Page 1
1 १
सामािजक मानसशा : सामािजक जीवनाच े शा – I
घटक रचना
१.० उि े
१.१ तावना / प रचय
१.२ सामािजक मानसशा : काय आह े आिण काय नाही ?
१.२.१ सामािजक मानसशा शा ीय व पाच े आहे
१.२.२ य या वत नावर ल क ि त करत े
१.२.३ सामािज क वत न आिण िवचारा ंची कारण े समज ून घेणे
१.२.४ बदल या सामािजक जगातील म ूलभूत त वा ंचा शोध
१.३ सामािजक मानसशा : ह ीत गती
१.३.१ बोधन आिण वत न: समान सामािजक ना या या दोन बाज ू
१.३.२ सामािजक जीवनातील भावना ंची भूिमका
१.३.३ सामािजक स ंबंध: चांग या आरो यासाठी िकती मह वाच े आहेत
१.३.४ सामािजक च ेतािव ान : सामािजक मानसशा आिण म दू संशोधनाचा
छेदनिबंदू
१.३.५ अ य (अचेतन) ि य ेची भूिमका
१.३.६ संपूण सामािजक िविवधता ल ात घ ेणे
१.४ सारांश
१.५
१.६ संदभ
१.० उ ी े
ा पाठा या अख ेरीस त ुम या ल ात य ेईल क ,
सामािजक मानसशा या या काय आह े
सामािजक मानसशा ाच े व प आिण या ी
सामािजक मानसशा ातील म ुख कल काय आह ेत
munotes.in
Page 2
सामािजक मानसशा
2 १.१ तावना
मनु य हा समाजशील ाणी हण ून ओळखला जातो . जीवनात इतर लोक य साठी
मह वप ूण आहेत. इतरांशी संपक साधण े आिण या ं या सोबत राहण े य ला आवडत े. ती
जा त काळ इतरा ंपासून अिल आिण एकट े राह यास ाधा य द ेत नाही . सभोवताली
असल े या इतर य चा आप या िवचार , भावना आिण वत नावर भाव पडतो . हा भाव
केवळ काही य या उपि थ तीमुळेच न ह े तर या ं या अन ुपि थतीम ुळे देखील होऊ
शकतो . ओळखी या तस ेच अनोळखी य म ुळेही आपण भािवत होतो . आप यावर
सामािजक प रि थतीचा प रणाम होतो . य जस े इतरा ं ारे भािवत होत े तसेच य
वत नाचा इतरा ंवर देखील प रणाम होत असतो .
सामािजक मा नसशा ह े मानसशा ाच े असे उप े आह े िक ज े समूहा या सद य वाचा
यि गत वत नावर होणा या प रणामाशी स ंबंधीत अ यास करत े. सामािजक मानसशा ह े
इतर सामािजक शा ा ंपे ा िभ न आह े कारण या शा ात य या िवचार आिण वत नावर
पडणा या भावाच े प ीकरण द े यावर भर िदला जातो . मानसशा ा या या शाख ेत
शा ीय ि कोनावर ल क ि त क े यामुळे सामा यपण े लोक या अनौपचा रक
िनरी णाचा उपयोग करतात , यापे ा हे वेगळे शा आह े. यात सामािजक स ंदभा त मानवी
वत नाचे िविवध प ैलू समज ून घे याचा य न क ेला जातो . समूहाचा आप यावर आिण
आप या िनण य मत ेवर कसा प रणाम होतो ?, ाचा द ेखील सामािजक मानसशा
अ यास करतात . ात य वतः या आिण इतरा ं या क ृती कशा प करत े याचाही
समाव ेश केला जातो . सामािजक मानसशा कोण या ही िविश व ेळी िक ंवा िदल े या
िविश प रि थतीत लोक वतःब ल कस े िवचार करतात याचा अ यास करतात . दुस या
श दांत, लोक या ं या ओळखीब ल कस े िवचार करतात आिण इतर लोका ंशी असल े या
संबंधांमधून ही ओळख कशी िवकिसत होत े आिण अख ेरीस आप या सामािजक
वत नाबाबत मा ग दश न करत े.
तुत घटक सामािजक मानसशा ाच े सै ांितक ीकोन समज यास मदत करतो .
सामािजक मानसशा ाच े व प आिण या ी या ंचे वण न या े ात क ेले आहे. याच माण े
सामािजक मानसशा ाच े वै ािनक / शा ीय व प आिण मानवी सामािजक मान सशा
समज यास मदत करणारी चार म ूलभूत मू ये देखील या घटकात ून समज यास मदत
होणार आह े. सामािजक प रि थतीम य े घडून येणा या य वत नावर सामािजक
मानसशा ाच े ल क ि त झाल ेले असत े. या शा ात मानवी सामािजक वत नाची कारण े
समजून घे याचा य न केला जातो . याच माण े सामािजक जीवनाची िवकसनशील त व े
पुढे ठेवली जातात . तुत घटकात सामािजक मानसशा ा या े ातील अगदी
अलीकडील मह वप ूण गती द ेखील समािव क ेलेली आह े. बोधन, भावना , सामािजक
संबंध, सामािजक च ेतािव ान ( युरोसाय स ), अंतभू त ि या आिण य या सामािजक
वत नातील सामािजक िविवधता समज ून घेणे य ांचा समाव ेश यात कर यात आला आह े.
सामािजक मानसशा ात झाल े या मोठ ्या गतीम ुळे आपणास या े ातील नवीनतम
मुख कल / ान अ ायावत कर यास आिण समज यास मदत होईल .
munotes.in
Page 3
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – I
3 १.२ सामािज क मानसशा : काय आह े आिण काय नाही ? (SOCIAL
PSYCHOLOGY: WHAT IT IS AND IS NOT )
सामािजक मानसशा ात मानसशा िविवध िवषया ंचा समाव ेश करतात . सामािजक
प रि थतीत य का आिण कस े िवचार करत े, सामािजक प रि थती कशी अन ुभवतात
िकंवा यात वागतात ?, याचा अ यास या े ात कर याचा य न क ेला जातो . सामािजक
मानसशा ात (िविवध ) सामािजक प रि थतीत व ैयि क वत न, भावना आिण िवचारा ंचे,
व प आिण कारण समज ून घे याचा य न क ेला जात अस यान े याची व ै ािनक /
शा ीय ान े हण ून या या करता य ेऊ शकते.
गॉड न ऑलपोट (१९५४ ) यां या मत े, सामािजक मानसशा ाची सव म या या हणज े,
‘सामािजक मानसशा एक अशी िव ाशाखा िक याम य े शा ीय प तीचा उपयोग
क न एखा ा य या िवचार , भावना आिण वत नावर इतर मानवा ं या ख या िक ंवा
का पिनक उपि थतीचा कसा भाव पडतो ह े समज ून घे याचा य न क ेला जातो .’
उदाहरणाथ , समजा वगा म ये िव ाथ हसत आह ेत आिण एकम ेकांशी ग पा मारता आह ेत,
परंतु या णी िश क वगा त येतात या ं या वाग यात बदल होतो . येथे िश का ं या
उपि थतीन े यांचे वत न बदलल े आहे. ाच प तीन े इतरा ं या य उपि थतीचा य
वत नावर भाव पडतो . दुस या बाज ूला अशा िव ा या चे उदाहरण घ ेऊ यान े अितशय
उ म कपड े प रधान क ेले आहेत, आभार दश नाचा सराव करत आह े कारण तो असा
िवचार करत आह े िक महािव ालयात अ वल था न िमळव याब ल ाचाया कडून याचा
स कार क ेला जाईल . हे कदािचत खर े असूही शकत नाही , परंतु ाचाया या का पिनक
अि त वाम ुळे सराव करणा या िव ा या या वत नावर प रणाम झाल ेला िदस ून येतो.
आपण द ुसरे उदाहरण घ ेऊ या , समजा , िव ा या नी एखा ा वय कर / हाता या मिहल ेला
वगा त व ेशकरताना पिहल े िजन े अितशय खराब पोशाख प रधान क ेलेला आह े आिण
एखा ा ा यापकाप े ा िन न दजा चा ितचा अवतार आह े. ित या ा बा व पाकड े
पाहता , िव ा या चे हसण े आिण ग पा मारण े चाल ूच राह शकत े आिण कदािचत ितला
यासपीठावर ती उभी असताना ितला उगाचच द ेखील िवचा शकतात . िव ा या या
वत नावर ित या य ि थतीचा भाव पडतो . खरेतर कदािचत ती नवीन ा यािपका
असूही शक ेल. दुस या श दा ंत, सामािजक मानसशा ात आपण रहात असल े या
सामािजक वातावरणत इतर लोका ंमुळे िकंवा या ं याब ल या िवचारा ंमुळे य च े िवचार ,
भावना आिण क ृती कशा कार े भािवत होतात ह े शोधल े जाते.
बॅरॉन आिण बायरन (२००७ ) यां या मत े , “सामािजक मानसशा ह े एक शा ीय ान े
आहे िक ज े सामािजक प रि थतीत य वत नाचे व प आिण कारण े समज ून घे याचा
य न करत े.
१.२.१ सामािजक मानसशा शा ीय व पाच े आह े (Social Psychology is
Scientific in Nature )
िव ान ही स ं ा फ जीवशा , रसायनशा , भौितकशा िक ंवा िविश कारची
उपकरण े वापरणा या े ांसाठीच वापरली जात नाही तर ही िब दावली दोन मह वा या munotes.in
Page 4
सामािजक मानसशा
4 पैलूं संदभा त आह े (१) मू यांचा स ंच (मू ये) आिण (२) प ती या ंचा उपयोग िविवध
िवषया ंचा अ यास कर यासाठी क ेला जाऊ शकतो . सामािजक मानसशा ात िव ाना या
त वांचे पालन क ेले जाते. याम य े मानवी वत नाचे वण न कर यासाठी िविवध शा ीय प ती
वापरतात . कोण याही शा ीय े ाम य े सवा त मह वाची चार म ूलभूत मू ये अ चूकता,
व तुिन ता , िचिक सकपणा आिण म ु िवचारधारा असतात .
अचूकता : अचूकता ह े एक म ूलभूत मू य आह े. याम य े सावधिगरीन े, नेमकेपणाने आिण
ुटीमु प तीन े लोका ं या सामािजक वत नाब ल मािहती गोळा करण े आिण म ू यांकन
कर यावर भर िदला जातो . अचूकता हणज े फ ‘लोकांना पाहण े ‘ एवढेच नाही . एखा ा
संशोधकान े संशोधनाची योजना काळजीप ूव क आखली पािहज े, जेणेक न स ंशोधन
ुटीमु होईल . संशोधन / अ यास शा ीय हो यासाठी त े श य त ेवढे अचूक असण े
आव यक आह े.
व तुिन ता : व तुिन ता हणज े िनःप पातीपण े मािहती गोळा करण े. या त वात अस े
सूिचत क ेले आह े िक, सामा यपण े ‘लोकांना पाहण े’ याम य े व त ुिन ्तेचा अभाव अस ू
शकतो . कारण िभ न लोक व ेगवेग या कार े िनरी ण करतात . िनरी णात ून अहवाल
मांडला जात असताना या ंचा वत :चा प पातीपणा अहवाल मा ंडणीत सदोषपणा आण ू
शकतात . शा ीय िनरी णाम य े ब या पैक यि िन ता अस ेल. लोकांम ये ‘ यांना काय
आवडत े’ आिण ‘ यां या ीन े काय मह वा चे आह े’ ते पाह याकड े िनरी काचा कल
असतो . यामुळेच कोणत े वत न पहायच े आिण काय द ुल कराव े हे ते ठरवतात .
िनरी णात यि िन ता आ यास यात ून िविवध ुटी /चुका िनमा ण होतात . प रणामतः
इतर स ंशोधका ंना ती िनरी ण े आहेत तशी वाप न पडताळणी करण े खूप कठीण जात े.
िचिक सकपणा : िचिक सकपणा या त वाचा स ंदभ ‘अ यासाच े िनकाल प ु हा प ु हा
पडताळ ून पािह यावरच वीकारण े’ या याशी आह े. संशोधकान े दश नी म ू यावरील
कोणत ेही शोध वीका नय े. संशोधकान े वतःला िवचारायला हव े, क या या अ यासाच े
िनकाल ‘दोन गो मधील वा तिवक फरक ’ िकंवा ‘दोन गो मधील वा तिवक स ंबंध
दश िवतात ’ क ही क ेवळ एक घटना आह े. अ यासाची ितक ृती, अ यासाम य े ा
झाले या प रणामा ंची पडताळणी कर याचा आणखी मह वाचा माग आहे. जे हा व ेगवेगळे
संशोधक इतरा ं ारे वापर या जाणा या समान ि य ेची ितक ृती िनमा ण करतात आिण
समान व ैचा रक िन कषा वर येतात त े हा स ंशोधनाची मा ंडणी क ेली जात े.
मु िवचारधारा : मु िवचारधारा ह े त व अस े सुचिवत े िक अलीकड े झाले या अ यासाच े
िन कष जे हा पूव या िन कषा चे ला णीयरी या समथ न करत नाही त े हा नवीन िवचार (
संशोधन ) वीकारण े आिण वत :चा ीकोन बदलण े होय. सामािजक मानसशा
वत ना या िविवध बाब चा सतत अ यास करतात याम ुळे िवषया या े ात आ य चिकत
करणा या याप ूव झाल े या अ य ंत भावी िन कषा वर पुनिव चार क रणे श य होत े. मु
िवचार धार ेतून िवचारधारा मानवी जीवनाची िविवध त व े िवषद करतात . य या
आरो यासाठी / िहतासाठी सम ूहाची भ ूिमका, बोध आिण अबोध ि या ंचा वत नावर कसा
प रणाम होतो , का आिण कशाम ुळे लोक आन ंदी होतात , का आिण कशाम ुळे लोक munotes.in
Page 5
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – I
5 एकमेकांना आवडतात , कशाम ुळे लोक ेमात पडतात इ यादी बाबत मानवी
वभावाब ल या ग ृिहतका ंम ये मु िवचारधार ेतूनच स ुधारणा स ुचिव यात आ या आह ेत.
सामािजक मानसशा िव ाना या या चार म ूलभूत मू यांवर आधा रत अस ून मानवी
सामािजक वत न समज ून घे यासाठी ह े शा या ंची अंमलबजावणी करत े. हणूनच आपण
असे हण ू शकतो क सामािजक मानसशा ाच े व प ह े शा ीय आह े. एखादी य
असा य ुि वाद क शक ेल क , ‘आपण इतरा ंचे आिण आपल े वत :चे वत न सामा य
यवहार ानान े समज ून घेऊ शकतो आिण यासाठी सामािजक मानसशा ा माण े
शा ी य प तीन े अ यास कर याची काहीही गरज नाही .’ परंतु य ात अस े िदसून आल े
आहे क , ‘वत न िवषयक सामा य ान कधीकधी ख ूप ग धळात टाकणार े आिण िवस ंगत
असू शकत े आिण हण ूनच, यातून िमळणार े मानवी वत नाचे िच अितशय अिव ासाह असू
शकते.’
सामा य ाणा वर आधा रत िन कष अिव ासाह अस याच े कारण हणज े य च े वतःच े
अनुभव य िन असतात , सामा य ा ंची उ र े दे याक रता त े ठोस आधार दान क
शकत नाहीत . जसे क ‘सामािजत स ंबंधांम ये थम भाव मह वाच े आह े क नाही ?’
य या य िन अन ुभवांबरोबरच या ं यावर अस े अनेक भाव आह ेत जे यां या
िनरी णा या िन कषा वर प रणाम करतात . िस ांत िनिम ती करताना द ेखील य च े
वत:चे प पाती घटक /मते व त ुिन मा ंडणीत अडथळ े आण ू शकतात . यामागील
कारणा ंपैक एक अस ू शकत े क इ छाप ूण िवचारसरणीम ुळे सामा य यवहा रक ानातील
िव ास भािवत होऊ शकतात .
सामािजक मानसशा िवषयातील स ंशोधनात सामािजक जीवनातील िविवध प ैलूंब ल
एकमेकांशी िवस ंगत अशा काही माणात मा य असल े या क पना पडताळ ून पाहण े
आव यक आह े. उदाहरणाथ , खालील िवधाना ंवर िवचार करा ‘एकापे ा दोन डोक चा ंगली’
आिण आता ‘अनेक आचारी / वयंपाक मटनाचा र सा खराब करतात ’ याचा अन ुभवाचा
िवचार करा . पिहल े िवधान अस े सूिचत करत े क ज े हा लोक एक काम करतात त े हा त े
उ पादक असतात . दुसरीकड े, दुसरे िवधान अस े नमूद करत े क ज े हा लोक एक काम
करतात त े हा त े य ात उ पादनास हानी पोहोचव ू शकतात . ते एकि त सवा त वाईट
िनण य घेऊ शकतात . अशा कार े, जे हा अशी िवरोधाभासी िवधान े मांडली जातात , ते हा
कामिगरी कशी स ुधारली जाऊ शकत े, ‘एकट्याने क सम ुहात’ हे समज ून घे यात स ंशोधन
मदत करत े. प तशीर आिण काळजीप ूव क केले या स ंशोधनात ून अस े िदसून आल े आहे
क काय दश न/ िनव त न(performance ) चांगले िकंवा वाईट होईल ह े अनेक घटका ंवर
अवल ंबून असत े जसे िक - कामाच े व प , कामाच े िवभाजन , यि म व आिण सम ूह
सद या ंचा ाधा य म आिण सम ूहातील सद या ंम ये मािहती िकती चा ंग या कार े
सामाियक क ेली जात े. हणूनच, सामा य ान मानवी वत नाचे ग धळात टाकणार े आिण
िवसंगत सादरीकरण अस ू शकत े.
िवसंगत आिण ग धळात टाकणा या सामा य ाना बरोबर , लोक अन ेक स ंवेदना म
बोधािनक च ुकांना देखील बळी पडतात . उदाहरणाथ , (तु हांला) आठवत ंय शेवट या व ेळी
जे हा त ु ही एखा ा मोठ ्या क पात सामील होतात आिण आठव याचा य न करा क , munotes.in
Page 6
सामािजक मानसशा
6 ‘ते काम प ूण कर यासाठी त ु हाला िकती व ेळ लाग ेल अस े तु हाला वाटल े होते’ आिण
‘ य ात िकती व ेळ लागला .’ कदािचत या दो ह म य े िवचारा ंम ये तफावत अन ुभवलेली
असू शकत े. असे हो याच े कारण हणज े आपण िनयोजनश ू यता हण ून ओळख या
जाणा या मादास (error ) बळी पडतो - कोणत ेही काम य ात लागतो याप े ा कमी
वेळात प ूण होईल िक ंवा एखा ा िविश कालावधीत आपण वा तिवक व ेळेपे ा अिधक
काही सा य क शकतो अस े मान याची ती व ृ ी िदस ून येते. संशोधनात ून ही ुटी
प कर याचा य न क ेला जातो . जे हा एखाद े काम प ूण कर यासाठी लागणा या व ेळेचा
अंदाज घ ेत असतो त े हा भिव याब ल िवचार कर या या आप या व ृ ीमुळे
िनयोजनातील च ूक उ व ू श क ते. िह व ृ ी आप याला भ ूतकाळातील अन ुभवांब ल
य ात िवचार कर यापास ून ितब ंिधत करत े आिण याम ुळे एखादी चाचणी / परी ा
यश वीपण े पूण कर यास आव यक असल े या व ेळेला कमी ल ेख यास व ृ करत े.
सामािजक जगाब ल िवचार करताना आपण च ुका करतो अशा अन ेक मागा पैक हे एक
आहे.
१.२.२ य या वत नावर सामािजक मानसशा ल क ि त करत े (Social
Psychology Focuses on the Behavior of Individuals )
सामािजक मानसशा सामािजक प रि थतीतील य ना मह व द ेते. जे िविश
प रि थत म य े य िविश प तीन े का आिण कस े वागत े हे प करत े. यात
आ मकता , मदत करणार े वत न , पूव ह, भेदभाव, अिभव ृ ी इ यादी िविवध िवषया ंचा
अ यास क ेला जातो . वैयि क वत न ब या चदा िव मान सामािजक आिण सा ं कृितक
मानका ंचे/ िनयमा ंचे (norms ) ितिब ंब असत े. समाजशा आिण सामािजक मानसशा
यामधील म ूलभूत फरक हणज े सामािजक मानसशा ात ‘वैयि क वत न’ संदभा त िदल ेले
मह व होय . समाजशा ात क ुटुंब, िववाह , गद इ यादी मोठ ्या सामािजक स ं थांचा अ यास
केला जातो , तर दुस या बाज ूला सामािजक मानसशा या मोठ ्या सामािजक स ं थांचा
य वर पडणा या भावाचा अ यास करत े. तसेच य या स ं थांना कशा आकार द ेतात
याचा द ेखील अ यास क ेला जातो . य या वत नावर पडणारा अ ंतग त आिण बा
घटका ंचा भाव प कर याचा य न क ेला जातो . अंतग त घटका ंम ये यि म व ,
अिभव ृ ी, इतरांचे आिण वत :चे आकलन , भावना आिण मनःि थती या ंचा समाव ेश होतो .
बा घटका ंम ये समूह, सं कृती आिण इतर सामािजक आिण राजक य घटका ंचा समाव ेश
होतो..
१.२..3 सामािजक मानसशा सामािजक वत न आिण िवचारा ंची कारण े समज ून
घे याचा य न करत े (Soci al Psychology Seeks to Understand the
Causes of Social Behavior and Thought )
सामािजक मानसशा सामािजक प रि थतीतील व ैयि क वत नावर ल क ि त करीत
अस यान े, य या वाग याची कारण े आिण यामागील िवचार समज ून घे याचा य न
करते. अशा कार े, सामािजक मानसशा सामािजक वत नाची िविवध कारण े प करतात .
िविवध स ंशोधन क न या ंना तपशीलवार समज ून घे याचे सामािजक मानसशा ा ंचे
उ ी आह े. काही मह वप ूण कारण े खालील माण े आहेतः munotes.in
Page 7
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – I
7 इतर य या क ृती आिण व ैिश ्ये (Actions and Characteris tics of Other
Persons )
इतर लोका ं या क ृती आिण व ैिश ्यांचा प रणाम मानवी वत नावर होत असतो . उदाहरणाथ ,
आपण ब या च िदवसा ंनी आप या िजवलग िम /मैि णीला भ ेट यान ंतर आिण आप या
असे ल ात आल े क तो / ती सतत फोनवर य त आह े. या या / ित या या वत नाचा
तुम या िवचारा ंवर आिण वाग यावर प रणाम होईल . याच माण े, इतरां या कोण याही
कृतीचा आप या भावना , िवचार आिण वत न यावर प रणाम होईल . कृती आिण
वैिश ्यांबरोबरच , इतरांचे िदस याचा द ेखील आप यावर प रणाम होतो . कमी आकष क
लोकां या त ुलनेत आपण आकष क लोका ंशी वेगळे वागतो . “पु तका या म ुखपृ ाव न
पु तकाब ल मत बनव ू नये” ( य या िदस याव न या या िवषयी मत बनव ू नये )
अशा व पाचा इशारा जरी द े यात आला असला तरी आपण इतरा ं या िदस या या आिण
यां या कोण याही सम ूहा या सद य वाम ुळे अिधक भावी हो तो. संशोधन अस े दश िवते
क आपण इतरा ं या िदस याकड े जाणीवप ूव क दुल कर याचा य न क ेला तरीही आपण
तसे क शकत नाही . आपण इतरा ंची वैिश ्ये समज ून घे यासाठी या ं या िदस यावर
अवल ंबून असतो . संशोधन अस े दश िवते क इतरा ंची व ैिश ्ये समज ून घे यासाठी
माग दश का या पात इतरा ं या िदस यावर अवल ंबून राहण े हे तुलनेने अचूक अस ू शकत े
आिण न ेहमीच च ुक चे नसत े खासक न ज े हा आपण िविश ि थतीत काढल े या
छायािच ा ं या त ुलनेत एखा ा या उ सफ ूत वत नाचे िनरी ण करत असतो त े हा.
बोधिनक ि या (Cogniti ve Process )
बोधन ि य ेचा स ंदभ आप या िवचार कर या या ि य ेशी आह े. मानवी सामािजक
वत नाम य े देखील बोधिनक ि य ेची मह वप ूण भूिमका आह े. आपण जगाचा कसा अथ
लावतो ह े बोधिनक ि या िनधा रत करत े. ब याचदा िविवध सामािजक प रि थत म य े
आपले सामािजक वत न आपण एखा ा िविश प रि थतीच े कसे वण न करतो यावर
अवल ंबून असत े. हणून सामािजक मानसशा सामािजक बोधनाचा अ यास कर याचा
य न करतात . सामािजक बोधनाम य े इतर लोका ंब ल ख ूप आिण कठोर िवचार करण े,
इतरां या आवडी िनवडी , इतरांनी आप या वत नाला िदल े या िति या इ यादी समािव
असतात . आकलन / संवेदन, मृती आिण िवचार यासार या आप या बोधािनक ि या
इतरांब ल या आप या िति या ंचे िनधा रण करतात , उदा. जे हा एखादी य त ु हाला
गद या ेनम य े ढकलत े ते हा त ुम या वाग याचे दोन कार े अथ लावल े जाऊ शकतात .
एकतर आपण िवचार क शकता क , ‘ही य ह ेतुपुर सर करत आह े’ िकंवा आपण
िवचार क शकतो क , ‘हे चुकून घडल े आहे.’ पिह या अथा नुसार आपल े वत न िभ न
असेल ( ास), तर दुस या अथा नुसार आपल े वत न िभ न अस ेल (दुल करा).
पया वरणीय प रवत के (घटक): भौितक जगाचा भाव (Environmental variables:
Impact of the physical world )
िविवध पया वरणीय प रवत कांचा (घटका ंचा) मानवी वत नावर प रणाम होतो . संशोधन
अ यासान ुसार अस े िदसून आल े आहे क लोक थ ंड हवामाना या त ुलनेत उ ण हवामा नात
िचडिचड े आिण आ मक होतात . गद आिण लोकस ं येची घनता द ेखील आप या munotes.in
Page 8
सामािजक मानसशा
8 सामािजक वत नावर प रणाम करत े. गंध(वास) देखील आप या वाग यावर प रणाम करतो .
आनंददायी वास लोका ंना इतरा ं ती सहकाय शील बनिवतो . संशोधन अस े सूिचत करत े क
पया वरणाच े िविवध प ैलू आप या भावना , िवचार आिण वत न यावर भाव पाडतात .
हणूनच हे बदल आध ुिनक सामािजक मानसशा ा या े ातही य ेतात.
जैिवक घटक (Biological Factors )
संशोधनातील वाढत े पुरावे असे सूिचत करतात क य ची वागण ूक, भाविनक िति या ,
पसंती आिण अिभव ृ ी हे घटक काही माणात जैिवक घटका ं ारे िनधा रत क ेले जातात . ते
जैिवक घटक हणज े जनुके, हाम स , यूरो ांसमीटर (चेतापा रषक े), म दूची रचना इ यादी
आहेत. य च े सामािजक वत न या घटका ंमुळे भािवत होत े. संशोधन प ुरावा दश िवतो क
जीवशा आिण सामािजक अन ुभवाच े संचालन ए क िदशा िनद शा मक , हणज ेच एकाच
िदशेने प रणाम करणार े नाही. याचाच अथ जैिवक घटक सामािजक वत नावर प रणाम क
शकतात आिण सामािजक वत नामुळे जैिवक बदल होऊ शकतात . उदाहरणाथ ,
बालपणातील ताणतणावाच े अनुभव आिण यान ंतर त णपणी राजक य िह ंसाचारासार या
काही आघाता ंमुळे आल ेले अनुभव, चेताजैिवक (neurobiological ) बदला ंना व ृ
करतात आिण प ुढे ते मानिसक आरो यावर प रणाम करतात . आता या े ात वाढल े या
संशोधनाव न अस े हंटले आह े िक एिपज ेनेिटक ि य े ारे – याम य े िजथ े काही
िविश जन ुकांचे काय पया वरणिवष यक घटक चाल ू िकंवा बंद करत े आिण सामािजक
अनुभवाम ुळे वत नावर प रणाम होऊ शकतो , कधीकधी हा भाव ार ंिभक दश ना नंतर
बराच काळ चालतो .
उ ा ंतीवादी मानसशा ीकोनात ून अस े िदसून येते क सामािजक वत नात ज ैिवक
घटक मह वाची भ ूिमका बजावतात . मानसशा ा ची ही शाखा स ूिचत करत े क मानवा ंनी,
इतर कोण याही जात माण ेच इितहासात ज ैिवक ्या उ ा ंती केली आह े आिण अशा
कार े आप याकड े िवकिसत क ेलेली मानिसक य ं णा आह े िक जी आप या अि त वाशी
(जग याशी ) संबंधीत सम या सोडिव यासाठी मदत करत े. उ ा ंतीत तीन म ुख
घटका ंचा समाव ेश होतो .
१. िभ नता : िदले या जात मधील जीव व ेगवेग या कार े िभ न असतात उदा .आकार ,
आकारमान , शारी रक आिण मानिसक ग ुणवैिश या ंबाबत मानवा ंम ये िभ नता असत े.
२. वारसा : यातील काही बदल एका िपढीकड ून दुस या िपढीपय त जाऊ शकतात .
३. िनवड : जाती िटक ून राह यास िक ंवा वातावरणाशी ज ुळवून घे याक रता मदत
करणा या बदला ंची न द कायम ठ ेवली जात े आिण ती प ुढ या िपढीपय त सा रत क ेली
जाते
उ ा ंतीची म ूलभूत ि या काही सामािजक वत ना या िवकासास द ेखील लाग ू आहे, उदा.
जोडीदाराची िनवड . जोडीदारा या िनवडीम य े शारी रक आकष ण मह वप ूण भूिमका
बजावत े. उ ा ंतीवादी ीकोनान ुसार, असे घडत े कारण शारी रक आकष कता िह आरो य
आिण साम य सूिचत करत े, याचा प रणाम व थ स ंततीवर होतो . munotes.in
Page 9
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – I
9 जोडीदारा या िनवडीबरोबरच इतर िवषय जस े क आ मकता आिण इ तरांना मदत करण े
उ ा ंती या ीकोनात ून अ यासल े गेले आहेत. तथािप , उ ा ंतीवादा या ीकोनातील
काही त य े प करण े मह वाच े आह े. हा ीकोन अस े अिजबात दश िवत नाही क
आप याकड े अनुवंिशकत ेने ा अशा सामािजक वत नाचे िविश नम ुने आहेत; याऐवजी,
हे असे आह े क आप याकड े असल े या अन ुवांिशक व ृ ी िक ंवा पूव िनधा रीत वारसा
आहेत जे आप या प क ृत मध ून िदस ून येतात.
१.२.४ बदल या सामािजक जगाम य े मूलभूत त वा ंचा शोध (The Search for
Basic Principles in a Changing Social World )
मानवी सा मािजक वत नावर म ूलभूत त वा ंचा भाव असतो जीम (मूलभूत त व े) या
कालावधी म य े आिण िविवध स ं कृत म य े स य असतील . उदाहरणाथ , मदत करण े,
आकष ण, अिभव ृ ी, आ ाधारकपणा इ . वर भाव पाडणार े घटक होय .
सामािजक मानसशा मानवी सामािजक वत न आिण िवचारा ंम ये िविवध स ं कृत ची
देखील भ ूिमका समजतात . तं ानातील गती , समाज मा यम े इ यादी अशा अन ेक
कारणा ंमुळे सं कृती वेळोवेळी बदलत होत असतात . सामािजक मानसशा , सामािजक
जगा या बदल या गितशीलत ेचा य या अिभव ृ ीवर, िव ासा ंवर, संवे ावर आिण
वत नावर पडणा या भावाचा अ यास कर याचा य न करत े.
आपली गती तपासा
१. सामािजक मानसशा ाची या या सा ंगा आिण या या शा ीय व पावर एक टीप
िलहा.
२. इतर लोका ं या क ृती आिण व ैिश ्ये आप या वाग यावर कसा प रणाम करतात ?
आपल े उ र यो य उदाहरणा ंसह िलहा .
३. सामािजक मानसशा ात एखा ा य कड े मु य ल का िदल े जात े? थोड यात
सांगा.
१.3 सामािजक मानसशा : ह ीत गती (SOCIAL
PSYCHOLOGY: ADVANCES AT THE BOUNDARIES )
सामािजक मनोिव ान ह े सतत वाढणार े े आह े कारण ते समाजाची बदलती गितशीलता
िवचारात घ ेत आह े. अशा कार े े ात गती होत आह े. सामािजक मानसशा ा या कल
(Trend ) मधील म ुख गती खालील माण े आहेत:
१.३.१ आकलन / बोधन आिण वत न: समान सामािजक ना या या दोन बाज ू
(Cognition and Behavior: Two Sides of t he Same Social Coin )
सामािजक मानसशा व ेगवेग या सामािजक प रि थत म य े लोक का आिण कस े िवचार
करतात आिण वागतात ह े प कर याचा य न करत े. िवचारा ं ारे लोक सामािजक जगाची
क पना कशी करतात आिण त े वतःला आिण इतरा ंना कस े समजतात ह े सूिचत होत े. munotes.in
Page 10
सामािजक मानसशा
10 सामािजक प रि थतीत लोक कस े वागतात याचा स ंदभ वत नात य ेतो. वत न िवचारा ंपासून
वतं नाही .
सामािजक मानसशा ा ंना इतर लोक िक ंवा सामािजक प रि थतीब ल लोक कस े िवचार
करतात ह े जाण ून घे यास न ेहमीच रस असतो . अशा कार े, आधुिनक सामािजक
मानसशा िवचार आिण व त न यांना जवळ ून जोड याचा य न करत े. हे मृती, अिभव ृ ी
आिण मानवी सामािजक वागण ुक वरील िव ास यासार या िविवध बोधािनक ि या ं या
भूिमकेचा िवचार करत े. सामािजक मानसशा अस े सुचिवतात क सामािजक िवचार
आिण सामािजक वत न िह एक ग ुंतागुंतीची आ ंतरि या आह े. इतरांब लच े आपल े िवचार
आपण या ं याशी कस े वागाव े यावर प रणाम करतात आिण या ि या ं या प रणामाम ुळे
नंतर आप या भावना आिण सामािजक िवचारा ंवर प रणाम होतो .
सामािजक मानसशा ातील स ंशोधनात अन ेक कार े सं ाना मक मानसशा ितिब ंिबत
होते. थम, मृती, तक आिण िनण य घे यासार या बोधािनक ि य ेिवषयी म ूलभूत ान -
आता सामािजक वत नाचा अ यास कर यासाठी लाग ू केले जात े. दुसरे हणज े, आपण
सामािजक मािहतीवर ि या कशी करतो यावर अ यास कर यावर भर िदला जात आह े.
१.३.२ सामािजक जीवनातील भावना ंची भूिमका (The Role of Emotions in the
Social Side of Life )
सामािजक मानसशा ा या अन ेक पैलूंम ये भावना मह वाची भ ूिमका बजावतात . यामुळे,
सामािजक वत नावर भावना आिण मनोव ृ ीचा पडणारा भाव समज ून घे याचा य न
सामािजक मानसशा ाम य े केला जातो . उदाहरणाथ , संशोधन अस े दश िवते क
सकारा मक मनःि थतीम ुळे इतरा ंना मदत कर याची आपली व ृ ी वाढत े. हणूनच, जे हा
लोक सकारा मक मनि थती म य े असतात त े हा आप याला मदत िमळ याची श यता
असत े. समजा , तु ही एखा ाला पिह या ंदा भेटत असाल , तर तु हाला अस े वाटते का क
तुम या स या या मन :ि थतीचा या य बरोबर या त ुम या वाग यावर प रणाम होईल ?
जर आपण ‘होय’ असे उ र िदल े तर त ु ही प तशीर र या क ेले या स ंशोधनास सहमती
देता क ज े असे सूिचत करत े क इतरा ंब लच े आपली छाप आिण िवचार आप या वत मान
मनि थ तीवर भाव पाडतात . अशा कार े, अलीकड ेच सामािजक मानसशा िविवध
कार या सामािजक वत नांवर िविश भावना ं या भावाची तपासणी करीत आह ेत.
१.३.३ सामािजक स ंबंध: चांग या आरो यासाठी िकती मह वाच े आह ेत (Social
Relationships: How important they are f or Well -Being )
मानव हा सामािजक ाणी अस याम ुळे तो एका ंतात राहत नाहीत . तो िविवध कारच े
नातेसंबंध शोधत असतो . नातेसंबंध य या मानिसक आरो याम य े आिण क याणात
मह वाची भ ूिमका बजावतात . एक यश वी आिण समाधानकारक नात ेसंबंध आन ंदाकड े
जातो आिण द ुसरीकड े असंतोषजनक स ंबंध जीवनातील िविवध बाब म य े य यय आण ू
शकतात आिण याच े हािनकारक प रणाम होऊ शकतात . आपल े इतरा ंशी असल ेले संबंध
खूप मह वाच े अस यान े सामािजक मानसशा सामािजक स ंबंधां या व पाचा अ यास
कर याचा य न करतात . या अ यासात िविवध कारच े संबंध काळान ु प कस े सु munotes.in
Page 11
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – I
11 होतात , बदलतात आिण बळकट होतात , काही स ंबंध कस े कमक ुवत होतात आिण
काळान ु प कस े संपतात, याचा समाव ेश आह े. सामािजक मानसशा ात इतरा ंना
आवड यासाठी , ेमात पड याक रता , जोडीदार िनवड या क रता जबाबदार असल े या
घटका ंचा देखील अ यास कर या चा य न क ेला जातो . लोकांचे क याण कर यासाठी
अनेक कारच े सामािजक स ंबंध मह वाच े आह ेत. उदाहरणाथ , एका स ंशोधकाला अस े
आढळल े क अिववािहत लोक िववािहत लोका ंसारख ेच आन ंदी असतात . असा िनमा ण
होतो क स ंबंध लोका ंसाठी मह वाच े आह ेत तर मग अिववािहत लोक िव वािहत
लोकांइतकेच आन ंदी का आह ेत? या संशोधना या िनकाला ंव न अस े िदसून आल े आहे
क एकट ्या लोका ंचा सम ुदाय काया त जा त सहभाग असतो आिण हण ूनच त े िविवध
सामािजक सम ूहांचे भाग आह ेत. ब याच सम ूहांम ये सहभागी असणा या आिण या
समूहाला मह व द ेणा या य या फ मानिसक आरो याब ल न ह े तर कोण याही
समूहाशी स ंबंिधत नसल े या य या त ुलनेत दीघा यु याची द ेखील भिव यवाणी द ेखील
करता य ेते.
१.३.४ सामािजक च ेतािव ान : सामािजक मानसशा आिण म दू संशोधनाचा
छेदनिब ंदू (Social Neuroscience: The Intersection of Social
Psychology and Brain Research )
य या भावना , िवचार , अनुभव, आठवणी आिण क ृती आप या म दूत िदस ून येतात.
आधुिनक साधन े िवकिसत क ेली गेली आह ेत जी म दू या ि याकलापा ंचे मोजमाप कर यास
मदत करतात , कारण मानव िविवध काय करतो जस े क फ ं शनल म ॅ नेिटक रेझोना स
इमेिजंग (एफएमआरआय ), पॉिझ ॉन एिमशन टोमो ाफ (पीईटी ) कॅन आिण इतर त ं .
सामािजक च ेतािव ान स ंशोधन रह यमय उ र े दे यास मदत करत े. उदाहरणाथ , जे हा
लोकांना सुसंगत िक ंवा िवस ंगत िवधान े आढळतात त े हा म दूत काय घडत े याचा अ यास
कर यासाठी एक स ंशोधन कर यात आल े. ही िवधान े सहभागीनी कणखरपण े धारण क ेलेली
मू ये आिण अिभव ृ ी अधोर ेिखत करतात . या हेतूने , संशोधका ंनी सहभाग या अशा दोन
गटांची भरती क ेली या ंची अन ेक सामािजक िवषया ंवर िवरोधी / िवपरीत मत े आह ेत.
पिहला गट स ुखाचे (इ छा) मरण, समाजातील ि यांची वाढती समानता , गभ पात आिण
स वापर यासार या म ुद् ांिव होता . आणखी एक गट “धािम क नसल ेला” असा होता
जो या म ुद् ांबाबत िवपरीत मत े बाळगतो . संगणका या पड ावर , दो ही गटातील
सहभाग ना या अिभव ृ ीशी स ंबंिधत िनव ेदने िदली ग ेली. जे हा सहभागी िनवेदने पहात
होते, ते हा या ं या म दूतील िव ुत ि या काळजीप ूव क न दिवली ग ेली. यां या म दू या
ि याकलापा ं या बाबतीत , या जबाबदा या ंशी त े सहमत नाहीत अशा िति या ंनंतर
सहभाग म य े जलद ितसाद िदस ून आला . जे हा या ंनी जलद िति या िदली त े हा
देखील या ंचे िनरी ण क ेले गेले. जे हा या ं या मताशी िवस ंगत असा एक श द आला त े हा
यांची िति या जलद झाली (उदा. “मला वाटत े इ छा म ृ यू मा य आह े.” या िवधानातील
“मा य आह े” जे हा त े या क ृती या िवरोधात असतील ) िकंवा पूण िवधान वाचना नंतरच
िति या िदली ग ेली. मागील स ंशोधनात अस े सूिचत क ेले गेले होत े क ज े हा
ि याकलापा ंचे काही नम ुने जे हा या ं या म ू यांशी िवस ंगत श द आढळतात त े हा त े फ
250 िमिलस ेकंदांपय त पािह यास आिण या श दावर ती ि या होत अस याच े
दश िवतात . याउलट, इतर नम ु यां या बाबतीत , िति या नंतर थोड ्या वेळाने येते आिण munotes.in
Page 12
सामािजक मानसशा
12 मू य-िवसंगत िवधाना ंवर नकारा मक िति या िदली जात े. याव न स ंशोधका ंनी असा
अंदाज लावला आह े क य ेक गट या ं या म ू यांशी िवस ंगत नसल े या श दा ंवर एन ४००
(म दूमधील एक कारची ि याशील ) ती िति या दश वेल, उदाहरणाथ , ि न गट
सुखाचे मरण या स ंबंधात मा य असल े या श दावर ती िति या दश वेल, तर दुसरा गट
जे हा इ छाम ृ यूशी जोडल े जाते ते हा अ वीकाय श दावर ती िति या य करतात .
या संशोधनात ून ा झाल े या प रणामा ंनी या प ूवा नुमानांचे जोरदार समथ न केले आिण
असे सूिचत क ेले क आपण अशा िति या श दा ंत य कर याप ूव आप या वाग याशी
सहमत नसल े या मािहतीवर ि या करतो . याव न , असे हटणता जाऊ शकत े क
अिभव ृ ी आिण म ू ये आप या म दूतून आिण आप या क ृतीतून सुटले या भावा ंवर
भावशाली आिण द ूरगामी प रणाम करतात .
या तं ांचा वापर क े यामुळे आपणास म जात ंतूं तील घडामोडी आिण मानिसक घटका ं
मधील जिटल स ंबंधांब ल बर ेच काही जाण ून घे यास मदत होत े. उदाहरणाथ , म दूत अशा
काही च ेतापेशी ( यूरॉ स) आहेत या िनरी ण आिण ि या ं या अ ंमलबजावणी दर यान
सि य होतात , या िमरर च ेतापेशी ( यूरॉ स) हणून ओळख या जातात , आिण अस े
सुचिवल े गेले आहे क या तदन ुभूती - इतर य चा िविच पणा , भाव आिण भावना
समजून घे याची आपली मता , अनुभव यास मह वाची भूिमका बजावतात
िमरर य ूरॉ स म दू या एका भागाम य े ि थत असतात याला ंटल ऑप ेर युलम
हणतात . एक मज ेशीर अ यासात , संशोधका ंनी अस े सुचिवल े क ज े लोक तदन ुभूती
दश िवणा या ावलीवर उ च ग ुण िमळवतात त े लॉक इतरा ं या च ेह यावरील हावभाव
पाहत असता ना या ं या म दूत या ( ंटल ऑप ेर युलम) े ात अिधक ि याशीलता िदस ून
येते. हे पूव कथन तपास ून पाह यासाठी स ंशोधका ंनी य च े दोन गट घ ेतले – यांचे
सहान ुभूती दश िवणा या चाचणीवर मापन क ेले आिण या ंचे गुणांकन उ च िक ंवा कमी
सहान ुभूती दश िवणार े असे क न (इतर य चा ीकोन घ े याची मता ) याची न द
केली आिण बाज ूला ठेवले. यानंतर एका गटाला इतरा ं या च ेह यावरील अिभ य ची /
हावभावाची ि हिडओ ि लप दाखिवली ग ेली (उदा. ि मत करण े, नापस ंती दश िवणार े)
आिण द ुस या गटास च ेह या या ि हिड ओ ि लप दाखिव या ग े या याम य े अिनय ंि त
हालचाली दश िव या ( हणज े, िविश भावना ंशी स ंबंिधत नसल े या हालचाली ).
सहभाग या दो ही गटा ं या म दूतील ि याशीलता fMRI कॅन ारे न दिव यात आ या .
पूवा नुमान क े या माण ेच प रणाम अगदी पष ् होते, या सहभागी लोका ंची तदन ुभूती
उ च िक ंवा म यम व पाची होती खरोखरच या ं या ंटल ऑपरक ुलमम य े (िजथे िमरर
यूरॉ स ि थत आह ेत) तदनुभूती वर कमी ( ा ंक) असल े या लोका ं या त ुलनेत जा त
ि याशीलता िदस ून आली .
सामािजक च ेतािव ान व ेगाने िव तारणार े े आह े. तथािप , ते सामािजक िवचार िक ंवा
वत न याब ल आप याकड े असल े या य ेक ाच े उ र द ेऊ शकत नाही . सामािजक
िवचारा ंचे बरेच पैलू आहेत जे म दू या िविश े ातील याशीलत ेशी सहजपण े संबंिधत
असू शकत नाहीत - याम य े गुणिवश ेिषकरण , समूह ओळख आिण पर पर स ंबंधयांचाही
समाव ेश होतो . त वतः , सामािजक िवचारा ंचे हे सव घटक म दूतील ि याशीलता ितिब ंिबत
करतात , परंतु याचा अथ असा नाही क अशा कार े यांचा अ यास कर याचा य न munotes.in
Page 13
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – I
13 करणे चांगले आहे. जसे सव रसायनशा मा य करतात क श ेवटी, येक रासायिनक
िति या भौितकशा ा या बाबतीत प क ेली जाऊ शकत े. तथािप , परंतु
रसायनशा ाची त व े अजूनही इतक उपय ु आह ेत क रसायनशा या ंचा या ं या
संशोधनात वापर करत राहतात आिण भौितकशा बन याची धावपळ करत नाहीत .
सामािजक मान सशा ा या बाबतीतही ह ेच खर े आ ह े. म दू िकंवा च ेतासं थे या
ि याकलापा ं या बाबतीत या या सव मुख िवषया ंना समज ून घे याची गरज नाही .
मह वा या नवीन अ ंत ी दान कर या या ीन े सामािजक मानसशा ातील इतर
ि कोन अिधक उपय ु आह ेत.
१.३.५ अ य (अचेतन) ि य ेची भ ूिमका (The Role of Implicit (Non -
conscious) Processes )
मानवी िवचार आिण वत न अशा काही ि या ंमुळे भािवत होतात क या आप याला
मािहत नसतात . अशा ि या अ य िक ंवा अच ेतन ि या हण ून ओळख या जातात .
या ि या िविवध सामािजक आ ंतरि या ंम ये मह वप ूण भूिमका बजावतात . सामािजक
मानसशा ात या अ य ि य ेमागील कारण े आिण या ंचे मापन कर याच े िविवध माग
समजाव ून घे याचा य न कर याकड े कल वाढला आह े. या अ य ि या ंचा प रणाम
आप या सामािजक वत नावर ,जसे क इतर समािजक सम ूहातील य िवषयी असणारी
आपली नकारा मक अिभव ृ ी या ं याबाबत या आप या वत नावर भाव पाडत े इतर
सामािजक सम ूहा या सद या ंिवषयीची आपली नकारा मक अिभव ृ ी या ं या ती
असल े या आप या वत नावर कसा भाव पाडत े यासार या सामािजक वत नावर होणा या
अ य ि य ेचा प रणाम स ंशोधनात ून तपासला जातो , परंतु जाणीव पातळीवर आपण
दुस या गटाब ल नकारा मक अिभव ृ ी ठ ेव यास नकार द ेतो. अचेतन नकारा मक
अिभव ृ ीचा द ेखील आप या इतर य या म ू यांकनावर प रणाम हो तो ज े हा
आप याला ह े कळत े क लि यत य अशा एखा ा सम ूहातील आह े िक जो आपण या
समूहाशी स ंबंधीत आहोत या प े ा िभ न आह े अचेतन ि य े या भ ूिमकेचे आणखी एक
उदाहरण हणज े थम छाप ( िदसताच णी पडणारी छाप ). संशोधन अस े दश िवते क
आपण इतर लोका ंना भेट या या काही स ेकंदातच आ य कारकत ेने पटकन थम भाव
िनमा ण करतो . काहीव ेळा हे थम भाव अच ूक असतात पर ंतु काहीव ेळा आ ही च ुका
करतो . संशोधका ंनी न दिवल े या प ुरा यांव न अस े िदसून आल े आहे क ह े भाव कधी
अचूक अस याची श यता आह े आिण ती कधी न सते हे आपण अ ंत ा नाने जाणून घेऊ
शकत नाही . हणून, अचेतन ि या आप या िनण यावर आिण क ृत वर प रणाम करतात
परंतु हे अशा कार े होते क आपण ब या चदा िनय ंि त क शकत नाही आिण त े
आप याला च ुक या मागा ने नेते.
१.३.६ संपूण सामािजक िविवधता ल ात घ ेणे (Taking Full Account of Social
Diversity )
आपण अशा समाजात राहतो यात िविवध पा भूमी या लोका ंचा समाव ेश होतो . भाषा,
धम , जाती, सामािजक -आिथ क पा भूमी आिण स ं कृतीत फरक आह ेत. हे सव घटक
सामािजक प रि थतीम य े लोका ं या ( य या ) िवचार , भावना आिण काय कर या या munotes.in
Page 14
सामािजक मानसशा
14 प तीम य े मह वप ूण भूिमका बजावतात .भारतीया ं या लोकस ं याशा ीय अ यासाम य े
दररोज या जीवनात सतत धमा चे वच व दश िवले गेले. भारतात वत ं मू यांना अन ुस न
ांत अि त वात आह े. येक ांत िविश आचारा माण े वाग यास िक ंवा वगळ यासाठी
दबाव आणतो . १९४७ म ये फाळणी या राजकारणाम ुळे भारतात म ूलगामी बदल झाला .
यामुळे, सां दाियक ओळखीम ुळे िहंदू, शीख आिण म ुि लम या ंचा माग मोकळा झाला . या
शोधांमुळे समान लोका ंम ये मतभ ेद वाढल े. भारता या एक ूण लोकस ं येपैक तीन चत ुथा श
िहंदू आहेत. मुि लम अज ूनही भारतात अ पस ं याक आह ेत. भारतातील १,०२८ दशल
लोकस ं येपैक ८२७ दशल ाह नही थोड ्या लोका ंनी वत : ला िह ंदू धमा चे अनुयायी,
१३८ दशल इ लाम , २४ दशल ि न , १९ दशल शीख धमा चे, ८ दशल बौ
धमा चे आिण ४ दशल ज ैन धमा चे अ नुयायी हण ून ओळखल े जात े. तथािप , ६
दशल ाह नही अिधक लोका ंनी वत :ची ओळख इतर धम आिण ा ंपासून सा ंिगतली
आहे याम य े आिदवासी धमा सह (इतर धम ), जे भारता या सहा म ु य धमा पे ा िभ न
आहेत. या मु य धमा बरोबरच , जगात इतरही धम आहेत जस े क झोरो ट े रयन, शीख,
जैन, यह दी आिण बहाई . भारतातील िविवध रा य े धािम क बह स ं यतेत मोठ ्या माणात
बदलतात . उदा. नागाल ँड, िमझोरम आिण म ेघालय य ेथे ि न बह मत आह े, पंजाबम य े
शीख बह स ं य आह ेत, अ णाचल द ेश आिण िसि कमम य े बौ ा ंचे वच व आह े तर
ज मू-का मीर आिण ल ीप म ुि लम बह स ं य रा य े आहेत. सव िभ न प रि थत म य े
लोकां या रोज या वत नात ही िविवधता िदस ून येते. यामुळे लोका ंम ये पूवा ह आिण
भेदभाव होऊ शकतो . हे वत न प िक ंवा सू म प तीन े अस याच े िदसून येते.
अशा कार े, सामािजक मानसशा ातील सवा त नवीन कल हणज े या घटका ंवर िवचार
करणे आिण मानवी वत नावर होणा या प रणामाचा अ यास करण े. दुस या श दा ंत,
सामािजक मानसशा बह सा ं कृितक ीकोन वीकारत े जे िलंग, वय, वांिशकता , ल िगक
वृ ी, अ मता , सामािजक आिथ क ि थती , धािम क व ृ ी आिण इतर अन ेक सामािजक
आिण सा ं कृितक प रमाणा ंचे संभा य मह व काळजीप ूव क आिण प पण े ओळखत े.
सामािजक मानसशा ातील मागील स ंशोधना ंम ये केवळ अम े रके या िवषया ंचा समाव ेश
होता. अशा स ंशोधनाच े ा िन कष मया िदत आह ेत आिण या चा उपयोग िह मया िदत
आहेत कारण त े इतर स ं कृतीत लाग ू होऊ शकत नाहीत . तथािप , सामािजक
मानसशा ा ंना सा ं कृितक आिण िल ंग िविवधत ेचे मह व समजल े आहे. हणूनच; यांनी
बह सा ं कृितक ीकोन वीकारला आह े
आपली गती तपासा
१. सामािजक जीवनात भावना ंची भ ूिमका थोड यात िलहा . आपल े उ र यो य
उदाहरणा ंसह िलहा .
२. म दू या ि याकलापा ं या म ू यांकनासाठी आध ुिनक साधना ंची गणना करा .
३. सामािजक िविवधत ेचा वैयि क वत नावर प रणाम होतो ? थोड यात सा ंगा.
munotes.in
Page 15
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – I
15 १.४ सारांश
सामािजक मानसशा मानसशा ातील एक उप े आहे जे समूहा या सद य वाचा
यि गत / वैयि क वत नावर होणारा वत न होणा या प रणामा या अ यासाशी स ंबंिधत
आहे. सामािजक मानसशा य सम ूहात असता ंना कस े वागतात याचा अ यास
करतात . याम य े लोका ंवर सम ूहाचा कसा भाव पडतो आिण यामध ून ते गटावर कसा
भाव पाडतात याचा समाव ेश होतो . सामािजक मानसशा एक शा ीय े आह े जे
एखा ा सामािजक प रि थती म य े य कड ून घडणार े वत न आिण िवचार या ंचे व प
आिण कारण े अ यास याचा य न करत े. याचे व प शा ीय आह े करण ा म य े इतर
शा ा ंतील म ू ये आिण प ती वापरली जातात . कोण याही े ाला िव ान / शा हण ून
संबोध यासाठी म ू ये आव यक आह ेत. सामािजक मानसशा चार म ूलभूत मू यांशी
वचनब आह े - अचूकता, व तुिन ता , संशयखोर व ृ ी आिण म ु िवचारधारा . अचूकता
हणज े सावधिगरीन े, तंतोतंत आिण ुटीमु प तीन े सामािजक वत न आिण िवचारा ंब ल
मािहती स ंपादन करण े आिण या ंचे मू यांकन करण े होय. व तुिन ता हणज े व त ुिन
व पाच े केलेलं मािहतीच े संकलन हणज ेच ती कोण याही प पातापास ून मु
असत े..आणखी एक म ू य, संशयखोर व ृ ी, वारंवार मािहतीची पडताळणी कर यावर
आिण न ंतर ती वीकार यावर भर द ेते. आधीपास ून धारण क ेलेले ीकोन च ुक चे आहेत
हे जे हा िस होत े ते हा एखा ाची धारणा बदल याची इ छा हणज े मु िवचारधारा .
शा ीय प तीचा अवल ंब करण े आव यक आह े कारण "सामा य ान" मानवी सामािजक
वत नाची िवस ंगत आिण अिव सनीय मािहती दान करत े. सामािजक मानसशा याला
शा ीय े हण ून संबोधल े जाते कारण त े शा ीय स ंशोधां या प ती आधार े िविवध
गृहीतके आिण िस ा ंताची चाचणी घ ेतात. सामािजक मानसशा य ना मह व द ेते
आिण सामािजक िवचार आिण वत न समज ून घे याचा य न करत े. याच माण े सामािजक
प रि थतीम य े वैयि क वत नाची कारण े समज ून घे याचा य न करत े. सामािजक
मानसशा इतरा ं या क ृती आिण व ैिश ्यांची भ ूिमका समज ून घेते. इतर लोका ं या
कृतीमुळे अनेकदा य भािवत होतात . लोक इतरा ं या शारी रक व ैिश ्यांमुळे देखील
भािवत होतात . आपण इतरा ंना िदल े या िति या ा या ं या शारी रक व ैिश ्यांमुळे
ती तेने भािवत होतात ाचा द ेखील समाव ेश होतो . बोधिनक ि या द ेखील प रि थती
आिण इतर लोकांब लच े आपल े िवचार आिण वत न िनधा रत करतात . हे िविवध सामािजक
प रि थत च े आपण क ेले या प ीकरणा ंवर आधा रत आह े.
