀ DeVe efMepeJeu³eecegUs veä nesJet ve³esle ne meg×e
nslet Demelees.
SefmkeÀcees ns ke@Àefjyet®³ee ueeskeÀjer Je keÀele[erHeemetve yeveJeuesues keÀHe[s JeeHejleele. lemes®e HetCe& DebieYej
keÀHe[s Ieeueleele DeeefCe yeHeÀe&Heemetve mebj#eCe yetì Je [esȳeebvee iee@ieue ueeJeleele. l³eecegUs
DeefleLeb[erHeemetve l³eeb®es mebj#eCe nesles.
SefmkeÀcees ueeskeÀ HejbHejsÒeceeCes JesieJesieȳee Iejeble jenleele. yeHeÀe&®³ee þeskeÀȳeebHeemetve le³eej kesÀuesu³ee
FiuetceO³es les efnJeeȳeele jenleele. keÀenerJesUe Jnsue®³ee ne[ebHeemetve DeeefCe ueeketÀ[ efkebÀJee
oie[eb®ee JeeHejner Iejebmeeþer keÀjleele. GvneȳeeceO³es ke@Àjeryet efkebÀJee meerue®ede keÀele[erHeemetve le³eej
kesÀuesu³ee lebyetceO³es cnCepes®e ì³egefHekeÀceO³es SefmkeÀcees ueeskeÀ jenleele. l³eecegUs l³eeb®es Gvneȳeele
mebj#eCe nesles. ogjJej®³ee DeblejeJej pe[ meeceeve Jeentve vesC³eemeeþer jsveef[Dej®³ee ne[ebHeemetve
le³eej kesÀuesueer, efyeve®eekeÀe®eer iee[er DeveskeÀ kegÀ$eer Dees{leele. l³eeb®³ee YeìkebÀleerceO³es muespeuee
DeeefCe keÀ³eekeÀuee KetHe®e cenlJe Deens.
SefmkeÀcees ueeskeÀ ns DeVe, lesue, nl³eejs Je efJeefJeOe ieesäeRmeeþer mecegêer , ÒeeC³eebJej DeJeuebyetve
Demeleele. ceemes DeeefCe ke@Àjeryet ³eebvee l³eeb®³ee DeLe&J³eJemLesle KetHe®e cenlJe Deens. HejbHejsvegmeej
SefmkeÀcees peceeleeRceO³es m$eer-Heg©yeebOeC³ee®es keÀece keÀjleele lej efm$e³ee Iejeleerue keÀeces keÀjleele.
efJeefJeIe leb$e%eeves, keÀueekegÀmej F. ceO³es SefmkeÀcees ueeskeÀ Òeefme× Demetve Flej DeeefoJeemeerceO³es
l³eeb®eer keÀcelejlee Demeles. ns ueeskeÀ íesìîee mecetnebceO³es jenleele DeeefCe l³eebvee DeeJeM³ekeÀ
ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer SkeÀ ieì ÒecegKe Demelees. Jew³eeqkeÌlekeÀ Je Keepeieer JeeHeje®³ee Jemlet mees[tve
Flej meJe& ceeueceÊee ner meJee&b®eer Demeles.
HetJeea nl³eejebmeeþer ne[s, megUs, leebyes efkebÀJee oie[eb®³ee JeeHej nesF&. Hejbleg 20J³ee MelekeÀeceO³es
ueesKeb[ Je yebogkeÀer®ee JeeHej nesJet ueeieuee Deens. yeejerkeÀ keÀueekegÀmejer®³ee Jemlet Goe. megF&, kebÀieJes,
Meem$eebJejerue ve#eerkeÀece F. ceO³es SefmkeÀcees Heejbiele Deensle.munotes.in

