Page 1
1 १
कृषी िवकास –I
पाठाची परेषा
१.०पाठाची उिद य े
१.१ ा तािवक
१.२ रा ीय क ृषी धोरण -2000
१.३ रा ीय क ृषी धोरणाची उिद य े
१.४ रा ीय क ृषी धोरणाची व ैिश य े
१.५ रा ीय क ृषी धोरणाप ुढील उिणवा
१.६ अ नस ुर ा.
१.७ अ नस ुर ा - संक पना व या या
१.८ भारतातीत अ नस ुर ेची गरज
१.९ भारतातील अ नधा य यव थापन
१.१० दीघ कालीन अ नधा य यव थापन धोरण
१.११ सारांश
१.१२ वा याय
१.१२.संदभ सूची
१.0 पाठाची उिद य े
रा ीय क ृषी धोरण -2000 समजाव ून घेणे.
रा ीय क ृषी धोरणा ंची उिद य े-वैिश य े अ यासण े,
रा ीय क ृषी धोरणाप ुढील उिणवा समजाव ून घेणे,
भारतातील अ नस ुर ेची गरज अ यासण े.
भारतातील अ नधा य यव थापन आिण धोरण े समजाव ून घेणे.
munotes.in
Page 2
िवकास रणनीती
2 १.१ ा तािवक
कृषी धोरण महारा शासन सवा गीण सामािजक आिण आथ िवकासासाठी किटब आह े.
वावल ंबी आिण शेतक या ंना वय ंशािसत बनव यासाठी , शेतक या ंचा आिथ क तर
उंचाव यासाठी क ृषी धोरणा या मा यमात ून शेतकरी क ेि त क ृषी िवकास काय म
आखल े जातात आिण या ंची अ ंमलबजावणी क ेली जात े. कृषी िवकास ह शा त आिण
पया वरणप ूरक असावा आिण यान ुसार पायाभ ूत सुिवधांचा िवव ेकपूण , काय म आिण
भावीपण े वापर कर याच े िनयोजन क ेले जात े. आिथ क आिण सामािजक ्या
मागासल े या आिण द ुब ल घटका ं या गतीवर आिण िवश ेषतः ामीण भागात क ुशल आिण
अकुशल रोजगार िनिम ती या िवकासाला चालना द े यासाठी िवश ेष ल क ेि त क ेले जाते.
औ ोिगक करण आिण यापारीकरणा या धत वर क ृषी िवकासाला चालना द े याचा ताव
आहे. जेणेक न ह े े देखील उ ोग आिण यापारा माण े सव च थानावर अस ेल.
महारा - रा य क ृषी पोट ल agricoop.nic.in
१.२ रा ीय क ृषी धोरण -2000
भारत सरका रचे माजी क ृषीमं ी ी . िनतीश क ुमार या ंनी लोकसभ ेत २८ जुलै २०००
यािदवशी श ेतीचे नवीन रा ीय धोरण मा ंडले. शेती े ा या िवकासासाठी सव ते य न व
याबरोबरआिथ क िवकास ह ेच मु य उिद या धोरणाच े होते. तसेच या धोरणात श ेती
े ा या िवकासासाठीआता पय त उपल ध साधनसाम ु ीपैक या साधना ंचा वापर क ेला
गेला न हता , या साधना ंचा वापरक न तस ेच शेती िवकासासाठी ामीण भागात र त े,
वीजप ुरवठा, दळणवळन , वाहतूक, टेिलफोनस ेवा, ब िकंग सेवा, शेतीवर आधा रत यापार ,
शेतीला लागणारी स ंक रत िबयाण े, खते, जंतुनाशकेइ याद चा प ुरवठा क न ामीण
भागातील राहणीमान उ ंचाव यासाठी व ामीण े ातून शहरी े ात होणार े लोकस ं येचे
थला ंतर था ंबिव यासाठी व जागितक करणान े अथ यव थ ेला िमळाल ेलेफायद े, तसेच मु
आिथ क धोरणाच े फायद े समाजातील ामीण घटका ंना पुरवणे, तसेच शेती े ातदरवष
िकमान ४%वाढीचा दर िटकव ून ठेवणे यासाठी साधनसाम ु ीचा पया वापर , जिमनीची
धूपरोखण े, पा याच े िनयोजन व वापर करण े, आिथ क बृ ी बरोबरच समानता थािपत munotes.in
Page 3
कृषी िवकास –I
3 क न द ेशातीलसव देशांचा स ंतुिलत िवकास घडवून आण यासाठी , शेतीमाल िनया त
क न श ेतक या ं या मालालायो य गती िमळव ून देणे, तसेच आिथ क वाढीसाठी यो य
तं ानाचा वापर , यो य पया वरण स ंर ण व आिथ क िवकास ही उिद े ा कर यासाठी
२००० नवीन श ेती धोरणजाहीर कर यात आल ेया धोरणाची उिद े पुढील माण े आहेत.
१.३ रा ीय क ृषी धोरणा ची उिद य े
१.शेतीतील आिथ क िवकास दर ४% राखण े,
२. अ न व पोषक धा याची स ुर ा.
३.साधनसाम ु ी व त ं ानाचा भावी वापर .
४.शेती े ात आिथ क वृि साठी ो साहन द ेणे.
५.खाजगी े व साव जिनक े ातून शेतीत ग ुंतवणूक कर यास ो साहन द ेणे.
६.सं था मक प ुनर चना
७.धोके यव थापन
१.४ रा ीय क ृषी धोरणाची व ैिश य े
रा ीय क ृषी धोरणाम य े समािव असल े या तावाची म ुख वैिश ्ये पुढील माण े :
१) िचर थायी श ेती.
२) अ न व आहारिवषयक स ुर ा.
३) तं ान िनिम ती व ह ता ंतरण.
४) आदानांचे यव थापन .
५) शेतीसाठी लोभन े.
६) शेतीमधील ग ुंतवणूक.
७) सं था मक रचना
८) जोखमीच े यव थापन .
१.५ रा ीय क ृषी धोरणाप ुढील उिणवा
रा ीय क ृषी धोरणा या मा यमात ून सरकारला श ेती आिण उ ोगध ं ामधील असमानता
दूरकरावयाची आह े. शेती धोरण ह े फारस l वाद नसल ेले धोरण आह े. तथािप , ा धोरणात
पुढील काहीउिणवा आह ेत.नवीन श ेती धोरणात ह रत ा ंती, धवल ा ंती (दूध व द ु ध
उ पादन े), िनळीका ंती(मासे),िपवळीका ंती (तेलिबया ), सोनेरीती (फळाच े उ पादन ) वर या munotes.in
Page 4
िवकास रणनीती
4 मा यमात ून भरघोस उ पादवाढीचीखा ी िदल ेली अस यान े या धोरणात स रंगी ा ंतीची
खा ी िदल ेली आह े. यामुळेच या धोरणात …
अ) शेती े ातील आिथ क आिथ क िवकास दरात ४% पे ा जा त वाढ करण े.
ब करार श ेती या मा यमात ून जा तीत जा त खाजगी े ाचा सहभाग ,
क) शेतक या ंना िकमत स ंर ण.
ड) सव शेतकरी व सव िपका ंक रता रा ीय िवमा योजना . वगैरे घटका ंची तरत ूद आह े.
अलीकड ेअ नधा या या उ पादनात फार मोठ े चढ-उतार आह ेत. नवीन धोरणाम ुळेिनमा ण
झाले या आशावादाची फारशी प ूत ता झाल ेली आह े. यामुळे या धोरणात अन ेकउिणवा
आहेत.
१) शेती उ पादना या ल यात िनि तता नाही :भारती य शेती या उ पादनात ितवष ४%
पे ा जा त दरान े वाढ होण े अ याव यक आह े.मा या ीन े नवीन धोरणात
उ पादनलाआव यकअसल ेली िनि तता नाही .
२) सव रा या ंचा समाव ेश नाही :या धोरणात सव रा या ंचा शेती िवकास घडव ून आण याच े
ठरवल े आहे. परंतु मागासल ेलीरा ये कोणती ? यासाठी कोणत े िवशेष उपाय योजल े जाणIर
आहेत याची मािहती िदल ेली नाही .
३) लहान श ेतक या ंकडे दुल ःशेतीमधील खाजगी ग ुंतवणुक स ो साहन िदल े जाईल ,
असा नवीन धोरणात उ ल ेख आह े.मोठ्या शेतक या या उ पादकत ेम ये वाढ कर यासाठी
ट्यूब-वे स,शेतीिवष यक-आदान े, मानवीस ंसाधन िवकास वग ैरे या व पात खाजगी
गुंतवणूक आव यक आह े. याबाबत काहीही श ंकानाही , मा भारताम य े फार मोठ ्या सं येने
लहान श ेतकरी आह ेत. यां या उ पादकत ेत वाढकर यासाठी खाजगी ग ुंतवणुक पेल याची
यांची मता नाही , असे शेतकरी फार मोठ ्या माणातसाव जिनक ग ुंतवणुक वर अवल ंबून
असतात . अनेक वषा पासून यात घट होत आह े. यापुढेही जाऊनअस ेही हणता य ेईल क ,
गरीब श ेतक याची अिधक स ं या असल े या मागास रा यात क ेवळ साव जिनक
गुंतवणुक मुळे यां या श ेती िवकासाला अिधक गती िमळण े श य आह े, नवीन धोरणात
याबाबतीतकाहीही दािय व नाही .
४) बेकारीत वाढ : नवीन धोरणात खाजगी े ातील सहभागा या मा यमात ून करार श ेती
लागू कर यावर भरआह े. िलजकरारा ार े महाम ंडळ े ाचा सहभाग याम य े राहणार आह े.
भांडवलदारी श ेतीऐवजीकरारश ेती असा ग डस श द वापरला आह े. करार श ेतीचा अवल ंब
झा यास रोजगारात घट होईलरोजगार िव ताराच े उि सा य होणार नाही . देशा या
एकूण मश प ैक जवळजवळ ५०%कामगार श ेती े ात सामाव ून घेतले जातात . यामुळे
भारतासार या अित र म असल े याअथ यव थ ेत करारश ेती आिण महाम ंडळ े ाचा
यातील अवल ंब या गो ी फारशा शहाणपणा याठरणा या नाहीत .
५) अंमलबजावणी य ं णेचा अभाव :भारत सरकारन े नवीन श ेती धोरणात श ेतीचा िवकास
कर यासाठी सव यापी िशफारशी चाअवल ंब केलेला आह े. मा या धोरणाची अ ंमलबजावणी munotes.in
Page 5
कृषी िवकास –I
5 कर यासाठी आव यक असल े या य ं णेचाया धोरणात उ ल ेख नाही . भारतातील श ेती
रा य सरकार या अख या रत आह े. यामुळे शेती यािवकासाक रता क रा य
सरकारकड ून राबिवली जाणारी क ृषी योजना तयार करण े आव यकहोत े. मा नवीन
धोरणात तसा िवचार क ेलेला नाही . शेती या या नवीन धोरणात ुटी अस या तरीएका
नवीन पवा स या धोरणान े सु वात क ेली आह े. या योजना यो य प तीन े राबव यास
भारतीयश ेती व श ेतकरी अिधक स म बन यास हातभार लाग ेल एवढ े मा न क .
१.६ अ नस ुर ा
तावना :देशातील लोका ंना पुरेसे अ नधा य उपल ध क न द ेणे. हे आिथ क िनयोजनाच े
सवा िधकमह वाच े उि असत े. अ नधा या ंचे केवळ प ुरेसे उ पादन क न भागणार नाही ,
तर पुरेशाउ पादनाबरोबरच समाजातील सव लोका ंम ये या अ नधा या ंचे यो य वाटप क ेले
जाणेही आव यकठरत े. पुरेशा अ ना या अभावी मानवी क याण , सामािजक याय ,
लोकशाही या गो ी ा क नघ ेणे भारताला जवळजवळ अश य होईल .भारतान े
अ नधा या या बाबतीत वय ंपूण ता सा य क ेली असली तरी भारताची
अ नसम या ,भारतीय अथ यव थ ेतील एक म ूलभूत सम या आह े. यामुळे अ नधा य
सुर ा सवा नाच ा क नद ेणे हे सरकारच े मह वाच े काय व जबाबदारी ठरत े.
Youtube.com
१.७ अ नसुर ा - संक पना व या या
Food and Agriculture organisation (FAO) या न ुसार "अ नधा य स ुर ा हणज े
सव लोका ंना कोण याही व ेळी भौितक व आिथ क ्या सहज ा होऊ शक ेल,
अशाम ूलभूत अ नधा याची साव ि क उपल धता होय ."
जागितक िवकास अहवाल (१९८६ ) नुसार "अ नधा य स ुर ा हणज े सव लोका ंना
सु ढआरो यदायी जीवनासाठी आव यक असल े या प ुरेशा अ नधा याची कोण याही व ेळी
होऊ शक ेलअशी उपल धता होय ." यावरील दो ही या या ंव न अ नधा य स ुर ेबाबत
पुढील बाबी ल ातय ेतात.
१.सव लोका ंसाठी अ नधा याची भौित क उपल धता . munotes.in
Page 6
िवकास रणनीती
6 २.मूलभूत अ नधा यासाठी आिथ क सुसा यता हणज ेच, हवे असल ेले अ नधा य िवकत
घे याचीलोका ंची खर ेदीश .
३. मूलभूत अ नधा य ह े असे अ न आह े क यात पोषण मता अस ेल,
४. कोण याही व ेळी व साव ि क उपल धता : याचाच अथ अ पकाळ िक ंवा दीघ काळ
कोण याही व ेळी भौितक व आिथ क ्या सुसा य अशी अ नधा याची उपल धताहवी .
यामुळेच अ नधा याचा प ुरवठा प ुरेसा असण े आव यक ठरत े.
५.िनरोगी , आरो यदायी जीवनास आव यक असणारा प ुरेसा अ नप ुरवठा : यात
धा य,कडधा य , दूध व द ु धज य पदाथ , भा या , फळे, मासे, अंडी व मटण या ंचा
अनुगमे समाव ेशवाढत जायला हवा .
१.८ भारतातीत अ नस ुर ेची गरज
अ नधा य सम या ही मागणी व प ुरव याची सम या आह े. उ पादन , आयात , सरकार
वखाजगी े ाने राखल ेला िशलक अ नधा याचा साठा यावर प ुरवठा अवल ंबून असतो .
याव नचअ नधा याची िन वळ उपल धता ठरत असत े. १९६० , १९७० व १९८० या
दशका ंत भारतातअ नधा याचा तुटवडा होता, पण ह रत ा ंती या साहा यान े भारतीय श ेती
उ पादनाच े िच प ूण पणेपालट याच े िदसत े. भारत याम ुळेभारत एक अ नधा य म ुबलकत ेचा
देश हण ून ओळखला जाऊ लागला .पण वाढ या लोकस ं येची अ नधा या ची मागणी
िवचारात घ ेता पुढील कारणा ंमुळे अ नधा य स ुर ेचीभारतात गरज वाट ू लागली .
१. अ नधा या या उ पादनात वय ंपूण ता आणण ेदेशाची वाढती लोकस ं या व यान ुसार
मागणी ल ात घ ेऊन भारतीय िनयोजनकारा ंनीअ नधा या या उ पादनात द ेशाला वय ंपूण
कर याच े उिद कायमच ल ात ठ ेवले आहे.
२. अ नधा याची आयात कमी करण े :देशात ह रत ा ंती घड ून आ याम ुळे अ नधा या या
उ पादनात वय ंपूण ता सा य करण े श यझाल े आहे. यामुळे १९६५ पय त होत असल ेली
सात यप ूण अ नधा याची आयात टाळण े १९६५ नंतर श य झाल े. भारतात १९५० -
५१म ये अ नधा याच े उ पादन ५१दशल टन होत े ते २००१ -०२म ये २१२दशल
टनापय त वाढल े. यामुळे अ नधा याची आयात पारच थोड ्या माणात कर याचीगरज
ठरली आह े.