वातावरणाशी स ंबंधीत प रवत के (घटक) हणज ेच तापमान , दूषण , गद , इमारत च े
थाप य , (रचना), इमारती या सभोवतालचा प रसर , आिणं हवेतील सुगंध सु दा अस े
इतर घटक आह ेत िक ज े आप या भावना , िवचार , आिण वत न भािवत करतात . जािवक
घटक जस े िक जन ुके, हाम स , चेतापरीषक े, म दूची रचना ,इ. चा सु ा आप या सामािजक
िवचार आिण वत नावर प रणाम होत असतो . हे े वेगाने िवकिसत होणा या समाजातील
मू ये आिण स ं कृती बदल या या त वा ं या प रणामाचा सामािजक प रि थतीमधील
य या वत नावर आिण िवचारा ंवर होणा या प रणामा ंचा सु ा अ यास कर याचा य न
करते. munotes.in
Page 16
सामािजक मानसशा
16 अलीकडील िविवध स ंशोधना या स ंदभा त या े ात गती िदसोन य ेत आह े. सामािजक
मानसशा बोधन आिण वत न यातील पर परि या ंचे वण न कर याचा य न करतात .
वेगवेग या सामािजक प रि थतीत लोक कशा कार े िवचार करतात आिण वागतात याची
कारण त े प कर याचा य न करतात . सामािजक वत नावर भावना आिण मनःि थतीचा
पडणा या भावाला द ेखील मह व देतात. सामािजक वत नातील िविवध सकारा मक आिण
नकारा मक भावना ंची भ ूिमका समज ून घे याचे यांचे ल य आह े. मानवी जीवनात
नातेसंबंध मह वाच े अस यान े, सामािजक मानसशा आप या क याणात या स ंबंधां या
भूिमकेचा अ यास करत े. हे संबंध आप या मानिसक आरो या म ये आिण क याणात
मह वाची भ ूिमका बजावतात . सामािजक मानसशा ाचा नवीनतम कल सामािजक
चेतािव ान यात म दूतील या ि या ंचा सामािजक िवचार आिण वत ना या मह वप ूण
पैलूंशी स ंबंध जोड याचा य न क ेला जात आह े. जे हा मानव िविवध ि या (हालचाली )
करत असतो त े हा आध ुिनक त ं ान म दू या ि याकलापा ंचे मोजमाप कर यास मदत
करते जसे िक फ ं शनल म ॅ नेिटक र ेझोना स इम ेिजंग (एफएमआरआय ), पॉिझ ॉन एिमशन
टोमो ाफ (पीईटी ) कॅन इ यादी . िह तं े आपणास च ेतापेशीमधील हालचाली आिण
मानिसक घटकातील जटील स ंबंधाबाबत अिधक मािहती जाण ून घे यास मदत करतात .
सामािजक मानसशा ाचा आणखी एक माग हणज े अशा ि य े ारे पार पाड या जाणा या
भूिमकेचा सामािजक प रि थतीतील िवचार आिण वत न यांचा अ यास करण े, या याब ल
आपण अनिभ असतो जी अ य ि या हण ून ओळ खली जात े.
सामािजक मानसशा ातील वाढत े पुरावे अ य ि या का आिण कशा काय करतात ह े
प करतात . सामािजक मानसशा बह स ं कृतीक ीकोनात ून देखील समाजात
असल ेली िविवधता ल ात घ ेते आिण आपण कोण आहोत आिण आपण काय करतो
यावर या या भावाचा अ यास क ेला जातो .
१.५
१. सामािजक मानसशा ाच े मह व िलहा . ते काय आह े आिण काय करत े ते समजाव ून
सांगा.
२. सामािजक वत न आिण िवचारा ं या कारणा ंवर सिव तर चचा करा.
3. अ. अ य ि य ेची भूिमका िव त ृत करा .
ब. सामािजक च ेतािव ानच े वण न करा.
४. बोधन आिण वत न यां यातील स ंबंध प करा . यांना समान सामािजक ना या या
दोन बाज ू असे का हटल े गेले आहे?
टीपा िलहा
१. बदल या सामािजक जगातील म ूलभूत त व े
२. सामािजक स ंबंध
३. जैिवक घटक munotes.in
Page 17
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – I
17 १.६ संदभ
Branscombe, N. R. & Baron, R. A., Adapted by Pr eetiKapur (2017).
Social Psychology . (14th ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian
reprint 2017
Myers, D. G., Sahajpal, P., & Behera, P. (2017). Social psychology (10th
ed.). McGraw Hill Education.
munotes.in
Page 18
18 २
सामािजक मानसशा :
सामािजक जीवनाच े शा – II
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ सामािजक मानसशा या ंना िवचारल े या ा ंना कशी उ र े देतात: संशोधन हा
ान व ृ ीचा आधार आह े.
२.२.१ प तशीर िनरी ण : आप या सभोवताल या ज गाचे वण न करण े
२.२.२. सहसंबंध: संबंधां या शोधाक रता
२.२.३ योिगक प ती : प तशीर म य तीत ून ान िमळिवण े
२.२.४ काय कारण भाव िवषयक प ुढील िवचार : म य ती प रवत कांची भूिमका
२.२.५ मेटा-िव ेषण: ान साम ीच े िव ेषण
२.३ सामािजक मानसशा िव षयात िस ा ंताची भ ूिमका
२.४ ानाचा शोध आिण य अिधकार : यो य सम वयाचा शोध
२.५ सारांश
२.६
२.७ संदभ
२.० उि े
या घटकाच े वाचन क े यावर त ु हाला प ुढील गो च े आकलन होणार आह े:
● सामािजक मानसशा िवषयात वापर या जाणा या स ंशोधन प ती, यांचे फायद े
आिण तोट े समजाव ून घेणे.
● सामािजक मानसशा िवषयात िस ा ंताची भ ूिमका प करण े.
● सामािजक मानसशा ात स य लपिवण े आिण स य लपिव यातील ि धा ि थतीची
भूिमका ओळखण े
२.१ तावना
िवशेषतः मानवी वत नाचा शा ीय अ यास करताना , सामािजक मानसशा काही शा ीय
प ती वीकारत े. या प तीमध ून सामािजक िवचार आिण सामािजक वत न यां याशी
संबंिधत ा ंची प तशीर उ र े ा हो यास मदत िमळत े. येक स ंशोधन प ती
वीकार याच े काही फायद े आिण काही तोट े असतात . संशोधन े ातील िव िवध घटक
आिण स ंशोधन प ती या ंना िवचारात घ ेऊन सामािजक मानसशा एक िक ंवा अिधक
प ती िनवडत असतात . munotes.in
Page 19
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – II
19 या घटकात मानवी सामािजक वत न आिण िवचार या ंना समजाव ून घे याक रता या िविवध
संशोधन मागा चे आकलन होईल . प तशीर िनरी ण , सहसंबंध आिण योगीक करण या
या प ती होय . या य ेक प तीची सामािजक मानसशा या े ाशी असल ेली
समप कता सिव तरपण े मांडली आह े. प तशीर िनरी ण प तीम य े मानवी वत नाचे
काळजीप ूव क ट या -ट यान े िनरी ण क ेले जाते. दोन िक ंवा अिधक परीवत कांमधील स ंबंध
जाणून घे यास सह संबंध तं ाची मदत होत असत े. जे हा स ंशोधका ंना िनय ंि त
वातावरणात मानवी वत नाचा अ यास करायचा असतो , ते हा त े योगीक करण प तीचा
अवल ंब करतात . यासोबतच , या घटकात म य थी प रवत कांची भ ूिमका आिण म ेटा-
िव ेषणाचा अथ आिण सामािजक मानसशा ातील मह व या ची देखील उकल क ेली
जाणार आह े.
सामािजक मानसशा ा ंनी केले या स ंशोधना या आधार े वत न प करणार े िस ा ंत
मांडले जातात . या घटकात या िस ा ंतांचा अथ , िस ांत िनिम तीतील अव था आिण
िस ता ंचे मह व िवशद कर यात आल े आहे. संशोधन करताना सामािजक मान सशा ा ंनी
नैितकता पाळण े गरजेचे आहे आिण हण ून या घटका या श ेवट या भागात िविवध न ैितकत े
संबंिधत , सामािजक मानसशा ात स ंशोधन करताना आव यक साधारण त व े िवषयक
काश टाक यात आला आह े. स य लपिव याचा स ंशोधनातील उपयोग आिण सामािजक
मानसशा ीय स ंशोधनातील माग दश क त व े.
२.२ िवचारल े या ा ंना सामािजक मानसशा कशी उ र े देतात:
संशोधन हा ान व ृ ीचा आधार आह े (HOW SOCIAL
PSYCHOLOGISTS ANSWER THE QUESTIONS THEY ASK:
RESEARCH AS THE ROUTE TO INCREASED KNOWLEDGE
वत नाचे प ीकरण कर ताना, सामािजक मानसशा वापरत असल े या िविवध प ती
खाली प कर यात आ या आह ेत.
२.२.१ प तशीर िनरी ण : आप या सभोवताल या जगाच े वण न करण े (Systematic
Observation: Describing the World around Us )
प तशीर िनरी ण (Systematic Observation ): य वत नाचे व त ुिन ,
काळजीप ूव क आिण स ु-िनयोिजत परी ण हणज े प तशीर िनरी ण होय . याच अथ असा
न हे क , ‘लोक पहात आह ेत’, याऐवजी प तशीर िनरी ण हणज े लोका ंमधील िविश
वत नाचे काळजीप ूव क आिण त ंतोतंत मापन कर याची शा ीय प ती होय . जे हा वत नाचे
नैसिग क प रि थतीत प तशीर िनरी ण क ेले जात े ते हा यास न ैसिग क िनरी ण अस े
हणतात . तथािप , मानसशा िवषया या योगशाळ ेत वत नाचे िनरी ण क े यास याला
नैसिग क िनरी ण हण ून शकत नाही . नैसिग क िनरी ण प तीत स ंशोधक कोणताही बदल
न करता , वत नावर कोणताही क ृि म भाव य ेऊ न द ेता वत न िनरी णा या न दी घ ेत
असतो . संशोधक न ैसिग क अडथ यामाग ेच राह यासाठी म ेहनत घ ेत असतो . ‘नैसिग क
प तीन े य होणा या वत नाला प करण े’, हा नैसिग क िनरी ण प तीचा म ुख हेतू
असतो . यात उप ल ध प रवत कांचा स ंबंध लाव याचा द ेखील या प तीत य न क ेला munotes.in
Page 20
सामािजक मानसशा
20 जातो. योगशाळ ेत आल े या िन कषा चे सामा यीकरण कर याक रता न ैसिग क िनरी ण
उपयोगात आण याचा फायदा होतो . त व आिण न ैितक कारणा ंमुळे जे हा एखादा योग
करणे श य नसत े ते हा नैसिग क िनरी ण प ती उपय ु ठरत े.
सव ण प ती (Survey method ): ‘सव ण प ती ’ ही प तशीर िनरी ण सारखीच
आहे. या प तीत , अनेक लोका ंना िविश िवचा न मािहती गोळा क ेली जात े. या
मािहतीच े सामा यीकरण क ेले जात े. िवचारल ेले य ची अिभव ृ ी िक ंवा वत नाशी
संबंिधत अस ू शकतात . अनेक कारणा ंक रता सव ण क ेली जातात , जसे एखाद े
महािव ालय िक ंवा िव ापीठ या ंिवषयी अिभव ृ ी मापन होय . इतर सामािजक िक ंवा
अ याि मक सम ूह इ याद िवषयीची भावना द ेखील सव ण ारा जाण ून घेत या जातात .
उदा. संशोधक ‘सहका य करण े’ या वत नाचा अ यास करत अस ेल तर तो ‘लोक इतरा ंना
मदत कर यास प ुढे का य ेत नाही याही ’ याची कारण े सव णात ून िवचार ेल. एखाद े सव ण
िववाहप ूव ल िगक स ंबंध बाबत या अिभव ृ ीवर अस ेल.
सव ण प तीच े अनेक फायद े आहेत. शेकडो आिण हजारो लोका ंकडून सव णात मािहती
ा क ेली जात े. सव णात ून कमी खचा त आिण कमी व ेळेत मोठ ्या माणावर मािहती
िमळिवली जात े. कोण याही चाल ू घडामोड िवषयी चटकन मािहती ा करण े आिण ितच े
िव ेषण करण े हे सव ण क न श य होत े.
सव ण प ती या काही मया दा देखील आह ेत. लोकांना एखादी मािहती प क ल ात
नसणे िकंवा िविश िवषयावर या ंचे मत काय आह े हे लोका ंना कळ ू नये याक रता लोक
चूक ची मािहती द े याची श यता असत े. संशोधकाला ज े ऐकायच े आह े तीच मािहती
काहीव ेळा लोक द ेतात.
सव ण प तीचा वापर करताना स ंशोधकाला दोन मह वा या घटका ंकडे ल द ेणे
आव यक असत े. एक, नमुना िनवड आिण दोन , ांची मा ंडणी होय . संशोधन
अ यासाकरीता सम ीमध ून ाितिनिधक िनवड हणज े नमुना िनवड होय . संशोधकाला
संशोधन कर याक रता काळजीप ूव क िविश नम ुना िनवड करावी लागत े. उदाहरणाथ , जर
देशातील मतदान य ं णेकडे पाह याची मतदा याची अिभव ृ ी अ यास याकरीता सव णाच े
आयोजन कर यात आल े तर या द ेशातील मतदार यादीतील य ेक नाग रक हा सम ीचा
भाग अस ेल तर या यादीतील जो नाग रक स ंबंिधत सव णात िति या द ेणारा हण ून
िनवडला जाईल तो स ंशोधनाचा नम ुना ठर ेल. अशाच िति या द ेणा या य ना िनवडण े
यो य ठर ेल. सव ण ावलीतील साध े आिण मज यास सोप े असाव े. ांचे अथ
सु प असाव े. कारण , वा य रचना कशा प तीन े केली आह े याचा द ेखील सव णा या
िन कषा वर प रणाम हो त असतो .
सव णात द िमळिव या या चार प ती आह ेत, या टपाल सव ण, यि गत म ुलाखत ,
सामुिहक म ुलाखत आिण इ ंटरनेट सव ण होय . या चार प ती अस या तरी सव च
ि थत म य े एखादीच प ती स ुयो य आह े, असे हणून चालत नाही . या चार प ैक य ेक
प तीत या ंचे फायद े आिण मया दा आह ेतच. munotes.in
Page 21
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – II
21 ावलीच े व-वर शासन कर याक रता टपाल सव ण अिधक उपय ु ठरत े. टपाल
सव ण साप े तः जलद असतात . यात चाचणीच े शासन वतःवर करायच े अस यान े,
मुलाखत घ ेणा या या प पातीपणात ून येणा या सम या आपोआप द ूर होतात . खूप
यि गत आिण स ंकोच वाट ू शकणा या िवषयावर ही प ती ख ूप चांगली आह े, यात
िति या द ेणाराची गोपनीयता द ेखील जपली जात े. प ती सोयी कर असली तरी ित या
काही मया दा आह ेत. िति या द ेणाराकड ून ावली भरायच े िकंवा माघारी पाठवायच े
रािहल े तर िति या िमळ याच े माण कमी होऊ शकत े. यामुळे, सव णात ा झाल ेला
अंितम नम ुना सम ीचा ाितिनिधक भाग अस ू शकणार नाही .
यि गत म ुलाखत कारात , द िशि त म ुलाखत घ ेणा याकड ून ा क ेले जाते. यामुळे
िवचार यात कमालीची लविचकता आणता य ेते. यि गत म ुलाखत प त खिच क
आहे. तथािप , सव णाच े शासन कशा प तीन े हावे यावर य ेथे कमालीच े िनयं ण असत े.
मुलाखत घ ेणाराचा प पातीपणा म ुळे िति या च ुक या प तीन े न दिव या जाव ू
शकतात .
संि व पा या सव णात ट ेिलफोन व न म ुलाखतीचा वापर क ेला जातो . चटकन
आिण कमी खचा त होणारी ही प त आह े. तथािप , टेलीफोन असल ेले आिण ज े लोक
टेलीफोनवर दीघ काळ था ंबू शकणा या लोका ंवर ही प ती अवल ंबली जात े.
ऑनलाईन सव णात ून देखील द ा क ेले जाऊ शकत े. इंटरनेट व न सव ण देखील
भावी आिण कमी खचा त होणार े असत े. मोठ्या, िविभ न े ातील आिण अधोर ेिखत
नमु याकड ून द गोळा करताना सामािजक मानसशा या प तीचा उपयोग करतात .
या प ती या वापराच े देखील तोट े आहेत. िति या आिण िनवड या ंमधील प पातीपणा
या प तीत ून होऊ शकतो . यासोबतच , िति या द ेणारा या परीव ेशावर स ंशोधकाच े
संशोधकाच े िनयं ण नसत े.
२.२.२ सहस ंबंध: संबंधां या शोधाक रता (Correlation: The Search for
Relationships )
सहसंबंध ही मानवी सामािजक वत न प कर यास वापरली जाणारी आणखी प ती होय .
‘दोन िक ंवा अिधक प रवत कांम ये संबंध काढणारी प ती ’ अशी सहस ंबंध प तीची
या या करता य ेते. जगातील प रवत नीय (जे घटक बदलतात ) घटका ंना प रवत के असे
हणतात . यांचे िनरिनराळ े मु य अस ू शकत े. एक प रवत कात झाल ेला बदल द ुस या
प रवत कातील बदलाशी स ंबंिधत आह े का ? हे जाणून घे याक रता सहस ंबंध प ती
उपयु ठरत े.
प रवत कांचे काळजीप ूव क िनरी ण क न त े (दोन िक ंवा अिधक ) प रवत के पर परा ंशी
संबंिधत आह ेत क नाही ह े जाण ून घेणे हा सहस ंबंध प तीचा ीकोन आह े. जर एका
प रवत कातील बदल सात यप ुण पणे दुस या प रवत कातील बदलाशी स ंबंिधत अस ेल तर
या दोन परीवता कांम ये संबंध अस याच े िस होत े.
ायोिगक प ती माण े, सहसंबंध प तीम य े आपण एक प रवत काला प तशीरपण े
बदलवत जाऊन याचा द ुस या प रवत कावरील प रणाम पहात बसत नाही . या प तीत , munotes.in
Page 22
सामािजक मानसशा
22 ‘दोनही परीवत कांम ये नैसिग क र या होत असल े या बदला ंचे िनरी ण करतो यात ून ते
सार याच प तीन े बदलत तर नाही ना !,’ हे शोधून काढतो .
सहसंबंधचे तीन कार आह ेत : धना मक सहस ंबंध, ऋणा मक सहस ंबंध आिण श ू य
सहसंबंध. धना मक सहस ंबंध हणज े असा स ंबंध यात दोन परीवत कांम ये एक प रवत क
वाढत ग े यास /कमी होत ग े यास द ुसरा प रवत क देखील याच े प तीन े वाढत /कमी होत
जातो. ऋणा मक सहस ंबंध हणज े असा स ंबंध यात दोन परीवत कांमधील एक
प रवत कात वाढ होताना द ुसरा प रवत क कमी होत जातो . शू य सहस ंबंध हणज े दोन
परीवत कां या वाढ िक ंवा कमी होण े यात पर परा ंशी काहीही स ंबंध नसतो . (येथे
प रवत कांत वाढ िक ंवा कमी होण े हणज े प रवत काचे सं या मक म ू य अस े समजाव े) .
सहसंबंध िव ेषणा या म ू याला सहस ंबंध गुणांक हटल े जाते. सहसंबंध गुणांक ही एक
सं या असत े ती दोन प रवत के िकती माणात पर प राशी स ंबंधीत आह े, हे सांगते.
सहसंबंध गुणांकचे मू य -१.० ते +१.० या दर यान असत े, यात +१.० हणज े संपूण
धना मक सहस ंबंध होय ; ०.०० हणज े कोणताही सहस ंबंध नाही तर -१.० हणज े संपूण
ऋणा मक सहस ंबंध होय . धना मक म ु य धना मक सहस ंबंध दश िवते. ऋणा मक म ु य
ऋणा मक सहस ंबंध दश िवते तर श ू य हे शू य सहस ंबंध दश िवते.
सहसंबंध वत नाची कथना मकता दश िव यास मदत करतो . परीवत कांमधील ढ सहस ंबंध
अिधक स ुयो य कथन कर यास मदत करतो . सहसंबंध मु य ‘०’ पासून िजतक े दूर
जातील , िततका अिधक बळ सहस ंबंध होय . उदाहरणा थ , संशोधकाला न ैसिग क आप ी
यव थापन िशिबरास द ेणगी (एक प रवत क) आिण समाधान (दुसरा प रवत क) यांम ये
सहसंबंध पहायचा आह े. ा सहस ंबंध गुणांक लोका ं या वत नाचे भाक त क शक ेल.
लोकांचे देणगी द े याचे वत न िजतक े अिधक िततका अिधक आन ंद ते अनुभवतील अस े
धना मक सहस ंबंध मध ून िदस ून येईल. हणून, संशोधक अस े पािहल क स ंशोधनातील
ा ांक अ य ुपगम ला आधार द ेतो क नाही . येथे अ य ुपगम हणज े सामािजक िवचार िक ंवा
वत ना या काही घटका ंना शा ीय प ु ी असण े.
सहसंबंध प तीच े काही फायद े आिण तोट े आह ेत. नैसिग क वातावरणात वा तिवक
जीवनातील वत नाचा अ यास कर यास सहस ंबंध प तीचा उपयोग होतो . कमी
कालावधीत मोठ ्या माणावर द (मािहती ) िमळिव यास या प तीचा उपयोग होतो .
आिथ क ्या परवडणारी आिण भावी प ती आह े. या िठकाणी न ैितक आिण
य हारीक व मया दांमुळे ायोिगक प ती अवल ंबणे श य नाही अशा िठकाणी सहस ंबंध
प ती मोठ ्या माणावर वापरली जात े.
सहसंबंध प ती वापरत असताना , संशोधकान े हे ल ात यायला हव े क , सहसंबंध हणज े
काय कारणभाव न ह े, हणज े सहस ंबंध परीवत कांम ये कारण आिण प रणाम स ंबंध
था िपत करत नाही . दुस या श दा ंत, एका प रवत का या ती त ेत आल ेला फरक हा
दुस या प रवत कामुळे घडून आला याची खा ी सहस ंबंध देत नाही . काहीव ेळा, दोन
परीवत कांमधील स ंबंध ितस याच प रवत का या प रणामात ून अस ू शकतो . उपरो
िदले या (देणगी आिण समाधान ) उदाहरणात , आपण अस े हणू शकत नाही क आप ी
िशिबरात िदल े या द ेणगीत ून समाधान ा होत े, परंतु आपण फ ह े जाणून घेऊन शकतो munotes.in
Page 23
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – II
23 क , एका प रवत कात झाल ेला बदल द ुस या प रवत कातील बदलाशी स ंबंिधत आह े.
सहसंबंध प तीतील द ुसरी मया दा अशी आह े क , वतं प रवत कावर कठोर िनयं ण
ठेवणे श यच नसत े. यामुळे परीवत कांबाबत ग धळ होऊ शकतो .
२.२.३ योिगक प ती : प तशीर म य तीत ून ान िमळिवण े (The Experimental
Method: Knowledge through Systematic Intervention )
प ीकरण द ेणे हे मानसशा ाच े एक य ेय ायोिगक प तीत ून सा य होत असत े.
प रवत नीय अशा िविवध ि थती िक ंवा घटना ंमधील स ंबंध शोध ून काढ याचा य न य ेक
योगात ून होत असतो . ायोिगक प तीतील आशय प ुढील माण े -
१) योगकता कशात तरी प रवत न िकंवा बदल घडव ून आणतो ,
२) योगकता इतर घटका ंना ि थर करतो . आिण
३) योगकता प रवत न/बदला या प रणामात ून वत नावरील प रणामा ंचे िनरी ण करतो .
दुस या श दा ंत, ायोिगक प तीत एक प रवत क प तशीर र या बदलवला जातो आिण
याचा एक िक ंवा अिधक प रवत कांवर होणारा प रणाम काळजीप ूव क आिण प तशीरपण े
मोजला जातो . जर एक प रवत क दुस या प रवत कावर प रणाम करत अस ेल तर आपण या
दोन परीवत कांम ये काय कारण स ंबंध आह े, असा माफक माणात िन कष मांडू शकतो .
या प रवत काला प तशीररी या हाताळल े जात े याला वत ं प रवत क हणतात .
योगकता या वत ं परीवत काचा प रणाम पाह यास इ छ ुक असतो , दुस या श दा ंत,
योगक या ने ही ि थती िनवडल ेली/िनमा ण केलेली असत े. योगकता या घटकास
वाढिवतो , कमी करतो िक ंवा काढ ून टाकतो ; उदाहरणाथ ‘औषधी द ेणे िकंवा तस े काही ’.
दुसरा प रवत क जो वत ं प रवत कावर अवल ंबून असतो आिण योगकता योगात याच े
मापन करतो , याला परत ं प रवत क हणतात . या परत ं प रवत कावर आपण वत ं
प रवत काचा प रणाम अ यास यास इ छ ुक असतो . दुस या श दा ंत, वतं प रवत का या
बदल यान े योगाच े फिलत म य े जो बदल घड ून येतो तो बदल घड ून आल े या
प रवत कास परत ं प रवत क अस े हणतात . परतं प रवत क हणज े यु ाची उि पकाला
असल ेली िति या होय . उदाहरणाथ , उपरो उदाहरणास प ुढे घेत यास , ‘औषधी या
प रणामात ून झाल ेला वत न बदल ’ चाचणीवरील ा ंक व पात िदस ून येणे.
एका योगात , लोकांना वेगवेग या माणातील वत ं प रवत काचा (उदा. िन न, साधारण
आिण उ च इ यादी ) सामना करावा लाग ेल अशा िविवध सम ूहांम ये िवभाग यात य ेते.
मानवावरील ब याच मानसशा ीय योगा ंची वैिश ्ये ही ब ुि म ा , वय, िलंग, आिण
यि म व अशी असतात . संशोधक , वतं प रवत का या प रणामात ून वत नात काय बदल
झाला (परतं प रवत क) याचे काळजीप ूव क मापन करतो . जर दोन िक ंवा अिधक
समूहांम ये, ि थत म य े अशा प तीचा बदल घड ून आला तर स ंशोधक िन कष काढतो
क , वतं प रवत क वत नावर िनरी ण करता य े याजो गा प रणाम करतो . उदाहरणाथ , जर
सामािजक मानसशा ानाला िह ंसक ि हडीओ ग े स पािह यावर लोक इतरा ं ती िविवध
मागा नी िह ंसक प तीन े वत न करतात का ?. उदाहरणाथ , शाि दक , शारी रक , गैरसमज munotes.in
Page 24
सामािजक मानसशा
24 पसरिवण े, िकंवा इंटरनेटवर स ंकोचल ेली ि थती िनमा ण करणार े फोटो पा ठिवण े, असा
अ यास करायचा आह े. तर मानसशा ायोिगक प तीन े वाप शकतात . या योगात ,
िनरिनरा या कारच े हीडीओ ग े स चालिवण े हा वत ं प रवत क अस ेल आिण
आ मकत ेचा तर हा परत ं प रवत क अस ेल. अथा त, अशा कारचा योग न ैितक
आिण ताि वक ्या करण े उिचत ठरणार नाही . तथािप , दोन ि थतीची प ूत ता
झा यावरच आपण फलीता ंचा िन कष हण ून मांडू शकतो . पिहली ि थती , यु ांना
या ि छक प तीन े ायोिगक ि थतीत समािव क ेलेले असाव े. या ि थतीचा अथ असा क
योगातील सव सद या ंना वत ं प र वत काला सामोर े जा याची समान स ंधी ा झाल ेली
असावी . जर अस े केले गेले नाही, तर िदस ून आल ेला वत न बदल हा वत नातील फरकात ून
आहे क वत ं प रवत का या प रणामात ून वत न बदल झाला आह े हे सांगणे अश य आह े.
दुसरी ि थती अशी आह े क योग यश वी हो याक रता वतं प रवत क वगळता इतर
सव प रवत के, जे सहभागी या वत नावर प रणाम करतात त े ि थर ठ ेवले जाव ेत.
उदाहरणाथ , ा योगात सहभाग च े वय, सामािजक -आिथ क दजा , रा ीय व ,
सां कृितक घटक या ंना ि थर ठ ेवले जावे, ते योगा या फिलता ंवर प रणाम क शकतात .
या ि थतीत , वतं प रवत क इतर प रवत कावर- जो अ यासातील प तशीर स ंशोधनाचा
भाग, नसतो यावर प रणाम करतो . जे हा अशा प तीचा प रणाम िनमा ण होतो , ते हा
योगाची फिलत े बरोबर नसतात . हणून, कोण याही योगात वत ं आिण परत ं
प रवत क यि र , योगावर प रणाम करणारी इतरही मह वाची प रवत के असतात ,
यांना िनय ंि त प रवत के हणतात . याचा अथ असा होतो क , योगा या िविवध
ि थत म य े अनेक घटक ि थर िक ंवा सम माणात ठ ेवावे. या प रवत कांना ि थर ठ ेवले न
गे यास त े देखील परत ं प र वता कावर प रणाम करतात . या प रवत कांना सहवत
प रवत क हणतात . जर अस े सहवत प रवत क य यय आणत असतील तर योगकता
आ मिव ासान े वत ं प रवत क आिण परत ं प रवत क या ंम ये कारण -प रणाम स ंबंध
िवकिसत क शकणार नाही . यामुळे योगाची यथाथ ता कमी होते.
ायोिगक प तीच े काही फायद े असतात . ायोिगक प ती िह अिधक शा ीय प ती आह े.
योगक या ने इतर प रवत कांवर यो य माणात िनय ं ण आणल ेले अस यास या प तीत ून
िदसून आल ेले कारण -प रणाम स ंबंध अिधक स ुयो य असतात . ायोगीक करण चा द ुसरा
फायदा हणज े, योग िविवध कालख ंडात प ु हा प ु हा राबव ून फिलता ंची फेर तपासणी
केली जाऊ शकत े.
या प तीतील मया दा हणज े, ायोिगक प ती ही िनय ंि त वातावरणात , कृि म अस यान े
आले या फलीता ंचे सामा यीकरण कर यात सम या य ेतात उदा . बा यथाथ ता. बा
यथाथ ता हणज े आल ेली फिलत े िकती माणात वा तिवक जीवन सामािजक प रि थतीत
वीकारल े जाऊ शकतात . संशोधक या ं या स ंशोधनाला बा यथाथ ता िमळिव याचा
य न करत असतात . योगीक करण प तीची द ुसरी मया दा हणज े नैितक मया दांमुळे
िविश योग कर यावर स ंशोधका ला मया दा पडतात .
munotes.in
Page 25
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – II
25 २.२.४ काय कारणभाव िवषयी िवचार : म य थी प रवत कांची भ ूिमका (Further
Thoughts on Causality: The Role of Mediating Variables )
सामािजक मानसशा न ेहमीच काय कारण भाव शोध याक रता योगीक करण वापरत
असतात . जसे कारण आिण प रणाम स ंबंध अ यासण े. ‘एक प रवत क दुस या प रवत कात
बदल घडव ून आणतो ’ हे िवधान ‘का’ हणून िवचार यास त े इ छुक असतात . उदाहरणाथ ,
उपरो ि हडीओ ग ेम िवषय मा ंडले या अ यासात , असे खेळ आ मकता का वाढिवतात ?
असा मानसशा िवचा शकतात . यातून इतरा ंना इजा पोहोचिव याच े िवचार य ेतात
क काही इतर कारण े जबाबदार आह ेत ?
कारण े ल ात घ े याक रता , सामािजक मानसशा या ंनी केले या अ यासात फ
परतं प र वत काचे मापन करत नाही तर वत ं प रवत का या प रणामात ून भािवत
झालेले आिण वत ं प रवता कावर प रणाम करणार े घटक द ेखील अ यासतात .
उदाहरणाथ , उपरो अ यासात , इतरांना इजा पोहोचिव याच े सहभाग च े िवचार आिण
ा तस ेच आ मकता सामािजक वत न हण ून वीकार याजोग े असू शकत े का ? याचे
देखील मापन क शकतात . यामुळे ि हडीओ ग ेम यान ंतर आ मकता का िनमा ण करतात
याचे प ीकरण िमळिव यास मदत होऊ शक ेल. जर अस े घटक बदल िनमा ण करत
असतील , तर या ंना म य थी प रवत के असे हणतात . वतं प रवत क आिण सामा िजक
वत न िकंवा िवचार (परतं प रवत क) यांम ये ह त ेप करणा या प रवत कांना म य ती
प रवत के असे हणतात .
२.२.५ मेटा-िव ेषण: ान साम ीच े िव ेषण (Meta -Analysis: Assessing a
Body of Knowledge )
सामािजक मानसशा ात िविवध िवषया ंवर यापक माणात स ंशोधन उपल ध आह े.
उदाहरणाथ , सहकाय शील वत न आिण िल ंगिभ नता यावर ख ूप संशोधन झाल ेले आह े.
अनेक संशोधना ंचे फिलत (एकि त ) जाणून घे याक रता , मानसशा या अ यासा ंचे
मेटा-िव ेषण करतात . एकाच िवषयावर स ंशोधका ंनी िविवध प त नी क ेले या अन ेक
अ या सांचे िव ेषण क न सव फिलत े (प रणाम ) एकाच िदश ेने जातात का ह े पाह याच े
सांि यक य त ं हणज े मेटा-िव ेषण होय . काही घटक अस े असतात ज े वत ं
प रवत काचा परत ं प रवत कावर होणारा प रणाम बदलिवतात . या घटका ंना िनयामक े
हटल े जाते. दोन परीवत कां या संबंध बलावर द ेखील या घटका ंचा प रणाम होत असतो .
शा ीय ान साम ीमधील र जागा आिण प पात जाण ून घे याक रता द ेखील म ेटा-
िव ेषण उपय ु ठरत े.
तुमची गती तपासा
१. सामािजक मानसशा ा ंचे ान वाढिव याक रता स ंशोधन िकती मह वाची भ ूिमका
बजावत आहे?
२. सहसंबंधचे तीन कार प करा .
munotes.in
Page 26
सामािजक मानसशा
26 २.३ सामािजक मानसशा िवषयात िस ा ंताची भ ूिमका (THE ROLE OF
THEORY IN SOCIAL PSYCHOLOGY )
वत नाचे प ीकरण िमळिवण े हे मानसशा िवषयाच े एक मह वाच े येय आह े. कोणत ेही
सामािजक वत न आिण सामािजक िवचार याबाबत सामािजक मानसशा ‘असे का’ असा
िवचारतात आिण उ र िमळिव याचा य न करतात त े हा हे येय सा य होऊ शकत े.
उदाहरणाथ , लोक भाव यव थापनचा उपयोग का करतात ? या ाला प करताना
संशोधक िस ा ंत िवकिसत करतात . िव ाना या सव च शाखा िस ा ंत िवकिसत कर यात
योगदान द ेतात. िविवध घटना आिण ि या या ंना प कर याचा आराखडा हणज े
िस ांत होय . िस ांत िवकिसत करताना प ुढील ि या पार पाडली जात े:
१. अि त वात असल े या प ुरा यां या आधार े िस ा ंत मांडला जातो . या िस ा ंताचे दोन
भाग असता त: मुलभूत संक पना आिण स ंक पना ंमधील स ंबंध मांडणारी िवधान े.
२. अशा कार े मांडलेला िस ा ंत िनरी ण कर याजो या वत नाचे कथन करतो . या
कथना ंना अ य ुपगम अस े हणतात .
३. या अ य ुपगमांना य स ंशोधन क न तपासल े जाते.
४. जर स ंशोधनातील फिलत े मांडले या िस ांता माण ेच असतील , तर िस ा ंताची
िव ासाह ता वाढत े. जर तस े घडल े नाही, तर िस ा ंताम य े बदल /फेरफार क ेला जातो
आिण प ु हा स ंशोधन क ेले जाते.
५. बरोबर असल ेला िस ा ंत वीकारला जातो तर च ुक चा नाकारला जातो . जरी िस ा ंत
बरोबर आह े हण ून वीकारला ग ेला, तरी यात स ुधा रत स ंशोधन प ती वाप न
सुधारणा घड ून आण याक रता वाव िदला / य न क ेला जातो . अिधक प ुरावा आिण
कथना मकता िमळिव याक रता द ेखील िस ा ंत खुला केला जातो .
िस ांतात तो वीकारताना बाळगल ेला पूव ह हा एक धोका आह े. ीनवा ट आिण इतर
(१९९९ ) यांनी ही बाब िनदश नास आण ून िदली . संशोधकाची ही एक व ृ ी असत े ते
यां या ा ंना बळकटी , मा यता िमळिवतात . संशोधक यान े मांडले या िवकिसत
केले या िस ा ंतात य शः ग ुंतून जातो , या िस ा ंताशी एक प होतो
पडताळणी प ूव ह (confirmation bias ) हा िस ा ंताचे व त ुिन म ू यमापन कर यातील
एक अडथळा होय . यात स ंशोधक या ं या मताला प ु ी देणा या मािहतीला मह व द ेतात
आिण जी मािहती या ं या मता ंपे ा िभ न आह े याकड े दुल करण े दु यम समजण े
सार या क ृती करतात .
सामािजक मानसशा सामा यतः पडताळणी प ूव ह या स ंक पन ेशी असहमत आह ेत.
सामािजक मानसशा े ातील स ंशोधनात पडताळणी प ूव ह हा ग ंभीर आिण घातक
अस याच े मानतात . तथािप , ीनवा ड आिण इतरा ंनी सुचिवल ेला पडताळणी प ूव ह हा
शा ीय अच ूकतेवर फार कमी माणावर प रणाम करतो अस े काही संशोधका ंचे मत आह े.
याची प ुढील कारण े आहेत- munotes.in
Page 27
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – II
27 १. या े ातील िथतयश शोधपि का या ंना काशन क रता ा झाल े यापैक ९०
ट के पय त शोधिनब ंध नाकारतात , कािशत करत नाही . शोधिनब ंध वीकार याची प ती
आपोआपच परी ण प ूव ह या िव बाज ूने कवच बन ून राहत े.
२. जरी काही स ंशोधन अहवाल (पेपर) िविश िस ा ंतांना अन ु प असल ेले कािशत झाल े
तरी या ंचे काळजीप ूव क स ंदभ पुनरावलोकन आिण टीका मक परी ण अशा
सहका या ंकडून केले जात े, क ज े या िस ा ंतांना पु ी देत नाही . इतर स ंशोधक या
झाले या स ंशोधनाची प ुनरावृ ी करतात (पु हा स ंशोधन क न पाहतात ), ते हा जर या ंना
पूव केले या स ंशोधनातील िन कषा सारख े िन कष िमळाल े नाही, तर ते असे वेगळे आल ेल
िन कष यां या शोधिनब ंधांमधून कािशत करतील . यातून देखील प ूव मा ंडले या
िस ांतां या िव िन कष संबंिधत िस ातावरील टीका मक िवव ेचन हण ूनच पिहल े
जाईल (आिण प ूव मांडलेला िस ा ंत नाकारला जाईल ).
३) शेवटी, सामािजक मानसशा िवषयातील सव च संशोधका ंना पडताळणी प ूव ह या
संभा य प रणामा ंची जाणीव अस यान े ते या प रणामा ंना टाळ याक र ता यो य पावल े
उचलतील . हणूनच, संशोधक स ंबंिधत िस ा ंत क रता आव यक मह वाच े द , संबंिधत
नसले या लोका ंकडून िमळिवतात . याच माण े, संशोधनाच े िनयोजन करताना त े पया यी
अ युपगमांना देखील ल ात घ ेतात, यांची मा ंडणी करतात . अलीकडच े संशोधन स ंदभ
असेही स ुचिवतात क , या कार या द ता घ ेत यान े य ची पडताळणी (िस ांत)
वृ ीवर ितरोध होतो .
येथे, दोन प ैलूंवर मह व ायला हव े. एक, िस ांत अंितमतः खर े अस याच े कधीही खर े
होत नाही . िस ांत परी ण क रता ख ुले असतात . दोन, सामािजक मानसशा िस ांत
वीकारण े िकंवा या ंना िस करण े याक रता कधीच स ंशोधन करत नाही , तर ते िस ा ंतांना
संबंिधत प ुरावे िमळिव याक रता स ंशोधन करत असतात .
२.४ ानाचा शोध आिण मानवी अिधकार : यो य सम वयाचा शोध (THE
QUEST FOR KNOWLEDGE AND THE RIGHTS OF
INDIVIDUALS: IN SEARCH OF AN APPROPRIATE
BALANCE )
सामािजक मानसशा ीय स ंशोधन ह े इतर स ंशोधन कारा ंह न िभ न आह ेत, यात स य
लपिव याची िविवध त ं े आहेत. संशोधनात सहभाग पास ून अ यासाच े हेतू राखून िकंवा
ि या लपव ून ठेव याक रता स ंशोधक काही त ं ांचा अवल ंब करतात . संशोधनातील
सहभाग ना जर स ंशोधनाचा खरा तक समाजाला तर या ं या वत नात बदल घड ून ये याची
श यता आह े. हणून संशोधनातील स य लपिवल े नाही तर अ यासाची फिलत े चुक ची
येऊ शकतात . उदाहरणाथ , समजा एखादा स ंशोधक ह े जाणून घे यास इ छ ुक आह े क
पु ष एखा ा ीला जा त वेळ एकटक पहात रािहला तर ितची िति या काय अस ेल ?
ती ी अ व थ , िचंतीत, घाबरेल िकंवा याकड े दुल कर ेल ? या कारच े संशोधन
कर याक रता , जर एखा ा स ंशोधकान े मुलाला एखा ा म ुलीकड े एक टक पहायला munotes.in
Page 28
सामािजक मानसशा
28 सांिगतल े आिण म ुलीला ह े मािहत आह े क हा म ुलगा मा याकड े संशोधका या स ूचनेव न
एकटक पहात आह े, अशा प रि थतीत म ुलगी याच प तीन े िति या द ेईल का , जे हा
ितला ह े मािहत नाही क या म ुलाला अशा कार या कोण याही स ूचना िदल े या नाहीत
तरी तो मा याकड े पहात आह े. इथे असे घडेल क , हा मुलगा मा याकड े संशोधका या
सूचनेव न एकटक पहात आह े हे मािहत अस यान े, तो मुलगा ित याकड े पाहताच म ुलीला
हसू येईल. या कारची िति या न ैसिग क िति या प े ा िभ न अस ेल. मुलीला मािहत
नसताना एखादा अनोळखी म ुलगा ित याकड े पाह लागला तर तीही िति या व ेगळी
राहील . हणज ेच, काही स ंशोधन प रि थतीत स य लपिवण े आव यक आह े. तथािप , स य
लपिवण े ही गो कमी माणात ताि वक म ु े िनमा ण करत े याला ल ात घ ेणे आव यक
आहे.
स य लपिव यान े अ यासातील सहभागी लोका ंना हानी होऊ शकत े हा पिहला ल ात
घे याजोगा म ु ा आह े. ायोिगक अ यासात िति या द ेताना यान े िदले या िति य ेमुळे
अ व थ / िनराश होऊ शकतो . संशोधकान े अ प माणात स य लपिव यास याला स ु
स य लपिवण े असे हटल े जाते. स य लपिव याचा द ुसरा कार हणज े संशोधक प ूण तः
िदशाभ ूल करणारी मािहती द ेईल, जी संशोधनाती ल सहभाग ना हािनकारक होऊ शकत े.
दुसरा म ु ा हणज े, अ यासा या दर यान आपण म ूख बनवलो ग ेलो ही सहभागीची भावना
बनू शकत े. अलीकड या स ंशोधनात ून अस ेही मा ंड यात आल े क , स य लपिव याम ुळे
सहभाग या मनात स ंशयाची भावना िनमा ण होऊ शकत े. यामळ े सामािजक शा ा तील
शा ीय स ंशोधन आिण एक ंदरीत मानसशा िवषयक नकारा मक अिभव ृ ी िनमा ण होऊ
शकते.
यामुळे, स य लपिवण े िवषयक ि धा ि थती अन ुभव आह े: स य आिण स ुयो य प रणाम
िमळिवण े हे मह वाच े आहे आिण द ुस या बाज ूला ताि वक म ु े देखील िनमा ण होत आह ेत.
या क रता , ही ि धा ि थती सोडिव यास मानसशा काही माग सुचिवतात . एक,
संशोधनात सहभागी हो याक रता लोका ंचे मन वळिव याक रता स य लपिवण े चा उपयोग
होता कामा नय े, अशी सहमती त े य करतात ; योगात काय होईल याची मािहती दडव ून
ठेवणे िकंवा सहभागाक रता लोका ंना िदशा भूल करणार े मािहती प ुरिवणे हे मा य होणार े
नाही. दुसरे, सामािजक मानसशा स य लपिवण े पासून वाच याक रता मािहती द ेऊन
सहमती घ ेणे आिण स ंशोधन सारा ंश सांगणे या दोन म ुलभूत गो ी स ुचिवतात .
मािहती द ेऊन सहमती घ ेणे हणज े संशोधनात सहभागीन े सहभागी हो याचा िन ण य
घे यापूव याला स ंशोधन य े बाबत जा तीतजा त मािहती प ुरिवणे होय. सहभागीन े
संशोधनात सहभागी हो याचा िनण य घे यापूव हे सव हावयास हव े. जे हा मािहती द ेऊन
सहभाग घ ेतला जातो , ते हा सहभागी य ु स ंशोधनात काय होणार आह े हे जाण ून
सहभागी हो तात.
संशोधन सारा ंश सा ंगणे हा द ुसरा स ुर ेचा उपाय होय , यात लोक स ंशोधनात सहभागी
झा यावर स ंशोधक या ंना संशोधना या म ूळ हेतू ब ल स ंपूण मािहती प ुरवत असतो . यात
स य लपिवण े िवषयी प ीकरण , स य का लपिवल े गेले हे देखील सा ंिगतल े जात े.
संशोधनातील म ुख अ युपगम/गृहीतके देखील सहभाग ना सा ंिगतली जातात . सारांश munotes.in
Page 29
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – II
29 सांगत असताना , यु ाने िवचारल े या सव ांना उ र े िदली जातात तस ेच य ु ा या
नकारा मक िति या द ेखील सिव तर चचा क न द ूर के या जातात . याक रता म ुलभूत
माग दश क त व े: सहभागी या मानिसकत ेत सहभागी झाल े होते तशाच अन ुकूल आिण
सकारा मक ि थतीत स ंशोधन स ात ून बाह ेर पडाव े. ा स ंशोधन प ुरावे सांगतात क
संशोधनात वर उ ल ेिखले या दोन गो ी (मािहती द ेणे आिण स ंशोधन सारा ंश) वापरात
आण या तर सहभागी स य लपिव या या प रणामात ून होणा या धो यांपासून वाचतो .
याउलट , स य लपिवण े ही बाब वापरात आणणा या स ंशोधकान े पुढील माग दश न त वा ंचे
पालन कराव े: (१) संशोधनात स य लपिवण े आव यक अस यासच स ंशोधकान े याचा
वापर करावा - जे हा द ुसरा माग च िश लक रहात नाही ; (२) संशोधकान े काळजीप ूव क
वाटचाल करावी आिण (३) सहभाग च े ह क , सुर ा, वा य याबाबत काळजी घ ेणे ही
संशोधकाची जबाबदारी असत े.
वर िदल े या घटका ंसोबतच , सहभाग कड ून िमळिवल ेली, ा झाल ेली मािहती कमालीची
गोपनीय ठ ेवली जावी . ाधा यान े, मािहती सा ंकेितक पात ठ ेवावी, जेणेक न ती
सहभागी या नावा सोबत पाहता य ेणार नाही . कोण याही ि थतीत , अ यासाक रता
िमळिवल ेली मािहती फ स ंशोधन उि ाक रता वापरली जावी , या मािहतीचा इतर
कोण याही कारणाक रता वापर होऊ नय े.
तुमची गती तपासा
१. सामािजक मानसशा ातील िस ा ंताचे दोन मह वाच े घटक िवषयी िलहा .
२. स य लपिवण े यावर सिव तर टीप िलहा .
३. स य लपिवण े करीताच े माग दश क त व ेची यादी ा .
२.५ सारांश
मानवी सामािजक वत न आिण िवचार या ंचा अ यास कर याक रता िविवध स ंशोधन प ती
वापर या जातात . सामािजक िवचार आिण वत न यांचा अ यास कर याक रता प तशीर
िनरी ण, सव ण प ती , सहसंबंध आिण योगीक करण ह े मह वाच े माग आह ेत. या
येक प तीच े फायद े आिण तोट े आह ेत. सामािजक मानसशा अ यासा या
सुयो यत ेनुसार स ंशोधन प ती िनवडतात . वत नाचे तंतोतंत आिण िनयोिजत िनरी ण
हणज े प तशीर िनरी ण होय . जे हा ह े िनरी ण न ैसिग क वातावरणात क ेले जाते ते हा
यास न ैसिग क िनरी ण अस े हणतात . या प तीत , संशोधक फ िनसग तः य होणाया
वत नाचे िनरी ण करतो आिण प रि थतीत कोणताही ह त ेप करत नाही . या प तीचा
फायदा हणज े आपणाला लोक न ैसिग क सवयी ने या प तीच े वत न करतात तोच नम ुना
ा होतो . या प तीची मया दा देखील आह े: काही प रवता कांवर िनय ं ण िमळिवता य ेत
नाही.
संवेदन, अिभव ृ ी िक ंवा वत न िवषयक काही अन ेक लोका ंना िवचारण े सव ण प तीत
समािव असत े. या प तीत कमी कालावधी त जा त य कड ून मािहती िमळिवली जात े.
तथािप , सामािजक मानसशा ात या प तीह वापर करताना काळजी यावी लागत े, लोक
मािहती ल ात न रािह यान े चुक ची द ेऊ शकतात िक ंवा लोका ंना या ंची खरी मािहती munotes.in
Page 30
सामािजक मानसशा
30 य होऊ द े याची इ छा नसत े. संशोधनातील ुटी कमी कर यासा ठी सव ण करताना
दोन मह वा या द ता घ ेत या जाऊ शकतात . नमुना घे यातील माद टाळण े ही पिहली
द ता आह े. सव णात सहभागी होणार े लोक मोठ ्या सम ीच े ितिनिध व करणार े असाव े.
दोन, सव णात िवचारल े जाणार े िवकिसत करताना काळजी यावी . सव णातील
िवधान े छोटी आिण वय ं प असावी यात ून काय िवचारल े आह े हे सहभागी अच ूक
ओळख ू शकेल.
सहसंबंध ही सामािजक मानसशा स ंशोधनात वापरली जाणारी आणखी प ती होय . दोन
िकंवा अिधक परीवाता कांमधील स ंबंध मोज यासाठी ही प ती वापरली जात े.
सहसंबंधा या म ू याला सहस ंबंध गुणांक अस े हटल े जाते. सहसंबंध मू य -१.० ते +१.०
या दर यान असत े. धना मक म ू य हणज े एका प रवत काचे मू य वाढत असताना द ुस या
प रवत काचे मू य द ेखील वाढत े िकंवा एका प रवत काचे मू य कमी होत े ते हा द ुस याच े
देखील कमी होत े. यास धना मक सहसंबंध अस े हणतात . याउलट , ऋणा मक म ू य
हणज े एका प रवत काचे मू य वाढत असताना द ुस या प रवत काचे मू य कमी होत जात े.
यास ऋणा मक सहस ंबंध अस े हणतात . हे दोन परीवत कांमधील उलट सहस ंबंध दश िवते.
जे हा दोन परीवत कांम ये कोणताही सहस ंबंध नसतो , ते हा यास श ू य सहस ंबंध अस े
हणतात . याचा सहस ंबंध गुणांक शू य इतका असतो . सहसंबंध अंदाज वत िव यास उपय ु
ठरते. कमी कालावधीत िवशाल मािहती िमळिव यास ह े तं भावी आह े. तथािप , बळ
सहसंबंध िदस ून आला तरी याचा अथ असा होत नाही क या दोन परीवता कांम ये कारण
आिण प रणाम स ंबंध आह े.
संशोधनात ून कारण आिण प रणाम स ंबंध थािपत कर याक रता मानसशा ा ंकडे
योग हा एकः माग आहे. ायोिगक प तीत एक िक ंवा अिधक प रवत के ( वतं प रवत के)
प तशीर र या िनय ंि त क ेली जातात आिण या ंचा िविश वत नावर (परतं प रवत क)
होणारा प रणाम अ यासला जातो . प रि थतीत दोन प ैक एका घटकात िक ंवा प रवत कात
बदल घडव ून आण ून दोन परीवत कांमधील स ंबंध अ यासला जातो . योगक या कडून
ि थतीत हा बदल जाणीवप ूव क घडव ून आणला जातो . योगक या कडून वत ं प रवत क
हा घटक बदलिवला जातो , या घटकाची द ता घ ेतली जात े. योगक या ला याचा
यु ा या वत नावर होणा या भावाच े िनरी ण करायच े असत े. ायोिगक द ता िक ंवा
वतं प रवत कामुळे अपेि त बदलाच े, परतं प रवता काचे मापन क ेले जाते.
ायोिगक प तीत दोन मह वा या प रि थती प ूण हावयास ह यात - सहभाग ना या ि छक
प तीन े िवभागण े आिण म य ती प रवत कांना दूर करण े. या ि छक िवभागणीत , संधी
आिण फ स ंधी या आधार े यु ांना िविवध ायोिगक ि थत म य े िवभागल े जात े. जे
घटक ि थर ठ ेवले जात नाहीत आिण वत ं प रवत कासोबतच परत ं प रवत कावर
प रणाम करतात या ंना म य ती प रवत क अस े हणतात . जर म य ती प रवत कांची
द ता घ ेतली जात नाही त े हा वत ं आिण परत ं परीवत कांम ये कारण -प रणाम स ंबंध
मांडता य ेत नाही . यामुळे बा यथाथ ता कमी होत े. सामािज क िवचार आिण वत नावर
वतं परीवत काचे प रणाम अ यासताना स ंशोधक म य ती परीवत काचा द ेखील अ यास
करतात . munotes.in
Page 31
सामािजक मानसशा : सामािजक
जीवनाच े शा – II
31 अनेक अ यासा ंना एक क न ान साम ीच े एक ीकरण (सं लेषण) कर याची
सांि यक य प ती कर यासाठी म ेटा-िव ेषण ह े तं वापरण े जाते. दोन परीवत कांमधील
संबंधावर म य तीचा प रणाम होऊ शकतो . िविवध घटना आिण ि या या ंना प
कर याक रता िस ा ंत मह वाच े आिण उपय ु असतात . यांमुळे कोण याही वत ना या ‘का’
या घटकाच े उ र िमळत े. िस ांत मांडताना िविश ि या असत े. िस ांताचे व त ुिन
िवकसन आिण म ू यमापन करताना प ु ीकरण प ूव ह हा अडथळा ठरतो , याची स ंशोधकाला
द ता यावी लागत े. िस ांताची अच ूकता सा ंगणारे पुरावे िमळाल े तरी िस ा ंत पुढील
परी णाक रता ख ुला असतो .
स य लपिवण े हणज े सहभागीपास ून अ यासाच े वा तिवक उि िवषयी मािहती लपिवण े
िकंवा झाक ून ठेवणे होय. मानसशा अशी मािहती लपिवतात कारण या ंना अस े वाटत े क
अ यासा या ख या ह ेतू िवषयी सा ंिगत यास , यथाथ प रणाम िमळ ू शकणार नाही . स य
लपिवण ेचा स ंशोधनात वापर िवषयी ि धा ि थती आह े- एका बाज ूला अस े करण े
संशोधना या ीन े उपयु आह े आिण द ुस या बाज ूला, यामुळे नैितकता िवषयी
िनमा ण होतात . या सम य ेला सोडिव याक रता , यातून वाच याक रता मानसशा दोन
मह वाच े त व स ुचिवतात : मािहती द ेऊन सहमती िमळिवण े आिण स ंशोधन सारा ंश सांगणे.
मािहती द ेऊन सहमती िमळिवण े हणज े सहभा गीने योगात य सहभाग घ े यापूव ,
यु ाला शोध ि या िवषयी जा तीत जा त मािहती प ुरिवणे. संशोधन सारा ंश हणज े
संशोधन प ूण झा यावर , सहभागीला स ंशोधना या ख या ह ेतू िवषयी स ंपूण मािहती द ेणे.
आपण श ेवटी इतक ेच हण ू शकतो क जर स ंशोधकाला या या अ यासात स य लपिवण े
याचा अवल ंब करावासा वाटत अस ेल तर सहभागीची स ुर ा, वा य या ंही सव कष
काळजी घ ेतली जावी .
२.६
१. सामािजक मानसशा ातील िविवध स ंशोधन प ती िवषद करा .
