SEM-VI-ICT-In-Education-Marathi-munotes

Page 1

1 १ अध्ययनाची आणि अध्यापनाची तंत्रे घटक रचना १.० उद्दिष्टे १.१ प्रस्तावना १.२ स्व: अध्ययन १.३ स्वयं अध्ययनाची प्रद्दिया १.४ स्व- अध्ययनाचे फायदे १.५ स्व- अध्ययनाचे महत्त्व १.६ स्व- अध्ययनाची द्दवद्दवध तंत्र १.७ SQ4R १.८ लहान गट द्दिक्षण १.९ मोठ्या गटाचे द्दिक्षण १.१० अभ्यासाचे प्रश्न १.११ संदर्भ १.० उणिष्टे या घटकाच्या अध्ययनानंतर तुम्ही : ⚫ द्दिक्षणातील स्व-अध्ययन तंत्राच्या अर्ाभिी पररद्दचत व्हाल; ⚫ द्दवद्दवध प्रकारचे स्व- अध्ययन तंत्र आद्दण तयांचे द्दिक्षणातील महत्त्व समजून घेण्यास मदत होईल ; ⚫ द्दिक्षणातील SQ४R पद्धतीचा अर्भ आद्दण महत्त्व जाणून घेण्यास मदत होईल ⚫ द्दिक्षणातील पररसंवाद आद्दण सहकारी द्दिक्षण पद्धतीचा अर्भ आद्दण महत्त्व जाणून घेण्यास मदत होईल ⚫ द्दिक्षणातील पीअर/सअध्ययनार्ी ट्यूटोररयल, ब्रेनस्टॉद्दमिंग/बुद्दधमंर्न आद्दण द्दजगसॉ अध्ययनाच्या पद्धतींचा अर्भ आद्दण महत्त्व घेण्यास मदत होईल , लहान गटातील द्दिक्षण आद्दण मोठ्या गटातील द्दिक्षण पद्धतींमध्ये फरक करण्यास सक्षम व्हाल; ⚫ व्याख्यान पद्धतीचा अर्भ आद्दण महत्त्व जाणून घेणे ⚫ द्दसम्युलेिन/ अद्दर्रुपता आद्दण रोल प्ले/र्ूद्दमका पालन पद्धतींचा अर्भ आद्दण महत्त्व जाणून घेणे munotes.in

Page 2

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
2 ⚫ लहान गटातील द्दिक्षण आद्दण मोठ्या गटातील द्दिक्षण पद्धतीची वैद्दिष्ट्ये समजून घेण्यासाठी; ⚫ द्दिक्षणातील लहान गट द्दिक्षण आद्दण मोठ्या गटातील द्दिक्षण पद्धतींचे महत्त्व जाणून घेण्यासाठी; ‘औपचाररक णिक्षिामुळे तुमची उपजीणिका होईल; स्ियं-णिक्षि तुम्हाला भाग्यिान बनिेल. - णजम रोहन १.१ प्रस्तािना अध्ययनाची आद्दण द्दिकण्याची तंत्रे ही द्दवद्दवध पद्धती आद्दण धोरणे आहेत जयांचा वापर द्दिक्षक तयांच्या द्दवद्यार्थयािंचा अध्ययनाचा अनुर्व वाढवण्यासाठी करतात. ही तंत्रे अध्ययनाच्या प्रद्दियेत सद्दिय सहर्ाग आद्दण व्यस्ततेला प्रोतसाहन देणारे वातावरण तयार करण्यात मदत करतात, जयाममुळे अध््यापान केल्या जाणार् या सामग्रीची चांगली धारणा आद्दण आकलन होते. १.२ स्ि-णिक्षि द्दवज्ञान तंत्रज्ञान आद्दण माद्दहती तंत्रज्ञानाच्या वाढतया जलद द्दवकासामुळे ज्ञान माद्दहती आद्दण द्दिक्षणाची द्दक्षद्दतजे द्दवस्तारली आहेत. तंत्रज्ञानाच्या प्रर्ावाने अद्दलकडच्या वषािंत अध्यापन आद्दण द्दिक्षण क्षेत्रात काही उल्लेखनीय द्दवकास झाला आहे. द्दडद्दजटल संसाधने आद्दण इंटरनेटने अध्ययनासाठी माद्दहती आद्दण ज्ञान द्ददले आहे. अध्ययनाच्या नवीन युगात केवळ पारंपाररक द्दिक्षण पद्धती पुरेिा नाहीत आद्दण अध्ययनासाठी काही गैर-पारंपाररक आद्दण नवीन पद्धती उदयास येत आहेत. उदाहरणार्भ ऑनलाइन द्दिक्षण, द्दमद्दित द्दिक्षण आद्दण मोठ्या प्रमाणावर खुले ऑनलाइन अभ्यासिम. सवाभत प्रमुख अध्ययनच्या पद्धतींपैकी, स्वयं-अध्ययनाची प्रद्दिया ही अध्ययनाची एक उपयुक्त पद्धत आहे . जयाद्वारे अध्ययनार्ी स्वतःच ज्ञान आद्दण कौिल्ये वाढवू िकतो. सेल्फ लद्दनिंग हा द्दिक्षणाचा एक आधुद्दनक मागभ आहे आद्दण तो प्रर्ावी पररणाम देणारा आद्दण अध््यंनर्थयािंसाठी सोयीस्कर ठरला आहे. आजकाल स्वयं अध्ययनार्ी अध्ययनासाठी पारंपररक पुस्तके आद्दण मजकूर याद्दिवाय अनेक संसाधनांची मदत घेऊ िकतो. या संसाधनांमध्ये ई-पुस्तके, मुक्त िैक्षद्दणक संसाधने (OER), ऑनलाइन अभ्यासिम/ ई-लद्दनिंग अभ्यासिम, ऑनलाइन ट्यूटोररयल, लद्दनिंग अॅद्दप्लकेिन्स आद्दण तयाच्या आवडीचा द्दवषय एक्सप्लोर करण्यासाठी ऑनलाइन द्दव्हद्दडओ यांचा समावेि आहे. अनेक ऑनलाइन द्दिक्षण अध्ययनर्थयाभला स्वतःहून अध्ययनासाठी मदत करण्यासाठी व्यासपीठे आहेत, यामध्ये कोसेरा, स्वयम, एनपीटीईएल, खान अकादमी, उडेमी, बायजू, ट्री हाऊस, फ्युचर लनभ यांचा समावेि आहे. स्वयं-अध्ययन म्हणजे अध्ययनाची प्रद्दिया होय, जयामध्ये माद्दहती गोळा करणे आद्दण प्रद्दिया केल्यानंतर आद्दण दुसर् या व्यक्तीची मदत न घेता ती द्दटकवून ठेवणे अिी व्याख्या केली जाते. स्वयं-अध्ययनात, दुसर् या व्यक्तीच्या मदतीद्दिवाय अध्ययन करणे आद्दण ते ज्ञान ग्रहण करणे ही अध्ययनार्ीची जबाबदारी आहे. स्वयं-अध्ययन ही द्दिक्षणाची एक आधुद्दनक पद्धत आहे जी अध्ययणार्ीस कौिल्ये आद्दण ज्ञान अध्ययनास मदत करते, जी तयाच्या दैनंद्ददन जीवनासाठी महत्त्वपूणभ आद्दण संबंद्दधत असेल. munotes.in

Page 3

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
3 स्वयं-अध्ययनात , ज्ञान गोळा करणे, प्रद्दिया करणे आद्दण द्दटकवून ठेवणे हे दुसर्या व्यक्तीच्या मदतीद्दिवाय एखाद्या व्यक्तीद्वारे केले जाते. एखादी व्यक्ती औपचाररक िैक्षद्दणक व्यवस्र्ेच्या बाहेर जे ज्ञान गोळा करते, जसे की स्वयं-अभ्यास द्दकंवा स्वानुर्व वापरून, ते स्वयं-द्दिक्षण आहे. स्वयं-द्दिक्षण द्दवद्यार्थयािंना कोणतेही औपचाररक मूल्यमापन न करता स्वयं-प्रयतन आद्दण अनुप्रयोगाद्वारे ज्ञानाचे मूल्यांकन आद्दण वाढ करण्यास अनुमती देते. हे तुम्हाला मूलर्ूत कौिल्ये द्दमळद्दवण्यात देखील मदत करू िकते जे तुम्हाला तुमच्या कररअरमध्ये प्रगती करण्यास मदत करू िकते. मुद्दित पुस्तके, ई-पुस्तके, द्दव्हद्दडओ, पॉडकास्ट, प्रयोग, वेद्दबनार, ऑनलाइन/ई-लद्दनिंग कोसभ हे इतर स्वरूप आहेत जे स्वयं-अध्ययनासाठी उपयुक्त आहेत. १.३ स्ियं-अध्ययनासाठी प्रणिया स्वयं-अध्ययनाची प्रद्दिया खालील र्ागा मध्ये द्दवर्ागली जाऊ िकते- ⚫ स्पष्ट आद्दण वास्तववादी उद्दिष्टे आद्दण उद्दिष्टे बनवणे – स्वयं अध्ययनर्भयाने तयाच्या अध्ययनार्थयाभने बिल तयाच्या मनात स्पष्ट उद्दिष्टे आद्दण ध्येये ठेवली पाद्दहजेत. स्व- अध्ययनर्भयाने जाणूनबुजून स्वतंत्रपणे अभ्यास केला पाद्दहजे आद्दण अध्ययन केले पाद्दहजे आद्दण अिा प्रकारे तयाला सुरुवातीपासूनच तयाची समज स्पष्ट असणे आवश्यक आहे. ⚫ अध्ययनर्थयाभने तयांच्या स्वतःच्या द्दिकण्याच्या तयारीचे मूल्यांकन करणे आवश्यक आहे ⚫ अध्यर्थयाभने द्दवश्वसनीय स्रोत द्दनवडणे- स्वंअध्ययनासाठी, दुसरी पायरी म्हणजे अध्ययनाचे आद्दण माद्दहतीचे द्दवश्वसनीय स्रोत िोधणे. सेल्फ-लँडरसाठी आज अनेक ऑनलाइन आद्दण ऑफलाइन स्रोत उपलब्ध आहेत जे तो वापरू िकतो. माद्दहतीच्या द्दवश्वासाहभतेच्या दृष्टीने स्रोत द्दवश्वसनीय असावा. ⚫ वेळापत्रक तयार करा ⚫ द्दजज्ञासू द्दिष्य व्हा- द्दजज्ञासू व्यक्ती तर्थये उघड करण्यासाठी आद्दण माद्दहती आद्दण ज्ञान द्दमळवण्यासाठी कठोर आद्दण मोठा प्रयतन करेल जयामुळे तयाला एक चांगला स्वयं-अध्ययनार्ी बनण्यास मदत होईल. ⚫ तयाच द्ददविी माद्दहतीचे पुनरावलोकन करा आद्दण सुधाररत करा ⚫ प्रेररत व्हा आद्दण द्दवषय मनोरंजक बनवा ⚫ द्दवद्दवध द्दिक्षण साधने आद्दण स्वरूपांसह प्रयोग करा- स्वयं-अध्ययनार्ीस तयाचे ध्येय गाठायचे असल्यास स्वतःला प्रेररत करतो आद्दण या द्दवषयात रस द्दनमाभण करतो. ⚫ स्वं अध्ययनाचे म्हणजेच प्रगतीचे द्दनयद्दमतपणे मूल्यांकन करा. ⚫ द्दनयद्दमतपणे लहान ब्रेक घ्या ⚫ आपण जे द्दिकता ते लागू करा ⚫ स्वयं-द्दिक्षक समुदायािी कनेक्ट व्हा ⚫ तुमच्या फायद्यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर करा munotes.in

Page 4

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
4 १.४ स्ि-अध्ययनाचे फायदे ⚫ स्व-अध्ययन अनुर्वावर द्दनयंत्रण देते ⚫ स्व-अध्ययन वैयद्दक्तकृत द्दिक्षण सुलर् करते ⚫ स्व-अध्ययन द्दवद्यार्थयािंमध्ये मूलर्ूत सॉफ्ट द्दस्कल्स तयार करतात ⚫ स्व-अध्ययन द्दवद्यार्थयािंमध्ये आंतररक प्रेरणा द्दनमाभण करते ⚫ स्व-अध्ययन स्वतःच्या गतीने द्दिकण्याची संधी द्दमळते ⚫ स्व-अध्ययन िनब«धांिशवाय िशकणे प्रदान करते-स्वयं-अध्ययन हे अध्ययनासाठी कोणतयाही द्दवद्दिष्ट स्र्ानापुरते मयाभद्ददत नाही आद्दण स्वयं-अध्ययन तयाला पाद्दहजे तया द्दठकाणाहून अध्ययनाच्या प्रद्दियेचा वापर करू िकतो. ⚫ सेल्फ लद्दनिंग हे स्व-अध्ययनकररता वेळेची लवद्दचकता प्रदान करते जया वेळेस तयांना अध्ययनास सोयीस्कर वाटेल तेव्हा ते अभ्यास करू िकतात. ⚫ स्व-अध्ययन द्दिकणार्याचा आतमसन्मान आद्दण आतमद्दवश्वास वाढवते कारण तयाला माद्दहत असते की तयाने सवभ काही स्वतःहून द्दिकले आहे. ⚫ स्वयं-द्दिक्षणामुळे द्दिकणार्यांना तयांची द्दिकण्याची पद्धत आद्दण द्दिक्षणाचे माध्यम द्दनवडण्याचे स्वातंत्र्य द्दमळते, म्हणजे पुस्तक इंटरनेट आद्दण द्दिकण्यासाठी तयाचे स्वतःचे द्दनयम. १.५ स्ि-णिक्षिाचे महत्त्ि स्वयं-द्दिक्षणामुळे व्यक्तीला द्दिक्षणाची मूलर्ूत संकल्पना समजण्यास मदत होते. सेल्फ लद्दनिंग या वस्तुद्दस्र्तीवर र्र देते की प्रतयेकाने द्ददवसाच्या िेवटी स्वतःहून द्दिकले पाद्दहजे. जर एखाद्या स्वयंद्दिक्षकाने नवीन द्दक्षद्दतजे िोधणे सुरू केले आद्दण खोलवर गेले तर तो द्दिकण्याची आणखी दारे उघडू िकतो. स्वतःच्या प्रयतनाने द्दिकण्याच्या उद्दिष्टांचा सद्दियपणे पाठपुरावा केल्याने द्दिकणार्याला द्दिकण्यातील समस्यांना तोंड देण्यासाठी आवश्यक आतमद्दवश्वास द्दमळतो. कोणतयाही प्रकारे जीवनातील घटना. स्वयं-द्दिक्षण द्दिकणार्याला र्द्दवष्यासाठी तयार करते द्दजर्े तयाला तयाचे ध्येय गाठण्यासाठी एकट्याने द्दिकावे लागते आद्दण काम करावे लागते. स्वयं-द्दिक्षणात एखाद्या व्यक्तीला तयाच्या द्दिकण्याच्या प्रयतनांमध्ये अद्दधक उतकृष्ट होण्यास मदत करण्याची क्षमता असते. खालील मुिे स्वयं-द्दिक्षणाचे महत्त्व दिभवतात. ⚫ स्वयंद्दिक्षण द्दिकणार्यांना द्दवद्दवध कौिल्ये द्दकंवा अनेक कौिल्ये प्राप्त करण्यास मदत करते. ⚫ स्वयं-द्दिक्षण प्रद्दिया ही तणावमुक्त द्दिक्षण प्रद्दिया आहे कारण द्दवद्दिष्ट द्दवषय मयाभद्ददत वेळेत पूणभ करण्याचा दबाव नाही. तयाऐवजी स्वयं-द्दिक्षक स्वतःचा वेळ व्यवस्र्ाद्दपत करतो आद्दण िेयस्कर वेळी द्दिकतो. ⚫ स्वयं-द्दिक्षणात, द्दिकणारा द्दवद्दवध द्दिक्षण संसाधने आद्दण द्दिकण्याच्या पद्धती िोधू िकतो. munotes.in

Page 5

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
5 ⚫ द्दिकण्याची वेळ आद्दण गती (वेग) यानुसार स्वयंद्दिक्षण हे द्दवद्यार्थयािंसाठी लवद्दचक आहे. ⚫ स्व-अध्ययनामुळे द्दिकणार्यांमध्ये कुतूहल द्दनमाभण होते आद्दण ही उतसुकता तयांचा मेंदू द्दिकण्यासाठी अद्दधक ग्रहणिील बनवते, कारण द्दवद्यार्ी स्वयं-द्दिक्षणाच्या वेळी तयांच्या द्दजज्ञासेच्या संपकाभत राहतात. ⚫ स्वयंद्दिक्षणामुळे द्दिकण्याच्या नवीन संधीचे दरवाजे उघडतात. १.६ स्ियं-णिक्षिाची णभन्न तंत्रे िाचन: एक स्व-द्दिक्षक वाचू िकतो, नोट्स घेऊ िकतो आद्दण कनेक्िन बनवू िकतो आद्दण द्दिकू िकतो. तो एखादे पुस्तक, ब्लॉग लेख, ई-पुस्तक द्दकंवा ऑनलाइन उपलब्ध असलेले कोणतेही वाचन साद्दहतय वाचू िकतो. णहहज्युअल नोट घेिे: द्दव्हजयुअल नोट-टेद्दकंग ही माद्दहती रेकॉडभ करण्याची एक पद्धत आहे जी द्दिकणार् याला स्वत:च्या द्दिक्षणादरम्यान सापडते, ती मजकूर आद्दण द्दव्हजयुअल दोन्ही एकत्र करू िकते. द्दव्हजयुअल नोट घेण्याची पद्धत मेमरी आद्दण आकलन सुधारते कारण ही पद्धत प्रद्दतमा, द्दचत्रे, कनेक्टर आद्दण संरचना वापरते. महत्त्वाची माद्दहती पटकन द्दटपण्यासाठी, पॉडकास्ट ऐकण्यासाठी द्दकंवा िैक्षद्दणक द्दव्हद्दडओ पाहण्यासाठी द्दिकणार्या या पद्धतीचा वापर करू िकतो. द्दिएटली, माइंड मॅप्स, कॉन्सेप्ट मॅप्स फ्लोचाटभ आद्दण वेन डायग्राम यासारख्या ऑनलाइन द्दव्हजयुअल वकभस्पेससह तो ऑनलाइन असताना ते सहजपणे करू िकतो. िैक्षणिक णहहणिओ: द्दव्हद्दडओसह द्दिकणे कोणतयाही व्यक्तीसाठी सोपे आद्दण आनंददायक आहे. स्वत: द्दिकणारा तयांच्या द्दिक्षणासाठी तयांच्या वैद्दिष्ट्यांचा उपयोग करू िकतो. स्व-द्दिक्षणासाठी द्दवद्दवध द्दव्हद्दडओ संसाधने खाली सूचीबद्ध आहेत, ⚫ YouTube द्दिक्षण ⚫ TEEDed ⚫ Google द्दव्हद्दडओ ⚫ बीबीसी बाईटसाईज ⚫ नॅिनल द्दजओग्राद्दफक द्दिक्षण ऑनलाइन अभ्यासिम: जगर्रातील द्दवद्दवध ऑनलाइन प्लॅटफॉम्सभ वाइड वेब हजारो द्दवनामूल्य आद्दण सिुल्क ऑनलाइन कोसभ ऑफर करतात जयाचा वापर एखादी व्यक्ती स्वत: द्दिकण्याच्या कौिल्य सुधारण्यासाठी आद्दण तयाच्या ज्ञानाचा द्दवस्तार करण्यासाठी करू िकते. येर्े काही ऑनलाइन लद्दनिंग प्लॅटफॉमभ आहेत- ⚫ Google द्दडद्दजटल गॅरेज ⚫ द्दलंक्डइन लद्दनिंग ⚫ र्द्दवष्यात द्दिका munotes.in

Page 6

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
6 ⚫ कोसेरा ⚫ खान अकादमी ⚫ edX ⚫ िैक्षद्दणक पृर्थवी णिकण्याचे अॅप्स आणि सॉफ्टिेअर: अनेक िैक्षद्दणक अनुप्रयोग आहेत जे अभ्यासिमांच्या मोठ्या िेणीसह ऑनलाइन द्दिक्षण देतात. स्वयं-द्दिक्षणासाठी काही ऑनलाइन-द्दिक्षण अनुप्रयोग खाली सूचीबद्ध आहेत: ⚫ ड्युओद्दलंगो ⚫ TED चचाभ ⚫ िब्दकोि.com ⚫ ऍमेझॉन द्दकंडल ⚫ उडेमी ⚫ स्वयम (अ ॅप) ⚫ ड्युओद्दलंगो ⚫ द्दिकवण्यायोग्य ⚫ Learnworlds ⚫ द्दवझीक ⚫ ट्रीहाऊस १.७ SQ4R SQ4R म्हिजे काय? SQ४R ही पाठ्यपुस्तके वाचण्याची आद्दण अभ्यासण्याची पद्धत आहे. याचे संद्दक्षप्त रूप आहे: सवेक्षण, प्रश्न, वाचा, प्रद्दतसाद, रेकॉडभ आद्दण पुनरावलोकन. तुमच्या पाठ्यपुस्तकांमधून माद्दहती वाचणे, समजून घेणे आद्दण लक्षात ठेवणे ही SQ४R पद्धत एक प्रर्ावी पद्धत आहे. SQ4R अभ्यास/िाचन तंत्र: द्दलद्दखत माद्दहतीची प्रद्दिया आद्दण धारणा वाढद्दवण्यात मदत करण्यासाठी द्दडझाइन केलेले, SQ4R पद्धतीमध्ये ६ पायर्या आहेत जे तुमचे पाठ्यपुस्तक आद्दण इतर द्दलद्दखत माद्दहतीद्वारे मागभदिभन करण्यात मदत करतात. या पद्धतीचा एक दोष म्हणजे तुमची पाठ्यपुस्तके वाचण्यासाठी तुम्ही साधारणपणे जे काही बाजूला ठेवता तयामध्ये ते वेळा वाढवते. अंद्दतम फायदा म्हणजे द्दलद्दखत सामग्रीची समज वाढवणे आद्दण अद्दधक कायभक्षम अभ्यास करणे. हे द्दिकण्याच्या प्रद्दियेसाठी उपयुक्त ठरू िकते. munotes.in

Page 7

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
7 १. सिेक्षि (एस): पाठ्यपुस्तक द्दकंवा द्दलद्दखत सामग्रीचा उिेि स्र्ाद्दपत करण्यासाठी आद्दण/द्दकंवा मुख्य कल्पना द्दमळद्दवण्यासाठी स्कॅन करा. यात अध्यायाच्या िेवटी सारांि वगळणे आद्दण मुख्य मुिे वाचणे आद्दण प्रश्न पाहणे समाद्दवष्ट असू िकते. सामग्री किाबिल आहे याची "मोठी द्दचत्र" कल्पना द्दमळवणे हा यामागील उिेि आहे. सामग्रीचे सवेक्षण करताना पहा: a िीषभके आद्दण िीषभके - हे मुख्य द्दवषय आद्दण संकल्पना दिभवतात b द्दचत्रे, प्रश्न, ठळक द्दकंवा द्दतयभक द्दप्रंट – हे महत्त्वाच्या माद्दहतीवर र्र देतात c पररचय आद्दण द्दनष्कषभ - द्दवषय आद्दण सामग्रीचा उिेि सारांद्दित करू िकतो d तळटीपा - तुमच्या फायद्यासाठी अद्दतररक्त माद्दहती देऊ िकतात २. प्रश्न (प्र): सामग्री वाचण्यापूवी तुम्ही पद्दहल्या चरणात काय पाद्दहले तयावर आधाररत प्रश्न तयार करा. हे प्रश्न यावर आधाररत असू िकतात: a िीषभके आद्दण िीषभके b द्दचत्रे आद्दण ठळक द्दकंवा द्दतयभक द्दप्रंट c पररचय आद्दण द्दनष्कषभ d तळटीप e पररच्छेदाचे पद्दहले वाक्य उदाहरणार्भ, “र्मोडायनाद्दमक्सचा पद्दहला द्दनयम” हे िीषभक “र्मोडायनाद्दमक्सचा पद्दहला द्दनयम काय आहे?” असे होऊ िकते. ३. िाचा (R#१): मजकूर सिीयपणे वाचा, म्हणजे तयावरून वाचा द्दकंवा द्दनष्िीयपणे तयावर नजर टाकू नका. या चरणात तुम्ही तुमच्या प्रश्नांची उत्तरे िोधण्याचा प्रयतन करत आहात. या पायरीवरील एक महत्त्वाचा मुिा म्हणजे तुम्ही फक्त उत्तर िोधण्याचा प्रयतन करत नसल्याचे सुद्दनद्दित करणे. यामुळे तुम्ही इतर महत्त्वाची माद्दहती गमावू िकता. धडा द्दकंवा वाचनाच्या प्रतयेक द्दवर्ागासाठी तुम्हाला प्रश्न असल्यास, फक्त तोच द्दवर्ाग वाचा आद्दण नंतर चरण ४ वर जा. नसल्यास, जोपयिंत तुम्ही तुमच्या प्रश्नांिी संबंद्दधत माद्दहती वाचत नाही तोपयिंत वाचत रहा. या पायरीवरील एक िेवटची टीप – तुमच्या प्रश्नाचे उत्तर अजून द्दलहू नका. ते चरण ५ मध्ये येते. ४. प्रणतसाद (R#२): तुम्ही द्दवर्ाग वाचल्यानंतर, मजकूर न पाहता आद्दण तुमच्या स्वतःच्या िब्दात, तुम्ही केलेल्या प्रश्न(चे) उत्तर देण्याचा प्रयतन करा. जर तुम्ही तयांना बरोबर उत्तर देऊ िकत असाल तर चरण ५ वर जा. तुम्ही प्रश्न(चे) उत्तर देऊ िकत नसाल तर जोपयिंत तुम्ही करू िकत नाही तोपयिंत तो द्दवर्ाग पुन्हा वाचा. २-३ प्रयतनांनंतरही तुम्ही प्रश्नाचे उत्तर देऊ िकत नसल्यास, पुढील काही द्दवर्ागांवर जा आद्दण ते अद्दधक स्पष्ट होते का ते पहा. या चरणात तुम्हाला तुमचा प्रश्न बदलण्याची आवश्यकता आहे असे आढळू िकते. उदाहरणार्भ, प्रश्न munotes.in

Page 8

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
8 "र्मोडायनाद्दमक्सचा पद्दहला द्दनयम काय आहे?" "र्मोडायनाद्दमक्सचा पद्दहला द्दनयम" या उपिीषभकासाठी तया द्दवर्ागात उत्तर द्ददले जाऊ िकत नाही. तयाऐवजी, "र्मोडायनाद्दमक्सचा पद्दहला द्दनयम कोठे लागू केला जातो?" हा एक चांगला प्रश्न असू िकतो. सबटायटल्स बर् याचदा अस्पष्ट असल्यामुळे, तुम्ही तयार केलेले प्रश्न कदाद्दचत संबंद्दधत नसतील आद्दण ते ठीक आहे. हे आवश्यकतेनुसार बदला, परंतु प्रर्म तुम्हाला खरोखर आवश्यक आहे याची खात्री करा. दुसर्या िब्दांत, प्रश्न बदलू नका जेणेकरून तुम्ही तयाचे उत्तर देऊ िकता. तुम्हाला अजूनही प्रश्न(तयांची) उत्तरे देण्यात अक्षम असल्यास द्दकंवा द्दवर्ाग समजून घेण्यात अडचण येत असल्यास, कृपया अद्दधक मदतीसाठी तुमच्या प्राध्यापक, सेंटर फॉर अकादद्दमक ररसोसेस द्दकंवा रीद्दडंग अँड स्टडी द्दस्कल्स सेंटरच्या ट्यूटरिी संपकभ साधा. ५. रेकॉिड (R#३): एकदा का तुम्हाला सामग्री माद्दहत झाली आद्दण प्रश्न(चे) उत्तर देण्यात सक्षम झाला की, पुढची पायरी म्हणजे तुम्ही काय द्दिकलात याची नोंद करणे. हे अनेक मागािंनी केले जाऊ िकते आद्दण आपल्या प्राधान्यावर आधाररत आहे: a माद्दहतीवर प्रकाि टाकणे b माद्दजभनमध्ये नोट्स बनवा c एका वेगळ्या कागदावर नोट्स घ्या d यांचं द्दमिण ६. पुनरािलोकन (R#४): साततयपूणभ आधारावर सामग्रीचे पुनरावलोकन करणे हे एक प्रर्ावी अभ्यास धोरण आहे जयाकडे अनेकदा दुलभक्ष केले जाते. बरेच द्दवद्यार्ी परीक्षेपूवी एक द्दकंवा दोनदा सामग्रीचे पुनरावलोकन करतील, परंतु साप्ताद्दहक आधारावर नाही. सामग्रीचे साप्ताद्दहक पुनरावलोकन करणे चांगले आहे कारण ते आपल्याला अद्दधक माद्दहती अद्दधक काळ लक्षात ठेवण्यास मदत करेल. याचा अर्भ असा आहे की परीक्षेपूवी सामग्री पुन्हा द्दिकणे द्दवरूद्ध तुम्हाला आधीच माद्दहत असलेल्या गोष्टींचे तुम्ही पुनरावलोकन करत आहात. याचे इतर सकारातमक फायदे देखील असू िकतात जसे की परीक्षेपूवी अभ्यासाचा वेळ कमी होणे आद्दण आतमद्दवश्वास वाढणे कारण तुम्हाला सामग्री आधीच माद्दहत आहे. तुमच्या साप्ताद्दहक पुनरावलोकनांसाठी एक द्दिफारस म्हणजे प्रतयेक सत्रात अभ्यासिमाच्या सुरुवातीपासून सुरुवात करणे. जरी असे द्ददसते की यामुळे वेळ वाढेल कारण पुनरावलोकनासाठी अद्दधक सामग्री असेल, परंतु ते प्रतयेक पुनरावलोकन सत्रात फक्त काही द्दमद्दनटे जोडेल. याचे कारण असे की सेद्दमस्टर जसजसे पुढे सरकत जाईल तसतसे जुन्या साद्दहतयाचे पुनरावलोकन करण्यासाठी लागणारा वेळ कमी होतो कारण तुम्हाला ते आधीच माद्दहत असेल आद्दण मुख्य मुिे लक्षात ठेवण्यासाठी फक्त तयावर द्दस्कम करणे आवश्यक आहे. munotes.in

Page 9

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
9 आकृती १-SQ४R णिकण्याची पद्धत १.८ लहान गट णिक्षि हयाख्या-लहान गट द्दिक्षण, जयाला लहान गट द्दिकवणे म्हणूनही ओळखले जाते, ही एक पूरक अध्यापन पद्धत आहे, जी लहान गटांमध्ये (अंदाजे २-५ द्दवद्यार्ी) द्दवद्यार्थयािंना द्दिकण्यास मदत करण्यासाठी पूवभ-द्दनधाभररत कालावधीसाठी साततयपूणभ आधारावर द्ददली जाते. लहान गटातील द्दिक्षण वगाभतील सूचनांना बळकटी देते. लहान गटांमध्ये द्दवद्यार्थयािंच्या द्दिक्षणास समर्भन देणे ही एक प्रर्ावी धोरण आहे. जर द्दिकवण्याची प्रद्दिया आनंदी आद्दण द्दियाकलापांवर आधाररत असेल आद्दण तयांच्या स्तरावर सद्दिय सहर्ाग आद्दण द्दवचार करण्यास अनुमती देत असेल तर मुलांद्वारे द्दिकणे अद्दधक प्रर्ावी आहे. हे समूह कायाभद्वारे िक्य आहे कारण तयात "द्दवद्यार्ी एका लहान गटात एकत्र काम करतात जेणेकरून प्रतयेकजण स्पष्टपणे द्दनयुक्त केलेल्या कायाभत सहर्ागी होऊ िकेल" (कोहान, १९८६). म्हणून, मुलांसाठी द्दिकणे हा आनंददायी अनुर्व बनवण्याच्या द्ददिेने गटकायभ ही पद्दहली पायरी आहे. १.८.१ लहान गट णिक्षिाची आिश्यकता: लहान गट द्दिक्षण हे द्दवद्यार्थयािंसाठी अतयंत प्रर्ावी द्दिक्षण आद्दण द्दिकवण्याचे धोरण आहे. हे असे वातावरण प्रदान करते जयामध्ये द्दवर्ेद्ददत आद्दण लद्दययत हस्तक्षेप वगाभतील द्दिक्षकांच्या सूचनांना बळकटी देतात. वगाभत लहान गट करण्याचे दोन उिेि आहेत: सूचनांचे वैयद्दक्तकरण आद्दण समाजीकरण. वैयद्दक्तक द्दिक्षणासाठी, द्दिक्षक अनेकदा द्दवद्दिष्ट संकल्पना द्दकंवा कौिल्य द्दिकवण्याच्या उिेिाने द्दवद्यार्थयािंचे एकसंध गट करतात. समाजीकरणाच्या उिेिाने, द्दवद्यार्थयािंमधील परस्परसंवादाला चालना देण्यासाठी द्दवषम गट तयार केले जातात. लहान गटांमध्ये द्दवद्यार्थयािंचे गटीकरण दोन वेगवेगळ्या प्रकारे केले जाऊ िकते-
munotes.in

Page 10

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
10 अनुलंब गट तयामध्ये वेगवेगळ्या इयत्तेतील मुलांना एकत्र जोडले जाते. उदाहरणार्भ, तुम्ही वगभ I चे द्दवद्यार्ी वगभ II द्दकंवा वगभ III आद्दण असेच एकत्र करू िकता. वद्दटभकल ग्रुद्दपंग हे पीअर ट्यूिन आद्दण द्दमि गटाच्या कामात अद्दधक उपयुक्त आहे द्दजर्े मुलांना यादृद्दच्छकपणे द्दनयुक्त केले जाते. क्षैणतज गट: या गटात समान इयत्तेतील मुले एकत्र केली जातात. जेव्हा मुलांनी स्वयं-अभ्यास करणे आवश्यक असते तेव्हा या प्रकारच्या गटबद्ध प्रद्दियेचा द्दवचार केला जातो. द्दवद्यार्थयािंना बोलायला आद्दण द्दवचार करायला लावणे हे लहान गटातील अध्यापनाचे तातकाळ उद्दिष्ट आहे. दीघभकालीन उद्दिष्टे म्हणजे वैयद्दक्तक वाढ आद्दण क्षमता. ही उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे व्यक्त केली जाऊ िकतात: १ संप्रेषण कौिल्यांचा द्दवकास. २ बौद्दद्धक आद्दण व्यावसाद्दयक क्षमतांचा द्दवकास. ३ द्दवद्यार्थयािंची वैयद्दक्तक वाढ (आद्दण कदाद्दचत द्दिक्षक?). ही द्दतन्ही उद्दिष्टे सरावात एकमेकांिी जोडलेली आहेत आद्दण लहान गटातील अध्यापनातील द्दिक्षकाच्या र्ूद्दमकेवर प्रतयेकाचा पररणाम आहे. १.८.२ पररसंिाद: सेद्दमनार ही एक लहान गट द्दिकवण्याची कायाभनीती आहे (फेस-टू-फेस द्दकंवा ऑनलाइन) द्दजर्े अनेक द्दवद्यार्ी द्दिक्षकांप्रमाणेच सद्दियपणे सहर्ागी होतात, जरी द्दवषय द्दनवडणे आद्दण काये द्दनयुक्त करणे यासारख्या गटाच्या अनुर्वाच्या रचनेसाठी द्दिक्षक जबाबदार असू िकतो. वैयद्दक्तक द्दवद्यार्थयािंना. सेद्दमनार गटात (तयाच गटातील ३० द्दवद्यार्ी) सहा द्दकंवा अद्दधक द्दवद्यार्थयािंना सामावून घेतले जाऊ िकते. साधारणपणे, जेव्हा सहर्ागी द्दवद्यार्थयािंची संख्या तुलनेने कमी असते तेव्हा सेद्दमनार उत्तम काम करतात. सेद्दमनारचा इद्दतहास फार मोठा आहे, द्दकमान प्लेटोच्या काळापयिंत. सेद्दमनार द्दिकणे आद्दण द्दिकवण्यासाठी एक मजबूत रचनावादी दृष्टीकोन दिभद्दवतात. तयांचे स्वरूप लक्षणीय बदलू िकते. द्दिक्षक द्दनवडलेल्या द्दवद्यार्थयािंसाठी आगाऊ काम सेट करतात, आद्दण नंतर द्दनवडलेले द्दवद्यार्ी तयांचे कायभ संपूणभ गटासमोर, चचाभ, टीका आद्दण सुधारणेसाठी सूचनांसाठी सादर करतात. गटचचेची पद्धत म्हणून सेद्दमनार हे द्दसम्पोद्दजयमसारखेच आहे. हे सहसा उच्च िैक्षद्दणक स्तरावर म्हणजे महाद्दवद्यालये आद्दण द्दवद्यापीठांमध्ये द्दवद्यार्थयािंसाठी वापरले जाते. याचा वापर िाळांमधील उच्च स्तरावरील द्दवद्यार्थयािंसाठी देखील केला जाऊ िकतो. सेद्दमनारचा उिेि द्दवद्यार्थयािंना सद्दियपणे सहर्ागी होण्यासाठी आद्दण प्रश्नांची उत्तरे िोधण्याची संधी प्रदान करणे द्दकंवा वैज्ञाद्दनक दृद्दष्टकोनातून द्दवश्लेषण आद्दण द्दनरीक्षणाच्या संश्लेषणाचा वापर करून समस्यांचे द्दनराकरण करणे हा आहे. सेद्दमनार पद्धतीमध्ये, वगभ संपूणभ द्दकंवा अनेक गटांमध्ये द्दकंवा वैयद्दक्तक द्दवद्यार्ी समस्या द्दनवडतो आद्दण समस्या सोडवण्याच्या पायर्या पद्धतिीरपणे लागू करतो. प्रद्दियेत, द्दवद्यार्ी र्रपूर साद्दहतय िोधतात आद्दण आवश्यक आद्दण िक्य असेल तेव्हा प्रार्द्दमक स्त्रोतांकडून तर्थये गोळा करतात. द्दिक्षकांच्या जवळच्या देखरेखीखाली आद्दण मागभदिभनाखाली तर्थये संकद्दलत, द्दवश्लेद्दषत आद्दण समीक्षकाने मूल्यांकन आद्दण सारांद्दित केली जातात. अनुर्व सामाद्दयक करण्यासाठी आद्दण अध्यक्षांच्या द्दनयंत्रणाखाली आद्दण द्दनदेिानुसार गंर्ीर मूल्यमापन करण्यासाठी समस्या सोडवण्याच्या द्दवद्दवध टप्प्यांवर द्दनयतकाद्दलक अहवाल munotes.in

Page 11

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
11 आद्दण चचाभ आयोद्दजत केल्या जातात. अध्यक्ष हा सहसा द्दवद्यार्ी असतो. अध्यक्षाची र्ूद्दमका ही पररसंवादाच्या अध्यक्षासारखीच असते. परंतु द्दिक्षकाने चचेचे नेतृतव आद्दण द्दनयंत्रण करणे आवश्यक आहे. द्दतने सवभ द्दवद्यार्थयािंना चचेत र्ाग घेण्यासाठी प्रोतसाद्दहत केले पाद्दहजे. पररसंवादाची पररणामकारकता द्दवषयाची द्दनवड आद्दण तयारी यावर अवलंबून असते. द्दिक्षकाने द्दवद्यार्थयािंना द्दनवडणे, द्दनयोजन करणे आद्दण संघद्दटत करणे, डेटा तयार करणे आद्दण गोळा करणे, द्दवश्लेषण करणे आद्दण द्दवद्यार्ी म्हणून गटाला अहवाल देणे यासाठी द्दवद्यार्थयािंना मदत करणे आवश्यक आहे. फायदे सेद्दमनारचे खालील फायदे आहेत:  हे स्वयं-द्दिक्षणाचे प्रद्दिक्षण देते.  तयातून स्वतंत्र द्दवचारसरणीला चालना द्दमळते.  हे संघर्ावना आद्दण सहकारी वृत्तीला प्रोतसाहन देते. तोटे: मुख्य गैरसोय जसे की द्दसम्पोद्दझअममध्ये, द्दनयोजन, आयोजन, तयारी इतयादींमध्ये द्दवद्यार्ी आद्दण द्दिक्षक यांचा बराच वेळ जातो; तपास, लायब्ररी िोध, द्दवश्लेषण आद्दण सादरीकरण इ. आद्दण अिा प्रकारे, द्दनवडलेल्या समस्या क्षेत्रांसाठी वापरले जाऊ िकते. १.८.३ सहकारी णिक्षि: सामान्यतः, द्दिक्षक यादृद्दच्छकपणे द्दकंवा हेतुपुरस्सर द्दवद्यार्थयािंना २-४ लोकांच्या गटांना द्दनयुक्त करतात आद्दण काही रचना देतात (उदा., गट र्ूद्दमका द्दनयुक्त करतात, कायभपद्धती द्दनद्ददभष्ट करतात, लहान-गट द्दियाकलापांनंतर संपूणभ वगभ चचेचे नेतृतव करतात). द्दवद्यार्थयािंनी एकमेकांवर अवलंबून, परस्पर उपयुक्त पद्धतीने एक समान ध्येय साध्य करण्यासाठी एकत्र काम करण्यावर लक्ष केंद्दित केले आहे. प्रतयेक व्यक्ती "सामग्रीचे सवभ र्ाग द्दिकण्यासाठी जबाबदार आहे, केवळ तयांच्या स्वत: च्या तुकड्यांना नाही" (Davidson et al. २०१४). द्दिक्षक गटांमध्ये द्दफरतात, आवश्यकतेनुसार मदत देतात. बहुतेक सहकारी द्दिक्षण द्दियाकलाप एका वगभ कालावधीत पूणभ केले जाऊ िकतात आद्दण उदाहरणांमध्ये हे समाद्दवष्ट आहे: द्दवचार-जोडी-िेअर, टाइम्ड पेअर िेअर, तीन-चरण मुलाखत आद्दण द्दजगस.
आकृती २ . सहकारी णिक्षि (Ref:https://oxford-review.com/why-some-people-learn-better-using-cooperative-learning-techniques/ )
munotes.in

