Page 1
1१
बोधन चळवळ
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ बोधनाचा अथ
१.३ बोधन चळवळीची कारण े
१.४ बोधन चळवळीची वैिश ्ये
१.५ बोधनकालीन सािह याची गती
१.६ बोधनकालीन कला व थाप य कलेची गती
१.७ बोधनकालीन िव ानाची गती
१.८ बोधन चळवळीचे प रणाम
१.९ सारांश
१.१०
१.० उि े
या करणाचा अ यास के यानंतर िव ा या स
१. बोधन संक पन ेचा अथ समजाव ून घेणे.
२. युरोपमधील बोधन चळवळीची पा भूमी आिण याची कारण े यांची मािहती समजून
घेणे.
३. बोधन चळवळ युरोप खंडातील कोणकोण या देशात सु झाली याचे व प काय
होते? याचा अ यास करणे.
४. कला, िव ान आिण वा य े ातील बोधनाचा अ यास करणे.
५. युरोपम य े बोधन चळवळी या प रणामाचा आढावा घेणे.
१.१ तावना
इितहासाच े ाचीन , म यय ुगीन आिण अवा चीन असे तीन िवभागात िवभाजन
केलेले आहे. म यय ुगीन काळाचीसु वात इ.स. ४७६ पासून होते. म यय ुगीन काळात
धम यु ामुळे युरोपीयन जनतेला न या जगाचा , या या आचारिवचारा ंचा व सं कृतीचा munotes.in
Page 2
2प रचय झाला. या काळात राजस ेपे ा धम स ा बळ होती. इ.स. १४५३ म ये तुका नी
कॉ टोिटनो पल शहर िजंकून घेतले. या घटनेने म यय ुगाचा शेवट होऊन , अवा चीन
युगाला ारंभ झाला. ि ती धम आिण पाि मा य सं कृती हणज ेच सव काही आहे असे
न हे तर, इतर सं कृतीम य े काही िशक यासारख े आहे, असे जनतेला वाटू लागल े.
यामुळे अंध ा कमी होऊन अवा चीन युगातील वैचा रक ांतीची पा भूमी तयार
कर याच े काय धम यु ांनी केले. बोधन चळवळ ही ांितकारी चळवळ होती. कारण या
चळवळीने समाजात मह वाच े प रवत न घडिवल े. युरोपम य े इटाली , इं लंड, जम नी,
ा स, पेन, पोतु गाल, हॉलंड या देशाम य े बोधन चळवळीला सु वात झाली. ही
बोधन चळवळ ामु यान े सािह य , िच कला , िश पकला , थाप यकला , संगीत,
रंगभूमी व नाट्यकला या िविवध कला े ात बोधन चळवळ सु झाली. याच माण े
िव ान े ाम य े गिणत , खगोलशा , भूगोलशा , पदाथ िव ानशा , रसायनशा ,
वै कशा , वन पतीशा इ. शा ा ंम ये बोधन चळवळ सु झाली. ाचीन काळातील
ान, कला, िव ान याचा अनेक अ यासक , िवचारव ंत, कलाकार , संशोधन यांनी
अ यास क न वत मानका ळात याची न यान े मांडणी कर याचा य न केला. यामुळे या
काळात अनेक े ात नवे सािह य , कला, शोध यांचा उदय झाला.
१.२ बोधनाचा अथ
रेनेसा स (Renaissance ) या मूळ च भाषेतील श दाचा इं जी भाषेत वापर
केलेला आहे. रेनेसा स याचा श दश : अथ पुनज म असा आहे. बोधन , पुन जी वन,
पुनजा गृती हे श द मराठी भाषेत वापरल े जातात . ीक व रोमन सं कृतीब ल न यान े
उ प न झालेली आवड या मया देत अथा ने हा श द थम वापर यात आला. १५ या
शतकात हणज े अवा चीन काळा या ारंभापास ून ीक व लॅिटन सािह य , िव ान , कला,
धम , त व ान, राजकारण या सव े ात आमूला बदल घडवून आणणाया काळाला
बोधन काळ हणतात . या काळात मानवान े वरील सव े ात जो िवकास घडवून आणला .
यामुळे या युगाला िवकासय ुग असे हणतात . मानव नाथ रॉय यांनी या बदला ंचे वण न
मानवाच े बंड या श दात केले आहे.
१.३ बोधन चळवळीची कारण े
ाचीन काळातील मानवा या वैभवशाली गतीचा शेवट होऊन , म यय ुगीन
काळात मानव अ गत व बंिद त जीवन जगू लागला . धम आिण पोप यांचे वच व िनमा ण
झा यान े लोकां या जीवनाला दु यम थान ा झाले. िवचारश , िवचार वा तं य
कमकुवत झाले. १५ या शतकात युरोपम य े बोधन चळवळ सु झाली. याला अनेक
कारण े जबाबदार आहेत. ती पुढील माण े आहेत.
munotes.in
Page 3
3१.३.१ अ गत म यय ुगीन कालख ंड :
मागासल े या व मरगळले या म यय ुगीन काळा या पा भूमीवर आधुिनक युगाची
भ य व वैभवशाली इमारत उभी रािहली . बोधन चळवळीतून आधुिनक युगाचा ज म
झाला. म यय ुगीन काळाचा िवचार करता , ाचीन गत सं कृतीचा हा स झाला. धम व
धम गु चे समाजावर ाब य िनमा ण झाले. प रणाम सव युरोपीयन समाज मरगळलेला,
िनि त , कम ठ, अंध ा , संवेदनाश ू य, अकाय म होता. याला जागृत क न
मनु या या सवा गीण उ नतीची , प रवत नाची ि या सु झाली. ही ि या हणज े
बोधन चळवळ होय.
१.३.२ धम सार व धम यु े
इ.स. पिह या शतकात ि न धमा चा आिण सात या शतकात इ लाम धमा चा
उदय झाला. ि न धमा चा युरोपम य े तर इ लाम धमा चा आिशया खंडात धम सार
झाला. तुक आिण ि ती अनुयायी यां यात युरोपम य े दीघ काळ हणज े इ.स. १०९६
ते इ.स. १२७० या काळात आठ यु े झाली. यांना धम यु े ( ुसेडल) असे हणतात . या
यु ा या पराभवाम ुळे युरोपमधील पोप या व सरंजामदारा ं या ित ेला ध का बसला .
ि न धम सं थापक येशूची ज मभ ूमी पॅले टाईन ही तुक िनयं णात ून मु कर यासाठी
धम यु े झाली.
धम यु ामुळे युरोपचा बाहेर या जगाशी संबंध आला . यामुळे बाहेर या जगातील
सं कृती, ान याची मािहती झाली. यांची अिभजात वा याची आवड वाढली . ि ती
धमा चे मह व कमी झाले. यामुळे बोधन चळवळीला ारंभ झाला.
१.३.३ सरंजामशाहीमधील बदल
इ.स. पाच या शतकात युरोपमधील सा य न झाले. म यय ुगात सरंजामदार
उदयाला आले. तर संरजामशाहीम य े हळूहळू बदल घडून आले. सरंजामदार भूदासांकडून
मोबद या या व पात पैसा घेत असे. ते वत: शहरात राहत असे. शहरांची सं या
वाढ यान े भूदास वग सु ा शहराकड े जाऊ लागला . या बद या प रि थतीम ुळे बोधनाला
चालना िमळाली.
munotes.in
Page 4
4
कॉ टोिटनोपल शहर
१.३.४ कॉ टोिटनोपल चा पाडाव (इ.स. १४५३ ) :
रोमन सा याची राजधानी हणज े कॉ टोिटनो पल होय. आिशया व युरोप
खंडाचा यापार कॉ टोिटनो पल शहरा या भूमाग चालू होता. इ.स. १४५३ म ये अटोमन
तुक स ेने कॉ टोिटनो पल शहर िजंकून घेतले. यामुळे यापार बंद झाला. येथील अनेक
कलावंत, त व , शा , लेखक यांनी युरोपम य े आ य घेतला. युरोपमधील िवशेषत:
इटालीतील ीमंत लोक, राजे, रा यकत यांनी आ य देऊन िव े या उपासका ंचे वागत
केले. प रणामी इटाली व युरोपात ाचीन ंथाचे संशोधन व अ यास सु झाला. यामुळे
इटाली बोधन चळवळीचे क बनले.
१.३.५ जलमागा चा शोध :
कॉ टोिटनो पल तुका नी िजंक याम ुळे आिशया खंडाशी जोडणारा खु क चा माग
बंद झाला. यामुळे युरोिपयन लोकांनी नवीन जलमाग शोध याचा य न सु केले. यातून
अनेक धाडसी खलाशी पुढे आले. पोतु गीज, पेन, इं लंड, हॉलंड इ. रा ांनी नवीन
जलमाग शोधून काढल े. नवीन भौगोिलक देशा या शोधाम ुळे यापार , भौगोिलक ानात
वाढ झाली. पोतु गीज बाथ लोडासन े इ.स. १४४६ म ये आ के या दि ण टोकावरील
केप ऑफ गुड होप, वी झल ँड या ि तोफर कोलंबस व अमे रगो हे पुशीने अमे रकन
खंडाचा, वा को द गामान े इ.स. १४९८ म ये िहंदु थानचा शोध लावला . यामुळे युरोपम य े
उ साहाच े वातावरण िनमा ण झाले. यातूनच बोधन चळवळ सु झाली.
munotes.in
Page 5
5१.३.६ छापखा याचा शोध :
ाचीन काळात ची लोकांनी मु ण कलेचा शोध लावला होता. परंतु यांि क
प तीन े मु णकल ेचा ारंभ युरोपम य े झाला. १५ या शतकात जम नीचा जॉन गटेनबग
यांनी पिहला आधुिनक छापखाना िनमा ण केला. इं लंड या बॅक टनन े पिहल े पु तक
छापल े. बोधन काळातील अनेक लेखक, िवचारव ंत, धम सुधारक यांनी हजारो ंथ छापून.
अनेक िवचार , सािह य , धम त वे लोकांपय त पोहोच यान े वैचा रक ांतीला मोठी मदत
झाली. बोधन चळवळीला चालना िमळाली. ा. एिडथ या मते बौि क जगताला सुपीक
बनवणार े जलिस ंचनाच े साधन हणज े छापखाना होय.
१.३.७ शै िणक सार :
१३ या शतकापास ून युरोपम य े िश णाचा सार सु झाला. थािनक भाषा व
लॅिटन भाषा याचे वाचन व लेखन सु झाले. िश ण साराच े काय ामु यान े धम गु ,
अिधकारी , डॉ टर, वक ल इ याद नी केले. नवीन व त ण वग वा या या अ यासाकड े
झुकला व यातूनच बोधन चळवळ सु झाली.
१.३.८ आिथ क गरज व यापारवाढ :
म य युगातील धम यु े, न या जलमागा चा शोध, धाडसी खलाशा ंना मदत करणे
यासाठी पैशाची गरज होती. या गरजेतून नवीन भौगोिलक देशांचा शोध लावला .
पूव कडील देशाम य े सोने, जवाहीर े, ह तीद ंत, मसा याच े पदाथ भरपूर अस याची
मािहती होती. ते ा कर यासाठी नवीन जलमाग शोधल े. पंधरा या शतकापय त युरोपात
हेिनस, िजिन हा , लोरे स, िमलन , नेप स, पॅ रस, पीआ, फेरॅरा, रोम इ. शहरांचा उदय
झाला. पोतु गीज, हॉलंड, पेन, इटली , इं लंड देशांनी यापार वाढ केली. यातूनच
बोधन चळवळीला चालना िमळाली.
१.३.९ ीक रोमन सं कृतीची ेरणा :
ाचीन काळात अनेक वैभवशाली सं कृतीचा उदय झालेला होता. याचे
त व ान , वा य , शा , कला यांचीही गती मोठ्या माणात झालेली होती; परंतु
म यय ुगीन काळात सव अ गत प रि थती होती. काही िवचारव ंतांनी ही प रि थती
बदल याचा य न केला. यांचे ल ीक-रोमन सं कृतीकड े गेले. यांचे े व जगासमोर
ठेव या या य नात ून बोधन चळवळ िनमा ण झाली.
१.३.१० धम स ेला अमया िदत अिधकार :
म यय ुगात रोमचा पोप व चच ला मोठ्या माणात अिधकार व ित ा होती.
राजस ेचे वच व न केले. ितसरा िलओ, सातवा ेगरी, ितसरा अले झांडर, ितसरा
इनोस ंट, चौथा इनोस ंट, आठवा बोनीफ ेस या पोपनी रा यस ेबरोबर संघष क न
धम स ेला िविवध अिधकार ा क न घेतले. यामुळे ि न समाजावर धमा चे वच व
होते. माणसाला मु व वग पोपमुळेच िमळू शकतो . सव कारच े सामािजक व धािम क munotes.in
Page 6
6 व पाच े अिधकार धम गु ला होते. िबशप, आच िबशप, कािड नल इ. लहान मोठ्या
धम गु ं या िनयु या रोमचा पोप करीत असे. पोप या सव कार या अिधकारात बदल
कर याचा य न िवचारव ंतांनी केला. यामुळे बोधन चळवळ सु झाली.
आपली गती तपासा :
१) बोधन चळवळीची कारण े सांगा.
१.४ बोधन चळवळीची वैिश ्ये
बोधन ही िनरंतर चालणारी एक ि या आहे. १५ या शतकाम य े युरोपात सु
झालेली ही ि या हळूहळू संपुण जगाम य े पसरली . ाना या सव च े ात बोधन घडून
आले. कला, सािह य , िव ान , समाजस ेवा, धम सं था इ याद चा समाव ेश होतो. या
चळवळीमुळे युरोपात धािम क े ात मोठ्या माणावर प रणाम होऊन एक नवीन सुिश त ,
सुसं कृत वग उदयास मोठा हातभार लागला . बोधनाची काही मह वाची वैिश ्ये
पुढील माण े आहेत.
१. धम स ेचा रा य व समाजावरील पगडा नाहीसा झाला.
२. बोधनाम ुळे मानवी िवचार मु झाला.
३. बु ीवाद व वै ािनक ीकोनाला ाधा य िमळाले.
४. नवीन रा रा याचा व अिनय ंि त राजेशाहीचा अनेक देशात उदय झाला.
५. आिथ क प रवत न हे आधुिनक युगाचे मह वप ूण वैिश ्य होय.
१.५ बोधनकालीन सािह याची गती
बोधन पूव काळात धम सं था व िव ान मंडळ म ये लॅिटन भाषेचा वापर होत
असे. यामुळे सामा य माणसापय त ते ान पोहोच ू शकत नसे. बेधनका ळात लोकभाष ेत
सािह यिनिम ती होऊ लागली . पूव चे सािह य बह तांशी प ा मक होते. बोधन काळात
लेखकांनी ग सािह यावर भर िदला. या सािह यात मानवतावादी , ऐिहकवादी वृ ीचे िच
रेखाटल े होते. सािह य सामा य लोकां या जीवनाशी िनगिडत सािह य िनमा ण केले. िविवध
भाषेतील बोधनकालीन सािह य पुढील माण े -
munotes.in
Page 7
7१.५.१ इटािलयन सािह य
बोधन चळवळीचा पाया घाल याच े काम डांटे व पे ाफ यांनी केले. १३ व १४
या शतकातील डांटे याने िद. 'िड हाईन कॉमेडी' हे जग िस महाका य इटािलयन भाषेत
रचले आहे. या का याचा नामक वत: डांटे आिण इ फन व पगॅटरी हे नरक व वग असे
तीन भागात का याची रचना केली आहे. यािशवाय 'ऑफन इले क स इन दी हना यूलर'
आिण 'दी बॅकेट' ही याची अ य दोन का य आहेत. सािह यातील मानवतावादाचा जनक
हणज े पे ाक (इ.स. १३०४ -१३७४ ) होय. याने इटािलयन व लॅटीन भाषेत का यरचना
केली. देव, धम , संतापे ा मानवी जीवनातील ेम व आनंदाचे लेखनात िच ण केले. लॉरा
या का पिनक ेयसीला उ ेशून ेमका य िलिहल े. याने मानवी स दय , आशा-आका ं ा,
ह क व कत ये यािवषयीच े िवचार मांडले आहेत. इटािलयन ग लेखनाचा जनक हणज े
िजओ हनी बोकॅिशयो (इ.स. १३१३ -७४) होय. याने सव आयु य लॉरे स व नेप स
रा यात घालवत े. डांटे व पे ाक यां या सािह याब ल आदर होता. याने १०० कथांचा
सं ह असल ेला 'िडकॅमेरॉन' हा कथास ं ह िलिहला . धम गु आिण धािम क धोरण या यावर
टीका केली. इटािलयन सािह यातील बंडखोर कवी हणज े ॲ रओ टो (इ.स. १४७४ -
इ.स. १५३३ ) हा होय. याने 'ओरल ँडो यु रओसो ' या ंथात आपण ि या, िशलेदार,
लढाया , ेम यांचीच गाणी गाऊ असा िवचार मांडला. मानवान े मानवी िवषया ंवर
मानवासाठी वा यिनिम ती कर यास ारंभ ॲ रओ टो या काळापासून झाला. इटािलयन
मु स ी व राजनीतीत आिण आधुिनक रा यशा ाचा जनक िनकोलो मॅिकअॅ हेली
(इ.स. १४६९ - इ.स. १५२७ ) होय. माणसान े काय करावे, यापे ा माणूस काय करतो
याचे िच ण रेखाटल े आहे. रा यशा व राजनीती या िवषयाच े िवचार 'द ि स' या ंथात
मांडले. यािशवाय 'िडसकोस स अपॉन द फ ट टेन बु स ऑफफ िल ही ' व 'द आट ऑफ
वॉर' हे ंथ नावाजल ेले आहेत. 'मॅ ागोला ' हे नाटक िलिहल े आहे. तसेच लॉरे सचा
इितहास , यु शा पर लेखन केले. टासोन े 'जे सल ेम डेिल हड ' हे महाका य रचले.
१.५.२ ा स सािह य :
च वा य देखील न या युगाचे खरेखुरे ितिनिध व करणार े ठरले आहे. ेकाईज
ि हले, माटेन, राबेलाय हे आधुिनक च वा यातील बडे तीन होते. उपहास आिण िवनोद
या या मा यमात ून ा वाराब ेलाय (इ.स. १४९० - इ.स. १५५३ ) याने लेखन केले.
याने मानवी जीवनास ंबंधी आशा, आनंद, उ साह व उमेद याचे िच ण रेखाटल े आहे.
समाजातील अंध , राजक य व सामािजक , धािम क प रि थतीवर टीका केली आहे. च
सािह यातील े लेखक व वैयि क व पा या लघुिनबंध या वा य काराचा जनक
मायकेल डी माटेन हा होय. या या िवचारसरणीम ुळे याला पिहला आधुिनक मानव असे
हणतात . मानवतावादी वा य सेवकां या मािलक ेम ये मोठे थान आहे. मानवान े वत:ला
ओळखले आिण आ मव ंचना न करता आ मान ुभाव घेणे ही गो सव थम केली पािहज े,
असे याने सांिगतल े. आधुिनक च वा याचा याला िनमा ता समजतात . याने
लघुिनबंधाचे नवे दालन खुले केले. आप या लेखनािवषयी हणतो क , 'वाचका , मी माझे munotes.in
Page 8
8आ मच र केले आहे. मी आिण माझा ंथ यात एका मता आहे.' जीन रॅिसन याने अनेक
शोकांितका िलिह या ' ँकाईन ि हले' हा े सािह यकार होता.
१.५.३ इं लंडमधील सािह य :
इं लंडमधील १२ या शतकात ऑ सफड व क ि ज िव ापीठान े सां कृितक
बोधनाच े मोठे काय केले आहे. धम , कायदा वै क व कला यांचा अ यास केला जात
असे. आधुिनक इं जी का याचा जनक िजऑ े (इ.स. १३८० - इ.स. १४०० ) असून
याची 'द कॅटरबरी टे स' ही सव े कलाक ृती होय. याने इं लडं या राजदरबारी
मंडळी या जीवनप तीवर , आचार , िवचारावर , रीती रवाजावर उपहासा मक टीका केली.
याने 'द बुक ऑफ द डचेस', 'द हाऊस ऑफ फेम', 'द पाल म ट ऑफ फाऊ स ' आिण
'दी िलज ड ऑफ गुड िवमेन' का यरचना केली. जॉन िम टन याने ' यरोडाइज लॉ ट',
' याराडाइज रगे ड' ही का ये िलिहली . िव ान , मु स ी सर थोमस मूर (इ.स. १४७७ -
इ.स. १६२६ ) होय. तो त व , वक ल , सुधारक , िनबंधकार होता. समाजातील अ ान ,
अंध:कार दूर कर यासाठी याने भरपूर प र म घेतले. याने अॅ र टॉ टल माण ेच आप या
िलखाणाची छाप समाजावर टाकली . लेखन, वाचन , मनन हा अ ययनाचा माग आहे असे
लोकांना सांिगतल े. याने 'द अॅड हा सम ट ऑफ लिन ग', 'नो हम ऑरगॅनम', ' यू
अॅटलांिटस' इ. ंथ िस आहेत. १६ या शतकात महाका य िलिह याचा य न करणार े
एडमंड पे सर (इ.स. १५२२ - ९९) हा होय. याने 'द फेअरी वीन' हे महाका य
एिलझाब ेथ राणीवर रचले आहे. अिभमान , िदखाऊपणा , गव , नेम तपणा , मै ी, याय व
िवजय इ. गुणासंबंधी िवचार मांडले. इं जी सािह याचा मुकुटमणी व े नाटककार िव यम
शे सिपअर (इ.स. १५६४ - इ.स. १६१६ ) हा बोधनका ळ होऊन गेला. नाट्य-
वा याम य े ांती घडवून आणली . यामुळे जगातील सव े नाटककार मानला जातो.
मानवी वभावा या अंतरंगाचे सू म िद दश न आप या सािह यात ून घडिवल े. 'हॅ लेट',
'िकंग िलयर', ' युिलयस िसझर ', 'ऑथे लो', 'अँथनी अॅ ड ि लओा ा ', 'अॅज यू लाइक
इट', 'दी हेिमंग ऑफ दी मच ट ऑफ हेिनस' इ. कलाक ृती अजरामर आहेत. बेन जॉ सन
हणतो क , 'शे सिपअर हा केवळ एका युगाचा ितिनधी नसून तो युगायुगाचा ितिनधी
आहे.' टीका वा याचा पाया मजबूत करणारा सर िफिलप िसडन े याने 'अपोलोनी फोर
पोइ ी ' हा ंथ िलिहला . बेन जॉ सन हा टीकाकार होता. तौलिनक भाषाशा ाचा
आ वत क फॉन जेसनर (इ.स. १५५३ ) याने शंभराह न अिधक ंथाचा अ यास क न
ंथलेखन केले. ¬ मर याने 'बुक ऑफ कॉमन ेअर' हा ंथ िलिहला. िड डेल याने
बायबलमधील न या करारा ंचे इं जी भाषेत भाषांतर केले.
१.५.४ पोतु गीज सािह य :
अवा चीन पोतु गीज भाषेचा पाया घालणारा कामोएन (इ.स. १५२४ - ८०) याने
' युिस अॅड्स' हे महाका य िलिहल े. याच काळात मु णकल ेचा शोध लाग यान े ंथिनिम ती
मोठ्या माणात झाली. munotes.in
Page 9
9१.५.५ जम न सािह य :
जम नीतील म झ या गावी जॉन गटेनबग याने इ.स. १४५४ म ये मु णकल ेचा शोध
लावला . साय सचा राजा दुसरा जॉन या मदतीन े छोटा ंथ छापला . मािट न युथरने
बायबलच े जम न भाषेत भाषांतर केले. हॅ स सारवूस, टाइन रख टाइन हॉवेल व आ ेट
फॉन आइप यांनी लेखन केले.
१.५.६ पॅिनशसािह य :
आधुिनक पॅिनश भाषेची पायभरणी िम युरेल डी स हा ते (इ.स. १५४७ - इ.स.
१६१६ ) या लेखकान े केलेली आहे. 'डॉन ि व सोट ' ही अमर कलाक ृती जगाला
िमळालेली सवा त मोठी देणगी होय. याने मानवी वभावा या गुणदोषा ंचे िव ेषण िवनोद व
उपहास याचा उपयोग क न केले. याने अध वट व साहसी िशलेदारा या अचाट श च े
िविच योग, पवनच क ला रा स समजून ित याशी ट कर देणे, मरतुकड्या कु याशी
दोन हात करणे, अशी साहसकम वाचून वाचकाला हसू आवरेनासे होते. लोपे ही हेगा याने
सुखांितका िलिह या . कालेरॉन याने का ये रचली आहेत.
१.५.७ डच सािह य :
बंडखोर धम सुधारक व ांितकारी लेखक डेिसडे रयस रॅसमस (इ.स. १४६६ -
इ.स. १५३६ ) याने 'दी ेज ऑफ फॉली' (मूख तुती) हा ंथ िलिहला . या ंथातून
धम गु वर टीका के या आहेत.
आपली गती तपासा :
१) बोधन कालीन सािह याची गती सांगा.
१.६ बोधनकालीन कला व थाप य कलेची गती
१.६.१ िच कल ेची गती :
म यय ुगीन काळात कला ही धमा ची दास होती. धम गु ंनी आप या मतान ुसार
कलेवर बंधने घातली होती. केवळ धम त वे िशकव यासाठीच कलेचा उपयोग केला जाई.
एखाद े िश प हे अिधक पिव कसे िदसेल, यावर जा त कटा असे. नैितक मू ये आिण
पौरािणक कथा यांचा आिव कार कलेम ये झालेला असेल तरच, कलेला आ य िदला
जात असे. बोधनका ळातील कलावता ंने याम य े बदल घडवून आणला. बोधनका ळातील munotes.in
Page 10
10कलेम ये िच कला , िश पकला , थाप यकला , संगीतकला , रंगभूमी व नाट्यकला ,
मु णकला इ यादी कलांम ये कोणकोणत े बदल झाले याचे येथे व प पाहावयाच े आहे.
म यय ुगात या कले या प तीत अनेक मह वप ूण बदल बोधन चळवळी या ओघात झाले.
चच या मतान ुसार िच कला असे. परंतु या या बंधनात ून मु होऊन कलाकारान े
वत: या जािणव ेतून व अनुभवात ून आप याला आवडणाया िवषयावर िच रंगवीत असे.
इटालीम य े िच कल े या बोधनाचा सवा त मोठा बहर आला . याचे उगम थान
इटलीमधील लोरे स शहर होते. बोधनका ळातील महान िच कार पुढील माण े -
िगओटी (इ.स. १२६६ - इ.स. १३३७ ) : याने थमच म यय ुगीन िनयम आिण
परंपरा यां या जोखडात ून कलेची मु ता केली. मानवी िच रेखाटण े, मानवी पुतळे तयार
करणे, यांना रंग देणे व घरगुती वातावरण आप या कलेतून य करणे. 'द लॅम टेशन
ऑफ खाइ ट ' ही याची िच कृती िवशेष िस आहे. ॏ-अॅि जलीको (इ.स. १३८७ -
इ.स. १४५५ ) : हा िच कार इतरांना फूत देणारा ठरला. या या कथाव त ू पूण पणे
धािम क असून िच िवषयातील यि र ेखा रेखाटल े या आहेत. मॅसॅिसओ (इ.स. १४०१ -
इ.स. १४२८ ) : याने िच कल े या तं ात मह वाच े बदल घडवून आणल े. नैसिग क व तूं या
ामािणक िच ीकरणान ेच कला गत होऊ शकत े, हे दाखिवल े. बेनाझो गोझोली (इ.स.
१४२० - इ.स. १४९७ ) व िफिलपो िल पी (इ.स. १४०६ - इ.स. १४६९ ) : यांना
मॅसॅिसओच े अनुयायी मानतात . पारंप रक थाप य कलेतील िच णाऐवजी नैसिग क
िच णावर भर िदला. सॅ ो बॉटीसेली : याने ाचीन कलांची ेरणा पु हा िच कल ेत आणली .
यामुळे ि ने र परपंरांना नवजीवन ा झाले.
िनओ ल ॅटॉिनझम या िच कल े या न या तं ाचा आप या िच कृतीमध ून केला.
'बथ ऑफ ि हनस ' ही िच कला िस आहे. िलओनाड द ि ह सी (इ.स. १४५२ - इ.स.
१५१९ ) : बोधनका ळातील सव े िच कार असून तो िश पकार , संगीत ,
इंिजनीयर , गिणतशा , कवी, यं शा ही होता. िलओनाड न े थम िच कला व नंतर
िश पकला याम य े नाव कमावल े. 'मोनािलसा ', 'दी ला ट सपर' (येशुचे अंितम भोजन )
'दी हिज न ऑफ दी रॉ स' आिण 'दी हिज न अॅ ड चाइ ड िवथ स ट अंत' ही याची चार
िच जग िस आहेत. िनसगा या सुंदर पा भूमीवर मोनािलसाच े िच काढल ेले असून,
आकृती या चेहया वरील अगाध व मु ध हा य मनाला भुलावणी पाडणार े आहे. हे िच
काढ यासाठी इ.स. १५०० - इ.स. १५०४ अशी चार वष घालवली . प ी कसे उडू
शकतात , याचे िववरण केले आहे. िवमानाची रचना कशी असावी यासंबंधी काही सूचक
आकृती काढ या आहेत. हेिलकॉ टर व यारॉशूट यां या क पना यास सुच या हो या.
मायकेल एँजेलो (इ.स. १४७५ ते इ.स. १५६४ ) : हा थम ेणीचा िच कार व
िश पकार आिण कवी होता. याचे मुख वैिश ्ये हणज े यि वात ं यवादी आिण
स दया चा िन सीम उपासक होता. स य व िशव यांचा पुर कता होता. हॅिटकन या पोप या
राजधा नीतील िस टाईन चॅपल या धम मंिदरा या िभंतीवर १४५ िच े व ३९४ मानवक ृती munotes.in
Page 11
11तयार के या हो या . यापैक 'द ि एशन ऑफ अॅडॅम', 'ला ट जजम ट', 'िद ुिसिफक ेशन
ऑफ स ट िपटर', 'द क वरीन ऑफ सेट पॉल' इ यादी िच े िवशेष िस आहेत. िच ांची
भ यता , गाढ धािम क भावना , दु:ख आिण ेरणा ही या या िच कल ेची वैिश ्ये आहेत.
सॅिझओ रॅफेल (इ.स. १४९३ - इ.स. १५२० ) : रॅफेलची कला ही सुखद व शांत होती.
याने िवशेष स दय संप न समजलया जाणाया ि या ंचा उपयोग आप या िच ांचा आदश
हणून केला आहे. या या कलाक ृतीची मु य ेरणा िन:धम व पाची होती. यामुळे
रिसका ंचा लाडका िच कार हणून याचे नाव अमर झाले. 'दी ा सिफगर ेशन अॅ ड
मॅडोना ऑफ द गो ड िफंच', 'मॅरेज ऑफ द हिज न', 'िस टाइन मॅडोना', ' कूल ऑफ
अथे स' इ. िच कलाक ृती िवशेष िस आहे. या िच ातील रंगिम णामधील स दय आिण
िजवंतपणा यामुळे जगातील े िच ांम ये यांचा मांक लागतो .
िटिशयन (इ.स. १४७७ - इ.स. १५०६ ) : हा हेिनिशयन िच कल ेचा मु य णेता होता.
या प ती या िच ात सुख, मादक स दय आिण ऐिहक जीवन याचे ितिब ंब पडलेले होते.
िटिशयन हा मोठमोठी िच े रंगव यात तरबेज होता. ामीण जीवनाच े देखावे व सृ ीशोभा
दश िवणारी िच े िस आहेत. याचे 'अॅस ांन ऑफ द हिज न' हे िच जगातील सव
धािम क िच ांम ये उ कृ िच समजल े जाते.
ितंतो रे ो (इ.स. १५१८ - इ.स. १५९२ ) : हा हेिनसचा िच कार , रंगकाम आिण िविवध
छटा य कर याच े काम याबाबत याचे असामा य कौश य होते. िच कार , रंगकाम आिण
िविवध छटा य कर याच े काम याबाबत याचे असामा य कौश य होते.
अल ेच ड्यूरर (इ.स. १४७१ - इ.स. १५२८ ) : जम न िच का रांपैक युरे बग चा सवांत
िस िच कार होता. या यान ंतर धाकटा हा स हॉलबेल (इ.स. १४९७ - इ.स. १५४३ )
िस िच कार होता. लेिमश िच कार िपटर बुधेल याने सामा य लोकांचे जीवन , खेळी
याचे िच ण केले.
munotes.in
Page 12
12एल ेको (इ.स. १५४१ - इ.स. १६१४ ) : या या िच श ेलीला मॅन रझम शैली हणून
ओळखतात . 'द बे रयल ऑफ काऊंट ओरगॅझ' ही कलाक ृती सव े आहे.
रेमं (इ.स. १६०६ - इ.स. १६६९ ) : िविवध कार या दोन हजार िच े काढली आहेत.
याम य े िनसग िच , न न ी-पु ष, यि िच े, दैनंिदन जीवनातील व धािम क संग
कोरल े आहेत. ' लाइिड ंग ऑफ सॅमसन', 'डाने', 'रेप ऑफ गॅनीिमड ', 'द नाइट वॉच' इ.
िच े िस आहेत.
१.६.२ संगीत कला
म यय ुगीन काळातील संगीतावरही धमा चा मोठा पगडा होता. १६ या शतकातील
धम सुधारण े या चळवळीमुळे संगीतात बदल घडून आला . मािट न युथरने आप या
अनुयायांना संगीताचा उपयोग कर यास ो साहन िदले. इ.स. १५२४ म ये 'का य
पु तक' िस केले. हा पिहला धािम क प सं ह होय. याम य े याने ाचीन लॅटीन गीते,
ई रिवषयक प े गोळा केली. नंतर जॉन कॅलि हन याने धािम क पदांची संगीतानुसार
योजना केली.
धम सुधारका ंनी संगीताचा उपयोग आप या मत सारासाठी केला. यामुळे रोम
कॅथॉिलक धम सं थेने संगीताचा पुनिव चार कर यासाठी एक सिमती थापन केली. या
सिमतीन े िगओ हानी पॅलेि ना या धम पद ेशकाला संगीत योजना कर यासाठी िनयु
केले. याने अनेक नवीन धािम क पदे िलिहली . याचे पदे संगीतशा ात अितशय वर या
दजा ची आहेत. हणून याला आधुिनक पा ा य संगीत रचनाकाराप ैक एक मानल े जाते.
याने इ.स. १५६० म ये रचलेले प ते हापास ून आजपय त लोरे स येथील िस टाईल
चॅपेलम य े गुड ायडे या सणा या िदवशी हटल े जाते. िफलीप मेरी याने बायबलमधील
कथा संगीत पान े आिण समूहगीता ं या साहा यान े लोकांसमोर मांड या. munotes.in
Page 13
13 जु यापुरा या व ओबडधोबड संगीताऐवजी सोळा या शतकात नवी, सुरेल आिण
मधुर वा चारात आले. संगीतात 'हाप सीकाड ' नावाच े तंतुवा , हॉयोिलन ही वा े
लोकि य होती. संगीतात सुसंवािद वाला , तालब त ेला, माणब त ेला अिधक मान िमळू
लागला . हेनेिशयन प ती या संगीताच े वत क िगओ हानी ेिबएली , अॅिडसन हे थोर
संगीत होते.
१.६.३ रंगभूमी व नाट्यकला
म यय ुगीन काळात रंगभूमी हणज े धािम क समारंभाचे एक सहायक साधन होते.
ि ती धमा तील िनरिनरा या पौरािणक कथांना व घटना ंस नाट्य प देऊन यांचे योग
करत असे. नाटका ं या योगाच े िद दश न हळूहळू सामा य माणसा या हाती आले. या
काळात चप क ृतीपूण व अ ूतर य नाटके केली जात. यापारी व कारािगरा ं या संघामाफ त
नाट्य योग केले जात. ा स, पेन, इटली , इं लंड इ. देशात नाटके होत असे.
वोधन काळात रंगभूमीवर व नाटकात ाचीन रंगभूमीचे पडसाद उमटल े होते.
लोट्स व हेरे स यांची सुखा त आिण िसनेकाची दु:खा त नाटके होती. आधुिनक पा ा य
रंगभूमीचा ज म इं लंडम य े झाला. िव ापीठीय चतुर या नावान े ओळखला जाणाया जॉन
िलली, रॉबट ीन आिण ि टोफर मॅल यां या गटाने इं लंडम य े न या रंगभूमीची
थापना केली. या यान ंतर शे सिपअर या काळात नाट्यकला िवकिसत झाली.
१.६.४ िश पकला
म यय ुगीन काळात िश पकल ेवर धम आिण धम सं थेचे वच व होते. बोधन
युगात िश पकल ेला उिज ताव था आली . याची सु वात इटलीपास ून झाली. मानवी
आकृती, हावभाव व हालचाली यांना या कलेम ये जा त मह व दे यात आले. ाचीन ीक,
रोमन िश पकल ेचे अनुकरण कर याचा य न बोधनका ळात झाला.
लॉरे झो िगबट (इ.स. १३५८ - इ.स. १४५५ ) : हा िश पकार इटािलयन होता. लोरे स
धम मंिदरासाठी याने दरवाज े तयार केले. याचे वण न मायकेलने केले क , वगा या
वेश ाराला लाव यास यो य अशी दारे आहेत. डोनॅटेलो (इ.स. १३८६ - इ.स. १४६६ ) :
याने लोरे स येथील स ट जॉज या पुतळा, हेिनसमधील स ट माक चा पुतळा डे हीड
याची दगडी मूत इ. पुतळे तयार केले. यदुआ येथील अ ा ढ पुतळा, गॅटोमेल श व यंग
ॲने स ही िश प िस आहेत. युकाडेला रॉिबया (इ.स. १३९९ - इ.स. १४८२ ) : याने
भाजल े या माती या चकचक त मूत तयार के या. याचबरोबर शु व साधी शी कलाक ृती
यांनी िनमा ण केली. मायकेल अँजोलो (इ.स. १४७५ - इ.स. १५६४ ) : याने िच कल ेपे ा
िश पकल ेत जा त ांती घडवून आणली . मेिडसो घराणा या आ याखाली याने अनेक
मूत तयार के या. यांना डॉइंग कॅि ट ह िकंवा िहरॉइक कॅि ट ह हणतात . मोझेस, पायटो ,
डेि हडचा भ य पुतळा या कलाक ृती िस आहेत.
munotes.in
Page 14
14१.६.५ थाप य कला :
बोधनकालीन थाप य कलेत ाचीन थाप य कलेचा भाव आढळतो. ीक
आिण रोमन या कलेचा संगम झालेला होता. इटलीतील थाप यकल ेतून आधुिनक
थाप य कलेची िनिम ती झालेली आहे. इटलीम य े गोिथक कलेचे मूळ जल े नाही.
यामुळे बोधन काळात थाप य कलेचे मुख क रोम बनले. रोमन कलेतील कमानी ,
गोलाकार घुमट आिण भ य तंभ याचा अिधक उपयोग केलेला आढळून येतो. पराका ेची
माणब ता हे बोधनकालीन वा तुकले या शैलीचे मह वाच े वैिश ्य होते.
िफलीपी ुनोलेशी : हा न या शैलीचा मुख होता. याने थमत : ाचीन रोमन या भ न
अवशेषाकड े आिण यातील स दया कडे ल वेधले. लोरे स म ये कॅथे ेल या चच चे
बांधकाम केले. सॅन लॉरे झो, सॅटो ि प रटो व पाझ चॅपेल या अ य चच या इमारतीच े
बांधकामही केले.
रॅफेल : याने रोम या या स दय पूण अवशेषांचे र ण कर याची जाहीर िवनंती पोपला केली.
याव न ाचीन थाप य कलेतील कलेचे थान कळते.
िलऑबॅ र टा अलबट : याने िनमा ण केले या वा तुम ये रेिमनी येथील सॅन ाि स को
चच , लोरे स मधील सेट ॲ ी चच , लोझो सेलाई हा राजवाडा इ. वा तूचा समाव ेश
होतो. याने 'ऑन आिक टे चर' हा ंथ वा तुकलेवर िलिहला आहे.
डोनॅटो मा ट े : रोममधील स ट पीटर चच ची सव योजना याने तयार केली. म यवत
थाप यकल ेवर भर देऊन एक चंड इमारत योजली . अमानवी योजना आिण साधेपणा
याचा सुंदर िमलाफ येथे िदसतो .
िलओनाड डा ि ह सी : याने य ात इमारती उभारणीप े ा यांचे नकाश े तयार करणे.
वा तू रचनेबाबत स ला देणे ही कामे ामु यान े केली.
मायक ेल अँजेलो : याने मा ट ेने योजल े या इमारतीची पूत ता केली. स ट िपटर याचा घुमट
तयार केला.
ा स, पेन, जम नी या देशातही थाप य कलेत बदल झाले. ा सचा राजा
पिहला ाि सस याने इटलीतील थाप य कलाकारा ंना बोलव ून ाचीन प ती या इमारती
बांध या . पेनचा राजा दुसरा िफलीप याने ाचीन थाप य कलेला उ ेजन िदले.
जम नीतील हायडेलबग िक ला व इतर इमारती ाचीन थाप य कले या धत वर बांध या
आहेत. इं लंडम य े १७ या शतकात बांधकाम सु झाले.
munotes.in
Page 15
15आपली गती तपासा :
१) बोधन काळातील कला- थाप यकल ेचा आढावा या.
१.७ बोधनकालीन िव ानाची गती
म यय ुगात धम सं थेचा शा ीय संशोधनाला िवरोध होता. धम ंथांम ये जे िलह न
ठेवले आहे तेच अंितम स य आहे, असा धम सं थेचा ि कोन होता. त काली न लोकांचे
जगास ंबंधीचे ान अगदी तुटपुंजे होते. मागासल ेली समाजव ृ ी व धम स ेचा अडसर या
दोन कारणा ंमुळे िव ानाची गती झाली नाही. शा ा या अनेक संशोधना ंना धम सं थेचा
िवरोध होता. तथािप थोड्याफार माणात अरबांनी संशोधन सु ठेवले होते. यांनी भारत
व चीनमधील शा ीय गतीच े पुन जीवन क न यात वत:ची थोडीफार भर घातली .
१.७.१ गिणत :
पा ा य जगाला गिणताची बरीच मािहती पौवा य देशाकड ून िमळाली. ाचीन
िहंदूंचे शू य (०) व एक ते नऊ अंकगणना अरबांनी युरोपम य े पोहोचवली . ीकांनी
अंकगिणत व भूिमती याचा वारसा पा ा या ंना िदली. गिणतशा ाचा िवकास हो याच े मु य
कारण इतर शा ा ंना िवशेषत: खगोलशा , पदाथ शा यांना लागणारा पुरावा िबनच ुक
िस कर याच े काय गिणतशा ाला करावे लागत े. कोपिन कसचा िस ांत असो अथवा
यापाया चे िहशेब असोत सवा ना गिणत आव यक असे. यु कल ेतील गतीद ेखील
गिणतशा ावर अवल ंबून होती. यामुळे गिणत शा ाचा सार जलद गतीने झाला. र बा
रझमीन े 'अलश वल मुका ल ' हणज े नंतरचा अलिज (बीजगिणत ) हा ंथ िनमा ण केला.
टाट ि लआ (इ.स. १५०० - इ.स. १५५७ ) याने थमत : धन समीकरण सोडिवल े आिण
को-इिफिशय टिवषयी योग केले. फेरारीने (इ.स. १५२२ - ६५) कॉि क समीकरण
शोधल े. ि हएटा (इ.स. १५४० - इ.स. १६०३ ) याने आधुिनक बीजगिणतातील अनेक
समीकरण े शोधून काढली . केपलर (इ.स. १५७१ - इ.स. १६३० ) याने कोिमक
से शनिवषयी िस ांत थािपत केला. देसार युअस (इ.स. १५९३ - इ.स. १६२२ ) याने
आधुिनक भूिमती शा श ु पायावर थािपत केली. रेने देकात (इ.स. १५९६ - इ.स.
१६५० ) याने िव ेषणा मक भूिमतीचा पाया घातला . टेि हनन े दशांश अपूणा कािवषयी
एक ंथ िलह न दशमान प तीचा उपयोग नाणी, वजने, मापे यासाठी करावा असे मत
मांडले. आज सव जगात ही प ती ढ झाली आहे. नेिपयर (इ.स. १५५० - इ.स.
१६१७ ) याने लॉगॅ रथ स शोधून काढल े. munotes.in
Page 16
16१.७.२ खगोलशा -भूगोल शा :
न या जगाचा शोध आिण शा ीय संशोधन यामुळे शा ीय िवचारा ंना उ ेजन
िमळू लागल े. खगोलशा ा ं या न या संशोधनाम ुळे नवे िव िनमा ण झाले. दुसया
शतकातील ट्वोलेमी या शा ान े मांडलेला िव ा या रचनेिवषयी या भूक िस ांत हा
१६ या शतकापय त सव मा य झाला होता. धम सं थेचाही या िस ांताला पािठंबा होता.
या या िस ांतानुसार पृ वी क थानी असून सूय व चं , तारे ित याभोवती िफरतात . हा
िस ांत पिव मानला जात असे. १५ या शतकात पोलंडमधील कोपिन कस (इ.स.
१४७३ - इ.स. - इ.स. १५४३ ) याने हा िस ांत चुक चा असून सूय क थानी असून
या या भोवती पृ वी, चं , तारे िफरतात , असा ांितवारी िवचार मांडला. १६ या
शतकात जम नीमधील केपलर (इ.स. १५७१ - इ.स. १६३० ) याने कोपिन कस या
िस ांताला गिणतशा ीय आधार िदला. याने सांिगतल े क , ह सूया भोवती
लंबवतु ळाकार िफरतात . इटािलयन शा गॅिलिलओ (इ.स. १५६४ - इ.स. १६४२ )
याने आधुिनक दुिब णीचा शोध लावला . कोपिन कस या िस ांताचे काय पूण केले.
हॉलडं या च मेिव या िल परश ेने पिहली दुिब ण बनवली होती. इ.स. १५९२ म ये याने
उ णतामापी तयार केली. या या शोधाम ुळे धम गु ंनी मृ यूदंडाची िश ा िदली.
इं लंडमधील शा आयझ ॅक यूटन (इ.स. १६४२ - इ.स. १७२७ ) याने िव ा या
यापारािवषयी असल ेले िनरिनरा ळे िस ांत अ यास ून गु वाकष णाचा शोध लावला . हॅले
या शा ान े धूमकेतू या उ प ीिवषयी अचूक मत मांडले. इ.स. १५८२ म ये पोप १३ वा
ेगरी याने युिलयन कॅल डर बदलून नवे कॅल डर सु केले. या कालगणना १० िदवसा ंची
पुढे ढकल यात आली आिण येक वष मोज यात येणारा िलप वष िदवस गाळ यात
आला . फ या वषा ला चारने भाग जातो अशा वषा त तो िदवस अिधक धरला जातो. ते
ेगे रयन कॅल डर आज जगात सव सु आहे.
१.७.३ पदाथ िव ानशा :
बोधना या काळात पदाथ िव ाना या गतीची यावहा रक गरज िनमा न झाली.
यामुळे या शा ाची गती झाली. िव यम िग बट (इ.स. १५४० - इ.स. १६०३ ) या
इं लंड या संशोधनान े चुंबक य ल णा ंचा अ यास क न िव ुतश या अ यासाला े
िनमा ण केले. योगिन िव ानाची उभारणी करणारा पिहला व िव ुतशा ाचा पाया
घालणारा हणून िग बट ला ओळखले जाते. लोहच ुंबक व िव ुतश यां या बाबतच े योग
मह वाच े आहेत. याने 'डी मॅगनेट' हा ंथ िस केला. टेि हनन े व पदाथा या
दाबािवषयी संशोधन केले. पदाथ िव ाना या शाखेत मह वप ूण संशोधन करणारा इटािलयन
शा गॅिलिलओ (इ.स. १५६४ - इ.स. १६४२ ) हा होय. खाली पडणाया व तूंचा वेग हा
या या वजनावर अवल ंबून असतो , असा गिणतशा ाचा िस ांत मांडला. याने
अॅ र टॉ टलने मांडलेले िस ांत चुक चे आहेत असे मत मांडले. गती व आवाज यांचा
अ यास केला. हवामापक यं , हॅ ो टॅिटक बॅल स, एरो कोप , दूरदिश का इ. शोध लावल े.
यामुळेच याला यं शा ाचा जनक हणतात . टोरीस ेली (इ.स. १६०८ - इ.स. १६४७ )
हा गॅिलिलओचा िश य याने बॅरोमीटरिवषयी संशोधन केले. या या संशोधनाम ुळे िनसगा ला
पोकळी मानवत नाही ही समजूत खोटी ठरली. या यावर टीका झाली. पॅ कल (इ.स.
१६२३ - ६४) या च शा ान े टोरीस ेली या िस ांताचा पाठपुरावा केला. वावर munotes.in
Page 17
17िदलेला हवेचा दाब सव िदशांना सार याच माणावर असतो हा िस ांत मांडला. याने
वातावरण शा ाला चालना िमळाली. ऑटो फा गु रक (इ.स. १६०२ - इ.स. १६८६ ) याने
पोकळी िनमा ण करणार े अनेक योग क न एअरप ंप शोधून काढला . रॉबट बॉयल (इ.स.
१६२७ - इ.स. १६९१ ) या इं ज संशोधकान े वायुचा दाब व आकार यां यातील पर पर
माणास ंबंधी िस ांत मांडला. तो 'बॉईल लॉ' या नावान े िस आहे. एअर पंपम य े
सुधारणा घडवून आणली . यूटनने गतीचा िनयम मांडला.
१.७.४ रसायनशा :
सोळा या शतकापास ून रसायनशा ात मह वाच े बदल घडून आले. हे शा
ाचीन आहे. ाचीन इिज , ीस आिण अले झांि या येथील लोकांना या शा ाची
मािहती होती. ाचीन ीक शा िहपॉ ॅटस आिण गॅलेन यां या रसायनिवषयक ंथांचे
बोधन काळात पुन जीवन झाले. पॉरासे सस (इ.स. १४९३ - इ.स. १५४१ ) याने
रसायनशा व वै कशा ातील पर पर संबंध दाखव ून िदला. कॉईस (इ.स. १५१५ -
इ.स. १५४४ ) याने गंधका ल आिण म ाक यापास ून ईथर तयार केले. न हेलमाट (इ.स.
१५७७ - इ.स. १६४४ ) याने जलत वा या एकमेव याचा िस ांत मांडला. रसायनातील
वायुचे थम संशोधन केले. वातावरणात िनरिन राळे वायू हे वतं री या अि त वात
असतात . हे िस केले आिण काब न डायऑ साइड हा वायू शोधून काढला . टे हीहन याने
व पदाथा या दाबािवषयी संशोधन केले. रॉबट बाईल याने घन, व आिण वायू प
अव थ ेतील पदाथा चा अ यास केला. रसायनशा ातील मूल या ंची क पना याने िनि त
केली. यानंतर वलन ि ये या अ यासास सु वात झाली. ि टल े याने अमोिनया वायू
वेगळा केला आिण ऑि सजन वायुचा शोध लावला . ला होिसय े याने ाणवाय ू वलनास
आव यक असतो हे िस केले.
१.७.५ वै कशा ातील गती :
अरबांनी ीकाकड ून घेतले या वै कशा ात सुधारणा घडवून वत:चे वेगळे
वै कशा िनमा ण केले. िह पो ॅिटस व गलन या ाचीन वै कशा ा ंचा प रचय पा ा य
जगाला भारताकड ून झाला. यामुळे या शा ात मोठी गती झाली. परासे सस (इ.स.
१४९३ - इ.स. १५४१ ) या जम न शा ान े मानवी शरीर हे रासायिनक व पाच े असत े,
असा िस ांत मांडला. बसािलयन (इ.स. १५१४ -६४) हा इटािलयन शरीरशा होता.
याने र वािहनया , नस, फु फुसे, नायू, जनन ि य, कवट्या, सांगाडा, म दू इ. मानवी
शरीरा या अंतर चनेची मािहती ' ॅि स ऑन ूमन बॉडी' या ंथात एकि त केली आहे.
िव यम हाप (इ.स. १५७८ - इ.स. १६५७ ) हा इं लंडचा पिह या चा स चा राजवै व
इंि य िव ान शाखेचा अ यासक होता. र ािभसरणास ंबंधी िस ांत मांडला. शु र हे
थम दयाकड ून रोिहणी या ारा सव शरीरभर पसरत े आिण नीले या ाराशरीरातील
अशु र दयाकड े येते. ा या ं या गभा व था, दयि या इ. संशोधन केले. जॉन मेयोने
र ाच े गुणधम तपास याची प ती शोधून काढली . अटनी िलबेन हॉकने माय ो कोप
तयार क न सू मजंतू तपास याला चालना िदली. वामर डॉमने मधमाशी व गोगलगाईची
अंतर चना प केली. िलबेनकॉकने डो या या अंतर चनेची मािहती िदली. munotes.in
Page 18
18१.७.६ वन पतीशा :
बोधनका ळात इतर शा ा माण े वन पतीशा याम य ेही मोठी गती झाली.
युसाचा िनकोलस (इ.स. १४०१ - ६४) याने वन पती चे रोपटे कसे वाढते याचे
सू म िनरी ण क न याव न एक शो ण घेत यान े याचे वजन वाढते असा िन कष
काढला होता.
अ े ट ड्युसर (इ.स. १४७१ - १५२८ ) याने ाणी व वन पती यां या वाढीच े
सू म िनरी ण केले. रॉबट ह क याने वन पती या अंतर चनेत पेशी असतात असे सांिगतल े.
कॅिलिसओन े िनसगा त पोकळी असत े िस केले.
आपली गती तपासा :
१) बोधना या काळातील िव ान प करा.
१.८ बोधन चळवळीचे प रणाम
चौदा या ते सतरा या शतकापय तचा काळ हणज े बोधनाचा काळ होय. बोधन
चळवळीने आधुिनक युगाचा पाया घातला . युरोपम य े अनेक मह वाच े बदल घडवून आणल े.
याची पडसाद सव जगाम य े उमटल े. बोधन चळवळीने सव े ात व समाजजीवनात
बदल घडवून आणल े. या सव प रवत न ि य ेमधून जगात आधुिनक युग अवतरल े आिण
म यय ुगाचा शेवट झाला. बोधन चळवळीचे प रणाम िकंवा मह व आिण यांची वैिश ्य व
वारसा , आपणाला पुढील माण े िदसून येतो.
१.८.१ म यय ुगीन काळाचा शेवट :
बोधन चळवळ इटलीम य े सु होऊन ितचा सव युरोपम य े सार झाला. या
कालख ंडात बु ी व िवचार यापे ा ा व िव ास याला समाजात थान होते. यामुळे
समाजजीवनावर धम व धम गु यांचा भाव होता. म यय ुगातील सरंजामी रा ये,
अथ यव था , ाचार व मानवाची अवहेलना संपु ात आण यासाठी बोधनकालीन
िवचारव ंत व सुधारणा ंनी जीवापाढ य न केले. मानवाची अ गताव था संपून सवा गीण
उ नतीला ारंभ झाला. कोण याही घटनेचा, क पन ेचा, िवचारा ंचा िवचार वतं पणे
कर यात येऊ लागला . या काळातील सामािजक , राजक य , आिथ क, धािम क प रि थती
बदलली . munotes.in
Page 19
19१.८.२ मानवतावादी ि कोनाचा उदय व िवकास :
रा , सं कृती व धम याचा िनमा ता मानव असूनही याला म यय ुगीन
जीवनप तीत कोणत ेही थान न हत े. या काळात धम व सं कृतीने मानवा या
सुखदु:खाचा व भौितक गतीचा िवचार केला नाही; परंतु बोधन काळाने मानवाला
क िबंदू मानून याचा िवचार केला. या या अ यासा या िवषया ंना मानविव ान असे
ओळखले जाऊ लागल े. मानवा या िवचार वात ं य, यि वात ं य, यि म व
िवकासालाच ाधा य िदले. यामुळे माणसा या ि कोनात आमूला बदल झाला.
१.८.३ ाचीन सं कृतीबाबत जागृती :
बोधन चळवळीने युरोिपयन लोकां या मनाम य े ाचीन ीक व रोमन
सं कृतीिवष य व याची ान, कला यां याब ल आदर िनमा ण केला. ाचीन ीक व रोमन
सं कृती अिभजात सं कृती हणून ओळखली जात होती. म यय ुगात या सं कृतीचा िवसर
पडला होता. बोधन काळात याचा अ यास सु झाला. प रणामी ती आपली सं कृती
आहे, असे लोकांना वाटू लागल े. यामुळे या सं कृतीब ल लोकां या मनात आदर िनमा ण
झाला.
१.८.४ िव ा-सािह य -कलेची गती :
म यय ुगीन काळात ाचीन अिभजात सं कृती मागे पडली होती. म यय ुगात
धािम क िश णाला ाधा य िद यान े अंध ा वाढली होती. बोधनक या नी समाजात
बौि क ांती केली. यामुळे नवनवीन ानाची ारे खुली झाली. बोधन काळातील
असं य सािहि यका ंनी िविवध भाषेत नावी यप ूण सािह य िनमा ण केले. कथा, कादंबरी,
नाट्य, का य, महाका य इ. सािह य कार उदयास आला. याचबरोबर यांनी टीका मक
ि कोनात ून सािह या चा न यान े अ यास सु केला. म यय ुगीन काळात कलेचा िवकास
खुंटलेला होता. िच कला , िश पकला , थाप य कला, संगीत कला, फ धमा साठीच
िवकिसत झा या हो या . या सव कला धमा या गुलाम बनले या हो या . बोधनाम ुळे
लौिकक -िनधम कलेचा िवकास झाला. बोधन काळात सव कलांम ये मानवाला थान
ा झाले व धमा चे वच व न झाले.
१.८.५ ादेिशक भाषांचा िवकास :
बोधन काळात युरोपमधील अनेक देशांत ादेिशक भाषांना व वा याला
ो साहन दे यात आले. च, इं जी, पॅिनश, इटािलयन , जम न व इतर अनेक ादेिशक
भाषेम ये ंथिनिम ती झाली. अनेक नवीन िवषया ंवर लेखन सु झाले. ादेिशक भाषेमुळे हे
सव ान सामा य माणसापय त जाऊन पोहाचल े. यामुळे पारंपा रक िहंबू, इराणी , अरबी व
ीक या भाषा मागे पड या . ादेिशक भाषांचा िवकास झाला.
१.८.६ संशोधन व वै ािनक गती :
बोधनाम ुळे बुि ामा यवाद व योगशीलत ेची गती झा याम ुळे संशोधनाची
िज ास ू वृ ी वाढीस लागली . िव ाना या अ यासाला उ ेजन िमळाले. अनेक
शा ा ंनाही मोठ्या माणात आ य िमळाला. यामुळे अनेक िव ान शाखांचा िवकास
मोठ्या माणात झाला. याच माण े सामािजक शा ा ंचाही िवकास झाला. munotes.in
Page 20
20१.८.७ मानवी जीवनाच े सवा गीण प रवत न :
बोधन काळात सरंजामशाही व धम स ेचा हा स होऊन , न या समाजरचन ेचा
पाया घातला गेला. धम सुधारणा , सािह यिनिम ती, कलािवकास , वै ािनक गती यांनी
मानवी जीवन बदलून टाकल े. िविवध े ातील गतीम ुळे सां कृितक उ नती झाली.
यामुळे सामािजक परंपरा अंध ा , ढी यातून माणूस मु होऊ लागला . यामुळे मनु य
सुसं कृत, सुधारल ेला बनला . मानवाची सवा गीण उ नती झाली.
१.८.८ धम स ेचे वच व न झाले:
म यय ुगात मानवी जीवना या िविवध े ात धम व धम स ेचे वच व होते. बोधन
काळात लोकां यात िज ास ू वृ ी वाढ यान े यांचे वच व कमी झाले. धम सं थेने उपदेश,
त वे सांिगतली . यां यािवषयी शंका य केली जाऊ लागली . मानवतावादान े
िनधम वादाचा पुर कार केला. लोक भौितकवादाकड े आकिष ले जाऊ लागल े. एकंदरीत
राजस ा , समाज , िश ण , कला, सािह य , िव ान या े ावरील धम स ेचे वच व न
झाले.
१.८.९ आधुिनक कालख ंडाची सु वात :
अंधार व अ गत म यय ुगा या कालख ंडावरच बोधन चळवळीचा सूय दय झाला.
या चळवळीने जगात आधुिनक युगाचा ारंभ केला. कारण नवी िवचारप ती व िज ास ू
वृ ी यामुळे अंध:कारमय काळातून आधुिनक काळात वेश केला. िविवध े ाम य े
आमूला प रवत न बोधनान े घडवून आणल े. न या िवचारा ंचा, संक पन ेचा व
वातं यमू यांचा िवकास घडून आला .
आपली गती तपासा :
१) बोधनाच े प रणाम सांगा.
१.९ सारांश
इ.स. १५ या शतकाम य े युरोपात घडवून आलेले बोधन हळूहळू जगा या इतर
भागाम य ेही झाले. या बोधनाची पा भूमी, कला, सािह य , िव ान , धम या सव च े ात
बोधन होऊन न या युगाला सु वात झाली. वरील सव च े ात घडवून आले या
बोधनाचा इितहास तसेच याचे प रणाम आिण यातून न यान े उदयास आलेला समाज
या ीने हे करण मह वाच े आहे. munotes.in
Page 21
21१.१०
१) बोधन चळवळ हणज े काय ते सांगून चळवळीची कारण े प करा.
२) कला, सािह य , िव ान व वा य े ातील बोधनाचा आढावा या.
३) बोधन चळवळीचे प रणाम सांगा.
४) िटपा िलहा.
अ) बोधन काळातील िच कला
ब) बोधनाची वैिश ्ये
क) वा य े ातील बोधन
munotes.in
Page 22
22२
भौगोिलक शोध
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ भौगोिलक शोधाची कारण े
२.३ पूव कडील देशांशी जोडणार े मुख माग
२.४ भौगोिलक शोधासाठी युरोिपयन देशांचे व खलाशा ंचे य न
२.५ भौगोिलक शोधाच े प रणाम
२.६ सारांश
२.७
२.० उि े
या करणाचा अ यास के यानंतर िव ा या स
१) नवीन भौगोिलक जलमाग शोध याची गरज का िनमा ण झाली याचा आढावा घेणे.
२) नवीन जलमाग शोध यासाठी युरोिपयन देशांचे व खलाशा ंचे य न कसे होते?
३) नवीन भौगोिलक देशामुळे झालेले प रणाम
२.१ तावना
बोधन चळवळीने न या युगाची मुह त मेढ रोवली तर धम सुधारणा चळवळीने न या
युगाची इमारत तयार केली आिण या इमारतीवर भू देशा या शोधांनी कळसच चढिवला .
कारण आधुिनक युगाची खरी िकमया युरोपीय रा ांना भू देशा या शोधान ंतरच समजली .
कॉ टॅिटनोपलचा इ.स. १४५३ म ये पाडाव ही जगा या इितहासात मह वा ची घटना
ठरली आहे. या घटनेतनंतर तुका नी जगाची नाकेबंदी केली. यामुळे नवीन जलमाग
शोध याचा य न सु झाला. यातून अनेक नवीन देश अनेक खलाशा ंनी शोधून काढल े.
यातूनच युरोपात वसाहती व सा य वाढिव याची चढाओढ सु झाली. याम य े पोतु गीज,
पेन, च, इं लंड, इटली , नेदरलँड, रिशया इ. देशांनी नवीन देश व माग शोध याच े
य न केले.
munotes.in
Page 23
23२.२ भौगोिलक शोधाची कारण े
युरोपमधील दया वद खलाशा ंनी अ ात भू देशाचा शोध लावला . यामुळे ानाच े
े िव तारल े. अनेक नवीन देशात आप या वसाहती थापन के या. यातून चंड
संप ी जमा केली. या भौगोिलक शोधाची गरज का िनमा ण झाली? याची कारण े
पुढील माण े -
२.२.१ पूव कडील देशांचे आकष ण :
धम यु ा या काळात पूव कडील देशांशी संबंध आला . याच वेळी युरोप व पूव कडील
देश यां यात सां कृितक देवाणघेवाण मोठ्या माणात झाली. पूव कडील लोकांची लौिकक ,
पारलौिकक गती, यांची शा ीय , कला े ातील ान आिण आिथ क संप ी इ. ची
मािहती या काळात युरोिपयना ंना झाली. यापार वृ ी या युरोिपय लोकांना आिशया
खंडातील देशाचया संप ीची आकष ण हाते. यातूनच नवीन जलमाग शोध याचा य न
सु झाला.
२.२.२ युरोपम य े पूव कडील व तुंना मागणी :
म यय ुगात युरोप व आिशया यां यात यापार व उ ोग चालत असे. तो पु हा सु
हावा यासाठी नवीन जलमाग शोध याच े य न सु झाले. कारण युरोप या बाजारप ेठेत
पूव कडील पदाथ व चैनी व तूंना मोठी मागणी होती. साखर , मसा या या पदाथा ची यांना
मोठी चटक लागली होती. चैनी या व तूंम ये चीनमधील रेशमी कापड , भारतातील सोने,
चांदी, िहरे, मािणक , तलम सुती व े, अ रे, तेले, रंग, औषध े, चंदनी लाकूड इ याद ना
मोठी मागणी होती. याचा यापार करणाया ना मोठा फायदा होत असे. पूव कडील देशातील
यापाराचा एकािधकार इटलीतील यापाया नी िमळवला होता. यामुळे इतर यापाया ना
याचा हेवा वाटत असे, हणून पेन, पोतु गीज देशांनी आपल े धाडसी खलाशी पाठवून
नवीन माग शोध याच े काम सु केले.
२.२.३ कॉ ट ॅिटनोपल राजधानीचा पाडाव :
या काळात सव दळणवळण खु क या मागा ने चालत असे. हा माग इ.स. १४५३
म ये बंद पडला . कारण तुका नी रोमन सा याची राजधानी कॉ ट ॅिटनोपल चा पाडाव
केला. हे शहर खु क या मागा वरील एक मुख शहर व यापारी पेठ होती. तुका या
ता यात आ यान े पाि मा या ंना पूव कडे जा याचा माग बंद झाला. यामुळे नवीन माग
शोध याची गरज िनमा ण झाली.
२.२.४ ि न धमा चा सार :
यापाया ना यापारासाठी तर धम गु ंना धम सारासाठी पूव कडील देशात जावया चे
होते. आप या धमा चा जगभर सार हावा अशी ती इ छा व आका ं ा होती. युरोपातील
अनेक ि ती िमशनया नी संपूण िव पालथ े घाल याची चढाओढ सु झाली. सव देशांत
या धमा चा पताका यांनी फडकवला .
munotes.in
Page 24
24२.२.५ युरोिपयन राजांचे ो साहन :
काही राजांना आप या भू देश वाढवायचा होता, हणून ते नवीन भू देश
शोधा या य नात सामील झाले. या राजांनी नौकानयनाला ो साहन िदले. धाडसी
दया वद खलाशा ंना अनेक कारची मदत केली. यामुळे नवीन देशाचा शोध लागला .
२.२.६ ऐिहक सुखात वृ ी कर यासाठी :
जीवनभरात चांगला बदल कर या या खटपटीत मनु य सदैव गुंतलेला आहे.
ऐिहक सुख वाढव यासाठी मौ यवान व तू, धातू आिण आवडीच े पदाथ यांना आव यक
होते. याची ही सुखाची ओढ तृ कर यासाठी नवीन देशातून व तूंची ा ी करणे,
यासाठी नवीन देशाची गरज होती.
२.२.७ खलाशा ंची साहसी वृ ी व परा माची आवड :
या काळात युरोिपयन लोकां या मनात धाडस व साहस करावे. समु माग अ ात
देश शोधून काढाव े. काही खलाशी व यापारी हौसेपोटी व यापारासाठी दूर या देशाचा
िवचार कसा असे. खलाशा ंना भौगोिलक ान िमळवणे यासाठी ते परा म कर यास तयार
होते.
२.२.८ भौगोिलक ानाची व देशातील परंपरेची मािहती :
धम यु ा या िनिम ान े व वासा या मा यमात ून लोकांना नवीन भू देशाची
मािहती िमळाली. तेथील नवे िवचार , शेतीभाती यांची मािहती झाली. सैिनकांनी या या
देशाची िलिहल ेली मािहती या या आधार े यांना भौगोिलक ानाची मािहती िमळाली.
'िस ेट्स ऑफ द फेथफूल ुसेडर' या ंथात पूव कडील देशाची, शहरांची तपशीलवार
मािहती िदली आहे.
२.२.९ शा ीय संशोधन :
युरोप खंडातील लोकांनी िनरिनरा ळे नवीन देश शोधून काढ यासा ठी वृ
हो यास काही शा ीय शोधही कारणीभ ूत झाले. होकाय ं ाचा शोध थम िचनी लोकांनी
लावला . िचनी लोकांपासून अरब लोकांनी तर अरबांकडून युरोिपयन लोकांनी होकाय ं ाचा
शोध घेतला. होकाय ं ामुळे अथांग सागरातही दया वद लोकांना रा ंिदवस िदशा िनि तपण े
कळू लागली . यामुळे या लोकां यात आ मिव ास िनमा न झाला. कोपिन कसन े पृ वी गोल
अस याच े सांिगतल े. या शोधाचा उपयोग कोलंबसने केला व अचानकपण े अमे रकेचा शोध
लावला . बंदुक या दा चा शोधही मह वप ूण होता. बंदुक मुळेच युरोिपयन माणूस
कोण याही अ ात देशात िफ लागला व यावर आपल े वच व गाजव ू लागला .
