Page 1
1 १
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत काय दे - I
घटक रचना
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ पंचायतराज ऐितहािसक पा भूमी
१.३ महारा पंचायतराज यव थ ेची ऐितहािसक पा भूमी
१.४ ामपंचायत ऐितहािसक पा भूमी
१.५ मुंबई ामपंचायत अिधिनयम १९५८
१.६ सारांश
१.७ वा याय
१.८ संदभ ंथ
१.० उि े
१) पंचायतराज यव थ ेची ऐितहािसक पा भूमी अ यासण े.
२) ामपंचायत अिधिनयम १९५८ पा भूमी अ यासण े.
३) ामपंचायत ऐितहािसक पा भूमी अ यासण े.
४) ामपंचायत अिधिनयम १९५८ मधील ामपंचायती कारभारास ंबंधी या तरतुद चा
अ यास करणे.
१.१ तावना
भारताम य े ाचीन कालख ंडापास ून थािनक वरा य स ं था अि त वात आह ेत ाचीन
काळाम य े गावाचा कारभार प ंचायत माफ त होत अस े. वेिदक काळाम य े गावचा कारभार
ामसभा पाहत अस े व अ या ामसभ ेची िनवड जनतेमाफ त केली जात े. तसेच गाव या
मुखाला ािमणी या नावान े संबोधल े जायच े. तसेच रामायण व महाभारताम य े गावसभा व
जनपद या श दा ंचा उ ल ेख आढळतो . बु कालीन जातक कथाम य े भारतातील
िशलाल ेखावरील गाव ह े वय ंशािसत होत े असा उ लेख आढळतो . याच माण े
कौिट या या “अथ शा ” या ंथाम य े सु ा ाम शासनाचा प उ ल ेख आढळतो .
तसेच ाचीन कालख ंडालाच प ंचायत राजच े सुवण युग मानल े जाते. ीस मध ून आल े या munotes.in
Page 2
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
2 “मॅगे थेिनस” या वाशान े आपला वास वण नात ामप ंचायतीच े सिव तर वण न केले आहे.
मोगल कालख ंडाम य े पंचायत राज स ं थांना हळ ू हळू उतरती कळा लागली . याच
कालख ंडात शहरीकरणावर ल क ि त कर यात आल े व गावातील शासन
चालिव यासाठी कोतवाल , सरपंच व म ुिखया िह पद े िनमा ण कर यात आली .
ि िटश कालख ंडाम य े स ेचे िवक ीकरण होऊन थािनक वरा य स ं था जवळपास न
झा या . परंतु याच कालख ंडाम य े १६८७ ला देशातील पिहली महानगरपािलका म ास
येथे थापन क न या स ं थांना उजाळा द े यात आला . १८७० ला लॉड मेयो या ंनी
आिथ क िवक ीकरणा या ठराव मा ंडला; यामुडेच याना आिथ क िवक ीकरणाच े जनक
हणतात . १८८२ ला लॉड रपन या ंनी पंचायत राज स ंबधी कायदा क ेला. यामुळे यांना
थािनक वराज स ं थेचे जनक हणतात .
१.२ पंचायतराज ऐितहािसक पा भूमी
भारताला वत ं िमळा यान ंतर सरकारन े थािनक वरा य स ं थांना मह वाचा घटक
हणून ामप ंचायत ना मा यता देऊन घटन ेचे कलम ४० म ये ामप ंचायतीचा उ ल ेख
कर यात आला व या या मा यमात ूनच महा मा गा ंधी या ंनी बिघतल ेले, ाम वरा याच े
व न प ूण कर या या िदश ेने वाटचाल स ु केली. सहभागात ून लोका ंचा सवा गीण िवकास
कर यासाठी अमे रके या सहकाया ने २ ऑ टोबर १९५२ ला साम ुदाियक िवकास योजना
तयार कर यात आली व या योजन ेला अन ुस नच २ ऑ टोबर १९५३ ला रा ीय िव तार
योजना तयार कर यात आली . परंतु या योजन ेचा लोकांचा अप ेि त असा पािठ ंबा न
िमळा याम ुळे या दो ही योजना अपयशी ठर या . नंतर या योजन ेचे मू यमापन कर यासाठी
क सरकार या पुढाकारान े १९५७ ला बलव ंतराय म ेहता या या अ य त ेखाली सिमतीची
थापना कर यात आली . या सिमतीन े या अहवाल १९५७ ला सादर क ेला व याम य े
ि तरीय प ंचायत राजची थापना कर याची िशफारस क ेली. याचं िशफारश या
आधारावर २ ऑ टोबर १९५९ ला राज थान मधील नागौर या िठकाणी द ेशातील पिहली
ाम प ंचायत प ंिडत न ेह या ं या ह त े थापन कर यात आली . यामुळे पंचायत रा ज
वीकारणार े राज थान ह े देशातील पिहल े रा य ठरल े. आं देश दुसरे तर महारा ह े ९
वे रा य आह े. १९९२ -९३ साली झाल े या ७३ या घटना द ु तीम ुळे पंचायत राज
सं थांना घटना मक दजा िमळून रा यघटन े या कलम २४३ म ये तरतूद कर यात आली
व भारतीय रा य घटन ेला ११ वे प रिश जोड यात आल े. या घटना द ु तीम ुळे महा मा
गांधी या ंनी बिघतल ेले ाम वरा याच े व न काही अंशी का होईना प ूण होताना िदस ून येते.
munotes.in
Page 3
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - I
3 २१ या शतकाम य े लोकशाही िवक ीकरण व लोकसहभाग वाढिव या या ीने पंचायत
राज यव थ ेला मह वाच े थान ा झाले आहे. पंचायतराज यव थ ेतील ामपंचायत हा
सवा त किन तर असून तो पंचायत राज यव थ ेचा पाया आहे. हे ल ात घेता पंचायराज
यव थ ेत ामपंचायत ना मह वाच े थान आहे. भारताची िनिम ती ही खेड्यांपासून झाली
असून खेड्यांचा िवकास हणज े पया याने देशाचा िवकास हे त व ान महा मा गांध ना
अवगत होते. हणून महा मा गांध नी जनतेला खेड्यांकडे चला' असा नारा िदला.
भारतीय लोकशाही यव थ ेत पंचायत राज सं थांम ये काळान ु प मह वप ूण अनुकूल
प रवत न घडून येत आहे. ही लोकशाही यव थ ेची सकारा मक िवचारश ैली असून या
िवचारश ैलीतून ामीण िवकासा या ि य ेला २१ या शतकात वेग आला आहे. महारा ात
पंचायतराज यव थ ेतील तरतुदी या १९५८ या मुंबई ामपंचायत कायदा आिण १९६१
चा महारा रा य िज हा प रषद आिण पंचायत सिमती कायदा समािव कर यात आ या
आहेत.
या ि कोनात ून ामीण िवकासाक रता हे दो ही कायद े अ यासण े मह वप ूर्ण ठरेल यात
शंका नाही. तसेच, पंचायत राज लोकांचे हो यासाठी १९९२ साली ७३ वे घटना दु ती
िवधेयक पास कर यात आले. या िवधेयकान ुसार वरील दो हीही काय ाम य े दु ती
कर यात आली आहे. ७३ या घटना दु तीम ुळे पंचायतराज यव थ म ये आमूला बदल
झाले आहेत.
१.३ महारा पंचायतराज यव थ ेची ऐितहािसक पा भूमी
वातं यो र काळातील मुंबई रा याची पुनर चना १७ ऑ टो .१९५६ रोजी ि भािषक
रा य हणून केली गेली. यात क छ, सौरा आदी गुजराती भािषक तर मुंबई, कोकण ,
पि म व उ र महारा तसेच है ाबाद सं थानातील मराठी भािषक मराठवाड ्याचा देश
व म य देशातील िवदभा चा िकंवा वहाडाचा भूभाग समािव कर यात आला . तर बेळगाव ,
िवजाप ूर, कानडा आिण धारवाड हा क नड भािषक देश अलग क न हैसूर (कना टक)
रा यास जोड यात आला . मुंबईसह संयु महारा िनिम तीसाठी आिण गुजरात
िनिम तीसाठी आंदोलन सु झाली. ैभािषक मुंबई रा याच े त कालीन मु यमं ी यशवंतराव
च हाण यांनी क शासनास संयु महारा िनमा ण कर यामागील भूिमका पटवून िदली.
प रणामी १ मे १९६० रोजी मराठी भािषका ंचे महारा रा य थापन झाले.
ी.बलवंतराय मेहता सिमती या िशफारसीन ुसार महारा रा यात लोकशाही िवक ीकरण
तथा पंचायत रा य िनिम तीकरीता यावेळचे महसूलमं ी ी. वसंतराव नाईक यां या
अ य त ेखाली एक सिमती २७ जून १९६० रोजी िनयु कर यात आली . या सिमतीम य े
ामीण िवकासम ं ी ी भगवंतराव गाठे,, िश णम ं ी दौलतराव देसाई,, अथ खा याच े सिचव
ी. मधुकरराव याद ,, सहकार व ामीण िवकास खा याच े सिचव िदनकरराव साठे,,,,,,,
उपिवकास आयु पी.जी.साळवी आदी मंडळी या सिमतीम य े होती.एकूण २९६
िशफारसी असल ेला अहवाल सिमतीने १५ माच १९६१ रोजी सादर केला. यात सिमतीन े
आप या मौिलक िशफारसी मांडून पंचायत राजची ि तरीय रचना ितपादन केली.
याम य े ामपातळीवर ामपंचायत , तालुका तरावर पंचायत सिमती व िज हा तरावर munotes.in
Page 4
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
4 िज हा प रषद होय. वसंतराव नाईक सिमती या िशफारसी काही िकरकोळ फेरबदलासह
महारा ा या िविधम ंडळा या दो ही सभाग ृहांनी िदनांक ८ स ट बर १९६१ रोजी मंजूर
के या. महारा रा या या दुस या वधा पनिदनी हणज े १ मे १९६२ पासून याची
अंमलबजावणी सु केली आिण महारा रा य थापन झाले. १५ ऑग ट १९६२ पय त
िज हा प रषद आिण पंचायत सिम या ं या िनवडण ुका पूण होऊन महारा ात पंचायत राज
यं णा काय रत झाली. मुंबई ामपंचायत कायदा , १९५८ नुसार ामपंचायत ची थापना
थम झालेली होतीच .
१.४ ामप ंचायत ऐितहािसक पा भूमी
वैिदक काळापास ून ाम शासन च काय ‘ ामसभा ' ही गावातील कुल मुखांची सभा
लोकशाही प तीन े करीत असे. ामसभ ेत कुल मुख एक येऊन गावास ंबंधी िनण य घेत
असत . ाम म ुखाला ' ामणी ' हटल े जात असे. ामसभ ेत कुल मुख एक येऊन
गावास ंबंधी िनण य घेत असत . रामायण -महाभारत , मृित ंथ, बौ जातक कथा, ाचीन
िशलाल ेख, कौिट याच े अथ शा यात ामपंचायतीचा उ लेख आलेला आहे. मौय
सा ा य काळात यादवकालीन महारा ात ामपंचायती िवकिसत झाले या हो या आिण
यागावातील लोकांचे जीवन सवा था ने संरि त-िनयंि त करीत हो या . हणज ेच भारतात
ामपंचायत ना खूप जुना इितहास आहे हे प होते. ाचीन काळापास ून ामपंचायत ही
भारत यापी सं था आपल े अि त व िटकव ून आहे. भारतीय वयंपूण खेडी याच धत वर
अवल ंबून होती. मोगल सा ा या या अंितम काळात व भारतात ि िटश ई ट इंिडया
कंपनी या स ा काळात ामपंचायत ची कामे व अिधकार संकुिचत झाले व या कमकुवत
झा या .
इ.स. १८३२ म ये ामपंचायती आिण ाम याब ल सर चा स मेरकॉ फ यांनी हटल े
आहे क , " ामीण समुदाय हे छोटी जास ाक ेच होती. यांना आव यक असणा या सव
बाबी यां यात अि त वा त हो या . ते कोण याही परक य संबंधापास ून वतं
होते.काळा या ओघात अनेक गो ी न झा या , पण यांचे अि त व िटकल े. एका
राजघरा या या मागोमाग दुस या राजघरा याची स ा आली . एका ांतीपाठोपाठ दुसरी
रा य ा ंती आली पण ामीण समुदाय आपल े अि त व िटकव ून रािहला ."
इस. १८७१ म ये भारतातील ि िटश शासक सर हे ी मेन यांनीही हटल े आहे
क ,"भारतीय खेड्यात संघिटत अिधकारय ु सं था हो या. या नागरी सु यव था
िटकिवण े, वाद िमटिवण े, जनतेचे संर ण करणे यासाठी काय रत हो या . ामीण पोलीस
यं णा ही अि त वात होती." थोड यात ामीण समाजा या आिथ क आिण राजक य
जीवनाच े िनयं ण करणारी जगातील सवा त ाचीन सं था ामपंचायत ( ामसभा ) भारतात
व पया याने महारा ात अि त वात होती.
आपली गती तपासा -
१ - ामपंचायती या ऐितहािसक पा भूमीवर िटपण िलहा.
munotes.in
Page 5
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - I
5 १.५ मुंबई ामप ंचायत अिधिनयम १९५८
तावना :
मुंबई ामपंचायत अिधिनयम १९५८ हा भारताचे रा पती यांची संमती िमळा यान ंतर
मुंबई सरकार या राजप ात ता २३ जानेवारी १९५९ रोजी थम इं जीत िस
झाला. येक गावासाठी िकंवा गावा या गटासाठी एक ामपंचायत थापन कर या या
आिण थािनक वयंशासनाच े आिण ामीण े ातील िवकासकाया चे घटक हणून काम
करणे,,, यांना श य हावे यासाठी आव यक असतील अशा श व अिधकार यांना
दान कर या या ीने आिण इतर अनेक बाब साठी महारा रा यात ामपंचायत
थापना झालेली आहे.
भारताच े संिवधान अनु छेद ४० नुसार रा य सरकारन े ामपंचायतीची थापना क न
वरा याच े घटक हणून काम करणे यांना श य हावे, यासाठी आव यक असे अिधकार
व स ा यांना ावी, असा रा य सरकारा ंना आदेश दे यात आला .
मुंबई ामपंचायत अिधिनयम १९५८ अ वय े ामपंचायतीला िदले या अिधकाराचा यो य
त-हेने वापर झाला व ितला िमळणारी सरकारी आिथ क मदत व इतर करांचे उ प न यांचा
यो य रीतीन े िविनयोग झा यास खेड्यांची सवा गीण सुधारणा होईल यात शंका नाही.
पूव या मुंबई ांतात ामपंचायती थापन कर यासाठी सन १९२० साली थम कायदा
कर यात आला . परंतु काही लहान देशातील जनतेला थािनक वरा यात ल घालाव े
याक रता , अशा े ात पाणीप ुरवठा, आरो य , साव जिनक सुिवधा व इतर काही उपयु
गो ची तरतुद कर याची यांना यो य संधी देणे असा संकुिचत हेतू, सन १९२० या
ामपंचायत काय ाचा होता. मुंबई सरकारने पुढे ामपंचायतीच े अिधकार वाढिव या या
उ ेशाने मुंबई ामपंचायत कायदा १९३३ केला. या काय ात ामपंचायत ना कर
बसिव याचा अिधकार , ि या ंना मतदानाचा अिधकार , िकरकोळ िदवाणी व फौजदारी
काय ाच े व प होते. पुढे ामपंचायत ना अिधक श व स ा ा हावी याक रता मुंबई
ामपंचायत अिधिनयम १९५८ पारीत झाला. मुंबई रा यातील ामपंचायत ची रचना व
यांचे शासन यासंबंधी या िवधीत दु ती क न मुंबई ामपंचायत अिधिनयम १९५८
पारीत कर यात आला आहे. कलम मांक १ ते कलम मांक १८८ पय त ामपंचायत
थापन ेपासून ते ित या रचनेसंबंधी व काया संबंधी या तरतुद ची मािहती अिधिनयम ------
१९५८ िदलेली आहे. या सव कलमा ंचे पुढील माण े संि िववरण करता येईल,.
ारंिभक
कलम १: -कलम १ अ वय े या अिधिनयमास , मुंबई ामपंचायत अिधिनयम १९५८ असे
हणता येईल.
कलम २: -कलम २ अ वय े, मुंबई ामपंचायत अिधिनयम १९५८ ची या ी व ारंभी
अमलात असल े या कोण याही काय ा वय े िकंवा त ुसार थापन केले या
महानगरपािलक े या, नगरपािलक े या िकंवा छावणी या सीमेतील े ा यित र संपूण
महारा रा याला लागू आहे. munotes.in
Page 6
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
6 कलम ३- कलम ३ अ वय े, मुंबई ामपंचायत अिधिनयम १९५८ िवषयी या या ंची
मािहती िदली आहे.
ामसभा , पंचायत ची थापना व रचना.
कलम ४ -कलम ४ अ वय े गाव जाहीर करणे, ामपंचायत च े िवभाजन /एक ीकरण करणे
िकंवा ि शंकू भागासाठी वतं ामपंचायतीची थापना करणे. याच माण े गावचौकशी
प त, पूव या काय ाखालील ामपंचायती आद संदभा त तरतुदी आहेत.
कलम ५ - कलम ५ अ वय े येक गावात एक ामपंचायत थापन ेची तरतुद आहे.
भारताच े संिवधान अनु छेद ४० माण े ामपंचायती थापन कर याच े काम रा य
सरकारन े करावयाच े आहे.
कलम ६- मुंबई ामपंचायत अिधिनयम १९५८ मधून कलम ६ वगळ यात आले आहे.
कलम ७ - कलम ७ अ वय े, ामसभ े या बैठक स ंदभा त तरतुद केली आहे.
ामपंचायत या येक वषा ला सहा वेळा ामसभा घे यात येतील आिण सरपंच,
उपसरप ंच िकंवा सद या ंनी अशी सभा बोलव यास कोणतीही कसूर के यास व थमदश
जबाबदार आढळ ून आले तर या कलमा वय े कारवाई केली जाईल अशी तरतुद केली आहे.
तसेच सरपंचावर अपा त ेची कारवाई , जादा बैठक , बैठक चा अ य , ामसभ ेची बैठक,
बैठक ची नोटीस , बैठक चा अ य याचे अिधकार व कत य इ यादी संदभा त तरतुदी
आहेत.
कलम ८ - कलम ८ अ वय े पंचायतीची लेखा िववरणप े, ामसभ ेची कत ये, वष आरंभाची
बैठक, बैठक प ुढील कामकाज , ामसभ ेचे न दबुक, मागील वषा चा अहवाल इ यादी संदभा त
पोटकलम े िदलेली आहेत.
कलम ८अ - ामसभ ेचे अिधकार व कत ये यात समािवष ्ट आहेत ( येक ामसभा ) तसेच
सन २००३ चा बदल महारा अिधिनयम .३ कलम ३ अ वये समािव कर यात आले.
कलम ९ - या कलमा वय े पंचायत च े िविध सं थापन केले आहे. िनगम िनकाय सं था,
पंचायतीच े नाव, मु ा, मालम ा संपादन अिधकार , पंचायती या mनावान े दावा याबाबत
तरतुदी के या आहेत.
कलम १० - कलम १० अ वय े ामपंचायतीची रचना रा य शासनान े िविहत के या माण े
कमीत कमी ०७ व जा तीत जा त १७ सद य असल ेली असेल. तसेच िवभाग व सद य ,
पोट-कलमा वय े राखीव जागा, अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती , मागासवग य ,
ीसद य राखीव जागा, मुदत, यासंदभा त तरतुदी िद या आहेत.
कलम १०-१ -या कलमा वय े राखीव जागेक रता िनवडण ूक लढिवणा या य न े जातीच े
माणप व वैधता माणप (जातीच े माणप दे याचे व या या पडताळणीच े िविनमय )
सादर करणे िवषयक तरतुदी आहेत. munotes.in
Page 7
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - I
7 कलम १० अ -या कलमा व ये ामपंचायती या िनवडण ुका घेणे, मतदार या ा तयार करणे,
याचबरोबर रा य िनवडण ूक आयु ाचे अित र अिधकार , इ यादी रा य िनवडण ूक
आयोगिवषयक तरतुदी आहेत.
कलम ११ - कलम ११ अ वय े, मुंबई ामपंचायत अिधिनयम १९५८ . कलम ११ म ये
िनवडण ूक व रा य िनवडण ूक आयोगा चे अिधकार र झाले या जागा भरणे,
िनवडण ुक या तारखा , िनवडण ूक प ती व िनयमांिवषयी तरतुदी िद या आहेत.
कलम १२. - १२ अ वय े, मतदारा ंची यादी तयार ठेवील, यासंदभा तील िनयम याबाबत
तरतुदी आहेत.
कलम १३ - या कलमा वय े मत दे यास व िनवडून ये यास अह ता ा य , मतदाराची
पा ता , उमेदवाराची पा ता िवषयक तरतुदी आहेत. जर एखादी य ामपंचायतीत
एकापे ा अिधक जागांवर िनवडून आली असेल, तर ितने िविहत केले या कालावधीत
आपली सही केले या व रा य िनवडण ूक आयोगास उ ेशून पाठिवल े या लेखी नोिटशी ार े
एक जागा सोडून अ य सव जागांचा राजीनामा िदलेला नसेल तर सव जागा रका या
होतील .
कलम १४ - १४ अ वय े कोण या कारची य पंचायती या सद य असणार नाही िकंवा
सद य हणून अस यास पा राहणार नाही याबाबत तरतुदी के या आहेत. उदा: गु हेगार,
वेडा, दोनपे ा अिधक मुले असण े, िज हा प रषद िकंवा पंचायत सिमती या सद य ,
पररा याचा नाग रक , करबाक दार इ यादी .
कलम १४अ - या अिधिनयमाखालील िववि त दोषिस ी व ाचार यामध ून उ वणारी
अनह ता असल ेली कोणतीही य .
कलम १४ ब - या कलमा वय े रा य िनवडण ूक आयोगाकड ून िनरह ठरलेली कोणतीही
य .
कलम १५ -या कलमा वय े पंचायती या सद या या कोण याही िनवडण ुक या
वैधतेिवषयी िनवडण ुक तील कोण याही उमेदवारान े िकंवा िनवडण ुक त मत दे यास पा
असल े या कोण याही य न े आ ेप घेतला असेल तर िनवडण ुकां या वैधतेिवषयी िनण य
देणे व यायाधीशान े चौकशी करणेची काय प तीिवषयी तरतुद आहे.
कलम १५अ - या कलमा ं वये िनवडण ूकिवषयक बाब म य े ह त ेप कर यास
यायालया ंना ितबंध िवषयक तरतुद आहे.
कलम १६ - या कलमा ं वये सद य हणून चालू राह यास असमथ होणेबाबत तरतुद आहे.
कलम १७ - वगळ यात आले आहे. (कलम सन १९६५ चा महारा अिधिनयम .३६
या कलम ११ अ वय े)
कलम १८ -कलम १८ अ वय े, मतदान क ात िकंवा मतदान क ाजवळ चार कर यास
मनाई आहे. munotes.in
Page 8
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
8 कलम १९- १९ अ वय े, मतदान क ात िकंवा मतदान क ाजवळ गैरिश त वत न
के याब ल िश ेस पा ची तरतुद आहे.
कलम २० - २० अ वय े मतदान क ात गैरवत न के याब ल शा ती आहे.
कलम २१ -या कलमा वय े मतदानाची गु ता राखण ेिवषयक तरतुद आहे.
कलम २२ - या कलमा वय े िनवडण ुक तील अिधकारी इ याद नी उमेदवारा ंसाठी काम न
करणे िकंवा मतदाना या बाबतीत वजन खच न करणेबाबत तरतुद आहे.
कलम २३ - कलम २३ अ वय े, िनवडण ुकां या संबंधातील अिधक ृत कत यांचा भंग
के याब ल शा ती तरतुद आहे.
कलम २४ -या कलमा वय े जी कोणतीही य मतदान क ातून मतपि का लबाडीन े घेईल
िकंवा घे याचा य न करेल िकंवा असे कोणत ेही कृ य अपराध असेल. मतदान क ातून
मतपि का हलवण े हा अपराध असण े बाबत तरतुद आहे.
कलम २५ - २५ अ वय े इतर अपराध व याब ल शा तीची तरतुद आहे.
कलम २६ - या कलमा वय े िववि त अपराधा ं या बाबतीत खटला भरणेची तरतुद आहे.
कलम २७ - २७ म ये सद या ंची पदावली आहे. सद या ं या पदाची मुदत-
पोटिनवडण ुक बाबत तरतुद आहे.
कलम २८ -कलम २८ अ वय े, पदावधीची सु वात कधी व कशी असावी याबाबत तरतुद
आहे.
कलम २९ -कलम २९ अ वय े सद या ंचा राजीनामा आिण राजीना या संबंधातील िववाद
याबाबत तरतुद आहे.
कलम३० - कलम ३० अ वय े, सरपंचाची िनवडण ूक, सरपंच हणून पदावर राह यास
अपा , सरपंचपदासाठी राखीव जागा, अनुसूिचत जाती व जमातीक रता राखीव जागा,
मागासवग य राखीव जागा, ि या ंसाठी राखीव जागा, राखीव जागांची मुदत याबाबत
तरतुदी आहेत.
कलम ३०-१अ - या कलमा वय े सरपंचा या राखीव पदाक रता िनवडण ूक लढिवणा या
य न े जातीच े माणप व वैधता माणप सादर करणे बाबत तरतुद आहे.
कलम ३०-अ - ामपंचायतीतील उपसरप ंचाची िनवडण ूक या संदभा त तरतुद आहे.
कलम ३१]- कलम ३१ अ वय े सरपंच व उपसरप ंच यांचा पदावधी (मुदत) या संदभा त
तरतुद आहे.
कलम ३२ - कलम ३२ वगळ यात आले आहे. munotes.in
Page 9
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - I
9 कलम ३३ - या कलमा वय े सरपंच व उपसरप ंच यां या िनवडण ुक साठी काय प तीची
तरतुद िदली आहे.
कलम ३३-अ - या कलमा ं वये सरपंचाला आित य भ ा देणेबाबत तरतुद आहे.
कलम३४ -कलम ३४ अ वय े, सरपंच िकंवा उपसरपंच यां या राजीना याची तरतुद िदली
आहे
कलम ३५. - कलम ३५ अ वय े या या वेळी पंचायती या कोण याही सभेस उपि थत
राह याचा व मतदानाचा ह क असणा या सद या ं या एकूण सं ये या एकतृतीयांशपे ा
कमी नसतील इतके सद य अशी नोटीस तहसीलदारास िद यान ंतर सरपंच व उपसरप ंच
यां यािव अिव ासाचा ताव मांड याची तरतुद आहे.
कलम ३६ -या कलमा वय े पंचायती या बैठक ची वेळ व जागा आिण सभेतील काय प ती
याबाबत तरतुद आहे.
कलम ३७ - कलम ३७ अ वय े, पंचायतीत झाले या ठरावा ंम ये फेरबदल करणे िकंवा ते
र करणे याबाबत तरतुद आहे.
कलम ३८ - कलम ३८ अ वय े, पंचायतीच े काय कारी अिधकार , सरपंच व उपसरप ंच यांची
काय याबाबत तरतुद आहे
कलम ३९ - कलम ३९ अ वय े सरपंच िकंवा उपसरप ंच यांना पदाव न काढून टाकण े,
चौकशी व बाजू मांड याची संधी देणे, िनवडण ुक स अपा ठरिवण े, अपील कोट फ
याबाबत तरतुद आहे.
कलम ३९ अ - या कलमा वय े चौकशीच े िनदेश दे याचा शासनाचा अिधकार आहे.
कलम ४० - या कलमा वय े पंचायतीतील सद या ंना अनुपि थतीत राह यास परवानगी या
संदभा त तरतुदी आहेत.
कलम ४१ - वगळ यात आले आहे.
कलम ४२ - कलम ४२ अ वय े िववि त सद या ंची पु हा िनवडून ये याची पा ता याबाबत
तरतुद आहे.
कलम ४३ - कलम ४३ अ वय े रका या झाले या जागा भरणे संदभा त तरतुद आहे.
कलम ४४ - जागा रकामी अस याम ुळे पंचायती या कामकाजास बाधा न ये याबाबत
तरतुद आहे.
शासक य अिधकार व कत य
कलम ४५ - कलम ४५ अ वय े पंचायतीच े शासक य अिधकार व कत य याबाबत तरतुदी
आहेत. munotes.in
Page 10
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
10 कलम ४५अ - वगळ यात आले आहे.
कलम ४६ -सं थेची यव था िकंवा कामे पार पाड या या िकंवा ती चालू ठेव या या
जबाबदारीच े ह तांतरण कर याच े प रषदा ंचे व सिम या ंचे अिधकार या संदभा त तरतुद
आहे.
कलम ४७. - ४७ अ वय े रा यस रकारन े सोपिवल ेली इतर कामांची अंमलबजावणी
ह तांत रत कर याच े रा य सरकारच े अिधकार याबाबत तरतुद आहे.
कलम ४८ - कलम ४८ अ वय े इतर कत यांची तरतुद आहे.
कलम ४९ - कलम ४९ म ये ामिवकास सिम या ंबाबत तरतुद आहे.
कलम ४९ अ - कलम ४९ अ अ वय े लाभाथ तर उपसिमतीबा बत तरतुदी आहेत.
कलम ५० - कलम ५० अ वय े दोन िकंवा अिधक थािनक सं थां या संयु
सिम या ंबाबत तरतुदी िद या आहेत.
कलम ५१ - सरकारन े िनिहत केले या गावातील खु या जागा, पडीक , रकामी जागा,
गायरान े, साव जिनक र ते, सडका , पूल, खंदक, बांध, कुंपणे, िवहीर , नदी या पा ातील
जागा, तळी, ओढे, सरोवर े, नाले, कालव े,झाडे िकंवा इतर कोणतीही मालम ा रा य
सरकारला या शत व िनबंध घालण े यो य वाटेल या शत या व िनबंधा या अधी
पंचायतीकड े िनिहत करता येतील.
कलम ५२ - कलम ५२ अ वय े इमारती बांध यावर िनयं णाची तरतुद आहे. अशी
परवानगी अटीसह िकंवा अटीिशवाय देता येईल िकंवा नाकारता येईल.
कलम ५३ - कलम ५३ अ वय े साव जिनक र ते व खु या जागा यावर अडथळ े व
अित मण े यासंदभा त तरतुदी आहेत.
कलम ५४ - पंचायतीला वेळोवेळी लेखी नोिटशी ार े कोण याही जागे या िकंवा भागा या
मालकाला अशा नोिटशीत िविनिद कर यात येईल. या संदभा त तरतुद आहे. जागांना
मांक दे याची तरतुद आहे.
अनुसूिचत े ातील ामसभा व पंचायत यासाठी िवशेष तरतुदी
कलम ५४ अ - कलम ५४ अ अ वय े, अनुसूिचत े ातील ामसभ ेचे अिधकार व कत य
याबाबत तरतुदी आहेत.
कलम ५४ ब - कलम ५४ ब अ वय े, अनुसूिचत े ातील पंचायतीचे अिधकार व कत ये
या संदभा त तरतुद आहे.
कलम ५४ क - कलम ५४ क अ वय े, ामसभ े या सभेसंदभा त तरतुदी िद या आहेत.
कलम ५४ ड - ामपंचायतीतील ामसभ ेत सरपंच व उपसरप ंच बाबत अिव ासाचा ठराव
मांड याची तरतुद आहे. munotes.in
Page 11
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - I
11 पंचायत मालम ा व िनधी
कलम ५५ -कलम ५५ अ वय े, पंचायतआप याकडील िनिहत मालम ा परवान े दे याची ,
ितची िव कर याची िकंवा ती ह तांत रत कर याचीप ंचायतीची तरतुद िदलेली आहे.
कलम ५६ कलम ५६ अ वय े पंचायती या मालम े संदभा त तरतुदी िद या आहेत.
कलम ५७ ामपंचायतीमधील येक गावाचा िनधी ामपंचायतीबाबत तरतुदिदली आहे.
कलम ५७ अ =अ वय े, ामपंचायतीला आपली कामे पार पाड याक रताकज घे याचे
अिधकाराबाबत तरतुद आहे.
कलम ५८ कलम ५८ अ वय े ामिनधी व मालम ेचा िविनयोग या संदभा त तरतुदी िद या
आहेत.
कलम ५९ कलम ५९ अ वय े, पंचायतीन े केले या िकंवा पंचायती िव केले या
मालम ेवरील दा यांचा िनण य याबाबत तरतुदी आहेत. आ थापना , अथ संक प व लेखे.
कलम ६० कलम ६०अ वय े पंचायती या सिचवाबाबत तरतुदी आहेत.
कलम ६० अ. कलम ६० अ अ वय े सिचवाची िववि त कत य याबाब त तरतुद आहेत.
कलम ६१- कलम ६१ अ वय े ामपंचायतीला आपली कत य यो यरी या पार पाडता यावी
यासाठी आव यक अशा सेवकांची नेमणूक करणेिवषयी तरतुदी िद या आहेत.
कलम ६२ - कलम ६२ अ वय े, ामपंचायतीच े अथ संक प व लेखे, अंदाजप क ,िहशेब
याबाबत तरतुद केली आहे.
कलम ६२ अ - कलम ६२ अ म ये सुधा रत िकंवा पूरक अथ संक पाबाबत तरतुद िदली
आहे. याय पंचायतीची रचना व यांचे अिधकार कलम ६३ ते ८९ महारा अिधिनयम
१३ सन १९७५ चे कलम १७ ने वगळ यात आली आहेत. तसेच दावे व खटल े यांम ये
यायप ंचायत ची काय प ती
कलम ९० ते ११२ आिण अंमलबजावणी कलम ११३ ते १२३ ही करण े महारा
अिधिनयम कलम १३ सन १९७५ चे कलम १७ ने वगळ यात आली आहेत. कर
आकारणी व दा यां या रकमा ंची वसुली.
कलम १२४ - कलम १२४ अ वय े पंचायतीन े कर व फ आकारण े याबाबत
रा यशासनाकड ून िकमान व कमाल दर िनि त केले आहेत. याबाबत तरतुद आहे. याम य े
इमारत व जिमनीवरील कर, जकात , या ा कर, करमण ूक कर, सायकल , बैलगाडी ,
घोडागाडी कर, धंदा व नोकरी कर, सामा य आरो य र ण कर, पाणीप ी कर,
इ यादीबाबत तरतुदी िद या आहेत.
कलम १२५ -पंचायत नी बसिवल े या करांऐवजी कारखा या ंनी ठोक रकमे या व पात
अंशदान देणे संदभा त जसे, कारखा याकड ून ठोक र कम ामपंचायत ठरावास मा यता
देणे, कारखा याकडील वसुलीबाबत तरतुदी आहेत. munotes.in
Page 12
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
12 कलम १२६ - कलम १२६ अ वय े, बाजारा ंवरील फ वगैरेचा म ा देणे ामपंचायतमधील
बाजार , आठवड े बाजार जाहीर िललावान े िकंवा खाजगी िललावान े करारान े म ा देणे
संबंधात तरतुद.
कलम १२७ - कलम १२७ अ वय े, ामपंचायत जमीन महसुला या येक पयावर
उपकर बसवण े य तो वसूल करणे याबाबत तरतुदी आहेत.
कलम १२८ - कलम १२८ अ वय े ामपंचायती या करात वाढ कर याच े पंचायत सिमतीच े
अिधकार याबाबत तरतुद आहे.
कलम १२९ - कलम १२९ अ वय े, कर व अ य येणे रकमा ंची वसुलीबाबत कर वसुलीची
प त, कर िकंवा फ चे िबल, मागणीचा लेख, जंगम ज ी वॉरंट, आजारी (sick) कारखान े
आदीबाबत तरतुदी आहेत.
कलम १३०- कलम १३० अ वय े वसूल न हो याजो या रकमा िनल िखत कर यािवषयी
िनद श दे याचे िज हािधका या ंचे अिधकार , थकबा क बुडीत िलिह याचा ह कूम आदीबाबत
तरतुद आहे. पंचायत ना िव ीय साहा य .
कलम १३१- कलम १३१ अ वय े, १ एि ल १९६४ पासून स होणा या येक पाच
वषा या मुदतीत िमळाल े या जमीन महसूल रकमा ं या सरासरी इतक र कम अनुदान
हणून देणेबाबत तरतुद आहे.
कलम १३२ - कलम १३२ अ वय े, महारा िज हा प रषद व पंचायत सिमती अिधिनयम
१९६१ िनयमात अधीन राह न या अिधिनयमा या योजना ंसाठी िज ातील पंचायतीस
कज दे याबाबत तरतुद आहे.
कलम १३२-अ - कलम १३२ अ अ वय े िज हा प रषद ेला िनरिनराळी ८ त-हेची अनुदाने
सरकारन े दे याची तरतुद केली आहे. ामपंचायतीला लोकस ं येइतक िनदान जमून
महसुलाची र कम िमळाली पािहज े या संदभा त तरतुद यात केली आहे.
कलम १३२ -ब- अ वय े ामपाणीप ुरवठा िनधी याबाबत , येक गावाचा ाम पाणीप ुरवठा
िनधी या नावाचा वतं पाणीप ुरवठा िनधी पण असेल याबाबत तरतुद आहे.
कलम १३३ -अ वय े ामिवकास िनधी संदभा त पंचायत नी िदले या अंशदानात ून येक
िज ात िज हा ामिवकास िनधी या नावाचा िनधी थापन केला जाईल याबाबत तरतुदी
आहेत.
िनयं ण
कलम १३४- हे कलम वगळ यात आले आहे (िज हा ामपंचायत मंडळाची थापना)
कलम १३४ अ-(मुंबई पुनर चना अिधिनयम , १९६० या या प रणामभ ूत िवशेष तरतुदी)हे
कलम वगळ यात आले आहे. munotes.in
Page 13
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - I
13 कलम १३५- कलम १३५ अ वय े, िज हा प रषदा ंची व पंचायत सिम या ंची कत ये या
संदभा त तरतुदी आहेत.
कलम १३६ - कलम १३६अ वय े, िज हा ामपंचायत अिधका या ंची नेमणूक याबाबत
तरतुदी आहेत.
कलम १३७ - कलम १३७ अ वय े पंचायतीन े कोणत ेही कामकाज वगैरे मागिव याच े
अिधकारा ंबाबत तरतुदी यात िद या आहेत.
कलम १३८ - कलम १३८अ वय े िज हा प रषदा , पंचायत सिम या आप या कोण याही
पीठासीन ािधका या ंस िकंवा कोण याही अिधका यास कत य सोपिवण े वगैरे बाबत तरतुदी
आहेत.
कलम १३९ -कलम १३९अ वय े कोण याही ामपंचायती या भोगवाटपात असल े या
कोण याही थावर मालम ेत िकंवा ित या िनदेशानुसार िज हा प रषद व पंचायत
सिमकलमतीस तपासणीबाबत अिधकार तरतुद आहे.
कलम १३९-अ- ामपंचायतीन े हाती घेतले या कोण याही कामांचा िकंवा िवकास
योजना ंचा काय मरी या व काटकसरीन े अंमलबजावणी कर यासाठी िकंवा यांची यव था
ठेवणयासाठी तपासणी कर याच े आिण तांि क माग दश न वैगेर कर याच े ािधक ृत
अिधका याच े िकंवा य च े अिधकाराबाबत तरतुदी आहेत.
कलम १३९ ब -कलम १३९ बअ वय े ामपंचायती या काया लयांची तपासणी कर याच े
मु य काय कारी अिधका या ंचे िकंवा कोण याही अिधका याच े अिधकारा ंबाबत तरतुद आहे.
कलम १४०-कलम १४०अ वय े पंचायत या ले यांची तपासणी जसे िहशेब तपासणी ,
मह व, पंचायतीचा खुलासा, दंडादाखल वसुली आिद बाब या तरतुदी िद या आहेत.
कलम १४१-कलम १४१अ वय े आ थापना कमी करणे जसे, सेवकांवरील खच कमी
करणेबाबत तरतुद िदली आहे.
कलम १४२- कलम १४२अ वय े जर पंचायती या मते कोणताही आदेश िकंवा ठराव
अमलात आण यान े यामुळे लोकांना हानी पोहोच णे, ास होणे िकंवा संभव असण े,
शांततेचा भंग हो याचा संभव असेल, तर आदेशाची अंमलबजावणी तहकूब करणेची तरतुद
आहे.
कलम १४३ -कलम १४३अ वय े, िनकडी या प रि थतीत काम पार पाड याची तरतुद
केली आहे.
कलम १४४ - कलम १४४अ वय े कत य पार पाड यास कसूर याबाबत तरतुद िदली आहे.
कलम १४४ अ - कलम १४४ अ अ वय े ामीण भागात िप या या पा याचा पुरवठा
कर या या योजना हाती घे यात िकंवा यांची देखभाल कर यात पंचायतीन े कसूर के यास
कारवाई कर याचा अिधकार तरतुदीत आहे. munotes.in
Page 14
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
14 कलम १४५- कलम १४५ अ वय े जर पंचायत ित या अिधकारा ंचा अित म िकंवा
दु पयोग करत आहे िकंवा इतर कोण याही काय ा वय े िकंवा त ुसार ित यावर लादल ेली
कत ये िकंवा ित याकड े सोपिवल ेली कामे पार पाड यास अ म आहे, तर पंचायतीच े
िवघटन (िवसज न) करणे संबंधी या कलमात तरतुद आहे.
कलम १४६ - कलम १४६ अ वय े, गावा या सीमेत फेरफार के यावर पंचायतीच े िवघटन
व ितची पुनर चना करणे संदभा त तरतुद या कलमात िदली आहे.
कलम १४७ - कलम १४७ अ वय े िवघिटत क न पुनर चना िकंवा थापना केले या
पंचायतीची मालम ा वगैरे िनिहत असण ेबाबत तरतुद केली आहे.
कलम १४८ - कलम १४८ अ वय े, एखा ा गावाचा भाग हणून, असल ेले कोणत ेही
थािनक े अशा गावात ून वगळ यात आले असेल आिण े गावात समािव कर यात
आले नसेल तर े गावात ून वगळ याचा प रणामाबाबत तरतुद आहे.
कलम १४९ - कलम १४९ अ वय े, एखाद े े गाव हणून अस या ने बंद
झा याचाप रणामाबाबत तरतुद आहे.
कलम १५० - वगळल े आहे.
कलम १५१ - कलम १५१ अ वय े, वैधरी या रचना कर यात न आले या
पंचायतीच े अिधकारअिधकार व कत ये सरकारन े िनयु केले या य न े पार
पाडण ेबाबत तरतुद कलम १५१ म ये आहे.
कलम १५२ - या कलमा वय े पंचायतीला आपली कत ये व कामे पार पाडता ना ितला
िज हा प रषद ेकडून िकंवा पंचायत सिमतीकड ून िकंवा दोह कड ून वेळोवेळी दे यात येतील,
अशा कोण याही सूचनांचे पालन करणे संदभा त तरतुद केली आहे.
कलम १५३-कलम १५३ अ वय े पंचायती या कारभाराची चौकशी करणे संदभा त रा य
सरका र या अिधका या ंनी करावयाची चौकशी ची तरतुद आहे.
कलम १५३ अ - पंचायत ना सूचना आिण िनद श दे याचे रा य सरकारच े अिधकार आहेत.
कलम १५३ ब - अनुसूिचत े ातील ामसभा िकंवा पंचायत यांना सूचना व िनद श
दे याचा रा य शासनाचा अिधकार आहे.
कलम १५४ - कलम १५४ अ वय े, सामा य व महसुला या कारभारा त रा य
सरकार ,आयु आिण िज हािधकारी ािधकाराबाबत तरतुद आहे.
कलम १५५ -कलम अ वय े रा य सरकारला कोण याही आदेशा या वैधतेिवषयी िकंवा
औिच यािवषयी वतःची खा ी क न घे यासाठी िज हा प रषद ,पंचायत सिमती , थायी
सिमती यां या िकंवा कोण याही अिधका या या कामकाजाच े कागदप मागवता येतील व
याची तपासणी करता येईल अशी तरतुद आहे.
munotes.in
Page 15
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - I
15 नगरपािलक ेचे पंचायतीत पांतर कर यास ंबंधी व पंचायतीच े एक ीकरण व िवभागणी
कर यास ंबंधी उपबंध
कलम १५६ - कलम १५६ अ वय े या संदभा त िनव चन िदले आहे.
कलम १५७- नगरपािलक ेचे पंचायतीत पांतर झा या या प रणामास ंबंधी तरतुदीिद या
आहेत.
कलम १५८ - कलम १५८ अ वय े अंत रम पंचायती या सद या ंचा पदावधी व यांचे
अिधकार याबाबत तरतुद केली आहे.
कलम १५९ - कलम १५९ अ वय े "एक ीक ृत गाव" गावा या
एक ीकरणा याप रणामाबाबत तरतुद केली आहे.
कलम १६० - कलम १६० अ वय े, गावा या िवभागणी या प रणामाबाबत तरतुद केली
आहे.
कलम १६१ - कलम १६१ अ वय े, गुरां या अप व ेशाबाबत अिधिनयम लागू अस याच े
बाबत तरतुदी आहेत.