Page 12

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
12 १.८.४ सहकमी णिकििे: एक प्रर्ावी द्दिक्षक सवभ उपलब्ध संसाधने वापरतो जयात मुलांचा समावेि होतो. एखाद्या द्ददविी तुमचा एखादा सहकारी गैरहजर असेल आद्दण तुम्हाला एका वेळी एकापेक्षा जास्त ग्रेड हाताळावे लागतील अिा पररद्दस्र्तीत तुम्ही स्वतः ही पद्धत अवलंबली असेल. ही पररद्दस्र्ती हाताळण्यासाठी तुम्ही तुमचे स्वतःचे तंत्र अवलंबले असेल. कधी कधी तुम्ही क्लास हाताळण्यासाठी मॉद्दनटरची मदत घेतली असेल. काहीवेळा तुम्ही वगाभला वेगवेगळ्या जोड्यांमध्ये द्दवर्ाद्दजत केले असेल जे आपापसात द्दिकतात. जोड्यांमध्ये द्दकंवा ४-५ मुलांच्या गटात काम करणे हे आकलन आद्दण अनुप्रयोग स्तरावरील द्दियाकलापांमध्ये, एकतर आसन कायभ द्दकंवा वगभ चचेत प्रर्ावी आहे. उदाहरणार्भ समजा तुम्ही गद्दणतातील गुणाकार सारखी नवीन संकल्पना इयत्ता चौर्ीच्या मुलांना आणली आहे. तुम्ही योग्य उदाहरणांसह मूलर्ूत तत्त्वांचे स्पष्टीकरण द्ददल्यानंतर तुम्ही वगाभला प्रतयेक गटात चार मुलांच्या लहान गटात द्दवर्ागू िकता. प्रतयेक गटात मुले आपापल्या गटात या संकल्पनेवर आपापसात चचाभ करू िकतात आद्दण अद्दधक रक्कम देऊन ती लागू करण्याचा प्रयतन करू िकतात. नंतर, कधीतरी गट एकत्र येऊ िकतात आद्दण तयांना र्ेडसावलेल्या समस्यांबिल तयांच्या द्दिक्षकांिी चचाभ करू िकतात. ही प्रद्दिया सोपी आहे आद्दण मोठ्या वगाभतही उच्च स्तरीय द्दवद्यार्थयािंच्या सहर्ागाला प्रोतसाहन देते. ही सवभ तंत्रे 'पीअर ट्यूिन' प्रद्दियेचा र्ाग आहेत. गुडलेड अँड हस्टभ (१९९९) द्वारे पीअर ट्युटररंगची व्याख्या "द्दिक्षणाची प्रणाली जयामध्ये द्दिकणारे एकमेकांना मदत करतात आद्दण द्दिकवून द्दिकतात" अिी केली आहे. म्हणून, समवयस्कांना द्दिकवण्यासाठी समवयस्क (द्दकंवा वगभद्दमत्र) वापरून द्दनयद्दमत वगाभत वैयद्दक्तक (एकमेक) सूचना देण्याची ही एक पद्धत आहे. जो द्दवद्यार्ी द्दिकवतो तो द्दिक्षक असतो आद्दण जो द्दवद्यार्ी द्दिकवतो तो द्दिक्षक असतो. पीअर ट्यूिनचे दोन द्दवद्दिष्ट फायदे आहेत. प्रर्म, ते वैयद्दक्तकृत द्दिक्षणासाठी पुरेिी संधी प्रदान करते, जी सवभ िैक्षद्दणक पररद्दस्र्तींमध्ये द्दविेषतः कौिल्य द्दिक्षणासाठी प्रर्ावी आहे. दुसरे, ते द्दिक्षक आद्दण द्दिक्षक दोघांसाठी प्रेरक असू िकते. एखाद्याला मदत करणे हे ट्यूटरसाठी प्रेरणादायी असते (सॅद्दल्वन, १९९५), आद्दण तयाचा फायदा ट्युटीला देखील होतो कारण तो/ती सहसा द्दिक्षकांपेक्षा सहकारी द्दवद्यार्थयाभकडून अद्दधक प्रर्ावीपणे द्दिकण्यास सक्षम असतो. पीअर ट्युटररंगच्या इतर फायद्यांपैकी हे आहेत की, ट्यूटरचे योग्य िैक्षद्दणक आद्दण गैर-िैक्षद्दणक वतभन आद्दण दोन मुलांमधील संबंध (द्दिक्षक आद्दण टुटी) या दोघांनाही वगाभत सामाद्दजक संबंध द्दनमाभण करण्याची संधी देतात. द्दिवाय, एक गट द्दियाकलाप म्हणून पीअर ट्युटोररंग द्दिक्षकांवर कामाचा र्ार कमी करण्यास मदत करते आद्दण द्दवद्यार्थयािंना तयांच्या द्दिकण्यात देखील मदत करते. द्दवद्यार्थयािंनी द्दवद्यार्थयािंना मदत करण्याची कल्पना नवीन नाही. प्राचीन र्ारतातील गुरुकुल, प्राचीन ग्रीक आद्दण रोमन यांनी आपल्या समवयस्कांना मदत करण्यासाठी हुिार द्दवद्यार्थयािंच्या सेवांचा उपयोग केला. एकोद्दणसाव्या ितकात इंग्लंडने या पद्धतीचा वापर केला कारण द्दवद्यार्ी द्दिक्षक गुणोत्तर (४०० द्दकंवा ५००:१). लहान द्दवद्यार्थयािंसोबत काम करणार्या मॉद्दनटसभना द्दिकवून द्दिक्षकांनी प्रर्म या पररद्दस्र्तीचा सामना केला. अमेररकेतील एका खोलीतील िाळेतील द्दिक्षकांनी इतरांना मदत करण्यासाठी जयेष्ठ आद्दण अद्दधक सक्षम द्दवद्यार्थयािंच्या सेवांचा वापर करून एकाच वेळी अनेक ग्रेड हाताळण्याच्या तयांच्या समस्यांचे द्दनराकरण केले. समियस्कांची णनिि समियस्कांची :हुिार, सरासरी आद्दण कमकुवत मुलांना एकत्र आणून द्दिकवणी गट तयार केला जातो. दोन प्रार्द्दमक पीअर ट्यूिन व्यवस्र्ा लोकद्दप्रयपणे वापरल्या जातात. िॉस-एज ट्यूिन हे एक आहे जयामध्ये मोठे मूल लहान मुलांना मदत करते. पररपक्व द्दिक्षकांच्या ज्ञानाचा आद्दण कौिल्यांचा फायदा होतो परंतु ताद्दकभकदृष्ट्या व्यवस्र्ाद्दपत करणे munotes.in

Page 13

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
13 कठीण आहे. ट्यूटरच्या स्वतःच्या अभ्यासावर वाईट पररणाम होऊ िकतो कारण इतर द्दवद्यार्थयािंना मदत करण्यासाठी तयाला/द्दतला स्वतःच्या वगाभतून बाहेर काढावे लागते. समान वय/ग्रेड पीअर ट्युटोररंग ही दुसरी व्यवस्र्ा आहे जी एका द्दवषम वगाभत वापरली जाऊ िकते जयामध्ये द्दवद्यार्ी द्दिकण्याच्या वेगवेगळ्या स्तरांवर असतात. ते एकाच वयोगटातील असल्याने तयांचा एकसंध गट तयार होतो. पीअर ट्यूटरची द्दनवड सामान्यतः द्दवद्यार्ी स्वतः तयांच्या द्दिक्षकांच्या मागभदिभनाखाली करतात. जो कोणी द्दवद्दिष्ट क्षेत्रात सवोतकृष्ट आहे तो तया द्दवद्दिष्ट कायाभसाठी गटाचा द्दिक्षक बनतो. एका गटाच्या पररद्दस्र्तीत इतर द्दवद्यार्थयािंना मदत करण्यासाठी एका द्दवषयात उच्च द्दमळद्दवणारा द्दवद्यार्ी द्दनवडला जाऊ िकतो. हा द्दवद्यार्ी याउलट तयाच्या स्वत:च्या कमतरतेच्या क्षेत्रातील इतर द्दवषयांमध्ये उच्च-प्राप्त द्दवद्यार्थयािंची मदत घेऊ िकतो. उदाहरणाच्या साहा्याने ते स्पष्ट करू. समजा तुमच्या वगाभतील A द्दवद्यार्ी गद्दणतात खूप चांगला आहे पण र्ाषेत तुलनेने कमकुवत आहे. तो तयाच्या गटाला गद्दणतात द्दिकवू िकतो परंतु तयाच गटातील ब द्दवद्यार्थयाभची मदत घेऊ िकतो जो र्ाषेत चांगला आहे. अिा प्रकारे दोन्ही द्दवद्यार्थयािंना एकमेकांचा फायदा होतो. कधीकधी एक समवयस्क द्दिक्षक तयाच्या सह-द्दवद्यार्थयाभद्वारे स्वयं-द्दनयुक्त असू िकतो. उदाहरणार्भ, जर मुलं र्ाषेत पररच्छेद द्दलद्दहण्यात गुंतलेली असतील आद्दण एखाद्या मुलास द्दवद्दिष्ट िब्द द्दलद्दहण्यात अडचण येत असेल, तर तो स्वत: या पररचाररकाची मदत घेऊ िकतो जयाने िब्द बरोबर द्दलद्दहला आहे. पीअर ग्रुप स्ट्रॅटेजी मुलांची आवड द्दटकवून ठेवण्यास मदत करते. हे मुलांचे वैयद्दक्तक लक्ष वाढद्दवण्यात देखील मदत करते. हे मुलांना तयांच्या गतीने प्रगती करण्यास मदत करते आद्दण जेव्हा आवश्यक असेल तेव्हा तवररत मागभदिभन द्दमळवते. मात्र, एक द्दिक्षक म्हणून तुम्ही मुलांच्या प्रगतीवर सतत लक्ष ठेवावे आद्दण तयांना आवश्यक मागभदिभन करावे. पीअर ट्यूिनची प्रणिया: तुमच्या वगाभत द्दिकवणी अंगीकारण्यासाठी तुम्ही पीअर-ट्यूिनच्या प्रद्दियेिी सुसंगत असले पाद्दहजे. पीअर-ट्यूिन प्रद्दियेत दोन टप्पे समाद्दवष्ट आहेत: द्दनयोजन आद्दण अंमलबजावणी, प्रतयेकी चार पायर्या आहेत.
आकृती : सअध्ययनार्थी अध्ययापन/ पीअर-ट्यूिनची प्रणिया
munotes.in

Page 14

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
14 णिषय ओळखा: सअध्ययनार्ी अध्ययापन/ पीअर ट्यूिनसाठी योग्य द्दवषयांची ओळख ही पद्दहली आद्दण महत्त्वाची पायरी आहे. द्दिक्षक या नातयाने तुम्हाला पीअर ट्युटोररंग, वन-टू-वन जोड्या द्दकंवा चार ते सहा मुलांच्या लहान गटांमध्ये द्दिकवण्याच्या गटाचा आकार देखील ठरवावा लागेल. द्दवषयाचे स्वरूप आद्दण अडचण) पातळी गटाचा आकार द्दनद्दित करेल. जयांच्यासाठी द्दवषयामध्ये स्पष्ट बरोबर द्दकंवा चुकीची उत्तरे असलेली अद्दर्सरण माद्दहती समाद्दवष्ट आहे अिा कोणतयाही द्दवषयामध्ये वन-टू-वन पीअर ट्यूिन वापरले जाऊ िकते. उदाहरणार्भ, लहान गुणाकार, बेरीज, वजाबाकी आद्दण र्ागाकार इ. द्दवद्दवध द्दठकाणांचे रेखांि द्दकंवा अक्षांि िोधणे, व्याकरण आद्दण िुद्धलेखनाची द्दवद्दवधता, द्दनयम आद्दण व्यायाम हे सवभ लहान गटांमध्ये समवयस्क द्दिकवण्यासाठी योग्य आहेत. तर्ाद्दप, उच्च पातळीवरील द्दर्न्न द्दवचारसरणीची आवश्यकता असलेले आद्दण जद्दटल स्वरूपाचे द्दवषय समवयस्कांच्या द्दिकवणीसाठी अद्दधक योग्य नसतील आद्दण द्दिक्षकांनी हाताळले जाणे आवश्यक आहे. णिकिण्याचे साणहत्य तयार करा: तुम्ही द्दवद्दिष्ट ‘सराव’ आद्दण ‘फीडबॅक’ व्यायाम तयार करा जेणेकरुन द्दवषयाचे लक्ष केंद्दित समाधान िक्य होईल. संिोधनाच्या अनुर्वांवरून असे द्ददसून आले आहे की द्दवद्यार्ी ट्यूटर प्रारंद्दर्क सूचना प्रदान करण्यात फारसे प्रर्ावी नसतात. म्हणून, द्दिकवणी साद्दहतय योग्यररतया द्दवकद्दसत केले पाद्दहजे जेणेकरुन टीदरला प्रगतीवर लक्ष ठेवण्यास मदत होईल. मुलांना जोि्यांसाठी णनयुक्त करा: मुलांचे वेगवेगळ्या जोडी गटांमध्ये व्यवस्र्ा करणे ही पुढची पायरी आहे एकदा द्दवषय आद्दण द्दिकवणी सामग्री द्दनद्दित झाल्यावर. एक पयाभय म्हणजे उच्च यि द्दमळवणार् याला कमी यि द्दमळवणार् यािी जोडणे आद्दण उच्च यि द्दमळवणार् याला द्दिक्षक होऊ द्या. दुसरा पयाभय पारस्पररक द्दिकवणीचा असू िकतो जेर्े तुलनातमक क्षमतेच्या मुलांना ट्यूटर म्हणून वळणांसह एकद्दत्रत केले जाते. या दृद्दष्टकोनामध्ये मुले फक्त एकत्र काम करतात, कोणालाही औपचाररकपणे द्दिक्षक म्हणून द्दनयुक्त केले जात नाही. प्रतयेक द्दवद्यार्थयाभसोबत एकद्दत्रतपणे अभ्यास करणे म्हणजे द्दजर्े द्दजर्े अिा मदतीची गरज आहे द्दतर्े दुसर्याला मदत करणे. णिद्यार्थयाांना प्रभािी णिक्षक होण्यासाठी प्रणिक्षि देिे: द्दिक्षकांप्रमाणेच द्दवद्यार्थयािंना प्रर्ावी द्दिक्षक होण्यासाठी काही अद्दर्मुखता आवश्यक असते (Fucheatet.al, १९९४, Salvin, १९९५). द्दवद्यार्थयाभला प्रर्ावी द्दिक्षक बनवताना तुम्ही खालील मुिे लक्षात घेतले पाद्दहजेत. १. द्दवद्यार्थयािंना समवयस्क द्दिकवण्याचे उद्दिष्ट समजावून सांगा. २. चुकीच्या उत्तरांसाठी सहा्यक द्दटप्पण्या देण्यासाठी द्दिक्षकांना प्रोतसाद्दहत करा. जसे की 'चला आणखी एक प्रयतन करूया', 'आपण ते पुन्हा पाहू', 'आपण चरण-दर-चरण जाऊया' आद्दण 'आम्ही पद्दहले काय केले ते पाहू...' इ. ३. द्दिक्षकांना सकारातमक अद्दर्प्राय देण्यासाठी द्दिक्षकांना प्रोतसाद्दहत करा. म्हणून, सकारातमक अद्दर्प्रायाच्या महत्त्वावर चचाभ करा आद्दण स्तुतीच्या द्दवद्दवध प्रकारांची मौद्दखक आद्दण गैर-मौद्दखक उदाहरणे द्या जसे की डोके हलद्दवणे, हसणे, चांगले, खूप चांगले इतयादी सकारातमक द्दटप्पण्या करणे. munotes.in

Page 15

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
15 ४. द्दिक्षकाला स्वतःसाठी आद्दण तयाच्या/द्दतच्या र्ागीदारांसाठी द्दवचार करण्यास प्रोतसाहन देण्यासाठी द्दिकवा. हे द्दिकणे द्दनरीक्षण करण्यायोग्य बनवते, जोडीदारासाठी एक मॉडेल आद्दण द्दिक्षकांना अद्दर्प्राय प्रदान करते. पीअर ट्युटोररंगची अंमलबजावणी पीअर ट्युटोररंगच्या अंमलबजावणीमध्ये मुलांसाठी सामग्रीचे गट सादरीकरण, मुलांना समवयस्क गटांमध्ये द्दवर्ागणे, द्दवद्दवध गटांना कायभ द्दनयुक्त करणे, तुम्ही नुकतीच सादर केलेली सामग्री अद्दधक मजबूत करण्यासाठी वकभिीट प्रदान करणे, द्दिकवणीसाठी तयांच्याकडे असलेली वेळ मयाभदा द्दनद्ददभष्ट करणे समाद्दवष्ट आहे. सत्र आद्दण द्दिकवणी सत्रानंतर तयांच्याकडून अपेक्षा स्पष्ट करणे. तुम्ही सतत लक्ष ठेवून कामाच्या प्रगतीवर लक्ष ठेवावे. द्दिकवणी सुरळीतपणे सुरू आहे याची खात्री करण्यासाठी द्दिक्षक म्हणून तुम्हालाही अपवाद आहे. गटांना तयांच्या इच्छेनुसार कायभ करण्याचे स्वातंत्र्य प्रदान करा आद्दण जेव्हा द्दिक्षक तसे करण्यास असमर्भ असेल तेव्हाच सामग्री प्रश्नांची उत्तरे द्या. द्दिक्षक जोडी अपेद्दक्षत स्तरावर कायभरत नसल्यास, मुलांच्या फायद्यासाठी जोडीची पुनरभचना करा. पीअर ट्यूिनचे फायदे: ⚫ पीअर ट्यूिन वैयद्दक्तकृत सूचना पूणभ करण्यात मदत करते. ⚫ जर पीअर ट्युटररंगचा वारंवार वापर केला जात असेल, तर प्रतयेक मुलाला काही द्दियाकलापांसाठी द्दिक्षक बनण्याची संधी द्दमळू िकते आद्दण इतर द्दियाकलापांसाठी तयांना सहा्य द्दमळू िकते. हे मुलांसाठी स्वयं-मूल्यांकन करण्याची आद्दण मदत स्वीकारण्याची द्दकंवा प्रदान करण्याची तयांची स्वतःची क्षमता द्दनधाभररत करण्याची संधी प्रदान करते. ⚫ हे स्वयं-द्दिक्षण प्रोतसाद्दहत करते आद्दण स्वतंत्र अभ्यासाच्या सवयी द्दवकद्दसत करते. जेव्हा मुले द्दिकवण्याच्या कामासाठी योजना बनवतात तेव्हा ते स्वतः अद्दधक प्रर्ावी द्दवद्यार्ी बनतात. ⚫ यामुळे मुलांमध्ये जबाबदारी आद्दण जबाबदारीची र्ावना द्दवकद्दसत होते. ⚫ हे परस्पर आदर, सामाद्दजकीकरण आद्दण मुले म्हणून एकमेकांना समजून घेण्यास, योजना आखण्यात आद्दण एकत्र काम करण्यास मदत करते. मुले इतरांना द्दिकवण्यात अद्दर्मान बाळगतात आद्दण द्दिकवण्या-द्दिकण्याचा अद्दर्मान बाळगतात. जसजसे मुले इतर मुलांना द्दिकवण्यात गुंततात तसतसे तयांना एकमेकांना मदत करण्यास सांगणे चांगले वाटू लागते. स्पधाभतमकतेची जागा सहकायाभने घेतली आहे कारण द्दवद्यार्ी द्दिकण्याच्या संघांमध्ये एकत्र काम करतात. पीअर ट्यूिनच्या मयाडदा: द्दविेषत: प्रार्द्दमक स्तरावरील मुलांकडे इतर मुलांना द्दिकवण्यासाठी आवश्यक कौिल्य नसते. द्दिकवणीसाठी काही कौिल्ये आवश्यक आहेत आद्दण म्हणून, द्दिकवण्याची प्रद्दिया द्दिकवणे आवश्यक आहे. तर्ाद्दप, व्यवहारात द्दवद्यार्थयािंना कोणतयाही पूवभ प्रद्दिक्षणाद्दिवाय कायभ द्दनयुक्त केले जाते, जयाचा द्दिकण्यावर नकारातमक पररणाम होऊ िकतो. म्हणून, एक द्दिक्षक म्हणून तुम्ही ट्यूटरच्या अंमलबजावणीसाठी चरण-दर-चरण प्रद्दिया द्दवकद्दसत केली पाद्दहजे. दुसरी अडचण अिी आहे की मुलांकडून अपेद्दक्षत द्दिकण्याची वतभणूक द्दिक्षकाने दृद्दश् यत तंतोतंत साध्य केली नाही. ही समस्या दूर करण्यासाठी तुम्हाला ट्यूटरकडे लक्ष द्यावे लागेल. munotes.in

Page 16

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
16 १.८.५ बुद्दद्धमंर्न: बुद्दद्धमंर्न हे एक गट-आधाररत द्दिक्षण तंत्र आहे जे द्दवद्यार्थयािंच्या सजभनिील क्षमता द्दवकद्दसत करण्यासाठी उपयुक्त आहे. द्दवचारमंर्न करताना एक सजभनिील द्दकंवा नाद्दवन्यपूणभ उपाय असलेली समस्या द्दिक्षकांनी द्दवद्यार्थयािंच्या गटाला ब्रेन स्टॉद्दमिंग सत्रासाठी सादर केली आहे. उदाहरणार्भ, जर एखाद्या द्दवज्ञान द्दिक्षकाने द्दवद्यार्थयािंना पयाभवरण प्रदूषण समस्यांिी संबंद्दधत टेद्दलद्दव्हजन डॉक्युमेंटरी पाहण्यास सांद्दगतले. पुढच्या काळात तो आद्दण द्दवद्यार्थयािंना एकत्र करतो आद्दण पयाभवरणीय प्रदूषणावर मात करण्यासाठी द्दकंवा कमी करण्यासाठी आपण काय पावले उचलू िकतो असा प्रश्न मांडतो. द्दवद्यार्ी तयांच्या ज्ञानाच्या द्दवचारानुसार आद्दण आउटलुकनुसार औद्योद्दगक कचरा व्यवस्र्ापन इतयादी कल्पना आद्दण सूचना देतात. या कल्पना द्दिक्षकांद्वारे ब्लॅकबोडभवर सूचीबद्ध केल्या जातात आद्दण कल्पना योग्य की अयोग्य हे ठरवले जात नाही. िेवटी, द्दिक्षक समस्येच्या संर्ाव्य द्दनराकरणापयिंत पोहोचण्यासाठी द्दवश्लेषण आद्दण युद्दक्तवाद करून कल्पनांचा सारांि देतात. उदाहरणार्भ, सामाद्दजक द्दवज्ञान द्दिक्षक द्दवद्यार्थयािंना लोकसंख्येिी संबंद्दधत समस्यांवरील दूरदिभन कायभिम पाहण्यास सांगतात. पुढच्या काळात तो/ती द्दवद्यार्थयािंना म्हणतो, “आम्ही टीव्ही कायभिम पाद्दहला आहे आद्दण आता आपण िोधू िकतो की मनुष्याला संसाधन कसे बनवता येईल. द्दवद्यार्ी द्दिक्षण, आरोग्य सुद्दवधा इतयादी सूचनांची यादी घेऊन येतात. द्दिक्षक तयांची यादी फळ्यावर ठेवतात आद्दण यादीवर कोणताही द्दनणभय देत नाहीत. तयानंतर तो मानवी संसाधनांची र्ूद्दमका आद्दण महत्त्व यावर जोर देऊन युद्दक्तवादांचा सारांि देतो. बुद्दद्धमंर्न सत्राचे आयोजन: द्दिक्षक वगाभसाठी समस्या-केंद्दित द्दवषय ओळखू िकतो आद्दण द्दवद्यार्थयािंना या द्दवषयाच्या द्दवद्दवध पैलूंवर मुक्तपणे तयांच्या कल्पना आद्दण मते व्यक्त करण्यास सांगू िकतो. द्दिक्षकांनी द्दवद्यार्थयािंना आश्वासन द्ददले आहे की तयांच्या अद्दर्व्यक्तींवर टीका द्दकंवा न्याय केला जाणार नाही द्दकंवा नकारातमक द्दटप्पणी केली जाणार नाही. वगाभतील द्दवद्यार्थयािंना मोकळेपणाने बाहेर येण्यासाठी आद्दण तयांच्या कल्पना मते आद्दण सूचनांसह बोलण्यास प्रोतसाद्दहत केले पाद्दहजे. या सवभ कल्पना/मते/द्दवद्यार्थयािंनी व्यक्त केलेल्या सूचनांची द्दिक्षक नोंद घेतात. सत्रानंतर, द्दिक्षक चचाभ करतात, मूल्यमापन करतात, द्दवस्तृत करतात, कल्पना एकद्दत्रत करतात आद्दण समाधानापयिंत पोहोचण्याचा मागभ आद्दण द्दवद्यार्थयािंमध्ये नवीन पररमाणांवर द्दवचार करण्यास प्रोतसाद्दहत करण्यासाठी तयांचा सारांि देतात. बुद्दद्धमंर्न तंत्र द्दवद्यार्थयािंना सजभनिीलपणे द्दवचार करण्यास मदत करते आद्दण द्दवद्यार्थयािंची सजभनिील द्दवचार क्षमता द्दवकद्दसत करते. ही पद्धत समस्या-देणारं र्ीमसाठी योग्य आहे. बुणद्धमंर्थन करण्याचे णनयम: प्रमािािर लक्ष केंणित करा: याचा अर्भ असा आहे की व्युतपन्न केलेल्या कल्पनांची संख्या द्दजतकी जास्त असेल द्दततकी मूलगामी आद्दण प्रर्ावी उपाय तयार करण्याची संधी जास्त असेल. कोितीही टीका नाही: द्दवचारमंर्न करताना ‘नो टीका नाही’ म्हणजे सवभ कल्पनांचे स्वागत आहे, जरी तयांनी समस्येचे अंितः द्दनराकरण केले द्दकंवा नाही. हे द्दिकणार्यांना कल्पना वाढवण्यावर द्दकंवा जोडण्यावर द्दकंवा सुधाररत करण्यावर लक्ष केंद्दित करण्यास मदत करते.असामाÆय कÐपनांचे Öवागत आहे: कल्पनांची चांगली आद्दण लांबलचक यादी द्दमळद्दवण्यासाठी, असामान्य कल्पनांचे स्वागत केले जाते. ते द्दवचार करण्याचे नवीन मागभ उघडू िकतात आद्दण नेहमीच्या कल्पनांपेक्षा चांगले उपाय देऊ िकतात. munotes.in

Page 17

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
17 कल्पना एकत्र करा आणि सुधारा: “१+१=३” या घोषवाक्याने सुचद्दवल्याप्रमाणे चांगल्या कल्पनांना एकत्र करून एक अद्दतिय चांगली कल्पना तयार केली जाऊ िकते. हा दृष्टीकोन केवळ नवीन कल्पना द्दनमाभण करण्यापेक्षा चांगल्या आद्दण अद्दधक पररपूणभ कल्पनांकडे नेणारा गृद्दहत धरला जातो. बुणद्धमंर्थन आयोणजत करण्याची प्रणिया: ब्रेन स्टॉद्दमिंग सत्र आयोद्दजत करण्यासाठी द्दिक्षक द्ददलेल्या चरणांचे अनुसरण करू िकतात: ⚫ द्दिक्षक समस्या मांडतात आद्दण आवश्यक असल्यास पुढील स्पष्टीकरण देतात. ⚫ द्दिक्षक द्दवद्यार्थयािंकडून कल्पना मागवतात. ⚫ प्रतयेक द्दवद्यार्ी आपली कल्पना मांडतो आद्दण ती कल्पना द्दिक्षकाने नोंदवली आहे. ⚫ कल्पनांच्या संख्येतून सवाभत योग्य कल्पना द्दनवडली जाते. तयाची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी या कल्पना द्दवस्तृत केल्या आहेत. ⚫ द्दिक्षक द्दवषयाच्या ध्येयावर आधाररत कल्पना आयोद्दजत करतात आद्दण चचेला प्रोतसाहन देतात. अद्दतररक्त कल्पना व्युतपन्न आद्दण वगीकृत केल्या जाऊ िकतात. प्रतयेकाला कल्पना समजल्या आहेत याची खात्री करण्यासाठी संपूणभ यादीचे पुनरावलोकन केले जाते. ⚫ डुद्दप्लकेट कल्पना आद्दण अयोग्य कल्पना/उपाय काढून टाकले जातात. ⚫ िेवटी सवोतकृष्ट कल्पना एकद्दत्रत केल्याने, समस्येचे संर्ाव्य द्दनराकरण तयार केले जाते.
आकृती : बुणद्धमंर्थन प्रणिया द्वारेच्यास्पॅद्दनि द्दवद्दकपीद्दडया वापरकताभ Gwaur, CC BY-SA ३.०, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=४८१२४००
munotes.in

Page 18

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
18 बुद्दद्धमंर्न ही दोन कारणांमुळे कल्पना द्दनमाभण करण्याची प्रर्ावी पद्धत आहे- ⚫ बुद्दद्धमंर्न मोठ्या प्रमाणात कल्पना द्दनमाभण करते. ⚫ वबुद्दद्धमंर्न द्दवद्दवध प्रकारच्या कल्पना द्दनमाभण करते जे संबंद्दधत आहेत आद्दण समस्येच्या द्दवद्दवध पैलूंना संबोद्दधत करू िकतात. १.८.८ णजगसॉ: द्दजगसॉ द्दिकवण्याचा दृष्टीकोन ही एक सहयोगी द्दिक्षण पद्धत आहे, जी १९७० मध्ये टेक्सास द्दवद्यापीठ आद्दण कॅद्दलफोद्दनभया द्दवद्यापीठातील इद्दलयट आरोनसन आद्दण तयांच्या द्दवद्यार्थयािंनी द्दवकद्दसत केली होती. द्दजगसॉ तंत्र हे लहान गटांमध्ये सहकारी द्दिक्षणासाठी वापरले जाणारे धोरण आहे. या तंत्रात, द्दवद्यार्थयािंना एखाद्या द्दवद्दिष्ट द्दवषयात द्दकंवा द्दवषयात "तज्ञ" बनण्याची आद्दण तयांच्या सहकार्यांसोबत ज्ञान सामाद्दयक करण्याची संधी द्ददली जाते. द्दजगसॉ तंत्र स्वयं-द्दिक्षण आद्दण समवयस्क अध्यापन या दोन्हींना प्रोतसाहन देते, कारण तयासाठी द्दवद्यार्थयािंनी सामग्री द्दकंवा द्दवषय सखोलपणे समजून घेणे आद्दण समस्या सोडवणे, चचाभ करणे आद्दण द्दिकणे यामध्ये स्वतःला गुंतवणे आवश्यक आहे. द्दजगसॉ तंत्र द्दवद्यार्थयािंसाठी उपयुक्त आहे: ⚫ द्दवषय, संकल्पना, धडा द्दकंवा तत्त्व यामध्ये कौिल्य द्दवकद्दसत करणे. ⚫ द्दिकण्यासाठी द्दिस्तीची र्ाषा लागू करणे. ⚫ स्वतःसाठी आद्दण समवयस्कांच्या द्दिकवणीसाठी स्वतःवर सराव करणे. द्दजगसॉ लद्दनिंग तंत्रात, गटातील प्रतयेक द्दवद्यार्ी सामग्रीच्या एका र्ागाची जबाबदारी घेतो, नंतर ते इतर गट सदस्यांना द्दिकवतो. द्दवद्यार्ी इतर गटातील सदस्यांसह द्दिकतात जयांना समान काये द्दनयुक्त केली जातात आद्दण सामग्री द्दिकल्यानंतर ते "होम" गटाकडे परत जातात आद्दण तयांच्या गट सदस्यांना सामग्री द्दिकवतात. तयाचप्रमाणे, द्दजगसॉ पझलच्या तुकड्यांप्रमाणे, द्दवद्यार्ी तयांचे वैयद्दक्तक र्ाग एकत्र बसवून संपूणभ ज्ञानाची रचना करतात. द्दजगसॉ पद्धत द्दजगसॉ पझलसारखी असते जयामध्ये प्रतयेक द्दवद्यार्ी कोडेचा एक र्ाग दिभवतो आद्दण प्रतयेक द्दवद्यार्ी कोडे पूणभ करण्यासाठी तयाला नेमलेले कायभ सादर करतो. द्दजगसॉ लद्दनिंग पद्धत द्दवद्यार्थयािंना तयांच्या द्दिक्षणाची जबाबदारी घेण्यास सक्षम करते आद्दणधारणा, पीअर ट्युटोररंग कौिल्ये, संवाद कौिल्ये आद्दणधारणा संकल्पनांचा. चा उिेिद्दजगसॉ द्दिकण्याची पद्धत-द्दजगसॉचा उिेि आहे ⚫ सवभ द्दवद्यार्थयािंमध्ये सांद्दघक कायभ आद्दण सहकारी द्दिक्षण कौिल्ये द्दवकद्दसत करणे. ⚫ द्दवषयाचे सखोल ज्ञान द्दवकद्दसत करण्यात मदत करणे. ⚫ द्दवद्यार्थयािंमधील सहकायभ सुधारण्यासाठी. ⚫ द्दवद्यार्थयािंची स्वयं-द्दिक्षण कौिल्ये वाढद्दवण्यासाठी. ⚫ द्दवद्यार्थयािंचे समवयस्क द्दिक्षण आद्दण सादरीकरण कौिल्ये सुधारण्यासाठी. munotes.in

Page 19

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
19 णजगसॉ णिकण्याची पद्धत आयोणजत करण्यासाठी णनयोजन आणि तयारी: द्दिक्षक पुढील व्याख्यानासाठी द्दिकवण्यासाठी सामग्री द्दनवडतो. सामग्री उपद्दवषयांमध्ये द्दवर्ागली गेली आहे (गटातील द्दवद्यार्थयािंच्या संख्येनुसार). द्दिक्षकाने द्दवद्यार्थयािंसाठी स्पष्ट सूचना तयार केल्या पाद्दहजेत आद्दण द्दतने/तयाने गंर्ीर िब्दावली देखील स्पष्ट केली पाद्दहजे जेणेकरून द्दवद्यार्थयािंना द्दवषय सहज समजू िकेल. द्दजगसॉ लद्दनिंग स्ट्रॅटेजीमध्ये "होम" गटातील प्रतयेक द्दवद्यार्थयाभला द्दवषयाच्या एका पैलूमध्ये तज्ञ असणे आवश्यक आहे (उदाहरणार्भ, एक गट रेनफॉरेस्ट प्राण्यांच्या द्दनवासस्र्ानाचा अभ्यास करतो, दुसरा गट रेनफॉरेस्ट प्राण्यांच्या र्क्षकांचा अभ्यास करतो). द्दवद्यार्ी इतर गटातील सदस्यांना र्ेटतात जयांना समान पैलू द्दनयुक्त केले जातात आद्दण सामग्रीमध्ये प्रर्ुतव द्दमळवल्यानंतर, "होम" गटाकडे परत या आद्दण तयांच्या गट सदस्यांना सामग्री द्दिकवा. या रणनीतीसह, "होम" गटातील प्रतयेक द्दवद्यार्ी द्दवषयाच्या कोडेचा एक र्ाग म्हणून काम करतो आद्दण जेव्हा ते संपूणभपणे एकत्र काम करतात तेव्हा ते संपूणभ द्दजगसॉ तयार करतात.
⚫ द्दिक्षक वगाभसाठी अनेक द्दर्न्न, संबंद्दधत असाइनमेंट तयार करतो. द्दिक्षकांनी बनवलेला प्रतयेक संघ तयानंतर असाइनमेंटपैकी एक तयार करतो. ⚫ प्रतयेक संघ तयार झाल्यानंतर, वगभ नवीन गटांमध्ये द्दवर्ागला जातो. प्रतयेक गटात मागील प्रतयेक संघातील एक संघ सदस्य असेल. गटातील प्रतयेक सदस्य तयाच्या/द्दतच्या टीम असाइनमेंटमधून काय द्दिकला आहे ते उवभररत गटाला द्दिकवण्यासाठी जबाबदार आहे. ⚫ तयानंतर गट सवभ तुकड्या एकत्र ठेवतो आद्दण एक गट कायभ पूणभ करतो जयाचे उत्तर सवभ संघाचे तुकडे एकत्र आल्यावरच द्ददले जाऊ िकते (म्हणूनच या धोरणाला "द्दजगसॉ" असे नाव देण्यात आले आहे). णजगसॉ णिकण्याच्या तंत्राचे फायदे: ⚫ द्दजगसॉ तंत्र द्दवद्यार्थयािंना केवळ सामग्री सादर करण्याऐवजी स्वतःला द्दिकवण्याची संधी देते. अिाप्रकारे, द्दजगसॉ तंत्र द्दवद्यार्थयािंमध्ये समजून घेण्याची खोली वाढवते. ⚫ या पद्धतीनुसार प्रतयेक द्दवद्यार्ी स्वयं-द्दिक्षणाचा सराव करतो, जे द्दिकण्यासाठी एक महत्त्वाचे कौिल्य आहे.
munotes.in

Page 20

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
20 ⚫ द्दवद्यार्थयािंना समवयस्क द्दिकवण्याचा सराव करण्यासाठी, तयांना इतर द्दवद्यार्थयािंपेक्षा सामग्री अद्दधक खोलवर समजून घ्यावी लागेल. ⚫ प्रतयेक द्दवद्यार्ी वगभ चचेत अर्भपूणभ योगदान देऊ िकतो; हा अनुर्व वगभ सेद्दटंगमध्ये मोठ्या गटाच्या चचेत प्राप्त करणे कठीण आहे. प्रतयेक द्दवद्यार्ी आपले कौिल्य द्दवकद्दसत करतो आद्दण काहीतरी महत्त्वाचे योगदान देतो. ⚫ जेव्हा प्रतयेक गटाला वैयद्दक्तक सादरीकरणानंतर फॉलो-अप प्रश्नावर चचाभ करण्यास सांद्दगतले जाते तेव्हा द्दजगसॉ पद्धत वास्तद्दवक वगभ / समवयस्क चचेला चालना देते. ⚫ हे आकलन तयार करण्यास मदत करते. ⚫ हे द्दवद्यार्थयािंमध्ये सहकारी द्दिक्षणास प्रोतसाहन देते. ⚫ हे द्दवद्यार्थयािंचे ऐकणे, संवाद आद्दण समस्या सोडवण्याचे कौिल्य सुधारण्यास मदत करते. १.९ मोठा गट णिक्षि मोठ्या गटातील णिक्षिाचा अर्थड: लाजभ-ग्रुप लद्दनिंग/अध्यापन हा िब्द वापरला जातो जेव्हा द्दिकवण्याच्या द्दिकण्याच्या प्रद्दियेमध्ये २५ द्दकंवा तयापेक्षा जास्त द्दवद्यार्थयािंचा वगभ असतो, साधारणपणे मोठ्या लेक्चर हॉलमध्ये. हे द्दवषयावर देखील अवलंबून असते. उदाहरणार्भ, औषधासारख्या काही कायभिमांमध्ये, मोठ्या गटांमध्ये अनेक िंर्र द्दवद्यार्थयािंचा समावेि असू िकतो. मोठ्या गटांना द्दिकवण्यामध्ये अनेक आव्हाने असतात, जसे की: ⚫ द्दवद्यार्थयािंना स्वारस्य आद्दण व्यस्त ठेवणे (आद्दण ते सवभ लक्ष देत आहेत की नाही हे जाणून घेणे) ⚫ सवभ द्दवद्यार्थयािंना द्दिकण्याची समान संधी आहे याची खात्री करणे ⚫ द्दवद्यार्थयािंचे काम साततयाने होत असल्याची खात्री करणे. ⚫ द्दवद्यार्थयािंच्या प्रश्नांची उत्तरे देणे आद्दण तयांना द्दिकवण्याच्या वेळेबाहेर अद्दर्प्राय देणे. मोठ्या गटातील द्दिक्षण हा मोठ्या प्रमाणात माद्दहती मोठ्या संख्येने द्दवद्यार्थयािंपयिंत पोहोचवण्याचा एक सोयीस्कर मागभ आहे. लेक्चररंग द्दकंवा लाजभ ग्रुप टीद्दचंग हे अध्यापनाच्या सवाभत जुन्या प्रकारांपैकी एक आहे. व्याख्याने हे ज्ञान आद्दण संकल्पना मोठ्या गटांमध्ये हस्तांतररत करण्याचे एक प्रर्ावी माध्यम आहे. मोठ्या गटातील अध्यापन/द्दिक्षणाचे उद्दिष्ट रुची वाढवणे, संकल्पना स्पष्ट करणे, ज्ञान प्रदान करणे आद्दण द्दवद्यार्थयािंना र्ेट द्दिक्षण देणे हे आहे. तर्ाद्दप, तयांना कौिल्ये द्दिकवण्याचा, दृष्टीकोन बदलण्याचा द्दकंवा उच्च द्दवचारसरणीला प्रोतसाहन देण्याचा प्रर्ावी मागभ मानला जाऊ नये. मोठ्या गटातील द्दिक्षणामध्ये, द्दवद्यार्थयािंना माद्दहती द्दमळते परंतु प्राप्त झालेल्या नवीन ज्ञानावर प्रद्दिया करण्याची तयांना फारिी संधी नसते. मोठ्या गटातील द्दिक्षणामध्ये, मोठ्या संख्येने द्दवद्यार्थयािंना द्दिकवण्यासाठी एक द्दकंवा काही द्दिक्षक असतात, म्हणजे द्दिक्षक आद्दण द्दवद्यार्ी यांचे गुणोत्तर खूप कमी असते. मोठ्या गट द्दिक्षण पद्धतींमध्ये व्याख्याने, कायभिाळा, पररषदा, पररसंवाद, प्रयोगिाळा सत्रे, अंतर आद्दण ऑनलाइन द्दिक्षण, टेद्दलकॉन्फरद्दन्संग, दूरदिभन, DVD/द्दव्हद्दडओ आद्दण द्दचत्रपट यांचा समावेि असू िकतो. या द्दिक्षण पद्धतींमध्ये, द्दिक्षक आद्दण द्दवद्यार्ी सहसा संवाद साधत नाहीत द्दकंवा फारच कमी munotes.in