२. सामािजक मानसशा ात िस ा ंता या भ ूिमकेवर चचा करा.
३. अ. वतं प रवत क यावर टीप िलहा .
ब. म य थी प रवत काची भ ूिमका यावर सिव तर िलहा .
४. सव ण प ती सिव तर प करा . तुमचे उ र यो य उदाहरण सिहत िलहा .
५. िटपा िलहा
अ. मािहती द ेऊन सहमती िमळिवण े
ब. संशोधन सारा ंश सांगणे
क. सहसंबंध
ड. मेटा-िव ेषण
munotes.in
Page 32
सामािजक मानसशा
32 २.७ संदभ
Branscombe, N. R. & Baron, R. A., Adapted by Preeti Kapur (2017).
Social Psychology . (14th ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian
reprint 2017
Myers, D. G., Sahajpal, P., & Behera, P. (2017). Social psychology (10th
ed.). McGraw Hill Education.
munotes.in
Page 33
33 ३
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून घेणे - I
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ सामािजक बोधन आिण सामािजक संवेदन समज ून घेणे
३.३ अशाि दक स ं ेषण: एक न बोलल ेली भाषा
३.३.१. अशाि दक स ं ेषणाची म ूलभूत माग
३.३.२ सामािजक जीवनातील अशाि दक स ंकेत
३.३.३ फसवण ूक ओळखण े
३.४ नोकरी या म ुलाखत म य े अशाि दक स ंकेता या भूिमकेब ल स ंशोधन आप याला
काय सा ंगतात?
३.५ सारांश
३.६
३. ७ संदभ
३.० उि े
सामािजक बोधन आिण सामािजक स ंवेदनाची या या द ेणे
अशाि दक स ं ेषण समजून घेणे
सं ेषना या िविवध म ूलभूत मागा ची ओळख क न घ ेणे
सामािजक जीवनातील अशाि दक स ंकेतांचे िव ेषण आिण ओळख क न घ ेणे
वंचना ओळख यात स म होण े आिण व ंचना स ंघांताम य े मम ी िमळवण े.
सामािजक स ंबंधांवर वंचना या प रणामाच े अ ययन
३.१ तावना
सामािजक स ंवेदन ही एक अशी ि या आह े, या ार े य इतरा ंब ल ान िमळवत े. ही
अशी ि या आह े या ार े आप या आज ूबाजू या इतर लोका ंना जाण ून घेणे आिण
समजण े श य होत े. सामािजक स ंवेदन ही वेगळी कशी असत े हे देखील आपण समज ून घेऊ
आिण व ेळेनुसार ितला आपण यो य कार े समज ून घेत असतो . इतरांना समज ून घे यासाठी munotes.in
Page 34
सामािजक मानसशा
34 य ला वत: या मत ेवर आिण कौश यावर अवल ंबून रहाव े लागत े. सामािजक स ंवेदन
ही एक जिटल यय आहे, यात िभ न काया चा समाव ेश होतो. सामािजक स ंवेदना या
ब याच मह वा या भागावर या करणाम य े ल य क ि त क ेले आहे. सव थम, अशाि दक
सं ेषण- ने संबंध, शारी रक हालचाली , देहबोली , मु ा आिण च ेह यावरील हावभावा ार े
इतरांब लची वत मानातील भावना आिण िति य ेिवषयी िमळवल ेली मह वप ूण मािहती .
इतरांना जाण ून घेणे आिण समज ून घेणे खाली िदल े या दोन कार े केले जाऊ शकत े.
I. अशाि दक स ं ेषणा ार े: जसे क आप या सवा ना मािहत आह े, शारी रक हालचाली ,
देहबोली , मु ा आिण च ेह यावरील हावभाव या ंचा समाव ेश अशाि दक स ं ेषणात होतो .
तथािप , एखा ा या वत नाची क ेवळ ता प ुरत कारण अशाि दक स ं ेषणा ार े समजल े जाऊ
शकते. हे केवळ आप या स या या जाणीवा , भावना आिण इतरा ंवर झाल े या
प रणामाब ल सा ंगत.
II. गुणरोपण ि य े ारे: अशाि दक स ं ेषणा या िव , गुणरोपणा या ि य े ारे
आप याला इतरा ं या वाग याच े कायमची कारण े मािहत होतात . गुणरोपण आप याला
इतरांची ेरणा, गुणघटक आिण ह ेतू जाणून घे यास मदत क शकतो . गुणरोपण ही एक
जिटल ि या आह े, यात एखादी य द ुस या या वत नाचे िनरी ण क शकत े आिण
नंतर या मािहती या सहा यान े यामागील कारण े शोध याचा य न करत े.
खालील कारणा ंमुळे सामािजक स ंवेदना इतरा ंब ल आ प या समज ूतीम य े मह वप ूण
भूिमका बजावत े.
● या कार े आपण इतरा ं या वत नाला आिण या ंना समज ून घेतो, यानुसार या
प रि थतीतील आपल े िनण य आिण ितसाद ह े भािवत होत असतात .
● या िविश मागा ने आपण इतरा ंना समजतो आिण जाणतो , याने केवळ आप या
मू यमापनालाच न ह े तर इतरा ंबरोबरील संबंधांना देखील आकार य ेतो.
● सामािजक स ंबंधांचे एक मह वाच े काय हणज े इतरा ंचा भावी वत नाब ल अच ूक अंदाज
बांध यासाठी इतरा ंब ल ान असण े.
३.२ सामािजक बोधन आिण सामािजक संवेदन समज ून घेणे
(DEFINING SOCIAL COGNITION AND SOC IAL
PERCEPTION )
लोक वतःला सोड ून इतर लोका ंना जाण ून घे यास उ स ुक असतात . लोक इतर
लोकांब ल कस े िवचार करतात याचा यय हणज े सामािजक बोधन होय. ही एक यापक
संक पना आह े, यात स ंवेिदत स ंकेतन, ि यण , मरण आिण इतरा ं या वागण ुक ची
जाणीव हो यासाठी सा मािजक स ंदभा म ये मािहतीचा वापर करण े समािव आह े. हणूनच,
गटांची समज आिण लोका ं या जीवनातील आ ंतरवैय क प ैलू समज ून घे यासाठी ह े एक
आव यक म ुलत व बनते. munotes.in
Page 35
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - I
35 सामािजक संवेदन ही अशी ि या आह े या ार े आपण इतर लोका ंना ओळखतो . ही अशी
ि या आह े यात आपण लोकांब ल मािहती एकि त आिण िव ेिषत कर या या मागा नां
समजून घे याचा समाव ेश होत असतो .
३.३ अशाि दक स ं ेषण: एक न बोलल ेली भाषा (NON -VERBAL
COMMUNICATION : AN UNSPOKEN LANGUAGE )
कोणताही िवचार जो एका य कड ून दुस या य कड े श दांिशवाय पोहोच वला जातो
यास अशाि दक स ं ेषण अस े हणतात . अ-शाि दक स ं ेषणाची स ंक पना मा ंडतांना
सां कृितक मापद ंडाना ल ात ठ ेवणे आव यक असत े. अनेक अशाि दक साधन े िविवध
सं कृत म य े वेगवेगळा अथ संदभ त करतात जस े क न े –संबंध, पश करण े आिण
यि गत अवकाश इ यादी . उदाहरणाथ , अमे रकेम ये व र ा ंशी बोलताना न े –संबंध
(डो या ंत डोळ े घालून बोलण े) स य मानल े जाते तर याचव ेळेस एिशयन स ं कृतीत, ाच
हावभावाकड े अनादर हण ून पािहल े जाते.
अशाि दक स ं ेषणाब ल बोलताना वापर या जाणा या सामा य अिभ य प ैक एक हणज े
‘देहबोली ’. देहबोली ही यापक स ंक पना आहे, याम य े शारी रक हालचाली , हावभाव
आिण आसनि थती यासार या बाब चा समाव ेश अस ून यांचा उपयोग एखा ाला काय
हणायच े आहे, याब लचा संदेश पाठिव यासाठी वापर केला जातो, हे सव आपण या
युिनटम य े बघणार आहोत. कधीकधी ज े बोलल े जाते, या याशी द ेहबोली एक प होऊ
शकत नाही , हणूनच द ेहबोली कशी ओळखावी याची समज असेल तर इतर य ला
कशाची गरज आह े िकंवा काय हवे आहे हे ठरिव यास मदत होऊ शकत े.
अशाि दक स ं ेषण हणज े असे सं ेषण क , याम य े बोल या जाणा या भाषेचा अ ंतभा व
होत नाही पण याऐवजी च ेह यावरील हावभाव , देहबोली , आिण न े –संबंध यासार या न
बोलता य ेणा या भाष ेवर (unspoken language) अवल ंबून असत े.
अशाि दक स ं ेषण एखा ाच े वत न, भावना , जाणीवा आिण या ं या स या या
मनःि थतीची ता पुरती कारण े ओळख या साठी ठरािवक स ंकेत वापरतो . हे ता प ुरते घटक
िकंवा कारण े याम ुळे एखा ा या वागण ुक वर प रणाम होतो , हणून आपण इतरा ं या
वत नातील ता पुर या कारणा ंचा अ यास एकतर यांना कसे वाटत े हे थेट िवचा न िक ंवा
यां या भावना काय आह ेत हे समज ून घे यासाठी या ं या अशाि दक ि या ंचे िनरी ण
क न क शकतो . ज हा लोकांना सरळ या ं या स या या सकारा मक ि थती िक ंवा
मूडब ल काहीतरी सा ंग यास सा ंिगतल े जात े त हा ते कदािचत या ं या अ ंतग त भावना
कट कर यास तयार नसतील . काही लोक या णी अन ुभवले या भावना ंना सि यपण े
लपवू शकतात िक ंवा ते इतरा ंना या ं या ख या भावना ंब ल जाण ूनबुजून फसव ू शकतात .
अशा कार या घटना ंम ये अशाि दक हावभाव यांना अिधक चा ंग या कार े समज यास
मदत करतात . उदाहरणाथ :
● चच या व ेळी वाटाघाटी करीत असताना वाटाघाटीकता या या िति या
िवरोधकाकड ून लपव ू शकतो . munotes.in
Page 36
सामािजक मानसशा
36 ● िव ाथ या ं या िश का ंब ल उघडपण े नापस ंती दश वू शकत नाहीत .
● हॉटेलमधील व ेटर िक ंवा से समन ज े संभा य ाहका ंना वाटत आह े, यापे ा अिधक
आवड आिण िम व दश िवत असतो .
अशाि दक अिभ य ार े इतरा ंब ल मािहती िम ळवणे ही तपासाची अ य प य प त
आहे. अशाि दक वत नाम य े आप या भावना आिण वत न लपवण े िकंवा यावर िनय ं ण
ठेवणे कठीण आह े, जेणेक न अस े वत न तुलनेने दुद य असत े. दुस या श दा ंत सांगायचे
तर, अशा भावना यावर िनय ं ण ठ ेवू शकत नाही िक ंवा सि यपणे लपव ू शकत नाही , या
अशाि दक स ंकेतां ारे मािहती िमळ यास बा ंधील आह ेत.
सामािजक स ंवेदनाची यं णा (Mechanisms of Social Perception )
िविवध प ती , तं े आिण मागा चा वापर क न लोकांब लची वरवर िक ंवा सखोल समज
क न घे यासाठी सामािजक संवेदन सरंचना या िनिहत आह ेत. सामािजक स ंवेदने या या
सरंचनेत अशाि दक स ं ेषणाच े माग , बिहग त आिण अ ंतग त गुणरोपण , िवशेषता, छाप आिण
लोकांशी स ंबंिधत प ूरक िस ांत असतात . आपल े सामािजक स ंवेदन ह े सामािजक
संवादासाठी पाय या ठरिवत अस याच े आढळल े आह े. इतरांशी असल े या आप या
संवादाच े व प िनि त कर यासाठी , इतरांना कस े वाटत े यािवषयीच े संवेदन, यांचे
गुणघटक आिण ेरणा मह वाची भ ूिमका बजावतात . इतर लोका ंब ल जाण ून घे यासाठी
दोन ट प े आहेत. थम, यांची ता पुरती ि थती समज ून घेणे याम य े य ांचा वत मान
जाणीवा व भाव नांचा समाव ेश असतो . दुसरे हणज े, शा त आिण सवा त ि थर वैिश ्ये
समजून घेणे याम य े यां या ह ेतू, ेरक आिण ग ुणघट या ंचा समाव ेश असतो .
ता पुरती ि थती समज ून घेणे (Understanding Temporary States )
आप या ता प ुर या ि थतीला िविवध घटक भावीत क श कतात . ता पुरती ि थती अशी
आहे िजचा आप या वत नावर सामािजक र या प रणाम होतो . या ता प ुर या घटकाम य े
िकंवा कारणा ंम ये थकवा , बदलल ेली मनःि थती , आजारपण आिण औषध े य ांचा िवचार
आिण वाग या या प तीवर प रणाम होत अस याच े िदस ून येते. उदाहरणाथ , ज हा
आप या एका चा ंग या िम ान े 'िविच प तीन े' वाग यास स ु वात क ेली त हा आ हाला
समजल े क , तो या या आजारपणासाठी लागणार े खूप माणात औषध े घेत होता. अशा
ता पुर या घटका ंमुळे एखा ा या िवचारा ंवर आिण सामािजक वत नावर भाव पडत
असता ंना आपण इतरा ंना कस े वाटते हे जाण ून घे याचा य न करत असतो . समजून
घे या या ही ि य ेब ल कस े जायच े? ज हा आपण लोका ंना कस े वाटत े याब ल
िवचार याचा य न करतो त हा आप याला खर ं उ र िमळ ू शकणार नाही . इतरांब ल
मािहती एकि त कर यासाठी प ुढील कमी य प द त हणज े ने - संबंध, आसनि थती ,
शरीरा या हालचाली आिण च ेहया वरील हावभाव यामधील बदला ार े इतरा ंची देहबोली
आिण इतर अशाि दक स ंकेतांकडे काळजीप ूव क ल द ेणे. संशोधन अस े सूिचत करत े क
असे अशाि दक वत नावर िनय ं ण ठ ेवणे तुलना मक ीन े कठीण िक ंवा ते दुद य आह े
यामुळे इतर लोक त े आप यापास ून लपव याचा िक ंवा दडव याचा य न करतात , या
अशाि दक स ंकेतांमुळे वा तिवक भावना अनेक सू म मागा ने अशा लोका ं ती कट होतात munotes.in
Page 37
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - I
37 यां याशी या ंची जवळीक आह े आिण ज े समजतील . ज हा अशा स ंकेतां ारे मािहती िदली
जाते आिण अथ लाव यासाठी क ेले या य ना ंना बह त ेक वेळा अशाि दक स ं ेषण अस े
नाव िदल े जाते जे भाषेचा आवाज , आसनि थती (देहबोली ), ने संबंध आिण च ेह यावरील
हावभावा ार े होते.
३.३.१. अशाि दक स ं ेषणाची म ूलभूत माग (Basic Channels of Non -Verbal
Comm unication )
बह तेक य ज हा िभ न भावना मक ि थती अन ुभवतात त हा यां या वाग यात फरक
असतो . एखा ा या अ ंत थ अव थ ेत या कार े हे वत ना मक फरक - भावना ,
मनःि थती , जाणीवा पािह या जातात , या अशाि दक स ं ेषणा या खाली नम ूद केले या
मूलभूत मागा ारे असतात . पाच म ूलभूत माग आहेत: चेह यावरील हावभाव , शरीराची
हालचाल , आसनि थती आिण पश .
१) चेह यावरील हावभाव (Facial Expression ):
चेहया वरील हावभाव ह े अंतग त जाणीवा , भावना आिण इतरा ं या मनःि थतीसाठी
माग दश क ठरतात . ाचीन काळातील िव ान च ेह यावरील हावभावास 'चेहरा ही आ याची
ितमा ' हणून मानायच े. याचा अथ असा आह े क , मानवी जाणीवा आिण भावना वार ंवार
चेह यावर ितिब ंिबत होतात आिण िवश ेषत: वाच या जाऊ शकतात . संशोधन अस े सांगते
क , एखा ा य या च ेह यावरील हावभावाव न याची वत मान मनःि थती आिण
भावना या ं याब ल बर ंच काही सा ंगता य ेते. येथे अशाि दक स ं ेषणाचा मतीताथ मोठ्या
माणात अधोर ेिखत होतो . असे आढळ ून आल े आहे क , अगदी लहान वयापास ून मानवी
चेह या ार े य क ेले या जाणा या पाच म ूलभूत भावना - आनंद, दुःख, राग, ितर कार
आिण भीती ा आहेत या जगातील सव सं कृत म य े समान आह ेत. आ य चक तपणा
हा देखील सवा कडून परावत त होणारा च ेह यावरील हावभाव हण ून पािहला जातो , परंतु
यासाठी िम पुरावा िदसतो , हणून तो इतर भावना ं इतका म ूलभूत अस याच े आढळ ून
येऊ शकत नाही . तथािप , या फ पाच भावना अस यान े, असे हणू शकत नाही क लोक
केवळ या अ य प स ं येत भावना य करतात , या मूलभूत भावना एक क न अन ेक
भावना य क े या जाऊ शकतात . उदाहरणाथ , आनंद हा द ुःख िक ंवा खेद सोबत य
केला जाऊ शकतो , ोधाबरोबर भीती य क ेली जाऊ शकत े. या भावना या ं या
ती तेनुसार मोठ ्या माणात बदलतात . हे मूलभूत भाव सव य क ेले जातात , परंतु ते
या प तीन े य क ेले जातात आिण या स ंबंिधत अथा या बाबतीतही सा ं कृितक
िभ नता अस ू शकतात . उदाहरणाथ , भारतात , ल जा या श दाच े िनरिनराळ े अथ आहेत
आिण याचा अथ लाज , अपराधीपणा , लाजाळ ूपणा, सुख िकंवा आन ंद या भावा ंशी संबंिधत
आहे. परंतु शाि दक िक ंवा बोल या जाणा या भाषां माण ेच चेह यावरील हावभावा ंना देखील
एखा ान े य क ेले या भावा ंचे भाषा ंतर करायला जा त य न कर याची आव य कता
नसते.
munotes.in
Page 38
सामािजक मानसशा
38 अशाि दक स ंकेत हण ून ने संपक (Eye Contact as A Nonverbal Cue ):
ाचीन ानाम य े डो या ंचे “आ याची िखडक ” असे वण न केले आहे. हे ब याच माणात
यो य आह े. आपण या ं या डो या ार े इतरा ं या भावना ंचा आढावा घ ेतो. उदाहरणाथ , जर
एखादी य न े संबंध टाळत अस ेल तर आपण असा िन कष काढू शकतो क , तो
िव सनीय नाही , तो िम वत नाही , याला आपण आवडत नाही िक ंवा तो लाजाळ ू आहे.
दुस या बाजूला, जर एखादी य न े संबंध साधत असेल तर आपण असा िन कष
काढतो क , ही य अितशय म ै ीपूण आह े, ती ामािणक , स यवादी आह े आिण
आप याला ती पस ंत करत े.
डो यात डोळे घालून बघणे, एकटक बघण े आिण डोळ े लुकलुकणे / िमचकावण े हे
डो यात डोळे घालून बघ याच े सव कार आह ेत.
आपण इतरा ं या डो या ं या स ंपका तून या ं या आ ंत रक ि तथीब ल बर ेच िशक ू शकतो.
दुस या य कड े बघताना श ु व, वार य िकंवा आकष ण यासार या भावना ं या ेणी
दश वू शकतो .
आपण ब या चदा इतरा ं या नजर ेतून बरेच काही िशकत असतो . ने संबंधाचे दोन कार
आहेत. ते हणज े:
अ. डो यात डोळे घालून बघणे: ने संबंधाची ही उ च पात ळी मानल े जात े आिण
सामा यतः इतरा ं ारे याकड े सकारा मक ीन े बिघतल े जाते. यात ने संबंध थािपत
करणे समािव आह े परंतु सतत नाही. जे आप याला आवडतात िक ंवा या ं या सोबत
िम व आह े अशा लोका ंकडे आपण सहसा डो यात डोळे घालून बघतो . डो यात डोळे
घालून बघणे हे िम वाच े िकंवा आवडीच े ल ण हण ून बिघतल े जाते तर याउलट ज े ने
संबंध टाळतात या ंना आपण म ै ीयो य नाहीत अस े बघतो .
ब. एकटक बघण े: तथािप , कोणतीही गो अित माणात आवडत नाही . ने संबंधा या
बाबतीत ह ेच लाग ू होते. आपण काय करतो िक ंवा हणतो याचा िवचार न करता जर एखा ा
य न े दुस या य कड े िनरंतर डो यात डोळे घालून बिघतल े तर अशा ने संबंधास
एकटक बघण े असे हटल े जाईल . एकटक बघ यास राग, वैमन य , अि यता इ याद च े
ल ण मानल े जाते. याला भावनाश ु य एकटक बघणे हणून बिघतल े जाते आिण ब या च
लोकांना ते खूप ासदायक वाटत े. लोक व रत संवाद था ंबवून िकंवा या िठकाणाह न
व रत माघार घ ेऊन अशा भावनाश ु य एकटक बघ यावर िति या द ेतात. काही लोका ंना
एकटक बघण े िविच वाटत े तर काहीजण अस े हणतात क जो माण ूस एकटक बघतो तो
अस य आह े िकंवा याला सामािजक प रि थतीत कस े वागाव े याची समज नसत े.
ने संबंधाची अन ेक कार या स ंबंधा मक सुसंवादाम य े मह वाची भ ूिमका असत े.
munotes.in
Page 39
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - I
39 २) देहबोली : हावभाव , शरीरम ु ा आिण हालचाल (Body Language : Gestures ,
Postures and Movements )
देहबोली अितशय स ू म असत े आिण कदािच त ती िनि त नसत े. हे एखा ाच े थान ,
आसनि थती िकंवा शरीरा या अवयवा ं या हालचाल ार े दान क ेलेले संकेत आह ेत.
उदाहरणाथ , गोलाकार शरीर आसनि थती उबदारपणा आिण म ै ीपणा स ं ेिषत करते, तर
कोनीय शरीर आसनि थती भारतीय शा ीय न ृ या माण े श ु व िक ंवा धोका दश िवते.
देहबोली आिण आसनि थती एखा ा या भाविनक अव थ ेचा देखील ख ुलासा करतात ,
उदाहरणाथ , मोठ्या माणात हालचाली करण े भाविनक उ ेजन स ुचवतात (खाजवण े,
चोळण े, पश करण े). अशा हालचाल ची वार ंवारता ज ेवढी जा त , तेवढीच उ ेजन िकंवा
िचंता तप णाची ती ता जा त असत े. एखा ा य या िविभ न शरीरा या हालचाली
िकंवा आसनि थती ार े या या गुणघटकाब ल आिण भावना ंब ल मािहती काढली जाऊ
शकते. ते हावभावा ं या मा यमात ून इतरा ं या भावना काय आह ेत याब ल िविश मािहती
देखील दान करतात . उदाहरणा थ , ब याच देशांम ये एका हाताचा वर या िदश ेला
दश िवणारा अ ंगठा 'ठीक आह े' च िच ह दश वू शकतो . शेवटी त े इतरा ं या शारी रक
ि थत ब ल द ेखील बर ेच काही कट करतात . उदाहरणाथ , यांचे चाल , साम य , वय
इ यादी . यांची मया दा इतक आह े क या ं याकड े बरेच वेगळे गुणघटक असतात .
३) पश (Touch )
पश या ि य ेतून एखा ा या वत नामागील अन ेक कारच े हेतू कळतात . हे पश कोण
करीत आह े (अनोळखी , िम िक ंवा इतर िल ंगाचा सद य ) यासार या असं य घटका ंवर
अवल ंबून आह े. केवळ इतक ेच नाही तर स ंपका चे व प (सौ य, उ , संि ,
दीघ काळापय त), शरीरा या कोण या भागाला पश केला जातो आिण ज ेथे पश होतो या
जागेचा संदभा त (सामािजक , यावसाियक काया लय िक ंवा डॉ टरा ंचे काया लय) याव न
िभ न मािहती य करते. अभ क आिण बाल अव थ ेत पश करण े िवशेषतः मह वा चे आहे.
पर पर स ंवाद आिण स ंवेदन यांचा हा एक मह वाच े पैलू आहे. एखा ाच वय , सं कृती,
यां यामधील स ंबंध इ यादीसार या अन ेक बाब म ुळे पश िकंवा शा ररीक स ंपका वर भाव
पडत असतो . अगदी अनोळ या य सोबतही हात िमळवण े हा पश कर याचा सवा त
वीकारा माग आहे. पश कर याच े इतर पाच म ुख पैलू आहेत: आपुलक चा पश ,
काळजी दश िवणारा पश , श आिण िनय ं ण दश िवणारा पश , आ मक पश , िवधीवत
पश . िविवध स ं कृत म य े अनोळखी लोका ंना पश कर याचा सवा त वीकारा माग
हणजे हात िमळवण े. संशोधनातील िन कष असे सूिचत करतात क हात िमळवणी हा
अशाि दक स ं ेषणाचा एक कार आह े िजथे ढपण े आिण दीघ काळ हात िमळवण े अिधक
अनुकूल अस याच े पािहल े जात े. हणून एखा ाम य े सामािजक स ंवेदन िनमा ण
कर यासाठीचा आधार हण ून पशा चा वापर केला जातो .
सुगंध: अशाि दक स ं ेषणाचा आणखी एक मह वाचा माग (Scent: Another
important channel of Non -verbal Communication )
जरी शरीरातील हालचाल , ने संबंध, हावभाव , पश करण े आिण च ेह यावरील अिभ य
हे अशाि दक स ं ेषणाचा मह वप ूण पाया असल े, तरीही या एकम ेव नाहीत . याला आपण munotes.in
Page 40
सामािजक मानसशा
40 सहभािषक स ंकेत हण ून ओळखतो यापास ून देखील मािहती िमळ ू शकत े, लोकां या
आवाजाची प ी आिण वरात बदल हो या ार े मािहती (जी श दा ं या अथा पासून अगदी
वेगळी आह े) िमळू शकत े. अलीकडील स ंशोधनात अस े सूिचत क ेले गेले आहे क , सू म
संकेत जे इतरा ं या शरीरा या आ ंतर य ेशी स ंबंिधत असतात त े सहभािषक स ंकेत
दश िवतात . उदाहरणाथ , एका संशोधनान े असे सूिचत क ेले आहे क , मािसक पाळी दर यान
होणा या मिहला ं या अ ंतग त रासायिनक बदला ंमुळे इतरा ंकडे (िवशेषत: पु षांकडे) सू म
घाण ि या या संकेतां ारे ह ता ंत रत क ेले जाऊ शकत े जे यां या शरीरात ून उ सिज त
होणा-या गंधात बदल घडव ून आणतात . या स ंशोधनात मोठ ्या स ं येने मिहला ंना या
मिह यात रा ी व छ टी -शट घाल यास सा ंिगतल े गेले होते - एकतर या िड ंब ंथी या
(मािसक पाळी या १३ ते १५ िदवसा ं या दर यान ) काळात हो या िक ंवा / आिण िड ंब ंथी
कालावधी ( यां या मािसक पाळी या 20- २२ दर यान ) संप या न ंतर. तो टी -शट नंतर
लॅि टक या िपश या ंम ये बंद केला गेला आिण प ु षांसमोर सादर क ेला गेला यात यांना
बॅग िकंिचत उघडायची आिण न ंतर या शट चा वास घ े यास सा ंग यात आल े. या ि या
सामील आह ेत, यां याब ल िक ंवा या ं या मािसक पाळीब ल प ु ष अनिभ होत े,
यानंतर अस े िदसून आल े क , ज हा यां या ट े टो ट ेरॉनचे मू यांकन क ेले गेले त हा प
प रणाम समोर आल े, जेथे िडंब ंथी कालावधी संप यान ंतर मिहला ंनी घातल े या टी -शट चा
गंध घेणा या प ु षांपे ा िक ंवा व छ टी -शट चा जो कोणीही प रधान क ेलेला नाही याचा
वास घ ेतले या प ु षांपे ा, िडंब ंथी असणा या मिहला ंनी प रधान क ेले या टी -शट चा वास
घेणा या प ु षांनी टे टो ट ेरॉन उ च माण दश िवले. आ या ची गो हणज े, िडंब ंथी
संप यान ंतर प रधान क ेले या टी -शट या स ुगंधातील फरका ंचा उ ल ेख पु ष क शकत
नाहीत , परंतु तरीही या ंचे टे टो ट ेरॉनचे तर िभ न आह े. सारांश, या िन कषा ारे असे
सूिचत क ेले गेले आहे क , शरीरातील रासायिनक बदल द ेखील इतर लोका ंब ल – िकमान
ी आिण या ं या मािसक पाळी या बाबतीत अशाि दक संकेत देऊ शकतात . तर
खरोखरच , लोकां या अ ंतग त ि तथीिवषयी मािहती िमळिव यासाठी बर ेच ोत आह ेत
आिण ह े सव ने संबंध िकंवा चेह यावरील अिभ य िक ंवा अशाि दक स ं ेषणा या अ य
मूलभूत मागा ारे कट क ेले जाऊ शकत नाहीत .
अशाि दक सं ेषण भावी का आह े? (Why is Nonverbal Communication
Effective? )
वेगवेग या स ं कृतीनुसार अशाि दक स ंकेत िभ न अस ू शकतात . दुस या बाजूला,
संशोधनान ुसार च ेह यावरील सात कार या अिभ य स ूिचत क े या आह ेत या मानव
जातीम य े स व अि त वात आह ेत, वैि क व पा या आह ेत. एखा ा य या न े
संबंधी संपक , हावभाव , वातावरण आिण कपड ्यां या स ंवेदनेवर आधा रत बह त ेक सं ेषण
हे अशाि दक होत अस याच े आढळून आल े आहे, याचा समाव ेश अंदाजे ८० ट के आहे.
एखा ा या अशाि दक स ं ेषणा या स ंकेतांचे िनरी ण क न आिण यावर ल ठ ेव यास
बोल या जाणा या श दा ंपलीकड े काय हटल े जाते ते शोध यात मदत होत े. असे अनेक
वेळा होत े ज हा एखादी य मौिखक संपक साधत असताना आप याशी सहमत
अस याच े दाखवत े तर न े संबंध टाळण े िकंवा अ व थ हालचाल करणे यासार या अ य
संकेतांमुळे ते आप या श दा ंशी पूण पणे ामािणक नस याच े दश िवतात . याचा अथ असा munotes.in
Page 41
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - I
41 क , ज हा लोकां या शाि दक आिण अशाि दक स ं ेषणामधील सा य आपण ल ा त घेतो
त हाच आपण आप या क पना िक ंवा िवचारा ंब ल या या ं या ितसादाच े िनधा रण क
शकतो आिण आप याला खा ी होऊ शकत े.
एकदा आपण द ेहबोलीच े मह व समज ून घेतले क , एकमेकांचा ि कोन समज ून घे यास
लोकांना मदत कर याच े मह व द ेखील समज ू शकतो . हे िविवध त ं ां ारे केले जाऊ शकत े,
उदा. दप ण तं आप याला एकम ेकांना समज यास मदत क शकत े. या तं ाम य े आपण
दुस या य या द ेहबोलीच े, हावभावाच े आिण अगदी भाषण नम ु यांचे सू मपण े अनुकरण
िकंवा न कल करतो . ज हा लोकांम ये संवाद असतो त हा सहसा दप ण नैसिग क र या
होते, परंतु तणावप ूण प रि थतीत इतरा ंना अिधक स ुखदायक बनिव यास मदत
कर यासाठी ह े धोरणा मक प तीन े देखील वापरल े जाऊ शकत े. तथािप , काही खबरदारी
घेतली पािहज े; याची न कल करतो या य स अस े वाटू नये क , यांना छेडले जात
आहे, हणजे दप ण कर याची पि या अच ूक अस ू नये.
३.३.२. सामािजक जीवनातील अशाि दक संकेत (Non-Verbal Cues in Social
Life)
आपण कधीही 'कृती श दा ंपे ा जोरात बोलतात ' हा वाक चार ऐकला आह े का? एका
कार े हे सूिचत होत े क , ज हा लोक स ंवाद साधतात त हा श दांिशवाय अिधक काहीतरी
असत े, यांचे अशाि दक स ंकेत. जरी शाि दक स ं ेषण फार मह वाच े असल े, तरी खाली
चचा के या माण े अशाि दक स ंकेत कदािचत अिधक ख ुलासादायक असतात .
सहभाषा (Paralanguage )
सहभाषा ह े सं ेषणाच े एक मौिखक म यम आह े, याम य े श दा ंचा समाव ेश नाही , परंतु
तरीही त े अशाि दक सं ेषणाचा एक भाग मानल े जाते. सहभाष ेम ये उसासा य ेणे, कुरकुर
करणे आिण आवाज ग ुणव ा , अंत हण आिण आवाज प ी या ंचा समाव ेश आह े. िन कष
असे सूिचत करतात क , लोक न ेहमी क ेवळ या ं या श दा ं या त ुलनेत बोलत असताना
उ वणा या अशि द क स ंकेतांकडून आपण अिधक िशकत असतो . सहभाषा , एक कारचा
अशाि दक स ं ेषण आह े याम य े आवाजाचा वर आिण प ी सार या भाषणािशवाय
मौिखक भाव समािव असतो , आपण बह त ेक वेळा िविश वनी िकंवा एखा ा या
आवाजा या ग ुणव े ारे आप या भावना य करतो , या श दा ंपे ा वत ं असतात .
उदाहरणाथ , एखा ाचा राग या ं या बोल याव न िक ंवा श दाव न नाही तर त े या कार े
बोलतात या ार े समजण े.
चेहरा अिभ ाय ग ृहीतक (Facial Feedback Hypothesis )
तु ही िचंता त प रि थतीत असताना कधीही हस याचा िक ंवा िश ्या मार याचा य न
केला आह े आिण मग हस ून शांत झाला आहात का ? असं नसेल केल तर तु ही हा य न
केलाच पािहज े. आता ह े सूिचत करत े क , भावना ंना अन ुभवणे आिण भािवत करण े ही
एकमाग ि या नाही तर एक ि माग आहे, हणज ेच, आनन / चेहरा अिभ ाय
गृहीतकम य े असे हटल े आहे क , चेह या या नाय ूं या हालचाल च े आकुंचन क ेवळ या
य लाच इतरा ंशी काय स ंवाद साध ू इि छत आह े हेच दश वू शकत नाही तर याला munotes.in
Page 42
सामािजक मानसशा
42 वतःला काय सा ंगायचे आह े हे सु ा दश वते. दुस या श दात सा ंगायचे झाले तर असे
मानल े जात े क , चेह यावरील हावभाव एखा ा या भाविनक अन ुभवावर थ ेट भाव
करतात . दुस या श दात , आपण अस े हणू शकतो क , अशाि दक स ंकेत केवळ आप या
भावना ंवर भाव पाडत नाही तर आप या आ ंत रक ि थतीवरस ु ा भाव पाडतात .
चेहया वरील मािहती : इतरांब ल या मािहतीचा मह वप ूण ोत (Facial
information : An important source of information about others )
जसे आपण पािहल े आहे क , इतरांब ल मोजमाप कर यासाठी अशाि दक मािहतीच े बरेच
ोत आह ेत, आपण आता च ेहया वरील हावभावावर जोर िदला आह े, हे िनि तच खर े आहे
आिण वाढत े पुरावे यासंदभा त मह व दश िवतात . या अथा ने ते आ य चिकत करणार े नाही,
कारण ज हा आपण या ं याशी स ंवाद साधतो त हा आपण इतरा ं या च ेह यावर प ुरेसे ल
देतो. याला ब या च संशोधना ंचा पािठ ंबा आह े. उदा. अ यासान ुसार अस े िदसून आल े आहे
क , एखा ा िविश प रि थतीत ीिवषयक उ ीपक पािहला गेला तर यान ंतर या
संगात या उ ीपकाकड े कमी ल िदल े जाते. परंतु चेह यावरील हावभावा ंसाठी ह े खरे
नाही. जरी आप याला एकदा च ेह यावरील हावभाव िदसल े तरीही त े नंतर या स ंगी
आपल े ल व ेधून घेत असतात . हे िवशेषतः च ेह यावरी ल अिभ य साठी खर े आहे, या
नकारा मक व पा या असतात . जरी या कार या अिभ य फ एकदाच बघ यात
आ या तरीही न ंतर या स ंगात इतर उि पका ं या तुलनेत या ल ात ठ ेवणे सोपे आहे.
उदाहरणाथ , मािलक ेत हसत िक ंवा तट थ च ेह यां या त ुलनेत रागा या भावाच े चेहरे
पटकन ओळखण े आिण िदसण े सोपे आह े. आणखी एक मह वाचा प ैलू हणज े ज हा
एखा ा ती भावना ंचा अन ुभव नसतो त हाही या मानान े एखा ा य या च ेह यावरील
हावभाव एखा ा िविश भाविनक अिभ य शी िकतपत सा य आह े. उदाहरणाथ , पु षांचे
चेहरे ि या ं या च ेह यापे ा ब या च माणात राग य करणार े िदसतात . थोड यात , मानव
मुळात इतरा ं या च ेह याब ल जा त आकलन करतात , यामुळे यांना असतील याप े ा
जा त गो ी जाणवतात , जरी या वा त यात नस या तरीही या ं या च ेह यावर म ूलभूत
अिभ य चा िवचार क न िविश भावना दश िवतात . याव न अस े सुचवले जात े क ,
चेह यावरील हावभाव हा अशाि दक मािहतीचा मह वाचा आधार त ंभ आह े, जरी या
संदभा त ा झाल ेले िन कष पूण तः अच ूक अस ू शकत नाहीत . शेवटी, सवा त मनोर ंजक
स य हणज े चेह यावरील अिभ य क ेवळ मािहतीचा त ुकडा हण ूनच िनरी क वापरत
नाहीत , ते हे समज ून घे यासाठी वापरतात क , लोक या ंनी अन ुभवले या भावना काय
आहेत हे य कर यासाठी या ंना काय वाटत ंय हे दश वतात पर ंतु या अिभ य अशा
भावना िक ंवा जाणीव िनमा ण कर यात स ु ा मह व पूण भूिमका बजावतात . दुस या श दा ंत
सांगायचे झाले तर, एका िव यात अमे रकन मानसशा ान े सुचिव या माण े,
चेह यावरील हावभाव ह े केवळ अ ंतग त ि तथीच े बा स ंकेत नस ून ते भाविनक अन ुभवांवर
भाव टाक ू शकतात िक ंवा चालना द ेऊ शकतात . वर चचा के या माण े हे चेह यावरील
हावभाव भावना ंना उ ेजन द ेतात अशा यासाठी च ेहरा /आनन अिभ ाय ग ृहीतक हटल े
जाते. उदाहरणाथ , डेि हस आिण सहकाया नी (२०१० ) एक अ य ंत मनोर ंजक योग क ेला.
यांनी दोन कार या गटा ं या च ेह यावरील हावभाव आिण भाविनक िति या या ंची
तुलना क ेली या ंना वेगवेग या कारच े चेहे यावर सुरकु या न पड यासाठी औषध दे यात
आले. थम दो ही गटा ंना सकारा मक आिण नकारा मक विनिच िफत (ि हिडओ ि लप ) munotes.in
Page 43
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - I
43 दाखव या ग े या आिण एका ख ूप नकारा मक त े खूप सकारा मक अ या म ु यांकन ेणीवर
येक व िनिच िफत (ि हिडओ ि लप ) ब ल या या ं या भावना ंना गुण ायला सा ंिगतल े.
यां याकड ून हे गुण घेत यान ंतर ब याच िदवसा ंनंतर एका गटाला बोटो स ह े औषध िदल े
गेले जे चेह या या हावभावा ंम ये गुंतले या नाय ूंना अधा गवायू करत े. दुस या गटाला
रे टीलेन नावाच े औषध द े यात आल े जे औषध चेह या या नाय ूंना अधा गवायू न करता
सुरकु या भरत े. यानंतर औषधा या स ेवनानंतर १४ ते २४ िदवसान ंतर, दो ही गटा ंना
पु हा विनिच िफत (ि हिडओ ि लप ) दाखव या ग े या आिण या ं या भावना य
कर यास सा ंिगतल े. असे आढळल े क , यांना बोटो स ा झाला या ंनी दो ही कार या
ि लपा ंवर ( वनी िच िफत वर ) कमकुवत भाविनक िति या न दव या . हे प पण े
दश िवते आह े क , चेह याच े नाय ू आप या भाविनक अन ुभवांवर प रणाम करतात . तर
आपण ज े य करतो त े आप या आत या गो वर प रणाम करत े.
याला पार ंप रक शहाणपणाच े देखील समथ न ा होत े. आपण ब या चदा पािहल ेच अस ेल
क , ज हा एखादा लहान म ुलगा रडत असतो , त हा इतर याला जाणीवप ूव क हसण े आिण
हस याच े िनद श देऊन याला हसव याचा य न करतात . मुलगा या गो ीचा आनंद न घ ेता
याची स ु वात करतो परंतु ज हा तो हस ू लागला , तसतस े याला बर े वाटू लागल े आिण
या या उदास भावना कमी झा या हो या.
३.३.३ फसवण ूक ओळखण े (Recognizing Deception )
आपण इतरा ंना का फसवतो ? कदािचत , इतरां या भावना द ुखाव या जाऊ नय ेत िकंवा
एखादा िम , पालक िक ंवा िश क या ं यासोबत होऊ शकणारा ास टाळावा हण ून. आपण
िवचार करतो याप े ा अन ेकदा फसव े सं ेषण होत े. िन कष असे सूिचत करतात क ,
बह तेक लोक दररोज िकमान एकदा तरी खोट े बोलतात आिण सामािजक स ंवादा या व ेळी
जवळजवळ २०% वेळा फसवण ूक चा वापर करतात . खोटे बोलण े वारंवार होत
अस याम ुळे ज हा हे घडते त हा ते ओळख यास आपण स म असल े पािहज े. फसवण ूक
ओळखण े फार कठीण आह े. याची अन ेक कारण े आहेत, जसे क -
आपण इतरा ंना स यवान अस याच े समजत असतो , याम ुळे आपण फसवण ूक चे संकेत
शोधत नाही . आपली इतरा ंशी न अस या ची व ृ ी असत े, याम ुळे इतरा ं ारे झाल े या
फसवण ूक ची त ार कर यास आपण अिन छ ुक असतो . आणखी एक कारण हणज े
आपली मनःि थती अस ू शकत े. आपली मनःि थती आप या फसवण ूक ओळख या या
मतेवर भाव टाक ू शकत े. अ यासान े हे िस क ेले आहे क , जे लोक द ु:खी मनःि थ तीत
असतात त े आनंदी मनःि थतीत असल े या लोका ंपे ा फसवण ूक स अिधक चा ंगले ओळख ू
शकतात . असेही आढळल े आहे क , जे लोक इतरा ंशी खोट े बोल यात यश वी ठरतात त े
अशाि दक स ंकेत यव थापनान े यां या फसवण ूक स यश वी र या लपव ू शकतात .
संशोधन अस े दश िवते क , अशाि दक संकेताचे िवसंकेतन कर यासाठीची एखा ाची
अचूकता या या स ंबंिधत अस याची गरज े या आधारावर या य या इतरा ं ारे पसंत
अस याची इ छा आिण वीकार याची इ छा या ं याशी स ंबंिधत आह े. यां या इतरा ंना
समजून घे या या आव यकत ेमुळे एखा ा य ची संबंिधत अस याची गरज ज ेवढी जा त ं munotes.in
Page 44
सामािजक मानसशा
44 असत े तेवढ्याच अिधक चांग यारी या त े इतरा ंचे काळजीप ूव क ल द ेऊन अशाि दक
संकेत वाच ू शकतील .
येकजण िकमान अध ूनमधून फसवण ूक त सामील असतो ह े एक ात स य आह े.
हणूनच ज हा ते उ वतात त हा फसवण ूक ओळख यास स म अस णे मह वाच े आहे.
इतरां ारे झाल े या आप या सामािजक स ंवेदने या फसवण ुक चा उलगडा कर यासाठी
यां या शाि दक आिण अशाि दक दो ही स ंकेतांकडे काळजीप ूव क ल िदल े जाऊ शकत े.
खाली िदल ेली मािहती अशाि दक स ंकेतां या स ंदभा त उपय ु ठरणारी आह े असे आढळल े
आहे:
१) सू म अिभ य (Micro expressions ): ा वेगवान अिभ य आह ेत या
सहसा एका स ेकंदा या एक दशांशच िटकतात . अशा िति या िनय ंि त करण े िकंवा
दडपिवण े कठीण आह े आिण या भावना उ ेजन द ेणा या घटन ेनंतर च ेह यावर पटकन
िदसून येतात. प रणामी , दुस या य या मनातील वा तिवक भावना कट होतात .
उदाहरणाथ , एखा ाला आपण िवकत घ ेतले या गो ीब ल िवचा शकता , या
य ला खरोखर कस े वाटल े आह े हे जाण ून घे यासाठी , यां या च ेह यावरील
भावांकडे ल ा . जर आप याला या ं या च ेह यावर आठ ्या िदस या आिण या
पाठोपाठ व रत हा य िदसल े तर तो खोटी भावना य करत अस याच े ल ण आहे
यावर तो वेगळी िति या देतो.
२) अंतर-मागा मधील फरक (Inter - channel differences ): हा दुसरा अशाि दक
संकेत आह े, जो फसवण ूक चा ख ुलासा करतो . येथे, माग हा श द काही कारच े
अशाि द क संकेत दश िवतो, जसे क शरीराची हालचाल एक माग (मा यम ) आहे तर
चेह यावरील हावभाव द ुसरा आहे. सामा यत : ज हा लोक द ुस या य ला
फसव याचा य न करीत असतात , त हा िभ न म ूलभूत मागा मधील अशाि दक
संकेतांम ये फरक आढळतो . खोटे बोलणार े लोक या ं या सव मागा चे एकाच व ेळी
यव थापन क शकत नाहीत . उदाहरणाथ , एखादी य खोट बोलताना या या
चेह यावरील हावभाव िनय ंि त आिण यव थािपत क शकतो , पण ह े करताना न े
संबंध थािपत करायला िवस शकतो .
३) ने संपक (Eye-contact ): एखा ाच े फसवण ूक चे य न न े संबंधातून देखील
कट होऊ शकतात . असे आढळल े आहे क , खोटे न बोलणा या लोकां या त ुलनेत
खोटे बोलणार े लोक जा त व ेळा डोळ े िमचकावतात आिण यांचे बुबीळ िव तारतात . ते
ने संबंध कमी िक ंवा आ य कारकपण े उ च पातळीवर द ेखील दश वू शकतात , थेट ने
संबंध साधून ामािणक राह याचा य न करतात .
४) अितशयो प ूण चेह यावरील हावभाव (Exaggerated facial expressions ):
कधीकधी अस े िदसून येते क , खोटे बोलणार े लोक अितशयो प ूण भावना दश वू
शकतात . यांचे हा य कदािचत न ेहमीपे ा यापक अस ेल आिण एखा ा िविश
प रि थतीत जा त द ुःख दश वू शकतात . जसे क कोणीतरी आप या िवन ंतीस नकार munotes.in
Page 45
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - I
45 िदला आिण न ंतर या गो ीब ल अ य ंत वाईट मान ून घेणे, या अथा ने क या य च े
नकाराच े कारण खोट े असण े.
या अशाि दक संकेतांसह लोक या ं या वा तवात वापरल े या श दा ंमुळे यां या श दा ं या
िनवडी ार े देखील फसवण ूक ची इतर िच ह े दाखव ू शकतात . ज हा ते खोट े बोल याचा
य न करतात त हा लोक न ेहमीच उ च आवाजात बोलतात . एखा ा ाला उ र
दे यासाठी िक ंवा एखा ा काय माम य े/काया त भाग घ े यासाठी त े ब या च वेळा जा त ं
काळ घ ेतात. बोलता ंना, ते अचानक वा य स ु कर याची व ृ ी देखील दश वू शकतात ,
अचानक था ंबतात आिण न ंतर पु हा स ु वात करतात िक ंवा बह धा या ंची वा य द ु त
करतात . तर, लोकां या भािषक श ैली या ं या फसवण ूक चा उलगडा क शकतात .
लोक अन ेकदा त े खोटे बोलत आह ेत िकंवा इतरा ंपासून या ंची भावना लपिव याचा य न
करीत आह ेत हे आपण यां या बोल या या प तीन े ओळख ू शकतो . तथािप , आप याला
फसवणा या लोका ंना यश वी र या ओळख ू शकण े अिनि ,त आह े, कारण काही लोक साफ
खोटे बोल यात क ुशल अस ू शकतात .
फसवण ुक चे सामािजक स ंबंधांवर प रणाम (Effects of Deception on social
relations )
आ ापय त बिघत या माण े, फसवण ूक हा आप या सामािजक जीवनाचा एक सामा य प ैलू
आहे, याचा मोठा प रणाम होतो , आपण अगदी अ ंदाज लावताच , ते अ य ंत नकारा मक
आहेत. अलीकडील िन कष असे सूिचत करतात क , या लोकांशी खोट े बोलल े जाते ते
लोक खोट बोलणा या य ती अिव ास व नापस ंती दश िवतात . िकंबह ना, एखादी
अनोळखी य ज ेवढं जा त ं खोट बोलताना सापडत े, तेवढी ती य जा त ं नावडती
बनते. कदािचत , हे देखील पािहल े गेले आह े क , ज हा एखा ा य समोर खो टं
बोलल े या य चा उघड होतो , त हा तो वत : ला अशा कार या वाग यात ग ुंतवू
शकतो .
३.४ नोकरी या म ुलाखत म य े अशाि दक स ंकेता या भूिमकेब ल
संशोधन आप याला काय सा ंगतात? (WHAT RESEARCH TELLS
US ABOUT THE ROLE OF NON -VERBAL CUES IN JOB
INTERVIEWS? )
पुरावा स ूिचत करतो क , नोकरी या म ुलाखतीम य े चांगली छाप पाड यासाठी , अशाि दक
संकेतन िवचारात घ ेणे आव यक आह े. उदाहरणाथ , एका स ंशोधनाम य े, यावसाियक
मुलाखतकारा ंना (िक येक वषा चा अन ुभव असल ेले) वा तिवक नोकरी या म ुलाखतीची
ि हिडओ ट ेप ( विनिच फ त ) दाखवली ग ेली. मुलाखतकारा ार े अज दारांना या ं या ेरणा
आिण सामािजक कौश य - इतरांशी चा ंग या कार े संवाद साध याची मता या घटका ं या
पातळीवर एका ेणीवर ग ुण दे यात आल े. तर िशि त परी का ंनी मुलाखतीत असल े या
यां या अशाि दक स ंकेतांवर गुण िदले. िनकाला ंनी सूिचत क ेले क , हसणे, हावभाव आिण
बोल यासाठी लागल ेला वेळ यासारख े अशाि दक स ंकेत अज दारा या सामािजक कौश य munotes.in
Page 46
सामािजक मानसशा
46 आिण ेरणा या दोघा ंशी संबंिधत होत े. या अज दारांना मुलाखतीमध ून उ च ग ुण ा झाल े
यां या म य े या वागण ुक चे माण जा त ं होते.
एखा ा या म ुलाखतीमधील कामिगरीवर आसनि थती यासार या सा या गो ीचा प रणाम
होतो का ?
संशोधन अस े सूिचत करत े क याचा प रमाण होतो . एखादा य अशाि दक र या आपण
शि शाली अस या या भावना दिश त क शकतो ; अिधक जागा याप ून मजब ूत, उंच
आसनि थतीसह . दुसरीकड े, कमी साम य आसनि थती वाकल े या शरीरा ार े दश िवले
जाते जे कमी जागा यापत े. अशी आसनि थती क ेवळ इतरा ंवर भावशाली िक ंवा श िन
अस याचा िक ंवा नस याचा भाव पाडत नाही तर वत : या य ला शारी रक आिण
वत णुक ्या अिधक साम य वान वा टायला भािवत करत े.
आपली गती तपासा
१. सामािजक स ंवेदन प रभािषत करा .
२. अशाि दक स ं ेषण हणज े काय?
३. देहबोली आिण आसनि थती यावर तपशील टीप िलहा .
४. फसवण ुक चा सामािजक स ंवेदनावर काय प रणाम होतात ?
३.५ सारांश
आपण या य ुिनटम य े बिघत या माण े, आपण सामािज क बोधा मकता समजून घेतली –
यात लोक इतर लोका ंब ल कस े िवचार करतात ह े समजावत े आिण सामािजक स ंवेदन
याम य े आपण इतर लोका ंना समज ून घेत असल े या मागा चा समाव ेश आह े. अशाि दक
सं ेषणावर अवल ंबून इतरा ं या भाविनक ि थती समज ून घे यासाठी ह े केले जाते.
आपण सा मािजक स ंवेदने यास ंरचनेकडे देखील बिघतल े यात अशाि दक स ं ेषण माग ,
बा आिण अ ंतग त गुणरोपण , इतर लोका ंब लच े भाव आिण अ ंतभू त िस ा ंत असतात .
ता पुरती ि थती समजून घेत याम ुळे थकवा , मनःि थती , आजारपण आिण औषध े यात
लोकांम ये वाग याचा एक िविश माग े रत करतात अशा घटका ंचा समाव ेश आह े.
अशाि दक स ं ेषण ही न े संबंध, चेह यावरील हावभाव , देहबोली आिण पश करणारी एक
न बोलणारी भाषा आह े. सव मूलभूत भावना ंसाठी च ेह यावरील भाव व ैि क नसल े तरी त े
इतरांब ल उपय ु मािहती दान करतात . देहबोली देखील आप याला हालचाली ,
आसनि थती आिण ि थती ार े एखा ा या भावना ंब ल जाण ून घे यास मदत करत े. लोक
यां या वर , आवाज प ी आिण लयी ार े या वरात बोलतात या ार े भावना द ेखील
य क े या जाऊ शकतात . भावना क ेवळ आप या अशाि दक स ंकेतांवरच प रणाम
करतात अस ं नाही पर ंतु चेहरा / आनन अिभ ाय ग ृहीतका माण े हे संकेत देखील आप या
अंतग त भावना ंवर भाव पाडतात . munotes.in
Page 47
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - I
47 अशाि दक स ं ेषणाची प रणामकारकता आिण आप या सामािजक जीवनासाठी उपय ु
अशा सहभाषा आिण च ेहरा / आनन अिभ ाय ग ृहीतक याब ल द ेखील आपण िशकलो .
फसवण ूक ओळख याच े माग आिण या ार े फसवण ुक ला ओळखता य ेईल अशा मागा वर
आपण चचा केली. सू म अिभ य फसवण ूक उघडक स आणतात , तथािप , ल न व ेधून
घे याकड े यांचा कल आह े. एखा ा या बोल या या प तीत - यांची भाषािवषयक श ैली
याम य े देखील फसवण ुक ची िच ह े आह ेत. एखा ाची मनःि थती फसवण ूक
ओळख या या या ं या मत ेवर भाव टाक ू शकत े. िख न मनःि थती म य े असणा या
लोकांपे ा आन ंदी मनःि थतीम य े असल ेले लोक फसवण ूक स अिधक चा ंगले ओळख ू
शकतात .
३.६
१. अशाि दक स ं ेषणा या म ूलभूत मागा वर चचा करा.
२. नोकरी या म ुलाखतीत अशाि दक स ंकेत यांची भूिमका समजाव ून सांगा.
३. लोक फसवण ूक का करतात ? थोड यात सा ंगा.
४. फसवण ूक ओळख याच े माग यांचे वण न करा आिण सा ंगा.
५. यावर थोड यात टीप िलहा
अ) सहभाषा .
ब) चेहरा / आनन अिभ ाय ग ृहीतक
३.७ संदभ
Branscombe, N. R . &Baron, R. A., Adapted byPreetiKapur (2017). Social
Psychology. (14th Ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian Reprint
2017.
munotes.in
Page 48
48 ४
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून घेणे - II
घटक रचना
४.०. उि े
४.१. तावना
४.२. आरोपण : वत नाची कारण े समज ून घेणे
४.२.१. आरोपणाच े िस ांत: सामािजक जगाची जाणीव क न द े याचा य न
४.२.२. आरोपणातील मादाच े मुलभूत ोत
४.२.३. आरोपण िस ा ंताचे उपयोजन : अंत ी/ मम ी आिण ह त ेप /
आंतरिनरसन
४.३. छाप िनिम ती व छाप यव थापन : इतरांब लची मािहती एकि त करण े
४.३.१. छाप िनिम ती
४.३.२. छापेचे यव थापन
४.४. काही लोक असा िन कष का काढतात क त े इतरा ंपे ा े आह ेत याबाबत संशोधन
आप याला काय सांगते?
४.५. सारांश
४.६.