Page 58

58
meO³ee DecesefjkeÀe Je ke@Àve[eleerue SefmkeÀcees efmLej Jemleerle jenle Demetve les GojefveJee&nemeeþer keÀece
keÀ©ve Hewmes efceUJeleele. lemes®e efMekeÀejerbmeeþer yebogkeÀer®ee JeeHej keÀjleele. efMekeÀejeRmeeþer ÒeeC³eeb®es
ÒeceeCe keÀceer nesle Demeu³eeves lemes®e Flej mebmke=Àleer®ee ÒeYeeJe He[t ueeieu³eeves l³eeb®³eele yeoue
nesle Deensle. DeveskeÀ ueeskeÀ KeeCeerceO³es efkebÀJee lesue GlHeeokeÀ Yeeieeble veeskeÀN³ee keÀjle Deensle.
ke@Àve[eceOeerue SefmkeÀcees ueeskeÀebveer menkeÀej lelJeeJej ogkeÀeves keÀe{tve l³eeceO³es l³eeb®³ee Jemlet Je
Flej ieesäer efJe¬eÀerme þsJeu³ee Deensle. 1999ceO³es G. DecesefjkesÀle mLeeHeve kesÀuesu³ee `vegveeJele'
ÒeosMeele G. DecesefjkesÀleerue Òee®eerve mebmke=Àleer efìkeÀC³eeme ceole Peeueer Deens.
cemeeF& :
oef#eCe kesÀefve³ee DeeefCe Gllej ìebPeeefve³ee Yeeieeleerue cetU DeeefoJeemeer peceeleer cnCetve cemeebF&vee
DeesUKeues peeles. DeeefÖeÀkesÀleerue cenemejesJejeb®³ee Heefjmejele l³eeb®es JeemleJ³e Demetve l³eeb®³ee
JewefMeäîeHetCe& ®eeueerefjleer Je HeesMeeKeebcegUs les Flej mLeeefvekeÀebHes#ee JesieUs Deensle. cemeeF& ueeskeÀ
efveuees-menejve YeeYeecemeeF&®³ee leeW[er Feflenemeevegmeej les GllejskeÀ[erue ìtjkeÀevee (Jee³eJ³e kesÀefve³ee) mejesJejepeJeUerue
oef#eCe veeF&ue veoerKeesN³eeleerue cetU jefnJeemeer Deensle. 15J³ee MelekeÀeceO³es l³eebveer Gllej
kesÀefve³eekeÀ[s mLeueeblejeuee megjJeele kesÀueer DeeefCe 17J³ee, 18J³ee MelekeÀebHe³e¥le les ceO³e
ìebPeeefve³eeHe³e¥le iesues. 19J³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeHe³e¥le ûesì efjHeÌì KeesN³ee®³ee yengleskeÀ meJe&
YeeieebceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Hemejues. lemes®e les GÊejskeÀ[erue ceemeeryeerì HeJe&leeHeemetve oef#eCeskeÀ[erue
oes[escee HeJe&leeHe³e¥le Hemejues.
cemeeF& mebmke=Àleer ner efHele=melleekeÀ mebmke=Àleer Demetve Jeef[ueOeejer ueeskeÀ cemeeF& ueeskeÀeb®³ee cenlJee®³ee
ieesäer þjJeleele. cemeeF¥®³ee Jele&veemebyebOeer meJe* efve³ece leeW[er Demeleele. Meeblelee ÒemLeeefHele
keÀjCes (p³eeuee Deefcelet cnCeleele) DeeefCe ceeHeÀer ceeieCes DeejesHe) ³eemeeþer Heb®ee³ele Demeles. cemeeF&
ns SkesÀMJejJeeoer Demetve SkeÀe®e osJee®eer cnCepes SvekeÀeF& efkebÀJee FbieeF&®eer Hetpee keÀjleele. DeveskeÀ
cemeeF& ueeskeÀebveer ef¸eM®eve Je Fmueece Oecee&®ee mJeerkeÀej kesÀuee Deens.
cemeeF& ueeskeÀ ns l³eeb®³ee JewefMeäîeHetCe& oeefiev³eebmeebþer Òeefme× Deensle. cemeeF& ns Keeme ueeue jbiee®es
keÀeHe[ JeeHejleele l³eeuee MegkeÀ cnCeleele. les HeejbHeeefjkeÀ peerJeve peieleele. ce=l³egmece³eer keÀesCeleener
ceesþe meesnUe keÀjle veenerle, lej ce=le Mejerj efieOee[ebmeejK³ee ÒeeC³eebmeeþer þsJeueer peeleele. pej
³ee ÒeeC³eebveer ce=leosn Keeueuee veenerlej lej l³eeceO³es keÀener oesoHeÀveefJeOeer ne HeÀkeÌle keÀener ÒecegKe J³ekeÌleeRmeeþer Demetve oHeÀveefJeOeer ne ceeleermeeþer neefvekeÀejkeÀ
Demelees, Demee l³eeb®ee efJeMJeeme Deens.
cemeeF& ueeskeÀeb®eer HeejbHeeefjkeÀ peerJeveMewueer ner l³eeb®³ee iegjebJej DeeOeejerle Deens. iegjs ner l³eeb®es DeVe
efceUJeC³ee®es ÒecegKe m$eesle Deensle. cemeeF&®eer Þeercebleer ner l³eeb®³ee cegueeb®³ee mebK³esJej DeeefCe
l³ee®³eekeÀ[erue iegjeb®³ee mebK³esJej DeeOeeefjle Demeles. meJe&meeOeejCeHeCes 50 iegjeb®eer mebK³ee DeeefCemunotes.in