Page 21

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
21 संवाद असतो. एका द्दिक्षकाचे ज्ञान एकाच वेळी अनेक द्दवद्यार्थयािंपयिंत पोहोचवले जाते आद्दण मोठ्या गटाला द्दिकवले जाऊ िकते. मोठ्या गटातील अध्यापन द्दिक्षणासाठी खालील पद्धती वापरल्या जातात- १.९.१ हयाख्यान पद्धत: ऐद्दतहाद्दसक पाश्वभर्ूमी व्याख्याते इ.स.पू. पाचव्या ितकातील ग्रीक लोकांमध्ये आढळतात. मध्ययुगीन काळात द्दििन आद्दण मुद्दस्लम दोन्ही द्दवद्यापीठांमध्ये व्याख्याने हा सवाभत सामान्य प्रकारचा अध्यापन होता. 'व्याख्यान' हा िब्द मोठ्याने वाचण्यासाठी मध्ययुगीन लॅद्दटन लेक्चरमधून आला आहे. व्याख्यानांमध्ये मजकुराचे तोंडी वाचन आद्दण तयानंतर र्ाष्य होते. मजकूर द्दकंवा द्दस्िप्टमधून मोठ्याने वाचण्याची पद्धत अजूनही कलेच्या काही व्याख्यातयांद्वारे वापरली जाते जरी द्दलद्दखत आद्दण मौद्दखक र्ाषेची परंपरा कालांतराने आद्दण संस्कृतींमध्ये द्दर्न्न असली तरीही. याउलट, वैद्यक आद्दण िस्त्रद्दियेतील व्याख्यातयांनी व्याख्यानाचा र्ाग म्हणून प्रातयद्दक्षकांचा दीघभकाळ वापर केला आहे. एकोद्दणसाव्या ितकापयिंत, उच्च द्दिक्षणातील प्रर्ावी अध्यापन प्रातयद्दक्षके, द्दचत्रे आद्दण ब्लॅकबोडभचा उपयोग द्दवज्ञानाबरोबरच वैद्यकिास्त्रातील व्याख्यानांमध्ये केला जात असे. आजही द्दवज्ञान, अद्दर्यांद्दत्रकी आद्दण वैद्यकिास्त्रातील व्याख्याते हे ऑद्दडओद्दव्हजयुअल एड्सचे अद्दधक सद्दिय वापरकते आहेत. व्याख्याने ही जगर्रातील द्दवद्यापीठांमध्ये द्दिकवण्याची सवाभत सामान्य पद्धत आहे (ब्लीघ १९८०). तयांचा सतत वापर काही प्रमाणात परंपरेला आद्दण काही प्रमाणात अर्भिास्त्राला कारणीर्ूत असू िकतो. उच्च द्दिक्षणातील खचभ कमी करण्यासाठी उतसुक असलेल्या देिांमध्ये एक हजार द्दकंवा तयाहून अद्दधक वगभ असामान्य नाहीत. काही देिांमध्ये व्याख्यान हा माद्दहतीचा प्रमुख स्रोत असू िकतो आद्दण केवळ व्याख्यातयांना जगातील प्रमुख र्ाषांमधील मजकूर आद्दण लेखांमध्ये प्रवेि असू िकतो. या साध्या तर्थयांवरून असे सूद्दचत होते की व्याख्याने एकद्दवसाव्या ितकात मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाण्याची िक्यता आहे. तयामुळे पुढील वषािंमध्ये व्याख्याने अद्दधक प्रर्ावी तसेच द्दकफायतिीर बनद्दवण्याचे मागभ िोधण्याचे महत्त्व आहे. व्याख्यानाची तयारी आद्दण द्दवद्दवध कौिल्ये खालील द्दचत्रात दिभद्दवली आहेत.
आकृती : हयाख्यानाची कौिल्ये (स्रोत- इफेद्दक्टव्ह टीद्दचंग इन हायर एजयुकेिन जॉजभ ब्राउन आद्दण मॅडेलीन अॅटद्दकन्स. ISBN ०२०३२२१३६२. रूटलेज, १९८८, p-२०)
munotes.in

Page 22

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
22 माध्यद्दमक आद्दण वररष्ठ माध्यद्दमक स्तरावर द्दिकवण्याच्या अनेक पद्धतींपैकी व्याख्यान पद्धत ही सवाभत मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाणारी गट द्दिकवण्याची पद्धत आहे. व्याख्यान पद्धतीची पररणामकारकता द्दिक्षकाच्या संवाद कौिल्यावर अवलंबून असते. हयाख्यान पद्धतीचे स्िरूप : व्याख्यान पद्धत ही तयाच्या साधेपणामुळे आद्दण लवद्दचकतेमुळे एक लोकद्दप्रय पद्धत आहे. हे द्दिक्षकांना मोठ्या आकाराचे वगभ द्दिकवण्यास आद्दण द्ददलेल्या कालावधीत इतर अध्यापन पद्धतींच्या तुलनेत मोठ्या प्रमाणात सामग्री कव्हर करण्यास सक्षम करते. एक द्दिक्षक अभ्यासिमाच्या सामग्रीचे द्दवहंगावलोकन, द्दकंवा एकक, द्दकंवा द्दवषय आद्दण तयाच्या पाश्वभर्ूमीचे ज्ञान देऊ िकतो, जे द्दवषय समजून घेण्यासाठी आवश्यक आहे. ही पद्धत द्दिक्षकांना अद्दधक संकल्पना प्रदान करण्यास, मोठ्या प्रमाणात तर्थये सादर करण्यास आद्दण तत्त्वे, अटी आद्दण द्दसद्धांत इ. स्पष्ट करण्यास सक्षम करते. जयामुळे आकलन आद्दण समस्या सोडवण्यासाठी तयांचा वापर करण्यास प्रोतसाहन द्दमळते. द्दिक्षकाला व्याख्यान योजना/धडा द्दकंवा द्दवषय तयार करावा लागतो आद्दण वगाभत र्ाषण द्दकंवा व्याख्यान द्यावे लागते. द्दिक्षक सामग्री द्दवतरणाचा वेग (म्हणजेच धड्याचा वेग) आद्दण अटी आद्दण संकल्पना स्पष्ट करण्यासाठी वापरल्या जाणार् या द्दचत्रांचे प्रकार, तया वगाभतील सरासरी द्दवद्यार्थयािंच्या द्दिकण्याच्या क्षमतेच्या तयाच्या मूल्यांकनानुसार ठरवतो आद्दण द्दनयंद्दत्रत करतो. द्दिक्षक कोणतयाही व्यतययाद्दिवाय द्दवषय मांडतात. व्याख्यान पद्धतीमध्ये द्दवद्यार्थयािंची र्ूद्दमका कमी सद्दिय राहते, जी व्याख्यान ऐकणे, नोट्स घेणे आद्दण अडचणी द्दवचारणे इतकेच मयाभद्ददत आहे. साधारणपणे द्दवद्यार्ी व्याख्यानाच्या िेवटी तयांचे प्रश्न, प्रश्न द्दवचारतात द्दकंवा द्दिक्षकांकडून स्पष्टीकरण मागतात. व्याख्यान पद्धत ही द्दिक्षक-केंद्दित द्दिकवण्याची पद्धत आहे आद्दण द्दिक्षक माद्दहती देण्याच्या प्रद्दियेत अद्दधक सद्दिय र्ूद्दमका बजावतात. व्याख्यानाच्या पद्धतीमध्ये, संवाद हा बहुधा द्ददिाहीन असतो, म्हणजे एकतफी संप्रेषण, जो द्दिक्षकाकडून द्दिकणार्यांकडे द्दनदेद्दित केला जातो. द्दवद्यार्थयािंची र्ूद्दमका ही तुलनेने द्दनद्दष्िय र्ूद्दमका असते, साधारणपणे िोतयांची. हयाख्यान-आधाररत अध्यापन कौिल्ये: व्याख्यान पद्धतीमध्ये, द्दिक्षक सद्दिय राहतात आद्दण बहुतेक वेळा बोलतात. प्रर्ावी व्याख्यान देण्यासाठी द्दिक्षकाला काही कौिल्ये आद्दण व्याख्यानाचे काही घटक आतमसात करावे लागतात. या संदर्ाभत एक महत्त्वाची कौिल्ये म्हणजे व्हॉईसचे व्हेररएिन द्दकंवा मॉड्युलेिन. आवाजाच्या मॉड्युलेिनमध्ये अनेक पररमाणे आहेत उदा., आवाजाचा वेग, आवाजाची द्दपच, आवाजाची मात्रा, आवाजाचा स्वर, इतयादी. हे घटक खालीलप्रमाणे स्पष्ट केले आहेत: गती आवाजाचा; र्ाषणादरम्यान व्हॉइस कॉडभच्या कंपनांच्या दराचा संदर्भ देते. खंि आवाजाचा; र्ाषणाच्या जोराच्या द्दडग्रीचा संदर्भ देते. सूर आवाजाचा; खेळपट्टीतील द्दर्न्नतेमुळे र्ाषणातील आवाजाचा उदय आद्दण घसरण याचा संदर्भ देते. द्दिक्षक तया प्रकारानुसार तयाचा आवाज सुधारू िकतो, तयाला तयाच्या द्दवद्यार्थयािंिी संवाद साधायचा आहे. जेव्हा द्दिक्षक द्दवद्दवध िब्द आद्दण वाक्प्रचारांवर योग्य ताण देतात तेव्हा व्याख्यान नेहमीच अद्दधक प्रर्ावी असते. munotes.in

Page 23

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
23 व्याख्यानादरम्यान द्दवद्यार्थयािंचे लक्ष वेधून घेण्यासाठी, एक द्दिक्षक उत्तेजक द्दर्न्नतेच्या कौिल्यामध्ये सक्षमता प्राप्त करून तयावर मात करू िकतो. द्दवषय, माध्यम, परस्परसंवादाची पद्धत इतयादींच्या सादरीकरणाच्या िैलीमध्ये वारंवार बदल करून उत्तेजक द्दर्न्नता प्राप्त केली जाऊ िकते. उत्तेजक द्दर्न्नतेच्या कौिल्यामध्ये आठ घटक असतात. या घटकांचे र्ोडक्यात वणभन खालीलप्रमाणे द्ददले आहे: i) णिक्षकाचे हािभाि: जेिरमध्ये हात, डोके, डोळे आद्दण चेहयाभवरील हावर्ावांच्या हालचाली असतात. िाद्दब्दक संवाद प्रर्ावी होण्यासाठी हे उपयुक्त आहेत. द्दिक्षक लक्ष वेधण्यासाठी, द्दवद्दिष्ट द्दबंदू द्दकंवा कल्पनेच्या महत्त्वावर जोर देण्यासाठी, र्ावना स्पष्ट करण्यासाठी, आकार, आकार आद्दण वस्तूंच्या हालचाली सूद्दचत करण्यासाठी जेिरचा वापर करू िकतात. ii) णिक्षकाच्या हालचाली. iii) णिक्षकाद्वारे आिाजाचे मॉि्युलेिन: द्दिक्षकांनी आवाजाचे योग्य मॉड्युलेिन द्दवद्यार्थयािंना, लक्ष द्दटकवून ठेवण्यासाठी उपयुक्त आहे. iv) लक्ष केंणित करिे: फोकद्दसंग वतभन तीन प्रकारचे आहे: ⚫ मौणखक लक्ष केंणित: 'आकृती/टेबल/आकृती पहा', 'माझे लक्षपूवभक ऐका' यासारखी द्दवधाने वापरून द्दवद्यार्थयािंचे लक्ष वेधून घेण्यासाठी; मी या महत्त्वाच्या वैद्दिष्ट्याचे वणभन करणार आहे', 'लाल द्दलटमस पेपर अल्कधमी िावणात ठेवल्यावर काय होते ते पहा', इ. ⚫ जेश्चल फोकणसंग: हातवारे करून द्दवद्यार्थयािंचे लक्ष वेधून घेणे. उदा. महत्त्वाच्या िब्दांचे अधोरेद्दखत करणे, ब्लॅकबोडभवर द्दलद्दहलेली द्दवधाने, आकृतीची महत्त्वाची वैद्दिष्ट्ये दिभवणे; आकृती आद्दण ग्राद्दफक सादरीकरण, एका द्दबंदूसह. ⚫ िाणददक-सह-जेश्चर फोकणसंग: v) मध्ये) णिराम देत आहे: व्याख्यान देताना द्दिक्षकांनी घेतलेल्या र्ोड्या अंतरासाठी मुिाम मौन द्दकंवा द्दवराम. vi) ऑणिओ-णहहज्युअल णस्िणचंग: तयांचे व्याख्यान मनोरंजक बनवण्यासाठी आद्दण द्दवद्यार्थयािंचे लक्ष द्दटकवून ठेवण्यासाठी, द्दिक्षक एका माध्यमातून दुसर्या माध्यमात बदलू िकतात. उदाहरणार्भ, काही वेळ र्ाषण द्ददल्यानंतर द्दिक्षक स्लाइड द्दकंवा द्दव्हद्दडओ दाखवू िकतात. vii) स्पष्टीकरिाचे कौिल्य: व्याख्यानादरम्यान द्दिक्षकाला संज्ञा, संकल्पना, पररद्दस्र्ती इतयादींचा अर्भ स्पष्ट करावा लागतो. viii) हयाख्यानादरम्यान अणनष्ट ितडन टाळिे: समजावून सांगताना, द्दिक्षकाला काही वतभन टाळावे लागते जसे की- असंबद्ध द्दवधाने, साततय नसणे, प्रवाहाचा अर्ाव आद्दण अयोग्य िब्दसंग्रह. ix) उदाहरिासह णचत्रि व्याख्यान देताना, द्दिक्षकाने संकल्पना, तत्त्वे, द्दसद्धांत इतयादींचे वणभन योग्य उदाहरणांच्या मदतीने केले पाद्दहजे, munotes.in

Page 24

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
24 हयाख्यान पद्धतीच्या मयाडदा: व्याख्यान पद्धतीच्या काही मयाभदा दोन िेणींमध्ये द्दवर्ागल्या जाऊ िकतात - व्याख्यान पद्धतीच्या स्वरूपािी संबंद्दधत आद्दण जे संप्रेषण अप्रर्ावी बनवतात. पद्दहल्या िेणी अंतगभत येणार्या मयाभदा आहेत: व्याख्यान पद्धतीमध्ये द्दवद्यार्थयािंचा सहर्ाग खूपच कमी असतो. यामुळे अध्यापन-अध्ययन प्रद्दिया द्दनस्तेज आद्दण कुचकामी होते. एकतफी संप्रेषणामुळे, ही पद्धत द्दवद्यार्थयािंना केवळ द्दनष्िीय िोते बनवते आद्दण द्दवद्यार्थयािंना िोधक बनण्यास प्रोतसाद्दहत करत नाही. यामुळे द्दवद्यार्ी द्दिक्षक आद्दण तयाच्या नोट्सवर अवलंबून असतात. या अध्यापनाच्या पररणामकारकतेवर द्दवद्यार्थयािंकडून अद्दर्प्राय द्दमळद्दवण्यासाठी पद्धतीला मयाभदा आहेत. अप्रर्ावी संप्रेषणामुळे व्याख्यान पद्धतीचे दोष आहेत: ⚫ र्ाषेवर कमकुवत हुकूमत; ⚫ एखाद्या संकल्पनेिी, सामान्यीकरणािी योग्यररतया जोडल्याद्दिवाय बयाभच तर्थये प्रदान करणे. द्दसद्धांत, इ.; ⚫ अस्पष्ट िब्दांचा वापर; ⚫ खराब संरद्दचत व्याख्यान: ⚫ धड्याच्या द्दवद्दवध र्ागांमध्ये ताद्दकभक आद्दण मानद्दसक िमाचा अर्ाव; ⚫ व्याख्यानादरम्यान नीरस आवाजाचा वापर; आद्दण द्दवचद्दलत करणारी पद्धत. उदाहरणार्भ, 'तुम्ही पाहा', 'ओके', 'म्हणजे', इतयादी िब्दांचा वारंवार वापर केल्याने द्दवद्यार्थयाभचे लक्ष द्दिकण्याच्या प्रद्दियेपासून द्दवचद्दलत होते. प्रभािी हयाख्यान देण्यासाठी पायऱ्या: व्याख्यान पद्धतीच्या वापरामध्ये सुधारणा करण्यासाठी, खालील सूचना उपयुक्त ठरू िकतात: व्याख्यानातील यि हे तयाच्या योग्य द्दनयोजनावर अवलंबून असते. तयामुळे व्याख्यानाचे योग्य द्दनयोजन करणे आवश्यक आहे. धड्याचे द्दनयोजन करण्यापूवी, द्दिक्षकाने द्दवद्यार्थयािंच्या प्रवेि स्तरावरील वतभनाबिल िक्य द्दततकी माद्दहती गोळा करण्याचा प्रयतन केला पाद्दहजे. एनहाय लेव्हल वतभन म्हणजे द्दवद्यार्थयािंकडे असलेले ज्ञान आद्दण कौिल्ये, अनुर्व, दृष्टीकोन, योग्यता, र्ाषेतील क्षमता इ. ही पाश्वभर्ूमी माद्दहती द्दिक्षकांना योग्य द्दिकवणी उद्दिष्टे, सामग्रीची द्दनवड, अध्यापन-साहा्य आद्दण व्याख्यानाची योग्य रचना करण्यात मदत करते. व्याख्यानाची रचना योग्यररतया तयार केली असल्यास तयाची पररणामकारकता वाढते. हयाख्यानांचे िगीकरि: ब्राऊन व्याख्यानाचे पाच मुख्य प्रकारांमध्ये वगीकरण करते. प्रतयेकाचे संद्दक्षप्त वणभन खाली द्ददले आहे: munotes.in

Page 25

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
25 i) िास्त्रीय हयाख्यान: िास्त्रीय व्याख्यान द्दवस्तृत द्दवर्ागांमध्ये द्दवर्ागलेले आहे. प्रतयेक द्दवर्ाग पुढे उप-द्दवर्ागांमध्ये द्दवर्ागलेला आहे, जो यामधून लहान द्दवर्ागांमध्ये द्दवर्ागला जातो. प्रतयेक उपद्दवर्ागामध्ये स्पष्टीकरण आद्दण स्पष्टीकरणासाठी एक मुख्य मुिा आहे. ii) समस्या-केंणित हयाख्यान: हे व्याख्यान समस्यांर्ोवती मांडलेले आहे. तयामध्ये, द्दिक्षक प्रर्म समस्या स्पष्ट करतो आद्दण समस्येचे मुिे आद्दण संबंद्दधत घटक ओळखतो. सोल्यूिनवर पोहोचण्यासाठी प्रतयेक मुद्द्याचे द्दिक्षकाने बारकाईने परीक्षण केले आहे. iii) अनुिणमक हयाख्यान: या व्याख्यानांमध्ये द्दवषयाची अनुिद्दमक स्वरूपात मांडणी केली जाते जयामुळे सहसा द्दनष्कषाभपयिंत पोहोचते. या प्रकारचे व्याख्यान जवळजवळ सवभ द्दवषय द्दिकवण्यासाठी वापरले जाते. द्दिक्षक द्दवषयाचा िम ताद्दकभक द्दकंवा मानसिास्त्रीय िमाने करू िकतो. असताना iv) तुलनात्मक हयाख्यानपुन्हा: तुलनातमक व्याख्यान काही द्दनकषांवर वेगवेगळ्या कल्पना, दृश्ये, वैद्दिष्ट्ये इतयादींच्या समानता आद्दण असमानतेच्या तुलनेत आधाररत आहे. असे व्याख्यान अर्भिास्त्र, इद्दतहास अिा द्दवद्दवध द्दवषयांवर लागू करता येते. साद्दहतय इ. v) प्रबंध हयाख्यान: या व्याख्यानाची सुरुवात एक प्रस्ताव मांडून होते. यानंतर पुरावे आद्दण युद्दक्तवादांच्या द्दवस्तृत िेणीचे सादरीकरण केले जाते जे प्रद्दतपादनास समर्भन देतात द्दकंवा नाकारतात. िेवटी पुरावे आद्दण युद्दक्तवाद सारांद्दित केले जातात आद्दण द्दनष्कषभ काढले जातात. काटभर गुडच्या द्दडक्िनरीनुसार, व्याख्यान पद्धतीची व्याख्या अिी केली आहे: “एक द्दिकवणी प्रद्दिया जयाद्वारे व्याख्याता स्वारस्य द्दनमाभण करण्याचा, प्रर्ाव पाडण्यासाठी, उत्तेद्दजत करण्यासाठी द्दकंवा मत तयार करण्यासाठी, द्दियाकलापांना प्रोतसाहन देण्यासाठी, माद्दहती प्रदान करण्यासाठी द्दकंवा गंर्ीर द्दवचार द्दवकद्दसत करण्याचा प्रयतन करतो. मौद्दखक संदेिाचा वापर, द्दकमान वगभ सहर्ागासह, उदाहरणे, नकािे, तक्ते द्दकंवा इतर द्दव्हजयुअल साधनांचा वापर मौद्दखक तंत्राला पूरक करण्यासाठी केला जाऊ िकतो”. हयाख्यानाचे णनयोजन:व्याख्यान तयार करण्यास सुरुवात करण्यापूवी, द्दिक्षकाने खालील चार मूलर्ूत प्रश्नांची उत्तरे देण्यास सक्षम असणे आवश्यक आहे. ⚫ प्रेक्षक कोण आहेत? ⚫ व्याख्यानाचा उिेि काय आहे? ⚫ द्दकती वेळ उपलब्ध आहे? ⚫ द्दवषय काय आहे? हयाख्यानातील घटक: व्याख्यानात समाद्दवष्ट असलेले घटक खालीलप्रमाणे आहेत. प्रेक्षक: प्रेक्षक कोण आहेत हे व्याख्यातयाला कळले पाद्दहजे? तयांची पाश्वभर्ूमी, तयांच्या आवडी-द्दनवडी – ज्ञानाची पातळी, द्दवषयावरील तयांची आकलन पातळी इतयादी. द्दिक्षकाने द्दवषयावर सामान्य चचाभ सुरू केल्यास ते अद्दधक प्रर्ावी होईल. उिेि: व्याख्यानाचे सामान्य उद्दिष्ट आहेत: अ) द्दवषयावरील सामान्य माद्दहती देणे b) प्रेक्षकांचा मूळ दृद्दष्टकोन बदलणे c) तपिीलवार माद्दहती देणे ड) नवीन ज्ञानाने पोषण करणे munotes.in

Page 26

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
26 िेळा पत्रक:या व्याख्यानाचे द्दनयोजन अिा प्रकारे केले जाऊ िकते की िोतयांची या द्दवषयावरील रस कमी होऊ नये. तयामुळे द्ददलेल्या वेळेत, द्दिक्षकांनी मनोरंजक उदाहरणे, प्रश्न, चचाभ इतयादींनी द्दवद्यार्थयािंना प्रर्ाद्दवत केले पाद्दहजे.िवषय: व्याख्यानामध्ये एक संद्दक्षप्त पररचय असावा, जयामध्ये द्दवषयाची उद्दिष्टे आद्दण र्ीम आहे, व्याख्यानाचा मुख्य र्ाग जयामध्ये महत्त्वाचे मुिे अनुिद्दमक िमाने ठळक केले जावेत, वास्तद्दवक जीवनातील घटनांसह सद्दचत्र उदाहरणे समाद्दवष्ट केली जाऊ िकतात. ऑद्दडओ-द्दव्हजयुअल एड्स द्दवद्यार्थयािंना चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यास मदत करतील. चचेसाठी वेळ असावा आद्दण र्ोडक्यात द्दनष्कषभ काढावा. र्ोडक्यात द्दनष्कषभ द्दिकलेल्या द्दवषयाचे पुनरुच्चार करण्यास मदत करेल. चांगल्या हयाख्यानाची िैणिष्ट्ये: व्याख्यान देताना द्दिक्षकांनी खालील गोष्टींकडे लक्ष द्ददले पाद्दहजे. पणित्रा: व्याख्यान देताना खूप चांगली मुिा असणे अतयंत आवश्यक आहे. व्यक्तीने ताठ उर्े राहणे आवश्यक आहे आद्दण द्दिक्षक देखील सवभ प्रेक्षकांना द्ददसला पाद्दहजे. देखािा: द्दिक्षकाने स्वच्छ व नीटनेटके कपडे घालावेत. एक अद्दतिय मैत्रीपूणभ आद्दण आतमद्दवश्वासपूणभ देखावा असणे आवश्यक आहे जे एक चांगली छाप द्दनमाभण करेल. पद्धत: द्दवद्यार्थयािंना वगाभत लक्ष देण्याकररता द्दिक्षकाने संयमी आद्दण द्दवनम्र वतभन केले पाद्दहजे. हािभाि: द्दिक्षकाच्या कृती आद्दण हावर्ाव नैसद्दगभक आद्दण हेतूपूणभ असावेत. खडूंिी खेळण्यासारखी पद्धत टाळली पाद्दहजे. आिाज: द्दिक्षकाचा आवाज िवणीय असला पाद्दहजे आद्दण द्दिक्षकाचा आतमद्दवश्वास, र्ावना आद्दण जोर व्यक्त केला पाद्दहजे. िददसंग्रह: चुकीचा अर्भ लावलेले िब्द आद्दण िब्दरचना टाळून द्दिक्षकाने सोपी र्ाषा वापरावी. िेळ: वगभ परस्परसंवादी असावा आद्दण द्दिक्षकाने वेळेचे पद्धतिीर व्यवस्र्ापन करावे. हयाख्यान पद्धतीचे फायदे: व्याख्यान पद्धतीचे गुण पुढीलप्रमाणे आहेत. १. व्याख्यान पद्धत ही एका मोठ्या वगाभपयिंत मोठ्या प्रमाणात माद्दहती द्दमळवण्याचा सवाभत द्दकफायतिीर मागभ आहे. द्दिक्षक द्दकमान वेळेत माद्दहती पोहोचवू िकतो, तयामुळे अभ्यासिम द्दनधाभररत वेळेत समाद्दवष्ट करणे िक्य होईल. पैसा आद्दण वेळ या दोन्ही दृष्टीने ते द्दकफायतिीर आहे. २. जया द्दवद्यार्थयािंना तयांचे मजकूर वाचण्यात अडचण येत आहे तयांच्यापयिंत वस्तुद्दस्र्ती पोहोचवण्यासाठी हे व्याख्यान कायभक्षम पद्धतीने तर्थयातमक माद्दहती देण्यासाठी उपयुक्त आहे. ३. व्याख्यान द्दवद्यार्थयािंच्या द्दवचारांना द्ददलेल्या द्ददिेने मागभस्र् करण्यास मदत करते. munotes.in

Page 27

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
27 हयाख्यान पद्धतीचे तोटे: व्याख्यान पद्धतीचे तोटे पुढीलप्रमाणे आहेत. १. द्दवज्ञान उत्तम प्रकारे करून द्दिकले जाते. द्दवद्यार्ी द्दनष्िीय (िोते) असल्याने या पद्धतीत उपिमांची तरतूद नाही. २. जे द्दवद्यार्ी स्वर्ावाने अस्वस्र् आहेत, स्वतःच्या तातकाद्दलक समस्यांमध्ये व्यस्त आहेत आद्दण िब्दसंग्रह आद्दण पाश्वभर्ूमी अनुर्वाच्या मयाभदांमुळे अनेकदा अपंग आहेत अिा द्दवद्यार्थयािंना द्दिक्षकांकडून माद्दहती देण्याचे प्रमाण खूप जलद वाटू िकते. ३. खराब द्दनयोद्दजत, खराब पद्धतीने द्ददलेले व्याख्यान द्दवद्यार्थयािंना प्रेररत करण्यात अपयिी ठरते. ४. द्दवद्यार्थयािंचा संवाद कमीत कमी असल्याने सामाद्दजक दृद्दष्टकोन आद्दण मूल्ये जोपासली जाऊ िकत नाहीत. अनेक संिोधन अभ्यासांनी व्याख्यान पद्धतीच्या पररणामकारकतेची तुलना अध्यापनाच्या इतर पद्धतींिी केली आहे. मॅकेची आद्दण इतर. (१९९०) असा द्दनष्कषभ काढला की व्याख्यान पद्धत ज्ञान प्रसाररत करण्याचे साधन म्हणून द्दिकवण्याच्या इतर पद्धतींइतकीच कायभक्षम आहे. हयाख्यानांचे प्रकार: P व्याख्यानांचे वगीकरण द्दवद्यार्थयािंच्या परस्परसंवादाची पातळी, सामग्रीचे वगीकरण आद्दण जया माध्यमाद्वारे माद्दहती प्रसाररत केली जाते तया दृष्टीने वगीकृत केली जाऊ िकते. णिद्यार्थयाांच्या परस्परसंिादाच्या स्तरांनुसार िगीकृत: ⚫ औपचाररक हयाख्यान:व्याख्याता एक सुव्यवद्दस्र्त, घट्ट बांधलेले आद्दण अतयंत सभ्य सादरीकरण देते. या प्रकारचे व्याख्यान द्दवद्यार्थयािंच्या मोठ्या गटांना द्दिकवण्यासाठी चांगले कायभ करते आद्दण TED Talks सारख्या आउटलेट्सद्वारे आद्दण अलीकडेच, Coursera, SWAYAM द्दकंवा EdX द्वारे ऑफर केल्या जाणार् या मोठ्या प्रमाणात खुले ऑनलाइन कोसभ (MOOCs) द्वारे लोकद्दप्रय केले गेले आहे. ⚫ सॉिेणटक हयाख्यान: या प्रकारचे व्याख्यान सामान्यत: द्दवद्यार्थयािंना ज्ञानाची बेसलाइन देण्यासाठी वाचन असाइनमेंटचे अनुसरण करते, ते काळजीपूवभक िमबद्ध केलेल्या प्रश्नांच्या माद्दलकेर्ोवती संरद्दचत केले जाते. ⚫ अधड-औपचाररक हयाख्यान: हा व्याख्यानांचा सवाभत सामान्य प्रकार आहे. ते काही आहे. औपचाररक व्याख्यानाप्रमाणेच, अधभ-औपचाररक व्याख्यान फॉमभ आद्दण उतपादनात कमी द्दवस्तृत आहे. साद्दहतयाच्या सादरीकरणादरम्यान व्याख्याता द्दवद्यार्थयािंच्या प्रश्नांचे मनोरंजन करतात. ⚫ हयाख्यान-चचाड: या प्रकारचे व्याख्यान अद्दधकाद्दधक द्दवद्यार्थयािंच्या सहर्ागास प्रोतसाहन देते. द्दिक्षक सामग्री सादर करतो, परंतु तो द्दकंवा ती द्दवद्यार्थयािंना प्रश्न द्दवचारण्यासाठी द्दकंवा द्दवद्यार्थयािंनी तयार केलेली सामग्री वाचण्याची द्दवनंती करण्यासाठी वारंवार र्ांबतो. परस्परसंवादाची द्ददिा तीनपैकी एका प्रकारे होऊ िकते: (१) वगाभचे प्रद्दिक्षक, (२) वैयद्दक्तक द्दवद्यार्थयाभला प्रद्दिक्षक, द्दकंवा (३) वैयद्दक्तक द्दवद्यार्ी ते प्रद्दिक्षक. munotes.in

Page 28

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
28 ⚫ संिादात्मक हयाख्यान: व्याख्यानाच्या या आवृत्तीमध्ये, प्रद्दिक्षक सुमारे २० द्दमद्दनटांच्या लहान-व्याख्यानांचा वापर करतात आद्दण तया दरम्यानच्या संद्दक्षप्त सामग्री-संबंद्दधत द्दियाकलापांच्या िेणीमध्ये द्दवद्यार्थयािंना समाद्दवष्ट करतात. द्दिक्षक आद्दण द्दवद्यार्थयािंमध्ये द्दकंवा द्दवद्यार्थयािंमध्ये आद्दण द्दवद्यार्थयािंमध्ये परस्परसंवाद होऊ िकतो. हयाख्यानांमधून चांगले णिकण्यासाठी णटपा: हयाख्यानापूिी: व्याख्यानाची तयारी करा - या द्दवषयावरील पुस्तकांमध्ये काय आहे ते िोधा जेणेकरुन तुम्हाला व्याख्यानात काय लक्षात ठेवण्याची गरज नाही याची जाणीव होईल. व्याख्यानाच्या द्दवषयाबिल मत तयार करा स्वतःला प्रश्न सेट करा आद्दण व्याख्यानादरम्यान तयांची उत्तरे द्दमळण्यासाठी जागा सोडा हयाख्यानादरम्यान: नोट्स बनवण्यापेक्षा 'मेक अर्भ' ऐका पुढे काय येत आहे तयाबिलच्या 'साइनपोस्ट्स' ऐका द्दकंवा मुख्य मुद्द्यांचा सारांि ऐका तुम्ही आधीच सेट केलेल्या प्रश्नांची उत्तरे ऐका, स्वतःचे प्रश्न द्दलहा जेणेकरून तुम्हाला व्याख्यानानंतर उत्तरे आद्दण माद्दहती िोधता येईल. अतयावश्यक मुद्यांच्या संद्दक्षप्त नोट्स हयाख्यानानंतर: तुमच्या नोट्स वाचा आद्दण कोणतेही अंतर र्रून इतर लोकांसोबत व्याख्यानाची चचाभ करा, लेक्चरने द्दवषयाच्या लेबलबिल तुमची मते किी बदलली द्दकंवा द्दवकद्दसत केली याचा द्दवचार करा आद्दण तुमच्या नोट्स फाइल करा. युणनट एंि प्रश्न मोठ्या आकाराच्या वगाभला व्याख्यान देत असताना, ते प्रर्ावी करण्यासाठी तुम्ही कोणती पावले उचलाल? १.९.२ णसम्युलेिन णिकिण्याची णसम्युलेटेि पद्धत १) णसम्युलेिनचा अर्थड: द्दसम्युलेिनचे वणभन एक कृद्दत्रम द्दस्र्ती (पररद्दस्र्ती) म्हणून केले जाऊ िकते जे वास्तद्दवक सारखी असते आद्दण ती वास्तद्दवक पररद्दस्र्तीत योग्यररतया पार पाडण्यापूवी द्दवद्दवध कौिल्ये द्दिकवण्यासाठी आद्दण द्दिकण्यासाठी वापरली जाते. नद्दसिंगमध्ये, डमी (मानवाचे अनुकरण) द्दकंवा मॅनेद्दक्वनवर द्दवद्दवध कौिल्ये द्दिकली जातात ती मानवावर सादर करण्यापूवी. हे लाइव्ह सेद्दटंगमध्ये द्दिकवण्याच्या प्रातयद्दक्षक पद्धतीची सवभ वैद्दिष्ट्ये आद्दण तत्त्वांचे पालन करते. २) णसम्युलेिनचे गुि i) तयातून आतमद्दवश्वास द्दनमाभण होतो. ii) हे अनुर्वातून र्ेट द्दिकण्यास सक्षम करते. munotes.in

Page 29

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
29 iii) हे कृती आद्दण घेतलेल्या द्दनणभयाच्या पररणामांबिल द्दवद्यार्थयािंना फीड बॅक प्रदान करते. iv) हे गंर्ीर द्दवचारांना प्रोतसाहन देते. मध्ये) मध्ये व्यक्तीला वास्तद्दवक जीवनातील पररद्दस्र्तींबिल सहानुर्ूती दाखवण्यास सक्षम करते. ३) णसम्युलेिनच्या मयाडदा i) वास्तद्दवक पररद्दस्र्ती सोपी म्हणून द्दचद्दत्रत करण्याचा प्रयतन करते परंतु ते तसे नाही. ii) द्दसम्युलेटेड डमी महाग आहेत. १.९.३ रोल प्ले पद्धत भूणमका बजािण्याची पद्धत: रोल प्ले ही आणखी एक द्दवद्यार्ी केंिीत द्दिकवण्याची पद्धत आहे. र्ूद्दमका स्पष्टपणे पररर्ाद्दषत सामाद्दजक पररद्दस्र्तीत लागू केल्या जातात. १) हयाख्या आणि अर्थड: "र्ूद्दमका नाटकाची व्याख्या संपूणभ वगाभद्वारे तयानंतरच्या चचेसाठी दोन द्दकंवा अद्दधक व्यक्तींनी स्पष्टपणे पररर्ाद्दषत केलेल्या सामाद्दजक पररद्दस्र्तीच्या संदर्ाभत र्ूद्दमकांचा उतस्फूतभ अद्दर्नय म्हणून केला जातो". र्ूद्दमका नाटक हे द्दवद्दिष्ट सामाद्दजक पररद्दस्र्ती, लोक काय द्दवचार करू िकतात, अनुर्वू िकतात आद्दण ते का वागतात आद्दण समूहातील सादरीकरण आद्दण चचेद्वारे पररद्दस्र्ती हाताळण्यासाठी काय केले जाऊ िकते याबिल आपले मत आद्दण र्ावना व्यक्त करण्याचे माध्यम आहे. अिा प्रकारे, ही पद्धत मानवी वतभन आद्दण मानवी संबंधांबिल डेटा तयार करू िकते जे पारंपाररक पद्धतींनी उपलब्ध नाही. उदाहरणार्भ, द्दवद्यार्ी नद्दसिंग प्रद्दिया, परस्पर संबंध आद्दण समस्या, सामाद्दजक समस्या जसे की मोठे कुटुंब, वंध्यतव समस्या, मादक पदार्ािंचे सेवन, द्दलंग संवेदनिीलता इतयादींवर र्ूद्दमका बजावू िकतो; मागभदिभन आद्दण समुपदेिन, मुलाखत तंत्र इ. या पद्धतीमुळे द्दिक्षकांना अिा समस्यांबिल आद्दण संबंद्दधत एकाग्रतेबिल तयांच्या आकलनाचे मूल्यांकन करण्याची परवानगी द्दमळते. ही पद्धत द्दिक्षक आद्दण द्दवद्यार्ी दोघांनाही आवडली आहे. फायदे: नेतृतव, मुलाखत आद्दण सामाद्दजक संवादात कौिल्य द्दवकद्दसत करते, उदा., चचेचे नेतृतव कसे करावे, रुग्णाच्या काळजीसाठी जबाबदार असलेल्या संघाचे सदस्य कसे व्हावे. द्दवद्यार्थयाभला स्वतःला दुसर्याच्या जागी ठेवण्याची आद्दण दुसर्याच्या र्ावनांबिल अद्दधक संवेदनिील होण्याची संधी देते. गट समस्या - सोडवण्याचे कौिल्य द्दवकद्दसत करते. हे द्दवद्यार्थयाभला गंर्ीर समस्या ओळखण्यात आद्दण तटस्र् करारावर येण्यास मदत करते. पररद्दस्र्तीचे द्दनरीक्षण आद्दण द्दवश्लेषण करण्याची क्षमता द्दवकद्दसत करते, उदा., लसीकरणासाठी मुलांना न आणणारी मातांची समस्या, जुलाब असलेल्या मुलाची काळजी इ. द्दवद्यार्थयाभला बनवण्याच्या तणावाद्दिवाय वास्तद्दवक जीवनात द्दनवडलेल्या munotes.in

Page 30

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
30 वतभनाचा सराव करण्याची संधी देते. चूक. ३) प्रद्दिया र्ूद्दमका नाटकाचे तीन टप्पे आहेत. हे आहेत (i) द्दनयोजन आद्दण पूवभ-चचाभ, (ii) सादरीकरण (र्ूद्दमका बजावणे), आद्दण (iii) चचाभ आद्दण मूल्यमापनानंतर. पायर्या खालीलप्रमाणे आहेत: द्दनयोजन आद्दण पूवभ-चचाभ द्दवद्दिष्ट समस्येची व्याख्या करा आद्दण पररद्दस्र्ती स्र्ाद्दपत करा (दृश्य/द्दस्िप्ट द्दलद्दहणे). वेगवेगळ्या पात्रांच्या र्ूद्दमकेत अद्दर्नय करण्यासाठी द्दवद्यार्थयािंना स्वयंसेवक करण्यास सांगा. सादरीकरण कलाकार आद्दण प्रेक्षकांना र्ोडक्यात सांगा आद्दण नंतर तयांना पररद्दस्र्तीचे रंगमंच बनवा. इद्दच्छत चचाभ िक्य करण्यासाठी पुरेिी कायभवाही होईपयिंत सुरू ठेवा. चचाभ आद्दण मूल्यमापनानंतर अद्दर्नेतयांच्या वतभनाचे द्दवश्लेषण आद्दण चचाभ करा. चुका आद्दण गैरसमज स्पष्ट करा. . द्दवषयामध्ये नवीन संबंद्दधत मुिे जोडा. रोल प्ले र्ीमची बेरीज करा. द्दिकवण्याची-द्दिकण्याची पद्धत जेव्हा र्ूद्दमका बजावणे ही द्दिकवण्याची पद्धत म्हणून वापरली जाते तेव्हा एक मुिा लक्षात घेण्याजोगा आहे, म्हणजे, तयानंतरच्या चचेत बहुतेक वेळ घालवून नाटक स्वतः संद्दक्षप्त असले पाद्दहजे. र्ूद्दमका बजावत असलेल्या द्दवद्यार्थयािंना नंतर फलदायी चचाभ करण्यासाठी कामद्दगरी दरम्यान नोट्स घेण्यास प्रोतसाद्दहत करा. १.१० अभ्यासाचे प्रश्न १. SQ४R द्दिक्षण पद्धतीचे महत्त्व द्दलहा? २. द्दवचारमंर्न करण्याचे कोणतेही दोन फायदे आहेत? ३. व्याख्यान प्रर्ावी होण्यासाठी दोन पावले? १.११ संदभड ⚫ स्व-द्दिक्षण म्हणजे काय? (फायदे आद्दण व्यावहाररक द्दटपांसह), खरंच संपादकीय टीमद्वारे, 2 जून 2022 रोजी प्रकाद्दित https://ca.indeed.com/career-advice/career-development/self-learning ⚫ द्दस्कद्दलंग इंद्दडया. (२०२३) https://skilling-india.net/self-learning-definition-importance-and-advantages/ ⚫ स्व-द्दिक्षण: प्रद्दिया आद्दण महत्त्व, टीम लीव्हरेज एजयु, 9 मे 2022, https://leverageedu.com/blog/self-learning/ ⚫ स्व-द्दिक्षण म्हणजे काय? (फायदे आद्दण व्यावहाररक द्दटपांसह), खरंच संपादकीय टीमद्वारे, 2 जून 2022 रोजी प्रकाद्दित. ⚫ अमांडा अर्ुरद्दलया. ररमोट लद्दनिंग द्दवद्यार्थयािंसाठी स्वयं-द्दिक्षणासाठी सोपे मागभदिभक. द्दिएटली ब्लॉग द्दिक्षण. 5 जानेवारी 2023 रोजी अपडेट केले. https://creately.com/blog/education/self-learning-techniques-tools/ ⚫ द्दिक्षणाची अवस्र्ा. वगाभबाहेरील लहान गट द्दिक्षण: िाळांसाठी सल्ला. द्दव्हक्टोररया राजय सरकार: द्दिक्षण आद्दण प्रद्दिक्षण. munotes.in