गॅिलिलओन े दुिब णीचा शोध लावला . यामुळे दूर अंतरावरील असल े या व तू प पण े
िदसण े सोपे झाले. याच माण े जहाज बांधणीत सुधारणा झाली. िबनचूकपणे नकाश े तयार
कर यात आले. या सवा चा उपयोग नवीन देश शोध यासाठी झाला.
२.२.१० नौकानयनला मदत :
पोतु गाल, पेन राजांनी नौकानयनला सव कारची मदत कर याच े धोरण
अवल ंिबलेले होते. पोतु गालचा राजा पिहला जॉन याने भारताकड े जाणाया समु मागा चा
शोध घे यासाठी य न केला. पोतु गालचा राजा हे ी (इ.स. १३९२ -इ.स. १४६० ) याने munotes.in
Page 25
25खलाशा ंना िश ण दे यासाठी नािवक िश ण क उभारल े होते. यासाठी चाळीस वष क
घेतले. याने िस दया वद , जहाज बांधणीच े कुशल कारागीर , भूगोलत ,
खगोलशा , गिणत इ. आमंि त क न नौकानयन तं ा या अ यासाला गती िदली. या
क ाने अचूक नकाश े तयार केले. नािवका ंना शा ीय िश ण दे यात आले. आि क ेतील
अ ात देशा या शोधासाठी दरवष एक तुकडी पाठवत असे. नौकानयन कले या
ेमामुळेच युरोिपयन लोक याला हे ी द नेि हगेटर (नािवक हे ी) हणत असे.
२.२.११ बोधनकाली न िवचार :
युरोपम य े जी बोधन चळवळ सु झाली. ितने समाजाम य े शा ीय ि कोन व
नवीन क पना ंचा सार केला. चळवळीमधील बुि िन व िव ानिन त ेमुळे लोकांम ये
वतं िवचार कर याची वृ ी वाढीस लागली होती. ान ा ीसाठी क कर याची तयारी
बोधन चळवळीने समाजात िनमा ण केली. ान ा ीसाठी जगा या िविवध देशात
जा यासाठी , नवीन मागा चा शोध घे याचा य न सु झाला.
२.२.१२ यापार व वसाहतीसाठी पधा :
युरोिपयन रा ांम ये यापार व वसाहतीसाठी मोठी पधा सु होती. ही पधा
देखील नवीन देश शोधासाठी कारणीभ ूत ठरली. या कालख ंडाम य े आंतररा ीय
काय ा माण े व पोप या आदेशानुसार एखादा नवीन देश शोधून काढला तर, या
देशावर शोधून काढणाया देशाची स ा असे. यामुळे या देशाशी यापार व याकड े
जाणारा जलमाग यावर या देशाची स ा असे. प रणामी पूव कडील देशांशी जाणार े जलमाग
शोधून काढ यासाठी युरोिपय रा ांम ये पधा सु झाली.
आपली गती तपासा :
१) भौगोिलक शोधाची कारण े थोड यात सांगा.
२.३ पूव कडील देशांशी जोडणार े मुख माग
युरोिपयन खलाशांनी महा यासान े जे समु माग शोधून काढल े, हे सव माग
िदशांवर आधा रत होते. अशा एकूण पाच मागा चा शोध लावला . ते पुढील माण े –
२.३.१ पूव कडील केप ऑफ गुड होप माग :
आि क े या दि ण टोकाला वळसा घालून अटला ंिटक महासागरात ून िहंदी
महासागरात वेश करणारा माग होय. या मागा ने थम बाथ लोिमया डायझ व वा को -डो-
गामा हे आले. munotes.in
Page 26
26२.३.२ अटला ंिटक माग :
पूव कडे हणून कोलंबस वासाला िनघाला , पृ वी गोल अस यान े, पि म िदशेने
पूव ला जाता येईल. या क पन ेने कोलंबस बाहेर पडला . वासात सापडल ेला नवीन माग
हणज े अटला ंटीक माग होय. या मागा वरील वे ट इंडीज बेट व अमे रका या अ ात
भागांचा शोध.
२.३.३ नैऋ येकडील / दि ण -पि म माग :
या मागा चा अवल ंब क न मॅगलन या धाडसी वाशान े पृ वी दि ण ेचा अभूतपूव
असा योग केला.
२.३.४ वाय य ेकडील / उ र-पि म माग
हा जलमाग हडसन नावा या खलाशान े शोधून काढला .
munotes.in
Page 27
27२.३.५ ईशा य ेकडील / उ र-पूव माग १
हा जलमाग िवलीबी नावा या खलाशान े शोधून काढला .
२.४ भौगोिलक शोधासाठी युरोिपयन देशांचे व खलाशा ंचे य न
ाचीन काळातील इ.स.पू. २००० या सुमारास ट या िमनोअन (मायनोअन )
लोकांची भूम य समु ाव न इिज , साय स , िसिसली , इटली इ. देशांशी संबंध जोडला
होता. ीक भूगोलशा टोलेमी याने इ.स. १३० या सुमारास जगाचा नकाशा तयार
केला. यामुळे ीक लोक काळा समु , तांबडा समु , काि प यन समु इ. समु ाव न
पय टन क लागल े. अले झांि या येथील िह पालस याने थम मा सून वाया या सहा यान े
कोण या िदवसात िशडे उभा न िहंदी महासागरात जावे याचा शोध लावला . इ.स. या
पिह या शतकात यापाया या सोयीसाठी िलिहल ेला ंथात आि का , िहंदु थान , िसलोन ,
मलाया , चीन इ. देशांकडील मागा चे वण न केलेले आहे. नॉम न टो यांनी अंटलािटक
महासागराव न जलपय टन क न अमे रकेचा शोध लावला . याची मािहती अॅडम ऑफबे
सेन याने इ.स. १०७० म ये ंथात िलिहली आहे. इटलीतील यापारी लोकांनी जगा या
भूगोलिवषयक ानात भर घातली . ती 'ए मच ट्स हॅ डबुक' हे पु तक िस क नच .
यामुळे अनेक धाडसी खलाशी पुढे आले. यांनी वेगवेगळा देश व जलमाग शोधून
काढला .
२.४.१ पोतु गीजांचे य न :
पंधरा या शतकात नवीन जगाचा शोध घे याचे जे य न झाले, या य नाच े
नेतृ व पोतु गीजांकडे जाते. अ ात जगाची मािहती िमळव याचा य न पोतु गीजांनीच केला.
आि का खंडा या पि म िकनाया ने आि के या दि ण टोकाला वळसा घालून आपणास
पुढे िहंदु थान व चीनम य े जाता येईल, असे पोतु गीजांना वाटत होते. या ीने यांनी
य न केले.
पोतु गाल राजपु हे ी (इ.स. १३९४ - इ.स. १४६० ) : हा खलाशी राजपु हणून
ओळखला जातो. याने जलपय टनाला ो साहन िदले. तांि क िश णासाठी िव ालय सु
केले. दरवष सागरी मोिहमा काढ या . वादळी हवेतही समु ातुन दूर या दीघ वासासाठी
कॅरा हेल नावाची नौका तयार केली या या य नाम ुळेच आि के या पि म िकनाया वरील munotes.in
Page 28
28मदे रया, अझोर ेस, िगयानाचा िकनारा शोधून काढला . प रणामी मोठ्या माणात िविवध
व तू व गुलाम यांचा पुरवठा होऊ लागला .
लोपो गॉन सा व ेस : याने सव थम इ.स. १४७२ म ये िवषृववृ रेषा
ओला ंड यात यश िमळिवले. येथील अित उ णत ेमुळे समु ाचे पाणी नेहमी उकळत असत े.
उ णत ेमुळे माणसाचा मृ यू व याची राख होते. या युरोिपयन लोकां या समज ुती खोट्या
ठरव या . िडगो काओ : याने कांगो नदीच े मुख शोधून काढल े. बाथ लोिमयो डायझ : याने
इ.स. १४८६ म ये आि के या दि ण टोकाला सव थम वळसा घातला . वादळामुळे
याला पुढे जाता आले नाही. भारताकड े जा याचा माग सापड याची आशा िनमा ण झाली.
यामुळे या भागाला आशादायीभ ूशीर (केप ऑफफ गुड होप / वादळाने उफाळणारे भूशीर)
असे नाव दे यात आले.
पोतु गाल राजा इमॅ युअल िद फॉर युनेट याने भारताचा शोध लाव यासाठी वा को
- द - गामा याची िनवड केली. तो बाथ लोिमयो डायजचा साथीदार असून याचे अपूण काय
पूण कर यासाठी मोिहम ेवर िनघाला . िल वन राजधानीत ून ४ गलबतर े, ११८ माणस े,
अनेक पु तके व नकाश े घेऊन जुलै १४९७ म ये सफरीस िनघाला . २२ नो ह बर १४९७
रोजी केप ऑफफ गुड होप येथे पोहोचला . तेथील मु कामात झांजीबारच े चार अरब
यापारी भेटले. यांनी िदले या मािहती या आधार े दि ण आि के या टोकाला वळसा
घालून पूव िकनाया ला आला . १७ माच इ.स. १४९८ रोजी मािलंदी येथे आला. तेथील
भारतीय यापाया ने िदले या मािहतीन ुसार िहंदी महासागरात ून २३ माच इ.स. १४९८
रोजी कािलकत बंदरात आला. या वासाला एकूण १० मिहने १२ िदवस लागल े.
कािलकत या झामोरीन राजान े याचे वागत केले. वा को -द-गामा २९ ऑफग ट इ.स.
१४९४ रोजी परत मायदेशी िनघाला . या वेळी सफरी या खचा या ६०पट इतक संप ी
बरोबर नेली. याने भारताचा शोध लाव यान े याचा जलपय टनपट ू आिण थोर दया वद
हणून गौरव कर यात आला. याने जगा या इितहासात थमच २४००० नॉिटल मैल
इतक लांब सफर केली. इ.स. १५०२ म ये भारताला दुसया दा भेट िदली. यावेळी
या याबरोबर १५ जहाज े होती. इ.स. १५२४ म ये भारतातील पोतु गीज वसाहतीची
हाईस रॉय हणून पु हा भारतात आला . १४ िडस बर इ.स. १५२४ रोजी कोचीन येथे मृ यू
पावला . कॅ ॅल : आि के या मागा ने भारतात ये यास सु वात केली. पण वादळामुळे
याला आपली जहाज े पि मेकडे वळवावी लागली . याने झीलचा शोध लावला .
munotes.in
Page 29
29
पोतु गीजां या वसाहती : पोतु गीज लोकांनी भारतात यापार व वसाहती थाप यास
सु वात केली. कॅ ल (इ.स. १५०० ) आिण अ ुकक (इ.स. १५०३ ) यांनी वा को -द-
गामा या जलमागा चा अवल ंब केला. इ.स. १५०९ म ये ा सेस-दी-आलम ेडा याने
अरबांचा व इिज आिण गुजरात या सुलतानाचा संयु पराभव केला. अ कक याने
पिश यन आखातातील ओमेझ काबीज केले. नंतर सोको ा बेट िजंकून घेतले. इ.स. १५१०
म ये गोवा िजंकले. इ.स. १५११ म ये मला का हे यापारी क िजंकले. याने भारताचा
पूव -पि म िकनाया वरील ह गळी, म छलीप ण , काशीम बझार, डा का , दीव, दमण,
वसई, मुंबई इ. िठकाणचा यापार हाती घे याचा य न केला आिण नंतर ही ठाणी
पोतु गीजांनी ता यात घेतली. िसलोन , मला का , सुमा ा, जावा, चीन इ. यापार सु
केला. संपूण आि का, दि ण आिशया , झीलवर यांचे वच व होते. इ.स. १५८० म ये
पेनने पोतु गाललाच आप या सा यात समािव केले.
२.४.२ पेनचे य न आिण यां या वसाहती :
१) ि टोफर कोलंबस (इ.स. १४५१ - इ.स. १५०६ ) : कोलंबस हा मूळचा इटलीतील
िजने हा शहरातील रिहवासी होता. अ यंत द र ी िवणकर कुटुंबात ज म झाला. याला
थमपास ूनच समु ावरील सफरीच े मोठे आकष ण होते. तो इ.स. १४८९ म ये िल बन येथे
ि थर झाला. पोतु गालह न िनघून पि मेकडे पय टन केले हणज े जपान व िहंदु थानचा शोध
लागेल, या समज ुतीने याने सतत पय टन कर याचा िवचार केला. पोतु गाल राजाकड ून
मदत िमळव यात अपयश आले. यामुळे इ.स. १४८२ म ये पोतु गाल सोडून पेनला
जाऊन रािहला .
munotes.in
Page 30
30 एका राजदूताने याला कॅ टाइन येथील दरबारात वेश िमळवून िदला. पेनचा
राजा फिड नंड व याची राणी इसाबेल यांची भेट झाली. राणी इसाबेलला न या भू देशाचा
शोध लावून तेथे ि ती धमा चा सार कर याची मह वाका ं ी अस याम ुळे ितने
कोलंबसला उदार ह ते मदत केली. ३ ऑफग ट इ.स. १४९२ रोजी कोलंबस ९९ माणस े
व ३ जहाज े घेऊन कॅिडझजव ळ या पालोस बंदरातून ऐितहािसक सफरीसाठी िनघाला .
सांता मा रया , नीना व िपंटा अशी या या जहाजा ंची नावे होती. ६९ िदवसा ं या
वासान ंतर १२ ऑफ टोबर इ.स. १४९२ रोजी सॅन सा वादोर बेटावर पोहोचला हे
भारताजव ळील आहे असे समजून याला पूव कडील बेट (East Indies) असे नाव िदले.
तेथील तांबूस व तपिकरी वणा चे लोक पाह न यांना रेड इंिडयन नाव िदले. पुढे याने
कॅरेिबयन समु ाचा िकनारा , हेनेझुएला, म य अमे रका या भागाचा शोध लावला . तो १६
जानेवारी इ.स. १४९३ रोजी परत पेनला आला. याने राजाला सोने, कापूस, पशुप ी,
दोन रेड इंिडयन माणस े भेट िदली.
इ.स. १४९३ म ये पु हा राजान े कोलंबसला दुसया सफरीवर पाठवल े. १७
जहाज े व १५० माणस े घेऊन कोलंबस हैती येथे जाऊन पोहोचला . या वेळी याने
डॉिमिनका , जमेका, युट रको इ. बेटे शोधून काढली . याने ५ जहाज े भ न रेड इंिडयन
लोक युरोपात गुलाम हणून िवक यासा ठी पेनला आणली . तो इ.स. १४९५ म ये परत
पेनला आला . सोने, फळे, रोपटी , मका इ. बरोबर पेनम य े आणल े. ३० म इ.स.
१४९८ रोजी ितसरी सफर सु केली. या वेळी आि के या पि मेकडील केप हड बेट व
दि ण अमे रकेतील ि िनदाद याचा शोध लावला . ि िनदादला मोती सापडले. तेथून दि ण
अमे रकेनजीक या हाइटी बेटाकड े जाताना अटक क न पेनला पाठवल े.
इ.स. १५०३ म ये चौथी व शेवटची सफर काढली . या सफरीत याने ेि ककोच े
आखातात जमेका बेट, दि ण अमे रकेतील ह डुरास या िकनाया चा शोध लावला . इ.स.
१५०६ म ये कोलंबसचा मृ यू झाला. १२ ऑफ टोबर इ.स. १४९२ रोजी सव थम
कोलंबस अमे रके या जवळपास जाऊन पोहोचला . या या मरणाथ अमे रकेम ये दरवष
१२ ऑफ टोबर हा 'कोलंबस िदन' हणून पाळला जातो.
२) फिड नंड मॅगेलन (इ.स. १४८० - इ.स. १५१९ ) : पोतु गीज खलाशी मॅगलेन हा इ.स.
१५०२ म ये वा को -द-गामाबरोबर भारतात आला होता. याने मलाया या ि पक यापय त
वास केला होता. इ.स. १५१३ म ये पनामाची समु धुनी पार केली. कोलंबस व अमे रगो
ने जो देश शोधला तो भारत नाही हणून अमे रकेचा देश ओलांडून पूव कडे जायच े
ठरवल े. यानुसार पृ वी दि णा पूण कर याचा िवचार केला. यासाठी फिड नंड मॅगलेन
याने पेनची मदत घेतली. २० स ट बर इ.स. १५१९ रोजी पाच जहाज े व २८० खलाशी
यां यासह तो पेनमधील सॅि हल बंदरातून पृ वी दि ण ेसाठी िनघाला . सॅन अ टोिनयो ,
ि िनदाद , क प े शन ि ह टो रया , सॅि टयागो अशी पाच जहाजा ंची नावे होती. तो
अटला ंिटक महासागरात ून तो अमे रकेत पोहोचला . झील िकनारा व दि ण अमे रके या
दि ण टोकाला वळसा घालून पॅिसिफक महासागरात वेश केला. या समु ाला याने शांत munotes.in
Page 31
31महासागर नाव िदले. कालांतराने गुआम बेटावर आले. शांत महासागरा या वासात
वादळ, अ नपाणी यामुळे चंड हाल झाले. २७ एि ल इ.स. १५२१ रोजी िफिलिप स या
िकनाया वर पोहोचला . याने सेबू बेटा या राजाशी मै ी केली. थािनक लोकांशी झाले या
चकमक त मॅगेलन ठार झाला. ८ स ट बर इ.स. १५२२ रोजी फ १८ लोक आिण
क पे शन ि ह टो रया हे जहाज सॅि हल बंदरात सुख प पोहोचल े. हे जहाज बोिन ओ माग
िहंदी महासागरात ून आि के या केफ ऑफफ गुड होपला वळसा घालून पु हा तीन वषा नी
परत पोहोचल े.
३) वा को मुमझ डी ब जाओ : या पॅिनशखलाशान े इ.स. १५९३ म ये पनामा या
समु धुनीचा देश शोधून काढला . हेरनॅ डो कॅिट झ या पॅिनशअिधकाया ने वे ट इंडीज
बेटातील युबा येथून अनेक जहाज े व सैिनक घेऊन मॅि सकोचा देश शोधून काढला .
याला मूळ रिहवासी अझट ेक लोक सूय पू आहे असे समजत असे. या देशातून सोने,
चांदी मोठ्या माणा त ा झाली. यानंतर तो कॅिलफोिन या या दि ण भागापय त पुढे गेला
आिण नंतर मायदेशी परतला . ाि सको िपझारो याने इ.स. १५३२ म ये पे देशावर
वारी केली. तेथील राजाला कपटान े कैद क न याने या याकड ून बरेच सोने-नाणे,
जडजवाहीर घेतले व याला ठार मारले. येथील सो या या जोरावर पेन देश ीमंत
बनला .
पेन या वसाहती : पेनने दि ण अमे रका ( झील वगळून) म य अमे रका, मेि सको या
देशात वसाहती थापन के या. पॅिनशव रेड इंिडयन यां यातून िम सं कृतीचा उदय
झाला. पोपने दि ण अमे रकेची फाळणी करणारी एक सीमार ेषा (केप हड िनया पि मेला
३७० मैलावर) आखून िदली. पेन व पोतु गीज यां यातील वाद िमटवला .
२.४.३ नेदरलँडचे (हॉलंड) य न :
समु साि न याम ुळे व भौगोिलक प रि थतीम ुळे नेदरलँडचे लोक वाभािवकच
दया वद बनले. जलपय टन व समु ावरी ल यापार , वाहतूक हेच यां या उदरिनवा हाचे
साधन बनले. पेन व पोतु गाल माण े डचांनी यापार व वसाहती थापन कर यासाठी
पोप या फत यास न जुमानता इ.स. १५९२ पासून य न सु केले. पूव कडील यापार munotes.in
Page 32
32वाढिव यासाठी यांनी इ.स. १५९२ म ये कंपनी थापन केली. इ.स. १५९७ म ये
हटमनन े जावावर मोहीम नेऊन तेथे यापारी संबंध जोडल े. नेदरलँडम य े पूव कडे यापार
करणाया अनेक कंप या थापन झा या . इ.स. १६०० म ये डचांनी पेनिव लढा
देऊन वातं य ा केले. इ.स. १६०२ म ये डच ई ट इंिडया कंपनी थापन केली.
जावा, बाटंक, मला का , चीन, जपान इ. देशाशी यापार वाढवला . इ.स. १६१९ म ये
कोएनन े जकाता िजंकून या या अवशेषावर बटाि हयाची उभारणी केली. पोतु गीजा या
झील , ई ट इंडीज, िहंदु थान , आि का इ. देशातील यापारी ठा यावर ह ला क न
ठाणी िजंकली. भारतातील भडोच , सुरत, खंबायत, आ ा, ब हाणप ूर, व गुल , िपंपली,
बालासोर , िचनस ुरा, कासीम बझार, पाटणा , म छलीप नम , पुिलकत इ. िठकाणी वखारी
थापन के या; परंतु इं ज- ा स यां या संघषा या वेळी ही सव ठाणी गमवावी लागली .
इ.स. १६४८ म ये डचां या वातं याला राजनैितक मा यता िमळाली. उ र
अमे रकेतदेखील डचांनी वसाहत थापून ितला ' यू ॲम टरड ॅम' असे नाव िदले होते. १७
या शतकात इं जीम ुळे याचे पांतर यूयॉक म ये झाले. िगयाना , झील येथे वसाहती
थापन के या.
२.४.४ इं लंडचे य न
१) जॉन कॅबेट : इं लडचा राजा ७ वा हे ी याने जॉन कॅबेटचा या िजनोआ या इटािलयन
खलाशाला भारत व चीन-जपानकड े जा याचा सागरी माग शोध यास आिथ क मदत केली.
याने वाय य िदशेने वास क न अ ात देश शोध याचा य न केला. अटला ंिटक
समु पार क न उ र अमे रके या ईशा य ेकडील समु िकनारा इ.स. १४९७ म ये याने
शोधून काढला . याला यू फाऊंड लॅ ड असे नाव िदले. दुस या वष याने ीन लँड व
लॅ डोर हे देश शोधून काढल े. या देशावर यानंतर ो-िबशर (१५७६ ) िगलबट
(१५८४ ) डे हीस (१५०६ ) इ. अनेक वेळा जाऊन उ र अमे रका व कॅनडाचा देश
शोधून काढला .
२) ांिसस ेकचा धाडसी दरोडा : इं लंडमधील धाडसी खलाशी ाि सस ेक,
हॉके स, ऑफ झेनहॅम, कॅ हेिडश इ यादीन े छोट्या परंतु वेगवान यु स ज नौकां या
सहा यान े अम रक ेकडून पेनकडे येणाया यापारी जहाजांवर ह ले करत असे. पे मधील
बंदरावर ह ला क न ेकने गो डन हॅ ड (सोनेरी ह रण) हे सो यान े भरलेले जहाज लुटले.
तो उ र अमे रके या उ र टोकाला वळसा घालून हँको हरपय त पोहोचला . तेथून तो
पि मेस जावाला पोहोचला . िहंदी महासागरात ून दि ण आि के या दि ण टोकास वळसा
घालून तो तीन वषा नी इं लंडला पोहोचला . ते हा राणी एिलझाब ेथने याचा मोठा स मान
केला. इं लंडचा हा पृ वी दि णा करणारा पिहला वासी होय. राणीन े याला 'सर' हा
बह मानाचा िकताब देऊन 'नाईट' (सरदार ) केले. ेक या कृ याने पेन खवळले व याने
इं लंडशी सामना केला. याम य े पेनचा पराभव झाला.
munotes.in
Page 33
33३) सर वॉ टर रॅले व कॅ टन ि मथ : सर वॉ टर रॅले याने इ.स. १५८४ म ये उ र
अमे रकेत हिज िनया ही वसाहत शोधून काढली व राणी एिलझाब ेथ या नावान े वसाहत
थापन कर याचा य न केला, पण अपयश आले. पिह या जे स या काळात इ.स.
१६०७ म ये कॅ टन ि मथ याने हिज िनया येथे वसाहत थापन केली. येथील हवा रोगट
व रेड इंिडयन लोकांचा ास झाला. या वसाहतीमध ून तंबाखूचे उ पादन घेतले.
४) यु रटन पंथाची वसाहत : पिह या जे स या काळात धम वातं यावर गदा
आ याम ुळे इं लंडमधील यु रटन पंथा या काही लोकांनी उ र अमे रकेतील हडसन
नदी या उ रेकडील देशात इ.स. १६२० -४० या दर यान वसाहती थापन के या.
ि लमथ , कनेि टकट , यू हॅ पशायर , ह ड आयल ंड, मॅसॅ युसेट्स, मे रलँड,
पेि स हािनया , उ र कॅरोिलना , दि ण कॅरोिलना , यूयॉक , यूजस , िडलाव ेअर,
जॉिज या इ. वसाहती हो या. यांनाच यू इं लंड वसाहती हणतात . यु रट स लोकां या
पिह या तुकडीस 'िपल ीम फादस ' असे हणतात . यांनी थापन केले या वसाहतीस ' यू
लीमथ ' हणतात .
५) चॅ सेलर : या इंि लश धाडसी गृह थान े ईशा य िदशेने पूव कडे जाणारा जलमाग
सापड यास पाहावा या हेतूने १५५३ म ये सफर केली होती. परंतु उ रेकडील समु
बफा छािदत अस यान े ऑक जल या बंदरापय त पोहोच यान ंतर याला मागे परताव े
लागल े.
इं लंड या वसाहती : इ.स. १६०३ ते १७३२ या काळात उ र अमे रकेत १३ वसाहती
इं लंडने थापन के या. इ.स. १६०० म ये ई ट इंिडया कंपनीची थापना केली. इ.स.
१६०७ म ये कंपनीचा ितिनधी कॅ टन िव यम हॉक स याने जहांगीर बादशाहची भेट
घेऊन वखार थाप याचा य न केला; परंतु अपयश आले. यानंतर इ.स. १६१५ म ये
सर थोमस रो याचे िश म ंडळ आले. याने परवानगी ा केली. यामुळे सुरत,
म छलीप ण , आ ा, अहमदाबाद , मलबार , म ास , ह रहरप ूर, बलासोर , ह गळी, मुंबई,
कलक ा इ. िठकाणी वखारी थापन के या. ो बेलने इ.स. १६५७ म ये नवीन सदन
देऊन ई ट इंिडया कंपनी या वाढीला चालना िदली. ७ लाख ४० हजार प डाचे नवे
भांडवल उभा न कंपनीने यापार वाढवला .
२.४.५ ा सच े य न :
पेन व पोतु गालचा यापार व वसाहतिवषयक उ कष पाह न ा सने देखील
यापारी पध म ये वेश केला. ा स या राजा याखाली हेरोझनो या इटािलयन
खलाशान े उ र कॅरोिलना ते यूयॉक या िकनाया खाली अनेक खाड्यांचा व उपसागराचा
शोध लावला . जॅक कािट ये या च संशोधकान े अमे रकेतील स ट लॉरे स नदी या मुखाचा
देशाचा शोध लावला . मोि यल हे नवे शहर वसवल े. ही पिहली वसाहत थापन केली. डी
वेशिझनो , डी शॅ पलेन, ला झालू, लुई जोिवएट व जाक माक ट यां या य नाम ुळे कॅनडा,
िमिसिसपी आिण स ट लॉरे स या नदी या खोया त वसाहती थापन के या. munotes.in
Page 34
34 ा सचा राजा चौथा हे ी या या काळात च ई ट इंिडया कंपनी थापन
कर यात आली. ा सने कनाडा , आि का व पूव कडील इंडोचायना आिण मादागा कर व
भारत इतयादी े ात वसाहती थापन के या. भारताम य े पाँडेचरी, चं नगर , माटे,
म छलीप ण , सुरत इ. िठकाणी वसाहती थापन के या. डु ले याने वसाहती वाढव याचा
य न केला. ा सचा भारतात बांिदवॉशी या लढाईत व अमे रकेत ही इं लंडने पराभव
केला.
२.४.६ इटािलयनचा य न :
१) अमे रगो हे पुशी : कोलंबसपास ून फूत घेऊन इटािलयन खलाशी अमे रगो याने
इ.स. १४१७ , इ.स. १४१९ , इ.स. १५०१ , इ.स. १५०३ अशा चार सफरी अमे रकेत
के या. याने उ र व दि ण अमे रकेचा िकनारा शोधला . ५ अंश ते १० अंश
रेखांशपय तचा दि ण अमे रकेचा िकनारा शोधून काढला . नवीन खंडाचा संशोधक अमे रगो
या या स मानाथ या देशाला अमे रका असे नाव ावे, असे जम न भूगोलत वो ड
िसमु लर याने सुचवले व या देशाला अमे रका नाव िदले.
२) माक पोलो : हेिनस नगरात राहणाया माक पोलोन े इ.स. या १३ या शतकात
वडील व चुल याबरोबर चीनचा वास केला. तेथील कुबलाईखान राजाकड े नोकरी िमळवून
राजदूत हणून काम केले. चीन व आसपास या देशात वास क न याने आपल े वास
वण न िलिहल े. यामुळे युरोिपयना ंचा नवीन देश व तेथील संप ीची मािहती िमळाली.
अनेकांनी या देशात वास केला.
२.४.७ रिशया व इतर रा ांचे य न
उ र रिशया या समु िकना याकडून पूव कडे जा याक रता ईशा य िदशेने
जा याचा िवलो बी याने य न केला. परंतु याला यश आले नाही. वीडन , डे माक या
रा ांनी य न केले.
आपली गती तपासा :
१) भौगोिलक शोधासाठी िविवध खलाशा ंचे य न सांगा.
munotes.in
Page 35
35२.५ भौगोिलक शोधाच े प रणाम
पूव कडील देशाम य े जा याक रता नवीन जलमागा चा शोध लाग यान े व
याचबरोबर नवीन भू देशाची ओळख झा यान े या या मानवी जीवनावर दूरगामी प रणाम
झाला. युरोिपयन लोकांचे यापार व वसाहती या मा यमात ून आिशया , आि का,
अमे रकन देशातील लोकांशी संबंध आला . याच माण े इं लंड- ा स या दोन देशांम ये
सतत यु े झाली. वेगवेग या भागातील लोकांशी संबंध आ यान े कलाशा या े ात
गती झाली. याचा सव े ावर प रणाम झाला.
२.५.१ पा ा य सं कृतीचा सार :
भौगोिलक शोधाम ुळे पूव कडील देशांकडे जाणार े जलमाग ा झाले. यामुळे
युरोपीय लोकांचा संबंध वाढला . या देशात वसाहती थापन के या या देशात पा ा य
सं कृती, युरोपीय भाषा, ि ती धम , युरोपीयन कला, िव ान , पोशाख , चालीरीती ,
सामािजक सं था, राजक य संघटना या सव गो ी न या जगात आण या . याने संवध न
केले. यां या मते पूव कडील देश सव च बाबतीत आप यापे ा खूप मागासल ेले आहेत.
यांना सुधार याच े, सुसं कृत कर याच े महनीय काय िनयतीन े आपणावर सोपिवल े आहे.
ेतविण यांनी कृ णविण यांना सुधार याच े हे दैवी काय मोठ्या िन ेने व जबाबदारीन े केलेच
पािहज े या भूिमकेतून यांनी आरंिभले.
२.५.२ युरोिपय न लोका ंना जगाची मािहती :
न या जगा या शोधाम ुळे युरोिपयन लोकांना ात असल े या जगाप े ा िकतीतरी
पटीने न या जगाची मािहती झाली. आि के या जंगलात , दि ण अमे रके या खोया त,
िहमालयासारखा पव तराशीवर गेले. जगा या िविवध भागात गेले. यामुळे यांना मानववंश,
न या वन पती , न या सं कृती, पृ वीिवषयी या भूरचनेिवषयी नवीन मािहती ा झाली.
ाना या न या शाखा िनमा ण झा या . यामुळे न या क पना , ानािवषयी आ था व
आि मयता िनमा ण झाली.
२.५.३ यापारवाढ :
युरोपातील डबघाईस आले या यापारास पध मुळे पु हा गती आली . बह तेक सव
देशांचा अंतग त व आंतररा ीय यापार मोठ्या माणात वाढला . युरोपातील सव रा े
वसाहतीमध ून क चा माल आणून तो प का क न पु हा याच देशात जादा िकंमतीन े
िवकत असे. युरोपात आयात होणाया व तू, उ र अमे रकेतून : इमारती लाकूड, धा य,
पशुधन, चहा, कॉफ , ऊस, मका, हेल माशाच े तेल, कातडी , कोको, साखर , चोकल ेट,
बटाटे, तंबाखू, ि वनाईन , नीळ, िचनीमातीची भांडी, दि ण अमे रकेतून : खिनज पदाथ ,
सोने, कॉफ , मासे, फर, लोकर . मेि सको व पे : सोने, बोिलि हया - चांदी, इराण -
गालीचे, चीन - रेशीम. भारत - कापूस, खिनज पदाथ , मसा याच े पदाथ , चहा,
आि केतून - सोने, िहरे. आ नेय आिशया , ई ट इंडीज बेटे, मलाया , जावा - मसा याच े munotes.in
Page 36
36पदाथ , रबर इ यादी युरोप या बाजारात येऊ लागल े. यापार , आरमार , वसाहती या ित ही
े ात इं लंडने थम मांक पटकावला होता. १८ या शतकात इं लंडचा आयात यापार
१५ कोटी १० ल डॉलस ने वाढला होता.
२.५.४ अटला ंिटक महासागराच े मह व वाढल े :
म यय ुगात भूम य समु व बाि टक समु यांना यापारी मह व होते. यामुळे
इटली व तुक थान यांना यापारी े ात मह व ा झाले होते. पूव कडील देशाकड े
जा याचा नवा माग हा अटला ंिटक महासागरात ून होता. यामुळे पा ा य व पौवा य
देशांमधील यापाराचा क िबंदू अटला ंिटक महासागर बनला . यामुळे िल बन , लंडन,
ॲ टवप , ॲम टरड ॅम यासारखी बंदरे पुढे आली. प रणामी इटली व बाि टक समु ावरील
िजनोआ , हेिनस, हॅ बग , युवेक या बंदराचे मह व कमी झाले.
२.५.५ ि ती धमा चा सार :
सा यवादी रा ांनी राजक य व आिथ क स े या ा ीबरोबरच यांनी वत: या
ि ती धमा चा सार वसाहतीम य े केला. अनेक िमशनरी दूरदूर या देशात जाऊन
धम सार क लागल े. ि ती अनुयायां या सं येत, चच स या सं येत, िश ण सं थान
यां यात िदवस िदवस वाढ होत गेली. यापारी कंप यां माण ेच ि ती धमा ची िमश स
अनेक िठकाणी थापन झाली. यामुळे ि ती धम हा जागितक धम बनला .
२.५.६ सा यवादाला ारंभ :
युरोपातील वर उ लेिखले या देशांनी अमे रका, आिशया , आि का या तीन
खंडात आप या वसाहती थापन के या. ारंभी यापार -िव तार हा मुख हेतू होता तरी
यापारी कंप यांनी मायदेशाकड ून जे अिधकार ा केले, याआधार ेच आरमार वाढ व
सा यिव तार घडवून आणला . वसाहतीवर यांनी रा य िनमा ण क न थािनक लोकांची
आिथ क िपळवणूक केली. यापारी पध तून वसाहत पधा , आरमारी यु े आिण वसाहत
िव तार यामुळे अनेक युरोिपयन रा ांत यु े झाली.
२.५.७ आिथ क े ातील चंड उलाढाल :
यापारी उलाढालीसाठी व आरमाराक रता बोटी व जहाजाचा खच यासाठी
लागणारा पैसा पुरवठा कर यासाठी पतपेढ्या (बँका) थापन झा या . यापारी कंप यां या
जोडीला बँका थापन झा या . यांनी ठेवी वीकारण े, तारणावर कज देणे, देवघेवीचे
यवहार , किमशन घेऊन करणे इ. कामे बँका क लाग या . खुला यापार आिण अिनब ध
यापार (संरि त यापार ) हे या अथ यव थ ेचे वैिश ्ये होय. ीमंत व गत कारखान े धान
रा ान े खुला यापार या धोरणाचा आ ह धरला तर गरीब-अिवकिसत व बह तेक
गुलामिगरीत असल े या रा ांनी संरि त यापार धोरणाचा अवल ंब करावा असा आ ह
धरला . या देशाची आिथ क गती झाली या देशाची आंतररा ीय यापारात म ेदारी
िनमा न झाली होती. या आिथ क सा यात इं लंड हे मुख रा होते.
munotes.in
Page 37
37२.५.८ न या भांडवलदार व यापा री वगा चा उदय :
यापारी ांतीमुळे युरोपीय समाजरचन ेत मह वाच े बदल घडून आले. भांडवलदार ,
यापारी , दलाल , गुमा या ंचा वग उदयास आला . याच माण े सावकार , पतपेढ्यांचे
मालक , दुकानदार यांचाही उदय झाला. यापारात चंड फायदा िमळा याने हा वग
अिधकािधक ीमंत होऊ लागला . यां या हाती आिथ क स ा क ि त झा यान े यांचा
सरकारवर मोठा भाव िनमा ण झाला. यामुळे नंतर या काळात यापारवादाची नवी
आिथ क िवचारसरणी उदयास आली . राजक य जीवनाची सू े जु या राजस ेकडून व
सरदार वगा कडून यां या हाती आली. यामुळे औ ोिगक ांती, यापारवाढ , लोकशाहीत
यांना अ थान ा झाले.
२.५.९ मौ यवान धातुंचा युरोपकड े ओघ :
भौगोिलक शोधाम ुळे नवीन भू देश ता यात आला . यामुळे मौ यवान धातूंचे
उ पादन वाढल े. अमे रका, पे , मेि सको , बोिलि हया या देशातून सोने व चांदी ा
झाली. या संप ीम ुळे पूव कडील देशांशी मोठा यापार सु केला. या संप ीच े समान वाटप
नस यान े कामगार , कारागीर यांना काहीच फायदा झाला नाही.
२.५.१० नौकानयन तं ानात गती :
युरोपम य े भौगोिलक शोधा या काळात नौकानयन तं ानात मोठअ बदल झाला.
अनेक िठकाणी नावीक िश णाची क े उघडली गेली. नवीन देशाचे व जलमागा चे नकाश े
न यान े तयार केले. समु पय टनािवषयी अनेक लेखकांनी ंथ िस केले. नावीक
क ामध ून हवामान , वाया ची िदशा यांचा शा ीय अ यास सु झाला. जलदगतीन े व
वाया शी सामना करणारी जहाज े बांध यात आली.
२.५.११ यापारी मंडळाची थापना :
आंतररा ीय यापाराच े व प ा झा यान े एकट्या य न े यापार
कर याऐवजी अनेक देशांत यापारी मंडळाची / सं थांची थापना कर यात आली . ई ट
इंिडया कंपनी या यापारी मंडळाने भारतात व इतर अनेक िठकाणी यापाराबरोबरच
सा य थापन केले. ही यापारी मंडळे राजा या खास सनदेने थापन झाली. यांनाच
वसाहतीमधील यापाराची सनद दे यात आली . या यापारी मंडळांनी वत: या
संर णासाठी िक ल े-कोट, गढी बांधली. सै य, आरमार , जहाज े िनमा ण केली. यास
राजान े सवलत िदली. अशा यापारी कंप या इं लंड, ा स , हॉलंड, डे माक , िशया इ.
देशांत थापन झा या . यापाराला रा ीय व प ा झाले. यातून रा वाद िनमा ण
झाला.
२.५.१२ औ ोिगक बदल :
यापारवाढ , वसाहतीची थापना , क चा मालाचा पुरवठा, बाजारप ेठेवर वच व,
बँक यवसायीतील गती यामुळे आिथ क गती मोठ्या माणात झाली. याचा प रणाम
औ ोिगक े , शेतीवर झाला. रेशमी, तलम सुती कापडा या िगर या थापन झा या . munotes.in
Page 38
38जुने उ ोग पु हा गतीपथावर आले. कारागीर संघाचे उ पादन कमी होऊन भांडवलदार
वगा चे उ पादन वाढल े. क चा माल व पैसा पुरवठा क न मोठ्या माणात प का माल
कारागीराकड ून तयार क न घेतला जात असे. यातूनच पुढे औ ोिगक ांती घडून आली.
२.५.१३ युरोपात बळ राजेशाहीचा उदय :
नवीन भू देश व जलमाग या या शोधाम ुळे यापारी वगा चा उदय झाला. न या
प रि थतीत यापारी िहतस ंबंधा या संर णासाठी , संवध नासाठी देशांतग त शांतता व
खंबीर सरकारची गरज होती. यासाठी चिलत सरंजाम व उमराव यांची स ा न क न
राजक य एक करण व साम य वान असा राजस ेला पािठंबा िदला. यामुळे युरोपम य े
राजेशाही बळ िनमा ण झाली.
२.५.१४ युरोपीयन देशात वाढती पधा :
नवीन भू देश व जलमाग यां या शोधाम ुळे युरोपम य े रा ां यात स ा पधा सु
झाली. याम य े पेन, पोतु गाल, इं लंड, ा स इ. देशां यात यापाराब ल पधा व संघष
सु झाला. यांनी पूव कडील देशात यापार क न जा त संप ी मायदेशी पाठवली . या
पध तून पेन-पोतु गाल यां यात वाद िनमा ण झाला. शेवटी पोप सहावा अले झांडर याने
म य थी केली. १४९४ या तोडेिसलास या तहानुसार वाद िमटला . यानुसार झील ,
आि का, भारत, ई ट इंडीज या देशाचा यापार पोत गालकड े तर वे ट इंडीज, उ र
अमे रका, झील सोडून दि ण अमे रका या देशातील यापार पेनकडे दे यात आला .
आपली गती तपासा :
१) भौगोिलक शोधाच े प रणाम सांगा.
२.६ सारांश
ाचीन काळापासून युरोपीयन रा ांचे पूव कडील देशांशी यापारी संबंध होते. या
यापारात ून चंड नफा िमळवून आप या देशाची गती आिथ क भरभराट केली. परंतु इ.स.
१४५३ म ये तुका नी कॉ ट ॅिटनोपल शहर िजंकले आिण पूव कडे जाणारा भूमाग बंद केला.
यामुळे न या जलमागा चा शोध घे याचा युरोपीय रा ांनी य न केला. याम य े पोतु गीज,
पेन, इटाली ा मुख रा ांनी खलाशा ंना पाठ बा व आिथ क मदत देऊन जलमागा या
मोिहमा सु के या. अमे रका, दि ण आि का आिण आिशया खंडातील देशांचा शोध munotes.in
Page 39
39लागला . युरोपीय रा ांनी सा यवादी धोरण ि वका न वसाहती देशाची चंड लुट
केली.
२.७
१) भौगोिलक शोधां या कारणा ंची चचा करा.
२) भौगोिलक शोधासाठी युरोपीय रा ांचे य न सांगा?
३) भौगोिलक शोधाच े प रणाम प करा.
४) िटपा िलहा.
अ) पोतु गीज खलाशा ंचे य न
ब) पूव कडील देशांशी जोडणार े माग
munotes.in
Page 40
40३
धम सुधारणा चळवळ
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ धम सुधारणा चळवळ हणज े काय?
३.३ धम सुधारणा चळवळीची कारण े
३.४ धम सुधारणा चळवळीतील नेते
३.५ मािट न युथरचे काय
३.६ धम सुधारणा चळवळीचे व प
३.७ युरोपम य े धम सुधारणा चळवळीचा सार
३.८ रोमन कॉथोिलक पंथाची ितधम सुधारणा चळवळ
३.९ धम सुधारणा चळवळीचे प रणाम
३.१० सारांश
३.११
३.० उि े
या करणाचा अ यास के यानंतर िव ा या स
१) धम सुधारणा चळवळीची या या समजाव ून देणे.
२) धम सुधारणा चळवळीची कारण े - व प यांची मािहती िमळिवणे.
३) धम सुधारणा चळवळीतील ने यांची भूिमका प करणे.
४) चळवळीचे व प कसे होते?
५) धम सुधारणा चळवळीमुळे झालेले प रणाम
३.१ तावना
सोळा या शतका या ारंभी अनेक मह वा या घटना युरोपम य े घड या . यामुळे
परंपरागत धािम क मू यांवरचा िव ास उडाला . म यय ुगीन धािम क एकते या क पन ेला
आधुिनक मानवतावाद आिण यि वात ं यवाद यामुळे तडा गेला. वैचा रक जीवनावरही
धमा चे वच व असाव े ही क पना बोधन काळात न झाली. धम सुधारणा चळवळ ही munotes.in
Page 41
41केवळ धािम क बदलाची चळवळ नसून न या युगाची नांदी होती. या चळवळीने सव
युरोपम य े बदल घडवून आणला . अनेक देशांत या चळवळीचे नेतृ व करणार े अनेक
िवचारव ंत, सुधारक उदयाला आले. यामुळेच धम सुधारणा चळवळ सु झाली.
३.२ धम सुधारणा चळवळ हणज े काय?
म यय ुगाचे ि ती धम , धम त वे, िवचार , धम सं था यां यातील गुणदोष व
धम गु आिण यांचे आचार -िवचार यांचे िनरी ण क न यां यातील दोष दूर कर यासाठी
िवचारव ंतांनी जी चळवळ सु केली. यास धम सुधारणा चळवळ हणतात िकंवा धािम क
बंधनाला व जुलमाला कंटाळून या यािव आवाज उठिव याच े काय हणज े
धम सुधारणा चळवळ होय िकंवा सोळा या शतकात धािम क जीवनात जे ांितकारी बदल
घडून आले यांना ोटे टंट चळवळ अथवा धम सुधारणा (Reformation) असे हणतात .
३.३ धम सुधारणा चळवळीची कारणे
ि न धमा या आरंभापास ून ते धम सुधारणा चळवळीपय त पोप, िबशप, फादस
व धम सं थेतील इतर सव पदािधकारी हे सव िव ाशा स ंप न स चा र यवान , ामािणक ,
साधी राहणी व उ च िवचारसरणीवर िव ास ठेवणारे व समाजस ेवा करणार े होते. परंतु चच
या सं थेजवळ देणगी, वग णी व कर या मागा नी जमा होणाया पैशांमुळे व पैसा गोळा
कर या या काही मागा मुळे अिधकारी वगा ला िवलासात व थाटात जग याची सवय
लागली . १६ या शतकात उ र युरोपम य े पोपची स ा झुगा न दे यास ारंभ झाला.
न या ोटे टंट पंथाचा उदय झाला. याने धम स े या वच वाला आ हान िदले. धम स ेला
अनपेि त िवरोध हो यास अनेक गो ी कारणीभ ूत ठर या आहेत. याच गो ी धम सुधारणा
चळवळीची कारण े बनली ती पुढील माण े -
३.३.१ बोधनाची चळवळ :
वैचा रक बोधन चळवळीमुळेच धम सं थेचे व प बदलू लागल े. लोकांचा
धमा कडे पाह याचा ि कोन बदलला . बोधन व धम सुधारणा चळवळीने नवीन
समाज यव था िनमा ण केली. िवचारव ंत, सािहि यक आिण कलाव ंतांनी िनधम वादाचा
पुर कार केला. मानवतावाद व यि वात ं यवाद यामुळे न या युगाचा ारंभ झाला.
यामुळे पोप या स ेला िवरोध होऊ लागला . धम सं थे या व पात बदल घडवून
आण याची मागणी पुढे आली . यातून धम सुधारणा चळवळ सु झाली.
३.३.२ राजक य िवरोध :
धम स ा व राजस ा यां यातील संघष हे सु ा धम स ेचे वच व कमी हो याच े
एक कारण आहे. सु वाती या काळात यांना पोपची रा ये असे नाव होते. या रा या ंची
यव था धम सं थेकडे होती. या रा यावर सव कारच े अिधकार धम सं थेचे होते. munotes.in
Page 42
42नंतर या काळात रोमन सा याचा राजक य वारसा धम सं थेकडे आला . रा रा या ं या
अंतग त राजकारणा त धम सं थेने ह त ेप के याने अनेक अडचणी िनमा ण झा या . तेरा या
शतकात पोप आठवा बॉिनफेस आिण इं लंड, ा स पेनमधील राजस ा यां यात
धम सं थे या मालम ेवर कर बसिव या या ाव न संघष िनमा ण झाला. त कालीन
राजांनी धम सं थे या मालम ेवर कर बसवल े. यामुळे घोषणाप काढून जो कोणी कर
बसवेल यास धम बिह क ृत कर यात येईल अशी धमक िदली. या संघषा त धम स ेवर
राजस ेचे वच व थापन झाले.
३.३.३ म यमवगा चा उदय :
बोधनका ळातील वैचा रक ांतीचा युरोपमधील समाज यव था व आिथ क
यव था यावर मोठा प रणाम झाला. धम यु े आिण न या जगाचा शोध यामुळे यापाराच े
े वाढल े. यातूनच नवा यापारी वग उदयाला आला . यांनी सरंजामदार वगा ची जागा
घेतली. आदश धािम क जीवनाची क पना पाठीमाग े पडली . या याऐवजी भरपूर पैसा
कमवावा व सुख जीवन जगावे यासाठी म यमवगा ची धडपड सु झाली. यांनी
यि वात ं याचा पुर कार केला. यामुळे या वगा ने धम सं थेस िवरोध कर यास सु वात
केली.
३.३.४ सामा य जनत ेचा धम सं थेला िवरोध :
धम स ा व राजस ा संघष आिण धम सं थेतील यादवी यामुळे युरोपातील
सामा य जनता धम सं थे या िवरोधात गेली. जम नी, नॉव , वीडन येथील पोपपदावर
असल ेला इटािलयन भाव, लेटीन भाषेतून चालणार े यवहार आिण धम गु ंचा लोभीपणा व
ाचार या गो ी सामा य जनतेला पसंत न हता . यामुळे यांनी धम स ेला िवरोध
कर यास ारंभ केला.
३.३.५ ि न धमा तील अिन था व दोष :
म यय ुगात धम सं थेत अनेक था न यान े िनमा ण झा या . अनेक धम गु ंनी
वाममागा ने पैसा िमळवून ऐषारामात व अनैितक जीवन जगत असे. यां या यिभचारी व
वैराचारी जीवनाचा लोकांना कंटाळा आला होता. अनेक आळशी, , रंगेल लोकांनी
अिधकाराची पद बळकावली होती. नालायक व िनर र लोकांची वण तेथे लागली होती.
धम सं थेला एक कारच े बाजारी व प आले होते. ितथे नीती, िवचार , त व ान ,
जनसेवा िश लक न हती . यामुळे धम सं थेवर टीका होऊ लाग या . हे सव न क न
धमा त सुधारणा घडवून आणली पािहज े, असे हणणाया सुधारणा ंचा वग उदयास आला.
यातून धम सुधारणा चळवळीला ारंभ झाला.
३.३.६ धम गु कड ून अिधकारा ंचा दु पयोग :
रोमन केथािलक चच मधील धम गु ंनी साधी राहणी व उ च िवचारसरणी या
आदशा कडे पाठ िफरवून, संप ी व राजक य स ा ा कर या या यास घेतला.
यातूनच यांनी स ेचा गैरवापर कर यास सु वात केली. पैशांची अडचण िनमा ण झाली munotes.in
Page 43
43ते हा पापमु या दाख या ं या िव ची क पना मांडली. मोठेपणा िमळव या या
य नात ूनच राजकारणात ह त ेप केला. चच या मालम ेवरील कराला िवरोध केला.
दहावा िलओ या पोपने रोमम य े स ट िपटस या बांधकामासाठी पैसा गोळा केला. यानेच
चच मधील अिधकारा ं या जागांची िव क न आपणाला अनुकूल अशी माणस े नेमली. या
धम गु ंनी स ेचा गैरवापर के याने धम सुधारणा चळवळ सु झाली.
३.३.७ इतर धम पद ेशकांचा पोपला िवरोध :
म यय ुगाम य े ि न धमा त सव स ा पोप या हाती होती. पोप वत: या
लहरीन ुसार अिधकाराचा वापर करत असे. यामुळे किन धम गु आिण धमा पदेशकाची
नेहमीच कुचंबना होत असे. आप यावर होणाया अ यायािवरो धी यांनी पोप या स ेला
िवरोध कर यास सु वात केली. तेरा या शतकात दि ण ा समधील अॅ बी येथील अनेक
धम पद ेशकांनी अनेक सं कारा ंवर टीका केली. ा समधील वॅ डो या या अनुयायांनी
चच मधील वाईट चालीरीती व धम गु ं या चैनी जीवनावर टीका केली.
३.३.८ धम सं थेतील यादवी :
धम सं थेतील अंतग त संघष हा या या हा साला कारणीभ ूत ठरला. पोप ितसरा
इनोस ंट हा कत यशू य होता. आपली धािम क कत य न करता संप ी ा कर यात तो
गुंतला होता.
यामुळे धम सं थेत ाचार वाढला व धम सं था बदनाम झाली. ा सचा राजा
चौथा िफलीप व पोप आठवा बोिनफ ेस यां यात मालम ेवरील कर याव न मतभेद झाले.
ते हा राजा िफिलप याने पोपला रोम सोडून ा सम य े ॲि ह नॉ न येथे येऊन राह याचा
ह कूम केला. यामुळे पोपवर राजाच े े व ा झाले. यास 'बॅिबलोिनयन बंिदवास ' असे
हणतात . या घटनेमुळे पोपिवषयी आदर कमी झाला. या घटनेमुळे दोन पोप िनवड याची
क पना िनमा ण झाली. इटालीचया धम गु ंनी अब न सहावा याला पोप हणून िनवडल े तर
च धम गु ंनी लेमंट पाचवा याची पोप हणून िनवड केली. या दोन गटा या काय प ती
वेगळा हो या. या काळाला यादवी युग हणतात . कारण दो ही गट एकमेकां या िव
सतत झगडत होते. इ.स. १४०९ म ये िपसा येथे संयु बैठक त ितसया च य ची पोप munotes.in
Page 44
44 हणून िनवड कर यात आली . यामुळे तीन गट िनमा ण झाले. या घटनेला 'महान पा ा य
धम िव ह' असे हणतात . या घटनेमुळे धम सं थेिवषयीचा आदर कमी झाला. शेवटी रोमचा
िबशप हाच ि न धमा चा मुख मान यात येऊ लागला .
३.३.९ मु णकल ेचा भाव :
बोधन चळवळी या काळात मु णकल ेचा शोध लागला . अनेक ंथां या हजारो
ती उपल ध झा या . यामुळे सामा य माणसापय त ान पोहोचल े. मु णकल ेमुळेच
वैचा रक ांती झाली. धमा चे स य व प लोकां या पय त पोहोचल े. प रणामी धम सुधारणा
चळवळीला ारंभ झाला.
३.३.१० िव ान , लेखक, धम सुधारणा नेते यांचे काय :
बोधन चळवळी या काळात अनेक िव ान , लेखक यांनी धम सुधारणेची पा भूमी
तयार केली. यांनी धम , धम सं थेतील अनेक दोष, वैगु ये, धम गु ंचे चैनी-िवलासी जीवन
यावर चंड टीका केली. इरॅ मस याने 'मूख तुती' या ंथातून अंध ेवर टीका केली. सर
थोमस मूर याने 'युटोिपयन ' या ंथात आदश समाजरचन ेचे िच रेखाटल े. अनेक धम
सुधारका ंनी आप या प तीन े समाज बोधनाच े काय केले. यामुळेच धम चळवळ सु
झाली.
आपली गती तपासा :
१) धम सुधारणा चळवळीची कारण े प करा .
३.४ धम सुधारणा चळवळीतील नेते
बोधनका ळात या सािहि यक , त व , कलाव ंत व वै ािनका ंनी चिलत
धम स ेला ध के दे यास ारंभ केला. यामुळे आतून िकडल े या धम सं थेला न क न
नवीन प ती िनमा ण करावी , असे लोकांना वाटू लागल े. संतापल े या धम गु ंनी अनेकांना
वाळीत टाकल े, तु ंगात क डल े, पाखंडी ठरिवल े व मृ यूदंडासार या कठोर िश ा िद या .
तथािप धम स ेलाच वेळोवेळी माघार यावी लागल े. या चळवळीत िविवध देशातील
धम सुधारणा चळवळीचे मह वाच े नेते.
munotes.in
Page 45
45
१) जॉन िवि लफ (इ.स. १३२० - इ.स. १३८४ ) :
१६ या शतकाम य े धम सुधारणा चळवळीवर थम वगा चा मोठा भाव होता. या
चळवळीचा आ वत क िकंवा धम सुधारणे या पहाटेचा तेज वी तारा असे जॉन िवि लफ
याचे वण न केले जाते. तो वत: इं ज धम गु असून ऑ सफड िव ापीठात धम शा ाचा
ा यापक होता. याने बायबलच े भाषांतर केले. धम सं थेतील ाचार व अिन था
यावर टीका के या. याने येशुचा स य, दया, सेवा, ेमाचा संदेश लोकांना िदला. याने
इं लंडम य े जी चळवळ सु केली ितला 'लॉड चळवळ' असे हणतात . धम स ेपे ा
राजस ा े आहे. 'टाईथ बंदीची' चळवळ सु केली. यास पाखंडी ठरवून मृ यूदंडाची
िश ा िदली. याचे ेत उिकरड ्यावर टाक यात आले.
२) ा. जॉन हस (इ.स. १३६९ - इ.स. १४१५ ) :
िवि लफ याच अनुयायांपैक ाग िव ापीठातील झेक ा यापक जॉन हस याने
िवि लफच े काय पुढे सु केले. या या य नान े बोटेिमयाम य े चळवळ सु झाली.
पोप या स ेवर िनयं ण असाव े. वग ा ीसाठी पोप या दलाला ंची गरज काय? चच ला
संप ीची गरज काय? असे अनेक िनमा ण क न याने धम स ेवर कठोर टीका केली.
पोपनी याला िजवंत जाळून मारले.
३) चलीन (इ.स. १४५५ - इ.स. १५५२ ) :
धम सुधारणा चळवळीची पा भूमी तयार कर याच े काम चलीन याने केले. हा
भाषा शा आिण िह ू भाषेचा पंिडत होता. याने बायबल या लॅटीन आवृ ीतील दोष
दाखव ून िदले. चलीन हा मानवतावादी होता.
४) डेिसडे रयस इरॅसमस (इ.स. १४६६ - इ.स. १५३६ ) :
हा डच पंिडत असून अ यंत गरीबीत ून वर आलेला होता. सव आयु य जम नी,
ा स, इं लंड, इटाली या देशांत गेले. काही काळ टीन येथील धम मठ सांभाळले. याची munotes.in
Page 46
46लेखनश ैली उपरोधा मक व पाची होती. याने 'इन ेज ऑफ फोली' (मूख तुती) या
ंथातून धम सं थे या अिन थेवर टीका केली. मािट न यूथर या ोधाप े ाही
इरॅ मस या िवनोदान े पोपचे जा त नुकसान केले असे हटल े जाते.
५) आिलरच ि ववंगली (इ.स. १४८४ - इ.स. १५३१ ) :
आिलरच ि ववंगलीने वी झल डम य े धम सुधारण ेला ारंभ केला. हा रोमन
कॅथॉिलक चच चा सुधारणावादी धम गु होता. चच मधील गैर कारावर याने टीका केली.
युथरचा काया चा व िवचाराचा भाव या यावर होता. याने कॅलि हन पंथाची थापना
केली. या या काया मुळे शहरी िवभागात ोटे टंट कॅटो स आिण ामीण िवभागात
कॅथॉिलक कॅटो स या यात यु सु झाले. कॅपेल येथील लढाईत इ.स. १५३१ म ये
मारला गेला. या या मृ यूनंतरही ोटे टंट पंथाचा भाव वाढू लागला .
६) जॉन नॉ स (इ.स. १५०५ - इ.स. १५७२ ) :
रोमन कॅथॉिलक पोप या वच वाखाल ून कॉटल ंड धम पीठ मु कर याची
कामिगरी केली. कॉिटश धम सं थेचा पाया घाल याच े ेय नॉ सलाच जाते. याचा
Appellation हा ंथ िस आहे. कॉट लंडमधील ोटे टंट हे यु रटन शाखेचे असून
यांना ेि बटे रअन असे हणतात .
munotes.in
Page 47
47७) जॉन कॅिल हन (इ.स. १५०९ - इ.स. १५६४ ) :
हा च िव ान असून याने युथर या ोटे टंट पंथाचा सार ा स, वीस ,
हॉलंड, जम नी, हंगेरी, कॉट लंडम य े केला. या या काया चे मुख क िजिन हा होते.
इ.स. १५३६ म ये Institutes of christion Religion हा ंथ िस केला.
कॅिल हन या पंथाला यु रटन असे नाव िमळाले. आप या कडक िश तीम ुळे कॅिल हनला
काही लोक कम ठ ह कुमशाह हणून संबोधतात .
३.५ मािट न युथरचे काय (इ.स. १४८३ - इ.स. १५४६ )
युरोपातील धम सुधारण ेचा अ दूत मािट न युथरचा ज म जम नी या सॅ सनी
ांतातील आईलबन या िठकाणी इ.स. १४८३ म ये एका खाण कामगारा ं या कुटुंबात
झाला. याने अनेक अडचण वर मात क न एरफट िव ापीठात उ च िश ण पूण केले.
िवटेनबग िव ापीठाम य े धम व त व ानाचा ा यापक झाला. याने रोम कॅथॉिलक
धम संघटनेचा काही काळ पुर कार केला. सेट पॉल या 'माणूस - ेनेच मु िमळवू
शकतो '. या उपदेशाने धमा चे खरे रह य समजल े. ते हापास ून मािट न युथरने धम गु
व नीती धमा वर टीका सु केली. तो धम स ेिव चा मुख बंडखोर बनला . याने
धम सुधारण ेसाठी काय पुढील माण े केले.
३.५.१ पापम ु दाख या ंची िव करण :
मािट न युथर िवटेनबग येथे आपला यवसाय करत असताना पोप दहावा िलओ
याने स ट पीटर या चच चे बांधकाम सु केले. यासाठी पापमु ची शि तप े िवकून
लोकांकडून पैसा उकर यास ारंभ केला. या जगात यांनी पाप केले असेल यांना या
पापाब ल मृ यूनंतर िश ा भोगावी लागत े. जो कोणी पापमु दाखल े पोपकड ून िवकत
घेईल याला या या मृ युनंतर अशी िश ा भोगावी लागणार नाही, असा धम सं थेकडून
चार कर यात आला. टेटझेट नावा या धम सं थे या अिधकाया ने देणगीचा पैसा
वत:साठी वापरला या काराचा मािट नने जाहीरपण े िध कार केला.
munotes.in
Page 48
48
३.५.२ युथरचे ९५ हरकतीच े मु े :
पोप दहावा िलओ याचा ितिनधी टेटझेल नावाचा िबशप िवटेनबग ला आल.
मािट नने पापमु या दाख यािवषयीची आपली लेखी िति या याने िस केली. लेखी
खिलताची एक त िवटेनबग या चच या वेश ारावर लावली . या खिल याम य े हरकतीच े
९५ मु े अस यान े याला 'नाई टी फाई ह थेिसस' असे हणतात . यामुळे पोपने इ.स.
१५१७ म ये युथरला धम बिह क ृत कर याचा आदेश िस केला. याच वेळी पोप
हणाला ’हे आदेश, या अथ तू येशूि ता या स चा िश याची िपळवणूक करतोय या
अथ हा अ नी तुला भ मसात करो.“
३.५.३ पोपच े मािट न युथरिवरोधी फमा न :
युथरने पोप या मुकुटावर व धम गु ं या पोटावर हार केला. इ.स. १५२० म ये
युथरवर पाखंडीपणाच े ४१ आरोप आिण इ.स. १५२१ म ये धम ोह व राज ोह के याचा
आरोप ठेव यात आला . िजवंत जाळ याची िश ा दे यात आली . रोमन स ट पाचवा चा स
याला ह कूम िदला. यानेही आपल े रा य, संप ी आिण सव व पणाला लावून बंडखोर
युथर या चळवळीची पाळेमुळे खणून टाक याचा िनधा र केला.
munotes.in
Page 49
49३.५.४ व स प रषद :
पोपने जम न राजांची व धम गु ंची इ.स. १५२९ म ये व स येथे सभा बोलवली . या
सभेत युथरला बोलव यात आले. तेथेही बाणेदारपणा कायम होता. या धम सभेसमोर,
सद्सि व ेक बु ी या िवरोधी वत न करणे यो य िकंवा सुरि त नाही, असा युि वाद केला.
आपल े मत बायबलमधील त वांशी सुसंगत आहे, असे ठाम ितपादनही केले. या वेळी
याला पाखंडी ठरवून िजवंत जाळले असत े; परंतु सॅ सनीचा राजा ेि क याने याला
आप या वाड्यात काही िदवस लपवून ठेवले. या काळात बायबलच े जम न भाषेत भाषांतर
केले.
३.५.५ वतं चच ची थापना :
धम े ात धम गु ंनी िनमा ण केले या मक समज ुती व अनाचार लोकां या
िनदश नास आण या . धमा चे शु व प प झाले. जम नीतील राजे, सरदार , सामा य
लोक आिण काही धम गु यांचा युथरला पािठंबा होता. यां या जोरावरच युथरने
आतापय त पोपशी संघष केला. शेवटची इ.स. १५२२ म ये नवीन चच ची थापना केली.
या चच म ये म य थ धम गु ची लुडबूड न हती िकंवा कम कांडाचा बुजबुजाट न हता .
यामुळे अनेकांनी नवीन चच व धमा ला पािठंबा िदला.
३.५.६ युथरवाद / युदॅरिनझम :
जम नीचा राजा पाचवा चा स हा पेनिव मोिहम ेवर असता ना युथरने आपल े
िवचार जम नीम य े सामा य माणसापय त पोहोचवल े. या िवचारा ंना ' युथरवाद ' असे
हणतात . याने जम नीतील सरदारा ंना जे आवाहन केले ते 'अॅ ेस दुदी नोिबिलटी ऑफ दी
जम न नेशन' या नावान े िस आहे. यास सरदारान े मोठ्या माणात पािठंबा िदला.
युथरवादाच े मह वाच े िस ांत पुढील माण े -
१) ि ती धिम यांनी बायबल व यातील त वावर संपूण िव ास ठेवून ते माणभ ूत मानाव े.
२) धम गु ंना िववाह कर यास परवानगी असावी .
३) मठ ही सं था आिण यामधील िभ ू व िभ ूणी ही प त बंद करावी .
४) धम सं थेतील पोप, आच िबशप, िबशप ही पदे र करावी .
५) जम न चच मधील ाथ ना व उपासना जम न भाषेतून कर यात यावी.
रोमन कॅथॉिलक चच चा मुख रोमन स ट याने असे फमा न काढल े क ,
'जम नीतील कोण याही राजान े हा पंथ वीका नये'. युथरवा ा ंनी याचा िनषेध केला.
ते हा कॅथॉिलक यांना बंडखोर पाखंडी - ोटे टंट हणून लागल े. यामुळे युथर या
धम चच ला ोटे टंट पंथ असे नाव ा झाले.
munotes.in
Page 50
50३.५.७ जम नीतील शेतकरी चळवळ :
दि ण जम नीतील शेतकया ने जमीनदारा या अ यायािव चळवळ सु केली.
युथरने सरदार , जमीनदार यांना पािठंबा िदला व सै य बळाचा उपयोग कर याचा स ला
िदला. यामुळे एक लाख शेतकरी मरण पावल े. यामुळे शेतकरी युथर या िवरोधात गेले.
नंतर याने या चळवळीतून अंग काढून घेतले; परंतु याचा प रणाम झाला. साधारणत :
उ रेकडे युथरचा प तर दि ण ेकडे रोमन कॅथॉिलक प िनमा न झाला.
३.५.८ ऑ जबग येथे शांतता तट :
जम नीम य े ोटे टंट व रोमन कॅथॉिलक यां यात वारंवार संघष घडून येऊ
लागल े. इ.स. १५५५ म ये ऑ जबग येथे जम न रा या ंनी एक येऊन सवा नुमते असे
ठरिवल े क , कॅथॉिलक व ोटे टंट यापैक कोण या चच चा वीकार करायचा हे ठरिव याच े
अिधकार येकाला िदला. यानुसार येक राजाला वातं य िमळाले.
आपली गती तपासा :
१) मािट न युथर या काया चा आढावा या.
३.६ धम सुधारणा चळवळीचे व प :
म यय ुगात जगात धम स ेचा पगडा सव े ावर िनमा ण झालेला होता. अनेक
देशात राजस ेवर धम स ेचे वच व होते. तर काही देशात राजस ाच धम गु ं या हाती
होती. धम गु ं या चैनी व ऐषारामी जीवनाला पायबंद घालण े आिण सामा य जनतेला खया
धम त वांची चीती आणून देणे, ही या चळवळीची उि े होती. सोळा या शतका या ारंभी
ही चळवळ केवळ हाता या बोटावर मोजता ये याजो या थोड्या िवचारव ंतापुरतीच मया िदत
होती. ितचा सार न यान े उदयास आले या रा यातील राजे, स ट आिण म यमवग व
शेतकरी वग अशा समाजा या सव थराम य े झाला. काही छोट्या धमा िधकाया नी बड्या
धमा िधकाया या िवरोधी चळवळीत भाग घेतला. या िवरोधका ंनी रोमन कॅथॉिलक पंथातील
चिलत वाईट चालीरीतीचा िनषेध - ( ोटे ट) क न धम पंथाचा याग केला. असा िनषेध
करणाया ना ोटे टंट्स या नावान े ओळखले जाऊ लागल े.
munotes.in
Page 51
51३.७ युरोपम य े धम सुधारणा चळवळीचा सार
३.७.१ जम नीत धम सुधारणा चळवळीचा सार :
धम सुधारणा चळवळीचा उगम जम नीम य े झाला. याची िविवध कारण े हणज े
जम न लोकांम ये रोमन कॅथॉिलक पंथािवषयी जा त आ था न हती . रोम-जम न यां यात
खूप अंतर अस यान े रोमन चच चा भाव जम नीवर पडला नाही. यां या ह कमाच े पालन
करणारी म यवत सं था न हती . जम न राजे पोपला आपला ित पध समजत असे.