३. अ नधा य त ुटवड्याची सम या द ूर करण े :ह रत ा ंतीमुळे अ नधा य उ पादन व ेगाने
वाढल े. यामुळे अ नधा य त ुटवड्याची सम याद ूर करण े श य झाल े. तसेच धा याचा साठा
करणेही श य झाल े. असा अ नधा याचा साठा इतरव ेळी त ुटवड्याची ि थती असताना
वापरण े श य झाल े आह े.साव जिनक िवतरण यव था व भारतीय अ न महाम ंडळाची
(FCI) थापना या ं या साहा यान ेअ नधा य सम या दूर करण े श य झाल े आहे.
४. नैसिग क आप ी या व ेळी अ नधा य स ुर ा ा करण े;भारतात अज ूनही २६.१%
लोक दा र यर ेषेखाली अस यान े कुपोषण व भ ूकबळी , उपासमारआह ेच, जर न ैसिग क
आप ी मोठया माणात घड ून आली तर याच े खूप मोठ े प रणाम िदस ूनयेतात. दु काळावर munotes.in
Page 7
कृषी िवकास –I
7 मात करण े हे अ नधा य स ुर ेमुळे श य झाल े आहे.सरकारन े दु काळ , पूर, यु इ यादी
कारणा ंमुळे िनमा ण झाल े या आप ना त ड द े यासाठीिविवध उपाययोजना योज या
आहेत. सुयो य साव ि क िवतरण यव थ ेचा िवकास , िवकिसत अ नधा यिवभाग ,
रा ीयीक ृत साव ि क यापार या ंचा वापर क ेला आह े. पण आणीबाणी या , खर
अडचण याकाळात यो य अ नधा य प ुरवठा कर या या ीन े भारतात यो य अशी
अ नधा य स ुर ा णालीिवकिसत करण े आव यक ठरत े.
१.९ भारतातील अ नधा य यव थापन
भारतात अ नधा याच े यव थापन कर यासाठी स रकारन े पुढील उपाययोजना
राबव याआह ेत. साव जिनक िवतरण यव था अ ) पुरवठ्या या ि कोनात ून ब) मागणी या
ि कोनात ूनराबवता य ेते. याचे िववेचन प ुढील माण े करता य ेईल,
अ) पुरव या या ि कोनात ून उपाययोजना :यानुसार लोका ंना यो य , पुरेशा माणात
अ नधा या ची उपल धता हावी व प ुरवठा हावायाकड े सरकार ल द ेते. यात प ुढील
गो चा समाव ेश होतो .
१) अ नधा याचा िशलक साठा वाढिवण े (Buffer Stock) : यावेळी म ुबलक माणात
अ नधा य िपकत े, यावेळी जा तीचा अ नधा य प ुरवठा सरकारश ेतक या ंकडून िवकत
घेऊन याचा साठा करत े व अडी -अडची या व ेळी अ पकाळात धा याचा तुटवडा
भास यास या िशलक साठ्यातील धा य बाह ेर काढल े जाते. िशलक साठा ही स ंक पनाव
धोरण चौ या प ंचवािष क योजन ेपासून राबव यास स ु वात झाली . िशलक साठा
सरकारकड ेिकती असावा याबाबत दर ५ वषा तून एकदा िनण य घेतला जातो. ऑ टोबर
२००५ म ये तांदळाचा ४.८दशल टन , तर गहाचा १०.३दशल टन इतका िशलक साठा
सरकारकड े होता . सरकारन ेठरवल े या माणाप े ा हा िशलक साठा कमीच आह े.
ऑ टोबर २००५ म ये तांदळासाठीच े माण ५.२ दशल टन व ग हासाठी ११ दशल
टन इतक े ठरवल े गेले होत े. असे असल े तरी सरकारकड ेअसल ेला साठा प ुरेसा
समाधानकारक आह े.
२) साव जिनक िवतरण यव था (Public Distribution System (PDS): या यव थ ेत
तांदूळ, गह , साखर , रॉकेल, खा त ेल यासार या मह वा या व त ू अनुदािनतिकमतीस
पुरव या जातात . साव जिनक िवतरण यव थ ेतील िव त या व त ूंचा वाटा
जवळजवळ ८.६%इतका आह े. (साखर - ३५%, तांदूळ - २७%, गह - १०%, रॉकेल -
१५%) संपूण भारतभर ही यव था काय रत आह े. िशधापि का अशा सव य ना द े यात
येते क या ंचान दणीक ृत िनवासाचा राह याचा प ा आह े. भारतात १९६० साली
४७हजार रा त भावाची धा याचीद ुकाने होती , तर २००० साली ती एक ूण ४.७लाख
इतक होती . २००० लोकस ं येसाठी एक रा तभावाच े धा याच े दुकान असत े.साव जिनक
िवतरण यव थ ेमाफ त १९६१ -६५ या दर यान ६.५ दशल टन इतक े धा यिवत रत
केले गेले, तर १९९० -९२म ये १८०४ दशल टन धा य िवत रत क ेले गेले.
३) पूण लि त साव जिनक िवतरण यव था (Targeted R.D.S): ही योजना जा त गरीब
लोकां या गरजा प ुरवणारी हावी यासाठी ज ून १९९७ म ये सु कर यात आली . munotes.in
Page 8
िवकास रणनीती
8 दा र यर ेषेखाली असल े या क ुटुंबांना िवश ेष अन ुदािनत दराला अ नधा यपुरव याच े येय
या यव थ ेचे आहे. आतापय त ६५.२ दशल गरीब क ुटुंबांना १८.५२ दशल टनधा य
पुरव याच े काम या यव थ ेमाफ त कर यात आल े आहे. दरमहा य ेक कुटुंबाला सरासरी
२५िकलो धा याचा फायदा झाला आह े. अ नधा याच े िवतरण करताना िक ंमत ही रा य
सरका रकडूनठरिवली जात े.
४) भारतीय अ न महाम ंडळ (FCI-Food Corporation of India): १९६५ म ये या
महामंडळाची थापना कर यात आली . ही साव जिनक िवतरण यव थ ेलाअ नधा य
पुरवठा करणारी स ं था आह े. या महाम ंडळाची मह वाची जबाबदारी हणज े
अ नधा याचीखर ेदी, साठवण ूक, वाहतूक िवतरण व िव करण े होय. एका बाज ूला
शेतक या ंना या ं या मालालायो य ती िक ंमत िमळ ेल, तसेच ाहका ंनायो य भावात
अ नधा यही िमळ ेल याची खबरदारी ह ेमहामंडळ घ ेत असत े,या महाम ंडळाकड े
अ नधा याचा साठा म ुबलक झा याम ुळे आता आयातीवर अवल ंबून राहण ेकमी झाल े आहे
व परक य चलन ही बचत करण े श य झाल े आहे. या महाम ंडळान े यां याकड ूनअ नधा य
िवकत घ ेतले आह े, यांना यो य , िकफायतशीर िक ंमत ा झा या आह ेत. तसेच
यामहाम ंडळान े वाजवी दरात व त ू पुरव याम ुळे भाववाढ रोख यासाठी मदत झाली आह े.
सरकारलािशलक साठा वाढव ून साव ि क िवतरण यव थ ेची गरज प ूण कर यासाठीही या
महामंडळान े मदतक ेली आह े. शा ीय प तीन े अ नधा याचा साठा कर यासाठी ह े
महामंडळ य न करत े.
ब) मागणी या ि कोनात ून उपाययोजना :यात सरकारन े अ नभा याची मागणी
वाढव या या ीन े उपाययोजना क े या आह ेत.
१) साव जिनक िवतरण यव था गरीब लोका ंपय त पोहोचवण े : ामीण व शहरी भागातील
गरीब लोका ंची न द करण े, जेणे क न या ंना साव जिनक िवतरण यव थ ेचे फायद े घेता
येतील. यासाठी या लोका ंना अ नधा य अन ुदान आव यक आह े अशा ंचा'टारगेट गट '
तयार करण े व जे लोक या गटात बसत नसतील या ंना वगळण े. अशा लोका ंची यादी ामीण
भागातील प ंचायत या साहा यान े तयार करता य ेते. यामुळे फ गरीब लोका ंनाच
याचाफायदा िमळतो , यातून अ नधा याच े अनुदान कमी होऊन क सरकारची त ूट कमी
होते.
२) साव ि क उप म व स ुर ा जाळ े :साव ि क िवतर ण यव थ ेचे मु य य ेय हणज े गरीब
लोकांना पुरेसे अ नधा य यो य अन ुदािनतिक ंमतीस उपल ध क न द ेणे व या ंना सुरि त
ठेवणे, यांचे वाढ या िक ंमतीपास ून संर ण करण ेहे होय. ामीण भागातील काय म जर
रोजगार हमी योजना (EGS), जवाहर रोजगार योजना ,रोजगार हमी योजना (EGS) यां या
माफ त ग रबा ंना सुर ा गटात घ ेऊन दा र याच े िनमू लनकरण े व या ंना यो य रोजगार ा
क न द ेणे हे उिद असत े.
३) रोजगार काय मःभारत सरकारन े रा यातील द ु काळ व इतर न ैसिग क आप ी ने
पीिडत ामीण भागा ंसाठीFood For Work Progra mme सु केला, १५ ऑग ट
२००१ या िदवशी स ंपूण ामीणरोजगार योजना स ु कर यात आली . या योजन ेअंतग त
२६.०४ दशल टन अ नधा याच े वाटप २००२ पय त कर यात आल े. िडस बर munotes.in
Page 9
कृषी िवकास –I
9 २००० म ये अं योदय अ न योजना स ु कर यात आली .यानुसार गह २ . िकलो व
तांदूळ ३ . िकलो दरा ने २५िकलोधा य गरीब क ुटुंबांना दे याचे ठरले,.
४) अ नप ूणा योजना :ही योजना धान मं ालयातफ २००१ साली स ु कर यात आली .
या योजन तग त ६५ वष व याप े ा अिधक वय असल े या व ृ ांना व या ंना िनव ृ ी वेतन
िमळत नाही अशा य ना दरमहा १०िकलोअ नधा या चा मोफत प ुरवठा क ेला जातो .
५) साव जिनक िवतरण यव थ ेचे िवक ीकरण :साव जिनक िवतरण यव थ ेचे िवक ीकरण
होणे आव यक आह े. यात पिह या गटात प ंचायतव थािनक स ंघटना ंचा अ न स ुर ा
यव थ ेत समाव ेश करावा . यांनी ग रबा ंची न द करावी व यालोका ंना रोजगार व अ नधा य
पुरवणा या काय मांची अ ंमलबजावणी करावी .यात द ुस या गटात रा य पातळीवर अ न
सुर ा यव था काय रत असावी . सव साधारण यापारी या भागा ंपय त अ नधा य पोहचवू
शकत नाहीत , या भागा ंना मा य पोहोचव याची जबाबदारीया रा य पातळी या गटान े
यावी . िकंमत थ ैय राख यासाठी रा ीय िक ंमत धोरण आचरणातआणाव े.दा र य
िनमू लनाकरता वापर या जाणा या मागा चा उप मा ं या साहा यान े 'अ न स ुर ा'उिद ावर
भर ायला हवा .या साव जिनक िवतरण यव थ ेला 'क याणकारी काय म' याचा दजा ा
झाला आह े. ामीण भागात जाळ े पसरव याच े काय व यव थ ेने केले आहे. रा त भावा या
दुकानांची (fairprice shops) सं या ामीण भागात वा ढलेली आह े. अनेक रोजगार
उप मा ंम ये वेतन हण ूनअनुदािनत अ नधा य िवत रत क ेले गेले. जा तीत जा त गरीब
लोकांना या यव थ ेचा फायदा झालाआह े.भारतासार या च ंड लोकस ं ये या द ेशात
साव ि क िवतरण यव था राबवताना प ुढीलमया दा येतात.
१) ग रबा ंना मया िदत फायदा : ामीण व शहरी भागातील गरीब साव जिनक िवतरण
यव थ ेपे ा खु या बाजारातील व त ूंवरजा त अवल ंबून राहतात . यामुळे या यव थ ेचा
ग रबा ंना कमी फायदा होतो .
२) साव जिनक िवतरण यव थ ेतील ाद ेिशक तफावत :िबहार , म य द ेश, राज थान
उ र द ेश या भागा ंत दा र यर ेषेखालील एक ूण लोकस ं ये या४७.६%लोक राहतात , पण
या भाग ंना फ १०.४% इतकेच धा य साव ि क िवतरण यव थ े यामदतीन े १९९५म ये
िमळाल े. तर आ ं द ेश, कना टक, केरळ, तामीळनाड ू या भागा ंत १९९३ -९४म ये
१८.४%लोक दा र यर ेषेखाली असताना या ंना १९९५ म ये ४८.७%इतके धा य
िवत रतक ेले गेले.
३) खच जा त :साव जिनक िवतरण यव थ े या साहा यान े गरीब लोका ंपय त धा याच े
िवतरण कर या चाखच खूप जा त आह े. यामुळे सरकारला याचा बोजा उचलावा लागत
आहे.
४) साव जिनक िवतरण यव थ ेचे फायद ेखरे गरीब ज े आहेत या ं यापय त पोहोचत नाही.
कारण िशधापि का या ंनाच िद या जातात या ं याकड े िनवासा या प याची न द
आहे.ग रबा ंना घरच नस यान े िशधाप ि काही नाही . यामुळे या साव जिनक िवतरण
यव थ ेचे फायद ेहीिमळत नाहीत . munotes.in
Page 10
िवकास रणनीती
10 ५) अ नधा य अन ुदानाचा सरकारवर फार मोठा बोजा पडत आह े:साव जिनक िवतरण
यव थ ेला व त दरात अ नधा य प ुरव यासाठी सरकारला धा यवरअन ुदान ाव े लागत े.
५) साव जिनक िवतरण यव थ ेतील ग ळती:वाहतूक, साठवण ूक, खु या बाजारात धा य
आणण े यात ब याचदा गळती झाल ेली िदस ूनयेते. िव दर साव जिनक िवतरण यव थ ेला
िमळाल ेले धा य खु या बाजारात िवकताना आढळतात .िशधापि का ं या बोगस न दणी
झाले या आढळतात . ग रबा ंपय त व त ू पोहोचव या या यव थ ेतही ुटी अस याच े
आढळत े.असे असल े तरीही भारतासार या द ेशात िजथ े अज ूनही २६%जनता
दा र यर ेषेखालीआह े, यां या क याणाकरता साव जिनक िवतरण यव थ ेला पया य नाही .
१.१० दीघ कालीन अ नधा य यव थापन धोरण
अ नधा य व साव जिनक िवतरण यव था खा यान े १६नो ह बर २००० साली
दीघ कालीनअ नधा य यव थापनासाठी एक उ च तरीय सिमती गठीत क ेली. ३१ जुलै
२००२ साली यासिमतीन े आपला अहवाल सादर क ेला. यात प ुढील काही मह वा या
िशफारशी या सिमतीन े के या.
१) साव जिनक िवतरण यव थ ेसाठी अ नधा य खर ेदी करताना ग ुणव ेचा िनकष
काटेकोरपण ेपाळला जावा .
२) क सरकारन े व रा य सरकारन े भारतीय अ नधा य महाम ंडळाकड े (FCI)
ावयाचीर कम व ेळेवर ावी
३) तांदळासाठी िकमान खर ेदी िकंमत सव जात साठी एकच ठ ेवावी.
४) खरेदी िक ंमतीमधील तफावत कमी क न रा त भावा ं या अ नधा य द ुकानांची
िवतरण य व थेतील यवहाय ता वाढवावी .
५) अ नधा या ंचा चाल ू साठा स ंप यावर रािहल ेले अ नधा य रोजगार योजना ंसाठी वाप न
ामीणभागा ंतील स ुिवधा वाढिव यास ाधा य ाव े,
६) अं योदय अ न योजना : समाजातील सव ांतातील आिथ क ्या अ य ंत कमक ुवत
लोकांसाठीस ु ा राबवली जावी .
७) क ाने पुर कृत केले या साव जिनक िवतरण यव थ ेचा देशातील सव लोका ंसाठी
वापर.
८) पेरणी या आधी क सरकारन े दरवष िकमान हमी िक ंमत जाहीर करावी . यासाठी क ृषी
खच व िकंमत आयोगा या (Agricultural Costs & Price Commission)
िशफारशीिवचारा त या यात .