Page 31

अध्ययनाची आद्दण
अध्यापनाची तंत्रे
31 https://www.education.vic.gov.au/Documents/about/department/covid-19/Small_Group_Learning1.pdf ⚫ युद्दनट 6 लहान गटांमध्ये द्दिकवणे आद्दण द्दिकणे. https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/7866/1/Unit-6.pdf ⚫ https://oxford-review.com/why-some-people-learn-better-using-cooperative-learning-techniques/ , मध्ये ब्लॉग द्वारे हमी ⚫ युद्दनट 3 द्दिकवणे द्दिकण्याची धोरणे https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/46720/1/Unit-3.pdf ⚫ अंजीर: द्दवचारमंर्न प्रद्दिया. द्वारेच्यास्पॅद्दनि द्दवद्दकपीद्दडया वापरकताभ Gwaur, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=4812400 ⚫ https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/46588/1/Unit-10.pdf ⚫ https://www.chino.k12.ca.us/cms/lib8/CA01902308/Centricity/Domain/2243/Jigsaw.pdf ⚫ द्दजगसॉ टीद्दचंग स्ट्रॅटेजी, TED युद्दनव्हद्दसभटी. अध्यापन आद्दण द्दिकण्यासाठी केंि. https://ctl.tedu.edu.tr/sites/default/files/docs/jigsaw-teaching-strategy_0.pdf ⚫ प्रर्ावी आद्दण नाद्दवन्यपूणभ अभ्यासिमांची रचना करणे. स्र्ाद्दनक संसाधने. https://serc.carleton.edu/NAGTWorkshops/coursedesign/tutorial/jigsaw.html ⚫ https://www.readingrockets.org/strategies/jigsaw ⚫ मोठ्या गटाचे द्दिक्षण. https://www.ucl.ac.uk/teaching-learning/publications/2019/aug/large-group-teaching ⚫ स्यद, िाइस्ता आद्दण द्दमिा, सुिांत आद्दण जॉजभ, द्दिस्टीना आद्दण कौर, गुरलीन. (2018). मोठ्या आद्दण लहान गटांद्वारे द्दिकवणे आद्दण द्दिकणे. 8. S24-29. https://www.researchgate.net/publication/331742703_Teaching_and_Learning_through_Large_and_Small_Groups ⚫ जॉजभ ब्राऊन आद्दण मॅडेलीन अॅटद्दकन्स उच्च द्दिक्षणात प्रर्ावी द्दिक्षण. ISBN 0-203-22136-2. रूटलेज, 1988. http://elearning.fit.hcmup.edu.vn/~longld/Reference forTeachingMethodHYPERLINK "http://elearning.fit.hcmup.edu.vn/~longld/TeachingMethod&EduTechnology साठी संदर्भ - Tai lieu PPDH & Cong Nghe Day Hoc/ (पुस्तक) - सच र्ाम खाओ - द्दिकवण्याची पद्धत/1988 ब्राउन अँड अॅटद्दकन्स - उच्च द्दिक्षणात प्रर्ावी अध्यापन. Nghe Day Hoc/(पुस्तक) - सच र्ाम खाओ - द्दिकवण्याची पद्धत/1988 Brown&Atkins - उच्च द्दिक्षणात प्रर्ावी द्दिकवण. munotes.in

Page 32

द्दिक्षणतील माद्दहती आद्दण
संप्रेषण तंत्रज्ञान
32 lieu PPDH & Cong Nghe Day Hoc/(पुस्तक) - सच र्ाम खाओ - द्दिकवण्याची पद्धत/1988 ब्राउन आद्दण अॅटद्दकन्स - उच्च द्दिक्षणात प्रर्ावी द्दिक्षण.pdf"ology Tai lieus PPDHHYPERLINK "http://elearning.fit.hcmup.edu.vn/~ longld/द्दिक्षण पद्धती आद्दण द्दिक्षण तंत्रज्ञानासाठी संदर्भ - Tai lieu PPDH & Cong Nghe Day Hoc/(पुस्तक) - सच र्ाम खाओ - द्दिकवण्याची पद्धत/1988 ब्राउन अँड अॅटद्दकन्स - उच्च द्दिक्षणात प्रर्ावी अध्यापन. .vn/~longld/द्दिक्षण पद्धती आद्दण द्दिक्षण तंत्रज्ञानासाठी संदर्भ - ताई बदले पीपीडीएच आद्दण कॉँग न्घे डे हॉक/(पुस्तक) - सच र्ाम खाओ - द्दिकवण्याची पद्धत/1988 ब्राउन अँड अॅटद्दकन्स - उच्च द्दिक्षणात प्रर्ावी अध्यापन. अध्यापन पद्धत/ 1988 BrownHYPERLINK "http://elearning.fit.hcmup.edu.vn/~longld/TeachingMethod&EduTechnology साठी संदर्भ - Tai lieu PPDH & Cong Nghe Day Hoc/(पुस्तक) - सच र्ाम खाओ - द्दिकवण्याची पद्धत -&8A8/1 उच्च द्दिक्षणातील प्रर्ावी अध्यापन. /1988 Brown&Atkins - Effective Teaching in Higher Education.pdf"Atkins-Effective Teachingin in Higher Education.pdf ⚫ युद्दनट 7 द्दिक्षक-द्दनयंद्दत्रत सूचना https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/46867/1/Unit-7.pdf ⚫ द्दवद्यापीठ द्दवर्ाग आद्दण संलग्न महाद्दवद्यालयांमधील सवभ द्दवषयांच्या एम.द्दफल कायभिमांसाठी अभ्यासिम संिोधन आद्दण अध्यापन पद्धतीसाठी अभ्यास साद्दहतय (२०१८-१९ पासून) युद्दनट ५ – अध्यापन पद्धती. https://www.msuniv.ac.in/images/academic/academic_affairs/M.Phil-ResearchHYPERLINK "https://www.msuniv.ac.in/images/academic/academic_affairs/M.Phil-Research&TeachingMethodology.pdf" &HYPERLINK "https://www.msuniv.ac.in/images/academic/academic_affairs/M.Phil-Research&TeachingMethodology.pdf"TeachingMethodology.pdf ⚫ िैक्षद्दणक नवोपिम केंि, द्दमनेसोटा द्दवद्यापीठ https://oaa.osu.edu/sites/default/files/uploads/nfo/2019/Types-of-Lectures.pdf ⚫ युद्दनट 3 अध्यापन-अध्ययन पद्धती https://www.egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/31612/1/Unit-3.pdf  munotes.in

Page 33

33 २ संÿेषणासाठी मीिडया सपोटª घटक रचना २.० पåरचय २.१ उिĥĶे २.२ अथª आिण मानसशाľीय आधार २.२.१ अथª आिण मानसशाľीय आधार २.२.२ शै±िणक माÅयम आिण मीिडया मानसशाľ २.२.३ मीिडया मानसशाľाचे महßव २.२.४ मीिडया मानसशाľाचा वापर २.३ डेलचा अनुभवांचा शंकू २.३.१ अनुभवाचा शंकू २.३.२ अनुभवा¸या शंकूची तßवे २.४ ÿ±ेिपत )LCD ÿोजे³टर (सपोटª मीिडया २.४.१ मीिडया वगêकरण २.४.२ ÿोजे³टेड मीिडयाची २.४.३ LCD ÿोजे³टर २.५ नॉन-ÿोजे³टेड मीिडया )३-D आिण २-D , मॉडेल - चाटª, नकाशे, Éलॅशकाडª( २.५.१ मॉडेल )३-D आिण २-D) २.५.२ तĉे २.५.३ नकाशे २.५.४ Éलॅश काड्ªस २.६ सारांश २.७ युिनट शेवटचे ÿij २.८ संदभª २.० पåरचय िवīाÃया«साठी सादरीकरणे िजवंत, सिøय आिण संÖमरणीय बनवणे हे Óयावसाियकांचे िविशĶ Åयेय आहे. हे उिĥĶ पूणª करÁयाचा सवाªत ÿभावी मागª Ìहणजे ŀक®ाÓय साधनांचा वापर कłन कौशÐये िशकवणे आिण ²ान संÿेषण करणे. ÿभावीपणे ²ान संÿेषण कłन आिण कौशÐये ÿदान कłन, ऑिडओ िÓहºयुअल एड्स थेट िश±णाची ÿभावीता सुधारतात. munotes.in

Page 34

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
34 िनद¥शाÂमक सामúी ŀक®ाÓय सहाÍयकांना देखील संदिभªत करते. ऑिडओचा शािÊदक अथª "ऐकणे", तर "ŀÔय" Ìहणजे ŀĶीĬारे शोधलेÐया गोĶéचा संदभª. अशाÿकारे, "ऑिडओ िÓहºयुअल एड्स" िकंवा िनद¥शाÂमक सािहÂयाचा संदभª अशा कोणÂयाही साधनांचा आहे ºयाचा उĥेश आपÐया इंिþयांĬारे आपÐयाला ²ान समजÁयायोµय बनवणे आहे. ऐकÁया¸या आिण पाहÁया¸या इंिþयां¸या वापराĬारे, या सवª उपदेशाÂमक सामúीमुळे िशकÁयाची पåरिÖथती श³य िततकì वाÖतिवक बनते. Ìहणून, ऑिडओ िÓहºयुअल सामúीमÅये कोणतेही साधन समािवĶ आहे ºयाचा वापर अिधक वाÖतिवक-जागितक, गितमान आिण ठोस बनवून िश±ण वाढिवÁयासाठी केला जाऊ शकतो. आपÐया संवेदना आपÐयाला िशकÁयास मदत करतात. ²ानाचे मागª Ìहणजे इंिþये. आपÐया सवª इंिþयांमुळे आपण आपला पåरसर समजू शकतो. आपण िशकत असलेली बहòतांश मािहती Âयातून येते. २.१ उिĥĶे या युिनटचा अËयास केÐयानंतर तुÌही हे कł शकाल :  संवादासाठी सपोटª मीिडयाची संकÐपना ÖपĶ करा  शै±िणक माÅयम आिण माÅयम मानसशाľाचे वणªन करा;  डेल¸या अनुभवा¸या शंकूचे वणªन करा  उदाहरणांसह समथªन माÅयमांचे वगêकरण करा  महßवा¸या माÅयम समथªनाचे वणªन करा; आिण  िविवध ÿसंगांसाठी समथªन माÅयम िनवडा .  Éलॅश काड्ªस, नकाशे, मॉडेÐस आिण चाट्ªसचा वापर दाखवा . २.२ अथª आिण मानसशाľीय आधार २.२.१ अथª आिण मानसशाľीय आधार: संÿेषणाचा सवाªत जाÖत वापरला जाणारा ÿकार Ìहणजे माÅयम. केवळ माÅयमांमुळे ‘µलोबल िÓहलेज’ ही सं²ा जगभर पसरली आहे. राÕůा¸या Öथापनेतील माÅयमां¸या भूिमकेकडे तुÌही दुलª± कł शकत नाही कारण मीिडया हा आपÐया जीवनाचा एक मोठा भाग आहे, ते सामािजक समÖयांबĥल जागłकता आिण चचाª करÁयास मदत करतात. मीिडयाचे फायदे जागितक जागłकता वाढिवÁयात मदत करतात. जगभरातील लोकांना एकý आणते व संवादाची कमी िकमतीची पĦत आहे. लोकांना चांगÐया-वाईटाची जाणीव असते. िवĴेषण आिण संशोधनात मदत करते. लोकांची करमणूक जािहरातीमुळे आIJयªकारकपणे सोपी केली गेली आहे. "शै±िणक माÅयम" हा शÊद शै±िणक हेतूंसाठी मािहती ÿसाåरत करणाöया माÅयमां¸या ÿकारांचे वणªन करतो. ते सामाÆयतः फĉ िशकवÁयासाठी आिण िशकÁयासाठी वापरले जातात. समकालीन जीवनातील सवाªत Óयापक पैलू Ìहणजे मु´य ÿवाहातील माÅयमे. ते िश±ण देतात, करमणूक करतात, राग आणतात आिण मनोरंजन करतात, परंतु ते ³विचतच munotes.in

Page 35

संÿेषणासाठी मीिडया सपोटª
35 एखाīाला अÿभािवत सोडतात. लायāरी िकंवा ²ानकोशाची तुलना वतªमानपýे, मािसके, पुÖतके, इंटरनेट, रेकॉडª, रेिडओ आिण टेिलिÓहजन यां¸याशी केली जाऊ शकते कारण ते सवª वाचकांना Âयांचे ²ान वाढवÁयाची आिण Öवयं-िश±णाचा ÿचार करÁयाची संधी देतात. माÅयमांची उपलÊधता अÅयापनशाľीय ŀĶीकोनातून आवÔयक आहे कारण समािवĶ केलेÐया थीम आिण िवषयां¸या ®ेणीमुळे, ते मास मीिडया िवīाÃया«ना वापरÁयासाठी आकषªक आिण ÿेरणादायी बनवते. २.२.२ शै±िणक माÅयम आिण मीिडया मानसशाľ: "शै±िणक माÅयम" हा शÊद शै±िणक हेतूंसाठी मािहती ÿसाåरत करणाöया माÅयमां¸या ÿकारांचे वणªन करतो. ते सामाÆयतः फĉ िशकवÁयासाठी आिण िशकÁयासाठी वापरले जातात. समकालीन जीवनातील सवाªत Óयापक पैलू Ìहणजे मु´य ÿवाहातील माÅयमे. ते िश±ण देतात, करमणूक करतात, राग आणतात आिण मनोरंजन करतात, परंतु ते ³विचतच एखाīाला अÿभािवत सोडतात. लायāरी िकंवा ²ानकोशाची तुलना वतªमानपýे, मािसके, पुÖतके, इंटरनेट, रेकॉडª, रेिडओ आिण टेिलिÓहजन यां¸याशी केली जाऊ शकते कारण ते सवª वाचकांना Âयांचे ²ान वाढवÁयाची आिण Öवयं-िश±णाचा ÿचार करÁयाची संधी देतात. माÅयमांमÅये ÿवेश करणे अÅयापनशाľीय ŀĶीकोनातून आवÔयक आहे कारण ते कÓहर केलेÐया थीम आिण िवषयां¸या ®ेणीमुळे, जे मास मीिडया िवīाÃया«ना वापरÁयासाठी आकषªक आिण ÿेरणादायी बनवते. मीिडया सायकॉलॉजी हे मानवी वतªन, भावना आिण आकलन यांचा अËयास आहे, ºयाला मानसशाľीय िव²ान देखील Ìहटले जाते. मीिडया सायकॉलॉजी हे सवª ÿकार¸या मÅयÖथी संÿेषण आिण तंý²ानासाठी या ±ेýांचा वापर आहे. हे उÂपादन, उपभोग, िवतरण आिण ÿभाव यासह िøयाकलापां¸या संपूणª ®ेणीचा िवचार करते. हे एक बहòिवīाशाखीय ±ेý आहे जे नेहमीच िवकिसत होत असते आिण Âयाचा पåरणाम लोक, संÖथा आिण संपूणª समाजावर होतो. ůाÆस मीिडया Öटोरीटेिलंग सार´या पĦतéचा वापर कłन आÌही ते मूलभूत मानवी उिĥĶे, गरजा आिण ÿेरणा, तसेच संविधªत आिण िमि®त वाÖतिवकता, िवपणन आिण āँड िबिÐडंगसह तंý²ान िडझाइनवर आधाåरत उपयोिगता आिण ÿे±कां¸या सहभागासाठी लागू करतो. मानसशाľ हे मानवी वतªन, भावना आिण िवचार कसे आिण का आहे याचा अËयास आहे. माÅयमांमÅये सवª ÿकार¸या मÅयÖथी संÿेषणांचा समावेश होतो. तंý²ान बदलत असताना मीिडया मानसशाľ सतत िवकिसत होत आहे. २.२.३ माÅयम मानसशाľाचे महßव: मीिडया ऍिÈलकेशÆस¸या कायªरत ²ानासह मानसशाľाचे आकलन एकý करणे नवीन तंý²ानाचा पåरणाम Ìहणून मीिडया मानसशाľाची मागणी वाढत आहे. सवª Èलॅटफॉमªसाठी मीिडयाचे िनमाªते आिण िडझाइनर, मनोरंजन ते Óयवसाय ÿिश±ण तंý²ान, इंटरफेस, उपयोिगता, आिण सामúी पुनरावलोकन आिण मूÐयांकन मीिडया सा±रता िश±ण उपøम, िवīाथê सहाÍय आिण तंý²ानासह अËयासøम एकýीकरण या सवª गोĶी िवīाÃया«ना िशकÁयास आिण Âयांचा वेळ ÓयवÖथािपत करÁयात मदत करतात. munotes.in

Page 36

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
36 २.२.४ माÅयम मानसशाľाचा वापर:  जागłकता िनमाªण करणे,  ल± आकिषªत करणे, आिण  धारणा सुधारा (उÂपादन मेमरी). मीिडया मानसशाľाचे भिवÕय: ÿसारमाÅयमांचे फायदे वाढवÁयासाठी आिण Âयाचे तोटे कमी करÁयासाठी कसे वापरायचे हे आपण समजून घेतले पािहजे कारण ते पुढील वषा«त अिधक Óयापक होईल. या घडामोडéमÅये मीिडया मानसशाľ²ांचा महßवाचा वाटा आहे, आिण शै±िणक आिण उपयोिजत दोÆही ±ेýां¸या संदभा«मÅये कÐयाण आिण सामािजक पåरणाम सुधारÁयासाठी माÅयमांचा कसा उपयोग केला जाऊ शकतो याबĥल चचाª करÁयास Âयांनी घाबł नये .कारण ते बदलत राहते . भिवÕय हे माÅयम मानसशाľात आहे. अथªÓयवÖथेचे कोणतेही ±ेý, Óयवसाय, राÕů िकंवा कायªपĦती मीिडया øांतीने अÖपिशªत नाही. तंý²ान आिण वापर ÿोÂसाहन साधने जी उपयुĉ ठł शकतात Âयात पुढील गोĶéचा समावेश होतो: लोकांचा समुदाय एकý करणे, राÕůांमधील संवाद िश±ण आिण संप°ी¸या संधी. तुमची ÿगती तपासा मीिडया मानसशाľाची भूिमका ÖपĶ करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २.३ डेलचा अनुभवांचा शंकू एडगर डेल यांचा अनेकदा िश±णातील आधुिनक माÅयमांचे जनक Ìहणून उÐलेख केला जातो, Âयांनी १९४६ मÅये अनुभवाचा शंकू सादर केला. अÅयापन-िश±ण ÿिøयेतील Âयां¸या संबंिधत Öथानांनुसार, िशकÁयाचे अनुभव शंकूमÅये ®ेणीबĦ पĦतीने मांडले जातात. हा एक आराखडा आहे ºयामÅये अकरा Öतरांचा समावेश आहे, शंकू¸या तळाशी ठोस अनुभवांपासून सुŁवात होते आिण वर¸या बाजूस वाढÂया अमूतª अनुभवांपय«त ÿगती होते. शंकूमधील मांडणी ही संवेदनांची सं´या आिण अमूतªता तßवावर ठोसीकरण यावर अवलंबून असते. जरी ÿÂय±, हेतुपूणª अनुभवामÅये अÿÂय± अनुभवापे±ा अिधक संवेदनांचा समावेश असतो, याचा अथª असा नाही कì ÿÂय± अनुभव ही िशकÁयाची सवō°म पĦत आहे. २.३.१ डेलचा अनुभवाचा शंकू काय आहे: अनुभव शंकु हे एक रेखािचिýत तंý आहे. याचा वापर िविवध þुक ®ाÓय माÅयमांचा परÖपर सÌबÆध अिण Âयाचा िश±ण ÿिøयेतील भूिमका ÖपĶ करते. munotes.in

Page 37

संÿेषणासाठी मीिडया सपोटª
37 शै±िणक साधने आिण उपøम िनवडÁयात शंकूची उपयुĉता आजही िततकìच लागू आहे जशी डेलने शोध लावली तेÓहा.
आकृती १. िविकपीिडयावरील डेलचा अनुभवांचा शंकू (जेĀì अँडरसन) ते ºया ÿकार¸या िøयाकलापांमÅये गुंतले आहेत Âयानुसार, वरील आकृती (िचý १) शंकू¸या ÿÂयेक Öतरावर िवīाथê काय कł शकतील हे ÖपĶ करते (िशकÁयाचे पåरणाम ते साÅय कł शकतील) (वाचन, ऐकणे, ÿितमा पाहणे, इ.). ÿितमे¸या डावीकडील सं´याÂमक डेटा, जे लोक सामाÆयतः काय ल±ात ठेवतील हे दशªिवते आिण दशªिवते कì िवīाथê Âयां¸याकडे Óयावहाåरक तसेच वाÖतिवक जीवनातील वातावरणातील अनुभव असेल तेÓहा ते सवाªत चांगले काय करतात. हे ल±ात ठेवणे महßवाचे आहे कì हे असे सुचवत नाही कì वाचन आिण ऐकणे फायदेशीर शै±िणक अनुभव नाहीत; उलट, याचा अथª असा होतो कì "वाÖतिवक गोĶ करÁयामुळे" मािहती िटकवून ठेवÁयाची सवाªत मोठी पातळी येऊ शकते. २.३.२ अनुभवां¸या शंकूची तßवे:  ऑिडओिÓहºयुअल एड्सचे वगêकरण आिण आयोजन डॉ. एडगर डेल यांनी "अनुभवाचा शंकू" Ìहणून ओळखÐया जाणाö या ÿोटोटाइिपकल Öवłपात केले आहे.  शंकू िविवध शै±िणक अनुभव आिण उपयुĉता यां¸यातील संबंधांवर आधाåरत आहे.  कोणतीही बौिĦक िøया बाĻ वातावरणाशी संवाद साधÁयासाठी मु´यतः संवेदनाÂमक परÖपरसंवादांवर अवलंबून असते. एकाúता, िवचार, संकÐपना, कÐपनाशĉì, सहवास आिण Öमृती यासार´या सं²ानाÂमक काया«चे मूळ संवेदनाÂमक अनुभवांमÅये आहे.  आपÐया सवª इंिþयांचा थेट वापर केला जाऊ शकतो.  िवīाÃया«ना संसाधनातून िशकÁयाची अिधक श³यता असते जर तेथे अिधक संवेदी मागª असतील ºयाĬारे ते Âया¸याशी संवाद साधू शकतात.
munotes.in

Page 38

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
38  िविवध शै±िणक अनुभव Óयावहाåरकतेशी कसे संबंिधत आहेत याभोवती शंकू बांधला आहे.  कोणतीही बौिĦक िøयाकलाप मु´यतः संवेदी परÖपरसंवादावर अवलंबून असते.  कोणतीही बौिĦक िøया बाĻ वातावरणाशी संवाद साधÁयासाठी मु´यतः संवेदनाÂमक परÖपरसंवादांवर अवलंबून असते. एकाúता, िवचार, संकÐपना, कÐपनाशĉì, सहवास आिण Öमृती यासार´या सं²ानाÂमक काया«चे मूळ संवेदनाÂमक अनुभवांमÅये आहे. िवīाÃयाªला अनेक संवेदना वापरÁयाची संधी िमळते .  िशकणाöयाला िविवध संवेदनांचा वापर करÁयाची संधी.  ÿÂय± अनुभव आपÐयाला सवª इंिþयांचा वापर करÁयास अनुमती देतो.  संसाधनाशी संवाद साधÁयासाठी िजतके अिधक संवेदी चॅनेल श³य िततके बरेच िवīाथê Âयातून िशकू शकतात.  केवळ शािÊदक िचÆहां¸या वापरावर क¤िþत असलेले िशकÁयाचे अनुभव हे वाÖतिवक जीवनातून सवाªत दूरचे असतात कारण Âया¸या तळांवरील शंकूची ÿÂयेक पातळी िवīाÃयाªला वाÖतिवक जगा¸या अनुभवांपासून एक पाऊल पुढे घेऊन जाते.  िचýपट पाहÁयात िनरी±णाचा समावेश असÐयाने, तो ितथे शंकूवर असतो.  काÐपिनक अनुभव अÂयंत परÖपरसंवादी असतात आिण वाÖतिवक-जगातील घटना िकंवा िøयाकलापांना ÿेरणा देतात.  नाट्यमय अनुभव हे असे अनुभव Ìहणून पåरभािषत केले जातात ºयामÅये िवīाथê भूिमका बजावतो िकंवा एखाīा िøयाकलापात ÓयÖत असतो.
आकृती २ : डेलचा अनुभवांचा शंकू अ ॅÊÖůॅ³शन ľोताची िडúी दशªिवतो: https://www.brainkart.com/article/Teaching-Aids_३३५२४/ वरील शंकू ŀक®ाÓय सूचनांसाठी वापरलेÐया सामúीचे ÿितिनिधÂव करतो.
munotes.in

Page 39

संÿेषणासाठी मीिडया सपोटª
39 i ÿÂय± अनुभव: िवīाÃया«ना हे अनुभव फìÐड िůप, सहली इÂयादéĬारे िमळतात. Ii ÿाितिनिधक अनुभव: कमी ठोस असले तरी, या ÿकारचे अनुभव खूप उपयुĉ ठł शकतात. या Öवłपाचे अनुभव मॉडेल, नमुने, िफÐम िÖůÈस, रेिडओ इÂयादéĬारे िमळू शकतात. iii मौिखक आिण ला±िणक अनुभव: या िशकÁया¸या संधी आहेत ºया िवīाÃया«ना तŌडी िकंवा िलिखत Öवłपात िमळतात. या ÿकारचे अनुभव वैचाåरक पातळीवर घडतात आिण ते अगदी अमूतª असतात. उदाहरणाथª, मौिखक उदाहरणे. मुला¸या िशकÁया¸या सुŁवाती¸या टÈÈयावर, या ÿकार¸या अनुभवाचे पुरेसे पालन केले जाऊ शकत नाही, Ìहणून या Öतरावर, थेट आिण ÿाितिनिधक अनुभवांवर अिधक ल± क¤िþत केले पािहजे. सारांश: िशकÁया¸या संधéचा जाÖतीत जाÖत फायदा घेÁयासाठी, िविवध संसाधने आिण माÅयमांचा वापर करा. अमूतª संकÐपना िशकÁयास समथªन देÁयासाठी, ठोस अनुभव ÿथम येणे आवÔयक आहे. Öवतःला ठोस अनुभवांपुरते मयाªिदत ठेवणे देखील इĶ नाही. Âया वेळी उपलÊध असलेÐया समकालीन तंý²ानापुरते मयाªिदत ŀक®ाÓय िनद¥शां¸या िसĦांतानुसार, िश±ण कायमÖवłपी केले पािहजे आिण अनुभव लागू असले पािहजेत. िश±ण सुधारÁयासाठी नवीन सामúी¸या रोजगारा¸या बाजूने युिĉवाद या वÖतुिÖथतीतून उĩवतो कì शािÊदक िश±ण कालबाĻ झाले आहे आिण आधुिनक ²ानाने ल±णीय ÿगती केÐयामुळे काळा¸या जिटलतेमुळे आपला शालेय अËयासøम अÂयंत जड झाला आहे. बदललेÐया पåरिÖथतéशी आिण वाÖतववादी िश±णाकडे जाणाöया कलांशी जुळवून घेÁयासाठी, नवीन धोरणांची गरज आहे. तुमची ÿगती तपासा १. अनुभवांचा शंकू कोणी तयार केला आहे? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. अÅयापन अÅययन ÿिøयेत अनुभवां¸या शंकूचा वापर. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in

Page 40

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
40 २.४ ÿ±ेिपत )LCD ÿोजे³टर (सपोटª मीिडया वÖतू, पåरसर, कायªøम, मशीÆस, मॉडेÐस िकंवा संगणक ÿोúाम ºयां¸याशी िवīाथê संकÐपना िवकिसत करÁयासाठी संवाद साधतात, कौशÐये सराव करतात आिण नंतर Âयांचे वतªन िकंवा वृ°ी बदलÁयासाठी बोललेÐया ÖपĶीकरणातून िनÕकषª काढतात Âयांना शै±िणक माÅयम Ìहणून संबोधले जाते. सपोटª मीिडयाची संकÐपना आिण ÿकार "मीिडया" हा शÊद संÿेषण आिण मािहती-सामाियकरणा¸या िविवध साधनांचा संदभª देतो. माÅयमांचे वणªन दोन प±ांमधील संवाद सुलभ करÁयासाठी ľोत आिण ÿाĮकÂयाª दरÌयान मािहती वाहóन नेणारी वÖतू िकंवा वाहने Ìहणून देखील केले जाऊ शकते. उदाहरणाथª, भाषा, वतªमानपýे, रेिडओ, टीÓही आिण इंटरनेट. या ÿकरणात, माÅयमे िनयोिजत सामúी समजून घेÁयासाठी आिण ÂयाĬारे िशकिवÁया¸या-अÅययन ÿिøयेत वाढ करÁयासाठी िशकणाöया¸या संवेदी अवयवांना मदत करतात. संÿेषणाची कोणतीही पĦत जी िश±क आिण िवīाÃया«चा सहभाग आिण अिभÿाय स±म करते Âयाला शै±िणक माÅयम Ìहणून संबोधले जाते. शै±िणक सािहÂयाचे वणªन वगªखोÐयातील सूचना आिण ÿिश±णाचे समथªन करÁयासाठी चे तंý Ìहणून देखील वापरले जाऊ शकते. वÖतू, पåरसर, कायªøम, मशीÆस, मॉडेÐस िकंवा संगणक ÿोúाम ºयां¸याशी िवīाथê संकÐपना, सराव कौशÐये Öथािपत करÁयासाठी संवाद साधतात आिण नंतर Âयांचे वतªन िकंवा वृ°ी सुधारÁयासाठी मौिखक ÖपĶीकरणातून िनÕकषª काढतात Âयांना िनद¥शाÂमक माÅयम िकंवा शै±िणक सािहÂयाचे Ìहणून संबोधले जाते. २.४.१ मीिडया वगêकरण: मीिडयाचे वगêकरण करÁयाचे वेगवेगळे मागª आहेत  िÿंट मीिडया,  नॉन-िÿंट मीिडया आिण  इले³ůॉिनक मीिडया सपोटª मीिडयाचे िविवध ÿकारे वगêकरण केले जाऊ शकते- मुिþत माÅयम: पुÖतके, जनªÐस, िनयतकािलके, वतªमानपýे, कायªपुÖतके आिण पाठ्यपुÖतके ही मुिþत माÅयमांची उदाहरणे आहेत. नॉन-िÿंट मीिडया: ÿ±ेिपत आिण नॉन-ÿोजे³टेड मीिडया ही नॉन-िÿंट मीिडयाची उदाहरणे आहेत. इले³ůॉिनक मीिडया: इले³ůॉिनक मीिडयामÅये ऑिडओ, िÓहिडओ आिण ऑिडओ-िÓहºयुअल यांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 41

संÿेषणासाठी मीिडया सपोटª
41 ÿ±ेिपत आिण नॉन-ÿोजे³टेड मीिडया: ÿ±ेिपत माÅयमांना ÿ±ेपणासाठी ÿकाश ąोत आवÔयक असतो. उदाहरणाथª ÿोजे³टर Öलाइड्स. तर ÿ±ेिपत नसलेले नॉन-ÿोजे³टेड मीिडया: Âयांना ÿकाश ąोताची आवÔयकता नाही. ÂयामÅये मॉडेल, िÿंट, चाटª, २D आिण ३D आयटम तसेच इतर गोĶी असतात. िÓहºयुअल, ऑिडओ आिण ऑिडओ-िÓहºयुअल मीिडया  ऑिडओ मीिडया: या ÿकारचा मीिडया फĉ आवाज ÿसाåरत करतो. ऑिडओ कॅसेट, रेकॉडª Èलेअर इ.  नावाÿमाणेच िÓहºयुअल मीिडया पािहला जाऊ शकतो. टीÓही, संगणक, Óहाईटबोडª इ. आिण ŀक®ाÓय माÅयम.  "ऑिडओ-िÓहºयुअल" हा वा³यांश शै±िणक साधनांचा संदभª देतो जे िवīाÃया«ना एकाच वेळी Âयां¸या ऐकÁया¸या आिण पाहÁया¸या संवेदनांना आकिषªत कłन ®वण आिण ŀÔय दोÆही अनुभव देतात. टीÓही, िÓहिडओटेप आिण ³लोज-सिकªट टेिलिÓहजन (सीसीटीÓही) ही काही उदाहरणे आहेत. शै±िणक माÅयम नॉन िÿंट मीिडया छपाई माÅयमे इले³ůॉिनक मीिडया ÿ±ेिपत
मीिडया नॉन-ÿ±ेिपत
मीिडया पुÖतके -
मजकूर
- मजकूर
नसलेले
- जनªल वृ°पý
मािसके पोÖटर
हँडआउट्स ऑिडओ
मीिडया िÓहºयुअल
मीिडया ऑिडओ-
िÓहºयुअल
मीिडया िचýपट-
८cm,
१६mm
ÿोजे³टर-
OHP-
अपारदशªक-
Öलाइड्स चाटª-वॉल
बोडª- खडू
- Éलॅनेल
_ बुलेिटन
- मॉडेल ऑिडओ टेÈस
- कॅसेट
- रेकॉडª
-रेिडओ
कॅгयुलेटर
संगणक
इलेि³ůक
बोडª
पांढरा
बोडª
दूरदशªन
िÓहिडओ
टेÈस
िसने िचýपट आकृती ३: शै±िणक माÅयमांचे वगêकरण २.४.२ ÿोजे³टेड मीिडया ÿोजे³टेड मीिडयाची Óया´या मीिडया फॉमª Ìहणून केली जाते ºयात मजकूर आिण िÖथर िचýे, कधीकधी ओÓहरहेड पारदशªकता िकंवा Öलाइड सार´या अधªपारदशªक िफÐमवर मुिþत केली जातात, िवÖतृत केली जातात आिण ÿकािशत Öøìनवर दशªिवली जातात. ÿोजे³टेड मीिडया हा शै±िणक संसाधनांचा एक उपसंच आहे जो केवळ कामासाठी बनवलेÐया ÿोजे³टर मशीनसह Öøìन िकंवा िभंतीवर ÿ±ेिपत केला जातो . munotes.in

Page 42

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
42 पåरणामी, ÿ±ेिपत माÅयमे सामाÆयत: आवÔयक सॉÉटवेअर आिण हाडªवेअरचे संयोजन असतात. आपण हे समजून घेतले पािहजे कì सवª ÿ±ेिपत माÅयमे ÿोजे³टरĬारे Öøìनवर ÿदिशªत करÁया¸या हेतुÿाĮ आहेत. ते मूलतः शाळांमÅये वापरले जात असÐयाने, ÿोजे³टरचे वजन, तांिýक आिण आकारात ल±णीय बदल झाले आहेत. ÿोजे³टर: ÿोजे³टर हे एक ऑिÈटकल उपकरण आहे जे पृķभागावर ÿितमा ÿदिशªत करते. बहòतेकदा ÿोजे³शन Öøìन केवळ ÿकाश ąोत वापłन िचý तयार करणाöयांपे±ा नवीन आिण अिधक अÂयाधुिनक ÿोजे³टर हे लेसर वापłन ÿितमा िवÖतृत करतात. Óह¸युªअल रेिटनल ÿेझ¤टेशन िकंवा रेिटना ÿोजे³टर बाĻ ÿोजे³शन Öøìनची आवÔयकता न ठेवता थेट डोळयातील पडदामÅये िचý ÿोजे³ट करते. आज वापरात असलेÐया ÿोजे³टरचा सवाªत लोकिÿय ÿकार Ìहणजे िÓहिडओ ÿोजे³टर. उदाहरणाथª, िÓहिडओ ÿोजे³टर, जे Öलाइड ÿोजे³टरचे कॉÌÈयुटराइºड पयाªय आहेत, Âयांनी Öलाइड आिण ओÓहरहेड ÿोजे³टर बदलले आहेत. १९९० आिण २००० ¸या सुŁवाती¸या काळात, संगणकìकृत िÓहिडओ ÿोजे³टरने Âयांची जागा घेतली, तथािप काही िठकाणी अजूनही जुने, सोपे ÿोजे³टर कायªरत आहेत. ÿोजे³टर तंý²ानातील सवाªत अलीकडील ÿगती Ìहणजे हँडहेÐड उपकरणे जी लेसर िकंवा LEDs वापłन ÿितमा ÿदिशªत करतात. उººवल वातावरणात Âयां¸या अंदाजांचा अËयास करणे आÓहानाÂमक आहे. DLP ÿोजे³टर, LED ÿोजे³टर, LCD ÿोजे³टर इÂयादी ÿोजे³टरचे अनेक ÿकार आहेत. २.४.३ LCD ÿोजे³टर: िलि³वड िøÖटल िडÖÈले, ºयाला एलसीडी असेही Ìहणतात, हे मोठ्या ÿमाणावर वापरले जाणारे ÿोजे³टर तंý²ान आहे. एलसीडी टीÓही आिण मॉिनटसªमÅये जे िलि³वड िøÖटल िडÖÈले तंý²ान वापरले जाते तेच एलसीडी ÿोजे³टरमÅयेही वापरले जाते. LCD ÿोजे³टरवर िदसणाö या ÿितमा तयार करÁयासाठी बहò-चरण ÿिøया वापरली जाते. तीन LCD पटल ÿितमा ÿदिशªत करÁयासाठी लाल, िहरवा आिण िनळा ÿाथिमक रंग वापरतात. ितÆही रंगां¸या एकाच वेळी सादरीकरणामुळे, ÿितमा पूणªपणे रंगीत होते. एलसीडी ÿोजे³टरचे काम: एलसीडी ÿोजे³टर¸या कायाªमÅये, तीन िलि³वड िøÖटल पॅनेलचा वापर अनेक पायöयांमÅये िचý तयार करÁयासाठी केला जातो. एक पांढरा ÿकाश बीम तीन आरशांवर िनद¥िशत केला जातो, Âयातील ÿÂयेक ÿकाशाची िविशĶ तरंगलांबी ÿितिबंिबत करÁयासाठी िडझाइन केलेले असते. munotes.in

Page 43

संÿेषणासाठी मीिडया सपोटª
43 एलसीडी पॅनेलला ÿाĮ होणाöया ÿÂयेक रंगीत ÿकाश बीमसाठी, एक िवīुत िसµनल ÿाĮ होतो. िडÖÈले पॅनेलला इलेि³ůकल सूचना ÿाĮ होतात जे िचý तयार करÁयासाठी Âयाचे िप³सेल कसे ÓयविÖथत करायचे ते सांगतात. ÿÂयेक एलसीडी पॅनेलवर एकसारखी ÿितमा वेगÑया रंगात िदसते ºया कोनात ľोताचा ÿकाश पडīावर आदळतो. िÿझम वापłन िविवध रंगीत ÿितमा एका ÿितमेत एकý केÐया जातात. ÿितमा नंतर लेÆसĬारे पास केली जाणे आवÔयक आहे जेणेकłन ती ÿितिबंिबत होईल आिण ÿोजे³शन Öøìनवर पािहली जाईल. LCD चे उपयोग:  िविवध िश±ण ÿाधाÆयांसह िवīाÃया«¸या ®ेणीसाठी योµय मÐटीमीिडया सामúी वापरÁयास िश±कांना मदत करते.  िवīाथê परÖपरसंवादी, åरअल-टाइम िøयाकलापांमÅये भाग घेऊ शकतात.  समÖया सोडवÁयाचा सराव गंभीरपणे िवचार करÁया¸या ±मते¸या वाढीस ÿोÂसाहन देतात. गटांमÅये सहकायª करताना िवīाथê वगाªत Âयांचे Öवतःचे कायª ÿदिशªत करतात.  एलसीडी ÿोजे³टरचे फायदे:  LCD ÿोजे³टर कमी उजाª वापरतात आिण DLP ÿोजे³टरपे±ा उ¸च-गुणव°ेची ÿितमा देतात.  एलसीडी इतर ÿोजे³शन तंý²ाना¸या तुलनेत अिधक ÖपĶ रंगीत ÿितमा ÿदान करतात.  अगदी उजळलेÐया भागातही, आकषªक आिण दोलायमान रंग तयार करा.  LCD ÿोजे³टर वापłन ÿ±ेिपत केलेले िÓहºयुअल अिधक तीàण आिण अिधक वेगळे असतात. एलसीडी ÿोजे³टरचे तोटे:  एलसीडी ÿोजे³टरची हालचाल करणे अवघड आहे.  जसजसा वेळ जातो, तो िनजêव िप³सेलने भरतो.  LCD ÿोजे³टर बदलÁयाचा खचª जाÖत आहे.  ते जीणª होÁयाची देखील श³यता असते. २.५ नॉन-ÿोजे³टेड मीिडया (३-डी आिण २-डी मॉडेÐस - चाटª, नकाशे, Éलॅशकाडª) नॉन-ÿोजे³टेड िÓहºयुअÐस ही िशकवÁयाची साधने आहेत जी ÿोजे³टरचा वापर न करता अमूतª संकÐपना अिधक ठोस पĦतीने Óयĉ करÁयासाठी वापरली जातात. ते शािÊदक ते अिधक ठोस Öतरावर िशकवÁयाची ÿगती श³य करतात. munotes.in