Page 59

59
peemle cegues DeeojCeer³e ceeveleele. pej oesvnerHewkeÀer SkeÀ keÀceer Demesue lej iejerye ceeveleele.
cemeeF&®³ee meJe& DeVee®³ee iejpee ¿ee ÒeeC³eebkeÀ[tve HetCe& nesleele. les ÒeeC³eeb®es ceebme Keeleele, otOe
efHeleele DeeefCe efJeMesF. keÀeHeues peeleele.
cemeeF& ueeskeÀeb®eer Jemeenle þjJetve le³eej kesÀueer peeles. le©Ce ueeskeÀebvee íesìîee Mesȳee-ceW{³ee
efkebÀJee iegjebvee IesTve yeensj HeeþJeues peeles. uenevecegueebvee cee$e KesUe³euee efoues peeles. cegueeRvee
pesJeCe keÀjCes, otOe keÀe{Ces ³eemeejK³ee ieesäer ueneve Je³eele®e l³eeb®³ee DeeF&keÀ[tve efMekeÀeJ³ee
ueeieleele. cemeeF& ueeskeÀ ns iegjeb®es HeeueveHeesefJeMeskeÀjleele.
keÀeUe®³ee DeesIeele cemeeF& ueeskeÀeb®³ee efJekeÀemeemeeþer DeveskeÀ ÒekeÀuHe meg© Peeues Demetve cemeeF&
ueeskeÀebceOeerue ÒecegKeebveer DeeHeueer mebmke=Àleer Je HejbHeje efìkeÀJeC³eeyejesyej®e DeeHeu³ee cegueebvee
DeeOegefvekeÀ peieele efìkeÀC³eemeeþer efMe#eCener osle Deensle.
cemeeF& ueeskeÀ efJeefJeOe J³eJemee³e keÀjle Demetve l³eeceO³es Mesleer HeejbHeeefjkeÀ Deewjsmìe@jbì ®eeueJeCes, Keefvepeeb®eer Kejsoer-efJe¬eÀer, otOe efkebÀJee ogiOepev³e HeoeLee¥®eer m$eer³eebkeÀ[tve
efJe¬eÀer, efJeCeuesu³ee Jemlet F. meejKes cenlJee®es J³eJemee³e Deensle. ³eeefMeJee³e Jesleve/cepetjer osCeejer
keÀeces megj#eej#ekeÀ He³e&ìkeÀ ceeie&oMe&keÀ, Jesìme& F. meejKes keÀece Keepeieer efkebÀJee meeJe&peefvekeÀ
#es$eele keÀjle Deensle.
yeoeTveer :
yeoeTveer ne Meyo DejsefyekeÀ YeejenCeejs ueeskeÀ' Demee l³ee®ee DeLe& Deens. yeoeTveer ns Òee®eerve keÀeUeleerue Dejyeer MegjenCeejs ueeskeÀ Deensle. Gllej DeeefÖeÀkesÀleerue ueebye®e ueebye Hemejuesu³ee JeeþJebìer Heì³eeHeemetve les
Deieoer ceO³eHetJexleerue JeeUJebìer YeeieeHe³e¥le efJemle=le ÒeosMeele ns ueeskeÀ jenleele. HetJeea®³ee keÀeUeleerue
Dejyeer DeeefCe efmejer³eve JeeUJebìele jenCeeN³ee ueeskeÀeb®es ns JebMepe Deensle. l³ee ÒeosMeeleerue
JeemleJ³eeme DemeCeeN³ee oesve JesieJesieȳee ceeveJeer mecetnebleerue HeÀjkeÀ meebieC³eemeeþer yeoeTveer ns
veeJe l³eebvee efceUeues. DeeHeu³ee GojefveJee&nemeeþer HeMegHeeueve J³eJemee³e keÀjCeejs DeeefCe vewmeefie&keÀ
ieJeleeJej ®ejCeejer iegjs HeeUCeeje ne meceepe lej ogmeje mecetn ne Mesleer keÀjCeeje efkebÀJee veeiejer
Yeeieebleerue JeeleeJejCeele jenCeeje Demee veeiejer meceepe `neoj' ne Deens.
yeoeTveer ueeskeÀ ns HejbHejsvegmeej l³eeb®³ee GojefveJee&nemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee ÒeeC³eeb®³ee
peeleerJe©ve JesieUs þjJeues peeleele. yejs®emes yeoeTveer ueeskeÀ ns HeMegHeeuekeÀ Demetve les
HeeJemeeȳeele Je efnJeeȳeele JeeUJebìeceO³es mLeueeblej keÀjleele DeeefCe keÀesj[îee GvneUer $eÝlegle
ueeieJe[er³eesi³e peceerveerkeÀ[s Hejle ³esleele. Tbì HeMegHeeueve keÀjCeejs yeoeTveer ueeskeÀ meneje,
meerjer³eve DeeefCe Dejyeer JeeUJebìe®³ee ceesþîee Yeeieele Hemejues Deensle. Mesȳee, ceW{îee HeeUCeejsmunotes.in