४.७. संदभ
४.० उि े
आरोपणाची या या समज ून घेणे
मानवी वत नाची कारण े ओळखण े
मादा ंचे िव ेषण करताना वचनब ता समजून घेणे
आरोपण िस ा ंत समज ून घेणे
छापेची िनिम ती समज ून घेणे
छापेचे यव था पन िशकण े
४.१. तावना
मागील करणा म ये आपण समािजक स ंवेदन हणज े काय आिण याच े िविवध प ैलू समज ून
घेतले आहेत. इतरांना समज ून घे या या अभािषक स ं ेषण या मागा चा आपण सिव तर munotes.in
Page 49
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - II
49 िवचार क ेला आह े. आ ा आपण इतरा ंना समज ून घे या या प ुढील दोन अ य ंत मह वा या
बाब वर चचा करणार आहोत ; याम य े थम आपण आरोपण , इतरां या वत नामागील
कारण े समज ून घे याची ि या यावर चचा करणार आहोत . एखा ान े िविश कार े वत न
का क ेले? या या वत नामाग े कोणती उि े आिण य ेये होती याचा अ यास करणार
आहोत . दुसरे हणजे, व- भाव िक ंवा छाप ेची िनिम ती कशी होत े यावर आपण चचा
करणार आहोत . थम छाप आिण छाप ेचे यव थापन ( व-सादरीकरण ) कसे तयार होत े?
इतरांवर अन ुकूल भाव िकंवा छाप िनमा ण कर याचा य न कसा क ेला जातो याचा आपण
अ यास करणार आहोत .
४.२. आरोपण : वत नाची कारण े समज ून घ ेणे (Attribution:
Understanding the causes of behavior ):
आरोपण ही एक अशी ि या समजली जाते क , या ार े आपण इतरा ं या वत नाची
कारण े समजून घे याचा आिण या ं या ि थर वभाव आिण गुणवैिश े मािहत क न
घे याचा य न करीत असतो . दुस या श दा ंत सांगायचे झाल े तर अस े हणता य ेईल क ,
आरोपण ि य े ारे आपणास य या क ृती आिण वत ना या मागील ि थर कारण े आिण
कायम व पी असणा या ग ुणवैिश ्यांची मािहती िमळत असत े. आरोपण ि य ेतून इतर
य च े वत न ‘का’ घडले याचे उ र आपणा स िमळत े. दुस या श दा ंत सांगायचे झाल े तर
असे हणता य ेईल क , आरोपण हणज े केवळ इतरा ं या वत नामागील कारण ेच न ह े तर
काही स ंगी आप या वत नामागील कारण े मािहती क न घ े याची एक ि या आह े.
४.२.१. आरोपणाच े िस ा ंत: सामािजक जगाची जाणीव क न द े याचा य न
(Theories of Attribution: Attempting to make sense of the Social
World ):
आरोपणाची ि या वाटत े िततक सोपी नस ून अ य ंत जिटल आिण ग ुंतागुंतीची आह े.
यामुळे, आरोपणाची ि या कशी असत े?, आरोपणाची ि या क हा आिण कधी स ु
असत े? आिण आरोपणाची ि या का स ु असत े? या ा ंचा उलगडा कर यासाठी
आरोपणाच े अन ेक िस ा ंत माड यात आल ेले आह ेत. आपण आरोपणाशी स ंबंिधत
असणा या दोन अिभजात िस ा ंतांवर येथे चचा करणार आहोत .
सुसंगत अनुमान िस ा ंत (जो स आिण ड े हीस १९६५ ) Theory of
Correspondent Infer ence (Jones & Davis, 1965)
आरोपणाचा स ुसंगत अन ुमान िस ा ंत १९६५ म ये जो स आिण ड े हीस या ंनी मा ंडला.
आरोपणा या स ुसंगत अन ुमान िस ा ंतानुसार इतरा ं या वत नाचे गुणधम जाणून घे यासाठी
आपण कोण या मािहतीला आधार मानतो ? आपणास स ुरवातीस कदािचत या ाच े उ र
देणे सोपे वाटेल. या िस ा ंतानुसार इतरा ं या वत ना या आधार े या या थायी
गुणधमा बाबत अन ुमान काढता य ेते. इतरां या वत नाचे बारकाईन े िनरी ण कर या या
आधारावर आपणास या या वत नाची बरीच मािहती िमळत असत े. दुस या श दात
सांगावयाच े झा यास इतरा ं या िनरी णा या आधार े यां याम य े कोणत े िविश ग ुण आह ेत munotes.in
Page 50
सामािजक मानसशा
50 यािवषयी आपण जो िनण य घेत असतो यावर स ुसंगत अन ुमान िस ा ंत आधारल ेला आह े.
बह तांश वेळा इतर य च े वत न वतः या िनवडीवर िक ंवा या या यि म वातील ग ुणांवर
आधा रत नसत े कारण , बह तेकवेळा वत न बा घटकावर अवल ंबून अस ू शकत े.
उदाहरणाथ , समजा त ु ही उपहारग ृहात ग े यानंतर त ेथे वागत कर यासाठी असणारी
य त ुमचे ि मत हा य आिण म ै ी या ना यान े वागत करत े. अ या व ेळी तु ही या या
वत नाचा अथ लावताना वागत कर यासाठी असणारी य खूप मनिमळाव ू वभावाची
आिण म ै ी या ना याची आह े असा काढत नाही , कारण , तु हाला मािहती असत े क तो
या या कामाचा भाग आह े. तो या या व र ा ंनी िदल े या आ ेचे पालन करतो . अ या
प रि थतीत जर या वागत करणा या य या म ै ी या वत नाचा अथ आपण या या
कायम व पी यि म व ग ुणांशी िक ंवा ेरणेशी जोडला तर च ुक चे ठरेल. यामुळे, या या
ख या वत नाचा अथ व कारण आपणास समजणार नाही .
आरोपणा या स ुसंगत अन ुमान िस ांतानुसार आपण जा तीत जा त मािहती द ेणा या
कृतीवर अवधान क ि त करण े अपेि त आह े. यामुळे, आपणास इतरा ं या वत नाची अिधक
मािहती िमळ ू शकत े. इतरां या वत नाचा अथ लावत असताना थम आपण या य या
वतः या िनवडीन े घडणा या वत नावर अवधान क ि त कराव े तर जबरद तीन े घडणा या
वत नाकड े दुल कराव े. ज हा वत न य या वतः या ख ु या िनवडीन े घडत े, वता या
इ छेने घडत े त हा यास य या यि म व ग ुणाचा स ंबंध अस ू शकतो . याउलट , जर
य च े वत न जबरद तीन े घडल े असेल तर यास य या यि म व ग ुणाचा स ंबंध खूप
कमी अस ू शकेल हे ल ात घ ेतले पािहज े. दुसरे मह वाच े हणज े, सामा य नसल े या
प रणामा ंकडे काळजीप ूव क ल िदल े जावे. हणज ेच, असामा य िक ंवा असाधारण
प रणामा ंकडे ल िदल े जावे. एका िविश घटकाम ुळे िनमा ण झाल ेला प रणाम हणज े
असामा य िक ंवा असाधारण प रणाम होय . हे वत न असामा य असत े आिण इतरा ंपासून
वेगळे असत े. असाधारण प रणाम करणा या क ृत ची कारण े आपणास मािहत नसतात
यामुळे असाधारण प रणाम असणा या क ृती अ य ंत मह वा या असतात . आपण जर
असाधारण प रणामा ंसाठी जबाबदार असणारी सव संभा य कारण े नाकार यास , गैर-
सामा य भाव िनमा ण करणा री ि या मािहतीप ूण अस याच े आढळल े.
शेवटी, सुसंगत अन ुमान िस ांतवादी जो स आिण ड े हीस असे सुचिवतात क , सामािजक
मा यता कमी असणा या इतरां या क ृतीकड े आपण जा त ल क ि त करीत असतो .
यामाण ेच, सामिजक मा यता अिधक असणा या इतरां या क ृतीकड े आपण कमी ल
क ि त करीत असतो . दुस या श दा ंत सांगावयाच े तर, सव साम य लोक या कारच े वत न
करतात याप े ा व ेग या कार या वत नाव न या य म य े कोणत े गुणधम अस ू
शकतील ह े आपण समज ून घेत असतो .
थोड यात , जो स आिण ड े हीस या ं या स ुसंगत अन ुमान िस ांतानुसार, इतर य या
ि थर ग ुणांचे ितिब ंब (एखा ाच े वागण े आिण या ंचे वैयि क गुण यां यातील
अनुमानाव न संबंिधत वत न ओळखल े जात े) यां या वत नावर पडत असत े. हणज ेच,
आपण याव ेळी स ुसंगत अन ुमानापय त पोहोचतो याव ेळी, संबंिधत वत न य ने मु पणे
िनवडल ेले असत े, असामा य िक ंवा असाधारण प रणाम िनमा ण करत े, तसेच, ते munotes.in
Page 51
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - II
51 सामािजक ्या कमी वांछनीय िकंवा सामिजक िनयमा ंचे उ ल ंघन करणार े असत े असे
मानळ े जाते.
सहप रवत न िस ा ंत {Co-variation theory (Kelly,1972) }
हॉवड केली या ंनी १९६७ म ये सहप रवत न िस ांत मा ंडला. आप या कोण याही
वत नामागील कारण े जाण ून घेणे ही मानवी न ैसिग क व ृ ी आह े, याचे कारण , आपणास
लोकांना वेळोवेळी त ड ाव े लागत े. कोणतीही घटना अशीच का घडली िक ंवा आपण
एखा ा िविश मागा नेच वत न का क ेले हे आपणास मािहती क न या यचे असत े.
अ या काराची मािहती आप यासाठी अ य ंत मह वप ूण आिण गरज ेची वाटत े, याचे कारण
हणज े, आजूबाजू या सामािजक जगा चे आपणास स ंवेदन होणे मह वाच े आहे. यामुळे,
इतरांचे वत न जाण ून घे याचा आपण य न करीत असतो . इतरांचे वत न जाण ून घे याचे
काय अिधक प आिण स ुटसुटीत हो या साठी आपण बह ता ंश वेळा आ ंत रक घटक
(इतरां या ेरणा, गुणिवश ेष, हेतू) िकंवा बा घटक (भौितक िकंवा सामािजक जगाच े पैलू)
या या आधार े अंदाज बा ंधत असतो िकंवा दो ही कारणा ंमुळे हणज ेच आ ंत रक घटक
िकंवा बा घटक याम ुळे इतरांचे वत न िविश कार े होते क नाही या ीन े आपण अ ंदाज
करीत असतो व या ार े इतरा ं या वत नामागील ह ेतू समज ून घेतला जातो . उदाहरणाथ ,
एखा ा य ला बढती िमळाली नस ेल तर याच े प ीकरण प ुढील माण े करता य ेईल.
एखा ा य ला बढती िमळाली नाही कारण याने प र म घ ेतले नाहीत (आंत रक कारण
घटक), याचे बॉस या याशी अितशय अ याकारक िक ंवा प पातीपण े वागल े (बा कारण
घटक), िकंवा या य न े प र म घ ेतले नाहीत आिण तस ेच याच े बॉस अ यायकारक
िकंवा प पातीपण े वागल े ही दो ही कारण े जबाबदार अस ू शकती ल. या सम य ेचे तािक क व
अचूक उ र द े यासाठी सहप रवत न िस ांत तीन म ुख कार या मािहतीवर ल क ि त
करतो . याआधार े इतरा ं या वत नाचे अचूक प ीकरण द े याचा य न क ेला जातो .
१. एकमत िकंवा सवा नुमती (Consensus ): इतर य नीस ु ा िविश प रि थतीत
असेच वत न केले असत े का यािवषयी मािहती एकमत िकंवा सवा नुमती यात ून िमळत े.
इतरांकडून अस ेच वत न हो याची श यता ज ेवढी अिधक त ेवढे एकमत जा त असत े.
२. सुसंगतता िकंवा सात य (consistency ): एखादी य िविश उ ीपक
प रि थतीम य े िकंवा िविश घटन ेम ये एकसारख ेच वत न करत तर यास वत नातील
सुसंगती अस े हणतात . एकाच प रि थतीत एखा ा य च े नेहमी एकाच कारच े वत न
घडत अस ेल तर याम य े सात य आढळत े.
३. वेगळेपण िक ंवा िभ न वदश कता (Distinctiveness ): एखादी स ंबंिधत य इतर
सव उि पकांशी, प रि थतीम य े िकंवा घटना ंम ये इतरा ंशी तशीच वाग ेल क या ं याशी
वेगळे वागेल याची मािहती घ ेणे हणज े वेगळेपण िक ंवा िभ न वदश कता होय .
हॉवड केली या ं या िस ांतानुसार, जे हा एकमत आिण वेगळेपण िन न पातळीवर असत े
परंतु सुसंगतता उ च पातळी वर असत े, ते हा आपण इतर य या वत नास आंत रक
घटक कारणीभ ूत अस याची श यता अिधक आहे असे मानतो . जे हा एकमत , सुसंगतता
आिण वेगळेपण उ च पातळीवर अस याच े िदसून येते ते हा आपण इतरां या वत नास munotes.in
Page 52
सामािजक मानसशा
52 कदािचत बा कारण घटक जबाबदार आह ेत मानतो . शेवटी, जे हा एकमत िन न
पातळीवर असत े, परंतु सुसंगतता आिण वेगळेपण उ च पातळीवर असत े, ते हा आपण
इतरां या वत नास आंत रक आिण बा घटक यांचा एकि त प रणाम जबाबदार आहे असे
आपण मानतो . िन कषा तून अस े आढळल े आह े क , हॉवड केली या ं या कारिणक
आरोपण िस ा ंता या म ुख अनुमानांना अनेक सामािजक प रि थतीम य े पु ी िमळाली
आहे यामुळे िस ा ंताची उचीतता वाढत े.
कारिणक आरोपणाच े इतर प ैलू (Other Dimensions of Causal Attribution )
इतर कोण याही य च े वत न आ ंत रक कारण घटका ंनी िनय ंि त होत े क बा कारण
घटका ंनी िनय ंि त हो ते हे जाण ून घे यात आपणास उ च अिभ ची असत े. वत नाचे
कारणा मक घटक आिण िनय ं ण मत ेचा भाव असल े या वत ना या थ ैया या आपण
संबंिधत असतो . य इ छा अस यास या ं या वत नावर भाव पाड ू शकतात िक ंवा
याम य े बदलू शकतात . लोकां या काही वत नाची अंतग त कारण े िकंवा घटक जसे क ,
वभाव आिण यि म व गुणवैिश ्ये अगदी ि थर असतात , तर लोकां या काही वत ना या
आंत रक घटकाम य े जस े क , आरो य , ेरणा, आिण थकवा इ यादी बदल होतो .
याच माण े, काही आ ंत रक कारण ेही िनय ं ण म आह ेत. य ला जर ित चा वभाव
िनयंि त कर याची इ छा अस ेल तर इतर आ ंत रक करण े जसे क ज ुनाट आजार िक ंवा
यि म वातील दोष यावर िनय ं ण करण े श य आह े. य या वत ना या बा
कारणा ंसाठीही ह ेच आपणास िदस ून येते.
ार ध िक ंवा दैवाधीन आरोपण िव यि गत िनवड (Fate Attributions VS
Personal Choice )
आरोपणाच े आणखी काही ीकोन िदस ून येतात. याम य े पिहला ीकोन हणज े
दैवाधीन भाग होय आिण द ुसरा हणज े यि गत िनवड होय . जर समजा , आप या
जीवनाम य े एखादी घटना िक ंवा स ंग घडून आला असल े तर ती घटना काही कारणाम ुळे
घडून आली आह े असा जर िव ास अस ेल तर यास आपला कारिणक ीकोन हणावा
लागेल. याचाही आरोपणावर प रणाम होत असतो . तसेच, आरोपणाचा आणखी एक
ीकोन हणज े कोणतीही घटना घड यास याच े निशबाला िक ंवा ार धास ेय देणे होय.
ार ध िक ंवा दैवाधीन बाब हणज े आप या समज या या आिण िनय ं णाबाह ेर काय
करणारी एक श होय . उदा. गाडीला अपघात झाला तर वतः या ब ेजबाबदारपणाम ुळे
अपघात झाला अस े समजण े हणज े कारिणक ीकोन तर अपघात निशबाम ुळे झाला अस े
मानण े हणज े दैवाधीन ीकोन होय . यािठकाणी दो ही िदल ेली प ीकर णे श य आह ेत.
यातील कोणत े प ीकरण ा धरल े जाईल हा ग धळात टाकणार आह े. या ाच े
उ र शोध याचा य न अन ेक संशोधका ंनी केलेला आह े. संशोधना ार े यावर काही उ र े
दे यात आली आह ेत जी अस े सूिचत करतात क निशबावरील िव ास दोन प ैलूशी संबंिधत
आहे, एक हणज े, गुंतागुंती या काय कारणभावावरील िव ास , घटना ंवर अन ेक कारणा ंचा
भाव आह े, कारण घटना प कर यासाठी कोणत ेही एक कारण प ुरेसे असू शकत नाही
आिण द ुसरे हणज े देवाचे अि त व आिण धािम क िव ास होय . सामािजक
मानसशा ा ं या मत े य ची ा ही ाम ु यान े दोन बाबतीत असत े. पिहली हणज े
धािम क जी खा ीप ूव क देवाचे अि त व मानणारी असत े आिण द ुसरी हणज े कारिणक munotes.in
Page 53
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - II
53 असत े. या दोन समज ुत मुळे असा िन कष िनघतो क , अनेक घटना ं या िम णात ून एखादी
घटना घडत असत े.
कृितशीलता ओळखण े आिण आरोपणाची ि या (Action Identification and
Attribution Process )
ज हा आपण ह े लोक अस े का वागतात , ते तसेच का करतात , यामध ून या ंना काय स या
करावयाच े असत े हे समज ून घे याचा य न करीत असतो . ते हा आपण अन ेक अन ेक अथ
काढतो िक ंवा प ीकरण े देतो. उदा. समजा , कोणीतरी आप या िपगी ब ँकेत िकंवा
बरणीम य े सु े पैसे ठेवत अस ेल तर ह े पाह न आपण या या क ृतीचे दोन पातळीवर
प ीकरण करतो . पिह या पातळीम य े आपण अस े गृहीत ध शकतो क ती य
या या भिव यातील गरजा प ूण कर यासाठी प ैसे वाचवत आह े. येथे, थम क ेवळ कृतीवर
ल क ि त कर याची िन न पातळी आह े. यामुळे, संबंिधत य या िनयोजना या
प तीला फारच कमी जबाबदार धरल े जाते. दुसरे हणज े, य य या िपगी ब ँकेत िकंवा
बरणीम य े सु े पैसे ठेव या या क ृतीचे उ च पातळीवर प ीकरण द ेणे. याम य े य ा
य या योजना िक ंवा य ेयांकडे ल िदल े जात े. यामुळे, संबंिधत य या
िनयोजना या प तीला उ च मानल े जात े. येथे कृती सारखीच आह े परंतु याचा अथ
वेगळा आह े आिण तो का होतो याच े कारणद ेखील व ेगळे आह े. कृती या अथा या या
पातळीला क ृती ओळख अस े हणतात . इतर लोक ज े करतात त े का करतात ह े समज ून
घे याचा ज हा आपण य न करतो त े हा अन ेक संभा यता असतात , याम य े य ांना
कोणती य ेये सा य करायची आह ेत हे देखील समािव असत े. आपण एखा ा य या
कृतीवर ल क ि त क न या या क ृतीचा जो अथ लावतो यास क ृती ओळख अस े
हणतात .
आरोपणातील मादाच े मुलभूत ोत (Basic Sources of Error in
Attribution )
लोकांना अस े वाटत े क त े सामा यत : ते सामािजक जगाच े अचूक मू यमापन आिण स ंवेदन
कर याच े अिधक चा ंगले काम करीत आह ेत. तथािप वा तिवक अस े नाही, वतःला आ िण
इतर लोका ंना समज ून घे याम य े आपण अन ेक कारच े माद करीत असतो . आरोपणा या
होणा या ुट मुळे आपण असा िन कष काढू शकतो क , इतर जस े वागल े, तसेच का वागल े
यािवषयी आपल े मत च ुक चे असू शकत े आिण भिव यात या ं या क ृत ब ल एखा ा या
अंदाजांवर देखील भाव पडू शकतो . येथे आपण अशा काही आरोपणातील मादा ंचा
िवचार करणार आहोत .
सारख ेपणातील प ूव ह (Correspondence Bias )
इतर य या वत नाचे प ीकरण द ेणारे बा प रि थतीज य घटक अस ूनदेखील आपण
इतरांचे वत न समजाव ून सा ंगत असताना या या अ ंतग त घटका ंना हणज े
यि म वासार या आ ंत रक घटका ंना जबाबदार धरतो . या आप या व ृतीस
सारख ेपणातील प ूव ह अस े हणता य ेईल. दुस या श दा ंत सा ंगावयाच े झाल े तर, इतर
य 'अशा कारची य ' अस याम ुळेच ती िविश प तीन े वत न करत े असा िव ास munotes.in
Page 54
सामािजक मानसशा
54 य क ेला जातो . खरे तर बा तािक क कारण े एखा ा य या वागण ुक स े रत करीत
असतात तरीद ेखील ित या आ ंत रक घटका ंना वत नास जबाबदार धरल े जात े. याम य े
लोक प रि थतीकड े दुल क न स ंबंिधत य या क ृती या आधार े वत नाचा अ ंदाज
करीत असतात . िवशेषत: जे हा एकमत आिण व ेगळेपण दो ही िन न असतात आिण ज े हा
आपण नजीक या भिव याप े ा दूर या भिव याचा एखा ा य या वत नाचा अ ंदाज
घे यासाठी य न करीत असतो याव ेळी अशी च ूक हो याची श यता जा त असत े,
येथे हा उ वतो क , आपण बा प रि थतीऐवजी इ तरां या क ृत स यां या आंत रक
घटका ंना का मह व द ेतो. यामागील एक कारण हणज े, आपण ज े हा द ुस या य या
वाग याच े िनरी ण करतो त े हा आपण स ंभा य संगास जबाबदार कारणा ंकडे दुल करतो
आिण व ैयि क वभावाकड े जा त ल द ेतो. ही ुटी साम ूिहक स ं कृत पे ा यि वादी
सं कृतीम ये अिधक होवू शकत े.
अिभन ेता/कता िनरी क प रणाम (Actor Observer Effect )
कोण याही य ची वत: या वत नाचे ेय प रि थतीज य कारणा ंना हणज ेच बा
घटका ंना अन ुस न तर इतरां या वत नाचे ेय वभा िवक कारणा ंना हणजेच अंतग त
घटका ंना अनुस न दे याची व ृ ी असत े. याचे कारण हणज े, आप याला वत : या
कृत वर िकंवा वत नावर प रणाम करणा या बा घटका ंची मािहती असत े, परंतु इतर
लोकां या क ृत वर प रणाम करणा या बा घटका ंब ल आपणास ख ूपच कमी मािहती
असत े. हा मह वपूण प रणाम काही अ ंशी येथे िदस ून येतो. हणून, आपल े वत न
प रि थतीज य कारणा ंमुळे घडले असे मानल े जात े तर, इतर य च े वत न मु यतः
यां या गुणवैिश ्यांमधून अंतग त कारणा ंनी िनमा ण झाले आहे असे मानल े जाते, यास कता
िनरी क प रणाम अस े हणतात .
व-िहत प ूव ह / व-उपयु पूव ह (Self-Serving Bias )
व-िहत प ूव हानुसार य ची वत : या सकारा मक प रणामा ंना अ ंतग त कारणा ंना
जबाबदार धर याची व ृ ी असत े परंतु नकारा मक प रणामा ंना मा बा घटका ंना
जबाबदार धर याची व ृ ी असत े हा या पूव हाचा एक शि शाली प रणाम आह े.
य या या प पातीपणाची िकवा वाथा ची अन ेक कारण े देता येतील. यापैक , दोन
मह वाच े घटक हणज े बोधा मक आिण ेरणा मक कारण घटक होय . यासंदभा त
बोधा मक ा प अस े सूिचत करत े क , सकारा मक प रणामाच े िकंवा फलिन प ीच े ेय
अंतग त कारणा ंना िदल े जाते तर नकारा मक फलिन प ीच े ेय बा कारणा ंना िदल े जाते
कारण , यामुळे आपण यश वी हो याची अप े ा वाढत े. याच माण े, यासंदभा त ेरणा मक
ा प अस े सूिचत करत े क , यावेळी आपला आ मस मान वाढिव याची आिण स ंर ण
कर याची आपली गरज असत े यावेळी व -िहत प ूव ह िनमा ण होतो . तथािप , व-िहत
पूव हाम य े बोधा मक ा प आिण ेरणा मक ही दो ही ा प े मह वाची भ ूिमका
बजावतात . असे असल े तरी ेरणा मक ा प अिधक सबळ प ुरावे यासंदभा त देते. munotes.in
Page 55
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - II
55 ४.२.३. आरोपण िस ा ंताचे उपयोजन : अंत ी / मम ी आिण ह त ेप
/आंतरिनरसन (Applications of Attribution Theory: Insights and
Interventions )
आरोपण िस ांत केवळ इतरा ंचे वत न समजून घे यासाठी मदत करीत नाहीत तर मानिसक
आरो या चे िवकार , नैरा य यासार या या धी समजून घे यासाठी आरोपण िस ा ंत अ य ंत
उपयु ठरतात . याच माण े, आरोपण िस ांत दहशतवाद आिण अपायकारक काय आिण
यामागील कारणा ंब ल अ ंत ी पाह यासाठी उपयु ठरत आह ेत.
आरोपण आिण नैरा य/औदािस य (Attribution and depression )
नैरा य हा एक मानिसक आजारा ंमधील सामा य आजार मानला जातो . खरे तर
आप याप ैक एक ूण लोकस ं ये या त ुलनेत जवळपास िन याह न अिधक लोक द ैनिदन
जीवनात न ैरा याचा अन ुभव घ ेत असतात अस े आढळ ून येते आिण याचा द ूरगामी प रणाम
यां यावर होताना िदसतो . नैरा यास जबाबदार असणा या अन ेक का रणांपैक सवा त
भावी कारण घटक हणज े आरोपणातील आ मिव ासाचा अभाव होय . हे आपण मागील
भागात चचा के या माण े व-िहत प ूव ह असणा या बह त ेक लोका ं या उलट वाट ू शकत े.
कारण , िनराश लोक या ं यापे ा िव स ंघात दश िवतात . ते नकारा मक प रणाम िक ंवा
फलिन प ीस वत : या कायम व पी असणा या अ ंतग त घटका ंना िकंवा गुणवैिश ्यांना
कारणीभ ूत धरतात िदसतात , परंतु सकारा मक प रणाम असतील , तर ता प ुरते असणा या
बा घटका ंना जबाबदार धरतात िदसतात . आरोपणा या या िव स ंघाताम ुळे य ा
नैरा यज य लोका ंना अस े वाटते क या ं याबाबतीत ज े काही घडत े यावर या ंचे कोणत ेही
िनयं ण असत े. यांची नैरा याची ती ता िजतक जा त असत े िततक च वत : ला पराभूत
क न घे या या संघाताम य े गुंत याची व ृ ी अिधक असत े. यावर उपचार कर यासाठी ,
आरोपणा या िस ांतावर आधा रत अ नेक उपचारप ती िवकिसत क े या ग े या आह ेत
आिण या यश वी अस याच े िदसून आल े आहे. या उपचारप ती न ैरा याज य लोका ंना
यां या नकारा मक आरोपणा या श ैलीवर अवधान क ि त कर यास िशकिवतात . यामुळे,
आरोपणा या नकार मक स ंघाताम य े बदल घडव ून आण यास मदत होत े. याम य े यश वी
प रणामा ंसाठी व ैयि क र या ब ीस कस े ायच े आिण नकारा मक प रणामा ंसाठी वत :
ला दोष न द े यास िशकिवतात . तसेच, बा घटका ंचा प रणाम हण ून काही अपयश
पाह याचा य न कर यासाठी आरोपणा या िस ांतावर उपचारप ती उपय ु ठरतात .
आरोपण आिण दहशतवाद (Attribution and Terrorism )
ज हा दहशतवाद हा श द आपण ऐकतो त हा महार ात राहणा या बह त ेक लोका ंना
मुंबईम य े २६/११ रोजी घडल े या सवा त धो या या आिण स ं मरणीय दहशतवादी
घटनेची आठवण य ेते. दहशतवाद अन ेक व पात अस ू शकतो जस े क अपहरण , छळ,
हानी करण े आिण िचथावणी इ यादीचा याम य े समाव ेश होतो . दहशतवादान े अनेक
गो ीत ून लोका ंना िवनाकारण ास होईल अस े वत न कार क ेले जातात . या ाव र िवचार
के यावर ल ात य ेते क , असे गु हे करणार े दहशतवादी इतक े भीषण क ृ य का करतात ? हे
दहशतवादी यां या क ृतीचे समथ न कस े करतात ह े शोध यात आप याला आरोपण
िस ांताची मदत होत े. munotes.in
Page 56
सामािजक मानसशा
56 सन २००१ आिण २००४ म ये घडून आल े या दहशतवादी घटन ेसंदभा तील अल कायदा
सद या ंनी िविवध साव जिनक िठकाणी िदल े या भाषणाच े संशोधका ंनी स ंशोधन क न
यां या आ ंत रक ग ुणांचा अ या स केलेला आह े. यांनी अशा िवधाना ंवर ल क ि त क ेले
यात सद या ं या क ृत ना िविवध कारणा ंना जबाबदार धरल े गेले होते. याम य े, िवशेषत:
सवा त जा त लोका ंसाठी चा ंगले कर याची िक ंवा मानवा या म ूलभूत ह का ंचे उ ल ंघन
के याब ल श ूंना िश ा कर याची तयारी होती . िन कषा तून अस े सूिचत क ेले क , अल
कायदान े यावर भर िदला क या ं या श ूंनी केले या न ुकसानाम ुळे, केवळ बा कारणा ंना
यां या क ृतीचे ेय देऊन याची बाज ू कृती या य आह े असे मानल े. तथािप , याम य े
थोडया माणात प ुरावे उपल ध अस यान े ते ता पुर या व पाच े असल े पािहज ेत अस े
मत आढळ ून आल े. एकंदरीत थोड यात अस े हणता यईल क , जागितक दहशतवादाच े
मह वाच े कारण हणज े, आपण इतर द ेशांपे ा कत ु वान आहोत िक ंवा आपल े वच व
दाखिव यासाठी अस े ह ल े घडव ून आणल े जातात . थोड यात , आरोपण िस ा ंतातील
त वां या सहा यान े दहशतवादामागील कारणा ंवर काशझोत टाक याचा य न क ेला
जातो. दहशतवादी लोक आप या नकारा मक क ृतीचे कसे समथ न क न आपली बाज ू
कशी या य आह े हे पटवून दे याचा य न करतात . या सव ांची उ र े शोध यासाठी
आरोपण िस ा ंताचा उपयो ग दहशतवादी द ेशांना आिण दहशतवादी लोका ंना अ ंत ी
दे यासाठी आिण लोका ंचे आरो य चा ंगले राख यासाठी याचा उपयोग होव ू शकतो .
आपली गती तपासा :
1. आरोपणाची या या दया . आप या द ैनंिदन जीवनात आरोपण कस े काय करत े?
2. आरोपणा या ि य ेतील क ृती ओळख काय आह े?
3. व-िहत प ुव ह िक ंवा व -उपयु पूव ह यावर सिव तर टीप िलहा .
4. आरोपणाची न ैरा यातील िक ंवा अवसादातील भ ूिमका.
४.३. छाप िनिम ती व छाप यव थापन : इतरांब लची मािहती एकि त
करणे (Impression Formation and Management: Combining
information about others )
जे हा आपण स ु वातीला एखा ा य ला पिह या ंदाच भेटतो त े हा या य ब ल
मोठया माणात मािहती संकिलत करीत असतो . तथािप , आपण या य या
िति य ेचा मुलभूत आधार हण ून या य या पिह या छापेम ये सव काही एकि तपण े
यव थािपत कर या त यश वी होतो . या भागात आपण छाप कशी िवकिसत होत े िकंवा
िनमा ण होत े हे पाहणार आहोत तस ेच, छापेचे यव थापन कर यासाठी काय क ेले पािहज े
याचाही िवचार करणार आहोत .
४.३.१. छाप िनिम ती (Impression Formation ):
हे तु हास मािहती अस ेल क , जे हा त ु ही एखा ाला य ला पिह या ंदाच भेटता त हा
तु हाला ब या च माणत मािहती िमळत े. थमदश नी पिह या भ ेटीत इतर लोक कस े
िदसतात आिण कस े कपड े प रधान करतात , ते कसे वागतात आिण त े कसे बोलतात याचा munotes.in
Page 57
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - II
57 आपण न ेहमी अ ंदाज घ ेत असतो . संबिधत य ची आप यापय त पोहोचणारी मािहती
चंड असत े. असे असल े तरी आपण ती कशीबशी या य या पिह या छाप ेचे मानिसक
ितिनिध व आिण या याब ल िक ंवा ित याब ल या आप या िति या एक कर याचा
य न करीत असतो . छापेची िनिम ती एक सामािजक स ंवेदनाचा भाग आह े हे येथे नमूद
करता य ेईल. छापेची िनिम ती हा असा सामिजक स ंवेदनाचा एक प ैलू आहे यात ून आपण
इतरांिवषयी आपला ीकोन िवकिसत करत असतो . आपण य ेथे छापेची िनिम ती यावर
झाले या िविवध िस आिण अिभजात स ंशोधनात ून सिव तर समज ून घेवू.
थम छाप ेवर झालेले अ ग य स ंशोधन (Pioneering Resea rch on First
impressions ):
सॉलोमन अॅश यांनी १९४६ म ये छापेची िनिम तीचा ाथिमक व पाचा अ यास क ेला
आहे. यां यावर सम ीवादी मानसशा ाचा मोठा भाव होता . सॉलोमन अॅश यांचा असा
िव ास आह े क "संपूण भाग या या भागा ं या ब ेरजेपे ा जा त असतो ". हे समज ून
घे यासाठी सम ीवादी य ु उपयोगात आणता य ेइल. सम ीवादी मानसशा ा माण ेच
सॉलोमन अॅश यांनीही अस े मत य क ेले क , इतर लोका ंम ये आपण पािहल ेली सव
वैिश ्ये एक क न छाप िनमा ण होत नाही . हणज ेच, इतर य च े िनरी ण क े यानंतर
सव गुणिवश ेषां या एक ीकरणात ून छाप ेची िनिम ती िक ंवा मत तयार होत नसत े तर
गुणिवश ेषां या एकम ेकां या स ंबंधावर स ंवेदन करत असतो . इतर लोका ंची वैिश ्ये िकंवा
गुणिवश ेष एकम ेकां या स ंदभा त समज ून घेतली जातात , जेणेक न स ंबंिधत ग ुणिवश ेष
एकाि मक , गितशील स ंपूण तेचा एक भाग अस ू बनतील . सॉलोमन अॅश यांनी एका अनोळखी
य या िविश ग ुणधमा ची यादी य ु ांना देवून छाप े या ि य ेचा अ यास क ेला.
यानंतर या ंना अनोळखी य या या ं या छाप ेशी ज ुळेल अस े वाटणा या ला ंबलचक
यादीतील ग ुणधम तपास ून या य ब लची या ंची छाप दश िव यास सा ंिगतल े. या या
एका अ यासात सहभाग ना खालील दोन या ा द े यात आ या :
बुि मान – कौश यप ूण -उ ोगशील - उबदार - िनधा रत – सजग - यवहा री
बुि मान - कौश यप ूण - उ ोगशील - थंड - िनधा रत – सजग- यवहा री
श दमुहा या यादीम य े फ उबदार आिण थ ंड या दोन श दा ं या बाबतीत फरक आह े.
जर, यु अनोळखी य ची ग ुणिवश ेष एकि त क न मत बनवीत असतील तर दो ही
या ांम ये फारसा फरक नाही . या अ यासा या िन कषा व न अस े िदसून आल े आहे क
"उबदार " श द असल ेली यादी वाचणा या य ु ांना “थंड ” श द असल ेली यादी वाचणा या
यु ांपे ा अनोळखी य चा ंग या वभावाची, ेमळ, उबदार , आनंदी, लोकि य आिण
परोपकारी वाटली . यासार या ब या च अ यासा या आधार े, सॉलोमन अॅश आिण इतर
संशोधका ंनी असा िन कष काढला क , छापेची िनिम ती हो यासाठी फ यि गत
गुणिवश ेषांपे ा इतर अिधक काहीतरी गरज ेचे असत े. केवळ, गुणिवश ेषांव न छाप ेची
िनिम ती होत नाही .
अ य यि म व िस ा ंत: थम छाप तयार करणार े आक ृितबंध (Implicit
Personality theories: Schemas shaping first impre ssion ):
समजा , तुम या िम ान े याला भ ेटले या य च े व ण न उपय ु आिण दयाळ ू असे केले
असेल तर त ु हीदेखील या य ला ामािणक ग ृहीत धराल का ? कदािचत , जर त ुम या munotes.in
Page 58
सामािजक मानसशा
58 िम ान े एखा ा अनोळखी य ला ब ुि मान आिण यावहा रक आह े असे वण न केले, तर
ती य मह वाका ं ी आह े असे तु ही ग ृहीत धर यास व ृ हाल का ? बह धा, तु हाला
असा पडला अस ेल क , या िविश ग ुणिवश ेषांची अन ुपि थती असतानाही त ु ही यावर
िव ास का धरता , तु ही या य कड े ती िविश ग ुणिवश ेष आह ेत अस े गृहीत का धरता ?
याचे उ र काही अ ंशी अस े आहे क , आप या सवा म येच अ य यि म व आह े. अ य
यि म व िस ा ंत हणज े कोणती गुणवैिश ्ये एक य ेऊ शकतात याब लच े िव ास होय.
या िविश कार या आक ृितबंधाव न अस े िदसून येते िकंवा अस े मानल े जाते क , जे हा
लोकांम ये काही गुणधम आढळतात त े हा या ं याकड े इतरही काही गुणधम अस याची
श यता जा त असत े. उदा. अनेक सं कृतीत अस े गृहीत धरल े जात े क 'सुंदर गो ी
चांग या असतात ' जे लोक आकष क िक ंवा स ुंदर असतात या ं याम य े सकारा मक
गुणवैिश े असतात जस े क , सामािजक कौश य े, चांग या गो ी आिण जीवनात चा ंगला
काळ असण े, वगैरे. जे हा आपण एखा ा य कड े िविश ग ुणवैिश े असताना पाहतो
ते हा आपण या ं याकड े इतर आणखी काही ग ुणवैिश े देखील असावीत अस े गृहीत धरतो .
थोड यात , आपण इतरा ंब ल या कारची छाप तयार करतो ती या याकड े जी ग ुणवैिश े
आहेत याच े एक ीकरण क न करीत असतो . ही गुणवैिश े इतरा ंब ल छाप तयार
कर यावर प रणाम करतात ज े यां या वा तिवक ग ुणवैिश ्यांपे ा अ य िव ास
ितिब ंिबत करतात .
छापे या िनिम तीचा बोधा मक ीकोन (Cogniti ve perspective to
Impression formation )
सॉलोमन अॅश यां या स ंशोधना या मदतीन े मािहती िनिम ती या व पाब ल बर ेच काही
समजून घेता येते. मािहती िनिम तीची बोधा मक ि या समज ून घेणे अ य ंत मह वाच े आहे.
उदाहरणाथ , जे हा आपण एखा ाला भ ेटतो, ते हा सव कार या मािहतीवर ल क ि त
कर याऐवजी आपण क ेवळ िविश कार या मािहतीकड े ल द ेतो, हणज े आप याला
उपयु वाटणा या मािहतीकड े ल द ेतो. यातूनच, या य िवषयी आपण एक िविश
मत तयार करीत असतो . यातून, छाप िनिम ती होत असत े.
४.३.२. छापेचे यव थापन (Impression Management ):
थम छाप न ेहमीच भावी असत े हण ून आप याप ैक बह त ेकांना ज े हा एखा ाला
भेट यान ंतर अन ुकूल छाप पाड याची इ छा असत े ते हा आपण चा ंगले िदसा याचा य न
करीत असतो . हणज ेच, थमची छाप न ेहमीच भावी आिण मजब ूत असत े यामळ े, आपण
ज हा एखा ा य ला थम भ ेटतो त हा अन ुकूल छाप या यावर पाड यासाठी य न
करीत असतो . हणून, यासाठी आपण चा ंगले आिण सव म िदस याचा न ेहमीच य न
करीत असतो . इतरांवर चा ंगली छाप पाड या या य ना ंना व -सादरीकरण आिण छाप
यव थापन अस ेही हटल े जाते. यावरील स ंशोधन अस े सुचिवत े क , छाप पाड या या
यव थापनात य त असणा या लोकांना बह तेक प रि थत म य े चांगलाच फायदा होतो .
आपली छाप अन ुकूल िनमा ण हो यासाठी लोक िविवध डावप ेच िकंवा यु या वापरतात
असे अनेक संशोधनाव न िदस ून आल ेले आहे. munotes.in
Page 59
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - II
59 इतरांसमोर चांगले िदस या साठी वापर या जाणा या य ु या (Tactics for Looking
Good to Others )
आपली ितमा अिधक चा ंगली कर यासाठी िक ंवा वृि गत कर यासाठी आपण अन ेक
यु या वापरीत असतो . आपली ितमा अिधक चा ंगली कर यासाठी वापर या जाणा या
यु यांचे मुख दोन कारात वग करण क ेले जात े. छापे या यव थापनात म ुख दोन
यु या वापर या जातात . या प ुढील माण े आहेत.
१. व-संवध न (इतरांसमोर आपल े आकष ण वाढव याच े य न ) {Self-
enhancement (efforts in increasing our appeal to ot hers) }
व-संवध ना या या त ं ाम य े एखा ाच े यावसाियक िकवा शारी रक व प स ुंदर
बनिव याचा य न क ेला जातो . यावसाियक िकंवा शारी रक व प स ुंदर बनिव यासाठी
सुंदर कपड े, वैयि क स दय साधन े आिण व छता याचा आधार घ ेतला जातो . हणज ेच,
यावसा ियक व प वाढिवल े जाते हणज ेच यो य कपड े, वैयि क स दय आिण व छता
राखली जात े. लोक कधीकधी िविश काय म स ंगी यो य कारची ह ँडबॅगचा आधार
घेऊन या ंचे आकष ण वाढिव यासाठी य न करताना आढळतात .
२. इतर संवध न: (लि यत य ला िविवध का रे चांगले वाट या साठी य न करणे)
{Other enhancement (efforts in making the target person feel good
in various ways )}
इतर स ंवध न तं ाम य े या यावर छाप पाडावयाची असत े याची ख ुशामत करण े, इतरांची
सहमती िमळवण े, यांचा स ला घ ेणे आिण या ं यावर उपका र करण े यांचा समाव ेश केला
जातो. यामाग े इतरा ंवर आपली उ म छाप पड याचा ह ेतू असतो . थोड यात , एखा ाची
पसंती िमळिव यासाठी लोक फ ेसबुक, इ टा ाम आिण याह सार या ऑनलाइन सोशल
अॅि लकेश सवर ज ु या िम ा ंशी जुळवून घेतात तस ेच नवीन िम बनिवतात . तसेच, िविवध
संदेश पाठव ून िम ा ंचे व ण न चांग या, कौतुका या आिण ख ुशामती या श दा ंत करतात .
कारण , यांना मािहती असत े क वत :चे चांगले सादरीकरण क े याने यांना अिधक पस ंती
िमळू शकत े व इतरा ंवर छाप पडत े. आपण इतरा ंचे कौतुक कर याम ुळे आपली छाप इतर
य वर उ म पड या स मदत होत े.
छापेचे यव थापन : बोधिनक अिधभाराची भूिमका (Impression Management:
The Role of Cognitive load ):
ज हा इतरा ं या वाग याचा िवचार क ेला जातो त हा छाप े या यव थापनाला अ य ंत मह व
येते. इतरांनी आप याला चा ंगले समज यासाठी आप याकड े अनेक मह वप ूण कारण े
आहेत. यामुळे, आप याकड ून ब यापैक चा ंगले वत न केले जा याची श यता असत े.
कारण , लोकांना वषा नुवष इतरा ंवर छाप पाड याच े िश ण िदल े जाते. या अन ुभवात ूनच
लोक ब यापैक अ यंत सहजपण े आिण वयंचिलत प तीन े वतःला सकारा मकपण े
इतरांसमोर सादर क शकतात . तथािप , जर छाप िनमा ण कर यासाठी आिण छाप ेचे
यव थापन कर यासाठी प रि थतीम य े अनेक बाबतीत बदल क ेला जातो . यामुळे, अशा
प रि थतीत बोधा मक अधीभार वाढ ू शकतो िक ंवा बोधिनक ग धळ वाढ ू शकतो . जे हा
एखादी य एका प रि थतीत चा ंगली छाप पाड यात य त असत े याचव ेळी, दुस या munotes.in
Page 60
सामािजक मानसशा
60 प रि थतीत ग धळ िनमा ण होऊ शकतो आिण अिधभार वाढ यान े िकंवा थक याम ुळे
गंभीर च ुका होऊ शकतात . हणूनच, बोधा मक अधीभार इतरा ं या ीन े आपण चा ंगले
िदस यात अडथळा हण ून काय क शकतो .
लोक छापे या यव थाप नात य त का असतात ? (Why do people engage in
Impression Management? )
आतापय त आपण पािहल े आह े क लोक या ं याब ल एकाच कारणा तव छाप
यव थापनात ग ुंतलेले असतात . लोकां या आप याब ल सकारा मक िति या बनिवण े
हे अशा कार या वत नात अडक याच े मु य कारण अस ू शकत े. पण, यािशवाय इतरही
अनेक कारण े असू शकतात अस े संशोधना तून आढळ ून आल ेले आहे. उदाहरणाथ , एखादी
य छाप पाड यासाठी ज े य न करत े ( व-सादरीकरण हण ून संबोधल े जाते) यामुळे
यात ग ुंतले या लोकांची मनोव ृ ी सकारा मक बदलू शकते. आनंदी, सुखद आिण आन ंदी
िदस याचा य न करण े हे चेह यावरील ितभरण ग ृहीतका ार े अस ू शकतो याम ुळे
आनंदी, सुखद अव था अ या भावना ंम ये वाढ होत े.
दुस-या श दा ंत सांगायचे तर, सकारा मक आिण आन ंदी िदस याचा य न क न लोक
आनंद, सुख अशा भावना ंना ो साहन द ेऊ शकता त असे संशोधन स ुचवते. या गृहीतकाची
तपासणी कर यासाठी स ंशोधका ंनी डेिटंग जोड या ंना िव िल ंगी डेिटंग जोडीदाराशी
िकंवा अनोळखी य शी स ंवाद साध याआधी आिण न ंतर दो ही कार े यां या भावना ंना
गुणांकन द े यास सा ंिगतल े. यां या ड ेिटंग जोडीदाराशी स ंवाद साध यान ंतर या ंना अिधक
आनंद होईल असा अ ंदाज वत िव यात आला होता , परंतु एखा ा अनोळखी
य बरोबर या स ंवादान ंतर या भावना म ये मोठया माणात वाढ झाली . हे कदािचत या
गो ीम ुळे होवू शकत े क , सहभाग ना या ं या वत : या ड ेिटंग जोडीदारा ंपे ा अनोळखी
य बरोबर छाप यव थापन कर या या अिधक य ु या वापरा या लाग या असतील .
थोड यात , आपण इतरांकडून अिधक चा ंगले मू यांकन हो या साठी छापे या
यव थापनात अिधक य त असतो . जे लोक वत : ला इतरा ंपुढे सकारा मक आिण
चागल े दाखव याचा य न कर यासाठी छाप य व थापना या यु यांचा वापर करतात
यां यासाठी अशा डावप ेचांना अन ेक मूलभूत मागा नी बर े वाटू शकत े.
आपली गती तपासा
१. छापेची िनिम ती आिण छाप ेचे यव थापन यावर सिव तर टीप िलहा .
२. सॉलोमन अॅश यां या छाप े या िनिम ती या स ंशोधनावर स ंि चचा करा.
३. छापे या िनिम तीम य े लोक य त का राहतात याची कारण े सांगा.
४.४. काही लोक असा िन कष का काढतात क त े इतरा ंपे ा े आह ेत
याबाबत संशोधन आप याला काय सांगते? (What research tells us
about why some people conclude they are superior to
other s?)
अिभमान हे व-िहत पूव हाचे एक उ म उदाहरण आह े आिण त े वत :ब ल
अितशयो प ूण सकारा मक मत बाळग या या व ृतीशी स ंबंिधत िदसत े. हा अ य ंत munotes.in
Page 61
सामािजक संवेदन: इतरांना समज ून
घेणे - II
61 आ मिव ासाचा एक कार आह े. जी य अिभमान बाळगत े ती न ेहमी सकारा मक
प रणामा ंसाठी वत :ला प ूण पणे जबा बदार समजत असत े. यि वादी स ं कृतीम य े
िवशेषत: संगीत, कला, िव ान आिण यवसायातील सज नशील प रणाम ह े या य या
िवशेष मता ंमुळेच घडतात यास ो साहन िदल े जात े, तर या सम ुदायांम ये य ा
सज नशील प रणामा ंचा उगम आह े या सम ूहाने बजावल े या मह व पूण भूिमकेकडे दुल
केले जात े. काही संशोधक प रि थती आिण इतरा ं या कत ृ वा या भूिमकेला मा यता
देतात. यांची पा भूमी आिण या स ं थांशी ते संबंिधत आह ेत या ं या स ंभा यत ेसाठी त े
केवळ एकट ेच जबाबदार आह ेत असा िव ास वाढव याची श यता आह े. यामुळे असा
िव ास वाढतो क त े कोणत ेही चुक चे िनण य घेऊ शकत नाहीत , प रणामी वत :शी व -
िहत उपय ु पूव ह करणार े आरोपण क ेले जाते.
४.५. सारांश
आपण बह त ेकवेळा इतरां या गुणवैिश ्यांिवषयी , आिण ह ेतूंब ल मािहती िमळव यासाठी
आरोपणाम य े गुंतलेले असतो . आपण लोक िविश प तीन ेच का वागल े हे समज ून
घे याचा य न करीत असतो . सुसंगत अन ुमाना या िस ा ंतानुसार, वत ना या िविश
पैलूंचे िनरी ण आप याला इतरा ंब ल काहीतरी अ ंदाज कर यास व ृ करत े. मु पणे
िनवडल ेले वत न बह दा असामा य प रणाम िनमा ण करत े तसेच, यास सामािजक
वांछनीयता कमी अस ू शकत े. कारिणक आरोपण िस ांताचा िवचार करत असताना ,
सुसंगतता, एकमत आिण िविश त ेशी स ंबंिधत मािहतीवर ल क ि त करताना आपण ह े
जाणून घे याचा य न करतो क इतरा ंचे वत न अंतग त िकंवा बा कारणा ंमुळे िनमा ण
होते.आणखी दोन मह वाच े पैलू हणज े, इतरां या वत नाची िविश कारण े काला ंतराने ि थर
िकंवा अि थर असतात आिण वत ना मक कारण े िनयं णीय िक ंवा अिनय ंि त आह ेत क
नाहीत याचे प ीकरण द े यास मदत करतात . जे हा एखा ा य या क ृतीचा अथ
लाव यासाठी अम ूत तेची पातळी वापरली जात े त हा यास क ृती ओळख अस े हणतात .
आरोपणाशी स ंबंिधत आणखी एक मह वाची बाब हणज े य या ं या जीवनातील
घटना ंना या ं या निशबाला िक ंवा वैयि क कारणा ंना िकती माणात जबाबदार धरत े.
देवा या अि त वावर ठाम िव ास असणार े लोक मह वा या घटना ंना निशबाच े ेय
दे याची श यता जा त असत े. जे लोक आप या सा ं कृितक वारशान े काय कारणभाव
वीकार यावर अिधक िव ास ठ ेवतात त ेही जीवनात घटना ंना निशबाची जोड द ेतात.
आरोपण हा एक यि गत प ूव ह आह े. याम य े सुसंगत पूव ह असतो . याम य े, इतरांचे
वत न प रि थतीज य कारण घटकात ून घडल े तरी य या ग ुणधमा ना जबाबदार धरल े
जाते. आणखी एक आरोपण माद हणज े, व-िहत प ूव ह हणज े सकारा मक प रणामा ंचे
ेय वतःकड े घेणे होय. याम य े वत:स उपय ु अस े प ीकरण िदल े जाते.
थम छापेची िनिम ती काही स ेकंदात िक ंवा याप े ा कमी व ेळात होत े, परंतु याची गती
अचूकता िनधा रत करत नाही . अनेक अ या सांनी हे िस झाले आहे क इतरा ंब ल अगदी
थोडी मािहती द ेखील अच ूक समज ुती िनमा ण क शकत े, परंतु इतर अ यास थम छापेची
अचूकता दश िवतात . थम छाप तयार झा यान ंतरही, येक वेळी नवीन मािहती य े याने munotes.in
Page 62
सामािजक मानसशा
62 थम छाप बदलत जात े. जे हा एखादी य प ूव या ात मािहतीचा प ुनवा पर करत े िकंवा
पुनअ थ लावत े ते हा नवीन मािहती िनण य घे या या प रि थतीशी स ंबंिधत अस याच े
िदसून येते. इतरांवर चा ंगली छाप पाड यासाठी लोक अन ेकदा छाप ेचे यव थापन िक ंवा
व-सादरीकरणाम य े गुंतलेले िदसतात . यासाठी , दोन कारची त ं े वापरली जातात . एक
हणज े वत :म ये सुधारणा करण े, याम य े वत :म ये सकारा मक बदल क न इतरा ंना
भािवत क ेले जात े. या यावर आपली छाप प डली जात े. दुसरे हणज े दुस याच े व ध न
कर याचा य न करण े होय. दुस याच े वध न करण े हा इतरा ंम ये सकारा मक िति या
िकंवा मनःि थती िनमा ण कर याचा य न असतो . याम य े इतर य ची सकारा मक चचा
क न याला बावीत क ेले जात े व आपली छाप पडली जा ते. छाप यव थापन असे
िदसत े क आपण आप या आय ु यात सराव करतो आिण एका य नात ून वतःला यात
गुंतवून ठेवतो. बोधा मक ोता ंची आव यकता असणारी काय अस यास छाप
यव थापनाचा ास होऊ शकतो .
४.६.
1. केली या ंचा आरोपण िस ा ंत प करा .
2. सुयो य उदाहरणा ार े दैवाधीन िक ंवा ार ध आरोपण आिण व ैयि क िनवड यावर चचा
करा.
3. अ. आरोपण मादा या ोता ंचे संि वण न करा .
ब. चांगले िदस या या य ु यांचा वापर यावर चचा करा.
4. आरोपण िस ा ंताचे उपयोजन सिव तर प करा .
5. टीपा िलहा .
a. सुसंगत अन ुमान िस ा ंत
b. मुलभूत आरोपण
c. कता िकंवा अिभन ेता िनरी क प रणाम
d. आरोपण आिण दहशतवाद
४.७ संदभ
Branscombe, N. R. &Baron, R. A., Adapted by Preeti Kapur (2017).
Social Psychology. (14th Ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian
Reprint 2017.
munotes.in
Page 63
63 ५
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े मू यमापन आिण ितसाद - I
घटक रचना
५.० उ ेश
५.१ तावना
५.२ अिभव ृ ी िनिम ती : अिभव ृ ी िनिम ती कशी होत े
५.२.१. अिभजात अिभस ंधान : साहचया वर आधा रत अ ययन
५.२.२. साधक अिभ स ंधान : यो य क ृतीसाठी ब ीस
५.२.३. िनरी णातून अ ययन : इतरां या स ंपका तून अ ययन
५.३. अिभव ृ ी कशी व का वभावाला भािवत करत े
५.३.१. अिभव ृ ी आिण वत न यां यातील द ु याम य े सामािजक स ंदभा ची भूिमका
५.३.२. अिभव ृ ी साम य
५.३.३. अिभव ृ ीची ती ता : िनिहत िहतस ंबंधांची भूिमका
५.३.४. अिभव ृ ीची िनि तता : प ता आिण अच ूकतेचे मह व
५.३.५. य गत अन ुभवाची भ ूिमका
५.४. अिभव ृ ी कशी वभावाच े माग दश न करत े
५.४.१. अिभव ृ ी तक संगत िवचारान े िनमा ण होत े
५.४.२ अिभव ृ ी आिण उ फ ूत वत ना मक िति या
५.५. सारांश
५.६ श
५.७ संदभ
५.० उ ेश
ा िवभागत खालील स ंक पना समज ून घेत येईल:
आपली अिभव ृ ी िनमा ण करणार े अ यायनाच े ट पे
अिभव ृ ी आिण वभाव या ं यातील स ंबंध आिण यावर प रणाम करणार े घटक
अिभव ृ ीचे वभाव माग दश नातील ट प े
munotes.in
Page 64
सामािजक मानसशा
64 ५.१. तावना
सामािजक मानसशा ाती ल सवा त म ुख घटकातील एक म ुख घटक हणज े अिभव ृ ी
होय (बनाजी आिण ह े टेझ, २०१० ). ा करणाम े आपण , अिभव ृ ी कशी िनमा ण होत े
व ती आप या वभावच े कसे माग दश न करत े हे आपण पाहणार आहोत . आपण याम य े हे
पाहणार आहोत क अिभव ृ ी आप या जीवनातील एक मह वाचा घटक आह े कारण
अिभव ृ ी आप याला वातावरणाशी स ंबंध थािपत कर यासाठी ख ूप मह वाची भ ूिमका
बाजवत े. आपली अिभव ृ ी आप याला िनण य घे यास न ेहमीच मदत करत े – घटना (उदा.