Page 44

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
44 नॉन-ÿोजे³टेड मीिडयाचे खालील फायदे आहेत: ⚫ हे मोठ्या ÿमाणावर उपलÊध आहे. ⚫ िवजेची गरज नाही ⚫ लहान बजेटसाठी योµय आहे. ⚫ या úािफक एड्स वापरÁयासाठी जाÖत कलाÂमक ÿितभा आवÔयक नसते. ⚫ सवª शाखांमÅये आिण ÿिश±णा¸या Öतरांवर िविवध ÿकारे लागू केले जाऊ शकते. ⚫ कथाकथन आिण लेखन ÿॉÌÈटĬारे सजªनशील अिभÓयĉìला ÿोÂसाहन देते. ⚫ Âयांपैकì अनेक ÿ±ेिपत सहाÍयामÅये łपांतåरत होÁयास स±म आहेत. ⚫ Âयापैकì काही अपारदशªकतेसह ÿोजे³टर वापłन ÿदिशªत केले जाऊ शकतात. २.५.१ मॉडेल (३-D आिण २-D): मॉडेल हे अÖसल गोĶीचे ओळखÁयायोµय, िýिमतीय ÿितिनिधÂव आहे; Âयाची उंची, Łंदी आिण खोली वाÖतिवकता Ìहणून समजली जाते. मॉडेल, जे िýिमतीय आहेत, वाÖतिवकता वाढवतात आिण िशकणे Âवåरत आिण संबंिधत बनवतात. मॉडेल जिटल आिण तपशीलवार िøयाकलापांचे सोÈया पĦतीने ÖपĶीकरण देतात, ºयामुळे आकलन सोपे होते. मॉडेल िविशĶ तßवे आिण िनयमां¸या अनुÿयोगाची बाजू हायलाइट करतात. मॉडेÐसचा वापर ⚫ मॉडेÐसमÅये पाचही इंिþयांचा वापर समािवĶ असतो, ºयामुळे िश±ण वाढते. ⚫ मॉडेल िटकाऊ असतात आिण शेवटी कमी खिचªक िशकवÁयाचे साधन बनतात. ⚫ तरीही, åरकामे खोके, िपन, ि³लप, िखळे आिण िचकणमाती यांसार´या टाकून िदलेÐया वÖतूंचा वापर कłन मॉडेल तयार करणे सोपे आहे. २.५.२ तĉे चाटª हे एक ŀÔय ÿितिनिधÂव आहे जे सारांिशत करते, तुलना करते, िवरोधाभास करते िकंवा िवषया¸या ÖपĶीकरणात मदत करÁयासाठी इतर उपयुĉ मािहती ÿदान करते. सवाªत महÂवाचे तपशील धोरणाÂमकåरÂया ठेवून, िलिखत आिण ŀÔय दोÆही मािहतीचे पĦतशीरपणे ÿितिनिधÂव करÁयाचा हेतू आहे. उĥेश: चाटªचा ÿाथिमक उĥेश आहे ⚫ तुलना, सापे± र³कम, घडामोडी, ÿिøया, वगêकरण आिण संÖथा यासह चलांमधील संबंधांचे ÿितिनिधÂव करा ⚫ फĉ शÊदात वणªन करणे कठीण होईल अशा गोĶीची कÐपना करा munotes.in

Page 45

संÿेषणासाठी मीिडया सपोटª
45 ⚫ मु´य घटकांवर जोर īा ⚫ सादरीकरणा¸या सामúीचा सारांश ÿदान करÁयासाठी. चाटª वापरले जाऊ शकते: ⚫ िवīाÃया«ना ÿेåरत करणे; ⚫ ÿिøयेत सातÂय दाखवणे; ⚫ तÃये, आकडेवारी आिण आकडेवारीĬारे संबंध दशªवणे; ⚫ ÿितकाÂमक रीतीने गोĶी सादर करणे; ⚫ अमूतª कÐपना ŀÔय Öवłपात सादर करणे; ⚫ डेटा सारांिशत करणे; ⚫ रचनांची उÂøांती दाखवते. समÖया िनमाªण करते आिण िवचारांना ÿोÂसाहन देते. तĉेचे ÿकार: तĉे िविवध ÿकारात येतात. तुम¸या समजुतीसाठी, काही ठरािवक त³Âयाचे ÿकार थोड³यात खाली सादर केले आहेत. १. बार चाटª: मोजलेÐया Öकेलसह बारचा øमवार एक बार चाटª बनतो. Âयांचा उपयोग संपूणª कालावधीत िकंवा िविवध संदभा«मÅये रकमेची तुलना करÁयासाठी केला जातो. २. पाई चाटª: पाई चाटª आकारात गोलाकार असतात, ट³केवारी आिण ÿमाण ÿदिशªत करÁयासाठी वापरले जातात. ३. टॅÊयुलर चाटª: टॅÊयुलर चाटª मोठ्या ÿमाणात िलंक केलेला डेटा कंडेÆस करÁयासाठी वापरले जातात. उदाहरण: वेळापýक. ४. ůी चाटª: ůी चाटªचा वापर कायªøम िकंवा ÿकÐपाची वाढ िकंवा िवकास दशªवÁयासाठी केला जातो. मूळ एकल रेषा िकंवा झाडाचे खोड Ìहणून ÿÖतुत केले जाते, तर िभÆन ÿगती शाखा Ìहणून दशªिवली जाते. ५. Éलोचाटª: रेषा आिण बाण वापłन, Éलोचाटª िवभाग, संÖथा आिण संसाधनांची संघटनाÂमक रचना ÿदिशªत करतात. ६. सिचý चाटª: दशªकांना ÖपĶ िचý देÁयासाठी आिण तÂकाळ सहवासाची सूचना देÁयासाठी ते काटूªन आिण ÿितमांसारखे úािफक संदेशन वापरते. ÿÂयेक ŀÔय िचÆह ÿमाण दशªवते. िवÖतार कायाªसाठी, या ÿकारचा तĉा अिशि±त ÿे±कांसाठी अिधक फायदेशीर आहे. चांगÐया चाटªची वैिशĶ्ये: चांगÐया चाटªमÅये खालील गुण असावेत: ⚫ सहज िदसू शकेल इतके मोठे असावे; munotes.in

Page 46

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
46 ⚫ साधे आिण सरळ असावे; ⚫ आकडेवारीने जाÖत गदê कł नये; ⚫ आकषªक असावे आिण थीमचे तपशीलवार वणªन केले पािहजे; ⚫ ÿमुख मुĥे हायलाइट केले पािहजेत. ⚫ काही तुलनेसह शÊद आिण िचÆहांमÅये Óयĉ केले पािहजे. ⚫ खडबडीत वापर सहन करÁयासाठी पुरेसे िटकाऊ असावे. फायदे फायīांमÅये हे समािवĶ आहे: ⚫ हे एक उÂकृĶ िश±ण साधन आहे; ⚫ ÖवारÖय िनमाªण करणे; ⚫ कमी िकमतीत असणे; ⚫ पोट¥बल असणे; ⚫ उÂपादन करणे सोपे आहे; ⚫ वापरासाठी आिण पुनवाªपरासाठी उपलÊध असणे; आिण ⚫ ि³लĶ सामúीचे ÖपĶीकरण, ÖपĶीकरण आिण सुलभीकरण करÁयासाठी वापरले जात आहे. ⚫ हे ल± वेधून घेते, ⚫ शािÊदक ÖपĶीकरण कमी करते आिण कृतीला ÿोÂसाहन देते. ⚫ याचा वापर नातेसंबंधांची तुलना आिण दशªिवÁयासाठी केला जाऊ शकतो. तोटे: ⚫ Âया¸या कमतरतांमÅये मोठ्या गटांसाठी तĉे वापरÁयास असमथªता समािवĶ आहे. आिण ⚫ िनर±र लोकां¸या गटांसाठी वापरÁयास असमथªत. २.५.३ नकाशे: नकाशे ही बरीच मािहती ÿसाåरत करÁयाचा एक अनोखा मागª आहे आिण ते भूगोलाचे मूलभूत ŀÔय िचýण ÿदान करत असÐयाने ते एक अĩुत ŀÔय साधन आहे. नकाशे एखाīा समÖयेबĥल मािहती जलद आिण ÖपĶपणे सादर कł शकतात. ÿÂयेक नकाशा जगा¸या पृķभागाचा सारांश दशªवतो; पåरणामी, ते सुÓयविÖथत पĦतीने मािहती देते. नकाशे हे कोणÂयाही ±ेýात ÿभावी साधन आहे. सामािजक अËयासामÅये भौगोिलक, ऐितहािसक आिण आिथªक कÐपना िशकणे महßवाचे आहे. ÿाथिमक शाळा munotes.in

Page 47

संÿेषणासाठी मीिडया सपोटª
47 Öतरावरील नकाशांवरील साधे तपशील िवīाÃया«ना Öथाने शोधÁयात, िविवध भौितक घटक ओळखÁयात आिण िदशािनद¥श समजÁयास मदत करतात. नकाशाचे िवÖतृतपणे खालील गटांमÅये वगêकरण केले जाऊ शकते: ⚫ भौितक नकाशे, जे हवामान, माती, वन±ेý, संसाधने, पाऊस इ. िचिýत करतात; ⚫ राजकìय नकाशे, जे राÕůे आिण ÿदेशांचे राजकìय िवभाजन दशªवतात; ⚫ आिथªक नकाशे, जे िपकांचे िवतरण, जमीन वापर, वाहतूक इ. िचिýत करतात; आिण ⚫ सामािजक नकाशे, जे राÕůातील लोकसं´येचे िवतरण दशªवतात. सा±रता दर, भाषा, जमाती इÂयादी साÅया आकलनासाठी नकाशांवर दाखवÐया जातात; सा±रता दर, भाषा, जमाती इÂयादी साÅया आकलनासाठी नकाशांवर दाखवÐया जातात; िवīाÃया«ना नकाशांचा अथª कसा लावायचा हे िशकवणे महßवाचे आहे. नकाशा वाचन कौशÐयाचे खालील काही महßवाचे घटक आहेत: भौगोिलक िचÆहे, भौगोिलक Öथाने (रेखांश, अ±ांश), िविवध भौितक वैिशĶ्ये (भूÖवłप, पाÁयाचे Öवłप), मानवी चल, हवामान आिण संसाधने, अंतर आिण वाहतूक. नकाशेचे फायदे: १. µलोबची िकंमत नकाशांपे±ा जाÖत आहे. २. नकाशे तपशील देतात. ३. नकाशे वÖतूंची तुलना करÁयासाठी आिण थीम ÿदिशªत करÁयासाठी वापरले जाऊ शकतात (थीमॅिटक नकाशे). ४. अॅटलस हे एक पुÖतक आहे ºयामÅये नकाशे असतात. ५. नकाशे वाहतूक करÁयायोµय आहेत. गैरसोय: ⚫ जग सपाट नसÐयामुळे, नकाशांचे Öवłप, ±ेýफळ, िदशा आिण अंतर यांचे अयोµय सादरीकरण करते. ⚫ िभÆन ÿकारचे नकाशे काही ÿमाणात या समÖयेचे िनराकरण करÁयात मदत करतात. २.५.४ Éलॅश काडª: Éलॅश काडª हे पोÖटर बोडª काड्ªसवरील लहान िÓहºयुअल संदेश आहेत जे सादरीकरणातील मु´य मुद्īांवर जोर देÁयासाठी ÿे±कांसमोर Éलॅश केले जातात (तुरळक अंतराने िफरवले जातात). सुŁवातीला मीिडया मानसशाľ संशोधन करताना अ±रशः केवळ हे तंý वापरले गेले. Éलॅश काडª ÿे±कांना एका वेळी, एका øमाने, भाषणासह ÿदिशªत केले जातात. Éलॅश काड्ªस हे ÿितमेने भरलेÐया, छोट्या कागदा¸या काडा«चा संúह आहे जे एका वेळी एका तािकªक øमाने Éलॅश केले जातात. Éलॅश काड¥ रंगीत िकंवा शाई¸या रेखािचýांसह साÅया munotes.in

Page 48

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
48 कागदापासून बनिवली जातात आिण वापरकÂयाªĬारे Öवतः तयार केली जाऊ शकतात िकंवा िवøेÂयाकडून खरेदी केली जाऊ शकतात. तयारी ⚫ पांढö या कागदावर िलहóन, छपाई कłन िकंवा रेखाटन कłन, नंतर पुĜ्या¸या तुकड्याला िचकटवून साधे Éलॅश काडª बनवले जाऊ शकतात. ⚫ १०-१२ काड¥ कमाल सं´या असावी. ⚫ ३० ते ५० लोकां¸या ÿे±कांसाठी, Éलॅश काडªचा आकार २२" × २८" आिण लहान गटासाठी ११" x १४" असावा. ⚫ अ±राचा आकार िकमान १" असावा. ⚫ रेखािचý िकंवा Óयंगिचýाने समाĮ करा. पिहÐया काडª¸या सामúीशी संबंिधत िटपा शेवट¸या काडाª¸या मागील बाजूस िलिहÐया पािहजेत; पिहÐया काडाª¸या मागील बाजूस दुसö या काडाªशी संबंिधत असलेले िलिहले पािहजे; ितसö या काडाªशी संबंिधत ते दुसöया काडाª¸या मागील बाजूस िलिहलेले असावे; आिण सवª काडª िलहले जाई पय«त िह ÿिøया करत राहावी. सादरीकरण ⚫ ÿÖतुतकताª संपूणª कथा आिण ÿÂयेक काडाªवरील िविशĶ तपशील या दोÆहéबाबत जाणकार असावा. ⚫ काड¥ योµय ÖटॅकमÅये ÓयविÖथत लावा. ⚫ जर काड¥ लहान असतील तर ती एका हातात तुम¸या शरीरासमोर, तुम¸या छातीजवळ धरा. जर ते मोठे असतील तर ते उंच टेबलवर ठेवता येतील. कोणÂयाही पåरिÖथतीत, ÿÂयेकजण काड¥ िडÖÈलेवर ठेवून पाहó शकतील याची खाýी करा. ⚫ पिहÐया काडª¸या मजकुरा¸या संि±Į नोट्स शेवट¸या काडª¸या मागील बाजूस िलिहÐया पािहजेत; दुसöया काडªबĥल¸या नोट्स पिहÐया काडाª¸या मागील बाजूस असाÓयात; ितसöया काडªबĥल¸या नोट्स दुसöया काडाª¸या मागील बाजूस असाÓयात आिण Âयाचÿमाणे, सवª काडª¸या शेवटपय«त मजकूर िलहला असावा. ⚫ काडª आिण नोट्स एकाच वेळी Éलॅश करा. तुÌही पिहÐया काडाªवरील नोट्ससाठी मागील काडª¸या मागील बाजूस िलिहलेÐया नोट्सकडे मूकपणे पाहó शकता आिण पूणª होईपय«त øमाने काडª दाखवत राहó शकता. ⚫ काडª बदलÁयासाठी िकंवा नवीन िबंदू दाखवÁयासाठी, समोरचे काडª सेट¸या मागील बाजूस Öलाइड करा. ⚫ काडª वाचÁयासाठी िकंवा झटपट पाहÁयासाठी पुरेसे लांब धłन ठेवा. ⚫ काड्ªस बुलेिटन बोडªवर पोÖट करा िकंवा कथा संपÐयावर झटपट पाहÁयासाठी ती ÿे±कांना īा. ⚫ अितåरĉ आकलन-संबंिधत िश±ण संसाधने वापरा munotes.in

Page 49

संÿेषणासाठी मीिडया सपोटª
49 Éलॅश काडª कसे वापरले जातात? ⚫ ÿितमा, úािफक आिण वणªन पूणª करा; ⚫ काडा«चा øम लावा, ÿÂयेकाला िटÈपÁयांसह Éलॅश करा, मु´य घटकांवर जोर īा आिण Âवरीत मूÐयांकन करा. ⚫ तुÌही काड्ªस तुम¸या छातीपय«त धłन िकंवा फोिÐडंग केस, Āेम िकंवा बॉ³स वापłन दाखवू शकता. ते िभंती िकंवा बुलेिटन बोडªवर देखील दशªिवले जाऊ शकतात. फायदे: ⚫ काडª¸या मागील बाजूस असलेÐया नोट्सचा वापर कłन Öपीकरला मु´य मुĥे हायलाइट करÁयात मदत करते. ⚫ वापरÁयास आिण वाहóन नेÁयास अितशय सोयीÖकर आहे. ⚫ हे गितमान आिण लविचक आहे, सातÂय राखते आिण संदेश जलद पोहोचवते. ⚫ हे तयार करणे सोपे, पोट¥बल आिण परवडणारे आहे. तोटे: ⚫ ते मोठ्या गटासाठी वापरले जाऊ शकत नाही; ⚫ ते लवकर खराब होते; आिण ⚫ तयारीला खूप वेळ लागतो तुमची ÿगती तपासा Q१. चांगÐया चाटªची वैिशĶ्ये िलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ Q२. मॉडेÐसचा उपयोग िलहा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २.६ सारांश संÿेषणासाठी समथªन माÅयमे िवकिसत केली गेली आहेत आिण िश±णाची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी िडझाइन केली आहेत, Ìहणूनच ही साधने आहेत जी संकÐपना सहजपणे आिण कायª±मतेने िशकÁयासाठी वापरली जातात. munotes.in

Page 50

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
50 Dale's Cone of Experience नावाचा नमुना िनद¥शाÂमक रचना आिण लोक कसे िशकतात याबĥल अनेक िसĦांतांना एकिýत करते. एडगर डेल यांनी ही कÐपना मांडली कì जेÓहा िवīाथê मािहती ल±ात ठेवÁयासाठी "ऐकणे", "वाचन" िकंवा "िनरी±ण" करÁयाऐवजी "करतात" तेÓहा िशकणे अिधक ÿभावीपणे होते. अनुभवाचा शंकू हा Âया¸या संशोधनाचा पåरणाम आहे. हे वगाªतील अÅयापनात नवीनता आिण ताजेपणा आणÁयास मदत करते कारण ते िवīाÃया«ना िचंता, भीती आिण कंटाळवाणेपणापासून मुĉ करतात. शै±िणक माÅयमे िवīाÃया«ना ÿÂय± ते अÿÂय± अशा िविवध ÿकारचे िश±ण अनुभव ÿदान करÁयात मदत करतात. Âयांचा उपयोग वगªखोÐयांमधील िवīाÃया«चे िश±ण वाढिवÁयासाठी केला जातो. वगाªत संÿेषण माÅयम वापरÁयाची काही कारणे आहेत:  िवīाÃया«ना ÿेåरत करणे;  मािहतीची जाÖत काळ धारणा;  वगाªत िशकवÁयाचे आयोजन करणे;  सैĦांितक ²ानाचा Óयावहाåरक अनुÿयोगांमÅये वापर;  वगाªत िशकणे मजेदार बनवणे;  मुलांमÅये संकÐपना तयार करणे आिण साÅय करणे सुलभ करते. सपोटª मीिडयाचे तीन ®ेणéमÅये वगêकरण केले जाऊ शकते- िÿंट, नॉन-िÿंट आिण इले³ůॉिनक मीिडया. ÿ±ेिपत आिण नॉन-ÿोजे³टेड मीिडया ही नॉन-िÿंट मीिडयाची उदाहरणे आहेत आधी आलेÐया पानांमÅये िविवध ŀक®ाÓय उपकरणे आिण Âयांचा िवÖतार आिण िवकास कायाªत वापर यावर चचाª केली होती. महßवपूणª ÿ±ेिपत आिण नॉन-ÿोजे³टेड माÅयमांचे उÂपादन, फायदे आिण मयाªदांचा नंतर अËयास करÁयात आला. आÌही या संभाषणातून िशकलो कì सवª माÅयमे सवª पåरिÖथतéसाठी वापरली जाऊ शकत नाहीत, परंतु अशी माÅयमे आहेत जी पåरिÖथतीनुसार व Âयां¸या उपयोिगतेनुसार काळजीपूवªक िनवडली जाऊ शकतात. २.७ युिनट शेवटचे ÿij Q१. भाषा अÅयापनासाठी अनुभवां¸या शंकूबĥल जाणून घेणे महßवाचे का वाटते? तुमचे उ°र ÖपĶ करा. Q२. ÿ±ेिपत आिण नॉन-ÿोजे³टेड माÅयमांमÅये फरक करा. Q३. माÅयमांचे िविवध ÿकार ÖपĶ करा Q४. एलसीडी ÿोजे³टरचा वापर िलहा. Q५. दोन नॉन-ÿोजे³टेड मीिडया ÖपĶ करा. Q६. Éलॅश काडª कसे वापरले जातात? munotes.in

Page 51

संÿेषणासाठी मीिडया सपोटª
51 २.८ संदभª Tuma RM. Media Psychology and Its History. In: Dill KE, ed. The Oxford Handbook Of Media Psychology. 1st ed. Oxford University Press; 2012. Fischoff S. Media Psychology: A Personal Essay in Definition and Purview. J Media Psychol. 2005;10(1):1-21. Stever GS. Media and Media Psychology. In: Stever GS, Giles DC, Cohen JD, Myers ME. Understanding Media Psychology. 1st ed. New York: Routledge; 2021:1-13. Abbitt, J. (2011). Measuring technological pedagogical content knowledge in preservice teacher education: A review of current methods and instruments. Journal of Research on Technology in Education, 43, 281–300. Boulos, M.N.K., Inocencio M. I. & Wheeler, S. (2006). Wikis, Blogs and Podcasts: New Generation of Web-based Tools for Virtual Collaborative Clinical Practice and Education. BMC Medical Education 2006, 6:41.doi:10.1186/1472-6920-6- 41. Bull, G., & Bell, L. (2009). TPACK: A framework for the CITE Journal. Contemporary Issues in Technology and Teacher Education, 9, 1–3.https://ir.unimas.my/id/eprint/14056/1/Cone%20of%20Experience%20%e2%80%93%20Dale%20second%20version.pdf Christensson, P. (2010, January 4). ICT Definition. http://techterms.com. Retrieved on 23/9/15. Rahesh Makol and Lalita Makol, “CRITICAL UNDERSTANDING OF ICT(2021)  Dexter, S. (2002). E-Tips Educational Technology Integration and Implementation Principles. In P. Rogers (Ed.).Designing instruction for technology-enhanced learning. New York: Idea Group Publishing.  Dias, B.L. (1999). Integrating Technology some things you should know. ISTE - L&L 27 (3). Retrieved from http://www.dirkdavis.net/ cbu/etc520/resources/ Integrating % 20 Technology. pdf on 15 th June, 2010.  Dillenbourg, P. (1999). What do you mean by Collaborative Learning? In P. Dillenbourg (Ed.). Collaborative - Learning: Cognitive and Computational Approaches. Oxford: Elsevier Science, Inc.1-19.  Dwyer, C. D., Ringstaff, C.&, Sandholtz, J.H. (1990). Apple classroom of tomorrow research (Report No.8). The Evolution of Teachers’ Instructional Beliefs and Practices in High- Access-to-Technology Classrooms. First–Fourth Year Findings. Apple Computer, Inc. Retrieved from http://www.apple.com/euro/pdfs/ acotlibrary/rpt8.pdf on 10th June, 2010.  file:///Users/user/Downloads/COMPARATIVE_EFFECTIVENESS_OF_THE_PROJ ECT.pdf munotes.in

Page 52

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
52  https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/8511/1/Unit-7.pdf  http://www.egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/33122/1/Unit10.pdf • http://www.egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/33123/1/Unit11.pdf  https://lidtfoundations.pressbooks.com/chapter/edgar-dale-and-the-cone-of- experience/  ICT@Schools Scheme (2004 and Revised 2010), Ministry of Human Resource Development, Govt. of India, Shastri Bhawan, New Delhi-110001  Jarvela,S. Hakkarainen, K., Lipponen, L. & Lehtinen, E. (2001).Creating Computer Supported Collaborative Learning (CSCL) Culture in Finnish Schools: Research Perspectives on Sociocognitive Effects. International Journal of Continuing Engineering Education and Life Long Learning. 11 (4-6). 365 – 374.  Laurillard, D. (1993). Balancing the Media. Journal of Educational Television. 19(2), 81-93.  Laurilard, D. (2002). Rethinking Teaching for the Knowledge Society. EDUCAUSE Review January/ February2002. Retrieved from http:// net.educause.edu/ir/library/pdf/erm0201.pdf on 15th June, 2010.  McLoughlin, C. & Lee, M.J.W. (2007). Social Software and Participatory Learning: Pedagogical Choices with Technology Affordances in The Web 2.0 Era. International Journal of Learning Technology. 3 (1), 87-107.  munotes.in

Page 53

53 ३ शै±िणक संशोधनात संगणक अनुÿयोगांचा वापर घटक रचना ३.० ÿÖतावना ३.१ उिĥĶे ३.२ संबंिधत सािहÂयाचे पुनरावलोकन - इंटरनेट शोध, िश±ण संशोधन, संकेतÖथळ ३.२.१ संशोधना¸या िविवध टÈÈयांमÅये संगणकाचा उपयोग ३.२.२ सािहÂय समी±ेत संगणकाचा उपयोग ३.२.३ तुमची ÿगती तपासा ३.३ मािहती िवĴेषणामÅये संगणकाचा उपयोग ३.३.१ ¸या मािहतीचे सांि´यकìय िवĴेषणाची Óया´या आिण पåरणाम ३.३.२ तुमची ÿगती तपासा ३.४ आलेख,नकाशेआिण त³Âयांची रचना ३.४.१ आलेख, नकाशे आिण सारÁया वापरणे: ३.४.२ आलेख, नकाशे आिण सारÁयांची काय¥: ३.४.३ आलेख, नकाशे आिण सारÁयांचे रचना: ३.४.४ आलेख काढÁयासाठी उपलÊध सॉÉटवेअर: ३.४.५ सारणी ३.४.६ सारणीचे महßव: ३.४.७ तĉा तयार करणे ३.४.८ तुमची ÿगती तपासा ३.५ इंटरनेट संशोधन नैितकता ३.५.१ नैितक मानके ३.५.२ नैितक संशोधनासाठी िनयम आिण मागªदशªक तßवे ३.५.३ तुमची ÿगती तपासा ३.६ संदभª कायª, िवĴेषण, अहवाल लेखन ३.६.१ ऑनलाइन मजकूर संपादक ३.६.२ पेपर ÿकाशन ३.६.३ तुमची ÿगती तपासा ३.७ चला सारांश īा ३.८ घटक समाĮी उपøम ३.९ संदभª munotes.in

Page 54

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
54 ३.० ÿÖतावना मािहती आिण संÿेषण तंý²ान (ICT), ºयामÅये संगणक, इंटरनेट आिण इले³ůॉिनक िवतरण ÿणालéचा समावेश आहे, आज¸या िश±ण ±ेýात मोठ्या ÿमाणावर कायªरत आहे. िश±ण, अÅययन आिण मूÐयमापनात ICT चा यशÖवीपणे वापर होत आहे. असा दावा केला जाऊ शकतो कì संगणक आिण इंटरनेट हे दैनंिदन जीवनातील एक आवÔयक घटक बनले आहेत. वाचन, समाजकारण, प°े शोधणे, मािहती ठेवणे, िचýपट पाहणे, खरेदी करणे, बोलणे, िमýांशी संपकª साधणे इÂयादी दैनंिदन कामांवर Âयाचा पåरणाम होतो. पåरणामी, संशोधक Âयांचे िनÕकषª ऑनलाइन ÿकािशत कłन Âयांचा अËयास अिधकािधक आभासी जगाकडे नेत आहेत, इंटरनेटĬारे संशोधन करणे ही भारतीय िश±णत² आिण िश±णत²ांमÅये तुलनेने नवीन उपøम तो झाला आहे. संबंिधत पुनरावलोकने गोळा करणे, मािहती संकलन, मािहती िवĴेषण आिण अहवाल लेखनासाठी ÿijावली तयार करणे या ŀĶीने संशोधकांसाठी मौÐयवान संसाधन आहे. इतकेच नाही तर ते संशोधकांना Âयांचे शोधिनबंध ÿकािशत करÁयासाठी एक मंचही उपलÊध कłन देते. शै±िणक पåरवतªन आिण सुधारणांसाठी संगणक संÿेषण तंý²ान एक ÿभावी साधन Ìहणून पािहले जाते. अनेक आधी¸या संशोधनांनी असे सूिचत केले आहे कì संगणक संÿेषण तंý²ानाचा योµय वापर केÐयाने शै±िणक गुणव°ा सुधाł शकते आिण वाÖतिवक जीवनातील समÖयांशी िश±णाचा संबंध येऊ शकतो (लोथर, एट अल. २००८; वीटª आिण टॅटनॉल २००५). Weert and Tatnall (२००५) ¸या मते, अÅययन ही एक आजीवन ÿिøया आहे ºयामÅये िशकणारे पारंपाåरक तंýांपासून िवचिलत असलेÐया मािहतीचा पाठपुरावा कłन Âयां¸या अपे±ा समायोिजत करतात. जसजसे वेळ िनघून जाईल तसतसे Âयांना मािहतीचे नवीन ľोत शोधÁयाची अपे±ा आिण उÂसुक असणे आवÔयक आहे. या िवīाÃया«साठी संगणक संÿेषण तंý²ान कौशÐये ही एक आवÔयक पूवªतयारी असेल. ३.१ उिĥĶे या घटकाचा अËयास केÐयानंतर तुÌही हे कł शकाल: ⚫ आलेख, नकाशे आिण सारÁयांचे कायª समजून घेणार ⚫ आलेख, नकाशे आिण सारÁयां¸या Öवłपात सादर केलेÐया मािहतीचा अथª लावा आिण Âयाचे िवĴेषण करणार आिण ⚫ मािहती अिधक ÿभावीपणे संÿेषण करÁयासाठी या उपकरणांचा वापर करणार सारणी, तĉे आिण आलेख यां¸यात फरक कराल. सारणी, तĉे आिण आलेखांची मु´य वैिशĶ्ये ओळखणार ⚫ तांिýक संवादामÅये, सारणी, तĉे आिण आलेख तयार करÁयासाठी सवō°म पĦती ओळखाल आिण लागू कराल. munotes.in

Page 55

शै±िणक संशोधनात संगणक
अनुÿयोगांचा वापर
55 ⚫ संशोधन ÿकाशनात संगणकाची भूिमका. ⚫ संशोधन ÿिøयेत वापरÐया जाणाö या िवĴेषण साधनांचा पåरचय. ⚫ वैयिĉक संशोधन उपøम आिण ÿकÐपा¸या नैितक वैधतेचे मूÐयांकन करÁयासाठी ३.२ संबंिधत सािहÂयाचे पुनरावलोकन,इंटरनेट शोध, शै±िणक संशोधनाचे संकेतÖथळ ३.२.१ संशोधना¸या िविवध टÈÈयांमÅये संगणकाचा वापर: पुनरावलोकन, मािहती संकलन, मािहती िवĴेषण आिण अहवाल लेखन यासह संशोधना¸या सवª टÈÈयांमÅये संगणक आवÔयक आहेत. z Figure १ Use of Computer Application in Research ३.२.२ सािहÂय पुनरावलोकनात संगणकाचा वापर: इंटरनेटवरील इले³ůॉिनक डेटाबेसमÅये संúिहत सािहÂय (सािहÂया¸या पुनरावलोकनासाठी) आिण úंथसूची संदभª शोधÁयात संगणक सुिवधा देतात. Âयामुळे Âयाचा वापर संबंिधत ÿकािशत लेख नंतर¸या पुनÿाªĮीसाठी जतन करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. úंथालयांमÅये पुÖतके, जनªÐस आिण इतर िनयतकािलकां¸या Öवłपात सािहÂय शोधÁयापे±ा याचा फायदा आहे, ºयासाठी बराच वेळ आिण काम लागते. सािहÂयाचे पुनरावलोकन संशोधकाला अनेक सूचना ÿदान करते. हे Âयाच िवषयातील इतर संशोधन उपøमां¸या शोधात मदत करते आिण एखाīाला पूवê न शोधलेÐया ÿदेशांचे अÆवेषण करÁयास अनुमती देते. हे संशोधकाचा ŀĶीकोन िवÖतृत करते आिण कामाचे संदभª देते. अËयासा¸या िविवध टÈÈयांवर सािहÂयाची समी±ा आवÔयक असते,ते पुढीलÿमाणे आहेत. ⚫ संशोधना¸या सुłवातीस, इतर तुलनाÂमक अËयास शोधा आिण संशोधनाचे नवीन िवषय शोधा.
Use of Computers in data analysis
Review of Related Literature Internet search, edu research website
Constructing graphs, maps and tables
Internet Research ethics
Reference Work, Analysis, Report writing munotes.in

Page 56

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
56 ⚫ संपूणª संशोधनादरÌयान, इतरांĬारे Âयाच िवषयातील नवीनतम अīतने आिण वतªमान अËयासाबĥल जाणून घेÁयासाठी. ÿÂयेक संशोधकाने संबंिधत सािहÂयाचे परी±ण कłन Âया¸या संशोधना¸या पĦती आिण ±ेý देखील समजून घेतले पािहजे. संशोधनानंतर, हे संशोधकाला Âया¸या कामावर काय ÿभाव पडला आहे हे समजून घेÁयास, भिवÕयातील संशोधनासाठी सूचना तयार करÁयास अनुमती देते. आभासी úंथालय आहेत जी िवनामूÐय आिण वापरकताª- अनुकूल दोÆही आहेत. कोणीही या साइटवłन कोणतेही पुÖतक िकंवा लेख डाउनलोड िकंवा अपलोड कł शकतो. यापैकì बरेच पैसे देखील िदले जातात, वापरÁयापूवê नŌदणी आिण भुगतान देणेळ आवÔयक आहे. उदाहरणाथª:- आभासी úंथालये: ⚫ WWW Óह¸युªअल लायāरी (http:// vlib.org/) ⚫ िडिजटल लायāरी ऑफ इंिडया (http:// www.dli.ernet.in/) ⚫ शोधगंगा (http:// shodhganga.inflibnet.ac.in/) ⚫ EdITLib (http:// www.editlib.org/) इ ३.२.३ तुमची ÿगती तपासा: Q१. सािहÂया¸या समी±ेची गरज आिण महßव. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ Q२. काही आभासी úंथालयाची नावे सांगा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३.३ मािहती िवĴेषणामÅये संगणकाचा वापर िवषयांमधून गोळा केलेली मािहती संगणकावर शÊद दÖतऐवज िकंवा ए³सेल Öÿेडशीट Ìहणून जतन केली जाते. हे सारणी¸या संपूणª आराखड्यामÅये आवÔयक सुधारणा िकंवा संपादन करÁयास अनुमती देते, जे पेपरमÅये िलिहताना अश³य िकंवा वेळ घेणारे आहे. अशा ÿकारे, संगणक इतर गोĶéबरोबरच मािहती ÿवेश, मािहती संपादन, मािहती ÓयवÖथापन आिण पाठपुरावा कृतéमÅये मदत करतात. संगणक मािहती संकिलत करताना नŌद करÁयात munotes.in

Page 57

शै±िणक संशोधनात संगणक
अनुÿयोगांचा वापर
57 अिधक लविचकता असते. तसेच या मािहतीचे िवĴेषण करÁयात अिधक सुलभतेची अनुमती देतात. संशोधन अËयासाचे सवाªत ®म- क¤िþत आिण वेळ घेणारे पैलू Ìहणजे मािहती तयार करणे आिण इनपुट. सामाÆयतः, मािहती सुŁवातीला संगणका¸या Öवीकृतीसाठी योµय असलेÐया ÿijावली िकंवा नŌद त³Âयावर नŌदी केÐया जाईल. हे पूणª करÁयासाठी, संशोधक, सांि´यकìशाľ² आिण ÿोúामर यां¸या सहकायाªने, मािहतीचे łपांतर मायøोसॉÉट वडª दÖतऐवज िकंवा ए³सेल ÖÿेडशीटमÅये करेल. या Öÿेड शीट्स िवĴेषणासाठी थेट सांि´यकìय सॉÉटवेअरमÅये उघडÐया जाऊ शकतात. ÂयामÅये मािहतीचे सांि´यकìय िवĴेषण आिण पåरणामांचे ÖपĶीकरण होते. मािहतीचे संकलन पूणª झाÐयानंतर मािहतीचे िवĴेषण ही पुढील पायरी आहे. वै²ािनक चौकशी¸या या टÈÈयात अनेकदा डेटा कोिडंग, वगêकरण आिण सारणीचा काही ÿकार समािवĶ असतो. आजकाल, संगणक आपोआप अशा ÿकारची बहòतेक कामे पूणª करतात. संगणक िवनंती केलेÐया गणना आिण तुलनांचे पåरणाम तसेच सांि´यकìय िवĴेषणासाठी आवÔयक मािहती परत करतो. मािहती िवĴेषण ही वापरÁयायोµय मािहती, िनÕकषª आिण िनणªय घेÁयात मदत करÁयासाठी मािहतीचे िवĴेषण, आयोजन, ÿितकृती हाताळÁयाची िøया आहे. मािहती िवĴेषणामÅये अनेक वैिशĶ्ये आिण कायªपĦती आहेत, ºयात िविवध Óयवसाय, िव²ान आिण सामािजक ÓयवÖथे अंतगªत िविवध िशषªकाखाली अनेक ÿिøया आहेत. Ìहणून, िवĴेषण या दोन ÿकारांमÅये िवभागले जाऊ शकते: वणªनाÂमक िवĴेषण आिण अनुमानाÂमक िवĴेषण. अ) वणªनाÂमक िवĴेषण: वणªनाÂमक िवĴेषण हे ÿामु´याने एकाच चला¸या िवतरणाशी संबंिधत आहे. हे संशोधन आकार, रचना, कायª±मता आिण ÿाधाÆये यासार´या िविवध घटकांवर आधाåरत ठाम िनIJयी, कायª गट, Óयĉì आिण इतर िवषयांची Łपरेषा देऊ करते. ब) अनुमानाÂमक िवĴेषण: काही िनÕकषª िकंवा िनÕकषª सूिचत करÁयासाठी वैधता मािहती सांिगतली जाऊ शकते कì नाही हे मूÐयांकन करÁयासाठी गृहीतक चाचणीसाठी असं´य महßवपूणª चाचÁयांशी संबंिधत आहे. हे लोकसं´ये¸या मूÐया¸या अंदाजासह देखील समािवĶ आहे. MS Excel, MS Access, SPSS, STATFIT आिण इतर मािहती िवĴेषण कायªøम उपलÊध आहेत. अितåरĉ संकेतÖथळेआहेत ºया संशोधकांना मािहती अपलोड करÁयास आिण वेबवर Âयाचे िवĴेषण करÁयास अनुमती देतात. अशा संकेतÖथळांवर इनपुट मािहतीचा Öवयंचिलत सारांश ÿदान करतात आिण दशªनीय आलेख देखील देतात.. यामÅये िनयोिजत संशोधनासाठी नमुना आकाराचा अंदाज लावणे, पåरकÐपना तपासणे आिण अËयासा¸या सामÃयाªचे मूÐयांकन करणे यासार´या गोĶéचा समावेश असू शकतो. कोणतेही एक पॅकेज सवाªत गुंतागुंतीचे सांि´यकìय िवĴेषण करÁयासाठी काम करेल. संगणक केवळ सांि´यकìय अËयासासाठीच नÓहे, तर मािहती िमळवताना Âयाची शुĦता आिण पूणªता तपासÁयासाठी देखील महßवाचे आहेत. munotes.in

Page 58

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
58 आकृती २ मािहती िवĴेषनासाठी सॉÉटवेअर आिण संकेतÖथळ SPSS हा एक Óयापकपणे वापरला जाणारा कायªøम आहे, िवशेषत: Óयĉì, संÖथा, सरकार िकंवा Óयावसाियक संÖथांĬारे आयोिजत सामािजक िव²ान संशोधनामÅये. SPSS (सामािजक िव²ानासाठी सांि´यकìय संच) सामािजक शाľ²ांसाठी तयार केले गेले. Âया¸या सांि´यकìय तंýांमÅये इतर सॉÉटवेअर¸या तुलनेत कमी त² सांि´यकìय इनपुट आहेत. ३.३.२ तुमची ÿगती तपासा Q१. मािहती िवĴेषण Ìहणजे काय? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ Q२. मािहती िवĴेषणाचे ÿकार. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३.४ आलेख,नकाशेआिण त³Âयांची रचना नकाशे, तĉे आिण आलेखांचा वापर तुÌहाला मजकूरातील मािहतीचे मु´य मुĥे ठळक करÁयास स±म करतो. हे तुÌहाला मािहती अिधक संि±Įपणे सादर करÁयास स±म करते. गुंतागुंती¸या िवषयावर िलिहÁयासाठी अनेक पाने लागू शकतात, तर संपूणª मािहती सारणी िकंवा त³ÂयाĬारे कमी जागेत सादर केली जाऊ शकते. ही उपकरणे तुÌहाला ºवलंत तुलना करÁयास स±म करतात आिण तÃयांमधील संबंध दशªवतात. ते मािहती आिण कÐपना सारांिशत करÁयात मदत करतात आिण ि³लĶ तपशील सुलभ आिण ÓयवÖथािपत करतात जेणेकłन वाचक सहजपणे Âयांचे अनुसरण कł शकतील.
MS Excel Ms Access SPSS
सॉÉटवेअर
संकेतÖथळ
https://statpages.org/ https://vassarstats.net https://statistics.com https:/www.quantitativeskills.com munotes.in