कलम १६२ - कलम १६२ अ वय े, पंचायतीस क डवाड े थापन कर याच े व
क डवाड्यांवर र क नेम याच े अिधकार आहेत.
कलम १६३ - र यावर गुरे भटकू दे याब ल िकंवा खाजगी िकंवा साव जिनक मालम ेवर
यांना व अप व ेश क दे याबाबत शा ती .
कलम १६४ - पंचायतीस गुरे क डवाड ्यात घालण ेसंबंधी अिधकार आहे.
कलम १६५ - कलम १६४ अनुसार क डवा ड्यात घातल ेली गुरे, गुरांचा मालक िकंवा
अिभकता हजर होऊन गुरांची मागणी करील तर कलम १६७ अ वय ेm गुरांची फ व खच
िद यावर गुरे मालकास वाधीन करणेची तरतुद आहे.
कलम १६६ - कलम १६६ अ वय े कोण याही गुरास क डवाड ्यात घात यान ंतर दहा
िदवसा ं या आत कोण याही य ने अशा गुरांचा मालक हणून हजर होऊन कलम १६७
अ वय े आकार यात येणारी क डवाड ्याची फ व खच दे याची तयारी दश िवली नाही तर
िविहत के या माण े गुरांचा िललाव क न ते ताबडतोब िवक यात येतील.
कलम १३७ - आकार यात येणारी क डवाड ्याची फ व खच ठरिव याची तरतुद आहे.
कलम १३८ - अवैधरी या ता यात घेत याब ल िकंवा अटकाव ून ठेव याब ल त ारी
संदभा त तरतुद केली आहे.
कलम १६८ अ - क डवाड ्यात घातल े या गुरां या बाबतीत तारणाची तरतुद.
कलम १६८ ब - िविनिद केले या िठकाणी गुरे हलवण े. munotes.in
Page 16
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
16 िनयम व उपिवधी
१७६ िनयम व १७७ उपिवधी या संदभा तील िनयम व उपिवधीबाब त शासक य राजप ात
सूिचत के या माण े असतील .
संक ण
कलम १७८ - पंचायती या कोण याही मालम ेची, पैशाची इतर मालम ेची हानी उप यय ,
दु पयोग झाला असेल िकंवा याबाबत तरतुद केली आहे.
कलम १७९ - पंचायतीतील सरपंच, उपसरप ंच, सद य , अिधकारी , कम चारी िकंवा सिचव
या ना यान े कोण याही कारणान े ितने पद सोड यावर िकंवा आपल े पद धारण करणे बंद
के यावर अिभल ेख परत िमळ याच े आिण पैसे वसूल कर याच े िज हािधका याच े
अिधकाराबाबत तरतुद आहे.
कलम १८० - कलम १८० अ वय े पंचायत इ यादी िव कारवाईस िवरोध (दावा) दाखल
कर याप ूव पूव नोटीस देणेबाबत तरतुद आहे.
कलम १८१ - कलम १८१अ वय े िज हा प रषद , थायी सिमती िकंवा पंचायत सिमती
इ यादी िव कारवाईस िवरोध (दावा) दाखल कर याप ूव पूव नोटीस देणेबाबत तरतुद
केली आहे.
कलम १८२ - या अिधिनयमा वय े रा य सरकार , शासक य राजप ातील अिधस ूचने ारे
रा य सरकारला या अिधकारा ंचा वापर करता येईल यापैक कोण याही अिधकारा ंचा
वापर कर यास आयु ाला िकंवा इतर कोण याही अिधका याला ािधक ृत क शकेल.
कलम १८३ - या अिधिनयमा वय े दंडािधका यास पंचायतीकड ून थािनक चौकशी व
अहवाल मागिव याची तरतुद आहे.
कलम १८४ - या अिधिनयमा वय े पंचायतीच े सद य हे लोकस ेवक असतील अशी तरतुद
आहे.
कलम १८४ अ -पंचायत सिमतीन े ित या े ा या क ेतील पंचायत या बाबतीत कत ये
पार पाड याबाबत तरतुद आहे. या अिधिनयमा व ये पोलीस अिधका या ंबाबत अिधकार
िदले आहेत.
कलम १८५ - या अिधिनयमा वय े मुंबई ामपंचायत अिधिनयम १९३३ , सौरा
ामप ंचायत अ याद ेश १९४९ , है ाबाद ामपंचायत अिधिनयम १९५६ म य ा ंत व
वहाड पंचायत अिधिनयम १९४६ हे या ारे िनरिसत कर यात येत आहेत.
कलम १८६ - या अिधिनयमा वय े यावृ ीची तरतुद आहे.
कलम १८७ - या अिधिनयमा वय े रा य सरकार ामपंचायतीम य े काही अडचणी
आ यास या दूर कर याची तरतुद आहे.
कलम १८८ - या अिधिनयमात िववि त अिधिनयमा ंची दु ती करणेची तरतूद आहे. munotes.in
Page 17
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - I
17 १.६ सारांश
महारा रा यात पंचायत राज म ये मुंबई ामपंचायत अिधिनयम १९५८ नुसार
ामपंचायतीची रचना कर यात आली आहे. या काय ात १८८ कलमा ंचा आिण नऊ
कारा ंचा समाव ेश कर यात आला आहे. महारा रा यात वेळोवळी पंचायत राजम य े
िवशेष सिम या नेमून दु या कर यात आ या आहेत. दु या वीका न सात यान े
पंचायत राज या कामकाजात सात यान े बदल व सुधारणा कर यात आ या आहेत.
िवशेषतः ७३ या घटना दु ती िवधेयकान ंतर ामपंचायती या कारभारात आमूला अशा
व पाचा बदल झाला आहे.
१.७ वा याय
१) मुंबई ामपंचायत अिधिनयमातील ामसभा पंचायतीची थापना व रचनेसंबंधी
सिव तर िलहा.
२) मुंबई ामपंचायत अिधिनयमातील शासक य अिधकार व कत ये या संदभा तील
कलमा ंचा आढावा या.
३) िटपा िलहा
१) पंचायत -ितची मालम ा िवधी
२) आ थापना लेखे अथ संक प
३) कर आकारणी व दा या या रकमा ंची वसुली
४) क डवाड े
१.८ संदभ ंथ
१) ा. बंग के. आर. - भारतातील थािनक वशासन , िवशेष संदभ - महारा रा य,
ीमंगेश काशन - नागप ूर -२००५
२) पाटील बी.बी. - भारतीय शासन आिण राजकारण , फडके काशन , को हाप ूर-
२००६
३) पाटील वा. भा.- पंचायत राज
४) पाटील ही.बी.- महारा ातील पंचायत राज व नागरी थािनक वरा य सं था -
के. सागर पि लक ेश स, पुणे - २००६
५) पवार जे. ई. यादव चं शेखर -- पंचायत राज सं थांचे शासक य व आिथ क
यव थापन , यशवंतराव च हाण िवकास शासन बोिधनी , पुणे - ०७ munotes.in
Page 18
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
18 ६) कुलकण अ.ना. - भारतातील थािनक वशासन , िव ा काशन नागप ूर –
फे ुवारी २०००
७) कानेटकर मेधा - भारतीय िनयोजनाची प नास वष , ी साईनाथ काशन , नागप ूर
२००७
८) चौधरी द ा ेय हरी चौधरी अशोक द ा ेय, चौधरी राजेश अशोक , मुंबई
ामप ंचायत अिधिनयम , १९५८ , चौधरी लॉ. पि लक ेश स जळगाव - २०११
९) महारा शासन िविध व याय िवभाग - महारा िज हा प रषद व पंचायत सिमती
अिधिनयम १९६१ , शासक य मु णालय , औरंगाबाद -२००७
१०) डॉ. जैन अशोक ही, डॉ. पवार द ा ेय ही. - ामीण शासन आिण राजकारण ,
ा यापक क त महािव ालय , दादर
munotes.in
Page 19
19 २
महारा - पंचायत राजशी स ंबंिधत कायद े -II
घटक रचना
२.० उिद े
२.१ तावना
२.२ महारा रा य िज हा प रषद आिण पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१
२.३. ७३वी घटना दु ती
२.४ सारांश
२.५ वा याय
२.६ संदभ ंथ
२.० उिद े
१) महारा रा य िज हा प रषद व पंचायत सिमती अिधिनयम - १९६१ मधील िज हा
प रषदा ं या कारभारास ंबंधी या तरतुद चा अ यास करणे,
२) या काय ामधील मह वाची कलम े समजाव ून घेणे.
३) या अिधिनयमातील कलम १ ते कलम २९० मधील मुख तरतुद चा अ यास करणे.
४) ७३वी घटना दु ती समजून घेणे.
५) ७३ या घटनाद ु ती िवधेयका या नह वा या तरतुद चा अ यास .
२.१ तावना
वातं यो र कालख ंडात ामीण शासनातील सम या ल ात घेऊन सरकारन े जे
िवधेयक ी. बळवंतराय मेहता यां या अ य त ेखाली सिमती नेमली होती. या सिमतीन े
मुख िशफारस म य े लोकशाही िवक ीकरणाची आव यकता व ामीण भागात शासनाची
वतं अशा ि तरीय रचनेचे ितपादन केले. सरकारन े बळवंतराय मेहता सिमती या
िशफारस चा वीकार केला.
महारा संदभा त शासनान े वसंतराव नाईक सिमती या िशफारसी वीकार यास व या
िशफारस वर आधा रत महारा िज हा प रषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ munotes.in
Page 20
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
20 नुसार िज हा प रषदा व पंचायत सिम या ंची िनिम ती कर यात आली . १९६१ ते १९९२
या कालख ंडात पंचायत राजिवषयक काय ात ११ वेळा दु या कर यात आ या . त पूव
महारा मुंबई ामपंचायत अिधिनयम -१९५८ नुसार महारा ात ामपंचायत ची िनिम ती
झालेली होती. १९५८ अिधिनयम व १९६१ या अिधिनयमा वय े महारा ात ामपंचायत ,
पंचायत सिमती व िज हा प रषद काया ि वत आहेत. महारा िज हा प रषद व पंचायत
सिमती अिधिनयम -१९६१ मधील तरतुद मुळे िज हा प रषद व पंचायत सिम या ंना
काय ाच े अिध ान ा होऊन या बळकट झा या .
२.२ महारा रा य िज हा प रषद आिण पंचायत सिमती अिधिनयम
१९६१
ारंिभक
कलम १ - कलम १ अ वय े या अिधिनयमास , महारा िज हा प रषद व पंचायत सिमती
अिधिनयम १९६१ असे हणाव े. तो बृह मुंबई यित र संपूण महारा ास लागू आहे.
कलम २– कलम -२म ये महारा िज हा प रषद व पंचायत सिमती अिधिनयम , १९६१
मधील िविवध संक पना ं या या या िद या आहेत.
कलम ३ - कलम ३ अ वय े या अिधिनयमा या योजनासाठी महारा रा याची
िज ाम य े िवभागणी कर यात येईल आिण िज ाची गटाम य े िवभागणी कर यात
येईल.
कलम ४ - या कलमा वय े िज ा या रचनेसंबंधी तरतुद केली आहे.
कलम ५ - या कलमा वय े िज ामधी ल गटां या रचनेसंबंधी तरतुद केली आहे.
िज हा प रषदा ंची रचना
कलम ६-कलम ६ अ वय े येक िज ाक रता , अ य व प रषद सद य यांची िमळून एक
िज हा प रषद थापन करणेची तरतुद केली आहे.या कलमाला िज हा प रषद , पंचायत
सिम या , थायी सिमती .
िवषय सिम या , पीठासीन ािधकारी , मु य काय कारी अिधकारी संदभा त तरतुदी आहेत.
कलम ७ - कलम ७ अ वय े, िज हा प रषद ेची ािधकरण े व यांचे संघटन याबाबत तरतुदी
आहेत.
कलम ८ - कलम ८ अ वय े, िज हा प रषदा ंचे काय ान े सं थापन करणेबाबत तरतुद केली
आहे.
कलम ९ - कलम ९ अ वय े िज हा प रषदा ंची रचनेबाबत तरतुद केली आहे.
कलम ९ क - िज हा प रषदा व पंचायत सिम या यां या िनवडण ुक बाबत रा य िनवडण ूक
आयोगाशी अधीन राह न तरतुद केली आहे. munotes.in
Page 21
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
21 प रषद सद या ंची िनवडण ूक
कलम १० - कलम १०अ वय े या अिधिनयमा ं वये प रषद सद या ंची िनवडण ूक व यांचा
पदावधी इ यादी बाबत तरतुद कर यात आली आहे.
कलम १० क - कलम १० क नुसार मतदान ि य ेची रीतीबाबत तरतुद केली आहे.
कलम ११ - कलम ११ अ वय े, प रषद सद या ं या पदावधी या ारंभाबाबत तरतुद केली
आहे.
कलम १२ - कलम १२ अिधिनयमा ं वये रा य िनवडण ूक आयोग प रषद सद या ं या
िनवडण ुक या योजनासाठी येक िज ाथी िनवडण ूक िवभागात िवभागणी करेल.
कलम १३ - लोक ितिनिध व अिधिनयम १९५० या तरतुदीनुसार मतदारा ं या
यादीबाबत तरतुदी के या आहेत.
कलम १४ - कलम १४ अ वय े, िनवडण ुक या िदनांकाची तरतुद केली आहे.
कलम १५ - कलम १५ अ वय े, िनवडून ये यास अह ता असणा या य बाबत तरतुद
केली आहे.
कलम १५क - या कलमा वय े जर एखादी य िज हा प रषद ेत एकाह न अिधक जागांवर
िनवडून आली असेल, तर रा य िनवडण ूक आयोगालस िकंवा याबाबतीत रा य िनवडण ूक
आयोगान े ािधक ृत केले या कोण या ही अिधका यास ितने एक जागा सोडून सव जागांचा
वतः या सहीिनशी राजीनामा िद या िविहत केले या अवधीत कळिवल े नसेलतर सव
जागा रका या होतील .
कलम १६ - या कलमा वय े यातील तरतुद ना अधीन राह न िनवडून ये यास य ची
िनरह तेबाबत तरतुद केली आहे.
कलम १७ - या कलमा वय े मतदाना या ह काबाबत तरतुदी के या आहेत.
कलम १८ - या कलमा वय े मतदानाचा िकंवा िनवडून ये याचा ह क िनधा रत
कर यासाठी मतदारा ंची यादी िनणा यक पुरावा असेल.
िनवडण ुका व िनवडण ूकिवषयक िववाद
कलम १९ - िनवडण ुक या योजना ंसाठी प रवा त ू वाहने, वगैरे यांचे अिध हणाबाबत
तरतुदी के या आहेत.
कलम २० - िनवडण ुक या योजनासाठी प रवा त ू वाहने, वगैरे यांचे भरपाई देणेची
तरतुद केली आहेत.
कलम २१ - या कलमा वय े मािहती िमळिव या या अिधकाराबाबत तरतुद आहे. munotes.in
Page 22
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
22 कलम २२ - या अिधिनयमा वय े प रवा त ूंम ये वगैरे वेश कर याचा आिण यांचे िनरी ण
कर याचा अिधकार आहे.
कलम २३ - या अिधिनयमा ं वये अिध हण केले या प रवा त ूंतून िन कािसत करणेबाबत
तरतुद आहे.
कलम २४ - अिध हणात ून प रवा त ू मु करणेबाबत तरतुद आहे.
कलम २५ - एखा ा य न े अिध हणास ंबंधी या कोण याही आदेशाचे उ लंघन
के याब ल शा तीची तरतुद आहे.
कलम २६ - कोण याही िनवडण ुक त मतमोजणी पूण झा यान ंतर कोण याही उमेदवारा ंना
समसमान मते िमळाली अस याच े िदसून आले, तर रा य िनवडण ूक आयोग याबाबतीत
यास अिधकार देईल असा
अिधकारी ताबडतोब िचठ्या टाकून या उमेदवारा या नावे िच ी िनघेल यास जणू एक
मत अिधक िमळाल े असाव े या माण े काय वाही करेल
कलम २७ - जर एखा ा प रषद सद या या बाबतीत अशा िनवडण ुक तील कोण याही
उमेदवारान े िकंवा या िनवडण ुक त मतदान कर यासपा असल े या कोण याही य न े
आ ेप घेतला, तर िनकाल
घोिषत झा यापास ून पंधरा िदवसा ंत िज ा या िज हा यायाधीशा ंकडे आ ेपा या
िनिम तीसाठी अज करता येईल.
कलम २७ क - कलम २७ क अनुसार िनवडण ूकिवषयक बाब म य े यायालया ंनीह त ेप
कर यास ितबंध असेल.
कलम २८ - कोण याही य स अपराधिस ीम ुळे िकंवा ाचाराम ुळे उ वणारी
िनरह ताबाबत तरतुद केली आहे.
कलम २८ क - िनवडण ुक या संबंधांत िनरिनरा या वगा म ये वैरभाव वाढिवण े कायद ेशीर
िश ेची तरतुद केली आहे.
कलम २८ ख - िनवडण ुक या आद या िदवशी िकंवा िनवडण ुक या िदवशी साव जिनक
सभा भरिव यास मनाई आहे.
कलम २८ ग - िनवडण ुक या सभांम ये दंगल माजिवणा यास दंडाची िश ा होईल.
कलम २८ घ - कोणतीही य यावर मु क व काशक यांची नावे प े मुि त कर यात
आले नसतील असे कोणत ेही िनवडण ूकिवषयक प क िकंवा िभ ीप क मुि त करणार
िकंवा िस करणार नाही.
कलम २९ - िनवडण ुक या तारख ेस शंभर याडा या आत मतदान क ात िकंवा मतदान
क ाजवळ चार कर यास मनाई आहे. munotes.in
Page 23
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
23 कलम ३० - या कलमा वय े कोण याही य स मतदान क ात िकंवा मतदान क ाजवळ
बेबंद के याब ल शा तीथी तरतुद आहे.
कलम ३१ - कोण याही य स मतदान क ावर गैरवत णूक के याब ल शा तीची तरतुद
आहे.
कलम ३२ - िनवडण ूक मत न दणीशी िकंवा मतमोजणीशी संबंिधत असल ेले कोणत ेही काम
करणारा येक अिधकारी , िलिपक , ितिनधी िकंवाइतर य मतदानाची गु ता राखील
व राख या या कामी मदत करेल.
कलम ३३ - िनवडण ुक संबंधी अिधकारी वगैरे यांनी उमेदवारा ं या वतीने काम न करणे
िकंवा मतदाना या बाबतीत वजन खच न करणे बाबत तरतुद आहे.
कलम ३३ क - िनवडण ुक या वेळी वाहने बेकायद ेशीररी या भाड्याने घे याब ल िकंवा ती
ा कर याब ल िश ेची तरतुद आहे.
कलम ३४ - िनवडणुक या संबंधातील पदीय कत याचा भंग केला, तर िश ेची तरतुद
केली आहे.
कलम ३५ - जी कोणी य मतदान क ातून मतपि का काढून नेणे (लबाडीन े) हा अपराध
आहे.
कलम ३६ - अ वय े कोणतीही य कोण याही िनवडण ुक या वेळी िनवडण ूक
ि य ेसंबंधी इतर अपराध करेल तर यास िश ेची तरतुद आहे.
कलम ३७ - या अिधिनयमा वय े िववि त अपराधा ं या संबंधात खटला दाखल करणेची
िज हािधका यास तरतुद आहे.
प रषद सद या ंचा राजीनामा यांना पदाव न दूर करणे व यां या नैिमि करी या
रका या झाले या जागा वगैरे.
कलम ३८ - िनवडून आले या कोण याही प रषद सद यास अ य ा या नावे वतः या
सहीिनशी राजीनामा िलह न आप या अिधकारपदाचा राजीनामा देता येईल अशी तरतुद
केली आहे.
कलम ३९ - जर कोणताही प रषद सद य आपली कत ये बजावीत असता गैरवत णूक
के याब ल सद यास अिधकारपदाव न दूर करता येईल.
कलम ४० - या कलमा वय े प रषद सद या ंची पदावधी या काळातील िनरह ताबाबत तरतुद
केली आहे.
कलम ४१ - एखा ा प रषद सद य याचा पदावधी संप याप ूव मरण पाव याम ुळे, याने
राजीनामा िद याम ुळे, यावर अपा ठरिव याम ुळे, िकंवा काम करणेस असमथ झा याम ुळे
अशा संगी रकामी झालेली जागा भरणेची तरतुद आहे.
munotes.in
Page 24
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
24 अ य आिण उपा य
कलम ४२ - या अिधिनयमा वय े अ य व उपा य यां या िनवडण ूकसंबंधी तरतुद केली
आहे.
कलम ४३ - या अिधिनयमा वय े अ य व उपा य यांचा कालावधी िनि त करणेची
तरतुद केली आहे.
कलम ४४ - वगळ यात आले आहे.
कलम ४५ - अ य व उपा य यां या िनवडण ुक ची काय प तीबाबत तरतुद कर यात
आली आहे.
कलम ४६ - या अिधिनयमा वय े अ य ाला ावयाच े मानधन आिण इतर सुिवधेबाबत
तरतुदी िद या आहेत.
कलम ४६ क - अ य ा ं या आित य भ यास ंदभा त तरतुद आहे.
कलम ४६ ख - आित य भ या या कमाल मया देत बदल कर याचा अिधकार आहे.
कलम ४७ - अ य ास वषा तून तीस िदवसा ंह न अिधक नसेल इत या कालवधीसाठी
परवानगीिशवाय गैरहजर राहता येईल. अ य ाला अनुपि थती रजा देणे आिण
प रणाम व प तरतुदी के या आहेत.
कलम ४७ क - उपा य ा स ावयाच े मानधन अनुपि थती रजेसह इतर सवलती आिण
प रणाम व प तरतुदी के या आहेत.
कलम ४८ - अ य ास आयु ास संबोधून आप या अिधकारपदाचा राजीनामा वतः या
सहीिनशी लेखी राजीनामा देता येईल.
कलम ४९ - अ वय े िज हा प रषद े या कोण याही बैठक त भाग घे याचा व मतदानाचा या
या वेळी ह क असणा या , िनवडून आले या प रषद सद या ं या एकूण सं येपैक दोन
तृतीयांश बह मतान े िज हा
प रषद े या िवशेष बैठक त अ य िकंवा उपा य या ं यािव अिव ासाचा ठराव करणेची
तरतुद आहे.
कलम ५० - या कलमा वय े अ य ान े िकंवा उपा य ाने आपली कत ये पार पाडीत
असताना केले या गैरवत णुक ब ल िकंवा हयगयीब ल िकंवाआपल े कत य पार पाड यास
या या असमथ तेब ल िकंवा अशा कुठ याही कारणान े दोषी ठर याब ल रा य शासनास
कलम ४९ या तरतुदीस बाधा न येऊ देता अ य िकंवा उपा य ास अिधकारपदाव न
दूर कर याची तरतुद आहे.
कलम ५१ - याबाबत , रा य शासनान े केले या िनयमा ं या अधीनत ेने जो अ य एका
वषा त एकूण तीस िदवसा ंपे ा अिधक कालावधीसाठी परवानगीिशवाय कामावर गैरहजर
राहील तो अ य हणून राह यास बंद होईल. munotes.in
Page 25
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
25 कलम ५२ - या अिधिनयमा वय े अ य िकंवा उपा य मरण पाव याम ुळे, राजीनामा
िद याम ुळे यास अिधकारपदापास ून दूर के यामुळे िकंवा अ य कारणान े याचे अिधकारपद
रकाम े झाले असता असे रकाम े
अिधकारपद कलम े ४२ व ५० या तरतुदी या अधीनत ेने श य िततके सोयी माण े नवीन
अ य ाची िकंवा उपा य ाची िनवडण ूक क न भरणेची तरतुद आहे.
कलम ५३ - नवीन अ य िकंवा उपा य िनवडून आ यान ंतर या या जागेवर नवीन
अ य अथवा उपा य यांचेकडे मावळ या अ य िकंवाउपा य ा ंनी आप या
अिधकारपदाचा काय भार ताबडतोब सोपवावा . काय भार वाधीन कर यास नकार दे यास
िश ेची तरतुद आहे.
कलम ५४ - या अिधिनयमा वय े अ य ाच े अिधकार व या या काया ची तरतुद केली आहे.
कलम ५५ - या अिधिनयमा वय े उपा य ा या काया ची तरतुद आहे.
पंचायत सिम या ंची रचना करणे.
कलम ५६ - या कलमा वय े येक गटासाठी एक पंचायत सिमती असेल व ित याम य े
िविहत केलेली असतील अशी सव काय ही पंचायत सिमतीची काय असतील . पंचायत
सिम या ंची थापना करणेचीतरत ुद केली आहे.
कलम ५७ - या अिधिनयमा वय े पंचायत सिम या ंची रचना करणेची तरतुद आहे.
कलम ५८ - या अिधिनयमा वय े िनवा चकगण , िनरह ता िनवडण ुका आिण िनवडण ूकिवषयक
िववाद यां या संबंधातील तरतुदी आहेत.
कलम ५९ - या अिधिनयमा वय े पंचायत सिमती या सद या ंचा पदावधी पाच वष इतका
असेल अशी तरतुद आहे.
कलम ६० - या अिधिनयमा वय े पंचायत सिमतीचा कोणताही सद य सभापतीस संबोधून
आप या पदाचा सहीिनशी लेखी राजीनामा देणेची तरतुद आहे.
कलम ६१ - या सद यास कलमा चय े पंचायत
पंचायत सिमती या कोण याही गैरवत णुक मुळे अिधकारपदाव न दूर करणेची तरतुद आहे.
कलम ६२- पंचायत सिमती या परवानगीवाच ून ित या बैठक या लागोपाठ तीन
मिह या ं या कालावधीपय त गैरहजर असेल िकंवा अशा बैठक ना लागोपाठ सहा मिह या ं या
कालावधीसाठी गैरहजर असेल तर अशासद या ंचे अिधकारपद रकाम े होईल.
कलम ६३ - या अिधिनयमा वय े पंचायत सिमती या नैिमि क रका या जागा कशा
भरा यात यासंबंधी तरतुद आहे.
कलम ६४ - या कलमा वय े येक पंचायत सिमतीचा सभापती व उपसभापती यांची
िनवडण ुक संदभा त तरतुद केली आहे. munotes.in
Page 26
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
26 कलम ६५ - या कलमा वय े येक पंचायत सिमतीचा सभापती व उपसभापती यांची
पदायतीस ंदभा त तरतुद केली आहे.
कलम ६६ - वगळ यात आले आहे.
कलम ६७ - येक पंचायत सिमती या सभापती या िनवडण ुक ची काय प तीची तरतुद
आहे..
कलम ६८ - येक पंचायत सिमती या उपसभापतीची िनवडण ुक बाबत तरतुदी आहेत.
कलम ६८ क - सभापती िकंवा उपसभापती यां या िनवडण ुक या िवधी ा त े या
संबंधातील िववादावर िनण य दे याचा आयु ाचा अिधकार असेल.
कलम ६९ - कलम ७० या तरतुद ना अधीन राह न, पंचायत सिमती या सभापतीस व
उपसभापती यांना मानधन व भ ा देणेची तरतुद आहे.
कलम ७० - पंचायत सिमतीच े सभापती व उपसभापती यां या रजेिवषयक तरतुदी िद या
आहेत.
कलम ७१ - या अिधिनयमा वय े सभापतीउपसभापती यां या राजीना यास ंदभा त तरतुदी
आहेत.
कलम ७२ - या कलमा वय े पंचायत सिमतीचा सभाप ती िकंवा उपसभापती यां यािव
अिव ासाचा ठराव मांड याची तरतुद आहे.
कलम ७३-पंचायत सिमतीचा सभापती िकंवा उपसभापती यांस गैरवत णूक वगैरे के याब ल
अिधकारपदाव न दूर करणेची तरतुद आहे.
कलम ७४ -पंचायत सिमतीचा सभापती िकंवा उपसभापती परवानगीिशवाय अनुपि थत
रािह यास सभापती िकंवा उपसभापती हणून अस याच ेबंद होईल.
कलम ७५ - पंचायत सिमतीमधील सभापती िकंवा उपसभापती यांची नैिमि क रकामी
अिधकारपद े भरणेबाबत तरतुद आहे.
कलम ७६ - या अिधिनयमा या तरतुदीस अधीन राह न पंचायत सिमती या सभापतीच े
अिधकार व यांची काय याबाबत तरतुदी आहेत.
कलम ७७ -या अिधिनयमात पंचायत सिमती या उपसभापतीच े अिधकार व काय याबाबत
तरतुद आहे.
सिम या
कलम ७८ - येक िज हा प रषद थायी सिमती , िवषय सिमती व इतर सिम या यांची
नेमणूक करणेिवषयी तरतुद आहे.
कलम ७९ - या अिधिनयमात थायी सिमतीची रचनेिवषयक तरतुद आहे. munotes.in
Page 27
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
27 कलम ७९ क - या अिधिनयमात कलम ८१ या तरतुद ना अधीन राह न जल यव थापन व
व छता सिमतीची रचना केली जाते.
कलम ८० - या अिधिनयमात िवषय सिम या ंची रचनािवषयक तरतुदी आहेत.
कलम ८१ - नुसार कोणताही प रषद सद य एकापे ा अिधक सिम या ंवर ( थायी सिमती
ध न) िनवडून िदला जाणार नाही.
कलम ८२ - िज हा प रषद े या थायी सिमती या आिण िवषय सिमती या सद या ंचा
पदावधी , या िज हा प रषद े या सद या ं या पदावधीबरोबर समा होणारा असेल.
कलम ८२ क - थायी सिमती या िकंवा िवषय सिम या ं या सद या ंचा राजीनामाबाबत
तरतुद आहे.
कलम ८२ ख - थायी सिमती या िकंवा िवषय सिम या ं या सद यान े राजीनामा िकंवा
अ य कारणाम ुळे जागा रकामी झा यास नैिमि क रका या जागा कशा भरा यात याबाबत
तरतुद आहे.
कलम ८३ - िज हा प रषद ेतील िवषय सिम या ंचे सभापतीबाबत तरतुदी आहेत.
कलम ८४ - िवषय सिम या ं या सभापतीस ावया या मानधनाबाबत तरतुदी आहेत.
कलम ८४ क - रा य शासना या आदेशाने मानधना या (सभापती व उपसभापती ) रकमेत
फेरफार कर याचा अिधकार आहे.
कलम ८५ - िवषय सिम या ं या सभापतीस अनुपि थतीत रजा देणे आिण या
प रणाम व प तरतुदी आहेत.
कलम ८६ -िवषय सिमती या सभापतीचा राजीनामा . सभापतीस /अ य ास संबोधून लेखी
वतः या सहीन े देणेची तरतुद आहे.
कलम ८७ - िवषय सिमती या सभापतीिव अिव ासाचा ठराव मांडणेची तरतुद आहे.
कलम ८८ - िवषय सिमतीचा सभापती आपली कत ये पार पाडीत असताना
गैरवत णुक या िकंवा कत य पार पाड यास असमथ ठर यास अिधकार पदाव न दूर
करणेबाबत तरतुद आहे.
कलम ८९ - िवषय सिमतीचा सभापती एका वषा त एकूण तीस िदवसा ंह न अिधक
कालावधीकरीता अनुपि थत रािह यास तो या िवषय सिमतीचासभापती अस याच े बंद
होईल.
कलम ९० - िवषय सिमती या सभापतीच े अिधकारपद नैिमि करी या रकाम े होणेबाबत
तरतुदी आहेत.
कलम ९१ - या अिधिनयमात थायी सिमती व िवषय सिमती यां या सभापत अिधकार व
काय याबाबत तरतुदी आहेत. munotes.in
Page 28
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
28 कलम ९१ क - जागा रका या असताना (अ य िकंवा उपा य ा ंची) अिधकारा ंचा वापर
कर याची व कत य पार पाड यासाठी पीठासीन ािधकारी नेम यात शासनाचा अिधकार
आहे.
कलम ९२ - िविनमया ं ारे िविहत करावयाची सिम या ंची कत ये, काय प ती इ यादीबाबत
तरतुदी आहेत.
कलम ९३ - वगळल े आहे.
काय कारी अिधकारी
कलम ९४ - येक िज हा प रषद ेसाठी एक मु य काय कारी अिधकारी व एक िकंवा
अिधक उपमु य काय कारी अिधकारी व यांची नेमणूक रा यशासन करील .
कलम ९५ - या अिधिनयमा ं वये, मु य काय कारी अिधका या ंचे अिधकार व काय िवषयक
तरतुदी आहेत.
कलम ९६ - मु य काय कारी अिधका या ं या अिधकारा ंच यायोजनबाबत तरतुदी
आहेत.
कलम ९६ क - काय कारी अिधका याची िनयु व याचे अिधकार आिण काय याबाबत
तरतुद आहे.
कलम ९७ - येक पंचायत सिमतीसाठी एक गट िवकास अिधकारी असेल व याची
नेमणूक रा य शासन करील .
कलम ९८ - गट िवकास अिधका याच े अिधकार व कत ये याबाबत तरतुदी आहेत.
कलम ९९ - या अिधिनयमा वय े िज हा प रषद े या िवभाग मुखाचे अिधकार व काय
याबाबत तरतुदी आहेत.
िज हा प रषदा , पंचायत सिम या आिण सिम या यांचे अिधकार व कत ये
कलम १०० - या अिधिनयमा वय े, िज हा प रषद ेचे शासक य अिधकार व कत य
याबाबत तरतुदी िद या आहेत.
कलम १०० क - अनुसूिचत े ातील संबंिधत िज ातील िज हा प रषद ेचे अिधकार व
कत यबाबत तरतुदी आहेत.
कलम १०१ - िववि त िवषया ं या बाबतीत पंचायत सिमती थमतः जबाबदार असेल.
कलम १०१ क - गट अनुदानात ून खच कर याचा पंचायत सिमतीचा अिधकार असेल.
कलम १०१ ख -गट अनुसूिचत े ातील पंचायत सिमतीच े स म अिधकार व
कत याबाबत तरतुदी आहेत. munotes.in
Page 29
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
29 कलम १०२ -इतर बांधकाम े कर याचा व इतर प रसं थांची यव था पाह याचा , तांि क
माग दश न कर याचा िज हा प रषद ेचा अिधकार असेल.
कलम १०३ - रा य शासनास िज हा प रषद े या संमतीन े लोकक याण बांधकाम े व
िवकास प रयोजना ह तांत रत कर याचा रा य शासनाचा अिधकारअस ेल.
कलम १०४ - िज हा िनधी हा सव साधारणपण े िज हा प रषद ेने केलेला प र यय व खच
यासाठी पा असेल.
कलम १०५ - िज हा प रषद ेस, ितने िकंवा ित यािव लावल े या कोण याही दा या या
संबंधात तडजोड कर या या अिधकाराची तरतुद आहे.
कलम १०६ - हा अिधिनयम आिण याखालील रा य शासनान े केले या िनयम यां या
तरतुद ना अधीन राह न िज हा प रषद ेचे अिधकार व काय करता येतील.
कलम १०७ - रा य शासनान े कोण याही एखा ा वष कोणत ेही एखाद े े टंचाईच े े
हणून जाहीर केले असेल या स ंगी िज हा प रषद ेची कत येबाबत तरतुदी आहेत.
कलम १०८ - या अिधिनयमात पंचायत सिमतीच े अिधकार व काय याबाबत तरतुदी
आहेत.
कलम १०८क - पंचायत सिमती या अिधिनयमाखालील आपली काय व कत ये पार
पाडताना िज हा
प रषद ेकडून ितला वेळोवेळी जे कोणत ेही अनुदेशदे यात येतील या माण े वागेल.
कलम १०९ - या अिधिनयमात थायी सिमती आिण िवषय सिम या यांचे अिधकार व
काय बाबत तरतुदी आहेत.
कलम १०९ क - िव सिमतीच े िवशेष अिधकार व ितची काय याबाबत तरतुदी आहेत.
कलम ११० - दोन िकंवा अिधक िज हा प रषदा ं या संयु सिम याबाबत तरतुदी आहेत.
कामकाज चालिवण े (िज हा प रषदा )
कलम १११ -िज हा प रषद ेस आव यक असेल ितत या वेळा बैठक घेता येतील. परंतु
ितथी शेवटची बैठक चा िदनांक याम य े तीन मिह या ंचा कालावधी असणार नाही.
कलम ११२ -िज हा प रषद ेम ये कोणत ेही अिधकारपद रकामे झाले असता या काळात
पुढे चालू राहणा या प रषद सद या ंना कोणत ेही अिधकारपद रकाम े झाले नाही असे
समजून काम करता येईल.
कलम ११३ -अ य ास रा य शासन , सव साधारण िकंवा िवशेष आदेशा ार े याबाबत
िविनिद करील अशा िति त य ना प रषद सद या ंपुढे भाषण करता यावे हणून
िज हा प रषद ेची बैठक बोलवता येईल. munotes.in
Page 30
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
30 कलम ११४ - अ य िववि त शासक य अिधका या ंस िज हा प रषद े या बैठक स
उपि थत राह यास कळवील .
कलम ११५ - अ य ान े या बाब साठी बैठक बोलिवली असेल तर यांना लेखी ितपादन े
तुत करता येतील.
कलम ११६ - या अिधिनयमा या तरतुद ना अधीन राह न काय कारी अिधका यास िज हा
प रषद े या वतीने िकंवा पंचायत सिमती या योजनासाठी कोण याही व पाची संिवदा
िकंवा करार करता येईल.
पंचायत सिम या
कलम ११७ - पंचायत सिमतीस आव यक असेल ितत या वेळा बैठका घेता येतील, परंतु
ितची शेवटची बैठक व ित या पुढ या बैठक चा िदनांक याम य े एक मिह याचा कालावधी
असणार नाही.
कलम ११८ - पंचायत सिम या ं या बैठक ना कलम े १११, ११२ व ११५ लागू
अस याबाबत तरतुदी आहे.
थायी आिण िवषय सिम या
कलम ११९ - या अिधिनयमा वय े थायी सिम या ं या आिण िवषय सिम या ं या बैठक
घे याची तरतुद आहे.
कलम १२० - सभापतीन े यथाि थती थायी सिमती या िकंवा िवषय सिम या ं या बैठक स
हजर राह यास शासक य अिधका यास आदेश देणे.
कलम १२१ - थायी सिमती या िकंवा िवषय सिमती या सभापतीन े लेखी ितपादन े
तुत करणे.
कलम १२२ - थायी सिमतीस िकंवा िवषय सिमतीस कोण याही नेमून िदले या िकंवा या
सिम या ंकडून हाताळ यात येणा या िवषया ंपैक िवचार व िविनमय कर याची एखा ा
मं याची इ छा असेल ते हा सिम या ंची बैठक बोलावण े.
बांधकाम े आिण िवकास प रयोजना पार पाडण े व या सुि थती त ठेवणे,
कलम १२३ - रा य शासन , या याकड ून िविनिद कर यात येतील अशा शत ना व
िनबंधांना अधीन राह न िवकास योजना अंमलबजावणी िज हा प रषद ेकडे सोपिव याची
तरतुद आहे.
कलम १२४ -रा य शासनान े याबाबत िविहत केले या िनयमा ंना अधीन राह न, िज हा
प रषद ेने पंचायत सिमतीमाफ त बांधकाम े आिण िवकास योजना पार पाड याची तरतुद
आहे. munotes.in
Page 31
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
31 कलम १२५ - यां या संबंधात िज हा िनधीमध ून िकंवा गट अनुदानात ून खच करावा
लागेल अशी कोणतीही बांधकाम े आिण िवकास योजना अिधका या ं या पूव मंजुरीिशवाय
काया ि वत करता येणार नाहीत .
कलम १२६ - िज हा िनधीत ून िकंवा गट अनुदानात ून हाती घे याक रता रीतसर मंजूर
कर यात आलेली कोणतीही बांधकाम े िकंवा िवकास प रयोजना पार पाड यासाठी
िनयमा ं ारे िविहत कर यात येतील
अशा अिधका या ं या पूव मंजुरीिशवाय कोण याही िनिवदा वीकार या जाणार नाहीत .
कलम १२७ - िज हा प रषद ेने िकंवा पंचायत सिमतीन े हाती घेतलेले कोणत ेही बांधकाम
िकंवा िवकास योजना िनरी ण कर याचा व तांि क माग दश न वगैरे दे याचा रा य
शासनाचा िकंवा अिधका या ंचा अिधकार असेल.
िज हा प रषद , ितची मालम ा , िनधी व खच
कलम १२८ - िज हा प रषद ेस, आप या काया पैक कोण याही काया या योजनासाठी
मालम ा संपादन कर याचा व ती भाडेप ीने दे याचा , िवक याचा िकंवा ह तांत रत
कर याचा अिधकार आहे.
कलम १२९ - िज हा िनधीत ून िकया गट अनुदानात ून पंचायत सिमती िकंवा शासना या
साहा यान े िकंवा जनते या सहभागान े केलेले येक बांधकाम िज हा प रषद ेची मालम ा
असेल,
कलम १३० - येक िज ात 'िज हा ' िनधी या नावाचा एक थािनक िनधी अस या या
तरतुदी आहेत.
कलम १३० क - िज हा प रषद ेस या अिधिनयमाखाली आपली काय पार पाड यासाठी
कोण याही बँकेतून िकंवा सहकारी सं थेकडून पैसे कजा ऊ घेता येतील.
कलम १३१ - कोण याही कामाक रता संबंिधत खच भागिव याक रता िवशेष िनधी राखून
ठेवता येईल.
कलम १३२ - या अिधिनयमात िज हा िनधीत ून िज हा प रषद ेने िनधी कोठे खच करावा
याबाबत तरतुदी आहेत.
कलम १३३ - येक िज हा प रषद ेस ित याकड े असल े या िज हा िनधीत ून सव साधारण
खच भागिव याची तरतुद आहे,
कलम १३४ - मु य काय कारी अिधका यान े सही केलेले धनाद ेश िकंवा पतप हजर
के यािशवाय िज हा िनधीतील कोणताही पैसा करारी कोषागारात ून िकंवा बँकेतून काढता
येणार नाही. munotes.in
Page 32
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
32 कलम १३५ - येक िज हा प रषद ेचे िकंवा पंचायत सिमतीच े जमा व खच यांचे लेखे
रा यशासन याबाबतीत केले या िनयमा वय े वेळोवेळी िविहतकरील अशा नमु यात
ठेव यात येतील अशी तरतुदकेलेली आहे.
कलम १३६ - मु य काय कारी अिधकारी िज हा िनधीत ून काढ यात आलेली र कम
आ थापन ेवरील खच व इतर सव खच हाती घे यात आलेली बांधकाम े व िवकास
प रयोजना आिण हातची िश लक कोणतीही
अस यास , दश िवणार े िज हा प रषद े या जमा व खच यां या ले यांचे िववरणप
रा यशासन दरवष िनयमा ार े िविहत करील .
कलम १३७ - येक िज हा प रषद पुढील िव ीय वषा साठी प रषद े या ा ीचे व खचा चे
अथ संक पीय अंदाज, रा य शासन , याबाबतीत केले या िनयमा वय े वेळोवेळी िविहत
करील या िदनांकास िकंवा या पूव विविहत नमु यात दरवष तयार करील ,
कलम १३८ - आव यक असेल ते हा सुधा रत िकंवा पुरवणी अथ संक पीय अंदाज करणे.
तसेचअथ संक पी य अंदाजा माण े पुनिव िनयोजन मा यत े याअधीन असण ेबाबत तरतुद
आहे.
कलम १३९ - अथ संक पीय अंदाज व पुनिव िनयोजन यांना के हा मा यता यावी अशी
तरतुद आहे.
कलम १४० - अथ संक पीय अंदाजात तरतुद न केलेली कोणतीही र कम अ यंत
िनकडी या संगाखेरीज एर ही खच न करणेची तरतुद आहे.
कलम १४१ - िज हा प रषद े या ािधका या ंनी कज िकंवा आकि मक खच मंजूर करणे
िकंवा येणे असल े या रकमा िनल िखत करणे, अशा अिधका या ं या मया दा तरतुद आहे.
कलम १४१ क - या अिधिनयमा वय े िज हा प रषद ेस येणे असल ेली र कम जमीन
महसुलाची थकबाक अस या माण े वसूल करणे.
कलम १४२ - या कलमा या तरतुद ना अधीन राह न, येक िज हा प रषद िकंवा पंचायत
सिमती आपला शासन अहवाल तयार करील ,
कलम १४२क -कोण याही िज हा प रषद ेचे िकंवा पंचायत सिमतीच े लेखे,महाल ेखाकार ,
महारा रा य शासन वेळोवेळी देईल आशा िनदेशानुसार महाल ेखाकार िनधा रत करील
अशा कोण याही वेळीतपासता येईल.
कराधान
कलम १४३ - कलम १४३ हा अिधिनयम रा या या या े ांना लागू केला असेल या
े ास या करणा या तरतुदी लागू असतील .
कलम १४४ - जमीन महसुला या येक पयावर उपकर बसिव या बाबत तरतुद आहे.
कलम १४५ -या अिधिनयमात मुंबई जमीन महसूल आकारणी िनयमाची तरतुद आहे. munotes.in
Page 33
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
33 कलम १४६ - या कलमा वय े पाणीप ीवर उपकर बसव याबाबत तरतुद आहे.
कलम १४७ - कलम १४४ म ये वण न केलेला उपकर बसव याची रीत आहे.