Page 60

60
ueeskeÀ ns peJeU®³ee®ee pee@[&ve, meerefj³ee DeeefCe FjekeÀceefOekeÀ ueeieJe[³egkeÌle Yeeieele®e jenleele.
iegjs HeeUCeejs DeeefoJeemeer ueeskeÀ ns cegK³elJes keÀ©ve oef#eCe meewoer Dejsefye³ee DeeefCe megoeve ceO³es
jenleele p³eebvee `yeekeÀjeMe' efkebÀJee `yeieeje' cnìues peeles.
yeoeTveer ns DeefleMe³e o³eeUt DeeefCe meeOeejCe ueeskeÀ Deensle. JeeUJebìer Yeeieeleerue les Kejs meJe&%e
Demetve He=LJeerJejerue keÀesCel³eener Yeeieeleerue Ye³eevekeÀ HeefjefmLeleerle jenC³ee®eer keÀuee ceenerle Deens.
mescesìerkeÀ YeeyeesueerYeeyeoeTveer mebmke=Àleer ner efHele=meÊeekeÀ DeeefoJeemeer®eer Deens. kegÀìgbye ÒecegKe lemes®e DeeefoJeemeeR®eer
meeceeefpekeÀ j®evee þjJeCeeN³eebvee MesKe Demes cnCeleele. MesKevee meceepeeleerue Òeew{ ueeskeÀ pes
DeewHe®eeefjkeÀHeCes DeeefoJeemeer ceb[Ue®es keÀece keÀjleele, l³eeb®³ee keÀeceele ceole keÀjleele.
yeoeTveeR®es HeejbHeeefjkeÀ efveJeeme cnCepes ueebye, keÀceer Gb®eer®es lebyet Demetve ceO³e YeeieebMeer Keebyeeves
Flejebvee pees[uesues Demeleele. lebyet®³ee ceeieerue Je yeepet®³ee Yeeieele keÀceer Gb®eer®es Keebye Demetve les
yekeÀN³ee efkebÀJee Gbìe®³ee kesÀmeebHeemetve yee³ekeÀe le³eej keÀjleele. lebyet®³ee ceeies Je yeepetbvee yeebOeuesu³ee
KeebyeebJeªve l³ee kegÀìgyeeb®eer mebHelleer DeeefCe meceepeeleerue mLeeve þjles. lebyet ns HeeC³eeHeemetve
megjef#ele Demeleele.
yeoeTveer meceepeele efm$e³eebvee DeefleMe³e cenlJee®es mLeeve Demetve l³ee JesieJesieȳee ÒekeÀej®eer keÀeces
keÀjleele. Goe. cegueebvee Jee{JeCes, Mesȳee-ceW{îee meebYeeUCes, iegjeb®es otOe keÀe{Ces,mJe³ebHeekeÀ keÀjCes,
keÀHe[s efMeJeCes DeeefCe lebyetmeeþer ueeieCeejs keÀeHe[ le³eej keÀjCes ³eemeejKeer keÀeces efm$e³ee keÀjleele.
JeeUJebìer Yeeieeuee Devegme©ve mewuemej HegÀueeb®es keÀeHe[ JeeHejleele. l³eecegUs keÀele[er PeeketÀve peeles
DeeefCe GvneHeemetve mebj#eCe nesles. DebieeYeesJeleer nJee KesUleer jentve Leb[ jenC³eeme ceole nesles.
yeoeTveer ueeskeÀeb®³ee [eske̳eeJejerue keÀeHe[ ns l³eeb®eer DeesUKeC³ee®es cenlJee®es ef®evn Deens. ¿ee
keÀeHe[ecegUs l³eeb®³ee ®esnN³ee®es OegUer®³ee JeeoUeHeemetve mebj#eCe nesles®e, leeW[ner PeekeÀues peeTve
GvneHeemetve meeJeueer efceUles DeeefCe [eske̳eeYeesJeleer ceeskeÀUer nJee KesUleer jenles. yeoeTveer efm$e³ee
keÀewìgbefyekeÀ mebHelleervegmeej HesnjeJe keÀjleele.
ceO³eHetJexleerue Jee{l³ee DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee HeefjCeece ne yeoeTveeRJej nesle Deens. Heefnu³ee
cene³eg×eveblej efJeMesDebleie&le Yeeieeb®eer ceeefnleer keÀªve Iesleueer. l³eebvee mewv³eeceO³es DeeefCe HeesueermeeceO³es veeskeÀjer osJetve
l³eeb®³ee l³ee He³ee&JejCeeleerue DevegYeJee®ee GHe³eesie kesÀuee. keÀener ueeskeÀ yeebOekeÀece J³eJemee³eele lej
keÀener ueeskeÀ Hesì^esefue³ece Goîeesieele veeskeÀN³ee keÀjle Deensle.
20J³ee MelekeÀe®³ee GllejeOee&le yeoeTveer ueeskeÀebvee veJ³ee mecem³eebvee meeceesjs peeJes ueeieues.
ceO³eHetJexleerue mejkeÀejves l³eeb®³ee neue®eeueeRJej/mLeueeblej DeeefCe iegjs®ejeF&Jej keÀener yebOevesmunotes.in