Page 59

शै±िणक संशोधनात संगणक
अनुÿयोगांचा वापर
59 ३.४.१ आलेख, नकाशे आिण सारÁया वापरणे: जेÓहा तुÌही आलेख, नकाशे आिण तĉे वापरायचे ठरवता तेÓहा तुÌही खालील मुĥे ल±ात ठेवावे: तुम¸या संपूणª लेखन ÿकÐपाचे िनयोजन करताना, तĉा आिण आलेख ल±ात ठेवा आिण तुÌही ते कोठे समािवĶ कł शकता. हे तुÌही दीघªकाळ मदत करेल आिण तुम¸या िवचारांना ÖपĶता देईल. Âयामुळे तुÌही अजूनही मािहती शोधत असतांना, संकÐपना ओळखू शकता आिण सारणी, तĉे, इÂयादीĬारे Öवतःचे ÿितिनिधÂव कराल. ⚫ Âया कÐपना िकंवा मािहतीवर िवशेष ल± īा ºयामुळे तुम¸या वाचकाला अडचणी येतील. काही कठीण बाबी मांडतील. सारणी, तĉे इÂयादéĬारे सादर करणे चांगली कÐपना असेल. ⚫ ÿÂयेक वेळी नवीन उदाहरण वापरणे शहाणपणाचे आहे. तयार आलेख िकंवा छायािचýे वापरणे नेहमीच तुÌही मांडत असलेÐया मुīाशी िततकेसे संबंिधत असेलच असे नाही. ३.४.२ आलेख, नकाशे आिण सारÁयांची काय¥: आलेख हे सारणीबĦ मािहतीचे आलेिखय ÿितिनिधÂव आहे जे मािहती¸या सामúीचे आकलन सुलभ करते. ÿÂयेक ÿकार¸या ŀÕयाÂमक सहाÍयाचे फायदे आिण तोटे असले तरी, Âयांची मु´य वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे सारांिशत केली जाऊ शकतात. मािहती एका ŀÔय पĦतीने Óयĉ केली जाते जी समजÁयास सोपी आहे. ⚫ सवª संभाÓय मािहती सेटसाठी एकच आलेख वापरणे श³य नाही. ⚫ वारंवार, ते मु´य गृहीतके आिण ÿेरक घटक ÖपĶपणे ÖपĶ कł शकत नाहीत ºयामुळे मािहतीमधील फरक िदसून येतो. ⚫ ते घन सं´यांपे±ा अिधक सहजपणे हाताळले जाऊ शकतात. तुÌही तुम¸या संशोधन पेपरमÅये तĉा िकंवा आलेख कधी वापरावा? तुÌही तुम¸या संशोधनासाठी ÿाथिमक िकंवा दुÍयम ąोत वापरत असलात तरीही, अंितम उÂपादन हा एक अहवाल असेल ºयाला संशोधन पेपर Ìहणतात. तरीसुĦा, ÿÂयेकाकडे आकडेवारी आिण गणनेची पाĵªभूमी नसते आिण वाÖतिवक मािहती िमळिवÁयासाठी वाचकाला संपूणª दÖतऐवजात संचालन करावे लागेल. हे ÖपĶ आहे कì संपूणª गोĶ सुलभ करÁयासाठी कमी ि³लĶ धोरण Öवीकारणे आवÔयक आहे. अशा िविवध पåरिÖथती आहेत ºयात तुÌही Öवतःला त³Âयाची मदत घेऊ शकता: ⚫ तुमचा ŀिĶकोन ÿÖथािपत करÁयासाठी: सं´याÂमक मािहती Óयितåरĉ, तुमची िÖथती ÖपĶ करताना तुम¸या कायªÿदशªनाचे ŀÔय ÿितिनिधÂव खूप उपयुĉ आहे. तुमचा िनÕकषª समजून घेÁयासाठी आवÔयक नसलेली ि³लĶ गणना टाळÐयाने तुम¸या वाचकाला आराम िमळेल. munotes.in

Page 60

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
60 ⚫ तुमचे िवĴेषण अिधक Óयापक करÁयासाठी ⚫ आलेखाचे डेटाचे संि±Į दशªनी मौÐयवान जागा वाचवते. ⚫ सखोल ÖपĶीकरण ÿदान करते मािहतीचे िवĴेषण करते आिण तुलना करते आलेख िकंवा तĉा आवÔयक आहे का ते शोधते आपले िवचार Óयĉ करÁयासाठी योµय आलेख शोधणे आधी चचाª केÐयाÿमाणे, मािहतीचे ÿितिनिधÂव करÁयासाठी वापरÐया जाणाö या िविवध ÿकारचे तĉे आहेत. वतृळालेख िविवध कउपøमामÅये घालवलेÐया वेळेचे अंदाजे िवतरण करÁयासाठी उÂकृĶ आहेत, तर रेषा आलेख अनेक मिहने िकंवा वषा«¸या कालावधीत बाजारातील कला दशªवÁयासाठी अिधक अनुकूल आहेत; तुÌही या मािहतीचे िविवध ÿितिनिधÂव समजून घेणे िततकेच महßवाचे आहे. हे Âयांचे वणªन करणाö या काही िवÖतृत ®ेणी आहेत. अनेक ÿकारचे तĉे आिण आलेख आकृती ३ ⚫ बार आलेख
 Pie Chart

munotes.in

Page 61

शै±िणक संशोधनात संगणक
अनुÿयोगांचा वापर
61  Line Chart
 Scatter Plot
 Flowchart

munotes.in

Page 62

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
62  Histogram
सारणी: सारणी Öतंभ आिण पंĉìमÅये मांडलेÐया आकृÂया तÃय िकंवा इतर मािहतीचा संúह वाचक Âयांना आवÔयक असते. मािहती एका ओळीत वाचून आिण Öतंभ िकंवा खाली शोधून काढतात Âयामुळे जेÓहा तुÌही टेबÐस िडझाईन करता तेÓहा तुमची ÿमुख िचंता Öतंभ आिण पुरेसे अंतर ÿदान करणे असते, जेणेकłन तुमचे वाचक मािहती सहज शोधू शकते व तूÌहाला सापडेल. ते टेबल अनेक गोĶéसाठी उपयुĉ आहेत. ते एका संि±Į जागेत मोठ्या सं´येने िविशĶ मािहती दशªवू शकतात. असा मािहती मजकूरातच सादर केला गेला होता, वाचकाला मजकूरात घडणाöया आकृÂयां¸या øमवारीतून जावे लागेल. त³Âया Öतंभां¸या शीषªÖथानी िकंवा सारणी मधील पंĉé¸या बाजूला ठेवÐया जाऊ शकणाö या शÊद, वा³ये आिण वा³यां¸या नमुÆयांची ýासदायक पुनरावृ°ी दूर करतात. ३.४.३ आलेख, नकाशे आिण सारÁयांची रचना: आलेख, नकाशे आिण तĉे बनवÁयासाठी काही सामाÆय मागªदशªक तßवे. ÿÂयेक सारणी हे असावे: तीन ±ैितज रेषांनी तयार केलेली रचना, सारणी िशषªक आिण सारणीचा शेवट Âया¸या खाल¸या सीमेवर आहे; Âया¸या बाजूकडील सीमांवर उËया रेषा नसतात; आवÔयक असÐयास अितåरĉ ÖपĶीकरण िकंवा संदभª ÿदान करा; Âया¸या सवª सेलमÅये समान दशांश Öथानांसह मूÐये सादर करा; काय वणªन केले जात आहे आिण कुठे, तसेच िनरी±णांची सं´या (N) आिण मािहती कधी गोळा केला गेला याची मािहती देणारे शीषªक समािवĶ करा.
munotes.in

Page 63

शै±िणक संशोधनात संगणक
अनुÿयोगांचा वापर
63 सारÁयांÿमाणे, आलेखामÅये खालील वैिशĶ्ये समािवĶ करणे आवÔयक आहे: आकृती¸या खाली ठेवलेले वणªनाÂमक शीषªक; मजकूरा¸या संपूणª भागामÅये आकृÂया Ìहणून संदिभªत केले जात आहे. ३.४.४ आलेख काढÁयासाठी उपलÊध सॉÉटवेअर:  ए³सेल  िमनीताब.  SPSS  .ClassCalc  CODAP  डेटा³लासłम  डेसमॉस  िजओजेāा ३.४.५ सारणी: मोठ्या ÿमाणात मािहती गोळा केÐयावर, संशोधकाने Âयाची मांडणी काही सोÈया आिण तािकªक पĦतीने केली पािहजे. ही ÿिøया सारणी Ìहणून ओळखली जाते. मोठ्या अथाªने, सारणी ही Öतंभ आिण पंĉéमधील मािहतीची ÓयविÖथत संÖथा आहे. संपादनानंतर, जे पåरिशĶावरील मािहती वैध आिण योµयåरÂया वगêकृत असÐयाची खाýी करते; मािहती िविवध ÿकार¸या त³ÂयांमÅये एकिýत केली जाते आिण इतर ÿकार¸या सांि´यकìय िवĴेषणास देखील सामोरे जाऊ शकतो. सारणी ÖवहÖते िकंवा Öवयंचिलतपणे तयार केले जाऊ शकतात. संदभª सुलभतेसाठी ÿÂयेक सारणीला एक अिĬतीय øमांक िनयुĉ केला पािहजे. ३.४.६ सारणीचे महßव: खालील कारणांसाठी सारणी आवÔयक आहे: अ) हे तुलना ÿिøयेस मदत करते. ब) हे वेगवेगÑया सांि´यकìय गणनेसाठी पाया Ìहणून काम करते. क) अिधक संि±Į पĦतीने िनÕकषा«चे एकंदर िचý ÿदान कłन ते कल पाहतात. ड) ते िनÕकषा«¸या काही भागांमधील संबंध तुलनाÂमक पĦतीने दशªवतात. इ) िनयमानुसार, अवलंबून चल पंĉéमÅये िदसते तर Öवतंý चल ÖतंभांमÅये िदसते. फं) सारणीचे Öतंभ आिण पंĉìची शीषªके ÖपĶ आिण संि±Į असावी. संदभª सुलभतेसाठी Öतंभ øमांिकत केले जाऊ शकतात. ह) पंĉìची एकूण सं´या उजÓया बाजूला, आिण Öतंभात ठेवली पािहजे एकूण तळाशी ठेवले पािहजे. munotes.in

Page 64

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
64 ३.४.७ तĉा तयार करणे: १. त³Âयासाठी मािहती िनवडा. २. घाला > िशफारस केलेले तĉा िनवडा. ३. त³Âयाचे पूवाªवलोकन करÁयासाठी, िशफारस केलेले तĉा टॅबवर एक तĉा िनवडा. ४. तĉा िनवडा. ५. ओके िनवडा. टीप: तÂकाळ तĉा तयार करÁयासाठी Alt + F१. मूलभूत सारणीसाठी, घाला > सारणीवर ि³लक करा आिण कसªर िúडवर हलवा जोपय«त तुÌही तुÌहाला हÓया असलेÐया Öतंभ आिण पंĉéची सं´या ठळक करत नाही. मोठ्या सारणीसाठी, िकंवा सारणी सानुकूिलत करÁयासाठी, घाला > टेबल > घाला िनवडा टेबल. तुमची Öवतःची टेबल काढÁयासाठी, घाला > टेबल > űॉ टेबल िनवडा ३.४.८ तुमची ÿगती तपासा: Q१. आलेख, नकाशे आिण तĉे बनवÁयासाठी सामाÆय मागªदशªक तßवे काय आहेत? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ Q२. सारणीचे महßव. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३.५ इंटरनेट नैितक संशोधन संशोधनातील नैितकतेमÅये वै²ािनक चौकशी दरÌयान उĩवू शकणाö या िविवध समÖयांचा समावेश होतो. वै²ािनक चौकशीचा अËयासøमात या ±ेýातील नैितक िवचार पुढील ÿमाणे आहेत. १. मानव िकंवा ÿाणी िवषयांचा समावेश असलेÐया अËयासाचे िनयोजन आिण अंमलबजावणी, २. ÿयोगांमÅये अनुवांिशकåरÂया सुधाåरत जीवांचा वापर इ. munotes.in

Page 65

शै±िणक संशोधनात संगणक
अनुÿयोगांचा वापर
65 ३. शै±िणक ±ेýातील वै²ािनक गैरवतªन (जसे कì फसवणूक, मािहती खोटेपणा आिण सािहिÂयक चोरी); धोका दशªक (संÖथेतील चुकì¸या कामांची मािहती सावªजिनक िकंवा ÿभारी लोकांसमोर करणे); संशोधन िनयमन; इ. अËयासा¸या इतर ±ेýां¸या तुलनेत, संशोधन नैितकतेने सवाªत पुढे ÿगती केली आहे. ४. वैīकìय संशोधना¸या िवपरीत, सामािजक िव²ानातील अËयासांना सामोरे जावे लागते. आÓहानांचा अिĬतीय संच आहे. संशोधन समुदाय चांगले कायª करÁयासाठी िवĵासा¸या भ³कम पायावर अवलंबून आहे. संशोधकांना इतर संशोधकां¸या िनÕकषा«¸या सÂयतेवर िवĵास आहे. लोकांचा असा िवĵास आहे कì शाľ²ांनी Âयां¸या अËयासात वÖतुिनķ आिण सÂयतेने जगाचे ÿितिनिधÂव करÁयाचा ÿामािणक ÿयÂन केला आहे. परंतु, हा आÂमिवĵास िटकवायचा असेल तर वै²ािनक समुदायाने नैितक वै²ािनक अËयासाशी संबंिधत आदशª ÿितकृती आिण पुढे जाÁयासाठी Öवतःला वचनबĦ केले पािहजे. अËयास ÿिøयेदरÌयान अनेक नैितक समÖया आहेत ºयांचा काळजीपूवªक िवचार करणे आवÔयक आहे. समाजशाľ²ांना जाणीव असणे आवÔयक आहे कì सवª सहभागéची संमती आिण सवō°म िहत संरि±त आहेत याची खाýी करÁयासाठी ते शेवटी जबाबदार आहेत. सहभागéशी आदराने वागÁयाची आिण Âयांनी गोळा केलेÐया मािहतीचा गैरवापर करÁयापासून परावृ° करÁयाची Âयांची नैितक जबाबदारी आहे. सहभागी Óयĉéना संपूणª संशोधन ÿिøयेदरÌयान Âयां¸या गोपनीयतेचा आिण भावनांचा आदर करÁयाचा अिधकार आहे. िनरी±ण ÿिøयेदरÌयान सहभागéची ओळख आिण गोपनीयता संरि±त करणे आवÔयक आहे. बहòतेक लोक Âयां¸या कुटुंब, समुदाय, संÖथा आिण संÖथांĬारे नैितक िशकवणी घेतात. बहòसं´य लोकांचे नैितक होकायंý ते लहान असताना Öथािपत केले जातात, परंतु नैितक िवकास आयुÕयभर चालू राहतो आिण लोक वयानुसार वाढी¸या अनेक टÈÈयांतून जातात. नैितक मानके सवªý िदसून येत असÐयाने, Âयांना सामाÆय ²ान Ìहणून िलिहणे सोपे होईल. दुसरीकडे, जर नैितकता ही फĉ सामाÆय ²ानाची बाब असती, तर आपÐयाजवळ जवळजवळ इतके नैितक वादिववाद आिण समÖया नसतात. ३.५.१ नैितक मानके: नैितक मानके बहòतेकदा कायदेशीर िनयमांपे±ा Óयापक आिण अिधक अनौपचाåरक असतात, जे बहòतेक समुदायांमÅये वतªनाचे िनयमन करÁयासाठी असतात. जरी बहòतेक देशांमÅये कायīांचा वापर सामाÆयतः Öवीकृत नैितक मानकांची अंमलबजावणी करÁयासाठी केला जातो आिण नैितक आिण कायदेशीर दोÆही िनयमांमÅये वापरÐया जाणाö या कÐपना समान असÐया तरी, हे ल±ात ठेवणे आवÔयक आहे कì नैितकता आिण कायदा एकच गोĶ नाही. काहीही कायदेशीर आिण अनैितक दोÆही असू शकते. कायदेशीर िनकषांचे िवĴेषण, मूÐयांकन, ÿÖताव िकंवा Óया´या करÁयासाठी नैितक कÐपना आिण तßवे देखील वापरली जाऊ शकतात. Âयांना जे अनैितक िकंवा अÆयाÍय कायदे वाटले Âयाचा िवरोध करÁयासाठी, मागील शतकातील अनेक समाजसुधारकांनी नागåरकांना Âयांचा अवमान करÁयास ÿोÂसािहत केले. अिहंसक सिवनय कायदेभंग हे एखाīाचे राजकìय मत िमळवÁयाचे नैितक तंý आहे. munotes.in

Page 66

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
66 तßव²ान, धमªशाľ, कायदा, मानसशाľ आिण समाजशाľ यांसारखी मानक- अËयासाची ±ेýे देखील "नीतीशाľ" ¸या या Óया´येत समािवĶ आहेत. वैīकìय नैितकतेचा अËयास करणाö या Óयĉìला "वैīकìय नीितशाľ²" Ìहणतात. नैितक िसĦांताला कठीण पåरिÖथतéबĥल समजून घेÁयासाठी आिण िनणªय घेÁयासाठी एक चौकट Ìहणून देखील पािहले जाऊ शकते. आिथªक, पयाªवरणीय, राजकìय आिण नैितक यासह िविवध कोनातून संपकª साधला जाऊ शकतो अशा गुंतागुंती¸या िवषयाचे उदाहरण Ìहणून जागितक तापमानाचा िवचार करा. एक पयाªवरण नीितशाľ² खेळातील नैितक िनयम आिण तßवे पाहó शकतो तर एक अथªशाľ² जागितक तापमान वाढीशी संबंिधत िविवध धोरणां¸या िकंमती आिण फायदे पाहतो. िविवध ±ेýे, संÖथा आिण ÓयवसायांमÅये वतªणुकì¸या अपे±ा Âयां¸या िविशĶ मोहीमांना सवō°म सेवा देÁयासाठी बदलतात. ही मानके Óयावसाियकांना Âयां¸या ÿयÂनांचे समÆवय साधÁयात आिण लोकांचा िवĵास िमळिवÁयात मदत करतात. वैīक, कायदा, अिभयांिýकì आिण Óयवसाय ही काही ±ेýे आहेत ºयांनी नैितकतेचे िनयम Öथािपत केले आहेत. संशोधक आिण सजªनशील आिण बौिĦक कलांमÅये गुंतलेले कोणीही वतªना¸या Öथािपत िनयमांचे पालन केÐयाने Âयांना फायदा होऊ शकतो. संशोधन नैितकता हे या धोरणां¸या अËयासासाठी समिपªत ±ेý आहे. संशोधनातील नैितक मानकांचे अनेक कारणांसाठी पालन केले पािहजे. ÿथम, मानके संशोधनाची उिĥĶे वाढवतात, ºयामÅये िशकणे, अचूकता आिण चुका कमी करणे समािवĶ आहे. संशोधन मािहती तयार करणे िकंवा खोटे करणे यािवŁĦ ÿितबंध, सÂयाचा ÿसार करÁयात आिण चुका टाळÁयास मदत करतात. दुसरे, नैितक मानके संशोधनासाठी महßवपूणª असलेÐया मूÐयांना ÿोÂसाहन देतात कारण Âयासाठी सामाÆयत: िविवध ±ेýे आिण संÖथांमधील अनेक ÓयĉéमÅये सहकायª आिण समÆवय आवÔयक असतो. ÿभावी टीमवकªसाठी आवÔयक मूÐये, जसे कì ÿामािणकपणा, मोकळेपणा आिण एकमेकांसाठी िवचार. उदाहरण Ìहणून, अËयास लेखकÂव, कॉपीराइट आिण पेटंट िनयम, डेटा सामाियकरण ÿोटोकॉल, इÂयादीसाठी अनेक नैितक िनयम आिण लोकांना एकý काम करÁयास ÿवृ° करणाö या मालकì¸या मािहतीचे र±ण करÁयासाठी िननावीपणाची आवÔयकता असलेÐया समवयÖक पुनरावलोकन ÿिøया. बहòतेक शै±िणक Âयां¸या कामासाठी ओळखले जाÁयास उÂसुक असतात आिण Âयाऐवजी ते तयार होÁयापूवê Âयां¸या कÐपना चोरÐया िकंवा उघड केÐया जातात. ितसरे, िविवध नैितक मानके हे सुिनिIJत करÁयात मदत करतात कì शाľ²ांना Âयां¸या कामासाठी सावªजिनक छाननी आिण पåरणामांना सामोरे जावे लागेल. संशोधनातील गैरवतªणूक, प±पाताचे मुĥे, मानवी िवषयांचे ह³क आिण ÿाणी कÐयाण यावर फेडरल सरकार¸या भूिमकेकडे कोणतीही महßवपूणª ÿगती होÁयापूवê सावªजिनक िनधी ÿाĮ करणारे संशोधकाची छाननी आिण िनरी±णा¸या अधीन असले पािहजे.. चौथे, संशोधन नैितकतेचे िनयम या ±ेýामÅये रस आिण िनधी वाढवÁयास हातभार लावतात. संशोधना¸या गुणव°ेवर आिण अखंडतेवर िवĵास ठेवÐयाने संशोधन ÿकÐपांसाठी िनधी munotes.in

Page 67

शै±िणक संशोधनात संगणक
अनुÿयोगांचा वापर
67 िमळÁयाची श³यता वाढते. शेवटी, संशोधनाची अनेक मानके सामािजक जबाबदारी, मानवी ह³क आिण मानवी Óयĉìची ÿितķा यासह इतर आवÔयक नैितक आिण सामािजक मूÐयां¸या िवÖतृत ®ेणीचे समथªन करतात. आिण कायदेशीरपणा, सुरि±तता आिण ÿाÁयांचे कÐयाण करतात. संशोधन नैितकते¸या आकिÖमक उÐलंघनामुळे अËयासातील सहभागी, िवīाथê आिण सामाÆय लोकांचे गंभीर नुकसान होÁयाची श³यता असते. एखाīा संशोधकाचे आरोµय आिण सुरि±तता तसेच कमªचारी आिण िवīाÃया«चे आरोµय आिण सुरि±तता धो³यात येऊ शकते, उदाहरणाथª, Âयाने िकंवा ितने ि³लिनकल अËयासात डेटा तयार केला, ºयाचे सहभागéसाठी गंभीर पåरणाम होऊ शकतात. ३.५.२ नैितक संशोधनासाठी िनयम आिण मागªदशªक तßवे: संशोधन नैितकतेशी संबंिधत िविवध मानके, मानदंड आिण धोरणे आहेत जी िविवध Óयावसाियक गट, सरकारी संÖथा आिण संÖथांनी लागू केली आहेत. नॅशनल इिÆÖटट्यूट ऑफ हेÐथ (NIH), नॅशनल सायÆस फाऊंडेशन (NSF), अÆन आिण औषध ÿशासन (FDA), आिण पयाªवरण संर±ण एजÆसी (EPA) यांसार´या संÖथांमÅये सरकारी- अनुदािनत संशोधकांसाठी नैितक मागªदशªक तßवे आढळू शकतात. एपीएचे मानसशाľ²ांचे नैितक तßवे, एपीएचे नैितकता आिण Óयावसाियक जबाबदारीवरील िवधाने, Óयावसाियक नीितम°ेवरील एपीएचे िवधान आिण बायोमेिडकल जनªÐस असोिसएशन ऑफ बायोमेिडकल जनªÐस (एएपीए) यांना सादर केलेÐया हÖतिलिखतांसाठी वैīकìय जनªल संपादकां¸या एकसमान आवÔयकतांची आंतरराÕůीय सिमती महßवाची आहे. काही मूलभूत नैितक तßवे थोड³यात खाली िदली आहेत: १. तुम¸या सवª वै²ािनक लेखनात ÿामािणक रहा. तुमचे संशोधन ÿij, ÿिøया आिण Âया¸या ÿकाशनाची िÖथती यावर ÖपĶपणे चचाª करा. मािहती बनवू नका िकंवा खोटी मािहती देऊ नका. िनधी संÖथा,समवयÖक,िकंवा सामाÆय जनता यांची िदशाभूल कł नका. २. ÿयोग करताना, मािहतीचे िवĴेषण करताना, मािहतीचा अथª लावताना िकंवा समवयÖक पुनरावलोकने करताना वÖतुिनķ होÁयाचा ÿयÂन करा. संशोधन, अनुदान- लेखन, त² पुरावे आिण इतर संदभª जेथे िनःप±पातीपणा आवÔयक आहे: आवÔयक िकंवा अपेि±त. Öवतःशी वÖतुिनķ आिण ÿामािणक रहा. कोणतेही आिथªक िकंवा वैयिĉक ÖवारÖय घोिषत करा Âयाचा अËयासावर पåरणाम होऊ शकतो. ३. सचोटीची Óयĉì अशी आहे जी सÂयवादी, िवĵासाहª आिण Âयां¸या ®Ħा आिण कृतéमÅये सुसंगत आहे. ४. अिवचारी चुका आिण आळशी काम टाळा; Âयाऐवजी, तुम¸या Öवतः¸या आिण इतरां¸या ÿयÂनांचे कसून आिण गंभीरपणे मूÐयांकन करा. चे आउटपुट आपले समकालीन. मािहती एकýीकरणासह संशोधन ÿयÂन. बाĻ संÖथा िकंवा ÿकाशनांसह िडझाइन आिण संÿेषणाचे िवĴेषण आिण मसुदा तयार करणे. munotes.in

Page 68

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
68 ५. पारदशªकता: मािहती, पåरणाम, िवचार आिण उपकरणे īा आिण ¶या. मन मोकळे करा आिण ÿितिøया ऐका. ६. ůेडमाकª, कॉपीराइट आिण पेटंट यांसार´या बौिĦक संप°ीचे मूÐय ओळखा. योµय उĦरण आिण उĦरणांिशवाय अहवाल न िदलेÐया कायªपĦती िकंवा िनÕकषा«चा वापर कł नका. जेÓहा ते देय असतील तेÓहा िसĦी ओळखा. अËयासासाठी सवª योगदान योµयåरÂया जमा केले जावे. सािहिÂयक चोरी हे मु´य पाप आहे. ७. िनधीसाठी अजª आिण अËयासपूणª लेखांसह संवेदनशील मािहतीची गोपनीयता राखा. जसे ÿकाशन, कमªचारी फाइÐस. Óयापार रहÖये, लÕकरी फाइÐस. Łµणा¸या फायली इ. ८. ÿकाशन नैितकता: संशोधन आिण िशÕयवृ°ी ÿथम ठेवणे, Öवतःचा वैयिĉक Óयावसाियक िवकास नाही. एकच गोĶ दोनदा ÿकािशत कł नका िकंवा Âयावर वेळ वाया घालवू नका. ९. जबाबदारीने िवīाÃया«ना िशकवणे, मागªदशªन करणे आिण Âयांना सÐला देÁयात मदत करणे. Âयांचा आनंद वाढवा आिण Âयांना Öवतःसाठी िनवडÁयाचे ÖवातंÞय īा. १०. कामा¸या िठकाणी सौजÆयाने वागावे. तुम¸या सहकाö यांशी सÆमानाने आिण आदराने वागा. ११. समाजाÿती कतªÓय: सामािजक चांगÐया गोĶéना ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण सामािजक हानीवर उपाय करÁयाचे ÿयÂन, िव²ान, पोहोचिवÁयाचे आिण लॉिबंग या सवª महßवा¸या भूिमका बजावतात. १२. सहकमê िकंवा िवīाÃया«शी संवाद साधताना िलंग, वंश, धमª, ल§िगक अिभमुखता िकंवा इतर कोणÂयाही संरि±त ®ेणी¸या आधारावर भेदभाव कł नका. वै²ािनक ±ेýातील एखाīा¸या ±मतेशी िकंवा ÿामािणकपणाशी संबंिधत नसलेले चल, जसे कì एखाīाची वंश िकंवा वंश. १३. योµयता: पुढे चालू ठेवून तुम¸या कौशÐयाचे ±ेý अिधक आिण चांगले जाणून घेÁयाचा नेहमी ÿयÂन करा िश±ण आिण ÿिश±ण; एकूणच वै²ािनक ÿवीणतेकडे ÿगती करा. १४. कायīाचा आदर करÁयासाठी लागू असलेÐया िनयमांची ओळख आिण Âयांचे पालन आवÔयक आहे. १५. ÿाÁयांची काळजी घेणे: ÿाÁयांवर अÂयंत आदर आिण कŁणेने ÿयोग करा. िनरथªक िकंवा चुकìची कÐपना असलेÐया ÿाÁयां¸या चाचणीत गुंतणे टाळा. १६. मानवी िवषयांचे संर±ण: असुरि±त गटांचे संर±ण करÁयासाठी आिण अËयासात सामील असलेÐया ÿÂयेकाला Âयां¸या फायīांचा उिचत वाटा िमळावा आिण मानवी िवषयांचे संर±ण करÁया¸या जबाबदाöया वाटून ¶याÓयात यासाठी खूप काळजी ¶या. munotes.in

Page 69

शै±िणक संशोधनात संगणक
अनुÿयोगांचा वापर
69 तांिýकŀĶ्या "गैरवतªन" नसले तरी, वै²ािनक समुदायाĬारे अनेक अितåरĉ वतªनांना सामाÆयतः अनैितक मानले जाते. मानक संशोधन ÿिøयेतील काही फरकांमÅये खालील गोĶéचा समावेश होतो. ⚫ संपादकांना न कळवता एकच काम अनेक ÿकाशनांना सादर करणे Ìहणजे सािहÂयचोरी. ⚫ तुÌही एखाīा कÐपनेचे मूळ िनमाªते आहात याची खाýी करÁयाचा एकमेव मागª Ìहणजे Âयाबĥल कोणालाही न सांगता पेटंट दाखल करणे. ⚫ लेखात महßवपूणª योगदान िदले नसले तरीही, एका अनुकूलते¸या बदÐयात लेखक Ìहणून एका कागदावर सहकमê जोडणे. एका सहकमêसह जनªलसाठी तुÌही पुनरावलोकन करत असलेÐया हÖतिलिखतातील संवेदनशील मािहती शेअर करणे. ⚫ आपÐया कामाचे परी±ण करÁयासाठी समवयÖकांना पुरेशी मािहती न देता पýकार पåरषदेत आपले िनÕकषª जाहीर कłन समवयÖक पुनरावलोकन ÿिøया टाळणे आपÐया अËयासाची सुसंगतता सुधारÁयासाठी अयोµय सांि´यकìय ŀिĶकोन वापłन समवयÖक पुनरावलोकन ÿिøया वगळणे ⚫ पूवê¸या संशोधकां¸या ÿयÂनांना ®ेय न देता िकंवा समपªक पूवê¸या कामाकडे दुलª± न करता सािहÂयाचे पुनरावलोकन करणे. समी±कांवर िवजय िमळवÁया¸या ÿयÂनात अनुदान अजाªमÅये खेळपĘीवर ÿकÐपा¸या संभाÓय ÿभावाची अितशयोĉì करणे. ⚫ तुम¸या संÖथे¸या ÿाणी जतन सिमती िकंवा मानवी िवषयांसाठी संÖथाÂमक पुनरावलोकन मंडळा¸या सÐÐयाकडे दुलª± करणे आिण अनावÔ यक ÿाÁयांसाठी माÆयताÿाĮ संशोधन ÿोटोकॉलपासून ल±णीय िवचिलत होणे; बहòतेक शाľ² ही कृÂये अनैितक मानतील, जर यातील गुÆहेगारी देखील िविवध Óयावसाियक नैितकता आिण संÖथाÂमक मानदंडां¸या िवरोधात असेल. ३.५.३ तुमची ÿगती तपासा: Q१. संशोधनाची मूलभूत नैितक तßवे कोणती आहेत? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३.६ संदभª कायª, िवĴेषण, अहवाल लेखन तुमचे िवचार आिण कÐपना इतरांपय«त ÿभावीपणे पोहोचवÁयासाठी तुÌहाला लेखनाची ि³लĶ आिण सजªनशील ÿितभा िवकिसत करणे आवÔयक आहे. यामÅये पुढील चरणांचा munotes.in

Page 70

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
70 समावेश आहे: संकÐपना पåरÕकरण, अिभÓयĉì, सादरीकरण आिण संपादन. दÖतऐवजा¸या िवकासादरÌयान, लेखक अनेक वेळा या टÈÈयांमÅये टॉगल करतात (हेस आिण Éलॉवर, १९८०). संशोधन ÿिøयेतील अंितम टÈपा Ìहणजे अहवाल लेखन. अËयासाला सुŁवात होताच संशोधकाने संशोधन अहवालाचा मसुदा तयार करायला सुŁवात करावी. Âयामुळे Âयाचा/ ितचा वेळ वाचेल आिण अहवाल वेळेवर पूणª करÁयात मदत होईल. तुमचा अËयासा¸या नŌदी करÁयासाठी संगणक खूप उपयुĉ आहे. येथे, आवÔयकतेनुसार मािहती संúिहत आिण पुनÿाªĮ केली जाऊ शकतो. मािहतीचे िवĴेषण केÐयावर, मािहतीचे ÖपĶीकरण आिण चचाª िलिहÁयाची वेळ आली आहे. संशोधकाने संपूणª ÿिøया अचूकपणे ÖपĶ केली पािहजे. संशोधकाने वाचलेÐया गोĶéचा मागोवा ठेवावा. सामúी पृķ तयार करणे संदभा«ची सूची बनवा िकंवा संदभªúंथ एक िवभाग िकंवा अÅयाय रचना तयार करा. संगणकावर अहवाल तयार करताना, ÿिøया अिधक सुलभ होते. हे संशोधकाला संपािदत िकंवा अīतिनत कł इि¸छत असलेÐया भागांमÅये सहज ÿवेश कł देते, मजकूर िवभाग हलवू शकतात, संपूणª मजकूरात मूलभूत बदल कł शकतात आिण शÊदलेखन आिण Óयाकरणा¸या चुका तपासू शकतात. यामुळे संशोधकाचा वेळ आिण मेहनतही वाचÁयास मदत होते. ३.६.१ ऑनलाइन मजकूर संपादक: अहवाल िलिहताना, आलेख तयार करÁयासाठीही संगणकाचा उपयोग होतो. आकृÂया आिण सारÁया. एक संशोधक Âयाचा पेपर अिधक आकषªक आिण आकषªक बनवÁयासाठी Öमाटª आट्ªस लागू कł शकतो. ते िलिहÐयानंतर, संशोधक ते इंटरनेटवर पोÖट कł शकतात. मायøोसॉÉट वडª संशोधन दÖतऐवजीकरणासाठी योµय आहे. हे वापरÁयास सोपे आहे आिण संशोधकांना Âयांचे ÿबंध िकंवा अहवाल सादर करÁयास आिण ÓयवÖथािपत करÁयास मदत करते. Âयाचा खालील ÿकारे फायदा होतो. Âयािशवाय, इतर ऑनलाइन मजकूर संपादक आहेत जे वापरÁयास सोपे आहेत. ते आहेत: ⚫ Google Docs: Google Drive मÅये दÖतऐवज संपािदत करÁयासाठी अनेक आकषªक पयाªय आहेत. ⚫ एिडट पॅड: हा एक साधा टे³Öट एिडटर आहे जो फॉरमॅिटंगला सपोटª करत नाही. या पृķावłन पेपर टाईप आिण डाउनलोड केला जाऊ शकतो. ⚫ िमýांसह संपािदत करा: हे वैिशĶ्य लोकां¸या गटाला िविवध मशीनवłन समान दÖतऐवजावर सहयोग करÁयास स±म करते. ⚫ हे पृķ रीलोड न करता टीममेटने केलेले बदल ÿदिशªत करते. ⚫ शटरबोगª: शटरबोगª हे एक िवनामूÐय आिण सोपे ऑनलाइन दÖतऐवज संपादक आहे. यात एकल मेनू बार आिण Âया¸या Öवतः¸या माउस सामúी मेनूसह एक साधा इंटरफेस आहे. munotes.in

Page 71

शै±िणक संशोधनात संगणक
अनुÿयोगांचा वापर
71 ⚫ CKEditor एक िवनामूÐय ऑनलाइन संपादक आहे ºयामÅये अनेक ±मता आहेत. ⚫ ऑनलाइन मजकूर िवĴेषण: हा कायªøम मजकूराचे िवĴेषण करतो आिण मजकूरातील शÊद, वणª आिण रचना यािवषयी मािहती सादर करतो. ⚫ शÊद काउंटर: टाइप करताना, ते दÖतऐवजातील शÊद, वणª आिण वा³ये मोजतात. ⚫ मजकूर तुलना: हे साधन दोन दÖतऐवजांची तुलना करÁयास मदत करते. ÿÂयेक दÖतऐवजातील वणा«ची सं´या देखील तुलना केली जाते. ⚫ शÊदलेखन तपासणी: शÊदलेखन तपासणारा चुकìचे शÊद ठळक करतो आिण पयाªय सुचवतो. ⚫ Google Docs: Google Drive मÅये दÖतऐवज संपािदत करÁयासाठी अनेक आकषªक पयाªय आहेत. ⚫ एिडट पॅड: हा एक साधा पाठ संपादक आहे जो Öवłपनला आधार करत नाही. या पृķावłन पेपर टाईप आिण डाउनलोड केला जाऊ शकतो. ⚫ िमýांसह संपािदत करा: हे वैिशĶ्य लोकां¸या गटाला िविवध मशीनवłन समान दÖतऐवजावर सहयोग करÁयास स±म करते. हे पृķ रीलोड न करता टीममेटĬारे केलेले बदल ÿदिशªत करते. ⚫ शटरबोगª: शटरबोगª हे एक िवनामूÐय आिण सोपे ऑनलाइन दÖतऐवज संपादक आहे. यात एकल मेनू बार आिण Âया¸या Öवतः¸या माउस सामúी मेनूसह एक साधा इंटरफेस आहे. ⚫ CKEditor एक िवनामूÐय ऑनलाइन संपादक आहे ºयामÅये अनेक ±मता आहेत. ⚫ ऑनलाइन मजकूर िवĴेषण: हा कायªøम मजकूराचे िवĴेषण करतो आिण मजकूरातील शÊद, वणª आिण रचना यािवषयी मािहती सादर करतो. ⚫ शÊद काउंटर: टाइप करताना, ते दÖतऐवजातील शÊद, वणª आिण वा³ये मोजतात. ⚫ मजकूर तुलना: हे साधन दोन दÖतऐवजांची तुलना करÁयास मदत करते. ÿÂयेक दÖतऐवजातील वणा«ची सं´या देखील तुलना केली जाते. ⚫ शÊदलेखन तपासणी: शÊदलेखन तपासणारा चुकìचे शÊद ठळक करतो आिण पयाªय सुचवतो. ३.६.२ पेपर ÿकाशन: तुमचा अहवाल पूणª केÐयानंतर एक महßवाची पायरी Ìहणजे तुमचे संशोधन कायª ÿिसĦ करणे. शोधिनबंध ÿकािशत करÁयासाठी इंटरनेट अÂयंत उपयुĉ आहे. हे संशोधकांना Âयांचे अËयासाचे िनÕकषª इतरांसमोर सादर करÁयास स±म करते. आजकाल, आपण सवªजण munotes.in

Page 72

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
72 कोणÂयाही िवषयातील ²ान शोधÁयासाठी इंटरनेटचा वापर करतो. हे तुम¸या ÿकािशत कायाªसाठी मोठ्या सं´येने दशªक ÿदान करते. अनेक ऑनलाइन आहेत ÿकाशने िजथे एखादा शोधिनबंध सादर कł शकतो आिण इतरांĬारे संदिभªत केलेला असू शकतो. Âयां¸याकडे आहे.
तĉा १: महßवा¸या जनªलचे नाव आिण संकेतÖथळा प°ा संशोधक केवळ या ÿकाशनांची सदÖयता घेऊ शकत नाहीत, तर Âयांचे संशोधन लेख ऑनलाइन देखील जमा कł शकतात. Âयापैकì काही िवनामूÐय आहेत, तर इतरांना पेपर शुÐक जमा करणे आवÔयक आहे. तसेच िविवध Óयावसाियक नैितक िनयमांचे िकंवा संÖथाÂमक िनयमांचे काटेकोरपणे पालन करावे. ३.६.३ तुमची ÿगती तपासा: Q१. अहवाल लेखन Ìहणजे काय? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३.७ चला बेरीज कłया अिलकड¸या वषा«त अËयासासाठी संगणकाचा वापर खूप सामाÆय झाला आहे. ÓयावहाåरकŀĶ्या सवª संशोधक Âयां¸या अËयासात Âयाचा उपयोग करतात. यामुळे मािहती गोळा करणे अिधक कायª±म आिण िकफायतशीर झाले आहे. ÿितसादकÂया«ना Âयां¸यासाठी सोयी¸या वेळी ÿijावली पूणª करÁयाचा पयाªय देखील िदला जातो. इंटरनेट आिण कॉÌÈयुटर
Name of Journal
IOSR Journal, International Organisation of Scientific Research
Indian Research Journals
Shodhganga
International Journal of Scientific and Research Publications
Web Address
http://www.ijsrp.org/online-submission.html http://iosrjournals.org/ http://www.indianresearchjournals.com/ http://shodhganga.inflibnet.ac.in/ munotes.in

Page 73

शै±िणक संशोधनात संगणक
अनुÿयोगांचा वापर
73 हे संशोधन चालवÁयासाठी महßवाचे साधन आहेत. अËयासा¸या ÿÂयेक टÈÈयावर ते ÿभावी असÐयाचे दशªिवले गेले आहे. सािहÂयाची समी±ा करणे, संमेलन करणे यासार´या िविवध कामांसाठी याचा उपयोग होऊ शकते. िविशĶ िवषयासाठी मािहती, मािहती गोळा करणे, मािहतीचे िवĴेषण करणे, अहवाल तयार करणे, सादरीकरणे तयार करणे, मािहती संúिहत करणे आिण शोधिनबंध ÿकािशत करणे. संगणकाने संशोधन सोपे केले असÐयाने, संशोधकांनी ल±पूवªक ल± देणे आवÔयक आहे कारण चुकìची मािहती गोळा करणे आिण Âयाचा अथª लावला जाÁयाचा धोका आहे. पåरणामी, ÿÂयेक टÈÈयावर, संशोधकाने संगणकाĬारे केलेÐया सवª गोĶी पुÆहा तपासÐया पािहजेत. हे चुकì¸या मािहती िवĴेषणाची श³यता कमी करते, ºयावर पåरणाम आधाåरत असतील. यासह, Âयाने िकंवा ितने अËयास नैितकता आिण इंटरनेट वापरÁया¸या मयाªदांचा िवचार केला पािहजे. पåरणामी, संशोधनात इंटरनेट आिण संगणकाचा वापर केÐयाने ÿिøया सुलभ आिण जलद होते. संगणक आिण इंटरनेटचा िनयिमत वापर केÐयाने तुÌहाला ते अिधक चांगÐया ÿकारे समजÁयास मदत होईल. संशोधकाने Âया¸या वापरासाठी ÿािधकरणांनी Öथािपत केलेÐया िनयामक मानकांचे नेहमीच पालन केले पािहजे. ३.८ घटक समाĮी उपøम १) संशोधनातील संगणक वापराचे महßव ÖपĶ करा. २) िविवध ÿकार¸या आलेखांचे थोड³यात वणªन īा. ३) तुÌही तुम¸या शोधिनबंधात तĉा िकंवा आलेख कधी वापरावा? ४) नैितक संशोधनासाठीचे िनयम आिण मागªदशªक तßवे ÖपĶ करा. ५) काही ऑनलाइन मजकूर संपादकांची उदाहरणे īा. ६) तĉा काढÁयासाठी पायöया. ७) आलेख काढÁयासाठी उपलÊध असलेÐया काही सॉÉटवेअरची नावे सांगा. ३.९ संदभª ⚫ एल.आर.डागर आिण पंकज अरोरा "िबझनेस åरसचª मेथडॉलॉजी" ठाकूर पिÊलशसª, ISBN-978-93-82249-50-4 (2013). ⚫ कोठारी सी आर, "संशोधन पĦती, पĦती आिण तंý", Æयू एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, पीपी. 10-19, 2004. ⚫ सुशील गोयल "मूलभूत संगणक िश±ण" नटराज ÿकाशन, NPH-103. ⚫ https:// www.researchgate.net/ publication/ 350123478 शै±िणक संशोधन#fullTextFileContent मÅये एक साधन Ìहणून संगणकाची भूिमका [पुनÿाªĮ: माचª 25, 2023] munotes.in