मला ा काय मासाठी रा ंगेत उभा राह न वाट पाह यात हरकत नाही ), यि – (उदा. मी
दलाई लामाच ख ूप स मान करतो ), समािजक सम ूह (उदा. मला माझ े िव ापीठ ख ूप
आवडत े) वरील उदहरा ं या मा यमात ून यि , सामािजक सम ूह व घटना या ंना अन ुस न
अिभव ृ ी कशी तयार होत े हे समज यास मदत होत े.
आपण अिभव ृ ी या घटकाची स ू वात एक सो या उदहरणात ून क या . जर मी त ु हाला
िवचारल े क , हवामान बदलाब ल त ुमचे मत काय आह े? आिण ह े मत कश े िनमा ण झाल े?
तुम यावर या मािहती व त ा ंचा इतरा ंपे ा िकती भाव पडतो ? मानवी वत नशैलीमुळे
पृ वी या वातावरणात काब न इिमशणच े माण वाढत आह े. याचा प रणाम हण ून, लोबल
वॉिम ग चे माण वाढत आह े आिण टोकाच े हवामानातील बदल होत आह े (उदा. दु काळ ,
वाढती सम ु पातळी , वणवा आिण उ मलाट ). ९८ ट के हवामान व ै ािनका ंचे असे मत
आहे क हवामान बदलाच े मु य कारण मानव आह ेत पण सव सामा य जनत ेचे मा हवामान
बदला या कारणात काही ठाम मत ना ही. सव सामा य जनता व व ै ािनक ा ं या मता ंम ये
ही “िव ास पोकळी ” का आह े? ाचे कारण सव सामा य जनत ेला प ुरेशी ण िमळणारी
मािहती आह े क हयामाघ े मानिसक घटक आह े जे िकचकट वातावरणातील समस या ं या
जनते या ि कोणावर प रणाम करतात .
संसोधना या आधार े ही मािहती िमळत े क अम े रकेमधील ५०% यि िव ास ठ ेवतात
क पृ वी या वातावरणात वाढ या उ णत ेचे कारण मानव जाती ह ेच आह ेत. तु हाला अस े
वाटते का क ितसाद द ेणा याच े वय व िश ण पातळी या या हवामान बदला या
िव ासवर भाव क शकत े? श यतो त ु ही हो हणाल . संशोधनाम य े असे िदसून आल े
क या ंनी िति या िद या त े १८-२९ वष वया या दर यानच े िशि त त ण होत े यांनी
वरील मतला सहमित िदली आह े परंतु ६५ वषा या प ुढील य नी यास सहमती िदली
नाही.
यां याम य े व:आवड हा एक मह वाचा घटक िदस ून येतो यामुळे यि हवामान
बादलाबाबतीत आपली अिभव ृ ी िनमा ण करतात व यावर गाढ िव ास ठ ेवतात .
िकनारप ीवर राहणार े लोक (संपूण जगात ) हे हवामान बादल व सम ु पटलीतील वाढ ा
बाबतीत जा त काळजीप ूव क असतात या यि नप े ा जे या वातावरणा या क थानी
नसतात याम ुळे ा घटन े या प रणामाशी या ंचा य ेक स ंबंध न य ेणे अपेि त असत े.
(िमलफॉ ट , इ हा स , िसबली , रीस आिण किन ंगहॅम, २०१४ ). munotes.in
Page 65
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - I
65 हवामान बदलतील घटन ेबाबत आपण व ै ािनका ं या मता ंनी माग दिश त होत े क राजकत या
मतांमुळे भािवत होत े? हे श य आह े का क हवामानातील बदलाच े प रणाम ह े खूप भीषण
व घाबरिवणार े आहे क बह ता ंश लोक ह े ा िवषयाकड े पूण पणे दुल करतात ? असे श य
आहे का क हवामानातील बदलाच े संदेश हे खूप भीतीदायक असतात याम ुळे
आपलीलातील जा त लोकसम ुह ते संदेश फेटाळून टाकतात .
ा करणात आपण या घटका ंचा शोध घ ेऊया ज े आपली अिभव ृ ीला आकार द ेतात,
आिण आपली अिभव ृ ी ही फ तक संगत िवचारा ंची एक प रणाम आह े का ा म ुख
ाकड े भर द ेणार आहोत . आपण ा करणात िविवध अ ययना या िस ा ंताचा अ यास
क ण या ंची अिभव ृ ी िनिम तीम े काय भ ूिमका आह े हे पाहणार आहोत जस े, अिभजात
अिभस ंधान, साधक अिभस ंधान आिण नरी णात ून अ ययन . सोबत आपण अिभव ृ ी
वभावावर कस ं भाव करत े व आप या यि गत अन ुभवांची अिभव ृ ी िनिम तीम े काय
भूिमका आह े ाच अ यास करणार आहोत .
५.२. अिभव ृ ी िनिम ती: अिभव ृ ी िनिम ती कशी होत े (िविवध अ ययन
प ती ) {ATTITUDE FORMATION: HOW ATTITUDES
DEVELOP (VARIOUS LEARNING PROCESSES)}
अिभव ृ ी हणज े काय? ( What is Attitude? ):
थमतः आपण ह े पाह या क आपण अिभव ृ ी कशी मा ंडू शकतो ? “एखा ा ठरािवक यि ,
व तु अथवा प रि थितकड े पाह याची य ची सकारा मक व नकारा मक व ृ ी हणज े
अिभव ृ ी होय ”, ”अिभव ृ ी हणज े एखा ा य च े अथवा िवषयाच े िविश ि कोनात ून
म यांकण कर याची िकया होय ”. सो या भाष ेत, एका ठरािवक िदश ेत भाविनक ्या
ितसाद द े याची वृ ी हणज े अिभव ृ ी होय . आता असा आह े क अिभव ृ ीची
िनिम ती कशी होत े. ठरािवक अ ययन प ती आह ेत याम ुळे आपणास अिभव ृ ीची िनिम ती
संजु न घेता येते. या अ ययन प ती आपण पाह या . खालील अ ययन प ती अिभव ृ ी
िनिम तीची ि या प करतात .
५.२.१. अिभजात अिभस ंधान: साहचया वर आधा रत अ ययन (Classical
Conditioning: Learning Based on Association )
अिभजात अिभस ंधान ही अ ययन प त साहचया वर आधा रत आह े. जे हा दोन उ ीपक
एक िक ंवा क थानी य ेतात त े हा त े एकम ेकांशी स ंबंिधत बनतात िक हा सहयोगात
येतात. जे हा एक उ ीपक िनयिमतपण े दुस या उ ीपका या आधी य ेते, ते हा ज े थम
उ वत े ते लवकरच द ुस या उ वणा य उ ीपकासाठी स ंकेत बन ू शकत े. दुस या श दा ंत,
जे हा थम उ ीपक िदल े जाते ते हा ठरािवक यि अप े ा करतात क द ुसरे उ ीपक ह े
उपि थत होईल . प रणामी , ते पिह या उ ीपकावर हळ ूहळू याच कार या िति या
दाखव ू शकतात या या ंनी दुस या उ ीपकला िद या , िवशेषत: जर द ुसरे उ ीपक अस े
असेल जे सामोर े सदर होताना ब याप ैक ती िति या िनमा ण करत े. हे अिभजात
अिभस ंधानाचे मूलभूत त व आह े. मानसशा ात , हे एक म ूलभूत त व आह े क ज े हा एखाद े munotes.in
Page 66
सामािजक मानसशा
66 उ ीपक ज े अ िशि त उ ीपक हण ून ओळखळ े जाऊन ितसादास उ ेिजत कर यास
स म असत े – ते िनयिमतपण े तट थ /नैसिग क उ ीपका या आधी य ेत अस ेल तर , जी
थम उ वनर े उ ीपक ह े दुस यासाठी एक स ंकेत बन ू शकत े – िशि त उ ीपक .
जािहरातदारा ंना या ं या उ पादना ंिवषयी सकारा मक ि कोन िनमा ण कर यासाठी या
त वाचा वापर कर यात ल णीय कौश य असत े. ि कोन तयार कर यासाठी या प तीचा
वापर कर यासाठी , आप याला ह े मािहत असण े आव यक आह े क आपल े संभा य े क
आधीच कशाला सकारा मक ितसाद द ेतात (अ िशि त उ ीपक हण ून वापर यासाठी ).
जर त ु ही नवीन िबअरच े माक िटंग करत असाल आिण त ुमचे ठरािवक े क त ण , ौढ
पु ष असतील , तर त ु ही िनि तपण े अस े गृिहत ध शकता क आकष क त णी
सकारा मक ितसाद द ेतील. मग, तु ही आकष क ि या ं या ितमा ंसह (पूव चे
तट थ /नैसिग क िकंवा िशि त क ेलेले उ ीपक – गृहीत धरा , तुमचा िबयर लोगो ) वारंवार
उ पादन जोड यान े तुम या नवीन िबअर या िदश ेने सकारा मक ि कोन तयार होईल .
न क च , इतर ठरािवक े कांसाठी, समान प रणाम सा य कर यासाठी आणखी एक
अ िशि त उ ीपक नवीन िबयर लोगोसह यश वीपण े जोडला जाऊ शकत े.
अिभजात अिभस ंधान आप या व ृ ीला आकार द े यात योगदान करत े – ा कारच े
अिभस ंधान आप याला उ ीपकाची जाणीव नसत े ते हाही ित साद िनमा ण क शकतो .
उदा., एका अ यासात (वॉ श आिण क ेिविनएमी , २०१४ ), िव ा या नी सफरच ंद आिण
केळीचे फोटो पािहल े. हे फोटो दाखवल े जात असताना , सकारा मक िक ंवा नकारा मक
भावना ंना े रत कर यासाठी ओळखल े जाणार े इतर फोटो अगदी थोड ्या काळासाठी उघड
केले गेले - इतके संि क सहभाग ना या ं या उपि थतीची मािहती न हती . जे सहभागी
नकळतपण े सकारा मक भावना ंना व ृ करतात अशा फोट या स ंपका त होत े (उदा.,
लहान ाणी ) अ या सहभाग नी न ंतर आहार हण ून फळ िनवड याची ि या अिधक
माणात दाखवली या सहभागीनप े ा जे नकळत नकारा मक भावना ं या स ंपका त आल े
(उदा. जंक कार ) िक हा तट थ ितमा ं या स ंपका त आल े होत े (उदा., टोप या ).
सकारा मक ितमा ंसह वार ंवार फळा ंची जोडणी भावी सहयोग तयार करत े यान े
यानंतर या वत ना मक िनवडीवर प रणाम क ेला. या िन कषा व न असे िदसून येते क
मनोवृ ीचा भाव अच ेतन अिभ स ंधाना ार े भािवत होऊ शकतो – अिभजात अिभस ंधान
हे उ ीपका ंब ल जाग कता नसताना उ वत े.
एकदा बन यान ंतर अशा मनोव ृ ीमुळे वत न भािवत होऊ शकत े. उदाहरणाथ ,
सु वातीला लोक िविश उ पादना या ल ेबलकड े तथ थ अस ू शकतात (उदा. िबअरचा
िविश ँड). तरीही , िनरंतर त ण प ु षां या ठरािवक गटासाठी िविवध आकष क
मिहला ं या “अ िशि त ेरणा” सह उ पादना या लोगोची वार ंवार जोडणी क े यानंतर,
उ पादनाचा लोगो पाह न वतःच सकारा मक ीकोन िनमा ण होऊ शक ेल.
५.२.२. साधक अिभस ंधान: यो य क ृतीसाठी ब ीस (Instrumental
Conditioning: Rewards for the“Right” Views )
दुसरा अ ययन िस ा ंत िजथ े आपण आप या वत ना या प रणामा ं ारे िशकतो याला
साधक िक ंवा काय रत अिभस ंधान हणतात . जर आ ही त ु हाला म रज ुआनाब ल या munotes.in
Page 67
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - I
67 तुम या अिभव ृ ीब ल िवचारल े तर त ु ही लग ेच हणाल "अरे, हे चुक चे आहे!" याचे कारण
असे आहे क बह त ेक मुलांना या ंचे पालक आिण िश का ंनी वार ंवार अस े कौतुक केले आहे
िकंवा ब ीस िदल े आह े प रणामी , य िशकतात क कोण या ि कोना ंना "यो य"
अिभव ृ ी हण ून पािहले जाते - कारण या ि कोनाला आवाज द े यासाठी बि स दान
केले जात े या लोका ंकडून या ंना त े ओळखतात आिण या ंना वीकार करतात .
सकारा मक प रणामाम ुळे (उदा., तुती) नंतरची अिभव ृ ी बळकट होतो आिण प ुनरावृ ी
हो याची श यता असत े, तर नकारा मक प रणा मामुळे (उदा. िश ा) नंतरची अिभव ृ ी
कमकुवत होत े आिण या ंची प ु हा य हो याची श यता कमी होत े. अशा कार े,
अिभव ृ ी िमळव याचा द ुसरा माग हणज े साधक अिभस ंधान.
कधीकधी अिभस ंधान ि या स ू म असत े, ब ीस मानिसक व पात असत े जसे क
"यो य" ये सांग यासाठी म ुलांना हस ू, मा यता िक ंवा िमठी मारण े. (ओ क ॅ प आिण
शु झ, २००५ ).
५.२.३. िनरी णात ून अ ययन : इतरां या स ंपका तून अ ययन (Observational
Learning: Learning by Exposure to Others )
अिभव ृ ी आ मसात कर याच े ितसर े साधन हणज े िनरी णात ून अ ययन , आिण ज े हा ही
िकया होत े ते हा लोक इतरा ंचे फ िनरी ण क न अिभव ृ ी िक ंवा वभाव ा करतात
(बांडुरा, १९९७ ). उदा., लोक जािहराती या दश ना ार े अनेक िवषय आिण व त ूंकडे
ि कोन ा करतात - िजथे आपण "आप यासारख े लोक " िविवध कार या व तू िकंवा
सम या ंकडे सकारा मक िक ंवा नकारा मकपण े वागताना पाहतो . येथे उ वतो क
आपण ब या चदा इतरा ंचे ीकोन आिण वागण े का वीकारतो ? फेि टंगर (१९५४ ) या
मते सामािजक त ुलनाची एक य ं णा आह े - सामािजक वा तिवकत ेकडे पाह याचा आपला
ि कोन ब रोबर आह े क नाही ह े ठरव यासाठी आपली वतःची त ुलना इतरा ंशी कर याची
आपली व ृ ी आह े. जर आप याला आढळल े क आपली मत े इतरा ंशी सारखीच आह ेत,
तर आपला िव ास तयार होतो क आप या क पना आिण ीकोन अच ूक आह ेत.
दुसरीकड े, आपली मत े आिण ीकोन बह मता या अन ु प नस याच े आढळ यास या
टाकून दे याचा आपला कल असतो . हे पािहल े जाते क लोक सहसा इतरा ं या ि कोना ंना
जवळ ठ ेव यासाठी आिण या ं या स ंदभ गटांसह ओळख यासाठी वतःच े ि कोन
समायोिजत करतात . जर त ु ही एखा ाला ( यांचा आ ही आदर करता ) एखा ा िविश
गटाब ल नकारा मक िवचार य करताना ऐकल े, तर ह े सहसा त ुम या मनोव ृ ीवर
प रणाम करत नाही . बरोबर ? परंतु संशोधनाच े िन कष असे सूिचत करतात क इतरा ंना
ऐकणे, यांचा आपण आदर करतो िक ंवा आप यासारख ेच पाहतो , एखा ा गटाब ल
नकारा मक मत े य क े यामुळे आपण अशाच व ृ ीचा अवल ंब क शकतो - या गटा या
सद या ंना कधीही न भ ेटता. (उदा. मायो, एसेस आिण ब ेल, १९९४ ; टेरी, हॉग आिण डक ,
१९९९ ).
munotes.in
Page 68
सामािजक मानसशा
68 आपली गती तपासा
िटपा िलहा
१) अिभव ृ ी
२) अिभजात अिभस ंधान
३) साधक अिभस ंधान
४) िनरी णात ून अ ययन
५.३. अिभव ृ ी वभावाला कधी आिण का भािवत करत े? (WHEN
AND WHY DO ATTITUDES INFLUENCE
BEHAVIOUR? )
अिभव ृ ी कशी तयार होत े हे आपण पािहल े आहे. परंतु आपण एका मह वा या ाचा
िवचार क ेला नाही , तो हणज े, अिभव ृ ी वत नाचा अ ंदाज लावत े का? ला िपयर े (La
Piere -१९३४ ) हे पिहल े संशोधक होत े यांनी या ाच े उ र द े याचा य न क ेला. ला
िपयरे हे जाणून यायच े होते क िविश सामािजक गटाकड े नकारा मक ि कोन असल ेले
लोक खर े तर या ं या अिभव ृ ीनुसार वागतील का . एका त ण िचनी जोड यासह यान े
दोन वष अमे रकेत वास क ेला. वास करताना , ते १८४ रे टॉरंट्स आिण ६६ हॉटे स व
मोटेलवर था ंबले. याने पािहल े क बह त ेक वेळा या ं याशी सौज यान े वागल े जाते; खरं तर,
यांना एकदाच स ेवा नाकार यात आली . जे हा ला िपयर े य ांनी वास प ूण केला, ते हा
याने सव िठकाणा ंचे वण न केले जेथे तो आिण ची नी जोडप े रािहल े होते िकंवा जेवले होते.
यांनी या सव िठकाणा ंना िवचारल े क त े िचनी पय टकांला स ेवा देतील क नाही .
िनकाला ंनी तो त ध झाला . ९२ ट के रे टॉरंट्स आिण ९१ ट के हॉटेलनी ितसाद
िदला "चीनी ाहका ंना नाही !"
या िनकाला ंनी सूिचत क ेले क अिभव ृ ी आिण वत न यां यात अ ंतर आह े - हणज े, एखादी
य काय हणत े आिण ती य य ात काय करत े, जे हा या अिभव ृ ी या
प रि थतीशी सामना क ेला जातो तो बराच व ेगळा अस ू शकतो .
आपण आप या म ूळ ाकड े परत आलो आहोत . अिभव ृ ी वत नाचा अ ंदाज लावतो का ?
ला िपयर े वरील स ंशोधनात ह े दाखवतात क अिभव ृ ी वत नाचा अ ंदाज घ ेत नाही . परंतु
अिभव ृ ी वत नाचा अ ंदाज का लावत नाही ह े समज ून घे यासाठी , आप याला ह े ओळखण े
आव यक आह े क िविवध िनयम आह ेत जे भेदभावप ूण वत नाची श यता भािवत क
शकतात .
५.३.१. अिभव ृ ी आिण वत न या ं यातील द ु याम य े सामािजक स ंदभा ची भ ूिमका
(Role of the Social Context in the Link Between Attitudes and
Behaviour )
आता िवचार क या क सामािजक घटक अिभव ृ ीवृ ी आिण वत न यां यातील स ंबंधावर
कसा प रणाम क शकतात . munotes.in
Page 69
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - I
69 प रि थतीचा स ंदभ हा प रि थ तीज य दबावाची भ ूिमका असत े याम ुळे लोक व ेगळे वत न
करतात , हणज ेच या ं या अिभव ृ ी या स ंबंधात िवरोधाभासान े वागतात .
तु हाला त ुमची अिभव ृ ी आिण वागण ूक यातील अ ंतर कधी ल ात आल े आहे का? तुमचे
उ र बह धा होय अस ेल. याचे कारण अस े क सामािजक स ंदभ थेट अिभव ृ ी -वत न
संबंधावर प रणाम क शकतो . उदाहरणाथ , जर त ुम या एखा ा िम ान े तु हाला नवीन
टॅटू दाखवला आिण त ुमचे मत िवचारल े तर? समजा त ु ही ट ॅटू या िवरोधात आहात , तर
तु हाला त े आवडत नाही अस े हणाल का ? श यता ख ूप मजब ूत आह े क त ु ही त ुम या
िम ा या भावना द ुखाव याच े टाळ याचा य न कराल ज ेणेक न त ुमची अिभव ृ ी
नकारा मक असला तरीही त ु हाला त े आवडल े असे हणू शकता . जसे हे उदाहरण प
करते, कृतीचे सामािजक प रणाम कोण या माणात आह ेत िकंवा नाही यावर अवल ंबून,
अिभव ृ ी वत नाशी िभ नपण े संबंिधत असू शकत े. तुम या िम ा या ट ॅटूला ितसाद द ेताना
तुम या व ृ ी – वत नातील िवस ंगती या िवपरीतपनणा , तुमची अिभव ृ ी त ु हाला ट ॅटू
काढाईचा क नाही याचा चा ंगला अ ंदाज लाव यास मदत क शकत े. संशोधनात अस े
आढळ ून आल े आह े क अिधक िनि तत ेने ठेवलेली अिभव ृ ी काही अिनि तत ेसह
ठेवले या अिभव ृ या त ुलनेत वत नाशी अिधक घ जोडल ेली असत े. (तोरमला आिण
पेटी, २००४ )
संशोधनात अस े िदसून आल े आहे क व ृ लोका ंपे ा त ण लोक या ं या अिभव ृ ीब ल
अिधक िनि त असतात . ते" ढपण े उभे राह याला " यां या अिभव ृ ीत अ िधक मह व
देतात आिण या कारणा तव त े अिधक ठाम अिभव ृ ी दश िवतात . (ए टोन , ि हसर ,
ोि नक आिण आन ंद, २००९ )
५.३.२. अिभव ृ ीचे साम य (Strength of Attitudes ):
अिभव ृ ी या मजब ूत असतात त े मानवी वत नाचे कमक ुवत अिभव ृ पे ा चा ंगले भिव य
सांगणारे असतात . ही घटना हॉलीव ूड िच पट "द इनसाइडर " म ये अितशय चा ंग या
कार े दाखवली ग ेली आह े िजथे नायक या या वतः या स ं थे या िवरोधात जातो कारण
याला वाटल े क त े साव जिनक स ुर ेसाठी जबाबदारीन े काम करत नाहीत . यासारख े लोक
खूप ामािणक असतात व स ं था ा मािणक असली पािहज ेत या क पन ेला बा ंधील
असतात , िवशेषत: जे हा जनत ेचे नुकसान हो याची श यता असत े. उदा. या मनोव ृ ी ज े
नैितक िव ासा ंवर आधा रत आह ेत - ती भावना ंना ज म द ेऊ शकतात आिण वत नाचा
जोरदार अ ंदाज लाव ू शकतात . (लान आिण ि कटका , २००६ ). दुस या श दात , अिभव ृ ी
कायम राहील क नाही आिण स ंभा य महाग वत नाचा अ ंदाज घ ेईल क नाही ह े
अिभव ृ ी या साम या वर अवल ंबून असत े.
तीन मह वाच े घटक आह ेत: अिभव ृ ीची टोकाची भ ूिमका, िनि तपण े याम य े एक
अिभव ृ ी ठ ेवली जातो आिण अिभव ृ ी घटकासोबत व ैयि क अन ुभव ज े अिभव ृ ी
वत नाला िकती माणात चालवत े हे ठरवत े. (फॅिजओ , लेडबेटर आिण टॉव स - ेन,
२००० ). munotes.in
Page 70
सामािजक मानसशा
70 ५.३.३. अिभव ृ ीची ती ता : िनिहत िहतस ंबंधांची भ ूिमका (Attitude Extremity:
Role of Vested Interests )
आपण थम अिभव ृ ी ती त ेचा िवचार क , एखा ा करणाब ल (िवजर, िबझर, आिण
ॉि नक , २००६ ) एका िदश ेने िकंवा दुस या िदश ेने - एखा ा य ला ती त ेने वाटणारी
भवना . या स ंदभा त 'िनिहत वाथ ' हा श द मह वाचा आह े. याचा अथ असा आह े क
अिभव ृ ी या य कड े आहे ती िकती माणात आह े.
अनेक अ या सानुसार अस े िदसून आल े आहे क िनिहत वाथ िजतका अिधक िततका
भाव वत नावरील अिभव ृ ीचा अिधक होत असतो . ( ॅनो, १९९५ ; िवजर, ॉि नक ,
आिण िसम स , २००३ ). एका अ यासात , िव ापीठातील िव ा या सह म िप याच े
कायद ेशीर वय वाढव यावर , िस वास ेक आिण ॅनो (१९८२ ) यांना अस े आढळ ून आल े
क कोणाचा वाथ होता, हणज ेच नवीन काय ाम ुळे कोणावर प रणाम होईल , ते मोिहम ेत
भाग घ े याची अिधक श यता आह े, यांचे वाथ कमी होत े यांपे ा. िस वास ेक आिण
ॅनो, (१९८२ ) ने िव ापीठा या िव ा या वर एक स ंशोधन क ेले याम य े एका मोठ ्या
िव ापीठातील िव ा या ना िवचार यात आल े क त े दा िप याच े कायद ेशीर वय १८
व न २१ पय त वाढव या या िवरोधात मोिहम ेत सहभागी होतील का , यांचे ितसाद
यां यावर प रणाम करतील क नाही यावर अवल ंबून होत े. धोरण बदल ू िकंवा नाही . जे
िव ाथ या नवीन काय ाम ुळे भािवत होतील - २१ वषा पे ा कमी वयाच े - या
सम य ेम ये यांची मजब ूत भािगदारी आह े या िव याथ णपे ा जे काय ान े भािवत होणार
नाहीत कारण त े आधीच २१ होते. अशा कार े, असा अ ंदाज होता क पिह या गटातील -
यांचे िहत धो यात होत े - तािवत धोरण बदला या िवरोधात र ॅलीम य े सामील
हो याची श यता द ुस या गटातील लोका ंपे ा जा त अस ेल. नेमके हेच घडल े: उ च िनिहत
वाथ असल े यांपैक ४७ ट या ंह न अिधक लोका ंनी मोिहम ेत भाग घ े यास सहमती
दश िवली, तर कमी िनिहत वाथ गटातील क ेवळ १२ ट के लोका ंनी अस े केले.
िनिहत िहतस ंबंध असल ेले लोक क ेवळ या ं या कारणाला समथ न देणा या प तीन े
वागतात अस े नाही, ते यां या थानास अन ुकूल असल े या य ुि वादा ंवर िव त ृतपणे वण न
कर याची श यता आह े. असे के याने, जे हा एखादा म ु ा ठळक क ेला जातो त े हा व ृ ी-
सुसंगत िवचार मनात य ेतात. उदाहरणाथ , Haugtvedt and Wegener ( १९९४ ) असे
आढळल े क ज े हा सहभाग ना या ं या वतः या रा यात (उ च व ैयि क ास ंिगकता )
अणुऊजा संयं बांध याब ल िवचार यास सा ंिगतल े गेले ते हा या ंनी योजन े या िवरोधात
अिधक ितवाद िवकिसत क ेले जे हा वीज क प स ंभा यतः द ूरची ि थतीत बा ंधला जाऊ
शकतो . (कमी व ैयि क ास ंिगकता ). अशा कार े, िनिहत वाथा वर आधा रत अिभव ृ ी
काळजीप ूव क िवचार कर याची , बदल यास ितरोधक अस याची आिण वत नासाठी
वेशयो य मा ग दश क हो याची अिधक श यता असत े.
munotes.in
Page 71
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - I
71 ५.३.४. अिभव ृ ीची िनि तता : प ता आिण अच ूकतेचे मह व (Attitude
Certainty: Importance of Clarityand Correctness )
अिभव ृ ीची िनि ा हणज े जे हा एखा ा य ला कळत े क इतर यि एखा ाचा
ि कोन सामा ियक करतात , ते या व ृ ीचे औिच य हण ून काय करत े आिण याम ुळे
िनि तता वाढत े.
अिभव ृ ी िनि तता ही अिभव ृ ी प त े या ीन े संकि पत क ेली जात े ( यि परक
भावना जी एखा ाची अिभव ृ ी काय आह े हे माहीत असत े) आिण अिभव ृ ी श ु ता
( यि िन भावना हणज े एखा ाची अिभव ृ ी यो य िक ंवा वैध आह े).
जे हा अिधक लोक त ुम या क पन ेशी सहमत असतात त े हा त े क पन े या अच ूकतेब ल
सकारा मक िति या द ेते. प ता हा अिभव ृ ी िनि तत ेचा आणखी एक घटक आह े.
िजत या व ेळा आप याला आप या अिभव ृ ीब ल त ार कर यास सा ंिगतल े जाईल
िततके ते प ता आिण या ार े िनि तता स ुलभ कर ेल.
अिभव ृ ी प ता आिण अच ूकते या साप े प रणामा ंचे मू यांकन कर यासाठी सामािजक
संदभ देखील मह वप ूण आहे. उ च प ता खाजगी वत नाची अिधक भिव यवाणी कर ेल,
परंतु साव जिनक स ंदभा म ये नाही - िजथे अचूकतेची िच ंता जा त अस याची श यता
आहे. िशवाय , जे हा लोका ं या अिभव ृ ीवर ह ला क ेला जातो , ते हा या ह या ंचा
यश वीपण े ितकार क े यास अिभव ृ ीची खा ी वाढ ू शकत े कारण ितवाद मा ंडणे आिण
य करण े अिभव ृ ी या अचूकतेची धारणा वाढव ेल. अिभव ृ ी - वत न सुसंगतते या
ीने, प ता आिण अच ूकता या दो हीवर उ च असल ेली अिभव ृ ीवृ ी साव जिनक
आिण खाजगी वत नाचा िव ासाह तेने अंदाज लाव याची श यता असत े.
५.३.५. य गत अन ुभवाची भ ूिमका (Role of Personal Exp erience )
ि कोन घटकसह थ ेट वत णुक या अन ुभवा ार े तयार क ेलेली अिभव ृ ी अ य
अनुभवा ार े तयार झाल े या अिभव ृ ीपे ा न ंतर या वत नाचा अिधक चा ंगला अ ंदाज
लाव यासाठी आह े. य आिण अ य अन ुभवाम य े मािहती ि य ेतील फरक
अि त वात आहे या क पन ेची चाचणी घ े यासाठी एक योग कर यात आला . िवषया ंनी
या य शी सहान ुभूती दाखव या या स ूचनांखाली िविवध कार या कोडी या व ैयि क
कामा या उदाहरणा ंची ि हिडओ ट ेप पािहली . य अन ुभव असल े या य ची अिभव ृ ी
घेत यान े सहान ुभूती िव षयांना िनय ं ण िवषया ंपे ा या कोडीब ल या ं या वतः या
अहवाला ंसह अिधक सात यान े वाग यास व ृ केले. प रणाम स ुचवतात क य
मािहती उपल ध मािहतीवर ि या कर या या प तीम य े बदल क न अिभव ृ ी तयार
कर या या ि य ेवर प रणाम करत े.
याच माण े, वैयि क ास ंिगकत ेवर आधा रत ि कोन समथ क िवतका या ीन े िव त ृत
हो याची श यता आह े आिण याम ुळे ते बदला ंना ितरोधक बनतात (वेगेनर, पेटी, मोक ,
आिण फ ॅि गर २००४ ). munotes.in
Page 72
सामािजक मानसशा
72 वैयि क अन ुभव हा एखा ा सम य ेम ये सहभाग िनमा ण कर याचा एक माग आहे आिण ज े
लोक एखा ा सम य ेम ये अिधक ग ुंतलेले असतात आिण या ंची मू ये या म ुद् ाशी
जोडल ेली असतात या ं या अिभव ृ ीवर काय कर याची अिधक श यता असत े
( लँकनिशप आिण व ेगेनर २००८ ).
वैयि क अन ुभवा या स ंदभा त, फॅिजओ (१९८९ ) ारे ि कोन स ुलभतेचा अ यास क ेला
गेला. अिभव ृ ी स ुलभता हणज े या सहजत ेने िविश अिभव ृ ी ल ात ठ ेव या जाऊ
शकतात आिण द ेहभानात आण या जाऊ शकतात . वत नाशी जवळचा स ंबंध अस याच े
आढळ ून आल ेले अिभव ृ ीचे कार बह धा सवा त सुलभ असतात .
थोड यात , अि त वात प ुरावे सूिचत क रतात क अिभव ृ ी खरोखरच वत नावर प रणाम
करतात . तथािप , या दु याची ताकद अन ेक घटका ं ारे जोरदारपण े िनधा रत क ेली जात े.
सव थम, प रि थतीज य अडचणी आप याला आपला अिभव ृ ी उघडपण े य
कर याची परवानगी द ेऊ शकत नाहीत . दुसरे हणज े, अिभव ृ ीची अितर ेक , जी या
सम य ेम ये आपल े िनिहत वाथ आह े क नाही याच े काय आह े, आपला ि कोन
वत नाम य े अनुवािदत करतो क नाही यावर भाव टाकतो आिण िवश ेषत: जे हा एखादा
संदेश ता काळ भाव टाक याऐवजी तयार क ेला जातो . भिव य .जी अिभव ृ ी प आिण
अनुभवी आह ेत ते वत नावर प रणाम हो याची श यता जा त आह े याम य े प ता नाही
िकंवा आपण या ं या अच ूकतेब ल अिनि त आहोत . चौथा, आप याकड े अिभव ृ ी
घटकचा व ैयि क अन ुभव असो िक ंवा तो आप या मह वा या म ू यांशी स ंबंिधत हण ून
समजला तरी अिभव ृ ी या व ेशयो यत ेवर प र णाम होऊ शकतो आिण ज े वेश
कर यायो य नसतात या ं या त ुलनेत अिधक स ुलभ असल ेले वत न िनि त कर याची
श यता असत े.
आपली गती तपासा
िटपा िलहा
१) अिभव ृ ी साम य
२) अिभव ृ ीची ती ता
३) अिभव ृ ीची िनि तता
४) अिभव ृ ीची प ता
५) अिभव ृ ीची अच ूकतेचे
५.४. अिभव ृ ी वभावाला माग दश न कशी करत े (HOW DO
ATTITUDES GUIDE BEHAVIOUR? )
या िवभागात आ ही दोन ि या ंवर ल क ि त क या ार े अिभव ृ ी वत नाचे माग दश न
करते. या दोन ि या आह ेत अ) तक शु िवचारा ंवर आधा रत अिभव ृ ी आिण ब )
अिभव ृ ी आिण उ फ ूत वत णूक िति या . munotes.in
Page 73
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - I
73 आ ही थम तक शु िवचारा ंवर आधा रत अिभव ृ ी ार े चालणा या वत नांचा िवचार क
आिण न ंतर अिधक उ फ ूत वत ना मक ितसादा ंम ये अिभव ृ ी या भ ूिमकेचे परी ण
क .
५.४.१ अिभव ृ ी तक संगत िवचारान े िनमा ण होत े (Attitudes Arrived Through
Reasoned Thought )
तक शु कृतीचा िस ा ंत अजझ ेन आिण िफशबीन या ंनी १९८० म ये मांडला आिण याला
िनयोिजत वत नाचा िस ा ंत हण ून संबोधल े. या िस ा ंताम े असे गृहीत धरल े आहे क
एखा ा िविश वत नात सहभागी हो याचा िनण य ही त क शु ि य ेचा प रणाम आह े.
िविवध वत ना मक पया यांचा िवचार क ेला जातो , येक पया या या प रणामा ंचे मू यमापन
केले जात े आिण क ृती करायची क नाही यावर िनण य घेतला जातो . तो िनण य नंतर
वत णुक या ह ेतूंम ये ितिब ंिबत होतो , जे ब याचदा चा ंगले भिव य सा ंगणारे असतात क
आपण िदल े या प रि थतीत आप या अिभव ृ ीनुसार वाग ू का, असे आढळल े क ह ेतू
म यम वत नाशी स ंबंिधत आह ेत. (अजझ ेन, १९८७ ; अ बररािसन , जॉ सन , िफशबीन
आिण य ुलरली , २००१ ).
संशोधनान े हे िस क ेले आहे क ज े हा लोका ंनी या ं या ह ेतूंचे वत न म ये कसे आिण क े हा
भाषांतर कराव े यासाठी योजना तयार क ेली ते हा हेतू - वत न संबंध आणखी मजब ूत होत े
(बाज आिण सहकारी , २०१४ ; ाय आिण लॉड , २००९ ). समजा आपण यायाम
कर यासाठी िजमम य े जा याचा ह ेतू तयार क ेला आह े. जर त ु ही त ुमचा ह ेतू य
यवहारात कसा अन ुवािदत कराल - तु ही त ुमचा अलाम सेट करण े, तुम या यायामाच े
कपडे तयार करण े इ यादीसाठी योजना िवकिसत क ेली तर त ु ही अस े कर यात यश वी
हो याची अिधक श यता आह े. गॉलिवटझर (1999 ) ने ल ात घ ेतले क एक योजना
अंमलात आण यात ख ूप भावी आह े कारण यात एखा ा या वाग यावर प रि थतीच े
िनयं ण सोपवण े समािव असत े.
परंतु, आप या वत नाचे काही प ैलू बदल याचा ह ेतू कसा बनव ू शकतो ? िस ांतानुसार, हेतू
दोन घटका ं ारे िनधा रत क ेले जातात : 1. वत नाकड े लोका ंचा ि कोन - वागणूक
कर या या लोका ंचे सकारा मक िकंवा नकारा मक म ू यमापन ( यांना वाटत े क त े
सकारा मक िक ंवा नकारा मक प रणाम द ेईल), आिण 2. यि परक िनयम - इतर मा य
करतील क नाही याब ल लोका ंची धारणा िक ंवा या वत नाला नकार व एक त ृतीय घटक ,
3. वत णूक िनय ं ण - लोकां या वत णुक या या ं या म तेचे मू यमापन ह े नंतर िस ा ंत
म ये जोडल े गेले (अजझ ेन, 1991 ).
५.४.२ अिभव ृ ी आिण उ फ ूत वत ना मक िति या (Attitudes and
Spontaneous Behavioural Reactions )
अनेक प रि थत म य े लोका ंना उ फ ूत पणे वागाव े लागत े. उदाहरणाथ , समजा त ु ही गाडी
चालवत आहात आिण अपघात टाळ यासाठी त ु हाला अचानक ेक लावाव े लागतील .
अशा प रि थतीत , अिभव ृ ी वत नावर अिधक थ ेट आिण वय ंचिलत प तीन े भाव
पाडत े, हेतू कमी मह वाची भ ूिमका बजावतात . फॅिजओ या अिभव ृ ी-ते-वत न ि य े या munotes.in
Page 74
सामािजक मानसशा
74 अरखा ान ुसार (फॅिजओ , १९९० ; फॅिजओ आिण रो कोस -इव डस ेन, १९९४ ), काही
घटना आप या अिभव ृ ीला सि य करतात ; ती अिभव ृ ी, एकदा सि य झा यावर ,
आपण अिभव ृ ीची घटना कशी समजतो यावर भाव टाकत े. याच व ेळी, िदले या
प रि थतीत काय यो य आह े याब लच े आपल े ान (िविवध सामािजक िनकषा ंब लच े
आपल े ान) देखील सि य क ेले जाते. आमली अिभव ृ ी आिण जी काही मािहती आधीच
साठवली ग ेली आह े ती घटन ेची आपली या या घडव यात मदत करत े. आिण हा समज
आप या वत नावर प रणाम करतो .
असे हटल े जाऊ शकत े क अिभव ृ ी दोन प त ार े आप या वत नावर प रणाम करत े
आिण हे िवरोधाभासी प रि थतीत काय करतात . जे हा आप याकड े काळजीप ूव क,
तक शु िवचारात ग ुंत याची व ेळ असत े ते हा आपण सव पया यांचे वजन क शकतो आिण
आपण कस े वागाव े हे ठरव ू शकतो . दैनंिदन जीवनातील य त प रि थतीत , तथािप ,
आप याकड े अनेकदा या कार या जा णीवपूव क पया यां या वजनासाठी व ेळ नसतो आिण
ब याचदा लोका ं या िति या अशा जाणीवप ूव क िवचार ि या ंपे ा जा त व ेगवान
असतात . अशा करणा ंम ये, आपली अिभव ृ ी उ फ ूत पणे िविवध काय मांिवषयी या
आप या समज ुतीला आकार द ेताना िदसत े - बह तेक वेळा ख ूप कमी जाग क स ं ाना मक
ि य ेसह ह े होते.
५.५ सारांश
अिभव ृ ी ही अस े मू यमापन आह े जे जगा या जवळजवळ कोण याही प ैलू या आप या
अनुभवाला र ंग देऊ शकत े. ब याचदा , अिभव ृ ीम य े जाणीवप ूव क व ेश केला जाऊ शकतो
आिण अहवाल द ेणे सोपे हो शकत े. या का रची अिभव ृ ी प आह े, परंतु अिभव ृ ी
देखील अ ंतभू त अस ू शकत े आिण हण ून जाणीवप ूव क व ेशयो य िक ंवा िनय ं ीत नसत े.
सामािजक िश णा ार े आपण सहसा इतर य कड ून अिभव ृ ी घेतो. अशा िश णाम य े
अिभजात अिभस ंधान, इसाधक अिभस ंधान िक ंवा िनरी णा मक अ ययन समािव अस ू
शकते.
कधीकधी , सामािजक त ुलना या आधारावर अिभव ृ ी देखील तयार क ेली जाऊ शकत े,
हणज े आपली वा तिवकता , इतरांशी त ुलना कर याची आपली व ृ ी, सामािजक
वा तवाकड े पाह याचा आपला ि कोन यो य आह े क नाही ह े जाण ून घे यासाठी ,
इतरांसारख े हो या साठी आपण सहसा इतरा ंचा ि कोन वीकारतो , या माणात आपण
या गटाशी ओळखल े जातो .
अिभव ृ ी आिण वत न यां यातील स ंबंधां या साम या वर प रणाम करणार े अनेक घटक
आहेत. प रि थतीची अडचण आप याला आपली अिभव ृ ी उघडपण े य कर यापास ून
रोखू शकत े - यात इतर आप याब ल काय िवचार क शकतात या या िच ंतेचा समाव ेश
आहे. लोक सहसा बह वचनवादी अ ान दश वतात याचा अथ असा आह े क इतरा ंकडे
आम याप े ा वेगली अिभव ृ ी आह े असा च ुक चा िव ास ठ ेवणे, जे आपली अिभव ती
साव जिनकपण े य कर याची आपली इ छा मया िदत क शकत े. munotes.in
Page 75
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - I
75 अिभव ृ ीचे अनेक पैलू वतःह न अिभव ृ ी व वत न दुवा िनय ंि त करतात . याम य े
अिभव ृ ी साम या शी स ंबंिधत घटक समािव आह ेत. आप या अिभव ृ ी या ि थतीचा
टोकाचा समाव ेश, आपला ि कोन या िनि तत ेसह ठ ेवला जातो आिण अिभव ृ ी
घटकासह आपला व ैयि क अन ुभव आह े का, या सव घटका ंमुळे आपली अिभव ृ ी अिधक
सुलभ होऊ शकतो आिण हण ूनच आप या वत नाला माग दश न कर याची श यता य ेते.
दोन िभ न य ं णा आह ेत या ार े अिभव ृ ी वत नावर प रणाम करत े. तक शु कृती आिण
िनयोिजत वत ना या िस ा ंतानुसार, जे हा आपण आप या अिभव ृ ीवर काळजीप ूव क
िवचार क शकतो , ते हा आप या अिभव ृ ीतून आल ेले हेतू वत नाचा जोरदार अ ंदाज
लावतात . अिभव ृ ी-ते-वत न ि य े या आराखड ्यानुसार, या प रि थतीत आपल े वत न
अिधक उ फ ूत असत े ते हा आपण अशा जाणीवप ूव क िवचारात ग ुंतत नाही , अिभव ृ ी
आप या समज आिण प रि थतीच े प ीकरण क न वत नावर भाव टाकत े.
५.६
१) अिभव ृ ी संक पना प रभािषत करा ?
२) मनोवृ ी दीघ कालीन प रणामा ंसह एखा ा या वत णुक शी स ंबंिधत िनवडी आिण
िनण य घे यावर कसा भाव पाडत े?
३) आप या व ृ ीला आका र दे यासाठी अिभजात अिभस ंधान भ ूिमकेवर चचा करा .
उदाहरण े ा.
४) साधक अिभ स ंधानात ून अिभव ृ ी कशी िमळवली जात े? आप या जीवनातील
उदाहरणा ंसह चचा करा.
५) लोकांचा य क ेलेला ि कोन व ेगवेग या े कांसाठी आिण स ंदभा साठी का बदलतो
िकंवा िवरोधात का उभा राह तो?
६) गटांशी असल े या आप या ओळखीचा आिण गट सद या ंकडून असल े या
मनोवृ ीब ल या आप या ि कोनाचा आप या अिभव ृ ीवर कसा भाव पडतो ?
७) सोशल मॉड ेिलंग भाव काय आह े? खा या या वाग याच े सामािजक मॉड ेिलंगची
संभा य काय कोणती आह ेत?
८) लोक कोण या प तीन े वागतात आिण एखा ा िविश व त ूब ल या ंना कस े वाटत े
यासंदभा त सामािजक िनयमा ं या भ ूिमकेवर चचा करा.
९) वत न अिभव ृ ीशी स ुसंगत आह े क नाही ह े कोणत े घटक ठरवतात ?
१०) एखा ा करणाब ल त ु ही त ुमची खरी अिभव ृ ी य कर यात अपयशी
ठर याची चचा करा कारण इतरांना तुम याब ल काय वाट ेल याची त ु हाला काळजी
होती.
११) अिभव ृ ीची ताकद अिभव ृ ी वत न सुसंगततेवर कसा भाव पाडत े? munotes.in
Page 76
सामािजक मानसशा
76 १२) िनिहत आवड हणज े काय? काही स ंबंिधत स ंशोधनावर चचा करा.
१३) अिभव ृ ीचे दोन मह वाच े घटक िनि त करा आिण अिभव ृ ी बदल यातील या ंची
भूिमका आिण बदला ंना ितकार यावर चचा करा.
१४) एखा ा व त ूचे य आिण अ य अन ुभव या याब ल या आप या
अिभव ृ ीवर आिण वत नावर कस े प रणाम करतात ?
१५) अिभव ृ ी आिण वत न यां यातील स ंबंधां या साम या वर प रणाम करणार े कोणत े
घटक आह ेत?
१६) िनयोिजत वत ना या िस ांतानुसार, आप या वत नाचे काही प ैलू बदल याचा
आपला ह ेतू ठरवणार े घटक कोणत े आहेत?
१७) फािझओ या अिभव ृ ी-ते-वत न ि य े या मॉड ेलनुसार, कधीकधी व ृ ी थेट आिण
वयंचिलत प तीन े वत नावर भाव का पाडतात ?
१८) जे हा िनण य घे यास प ुरेसा वेळ असतो पर ंतु तरीही य त प रि थतीत घाईघाईन े
िनण य घेऊन यि न ेहमी सावध आिण तक शु िवचारात का ग ुंततात ह े प करा .
५.७ संदभ
Branscombe, N. R. &Baron, R. A., Adapted by PreetiKapur (2017).
Social Psychology .
(14th Ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian re print 2017
munotes.in
Page 77
77 ६
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े मू यमापन आिण ितसाद - II
घटक रचना
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ अनुनय/मन वळिव याच े शा : अिभव ृ ी कशी बदलली जात े
६.२.१ अनुनय/मन वळिव याच े शा : सं ेषक, संदेश आिण े क
६.२.२ बोधा मक ि या अ ंतिन िहत अन ुनय
६.३ अनुनय य ना ंचा ितकार
६.३.१ िति या : वैयि क वात ं याचे र ण करण े
६.३.२ पूव सूचना: मन वळिव या या ह ेतूचे पूव ान
६.३.३ अनुनय य ना ंचे िनवडक टाळण े
६.३.४ सि यपण े अिभव ृ ीचे र ण करण े: पध या िवरोधात ितवाद
६.३.५ अनुमय ितका रात वैयि क भ ेद
६.३.६ अहंकार-िनरसता ितरोध कमी क शकत े
६.४. बोधा मक िवस ंगती: अथ व याच े यव थाप न
६.४.१ िवसंगती आिण अिभव ृती बदल: े रत (स या ) अनुपालनाचे प रणाम
६.४.२ िवसंगती िनराकरण कर यासाठी पया यी माग
६.४.३ जे हा िवस ंगती िह वत नातील फायद ेशीर बदला ंचे साधन असत े
६.५ संशोधन आप याला स ंकृती आिण अिभव ृ ी य ेबाबत काय सा ंगते?
६.६ सारांश
६.७
६.८ संदभ
६.० उि े
हे घटक वाच यान ंतर तु हाला खालील स ंक पना समजतील :
मन वळिवणार े घटक आपल े ीकोन बदल याचा य न करतात
लोकांचे मन वळव या या य ना ंना ितकार कर यास मदत करणा या प ती
बोधा मक असंतोषाच े अिभव ृ ीवर होणार े प रणाम munotes.in
Page 78
सामािजक मानसशा
78 ६.१ तावना
सामािजक मानसशा ा या े ाम य े अिभव ृ ीचा अ यास करण े याच े मु य कारण
हणज े, अिभव ृ ी ही आप या अन ुभवा या येक घटकास भािवत कर यास स म आह े.
आपण िनमा ण केलेली अिभव ृ ी ही , एखा ा िविश िवषयाकड े आप याकड े ढ व ृ ी
नसली तरीही स ंबंिधत म ू ये कोण या ना कोण या मानिसकत ेवर भाव टाक ू शकतात .
सामािजक मानसशा अभीवृ ना मह वप ूण मानता त कारण त े आप या वत नावर
बरेचदा प रणाम करतात . िवशेषत: अिभवृ ी ढ आिण व ेशयो य अस ेल ते हा ही गो
खरी अस ेल(बायझर , टोरमला , रकर, आिण प ेटी, २००६ ; फािझओ , २००० ) अिभव ृ ी
दीघ कालीन प रणाम असल े या मह वप ूण आचरण िनवडीवर द ेखील प रणाम क शकतो ,
हणून िनण य घे यावर या ंचा कसा भाव पडतो ह े समज ून घेणे आव यक आह े.
या घटका म ये, अिभव ृ ी कसा बदलला जातो या मह वा या ावर ल घाल ू. एखा ा
कार या स ं ेषणावर आधा रत असल े या गो कड े आपला ीकोन बदल याची ि या
हणज े वृ ी, आप या मनातील अन ुभवाचा बह त ेक भाग बाह ेरील (बा ) श कड ून येतो.
लोक इतरा ंना या ंचे ीकोन , ा आिण वत न बदल यास कस े पटवून देतात? आपला
ि कोन , िव ास आिण वत न बदल यासाठी त ुमचे मन वळव याचा य न क े याने
आप याला कोणत े सं ेषण ा होत े?
अिभव ृ ी बदल यास ितरोधक का असतात ? याची काही कारण े देखील पाह . शेवटी,
बोधा मक असंतोषा या मह वप ूण िवषयावर िवचार क ज े ि कोन बदल याच े अंतग त
व प आह े. जे हा आपल े िवचार , भावना आिण वत न संघषा त पडतात त े हा आपण
अनुभवतो तो तणाव , मतभेद कमी कर यासाठी , य या ंचे वत न, ीकोन िक ंवा
अनुभूती बदल ू शकतात िक ंवा एक नवीन अन ुभूती जोड ू शकतात . बोधा मक असंतोषाच े
केवळ मानिसकता बदल यावरच न ह े तर, सामािजक वत नातील अन ेक पैलूंवरही चांगले
प रणाम आह ेत.
६.२ अनुनय/मन वळिव याच े शा : अिभव ृ ी कशी बदलली जात े (THE
SCIENCE OF PERSUASION: HOW ATTITUDES ARE
CHANGED )
या भागाम य े आपण अशा गो चा अ यास क ज े आप या मानिसकत ेत बदल घडव ून
आण याचा य न कर याच े य न भावी ठरतील क नाही ह े िनधा रीत करतात . जर मी
तु हाला डोळ े बंद कर यास सा ंिगतल े आिण िवचार क ेला क ग े या काही िदवसा ंत
एखा ान े एखा ाब ल आपला ीकोन बदल याचा य न क ेला आह े का? आपण या
णाब ल , याब ल िवचार क े यास , दररोज अस ेच घडल े हे जाणव ून तु हाला आ य
वाटेल. होिड ज, दूरदश न जािहराती , मािसका मधील जािहराती , टेलीमाक टस , आप या
संगणकावरील पॉप -अप जािहराती आिण अगदी िम ा ंकडून अशा य ना ं ारे आप यावर
भिडमार झाला आिण िविवध कार या स ंदेशां या वापरात ून आपला ि कोन बदल याचा
य न कर याच े य न - यास िकती माणात श य आह े? आिण त े यश वी होतात क
अपयशी ठरतात त े कोणत े घटक िनधा रत करतात ? सामािजक मानसशा ा ंनी िक य ेक munotes.in
Page 79
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - II
79 दशका ंपासून या सम या ंचा अ यास क ेला आह े. यां या य ना ंमुळे बोधाना मक
ि या ंम ये मह वप ूण अंत ी ा झा या आह े या मन वळव यात भ ूिमका बजावतात
(उदा. पेटी, हीलर , आिण टोरमला , २००० वेगेनर आिण काल टन, २०००).
६.२.१ अनुनय/मन वळिव याच े शा : संवादक , संदेश आिण े क (Persuasion:
Communicators, Messages, and Audiences )
हो हल ँड, जेिनस आिण क ेली (१९५३ ) यांनी मनावर स ंशोधन क ेले यान े सं ेषक, सं ेषण
आिण े कां या व ैिश ्यांवर ल क ि त क ेले. संवाद साधणार े लोक हे जो िवषय सादर
करतात या िवषया ंब ल िक ंवा या सम या ंशी स ंबंिधत त आह ेत अस े मानल े जाते.
यांना मािहतीची कमतरता असत े यांना हे अिधक छान र या पटवून देणारे असतात .
उदाहरणाथ , रे वे या सामा य िलपीक असल े या आप या श ेजारी असल े या य प े ा
कौटुंिबक डॉ टरा ं या स यान ुसार आपण आप या खा या या सवयी बदल ू शकतो .
संदेशाचा ोत िव ासाह य कड ून अस यास , यात मनाची समज ूत घाल याची श
असत े.
एखा ा स ंभाषणक या ला तुमचे मन वळव यात वैयि क फायदा (आिथ क िकंवा अ यथा )
असेल तर तो संभाषणक या याची खा ी व िव ासाह ता आिण मता गमावतो . प रणामी ,
संवादका ंना सवा त िव ासाह आिण खा ी द ेणारे हणून पािहल े जाते, िवशेषतः त हा, जे हा
ते वतः या वाथ िव काम करतात असे ल ात य ेते.
लोकांची अिभव ृ ी बदल यात लोकि य आिण शारी रक ्या आकष क असणार े संवादक
हे लोकि य व आकष क नसले या लोकांपे ा अिधक भावी (हो हल ँड आिण वीस,
१९५१ ) जसे िक, वारंवार, जािहरातदारा ंचे आकष क मॉड ेल आप याला सूिचत कर याचा
य न करतात िक , आपण यांचे उ पादन िवकत घ ेतले तर आपणही आकष क वाटू, आिण
अनेकांना ते पटते देखील.
आपण आप या वत: या सामािजक नेटव स म ये असल े या स ं ेषकांवर अिधक िव ास
ठेवतो. यां याकड े अिधक मन वळिवणारी श आह े असे आपण मानतो . जे हा मत े
अनौपचा रक र या य - य म ये दान क ेली जातात , ते हा यास शाि दक त डी
िवपणन असे हटल े जात े (कॅटझ आिण लेझरफे ड, १९५५ ). जर आप या वतः या
गटा या एखा ान े एखा ा गो ीब ल चा ंगला अिभ ाय िदला अस ेल, उदाहरणाथ , एखा ा
िच पटाब ल , तर यावर िव ास ठ ेव याकड े आपला कल असतो कारण आपण या ंना
िव ासाह आिण आप यासार या आवडी -िनवडी असल ेले मानतो .
आपला ीकोन बदल याचा पय न या स ंदेशात िदसत नाही अस े संदेश हे उि सा य
कर याचा य न करणा या संदेशांपे ा सहसा अिधक यश वी होतात (वॉ टर आिण
फेि टंजर, १९६२ ). या मुद् ावरील स ंशोधन अस े सूिचत करत े क प ूव चेतावणीम ुळे
मनोवृ ीम य े िजत या माणात बदल होण े अपेि त असत े या प े ा कमी होतो (बेनोइट,
१९९८ ). यामुळे, एखादी व त ू खरेदी करायची अस यास याची द ुकाने तुम या रोज या
मागा वर आह ेत हे जाणून घेत यान े याची ती व रत खर ेदी कर याची उ स ुकता कमी होऊ
शकते. munotes.in
Page 80
सामािजक मानसशा
80 अनुनय (Persuasion ) हे े कांम ये भीतीसार या ती भावना जाग ृत करणा या
संदेशां ारे वृि ंगत क ेले जाऊ शक तात. जे हा स ंदेश हा पुरेसा भीती िनमा ण करणारा
असतो आिण लोकांना खर ेच भीतीदायक वाटत े ते हा या संदेशािवरोधात लोक बोल याची
श यता असत े (िलबरमन आिण चाईक ेन, १९९२ , टेलर आिण श ेपड , १९९८ ), लोकांचे
वत न बदल यात यश न आ यास भिव यात प रणाम रोख यासाठी भय-आधा रत
जािहराती वापर या जातात . अशा िभती -आधा रत स ंदेशांचा दीघ काळ वापर अस ूनही,
संशोधनान े असा िन कष काढला आह े क या भय-आधा रत जािहराती लोका ं या
वागणुक त बदल कर यात प रणामकारक नाहीत (डी ह ग , ोबी आिण डी िवट , २००७ ).