मािट न युथरने जम नीत उदयाला आले या रा वादास ो साहन िदले. जम नीतून
पोपकड े जाणारा पैसा बंद क न लोकक याणासाठी राजे लोकांनी खच केला. सामा य
लोकांना पोप या ाचारी जीवनाचा कंटाळा आलेला होता. वरील सव कारणा ंमुळेच
जम नीत धम सुधारणा चळवळीचा उगम झाला. याचा सार सव युरोपम य े झाला.
३.७.२ वी झल डमधील धम सुधारणा चळवळीचा सार :
वी झल डम य े सार पावल े या कॅलि हन पंथाचा सं थापक अल रच ि वंगली
होता. याने रोमन कॅथॉिलक धमा िव बंड पुकारल े. धम पद ेशकांचे चय आिण धािम क
िवभूतीचे अवा तव पूजन यावर टीका केली. धम सुधारण े या चळवळीत युथरनंतर जॉन
कॅलि हन याचा मांक लागतो . याने या िवचारा ंचा व मतांचा सार केला यास
कॉि विनझम हणतात . या या मतांचा भाव हा◌ॅलंड, बेि जयम , दि ण ा स,
पोलंड, हंगेरी इ. देशांत होता.
३.७.३ इं लंडमधील धम सुधारणा चळवळ :
इं लंडम य े जॉन िवि लफ या काळापासून धम सं थेिव आवाज उठवला होता.
परंतु य ात हे काम इं लंडचा राजा आठवा हे ी याने केले. याला याची प नी कॅथेराईन
िह यापास ून घट फोट हवा होता. पण पोपने यास नकार िदला. यामुळे राजान े
घट फोटाला पाल म टम य े मा यता िमळवली. तसेच राजा हा इं लंडचा धम मुख व यास
िबशपची नेमणूक कर याच े अिधकार आहेत, असे पाल म टने जाहीर केले. सहा या
एडवड या काळात इं लंड हे ोटे टंट पंथीय बनले. चच म ये हटली जाणारी ो े इं जी
भाषेत भाषांतरीत केली. इ.स. १५५३ म ये मेरी गादीवर आली . ित या काळात रोमन
कॅथॉिलक बिल बन याचा य न करत होते. एिलझाब ेथ राणी या काळात अँि लकन चच
भ कम पायावर ि थर झाले. ितने वत:ला सु ीम ग हन र हा ह ा घेतला. या काळात
पाल म टने ॲि लकन चच ची धम सू े िव तृत व पात तयार केली. '३९ कलम े' या नावान े
ही सू े ओळखली जातात .
३.७.४ ा समधील धम सुधारणा चळवळ :
ा सम य े राजा हे ी दुसरा याने ोटे टंट पंथीय लोकांचा छळ केला. तरी पण
यांची सं या वाढली . कॅलि हन या भावाम ुळे ोटे टंट पंथीय चच ची थापना झाली.
कॅलि हन या अनुयायांना ' ुजेनॉट' असे हणतात .
munotes.in
Page 52
52३.७.५ कॉट लंडमधील धम सुधारणा चळवळ :
कॉट लंड रोमन कॅथॉिलक चच पासून मु कर याची कामिगरी जॉन नॉ स याने
केली. इं लंडपूव या चळवळीचा ारंभ झाला होता. कॉट लंडमधील ोटे टंट पंिथयांना
' ेस िबटे रयन' असे हणतात .
३.८ रोमन कॅथॉिल क पंथाची ितधम सुधारणा चळवळ
रोमन कॅथॉिलक धम सं थेिव जॉन िवि लफ व मािट न युथरनी धम सुधारणा
चळवळीला ारंभ क न ोटे टंट पंथाची थापना केली. थोड्याच काळात जम नी, इं लंड,
ा स, वीस , हॉलंड इ. देशात लोकि यता िमळाली. अनेक राजांनी हा पंथ राजधम
हणून वीकार केला. याचा प रणाम कॅथॉिलक पंथावर झाला.
३.८.१ ितधम सुधारणा चळवळ हणज े काय?
ि न धमा या क र पुर क या नाही धमा चे व प बदल याची गरज वाटू
लागली . ि न धमा तील दोष दूर करता येतील असे यांना वाटत होते. रोमन कॅथॉिलक
धम कायम ठेवून यात सुधारणा के या. धम सं था संघिटत कर याचा य न केला.
यालाच ' ित धम सुधारणा ' (Counter Reformation) असे हणतात . ित धम सुधारणा
चळवळीचा मु य हेतू हणज े - ोटे टंट पंथा या साराला पायबंद घालण े. धम सं थेतील
दोष दूर क न दम बळ बनवण े. या चळवळी या मुख ने यांनी चार कलमी काय म हाती
घेतला तो हणज े १) रोमन कॅथॉिलक पंथा या िवरोधका ंना िश ा करणे २) धम सं थेम ये
आव यक या सुधारणा करणे ३) सुधारीत धमा चा सार करणे. ४) िनरिनरा या मागा ने
समाजा ची सेवा करणे होय. यांनी आप या कामा या जबाबदाया पुढील माण े सोपव या
हो या . इि विजशन या सं थेकडे िवरोधका ंना िश ा कर याची जबाबदारी सोपिव यात
आली . कॉि स ऑफ ट या धम सभेने धम सं थेम ये सुधारणा कर याच े काम हाती घेतले.
सोसायटी ऑफ स ट िजझस या संघटनेने धम सार व समाजस ेवा यासंबंधीची जबाबदारी
आप याकड े घेतली.
३.८.२ इि विजश न सं थेचे काय :
ित धम सुधारणा चळवळीपूव ही सं था पेनम य े थापन झाली होती.
पॅिनशराजान े ितचा उपयोग पाखंडीचा बंदोब त करणे, टीकाकार व िवरोधका ंवर कारवाई
करणे. कॅराफा यां या सूचनेनुसार धम िवरोधका ंचा बंदोब त कर यासाठी जुलै १५४२ म ये
पोपने रोमन इि विजशन या सं थेची थापना केली. या सं थेची काय प ती रानटी
अस यान े सामा य लोकांना ितची दहशत वाटत असे.
३.८.३ ितस ुधारणा चळवळीस पोपची मदत :
म ययुगात स ट ाि सस व स ट डॉिमिनक यां या अनुयायांनी कॅथॉिलक
धम सं थेत िविवध सुधारणा घडिव या या िदशेने य न केले. ितसरा व चौथा पॉल, पाचवा
पायस , पाचवा िस सट ्स या सव पोपनी धम सं थेम ये आव यक या सुधारणा क न, munotes.in
Page 53
53अिधक नीितमान बनव याचा य न केला. पंधरा या शतकाम य े भरले या कॉ ट स
येथील धम प रषद ेम ये काही सुधारणा वीकार या . धमा िधकाया ना ान ा ीच े िश ण
देणे. धमा िधकाया ना िनयम व िनब ध घालून िदले. बायबलच े िविवध भाषेत भाषांतरे केली.
इटालीम य े ाथ ना मंडळे आिण छोटी धम मंडळे थापन केली. या मा यमात ून यापक व
संघिटत असा य न केला.
३.८.४ ट धम प रषद आिण िनण य :
पोप या स ेची पुन ित ापना करणे आिण ोटे टंट झाले यांना पु हा कॅथॉिलक
पंथात आणण े, या हेतूने इ.स. १५४५ म ये ट येथे एक धम प रषद बोलाव यात आली .
इ.स. १५४५ ते ६३ अशी १८ वष ही प रषद काय करीत होती. ितचे अ य थान पोप
ितसरा पॉल हा होता. या प रषद ेने पुढील माण े घोषणा / िनण य घेतले. १) कॅथॉिलक
धम तं ात िनमा ण झालेली िवसंगती, संिद धता , िम यामार हे दोष काढून टाक यात आले.
२) कॅथॉिलक पंथ हाच अिधक ृत ि ती धम पंथ होय. ३) पोप हाच एकमेव धम गु होय.
४) पापमु चे दाखल े देणे बंद कर यात आले. ५) पाखंडी मताचा व िवचारा ंचा चार
करणारी पु तके िन ाव ंतांनी वाचू नये. ६) अनैितक आचरण व ाचार करणाया धम गु ंना
जरब बसिव यासा ठी कडक िनयम तयार कर यात यावे. ७) धम यायालय पु हा सु
कर यात येईल.
३.८.५ इ नेिशयस लायोला या सोसायटी ऑफ जीझसच े काय :
रोमन कॅथॉिलक पंथाची गेलेली ित ा पु हा िमळिव यासाठी आिण अंतग त
सुधारणा घडवून आण यासाठी अनेक सं दाय थापन कर यात आले. पॅिनश
धम पद ेशक इ नेिशयस लायोला याने इ.स. १५४० म ये सोसायटी ऑफ जीझस ही सं था
थापन केली. सैिनक िवचारा ंचा व िश तीचा संघटनेवर भाव होता. या पंथा या
अनुयायांनाच जसुईट असे हणतात . पुढे लायोला या या पंथाला जेसुईट पंथ हणून
लोकि यता िमळाली. हा सुधारणावादी पंथ ोटे टंटचा या क र श ू व कॅथॉिलकांचा
पािठराखा बनला . धम र ण, याग, सदाचरण , सेवा, भूतदया, जनक याण , साधी राहणी
व मानवतावाद ही या धम पंथाची त वे होती.
कॅथॉिलक धम व पोप यां यावर िन ा य केली. िठकिठकाणी िमश स सु
के या. शाळा, कॉलेज ारे िश णाचा सार केला. ािणमा ाची सेवा कर यासाठी शु ूषा
पथके, णालय े, अनाथालय े इ. सु केले. या पंथाचा सार पेन, इटली , ऑि या ,
ा स, पोलंड, बेि जयम , अमे रका, चीन, भारत, आि का येथे झाला.
munotes.in
Page 54
54आपली गती तपासा :
१) ितधम सुधारणा चळवळीचा आढावा या.
३.९ धम सुधारणा चळवळीचे प रणाम
३.९.१ ि न धमा ची िवभागणी :
धम सुधारणा चळवळीमुळे रोमन कॅथॉिलक आिण ोटे टंट अशा दोन गटात
ि न धम व समजा िवभागला गेला. यांची वतं धम पीठे थापन झाली. काळा या
ओघात याम य े अनेक उपपंथ िनमा ण झाले. इं लंड व जम नीसारखी मुख रा े ोटे टंट
बनली .
३.९.२ मोठ्या माणात ंथिनिम ती :
धम सुधारणा चळवळीमुळे सामा य माणसाला धमा ची मािहती झाली.
सव सामा या ंपय त आप या धमा चे, पंथाचे िवचार व त व ान पोहोचव यासाठी अनेकांनी
ंथरचना केली. यामुळे चंड माणात ंथिनिम ती झाली.
३.९.३ धम सं थेचे व पोपच े मह व कमी झाले :
धम सं थेतील अनाचार , अनाग दी , कारभार , िवलासी जीवन , धम गु ंचे बह चिच त
व तथाकिथत चय , भ दू संताची बुवाबाजी , धम सं थेत गैर कार यावर धम सुधारका ंनी
व िवरोधका ंनी टीका केली. यामुळे धम सं थेचे व पोपचे मह व कमी झाले.
३.९.४ युरोपम य े शांतता व सु यव था न झाली :
युरोपम य े ि ती समाजात दोन पंथ िनमा न झाले. एकमेकांनी एकमेकांवर
अ याय व अ याचार सु केला. कॅथॉिलक इि कन , िमशनकड ून ोटे टंटचा छळ क न
िजवंत जाळले. राणी मेरीने इं ज ोटे टंट लोकांची चंड क ल केली हणून ती
'र िपपास ू मरी' हणून कु िस झाली. सहावा एडवड , पिहली राणी एिलझाब ेथ यांनी
कॅथॉिलकांचा छळ केला. यामुळे युरोपात शांतता व सु यव था न झाली.
३.९.५ राजस ा मु व बळ बनली :
ोटे टंट पंथ वीकारल े या देशात चच या सं था व यांची मालम ा सरकार
जमा झाली. अनेक देशात राजा हा रा याचा व धमा चा मुख बनला . अिनय ंि त munotes.in
Page 55
55राजस े या त वाला चालना िमळाली. यामुळे धमा चा राजस ेला असल ेला शह गेला.
राजस ा मु व बळ बनली .
३.९.६ धम गु चे े व व म ेदारी संपली :
धािम क व सामािजक े ात धम गु ंची म ेदारी होती. यावरच धम सुधारणा
चळवळीने हार केला. यांची जुलमी व अ यायी राजवट न केली. धम सुधारका ंनी धािम क
े ात नवे िवचार मांडले. यामुळेच युरोपात बौि क ांती सु झाली. प रणामी धम गु ंचे
े व व म ेदारी न झाली.
३.९.७ कला व कलाव ंत यांची हानी :
पूव या काळी चच ची इमारत कलाकौश य े नटलेली व थाटात बांधत. परंतु
ोटे टंट पंथा या िशकवणीम ुळे, यांनी बांधले या चच म ये अ यंत साधेपणा ठेवला.
यामुळे कला व कलाव ंतांना वत:ची कसब दाखिव याच े एक उ कृ े न झाली.
प रणामी यांची हानी झाली.
३.९.८ चच या रा ीयीकरणास चालन :
ोटे टंट पंथ वीकारल े या देशात चच ची सव मालम ा सरकार जमा झाली. या
े ातील कामे व नीती सरकार या अिधकारात गेली. जे सरकारच े धोरण असेल ते सव
चच ला बंधनकारक असे. यामुळे चच या रा ीयीकरणास चालना िमळाली.
३.९.९ िश णाचा सार :
धम सुधारका ं या य नाम ुळे शाळा, कॉलेज यां या ार े िश णाचा सार झाला.
लोकांची धािम क फसवण ूक होऊ नये यासाठी येक य स बायबल वाचता आले
पािहज े, असे यथर व कॅलि हन यांनी सांिगतल े होते. यामुळेच युरोपम य े िश णाचा
सार मोठ्या माणात झाला.
३.९.१० उ ोग यापार वाढ :
म यय ुगीन परंपरेची बंधने नाहीशी झा याम ुळे उ ोगध ंदे आिण यापार वाढू
लागला . सावकारी हा कायद ेशीर यवहार ठरला. खाजगी मालम ा परमे री कृपा साद व
मानवी माच े फळ अशी भावना िनमा ण झाली. खाजगी मालम ा , ह क, यि वात ं य,
उदारमतवाद ही त वे कमीअिधक माणात सव पंथांनी वीकारली होती.
३.९.११ ितस ुधारणा चळवळ :
धम सुधारणा चळवळीमुळे ि न धमा त अनेक सुधारणा घडून आ या . ोटे टंट
चळवळीला शह दे यासाठी रोमन कॅथॉिलक पंथाने ित धम सुधारणा चळवळ सु केली.
यांनी धमा चा सार कर यासाठी 'सोसायटी ऑफ जीझस ' यासार या संघटना थापन
के या. चच ची पुनर चना व लोकक याणाची कामे केली.
munotes.in
Page 56
56३.९.१२ िव ान व यि वात ं याचा िवकास :
धम सुधारण े या चळवळीमुळे जनमानसावरील धम सं थेचे वच व कमी झाले.
आ याि मक , धािम क े ात य च े साव भौम व ोटे टंट पंथाला मा य अस याम ुळे
यि वात ं याचा व िव ानाचा िवकास झाला.
३.९.१३ धािम क असिह ण ुता िनमा ण झाली :
धम सुधारण ेचा वाईट प रणाम हणज े काही िठकाणी धािम क असिह ण ुता िनमा ण
झाली. अनेक िठकाणी वेगवेगळे पंथ उदयाला आले. आपलाच पंथ े , स य, सुसं कृत
आहे हे दाखिव याचा य न सु झाला. शु ते या ती तेव न काही िठकाणी युरीठनस
पंथ उदयास आला . अनेक िठकाणी वेगवेग या पंथात लढाया झा या . धमा या नावाखाली
अ य पंिथयांचा छळही सु झाला.
३.९.१४ आधुिनक काळाचा ारंभ :
बोधन चळवळ, नवीन जगाचा शोध आिण धम सुधारणा चळवळ यामुळे
अंधारयुगाचा शेवट होऊन आधुिनक काळाचा ारंभ झाला. धम सुधारणा चळवळीने धम ,
धम सं था, समाजजीवन आिण यातील अंध ा यां यात बदल घडवून आला . धमा ची
अनेक बंधने दूर केली. धम गु ं या जीवनाला पायबंद घातला . यामुळे सव े ात वैचा रक
ांती िनमा ण झाली.
आपली गती तपासा :
१) धम सुधारणा चळवळीचे प रणाम सांगा.
३.१० सारांश
म यमय ुिगन कालख ंडाम य े धमा म ये जे दोष िनमा ण झाले होते ते दूर
कर यासाठी िवचारव ंतांनी जे य न केले िकंवा जी चळवळ सु केली यास धम सुधारणा
चळवळ असे हणतात . या चळवळीला अनेक घटक जबाबदार होते. धम सं था (चच )
िवरोधी मािट न युथरने भावीपण े काय क न धमा तील दोष दूर कर याच े य न केले.
यामुळे ि न धमा म ये दोन पंथ िनमा ण झाले. दो हीही पंथाने युरोपम य े आप या
पंथाचा सार कर याचा य न केला. यातून अनेक वाद झाले. सनातनी पंथानेही
आप यातील दोष दूर कर याचा य न केला. याला ितधम सुधारणा चळवळ हणतात . munotes.in
Page 57
57या धम सुधारणा चळवळीचा सामािजक , धािम क व सां कृितक जीवनावर मोठ्या माणात
प रणाम झाला.
३.११
१) धम सुधारणा चळवळ हणज े काय याची कारण े सांगा.
२) मािट न युथर या काया चे मु यमापन करा.
३) धम सुधारणा चळवळीचा प रणामाचा आढावा या.
४) टीपा िलहा.
१) धम सुधारणा चळवळीचे व प
२) युरोपम य े धम सुधारणा चळवळीचा सार
३) ितधम सुधारणा चळवळ
४) धम सुधारणा चळवळीचे नेते / िवचारव ंत
munotes.in
Page 58
58४
अमे रकन रा य ा ंती
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ अमे रकन रा य ा ंतीची कारण े
४.३ अमे रकन वातं य यु ाची वाटचाल
४.४ अमे रकन वसाहतीच े य ात वातं ययु
४.५ अमे रकन वातं ययु ातील यशापयशाची कारण े
४.६ अमे रकन वातं ययु ाचे प रणाम
४.७ सारांश
४.८
४.० उि े
या करणाचा अ यास के यानंतर िव ा या स
१) अमे रकन रा य ा ंतीची कारण े समजाव ून देणे.
२) अमे रकन वातं ययु ाचे व प याची वाटचाल याची मािहती ा करणे.
३) अमे रकन रा य ा ंती या यशापयशाची मािहती समजाव ून देणे.
४) अमे रकन वातं ययु ाने कोणकोणत े प रणाम झाले याचा आढावा घेणे.
४.१ तावना
युरोपीय देशांचे आिशयाई देशांशी ाचीन काळापासून यापारी संबंध होते.
कॉ टॅिटनोपल हे दोन खंडा या यापाराच े मुख क होते. ते इ.स. १४५३ म ये तुका नी
िजंकले. यामुळे नवीन जलमाग शोध यासाठी मोहीम युरोपीय रा ांनी हाती घेतली.
ि तोफर कोलंबसने इ.स. १४९२ म ये अमे रकेचा शोध लावला . १५ या शतकापास ून
वसाहतवादाला ारंभ झाला. १६ या शतकात पेन व पोतु गाल तर १७ या शतकात
इं लंड व ा स यांनी वसाहती थापन कर यात आघाडी िनमा ण केली. उ र अमे रकेत
इं लंडने वसाहत थापन केली, तर स वािष क यु ाने ा स या वसाहतीवर इं लंडने ताबा
िमळवला. या न या वसाहतीम य े अनेक लोकांनी थला ंतर क न थाियक झाले.
कालांतराने अमे रकेतील वसाहतीन े इं लंडिव वातं ययु सु केले. या munotes.in
Page 59
59 वातं ययु ाने राजक य े ात अनेक न या संक पना उदयास आ या . तसेच सामािजक
व आिथ क े ात प रवत ने झाली. यामुळे या वातं ययु ाला रा य ा ंती हणज ेच
अमे रकन रा य ा ंती असे हणतात .
४.२ अमे रकन रा य ा ंतीची कारण े
४.२.१ अमे रकन वसाहतीच े व प :
इं जांनी इ.स. १६०६ ते १७३३ पय त अटला ंिटक समु िकनाया वर तेरा
वसाहती थापन के या. याय माऊथ कंपनीला मेनमधील केनेवेट नदीवर वसाहत थापन
कर यात अपयश आले; परंतु लंडन कंपनीने जे स नदीवर जे सटाऊन येथे
कायम व पाची वसाहत थापन केली. इं लंड या वसाहतीच े िवभागणी पुढील माण े -
उ र भागातील वसाहती - या देशात कनेिफटक ुट, यू हॅ पशायर , ह ड आयल ंड,
मॅसा य ुसेट्स या वसाहती हो या. वसाहतीतील लोकांना इं लंड या िनयं णाच े व राजा
टुअट याने केलेली धािम क व राजक य िपळवणूक याब ल चंड राग होता. म य
भागातील वसाहती - या देशात यूयॉक , यूजस , पेि स वािनमा , मेरीलँड, िडलान ेअर
इ. वसाहती हो या. येथील लोक कॅथॉिलक पंथाचे होते. दि ण ेकडील वसाहती - या
देशात जॉिज या, हिज िनया वसाहती हो या . या देशात कापूस, तंबाखू िपके मोठ्या
माणात होती. िन ो शेतीची कामे करीत असे. ीमंत शेतमालक ि िटशांशी एकिन राहत
असे. यापारी , शेतमजूर, शेतमालक असे संिम लोक राहत असे. इं लंडपे ा यांचा
समाज िभ न होता. यातूनच इं ज अ याय , अ याचार करीत असे.
४.२.२ वसाहतीबाबत ि कोन बदलला :
युरोपातील प रि थती वसाहतकारा ंना ो सािहत करणारी होती. द र ी , बेकार,
धम छळाला कंटाळले या अनेक लोकांनी अमे रकेत थला ंतर केले. इं लंड या राजान ेही
वदेशातील गु हेगारी, बेकारी व लोकस ं येचा सुटावा हणून िविवध कार या सनदा
िद या . वसाहतीतील लोकांना चंड वातं य व सवलती िद या . याचा फायदा घेऊन
वसाहतकारा ंनी वतं नवा समाज िनमा ण केला. राजक य सं था थापन के या. यावर
ारंभी कोणाच ेही बंधन न हत े. इं लंडने वत: या वाथा साठी वसाहतीवर दडपशाहीच े
धोरण वीकारल े. याला उ र हणून अमे रकन लोकांनी लढा िदला.
४.२.३ लोकशाही धान वयंशा यव थ ेवर अित मण :
नवीन वसाहतीत आले या लोकांनी इं लंड या यि वात ं या या व ाितिनिधक
लोकशाही या क पना आप याबरोबर आण या हो या . येथील लोकांचे वातं य
इं लडं माण ेच होते. साव जिनक कायदा , पंच प ती , तसेच गावांची नावे, थािनक
वरा य सं था, पॅ रस टाऊनशीप , मॅनो रअल प ती शायर वा क टी धम सं थेतील
ेसिबट े रयन धम पद ेशक नेम याची था इ यादी रचना इं लंड या धत वर होती. तेथे
लोकशाही धान वयंशासनाची िनिम ती केली. शासना या सोयीसाठी िवधी मंडळ, munotes.in
Page 60
60नगरसभा थापन के या. याम य े वसाहती या ितिनधीचा समाव ेश होता. रा यपाल हा
अमे रकनच होता. या या वेतनास कायद े मंडळाची मंजुरी होती. इं लंड माण े राजा िकंवा
सरंजामदाराचा शासनावर पगडा न हता हणज े वसाहतीम य े वावल ंबनाच े त व होते.
आपण आपला कारभार इं लंडपास ून वतं क शकतो , असा आ मिव ास असतानाही
इं जांनी लोकशाहीिन शासनावर अित मण केले ते हा याचा िध कार कर यासाठी
अमे रकेने वातं ययु सु केले.
४.२.४ इं जांचा वािण यवाद :
वसाहती या मातृभूमी या क याणासाठी आहेत असा समज युरोपीय रा ांचा
होता. इं लंड हे प के वसाहतवादी व यापारी वृ ीचे होते. वसाहतीवर िविवध राजक य व
आिथ क बंधने लादून याचे सात यान े शोषण केले. यामुळे वसाहतीमध ून असंतोष िनमा ण
झाला. १७ या व १८ या शतकात येक देशाचे आिथ क धोरण वािण यवाद / वािण य
त व ानावर आधारल ेले होते. या त वान ुसार आयातीप े ा िनया त वाढीला मह व िदले होते.
वसाहतीकड े पाह याचा ि कोन हणज े देशात सोने-चांदीची आयात वाढते. पैसा हा
यापार व उ ोगात गुंतव यास उपयोगी पडेल. यु काळात सै य व नौदला या वाढीस
उपयोगी पडेल. खरेदीपे ा िव जा त होईल. क चा मालाचा पुरवठा करणारी क व
प या मालाची बाजारप ेठ. यामध ून मातृभूमी समृ संप न होईल या वािण यवादा या
भावाम ुळेच इं लंडने वसाहतीवर अनेक यापारी बंधने घातली . यातूनच वातं ययु सु
झाले.
४.२.५ शेती उ पादन िव वर इं जांचे िनब ध :
अ न, व , िनवारा हे वसाहतीला भेडसावत होते. वसाहतकारा ंना या ावर
मात क न िविवध उ ोग व शेती यवसायाला ारंभ केला. तंबाखू, नीळ, भात या
िपकांमधून चंड नफा िमळाला. यामुळे इं ज शासनक या नी या उ पादन िव वर िनब ध
घातल े. यातून अमे रका-इं लंड यां यात दुरावा िनमा ण झाला. यातूनच वातं ययु ाला
सु वात झाली.
४.२.६ नौकानयनिवषयक कायद े :
ि िटश यापारवादी धोरणा ची अंमलबजावणी ऑिल हर कॉ बेल या
राजवटीपास ून कर या त आली . यासाठी ि िटश संसदेने अमे रकेतील वसाहतीस ंबंधी
मह वप ूण कायद े केले. वसाहतीचा उपयोग मातृदेशा या यापारी भरभराटीसाठी हावा या
उ ेशाने ि िटश संसदेने पुढील माण े कायद े केले. १) इ.स. १६५१ या काय ान ुसार
मालाची वाहतूक कर याची म ेदारी इंि लश अथवा वसाहतीमधील जहाज वाहतूक
करणाया नाच ावी. २) इ.स. १६६० या काय ान ुसार कोण याही मालाची आयात -
िनया त ही इंि लश जहाजात ून आिण इं ज शासना या परवानगीन े करावी . ३) इ.स. १६६३
या काय ान ुसार इंि लश जहाजािशवाय अ य देशा या वाहतुक वर जकात व किमशन
बसव यात आले. ४) इ.स. १६७३ या काय ान ुसार िनद िशत माल एक वसाहतीत ून
दुसया वसाहतीत पाठिव यास यावर इं लंडम य े आयात केले या मालावर जो कर
बसवला तोच कर या मालावरही बसव यात येईल. munotes.in
Page 61
61४.२.७ ेन हील व टाऊन श डचे कायद े :
वसाहती या संर णासा ठी व शासनाचा खच भागिव यासाठी तसे चोरट्या
यापाराचा बंदोब त कर यासाठी ि िटश पाल म टने कायद े मंजूर केले. अथ मं ी ेन हील व
यापारी मंडळाचे अ य टाऊन श ड याने ितसरा जॉज राजा या संमतीन े वसाहतीस ंबंधीचे
नवे धोरण ठरवल े. ेन हील याने केलेले कायद े पुढील माण े -
१) इ.स. १७६४ चा साखर कायदा - या काय ान ुसार आयात साखर ेवर कर आकारला
तसेच इं लंडिशवाय अ य देशांतून आयात मालावर जादा कर आकारला .
२) सव वसाहतीसाठी हॅलीपॅ येथे हाईट अॅडिमरलरी अथवा सागरी यायालय थापन
केले. वाहतूक करणा या जहाजा ं या न दणी व यवहारावर कडक िनब ध बसिवला .
३) १ स ट बर १७६४ नंतर सव वसाहतीमधील कायद ेशीर कागदी चलन चालू ठेव यावर
संपूण बंदी घातली .
४) टॅ प कायदा इ.स. १७६५ - महसूल वाढीसाठी हा कायदा मंजूर कर यात आला.
यानुसार अ या पेनीपास ून ते १० पौडापय त या िकंमतीच े टॅ प मह वा या सव
द तऐवजावर लावण े आव यक आहे. यामुळे य लोकांवर हा कर लाव यात आला .
टॅ प काय ान े वसाहतीम य े व ि िटश पाल म टम य ेही ग धळ झाला. िव यम िपट व
एडमंड बक याने चंड टीका के या. हिज िनया वसाहतीन े िवधानसभ ेत या कराचा
िनषेधकेला. इ.स. १७६५ म ये ९ वसाहत या ३७ ितिनध ची यूयॉक शहरात
प रषद भरली . या प रषद ेने जाहीर केले क वसाहतीवर कर लाव याचा अिधकार
ि िटश सरकारला नाही. या कराला धोरण कर यासाठी वातं य पु संघटना थापन
केली. माि व स रॉिकंग हॅमचे ि हग प ाच े मंि मंडळ स ेवर आले. याने १८ माच
१७६६ टॅ प कायदा र केला. याच वेळी वसाहतीस ंबंधी सव कायद े कर याचा
अिधकार ि िटश शासनाला असतील , अशी घोषणा केली. यालाच िड ल ेरेटरी
कायदा हणतात .
५) िनवासाचा कायदा इ.स. १७६६ - वसाहतीतील अिधकाया ना सै य तयार ठेव यासाठी
ि िटश पाल म टने केलेल कायद े स न े अमलात आणता यावेत यासाठी हा कायदा
तयार केला. सै याला िनवासा या व इतर सोयी उपल ध क न देणे.
चाल स टाऊन श डचे कायद े : लॉड चॅथॅम या मंि मंडळात चा स टाऊन श ड हा अथ मं ी
होता. चॅथॅम या आजारपणाम ुळे टाऊन श ड हा मुख होता. याने वसाहतीम य े आयात
माल काच, िशसे, रंग, कागद , चहा यावर जगात कर बसवला . या काय ान े सव च
यायालयाचा झडती परवान े दे याचा अिधकार , नवी सागरी यायालय े थापन , बो टन
शहरात अमे रकेचे जकात आयु मंडळे थापन केले. हा कायदा २० नो ह बर १७६७
पासून अमलात आला . वसाहतीमध ून या धोरणाचा िनषेध केला. ि िटशा ं या िवरोधी
आंदोलन सु झाले.
४.२.८ स वािष क यु ाने ा सची भीती न :
इ.स. १७५६ -६३ या स वािष क यु ात इं डंचा िवजय झाला. यामुळे ा स या
अमे रकेतील वसाहती पॅ रस या तहाने इं जांना िमळा या. या यु ामुळे इं जांना munotes.in
Page 62
62पुढील माण े फायदा झाला. भिव यात ा सकड ून वाटणारी भीती न झाली.
वसाहतवा या ंनी यु ाचा अनुभव िमळाला. यु खचा साठी वसाहतीवर कर लाद यात
आले. वसाहतीतील िविधम ंडळाने संमत केले या काय ािव नकारािधकार वापर याचा
ह क रा यपालाला व राजाला ा झाला.
४.२.९ अमे रकेतील िम समाज :
अमे रकेत युरोपात या इं लंड, ा स, पेन, पोतु गाल, हॉलंड, बेि जयम ,
जम नी, इटली , कॉटलंड, आयल ड इ. देशातील लोक या नवीन देशात थाियक झालेले
होते. याम य े इं जांची सं या जा त होती. यां यात वण संकर होऊन िम नवीन समाज
िनमा ण झाला. हा नवसमाज मु , वावल ंबी, क ाळू व वतं ेने वागणारा होता.
याला इतरांचे पारतं य िकंवा दडपण नको होते. यां याम य े अमे रकन भूमीब ल अजोड
ा होती. या वेळी इं जी स ेने यां यावर बंधने लाद याचा य न केला ते हा याने
िवरोध केला.
४.२.१० ि िटश शासनिवषयी ेषभावना :
अमे रका-इं लंड यां यात ३ हजार मैलांचे अंतर होते. थािनक इं ज
रा यक या नी वसाहतीवर अ याचार केला. यां या दडपशाहीिव रा वादी आंदोलन े
सु झाली याची मािहती ि िटशा ंना इं लंडम य े कळत नसे. यामुळे यांना भिव यात अनेक
संकटांना त ड ावे लागत े. तसेच वसाहतीमधील व इं लंडमधील कायद े मंडळ यांना समान
दजा असावा अशी उपे ा वसाहतवा या ंची होती. परंतु याला नकार िदला. िशवाय
इं लंड या राजान े अनेक कारच े कर व यापारिवषयक कायद े केले. यामुळे ि िटश
शासनािवषयी ेषभावना िनमा ण झाली.
४.२.११ ना ितिनधी ना कर ही घोषणा :
वसाहतीतील लोकांनी कर लादणाया काय ाला िवरोध केला, तर कर लाद याचा
अिधकार ि िटश पाल म टला आहे असा दावा पाल म टम ये केला. याउलट ि िटश
पाल म टम य े आमच े ितिनधी नाही व ितिनधी नसले या पाल म टला आम यावर कर
आकार याचा अिधकार नाही असे वसाहतीतील लोकांनी सांिगतल े. हणजे ना ितिनधी
ना कर ही घोषणा केली ती लोकि य झाली. तसेच ि िटश नाग रका माण े समान दजा ,
ह क, ितिनिध व िमळावे ही मागणी केली. शेवटी या मागणीला इं लंडमधील काही
ने यांनीही पािठंबा िदला. लॉड नॉथ या मंि मंडळाने चहावर नाममा कर ठेवून सव कर र
केले.
munotes.in
Page 63
63
अमे रकन : ांती, १७८९ मधील वसाहती
४.२.१२ इं जां या जीवनप तीचा वसाहतीवर भाव :
वसाहती या िनिम तीम य े इं लंडचा मुख िसंहाचा वाटा होता. कारण इं जां या
पुढाकारान े अनेक वसाहती थापन के या हो या. इं लंडची सं कृती, भाषा, अथ यव था ,
जीवनप ती , शासन यव था याचा प रणाम मोठ्या माणात वसाहतीवर झाला. तसेच
ि िटशांचा क ाळूपणा, िचकाटी , वतं बाणा, अ यायािव लढ याची वृ ी इ.
स ुणांची वाढ अमे रकन समाजात झालेली होती. जे हा इं जांनी वातं यावर आघात
केला ते हा यां या िवरोधी वातावरण अमे रकेत तयार झाले.
४.२.१३ वसाहतीमधील गतीम ुळे रा वादी भावन ेचा उदय :
अमे रकेत वसाहतीतील लोक हे मूळचे युरोपीय होते. या नवसमाजान े धािम क
उ नती , िश ण व सां कृितक गतीकड े भरपूर ल पुरिवले. िश ण व संशोधनासाठी
अनेक सं था व ंथालय थापन केली. यु रठन, सपरेिट ट, बेकर या सुधारणावादी
धम पंथाचा सार केला. छापखान े व वृ प े सु केली. कला, शा , सािह याची िनिम ती
मोठ्या शहरात ून झाली. अनेक य नी शै िणक व सां कृितक उ नतीच े काय केले.
यामुळे रा वादी भावन ेचा उदय झाला.
munotes.in
Page 64
64आपली गती तपासा :
१) अमे रकन रा य ा ंतीची कारण े थोड यात सांगा.
४.३ अमे रकन वात ं य यु ाची वाटचाल
इ.स. १७६८ पासून अमे रकन वसाहतीच े ि टनिवरोधी आिथ क आंदोलनाला नवे
ांितकारक वळण ा झाले. या ांितकारक आंदोलनातील िविवध ट पे -
४.३.१ मॅसॅ युसेटची िवधानसभा बरखा त :
या वसाहती या िवधानसभ ेने इ.स. १७६८ म ये प रप क काढून इतर सव
वसाहतीतील िवधानसभ ेला पाठवल े. टाऊन श ड काय ान े बसवल ेली जकात कशी चुक ची
आहे हे प रप कात दाखवल े होते. अमे रकन िडपाट म ट या से ेटरी ऑफ टेट पदावरील
ि िटश अिधकारी लॉड िह सबरो याने प क र कर याची आ ा िदली व ग हन र ॅि सस
बना ड ने िवधानसभा बरखा त केली. यामुळे वसाहतीत उ ेक िनमा ण झाला.
४.३.२ बो टन शहरातील दंगली :
मॅसॅ युसेट्स वसाहतीतील बो टन हे बंदर ि िटश िवरोधी आंदोलनाच े तीक बनत
गेले. येथील ि िटश अिधकाया ने नौकागमन काय ाची अंमलबजावणीसाठी शासनाकड े
ल कराची मागणी केली. इ.स. १७६८ म ये यापारी काय ा या उ लंघनाब ल जॉन
हॅ कॉकचे िलबट जहाज पकडून याला िश ा कर या त आली. कारण या या
आंदोलनाशी संबंध होता. यामुळे बो टन शहरात भयानक दंगली उसळ या. लॉड
िह सबरोन े ऑ टोबर १७६८ म ये सैिनक पलटणी पाठव या . ५ माच १७७० रोजी
बेफाम झाले या जमावावर गोळीबार केला. या घटनेचे 'बो टनची क ल ', असे वण न
कर यात आले. शेवटी इ.स. १७७० म ये टाऊन श ड जकात र केली.
४.३.३ ह ड आयल ँडचा नवा संघष :
ह ड आयल ंड वसाहती या नाग रका ंनी इ.स. १७७२ म ये नॅरागान सेट
उपनगरात गॅ पी नावाच े ि िटश नािवक खा याच े छोटे जहाज बुडिवल े. याचा क ान
जखमी झाला. याची चौकशीसाठी ि िटश शाही मंडळ पाठवल े. या घटनेशी संबंिधत सव
संशियताना खट यासाठी इं लंडला पाठिव याच े िवशेष अिधकार िदले. यामुळे हिज िनया
वसाहती या ने यांना संताप आला . यांनी सव वसाहत ना संघिटत कर याचा माग
वीकारला . बो टन शहरात इ.स. १७७२ म ये एक फोटक द ताव ेज हणज े बो टन या munotes.in
Page 65
65शहर बैठक चा वृ ांत कािशत केला. याम य े अमे रकन ह का ंचे उ लंघन ि िटशा ंनी केले
याची यादी िस केली.
४.३.४ बो टन चहा पाट :
अमे रकन वसाहतीत चहा िवक याचा ई ट इंिडया कंपनीसाठी चहाचा कायदा
इ.स. १७७३ म ये ि िटश संसदेने मंजूर केला. कारण १ कोटी ७० लाख प ड चहा
िश लक होता. कंपनीला िदवाळखोरीत ून वाचव यासाठी हा कायदा केला. कंपनीने
आप या मज तील यापाया ना चहा िवक याची म ेदारी िदली. यामुळे इतर यापारी
रागावल े. अनेक बंदरात कंपनीचा चहा उत न घे यास िवरोध होऊ लागला . हिचनसन
कुटुंबाने चहा उत न घेत यािशवाय बंदर सोडणार नाही, अशी भूिमका घेतली. यामुळे
आंदोलका ं या एका गटाने रेड इंिडयन लोकांचा पोशाख धारण क न १६ िडस बर १७७३
रोजी चहा या ३४२ पेट्या (िकंमत अंदाजे १० हजार पॏड) बो टन बंदरातील सागरात
फेकून िद या . या घटनेलाच बो टन चहा पाट असे हणतात .
४.३.५ वसाहतवा या ंची िफलाड ेि फया येथे पिहल े अिधव ेशन :
बो टन चहा पाट म ुळे लॉड नॉथ मंि मंडळाने वसाहतीसाठी इ.स. १७७४ म ये
चार जुलमी कायद े केले. या काय ाम ुळे वसाहतीत उघड बंड सु केले. राजाची स ा न
क न लोकशासन सं था थापन केली. वसाहतीतील राजक य स ा न या लोकन े यांकडे
दे यात आली . शेवटी सव वसाहतीच े एक िवशाल पिहल े अिधव ेशन स ट बर १७७४ म ये
िफलाड ेि फया येथे घे यात आले. जॉिज या वसाहत वगळता १२ वसाहतीतील ५५
ितिनधी हजर होते. ि टनमधील आयात -िनण य आिण याचा यापार यावर बिह कार
टाकला . यामुळे ि िटश यापाराला मोठा फटका बसला . ि िटशा ं या यापारवादी
धोरणावर पिहला आघात अमे रकेतील तेरा वसाहतीन े केला.
४.४ अमे रकन वसाहतीच े य ात वात ं ययु
ि िटश शासनान े इ.स. १७७५ पासून वसाहतीिव यु ाची तयारी सु केली.
यासाठी नॉथ ने तडजोडवादी कायदा मंजूर क न संर ण खच वाढला . वसाहती या
यापारावर िनब ध वाढवल े. यातून इ.स. १७७५ म ये ांतीयु् ाला सु वात झाली. या
ांतीयु ातील घटना म पुढील माण े होता -
४.४.१ लेि स ट ंन व कॅ कॉड ची लढाई :
मॅसॅ युसेट्स वसाहतीतील गृहर क दलान े कॅ कॉड येथे श ा ाचा साठा केला
होता. याची मािहती िमळताच ि िटश सेनापती गेजने ७०० सैिनक सेनापती ि मथ या
नेतृ वाखाली पाठवल े. या सैिनकांची व शेतकरी , नागरीक यां यात पिहली लढाई
लेि सं टन येथे झाली. यानंतर ि मथन े कॅ कॉड येथील स ा ा ंचा साठा न केला. ते हा
अमे रकन नाग रका ंनी नॉथ ीज येथे ि िटश सै यावर ह ला केला. चाल स टाऊन येथे ही
लढाइ झाली. यात चार हजार अमे रकन नाग रका ंनी भाग घेतला. २७३ ि िटश सै य, १३ munotes.in
Page 66
66अमे रकन ठार झाले. १७४ जखमी झाले. १९ एि ल १७७५ रोजी अमे रकन
वातं ययु ाला ारंभ झाला.
४.४.२ वसाहतीच े िफलाड ेि फयाच े दुसरे अिधव ेशन :
यु ाला ारंभ झा याच े समजताच १० मे १७७५ रोजी दुसरे अिधव ेशन भरले.
या प रषद ेला थॉमस जेफरसन , जॉज वॉिशं टन, जॉन अॅडॅ स इ. उपि थ त होते. १३
वसाहत ची रा सभा बनवली . या प रषद ेचे अ य जॉन हॅ कॉक होते. वसाहतीचा
सेनापती हणून जॉज वॉिशं टनची िनवड कर यात आली . याच वेळी ि िटश सेनापती गेजने
जाहीरनामा काढून काही िनण य घेतले. याम य े ल करी कायदा , बंडखोर व राज ोही
ठरवण े, राजिन ा दाखव ून शरण येणे यास माफ देणे.
४.४.३ वसाहतीच े िफलाड ेि फयाच े ितसर े अिधव ेशन :
अमे रकन ांती यु ातील बंकर िहलची लढाई सवा त जा त र रंिजत हणून
ओळखली जाते. या यु ात पराभव झा यान े वसाहतवा यान े ५ जुलै १७७५ रोजी बैठक
घेतली. जॉज राजाकड े तडजोडवादी िवनंती अज पाठिवला . हा अज फेटाळून एका
जाहीरना या ार े अमे रकन वसाहत नी उघड बंडखोरी के याच े घोिषत केले. यामुळे
यु ा या िदशेने वाटचाल सु झाली.
४.४.४ वात ं ययु :
जॉज वॉिशं टनने ३ जुलै १७७५ रोजी क ि ज येथे सरसेनापतीपद वीकारल े.
सेनापती िफिलप युयरल, ि . जनरल रचड मॉटगोमेरी कॅनडा िजंकला; परंतु युबेक
मोिहम ेत अपयश आले. १३ ऑ टोबर १७७५ नािवक दल थापन केले. ि िटशा ंनी
अमे रकेशी यु कर यासाठी भाडो ी सै य आणल े होते. या यावर अनेक टीका झा या . ४
जुलै १७७६ रोजी अमे रकन वसाहती या वातं य घोषण ेला मा यता िदली. हणून हा
िदवस वातं य िदन हणून साजरा केला जातो. या वेळी वातं याचा जाहीरनामा िस
केला. थॉमस जेफरसन याने वातं याचा जािहरनामा तयार केला होता. ारंभी अनेक
यु ात अमे रकेला पराभव प करा वा लागला . े टॉन व ि टन येथे ि िटशा ंचा पराभव
झाला. यामुळे ा सने अमे रके या बाजूने यु ात वेश केला. तसेच इं लंड या सव श ू
रा ांनी अमे रकेला मदत केली. यामुळे अनेक िठकाणी इं लंडचा पराभव झाला. दि ण
अमे रकेत कॉनवॉिलसचा पराभव झा याने शरणागती प करावी लागली . अमे रकन
वसाहतीसी ३ स ट बर १७८३ रोजी इं लंडने पॅ रस तह केला. यावर १४ जानेवारी
१७८४ रोजी महासभ ेने सही केली.
अशा रीतीन े लेि सं टची लढाई इ.स. १७७५ पासून थॉक टाऊन यु ापय त व
पॅ रस तह इ.स. १७८४ होईपय त हे यु सु होत. या यु् समा ीन ंतर अमे रका खंडात
एका न या वतं संघरा याची हणज े अमे रकेची संयु रा ये थापन झाली.
munotes.in
Page 67
67आपली गती तपासा :
१) अमे रकन वसाहतीतील वातं य यु ाचे वण न करा.
४.५ अमे रकन वात ं ययु ातील यशापयशाची कारण े
इ.स. १७७६ ते इ.स. १७८१ या काळात अमे रका-इं लंड यां यात यु सु
हाते. ते कॉन वॉिलस या शरणागतीन े संपले. इं लंड हे जगातील अ यंत साम य शाली व
चंड सा यवादी रा होते. यामुळे हा पराभव इं लंडला अनपेि त होता. 'फळे
िपक यावर फांदीपास ून अलग होतात तसेचवसाहतीच ेही आहे.' हे तुग चे िवधान िस
आहे. अमे रकन वसाहती या िवजयाला व इं लंड या अनपेि त पराभवाला िविवध घटक
कारणीभ ूत ठरले ते पुढील माण े -
४.५.१ अमे रकेची भौगोिलक प रि थती :
हे वातं ययु अमे रके या भूमीवर झाले. या यु ासाठी इं जांनी ल कर व
सेनापती इं लंडमधून आणल े होते. यांना येथील न ा, पव त, जंगले, र ते, पाऊलवाटा व
भू देशाची यवि थत मािहती न हती . यु ाचे े एक हजार मैल िव तीण होते. याचे
दळणवळण जलद न झा यान े इं जांचा पराभव झाला.
४.५.२ अमे रकेचे उ कृ नेतृ व :
जॉज वॉिशं टन हा महान देशभ , मु स ी व अनुभवी सेनापती , शौय , त परता
इ. गुणांचा होता. यामुळे वसाहतीला िवजय ा झाला. याला गिनमी का याची व िविवध
यु तं ाची पूण मािहती होती. तसेच थॉमस जेफस न, जॉन ॲडॅ स, सॅ युअल ॲडॅ स,
ब जािमन ॅ।किलन यासारख े नेतेही वर या दजाच े व उ च येयवादान े व ागितक
िवचारा ंनी े रत झालेले होते. राजक य व ल करी नेतृ वामुळेच अमे रकेला िवजय िमळाला.
इं जां या बाजूने कॉनवॉिलस, ि लंटन बगा ईन थॉमस गेजसारख े नावाजल ेले सेनापती
होते; परंतु यांना अमे रकेतील प रि थतीची पूण क पना न हती . यामुळे यांना अपयश
आले.
४.५.३ गिनमी का याच े यु तं :
वसाहतकारा ं या ल कराला अमे रकन भू देशाची संपूण मािहती होती. ते येथेच
ज मल े व मोठेही झाले. ड गरकपाया त राह न श ू प ावर लपून छपून ह ले कर या या munotes.in
Page 68
68गिनमी का याच े तं यांना मािहत होते. या तं ां या आधार े इं जां या िवशाल ल कराचा
पराभव केला. यांनी यु ाचे रण े िव तारीत के याने इं जांची फौज िवखारली गेली.
अमे रकन ल करात घोडद ळ, पायदळ अस यान े जलदगतीन े हालचाली क न श ूवर
िवजय ा केला.
४.५.४ अमे रकेला परिकया ंची मदत :
अमे रकेने इं लंडबरोबर यु सु के यानंतर एका वषा ने ा स, पेन, हॉलंड या
देशांनी सव तोपरी सा केले. इ.स. १७७८ म ये ा स सरकारन े कोट्यवधी डॉलस चे
कज देऊन लाफायत े या नेतृ वाखाली ल कर पाठवण े. कारण इं लंडचा पराभव क न
िहंदु थानचा काही भाग। व कॅनडा परत ा करणे हा हेतू होता. पेनने आरमारी दलाची
मदत केली. कारण लॉ रडा, िमनोका , िज टर या बेटातील आपली मालम ा परत ा
करणे. या हेतूने इ.स. १७७९ म ये मदत केली. इं लंडचे आरमारातील े व व यापारी
वैभव न कर या या हेतूने हॉलंडने मदत केली. युरोपातील इतर देशांनीही वसाहती या
वातं यलढ ्याला मानिसक पािठंबा िदला. यामुळे अमे रकेची बाजू बळकट होऊन इं जी
स ेचा पराभव केला.
४.५.५ अमे रका-इं लंडमधील अंतर :
या दोन खंडांम ये सुमारे ४८२८ िक.मी. अंतर होते. यु काळातील धोरणे व
योजना इं लंडमधून ठरत हो या. यांना बु भूमीची व प रि थतीची पूण क पनाही िमळत
नसे. ॲटलांिटक महासागरात ून एवढे अंतर ओला ंडून ि िटश सै याला श व पुरेसा पुरवठा
आिण संपक साधण े इ. अितशय अवघड होत असे. दळणवळणासाठी साधारण एक मिहना
कालावधी लागत असे. यामुळे यु कालीन प रि थतीवर िनयं ण ठेवणे इं जांना अवघड
होत असे. यामुळे चंड साम य शाली इं जांना माघार यावी लागली .
४.५.६ वसाहतवा या ंचे उदा येयवाद :
अमे रकन वसाहती तील लोक, सैिनक हे देशभ न े े रत झाले होते. ि िटशा ं या
जुलमी सा यशाहीत ून मु हो यासाठी यांनी लढा िदला. वातं याचा जाहीरनामा
िस क न उ च मू यांची जगाला क पना िदली. रा मु , यि वात ं य, नागरी
ह क, मानवतावाद , लोकशाही या उ च येया या पूत साठी अमे रकन यु करीत होते.
यामुळे लोकमताचा पािठंबा आिण अनेक रा ांची सहान ुभूती व मदत िमळाली. इं जांचे
येय सा यवादी अस यान े याला कोणीही नैितक व राजक य पािठंबा िदला नाही
यामुळे पराभव झाला.
४.५.७ साराटोगाचा िवजय :
इ.स. १७७६ म ये यु ाला सु वात झाली. पिह या वष लहानलहान यु े झाली.
परंतु साराटोगाची लढाई ऐितहािसक ठरली. कारण या यु ात इं लंड या सै याची दाणादाण
झाली. येथेच इं जांना पराभव वीकारावा लागला . या िवजयान े अमे रकेचा आ मिव ास
वाढला . नंतर िवजय ा केला.
munotes.in
Page 69
69
४.५.८ इं लंड या श च े िवभाजन :
अमे रकन वातं ययु हणज े इं लंड या श च े िवभाजन होय आिण अमे रकेची
संघिटत श होय. या वेळी अमे रका, वे ट इंडीज, पि म आि का व भारत इ. िठकाणी
यु सु होते. यामुळे यां या श च े िवभाजन झाले. स वािष क यु ामुळे आरमार दलही
या वेळी दुबळे होते.
४.५.९ इं लंडचा फाजील आ मिव ास :
या यु ात इं जांना फाजील आ मिव ास नडला . अमे रकना ंना ते कमी लेखत
असत . यामुळे अमे रकन लोकां या श चा व िनधा राचा यो य अंदाज इं जांना आला
नाही.
४.५.१० इं जांचा सा यवादी वाथ :
इं लंडचा राजा ितसरा जॉज हा ह ी वभावाचा होता. अमे रकेतील सा यवादी
स ा िटकिवण े व वसाहत ना पारतं यात ठेवणे या धोरणाम ुळे वसाहतवाल े असंतु झाले.
इं लंडमधील उदारमतवादी एडमंड बक , िव यम िपटू, चा स फॉ स इ. सद या ंनी
राजा या धोरणाला िवरोध क न अमे रकेची बाजू घेतली. यामुळे परदेशीय रा ांची मदत
इं लंडला िमळाली नाही.
४.५.११ दोन िवचार णालीतील फरक :
इं लंड वाथा साठी तर अमे रका मु साठी लढले. इं जांना आप या साम या चा
मोठा अिभमान होता. अमे रकेला सामा य रा समजत असे. याऊलट अमे रकेला
आप या श ची व साम या ची क पना होती. यामुळे ते काळजीपूव क व िश तीन े लढत
होते. इं जी सै य मालकासाठी लढत होते. यां यात कमालीची बेिश त होती. अमे रकन
समाज व सै य यां यात उ च कारचा िन: वाथ रा वादी भाव होता. या भावन ेने ते
लढत होते. यामुळे इं जां या चंड पाशवी श चा धु वा केला.
४.५.१२ वसाहतवा या ंना शासक य व राजक य अनुभव :
अमे रकेतील वसाहतीतील लोकांना अनेक कार या शासक य व राजक य
बाबीचा अनुभव िमळाला होता. इं ज सैिनकां या व अिधकाया या माग दश नािशवाय यु
कर याची तयारी केली होती.
आपली गती तपासा :
१) अमे रकन वातं ययु ातील यशापयशाची कारण े सांगा.
munotes.in
Page 70
70
४.६ अमे रकन वात ं ययु ाचे प रणाम
अवा चीन जगा या इितहासातील एक मह वाची घटना हणज े अमे रकन
वातं ययु होय. ही घटना मूलभूत प रवत न व आधुिनक पवा चा आधार त ंभ होता. ितने
पाशवी सा यस ेला ध का िदला. जगात या रा वादाच े आ य थान असल े या
ांतीने संघरा य , िलिखत घटना , अ य ीय लोकशाही ही नवी मू ये जगाला िदली.
अमे रकेचा सवा गीण िवकास होऊन संप न व बलशाली रा ाचा उदय या ांतीने झाला.
या ांतीचे प रणाम पुढील माण े झाले-
४.६.अ. अमे रकन ांतीचे अमे रकेवरील आिथ क प रणाम
अमे रके या १३ वसाहत नी आपला मातृदेश इं लंडिव यु क न महान ांती
केली व तेरा वसाहतीच े एक वतं संघरा य बनिवण े या वातं ययु ाचा आिथ क प रणाम
पुढील माण े -
४.६.अ.१ आयात -िनया तीचे वात ं य :
अमे रके या आिथ क जीवनावर फार मोठा प रणाम झाला. इं जांनी यापारवादी
कायद े क न अनेक िनब ध लादल े होते. इं लंड या मालाची आयात कमी झाली. यामुळे
अमे रके या मालाला चालना िमळाली. आयात -िनया तीचे जे वातं य होते ते बंद झा यान े
इं लंडची म ेदारी न झाली.
४.६अ.२ उ ोगध ं ाचा िवकास :
इं लंडचे संबंध न झा यान े अमे रकेम ये न या उ ोगध ं ाला चालना िमळाली.
वातं य यु काळात ि िटश मालावर बिह कार घातला . यामुळे अमे रकेतच घराघरात ून
व ो ोग सु झाले. ांतीमुळे यु ासाठी लागणारा दा गो ळा व श े बनिवण े, पोलाद
िनमा ण करणे, वत मानप ा ंना लागणारा कागद बनिवण े वगैरे उ ोगा ंना शासन व जनता याने
मोठ्या माणात उ ेजन िदले यामुळे गती झाली.
४.६अ.३ यापार -वाहत ुक ला चालना :
ांतीमुळे सागरी यापारी वाहतुक ला चालना िमळाली. अमे रकेतील बंदरे
जागितक यापारासाठी खुली कर यात आली. यामुळे पेन, हॉलंड, ा स या देशातील
यापाया ना संधी ा झाली. यांनी अमे रकेला हवा असल ेला मालाचा पुरवठा. िवदेशी
माल आ यान े उ ोगध ं ांचा िवकास झाला. खाजगी पण सश यापारी जहाजा ं या
संचाराला चालना िमळाली. अमे रकेतील यापारी यापारासाठी जगभर िफ लागल े. यांचे
यापारी संबंध वाढल े. यातून नवे उ ोज क व भांडवलदार वग उदयाला आला.
munotes.in
Page 71
71४.६अ.४ परदेशी यापार वाढला :
ांतीमुळे अमे रकेतील यापारी े ावर मोठा प रणाम झाला. िविवध ांतातील
मोठ्या घरा यान े यापार े ात वेश केला. न या बाजारप ेठा ा कर यासाठी व
यापारवाढीसाठी य न केला. वे ट इंडीज बेट, दि ण अमे रका, युरोपीय देश आिण
आिशया खंडात चीनपय त यापारी संबंध वाढवल े. यामुळे परदेशी यापार वाढला .
४.६अ.५ संप ी िनिम तीचे नवे माग :
ांतीकाळात यु ाचा व शासनाचा खच भागिव यासाठी पैसा कसा िनमा ण करावा
हा रा सभेसमोर होता. रा सभा व रा या ंनी कोणत ेही याज न देणारे कागदी चलन
सु केले. याला िब स ऑफ ेिडट हणतात . याचा उपयोग शासनाला पुरिवले या
मालाचा वेळोवेळी मोबदला हणून कर यात आला . कागदी चलनाची सं या ४० कोटी
डॉलस मू याइतक वाढली होती. यामुळे चलनफ ुगवटा झाला. चलनाच े अवमू यन झाले.
यु काळात यापाराला चालना िमळाली. माल खरेदीसाठी आिथ क यवहार क िनमा ण
झाली. यातूनच नवे उ ोजक व भांडवलदार वग िनमा ण झाला.
४.६अ.६ समतािधि त समाज :
समते या िवचारान े अमे रकन य े रत झालेली होती. े -किन या
भेदभावावर आधा रत असल े या सं था व संघटना ंना यांनी िवरोध केला. तसेच खाजगी
सामािजक मंडळे िकंवा लब आिण आयात -िवलासी -चैनी व तूं या वापराला िवरोध केला.
िम टर व िमसेस ही स मानदश क उपपद े लाव याची था फ ीमंत व अित िति त
लोकांतच होती. ांतीनंतर अमे रकन येक ी-पु ष यां या नावासोबत ही उपपद े लावू
लागल े. घरातील नोकरालाही आपला मदतीस समजू लागल े. कोणताही यि भाव
नसले या यावसाियक संघटना थापन होऊ लाग या . यातूनच अमे रकेत औ ोिगक
मंडळे थापन होऊ लागली . यातून समाजाचा िवकास घडून आला .
४.६अ.७ कुटुंब यव थ ेवरील प रणाम :
अमे रकन ांतीने जास ाकवादाला चालना िमळा याने कुटुंब यव थ ेवर याचा
प रणाम झाला. कुटुंबात येकाला एक य हणून समानत ेची वागणूक िदली.
मालम ेचा सव वारसा थोर या मुलालाच िमळाला पािहज े हा कायदा न केला. पालका ंनी
मुलामुल ची ल ने ठरिव याऐवजी ेमसंबंधामुळे ल ने ठरिव याची नवी था सु झाली.
४.६अ.८ गुलामिगरीिवरोधी भावना :
जमीनदारी या वाढीसाठी आि केतून आणल े या िन ोची खरेदी-िव होत असे.
शेतमालकाकड े अनेक िन ो कुटुंबे होती. अनेक िन नी वातं यलढ ्यात भाग घेतला.
काह नी बिलदान केले. इ.स. १७७६ म ये वातं या या घोषण ेम ये सव माणस े समान
घडिव यात आली आहेत असे प केले असल े तरी गुलामिगरी होतीच . इ.स. १७७४
म ये रा ीय सभेने गुलामीचा यापार बंद कर याचे आवाहन केले. यामुळे सहा रा या ंनी
यापार बंद केला. इ.स. १७७५ म ये िफलाड ेि फयातील वेकस पंिथयांनी जगातील munotes.in
Page 72
72पिहली गुलामिगरीिवरोधी संघटना थापन केली. यानंतर अनेक संघटना थापन झा या .
यातून गुलामिगरी कायमची न कर याच े काय इ.स. १८६० नंतर होऊ शकते.
४.६अ.९ ि यां या ि थतीवरील प रणाम :
अमे रकेतील मिहला िविवध े ात काम करत हो या. वातं यलढ ्यातही यांनी
सहभाग घेतला. यु काळात बिह कार घालून, िनधी गोळा क न, चोरट्या यापारावर
नजर ठेवून व िविवध उ ोग सांभाळून आपली जबाबदारी पार पाडल ेली होती. काही
कत बगार ि या लेखन, समाजकाय , वृ प यवसाय करत हो या. जाहीरनामा व घटना
यांनी यांची दखल घेतली नाही. यांना मतदानाचा ह क न हता . कुटुंबात ीचे थान
उंचावल े. प नी व माता या ना यान े ीला कौटुंिबक जीवन अिधक ि थर व सुखी बनिवता
आले. िश ण देणे, अथ पादक कामे करणे इकडे ि यांनी ल िदले.
४.६अ.१० वात ं याचा जाहीरनामा :
जॉिज या वगळता इतर बारा वसाहत या ५६ ितिनध ची पिहली बैठक स ट बर
१७७४ म ये झाली. ह का ंचा जाहीरनामा तयार केला. ि िटश पाल म टला वसाहती या
संमतीिशवाय कोणताही कर लादता येणार नाही, अशी घोषणा केली. इ.स. १७७५ या
दुसया अिधव ेशनात ब जािमन ँकिलन , थॉमस जेफरसन , अले झांडर हॅिम टन इ.
समाव ेश असल ेली एक सिमती थापन केली. ४ जुलै १७७६ रोजी थॉमस जेफरसन याने
जाहीरनाम घोिषत केला. हा जाहीरनामा केवळ अमे रकाप ुरताच मया िदत न राहता तो
जगात या मानवी मू यांची जोपासना करणारा ठरला. माणसाच े मूलभूत ह क, वातं य,
समता , संर ण, उ नती , सुख, समृ ी व शासन सं था व नाग रका ंतील िविवध संबंध इ.
जीवन त वे यातून िनमा ण झाली. कोण याही जुलमी सखेला ने तनाबूत कर याची ेरणा
देणारा तो आधार त ंभ होता. जेफस न या जाहीरना यान े भौितक जीवना या नीतीम ू यांचा
िवचार कट केला. जीवनम ू यासाठी लढा देणे ही ेरणा जगातील मानवाला दे याचे काय
वातं या या जाहीरना यान े पार पाडल े.
४.६अ.११ रा वादी भावन ेचा िवकास :
वातं ययु ा या पूव काळात िनमा ण झाले या रा वादी साम या वरच अमे रकेने
इं जांशी लढा देऊन िवजय ा केला. घटना िनिम ती या काळात रा वादी भावन ेला
हण लागल े. भिव यका ळात अमे रकना ंची अि मता व रा िन ा िवकिसत झा यान े शांत
महासागरापय तचे एक संप न व समथ रा ाचा उदय झाला. जगात अमे रकना ंची नवीन
लोकशाही स कृती िनमा ण झाली. ांतीकाळातील वातं य, लोकशाही व रा वाद इ.
जगात सार झाला. अमे रकेतील िवचारव ंत पॅि क हे ीने 'मला वातं य ा नाही तर मरण
ा' असे उ ार काढल े.
४.६अ.१२ धािम क व सां कृितक प रणाम :
वसाहतवादा या काळापासून धािम क सुधारणा युग िनमा ण झाले होते. धम छळाला
कंटाळून अनेक लोकांनी न या वसाहतीम य े थला ंतर केले. यांनी धम बंधने व धम पंथ munotes.in
Page 73
73झुगा न िदले. यु रटन सेपरेिट ट, वेकर व सुधा रत कॅथॉिलक पंथाचा भाव होता.
ांतीयु ानंतर धम स ा व राजस ा याचं िवभाजन केले. धमा या भावात ून िश ण मु
झाले. िश ण , संशोधन , तं ान , िव ान , भौितकशा , त व ान , कला, सािह य ,
वृ प े इ. गती झाली. यामुळे अमे रका सुिव व सुसं कृत व बुि मान रा हणून
उदयाला आले.
४.६ अमे रकन वात ं ययु ाचे जागितक प रणाम :
४.६.ब.१ संघरा य या न या वतं रा ाचा उदय :
अमे रकन वातं य यु संप यान ंतर ि िटशा ंनी तेरा वसाहत ना वातं य व
साव भौम व िदले. यामुळे इं जीची स ा न होऊन वातं य िमळाले. वातं ययु ानंतर
आठ वषा या काळानंतर रा यघटना तयार झाली. तेरा वसाहतीच े अमे रकन संयु
सं थान े या नावान े वतं रा उदयास आले. हा देश हणज े जगातील पिहल े लोकशाही
जास ाक संघरा य होय.
४.६.ब.२ इं लंड या सा यवादाचा शेवट :
अमे रकन वातं ययु ापय त युरोपीय राजकारणात इं लंडची येयधोरण े े
मानली जात व राजकारणात मानाच े थान होते. इं लंडचे आरमार सव े व शि शाली
होते. या या जोरावर यांनी अमे रका, आि का , आिशया खंडात वसाहती थापन के या
हो या . ितसरा जॉज राजा यां या धोरणाम ुळे वसाहतीतील लोक नाराज झाले होते. यांनी
इं लंडिवरोधी लढा िदला. यातून अमे रकन वसाहती वतं झा या . यामुळे इं लंड या
सा यवादाला ध का बसला . अमे रकन वसाहत चंड फायदा िमळवून देणारी न झाली.
याबरोबर यापूव चे इं लंडचे मानाच े व े वाच े थानही न झाले.
४.६.ब.३ इं लंडचा पराभव :
वातं ययु ा या वेळी अमे रकेला ा स, पेन, हॉलंड या देशांनी मदत केली
होती. यामुळेच इं लंडचा पराभव झाला. इं लंडने पॅ रस तहावर सही क न अमे रकेला
वातं य िदले. अमे रकेला पि मेकडील िव तृत देशही िदला. ा सला सेनेगल, टोबॅगो,
गॉरी या वसाहती िद या . हॉलंडला काही यापारी देश व यापारी सवलती िद या .
पेनला प।लॉ रडा व िमनोक वसाहती िद या . इं लंडला कॅनडा वसाहत दे यात आली. या
तहामुळे इं लंडला अमे रकेची मोठी वसाहत व आिथ क फायदा सोडून ावा लागला .
यामुळे इं लंडवर आिथ क, राजनैितक असा दुहेरी चंड आघात झाला. पॅ रस तहाला
आंतररा ीय मह व ा झाले. याच माण े इं लंड या आंतररा ीय राजका रणाला हण
लागल े.
४.६.ब.४ पेन- च आरमाराचा पराभव :
अमे रकन वातं ययु ांत पेन व च यांनी अमे रकेला मदत केली. हे यु
दीघ काळ सु होते. या यु ांत इं लंडचा शेवटी पराभव झाला. तरी पण इं लंडनेही पेन व munotes.in
Page 74
74 च या आरमारा ंचा पराभव केला होता. यामुळे पेन व च यांची आरमारी श न
झाली. तसेच यांचे आिथ क नुकसानही मोठ्या माणात झाले.
४.६.ब.५ च रा य ा ंतीला फूत :
अमे रकन वातं ययु ात ा सने मदतीसाठी आपल े ल कर पाठवल े. यामुळे
इं लंडचा पराभव झाला. च सैिनकांचा आ मिव ास वाढला . मायदेशी परत जाताना
यांना नवीन फूत व जोम वाटू लागला . अमे रकन लोकां माण े यांनाही मूलभूत ह का ंची
जाणीव झाली. लाकायत या या नेतृ वाखाली लढल ेले सैिनक आप या परा म व ांतीची
कथा च लोकांना सांगत होते. यामुळे सोळा या लुई या अ याय व जुलूम यािव बंड
कर याचा ह क आहे, असे लोकांना वाठत होते. अमे रकन जाहीरनामा या धत वर च
ांितकारका ंनी च या जाहीरनामा िस केला. इ.स. १७८९ म ये च रा य ा ंती
झाली.
४.६.ब.६ अ य ीय लोकशाही व िलिखत घटना :
जगातील आधुिनक लोकशाहीचा उदय इं लंडम य े झाला. यातील ुटी न क न
सवा गीण उ नत लोकशाहीला अमे रकेने ज म िदला. अमे रकेतील िवचारव ंतांनी
वातं या या जाहीरना या या आधार े नवीन िलिखत रा यघटना िनमा ण केली. िलिखत
व पाची रा यघटना ही जगातील पिहली िलिखत रा यघटना मानली जाते. यापूव या
इं लंडमधील घटनेचा बह तांश भाग अिलिखत होता. घटनाकारा ंत बरेच जण राजिन
िवचारसरणीच े अस यान े याने ि टनमधील राजपदा या धत वर अमे रकन अ य पदाची
िनिम ती क न याला बरेच अिधकार िदले. ि गृही काँ ेसचे कायद े मंडळ थापन केले. ांत
व क यां यातील वाद सोडव यासाठी सव च यायालयाची थापना केली. नाग रका ं या
मतािधकाराची या ी वाढली . संघरा य , िलिखत घटना , ि गृही काँ ेस, सव च
यायालय , नागरी वातं य, अ य ीय लोकशाही इ. नवशासना चे िवशेष होय.