९) कवी खच व िकंमत आयोगाला व ैधािनक अिधकार द े यात याव ेत,
१०) अ नधा यासाठी िकमान हमी िक ंमत ठरवताना सव कार या खचा चा अ ंदाज
घेऊनच ती munotes.in
Page 11
कृषी िवकास –I
11 ावीउदा. जिमनीच े खंड, घरगुती (कौटुंिबक), म, भांडवल खच इ यादी .
११) अ नधा य खर ेदी करताना थािन क उ पादन खर ेदी क न वाहत ूक खचा त बचत
करावी .
१२) भात िगर या ंवर सरकार ार े लाव या जाणा या करा ंची र कम व रत काढूनघेणे,
१३) जे हा िकमान हमी िक ंमतीला अ नधा य उपल ध होत नस ेल व याम ुळे साव जिनक
िवतरण यव थ ेसाठी लागणा या धा या या प ुरवठ्यासाठी अ नधा य कमी पडत
असेल, यावेळीशेतक या ंकडून बाजारभावान े अ नधा य खर ेदी केले जाते.
१४) भारतातील लोका ं या आहारा या सवयीत होत असल े या बदलान ुसार अ नधा य
उ पादनातफ ेरबदल कर यासाठी िवश ेष उप म हाती यावा .
१५) मु अथ यव थ ेचा वीकार क न अ नधा या ची आव यकत ेनुसार आयात व िनया त
करावी .
१६) अ नधा या या खाजगी यापारातील आिथ क, तसेच कायद ेशीर अडचणी द ूर क न
यापारातस ुलभता आणावी .
१७) भारतीय अ नधा य महाम ंडळान े संपूण गुणव ापालन िनकष चा िवचार क न
साव जिनक िवतरण यव थ ेत गुणव ा आणावी .नवीन धो रणानुसार प ुढील तीन
मु lवर भर िदला आह े.
१ .फळफळावळ व भा या या ं या उ पादनाच े माण वाढवण े.
२ .अ नधा य साठवण ुक या स ुिवधात वाढ करण े,
३. नाशव ंत व त ूं या उ पादनाव न ि या उ ोग वाढवण े, याव न ह ेच ल ात य ेते क ,
उ पादकत ेबरोबरच ग ुणव ा वाढिव या चा िवश ेष य न अ नधा य यव थापन धोरणात
केला आह े.
१.११ सारांश
१९९१ पासून भारतात उदारीकरणाच े वार े वाह लागल े आह ेत. जाग यापार
संघटनेनुसारश ेती े ालाही मोठ ्या माणावर पध ला त ड ाव े लागणार आह े. यामुळे या
े ात जा तीतजा त उ पादकता व काय मता वाढव याच े य न कराव े लागणार आह ेत.
शेतक याला जा तबाजारािभम ुखी बनवाव े लागणार आह े. या सवा साठी यो य अस े
वातावरण िनमा ण करण े गरज ेचेठरते. यामुळे शेती े ातील िवषमता व इतर अडथळ े दूर
कर या या उ ेशाने सरकारन े २००० सालीआपल े नवीन रा ी य शेती धोरण जाहीर क ेले
व राबिव यास स ु वात क ेली.
१.१२ वा याय
१ रा ीय क ृषी धोरणाची उिद य े प करा . munotes.in
Page 12
िवकास रणनीती
12 २ रा ीय क ृषी धोरणाची व ैिश य े सांगा.
३ रा ीय क ृषी धोरणाप ुढील िणया प करा .
४ अ नस ुर ेची संक पना सा ंगून भारतात अ नस ुर ेची गरज आह े कायसा ंगा,?
५ भारतसरकारच े अ नधा य यव थापनाच े धोरण प करा .
संदभ सूची:
1) Dr. Sinha H. K. challenges in Rural Development,1998 Discovery
Publication House New Delhi - 110002.
2) Dr. Dubey M. K. Rural and Urban Development in India, 2000,
common w ealth
Publisher DoryaGonj New Delhi -110002.
3) Dr. Desai A. R. Rural Society in India 1978 Popular Publication
House
4) http://mospi .nic.in/sites /default /files/Statistical _year_book _india
_chapters /ch12.pdf
https ://kids.britannica .com/students /article /irrigation /275094
https ://www .cdc.gov/healthywater /other /agricultural /types .html
https ://en.wikipedia .org/wiki/Irrigation
https ://civiltoday .com/water -resource -engineering /irrigation /63-
importance -of-irrigation -
https ://www .smsfoundation .org/water -management /
https ://www .nrcs .usda .gov/Internet /FSE_DOCUMENTS /nrcs 141p
2_017781 .pdf
\https ://thefactfactor .com/facts /pure _science /biology /irrigation /2
277/
https ://www .teachoo .com/9803 /2972 /Step -4---
Irrigation /category /Concepts /
munotes.in
Page 13
13 २
कृषी िवकास - II
पाठाची परेषा
२.० उि े
२.१ प रचय
२.३ िसंचन आिण पाणी यव थापन
२.४ िसंचन
२.५ शेतीम य े िसंचनाच े मह व
२.६ िसंचन ोत
२.७ िसंचन प ती - आधुिनक आिण पार ंपा रक
२.८ पाणी यव थापन
२.९ सारांश
२.१० संदभ
२.० उि े
1. िसंचन आिण पाणी यव थापन संक पना समजून घेणे.
2. पाणी यव थापन मह व अ यासण े.
3. शेतीम य े िसंचनाच े मह व अ यासण े.
4. िसंचन ोत मािहती घेणे.
5. िसंचन प ती - आधुिनक आिण पार ंपा रक समजून घेणे.
२.१ प रचय
पा या या उपल धत े बाबत भा रत हा जगातील द ुस या मा ंकाचा द ेश अस ून, जगांत
दरवष १२,५०० ते १४,००० घन िकमी पाणी मानवी वापरासाठी उपल ध होत े. या
पा याप ैक १,८६९ घिकमी हणज ेच वापर या यो य एक ूण पा या या (१.५%) पाणी
भारतात उपल ध होत े. महारा ात दरवष १६३.८२ घन िकमी भ ूपृ जल तर २०.५
घिकमी भ ूजल उपल ध होत े. munotes.in
Page 14
िवकास रणनीती
14 महारा ात उपल ध होणा या वापरायो य भ ूपृ जलाच े माण भारतातील वापरायो य
पा या या ९% तर जगातील वापरायो य पा या या ०.१३% एवढे आहे. िचतळ े जलिस ंचन
आयोगा या अ ंदाजान ुसार, रा यात भ ूपृ जल व भ ूजलासह वापरासाठी सरा सरी
१३९,२२७ दलघमी एवढ े पाणी उपल ध आह े.
२०३० साली रा याची िस ंचना या व इतर पा याची एक ूण गरज क ेवळ ९७,६६८ दलघमी
एवढी असणार आह े. हणज ेच पा या या वाढ या गरजा भागव ूनही २०३० साली स ुमारे
४१,५५९ दलघमी एवढ े पाणी महारा ात िश लक राहणार आह े. हणज ेच िनसगा ने
महारा ाला भरभ न पाणी िदल े आहे.
मा , महारा ाची रा यपातळीवरील पा याची आकड ेवारी, समाधानकारक िदसत असली
तरी ती फसवी आह े. या आकड ेवारी या अ ंतरंगाना जाण ून घेत यान ंतर सदर फसव ेपणा
ल ात य ेऊ शकतो . अ यथा म ुबलक माणात पाणी उपल ध असणा या महारा ात पाणी
टंचाई जाणवली नसती .
देशातील धरणा ंचा िवचार करता , सवा त जा त धरण े महारा ात आह ेत. देशात ज ेवढी
मोठी धरण ं आह ेत यातील ३५% एकट्या महारा ात आह ेत. रा याची पाणी साठा
कर याची मता द ेशात सवा त जा त आह े. मा रा यात आजपय त िनमा ण केलेली िस ंचन
मता व वापरात आल ेली िस ंचन मता यात मोठी तफावत आह े. तफावत ही कमी
कर यासाठी पाणी यव थापन अ यंत मह वाच े आहे.
२.३ िसंचन आिण पाणी यव थापन
िसंचन: वाढ या लोकस ं ये या अ ना या गरजा प ूण कर यासाठी क ृषी उ पादनात वाढ
कर यासाठी िस ंचन हे मह वाच े साधन आह े. कृषी उ पादनाला चालना द ेणे आिण थािपत
करणे हे मुख घटका ंपैक एक आह े. पारंपा रक श ेतीचे आध ुिनक श ेतीत पा ंतर
कर यासाठी व ेळेवर आिण प ुरेशा माणात पा याची उपल धता ही अ याव यक अट आह े.
िसंचनाला मह वाची भ ूिमका िदली जात े कारण हा एकमेव सवा त मह वाचा घटक आह े जो
दुिम ळ शेतजमीन स ंसाधना ंचा पूण वापर स ुलभ करतो आिण श ेती तरावर स ुधा रत
तं ान वीकारण े सुलभ करतो . सधन श ेती हा क ृषी िवकासा या स या या काय माचा
मु य आयाम आह े, यासाठी िस ंचन स ुिवधांचा िव तार आव यक आह े. जा त
लोकस ं ये या दबावाखाली आिण अ नधा याची ती ट ंचाई असल ेले बह तेक िवकसनशील
देश या ं या िस ंचन स ुिवधांना भरपाई द े याचा य न करत आह ेत. वातं य
िमळा यापास ून भारत आप या श ेतजिमनी िस ंचनासाठी यश वी हो यासाठी ठोस य न
करत आह े.
munotes.in
Page 15
कृषी िवकास –II
15
कृषी इकार भारता तील िस ंचन: ि थती , आ हान े आिण पया य
शेतकरी आिण पश ुपालक िपक े घे यासाठी श ेतीचे पाणी वापर याच े दोन म ु य माग आहेत:
पावसावर आधा रत शेती आिण िस ंचन.
पावसावर आधा रत श ेती हणज े थेट पावसा ार े जिमनीत न ैसिग क पाणी वापर याची
ि या . पावसावर अवल ंबून रािह या ने अ नपदाथ दूिषत हो याची श यता कमी असत े
परंतु जे हा पाऊस कमी होतो त े हा पा याची कमतरता असत े आिण द ुसरीकड े, पा याचा
कृि म वापर िपक े दूिषत हो याचा धोका वाढवतो .
िसंचन हणज े पाई स , खड्डे, ि ंकलर इ यादी क ृि म मा यमा ं ारे िपका ं या उ पा दनात
मदत कर यासाठी जिमनीवर िनय ंि त माणात पा याचा वापर कर याची क ृि म ि या
आहे. िसंचन श ेती िपक े वाढ यास , मुबलक धा य माण राख यास , अपु या पावसाचा
भाव कमी कर यास आिण प ुन पादनास मदत करत े.
िसंचन णालीच े अनेक कार आह ेत, याम य े संपूण शेताला एकसमान पाणीप ुरवठा क ेला
जातो. िसंचनाच े पाणी भ ूगभा तील पा यामध ून, झरे िकंवा िविहर ार े, पृ भागावरील पाणी ,
न ा, तलाव िक ंवा जलाशया ंमधून िकंवा इतर ोता ंमधून येऊ शकत े, जसे क ि या
केलेले सांडपाणी िक ंवा िवलवणीकरण क ेलेले पाणी.
भारतातील िस ंचन ोत – GKToday gktoday .in
munotes.in
Page 16
िवकास रणनीती
16 २.४ पाणी यव थापन
रा यातील न या जु या सव िवहीरी तसेच िवंधन िवहीर या न दी अिनवाय करणे;
िठंबन िसंचन प दत चा वापर बंधनकारक करणे;
पूव परवनगीिशवाय िवंधन िवहीर घेत यास फौजदारी गु हा दाखल करणे;
भूजला या अमया द उपशास केवळ संबंिधत शेतकर्यास जबाबदार न धरता.
काय ा या अंमलबजावणीस जबाबदार असणार ्या अिधकार ्यावर जबाबदारी िनि त
करणे;
िवंधन िवहीरी घेणार्या सव यं ा या शासन द री न दी ठेवणे;
भूजलाचा अितउपसा होणार ्या े ाची मािहती साव जिनक करणे;
लोकसहभागात ून भूजलाच े यव थापन करणे;
भूजल पुनभ रणाची कामे तसेच छतावरील पाणी संकलनाच े काम बंधनकारक करणे;
भूजलाच े पुनभ रण व उपसा यांचा गाविनहाय सामािजक लेखाजोखा ठेवणे;
सामुदाियक िवहीर चा सार व चार करणे;
सांडपा याचा पुनवा पर, वाळू उपशावर बंधने, तसेच िसंचन प दतीत बदल;
जनतेचे बोधन करणे;
पाणी वापर स ं थांचा सहभाग - िसंचन यव थापनात श ेतक या या पाणी वापर स ं थांना
सि य सहभागी क न घ े याची आव यकता आह े. पाणी वापर स ं थावर क ेवळ कालवा
यव थ े या द ेखभाल द ु तीची जबाबदारी न सोपिवता , पाणी यव थ ेचे िनयोजन करण े,
अंदाजप क तयार करण े तसेच कामा या अ ंमलबजावणीम य े यांना सि य सहभागी क न
यावे. यासाठी या ंची मता बा ंधणी करावी . पाणी वापर स ं था या तस ेच लाभ े
यव थापना या कामाच े वेळोवेळी मू यांकन कराव े व आव यक या िठकाणी यो य या
सुधारणा या या व ेळी हाती या यात अस े वाटत े.
पाणी यव थापनाच े िश ण - महारा शासनाची पाणी व भ ूमी यव थापन स ं था
शा श ु द िस ंचन यव थापनाच े िश ण श ेतक या ंना तस ेच जलस ंपदा िवभागा या
अिधका या ंना व कम चा या ंना देते. परंतु या स ं थेने िशि त क ेलेले अिधकारी परत
िवभागकड े गे यावर या ंना बर ेच वेळा बा ंधकाम े, सव णाची काम े िदली जातात , िकंवा
यांना काया लयाम य े बसवल े जात े. असे न होता अस े िशि त अिधकारी एकाच
क पाम य े मोठ्या स ं येने िनय ु केले गेले तर या ं या िश णाचा भाव वाढ ून
िसंचनाची काय मता वाढ ू शकेल.
भारतातील िस ंचन: भारतातील िस ंचन क पा ंचे तीन कारा ंम ये वग करण क ेले
आहे. लघु, म यम आिण म ुख िस ंचन. २००० हे टर िक ंवा याप े ा कमी सीसीए
असल ेले क प लघ ु क प हण ून ओळखल े जातात. यांचे १०,००० हे टरप े ा कमी
परंतु २००० हे टरप े ा जा त सीसीए आह े यांना म यम क प आिण या क पा ंम ये
लागवडीयो य कमा ंड ए रया (सीसीए ) जा त आह े ते क प म ुख िस ंचन हण ून ओळखल े munotes.in
Page 17
कृषी िवकास –II
17 जातात . १०,००० हे टर प े ा जा त े ाला म ुख क प हण ून संबोधल े जाते. लघु
पाटबंधारे क पा ंम ये भूपृ ीय आिण भ ूजल दो ही ोत आह ेत, तर मोठ े आिण म यम
क प म ु यतः भ ूपृ ावरील जल ोता ंचे शोषण करतात .
- पाणी यव थापन टीप िलहा .
२.५ शेतीम य े िसंचनाच े मह व
१) अिनयिमत , अपुरा िकंवा अिनि त पावसाम ुळे अनेकवेळा शेती मोठ ्या माणात बािधत
होते. यो य िस ंचन णाली अख ंिडत श ेती सुरि त क शकत े.
२) बागायती जिमनीची उ पादकता ही बागायत नसल े या जिमनीप े ा जा त असत े.
पावसावर अवल ंबून असल े या े ापे ा बागायती भागात िपका ंचे उ पादन सात यान े
जा त असत े.
३) िबयाण े कोरड ्या जिमनीत वाढ ू शकत नाही कारण िबयाण े उगवण कर यासाठी ओलावा
आव यक असतो पर ंतु िसंचन प ुरवठा िबया या या वाढीसाठी जिमनीतील आव यक
आ ता सुिनि त क शकतो .