आपण िच पटा ंम ये ‘तंबाखू हा कक रोगाला कारणीभ ूत’ या जािहराती पािह या असतील .
या भीषण जािह राती अस ूनही त ंबाखूचे सेवन कमी झाल े नाही.
संशोधन चे िन कष ( ोमर, २००४ ) सूिचत करतात क नकारा मक प तीन े गो ी
मांड याप े ा, सकारा मक प तीन े चांगले आरो य कस े िमळवायच े हे दश वले गेले तर तसे
संदेश अिधक भावी असतात .
६.२.२ बोधा मक ि या अ ंतिन िहत अन ुनय (The Cognitive Processes
Underlying Persuasion ):
बोधा मक ि या ही अंतिन िहत (बोध) मनाची जाणीव कर यासाठी असत े. सकारा मक
ि कोन ठ ेवणा या आिण बोधा मक मनाची जाणीव ठ ेवणा या य सं ाना मक ि य ेवर
जा त ल क ि त करत े. मन वळिवणा या संदेशा या दोन िभ न या आह ेत.
1. प तशीर ि या
2. नवगामी ि या
१. प तशीर ि या (systematic processing ): थम कार या ि य ेस प तशीर
ि या िकंवा मन वळव याचा म यवत माग हणून ओळखल े जाते आिण यात
संदेशसाम ी आिण यामधील क पना ंचा काळजीप ूव क िवचार करणे समािव आहे. अशा
ि य ेसाठी य ना ंची आव यकता असत े आिण ते आप या मािहती - ि य ेची मता
शोषून घेते.
2. नवगामी ि या (heuristic processing ): मन वळव याचा प रधीय माग हण ून
ओळखला जाणारा द ुसरा ीकोन हणज े नवगामी ि या यात मानिसक शॉट कट िक ंवा
थंब या सा या िनयमा ंचा समाव ेश आह े. या कार या ि य ेसाठी कमी य न कराव े
लागतात आिण आप याला ेरक स ंदेशांवर वय ंचिलत प तीन े िति या द े याची
अनुमती या ि य ेमुळे िमळाल े. काळजीप ूव क िवचार न क े यामुळे मनोव ृ ीत बदल होतो .
िवचारा ं या या दोन व ेग या प त म य े आपण कधी ग ुंततो? िव तार -संभा य ा प
(elaboration -likelihood model -ELM) (ELM; उदा., पेटी आिण क ॅिसओ पो ,
१९८६ ; पेटी, कॅिसओ पो , ॅथमन, आिण ि टर , २००५ ) आिण नावागामी प तशीर
ा प (heuristic -systematic model ) (चैकेन, िलबरमन आिण ईगली १९८९ ; ईगली
आिण च ैकेन, १९९८ ) यांसारख े मन वळव याच े आ ध ुिनक िस ा ंत याची उ र े देतात.
ेरक स ंदेशाशी स ंबंिधत मािहतीवर ि या कर याची आपली ेरणा आिण मता जा त munotes.in
Page 81
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - II
81 असत े ते हा आपण अ य ंत य नप ूव क आिण प तशीर ि य ेत गुंततो. या कारची
ि या त हा घडत े ज हा आप याला िवषयाब ल भरप ूर ान अस ेल, आप याकड े
काळजीप ूव क िवचार कर यासाठी बराच व ेळ अस ेल, सम या आप यासाठी प ुरेशी
मह वाची अस ेल िकंवा आप याला िव ा स असतो िक एक अच ूक दु ीकोन तयार करण े
आव यक आह े (महे रन आिण च ैकेन, १९९१ ; पेटी आिण क ॅिसओपो , १९८६ ).
याउलट , आप याला जे हा अिधक काळजीप ूव क ि या कर याची मता नसते िकंवा वेळ
नसतो , आप याला या िवषयाब ल फारस े ान नसत े िकंवा अशा कारच े बोधा म क काय
कर याची आपली ेरणा कमी असत े, (आपण हा िवषय फार मह वाचा मानत नसतो ,
िकंवा आप यावर फारसा स ंभा य भाव पडत नसतो ) ते हा आपण नवगामी ि या
वीकारतो . जािहरातदार , राजकारणी , िव ेते आिण आपला ि कोन बदल याची इ छा
बाळगणार े इतर आप याला नवगामी ि य े या प तीत आण यास ाधा य द ेतात कारण
या ार े, काळजीप ूव क आिण प तशीर ि या या त ुलनेत, ि कोन बदलण े बरेचदा सोप े
असत े.
ि य े या दोन िवरोधाभासी प त या शोधाम ुळे, प तशीर िव नवगामी िवचारसरणी ,
मन वळवण े कधी आिण कस े होते हे समज ून घे यासाठी एक मह वाची ग ु िक ली ा
झाली आह े. उदाहरणाथ , जे हा मन वळवणार े संदेश य साठी वार यप ूण िकंवा संबंिधत
नसतात , ते हा मन वळव या या स ंदेश जरी मजब ूत आिण खा ीशीर असल े तरीही याचा
जोरदार भाव पडत नाही . जे हा अस े संदेश य साठी अ य ंत संबंिधत असतात , आिण
यां यात असल ेले युि वाद मजब ूत आिण खा ीशीर असतात त े हा त े मन वळव यात
अिधक यश वी होतात .
हे असे का आह े ते आपण पाह शकता का ? या दुहेरी मागा चा िवचार करणा या ELM
सार या आध ुिनक िस ा ंतांनुसार, जे हा ा संिगकता कमी असत े, ते हा य िविवध
मानिसक शॉट कट वाप न नवगामी मागा ने संदेशांवर ि या करतात . अशा कार े,
युि वादा या ताकदीचा फारसा भाव पडत नाही . याउलट , जे हा ास ंिगकता जा त
असत े, ते हा त े ेरक स ंदेशांवर अिधक प तशीरपण े ि या क रतात आिण या मागा ने,
युि वादाची ताकद मह वाची असत े (उदा. पेटी आिण क ॅिसओपोपो , १९८६ ).
याच माण े, प तशीर िव नवगामी भ ेद हे प कर यात मदत करतो क लोका ंचे मन
वळवल े हे जे हा लोक िवचिलत नसतात त े हापे ा त े िवचिलत होतात त े हा अिधक
सहजपण े श य जाऊ शकत े. या प रि थतीत , ेरक स ंदेशाम य े मािहतीवर ि या
कर याची मता मया िदत असत े, हणून लोक िवचारा ं या नवगामी प तीचा अवल ंब
करतात . जर स ंदेशाम य े असे संकेत असतील ज े नवगामी ि य ेस व ृ करतील (उदा.
त िक ंवा आकष क सं ेषणकत ) तर मन वळवण े श य होऊ शकत े कारण लोक या
संकेतांना ितसाद द ेतात, सादर क ेले या य ुि वादा ंना नाही . थोड यात , आधुिनक
बोधा मक ीकोन खरोखरच मन वळव या या अन ेक पैलू समज ून घे यासाठी मह वप ूण
आहे असे िदसत े.
munotes.in
Page 82
सामािजक मानसशा
82 आपली गती तपासा
िटपा िलहा :
१. मन वळवण े (Persuasion )
२. िव ासाह सं ेषक (Credible communicators )
३. प तशीर ि या (मन वळव याचा म यवत माग )
४. नवगामी ि या (मन वळव याचा प रघ माग )
५. िव तार -संभा यता मॉड ेल (ELM- Elaboration –Likelihood -Model )
६.३ अनुनय य ना ंचा ितकार (RESISTING PERSUASION
ATTEMPTS )
मागील भागात आपण लोकांचे ीकोन आिण वत न कस े बदल ू शकतो यावर चचा केली.
आपण ह े पिहल े िक प तशीरपण े िवचार क े यामुळे िकंवा आकष क संदेशामुळे यां यावर
अिधक प रघीय स ंकेतांचा भाव होतो. लोकांचा ीकोन बदलण े नेहमीच कस े श य नसत े
आिण व ृ ी बदल या या िदश ेने लोक य ना ंचा ितकार कसा करतात याब ल प ुढील
भागात चचा करणार आहोत .
६.३.१ िति या : वैयि क वात ं याचे र ण करण े (Reactance: Protecting
Our Personal Freedom )
ब याच वेळा आपण असा िवचार क ेला अस ेल क आपण एखा ा िवषयावर आपली व ृ ी
मु पणे य क शकत नाही . तुमची मनोव ृ ी बदल याचा दबावही त ुम या मनात आला
असेल. आप यातील काही जणा ंना काय कराव े हे सांगणे अगदी यो य आह े परंतु
आप यातील बह त ेकांना अशी प रि थती आवडत नाही िज यात आपला ीकोन य
कर या चे वात ं य नाही . कधीकधी एखा ा य वर, एखा ा संगी जािहरातदार ,
राजकारणी ज े दुस यावर एखा ा िवषयावर या ंचा ीकोन बदल यासाठी दबाव आणतात .
“साव जिनक ” मन वळवणार े असोत अथवा खाजगी , आपण वतःह न िनण य घे या या
आप या वात ं याला ध का देत असतो . प रणामी , तु हाला ास आिण राग य ेऊ शक ेल.
तर, अशा प रि थतीत आपण काय करता ? आपण मन वळव या या य ना ंचा ितकार
कर याचा य न क शकता . कधीकधी आपण आपला ह क गमाव याप े ा आप या
िव द मत े असणा याची मत े वीकार तो. या वत नाला सामािजक मा नसशा िति या
(Reactance ) हणतात - इतरांनी आप यावर िव ास ठ ेवून िकंवा या ंना पािहज े ते क न
आमच े वात ं य कमी कर या या य ना ंवरील नकारा मक िति या ( ेहम १९६६ ).
संशोधन अस े दश िवते क अशा प रि थतीत , यावर आप याला िव ास ठ ेव यास िक ंवा
कर यास सा ंिगतल े जात आह े या या उलट िदश ेने, आपण अन ेकदा आपला ि कोन
आिण वत न बदलतो . आपण िति या य करत असतो त हा म यम िक ंवा कमक ुवत
युि वादा ं या त ुलनेत वृ ी बदला या बाज ूने मजब ूत युि वाद िवरोध वाढव ू शकतो munotes.in
Page 83
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - II
83 ( यूजेन ड, ेहम, २००४ ). हेच कारण आह े क मनापास ून य न क नही अन ेकदा
अनुनय अयश वी होत े. जे हा य ना अशा बाबी या यां या व ैयि क वात ं यास थ ेट
धोका अस याच े समजत े ते हा या ंना ितकार कर यास लोक वृ होतात .
६.३.२ पूव सूचना: मन वळिव या या ह ेतूचे पूव ान (Forewarning: Prior
Knowledge of Persuasive Intent )
आपली अिभवृ ी बदल याचा य न कर यासाठी एक िविश स ंदेश तयार क ेला गेला आह े
हे अगोदर मािहती होण े हणज े पूव सूचना. अशा कार े, पूव सूचना ही एक िविश आगामी
संदेश खासक न आपली मनोव ृ ी बदल यासाठी तयार क ेलेला आह े याची आगाऊ
मािहती आह े. संशोधनाने िस क ेले आहे क पूव सूचना आप याला मन वळिव यापास ून
रोख यास मदत करत े. उदाहरणाथ , जे हा आपण दूरदश नवरील जािहराती पाहतो त े हा
आप याला ह े मािहत असत े क हे संदेश आप याला िविवध उ पादन े खरेदी कर यास
तयार केले गेले आहेत, याचे पूव ान अस याम ुळे आपल े मन बदल या ची श यता कमीच
असत े. कारण पूव सूचना अनेक बोधा मक ि या भािवत करतात या अनुनय ि य ेत
मह वाची भ ूिमका बजा वतात.
पूव सूचना िह अन ुनयाचा ितकार कर यास दोन मागा नी मदत कर ते: थम, िदले या
संदेशािव ितवाद आिण बचाव तयार कर यास आप याला मदत करत े. जे हा
आप याला एखादा मन वळ वणारा स ंदेश ा होतो , खासक न जो आप या मता ं या
िव असतो , ते हा आपण ब याचदा िवरोधी युि वाद कर यास वृ होतो . दुसरे हणज े
जे हा आप याला अशा संदेशांची साम ी अगोदरच मािहत असत े, ते हा आपण आपला
बचाव तयार कर यासाठी प ुरेसा व ेळ िमळव ू शकतो आिण या यित र , पूव सूचना
आप याला मृतीमधील स ंबंिधत त य े आिण मािहती परत आठव याचा अिधक व ेळ देते.
हे आप याला मन वळवणा या संदेशाचा ख ंडन कर यास मदत क शकत े.
६.३.३ अनुनय य ना ंचे िनवडक टाळण े (Selective Avoidance of Persuasion
Attempts )
िनवडक टाळण े याची या या "आप या िव मान व ृ ीला आ हान द ेणा या मािहतीपास ून
आपल े ल द ूर कर याची व ृ ी" अशी क ेली जाव ू शकत े. आप या मािहती या ि य ेम ये
िनवडक टाळाटाळ कशी होत े हे प कर यासाठी आपण द ूरदश न पाह या या
उदाहरणा चा िवचार क या. लोक दूरदश नसमोर मा यम े यां यावर कोणत े संदेश
थोपवणार ह े पाह यासाठी सहसा बसत नाहीत . ज हा या या मता ं या िवरोधी स ंदेश
दूरदश नवर य ेतात त हा लोक चॅनेल बदलण े, जािहराती चा आवाज ब ंद करण े, यांचे
आवडत े काय म र ेकॉड करणे, िकंवा जाणीवप ूव क शा ंत राहण े अशा गो ी करतात . या या
नेमके उलट , जे हा आ प या मतांना समथ न देणारी मािहती दूरदश नवर य ेते ते हा आपण
याकड े आपल े ल व ेधू इि छतो . आपण चॅनेल बदलण े थांबवतो आिण काळजीप ूव क
पाहतो . अशा कार े आप या मता ं या िवरोधी स ंदेश असताना या क ेले या क ृती आिण
आप या मतांना समथ न देणारी मािहती असताना या आप या क ृती या िनवडक
दश ना या दोन बाज ू आहेत. आपण आप या ल व ेधून घेत असल े या गो म य े अशी munotes.in
Page 84
सामािजक मानसशा
84 िनवड कर याम ुळे आप या ब याच मनोवृ ी दीघ काळासाठी अबािधत राहतील हे
सुिनि त हो यास मदत होते.
६.३.४ सि यपण े अिभव ृ ीचे र ण करण े: पध या िवरोधात ितवाद (Actively
Defending Our Attitudes: Counter arguing Against the Competition )
ब याच वेळा, आपण आप या वत मान िवचारा ंशी जुळत नसल े या मािहतीकड े दुल
कर याचा य न करतो . अनुमय रोख याचा हा एक माग आहे. हे आप या ि कोनाच े
िन य स ंर ण हण ून ओळखल े जाते. या यित र , आपण एक अिधक सि य रणनीती
देखील वापरतो जी आप या वत : या मतां या िव असल े या मता ंब ल ितवाद
करणारी ितरोधक असत े (ईगली, चेन, चाइकेन, आिण शॉ बन स, १९९९ ).
संशोधनान े हे िस क ेले आहे क आपण आपल े मन वळव या चा ितकार कर यास स म
असतो कारण आपण केवळ आप या वत मान मतांशी िवसंगत असल े या मािहतीकड े
दुल च करत नाही , तर ित -अिभव ृतीिव सि यपण े युि वाद करतो . अशा कार े,
आप या ि को ना या िव द असल े या य ुि वादाचा सामना क े याने आपली
आधीपास ून ठेवलेली मत े ढ होऊ शकतात आिण या बदल या चा य न कर या या
िवरोधात आपण अिधक ितरोधक बनतो.
६.३.५ अनुमय ितका रात वैयि क भ ेद (Individual Differences in
Resistance to Persuasion )
िभ न लोक या ं या व ृ ी या स ंबंधात मन वळव या या य ना ंवर िभ न ितसाद द ेतात
(ि नोल , रकर, टोरमला आिण प ेटी, २००४ ). काही लोक वादाचा ितकार कर यास ख ूप
वृ असतात आिण हण ूनच त े बदल यास ितरोधक असतात . दुसरीकड े, काही लोक
अनुनयास सामोर े जाताना वतः या िव ासावर बळकट हो याचा य न करतात . ि नॉल
(२००४ ) यांनी या दोन रणनीत प ैक कोणती नीती व ृ ी बदलाच े भाक त करत े हे
शोध यासाठी स ंशोधन क ेले. यांना अस े आढळ ून आल े क मन वळव याचा ितकार
करणा या दो ही प दती व ृ ीतील बदला या यश वी ितकाराचा अ ंदाज लावतात .
लोकाना ज हा ित -वृ ी या स ंदेशाचा सामना करावा लागतो त े हा या ं या िवचारा ं या
काराचा अ ंदाज या ं या मन वळव यास िवरोध कर या चे ाधा य याव न िक ंवा या ं या
ारंिभक व ृ ीची ि थती मजब ूत क न क ेला जातो याम ुळे, वरवर पाहता लोका ंना पटव ून
दे या या य ना ंना ते कसे सामोर े जातात याब ल या ंना काहीतरी मािहत असत े आिण त े
यां या पस ंती या त ं ांचा भावीपण े वापर करतात ह े प होत े.
६.३.६ अहंकार-िनरसता ितरोध कमी क शकत े (Ego-Depletion Can
Undermine Resistance )
अहंकार-िनरसता याचा स ंदभ आ म-िनयं ण िक ंवा इ छाश मया िदत मानिसक
संसाधना ंचा वापर या क पना ंशी आह े. जे हा मानिसक ि या ंची उजा कमी होत े, ते हा
आ म-िनयं ण ीण होत े, याला अह ंकार कमी कर याची ि थती समजली जात े.
लोकांम ये वयं-िनयमन कर याची मया िदत मता आह े (उदा. वतः या िवचारसरणीवर
िनयं ण ठ ेव यासाठी वतः या इ छाश वापरण े). आप या मया िदत ोता ंचा पूव चा munotes.in
Page 85
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - II
85 अनुभव आप याला आप या मतापास ून असुरि त बनव ू शकतो . जे हा लोक िनराश
झालेले असतात िक ंवा अह ंकार-िनरसता ि थतीत असतात त े हा त े इतर लोका ं या
क पना ंशी सहमत होऊ शकतात , जे यां या वतः या क पन े या िव असत े व
याम ुळे आप याला अिभ वृ ीत बदल िदसतो .
हीलर , ि नोल आिण ह म न (२००७ ) यांनी अह ंकार-िनरसता ि य ेचा अ यास क ेला.
यांनी सहभाग ना या ंचे व-िनयमन स ंसाधन े कमी कर यासाठी कठीण िक ंवा सोप े काम
िदले. नंतर, पदवी या अिनवाय परी ा ं या बाज ूने काही सहभाग ना कमक ुवत तर काही
सहभाग ना कडक स ंदेश दे यात आला . सु वाती या काळात िव ा या नी स या
पदवी या परी े या िवरोधात जोरदार िवरोध क ेला होता . "संशोधका ंसमोर होता क
"अहंकार कमी झा याम ुळे लोक वाईट (कमकुवत) युि वादा लाही सकारा मक पितसाद
देत आह ेत का?" उ र होय होत े. जे लोक अह ंकार-िनरसता नसतात या ं यात कमक ुवत
वादिववाद िन फळ ठरतो, परंतु ते कठोर य ुि वाद क न अहंकार-िनरसता झाले यांना
उ ेजन द ेतात. संदेशा या ितसादात सहभाग या िवचारा ंची तपासणी क े याने स यािपत
झाले क अहंकारी लोकांचे कमकुवत संदेशा या त ुलनेत ढ संदेशाब ल अिधक अन ुकूल
िवचार होत े. याउलट , अहंकार-िनरसता सहभाग च े िवचार हे कमकुवत संदेश व ढ स ंदेश
या दो हीब ल िततकेच अन ुकूल होत े.
नुक याच झाल े या स ंशोधनात ून हे समजल े गेले आहे क जे अनुनय संदेशास ितकार
करतात यां यात आ म -िनयं ण ठ ेव याची मता कमी असत े (बु ल , २००० , वोहस व
सहकारी , २००० , वांग, नो हे क , धार आिण बॉम े टर, २०१० ). असे आढळल े आहे क
ितकार के यामुळे आपल े आ मस ंयम कमी होत े, याचा प रणा म आप या मन
वळव या या साम या वर होतो आिण जे हा आपण िनराश होतो त े हा आप याला
कमकुवत संदेशांचे ितकार करण े देखील अिधक कठीण वाट ू शकत े. िशवाय , जे हा लोक
इतरांचे मन वळव याचा य न करीत असतात त े हा जर या ंचे मन वळवायच े आहे ते
लोक जर िनराश असतील तर अन ुनय करणारा अ ामािणक हो याची श यता जा त
असत े. (मीड, बॉमे टर, िगनो, ेिझ झर आिण रेरीली, २००९ ). संशोधन अस े सुचिवत े क
आप या शी संवाद साधणा -यांिवषयी सावधिगरी बाळगण े आव यक आह े. जे हा त े आपल े
मन वळव याचा य न करीत असतात त े हा ते अिधक थक यासारख े भासवतात याम ुळे
स यावर भावन ेचा रंग भर याचा या ंचा य न असतो .
आपली गती तपासा
िटपा िलहा
१. िति या (Reactance )
२. िनवडक टाळण े (Selective avoidance )
३. ित-वृ ीचा स ंदेश (Counter -attitudinal message )
४. अहंकार-िनरसता (Ego-Depletion )
munotes.in
Page 86
सामािजक मानसशा
86 ६.४. बोधा मक िवस ंगती: अथ व याच े यव थाप न (COGNITIVE
DISSONANCE: WHAT IS IT AND HOW D O WE MANAGE
IT?)
आप याला मािहत आह े क अिभव ृती आिण वत न या ंचा स ंबंध आह े. परंतु ब या च
घटना ंम ये, आप याला आत ून काय वाटत े (काही व त ू िकंवा सम य ेब ल सकारा मक
िकंवा नकारा मक िति या ) आिण आपण बाह ेरील गो ी काय दश िवतो यामधील अ ंतर
असू शकत े. उदाहरणाथ , तुमचे वडील त ु हाला मा ती कार िग ट करतात आिण त ु हाला
वेगवेग या कारणा ंमुळे मा ती कार आवडत नाहीत . कदािचत त ुम या िम म ंडळात मा ती
ँड आवड ता नाही िक ंवा तो एखा ा परद ेशी ँडसारखा िदसत नाही . जर त ुम या विडला ंनी
िवचारल े क नवीन कार कशी आह े? आपण कदािचत “ही एक छान कार आह े” असे
हणतोच कारण आप याला आप या विडला ंना दुखवायच े नसत े. पण ज े हा आपण “ही
एक छान कार आह े” हे श द उ चारता त े हा न क च अ व थ वाट तेच हो ना . कारण या
प रि थतीत आपणास ठाऊक असत े क आपल े वत न आप या व ृ ीशी स ुसंगत नाही
आिण ही असमाधानकारक प रि थती आह े.
मानसशा या िति येला बोधा मक िवस ंगती हणून संबोधतात . बोधा मक िवस ंगती
हणज े एक अि य ि थती िजथे आप या ल ात य ेते क आपल े ीकोन आिण आपल े
वत न िवस ंगत आह ेत. याचा अ यास क ेला गेला आह े आिण अस े आढळ ून आल े आहे क
जे हा आपण आप या व ृ ी-िवसंगत वत नाचे औिच य िस क शकत नाही त े हा आपण
वतःच े ीकोन बदलतो . आपला खरोखर िव ास नसल े या गो ी आपण बोलतो याची
जाणीव क े हाही आप याला होत े (उदा. "फ न राह यासाठी " आप याला आवडत
नसले या गो ीची त ुती करणे). एक कठीण िनण य या यासाठी त ु हाला आकष क
वाटणारा पया य नाकारण े आव यक आह े िकंवा तु ही य न िक ंवा पैसे गुंतवलेले काहीतरी
तुम या अप े े माण े चांगले नाही ह े शोधून काढा , तु हाला िवस ंगती अन ुभव याची श यता
आहे. या सव प रि थत म य े, आप या वृ ी आिण क ृतीत फरक आह े आिण अशा
अंतरांमुळे आपण अ व थ होतो. संशोधनात अस े आढळल े आहे क िवसंगतीशी संबंिधत
अ व थता आप या म दूत या डा या गोलाधा त उंचावल े या क ृतीतून िदस ून येते (हाम न -
जो स , हाम न -जो स , फेयरन, िस लमन आिण जॉनसन , २००). स या या ीकोनात ून
सवा त मह वाच े हणज े, बोधा मक िवसंगती काहीव ेळा आप या वतः या मनोव ृ ीत बदल
घडवून आण ू शकतो - असे कोणत ेही कठोर बा दबाव नसतानाही त े आप या प
वागणुक शी स ुसंगत असतात .
६.४.१ िवसंगती आिण अिभव ृती बदल: े रत (स या ) अनुपालनाचे प रणाम
(Dissonance and Attitude Change: The Effects of Induced (Forced)
Compliance )
िलओन फ ेि टंगर (१९५७ ) यांनी य वतःच े ीकोन कस े बदलतात ह े सांग यासाठी
बोधा मक िवसंगतीचा िस ांत मांडला. बोधा मक िवस ंगती ही एक अि य आ ंत रक ि थती
हणून प रभािषत क ेली जाऊ शकत े याचा प रणाम ज े हा य ना या ं या दोन िक ंवा
अिधक व ृ म य े िकंवा या ं या व ृ ी आिण या ं या वत नाम य े िवसंगती िदस ून येते त हा munotes.in
Page 87
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - II
87 जाणवतो . हा िस ा ंत असा अ ंदाज लावतो क ज े हा आप याकड े वृ ी-िवसंगत वत नाम य े
गुंत याची काही कारण े असतात त े हा िवस ंगती अिधक मजब ूत होतो. जे हा आप याकड े
िवसंगत वाग याच े थोडेसे कारण असेल आिण हण ून आपण आप या क ृती वत :ला
समजाव ून सांगू शकत नाही , ते हा िवसंगती ती होऊ शकते.
जे हा एखा ास अस े काहीतरी कर यास भाग पाडल े जाते जे यांना खरोखरच करायच े
नसते ते हा या ं या बोधानात आिण या ं या वागण ुक त िवसंगती िनमा ण होत े. जे हा
एखादी य ित या िव ासा शी स ुसंगत नसलेली एखादी क ृती करते ते हा स च े
अनुपालना घडत े. आपल े वत न हे पूव पास ून अस याम ुळे यात बदल करण े कठीण असत े,
यामुळे लोका ं या अिभव ृ ीचे यांनी केले या क ृत या अन ुषंगाने पु हा म ू यमापन क न
िवसंगती िह कमी करण े आव यक असत े.
फेि टंगर आिण काल ि मथ (१९५९) यां या योगात हे भाक त तपास यात आल े. यांनी
सहभाग ना क ंटाळवा या कामांची मािलका कर यास सा ंिगतल े (जसे क एक तासासाठी
एकच श द िलिहण े). या काया कडे सहभाग चा ि कोन अ य ंत नकारा मक होता . फेि टंगर
आिण काल ि मथ यांना अस े आढळल े िक लोकांना कंटाळवा णे काय कर यास भाग पाडल े
गेले तर स न े अनुपालन कर या या वत ना ार े बोधा मक िवसंगती िनमा ण होते. यांनी या
कंटाळवा या कामांची मािलका पार पाड यासाठी सहभागी हण ून ७१ पु ष िव ा या चा
वापर क ेला. यानंतर या ंना िदलेली काय खरोखरच मनोर ंजक होती ह े ती ा करणा या
सहभागीला सांग यासाठी १ ते २० डॉलस दे यात आल े. कंटाळवाणा योग मज ेदार
असेल हे इतर सहभाग ना पटव ून दे यास बह त ेक सहभाग नी सहमती दश िवली. जे हा
सहभाग ना योगाच े मू यांकन कर यास सा ंिगतल े गेले, ते हा या ंना फ १ डॉलर िदल े
गेले होते अशा सहभाग नी याना खोटे बोल यासाठी 20 डॉलर िदल े गेले होते यां या
तुलनेत कंटाळवा णे काय अिधक मज ेदार आिण आन ंददायक अस याच े नमूद केले.
वरील िन कषा चे कारण काय अस ू शकत े? फ १ डॉलर िदल े जाण े खोटे बोल यासाठी
पुरेसे ो साहन नाही आिण हण ून या ंना १ डॉलर िदल े गेले होते यांनी िवसंगती
अनुभवली. काय खरोखरच मनोर ंजक आिण आन ंददायक आ हेत यावर िव ास ठ ेवूनच त े
या िवसंगतीवर मात क शकल े. २० डॉलस िदले जा याने कंटाळवाण े काम लोका ंनी केले
आिण हण ून कोणत ेही िवसंगती आढळली नाही.
हे िन कष अितशय आ य कारक होत े आिण सामािजक मानसशा या अ ंदाजाचा स ंदभ
एखा ा क ृतीब ल कमी बि स े - जा त प रणाम (Less -leads -to-more ) असा द ेतात.
एखा ा क ृतीसाठी कमी बि स े अनेकदा व ृ ीम य े मोठे बदल घडव ून आणतात आिण
अनेक अ यासा ंम ये याची प ु ी झाली आह े. (हाम न -जो स , २००० ; िलपी आिण
आयस ेन टॅट, १९९४ ). लोकांना वृ ी-िववादा पद मागा ने वाग यासा ठी िदल े जाणार े
जा त प ैसे िकंवा इतर बि स े यां या क ृत चे औिच य दान करतात आिण व ृ ी
बदल याची श यता कमी क शक तात. जे हा लोका ंचा असा िव ास असतो क
िनवडल े या क ृती आिण याम ुळे झाल े या नकारा मक प रणामासाठी त े वतःच जबाबदार
आहेत त हा छोट्या बि स ेमुळे वृ ी अिधक बदल ू शकत े. तथािप , े नी आप या िविश
मनोवृ ीशी स ुसंगत नसल ेले एखाद े असे वत न कर यास सा ंिगतल े तर ज े घडत े याब ल munotes.in
Page 88
सामािजक मानसशा
88 आपण आप याला जबाबदार मानीत नाही आिण हण ूनच आपणास िवसंगतीचा अनुभव
येत नाही.
आकृती ३.१ अिभवृ ी-िवसंगत- िवसंगती- अिभव ृ ी बदल
६.४.२ िवसंगती िनराकरण कर यासाठी पया यी माग Alternative Strategies for
Resolving Dissonance
या िवभागात आपण िवसंगती कमी कर यासाठी लोक वापरत असल े या िविवध मागा वर
चचा करणार आहोत . अिभव ृ ी बदलण े ही िवसंगती कमी क र याची एकम ेव प त नाही .
य कड ून िवसंगती कमी कर यासाठी य आिण अ य प ती वापर या जातात .
िवसंगती कमी कर या या य प ती (Direct Methods to reduce
dissonance )
वत न बदल यासाठी : आप या व ृ शी अिधक स ुसंगत अस ेल अशा ब ेताने वत नात
बदल करण े. उदाहरणाथ , काही ग ैर-पया वरण-अनुकूल खर ेदी के यानंतर आपण
भिव यात क ेवळ स ि य उ पादन े खरेदी कर याचा आिण आपली "ह रत पया वरणीय
वृ ी" बदलणार नाही अस े ठरवण े.
ु लक करण (Trivialization ): जे हा ज े हा य ना िवस ंगतीचा सामना करावा
लागतो , ते हा त े श य ितत या सो या मागा ने ती िवस ंगती कमी करतात . िवसंवाद
कमी कर या या अलीकड या एका अ यास प तीला ु लक करण अस े हणतात . हे
िवसंवाद कमी कर याच े तं आह े यात एकम ेकांशी िवस ंगत असल े या मनोव ृ ी िक ंवा
वत नाचे मह व बोधाना मक ्या कमी क ेले जात े. सायमन , ीनबग आिण ेहम
(१९९५ ) यांनी केले या स ंशोधन अ यासात या एक ूण िन कषा कडे ल व ेध यात
आले आहे क एकदा य नी मतभ ेद कमी कर याच े सोपे िकंवा सवा त सोयी कर
व प िनवडल े िक त े इतर सव पया यांकडे दुल करतात .
या धोरणा ंना िवस ंगती कमी कर या या थ ेट प ती हणतात : ते याम ुळे िवसंगती िनमा ण
होते या व ृ ी-वत न िवस ंगतीवर ल क ि त करतात . वसंगत वृ तीम ये
गुंत याची ठोस कारणे कमक ु वत
िवसंगती कमी अिभवृ ती
बदल वृ ती वसंगत वत नात ग ुंत याची
कमकुवत कारणे अिधक
िवसंगतीचा मोठा अिभवृती बदलmunotes.in
Page 89
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - II
89 िवसंगती कमी कर यासाठी अ य प ती (Indirect methods to reduce
dissonance )
टील आिण या ं या सहका या ंनी केले या स ंशोधनान े (उदा. टील आिण ल ुई, १९८३ ;
टील , १९८८ ) असे सुचवले क अ य मागा नेही िवस ंवाद कमी क ेला जाऊ शकतो .
हणज े, अिभव ृ ी आिण वत न यां यातील म ूलभूत िवस ंगती अबािधत रािहली असली , तरी
िवसंवादाम ुळे िनमा ण झाल े या अि य िक ंवा नकारा मक भावना क मी होऊ शकतात . काही
िविश प रि थत म य े, िवसंगतीचा अन ुभव घ ेत असल े या य या ं या व ृ ी आिण
वत नातील अ ंतर कमी कर यावर जा त ल क ि त क शकत नाहीत , परंतु याऐवजी
इतर प त वर ल क ि त करतात याम ुळे यांना अंतर अस ूनही वतःब ल चा ंगले वाटू
शकेल ( टील , पे सर, आिण िल ंच, १९९३ ) उदाहरणाथ , म पान स ेवन.
• वयं-पु ीकरण : िवसंगतीमुळे धो यात आल ेले सकारा मक व -मू यांकन प ुनस चियत
कर यासाठी लोक कधीकधी आ म -पु ीकरणात ग ुंततात (इिलयट आिण ड ेि हन, १९९४ ;
टेझर, मािट न, आिण कॉन ल, १९९६ ). हे वत :ची सकारा मक व ैिश ्ये तसेच
वतःब ल या चा ंग या गो वर ल क ि त क न क ेले जाते. उदाहरणाथ , जरी आपण
SUV वाहना ं या िवरोधात असलो तरीही , आप या श ेजा या या नवीन SUV ब ल छान
गो ी सा ंिगत याचा प रणाम हण ून आपण िवस ंगती अन ुभवतो , यावेळी आपण वत: ला
आठवण क न देतो िक आपण एक िवव ेक य आहोत . वत: या सकारा मक प ैलूंचा
िवचार क े याने, अ व थता कमी हो यास मदत होत े. तथािप , आपण अ य रणनीती
िकंवा य रणनीत ार े याचा उ ेश वृ ी-वत नातील िवस ंगती कमी करण े आहे या या
मा यमात ून िवस ंगती कमी करण े िनवडतो . आप याला व ृ ी आिण वागण ुक तील
िवसंगत ची जाणीव अस याम ुळे उ वणा या अ व थत ेचा सामना कर यास मदत
कर यासाठी आपण सव जण धोरण े शोधतो .
६.४.३ जे हा िवस ंगती िह वत नातील फायद ेशीर बदला ंचे साधन असत े (When
Diss onance is a Tool for Beneficial Changes in Behavior )
जे लोक सीट ब े ट घालत नाहीत या ंची सीट ब े ट घालणा या लोका ं या त ुलनेत
अपघातात मर याची श यता जा त असत े...
जे लोक ध ू पान करतात या ंना फु फुसाचा कक रोग आिण दयरोग हो याची श यता
धू पान करत नसले या लोका ंपे ा जा त असत े...
जे लोक अस ुरि त ल िगक स ंबंध ठेवतात त े सुरि त ल िगक स ंबंध ठेवणा या लोका ं या
तुलनेत अिनयोिजत गभ धारणा तस ेच धोकादायक आजारा ंना बळी पड याची श यता
जा त असत े...
आप याप ैक ब या च जणा ंना मािहत आह े क ही िवधान े खरी आह ेत आिण आपल ीकोन
सीट ब े ट वापरण े, धू पान सोडण े आिण स ुरि त ल िगक स ंबंध ठेव याब ल सामा यतः
अनुकूल असतो (केरी, मॉ रसन - बीडी आिण जॉ सन , १९९७ ). याबाबत आपला ीकोन
सकारा मक अस ूनही, यांचे अनेकदा प क ृत म य े पांतरण क ेले जात नाही . संशोधन munotes.in
Page 90
सामािजक मानसशा
90 असे सूिचत करत े क फायद ेशीर वत न बदला ंना ो साहन द े यासाठी िवस ंगतीचा वापर
केला जाऊ शकतो .
दैनंिदन जीवनातील काही प रि थत चा िवचार क या . काही लोक सीट ब े ट न लावता
गाडी चालवतात , धु पान करतात आिण अस ुरि त ल िगक स ंबंध ठेवतात. या सामािजक
सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी , आप याला लोका ंचा ीकोन बदल याची गरज नाही ,
उलट, प वत नात बदल करण े फायद ेशीर ठर ेल. असा आह े क फायद ेशीर वत नातील
बदला ंना चालना द े यासाठी िवस ंगतीचा वापर क ेला जाऊ शकतो का ?
संशोधन अस े सुचवते क त े होऊ शकत े (बॅटसन, कोि नोिवझ , िडनर टीन , कॅ फ, आिण
िव सन , 1997 ; िगब स , ए ले टन, आिण ब िथन, 1997 ), िवशेषत: जे हा याचा उपयोग
ढ गीपणा या भावना िनमा ण कर यासाठी क ेला जातो - साव जिनकपण े काही व ृ ीचा
पुर कार करण े, आिण न ंतर या य ला प सा ंगणे क या ंनी या ं या व तः या व ृ ीशी
िवसंगत अशा कार े कृती केली आह े. अशा भावना प ुरेशा ती अस ू शकतात आिण क ेवळ
अशा क ृतीमुळे थेट िवस ंगती कमी हो यास मदत होत े. िवसंवाद- े रत वत न बदला या
श यत ेशी संबंिधत या भािकता ंची अन ेक अ यासा ंम ये चाचणी घ े यात आली आह े. टोन,
िवगँड, कूपर आिण अरॉ सन (१९९७ ) यांनी सहभाग ना एड ्सचा स ंसग टाळ यासाठी
कंडोम (सुरि त ल िगक स ंबंध) वापर याचा प ुर कार करणार े भाषण तयार कर यास
सांिगतल े. यानंतर, सहभाग ना अस े सांग यात आल े क या ंनी वत : पूव कंडोम का
वापरल े नाहीत (वैयि क कारण े) िकंवा सामा यत : लोक कधीकधी क ंडोम वापर यात
अपयशी ठरतात ( यां या वत : या वत नाचा समाव ेश नसल ेली नॉम िट ह कारण े).
संशोधका ंनी असा अ ंदाज वत िवला क व ैयि क कारणा ंमुळे िवसंगती जा तीत जा त घड ेल
ज हा सहभाग ना या ं या वत : या ढ गीपणान े समोरासमोर यावे लाग ेल. मग,
अ यासातील सव य ना िवस ंवाद कमी कर याच े थेट साधन - कमी िक ंमतीत क ंडोम
खरेदी करण े िकंवा िवस ंवाद कमी कर याच े अ य साधन - बेघर य ना मदत
कर यासाठी तयार क ेले या काय माला द ेणगी द ेणे य ांम ये पया य दे यात आला . या
िनकाला ंव न अस े िदसून आल े क , जे हा सहभाग ना प ूव सुरि त ल िगक स ंबंध का ठ ेवत
नाहीत या कारणा ंवर ल क ि त कर यास सा ंग यात आल े होते, ते हा भिव यात या ंचे
वत न वेगळे असेल हे दश व यासाठी च ंड बह मतान े कंडोम खर ेदी करण े पसंत केले गेले -
िवसंवाद कमी कर याचा थ ेट माग . याउलट , सव साधारणपण े लोक स ुरि त ल िगक स ंबंधात
का गुंतले नाहीत या कारणा ंचा िवचार करायला सा ंिगत यावर , अिधकतर लोका ंनी िवस ंगती
कमी कर यासाठी अ य माग िनवडला (बेघर क पाला मदत कर यासाठी द ेणगी) मा
आपल े वत न बदलल े नाही.
हे िन कष असे सूिचत करतात क आप या वत : या ढ गीपणाला ठळक बनव यासाठी
िवसंवादाचा वापर करण े हे खरोखरच आपल े वत न इ मागा नी बदल यासाठी एक
शि शाली साधन अस ू शकत े. तथािप , जा तीत जा त प रणामकारकत ेसाठी, अशा
ि या ंम ये अनेक घटका ंचा समाव ेश अस णे आव यक आह े: लोकांनी इि छत वत नांचा
जाहीर पण े पुर कार क ेला पािहज े (उदा. कंडोमचा वापर क न ), यांना भूतकाळात या ं या
वत: या वत णुक या अपयशाब ल िवचार कर यास व ृ करण े आव यक आह े आिण munotes.in
Page 91
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - II
91 यांचा िवस ंवाद कमी कर यासाठी या ंना थ ेट साधना ंम ये वेश देणे आव यक आह े
( हणज े यांचे वत न बदल याची प त ). जे हा या अट ची प ूत ता केली जात े, ते हा
िवसंगतीमुळे वत नात फायद ेशीर बदल होऊ शकतात .
आपली गती तपासा
िटपा िलहा
१. बोधा मक िवसंगती (Cognitive dissonance )
२. कमी बि स े - जा त प रणाम (Less -leads -to-more )
३. ु लकपणा (Trivialization )
६.५. संशोधन आप याला स ंकृती आिण अिभव ृ ी य ेबाबत काय
सांगते? (WHAT RESEARCH TELLS US ABOUT CULTURE
AND ATTITUDE PROCESSES? )
वेगवेग या स ं कृत चे वेगवेगळे िनयम आह ेत यान ुसार लोका ंनी चिलत सामािज क
िनयमा ंनुसार वागण े अपेि त आह े. याला सा ं कृितक "घ पणा िव स ैलपणा " (गेलफँड
आिण सहकारी ., २०११ ) हणून ओळखल े जाते. जर एखा ा स ं कृतीचे वैिश ्य यापक
मानदंड आिण िनयमा ंपासून िवचलनास म ंजूरी देणे आहे तर ती एक घ स ं कृती आह े. घ
सं कृतीत लोका ंची म ू ये, िनयम आिण वत न एकम ेकांशी सारख ेच असत े, तर स ैल
सं कृत म य े सामािजक िनयम कमक ुवत असतात आिण िवचिलत वत नाची सहनशीलता
जा त असत े. अमे रकेसार या स ं कृत म य े, जे तुलनेने सैल आह े, ितथे वैयि क
अभीव ृ ी या वत नासाठी ख ूप चांगले माग दश क असतात का रण ितथ े वयंिनयमनावर कमी
भर िदला जातो आिण वत नावर कमी प रि थतीज य अडथळ े असतात ,. दुसरीकड े,
तुलनेने घ स ं कृती असल े या भारत , पािक तान आिण मल ेिशया सार या स ं कृत म य े
वैयि क ि कोनाचा वत नाशी फारसा स ंबंध नाही .
रमर आिण सहकारी (२०१४ ) यांनी पाि मा य आिण अपाि मा य स ंदभा त अिभव ृ ी
आिण वत नयांवर पर पर सा ं कृितक स ंशोधनाचा आढावा घ ेतला. वैयि क ि कोन आिण
वत न यांिवषयी या ा स ुसंगत असा यात क नाही आिण ि कोन आिण वत न यां यात
कालांतराने फरक असावा का , याचा या ंनी अ यास केला. रमर आिण या या
सहका या ंनी खालील म ुद् ांचा अ यास क ेला:
जे हा मनोव ृ ी आिण वत न िवस ंगत असत े ते हा बोधा मक िवस ंगित िकती माणात
अनुभवली जात े.
पाि मा य स ंदभा पे ा अपाि मा य स ंदभा त भावी काय कर यासाठी मजब ूत आिण
प ि कोन असण े कमी मह वाच े आहे.
अपि मा य स ंदभा त िनवड करताना इतरा ं या अप े ांचा भाव पडतो , परंतु पाि मा य
संदभा त वैयि क िनय ं णासाठी स ंघष हणून पािहल े जाते. munotes.in
Page 92
सामािजक मानसशा
92 पाि मा य स ंदभा तील यश वी ेरक जा िहराती अन ेकदा व ैयि क िविश त ेवर भर
देतात, तर त े अपि मा य स ंदभा म ये एखा ा या सामािजक थानासाठी यो य
अस यावर भर द ेतात
जे लोक "ते यां या प तीन े करतात " ते चांगले आिण सामा य मानल े जातात िक ंवा
इतरांसाठी या ं या क ृत चे प रणाम िवचारात न घ ेत याब ल अप रप व आिण म ूख
मानल े जातात का?
६.६ सारांश
या घटका ंम ये आपण अन ुनय व ृ ी कशी बदल ू शकत े, लोक अन ुनय य न आिण
बोधा मक िवस ंगातीस कस े िवरोध करतात यासार या स ंक पना ंवर चचा केली. संदेश
ा क या ना ेरक स ंदेश देणा या ेरक स ंवादका ंचा वापर क न आपण ि कोन बदल ू
शकतो . सव साधारणपण े, संवादक आप या वाथा ला आवाहन कर ेल ते हा अन ुनय अिधक
होईल. अशा कार े आकष क, िव ासाह आिण त स ंवादक , जे आपल े संदेश
आ मिव ासान े आिण या यपण े सादर करतात आिण या ंना प रि थतीज य श चा
भाव िदसत नाही , ते सवा त भावी असतात .
ेरक स ंदेशांवर उ फ ूत पणे िकंवा िवचारप ूव क ि या क ेली जाऊ शकत े. काही बाबतीत
संदेशांची उ फ ूत आिण भाविनक ि या भावी ठ शकत े कारण सकारा मक िक ंवा
नकारा मक प रणाम स ंदेशाला अिधक ठळक बनवतो , याम ुळे ते आपल े ल व ेधून घेते.
उदाहरणाथ , जे हा स ंदेश आप यासाठी व ैयि क र या समप क असतो त े हा आपण
मािहतीवर िवचारप ूव क ि या कर यास अिधक इ छ ुक आिण स म असतो . जे हा
आप याकड े असे कर याची मता आिण ेरणा असत े ते हा आपण अिधक िवचारप ूव क
ि या करतो .कधीकधी लोक िविवध त ं ांचा वापर क न अन ुनय कर यास िवरोध
िवकिसत करतात . या तं ांना अन ु मे पूव सूचना, िति या , िनवडक टाळाटाळ , ितवाद
इ. हणतात .
कधीकधी आ मधारणा त े हा होत े जे हा य वत : या वत नाचा वापर क न या ंना
वृ ी या व त ूकडे पाह याचा या ंचा ि कोन िनि त कर यास मदत करतात . हणज े
आपल े िवचार आिण भावना आप या वत नाशी स ुसंगत असायला ह यात या ग ृहीतका या
आधार े आपण वत :चे िवचार आिण भावना िनि त कर यास मदत कर यासाठी माग दश क
हणून आप या वत : या वत नाचा वापर क शकतो .
जे हा आपण आप या वतः या अप े ा पूण कर यात अयश वी होतो त े हा आप याला
अयो य वाट ेल अशा प तीन े वाग यावर उ वणा या अ व थत ेला बोधा मक िवस ंगती
हणतात . वत न बदल ून, वत न इतक े नकारा मक न हत े हे वतःला पटव ून देऊन िक ंवा
नवीन य ंजना मक स ं ा तयार क न िवस ंगती कमी क ेली जा ऊ शकत े. मन वळणार े
अिभव ृ ी-वत न सुसंगतते या त वा ंचा वापर क न ि कोन बदल ू शकतात .
munotes.in
Page 93
अिभव ृ ी: सामािजक जगाच े
मू यमापन आिण ितसाद - II
93 ६.७
१. तु हाला श ेवटचे इतरांनी यश वी र या पटव ून िदल े, ते हा यांनी कोणत े अनुनय त ं
वापरल े?
२. अनुनय कर याच े घटक काय आह ेत? उदाहरणासह प करा .
३. िव ासाह संवादक हे जे िव ासाह संवादक नाहीत या ं यापे ा अिधक चांगले मन
वळवणार े असतात . चचा करा
४. आपल े ि कोन बदल यासाठी तयार क ेलेले संदेश कमी ेरक अस याची श यता आह े
हे आपण मा य करता का ?
५. एखा ाच े मन वळव यात भीतीची भ ूिमका िकती भा वी आह े?
६.८ संदभ
Branscombe, N. R. &Baron, R. A., Adapted by Preeti Kapur (2017).
Social Psychology .
(14th Ed.). New Delhi: Pearson Education; Indian reprint 2017
munotes.in
Page 94
94 ७
आवड , ेम आिण इतर घिन नात ेसंबंध- I
घटक रचना
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ आंतर यि क आकष णाचे अंतग त ोत : गरज व भावना ंची भूिमका
७.२.१ मानवी जीवनातील स ंल नत ेचे मह व: संल नत ेची आव यकता
७.२.२ भावाची भ ूिमका: आपली मनःि थती इतरा ंना आ वड यात भ ूिमका
बजावत े का?
७.३ आकष णाचे बा घटक : िनकटता , सारख ेपणा आिण शारी रक स दया चा प रणाम
७.३.१ िनकटता / समीपता : अिनयोिजत स ंपक
७.३.२ शारी रक स दय : आंतर यि क आकष णात याची भ ूिमका
७.४ सामािजक पर परस ंवादावर आधा रत आवडीच े ोत
७.४.१. समान ता: समान प ंखांचे प ी/समान व ैिश े असल ेले य ात एक य ेतात
७.४.२ पर पर आवड िकंवा नावड: आपण यांना आवडतो त े आप याला
आवडतात
७.४.३ सामािजक कौश य े
७.४.४ यि म व आिण आवड
७.४.५. इतरांम ये आप याला काय हवे आहे? िलंगभेद आिण ना यात ट या -
ट या ने होणार े बदल
७.५. सारांश
७.६.
७.७. संदभ
७.० उि े (OBJECTIVES)
या घटकाचा अ यास के यानंतर तु ही खालील गो ी समजून घे यास स म हाल.
संल नता आिण भाव या ंचा अंतग त घटक हण ून आवडीवर भाव munotes.in
Page 95
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- I
95 आंतर यि क आकष णांवरील िनकटता आिण शारी र क स दय या बा घटका ंचा
भाव
आंतर यि क आकष णांवर सामािजक स ंवाद (समानता , पर पर आवड िक ंवा
नावड, सामािजक कौश य े, यि म व , िलंग फरक आिण िवकासाच े ट प े)
संबंिधत घटका ंचा भाव
७.१ तावना (INTRODUCTION)
लोकांशी स ंवाद साध या या ि य ेत य या लोका ंशी स ंवाद साधतो या ं याशी त े
नातेसंबंधही थािपत करत असतो . जीवनात काही नात ेसंबंध ता प ुरते तर काही त ुलनेने
दीघ काळ िटकणार े असतात . आप या जीवनात काही स ंबंध कमी मह वाच े तर काही ख ूप
मह वाच े असतात . कालावधी आिण मह व या घटका ंनुसार देखील नाती िविवध कारची
असतात . आपल े सव घिन नात ेसंबंध दुस या य साठीची आवड व ेमावर आधा रत
असतात . आवड या स ं ेला मानसशा ीय भाष ेत आ ंतर यि क आकष ण संबोधल े जाते.
या घटकात ‘आवडीच े’ व प आिण आवडी -िनवडीवर प रणाम करणार े िभ न घटक
समजून घे याचा समाव ेश केला आहे.
दुस या य साठी वाटणारी आवड िकंवा आंतर यि क आकष ण हे आपल े नाते िनि त
कर यासाठी मह वाच े असत े. सव घिन नातेसंबंध आप या आवडी -िनवडीवर आधा रत
असतात . सामािजक मानसशा आिण समाजशा ा ंनी आप याला लोक कोण या
कारणाने आवडतात , आवडत नाहीत अथवा यांचा आप यावर प रणाम होत नाही हे
समजून घे याचा य न केला. सामािजक मानसशा ातील वेगवेग या संशोधनात असे
िदसून आले आहे क , एखा ा य ची आपली आवड तीन घटका ं या संचात शोधली
जाऊ शकते, ते खालील माण े आहेत:
१) अंतग तघटक (Internal Factors): आप या म ूलभूत अंतग त गरजा , हेतू आिण
भावना ंशी संबंिधत घटक
२) बा घटक (External factors): पया वरणीय आिण या य कड े आपण
आकिष त होतो या ं या व ैिश ्यांशी संबंिधत घटक
३) सामािजक पर परस ंवादावर आधा रत घटक (Factors based on S ocial
Interaction): जे हा आपण इतरा ंशी स ंवाद साधतो त े हा घडणा या घटना ंशी स ंबंिधत
घटक
या घटकात भाग . ७.२ म ये अंतग त घटक, ७.३ म ये बा घटक आिण ७.४
म ये सामािजक संवादावर आधा रत घटका ंची चचा केली आहे.
munotes.in
Page 96
सामािजक मानसशा
96 ७.२ आंतर यि क आकष णाचे अंतग त ोत : गरज व भावना ंची भूिमका
(INTERNAL SOURCES OF LIKING OTHERS: ROLE OF
NEEDS AND EMOTIONS)
आप याला इतर लोक आवडतील िक नाही हे अंशतः अंतग त प रि थतीवर अवल ंबून
असत े. पर परस ंवाद िनधा रण करणा या अंतग त प रि थतीशी संबंिधत दोन मह वप ूण
घटक हणज े आप या गरजा आिण आपली भावना मक ि थती .
७.२.१ मानवी जीवनातील स ंल नत ेचे मह व : संल नत ेची आव यकता (The
Importance of Affiliation in Human Existence: The need to belong)
आवडीचा एक अ ंतग त ोत इतरा ंशी स ंल न हो या या मानवी गरज ेशी जोडल ेला आह े.
मानवाचा इतरा ंशी संबंध जोड यामाग े सामािजक ह ेतू असतो . संल नत ेची गरज इतरांबरोबर
अस याची आिण इतरा ंनी वीकार याची गरज दश वते. मानसशा ा ंनी संल नत े या
गरजेचे खालील घटक शोधल े आहेत:
१) पेशीजैिवकआधार (Neurobiological basis): संल नत ेची गरज प ेशीजैिवक
घटकावर आधारीत आहे (रोवे, १९९६ ). जीवशा ीय ्या मानवी अभ क आज ूबाजू या
लोकांशी संपक साध या या मत ेसह ज माला य ेतो.
२) उ ा ंतीचा आधार (Evolutionary basis): उ ा ंतीवादी मानसशा ा ंनी अस े
सुचवले आहे क , मानवा ंम ये संल नत ेची गरज ही अि त वा या म ू याचा प रणाम आह े.
नैसिग क आप ीपास ून बचाव कर यासाठी इतरा ंसोबत राहण े आिण सम ूहांम ये राहणे
मह वाच े अस यान े मानवा ंनी इतरा ं या सहवासात राह याची गरज िवकिसत क ेली.
संल नन े या गरज ेतील वैयि क िभ नता (Individual Differences in the Need
to Affiliate)
इतरां या सहवासाची गरजेची पातळी सव य म य े िभ न असत े .ओ’कॉनर व रोजेन लड
(१९९६ ) यां या मते, मनु य वत:साठी इ तम सामािजक संपका ची संधी शोधतो .
समाधान िह देणारी इ तम पातळी य ेक य न ुसार बदल ू शकत े.
लोक क ेवळ आ ंतर यि क स ंपका या पा तळीवर व ेगळे असतातच तस ेच समाधान न
िमळा यास त े नकारा मक िति या द ेखील द ेतात. जे हा य सामािजक स ंवादापास ून
वंिचत ठ ेवली जात े िकंवा इतरा ंकडून दुल ि त केली जात े ते हा या ं यावर सामािजक ,
भाविनक , आिण बोधा मक ्या नकारा मक प रणाम होतात :
१) सामािजक प रणाम (Social effects): सामािजक प रणामा ंम ये पर पर
मािहतीम य े वाढल े या स ंवेदनशीलत ेचा समाव ेश होतो (गाड नर, िपकेट व े हर, २००० ).
२) भाविनक प रणाम (Emotional effects): या य एकट ्या पडतात या ंना
उदासीनता , राग आिण िनय ं ण स ुट यासार खे वाटत े (बकले, िव केल व लेरी, २००४ ). munotes.in
Page 97
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- I
97 ३) बोधा मकप रणाम (Cognitive effects) : बोधा मकरी या , सामािजक उपे ेमुळे
बोधना मक काया म येही कमतरता य ेऊ लागत े. (बॉमे टर, ट्व ज व न ुस, २००२ ).