४.६.ब.७ अमे रकेचा पि म ेकडील िव तार :
अमे रके या तेरा वसाहती फ अटला ंिटक समु ा या पूव िकनाया वर हो या.
पॅ रस या तहाने पि मेकडील िमिसिसपी , टेनेसी नदीपय तचा िव तृत देश अमे रके या
ता यात आला . या देशात अनेक कायद े पास केले. जमीन , िश ण , रे वे वाहतूक, अनेक
कार या सवलती उपल ध क न िद या . या देशातील लोकांना संघरा यात वेश
दे याची हमी िदली. येथील िन ो दास थ ेवर बंदी घातली .
४.६.ब.८ जगातील सव वसाहती रा ांत ांतीचा पडसाद :
अमे रकन वातं ययु ाने जी महान ांती घडवून आणली ितचे प रणाम सव
जगभर झाले. या यु ाने ांतीयु ाचा ारंभ केला आिण सव जगभर ांती या पडसाद
उमटत गे या. या ांती या पडसाद इटली , ा स, रिशया , पिश या, तुक थान आिण
भारत या देशात उमट या . इ.स. १९१० म ये मेि सको, इ.स. १९११ चीन, इ.स.
१९१७ रिशया , तुक थान , इ.स. १९६० चीन, वाटेमाला इ. देशात ांती झाली. munotes.in
Page 75
75आपली गती तपासा :
१) अमे रकन रा य ा ंतीचे जगावर झालेले प रणाम सांगा.
४.७ सारांश
नवे भौगोिलक भू देश व जलमाग यां या मा यमात ून युरोपीयन श दांनी आप या
वसाहती थापन के या. इं लंडने आपली वसाहत थापन क न तेथे आप या देशातील
लोकांचे थला ंतर केले. परंतु हे थला ंतरीत लोक या देशाशी एक प व एकिन राह न
आपली ज मभ ूमी व कम भूमी मानू लागल े. इं जांनी या देशाची लुट केली तसेच अनेक
अिधकार नाकारल े यातूनच अमे रकन रा य ा ंती घडून आली . अमे रकन रा य ा ंतीने
ि िटश वसाहतवादाला तडा गेला िशवाय अनेक देशात वसाहतवादाला िवरोधी वातं य
चळवळीला ारंभ झाला. िशवाय अमे रकेत संसदीय अ य ीय लोकशाही सु झाली.
लोकशाहीची देणगी अमे रकेने जगाला िदली.
४.८
१) अमे रकन रा य ा ंतीची कारण े प करा.
२) अमे रकन वातं य यु् ातील घटना ंचा आढावा या.
३) अमे रकन वातं य यु ा या यशापयशाची कारण े सांगा.
४) अमेरिकन रा य ा ंती या प रणामा ंची चचा करा.
munotes.in
Page 76
76५
च रा य ा ंती
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ १७८९ या च रा य ा ंतीची कारण े
५.३ ांती काळातील घटना
५.४ च रा य ा ंतीचे प रणाम
५.५ सारांश
५.६
५.० उि े
या करणाचा अ यास के यानंतर िव ा या स
१) च रा य ांतीची कारण े याची मािहती ा क न देणे.
२) रा य ा ंती या काळातील वेगवेग या घटना ंचा आढावा .
३) च रा य ा ंतीने च व युरोप आिण जगावर काय प रणाम झाले याची मािहती
िमळवणे.
४) नेपोिलयन या जीवनच र ाची मािहती समजाव ून घेणे.
५) नेपोिलयन या अंतग त सुधारणा ंचा आढावा घेणे.
६) नेपोिलयन या पररा ीय धोरणाची तपशीलवार मािहती सांगणे.
७) नेपोिलयन या पराभवाची मािहती सांगणे.
५.१ तावना
१८ शतका या उ राधा तच या नवीन क पना ंची, सुधारणा ंची, मू यांची बीजे
ो प ीस येत होती. याच वेळी जु या मू यांचे थडगे बांधले होते. परंतु याचबरोबर नवीन
युगाची तुतारी फुंकली गेली. १९ या शतकाचा उदय हा अ यंत ांितकारक समजला
जातो. कारण औ ोिगक ांती व च रा य ा ंती या दोन ांितकारी घटना ंमुळे सारा युरोप
खंड तळापासून ढवळून िनघाला . यामुळे युरोपचा चेहरामोहरा बदलून टाकला होता.
जमीनदारी , सरंजामदारी , ह कूमशाही इ. बाबी न क न आधुिनक जगात लोकशाहीछा munotes.in
Page 77
77पाया घातला . मानवी मूलभूत ह का ंची हणज े वातं य, समता आिण बंधु व यांचे एक
नवीन युग अि त वात आले. युरोपमधील इतर रा ांतील पीिडत व दडप या गेले या
लोकांससु ा आप या रा ात बदल घडवून आण यास फूत ा झाली. आप या
रा ाची व समाजाची नवीन आधुिनक गतीवादी त वावर उभारणी केली. यातून नवे पव
सु झाले. रा य ा ंतीनंतर नेपोिलयन बोनापाट ने अंतग त सुधारणा व आप या पररा
धोरणाम ुळे ा सचा िवकास घडवून आणला .
५.२ १७८९ या च रा य ा ंतीची कारण े
संपूण मानवी इितहासात च रा य ा ंती अितशय मह वाची मानली जाते. च
रा य ा ंतीने म यय ुगातील ह कूमशाही न क न, समाजाला आधुिनक लोकशाहीत आणून
सोडल े. वातं य, समता आिण बंधु व या तीन मुलभूत क पना च रा य ा ंतीने जगाला
िद या . इ.स. १६८८ या इं लंडमधील वैभवशाली ांतीने राजेशाहीला मया िदत केले.
हॉ स या िवचारव ंतांची िवचार णाली फेकून लॉक ची मया िदत राजेशाही या िवचाराचा
पाठपुरावा केला. १८ या शतकात या ां या झा या याम य े इ.स. १७७६ म ये
अमे रकन रा य ा ंतीने वसाहवतवादला व सा यवादाला पिहला तडाखा िदला. राजाची
स ा ही ई री स ा आहे. हे त व इं लंड या ांतीने पायध ुळी तुडवले आिण घटना मक
राजेशाहीचा योग सु केला. याचा प रणाम चवर होऊन अकाय म, दुब ल राजस ेचे
उ चारटनाचा य न केला. यातून चम ये इ.स. १७८९ म ये रा य ा ंती झाली. ितची
कारण े पुढील माण े -
५.२.१ राजक य कारण े :
१) अिनय ंि त राजेशाही :
अनेक वषा पय त लोकां या मनात असंतोष साचला होता. याचा उ ेक होऊन
ांतीत पांतर झाले. याला कारण हणज े बुरबोन राजघरा याची स ा होय. हे राजे
जे या क याणाची काळजी न घेता रा यकारभार करताना 'दैवी अिधकाराचा िस ांत'
यांना मा य होता. ते लोकां या जीिवताच े व मालम ेचे मालक बनून वत:ला भा यिव धाते
समजत असे. यांचा श द हणज े कायदा . मन मानल े ते हा यु पुकारण े बंद करणे. १४
या लुई या काळात ा सचे युरोप या राजकारणात मानाच े थान होते. १५ या - १६
या लुई या काळात लोकां या मनात यां याब ल ितर कार िनमा ण झाला. ा सने
अमे रकेला वातं ययु ात मदत केली. या वेळी 'राजािवरिहत रा य' अमे रकेत थािपत
झाले. हे च सै याने पािहल े. इं लंडम य े जनतेचे सनदशीर सरकार थािपत झाले. हे
च जनतेला समजल े ते हा ा समधील जनते या मनात राजाब ल असंतोष िनमा ण
झाला.
२) स वािष क यु ात झालेली हानी :
इ.स. १७६१ म ये िशया -ऑि या यां यात सातवष य यु् झाले. या यु ात
ा सने ऑि या या बाजूने यु ात उडी घेतली; परंतु ा सचा मोठ्या माणात पराभव munotes.in
Page 78
78झाला. े तीच े ल कर न झाले. चंड हानी झाली. यामुळे ा स या वािभमानाला
ध का पोहोचला . राजे लोकां या कतृ वशू य नेतृ वामुळे पराभ सहन करावा लागला , याची
खा ी जनतेला झाली यातून जागृती िनमा ण होऊन ांती झाली.
३) १४, १५, १६ या लुई :
१४ या लुईची कारक द दोन िवभागात िवभागली जाते. पिह या िवभागात चंड
हस य राजवाडा व इतर अनेक इमारती बांध या . िव ाना ंना आ य िदला. ा सला
युरोप या राजकारणात मानाच े थान ा क न िदले. नंतर मा तो वत: या इ छेनुसार
व लहरीन ुसार रा यकारभार क लागला . मी रा यच आहे, असे तो हणे. याने ७० वष
स ा उपभोगली . यां यानंतर १५ वा लुई इ.स. १७१५ ते इ.स. १७७४ पय त स ेवर
आला . तो चैन, िवलास ऐषआरामात दंग रािहला होता. वयाने लहान असून तो अिवचारी ,
यसनी , दुराचारी होता. ितजोरीचा अंदाज न घेता अमाप खच करत असे. 'मायान ंतर
लय' हे या या जीवनाच े त व ान होते. १६ वा लुई इ.स. १७७४ -९३ या काळात
स ेवर आला . तो सालस व स व ृ याचबरोबर लाजाळू व एकलक ड ्या वभावाचा
होता. रा यारोहणा वेळी ’सव िव मायावर कोसळ यासारख े मला वाटते िकंवा केवढी ही
चंड जबाबदारी मायावर टाक यात आली आहे. ती पार पाड याच े िश ण मा मला
दे यात आले नाही.“ मालेश स या मं याने राजीनामा िदला या वेळी तो हणाला , ’तू
िकती निशबवान आहेस! मलाही असा राजीनामा देता आला तर, िकती छान झाले
असत े.“ याला मंि मंडळा या बैठक त रस न हता . तो आप या प नी या स या ने सव
रा यकारभार करीत असे.
४) राणी मेरी ॲटाईनेटचा वभाव :
बुरबोन राजघरा यात नेहमीच ि यांचा वरच मा असत . ि यां या तं ाने रा य
चालत असे. १६ या लुईची प नी मेरी ॲटाईनेट ही ऑि याची मेरीआ येरेसा िहची क या
होय. लहानपण कडक बंधनात गेले होते. ल नान ंतर चैनीवर अफाट पैसा खच क न,
आरामात जीवन जग यास सु वात केली. राजकारणात ितने लुडबूड के याने ा स
जनते या मनात अि य ठरली. भूकेने याकुळलेला मोचा राजवाड ्यावर आला . या वेळी ती
हणाली 'तु हाला ेड िमळत नसेल तर केक खा' ित या या वागणुक मुळे लोकांनी तुटीची
राणी अथवा दी ऑि यन या कुचे ापूव नावान े ओळखत असे.
५) राजवाड ्यातील उधळप ी :
१४ या लुईने पॅ रस राजधानीपास ून ११ मैलांवर हसा य राजवाडा बांधला.
यासाठी ३० कोटी पये खच केला. तेथे राजा-राणी या तैनातीला १५०० नोकर, खास
राणीसाठी ५०० तर राजक य ेसाठी ८३ नोकर सेवेसाठी ठेवले होते. राजवाड ्यात १८७५
घोडी व २१७ वाहने होती. राजा या पंगतीला रोज ३८२ अिधकारी जेवत असे. १०३
वाढपी करीत असे. याचा वािष क खच १० कोटी ँ।क येत असे. २ हजार उमराव राजा या munotes.in
Page 79
79दरबारात असे. यामुळे ा सचा खच सतत वाढत जाऊन सव सामा य जनतेला मोठ्या
माणात याचे ओझे पडू लागल े.
६) रा यकारभार :
ा सचे एकूण रा यकारभारासाठी ४० िवभाग केले होते. यावर उमरावाला
ग हन र हणून नेमले जात. ४० िवभागाच े रा यकारभारासाठी अनेक लहान भाग केले जात.
यावर अट डंट हा अिधकारी नेमत. तो म यमवग य भांडवलदार असे. हे सव अिधकारी
, जुलमी, लाचखाऊ अस यान े जे या क याणाकड े कोणाच ेच ल नसे. ते राजाची
मज सांभाळून रा यकारभार करीत असे. यामुळे लोकांचे अतोनात हाल झाले.
७) काय ातील ग धळ :
देशातील व।यदा हणज े ग धळाचे मूित मंत तीक होते. काय ा या बाबतीत
एकवा यता , एकसू ीपणा व समता न हती . ा सम य े ३६०-४०० कायदा प ती हो या.
मैन ांतात १२५ कार या कायद े प ती अि त वात हो या . कायद े लॅिटन भाषेत
अस यान े सव सामा याला समजत नसे. हॉ टेअर हणतो क , ’ ा सम य े वास
करताना माणसाला िजत या वेळा घोडी बदलावी लागतात , ितत या वेळी काय ा या
प तीस ु ा बदला या लागतात .“
८) सदोष यायप ती :
ा सम य े यायदानाची प त अितशय सदोष होती. कायद े अितशय ूर आिण
अ यायकारक होते. गु ाक रता ूर िश ा िद या जात. यांचे हातपाय तोडण े, कान
कापण े, हाडे मोडतील इतका मार देणे. संशयाव न अनेक लोकांना िवनाचौकशी तु ंगात
डांबले जात. परंतु काय ात 'हेिबअस कॉपस ' ची तरतूद न हती . राज यायालय े, ल करी ,
चच , अथ यायालय े इ. िविवध कारच े होते; परंतु याचे अिधकार े े िनि त न हत े.
५ .२.२ सामािजक कारण े :
१) ा समधील वग :
सरदार , धम गु , सव सामा य लोक असे तीन वगा त समाज िवभागला होता. या
येक वगा त व र व किन असे भेद होत. ही अ याय व िवषमत ेवर आधा रत होती.
भूदास व गुलामांचा एक वेगळाच वग अि त वात होता. मजीवी लोकांची सं या ९९ ट के
होती. १ ट के लोक सरदार , अमीर -उमराव व छोटेमोठे धम गु हे होते. हे लोक बह सं य
जनतेवर अ यायय -अ याचार करीत . चैनी, िवलासी जीवन जगत असे.
२) सरंजामदारा ंचे ह क :
सरंजामदारा ंचे वण न करताना मॉटे यू हणतो क , 'राजाशी बोलू शकणारा ,
मं याशी संपक साधणारा आिण याला कज , पे शन आिण वाडविडला ंचा वारसा ह क
आहे अशी य हणज े सरंजामदार होय.' एकूण लोकस ं ये या १ ट याह न कमी munotes.in
Page 80
80सरंजाम सरदारची सं या होती. ६० ट के जमीन यां या ता यात होती. कुळाकडून
जबरद तीन े शेत िपकवली जात. िवनाम ू य शेतात राबवून घेणे, चच व सै यातील मोठ्या
जागा सरंजामदाराला िमळत असत . या लोकांकडे खूप संप ी आिण अिधकारही असत .
३) धम गु ंचे ह क :
धम गु ंना समाजात ित ेने थान असून अनेक सवलती हो या. िवधी-पूजाअचा
हे काय करीत असत . सरंजामदारा ं माण े तेही ऐषआरामात , रंगेल, चैनी जीवन जगत
असत . ा सम य े लहान -मोठे ६४०० धम गु पैक १८ आच िबशप, ११७ िबशप होते.
सरासरी वािष क उ प न १ ल ७५ हजार ँ।क इतके धम गु ंचे उ प न होते.
ा सबग या आच िबशपला वषा काठी ३ लाख डॉलस इतके उ प न होते. तो एका वेळी
२०० लोकांना आिलशान राजवाड ्यात पाट देऊ शकत . या याजव ळ १८० घोडी होती.
धम संसथांचा वािष क खच ४६ कोटी ँ।क होता. धम सं था भौितक सुखिवलासी आिण
चैनीत अस यान े अध:पतनाला सु वात झाली होती. व र -किन धम गु ंम ये संघष सु
झाला होता. धम गु कायद े व करमु होते. धम सं थांना जेवर धािम क कर बसव याचा
अिधकार होता.
४) सव सामा य लोक अथवा मजीव लोक :
या वगा त ९९ ट के लोक ा समधील असून यां यावर अतोनात अ याय ,
अ याचार , जुलूम होत असत . यां या ता यात फ २० ट के जमीन होती. ९९ ट के
कराचा बोजा यां यावर होता. व र लोकांची सेवा करावी लागत . जमीनदार , धम गु यांना
नजराण े देणे, िवनाव ेतन काम करणे, जमीनदारा ं या मुलां या िश णाचा खच देणे, यां या
मुला-मुल या ल नाला खच सांभाळणे. वत: उपाशीपोटी राह न यांची सेवा करावी लागत .
काला ईलने यांचे वण न करताना हटल े क , जेला वषा तील ४ मिहने िनयमीत िनकृ
तीच े बटाटे खाऊनच आपली गुजराण करावी लागत े. आिथ क ्या मागासल ेला होता.
कामगारा ंना १८-२८ तास काम करावे लागे. मजूरीही अितशय कमी माणात िमळत असे.
यामुळे िभकाया ची सं या मोठ्या माणात वाढली .
५.२.३ आिथ क कारण े
या ांती या मुळाशी आिथ क कारण े होती, असे अनेक इितहासकारा ंनी हटल े
आहे. दा गो ळा ठासून भरला . तो च त व ा नामुळे; परंतु ांतीचा भटका उडाला . तो
ता कािलक आिथ क प रि थतीम ुळे असे हटल े जाते. १४,१५,१६ या लुईने वत: या
मह वाका ं ेपायी अनेक यु ांत के याने सरकारला कज बाजारी आिण िदवाळखोर बनवल े.
अ यायी व िवषम करप ती : ा समधील करप ती अितशय दोषा पद होती. संप ीचा
साठा असणाया अमीर , उमराव , धम गु हे करमु असून, गोरगरीब जनतेवर कर लादल े
होते. यांना १४ ँ।क कर भरावा लागे, यांना १५२ ँ। स भरावे लागत . सव सामा य
जनते या उ प नातील अधा िह सा कर पान े ावा लागे. िशवाय िमठावरील कर, munotes.in
Page 81
81धम प ी, अबकारी कर, टॅ टड्युटी इ. कर ावे लागत . येक य ला ७ पॏड मीठ
वषा ला िवकत यावे लागत असे. धम कर वाढव याचा अिधकार धम सं थांना असे.
उमरावा ंचेही कर असे. ते पुलप ी , पाणीप ी , वाहतूक कर, शेतसारा इ. वसूल आप या
कुळाकडून करीत असे. ते पुलप ी , पाणीप ी , वाहतूक कर, शेतसारा इ. वसूल आप या
कुळाकडून करीत असे. ो. गुडपन - ा समधील शेतकरी द र ी होते िकंवा
म यमवगा म ये राजक य असंतोष होता हणूनच च रा य ा ंती घडून आली असे न हे
तर ा समधील ीमंत वगा ची ितगामी वृ ी च रा य ा ंतीस कारणीभ ूत ठरली, तर
उमरावा ंवर टीका करताना हणतो - भयंकर अ यायकारक आिण र शोषणारी करप ती .
५.२.४ धािम क कारण े :
च जनते या वातं याचे सव ीने अपहार कर यात आलेला होता. धािम क
वातं य अिजबात न हत े. धम गु त े -किन ता ही दुफळीस व ेषास कारणीभ ूत होती.
ोटे टंट धमा वर बंदी घाल यात आली होती. हा पंथ वीकार णा यास काय ा माण े
स मज ुरीची िश ा िमळत असत . शासनात व इतर फ कॅथॉिलकांनाच नोकरी िमळत
असे. यू लोक व प रकया ंचे हाल केले जात. यि वात ं य पूण पणे लोप पावल े होते.
कोण याही य स के हाही तु ंगात टाकू शकतात . अपराधी माणसाला यायालयात
जाऊन याय मागता येत नसे. किन धम गु धम िवधी सांभाळत. मा व र धम गु मानान े
व ऐ या ने राहत असे.
५.२.५ वैचा रक कारण े :
ा समधील सरंजामदार , धम गु यां या म ेदारीला तडा दे याचे काम
ा समधील िवचारव ंतांनी केले. यांनी आप या िवचार णालीत ून समाजातील यूनगंड दूर
क न अिनय ंि त राजेशाही न कर याची ेरणा िदली. याम य े से, मॉटे यू, हॉ टेर,
रॉबेि पयर इ. िवचारवंतांनी काय केले.
munotes.in
Page 82
82१) जीओ जॅ स सो (इ.स. १७१२ -७८) :
च लोकांम ये ांतीची योत पेटिव याच े काय जीओ जॅ स सो याने केले.
यि वात ं यासाठी ह कूमशाही न हावी, याबरोबर संपूण समाजाचा पुन घटना
आव यक वाटत होती. ान, सं कृती आिण अ ययन यांनी मानवाच े िदवस िदवस
अध:पतन होत गेले, असे याचे मत होते. मानवा या दु:खाला समाज जबाबदार असे याने
जाहीर केले. समाजात सव सुखसोयी ीमंत वगा ना उपल ध अस यान े अशा समाजाची
सव बंधने झुगा न ावे.
सोच े मुख काय हणज े याने िलिहल ेला 'सामािजक करार' हा ंथ होय. यात
याने सांिगतल े क , समाजा या ारंिभक अव थ ेत लोक स ुणी होते व वातं य आिण
समाज ह क उपभोगीत होते. लोकांनी आपसात करार क न रा य अि त वात आणल े.
यामुळे सरकारन े लोकां या क याणाक रता राबले पािहज े. जर रा यस ा लोकांिवरोधात
असेल तर ती न कर याचा अिधकार लोकांना आहे. हे थम सोन े मांडले होते. जेचे
साव भौम व ही क पना थमच मांडली. या या आधार े सरकार यो य क अयो य हे
ठरवण े, ही फूत िदली.
२) माँटे यू (इ.स. १६८९ - इ.स. १७५५ ) :
च राजस ेवर टीकेचे घाव घाल याचा ारंभ थम माँटे यूने केले. माँटे यू
हा थोर रा यशा , िस वक ल व इितहासाचा सखोल अ यासक होता. याने सव
सामािजक सं थांचा व शासनप तीचा अ यास क न अिनय ंि त राजस ेवर ह ला केला.
याने इ.स. १७४८ म ये 'काय ाचा खरा आ मा ' (Spirit of the L aw) हा ंथ िलिहला .
१८ मिह यात या या २२ आवृ या िनघा या . याच ंथात स ािवभाजनाच े त व मांडले.
समाजात मनु याला खया अथा ने वातं य ायच े असेल तर सरकारन े काय कारी,
कायद ेमंडळ, यायम ंडळ या तीन शाखा पर परापास ून वेग या पािहज ेत.
munotes.in
Page 83
83 रा यात काय ाला सव े थान असाव े, असे मत होते. हणज े घटना मक
रा याचा तो पुर कता होता. या या ंथाचा थोड यात सारांश हणज े इंि लश संसदीय
रा यप ती उ म आहे. कारण यात यि वात ं याचे पुरेपूर संर ण केले होते आिण
स ा िवभाजनाचा िस ांत मांडला होता. राजा ही एक आप ी असून ती अिन आप ी
आहे. राजाच े िदवस संपले आहे, असे माँटे यू हणत असे.
३) हॉ टेअर (१६९४ - १७७८ ) :
बौि क गुलामिगरी न कर याची व यि वात ं याची महती पटिव याची थोर
कामिगरी हॉ टेअरने के याने यास 'राजा हॉ टेअर' या नावान े ओळखू लागल े. तो वत:
कवी, नाटककार , शा , इितहासकार व अ पैलू िवचारव ंत या ना यान े केलेले काय
अजोड होते. उपरोध , उपहास आिण िवनोद या शा ां या साहा यान े याने चिलत
सामािजक सं था, ढी, चच , राजस ं था इ यादीवर खर ह ले चढिवल े. वया या २३
या वष आप या ितभ ेने जगाला िदपिवल े आिण तो जग िस झाला. वया या ८४ या
वष या या स कारा या वेळी टा यांचा कडकडाट सु असतानाच हा जग िस माणूस
जगा या इितहासात िवलीन झाला. हॉ टेअरने सतत यि वात ं याक रता लढा देऊन
अ याय कधीही सहन केला नाही. तो ह कूमशाहीचा क र िवरोधक होता; परंतू
लोकशाहीवरही याचा िव ास न हता . क याणकारी ह कूमशाहीचा याने पुर कार केला.
एका िसंहाचे रा य परवडल े; परंतु शंभर उंदरांचे रा य नको, असे लोकशाहीबाबत मािम क
उ ार काढल े. तो कॅथािलक पंथाचा अिभमानी असला तरीही अधोगतीम ुळे याने टीका
केली.
आपली गती तपासा :
१) च रा य ा ंतीची कारण े थोड यात िलहा.
munotes.in
Page 84
84५.३ इ.स.१७८९ या च रा य ा ंती या काळातील घटना
ा सम य े बुरबॉन घरा यातील १४, १५, १६ या लुईची अिनय ंि त राजेशाही
होती. यांनी समाजावर दु:खाचा ड गर लादला . यां या अ यायात ून ांतीचा उ ेग होऊन ,
जुनी रा य यव था व सरंजामशाही इ.स. १७८९ या च रा य ा ंतीने रसातलाला
पोहचवली . या ांती या घडामोडी पुढील माण े घड या . इ.स. १७८९ पासून
रा य ा ंतीला ारंभ झाला तो इ.स. १७९५ म ये ितचा शेवट होऊन , जास ाकाची
घटना तयार केली. रा य ा ंती या घटना ंचे दोन िवभागात वग करण केले जाते. १) इ.स.
१७८९ -९१ २) इ.स. १७९१ -९५.
१) ा समधील आिथ क िदवाळखोरी :
१४ या, १५ या लुईने िवनाकारण पैशांची उधळप ी केली. गोरगरीबावर कर
लादून आिथ क प रि थती सावर यास य न केला. पण ते अश य झाले. रा ीय कजा ची
र कम ४,४६,७४,७८,००० िलरा एवढे वाढल े. या िदवाळखोरीत ून ा सला
वाचव यासाठी १६ या लुईने तुग इ.स. १७७४ -७६ नंतर नेकर इ.स. १७७६ -८१ असे
अथ मं ी नेमले. यांनी अथ यव था सुधार याचा य न केला. सरंजामदार व धम गु ं या
ह कावर मया दा येऊ लाग यान े यांनी िवरोध केला. नंतर कॅलोन हा नवा अथ मं ी नेमला.
याने व र ा ंची मज सांभाळ यासाठी व र वगा ला पसंत पडेल तेच धोरण राबिव याच े
ठरवल े. यानुसार याने नवीन कज काढून व कर बसवून अथ खाते सावर याचा य न
चालवला . पण पॅ रस या पाल म टने या गो ीस िवरोध केला व कर बसव याचा व कर
वाढिव यास अिधकार फ लोक ितिनधी मंडळास हणज ेच इ टेट जनरलला आहे असे
जाहीर केले. लुईने यास िवरोध केला. पण अखेर १७५ वष न बोलवल ेले पाल म ट याने
इ.स. १७८९ जानेवारीम य े िनवडण ुका घेऊन ५ मे १७८९ रोजी इ टेट जनरलच े हसा य
राजवाड ्यात पिहल े अिधव ेशन भरेल असे सांिगतल े.
२) इ टेट जनरल (लोकसभ ेची बैठक बोलावली ) ५ मे १७८९ :
ा समधील िदवाळखोरीला वाचव यासाठी व पैसा िमळिव यासाठी १६ या
लुईने जानेवारी १७८९ म ये िनवडण ुका घेत या आिण नवीन लोकसभा तयार केली.
याचे ५ मे १७८९ रोजी पिहल े अिधव ेशन हया य या राजवाड ्यात भरवल े. लोकसभ ेला
िव ासात घेऊन नवीन कज व नवीन कर जेवर लादता येतील या अपे ेने राजान े ही बैठक
बोलावली .
लोकसभ ेत उमराव सभा, धम गु सभा, सामा य लोकांचे पितिनिध व करणारी
सभा असे तीन वग होते. सामा या ं या सभाग ृहाने कोणताही ठराव मांड यास उमराव व
धम गु सभा आप या बह मता या जोरांवर ठराव फेटाळून लावीत असत . यामुळे सामा य
जनतेला याय िमळत नसे. या लोकसभ ेत ६२१ सामा या ंचे ितिनधी , २८५ उमरावा ंचे,
३०८ धम गु ंचे सभासद असे १२१४ एकूण ितिनधी या बैठक ला हजर होते.
munotes.in
Page 85
85३) रा ीय सभेची थापना १७ जून १७८९ :
६ मे १७८९ ला बैठक या कामकाजाला सु वात झाली. लोकसभ े या बैठक
िनयिमत भरवा यात , कायद े कर याचा , करआकारणी मंजूर िकंवा नामंजूर कर याचा
अिधकार असावा व समाजातील सव वगा वर समान कराची आकारणी हावी इ. माग या
अिधव ेशनात हो या . आतापय त उमराव व धम गु यांचे वेगळे तर थड इ टेटचे वेगळे
अिधव ेशन भरत. पण या वेळी तीन सभाग ृहाची संयु बैठक हावी ते संयु गृह असाव े,
अशी मागणी थड इ टेटने केली; परंतु यांना यश िमळाले नाही हणून ॲबेिसएस या
ांितकारकान े सव सामा याच े ितिनधी मंडळ हेच रा ीय मंडळ होय असे जाहीर क न
१७ जून १७८९ रोजी रा ीय सभा हणून जाहीर केली.
४) टेिनस कोटा वरील शपथ २० जून १७८९ :
रा ीय सभेचे सभासद बैठक करता २० जून १७८९ रोजी सभाग ृहात गेले. या
वेळी राजान े वेश कर यास नकार िदला. यामुळे हे सभासद राजवाड ्याजव ळील टेिनस
डांगणावर जमले. रा ीय सभेचा अ य बेल या नेतृ वाखाली आ हान केले क ,
'लोकांचे साव भौम व िस करणारी घटना तयार होईपय त आपली एकजूट कायम
ठेवावयाची ' अशी शपथ येथे घेतली. ही शपथ 'टेिनस कोटा वरील शपथ' हणून िस
आहे. जुलमी राजवटीस मूठमाती व घटना मक राजवटीची थापना या दोन गो ची ही
शपथ हणज े ांतीची िनदश क होय.
५) रा ीय सभेचे घटना सिमतीत पांतर २७ जून १७८९ :
स ािपपास ू आिण िपळवणूक करणाया व र वगा ने राजावर दडपण आणून
सामा य जनतेला दडपून टाक याचा य न केला. २३ जूनला राजान े ित ही वगा चे िमळून
एक अशी इ टेट जनरलची बैठक बोलावली ; परंतु राजान े व र व किन वगा चे ितिनधी
वेगवेग या सभाग ृहात बसतील असे जाहीर केले. थड इ टेटचे ितिनधी सभाग ृहात बसून
रािहल े. यावेळी राजाचा अिधकारी डी ीज हा आला आिण सांिगतल े क , 'राजान े हा
सभाग ृह सोडून जा यास सांिगतल े.' पण िमरोबा या नेतृ वाखाली थड इ टेटने िनण य
घेतला आिण डी ीजला सांिगतल े, 'तुपया राजाला जाऊन सांग क जे या इ छेनुसार
आ ही या सभाग ृहात जमा झालो आहेत. आ ही येथून हल यास तयार नाही व
लोक ितिनधीवर जे हात उगारतील ते महान देश ोही ठरतील ,' असा ठराव पास केला.
शेवटी १६ वा लुई हताश होऊन ित ही वगा चे ितिनधी एक बस याचा ह कूम फमा वला.
२७ जून १७८९ रोजी लोकां या िवजय होऊन पुढे रा ीय सभेला घटना सिमतीत
पांतर केले.
६) बॅि टलचा पाडाव १४ जुलै १७८९ :
राजा व थड इ टेट यां या संघषा त राजाचा पराभव झाला. घटना सिमतीन े
कारभार चालवण े ही जनतेला लुडबूड वाटू लागली . ामीण व शहरी लोक उपासमारीन े म
लागल े ते हा लोकांचा ओढा शहराकड े वाढू लागला . ा स शहरात नाग रकात संताप व
ितर कार वाढत होता. या खवळले या जनसागराच े नेतृ व मॅरट, रोबेि पअर , कॅिमली munotes.in
Page 86
86डेरमोिल स इ. पुढाया नी केले. यांनी हॉटेल-दी-ि हला हे दा गो याचे कोठार ता यात
घेतले. यांनी िक ल े, तु ंग, अिमरा ंच वाडे यावर ह ले केले. यामुळे राजान े ११ जुलैला
नेकर व इतर अिधकार पदाव न दूर केले. सै यात नागरी सुर ा दल व पुढे रा ीय सुर ा
दल िनमा ण कर यात आले. याचा सेनापती लाफायत े होय. या रा ीय सभे या सै याने
अिनय ंि त जुलमी राजस ेचे तीक असल े या बॅि टल या िक यावर ह ला चढवला .
तेथे पाच तास लढाई झाली. याम य े डी लुने हा रा यपाल ठार झाला. १४ जुलैला िवजय
िमळाला, तो िदवस 'रा ीय िदवस ' हणून जाहीर केला. या वेळी युरबॉन घरा याचा
जु या झ ड्याऐवजी लोकांनी लाल, पांढरा, िनळा या ितरंगी वज रा ीय वज फडकवला .
बॅि टल या पाडावाची बातमी १६ या लुईला सांिगतली . तो हणाला , हे फार मोठे बंड
आहे. ते हा िडलायन कोट याने १६ या लुईला सांिगतल े क , नाही महाराज , ही फार मोठी
ांती आहे. या संदभा त ो. गुडवीन, ’ च रा य ा ंतीत या एकाच घटनेमुळे दूरगामी
आिण सव गामी प रणाम घडून आलेत. दुसया कोण याही घटनेशी या घटनेची तुलनाच
करता येत नाही.
७) ४ ऑग टची सामािजक ांती :
बॅि टल या पाडावान ंतर ही चळवळ सव ा सभर पसरली . व र वगा या
अ याचारािव च जनता सूडाने पेटली होती. उमराव , धम गु यां या घरावर ह ले
क न लूट व उद् व त करत होते. धा याच े साठे, करारप े जाळून टाकली . यामुळे व र
वगा चे हाल होऊ लागल े. ४ ऑग टला रा ीय सभेची बैठक सु असतानाच हायकाऊ ंट
ऑफ नॉआिलसन े जाहीर केले क , 'उमरावा ं या सव अिधकारा ंचा याग करत आहोत .
रा ीय सभेने सरंजामशाहीचा शेवट करावा .' यामुळे उमराव , धम गु यांनी आपल े सव
अिधकार सोडून िदले. यावेळी रा ीय सभेने ३० ठराव पास केले. यांनाच ४ ऑग टच े
वटह कूम असे हणतात . यानुसारच , िबगारीची प त, उमरावाच े कर, चच , धम गु ंचा कर
र करावेत. नोकरीत वेश देताना उ चनीच भेदभाव क नये. यायदान िन:प पातीपण े
करावे. सवा ना समान लेख यात येईल. सामािजक िवषमता न करावी . इ. कायद े मंजूर
केले. अशा रीतीन े एका रा ीत ून ा सम य े सामािजक ांती घडली . अ यायाला व
जुलमाला कायमची मूठमाती देऊन ४ ऑग ट हा िदवस च रा य ा ंती या इितहासात
अमर झाला. रा ीय सभेने राजाला च वातं याचा सं थापक हणून जाहीर केले.
८) हसा य राजवाड ्यावर ि यांचा मोचा (५ ऑ टोबर १७८९ ) :
४ ऑग टची सामािजक ांती झा यान ंतर अनेक सरदार , धम गु यांनी ह का ंचा
याग कर यास िवरोध केला. १६ या लुईचा भाऊ काऊंट ऑफ अट अस याने
ा समध ून पळ काढून परक य सै या या मदतीन े ांती िचरडून टाक याचा य न केला.
१६ या लुइने कान फुंकले. यामुळे याने सामािजक ांती या करारावर सही कर यास
िवरोध दश वला. यामुळे च जनतेत मोठा असंतोष िनमा ण झाला. या वेळी दु काळाने
भेसूर थैमान घातल े हाते. ि या ंनी एक मूक मोचा राजवाड ्याकड े नेला. या मोचा त दीड
हजार ि या असून लफायत ेचे नॅशनल गाड सोबत होते. 'भाकरी ! भाकरी !' घोषणा देत munotes.in
Page 87
87राजवाड ्याजव ळ आले. या मोचा ने पहारेकया ना ठार मा न राजवाड ्यात वेश केला. राज
कुटुंबातील य कैद के यानंतर हा मोचा पॅ रस शहराकड े गेला.
९) राजाचा पॅ रसमध ून पलायनाचा य न (२० जून १७९२ ) :
मूक मोचा ने राजा-राणी यांना ट्युलरीस राजवाड ्यात नजरक ैदेत ठेवले. धम
सं थेिवषयक नवी घटना मा य न हती . ते हा ऑि याची मदत घेऊन ही ांती िचरडून
टाकावी , असा िवचार केला. यासाठी २० जन रोजी वेषांतर क न पळून जाताना वरे स या
खेड्यात पकडल े. राजाची िधंड काढून पु हा पॅ रसम य े कैदेत ठेवले. पुढे ा स या
कारभारात ग धळ िनमा ण झाला. इ.स. १७९१ रोजी रा ीय सभा बरखा त झाली.
आपली गती तपासा :
१) च रा य ा ंती या काळातील घटना ंचा आढावा या.
५.४ इ.स. १७८९ या च रा य ा ंतीचे प रणाम
ा समधील अिनय ंि त राजेशाहीचा व सरंजामशाहीला च जनता िवटली होती.
यां या जुलमाला यु र दे यासाठी सव सामा य जनतेने १७८९ म ये ांती केली. या
ांतीला िहंसा मक वळण लाग यान े ा सचे जगातील बरेच देश श ू बनले. अंतग त
शांतता व सु यव था िनमा ण कर यासाठी ा सम य े दहशतवादाची राजवट िनमा ण
झा यान े अनेक पुढा यांना फासावर जावे लागल े. १६ या लुईला फाशी देऊन जनतेने
पिहल े जास ाक रा य थापन केले; परंतु म यमवगा ने आप या ह कासाठी पु हा
चळवळीला ारंभ केला. यामुळे जेकोिबय स िवचारसरणीकड े बरेच झुकू लागल े. जरी
ा सम य े लोकशाही थािपत केली तरी जा त काळ िटकू शकली नाही. रा ीय सभेने
व नॅशनल क हेशन यांनी ा सम य े मोठ्या माणात काय केले आिण ा सची ांती
घडव यास साथ िदली. या ा स या ांतीमुळे ा स व जगावर वेगळेच प रणाम झाले ते
पुढील माण े -
१) अिनय ंि त राजेशाहीचा शेवट :
च रा य ा ंतीमुळे जु या अिनय ंि त ह कुमशाही राजवटीला कायमची मूठमाती
िमळाली. 'राजा हणज े ई राचा ितिनधी ' आिण तो आप या लहरीन ुसार रा य क
शकतो , या क पना कायम या गाड या गे या. वातं य, समता आिण बंधु व ही त वे munotes.in
Page 88
88पुर कृत करणारा राजा फ रा य क शकेल ही क पना लोकां या मनात कायमची
जली . १६ या लुईला फरसावर लटकून सास ाक थापन केले. नेपोिलयन बोनाफाट ,
१४ वा लुई, लुई िफलीप , नेपोिलयन ितसरा यांनी जरी अिनय ंि त रा यकारभार केला तर
पूव या रा यक या पे ा राजवट वेगळी होती. या अिनय ंि त स ेचा शेवट होऊन १८७०
म ये ा सम य े जास ाक शासनप दती सु झाले.
२) सरंजामशाहीला कायमची मूठमाती :
च रा य ा ंतीमुळे उमरावशाही , सरंजामशाही यांचा कायमचा शेवट केला.
धम गु ं या सवलती र के या. चच ची संप ी ज केली. धम ही येकाची वैयि क बाब
आहे. सवा ना समान या, कराची आकारणी समान केली. िपढीजा त पदे र केली.
३) जनमताच े े व मा य झाले :
ा स या रा य ा ंतीमुळे सोची 'लोकांचे साव भौम व ' ही क पना कायमची ढ
झाली. राजा लोकांचा ितिनधी आहे तो जर लोकांचे िहत साधत नसेल तर याला काढून
टाकता येते हणज े लोकांचा ह क सव मा य झाला. च रा य ा ंतीने लोकशाहीचा पाया
घातला गेला.
४) रा ीय वाचा क पन ेचा उदय :
च रा य ा ंतीमुळे युरोपात एकरा ीय वा या क पन ेला जोरदार चालना
िमळाली. एकजुटीिशवाय तरणोपाय नाही, याची खा ी युरोपला पटली . अंतग त ांची
सोडवण ूक सु ा एकजुटीवर आहे. इटाली , जम नी, तुका या अंमलाखालील बा कन रा े
यांनी एक करणाची चळवळ सु केली. एकजुटीमुळे जम नी, इटाली , बिल रा े उदयास
आली .
५) वात ं य, समता आिण बंधु व या क पना ंचा सव युरोपात सार :
वातं य, समता , बंधु व ही त वे ा सपुरती मया िदत न राहता संपूण युरोपने
फूत व ेरणा घेतली. आप या देशात लोक िनयंि त सरकार असाव े, असे अनेक देशांना
वाटू लागल े. याचा प रणाम १९ या शतका या अखेरीस हाऊस ऑफ कॉम सम य े मजूर
ितिनधी िनवडून आले. जम नी, ऑि यात लोकशाही शासन थािपत झाले. इटालीत
सांसदीय लोकशाही ढ झाली. रिशयात चळवळ होऊन ड्युमा नावाच े एक रा ीय मंडळ
थापन झाले. तुक थानातही अनेक चळवळी होऊन शेवट इ.स. १९०८ म ये संसदीय
सरकार थािपत झाले. ा सम य ेही नेपोिलयन या पाडावान ंतर इ.स १८७१ म ये
ितसरे गणरा य थािपत झाले.
६) ख या अथा ने समता थािपत हो यास ारंभ :
ा स या ांतीने समते या त वाचा जोरदार पुर कार केला. येक य
काय ासमोर समान असावी . येकाला याय िमळावा ही त वे होती. संप ीवर अगर munotes.in
Page 89
89ज मावर या य ला े व देणे अगर समाजाला अिधकार देणे मा य नाही. हे जगासमोर
च रा य ा ंतीने िस केले. याचा प रणाम व र वगा चे िवशेष ह क न केले. धािम क
े ात सिह ण ुतेचा पुर कार केला. वृ प ाना वातं य बहाल केले. येकाला िश णाचा
ह क िदला. अशा रीतीन े ांतीचा प रणाम होऊन समतेला सु वात झाली.
७) च रा य ा ंतीमुळे मानवतावादी काया ला उ ेजन िदले :
ा स या ांतीपास ून फूत घेऊन अनेकांनी मानवतावादी काय आरंिभली.
िनरिनरा या देशात गुलामांची प त न कर या चा य न केला. तु ंगात िखतपत
पडले या कै ांची प रि थती सुधार याचा य न कर यात आला . आरो य ्या तु ंगा या
इमारती नीट बांध या जात. अशा रीतीन े मानवतावादी काया कडे ल वेधले गेले.
८) स दय वादी वा याची िनिम ती :
च रा य ा ंतीम य े यि वात ं य, ढीिव बंड आिण पिव भावना ंवर
य या जीवनाची उभारणी करणे यावर िवशेष भर दे यात आलेला होता. आता
सौ वादी वा याची िनिम ती होऊ लागली . ि ह टर ूगो याचे 'ला िमझरएबल ' साऊथीच े
'जोन ऑफ आक ' गटे फॉ ट इ. अनेक सुंदर वा यी न कलाक ृतीत याच काळात िनमा ण
झा या .
९) रोमन कॅथॉिलक चच बाबत सहानभ ूती :
च रा य ा ंतीम य े व नेपोिलयन या राजवटीत कॅथॉिलक धिम यांना
अपमान पद वागिवण े व कॅथॉिलक लोकांना, धम गु , पोप यांना सतत मानहानी सहन
करावी लागली . ती यांनी शांतपणान े सहन केली. यामुळे कॅथॉिलक धिम यांबाबत युरोपात
हळूहळू सहान ुभूती िनमा ण झाली. हा ांतीचा प रणाम समजला जातो.
१०) मालम ा बाळग या या ह काबाबत आदर उरला नाही :
ा स रा य ा ंतीने उमराव -सरदारा या मालम ेवर उघड ह ले चढिवल े जे
ा समध ून पळून गेले. यांची मालम ा ज केली. यामुळे मालम ा बाळग या या
यि गत ह काला िवशेष पािव य रािहल े नाही. यामुळे ती समाजवादा या िदशेने गती
समजली जाते. रा यातील सव मालम ा ही रा या या हणज े लोकां या मालक ची आहे,
ही क पना प क जली .
११) च रा य ा ंतीमुळे ा सला सुब ा ा झाली :
ांतीपूव ा स हा दु काळ त आिण नािवक देश होता. ांतीनंतर हजारो
गरीबांना माफक िकंमतीत जिमनी िमळा या. यांनी या जिमनी लागवडीखाली आण या .
प रणामी १७९४ पय त ा स धनधा या ंनी समृ बनला . यामुळे जास ाका या व
नेपोिलयन काळात अनेक यु ाला त ड देऊन िवजय ा केला.
munotes.in
Page 90
90१२) च रा य ा ंतीमुळे एकरा ाची क पना वाढीस लागली :
च रा य ा ंतीमुळे रा भावना वाढीस लागली . आतापय त राजाबाबत ेम
हणज े देशभ अशा क पना ढ हो या . आता रा ही क पना समोर येऊन रा ेम
जागृत झाले. रा ासाठी याग करणे ही क पना जिवली गेली. च रा य ा ंतीचे रा ेम
ही मोठी देणगीच समजली पािहज े.
१३) भूदास प त व वेठिबगारी न :
च ांतीने ा समधील उमरावा ं या ता यातील भूदासांना वतं केले.
वेठिबगारी व गुलामिगरी बंद केली. सामािज कता िवषमत ेचा पायाच उखडला जाऊन
समता , वातं य, िव बंधु व या ांती या त वावर आधा रत नवसमाज िनमा ण झाला.
१४) शासक य सुधारणा :
समानत ेचे त व हा शासक य कारभाराचा पाया बनून ा स या शासन यव थ ेत
ांितकारी बदल झाला. कायद े प तीतील लहरीपणा संपून एकसू ता आली. सव
ा सला एक कायद े यव था , एक याय यव था लागू कर यात आली . यामुळे
सव सामा य वगा ची िपळवणूक थांबली. आिथ क े ात कर देणाया या पा तेचा िवचार
करणारी पुरोगामी करप ती सु झाली. कत बगारीचा िवचार होऊन नोकया अिधकारपद े
िमळू लागली .
अशा रीतीन े च रा य ा ंतीचे प रणाम पाहता च रा य ा ंती अितशय मह वाची
ठरते. युरोपातील ह कूमशाही , जुलमी राजस ं था, िवषमता , िपळवणूक एका बाजूला आिण
दुसया बाजूला वातं य, समता , बंधु व आिण युरोपाची िठकिठकाणी थािपत लोकशाही
सरकार े यां या हणज े जु या न या या सीमार ेषेवर च रा य ा ंती उभी आहे. हणूनच
च रा य ा ंतीने युरोपचा इितहासाला नवीन वळण लावल े आिण युरोपात वातं य,
समता आिण बंधु व या नवीन क पना ंचा उ ोष केला असे हण यात येते. जगा या
इितहासा या ीने च रा य ा ंती ही महान घटना समजली पािहज े.
आपली गती तपासा :
१) च रा य ा ंतीचे प रणाम सांगा.
munotes.in
Page 91
91५.५ सारांश
युरोपम य े जी वैचा रक चळवळ सु झाली आिण यातून च रा य ा ंती
उदयास आली. अमे रकन रा य ा ंतीत सा यवादाला तर च रा य ा ंतीने
ह कुमशाहीला तडा िदला. च मधील सामािजक आिथ क िवषमता आिण वैचा रक
जागृतीमुळे ांती घडून आली. च मधील युरोबान घरा याची राजक य स ा न क न
रा ीय सभेची स ा थापन झाली. परंतु ितलाही िदघ काळ स ा िटकवता आली नाही.
पुढे पिहल े जास ाक (नॅशनल क हे शन) स ेवर आले. याने ा स या िवकासासाठी
य न केले. आंतररा ीय स ा संघषा त नेपोिलयनचा उदय झाला याने च रा य ांती
िचरडून टाकली . या ांतीचे च द जगावर चांगले-वाईट प रणाम झाले. वातं य, समता ,
िव बंधु व ही त वे च रा य ा ंतीने जगाला िदली.
५.६
१) च रा य ा ंतीची कारण े प करा.
२) च रा य ा ंतीचे प रणाम सांगा.
munotes.in
Page 92
92६
औ ोिगक ांती
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ औ ोिगक ांती
६.३ औ ोिगक ांतीचे िविवध ट पे
६.४ औ ोिगक ांतीची कारण े
६.५ औ ोिगक ांतीचा शुभारंभ व वाटचाल
६.६ औ ोिगक ांतीचे प रणाम
६.७ सारांश
६.८
६.० उि े
या करणाचा अ यास के यानंतर िव ा या स
१) औ ोिगक ांतीची या या समजाव ून देणे.
२) औ ोिगक ांतीचे व प , िविवध ट पे यांची मािहती ा करणे.
३) औ ोिगक ांती या कारणा ंचा आढावा घेणे.
४) िविवध उ ोगध ं ातील गतीची मािहती िमळवणे.
५) औ ोिगक ांतीचे सामािजक , आिथ क प रणामा ंची न द घेणे.
६.१ तावना
मानवी सं कृतीत बदल घडवून आणणार े घटक केवळ राजक य अथवा ल करी
व पाच े असतात असे न हे, तर आिथ क, सामािजक , शा ीय , वैचा रक , धािम क,
औ ोिगक े ातील ांतीकारी बदलाम ुळे मानवी सं कृतीचे व प आमुला िनराळे होऊ
शकत े. सव क ृ कलाक ृती, अ रसािह य , अिभनव यांि क शोध व शा ीय िस ांत
यामुळे मानवी सं कृती या समृ ीत अिधक भर पडली आहे. मानवी जीवन अिधक
िवल ण झाले आहे. य या सुखात कायमची वाढ झाली आहे. याच ीने मानवी
इितहासात औ ोिगक ांतीला मह व आले आहे. एक यं अनेक लोकांचे काम अिधक munotes.in
Page 93
93वेगाने करत असे. यामुळे मानवा या जीवनातील िविवध े ात फार मोठी ांती होऊन
गती झाली. या सव गतीचा व प रवत नाचा मानवी जीवनावर फार मोठा प रणाम झाला.
या प रणामाला औ ोिगक ांती फार मह वाची आहे. औ ोिगक ांतीमध ून कामगारा ंचे
अनेक िनमा ण झाले. या ास ंदभा त िवचार कर याचा जो य न झाला यातून
समाजवादाचा उदय झाला. ारंभी समाजवादाच े व प आदश वादी होते. जसजस े ाच े
व प बदलत जाऊन गंभीर व पात िनमा ण झाले यातून आ मक व पाचा सा यवाद
अथवा शा ीय व पाचा समाजवाद िनमा ण झाला.
६.२ औ ोिगक ांती
'औ ोिगक ांती' हा श द योग थम जेरीम ए. लॅ क या च अथ शा ान े
उपयोगात आणला . इं लंडमधील औ ोिगक ांतीवर भा य करणारा , १९ या शतकातील
ि िटश लेखक अना ड टॉय बी याने हा श द समाजात ढ केला. अठरा या शतका या
उ राधा त इं लंड व एकोिणसा या शतका या पिह या तीस वषा त पि म युरोपात जे अनेक
यांि क शोध लागल े यामुळे युरोपात उ पादन प तीत बदल झाले, याम य े
मनु यबळाऐवजी यं ा या साहा यान े उ पादन मोठ्या माणात होऊ लागल े. या सव
बदला ंना व घटका ंना औ ोिगक ांती असे हणतात .
६.२.१ औ ोिगक ांतीचे व प :
म यय ुगातील सरंजामशाहीवर आधा रत अथ यव था हळूहळू न होऊन ती
यापारावर आधा रत बनू लागली . शहरांची, यापाराची , उ पादन साधना ंची व गरजांची
वाढ होऊ लागली . यातून अनेक भौगोिलक व िव ान शोध लागत े. यातून औ ोिगक
ांती झाली. ांती या श दाचा अथ हणज े अचानक व अनपेि त िकंवा िहंसेने होणारा
बदल परंतु हा अथ येथे अिभ ेत नाही. औ ोिगक ांतीने समाजा या जीवनातील िविवध
े ात केलेले बदल, अितशय संथगती ही ि या अजूनही सु च आहे. यामुळे याला
औ ोिगक ांती हणज े िकतपत यो य वाटते िकंवा या ांतीऐवजी उ ांती, असे हटल े
तर यो य होईल. कारण ांती पूव व नंतर या काळात समाजरचना , उ पादन व िवतरण
प ती , अथ यव था , यापार याम य े फार मोठा बदल झाला आहे. हणून औ ोिगक
ांती या काळाला उ ांतीचे व प ा झाले होते. औ ोिगक ांतीतील बदला ंवर
आधा रत नवी आधुिनक सं कृती िनमा ण झाली. सामािजक संबंध, आिथ क यवहार व
काय प ती व राजक य त व णाली याम य े आमूला बदल होऊ लागल े. पूव ची िविवध
व तू उ पादन े कुिटरो ोग व पाच े होते. तर या काळात व तूंचे उ पादन ठरािवक
कारखा यात होऊ लागण े ही उ पादनाची ि या अितशय गुंतागुंतीची व अवघड होती.
बन स यां या मते 'औ ोिगक ांतीम य े पुढील घटका ंचा समाव ेश होता. उ ोग व शेतीचे
यांि क करण , उ ोग े ात श चा वापर, कारखाना प तीचा िवकास , दळणवळण व
संपका या े ातील आ य कारक व वेगवान गती, अथ यवहारा या सव शाखांवर
वाढल ेली भांडवलशाही भाव .' munotes.in
Page 94
94६.३ औ ोिगक ांतीचे िविवध ट पे
लंडन येथील हाइडपाक म ये १ मे १८५१ रोजी आंतररा ीय औ ोिगक दश न
भरले होते. याचे उ ाटन ि ह टो रया राणी या ह ते झाले. याम य े िनरिनरा या
रा ातील यांि क गतीच े नमुने ठेव यात आले होते. याव न इं लंड हे उ ोगध ं ाचे
जागितक क आहे असे िदसून आले. हे दश न हणज े औ ोिगक ांतीची सु वात िकंवा
शेवट असे मानता येणार नाही. औ ोिगक जी गती झाली याव न याचे कालख ंड / ट पे
िनमा ण केले आहे.
१) औ ोिग क ांतीचा पिहला ट पा (इ.स. १७५० ते इ.स. १८५० ) :
या काळात ांतीचा भाव इं लंड, ा स, जम नी िदसून येतो. वाफेचे इंिजन व
यं े यावर आधा रत कारखाना प त अि त वात आली .
२) औ ोिगक ांतीचा दुसरा ट पा (इ.स. १८५० - इ.स. १९५० ) :
या काळात ांतीचा सार पूव युरोपीय देश, सोिवएत रिशया , भारत, जपान या
देशात झाला. िव ुत श ही यं े चालिवणारी मह वाची ऊजा बनली . वीजेवर चालणाया
व तू, अवजार े तयार करणे. रासायिनक पदाथ बनिवल े. या उ ोगा ंचा िवकास झाला.
उ पादनाची प त अिधक िवकिसत झाली. वयंचिलत यं ांचा उ पादन प तीत वापर
होऊ लागला . यामुळे उ पादन वाढल े व मश कमी झाली.
३) औ ोिगक ांतीचा ितसरा ट पा (इ.स. १९५० नंतर) :
आिशया व आि का खंडातील नवोिदत रा ांत हे औ ोिगक ांतीचे ितसर े पव
सु झाले. ते अजूनही चालूच आहे. या ट यात औ ोिगक ांती घडवून आण यासाठी
रा य आिथ क यवहारात मोठा भाग घेत अस याच े िदसून येते. या ट यात इले ॉिन स ,
संगणक, यं मानव याचा उपयोग के याने ांतीची गती मोठ्या माणात झाली. माप े ा
बौि क ानावर आधा रत काम करणाया कामगारा ंची सं या वाढू लागली .
६.४ औ ोिगक ांतीची कारण े
औ ोिगक ांतीची सु वात १८ या शतका या उ राधा त इं लंडम य े थम
झाली. नंतर ितचा सार सव जगभर झाला. यामुळे इं लंडबरोबर सव जगात औ ोिगक
ांती या कारणा ंचा एकि त िवचार करणे यो य ठरले. औ ोिगक ांतीस अनुकूल असणार े
घटक या देशाम य े उपल ध न हत े यांनी ते ा कर याचा य न केला. यातून
यापारवाढ व वसाहतवाद ही पधा सु झाली. औ ोिगक ांतीला जे जबाबदार घटक /
कारण े होती ती पुढील माण े -
munotes.in
Page 95
95१) नवे जलमाग व भौगोिलक देशांचा शोध :
ाचीन काळापासून आिशया -युरोप यांचा भूमागा ने यापार व दळणवळण सु होते.
इ.स. १४५३ म ये तुका नी कॉ टॅिटनोपल हे जग िस शहर िजंकले. यांनी आिशया ,
आि का, युरोपवर आपल े सा य िनमा ण केले. कॉ टॅिटनोपल हे ित ही खंडां या
सीमेवर असून जागितक भूमाग बंद झाला. यापार व यातून चंड संप ी ा ी
कर यासाठी नवीन जलमागा ची गरज होती. पोतु गीज, हॉलंड, पेन, इटाली या देशां या
य ना ंमुळे व धाडसी दया वद खलाशा ंमुळे अनेक नवे जलमाग शोधून काढल े. यामुळे
आंतररा ीय दळणवळणात मह वप ूण बदल झाले. बोधन , िव ान व वसाहतवाद याला
गती ा झाली आिण औ ोिगक ांतीला ारंभ झाला.
२) बोधन चळवळ :
पंधरा या शतकात जलमाग व भौगोिलक शोध याबरोबरच युरोपात बोधन
चळवळ सु झाली. सािह य , शा , कला, िव ान, धम ई. े ात बोधन घडूनआल े.
यामुळे धमा चा पगडा कमी होऊन ाना या क ा ंदाव या . राजस ा , मानवी कतृ व,
िवचार वात ं य, बुि वाद , िववेकिन ा , तक शु ता, वै ािनक ि कोन व योगिशलत ेला
मह व ा झाले. काही तरी नवीन कर याची िज लोकां यात िनमा ण झाली. दैववाद,
ढीि यता , ि थतीशीलता , धम अडथ ळे, सरंजामी वृ ी न होऊन मानवी िवचार व मन
मु झाले. मानवतावादाला ाधा य िमळाले. मानवी जीवन मह वाका ं ी, भौितकवादी
बनले व पारलौिककवादाला कालबा ठरवण े ही वैचा रक ांती बोधनाम ुळे झाली.
इटाली , जम नी, पेन, ा स, इं लंड या देशात बोधन चळवळी सु झा या . अनेक
ितभाशाली िवचारव ंत, संशोधक , कलाव ंत, सुधारक यां या य नात ून िविवध े ात
उ नती झाली. सािह य व िव ानाम ुळे औ ोिगक ांतीला मोठी चालना िमळाली. कारण
वै ािनक शोधाम ुळे यं ाची िनिम ती व औ ोिगकरणाला गती ा झाली.
३) नैसिग क साधनस ंप ीच े िवपुल साठे :
यं ाचे शोध लाग यान े कारखानदारीला ारंभ झाला. िविवध कारच े यं बनिवल े
व चालिवण े यासाठी उज ची व क या मालाची गरज होती. लोखंड, कोळसा, रबर, कापूस
व िविवध कारचा क चा माल ा झा यान े कारखानदारी मोठ्या माणात सु झाली. या
क चा मालाच े साठे इं लंडम य े होते. िशवाय वसाहतीमध ूनही ते ा करत असत . यामुळे
इं लंडम य े औ ोिगक ारंभ झाला.
४) भांडवलदार उ ोगपतीचा उदय :
म यय ुगातील बदलल े या प रि थतीम ुळे जमीनदार वगा ने जिमनी िवकून शहरात
थाियक झाले. यांनी यापार व कारखानदारीम य े पैसा गुंतवला . यातूनच शहरात
यापारी व उ ोगपती असल े या भांडवलदाराचा उदय झाला. यांनी आंतररा ीय
यापारासाठी िविवध कंप या थापन के या. िव त मंडळे, महामंडळे, कंप या थापन munotes.in
Page 96
96क न िविवध उ ोग सु केले व यांचा िवकास केला. यातून ीमंत भांडवलदार वगा चा
उदय झाला. यांनी देशात औ ोिगक ांतीला ारंभ केला.
५) जागितक रा य ा ं या :
बोधन चळवळीमुळे समाजात मु िवचार वातं याचे युग िनमा ण झाले.
अ यायािव ितकार कर याची श िनमा ण झाली. जी गो आप या बु ीला पटते,
ितचा वीकार करणे हा कानम ं िमळाला. बोधन चळवळीतून ांितकारी त ववे े,
िवचारव ंत, सािहि यक यांचा उदय झाला. यांनी जुलमी राजवटीिवरोधात रा िन ा ,
यि वात ं य, समता , बंधु व, लोकशाही याचे मह व समाजाला पटवून िदले. यामुळे
इ.स. १६८८ ची इंि लश ांती, इ.स. १७७६ अमे रकन ांती, इ.स. १७८९ ची च
ांती झाली. युरोप व आिशयातील ां या, रा वादी संघष यामुळे प रवत न झाले.
सरंजामशाही न झाली. वरील सव बदल औ ोिगक ांतीला पोषक ठरते. यामुळे अनेक
देशांत रा य ा ंतीनंतर औ ोिगक ांतीला ारंभ झाला.
६) सामािजक व राजक य शांतता आिण थैय :
म यय ुगातील राजक य अि थरता रा य ा ंतीमुळे संपु ात आली आिण शांतता व
भरभराटी या युगाला ारंभ झाला. राजस ा व धम स ा आिण धमा साठी रा ारा ातील
संघष आिण रा -रा य व अिनय ंि त राजेशाहीचा उदय, या कारणाम ुळे अि थरता िनमा ण
झाली होती; परंतु रा य ा ंतीनंतर शांतता थािपत झाली. या शांतते या काळात िश ण ,
संशोधन सािह य , िव ान यांची गती झाली. राजस ेने आिथ क गतीला उ ेजन िदले.
यामुळे नवीन उ ोग सु होऊन औ ोिगक ांती झाली. यापार व उ ोग यां यात गती
झाली.
७) बाजारप ेठांची उपल धता :
कारखा यात ून तयार झाले या माला या िव साठी बाजारप ेठ उपल ध असण े ही
औ ोिगकरणाची गरज आहे. इं लंडम य े वत:ची मोठी बाजारप ेठ होती. इ.स. १७०७
म ये इं लंड व कॉटलंडचे एक करण होऊन यापारासाठी मोठी बाजारप ेठ अि त वात
आली . इ.स. १८०० म ये आयल ड ा झाले. यािशवाय अमे रका, िहंदु थान , आि का,
पॅिनश वसाहतीशी यापार सु केला. मोठ्या देशांनी आप या व शेजारी रा ांशी यापार
क न ही गरज भागवली . भौगोिलक शोधाम ुळे आंतररा ीय यापाराला चालना िमळाली.
वसाहती क या माल व बाजारप ेठ या दोन गरजा पूण करीत हो या . यामुळे औ ोिग क
ांती झाली.
८) वसाहतवाद व यापारवाद यातून संप ीची वाढ :
म यय ुगात नवीन जलमागा या शोधाम ुळे युरोिपया ंना नवीन भू देशाचा शोध
लागला . यांनी थेट या देशाची हणज े भारत, अमे रका, आि का, आ नेय आिशया
यां याशी यापार सु केला. रा ाच े िहत डो यांसमोर ठेवून अनेक रा यक या नी
यापाराला ो साहन िदले. इं लंडचे टुअट राजे, ा सचे लुई राजे, नेपोिलयन यांनी munotes.in
Page 97
97परदेशी यापारासाठी मोठी मदत केली. यातून यापारी -उ ोगपती -भांडवलदार वग
उदयास आला . यांनी वेगवेग या यापारी कंप या थापन के या. यांनी यापाराचा
िवकास केला. कंप यांनी यापाराबरोबरच अनेक देशांत वखारी -वसाहती थापन के या.
वसाहतवादात ून भारत, अमे रका, चीन, इंडोनेिशया, इिज , ि हएतनाम , देश,
िफिलपाइ सम य े सा य थापन झाली. यापार व वसाहतीम ुळे औ ोिगक ांतीला
लागणारा क चा माल व बाजारप ेठ ा झाली. यातून मोठ्या माणात संप ीची वाढ
झाली. वाढल े या संप ीचा उपयोग नवीन उ ोगध ं ात गुंतवला यामुळे ांती घडून
आली .
९) कुशल व संप न कारागीर वग :
युरोिपयन देशातील धािम क असिह ण ुते या व िवरोधका ंना न कर या या
धोरणाम ुळे अनेक कुशल व संप न कारागीर वग थला ंतर झाला. इं लंडमधील सरकार व
समाज यांनी यांचे वागत केले. औ ोिगक ांती या मा यमात ून जे अनेक नवीन
कारखान े िनमा ण झाले, याम य े कुशल कारागीरा ंचा, या या कुशल कामिगरीचा व
उप मशीलता आिण यापारी येयधोरण े इ. गुणांच। उपयोग झाला. पेन, हॉलंडमधील
असिह ण ू धािम क धोरणाचा फायदा इं लंड व इतर देशांना झाला.
१०) न या शि साधना ंचा शोध :
औ ोिगक ांतीपूव मंदगतीन े चालणार े गृहउ ोग व लघुउ ोग अि त वात होते.
सव उ ोगध ंदे व उ पादन मनु यबळावरच चालत होते. युरोप खंडाम य े व ामु यान े
इं लंडम य े नामवंत शा व संशोधक होते. यांनी िविवध े ात संशोधन क न नवे शोध
लावल े. नवी तं े-यं े शोधून काढली . यू कामेनने बा पय ं ाचा, ब जािमन , फँकलीनन े
िवजेचा, जे स हार ी हज , आक राईट, काट राईट याने व ो ोगात जे स वॅटने वाफेचे
इंिजन इ. शोध लावल े. यामुळे औ ोिगक ांती घडून आली .
११) मुबलक कामगार वगा चा पुरवठा :
औ ोिगक ांतीसाठी मजूर मुख घटक आहे. इं लंड व इतर देशात वेगवेग या
कारणा ंमुळे मुबलक मजूर वग उपल ध झाला. जमीनदारी प त न झाली. कृषी ांती व
शेतीचे यांि क करण व यापारीकरण झाले. यामुळे शेतकरी -शेतमजूर बेकार झाले. अनेक
मजूर खेडी सोडून कामासाठी शहराकड े आले. यामुळे कारखानदारीला मोठ्या माणात
मजुरांचा पुरवठा झाला. तसेच धम छळामुळे असं य लोकांनी देशांतर केले. यांचा उपयोग
मजूर हणून झाला. नेदरलँडम य े कुशल िवणकर , ा सम य े रेशीम कापड बनवणार े,
कॉटलंड व जम नीत कातडी व फिन चर बनिवणार े होते. यांचा उपयोग औ ोिगक ांतीस
झाला. व त व मुबलक मजूर वग उपल ध झा यान े औ ोिगक ांतीला गती ा झाली.
१२) दळणवळणाची साधन े- यव था :
औ ोिगक ांती या काळात पारंप रक दळणवळणाची साधन े कालबा झाली.
रे वे, मोटारी , ताराय ं े, पो ट, िवमान , बोटी, संगणक, रेिडओ, टेिलि हजन इ. शोध munotes.in
Page 98
98लावला . लोहमाग , सडका , पनामा -सुवेझ जलमाग , भूमागा ची िनिम ती झा यान े देशांतग त व
आंतररा ीय यापार मोठ्या माणात वाढला . जगभर औ ोिगक ांतीचा सार व िव तार
झाला.
आपली गती तपासा :
१) औ ोिगक ांतीची कारण े थोड यात प करा.
६.५ औ ोिगक ांतीचा शुभारंभ व वाटचाल
१८ या शतकात घडून आले या औ ोिगक ांतीला ामु यान े िव ान व
तं ाना या े ातील नवे शोध उपयोगी पडले. गरज ही शोधाची जननी आहे. कारण न या
यं ाचा शोध गरजेपोटी लागला . यातून औ ोिगक ांती घडून आली . ही ांती
प रवत नवादी व िवधायक मागी होती. नवीन शोधाम ुळेच ांती घडून आली . या ांतीचा
शुभारंभ कापड धं ापास ून झाला. औ ोिगक ांतीची वाटचाल अथवा या काळात िविवध
लागल ेले शोध आिण यांची गती हणज े औ ोिगक ांतीची वाटचाल होय.