४) िसंचना ार े एका वषा त अन ेक पीक घ ेणे श य आह े आिण त े उ पा दन आिण उ पादकता
वाढवू शकत े. भारतातील िस ंचनाची सोय असल े या अन ेक भागा ंम ये वषा तून दोन
िकंवा तीन िपक े घेतली जातात .
५) आव यक माणात हाय ोजन आिण ऑि सजनचा प ुरवठा करण े श य आह े, जे
िसंचना ार े वन पत या म ुळां या यो य िवकासासाठी मह वाच े आहे.
६) एक वन पती िस ंचन क ेले या जिमनीत ून खिनज पोषक य े शोषू शकत े, हणून
झाडा या सामा य वाढीसाठी िस ंचन आव यक आह े.
७) िसंचना ार े अिधक जमीन लागवडीखाली आणण े श य आह े.
८) अपु या पावसाम ुळे दु काळ आिण उपासमार द ेखील होऊ शकत े परंतु दु काळ आिण
दु काळा या काळा त िसंचन एक स ंर णा मक भ ूिमका बजाव ू शकत े.
९) िसंचनाम ुळे आिथ क वाढ आिण ग रबी कमी हो यास हातभार लागतो . िसंचनाम ुळे
उ पादन वाढत े आिण प रणामी ामीण भागात उ प नात भरीव वाढ होत े कारण उ प न
आिण रोजगार या ंचा उ पादनाशी जवळचा स ंबंध असतो .
- िसंचनाच े मह व सा ंगा.
२.६ िसंचन ोत
माती, पज यमान , बारमाही आिण बारमाही न य ेणा या नदी, जिमनीची उपल धता आिण
िपकांचे व प यासार या िविवध घटका ंवर िस ंचना या प ती बदलतात . munotes.in
Page 18
िवकास रणनीती
18 १) कालवा िस ंचन:
कालवा िस ंचन हा िस ंचनाचा सवा त मह वाचा ोत आह े. देशातील एक ूण िसंचनापैक
२४% वाटा कालवा िस ंचनाचा आह े. खाल या तरावरील खोल स ुपीक माती आिण
बारमाही नदीचा भाग हा िस ंचनाचा एक भावी ोत आह े.
कालवा िस ंचनाची कारण े आिण प रणाम ... aboutcivil .org
कालवा िस ंचनाच े दोन कार आह ेत एक हणज े इंडेशन कालव े आिण द ुसरे हणज े बारमाही
कालव े.
पुराचे कालव े: कोण याही ब ॅरेज आिण धरणािशवाय पाणी बाह ेर काढल े जात े, पूर
वळव यासाठी उपय ु आिण पावसा यात चाल ू राहत े.
पूर त काल या या ितमा , टॉक फोटो ... shutterstock .com
बारमाही कालव े:
िलंक कालव े, बॅरेजेस आिण धरण े slideshare .net munotes.in
Page 19
कृषी िवकास –II
19 भारता तील बह त ेक कालव े बारमाही न ा ंम ये बॅरेज बांधून बारमाही काल याखाली य ेतात.
2) िवहीर िस ंचन: िवहीर , टाक आिण काल या ार े िसंचन उपल ध नसल े या भागात
िसंचन लोकि य आह े.
िसंचन व त आिण िव ासाह आहे.
िवहीर िस ंचनाच े दोन कार आह ेत - खुली िवहीर आिण न िलका िवहीर .
खु या िविहरी - जेथे पुरेसे भूजल आह े तेथे ओपन व े सचा मोठ ्या माणावर वापर क ेला
जातो. उदा: कावेरी, कृ णा, गोदावरी , महानदीचा ड े टा द ेश आिण ता ी आिण नम दा
खो या ंचा काही भाग .
ओपन िवहीर आिण ट ्यूबमधला फरक ... youtube .com
निलका िविहरी - निलका िविहर चा वाप र अशा िठकाणी क ेला जातो ज ेथे पृ भाग मऊ
आहे आिण पा याची पातळी कमी आह े आिण या कठीण खडकाळ द ेशात द ेखील
खोद या जातात . उदा: तािमळनाड ू, म य द ेश, पंजाब आिण महारा .
3) टाक िस ंचन:
टाक िस ंचन ही भारतातील िस ंचनाची ज ुनी णाली आह े. टा या न ैसिग क आिण
मानविनिम त दो ही आह ेत आिण टाक िस ंचन ीपक पीय भारतात लोकि य आह े. नाला,
कालव े ओला ंडून बंधारा बा ंधून पृ भागावर पोकळी िनमा ण केली जात े.
भारतातील टाक िस ंचन indianetzone .com munotes.in
Page 20
िवकास रणनीती
20 टा या ंचा वापर पावसा यात पाणी गोळा कर यासाठी क ेला जातो ज े िसंचन आिण इतर
कारणा ंसाठी साठवल े जाते. यात तलावा ंचा समाव ेश आह े.
- िसंचनाच े वेगवेगळे ोत कोणत े आहेत?
२.७ िसंचन प ती - आधुिनक आिण पार ंपा रक
अ) िसंचना या आध ुिनक प ती :
िविवध कार या िस ंचन त ं ांम ये उगम थानात ून िमळाल ेले पाणी श ेतात कस े िवतरीत
केले जात े याव न िभ नता आह े. सव साधारणपण े, संपूण शेताला समान रीतीन े पाणी
पुरवणे हे उि आह े, जेणेक न य ेक रोपाला आव यक त ेवढे पाणी अस ेल, जा त िक ंवा
कमी नाही . िसंचना या प ती थािनक प रि थतीवर अवल ंबून असतात , यात
थलाक ृित, िसंचनासाठी िपक े, पाणी प ुरवठ्याचे व प आिण थान आिण मातीची िनचरा
वैिश ्ये यांचा समाव ेश होतो . हणून आध ुिनक िस ंचन प ती पाच सामा य ेण म य े
मोडतात : पूर, फरो िस ंचन, उपिस ंचन, िशंपडणे आिण िठबक िस ंचन.
अ) पृ भाग िस ंचन: पृ भाग िस ंचन णालीम य े, पाणी जमीन ओली कर यासाठी आिण
जिमनीत घ ुस यासाठी सा या ग ु वाकष ण वाहान े जिमनीवर सोडल े जात े. जे हा
िसंचनाम ुळे पूर येतो िक ंवा लागवड क ेले या जिमनी या जवळ प ूर येतो, ते हा प ृ भाग
िसंचन य ुरो, बॉड र ि प िक ंवा बेिसन िस ंचनम य े िवभागल े जाऊ शकत े. याला अन ेकदा
पूर िसंचन अस े हणतात . पूर िसंचन प तीत पाणी िस ंचन लॉट या प ृ भागावर सतत
जमा राहत े आिण त ेथे लहान कड े िकंवा कड ्यांनी साचवल े जाते.
पृ भाग िस ंचन - एक िवह ंगावलोकन ... sciencedirect .com
या श ेतांना िस ंचन करायच े आहे ते सहसा लहान खो या ंम ये िवभागल े जातात . शेतातील
खंदकांमधून िकंवा दु यम ख ंदकां या माती या कड ्यांमधून ता प ुरते अंतर काप ून पाणी
सोडल े जाते. बेिसन पा यान े भर यान ंतर, शेतकरी अडथळ े काढून टाकतो िक ंवा अंतर बंद
करतो आिण प ुढील ब ेिसनम य े ि या प ु हा करतो .
ब) फरो िस ंचन:
फरो िसंचनाम य े अनेक िपका ंना फरो ार े िसंचन केले जाते, ते कड्यां या दर यानच े खड्डे
असतात यावर िपक े लावली जातात . पा व भागात ून येणारे पाणी, मातीची एक लहान िडक
कापून य ेक फरोम य े वेश करत े, यामुळे काही अ ंतर पाणी प ुढे जाते. जे हा य ेक munotes.in
Page 21
कृषी िवकास –II
21 फरोमधी ल पाणी इि छत पातळीपय त पोहोचत े, ते हा खड ्डा प ु हा ब ंद क न प ुरवठा
खंिडत क ेला जातो . पाणी जिमनीत म ुरते आिण जमीन पोसत े.
फरो इ रग ेशन हाय रझो य ूशन टॉक … alamy .com
वन पत ची म ुळे. पुरा या त ुलनेत ही प त तयार करण े आिण चालवण े अिधक महाग आह े.
ते भाजीपा यासा र या उ च -मू या या िपका ंसाठी वापरल े जाऊ शकत े. फरो िस ंचन या
अडचण प ैक एक हणज े िदले या श ेतात पा याचा एकसमान सार स ुिनि त करण े. फरो
िसंचनाची आणखी एक अडचण हणज े पाणी वाह न जा याची श यता वाढत े.
i) लाट िस ंचन:
सज इ रग ेशन हा फरो िस ंचनचा एक का र आह े याम य े िनयोिजत कालावधीत
पाणीप ुरवठा चाल ू आिण ब ंद केला जातो .
सज इ रग ेशन – Agristudyinfo agristudyinfo .com
या कार या िस ंचनातील ओल े आिण कोरड े च पाणी वहन दर कमी करतात .
प रणामी जलद आिण उ च एकसमान कालावधी न ंतर सतत वाह स ु असतो .
ii) खंदक िस ंचन:
ही एक पार ंपा रक प त आह े, िजथे खड्डे खणल े जातात आिण ओळ म य े रोपे
लावली जातात आिण झाडा ं या ओळ म य े कालव े िकंवा चर टाक ून या ंना पाणी िदल े
जाते.
munotes.in
Page 22
िवकास रणनीती
22
िसंचन ख ंदक, केरळ, भारत -5.jpg ... flickr .com
मु य ख ंदकात ून पाणी काल यात न े यासाठी सायफन ट ्यूबचा वापर क ेला जातो .
क) उपिस ंचन:
मातीची प रि थती अन ुकूल अस यास आिण भ ूजल त ा प ृ भागाजवळ अस यास ,
उपिस ंचन िक ंवा अ ंडरबेड िस ंचन वापरल े जात े. उप-िसंचन, याला कधीकधी सीप ेज
िसंचन द ेखील हणतात . पा याची पातळी जा त असल े या भागात श ेतातील िपका ंसाठी
अनेक वषा पासून वापरली जात आह े. कृि म र या पा याच े पुरवठा वाढव याची ही एक
प त आह े याम ुळे झाडा ं या म ुळां या खाली माती ओलसर होऊ शकत े. येथे पाणी
खंदकांम ये शेतात पोचवल े जात े आिण जिमनीत म ुर याची सोय क ेली जात े जेणेक न
वन पत या म ुळांना खायला हव े अशी भ ूजल पातळी राखली जाईल .
उपिस ंचन | Britannica bri tannica .com
पंिपंग ट ेश स, कालव े, िवअस आिण ग ेट्सची णाली यास खड ्ड्यां या न ेटवक म ये
पा याची पातळी वाढव यास िक ंवा कमी कर यास अन ुमती द ेते आिण या ार े पा याची
पातळी िनय ंि त करत े. पूर प ती या त ुलनेत, िसंचना या पा याच े माण ल णीयरी या
कमी होत े, परंतु उपिस ंचनासाठी द ेखील चा ंग या दजा चे आिण कमी ाराच े पाणी आव यक
असत े. हा ीकोन ॉब ेरी, लहान फळ े आिण भा या या ंसार या नाज ूक वन पत साठी
भावी आह े कारण त े झाडा ं या शीष थानी कोरड े ठेवते आिण सडण े िकंवा बुरशीमुळे
खराब हो यास ितब ंध कर यास मदत करत े. उप-िसंचन द ेखील यावसाियक ह रतग ृह
उ पादनात वापरल े जाते, सामा यतः क ुंडीतील वन पत साठी . पाणी खाल ून िवतरीत क ेले
जाते, वर शोषल े जाते आिण प ुनवा परासाठी गोळा क ेले जाते. munotes.in
Page 23
कृषी िवकास –II
23 ड) थािनक िस ंचन:
थािनक क ृत िसंचन ही एक अशी णाली आह े िजथे पाणी कमी दाबान े पाईप न ेटवक ारे,
पूव िनि त नम ु यात िवतरीत क ेले जात े आिण य ेक झाडाला िक ंवा या या श ेजारील
लहान ाव हण ून लाग ू केले जाते. िठबक िस ंचन, तुषार िक ंवा सू म-ि ंकलर िस ंचन या
िसंचन प त या या ेणीतील आह ेत.
अ. िठबक िस ंचन:
िठबक िस ंचन, याला ि कल इ रग ेशन अस ेही हणतात , या या नावा माण ेच काय करत े.
झाडां या ट झोनम य े ि कंवा या या जवळ पाणी , थ ब थ ब टाक ून िदल े जात े.
इ ायलम य े िवकिसत झाल े या िठबक िक ंवा ि कल िस ंचनम य े जिमनीवर िछ य ु
लाि टक पाईप टाकला जातो . िछ ांची रचना वन पत या म ुळांजवळ िनय ंि त माणात
पाणी सोड यासाठी क ेली जात े.
िठबक िस ंचन णाली - एक स ंपूण ... agrifarming .in
बा पीभवन आिण वाह कमी क े यामुळे ही प त यो य र या यव थािपत क े यास ,
िसंचनाची सवा त जल -काय म प त अस ू शकत े. आधुिनक श ेतीम य े, िठबक िस ंचन
अनेकदा लाि टक या आ छादनासह एकि त क ेले जाते, याम ुळे बा पीभवन कमी होत े
आिण त े खत िवतरणाच े साधन द ेखील आह े. ही प त बा पीभवन आिण म ुळां या
पातळी या खाली खोल गळतीम ुळे पा याच े नुकसान कमी करत े. हे ामु यान े या भागात
पाणीप ुरवठा मया िदत आह े अशा िठकाणी क ेला जातो . िठबक णाली रोपा या म ुळाजवळ
थ ब थ ब पाणी द ेणे आिण मोठ ्या झाडासाठी आिण बागायतीसाठी उपय ु आह े. धानम ं ी
कृषी िस ंचाई योजना (PMKSY) ही पाणी वाचव यासाठी िठबक आिण त ुषार िस ंचनाला
चालना द े यासाठी भारत सरकार ने ायोिजत क ेलेली सू म िस ंचन योजना आह े जी PER
DROP MORE CROP (पाणी वापर काय मता स ुधारणे) संदेश देते. महारा , आं
देश कना टक, गुजरात आिण तािमळनाड ू या रा या ंत देशातील एक ूण सू म िस ंचनाचा
वाटा ७८% आहे.
ब. तुषार िस ंचन:
ि ंकलर िक ंवा ओ हरहेड िस ंचनम य े, शेतातील एक िक ंवा अिधक म यवत िठकाणी
पाणी पाइप ार े टाकल े जाते आिण ओ हरह ेड उ च -दाब ि ंकलर िक ंवा बंदुकांनी िवत रत munotes.in
Page 24
िवकास रणनीती
24 केले जाते. िशंपड याची प त ही काही कार े सवा त सोयी कर आिण काय म िस ंचन
णाली आह े. बह तेक कार या ि ंकलरसाठी पाइिप ंग आिण प ंप आव यक असतात .
पाणी िजथ े आव यक आह े ितथ े ठेवता य ेते आिण वाह दर इतर णाल प े ा अिधक
अचूकपणे िनयंि त क ेला जाऊ शकतो . खडबडीत आिण ड गराळ जिमनीवर ग ुळगुळीत
आिण तवारी न करताही ि ंकलर भावीपण े वापरता य ेतात.