कलम १४८ - कलम १४६ म ये वण न केलेला उपकर बसव याची रीत आहे.
कलम १४९ - व र धारक व जल वाहाच े मालक यांना यांची कुळे व भोगवटादार
यां याकड ून रकमा वसूल कर याचा अिधकार आहे.
कलम १५० - पाणीप ीवरील थािनक उपकर गोळा करणे व तो जमा करणेची तरतुद
आहे.
कलम १५१ - िवदभ े ात जमीन महसुला या येक पयावर उपकर बसवण ेची तरतुद
आहे.
कलम १५२ - हैदराबाद े ात जमीन महसुला या येक पयावर उपकर बसवण ेची
तरतुद आहे.
कलम १५३ - जमीन महसुलावरील थािनक उपकर गोळा करणे व तो जमा करणे,
कलम १५४ - थािनक उपकर िनलंिबत करणे िकंवा यात सूट देणेची तरतुद आहे.
कलम १५५ - या अिधिनयमा वय े उपकरा या दरात वाढ सुचिव याचा िज हा प रषद ेचा
िकंवा पंचायत सिमतीचा अिधकार आहे.
कलम १५६ - एखा ा जिमनीतील खिनज े शासना या मालक ची असतील आिण
शासनास वािम वधन देय असेल तर जमीनीवर उपकर बसव याचा अिधकार आहे
कलम १५७ - िज हा प रषद ेस लादता येतील अशा करांची तरतुद आहे.
कलम १५८ - थावर मालम ा िववि त ह तांतरणावर मु ांक शु क बाबतची तरतुद
आहे.
कलम १५९ - कोणताही कर िकंवा कोणतीही फ लाद याप ूव येक िज हा प रषद
आप या बैठक त एक ठराव संमत करणेबाबत िज हा प रषद ेची काय प ती आहे.
कलम १६० - िज हा प रषद ेस या अिधिनयमा वय े कर र कर याची िकंवा यात फेरफार
कर याची काय प ती आहे,
कलम १६१ - फ न िद या या करणातील काय प तीची तरतुद केली आहे.
कलम १६२ - या िज ाक रता मंजूर केलेले िनयम नोिटशीसह िस करणे (िज हा
प रषद करील ) अशी तरतुद आहे.
कलम १६३ - या अिधिनयमा वय े िज हा प रषद ेने लादल े या स या सव साधारण व
िवशेष पाणीप ्या पंचायत नी गोळा करणेची तरतुद आहे. munotes.in
Page 34
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
34 कलम १६४ - कोण याही पंचायतीन े ितने कलम १६३ खाली गोळा केलेली सव साधारण
पाणीप ीची िकंवा िवशेष पाणीप ीची कोणतीही र कम िज हा प रषद ेने िदले या
तारख े या आत भरणेस कसूर के यास ित या पैशातून ती र कम वसूल करणेची तरतुद
आहे.
कलम १६५ - िज हा प रषद ेमधील आ ेपाह करांची आकारणी िनलंिबत कर याचा रा य
शासनास या कलमा वये अिधकार आहे
कर िकंवा फ गोळा करणे
कलम १६६ - करा या िकंवा फ या रकमेचे िबल सादर करणेची तरतुद आहे.
कलम १६७ - अिधप काढण े.
कलम १६८ - अिधप ावर सही कोणी करावी याबाबत तरतुद आहे.
कलम १६९ - अिधप कोणा या नावे काढाव े ाबाबत तरतुद आहे.
कलम १७० - िवशेष आदेशाखाली वेश कर या या अिधकाराबाबत तरतुद आहे.
कलम १७१ - अिधप कसे बजावल े पािहज े याबाबत तरतुद आहे.
कलम १७२ -अटकाव ून ठेवले या मालाची िवि िवि या उ प नाचा िविनयोग आिण
िश लक रकमेथी यव था कशी लावावी याबाबत तरतुदी आहेत.
कलम १७३ - िज ाबा हेरील अटकावणी व िव बाबत तरतुदी आहेत.
कलम १७४ - आकारावयाची फ व प र ययाबाबत तरतुद आहे.
कलम १७५ - कोण याही ह कभ ंगािव द ंडािधका या ंकडे अपील करणेची तरतुद आहे.
कलम १७६ -जिमनी , इमारती वगैरे यांचे प ी बसव याबाबतच े दािय व असण े बाबत
तरतुद आहे.
कलम १७७- िज हा प रषद ेस या अिधिनयमा वय े अटकावणी क न व िव क न
वसुली कर याचा अिधकार िनलंिबत करणे.
कलम १७८ - िज हा प रषद ेस, पथकर िकंवा िववि त फ यां या वसुलाचा प ा देणेबाबत
तरतुद आहे.
कलम १७९ - या अिधिनयमाखाली कोण याही करा या िकंवा फ या संबंधात भरले या
सव रकमा ंब ल या वीकारणारी य पावती देईल अशी तरतुद आहे.
िज हा प रषदा ंना िव ीय साहा य
कलम १८० - वगळल े आहे
कलम १८१ - वगळल े आहे munotes.in
Page 35
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
35 कलम १८१ क - िज हा प रषदा ंना वन महसुलाचे अनुदान िमळण े बाबत तरतुद आहे.
कलम १८२ - या अिधिनयमा वय े स योजन अनुदाने या संदभा त तरतुदी आहेत.
कलम १८३ - या अिधिनयमा वय े आ थापना अनुदानाबाबत तरतुद आहे.
कलम १८४ - वगळ यात आले.
कलम १८५ - थािनक उपकराला अनु प अनुदान देणे तरतुद आहे.
कलम १८६ - थािनक उपकराला अनु प अनुदान देणे तरतुद आहे.
कलम १८६ - रा य शासनास येक िज हा प रषद े या िवकासिवषयक काया ची गती
ल ात घेऊन यां या मते, याम ुळे आणखी जलद िवकास कर यास ो साहन िमळेल
याक रता पो साहन पर अनुदाने
िमळ याची तरतुद आहे.
कलम १८७ - िज हा यादीत नमूद केले या कोण याही िवषया या संबंधातील कामाक रता
रा य शासन िज हा प रषद ेस अनुदान देणेची तरतुद आहे.
कलम १८८ - या अिधिनयमा वय े रा य शासन िज हा प रषद ेस गट अनुदाने दे याची
तरतुद आहे. कलम १८९ - वगळ यात आले.
व छतािवषयक व इतर अिधकार
कलम १९० - मु य काय कारी अिधका यास कोण याही इमारतीम य े वेश करणे, यांचे
िनरी ण करणे याबाबत तरतुद आहे.
कलम १९१ - घाणेरड्या इमारती िनरी ण I बाबत संदभा त तरतुदी आहेत.
कलम १९२ - मु य काय कारी अिधका यास िकंवा याने याबाबत ािधक ृत केले या
कोण याही य स पाणीप ुरवठ्या या साधना ं या संबंधातील अिधकारव कत ये याबाबत
तरतुदी आहेत.
कलम १९३ - िदले या िनद शाचे अनुपालन न के यास उपाययोजना कर याबाबत तरतुदी
आहेत.
कलम १९४ - मु य काय कारी अिधका यास झरे, तलाव , िविहरी िकंवा इतर िठकाण े अलग
राखून ठेव याचा अिधकार आहे.
कलम १९५ - िप या या योजनासाठी अलग राखून ठेवले या पा या या जागांसंबंधी
तरतुदी आहेत.
कलम १९६ - दूिषत पा यापास ून होणार े रोग, आजार कमी करणे संदभा त तरतुदी आहेत.
कलम १९७ - ेतांची िव हेवाट लाव या या जागांसंदभा त तरतुदी के या आहेत. munotes.in
Page 36
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
36 कलम १९८ - या अिधिनयमा वय े संसग ज य रोगांनी भािवत इमारती , जागा,वसाहती ,
घरे,फवारणी आदी उपाययोजना क न दूर करणेची तरतुद आहे.
कलम १९९ - िज हा प रषद ेने संसग ज य व तू व त सम बाबीस ंदभा त या अिधिनयमात
तरतुद केली आहे.
कलम २०० - साव जिनक र ता, जमीन , इमारत यावरील अडथळ े व अित मण े दूर
करणेबाबत तरतुदी आहेत.
कलम २०१ - वजन, मापे इ यादी संदभा त िनरी ण करणे या तरतुदी आहेत.
कलम २०२ - मु य काय कारी अिधका यास पा रवा त ूंना मांक देणेचा अिधकार आहे.
साव जिनक करार
कलम २०३ - या अिधिनयमा वय े िज हा प रषद ेस बाजारास ंबंधातील अिधकार िनि त
करणे या तरतुदी आहेत.
खाजगी बाजार
कलम २०४ - या अिधिनयमा वय े या तरतुदी गावांना लागू कर याचा रा य शासनास
अिधकार आहे.
कलम २०५ - िज हा प रषद ेस खाजगी बाजारासाठी आव यक असल े या
लायस सस ंबंधी या तरतुदी आहेत.
कलम २०६ - या अिधिनयमा वय े िज हा प रषद ेस फ बसिव या या अिधकाराची तरतुद
िदली आहे.
कलम २०७ - या अिधिनयमा वय े फ बसव या या ह क मागणीबाबत यावया या
िनण यासंबंधी तरतुदी आहेत.
कलम २०८ -फ बसव याचा ह क तािवत कर यासाठी दा याची तरतुद आहे.
कलम २०९ - लायसनब ल फ आकार यास ंदभा त तरतुदी आहेत.
कलम २१० - लायसन िनलंिबत करणे िकंवा र करणेबाबत तरतुदी आहेत.
कलम २११ -कलम २०५, २०६, २०९ आिण २१० अ वय े िज हा प रषद ेम ये िविहत
केले या अिधकारा ं वये िज हा प रषद ेिव अपील करणेचीतरत ुद आहे.
कलम २१२ - लायस स दे यात कसूर करणे आिण अशा आदेशािव अज करणेची
तरतुद आहे.
कलम २१३ -जी कोणती ही य यासाठी लायसन दे यात आलेले नाही असा एखादा
बाजार थापन करणेचा य न करेल यास िश ेची तरतुदआह े. munotes.in
Page 37
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
37 ज ा
कलम २१४ - रा य शासनान े ज े या संबंधात साव जिनक बाजारा ं या संबंधातील तरतुदी
के या आहेत.
साव जिनक गाडीतळ
कलम २१५, २१६, २१७ व २१८ हे साव जिनक गाडीतळास ंदभा तील तरतुदी करणार े
कलम े आहेत.
कलम २१९ ते २२६ हे रा या या हैदराबाद देशातील नगररचन ेसंबंधी िवशेष तरतुदी
आहेत.
कलम २२७ - य या नावान े काढल े या नोिटसा , वगैरे बजावण ेबाबत तरतुदी आहेत.
कलम २२८ - जिमनी या व इमारत या मालका ंवर िकंवा भोगवटादारावर नोिटसा
काढण ेसंबंधी तरतुदी आहेत.
कलम २२९ - जाहीर व सव साधारण नोिटसा कशा िस करा यात याबाबत तरतुद आहे.
कलम २३०- सदोष नमु यामुळे कोणतीही नोिटस िकंवा िबल िविध ा ठरणार नाही
कलम २३१ - कोण याही य न े िज हा प रषद ेने िकंवा ित या वतीने काढ यात
आले या कोण याही लेखी नोिटशी , आदेश यांची अव ा के याब लया कलमा वय े िश ा
कर याची तरतुद आहे.
कलम २३२ - मालकान े िकंवा भोगवटादारान े कसूर केली असता , िज हा प रषद ेने कामे
पार पाडण े व याचा खच वसूल करणेची तरतुद आहे.
कलम २३३ - खचा ची िकंवा याची र कम कशी ठरवावी व कशी वसूल करावी याबाबत
तरतुद आहे
कलम २३४ - या अिधिनयमा वय े मु य काय कारी अिधका यास , साव जिनक उप वाबाबत
खटला भर याचा अिधकार आहे.
कलम २३५ - िज हा प रषद े या मालम ेचे नुकसान कसे भ न काढाव े या संदभा तील
तरतुदी आहेत.
कलम २३६ - वसुलीबाबत कोण याही य वर दावा दाखल कर याची पया यी
प तीबाबत तरतुद आहे.
कलम २३७ - पोलीस अिधका या ंसंदभा त अिधकारा ंची तरतुद आहे.
munotes.in
Page 38
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
38 सेवांसंबंधी तरतुदी
कलम २३८ ते कलम २५३ ग िज हा प रषद ेतील अिधकारी , कम चा या ं या सेवांसंबंधी
तरतुदी िदले या आहेत. या अंतग त येणारी कलम े अ यास माम य ेफारशी उपयु
नस याकारणान े यांचे िव ेषण करणे गरजेचे वाटल े नाही.
िज ह े आिण गट यां या ह ीत फेरफार करणे.
कलम २५४ - िज ा या ह ीत फेरफार कर याचा रा य शासनाचा अिधकार आहे.
कलम २५५ - िज ात फेरफार कर यात येईल ते हा आदेशा ार े यथोिचत तरतुद
कर याचा रा य शासनाचा अिधकार आहे.
कलम २५५ क - िज ह े नाहीस े होणेबाबत तरतुदीआह ेत.
कलम २५६ - गटा या ह ीत फेरफार कर याचा रा य शासनाचा अिधकार आहे.
कलम २५७ - गटाम य े फेरबदल कर यात येईल ते हा आदेशा ारे यथोिथत तरतुद
कर याचा रा य शासनाचा अिधकार आहे.
कलम २५७ क - गटाची िकंवा गटांची िवभागणी आिण ितचे प रणाम याबाबत तरतुदी
आहेत.
िनयं ण
कलम २५८ -रा य शासनाला िज हा प रषद े या कारभारास ंबंधी चौकशी कर याचा
अिधकार आहे
कलम २५९ - िज हा प रषद ेने कत ये बजािव यात कसूर केली असता ती पार
पाड याबाबत तरतुद कर याचा रा य शासनास अिधकार आहे.
कलम २६० - िज हा प रषद ित या अिधकारा ंचे अित मण करते िकंवा दु पयोग करते
िकंवा इतर काय ाखालील ित यावर लादल ेली कत ये पारपाड यास ती स म नाही िकंवा
पार पाड यात सतत कसूर करते ते हा रा यशासनास िज हा प रषद िवसिज त कर याचा
अिधकार आहे
कलम २६१ - िज हा प रषद ेस बांधकाम े विवकासिवषयक प रयोजना यां या संबंधात
िनदेश दे याचे रा य शासनाच े अिधकार आहेत.
कलम २६१ क - नळान े पाणीप ुरवठा कर याची प रयोजना आप याकड े घे यात िज हा
प रषदेने कसूर केली असता ती प रयोजना काया ि वत ठेव यासाठी अनुदान इ यादीमध ून
खच वसूल कर याचा रा य शासनाचा अिधकार आहे
कलम २६२ - या अिधिनयमा वय े आयु ाने िज हा प रषद ेची ित या सिमतीची िकंवा
पंचायत सिमतीची बैठक बोलिव याची तरतुद आहे. munotes.in
Page 39
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
39 कलम २६३- आयु ास िकंवा याबाबत रा य शासनान े रीतसर ािधक ृत केले या
कोण याही अिधका यास िनरी ण व पय वे ण कर याचा अिधकार आहे.
कलम २६४ - आयु ाने िज हा प रषद े या काया लयाच े िनरी ण करणे यासंबंधी तरतुद
आहे.
कलम २६५ - जर, िज हा प रषद े या कम चारीवगा तील अिधका या ंची िकंवा वग तीन या
कम चा या ंची िकंवा वग चार या कम चा या ंची सं या माणाप े ा जा त असेल, तर िनरथ क
खचा स ितबंध कर याचा आयु ास अिधकार आहे.
कलम २६६ - रा य शासनान े िज हािधका यास िज हा प रषद े या कामकाजािवषयी
मािहती मागिव याची तरतुद या कलमा वय े केलेली आहे.
कलम २६७ - िज हा प रषद िकंवा पंचायत सिमती यां या वतीने कोण याही गो ीम ुळे
अथवा कामाम ुळे लोकांना इजा पोहोच याचा धोका हो याचा संभव आहे असे आदेश, वगैरे
यांची अंमलबजावणी र कर याचा अिधकार िज हा दंडािधका यास िदला आहे.
कलम २६८ - या अिधिनयमा वय े िज हािधका यास अ यंत िनकडी या संगीचे अिधकार
िदलेले आहेत.
कलम २६९ - पंचायत सिमती आप या अिधकारा ंचे अित मण िकंवा दु पयोग करीत
आहे िकंवा आपल े कत य कर यास अ म आहे. अशा वेळेस या कलमा वय े रा य
शासनास पंचायत सिमती बरखा त करणेचा अिधकार आहे.
कलम २७० -िविवध बाबतीत रा य शासनास िवशेष िनयमा वय े काटकसर कर याचा
अिधकार आहे
कलम २७१ - या अिधिनयमा वय े कोण याही िज ात िकंवा या या भागात कोणताही
घातक , साथी या रोगांचा ादुभा व झाला असेल िकंवा पूर टंचाई, नैसिग क आप ी , संकट
यामुळे या भागास धोका संभवत असेल तर या कलमा वय े संकट त िज ात संबंिधत
नोकरीवर ठेवले या कम चारी वगा ची दुस या िज ात बदली कर याचा रा य शासनाचा
अिधकार आहे
कलम २७२ - या अिधिनयमा वय े रा य शासनाच े व आयु ांचे का या ं या संबंधात
अिधकारा ंची तरतुद आहे.
कलम २७३ - रा य शासनान े अिधकार यायोिजत करणेबाबत अिधकार आहेत.
िनयम , िविनमय आिण उप-िवधी
कलम २७४ ते कलम २७६ मधील तरतुदी ा िनयम, िविनमय आिण उप-िवधी
संबंधातील आहेत. याचे िव ेषण करणे अ यास मा या ीने आव यकवाटल े नाही
munotes.in
Page 40
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
40 संक ण
कलम २७७ - कोण याही प रषद सद या ंचा िकंवा पंचायत सिमती या कोण याही
सद या ंचा िकंवा या िठकाणी सेवेत असल े या अिधका या ंचा वकम चा या ंचा कोणतीही
संिवधा वगैरे यात िहतस ंबंध अस यास िश ेची तरतुद आहे.
कलम २७८ - या अिधिनयमा वय े िज हा प रषद ेचा व पंचायत सिमतीचा येक सद य ,
तसेच िज हा प रषद व पंचायत सिमतीत सेवेत असल ेला सेवकवग लोकांचे (जनतेचे)
सेवक अस याची तरतुद आहे.
कलम २७९ - या अिधिनयमा वय े िज हा प रषद े या िवभाग म ुखांनी अिधकार
सोपिव यास ंबंधी तरतुद आहे.
कलम २८० - या अिधिनयमा वय े िज हा प रषद ेने केले या िकंवा के याच े अिभ ेत
असल े या कोण याही कृतीब ल कोण याही िज हा प रषद ेवर िकंवाित या िनयं णाखाली
काम करणा या कोण याही अिधका या िकंवा कम चा यािव दावे, इ यादी दाखल करणेची
मुदत आहे.
कलम २८१ - रा य शासना या िनयमा ं या अधीन राह न िज हा प रषद ेस आपल े अिधकार
सोपिव याचा अिधकार आहे.
कलम २८२ - या अिधिनयमा वय े दोन िकंवा अिधक थािनक ािधकरणा ंची संयु बैठक
घे याचा अिधकार आहे.
कलम २८३ - महानगरपािलका , नगरपािलका वगैर ना िदले या महसुला या िह याचा
उपयोग करणेिवषयी तरतुदी आहेत.
कलम २८४ - वगळ यात आले आहे.
कलम २८५ - या अिधिनयमा वय े कोण याही िज हा प रषद ेने आव यक अस यास िवनंती
के यावर रा य शासन ितस जमीन संपादन कर याची तरतुद करते.
कलम २८६ क - िज हा प रषदा व पंचायत सिमती यांची मु यालय े नेमून दे याचा रा य
शासनाचा अिधकार आहे.
कलम २८७ - या अिधिनयमा ं वये कायदा अनुकूल क न घे यासंबंधी रा य शासनास
अिधकार आहे.
कलम २८८ - या अिधिनयमा वय े अकरा या अनुसूचीत अंतभू त असल े या तरतुदीचा
िज हा प रषद े या रचनेस लागू असतील .
कलम २८९ - हा अिधिनयम िकंवा कोणतीही अनुसूची यातील तरतुद ची अंमलबजावणी
करताना कोणतीही अडचण उ व यास रा य शासनाला संगानु प आव यक असेल
ते हा अडचणी दूर कर याच े योजन आहे. munotes.in
Page 41
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
41 कलम २९० - कलम २८८ या तरतुद ना अधीन राह न मुंबई थािनक मंडळ अिधिनयम ,
१९९३ म य ांत व व-हाड थािनक शासन अिधिनयम , १९४८ आिण हैदराबाद िज हा
मंडळ अिधिनयम १९५५ हे अिधिनयमया ार े िनरिसत कर यात येत आहे.
२.३. ७३वी घटना दु ती
७३ या घटनाद ु तीची पा भूमी: ७३ या घटना दु तीआधीची पा भूमी जाणून
घेत यािशवाय ७३ वी घटनाद ु ती समजाव ून घेणे श य होणार नाही. १८८२ या लॉड
रपन यां या ठरावापास ून सु झाले या थािनक वरा य सं थां या इितहासात अनेक
अडथळ े आले. लॉड रपन यांना थािनक वरा य सं थांचे जनक संबोधल े जाते. थािनक
वरा य सं थां या मागा तील अडथळ े दूर कर यासाठी वेगवेग या सिम या ं या
मा यमात ून माग काढ याचा य न झाला. वातं यो र कालख ंडात बलवंतराय मेहता
सिमती या अहवालान ंतर भारतातील घटक रा या ंनी सरकारा ंनी आपआप या रा यात
कायद े क न पंचायत राजची थापना केली. परंतु हे कायद े या काय ा ं या भूिमका ल ात
घेऊन य ात आण यात मा िदरंगाई झाली. काय ा तील मह वा या तरतुद ची
अंमलबजावणी न झा याम ुळे पंचायती राज यव था सबळ बनू शकली नाही. पंचायत या
िनवडण ुका वेळेत न होणे, यांचा कालख ंड िनि त नसणे, नोकरशाहीच े ाब य , रा य
सरकारा ंचा या सं थांकडे बघ याचा ि कोन , लोक ितिनध च े कमी झालेले मह व व
सहभाग , पंचायत ची हलाखीची प रि थती , पंचायती राज या दयेवर अवल ंबून हो या .अशा
अनेक कारणा ंमुळे या सं था काय म राह शक या नाहीत . तसेच भारता या रा य
घटनेतरा या या िनद शक त वात पंचायत ची तरतूद केलेली अस यान े रा या ंवर
कायद ेशीर बंधने येऊशकली नाहीत . या पा भूमीवर या सं थांना घटना मक दजा िदला
गेला तर आपोआप यास काय ाच े अिध ान ा होऊन या स म बनतील . लोकशाही
िवक ीकरणाच े मह वाच े मा यम असल े या या सं था बळकट कर यासाठी रा य घटनेत
दु ती करणे आव यक होते. या िदशेने िवचार वाह व मत वाह होत गेला व याचे
मह वाच े पाऊल हणज े १९९२ ची ७३ वी घटना दु ती होय.
यापूव जनता राजवटीतील अशोक मेहता किमटी व महारा ातील ाचाय पी.बी.पाटील
सिमती यांनी घटना दु ती क न क शासन , रा य शासन याच माणे थािनक
वरा य सं थांचे ितसर े िज हा शासन उभे के यािशवाय लोकशाही िवक ीकरण होणार
नाही.लोकांपय त खरी स ा जाणार नाही. स ेत लोकसहभाग वाढणार नाही आिण िवकास
काया लागती येणार नाही अशा िशफारसी मांड या . वग य राजीव गांध नी या िवषयात ल
घालून घटना दु तीच े िबल मांडले; परंतु यावेळे या अि थर राजकारणाम ुळे ते िबल पास
होऊ शकल े नाही.
पंचायत राजसाठी रा य घटना दु तीच े िबललोकसभ ेम ये १५ मे १९८९ ला २/३
बह मतान े पास झाले. पण १५ नो ह बर १९८९ रोजी ते िबल रा यसभ ेत पास झाले नाही.
या मु ावर काँ ेस (आय) प ान े लोकसभा बरखा त क न नो ह बर १९८९ म ये
साव ि क िनवडण ुका घेत या. या िनवडण ुक त रा ीय आघाडीच े सरकार आले. वग य
ही.पी.िसंग हे पंत धान झाले. यांनी घटना दु तीच े िबल मांड याचा य न केला; परंतु
७ स ट बर १९९०रोजी ते स ेव न गे यामुळे या िबलावर साधी चचा ही झाली नाही. munotes.in
Page 42
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
42 यानंतर वग य नरिसंहरावा ं या नेतृ वाखाली काँगेसचे सरकार स ेवर आले. यांनी ते
िबल स ट बर १९९१ लापु हा मांडले. लोकसभ ेत यावर िवचारम ंथन झाले व लोकसभ ेने
२२ िडस बर १९९२ ला ते िबल पास केले. दुस या िदवशी रा यसभ ेत पास झाले. या
घटना दु तीला िन याप े ा जा त रा या या िवधानसभा ंनी संमती िद यान ंतर िदनांक
२० एि ल १९९३ रोजी रा पत नी यावर सही केली आहे मह वा या ७३ या घटना
दु तीचा कायदा २४ एि ल १९९२ पासूनअंमलात आणला गेला.
७३ या घटना दु ती िवधेयकाम ुळे खरी स ा लोकां या हातात गेली. यामुळे
लोकशाहीचा पाया मजबूत हो यास मदत झाली. या न या घटना दु ती िवधेयकाम ुळ
लोक ितिनधी देशा या कारभारात सहभागी झाले. पंचायत राज सं थांकडे
िवकासकामा ंपैक २९ मुख े े सोपिव यात आली .
७३ या घटना दु तीची मुख वैिश ्ये :
(१) िनयिमत िनवडण ुका - ७३ या घटना दु तीन ुसार पंचायत राज सं थांचा
िनवडण ूककाय काल ५ वषा चा िनि त केला गेला. तसेच काही कारणा तव पंचायत सभा
िवसिज तव कर यात आली तर नवीन सं था थापन कर यासाठी रा य सरकारन े सहा
मिह या ंत िनवडण ूक घेणे आव यक कर यात आले आहे. यामुळे सं थां या कामकाजात
सात य येऊन या बळकट बनतील . िवकासकाया ला गती िमळेल. या सं थांना आपला
िनयोिजत काय काल पूण करता यावा यासाठी पंचायत राज सं था िवसिज त कर यास
मनाई कर यात आली आहे. यामुळे या सव साधारण काळात या सं था आपला ५ वषा चा
काय काळ पूण करतील .
२) राखीव ितिनिध व - समाजातील दुब ल व कमकुवत वगा तील लोकांना पंचायत राज
सं थांत वा तव आिण अथ पूण सहभाग िमळावा . यासाठी काय ान े पंचायत राज सं थे या
ित ही तरांवर अनुसूिचत जाती-अनुसूिचत जमात या लोकांसाठी यां या जनसं ये या
माणात जागा राखीव ठेव यात आले या आहेत. तसेच मिहला ंसाठी ३३ट के जागा
राखीव ठेव यात आ या आहेत. तसेच सन २०११ पासून ामपंचायत पातळीवर
मिहला ंसाठी ५० ट के जागा राखीव ठेव याची तरतूद केलेली आहे.
रा यस ं थांची मुख िनवा िचत पदे लोकस ं ये या माणात आिण रोटेशनने राखीव
ठेव यात आली आहेत. यामुळे समाजातील कमकुवत घटका ंना स ेत सहभागी क न
घेता येईल. आपल े िवचार य कर याच े अिधकार यु ह कमी यासपीठ ा होईल.तसेच
देशा या िवकास ि य ेत ते साथीदार बनतील अशी भूिमका क सरकारची आहे.
३) आिथ क िनधी - पंचायत राज सं थांना िवकास योजना व आपली काय कर यासाठी
भ कम आिथ क आधाराची गरज असत े. ७३ या घटना दु तीिवध ेयकान ुसार आिथ क
ह तांतर प ती काय ान े लागू कर याची तरतूद केलेली आहे. यानुसार रा य
अथ साहा य आयोग थापन कर यात आला आहे. हा आयोग पंचायत सं थां या आिथ क
प रि थ तीचा आढावा घेऊन या सं थांचे आधारभ ूत ोत भ कम कर यासाठी यो य या
िशफारसी करेल. munotes.in
Page 43
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
43 (४)रा य िनवडण ूक आयोग - ७३ या घटना दु तीन े रा य िनवडण ूक आयोग थापन
कर यास ंबंधी तरतूद केली आहे. ७३ या घटना दु तीन े येकरा यात वेगळा िनवा चन
आयोग िनमा ण कर याची िशफारस केलेली आहे. रा य िनवा चन आयोग पंचायत राज
सं थां या िनवडण ुकांसाठी मतदार या ा तयार करणे, िनवडण ुका घेणे, िनवा चन ि य ेची
देखरेख ठेवणे, िनयं ण करणे, माग दश न करणे इ यादी काय पार पाडेल. या आयोगात
रा य िनवा चन आयु ांचा समाव ेश असेल, यांची िनयु रा या या
रा यपाला ंकडून होईल. यां या सेवाशत रा यपाल िनि त करतील ,
५) स ेचे भावी िवक ीकरण - ७३ या घटनाद ु ती िवधेयकाच े हे मह वप ूण
वैिश ्यआह े. ७३ या घटनाद ु ती मुळे पंचायत राज सं थांम ये स ेचे भावी
िवक ि करण केलेले आहे. पंचायत राज सं थां या ित ही तरांवर जनते या
लोक ितिनध ना सहभागी क न घेतले आहे. रा यस ेत लोकसहभाग वाढावा व
िवकासकाय जलद गतीने हावे यासाठी ही तरतूद केलेली आहे. लोकशाही शासन यव थ ेत
लोकशाही िवक ीकरणाला मह वाच े थान देऊन स ेचे िवक ीकरण कर यात आले आहे.
यामुळे शासन व जनता अशा व पाची स ा क े िनमा ण झाली आहे.
६) ि तरीय प त - ७३ या घटनाद ु ती काय ा वय े पंचायत राज सं थांचा कारभार
हा ि तरीय प तीन े चालवला जातो. याम य े ामपातळीवर ामपंचायत , तालुका
पातळीवरप ंचायत सिमती , िज हा पातळीवर िज हा प रषद अशी ि तरीय रचना िनमा ण
कर यात आली आहे. या ि तरीय रचनेतील येक तराम य े लोक ितिनध ना सहभागी
केलेले आहे
७)सद या ंना िश ण सुिवधा - क सरकारन े आपली भूिमका ितपादन करताना या
घटना दु ती अ चय े व पंचायत राज सं थांची पुनर चना के यामुळे पंचायत राज
सं थांमधील कमकुवत व दुब ल घटाका ंतील सद या ंना पंचायत राज सं थांिवषयी
संपूण त व ानाबाबत आिण आप या जबाबदारी व
काया बाबत िश ण देणेची आव यकता आहे. थािनक वरा य सं था, रा य शासन ,
क शासन यांची काय , िनयम , तरतुदी यांचे आकलन क न दे यासाठी यांना िनयिमत
िश ण देणेची आव यकता आहे. याचबरोबर पंचायत सं थांमधील अिधकारी व कम चारी
वग यांना यापक िश णाची गरज ितपादन केली आहे.
७३ या घटना दु ती िवधेयकातील ११ या प रिश ातील मह वा या तरतुदी:
१९९२ साल या ७३ या घटना दु ती ारा संपूण देशासाठी एकाच व पाची पंचायती
राज यव था थापन कर याची तरतूद कर यात आली आहे. रा यघटन े या ११ या
प रिश ात समािव आदश वत तरतुदीवर आधा रत पंचायती राजिवषयक कायद े सव
mघटकरा या ंनी िडस बर १९९६ अखेर लागू करावेत, असे िनद श भारत सरकारन े सव
रा य सरकारा ंना िदले. यानुसार ११ या परीिश ात काही मह वप ूण तरतुदी पारीत
कर यात आ या आहेत. यांचे िव ेषण पुढील माण े करता येईल. महारा ात ७३ या
घटनाद ु ती कायदयान े ११ या प रिश ातील तरतुदी माण े मुंबई ामपंचायत munotes.in
Page 44
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
44 अिधिनयम १९५८ व महारा िज हा प रषद पंचायत सिमती अिधिनयम , १९६१ ला
अधीन राह न.
१) ामसभा - ११ या प रिश ान ुसार, अनु छेद २४३(अ) अंतग त ामसभा थापन
करणे आिण यांचे अिधकार व जबाबदा या िनधा रत कर यास ंबंधी या तरतुदी कर यात
या या असे िनद श रा य िविधम ंडळांना दे यात आले आहेत. यापूव च १९५८ साल या
मुंबई ामप ंचायत काय ान ुसार ामसभा थापन कर याची तरतूद महारा ात अि त वात
होती. १९९४ पूव असल ेला ामसभा ंचा वैधािनक दजा , ७३ या घटना दु तीन ुसार
संवैधािनक झाला आहे.
२) पंचायती राज यव था - अनु छेद २४३ (ब) मधील तरतुदीनुसार ामसभा तरावर
ामपंचायत , तालुका तरावर तालुका पंचायत व िज हा तरावर िज हा पंचायत थापन
कर या ची तरतूद आहे. महारा रा यात १९६२ पासून पंचायत राज प तीची
ि तरीय यव था काया ि वत आहे. याम य े ाम पातळीवर ामप ंचायत , तालुका पातळीवर
पंचायत सिमती व िज हा पातळीवर िज हा प रषद गेली ४९ वष काया ि वत आहे.
३) लोकिनवा िचत ितिनधी - या तरतुदी अ वय े अनु छेद २४३ (सी) म ये ित ही
तरावरीलरचन ेबाबत या तरतुदी कर यात आ या आहेत. यानुसार लोकस ं या आिण
लोक ितिनध ची सं या यांचा गुणो र रा यात सव समान असावा अशी आशा
आहे.लोकस ं ये या आधार े ामपंचायत , पंचायत सिमती आिण िज हा प रषद ेची सं या
िनधा रत के यानंतर यां या भौगोिलक े ाची एक सद य मतदारा ं ारे य री या िनवड
कर यात यावी. १९६२ पासून ही तरतूद महारा ात आहे. १९९२ या दु तीन ुसार
१७.५०० लोकस ं येचा 'गण' आिण ३५,००० लोकस ं येचा ‘गट' यां या ार े
अनु मेपंचायत सिमती िज हा प रषद े या येक एका सद याची िनवड कर यातच येते.
४) पदिस ितिनधी - महारा ात रा य िविधम ंडळान े ामपंचायत या सरपंचांना
पंचायतसिमतीच े आिण पंचायत सिम या ं या सभापत ना िज हा प रषद ेचे पदिस
ितिनिध व दे यासंबंधी या तरतुदी कर याच े िनद श रा य िविधम ंडळांना दे यात आले
आहेत.महारा ात १९६३ पासून सरपंच मतदारस ंघातून पंचायत सिमतीच े दोन सद य
िनवडल े जात असे आिण सव पंचायत सिम या ंचे सद य िज हा प रषद ेचे पदिस सद य
दे यासंबंधी तरतूद महारा रा य िविधम ंडळाने वीकारल ेली नाही. आमदार व
खासदारा ंना पंचायती राज सं थांपासून वगळ याची तरतूद १९६२ पासून महारा ात
अि त वात आहे. यात बदल कर यात आलेला नाही. थािनक नेतृ वाला वाव दे यासाठी
संबंिधत तरतूद केलेली आहे.
५) पदािधका या ंची िनवड - महारा ात १९६२ पासून ामपंचायत या सरपंचांची,
पंचायत सिमती या सभापत ची व िज हा प रषद े या अ य ा ंची िनवड कर यास ंबंधी
िनयम रा य िवधीम ंडळान े करावे. मा िनवा िचत सद या ंतूनच पदािधका या ंची िनवड
कर यात यावी.
६) आरि त जागांसंबंधी तरतूद - अनु छेद २४३ (डी) म ये िनवा िचत जागांम ये
अनुसूिचत munotes.in
Page 45
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
45 जाती व जमाती आिण मिहला ंसाठी आरि त जागांसंबंधी या तरतुदी कर यात आ या
आहेत. अनुसूिचत जाती जमातीसाठी यां या लोकस ं ये या माणात जागा आरि त
असा यात . अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत जमात साठी आरि त असल े या जागांपैक एक
तृतीयांश जागा या गटातील मिहला ंसाठी राखीव असा यात . राखीव असल ेले मतदार संघ
च ाकार प तीन े िनधा रत करावेत. महारा ात १९७४ साल या दु तीन ुसार
अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती , मिहला , इतर मागासवग य आिण सव सामा य सद य
अशा पाच वगा साठी अिधकारपदा चे च ाकार प तीन े वाटप कर यात येते.
७) पंचायती सं थांचा काय काल - अनु छेद २४३ (आ) माण े ित ही तरांवरील
सं थांचा सामा य काय काल पाच वषा चा असेल अशी तरतुद कर यात आली आहे. पाच
वषा चा काय काल पूण हो याआधी आगामी सं थां या िनवडन ूका आयोिज त करणे रा य
शासनास बंधनकारक असेल. कोण याही प रि थतीत पंचायती सं थांना मुदतवाढ देता
येणार नाही. काही कारणा तव पंचायत बरखा त झाली तर यांचे पुनग ठन सहा
मिह या ं या आत करणे रा य शासनास बंधनकारक असेल.
८) पंचायती सं थांचे अिधकार व काय - अनु छेद २४३ (प) म ये पंचायती सं थांचे
अिधकार , काय आिण जबाबदा या या संबंधी तरतुदी के या आहेत. आिथ क व सामािजक
यायासाठी योजना तयार करणे आिण अकरा या प रिश ात समािव बाबी पंचायत
सं थांकडे सोपिवण े बंधनकारक असेल. मुंबई ामपंचायत
अिधिनयम १९५८ व महारा िज हा प रषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१
अ वय े अनेक यापक अिधकार पंचायत राज सं थांना दे यात आले आहेत
९)आिथ क उ प नाची साधन े - अनु छेद २४३ म ये पंचायत सं थां या उ प ना या
साधना ंसंबंधी या तरतुदी कर यात आ या आहेत. पंचायत ना रा य िविधम ंडळ कायदा
क न कर, जकाती पथकर , इ यादी लाद याचा वसूल कर याचा अिधकार असेल.
१0) रा य िव आयोग - अनु छेद २४३ ( ) म ये िव आयोगा या गठनस ंबंधी या
तरतुदी कर यात आ या आहेत. यानुसार १९९२ या ७३ या दु ती काय ा या
अंमलबजावणीपास ून एक वषा या आत आिण यानंतर येक पाचवे वष संप यावर
पंचायती या आिथ क ि थतीच े परी ण क न रा यपाला ंना िव िवषयी िशफारसी
कर यासाठी रा यपाल िव आयोगाची थापना करतील .
११) लेखा परी ण - अनु छेद २४३ (जे) म ये पंचायती सं थां या लेखा परी णास ंबंधी
तरतुदी कर यात आ या आहेत. यानुसार पंचायत नी आपल े िहशेब ठेवावेत व
यांचेहलेखा परी ण हावे यासाठीिविधम ंडळ कायदा क न तरतूद करेल. या
तरतुदीतीलआव यक या दु या १९६१ या काय ात कर यात आ या आहेत.
१२) िनवडण ूक आयोग - १९९२ या घटना दु तीतील सवा त मह वप ूण तरतूद रा य
िनवडण ूक आयोगा या गठनस ंबंधी आहे. महारा शासनान े १९९४ साली रा य
िनवडण ूक आयोगाच े गठन केले.
munotes.in
Page 46
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
46 २.४ सारांश
महारा रा य सरकारन े महारा िज हा प रषद आिण पंचायत सिमती अिधिनयम ९६१
क न देशात महारा ाच े पंचायत राज वेगळे आहे हे िस क न दाखिवल े. देशातील काही
रा या ंनी ि तरीय पंचायत राज ि वकारल े. पंचायत सिम या ंना मु य अिधकार िदले.
अशोक मेहता सिमतीन े १९७७ साली िशफारस केली होती. परंतू महारा रा यान े मा
िज हा प रषद ेलाच मुख थान िदले.संपूण पंचायत राजचा िवशेषतः िज हा प रषद आिण
पंचायत सिमतीचा कारभार सू ब रीतीन े चालावा याक रता या कायदयाची रचना
मह वाची आहे. कायदा २६ भागांत िवभाग यात आला आहे.
देशात १९९२ साली ७३ वे घटना दु ती िवधेयक आले. या िवधेयकान े िज हाप रषद
आिण पचांयत सिमती काय ातील जवळपास सव च तरतुदी वीका न या तरतुदी संपूण
देशासाठी लागू कर यात आ या .७३ या घटनाद ु तीम ुळे पंचायती राज सं था भारतीय
संिवधानाचा भाग बन या आहेत यात शंका
२.५ वा याय
१) िज हा प रषद आिण पंचायत सिमती काय ाची रचना थोड या त प करा.
२) ७३ या घटना दु तीची संक पना व व प प करा.
३) पंचायत सिम या ं या रचनेसंबंधी या कलमा ंची मािहती िलहा.
४) महारा िज हा प रषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ चे मह व सांगा.
५) ७३ या घटना दु तीची मुख वैिश ्ये प करा.
६) िटपा िलहा
१)काय कारी अिधकारी
२) थायी सिमती आिण िवषय सिम या
३) बांधकाम े आिण िवकास प रयोजना पार पाडण े व या सुि थतीत ठेवणे.
२.६ संदभ ंथ
१) ा. बंग के. आर. - भारतातील थािनक वशासन , िवशेष संदभ - महारा रा य,
ीमंगेश काशन - नागपूर -२००५
२) पाटील बी.बी. - भारतीय शासन आिण राजकारण , फडके काशन , को हाप ूर-२००६
३) पाटील वा. भा.- पंचायत राज
४) पाटील ही.बी.- महारा ातील पंचायत राज व नागरी थािनक वरा य सं था - के.
सागर पि लक ेश स, पुणे - २००६ munotes.in
Page 47
महारा -पंचायत राजशी स ंबंिधत
कायदे - II
47 ५) पवार जे. ई. यादव चं शेखर -- पंचायत राज सं थांचे शासक य व आिथ क
यव थापन , यशवंतराव च हाण िवकास शासन बोिधनी , पुणे - ०७
६) कुलकण अ.ना. - भारतातील थािनक वशासन , िव ा काशन नागपूर –
फे ुवारी२०००
७) कानेटकर मेधा - भारतीय िनयोजनाची प नास वष , ी साईनाथ काशन , नागपूर
२००७
८) चौधरी द ा ेय हरी चौधरी अशोक द ा ेय, चौधरी राजेश अशोक , मुंबई ामपंचायत
अिधिनयम , १९५८ , चौधरी लॉ. पि लक ेश स जळगाव - २०११
९) महारा शासन िविध व याय िवभाग - महारा िज हा प रषद व पंचायत सिमती
अिधिनयम १९६१ , शासक य मु णालय , औरंगाबाद -२००७
१०) डॉ. जैन अशोक ही, डॉ. पवार द ा ेय ही. - ामीण शासन आिण राजकारण ,
ा यापक क त महािव ालय , दादर
munotes.in
Page 48
48 ३
जमीन स ुधारणा कायद े-I
घटक रचना
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ संक पना
३.३ भारतील जमीन धारणा व प
३.४ भारतात जमीन सुधारणा कर याची गरज
३.५ जमीन सुधारणेचे व प
३.६ जमीन सुधारणा कायद े
३.६.१ कमाल जमीन धारणा कायदा १९६१
३.६.२ उि े
३.६.३ जमीनीवरील कमाल मया देचे व प
३.६.४ ह तांतर व संपादनावर िनबंध
३.६.५ अित र जमीन तरवण े
३.६.६ भरपाई देणे
३.६.७ अिधक जमीनीची वाटणी
३.६.८ अपील लेखन दोष दु ती आिण पूनिनरी ण
३.६.९ या काय ात ून वगळल े या जमीनी
३.६.१० काय ातील पळवाटा
३.६.११ काय ा या भावी अंमलबजावणीसाठी िशफारशी
३.७ सारांश
३.८ वा याय
munotes.in
Page 49
जमीन स ुधारणा कायद े-I
49 ३.० उिद े
१) शेतक या या जीवनातील जमीनीच े मह व अ यासण े.
२) वातं यपूव काळातील जमीनधारण े या व पाची मािहती घेणे,
३) जमीन सुधारणा काय ाची गरज अ यासग े.
४) जमीन सुधारणा करताना काय ाच े मह व अ यासण े,
५) जमीन सुधारणा काय ाच े व प समजून घेणे
६) जमीन सुधारणा काय ाम ुळे शेतकरी आिण सव सामा य नाग रका ंना झाले या
लाभाचाअ यास करणे
७) जमीन सुधारणे या मा यमात ून ामीण भागात सामािजक याय व समता यािपत
हो यास िकतपत सहा य झाले आहे याचा अ यास करणे,
८) कमाल जमीन धारणा कायदा १९६१ चे व प समजून घेणे,
३.१ तावना
'जमीन हा मानवा या जीवनातला आिण जग यातला वैिश पूण असा घटक आहे.