Page 61

61
Ieeleueer. keÀener yeoeTveer ueeskeÀebveer mJele:ntve®e yeoueleer jepekeÀer³e DeeefCe DeeefLe&keÀ efmLeleer Heentve
mJes®ísves mLeeef³ekeÀ Jemeenleer efvecee&Ce kesÀu³ee DeeOegefvekeÀ leb$e%eeveecegUs yeN³ee®eMee YeìkeÀl³ee
ueeskeÀebveer DeeHeuee HeejbHeeefjkeÀ ÒeeCeer JeenletkeÀer®ee J³eJemee³e megª kesÀuee.
¿ee Heeþe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej Keeueerue ieesäer mecepeleerue.
meceeve Yeepees[ues iesuesu³ee ueeskeÀeb®ee mecetn cnCepes DeeefoJeemeer nes³e. DeeefoJeemeer meceepeeceO³es leebef$ekeÀ
efJekeÀeme DeeefCe oj[esF& GlHeVe KetHe®e keÀceer Deens Demes ceeveJeJebMeMeem$e%eebvee Dee{Uues Deens.
Mesleer ne DeeefoJeemeer ueeskeÀeb®ee cegK³e J³eJemee³e Demeuee lejerner HeMegHeeueve nener J³eJemee³e l³eeb®³ee
Iejiegleer ef¬eÀ³eeb®ee Yeeie Demelees. DeeefoJeemeer peceeleeR®es cegK³e JewefMeä³e cnCepes les Jemletb®eer
osJeeCeIesJeCe DeeefCe peeoe Jemletb®es Hegvne efJelejCe keÀjleele ns l³eeb®es cegK³e JewefMeä³e Deens.
peieeleerue ÒecegKe DeeefoJeemeer peceeleer DeeefCe l³eeb®es efveJeememLeeve Goe. ceO³e ceseqkeÌmekeÀes ceOeerue
De@PeìskeÀ, FjeCeceOeerue Jemesjer, HetJe& ke@Àve[eceOeerue ¬eÀer, ³egjesHeer³eve ìgb[^eceOeerue HeÀervme, G©iJes
DeeefCe DepexìerveeceefOeue ieeJe®ees, DeeefÖeÀkesÀceOeerue nsceeF&ìme F. ®eer ceeefnleer DeY³eemeueer. ³ee
Heeþe®ee DeY³eeme keÀjleevee DeeHeu³eeuee ns ue#eele ³esles keÀer, DeeefoJeemeer mebmke=Àleer ner efvemeiee&Jej
DeeOeeefjle Demeles DeeefCe efvemeiee&®³ee leeueeJej DeJeuebyetve Demeles. SefmkeÀcees, yeoeTveer, cemeeF&
DeeefCe efHeiceer peceeleeR®³ee/meefJemlej DeY³eemeeletve DeeHeCe peieeleerue keÀener ve<ì nesCeeN³ee
DeeefoJeemeer peceeleeR®³ee mebmke=Àleer®eer ceeefnleer Iesleueer. SefmkeÀceeWmeejK³ee osMeer ueeskeÀeb®³ee
DeY³eemeeletve l³eebveer Deefle Leb[ DeekeÀefì&keÀ He³ee&JejCeeleerue yeHeÀe&U ÒeosMeeceO³es keÀmes mJele:uee
meeceeJetve Iesleues keÀer pesLes MesleermeejKee J³eJemee³e yeHeÀe&®íeefole YeeieecegUs keÀOeer®e Meke̳e veJnlee,
ns DeY³eemelee Deeues. lesLes ÒecegKe DeVe HeoeLe& ns ke@Àjerye, meerue Je Jee@uejme F. ÒeeC³eebHeemetve
efceUleele. DeveskeÀ SefmkeÀcees ueeskeÀ YeìkeÀer efMekeÀej keÀjleele lej o. kesÀefve³ee DeeefCe Gllej
ìebPeeefve³ee ceefOeue cemeeF& nsner YeìkesÀ HeMegHeeuekeÀ DeeefoJeemeer Deensle. efHele=meÊeekeÀ meceepee®es