तुषार िस ंचन: एक स ंभा य स ू म ... krishijagran .com
ि ंकलरच े अनेक कार आह ेत, काही लॉन ि ंकलरसारख े आह ेत. युिनट्स पोट बल,
कायम व पी िक ंवा अध थायी अस ू शकतात . ि ंकलस , े िकंवा कायम व पी
थािपत राइझस वर ओ हरह ेड बसवल े या ब ंदुकांचा वापर करणारी णाली बह त ेकदा घन -
सेट िसंचन णाली हण ून ओळखली जात े. उ च दाबाच े ि ंकलर ज े िफरतात या ंना
रोटस हणतात आिण त े बॉल ाइ ह , िगयर ाइ ह िक ंवा भाव य ं णे ारे चालवल े
जातात . बंदुकांचा वापर क ेवळ िस ंचनासाठीच क ेला जात नाही तर ध ूळ दाबण े आिण लॉिग ंग
यांसार या औ ोिगक वापरासाठी द ेखील क ेला जातो . जल ोता ंना नळीन े जोडल े या
िफर या ल ॅटफॉम वर ि ंकलर बसवता य ेतात. ॅ हिलंग ि ंकलस हण ून ओळख या
जाणा या वय ंचिलतपण े ि फ र णा या चाका ं या िस टीमम ुळे लहान श ेत, डा म ैदाने,
उ ान े, कुरणे आिण मशानभ ूमी यांसार या भागात िस ंचन होऊ शकत े.
अ) रेन गन :
रेन गन ि ंकलर इ रग ेशन िसि टम ... dreamstime .com munotes.in
Page 25
कृषी िवकास –II
25 या प तीत वॉटर गन िक ंवा रेन गन वाप न पावसा माण े पाणी फेकले जात े. हे
ि ंकलर 4 फूट (1.22 मीटर) िकंवा याह न अिधक उ ंची या िपकासाठी वापरल े
जातात .
ब) क -िप होट इ रगेशन िक ंवा स ल िप होट इ रग ेशन:
शेतीवरील गत त ं ान ... articleshubspot .com
याला वॉटर हील िक ंवा सक ल इ रग ेशन अस ेही हणतात आिण या त एक ि ंकलर असतो
जो िफरतो आिण िपका ंना पाणी द ेतो.
क) बह उ ेशीय नदी खोर े क प :
न ांवर धरण े बांधणे यासार या व ै ािनक प ती वाप न पा याच े यव थापन करण े.
भारतातील बह उ ेशीय नदी खोर े क प allexamgurublog .com
munotes.in
Page 26
िवकास रणनीती
26 बह उ ेशीय नदी खोर े क प हा बह उ ेशीय अन ु योग आह े जसे क प ूर, म यपालन ,
औ ोिगक गरजा आिण जलवाहत ूक इ याद या िनय ं णासाठी वापर या जाणा या
जलिव ुत क पा ंसह िस ंचनाच े संयोजन करण े.
- िसंचना या िविवध आध ुिनक प ती कोण या आह ेत?
ब) िसंचना या पार ंप रक प ती :
पूव या काळी खालील िस ंचन प ती वापर या जात हो या आिण आजही ामीण
भागातील काही छोट े शेतकरी या ंचा वापर करतात . या प ती आध ुिनक प त इत या
काय म नस ून आध ुिनक प त प े ा व त आह ेत. यापैक काही प ती आह ेत,
१) खंदक िक ंवा पुली णाली :
in.pinterest .com
जिमनीला पाणी द े यासाठी जनावरा ं या (बैलां या) साहा यान े िविहरीत ून िकंवा अशा
ोतात ून पाणी काढण े यात समािव आह े. ही एक व ेळ घेणारी आिण म -क ि त ि या
आहे, ती खूप िकफायतशीर आह े आिण पा याचा अप यय टाळत े.
२) साखळी प ंप:
साखळी प ंपाम य े साखळीन े जोडल ेली दोन मोठी चाक े असतात यात एक चाक जिमनीवर
असत े तर द ुसरे पा या या ोताम य े असत े.
चेन पंप – YouTube youtube .com munotes.in
Page 27
कृषी िवकास –II
27 बाद या साखळीला जोडल े या असतात आिण चाक वळताच बादली पाणी उचलत े.
साखळी न ंतर पाणी भरल ेली बादली वर या चाकावर उचलत े िजथ े पाणी िसंचनासाठी
वापर या जाणा या ोताम य े जमा होत े आिण रकामी बादली प ु हा भर यासाठी
पा या या ोताकड े परत जात े.
३) ढेकळी :
ही िविहरीत ून िकंवा त सम ोतात ून पाणी काढ याची ि या आह े याम य े लाकडी
तुळईचा ला ंब हात िविहरी या िदश ेने असताना का टेरी आधारावर लाकडी त ुळई ठ ेवली
जाते आिण लहान हात यापास ून दूर असतो .
िसंचना या िविवध प ती sciencemilkyway .blogspot .com
तोल रोख यासाठी वजन लहान हाताला बा ंधले जाते आिण बादली ला ंब हाताला दोरीन े
जोडली जात े आिण िविहरीत खाली ख ेचली जात े. बादली भरताच दोर सोडला जातो आिण
दगडा या वजनान े बादली वर ढकलली जात े.
४) रहाट:
रहाटम य े पशु म वापरल े जातात . यात िविहरी या वर बा ंधलेले एक मोठ े चाक आिण
अनेक धात ूची भा ंडी असल ेला एक ला ंब प ा आह े.
pinterest .com munotes.in
Page 28
िवकास रणनीती
28 बैलाने ओढल े या ली हर या मदतीन े चाक िफरवल े जात े. जे हा चाक िफरत े ते हा
खाल या टोकाचा प ा िविहरीतील पा यात ब ुडवतो , ते हा धात ूची भा ंडी पा यान े भरतात ,
ती वर काढली जातात आिण पाणी रकाम े केले जाते आिण ि या प ु हा केली जात े.
- िसंचना या पार ंप रक प त वर टीप िलहा .
२.८ पाणी यव थापन
िसंचन पाणी यव थापन ही िनयोिजत , काय म प तीन े िसंचन पा याची वार ंवारता आिण
वापर दर मा ा िनधा रत आिण िनय ंि त कर याची ि या आह े,
िसंचन न या , पंपां या िविवध णाल ार े जिमनीत पा याचा क ृि म प ुरवठा आिण
फवार या आिण याचा वापर सामा यतः अ शा भागात क ेला जातो ज ेथे पाऊस िवस ंगत
िकंवा कोरड ्या ि थतीत असतो िक ंवा दु काळ अप ेि त आह े.
िसंचन पाणी यव थापनाची म ूलभूत मािहती ... agrilearner .com
िसंचन पाणी यव थापन ह े िसंचना या पा या या वापराच े वेळाप क आिण िनयमन
कर याची ि या आह े याम ुळे पाणी, माती, वन पत च े पोषक िक ंवा उज चा अप यय न
करता िपकाची पा याची गरज भाग ेल. याचा अथ िपका ं या गरज ेनुसार पाणी िपका ंना
उपल ध असल े या जिमनीत ध न ठ ेवता य ेईल अशा माणात आिण जिमनी या स ेवन
वैिश ्यांशी आिण जाग े या ध ूप धो याशी स ुसंगत दरान े वापरण े.
िसंचन णाली या यशाम य े यव थापन हा म ुख घटक आह े. िसंचनासाठी मोठ ्या
माणात पाणी आिण अन ेकदा मोठ ्या मज ुरांची आव य कता असत े. पा याचा काटकसरीन े
वापर क ेला तरच िस ंचन उपकरणातील ग ुंतवणुक तून िसंचनक या ला नफा िमळ ू शकतो .
यो य िस ंचन पाणी यव थापनाच े िन वळ प रणाम सामा यत :
• िसंचनासाठी पा याचा अितवापर टाळा
• िसंचन े रत ध ूप रोखा
• म कमी करा
• पंिपंग खच कमी करा munotes.in
Page 29
कृषी िवकास –II
29 • भूगभा तील पाणी आिण खाल या प ृ भागावरील पा याची ग ुणव ा राखण े िकंवा सुधारणे
• पीक बायोमास उ पादन आिण उ पादन ग ुणव ा वाढवा
िसंचना या पा याच े यो य यव थापन कर यासाठी िस ंचनाला मदत करणारी साधन े, मदत,
प ती आिण काय मांम ये पुढील बाब चा समाव ेश आह े:
• संभा य पाणी वापर ओळख यासाठी पा याच े अंदाजप क करण े िकंवा िश लक साठा
वापरण े.
• पाणी सोड यासाठी , पुरवठा दर , उपल ध पा याची मता आिण पा या या ट ेबलची
खोली परवानगीयो य िस ंचनासाठी माती या व ैिश ्यांसह लाग ू करण े.
• उ प न आिण ग ुणव ा , मुळांची खोली आिण परवानगीयो य वन पती ओलावा तणाव
पातळी .
• पाणी िवतरण व ेळाप क भाव
• शेतातील पाणी यव थापनासाठी पा याचा वाह मापन
• िसंचन व ेळाप क त ं
• िसंचन णाली म ू यमापन त ं
िसंचन जल यव थापन (IWM) संक पना :
सवा त सोपा आिण म ूलभूत िसंचन पाणी यव थापन साधन ह े समीकरण आह े:
QT = DA
कुठे: Q = वाह दर [फूट 3/से ( यूिबक फ ूट ित स ेकंद)]
T = वेळ (ता.)
डी = खोली (म ये)
A = े (एकर)
उदाहरणाथ , १ तासासाठी १cfs ( यूिबक फ ूट ित स ेकंद) वाह दर = १ एकरप े ा १ इंच
खोली . एकंदरीत िस ंचन काय मतेने बदलल ेले हे साध े समीकरण , वन पत या द ैनंिदन
पाणीप ुरवठ्या या गरजा , ोतापास ून िसंचन करता य ेणा या एकरा ंची सं या िकंवा िस ंचन
िविहरी िक ंवा वळवल े या पा याची खोली वापर यासाठी लागणारा व ेळ मोज यासाठी
वापरला जाऊ शकतो . सामा यत : ८० ट या ंह न अिधक IWM या समीकरणा या
वापरा ार े िकमान अ ंशतः प क े या जाऊ शकतात .
munotes.in
Page 30
िवकास रणनीती
30 िसंचन क े हा कराव े:
हे पीक पाणी वापर दरावर अवल ंबून आहे, (कधीकधी िस ंचन वार ंवारता हण ून संदिभ त).
िपका या वाढी या िविश अव थ ेसाठी ईटीसी (पीक बा पीभवन ) दराची गणना , वन पती
ओलावा तणाव पातळीच े िनरी ण , मातीतील पाणी कमी होण े आिण पावसा या घटना ंचे
िनरी ण क न ह े िनि त क ेले जाऊ शकत े. उपयोिजत िस ंचनाच े पाणी न ेहमी पज यमानास
पूरक मानल े पािहज े. िसंचन िनण य घेणा यान े संभा य पज यमान साठव यासाठी माती
ोफाइलम य े उपल ध पा या या मत े या ०.५ ते १.० इंच दर यान सोडल े पािहज े.
िविश पीक वाढी या कालावधीत पावसाची स ंभा यता आिण यायची जोखीम पातळी चा
िसंचन िनण य घेणा यान े काळजीप ूव क िवचार क ेला पािहज े.
- िसंचन पाणी यव थापन थोड यात उ र ा .
२.९ सारांश
भारतातील आिथ क िवकासा या ि य ेत कृषी े ाची मह वाची भ ूिमका आह े. रा ाला
अ न प ुरव याबरोबरच श ेती म म ु करत े, बचत करते, औ ोिगक व त ूं या बाजारप ेठेत
योगदान द ेते आिण परक य चलन द ेखील िमळवत े. कृषी िवकास हा सवा गीण आिथ क
िवकासाचा अिवभा य भाग आह े. १९६० या दशका या म यात , भारत सरकारन े
आधुिनक क ृषी तं ान (िबयाण े-खत-पाणी त ं ान ) ह रत ा ंती हण ून ओळखल े जाणा रे
नवीन क ृषी धोरण वीकारल े. योजना कालावधीत भारतीय श ेतीम य े ही सवा त मह वाची
तांि क गती आह े. कृषी े ातील गतीचा आणखी एक मह वाचा प ैलू हणज े आयात
केले या अ नधा यावरील अवल ंिब व न कर यात यश िमळण े.
सन २००० म ये भारत सरकारन े मंजूर केले या रा ीय क ृषी धोरणाच े उि , नैसिग क
संसाधना ंचा काय म वापर आिण इतर उपाया ं या स ंयोजना ार े कृषी े ाम य े शा त
आधारावर ४ ट या ंह न अिधक वािष क वाढ सा य करण े. शेतक या ंसाठीच े रा ीय धोरण
िविवध रा य े आिण क शािसत द ेशांमधील थािनक गरजा ंनुसार वीकारल े जाईल आिण
काया ि वत क ेले जाईल . कृषी हवामान आिण इतर थािनक प रि थती ल ात घ ेऊन या
धोरणा या अ ंमलबजावणीसाठी काया मक योजना तयार क न रा ीय उि े थािनक
कृती िबंदूंम ये पांत रत कर यासाठी रा य सरकारा ंना मदत केली जाईल .
वाढ या लोकस ं ये या अ ना या गरजा प ूण कर यासाठी क ृषी उ पादनात वाढ
कर यासाठी िस ंचन ह े मह वाच े साधन आह े. कृषी उ पादनाला चालना द ेणे आिण थािपत
करणे हे मुख घटका ंपैक एक आह े. पारंपा रक श ेतीचे आध ुिनक श ेतीत पा ंतर
कर यासाठी व ेळेवर आिण पुरेशा माणात पा याची उपल धता ही अ याव यक अट आह े.
िसंचनाला मह वाची भ ूिमका िदली जात े कारण हा एकम ेव सवा त मह वाचा घटक आह े जो
दुिम ळ शेतजमीन स ंसाधना ंचा पूण वापर स ुलभ करतो आिण श ेती तरावर स ुधा रत
तं ान वीकार यास स ुलभ करतो .
munotes.in
Page 31
कृषी िवकास –II
31 २.१० व-अ या स:
-०१ िसंचनाच े मह व सा ंगा.
- ०२ िसंचनाच े वेगवेगळे ोत कोणत े आहेत?
- ०३ िसंचना या िविवध आध ुिनक प ती कोण या आह ेत?
-०४ थोड यात िस ंचन पाणी यव थापन प करा .
- ०५ टीपा िलहा :
अ) िसंचन जल यव थापन (IWM) संक पना ब ) िसंचना या पार ंपा रक प ती .
क) फरो िस ंचन ड ) उपिस ंचन. इ) थािनक िस ंचन फ ) तुषार िस ंचन
२.११ संदभ सूची:
1) Dr. Sinha H. K. challenges in Rural Development,1998 Discovery
Publication House New Delhi - 110002.
2) Dr. Dubey M. K. Rural and Urban De velopment in India, 2000,
common wealth
Publisher DoryaGonj New Delhi -110002.
3) Dr. Desai A. R. Rural Society in India 1978 Popular Publication
House.
http://mospi .nic.in/sites/default /files/Statistical _year_book _india _c
hapters /ch12.pdf
https ://kids.britannica .com/students /article /irrigation /275094
https ://www .cdc.gov/healthywater /other /agricultural /types .html
https ://en.wikipedia .org/wiki/Irrigation
https ://civiltoday .com/water -resource -engineering /irrigation /63-
importance -of-irrigation -
https ://www .smsfoundation .org/water -management /
https ://www .nrcs.usda.gov/Internet /FSE_DOCUMENTS /nrcs141p
2_017781 .pdf
\https ://thefactfactor .com/facts /pure_science /biology /irrigation /
2277 /
https ://www .teachoo .com/9803 /2972 /Step-4---
Irrigation /category /Concepts /
munotes.in
Page 32
32 ३
कृषी िवकास - III
पाठाची परेषा
३.० पाठाच े उ ेश
३.१ ा तािवक
३.२ कृषी िव ापीठ े व थापना
३.३ कृषी िव ापीठाची रचना
३.४ कृषी िव ापीठ थापन कर याच े आदेश
३.५ कृषी िव ापीठाची इतर उिद े
३.६ कृषी िव ापीठाची काय
३.७ कृषी िव ान क
३.८ कृषी िव ान क ाचे उदेश
३.९ कृषी िव ान क ामाफ त वयंरोजगार / यवसाय िश ण
३.१० कृषी िव ान क ाचे संचलन आिण यव थापन
३.११ िश णा या ना सुिवधा व िश ण
३.१२ सारांश
३.१३ वा याय
३.० पाठाच े उ ेश
कृषी िव ा या ची थापना आिण रचना जाणून घेणे.
कृषी िव ापीठाच े उ ेश कोणत े आहेत ते समजाण ून घेणे.