मानवा या उ प ी या ाथिमक काळात याचे जीवन ग म नकते. या काळात याला
आपला उदरिनवा ह मह वाचा वाटत होता. सतत भटकंती हे या या जीवनाच े वैिश य
होते.
मानवी जीवनात जसजशी ग भता येऊ लागली तशी मानवाला आप या अि त वाची
जाणीव हायला लागली . आपला वतं िनवारा असावा . या या आजूबाजूला थोडीफार
जमीन असावी , या जमीनीत ून उदरिनवा हासाठी काही उ पादन िमळाव े असे याला वाटू
लागल े, यातून हळूहळू 'ह क' या संक पन ेला मूत प यायला लागल े. मनु य एकाजागी
ि थराव यान ंतर याने या जमीनीवर क जा केला होता, या जमीनीवर वतःची मालक
थािपत क लागला .
पुढे मानवा या टो या उदयास आ या . टो या एकमेकांवर ह ला करीत . ह यात जी
टोळी िजंकेल ती टोळी हरले या टोळीला मांडिलक बनवत होती. यातून राजेशाहीचा उदय
झाला. राजेशाही या उदयान ंतर सव जमीन राजा या मालक ची कर यात आली .
राजान े आप या जेला जमीन कसा यास ायची . या जमीनीक रता पा याची यव था
करायची यातून येणा या उ प नाचा काही िह सा रयत राजाला देत होती. रयत अथवा
जनता राजाची य ा कुळे होती.
पुढे इं ज काळात कायद े अिधक कडक कर यात आले. इं जांनी महसूल गोळा
कर यासाठी म य या ंची िनयु केली. या म य था ंकडून रयतेथी चंड िपळवण ूक हायला
लागली. इं ज काळात लॉड कॉनवािलसन े कायमधारा प ती सु क न रयतेला आणखी munotes.in
Page 50
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
50 सम य ेत टाक याच े काम केले. म य था ंमधून जमीनदारी प ती उदयास आली .
जमीनदारी प तीत कुळाकड ून अ यायकारक खंड बसवून रयते या िपळवण ुक ला सु वात
झाली. जमीनदार कुळाकड ून जो खंड वसूल करीत तो संठ १/२ ते ३/४ इतका होता, अशा
कार े कुळ जमीनदारा ंवर अवल ंबून असत . यांना जमीनीबाबत ह क न हत े. तसेच इतर
शेतक या ंवरही जमीनदारा ंचा ह क चालत होता.
अशा कार े जमीनदारी आिण रयतवारी प तीत कुळावर अ याय झाला, यातही ितवष
मुलांना जमीन कस याची हमी िमळेल याची शा ती न हती . कुळांचे अि त व मालका या
लहरीवर अवल ंबून होते. कुळांना वैय नहते यामुळे मानवी संबंधात उ रो र िबघाड होत
गेला. यात ि िटश स ेने फार मोठी ढवळाढवळ केली.दुस या बाजूने ामो ोगा चां-हास
झाला. शेतीिशवाय पया य रािहला नस याम ुळे शेतीवरील भार वाढला . िपळवण ूक वाढली .
समाज देशोधडीला लागला . कज बाजारीपणा वाढला , सावकारा ंना, तारण ठेवले या जमीनी
काढून घे याचे भावी कारण िमळाल े. ामीण भागातील ४ ट के कुटुंबां या हातात एकूण
जमीनीप ैक ५० ट के जमीन गेली.
हणून वातं यो र काळात सरकारच े थम काम जमीन सुधारणा हे होते. शेतीत मानवी
संबंधाची फेरिवभागणी करणे मह वाच े होते. कुळांना संर ण दे याची गरज भासू लागली ,
यासाठी जमीन सुधारणा कायद े करणे मह वाच े होते. पिह या पंचवािष क योजन ेत जमीन
सुधारणेवर भर दे यात आला .
३.२ संक पना
भू-धारने या मालक ह का िवरोधातझाल ेले िबघाड कमी कर यासाठी देशात
वातं यानंतर भू-सुधारणेचा य न कर यात आला . यासाठी िवशेष िनकष ठरिव यात
आले.भूधारका ं या मालक ह का या पुनः थापन ेसाठी आिण जमीनी या या य
वाटपासाठी व सामािजक आिथ क याय थािपत कर यासाठी सुधारणेचा य न होता.
या य ना ंना काय ाचा आधार देणे गरजेचे होते. हणून वातं यो र काळात सरकारन े भू-
सुधारणेसाठी िविवध व पाच े कायद े केले. अशा कार े भू-सुधारणेची संक पना देशात
राबिव यात आली ,
भारतात जमीन हाच असं य लोकां या जग याचा माग आहे. जमीनी या वाटपात
ऐितहािसक काळापास ून मोठी िवषमता रािहली . इं ज सरकारन े या िवषम िवभागणीस
अिधक चालना देऊन जमीनदारा ंचा म य थ वग िनमा ण केला. यामुळे गरीब रयतेकडे
कस यासाठी जी थोडीफार जमीन होती तीही सावकार आिण जमीनदारा ंनी वेगवेग या
लृ या क न यां याकड ून हडप केली. यामुळे रयते या जग याचा आधार
काढून घेत यासारखा झाला. यामुळे दा र य आिण आिथ क िवषमत ेला मोठी चालना
िमळाली . मानवी संबंधात यामुळे िबघाड झाला.
munotes.in
Page 51
जमीन स ुधारणा कायद े-I
51 ३.३ भारतील जमीन धारणा व प
३.३.१ महलवारी प ती
या प तीत गावातील शेतजमीन संपूण ामीण समाजा या संयु मालक ची असे. या
समाजाच े सभासद सरकारला शेतसारा ायला संयु री या आिण य शः बांधील असत .
सरकारी यवहार कर यासाठी हे िह शेदार भूपती आप याप ैक एकाला ितिनधी
नेमत,शेतसारा साधारणपण े ३० ते ४० वषा साठी ठरिवला जात असे. यात कालावधीन ंतर
बदलकर यात येई. ही प ती पंजाब, उ र देश आिण म य देश या काही भागात
चिलत होती.
३.३.२ रयतवारी प ती
रयतवारी प तीत जमीनीची मालक कसणा याची असे. जमीनीचा मालक सरकारला सारा
दे यास बांधील असे. जमीन खंडाने देणे, िवकणे व गहाण ठेव याचा अिधकार याला असे.
वतःची जमीन अस याम ुळे तो अिधक चांगली शेती क शकत असे,िकंवा कुळांना
कस यासद ेऊ शकत असे.
३.३.३ जमीनदारी प ती
इं जांनी महसुला या वसुलीक रता ते म य य िनमा ण केले, यातून जमीनदारी प ती
अिधक ढ हो यास मदत झाली. जमीनदार आप याकडील जमीन कुळांना कसावयास
देत. यां याकड ून वषा काठी खंड वसूल करीत . कुळे संपूण तः जमीनदारा ंवर अवल ंबून
असत . कुळांना जमीन मालक िवषयक कोणत ेही अिधकार नहते. कुळाना ितवष जमीन
कसावयास िमळेलयाची शा ती नहती. कुळांचे अि त व जमीनदारा ं या लहरीवर अवल ंबून
होते. जमीनदार कुळाकड ून ितवष १/२ ते ३/४ इतका खंड वसूल करीत . पाऊस पडो
अगर न पडो, कुळांना उ पादन िमळो अगर न िमळो. जमीनदारा ंना संड मा वेळ या वेळी
देणे भाग होते. जमीनदारी प तीत कुळांची अतोनात िपळवण ूक झाली. मु यता बंगाल,
िबहार , ओ रसा, उ र देश या रा यात जमीनदारी प ती अि त वात होती.
३.४ भारतात जमीन सुधारणा कर याची गरज
भूधारणे या िवषम िवतरणाम ुळे मानवी संबंधात झालेला िबघाड सुधारणेसाठी देशात
भूसुधारणा कर याची गरज ामु यान े िनमा ण झाली.
३.४.१ शेतजमीनीच े या यवाटप कर या साठी
शेतजमीनी या झाले या िवषम िवतरणाम ुळे देशात बेकारी आिण ग रबीची सम या अिधक
ीणझाली होती. ामो ोगाचा हास झा याम ुळे जमीनीवरील लोकस ं येचा भार वाढला
होता. लोकांना जमीन कसण े हा जग याचा एकमेव पया य रािहला . देशात जमीनदारी
प तीम ुळे जमीनीच े िवषम िवतरण झाले. ही सम या कमी क न जमीनीची मालक
जा तीत जा तनाग रका ंना िमळावी हा मु य हेतू होता. जमीनीच े या य वाटप जमीन
सुधारने या मा यमात ूनकर याचा शासनाचा उ ेश होता. munotes.in
Page 52
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
52 ३.४.२ आिधक समता आिण सामािजक याय थािपत करणे: देशातील दा र य
आिण बेकारी कमी करायची असेल, तर देशातील जनतेला पया उ प नाच े साधन उपल ध
हायला हवे. वातं यो र काळात ही बाब ाधा य मान े सरकारसमोर होती. जमीनी या
फेरवाटपात ून देशात आिथ क समता गाठता येईल आिण यातून सामािजक याय थािपत
करणे श य होईल, अशी अपे ा होती.
३.४.३ म य थाच े उ चाटन करणे
देशात इं जांनी आप या रा यकारभारा या काळात मह वाची बाब केली ती हणज े
जमीनीचा सारा वसूल कर यासाठी म य थ नेमले. या म य थाम ुळे रयतेची फार मोठी
फसवण ूक झाली. वातं यो रकाळात म य था ंचे उ चाटन क न शेतकरी आिण सरकार
यां यात य संबंध थािपत करणे मह वाच े झाले.
३.४.४ भूिमिहना ंना जमीन िमळव ून देणे,
देशात ४ ट के भूचारका ंकडे ५० ट के जमीन आिण ९६ ट के भूधारका ंकडे ५० ट के
जमीन अशी िवषम िवभागणी झा याम ुळे असं य कुटुंब ही भूिमहीन आली होती. यांना
जग याच े ह काच े साधन िमळव ून देणे गरजेचे होते. भूसुधारणा क न अित र होणारी
जमीन काढून घेऊन या जमीनीची मालक भूिमिहना ंना दे यासाठी जमीन सुधारणा करणे
गरजेचेहोते.
३.४.५ िनि तीकरण
जमीनदार रयतेला जमीन कसायला देत आिण रयतेजवळून खंड वसूल करत. हा खंड
मनमानी असायचा . खंड िकती यावा
यावर बंधन न हत े. १/२ ते ३/४ इतका खंड वसूल केला जात असे. पाऊस पडो अगर न
पड़ो कुळांना खंड मा भरावाच लागे.या खंडाचे िनि तीकरण क न खंड या य व पाचा
असावा अशा व पाच े शासनाच े धोरणहोत े. हणून वातं यो र काळात भूसुधारणेत खंड
िनि तीकरण हा एक मह वाचा भाग होता,साधारणपण े १/८ इतका खंड िनि त कर यात
आला .
३.४.६ कुळांना जमीनीचा ह क िमळव ून देणे,
कुळे अनेक वष जमीन कसत होती. परंतु यांना जमीन मालक च े कोणत ेही ह क न हत े.
केवळ जमीन कसायची आिण मालकाला खंड ायचा . यामुळे कुळांना जमीनी या
मशागतीत वार य नसायच े, उ पादनावरही याचा प रणाम झाला होता, हणून जमीन
सुधारणेचा मह वाचा भाग कुळांना संर ण देणे हा होता. शासनान े कुळांना जमीनीचा
मालक ह कद े यासाठी १९४८ साली कूळकायदा संमतकेला. “कसेल याची जमीन ” हा
या काय ा मह वाचा भाग होता. या काय ाम ुळे हजारो कुळांना जमीनीची मालक िमळाली .
munotes.in
Page 53
जमीन स ुधारणा कायद े-I
53 ३.४.७ भूधारण ेवर कमाल मया दा घालण े.
जमीनी या वाटपात िवषमता अस याम ुळे काही, जमीनमालका ंकडे मया देपे ा जा त जमीन
होती. ही जमीन वाटपातील िवषमता कमी कर यासाठी भूधारणेवर कमाल मया दा घालण े
गरजेचे होते. एका य कड े िजरायत आिण बागायत जमीन िकती असावी हे िनि तकरण े
गरजेचे होते. वेगवेग या रा या ंनी या या रा यातील सामािजक , राजक य
प रि थतीन ुसार अशा व पाच े कायद े क न भूधारणेवर कमाल मया दा घातली .
महारा ात बागायत व िजरायत जमीन १८ ते ५४ एकर असावी , असा कायदा कर यात
आला ,
३.४.८ तुकडे जोड आिण तुकडेबंदीकरणे: देशातील वारसा ह का या काय ाम ुळे
विडला ं या प ात जमीनीची मालक मुलांची कडेजाते. विडला ंना िजतक मुले असतील
तेवढे जमीनी या सुपीकत ेनुसार तुकडे पडतात . यामुळे जमीनीचा आकार लहान होतो.
शेतीत आधुिनक साधना ंचा वापर कर यास अडथळा देतो. हणून तुकडेजोड आिण
तुकडेबंदी कर याची गरज होती.
३.४.९ वारसा ह काच े िनयमन करणे:वारसा ह काच े िनयमन करणे, हा जमीन
सुधारणेचा हा एक मह वाचा भाग होता. विडला ं या प ात मुलां यात होणा-या संप ी या
वाटपाबाबत या मुलांना नोकरी अथवा यवसाय आहे यांनी जमीनी या मालक
ह कापास ून परावृ हावे असा हा िवचार होता. तसेच जमीनीवरील भार कमी
कर यासाठी नाग रका ंना नोकरी यवसायाकड े वळव यास जमीनीवरील मालक ह का कडे
दुल करतील असा िवचार होता.
३.४.१० अ नधा या या उ पादनात पुरेशी वाढ घडवून आणण े: वातं यो र काळात
वै क य सोय या सुधारणेमुळे मानवी मृ युदर कमी-कमी हायला लागला यामुळे
लोकस ं या िदवस िदवस वाढत होती. वाढ या लोकस ं येला अ नधा य पुरिवणे गरजेचे
होते. याक रता शेतीत सुधारणा होणे, संशोधन होणे गरजेचे होते. शेतीत झाले या
संशोधनाचा यो य वापर शेतकरी वगा कडून हावा यासाठी जमीनी या मालक ह काच े
िनयमन होणे गरजेचे होते. जमीनी या मालक च े िनि तीकरण होणे गरजेचे होते.
३.५ जमीन सुधारण ेचे व प
ppmsindiablog.spot.com
munotes.in
Page 54
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
54 ३.५.१ शेतीतील सव तहेचे म य थ न करणे (जमीनदारी प तीच े िनमू लन)
या प तीची सु वात के हा झाली हे सांगणे कठीण आहे. ाचीन ंथात रा याचा वाटा
एकूण उ प ना या १/६ इतका असावा असा उ लेख आढळतो . िहंदू, मुसलमान राजांनी
शेतसा याच े माण ठरवून िदले होते. यानंतर अंदाधुंदी या काळात सावकार आिण
ीमंतवगा ने ग रबा ंकडून जमीनी िवकत घेऊन वताला जमीनीच े मालक हणून थान
थािपत केले.ि िटशा ं या भारतात ये यापूव जमीनदार वग अि त वात होता. लॉड
कॉन वािलसन े कायमधारा प ती अि त वात आणून जमीनदारा ंना सुरि तता िदली. यातून
जमीनदार , जहागीरदार , तालेवार इ यादी , वग िनमा ण झाले. भारतीय शेती या दुद शेला
येथूनच सु वात झाली. शेती सुधारणेकडे जमीन मालका ंचे अिजबात ल रािहल े नाही.
वातं य िमळा यान ंतर या सम य ेचा िदघ िवचार कर यात आला . जमीनदारी प ती
उ चाटनािशवाय ग यंतर नाही, असा िनकष काढ यात आला. पिह या पंचवािष क योजन ेत
असा प उ लेख आहे क , जमीन मालक चा हा रा ीय िवकासातील मूलभूत असा
आहे. हा या प तीन े सोडवला जाईल या प तीचा देशा या आिथ क िवकासावर
फार मोठा भाव पडणार आहे.
देशात जवळजवळ सव च रा या ंत जमीनदारी प ती या िनमू लनाच े कायद े कर यात आले.
यामुळे वीस ल कुळांना जमीनीची मालक िमळाली . सरकार व जमीन कसणार े शेतकरी
यांचे य ा संबंध थािपत झाले. जमीनदारा ंना नुकसान भरपाई दे यात आली . शेती
कस या या उ ेशाने मया िदत माणात जमीन राखून ठेव याचा ह क दे यात आला .
सरकारन ेघेतले या जमीनीचा खंड िनि त कर यात आला .
गुजरात , महारा , म य देश, राज थानमधील या कुळानी पया ंमधे नुकसान भरपाई
जमीन मालका ंना िदली आहे, ती कुळे जमीन मालक झाली आहेत. जमीनदारी न
कर या चा योग खरोखरच ांितकारक आहे. जमीनदारी प ती न कर याबरोबरच
शेतीिवकासासाशी िनरिनरा या सुधारणा करणे िततकेच गरजेचे होते. शासनान े या ीन ेही
पाऊल उचल याचा य न केला.
ब) ३.५.२ कूळ कायद े
जमीनदार वत: जमीन न कसता कुळाकड ून जमीनीची मशागत क न घेत.
िवशेषत:रयतवारी प तीम य े ही ि थती आढळत े यामुळे कुळा या सुरि तत ेसंबंधी जमीन
मालका ंना यावया या खंडासंबंधी आिण कुळांना जमीनिवषयक ह क िमळ यास ंबंधी िवचार
करणे अग याच े होते. कुळां या िहतस ंबंधाचा िवचार ि िटशा ं या काळात झाला नाही. पण
१९३० म ये ांितक वाय ता मंडळान े या िवचारा ंना वेग िदला,
वातं यो र काळात मा कुळांचे िहतस ंबंध राख यासाठी िनरिनरा या रा यात
कुळकायद े पासकर यात आले. या काय ाच े व प पुढील माण े होते.
१) कुळां या ह काच े संर ण करणे.
२) जमीन मालका ंना दे यात येणा-या खंडाचेिनि तीकरणकरण े.
३) कुळांना जमीनिवषयक मालक ह क िमळव ून देणे. munotes.in
Page 55
जमीन स ुधारणा कायद े-I
55 अशी प तीन े महारा ात एकूण उ प ना या १/६ इतका खंड िनि त कर यात आला .
कुळांना िविश मुदतीपय त काढून टाकता येणार नाही. महारा , आं देश, म य देश,
इ यादी . रा या त दहा वष मुदत ठरिव यात आली . तसेच महारा , आं देश रा यात
यायालयाकड ून जमीनीची िकंमत ठरिवली जाते. कसेल याची जमीन असा कायदा
महारा ातझा याम ुळे कुळांना जमीन मालक हो याची संधी लाभली आहे. असे असल े तरी
कुळकाय ात पळवाटा रािह या आहेत. मा कूळ जमीनीच े मालक झा यान े आ मीयत ेने
शेती कर याची प रि थती िनमा ण झाली.
३.५.३ जमीन धारण ेवर कमाल मया दा
जमीन सुधारणे या काय मात प रणामा ं या ीने अ यंत दूरगामी मह वाचा काय म
हणज े जमीन धारणेवरील कमाल मया दा. महारा ात हा कायदा २६ जानेवारी १९५२
पासून अमलात आला . येक य न े वत:जवळ जा तीत जा त िकती जमीन ठेवायची
याबाबत काय ान े मया दा िनि त कर यात आली आहे. ठरािवक मया देपे I एखा ा
जमीनधारकाकड ेजा त जमीन असेल, तर ती सरकारकड ून काढून घे याची तरतूद
कर यात आली. काढून घेतले या जमीनीच े भूिमिहना ंना वाटप केले जाते.बह तेक सव
रा या ंमधेहा कायदा कर यात आला . आसाम ५० एकर, आँच देश २० ते २३४ एकर,
िवहार २० ते ६० एकर, केरळ ५ ते २० एकर, महारा १८ ते ४ एकर (७.१८ ते
२५.८५ हे टर), इ यादी .
याम य े लोकर यवसायासाठी असल ेली जमीन, साखर कारखा याकडील ऊस
गाळप जमीन , आधुिनक प तीन े कसली जाणारी मोठ्या आकाराची जमीन यातून
वगळ यात आली आहे.
हा कायदा कर याच े कारण
१) ामीण भागात जमीन हे उ प नाच े साधन आहे. ही जमीन काही थोड्या लोकां या
ता यात आहे. या िवधेयका वय े भूिमिहना ंना जमीन िमळेल व दोन वगा तील आिथ क
असमानता कमी होईल.
२) भूिमिहना ंना जमीन िमळा याम ुळे ते अ यंत आ मीयत ेने शेती करतील .
३) एकाच य कड े भरपूर जमीन अस यास या जमीनीची मशागत यो य कार े होऊ
शकेल. यामुळे जमीनीच े वाटप झा यास उ पादन वाढ यास मदत होईल.
४) या य कडेमुळातजमीन कमी आहे. यांना अिधक जमीन उपल ध क न िद यास
या य चा आिथ क पूण त: सुटेल.
३.५.४ तुकडेवारीला ितब ंध करणे
हा अिधिनयम १९५८ ला कर यात आला . जमीनीच े तुकडे झा याम ुळे शेती करणे परवडत
नाही. ती तोट्याची होते. शेती िवकासाला खीळ बसते. शेती िवकासाला ो साहन
दे यासाठी शेती उ पादनात सुधारणा क न व ते वाढवाव े हा मुख उ ेश समोर ठेवून हा
कायदा कर यात आला आहे. munotes.in
Page 56
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
56 याम य े दोन मह वाच े भाग होते.
१) आिथ क ्या परवडणार नाहीत असे आणखी शेतीचे तुकडेकर यास ितबंध करणे.
२) रा यभरातील जमीनी या तुकडया ंचे एक ीकरण करणे हा काय ामागील हेतू आहे.
वेगवेग या यत नी धारण केलेली गावातील जमीन एक क न जमीनीचा जा तीत जा त
उपयोग होईल अशा रीतीन े योजना तयार क न , य म य े या जमीनीच े फेरवाटप करणे
हा या काय ाचा हेतू आहे.
३.५.५ सहकारी शेतीचा सि य पुर कार
महा मा गांधीनी १९४२ साली सहकारी शेतीचा वीकार के यािशवाय पूण फायदा िमळणार
नाही, या िवचारावर भर िदला होता. यापूव कां ेस सुधार सिमतीन े सहकारी शेतीचा
पुर कार केला होता. पण हा योग अयश वी ठरला. कारण देशात मानवा या
आिथ क गतीम य े जमीन हा मह वाचा माग आहे. यामुळे आपली जमीन दुस याला ायला
सहसाकोण तयार होणार नाही. १९८४ -८५ साली देशात सहकारी शेतीखाली केवळ ०.२
ट के जमीनहोती .महारा ात सांगली िज ात हसाळ या खेडयात सहकारी शेतीचा
योग मधुकर देवलयांनी यश वी केला होता. हा एकमेव अपवाद होता. परंतु यां या प ात
हा योग अपयशी ठरलेला आहे. मा शेतक या ं या खरेदी-िव , दूध डेअरी, सहकारी
साखर कारखान े इ यादी े ात सहकारी सं था यश वी ठर या आहेत.
३.६ जमीन सुधारणा कायद े
देशात झाले या जमीन सुधारणा काय ा चे व प पुदीलामाण े आहे.
३.६.१ कमाल जमीन धारणा कायदा १९६१
वातं यो र काळात जमीन सुधारणा करताना जमीन धारणेची कमाल मया दा ठरवून या
य कड े माणाप े ा जा त जमीन आहे ती काढून घेऊन याचे वाटप भूिमहीन आिण
ग रबा ंना कर याच े शासनाच े धोरण होते. शेतजमीनीवर लोकस ं येचा चंड भार, शेती
यवसायात ून िबनश ेती यवसायात जा यासाठी असल े या संप ी अभाव , रोजगारा या
सोयीचाअभाव , वाढती लोकस ं या आिण याचरोबर धा यो पादन वाढिव याची गरज या
सव घटका ंचाएकि त िवचार क न शासनान े कमाल जमीनधारणा कायदा कर या चे िनि त
केले. देशात वेगवेग या रा या ंतून जमीन धारणेवर कमाल मया दा दोन ट यांत घाल यात
आ या . उदा. १९६० ते १९७२ पिहला ट पा आिण १९७२ नंतर दुसरा ट पा.
महारा रा यात पिह या ट यात जमीनधारणा १८ से १० एकर ठरिव यात आली होती.
हे े थम दर माणशी होते. हे माण खूप होत होते. दुस या ट यात हे माण १८ ते ५४
एकरठरिव यात आले. कमाल जमीनधारणा काय ात ून काही जमीनी वगळ यात आ या
आहेत.कुटुंब हा िनकष िनि त क न जमीन धारणेवर १९७२ या दुस या ट यात मया दा
घाल यातआली . अशा कार े देशात हा एक भूसुधारणेतील मह वाचा कायदा कर यात
आला . munotes.in
Page 57
जमीन स ुधारणा कायद े-I
57 ३.६.२ उदेश
जमीन धारणेवर कमाल मया दा घालून कुटुंब हा िनकष िनि त क न एका कुटुंबा या
िनवा हासाठी जा तीत जा त िकती जमीन आव यक आहे ते िनि त क न भूधारणेवर
कमाल मया दा घालून अित र होणारी जमीन काढून घेऊन ती भूिमहीन आिण अ प
भूधारका ंना िवत रत करणे.
३.६.३ जमीनीवरील कमाल मया देचे व प
जमीनधारण ेवर कमाल मया दा घाल याचा कायदा करताना 'अ' ब क 'ड'ई' असे वग िनिशत
क न या येक वगा त िकती जमीन असावी हे काय ान े िनि त केले आहे. याचे व प
पुढील माण े आहे.
वग वण न कमाल जमीन धारणा े एकर अ बारमाही पाणीप ुरवठा असल ेली 18-00
ब बारमाही पाणीप ुरवठा नसलेली, पण वषा तून
फ एका िपकासाठी खा ीचा पाणीप ुरवठा
असल ेली जमीन 27-00
क नैसिग क साधनापास ून एका िपकासाठी
पाटाच े पाणी पण खा ीचा पुरवठा नसलेली
जमीन 36-00
ड ठाणे, र नािगरी , रायगड , भंडारा, चं पूर
िज ाच े पुरी,गडिचरोली िसर चा तालुके
यामधील आिण ारंभी याकालावधीसाठी
भाता या लागवडीखालील असल े या जमीनी 36-00
'इ' कोरडवाह जमीन हणज े वरील 'अब 'क' िकंवा
' ड ' खालीय ेणा या जमीनी यित र जमीनी 54-00
जमीनधारण ेचा िवचार करताना कुटुंब हा घटक िनि त कर यात आला . यात एकूणतीन
िनकष िनि त कर यात आले.
अ) य िकंवा ितचा ितची पती-प नी िकंवा एकाह न अिधक प नी व यांची अ ानी मुले
वअ ानी अिववािहत मुली.
ब) पती/प नी पैक कोणी मरण पावल े असेल ते हा हयात पती-प नी िकंवा अनेक
प नीअ ान मुलगी व अ ान मुली
क) पती/प नी मृत पावल े असतील , तर यांची अ ान मुले, अिववािहत मुली. munotes.in
Page 58
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
58 ३.६.४ ह ता ंतर व संपादनावर िनबंध
२६ स ट बर १९७० नंतर कोणत ेही कुटुंब अथवा य यां याजवळ कमालमया देपे ा
जा त जमीन असेल, तर या जमीनीच े कोण याही कार े ह तांतरण करता येणार नाही.
य कड े आिण कुटुंबाकड े अित र जमीन असेल तरीही या कुटुंबाला अथवा
य लाअिधक जमीन धारण करता येणार नाही. काय ात ून पळवाट काढायलास ंधीिमळ ू
नये हणून धारण केले या जमीनीची िवभागणी कर या वरही २६ स ट बर १९७० नंतर
ितबंध घाल यातआ ले
३.६.५ अित र जमीन तरवण े
या काय ा ंतग त येक कुटुंब मुखाने िकंवा य न े आप याकडील जमीनीच े िववरणप
भ न दे यासाठी कालावधी दे यात आला होता. (२ ऑ टोबर १९०५ पासून एक
मिहना ), िववरणप भ न न िद या स १०० पये, खोटी मािहती िद यास ५०० पये
दंडाचीतरत ूद कर यात आली होती. भ न िदलेली िववरणप े िज हािधका या ंनी व रत
तपास ूनअित र जमीनीच े माण िनि त करायच े होते. अित र जमीन िनि त करताना
तुकडेजोड आिण तुकडेबंदी काय ाच े उ लंघन होणार नाही याची काळजी यायची होती.
तसेचअित र होणा या जमीनी या जमीन मालका ंना रीतसर वेळेत नोिटसा बजावाय या
हो या . याजमीन मालका ंची जमीन अित र होणार होती, या जमीन मालका ंना य
बोलाव ून सदरबाबी यां या ल ात आणून ावयाची होती. अित र झालेली जमीन
शासनाकड े जमाझा यान ंतर सदर मालका ंना ती जमीन परत िमळणार न हती .
३.६.६ भरपाई देणे.
जी जमीन अित र असून शासनान े काढून घेतली आहे. या जमीनीची शासनान े िनि त
केलेली भरपाई संबंिधतांना ावयाची आहे. जमीनी या भरपाईचा िवचार करताना या
जमीनीवरील झाडे, िविहरी, बांधकाम े, कायम व पाची जोडकाम े यांची
िकंमतिज हािधका -यांनी जाणून यावयाची आहे. भरपाईची र कम रोख न देता
ह तांतरणीय रो यात अदा करावयाची आहे. या रकमेवर दरसाल , दरशेकडा ३ ट के
याज आकारायच े आहे.भरपाईची र कम देताना ितचा कोणता भाग रो या या व पा त
दे याजोगा नसेल तर अशी र कम िकंवा ितचा भाग रोख ावयाचा आहे.
३.६.७ अिधक जमीनीची वाटणी
रा य शासनान े संपादन केलेली अिधक जमीन ाधा य मान ुसार वाटायची आहे.
जमीनमहस ूलसंिहते या तरतुदीनुसार ही जमीन ावयाची आहे. शासनान े जमीन
वाटपासाठीिनिशत केलेला ाधा य म पुढील माण े आहे.
१) कुळवािहवाट काय ान ुसार कुळाकड ून जमीन काढून घेत यान े भूिमहीन झालेली कुळे.
२) गटयोजना लागू असल े या गावांम ये जे हा कोणतीही जमीन सलग गटाची हणून
झाली,असेल अशा जमीनीबाबत . munotes.in
Page 59
जमीन स ुधारणा कायद े-I
59 अ) याने अशा य ला जमीन भाडेप ्याने िदली असूनही याने कुळकाय ा माण ेजमीन
परत िमळिव या या ह काची बजावणी केली नसेल अशा जमीन मालकास थम जमीन
ायची आहे.
ब) सादर गटाम य े काम करणारा शेतमजूर िकंवा या जमीनीवर लागवड केले या कृषी
उ पादना या िकंवा संबिधतब ेरोजगार कम चारी असेल तर यास देऊकरावयाची आहे.
३) वरील जमीनी वगळून रािहल े या िश लक जमीनीप ैक ५० ट के जमीन शासनान े
मा यक ेले या अनुसूिचत जाती, जमाती , भट या -िवमु जाती आिण मागासवगा तील
भूिमहीन य ना वाट यासाठी राखून ठेवायची आहे.यातून िश लक रािहल ेली जमीन -
४) अ) कूळकाय ान े मालकान े या कुळां या जमीन काढून घेतली आहे असे
भूिमहीनझाल ेले कुळ, मा सदर कूळ या गाव या आठ िकलोमीटर प रसरातीलअसायला
हवे.
ब) काय म रीतीन े लागवड कर यासाठी आिण क या मानाचा पुरवठा चालू ठेव यासाठी
औ ोिगक उप माला भाडेप ्याने जमीन िदले या य ना सदरजमीन देता येईल. मा
सदर य ला दुसरी जमीन िदलेली असता कामा नये, सदर य तालु याचीरिहवासी
असली पािहज े.सदर य ला -'अ' वग बागायत - एक हे टर'ब' वग - खा ीचा पुरवठा
असल ेली एकिपक जमीन - दीड हे टर.'क' व 'ड'- िजरायत जमीन ३ हे टरसदर जमीनीच े
खंड मु य लाभधारकान े पंचरापे ा जा त नाहीत अशा वािष क ह यान े भरावयाच े आहे. या
िकंमतीवर तीन ट के दराने याज, लाभधारकान े यायच े आहे. वेगवेग या कारणान े वाटप
करावया या जमीनीच े िज हािधका या ं या परवानगीिशवायकोण याही कार े ह तांतरण
िकंवा िवभागणी करताय ेणार नाही.
३.६.८ अपील लेखन दोष दु ती आिण पुनिन री ण
िज हािधका -यांनी िदले या िनण यािव महारा महसूल यायािधकरणाकड े अपील
दाखल करता येते. हे अपील िनण या या तारख ेपासून न वद िदवसा ंत केले पािहज े.
यािव अपील अज असेल या िनण या या त अपील अजा सोबत जोडावी
लागत े.अिपलावर िनण य देताना महारा महसूल यायािधकरणाला िज हािधका या ंनी
िदलेला आदेश,िनवाडा कायम करता येतो, िफरवता येतो िकंवा र करता येतो. घोषणा प ,
आदेश, लेखन, दोष दु त कर याचा िज हािधका या ंना अिधकार आहे.
िज हािध का या ं या चौकशी या िनण याचे कागदप मागवून घेऊन याम य े आयु ांनापूण
िनरी ण करता येते.
३.६.९ या काय ात ून वगळल े या जमीनी
१) रा यशासना या मालक या िकंवा िनयं णाखालील महामंडळांनी धारण केले या
जमीनी .
२) काय ान ुसार थापन झालेली ािधकरण े, िव ापीठ े, कृषी महािव ालय े शाळा,
कमीस ंशोधन सं थां या जमीनी िकंवा यां याकड ून प यान े धारण केले या जमीनी . munotes.in
Page 60
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
60 ३) शासना या ल करी े ांनी धारण केले या जमीनी .
४) भूिवकास ब का अथवा म यवत सहकारी ब का िकंवा ाथिमक सहकारी
सं थाया ं याकड ून ४ ऑग ट १९५९ पूव भाडेप ्याने िदले या जमीनी .
५) बँकेने सहकारी सं थेने र कम वसुलीसाठी ितमूगी हणून धारण केलेली
जमीनयािशवाय रा य शासनाला आदेश देऊन नेमून िदले या अटीवर व शथ वर
खालील जमीनी याकाय ात ून वगळता येतील
अ) िव त सं थेने िकंवा व फने िदनांक २६ स ट बर १९७० पूव धारण केले या
जमीनी .
ब) कोण याही य न े अ पैदास े ासाठी िकया कोण याही िव त सं येने िकयाएखा ा
व फन े पांजरपोळ िकंवा गोशाळ ेसाठी २६ स ट बर १९७० पूव धारण
केले याजमीनी .
क) साव जिनक मया िदत कंपनीने िकंवा िव त सं थेने िकंवा एखा ा व फन े पशू
िकयाम ेठ्यां या पैदाशीसाठी २० स ट बर १९७० पूव धारण केले या जमीनी .
ड) कोण याही ख या-खुया औ ोिगक िकंवा अ य कृिषतर वापरासाठी औ ोिगक
उप मान ेधारण केले या जमीनी . १९९९ नंतर यात पय टन उ ोगाचाही समावेश
कर यात आलाआह े.
३.६.१० काय ातील पळवाटा
महारा रा याबाबत िवचार करता या काय ात ब याच पळवाटा रािह यान े तो यो य
रीतीन े अंमलात आला नाही, अपे े माण े वाढीव जमीन िमळाली नाही. काय ाचा मूळ हेतू
सफल झाला नाही
१) महारा ात कमाल जमीनधारणा कायदा येणार अशी अगोदरच कुणकुण लागली होती.
पिह या ट यात य ी हा िन य होता. यामुळे य -वतीम य े जमीनीची
िवभागणीकर यात आली
२) दुस या ट यात कुटुंब हा िनक िनि त कर यात आला . हा काय ाची
अंमलबजावणीकर यास महारा ाच े त कालीन मु यमं ी इ छुक न हते. परंतु
यावेळ या पंत धाना यादवावाम ुळे सदर कायदा महारा ात लागू कर याची तयारी
दश वली. परंतु गा. मु यमं यांनी कायदा हो या या पंधरा िदवस अगोदर कुटुंब हा िनकष
लागून जमीनीची कमान मया दा ठरिवली जाणार आहे, असे जाहीर के यामुळे
संबंिधतांनी ताबडतोबआपाप या जगीनीच े ह तांतरण क न घेतले. महारा ात
शासनाला या काय ाची मनापास ून अंमलबजावणी करायची न हती हेच याव न प
होते. यात ीमंत शेतकया ंचा फायदा झाला.
३) रा य शासनान े काय ासाठी िवलंबनाचे धोरण अवल ंिबले. १९४२ साली िवधानसभ ेने
कमाल े कमी करणारा सुधारणा कायदा मंजूर केला. पण हा कायदा १९ स ट बर munotes.in
Page 61
जमीन स ुधारणा कायद े-I
61 १९७१ पय त अंमलात आगलाच गेला नाही. यामुळे या काय ात पळवाटा काढ यास
ीमंत शेतक या ंना भरपूर कालावधी िमळाला . कमाल जमीनधारण ेपे ा जा त जमीन
असल ेले बरेचसे ीमंत शेतकरी काय ा या कचाट ्यातून अलगद िनसटल े.
४) शेतीसाठी जमीन ह तांतरणे आिण पगीन िवभाग या कर याक रता भरपूर वाव
याकाय ात ठेव यात आला .
४) काय ा या कचाटनात ून वेगवेग या जमीनी वगळ यात आ या . अशा अकरा कार या
वगळल े या जमीनी हो या. यामुळे काय ा या कचाटयात ून मोठ्या माणावर जमीनी
वाचिव याची संधी िमळाली . तसेच जमीनीच े वग करण बदलून जमीनवाचिव यात
ब याच जगान दश िमलन े.
३.६.११ काय ा या भावी अंमलबजावणीसाठी िशफारशी
काय ा या भावी अंमलबजावणीसाठी भारत सरकार या ामीण िवकास
मं ालयान ेपिह या वषा या अहवाल Iम ये काही िशफारशी के या आहेत. या िशफारशी
पुढील माण े
१) भूमी अिभल ेख अ यावत ठेवावे.
२) कोटा त लंिबत दा यांचा सतत आढावा यावा . या करणा ं या िनण यासाठी खास
कोटा त थापनाकरावी .
३) खोटे द तऐवज तयार कर याच े डावपेच उघडक स आणून हाणून पाडाव ेत.
४) कमाल धारणाप े ा जा त असल ेले े मोठ्या चातुया ने शोधून काढाव े.
५) भूिमिहना ंना िदले या जमीनीबाबत यो य कागदप े तयार करणे, जमीनी या
अिभल ेखात या ं या नावाची न द करणे.
३.७ सारांश
वातं यो र भारता या िनयोजन ि य ेत जमीन सुधारणा हे मह वा चे उिद होते.
याक रता िविवध कायद े करताना भारतात या जमीन धारणा प तीचा आढावा घे यात
आला आिण यानुसार जमीनी या फेरवाटपाचा िवचार करताना मानवी संबंधात झाले या
दुरा याचा फेरआढावा घे यात आला . यानुसार जमीन सुधारणेची उि े ठरिव यात
आली . यानुसार (१)शेतजमीनीतील म य थ न करणे (२) कूळकायद े (३) जमीन
धारणेवर कमालमया दा (४) तुकडेबंदीवारीला ितबंध (५) सहकारी शेतीचा सि य
पुर कार इ., उ ेशाला अनुस नच जमीनीवर कमाल मया दा घाल याचा कायदा कर यात
आला या काय ात अनेक पळवाटा रािह या . तरीही काय ा ची सु वात ही िनि तच जमेची
बाजू आहे
munotes.in
Page 62
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
62 ३.८ वा याय
१) भारतातील जमीन धारणा व प प क न जमीन सुधारणा कर याची गरज िवशद
२) भारतातील जमीन सुधारणेचे व प सिव तर प करा
३) कमाल जमीन धारणा काय ाच े व प प करा.
िटपा
१) कमाल जमीनधारणा .
२)कमाल जमीन धारणा काय ातील पळवाटा
३)कमाल जमीन धारणा काय ा या भावी अंमलबजावणीसाठी उपाय सुचवा.
३.९ संदभ सूची
egkjk”Vª ‘kklu egkjk”Vª & ftYgk ifj”kn o iapk;r lferh vf/kfu;e & 1981
¼fn- 4 vkWDVkscj 1999 i;ZrP;k Qsjcnyklg½
MkW- ‘k- uk- uoyxqandj] Hkkjrh; ‘kklu vkf.k jktdkj.k] ujsanz izdk’ku] iq.ks -
izk- ch-Vh- ns’keq[k] Hkkjrh; lafo/kku] fiaiGkiqjs] vWUM d - ukxiwj
izk- ph- x- /kkaxjsd j Hkkjrh; jkT;?kVuk Lo:i vkf.k jktdj.k] eaxs’k izdk’ku]
ukxiwj
d`- uk- oGlaxdj ‘kkldh; ;a=.kk] egkjk”Vª fo|kihB xzaFkfuehZrh eaMG djhrk
lqfopkj izdk’ku eaMG] ukxiwj -
ds-lh- dkVdj egkjk”VªkP;k ‘kklukP;k gtkj ;kstuk o dk;ZØ - panzl: izdk’ku]
dqykZ & eqacbZ -
Hkkjr ljdkjP;k dY;k.kdkjh ;kstuk ekfgrh vkf.k izlkj ea=ky;] Hkkjr
ljdkj -
iafMr e -‘kk iapk;rjkt vkf.k xzkeh.k efgyk lqxko izdk’ku] iq.ks] es &16
iafMr ih -ch- iapk;r jkT;kdMwu xzkeLFkjkT;kdMs izcksku izdk’ku bpydjth &
1994
dkdMs lqjs’k & iapk;rjkt] iz kph izdk’ku twu 1983
foHkwrs Hkkyok & iapk;rjkT; O;oLFkk] euksfodkl izdk’k tqyS & 2001
eVdj n;kuan & vkiY;k xzkeiapk;rh osu;u izdk’ku .
Agriculture Economics, R.G. Desai, Himalaya Publishing
House, Mumbai - 400 004
Agriculture & Rural Banking in India - S.S.M.Desai, Himalaya
Publishing House, Mumbai - 400 004
munotes.in
Page 63
63 ४
जमीन स ुधारणा कायद े- II
घटक रचना
४.० उिद े
४.१ तावना
४.२ मुंबई कुळविहवाट आिण शेतजमीन कायदा १९४८
४.२.१ कूळ काय ा या मु य तरतुदी
४.२.२ खंडाची िनि ती .
४.२.३ कसेल याची जमीन कायदा १९५०
४.३ मुंबई तुकडेबंदी व तुकडे जोड अिधिनयम १९४७
४.४ सारांश
४.५ वा याय
४.६ संदभ सूची
४.० उिद े
१) कसेल याची जमीन संक पना समजाव ून घेणे.
२) कूळ संक पना समजून घेता येईल.
३) खंड संक पन ेचा अ यास करणे.
४) मुंबई कुळविहवाट आिण शेतजमीन कायदा १९४८ व प समजाव ून घेणे.
५) कसेल याची जमीन काय ाथा ामीण जनतेला झालेला लाभ समजाव ून घेणे.
४.१ तावना
ि िटश सरकारन े सावकार , जमीनदार आिण जहागीरदार या ऐतखाऊ म य या ंना
सव तोपरी संर ण आिण ो साहन दे याचे धोरण अवल ंिबले, ि िटश काळात शेतकरी
वगा या ग याभोवती सावकारी पाश करकच ून आवळला गेला होता. ामीण भागात
सावकारा ंची पa कड जबरद त होती. सावकारा ंकडून तारणावर कज घेतले या
भूधारका ं या जमीनीचा िदवाणी कोटा या आदेशा माण े िललाव होऊन सावकारा ं या munotes.in
Page 64
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
64 मालक या झा या . मालक असल ेली रयतप ुढे कूळ बनली . रयतेला कोणत ेच संर ण
रािहल े नाही. या प रि थतीच े वण न फॅिममन इ वायरी किमशनन े मोठया मािम कपणे केले
आहे.