१) कापड उ ोग यवसायाची गती :
सव थम कापड उ ोगात मह वाच े व ांतीकारक बदल झाले. इं लंडम य े
लोकरीच े तंतू िकंवा धागे बनिवण े आिण व िवण याचा घरगुती उ ोग जुना होता. यासाठी
चाती (चरखा ) हेच एकमेव यं होते. या उ ोगात नवे तं िनमा ण झाले. यामुळे याची
गती झाली. जॉन के. या इं ज िवणकया ने इ.स. १७३३ म ये धावता धोटा ( लाइंग
शटल) या यं ाचा शोध लावला . यामुळे कापड िवण याची ि य ेचा वेग वाढला .
इं लंडमधील लॅकेशायर शहरातील जे स हार ी हज याने इ.स. १७६४ म ये ि पिन ंग जेनी
या सूत कातणी यं ाचा शोध लावला . यामुळे कापसाचा धागा बनिव याची ि या अिधक
वेगाने होऊ लागली . े टन शहरात रचड आक राईट याने इ.स. १७६९ म ये वॉटर ेम हे
सूत कातणी यं तयार केले. या यं ा या मदतीन े कापसात ून अिधक िपळदार व मजबूत
धागा बनिवण े श य झाले. सॅ युएल कॉ पटन येन इ.स. १७७९ म ये ि पिन ंग यूल यं
बनिवल े. या या मदतीन े धागा अिधक तलम व मजबूत सूत कातण े श य झाले. क ट
शहरातील डॉ. एडमंड काट राईड या धम गु ने पॉवरलुम यं माग तयार केला. यामुळे
िवणकामाचा वेग शेकडो पटीने वाढला . दि ण अमे रकेतील एिलि हटन े इ.स. १७९३ म ये
कॉटन जीन नावाच े यं बनिवल े. यामुळे कापसापास ून सरक अलग काढण े सुलभ झाले. munotes.in
Page 99
99इ.स. १८४६ म ये एिलयास हॉब या अमे रकन संशोधकान े िशवणय ं ाचा शोध लावला .
वरील शोधाम ुळे कापड उ ोगात सव कारची गती झाली.
२) कोळसा व लोखंड िनिम तीचे उ ोग :
औ ोिगक ांती या काळात यं िनमा ण कर यासाठी लोखंडाचा उपयोग होतो.
यामुळे ल खड उ पादन वाढिव याची गरज भासू लागली . प रणाम अनेक िठकाणी
जंगलतोड झाली. अठरा या शतका या म याला कोलब ुकडे हे लोखंड यवसायाच े
मह वप ूण क होते. अशु लोखंड शु कर यासाठी कोळशासाठी गरज होती. यामुळे
कोळसा खाणीचा शोध लागला . इ.स. १७५० म ये लोखंडा या खिनजाला
िवतळिव यासाठी दगडी कोळशाचा वापर कर याची नवी प त शोधून काढली . इ.स.
१७६० म ये मीटरन े वतु ळाकार िफरणार े भाता यं तयार केले. यामुळे कोळशा या
भ ्यातील अडचण दूर झाली. इ.स. १७९० म ये बा पश वर चालणार े नवे इंिजन तयार
केले. यामुळे कोळशा या भ ्यांवर सतत वाया चा झोत टाक याची मोठी सुधारणा झाली.
इ.स. १७६६ ते ८४ या काळात लविचक लोखंड िनमा ण कर या या प तीत गती
झाली. इ.स. १७८३ म ये तापल े या लोखंडाला हातोड ्याने ठोकून याला हवा तो आकार
दे या या प तीऐवजी तयार ठेवले या खाचामधून लोखंडाचा रस ओतून लोखंडी बीम
तयार कर याची प त िवकिसत झाली. इ.स. १८१६ म ये सर हं े डे हीने िबनधो याचा
कंिदल शोधून काढला . यामुळे खाणीत काम करणे सुरि त झाले. अ हम डब याने ला ट
फन स (भ ी) साठी कातड ्या या भा याचा उपयोग थम केला. जॉन ि मटन याने इ.स.
१७६० म ये वायूपंप शोधून काढला . हे ी कॉट याने इ.स. १७८४ म ये अशु लोखंड
शु कर याची खास भ ी तयार केली. इ.स. १७९४ म ये मॉंड लेने लाईड रे ट शोधून
काढल े. इ.स. १८२८ म ये जे स ने सनन े भ ी तापिवताना भा यात ून उ ण वायूझोत
टाकण े अिधक फायद ेशीर अस याच े िस केले. इ.स. १८४२ म ये बा प श वर
चालणारा घण व हातोडा तयार केला. इ.स. १८५६ म ये हे ी बेसामेर याने लोखंड
शु ीकरणाची व पोलाद िनिम तीची प ती शोधून काढली .
३) बा पश व िव ुतश :
नवीन यं े चालिव यासाठी ारंभी जलश चा उपयोग कर यात आला . नंतर या
काळात याची जागा बा पश न े घेतली. इ.स. १७०० म ये थॉमस सॅ हेरी याने
खाणीतील पा याचा िनचरा कर यासाठी बा पय ं ाचा सव थम वापर केला. इ.स. १७०५
म ये थँ।मस यूकॉमेन याने वाफे या श वर चालणार े सव थम बा पय ं तयार केले. जे स
वॅट व ि मंगहॅम यांनी युकॉिमन या यं ातील तांि क दोष दूर क न इ.स. १७६९ म ये
बा पय ं तयार केले. इ.स. १७८५ म ये काट राईटन े बा पश वर चालणार े यं माग सु
केले.
१९ या शतकात बा पश ऐवजी िवजेचे सहा य घे यात आले. हो टा याने
इ.स. १८०० म ये होि टक सेल (कोरडी िवजेरी) शोध लावला . ॲि पयर याने िव ुत
चुंबक य शा ाचा पाया घातला . मायकेल फॅरेडे याने डायनोमाचा शोध इ.स. १८८२ म ये
लावला . ब जामीन ँ।किलनन े (इ.स. १७०६ -९०) िवजेचा शोध लावला . मायकेल फॅरेडेने
१७२१ म ये िवजेची मोटार व िव ुत जिन तयार केले. मोस याने इ.स. १८३७ म ये munotes.in
Page 100
100 टेिल ाफचा शोध लावला . सायरस िफ ड याने इ.स. १८६६ म ये पिहली घ स
अटला ंिटक केबल घातली . इ.स. १८९६ म ये माक नी याने िबनतारी ताराय ं ाचा शोध
लावला .
४) दळणवळणातील सुधारणा :
इं लंडम य े न या यं ा या मदतीन े मालिनिम तीचा वेग वाढला . याची वाहतूक
जलदगतीन े कर याचा िनमा ण झाला. लँकेशायरात सुती व ाचा उ ोग क ि त झाला
होता. जगाची बाजारप ेठ उपल ध झा यािश वाय हा उ ोग दीघ कालीन िवकास होणे श य
न हत े. यामुळे दळणवळणाची गरज िनमा ण झाली. यातून नवे तं ान िवकिसत होऊन
दळणवळणात सुधारणा झाली.
अ) र ते : इं लंडमधील र ते जुने व खाचख ळ यांमुळे िन पयोगी होते. नवे प के र ते
तयार कर याच े काम खाजगी कंप यांनी घेतले. जॉन मॅक अॅडॅम याने खडी व िचखल याचा
वापर क न प के र ते बांध याच े तं शोधून काढल े. १८३९ म ये चा स गुडडअर याने
रबर ह कनाईज कर याच े तं शोधून काढल े.
ब) रे वे : सव थम इ.स. १८१० म ये े ही िथकन ेने वाफेचे इंिजन तयार केले. इं लंडचा
जॉज ि टफ सन व िव यम हेडले यांनी इ.स. १८१४ म ये बॉयलर या वाफेवर चालणार े
रॉकेट नावाच े रे वे इंिजन तयार केले. जगातील पिहली रे वेगाडी इ.स. १८३० म ये
िल हरप ुल ते मँचे टर धावू लागली . या इंिजनचा वेग ताशी २९ मैल होता. इ.स. १८३०
म ये पीटर कूपरने हामथ ंब नावाच े इंिजन असल ेली सुधा रत रे वे गाडी तयार केली.
क) जहाज / आगबोट व िवमानस ेवा : रे वेने बंदरापय त आणल ेला माल आगबोटीत ून
परदेशी पाठवला जात असे. आता िशडां या जहाजाऐवजी बा पश वर चालणाया बोटीचा
उपयोग होऊ लागला . अमे रके या रॉबट फुलटॉन याने इ.स. १८०७ म ये बा पश वर
चालणारी पिहली लेरेम ट नावाची नौका हडसन नदीवर सु केली. ितने ३२ तासाच े १५०
मैलांचे अंतर कापल े. इ.स. १८३८ म ये ेट वे टन हे जहाज अमे रकेतून िनघून कोठेही
कोळसा न घेता १५ िदवसा ंत इं लंडला पोहोचल े. इ.स. १८४० म ये सॅ युएल कुनाड याने
अटला ंिटक महासागराव न अमे रकेत जा याची िनयिमत जहाज वाहतूक सु केली.
िवसा या शतका या ारंभी ऑरि हल व राईट या दोघांनी पिहल े हवेत उडणार े यं इ.स.
१९०३ म ये तयार केले. इ.स. १९०८ म ये याचे यश वी उड्डाणही केले.
ड) िबनतारी ताराय ं व टेिलफो स : या सव शोधात संदेश वाहना या प तीत जी ांती
घडून आली ती अितशय मह वाची ठरली. चा स ि हट टोन या इं ज य न े िव ुत
िबनतारी ताराय ं ाचा शोध लावला . इ.स. १८६६ म ये अटला ंिटक महासागरात पिहली
केबल टाक यात आली. इ.स. १८७० म ये जम न माणसान े टेिलफोनव न दूर या
माणसाशी संभाषण करता येऊ शकेल, असा शोध लावला . इ.स. १८४४ म ये मोस ने
ताराय ं ाचा आिण अले झांडर बेल व पिह या एिडसनन े टेिलफोनचा शोध लावला .
माक नीन े रेिडओचा शोध लावला . इ.स. १८४० म ये पो टकाड यो य थळी पोचिवणा री munotes.in
Page 101
101 पेनीपो ट योजना सु केली. गणकय ं , रडार, दूरदश न, उप ह , अवकाशयान े,
योगशा ळा, अ याध ुिनक दुिब न दळणवळणा या साधनात ांती घडिवली . यामुळे सव
जग जवळ येऊ लागल े.
५) कृषी े ातील ांती :
अनेक े ातील उ ोगध ं ात बदल घडून येत असताना कृषी े ात ही ांती
घडून आली . यामुळे जगात कृषी धान व उ ोग धान अथ यव था ंचा िवकास झाला.
पूव ची शेती गरजेपुरती व पोटाप ुरती होती. जा त उ पादन क न शेतीचे यापारीकरण
करावे, ही संक पना औ ोिगक ांतीमुळे िनमा ण झाली. याला िवमान व यापाराची जोड
िमळा याने शेतीचे औ ोिगकरण झाले. लॉड टाऊन श ड याने शेतीतील पीक बदल यान े
जिमनीचा कस कायम राहतो , हा मह वाचा शोध लावला . रोड, ऑथ र यंग, बेकवेल यांनी
शा ीय प तीन े संशोधन क न अनेक योग यश वी केले. खतां या मदतीन े सुिपकता
वाढिव यात आली .
येक शेतकया ने आप या शेतीला कुंपण घालाव े, असा कायदा पाल मंटने मंजूर
के याने, अनेक शेतकया ना आप या जिमनीवरील ह क गमवावा लागला . यालाच
इं लंड या इितहासात वंपणाची चळवळ असे हणतात . यािशवाय सरकारन े अनेक कायद े
मंजूर केले. शेती संशोधनात ून अनेक कारची िबयाण े, क टकनाशक े, औषध े, खते,
कृषीपंढरी इ. मुळे गती झाली. यािशवाय इ.स. १७३७ म ये जॉन िडअरन े पोलादी नांगर,
मॉशने मळणी यं , अपलबीन े कापणी व भारे बांधणार े यं , कॉिम कचे कापणी यं इ. शोध
लागल े. ऑथ र यंग या ि िटश बोड ऑफ अॅ ीक चर या सं थेने िविवध उप म राबवल े.
यामुळे कृषी े ात मोठी गती झाली.
आपली गती तपासा :
१) औ ोिगक ांतीची वाटचाल प करा.
६.६ औ ोिगक ांतीचे प रणाम
औ ोिगक ांतीने ज म िदलेली यं सं कृतीचा सार इं लंड माण ेच सव जगात
हळूहळू झाला. मानवी जीवना या अंगोपांगाचे आमूला , प रवत न करणारी सव पश घटना
हणज े ांती होय. ांतीमुळे मानवी जीवनात एकाच वेळी सुखसंप ी व दु:खदा र ्य
आले. इं लंड माण े नेपोिलयनन ेही ांतीचा पाठपुरावा केला. ा स माण ेच इतर रा ांनीही
ांतीचा कार केला. या ांतीचा जीवना या िविवध पैलूंवर प रणाम झाला. munotes.in
Page 102
102 अ) औ ोिगक ांतीचे आिथ क प रणाम :
१) उ पादना या तं ातील बदल व उ पादन वाढ :
औ ोिगक ांतीचा ामु यान े आिथ क जीवन व अथ यव था यावर प रणाम
झाला. कारखा यात ून व तू उ पादनाच े नवीन तं वापर यान े उ पादन प तीत फार मोठा
बदल झाला. परंपरागत घरगुती उ ोग बंद पडले व िविवध व तूंचे उ पादन िविवध
कार या कारखा यात सु झाले. यामुळे उ पादनाचा वेग वाढला . तो औ ोिगक ांतीस
अनुकूल ठरला.
२) भांडवलदार वगा चा उदय :
कारखान े सु करणे व ते चालवण े यासाठी मोठ्या माणात भांडवलाची गरज
असत े. यामुळे भांडवलशाही अथ यव था िनमा ण झाली. याम य े भांडवलदार हा
मह वाचा घटक होता. भांडवल पुरिवणारा नवा यापारी , उ ोगपती , पुंजीपती यांचा ीमंत
वग िनमा ण झाला. तयांनी एका कारखा यापास ून अनेक कारखान े सु केले व औ ोिगक
िव तार केला. या गुंतवणूक तून एका बाजूला ंचड नफा तर दुस या बाजूस मजुरांचे
आिथ क शोषण के याने समाजातील े व ीमंत वग बनला . अिनब ध आिथ क
वातं यवादी भांडवलदारान े पुढील माण े माग या के या. उ ोगावरी रा याच े सव िनब ध
र करावे. चोरी, खून, राज ोह असे गु हे होऊ नयेत यासाठी रा यात केवळ र काच े
काम करावे. म यय ुगीन कारागीर संघ, सनदी कंप या आिण यांची म ेदारी न क न
खुले धोरण ठेवावे.
३) मिवभाजन व मजुरांची दयनी य ि थती :
औ ोिगक उ पादन प तीत मिवभाजन हा मह वाचा घटक होय. गृहउ ोग
प तीत कारागीर सव च नी वतं असे उ पादन साधना ंवर याची मालक होती. तो
आप या इ छेनुसार उ पादन करते असे. याउलट ांतीनंतर उ पादना या साधना ंवरील
कामगारा ंची मालक न होऊन , यव थापन वगा या िनयं णाखाली नेमून िदलेले काम
करावे लागत असे. यामुळे मिवभाजनाला मदत झाली. कामगारा ं या कामातील
सज नशील आनंद न झाला. कारखा यातील वातावरण आरो य ्या िवघातक होते.
अनेक अपघात होऊन संगी मृ युही ओढवत असत . कामगारा ंना राहावयास िमळालेली
घरे अ यंत गिल छ व क दट असत . कामगारा ं या कुटुंबातील ि या, मुले पोटासाठी काम
करत असे. अित माम ुळे जीवनातील आनंद न झाला होता. संसारी दु:ख िवसर याक रता
मजूर दा , जुगार या यसना ंना बळी पडू लागल े. दुराचार , गु राग, अनैितकता यांचा
ादुभा व वाढला .
४) गृहउ ोग व ामीण जीवनाचा हा स :
म यय ुगीन अथ यव थ ेवरच औ ोिगक ांतीचा ारंभ झाला. ांतीपूव
जीवनोपयोगी व तूंचे उ पादन करणारा िविवध यावसाियक वग खेड्यात राहत होता.
ांतीमुळे यांचे यवसाय बंद पडले. यावसाियक मालक -मजूर वग बेकार झाला. तो
वत: या उदरिनवा हासाठी शहराकड े वळला. जिमनदारी प त न झा यान े जमीनदार
शेतकरी , शेतमजूर यांनाही शहराकड े धाव घेतली. प रणाम खेडी ओस पडली . याचा
प रणाम गृहउ ोगावर व ामीण जीवनावर झाला. munotes.in
Page 103
103 ५) नवनी अथ यव था :
म यय ुगातील सरंजामशाहीची शेतीवर आधा रत अथ यव था हळूहळू मागे पडली .
ित या जागी उ ोग धान , भांडवलशाही , मु अथ यव था अशी नवी अथ यव था
उदयास आली . या अथ यव थ ेत कारखानदारी , यापार , उ ोगध ं ांना मह व ा झाले.
उ पादन मता वाढत गे याने याम य े अथ यवहार गुंतागुंतीचे झाले. जमीन , म,
भांडवल व यव थापक असे सव घटक मोठ्या माणात उपल ध अस यान े अनेक
कार या कंप या थापन झा या . यामुळे न याच े व आयातीच े माण वाढल े. परंतु या
यव थ ेत िवषमत ेची दरी िनमा ण झाली. संप ीच े अमया द क ीकरण झाले. धातूचे चलन
बंद होऊन कागदी चलन सु झाले. शेअर बाजाराला अितशय मह व ा झाले.
६) कृषी े ाकड े दुल :
म यय ुगात शेतीउ ोग हा अथ यव थ ेचा मु य आधार त ंभ होता. औ ोिगक
ांतीने या उ ोगावर चांगले व वाईट प रणाम झाले. जमीनदारी प त न होऊन शेतीचे
वै ािनक करण व यापारीकरण होऊन ह रत ा ंती झाली. धा याच े उ पादन वाढ यान े
उपासमारीचा सुटला. तथािप शेती उ ोगाप े ा उ ोगध ंदे जा त फायद ेशीर अस यान े
समाज व शासनाच े शेतीकड े दुल झाले. शेतीला दु यम थान ा झाले. शेतीमाला या
िकंमती, वाहतूक, महागडी अवजार े, खते-िबयाण े, क टकनाशक े अशा अनेक सम या
शेतक या ंना भेडसाव ू लाग या .
ब) औ ोिगक ांतीचे सामािजक प रणाम :
१) सुखसम ृ व आराम जीवन :
औ ोिगक ांती या काळात अनेक वै ािनक शोध लाग यामुळे कारखानदारी
प त िनमा ण झाली. यातील न या उ पादनाम ुळे मानवा या सुखसोयीम य े वाढ झाली.
सुखी व चैनी असं य साधना ंचे उ पादन झाले. व त व दज दार माल लोकांना ा झाला.
लोकांचे जीवनमान उंचावल े. यं युगामुळे परंपरागत खडतर व क मय जीवन न होऊन
सुखी व समृ जीवनाला ारंभ झाला. दैनंिदन समाज जीवन , अथ यव था ,
दळणवळणाची साधन े व सां कृितक े ात फार मोठा बदल झाला. वीजेची उपकरण े,
िविवध यं े, वै क य शोध, औषध े, चंड धा यो पादन , मौ यवान कलाक ृती, उंची
कापड , रे वे, मोटारी , जहाज े, टेिलफोन , िसनेमा, टी ही, रेिडओ इ. साधना ंमुळे मानवी
जीवन संप न, सुस , समृ व चैनी-िवलासी -आरामदायी बनले. हे सव बदल औ ोिगक
ांतीने घडवून आणल े.
२) नवीन समाजरचन ेची जडणघडण :
औ ोिगक ांतीने जुनी सरंजामशाही अथ यव था न क न भांडवलशाही
अथ यव था िनमा ण केली. यामुळे मानवी जीवन व समाजरचना यां यात पूण पणे बदल
झाला.समाजातील जुना वग राजा, राजप रवार , उमराव , धम गु , शेतमजूर, भूदास,
गुलाम हे न होऊन या याऐवजी भांडवलदार , उ ोगपती , यापारी , कारखानदार ,
कम चारी, कारागीर , कलाव ंत, डॉ टर, ा यापक , वक ल , शा , सािहि यक ,
िवचारव ंत आिण शेतकरी व मजूर असा नवा समाजवग िनमा ण झाला. बह जन समाज हा munotes.in
Page 104
104 कामगार वगा चा बनला . यामध ून जागृत असा म यमवग िनमा ण झाला. तो भावशाली
होता. गरीब- ीमंत, शोिषत -शोषक , सहनशील -अ यायी , उपेि त- िति त हा
पर परिवरोधी समाजरचन ेतून सामािजक िवषमता वाढीस लागली . यातून सामािजक
अनेक िनमा ण झाले.
३) संयु कुटुंबप तीचा हास आिण ीमु :
शेती यवसायाशी िनगिडत असल ेली संयु कुटुंबप तीचा हा स औ ोिगक
ांतीमुळे झाला. वाढते शहरीकरण , याम ये जागेची अडचण , यि वातं या या
क पना या या भावाम ुळे लहानलहान कुटुंब (िवभु कुटुंबे) सं या वाढली . ांतीचा जसा
िवकास होत गेला, तसाच य - य मधील ेम न होऊन यां यात दुरावा िनमा ण
झाला. प रणामी संयु कुटुंब प तीचा हा स झाला.
औ ोिगक ांतीमुळे शरीर साम या ची गरज कमी झाली. यामुळे उ पादन े ात
ी-पु षां या बरोबरीन े काम क लागली . यांनी आिथ क वातं य ा झाले. यामुळे
परंपरागत कुटुंब व सामािजक बंधनात ून मु झाली.
४) समाजावरील धमा चा भाव कमी :
म यय ुगात समाजावर धमा चा व धम गु ंचा भाव होता. यामुळे समाजात
अंध ा , परंपरा व धािम क समज ुती िनमा ण झा या . बोधन व धम सुधारणा चळवळीमुळे
िव ान व तं ानाचा भाव सतत वाढत गेला. यामुळे एकूण समाजजीवनावरील धमा चा
भाव कमी झाला. सव समाज हा सुखी-चैनी िवलासी हणज ेच भौितकवादी बनला .
५) जाग क व भावशाली म यमवगा चा उदय :
औ ोिगक ांतीमुळे समाजात म यमवगा चा उदय झाला. याम य े ा यापक ,
डॉ टर, वक ल , इंिजनीअर , संशोधक , कारागीर , सािहि यक , िवचारव ंत, कलाकार यांचा
समावेश होतो. हा वग ीमंत नसला तरी तो जाग क , य नवादी , िचकाटीचा असून याने
ां याचे व समाज बोधन व सुधारणा चळवळीचे नेतृ व केले. भांडवलदारा ंनी आिथ क
साम या या बळावर राजक य वच व िनमा ण करीत होता. यामुळे राजक य भांडवलदार व
म यमवग ित पध बनले. आधुिनक लोकशाही शासनाम य े या वगा ला अितशय मह व
होते.
६) भूदास प ती व गुलामिगरी न :
औ ोिगक ांतीमुळे यं -तं याची वाढ झाली. यामुळे शारी रक माच े मह व
कमी झाले. िशवाय सरंजामशाहीचाही शेवट झाला. नवीन समाज िनमा ण झाला. याम य े
भूदास प ती , गुलामिगरी या िपळवणूक करणाया थे या िवरोधात चळवळी सु झा या .
यामुळे ांतीनंतर भूदास प त व गुलामिगरी प त न झाली.
munotes.in
Page 105
105 क) औ ोिगक ांतीचे राजक य व इतर प रणाम :
१) राजेशाहीचा हास :
औ ोिगक ांतीने समाजा या अनेक गरजा पूण कर याचा य न केला. मानवाला
अनेक िववेचनात ून व अडचणीत ून मु के याने तो वतं बनला . त कािलन एक
कुटुंबप तीचा व राजकारणातील चिलत राजेशाहीचा हास होत गेला. यामुळे जगाची
वाटचाल लोकशाही या िदशेने सु झाली. औ ोिगक ांतीनंतर इं लंडम य े जलदगतीन े
लोकशाहीचा िवकास व िव तार झाला. यांना मतदानाचा ह क ा झाला. पुढील काळात
ि यांनाही हा ह क ा झा यान े लोकशाहीचा िवकास व िव तार झाला.
२) आिथ क रा वादाचा उदय :
आप या रा ा या आिथ क भरभराटीसाठी करावे लागणार े य न हणज े आिथ क
रा वाद होय. आप या देशातील उपल ध खिनजस ंप ी, मनु यबळ, उ ोगध ंदे,
देशांतग त व देशाबाह ेर यापार या सवा या िवकासाला उ ेजन देणे. याचा आिथ क
रा वादाम य े समाव ेश होतो. आप या देशाबरोबर पधा करणाया इतर देशां या
यापारावर िनब ध घालण े, आयात -िनया त यापारावर बंदी घालण े. यां या मालावर जकात
जा त बसवण े, तसेच आप या देशासाठी परदेशात यापारासाठी वसाहती थापन करणे.
देशातील अित र भांडवल वसाहतीत गुंतवणे, या सवा या आधार े आप या देशाचे िहत
साधण े या धोरणाचा अनेक युरोपीय रा ांनी वापर केला.
३) युरोपीय रा ांचा नवा सा यवाद :
आ यंितक रा वाद , औ ोिगक करण , वांिशक े व, बिल रा ांची आ मक
वृ ी यां या संयोगात ून िनमा ण झालेले स ा िव ताराच े धोरण हणज े सा यवाद होय
िकंवा एका रा ाने दुस या रा ावर सव कारच े अिधकार िनमा ण करणे हणज े
सा यवाद होय. बाजारप ेठ, क चा माल, धमा तराचा हेतू व धम सार, लोकस ं येचे
पुनव सन या हेतूने आि का, आिशया खंडात सा यिव तार केला. इं लंड, ा स,
हॉलंड, पोतु गाल, पेन, इटली , जम नी, रिशया , जपान , अमे रका ही रा े सा यवाद व
वसाहतवाद याम य े आघाडीवर होती.
४) राजक य ह काची ा ी :
मजुरांची आप या संघटना थापन क न आप या दु:खाचे िनवारण कर याचा
य न केला. आपणाला मतदानाचा ह क िमळावा यासाठी इ.स. १८४४ म ये चािट ट
चळवळ सु केली. या ार े कामगारा ंची पाल म टमधय े वेश क न राजक य स ा ता यात
घे याचा य न केला; परंतु शासनान े यां या माग या मा य के या. इ.स. १८६७ चा
कायदा पास क न कामगारा ंना यांची मालम ा व धम याचा िवचार न करता यांना
मतदाना चा ह क दे यात आला .
५) कामगार संघटना व चळवळीचा उदय :
औ ोिगक ांतीमुळे कारखानदारी वाढली . तसे कामगारा ंचे ही वाढल े.
यां यावर अनेक कारच े अ याय होत असे. आप यावरील अ याय दूर करणे व ह क
ा ीसाठी कामगारान े संघटना थापन के या. या संघटना ंनी व समाजवादी प ांनी munotes.in
Page 106
106 भांडवलशाही व यांना मदत करणाया शासनािवरोधी लढा िदला. यातूनच कामगार
चळवळ उदयाला आली . इं लंडम य े चािट ट चळवळ, अमे रकेत पॉ युिल टा ंची चळवळ
ही कामगार लढ्याची ठळक उदाहरण े होती. कामगार चळवळ मुळे अनेक ह क व सुधारणा
झा या .
औ ोिगक ांती हणज े इितहासातील एक अपूव व महान युग वत क ि या
आहे. या ांतीने दु:खासह अनेक शारी रक क ा या च ात ून मानवाची सुटका केली. पण
अनेक न या जिटल सम या िनमा ण के या. ऐितहािसक ्या िवचार करता ाथिमक
अव थ ेतील मानवा या जनावरांना माणसा ळिवले व शेती यव थ ेला सु वात करणे. या
ि या ंशी या ांतीची तुलना करावी लागत े. औ ोिगक ांतीने आधुिनक जगाला ज म
िदला, असे हट यास फारस े वावगे ठरणार नाही.
आपली गती तपासा :
१) औ ोिगक ांतीची प रणाम सांगा.
६.७ सारांश
म यय ुगात बोधन चळवळीमुळे सामािजक व आिथ क बदल मोठ्या माणात
झाले. तसेच जूनी समाज यव था न होऊन नवीन समाज रचना तयार झाली. वै ािनक
े ात नवनवीन शोध लागल े. यातून औ ोिगक ांती घडून आली . यामुळे देशाची सव
े ात गती झाली. तसेच वसाहतवाद मोठ्या माणात िनमा ण झाला. यातून वसाहतीची
िपळवणूक, अ याय , अ याचार मोठ्या माणात होऊ लागली . औ ोिगक ांतीतून
समाजात आिथ क िवषमता िनमा ण झाली. भांडवलदार वगा कडून कामगारा ंची िपळवणूक
झाली. ती न कर यासाठी आिण नवीन समाजरचना कशी असावी या संदभा त जे िविवध
मत वाह होते यातून समाजवाद हे त व ान उदयास आले. समाजवादाच े दोन वाह
आहेत. आदश वादी व सा यवादी िवचार वाह आहेत. याचा जागितक इितहासावर फार
मोठा भाव पडला .
६.८
१) औ ोिगक ांती हणज े काय ते सांगून ांतीचे व प सांगा.
२) औ ोिगक ांतीची कारण े प करा. ांतीचा िव तार करा.
३) औ ोिगक ांतीचे प रणाम प करा.
munotes.in
Page 107
107७
युरोपमधील रा -रा या ंची िनिम ती
घटक रचना :
७.० उि य े
७.१ तावना
७.२ रा -रा य संक पना
७.३ रा रा याची वैिश ्ये
७.४ ा स व इं लंड मधील रा रा याचा उदय
७.५ इं लंड
७.६ ा स
७.७ सारांश
७.८
७.० उि य े
१) एका िविश भ ूभागावर राजक य ्या संघिटत झाल ेले लोका ंचा अ यास करण े.
२) रा या या उदयामागील काय कारणभाव शोध ून काढण े.
३) यां या ताि वक िवव ेचनात ून रा या या उ ाच े िस ा ंत मांडणे.
४) सभोवताल या प रि थतीच े िववेचन क न रा य -रा य स ंक पन ेचा आढावा घ ेणे.
७.१ तावना
रा -रा य या िवचाराचा प ुर कार पािह या महाय ु ानंतर अम े रकेचे अ य
िव ो िव सन या ंनी १४ कलमी जाहीरनामा जाहीर क ेला व हसा य या तहात तो ठ ेवला.
एका रा ीय वा या लोका ंचे एक रा य असाव े व आपल े वतःच े शासन व वत :
चालिव याचा विनण याचा अिधकार य ेक वत ं रा ीय व असल े या लो साम ुदायास
असावा . या िवचारा ंचा भाव पािह या महा यु ानंतर शा ंतता थािपत कर यासाठी
१९२० साली आयोिजत करणात आल े या प ॅ रस प रषद ेवर पडला . युरोप ख ंडात काही
सा ा याच े िवघटन होऊन य ुरोप ख ंडात रा रा य े.
munotes.in
Page 108
108 ७.२ रा -रा य संक पना
ाचीन रोमन काळातील रा याची क पना आिण म यय ुगीन सरंजामशाहीती ल
िवक ि त रा याची क पना या राजक य शासना या ीने कुचकामी ठर या .
म यय ुगा या उ राधा त उ राध एक नवीन यव था उदयाला आली . ितला रा -रा य
यव था असे संबोधले जाते.
रा रा य या िवचाराचा पुर कार पिह या महायु ानंतर अमे रकन ेिसड ड िव ो
िव सन यांनी १४ कलमी जाहीरनामा केला व हासाय या तहात १९९१ म ये तो ठेवला.
एका रा ीय वा या लोकांचे एक रा य असाव े व आपल े वत:चे शासन व वत:
चालिव याचा वयिनण याचा अिधकार येक वतं रा ीय व असल े या लोकसम ुदायास
असावा. या िवचाराचा भाव पिह या महायु ानंतर शांतता थािपत कर यासाठी
१९२० साली आयोिजत कर यात आले या प रस प रषद ेवर पडला . ऑटोमन, ऑ ो
हंगे रयन आिण जम न सा याच े िवघटन होऊन युरोप खंडात पोलांड युगो लाि हया
ब गे रया समािनया इ यादी रा ांम ये थापन कर यात आली . दर यान या काळात
रिशयन रा य ा ंतीनंतर रिशयन सा य िवघटन होऊन िबगर रिशयन रा ीय वा या
लोकसम ुदायाची वातं य रा रा य अि त वात आली .
रा -रा याच े आव यक घटक :
१) समान हेतूसाठी एक येऊन संघटना मक व प ा केलेला लोकसम ुदाय
२) या लोकसम ुदायाला वत:चे घर वाटणारा िनि त असा भूभाग, लोक या भूभागावर
कायम व पात वा त य क न राहतात .
३) बा िनयं णापास ून वतं व अंतग त साव भौ व
४) राजक य संघटना िकंवा सं था या ार े लोक संघटीत राह न काय वाही होते.
या चारही घटका ंचे मह व एवढे आहे.
रा ीय वासाठी आव यक असल े या घटका ंचा पाया म यय ुगातच घातला गेला
होता. समान सं कृती, समान भाषा, समान परंपरा या गो ी रा ीय वाच े िनदश क मान या
जातात . भौगोिलक ्या सलग असा देशात एका िविश मानवी समूहात या गो ी िदसून
आ या व अ य अशाच व पा या मानवी समूहापास ून याचे िभन व दश िवता आले.
हणज े या देशाशी िन ा ठेवणाया चे रा -रा य िनमा ण होते. युरोप खंडात इं लंड,
ा स, पेन आदी रा या ंमधून रा रा याची क पना बनवली .
७.३ रा रा याची वैिश ्ये
रा -रा य यव थ ेचा ारंभ १६४८ या वे टफािलया करारापास ून झालेला
आहे. साधारणपण े रा यस ं था व रा रा य यव था या दो हीही संक पना समान अथा ने munotes.in
Page 109
109 वापर या जातात . यामुळे यांची काही मूलभूत व पाची वैिश ्ये पुढील माण े आहेत.
जाती : रा वादा या िनिम तीसाठी जनसम ुदाया या जातीत एकता असण े अितशय
आव यक असत े. एका जातीपास ून िनमा ण झाले या जनसम ूहाला रा हटल े जाते. एका
जातीत ून िनमा ण झाले या जनसम ूहाम य े अनेक गो ी एकसमान असतात . यात
सां कृितक एकता असण े अितशय आव यक असत े. आज या ि थतीत रा ीयता िकंवा
रा वाद िविभ न जाती या आिण समुदायां या एकतेतून िनमा ण झालेली आहे.
७.३.१ धम :
रा ा या या िनिम तीसाठी जातीय समानत ेबरोबरच समान धम असण े अितशय
मह वाच े असत े. एका धमा मुळे चंड जनसम ुदायाल एक करता येवू शकते. युरोपात रा
रा या या िनिम तीसाठी रोमन, कॅथािलक आिण ो टेट धमा चे मह वाच े योगदान आहे.
७.३.२ भौगोिलक एकता :
भौगोिलक एकता हे रा -रा याच े एक वैिश ्य मानल े जाते. कारण यातूनच रा -
रा याच े थािय व िटकून राहत असत े. यामुळे भौगोिलक एकता िटकव ून ठेवणे आिण
आप या सीमेअंतग त राहणाया नाग रका ंचे संर ण करणे ही रा -रा याची जबाबदारी
मानल े जाते. भौगोिलकत ेतूनच साव भौम व व रा वादा या भावना मजबूत होतात .
७.३.३ साव भौम व :
साव भौम व िकंवा भु व हे रा -रा य प तीच े सवा त मह वप ूण वैिश ्य मानल े
जाते. आप या काय े ांतग त सव नाग रक व सं थांना यवहारा ंना िनयं ण करणारी श
हणज े रा याची साव भौम श होय. आंतररा ीय पातळीवर रा -रा याच े साव भौम व
हणज े येक रा याला आप या इ छेनुसार आंतररा ीय े ात यवहार कर याच े वतं
होय.
७.३.४ रा वाद :
रा वाद या घटकान े रा -रा य यव थ ेचे मजबूत केले आहे. यामुळे हे रा -
रा य यव थ ेचे एक वैिश ्य आहे. समान भौगोिलक जाणीव ेतून लोकांना रा -रा य
यव थ ेब ल अिभमान िनमा ण होतो. रा यस ं था य या िविभ न गरजा पूण करते.
यामुळे य ित या आ ाच े पालन करत आपली कत य पार पडतात यामुळे तेथील
जनतेत जो रा वाद िनमा ण होतो. तो रा -रा या या अि त वासाठी मह वा चा ठरत
असतो .
७.३.५ वैधािनक समानता :
जगातील सव च रा -रा ये आकार , लोकस ं या, सैिनक श , आिथ क उ पादन
मता या बाबतीत समान नसली तरी यांना समान वैयि क समानत ेचा दजा ा असतो .
हे रा रा याच े वैिश आहे.
munotes.in
Page 110
110 ७.४ ा स व इं लंड मधील रा रा याचा उदय
ाचीन रोमन काळातील रा याची क पना आिण म यय ुगीन सामंतशाही या
काळातील िवक ि त रा याची क पना या राजक य शासना या अंमलबजावणी या ीने
कुचकामी ठर या . म यय ुगा या उ राधा त एक नवीन यव था आकाराला आली, ती रा
रा य ादेिशक भाषांना आलेला जोम या घटका ंमुळे म यय ुगा या अखेर या ट यात
रा वादी भावना बळावली यामुळे ा स, पेन, ऑि या , इं लंड, रिशया यासारखी
रा -रा ये उदयाला आली.
७.५ इं लंड
१६०० साली ई ट इंिडया कंपनी थापन क न यापारा या िनिम ान े इं लंडने
सा यवादाची नांदी केली. पोतु गीजां या पावला ंवर पाऊल ठेवून इं लंडने मुघल
राजवटी या काळात सुरत येथे पिहली यापारी वखार सु केली. िहंदु थानातील छोट्या-
मोठ्या राजवट चा दुबळेपणा, मागासल ेपणा पाह न सुमारे तीन शतका या अवधीत आप या
राजक य कौश याचा आिण मु सदेिगरी या जोरावर इं लंडने १९ या शतका या पूवा धा त
िहंदु थानावर आपल े अिधरा य थापन केले.
७.५.१ सा य िव ताराची गरज :
आि केतील सवा त मह वाचा देश ि टीशा ं या वाट्याला आला होता. इं लंडला
िबनी को ट आिण केप ऑफ गुड होपपास ून ते वर थेट इिज पय तचा देश िमळाला.
औ ोिगक ांतीचा सार इं लंडम य े झालेला अस यान े इं लंडने सु वातीपास ूनच
सा यिव तारा या धोरणाचा अवल ंब केला होता. आिशया व अमे रका खंडातील अनेक
देशात इं लंडने वसाहती थापन के या हो या. जसजशी औ ोिगक गती सा य होवू
लागली तसतशी इं लंडलाही सा यिव ताराची गरज भासू लागली .
७.५.२ सा य िव तारा या पध त सहभाग :
सा य िव ताराची गरज िनमा ण झा यान े युरोिपयन रा ांम ये सु झाले या
सा यिव तारा या पध त इं लंड सव साम या सह सहभागी झाला. हा सा यिव तार
करताना संगी इं लंडने यु े केली. आि ेकेत सा यिव ताराची मोिहम दि ण ेकडील
भागापास ून सु केली. दि ण ेकड या देशात केप ऑफ गूड होप, नाताळ, ा सवाल व
ऑर ज या चार मुख वसाहती हो या .
७.५.३ बोअर यु :
केप ऑफ गुड होप पासून उ रेकडे सा यिव तार कर यास डचांनी सु वात
केली होती; यामुळे या देशात वसाहती थापन करताना ि िटशा ंना यां या बरोबर व
बुशमेन, कािफस , झुलू या मातीबरोबर संघष अप रहाय होते. येथे वसाहती थापन munotes.in
Page 111
111 कर याकरता डच आिण इं ज यां यात जे यु झाले. याला 'बोअर यु ' हणतात . यु ात
ि टीशा ंचा िवजय झाला. परंतु हा भाग सा याला जोड याऐवजी डचांना अंतग त वाय ा
बहाल केली.
७.५.४ आिशया व आि का खंडातील सा य िव तार :
नाताळ, ा सवात , ऑर जफ टेट व कॅ प कॉलनी या सव देशांचे िमळून
युिनयन ऑफ साऊथ आि का हे रा य बनिव यात आले यावर अ य वच व कायम
िटकवल े. आिशया खंडाला (भारताला ) जोडणारा सुएझ कालवा हा जवळचा माग
अि त वात आ यान ंतर यां या शेअस ची मोठ्या माणावर खरेदी इं लंडने केली. पुढील
काळात इिज वरही वच व िमळिव यासाठी हालचाली सु के या. ल-अलगबर या यु ात
इिज चा पराभव कर यात इं लंडला यश आले. याच प तीन े इं लंडने सुदानचाही ताबा
िमळवला, इं लंड या वसाहती चांपे ा कमी अस या तरी अितशय मह वप ूण व नैसिग क
साधनसाम ी या ाने समृ हो या .
७.६ ा स
पोतु गाल व इं लंड यां या मागोमाग ा सने नेपोिलयन या काळात सा य
आका ं ा ठेवून वसाहती िमळिव यासाठी धडपड सु केली. यां या य नाम ुळे
िहंदु थानात आिण आ नेय आिशयातील काही भागात यापारी ठाणी सु क न वसाहती
िमळव या.
७.६.१ बाजारप ेठेसाठी वसाहतीची गरज:
औ ोिगक ांतीनंतर ा सला क या आिण प या मालासाठी बाजारप ेठेची
आव यकता होती. याक रता नवीन वसाहती िमळवणे गरजेचे होते. यासाठी जवळचा
आि का खंड यांना फाय ाचा होता. संशोधका ं या मदतीन े आि का खंडाची मािहती
घेऊन युरोिपय रा ांबरोबर ा सने पध त िशरकाव केला.
७.६.२ आि का खंडात वेश :
झा या संशोधकान े िमळवले या मािहती या आधारावर कांगो नदी या
उगमकड ून कांगो खोरे िमळव यास सु वात केली. यावेळी बेि जयम या रा ान ेदेखील
कांगो खो यात वेश केला. कांगो नदी या मुखाकड ून बेि जयम व उगमाकड ून ा स कांगो
खोरे यापू लागल े. दोन रा ात संघषा ची प रि थती उ वली अखेरीस समझोता होऊन
उ र-दि ण कांगोखोर े ा सला िमळाले.
७.६.३ ा सचा सा यिव तार :
आि के या देशावर युरोपीय रा ांनी अिधरा य थािपत कर या या ि य ेत
सु वात ा सने केली. इं लंड या िवरोधाम ुळे ा सला सु वातीला यश िमळाले नाही.
आि के या उ र िकनाया वर अ ज े रया येथे पिहली वसाहत थापन केली. यानंतर कांगो
यूिनिशया , मैनेगल, मोरो को व सहारा हे देश आप या वच वाखाली आणल े. चांना
आि केतील मादागा कर , सोमाली लँड या देशावर वच व िमळवायचे होते परंतु यांना munotes.in
Page 112
112 युरोिपयन रा ांबरोबर संघष करावा लागला . या संघषा त ा सने तडजोडीचा ि को न
ि वकारला यामुळेच चांना कांगोतील काही देश जम नीला देणे भाग पडले. थोड यात
युरोपातील सा यवादी रा ानी आि केतील वसाहती िमळिवताना संगी संघष वा
तडजोड ि वका न आपला हेतू सा य केला.
७.७ सारांश
रा (Nation) आिण रा य (State) या दोन िभ न स ं था आह ेत. यांची
वैिश ्ये देखील िभ न व पाची अस ून िभ न प तीन े िवकिसत झाल ेली आह ेत. रा य एक
राजक य आिण भ ू े ीय एक ेक आह े. तर रा ह े ऐितहािसक आिण साव भौम व या ंचा
रा यास समानाथ अथवा पया यी मानल े जात े. तथािप रा आिण रा य या िविभ न
कार या स ंक पना आह ेत.
७.८
१) रा –रा या ंची संक पना सा ंगून वैिश ्ये सांगा.
२) ा स व इ ं लंड मधील रा रा या ंचा आढावा या .
आपली गती तपासा :
१) रा -रा य संक पन ेची वैिश ्ये सांगा?
munotes.in
Page 113
113 ८
इटली व जम नी मधील रा वादी चळवळी
घटक रचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ इटलीमधील रा वादी चळवळी
८.३ इटािलयन एक करणा या सम या
८.४ इटाली या एक करणातील मुख ट पे
८.५ इटाली या एक करणातील मुख नेते
८.६ इटली एक करणाच े मह व
८.७ जम नीमधील रा वादी चळवळी
८.८ सारांश
८.९
८.० उि े
या करणाचा अ यास के यानंतर िव ा या स
१) इटालीची पा भूमी आिण नेपोिलयनची कारक द याची मािहती .
२) इटालीची एक करणातील िविवध ट या ंची मािहती .
३) मुख ने यांची मािहती .
४) जम नी एक करणाची पा भूमी व सम या .
५) जम न एक करणाच े िविवध ट पे
६) जम नीचे एक करण आिण याम य े असणार े मुख नेते यांची मािहती सांगणे.
८.१ तावना
रा वाद ही आधुिनक काळातील सव शि मान चळवळ असून याच चळवळीतून
आज या जगाची जडणघडण झाली. रा वादात ूनच ऐ याची भावना अिभ य होते. ती
एक मानवी मनाची आ याि मक अव था आहे. आधुिनक जगात मानवत ेचा कल
िव रा या या थापन ेचा आहे. िव रा याची क पना मानवा या जा तीत जा त
क याणासाठी सुचिव यात आली. िव रा याची क याणकारी योजना रा वादा या खर
जािणवेमुळे फल ुप होऊ शकत नाही. रा वादान े मानवा या इितहासाम य े ांितकारक munotes.in
Page 114
114 बदल केले. १८ या शतकात अमे रकन , च रा य ा ंती घडली तसेच १९ या शतकात
इटली व जम नीचे एक करण हे रा वादाच ेच फल व प आहे.
इटली हे युरोप या दि ण भागात असल ेले रा उ रेकडे आ स पव त आिण
दि ण ेकडे भूम य समु ाने वेढले या इटली हा िनसग र य देश आहे. बोधन काळात
इटलीन े अ यंत मह वाची भूिमका बजावली होती. दोन महायु ां या दर यान इटलीत
बेिनटो मुसोिलनी या ह कूमशहाची स ा होती. या काळात इटलीला युरोप या राजकारणात
मह वाच े थान िनमा ण झाले होते.
८.२ इटलीमधील रा वादी चळवळी
८.२.१ इटली या एक करणाची पा भूमी :
इटली हे ाचीन काळातील रोमन सं कृती व रोमन सा याच े उगम थान आिण
मह वाच े क होते. रोमन सा याची वैभवशाली परंपरा इटलीला लाभलेली होती. काही
काळ संपूण युरोपवर रोमन सा याची स ा होती. तसेच युरोप या इितहासात इटलीला
मह वाच े थान अस याच े आणखी एक कारण हणज े िख ती जगाच े मु य धम पीठ रोम
येथे होते. बोधनका ळात वा य , यापार , कला या े ात इटलीची कामिगरी अ यंत
मह वाची होती. ाचीन काळापासून इटली या नगर रा यात जास ाक प ती होती.
परंतु ाचीन युगा या अखेरीस रोमन सा याच े िवघटन झाले व अनेक छोटी छोटी रा ये
िनमा ण झाली. रोमन सा या या हासान ंतर मा इटलीच े राजक य मह व संपु ात आले.
राजक य ऐ या या अभावाम ुळे इटलीत छोटी छोटी रा ये तयार झाली. यानंतर १५ या
शतकात बोधनका ळात इटलीन े यापार , उ ोग , वा य , शा या े ात भरीव गती
केली. यानंतर एक करण अि त वात येईपय त इटलीत कोणतीही गती घडून आलेली
न हती .
१) नेपोिलयनची कारक द :
इ.स. १७९७ म ये नेपोिलयनन े इटलीचा बराचसा भाग िजंकून घेतला. ता यात
घेतलेला देश शासना या सोयीसाठी याने एक केला. यामुळे इटािलयन जनतेला
रा ीय ऐ याचा अनुभव आपोआप िमळाला. नेपोिलयन या राजवटीम ुळे ढी, भाषा,
वा य हे घटक एक करणात पायाभ ूत ठ शकतील असे इटािलयन जनतेला वाटू लागल े.
नेपोिलयनम ुळे इटािलयन लोकांना वातं य, रा वाद आिण लोकशाही या त वांची ेरणा
िमळाली. नेप स या च राजान े संपूण इटली या एक करणाच े य न केले होते; परंतु
नेपोिलयनन े याचा पराभव के यामुळे ते य न फसल े होते.
२) ि हए ना प रषद आिण इटली :
ि हए ना प रषद े या ितगामी धोरणाम ुळे इटािलयन लोकां या रा वादी आकां ा
पूण होऊ शक या नाहीत . या प रषद ेने इटली या रा वाद मार यासाठी इटलीच े छोटे छोटे
तुकडे केले. मेटिन कने काही भाग वत:कडे (ऑि या) घेतले आिण काही भाग आप या
अंक त रा या या ता यात िदले. मेटिन क या धोरणाकड े इटलीला िवघटनाबरोबरच munotes.in
Page 115
115 पारतं यालाही त ड दे याची वेळ आली . इटली या एक करणाला िवरोध कर याची मुख
भूिमका इथे मेटिन क (ऑि या ) आिण पोप यांनी बजावली . या अडथ यांबरोबरच सव
सं थानाच े ितगामी व पाच े धोरण हाही एक मुख अडथ ळा एक करणास होता.
३) रसॉिज म टो :
मेटिन क या दडपशाहीम ुळे इटािलयन रा ीय भावना न हो याऐवजी उफाळून
वर आली. इटालीचा सु रा िभमान , एकतेची भावना व सं कृतीचा अिभमान
पुन: विलत कर यासाठी सािह य , कला, व य , संघटन इ. मागा नी १८ या
शतका या उ राधा पासून अनेक य न सु झाले होते. या िविवध य ना ंनाच समु चयान े
रसॉिज म टो असे हटल े जात होते. इटली या अि मत ेची पुन था पना कर यासाठी ही
ि या सु झाली होती. या चळवळीमुळे लोकांचा जीवनाकड े पाह याचा ि कोन
बदलला . अंध ेकडून लोक शा ीय िवचारा ंकडे वळले. रोमन सा य , डा टे या
किवता , बोधन काळातील इटलीतील कला, िव ान यांचा इितहास पु हा सजीव होऊ
लागला .
रा वाद , स दय वाद, औ ोिगक अथ वाद या तीन भागांत रसॉिज म टोचे त व ान
िवभागल े होते. अँटोिनओ जीनो ह ेसी, जोसेफ पॅ रनी, जी, काल , ही. अ फेरी या
िवचारव ंतांनी भूतकालीन इितहास जागृत क न इटलीला रा वादी ेरणा िदली. जोसेफ
प रनीन े पोप या दुट पी वाग यावर खर टीका केली. पोप हाच इटलीची रा ीय वृ ी
दडप यास आिण वैयि क वातं य िहरावून घे यास जबाबदार आहे, असे याचे मत होते.
समाजाची गती िकंवा अध:पतन ही केवळ सरकारवर अवलंबून असत े, असे याचे मत
होते. ादेिशक िवभाजना या िवरोधी जी. काल ची मते होती. यां या मते, इटलीती ल
माणस े या ादेिशक िवभाजनाम ुळे एकमेकांना परक अस यासारखी आहेत. इटािलयन या
नेम या दोषांवर बोट ठेवून ादेिशक िवभाजन न कर याच े आवाहन याने केले होते.
सरदार घरा यात ज मल े या ही. अ फेरी या िवचारव ंताने च रा य ा ंतीला
पािठंबा िदला होता. इटािलयन सं कृतीब ल याला चंड अिभमान होता. सं कृती
काळातले वैभव इटलीला पु हा ा हायला पािहज े असे याला वाटत असे. तो हणत
असे क , या माण े बोधन काळात इटलीत सां कृितक पुन जीवन झाले तसेच
राजक य पुन जीवनही होईल आिण पु हा इटली एक राजक य श हणून पुढे येईल.
४) इ.स. १८३० आिण १८४८ या रा वादी चळवळी :
य एक करणाप ूव इटलीत काही रा वादी आिण उदारमतवादी चळवळी
झा या . हो या; परंतु ऑि या या दडपशाहीन े या चळवळ ना अपयश आले होते. इ.स.
१८२० म ये काबेिनरी या संघटनेने नेप सम य े उठाव केला. वत:ची घटना आणवली
पण मेटिन कने ती घटना र केली व उठाव दडपला . इ.स. १८३० म ये ा सम य े ांती
झा यावर इटलीत पोप या रा यातही िठकिठकाणी बंडे होऊ लागली . परंतु ऑि या
आिण ा स या सै याने ही बंडे मोडून काढली .
munotes.in
Page 116
116 इ.स. १८४८ म ये ा सम य े पु हा ांती झाली. या ांतीने पडसाद व रत
इटलीत उमटल े. िपडमा ँट, सािड िनया, पोपची रा ये येथे लोकिनय ु सरकार े आली .
अनेक राजे इटलीच े वच व झुगा न ायला तयार होती. परंतु ऑि यान े या रा यातील
बंडाळी मोडून तेथे पु हा अिनय ंि त राजेशाही थािपत केली.
आपली गती तपासा :
१) इटाली या एक करणाची पा भूमी सांगा.
८.३ इटािलयन एक करणा या सम या
१) इटलीत अनेक छोटी छोटी सं थान े होती, ती सहजत ेने एक करणात सहभागी होणार
न हती .
२) इटलीच े हेिनस आिण ल बाड हे ांत ऑि यात होते. तसेच इटली या अनेक
ांतावर ऑि याच े वच व होते. बळ ऑि याची इटली या मागा तून हकालप ी
कशी करायची हा मोठा होता.
३) रोम हे पोपचे सं थान होते. पोपचे रा य सहज हाती येणार नाही. पोप या रा याला
ध का लावायचा हणज े कॅथॉिलक जेचा रोष प करावा लागणार .
४) हेिनस, ल बाड येथे ऑि याच े गु पोलीस मोठ्या माणावर अस यान े अंतग त
कारभार होती असूनही काही उपयोग न हता .
अशा सव एकापे ा एक जिटल सम या इटली या एक करणाप ुढे हो या.
८.४ इटाली या एक करणातील मुख ट पे
एक करणाच े ट पे :
इटली या एक करणास सु वात कर याप ूव िपडमा ँट सािड िनयाच े सं थान आदश
बनवण े आव यक आहे याची का ह रला जाणीव होती. का ह रने मु यमं ी होताच या िदशेने
पावल े टाकायला सु वात केली. याने ांतीकारी सुधारणांचा काय म हाती घेतला.
रा यातील जा ही अंध अस यान े धमा चा मोठा पगडा जेवर अस यान े, येक
सुधारणा ंना धम गु ंचा होणारा िवरोध ल ात घेऊन याने थम धम गु ं याच अिधकारा ंवर
मया दा घात या . यापार , उ ोग , शेती यां या िवकासास चालना िदली. दळणवळण munotes.in
Page 117
117वाढवल े, रा यारा यात संबंध वाढवल े, सै याची पुनर चना केली आिण अ पावधीत
सािड िनयाला एक आदश आिण बलाढ्य सं थान हणून नावलौिकक िमळवला आिण साया
इटलीच े ल वेधून घेतले.
८.४.१ ि िमयन यु ात इटालीची मदत :
ऑि या या िवरोधात का ह रला परक य मदत असावी असे वाटत होते. इ.स.
१८५३ म ये इं लंड व ा स िव रिशया असे ि िमयन यु सु झाले. इटलीचा
यु ाशी काहीही संबंध नसताना का ह रने िपडमा ँट सािड िनयाच े सै य इं लंड, ा स या
मदतीला पाठवल े. याचा अपेि त प रणाम झाला आिण यु ानंतर पॅ रस येथे भरले या
शांतता प रषद ेस का ह रला बोलावल े. तेथे का ह रने इटली या एक करणास इं लंड आिण
ा स यांची नैितक मा यता घेतली. इतकेच न हे तर का ह रने मु स ीपणान े इ.स. १८५८
म ये ा सशी लॉि बअस येथे गु मै ी करार केला. लुई नेपोिलयनन े एक करणास
मा यता िदली आिण जर ऑि यान े थम आ मण केले तर मदतीच े आ ासन िदले.
८.४.२ ऑि याशी यु :
श ा े वाढवून, ऑि यन सीमेवर तंटे घडवून आिण ऑि यािव चार
क न का ह रने शेवटी ऑि याला यु पुरारायला लावल े. करारा वये ा स मदतीस
उतरला . ऑि याचा पराभव झाला. तशी िशयान े हालचालीस सु वात केली. शया
ऑि या या मदतीस आपला पराभव होईल तसेच इटलीच े एक करण झा यास तो
बलाढ्य देश होईल या भीतीन े याने (लुई नेपोिलयनन े) माघार घेतली आिण ऑि यन
स टाशी का ह रला न िवचारता यु बंदी घोिषत क न तह केला. तो ि हला ँ।काचा तह
का ह रने या िव ासघातान े राजीनामा िदला. यापूव याने ा सची मदत बंद झा यान े
ऑि यािव च े यु थांबवले आिण पयुरीच येथे ऑि याशी तह केला.
८.४.३ म य इटलीतील सं थान े :
म य इटलीतील पामा , मोदेना, ट कनी , रोमॅ नो इ. सं थांनामधील जनता
पयुरीच आिण ि हला ँ।का तहानी ु ध झाली. कारण या तहा वय े वर या सव
सं थाना ं या रा यक या ना गादी ायची होती. या रा यक या ना जनतेने उठाव क न
बाजूला केले होते यांना पु हा राजपद ायला जा तयार न हती . सव रा ये िपडमा ँट,
सािड िनयात सामील हावीत असे जेला वाटत होते. इं लंडने या रा या ं या वयंिनण याला
पािठंबा िदला. प रणामी वरील सव सं थान े संघरा यात सामील झाली.
munotes.in
Page 118
118
८.४.४ दि ण इटलीतील सं थाने :
दि ण ेतील नेप स व िसिसलीम य ेही यु काळात वातं य व ऐ य या मागणीन े
जोर धरला होता. जेने उठाव केला. का ह र या गु पािठं याने गॅ रबा डीन े िसिसलीचा
कारभार हाती घेतला आिण नेप सवर ह ला केला. नेप स या राजाला पळवून लावून सव
सू े ि ह टर इमॅ युअल या हाती िदली.
८.४.५ रोम आिण हेनेिशया :
इटली या एक करणात आता फ दोनच अडथ ळे रािहल े होते. इ.स. १८६६
जम न एक करणा या संदभा त ऑि या आिण िशया यां यात यु उ वल े. ऑि याला
एकाक पाड यासाठी िब माक ने ि ह टर इमॅ युअलशी हेनेिशया दे या या बद यात मै ी
करार केला. िब माक ने यु िजंकले आिण करारा माण े हेनेिशया इटलीला िदला.
फ रोम इटलीत समािव हो याच े रािहल े होते. इ.स. १८७० म ये जम न
एक करणा या संदभा त ा स व िशया यां यात यु सु झाले. लुई नेपोिलयनन े रोम या
र णासाठी असणारी फौज काढून घेतली. ि ह टर इमॅ युअलन े ही सुवण संधी साधली
आिण रोम िजंकले. इटलीची राजधानी रोमला हलवली आिण या मागा ने इटलीच े एक करण
पूण झाले.
munotes.in
Page 119
119 आपली गती तपासा :
१) इटाली या एक करणातील मह वाच े ट पे सांगा.
८.५ इटाली या एक करणातील मुख नेते
८.५.१ जोसेफ मॅिझनी (१८०५ ते १८७२ ) :
मॅिझनी हा इटािलयन एक करणाचा णेता होय. याचा ज म १८०५ म ये
िजने हा येथे झाला. याचे वडील ांितकारक होते. विडला ंपासून ांतीचे बाळकडू यास
िमळाले. मॅिझनी हा रसॉिज म टोमधला एक िवचारव ंत, सािहि यक होता. कवी वृ ी या
आिण भावना धान मना या मॅिझनीला इटलीच े पारतं य, िवघटन , जेचे दा र ्य खटकत
होते. प रणामी याने आपल े जीवन वतं , एकसंध व जास ाक इटली या िनिम तीसाठी
वाह याचा िन य केला. या वेळी इटलीत काब न ेरी (िनखार े) नावाची गु संघटना रा ीय
भावना वाढव याच े काय करत होती. मॅिझनी या संघटनेचा सद य झाला. या संघटनेची
आततायी कृ ये आिण नकारा मक काय म याला न पट यान े याने या संघटनेचा
राजीनामा िदला. इ.स. १८३१ म ये ा सम य े झाले या ांतीपास ून फूत घेऊन याने
यंग इटली नावाची गु संघटना थापन केली. या संघटनेत युवकांचाच भरणा होता.
मॅिझनीला असा िव ास वाटत होता क , युवकश च े इटलीला वातं य िमळवून देईल. या
संघटनेला इटली या इितहासात मह वाच े थान आहे. कारण एक करणात या संघटनेचा
वाटा िसंहाचा होता. या संघटनेचे उ ेश खालील माण े होत -
१) इटली हा इटािलयना ंसाठीच आहे. ऑि याची येथून हकालप ी करणे.
२) पारतं य घालवण े तसेच इटलीच े एक करण साधण े.
३) जास ाकाची थापना करणे.
४) पोपची रा य यव था सुधार याचा य न करणे.
या संघटनेने केलेले मह वाच े काय हणज े इटलीत जागृती घडवून आणली .
इटली या एक करणासाठी फ िवचार पुरेसे नाहीत हे ओळखून याने यंग इटली या
संघटने ारे त णा ंची एक सेना उभी केली.
इ.स. १८४८ म ये ा सम य े झाले या ितसया ांतीचा भाव इटलीवरही
पडला . मॅिझनीन े या काळात गॅ रबा डी या मदतीन े रोमवर वारी केली आिण
जास ाकाची थापना केली. यावेळी ा सम य े लुई नेपोिलयन स ेवर आला होता. munotes.in
Page 120
120 याने ा समधील कॅथॉिलक प ाचा िव ास संपादन कर यासाठी पोप या र णाथ रोमला
सै य पाठवल े. मॅिझनी देश सोडून इं लंडला गेला. इटलीच े एक करण मॅिझनीला अपेि त
मागा ने न झा यान े तो एक करणापास ून अि पत रािहला . परंतु याचे िवचार मा
एक करणाची भावना जनमानसात वाढव यास पोषक ठरते.
८.५.२ गॅ रबा डी (इ.स. १८०७ - १८८२ ) :
गॅ रबा डीचा ज म १८०७ म ये नाईस ांतात झाला होता. मॅिझनीचा मोठा
भाव या यावर होता. यंग इटलीम य े काय रत होता. शेवटी तो यंग इटलीचा मुख झाला.
लोकस ाक रा यप ती या भावान े तो भाराव ून गेला होता. इ.स. १८३४ म ये से हॉय
येथे झाले या बंडात याने भाग घेतला परंतु बंड अयश वी झा याम ुळे याला देश याग
करावा लागला . याने दि ण अमे रकेत पलायन केले. परंतु याने इटली या वातं याचा
आिण एक करणा चा यास सोडला नाही. तेथे यांनी लाल डगलेवा या ंची सेना उभारली .
दि ण अमे रकेत याने तेथील यादवी यु ातही भाग घेतला. इ.स. १८४८ म ये रा वादी
उठाव सु झाले. गॅ रबा डी ससै य इटलीत आला . मॅिझनी या मदतीन े याने रोमवर
आ मण क न रोमची स ा काबीज केली आिण तेथे जास ाक थापन केले. परंतु हे
जास ाक अिधक काळ िटकू शकल े नाही. पुढे िपडमा ँट सािड िनया या नेतृ वाखाली जो
एक करणाचा लढा सु झाला यास गॅ रबा डीचा पािठंबा होता. नेप स आिण
िसिसलीमधील जा अिनय ंि त राजेशाहीला कंटाळली होती आिण सािड िनया
िपडमा ँटम य े सामील हो याच े व न पाहात होती. यांनी गॅ रबा डीची मदत मािगतली .
गॅ रबा डी वत: या लाल डगलेवा या ं या सेनेसह िसिसली व नेप सवर चालून गेला.
िसिसली व नेप स याने सहजत ेने िजंकले आिण तो रोमवर चालून गेला. रोम
िजंक यावरच िसिसली व नेप स िपडमा ँटला जोडल े जाईल असे याने जाहीर केले. हे
पाह न का ह र ग धळून गेला. रोम िजंक याचा ताबडतोब य न के यास ा सचा राग
ओढव ेल आिण गॅ रबा डी वतं रा य थापन करेल क काय असे का ह रला वाटू लागल े.
परंतु गॅ रबा डी अ यंत िन ावान व थोर मनाचा होता. याने िससीली व नेप स ि ह टर
इमॅ युअलला बहाल केले आिण वत: राजकारणात ून िनवृ झाला. गॅ रबा डीस ि ह टर
इमॅ युअलन े अनेक माना या जागा देऊ के या पण याने आदरप ूव क या नाकार या आिण
िनवृ ी ि वकारली .
८.५.३ काऊंट कॅिमलो डी का ह र (इ.स. १८९० - १८६९ ) :
का ह रचा ज म िपडमॉ टम य े एका उमराव घरा यात १८९० म ये झाला होता.
थम तो सै यात नोकरी करत होता. नंतर ती नोकरी सोडून याने शेती यवसाय सु
केला. थम मं ी व नंतर िपडमॉ टचा मु यमं ी झाला. याचा युरोिपयन राजकारणाचा
सखोल अ यास होता. तसेच य राजकारणाशी संबंध अस यान े इटली या
एक करणाबाबत याचे िवचार वा तववादी होते. तर मॅिझनीचा ि कोन हा अ यंत
आदश वादी होता. अथा तच एक करणाबाबत दोघांचे माग िभ न अस यान े यां यात मतभेद
झाले. मॅिझनीला का ह र हा इटली या वातं याचा आिण एक करणाचा श ू वाटत असेट
इटलीच े एक करण हे फ एकट्या इटली या बळावर होऊ शकते ही मॅिझनीची क पना
का ह रला मा य न हती . यासाठी याने जास ाकाचा माग सोडून िपडमा ँटचे नेतृ व
वीकारल े. या या कुशल संघटन कौश याम ुळे मॅिझनीचा रा वाद आिण गॅ रबा डीच े munotes.in
Page 121
121 चैत य यांचा िमलाफ घडून आला आिण येयवादाला यवहाराची जोड िमळाली. एक करण
झालेले पाह यास मा का ह र न हता.
८.५.४ ि ह टर इमॅ युअल :
इटािलयन रा वादाला य व प देणारा िपडमा ँट सािड िनयाचा राजा. इटलीच े
वातं य आिण इटािलयन रा वादा या िवकासासाठी याने आप या स ेचा वापर केला.
का ह रला सतत मदत क न आपल े सं थान आदश बनव याचा य न केला. एक करणाचा
पुर कता व एक करण घडवणारा असा देशभ राजा. एक करणातील ि ह टर इमॅ युअलच े
थान असाधारण आहे.
आपली गती तपासा :
१) इटाली या एक करणातील जोसेफ मॅिझनी मािहती ा.
८.६ इटली एक करणाच े मह व
रा वादी भावन ेचा िवजय होऊन इ.स. १८७१ म ये एक वतं आिण बळकट
रा इटली या पान े ज मल े. खर रा वादान े इटली युरोपातील दखलपा रा बनले.
इटली या िनिम तीने ि हए ना प रषद ेची यव था संपूण पणे न झाली. मॅिझनी, गॅ रबा डी ,
इमॅ युअल यां या काया मुळे इटलीत संसदीय शासन यव था िनमा ण झाली. उदारमतवाद
वाढीस लागला . इटली या िनिम तीने नवे स ास ंतुलन िनमा ण झाले. ऑि याच े मह व
कमी झाले. इटली सा यवादा या पध तही इतर पध कां या बरोबरीन े वाटचाल क
लागल े.
८.७ जम नीमधील रा वादी चळवळी
पिव रोमन सा याच े िवभाजन होऊन लहान -मोठी सं थान े अशा व पात ते
िटकून होते. १८ या शतका या शेवटी जम नवंशीय, जम न भाषा बोलणार े लोक ३०० पे ा
अिधक लहानमोठ ्या सं थांनात िवभागल ेले होते. या ३०० सं थांनात ऑि या आिण
िशया ही बळ रा ये होती. इ.स. ८०० म ये शाल मेन या राजान े वबळावर चंड
सा य िनमा ण केले आिण याने या रा याला पोपचा आिशवा द घेतला. पोपने (शाल मेन)
या ा स या राजाला वत: मुकुट बहाल केला आिण या या रा याला 'पिव रोमन
सा य ' हा बह मान िदला. ते हापास ू हे रा य 'पिव रोमन सा य ' हणून ओळखले munotes.in
Page 122
122 जाऊ लागल े. शाल मेननंतर हे सा य न झाले. पोप या कृपेने या न झाले या
सा या या स टपदावर जम न राजांना बसव यात येऊ लागल े. यामुळे ऑि या या
राजाल 'पिव रोमन रा याचा स ाट ’ असा िकताब होता. तसेच या िकताबा माण े ३००
सं थानात ऑि या बळही होते आिण याचा िव तारही मोठा होता. ऑि यान ंतर
िशयाच े रा य बळ होते. आज जो देश जम न रा हणून ओळखला जातो तो देश
एक करणाप ूव ब हे रया, ँ।कोिनया , सॅ सनी , वािबया व लोरेन या पाच रा या ंम ये
िवभागला होता. पूव हा िव क ळीत असा रा यस ंघ होता. इ.स. ९१९ म ये सॅ सनीचा
ड्यूक हे ीने जम नीवर स ा थापन केली आिण जम न एक करणाचा पाया घातला .