कृषी िव ापीठ आिण कृषी िव ान क ाचे मह व समजाव ून घेणे.
कृषी िव ापीठ आिण कृषी िव ान क काय अ यासण े.
कृषी िव ान क ामाफ त राबवल े जाणा या उप माची मािहती िमळवणे. munotes.in
Page 33
कृषी िवकास –III
33 कृषी िव ान क ाचे संचलन आिण यव थापनाची मािहती िमळवण े.
कृषी िव ापीठ आिण कृषी िव ान क ात िश णा या ना िद या जाणा या
सुिवधांचा अ यास करणे.
३.१. ा तािवक
फार पूव पास ून शेती हा भारतीय अथ यव थ ेचा कणा आहे. आजही द ेशात शेती व
शेतीसंबंिधत े ावर अवल ंबून असणा या लोकांची सं या ६५% पे ा अिधक आहे. शेती
े ातील शा आिण कला यांचे अ यापन भारतात व ैिदक काळापास ून होत अस याच े
संदभ सापडतील . देशाला वात ं य िमळा यान ंतर क ृिष े ाला गती द े यात, भारतीय
कृषी अनुसंधान प रषद ेचा (Indian Council for Agriculture Research
(ICAR ) मोठा वाटा आह े. भारतीय कृषी अनुसंधान प रषद पूव इ पी रयल कौि सल ऑफ
अॅि क चरल रसच हण ून ओळखली जात अस े, रॉयल किमशन ऑन अ ॅि क चर या
अहवालान ुसार, सोसायटी न दणी कायदा , 1860 अंतग त न दणी कृत सोसायटी हण ून 16
जुलै 1929 रोजी प रषद ेची थापना वा तिवक अथा ने कर यात आली आह े. ICAR चे
मु यालय , नवी िद ली य ेथे आहे.
भारतीय कृषी अनुसंधान प रषद संपूण देशात फलो पादन , म यपालन आिण ाणी
िव ानासह क ृषी े ातील स ंशोधन आिण िश णाच े सम व य, माग दश न आिण यव थापन
करणारी म ुख स ंशोधन स ं था आह े. प रषद भारतीय श ेती या उ पादकता वाढीसाठी
आिण िविवधीकरणासाठी , कृषी संशोधन , िश ण - िश ण आिण िव तार उप मा ंचे नेतृ व
करत आह े.
आज संपूण जगाम य े अनेक प रवत ना मक बदल होत आह ेत. वाढती लो कसं या, बदलती
जीवनश ैली, िव तारत े शहरीकरण आिण व ेगाने होणार े हवामान बदल याम ुळे रा ीय क ृषी
संशोधन णालीसमोर नवीन आ हान े िनमा ण होत आह ेत. सुदैवाने पूव पुरेसे अ न
पुरव याच े आ हान होत े, परंतु आता आरो याला चालना द े यासाठी प ुरेसे पोषक त व े
पुरव याचे आ हान आह े. भिव यात य या अन ुवांिशक ोफाइलवर आधा रत
आ हाना ंसह इ तम पोषक त व े दान करण े हे आ हान अस ेल. िव ानातील घडामोडी
आ हाना ंना त ड द े यासाठी नवीन माग तयार करत आह ेत. भारतीय क ृषी संशोधन प रषद
(ICAR) आिण रा ीय क ृषी संशोधन आिण िश ण णाली मोठ ्या माणावर , समाजा या
क याणासाठी िव ान तं ान चा उपयोग कर यासाठी किटब आह ेत. शेतकरी , उ ोग ,
उ ोजक आिण ाहक या ं याशी प ूण पणे गुंतले या स ंघटनेत वतःच े पांतर कर यासाठी
प रषद वचनब आह े.
भारतीय कृषी िवकास साठी चार रा ीय सं था व प रषद ेशी संबंिधत एकूण ५४ सं था
आहेत. यात ून कृषी आिण आनुषंिगक िवषया ंम ये पदवीप ूव व पद य ु र िश ण िदले जाते.
यापैक चार कृषी िव ापीठ े महारा ात आहेत. कृषी िवकास साठी रा ीय तरावर चार
मोठ्या सं था खालील माण े-
munotes.in
Page 34
िवकास रणनीती
34 १) भारतीय कृषी संशोधन प रषद , नवी िद ली .
२) भारतीय दु ध संशोधन सं था कन ल - ह रयाणा
३) भारतीय पशुवै क य संशोधन , सं था इ जतनगर , उ र द ेश
४) के ीय म य िश ण सं था वस वा . मुंबई -५
या िशवाय तीन पारंप रक िव ापीठा ंम ये कृषी िव ाशाखा आहेत.
१) बनारस िह दू िव ापीठ , बनारस .
२) िव भारतीय िव ापीठ .
३) उ र पूव ड गरी िव ापीठ .
महारा हे भारतातील इतर रा या ं माण ेच कृषी धान अथ यव था असल ेले रा य आहे.
साहिजकच - महारा ातील आिथ क, सामािजक आिण सां कृितक प रवत नाचा कृषी
िवकासाशी िनकटचा संबंध आहे. कृषी े ात गती के यािशवाय रा याची गती िकंवा
िवकास होऊ शकत नाही हे ओळख ून महारा ात १९६७ साली गुढीपाड या या
शुभमुह ता वर कृषी िव ापीठाची थम थापना कर यात आली . यानंतर रा याची
भौगोिलक प रि थती , हवामान व शेती यवसायातील िविवधता िवचारात घेऊन
मराठवाड ्या या चार िवभागा ंसाठी वतं कृषी िव ापीठा ंची थापना कर यात आली , या
िव ापीठाम य े पदवीप ूव िश ण घे याची सुिवधा उपल ध आहे. ही कृषी िव ापीठ े अशी
आहेत. महा मा फुले कृषी िव ापीत राह री, डॉ. पंजाबरा व देशमुख कृषी िव ापीठ , अकोला ,
डॉ. बाळासाह ेब सावंत कोकण कृषी िव ापीठ , दापोली आिण मराठवाडा कृषी िव ापीठ ,
परभणी , या िव ापीठा ंम ये कृषी उ ानिव ा , वनिव ान , म यिव ान , अ नत ं ान ,
वन पती जैवतं ान , कृषी अिभया ंि क , गृहिव ान आिण कृषी यवसाय यव थापन या
िवषया ंम ये पदवीप ूव िश ण घे याची सोय आहे. महारा ातील चारही कृषी िव ापीठा ंम ये
पदवीप ूव िश ण यावयाच े झा यास गुणव ेनुसार थेट वेश िदला जातो. यासाठीची वेश
ि या महारा ान मंडळा या सहयोगान े महारा ्र कृषी िश ण व संशोधन प रषद , पुणे
यां यामाफ त राबिवली जाते. िव ान शाखेतील बारावी परी ा उ ीण झालेले िव ाथ ा
वेश ि य ेदारा िविवध पदवीप ूव अ यास मा ंना वेश घेऊ शकतात . यासाठी वेश
ि या महारा ान मंडळा या सहयोगान े महारा कृषी िश ण व संशोधन प रषद , पुणे
यां या माफ त राबिवली जाते. िव ानशाख ेतील बारावी परी ा उ ीण झालेले िव ाथ ा
वेश ि य े ारा िविवध पदवीप ूव अ यास मा ंना वेश घेऊ शकतात .
munotes.in
Page 35
कृषी िवकास –III
35 ३.२ महारा ्तील कृषी िव ापीठ े व थापना
कृषी िव ापीठ िठकाण काय े थापना
वष थापना
आधार
1) महा मा फुले
कृषी िव ापीठ राह री, िज.
नगर . (पि म महारा ) पुणे,
सातारा , सांगली, धत वर
को हाप ूर, धुळे. नंदुरबार, १९६९ ९ लॅ ड
े ट
कॉलेज,
धत वर
2) डॉ.
पंजाबराव
देशमुख कृषी
िव ापीठ, अकोला िज
अकोला अकोला ववतमाळ ,
बुलढाणा , वधा , नागपूर,
चं पूर,
भंडारा,गडिचरोली ,वािशम ,
ग िदया १९६९ ९ लॅ ड
े ट
कॉलेज,
धत वर
३) डॉ.
बाळासाह ेब
सावंत कोकण
कृषी िव ापीठ , दापोली , िज
र नािगरी रायगड , र नािगरी , िसंधुदुग ,
मुंबई, मुंबई उपनगर
िज य़ा क रता
(कोकण िवभागाक रता ) १९७२ ९ लॅ ड
े ट
कॉलेज,
धत वर
४)मराठवाडा
कृषी िव ापीठ , परभणी , िज.
औरंगाबाद लातूर, नांदेड, परभणी ,
िहंगोली नागपूर १९७२ ९ लॅ ड
े ट
कॉलेज,
धत वर
५)पशुवै क
म य िव ान
िव ापीठ ,
महारा ् नागपूर संपूण महारा ् २०००
९ लॅ ड
े ट
कॉलेज,
धत वर
Jobchjob.in munotes.in
Page 36
िवकास रणनीती
36 ३.३ कृषी िव ापीठाची रचना
कृषी िव ापीठाची रचना
कृषी
िव ापीठ रा य शासन
कुलपती रा यपाल
उपकुलपती कुलगु कृषीमं ी
िव ापीठ तर
संचालक
संशोधन
काय संचालक
िव तार
अिध ाता संचालक िश ण कुलसिचव िनयं ण
संशोधन
काया स गती देण िव तार िश ण बळ
बनिवण े शासन
न दणी अिथ क
िनयोजन व अंमलबजावणी
सहयोगी अिध ाता
सहयोगी
संशोधन कृषी पशुवै क य दु धिव ान गृहिव ान कृषीअिभया ंि क
िवभाग म ुख
ा यापक
सहयोगी ा यापक
सहयोगी ा यापक
साहा यक
ा यापक
कृषी अिधकारी
कृषी पय वे क
कृषी साहा यक
माळी, शेतमजूर
munotes.in
Page 37
कृषी िवकास –III
37 ३.४ कृषी िव ापीठ थापन कर याच े उ ेश
कृषी आिण कृषी यवसायाशी िनगिडत सम या ंिवषयी एकि त िवचार क न या
सोडव यासाठी वतं कृषी िव ापीठा ंची थापना कर यात आली .
मु य उ ेश
मु य उ ेश
कृषी संशोधन कृषी िश ण कृषी िव तार
१) पीक स ंशोधन १) कृषी पदवी , पद य ु र १) िव तार गट
२) फळ स ंशोधन २) पशुसंवध न, पशुवै क य २) िव तार िश ण योजना
३) भाजीपाला स ंशोधन पद य ु र ३) रा ीय ा यि क योजना
४) पशुखा स ंशोधन ३)दु ध यवसाय पद य ु र ४) योग शाळ ेतून शेतीकड े
५) दु ध यवसाय स ंशोधन ४)म यिवभाग पद य ु र ५) िश ण स ं था
६)गृहआहारािवष यी संशोधन ५) गृहशा पद य ु र ६) िश ण व भ ेट योजना
७) म स श ेती संशोधन ६) कृषी अिभया ंि क ७) एक िखडक योजना
पद य ु र ८) कृषी िव ान क
७) िन न तरीय िश ण ९) सारण क
१०)आकाशवाणी , दूरदश न
११) शेतकरी म ेळावे
कृषी महा िव ालय १२) शेती िदन
संशोधन क ामस ेवक िश ण क १३) गाठीभ ेटी
कृषी पदिवका १४) सभा, समूह चया
माळी िश ण १५) िव तार स ेवा क
पशुधन पय वे क १६) ा यि क
दु ध व पश ुशा
कु कुटपालन
शेतकरी
३.५ कृषी िव ापीठाची इतर उिद े
१) शेती व शेतीला पूरक िवषया ंची मािहती देणे.
२) शेती त सम िवषया ंचे ान आिण संशोधन यांचा िवकास करणे.
३) शेती या िविवध शा ातील िश णाचा िवकास करणे आिण याम य े सम वय साधण े.
४) कृषीिव तार करणे आिण चालल े या कामात माग दश न करणे, munotes.in
Page 38
िवकास रणनीती
38 ३.६ कृषी िव ापीठा ंची काय
भारता या शेती िवकासात कृषी िव ापीठा ंचे मोठे योगाद lन आहे. कृषी िव ापीठा ंची कृषी
िश ण , संशोधन आिण िव तार िश ण ही अ यंत मह वाची काय समजली जातात .
आप या देशातील कृषी िव ापीठ े कृषी आिण तदनुषंिगक िवषया ंम ये िश ण देणे,
शेतक या ं या गरजांवर आधा रत संशोधन क न सुधा रत तं ान िवकिसत करणे आिण
िव ापीठा या काय े ात िव तार , िश ण उप माच े आयोजन करणे अशा कारची काय
करीत असतात .
िश ण : देशातील सव कृषी िव ापीठा ंमधून कृषी आिण अनुषंिगक िवषयाम य े पदवीप ूव व
पद य ु र िश ण िदले जाते. आज या यव थ ेतून दरवष १५०० पदवीधर , ११०००
पद य ु र आिण १००० आचाय पदवीधारक िव ाथ िनमा ण होतात .
पदवीप ूव अ यास मः
देशातील सव कृषी िव ापीठा ंमधून मु य व े पुढील िवषया ंमधील पदवीपय तचे िश ण िदले
१) कृषी
२) उ ानिव ा
३) वन पती शा
४) म यिव ान
५) गृह-िव ान
६) रेशीम संगोपन
७) कृषी अिभया ंि क
८) दु धतं ान
९) अ नशा तं ान
१०) कृषी िवपणन
११) सहकार
१२) जैवतं ान
पद य ु र अ यास मः
रा ीय पातळीवर एकूण २० मु य िवषया ंम ये पद य ु र िश ण घे याची सोय उपल ध
आहे. याम य े पुढील िवषयाचा समाव ेश आहे.
munotes.in
Page 39
कृषी िवकास –III
39 १. वन पती जैवतं ान
२. वन पती शा
४. क टकशा आिण कृमी-शा
५. कृषीिव ा
६. सामािजक शा
७. सं याशा
८. उ ान िव ा
९. वनशा / कृषीविनक शा
१०. कृषी अिभया ंि क आिण तं ान
११. जलशा आिण सं शा
१२. गृहिव ान
१३. जैवतं ान
१४. पशुवै कशा
१५. ाणी शा
१६. म य शा
१४. दु धशाख
१८. दु धतं ान
१९. अजशा तं ान
२०. कृषी यवसाय यव थापन
संशोधनः
देशातील येक कृषी िव ापीठ आप या काय े ातील भौगोिलक प रि थती व
शेतक या या गरजा यांचा अ यास क न िविवध संशोधन क प राबवीत असत े.
याच माण े रा ीय तरावरील देशाचे शेतीबाबतच े धोरणाही िवचारात घेतले जाते.
शेतक या ं या गरजांवर आधा रत संशोधन क न शेतक या ंना सुधा रत तं ाना या
िशफारसी के या जातात . याम य े ामु यान े जिमनीच े आरो य व यव थापन , िविवध
िपकांचे सुधा रत व संक रत वाग, िविवध िपकां या लागवड प ती काढणी प ात तं ान ,
िवपणन व साठवण ूक तं ान , जैवतं ान सुधा रत कृषी अवजार े / यं , पशु-प यां या munotes.in
Page 40
िवकास रणनीती
40 िविवध जाती, पशु यव थापन प ती , म यस ंवध न, तं ान यासार या तं ानाचा
समाव ेश होतो.
िव तार िश णः
कृषी िव ापीठाम य े िवकिसत केलेले तं ान शेतक या ंपय त पोहोचिव यासाठी
िव ापीठामाफ त यां या काय े ाम य े िविवध िव तार , िश ण उप मा ंचे आयोजन केले
जाते. याम य े िश ण , शेतकरी सहली , ा यि क े, शेतकरी मेळावे, गटचचा , शेतक या ं या
शेतांना भेटी, समूह मा यमा ंचा वापर यासार या उप मा ंचा समाव ेश असतो . भारतीय कृषी
अनुसंधान प रषद , नवी िद लीतफ सव कृषी िव ापीठा ंम ये कृषीतं ान मािहती क ांची
थापना कर यात आली आहे. याम य े शेतक या ंना एकाच िठकाणी कृषी तं ानाब लची
मािहती िमळू शकते व िव ापीठ िनिम त कृषी िनिव ा उ पादनही िमळू शकतात . अशा त-
हेने कृषी िव ापीठ े शेती े ात फार मह वाची भूिमका बजावीत असून कृषी आधा रत
भारतीय अथ यव था मजबूत कर यासाठी ठोस पावल े उचलीत आहेत.