जमीनदार आिण सावकारा ंनीकुळांनाभाड ेत वावर जमीनी िद या , व जमीनी कूळा या
ता यात िकती काळ राहतील याची मुळीच शा ती न हती तीन मिह या ंची मुदत देऊन वष
संप यान ंतर जमीनी काढून घे याचा अिधका र मालका ंना होता. कूळांना या जमीनी
अध लीने िदले या असत . कुळनी मेहनत घेऊन काढल े या उ प नाच I अधा भाग
मालकाला ावा लागे. कुळांना आप या क ाच े पुरेसे फळ िमळत न हत े. जमीनदारा ंना
फ खंडाचीिच ंता होती. जमीन सुधारणा कर यात यांना अिजबात वार य न हते.
मुंबई सरकार या खानेसुमारीन ुसार १९४३ ते१९५० या कालावधीत लहान शेतक-
यांकडील सुमारे पाच दशल हे टर जमीन गैरहजरजमीन मालक , सावकार आिण
यापा या ंकडे गेली. रयतवारीत मुंबई रा यातील १० एकरांपे ा कमी जमीन धारण
करणाया ५८.७ ट के लोकांकडे फ २६७ ट के जमीन िश लक रािहली होती.
रा ीय काँ ेसने १९३१ साली आप या ४५ या अिधव ेशनात जमीन सुधारणेसंबंधीचे
धोरण
प कर यास ंबंधीचा ठराव केला होता. आिथ क ्या न परवडणा या जमीनधारका ंना
ा या लागणा या खंडात व महसुलात भरीव कपात कर यात येईल. आव य क असल े या
मुदतीसाठी ही कपात मंजूर करावी . आव यक ते हाजमीनदारा ंना सहा य ावे.
१९३६ या काँ ेस िनवडण ूक जाहीरना यातही या घोषण ेचा पुन चार केला गेला. मुंबई
ांतात िनवडून आले या काँ ेस मंि मंडळान े मुंबई कुळविहवाट १९३९ मंजूर केला. तो २
एि ल १९४० ला अंमलात आला . या काय ात कायम आिण संरि त कूळांची या या
केली.
कूळांना सुरि तता आिण वाजवी खंड ठरिव याची काय प ती ठरिव यात आली . याम य े
संरि त कुळांची या या ठरिव यात आली. खंडाचे िनयमन कर यात आले. मालका ंना
कूळांकडून जमीनी या खंडा यित र इतर कोण याही सेवा घे यास ितबंध कर यात
आला . १९४६ म ये काँ ेस स ेवर आ यान ंतर या काय ात खूपच सुधारणा कर यात
आ या .
वातं यानंतर १०० िदवसा ंत जमीनीच े फेरवाटप कर यात येईल, असे ठोस आ ासन
दे यात आले. ामीण अथ रचनेत आमूला बदल घडवून आण यासाठी या काय ाची गरज
होती. देश वतं होताच मुंबई देशात काँ ेस मंि मंडळान े मुंबई कुळविहवाट व
शेतजमीन कायदा १९४८ मंजूर केला. १९३९ या कूळविहवाट काय ाची जागा या
काय ान े घेतली.
दुस या पंचवािष क योजन ेत जमीनस ुधारणे या काय माला मह वाच े थान दे यात आले.
महारा ात सु वातीस ामु यान े तीन भौगोिलक देशांसाठी वतं कूळविहवाट कायद े
लागू कर यात आले आहेत. munotes.in
Page 65
जमीन स ुधारणा कायद े-II
65 अ) मुंबई कुळविहवाट आिण शेतजमीन कायदा १९४८ - मुंबई कोकण आिण पि म
महारा ासाठी होता.
ब) है ाबाद कूळयिह वाट शेतजमीन कायदा १९५० - है ाबादचा जो देश महारा ात
सामील झाला या मराठवाडय़ात हा कायदा लागू आहे.
क) मुंबई कुळविहवाट आिण शेतजमीन कायदा १९५८ म य ांतातील समािव झाले या
िशलांसाठी आिण बहाठ या भू देशात हा कायदा समािव आहे.
४.२ मुंबई कुळविह वाट आिण शेतजमीन कायदा १९४८
उि े
१) मालक आिण कूळ यां या संबंधाचे िनयमन करणे,
२) भूिमधारक व कूळ यां यातील हयगय आिण िववाद यामुळे जमीनीच े नुकसान होऊ न
देणे.
३) शेतक या ंनी आिथ क, सामािजक ि थती सुधारणे.
४) शेतजमीनीचा पूण तः आिण काय मतेने वापर करणे. संगी भूधारका ंची जमीन
ता यातघ ेऊन या जमीनीच े यव थापन करणे.
५) शेतकरी , शेतमजूर, कारागीर यां या मालक या िकंवा भोगवट ्यात असल े या जमीनी ,
राहती घरे व यालगत असल े या जागा व जमीनी यां या ह तांतरणाच े िनयमन करणे
व यावर िनब ध घालण े.
या उ ेशाने कायदा करताना यां याकडील जमीनी या खरेदीचे ह क िमळव ून
दे यातआल े.
४.२.१ कूळ काय ा या मु य तरतुदी
कूळाची या या
१) करारान े थािपत झालेली कूळे.
त डी अथवा लेखी करारान े थािपत झालेली कूळे.
२) गृिहत कूळे
यि शः कसत नसले या दुस या य या मालक ची जमीन कायद ेशीरपण े
कसणारीअ य य ही य जमीन मालका या कुटुंबातील असणार नाही. जमीन मालक
अथवा याचे कुटुंबीय यां या देखरेखीखाली मजुरीवर काम करणारी असणार नाही िकंवा
जमीन क जे गहाण असणार नाही
munotes.in
Page 66
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
66 ३) संरि त कूळे
मुंबई कूळकायदा १९३९ या कलम ३. ३-अ व ४ नुसार संरि त हणून मानल ेली य
संरि त कूळ ठरते. अथा त या काय ान े जी य दुस या य ची जमीन कसत असेल
या य ला कोण याही प रि थतीत या जमीनीव न काढून टाकता येणार नाही.
४) पोटकूळे
कायम कूळे जमीन आिण कस यासाठी आप या अंतग त वतं य कड े जबाबदारी
देतात यांना पोटकूळे असे हणतात .
Onlinenewsfeed.in
४.२.२ कूळांना खंडाची िनि ती .
या काय ान े जमीनीच े कमाल आिण िनवा हक े िनि त क न खंड िनि तकर यात
आला .
अ. नं. जमीनीचा कार कमाल े (एकर) िनवा हक े (एकर)
अ) िजरायत ४८ -० २४-०
ब) हंगामात पाणी
िमळणारी िकंवा भात
जमीन २४ - ० १२-०
क). बारमाही पाणी
िमळणारी . ०८-० ०४-०
यातून वरकस जमीन वगळ यात आली आहे.
अ) खंड भर याच े व प
१) खंड रोख रकमेने भरायचा आहे. munotes.in
Page 67
जमीन स ुधारणा कायद े-II
67 २) खंड जमीन महसुला या पाचपट अथवा एकरी २० पये या दोह प ैक जी र कम कमी
असेल ती र कम कूळाने ावयाची आहे.
३) खंडाची र कम कोण याही प रि थतीत जमीन महसूल रकमे या दुपटीपे ा कमी
असणार नाही.
४) कूळ मालका ंना जी र कम देईल ती कूळाने अ य बाबीची आहे, असे न कळिव यास
सदर र कम खंड हणून गृहीत धर यात येईल.
५) खंडाची र कम िमळा यान ंतर जमीन मालकान े खंड रकमेची पावती देणे गरजेचे आहे.
खंड पावती न िद यास काय ा या कलम ८१ नुसार अपराध आहे. हा अपराध िस
झा यास जमीन मालकास . १०० पय त दंड होऊ शकतो .
६) हा कायदा अंमलात ये यापूव जमीनी या कूळाकड ून वसूल कर यात येणारे सव उपकर
प ी िकंवा कोण याही कारची चाकरी हणज े वेळ घे याची प त र होते. या
तरतुदीचा भंग के यास जमीन मालकास . १००० पय त दंड होऊ शकतो .
ब) खंडा यित र कूळांनी भरावया या इतर रकमा .
१) संिहते माण े जमीन महसूल.
२) मुंबई पाटबंधारे उपबंधानुसार िसंचन कर.
३) मुंबई थािनक मंडळ कायदा १९२३ माण े उपकर ,
४) मुंबई ामपंचायत कायदा उपकर .
कूळांनी खंडा या जमीनीत झाडे लाव यास या झाडावर याचा ह क राहील . कूळविहवाट
संपवताना या झाडांची मामल ेदार जी भरपाई ठरवतील ती िमळव याचा कूळाला ह क
राहील . जमीनीत नैसिग कपणे वाढणा या झाडावर कूळाचा २/३. तर मालकाचा १/३ ह क
रािहल . जमीनी या ह िनशा या बांधबंिद ती कर याची जबाबदारी कूळाची राहील .
क) जमीन क जा काढून घेणे.
कोण याही कूळांना या काय ान े अ यायान े जमीनी व न काढून टाकल े जाणार नाही. परंतु
िविश प रि थतीत कूळांकडून जमीनीचा ताबा घेता येईल.
१) ३१ मे पूव चा खंड भर यात सतत तीन वष कसूर के यास .
२) जमीनीची खराबी अथवा नुकसान होईल असे कृ य कूळाकड ून घड यास .
३) जमीनीची पोटिवभागणी के यास , जमीन पोटभाड ्याने िद यास जमीन अिभह ता ंत रत.
के यास .
४) कूळाने जातीन े जमीन न कस यास .
५) शेती सोडून अ य कारणासाठी जमीनीचा वापर के यास . munotes.in
Page 68
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
68 ६) मूळ मालकास जमीन कस यासाठी अथवा कृिषतर कारणासाठी हवी अस यास .
७) जातीन े कस यासाठी माणप िदले या जमीन मालकास कूळाकडील जमीन पािहज े
अस यास .
८) कूळाने कूळविहवाट वखुशीने संपिव यास .
९) जमीन मालक आिण कूळ यांनी जमीनीची आपापसात अदलाबदल के यास .
१०) जातीन े कस यासाठी कूळाकड ून जमीन घेत यावर जमीन मालकान े एक वषा या
आतजमीन कसली नाही.
ड) या यित र
१) वरील नमूद केले या ८ ते १० मांका या तरतुदी सोडून मालकाला कूळाकड ून
जमीनकाढ ून यावयाची अस यास काय ात ठरवून िदले या मुदतीत कूळाला नोटीस
ावयाचीआह े. तसेच जमीन काढून घे यासाठी तहसील दारांनी तसा ह कूम ावयाचा
आहे. साठ िदवसा ं या मुदतीत अपील हायला हवे. तसे झाले नाही तर तहसील दारांनी
वतः अथवा हाताखालील दु यम अिधका यामाफ त जमीनीचा क जा काढून घेऊन मूळ
मालकास ावयाचा आहे. तसा पंचनामा करावयाचा आहे. क जा पावती ायची आहे.
कोण याही कारणा तव आिण कोण याही प रि थतीत जमीन मालकास कूळाकड ून जमीन
क जा पर पर काढून घेता येणार नाही. असा क जा घेणे अवैध ठरिव यात आले आहे.हा
अपराध आहे. याब ल मालकाला िश ा होऊ शकते.
२) कूळाला वत:ह न जमीनीचा क जा सोडायचा असेल, तर कूळाने तसा अज
तहसीलदाराकड े िदला पािहज े. अज आ यान ंतर तहसीलदारान े कूळाला नोटीस काढून
बोलाव ून घेऊन अज तपासला पािहज े. कोणा या दडपणाखाली नाही, तर वखुशीने तो
क जा सोडत आहे ही खा ी क न तहसीलदारा ंनी मगच या अजा ला मंजुरी ावयाची
आहे. मा १ एि ल १९५७ नंतर कुळे ही जमीनीची मालक हणून गृहीत धर यात
आ याम ुळे सदर कूळे ही कूळे न राहता ती जी जमीन कसत होती याची मालक बनली .
यामुळे क जा वत:ह न सोडून दे याचा अज आला तरी तो वीकार याचा िकंवा याचा
िनवाडा कर याचा अिधकार तहसीलदारा ंना रािहल ेला नाही, असा िनवाडा उ च
यायालया ंनी िदला आहे.
३) कुळे, शेतमजूर आिण कारािगरा ं या घराखालील जागाजमीन मालका या जागेत घर
बांधून राहणा या कूळांना यां या राह या घरातून जमीन मालकाकड ून काढून टाकता येणार
नाही. घराखालील जागा िवकत घे याचा ह क कूळांना आहे. राह या घराची वाजवी िकंमत
शेतजमीन यायािधकरण ठरवून देईल ही िकंमत या जागे या वािष क खंडा या २० पटीह न
अिधक असणार नाही. िकंमत ठरवून कूळांनी िकंमत भर यास जागा खरेदीचे माणप
यायािधकरणान े कूळांना ावयाच े आहे.महारा रा य शासनान े याब लच े आदेश अ ाप
काढल े नाहीत .ही जमीन मूळ मालकाला काढून यावयाची असेल, तर रीतसर नोटीस
देऊन, तहसीलदारा ं या कोटा त दावा दाखल क न दा याचा ह कूम िमळा यान ंतर munotes.in
Page 69
जमीन स ुधारणा कायद े-II
69 तहसीलदारा या माफ त जमीनीचा ताबा घेता येईल. मा काय ाच े उ लंघन करता येणार
नाही. तसे के यास मालकास पये एक हजारपय त दंड होऊ शकतो .
आपली गती तपासा
१. मुंबई कुळ विहवाट आिण शेतजमीन कायदा १९४८ या मुख तरतुदी सिव तर
िवशद करा.
४.२.३ कसेल याची जमीन कायदा १९५०
सरकारन े १ एि ल १९५७ रोजी आ याद ेश काढून या िदनांकाला जमीन मालका या
जमीनीवर जी य जमीन कसत होती ती जमीनीची य मालक हणून घोिषत
कर यात आली. यात कायम कूळांनी जर पोटकूळे ठेवली असतील , तर वरील तारख ेला ती
पोटकुळे जमीनधी मालक झाली असे मानावयाच े आहे. या तारख ेनंतर सदर जमीनीचा
महसूल सदर कूळमालकान े सरकार दरबारी भरावयाचा आहे.कूळाने खरेदी करावया या
जमीनीची िकंमत यायािधकरणान े ठरवायची आहे. कूळांना कमाल मया देपय तच जमीन
िवकत घेता येईल. हणज े िजरायत ४८ एकर, हंगामी पाणी िमळणारी िकंवा भात जमीन
२४ एकर, बारमाही पा याची १२ एकर इ या. यापे ा अिधक जमीन खरेदी करता येणार
नाही. जमीन खरेदीसंबंधी यायािधकरण कूळांना नोटीस बजाव ेल नोिटसी या मुदतीत
कूळाने यायािधकरणासमोर य हजर होऊन खरेदीची इ छा आहे क नाही हे
सांगावयाच े आहे.
जमीन खरेदी करताना कूळांनी ावयाची जमीनीची िकंमत
अ) खरेदी जमीन आकारणी या (महसूल) वीस पटीह न कमी असेल आिण आकारणी या
२०० पटीह न जा त असेल अशी यायािधकरण ठरिवल ती र कम .
ब) अिधक जमीन मालकान े बांधले या संरचना, िवहीर , बंधारे, इतर व तू, लावल ेली झाडे
यांचे मू य.
क) अिधक कृषक िदनी वैध र या येणे असल े या खंडा या रकमा .
ड) अिधक कूळाने न भरले या जमीन मालकास मरा या लागले या जमीन महसूल
उपकरा या रकमा .
यािशवाय इतर तरतुदी
१) जमीन खरेदीची गृहीत तारीख आिण जमीन िकंमत ठरिव याची तारीख या
दर यान याम ुदतीसाठी दरसाल दर शेकडा साडेचार ट के माण े खरेदी क मतीवर
याज आकार याची तरतूद कर यात आली आहे. खरेदी र कम देताना यात
याजाची र कम िमळिवली जाईल .
२) कूळाने मालकास जमीनी या भरपाईपोटी र कम भरली अस यास ती या रकमेतून
वजाकरावयाची आहे. munotes.in
Page 70
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
70 3) खरेदी होणा या जमीनीतील झाडांचे उ प न मालकान े घेतले अस यास याचा
िहशोबकाढल ेली र कम खरेदी िकमतीत ून वजा करावयाची आहे.
४) सदर र कम कूळांनी एका वषा त यायािधकरणाकड े भरावयाची आहे.
५) कूळांना र कम एक ह यात भरणे श य नस यास दरसाल दर शेकडा साडेचार
ट के याजान े हीर कम समान वािष क ह यान े भरता येईल,
६) कूळांनी िवनंती के यास बाराप े ा अिधक नाहीत असे ह े ठरवून ायच े आहेत.
७) कूळाने िवनंती के यास ही मुदत यायािधकरण एक वषा पय त वाढवू शकेल. जा तीत
जा त सोळा ह या ंपय त कालावधी वाढवून देता येईल.
८) कूळ र कम भर यास असमथ ठर यास जमीनीची िवनंती िनरथ क ठरिव याची
तरतूदकाय ात कर यात आली आहे.
आपली गती तपासा
१. कूळांनी जमीन खरेदी करताना ावया या जमीनी या क मतीिवषयी मािहती िलहा.
कूळांनी जमीनी खरेदी न के यास या जिमनीची िव हेवाट लाव याचा
यायािधकरणाचा अिधकार
कूळांनी जमीनी खरेदी न के यास या जमीनीची िव हेवाट लाव याचा अिधकार
यायािधकरणास आहे या अिधकाराच े व प पुढील माण े आहे.
१) जमीन खरेदी चौकशी या वेळी हजर न रािह यास अथवा जमीन खरेदी कर यास
कूळानेनकार िद यास ,
२) जमीन खरेदी िकंमत सव य न क न जमीन महसूल बाक हणूनही वसूल नझा यास .
३) अ ान , िवधवा , मानिसक व शारीरीक दौब य जडल े या य या बाबतीत जमीन
िव थिगत होते. पण हे कारण न झा यावर एका वषा त ते कूळ या जमीनीच े
खरेदीदार बनते. ही ा झालेला ह क कूळांनी न बजाव यास ,
४) कृषक िदनान ंतर (१ एिपल १९५७ ) जमीनी या खरेदीचा ह क कूळांनी न बजाव यास .
५) दरसाल .१५०० पे ा कमी उ प न आहे हणून या काय ा या कलम ८८ नुसार
माणप िमळाल े या य नी जा तीत जा त क जा िमळिव यासाठी मुदतीत अज
िदला आहे िकंवा नाही िकंवा िदलेला अज फेटाळला गेला असेल तर या जमीनीवरील
कूळ जमीन खरेदीस पा होते. पण अशा प रि थतीत कूळाने जमीन खरेदीचा ह क न
बजाव यास .
६) सश दलात नोकरी करणा या ंना यां या जमीनीवरील कुळविहवाट कलम
४३(१५) माण े संपवता येते. परंतु हा अिधकार न बजाव यास या जमीनीवरील कूळे
जमीनखर ेदीस पा ठरतात . पण हा ह क कूळांनी बजावला नाही तर. munotes.in
Page 71
जमीन स ुधारणा कायद े-II
71 वरील सव कारात ून चौकशी क न ठरवून िदलेली काय प ती अवल ंबून या
जमीनीचीिव ह ेवाट यायािधकरणान े लावायची आहे.
आपली गती तपासा .
१. कूळाने जिमनीची खरेदी न के यास या जमीनीची िव हेवाट लाव याचा
यायािधकरणाचा अिधकार सिव तर प करा.
जमीन ह ता ंतरण िनब ध
पुढील जमीन या ह तांतरणावर या काय ान े िनब ध घाल यात आले आहेत.
१) कृषक िदनी (१ एि ल १९५५७ ) कूळ असल े यांना होणारी जमीन िव .
२) जमीन मालक अ ान , िवधवा िकंवा मानिसक दौब य अस याम ुळे पुढे ढकलल ेली
िव कारण न झा यावर कूळांना झालेली जमीन िव .
3) कायम कूळ जमीन कसत नसेल ते हा यांनी ठेवले या पोटकूळास झालेली जमीन
िव .
४) कृषक िदनान ंतर िनमा ण झाले या कुळांना झालेली जमीन िव .
५) वािष क .१५०० िकंवा यापे ा कमी उ प न अस याच े माणप धारकान े
आपणासकस यासाठी जमीन पािहज े असा अज न के याने िकंवा केलेला अज
फेटाळ यान े या जमीनी या कूळांना झालेली जमीन िव .
६) कूळाने खरेदी केले या जमीनी संि पण े चौकशी क न अ य य ना हणज े
शेतमजूर, भूिमहीन , अ पभ ूधारक वगैर ना केलेली जमीन िव .
७) जमीन मालकाचा जमीन िवक याचा इरादा असेल ते हा यायािधकरणाकड े अज
क नजमीन िकंमत ठरवून घेऊन िविश य ला केलेली जमीन िव . इ.
या काय ात ून वगळल े या जमीनी .
या काय ात ून वगळल े या जमीनीच े तीन भागांत वग करण कर यात आले आहे.
अ) िवभाग एक
काय ा या अंमलबजावणीत ून पूण तः वगळल े या
१) शासना या मालक या िकंवा शासनाकड ून प ्याने धारण केले या जमीनी .
२) रा य शासनान े कृिषतर िकंवा औ ोिगक िवकासासाठी राखून ठेवले या जमीनी .
३) पालक िकंवा ितपालक कायदा १९८० माण े पालक हणून नेमले या शासक य
अिधका या ं या यव थ ेखालील जमीनी . munotes.in
Page 72
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
72 ४) काय ा या करण चार खालील भूिमधारका ंनी धारण केले या यव थ ेखाली
घेतले या जमीनी आिण कलम ६५ नुसार लागवडीस न आले या यव थ ेखालील
जमीनी .
५) रा य शासनान े मा यता िदले या भूदान सिमतीकड े ह तांत रत केले या िकंवा या
सिमतीन े ह तांत रत केले या जमीनी .
ब) िवभाग दोन
१) ऊस िकंवा फळे िकंवा फुले यांची लागवड कर याक रता तसेच औ ोिगक िकंवा
वािण य उप म िकंवा िववि त सहकारी सं थांना प ्याने िदले या जमीनी .
२) नगरपािलका िकंवा छावणी िदले या जमीनी .
३) थािनक ािधकरण , िव ापीठ आिण िव त यव थ ेखालील जमीनी .
क) िवभाग तीन
१) अ ान , िवधवा ी, कोणत ेही मानिसक िकंवा शारी रक दौब य जडल े या य नी
धारण केले या जमीनी ,
२) यांचे आिथ क उ प न .१५०० पे ा अिधक नाही अशा य .
३) १९४७ या अिधिनयम मांक ३५ लागू झा यान ंतर आिदवास नी धारण केले या
जमीनी .
४) शासना स उपयु चाकरी के याब ल इनाम िकंवा वतन हणून धारण केले या जमीनी .
५) सरंजाम हणून धारण केले या जिमनी .
आपली गती तपासा -
१. कूळकाय ात ून वगळल े या जमीनीची मािहती ा.
काय ाची अंमलबजावणी
या काय ाम ुळे महारा रा यातील १४.६४ लाख कूळांना १९.०७ लाख हे टर
जमीनीची मालक िमळाली . रा यातील एकूण िपकाखालील े ा या हे माण ८ ट के
आहे. कूळाकडील जमीनीची खरेदी िकंमत ५६.५४ कोटी पये ठरिव यात आली व जमीनी
कूळांना िवक यात आ या . .
महारा ात या काय ाची प रणामकारक अंमलबजावणी झालेली िदसून येत नाही,
महारा ात कूळांकडून संघिटत दबाव िनमा ण होऊ शकला नाही. इतर रा यात हा दबाव
िनमा ण झाला. यामुळे इतर रा यात कूळकाय ाची अंमलबजावणी यवि थत झाली.
अंमलबजावणीतील मया दा कमी कर यासाठी उपाय munotes.in
Page 73
जमीन स ुधारणा कायद े-II
73 कूळकाय ा या अंमलबजावणीत असं य मया दा रािह या यामुळे कूळकायदा
प रणामकारक
ठ शकला नाही. या काय ा या अंमलबजावणी या मया दा कमी कर यासाठी पुढील
उपाया ंचा िवचार करावा लागेल.
१) काय ाची प रणामकारकपण े ामीण पातळीवर अंमलबजावणी करणे. शासक य यं णेने
अंमलबजावणीत ामािणकपणा दाखवावा .
२) शासक य यं णेने जमीन मालका ं या लोभनाला बळी न पडता कुळां या
संर णाचािवचार ाधा य मान े करायला हवा.
३) कूळांनी यांना ा झाले या जमीनीचा वतः यो य कार े वापर करणे. कोण याही
प रि थतीत जमीनीच े ह तांतरण न होऊ देणे. िमळाल े या जमीनीचा यो य वापर
करणे.
४) भुधारका ंना जमीनी कस यासाठी िव ीय सं थांनी आिथ क सहा याचा हात पुढे
करावा . ामीण िवकासा या योजना ंचा लाभ यांना उपल ध क न ावा.
यां याकडील शेतीकायद ेशीर अशी काळजी घेणे ज रीच े आहे.
५) कूळकायदा होणार आहे. या भीतीन े जमीनदारा ंनी दमदाटीन े कूळांकडून
कायदाहो याअगोदर जमीन काढून घेतली असेल तरीही अशा कूळांना जमीनी परत
िमळ यासाठी संर ण िमळायला हवे.
६) काही गावात धािम क सं था, देव थान ट, मठ वगैरे सं थां या नावावर जमीनी
आहेत. गावातील जवळपास सव च शेतकरी यांची कूळे आहेत. या जमीन ना या
काय ाचा लाभ झाला नाही. यामुळे अ ापही सदर नाग रक सदर टची कूळे
हणून अि त वात आहेत. यांना कसत असल े या जमीनीचे मालक ह क िमळाल े
नाहीत . यांना हे ह क िमळाल े तर सदर य ना जमीनीच े मालक बन याची संधी
िमळेल.
७) िपढ्याि पढ ्या कूळ हणून जमीन कसूनही असं य भूधारका ंची जमीनी या
ह कप ातक ूळ हणून न द झालेली नाही. ही न द नस याम ुळे कूळकाय ा माण े ा
होणा याजमीनी िवकत घे या या ह कापास ून वंिचत रािहल े आहेत. ते हा अशी न
न दल ेली कुळेशोधून काढून यांना कूळ ह क दान कर याची यापक मोहीम
काढ याची िनतांत गरज आहे.
८) या भागात कूळविहवाट सम या आहे या भागात कूळा या बोधनाचा काय म
हाती या यला हवा, जेणेक न कूळांना आप या ह काची जाणीव होईल.
munotes.in
Page 74
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
74 ४.३ मुंबई तुकडेबंदी व तुकडेजोड अिधिनयम १९४७
४.३.१ उ ेश
शेतजमीनीच े तुकडे पड यान े शेती यवसाय आिथ क ्या परवडत नाही. उ पादनावर
याचा प रणाम होतो. यामुळे शेतीत नवीन तं ानाचा वापर करता येत नाही. हणून
शेतजमीनी या तुकड्यांना ितबंध करणे. तुकड्याचे एक ीकरण करणे हा या
काय ामागचा मूळ उ ेश आहे.
४.३.२ जमीनीच े तूकडे पड याम ुळे होणा या नुकसानीच े व प
Onlinenewsfeed.in
१) जमीनाचा यो य व पूण त : वापर करता येत नाही. तुकड्यांची मशागत फायदेशीर ठरत
नाही. नवीन तं ानाचा वापर करणे श य होत नाही. बैल-जोडी अथवा पारंप रक
प तीन ेच जमीनीची मशागत करावी लागत े.
२) तुकडे पाड याम ुळे मजूर, जनावर े, नांगर, बी-िबयाण े, खते, औषध े आिण पाटाच े पाणी
वगैरे ने यासाठी तसेच तुकड्यांतील िपके कापून ती मळणीसाठी ख यावर ने यासाठी
अनाठायी म व मजुरी खच होते. शेतक या या एकंदर आिथ क प रि थतीचा िवचार
करता ही बाब शेतक याला सध ि थतीत परवडणारी नाही. शेतक या या
आिथ कअडचणीत अिधक भर घाल यास कारणीभ ूत ठरणारी आहे.
३) लहान -लहान तुकडया ंमुळे पायवाट ेचा र याचा िनमा ण होतो. तंटे उ व याची
श यता िनमा ण होते. लहान तुकड्यामुळे बांधबंिद तीत जा त जमीन वाया जाते.
शेतक-याने बांध घालताना थोडासा बांध जरी दुस या शेतक या या जमीनीत सरकला
तरी यातून मोठ्या माणात तंटे िनमा ण होतात . ा मुळे गावात खून, मारामा या ंची
प रि थती िनमा ण होते. कोटा त तंटे जातात . वषा नुवष कोटा त दावे सु राहतात
यामुळेशेतक या ंची आिथ क आिण मानिसक हानी मोठ्या माणात होते.
४) जमीनीच े तुकडे पड याम ुळे शेतजमीनी या उ पादकत ेवर प रणाम होतो. याचा
आ य प रणाम देशा या एकूण उ पादकत ेवर होऊन अ नधा य उ पादनात मोठ्या
माणात घट होऊ शकते. ही बाब भारतासार या िवकासा या मागा वर वाटचाल
करणा या देशा परवडणारी नाही. याकरीता या सम य ेचा गांभीया ने िवचार करावा
लागला . munotes.in
Page 75
जमीन स ुधारणा कायद े-II
75 ५) शेतजमीनीच े तुकडे होताना ते वारसा ह का या काय ाम ुळे सुपीकतेनुसार होतात .
यामुळे तुकडीकरण होतेच पण जमीनीच े िवखंडनह होते. यामुळे कौटुंिबक
पातळीवरही तणावाची प रि थती िनमा ण होते. कुटुंबातील कोणताही सभासद आपल े
ह क सोडायलातयार नसतो . जमीनीची सुपीकता अथवा जमीनी या वापरावयाच े
व प या माण े आहेत या माण े सभासद ह क मागतात उदा. एखा ा मयत
शेतक याची जमीन फळलागवाड , भात लागवड , पडीक अशा तीन कारची आहे. यात
याची िजतक मुलेआहेत ती वरील तीनही कार या जागेचा ह क मागतात . काय ान े
तो ह क यांना ावाच लागतो . मुलांची सं या जा त असेल, तर तुकडे अिधक लहान
लहान होतात . ही सम या जगात या येक रा ासमोर उभी रािहली आहे. हणून
भारता या बाबतीत वात ं यानंतर या सम य ेचा गांभीया ने िवचार सु झाला.
शेतजमीनी या िकफायतशीर तुकड्यांचे व प
शेतजमीनीथा िकफायतशीर तुकडा कमीतकमी िकती आकाराचा असावा हे या काय ात
िनि त कर यात आले आहे. याक रता सरकारन े जमीनीची सोिय कर अशी िवभागणी
केली आहे. यानुसार िविवध व पा या तुकड्यांचे ठरिवल ेले माण पुढील माण े आहे.
शेतजमीनीच े िकफायतशीर तुकडे
अ.नं. शेतजमीनीचा कार िकफायतशीर तुकडा १) िजराईत जमीन १ ते ४ एकर
२) भात जमीन १ गुंठा ते १ एकर ३) बागायत जमीन ५ गुंठे ते १ एकर
४) वरकस जमीन २ ते ५ एकर
यािशवाय रा यातील िनरिनरा या िवभागासाठी िभ न िभ न े िनि त कर यात आले
आहे. उदा. कोकणातील ठाणे, रायगड , र नािगरी आिण िसंधुदुग िज ा ंत वरकस २ एकर,
खरीप भात २० गुंठे आिण बागायत जमीनीसाठी ५ गुंठे हा तुकडा िनि त कर यात आला
आहे.
४.३.३ जिमनी या तुकड्यां या ह ता ंतरणावर बंदी आहे
असे असल े तरी काही अपवाद ठेव यात आले आहेत.
१) तुकड्यांचे ह तांतरण वारसा ह कान े होईल, पण िवभागणीन े करता येणार नाही.
२) कूळकाय ा माण े कुळास जमीन िवकताना ह तांतरण तुकड्यांचे होईल.
३) कूळ काय ा माण े िव होणा या तुकडया ंचे कुळां या वारसा ंम ये ह तांतरण होऊ
शकते. munotes.in
Page 76
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
76 या काय ान ुसार जमीनीच े तुकडे होतील अशी िवभागणी करता येणार नाही. अि त वातील
तुकड्यांचे ह तांतरण केले तर ते िनरथ क ठरते. िज हािधकारी या ह तांतरणाला पये
२५० पय त दंड क शकतात . तुकड्यांचे केलेले ह तांतरण बेकायदा ठरवून
यातीलक ज ेदार य स ह सकाव ून लावता येते. िज हािधकारी जमीनीचा क जा घेऊ
शकतात . २५ नो ह बर १९६५ पूव या काय ाच े उ लंघन क न जमीन तुकडया ंचे
ह तांतरण िकंवा िवभाजन झाले असेल तर जमीन मोबद या या एक ट का र कम िकंवा
पये शंभर या दो हीत जी र कम जा त असेल ती दंड हणून संबंिधतांना भरावी लागत े.
दंड भर यास जमीन तुकड्यांचे ह तांतरण िनरथ क ठरत नाही. जमीन ह तांतरण क न
घेणारा नजीकचा खातेदार असेल, तर
हा दंड फ एक पया ठेव यात आला आहे. ठरवून िदले या मुदतीत हा दंड भरावयाचा
आहे. ३१ जुलै १९८३ ही शेवटची तारीख दे यात आली होती.
आपली गती तपासा
१) मुंबई तुकडेबंदी आिण तुकडे जोड अिधिनयम १९४७ चा उ ेश प करा व जमीनीच े
तुकडे पड याम ुळे होणा या नुकसानीच े व प िलहा.
टीपा (२) शेतजमीनीच े िकफायतशीर तुकडे - व प
४.३.४ शेतजमीनीच े एक ीकरण
या काय ान ुसार जमीनीची अिधक चांग या कार े लागवड करता यावी याक रता
गावपातळीवर पिडत शेतजमीनी या एक ीकरणाची योजना शासनान े लागू केली होती.
शासनान े अशा व पाच े एक ीकरण िविश गावासाठी हणून कर याचा िनण य घेतला. ही
एक ीकरणाची योजना गावातील नाग रका ं या सहकाया ने राबवायची होती यासाठी
शासनान े काही िनका िनि त केले होते. ते पुढील माण े
१) जमीनी या एक ीक रणाची योजना या िविश गावासाठी लागू करायची आहे तशा
व पाचा जािहरनामा शासना या राजप ात िस करावा .
२) याक रता एक ीकरण अिधका याची िनयु . .
३) योजन ेला नाग रका ंचे सहकाय िमळाव े हणून ामसिमतीची िनयु .
४) गावक या ंना रीतसर जमीनी या एक ीकरणाची नोटीस बजावण े.
५) अिधका यान े याक रता य गावभेट घेऊन ाम था ंशी सिव तर चचा करणे,
६) ामसिमती या िशफारशी जाणून घेणे.
७) एखा ा य स जमीन कमी िदली असेल, तर यासंबंधी या भरपाईची िनि ती .
८) आव यकत े माण े र ते, ग या , बोळ याखालील जागा एकि त योजन ेत समािव
क न घेणे.
९) गाव या गावठाणासाठी आिण साव जिनक वापरासाठी पुरेशी जागा राखून ठेवणे. munotes.in
Page 77
जमीन स ुधारणा कायद े-II
77 १०) साव जिनक वापरासाठी जागा राखून ठेव याम ुळे होणा या नुकसानी या भरपाईची
तरतूद. तयार झाले या या योजन ेचा मसुदा राजप ात िस करावयाचा आहे आिण
संबंिधत गावात तो लावायचा आहे. नाग रका ं या सूचना मागवाय या आहेत.
नाग रका ं या सूचना, त ारी एकि त क न यावर िवचारिविनमय क न सुधा रत
योजना बनवून ती पु हानाग रका ंसमोर मांडावयाची आहे. सुधा रत योजन ेसाठी
हरकती आिण सूचना िवचारात यावया या आहेत.
वरील सव बाब चा सांगोपांग िवचार क न एक ीकरण करणा या अिधका या ंनी पाठिवल ेली
योजना कायम करणे यो य नाही असे जमाब ंदी आयु ास वाटल े तर या योजन ेत यो य ती
सुधारणा क न , नाग रका ंसमोर िस क न आ ेप मागवून कायम केलेली योजना अंितम
राजप ात िस ीस ावयाची आहे. एक ीकरण योजना गावात लागू करताना काही
जािहरनाम े िस करावे लागतात .
१) एक ीकरण योजना लागू कर याचा हेतू जाहीर करणारा जाहीरनामा ,
२) योजन ेया मसुदा तयार झा यावर आ ेप मागिवणारा जाहीरनामा .
३) आ ेप आ यान ंतर तयार केलेली सुधा रत योजना आिण पु हा आ ेप मागिवणारा
जाहीरनामा .
४) जमाब ंदी आयु ांनी काळजीप ूव क योजना तपास ून आव यक वाट यास सुधारणा क न
जमाब ंदी आयु ांनी एकि त योजना िस के याब ल आिण आ ेप मागिवणारा
जािहरनामा .
अशा कार े गावातील जमीनी या एक ीकरणाची योजना मांडताना गावक या ंसमोर पाच
वेळा जािहरनामा िस केला जातो. गावक या ंना एक ीकरणाची योजना लागू
कर यािवषयी सावध केले जाते. आ ेप घे यास भूधारका ंना संधी िदली जाते. अंितमतः ही
योजना लागू झा यावर एक वषा त या योजन ेची अंमलबजावणी करावयाची आहे.
या कालावधीत शासनान े काही मह वा या बाबी पूण करावया या आहेत.
अ) या भूधारका ंकडून भरपाईची र कम वसूल करावयाची आहे. यां याकड ून ती वसूल
क न घेणे
ब) योजना लागू झा यावर लगेच येणा या कृिषवषा या थम िदवसापास ून (एक एि ल )
ठरवून िदले या प तीन ुसार संबंिधत भूधारका ंना य जमीन क जा देणे.
क) क जा न सोडणा या भूधारका ंना ह सकाव ून लावण े.
ड) जो भूधारक भरपाई र कम मुदतीत देणार नाही याला आव यक असेल तर मुदत
वाढवून देणे. वाढीव मुदतीतही र कम न भर यास ती जमीन महसुलाची भरपाई हणून
वसूल करणे
इ) वसूल केलेली र कम पूव या भूधारकास अदा क न र कम भरले या य स क जा
देणे. munotes.in
Page 78
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
78 एक ीकरण योजना राबिवताना भूधारका ंचे मूळ सव नंबर व गट नंबर िह सा बदलणार
आहे. या योजन े माण े गाव नकाशात दाखिवल े या गटांचे ह ी माण े बसवून एकि त केलेले
तुकडे भूधारकांना िवत रत करावयाच े आहेत. जमीन महसूल संिहता १४४ माण े
िज हािधका या ंचे कत य आहे. गटा या ह िनशा या उभार यासाठी येणारा खच
िज हािधका या ंनी गटधारका ंकडून वसुल करावयाचा आहे.
आपली गती तपासा
शेतजमीन एक ीकरण योजन ेची मािहती ा.
या काय ा ंतग त महारा ात जमीनी या एक ीकरणासाठी झालेली काय वाही
एक ीकरण योजन ेत चौ या पंचवािष क योजन ेअखेर जमीनीच े झालेले एक ीकरण आिण
यासाठी आले या खचा चे व प पुढील माण े -
४.४ सारांश
कूळविहवाट आिण शेतजमीन कायदा १९४८ आिण कसेल याची जमीन कायदा १ एि ल
१९५० या काय ा ंनी असं य कूळांना जिमनीची मालक िमळव ून िदली. काही गावात
जमीनदारभ ूिमहीन झाले. भूिमहीना ंना ह काची जमीन िमळा याम ुळे यां या आिथ क
प रि थतीत थोडाफार बदल हो यास चालना िमळावी , असे असल े तरी महारा ात या
काय ाम ुळे फार मोठे बदल झाले असे हणता येणार नाही. काय ात अनेक पळवाटा
रािह या .
४.५ वा याय
१) मुंबई कुळविहवाट काय ाचा उ ेश प क न या काय ा या मह वा या तरतुदीिवशद
करा.
२) शेतजमीन एक ीकरण योजन ेची मािहती ा.
३) िटपा
अ) कूळांनी जमीनी खरेदी न के यास या जमीनीची िव हेवाट लाव याचा
यायािधकरणाचा अिधकार
ब) जमीन ह तांतरावर िनब ध.
४.६ संदभ सूची
egkjk”Vª ‘kklu egkjk”Vª & ftYgk ifj”kn o iapk;r lferh vf/kfu;e & 1981
¼fn- 4 vkWDVkscj 1999 i;ZrP;k Qsjcnyklg½
MkW- ‘k- uk- uoyxqandj] Hkkjrh; ‘kklu vkf.k jktdkj.k] ujsanz izdk’ku] iq.ks -
izk- ch-Vh- ns’keq[k] Hkkjrh; lafo/kku] fiaiGkiqjs] vWUM d - ukxiwj munotes.in
Page 79
जमीन स ुधारणा कायद े-II
79 izk- ph- x- /kkaxjsdj Hkkjrh; jkT;?kVuk Lo:i vkf.k jktdj.k] eaxs’k izdk’ku]
ukxiwj
d`- uk- oGlaxdj ‘kkldh; ;a=.kk] egkjk”Vª fo|kihB xzaFkfuehZrh eaMG djhrk
lqfopkj izd k’ku eaMG] ukxiwj -
ds-lh- dkVdj egkjk”VªkP;k ‘kklukP;k gtkj ;kstuk o dk;ZØ - panzl: izdk’ku]
dqykZ & eqacbZ -
Hkkjr ljdkjP;k dY;k.kdkjh ;kstuk ekfgrh vkf.k izlkj ea=ky;] Hkkjr
ljdkj -
iafMr e -‘kk iapk;rjkt vkf.k xzkeh.k efgyk lqxko izdk’ku] iq.ks] es &16
iafMr ih -ch- iapk;r jkT;kdMwu xzkeLFkjkT;kdMs izcksku izdk’ku bpydjth &
1994
dkdMs lqjs’k & iapk;rjkt] izkph izdk’ku twu 1983
foHkwrs Hkkyok & iapk;rjkT; O;oLFkk] euksfodkl izdk’k tqyS & 2001
eVdj n;kuan & vkiY;k xzkeiapk;rh osu;u izdk’ku
Agricultur e Economics, R.G. Desai, Himalaya Publishing House,
Mumbai - 400 004
Agriculture & Rural Banking in India - S.S.M.Desai, Himalaya
Publishing House, Mumbai - 400 004
munotes.in
Page 80
80 ५
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े -I
घटक रचना
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ आिदवासी सम ुदाया या जिमनीशी स ंबंिधत कायद े
५.3 पंचायत िव तार (अनुसूिचत े ) अिधिनयम 1996 (पेसा)
५.४ वन जिमनीशी संबंिधत कायद े - वन ह क कायदा
५.५ आिदवासी े ातील ामसभ ेची श
५.६ सारांश
५.७ वा याय
५.८ संदभ ंथ
५.० उि े
१. आिदवासी समाजा ंसंबंधी मािहती क न घेणे.
२. आिदवासी सम ुदाया या जिमनीशी स ंबंिधत कायद े अ यासण े.
३. पेसा कायदा -१९९६ अ यासण े.
४. वन ह क काय ाच े मह व अ यासण े.
५.१ तावना
नागर स ं कृतीपासून दूर व अिल रािहल ेले संबंिधत द ेशातील म ुळचे रिहवासी हणज े
आिदवासी , असे सामा यपण े हणता य ेईल. सव साधारणपण े जंगलात , दुग म द याखो या ंत
व सुसं कृत समाजापास ून तुटक असल े या द ेशात त े तुरळक व ती क न राहतात . नागर
सं कृतीचा या माण े वग ेणीब समाजाचा स ंपक न झाल े या व ैिश ्यपूण चालीरीती
िकंवा ‘सं कृती’ आिदवास त आढळतात . अथा त जगातील सव आिदवासी या या
देशातील म ूळ रिहवासी आह ेतच, असे ठामपण े हणता य ेत नाही . परंतु दुस या सव मा य
सं े या अभावी आिदम स ं कृतीची दश क अशी आ िदवासी हीच स ं ा ढ झाली आह े.
अनेक नागर स ं कृत चे उदया त झाल े, परंतु यां याशी स ंपक न साध याम ुळे िकंवा न munotes.in
Page 81
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े -I
81 आ याम ुळे आिदवासी जमाती जशा या तशाच रािह या . यां यात हजारो वष िवशेष
प रवत न झाल े नाही.
आिदवासी हा इ ं जीतील ‘अ ॅबॉ रिजनीझ ्’ या श दा चा ढ मराठी पया य आह े. यांना
वनवासी हणाव े, आिदवासी हण ू नये, असाही एक ि कोन आह े; आिदवास ची व ेगळी
अि मता िक ंवा सं कृती नस ून ते इतर नाग रका ं माण ेच आह ेत, ते वनात व ती क न
राहतात , एवढाच या ंचा वेगळेपणा आह े, अशा कारचा हा ि कोन आह े. बरेच आिदवासी
गट ड गरा ंतून राहात अस याम ुळे यांना अलीकड े िग रजन हटल े जात े. एका िविश
आिदवासी गटास जमात हण ूनही स ंबोध यात य ेते; उदा., वारली जमात , ठाकूर जमात इ .