या यान ंतर रा यावर आले या ओटीन े जम न रा बळ केले. इ.स. ९६२ म ये पोपने
ओटोने 'पिव रोमन स ाट ' हा िकताब बहाल केला. या पिव रोमन सा य क पन ेमुळे
जम नी या एक करणाची क पना आपोआप मागे पडली परंतु १९ या शतकात मा या
क पन ेने पु हा वेग धारण केला आिण १९ या शतका या उ राधा त अखेर जम नीचे
एक करण साकार झाले.
८.७.१ जम न एक करणा या सम या :
१) जम नीत अनेक साव भौम सं थान े होती. ही सव सं थान े सहजपण े एक करणास
मा यता ायला तयार न हती . सं थाना ंचे राजे आपली अिनय ंि त स ा जाऊ नये
हणून एक करणास िवरोध करत होते.
२) जम न रा यस ंघात इं लंड या ता यातील हॅनो हर आिण डे माक या ता यातील
हॉि सटन याचाही समाव ेश होता. या दो ही वतं भू देशांचा एक करणास िवरोध
होता.
३) जम न देशात ऑि या हा एक करणाचा श ू अ यंत बळ होता. जम नी या
रा यस ंघावर ऑि याच े वच व अस यान े एक करणासाठी ऑि यालाच नमवण े
ज री चे होते; परंतु ऑि या बलवान अस यान े तसे करणे िशयाला श य न हत े.
४) ँ।कफट पाल म ट िनमा ण क न मेटिन कने एक करणाच े सव च माग बंद क न टाकल े
होते.
अशा प रि थतीत िशयात ेड रक िव यम चौथा गादीवर आला तो
उदारमतवादी अस यान े एक करणासाठी ेड रकची मदत होईल, अशी अपे ा जम न
जनतेची होती. परंतु ेड रकवर असल े या मेटिन क भावाम ुळे या काया त याची जनतेला
पया याने एक करणाला मदत होऊ शकली नाही. या सव ितकूल प रि थतीवर मात क न
मेटिन क व ऑि या यांना बाजूला क न जम नीला अंितम येयापय त, एक करणापय त
ने याचे महान काय ि स ऑटो हान िब माक या साम य वान, धुरंदर मु स ान े पार
पाडल े.
८.७.२ जम नी या एक करणाची पा भूमी :
नेपोिलयन या आ मणाम ुळे जम नीत ऐ याच े मह व उमगल े आिण तेथे रा वादी
भावना वाढीस लाग या. सुिशि त जम न त णा ंनीही रा वाद जनतेत िनमा ण कर याच े
कम कठीण काम केले. जम न िवचारव ंतांनी रा ीय जागृती िनमा ण हो यासाठी मह वप ूण
काय केले. िवचारव ंतांम ये िफ त े या िवचारव ंतांचे काय मह वाच े ठरते. munotes.in
Page 123
123 १) जेना िव ापीठ :
ऑि या आिण मेटिन कने जरी ितकूल माग वाप न एक करणास अडथ ळे
आणल ेले असल े तरी एक करणा या येयाने े रत झालेले जम न रा भ नवीन माग शोधू
लागल े. जम नीतील सव सं थांनाम य े ऑि या आिण मेटिन क यां या भावान े रा वादी ,
एक करणवादी यां यावर गु पणे ल ठेवलेले होते. अशा प रि थतीत एक करणाची भावना
वाढ याच े काय जेना िव ापीठान े मोठ्या माणात केले. जेना िव ापीठातील ा यापक
आिण िव ाथ रा ेमाने भारावल ेले होते. जम नीचे एक करण हावे हे यांचे येय होते.
एक करणास लोकमत अनुकूल कर यावर यांनी भर िदला. ही वैचा रक चळवळ हळूहळू
जम नीतील सव या सव िव ापीठा ंम ये पसरली आिण संपूण जम न देशात एक करणास
मत अनुकूल हो यास मदत झाली.
२) मेटिन कचा रा वा ा ंना िवरोध :
अम न सं थानात वाढत असणारा रा वाद आिण एक करणाची भावना पाह न
ऑि याचा रा वाद िवरोधी चॅ सेलर मेटिन क हवालदील होऊन गेला. या पुरोगामी
चळवळ चा धोका ऑि याला पोहोच ू नये यासाठी मेटिन कने व रत य न सु केले.
मेटिन कने सव जम न सं थाना ं या ितिनध ना 'काल सबॅड' येथे बोलावल े आिण चळवळ
दडप याचा ीने जहाल य न सु केले. मेटिन कने कालसब ॅड येथे जम न सं थानातील
रा वादी व उदारमतवादी चळवळी दडप यासाठी अनेक अ यायकारक ठराव मंजुर केले ते
पुढील माण े -
१) जम न देशातील शाळा, िव ापीठ े सरकारी िनयं णाखाली आणली गेली.
२) ा यापक आिण िव ाथ यां या हालचाल वर बंधने घातली गेली.
३) िव ापीठ काशना ंवर कडक िनब ध लाद यात आले.
राजस ेिव कट कार थान े होऊ नयेत हणून संपूण जम न सं थाना ंम ये
द ता सिम या थापन के या गे या. या सव ठरावा ंचे इ.स. १८२४ या काय ात पांतर
क न मेटिन कने जम न रा यस ंघावरच े िनयं ण अिधक घ कर याचा य न केला.
३) जकात संघटना - झॉलफे रन :
जम न सं थाना ंम ये चलन, जकातदर , यवसायकर , इतर कायद ेकानून हे सव
िठकाणी वेगवेगळे होते. या कारणा ंमुळे यापारावर ितकूल प रणाम होत होता. सं थाना ंना
अनेक वेगवेग या काय ा ंमुळे अनेक कार या ांना त ड ावे लागत असे.
यापारास ंदभा त िशयाला अनेक कारा ंनी झळ पोहोचत असे. करां या माणाम ुळे
आयात -िनया त चोरट्या मागा ने होत असे. सरकारलाच हा फटका सहन करावा लागत असे.
या सव िकचकट गो वर उपाय हणून एका िशयन मं याने िशयन देशात खु या
यापाराच े त व ि वकारल े. सव कार या यापारावरील जकाती र कर यात आ या .
िशयान े सरह वर असणाया २८ सं थाना ंशी यापारी , आिथ क वाटाघाटी क न खु या
यापाराच े त व यांनाही ि वकारायला लावल े. यामुळे आिथ क ीने का होईना या २८
सं थाना ंम ये ऐ य िनमा ण झाले. सभासद सं थान े वगळता इतर देशांशी जर यापार
केला तर आयात -िनया तीवर जकात वीकारली जात असे. हे जकात उ प न सव सभासद
सं थानाम य े िविश माणात वाटल े जात असे. हे काय करणारी संघटना हणज ेच जकात munotes.in
Page 124
124 संघटना िकंवा झॉिलफे रन होय. िशया या नेतृ वाखाली इ.स. १८४२ म ये सव जकात
संघटना एक आ या आिण यापारा या सोयीसाठी या संघटना ंनी देशभरातील सव
िठकाण े जोडली जातील असे र ते, लोहमाग , कालव े बांधले. या संघटना ंचा हेतू आिथ क
अस यान े ऑि याला यापास ून काहीही धोका नाही हणून मेटिन कने या जकात
संघटना ंकडे पूण पणे दुल केलेले होते. असे असल े तरी या जकात संघटना ं या काया मुळे
जम नी या एक करणास िनि त अनुकूल अशी प रि थती िनमा ण झाली.
४) इ.स. १८३० आिण १८४८ या रा वादी चळवळी :
इ.स. १८३० म ये ा सम य े झाले या ांतीचे पडसाद संपूण युरोपम य े
उमटल े आिण सव रा वादी चळवळ ना वेग आला. जम नीतही या काळात रा वादी
चळवळ चा उ ेक झाला. बत ि वक , हॅनो हर , सॅ सनी या जम न स थाना ंत उठाव होऊन
घटना मक राजवटीची मागणी केली गेली. स ाधारी राजांनीही जनतेचा असंतोष
शमव यासाठी जनतेला काही अिधकार देऊ केलेही, परंतु मेटिन क या अ यायी ,
दडपशाही या धोरणाम ुळे सव रा यातील घटना मक चळवळी संपु ात आ या .
इ.स. १८४० म ये िशयात ेड रक िव यम चौथा याने जनतेला काही अिधकार
बहाल केले. इ.स. १८४७ ेड रक िव यम चौथा याने सव जम न सं थाना ं या ितिनधीना
बोलाव ून ' ाितिनिधक प रषद ' भरवली . या प रषद ेला जमले या ितिनधीनी घटना मक
रा यप तीचा पुर कार तर केलाच; परंतु याचबरोबर 'काल सबॅड' चे अ यायी कायद े र
कर याची मागणी केली. धािम क सिह ण ुता, लेखन, भाषण - वातं य, सामािजक समता ,
ल करी सुधारणा अशा अनेक माग या मांड या गे या. या प रषद ेला चंड यश िमळून
अनेक जम न सं थांनांम ये घटना मक रा यप तीचा वीकार केला गेला. ेड रक िव यम
चौथा हा खरे तर घटना मक शासन दे यास राजी न हता . पण जनमताप ुढे याने अखेर
आपला िनण य बदलला . तो जम न सं थाना ंचे नेतृ व ि वकार यासाठी तयार झाला.
५) ँ।कफट पाल म ट (मे १८४८ ते जून १८४९ ) :
इ.स. १८४८ म ये ा सम य े पु हा ांती होऊन तेथे जास ाक राजवट सु
झाली. या ांतीचे लोण युरोपात सव च पोहोचल े. ऑि यातही ांती पोहोचली आिण
मेटिन कची राजवट उ व त झाली. यापुढे जनमत दडपता येणार नाही याची जाणीव
युरोिपयन रा यक या ना झाली.
िशयाचा राजा ेड रक िव यम चौथा याने रा ीय संसद थापन कर यासाठी मे
१८४८ रोजी ँ।कफट येथे जम न सं थाना या ितिनध ची प रषद बोलावली . या प रषद ेस
जनते या सव थरांतून आलेले िविवध रा या ंचे सुमारे ५५० ितिनधी उपि थत होते. या
प रषद ेत जम एक करणावर बरीच चचा झाली. ऑि या सोडून इतर सव सं थान े ही
एक करणाचा िहरी रन े पुर कार करणारी होती. या प रषद ेने ि गृही पाल म टची थापना
क न संयु जम नीचे रा य थापन केले. ेड रक िव यम चौथा याने संयु जम नीचे
राजपद वीकाराव े असे प रषद ेने ठरवल े. परंतु ेड रक िव यम चौथा याने राजपद
नाकारल े आिण ँ।कफट प रषद ेवर बिह कार टाकला . येथेच ँ।कफट प रषद ेचे
एक करणाच े य न अपयशी ठरले. munotes.in
Page 125
125 वा तिवक ेड रक िव यम चौथा याला जम नीचे राजपद हवे होते आिण असे
असूनही ते राजपद िमळत असतानाही याने नाकारल े. कारण (१) पाल म टने िदलेला
राजम ुकुट वीकार यास ई रद राजस ेला संकोच होईल असे यास वाटत होते. (२)
संसदीय रा यप तीिवषयी या या मनात आकस होता. (३) जम न रा याचा मुकुट
वीका न ऑि याशी वैर ि वकार याची याची तयारी न हती . या कारणा ंनी याने
राजपद नाकारल े. जून १८४९ ला ँ।कफट प रषद बरखा त केली. या प रषद ेने जम नांना
दोन गो ची जाणीव झाली. एक संसदीय प तीन े एक करण कधी सा य होणार नाही. दोन
ऑि याचा िवरोध मोड यािशवाय एक करण होणे श य नाही.
६) एरफोट पाल म ट (इ.स. माच १८५० ) :
ेड रक िव यम चौथा याला संयु जम नी हवा होता. पण राजस ेवर कोण याही
मया दा येणे याला मा य न हत े. सं थाना ंनाही ेड रक िव यमच े नेतृ व मा य होते, पण
सं थािनका ंना आपल े अिधकार गमवायच े न हत े. ेड रक िव यमन े संयु जम नी या
थापन ेसाठी हॅिन हर , सॅ सनी , वुट बग , ब हे रया या सं थाना ंशी संपक साधला . रॅ डो
िवझ या िशय धानान े ऑि या वगळून न या संयु जम नीची रा यघटना तयार केली.
ेड रक िव यम चौथा याने इ.स. माच १८५० म ये एरफाट येथे पाल म ट बोलावल े. परंतु
ऑि याचया दडपणान े प रषद ेचा हेतूच बारगळला.
आता संयु जम नी िनमा ण करायचा असेल तर ऑि याला मागा तून बाजूला
काढला पािहज े आिण ते काम फ िशवाय क शकतो याची जाणीव जम न सं थाना ंना
झाली.
७) िशयाच े नेतृ व :
सव जम न सं थाना ंम ये िशयाच े मह व अन यसाधारण होते. पुरोगामी
आचारिवचार आिण सुधारणा राबव याम ुळे िशयाच े मह व आणखीनच वाढल े होते.
िशयान े ल करी आिण शै िणक बदल घडवून बळता वाढवली . या सग या पुरोगामी
िवचारा ंपुढे ितगामी ऑि या अगदीच खुजा वाटत अस यान े सं थाना ंही िशयाच े नेतृ व
मा य केले.
आपली गती तपासा :
१) जम न एक करणाची पा भूमी प करा.
munotes.in
Page 126
126 ८.७.३ जम नीचे एक करणा तील िविवध ट पे :
इ.स. १८५७ म ये ेड रक िव यम चौथा याचा बुि ंश झा यान े याचा भाऊ
िव यम पिहला रा याचा सू धार बनला . इ.स. १८६१ म ये ेड रक िव यम चौथा या या
मृ यूनंतर िव यम पिहला गादीवर बसला . जम न एक करणािवषयी यास आ था होती.
जम न एक करणात ऑि या हाच मु य अडथ ळा असून यु ानेच हा अडथ ळा बाजूला
करता येईल. असे याचे मत होते. राजपदावर येताच याने एक करणा या िदशेने पावल े
टाकायला सु वात केली. याने िशयाच े ल करी बल वाढवायला सु वात केली. परंतु
याला िशयन लँडटॅग या सभेने िवरोध करायला सु वात केली. यामुळे िव यम आिण
लँडटॅक सभा यां यात सतत खटके उडू लागल े. या संघषा तून याला माग दाखवला तो
ि स ऑटो हान िब माक ने.
१) िब माक चे धोरण आिण एक करणास ारंभ :
मु यमं ी होताच िब माक ने एक करणा या िदशेने पावल े टाकायला सु वात
केली. याने िशयाला बळ बनव यास सु वात केली. ांितकारी सुधारणा ंचा काय म
हाती घेतला. िशयास ल करस ज कर या स सु वात केली. लोक ितिनध चा सव िवरोध
धा यावर बसवून ल करी सुधारणा याने सु के या. यु ािशवाय कोणताही सुटत
नाही असे िब माक चे मत होते. पाल म टमधील पिह याच भाषणात िब माक हणतो ,
िशयान े आजवर क याणा या अनेक संधी दवड या , आता तसे करता काम नये. ि हए ना
प रषद ेने ठरवल े या सरह ी िशयास तार यास यो य नाहीत . हणून िशयान े ल करी बळ
वाढवल े पािहज े. कारण मोठमोठ ्या भाषणा ंनी अथवा मतै यान े सुटत नाहीत तर ते
फ तलवारी या धारेने आिण र पातान े सुटतात . जम न एक करण केवळ यु आिण
र पात या मागा नेच होईल अशी याला खा ी होती. यासाठी याने कणखर माग
ि वकारला आिण एक करण सा य क न दाखवल े. तसेच जम नीला याने एक बलाढ्य
रा ही बनवल े.
२) डे माक शी यु (इ.स. १८६४ ) :
मु यमं ी झा यान ंतर िब माक ने िशयाची ल करी िस ता तर मोठ्या माणात
केलेली होती. वाढल ेले ल करी साम य अजमाव ून पाहणे आिण एक करणास सु वात
करणे, यासाठी िब माक ने एक करणा या ट यातील पिहल े पाऊल टाकल े. ते पिहल े
पाऊल हणज े डे माक शी यु होय. कारण िब माक या मते यु हा कोण या ही िठकाणी
पोहोच याचा जवळचा माग होता.
जम न रा यस ंघात ेि वग आिण होलि टन नावाची दोन सं थान े होती.
डे माक शी या दोनही सं थाना ंचा राजक य ्या अितशय िनकटचा संबंध होता.
ेि वगम य े िन मे लोक जम न तर िन मे डॅिनश होते तर होलि टनम य े बह सं य जम न
लोक होते. ि हए ना प रषद ेने हे जम न भािषक देश डे माक या राजा या िनगराणीखाली
आणल े. इ.स. १८४८ म ये हे ांत डे माक ला जोड याचा य न केला गेला; परंतु या
ांतातील जम नांनी ांितकारी चळवळी के यानंतर डे माक चा राजा ेड रक सातवा याने
हे परगण े डे माक ला जोडल े जाणार नाहीत असे आ ासन िदले. इ.स. १८६३ म ये राजा
ेड रक सातवा या या मृ यूनंतर ि ा न नववा डे माक चा राजा झाला आिण याने munotes.in
Page 127
127 ेि वव व होलि टन डे माक ला जोडल े. िब माक ने या संधीचा फायदा उठवायच े ठरवल े.
परंतु येथेही िब माक ने मु स ेिगरीच े राजकारण साधल े. ऑि याला होलि टन दे याचे
आ ासन िदले आिण आप या प ात ओढून घेतले. ऑि या खरे तर िशयाचा श ू परंतु
िब माक या मु स ेिगरीन े ऑि याला िशया या बाजूने यु ात उतरवल े. ऑि या व
िशया या संयु फौजांनी डे माक चा पराभव केला. ऑि याला होलि टन िदले.
िशयाला ेि वग िमळाले आिण एक करणाचा एक ट पा पूण झाला.
३) िब माक चे ऑि यािव च े धोरण व ऑि याशी यु (इ.स. १८६६ ) :
जम न एक करणात एकमेव अडथ ळा ऑि या आहे आिण ऑि याशी यु अटळ
आहे याची जाणीव िब माक ला होती. ऑि या ही एक बडी स ा होती आिण या यु ात
ऑि या या बाजूने युरोिपयन रा े उतर याची श यता होती. यासाठी कूटनीतीचा वापर
क न िब माक ने थम ऑि याला एकाक पाड यासाठी य न सु केले. ि हए ना
प रषद ेने रिशयाला पोलंड िमळाले होते. रिशयन दडपशाही िव पोलंडम य े बंड सु
झाले. संभा य ऑि यािव या यु ात रिशयाची मदत िमळव यासाठी िशयन जनमत
पोलंड या जनते या बाजूने असतानाही िब माक ने रिशयाला मदत केली आिण पोलीस बंड
दडपल े गेले. यातून रिशयाला िब माक ने आप या बाजूस वळवले. ऑि यािव यु
झा यास ा सला तट थ ठेव यासाठी याने ितसया नेपोिलयनशी इ.स. १८६५ म ये
बॅरी झ येथे बोलण े केले. नेपोिलयनचा समज असा झाला क तट थत ेचे ब ीस हणून
बेि जयम , ल झ बग चा भाग िमळतील. परंतु िब माक ने नेपोिलयनला कोणत ेही आ ासन
िदले नाही. उलट इटलीला ऑि याकड ून हेनेिशया िमळा यास नेपोिलयनन े यास
मा यता ावी असे वचन िब माक ने या याकड ून घेतले. इटलीलाही एक करणात
ऑि याच श ू होता. हणून इटलीशी गु करार केला. इटलीन े जर िशया व ऑि या
यांचे ३ मिह यात यु झाले तर ऑि या या ता यातील हेनेिशया ांत यांना दे या या
मोबद यात इटलीन े िशयाला ऑि यािव मदत करायची .
िब माक ने ऑि याला नमव याची तयारी पूण केली होती. आता यु बाक होते.
कुरापत शोध यातही िब माक ने वेळ घालवला नाही. ऑि या होलि टनम य े नवे
िनमा ण करत आहे असा आरोप याने केला. हेच ता कािलक कारण िचघळले आिण
ऑ ो- िशयन यु इ.स. १८६६ म ये सु झाले. ऑि या या बाजूने हंनो हर ,
संवसनी , ब हे रया, बटु बग इ. जम न सं थान े असूनही िशया या िब माक ने क न
घेतले या तयारीन े अ पका ळात िशयान े हे यु िजंकले. बोहेिमया सं थानातील सॅडोवा
येथील लढाईत ३ जुलै १८६६ रोजी ऑि याचा चंड पराभव झाला. अखेर २३ ऑग ट
१८६६ म ये ेग येथे तह होऊन यु संपले.
४) ँको- िशयन यु आिण एक करणाची पूण ता (इ.स. १८७० -७१) :
िशयाची वाढती ताकद पाह न युरोपचा स ामतोल िबघडला असे लुई
नेपोिलयनला वाटू लागल े. िशयान े आप याला तट थ ठेवून ेग या तहाने काहीही िदले
नाही, याचे श यही नेपोिलयन या मनात होतेच. नेपोिलयनन े तट थत ेसाठीच े ब ीस
हणून ा सला हा इनचा भाग िमळावा हणून िब माक कडे मागणी केली. एक करणासाठी
हाईनचा हा भाग उपयु अस यान े तो दे यास िब माक ने नकार िदला. यानंतर munotes.in
Page 128
128 नेपोिलयनन े च भािषक अिधक असल ेला बेि जयम िजंक यास िशयाची मदत
मािगतली ; परंतु िब माक ने पु हा नकार िदला. यातून दि ण ेकडची काही सं थान े जी
िब माक िवरोधी ती ब हे रया, बुट बग देखील िब माक या बाजूला वळली.
अ) पेन या गादीचा :
इ.स. १८७० म ये पेनम य े ल करी उठाव झाला व राणी पळून गेली. यामुळे
गादी रकामी झाली. या गादीवर िशयन राजाचा नातेवाईक िलओपो ड याने गादीवर बसू
नये असा ा सने आ ह धरला . िशयना ंचे बळ वाढू नये ही भावना यामाग े होती. ा सने
असे आ ासन िशयाला मािगतल े क , यापुढे के हाही िशया पेन या गादीवर नातेवाईक
बसवणार नाहीत . यातून यु मय वातावरणाची िनिम ती िब माक ने पाठवल े या संिद ध,
थ तारेतून झाली व यु सु झाले. िब माक ने तार अशी पाठवली क , च जनतेला
असे वाटाव े क िशयन राजान े च विकलाचा अपमान केला आहे आिण िशयन जनतेला
असे वाटाव े क च विकलान े िशयन (जम न) राजाचा अपमान केला आहे. ही तार िस
होताच च जनतेने लुई नेपोिलयनला िशयािव यु सु करायला लावल े, तर
जम नीत राजाचा अपमान धुवून काढ यासाठी उ र व दि ण जम न सं थान े एक झाली
आिण एक करण पूण झाले.
ब) ँको- िशयन यु :
िब माक ने यु ने ा सला एकटे पाडल े आिण इ.स. १८७० म ये ा सनेच
िशयावर यु लादल े असा कांगावा केला. ा सला युरोिपयन रा ापास ूनही बाजूला
ठेवले आिण दुस या बाजूने नेहमीची िवरोधक असणारी उ रेकडील सं थान ेही आप या
बाजूस वळवून िब माक ने तीही मदत ा सला िमळू िदली नाही. प रणामी ा सचा पराभव
झाला. २८ जानेवारी १८७१ रोजी पॅ रसम य े जे हा िशयन फौजा पोहोच या ते हा
ितस या जास ाकान े पराभव मा य केला आिण ँकफट येथे तह क न यु संपले.
तहातील तरतुदी पुढील माण े -
१) आ स ेस, लॉरे स िशयास िमळाले.
२) ा सने २० कोटी ँ स यु खंडणी िशयाला ावी.
३) िशयन फौजा वाजत गाजत पॅ रसम य े गे याने दि ण ेकडील सं थान े, िब माक या
अंदाजान ुसार वत:ह न एक करणात सामील झाली.
७) एक करण पूण :
ँको- िशयन यु सु असतानाच उ र जम न रा यस ंघ व दि ण ेकडील
सं थान े यांची बैठक भरली व एक करण पूण झाले. हसा य या राजवाड ्यात िव यमला
जम न स ट ही पदवी बहाल केली गेली. अशा कार े िब माक ने आप या मु स ीपणान े
जम नीचे एक करण घडवून आणल े. पुढे िब माक ने जम नीला युरोपातील एक बडी स ा
हणून नावा पास आणल े. या रा वादी भावन ेतून जम नीची िनिम ती झाली होती याच
रा वादान े िब माक नंतर जहाल व प धारण केले आिण यामुळे जगाला दोन जागितक
महायु ांना त ड ावे लागल े.
munotes.in
Page 129
129
आपली गती तपासा :
१) जम न एक करणातील िविवध ट पे सांगा.
८.८ सारांश
म युयुगात इटली या एक करणाची ि या सु झाली. जोसेफ मॅिझनी,
गॅ रबाि ड काऊंट का ह र यांचे मह वाच े योगदान आहे. यां या य नाम ुळे इटालीचा एक
रा हणून उदय झाला व पुढ या काळात आंतररा ीय राजकारणाम य े इटालीन े आपल े
वत:चे एक थान िनमा ण केले.
रोमन सा याच े िवघटन होऊन अनेक छोटी मोठी रा े उदयास आली. जम न
भाषा, वंश एक कर याच े य न सु झाले. परंतु याम य े अनेक अडचणी िनमा ण झा या .
िशया या नेतृ वाखाली जम नीचे एक करण पूण झाले. िब माक ने जम नीम य े अनेक
सुधारणा क न साम य शाली जम न बनिव याचा य न केला. याच माण े युरोपम य े
सहभाग घेऊन राजकारणात वत:चे वच व िनमा ण केले. यां या गुंतागुंती या करार
प तीम ुळे जागितक , पिहल े महायु घडुन आले.
८.९
१) इटाली या एक करणातील मुख ट पे प करा.
२) इटली या एक करणातील काऊंट का ह र, गॅ रबाि ड व जोसेफ मॅिझनी या योगदानाच े
मू यमापन करा.
३) जम नी या एक करणाची पा भूमी सांगा.
४) जम नीचे िशया या नेतृ वाखा ली एक करण पूण झाले भा य करा.
munotes.in
Page 130
130 ९
आिशया तील सा यवाद
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ सा यवाद
९.३ चीनमधील सा यिव तार
९.४ जपानचा सा य िव तार
९.५ सारांश
९.६
९.० उि े
या करणाचा अ यास के यानंतर िव ा या स
१) सा यवादाचा अथ समजाव ून देणे.
२) सा यवादा या कारणािवषयी मािहती उपल ध क न देणे.
३) चीनम य े पा ामा या ंचा वेशािवषयी मािहती देणे.
४) अफू यु ाची कारण े - व प - प रणामा ंची चचा करणे.
५) तायिप ंग बंडािवषयी मािहती देणे.
६) जपानम य े युरोिपयना ंचा वेश आिण यांचे करार यािवषयी मािहती देणे.
७) जपान -चीन, जपान रिशया यु ाची कारण े, व प , प रणाम याची मािहती सांगणे.
८) जपान -इं लंड करारािवषयी तपशीलवार घटना प क न देणे.
९) आि का खंडा या िवभाजनाची मािहती घेणे.
९.१ तावना
सा यवादाला ारंभ १५ या शतकात झाला आिण १६ या शतका या ारंभी
आधुिनक सा यवादाला सु वात झाली. गत रा ांनी अ गत रा ावर आपल े राजक य ,
वांिशक, धािम क, सां कृितक वच व िनमा ण क न िपळवणूक केली. सा यवादा या
उदयाची िविवध कारण े आहेत. आधुिनक सा यवादाची तं े व प ती वेगवेगळी आहेत. munotes.in
Page 131
131 याच माण े सा यवादाच े व पही वेगवेगळे आहे. आि का खंडाचे थम वसाहतवा ा ंनी
िवभाजन केले याम य े इं लंड, ा स, पेन, जम नी इ. मुख रा े होती. आि के या
वेगवेग या भागांम ये आप या वसाहती थापन के या. आि के माण ेच आिशया खंडात
िहंदु थान आिण चीनम य े सा य िव तार केला. ारंभी इं लंड, ा स, जम नी या
रा ां या नंतर जपान , अमे रका यांनी सा यवाद पध त भाग घेतला. सा यवादाच े
फायद े व तोटेही झाले यािशवाय सा यवादाचा युरोपवरही प रणाम मोठ्या माणात
झाला.
९.२ सा ा यवाद
१६ या शतका या सु वातीस आधुिनक सा यवाद व वसाहतवाद याची
सु वात झाली. १५ या शतका या अखेर पेन, पोतु गाल, इं लंड इ. जगा या इतर देशांत
जलमागा ारे आप या वसाहती थापन के या. यापार वाढवून तो देश िनयं णाखाली
आणला याम य े भांडवल गुंतवले. क चा व प का मालासाठी ह काची बाजारप ेठ िनमा ण
केली. याबरोबर वाढ या लोकस ं येचा ही सोडवला .
आधुिनक सा यवाद :
सा यवाद हणज े गत देशाने अ गत देशांवर आपल े वच व थािपत करणे,
एवढेच न हे तर िभ न वंश, भाषा, धम , सं कृती इ. बाबतीत वच व िनमा ण
करणे.औ ोिगक ांतीनंतर आिथ क आशय पुढे आ यान े यालाच आिथ क सा यवाद /
आधुिनक सा यवाद असे हणतात .
९.२.१ आधुिनक सा य वादा या उदयाची कारण े :
१) क या मालाची गरज :
औ ोिगक ांतीमुळे गती या न या क पना िनमा ण झा या . कारखा यासाठी
अनेक कार या मूल या ंची व क चा मालाची गरज होती. याचे माण देशात कमी
अस यान े ते ा कर यासाठी न या देशांची / वसाहत ची गरज िनमा ण झाली.
२) प या मालासाठी बाजारप ेठांची गरज :
औ ोिगक ांतीने उ प न वाढल े, परंतु उ पािदत मालाची िव होऊनही देशात
माल िश लक राहात असे. ते हा प या माला या िव साठी नवीन बाजारप ेठेची गरज
िनमा ण झाली. बाजारप ेठेवर वच व िनमा ण कर यासाठी राजक य वच व असल े या
वसाहत ची गरज िनमा ण झाली.
३) वाढती लोकस ं या व अ नधा याची सम या :
युरोिपयन रा ांम ये लोकस ं येची चंड वाढ झाली. तसेच उ ोगध ं ावर ल
क ि त झा यान े शेतीकड े दुल झाले. प रणामी अ नधा याचा तुटवडा िनमा ण झाला.
अ नधा यवाढीसाठी , ा ीसाठी आिण वाढ या लोकस ं येचा सोडिव यासाठी न या
देशाची गरज िनमा ण झाली. munotes.in
Page 132
132 ४) दळणवळणा या यव था :
भौगोिलक शोधाम ुळे दूर या देशांकडे जा याच े माग लोकांना मािहत झाले.
यामुळे यापार वाढला . वै ािनक व औ ोिगक गतीम ुळे दळणवळण व संपक या े ात
अनेक सुधारणा घडून आ या . आगगाड ्या, आगबोटी व िवमान या साधना ंमुळे मालाची व
माणसाची वाहतूक जलद होऊ लागली . दूर या देशात संदेश व सै य पाठवून यावर
िनयं ण ठेवणे अिधक सुलभ झाले.
५) आिथ क भरभराट :
यापार आिण संप ी ा ीसाठी युरोिपयन देशांनी आपल े ल वसाहत कड े
वळवले. आि का, अमे रका हे राजक य ्या दूर होते; परंतु या देशात खिनज संप ी
मोठ्या माणात होती. सोने, चांदी, िहरे, कोळसा, तेल इ. नैसिग क साधनसाम ी मोठ्या
माणात होते. या देशात वसाहत थापन क न संप ीच े मालक बनून ीमंत होणे या
हेतूने वसाहत िमळव याचा य न सु झाला.
६) धम सार करणे :
मागासल े या वसाहतीत सुधारणा करणे हे आ कत य तर येशूचा संदेश रानटी
लोकांपय त पोचवण े हे आपल े परमकत य आहे असे मानत असे. ि ा ती धम हा सव े
असून तो मानवाला मु देऊ शकतो अशी धारणा होती. यातून आपला धम , सं कृतीचा
सार करावा या हेतूने न या देशाची गरज होती.
७) खर रा वादाची भावना :
च रा य ा ंतीपास ून रा वादाची भावना वाढू लागली . औ ोिगक गतीमुळे
यात वाढ झाली. आप या े वाची व साम या चे दश न कर याची संधी ा
कर यासाठी सा यवादाचा माग ि वकारला . रा वादी नेते, लेखक, िवचारव ंत, प कार
इ. सा यवादाला उ ेजन िदले. आप या देशाची ित ा , क त वाढव याचया हेतूने
सा य िव ताराच े धोरण ि वकारल े.
८) आरमारी स ेची वाढ :
आि का खंडातील व अित पूव कडील देशातील अनेक भागांचा व बंदरांचा िवकास
झा यान े आरमारी क े थापन कर यात आली. यापार , उ ोगध ंदे, वसाहत यांची वाढ व
संर ण यासाठी आरमाराची गरज िनमा ण होऊन याआधार े वसाहतवादाच े धोरण राबवल े.
९) पा या ंची वभाव वैिश ्ये :
युरोिपयन लोक धाडसी , िज ास ू आिण मह वाका ं ी होते. अ ात देशांचे
संशोधन क न तेथे वच व िनमा ण कर यासाठी आव यक असणारी संशोधक वृ ी,
धाडस , परा म यां याम य े होता. या वभाव वैिश ्यांमुळेच सा यवादाच े धोरण
आखल े.
munotes.in
Page 133
133 १०) नवोिदत रा ांची भूक :
१५ या शतकापास ून सा यिव ताराला ारंभ झाला. याचा इं लंडला फायदा
झाला. १९ या शतकात अनेक रा े उदयाला आली . यांची मह वाका ं ा होती क
जागे या वाटणीत आपणाला िह सा िमळावा, यातूनच पधा सु झाली.
आपली गती तपासा :
१) सा यवादाची कारण े सांगा.
९.३ चीनमधील सा ा यिव तार
१९ या शतकात आिशया खंडात पाि मा य रा ांनी आपला सा यिव तार
मोठ्या माणात केला. या सा यािव ता राला चीन, भारत, जपान इ. रा े बळी पडले.
इं लंडने चीनम य े अफूचा यापार सु केला. यामुळे चीनची अथ यव था पूण पणे
ढासळली. यामुळे इ.स. १८४२ -६० या काळात चीनम य े दोन अफूची यु े झाली. या
यु ांत चीनचा पराभव झाला. हा अपमान मांचू राजवटीम ुळे झाला यामुळे चीनम य े
तायिप ंग बंड, बॉ सर बंड झाले. चीनचा दुब लतेचा फायदा घेऊन जपानन ेही चीनम य े
िव तारवादी धोरणाचा वीकार केला. यामुळे चीन-जपान यु झाले. चीनम य े
सुधारणावादी गटाने १०० िदवसा ं या सुधारणा हा काय म राबवला . यामुळे चीनम य े
रा वा द िनमा ण झाला.
९.३.१ पिहल े अफूचे यु इ.स. १८३९ -१८४२ :
िचनी समाज आपली सं कृती इतरांपे ा े आिण पुरातन सं कृतीचा अिभमान
बाळगणारा होता. चीनचा बा जगाशी संबंधही न हता . यामुळे यां यात े वाची भावना
िनमा ण झाली. चीनच े पा ा या ंशी यापारी व सां कृितक संबंध म यय ुगीन कालान ंतर
न यान े सु झाले. पोतु गीजांनी इ.स. १५७६ , पॅिनशांनी इ.स. १५९८ , डचांनी इ.स.
१६२२ , इं जांनी इ.स. १६३५ , रिशया ंनी इ.स. १६५१ , अमे रकना ंनी इ.स. १७८४
म ये चीनबरोबर यापार सु केला. युरोिपयना ंनी संघटनेमाफ त यापार करावा यासाठी
कोहाँग यापारी संघटना इ.स. १७५२ म ये मांचू राजान े थापन केले. या संघटनेचे काय
हणज े - पाि मा य यापारी आिण िचनी रा यकत व शासक यां यात म य थी करणे,
आयात -िनया तीवर िनयं ण ठेवणे व कराच े माण ठरवण े. चीन या अंतग त भागात
संघटने या परवानगीिशवाय वेश क नये. munotes.in
Page 134
134 अ) पिह या अफू या यु ाची कारण े :
१) अफूचा यापार आिण चीन :
चीनन े सव रा ां या बरोबर अनुकूल यापारी धोरण ठेवले होते. कारण चीन
वयंपूण असून चीनमध ून रेशीम, भांडी, चहा याची िनया त होत होती. आयात केली जात
नसे. चीनम य े यापार करावयाचा अस यास राजान े नेमले या किमशन या परवानगीन े
यापार करावा लागत असे. इं लंड या अफू धोरणाम ुळे चीनम य े यु ास अनुकूल
प रि थती िनमा ण झाली ती पुढील माण े -
चीनम य े अफूचा वेश आिण यापारवाढ : चीनम य े तांग घरा याचया राजवटीपास ून
औषधोपचारासाठी अफूचा यापार होत असे. १७ या शतकापास ून अफून पाईपमध ून
ओढ याची प त ढ झाली. ि िटशांमाफ त भारतात ून अफूची िनया त होऊ लागली . १९
या शतकात अफूचा यापार मोठ्या माणात वाढला . तो पुढील माण े िदसून येतो. १८ या
शतकात - ७५ िकलो या १ हजार पेट्या, इ.स. १८१० म ये ४५०० पेट्या. इ.स.
१८३० म ये १६,००० पेट्या. इ.स. १८३९ म ये २०,००० पेट्या. एका बा◌ॅ सम य े
१३३ पॏड अफू असे. अफू या वाढ या यापाराम ुळे चीनमधील चांदीचा साठा कमी होऊ
लागला .
अफू यु ाची प रि थती : कँटोन शहराचा किमशनवर लीन याने अफू साठे ज कर याच े
आदेश िदले. पाि मा या ं या वसाहतीचा पाणीप ुरवठा, अ नप ुरवठा बंद केला. इं ज क ान
इिलपट याने सव साठा िदला. लीनन े २०,००० पेटारे समु ात फेकून िदले. िचनी ामवासी
याचा खून झा यान े ग धळ झाला. इ.स. १८४० म ये इं लंडनी १६ जहाज े व १००
सैिनक चीनम य े पाठवल े. यामुळे संघष सु झाला आिण पिहल े अफूचे यु इ.स. १८४१
ला सु झाले.
२) इं ज यापा या ंची भूिमका :
इं ज यापारी अितशय मह वाका ं ी होते. केवळ यापाराची वृ ीच यांना
अिभ ेत नसून यापाराची सव चता थान थापन करावी अशी इ छा होती. िचनी
स टान े बरोबरीन े व स मानान े यवहार करावा अशी इ छा यापाया ची होती, यास चीनची
तयारी न हती .
३) चीनची आिथ क प रि थती :
िचनी लोक अफू या आहारी गे यामुळे चीनवर आिथ क ताण िनमा ण झाला. यावर
िनयं ण ठेव यासाठी ३ ामािणक , कठोर कत यिन अिधकाया ची नेमणूक कॅ टोन येथे
केली. यामुळे संघष अिधकच वाढला .
४) पाि मा या ंची समानत ेची मागणी :
चीन वत:ला सव े समजत असे. परंतु अफू या यापाराम ुळे आिथ क
प रि थती पूण न झाली. १९ या शतकात परिकया ंनी वेश केला. यांना समानत ेची munotes.in
Page 135
135 वागणूक िमळावी असे वाटत होते. पण चीनचा नकार होता. यातून पधा सु झाली आिण
अफूचे यु यामुळे झाले.
५) यु ाचे ता कािलक कारण :
७ जुलै १८३९ रोजी एका िचनी नािवकाचा मृ यू झाला. कॅ टोन किमशनर िलन
याने िचनी काय ा माण े इिलयट याला अपराधी य ला हवाली करा असा आदेश िदला.
परंतु याने नकार िद यान े अफू या यु ाला ारंभ झाला. ि टीशा ंनी ितघाई येथे ह ला
क न चीनचा पराभव केला. यामुळे िचनी स टान े लीन या ऐवजी िकशान याला अिधकारी
नेमला. सन १८४० -४२ या काळात यु झाले. शेवटी नानिक ंग तहाने यु ाचा शेवट झाला.
ब) नानिक ंगचा तह :
डी.ई. ओवान या मते, नानिक ंग तहामुळे चीनम य े एक नवे पव िनमा ण झाले.
आतापय त झोपी गेलेला चीन जागा झाला आिण वाटाघाटी के या. तहातील तरतुदी :
१) हाँगकाँग बेट चीनने इं जांना कायमच े ावे.
२) ॲमॉय, फुची, िनंगपो, शांघाय, कॅ टोन ही शहरे यापाराकरता खुली केली.
३) परक य यापा या ंना वा त य , थाियक हो यास चीनम य े परवानगी ावी.
४) यु खच हणून २१० ल चांदीचे डॉलस इं लंडला ावे.
५) िचनी यापाया चे म ेदारीच े ह क न करावेत.
६) बेकायद ेशीर यापार थांबव यास ि िटशांनी चीनला मदत करावी .
७) आयात -िनया तीवर ५ ट के जकात ावी.
आपली गती तपासा :
१) पिह या अफू या यु ाचे वण न करा.
९.३.२ दुसरे अफूचे यु व याची कारण े - प रणाम :
पिह या अफू या यु ात पा ा या ं या अ याध ुिनक श ा ा ं या पुढे चीनचा
पराभव झाला नानिक ंग या तहाने इं जांना िवशेष अिधकार ा झाले होते. चीनवर
यापारी वच व, थु व आिण स ा िनमा ण कर याचा य न केला. चीन या दुब लतेचा munotes.in
Page 136
136 फायदा घेऊन पा ा या ंनी चीनवर अनेक अटी लाद या . याचा प रणाम हणज े इ.स.
१८५६ ते १८६० पय त अफूचे दुसरे यु झाले.
अ) दुस या अफू या यु ाची कारण े :
१) तह-अंमलबजावणीत चीनची कुचराई :
पिह या अफू यु ा या वेळी नानगिक ंगचा तह २९ ऑग ट १८४२ रोजी
चीनबरो बर झाला. हा तह ल करी साम या ने लादला होता. चीनन े हा तह मनापास ून
वीकारला न हता . यामुळे तहा या अमंलबजावणीत कुचराई केली. यामुळे पाि मा या ंना
याचा राग आला आिण यु झाले.
२) चीन म ये युरािपयना ंचा भाव :
नानिक ंग या तहानंतर िवशेष अिदकार पाि मा य रा ांनी ा क न घेतले.
चीनमधील भाव युरोिपयन लोकांचा लवकर न करावा , अशी इ छा िचनी लोकांची होती,
यामुळे यु झाले.
३) अफूचा चोरटा यापार :
अफू या यापारात ून चंड नफा िमळत होता. यामुळे ते अफूचा यापार बंद
कर यास तयार न हत े. चीनची दुब लता पाह न अफूचा चोरटा यापार सु केला. सन
१८५० नंतर या अफू या चोरट्या यापाराम ुळे इं लंड व अमे रका यांना ७ ल पॏड
फायदा झाला. यामुळे चीनन े श य तेथे पा ा या ंना िवरोध करायला सु वात केली हणून
यु झाले.
४) युरोिपयना ंचे अिधकार हेच चीनच े दु:ख :
िचनी शासना या दुब लतेचा फायदा घेऊन िवदेशी यापाया नी अिधकाराचा
दु पयोग केला. युरोिपयन अपरा या ंसाठी युरोिपयन मॅिज ेट समोर खटला चालत होता.
जर कोणी पाि मा यान े िचनी लोकांवर अपराध केला तर यास अपराधात ून मु कर या त
येत होते. या कारणा ंमुळे िचनी शासन व िचनी जनता नाराज होऊन िवदेशी लोकांना धडा
िशकव यासाठी तयार होती. यामुळे यु झाले.
५) इं ज यापा या ं या मागणीला नकार :
कॅ टोनमधील चीनचा हाईसरॉ य येह-िमन-िचंग असून तो साहसी होता. इ.स.
१८५४ म ये या या कडे यापाया नी काही सवलत ची मागणी केली; परंतु याने यास
नकार िदला. या वेळी इं लंड ि िमयन यु ात होते. यु ानंतर तणावाच े वातावरण िनमा ण
झाले. यातुन यु झाले.
६) ता कािलक कारण :
कॅ टोन बंदरातील िचनी अिधका या ंनी लोची एरी नावा या जहाजा वरील १४ पैक
१२ खलाशा ंना चाचेिगरी या संदभा त अटक केली. ि िटश वािण य दूत हैरी पा स यांनी
िचनी शासनाला खलाशा ं या सुटकेची मागणी केली. इं जां या मतान ुसार लोची एरो जहाज munotes.in
Page 137
137हाँगकाँगम य े न दिव यात आले होते. यावर ि िटश वज होता. िचनी अिधकाया नी वज
उतरव ून ि िटश शासनाचा अपमानक ेला. यामुळे िचनी शासनान े िदलिगरी य करावी व
भिव यका ळात अशा घटना घडणार नाहीत असे आ ासन ावे. असे ि िटश वािण य
अिध क सर जॉन ऊिन ंग याने सांिगतल े.
यािव िचनी अिधका या ंचे मत असे होते क , एरो जहाजाचा मालक िचनी
असून छापा टाक या या वेळेस जहाजावर ि िटश वज न हता . यावर मोठा वाद झाला.
यामुळे दुस या आं ल-िचनी (अफू) यु ाला सु वात झाली. च कॅथॉिलक िमशनरी
चॅपडील ेन व रोमन कॅथािलक पा यांना इ.स. १८५६ म ये िचनी पोिलसा ंनी अटक केली.
यांना मृ युदंडाची िश ा िदली यामुळे ा सला राग होता. ते इं जांना सामील झाले. इ.स.
१८५६ म ये िचनी नाग रका ंनी ि िटश वसाहत कॅ टोनवर ह ला क न ता यात घेतले.
िटए टीन येथे चीनचा या यु ात पराभव झाला या याबरोबर तह केला. कॅ
ब) िटए टीनचा तह (२६ जून१८५८) :
१) चीन-ि टन रा ांत संबंध थापन करावेत
२) चीनची ११ बंदरे यापारासाठी न यान े खुली करावीत .
३) जकातदर ५ ट के असावा .
४) िमशनया ना चीनम य े कोठेही, के हाही धम सार व धमा तर कर याची परवानगी ावी.
५) ि िटश जहाजा ंना सव बंदरांत मु ार असाव े.
६) अफू या यापाराला मा यता ावी.
७) पेिकंग दरबारात एक ि िटश रेिसड ट मं ी नेमला जावा.
८) यांग- से-यांग खोरे यापारासाठी खुले करावे.
९) ि िटश नाग रका ंना ि िटश काय ा माण े यायदान कर यास मा यता ावी.
९.३.३ ताईिप ंग (तायिपंग) बंड इ.स. १८५० -१८६४ :
इ.स. १८५० ते ६४ या काळात तायिप ंग बंडाला अितशय मह वाच े थान होते.
बंडामुळे मांचू स ा कमकुवत बनली . ारंभी या काळात बंडाला पा ा या ंनी पािठंबा िदला.
यामुळे चीनमधील बराच देश ता यात घेऊन नानिक ंग ही आपली राजधानी बनवली .
इ.स. १८५३ म ये तायिप ंग-ित-एन-कुओ ( वग य शांततेचे रा य) थापन केले.
पाि मा या ं या मदतीन े माचू स ेने बंडाचा िबमोड केला. या बंडाला चीन या इितहासात
अितशय मह वाच े थान आहे.
अ) तायिप ंग बंडाची कारण े :
१) मांचू स ेिव असंतोष :
इ.स. १८४२ नंतर मांचू राजवटीवर परिकया ंचा भाव वाढत होता. अफू या
यु ामुळे अनेक यापारी सवलती िद या . यामुळे देशाचे वैभव, थैय , आिथ क समृ ी न munotes.in
Page 138
138 झाली व या सवा ना मांचू जबाबदार आहेत अशी भावना झाली. हे जुलमी, ाचारी शासन
बदल याची गरज आहे. यामुळे मांचू स ेिव असंतोष िनमा ण झाला.
२) आिथ क े ातील दै याव था :
अफू या यु ाने आिथ क प रि थती खालावली होती. याबरोबरच मानहानी
वीका न तह व यु खचा चा चंड बोजा ि वकारला होता. चीनम य े दु काळ, महापूर
यामुळे शेतीचे उ प न घटले यामुळे चीनची िबकट प रि थती झाली. सव सामा या ंना
जीवन जगणे अश य झाले. अकाय म शासनाब ल चीड िनमा ण झाली. उ प न वाढल े
यापे ा जादा लोकस ं येत वाढ झाली. ीमंतांकडून कर घेतला जात नसे, फ
गरीबांकडून कर गोळा केला जात असे. यामुळे यांनी जिमनी िवकून कर िदला. ीमंत
अिधक ीमंत झाले.
३) सुिशि त वग बेकार :
वाढ या लोकस ं येबरोबर बेकारी वाढली . नोकया नस यान े अनेक सम या
िनमा ण झा या . शासनाचा खच अमाप वाढला . दु काळ, महापूर यामुळे महसूल कमी
झाला. आिथ क अडचणीम ुळे शासनाला नोकया देणे अश य झाले. यामुळे असंतु वग
उठावास तयार झाला.
४) सै यात असंतोष :
सै याची सं या मया िदत असूनही यांना वेतन कमी होते. कारण ल करी
अिधकाया कडून सै याचा वापर वाढवला जात नसे. िक येक अिधकारी बोगस सै य दाखव ून
पगार वत:च घेत असत . यामुळे उठाव झाला.
५) वांिशक कारण े :
मांचु रयातील मांचूने िमंग राजाचा पराभव क न स ा थापन केली. लगेच
शासनातील िमंग अिधकारी बदलून मांचूने अिधकारी नेमले. मांचूने आपला वंश
िटकव याचा य न केला. अकाय म मांचूिव उठाव क न पु हा िमंग घरा याची
थापना करणे यासाठी उठाव झाला.
ब) तायिप ंग बंडाची सु वात :
१) तायिप ंग बंडाचा उ ेश :
शेतकया चे आिथ क शोषण होत अस यान े शासनात सुधारणा क न जनते या
आिथ क प रि थतीचा थर उंचावण े. मांचू सा याचा अ त क न एक वाय सरकारची
थापना करणे. आिथ क व सामािजक व पात बदल क न नवा समाज िनमा ण करणे
असा उ ेश होता.
२) तायिप ंग बंडाची सु वात व गती :
तायिप ंग बंडाची सु वात वांगटुंग ांतात झाली. सै याचे चार िवभाग केले.
सै याचे नेतृ व वत: चुआनकड े होते. १८५० जुलैम ये चुआन या नेतृ वाखाली उठाव munotes.in
Page 139
139 झाला. वांगटुंगवर ताबा िमळवून पेिकंगकडे सै य पाठवल े. मांचूचा पराभव क न चुआनन े
युगान चौ नावाच े गाव िजंगले आिण तेथेच वग य शांततेचे रा य थापन केले.
तायिप ंग सेना िसओ-िचओ-कुई यां या नेतृ वाखाली तयार केली. इ.स. १८५२
म ये िसओ-िचओ-कुई या नेतृ वाखाली उठाव झाला. सै याचे हाजया ंग, हॅको, बुचांग इ.
शहरे िजंकली. िसआओ शािहब फौजांशी लढताना तो ठार झाला. या यान ंतर नेतृ व यांग-
िसअ-िचंग यां याकड े आले. याने नानिक ंग िजंकले व वग य शांततेचे रा य याची
राजधानी हणून जाहीर केले. पा ा या ंनी तायिपंगला मदत केली.
आपण येशू ि ताच े धाकड े बंधू आहोत , असे ह ंगने सांिगत यान े पा ा या ंनी
आपला पािठंबा तायिप ंग बंडाऐवजी मांचू राजवटीला िदला. ह ंगने वत:चा रा यािभष ेक
करवून घेतला आिण वत: िवलासी जीवन जग यात दंग झाला.
क) तायिप ंग बंडाचा शेवट :
तायिपंग शासन यव थ ेत अंतग त यादवी , ाचार हे सु झाले. लोकांना मोठ्या
माणात आ ासन े िदली, परंतु यांची पूत ता केली नाही. मांचू सेनापती ल ग-कुओ-फांन
याने परक या ंची मदत घेऊन जून १८६४ म ये नानिक ंग येथे बंडाचा पराभव केला. इ.स.
१८६६ म ये ह गने िवष ाशन क न आ मह या केली आिण बंडाचा शेवट झाला.
आपली गती तपासा :
१) तायिप ंग बंडाची मािहती सांगा.
९.४ जपानचा सा ा य िव तार
जपान देश तीन ते चार बेटांचा समूह असून याला 'उगव या सूया चा देश' असे
हटल े जाते. जपान वत:ची सं कृती, वत:चे ान व वत:चा वंश सव े आहे असे
मानणारा होता. जपानचा बा देशांशी संबंध न आ यान े यां यात सामािजक ,
सां कृितक, आिथ क असा कोणताही िवकास झालेला न हता . दुसया समाजातील य
हणज े रानटी जमाती आहेत. यां याशी संबंध न ठेवणे हा िवचार यां यात होता. चीन
आिण जपान या देशांची साधारण प रि थती सारखीच होती. रा यकारभाराम य े स ा
शोगुणां या हाती होती. या या मा यमात ून देशाचा सव कारभार चालत असे. राजा िकंवा
स ट हा केवळ नामधारी असे. इ.स. १८५३ म ये अमे रकेचा ल करी अिधकारी पेरी हा
जपान या िकनारी आला असताना याने थम शोगुण या याशी संबंध जोड याचा य न
केला. परंतु याने नकार िदला. आपल े वच व मा य कर यासाठी पेरीने जपानला एक munotes.in
Page 140
140 वषा ची मुदत िदली. यानुसार पेरी इ.स. १८५४ म ये १० ल करी बोट सह तो जपान या
िकनारी आला . शेवटी इ.स. १८५४ म ये पेरीबरोबर करार केला. यापार व धम सार
कर याची परवानगी घेतली. इ.स. १८५५ म ये टाऊन हॅ रस हा दुसरा अिधकारी
जपानम य े आला . याने अनेक क सहन क न शोगुणांकडून अनेक सवलती इ.स.
१८६३ म ये िमळिव या .
इ.स. १८६५ या दर यान देशाम य े ग धळ िनमा ण झाला. या प रि थतीला हे
परक य व शोगुण कारणीभ ूत आहेत अशी लोकांची धारणा झाली. शोगुणां या िवरोधात
लोकमत झाले. पया याने ८ फे ुवारी १८६७ -६८ रोजी शोगुणांनी आपली सव स ा १५
वष वया या राजाकड े िदली. या बदलालाच जपानी इितहासाम य े मैजी / मेईजी ांती असे
हणतात . मेईजी ांतीनुसार जपान या प रि थतीम य े मोठा बदल घडून आला. राजान े
सामािजक , आिथ क, शै िणक सुधारणा मोठ्या माणात के या.
९.४.१ जपानम य े युरोपीयनच े आगमन :
१) अमे रकेचे कामोडोर मॅ यू पेरीचे आगमन - ८ जुलै १८५३ :
अमे रके या अ य ा ंनी इ.स. १८५० म ये कामोडोर मॅ यू पेरीची िनयु केली.
उ ेश - इं लंडचे वच व वाढ याप ूव यापारी सवलती ा करणे, पॅिसिफक सागरात
एखाद े बंद असाव े यासाठी सन १८४६ ला पिहली मोही जे स िबडल या नेतृ वाखाली
पाठवली होती पण अपयश आले होते. कामोडोर पेरी केप ऑफ गुड होप या जलमागा चे
जपानम य े ८ जुलै १८५३ म ये यडो या आखातात आला. डॉ टर वे स हा दुभािषक
या या सोबत होता. शोगून याने आपल े दोन अिधकारी भेटीस पाठवल े. पेरीने
रा ा य ाच े प स टाकड े िदले. याम य े मै ी, शांतता, मु यापार , जहाज फुटून
िकनाया वर आ यास खलाशा ंना माणुसक ची वागणूक ावी, कोळसा, पाणी भर याची
परवानगी ावी इ. माग या सादर के या व एक वषा ची मुदत िदली. परत अमे रकेत गेला.
पेरी पु हा १३ फे ुवारी १८५४ रोजी येडी या आखातात आला . कानागाव येथे ३१ माच
१८५४ रोजी तह झाला. यातील तरतुदी पुढील माण े.
१) अमे रकन खलाशा ंना चांगली वागणूक िमळावी.
२) िशमोदा व हाकोदात े बंदरे यापारासाठी खुली करावीत .
३) अमे रकन जहाजा ंना कोळसा, पाणी पुरव याची यव था करावी .
४) दोन रा ांम ये शांततेचे संबंध थािपत करावेत.
५) यापारी संघ थािपत करावेत.
६) िशमोड ्याला अमे रकन ितिनधी ठेवावा.
२) युरोिपयन देशाबाह ेर तह :
अमे रकेने जपानच े दरवाज े पाि मा य रा ांसाठी खुले केले. पेरी या नंतर
ि िटश , रिशयन , डच यांनी इ.स. १८५६ म ये तह क न आप याला जपानम य े
अिधकार ा क न घेतले. या करारातील तरतूदी पुढील माण े.
१) िशमोडा , हाकोदा े, नागासाक येथे कोळसा व इतर आव यक पुरवठा करणे. munotes.in
Page 141
141 २) जपानी अिधकाया या देखरेखीखाली यापार करणे.
३) नागासाक बंदरात परक य य ना यापाराकरीता राह याच े अिधकार देणे.
४) िशमोडा व हाकोदाते येथे वक ल नेम याचा अिधकार असावा .
३) अमे रके या टाऊनश ेड हॅ रसच े आगमन व करार - २९ जुलै १८५८ :
जपानमधील अमे रकेचा पिहला वक ल हणून टाऊनश ेड हॅ रस याची ऑग ट
१८५६ म ये िनयु झाली. कानागाव या तहामुळे जपानची जनता नाराज होती यामुळे
हॅ रसच े वागत केले नाही. याला जपानम य े मोठा ास सहन करावा लागला . या
सवलती िमळा या हो या, याम य े हॅ रसन समाधानी न हता . येडो येथे हॅ रस व शोगून
यां यात भेट २९ जुलै १८५८ रोजी झाली. याच वेळी यां यात करार झाला. यातील
तरतुदी पुढील माण े.
१) दो ही देशांनी राजधानी या शहरात राजनैितक ितिनधी ठेवावेत.
२) नागासाक , कानागावा , िनगाता , ुगो ही चार बंदरे यापाराक रता खुली करावीत .
३) ओसाका व येडो येथे राह याची परवानगी ावी.
४) पाि मा य नाग रका ंना धािम क वातं य असाव े.
५) आयात -िनया तीवरील कर िनि त करावा .
६) अमे रकन नाग रका ंचे खटल े अमे रकन कोटा त अमे रकन काय ा माण े चालवाव ेत हे
मा य करावे.
४) जपान आिण ि टन संबंध :
जपानम य े ि टनचा वक ल रचड सन या यावर ह ला क न सन १८६२ म ये
ठार मारले. यामुळे संत होऊन ि टनन े जपानकड े पुढील माग या के या -
१) जपान सरकारन े िदलिगरी य करावी .
२) शासनान े १ लाख पौडांची नुकसान भरपाई ावी.
३) स सुमा कुटुंबाकड ून २५०० प डाची मागणी केली.
४) रचड सन या खु याला ि िटश अिधकाया या उपि थतीत वध करावा .
जुन १८६३ म ये जपानम य े अंतग त कलह सु झाला. ि िटशां या माग या
शोगूनाने मा य केला. चोशू कुटुंबाचे पाि मा या ंना हाकल ून दे याचे ठरवल े. इ.स. १८६४
म ये चोशू कुटुंबाचा पराभव झाला व ३० लाख पौडांची मागणी केली. यांनी स सुमांचा
पराभव केला. यामुळे ि िटशां या माग या बादशहान े मा य के या या पुढील माण े -
१) जपान या बादशहान े नुकसान भरपाई दे याचे कबुल केले.
२) आयात -िनया त कर ५ ट के मा य केला.
३) ओसाका आिण हयोगी ही बंदरे खुली कर यास िवरोध केला.
४) करारना याला मा यता िदली. munotes.in
Page 142
142 तोकुगाव शोगूनाची स ा न क न राजस ेची पुन था पना झाली. ३ जानेवारी
१८६८ रोजी शोगूनाला िदलेले अिधकार व जमीन परत घेतली, असे स टान े जाहीर केले.
मु सुिहतो या १५ वषा या युवराजाला राजपद िदले. याने 'मैजी' ही पदवी धारण क न
रा य कारभार सु केला. मैजी याचा अथ सुसं कृत शासन हणज े क याणकारी शासन
होय. इ.स. १८६८ ते १९१२ पय त जपानम य े मैजीचा काळ होता. मैजी काळापासून
जपान या आधुिनक युगास ारंभ झाला. यामुळे जपान एक जागितक स ा हणून पुढ या
काळात उदयास आले.
आपली गती तपासा :
१) जपानम य े युरोिपयनच े आगमन प करा.
९.४.२ जपान - चीन यु - १८९४ -९५ :
अितप ूव कडील राजकारणात चीन-जपान यु ाला मह वाच े थान आहे. हे यु
को रयाव न झाले. मैजी सुधारण ेमुळे जापनचा िवकास झाला. वसाहतीची गरज होती.
सा यिव तारासाठी जपान -चीन यां यात इ.स. १८९४ -९५ म ये यु झाले. जपान या
अंतग त िवकासाम ुळे यापारप ेठेची गरज होती. यास चीनन े िवरोध केला. जपानी वासी ,
नाग रक यांना ास होत अस यान े मैजीने पुढाकार घेतला. इ.स. १८७१ म ये काऊंट इनो
व िल-हंग-चांग यां यात ितटएि टन करार झाला. यामुळे यां यात मै ी संबंध थापन
झाले. लुछू बेटाव न जपान -चीन यां यात वाद सु झाला. या बेटावरील लोक आपल े
आहेत असा दावा दोघांनी केला. इ.स. १८७८ म ये फोमा सा बेटाजव ळ रानटी लोकांनी
गलबत फोडल े. या लोकांची ह या केली याब ल जपानन े चीनकड े नुकसान भरपाई
मािगतली . यातून यु ाची पा भूमी तयार झाली.
अ) जपान -चीन यु ाची कारण े :
१) जपान या ीन े को रयाच े मह व :
जपान -को रयाम य े को रयाची सामु धुनी असून १०० मैलांचे अंतर होते.
को रयात कोळसा, लोखंड, ॅफाईट , ज त, इतर मह वाची साधनस ंप ी मोठ्या
माणावर होती. नैसिग क बंदरे, न ांचे जाळे, जल वाहाचा जलिव ुत श साठी उपयोग
करणे या सवा चा उ ोिगकरणा या ीने उपयोग होता. यामुळे जपान या सा यवादी
धोरणाला को रया बळी पडला .
munotes.in
Page 143
143 २) को रया एक वतं रा -चीनची भूिमका :
इ.स. १८७५ म ये जपानन े चीन-को रयात िश म ंडळ पाठवल े. को रयात तहाची
मागणी केली. नकार िद यान े ल कर पाठवल े. २६ े ुवारी १८७६ म ये जपान -को रया
यां यात कानागावा या तह झाला व मै ी संबंध थापन केले. को रया वतं रा असून
याला साव भौम अिधकार आहे याला चीनन े िवरोध न करता मा यता िदली. यामुळे
को रया चीनपास ून वेगळा झाला. को रयावर वच व िनमा ण कर यासाठी जपानच े य न
सु झाले.
३) को रयाबाबत अमे रकेचे धोरण :
जपानन े को रयाशी करार के यानंतर अमे रकन संबंध िनमा ण केले. जपानच े
वच व वाढू नये या हेतूने चीनन े को रयाला पि म रा ाबरोबर संबंध ठेव यास ो साहन
िदले. इ.स. १८८२ ला चीन या य नान े को रया -अमे रका करार झाला. इं लंड, जम नी,
इटली , रिशया , ा स इ. रा ांनी को रयाला साव भौम रा हणून मा यता िदली. यामुळे
जपानला संधी िमळाली.
४) को रयामधील अंतग त प रि थ ती :
को रया या राजघरा यात गृहकलहाची आग िनमा ण झाली. यामुळे जपान या
आ मणाला ितकार केला नाही. दरबारात दोन गट अस यान े स ा पधा , कार थान े,
खून, र पात याला ऊत आला होता. सामा य जनता क क नही यां याकड े पैसा नसे.
कारण दरबारी मंडळी, नोकरशाही अिधकारी , राजा इ. यांचे शोषण करत असत . थािनक
जनता उठाव करत असे ते हा अिधकारी बदलत असत . चीनम य े राणीन े स ा हाती
घेतली. ितने अिल त ेचे धोरण सोडून इतर रा ांशी संबंध जोडल े. यामुळे जपानला धोका
िनमा ण झाला. इ.स. १८८१ म ये मोठा दु काळ पडला याचा फायदा घेऊन तैबुकनने
राणीिव उठाव केला. परिकया ंमुळे देवाचा कोप झाला हणून देशात मोठा दु काळ
पडला , ही भावना जनतेत िनमा ण केली. राणीला मार यासाठी लोक राजवड ्यावर आले
यावेळी संघष झाला. जपानन े या संधीचा फायदा घेऊन ९ जानेवारी १८८५ म ये
को रयाबरो बर तह केला.
५) रिशयाचा ह त ेप :
रिशयान े उ र आिशयावर भु व िनमा ण केले. दि ण आिशयावर आपल े भु व
असाव े असा रिशयाचा िवचार होता. सन १८७१ या िटए टीन करारान ुसार का रयात
सै याचे आधुिनक करण कर यास सु वात केली. को रयान े रिशयाला नािवक दलाला
लाझार ेफचे बंदर िदले. रिशयान े ल करी अिधकारी पाठवल े. यामुळे जपानला भीती वाटू
लागली . को रया या साव भौम वाला धोका िनमा ण झाला. यामुळे जपान -चीन वाद िमटवून
लाझार ेफ बंदरािवषयीचा करार र करावा ही मागणी केली. वाद िमटव यासाठी अमे रकेने
स लागार नेमले. को रया हे चीनच े मांडिलक रा अमे रकेने अमा य केले.
munotes.in
Page 144
144
६) जपान -चीन यु ाचे ता कािलक कारण :
को रयाम य े त ग-हाक पंथाने उठअव केला. को रयान े या पंथावर बंदी घातली
होती ती उठव यासाठी इ.स. १८७४ म ये उठाव केला. को रयान े चीनची ल करी मदत
मािगतली . चीनन े को रयात ल कर पाठवल े. ही बातमी जपानला समजताच जपानन ेही सै य
पाठवल े. को रया शासनान े उठाव न केला. दो ही देशांना सै य परत घे यास सांिगतल े.
परंतु सै य परत न घेता सै यात वाढ केली. जपानन े चीनसमोर को रयाबाबत ताव
मांडला. चीनन े अमा य के याने यु झाले. मालू नदी या त डाशी िचनी आरमारावर ह ला
चढवून जपानन े चीनचा पराभव केला. शेवटी तह झाला.
ब) िशमोनोस ेक चा तह - १७ एि ल १८९५ :
१) चीनन े को रयाच े वातं य पूण त: मा य करावे.
२) चीनन े फॉम सा, पे काडोस , दि ण मांचु रयातील िलआत ुंग ीपक प जपानला ावे.
३) चीनन े २० कोटी ताएल (टे स) यु खंडणी ावी.
४) चीनन े जपानशी यापारी करार क न १७ बंदरे खुली करावीत .
क) इ.स. १८९४ -९५ जपान -चीन यु ाचे प रणाम :
१) पि मी श वर भाव :
पाि मा य रा ांनी चीनबरोबर आतापय त तह केले होते आिण अनेक सवलती
िमळव या हो या. परंतु जपान िवजय आिण िशमोनोस ेक चा तह यामुळे चीनचा देश
जा तीत जा त आप या वच वाखाली असावा हा िवचार पाि मा य रा ांनी केला.
२) जपानम य े आ मिव ास िनमा ण झाला :
जपानन े चीनवर मोठा िवजय ा के याने जपानला आप या श व साम या चा
यय आला. िवशाल व काय म सै याची अ यंत आव यकता आहे याची जाणीव
जपानला झाली. एवढेच न हे तर िशि त सै य, देश ेम, आधुिनक श ा ा ंची सु ा
आव यकता आहे ही जाणीव जपानला झाली.