३.७ कृषी िव ान क
'कृषी िव ान क ' ही शेती िश णातील एक नवीन संक पना आहे. जागितक क त च े शेती
शा डॉ. एम.एस. वामीनाथन ांची ही मूळ क पना असून ती मूत व पात
आण यामाग े भारतीय कृषी अनुसंधान प रषद ेचे उपमहास ंचालक डॉ. सी. साद ांचे
प र म कारणीभ ूत आहेत, शेती यवसाय हा िव ानावर आधा रत आहे. यक ्ष
ा यि का ंतून िव ानाचा िश णा ार े सार होऊन शेती उ पादन वाढाय े िकंवा शेती
यवसाय वयंरोजगार िनमा ण हावा हा कृयी िव ान क ांमागील मूळ हेतू आहे.
mpsctestseries.in
आप या भारताम य े अ नस ुरि तत े या बाबतीत १९६५ साली ह रत ा ंतीसारखी चांगली
सुधारणा घडवून आणली . यांचा सवा ना आनंद आहे. हे श य हो याच े कारण कृषी
संशोधन कृषी िश ण आिण कृषी िव तार याचा चांगला सम वय साधू शकलो . जरी हे झाले
असल े तरी ८० ट के कोरडवाह श ेती आिण सामा य शेतकरी ापास ून वंिचत रािहल े.
कारण कृषी े ात मौ यवान असे संशोधन झाले आहे यापैक बरेचसे संशोधन अ ाप
गरजू शेतक या ंपय त पोहोचल ेच नाही. यासाठी अशा शेतक याजवळ उपल ध असल े या
साधनसाम ु ीचा िवचार क न यां या गरजेवर आधा रत असल े या य ा यि का ार े
शेतीिवषयक िश ण िद यावर उ पादनात वाढ होते. हे ल ात घेऊन भारतीय कृषी munotes.in
Page 41
कृषी िवकास –III
41 अनुसंधान प रषद ेने कृषी िव ान क , हे कृषी संशोधन आिण िव तार काय करणा या
सं था याम य े सम वय साध याच े काय करते या सवा चा िवचार क न डॉ. मोहनिस ंग
मेहता सिमतीमाफ त कृषी िव ान क थापन कर या ची िशफारस केली. आिण ायोिगक
त वावर पाँडेचरी येते पिह या कृषीिव ान क ाची थापना १९७४ रोजी केली आिण
भारती कृषी अनुसंधान प रषद ेने गोखल े ए युकेशन सोसायटीच े कृषी िव ान क ,
कोसबाड , देशातील दुसरे रा यातील पिहल े क हणून १ एि ल १९७७ साली कोसबाड
िहल, ता. डहाण ू येथे सु केले. भारतात स या येक िज ासाठी एक कृषी िव ान क
सु कर याचा भारत सरकारचा मानस असून पाच या पंचवािष क
योजन ेपय त १८ यी िव ान क ा या थापन ेला मंजुरी दे यात आली . तसेच १९८४ म ये
उ च त रय मू यमापन सिमतीतफ देशाम य े आणखी कृषी िव ान क थाप याची
िशफारस कर यात आली .
स या देशाम य े ५७१ कृषी िव ान क अि त वात आहेत.
३.८ कृषी िव ान क ाचे उदेश
सु वातीस कृषी िव ान क थापन ेमागे उ ेश हा होता क , शेतक शाळा अथवा कृषी
महािव ालयामधील अ यास म हा चाकोरीब असतो . वेशाक रता उमेदवारा ंची
शै िणक अह ता व यय िवचारात घेतले जाते. शेती करणार े बह तांशी शेतकरी अिशि त
आिण वय कर असतात , उ पादन वाढीसाठी यांना तांि क ानाची गरज भासत े. हे
शेतकरी शेतक शाळेत िकंवा कृषी महािव ालयात जाऊ शकणार नाहीत , अशा
शेतक या ंना यांना गरजेनुसार िश ण देऊन यांचे उ पादन वाढाव े िकंवा वयंरोजगार
िनिम तीचे काय कृषी िव ान क करीत असे. क ातील काय कौश यावर आधा रत
अस याम ुळे बौि का ंवर भर न देता य ा यि का ंवर भर िदला जात असे. आता
यानुसार पुढील उ ेश ठरिव यात आले आहेत.
१) प रि थतीन ु प कृषी तं ान शोध याक रता े चाच या ंचे आयोजन करणे.
२) िविवध िपकांची आिण उ ोगा ंची शेतकया या शेतावर उ पादन मता तपास यासाठी
ा यि का ंचे आयोजन करणे,
३) शेतातील आधुिनक तं ान आिण कौश य यांची अ यावत मािहती हो यासाठी
शेतकरी िश णाच े आयोजन करणे.
४) आधुिनक तं ान िव तार हो यासाठी अिधका या ंना िश ण देणे,
५) िज ा ंची कृषी आिथ क यव था सुधार यासाठी आधुिनक तं ानाच े क उभारणे.
६) कृषी िव तार उप मा ंचे आयोजन करणे,
७) िबयाण े, रोपे, कलम े यांचे उ पादन करणे, अशी िविवध उ र े ठरिव यात आली . तसेच
शेती व शेतीपूरक यवसायातील उ पादनात वाढ करणे, ामीण भागात वयंरोजगार
िनिम ती करणे आिण ामीण समाजाचा आिथ क आिण सामािजक दजा उंचावण े अशी munotes.in
Page 42
िवकास रणनीती
42 उ ी े आहे. कृषी िव ान क ा या काया म ये थापन ेपासून आतापय त असं य बदल
झाले आहेत. या सग याचा िवचार क न कृषी िव ान क ाची संक पना मांडायची
झा यास कृषी िव ान क हे िज हा पातळीवर िव ताराच े काम करणारी अितशय
मह वाची यं णा आहे. िवशेष हणज े समाजा या शेवट या घटकापय त पोहोचणारी अशी
कृषी िव ान क ही सं था आहे. क जे अ यावत कृषी तं ान आहे ते वेगवेग या
ा यि कामाफ त वेगवेग या सू म शेती प तीम य े अमलात आण याच े काय हे कृषी
िव ान क करते.
३.९ कृषी िव ान क ामाफ त वयंरोजगार / यवसाय िश ण
१) कु कुटपालन
२) रोपवािटका यव थापन
३) अ न उ पादन
४) गांडूळ खत व बीज पैदास िनिम ती
५) औषभी वन पती लागवड
६) दु ध उ पादन
७) वराहपालन
८) शेळीपालन
१) फळे आिण भाजीपाला ि या
१०) बीजो पादन तं
११) आधुिनक शेतीसंबंध िश ण
१२) सुधा रत प तीन े भात लागवड
१३) गळीत धा य, कडधा य , िपके लागवड
१४) फळे आिण भाजीपाला लागवड
१५) एकाि मक क ड, अ न य यव थापन
१६) पीक संर ण
१५) मधुमि का पालन
१८) रेशीम उ ोग munotes.in
Page 43
कृषी िवकास –III
43
kvkpalghar.co.in
अशा िविवध उप मा ंवर िश ण काय मावर भर दे यात येतो. वरील िश णाबरोबरच
कृषी िव ान क ाम य े नवीन संक पना राबिव याच े काय पुढील माण े चालू आहे.
१) थािनक पातळीवर उपल ध ोताचा िवशेषतः जिमनीचा वापर क न एखाद े कृषी
तं ान थािनक पातळी वर चाचणी या मा यमात ून घेणे,
२) दुसरे मह वाच े काय हणज े वेगवेग या िपकांवरती थम ा यि क े घेऊन
उ पादनास ंबंधी मािहती िमळिवण े आिण या कृषी तं ानाब लचा शेतक या ंचा
अिभ ाय िमळिवण े.
३) िव तार काय करणार े कम चारी/ सं था यांना वेळोवेळी अ यावत कृषी तं ानाबदल
िश ण देणे,
४) शेतकरी , ामीण युवक यांना लघु आिण दीघ मुदती या कृषी तं ानाब ल
यावसाियक िश ण देणे या-योगे कृषी तं ान य काम क न अनुभवणे आिण
यामाफ त शेतीचे उ पादन वाढवण े व शेतकरी आिण ामीण युवकांना रोजगार िमळव ून
देणे. थोड यात लघू आिण दीघ मुदतीच े कृषी आिण कृषी संल न बाबतीत
रोजगारािभम ुख िश ण शेतक या ंना उपलका क न देणे, असे नावी य पूव उप म
स या कृषी िव ान क ाकड ून राबिवल े जात आहेत.
३.१० कृषी िव ान क ाचे संचलन आिण यव थापन .
कृषी िव ान क ही योजना क ि त कृषी खा या या भारतीय कृषी अनुसंधान प रषद ेची
असून, याक रता शंभर ितशत आिथ क साहा य या प रषद ेकडून िदले जाते.
यव थापनाची जबाबदारी रा य शासन , कृषी िव ापीठ े अथवा ामीण िवकासात
उ लेखनीय काय करणा या वयंसेवी सं थेकडे सोपिव यात आलेली असत े. क ाचे काय
लोकािभम ुख होऊन ते कृषी उ पादन वाढीशी िनगिडत असत े, हणून काया चे िनयोजन
कर याक रता एक थािनक यव थापक सिमती ' असत े यव थापक य सं थेचे मुख या
सिमतीच े पदिस अ य असतात आिण कृषीखाते, पशुसंवध न खाते, ामीण िवकास
खाते, भारतीय कृषी अनुसंधान खाते, ामीण िवकास खाते, भारतीय कृषी अनुसंधान munotes.in
Page 44
िवकास रणनीती
44 प रषद , कृषी िव ापीठातील ितिनधी , िज हा प रषद ेचे मु य काय कारी अिधकारी िज हा
कृषी अिधकारी , दोन गितशील शेतकरी , दोन समाजस ेवक आिण सामािजक काय
करणा या मिहला इ यादी या सिमतीच े सद य असतात . सिमती या सभा वषा तून दोन
अथवा तीन वेळा भरतात , यात क ा या कामाच े मू यमापन आिण िनयोजन ठरिवल े जाते.
३.११ िश णा या ना सुिवधा व िश ण
Marathikrishijagaran,com
कृषी िव ान क ातील ा यापक खेड्यात जाऊन तेथील उपल ध साधनस ंप ी आिण
गरजेवर आधा रत सव ण करतात . अ यासा या आधारावर िश ण वगा चे आयोजन
करतात आिण लाभा या ना िश णासाठी उ ु करतात , या पु ष मिहला ंना
शेतीिवषयक िश ण हो असेल ते क ाशी संपक साधतात . िश ण , उपयु व
प रणामकारक हावे हणून िश णा या ना सं या पंचवीसपय त ठेवली जाते. िश ण
काळात िश णा या ची िनवासाची आिण भोजनाची यव था िवनाम ू य केली जाते. मा
वासखच िश णा या ना वतः करावा लागतो . शेती , फळबाग , दु ध यवसाय ,
कु कुटपालन , गृहिव ान , म य यवसाय यासार या यवसायाच े िश ण दे याची सोय
असत े. अ यासवगा चा कालावधी एक िदवसापास ून तीन मिह या ंपय त असू शकतो .
िश णाच े आयोजन क ा या े ावर केले जाते. काही शेतक या ं या आिण िवशेषतः
मिहला ं या अडचणी ल ात घेऊन संगी गावातील गितशील शेतक याकड े िश ण वग
आयोिजत केले जातात . अशा कारच े िश ण फार भावी आिण उपयु , प रणामकारक
असत े.
३.१२ सारांश
भारतीय कृषी अनुसंधान प रषद संपूण देशात फलो पादन , म यपालन आिण ाणी
िव ानासह क ृषी े ातील स ंशोधन आिण िश णाच े सम वय , माग दश न आिण यव थापन
करणारी म ुख स ंशोधन स ं था आह े. प रषद भारतीय श ेती या उ पादकता वाढीसाठी
आिण िविवधीकरणासाठी , कृषी संशोधन , िश ण - िश ण आिण िव तार उप मा ंचे नेतृ व
करत आह े.
munotes.in
Page 45
कृषी िवकास –III
45 ३.१३ वा याय
१. कृषी िव ापीठाची थापना कर यामागील उ ेश सांगून काय प करा.
२. कृषी िव ापीठाची रचना सांगून कृषी िव ापीठाची उि े स करा.
3. कृषी िव ान क ाचे उदेश सांगून कृषी िव ान क ामाफ त िद या जाणा या िश णाची
सिव तर चचा करा.
४. कृषी िव ान क ाची भूिमका प करा.
५. कृषी िव ापीठाची भूिमका प करा.
संदभ :
Dr. Swaminathan M. S. An action plan for agriculture for 25 years
https://icar.gov.in /content/state -agricultural -universities
https://en.wikipedia.org/wiki/Agricultural_Universities_(India)#cite_no
te-1
https://icar.org.in/content/about -us
https://icar.org.in › साम ी › about -us
http://dare.nic.in/major -functions
https://kvk.icar.gov.in/aboutkvk.aspx
https://www.rpcau.ac.in/about -pusa/
munotes.in
Page 46
46 ४
ामीण िवकासाच े ोत - I
पाठाची रचना
४.० उिद्द े
४.१ ा तािवक
४.२ वण जयंती ाम वयंरोजगार योजन ेचे व प व या ी
४.३ बचत गट ( वयंसाहा यता गट) संक पना , व प व इितहास
४.४ बचत गट ( वयंसाहा यता गट) वैिश ्ये
४.५ बचत गट ( वयंसाहा य ता गट) कार
४.६ बचत गट ( वयंसाहा यता गट) काय
४.७ महारा रा य ामीण उपजीिवकािमशन (MSRLM)
४.८ सारांश.
४.९ वा याय .
४.० उिद्द े
१) बचत गट ( वयंसाहा यता गट)संक पना समजून घेणे.
२) बचत गटाची वैिश य े अ यासण े,
३) बचत गटाची गरज समजून घेणे.
४) बचत गटा या काया चा अ यास करणे.
५) महारा रा य ामीण उपजीिवकािमशन (MSRLM ) योजन ेचे व प समजून घेणे.
४.१ ा तािवक
भारतात बह सं य जनता ही आजही खेडयात या ामीण भागात राहते. भारतात
वातं य ा ीन ंतर ामीण िवकासाचा वेग वाढिव यासाठी मोठ्या मागात य न कर यात
आले याम य े अ य प भूधारक , भूिमहीन शेतमजूर, कारागीर , सव सामा य शेतकरी , भेटे
यावसाियकया ंसार या लोकांचे जीवनमान उंचािव यासाठी , तसेच सावकारा या munotes.in
Page 47
ामीण िवकासाच े ोत - I
47 तावडीत ून या लोकांची सुटकाहो यासाठी बँकांचे रा ायीकरण कर यात आले. ११ जुलै
१९६९ रोजी १४ मुख यापारी ब कांचेव एि ल १९८० म ये आगखी सहा बँकांचे
रा ीयीकरण भारत सरकारन े केले. परंतु वरील गरजूघटका ं या कज िवषयक गरजा
भागव यावर ही सं था मक पतपुरवठ्याची सोय अपुरी पडत होती. ामीण भागातील या
घटका ं या कज िवषयक गरजा या नेहमीच व तातडी या उदभवणा या असतात .कजा ची
र कमही लहान (अ प) असत े. अ प रकमेची कज हाताळ यास व जोखीम
प कर यासब का तयार नसतात . अशा वेळी या गरजू घटका ंना असं था मक ोता ंकडे
(सावकार , जमीनदार , ीमंत शेतकरी , यापारी इ.) जा यािशवाय पया य नसतो . यामुळे
ामीण भागातील सव सामा यगरीब नाग रक ब कांकडे जा यास उ सुक नसतात . अथा त ही
जनता िविवध सवलत पास ून वंिचतराहत े. यावर भावी उपाय हणून वयंसाहा यता
बचत गट थापन कर यात आले. ा बचतगटा ं या मा यमात ून फार मोठे प रवत न ामीण
भागात घडून येत आहे.