Page 74

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
74 ⚫ http:// sdeuoc.ac.in/ sites/ default/ files/ sde_videos/ IV%20Sem%20- research%20methodology%20slm%20FINAL.pdf ⚫ https:// www.ascilite.org/ conferences/ melbourne95/ smtu/ papers/ allen. pdf ⚫ https:// support.microsoft.com/ en- us/ office/ create- a- chart- from- start- to- f inish- Obaf399e- dd61-4e18-8a73- b3fd5d5680c2 ⚫ गॅटिलन, पी. एल. (1988). मॅÆयुअÐसमधील िÓहºयुअल आिण गī: ÿभावी संयोजन. 35 Óया आंतरराÕůीय तांिýक संÿेषण पåरषदे¸या कायªवाहीमÅये (pp. RET 113-115). अिल«µटन, VA: सोसायटी फॉर टेि³नकल कÌयुिनकेशन.  munotes.in

Page 75

72 ४ तंý²ान मÅयÖथी संÿेषणातील ÿवाह घटक रचना ४.० उिĥĶे ४.१ ÿÖतावना ४.२ CAI चा अथª ४.३ CAI चे महßव ४.४ CAI ¸या पĦती ४.५ CMI चा अथª ४.६ CMI चे महßव ४.७ मोबाइल िश±णाचा अथª ४.८ मोबाईल िश±णाचे वैिशĶ्ये ४.९ मोबाईल िश±णाचे महßव ४.१० िनÕकषª ४.११ अËयासाचे ÿij ४. १२ संदभª ४.० उिĥĶ्ये या युिनटमधून गेÐयानंतर, तुÌही स±म असाल: १. िश±णातील संगणक सहाÍयक सूचनां¸या अथाªशी पåरिचत असणे २. िश±णातील संगणक सहाÍयक सूचनांचे महßव समजून घेणे; ३. संगणक सहाÍयक सूचना (CAI) ¸या पĦती समजून घेणे आिण लागू करणे ४. िश±णातील संगणक ÓयवÖथािपत िनद¥शा¸या अथाªशी पåरिचत असणे; ५. िश±णातील संगणक ÓयवÖथािपत सूचनांचे महßव समजून घेणे; ६. CAI आिण CMI मÅये फरक करÁयास स±म होÁयासाठी; ७. िश±णातील मोबाईल िश±णाचा अथª पåरिचत असणे ८. मोबाईल िश±णाची वैिशĶ्ये समजून घेणे ९. िश±णात मोबाईल िश±णाचे महßव जाणून घेÁयासाठी; munotes.in

Page 76

तंý²ान मÅयÖथी
संÿेषणातील ÿवाह
73 "२१ Óया शतकातील िनर±र, जे िलहó-वाचू शकत नाहीत ते नसतील, तर ते अिशि±त असÐयाने Âयांना िशकावे लागणार आिण ते पुÆहा िशकतील." अिÐवन टॉफलर ४.१ ÿÖतावना जागितकìकरण आिण तांिýक बदल- ÿिøयेत ºयांनी गेÐया पंधरा वषा«त वेग घेतला आहे. Âयांनी एक नवीन जागितक अथªÓयवÖथा "तंý²ानाĬारे समिथªत, मािहतीĬारे चालना देणारी आिण ²ानाने चालणारी नवीन जागितक अथªÓयवÖथा िनमाªण केली आहे. तंý²ानाने लोकां¸या Óयवसाय करÁया¸या पĦतीमÅये øांती केली आहे. केवळ चेहöयावर अवलंबून राहÁयाऐवजी समोरासमोर संवाद, कंपनी मालक आिण Âयां¸या कमªचाö यांकडे िविवध ÿकारचे तंý²ान- मÅयÖथ संसाधने आहेत. संगणकìकृत संÿेषणामुळे देशा¸या इतर भागांमÅये आिण अगदी जगामÅये úाहक, Óयावसाियक सहयोगी, िवøेते आिण कमªचाö यांपय«त Âवåरत ÿवेश िमळतो. संगणक िश±णाचा संदभª शै±िणक संगणकाचा आहे. याचा अथª िश±णातील संगणकांचे अनुÿयोग संगणकाने िश±णा¸या सामúीमÅये आिण िशकÁया¸या ÿिøये¸या ÖवłपामÅये øांती घडवून आणली आहे. भूतकाळातील संकÐपनां¸या पलीकडे मानवी बुĦीला गुणाकार करÁयाची ±मता आहे आिण Âयांचा िश±ण ±ेýावर ÿचंड पåरणाम आहे. अ) संगणक सहाÍयक सूचनांचे अथª, महßव आिण पÅदती: एकिवसाÓया शतकातील वगªखोÐयांमÅये संगणक हे एक पåरिचत ŀक®ाÓय साधन आहे. ÂयामÅये तंý²ाना¸या सहाÍयाने अनेक शै±िणक काय¥ सुÓयविÖथत करÁयाकåरता तंý²ानाचा वापर केला गेला आहे. शै±िणक संगणक वापराचे िविवध ÿकार आहेत आिण ÿÂयेक वगाªत संगणक हा संगणक- सहािÍयत सूचना मानला जात नाही. चे संगणकाचा शै±िणक उपयोग ºयांना संगणक- सहाÍय सूचना (CAI) िकंवा संगणक- ÓयवÖथािपत सूचना (CBI) समजले जाते ते अशी ÿकरणे आहेत ºयात एकतर संगणक ÿोúामĬारे िनÕøìय िवīाÃयाªला सूचना सादर केÐया जातात िकंवा संगणक हे Âयां¸यासाठी परÖपरसंवादी आिण वैयिĉकृत िश±ैिणक वातावरणाचे Óयासपीठ आहे. ४.२ CAI चा अथª CAI(संगणक सहाÍयक सूचनांचा अथª: जीवना¸या ÿÂयेक ±ेýात संगणकाचे मोठे योगदान आहे. संगणक सहाÍयक सूचना (CAI) हे जगातील ÿगत देशांमÅये िश±णाचे एक ÿभावी आिण कायª±म माÅयम Ìहणून उदयास आले आहे. खरं तर, CAI चा उपयोग औपचाåरक आिण अनौपचाåरक िश±णात सवª Öतरांवर केला जात आहे. भारतातही मािहती ÿिøया, िनणªय घेणे अशा बहòतांश ±ेýात संगणकाची सुŁवात झाली आहे. संगणक एक सूचना (CAI) एक परÖपर संवादी िश±ण तंý आहे. ºयाĬारे संगणक वापरला जातो आिण ते िश±ण सामúी सादर करते आिण जे िश±ण घेते Âयावर ल± ठेवते. CAI munotes.in

Page 77

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
74 िशकÁयाची ÿिøया वाढिवÁयासाठी मजकूर, रेखािचýे, Åवनी आिण दूरिचýवाणी यांचे संयोजन कłन वापरते. Âयाचा िव²ान आिण तंý²ान ±ेýातील संशोधन आिण िवकासा¸या कायªपĦतéवरही पåरणाम झाला आहे. संगणकाचा वापर वाहतूक, दळणवळण, राÕůीय संर±ण, वै²ािनक संशोधन आिण िश±ण यासार´या जीवना¸या जवळपास सवªच ±ेýात संगणकाचा वापर केला जात आहे. संगणक सहाÍयक सूचना (CAI) ही िश±णाची एक पĦत आहे ºयामÅये िशकणारा आिण संगणक उपकरण यां¸यात एक उĥेशपूणª परÖपरसंवाद असतो जो वैयिĉक िशकणारा Âया¸या Öवत: ¸या गतीने आिण ±मतेने इि¸छत शै±िणक उिĥĶ साÅय करतो. भĘ आिण शमाª (१९९२): "CAI ही एक आंतरिøया आहे जे िवīाथê आिण संगणक िनयंिýत ÿदशªन आिण ÿितसाद ÿिवĶी उपकरण Ìहणून शै±िणक पåरणाम साÅय करÁया¸या उĥेशाने कायª करते. िहलगाडª आिण बॉवर (१९७७): - "संगणक सहाÍयक सूचना आता इतके पåरणामकारक ठरत आहेत कì आता ते यापुढे अÅयापना¸या यंýाचे साधे ÓयुÂपÆन कéवा िशकवÁयाचे यंý िकंवा िÖकनरने सादर केलेले िश±ण Ìहणून मानले जाऊ शकत नाही. ४.३ CAIसंगणक सहाÍयक सूचनांचे महßव  Âवåरत ÿितसाद: ÿÂयेक िवīाÃयाªला Âया¸या जलद ÿितसादासाठी जलद अिभÿाय िमळतो. संगणक Âवåरत अिभÿाय देतात, ÿितिøया देतात Âयामुळे िवīाÃया«चे उ°र बरोबर आहे कì नाही हे िवīाÃया«ना कळते. जर उ°र बरोबर नसेल तर संगणक- सहािÍयत सूचना कायªøम िवīाÃया«ना ÿijाचे उ°र योµय कसे īावे हे दाखवतो. संगणक सहाÍयक सूचना िदÓयांग िवīाÃया«साठी सूचना सुधारते कारण िवīाÃया«ना Âवåरत अिभÿाय िमळतो आिण चुकì¸या कौशÐयांचा सराव सुł ठेवत नाही.  वैयिĉक ल±:- िश±णाची सवª एकके उपघटकांमÅये आिण िश±णा¸या लहान घटकांमÅये िवभागली जातात. िवīाÃयांना वैयिĉक संदेशाĬारे िश±ण ÿाĮ होते आिण याĬारे िश±णाला मजबुतीकरण ÿाĮ होते.  Öवयं- िदµदिशªत िश±ण: िवīाथê Âयां¸या Öवतः¸या शैली आिण मागा«नी िशकू शकतात, Ìहणजे उदाहरणांĬारे, Óयĉì अËयास पĦतीĬारे िकंवा समÖयांĬारे कोणीही, कधीही, कुठेही िशकतात. िवīाथê कोणÂयाही िठकाणी संगणकावर ÿवेश कł शकतात.  Öव- मूÐयांकन: िवīाथê ÿगती¸या कोणÂयाही वेळी Âयां¸या Öवतः¸या िश±णाची चाचणी घेऊ शकतात. जोखीम, सरासरी िकंवा ÿितभावान िवīाÃया«ना आÓहान देÁयासाठी कायªøम वेगळे धडे देतात. एक िवīाथê इतर कोणा¸याही िश±णात ÓयÂयय न आणता उवªåरत वगाªपुढे अिधक मागणी असलेÐया शै±िणक उपøमांकडे munotes.in

Page 78

तंý²ान मÅयÖथी
संÿेषणातील ÿवाह
75 जाऊ शकतो. Âयाच बरोबर,दुसरा िवīाथê काही िशकÁया¸या उपøमांची पुनरावृ°ी कł शकतो.  िशकÁयाची वेळ: िशकÁयासाठी लागणारा वेळ वगाªतील िशकवÁयापे±ा खूपच कमी असतो.  िवīाÃयाªची वृ°ी: संगणक सहाÍयक सूचनां(CAI) ¸या संपकाªत आÐयामुळे िवīाÃया«चा सवªसाधारणपणे संगणकाबĥल अिधक सकाराÂमक ŀĶीकोन िवकिसत होतो.  अंकाÂमक उपकरण:- यामुळे िवशेषतः úामीण भागातील संगणक संÿेषण तंý²ान (ICT) सा±रता सुधारेल आिण राºयातील अंकाÂमक िवभागणी दूर करÁयात खूप मदत होईल.  ÖवारÖय पातळी: शालेय अËयासात िवīाÃया«ची अिभŁची वाढते. अशा ÿकारे शाळेतील उपिÖथती वाढिवÐयामुळे िवīाथê परी±ेत चांगली कामिगरी करतात.  बहòिवधमाÅयमांचा वापर: वगाªत संगणक संÿेषण तंý²ान (ICT) चे एकýीकरण केÐयामुळे अÅयापन ÿिøयेत सुधारणा करता येतील.  जलद िश±ण: (CAI )संगणक सहाÍयक सूचना िवīाथê आिण िश±कांचे िश±ण आिण उÂपादकता वाढवते आिण िवīाÃया«ना अÅययन आिण अÅयापनाचा आनंद िमळतो िकंवा नाही याची खाýी करते. ÿÂयेक िवīाÃयाªला सूचना िमळालेÐयावर ÿितसाद सतत व जलद िमळतो.  Öवयं ÿगतीवर आधारीत :-CAI संगणक सहाÍयक सूचना िवīाÃयाªशी एक -एक कłन संवाद ÿदान करते, तसेच ÿाĮ झालेÐया उ°रांना Âवåरत ÿितसाद देते आिण िवīाÃया«ना Âयां¸या Öवतः¸या गतीने पुढे जाÁयाची परवानगी देते. संगणक- सहािÍयत सूचना िवīाÃया«¸या गतीने पुढे सरकतात आिण सामाÆयत: ते कौशÐय ÿाĮ होईपय«त पुढे जात नाहीत. ते िवīाÃया«ना Âयां¸या Öवत: ¸या गतीनुसार ÿगती करÁयास आिण वैयिĉकåरÂया िकंवा गटामÅये कायª करÁयास परवानगी देतात. ४.४ CAI संगणक सहाÍयक सूचना¸या पĦती:  ट्यूटोåरयल मोड :- या ÿकार¸या सूचनांमÅये संगणक Öवतः िश±कांची भूिमका बजावतात. िश±कांÿमाणे, ते िवīाÃया«शी वैयिĉकåरÂया संवाद साधून िश±णाची उिĥĶे साÅय करÁयात मदत करतात. आज या ÿणालीवर आधाåरत घटक आिण िविवध िवषयांशी संबंिधत िवषयांवर पुरेसे सॉÉटवेअर ÿोúाम उपलÊध आहेत. या कायªøमांĬारे, संवाद ÿणाली आिण इतर तंýांĬारे िवषय सादर केला जातो, Âयानंतर िशकवलेÐया धड्याची उजळणी आिण सराव कायª केले जाते. आता िवīाÃयाªने िकती ²ान संपादन केले आिण हे ²ान िमळवताना Âयाला कोणÂया अडचणी आÐया हे तपासले जाते. munotes.in

Page 79

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
76  अËयास आिण सराव पÅदती: अËयास आिण सराव पÅदतीमÅये, िशकणाöयाला आधी िशकलेÐया संकÐपना आिण तßवांवर अनेक दज¥दार उदाहरणे िदली जातात. कृतीतून ÿािवÁय आिण ÿवाहीपणा िवकिसत करÁयाचा िवचार केला जातो. . सवª योµय ÿितसादांना बळकटी िदली जाते आिण चुकì¸या ÿितसादांचे िनदान आिण दुŁÖती केली जाते. जोपय«त िशकणाöयाने ÿभुÂव िमळवले नाही तोपय«त संगणक सराव सुł ठेवतो. या ÿकार¸या सूचनांमÅये िवīाÃयाªला Âयाने आधीच जे काही िमळवले आहे Âया¸याशी संबंिधत संधी उपलÊध कłन िदÐया जातात. वेगवेगÑया ÿकार¸या कौशÐयांमÅये ÿािवÁय िमळवÁया¸या ŀिĶकोनातून या ÿकारचे अËयास व सराव खूप महßवाचे आहे. संगणक योµय कì अयोµय याचा िनणªय देऊन िवīाÃयाªला ताÂकाळ अिभÿाय देतो.  गेिमंग पÅदती :- या ÿकार¸या सूचनांमÅये, िवīाÃया«ना िविवध ÿकारचे सुिनयोिजत संगणक गेम खेळÁयाची संधी िदली जाते. या खेळां¸या Öवłपावर कोणतेही बंधन नाही, Ìहणजेच ÿÂयेक खेळाला शै±िणक महßव असावे िकंवा शै±िणक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी तो उपयुĉ असावा असे नाही. या ÿकारचे खेळ सामाÆय मािहतीशी देखील संबंिधत असू शकतात, ºयाचा उĥेश पयाªवरण, बौिĦक आÓहाने इÂयादéबĥल कुतूहल िनमाªण करणे असू शकते. अनेकवेळा अशा ÿकार¸या खेळांचे आयोजन िवīाÃया«मÅये िशकवÁयाची आवड, ÿेरणा, ÿोÂसाहन, मजबुती िनमाªण करÁयासाठी देखील केले जाते.  अनुłप पÅदती :- या ÿकार¸या सूचनांमÅये िवīाÃया«ना अपेि±त ÿिश±ण देÁयासाठी िसÌयुलेशन यंýाची मदत घेतली जाते. यामÅये, योµयåरÂया िडझाइन केलेÐया सॉÉटवेअर ÿोúाम¸या मदतीने िवīाÃया«¸या समÖयांना सामोरे जाÁयासाठी वाÖतववादी आिण धोरणाÂमक पåरिÖथती ÿदान केली जाते. या ÿकार¸या िसÌयुलाटोड िस¸युएशनमÅये ते Öवतःला Âयां¸या शýूंनी वेढलेले िदसतात, कधी ते िनजªन जंगलात जंगली ÿाÁयांनी वेढलेले िदसतात, कधी Âयांना गोताखोराची भूिमका बजावावी लागते, कधी Âयांना Âयांचे िवमान सुरि±तपणे उडवावे लागते. पायलट. घडते इ. असे Ìहणायचे आहे कì या ÿकार¸या िश±णात िवīाÃयाªला वाÖतिवक पåरिÖथतीतून जाÁयापूवê काÐपिनक मागा«वłन जाणे सोयीचे केले जाते.  समÖया सोडवÁयाची पĦत :- या ÿकार¸या सूचनांचे संगणक Öवतःहóन कोणÂयाही समÖयेचे िनराकरण सांगत नाहीत, परंतु िवīाÃया«ना समÖया सोडवÁया¸या Öथलांतरात गुंतÁयाची संधी उपलÊध कłन देऊन, Âयां¸याकडून समÖया सोडवÁयाचा ÿयÂन केला जातो. या कामासाठी सॉÉटवेअर ÿोúाÌसचा वापर केला जातो. संगणकìय ±मता उपलÊध असÐयास आिण िĬ- मागê संÿेषणा¸या ºयामÅये समÖया सोडवÁयासाठी आवÔयक असलेÐया पायöयांचे योµय पालन केले जाते. Âयाची समÖया सोडवÁयासाठी िवīाà या«नी संगणकाशी संवाद कसा साधावा हे जाणून घेणे आवÔ यक आहे. जो समÖया सोडवÁया¸या ÿिøये¸या योµय िनद¥शांसाठी योµयåरÂया वापरला जाऊ शकतो.  चौकशी पĦती :- या ÿकारची सूचना िवīाÃयाªला हवी असलेली मािहती देÁयासाठी उपयुĉ ठरते. येथे संगणक चांगÐया चौकशी अिधकाöयाची भूिमका अितशय munotes.in

Page 80

तंý²ान मÅयÖथी
संÿेषणातील ÿवाह
77 ÿभावीपणे बजावतो. Âयात जे काही िवचारले जाते, ते Âया¸या संúिहत सािहÂया¸या मदतीने िवचारणाöयाला अपेि±त मािहती देÁयाचा ÿयÂन करते. जरी मुळात या ÿकार¸या िश±णाचा एकमेव उĥेश संकÐपना िनिमªती आिण कौशÐयाशी संबंिधत मािहती ÿदान करणे हा आहे, तरीही, ते िवīाÃयाªला Öवावलंबी बनÁयास आिण Öवयं- अËयासाचे नवीन मागª शोधÁयात मदत करते.  शोध पÅदती:- या ÿकार¸या सूचनांमÅये असे सॉÉटवेअर ÿोúाम वापरले जातात, ºयाĬारे िवīाÃया«ना ÿयोगशाळेशी संबंिधत िविवध ÿयोगां¸या चाचणीशी संबंिधत नवीन अनुभव संगणका¸या Öøìनवर सहज पाहता येतात. अशा ÿकारे िवīाÃयाªला Âया¸या ÿयोगशाळेत िकंवा कायªशाळेत जो अनुभव येतो, Âयाची पूवª मािहती या ÿकार¸या सूचनांमधून िमळते. पåरणामी, असे िशकÁयाचे अनुभव घेÁयास िवशेष अडचण येत नाही. यामÅये ÿेरक पĦतीचा वापर केला जातो, ºया अंतगªत िवīाÃया«समोर समÖया मांडÐया जातात, ºया पुÆहा ÿयÂन कłन आिण शेवटी गुंतागुंतीची समÖया सोडवली जाते. Âयामुळे CAI हे योµय पåरिÖथतीत ÿभावी साधन आहे असे Ìहणता येईल. िवषय, संगणक तंý²ान आिण लिन«ग िथअरी या िवषयात जाणकार असलेÐया Óयĉéनी अËयासøमाचे सािहÂय काळजीपूवªक तयार केले पािहजे. िवīाÃया«ना आवÔयक असलेले शै±िणक समथªन िश±कांनी िदले पािहजे CAL कोसª वेअर उ¸च दजाªचे, वापरकताª अनुकूल आिण ÓयविÖथत असावे. तुमची ÿिøया- l तपासा १. CAI चा अथª ÖपĶ करा? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. CAI चे महßव सांगा? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३. CAI ¸या िविवध पĦती ÖपĶ करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in

Page 81

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
78 ४. संगणक ÓयवÖथािपत सूचना - अथª आिण महßव __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ४.५ CMI चा अथª संगणक ÓयवÖथािपत िनद¥शांचा अथª: संगणक ÓयवÖथािपत सूचना ही एक उपदेशाÂमक रणनीती आहे ºयाĬारे संगणकाचा उपयोग िश±णाची उिĥĶे, िश±ण संसाधने आिण िशकणाöया¸या कामिगरीचे मूÐयांकन करÁयासाठी केला जातो. संगणक- ÓयवÖथािपत सूचना (CMI) िश±काला ÿÂय± िशकिवणे िशकवÁयािशवाय िश±ण ÓयवÖथापनात मदत करते. Óया´या बक¥(१९८२):“CMI Ìहणजे संगणकाĬारे सूचनांचे पĦतशीर िनयंýण. हे चाचणी, िनदान िश±ण, िÿिÖøÈशन आिण रेकॉडª ठेवÁयाĬारे वैिशĶ्यीकृत आहे" LEIB(१९८२): "सीएमआयमÅये ÿÂय± अÅयापन न करता इंÖů³टरला इंÖů³शनल मॅनेजम¤टमधील संगणक मदतीचे सवª अनुÿयोग समािवĶ आहेत" तथािप, संगणक तंý²ाना¸या भाषेत, संगणक ÓयवÖथािपत सूचना ही संगणक ÿोúामची एक ®ेणी Ìहणून पåरभािषत केली जाऊ शकते ºयाचा वापर िश±क आिण िश±कांĬारे सवाªत ÿभावी मागाªने िनधाªåरत िनद¥शाÂमक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी िनद¥शांशी संबंिधत मािहती आयोिजत आिण ÓयवÖथािपत करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. चार ±ेýे संगणक ÓयवÖथापन CMI हे संगणक सॉÉटवेअर ऍिÈलकेशनĬारे िनद¥शाÂमक कोसªवेअरचे ÓयवÖथापन आहे. वापरकताª नŌदणी, अËयासøम नावनŌदणी, याŀि¸छक चाचणी िनिमªती आिण Öकोअåरंग, िवīाथê रेकॉडª- कìिपंग आिण इतर रिजÖůार काय¥ CMI ÿणालीĬारे राखली जातात. संÖथे¸या गरजेनुसार CMI ÿणाली बदलतात. सरकारी एजÆसीकडे Âया¸या कमªचाö यां¸या ÿिश±ण रेकॉडªचे ůॅिकंग आिण डेटा Öटोरेज आवÔयक असलेले कायदे असू शकतात, परंतु लहान कंपनीला अशा गहन ±मतेची आवÔयकता नसते. CMI ÿणाली देखील िवøेÂयावर अवलंबून बदलतात आिण िविशĶ संÖथे¸या गरजा पूणª करÁयासाठी अनेकदा िवकिसत आिण सानुकूल- िडझाइन केÐया जातात. munotes.in

Page 82

तंý²ान मÅयÖथी
संÿेषणातील ÿवाह
79 ४.६ CMI चे महßव संगणक ÓयवÖथािपत सूचनांचे महßव:-  सूचनांचा कायªभार कमी करणे: संगणक सहाÍयक सूचनां¸या अंमलबजावणीमुळे úेिडंग, शेड्युिलंग आिण संसाधनांचा मागोवा ठेवणे यासार´या कंटाळवाÁया आिण िनयिमत काया«ना Öवयंचिलत कłन सूचनांचा कायªभार कमी करता येतो.  लहान भाग :- संगणक सहाÍयक सूचना टÈÈयाटÈÈयाने सादर केले जाऊ शकते आिण कोणÂयाही िविशĶ ÿिश±क िकंवा ÿिश±कां¸या गटा¸या गरजा आिण िचंता पूणª करÁयासाठी अनुकूल केले जाऊ शकते.  कमी इनपुट उपकरणांची आवÔयकता आहे: संगणक सहाÍयक सूचना फĉ एका संगणकाने करता येते.  िश±ण सामúीचे उ°म संÖथा: CMI संगणक सहाÍयक सूचना ऑनलाइन आिण पारंपाåरक (ऑफ- लाइन) दोÆही ÿकारचे िश±ण सािहÂय आयोिजत आिण एकिýत करÁयाचा एक उÂकृĶ मागª ÿदान करते.  अËयासøमा¸या गरजा: CMI िश±कांना आिण अËयासøम िनयोजकांना अËयासøमा¸या गरजा िनधाªåरत करÁयात मदत करते.  वैयिĉक सूचना: संगणक सहाÍयक सूचना वैयिĉकृत िकंवा गट िनद¥शांसाठी वापरले जाऊ शकते.  मूÐयमापन: संगणक सहाÍयक सूचना दोÆही िवīाÃया«¸या मूÐयमापनासाठी आधार ÿदान करते.  समÖया सोडवणे: संगणक सहाÍयक सूचना काही सुसंगत सॉÉटवेअर आिण हाडªवेअरचा वापर कłन समÖया सोडवू शकते.  ůॅिकंग: CMI ठरािवक कालावधीत  िवīाÃया«¸या कामिगरी¸या रेकॉिड«ग आिण ůॅिकंग करÁयास मदत करते.  *मािहती:- संगणक सहाÍयक सूचना ही कायªÿदशªन संबंिधत मािहती ÿदान करÁयास मदत करते. तुमची ÿिøया तपासा - II १. CMI चा अथª ÖपĶ करा? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in

Page 83

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
80 २. CMI चे महßव सांगा? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३. मोबाइल लिन«ग - अथª, वैिशĶ्ये आिण महßव: __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ४.७ मोबाईल िश±णाचा अथª मोबाईल िश±णाचा अथª: मोबाईल िश±ण हा मोबाईल वापłन िश±ण सामúी वापłन िशि±त करÁयाचा करÁयाचा एक नवीन मागª आहे. मोबाईल िश±ण िशकÁया¸या ÿिøयेत सतत ÿवेशास समथªन देते. मोबाइल िश±ण, ºयाला एम- लिन«ग असेही Ìहटले जाते, हा मोबाइल उपकरण वापłन िश±ण सामúीमÅये ÿवेश करÁयाचा एक नवीन मागª आहे. जोपय«त तुम¸याकडे इंटरनेटशी जोडलेले आधुिनक मोबाइल उपकरण आहे, तोपय«त तुÌहाला पािहजे तेÓहा आिण कोठेही िशकणे श³य आहे. मोबाइल उपकरणाĬारे िशकÁया¸या सामúीमÅये ÿवेश करÁयाचा हा एक मागª आहे. ही पĦत गरजे¸या वेळी िशकÁयाचे सामÃयª देते, वापरकÂया«ना जेÓहा आिण जेथे Âयांना अनुकूल असेल तेÓहा सामúीमÅये ÿवेश करÁयास स±म करते. मोबाईल िश±णाचा सवाªत महÂवाचा घटक Ìहणजे िशकणाö या¸या गितशीलतेवर ल± क¤िþत करणे - Âयांना केÓहा आिण कुठे िशकायचे आहे? हे िनवडÁयाची ±मता देणे Ìहणजे ते Âयां¸या गतीने जाऊ शकतात, ÓयÖतता वाढवणे आिण ²ान िटकवून ठेवणे सुधारणे. मोबाईल िश±ण ही वैयिĉक शै±िणक सामúी िमळवÁयाची िकंवा ÿदान करÁयाची ±मता आहे. िखशातील उपकरणे जसे कì PDA, Öमाटªफोन आिण मोबाईल फोन. यामÅये शै±िणक सामúी, संदभª कोणÂयाही वैयिĉक इले³ůॉिनक उपकरणावर ÿवेश करÁयायोµय अंका¸या िश±ण संसाधनांचा संदभª देते. नवीन िपढीमÅये मोबाईल िश±ण (एम- लिन«ग) ला खूप महßव ÿाĮ होत आहे. मोबाईल िश±ण िवīाÃया«ची िवचारसरणी वाढवते आिण Âयांना सखोल िश±णासाठी ÿेåरत करते आिण Âयामुळे ²ानाची अथªपूणª िनिमªती होते. मोबाईल िश±णा¸या फायīांमÅये, काही महßवा¸या गोĶéचा समावेश होतो; मोबाईल िश±ण हे िश±णाचे अितåरĉ िकंवा सहाÍयक ąोत आहे जे कधीही उपलÊध असते; कुठेही; कोणतेही नेटवकª; कोणÂयाही वायरलेस उपकरणावर, इ. मोबाइल िश±ण वाढवते िशकÁयाची आवड आिण िशकणाöयांची संÿेषण हे ÿो munotes.in

Page 84

तंý²ान मÅयÖथी
संÿेषणातील ÿवाह
81 िशकÁयाची आवड आिण िशकणाö यांची संÿेषणे कारण ते कोणÂयाही वेळी ÿवेशयोµय असलेÐया िविवध ÖवłपांमÅये िश±ण सामúी ÿदान करते. मोबाईल िश±ण मोबाईल फोन, Öमाटª फोन आिण MP३ Èलेयसª सार´या मोबाईल उपकरणांĬारे िशकÁया¸या नवीन मागा«ना समथªन देते. सÅया¸या ÿकरणाचा मु´य उĥेश मोबाइल िश±णाची सīिÖथती, फायदे, वैिशķ्ये, आिण उदरिनवाªह िश±णातील आÓहाने आिण िविवध मोबाइल ॲÈसचे वणªन करणे हा आहे. मोबाईल ऍिÈलकेशन हे एक सॉÉटवेअर ऍिÈलकेशन आहे जे िविवध शै±िणक उपøमांसाठी िवकिसत केले जाते आिण डेÖकटॉप िकंवा लॅपटॉप संगणकांऐवजी Öमाटªफोन आिण टॅÊलेटवर कायª करते. ४.८ मोबाईल िश±णाची वैिशĶ्ये मोबाईल िश±णाची वैिशĶ्ये: मोबाईल िश±णाची िविवध वैिशĶ्ये आहेत. मोबाइल िश±णाची मु´य वैिशĶ्ये आहेत; उÂÖफूतª, मोबाइल साधनांचे हÖतांतरणीय आकार, एकिýत, खाजगी, संÿेषण, सहयोगी आिण ताÂकाळ मािहती. मोबाईल लिन«गची मु´य वैिशĶ्ये िवīाÃया«ना कोणÂयाही िठकाणी आिण कधीही िशकÁयास स±म करतात.  सवªÓयापी/ उÂÖफूतª: मोबाईल िश±ण हे इतर ÿकार¸या िश±णापे±ा अिधक उÂÖफूतª आहे. ही उÂÖफूतªता ही कदािचत मोबाईल िश±णाचे सवाªत नाकारणारे वैिशĶ्य आहे. मोबाईल लिन«ग हे संदभª जागłक आहे, याचा अथª िवīाथê सवªý िशकू शकतात. लॅपटॉप संगणक, पामटॉप संगणक आिण मोबाईल फोन यांसार´या वायरलेस तंý²ानामुळे िश±णात øांती होत आहे आिण पारंपाåरक वगª- आधाåरत िश±ण आिण अÅयापन कधीही आिण कुठेही िश±णात बदलत आहे.  मोबाइल साधनांचा छोटा आकार: मोबाइल िशकÁयाची साधने लहान आिण पोट¥बल आहेत. िवīाथê ते Âयां¸या शै±िणक िøयाकलापांसाठी कुठेही वापł शकतात.  औ िशकÁयासाठी परÖपरसंवादी िश±ण वातावरण तयार करÁयासाठी तंý²ान. िवīाथê िनÕøìय नसतात; मोबाईल साधने आिण शै±िणक वातावरणाची काय¥ िवīाÃया«ना परÖपरसंवादा¸या िविवध Öतरांना अनुमती देतात. तांिýक Öतर हे तंý²ानाशी संलµनता Ìहणून िश±णाचे ÿितिनिधÂव करते, तर संगणक आिण मोबाईल फोन सारखी साधने िशकÁया¸या ÿिøयेदरÌयान परÖपरसंवादी ÿितिनधी Ìहणून कायª करतात. मोबाईल लिन«गची वैिशĶ्ये: मोबाईल लिन«गची िविवध वैिशĶ्ये आहेत. मोबाइल िश±णाची मु´य वैिशĶ्ये आहेत; उÂÖफूतª, मोबाइल साधनांचे हÖतांतरणीय आकार, एकिýत, खाजगी, संÿेषण, सहयोगी आिण ताÂकाळ मािहती. मोबाईल लिन«गची मु´य वैिशĶ्ये िवīाÃया«ना कोणÂयाही िठकाणी आिण कधीही िशकÁयास स±म करतात. munotes.in

Page 85

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
82  सवªÓयापी/ उÂÖफूतª: मोबाईल िश±ण हे इतर ÿकार¸या िश±णापे±ा अिधक उÂÖफूतª आहे. ही उÂÖफूतªता ही कदािचत मोबाईल िश±णाचे सवाªत नाकारणारे वैिशĶ्य आहे. मोबाईल लिन«ग हे संदभª जागłक आहे, याचा अथª िवīाथê सवªý िशकू शकतात. लॅपटॉप संगणक, पामटॉप संगणक आिण मोबाईल फोन यांसार´या वायरलेस तंý²ानामुळे िश±णात øांती होत आहे आिण पारंपाåरक वगª- आधाåरत िश±ण आिण अÅयापन कधीही आिण कुठेही िश±णात बदलत आहे.  मोबाइल टूÐसचा पोट¥बल आकार: मोबाइल िशकÁयाची साधने लहान आिण पोट¥बल आहेत. िवīाथê ते Âयां¸या शै±िणक उपøमांसाठी कुठेही वापł शकतात.  िमि®त: िश±क मोबाइल िश±णाचा वापर िमि®त िश±ण पĦती Ìहणून कł शकतात. िवīाथê गृहपाठ, ÿकÐप इÂयादी पूणª करÁयासाठी मोबाईल साधने वापł शकतात. िमि®त िश±ण, जे वगाªतील सूचनांना एम- लिन«गसह एकिýत करते, समोरासमोर आिण ऑनलाइन दोÆही पĦतéचे फायदे वाढवू शकतात.  खाजगी: एम- लिन«ग खाजगी आहे. याचा अथª असा आहे कì एका वेळी फĉ एका िवīाÃयाªला मोबाईल टूलमÅये ÿवेश असतो आिण जेÓहा िवīाÃया«ना मािहती ऍ³सेस करायची असते तेÓहा ते इतर िवīाÃया«कडून Öवतंýपणे कने³ट होतात आिण डाउनलोड करतात.  परÖपरसंवादी: एम- लिन«ग वातावरण नवीनतम वापरते िशकÁयासाठी परÖपरसंवादी िश±ण वातावरण तयार करÁयासाठी तंý²ान. िवīाथê िनÕøìय नसतात; मोबाईल टूÐस आिण िश±ण वातावरणाची काय¥ िवīाÃया«ना परÖपरसंवादा¸या िविवध Öतरांना अनुमती देतात. तांिýक Öतर हे तंý²ानाशी संलµनता Ìहणून िश±णाचे ÿितिनिधÂव करते, तर संगणक आिण मोबाईल फोन सारखी साधने िशकÁया¸या ÿिøयेदरÌयान परÖपरसंवादी दुवा Ìहणून कायª करतात. सहयोगी:-मोबाईल तंý²ान िवīाथê आिण िश±क यां¸यातील संवादास समथªन देतात Âयामुळे मोबाईल तंý²ानाचा उपयोग िश±णादरÌयान सहयोगी िश±ण उपøमांसाठी केला जाऊ शकतो. ताÂकाळ मािहती:-मोबाईल साधने वापरणे हे ताÂकाळ आहे. कोहेन(२०१०) ¸यामते िविशĶ ÿijांची þुत उ°रे देÁयाची गरज आहे. िशकणाöया सामúीने मािहती ÿदान कłन आवÔयक ितची पूतªता करणे आवÔयक आहे, जे िशकणाöयाला मािहती Âवåरत िवÖताåरत करÁयास स±म करते. ४.९ मोबाईल िश±णाचे महßव मोबाईल िश±णाचे महÂव हजारो वषाªची िपढी िडिजटल उपकरणांसह मोठी झाली आहे Âयामुळे मोबाईल लिन«ग हे हजारो वषाª¸या कामा¸या आिण िवचार करÁया¸या पĦतीनुसार तयार केली आहे परंतु munotes.in

Page 86

तंý²ान मÅयÖथी
संÿेषणातील ÿवाह
83 मोबाईल लिन«ग चे फायदे आहेत कì सवª िपढ्यांना Âयाचा फायदा होऊ शकतो मोबाईल लिन«ग चे काही फायदे आहेत ते पुढीलÿमाणे. तुÌहाला पािहजे तेÓहा आिण कुठे :-िशका:-मोबाईल िश±णामुळे िशकणाöयांना Âयांची िश±ण सािहÂय Âयां¸यासोबत घेऊन जाÁयास स±म करती तुमचे कमªचारी िकंवा úाहक एका िविशĶ िठकाणी असÁयाची िकंवा Âयाच वेळी िशकÁयाची गरज नाही Âयांची िशकÁयाची सामúी Âयां¸या िखशात Âयां¸यासाठी उपलÊध आहे िवमानाची वाट पाहÁयाची वेळ िकंवा उडदाÁयाची वेळ यासारखी ÿती±ा वेळ काहीतरी नवीन िशकÁयासार´या अिधक फलदायी कायाªसाठी वापरली जाऊ शकते. अंथŁणावर झोपताना ऑनलाईन कोसª करणे िकंवा सव¥±ण पूणª करणे देखील श³य आहे. अिधक ÿेरणा:-कमªचाöयांना काहीतरी नवीन िशकÁयासाठी िकंवा ऑनलाईन ÿिश±ण घेÁयासाठी अिधक ÿेरणा िमळेल जर Âयांना मािहत असेल कì Âयांचे िश±ण सािहÂय Âयां¸यासोबत सवªý घेऊन जाऊ शकतात िवशेषतः जर Âयांना Âयां¸या िनयिमत कामा¸या वेळेत िशकÁयासाठी वेळ नसेल तर. मोबाईल िश±ण तुÌहाला तुम¸या टीम कडून ÿाĮ कł इि¸छत असलेला कोणताही अिभÿाय सुलभ करते आिण वेग वाढवते तुम¸या कमªचाöयांसाठी तुÌही सामाियक करत असलेÐया सामúीमÅये ÿवेश करणे खूप सोपे असÐयाने तुÌही तुम¸या ÿिश±ण अËयासøमासाठी उ¸च पूणªता दर आिण तुमचा ऑनलाईन चाचÁयांमधून जलद पåरणाम आिण आकडेवारीचे अपे±ा कł शकता. िवखुरलेÐया कमªचाöयांपय«त पोहोचा जे नेहमी ÿवासात असतात आिण Âयांना सामúी मÅये सहज ÿवेश आवÔयक असतो. उÂपादन अदयतेने,úाहक ÓयिĉमÂवे, अनुपालन अīतने आिण िवøìसाठी बाजारपेठ यासारखी सामúी काही ि³लकवर सहज उपलÊध कłन िदली जाते जाऊ शकते. ÿिøया तपासा - III १. मोबाईल िश±णाचा अथª ÖपĶ करा? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. मोबाईल िश±णाची िविवध वैिशĶ्ये ÖपĶ करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in