इं जीत ‘अ ॅबॉ रिजनीझ ्’ या श दा यित र इतरही काही श द आह ेत.
‘ि िमिट ह हणज े आिदम िकंवा अ गत लोक आिण ‘सॅ हेज’ हणज े मागासल ेले िकंवा
रानटी लोक . ‘ि िमिट ह ’ िकंवा ‘सॅ हेज’ या श दा ंतून आिदवास चा मागासल ेपणा, अ ान
िकंवा या ंचा भोळ ेपणाही स ूिचत होतो . आिदवासी श दास िनःस ंिद ध अथ ा क न द ेणे,
हे मानवशा ातील आजही न स ुटलेले कोडे आह े. आंतररा ीय मज ूर संघटनेने
आिदवास ना त ेशीय (इंिडिजनस ) संबोधाव े अशी िशफारस क ेली आह े; कारण आिदवासी
सं कृतीची घडण , इतर स ं कृत या स ंपका वाचून वत ं रीतीन े झाली आह े. अलीकड े
यांना िनर र (नॉन् िलटरेट) समाज हण ून संबोध याचीही िशफारस कर यात य ेते.
आिदवासी बोल ना िलपी नसत े.
भारता या इितहासात आिदवासी जमाती थािनक राजा ं या वतीन े लढ याची अन ेक
उदाहरण े आहेत. िशवाजीस रामोशी व कोळी जमात च े बरेच साहा य झाल े. आिदवास ची
िपळवण ूक करणा या ंिव बरीच ब ंडे झाली . १७७८ ते १९४७ या दर यान आ साम,
िबहार , म य द ेश व आ ं द ेश या रा या ंत सुमारे ७५ बंडे झाली . यांतील अिधका ंश
ि िटश रा यक या या िव होती . महारा ातही िभ ला ंनी इं जांिव उठाव क ेला
होता. १९५६ ते १९५८ या दर यान ठाण े िज ात वार या ंनी जमीनदारी या िव बंड
पुकारल े होते.
५.२ आिदवासी सम ुदाया या जिमनीशी स ंबंिधत कायद े
कहाणी पाचगावची – ले. िमिलंद बोक ल munotes.in
Page 82
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
82 ५.२.१ आिदवासी समाज ठळक व ैिश ्ये आिदवासी समाजा ंसंबंधी भरप ूर संशोधन व
िलखाण झाल े असल े, तरी आिदवासी या स ं ेची एकही सव मा य या या करता आल ेली
नाही. आिदवा सी जमात ची काही ठळक व ैिश ्ये अशी:
1. एक एक आिदवासी जमात एका िविश भ ू देशात राहात े व तो भ ू देश े फळा या
ीने गत समाजा या द ेशा या मानान े लहान असतो . आिदवासी े इतर गत
समाजापास ून दूर िकंवा जंगलात असत े. र या ं या अभावी तो देश दुग म असतो .
2. आिदवासी जमात साधारणपण े अंतिव वाही असत े व ितच े बिहिव वाही क ुळ त िवभाजन
झालेले असत े. समाजातील गट लहान असतात व त े नात ेसंबंधांवर आधारल ेले
असतात . या गटा ंचे सद य व आध ुिनक समाजातील म ंडळा या ( लब)
सद य वा माण े ऐि छक नसत े.
3. येक आिदवा सी जमातीची वत ं पंचायत असत े. आिदवासी समाजाच े िनयं ण
पूण पणे पंचायत िक ंवा या ंचा मुिखया करतो .
4. एकेका आिदवासी जमातीची बह धा वत ं भाषा वा बोली असत े.
5. आिदवास चा धम े ीय हणज े यां या िनवास थानाप ुरता मया िदत असतो ; यांची
तीथ े ेही यां या भागातच असतात .
6. आिदवासी अथ यव थ ेत गटवार मिवभाजनाचा वा ध ंदेवार िभ न सामािजक गटा ंचा
अभाव असतो . सव लोक सव कारची काम े करतात . यािशवाय आिदवासी
अथ यव थ ेत उ पादनाची साधन े ाथिमक व पाची असतात . पाटावरव ंटा, सापळ े,
जाळी, आकड े, गळ, दो या, टोकदार व धारदार दा ंडक , हातोडा , कोयता ा ंसारखी
ाथिमक अवजार ेच वापरात असतात . अथ यव थ ेतील उ पादन -िवतरण -सेवन या
तीन ट या ंपैक िवतरण हणज े मालाची वा उ प नाची साव ि क द ेवघेव, हा ट पा
आिदवासी अथ यव थ ेत नसतो . उ पादन कमी अस याम ुळे बाजा रपेठाही नसतात .
जो तो आपाप या उ पादनाचा उपभोग घ ेतो. यांची अथ यव था बह धा नाण े इ.
चलनावाच ून चालणारी व व त ुिविनमयािधि त असत े. व तुिविनमय हणज े उपय ु
व तूंची देवघेव.
7. आिदवासी समाजात पर ंपरेला ाधा य असत े. परंपरेचा ठेवा एक िपढी द ुस या िपढीस
कथा, का य, नृ य इ. मा यमा ं ारे देते.
8. धमा त िनसग पूजेस व जाद ूसार या ि याक पास मह व असत े.
9. आिदवासी समाजात पर ंपरा व सामािजक िनय ं ण या ंवर भर अस यान े सव लोका ं या
वाग यात सारख ेपणा असतो . दैनंिदन यवहारातील ठरािवक चाकोरीम ुळे सवयी व
चालीरीती बनता त. एकंदरीत समाजात एकिजनसीपणा जा त आढळतो .
10. आिदवासी समाज बर ेचसे वय ंक ि त असतात ; यांचे आिथ क, सामािजक व धािम क
जीवन बा स ंपका पासून शतकान ुशतके अिल रािह यान े वय ंक ि तता य ेणे
वाभािवक आह े. जगातील सव समाज प ूव आिदवासी अव थ ेत होत े. पुढे ते ामीण munotes.in
Page 83
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े -I
83 समाज झाल े. नंतर रा यस ं था आ यान ंतर राजधा या व यापारी प ेठा झा या व
यामुळे नागरीकरणास ार ंभ झाला . औ ोिगक ा ंतीनंतर स ंपूण नागरीकरणा या
िदशेने मानवी समाज वाटचाल क लागल े आहेत, असे यात मानवशा रॉबट
रेडिफ डच े मत आह े. आधुिनक काळात याम ुळेच िनज मातीकरणाची ि या स ु
होऊन आिदवासी समाजा ंचे ामीण समाजाव थ ेत पा ंतर होऊ लागल े आहे.
५.३ पंचायत िव तार (अनुसूिचत े ) अिधिनयम 1996 (पेसा)
पेसा कायदा १९९६ चे मु य स ू आह े “अनुसूिचत े ा या स ं कृती, था-परंपरा यांचे
जतन, संवध न व ामसभ े या मा यमात ून वशासन यव था मजब ूत
करणे”. पेसा काय ा ंतग त अन ुसूिचत े ामधील ामसभा ंचे िवश ेष अिधकार मा य
कर यात आल े.
पंचायत िव ता र (अनुसूिचत े ) अिधिनयम 1996 (पेसा) हा कायदा २४ िडस बर १९९६
रोजी अि त वा त आला . या काय ा अ ंतग त देशातील एकूण १० रा या ंचा समाव ेश होतो.
याम य े- १) महारा २) गुजरात ३) आं द ेश ४) म य द ेश ५) झारख ंड ६) ओ रसा
७) छि सगड ८) िहमाचल द ेश ९) राज थान १०) तेलंगाना या रा या ंनाच पेसा हा
कायदा लाग ू आहे. तसेच, महारा रा यातील एकूण १३ िज ह े -१) अहमदनगर २) पुणे
३) ठाणे ४) पालघर ५) धुळे ६) नंदुरबार ७) नािशक ८) जळगाव ९) अमरावती
१०) यवतमाळ ११) नांदेड १२) चं पूर १3) गडिचरोली या ंना पेसा हा कायदा लाग ू आहे.
हा कायदा अन ुसूिचत े ातील आिदवाशी लोका ंशी संबंिधत अस ून आिदवा श ची स ं कृती,
था, परंपरा या ंचे जतन व स ंवध न करण े व ामसभ े या मा यमात ून आिदवाश ची
वशासन यव था बळकट करण े हे पेसा या काय ाच े मुख सू आह े. या काय ा वय े
अनुसूिचत े ातील ामसभ ेस अन ुसूिचत े ाबाह ेरील ामसभ ेपे ा म. ा.पं. अिधिनयम
१९५८ , कलम ५४ ने िवशेष अिधकार द े यात आल े आहेत.
अनुसूिचत े कुणाला हणायच े?
देशात िविवध भागात राहणा या वनिनवासी जमात नी इ ं जांचे शासन वीकारल े नाही व
यािवरोधात वार ंवार लढ े िदले. हणून इं जांनी या भागात आपली प ूण ह कूमत थािपत
कर याचा ह सोड ून िदला . व या भागाला पाश ली ए ल ुडेड ए रया हणज े शासनात ून
अंशतः वगळल ेले े अस े नाव िदल े. वनांमधील इमारती लाकडाच े अिधकार सरकारकड े
ठेवून इतर बाबी वगळ या . भारतीय रा यघटना तयार करताना ठ कर बा पा या ं या
अ य त ेखाली एक उपसिमती होती. यांनी या अ ंशतः वगळल े या े ासाठी वत ं
भारताच े धोरण ठरवल े. याम य े त कालीन प रि थती ल ात घ ेऊन जिमन च े ह ता ंतरण,
जिमन च े वाटप , व सावकारी -कज याबाबत या े ाला िवश ेष संर ण असाव े अशी िशफारस
होती. यानुसार रा यघटन ेत पाचवी अन ुसूची जोड यात आली .
पेसा गाव क ुणाला हणायच े?
असे एक अनुसूिचत े (गाव िक ंवा गावा ंचा गट ) यां या इ छ ेनुसार प ेसा अ ंतग त गाव
हणून घोिषत हो यासाठी प ेसा िनयमात िदल े या ि य ेनुसार ठराव क शक ेल. munotes.in
Page 84
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
84 या अन ुसूचीत कोण या भौगोिलक े ांचा अ ंतभा व करा वा अथवा वगळाव े हे ठरव याच े
अिधकार रा पत ना द े यात आल े आहेत. 1960 -61 साली ढ ेबर आयोगान े यासंदभा त
संसदेला िशफारस क ेली क – पाच या अन ुसूचीत द ेशातील अशा भागा ंचा समाव ेश करावा
जेथे
1) प नास ट क े िकंवा याह न अिधक अन ुसूिचत जमात ची लोकस ं या अस ेल.
2) अशा लोकस ं येचे पुरेसे व सलग भौगोिलक े अस ेल.
3) िवकासाचा अन ुशेष अस ेल.
4) जवळ या इतर भागा या त ुलनेत आिथ क िवकासात ठळक िवषमता अस ेल.
वरील चार िनकषा ंनुसार द ेशातील कोणत े तालुके-िज ह े पाच या अन ुसूचीखाली य ेतील ह े
ठरले. 2013 -14 साली क ीय जनजाित म ं ालयान े यातील द ुस या िनकषाबाबत
प त ेसाठी आणखी एक िनकष जोडला – 5) शासिनक ्या िज हा िक ंवा
तालु याइतक े े असाव े.
वरील पाच िनकषा ंनुसार रा पत या सही -िश यान े घोिषत झाल े या े ाला अन ुसूिचत
े हणतात .
अनुसूिचत े ात य ेणा या ामसभा ंना िवश ेष अिधकार .
पेसा- ामसभ ेचे अिधकार
कहाणी पाचगावची – ले. िमिलंद बोक ल
पंचायतस ंबंधीचे उपबंध (अनुसूिचत े ात िव तार करण े बाबत ) अिधिनयम 1996 , अ वय े
अनुसूिचत े ात य ेणा या ामसभा ंना िवश ेष अिधकार बहाल क ेले आहेत. या े ात गाव -
पाड्यात व ती करणारा समाज आता आप या पाड ्या या िवकासासाठी पर ंपरागत
रत या आधार े वाटचाल क शक ेल. munotes.in
Page 85
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े -I
85 25 िडस बर 1996 रोजी स ंसदेने कायदा स ंमत के यानंतर महारा शासनान े यान ंतर एक
वष संप याआत महारा ामप ंचायत अिधिनयम 1961 म ये कलम 54-क, ख, ग हे बदल
केले. मा प ेसा या सव कष अ ंमलबजावणीसाठी ह े बदल प ुरेसे न हत े. यामुळे महारा
शासनान े 4 माच 2014 रोजी महारा ामप ंचायतीस ंबंधीचे उपब ंध (अनुसूिचत े ात
िव ता रत करण ेबाबत) िनयम लाग ू केले.
जल, जंगल, जमीन यव थापन
कहाणी पाचगावची – ले. िमिलंद बोक ल
• दा िनय ं ण
दा व मादक य िनय ं ण सिमती
कहाणी पाचगावची – ले. िमिलंद बोक ल
• मोहाची दा , ताडी, माडी, िवदेशी दा या सवा बाबत िनयम ठरवण े
• परवाना ा बीअर /दा िव ला परवानगी द ेणे िकंवा नाकारण े
• दा चा क चा मा ल (गूळ, नवसागर ) व दा भ ी या ंचा साठा करण े िकंवा िव
करणे – यावर ब ंदी घालण े munotes.in
Page 86
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
86 • ल न िक ंवा सणाच े वेळी मोहाची दा गाळ यास व िप यास परवानगी द ेणे िकंवा
नाकारण े
• दा िक ंवा ताडीत भ ेसळ/ िवषारी रसायन े वापर यावर ब ंदी घालण े
• दा बाबतच े िनयम िस करण े, दवंडी देणे
५.४ वन जिमनीशी संबंिधत कायद े - वन ह क कायदा
परंपरागत वना ंचे र ण कर याचा ह क हा या काय ातील ह का ंपैक मह वाचा ह क
आहे. (कलम २(१) व कलम ५). या काय ाम ुळे समूहाला कोण याही साम ूिहक वन
संसाधना ंचे र ण , पुनिन मा ण िकंवा संवध िकंवा यव था पन करता ठ ेऊ शक ेल. तसेच
कोण याही ज ंगलातील झाड े, जैविविवधता , व यजीव , पा याच े ोत इ . चे र ण कर याच े
पूण अिधकार यात आह ेत. समूह या ं या विहवाटी या ज ंगलाच े तसेच सा ं कृितक व
नैसिग क वारसाच े (जसे देवराया , धािम क थळ े इ.) िवनाशापास ून र ण क शकते.
मा , समूदायास कायद ेशीर र या स ंर णाचा कोणताच अिधकार न हता . ३१ िडस बर
२००७ पासून या काय ा या कलम ५ अ वय े समूहांना हे ह क ा झाल े. ामसभा
सामूिहक वनस ंसाधनाच े व यजीवन , वने व ज ैविविवधता वापरासाठी म ुभा व र ण व
वापरास ंबंधीचे िनयम क शकत े आिण या िनयमा ंचे पालन होत नस यास , ामसभ ेला
यो य ती पावल े उचल याच े अिधकारही आह ेत (कलम ५ (ड)). हणूनच जर वन
िवभागालाद ेखील ग ु चरण जमीन िक ंवा साम ूिहक जिमनीवर व ृ लागवड करायची अस ेल
तर, या साम ूिहक वनस ंसाधना ंवर असल ेले अिधकार सम ूहाचे आहेत अस े हणून ामसभा
हे काम था ंबवू शकतात . जंगल जर खाण िक ंवा इतर कामा ंसाठी वापरल े जात अस ेल तर ह े
जंगल साम ुिहक वनस ंसाधन आह े व याच े मूळ रिहवासाच े थान तस ेच सां कृितक आिण
नैसिग क वारसाचा भाग अस यान े यावर याचा ह क आह े व याच े र ण कर याचा या ंना
अिधकार आह े असा दावा ामसभा क शकत े.
याचा अथ वनिवभाग िक ंवा सरकार िक ंवा जंगल ल ुटा ंनी काहीही ठरवल े तरी गाव सम ूह
याला िवरोध क न गाव सम ूहाचे िनण य अंमलात आण ू शकतात आिण या या ज ंगलाच े
र ण क शकतात .
वन ह क सिमतीची काय :
1. वन ह क स ंबंिधत दाव ेदारांचे लेखी अज वन ह क सिमतीन े वीकारण े. वैयि क
दा यासाठी -(नमुना अज 'अ') व गाव सम ूहातील साम ूिहक वनह क दा यासाठी -(नमुना
अज 'ब'). येक अज दारान े दा यासोबत दोन कारच े पुरावे जोडण े.
2. वन ह क सिमतीकड े दाखल झाल े या य ेक अजा ची िलिखत पोच द ेणे.
3. करणा या पडताळणीसाठी वन ह क सिमतीन े दा यात नम ूद िठकाणाला भ ेट देईल.
(उदा. ह क मािगतल े या जिमनी या लॉटची पाहणी कर ेल); तसेच धनगर िक ंवा
भट या जमात या आिण आिदम जमाती या एखा ा सद या ंचा िक ंवा श ेतीपूव
समुदायां या या ं या वि त थानाबाबतचा अिधकार िनि त कर याचा , यां या
समुदायतफ पारंप रक स ं थेतफ केले या दा या ंची पडताळणी अस े समुदाय िक ंवा munotes.in
Page 87
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े -I
87 यांचे ितिनधी असता ंनाच क ेली जाईल याची खा ी कर ेल या स ंबंधीची मािहती
अज दार व वनिवभागाला द ेणे.
4. अज दारान े या पडताळणी या व ेळेस वन ह क सिमतीकाळ े इतर अिधक प ुरावे सादर
के यास त े वीकार करण े.
5. वनह क सिमती िक ंवा ामसभा स ंबंिधत अिधका याकड े साहा य माग ू शकत े.
o वनह क सिमती िक ंवा ामसभ ेकडून िलिखत मागणी आ यान ंतर स ंबंिधत
अिधका या ंनी अशी कागद प े पुरवून सिमती सभासदा ंना आव यक वाट यास
यासंवबंधीचा ख ुलासा ायला पािहज े. अथा त सिमतीन े मागणी क ेली नाही तरीही
उप िवभागीय सिमतीन े वन ह क सिमतीला वन व महस ूल नकाश े तसेच मतदार
इ. मािहती प ुरिवणे हे यांचे कत य आह े.
6. पुरावा पडताळणीन ंतर ह कदार पा आह े िकंवा नाही ह े ठरवण े. पुढील ३ अट प ैक
कोण याही अटीचा भ ंग होत अस यास , वन ह क सिमती दावा खोटा अस याचा
ठरिवत े- अटी
o यो य त े पुरावे जोडाव ेत
o ामसभ ेने ह कासाठीच े अज मागिव यासाठीचा ठराव स ंमत क े यानंतर अशा
ठरावा या ३ मिह या या आत अज दाखल झाला पािहज े.(मा ामसभ ेत
कारणा ंची न द क न िह व ेळ वाढिव याचा ठराव स ंमत होऊ शकतो .)
o ह कदारान े वैयि क व साम ूिहक अस े वत ं दावयाच े अज कराव े., समजा
एखादा य "अ " गावात राहत आह े व िह य "ब" गावातील ह ीत जमीन
लागवड करीत आह े तर अशा य न े "अ " गावा या वनह क सिमतीकड े अज
करावा ,
o 7. पा ठरिव या जाणा या करणास ंबंधी सिमतीन े ओळखी या ख ुणा दश िवत
संबंिधत जागा या ह क दश िवणारा नकाशा बनिवन े.
o 8. अज दाराची यादी बनव ून अशा य ेक दा यास ंबंधी या िन कष न दिवण े.
o 9. अंितमतः िह यादी व नकाशा ामसभ ेसमोर िवचाराथ ठेवणे. या बाबतीत अ ंितम
िनण य ाम सभा कर ेल व ठराव म ंजूर कर ेल. 10. असा म ंजूर केलेला ठराव
ामसभा उपिवभागीय पातळीवरील सिमतीकळ े पाठव ेल.
Aksharnama.com munotes.in
Page 88
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
88 ५.५ आिदवासी े ातील ामसभ ेची श
आिदवासी वशासन कायदा
या काय ाम ुळे आिदवासी भागातील ामप ंचायतीना इतर भागातील ामप ंचायतीप े ा
अिधक अिधकार ा झाल ेले आहेत. आिदवासी वशासन काय ाचा ह ेतू आिण या ं या
ामसभा व ामप ंचायतीना इतर ामप ंचायतीप े ा अिधक अिधकार द े यामागील म ुख
भुिमका खालील माण े आहे:-
आिदवासी जनजात या पर ंपरा आिण ढी हा या ं या स ं कृतीचा एक अिवभा य
भाग आह े.
यांची सा ं कृितक व ैिश े व जीवनश ैली वेगळी आह े.
सामूिहक साधनसाम ु ी हा या ं या उपजीिवक ेचा मु य भाग आह े.
आिण िववादाचा िनण य कर याची ढ प ती व याच े पालन कर याची पर ंपरा
अदयाप कायम आह े.
वरील सव बाब च े संर ण व जतन कर यासाठी ाम सभेचे अिधकार व कत य काय ात
िदली आह ेत. [२ (८अ) पोटकलम १] आिदवासी समाजाची वतःची अशी काही
सां कृितक व ैिश े आहेत. सामूिहक िवचार आिण क ृती या ंचे यां या समाजजीवनात मह व
आहे. य च े वा थ आिण स ंर ण कर याच े काय यां या या पार ंपा रक प ती ने केले
आहे. जंगल हा आिदवासी या जीवना या अिवभा य भाग आह े. जंगल, जमीन , जल आिण
जनावर े य ांचा वापर आिण र ण त े समाजा या िहतासाठी साम ूिहक य नान े करतात .
आपापसातील वाद , तंटे-बखेडे यांसाठी त े कोट कचे यांवर अवल ंबून राहत नाहीत . आपल े
यायिनवाड े ते वतः च करतात . आिदवासी जीवन यव थ ेचे र ण करण े हणज े यां या
समाजातील ा चा ंग या म ू यांचे व व ृ ीचे र ण . यातील अिन चालीरीत च े संर ण
असा अथ नाही . घटनेतील उदा सामािजक ह ेतूंशी स ुसंगत बाबीच े र ण यात अिभ ेत
आहे.
महारा ा या कायदया त यायप ंचायत ची तरत ूद नाही . मा इतर रा यात मया िदत
माणात आह े. आिदवासी भागात त ंटे िमटिव याची पर ंपरागत यव था आह े. ती यो य
रीतीन े वापर याचा ामसभ ेला अिधकार आह े.
कहाणी पाचगावची – ले. िमिलंद बोक ल munotes.in
Page 89
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े -I
89 ५.६.सारांश
समाजा या म ु य वाहापास ून आजही दूर असल े या आिदवासी भागातील नाग रका ं या
सवा गीण िवकासासाठी , या भागा या सामािजक , नैसिग क आिण भौगोिलक स ंप नत ेसाठी
कर यात आल ेला पंचायत िव तार (अनुसूिचत े ) अिधिनयम (पेसा) कायदा हणज े
आिदवासी लोका ं या आय ु यात सकारा मक प रणाम करणारा आह े. या लोकांना वय ंिस
कर याचा य न या काय ा या िनिम तीमाग े असून शहरी भागा या त ुलनेने येथील लोका ंना
अमया िदत अिधकारी द े यात आल े आहेत. मा , २० वषा पूव तयार कर यात आल े या या
काय ाची अ ाप प ूण पणे मािहती आिदवासी भागातील नाग रका ंना नाही . या काय ान े
यांना िमळाल े या अिधकारा ंती जाणीव या ंना नाही . यामुळे या काय ाचा चार व सार
करणे िततक ेच आव यक बनल े आहे. या काय ाची अ ंमलबजावणी झा यास िनि तच हा
कायदा वरदान ठर ेल.
५.७ वा याय
i) पंचायत िव तार (अनुसूिचत े ) अिधिनयम 1996 (पेसा) व प प करा.
ii) वन जिमनीशी स ंबंिधत कायद े - वन ह क कायदा या तरतुदी िवशद करा.
५.८ संदभ ंथ
पंचायतस ंबंधीचे उपब ंध (अनुसूिचत े ात िव तार करण े बाबत ) अिधिनयम 1996 ,
संचालक , मु ण व लेखन साम ी , महारा शासन -२००४
कव , इरावती , मराठी लोका ंची सं कृित, पुणे, १९६२.
महारा लोकसािह य सिमित , महारा लोकसािह य माला , पु प चौथ े, पुणे, १९६०.
संगवे, िवलास , आिदवास च े सामािजक जीवन , मुंबई, १९७२.
https://mr.vikaspedia.in/social -welfare
Shri. Sarvesh Kulkarni, Central Right to Information Act 2005
Forest Right Act, Chaudhari Publications
Co-operative Act. 2009 Chaudhari Publications
Biodiversity, Act 2002 Chaudhari Publications
PESA Act 1996 Chaudhari Publications
munotes.in
Page 90
90 ६
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े - II
घटक रचना
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ जैविविवधता कायदा -२00२- नैसिग क संवध न
६.३ जैविविवधत ेस असणार े धोके
६.४ १९०४ वा सहकारी कायदा
६.५ १९१२ सहकारी सोसायटी कायदा
६.६ वा याय
६.७ संदभ ंथ
६.० उि े
१) जैविविवधता संक पना जाणून घेणे.
२) जैविविवधता २00२ व सहकारी कायदा -१९०४ पा भूमी अ यासण े.
३) सहकारी कायदा -१९०४ -१९१२ तरतुद चा अ यास करणे.
४) जैविविवधता कायदा - २00२ तरतुद चा अ यास करणे.
५) जैविविवधता का यदा- २00२-सहकारी कायदा - १९०४ जाणून घेणे
६.१ तावना
आज अि त वात असल े या ज ैविविवधत ेमागे ३५० कोटी वषा चा इितहास आह े. सजीवा ंची
न क िनिम ती के हा झाली ह े जरी व ै ािनकाना सा ंगता आल े नाही तरी प ृ वी या
उ प ीन ंतर वीस त े तीस कोटी वषा नंतर ा थिमक रचना असल ेले सजीव अि त वात
आले यावर व ै ािनक ठाम आह ेत. साठ कोटी वषा पूव अि त वात असल ेले सजीव
आिदजीव , जीवाण ू, असे एकपेशीय रचन ेचे होते. चोप न कोटी वषा पूवी फॅनरोझोइक
क पाम य े झाल े या क ॅंि यन य ुगाम य े जैविवधत ेम ये चंड वाढ झाली . या कारास
कॅंि यन ए लोजन अस े हण याची प त आह े. कॅंि यन य ुगाम य े बह पेशीय सजीवा ंची
िनिम ती झाली . पुढील ४०कोटी वषा म ये िविवधत ेम ये बह ता ंशी अप ृ वंशी सजीव अिधक
सं येने होते. याच कालख ंडात प ृ वंशी सजीव घातीय ेणीने वाढत ग ेले. या वाढीबरोबर munotes.in
Page 91
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े -II
91 अनेक पया वरणीय कारणान े जैविविवधत ेचा नाश होत होता . समूह िवलोपन ि य ेमुळे
जैविविवधत ेम ये घट आिण व ृ ी हे कार सजीवा ं या िनिम तीपास ून चालल ेले आह ेत.
काब िनफेरस य ुगाम य े झाल े या िवलोपनाम य े पज यवन े भूपृ ाखाली गाडली ग ेली. या
काळात गाड या ग ेले या जीवा मा ंवर उ च दाब आिण काब न वेगळा हो या या ि य ेतून
िनमा ण झाल ेले दगडी कोळसा आिण ूड ऑइल आज या आप या इ ंधनाची ९०% गरज
भागवत आह े. पंचवीस कोटी वषा पूव पिम यन- ायिसक य ुगा या स ंिधकालात झाल े या
िवघटनान े जैविविवधत ेची सवा िधक हानी झाली . (या काळात डायनोसॉर न झाल े). या
ध यात ून सावर यास प ृ वंशी सजीवाना तीन कोटी वष लागली . गे या दोन तीन कोटी
वषा या जीवा मा ं या अ यासाव न अस े आढळ ून आल े आह े क आज या एवढी
जैविविवधता कधीही अि त वात न हती . सव वै ािनका ंना हे हणण े पूण पणे मा य नाही .
जीवा मीकरण सव सजीवा ंचे कधीही ाितिनिध व क शकत नाही हा या ंचा आ ेप. काही
वै ािनका ं या हण यान ुसार तीस कोटी वषा पूव आिण आज या ज ैविविवधत ेम ये फारसा
फरक नसावा . स या या सजीव जात ची स ं या दोन दशल त े शंभर दशल एवढी
असावी. सव पया याचा िवचार क न सजीवा ंची सं या १३० ते १४० लाखा ंपय त पोहोचत े.
यांमधील स ंिधपाद ा या ंची सं या सवा िधक आ हे. या िठकाणी सजीवाम य े संघष कमी
आहे हणज े िनसग िनवडी या “िफटन ेस” ला (डािव नचा िस ा त ) सामोर े जावे लागत नाही
अशा िठका णी जैविविवधता व ृि ंगत होत े.
झपाट्याने होणा या प रसरातील बदला ंमुळे सजीव साम ूिहकरी या ल ु होतात . एका
अंदाजान ुसार प ृ वीवर असल े या एक ूण सजीवा ंपैक एक ट का सजीव ल ु झाल े आहेत.
सजीवा ंची पृ वीवर िनिम ती झा यापास ून आजपय त पाच व ेळा मोठ ्या माणात आिण
अनेक वेळा लहान माणात ज ैविविवधत ेचा नाश झाला आह े. फेनेरोझोइक महाक पाम य े
(५४ कोटी वषा पूव ) जैविविवधत ेचा महािवकास ‘कॅि यनक पामधील िविवधत ेचा फ़ोट ’
या नावान े ओळखला जातो . बह पेशीय सजीवा ंमधील सव संघांची (फायलम ) िनिम ती
झालेली होती . यांपुढील ४० कोटी वषा म ये जैविविवधत ेचा पु हा प ु हा नाश झाल ेला
होता. ‘काब िनफ ेरस’ युगाम य े सदाह रत वना ंमधील वन पित आिण ा या ंचा नाश झाला .
‘पिम यन ायािसक ’ युगाम य े २५ कोटी वषा पूव झाल ेला ज ैविविवधत ेचा नाश सवा त मोठा
होता. तीन कोटी वषा पूव पृ वंशी सजीवा ंनी पु हा एकदा आपला जम बसवला . साडेसहा
कोटी वषा पूव झाल ेला ‘ि टेिशयस –टश री िवनाश ’ हा नजीक या काळातील
जैविविवधत ेचा नाश होय . याच काळात डायनोसॉर न झाल े. जैविविवधत ेम ये माणसाचा
वेश झा यान ंतर ज ैविविवधता आिण जन ुक य िविवधता हळ ू हळू नाहीशी होत आह े. यास
‘हॉलोिसन िवनाश ’ असे हटल े जात े. मानवी ह त ेपामुळे अिधवास न झा यान े
जैविविवधत ेचा हा ता नाश होत आह े. संयु रा स ंघाने जैव िविवधत े या नाशाकड े ल
दे यासाठी इसवी सनाच े २०११ -२०२० हे दशक ज ैविविवधता दशक हण ून जाहीर क ेले
आहे.पूव घरा या आज ूबाजूला व ेगवेगळी फळा ंची व फ ुलांची झाड लावली जायची
जेणेक न यावर प ी फ ुलपाखर बा डवीत पण आता या स या या ि तथीत पािहल ं तर
सगळीकड क टीकरण वाढल ेलं आहे याम ुळ आज ूबाजूला जा त प रसरच नाहीय े व
जेवढा आह े तेवढ्यात व ेगवेगळी शोची झा ड लावली जातात अस जर होत राहील तर या
फुलपाखरा ंनी बागडायच ं कुठ या ंनी मध क ुठ तयार करायचा ?
munotes.in
Page 92
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
92 ६.२ जैविविवधता कायदा -2002 - नैसिग क संवध न
६.२.१ तावना : इ.स.१९६८ म ये रेमंड एफ दासमान या व य जीवां या अ यासकान े
जैविविवधता या श दाचा थम योग केला. हा श द यानी ‘अ िडफर ंट काइंड ऑफ कं ी’
या सामा य वाचका ंसाठी िलिहल े या पु तकाम य े िविवधता िटकव ून ठेव या या संदभा त
वापरला . सुमारे दहा वषा तर, हणज े १९८० म ये िव ान आिण पया वरण काय ाचा
मसुदा बनव या या वेळी हा श द चांगलाच ढ झाला होता. थॉमस ल हजॉय यानी
कॉ झ ह शन बायॉलॉजी या पु तका या उपोद्घाताम य े िलह न तो वै ािनका ं या समोर
आणला . यापूव ‘नॅचरल डाय हिस टी-नैसिग क िविवधता ’ अशी सं ा १९७५ सालापास ून
वापरात होती. पण १९८० म ये रॉबट ई जेिन स यानी अमे रकेत जैिवकिविवधता असा
श द ढ कर याचा य न केला. स या अमे रकेत नॅचरल हे रटेज असा श द वापरला
जातो. या श दाची या ी जैविवधत ेह न अिधक आहे. याम य े भूशा -िजऑलॉजी आिण
भू देशाचा समाव ेश केला आहे.
६.२.२ जैविविवधता संक पना : जैविविवधता हणज े िविश भौगोिलक द ेशात
अि त वात असल े या सजीवा ंची सं या आिण िविवधता . याम य े िविवध वन पती , ाणी
आिण स ू मजीव , यां याकड े असल ेली जी स आिण या ं या ार े तयार क ेलेली प रस ं था
यांचा समाव ेश होतो . आज या या ल ेखात आपण ज ैविविवधता काय असत े जैविविवधत ेचे
कार याच े मह व आिण याच े संवध न या सवा िवषयी मािहती जाण ून घेणार आहोत .
जैिवक िविवधता िकंवा जैविविवधता या य ेचे अनेक अथ िनघतात . सामा य या य े माण े
जैविविवधता हणज े जाित िविवधता , आिण जाितमधील संप नता (जीवशा ीय संप नता ).
जीवशा ा ं या या य े माणे “ जैविविवधता हणज े जनुकांची य ता , जातीमधील
िविवधता आिण प रसं थेमधील िविवधता . जीवशा ीय िविवधता हणज े या य े माण े
(१). जातीमधील िविवधता , (२) प रसं थेमधील िविवधता आिण (३) जनुक य िविवधता
हणज े जैविविवधता .
६.२.३ जैविविवधता कायदा २00२ : हा पया वरणाच े संवध न कर यासाठी िनमा ण
कर यात आलेला कायदा आहे. या काय ा या मा यमात ून जैविविवधत ेचं संवध न करणं,
जैविविवधत ेतील ोता ंचा शा त प तीन े वापर करणे आिण याचा अित र वापर टाळण े
या गो वर भर िदला जातो. munotes.in
Page 93
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े -II
93
६.२.४ जैविविवधता िवषयक कायदे
वन संवध न अिधिनयम :- 1980 वन अिधकार अिधिनयम हा भारतातील
पया वरणाच े शा त यव थापन व थािनक लोकसम ुहांचे नैसिग क साधन स ंप ीवर
अिधकार िवषयक काय ा ंपैक एक आह े. याचे अिधक ृत नाव अनुसूिचत जमाती व
इतर पार ंपा रक वन िनवासी (वन ह क मा य करण े) अिधिनयम २००६ व िनयम
२००८ , २०१२ असे आहे. ५० ट के पे ा जा त भ ूभाग िजथ े जंगलान े या आह े व
१५ ते २० ट के इत या अ य प भ ूभागावर मागास प तीन े केली जाणारी श ेती आह े
अशा िज ा ंतील लोका ंची उपिजवीका पर ंपरेने व याप ुढेही वनावरच अवल ंबून
असणार आह े. अशा वनिनवासी समाजा ंना अनुसूिचत जमाती व इतर पार ंपा रक
वनिनवासी (वन ह क मा यता ) अिधिनयम -२००६ अंतग त साम ूिहक वन
ह का या मा य मातून वनाच े यि गत व साम ुिहक अिधकार िदल े गेले आह ेत.
सरकार ारा काशीत प ुि तकेत काय ाची पा भूमी व धान उि े यात ून
अंमलबजावणीसाठी यापक ी िमळ ू शकत े,ती खालील माण े आहेत –
हा कायदा अशा वनिनवासी अन ुसूिचत जमाती व पार ंपा रक वनिनवास करीता क ेला
आहे, यांचे वा त य िपढ ्यानिपढया ज ंगलात अस ूनही या ं या ह का ंची कोण याही
कारची न द घ ेतली ग ेली नाही , आिण अिधकारा ंना मा यता िदली ग ेली नाही . असे
वनह क या यपण े न दव ून याच े अिभल ेख तयार कर याची रचना िनमा ण क न
यासाठी आव यक अशा िविवध प ुरा यांचे व प स ुिनि त कर याची हमी हा कायदा
देत आह े.
वनह का ंम ये संसाधनाच े शा त वापरासाठीच े अिधकार व जबाबदारी या ंचा समाव ेश
होतो. तसेच वापरा या े ातील जैविविवधत ेचे संर ण व पया वरणाच े संतुलन
राख या या ीन े संवध न कर याच े अिधकार गाव समाजाला देऊन वन या े ाची
िवकास ि या मजब ूत केली आह े. याचव ेळी यात सहभागी असल े या थािनक
जनतेची उपिजवीका व अ न स ुर ा या ंची खा ी हा कायदा द ेत आह े. अनुसूिचत
जमाती व इतर पार ंपा रक वनिनवास च े यां या पर ंपरागत जिमनी व वा त य
असल े या भ ू देशावरील वनह क हे ि टीश वसाहतकाळात आिण वात ं यो र
काळातही झाल ेले बंदोब त व इतर धोरणा ंत यो य कार े मा य न क े यामुळे या
वनिनवासी वर ऐितहािसक अ याय झाला आह े. कारण वनिनवास च े जीवनच म ुळी munotes.in
Page 94
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
94 `वन` या पया वरणीय प रस ं थे या अि त वाशी व या या िटकाव ू िवकासाशी एका म
झालेले आहे.
अशा कार े दीघ काळापास ून ल ंिबत असल े या ह का ंिवषयीची अस ुरि तत ेची
भावना यो य कार े संबोिधत क न ती दुर करण े हे अ य ंत आव यक झाल े आहे. क
व रा य शासना या िवकासा या योजना ंमुळे जबरद तीन े यांचे यां या उपिजवीका
े ामध ुन िव थापन झाल े अशांनाही याय देणे हे काय ाच े उि आह े.
या या वनह का ंपासून वंिचत ठ ेव याम ुळे वनिनवास व र ऐित हासीक अ याय झाला ,
या वनह का ंना मा यता द ेऊन तो अ याय द ूर कर याच े मु य य ेय काय ा या
वरील तावन ेतून प होत े. वनाजवळ पर ंपरागत वा त य असणा या गावसमाजा ंची
शा त उपिजवीका व िवकास हा पर ंपरेने वापरात असल े या साम ूिहक वन ोता ंवरच
अवल ंबून आहे. हणूनच वौयि क ह का ंपे ा अिधक मह व व ाधा य ह े सामूिहक
वन ह का या अ ंमलबजावणीला िनयमा ंतही िदल ेले आहे. परंतु दुद वाने लोका ंचा व
शासन य ं णेचा सारा भर हा फ व ैयि क जिमनी या (प ा) दा यावर आह े. सामूिहक
वनह क हणज े गावातील शाळा , दवाखा ने यासार या साव जिनक वापरा या जागा ंचा
ह क असा च ुक चा समजही सव िठकाणी पसरला आह े.
वनिनवासी गावसमाज ह े परंपरेने साम ूिहक ह का ंचा उपभोग घ ेत आह ेत, यांचे
अि त वच म ुळी यावर िटक ून आह े. अथा त आता ह े वनह क शासनाकड े मागायच े
िकंवा यासाठी ताव कराय चा अस े नसून काय ात हट या माण े आपण यावर
दावा करायचा व शासनान े याला मा यता ावयाची आह े. तरी अशा े ांतील
ामसभा ंनी जाग ृत होऊन तातडीन े सवा या सहभागान े काय ाची समज बनिवण े,
सामूिहक वनस ंसाधना ंचे े िनि त करण े, दावा त यार कर यासाठी आव यक मािह ती
व कागदप िमळिवण े, अ यासगट तयार क न सव महस ूल / वन अिभल ेख वाचण े
इ यादी ि या स ु करण े अ याव यक आह े.
पया वरण संर ण अिधिनयम 1986 -
पया वरण संर ण अिधिनयम कायदा 23 मे 1986 ला संमत कर यात आला .
19 नो ह बर 1986 पासून लागू कर यात आला . मानव, ाणी, जंगले इ याद च े पया वर
णीय संर ण आिण संकटापास ून र ण कर या या हेतूने कायद ेशीर तरतुदी
कर यासाठी आिण पया वरण संर ण ािधकरण िनिम ती आिण यां या काया त
सम वय िनमा ण कर या या उ ेशाने हा कायदा संमत कर यात आला .
हा कायदा एकूण चार िवभाग आिण 26 कलमा ंम ये िवशद केलेला आहे.
पया वरण संर ण अिधिनयम ऐितहािसक पा भूमी-
या काय ा या पाठीमाग े फार मोठी पा भूमी आहे.
5 जून 1972 रोजी संयु रा संघटनेने टॉकहोम येथे मानव पया वरण प रषद
आयोिजत केली होती. या प रषद ेत भारतान े देखील भाग घेतला. या प रषद ेने पया वरणmunotes.in
Page 95
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े -II
95 संर णाब ल कायद े कर यासाठी सद य रा ांनी पावल े उचलावीत असे आवाहन
केले होते. या प रषद े या भावान े भारत सरकारन े हा कायदा केला.
1984 म ये भोपाळ शहरात युिनयन काबा इड कारखा यातील िवषारी वायू गळतीम ुळे
मोठ्या माणावर जीिवत आिण िव हानी झाली. या घटनेमुळे पया वरण संर ण
कायदा कर यासाठी मोठ्या माणावर भारत सरकारवर दडपण आ याम ुळे राजीव
गांधी पंत धान असताना हा कायदा केला गेला.
पया वरण संर णाब ल घटना मक तरतुदी-
घटने या 253 या कलमान ुसार आंतररा ीय काय ाची अंमलबजावणी कर यासाठी
कायदा कर याचा अिधकार संसदेला बहाल केलेला आहे याच कलमा या आधारावर
पया वरण संर ण अिधिनयम 1986 संमत कर यात आला .
घटने या कलम 48(A) नुसार रा य पया वरणाच े संर ण आिण सुधारणा तसेच
देशातील जंगले आिण व यजीवा ंचे संर ण कर यासाठी य न करेल
कलम 51 (A) नुसार येक नाग रक पया वरणाच े र ण करेल.
घटनेतील वरील कायद ेशीर तरतुद मुळे पया वरण संर ण कायदा संमत कर या या
ि य ेला बळ िमळाल े.
पया वरण संर ण काय ातील तरतुदी-
कलम 1 -नुसार हा कायदा संपूण भारतासाठी लागू असेल.
कलम 2-म ये पया वरण, पया वरणीय दूषण, घातक व तू, यापार इ याद या
या या िदले या आहेत
कलम 3- म ये पया वरण दूषण, पया वरणीय सुधारणा व कृती काय माची
अंमलबजावणी कर याचा आिण पया वरणीय गुणव ा िटकव यासाठी मापदंड
िनि त कर याचा अिधकार सरकारला िदलेला आहे.
कलम 4 ते 6 म ये पया वरण संर णासाठी नेमले या अिधका या ंचे अिधकार आिण
जबाबदारी यांचे वण न केलेले आहे.
कलम 8 ते 17 म ये पया वरण दूषण ितबंध, िनयं ण आिण सुधारणा िवषयक
तरतुदी आहेत.
कलम 18 ते 26 म ये पया वरणा या संबंधातील गु हा दाखल कर यास ंबंधी तरतुदी
िदले या आहेत.
पया वरण संर ण काय ाची वैिश ्ये-
या काय ान े क सरकारला रा य सरकारा ं या सहकाया ने पया वरण संर ण आिण
सुधारणा कर या या हेतूने आव यक उपाययोजना कर याचा अिधकार िदलेला आहे,
पया वरण दूषण, ितबंध आिण िनयं णाबाबत देश यापी काय माची अंमलबजावणी
कर याचा अिधकार क सरकारला िदलेला आहे. munotes.in
Page 96
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
96 पया वरण संर ण आिण यव थापनासाठी क ीय पातळीवर रचना मक यं णेची
उभारणी कर याचा अिधकार क ाला िदलेला आहे.
पया वरण संर णासाठी यापक िनयमावलीची िनिम ती कर याचा क सरकारला
अिधकार िदला आहे.