३) चीनच े पाि मा ीकरण :
यु व पराजय यामुळे वत:चे आ मपरी ण कर यास सु वात करीत असतात .
चीनम य े असेच परी ण सु झाले. चुका न कर याचा य न केला गेला. चीन या
देशभ ा ंनी पाि मा य सं कृतीचे अ ययन क न नवीन सुधारण ेची मागणी केली. याचाच
प रणाम हणज े चीनम य े सुधारणावादी आंदोलन सु झाले. चीनन े को रयाला वतं दजा
िद यान े असंतोषाची लाट िनमा ण झाली. यातून पाि मा य योजना तयार के या.
४) जपान -इं लंड यां या तह - १९०२ :
जपान या िवजयाम ुळे जपान -इं लंड यां यात जवळचे संबंध िनमा ण होऊ लागल े.
जपानला लाओत ुंग देश िमळाला. याला रिशया , जम नी, ा स यांचा िवरोध होता. या
देशावर आपल े वच व असाव े असे रिशयाला वाटत होते. या तीन श शी लढ याच े
साम य नाही हणून जपानन े इं लंडशी तर युरोप या राजकारणात एकटे पड यान े इं लंडने
जपानशी मै ी तह इ.स. १९०२ म ये केला. munotes.in
Page 145
145
आपली गती तपासा :
१) जपान -चीन यु ाची कारण े सांगा.
९.४.३ जपान - इं लंड करार - ३० जानेवारी १९०२ :
मै ी ांतीनंतर िदवस िदवस जपान आ मक व सा यवादी बनू लागल े होते.
जपानन े इ.स. १८९४ -९५ म ये चीनचा पराभव क न आिशयाई देशात साम य वान रा
हणून मान िमळवला. जपानम य े शांततावादाप े ा सा यवादाला जा त मह व होते.
मांचू रया-को रया ता यात घेत यान ंतर गरज वाढली . यानुसार पाि मा य रा ांशी मै ीचे
संबंध जोडाव ेत, चीन-को रयाबरोबरच संबंध ढ मै ीचे संबंध ठेवावेत. रिशयाशी मै ीचे
संबंध तािवत क न िहतस ंबंध िनि त करावे, पण रिशयान े अमा य के यामुळे इं लंडशी
मै ीचे संबंध जोडल े. याची कारण े
अ) जपानला िम िमळव याची गरज :
१) िलओत ुंग व पोट ऑथ र परत िद याच े दु:ख :
१७ एि ल इ.स. १८९५ रोजी चीनबरोबर िशमोनोस ेक चा तह केला. यावेळी
दोन बंदरे जपानला िमळाली; परंतु रिशयाला भीती वाटू लाग यान े रिशया , जम नी, ा स
या तीन रा ांमुळे िलओत ुंग व पोट ऑथ र चीनला परत करावे लागल े आिण ३ कोटी
नुकसान भरपाई घेतली याचे जपानला दु:ख होते. रिशयाचा पराभव कर यासाठी इं लंडशी
तह केला.
२) रिशयाच े आिशयातील सा य िव तारवादी धोरणास बंदी :
रिशयान े इ.स. १८९७ म ये चीनकड ून पोट ऑथ रचा देश ता यात घेतला. ा स
सैबे रयन रे वेसाठी चीनकड ून नवीन सवलती िमळव या. रिशयाची कृती पाह न जपानन े
रिशयाला ितबंध कर याच े धोरण िनि त केले. मांचु रयावर वच व रिशया थाप याची
जपानला भीती वाटू लाग यान े, रिशयाच े धोरण थांबव यासाठी इं लंडशी युती केली.
याच माण े चीनमधली बॉ सर बंडाचे िनिम क न चीनला ल करी मदत िदली. सै य
परत न घेता मांचु रयातील रे वे या र णासाठी सै य कायम ठेवावे आिण मांचु रया कायम
ता यात यावा , हा रिशयाचा िवचार होता.
munotes.in
Page 146
146 ३) रिशया या पराभवासाठी :
जपानमधील सा यवादी गटां या मुखांना एकट्या रिशयाशी यु क न पराभव
करणे अवघड न हत े, पण रिशयान े जर इतर रा ांशी मै ी के याने अवघड होते हणून
िम िमळवणे गरजेचे होते.
४) इं लंडिवषयी आपुलक म ुळे :
तीन रा ां या ह त ेपात इं लंड न हत े. आतापय त संघष न हता हणून मैि
करणे श य झाले.
ब) इं लंडलाही िम िमळव याची गरज :
१९ या शतकात आंतररा ीय करारा या संदभा तील अिल त े या धोरणाच े
पालन केले. याच काळात इ.स. १८७९ ऑिसि या-जम नी, इ.स. १८८२ ऑ ेिलया-
जम नी-इटली तर इ.स. १८९४ रिशया - ा स करार झाला. इं लंड-युरोप या राजकारणात
एकटेच भासू लागल े यामुळे िम िमळव याची गरज होती. याची कारण े पुढील माण े -
१) आंतररा ी य राजकारणात थान िटकिव यासाठी :
आि केतील कॅशोदा व बोअर यु ा या वेळी पाि मा य लोकांनी बोअरची बाजू
घेऊन इं लंडवर टीका के या. हणून थान िटकिव यासाठी िम ाची गरज होती.
२) जम नीने आरमारात चंड सुधारणा :
कैसर िव यमन े इं लंडबरोबर संघष कर यासाठी नािवक साम या स चंड
व पाची वाढ केली. यामुळे युरोिपयन रा ांत आरमारी थान कायमच े िटकव यासाठी
गरज इं लंडला वाटू लागली . आरमारी दल, वसाहती या संर णासाठी पॅिसिफक महासागर
मह वाचा होता. जपानसार या काय म रा ाशी तह के यास पॅिसिफकमध ून आरमार
परत मायदेशी आणण े इं लंडला श य होणार होते.
३) रिशयाची ि थती :
रिशया या अितप ूव कडील सा यिव ताराम ुळे ि िटशांत मोठा िनमा ण झाला.
मांचु रया, को रया ता यात घेत यास रिशया ि िटशां या ता यातील भारत व इतर
वसाहतीवर आ मण करणार ही भीती वाटू लागली . चीन असाम य अस यान े जपानशी
मै ी.
४) जम नीकड ून िध कार :
इं लंडने अिल त ेचा याग क न जम नीशी मै ीचे संबंध जोड याचा य न केला;
परंतु कैसर िव यमन े अमा य केले. यामुळे जपानशी मै ीचा तह.
क) जपान - इं लंड मै ी करार ३० जानेवारी १९०२ :
ि िटश पररा म ं ी लॅ सडाउन आिण जपानीह न हायशी तादास ू यां यात
वाटाघाटी होऊन करार झाला. यातील तरतूदी पुढील माण े. munotes.in
Page 147
147१) दोघांनी चीन-को रयाची प रि थती कायम ठेवणे.
२) इं लंडने चीनम य े तर जपानन े चीन-को रयात स ा वाढ.
३) िहतस ंबंधा या र णासाठी एक उपाययोजना करावी .
४) यु ात एकापे ा जा त उतर यास आप या िम ाला सै यासह मदत करावी .
५) आप या िहतास बाधा येईल असा तह दुसया बरोबर क नये.
६) पर परात मतभेद झा यास एक येऊन िवचारिविनमय क न दूर करावे.
इ.स. १९०५ म ये या तहात दु ती कर यात आली . यानंतर इ.स. १९१० ,
इ.स. १९१२ पय त हा करार िटकून रािहला . इ.स. १९२१ या वॉिशं टन प रषद बोलावली
या वेळी या कराराचा शेवट झाला.
९.४.४ जपान -रिशया यु - १९०४ -०५ :
रिशया आिण जपान यां यात इ.स. १७८० म ये थम संबंध आला. सेमे रया
िकनारप ीवर जपानी बोट वादळात सापड यान े रिशयान े याम य े असणाया खलाशा ंना
इवूट क या शहरात आ य िदला. भूम य सागरापास ून ते शांत महासागरापय त आपल े
वच व िनमा ण कर याचा िवचार जपानी खलाशा ं या पुढे मांडला. परत आ यान ंतर
शोगुनाला ही सव हक कत सांिगतली . इ.स. १८५३ ते इ.स. १८५४ म ये अमे रकेचा
ल करी अिधकारी कमोडोर मॅ यू पेरी हा जपानम य े आला. याने जपानबरोबर इ.स.
१८५४ म ये कानागावचा तह क न यापारी आिण धम सारा या सवलती िमळिव या . या
वेळी रिशयान े जपानशी मै ीचे संबंध ठेवून इ.स. १६६२ म ये मै ी करार केला. ६ फे ुवारी
१८६७ रोजी जपानम य े मेईजी ांती होऊन सव स ा जपानचा स ट मु सोिहतो याकड े
आली . याने ६ एि ल १८६७ रोजी आप या कारिकद चा आढावा दे यासाठी पंचसू ी
काय म जाहीर केला. या याआधार ेच आपला सवा गीण िवकास क न पररा ीय धोरण
खंबीरपण े राबिव याची योजना घेतली व धोरण ि वकारल े. आप या शेजारीच असणाया
चीन या देशात सा यिव तार कर याचा य न सु केला. यातून इ.स. १८९४ -९५ म ये
चीन-जपान यु झाले. िशमोनो -िसक चा तह होऊन चीन-जपान यु ाचा शेवट झाला. या
तहा या वेळी िलओत ुंग हा देश जपानला दे यात आला . परंतु हा देश चीन या
राजधानीजव ळ अस यान े याला धोका िनमा ण होऊ शकेल. यामुळे रिशया , ा स आिण
जम नी या तीन बड्या रा ांनी म य थी क न िलओत ुंग हा देश परत चीनला िदला. याचे
दु:ख जपान या मनाम य े होते.
अ) रिशया -जपान यां या यु ाची कारण े :
१) तीन बड्या रा ांचा ह त ेप :
चीन-जपान यु ा या वेळी रिशयान े ा स आिण जम नी या म य थीन े जपानवर
दडपण आणल े. जपानला िमळालेला देश िलओत ुंग हा परत चीनला ावा लागला . याचे
दु:ख जपना या मनात होते. या संधीची वाट पाहत असताना माँचु रया करणाव न संधी
उपल ध झाली आिण यु ाला सु वात झाली.
munotes.in
Page 148
148 २) को रयातील प रि थतीचा फायदा घेऊन रिशया वच व िनमा ण कर याचा य न
करत होते :
रिशया आिण जपान दो हीही देश चीनम य े आपल े वच व िनमा ण कर याचा
य न करत होते. जपान आपल े वच व को रयाम य े थािपत क पाहत होते. या
िवचाराला रिशयान े िवरोध केला. इ.स. १८९६ म ये को रयात अंतग त बंडाळे िनमा ण
झाले. याचा फायदा घेउन रिशयान े आपल े सै य को रयातील सेऊल या िठकाणी पाठिवल े
आिण वच व िनमा ण कर याचा य न सु केला. याच वेळी हणज े इ.स. १८९६ म ये
यामागाता लोबानो ह येथे दोघां यात करार होऊन को रयाबाबतचा वाद या िठकाणी
िमटिवला . इ.स. १८९८ म ये उभयता ंम ये नवीन करार झाला. या करारान ुसार को रयाच े
साव भौम व आिण ादेिशक अखंड व राखाव े हे मा य केले. औ ोिगक आिण यापारी
िवकासाला रिशयान े जपानला िवरोध क नये. तरी पण, रिशयान े रे वे बांधकामाला
सु वात केली. रे वे बांधकामा या नावाखाली मजुरां या व पात को रयाम य े चंड
ल कर पाठिवल े. बाि टक समु ापास ून, शांत महासागरापय त रिशयान े आपली स ा
वाढिवली . प रणामी , जापनला याची भीती वाटू लागली . यातूनच यु झाले.
३) इं लंड-जपान मै ी करार ३० जानेवारी १९०२ :
रिशया या चीनमधील हालचाली रोख यासाठी आिण आपणाला एक स खा -
प का िम िमळावा या ीने जपानन े मै ी करार केला तर इं लंडलाही जम नीबरोबर मै ी
कर यास अपयश आले. िशवाय सा यवादी रिशया या हालचाली रोख यासाठी व युरोप या
राजकारणातील एकटेपणा दूर कर यासाठी न या िम ाची गरज होती. दोघां या
एकमेकां या गरजेतून ३० जानेवारी १९०२ रोजी इं लंड -जपान मै ी करार झाला. हा मै ी
करार इं लंडचा पररा मं ी लॅ स डाऊन व जपानचा ितिनधी इन-हायाशी -तादास ू
यां यात बैठक होऊन सहकाया या त वावर करार झाला. यामुळे जपानला एक
साम य शाली िम िमळा याने जपानम य े नवा आ मिव ास िनमा ण झाला.
४) जपान या रिशयाकड े माग या जुलै १९०३ :
रिशयाचा माँचु रया आिण को रयात वाढता भाव पाह न जपानन े मु यापारी
धोरणा या मा यमात ून िवरोध दश िवला. को रयाच े ादेिशक अखंड व, संर ण क न
माँचु रयात ून सै य के हा माघार घेणार या संदभा चा खुलासा मािगतला आिण शेवटी
जपानचा धानम ं ी का स ुरा याने रिशयाकड े आप या माग या सादर के या. या
पुढील माण े -
१) मांचु रयाच े शासन िचनी सरकारकड े सोपवाव े आिण रे वे संर णासाठी रे वे संर क
ठेवावेत.
२) माँचु रयातील चीनच े साव भौम व मा य करावे.
३) उभयता ंनी मा य केले या करारान ुसार रिशयाच े माँचु रयातील ह क जपान मा य
करील . इं लंड-जपान मै ी करारान ुसार जपानच े को रयातील अिधकार राजक य ,
सामािजक , आिथ क, यापारी रिशयान े मा य करावे.
munotes.in
Page 149
149 ५) रिशया या जपानकड े माग या :
१) दो ही रा ांनी को रयाची एका मता मा य करावी .
२) जपानच े को रयातील खास िहतस ंबंध मा य केले जातील . परंतु या मोबद यात जपानन े
माँचु रयात कोण याही कारच े ह त ेप क नयेत.
६) ता कािलक कारण :
जपानन े रिशयाच े अिधकार माँचु रयातील मा य केले. परंतु रिशयान े जपानच े
को रयातील अिधकार पूण पणे मा य केले नाहीत . यामुळे दोघां यात समझो ता झाला नाही.
६ फे ुवारी १९०४ रोजी जपानन े रिशयाच े राजनैितक संबंध तोडून टाकल े. ८ फे ुवारी
रोजी जपानन े पोट आथ रवर ह ला चढिवला आिण यु ाला सु वात झाली. १० ेबुवारी
१९०४ ते ऑग ट १९०५ पय त हे यु सु होते. ा स, जम नी यांची रिशयाला
सहान ुभूती होती तर इं लंड, अमे रका यांनी जपानला आिथ क मदत केली.
जपानी ल कर अिधकारी कूरोक न याने पोगथॉ न येथे रिशयन तुकडीचा पराभव
केला. यालू नदीपय त याने वास क न पूव को रया वतं केला. १ मे १९०४ रोजी यालू
नदी ओला ंडून माँचु रयातील िलआवोत ुंग या देशापय त मजल मारली . २६ मे राजी जपानी
ल करान े ना शान येथे रिशयन ल कराची रसद बंद केली. ऑग ट १९०४ म ये रिशया -
जपान यां या मु य ल कराम य े संघष होऊन रिशयान े या यु ात माघार घेतली.
ब) पोट माउथ करार - ६ स ट बर १९०५ :
जपान जसजस े आप या मु य तळापासून दूर जाऊ लागल े तसतस े यांना
आप या ल कराला रसद पुरिवणे अश य होऊ लागल े. रिशयान े सु ा या यु ात म य थी
करावी असे य न सु केले होते. जपान आिण रिशया यांनी शांततेसाठी अमे रकेचे
रा ा य झवे ट यांना िवनंती केली. यानुसार अमे रकन े आप या भावी जीवनाचा
िवचार क न, पॅिसिफक महासागराच े मह व ओळखून दोघां यात समझोता घडवून
आण याचा य न केला. यानुसार पोट माउथ येथे बैठक होऊन ५ स ट बर १९०५ रोजी
करार झाला. यानुसार -
१) रिशयान े १८७५ म ये घेतलेले जपानच े साखलीन बेट जपानला परत ावे.
२) को रयामधील जपानच े िवशेष ह क रिशयान े मा य करावेत.
३) रिशयान े िलओत ुंग हे बेट जपानला परत ावे.
४) दो ही रा ांनी माँचु रयातील आपल े ल कर पाठीमाग े यावे आिण रिशयान े रे वे
संर णासाठी रे वे गाड ठेवावेत.
५) माँचु रयातील रे वेचा दि ण िवभाग जपानला ावा.
६) चीनच े माँचु रयातील साव भौम व मा य करावे, परंतु चीनन े यापार -उ ोग वाढिवताना
कोण याही कारचा अडथ ळा िनमा ण क नये.
munotes.in
Page 150
150 आपली गती तपासा :
१) जपान -रिशया यु ाची कारण े सांगा.
९.४.५ जपान - आंतररा ीय संबंध / महास ा हणून उदय :
१) जपान - ा स संबंध करार १० जून १९०७ :
इं लंडने युरोप या राजकारणाम य े एकटे असतानाच जपान बरोबर इ.स. १९०२
म ये करार केला. चीनम य े ा स आपल े वच व िनमा ण करत असतानाच , जपानला
धोका िनमा ण झाला. या भीतीम ुळेच जपानन े ा सबरो बर मै ीचे संबंध िनमा ण कर याचा
य न केला. यातूनच १० जून १९०७ रोजी करार झाला. यानुसार
१) दोनी देशांनी चीनच े वातं य व ादेिशक अखंड व मानाव े.
२) चीनम य े सव परक य नाग रका ंना समानत ेची वागणूक ावी.
३) चीनम य े शांतता व सुरि तता राख याच े हक। दोघांनीही मा य करावे.
४) ा सने चीन या वांग-तुंग- यास ंग व युनान ांताम य े तर जपानन े फुिकएन व
मांगोिलया ांतांवर वच व थािपत करावे.
२) जपान -रिशया संबंध :
जपान -रिशया यां यात इ.स. १९०७ , इ.स. १९१० आिण इ.स. १९१६ असे
वेगवेगळे मै ी करार होऊन या करारान ुसार पुढील माण े तरतुदी ठर या -
यापार व मासेमारी याबाबत राजक य व पाच े दोन करार केले. चीन या
सा याच े वातं य व ादेिशक ह क मा य क न चीनम य े जैसे-थे प रि थती राख याचा
य न दोघांनी केला. रिशया , जपान करार न कर याचा अमे रकेने डॉलर राजनीतीच े
त व वाप न चीनमधील रिशया , जपान यांचे भाव े न कर याचा य न केला.
अमे रके या या य ना ंमुळे इ.स. १९१६ म ये रिशया -जपान यां यात ल करी करार
झाला. हा करार रिशयान े इ.स. १९६८ म ये जगा या नजरेसमोर आणला .
३) जपान - को रया संबंध :
इ.स. १९०४ म ये रिशया -जपान यु ा या वेळी को रया तट थ रािहल ेला होता.
यु संप यान ंतर जपानन े आपल े ल को रयाकड े वळिवले. कारण को रया राजक य ्या
मह वाचा होता. रिशया -जपान यां यात इ.स. १९०५ म ये पोट ऑथ र करार झा यान ंतर
जपानन े आपल े ल कर को रया या िदशेने पाठिवल े. ते हा इ.स. १९०५ म येच
को रयाबरोबर करार क न काही तरतुदी जपानन े को रयावर लाद या . को रयाम य े
जपानच े वच व िनमा ण होऊ लाग यान े अमे रकन े आपल े िश म ंडळ को रयाम य े munotes.in
Page 151
151 को रयाच े पालक हणून पाठिवल े. या वेळी जपानन े अमे रके या धोरणाला िवरोध केला
आिण जपानन े को रयाबरोबर २९ ऑग ट १९१० रोजी करार क न को रयावर आपल े
वच व िनमा ण केले.
४) जपान -अमे रका संबंध :
अमे रकेला चीनम य े वत:चे भाव े िनमा ण कर यासाठी कोणताही देश
िश लक न हता . हणून अमे रकेने चीनम य े मु ार धोरणाचा वीकार केला. मु ार
धोरण हणज े या देशा या ता याम य े जो देश असेल याम य े कोण याही कारचा
बदल न करणे. परंतु येक रा ाला येक ांताम य े जाऊन मु पणे यापार करता
यावा, येक ांताम य े येक रा ाला एकाच कारची जकात व इतर कर असाव ेत.
या धोरणामध ूनच पु हा माँचु रया या संदभा त अमे रका व जपान यां यात ५ मे
१९०८ म ये लवाद करार झाला. या करारान ुसार जपानन े शांतता धोरणाचा वीकार
क न आपल े नािवक दल साम य वाढिव याचा य न सु केला. अमे रकेने जपान या
नािवक साम य धोरणाला पािठंबा िदला. कारण अमे रकेला पॅिसिफक महासागरातील
आप या नािवक दलाब ल जपानची भीती न होईल, यामुळे दोघां यात मै ीचे संबंध
हळूहळू िनमा ण होऊ लागल े. परंतु अमे रके या डॉलर राजनीतीम ुळे पु हा यां यात मतभेद
झाले. अमे रकेची डॉलर राजनीती हणज े शेजारील ांताला िकंवा देशाला आिथ क मदत
देऊन आपल े गुलाम बनिवण े.
५) जपान आिण पिहल े महाय ु :
युरोपम य े राजकारणात पिहल े जागितक महायु सु झाले. यावेळी जपानन े
आपला वाथ साध यासाठी मांचु रया, मंगोिलयाबरो बर संपुण आिशयावर आपल े िनयं ण
असाव े. चीनवर कोणाच े वच व िनमा ण होऊ नये यासाठी चीनला क डीत पकड यासाठी
जपानन े चीनकड े २१ माग या सादर के या. यावेळी जपानचा पंत धान कॏट औकूमा याने
जपानचा पररा ीय वक ल िहओक या यामाफ त २१ माग या चीन रा ा य युआन-
िशकाई या याकड े १८ जानेवारी १९१५ रोजी सादर के या. या माग या ंचे पाच िवभागात
िवभागणी केली आहे. ती पुढील माण े -
६) जपान आिण शांतता प रषद (१९१८ ) :
दो त रा ांना िवजय िमळा यानंतर यांनी ११ नो ह बर १९१८ रोजी
जम नीबरोबर श बंदीचा शेवटचा करार क न यु ाचा शेवट केला. ा समधील पॅ रस येथे
हसा य राजवाड ्या या आरस े महालात शांतता प रषद भरली . या प रषद ेत जपानचा
मॅिकनो-ताबू-आवो व हायकाऊ ंट हे दोन ितिनधी हजर होते. या दोघांनी शांतता
प रषद ेम ये आप या माग या सादर के या. इ.स. १९१७ या गु करारान े पॅिसिफक
महासागरात असणारी जम नी या वच वाखालील माश ल, कारोिल स बेटे जपानला ावीत .
जम नीकड ून जपानन े चीनचा जो शाटुंग देश िमळिवला आहे तो जपान या वाधीन
करावा . रा स ंघा या ित ाप ात समानत ेचा अंतभा व करावा . हणज े जम नी व इतर
पराभव रा ां या बरोबर कर यात येणाया तहांम ये या त वाला आपोआप थान िमळेल. munotes.in
Page 152
152 जपानन े शांतता प रषद ेवर बिह कार टाकू नये हणून सव रा ांनी जपान या माग या मा य
के या.
७) ल करवादाचा उदय व शेवट :
जपानचा महास ा हणून उदय होत असताना ल कर वादाला पायबंद घाल याचा
वॉिशं टन प रषद ेत य न कर यात आला . नंतर या दशकाम य े जपानम य े ल करवाद व
अितरा वाद मोठ्या माणात उदयास आला . लॅक ॅगन सोसायटी व चेरी लॉसम
सोसायटी यांनी ल करवाद व सा यवाद धोरण सु केले. याच माण े जपानम य े ल करी
िश ण , यु सािह य इ यादीस ो साहन िदले. ल करी साम या चा जोरावर इ.स. १९३१
म ये माँचु रया करण , इ.स. १९३७ म ये चीन-जपान दुसरे यु झाले. दुसया
महायु ा या काळात इ.स. १९३९ म ये पल हाब रवर आ मण केले. यातून ल करवादाच े
धोरण िदसून येते. दुसया महायु ात एक महास ा हणून भाग घेतला; परंतु पराभवाम ुळे
महास ेचा शेवट झाला.
आपली गती तपासा :
१) जपानचा महास ा हणून उदय प करा.
९.५ सारांश
युरोिपयन शा ा ं या व वाशा ं या य नान े आिशया व आि केचा शोध
लागला. सतत २०-२५ वष संघष क न िवभाजन केले. युरोपीय रा ांत देश
िव ताराव न संघष घडून आले. अखेर यांनी आपल े वच व तेथे िनमा ण केले. परंतु
युरोिपयन रा ांमुळे आि केचा िवकास झाला. तेथे औ ोिगक गती व दळणवळणात
सुधारणा झाली. लोकांतील रानटीपणा जाऊन राहणीमान सुधारल े. यांची यापारी गती
होऊन आिथ क पाठबळ वाढल े. परंतु युरोपीय लोकां या वाथ पणाम ुळे आिशया व
आि केतील लोकांत असंतोष िनमा ण झाला. यां या गुलामिगरीत ून मु तेसाठी झगडू
लागल े. यामुळे या खंडातील रा ाम य े रा वादाचा उदय झाला.
१९ या शतकाम य े युरोपीयन रा ानी आिशया खंडात मोठ्या माणात सा य
िव तार केला. चीनम य े इं लंडने आपल े वच व थापन केले. यातून अफू यु झाले.
इं लंडचे िपळवणुक या धोरणाम ुळे चीनम य े जनजाग ृती मोठ्या माणावर झाली. यातून
पा ा या ंना चीनमध ून हाकल ून लाव यासाठी अनेक उठअव चळवळी झा या .
munotes.in
Page 153
153 ९.६
१) सा यवादाचा अथ सांगून याची िविवध कारण े सांगा.
२) सा यवादाच े फायद े व तोटे सांगा.
३) पिह या अफू यु ाची कारण े व प रणाम सांगा.
४) दूसया अफू यु ाचे व प प करा.
५) तायिप ंग बंडाची कारण े व प सांगून प रणाम सांगा.
६) जपानम य े युरोिपयना ंचा वेश या संदभा त चचा करा.
७) जपान चीन यु ाचे व प प करा.
८) जपान रिशया यु ाची कारण े प रणाम सांगा.
९) जपानचा महास ा हणून उदय प करा.
१०) आिशया खंडातील वसाहितक िव तारावर चचा करा.
munotes.in
Page 154
154 १०
पिहल े महाय ु
घटक रचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ पिहल े महायु
१०.३ पॅ रस शांतता प रषद
१०.४ हसा यचा तह
१०.५ सारांश
१०.६
१०.० उि े
या करणाचा अ यास के यानंतर िव ा या स
१) महायु ास जबाबदार असणा या कारणाची जाणीव क न घेणे.
२) महायु ा या काळातील दो त रा ांची व श ू रा ांची भूिमका बजाव ून घेणे.
३) महायु ाचे युरोप व जगावर झालेले प रणाम याचा अ यास करणे.
४) शांतता प रषद ेसंदभा त असणाया अडचणी याची येयधोरण े याची मािहती िमळवणे.
५) दो त रा ांनी प रषद े या मा यमात ून श ू रा ावर लादल ेले तह यातील तरतुदी या
प रणामा ंची मािहती िमळवणे.
६) रा स ंघाचा उगम व याची सनद व कलम े याची मािहती घेणे.
७) रा स ंघा या रचनेची मािहती घेऊन या या काया िवषयी मािहती देणे.
८) रा य ा ंती जबाबदार असणाया घटका ंची तपशीलवार न द घेणे.
९) रा य ा ंतीचे प रणाम काय याचा अ यास करणे.
१०.१ तावना
िब माक या संघप तीम ुळे युरोपची दोन गटात िवभागणी झाली. या दोन गटाम य े
स ा संघष , वसाहतवाद , ल करवाद , वंशवाद मोठ्या माणात िनमा ण झाला. यातूनच
युरोपम य े पिहल े महायु सु झाले. जम नीने िव सन या श दावर िव ास ठेवून यु बंदी munotes.in
Page 155
155 करारावर सही केली आिण पिह या महायु ाचा शेवट झाला. युरोपम य े शांतता आिण
युरोपची पुनर चना कर यासाठी पॅरीस येथे शांतता प रषद भरली . या प रषद ेम ये जम नी
आिण ित या दो त रा ाबरोबर चचा न करता अनेक तह केले. जम नीसाठी हसा चा तह
केला. या तहाने जम नीची ादेिशक, आिथ क, ल करी श कमी कर याचा य न मोठ्या
माणात झाला. तसेच जगातील वाद, संघष शांततेने सोडव यासाठी आंतररा ीय
संघटना हणज े रा स ंघाची थापना केली. रा स ंघा या मा यमात ून राजक य व
आराजक य काय मोठ्या माणात कर यात आले.
हे यु सु असतानाच रिशयात लेनीन या नेतृ वाखाली रा य ा ंती घडून आली.
या ांतीने रिशयातील झारची राजेशाही न क न कामगारा ंचे रा य थापन झाले. या
रिशयन रा य ा ंतीचा रिशयाबरोबरच जगा या राजकारणावरही मोठ्या माणात झा याच े
िदसून येते.
१०.२ पिहल े महाय ु
२० या शतकातील मह वप ूण घटना हणज े पिहल े महायु होय. बा कन यु् े
संपली तरी ल करी ्या साम य वान बन याचा य न युरोपात चालू होता.
सा यिव तारा या मह वाका ं ामुळे महायु पेटले होते. महायु हणज े १९ या
शतकातील मानवी सं कृतीने केले या असामा य गतीतील अडथ ळा होय. इ.स. १९१४ -
१८ या काळात दोन युरोिपयन रा ां या गटात झाले या यु ाला जागितक महायु हटल े
आहे. हे अितशय िवनाशकारी होते. यु जवळजवळ ४ वष ११ मिहने हणज े १५६५
िदवस लढले. यु ात बॉ ब ह ले, क ली , रोगराई , दु काळ मोठ्या माणात िनमा ण
झाला.
१०.२.१ पिह या महाय ु ाची कारण े :
१) िब माक ची संघप ती जगाला शाप ठरली :
िब माक ने पररा ीय धोरणात ा सला एकाक पड याचा य न करत
असताना , आप याला िम िमळवले. यातूनच इ.स. १८७९ जम नी-ऑि या यां यात
ल करी व मै ी करार घडून आला तर इ.स. १८८२ इटालीला सामील क न तीन देशांचा
मै ी करार घडवून आणला . याच वेळी रिशया व ा सची मै ी होऊन िदली नाही; परंतु
इ.स. १८९० म ये यां या जवळीक होऊन इ.स. १८९४ म ये ा स-रिशया मै ी करार
झाला. इं लंडला आंतररा ीय राजकारणात एकाक पणाच े धोरण जाणव यान े भीती वाटू
लागली . याने जम नीशी मै ी कर याचा य न केला. पण अपयश आले. इ.स. १९०२
म ये इं लंड-जपान मै ी होऊन इ.स. १९०४ म ये इं लंड- ा स यां यात मै ी झाल तर
इ.स. १९०७ म ये यात रिशया सामील झाला. यामुळे इं लंड- ा स, रिशया , जपान हा
एक गट झाला तर दुसरा जम नी, ऑि या , हंगेरी, तुक थान , इटाली असा गट झाला. या
दोन गटात पर पर पधा व ेषभावना िनमा ण झाली. िब माकन े युरोपात तो गु कराराचा munotes.in
Page 156
156 डोलारा उभारला . याची प रणती इ.स. १९१४ या महायु ात घडून आली व
एकमेकातील गु करार हा युरोपला शाप ठरला.
२) रा वादाची भावना उफाळू लागली :
माणसा या मनात कुठे तरी खोलवर दडलेले काही िवकार असतात . वेळ संगी ते
तो य क न अनेक िहंसक व पही धारण करते. आंतररा ीय सहकाया ने व
शांततेने न सुट याच े मु य कारण हणज े आं यितक रा वाद होय. रा ारा ां यातील
संघष सोडिव यासाठी यायालयात यात न हत े. यु स ज, श ा िनिम ती आिण यु
पेटिव याच े य न इ. वत: या रा ाच े स य व मानवी े तेपुढे अ य समाजाला व
नाग रकाला तु छ मानते. रा वादाम ुळेच ा स अ सेस-लॉरेन परत िमळव यासाठी
धडपड करत तर इं लंड-जम नीचे वैर याच भावन ेमुळे िनमा ण झाले.
३) ल करीकरणाच े अितर ेक धोरण :
युरोपातील मुख रा ात एकमेकांब ल िव ास न रािह यान े ल करीकरणाच े
धोरण अमलात आले. यामुळे खच वाढला . गु कराराम ुळे पर परिवषयी संशय व अिव ा स
िनमा ण झाला. युरोप एक ल करी छावणी बनली . िब माक या राजकारणाच े मुख सू
हणज े ल करी ्या वायंपूण बनवण े यामुळे इतरांना भीती वाटू लाग यान े यानेही
ल कराची वाढ केली. िवनाशक व िव वंसक श ांची िनिम ती केली. जम नी या िव यम
कैसरने नािवक दल अिजं य क न इं लंडशी वैर िनमा ण केले. यातूनच यु ाला जवळ
बोलवल े.
४) आिथ क सा यवाद फोफावला :
युरोपम य े १८ या शतकात औ ोिगक ांती ज माला आली आिण १९ या
शतकात ितचा मोठ्या माणात िवकास झाला. यातूनच वसाहती , बाजारप ेठा, क चा माल
िमळिव यासाठी साया युरोपात पधा सु झाली यातूनच यां या ेष िनमा ण होऊन तो
िवकोपास गेला. येकाला सा याची हाव सुटली. यातून आिथ क संघषा ला सु वात
झाली. जम नीने आि केत व अितप ूव कड े वसाहती िमळव याच य न सु केला यामुळे
इं लंडने यास िवरोध केला. यामुळे जम नी-इं लंड यां यात वैर झाले.
५) कूटनीतीतील कमालीचा गु पणा :
आंतररा ीय राजकारणात कमालीचा गु पणा होता. देशातील मं यांनाही
कराराची मािहती नसे. यामुळे पर पर अिव ास व संशय िनमा ण झाला. इ.स. १९०६
इं लंडचा िवदेशी मं ी सर एडवड ंथाने ा सशी ल करी करार केला तरी पाल म टला
मािहती न हता . गु नीतीम ुळे िवरोधी रा े यांना आ मक व ल करी करार समजून
आपली यु िस ांतात वाढवीत होते. महायु ानंतर ऐितहािसक संशोधनान ंतर हे कराराच े
संर ण व प होते हे िस केले.
munotes.in
Page 157
157६) मह वाका ं ी कैसर िव यम :
उ ोग धान जम नीचे नेतृ व कैसर िव यम करत होता. तो िवल ण मह वाका ं ी
स ाधीश होता. युरोपात जम नी या नेतृ वाखाली जम नी, ऑि या , हंगेरी, बा कन रा े,
तुक थान यांचे संघरा याच े व न पाहत होता. तो अितशय गिव , रागीट वभावाचा ,
जबर मह वाका ं ी होता. 'जम नी सव े बनावे िकंवा सव न हावे', या घोषण ेवर िनतांत
ा होती. इं जांब ल वाईट भावना होती. इ.स. १८७० नंतर नािवक दलाची चंड वाढ
क न इं लंडला शह दे याचा य न केला. या या या वभावाम ुळे पिह या महायु ा या
खाईत जग लोटल े.
७) आंतररा ीय संघटनेचा अभाव :
देशादेशातील संबंधावर िनयं णासाठी आंतररा ीय कायदा अि त वात होता;
परंतु अंमलबजावणीसाठी संघटना अि त वात न हती . पण गु करार, कायद े मंडळ
अंधारात ठेवले होते. हेग प रषद ेने अनेक ठराव मांडले व पास केले. पण यां या िनयं णाला
अथ न हता . सव मा य सु ीम कोट अि त वात न हत े. हेग प रषद ेने यु रोख याच े िनयम
पाळले नाही. यामुळे ते अपयशी ठरले. अनेक करार झाले, पण यािवरोधी कोणतीही ठाम
भूिमका घेतली नाही.
८) वत मानप ा ंचा िवषारी चार :
युरोपातील वृ प ा ंनी जो ोभक आिण िवषारी चार केला. यांनी
एकमेकांिव लोकमत ु ध केले. वत मानप ा ंनी देशाची रा ीय भावना भडकिव याचा
य न केला. कोण याही ांचा िवचार शांतपणे न करता वत मानप ा ंनी अित र वृ
कथन केले. याचा लोकमतावर िवपरीत प रणाम झाला. िब माक ने वत मानप ा ंना दोष
देताना सांिगतल े क , युरोपीय राजकारणातील सौहाद वत मान ा ंनी िवषारी िलखाणाम ुळे
शांतता नाहीशी झाली व यामुळे आंतररा ीय राजकार णात मोठा कटुपणा िनमा ण झाला
आहे. इं लंड - ा स, जम नी-इं लंड यां यातील वाद मोठ्या माणात िनमा ण केला.
९) जम नीत िशयन सं कृतीचे ाब य :
इ.स. १८७० म ये जम नीचे एक करण क न जम नीने िशयन सं कृती आपलीशी
क न घेतली. यामुळे मोठा पेच संग िनमा ण झाला. िशयाचा यु ावर मोठा िव ास होता.
यु ात जो िवजय होईल या या बाजूने स य असत े असे मत िशयन लोकांचे होते. यु
हीच सव े गो आहे असे िशयाला वाटते. िमराबो हणतो क , ' िशयाचा रा ीय
उ ोग यु आहे', तर िन शे हणतो क , 'यु हे नेहमी चांग या कारणाक रताच होत
असत े.' या त व ानाचा जम न त ण कोव या मनावर मोठा सखोल ठसा उमटला होता.
जगातील सव पाशवी बळानेच सुटतात ही जम न त णा ंत ा होती. या त व ानाची
प रणती महायु ात घडून आली.
munotes.in
Page 158
158 १०) अ ल ेस-लोरेनचे दु:ख ा स या मनात :
इ.स. १८७१ जम नीचे पाशवी बळाचा उपयोग क न ा सपास ून अ सेस-लॉरेन
परगण े जबरद तीन े िहसकाव ून घेतले होते. यामुळे ा स दुखावला होता. तो परत
िमळव याक रता किटब झाला. ा सने सूडाची भावना सतत जागृत ठेव यासाठी ,
पॅ रसम य े ा टबग चा पुतळा उभार यान े सतत आठवण रािहली . पॉल डे लीड या
गीताम ुळे सूडाची भावना जागृत झाली. मोरो को िमळव यात जम नीने अडथ ळा आणला .
यामुळे सूडाची भावना ा सम य े िनमा ण झाली.
११) ता कािलक कारण - महाय ु ाला ारंभ :
युरोपात फोट क वातावरणात भयंकर घटनेची िठणगी पडली आिण महायु ाने पेट
घेतला. ऑि यन राजकुमाराचा खून हे याचे कारण होय. बा कन देशातील सिब या व
ऑि या -हंगेरी यां यात अ यंत कटु पधा िनमा न झाली. ला ह जमातीच े
एक करणासाठी अनेक गु करार झाले. ऑि यन स टाचा पुत या आय ड्यूक ाि सस
फिड नंड व यांची प नी हे दोघे बोि नया ांताची राजधानी सरजे होला भेट दे यासाठी
गेले. ते हा २८ जून १९१४ रोजी भर र यात खून झाला. यामुळे मोठा ोभ िनमा ण
झाला. या करणाची चौकशीअ ंती खुनी सिब यन वंशाचा व सिब यन अिधकाया नी श े
पुरिवली ते प झाले. यामुळे ऑि यन जनतेत सिब यािव यु ाची मागणी केली.
अखेर २३ जुलै सिब यास िनवा णीचा संदेश पाठवला क , खुनाची चौकशी व ऑि या -
हंगेरीिवरोधी चार बंद झाला पािहज े, ही मागणी केली आिण याचे उ र ४८ तासात ावे;
परंतु सिब याने या अटी अमा य के या. हा वादाचा आंतररा ीय यायालयासमोर
ठेव याला सिब याने तयारी दश िवली. पण ऑि यान े फेटाळून लावली . इं लंड, ा स,
रिशया म य थीन े ऑि याची मुदत वाढव याचा य न केला, पन ते अमा य केले. शेवटी
ा स, इं लंड, जम नी, इटाली यां या बैठक ची मागणी केली. पण याला जम नीने िवरोध
केला. शेवटी ऑि यान े २८ जुलै १९१४ रोजी सिब या िव यु पुकारल े.
१२) यु ात भाग घे याच े इतर देशांची कारण े :
ला ह जमातीच े संर ण करणाया रिशया ला सिब याबाबत सहान ुभूती वाटत होती.
यामुळे बा कन देशातून तुक थानची हकालप ी कर यास मदत केली तर आता बा कन
देशातून ऑि या -हंगेरीची हकालप ी कर यास रिशयान े ३० जुलैला सिब या या
मदतीसाठी फौजा पाठव या . यामुळे जम नीने रिशयाला खिलता पाठवून १२ तासां या
आत फौजा परत घे यास सांिगतल े; परंतु रिशयान े अमा य केले. यामुळे जम नीने १
ऑग टला रिशयािव यु पुकारल े. जम नीने ऑि याला मदत केली हणून, ा सने
रिशयाला सव कारच े सहकाय केले. यामुळे जम नीने ३ ऑग ट रोजी ा सिव यु
घोिषत केले.
इ.स. १८३२ या करारान ुसार बेि जयम या तट थ ेची हमी इं लंड, ा स,
िशया , ऑि या , रिशयान े घेतली होती. परंतु जम नी बेि जयममध ून सै य ने याचे munotes.in
Page 159
159 ठरिवल े. यावेळी बेि जयमला राजा अ बट ने िवरोध केला; परंतु जम नीने न जुमान या ने
इं लंडने बेि जयम या मदतीसाठी ४ ऑग टला जम नीिव यु पुकारल े. यावेळी इं लंड-
ा स, रिशया िव ऑि या हंगेरी जम नी असे दोन गट िनमा ण झाले. जम नी या
भावाम ुळे ३ नो ह बर १९१४ ला तुक थान जम न गटात सामील झाला. २३ ऑग ट
१९१४ ला जपान इं लंड- ा स या गटात िमळाला. इटाली यु सु झा यापास ून तट थ
होती. जम नी या ि िम करारात अथ वाटत न हता . कारण इटालीला ऑि या
वच वाखाली इटािलयन देशाची मु ता करावयाची होती. यु सु झा यान ंतर ९
मिह यान ंतर करार र केला. मे १९९५ दो ता ंना इटाली िमळाला. इ.स. १९१७ रिशयन
ांती झा यान े यु ातून अंग काढून घेतले. यामुळे दो त दुबळे झाले. अमे रकन े
जम नीिव ३ एि ल १९१७ यु ात वेश केला व अिनय ंि त पाणब ुड्यांवर यु शेवटी
िजंकले.
आपली गती तपासा :
१) पिह या महायु ाची कारण े सांगा.
१०.२.२ पिह या महाय ु ाचे प रणाम :
१) पिह या महाय ु ात अफाट ाणहानी :
हे यु युरोिपयन रा े, आि का, आिशया खंडात झाले. तसेच ते जमीन ,
आकाश , पाणी या ित ही िठकाणी लढल े. या यु ात जगातील २८ देशांनी भाग घेतला
होता. १/१६ जगातील लोक अिल रािहल े होते. दो ता ं या बाजूने ४ कोटी २० लाख तर
जम नी या बाजूने २ कोटी ३० लाख लोक लढल े होते. या यु ात १ कोटी ३० हजार सै य
ठार झाले. २ कोटी २० लाख लोक जखमी झाले. यातील १/३ लोक कायमच े िनकामीच
झाले. ७० लाख िशपाई कैदीत पडले. या यु ाचा एकूण खच ९५० अ ज होता. यात
एकट्या जम नी या ४ हजार कोटी पो॔ड खच झाला.
२) पिह या महाय ु ामुळे आिथ क हलाखी :
यु काळात शेती, उ ोगध ंदे बंद पडले. यु सािह या या िनिम तीसाठी पैसा व
माणस े खच पडली . आव यक व तूंचा तुटवडा पडला . यामुळे महागाई , चलन फुगवटा
मोठ्या माणात वाढला . प रणामी अमे रकेकडून पैसा घेतला. युरोपातील कारखान े,
खाणी, कालव े, रे वे सव उ व त झाले. यामुळे उ पादन मता कमी झाली.
munotes.in
Page 160
160 ३) अमे रकेचा बलाढ ्य स ा हणून उदय :
अमे रकेमुळे दो त यु ात िवजयी झाले. अमे रकेने अनेक रा ांशी यापारी करार
केले होते. ती र कम परत िमळिव यासाठी ६ एि ल १९१७ रोजी अमे रका महायु ात
उतरली आिण राजकारणात आपल े थ बसिवल े. दो ता ंना मदत क न अथ कारणावरही
भाव िनमा ण केला. येक गो ीत अमे रकेिशवाय घडामोडी होत नसे. यामुळे अमे रकेचे
थान उंचावल े. िशवाय ते युरोपचे धा याच े कोठार होते. यामुळे अमे रकेने जगाच े नेतृ व
कर यास ारंभ केला.
४) जम नीची दुरव था :
जम नीचा यु ात पराभव झा यान े दो ता ंनी दंड जबरद त लादला होता. तहा या
वाटाघाटी या वेळी जम नीचे हणणे ऐकून घेतले नाही. िकरको ळ बाबतीतही जम नीचा
अपमान केला जात असे. जम नी या वसाहती लुट या. िशवाय श कपातीची स केली.
जम नीचे साव भौम व संपवले यामुळे जम नी या मनात चीड िनमा ण झाली.
५) वयंिनण याचे त व व साव मताचा कौल :
िव सन या वयंिनण याचे त व दो ता ंनी आप या फाय ाच े होईल असेच
राबवल े. कोण याही ावर साव मत घेऊन जनतेचा कौल असेल. या माण े सोडिवण े
जा त इ मानल े. यानुसार जम नी, ऑि या , तुक थान इ. सा य कोसळून नवीन
लॅिटि हया , िलयुवािनया , इ टोिनया , हंगेरी, झेको लो हािकया , युगो ला हािकया इ. रा े
िनमा ण झाली एकूण २१ रा े नवीन झाली.
६) यु ाचा धसका रा स ंघाची िनिम ती :
कोणताही संघष यु ाने सोडिव याप े ा व सहकाया ने सोडिव यासाठी आिण
िव सन या ेरणेने व य नान े रा संघाची थापना १० जानेवारी १९२० झाली. कायम
व पाची आंतररा ीय संघटना थम अि त वात आली.यु ातील हानी व वातावरणाचा
धसका मनावर बस यान े रा स ंघाची थापना झाली.
७) औ ोिगक ांतीस सु वात :
युरोपातील सव कारखानदारी यु ा या काळात उद् व त झाली. यामुळे जगा या
बाजारप ेठेत प या मालाची गरज भासू लागली . ही युरोपची गरज भागव यासाठी
अिवकिसत देशात औ ोिगक ांतीची सु वात झाली.
munotes.in
Page 161
161
८) ह कूमशहाचा उदय :
यु ानंतर अनेक देशात ह कूमशहांचा उदय झाला. याचे नवे त व ान उदयाला
आले. रिशयान े बो शेि हकच े त व ान सांिगतल े. यात कामगारा ंची ह कूमशाही अिभ ेत
केली होती. काल मा स या त वा माण े लेिननच े नवे योग सु केले. नवे राजक य व
आिथ क िस ांत मांडले. इटालीत मुसोिलनीन े पॅिसझमचा पाया घातला . जम नीत िहटलरन े
नाझी प ाची ह कूमशाही अि त वात आणल . यातून अनेक संघष िनमा ण झाले. यांनी
गतीत वाढ कर यासाठी नवे संशोधन िनमा ण केले. हाय ोजन , अणुबॉ बचा शोध लावला .
९) वसाहतीम य े वात ं य चळवळीला ारंभ :
िव सन या १४ त वान ुसार वयंिनण यानुसार वातं याची मागणी वसाहतीन े
केली. यासाठी यांनी लोक जागृती क न वतं हो याचा य न सु केला. रा स ंघाने
ही वसाहतीचा रा यकारभार सुधार यासाठी य न केला. यामुळे वसाहतीन े वातं याची
मागणी केली. munotes.in
Page 162
162 आपली गती तपासा :
१) पिह या महायु ाचे प रणाम प करा.
१०.३ पॅ रस शांतता प रषद
२८ जुलै १९१४ रोजी जागितक महायु ाला सु वात झाली. जम नी ऑि या या
बाजूने तुक , ब गे रया, हंगेरी यांनी भाग घेतला तर इं लंड ा स या बाजूने यां या
वसाहती . चीन, जपान , इटाली , अमे रका होती. अमे रके या यु वेशाने यु ाचे िच
बददल े. १९ स ट बर १९१८ रोजी ब गे रयान े, ३१ ऑ टोबर तुक थानन े, ४ नो ह बर
ऑि यान े शरणागती प करली . आ ही जम नीला स मानान े वागवू, या िव सन या
श दावर िव ास ठेवून १८ नो ह बर १९१८ रोजी जम नीने यु बंदी केली. यावेळी जो करार
झाला यानुसार
१) जम नी, ऑि या , तुक थान यांनी िजंकलेला देश सोडून ावा.
२) जम नीने हा ईन नदीपय त फौजा मागे या यात .
३) जम नीने ताबडतोब मोठी जहाज े व मोठ्या तोफा व यु सािह य दो ता ं या हवाली
करावे.
४) जम नीने रिशयाबरो बर केलेला े टील टो हा क तह र करावा .
श बंदी सु वातीस ३६ िदवसा ंची होती. या काळात युरोपची पुनर चना केली
जाईल , अशी अपे ा होती. परंतु दो ता ंना श य न झा यान े १३ िडस बर, १६ जानेवारी,
१६ फे ुवारी अशी पु हा यु बंदी वीकार यात आली. या येक वेळी ३३ िदवसा ंची मुदत
ि वकारली होती. परंतु जानेवारी १९१९ म ये प रषद े या कामकाजास सु वात पॅ रस
शहरात केली. कारण यु ाचा जा त ताण सहन के याने पॅ रसची िनवड क न ा सचा
स मान केला. पराभूत रा ासह रिशयाला प रषद ेला बोलावल े न हत े. दो त आिण यां या
वसाहती अशी एकूण ३२ देश या प रषद ेला हजर होते.
१) प रषद ेचे येय :
१) जम नी, ऑि या , तुक थानमध ून राजेशाहीच े उ चाटन क न सा य न करायच े.
तेथील जेला वयंिनण याचा अिधकार देऊन युरोपची पुनर चना करायची .
२) जम नी, ऑि या , तुक थान यां या युरोपबाह ेरील वसाहतीच े भिवत य िनि त करणे.
३) जम नी व ित या िम ांकडून यु खंडणी वसूल करणे.
४) सव देशात श कपात घडवून आणण े.
५) यु ानंतर या सम या सोडिव यासाठी आंतररा ीय संघटना िनमा ण करणे. munotes.in
Page 163
163 २) प रषद ेसमोरील अडचणी :
१) प रषदेत उघड चचा यामुळे लोकमताचा दबाव येत अस यान े िनण य घेणे कठीण होत
असे.
२) प रषद ेत भाग घेतलेली चंड सं या उपि थत होती.
३) अनेक योजना व गु तह यामुळे य ात अंमलबजावणी करणे अवघड होते.
४) पॅ रसची िनवड हीच मु य अडचण होती.
५) यु खंडणी घे याव न वादिववाद िनमा ण होत असे.
६) श कपातीबाबत मतभेद होते.
७) िनण य किमटीतील रा ांचा सहभाग व चचा
३) प रषद ेतील मह वा या य :
१८ जानेवारी १९१९ रोजी हसा य या िस आरस े महालात प रषद ेचे उ ाटन
झाले. या प रषद ेतील फ ने यांना याय िमळाला. रिशया व पराभूत रा ांना देश
नाकारला होता. एकूण ३२ देशांचे ितिनधी हजर होते. िनण यास िवलंब पाह न १० बड्याने
िनण य यावे यास सव ितिनध नी मा यता ावी; परंतु पु हा िवलंब लागला . यामुळे
अमे रका, इं लंड, ा स, इटाली , जपान या पाच बड्या रा ांनी िनण य यावे.
अ) अमे रकेचा अ य िव ो िव सन :
िव सन हा सवा त मह वाची य असून अमे रका यु ात पड यापास ून शांतता
तह पूण होईपय त सव मह वाची जबाबदारी िव सनन े पार पाडली . िव सन येयवादी ,
व ना ळू व तुि थतीकड े डोळे झाकणारा आदशा या मागे धावणारा नेता होता. काही काळ
याने रा यशा ाचा ा यापकाच े काम के याने लबाड ्या, फसवेिगरी माहीत न हती .
लोकां या चांगुलपणावर िव ास होता. साहिजकच िव सनला व या या श दांना प रषद ेत
वजन ा झाले. िव सनला शांततेचे वेड अस यान े जगात कायमची शांतता नांदावी
यासाठी १४ कलमी योजना जाहीर केली. दो तान े व इं ज- चाने या या योजन ेतील
रा स ंघाची क पना उचलून धरली . रा स ंघ थापन झाला. जर कोणाला याय हवा जर
अ याय झाला तर रा स ंघा या मा यमात ून दूर करता यावे, असा िव ास होता. पुढे
हसा यचा तह अमे रकन िसनेटने फेटाळून रा स ंघावर बिह कार टाकला ही कृती जगा या
ीने चुक ची ठरली.
ब) ा स या पंत धान जॉज लेमे सीओ :
हा पॅ रस शांतता प रषद ेचा अ य होता जम नी या आ मण धोरणाम ुळे
ा सम ये सतत सरकार कोलमडल े जात होते; परंतु लेमे सीओन े पराभूत ा सला
यु ो स ुक बनवल े. यामुळे शेवटपय त यु ात ा सने तग धरला याला अ य बनवल े. तो
ित ण बु ीचा, वृ , अनुभवी, कुणाब लही दयामाया नसलेला राजकारणी वाघ हणून
ओळखला जात होता. तो व ना ळू वृ ीचा, भांडखोर वभावाचा प रषद ेत बह तेक वेळा
झोपल ेला असत . ा स या िहतस ंबंधाला धोका िनमा ण होताच तो चवता ळून उठत असे.
जम नीबाबत तो अितशय आ ही होता. जम नीला ल करी ्या पंगू बनवाव े, जबर
यु खंडणी लादून आिथ क ्या दुब ल बनवावे, जम नी कधीच वत: या पायावर उभा राह munotes.in
Page 164
164 नये, असे मत होते. तो मु स ी व राजकारणी डावपेच यात तरबेज होता. याला िवनोदाची
साथ लाभली होती. िवनोद क न सवा ची टर उडवत असे.
क) इं लंडचा लॉईड जॉज :
लॉईड जॉज इं लंडचा ितिनधी , प रषद ेतील सव म नेता आिण लोकशाहीचा
चाहता उदारमतवादाचा भो ा होता. साहिजकच जम नीला उदार वागणूक िमळेल अशी
या याब ल अपे ा होती. मा तो वा तववादी व लविचक धोरणाचा अस यान े याने
उदारमतवादाला मुरड घातली . कारण यु खंडणी वसूल क यावर िनवडण ुका िजंक या
हो या .
यामुळे या या धोरणात बदल झाला. जम नीचे ख चीकरण झाले पािहज े, असे
लेमे सीओच े मत तर जम नीला उदार व स मानान े वागवल े पािहज े, असे िव सनच े मत.
या दोन िभ न िवचारा ंतून सम वय साधून जम नीवर तह लावला .
ड) इटालीचा पंत धान ओरल ँडो :
इटालीचा पंत धान , िव ान, कसल ेला राजकारणी , फडा व ा, काय ाच े िवशेष
अ यास असल ेला हणून तो िस होता. दुद वान े प रषद ेवर फारसा भाव पाडता आला
नाही. इ.स. १९१५ या लंडन तहानुसार जो देश ा ी होणार होता तो िव सनम ुळे
िमळाला नाही.
वरील चार देशां या मुख ने यांिशवाय जपानचाही यु िजंक यात वाटा होता.
साहिजकच ितिनध चा बड्यां यात समाव ेश केला होता. मा जपानन े युरोप या
पुनर चनेबाबत रस घेतला नाही आिण अितप ूव कडे आपल े िनिव वाद े व िमळावे अशी
जपानची मह वाका ं ा होती. या गो ीची पूत ता झाली. मा अमे रकेने जपानला ती िवरोध
केला होता.
४) शांतता प रषद ेचा आधारभ ूत गो ी :
१) गु तहांची अंमलबजावणी करणे अवघड
२) रिशयन ांतीनुसार िवचारिविनमय
३) अ पस ं याका ंचा ास ंदभा त चचा munotes.in
Page 165
165 ४) बड्या रा ां या िहतस ंबंधातील गुंतागुंत
५) िव सन या योजना
अमे रकेचा अ य िव सन लोकशाहीवादी व शांततेचे वेड असल ेला होता.
साहिजकच याने अमे रका यु ापास ून दूर ठेव याचा , यु िमटव याचा , शांतता थािपत
कर याचा यु काळात य न केला. दुद वान े या बाबतीत यश आले नाही. एवढेच न हे तर
अगितकपण े िव सनला यु ाम य े उतराव े लागल े. अमे रके या यु वेशावेळी १४ कलमी
योजना , चार त वे, चार यु येय व वैिश ्ये अशा िविवध योजना जाहीर के या.
१४ कलमी योजना ८ जानेवारी १९१८ :
िव सनन े अमे रके या यु घोषण ेनंतर िसनेटपुढे भाषण करताना ८ जानेवारी
१९१८ रोजी आपली १४ कलमी योजना जाहीर केली. या योजन े माणात जगाची आदश
त वावर पुनर चना हावी. यु क पन ेला कायमच े तडीपास करता यावे व जगात कायमची
शांतता नांदावी, अशी यांनी अपे ा य केली. यानुसार योजन ेत तरतुदी के या.
१) गु राजनीतीचा याग
२) सागर संचार वातं
३) अिनब ध आंतररा ीय यापार
४) वसाहतीच े संर ण व याची गत रा ाप ुढे िव त हणून यायी वाटणी .
५) श कपात
६) रिशयात ून दो ता ंनी फौजा परत बोलावण े
७) बेि जयम या तट थ ेला सवा नी मा यता ावी.
८) १८७१ म ये ा सवर झालेला अ याय दूर करावा .
९) ऑि या हंगेरी यातील लोकांना
१०) रा ीय वा या त वावर इटालीची वयंिनण याचा अिधकार ावा इटालीची फेररचना
करावी .
११) सिब या, मॉटेिन ो व मािनया यांना परक या ं या जोखडात ून मु करावे.
१२) तुक सा या या जेला वयंिनण याचा अिधकार ावा.
१३) वतं पोलंडची िनिम ती करावी व पोलंडला समु िकनारा िमळवून ावा.
१४) रा स ंघाची थापना कर यात यावी.
िव सनन े युरोपचा पुनर चनेबाबत या योजना जाहीर के या हो या . िव सनम ुळे
दो ता ंनी यु िजंकले अस यान े या योजना वाया वर सोडून देता येत न ह या . मा या
जशा या तशा अमंलात आणता येत न ह या . कारण एक तर या योजना चा रत
व पा या हो या. यात अनेक गो ी पर परिवरोधी अस यान े यांची अंमलबजावणी
अश य होती.
५) शांतता प रषदेचे कामकाज - १८ जानेवारी १९१९ :
१८ जानेवारी १९१९ रोजी ा स या हसा य येथील आरस े महाल राजवाड ्यात
जम न एक करणा या ४८ या वधा पन िदनी ा सचा अ य पॉईन केअर याने उ ाटन
केले. या प रषद ेने म य युरोप, म य आिशया , अितप ूव कडील देशाबाबत पुनर चना केली.
या प रषद ेने munotes.in
Page 166
166 १) जम नी बरोबर हसा यचा तह २८ जून १९१९
२) ऑि या बरोबर स ट जाम नचा तह १० स ट बर १९१९
३) ब गे रया बरोबर यूलीचा तह २७ नो ह बर १९१९
४) हंगेरी बरोबर टॉयनॉनचा तह ४ जून १९२०
५) तुक थान बरोबर िस हस चा तह १० ऑग ट १९२०.
या पाच तहांपैक ४ तह पराभूत रा ांनी वीकारल े. मा तुक थान या केमाल
पाशान े सुलतानाला बडतफ क न िस हस चा तह फेटाळून लावला .
आपली गती तपासा :
१) िव सनची १४ त वे सांगा.
१०.४ हसा यचा तह
यु बंदीपूव तह स मानान े व वाटाघाटीन े कर याच े आ ासन िव सनन े िदले होते;
परंतु य ात जम न ितिनधीला वाटाघाटीसाठी बोलावल े नाही. मसुदा जम नी
पोचव याप ूव यातील तरतुदी समज यान े जम नीने दु यम दजा चे अिधकार पाठवल े. हा
दो ता ंत अपमान वाटला शेवटी जम नीचा पररा म ं ी रॅ ड्यूझ पॅ रसला पाठवला . याचा
अितशय अपमान कर यात आला . यु ाची सव जबाबदारी जम नीवर लादली . अखेर
नाखुशीने हसा यचा तह जम नीने वीकारला . या प रषद ेत ३२ रा ांचे एकूण ७० ितिनधी
व यांचे स लागार मंडळ हजर होते. अखेर २८ जून १९१९ रोजी जम नीने तहावर सही
क न यु संपवले.
१०.४.१ हसा य तहा या तरतुदी - २८ जून १९१९ :
पॅ रस शांतता प रषद ेने जम नीवर लादल ेला हा हसा यचा तह अ यंत मह वा या
आहे. कारण या तहाने जम नीवर भयंकर अ याय केला. यामुळे जम नी सूडाने पेटली.
यातूनच दुसरे महायु उ वले. हणूनच दुसया जागितक महायु ाची बीजे हसा य तहात
होती, असे हटल े जाते. हसा य तह सुमारे १५ भागात २३० पानांचा आहे. अ यासा या
सोयीसाठी याचे ादेिशक तरतुदी, ल करी तरतुदी, आिथ क तरतुदी, कायद ेशीर तरतुदी
व इतर तरतुदी अशा कार े याचे वग करण केले जाते.
munotes.in
Page 167
167अ) ादेिशक तरतुदी :
हसा य या तहाने जम नीला पि म, उ र, पूव सीमेवर फार मोठ्या देशावर पाणी
सोडाव े लागल े. जम नीला वत: या देशातील देश पुढील माण े सोडावा लागला .
१) जम नीची पि म सीमा :
जम नी व ा स या दोन देशांत नैसिग क सरह न हती . दोन वेळी जम नीने
ा सवर आ मण के याने ा सने हा इनलँड देशाची मागणी केली व हा ईन नदी नैसिग क
सरह ठरवावी परंतु १०० ट के जम न अस यान े ते अमा य केले व ा स या
संर णासाठी संर ण फळी तयार केली ती पुढील मा णे.
१) हाईन नदी या पि मेकडे ५२ िकलोमीटर ंदीचा जम न देश िनल करी बनवावा .
२) या देशात १५ वषा साठी दो ता ं या फौजा ठेवा यात दर पाच वषा या अंतराने या
फौजा काढून या यात .
३) हाईन नदीवरील पूल व मो या या िठकाणी दो त रा ां या फौजां या ता यात
असावीत .
सार ांता संदभा त धोरण :
हाईन लँड िमळव यात अपयश आ यान े ा सने या देशा या बाजूचा सार
ांताची मागणी केली. तेथे बह सं य जम न होते. मा जम नीने ा स या दगडी खाणी
उ व त के या हो या हणून ा सने या देशाची मागणी केली; परंतु याला नकार
िदला. पण या देशातील दगडी कोळसा घे याचा अिधकार ा सला १५ वषा साठी दे यात
आला . नंतर या ांताचे साव भौम व घेऊन ा स क जम नी यात सामील हावे हे तेथील
जनते या मनावर रािहली .
२) जम नीची उ र सीमा :
बेि जयमला देश : या सीमेवर बेि जयमची सरह होती. जम नीने ह ला क न
बेि जयमच े चंड नुकसान केले होते. याब ल बेि जयमला नुकसान भरपाई िमळवून
दे याची गरज होती हणून या सरह ीवरील युपेन, मालम ेडी मास नेट तीन जम न बंदरे
बेि लयमला िदली.
डे माक ची ा ी : ि हए ना प रषद ेने इले रवग ांत डे माक ला िदला होता. इ.स. १८६४
म ये िब माक ने डे माक चा पराभव क न तो ांत जम नीला जोडला . मा या वेळी तो ांत
डे माक ला िदला.
३) जम नीची पूव सीमा :
डॅि मक बंदर (डाि झग बंदर) : डाि झग बंदर व प रसरातील सुमारे ७०० चौ.िक.मी. चा
देश जम नीतून अलग कर यात आला. हे बंदर आंतरररा ीय यापारासाठी सवा ना खुले
कर यात आले. वा तिवक १३ या शतकात िशयान े वसवल ेले हे बंदर वंिशक, धािम क,
सां कृितक ऐितहािसक सव च ि ने हे बंदर जम नीचे होते परंतु ते अलग कर यात आले.
पोलंडची िनिम ती : या देशात पोलंड हे सवा त दुद वी रा िशया , ऑि या व रिशया
या तीन बड्यां याम य े असल ेला हा देश यांनी पोलंडचे अनेक वेळा आपापसात वाटणी munotes.in
Page 168
168 क न वातं य न केले होते. िव सन या १४ कलमी योजनेत पोलंडला वातं य िमळवून
दे याचे व पोलंडला समु िकनारा दे याचे आ ासन िदले होते हणून हसा य तहाने पूव
िशयाचा फार मोठा देश पोलंडला देऊन वतं , पोलंडची िनिम ती केली. डाि झग
बंदरचा २४० मैल लांब व ५० मैल ंद अशी पोलंडला पोिलसा ंना कॉ रडॉर दे यात आले.
सायल ेिशयाची वाटणी : सायल ेिशयाचा देश साव मतािशवाय िमळावा अशी
झेको लो हािकयाची मागणी होती; परंतु िव सनन े याला िवरोध केला. मा साव मता या
आधार े सायल ेिशयाचा काही भाग झेको लो हािकया व मािनयाला दे यात आला . मा या
बदलाम ुळे जम न वंशाचे लोक पारतं यात होते. अनेक उ ोगध ंदे, खाणी यास जम नीला
मुकावे लागल े.
मेमेल बंदर : हसा य आिण हे बंदर ता पुरते िलथुवािनयाला िदले. इ.स. १९२३ म ये
िलथुवािनयान े आ मण क न हे बंदर बळकावल े. इ.स. १९२४ म ये रा स ंघाने याला
मा यता िदली.
४) जम नीचा ादेिशक तोटा :
हसा य तहाने ६ दशल लोकस ं या, २५ हजार चौ. मैलाचा देश जम नीला
सोडून ावा लागला . यामुळे २ ल जम न पारतं यात गेले. या तहामुळे ६५ ट के लोखंड,
४५ ट के कोळसा, ७२ ट के िझंक व ५७ ट के बीड उ ोगध ंदे यास जम नीला मुकावे
लागल े.
५) जम न वसाहती न :
इ.स. १९१४ पय त जम नीने इं लंड, ा स या खालोखाल चंड सा य िजंकले
होते. सा यवादी रा ाकड ून शोषण होते हणून या वसाहती काढून या यात . िव त
हणून रा स ंघाकड े सुपूद करा यात अशी िव स नची मूळ क पना , जे यांनी या क पन ेचा
फायदा घेऊन जम नी या वसाहती रा स ंघाने काढून घेत या व िव त हणून या अ य
देशांना िद या या पुढील माण े - १) कामे न टोगोल ँड - ा स २) जम नी या दि ण
आि केतील - इं लंडला ३) चीनमधील जम न देश व िवषवव ृ ा या उ रेकडील बेटे -
जपान ४) िवषवृ ा या दि ण ेकडील देश - ऑ ेिलया, यूझीलंड.
तोटा : या बदलाम ुळे सुमारे २५ दशल लोकस ं या व १९ दशल चौ. मैलाचा देश
यािशवाय या देशातील जम नीची गुंतवणूक जम नी या िविवध कंप या, रे वे इ. जम नीला
गमवाव े लागल े.
ब) आिथ क तरतुदी :
१) यु खंडणी : हसा य तहातील मुदत खंडणी ही तरतूद अितशय अ यायकारक व
जम नीत संताप िनमा ण करणारी होती. कारण िव सनन े आ ही कोणावर यु खंडणी
लादणार नाही, असे जाहीर केले होते. मा जम नीकड े दो ता ंनी ५ नो ह बर १९१८ रोजी
यु बंदीचा ताव मांडला. यावेळी दो ता ं या नाग रका ंची जी हानी झाली ती जम नीने
भ न ावी, अशी सूचना होती. यानुसार ल कराची पे श स व मयत सैिनका या िवधवा munotes.in
Page 169
169 प नीला िदली जाणारी पे शन अशा माग या वाढत जाऊन शेवटी यु ाचा सारा खच
जम नीने भ न ावा, अशी दो ता ंनी मागणी केली. हसा य तहातील कलम नं. २३७ माण े
दो त रा े व यु ातील याचे सहकारी यु ाची जबाबदारी जम नीवर टाकत आहेत. जम नी
ितचा ि वकार करत आहे. जम नीकड ून नुकसान भरपाई घे याबाबत दो त रा ांत एकमत
झाले. शेवटी जम नीने ५०० कोटी डॉलस सोने व व तु या पात दो ता ंना ावे, असे
ठरले. दो ता ं या येक देशाचे नुकसान भरपाईचा आकडा िनि त कर यासाठी इं लंड,
ा स, इटाली , अमे रका यांचा येक एक व बेि जयम , डे माक , चीन, जपान इ. देशांचे
पाच ितिनध चे किमशन नेमले. या किमशनन े ६ अ ज ७ कोटी डॉलस एवढी चंड
यु खंडणी जम नीवर लादली .