keÀììj ÒeCesles Deensle. ogmeN³ee yeepeguee yeoeTveer ns Dejsefye³ee DeeefCe Gllej DeeefÖeÀkesÀ®³ee DeOe&-
MegmeceepeeceO³es efm$e³eeb®es mJele:®es Demes JewefMeäîeHetCe& mLeeve Deens. l³eeb®es peerJeve DeefleMe³e
nueeKeer®es Demeu³eeves l³eebvee ueJekeÀjele ueJekeÀj efMe#eCe osJetve, l³eebvee cegK³e ÒeJeenele DeeCeC³ee®es
keÀece lesLeerue mejkeÀejves keÀjCes iejpes®es Deens.
4.7 legce®eer Òeieleer leHeemee
(1) ®etkeÀ keÀer yejesyej
(De) DeeefoJeemeer peceeleer p³ee DeeOegefvekeÀ mebIeìvesMeer/³egieeMeer mHeOee& keÀª MekeÀle veenerle.
(ye) Ssvet DeeefoJeemeer ns oef#eCe vee³epesefj³eeleerue JeebefMekeÀ peceele Deens.
(keÀ) yemesjer ner FjeCeceOeerue cetU DeeefoJeemeer peceele Deens.
([) SefmkeÀcees ns DeeefÖeÀkesÀleerue meJee&le pegveer DeeefoJeemeer peceele Deens efpe®eer Gb®eer Deieoer®e keÀceer Deens.munotes.in

Page 62

62
(2) ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
(De) DeeefoJeemeer mecegneb®ee cegK³e J³eJemee³e ne JevemHeleeR®eer ............. keÀjCes Deens.
(ye) DeeefoJeemeer peceeleeR®es cegK³e JewefMeäîe cnCepes .......... DeeefCe ......... Jemletb®es Hegve:
efJelejCe ns Deens.
(keÀ) oeCeer ner DeeefoJeemeer peceele ........... ³esLeerue Deens.
([) ceO³e DeeefCe oef#eCe DeeefÖeÀkesÀleerue efveûeeWvee ........ cnCeleele.
(F) SefmkeÀcees ueeskeÀebveer ............. ÒeosMeeleerue Deefle Leb[ DeeefCe yeHeÀe&®íeefole
He³ee&JejCeeceO³es mJele:uee meeceeJetve Iesleues Deens.
(3) yengHe³ee&³eer ÒeMve
(De) SeqmkeÀcees ueeskeÀ meerue®eer efMekeÀej keÀjC³eemeeþer JeeHejleele.
(1) Yeeuee
(2) Oeveg<³e DeeefCe yeeCe
(3) ieU / ìeskeÀoej Mem$e
(ye) meeceer DeeefoJeemeeR®eer meJeex®®³e peeiee cnCepes :
(1) kesÀyeveskeÀlPes - 2121 ceerìme&
(2) ceeTbì SJnjsmì - 8848 ceerìme&
(3) ue[eKe
(keÀ) cemeeF& ueeskeÀeb®³ee ceewefKekeÀ / leeW[er Feflenemeevegmeej l³eeb®es cetU mLeeve
(1) Keeue®es iebies®es Keesjs
(2) Jej®es ye´cnHet$ee Keesjs
(3) veeF&ue veoer®es Keeueerue Keesjs
([) cemeeF& ns efJeMes(1) mkeÀì&
(2) MegkeÀ
(3) Mee@ì&med
(4) ueIegllejer ÒeMve
(1) DeeefoJeemeeR®eer J³eeK³ee oîee.
(2) DeeefoJeemeeR®eer meJe&meeOeejCe JewefMeäîes keÀesCeleer Deensle ?
(3) Lees[ke̳eele ìerHee oîee.
(De) SefmkeÀcees (ye) yeoeTveer (keÀ) cemeeF&
(4) yeoeTveer meceepeeceO³es efm$e³eeb®es mLeeve keÀmes Demeles les meebiee.munotes.in