पया वरण संर णाची संबंिधत िनयम आिण काय ाच े उ लंघन करणा यास य
आिण सं थेस िश ा दे याचा अिधकार शासनाला िदलेला आहे. उदा. पाच वष िश ा
िकंवा एक लाख पया ंपय तचा दंड
पया वरणासाठी धोकेदायक ठरणा या उ ोगा ंचे परी ण कर याचा अिधकार शासनाला
िदलेला आहे.
दूषण िनयं ण मंडळ थापना कर याची िशफारस कर यात आलेले आहे.
पया वरण दूषण िनयं ण, सुरि तता आिण आरो य संवध नासाठी अनेक मह वप ूण तर
तुदी काय ात केलेले आहेत.
सजीव ाणी, वन पती आिण इतर साधनस ंप ी या र णासाठी तरतुदी कर याचा
अिधकार शासनाला िदलेला आहे.
पया वरणीय दूषणाबाबत मानके िनि त कर याचा अिधकार सरकारला या काय ान े
िदलेला आहे.
पया वरणीय योगशाळा उभारण े, पया वरण संर ण आिण सुधारणेसाठी संशोधनाची
जबाबदारी योगशाळा ंकडे सोपव यात आलेली आहे. पया वरण संदभा तली मािहती
जमा कर याची जबाबदारी यां याकड े सोपव यात आली.
िनसगा ची एकतफ लूट न करता यांचे संवध न व संर ण क न िनसग आिण मानव
यात सुसंवाद िनमा ण करणे हे पया वरण चळवळीच े मु य येय आहे.
६.३ जैविविवधत ेस असणार े धोके
स याचा जाित िवलोपनाचा व ेग वाढला आह े. हा वाढल ेला वेग यानात घ ेतला तर िक य ेक
जाित ओळख याआधी िवल ु हो याची श यता अिध क आह े.गे या शतकात
जैविविवधत ेमधील घट मोठ्या माणात ल ात आली . २००७ म ये जम न फेडरल
शासनातील एक मं ी िस मार गॅि एल यानी स या अि त वात असल े या जातीमधील
३०% जाित २०५० पय त न होतील असे िवधान केले. यापैक ठाऊक असल े या
वन पत प ैक एक अ मांश िवलोपना या मागा वर आहेत. हा िवलोपनाचा वेग दरसाल
१,४०,००० जाती एवढा चंड आहे. हा धोका मु य व ेक न पया वरणातील असंतुिलत
बदला ंमुळे आहे. आजपय त कधी न हे एवढ्या वेगाने िवलोपनाचा वेग वाढला आहे यावर
बह तेक वै ािनका ंचे एकमत झाले आहे.
अिधवास नािह सा होण े, अितिशकार , न या अिधवासात न या जात चा व ेश, आिण ि तीय
िवलोपन याम ुळे जैविविवधत ेस धोका उ प न होतो अस े जेअड डायम ंड या िनसग त ा ने
वण न केले आहे. एडवड ओ िव सन यानी ज ैविविवधत े या घो याच े संि प िह पो अस े
केले आहे. हॅिबटॅट िड ् शन(अिधवास नाश), इ हॅिझव ि पशीज (न या िठकाणी नको munotes.in
Page 97
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े -II
97 या जातीचा व ेश), ूमन ओ हर पॉ य ुलेशन(मानवी लोकस ं येची वाढ ) आिण ओ हर
हाव ि टंग(कृिष े ाची अिनब ध वाढ ) असे केले आह े. “इंटरनॅशनल य ुिनयन ऑफ
कॉ ं झर ह ेशन ऑफ न ेचर”(आयय ूसीएन ) या आ ंतररा ीय स ंघटनेनुसार ह े स व
जैविविवधत ेचे य धोक े आहेत.
जैविविवधता िवलोपनाम य े अिधवास बदल िक ंवा अिधवास नाहीसा हो याचा मोठा धोका
उ वतो . सहाह रत ज ंगलाम य े होत असल ेली वृ तोड , लोकस ं या वाढ , जंगला या
जिमनीम य े खाणकाम , हवा द ूषण, मृदा द ूषण आिण जल द ूषण यािशवाय जागितक
हवामान वाढ या सवा चा अिधवास बदलाशी स ंबंध येतो. अिधवासाच े े फळ आिण या
अिधवासाम य े असणा या जात ची स ं या पर परा ंवर अवल ंबून आ हेत. यांत या यात
आकारान े मोठ्या जाित व सम ु सपाटीलगत असणा या ज ंगलातील जाित -अिधवासबदलास
संवेदन म आह ेत. दि ण भारतातील सलग ज ंगलांचे प े न झा यान े पि म घाट
जंगलामधील ह ी उ हा यात पीक े ाम य े घुसतात . ऊस ह े याना या ंचे नैसिग क खा
वाट यान े ते तेथेच राहतात . याना ह सक ून लाव याचा य न क े यास त े परत परत त ेथेच
येत राहतात . मोठ्या माणात व ृ तोड झा यान ंतर प ुनव नीकरणाम य े अि त वात
असल े या सव वन पित परत कधीच लावता य ेत नाहीत . एकाच कार या व ृ ांचे प े
लाव यान े या प रसराम य े असल ेली िविवधता न होत े. नॅशनल साय स फाउ ंडेशन यानी
केले या २००७ मधील अ यासामध ून अस े समजल े क ज ैविविवधता आिण जन ुक य
िविवधता या ंचा पर पर स ंबंध आह े. जात मधील िविवधत ेसाठी जात म य े ज नुक य
िविवधता असण े आव यक आह े. एका घटकाचा अभाव हणज े दो हीमधील स ंतुलन स ंपणे.
अशा व ेळी प रसराम य े एकच जाित बळ ठरत े. पाळीव ा या ं या बाबतील ह े सहज
समजून येते. पशुपालनासाठी राखीव क ुरणे हणज े फ द ूध िकंवा मा ंसासाठी जनावर े
पाळण े. हाच कार क ृिष यव थ ेम ये घडतो . उ पादन घट या या भीतीन े दुसरी वन पित
हणजे तण श ेताम य े वाढू िदले जात नाही .
६.४ सहकारी कायदा -१९०४
तावना : वातं यपूव काळात हणज ेच १९ या शतका या अखेरीस भारतात सहकारी
चळवळीथा उगम झाला. सर ेड रक िनकोलसन यांनी भारतात कृषी िव प ुरवठा
करणा या सहकारी सोसायट ्या थापन करा यात अशी िशफारस आप या अहवालात
केली होती. या अहवालाय े कामकाज चालू असतानाच अपनर ेवा नावा या उ च शासक य
अिधका यास पंजाब आिण बंगाल रा यातील िनवडक िज ा ंत भूका थापन कर यास
पुढाकार घे यास सांग यात आले होते. याने १९०० साली (Peoples Bank for
Northern India) या नावाच े पु तक िलिहल े. िनकोलसन यांनी याच धत वर काही
भूिवकास ब का सु के या. पुढे सरकारन े वतः पुढाकार घेऊन सहकारी सं था थापन
करायच े ठरवल े. यानुसार सहकारी सं थांसाठी अनुकूल कायदा कर याची गरज भासू
लागली , िनकोलसन , मधुपरने स याचे अनुभव, तसेच सं थां या ितिनध या अनुभवाचा
िवचार क न भारतातील ामीण आिण शहरी भागात सहकारी सं था थापन
कर यास ंबंधी एक मसुदा तयार कर यात आला . या मसु ारी पुढे कायचात पांतर
कर यात आले हा कायदा हणज े १९०० चा पतसं था िनमा ण कर याचा कायदा होय. या
काय ान ुसार सहकारी सं थांचे ामीण आिण शहरी असे दोन कार े वग करण कर यात munotes.in
Page 98
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
98 आले. ामीण भागात सहकारी पतसं था िकंवा इतर कार या सं था थापन करताना
मया िदत देवता त वावर थापन करा यात . शहरी भागातील सहकारी सं थांना असे बंधन
घाल यात आले नाही. खाजगी सं थां माण े सहकारी सं थांना मया िदत माणात
कायद ेशीर दजा दे यात आला . वतःच े भांडवल आिण इतर िनधी उभार यास परवानगी
दे यात आली . सभासदा ंनी वैय क आिण पुरेशा तारणावर कज पुरवठा कर याची
परवानगी या काय ान े सहकारी सं थांना दे यात आली.
सहकाराची संक पना सहकार हे (co-operation ) या इं जी श दाच े भाषांतर आहे.
(co-operari) या लॅिटन श दापास ून (co-operation) हा श द बनला आहे. या दो ही
श दाचा अथ एकि त काम करणे िकंवा पर पर सहकाया ने काम करणे असा होतो. सहकार
ही लोकशाही , चा र ा , भाव शांतता आिण गती या अिध ानावर आधारल ेली अशी एक
आदश समाज यव था आहे क , िज याम य े समान िन ता असनार े लोक आप या
क याणासाठी एक येत असतात .
१) ही. एल. मेहतासमान आिथ क उि सा य कर याक रता समान गरज असणा या
अनेक य वखुशीने या चळवळीत सामील होतात यास सहकार असे हणतात .
२) हेनी क बट राहकार हा संघटनेवा असा कार आहे याम य े य वे छेने आिण
मानव हणून एक येतात आिण मानवत े या त वा या आधार े आपल े आिथ क
िहतस ंबंध सुधारतात .
३) ो. पॉल लेबट सहकार ही वतः उपयोग करणारा ंनी थापन आिग िनयंि त केलेली
सं था आहे. या सं थेम ये लोकशाहीच े िनयम पाळल े जातात . ही सं था सभासदा ंची
आिण समाजाची सेवा करते.
सहकाराची वैिश े
या या ंव न सहकाराची वैिश े पुढील माण े सांगता येतील.
१. सहकार ही काही य ची संघटना आहे.
२. आिथ क ा दुब ल घटकांनी एकि त येऊन सहकारी सं था थापन क न सहकाराचा
पाया घातला आहे.
३. सहकाराची थापना संयु सहकाराची थापना संयु यवहारात ून होते.
४. सहकारी सं थेचा कारभार िनः वाथ भूिमकेतून केला जातो.
५. सहकारी सं थेची जबाबदारी सव सभासदा ंवर असत े.
६. सभासदांना यांनी सं थेशी केले या यवहारा या माणात लाभ िदला जातो.
७. सहकार हणज े वे छेने एकि त आले या य ची संघटना आहे.
८. आिथ क ा दुब ल घटका ंसाठी सहकार चळवळ उपयोगी आहे.
९. सभासदा ंना सहकाराम य े समान दजा ा होतो यांची उि े समान असतात .
सहकाराम य े समानता मह वाची आहे.
१०. सहकाराम य े लाभाप े ा वावल ंबन, सेवाभाव आदी त वांवर ाधा य दे यात येत munotes.in
Page 99
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े -II
99 ११. सहकारम य े नीितम ू यांना िवशेष थान आहे.
१२. सहकार हणज े सामािजक व आिथ क प रवत नाची चळवळ आहे.
१३. सहकारी सं थेचा मु य उ ेश सं थे या सभासदा ंचे आिथ क िहत जोपासण े.
१४. सहकारी सं थेचा कारभार लोकशाही प तीन े चालतो आिण एक य एक मत हे
त व पाळल े जाते.
१५. भांडवलशाही अथ यव थ ेला पया य हणून सहकार चळवळ उदयास आली . मोठ्या
माणात वाढली .
१६. सहकारा या मा यमात ून सभासदा ंचा सवा गीण िवकास होतो / होऊ शकतो .
१७. सहकार चळवळी या मा यमात ून सभासदा ंना बचत, आिथ क काटकसर यांची
िशकवण दे यात येते आिण ही िशकवण य अनुभवात ून िमळत े.
१८. सहकार चळवळ ही मानविनिम त मानविहताची चळवळ आहे.
१९. सहकाराम य े सभासदा ंची जात, धम , पंथ, गरीब, ीमंत असा भेदाभेद कर यात येत
नाही.
२०. सहकार हा भांडवलशाही अथ यव था आिण समाजवादी अथ यव था यांना
जोडणारा मह वप ूण आिथ क दुवा आहे.
२१. सहकार संदभा त अनेक कारच े कायद े कालान ु प तयार कर यात आले आसून,
याम य े प रि थतीन ु प बदल कर यात आलेला / झालेला आहे.
सहकाराच े ामीण िवकासातील मह व
शोषणम ु समाज िनमा ण करणे, गरजू आिण दुब ल घटका ंना एकि त क न संघटने या
मा यमात ून आव यक या सेवा उ पादन हाती घेणे 'ना नफा ना तोटा' या त वावर
चालिवण े. सव गरजूंना मु वेश देणे, लोकशाही प तीन े कारभार चालिवण े या
मूलिस ा ंतावर सहकारी चळवळ आधा रत आहे. भारतीय अथ यव थ ेत सहकारी
चळवळीच े थान व सहभाग अ यंत मह वाचा आहे. देशा या अथ यव थ ेत, समाजवादी
समाजरचन े या येयानुसार खाजगी व साव जिनक उप माबरोबर ,सहकारी
अथ यव थ ेचाही मोठा वाटा आहे. सहकारी चळवळीतील सहकारी पतपुरवठा
दु धउ पादन , साखरउ पादन , कृषीमालाच े उ पादन , कृषी मालाच े िवपणन , सहकारी
गृहिनमा ण सं थांबरोबरच मजूर, जंगल कामगार , आिदवासी , म छीमार , बदकेपालन ,
ससेपालन यांसार या दुब ल घटका ं या सहकारी सं थांनी कृिष ामीण व नागरी भागा या
िवकासात मोलाची भर टाकली आहे.
सहकारी सं था आप या सद या ं या सामािजक गरजांकडे वाढ या माणात ल घालू
लाग या आहेत. बाल वा य व वृ ांसाठी िदवसभराची काळजी घेणा या क ाची सं या
िदवस िदवस वाढत आहे. अशा सं थांना आव यक ते अथ साहा य व सुिवधा पुरिव याचा
य न सहकारी ामीण व नागरी समाजाम य े डा पधा आिण सां कृितक काय मांचे
आयोजन क न संपूण समाजाच े जीवन समृ क लाग या आहेत. munotes.in
Page 100
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
100 आिथ क े ात िपळवण ूक करणा या वाढ या िवघातक वृ ना आळा घाल याच े आिण
ामीण भागातील लोकांचे िवशेषतः कमकुवत वगा चे िहतर ण कर यासाठी सहकारी
चळवळ ही एक भावी आघाडी बनत चालली आहे. शेतक या ंना यां या मालाची यो य
िकंमत िमळव ून दे या या ीने सहकारी सं थांची भूिमका अिधक मह वाची ठरली आहे.
आपाप या े ाम य े सहकारान े वतःच े संघटन िनमा ण केलेले आहे. सहकारी सं था या
थािनक लोकांनी िनमा ण केले या असून सहकारात असल े या सं थेचा मालक हणज े
सभासद होय. सं थेचा कम चारीवग हा थािनक असून यांना सं थे या अडीअडचणी व
सं थे या बल थाना ची चांगली मािहती असत े. इतर सहकारी सं थांबरोबरच दैनंिदन
गरजे या व छ व िनभ ळ व तू ाहका ंना वाजवी िकमतीत कशा ा होतील यासाठी
ाहक भांडारा या मा यमात ून काही सहकारी सं था काय रत आहेत. सुिशि त लोकांचे
सोडिव यासाठी सं था काय करीत आहेत.
आज महारा ाम य े समाजजीवना या िविवध अंगांम ये सहकार चळवळीन े पदाप ण केले
आहे. ामीण शेती सेवा, सहकारी सं था, दु ध यवसाय सं था, शेती, पाणीप ुरवठा सं था,
सहकारी साखर कारखान े, सुतिगर या , िविवध कार या औ ोिगक सहकारी सं था,
ाहक भांडारे, गृहबांधणी सं था अशा अनेक कार या सहकारी सं था काय रत आहेत.
आज आप याकड े िवशेषतः पि म महारा ात ामीण िवकासाम य े सहकारी चळवळीच े
थान फार मोठे आहे. शेती आिण ामीण िवकासाची जबाबदारी असल े या शासना या
कामिगरीप े ा महारा ा या ामीण िवकासात सहकारी चळवळ चा िसंहाचा वाटा आहे.
सहकारी यं णे ारा य शेतक याचा सहभाग ामीण िवकासात मह वाचा ठरला आहे.
शासना या िवकास योजना ंचा पुरेपूर फायदा घे यासाठी सहकारी यं णा अिधक उपयोगी
ठरते. जेथे सहकाराचा अभाव असेल तर तेथे शासनही अपुरे पडते. शासनान े पूण केले या
िवकास योजना ंचा काही वेळा पाठपुरावा न के याने अशा योजना भिव याम य े बंद पडतात .
हणून ामीण भागात सहकार चळवळ समथ पणे उभी रािहली पािहज े.
पि म महारा ात गावागावा ंतून िविवध काय कारी शेती सेवा सं था उ मरीतीन े काय करीत
आहेत. शेतकरी सभासदा ं या सव कार या गरजा सहकारी सं थांमाफ त भागिव याच े
काय या सं था पार पाडीत आहेत. ामीण समाजाम य े असे एकही े नाही क याला
सहकार चळवळीन े पश केलेला नाही. शेतीसाठी खते, औषध े, क टकनाशक े, अवजार े,
जीवनोपयो गी व तू वगैरे सव सेवा सहकारी सं थांमाफ त पुरिव या जातात . तसेच अ प,
म यम व दीघ मुदतीचा कज पुरवताही मोठ्या माणात सेवा सहकारी सं थांमाफ त केला
जातो. याच माण े दु ध यवसाय व उपसािस ंचन योजना ार े शेतीसाठी पाणीप ुरवठा
कर याच े महान काय ही सहकारी सं थाच करीत आहेत. गूळउ पादन करणा या
शेतक यासाठी सहकारी गु हाळ घर, माक िटंगसाठी खरेदी-िव स ंघ, सहकारी साखर
कारखान े व उसापास ून उपपदाथ बनिव यासाठी सहकारी अक शाळा, कागद कारखान े
िकंवा िविवध उपयोगी रसायन े तयार करणार े कारखान ेही उभारल े जात आहेत. शेतीला
संल न अशा कारची यं णा सहकारी त वावर आज वापरली जात आहे. सहकार
चळवळीिशवाय ामीण भागातील असंघिटत दुब ल व छोट्या शेतक या ंना पध या या munotes.in
Page 101
ामीण भागाशी स ंबंिधत कायद े -II
101 आधुिनक युगात वाटचाल करणे केवळ अश य झाले असत े हणून सहकार चळवळ हा
शेतीिन ामीण समाजाचा आधार त ंभ ठरला आहे.
६.५ सहकारी कायदा -१९१२
सहकारी चळवळीची बा ी आिण काय या वादिवण े मह वाच े होते तसेच सहकारी सं थांना
संर ण देणेही िततकेच मह वाच े होते. याक रता १९१२ साली सहकारी सोसायटीचा
दुसरा यापक व प असल ेला कायदा देशात पास कर यात या काय ाची वैिश ्ये
१) सभासदा ं या आिथ क गरजांची पूत ता करणारी आिण िन ांची जोपासना करगारी
कोण याही कारची (उदा. पतपुरवठा, ाहक भांडारे, िव यव था , उ पादन सं था
वगैरे) सहकारी सं था थापन करता येईल.
२) १९०४ या काय ातील सहकारी सं थांचे ामीण व नागरी हे वग करण र कर यात
येऊन याऐवजी यांचे व प सभासदा ंना असणा या देयता त वान ुसार ठरिव यात
आले. यानुसार सहकारी सं थांचे संघ (federation) िकंवा युिनयन अशा
उ च त रय सहकारी सं था थापन कर यात आ या अशा उ च त रय िकंवा क ीय
सहकारी सं थांचे व प मया िदत त वावर होते.
३) थािनक सरकारा ंना सहकारी सं थांचे िनयम आिण पोटिनयम तयार कर याची
परवानगी दे यात आली .
४) पतपुरवठा सं थांबरोबर िवगर पतपुरवता सं थांची न दणी कर यास काय ान े मा यता
दे यात आली .
५) या काय ान े ाथिमक सहकारी ब काया संघ तयार क न यांची िशखर जैक हणून
म यवत सहकारी बँके या थापन ेची िशफारस कर यात आली.
६) या काय ान ुसार जबाबदारीच े त व वीकार यास आले यात म यवत बँका मया िदत
जबाबदारी या त वान ुसार चालतील तर ाथिमक सहकारी ब का अमया िदत
त वान ुसार चालतील अशी सूचना कर यात आली .
७) सहकारी सं थे या सभासदावर भाग खरेदीची मया दा घालून जा तीत जा त .
१००० / अथवा एकूण भागोडवलाप ैक १/५ ऐवढे भाग खरेदी करता येतील, अशी अट
घाल यात आली .
८) सहकारी सं येने आप या न या या ११४ माग राखीव िनधीत जमा करणे
अ याव यक तरिव यात आले. यामुळे सहकारी सं था आिथ क ्या स म होऊ
शकतील .
९) सभासदान े कज घेतले असेल आिण या याकड ून सदर कजा धी वेळेत परतफ ेड होत
नसेल. अशा प रि थतीत या या भागभा ंडवलावर आिण ठेव रकमेवर सहकारी
सं थेची मालक राहील . munotes.in
Page 102
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
102 १०) १९०० या सहकारी सं था काय ा माण े या काय ातही सहकारी सं थांना
ा ीकर नोदणीश ु क, मु ांक शु क इ यादीबाबत सूट दे यात येईल अशी तरतूद
कर यात आली .
११) सहकारी सं थां या सभासदा ंनी खरेदी केलेले भाग यायालयात ज करता येणार
नाहीत . असे काय ात नमूद कर यात आले.
१२) १९०४ या सहकारी सं था काय ातील िहशोब तपासणी िनयं ण व इतर मूळ
तरतुदी याही काय ात तशाच ठेव यात आ या .
१९१२ या सहकारी काय ाच े खास वैिश ा महणज े सहकारी सं थां या उ च तरीय था
िनमा ण झा या आिण सोसायटी या िवभागणीचा ामीण अिण शहरी असा ादेिशक िनधष
र होऊन जबाबदारीच े देयता त व लागू कर यात आले. या काय ाम ुळे सहकारी सं थां या
वाढीस चालना िमळाली .
६.६ वा याय
१. जैविविवधता कायदा -2002 - नैसिग क संवध न तपशीलवार मािहती िलहा
२. जैविविवधत ेस असणार े धोके िट पणी करा
३. िटपा िलहा
i) सहकारी कायदा -2004
ii) सहकारी कायदा -2012
६.७ संदभ ंथ
पंचायतस ंबंधीचे उपब ंध ) अनुसूिचत े ात िव तार करण े बाबत ( अिधिनयम 1996 ,
संचालक , मु ण व लेखन साम ी , महारा शासन -२००४
कव , इरावती , मराठी लोका ंची सं कृित, पुणे, १९६२.
महारा लोकसािह य सिमित , महारा लोकसािह य माला , पु प चौथ े, पुणे, १९६० .
संगवे, िवलास , आिदवास च े सामािजक जीवन , मुंबई, १९७२ .
https://mr.vikaspedia.in/social -welfare
Shri. Sarvesh Kulkarn i, Central Right to Information Act 2005
Forest Right Act, Chaudhari Publications
Co-operative Act. 2009 Chaudhari Publications
Biodiversity, Act 2002 Chaudhari Publications
PESA Act 1996 Chaudhari Publications
munotes.in
Page 103
103 ७
मािहती अिधकार कायदा -2005 -I
घटक रचना
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ प रचय -संक पना
७.३ उगम
७.४ काय ाची उि े
७.५ महारा मािहती अिधकार कायदा - 2005
७.६ मािहती अिधकार काय ातील मह वा या तरतुदी
७.७ क सरकारन े सुचवले या बदला ंचा प रणाम आिण मह व
७.८ सारांश
७.७ वा याय
७.८ संदभ ंथ
७.० उि े
१. मािहती या अिधकाराच े उगम समजून घेणे.
२. मािहती अिधकार कायदा 2005 ची िविवध उि े जाणून घेणे.
३. मािहती अिधकारअज कसा दाखल करायचा ह े जाणून घेणे.
४. मािहती अिधकार च े मह व समज ून घेणे.
५. देशातील णाल वर मािहती अिधकाराचा भाव जाण ून घेणे.
७.१. तावना
भारत हा लोकशाही धान देश आहे. जनतेची - जनतेचे - जनतेसाठी चालवल ेली रा य
यं णा खरोखरच आदश करावयाची असेल तर याम य े पारदश कता हवी. कोण याही
शासक य यवहारात पारदश कता आण या साठी एक मह वाच े श हणून मािहती
अिधकाराला मह व ा होत आहे. " शासनाकड े िकंवा साव जिनक सं थांकडे असल ेली munotes.in
Page 104
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
104 मािहती िमळव यासाठी नाग रका ंना िदलेला कायद ेशीर अिधकार हणज े मािहतीचा
अिधकार होय " . नाग रका ंनी कोणतीही मािहती मागावी आिण ती शासनान े पुरवावी असाच
केवळ या अिधकाराचा अथ नसून शासक य अिधका या ंनी आिण साव जिनक सं थांनी
अशा कारची मािहती वतःह न ( यू - मोटो ) जनतेसमोर उघड केली पािहज े हे अपेि त
आहे. यासाठी कोण याही नाग रकाकड ून िवचारणा ये याची वाट पाह याची गरज नाही.
७.२ प रचय -संक पना
भारतासार या लोकशाही रा ात साव जिनक जीवनातील येक मह वा या गो ीवर
िहरीरीन े मत दश न क न , नाग रका ंकडून रा य कारभारात उ फ ूत सहभाग अपेि त
आहे. रा यघटन ेने यासाठी नाग रका ंना अिभ य च े वातं य मूलभूत ह क हणून बहाल
केले आहेत. अथा त, नाग रका ंना यांचे मािहती पूण मत मांड यासाठी शासना या
काय प तीची मािहती व साव जिनक िहता या बाबी कशा हाताळ या जातात याची मािहती
िमळण े आव यक आहे. ही मािहती नाग रका ंना ा हावी हा मािहती अिधकाराचा मु य
उ ेश आहे.
क शासनाचा मािहती अिधकार 2005 हा कायदा महारा ासह संपूण देशभर 12
ऑ टोबर 2005 पासून लागू झालेला आहे. हा कायदा रा य शासना या शासक य ,
िनमशासक य काया लये, िज हा प रषदा , महापािलका , नगरप रषदा इ यादी बरोबरच या
सं थांना शासनाकड ून मदत िकंवा अनुदान िमळत े या सवा ना लागू झालेला आहे.
मािहती या अिधकाराम ुळे देशातील लोकशाही अिधक मजबूत होणार असून सव सं थां या
कामकाजात पारदश कता येणार आहे. भारतीय रा यघटन ेनुसार, देशातील जनतेला
मूलभूत अिधकार दान करणारा हा कायदा ऐितहािसक ्या मह वाचा आहे.
७.३ उगम
"मािहतीचा कायदा " ही संक पना सव थम ि वडनन े सव जगाला िदली. 1776 साली
वीडनन े आप या देशातील नाग रका ंना मािहतीचा अिधकार देणारा कायदा मंजूर केला.
देशाचा कारभार अ यंत पारदश कपणे चालिव याचा उ म नमुना हणून या देशाकड े पािहल े
जाते. यानंतर 1789 म ये चने मािहतीचा अिधकार िस केला. याम य े देशाचे
अंदाजप क तपास याचा अिधकार देशातील सव नाग रका ंना दे यात आला . एकूण िनधी,
याचा वापर इ यादी सव मािहती सव सामा य जनतेला िमळावी व पारदश क कारभार हावा
हा याचा हेतू होता. यानंतर 1795 म ये नेदरलँडने मािहती अिधकार दे याचे जाहीर केले.
देशातील नाग रका ंना साव जिनक शासनातील सव गो ची मािहती िमळेल अशी यव था
केली. संयु रा स ंघाने (UNO) 1946 साली "मािहतीचा अिधकार " हा मानवाचा
मुलभूत अिधकार अस याच े एका ठरावान े िस केले. यानंतर 1951 म ये िफनल ँड,
1966 म ये अमे रका, 1970 म ये नॉव आिण डे माक , 1982 म ये ऑ ेिलया आिण
यूझीलंड, 1983 म ये कॅनडा, इं लंड - 2000 म ये ेट ि टन या माण े 56 देशांम ये हा
कायदा लागू केला गेला.भारत हा कायदा बनवणारा 57 वा देश असून स या जगात 70
पे ा जा त देशांनी या काय ाचा वीकार केला आहे. munotes.in
Page 105
मािहती अिधकार कायदा -2005 -I
105 1990 म ये ीमती अ णा रॉय यांनी राज थानात "मजदूर िकसान श संघटना "
चळवळ उभी केली. गरीब मजुरांना मािहती या अिधकारात यांनी काम के याची िबले,
हजेरी प क व इतर मािहती िमळावी हणून रॉय यांनी ही चळवळ सु केली. येथूनच ख या
अथा ने मािहती या अिधकाराची सु वात भारतात झाली. यानंतर म य द ेश मधील
िबलासप ूर िवभागीय आयु ीयुत हष मंडर यांनी स ट बर 1996 म ये "अ नधा य िवतरण
यव था रोजगार िविनमय " याबाबतची मािहती उघड कर यासाठी य न केले. 1997
म ये गोवा व तािमळनाड ू सरकारन े मािहतीचा ह क हा मंजूर कर याची मोहीम हाती
घेतली. भारतात सव थम हा कायदा ते हा या कना टक या रा यपाल ीमती ही. एस.
देवी यांनी कना टकम य े 2000 म ये हा कायदा मंजूर केला. महारा ात अ णा हजारे
यांनी 2001 चाली मािहती या अिधकारासाठी आंदोलन केले. महारा रा य मािहती
अिधकार 2002 हा कायदा महारा शासनान े 2003 साली संमत केला आिण अंमलात
आणला . अशा अनेक चळवळीन ंतर क शासनाचा मािहतीचा अिधकार कायदा 12
ऑ टोबर 2005 पासून संपूण देशभर लागू कर यात आला व इतर रा यातील मािहती
अिधकार कायद े िनरिसत हणज ेच बंद क न संपूण भारतासाठी हाच एकमेव कायदा लागू
केला गेला.
७.४ काय ाची उि े
1) साव जिनक ािधकरणा या काया त मोठ्या माणावर पारदश कता आणण े.
2) िनण य ि य ेत जनता व शासन यांचा सहभाग िवकास करणे.
3) शासनाच े उ रदािय व व काय मता याम य े वाढ करणे.
4) शासक य व िनमशासक य िवभागातील ाचार कमी करणे.
अिधकािधक पारदश कता:-
अिधकािधक पारदश कता हणज े शासक य कामकाजातील जा तीत जा त मािहती
जनतेसमोर मांडणे. याम य े शासक य िनयम, िनयं ण आिण िनण य ि या अहवाल
इ यादी मािहती जतन क न मािहती या अिधकारात दे यासाठी तयार ठेवणे. साव जिनक
ािधकरणान े जनतेसाठी ही सव मािहती आपणह न वयं ेरणेने जाहीर केली पािहज े.
वयं ेरणेने जाहीर करावयाची मािहती (pro - active disclosures) ोॲ टी हली
हणज ेच आपणाह न आिण डीस लोजर हणज े जाहीर केलेली मािहती ो ऍि ट ह लोजर
हणज े वयं ेरणेने जाहीर केलेली मािहती .
1) ािधकरणानी आप या संबंिधत िवभागातील मािहती फलकावर जािहरात करणे.
जसे ,
* येक काया लयाची संरचना, काय , कत ये, या या काय प ती , उि े व उि प ूत .
* येक काया लयात उपल ध असल े या संिचका. munotes.in
Page 106
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
106 * येक काया लयात उपल ध असल े या कागदप ाची सूची
* काया लयात काय रत असल े या य व यांचा तपशील .
* काया लयात उपल ध झालेला िनधी.
* येक कामावर खच होणारा िनधी, काय ि वत असल ेले क प , लाभाथ ची यादी.
* परवाना ा य ची यादी, इ यादी .
* वरील सव मािहती नाग रका ंना पाह यासाठी खुली असेल, यासाठी कोणतीही फ
आकारली जाणार नाही.
2) इतर संगणक य सुिवधा :-
* आपण ईमेल ारा मािहती मागणीचा अज अशी सुिवधा तयार झा यावर क शकतो .
* जर आपण मािगतल ेली मािहती संगणकावर उपल ध अस यास , ती संगणकावर उपल ध
अस याबाबतची िस ी सदर या काया लयान े करावयाची आहे.
* तु ही अशा मािहतीची सॉ ट कॉपी मागू शकता . यासाठी िनि त केलेली फ आपणाला
ावी लागेल.
* मािहती िमळण े सोपे हावे, हणून काया लयातील श यतो सव मािहती संगणक क ृत
कर यासाठी येक िधका यान े संगणक करणाचा कृती आराखडा क न , ते िस
करावयाचा आहे.
3) गु तेची कालमया दा:-
20 पे ा जा त कालावधीची कोणतीही मािहती गु राह शकत नाही. काय ा या
अपवादात मोडणार ्या मािहती सु ा काही गु व पाची मािहती वगळता , 20 वषा नंतर
नाग रकास पाह यास खुली असेल.
७.५ महारा मािहती अिधकार कायदा - 2005
क शासनान े 12 ऑ टोबर 2005 रोजी संसदेत मंजूर क न घेतलेला "मािहतीचा
अिधकार अिधिनयम , 2005" पुढील माण े आहे.
" येक साव जिनक ािधकरणा या कामकाजाम य े अिधकािधक पारदश कता आणण े
आिण उ रदािय व िनमा ण कर या या ीने, साव जिनक ािधकरणा या िनयं णाखालील
मािहती नाग रका ंना िमळवता यावी हणून, नाग रका ं या मािहती िमळव या या
अिधकाराची यवहाय शासन प त आखून दे याक रता क ीय मािहती आयोग आिण रा य
मािहती आयोग गिठत कर याक रता आिण त संबंधीत िकंवा तद अनुषंिगक बाबीक रता
तरतूद कर यासाठी अिधिनयम ". munotes.in
Page 107
मािहती अिधकार कायदा -2005 -I
107 वरील काय ाम य े साव जिनक ािधकरण (Public Authority) हणज ेच नाग रका ंचा या
या सरकारी व िनमसरकारी काया लयांशी, महामंडळांशी, साव जिनक बँकांशी िकंवा
नगरपािलका , महानगरपािलका सार या सं थाशी संबंध येतो या सं थांचा, काया लयांचा
आिण संघटना ंचा याम य े समाव ेश होतो.
मािहती अिधकार आिण पारदश कता (RTI & Transparency) मािहती अिधकार
अिधिनयम मसु ात या काय ाची उि े सांिगतली आहेत.
सव साव जिनक ािधकरणातील कामकाजाम य े अिधकािधक पारदश कता आिण
उ रदािय व िनमा ण कर यासाठी साव जिनक ािधकरणातील मािहती सव नाग रका ंना
िमळवता येते. हणज ेच काय ाम य े पारदश कता आिण उ रदािय व ( Transparency
and Accountability ) याचा प उ लेख आहे.
मािहती अिधकार काय ातील मह वा या तरतुदी
भारतीय रा यघटन े या अनु छेद - 19 अ वय े बहाल केले या मािहती या अिधकाराची
अंमलबजावणी कर यासाठी मािहतीचा अिधकार अिधिनयम चांगले काम करेल.
अिधिनयमात एकूण- 31 िवभाग (कलम ) िदलेले आहेत. यापैक अितमह वा या तरतुद चा
िकंवा िवभागा ंचा आपण अ यास करणार आहोत .
1) कलम - 4 साव जिनक ािधकरणातील आबंधने:- येक साव जिनक ािधकरण :
अ) या काय ान ुसार दे यात आले या मािहतीचा अिधकार िमळण े यो य होईल अशा रीतीन े
आिण व प सव अिभल ेख / रेकॉड यो य रीतीन े सूचीब करीत आिण यांची िनद शसूची
तयार करील आिण यांचे संगणक करण करणे यो य आहे अशा सव अिभल ेखांचे यो य
कालावधीत संगणक करण केले जाते आिण देशातील िविवध णालीम य े नेटवक माफ त
जोडल े जातात याची चौकशी करील .
ब) हा िनयम झा यापास ून एकशे वीस िदवसा या आत -
आपली रचना काय व कत ये यांचा तपशील ;
आपल े अिधकारी व कम चारी यांचे अिधकार व कत य;
िनण य ि य ेत अंमलबजाव यात येणारी काय प ती , तसेच पय वे ण आिण
उ रदािय व णाली ;
या याकड े असल ेले िकंवा यां या िनयं णात असल ेले िकंवा यांची काय पार
पाड यासाठी यां या कम चारी वगा कडून वापर यात येणारे िनयम, िविनयम , सूचना,
िनयमप ुि तका आिण अिभल ेख ;
आप या अिधका या ंची आिण कम चा या ंची िनद िशका ;
या य ना सवलती , परवान े िकंवा ािधकारप े िदलेली आहेत अशा य चा
तपशील . munotes.in
Page 108
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
108 मािहती िमळव यासाठी नाग रका ंना उपल ध असणा या सुिवधांचा तपशील , तसेच
साव जिनक वापरासाठी चालिव यात येत असल े या ंथालया या िकंवा
वाचनालया या कामकाजा या वेळांचा तपशील
क) याम ुळे लोकांना बाधा पोहोचत े अशी मह वाची धोरणे आखताना आिण तसे िनण य
जाहीर करताना सव संबंिधत व तुि थती िस करील .
ड) आप या शासक य िकंवा याया ंिकत िनण याबाबतची करणे बािधत य ला कळवील .
2) कलम - 5. जन मािहती अिधका याना पदिनद िशत करणे:
* येक साव जिनक ािधकरण , हा अिधिनयम अिधिनयिमत झा यापास ून शंभर
िदवसा ं या आत, या अिधिनयमा या आधार े मािहती िमळ याची िवनंती करणा या य ना
मािहती दे यासाठी , यां या अिधकारातील सव शासक य युिनटांम ये िकंवा
काया लयांम ये आव यक असतील तेवढ्या जा तीत जा त अिधका या ंना, यथाि थती
क ीय जन मािहती अिधकारी िकंवा रा य जन मािहती अिधकारी हणून िनद िशत करील .
* वरील िनयमात बाध येऊ न देता, येक साव जिनक ािधकरण , हा िनयम अिधिनयिमत
झा यापास ून शंभर िदवसा या आत, या अिधिनयमा या आधार े मािहती िमळव यासाठी
केलेले अज िकंवा अिपल े वीका न , ती लगेच क ीय जन मािहती अिधका यास िकंवा
रा य जन मािहती अिधका यास िकंवा कलम 19 (1) नुसार िविनिद व र अिधका यास
अथवा क ीय मािहती आयोगा स िकंवा यथाि थत , रा य मािहती आयोगास
पाठिव यासाठी , येक उपिवभागीय तरावर िकंवा अ य उपिज हा तरावर एखा ा
अिधका यास क ीय सहा यक जन मािहती अिधकारी िकंवा यथाि थत रा य सहा यक
जन मािहती अिधकारी हणून पदिनद िशत करील .
* येक क िकंवा रा य जन मािहती अिधकारी , मािहती िमळव याची िवनंती करणा या
य शी केले या िवनंतीवर काय वाही करेल आिण अशी मािहती देणा या य ना यो य ती
मदत करील .
* येक क िकंवा रा य जन मािहती अिधका यास याची िकंवा ितची कत ये यो य कार े
पार पाड यासाठी याला िकंवा ितला आव यक वाटेल अशा अ य कोण याही अिधका याच े
सहा य मागता येईल.
3) कलम - 6 मािहती िमळ याकरीता िवनंती करणे:
या काय ाअ ंतग त मािहती िमळव यासाठी य न े मागणी केले या मािहतीचा तपशील
इं जीम य े िकंवा िहंदीम य े अथवा अज या े ात कर यात येत असेल या े ां या
रा यभाष ेमधील लेखी व पात िकंवा इले ॉिनक साधना ं ारे िविहत नमु यात, यो य फ
सह.
अ) संबंिधत साव जिनक ािधकरणा या क ीय िकंवा रा य जन मािहती अिधकार ्याकड े munotes.in
Page 109
मािहती अिधकार कायदा -2005 -I
109 ब) अशी मािहती िमळव यासाठी एखा ा साव जिनक ािधकरणाकड े अज कर यात आला
असेल याबाबतीत , या याकड े हा अज कर यात आला आहे ते साव जिनक ािधकरण
असा अज अशा अ य साव जिनक ािधकरणाकड े ह तांत रत करेल आिण अशा
ह तांतरणाबाबत अज दारास व रत मािहती देईल.
परंतु अजा चे ह तांतर श यतो लवकरात लवकर कर यात येईल. मा कोण याही
प रि थतीत अज िमळा या या तारख ेपासून पाच िदवसा ंपे ा अिधक िवलंबाने करता येणार
नाही.
4) कलम - 7 िवनंतीचा अज िनकालात काढण े:
* क ीय जन मािहती अिधकारी िकंवा रा य जन मािहती अिधकारी मािहती िमळ याची
िवनंती करणारा अज िमळा यावर श य ितत या लवकर आिण कोण याही प रि थतीत
िवनंती के यापास ून 30 िदवसा ं या आत िविहत कर यात येईल अशा फ चे दान के यावर
मािहती देईल अथवा िविनिद कारणा ंपैक कोण याही कारणा ंसाठी िवनंतीचा अज
फेटाळील .
* िवनंतीचा अज फेटाळ यात आला असेल तर याबाबतीत संबंिधत क ीय अथवा रा य
जन मािहती अिधकारी , मािहती िमळ याची िवनंती करणा या य स -
i) िवनंतीचा अज फेटाळ याची कारण े.
ii) या कालावधीत असा िवनंतीचा अज फेटाळ या या िवरोधात अपील करता येईल तो
कालावधी .
iii) अपील ािधकरणाचा तपशील कळवेल.
5) कलम - 8 मािहती गट कर याबाबत अपवाद :
या काय ात काहीही अंतभू त असल े तरी, कोण याही नाग रकाला पुढील मािहती देता
(पुरवता) येणार नाही.
* या मािहतीम ुळे भारता या साव भौम वाला िकंवा एका म , रा या ं या सुर ेला,
यु तं िवषयक , वै ािनक व आिथ क िहतस ंबंधांना, परक य रा या ं या संबंधांना बाधा
पोहोच ेल अशी मािहती .
* यायालयान े िकंवा यायाधीकरणान े जी मािहती कािशत कर यात प पण े मनाई केली
आहे अशी मािहती .
* जी मािहती कट के याने संसदे या िकंवा िवधानम ंडळा या िवशेषािधकारा ंचा भंग होईल
अशी मािहती .
* वािण य े ातील िव ासाह ता, यवसाियक गुिपते, िकंवा बौि क संपदा यांचा समाव ेश
असल ेली मािहती , जी गट के याने य थ प ा या पधा मक थानाला हानी पोहोच ेल
अशी मािहती . munotes.in
Page 110
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
110 * िवदेशी शासनाकड ून िव ासपूव क िमळाल ेली मािहती .
* िवदेशी सरकारकड ून गु पणे ा झालेली मािहती .
* जी मािहती गट के याने संसदे या िकंवा िवधानम ंडळा या िवशेषािधकारा ंचा भंग होईल
अशी मािहती .
* या काय ान े मनाई केलेली अशी कोणतीही मािहती देता येणार नाही.
* जी मािहती उघड के याने य या खाजगीपणाच े िवनाकारण उ लंघन होईल अशी
वैयि क व पाची मािहती .
6) कलम - 9 िविवि त करणात मािहती दे यास नकार दे याची कारण े :
* एखादी मािहती पुरव याचा िवनंतीमुळे जर, र या याित र अ य एखा ा य या
कॉपीराईटच े उ लंघन होत असेल तर, कलम 8 या तरतुद ना बाधा येऊ न देता,
यथाि थती , क ीय जन मािहती अिधका यास िकंवा रा य जन मािहती अिधका यास अशी
मािहती पुरव याची िवनंती नाकारता येईल.
क सरकारन े सुचवले या बदला ंचा प रणाम आिण मह व .
कलम - 12 क ीय मािहती आयोग :
* क सरकार , राजप ातील अिधस ूचने ारे " क ीय मािहती आयोग " ( स ल इंफॉम शन
किमशन ) मािहती या अिधकाराचा वापर कर यासाठी व याला नेमून िदलेली काय पार
पाड यासाठी थापन करते.
* क ीय मािहती आयोग पुढील य ची िमळून बनलेला असेल.