Page 87

िश±णतील मािहती आिण
संÿेषण तंý²ान
84 ३. मोबाईल िश±णाचे महßव सांगा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ४.१० िनÕकषª अÅयापन हा सामाÆयत: िवīाÃयाª¸या वतªनातील बदलां¸या ŀĶीने अनेक उिĥĶांसाठी केलेला आराखडा आिण केला जाणारा उपøम मानला जातो. दुसरीकडे िवīाÃया«मÅये िविवध शैली असलेले बहòआयामी Óयिĉमßव असते. या दोÆही तÃयांचा समानाथê ताÂपयª असा आहे कì िश±काने िशकवÁया¸या वेगवेगÑया रणनीती वापरÐया पािहजेत ºया एकìकडे िशकवÁया¸या उिĥĶांशी जुळतील आिण दुसरीकडे िवīाÃया«¸या िशकÁया¸या शैली आिण Óयिĉमßवाचे पåरमाण. CAI पॅकेजने वैयिĉक िश±णा¸या गरजा पूणª कłन संपूणª अÅयापन आिण िशकÁया¸या ÿिøयेत øांती घडवून आणली आहे. संगणक: ÓयवÖथािपत सूचना ही एक उपदेशाÂमक रणनीती आहे ºयाĬारे संगणकाचा उपयोग िश±णाची उिĥĶे, िश±ण संसाधने आिण िशकणाöया¸या कामिगरीचे मूÐयांकन करÁयासाठी केला जातो. संगणक- ÓयवÖथािपत सूचना (CMI) िश±कांना ÿÂय± िशकवÁयािशवाय िश±ण ÓयवÖथापनात मदत करते. एम- लिन«ग िकंवा मोबाइल िश±ण Ìहणजे "वैयिĉक इले³ůॉिनक उपकरणांचा वापर कłन, सामािजक आिण सामúी परÖपरसंवादाĬारे, अनेक संदभा«मÅये िशकणे". दूरÖथ िश±णाचा एक ÿकार, एम- लनªसª Âयां¸या सोयी¸या वेळी मोबाइल उपकरणे शै±िणक तंý²ानाचा वापर करतात. मोबाईल िश±ण अनेक माÅयमांना ÓयÖततेसाठी अनुमती देते जे वैयिĉक ÿाधाÆयांनुसार तयार केले जाऊ शकते. मोबाईल लिन«गचा हा पैलू िवīाÃया«ना Âयां¸या िश±णावर िनयंýण ठेवÁयाची आिण मालकìची भावना िवकिसत करÁयाची संधी देते. ४.११ अËयासाचे ÿij १. संगणक सहायक सूचनांची संकÐपना ÖपĶ करा. २. 'संगणक सहाÍयक सूचना आपÐया जीवनात महßवाची भूिमका बजावते, िश±णातील महßवा¸या संदभाªत समथªन करा. ३. संगणक सहाÍयक सूचनां¸या िविवध पĦतéचे वणªन करा. ४. संगणक ÓयवÖथापन संकÐपना ÖपĶ करा. ५. संगणक ÓयवÖथापन मािहतीचे महßव िवशद करा. ६. मोबाईल िश±णाची संकÐपना ÖपĶ करा. munotes.in

Page 88

तंý²ान मÅयÖथी
संÿेषणातील ÿवाह
85 ७. मोबाईल िश±णा¸या िविवध वैिशĶ्यांची गणना करा. ८. "तंý²ान आÌहाला मोबाईल वापरÁयास स±म करत आहे आिण िशकÁयाची संधी कोणÂयाही िवīाÃयाªपय«त, कुठेही कधीही पोहोचेल याची खाýी करÁयासाठी." मोबाईल लिन«ग िश±णा¸या महßवा¸या संदभाªत समथªन करा. ४.१२ संदभª  शमाª वाय आिण शमाª एम शै±िणक तंý²ान आिण ÓयवÖथापन, २ खंड, किनÕक पिÊलिशंग हाऊस, एन िदÐली शैली, कॅशमन, गुंटर वगाªत एकिýत तंý²ान, थॉमसन  िसंग पीपी, संधीर शमाª ई- लिन«ग इनोÓहेशÆस, डीप अँड डीप पिÊलकेशन, एन िदÐली - नवीन ů¤ड आिण संगणक तंý²ान  ®ीिनवासन टीएम द यूज ऑफ कॉÌÈयुटसª अँड मÐटीमीिडया इन एºयुकेशन, आिवÕकार पिÊलशसª, एन िदÐली  वनाजा एम, राजसेकर एस शै±िणक तंý²ान आिण संगणक िश±ण, नीलकमल पिÊलकेशन, हैदराबाद, २०१३  विशÖट एसआर åरसचª इन एºयुकेशनल टे³नॉलॉजी, बुक एƳलेÓह, जयपूर  वेदनायगम इ.जी. महािवīालयीन िश±कांसाठी अÅयापन तंý²ान, Öटिल«ग पिÊलशसª, एन िदÐली, १९८९  ÓयंकटÍया एन शै±िणक तंý²ान, APH ÿकाशनकॉपōरेशन, एन िदÐली १९९६ वनाजा, एम. आिण राजसेकर, एस. (२०१०): शै±िणक तंý²ान आिण संगणक िश±ण  munotes.in

Page 89

86 ५ िश±णातील संगणक संÿेषण तंý²ानमÅये ÿाÂयि±क कायª घटक रचना ५.० उिĥĶे ५.१ ÿÖतावना ५.२ एडगर डेलचा अÅयापनाचा अनुभव ५.३ ÖवाÅयाय ø. १ ५.४ गैर-ÿ±ेिपत आधार माÅयम ( तĉा, Éलॅश काडª, नमुना) ५.६ ÖवाÅयाय ø.२ ५.७ िनÕकषª ५.८ अËयासाचे ÿij ५.९ संदभª ५.० उिĥĶे या ÿकरणा¸या शेवटी, िवīाथê स±म असेल: (a) िश±णातील ICT ¸या वाÖतिवक जीवनातील अनुÿयोगांचे वणªन करा. (b) िश±णातील ICT वर आधाåरत साधने िवकिसत करा. (c) िश±णात ICT वापरÁया¸या ÿभावी मागा«चे वणªन करा. (d) िश±णातील संगणक संÿेषण तंý²ानाचे उदयोÆमुख ÿवाह ÖपĶ करा. ५.१ ÿÖतावना मािहती आिण संÿेषण तंý²ान, (ICT) नािवÆयपूणª शै±िणक संसाधनांचा वापर आिण िशकÁया¸या पĦतéचे नूतनीकरण, िवīाÃया«चे अिधक सिøय सहयोग Öथािपत करणे आिण इंटरनेट, वायरलेस नेटवकª, सेल फोन, टॅÊलेट इÂयादéचा वापर यासार´या तांिýक ²ानाचे एकाचवेळी संपादन करÁयास स±म करते. आपÐया दैनंिदन जीवनाचा एक आवÔयक भाग बनणे. ICT सुधारÁयात महßवाची भूिमका बजावते वायरलेस फोन, टॅÊलेट इ. आयसीटी आपÐया दैनंिदन जीवनाचा एक आवÔयक भाग बनला आहे. शै±िणक ÿणालीची कायाªÂमक पåरणामकारकता सुधारÁयात ICT महÂवाची भूिमका बजावते. ICT संगणक संÿेषण तंý²ानामÅये मािहती करणे, ÿसाåरत करणे आिण ÿसाåरत करणे या तंý²ानाचा समावेश होतो. हे आम¸या मािहती¸या ÿवेशास सामÃयª देते, संÿेषणाचे नवीन ÿकार स±म करते आिण संÿेषण, संÖकृती, मनोरंजन आिण िश±णा¸या ±ेýात अनेक munotes.in

Page 90

तंत्रज्ञान मध्यस्थी
संप्रेषणातील प्रवाह
87 ऑनलाइन सेवा देते. ही एक शĉì आहे ºयाने आपÐया जगÁया¸या पĦतीचे अनेक पैलू बदलले आहेत. हे सवª Öतरांवर ऐितहािसक िवचार आिण समज िवकिसत करÁयासाठी िश±कांना समथªन िकंवा मचान करÁयास मदत करते. आयसीटी हे बदलाचे साधन मानले जाते, Ìहणजे पारंपाåरक क¤þीत उपøम होय. हे िशकणाöयाला Âवरीत ²ान संपादन कłन ÿेåरत करते. ICT िश±कांना कायª±म ÿशासक, सुिवधा देणारे आिण मूÐयमापनकत¥ होÁयात मदत करते. दूरÖथपणे पुÖतके ए³सेस करÁयासाठी ई-पुÖतके हे महßवाचे माÅयम आहे. संगणक संÿेषण तंý²ान हे केवळ वै²ािनक ŀिĶकोन िवकासाचे साधन नाही तर सामािजक ÿिøयेत बदल घडवून आणÁयाचे साधन आहे. ही पĦती आिण तंýा िवकास आिण अंमलबजावणी कłन द ५.२ एडगर डेलचा अÅयापनाचा अनुभव एडगर डेलचे अनुभवांचे शंकू हे ÿÂय±, ÿथम हाता¸या सहभागापासून ते सिचý ÿितिनिधÂवापय«त आिण पूणªपणे अमूतª, ÿतीकाÂमक अिभÓयĉìपय«त िशकÁया¸या अनुभवांची ÿगती दशªिवÁयासाठी सेट केलेले ŀÔय साŀÔयतेचे ÿाितिनिधक मॉडेल आहे. Âयांनी दाखवून िदले कì सवª िशकÁया¸या अनुभवांचा उपयोग वगाªत िशकवÁयासाठी केला जाऊ शकतो आिण Âयांनी या िशकÁया¸या अनुभवांना अनुभवांचा शंकू नावा¸या िशखर Öवłपात िचिýत केले. शै±िणक संसाधने आिण शै±िणक उपøम िनवडÁयात शंकूची उपयुĉता आज डेलने तयार केली तेÓहा िततकìच ती Óयावहाåरक आहे. Dale's Cone of Experience हे एक ŀÔय मॉडेल आहे जे शंकू¸या तळाशी असलेÐया ठोस अनुभवांपासून सुł होणाöया अकरा (११) टÈÈयांनी बनलेले आहे आिण नंतर ते शंकू¸या िशखरावर पोहोचÐयावर अिधकािधक अमूतª होत जाते. तसेच, डेल¸या मते, शंकूमधील मांडणी ही अडचणéवर आधाåरत नसून अमूतªतेवर आिण संवेदनां¸या सं´येवर आधाåरत आहे. ÿÂयेक टÈÈयातील अनुभव िम®ीत असू शकतात आिण एकमेकांशी संबंिधत आहेत जे अथªपूणª िश±णास ÿोÂसाहन देतात.

munotes.in

Page 91

शिक्षणातील संगणक संप्रेषण
तंत्रज्ञानमध्ये प्रात्यशक्षक कायय
88 डेल¸या शंकू¸या अÅययना¸या अनुभवांची वैिशĶ्ये:- १. शंकू ÿÂये± िकंवा सिøयतेपासून िनरी±णापय«त िकंवा आयकॉिनक ऑन िसÌबॉिलक कÌयुिनकेशनपय«त¸या अनुभवां¸या ®ेणीचे ÿितिनिधÂव करतो. २. शंकू िशकÁयाची वाढती अडचण दशªवत नाही तर अमूतªतेची िडúी दशªिवतो. ३. ÿÂयेक बँड ÿदान केलेÐया िश±ण अनुभवां¸या सापे± िडúीनुसार शंकू िविवध ÿकार¸या िश±ण सामúीचे वगêकरण करतो. Âयानुसार, शंकूचे िविवध Öतर िवīाÃया«¸या गरजा आिण ±मतेनुसार अमूतª संकÐपना िशकवÁयाची योµय पĦत सुचवतात. उदा. ÿÂय± अनुभव देÁयासाठी Âयाबĥल िशकवÁयासाठी ÿÂय± फुलांचा वापर करणे. ४. डेलचा शंकू िशकÁयाचे परÖपरसंबंिधत आिण परÖपरावलंबी Öवłप सुिचत करतो.
५.२ बहòसंवेदी सूचना िश±ण इंिþयांना ²ानाचे ÿवेशĬार Ìहटले जाते. अÅयापना¸या आिण अÅययना¸या या सुÿिसĦ कमाली¸या अनुषंगाने, सवō°म संभाÓय पåरणामांसाठी सूचना ÿिøयेत श³य ितत³या इंिþयांचा वापर करणे नेहमीच चांगले असते. शािÊदक Óया´या Ìहणून, बहò-संवेदी, दोन शÊदांमधून येते. दोन शÊद "बहò" आिण "संवेदी" आहेत. "एकापे±ा जाÖत" Ìहणजे "एकापे±ा जाÖत." "संवेदी" "संवेदनांचा समावेश आहे िकंवा Âयातून ÓयुÂपÆन आहे. याचा अथª बहò-संवेदी "एकावेळी एकापे±ा जाÖत शारीåरक संवेदनांचा समावेश होतो."
munotes.in

Page 92

तंत्रज्ञान मध्यस्थी
संप्रेषणातील प्रवाह
89 िशवाय, अÅयापन िश±ण ±ेýातील संशोधन ÿयोग आिण संशोधनाने हे िसĦ केले आहे कì,अÅयापन-िश±णाने हे Öथािपत केले आहे कì अÅयापन-अÅययन ÿिøया ही एकल िकंवा िनयिमत ÿकारची माÅयमे िकंवा तंýांऐवजी बहò-संवेदन िकंवा एका पे±ा जाÖत माÅयमे वापłन सवō°म ÓयवÖथािपत आिण सुलभ केली जाते. उदाहरणाथª, जर एखादा िश±क, Óया´यान देताना, ŀक-®ाÓय साधनांचा, त³Âयाचा आिण नकाशेचा वापर करतो, फÑयावर िलिहतो, ÿाÂयि±क टेबलावर ÿाÂयि±क दाखवतो आिण िवīाÃया«ना सैĦांितक तसेच Óयावहाåरक पĦतीने ÿितसाद देÁयास सांगतो. केवळ Óया´यान िकंवा ÿाÂयि±कांचा अवलंब करणाöया िश±काऐवजी चांगले संवाद साधणे िनिIJतच आहे. अÅयापन आिण िशकÁया¸या ±ेýात शै±िणक तंý²ाना¸या वापराने, अशा ÿकारे, योµय आिण काळजीपूवªक िनवडलेÐया उपकरणे, तंýे आिण माÅयमांचा समावेश असलेÐया एकािधक संवेदनांचा वापर कłन बहò-संवेदी िकंवा बहòसंवेदी माÅयम ŀĶीकोन नावा¸या नवीन ŀिĶकोनाला जÆम िदला आहे. संयोजन जे श³य ितत³या सवō°म मागाªने अÅयापन-अÅययन उिĥĶांची सवाªत ÿभावी पूतªता करते. दुसöया शÊदांत सांगायचे तर, बहò-संवेदनाÂमक ŀिĶकोनातून, िश±ण-अÅययन ÿिøया अनेक माÅयमांĬारे अशा िनयोिजत आिण संघिटतपणे वापłन पार पाडली जाते ºयामुळे इि¸छत उिĥĶे साÅय करÁयासाठी Âयांचा जाÖतीत जाÖत उपयोग होतो. अशा पĦतीची वैिशĶ्ये अशीः १. आपÐया संवेदनांचा वापर समािवĶ आहे. हे ÿामु´याने ŀÔय, ®वण आिण गितबोधक -Öपशª घटक वापरÁयावर ल± क¤िþत करते. २. िशकÁया¸या ÿिøयेत सवª संवेदनांचा समावेश कłन, म¤दूचे िविवध भाग एकाच वेळी सिøय करÁयासाठी, Öमरणशĉì वाढवणे आिण िलिखत भाषा िशकणे िशकवले जाते. ३. िशकणाöयांना कोणती िशकÁयाची शैली (V-A-Q) Âयां¸यासाठी सवाªत योµय आहे हे शोधÁयात मदत करते. ४. नवीन मािहती समजून घेÁयाचे अिधक मागª, ती ल±ात ठेवÁयाचे अिधक मागª आिण नंतर ती ल±ात ठेवÁयाचे अिधक मागª ÿदान करते. ५. अिधक ÿभावी Öमरणशĉìसाठी बहòसंवेदी सूचना ŀÔय, ®वण, Öपशª (Öपशª) आिण गतीबोधक (हालचाल) िशकÁया¸या घटकांना एकिýत करते. ६. िविवध अÅयापन पĦती केवळ िविशĶ पĦतीने वापरÐया जाऊ शकतात. ७. िवīाÃया«ना Âयांची िशकÁयाची शैली आिण अÅययन-अÅयापन तंýे Âयां¸यासाठी शोधÁयात मदत करते. ८. सवª िशकणाöयांसाठी ÿभावी परंतु िवशेषत: वाचनअ±म िवīाÃया«साठी ÿभावी आहे. ९. वाचनापासून ते गिणतापय«त िव²ान आिण नाटकापय«त कोणÂयाही िवषयात वापरता येईल. १०. सहाÍयक तंý²ानाĬारे अिधकािधक स±म केले, जेणेकŁन पाहणे, ऐकणे, Öपशª करणे आिण समजून घेÁया¸या त मागाªवर जाते. munotes.in

Page 93

शिक्षणातील संगणक संप्रेषण
तंत्रज्ञानमध्ये प्रात्यशक्षक कायय
90 बहò-संवेदी सूचनांचे फायदे:- १. सवª िशकणाöयांना बहò-संवेदी धड्यांचा फायदा होऊ शकतो, ºयात िशकÁया¸या आिण ल± देÁया¸या समÖया नसलेÐया मुलांसह. िवīाÃयाªने एकापे±ा जाÖत इंिþयांचा वापर कłन एखादी गोĶ िशकली तर ती मािहती Âया¸याकडे राहÁयाची श³यता जाÖत असते. २. वाचन दोष असलेÐया िवīाÃया«ना भाषणाचा आवाज (Åवनीशाľीय) आिण मुþण (ऑथōúािफक) ÿिøया आिण भाषणाला मुिþत करणारे मागª तयार करताना भाषे¸या कौशÐयांचा ýास होतो. ३. संवेदी एकाÂमता असलेली मुले सामाÆयपणे मािहती¸या जाणीवेला आÓहाने देतात परंतु ती मािहती समजून घेÁयात आिण Âयावर ÿिøया करÁयात Âयानां अडचण येते कारण कì Âयां¸या म¤दूमÅये वेगÑया पĦतीने िवĴेिषत केली जाते. ४. िशकÁया¸या आिण ल± देÁया¸या समÖया असलेÐया मुलांसाठी बहò-संवेदी िश±ण िवशेषतः उपयुĉ ठł शकते. उदाहरणाथª, या मुलांना ŀÔय िकंवा ®वण ÿिøयेत समÖया असू शकतात. Âयामुळे Âयांना फĉ वाचन िकंवा ऐकून मािहती िशकणे कठीण होऊ शकते. बहò-संवेदी सूचना मुलांना अिधक ÿभावीपणे मािहती िशकÁयास मदत कł शकतात. सवª मुलांना बहò-संवेदी सूचनांचा फायदा होऊ शकतो. ५.३ ÖवाÅयाय- १ ÖवाÅयाय- १: अËयासøमातून एक िवषय िनवडा. बहò-संवेदी िश±ण पÅदती वापłन चचाª करा. PPT मÅये एक बहòसंवेदी िश±ण-अÅयापन दÖतऐवज तयार करा ÿाÂयि±क अहवालाचे Öवłप  कÓहर Öलाइड: शीषªक, संलµनता  ÿÖतावना : Óयĉì अËयास, गरजा,महßव  सादरीकरण सामúी Öलाइड्स  िनÕकषª: संकÐपना नकाशे  संदभªसूची ५.४ िश±णामÅये माÅयमांना समथªन īा समिथªत माÅयमे ही अशी मदत आहे जी अÅयापन-अÅययन ÿिøयेला पूरक ठरते. Êलॅकबोडª, Óहाईटबोडª, कॉÌÈयुटर, रेिडओ, टेिलिÓहजन, टॅÊलेट, इंटरनेट इÂयादी समिथªत माÅयमांची उदाहरणे आहेत. वगाªमÅये समिथªत माÅयमांचा वापर िवīाÃया«ना ि³लĶ संकÐपनांची समज िवकिसत करÁयासाठी खूप उपयुĉ आहे. या उपकरणां¸या वापरामुळे िवīाÃया«ना संकÐपना लवकर आिण सहज समजू शकतात. नवीनतम तांिýक ÿगती िश±कांसमोर Âयांचे कायª सुलभ munotes.in

Page 94

तंत्रज्ञान मध्यस्थी
संप्रेषणातील प्रवाह
91 करÁयासाठी अनेक पयाªय सादर करतात. या कारणाÖतव जगभरातील िश±कांनी Âयां¸या पाठ योजनांमÅये समथªन माÅयमांचा वापर समािवĶ करणे सुł केले आहे. िश±णामÅये समिथªत माÅयमांचा वापर  िविवध संसाधने आिण चौकशी¸या पĦतéचा वापर कłन संÿेषण ±ेýातील सैĦांितक आिण Óयावहाåरक अनुÿयोग िवकिसत करÁयासाठी िवīाÃया«ना नवीनतम ²ान ÿाĮ होईल.  िवīाथê Âयां¸या तŌडी आिण लेखी संÿेषणामÅये आिण गंभीर िवचार कौशÐयांमÅये बौिĦक ŀĶ्या वाढ होईल.  िवīाÃया«ना वैिवÅयपूणª आिण जागितक Öतरावर संवादाचे नैितक आिण आÅयािÂमक पåरणामांची जाणीव होईल.  िवīाÃया«ना तंý²ान, सॉÉटवेअर अॅिÈलकेशÆस आिण िÓहºयुअल कÌयुिनकेशन िÖकÐस मधील तंý²ानाचा वापर करÁयाची कौशÐये दाखवÁयाची ±मता असेल. फायदे: १. हे िशकÁयाची ÿिøया अिधक ÿभावी आिण संकÐपनाÂमक बनवÁयास मदत करते. २. हे िवīाÃया«चे ल± वेधून घेÁयास मदत करते. ३. हे िवīाÃया«ना िशकÁयाची ÿिøया िशकवून ÖवारÖय आिण ÿेरणा िनमाªण करते. ४. यामुळे अÅयापन आिण िवīाÃया«ची ऊजाª पातळी वाढते. ५. ओझे असलेÐया वगª खोÐयांसाठी हे आणखी चांगले आहे. ६. हे िवīाÃया«ना वाÖतववादी ŀिĶकोन आिण अनुभव ÿदान करते. मयाªदा: १. लàय गमावणे सोपे आहे. २. चांगÐया ÿकारे योजना केलेले सादरीकरण िकंवा सािहÂय आवÔयक आहे. ३. सहभागी ऑिडओपे±ा úािफ³सकडे अिधक ल± देऊ शकतात. ÿ±ेिपत समथªन मीिडया: ओÓहरहेड ÿोजे³टर, Öलाइड ÿोजे³टर आिण एलसीडी ÿोजे³टर OHP: १९८०-१९९० ¸या दशका¸या सुŁवाती¸या काळात, ओÓहरहेड ÿोजे³टरचा वापर ³लासłम िडÖÈले/ÿोजे³शन िसÖटमचा भाग Ìहणून केला जात असे. संगणक एक सपाट, काचेचा पारदशªक शीषª असलेला ओÓहरहेड ÿोजे³टर, ºयावर पारदशªकता (सेÐयुलोज एसीटेट) सारखी शीट ठेवली जाते आिण एक ओÓहरहेड िमरर जो पारदशªकतेवरील ÿितमा Öøìनवर िकंवा पांढयाª िभंतीवर ÿितिबंिबत करतो. ÿोजे³टर¸या खाली ±ैितजåरÂया ठेवलेÐया आिण खाली ÿकाश टाकलेÐया पारदशªकतेतून िलिखत िकंवा िचिýत सामúी¸या मोठ्या ÿितमा Öøìन िकंवा िभंतीवर ÿ±ेिपत करÁयास स±म होते. ओÓहरहेड ÿोजे³टर िश±कांसाठी सहज कमी िकमतीचे, संवादी वातावरण उपलÊध कłन munotes.in

Page 95

शिक्षणातील संगणक संप्रेषण
तंत्रज्ञानमध्ये प्रात्यशक्षक कायय
92 देते. शै±िणक सािहÂय ÈलािÖटक¸या शीटवर पूवª-मुिþत केले जाऊ शकते, ºयावर िश±क नॉन-कायम, धुÁयायोµय कलर मािक«ग पेन (OHP पेन) वापłन थेट िलहó शकतात. हे वेळेची बचत करते, कारण पारदशªकता पूवª-मुिþत केली जाऊ शकते आिण सामúी आधी हाताने िलहóन ठेवÁयाऐवजी वारंवार वापरली जाऊ शकते. Öलाइड ÿोजे³टर: Öलाइड ÿोजे³टर हे एक उपकरण आहे जे ऑिÈटकल आिण यांिýक पĦती वापłन फोटोúािफक Öलाइड्स पाहÁयासाठी वापरले जाते. Âयात िवजेचा िदवा असतो. फोकिसंग लेÆस, åरÉले³टर आिण कंडेिÆसंग लेÆस, एक धारक जो Öलाइड धारण करतो. १९५० आिण १९६० ¸या दशकात मनोरंजनाचा एक ÿकार Ìहणून Öलाइड ÿोजे³टर सामाÆय होते; कुटुंबातील सदÖय आिण िमý Öलाइडशो पाहÁयासाठी जमतील. इन-होम फोटोúािफक Öलाइड्स आिण Öलाइड ÿोजे³टरची जागा कमी िकमती¸या पेपर िÿंट्स, िडिजटल कॅमेरे, डीÓहीडी मीिडया, िÓहिडओ िडÖÈले मॉिनटसª आिण िडिजटल ÿोजे³टरने घेतली आहे. एलसीडी ÿोजे³टर: िलि³वड िøÖटल िडÖÈले ÿोजे³टर ओÓहरहेड आिण Öलाइड ÿोजे³टरपे±ा वेगळे आहेत. जेथे ओÓहरहेड आिण अपारदशªक ÿोजे³टर ÿामु´याने १९ Óया शतकातील तंý²ान (वीज आिण ÿकाश बÐब) वापरतात. LCD ÿोजे³टर िÖथर आिण हलÂया ÿितमा ºवलंत रंगात ÿ±ेिपत करÁयासाठी िलि³वड िøÖटल पॅनेल तसेच नवीनतम संगणक आिण ऑिÈटकल तंý²ान दोÆहीचा वापर करतात. अनेक ÿोजे³टरमÅये अंगभूत ऑिडओ Öपीकर असतात, ºयामुळे ते सवª-इन-वन ऑिडओिÓहºयुअल ÿेझ¤टेशन युिनट बनतात. देशभरातील अनेक शै±िणक संÖथांमÅये LCD िÓहिडओ ÿोजे³टर वेगाने ÿमािणत होत आहेत. संगणक (डेÖकटॉप िकंवा लॅपटॉप), डीÓहीडी Èलेयर िकंवा इतर मीिडया उपकरणसह एकिýत, एलसीडी ÿोजे³टर िवīाÃया«¸या वगाªत ÖपĶ, उ¸च-िनधाªर िकंवा ठामपणे ÿितमा आिण िÓहिडओ ÿदिशªत करतो. शाळा आिण महािवīालये Âयांचा वापर पारंपाåरक िफÐम आिण ओÓहरहेड ÿोजे³टर बदलÁयासाठी तसेच नवीन अनुÿयोग िवकिसत करÁयासाठी करतात. कमी खचाª¸या तंý²ानाने एलसीडी ÿोजे³टर अगदी बजेट-सजग शाळांसाठीही आकषªक बनवले आहेत. तुमची ÿगती तपासा १. OHP आिण LCD ÿोजे³टर यां¸यात तुलना करा __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in

Page 96

तंत्रज्ञान मध्यस्थी
संप्रेषणातील प्रवाह
93 २. Öलाइड ÿोजे³टर¸या फायīांचे वणªन करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ५.५ ÿ±ेिपत नसलेले समथªक माÅयमे मािहती आिण दळणवळण तंý²ान ही ÿमुख िचंता आहे तसेच अनेक देशांमÅये सवō¸च राÕůीय उिĥĶ आहे. उ¸च शै±िणक ±ेýात संगणक संÿेषण तंý²ानाचे योगदान िनिवªवाद आहे. उपलÊध बँडिवड्थ आिण संगणकìय शĉìमÅये सतत वाढ झाÐयामुळे मोठ्या डेटा सेटवर जिटल गणना करणे, ऑनलाइन संपूणª मजकूर डेटाबेस आिण ऑनलाइन úंथालय/मंच यांचा वापर करणे श³य झाले आहे. इंटरनेट¸या मदतीने मािहती आिण दळणवळण तंý²ानाचा (ICT) जलद िवकास, ही मािहती युगातील सवाªत मनोरंजक घटना आहे. तंý²ानाचा जलद िवकास (इंटरनेट¸या मदतीने, ही सवाªत मनोरंजक घटना आहे जी मािहती युगाचे वैिशĶ्य आहे. िýिमतीय साधने:- १. µलोब: नकाशे ÿमाणे, आंतरराÕůीय राजकìय आिण आिथªक सहभाग समजून घेणे सुलभ करा. भूगोल हे भूगोल वगाªतील सवाªत मूलभूत उपकरणे आहे आिण पृÃवीचा आकार, िविवध िठकाणांची िÖथती, वेळ ±ेý इÂयादी ÖपĶ करÁयात मदत करते. भूगोल भौगोिलक मािहती उपलÊध कłन देतात. खालील पृķभागाची वैिशĶ्ये पवªत इ. - मैदाने, नīा,  िठकाणे, िदशािनद¥श आिण अंतर.  वै²ािनक मािहती अशा ÿवाह. महासागर Ìहणून  सामािजक आिण सांÖकृितक मािहती जसे कì लोकसं´या, भाषा इ.  राजकìय मािहती जसे कì देश आिण राºय सीमा. २. नमुना: वाÖतिवक गोĶé¸या ३ आयामी ठोस ÿितकृती आहेत. ते वापरÁयास सुरि±त असलेÐया महागड्या िकंवा नाजूक वÖतूंचे पुनŁÂपादन आहेत. जागा, अथªÓयवÖथेसाठी आिण सोयीÖकर अËयासासाठी ते वाÖतिवक आकारापे±ा लहान असू शकतात. कायªरत ÿितकृती िकंवा 'कट अवे' वÖतूंचे अंतगªत ŀÔय ÿदान करते, जे सामाÆयतः झाकलेले असतात िकंवा अÆयथा अŀÔय असतात. उदा. डोÑयांचे नमुने, कान इ. ३. ÿितकृती: वाÖतिवकतेची एक सरलीकृत आवृ°ी आहे. अÂयावÔयक भाग िकंवा कायª ठळक करÁयासाठी आिण अनावÔयक तपशील काढून टाकÁयासाठी ते तयार केलेÐया वाÖतिवक गोĶéचे, आवÔयक भागांचे ÿितिनिधÂव आहे. ि³लĶ कौशÐयांचे ÿिश±ण देÁयासाठी ते उपयुĉ आहे उदा. एक िसÌयुलेटर. munotes.in

Page 97

शिक्षणातील संगणक संप्रेषण
तंत्रज्ञानमध्ये प्रात्यशक्षक कायय
94 ४. बनावटी: सवª ÿकारे मूळ सारखी िदसणारी एक भरलेली वÖतू आहे. दुिमªळ ÿाणी आिण प±ी डमी Öवłपात अËयासासाठी उपलÊध कłन िदले जाऊ शकतात. ५. वाÖतिवक वÖतू: वाÖतिवक वÖतू मुĉपणे उपलÊध आहेत परंतु Âया शोधणे आिण ÿाĮ करणे आिण Âयांना कायª करÁयासाठी फायदेशीर मागª शोधणे हे आÓहान आहे. िजवंत ÿाणी, वनÖपती, संरि±त सािहÂय यासार´या वाÖतिवक वÖतू; आरोिहत नमुने इÂयादी ÓयावसाियकåरÂया उपलÊध असू शकतात. वाÖतिवक गोĶी २ ÿकार¸या असू शकतात - सुधाåरत आिण न बदललेÐया. अपåरवितªत वाÖतिवक गोĶी िजवंत आहेत िकंवा Âया कायª करतात आिण चालू ठेवÐया जाऊ शकतात. उदा. एक ससा िकंवा ऑटोमोबाईल इंिजन. सुधाåरत वाÖतिवक गोĶéमÅये, भाग वेगळे आिण पुनरªचना केले जाऊ शकतात. ६. नमुने: नमुना हा पयाªवरणाचा एक भाग असू शकतो िकंवा तो भाग िकंवा काही पैलू-मुĥा असू शकतो तो सामाÆयतः Âयाच वगाªतील िकंवा गटातील इतरां¸या वणाªचा एक िविशĶ नमुना असतो. उदा. िजवंत साप, अिĬतीय सरडे, खडकांचे नमुने ७. डायरामा (पारभासीिचý): डायओरामा हे तीन-आयामी ŀÔय आहे, जे नैसिगªक मांडणीमÅये जे ÿितकृतीला समोर ठेवून िकंवा आकृÂयांचा समूह समािवĶ करते. वाÖतववादी पाĵªभूमीत िमसळलेÐया वÖतूंचा हा एक छोटा टÈपा असू शकतो. डायओरामा ºवलंतपणा आिण वाÖतववाद ÿदान करतो आिण सामािजक आिण जैिवक िव²ाना¸या िशकवÁयात ÿभावी आहे. ८. कळसुýी बाहòली: अÅयापनात िवशेषत: बालिश±णात खूप मोठ्या ÿमाणावर वापरले जातात. ते वगª मनोरंजक आिण चैतÆयशील बनवतात. ते मु´यतः भाषा िशकवÁयासाठी वापरले जातात. Âया सामाÆयता मानवी ÿाणी िकंवा अमूतª आकृÂयांचे ÿितिनिधÂव करणाöया बाहòÐया आहेत ºयांना जीवनाचा भास देÁयासाठी हाताळले जाऊ शकते. कळसुýी बाहòलीचे चे चार ÿकार आहेत. बोलणारी बाहòली, हाताची बाहòली, आिण सावलीची बाहòली. कळसुýी बाहòलीभाषेचा अडथळा पार करतात Âया सजªनशील आहेत आिण Âयांचे अनेक उĥेश आहेत जसे कì, अ) सामािजक आिण नैितक मूÐय िवकिसत करणे ब) िविवध संÖकृती समजून घेणे क) ऐितहािसक तÃय समजून घेणे ड) शÊदसंúह वा³यरचना आिण भाषण ÿिश±ण वाढवणे इ) सŏदयाªची भावना िवकिसत करणे फ) वैयिĉक िवकासास भाव देणे Èले थेरपी मÅये देखील याचा उपयोग होतो. िĬिमतीय साधने: १. Éलॅश काडª: पुĜा िकंवा इतर कोणÂयाही जाड सामúीपासून बनिवलेले लहान कॉÌपॅ³ट काडª असतात. ते पोÖटसª, िचýे, शÊद आिण वा³यां¸या Öवłपात ÿभावीपणे munotes.in

Page 98

तंत्रज्ञान मध्यस्थी
संप्रेषणातील प्रवाह
95 संकÐपना Óयĉ करÁयासाठी वापरले जातात. ते िवīाÃया«मÅये िनरी±ण, ओळख, þुत आकलन, धारणा शĉì िवकिसत करतात. नवीन कÐपनां¸या संÿेषणासाठी पुनरावृ°ी अËयास पĦती, िűल वकª आिण िवषयाचे पुनरावलोकन आवÔयक आहे. Éलॅश काडª संदेश संÿेषण करÁयासाठी सोपे आिण सोपे माÅयम ÿदान करतात. ते िवīाÃया«ना िűल कामासाठी पĦतशीर ŀिĶकोन देखील ÿदान करतात. तथािप, गैरसोय असा आहे कì ते जाÖत काळ वापरले जाऊ शकत नाहीत कारण ते काही काळानंतर मुलांसाठी कंटाळवाणे होतात. २. नकाशा: पृÃवी¸या साÅया पृķभागावर िकंवा Âया¸या काही भागावर भौितक िकंवा राजकìय वैिशĶ्ये दशªिवणारे अचूक ÿितिनिधÂव आहे. नकाशे हे अंतराळा¸या संबंधात अचूकता दशªवÁयासाठी आहेत जे आपÐयाला वाÖतिवक जीवनात िदलेले िठकाण नेमके कुठे आहे हे सांगÁयास स±म करते. नकाशे िवīाÃया«ना महßवा¸या जागितक वाÖतवांची कÐपना आिण Öथािनकìकरण करÁयास मदत करतात आिण आकार, आकार, ±ेýांचे Öथान, लोक आिण पाÁयाचे िवतरण, ÿाणी आिण भाजीपाला जीवन यासंबंधी ÿचंड ÿमाणात ÿेरणा देतात. Âयावर आिथªक आिण औīोिगक संसाधने आिण इतर अनेक नैसिगªक घटना दशªिवÐया जाऊ शकतात. नकाशे अनेक फायदे आहेत. ते गोĶी ºवलंत, ठोस आिण मनोरंजक बनवतात. ते फलकासह िशकवÁयासोबत वापरले जाऊ शकतात. ते पोÖटसª, तĉा, छायािचýे आिण नमुÆयासह देखील वापरले जाऊ शकतात. तुलनेने, ते साठवÁयास, वापरÁयास सोपे असतात आिण बरेचदा हलके असतात. तथािप, Âयांचे काही तोटे देखील आहेत. ते अīतिनत केले जाऊ शकत नाहीत आिण नवीन नकाशे खरेदी करणे आवÔयक आहे. ते फĉ िĬिमतीय ŀÔय देतात. दीघªकाळ ठेवÐयास Âयांची गुणव°ा खराब होते. ३. तĉा: महßवा¸या तÃये, कÐपना आिण संकÐपना यां¸यातील संबंधांचे ÓयविÖथत आिण तािकªक ŀÔयीकरण करÁयासाठी úािफकल आिण सिचý माÅयमांचे संयोजन आहेत. चाटª खालील उĥेशांसाठी काम करतात. ते तÃये आिण आकृÂयांĬारे संबंध दशªवतात.  ते ÿितकाÂमकपणे वÖतू सादर करतात.  ते मािहतीचा सारांश देतात.  ते अमूतª सादर करतात.  Âयांचा उपयोग समÖया िनमाªण करÁयासाठी आिण िवचारांना चालना देÁयासाठी केला जाऊ शकते संवादा¸या इतर माÅयमांचा वापर करÁयास ÿोÂसािहत करतात.  ते िवīाà या«¸ या आवडéना ÿवृ° करतात आिण जागृत करतात. munotes.in

Page 99

शिक्षणातील संगणक संप्रेषण
तंत्रज्ञानमध्ये प्रात्यशक्षक कायय
96 चाटªचे िविवध ÿकार आहेत: १) रेखा तĉे (उदा. वेळापýक) २) ÿवाह िकंवा संÖथा तĉे (उदा. वगêकरण तĉे) ३) Öटेम िकंवा ůी चाटª (उदा. गिणती संकÐपना दाखवÁयासाठी) ४) चाटªची तुलना करा आिण कॉÆůाÖट करा (उदा. कमाल आिण िकमान तापमानाची तुलना करणे) ५) ÿगती तĉे (िवīाÃया«¸या ÿगतीची नŌद करÁयासाठी वापरला जातो). ५.६ ÖवाÅयाय - ø.२ ÖवाÅयाय-२ (अ): अËयासøमातून एक िवषय िनवडा तĉा िकंवा Éलॅश काडªचा संचाची रचना करा. ÿाÂयि±क अहवाल जमा करा. ÖवाÅयाय ø.-२ (ब): अËयासøमातून एक िवषय िनवडा. िýिमतीय ÿितकृतीची रचना करा. ÿाÂयि±क अहवाल जमा करा. Öव-मूÐयांकन ÿij: १. ICT अËयासøमांवर आधाåरत महािवīालयासाठी सामािजक नेटविक«ग साइट/Êलॉग/चॅट फोरम िवकिसत आिण ÓयवÖथािपत करा. आपले ÿितिबंब िलहा. २. शै±िणक तंý²ान Ìहणजे काय? भारतात ते कोणÂया िविवध ±ेýात लागू केले जात आहे ते सांगा. कोणÂयाही एका ±ेýात Âयाचा उपयोग वणªन करा. ५.७ िनÕकषª दळणवळण हा ²ानिनिमªतीचा एक आवÔयक घटक आहे. ²ान साधकासाठी ²ान आिण मािहतीचे दरवाजे उघडÁयासाठी ही एक गुŁिकÐली आहे. ICT िश±काला Âया¸या िशकवÁया¸या/संÿेषणा¸या उिĥĶां¸या योµय पूतªतेसाठी वगाªतील पåरिÖथतीतील िवīाÃया«¸या गटाशी िकंवा अनौपचाåरक/अनौपचाåरक संÿेषण पåरिÖथतीत लोकांशी संवाद साधÁयासाठी ÿभावी मागाªने मदत करते. हे शािÊदक-वादामुळे सवª ÿकारचे गŌधळ कमी करते आिण िशकणाöयांवर पुरेशी छाप पाडते. संकÐपनांची ÖपĶता. िश±ण ÓयवÖथा अनेकदा मोठी आिण िवखुरलेली असते. संगणक संÿेषण तंý²ान हा िश±णा¸या सवª पैलूंचा अिवभाºय भाग बनला आहे. हे आयुÕयभर िशकÁयात मदत करते. उ°म वेळेचे ÓयवÖथापन आिण ÓयवÖथािपत करणे. संगणका¸या वापरा¸या ÿÂयेक Öतरावर अंकाÂमक नैितकता आिण Öव¸छता िशकवली जाणे आवÔयक आहे - संगणक आिण इंटरनेट िशकत असलेÐया नविश³या वापरकÂयाªपासून, ºयां¸या नोकरीसाठी ऑनलाइन संसाधनांचा महßवपूणª वापर munotes.in

Page 100

तंत्रज्ञान मध्यस्थी
संप्रेषणातील प्रवाह
97 आवÔयक आहे अशा मािहती Óयावसाियकापय«त. तंý²ाना¸या सहाÍयाने उ¸च िश±णाचे जागितकìकरण हेच मुळात वाÖतव आहे. आयसीटीने संवादात øांती आणली आहे. संदभª 2. कॉिलस, बी., आिण जंग, I. S. (2003). िश±कां¸या िश±णात मािहती आिण संÿेषण तंý²ानाचा वापर. 3. जोनासेन, डी.एच. (1991). वÖतुिनķता िवŁĦ रचनावाद: आपÐयाला नवीन तािÂवक ÿितमान आवÔयक आहे का? शै±िणक तंý²ान संशोधन आिण िवकास, 39(3), 5-14. 4. पीअरसन, जे. (2003). ऑÖůेिलया मÅये मािहती आिण संÿेषण तंý²ान आिण िश±क िश±ण. तंý²ान, िश±णशाľ आिण िश±ण 12(1), 39-58. ५. िटिनयो, Óही.एल. (2002). िश±णातील आयसीटी: यूएन डेÓहलपम¤ट ÿोúाम. (िडस¤बर 2009 रोजी http:www.eprmers.org वłन ÿाĮ) 6. नाईक जे.पी. (1965). भारतातील शै±िणक िनयोजन. अलाईड पिÊलशसª, िदÐली. 7. मॉåरसन. (1934). िश±णाची मूलभूत तßवे. 8. िÖकनसª. (1968). पोहोचÁयाचे तंý²ान. 9. तारोई. (1994). शाळांमÅये संवाद.  munotes.in