Page 63

63
4.8 mJe DeO³e³eveeleerue ÒeMveeb®eer Gllejs Ðee
(1) (De) - yejesyej
(ye) - ®etkeÀ - peHeeve
(keÀ) - yejesyej
([) - ®etkeÀ - efHeiceer
(F) - yejesyej
(2) (De) - ueeieJe[
(ye) - Jemletb®eer osJeeCeIesJeeCe, DeefleefjkeÌle
(keÀ) - HeefM®ece Fjeefve³eve (Fb[esvesefMe³ee, efieveerDee)
([) - yeebìt
(F) - Deeefke&ÀìkeÀ
(3) (De) - 1
(ye) - 1
(keÀ) - 3
([) - 2
4.9 leebef$ekeÀ Meyo DeeefCe l³eeb®es DeLe&
(1) DeeefoJeemeer peceele - meeceeefpekeÀ Jeie&Jeejer nesC³eeHetJeea efmLej meeceeefpekeÀ
J³eJemLesceO³es SkeÀef$ele keÀewìgbefyekeÀ veel³eeceO³es jenCeejs ueeskeÀ.
(2) efHele=melleekeÀ meceepe - p³eeceO³es efm$e³eebmen Flej ieesäeRJej Heg©DemeCeejer He×le.
(3) leb$e%eeve - Òeel³eeq#ekeÀ / Òel³e#e keÀece keÀjC³ee®³ee nsletves efceUJeuesueer
Jew%eeefvekeÀ ceeefnleer
(4) meceepe - SkeÀe®e efþkeÀeCeer jenCeeN³ee ueeskeÀeb®ee mecetn efkebÀJee efJeefMeä
JewefMeäîes meejKeer DemeCeeje mecetn
4.10 keÀeceefiejer / peyeeyeoejer
(1) SmkeÀercees, yeoeTveer, efHeiceer DeeefCe cemeeF& DeeefoJeemeeR®es ÒeosMe peiee®³ee vekeÀeMeele
oeKeJee.
(2) Yeejlee®³ee vekeÀeMeele DeYeesme& Je peejJeepe DeeefoJeemeer peceeleeR®es ÒeosMe oeKeJee.
(3) peieeleerue ÒecegKe DeeefoJeemeer peceeleer DeeefCe l³eeb®es efveJeememLeeve oeKeJeCeeje lekeÌlee
le³eej keÀje.
♦♦♦♦♦munotes.in

Page 64

645
meeOeer oC[eke=Àefle -efkebÀJee meeOee mlebYeeuesKe
(SIMPLE BARS)
munotes.in

Page 65

65
munotes.in

Page 66

66
munotes.in

Page 67

67
munotes.in

Page 68

68
munotes.in

Page 69

69
munotes.in

Page 70

70
munotes.in

Page 71

71
munotes.in

Page 72

72
munotes.in

Page 73

73
munotes.in

Page 74

74
munotes.in

Page 75

75
munotes.in

Page 76

76
munotes.in

Page 77

77
munotes.in

Page 78

78
munotes.in

Page 79

79
munotes.in

Page 80

80
munotes.in

Page 81

81
munotes.in

Page 82

82
munotes.in

Page 83

83
munotes.in