अ) मु य मािहती आयु ,घरगुती गॅस वापरातील काळा बाजारावर िनयं ण ठेवता येते
ाहका ंना वेळेत गॅस उपल ध होतो रोजगार हमी योजन ेतील ाचार कमी कर यास मदत
होते यामुळे गरीब मजुरांना कामाची उपल धता होते वाद िमट यास व गैरसमज दूर
हो यास मदत मािहती अिधकाराम ुळे शासक य -िनमशासक य िवभाग तसेच थािनक
वरा य सं था म ये िनमा ण होणार े वाद व गैरसमज दूर हो यास मदत होते िनण य
ि य ेची मािहती गट करणे िनवेदन िवषयी मािहती जाहीर करणे िवकास िवकासका ंचे देणे
कज ि या व आकारणी कर आकारणी वसुली इ यादी िवषयीच े दावे व गैरसमज मी
ठेव यास मदत होते गरीब व गरजू लोक सरकारी योजना ंचा लाभ क व रा य
शासनामाफ त राबिव यात येणा या िविवध योजना ंचा लाभ गरजू व गरीब लोकांना िमळव ून
दे यासाठी मािहती अिधकार फार उपयु ठरत आहे मोफत वै क य अ नस ुर ा रोजगार
हमीची कामे घरकुल योजना िनराधार अपंग लोकांचा लोकांचा योजना िविवध योजना ंसाठी
िदले जाणार े अनुदान व याचे िवतरण घरगुती गॅसवरील सवलत रेशन काड िवमा योजना
वृ ांसाठी पे शन योजना इ यादी िविवध योजना ंचा लाभ गरीब व गरजू लोकांना होत आहे
गावक या ंना िवकासाचा नवीन माग सापडला मािहती अिधकार यामुळे गावा या िवकासाचा
माग हो यास मदत झाली आहे रस व र ते व गटारा ंचे बांधकाम याचा दजा व मंजूर खच munotes.in
Page 111
मािहती अिधकार कायदा -2005 -I
111 िविवध योजना ंचे लाभाथ इंिदरा आवास योजना रा ीय ामीण रोजगार हमी योजन ेचे
लाभाथ शासक य व याचे िवतरण वीज व पाणीप ुरवठा आरो य व िश ण िवभाग ाम
व छता पया वरण संर ण आधी िविवध कामांम ये सुधारणा व पारदश कता ये यास मदत
होत आहे ाचार िनयं ण ठेवणे शक्य होऊ लागल े आहे एकूणच गावा या िवकासाला
मदत होऊ लागली आहे मु य आयु इतर क ीय आयोग यां या मदतीन े चालिवतात .
मु य मािहती आयु आिण मािहती आयु हे कायदा , िव ान व तं ान , समाजस ेवा,
यव थापन , प का रता जनसंपक मा यम िकंवा शासन आिण शासन या िवषया ंचे यापक
ान व अनुभव असल े या साव जिनक जीवनातील यात य असतील .
8) कलम - 15 रा य मािहती आयोग :
येक रा य शासन राजप ातील अिधस ूचने माण े ……….. ( रा याच े नाव) मािहती
आयोग , मािहती या अिधकाराचा वापर कर यासाठी आिण याला नेमून िदलेली काय पार
पाड यासाठी थापन करेल.
* रा य मािहती आयोग पुढील य चा िमळून बनलेला असेल.
अ) रा य मु य मािहती आयु
ब) आव यकत े माण े, दहापे ा अिधक नसतील इतके रा य मािहती आयु .
* रा या या मु य मािहती आयु ांची आिण रा य मािहती आयु ांची िनयु , रा यपाल
पुढील य नी िमळून बनले या सिमती या िशफारशीन ुसार करील .
अ) मु यमं ी, या सिमतीच े अ य असती ल.
ब) िवधानसभ ेतील िवरोधी प नेता
क) मु यमं याने नामिनद िशत केलेला एक कॅिबनेट मं ी.
सव कामकाज व िनयु या क ीय मािहती आयोगा माण ेच असतात .
9) कलम - 18 मािहती आयोगा ंचे अिधकार व काय :
क ीय मािहती आयोग व रा य मािहती आयोग या काय ा नुसार पुढील य कड ून त ार
वीकारण े व यांची चौकशी करणे हे यांचे कत य असेल.
* या काय ान ुसार मािहती आयोग िकंवा रा य मािहती आयोगान े संबंिधत अिधकारी
िनयु केलेला नसेल तर, िकंवा संबंिधत अिधका या ंकडे अिपलाचा अज उपल ध क न
िदला नसेल तर, िकंवा संबंिधत अिधकार ्याने तो अज नमूद केले या व र अिधका याकड े
पाठवल ेला नसेल तर िकंवा मािहती अिधकार ्याकड े िवनंतीचा अज सादर कर यास जी
य असमथ ठरली असेल अशी य :
* या काय ा ंतग त मागणी कर यात आलेली कोणतीही मािहती िमळ यास नकार
िमळाल ेली कोणतीही य , munotes.in
Page 112
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
112 * या काय ा ंतग त मािहती िमळव यासाठी य अजा स िविश मुदतीत ितसाद न
िमळाल ेली य .
* अवाजवी फ भर यास भाग पाडेल अशी य .
* आप याला िमळाल ेली मािहती खोटी िकंवा िदशाभ ूल करणारी आहे असे िजला वाटत
असेल अशी य ;
* या काय ा ंतग त अिभल ेख िमळवता ये या या िकंवा यासाठी िवनंती कर या या
संबंधातील इतर कोण याही बाबीिवषयी त ार करणारी य .
10) कलम - 20 शा ती (Penalty) :
या काय ाखाली रा य िकंवा क मािहती आयोग कम चारी दोषी आहेत असे आयोगाच े मत
झाले तर यां यावर िश तभ ंगाची कारवाई होते. मािहती दे यास िवलंब झाला तर संबंिधत
कम चार्यांना यांची बाजू मांड याची संधी िदली आहे. याम य े तो दोषी आढळ यास
या याकड ून येक िदवसाकरीता पये 250 व जा तीत जा त पये 25000 एवढा दंड
आकार यात येतो.
* दंडाची कारवाई कर याचा अिधकार क ीय मािहती आयोगास व रा य मािहती आयोगास
आहे.
11) कलम -23 यायालया ं या अिधकारीत ेस आडकाठी :
कोणत ेही यायालय या काय ा ंतग त िदले या कोण याही आदेशा या संबंधातील कोणताही
दावा, अज िकंवा इतर कारवाई दाखल क न घेणार नाही आिण या अिधिनयमान ुसार
केले या अपीला ार े असेल याख ेरीज असा आदेश ा पद करता येणार नाही.
मािहती अिधकाराच े मह व / प रणाम :-
1) मािहती िमळव याचा कायद ेशीर अिधकार :
मािहती अिधकाराम ुळे देशातील नाग रका ंना शासक य व िनमशासक य कामकाज िवषयी
मािहती िमळव याचा अिधकार ा झाला आहे. आपणास मािहती मागिव याच े कारण
कोणीही िवचा शकणार नाही. कारण , मािहती हा तुमचा अिधकार आहे आिण यो य
कारणािशवाय तो कोणालाही नाकारता येणार नाही. आव यक असल ेली मािहती एखा ा
जीिवत र णा या ीने अथवा मु ते या ीने आव यक अस यास आपणास ती 48
तासां या आत तातडीन े मागता येइल. मािगतल ेली मािहती यो य मुदतीत िमळाली नाही
अथवा झाले या उिशराब ल प ीकरणही िविहत मुदतीत दे यात आले नाही तर, सदर
मािहती मोफत िमळत अिधकार असतो आपण जर दा र ्यरेषेखालील नाग रक असेल
असलो तर मािहती आपणास मोफत पुरिव यात येते. नाग रका ंना िलिहता वाचता येत
नसेल िकंवा आपण अपंग असाल तर, मािहती अिधकारी यो य ती सव मदत करेल.
munotes.in
Page 113
मािहती अिधकार कायदा -2005 -I
113 2) साव जिनक सं था कामकाजातील पारदश कता:
मािहती अिधकाराम ुळे साव जिनक सं थां या कामकाजाम य े पारदश कता िदसून येते.
याम य े िनण य ि या , कामगार भरती ि या , कम चा या ंची िनवड व बढती, िनिवदा
िवषयक मािहती , शासक य सवलत योजन ेचा लाभ घेणा या ंची यादी, पाणीप ुरवठा व िव ुत
िवभाग , थािनक गॅस ि या , शै िणक व आरो य सुिवधा, रोजगार काया लयातील
हजेरीप क , ग रबा ंसाठी आरो य िवमा िकंवा सुिवधा, खा ा न सुर ा इ यादी िवषयीची
मािहती सव सामा य नाग रका ंना पुरवली पािहज े िकंवा संकेत थळावर उपल ध क न
िदली पािहज े जेणेक न साव जिनक सं थांमधील कामकाजात पारदश कता वाढेल.
3) मािहती अिधकाराचा यवहारात उपयोग :
मािहती अिधकाराचा यवहारात मोठ्या माणात वापर केला जातो. दा र ्य िनमू लन
योजन ेअंतग त संबंिधत थािनक आमदार व खासदारा ंना िमळणार े अनुदान, संबंिधत
ने यांनी वापरल ेला िनधी, केलेली कामे, यांची जबाबदारी िकंवा उ रदािय व या िवषयी
सव मािहती लोकांपय त पोहोचव याची यव था असावी .
वैयि क पातळीवर तु हाला तु ही तुम या आव यकत ेनुसार हवी ती मािहती व रत ा
होते. आ उदारणाथ आव यक ती माणप े, द तऐवज , दाखल े आिद गो ी उपल ध होऊ
शकतात . याचबरोबर काया लयात लंिबत असल े या तुम या अजा ची िकंवा करणाची
स ि थती इ यादी गो चा यात समाव ेश होतो. यामुळे काया लयात माराव े लागणार े
हेलपाट े, संिद ध मािहती व दु रे या जाचात ून सुटका होते. आप याला ह काची मािहती
िमळव यासाठी कुणाची मनधरणी करावी लागत नाही.
4) िविवध खा यातील ाचा र उघड करणे :
मािहती अिधकाराम ुळे साव जिनक े ातील िविवध सरकारी काया लयातील उदाहरणाथ
महसूल िवभाग , पोलीस िवभाग , आरो य िवभाग , िश ण िवभाग , साव जिनक बांधकाम
िवभाग , समाज क याण िवभाग इ यादी िवभागातील होणारा ाचार कमी करणे िकंवा
यावर िनयं ण ठेव यासाठी मािहती अिधकार हे मह वाच े अ आहे.
5) सरकारी कामकाजाच े यो य आकलन :
य ात शासक य कामकाज कसे चालत े, यांची काय व िनण य प ती कशी आहे, हे या
काय ाम ुळे येक नाग रकाला समजून घेता येते. मािहती अिधकाराम ुळे नाग रका ंना ही
संधी ा झालेली आहे. िनण य ि य े या सव न दी अचूक ठेव या जातात . याची मािहती
जनतेसाठी कट करावी लागत े. सव तरावरील अिधकारी जनतेसाठी मािहती उपल ध
क न देतात. योजना ंची अंमलबजावणी भावीपण े केली जाते. सव सामा य नाग रका ंना
सेवा पुरव या जातात व यात सुधारणा हो यास मदत होते.
6) िवकास काय मात सुधारणा :
मािहती अिधकार ामीण व शहरी थािनक शासन सं था माफ त कर यात येणा या िवकास
काय मांवर तसेच सरकारी िवभागातील िवकास कामांवर देखरेख ठेवणे, यावर िनयं ण munotes.in
Page 114
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
114 ठेवणे हा सव सामा य नाग रका ंना अिधकार ा झा याम ुळे या िवकास कामात सुधारणा
घडून ये यास मदत होत आहे.
7) नाग रका ं या सेवेत सुधारणा :
मािहती अिधकाराम ुळे सव सामा य जनतेला पुरव यात येणा या सेवांम ये गुणा मक व
सं या मक वाढ झालेली िदसून येते. याची अनेक उदाहरण े सांगता येतील. शाळेतील
िश का ं या िनयिमत तपासणीम ुळे िश का ं या गैरहजेरीचे माण व मुलां या गळतीच े माण
यां याकड े ल ठेवता येते, ाथिमक आरो य क ातील डॉ टस व नस स या या
िनयिमतपणाम ुळे णांना सेवा सुिवधा वेळेत पुरिवता येतात, घरगुती गॅस वापरातील
का या बाजारावर िनयं ण ठेवता येते व ाहका ंना वेळेत गॅस उपल ध होतो, रोजगार हमी
योजन ेतील ाचार कमी कर यास मदत होते यामुळे गरीब मजुरांना कामाची उपल धता
होते.
8) वाद िमट यास व गैरसमज दूर हो यास मदत:
मािहती अिधकाराम ुळे शासक य व िनमशासक य िवभाग , तसेच थािनक वरा य सं था
इ यादीम य े िनमा ण होणार े वाद व गैरसमज दूर हो यास मदत होते. िनण य ि य ेची
मािहती गट करणे, िनिवदा ंिवषयी मािहती जाहीर करणे, िवकासका ंचे देणे, कज ि या व
आकारणी , कर आकारणी वसुली इ यादी िवषयीच े दावे व गैरसमज मी ठेव यास मदत होते.
9) गरीब व गरजू लोक सरकारी योजना ंचा लाभ:
क व रा य शासनामाफ त राबिव यात येणा या िविवध योजना ंचा लाभ गरजू व गरीब
लोकांना िमळव ून दे यासाठी मािहती अिधकार फार उपयु ठरत आहे. मोफत वै क य
सेवा, अ नसुर ा, रोजगार हमीची कामे, घरकुल योजना , िनराधार व अपंग लोकां या
योजना , िविवध योजना ंसाठी िदले जाणार े अनुदान व याचे िवतरण , घरगुती गॅसवरील
सवलत , रेशन काड , िवमा योजना , वृ ांसाठी पे शन योजना , इ यादी िविवध योजना ंचा
लाभ गरीब व गरजू लोकांना होत आहे.
10) गावक या ंना िवकासाचा नवीन माग सापडला :
७.६ सारांश
मािहती अिधकाराम ुळे गावा या िवकासाचा माग खुला हो यास मदत झाली आहे. र ते व
गटारा ंचे बांधकाम , याचा दजा व मंजूर खच , िविवध योजना ंचे लाभाथ , इंिदरा आवास
योजना , रा ीय ामीण रोजगार हमी योजन ेचे लाभाथ , शासक य अनुदान व याचे
िवतरण , वीज व पाणीप ुरवठा, आरो य व िश ण िवभाग , ाम व छता , पया वरण संर ण,
आिद िविवध कामांम ये सुधारणा व पारदश कता ये यास मदत होत आहे. ाचारावर
िनयं ण ठेवणे शक्य होऊ लागल े आहे. एकूणच गावा या िवकासाला मदत होऊ लागली
आहे.
munotes.in
Page 115
मािहती अिधकार कायदा -2005 -I
115 ७.७ वा याय
1) मािहती अिधकाराच े मह व िकंवा प रणाम सांगा.
2) मािहती अिधकार काय ातील मह वा या तरतुदी सांगा.
७.८ संदभ ंथ
1) मािहतीचा अिधकार अिधिनयम , 2005, महारा रा य राजपि त अिधकारी
महास ंघ - मु क - तीक ऑफस ेट, मुंबई.
2) मािहतीचा अिधकार - य. िद. फडके - अ र काशन - माहीम , मुंबई.
3) पायाभ ूत अ यास म - 2 - ा. एम. एस. िलमण , सेठ पबिलक ेशन, मुंबई.
4) मािहतीचा अिधकार अिधिनयम , 2005. - उ मेष गुजराथी , गती बु स ा. िलिम.,
िमिलंद आट ि ंटस मुंबई.
munotes.in
Page 116
116 ८
मािहती अिधकार कायदा -2005-II
घटक रचना
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ मािहती माग याची काय प त
७.३ मािहती अिधकार जोडप - "अ" जोडप - "ब" जोडप ' क'
७.४ ामीण शासन व शासन यं णेवरील मािहती अिधकाराच े प रणाम / फायद े / मह व
७.५ सारांश
७.६ वा याय
७.७ संदभ ंथ
७.० उि े
१. मािहती माग याची काय प त समजून घेणे.
२. मािहती अिधकार जोडप - "अ" जोडप - "ब" जोडप ' क'जाणून घेणे.
३. ामीण शासन व शासन यं णेवरील मािहती अिधकाराच े प रणाम जाणून घेणे.
४. मािहतीचा अिधकार मह व समज ून घेणे.
७.१ तावना
क शासनाचा 'मािहती अिधकार 2005', महारा ाबरोबरच इतर सव देशभर िदनांक 12
ऑ टोबर 2005 पासून लागू कर यात आला आहे. हा कायदा रा य शासना या सव
शासक य , िनमशासक य , काया लयाबरोबरच िज हा प रषदा , महापािलका , नगरप रषदा ,
पंचायत सिमती , ामपंचायत तसेच या सं थांना शासनाकड ून मदत अथवा अनुदान
िमळत े या सवा ना लागू झाला आहे. मािहती या अिधकाराम ुळे देशातील लोकशाही अिधक
मजबूत होणार असून सव आ थापना व सं थां या कामकाजात पारदश कता येणार आहे.
भारतीय रा यघटन ेनुसार देशातील लोकांना मूलभूत अिधकार ा क न देणारा हा
कायदा आहे. शासनात लोकािभम ुखता व िनण य मता आणून, उ म शासन
काया ि वत कर यासाठी मािहतीचा अिधकार हा कायदा मह वाचा आहे. munotes.in
Page 117
मािहती अिधकार कायदा -2005-II
117 साधारणतः कोणतीही मािहती 30 िदवसा या आत अज दारास देणे बंधनकारक असत े. या
मया िदत वेळेत मािहती देणे श य हावे यासाठी येक साव जिनक ािधकरणान े या- या
ािधकरणा या आकारान ुसार िकंवा कामकाजा या सोयीन ुसार आव यक ितत या मािहती
अिधका या ंची नेमणूक करावयाची असत े. एखा ा साव जिनक ािधकरणाचा आकार लहान
अस यास तेथे एकच मािहती अिधकारी नेमलेला चालतो . मा एखा ा ािधकरणाचा
आकार मोठा असेल िकंवा अनेक कारच े िवभाग असतील अशा येक िवभागासाठी
वेगवेगळे ािधकरण घोिषत क न एक िकंवा अिधक वतं मािहती अिधकारी नेमणे
अपेि त असत े.
एकाच ािधकरणातील कोण याही िवभागातील मािहती , मािहती अिधका याला याच
ािधकरणा या दुस या िवभागातील (दुस या खा यातील ) कामांची मािहती सु ा देणे
अपेि त असत े. या यित र दुस या साव जिनक ािधकरणास ंबंिधत अज ही याला
वीकारावाच लागेल आिण यानंतर पाच िदवसा ं या कालावधीत तो संबंिधत
ािधकरणाकड े ह तांत रत करावा लागेल, याची लेखी सूचना अज दाराला ावी लागेल.
कोण याही य स मािहती हवी अस यास याने लेखी अज करणे आव यक असत े. अशा
लेखी अजा चे उ र मािहती अिधका यान े यानुसार लेखी देणे अिनवाय आहे. अज दारान े
जर मािहतीची मागणी सीडी, लॉपी , ि हडीओ कॅसेट या व पात केली असेल िकंवा
साधन साम ीची सॅ पल िकंवा मॉडेल अशा व पात मागणी के यास ती मािहती या
व पात पुरवावी लागेल. परंतु कोण याही प रि थतीत फ त डी उ र न देता लेखी
उ र देणे आव यक आहे.
अज दार िकंवा मािहती अिधकारी यांनी अज देताना व वीकारताना पुढील काळजी घेणे
आव यक आहे.:-
१) अज दार यांचे पूण नाव:
२) संपूण प ा िपन कोड सह
या दो ही गो ी यवि थत िलिहल े या आहेत का ? याची खा ी क न यावी . कारण प ा
अपुरा िकंवा चूक चा अस यास पो टान े पाठवल ेले उ र वेळेवर िमळाल े नाही तर मािहती
अिधकारी अडचणीत येऊ शकतो . तसेच अज दाराला मािहती िमळ यास िवलंब होऊ
शकतो .
३) िवचारल े या मािहतीचा िवषय :- िकमान ढोबळमानान े तरी िवषय िलिहल ेला असावा .
उदाहरणाथ - सरकारी योजना ंचा लाभ घे यासाठी िकंवा मािहती िमळव यासाठी संबंिधत
योजन ेचे नाव.
४) कोण या काळातील मािहती हवी आहे तो कालावधी :- उदाहरणाथ 1920 ते 1921
साल. munotes.in
Page 118
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
118 ५) नेमक कोण या कार े मािहती हवी आहे, हे िलिहल े अस याची खा ी क न घेणे.
उदाहरणाथ : मु.पो ट.….., तालुका. …….. िज हा . …….. येथील िज हा प रषद े या
ाथिमक शाळेत िकती िव ाथ आहेत व यां यासाठी िकती िश क नेमले आहेत ?
६) मािहती पो टान े हवी आहे क अज दारा मािहती घे यास वतः येणार आहे, हेही
िलिहल ेले आहे याची खा ी करावी .
७) मािहती पो टान े हवी असेल तर सा या पो टान े, रिज टर पो टान े, पीड पो टा ने हवे
ते िलिहल े अस याची खा ी क न यावी . तसेच पो टाचा खच हा मािहती या खचा
यित र पो टेजचा खच वेगळा आकारला जातो याची अज दाराला क पना ावी.
८) अज दार दा र ्यरेषेखालील आहे का हेही अजा त िलिहल ेले असाव े.
९) जर अज दार दा र ्यरेषेखालील असेल तर या पुरा याची झेरॉ स कॉपी जोडावी .
१०) अजा वर तारीख व िठकाण िलिहल ेले असाव े.
११) अज खाली वा री करणे अिनवाय आहे.
वरील सव गो ची खा ी क न , चुका िकंवा ुटी अस यास लगेचच पूण क न यावी
यामुळे मािहती वेळेत िमळण े, पाठिवण े सोयीच े होते.
७.२ मािहती माग याची काय प त
१) कलम सहा या पोटकलम (१) अ वय े मािहती िमळव याचा अज जोडप "अ" म ये
िदले या नमु यात सा या कागदावर , संबंिधत रा य शासक य मािहती अिधकार ्याकड े
कर यात येईल व याबाबत यथोिचत पावती घेऊन रोख व पात िकंवा साव जिनक
ािधकरणास देय असल े या दश नी धनाकषा या (demand draft) व पात िकंवा
बँकस धनाद ेशा या (चेक) व पात , दहा पये इतके अज शु क दान कर यात येईल
िकंवा यावर दहा पया ंचा यायालय फ मु ांक (court fee stamp) लाव यात येईल.
अज दाराने मािहती िमळव यासाठी भरावयाची र कम खालील माण े आकार यात येईल.
१) जे हा संबंिधत िवभागान े काही द तऐवज , नकाश े इ याद ची िकंमत आधीच िनि त
केलेली असेल - अशा मािहतीसाठी िनि त केलेली िकंमत अिधक टपाल खच . २) जे हा
मािहती छाया ती या (photo copy) व पात िकंवा अ य व पात ( तीत ) चटकन
िमळ याजोगी असेल - तयार केले या िकंवा न कल केले या येक पृ ांसाठी (ए-४ िकंवा
ए-३) आकारा या कागदासाठी एका तीचा य खच दोन पये अिधक टपाल खच
िकंवा मोठ्या आकारा या कागदा ंमधील एका तीचा य खच िकंवा खचा ची िकंमत
अिधक टपालखच .
३) अिभल ेखांचे िनरी ण कर यासाठी - पिह या एका तासात क रता कोणत ेही शु क
आकारल े जाणार नाही. आिण यानंतर या येक पंधरा िमिनटा ंसाठी पाच पये इतके
शु क आकारल े जाईल . munotes.in
Page 119
मािहती अिधकार कायदा -2005-II
119 ४) डी केट िकंवा लॉपीसाठी पुरवले या मािहतीसाठी येक डी केटसाठी िकंवा
लॉपीसाठी प नास पये अिधक टपाल खच .
५) छापील नमु यात पुरवले या मािहती , अशा काशनासाठी िनि त केलेली िकंमत िकंवा
अशा काशनात ून घेतले या उता या या (extracts) छाया त या येक पृ ास दोन
पये अिधक टपाल खच
६) अज दारान े वतः जाऊन मािहती घेतली असेल तर, कोणताही टपाल खच आकारला
येणार नाही.
७.३ मािहती अिधकार जोडप - "अ" जोडप - "ब" जोडप ' क'
जोडप - "अ"
( िनयम 3 )
येथे दहा पया ंचा यायालय फ मु ांक लावावा .
मािहतीचा अिधकार अिधिनयम , 2005 अ वय े मािहती िमळ याबाबत या अज चा नमुना
ित,
रा य शासक य मािहती अिधकारी ,
(काया लयाच े नाव प ा)
………..
………..
(१) अज दाराच े पूण नाव : ……………..
(२) अज दाराचा पूण प ा : ………........
(३) आव यक असल े या मािहतीचा तपशील : ..........
(एक) मािहतीचा िवषय : ……………..
(दोन) मािहती या याशी संबंिधत असेल तो कालावधी : …………
(तीन) आव यक असल े या मािहतीच े वण न : ………….
(चार) मािहती टपालान े िमळण े आव यक आहे िकंवा वतः घेऊन जाणार आहात िकंवा
कसे : ………..
( सा या , न दणीक ृत िकंवा शी डाकन े )
(४) अज दार, दा र ्य रेषेखालील आहे िकंवा असे ; …………….. होय / नाही.
( अस यास या या पुरा यादाखल छाया त जोडावी ). िठकाण :
िदनांक: अज दाराची सही
munotes.in
Page 120
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
120 2) अपील - पिहल े:
या य स , कलम 7 या पोटकलम (1) म ये िकंवा पोटकलम (3) या खंड (क) म ये
िविनिद केले या कालावधीत िनण य ा होत नसेल अशी य . िकंवा जी य रा य
शासक य मािहती अिधका या या आदेशाने यिथत झाली असेल अशी य , रा य
शासक य मािहती अिधका याचा आदेश ा झा या या तारख ेपासून तीस िदवसा या
कालावधीत या आदेशािव अपील दाखल असेल अशा आदेशा या आदेशा या
ितसह "जोडप - ब" म ये िदले या नमु यात, सा या कागदावर , संबंिधत अपील
ािधका याकड े अपील क शकेल व यासोबत , यथोिचत पावती घेऊन, रोख व पात
िकंवा साव जिनक ािधकरणास देय असल े या दश नी धनेकषा या (demand draft)
व पात िकंवा बँकस धनाद ेशा या ( Cheque) व पात वीस पये इतके अपील शु क
दान करील िकंवा यावर वीस पया ंचा यायालय फ मु ांक ( Court fee Stamp)
लावावा .
जोडप - "ब"
( िनयम 5 (1) पाहा
येथे वीस पया ंचा यायालय फ मु ांक लावावा .
मािहतीचा अिधकार अिधिनयम , 2005 या या कलम १९ (१) अ वय े अपील .
ेषक,
……………..
……………..
(अज दाराच े नाव व प ा)
ित,
……………..
……………..
……………..
(अपील ाधीका याच े नाव / पदनाम / प ा)
(1) अिपलकाराच े पूण नाव :
(2) अिपलकाराचा पूण प ा :
(3) रा य शासक य मािहती अिधका याचा तपशील : munotes.in
Page 121
मािहती अिधकार कायदा -2005-II
121 (4) या आदेशािव अपील केले असेल तो आदेश ा झा याची तारीख (आदेश
िदलेला असेल तर) :
(5) अपील दाखल करावयाची शेवटची तारीख :
(6) अिपलाची कारण े :
(7) मािहतीचा तपशील :
(एक) आव यक असल े या मािहतीच े व प व िवषय :
(दोन) मािहती या याशी संबंिधत आहे या काया लयाच े िकंवा िवभागाच े नाव :
िठकाण : अिपलकराची सही
िदनांक :
3) अपील - दुसरे :
जी य कलम 19 या पोटकलम (1) अ वय े अपील अिधका यां या आदेशाने किथत
यिथत झाली असेल अशी य थम अपील अिधका याचा आदेश ा झा या या
तारख ेपासून 90 िदवसा ं या कालावधीत , या आदेशािव दुसरे अपील केले असेल अशा
आदेशा या तीसह , जोडप (@क) म ये िदले या नमु यात सा या कागदावर रा य
मािहती आयु ाकड े दुसरे अपील क शकेल व यासोबत यथोिचत पावती घेऊन रोख
व पात िकंवा साव जिनक ािधकरणास देय असल े या दश नी धनाकष या (demand
draft) व पात िकंवा बँकस धनाद ेशा या (cheque) व पात वीस पये इतके शु क
दान करील िकंवा यावर 20 पया ंचा यायालय फ मु ांक ( court fee stamp )
लावील .
जोडप ' क'
िनयम 5 (2) पहा
येथे वीस पया ंचा यायालय फ मु ांक लावावा .
मािहतीचा अिधकार अिधिनयम , 2005 या या कलम १९ (३) अ वय े अपील .
ेषक,
……………..
……………..
(अिपलकाराच े नाव व प ा)
munotes.in
Page 122
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
122 ित,
……………..
……………..
……………..
( रा या या मािहती आयोगा या आयु ांचे नाव / पदनाम / प ा)
(1) अिपलकाराच े पूण नाव :
(2) अिपलकाराचा पूण प ा :
(3) रा य शासक य मािहती अिधका याचा तपशील :
(4) या आदेशािव अपील केले असेल तो आदेश ा झा या ची तारीख (आदेश
िदलेला असेल तर) :
(5) अपील दाखल करावयाची शेवटची तारीख :
(6) अिपलाची कारण े :
(7) मािहतीचा तपशील :
(एक) आव यक असल े या मािहतीच े व प व िवषय :
(दोन) मािहती या याशी संबंिधत आहे या काया लयाच े िकंवा िवभागाच े नाव :
िठकाण : अिपलकराची सही
िदनांक :
पिहल े अपील कर याची काय प त :-
संबंिधत काया लयान े अज दाराला अज जाणून-बुजून िकंवा गैरसमजाम ुळे ि वकार यास
नकार िदला िकंवा मािहती वेळेवर िमळाली नाही, िकंवा िमळाल ेली मािहती चुक ची असेल
िकंवा मािहती िमळ यासाठी आकारल ेली र कम अवाजवी वाटत असेल अवाजवी वाटत
असेल अशा वेळी अज दारान े 45 िदवसात "अिपलीय ािधकारी " (अिपल ेट अथो रटी )
याकड े लेखी अपील करावयाच े आहे. यालाच पिहल े अपील हणतात .
पिह या अपीलीय अिधकार ्याकड े को या कागदावर अज करावा (ह तिलिखत िकंवा
टायिप ंग) अपील करताना खालील गो ी ल ात ठेवणे आव यक आहे. munotes.in
Page 123
मािहती अिधकार कायदा -2005-II
123 (1) या अिपलीय ािधका याकड े अपील करत आहात , या अिपलीय ािधकारी याचे
नाव / पदनाम / पूण प ा (श यतो िपन कोड सह) : ही मािहती तु हाला मािहती
अिधकार िमळू शकते.
(2) अपील करणार ्या अज दाराचे संपूण नाव संपूण प ा (श यतो िपन कोड सिहत )
(3) मािहती अिधकार ्याचा तपशील : नाव / पदनाम .
(4) या िनण याब ल अपील करत आहात , तो िनण य िमळा याची तारीख :
(5) अपील दाखल कर याची अंितम तारीख :.
(6) जी मािहती मािगतली होती िकंवा जी मािहती मागता आहात ितचा तपशील :
अ) मािहती चा िवषय व व प : उदाहरणाथ अवष ण ता ंना िमळणा या अनुदानाबाबत
चौकशी करायची असेल, तर येथे िवषय हणून अवष ण ता ंना िमळणा या अनुदानाची
चौकशी असे िलहाव े.
ब) मािहती या साव जिनक ािधकरणाशी िकंवा िवभागाशी संबंिधत आहे, या
काया लयाच े वा िवभागाच े नाव :
क) अिपलाच े कारण : येथे तुम या अिपलाच े नेमके कारण िलहा. उदाहरणाथ - अज
वीकारला नाही िकंवा मािहती ायला नकार िमळाला , मािहती िमळायला उशीर झाला
िकंवा मािहती िमळाली नाही िकंवा अ वा यास वा र कम मािगतली गेली. जे काही कारण
असेल ते.
(7) अपील के याची तारीख :
(8) अपील के याचे िठकाण :
(9) अज दाराची सही अथवा अंगठा :
(10) ित, असे िलह न अजा या खाली , पाठीमाग े िकंवा एका न या को या कागदावर
खालील मजकूराचा समाव ेश असल ेले ित ाप िलहा.
ित ा प
मी …….. (अपील करणा याच े पूण नाव) ……. चा मुलगा / ची मुलगी / ची प नी या ार े
घोिषत करतो क , अिपलाम य े िदलेला मजकूर मा या मािहती माण े व िव ासान ुसार स य
व अचूक आहे. मी वरील मजकुराखाली :
(1) अपील के याची तारीख :
(2) अपील के याच े िठकाण :
(3) अज दाराची मािहती अथवा अंगठा : munotes.in
Page 124
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
124 (4) ित असे िलह न याखाली या अपीलीय अिधकार ्याकड े अपील करत आहात , या
अिपलीय ािधकारी याचे नाव / पदनाम / संपूण प ा (श यतो िपनकोड सह) िलहावा .
अज दारास अिपलीय ािधका याचा िनण य मा य नसेल िकंवा या िनण याने याचे समाधान
होत नसेल, तर अज दार आव यकत ेनुसार रा य मािहती आयु कडे िकंवा क ीय
मािहती आयु ाकड े 90 िदवसा ं या कालावधीत दुसरे अपील क शकतो . मािहती
आयु ांना यासंबंधीचा िनण य खालील माण े घेता येतो :
(1) मािहती अिधका याची बाजू यो य अस यास याची बाजू उचलून घेणे.
(2) याला मािहती दे याचा आदेश देणे.
(3) आव यक वाट यास यो य तो दंड ठोठावण े.
येथे एक गो मह वाची सांगावीशी वाटते क अज दाराला अिपलीय ािधकरणा या
िनण यािव मािहती आयु ाकड े दुसरे अपील करायच े असेल, तर या अपीलासाठी
लागणारी सव कागदप े अिपलीय ािधका यान े ताबडतोब मािहती आयु ाला पुरवायला
हवी.
दुसरे अपील कर याची काय प त :
दुस या अपीलीय अिधकार ्याकड े हणज ेच रा य मािहती आयु ाकड े को या लेझर पेपर
वर अज करावा (ह तिलिखत िकंवा टायिप ंग). दुसरे अपील करताना खालील गो ी ल ात
ठेवणे आव यक आहे.
पिह या अिपला माण ेच याही अिपलासाठी आव यक फॉम छापल ेला नाही. यामुळे
सा या कागदावरच त ार अज िलहावा . हा िलिहताना याम य े पुढील गो चा समाव ेश
असण े मा आव यक आहे.
(1) ित ,
मािहती आयु ,
महारा रा य.
(2) अपील करणा या अज दाराच े संपूण नाव व संपूण प ा ( श यतो िपन कोड सह) :
(3) मािहती अिधकार ्याचा तपशील : नाव / पदनाम .
(4) या िनण याब ल अपील करत आहात , तो िनण य िमळा याची तारीख .
(5) अपील दाखल कर याची अंितम तारीख :
(6) जी मािहती मािगतली होती, िकंवा जी मािहती मागता आहात ितचा तपशील . munotes.in
Page 125
मािहती अिधकार कायदा -2005-II
125 (अ) मािहतीचा िवषय व व प : उदाहरणाथ , अवष ण ता ंना िमळणा या अनुदानाबाबत
चौकशी करायची असेल तर येथे िवषय हणून 'अवष ण ता ंना िमळणा या अनुदानाची '
चौकशी असे िलहाव े.
(ब) मािहती या साव जिनक ािधकरणाशी िकंवा िवभागाशी संबंिधत आहे, या
काया लयाच े वा िवभागाच े नाव :
(क) अिपलाच े कारण : येथे तुम या अिपलाच े नेमके कारण िलहा. उदाहरणाथ , अज
वीकारला नाही िकंवा अ वा यास वा र कम मािगतली गेली. जे काही कारण असेल ते
िलहाव े.
(7) अपील के याची तारीख :
(8) अपील के याचे िठकाण :
(9) अज दाराची सही िकंवा अंगठा :
(10) ित,असे िलह न याखाली मािहती आयु , महारा यांचा संपूण प ा िलहावा .
दुस या अिपला या अजा खाली अगदी पिह या अिपलासारखाच पाठीमाग े िकंवा एका
वतं पांढ या शु पेपरवर खालील मजकूर असल ेले ित ाप िलहाव े.
ित ाप
मी …….. ( अपील करणा याच े पूण नाव) ……. चा मुलगा / ची मुलगी / ची प नी या ार े
घोिषत करतो क , अिपलाम य े िदलेला मजकूर मा या मािहती माण े व िव ासान ुसार स य
व अचूक आहे. मी वरील मजकुराखाली :
(1) अपील के याची तारीख :
(2) अपील के याच े िठकाण :
(3) अज दाराची मािहती अथवा अंगठा :
(4) ित,असे िलह न याखाली मािहती आयु , महारा यांचा संपूण प ा िलहावा .
या काय ात मािहती आयु ांचे थान आिण अिधकार हे िनवडण ूक आयु ां या दजा चे
असतात . यांनी िदलेले आदेश शासनावर बंधनकारक असतात .
* अकारण मािहती दे याचे नाकार यास ,
* जाणूनबुजून अध वट अथवा िदशाभ ूल करणारी मािहती िद यास ,
* मािहती न के यास ,
* मािहती िमळ यास कोण याही कार े अडथळा आण यास , munotes.in
Page 126
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
126 मािहती आयु हे मािहती अिधकार ्याला . 250/ - ितिदन या माण े जा तीत जा त
.25000/ - पय त दंड ठोठाव ून शकतात . तसेच अशा कार े एखा ा मािहती
अिधका याकड ून वारंवार मािहती दे यास कसु होत अस यास , या या िव
खातेिनहाय काय वाहीची िशफारसही क शकतात . इतकेच न हे, तर अज दाराच े
अप रिमत नुकसान झाले आहे, अशी मािहती आयु ांची खा ी झाली, तर संबंिधत
साव जिनक ािधकरणाकड ून तसे नुकसान ताबडतोब भ न दे याचेही ते आदेश देऊ
शकतात .
७.४ ामीण शासन व शासन यं णेवरील मािहती अिधकाराच े प रणाम /
फायद े / मह व :-
मािहती अिधकाराम ुळे मािहती सामा य माणसा या दारात आली आहे. मािहती ा
कर या या ीने सव नाग रका ंना लोकसभा , िवधानसभा सद या ंइतकेच अिधकार ा
झाले आहेत. या अिधकाराम ुळे काया लयीन गोपनीयत ेचे वातावरण दूर करत करता येईल.
तसेच शासक य यं णेस ते करीत असल े या, कामाब ल उ रदायी ठरवता येईल.
याच माण े गावातील लोकांना जाग क क न , संघिटत क न , ाचाराबाबत ,
बेकायद ेशीर कामाबाबत चालू असल े या अप व ृ िव लढा देता येईल. व गावा या
सवा गीण िवकासाला हातभार लावता येईल.
फायद े / मह व / प रणाम:-
(1) या काय ाम ुळे ामीण भागातील येक नाग रकाला शासना या शासक य
िवभागा या वेगवेग या खा या ं या िकंवा िवभागा या फाईलची मािहती घेऊन ती
पाहता येईल.
(2) ामीण भागातील नाग रका ंना शासक य िवभागात कशी कामे करतात , कोण या
काय प ती अवल ंिबतात आिण जनतेस कशा कार े सेवा देतात हे जाणून घेता येते.
(3) आप या गावात िकंवा प रसरात चालू असल े या िवकासकामा ंची मािहती आप याला
िमळू शकते.
(4) आप या गावात चालु असल े या र या ं या बांधकामाचा दजा आिण याची वैधता
पडताळ ून पाहता येते.
(5) आप या गावात िकंवा वाडीत िनवडण ुक साठी उ या असल े या उमेदवारा ंची संप ी व
चा र य जाणून घेता येते.
(6) शासक य योजन ेतील लाभा या या िनवडीबाबत ची मािहती आपणास यामुळे िमळत े.
(7) तु हाला कोण याही कामा या िनिवदा ंचा तुलना मक त ा ा होऊ शकतो .
(8) तु हाला तुम या प रसरातील शासक य दवाखान े िकंवा हॉि पटलमधील औषधा ं या
साठयाबाबतची मािहती मागवता येते. munotes.in
Page 127
मािहती अिधकार कायदा -2005-II
127 (9) तु हाला तुम या गावातील िकंवा प रसरातील व त धा य दुकानातील अ नधा याचा
साठायाचीही मािहती क न घेता येते.
(10) वयि क पातळीवर तु हाला तुम या आव यकत ेनुसार हवी ती मािहती ा क न
घेता येते. आव यक ती माणप े, द तऐवज , िविवध काया लयात ून ा
कर यापास ून, काया लयाम य े लंिबत असल े या तुम या अजा ची िकंवा
करणा या स ि थती पय त या अनेक गो चा यात समाव ेश होतो. यामुळे
काया लयात घालाव े लागणार े हेलपाट े, संिद ध अथवा दु रे या जाचात ून मु ता
होते. तसेच आप या ह काची मािहती िमळव यासाठी साहेबांची हाजीहाजी करणे,
यांची िवनवणी कर याची गरज राहत नाही.
(11) या अिधकाराम ुळे तु हाला जाग क व ग भ नागरी कर याच े साम य ा होते.
(12) दा र ्य रेषेखालील एखा ा य न े आधी िमळवल ेली मािहती पु हा मािगतली तरी
यासाठी पैसे आकारता येत नाही. कोणतीही मािहती तो मोफत मागू शकतो .
(13) आप या गाव प रसरातील शासक य िवकासाची बांधकाम े चालल ेली असतील या
कामांची आव यकत ेनुसार मािहती देऊ शकता .
(14) आप या गाव - तालुका - िज हा तरावर होणा या शासिकय अ नधा य पुरवठा,
रॉकेल पुरवठा, गॅसपुरवठा यासार या जीवनाव यक व तूंचा पुरवठा याबाबत
मािहती िमळव ू शकतो .
(15) केवळ शासक य काया लये नाही, तर नीमसरकारी काया लये, थािनक वरा य
सं था, शासक य अनुदानाचा लाभ घेणा या कंप या, शासक य अनुदान घेणा या
िश ण सं था, धमा दाय आयु ांकडे न दणी झाले या सं था व ट, सहकारी बँका
अशा काया लयांची मािहती िमळव ू शकतो .
(16) साव जिनक कोणत ेही बांधकाम या कामासाठी सरकारी ितजोरीतील पैसा खच
होतो, अशा कामांची पाहणी य जागेवर जाऊन करता येईल. या कामासाठी
वापरल ेला माल व कामाचा दजा याचीही मािहती घेता येईल. इतकेच न हे तर
एखा ा काया लयान े िकंवा सं थेने खरेदी केले या मालाची तपासणी सु ा
नाग रका ंना करता येईल.
(17) कोण याही नाग रका ला शासनाच े अिभल ेख, द ताऐवज , लॉगब ुक, म टररोल ,
प रप क े, आदेश, अहवाल यां या नकला - ती घेता येतील. कोण याही
काया लयातील इले ॉिनक उपकरणावर साठवल ेली, ई - मेलवरील मािहती घेता
येईल.
(18) शै िणक सं था, सहकारी सं था, साव जिनक बँका, वयंसेवी सं था यांनी
यां याकडील सव अिभल ेखांची िवषयवार िवभागणी क न, ती सूचीब प तीन े
क न ठेवायची आहे. याचबरोबर जनतेला जनतेला पर पर मािहती घे यासाठी
वेबसाईटवर सव मािहती उपल ध क न ायची आहे. munotes.in
Page 128
ामीण िवकासाशी स ंबंिधत कायद े
128 (20) िज हा प रषद शाळेतील िव ा या ची पटसं या व िश कांची सं या, यांची कत ये
व जबाबदा या या िवषयीची मािहती तु ही घेऊ शकता .
(21) गावातील गरीब लोकांसाठी असल े या घरकुल योजना , अ न सुर ा योजना , रा ीय
ामीण रोजगार हमी योजना , इ यादी योजना ंबाबत वंिचत राहणा या गरीब लोकांना
याय िमळव ून देणे व यातील ाचार उघडक स आणून याला आळा घालण े
यामुळे शक्य होणार आहे.
७.५ सारांश
मािहती या अिधकाराचा कायदा हणज े जनते या हातात िमळाल े श आहे. या शा ाचा
वापर गावातील नाग रका ंनी आप या मूलभूत ह कासाठी , सु ढ आिण िनकोप
लोकशाहीसाठी , गावा या सवा गीण िवकासासाठी आिण पया याने देशा या िवकासासाठी
केला पािहज े.
७.६ वा याय
1) मािहती अिधकाराच े फायद े सांगा.
2) मािहती अिधकाराची काय प ती प करा.
७.७ संदभ ंथ
1) मािहतीचा अिधकार अिधिनयम , 2005, महारा रा य राजपि त अिधकारी
महास ंघ - मु क - तीक ऑफस ेट, मुंबई.
2) मािहतीचा अिधकार - य. िद. फडके - अ र काशन - माहीम , मुंबई.
3) पायाभ ूत अ यास म - 2 - ा. एम. एस. िलमण , सेठ पबिलक ेशन, मुंबई.
4) मािहतीचा अिधकार अिधिनयम , 2005. - उ मेष गुजराथी , गती बु स ा. िलिम.,
िमिलंद आट ि ंटस मुंबई.
munotes.in