हे सव घटक अस े सूिचत करतात क मानवा या सवा गीण िवकासासाठी सामािज क संपक
मह वप ूण आहेत.
अनेक य सामािजक पर परस ंवादासाठी एकतर कमी इ छा य कर तात िकंवा
इ छाच य करत नाहीत . काही य अस े सांगतात क या ंना इतरा ंशी स ंबंध
जोड याची आिण या ं याशी स ंवाद साध याची आव यकता नाही . तथािप , सामािजक
मानसशा ा तील स ंशोधनात अस े िदस ून आल े आह े क , ही गरज सव मानवा ंम ये
थोड्याफार माणात अि त वात असत े. या य स ंल ननत ेची गरज कमी आह े असे
दाखवतात त े वतःब ल समाधानी असतात आिण ज े हा इतरा ंकडून या ंचा वीकार क ेला
जातो त े हा ते सकारा मक भावना दाखव तात.
अशा य आह ेत का या ंना इतरांची गरज नस ते? (Are there people who
don't need other people?)
सव मानवा ंना इतरा ं या सहवासात राह याची गरज असत े. परंतु संल नत े या ेरणेची
पातळी कमीजा त अस ू शकत े. संल नत ेची आव यकता काही िविश तस ेच
प रि थतीज य घटका ं ारे भािवत होऊ शकत े.
संल ननत ेची गरज एखा ा य ची ओढ िकंवा आवड यासार या अंतग त घटका ं ारे
भािवत होते. य ची ओढ िकंवा आवड इतरांशी भाविनक बंध आिण िनयमन या मागा ने
घिन नातेसंबध बनवत े. इतरांब ल या िवचारा ंवर आिण संबंधांवर या घटकांचा जा त
भाव पडतो (िगलाथ व यांचे सहकारी , २००५ ). उदाहरणाथ , सुरि त संल नन ेरणा
असल े या य म य े सकारा मक व-आदर असतो आिण यांचा पर परा ंवरील िव ास
देखील उ च असतो . याचा इतरांचे समथ न िमळव या या आिण वत: या
कटीकरणा या ीकोनावर प रणाम होतो.
सुरि त संल नन ेरणा असल े या य सि यपण े इतरांकडून समथ न िमळवतात ,
िव ास ठेवतात आिण वत: या कटीकरणात गुंतलेली असतात . इतरांसमवेत
मजबूत/शि शाली आिण कायमच े पर पर नातेसंबंध बनिव यासाठी याची मदत होते.
दुस या बाजूने, भीतीदायक िकंवा टाळणारी संल नन ेरणा जा त असणा या य म य े
आ म-स मान आिण पर पर िव ास कमी असतो . आ मिव ासाचा मूलभूत अभाव आिण
इतरांवर िव ास ठेव यात अडचण यामुळे संबंध वाढिवण े आिण िटकव ून ठेवणे कठीण होते.
संल नन ेरणा य या बोधा मक आिण म जास ं थे या काय प तीवर प रणाम करतात .
या वेळी नाकार या या भीतीची पातळी जा त असत े ते हा ते संघष , िवभािजत होणे
इ याद नकारा मक पैलूंचा िवचार करतात . अशा वेळी भावना ंशी संबंिधत म दू या िविश
े ा या सि यत ेची पातळी उ च दिश वली जाते (िगलाथ व यांचे सहकारी , २००५ ).
munotes.in
Page 98
सामािजक मानसशा
98 अशा कार े, संल नन ेरणा य या बोधा मक आिण म जात ंतूं या ि य े ारे
संल नत े या गरज ेवर प रणाम करत े.
संल नन गरज ेवरील प रि थतीचा भाव (Situational influences on the need
to affiliate)
संल नत ेची गरज पया वरणीय घटका ं ारे देखील भािवत होत े. वत: या म ृ यूची आठवण
क न द े यासार या नकारा मक प रि थतीत मानव पर परस ंवादाची ती इ छा दश िवतो
(िव मन व कूले, २००३ ). या लोकांना नैसिग क आप चा सामना करावा लागला होता
यां याम य े ही सामािजक स ंपका ची इ छा जा त िदसून येते (ब जािमन , १९९८ ).
नैसिग क आप ी व असामा य घटना ं या व ेळी ब या चदा अप रिचत लोकस ु ा एक य ेऊन
मै ीपूण प तीन े संवाद साधतात . हे सव सूिचत करत े क , नकारा मक व ासदायक
पया वरणीय प रि थतीम ुळे संल नता ेरणा वाढत े.
मै ीपूव व स ंल ननत ेसह तणाव त प रि थतीला सामोर े जा याच े मूळ कारण थम
कॅटर (१९५९ ) यांनी शोध ून काढल े. यांनी अस े िनरी ण क ेले क ितक ूल प रि थतीत
य स ंपका ना ाधा य द ेतात, िवशेषत: अशाच सम या असल े यां या ते संपका त
असतात . कॅटर या योगात , िवजेचा ध का (इलेि क शॉक ) िमळ याची अप े ा
असल े या सहभाग नी समान ि थतीत असल े या इतरा ंसह व ेळ घालवण े पसंत केले.
याव न हे सूिचत होते क , मानवा ंनी सार याच कार या सम या असल े या लोका ंची
संगत पस ंत केली आह े. अशा कार या सहवासाची गरज खालील कारणा ंसाठी असत े:
१. सामािजक त ुलना (Social Comparison): इतरांचा सहवास य ला सामािजक
तुलना कर याची स ंधी िनमा ण क न द ेतो. जे सु आह े याब ल स ंवाद साध यासाठी ,
यां या मता ंची तुलना कर याची व काय कराव े याब ल िन ण य घे याची स ंधी यामुळे ा
होते.
२. बोधा मक प ीकरण (Cognitive Clarity) : य द ु:खदायक प रि थतीला
सामोर े जाताना स ंबिधत प रि थती समज ून घे याचा य न कर ते. इतरां या स ंवादात ून
प रि थती अिधक चा ंगली समज ून घेता येते (बोधा मक प ीकरण ).
३. भाविनक प ीकरण (Emotional Clarity): दु:खदायक प रि थतीत य ना
नकारा मक प रि थतीम ुळे उ वणा या वतः या भाविनक िति या द ेखील समज ून
घे याची आव यकता असत े (भाविनक प ीकरण ) . बोधा मक व भाविनक प त ेची
आव यकता स ंबंिधत य ची इ छा िनि त करत े (गंप व क ुिलक, १९९७ ).
अशा कार े मानव इतरा ंची स ंगत शोध याचा य न करतो आिण ही स ंगत फायद ेशीर
असत े. कुिलक, महलर व म ूर (१९९६ ) यांनी आप कालीन स ुिवधा नसल े या दय व
श यि य ेसाठी णालयात दाखल क ेले या य वर क ेले या अ यासात ून अस े िदसून
आले क , यांनी मम ेटबरोबर ( याला दय व श ि य ेची अप े ा होती ) बोल यात ,
बोधा मक आिण भाविनक प त ेसाठी अिधक व ेळ घालवला . ही बोधा मक आिण भाविनक munotes.in
Page 99
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- I
99 प ता श ि य ेनंतर अिधक लवकर णालयात सोड याशी स ंबंिधत होती . अशा
संल नन ह ेतूचे फायद ेशीर प रणाम िदस ून येतात.
वरील सव बाबी अस े सूिचत करतात क , संल नन गरज े या पातळीवर लोका ंम ये जरी
िभ न असल े तरी य ेका या जीवनात आ ंतरवैयि क आकष णास मह व द ेणा या
घटका ंपैक हा एक अ य ंत मह वाचा घटक आह े.
७.२.२ भावाची भूिमका: आपली मनःि थती इत रांना आवड यात भ ूिमका बजावत े
का? (The role of affect: do our moods play a role in liking others?)
आणखी एक आंत रक घटक जो दुस या य साठी आप या आवडीवर प रणाम करतो तो
हणज े आपली मनःि थती . आपली मनःि थती ही धारणा , ेरणा, िनण य घेणे आिण
पर पर आकष ण यासार या अनेक बोधा मक ि य ेस भािवत करते. इतरांचे मू यांकन
करताना आप या मन:ि थतीचा ती भाव पडतो . सकारा मक भावाम ुळे ब याचदा
लोकांचे सकारा मक मू यमापन होते आिण नकारा मक भावाम ुळे नकारा मक
मू यांकनास सामोर े जावे लागत े. अशा कार े मनःि थतीचा दुस या य वरील आवडी –
नावडीवर भाव पडतो .
आप या मन :ि थतीचा आ ंतर- यि क आकष णावर य आिण अ य अशा दोन
कार े भाव पाडतो , ते पुढील माण े:
१. य प रणाम (Direct effects): यां या सहवास आप याला स ुखावह वाटतो
या य आप याला आवडतात आिण या ं यामुळे आप याला ास होतो अशा
य आप याला आवडत नाहीत हा य प रणाम आह े (बेन-पोरथ, २००० ).
एखादा य म ुळे आप याला चा ंगले िकंवा वाईट वाटत े हा य प रणाम आह े.
२. अ य प रणाम (Indirect effects): एखा ा य ची उपि थती आप याला
आवडत े िकंवा आवडत नाही कारण त े हा आपण याच कार या भाविनक ि थतीचा
अनुभव घ ेतो. उदाहरणाथ , िश कान े आप याला फटकार यान ंतर लग ेचच एखा ा
अनोळखी य ला जर आपण भ ेटलो तर आप याला िक ंवा ितला आवड याची
श यता कमी आह े.
िविवध बा स ंकेत िच े, संगीत अशा मा मात ून सहभाग नी आप या भाविनक ि थती
न दिव या आह ेत. िविवध योगा ंम ये भावना मक ि थतीचा प रणाम दश िवला ग ेला आह े.
उदाहरणाथ , संशोधनात ून अस े िदसून आल े आहे क , िश ेऐवजी बि स े िदली ग ेली असती
तर िव ा या ना योग चा ंगला वाटला असता (मॅकडोन ड , १९६२ ). अि य िच े,
पा भूमी, संगीत आिण खोलीतील काश या ं या िव आन ंददायक सादरीकरणासह
समान प रणाम आढळल े.
भावना ंचा अ य प रणाम अिभजात अिभस ंधाना ार े प क ेला जाऊ शकतो . नैसिग क
उ ीपक ( य ) अिभस ंिधत उ ीपकसह (भावना िनमा ण करणारी प रि थती ) जोडली
जाते आिण तीच भाविनक ि थती िनमा ण होत े. सात यान े असे िह िदसून आल े आहे, क munotes.in
Page 100
सामािजक मानसशा
100 सकारा मकता म ू यांकनावर (आवडीन ुसार) सकारा मक प रणाम करतात तर
नकारा मकता म ु यांकनवर नकारा मक प रणाम करतात (नावडी नुसार).
हा घटक जािहरातदार आिण राजकारणी या ंनी उ पादना ंसाठी आिण उमेदवारा ंचा आप या
आवडीवर भाव टाक यासाठी वापरला आह े. जािहरातदार आिण राजकारणी ह े उ पादन े
आिण उम ेदवार यासाठी आ ंतर यि क आकष णाम य े आनंददायक अन ुभवांची जोड द ेऊन
भाव पाडतात . संशोधनात अ से सूिचत क ेले गेले आह े क , असंब भावप ूण ि थती
(उमेदवार िक ंवा उ पादनाशी स ंबंिधत नसल े या घटका ंमुळे े रत) आप या आवडीवर
भाव टाक ू शकत े हणूनच आपण य ात मतदान क िक ंवा उ पादन खर ेदी क क
नाही याबाबतच े िव िनण य घेतले जातात . अशा कारे जािहरातदार आिण राजकारणी
यांनी केलेले य न आप या आवडी -िनवडीवर भाव पाड यात यश वी होतात .
अशा कार े आंतर यि क आकष णातील अ ंतग त घटक आप या आवडीवर प रणाम
करतात .
आपली गती तपासा
१. आप या गरजा आ ंतर यि क आकष णावर कसा भाव पाडतात ?
२. आंतर यि क आकष णावर भावाचा कसा प रणाम होतो ?
७.३ आकष णाचे बा घटक : िनकटता , सारख ेपणा आिण शारी रक
स दया चा प रणाम (EXTERNAL SOURCES OF ATTRACTION:
THE EFFECTS OF PROXIMITY, FAMILIARITY & PHYSICAL
BEAUTY)
दोन य अनप ेि त एकम ेकां या स ंपका त येऊ शकतात याम य े ामु यान े वग िम ,
सहकारी आिण ख ेळिम या ंचा पिहला स ंपक नेहमीच अनप ेि त असतो . यांची जवळीकता
एकमेकांना संपका त आणत े. एक बस ून िकंवा एक काम क े याने ते एकम ेकां या स ंपका त
राहतात . एकदा स ंपक आला क , इतर आकष णे जसे क , शारी रक आकष ण आिण
समानता एकम ेकांना आवड यात मह वप ूण भूिमका बजावतात . याव न अस े िदसून येते
क , पर पर आकष णात िनकटता मह वाची भ ूिमका बजावत े. या भागात आंतर यि क
आकष णाचे बा घटक - िनकटता आिण शारी रक स दय यांचा समाव ेश केला आह े.
७.३.१ िनकटता / समीपता : अिनयोिजत स ंपक (Proximity: Unplanned
Contacts)
दुस या य मधील आवडीची भावना या य शी असल े या आप या य स ंपका वर
आधा रत असत े. इतर य चा स ंपक आप याला या ं यािवषयी आवड िक ंवा नावड तयार
कर यासाठी स म बनवतो . आज आपण य समोरासमोर स ंपक न करता सामािजक
सारमा यमा ंतून संपक कर यासाठी स म झालो आहोत . काही लोका ंना अस े वाटत े क ,
िनकटच े नाते िवकिसत कर यासाठी य स ंपक मह वाचा आह े, तर काह ना अस े वाटत े
क , वेगवेग या सामािजक सारमा यमा ंतूनही जवळच े संबंध िनमा ण होऊ शकतात . munotes.in
Page 101
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- I
101 आंतर यि क आकष णाम य े समीपत ेचे मह व ब याच अ यासा ंनी िनदश नास आण ून िदल े
आहे. संयु रा े आिण य ुरोपमधील ब या च संशोधनात अस े सुचवले गेले आह े क ,
िव ा या ना एकमेकां या जवळ बसिव यान ंतर बह धा एकम ेकांना ओळखता य ेईल ( ायन,
१९६१ ). तसेच, जे लोक जवळपास राहतात िक ंवा काम करतात त े कदािचत एकम ेकां या
ओळखीच े होतील , मै ी करतील आिण िववाह करतील (बॉसाड , १९३२ ).
िनकटता का मह वाची आह े ? वारंवार दिश तता िह यातील मु य गो आह े (Why
Does Proximity Matter? Repeated Expo sure Is the Key)
समीपत ेचा भाव वार ंवार क ेले या दश ना ार े प क ेला जाऊ शकतो . समीपत ेमुळे
आप या उ ेजनां या दश नाची वार ंवारता वाढत े आिण उ ेजनास िजतक े जा त दश न
िमळत े िततक ेच अशा उ ेजनाच े मू यांकन करण े अिधक अन ुकूल होत े. संशोधन अस े
सूिचत करत े क , य , िठकाण े, श द तस ेच व त ूंबाबतही समीपता िदस ून येते.
नवीन ेरणा (अनोळखी य चा च ेहरा, रेखािच , उ पादन ) पु हा पु हा पािह याम ुळे यांचे
सकारा मक म ू यांकन होत े (झारज क , १९६८ ). आगोदर पािहल ेला फोटो पाह न अभ क
अिधक हसतात पर ंतु थमच फोटो पाह न त े हसत नाहीत ( ू स-गन व ल ुईस, १९८१ ).
मॉरलँड व बीच (१९९२ ) यांनी वग सेिटंग बाबत एक योग क ेला. या योगात , एका
मिहला सहा यक १५ वेळा, दुस या सहा यकान े १० वेळा, ितसरा सहा यकान े ५ वेळा
वगा त हज ेरी लावली आिण चौथा सहा यक मा संपूण स ा दर यान कोण याही वगा त
उपि थत न हता . कोण याही सहा यका ार े िव ा या शी कोणताही स ंवाद न साधता ,
स ा या शेवटी िव ा या ना य ेक सहा यक िकती माणात आवडल े हे दश िव यास
सांिगतल े. याव न अस े िदसून आल े क , दश नाची/हजेरीची वार ंवारता िजतक अिधक
होती िततक ेच सहा यकाची आवड द ेखील वाढल ेली िदस ून आली .
वारंवार दश नामुळे वाढल ेली आवड याबाबत झाझ क (२००१ ) यांनी अस े प क ेले आहे
क , जे हा आपण वार ंवार उ ेजनाला सामोर े जातो त े हा सा ं वनाची भावना िनमा ण
झालेली असत े. नवीन आ िण अप रिचत उ ी ाचा सामना करताना आ हाला अ व थता
येते. तथािप , वारंवार स ंपका त आ याम ुळे अ व थता कमी हो यास मदत होत े व अिधक
आराम िमळतो .
रीस व या ंचे सहकारी (२०११ ) यांनी केले या योगात य ची जोडीन े अनेक िवषया ंवर
चचा केली. यानंतर या ंना जोडीदारा ं या आकष णाचे गुणांकन करावयास सा ंिगतल े.
चच या िवषया ंची सं या िजतक जा त अस ेल िततक े जा त गुणांकन आढळ ून आल े.
रीस व या ंचे सहकारी (२०११ ) यां या दुस या अशाच अ यासाम य े, अनोळखी (१० ते
१५ िमिनटा ंसाठी) दोन, चार, सहा िक ंवा आठ व ेळा इंटरनेटवरील अनौपचा रक चचा म ये
गुंतले या िव ा या चा सहभाग होता . सहभाग चा अिभ ाय अस े दश िवतो क , वाढल े या
संवादांमुळे यां याशी अिधक प रचय होऊ शकतो आिण जोडीदाराबरोबर अिधक
सुरि तता िवकिसत होत े.
munotes.in
Page 102
सामािजक मानसशा
102 अशा कार े वारंवार उ ीिपत क े यामुळे हे उ ेजनाब ल िनमा ण होणा या सा ं वन आिण
प रचयाम ुळे आकष ण वाढत े.
एकमेकांना पस ंत करण े हे वारंवार झाल े या स ंपका मधील ार ंिभक िति य े या व पावर
अवल ंबून असत े. पिह या नकारा मक भावना ंची पुनरावृ ीमुळे आकष ण कमी होत े कारण
वारंवार स ंपका मुळे अशा नकारा मक भावना ंना बळकटी िमळत े ( वॅप, १९७७ ).
सामािजक मा यमा ंचा िनकटता व वार ंवार दिश तता यावरील प रणाम (The effects
of social media on proximity and repeated exposure)
आधुिनक तं ानान े समीपता आिण वारंवारतेचे प रणाम बदलल े आहेत. एक कार े,
लोकांना जवळ आणल े आहे आिण पर पर संबंध सुलभ केले आहेत. मानसशा ीय
अ यासान ुसार, आधुिनक तं ानाचा सकारा मक व नकारा मक प रणाम आिण सहसंबध
िदसून येतो.
काही सकारा मक प रणाम (Some of the positive effects):
१. समाधानात वाढ (Increased satisfaction): य या भाविनक जीवनात
सामािजक मा यमा ंची भ ूिमका अ य ंत मह वाची आह े. यामुळे य ना भाविनक
कटीकरणाची स ंधी िमळत े व समाधानाची पातळी वाढ यास मदत होत े (मँगो, टेलर
व ीनिफ ड , २०१२ ).
२. सामािजक पाठ बा (Social support) : भाविनक कटीकरणामळ े य ला
सामािजक पािठ ंबा जा त माणात िमळतो .
तथािप , या आध ुिनक त ं ान / सामािजक मा यमा ंचे नकारा मक प रणाम द ेखील िदस ून
येतात. काही नकारा मक प रणाम प ुढील माण े:
१. औदािस य (Depression): फेसबुक या सतत वापराम ुळे नैरा य य े याशी आिण
खुशालीची यि िन भावना कमी हो याशी िनगिडत आह े ( ॉस व या ंचे सहकारी .,
२०१३ )
२. तुलना (Comparison): िविवध स ंशोधनाव न अस े िदसून आल े आहे क , एखादी
य जा त िम ा ंशी तुलना क शकत े आिण िवश ेषत: वत: ला अन ुकूलपणे सादर
करताना एखा ाला द ुःख होऊ शकत े.
अशा कार े आध ुिनक त ं ानाचा आ ंतर यि क आकष णावर सकारा मक व नकारा मक
दो ही कारचा भाव पडतो .
munotes.in
Page 103
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- I
103 ७.३.२ शारी रक स दय : आंतर यि क आकष णात याची
भूिमका (Physical beauty: it’s role in interpersonal
attraction)
आंतर यि क आकष णात मह वाची भूिमका बजावणारा आणखी एक बा घटक हणज े
य च े शारी रक स दय . वेगवेग या प रि थत म य े, पिह या ंदाच आकष क िदसल े या
य आप याला आवड ू शकतात .
शारी रक स दय (Physical Beauty)
आकष णाबाबत य िभ नता आिण फरक असू शकतो . परंतु शारी रक स दय बह तेक
वेळेस आंतर यि क आकष णाम य े मह वाची भूिमका बजावत े ( होगेल व यांचे सहकारी ,
२०१० ). एका सं कृतीत स दया साठी वेगवेगळे िनकष असू शकतात . उदाहरणाथ ,
भारतात गोरा रंग आिण रेखीवपणा यासारखी वैिश ्ये पसंत केली जातात .
कदािचत स दय दु यम अस ू शकत े, परंतु आपण याकड े जा त ल द ेतो. (Beauty
May Be Skin Deep, But We Pay a Lot of Attention to it)
आप याला मािहत आह े क , शारी रक स दय वरवरच े आह े परंतु ते इतरा ंब ल या
आप या आवडीवर भ कम भाव पाडतात (कोिल स व झ े ॉिवझ , १९९५ ). एखा ाच े
मू यांकन करताना ही याचा प रणाम होतो . आप याकड ून आकष क य ना सकारा मक
ि कोनात ून पाह याची श यता अिधक असत े. आकष क य म य े दयाळ ूपणा आिण
कळकळ यासार या इ सामािजक व ैिश ्ये आहेत का त े पािहल े पािहज े. (लेमे व या ंचे,
२०१० ) यायाधीशा ं ारे आकष क ितवादी हा अपरा धी ितवाद प े ा दोषी ठर याची
श यता कमी असत े (डाऊन आिण िलओ स , १९९१ ).
“जे सुंदर आह े ते चांगले आह े” प रणाम (The “ What is Beautiful is Good “
Effect)
शारी रक ्या आकष क असल े या य म य े सामािजक ्या इ व ैिश ्ये आहेत अस े
मानल े जाते. याला “जे सुंदर ते चांगले आहे” भाव हण ून ओळखल े जाते. या भावाची
काही कारण े पुढील माण े आहेत:
१. आकष क लोका ंकडे इ ग ुणधम आहेत हण ून पािहल े जात े याचे एक कारण हणज े
आप याकड े इ ग ुणधम असणार े लोक चा ंगले िदसणार े आह ेत असा िव ास आह े
(शारी रक आकष णाचा ढीवाद ). ढीवादा माण े आपला िव ास आह े क , दयाळ ूपणा,
कळकळ आिण इतर सकारा मक व ैिश ्ये स दया शी स ंबंिधत आह ेत. अशा कार या
ढीवादा माण े आपण लोका ंचा िवचार व आकलन करतो या माण े आकार द ेतो आिण
आप या आवडी -िनवडी िनि त करतो . अनेक अ यासा ने याचे समथ न केले आह े.
( नायडर व यांचे सहकारी ., १९७७ ).
munotes.in
Page 104
सामािजक मानसशा
104 २. लेमे व या ंचे सहकारी (२०१० ) यांनी आकष क लोका ंकडे इ ग ुणधम आहेत हण ून
पािहल े जाते हे प कर यासाठी तीन - घटक िस ांत िवकिसत क ेला. यां या मत े, जे हा
एखा ाला आकष क य िद सतात त े हा या य शी स ंबंध जोड याची या ंची इ छा
असत े. अशा कार े आकष क लोका ंशी स ंबंध िनमा ण कर याची स ु वात आप या
इ छेपासून होत े. या इ छ ेमुळे आप याला या ंचा शारी रक स दया शी थेट संबंध नसल े या
प रमाणा ंवर देखील आ ंत रक र या सकारा मक ह णून ओळख यास व ृ करत े.
लेमे व या ंचे सहकारी या ंची इतर स ंशोधन े या िस ा ंताचे समथ न करतात . यां या
योगा ंम ये य ना शारी रक आकष णा या पातळीवर ग ुणांकन कर यास सा ंिगतल े.
यानंतर सहभाग ना या य शी िकती माणात स ंबंध िनमा ण कर यास आवड ेल याच े
गुणांकन कर यास सा ंिगतल े गेले. यानंतर सहभाग ना इतर अनोळखी य ना
सामािजक ्या इ व ैिश ्यांनुसार ग ुणांकन कर यास सा ंिगतल े गेले. यांना अस े आढळल े
क , आकष क लोका ंना अिधक अन ुकूलतेने पािहल े जात े आिण या य सह स ंबंध
बनव यासाठी जा त इ छ ुक अस याच ेही िदस ून आल े. अशा य शी स ंबंध वाढव याची
आपली इ छा अस यान े आपण या ंना अिधक अन ुकूलतेने पाहतो .
काहीव ेळा आकष कता आिण सामािजक ्या इ ग ुणधमा मधील स ंबंध हे पूव ह नस ून ते
य ात असतात . शारी रक ्या आकष क य इ वैिश ्ये दश वू शकतात .
उदाहरणाथ , डायन ेर व या ंचे सहकारी (१९९५ ) यांनी केले या अ यासात अस े िदसून
आले क , आकष ण हा लोकि यता , उ च आ मस मान व उ क ृ कौश या ंशी स ंबंिधत
आहे. शारी रक ्या आकष क य ना इतरा ंकडून सकारा मक िति या य ेतात आिण
यामुळे यां यात आ मिव ास व आ मस मान जा त िदस ून येतो.
तथािप , कधीकधी आकष क लोक या ंचे व प वत : या फाय ासाठी वाप शकतात -
जसे क इतरा ंना मनापास ून भािवत करण े िकंवा भाव पाडण े. याचबरोबर इि छत
असल े या गो ी िमळिव यासाठीचा य न अस ू शकतो . तथािप , हेराफेरी करणार े केवळ
आकष क/सुंदर य च नाहीत . परंतु हे समज ून घेणे मह वाच े आहे क स दया स नेहमीच
इि छत व ैिश ्यांसह जोडण े वा तववादी आिण अच ूक अस ू शकत नाही .
य शारी रक ्या आकष क कशी बनत े? (What makes a person
physically attractive?)
संशोधका ंनी आकष क मानली जाणारी व ैिश ्ये शोध याचा य न क ेला आह े. अशी काही
वैिश ्ये आहेत जी सात यान े िविवध स ं कृत म य े आकष क मानली जातात (किनंघम व
यांचे सहकारी ., १९९५ ). मानसशा उ ेजनाच े आकष ण ठरवणार े संकेत
ओळख यासाठी दोन ि कोनाचा वापर करतात .
पिह या ि कोनाम य े सामा यत : आकष क मान या जाणा या लोका ंकडे असल ेली
वैिश ्ये शोध याचा समाव ेश आह े. किनंघम (१९८६ ) यांनी पदवीधर प ु षांना आकष क
त ण या छायािच ा ंचे गुणांकन कर यास सा ंिगतले. सामा यत : यां याकड े असल े या
वैिश ्यांचे िव ेषण के याने हे िदसून आल े क , या ि या दोन गटा ंपैक एकाम य े पड या munotes.in
Page 105
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- I
105 आहेत- ‘बािलश /अप रप व वैिश ्ये’ आिण ‘प रप व व ैिश ्ये’. पु षांसाठी समान
सामा य ेणीत अस याच े िदसून आल े.
आकष क काय आह े हे ठरवणारा द ुसरा ि कोन ल ँगलॉईस आिण रॉडमन (१९९६ ) यांनी
िवकिसत क ेला. एका फोटोम य े अनेक चेह याची छायािच े एक कर यासाठी या ंनी
कॉ य ुटर िडजीटायिझ ंगचा वापर क न स ंयु चेहरे तयार क ेले. असे आढळ ून आल े क
बह तेक स ंिम च ेहरे हे वैयि क च ेह यांपे ा अिधक आकष क जाणवल े. (लँगलोइस ,
१९९४ ) यां या मत े हे असे होऊ शकत े कारण य ेक मिहला आिण प ु षांची योजना
आप या जािणव ेम ये असत े या माण े सरासरी च ेहरा तयार क ेला जातो . संिम त ेम ये
अगदी जा त ज ुळणार े चेहरे आकष क मानल े गेले.
स दया ची या या व ेगवेग या य ार े वेग या कार े केली जात े. तथािप , काही व ैिश ्ये
सात यान े स दया शी संबंिधत अस याच े आढळल े आहे.
बािलश आिण प रप व व ैिश ्ये (Child -like and mature features): संशोधन े
असे सूिचत करतात क बािलश /अप रप व आिण प रप व वैिश ्यांमधील काही व ैिश ्ये
सुंदर मानली जा याशी स ंबंिधत आह ेत.
लाल र ंग खरोखरच मोहक आिण आकष क आह े (Red Really is Sexy and
Attractive): स दय इतर पया वरणीय घटक वा स ंकेतांमुळे ही भािवत होत े. अनेक
ाचीन तस ेच आध ुिनक स ं कृत नी लाल र ंग ि या ंिवषयी आकष ण वाढव याशी संबंिधत
अस याच े द श िवले आह े. वयात आ यान ंतर / बीजकोश फ ुटून ी जनन प ेशी बाह ेर
ये याची ि या दर यान अन ेक माद चा ( ा या ं या सवा त े जातीप ैक एक ) गु ांग,
छाती िक ंवा चेहरा लाल िदस ून येतो. यामुळे सामािजक मानसशा ा ंनी अस े सुचवले आहे
क कदािचत लाल र ंग मिहला ंब ल प ु षांचे आकष ण वाढवतो .
इिलयट व िन टा (२००८ ) यां या अ यासात प ु ष आिण मिहला सहभाग नी लाल िक ंवा
इतर र ंगा या (पांढरा, राखाडी िक ंवा िहरवा ) पा भूमीवर अनोळखी य च े फोटो
दाखिवल े. अनोळखी य न े लाल िक ंवा िनळा शट प रधान क ेला होता आिण सहभाग नी
यांचे आकष ण व ल िगक आवाहनाच े गुणांकन क ेले. याम य े असे आढळ ून आल े क ,
जे हा अनोळखी मिहला ंचा फोटो लाल पा भूमीवर दश िवला ग ेला, पांढ या पा भूमीवर
मिहला दाखव या ग े या याप े ा पु षांनी जा त ग ुणांकन िदले. ि या ंबाबत, पा भूमीचा
रंग िकंवा शट चा रंगाम य े ल णीय फरक जाणवला नाही . अशा कार े लाल र ंगाचा प ु षां व
ि या ं या आकष णावर भावशाली भाव पडतो .
ीस पडणार े इतर प ैलू जे आकष णाला भािवत करतात (Other aspects of
appearance that i nfluences attraction)
आकष णावर भाव टाकणारा व सहज ीस पडणारा एक घटक हणज े शरीराचा बा ंधा.
साधारणपण े शरीराचा बा ंधा गोल असणा या ंना लोक सहजत ेने िनवा ंत/आरामदायी
यि म वाशी जोडतात तर िपळदार शरीर उ च ऊज चे सूचक अस याच े मानल े जात े
(गाड नर व ट करमन , १९९४ ). आकष कतेबाबत जा त वजन असण े काही स ं कृत म य े
नकारा मक ीन े पािहल े जात े. तथािप इतर काही स ं कृत म य े जादा वजन असण े munotes.in
Page 106
सामािजक मानसशा
106 आकष क मानल े जाते. मॉ रटािनयासार या द ेशात त ण ि या ंना खा यासाठी आिण वजन
वाढव यासाठी ो सािहत क ेले जाते. तरीही बह तेक समाजा ंम ये जा त वजन अस यान े
आकष ण कमी होत े. अशा कार े एखा ा य ची आवड ह े बा घटका ं ारे देखील
िनधा रत क ेले जाते जसे क य ची िनकटता व शारी रक स दय .
आपली गती तपासा
१. आवडीवरील िनकटत े या भावा ंची चचा करा.
२. शारी रक आकष ण िकंवा स दय आंतर यि क आकष णावर कसा प रणाम करत े?
७.४ सामािजक पर परस ंवादावर आधा रत आवडीच े ोत (Sources of
liking based on Social Interaction)
य साठी आकष ण व आवड अ ंतग त आिण बा घटका ं यित र सामािजक
पर परस ंवादाशी स ंबंिधत घटका ंवर देखील अवल ंबून असत े. एखा ा य साठी आपली
आवड या ं याशी स ंवाद साध या या अन ुभवावर अवल ंबून असत े, या स ंबंिधत काही
घटक;
समानता जी आपण य शी समाियकरण करतो
या माणात इतर य आप याला आवडतात
सामािजक कौश य े
यि म वाच े पैलू
िलंग व ना या ंची ि थरता
७.४.१ समानता : समान प ंखांचे प ी /समान व ैिश े असल ेले य ात एक
येतात (Similarity: birds of the same feather actually do flock
together)
समानता प रक पन ेनुसार समानता हा पर पर आकष णाचा/आंतर यि क आकष णाचा
आधार आह े. सर ाि सस ग ॅ टन यां या िन कषा नी अस े सूिचत क ेले क िम आिण
जोडीदारान े संधीपे ा जा त समानता य क ेली. तथािप , हे सांगणे कठीण आह े क ,
समानता आवड याकड े जाते िकंवा आवड याम ुळे समानता य ेते. यूकॉ ब (१९६५ ) ारे
समानत े या भ ूिमकेचा ायोिगक अ यास क ेला गेला. याचा असा िव ास होता क जर
लोकांनी एकम ेकांशी स ंवाद साध यान ंतर या ं यात समान ि कोन अस याच े आढळल े
तर या ंची एकम ेकांब लची आवड वाढत े. या गृिहतकाची चाचणी घ े यासाठी , यांनी
थला ंत रत िव ा या चा अ यास क ेला, हणज ेच जे िव ाथ क ॅ पसम य े ये यापूव
एकमेकांना भ ेटले न हत े. यांनी म ेल ारे कुटुंब, धम , वंश स ंबंध इ यादी िविवध
सम या ंिवषयी या ंचे ि कोन मोजल े. कॅ पसम य े आ यान ंतर या ं या एकम ेकांब ल या
आवडीच े सा ािहक म ू यांकन क ेले गेले. िनकाला ंनी दश िवले क या ं या ि कोनाम य े
िजतक े अिधक सा य होत े िततक ेच ते स ा या अख ेरीस एकम ेकांना आवडल े. नंतर या
अनेक अ यासा ंनी या िन कषा स पु ी िदली . munotes.in
Page 107
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- I
107 तथािप , काही व ेळा वतःप े ा वेगळे असल ेले लोक आकष क वाटतात . हे असे सूिचत करत े
क , पूरकता एकमेकांना आकिष त करतात . पूरकता ह णजे ते फरक ज े एकि तपण े
वैयि क सहभाग ना चा ंगले काय कर यास मदत करतात . उदाहरणाथ , वच ववादी य
अधीनत ेकडे आकिष त होतील . या व न अस े िदसून येते क , पूरक व ैिश ्ये पर परा ंना
बळकट करतील आिण एकम ेकांना लाभ द ेतील.
तथािप , िवरोधका ंसाठी आकष णाचा थेट पुरावा नाही. एकमेव पूरकता जी आकष णाशी
अिधक स ंबिधत आह े ती हणज े पु ष-मिहला संवाद याम य े एक भावी आिण दुसरा
िवन वत न दश िवतो. इतर सव प रि थत म य े िव शैली िवसंगतीशी संबंिधत असतात
आिण आवड याप े ा नकार आिण टाळ याची श यता असत े ( वान व या ंचे सहकारी .,
२००३ ).
अशा कार े समानता ही सात यान े अनेक कार या ना या ंमधील आकष णाचा आधार
अस याच े िदसून येते.
समानता - िभ नता भाव : आकष णाचा सुसंगत अंदाज (Similarity –
dissimilarity effect: a consistent predictor of attraction)
समानत ेचा सामना के याने सकारा मक भावना िनमा ण होतात तर िभ नता आप याम य े
नकारा मक भावना िनमा ण करते. याला 'समानता -िभ नता भाव ' असे हणतात . पूव या
कामात गो ी आिण य िवषयी िवचार आिण भावना ंम ये समानत ेवर भर द े यात आला
असला , तरी न ंतर िव ास , मू ये आिण आवड म य े समानता समािव कर यासाठी याचा
िव तार कर यात आला . याचा अ यास कर यासाठी योगशाळ ेय योगा ंम ये,
सहभाग या मनोव ृ ीचे थम म ू यांकन क ेले जाते आिण न ंतर या ंना एखा ा अनोळखी
य च े मू यांकन कर यास सा ंिगतल े जाते, यामुळे यां या मनोव ृ ी, िव ास , मू ये आिण
आवडी या ंना समोर य ेतात (बायन , 1961). याम य े असे आढळ ून आल े क , अनोळखी
आिण वतःम य े समानता आढळ यास सहभाग ना क ेवळ अनोळखी य च आवडत
नाही तर य म य े सकारा मक ग ुणधम अस याच े गृहीत धरतात .
संशोधन अ या स अस े सूिचत करतात क , आकष ण समानत े या माणात िनधा रत केले
जाते आिण आकष णावरील याचा प रणाम अचूक मोजला जाऊ शकतो . समान
अवलोकन असल े या िवषया ंची सं या चचा केले या िवषया ं या एक ूण सं येने िवभागली
जाते प रणामी माण एका सो या स ू ात समािव क ेले जाऊ शकत े जे आ हाला
आकष णाचा अ ंदाज लाव यास अन ुमती द ेते. (बायन व ने सन, १९६५ ). वय, शै िणक
आिण सां कृितक फरक िवचारात न घेता हा भाव पु ष आिण मिहला ंसाठी स य आहे
(बायन , १९७१ ). हे धू पान, धािम क प ती , वत: ची स ंक पना 'सकाळ िव
सं याकाळची य ' असण े आिण याच िवनोदा ंमुळे काय वृ करण े या स ंदभा त देखील
खरे आहे.
munotes.in
Page 108
सामािजक मानसशा
108 शारी रक आकष कते या बाबतीतही आपण समानता शोधतो का ? (Do we seek
similarity even with respect to physical attractiveness? )
संशोधका ंनी जोडीदार िनवड यामधील समानत ेची भूिमका समजून घे याचा य न केला
आहे. शारी रक आकष कतेम ये समानत े या संदभा त अस े आढळल े आहे क , लोक
शारी रक आकष णात समान वैवािहक जोडीदार िनवडतात . आपण ख ूप आकष क लोकांशी
मै ी कर यास ाधा य देतो (जुळणारी प रक पना ). िह प रक पना थम बिच डव या ंचे
सहकारी ., (१९७१ ) यांनी तािवत केली होती . तथािप काही पुरावे दश वतात क लोक
कधीकधी उपल ध असल ेले सवा त आकष क जोडीदार िमळव याचा य न करतात
(कािलक आिण हॅिम टन , १९८६ ). हॅन ॅटेन व या ंचे सहकारी ., (२०१० ) यांनी
केले या स ंशोधनात अनोळखी पु ष व ि या ंनी एकम ेकांशी थोड यात संवाद साधला . या
ि हिडओ टेप केले या पर परस ंवादादर यान , सहभागीच े आकष ण आिण ते एकमेकांवर
अनुकूल छाप पाड या या य ना ंम ये िकती माणात गुंतले याचे िनरी का ंनी गुणांकन
केले. येक सहभागीन े अनोळखी य ला डेट कर यात आपली आवड दश वली.
प रणामा ंव न असे िदसून आले आहे क पु षांनी अिधक आकष क अनोळखी लोकांशी
संबंध िनमा ण कर यासाठी अिधक य न केले होते. तथािप ि या ंम ये असे आढळल े
नाही. ि या िव िल ंगी य ब ल वार य य कर यास कमी इ छुक अस याने, ते
जोडीदारा ंवर दबाव आण याचा य न करत नाहीत . अशा कार े मानवाच े बह ता ंश य न
जोडीदार िमळव या या िदशेने िनद िशत केले जातात जे एखा ा या आकष णा या
पातळीशी जा त ज ुळतात , कारण यात जग याची आिण समृ ीची उ म संधी असत े.
मह वहीन / ु लक समानता आकष ण िनमा ण करते का? (Do even trivial
similarities generate attraction? )
कधीकधी इतरांब लच े आपल े आकष ण ु लक बाब मधील समानत ेमुळे असू शकते जसे
क समान अ रापास ून सु होणारी नावे. आप या नावासार या गो ब ल आपली
सकारा मक भावना जा त असू शकते व ते आप याला जा त आवडतात . याला ‘अंतभू त
अहंकार’ हणतात . पे हॅम व या ंचे सहकारी ., (२००५ ) यांनी स ंशोधनात िविवध
रा या ंमधील १८२३ ते १९६५ पय त या ल नां या न दी तपास या . यांना आढळल े क
एकाच पिह या अ रासह आडनाव असल ेली जोडपी जा त आहेत. यांना आढळल े क ,
आडनाव याच जोड या ंम ये संधीपे ा पिह या अ रासह ल णीय अिधक आह े. इतर
घटक सं ये या संदभा त असेच प रणाम िदसून आले. अशा कार े अशा समानत ेचा एक
मजबूत भाव असतो आिण ज े हा आपण काळजीप ूव क ल द ेत नाही त े हाही उ व ू
शकतो .
आप यासारख ेच आप याला का आवडतात आिण आप याप े ा वेगळे का आवडत
नाहीत ? (Why do we like others who are similar to ourselves but
dislike those who are different?)
समानता सकारा मक भावना आिण िवषमता नकारा मक भावना का िनमा ण करते हे प
कर यासाठी संशोधका ंनी िस ांत मांड याचा य न केला आहे. यासाठी दोन िस ांत
मांडले आहेत - संतुलन िस ांत आिण सामािजक तुलना िस ांत. munotes.in
Page 109
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- I
109
१. यूकॉ ब (१९६१ ) आिण हेडर (१९५८ ) यां या संतुलन िस ा ंतानुसार (The
Balance Theory by Newcomb (1961 ) & Heider (1958) ) लोक
नैसिग क र या या ं या आवडी -िनवडी माणब प तीन े संघिटत करतात . समानता
इतरांशी संतुलन ि थती िनमा ण करते, जे भाविनक ्या आनंददायी आहे तर िभ नता
असंतुलन िनमा ण करते, जे भाविनक ्या अि य आहे. असमतोल अव थ ेत
असताना , य दोनप ैक एक बदल क न समतोल पुनस चियत कर याचा य न
करतात - िभ नत ेला कमी ल ेखणे िकंवा दुल करण े ि कंवा एकम ेकांना नापस ंत
कर याचा िनण य घेणे. नापस ंतीम य े संतुलन नसणे समािव आहे, जे सुखद िकंवा
अि य नाही. समानता य साठी का मह वाची आह े हे प कर यात हा िस ा ंत
अपयशी ठरतो .
२. सामािजक तुलना िस ा ंत (फेि टंगर, १९५४ ) {Social Comparison Theory
(Festinger, 1954) } नुसार आपण इतरांशी तुलना क न आप या मतां या
अचूकतेचे मू यमापन करतो . जे हा आपला ि कोन इतरांशी जुळत नाही, ते हा
श यता अशी आहे क आपला ि कोन चुक चा आहे. आप याला 'चुक या ' ि थतीत
राह याची इ छा नस याम ुळे, आपण इतरांकडे वळतो 'सहमतीच े स यापन '-
इतरांकडून िमळाल ेले पुरावे आपल े म त सामाियक करतात . इतर कोणाकड े समान
ि कोन आहे हे जाणून घेणे सूिचत करते क आपण वा तिवकत े या संपका त आहोत
आिण यो य िनण य घेतला आहे. िवसंगती नकारा मक भावना िनमा ण करते. तथािप ,
जे हा ते बाहेर या गटातील सद या ंकडून येते ते हा कमी अ व थ होतो, कारण आपण
यां याकड ून आप याप े ा वेगळे असाव े अशी अपे ा करतो .
७.४.२ पर पर आवड िकंवा नावड : आपण यांना आवडतो त े आप याला आवडतात
(Reciprocal liking or disliking: liking those who like us )
जवळजवळ येकाला आपण आवडल े जा याची इ छा असत े आिण ते आ हाला
आवडतात . य खोट ्या खुशामतीही जोपय त पूण पणे प होत नाही तोपय त अच ूक
समजतात (गॉड न, १९९६ ). संशोधन हे देखील सुचवते क , आप याकड े पर पर
आवडीची वृ ी आहे, हणज े यांना आपण आवडतो त े आप याला आवडतात आिण जे
आप याब ल नापस ंती य करतात यांना नापस ंत कर याची आपली वृ ी आहे
(क डन आिण ॅनो, १९८८ ).
७.४.३ सामािजक कौश य े (Social Skills )
आवड याची श यता देखील य कड े 'सामािजक कौश य े' िकती माणात आहे यावर
अवल ंबून असत े- यो यत े या स ंयोजनाम ुळे य ना इतरा ंशी भावीपण े संवाद साध यास
मदत होत े. राजकारण , वै कशा , रोमँिटक/ णयािध ीत स ंबंधाम य े सामािजक कौश य े
मह वप ूण अस याच े आढळ ून आल े आहे. सामािजक कौश य उ च असल ेले ितवादी
अिधक वेळा िनद ष घोिषत केले जातात . सामािजक कौश य े असल ेले उ च डॉ टर munotes.in
Page 110
सामािजक मानसशा
110 अिधक लोकि य आह ेत आिण सामािजक कौश या ंम ये उ च असल े या लोका ंना
रोमा स / णयाम य े अिधक यश िमळत े.
सामािजक कौश या ंम ये चार पैलूंचा समाव ेश होतो, ते पुढील माण े आहेत;
१. सामािजक चतुरता (Social astuteness): इतरांना अचूकपणे ओळख याची
आिण समजून घे याची मता .
२. पर पर वैयि क भाव (Interpersonal influence ): िविवध तं ांचा वापर क न
इतरांचा ि कोन िकंवा वत न बदल याची मता .
३. सामािजक अनुकूलता (Social adaptability): सामािजक प रि थती या िव तृत
ेणीशी जुळवून घे याची आिण लोकांशी भावीपण े संवाद साध याची मता .
४. अिभ य शीलता (Expressiveness): इतरांना सहजपण े जाणव ू शकणा या
व पात भावना उघडपण े य कर याची मता .
य वत:मधील सामािजक कौश या ंचा वापर इतरांना हाताळ यासाठी क शकतात .
मा तरीही आवडी -िनवडीत यांची भूिमका मह वाची असत े. सामािजक कौश य े जा त
असल े या य म य े इतरांना समजून घे याची मता , आपण दाखवल े या लविचकत ेमुळे
इ वाट याची श यता आहे.
७.४.४ यि म व आिण आवड (Personality & liking )
आपण इतरांशी संवाद साधत असताना या ं यावर भाव िनमा ण करतो , जे अगदी अच ूक
वा चुक चे असू शकतात . इतरां ारे आवडल े जा यावर िविवध यि म व गुणांचा भाव
समजून घे यासाठी अनेक संशोधन े केली आह ेत. आवडीशी संबंिधत काही यि म व
घटक खालील माण े आहेत:
१. सहमतीदश क आिण बिहम ु खता (Agreeableness & Extroversion):
यि म विवषयक म ुख पंचघटक ा प यि म वाच े मु य पाच ग ुणां या आधार े वण न
करतात – चेतापदिशता (भाविनक ्या ि थर ), बिहमु खता (बडबड ेपणा आिण ेमळ),
अनुभवांचा म ु वीकार करणारा (िज ास ूवृ ी आिण क पकता ), सहमतीदश क
(सहकाय शीलता ), कत यिन /जाणीवय ु त परता (सुसंघिटत िवचार आिण वेळेचे
मह व). सहमतीदश कता आिण बिहमु खता उ च असल े या य इतरांकडून पर पर
आकष कतेचे उ च गुणांकन ा करतात (झाओ आिण सेबट , २००६ ).
२. आ म ीितवाद (Narcissism ): पर पर आकष कतेशी संबंिधत आणखी एक
यि म व वैिश ्ये हणज े मादकता . (मॉफ आिण ह डवॉ ट ,२०११ ) जे वतःचा
िदखाऊपणा जा त करतात , जे वतःवर ल क ि त करतात व इतरां या गरजा आिण
भावना ंकडे दुल करतात . अशा य सु वातीला आवडतात . तथािप वार ंवार
पर परस ंवादासह या ंचा िव ास आह े क त े े आह ेत आिण इतरा ंनी या ंचे कौतुक केले
पािहज े, यामुळे यांना नापस ंत केले जाते. munotes.in
Page 111
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- I
111
बॅक व या ंचे सहकारी (२०११ ) यांनी केले या स ंशोधनात िव ा या ना समुहाम य े
वतःची ओळख क न द े यास सा ंिगतल े. नंतर िव ा या ना मादकपणा आिण आवड यावर
गुणांकन कर यास सांिगतल े. संशोधनात ून असे िदसून आले आहे क आ म ीितवाद आिण
आवड लोकि यत े या गुणांकनशी जा त स ंबंिधत आहे. पर परस ंवादा या स ु वाती या
भागात , आ म ीितवाद इ आह े कारण अशा य मोहक , बिहमु ख आिण म ै ीपूण
िदसतात . तथािप न ंतर ज े हा वार ंवार पिहल े जाते ते हा या ंना नापस ंत केले जाते.
७.४.५ इतरांम ये आप याला काय हवे आहे? िलंगभेद आिण ना यात ट या-ट यान े
होणार े बदल (What do we desire in others? Gender differences and
changes over stages of a relationship)
प रपूण िकंवा आदश जोडीदारामधील कोणती वैिश ्ये पसंत केली जातात ह े ओळख याचा
मानसशा ा ंनी य न केला आहे. आपण शोधत असल ेली आिण ाधा य द ेणारी व ैिश ्ये
िलंग आिण या ं याशी असल े या स ंबंधांचा दजा िकंवा ला ंबी यान ुसार बदल ू शकतात .
आपण आदश जोडीदाराम य े शोधत असल ेली वैिश ्ये कालांतराने बदलतात . य शी
प रचय झा यान ंतर िह बदल ू शकतात . जोडीदारामधील इि छत वैिश ्यां या स ंबंिधत
बह तेक संशोधन े णयाधी ीत संबंधां या संदभा त केली आह ेत, याम य े असे िदसून आले
क , जोडीदार एकम ेकांशी प रिचत झा यान ंतर इि छत वैिश ्ये बदलतात .
अनेक संशोधनान ुसार, पु ष आिण ि या ंना इतरांम ये इ छा असल े या वैिश ्यांची
तपासणी केली आहे. कॉटर ेल व या ंचे सहकारी (२००७ ) यांनी िव ा या ना आदश
य साठी मह वा या ीने ३१ सकारा मक गुणांना गुणांकन देऊन आदश य तयार
कर यास सांिगतल े. याम य े असे िदसून येते आल े क , िव ासाह ता व सहकाय ही सवा त
मह वाची वैिश ्ये आहेत आिण यान ंतर सहमती व बिहम ु खता ही व ैिश ्ये आहेत. तथािप ,
या संशोधनाम य े, िविवध कारच े संबंध - िम , कम चारी, ि यकर इ यादीमधील इि छत
वैिश ्य बदलतात क नाही ह े आढळल े नाही.
१. नातेसंबंधांचे कार (Type of relationships): उपरो ाचा अ यास प ु ष
आिण मिहला िव ा या ना व ेगवेग या गटा ंचे आिण नात ेसंबंधांचे आदश सद य
बनव याची क पना क न - क प स ंच, अंितम परी ा अ यास गट , गो फ स ंघ
सद य , कॉलेजमधील (िव ापीठातील ) मिहला ंचे मंडळ ( लब) सद य , यवसाय
सद य , घिन िम , कम चारी या ंचा िवचार क न क ेला गेला. िव ा या नी य ेक
गटासाठी 75 वेगवेगळे गुण िदल े. सव नातेसंबंधांम ये िव ासाह ता आिण सहकाय
सवा त मह वाच े मानल े गेले. यानंतर सहमती व बिहम ु खता मह वाची मानली ग ेली.
अशा कार े संशोधन असे सुचिवत े क सव संबंधांम ये काही वैिश ्यांचे (िव ासाह ता,
सहकाय , सहमती आिण बिहमु खता) मू य आहे. तथािप नातेसंबंधा या कारान ुसार
मौ यवान गुणधमा म ये देखील फरक आहेत. उदाहरणाथ , ोजे ट आिण अ यास
गटाम य े बुि म ेला उ च दजा िदला गेला होता तर जवळ या िम ांसाठी िवनोद
मह वाचा मानला गेला होता. संशोधन अस े सूिचत करते क , िविवध कार या
नातेसंबंधांसाठी इि छत वैिश ्ये वेगवेगळी आह ेत. munotes.in
Page 112
सामािजक मानसशा
112 २. िलंग (Gender): संभा य णयाधी ीत जोडीदारा ंम ये ि या आिण पु ष िभ न
गुणांची इ छा करतात क नाही हे ओळख यासाठी संशोधन े केली आह ेत.
संशोधनाव न असे िदस ून आले आहे क , पु ष ि या ं या तुलनेत शारी रक
आकष कतेवर अिधक ल क ि त करतात , तर ि या ंना इतर वैिश ्यांपे ा कमी
मह वाच े आहे. जोडीदारा या भिव यातील संभा य कमाई यासार या ि थर नातेसंबंध
िनमा ण कर याशी संबंिधत वैिश ्यांना मिहला अिधक मह व देतात. खालील दोन
िस ांतांनी जोडीदारामधील इि छत गुणांतील िलंगभेद प केले आहेत:
अ) समाज -जैवशा ीय िस ा ंत (Socio -biological theory) : हा िस ा ंत अस े
सुचवतो क , मिहला असे जोडीदार (िकमान दीघ कालीन ) शोधतात जे यांना
भिव यात समथ न देऊ शकतात .
आ) पालक गुंतवणूक िस ा ंत (The Parental Investment Theory) (बोकल ंड
व या ंचे सहकारी , १९९६ ): या िस ा ंतानुसार जो पुन पादनात सवा त जा त
गुंतवणूक करतो व जोखीम घेतो, जोडीदार िनवडताना तोच सवा त खास असेल.
आज ि या ंची आिथ क ि थतीत वाढ झाली असूनही, आदश णयाधी ीत
जोडीदारा ंमधील िलंगभेदांवर आधारीत शेकडो अ यासाच े िव ेषण असे सूिचत करते क ,
आिथ क सहा याशी संबंिधत(िकमान ) िलंगभेद आहेत (ई टिवक व यांचे सहकारी .,
२०१४ ).
३. ना या ंचा ट पा (Stage of relationships): आदश जोडीदारामधील अप ेि त
वैिश ्ये देखील ना या या िविवध ट या ार े िनधा रत केली जातात . नातेसंबंध तयार
हो याआधी , शारी रक आकष ण जोडीदारा या िनवडीचा अंदाज लावू शकते.
नातेसंबंध िवकिसत होत असताना ब ुि म ा व ि थरता यासारख े इतर घटक
मह वाच े बनतात .
अशा कार े आदश जोडीदाराम य े इि छत वैिश ्ये नातेसंबंधांचे कार , िलंग आिण ट पे
यासार या घटका ंवर अवल ंबून असतात .
आपली गती तपासा
१. आंतर यि क आकष णाम य े समानत ेची भूिमका प करा .
२. पर पर आवडीच े मह व आिण सामािजक कौश या ंब ल चचा करा.
३. य या आवडी वर यि म वाचा कसा भाव पडतो ?
७.५ सारांश
आंतर यि क आकष ण मानवान े दुस या य स ंदभा त केले या म ू यांकनांशी स ंबिधत
आहे. मानवान े केलेले सकारा मक िक ंवा नकारा मक म ू यमापन तीन घटका ं ारे भािवत
होऊ शकत े- अंतग त, बा आिण सामािजक स ंवाद. अंतग त घटका ंम ये संल नत ेची गरज
व य चा भाव या ंचा समाव ेश होतो . संल नत ेची गरज हणज े सहकाय प तीन े इतरा ंशी munotes.in
Page 113
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- I
113 संवाद साध याची आपली गरज . ही गरज आप या पर पर आकष णाचा आधार बनत े.
भाव इतरा ंब ल या आप या आवडीवर य िक ंवा अ य प रणा म क शकतो .