२) यापारी िनब ध :
१) १६०० टन मतेची सव जहाज े जम नीने न करावीत िकंवा दो ता ं या हवाली
करावीत .
२) यापे ा कमी मतेची २५ ट के व मासेमारीची २५ ट के जहाजे न करावीत .
३) जम नीने पुढील पाच वषा या काळात दोन ल टन मतेची जहाज े दो ता ंस पुरवावीत .
४) जम नीचा िभल कालवा व टेरीन बंदर आंतररा ीय वाहतुक साठी खुले कर यात यावे.
५) हा ईन, डॅ यूब, ओडर , िनमेन ए ब इ. जम नीतील मोठ्या न ा आंतररा ी य
वाहतुक साठी खु या कर यात या यात .
६) जम नीला चीन व मोरो को म ये असल ेले खास यापारी अिधकार काढून घे यात आले.
७) ा स, बेि जयम , इटलीला १० वषा पय त दगडी कोळसा पुरवावा .
थोड यात जम नीवर चंड यु खंडणी आिण अनेक यापारी िनब ध लादून
जम नीचे आिथ क ख चीकरण केले.
क) ल करी तरतुदी :
जम नीने आप या ल करी साम या ने हे यु पेटवले होते. साहिजकच जम नीला
ल करी ्या पंगू बनवल े तर पु हा अशी आप ी उ वणार नाही, हणून हसा य तहाने
जम नीवर पुढील ल करी िनब ध लादल े.
१) जम नीतून स ची ल करी सेवा न करावी .
२) जम नीचे जा तीत जा त १ लाख खडी फौज ठेवावी.
३) या सै यातील िशपायान े कमीत कमी १२ वष तर अिधकाया नी कमीत कमी २५ वष
नोकरी केली पािहज े.
४) ल कराबाह ेर जम नीत कोणत ेही ल करी िश ण दे यात येऊ नये.
५) जम नीने जा तीत जा त १५ हजार आरमार ठेवावे व १५०० आरमारी अिधकारी
ठेवावेत. munotes.in
Page 170
170६) १० हजार टन मतेपे ा जा त अ यावत यु नौका न करा यात . ६ फुअस (नाव),
१२ िवनािशका व १२ सु ंग पेट्या या यित र सव यु सािह य दो ता ं या हवाली
करावे अथवा न करावे.
७) जम नी या पि म िकनाया वर ५० िक.मी. ंदीचा िनल करी टापू बनवावा .
थोड यात जम नी या ल कराच े ख चीकरण क न दुब ल बनवल े गेले.
ड) कायद ेशीर तरतुदी :
हसा य तहातील २३९ कलम यु गु हेगाराबाबत आहे. जम न लोकांत चंड
संताप िनमा ण करणारी ही तरतूद जम न ने यांनी यु पेटवले. आंतररा ीय िनण य िनयम
करार पायदळी तुडवले हणून दो ता ंनी सुमारे १०० जम न ने यांची यादी तयार केली व
याची यायालयीन चौकशी कर याची तरतुदी कर यात आली . एक नंबरचा आरोपी
िव यम कैसर हॉलडंला पळून गेला होता. हॉलंडने दो ता ं या ता यात दे यास नकार िदला.
चौकशी या वेळी जम न ने या या गु ाबरोबर दो ता ंचीही अनेक पापे च हाट ्यावर आली
असती . दो त सु ा या तरतुदी या अंमलबजावणीबाबत फारस े काटेकोर रािहल े नाहीत .
कारण नाममा या लोकांची यायालयीन चौकशी केली व जुजबी िश ा ठोठाव या . या
यादीतील दोन नंबरचा आरोपी रचड माश ल, िहडेनबुग होते. तो इ.स. १९२५ म ये जम न
जास ाकाचा अ य बनला . दो ता ंनी याला िवरोध न हे तर याचा साधा िनषेधसु ा
केला नाही.
आपली गती तपासा :
१) हसा य तहातील ादेिशक तरतुदी प करा.
१०.४.२ हसा य तहाच े टीका मक परी ण :
हसा य तह हा आधुिनक जगा या इितहासातील सवा त वाद त द ताव ेज होय.
या तहाचे जेवढे समथ क आहेत तेवढेच टीकाकार आहेत. जम नीतील हा तह जुलमी,
अ यायी , वािभमानाला ध का देणारा, िव ासघात करणारा असे वण न लोकांनी केले तर
दो ता ंनी युरोपला कायमची शांतता देणारा तह असे हटल े आहे. हा तह येयवाद व
यवहारात याची सांगड घातली जाते. यामुळे या तहा या वेळी अनेकांनी या तहाव न
जगात दुसया महायु ाची वाटचाल सु होईल, अशी भीती य केली व पुढे ती भीती
यो य होती हे िस झाले.
१) दो ता ंनी तह जम नीवर लादल ेला होता :
पर पर देवाणघ ेवाण, वाटाघाटी के या नाहीत . जम न ितिनध ना फ दोनदाच
बोलावल े. या प रषद ेचा मसुदा वीकारताना व शेवटी तहावर सही करताना यामुळे हा तह
आम यावर लादला अशी जम नीची भावना झाली. यामुळे जम नीचा वािभमान दुखावला . munotes.in
Page 171
171यु करणे गु हा आहे पण पराभव प करण े गु हा नाही. प रषद जम नीला याय दे यासाठी
नाही तर जम नीची लूट कर यासाठी आहे असे जम नीचे मत झाले. साहिजकच जो तह
वाटाघाटीन े झाला नाही तो पाळ याचे जम नीवर बंधन उरले नाही. याबाबत दो ता ंचे असे
मत होते क , आम यात पुनर चनेबाबत मतभेद होते. जम न ितिनधीला बोलावल े असत े
तर याने फायदा घेतला असता . जम नीत लोकशाही कधीच न हती . वाटाघाटी , चचा
यापे ा यांना ह कूमशाहीची भाषा माहीत होती.
२) हसा य तह लोका ंचा नसून मु स ा ंचा तह :
यु काळात सव सामा य जनतेने खूप हालअप े ा सहन के या हो या. दो ता ंनीही
जनतेला अनेक कारची आ ासन े िदली होती. मा तह करताना ही आ ासन े यांचा िवचार
केला न हता . मु स ान े हवी तशी पुनर चना केली, जो लोकांचा न हे तर तो मु स ांचा तह
होता, अशी टीका केली जाते.
३) हसा य तह खूप कडक होता :
जम नीवर अ याय करणारा , कोण याही वािभमानी रा ांनी वीकारावा असा तह
न हता तर दो ता ंनी जम नीला वागवल े असत े तर कदािचत जम नीने या तहाचे पालन केले
असत े; परंतु जम नीला ल करी ्या पंगू व आिथ क दुब ल बनवल े होते. सव जागी अपमान
केला. जोपय त जम न दुबळा होता तोपय त नाईलाजान े तह पाळला. पण लवकरच जम नीने
तहा या िचंधड्या कर यास तयार झाला.
४) तहाम य े देवाणघ ेवाण वीकारली नाही :
श कपात , सागरी संचार, वातं य, वसाहती या शोषणाच े उ चाटन यासार या
अनेक आदश तरतुदी मांड या. या या आधारावरच जम नीतील श कपात घडून आणली .
जम न न ा, बंदरे आंतररा ीय वाहतुक साठी खुली ठेवली. जम नीचे सा य उ व त
केले. पण यातील एकही गो दो ता ंनी वीकारली नाही िकंबह ना जम नीची जहाज े, श ा
िमळवली. वसाहती वाटून घेत या. जर या आदशा चा सवा नी वीकार केला असता तर
अशी जम नीची पु हा यु ाची भाषा झाली नसती .
५) हसा य तहान े जम नीचा िव ासघात :
यु समा ीप ूव आ ही जम नीला स मानान े वागवू, वाटाघाटीन े तह क , अशी
आ ासन े दो ता ंनी िदली होती. पण य ात जम न ितिनधीला वाटाघाटीस बोलवण े
नाही. अ यायकारक तह लादला . यामुळे दो तान े आमचा िव ासघात केला, अशी
जम नीची भाषा येऊ लागली .
६) तहाचा सवा त मह वाचा दोष हणज े सूडबु ीने लादला :
दो ता ंनी बह तेक वेळा वाटाघाटी , बह मताचा िनण य, साव मत यासारख े
लोकशाहीचा देखावा केला. पण य ात भाषा लोकशाही तर कृती ह कूमशाहीची होती,
असे िदसून येते.
munotes.in
Page 172
172७) यु खंडणीची तरतूदही दो ता ंना हानीकारक :
जम नी दो ता ंना खंडणी देऊ लागला होता. यु काळात अमे रके या घेतले या
कजा चे ह े या पैशातून भ लागला . यावेळी जम नीस यु खंडणी देणे श य नाही असे
प झाले. यावेळी ा सने जम नीवर ह ला केला. यावेळी अमे रका जम नीला
अथ सहा य क लागली . यामुळे अमे रकन पैसा अमे रकेतच परत येऊ लागला . यामुळे
जगात आिथ क महामंदीचा फटका बसला . लॉगसन - या तहाने जम नीचा १/८ भूभाग
जम नी या साया वसाहती , १५ ट के शेत जमीन , १२ ट के पशुधन, १० ट के
कारखान े, २/५ दगडी कोळसा इ. जम नीला मुकावे लागल े.
थोड यात जम नीला अ यायकारक अस यास तो तह पाळ याची जम नीवर
नैितक बंधन रािहल े नाही. या माण े इ.स. १८७० -७१ म ये ा सचा पराभव व यातच
ा स असमाधानी रािहला . यामुळे जगाची पिह या महायु ाकड े वाटचाल सु झाली.
इ.स. १९१९ म ये जम नीवर अ याय झा याच े हसाय तहातून दुसया जागितक
महायु ाकड े वाटचाल झाली हणून हसा य तहातच दुसया जागितक महायु ाची बीजे
होती, असे हणतात .
आपली गती तपासा :
१) हसा य तहाचे प र ण करा.
१०.५ सारांश
रिशयाम य े झारची स ा होती. यां या काळात रिशयात सामािजक , आिथ क
िवषमता मोठ्या माणात होती. यातच पिह या महायु ाम ये रिशयाचा पराभव झाला.
याचा प रणाम रिशयन जनतेवर झाला. लेिनन या नेतृ वाखाली रिशयन रा य ा ंती घडून
आली . या रा य ा ंतीचा रिशयावर व संपूण जगावर प रणाम झाला. लेिननने रिशयाची सु े
हाती घेऊन रिशयाचा सवा िगण िवकास घडवून आणला .
युरोिपयन रा ांचा मह वाका ं ा धोरणाम ुळे २० या शतका या ारंभीच पिहल े
महायु पेटले. या यु ाला अनेक कारची कारण े जबाबदार आहेत. यातील काही काही
कारण े आ यंतीक रा वादा या व पाची होती. या यु ात सव जग उतरल े होते. या
यु ाचे सव जगावर अ यंत वाईट प रणा म झाले. अशा वाईट घटना टाळ यासाठी यु
समा ीन ंतर रा स ंघाची थापना झाली.
munotes.in
Page 173
173 जम नी या पराभवान े पिह या महायु ाचा शेवट झाला. जागितक शांततेसाठी
ा समधील पॅरीस या िठकाणी शांतता प रषद भरव यात आली . या प रषद ेम ये श ु
गटातील ितिनधीला बोलाव या त आले. दो त रा ांनी सव यु ाची जबाबदारी जम नी
आिण ित या दो त रा ांवर टाकली . या शांतता प रषद ेम ये हसा यचा तह, सॅट जाम नचा
तह, यूलीचा तह कर यात आला या बरोबर रा स ंघाची थापनाही केली. रा स ंघाने
राजक य व अराजक य काय मोठ्या माणात केले.
१०.६
१) पिह या महायु ाची कारण े प करा.
२) पिह या महायु ाचे प रणाम सांगा.
३) शांतता प रषद ेचा आढावा या.
४) हसा यचा तरतूदी सांगून तहाच े टीका मक परी ण करा.
munotes.in
Page 174
174११
रिशयन रा य ा ंती
घटक रचना :
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ रिशयन रा य ा ंती
११.३ सारांश
११.४
११.० उि े
१. रिशयन रा य ा ंतीची करण े आिण प रणाम समाजतील .
२. १९१७ या रिशयन रा य ा ंतीमधील ल ेनीनची भ ूिमका काय होती ? हे आप याला
समजेल.
११.१ तावना
१८ वे शतक ांतीन पेटलेले शतक हणून ओळखले जाते. औ ोिगक ांती,
अमे रकन ांती, च रा य ा ंती ही या शतकातील तीन ठळक उदाहरण े होय. औ ोिगक
ांतीने उ पादना या े ात आमूला बदल क न जगाचा चेहरामोहरा बदलून टाकला .
अमे रकन ांती सा यशाहीला टोला िदला व लोकशाहीची थापना केली. च
रा य ा ंतीने राजेशाही, सरंजामशाही , धम गु ची स ा उलटून वातं य, समता , बंधुभाव
याचा जगाला संदेश िदला. २० या शतकात सव जगा या इितहासात इ.स. १९१७ ची
रिशयन ांती अभूतपूव ठरली. ती जवळजवळ ७०-७५ वष ही ांती िजवंत रािहली . सव
जग या ांतीने धा तावल े आहे. कारण जगातील भांडवलशाहीच े उ चाटन क न जगभर
कामगारा ंचे रा य थािपत कर याच े व भांडवलशाही उलथून टाक याच े या ांतीचे व न
आहे.
या ांतीने सामािजक , राजक य , आिथ क जीवनात बदल घडवून आणला . एवढेच
न हे तर पा ा य जीवनम ू य, पा ा य अथ यव था , समाज यव था , नीतीम ू य यांना
जबरद त आ हान केले. औ ोिगक ांतीमुळे कारखानदारी िहरवळली. नवा कामगार वग
उदयास आला . उ पादन साधना ंची मूठभर लोकांकडे मालक ते कामगारा ंचे शोषण करत
कामगारा या अनेक सम या यातून या ांतीने एक नवा ि कोन िनमा ण केला. काल munotes.in
Page 175
175मा स चा िस ांत या ांतीने स यात उतरवला . या ांतीचे त व ान जगातील
कामगारा ंम ये लोकि य ठरले. यामुळे सव जगातील कामगारा ंचे संघष होऊन
भांडवलशाही उलथून सा यवाद पसरव याचा या ांतीचा य न आहे. मा रिशयाला
आिथ क े ात अपयश येऊ लाग यान े रिशयान े जागितक ांतीचे व न सोडून
सा यवादाला मुरड घाल यास य न चालवला आहे. जागितक शांतते या ीने ही घटना
सुदैवी आहे, या लयकालीन भावी ांतीस पुढील गो ी कारणीभ ूत ठर या .
११.२ रिशयन रा य ा ंती
११.२.१ रिशयन रा य ा ंतीची कारण े :
१) समाजातील िवषम समाजरचना :
ांितपूव काळातील समाजरचना १८ या शतकात च रा य ा ंतीपूव
ा सम य े या कारची होती याच कारची रिशयात होती. रिशयात सरंजामशाही
यव था शाबूत होती. रिशयन समाजात दोन वग होते. पिह या वगा त रिशयन झार, याचे
नातेवाईक , सरंजाम सरदार , जमीनदार यांचा वग होता. देशातील उ प नाची सारी साधन े
या मूठभर लोकां या हाती होती. उरलेला सारा समाज दुसया वगा त मोडत होता. याम य े
सरंजाम सरदारा या , जमीन दारा या जिमनीत राबणारा भूदास, छोटे शेतकरी , शेतमजूर,
कारागीर इ. समाव ेश होता. या लोकांकडे उ प नाची साधन े नसत. पिह या वगा या
मेहरबानीत या लोकांना जगाव े लागत होते. इ.स. १८६१ म ये भूदासाची मु ता कर यात
आली ; परंतु झारने तो य न अध वट सोड यान े खया अथा ने भूदासांची मु ता झाली
नाही.
२) अकाय म दुब ल झारशाही :
ांती ही दा र ्या या पोटी ज म घेत असत े. रिशयात कमालीच े दा र ्य होते. हे
दा र ्य दूर कर याच े सव सामा या ंचे जीवन सुखी बनव याची मता झारशाहीत न हती .
रिशयात सुमारे ३०० वषा पासून रोमॅनो ह घरा याची वंशपरंपरागत स ा होती. रिशयातील
सव च राजे झार या नावान े ओळखले जात. वंशपरंपरागत राजेशाही एक मह वाचा दोष
हणज े अपवादा मक चांगले राजे िनपजतात . रिशयातील िपटर-िद- ेट याचा अपवाद
वगळता सव च राजे अकाय म, दुब ल, ाचा री होते. ांतीकारातील झार, िनकोलस
दुसरा हा सवा ह न कळस होता. याने देशात भयंकर अ याचार केले. जनतेवर अनेक यु े
लादली . पा ा य िवचार रिशयात फैलावू नये हणून याने वत मानप ाची , जनते या
मूलभूत वातं याची मु कटदाबी करणार े रानटी उपाय योजल े. यामुळे यां यािव संत
वातावरण झाले. इ.स. १९०५ म ये जपानन े रिशयाचा पराभव केला. यामुळे झारचा
दुबळेपणा उघड झाला. आप या अिनय ंि त स ेला फाटा ावा व लोकशाही तािवत
करावी यासाठी लोकांनी ांती केली; परंतु यापास ून काही बोध घेतला नाही. इ.स. १९०६
नंतर कामगारा यात फूट पाडून पु हा अिनय ंि त कारभार सु केला. अिनय ंि त
झारशाहीला िवरोध होऊ लागला . तो वत: अकाय म व दुब ल होता. तो आपली प नी
झारीना िह या स यान े रा यकारभार करी. झारीनावर राजपुटीनी या साधूचा भाव होता. munotes.in
Page 176
176 याला रा यकारभाराच े ान नसताना कारभारात हवा तसा धुडगुस घातला . यामुळे
देशभर असंतोष िनमा ण झाला. झार या धोरणाम ुळेच रिशया -जपान यु ात पराभव झाला.
याचा प रणाम ांती प झाला.
३) वैचा रक जागृती :
सो, हॉ टे यू, हॉि टअर या त ववे यांनी च रा य ा ंतीची वैचा रक भूिमका
तयार केली. या माण े िलओ टॉल टॉ य, गॉक , तुज िन ह डो को ह को इ. अिभजात
लेखकांनी रिशयन रा य ा ंतीची वैचा रक भूिमका तयार केली. या लोकांनी ांतीसाठी
कधी श हातात घेतले नाही; परंतु आप या िलखाणात ून त कालीन शासन सं था कशा
सड या , नास या असून अधोगतीस पोच या आहेत हे दाखव ून िदले. यांनी किन वगा चे
दु:ख जगा या वेशीवर टांगून ांतीची आव यकता लोकांना पटवून सांिगतली . िलओ
टॉल टॉ यने कादंबरीतून सरंजाम सरदार व यांचे िवलासी जीवन आिण यां याकड ून
भूदासाच े होणारे शोषण याचे िच लोकांपुढे मांडले. भूदासा या सव सामा या ं या दु:खाला
वाचा फोडली . तुज िन ह याने झारशाहीच े िहडीस व प लोकांसमोर मांडले. कामगारा ं या
दु:खाला वाचा फोडली . रिशयातील अनेक सािहि यका ंनी, िवचारव ंतांनी रिशयन जनतेला
जागृत केले. झारशाही सरंजामशाही उलथून टाक यासाठी आव यक ती वैचा रक भूिमका
तयार केली.
४) रिशयन रा य ा ंतीचा उ ाता काल मा स :
सो च रा य ा ंतीचा उ ाता मानला जातो. ांतीपु नेपोिलयनन े असे हटल े
क , सो झाला नसता तर च रा य ा ंती झालीच नसती . सोच े च रा य ा ंतीस जे
थान आहे तेच रिशयन ांतीस मा स ला थान आहे. कामगारा या शोषणाम ुळे कामगार
संघिटत होऊ लागल े होते. मा स ने सा यवादी त व ान अ यंत सो या भाषेत सांिगत यान े
तो कामगारा ंत अितशय लोकि य झाला. याने इ.स. १८४४ म ये क युिन ट जाहीरनामा
हा पिहला ंथ कािशत केला. यात याने, या संघषा त तु ही काही गमावरणार नाही.
कारण तुम याजव ळ कामािशवाय दुसरे काही नाही तर तु ही िजंकला तर तु ही
कारखा याच े मालक हाल. मा स चे ांतीचे आ हान रिशयात वण या माण े पेटले. यातून
रिशयाची ांतीकड े वाटचाल सु झाली.
५) रिशयाच े औ ोिगक करण :
१८ या शतकात युरोपम य े औ ोिगक ांती झाली. रिशया तसा युरोिपयन देश
पण औ ोिगक ्या अ गत मागासल ेला व शेती धान देश होता; परंतु औ ोिगक ांतीचे
लोन हळूहळू रिशयात येऊ लागल े. िवशेषत: इ.स. १८९४ म ये ा स रिशया मै ी
करारान ंतर ा सने रिशयात चंड भांडवल गुंतवले हणून रिशया या औ ोिगक ांतीला
वेग आला . नवे कारखान े, उदयास आले. यामुळे औ ोिगक े ात या माण े कामगारा ंची
वाढती सं या, कामगारा ंचे शोषण , कामगारा ं या सम या या सव गो ी १९ या शतका या
अखेरीस रिशयात िदसू लाग या , न यान ेच औ ोिगक ांतीस ारंभ झा यान े
भांडवलदारान े कामगारा ंचे शोषण क न चंड संप ी िमळवली. यामुळे भांडवलदार
कामगार संघषा स ारंभ झाला. यामुळे कामगार ांतीची भाषा बोलू लागल े. munotes.in
Page 177
177६) सा य वादाचा उदय :
औ ोिगक ांती, कामगाराचा उदय व यां या सम या यातूनच युरोपम य े
सा यवादाचा उदय झाला. युरोपम य े लुई लँक, स ट िसमॉ, प।यु रया इ. सा यवादी
ने यांनी सव च युरोिपयन देशांत कामगार संघिटत क न भांडवलदारािव पेटवून िदले.
इ.स. १८४८ म ये अनेक ां या झा या . या सा यवादी हो या; परंतु फारस े यश आले
नाही. न यान े औ ोिगक गती घडून आले या रिशयात या ीन े य न झाले नाहीत ; परंतु
मा स चे समाजवादी िवचार रिशयात लोकि य ठर यान े इ.स. १८९५ म ये रिशयात
कामगारा ंची व स डेमािटक पाट थापन केली. भांडवलदारा ंिव संघष सु केला.
सरंजाम सरदारा ं या शेतीवर राबणारा भूदास जिमनी ता यात घे यास तयार होता. भूदास,
शेतकरी , शेतमजूर यांनी इ.स. १९०० म ये सोशल र होल ेशन पाट थापन केली.
रिशयात झारशाही , भांडवलदार िव कामगार व शेतमजूर संघिटत होऊ
लागल े. याने ती आंदोलन केले; परंतु बो शेिवक गट (बह मतवाला ) व मे शेि हक
(अ पमतवाला ) दोन गट िनमा ण झाले. लेिनन हा बो शेिवकचा नेता. तयाला रिशयात फ
कामगारा ंची ांती हवी होती. तो झारशाही उलथून टाक यास व ांती कर यास इतर
वगा चे सहकाय यायला तयार न हता . साहिजकच बह मत असूनही लेिननचा गट काही क
शकला नाही. याचा फायदा घेउन झारने बह मतावालान े ह पार केले. कामगारा ंचे नेतृ व
मे शेि हक गटाकड े आले. यांनी इ.स. १९०५ म ये जपानन े रिशयाचा पराभव केला. याचा
फायदा घेऊन रिशयात ांती केली. लोकशाही िनमा ण केली.
७) ाितिनिधक लोकशाहीला अपयश :
इ.स. १९०४ -०५ या यु ात रिशया जपानकड ून पराभूत झाला. या वेळी
झारशाहीिवरोधी धुमसत असल ेला असंतोष िवकोपाला गेला. सव देशभर झारशाही व
यां या लोकांचा िध कार केला जाऊ लागला . पराभवा या अपमानान े संतापल ेला
िपट्सबग िव ा या नी झारशाहीचा िध कार क न झारशाही पद य ुत करा अशी मागणी
करत मोचा काढला . यात मा कोतील िव ाथ सामील झाले. यापाठोपाठ कामगारा ंचे संप,
हरताळ पाह न मोचा ला पािठंबा िदला. अशा प रि थतीत २२ जानेवारी १९०५ रोजी स ट
िपट्सबग मधील कामगारा ंचे गोबॅन या नेतृ वाखाली चंड मोचा काढला . झारने या
लोकां या माग या मा य न करता या मोचा वर आपल े घोडद ळ सोडल े. िन:श कामगाराची
चंड माणात ह या झाली. रिशया या इितहासात र रंिजत रिववार या नावान े ओळखला
जातो. या ह याम ुळे जनता संतापली. सारा देश संप, हरताळाने पेटून उठला . यामुळे झारन े
ऑग ट १९०५ म ये जनते या ितिनध ची ड्यूमा बोलिवली जाईल , अशी घोषणा केली.
इं लडं या धत वर रिशयात राजेशाही सु केली; परंतु झारने इ.स. १९०५ नंतर
कामगारा ंत फूट पाडून पु हा आप या अिनय ंि त स ेचे पुनज वन केले.
८) पिहल े जागितक महाय ु :
वरील कारणाम ुळे ांतीची पा भूमी तयार झाली. जनता झारशाही उलथून
टाक यास तयार झाली. परंतु झारने ल करा या जोरावर स े या जोरावर िचरडून टाकली .
अशा प रि थतीत इ.स. १९१४ पिहल े जागितक महायु सु झाले. यु आघाडीवर munotes.in
Page 178
178रिशयाचा पराभव होऊ लागला . यु कालीन सम या , पराभवाच े दु:ख यातून माच १९१७
म ये झारशाहीचा शेवट क न रिशयन ांती घडून आली .
आपली गती तपासा :
१) रिशयन रा य ा ंतीची कारण े सांगा.
११.२.२ ांतीची वाटचाल :
१) पे ो ाडची ांती :
रिशयान े जागितक महायु ात उडी घेतली. , अकाय म, झारशाहीम ुळे सव
तुटवडा िनमा ण झाला. अपुया यु सािह याम ुळे सैिनक यु आघाडीव न पराभूत होऊ
लागल े. झारशाहीिव भयंकर वातावरण तापल े. ८ माच १९१७ रोजी पे ो ाड या १
लाख कामगारा ंनी तर मा को शहरात २५ हजार कामगारा ंनी चंड मोचा काढून झारशाही
उलथून टाक याची मागणी केली. झारने मोचा िचरडून टाक यास ल कराला आदेश िदला.
याने आदेश न मानता कामगारा ंशी हातिम ळवणी केली. अशा प रि थतीत जिमनीसाठी ,
कारखा या या मालक साठी , भाकरीसाठी देशभर दंगली झा या . झारने ड्यूमा बरखा त
के याची घोषणा केली. ड्यूमाने िवसिज त हो यास नकार िदला. झार घराणे, नातेवाईक
यांना तु ंगात डांबले. राजकुमार जॉज एल हॉ व या समाजवादी ने या या नेतृ वाखाली
रिशयात हंगामी सरकार थापन झाले. अशा कार े ८ माच १९१७ रोजी झारशाहीचा शेवट
होऊन रिशयात ितिनधी राजवट सु झाली.
२) हंगामी सरकार :
िनकोलस या राज यागान ंतर ड्युमाने सिमतीची िनवड क न हंगामी सरकार
थापन केले. यांनी सव राजक य कै ांची ताबडतोब मु ता कर याचा आदेश िदला.
यु ाबाबतच े नवीन धोरण जाहीर केले. यू लोकांवरील सव िनयं ण र केले. रिशयाक रता
नवीन घटना बनिव यात येईल, असे जाहीर क न उदारमतवादी मानवतावादी काय केले;
परंतु या या कारभाराला अंतग त िवरोध होऊ लाग यान े मे १९१७ म ये जॉज एल हॉ न
याने राजीनामा िदला आिण केरे सक न े स ा हाती घेतली. केरे सक न े मे ते नो ह बर
१९१७ पय त अि थर प रि थती सावर याचा य न केला; परंतु असंतोष न करता
आला नाही. भांडवलदार -कामगार यां यात ऐ य तयार करता आले नाही. जम नीशी शांतता
कर यास िवरोध के याने सै यात बेिश त िनमा ण झाली. यु ात सतत पराभवाम ुळे अपमान
झाला व जनतेने यु बंद करावे ही मागणी केली. पण केरे सक न े अमा य करत याचा
फायदा ल करान े व लेिननने घेतला.
munotes.in
Page 179
179३) बो श ेि हक ांती - ७ नो ह बर १९१७ :
केरे सक च े धोरण लेिननला अमा य होते. यातच रिशयन सै यात कमालीची
अ व थता , शेतकरी जिमनी जबरद तीन े ता यात घेत होते तर बो शेि हक प ान े रेड
गाड सम य े कामगार जा त सं येत भरती केले. लेिनन या नेतृ वाखाली ांतीचा िस ांत
मांडला. ॉट क या सहकाया ने ७ नो ह बर १९१७ रोजी बो शेि हक प ान े लेिनन या
नेतृ वाखाली ांतीचा िन य केला. कामगारा ंनी व ांितकारका ंनी एकदम उठाव क न सव
रा यकारभाराची क ता यात घेतली. र पात न होता राजधानी बंडवा यािन ता यात
घेतली. केरे सक च े सरकार न क न ८ नो ह बरला लेिननने न या सरकारची सू े अ य
या ना यान े हाती घेतली.
११.२.३ रिशयन रा य ा ंतीचे प रणाम :
रिशयात झारशाहीची अिनय ंि त स ा, ाचारी , अकाय म अस यान े
सव सामा य जनतेचे हाल होत होते. झारने औ ोिगक गतीला व न या िवचारा ंना,
क पना ंना खोल खड्ड्यात गाडून आपली ह कूमशाहीची िटकव याचा य न करत होता.
परंतु औ ोिगक गतीम ुळे कामगार वग उदयाला आला . या वगा ला संघिटत व माग दश न
कर याच े काय काल मा स ने केले. यामुळे रिशयात लोकजाग ृती होऊन आप या
ह कासाठी इ.स. १९०५ ला ांती केली. परंतु अपयश आले. यातून इ.स. १९१४
महायु ात पराभव झा यान े ७ माच १९१७ ला रिशयात ांती होऊन झारशाहीचा शेवट
झाला आिण हंगामी सरकार अि त वात आले. या वेळी राजकुमार जॉज एल हॉ व व
केरे क यांनी लोक ितिनधी सरकारम य े काय केले; परंतु केने सक या धोरणाम ुळे
बो शेि हक लोकांनी याचे सरकार न क न ७ नो ह बर १९१७ ला बो शेि हक ांती
केली आिण ८ नो ह बरला लेिननने रिशयाची सू े हाती घेतली या रा य ा ंतीचे प रणाम
पुढील माण े -
१) फॅिसझम िव क युिनझम संघषा चा उदय :
काल मा स व लेिननने सा यवादाच े नवीन त व ान मांडले. यामुळे िनरिनरा या
िवचार णालीत संघष िनमा ण झाला. याचा आंतररा ीय संबंधावर दूरगामी प रणाम
झाला. भांडवलदार वगा ला ध का बसला . भांडवलदारा या संर णासाठी सा यवादी िव
फॅिसझम रा ांची साखळी तयार झाली. यातून संघष िनमा ण झाला.
२) वसाहतीतील वात ं यलढ ्याला यापकता ा झाली :
भांडवलशाहीची शेवटची अव था हणज े सा यवाद अशी सा यवादी
िशकवणीम ुळे वसाहतीत चालल े या वातं यलढ ्याला राजक य संघषा चे व प न राहता
सामािजक आिण आिथ क यायाक रता लढा असे मह व ा झाले. क युिन टान े
वसाहती या वातं यलढ ्याला पािठंबा िदला. यामुळे जागितक संघषा चे व प ा झाले.
३) पा ा य रा ांनी पुर का रल े या उदारमतवादी क पना ंना जबरद त आ हान :
रिशयन रा य ा ंतीत पुर का रल े या सा यवादान े उदारमतवाद , यि वात ं य,
लोकशाही , संसदीय रा यप ती इ. पा ा य क पना ंना जबरद त आ हान िदले. जगातील
सुसं कृत, बुि मान वगा ने आतापय त पाि मा य सं कृती िनमा ण झाले या या क पना munotes.in
Page 180
180 उराशी बाळगले या हो या या िन पयोगी आहेत. या सा यवादी िवचारान े खोट्या
ठरव या .
४) ांतीने नवीन समाज िनमा ण केला :
रिशयन रा य ा ंतीनंतर िवषमता लयास गेली. येकाने आप या श न ु प
आिण गुणानु प काम करावे. या आधारावर नवीन समाज उदयास आला . या समाजात
गरीब- ीमंत भांडवलदार , जमीनदार , यापारी , धम गु या सवा ना कामे करावे लागे.
कामान ु प वेतन सवा नाच दे यात आले. रिशयात मणाया या हातात स ा आली .
समाजात कामगारा ंचे वच व थािपत झाले. सा यवादा या त वावर समाजाची पुनघ टना
िनमा ण केली. समाजातील सवा त खालचा थर हणज े कामगार याला स ा िमळा याने
जगातील सव कामगारा ंत समाधान िनमा ण होऊ लागल े.
५) रिशयन सा यवादाचा अंत :
बो शेि हक रा य ा ंतीमुळे रिशयन सा यशाहीचास ुदधा शेवट झाला. पोलंड,
िफनल ंड, जॉिज या यात रिशयन सा यवा ान े मोठ्या माणात दडपशाही चालल ेली
होती. रिशयन रा य ा ंतीने या दडपशाहीचा शेवट केला आिण या रा ांना वातं य िदले.
६) रिशयाला जागितक रा ांत थान िमळाले :
रिशया ांतीपूव एक मागासल ेले रा होते. याला सुधारणा ंचा पश ही झालेला
न हता . इ.स. १९१७ बो शेि हक ांती घडून आ यान ंतर एक सा यवादी रा हणून
रिशयाचा जागितक राजका रणात उदय झाला. जगातील ल ावधी िमक रिशयाकड े
नेतृ वा या आशेने पाह लागल े. यामुळे एक बलशाली रा हणून मान िमळाला.
७) पंचवािष क योजन ेची देणगी :
पा ा य लोकशाही प तीन े देशाचा िवकास होत नाही हे रिशयाला पट यान ंतर
रिशयान े पंचवािष क योजन े ारे एक-एक िवभागावर ल क ि त क न िवकास होतो हे
जगाला दाखव ून िदले. यामुळे पंचवािष क योजन ेचे सव जगान े अनुकरण केले.
८) जगात कामगार आता येऊ लाग या :
रिशयात रा य ा ंती होऊन कामगारा ंची स ा थापन झाली. यामुळे जगातील
कामगार जागृत पाले आिण आप या ह का ंसाठी चिलत शासन यव थ ेशी संघष क
लागल े. यामुळे या देशांनी कामगारा ं या िहतासाठी व संर णासाठी अनेक कायद े पास
क न यांना थान दे याचा य न केला.
आपली गती तपासा :
१) रिशयन रा य ा ंतीचे प रणाम सांगा.
munotes.in
Page 181
181 ११.३ सारांश
रिशयातील झारची राज ेशाही उलथ ून टाकणारी सा यवादी ा ंती ही
रिशया माण ेच जगा या राजक य , आिथ क व व ैचा रक े ांत फार मोठा भाव पडणारी ही
ांती ७ नो ह बर १९१७ रोजी घड ून आली . रिशयान े िदनदिश के माण ेच मा ही ा ंती
२४ ऑ टोबर १९१७ रोजी झा यान े ती ऑ टोबर रा य ा ंती हण ून ओळखली जात े.
या ा ंतीमुळे रिशयात इ .स. १४८० सालापास ून चालत आल े या झार या राज ेशाहीचा
शेवट झाला आिण त ेथे बो श ेि हक क य ुिन टा ंची स ा थापन झाली . जगा या
इितहासात च रा य ा ंती इतक ेच रिशयन रा य ा ंतीला द ेखील मह व आ ह े. या
रिशयनरा य ा ंतीने वत मान जागितक राजनीतीला अ य ंत संघषा मक प िदल े आह े.
रिशयन ा ंती या व ेळी श ेतकरी जमीनदारा या तावडीत ून सुटला; पण तो ामीण
अथ यव थ ेशी बांधला ग ेला. थािनक तरावर शासनाला लोका ंचा सहभाग हवा होता ; पण
रा ीय तरा वर एकत ं ी करभार कायम ठ ेवायचा होता . साहिजकच जनसाम या ंचा
असंतोष वाढत ग ेला. अरा यवादी तस ेच दहशतवादी लोकन ेतृ व क शकल े नाहीत . पण
रिशयन अि मत ेवर िभ त ठ ेवणारा जो गत होता , यातूनच समाजवादी ा ंितकारक प ुढे
आले; तर पि मीकरणाकड े आकृ झाल े या गटात ून मा स वादी अ ेसर झाल े. या दो ही
गटांनी झार स ेिव अस ंतोष भडकत ठ ेवला. या दो ही गटा ंपैक मा स वादी मा स वादी
बो शेि हक अख ेर यश वी ठरल े. रिशयन रा य ा ंती ही पािहली सा यवादी ा ंती ठरली .
आिथ क िनयोजना या मागा ने िवकास साध याची स ंक पना ही या ा ंतीने जगाला िदल ेली
देणगी आह े. इ.स. १९१७ या फ े ुवारी मिह यात प े ो ाड य ेथे कामगारा ंनी संप पुकारला .
ही रिशयन रा य ा ंतीची ना ंदी ठरली . यानंतर राजधानीतील स ैिनकांनीही कामगारा ंना
पाठ बा िदला . हे या रा य ा ंतीचे पिहल े पव होते. ि व झ ल डम य े अ ातवासात असल ेला
बो शेि हक न ेता ल ेिनन इ .स. १९१७ या एि लम य े रिशयात परतला , ते हा या
रा य ा ंतीचे दुसरे पव सु झाल े.
अथा त, रिशयातील ा ंती हे सहज िमळाल ेलं यश न हत ं. फे ुवारी ा ंतीिवरोधात
जनरल कोिन लो हनी ऑग ट २०१७ म ये केले या ित ा ंितकारी कारवाया ंवर पुढंही
सेनािधका या ंनी सैिनक ह कुमशाही ल ु या क न ा ंती अपयशी हावी यासाठी य न
केले. परंतु सै य िवख ुर याम ूळ ित ा ंती या या कारवाया िन भ ठर या आिण न ंतर
मोठ्या संखेन सैिनक ा ंितकारी दला ंम ये सामील झाल े. ांितकारी ‘रेड आम ’ िवरोधात
ित ा ंितकारी श या ‘ हाईट आम ’ नं सु केले या यादवी य ु ात आधी उ ल ेख
केले या महास ा ित ा ंतीला खतपाणी घालत हो या . ‘रिशयात ह त ेप क नका ’
असा स ंदेश देणा या काही चळवळी य ुरोपातील वगा या प ांनी सु के या, यामुळं
पि मेतील महासा ाना ‘ हाईट आम ’ला श ेवटपय त आधार द ेणं श य झाल ं न ा ह ी .
आप याच द ेशात सोि हएत िनमा ण होतील , अशी भीती या स ा ं या मनात िनमा ण झाली
आिण आपण आधीच रिशयात पाठवल े या स ैिनकांम येही बंड हो याची श यता या ं या
भय तत ेत भर घालणारी ठरली .
munotes.in
Page 182
182 ११.४
१) रिशयन रा य ा ंतीची कारण े प करा.
२) रिशयन रा य ा ंतीचा रिशयावर व जगावर झालेला प रणामा ंचा आढावा या.
३) रिशयन रा य ा ंतीवर एक िनब ंध िलहा .
४) १९१७ या रिशयन ा ंितचा घटना म िलहा .
५) रिशयात झाल े या १९०५ या ा ंितची पा भूमी प क न , मह व िवषद करा .
६) रिशयन रा य ा ंतीसाठी ल ेिननच े िवचार अधोर ेिखत करा .
संदभ
१) आवट े, लीला, रिशयातील समाजवादी रा य ा ंती, मुंबई, १९६७ .
२) गाडगीळ , पां.वा.रिशयन रा य ा ंती, पुणे, १९६१ .
३) डॉ. आठ य े, िवभा, आधुिनक जगाचा इितहास , नागपूर, २०१० .
४) ा. दीि त , नी.सी.पाि मा य जग , नागपूर, जून २००५ .
५) डॉ.सौ. वै , सुमन आध ुिनक जग , नागपूर, २००२ .
६) डॉ. काले, म.वा.आधुिनक जगाचा इितहास , पुणे, २०२१ .
७) ा. जोशी, पी.जी., अवा चीन य ूरोप, नांदेड, २००८ .
८) Brower, D.R.Ed. Russian Revolution : Disorder or New Order,
London, 1979.
९) Carr. E.H.The Bolshevik Revolution, 3 Vols., London, 1961 -64.
१०) Deutscher, Isaac, The The Unifinished Revolution : Russia – 1917 -
67. London, 1967.
११) Fitzpatrik, David, The Russian Revolution, 19 17-32, New York,
1984.
१२) Footman, David, The Russian Revolution, London, 1962.
१३) Moorehead, Alan, The Russian Revolition, London, 1967.
१४) Roy, M.N. The Russian Revolution, Culcutta, 1967.
१५) Trotsky, Lean, History of the Russian Revoluttion, 3 Vols,
London, 1934.
१६) Wolfe. B.D. An ideology in power : Reflec tions on the Russian
Revolution. London, 1969.
१७) Black, C.E. Rewriting Russian History (1962).
१८) Ellison, H.J.History of Russia (1964).
munotes.in
Page 183
183 १२
रा स ंघ
घटक रचना :
१२.० उि े
१२.१ तावना
१२.२ रा स ंघ
१२.३ रा स ंघाचे काय
१२.४ रा स ंघा या अपयशाची कारण े
१२.५ सारांश
१२.६
१२.० उि े
१) रा स ंघाचे सामािजक व राजक य े ातील काय असमाज ेल.
२) जागितक शा ंतता थापन ेत रा स ंघाची भ ूिमका समज ेल.
३) रा स ंघा या अपयशाची करण े समजतील .
१२.१ तावना
अमे रकेचे रा ा य िव ो िव सन हे शांततेचे भो े होते. यांना खूश
कर यासाठी आिण यां या िवचारा ंची पूत ता कर यासाठी दो त रा ांनी रा स ंघाची
थापना केली. युरोप खंडात वादाच े शांतते या मागा ने सोडवण े या हेतून संघाची
थापना झाली. रा स ंघाची सनद, उगम, हेतू इ. घटना ंचा िवचार केला. रा स ंघा या
वेगवेग या सिमती या माफ त राजक य व अराजक य काय केले. रा स ंघावर इं लंड-
ा स या दो ही रा ांचा भाव होता. जम नी इटलीम य े ह कूमशहाच उदय झाला. यांनी
रा संघाचा राजीनामा देऊन वच व झुगा न िदले. आपली इ छाप ूत साठी यांनी
आ मक धोरण वीकारल े. यामुळे रा स ंघाला अपयश आले आिण रा स ंघाचा शेवट
झाला; परंतु यातून पुढे संयु रा स ंघाचा उगम झाला.
पिह या महायु ाचा शेवट झाला आिण १० जानेवारी १९२० रोजी रा स ंघाची
थापना झाली. रा स ंघाचा पॅ रस शांतता तहात अंतभा व केला होता. संघाची थापना
हणज े यु ापास ून मानवजातीला वाचव याचा य न होता. यापूव झारने पुढाकार घेऊन
१८१५ म ये पिव स ंघाची थापना तर मेटिन कने चतु:संघाची थापना क न १८२२ munotes.in
Page 184
184 पय त शांतता िनमा ण कर याचा य न केला. रा स ंघ थापन ेचे ेय अमे रके या िव ो
िव सनला िदले जो. मु य कचेरी वी झल डमधील िजने हा येथे आहे. रा स ंघाची
थापना झा यान ंतर सामािजक , अराजक य , राजक य काय क न आंतररा ीय शांतता
व सामािजक काय घडवून आणल े. रा स ंघा या काया चे दोन िवभाग पडतात .
१२.२ रा स ंघ
१) रा स ंघाचा उगम :
महायु ात जगाची दै याव था झा यान े आंतररा ीय संघटनेची मागणी झाली.
याच माण े इं लंड या पंत धानान े संघटनेची गरज य केली. जागितकक शांततेसाठी
िव सनन े रा स ंघाची क पना मांडली. अमे रकेने जून १९१५ ला शांतता संघ थापन
केला. याच माण े िव सन या अ य त ेखाली सिमती थापन केली. ६ आठवड े जगभर
चचा केली, यानंतर रा स ंघाची थापना झाली.
२) रा स ंघाची सनद व कलम े :
जागित क शांततेसाठी थािपत झालेली आंतररा ीय संघटना हणज े रा स ंघ
होय. याची सनद असून याम य े २६कलम े आहेत. कलम १ ते ७ म ये संघाची रचना,
सद य व आहे. कलम ८ व ९ म ये िन:श ीकरण , कलम १० ते १७ म ये वाद त
िकंवा न दणी , िस ी , उजळणी, या ी यासंबंधीचे आहेत. कलम २१ म ो वसाहतीबाबत
आहे. कलम २३ सामािजक सुधारणास ंबंधीचे आहे. कलम २४ रा स ंघ व इतर
आंतररा ीय संघटनाबाबत आहे. कलम २५ रेड ॉस या काया संबंधी तर कलम २६
रा स ंघा या सनदेत दु ती कर याबाबत आहे.
३) रा स ंघाची उि े :
१) जागितक शांतता व सुर ा िनमा ण करणे आिण आंतररा ीय सहकाया या े ात वाढ
करणे.
२) एकमेकांशी या य , पर परा ंचा स मान राखण े, गु तेचा याग क न उघड संबंध
ठेव याच े मा य केले.
३) जागितक शांतता व सुरि तता कायम ठेव यासाठी यु न कर याच े त वीकारण े.
४) इतर रा ांशी असल ेले संबंध िनि त कर यासाठी ढ अशा िविधिनयमा ंची िनिम ती
करणे.
५) रा ांबरोबर या यवहारात , तहानुसार कत यात सभासद रा ांनी मा यता िदली.
६) जर रा ांनी त वाचा भंग केला तर यापारब ंदी, आिथ क बिह कार व सै याचा वापर
करणे.
४) रा स ंघाचे व प :
रा स ंघ हणज े िव क ळीत जगाच े संघरा य असून अिधकार मया िदत व सभासद
हे देशाचे ितिनधी होते. यामुळे राजेशाही, ह कुमशाही , लोकशाही रा ांचे ितिनधी होते. munotes.in
Page 185
185 नवीन रा ांना सभासद व देताना आमसभ े या २/३ मतांची गरज होती. रिशयातील
समाजवाद िचरडून टाक यासाठी रा स ंघाची थापना झाली.
५) रा स ंघाचे सभासद :
रा स ंघा या थापन े या ारंभी दो त रा ांचे ३० रा े महायु ातील व १३
तट थ रा े अशी ४३ रा े होती. इ.स. १९२७ पय त ५६ सभासदा ंपैक ४५ छोटी रा े
होती. १९३५ पय त सभासद सं या ६५ रा े होती. जपानन े इ.स. १९३३ , जम नीने इ.स.
१९३३ म ये रा स ंघा या सद य वाचा राजीनाम िदला. इ.स. १९३५ ला ते बाहेर पडले.
इ.स. १९४६ ला शेवट या प रषद ेला फ ३४ रा े होती.
६) रा स ंघा या संघटना :
१) महासभा :
सव सभासद रा ां या ितिनध ची सभा हणज े महासभा होय. येक सभासद
रा ाला तीन ितिनधी . मा यांना एकच मत दे याचा अिधकार होता. यांची कृती
सरकार या धोरणाला पोषक असे. वषा तून एक वेळ आिण ते ३ आठव डे अिधव ेशन असे.
ज रीन ुसार मुदत कमी अिधक होत होती. ६ थायी सिम या महासभ े या मदतीस हो या.
महासभ ेचे काय हणज े सव सभासद रा ांत शांततेबाबत िवचार करणे, तसेच
यासंदभा त उपाय सुचवणे, वाटाघाटी , म य थी , तडजोड क न सोडवण े, कायद े
तयार करणे, अंदाजप क मंजूर करणे, यायाधीशा ंची नेमणूक करणे इ. काय करणे.
२) सिमती :
महासभा हणज े कायद े मंडळातर सिमती हणज े काय कारी मंडळ होय. बड्या
रा ां या राजक य डावपेचांचा बालेिक ला हणज े सिमती होय. सु वातीला अमे रका,
ा स, इं लंड, इटली , जपान हे ५ कायमच े तर ४ अ थायी असे ९ सभासद होते.
अ थायी सभासदा ंची िनवड ३ वषा साठी होत असे. इ.स. १९२२ म ये २ अ थाय ची वाढ
इ.स. १९२६ म ये जम नीला कायम सभासद व ा झाले याचे वेळी ३ अ थायी
सभासद वाढ हणज े ५ कायमच े ९ अ थायी सभासद असे १४ सभासद झाले. इ.स.
१९३४ म ये रिशया कायमच े व अ थायी २ वाढ यामुळे ६ + ११ † १७ सभासद . इ.स.
१९३९ म ये इं लंड, ा स हे दोन कायमच े व ११ अ थायी सभासद होते.
सिचवालयाला माग दश न करणे हे सिमतीच े मह वाच े काय आहे. तसेच संमेलनाच े
संयोजन करणे, उपसिम या ंचे अहवाल वीकारण े, मतभेद, तंटे, चौकशी क न शांततेने
सोडवण े, वसाहत ची देखभाल करणे, सरिचटणीसा ंची, नोकर वगा ची नेमणूक करणे इ.
काय ही सिमतीला करावी लागत असे.
३) सिचवालय :
सिचवालय हे असून ती आंतररा ीय सनदी नोकरा ंची कायम व पाच कचेरी
होय. वी झल डमधील िजने हा येथे आहे. यु काळात अनेक सिम या नेम या हो या.
यातून सिचवालयाची क पना िनमा ण झाली. याम य े १ सरिचटणीस , २ िचटणीस , २
उपिचटणीस आिण ७५० कम चारी वग आहे. सिचवालयाच े काय हणज े शासक य munotes.in
Page 186
186 काया ची जबाबदारी सांभाळणे, सव िवषया ंची मािहती गोळा क न महासभ ेला व सिमतीला
पुरवणे, काय म िस करणे, िनण याची, आदेशाची अंमलबजावणी करणे.
४) थायी आंतररा ीय यायालय :
आंतररा ीय संघष शांतते या मागा ने सोडव ून साव जिनक सुरि ता व शांतता
िटकवण े, १५ फे ुवारी १९२५ ला यायालयाच े उ ाटन केले. आंतररा ीय क त च े
कायद ेत असून ११ यायाधीश , ४ सहा यक यायाधीश असे. इ.स. १९३० म ये
सहा यक यायाधीशपद न क न १५ यायाधीस केले. दरसाल ३० हजार डा◌ॅलस
पगार यािशवाय भ े असत . आंतररा ीय यायालयाच े काय हणज े वादा या ास ंबंधी
िनण य देणे, महासभा सिमतीला कायद ेशीर स ला देणे, िविधिनयमा ंचा अथ लावण े होय.
५) इतर सिम या :
आंतररा ीय कामगार सिमती , सामािजक , आिथ क े ात काय करणाया
संघटना , वाहतूक संघटना , बौि क े ातील सिमती , मादक पदाथ यापाराबाबत सिमती ,
ि या, मुले, यापाराबाबतची सिमती इ. सिम या काय करीत .
आपली गती तपासा :
१) रा स ंघा या संघटना ंची मािहती ा.
१२.३ रा स ंघाचे काय
रा स ंघाची थापना १० जानेवारी १९२० झा यान ंतर रा स ंघाने सामािजक ,
राजक य , अराजक य काय क न जगात शांतता िनमा ण कर याचा य न केला. जे
रा ारा ामधील वाद होते ते सोडव याचा य न केला. रा स ंघावर इं लंड, ा स यांचे
अ य वच व होते. रा स ंघाने जे काय केले याचे राजक य व अराजक य काय असे
दोन गट िनमा ण केले आहे. रा संघाने काय क नही आपल े येय सा य कर यास
अपयशी ठरले. कारण युरोप या राजकारणात जम नीम य े िहटलर , इटालीत मुसोिलनी ,
पेन, जपान इ. देशांत ह कूमशाही राजवटीचा उदय झाला. यामुळे रा स ंघाला अपयश
आले. रा स ंघाजव ळ वत:चे ल करी साम य नस यान े ह कूमशहावर िनयं ण ते ठेवू
शकल े नाही, प रणामी अपयश आले.
munotes.in
Page 187
187अ) अराजक य काय :
१) आिथ क े ातील काय :
युरोिपयन रा ांना आिथ क मदतीसाठी आिथ क व िव स ंघटना थापन केली.
रा स ंघाला आिथ क स ला , कज देणे यापार , चलन यात थैय ा करणे, यापारांचे
लवादामाफ त सोडवण े.
२) िनवा िसतां या ांची सोडवण ूक :
पिहल े महायु व रिशयन ांतीमुळे युरोपातील ल ावधी लोकांचे जीवन उ व त
झाले होते. यां या अनेक सम या हो या . १९२१ म ये डॉ. फाइनज ेफ नॉनसेन या
नेतृ वाखाली सिमती थापन केली. ४० ल लोकांना आधार , १० ल लोकांचे पुनव सन
केले. िहटलर या हकालप ीम ुळे यूंचा भरणा पडला . यामुळे हे काम अश य झाले.
३) वाहत ूक आिण दळणवळण :
रा स ंघा या सनदेतील कलम २३ म ये वाहतूक आिण दळणवळणाचे वातं य
व सुर ा आिण रा स ंघा या सभासद रा ांना यापारात स मानान े वागिवण े असा उ लेख
होता. जम नी या पाणबुड्यांचे वातं य धो यात आले. आंतररा ीय जलमागा वरील
वाहतुक चे िनयम, रे वेमागा या सवलती इ. अनेक सोडवण े.
४) सामािजक काय :
रा स ंघाचे सामािजक काय अ यंत मह वाच े काय होय. यु ामुळे साव जिनक
आरो य धो यात आले होते. यासाठी संघटना थापन क न रोगिनय ं ण काय म
राबवल े. रा स ंघा या कलम २३ नुसार ि या, मुले यां या संर णासाठी मह वप ूण
कामिगरी केली. महासभ ेने १९२१ म ये ठराव क न िववाहाचे वय वाढवल े. परदेशात
जाणा या ि या, मुले यांना संर ण िदले. गुलामिगरी , वेठिबगारी अ यंत वाईट था होती.
यु ानंतर गुलामां या यापारास बंदी घातली . १९३२ म ये रा स ंघाने थायी गुलामिगरी
आयोगाची थापना केली. अफू व अफूपासून मािफ या, हेरॉईन, कोिक न इ. मादक
पदाथा ची बौि क व शारी रक ्या खूप हानी होते. या यािव सार व चार
कर यासाठी १९२० ला सिमती थापन केली. मादक पदाथा चे सेवन औषधाप ुरतेच
मया िदत ठेवले.
५) जागितक शांततेबाबतच े काय :
आंतररा ीय संघष शांतता मागा ने िमटवून जगात कायमची शांतता िनमा ण करणे
हे मुख उि होते. कोणताही वादिववाद लवादाकड े ावा. िनकाल लागेपय त तीन मिहने
यु क नये. सभासद रा ांना ादेिशक अखंड वाची व राजक य वातं याची हमी िदली
होती. थम यापारी व आिथ क िनब ध लादण े, नंतर ल करी कारवाई करणे अशी तरतूद
होती.
munotes.in
Page 188
188 ब) राजक य काय :
१) रा स ंघा या ता यातील देशाची यव था :
डॅिझंग बंदर मु शहर हणून घोिषत केले. या या प रसरातील ७०० चौ.मी.
देश जम नीपास ून तोडून घेतला. या देशाची व शहराची यव था रा संघाकड े िदली.
जम नीचा सारा ांत १५ वषा साठी ा सला िदला. वतं पोलंड िनिम तीला मा यता िदली.
२) आ ा ंिकत देश (मॅडेट प त) :
सव पराभूत रा ां या वसाहती रा स ंघाने ता यात घेऊन या देशाचे ३ िवभाग
केले. पिह या वगा त - इराक, सी रया, लेबनान, पॅले टाईन , ा सजॉ ड न, दुसरा िवभाग -
६ वसाहती तर ितसया िवभागात नैऋ य आि केतील काही देश, पॅिसिफक
महासागरातील बेटे यांचा समाव ेश होता. यांची सव यव था रा स ंघाकड े पण य
कारभार इं लंड, ा स, जपान , इटली इ. रा ांकडे होता.
३) अ पस ं याका ंचे संर ण :
िव सन या १४ कलमी योजन ेत वयंिनण या या त वाचा अंतभा व के याने
देशाची रा य णाली ठरिव याचा अिधकार जनतेला िदला होता. यामुळे अनेक रा े
उदयास आली . याम य े िनरिनरा या धमा चे, वंशाचे लोक एक आले. यातून
अ पस ं याका ंना यां या देशात राजक य ह क ा झाले. वांिशक, धािम क, भािषक ्या
यां यावर अ याय होऊ नये ही द ता घेतली. यासाठी ३ सद या ं या उपसिम या थापन
के या. त ार सोडव याचा य न केला.
४) श कपात :
महायु ापूव ा स, रिशया , जम नी, ऑि या यां याजव ळ ३५ लाख सै य
होते. कोट्यवधी पये यासाठी खच करत होते. यामुळे मानवी इतर गत कमी झाली.
केवळ श स ज रा बनले होते. याम य े कपात कर यासाठी जानेवारी १९२० म ये
श कपात योजन ेसाठी थायी स लागार आयोगाची थापना केली. इ.स. १९२२ म ये
प रषद होऊन मुख रा ांत आरमारी माण ठरवल े. इ.स. १९२४ म ये सम वय
आयोगाची थापना केली. इ.स. १९३० ला लंडन येथे नािवक संमेलन झाले. श कपात
संदभा त इ.स. १९३२ म ये सनद तयार केली. यावेळी ६१ देशांचे २३० ितिनधी हजर
होते.
५) आंतररा ीय संघष सोडिव याचा य न :
१) युपेन-मे मेडी याव न जम नी आिण बेि जयम यां यात वाद सु झाला. इ.स. १९२०
म ये संघाने हा देश बेि जयमला कायमचा िदला.
२) इनझाईक बंदराव न इ.स. १९२० म ये रिशया आिण पिश या यां यात वाद झाला.
वाटाघाटीन े िमटवला .
३) आलँड बेटाव न इ.स. १९२० म ये िफनल ंड- वीडन यां यातील वाद वाटाघाटीन े
िमटवला .
४) िसि हयस तहाती कलमा ंमुळे आम िनया-तुक थान वाद सु झाला. इ.स. १९२० म ये
िमटवला . munotes.in
Page 189
189 ५) मोरो को -ट्युिनस वसाहत व न इं लंड- ा स वाद इं लंड या बाजूने इ.स. १९२१
म ये िमटवला .
६) ीस-इटली यां यात कोपÌयू म ये संघष झाला. वाद दंड दाखल ीसन े देऊन
िमटवला .
७) ि हलना शहराव न पोिलश -िलयुिनया यां यातील वाद पोलंडकडे अिधकार देऊन
िमटवला .
आपली गती तपासा :
१) रा स ंघाचे काय सांगा.
१२.४ रा स ंघा या अपयशाची कारण े
रा स ंघा या अपयशाला ारंभ :
चीनम य े वसाहती ा ीसाठी जपानन े चीन या माँचु रयावर इ.स. १९३१ -३२
म ये आ मण केले. रा स ंघाने िनषेध केला. जपानन े इ.स. १९३३ म ये रा स ंघाचा
याग केला व तो बाहेर पडला . इ.स. १९३५ म ये इटलीन े इिथओिपयावर आ मण केले.
आिथ क बिह कार टाक यान े इटली संघाबाह ेर पडला . याच माण े रिशयान े िफनल ंडिव
यु सु केले. इ.स. १९३६ -३९ काळात पॅिनश यादवी यु झाले. िहटलरच े पोलंडवर १
स ट बर १९३९ रोजी आ मण आिण दुस या महायु ाला ारंभ झाला. यामुळे जागितक
शांतता राख यात अपयश आले.
रा स ंघा या अपयशाची कारण े :
१) रा स ंघात जनत ेचे ितिनिध व न हत े :
िनरिनरा या देशांतील सरकारच े ितिनधी हणज े पंत धान , पररा म ं ी, राजे,
ह कूमशहा इ. रा स ंघात ितिनधी होते. यांना सरकारचा पािठंबा होता. जनतेचा न हता
यामुळे यांची भूिमका सरकारची असे.
२) रा स ंघाने लहान रा या ंचा िव ास गमावला होता :
आप यावर जर इतर रा ांनी आ मण के यास ते आ मण रा स ंघ न करेल
हा िव ास ारंभी होता; परंतु सामूिहक ितकार त व कोसळले. जपान , इटली , रिशया इ.
या आ मक भूिमकेपुढे संघ दुबळा ठरला. यामुळे रा स ंघावरचा िव ास न झाला.
munotes.in
Page 190
190 ३) ह कूमशहाचा युरोपम य े उदय :
जम नी, इटली , जपान इ. देशात ह कूमशाही राजवट उदयाला आली . यांनी
देशासाठी नवीन देश िमळव याचा सतत य न केला. रा स ंघाने यावर उपाययोजना
के या तर यांनी संघा या सभासदपदाचा राजीनामा िदला. यामुळे संघ दुबळा बनला .
४) आिथ क नाकेबंदीचे श संघाने यो य रीतीन े वापरल े नाही :
रा स ंघातील एखा ा रा ावर आ मण के यास उपाययोजना हणून आ मण
करणाया रा ावर आिथ क नाकेबंदी केली जात असे. पण हा उपाय यो य रीतीन े राबवला
नाही. इटलीिव आिथ क बंदी धोरण अध वट राबवल े.
५) मुख रा ये आप या साव भौम वाचा याग कर यास नाखूश :
यु ा या भयानकत ेमुळे मुख रा े सव कारच े सहकाय करतील . जागितक
शांतता िटकव यासाठी संगी वत: या साव भौम वाकड े दुल क न संघाचे िनण य
वीकारतील असे रा स ंघाला वाटत होते; परंतु य असे घडले नाही. यामुळे अपयश
आले.
६) रा स ंघाला जागितक व प ा झाले नाही :
जगातील सव रा े रा स ंघाने सभासद झाले असत े तर कदािचत यश िमळाले
असत े. रिशया , जम नी ारंभी न हती , अमे रका नंतर संघात न हती . फ इं लंड- ा सचे
वच व संघावर होते. यांनी वाथ साधला , प रणामी इतरांचा िव ास न झाला.
७) रा स ंघाशी वत:ची यं णा न हती :
आंतररा ीय िनरिनरा ळे करार घडवून आणल े; परंतु कराराचा भंग करणाया
रा ांवर कारवाई करणारी वत:ची यं णा रा स ंघाजव ळ न हती . यामुळे भावी
उपाययोजना झाली नाही.
८) दोन पर पर -िवरोधी िवचार णालीच े अप य हणज े रा स ंघ :
रा संघा या िनिम ती संदभा त दोन िवचार वाह होते. रा स ंघाने संघिटत
व पान े वेळोवेळी कारवाई क न आप याजव ळ वत:चे सै य बाळगून शांतता िटकवावी
हे िवचार ा सचे, तर रा स ंघाने युरोपीय युती माण े शांतता थापन ेचे काय करावे असे
िवचार इं लंडचे होते. यामुळे ही र सीख ेच नेहमीच चालू होती.
९) संपूण जग एक व एकमेकांशी सहकाय यावर संघाचे यश अवल ंबून होते :
जगातील रा वाद हळूहळू कमी होऊन सारे जग एक होईल, एकमेकांशी सहकाय
करतील , अशी क पना संघाची होती आिण यावर यश अवल ंबून होते. तसेच सव ,
वाद-चचा क न सुटतील ; परंतु ही क पना य ात खोटी ठरली. यामुळे अपयश आले.
१०) जागितक शांततेचे अश य काम रा स ंघाकड े :
पिह या महायु ानंतर युरोपात 'जैसे थे' प रि थती कायम ठेवणे हे काम अश य
होते. कारण हसा यचा तह हा अ यायकारक व अपमा नकारक होता. याचा बदला घे यास
जम नी तयार झाली यामुळे अपयश आले. munotes.in
Page 191
191
११) रा स ंघाची क पना लोका ं या मनावर खोलवर जली नाही :
पिहल े महायु सु असताना रा स ंघा या क पन ेचे लोकांनी वागत केले. परंतु
नंतर या काळात ही क पना लोकां या मनात खोलवर जली नाही. यामुळे अपयश
आले.
१२) इं लंड- ा स या सा ा यवादी धोरणात बदल नाही :
इं लंड- ा स रा स ंघात सामील झाले; परंतु संघाचे त व पाळले नाही. संघाचा
उपयोग वत: या वाथा साठी केला. जम नी व ित या िम रा ाच े सा य न केले आिण
या या जागी आपला सा यवाद िनमा ण केला. यामुळे अपयश आले.
१३) रा स ंघा या सनदेतील मूलभूत दोष :
रा स ंघाची घटना ही हसा य तहात अंतभू त कर यात आली होती. अमे रकेने
रा स ंघात सामील हो याच े नाकारल े. संघाची िनण य घे याची प त चुक ची होती. तसेच
वत:जवळ वत:चे सै य न हत े. यामुळे अपयश आले.
आपली गती तपासा :
१) रा स ंघा या अपयशाची कारण े सांगा.
१२.५ सारांश
रा स ंघाची थापना करता ंना अम े रकेचे अ य िव सनसार या य ेयवादी
यि चा फार अप े ा हो या . पण या सव अपे ा पूण झा या नाहीत . एवढेच न ह े तर
रा स ंघाला आल ेले अपयश ही मानवी इितहासातील फार मोठी शोका ंितका ठरली .
अनेक आ ंतररा ीय रा स ंघाने श ांतते या मागा ने िमटव ून शा ंतता थािपत
केली हे मा य क ेले पािहज े. पण काही करणात बड ्या रा ा ं या िहतस ंबंधांमुळे रा स ंघ
काही क शकला नाही . परंतु सामािजक आिथ क आिण मानवतावादी काया त रा स ंघाने
शंसनीय काय केले.
बौि क सहकाया मुळे ानाची गती घ े यास आिण शा ंतता िनमा ण हो यास मदत
झाली. रा स ंघा या िनिम तीमुळे आंतररा ी य भावना िनमा ण हो यास मदत झाली .
याचबरोबर रा स ंघाने केलेले िवधायक काय अितशय मह वप ूण आह े. आंतररा ीय munotes.in
Page 192
192 शांतता आिण सहकाय िनमा ण कर यात रा स ंघाने पा भूमी तयार क ेली. या
पा भूमीव न स ंयु रा स ंघाची थापना कर यात आली .
१२.६
१) रा स ंघा या स ंघटना ंची मािहती ा .
२) रा स ंघाचे काय सांगा.
३) रा स ंघा या अपयशाची कारण े सांगा.
संदभ
१९) आवट े, लीला, रिशयातील समाजवादी रा य ा ंती, मुंबई, १९६७ .
२०) गाडगीळ , पां.वा.रिशयन रा य ा ंती, पुणे, १९६१ .
२१) डॉ. आठ य े, िवभा, आधुिनक जगाचा इितहास , नागपूर, २०१० .
२२) ा. दीि त , नी.सी.पाि मा य जग , नागपूर, जून २००५ .
२३) डॉ.सौ. वै , सुमन आध ुिनक जग , नागपूर, २००२ .
२४) डॉ. काले, म.वा.आधुिनक जगाचा इितहास , पुणे, २०२१ .
२५) ा. जोशी, पी.जी., अवा चीन य ूरोप, नांदेड, २००८ .
२६) Brower, D.R.Ed. Russian Revol ution : Disorder or New Order,
London, 1979.
२७) Carr. E.H.The Bolshevik Revolution, 3 Vols., London, 1961 -64.
२८) Deutscher, Isaac, The The Unifinished Revolution : Russia – 1917 -
67. London, 1967.
२९) Fitzpatrik, David, The Russian Revolution, 1917 -32, New York,
1984.
३०) Footman, David, The Russian Revolution, London, 1962.
३१) Moorehead, Alan, The Russian Revolition, London, 1967.
३२) Roy, M.N. The Russian Revolution, Culcutta, 1967.
३३) Trotsky, Lean, History of the Russian Revoluttion, 3 Vols,
London, 1934.
३४) Wolfe. B.D. An ideol ogy in power : Reflections on the Russian
Revolution. London, 1969.
३५) Black, C.E. Rewriting Russian History (1962).
३६) Ellison, H.J.History of Russia (1964).
munotes.in