आंतर यि क आकष णातील बा घटका ंम ये िनकटत ेचा भाव आिण शारी रक आकष ण
यांचा समाव ेश होतो . एकमेकांशी ार ंिभक स ंपक सामा यतः एकम ेकां या जवळ बसल े या
िकंवा राहणा या ंम ये आढळतो . शारी रक व ैिश ्ये जसे- आकष कता, लाल र ंग, शरीरय ी
अशी का ही िनरी ण कर यायो य व ैिश ्ये आहेत जी इतरा ंसाठी आपली आवड ठरवतात .
इतरांब ल त ुमची आवड ठरवणा या घटका ंचा आणखी एक स ंच हा सामािजक स ंवादावर
आधा रत आह े. याम य े वैयि क , सामािजक कौश य े आिण य या यि म वा या
गुणधमा शी आपली समानता समािव आहे. वृ ी, िव ास , मू ये आिण कधीकधी ु लक
बाब म य े समानता असली तरीही आप यासारख ेच असल ेले आ हाला आवडतात .
सामािजक कौश य े जा त असल े या य इतरा ंना आवड याची श यता असत े.
याच माण े आवड िनमा ण हो याम य े यि म वा या म ु य पाच घटकाबरो बर
आ म ीितवादासार या घटकाची द ेखील मह वाची भ ूिमका असत े.
७.६
१. इतरांना आवड या या िविवध अ ंतग त ोता ंची चचा करा.
२. आंतर यि क आकष णा या िविवध बा ोता ंचे मह व समजाव ून सांगा.
३. सामािजक स ंवादावर आधा रत इतरा ंना आवड याच े वेगवेगळे ोत प करा .
७.७ संदभ
Aronson, E., Wilson, T.D., &Akert, R.M. (2007). Social Psychology. (6th
edit.), New Jersey: Pearson Education, Prentice Hall.
Baumeister, R.F., &Bushman , B.J. (2008). Social Psychology and
Human Nature. International st udent edition, Thomson Wadsworth, USA
munotes.in
Page 114
114 ८
आवड , ेम आिण इतर घिन नात ेसंबंध - II
घटक रचना
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ घिन नात े: सामािजक जीवनाचा पाया
८.२.१ शृंगा रक / णयािधि त संबंध आिण (अंशतःसोडवल े या) ेमाचे रह य
८.२.२ आपण णयािधि त जोडीदारा म ये काय शोधतो ?
८.२.३ कुटुंबातील सद या ंशी संबंध: आपले पिहल े आिण िदघ काळ िटकणार े -
घिन नातेसंबंध
८.२.४ मै ी: कुटुंबापलीक डील नातेसंबंध
८.३ जोडीदारातील दश नीय ग ुणां या ल णीय फरका ंब लचे संशोधन आप याला काय
सांगते: ेम खरोखर आंधळे असत े का?
८.४ ेमाचा नाश करणा या दोन घटकांिवषयी चे संशोधन आप याला काय सा ंगते: म सर
आिण िव ासघात
८.५ सारांश
८.६ श
८.७ संदभ
८.० उि े (Objectives)
या घटकाचा अ यास क े यानंतर, तु ही पुढील गो ी समज ून घे यास स म हाल .
ेम हणज े काय आिण णयािधि त स ंबंधांचे आधार कोणकोणत े आहेत.
कौटुंिबक संबंधांचे व प : पालक -मुलांचे नाते, कुटुंबातील इतर ौढसद या ंशी आिण
भावंडांशी असल ेले नातेसंबंध.
घिन म ै ी या ना याचा आधार
लोक कधी-कधी असे जोडीदार का िनवडतात यां या म ये ल णीय िभ नता असत े.
म सर आिण िव ासघाताचा ेमावर कशा कार े प रणाम होतो.
munotes.in
Page 115
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- II
115 ८.१ तावना
जीवन भर, आपण वेगवेग या य शी जवळच े संबंध िवकिसत करतो - जीवनसाथी ,
कुटुंबातील सद य , िम इ. यातील काही संबंध अनैि छक (र ाच े संबंध) आहेत तर काही
ऐि छक आहेत. हे संबंध आंतर यि क आकष णे िकंवा य या आवडी वर आधा रत
असतात . सामािजक मानसशा ा ंनी या संबंधांचे िविवध पैलू समजून घे याचा य न
केला आहे- जसे क याची िनिम ती आिण िवकास , मह व आिण काय , यां या अि त वावर
प रणाम करणार े घटक. या घटकाम य े, आपण मह वा या तीन सामािजक संबंधांचे व प
समजून घेऊ- णयािधि त संबंध, कुटुंबातील सद या ंशी आिण िम ांशी संबंध.
िवभाग ८.१.१ म ये शृंगा रक / णयािधि त स ंबंध, ८.१.२ म ये कुटुंबातील जवळच े संबंध
(पालक -मूल, कुटुंबातील इतर ौढ, भावंडांचे नाते) आिण ८.१.३ म ये घिन नातेसंबंध-
मै ी ह े घटक स मािव केले आहेत. िवभाग ८.२ आिण ८.३ म ये घिन नात ेसंबंधांचे
काही अित र प ैलू समािव आह ेत (िवभाग ८.२ ) आिण दोन मह वाच े घटक (ई या आिण
िव ासघात ) यां या व पातील मह वप ूण फरक (संबंध ८.३ )
८.२ घिन नात े: सामािजक जीवनाचा पाया (Close relatio nships:
Foundations of social life )
८.२.१ शृंगा रक / णयािधि त स ंबंध आिण (अंशतःसोडवल े या) ेमाचे रह य
(Romantic Relationship and (Partially Solved) Mystery of Love)
णयािधि त स ंबंध आपण तयार केले या मह वप ूण घिन ना या ंपैक एक आहे. हे संबंध
ामु यान े ेमावर आधा रत असतात . ेम िह भावना , आकलन आिण वत नाचे संयोजन
आहे जी जवळ या ना या ंम ये मह वप ूण भूिमका बजावत े.
ेम: मूलभूत व प (Love: Its Basic Nature)
ेम हे एक कार े दुःख, भीती इ यादी मूलभूत भावना ंपैक एक मानल े जाऊ शकते (शे हर
आिण यांचे सहकारी ., १९९६ ). वैयि क आनंदावर आिण मानिसक समायोजनावर याचा
सकारा मक भाव पडतो कारण ते आ म-काय मता आिण आ म-स मान वाढव याशी
संबंिधत आहे. ब याचदा , लोक ल िगक आकष णाला ेम हणून चूक करतात , परंतु ेम
यापे ा बरेच काही असत े. जरी ेम हा एक साव ि क अनुभव असला तरी ेमाचे िविश
तपशील सं कृतीनुसार बदलतात (बील आिण टन बग , १९९५ ).
ेमाचा उगम (Origin of love)
ेमा या उ प ीचा असा अंदाज लावला जाऊ शकतो क जीवना म ये य न े एका िविश
वेळी दुस या य बरोबर सुखद क पना सामाियक केले या असतात . ेमा या उ प ीच े
आणखी एक प ीकरण या या पुन पादक यशाशी संबंिधत अस याच े आढळ ून येते.
उ ा ंतीवादी िस ांतानुसार, सु वाती ला मानवा ं या अि त वासाठी संततीच े यश वी र या
पुन पादन आव यक होते. बुस (१९९४) यांनी अस े सूिचत केले क , जर जोडप े munotes.in
Page 116
सामािजक मानसशा
116 एकमेकांकडे कामुकतेने आकिष त झाले आिण ते संततीच े पोषण आिण संर ण कर यासाठी
वेळ आिण श खच कर यास तयार असतील तर पुन पादक यश अिधक संभवते.
यामुळे ेमाची इ छा आिण वचनब ता दोन मूलभूत वैिश ्ये ेमा या उग मात िदस ून
येतात.
ेमाचे घटक (Components of Love)
रॉबट टन बग यांनी ेमा या िविवध घटका ंची संक पना मांडली आिण यांना टन बग चे
मॉडेल ऑफ ल ह हणून ओळख या जाणा या ा पा या व पात प केले. हे ा प
सुचवते क ेम संबंध तीन घटका ंपासून बनलेले असतात - जवळीकता , उ कटता आिण
वचनब ता .
१. जवळीकता (Intimacy): दोन य ना जाणवणारी जवळीकता आिण यांना एक
ठेवणा या बंधनाची ताकद . जोडीदारातील एकमेकां या उ च क याण आिण आनंदाशी
संबंिधत आहेत. ते एकमेकांना मह व देतात, िव ास ठेवतात, समजून घेतात आिण
आवडतात .
२. आवड (Passion): हा घटक शारी रक आकष ण आिण नात ेसंबंधाशी स ंबंिधत ल िगक
उ ेजनावर आधा रत आह े.
३. वचनब ता (Commitment): हे बोधा मक घटका ंचे ितिनिध व करते जसे क ेम
कर याचा िनण य आिण दीघ कालीन आधारावर कायम य सोबत राह या ची वचनब ता .
वरील येक घटक वेगवेग या जोड या ंम ये कमी-जा त माणात आढळ ून येतात. जरी
ेमीयुगल या तीन घटका ंना एकाचव ेळी आिण संबंिधत हणून यि िन पण े अनुभवत
असल े तरी, मानसशा ीय अ यास असे सुिचवतात क कोणत ेही संबंध ामु यान े एक
िकंवा दोन घटका ं ारे दश िवले जातात . नातेसंबंधातील तीन घटका ं या आधार े, ेमाचे
िविवध कारा ंम ये वग करण केले जाते.
प रपूण ेम (Consummate love) :
जे हा तीनही घटक समान माणात आिण स ंतुिलत असतात , ते हा याला प रप ूण ेम
हणतात . टन बग चा असा िव ास होता क , प रपूण ेम आदश व पाच े आहे परंतु ते
िमळवण े आिण िटकवण े अनेकवेळा कठीण असत े.
सहचर ेम (Companionate love):
सहचर ेम एकम ेकां या काळजीवर आधा रत , पर पर आवड आिण आदर हण ून
ओळखल े जाते (कॅ पी आिण हब नर, १९९० ). टन बग या मत े, याम य े जवळीक आिण
वचनब ता या ंचा समाव ेश आह े. जरी ेमाचे हे प उ कट ेमासारख े रोमांचक नसल े तरी
ते िचर थायीस ंबंध आिण वचनब त ेसाठी ख ूप मह वाच े आहे. हॅटिफ ड (१९८८ ) यांनी
या कार या ेमाचे वण न " यां यासमव ेत आपल े जीवन खोलवर ग ुंतलेले आ ह े
यां याब ल वाटणारी आप ुलक " असे केले आह े. या कारच े ेम दीघ काळ िटकून
राहणा या वैवािहक नातेसंबंधांचा पाया आहे. munotes.in
Page 117
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- II
117
णयािधि त स ंबंधांम ये उ कट ेमाची भूिमका (The Role of Passionate Love
in Romantic Relationships)
अशा कार या ेमात द ुस या य साठी अचानक आिण जबरद तीन े सव उपभोग घ ेणारी
सकारा मक िति या समािव असत े, याच े व ण न अन ेकदा य न े या या
िनयं णाबाह ेर केलेले असत े.
संशोधका ंनी या ेमाचे घटक , हणज े उ कट ेम समज ून घे याचा य न क ेला आह े. मेयस
आिण बिश ड (१९९७) यां या मत े, या काराचा ेमासाठो ल िगक आकष ण हा एक
मह वाचा घटक आह े. परंतु फ ल िगक आकष ण जबाबदार नाही . ेमाची भावना न
बाळगता कोणीतरी ल िगक ्या आकिष त होऊ शकत े, परंतु ल िगक आकष णािशवाय ेमात
पड याची श यता नाही . ब याच य साठी ेमात ल िगक स ंभोग अिधक वीकाय होतो .
अशा प रि थतीत ल िगक ि या णयािधि त होतात (बाउिम टर , २००५ ). उ कट ेमाचे
आणखी घटक हणज े भाविनक उ ेजन, शारी रक ्या जवळ अस याची इ छा आिण
इतर य वर िजतक े ेम आह े िततक ेच ेम कर याची ती गरज . ेम आिण ेम करण े हे
सकारा मक अन ुभव आह ेत जे सहसा नात ेसंबंध िटक ू शकत नाहीत या भीतीसह असतात .
जे हा ब याचदा पिह या ी ेपात ेम होत े आिण एखादी य एखा ा अनोळखी
य या ेमात पडत े, हे फ एकाच य बाबत घडत े पर पर नाही . असे ेम, िजथे
एखा ा य या भावना द ुस या य न े समजून घेत या नाही तर याला ितसाद न
िमळाल ेले ेम हणतात . हे एकतफ ेम आह े आिण या लोका ंम ये संल नकत ेब ल
मतभेद आह ेत या ं याम य े हे सामा य आह े. यांना ते हवे आह े पण ख ूप भीती वाट ते
(आरोन व या ंचे सहकारी , १९९८ ). हॅटिफ ड आिण वॉ टर (१९८१ ) यां या मत े,
उ कट ेमासाठी तीन मूलभूत घटका ंची आव यकता असत े:
१. उ कट ेमाची संक पना असण े (Having a concept of passionate love)
२. ेमाची यो य भावना (An appropriate love object)
३. शारी रक उ ेजनाची ि थती (State of physiological arousal)
उ कट ेम अस े घडत े जे हा एखा ा य ला अस े वाटत े क , असे ेम अि त वात आह े.
शारी रक ्या आकष क िव िलंगी य ला भ ेटणे, जो स या अिववािहत आह े (ल नाची
अट ही स ं कृती िविश आह े) आिण तो िकंवा ती शारी रक उ ेजना या ि थतीत आह े जसे
क ल िगक उ ेजना, भीती, िचंता इ यादी याला ेमाची भावना हण ून या या क ेली
जाऊ शकत े. हे सव घटक िमळून उ कट ेम िनमा ण करतात .
ेम, जवळीक , घिन संबंध आिण िववाह अनेक घटका ं ारे भािवत होतात- आंतरजातीय
आिण जातीबा . आंतरजातीय हणज े एका िविश जातीम य े ल न कर याची था िक ंवा
इतर वा ंिशक गट आिण धम गटांतील लोकांना ल नासाठी नाकारण े. जातीबा , वतः या
सामािजक गटाबाह ेर िववाह कर या या सामािजक ढीचा संदभ देते. हे दो ही घटक
एकि तपणे सां कृितक िनकष ठरवतात . िवशेषतः भारतीय स ं कृतीत, ल न ही व ैयि क munotes.in
Page 118
सामािजक मानसशा
118 घटना नस ून एक सामािजक घटना आह े. भारतात , ेम िववाहप े ा आयोिजत िववाह अिधक
सामा य आह ेत आिण स ं कृती अशी आह े क िववाह दोन स ंमती द ेणा या य म य े आिण
कुटुंबांम ये होतो . संशोधनान े असे सूिचत क ेले आहे क भारतीय स ं कृतीत धम , जात,
वांिशकता , कौटुंिबक ग ुणधम आिण ल िगक जाग ृतीनंतर शारी रक स दय िववाहासाठी म ु य
िनणा यक घटक आह े.
८.२.२ णयािधि त जीवनसाथी वा जोडीदाराम य े आपण काय शोधतो ? (What
do we seek in romantic partners?)
णयािधि त संबंध िनि त करणारा आणखी एक घटक हणज े जोडीदारामधील इि छत
वैिश ्ये. मानसशा ा ंनी णयािधि त संबंधांमधील घटक शोध याचा य न केला आहे.
काही मह वाच े घटक खालील माण े आहेत-
१. शारी रक स दय आिण ता य (Physical Beauty & Youth):
शारी रक स दय आिण ता य ह े संभा य णयािधि त जोडीदाराम य े मह वाची व ैिश ्ये
अस याच े आढळ ून आल े आहे. उ ा ंतीवादी मानसशा स ुचवतात क , िह मह वाची
वैिश ्ये आह ेत कारण त े जनन मत ेशी स ंबंिधत आह ेत. ता य आिण आकष ण हे
आरो य व धडधाकटपणाशी िनगिडत आह ेत. आजही ह े गुण ि या ं या णयािधि त
जोडीदारा या िनवडीप े ा पु षां या पस ंतीम य े मह वप ूण भूिमका बजावतात ( कॉट व
अ य, १९९७ ).
२. सामािजक -आिथ क प रि थती आिण य ेय (Goals and Social
Circumstances):
जोडीदाराची िनवड िनि त करणारा आणखी एक घटक हणज े एखा ाच े येय आिण
सामािजक -आिथ क प रि थती . ईगली व या ंचे सहकारी , (२००९ ) यांनी अस े हटल े आहे
क , लोकांनी आय ु यात अशा भ ूिमका साकार या पािहज ेत या या ं या भावी जोडीदाराला
काय हव े आहेत हे ठरव यासाठी मह वा या ठरतील . उदाहरणाथ , जर य नी घराबाह ेर
क रअर कर याची योजना आखली अस ेल, तर ते गृिहणीसाठी आव यक कौश या ंसह
जोडीदार शोधतील .
३. िलंग आिण सामािजक भूिमका (Social Role and Gender) :
लोकांनी जीवनात या सामािजक भूिमका बजाव याची अपे ा केली आहे ते भिव यातील
जोडीदारा म ये काय शोधतात हे ठरवतात . ईगली व या ंचे सहकारी या ंना भावी
जोडीदाराची िनवड िनि त कर यासाठी िलंगापे ा सामािजक भूिमका अिधक मह वाची
आहे असा िव ास होता. यांनी केले या स ंशोधनात सहभागी प ु ष आिण मिहला ंना
कुटुंबासाठी वा गृिहणीसाठी कुटुंब मुख हण ून क पना कर यास सांिगतल े. यानंतर
यां यासाठी जोडीदारामधील िविवध वैिश ्ये िकती माणात मह वाची असतील हे सूिचत
कर यास सांिगतल े गेले. यां या अ यासाच े िन कष खालील माण े आहेत- munotes.in
Page 119
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- II
119 संशोधनात अस े आढळल े क प ु ष आिण ि या दोघा ंसाठीही जोडीदारा या
वैिश ्यांचे मह व भािवत क ेले. जे हा सहभाग ना क ुटुंब मुख हण ून अप ेि त होत े,
ते हा या ंनी गृिहणी या कौश या ंना संभा य जोडीदाराम य े अिधक मह वाच े हणून
गुणांकन क ेले. यांनी अशा य चा शोध घ ेतला या ं याशी त े घरातील मह वाची
कामे िकंवा जबाबदा या सहजपण े िवभाग ू शकतील .
इतर भ ूिमकाप े ा ि या उ म क ुटुंब मुख कौश या ंना मह व द ेतात.
मिहला ंनी वय कर प ु षांना तर प ु षांनी त ण साठी ाधा य िदल े.
या संशोधनान ुसार, जोडीदारा ं या पसंतीवर िलंग आिण सामािजक भूिमका भाव टाकतात .
अशा कार े ेमाचे व प आिण णयािधि त जोडीदारा ंमधील अप ेि त व ैिश ्यां या
आधार े नातेसंबंध समज ून घेता येतात.
तुमची गती तपासा
१. ेमाचे कार कोणकोणत े आहेत?
२. णयािधि त जोडीदाराम य े कोणकोणती व ैिश ्ये असतात ?
८.२.३ कुटुंबातील सद या ंशी संबंध: पिहल े आिण िदघ काळ िटकणार े घिन नातेसंबंध
(Relations with Family Members: Our First and the Most Lasting
Close Relationships):
आपण आणखी एक घिन स ंबंध िवकिसत करतो त े हणज े कौट ुंिबक स ंबंध होय .
कुटुंबातील सद या ंशी आपल े पिहल े आिण िदघ काळ िटकणार े जवळच े नात े असत े.
स या या कालावधीत कौट ुंिबक रचना बदलली असली तरी , कुटुंबातील सद या ंशी संबंध
अजूनही मह वाच े आहेत. कुटुंबात साधारणपण े तीन मह वाच े घिन स ंबंध तयार होतात -
पालक - मुलांचे नातेसंबंध (Parent -child relationship)
इतर ौढा ंशी नात ेसंबंध (Relationship with other Adults)
भावंडांशी नात ेसंबंध (Sibling relationship)
पालका ंशी नात ेसंबंध (Relationships with Parents):
कुटुंबातील एक मह वाच े नाते हणज े बालका ंचे पालका ंशी असल ेले नातेसंबंध. पालक -
बालकाचा स ंवाद हा सहसा पिहला स ंपक असतो आिण पर पर य वहारात मह वाची
भूिमका बजावतो . बालका ंचे पालका ंशी असल ेले नाते हा एक िशक याचा अन ुभव आह े जो
इतर लोका ंशी असल े या स ंबंधांब ल जाण ून घे यास मदत करतो . हे अनुभव म ुलाला
िविवध सामािजक प रि थती , नातेसंबंध, सामािजक िनयम आिण सहकाया सारख े इ
सामािजक वत न समज ून घे यास स म करतात . बालपणात पालक आिण म ुलांम ये
िवकिसत होणा या नात ेसंबंधाचे व प या ं या स ंपूण आय ु यात िवकिसत होणा या munotes.in
Page 120
सामािजक मानसशा
120 सामािजक स ंबंधांवर मह वप ूण भाव टाकत े. बॉ बी (१९६९ ,१९७३ ) यांनी सुचवले या
िविवध स ंल नक श ैल या भावा ंम ये हे प केले आहे.
बॉ बी (१९६९ ) यांनी स ंल नक श ैलीची स ंक पना िवकिसत क ेली - य ला पर पर
संबंधांम ये सुरि तत ेची भावना जाणवत े. यां या मत े, ौढांशी लवकर स ंवाद ह े
बालका ंम ये दोन म ूलभूत ि कोन तयार कर यास मदत करतात ;
१. व: िवषयक ि कोन (आ म -स मान) {Attitude about self (Self -esteem) }:
काळजी घ ेणा या या भाविनक िति या याला /ितला तो /ती ि य व म ू यवान आह े
अशी मह वाची मािहती द ेतात.
२. इतर लोका ंब लचा ि कोन (आंतरवैयि क िव ास ) {Attitude concerning
other people (Interpersonal trust )}: बालक , काळजी घ ेणा याला िव ासाह
आिण आदरभाव िनमा ण होईल असा मानत े.
या दोन ि कोना या आधार े यांनी खालील माण े चार स ंल नक श ैली सुचव या आह ेत.
१. सुरि त स ंल नक श ैली (Secure attachment style): ही एक अशी स ंल नक
शैली आह े याम य े य चा आ म स मान आिण िव ास उ च असतो . या य या
शैलीचा अन ुभव घ ेतात या ंचा वतःब ल आिण इतरा ंब लही सकारा मक ीकोन
असतो . यामुळे जीवनात िचर थायी , वचनब आिण समाधानकारक स ंबंध िनमा ण
होतात .
२. भीतीय ु संल नक श ैली (Fearful -attachment style): भीतीयु संल नक श ैली
कमी आ मस मान आिण िव ासा ार े दश िवली जात े. अशी स ंल नक श ैली असल े या
य ना वतःब ल कमीपणा वाटतो आिण इतरा ंब ल नकारा मक ि कोन असतो .
यामुळे घिन नात ेसंबंध िनमा ण कर यात अडचणी य ेतात व नात ेसंबंध दुरावतात आिण
अशा का र या य इतरा ंना टाळ याची श यता अिधक असत े.
३. म न स ंल नक श ैली (Preoccupied attachment style): कमी आ मस मान
आिण जा त आ ंतर यि क िव ासा ार े वतः या िवचारात म न असल ेली स ंल नक
शैली दश िवले जाते. याचा प रणाम नात ेसंबंध िनमा ण होताना व ैयि क र या जवळची
इ छा असत े, इतरांना िचकट ून राहतात आिण अख ेरीस नाकारल े जा याची अप े ा
असत े कारण त े वतःला अयो य मानतात .
४. मु स ंल नक श ैली (Dismissing attachment style): उ च आ म -स मान
आिण कमी आ ंतर यि क िव ासा ार े िह श ैली दश िवले जात े. प रणा मी, लोकांना
िव ास आह े क त े चांग या स ंबंधांना पा आह ेत पर ंतु इतरा ंवर िव ास ठ ेव यात
अडचण म ुळे यांना वा तिवक जवळीक ची भीती वाटत े.
अशा कार े य ार े िवकिसत क ेले या भिव यातील स ंबंधांना संल नक श ैली भािवत
करतात . जरी स ंल नक श ैली य या आय ु या या स ु वाती या काळात तयार क ेली गेली
असली तरी ती न ंतर या जीवनातील अन ुभवां ारे बदलली जाऊ शकत े. उदाहरणाथ , munotes.in
Page 121
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- II
121 नंतर या आय ु यात त ुटलेले नाते सुरि त स ंल नक श ैली असल े या य ला अस ुरि तता
िनमा ण क शकत े. संल नक श ैली य या जीवना तील अन ेक पैलूंवर प रणाम करत े.
उदाहरणाथ , असुरि त स ंल नक श ैली असल े या य म य े शै िणक ग ुणव ा कमी िदस ून
येते, िम कमी असतात , पर परिवरोधी स ंघषा त जा त तणाव अन ुभवतात आिण
आ मह या कर याची अिधक श यता असत े. अशा कार े बालकाच े पिहल े तयार झाल ेले
नाते केवळ िवकासावरच नाही तर स ंपूण आय ु यात िनमा ण होणा या इतर नात ेसंबंधांवर
देखील कायम व पी भाव िदस ून येतो.
कुटुंबातील इतर ौढ सद या ंशी स ंबंध (Relationships with other adult family
members)
कुटुंबात बालकाचा स ंबंध या या पालका ंिशवाय अन ेक ौढ य शी य ेतो. याम य े आजी -
आजोबा , काका -काकू इ यादी ौढा ंचा समाव ेश अस ू शकतो . या य च े यि म व
पालका ंपे ा वेगळे असत े. यापैक अन ेक ौढा ंचा बालका या िवकासावर आिण या ं या ार े
िवकिसत झाल े या इतर पर पर स ंबंधांवर मजब ूत भाव पडतो . या संबंधांचे काही प रणाम
खालील माण े आहेत;
१. भाव कमी करण े (Nullifying effects): कधी-कधी ह े पालका ं या यि म वाच े
नकारा मक प रणाम कमी कर यास मदत क शकत े. उदाहरणाथ , जर आईच े
यि म व माघार घ ेणारे असेल, तर याचा सामा यपण े मुलां या यि म व आिण
िवकासावर नकारा मक प रणाम होऊ शकतो . तथािप , घरामधील आजी -आजोबा
िकंवा काका -काकू यासारख े काळजी घ ेणा या इतर ौढा ं या उपि थतीत म ुलांवरील
नकारा मक भाव कमी कर यास मदत होऊ शकत े.
२. ि कोन िनिम ती (Formation of attitudes): बालका ंचा य ेक पर परस ंवाद
या या िक ंवा ित या ार े तयार क ेले या ि कोनाचा िनधा रक असतो . इतर वय कर
य या प तीन े संबंिधत आह ेत याचा म ुलां या व -संक पन ेवर
प रणामकारकपण े भाव पडतो . जे हा इतर ौढ म ुलांचे कौतुक करतात व कामिगरी
ओळखतात त े हा म ुलांम ये िव ास आिण आप ुलक िनमा ण हो यास मदत होत े. मुले
‘ व’ ची िक ंमत, पधा , िवनोदब ु ी, िव ास इ यादी घटका ंचा अथ आिण म ू य
िवकिसत करतात .
३. इतरांशी पर परस ंवाद (Other interactions): मुलांनी ौढ य बरोबर क ेलेला
संवाद क ेवळ ख ेळाब लच नाही तर सामािजक प रि थतीतील स ुसंवाद, िनयमा ंचे
पालन आिण मतभ ेदांना सामोर े कसे जावे याब ल िशकवत े. आजी -आजोबा ंशी बोलण े
आिण चचा बालकाला जाण ून घे यास मदत क शकत े क , आजी -आजोबा ं या
संवादाप े ा िम व पालका ं या पर परस ंवादाच े व प व ेगळे आह े. यामुळे मुलांना
कुटुंबाबाह ेरील ौढा ंबरोबर वत न कस े कराव े यास ंदभा त मदत होत े. अशा कार े
य नी इतरा ंशी संवाद कसा साधावा यासाठी मदत होत े.
munotes.in
Page 122
सामािजक मानसशा
122 भावंडांसोबतच े नातेसंबंध (Relationships with siblings)
कुटुंबातील आणखी एक नात ेसंबंध याचा य या िवकासावर प रणामकार कपणे
भाव पडतो तो हणज े भाऊ -बिहणीच े नाते. सहसा भाव ंडांमधील नात ेसंबंधांचे वण न
नेह आिण काळजीन े भरल ेले असत े. याचबरोबर त े श ु व, भांडणे आिण स ंघषा या
अनुभवांनी देखील भरल ेले असत े. साधारणपण े एकुलता एक म ुलगा आिण भाऊ -
बिहण असणा या म ुलांची तुलना क न भाव ंडा या ना या ंचा प रणाम अ यासला ग ेला.
या अ यासा या िन कषा व न अस े िदस ून आल े आह े, क एखा ाचा भाव ंडाशी
असल ेला संबंध खालील कार े यां या आ ंतर य क वत नावर भाव टाकत े;
अ ययन अन ुभव (Learning experience): भावंडांमधील भा ंडणे,
सामाियकरण , चचा यासार या घटना पर परा ंना अन ुभव द ेऊन िशक यासाठी
मदत करतात . असे अनुभव या ंना कौश या ंनी स ुस ज व घराबाह ेरील इतर
नातेसंबंधांना सामोर े जा यास मदत करतात .
सामािजक स ंवाद (Social Interactions): भावंड नसल ेली म ुले यां या
वग िम ांना आवड याची श यता कमी असत े, ते एकतर इतरा ंकडून बळी पड याची
श यता असत े िकंवा ते वतः इतरा ंब ल आ मक अस याची श यता असत े.
भावंडामुळे मुलांना पर पर व ैयि क कौश य े िवकिसत कर यास मदत करत े जे
िनयोिजत मागा ने गुंडिगरी सार या नकारा मक सामािजक वत नाला सामोर े
जा याची मता वाढवत े.
अि तीय अन ुभव (Unique experience): भावंडांशी असल ेले नाते खूप वेगळे
असत े व मुलांना एक अनोखा अन ुभव िमळतो . भाऊ-बिहणीच े नाते पालक -मुलां या
ना याप े ा वेगळे आहे कारण यात न ेह, श ु व आिण समायोजन असत े (बोअर व
यांचे सहकारी , १९९७ ). यामुळे अितशय व ेगळे नाते तयार होत े याचा म ुला या
िवकासावर मजब ूत प रणाम होतो .
सामाियकरण क ेलेले अनुभव आिण आप ुलक (Shared experiences and
affection): एकाच वातावरणात राह न अन ेक सकारा मक आिण नकारा मक
अनुभव भाव ंडांनी श ेअर क ेलेले असतात . अशा अन ुभवांमुळे यांना एकम ेकांशी
संबंध ठेवणे सोपे होते. यामुळे यांना नुकसानाब ल द ु:ख आिण एकम ेकांब ल
सहान ुभूती य करण े सोपे होते. अशा सामाियकरणाम ुळे भावंडांमधील नात ेसंबंध
मजबूत होतात आिण भाविनक वाटचालीला मदत होत े.
अधूनमधून पधा आिण भा ंडणे असूनही बह त ेक भाव ंडे एकम ेकांसोबत राहतात . तथािप ,
विचत स ंगी भाऊ -बिहणी या ना यात श ु व व म सर अस ू शकतो .
तुमची गती तपासा
१. कुटुंबातील मह वा या घिन नात ेसंबंधांवर चचा करा?
munotes.in
Page 123
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- II
123 ८.२.४ मै ी: कुटुंबा या पलीकडी ल संबंध (Friendships: Relationships
Beyond the Family)
िम ांशी असल ेले संबंध आप या िवकासावर प रणाम करणारा आणखी एक मह वाचा घटक
आहे. मै ीची िनिम ती कशी होत े हे खालील प तीन े शोधली जात े:
१. बालपण (Childhood): बालपणा या स ु वाती या अव थ ेला टोळी -पूव (' ी-गँग')
वय अस े संबोधल े जाते तर बालपणा या श ेवट या अव थ ेला टोळीच े वय 'गँग एज '
असे हणतात . िम ांसह ार ंिभक स ंवाद सामा यतः बालपणी या अव थ ेत सु
होतात . हा ट या समीपत ेवर आधा रत आह े. मुले सहसा या ं या क ुटुंबा या जवळ
राहणा या ंशी िकंवा जव ळ बसल े यांशी मै ी करतात .
२. पौगंडाव थ ेचा आिण ौढ वाचा ट पा (Adolescence and Adulthood
stage): पौगंडाव थ ेम ये वेश के यानंतर लहानपणी या काही म ै ी सु राहतात
तर काह चा श ेवट होतो . पर पर िहत व सामाियक सकारा मक अन ुभव असल ेली मै ी
कायम ठ ेवली जाते व साम य वाढवत े. काही म ै ी बालपणात , पौगंडाव थ ेत आिण
कधीकधी स ंपूण आयु यभर िटक ून राहतात .
घिन म ै ी (Close friendships) :
एखा ा य ला ख ूप िम अस ू शकतात पर ंतु जवळच े िम कमी असतात . जे फ िम
आहेत या ं याम य े होणा या पर पर संवादाच े व प जवळ या िम ा ंपे ा वेगळे असत े.
घिन म ै ीमधील पर परस ंवादाची काही मह वाची व ैिश ्ये-
१. िवन ता (Modesty): टायस व या ंचे सहकारी (१९९५ ) यांनी अस े सुचवले क ,
एखादी य इतरा ंशी बढाई मार यात य त अस ू शकत े परंतु जवळ या िम ा ंबरोबर
वाग यात त े अिधक िवन असतात .
२. खोटे बोल याची श यता कमी (Less likely to lie): य जवळ या िम ा ंशी
खोटे बोल याची श यता कमी असत े आिण जर खोट े बोलल े तर िम ाला बर े
वाट या या उ ेशाने असेल (डीपाउलो आिण काशी , १९९८ ).
३. 'आ ही ' पण (‘we’ ne ss): घिन म ै ीमधील स ंभाषणाम य े "आ ही " आिण
"आ हाला " या ीन े बोलण े अिधक समाव ेशक आिण समािव आह े.
४. पर परस ंवादाच े व प (Nature of interaction): घिन िम ा ंबरोबरील जवळ या
िम ांशी स ंबंधांचे व प स ं या मक आिण ग ुणा मक ्या उ च अस ते. जवळ या
िम ांसोबत क ेवळ पर परस ंवादाची प ुनरावृ ी आिण कालावधी जा त नाही तर
गुणा मक ्या अिधक सामाियकरण , समथ न आिण आ म - कटीकरण द ेखील
असत े.
munotes.in
Page 124
सामािजक मानसशा
124 याव न अस े सूिचत होत े क , घिन म ै ी मह वप ूण आहे कारण ती एकम ेकांना भाविनक
आधार दान करत े. य जवळ या िम ाबरोबर स ुखी आिण आन ंदी राहत े. घिन म ै ीचे
फायद े य या िवकासासाठी ख ूप मह वाच े असतात . सामा यतः लोक िम ा ंमधील
उदारता , संवेदनशील वभाव आिण ामािणकपणा या ग ुणांची श ंसा करतात . ते अशा
िम ांना मह व द ेतात या ं यासह त े आनंद घेऊ शकतात (उरबं क , १९९२ ).
जरी वरील ग ुणधम सव साधारणपण े िम ांम ये अपेि त असल े तरी, सं कृतीनुसार इि छत
वैिश ्ये बदल ू शकतात . एखा ा य ला जवळ या िम ाकड ून काय अप ेि त असत े ते
एका स ं कृतीतून दुस या स ं कृतीत िभ न असत े. जपानी महा िव ालयीन िव ा या नी
सहज िमसळण े, बढाई मारण े, िवचारशील आिण पटकन रागाला जाणार े नसण े यासार या
वैिश ्यांवर भर िदला (माइडा आिण रची , २००३ ).अमे रकन िव ा या नी जवळ या
िम ांम ये सि य राह याबरोबरच उ फ ूत तेवरही भर िदला .
िलंग आिण म ै ी (Gend er and Friendships)
अगदी श ु लक मागा ने िलंग जवळ या िम ा ंमधील अप ेि त व ैिश ्यांवर भाव टाकत े.
ि या न ेहमी भावना सामाियक आिण चचा कर याची अप े ा क न घिन त ेला मह व
देतात. अनुभव आिण भाविनक पािठ ंबा, खेळ, क प िक ंवा सामाियक छ ंद यासार या
उप मा ंवर आधा रत म ै ी करतात ( ेड रकॉन , १९९५ ).
समानता हा मै ीचा आधार आह े का? (Is similarity the basis of friendship?)
आणखी एक घटक जो जवळ या म ै ीम य े मह वाची भ ूिमका बजावतो तो हणज े समानता .
से फ हाऊट व या ंचे सहकारी (२००९ ) यांनी यि म व ावली बनव यासाठी
अलीकड े न यान े भेटले या इतर िव ा या ना समािव क न घ ेतले. यानंतर अन ेक
मिह यान ंतर ावली प ूण केली. याम य े घिन म ै ीमधील समानत ेचे मह व समज ून
घे याचा य न क ेला. याव न अस े आढळ ून आल े क , किथत समानता म ै ी या
िनिम तीचा अ ंदाज लाव यास स म होती पर ंतु वा तिवकत ेम ये असू शकत नाही . िम ांशी
संबंध हा य या आय ु यातील एक अितशय मह वाचा नात ेसंबंध आह े कारण िम
आ मस मान वाढवतात व तणावाचा सामना कर यास मदत करतात . सकारा मक प रणाम
केवळ सकारा मक िम ा ं या उपि थतीतच श य आह ेत. तथािप , जर िम असमिथ त,
असामािजक आिण अितस ंवेदनशील असतील तर याचा नकारा मक प रणाम होऊ
शकतो .
तुमची गती तपासा
१. िम ांबरोबरील घिन स ंबंधां या व पावर चचा करा.
munotes.in
Page 125
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- II
125 ८.३ जोडीदारातील दश नीय ग ुणां या ल णीय फरका ंब लचे संशोधन
आप याला काय सा ंगते: ेम खरोखर आ ंधळे असत े का? (WHAT
RESEARCH TELLS US ABOUT DRAMATIC DIFFERENCES
IN APPEARANCE BETWEEN PARTNERS: IS LOVE
REALLY BLIND?)
समानता व शारी रक स दय आंतर यि क आकष णाम य े मह वाची भ ूिमका बजावतात .
तसेच रोम ँिटक/ ाणयािध ीत नात ेसंबंधांम ये मह वाची भ ूिमका बजावतात . िववाहाचा
िकंवा णयाचा िवचार करताना , लोक साधारणपण े यां यासारख ेच जोडीदार िनवडतात व
तेच या ंना आकष क वाटतात .
स दय िकंवा शारी रक आकष कतेचा िनकष य ेक य म य े िभ न असतो . प रणामी ,
एका य ला जे आकष क वाटत े ते दुस या य ला आकष क वाट ू शकत नाही .
ाधा या ंमधील फरक कधी -कधी य ना जोडीदार िनवड यास भाग पाडतात या ंना
इतरां ारे न जुळणार े मानल े जाऊ शकत े. उदाहरणाथ , एक त ण य वय कर जोडीदार
िनवडत आह े िकंवा उंच ि या कमी उ ंचीचे पु ष िनवडतात . जे हा आपण या ं याकड े
पाहतो , ते हा या ंनी कोण या आधारावर एकम ेकांची िनवड क ेली याब ल आप याला
आ य वाटत े. आप याला आ य चिकत करत े क , इतरांना प समजणा या गो ब ल
ेम आ ंधळे आहे का? सामािजक मानसशा ातील स ंशोधना ंनी सम जून घे याचा य न
केला आह े क रोम ँिटक/ णयािध ीत जोडीदारा ंची एकम ेकांब ल धारणा जा त
सकारा मक आह े का ? हे असे आहे क ेम या ंना आ ंधळे बनवत े आिण इतरा ंना िदसत
असल े या गो ी पाह यास त े स म नसतात . संशोधनात ून अस े िदस ून आल े क ,
वा तववाद आिण स कारा मकता रोम ँिटक/ णयािध ीत जोडीदारा या समज ुतीम य े सह-
अि त वात असतात .
य ची जोडीदारा ंना समज ून घे याची व िवचार कर याची व ैयि क प त आह े,
यां याकड े जोडीदारािवषयी दोन कारच े ान अस ू शकत े;
१. जोडीदार या ंना कस े पाहतात याब लची अ ंत ी (ओळखीिवषयक अच ूकता)
२. इतर या ं या जोडीदाराकड े कसे पाहतात याब ल अ ंत ी ( ित ािवषयक अच ूकता)
सोलोमन आिण वजीर े (Soloman & Vazire) यां या २०१४ मधील स ंशोधनाम य े
शारी रक स दया बाबत िवरोधाभासी प रणाम िदस ून आला , जो उ च म ू यमापन करणारा
आिण िवशेषतः रोम ँिटक/ णयािध ीत स ंबंधांम ये मह वाचा ग ुण आह े. यां या
संशोधनाम य े िवस ंगत िक ंवा िवरोधाभासी व ैिश ्यांसह जोड या ंची बोधा मक ि या
समजून घे याचा समाव ेश होता.
िवसंगत जोडीदार वा तववाद (एकमेकांना वा तववादीपण े पाहतात ) िकंवा सकारा म कता
दाखवतात (जोडीदारा ंना समज ून घे याम य े जा त सकारा मक आह ेत) का? हे जाण ून
घे यासाठी सोलोमन आिण वजीर (२०१४ ) यांनी स ंशोधन हाती घ ेतले होते. यांना
आढळल े क , िवसंगत जोड या ंम ये दोघेही सह -अि त वात अस ू शकतात , ते जोडीदारा ंना munotes.in
Page 126
सामािजक मानसशा
126 अिधक आकष क (सकारा मक ) समजतात व यांना प रप ूण जाणीव आह े क या ंची धारणा
इतरां या (वा तववाद ) धारणा ंशी जुळत नाही .
यां या स ंशोधनाम य े सहभाग ना शारी रक आकष कते या धारणा स ंदभा त ावलीच े
उ र द े यास सा ंिगतल े. सहभागी या िम ा ंना आिण रोम ँिटक/ णयािध ीत जोडीदारा ंना
शारी रक स दया ची व आ मम ू यांकनाबाबतची धारणा या स ंदभा त ावली द े यात आली .
रोमँिटक/ णयािध ीत जोडीदारा ंसाठी, सहभागी या िम ा ं या म ू यांकनाब ल या धारणा
संदभा त अित र ावली द े यात आली . सहभागीचा व , जोडीदार आिण िम ाची धारणा
यां यात पर परस ंबंध आढळल े. िवसंगत जोड या ंबाबत स ंशोधनातील म ु य दोन िन कष
पुढील माण े आहेत;
१. अशी जोडपी जोडीदाराला इतरा ंपे ा अिधक आकष क समजतात व या ं याकड े खूप
सकारा मक ीन े पाहतात .
२. अशा जोड या ंना जोडीदाराला इतरा ंपे ा अिधक आकष क समज या या व ृ ीची काही
माणात जाणीव असत े. यामुळे यांचा जोडीदार आकष क वाट ू शकतो , परंतु यांना
या व त ुि थतीची जाणीव आह े क त े जोडीदाराला इतर कस े पाहतात या या त ुलनेत
आपण अिधक सकारा मक ीन े पाहतो .
अशा कार े यांचे संशोधन अस े सुचवते क , रोमँिटक/ णयािध ीत जोडीदारा ंना
एकमेकांची ओळख आिण शारी रक स दय याब ल जाग कता असत े. असे जोडीदार
एकमेकांना इतर िनरी का ंपे ा अिधक आकष क वाटतात . याव न अस े प होत े क ,
कदािचत ेम लोका ंना आ ंधळे बनवत े. येक जोडीदार इतरा ं या ीन े जे मह वा चे आहे
या िवस ंगतीबाबत अ ंशतः आ ंधळा अस ू शकतो . या य ना इतर लोक या ं या
जोडीदारा ंकडे कसे पाहतात याची जाणीव असत े व वतः जोडीदाराला इतरा ं या त ुलनेत
अिधक आकष क समजतो ह े मािहत असत े. ते एकम ेकांमधील फरक ओळखतात , परंतु
यां याकड ून ते ु लक मानल े जाते. जरी इतरा ंना िवरोधाभास जाणवत असला तरी ,
यांना तो फरक मह वाचा वाट ू शकतो .
सोलोमन आिण वजीर े (Soloman & Vazire) यां या मत े, इतरां या त ुलनेत य
यां या जोडीदारा ंब ल अिधक सकारा मक असतात , परंतु यांना वतः या प ूव हाब ल
जाणीव असत े.
सोलोमन आिण वजीर े (Soloman & Vazire) असा य ुि वाद करतात क , य म ुख
तीन मागा नी जोडीदारा ंब ल अितसकारा मक आिण वा तववादी ि कोन राख यास
स म असतात , ते माग पुढील माण े आहेत:
१. येकाने जोडीदारा ंचे िम ांपे ा अिधक मह वप ूण आकष क हण ून गुणांकन क ेले.
२. य जोडीदारा ंचे अितसकारा मक सव कष म ू यांकन करतात , परंतु िविश ग ुणधमा चे
आिण मता ंचे अिधक वा तववादी म ू यमापन करतात (माझा जोडीदार महान आह े पण
फार स ंयमी नाही ) munotes.in
Page 127
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- II
127 ३. लोकांचा नात ेसंबंधासाठी अिधक प पाती िनण य असतो . केवळ यां या जोडीदारा ंशी
संबंिधत प रमाणा ंसाठी अिधक वा तववादी िनण य (माझा जोडीदार खरोखर आकष क
आहे) असतो .
शारी रक आकष णात फरक असल े या जोड या ंशी स ंबंिधत द ुसरा अ यास ह ंट व या ंचे
सहकारी (२०१५ ) यांनी १६७ जोड या ंवर केला. या अ यासात ून अस े आढळ ून आल े क ,
या जोड या ंनी या ं या भ ेटीनंतर लग ेच डेिटंग कर यास स ु वात क ेली त े एकम ेकांना
ओळख यान ंतर िववाह कर याचा िनण य घेणा या ंपे ा शारी रक आकष कते या पातळीवर
अिधक जवळ आह ेत. हंट व या ंचे सहकारी या ं या मत े, जे हा जोड या ंनी या ं या पिह या
भेटीनंतर लग ेच िववाह कर याचा िनण य घेतला, तो शारी रक आकष कतेवर आधा रत
अस याची श यता अिधक असत े. तथािप , जे हा लोक एकम ेकांना ओळख यान ंतर िववाह
करतात त े हा शारी रक आकष ण कमी मह वाच े मानल े जात े आिण हण ूनच शारी रक
आकष कते या पातळीम य े अिधक फरक अस ू शकतो . अनेक जोड या ंना एकम ेकांशी संवाद
साध यासाठी अिधक व ेळ िमळा यान े िवशेष छाप िवकिसत हो यास मदत होत े, यामुळे ते
शारी रक स दया ला दु यम मानतात .
वरील अ यासाम य े शारी रक आकष णात ज ुळणा या आिण न ज ुळणा या जोड या ं या
आनंदा या पातळीत काही फरक आह े क नाही ह े समज ून घेणे देखील समािव आह े.
यांना अस ेही आढळल े क , शारी रक आकष कतेम ये जुळणा या आिण न ज ुळणा या
जोड या ं या ार े अनुभवले या आन ंदा या पातळीम य े कोणत ेही फरक नाहीत .
८.४ ेमाचा नाश करणा या दोन घटका ंिवषयी चे संशोधन आप याला काय
सांगते - म सर आिण िव ासघात (WHAT RESEARCH TELLS US
ABOUT TWO FACTORS THAT MAY DESTROY LOVE -
JEALOUSY & INFIDELITY)
ेम हा एक शि शाली घटक आह े जो जवळ या ना या ंम ये गुंतलेला असतो . याम य े काही
अडथळ े आहेत जे ेमास ितब ंध करतात िक ंवा लोका ंम ये असल ेले ेम एकदम न क
शकतात . या भागात आपण ेमाचा श ेवट करणा या म सर आिण िव ासघात या दोन
मह वा या घटका ंचा अ यास क या .
म सर हणज े णयािध ीत जोडीदार िक ंवा इतर य या ंची आपण मनापास ून काळजी
घेतो, िकंवा आधीच या ंचा न ेहभाव िक ंवा िन ा द ुस या य कड े ह ता ंत रत क ेली आह े,
याब ल िच ंतेचा संदभ देते.
सामािजक मानसशा ा ंनी म सरात योगदान द ेणारे घटक समज ून घे याचा य न क ेला
आहे. काही मह वाच े घटक खालील माण े आहेत.
१. ित प या कडून धोका (Threat from Rival): म सर अशा प रि थतीत उ व ू
शकते क , िजथे एखा ा य ला काही ित प या ारे मौ यवान नात ेसंबंधास धोका
अस याच े समजत े. उदाहरणाथ , प नी आप या पती या जवळ या मिहला munotes.in
Page 128
सामािजक मानसशा
128 सहका याचा ह ेवा क शकतात या ंना ती पतीबरोबर या नात ेसंबंधासाठी धोका
मानते.
२. आ मस मानास धोका (Threat to self -esteem): कधी-कधी लोका ंना म सर वाट ू
शकतो कारण त े सामािजक नकाराची अप े ा करतात याम ुळे यांचा आ मस मान
धो यात य ेतो. उदाहरणाथ , एखादा पती आप या प नी या जवळ या प ु ष िम ाचा
हेवा क शकतो कारण याला वाटत े क ती ल िगक स ंबंधात आह े. यामुळे म सर
िनमा ण होतो कारण ितच े दुस या य ब लच े ल िगक आकष ण या या
आ मस मानाला ध का द ेणारे असत े.
म सर िनमा ण हो याम य े िलंगभेद हा घटक द ेखील मह वाचा आह े, पु षांना जोडीदारा या
इतरांब ल या ल िगक आकष णाबाबत म सर वाटतो , तर जोडीदारा या द ुस या
य ब ल या भाविनक आकष णामुळे ि या ंना म सर वाटतो . याचा पर पर आकष णावर
नकारा मक प रणाम होतो . काही नकारा मक प रणाम खालील माण े आहे;
१. ताण (Stress): नकारा मक घटक नात ेसंबंधात तणाव िनमा ण करतात . म सर /ई या
हा नकारा मक घटका ंपैक एक आह े जो ना तेसंबंधात सामील असल े या सव
य म य े तणाव िनमा ण करतो . म सर करणारी य िववाहावरील प रणामा ं या
अंदाजाम ुळे तणाव त असत े. ई य चे ल य झाल ेली य तणाव त असत े.
२. मू यमापनाच े प रणाम (Affects evaluations): चॅन व या ंचे सहकारी या ं या
संशोधनातील सहभाग ना ई या िनमा ण झा यान ंतर प रि थतीचा िवचार कर यास
सांिगतल े. यानंतर या ंना दोन उ पादना ंची चव घ े यास सा ंग यात आल े. योगा या
पुढील भागात , सहभाग ना ेमाचा अन ुभव आ यावर प रि थतीचा िवचार कर यास
सांिगतल े गेले आिण न ंतर प ु हा याच दोन उ पादना ंचा आ वाद घ ेतला. ेमाब ल
िवचार करताना उ पादना ंचे मू यमापन क ेले गेले ते अिधक सकारा मक ठरल े. हे
सूिचत करत े क , म सर आप या सभोवताल या गो या म ू यांकनावर प रणाम
करतो .
३. ह या (Homicide): ई या ची सामा य िति या ह णजे राग आिण आ मकता . याचा
प रणाम अन ेकदा य वर ह ला व हार करण े असा होतो . आकड ेवारी अस े सूिचत
करते क , ि या ंची ह या कर यामाग े ई या हा एक म ुख घटक आह े.
४. नाकारल ेले ेम (Declined love): ई या चा आणखी एक नकारा मक प रणाम हणज े
जोडीदारा ंवरील ेम कमी होण े. ई या मुळे ेम कमी होत े आिण कधीकधी प ूण पणे न
सु ा होत े. अशा कार े ई या न झाल े या ना याचा एक मह वाचा ोत आह े.
नातेसंबंधांना धोका द ेणारा आणखी एक घटक हणज े- िव ासघात . हे इतरा ंशी घिन
संबंधां ारे जोडीदाराचा िव ासघात दश वते. िव ासघात व ेगवेग या स ं कृती, िलंग आिण
सामािजक -आिथ क ि थतीम य े िदसून येतो. तथािप , बळ य द ुब ल य प े ा जा त
वेळा अशा वत नात ग ुंतले या िदस ून येतात. लॅमस व या ंचे सहकारी , (२०११ ) यां या
संशोधनात अस े िदस ून आल े क , हे मु य व े िव ासघात कर या या मत ेब ल या
आ मिव ासाम ुळे होते. munotes.in
Page 129
आवड , ेम आिण इतर घिन नातेसंबंध- II
129 िव ासघाताम ुळे नातेसंबंधांवर वेगवेग या कार े नकारा मक प रणाम होतो ;
१. घट फोट (Divorce): जोडीदारा या िव ासघाताम ुळे नातेसंबंधातील स ंल नता आिण
भाविनक ब ंधन न होतात . खरं तर, सवा िधक घट फोट हो यामाग े िव ासघात ह े एक
मु य कारण आह े ( ेिवटी आिण अम ॅटो, २००३ ).
२. मानिसक आिण शारी रक आरो य (Mental & Physical health):
जोडीदाराकड ून अिव ासान े वागण े अन ेकदा ल ेशकारक असत े. िव ासघात
जोडीदाराम य े नैरा य िनमा ण करतो याम ुळे शारी रक आिण मानिसक आरो यावर
नकारा मक प रणाम होतो (गॉड न, बाकॉम आिण नायडर , २००४ ).
३. मा यमा ंचे ल (Media attention): जे हा शि शाली य बाबत िव ासघात होतो
ते हा लोका ंचे ल यापक माणात व ेधले जात े. यामुळे संबंिधत य ची ितमा
मलीन होऊ शकत े.
४. ताण (Stress): िव ासघाताम य े छुपे णायाधी ीत स ंबंध असतात . छु या
णायाधी ीतस ंबंधात ग ुंतले या य म य े ताण िनमा ण होतो (लेहिमलर ,२००९ ).
इतरांना छु या णायाधी ीत स ंबंधाब ल मािहती झा यान ंतर या प रणामाम ुळे ताण
िनमा ण होऊ शकतो . कधी-कधी त े अशा ना या या भिव याब ल िवचार क न स ु ा
तणाव त होऊ शकतात .
अशा कार े, िव ासघात जरी रोमा ंचक वाटत असला तरी ेम आिण व ैवािहक
संबंधांवर याचा नकारा मक प रणाम होतो .
८.५ सारांश
आंतर यि क आकष ण आप या सव ना या ंचा आधार आ हे. आप या घिन
नातेसंबंधांम ये ेम हा एक सामा य घटक असतो . ेम हणज े भावना , अनुभूती आिण
वत न या ंचे संयोजन . ेमाचे वेगवेगळे कार आह ेत- भावना मक , शृंगा रक आिण
जोडीदारा ंमधील णयाधी ीत नात ेसंबंधातील सहवास ेम. कुटुंबातील सद या ंशी (पालक ,
मुले आिण भाव ंडे) संबंध हे मानवा ंनी तयार क ेलेले एक घिन नात े आहे. पालका ंशी संबंध
संल नक श ैली आिण पर पर व ैयि क िव ास या ार े िनयंि त क ेले जात े. या कौट ुंिबक
ना या ंचा वतःब ल या ि कोनावर प रणाम होतो .
मै ी हे आणखी एक घिन नात ेसंबंध आह े याची स ु वात साि न यात ून होत े, नंतर
समानता सार या इतर घटका ं ारे िवकिसत होत े.
समानता हा सहसा जोडीदार िनवड याचा आधार असतो , कधी-कधी लोक अशा
जोडीदारा ंची िनवड करतात या ंना इतरा ंनी िवस ंगत मानल े आहे. अशा जोड या ंचा केलेला
अ यास अस े दश िवतो क , यांना यां या समज यातील फरकाची जाणीव असत े परंतु हा
फरक त े मह वाचा मानत नाहीत . munotes.in
Page 130
सामािजक मानसशा
130 म सर /ई या व िव ासघात ह े दोन मह वाच े घटक आह ेत जे लोका ंमधील ेम न करतात .
हे दो ही घटक नात ेसंबंधांम ये तणाव िनमा ण क शकतात आिण जोडीदारा ंमधील ेम
कमी क शकतात .
८.६
१. ेमाचे व प आिण णयाधी ीत नात ेसंबंधातील व ैिश ्यांची चचा करा.
२. िविवध कौट ुंिबक स ंबंधां या व पाच े मू यांकन करा .
३. घिन म ै ीतील म ु य घटका ंवर चचा करा.
८.७ संदभ
Aronson, E., Wilson, T.D., &Akert, R.M. (2007). Social Psy chology. (6th
edit.), New Jersey: Pearson Education, Prentice Hall.
Baumeister, R.F., & Bushman , B.J. (2008). Social Psychology and
Human Nature. International student edition, Thomson Wadsworth, USA
munotes.in