४.२ वण जयंती ाम वयंरोजगार योजन ेचे व प व या ी
आपला भारत देश लोकशाही धान , लोकक याणकारी रा आहे. तथािप बाबती
लोकस ं या,नैसिग क आप ी , अितव ृ ी, आतंकवाद , न लवाद , कुपोषण, िनर रता ,
बेरोजगारी इ यादी िविवधसम या ंना त ड ावे लागत आहे. या सम या िनमू लनासाठी क
सरकार व रा य शासनाकड ूनिविवध लोकक याणा या योजना राबिव या जातात .या
योजना राबिवताना शासनान े वयंरोजगार काय माला मह व िदले असून वण जयंती ाम
वयंरोजगार ना लहान लहान उ ोग यवसायासाठी कज व अनुदान देऊन ामीण
भागाम य े वयंरोजगार िनमा ण क न दे याचा य न कर यात येत आहे. वण जयंती ाम
वयंरोजगार योजन ेला क ाकड ून ७५% व रा य शासनाकड ून २५%िनभी पुरिव यात
येतो. ामीण भागातील दा र यर ेषेखालील गरीब जनते या मतेवर आधा रतउ ोग सु
करणे व
Indiagoverment.com
यामुळे वयंरोजगारी िनमा ण क न , या योजन ेचा लाभ घेणा या कुटुंबांना तीनवषा त
दा र यर ेषे या वर आणण े, तसेच दरमहा २००० . उ प न िमळाव े असे येय ठरवल े
आहे. यायोजन तग त दा र यर ेषेतील य ना िवशेषत : मिहला ंना एकि त क न व
वयंसाहा यता गट थापन क न उ ोग िनिम तीस कज , बाजारप ेठा िमळव ून वयंरोजगार munotes.in
Page 48
िवकास रणनीती
48 िनमा ण केला जातो, यायोजन ेनुसार ामीण भागातील मुख यवसायाची िनवड क न
बँकांमाफ त िच साहा य िदले जाते. यवसायासाठी या एकूण िनधी या ७५% िनधी
क पा ंवर, २५% िनधी इतर सुिवधांवर खच केलाजातो . या योजन तग त िदवसा ं या
िश णान ंतर बँका कज िवतरण करतात , वयंरोजगारी िनवडताना ामसभ ेची मा यता
घे याचे बंधन आहे. यासाठी ि तरीय सिमतीआह े. याम य े सरपंच, ब क शाखािधकारी ,
गटिवकास अिधकारी यांचा समाव ेश असतो . एखा ागावात दा र यर ेषेखालील गटांची
सं या नसेल, तर िबगर दा र यर ेषेखालील य ना नटात घेतायेते. परंतु यांना याम य े
गटाचे कोणत ेही पदािधकारी राहता येत नाही आिण यांना अनुदान ा होत नाही.दा रदम
िनमू लना या योजना राबिव याची जबाबदारी ामपंचायती ची देखील आहे. ही
योजनागावात भावीपण े राबिव यास गावांम ये जा तीत जा त बचत गट थापन होऊन
याचा खालीलपमाग े मह वप ूण सहभाग िमळू शकतो .
१) वयंसाहा यता बचत गट गावातील ामसभ े या बैठक ला उपि थत राह न गावा या
िवकासासाठी मह वाची भूिमका पार पाडू शकतात .
२) वयंसाहा यता बचत गट गावातील साव जिनक साफसफाई , लसीकरण , जनजाग ृती,
िश ण , वनराई बंधारे यासार या सामािजक उप मात भाग घेऊन ामपंचायतीला
िवकास कामात मदत क शकतात .
३) वयंसहा यता बचत गटाने सु केले या उ ोग यवसायाम ुळे गावांतील इतर मजुरांना
रोजगार िमळू शकतो .
४) ामपंचायतीचा कर वसूलीसाठी वयंसाहा यता बचत गटातील सद या ंम ये तसेच
गवका ंम ये जनजाग ृती क न बचत गट कर वसुलीसाठी मदत क शकतात .
५) वयंसहा यता बचत गटामुळे सामािजक एकोपा गावांम ये तयार होतो.
४.३ बचत गट ( वयंसाहा यता गट) संक पना , व प व इितहास
संक पना वयंसहा यता गटाची (बचत गट ) या या करणे कठीण आहे. या वयंसहा यता
गटाची चळवळ ही समूह गट, शेजार गट, मिहला बचत गट, वावल ंबी बचत गट, काटकसर
बचत गट अशा वेगवेग या संक पन ेतून जोमात सु आहे.तरीही पुढीलकाही सव पश
संक पना/ या या सांगता येतील.
१) "समान गरजा असल े या य नी एक येऊन समान आिथ क उि े व सामािजक
उिद ेसा य कर यासाठी एकाच देशात व िवभागातील य नी एक येऊन समूह
थापनवव ृि ंगत क न वे छेने सहभागी होणे याला वयंसहा यता / बचत गट
हणतात ."
२) "परावल ंिब वाकड ून वावल ंबनाकड े सव संमतीन े सामुदाियकपण ेबचती या िनिम ान े
केलेली वाटचाल हणज े वयंसाहा यता बचत गट होय.'
३) "जीवनाम य े न यान े येणा या आ हाना ंना त ड दे यासाठी / पेल यासाठी मता
िवकिसत करणारा सुस ज संच हणज े वयंसाहा य ता गट होय." munotes.in
Page 49
ामीण िवकासाच े ोत - I
49 ४) "एकाच गावातील १० ते २० सभासदा ंनी एक येऊन िनयिमत बचतीत ून एकमेकां या
गरजा, अडचणी , जीवनम ू ये उंचाव यासाठी अथ सहा य केले जाते,
उ ोगध ंदाउभारला जातो, पर पर सहकाय , सहभाग नेतृ व व कत य, िवचारा ंची
देवाण-घेवाण,सात यप ूण व य नशी ल सद या ं या समूहला वयंसहा यता गट
हणतात ."
५) "समान ादेिशकता असल े या समिवचारी समान गरजा, समान अपे ा असल े या १०
ते२० मिहला ंनी व प बचत क न बचतीचा िविनयोग उपभोगासाठी क न , कज
घेऊन, यवसाय करणा या व लोकशाही संघटन णाली असल े या समूहास
वयंसाहा यता बचतगट असे हणतात ."
६) "A Self -help group is a voluntary association of homogenous set of
people, either working together or living in the neighbourhood,
engaged in similar activity, working with or without registration for the
common good of t heir members."
७) "दा र य िनमू लन काय माच े पुरोगामी -सहभागी - ितगामी दुवे साधणारा मंच हणज े
वयंबचतगट होय.'
८) " वे छेने एक येऊन जीवना या सवा गीण िवकासाक रता मिहला ंनी पर पर
सहकाया तून चालवल ेली लोकशाही संघटना हणज े वयंसाहा यता बचत गट होय.'
समाज सुधारका ं या ीने वयंबचत गट हे समाज सुधार याच े मा यम , शासना या ीने
आिथ क िवकासाच े साधन , धम शा ा या ीने परोपकाराच े मा यम , सां कृितक ्या
मू यांचेव सं कृतीचे जतन कर याच े मा यम या िवचारात ून वयंसाहा यता बचत गटाची
संक पना प होत आहे. ाम य े मिहला ंना आघाडीच े थान दे यात आले आहे, कारण
मिहला ा आतापय त दुब ल घटक हणून उपेि त रािह या आहेत. मिहला ंना ा
संक पन ेत मोठया माणात समािव क न मिहला बचत गट थापन कर यावर
अिधकािधक भर दे यात आला आहे.
व प : येक य ला जे हा उ प नाप े ा अिधक खच असतो यावेळी (ऋण) कजा ची
गरजभासत असत े. गरज भागिव यासाठी असं था मक िकंवा सं था मक ोता ंकडे
य ला जावेलागत े. परंतु अ यंत गरीब लोकांसाठी सं था मक ोत फारस े काय करताना
िदसत नाहीत.
गरीब लोकांकडे उ प नाची साधन े तुटपुंजी असतात . यामुळे तारणही कमी पया याने कज
िमळ याच ेमाग दुिम ळ होत असतात . अशा वेळी सावकार , जमीनदार , ीमंत शेतकरी
यांसार या असं था मक ोता ंकडून कज िमळिवल े जाते. सावकारी पाशात ून मु ता
िमळावी हणून सहका र े ाचीजोमान े सु वात झाली. परंतु १०० वषा नंतर ा
चळवळीला उतरती कळा लागली . राजकारणा , ाचार , द रिदर ंगाई ामुळेसहकार
चळवळ बदनाम झाली. ाचा सुवण म य हणून वयंसाहा यतागट चळवळ जोमान े
फोफावत आहे. munotes.in
Page 50
िवकास रणनीती
50 इितहास :२१ या शतकात ामीण दा र य िनमू लन आिण या ार े ामीण िवकास सा य
करणारीय ं णा हणून वयंसहा यता गट हा बचतगट िकंवा लघु िव / पत गट या नावान े
ओळखली जातो. या संक पन ेचा उगम करणार े नोबेल पा रतोिषक िमळाल ेले बांगलाद ेशाचे
अथ शा डॉ.महंमद युनुस हे आहेत. बांगलाद ेशामधील शेतक या ं या व भूिमहीन
शेतमजुरां या कज बाजारीपणा वदा र यान े यिथत झाले या या िवचारव ंताने असंघिटत व
शोिषत समुदाया या सम या ंचे िनराकरणकर यासाठी १९७३ साली लघु िव ाची (Micro
Finance) संक पना मांडली. याचा पुढचाट या हणज े या दुब ल घटका ंना लघु-
िव प ुरवठा करणा या ामीण बँकांची संक पना होय. यासंक पन ेचा यांनी सात यान े
पाठपुरावा केला आिण याची प रणती १९८३ साली ामीण बँकां या थापन ेत झाली.
बांगलाद ेशामधील ामीण िवकास दा र य िनमू लनाचा योग यश वी झाला, आिण याची
दखल आंतररा ीय पातळीवर ने यात आली . १९९४ साली अमे रकेचे त कालीन
रा ा य ी . िबल ि लंटन यांनी ाबाबत िवशेष वार य दाखिवल े आिण जागितक बँक
व आंतररा ीयनाण ेिनधी या जागितक पातळीवर िव ीय , संघटना ंनी दारी िनमू लनाची
भावी उपाययोजना 'अशी श ती केली. याचा प रणा म १९९० या दशका ंत आिशया ,
आि का आिण म य व दि णअम े रका खंडातील िवकसनशील देशांत लघुिव आिण
वयंसाहा यता गट या संक पन ेचा सारझाला .बचत ही संक पना नवीन न हती . जगात
िचट फंड, िभशी या वेगवेग या व पात बचतक ेली जात असे. दि ण अमे रका व
आि का भागात (Rotating Saving And creditAssociation) हा बचततीचा कार
िनधीशी संबंिधत होता. हा कार ामीण बँके या धत वरिवकिसत कर यास सु वात झाली
आहे. इंडोनेिशयात GTZ या जम न फिडंग एज सीन े हा योगसव थम केला आहे. येथे
(SHG) Self Help Group यानावान ेज म झा याच े आढळत े. मलेिशयातमा . ने सन
यांनी आिथ क ्या दुब ल घटका ंना संघिटत करणारी आिण एकता , िश त , साहसआिण
कठोर प र म या गुणवैिश ्यांचा िमलाफ साकारणारी वयंसाहा यता गटाची
संक पनायश वीरी या राबिवली . याचा सार ीलंका, िफलीपाई स , आखाती देश,
आि का व दि णअम े रकेतील िवकसनशील देशांम ये झाला,
भारतातील वयंसाहा यता गट चळवळः
भारताम य े वयंसाहा यता गटाची चळवळ 'मैसूर रसेटलम ट अँड डे हलपम ट'
एज सी (मायराडा ) या सं थेने सु केली. मायराडा या मा यमात ून वयंसाहा यता गटाची
िनिम ती होतअ सताना रा ीय कृषी आिण ामीण िवकास बँक, हणज ेच नाबाड
(NABARD) १९९१ -९२साली वयंसाहा यता गट या ामीण दा र य िनमू लनिवषयक
ितमानास वीकृती िदली. वयंसाहा यतागटा ंना कायद ेशीर मा यता ा झा यावर
ीमती जया अ णाचलम यां या पुढाकारान े, नाबाड यामा यमात ून आं देश, कना टक,
तािमळनाड ू आिण केरळ या दि ण ेकडील रा यात वयंसाहा यतागट चळवळीची सु वात
झाली. १९९६ म ये रझव बँकेने, बँकांशी संल न असणा या वयंसाहा यतागटा ंना
ाधा य मान े पतपुरवठा कर याच े िनद श िदले. भारत सरकारन े १९९९ साली
वण जयंती ाम वय ंरोजगार काय मा या अंतग त दा र य िनमू लनासाठी वयंसाहा यता
गटांना आिथ क अनुदानदे याचा िनण य घेतला. यातून वयंसाहा यता गट चळवळीला
पोषक वातावरण देशात िनमा ण झाले.१९९९ ते २००९ या मागील दशकात
वयंसाहा यता गट चळवळीचा देशा या सव रा या ंत सार झाला. याम य े सवा िधक गट munotes.in
Page 51
ामीण िवकासाच े ोत - I
51 ८२% गट हे मिहला ंचे होते. वयंसाहा यता गटां या मा यमात ून ामीण िवकास , ामीण
दा र य िनमू लन आिण मिहला ंचेसबलीकरण ही उिद े सा य कर यासाठी थािनक
पातळीवर वयंसेवी सं थांना या उप मात सहभागी हो यास ो साहन दे यात आले.
वयंसेवी सं थां या पुढाकारान े संघिटत होणा या वय ंसाहा यता बचत गटांची सं या
िदवस िदवस वाढत आहे. शासन आिण िव ीय सं थांचा वय ंसाहा यता गट
चळवळीिवषयीचा ि कोन सकारा मक अस यान े आिन वयंसेवी सं थांचाकाय भाग
िवधायक अस यान े या दशकात ही चळवळ देश यापी न क च बनेल व ामीण
भागातीलउव रत दा र यर ेषेखालील लोकस ं या दा र य िनमू लना या लढाईत सहभागी
होऊन , मीग िवकासासह दा र य िनमू लनाच े उि सा य होईल, असा आशावाद य
होत आहे.
महारा ातील वयंसाहा यता गटः
महारा हे देशातील पुरोगामी रा य आहे. चिलत अथा नुसार वयंसाहा यता गट
चळवळीचा सार १९९० या दशकात झाला असला तरी १९४७ साली अमरावती
िज ात काहीसास ू-सुनांनी एक येऊन बचत गट सु केला होता. १९७० या दशकात
नामवंत समाजशा इला येन भट यांनी मिहला व सू म िव प ुरवठा या िवषयाची मांडणी
केली होती. १९८४ सालीगडिचरोली िज ातील वडसा तालु यात काही वयंसाहा यता
गटांची थापना कर यात आलीहोती .१९९४ म ये आंतररा ीय कृषी िवकास िनधी या
साहा यान े व क सरकार या मदतीन ेमहारा ामीण पतपुरवता क प नमुना हणून चार
िज हया ंत राबिव यात आला . या योजन ेतमिहला िवकास योजन ेचा समाव ेश क न ती
राबिव याची जबाबदारी मिहला आिथ क िवकासमहाम ंडळावर होती. या काय मांतग त
मिहला वय ंसाहा यता गट थापन ेस सु वात झाली. सन१९९९ म ये भारत सरकारन े
वण जयंती ाम वय ंरोजगार योजन ेची काय वाही के यावर या चळवळीलामहारा ात वेग
ा झाला.
Marathislogan.com
आपली गती तपासाः
१) वयंसाहा यता बचत गटाची संक पना सांगा.
munotes.in
Page 52
िवकास रणनीती
52 ४.४ बचत गट ( वयंसाहा यता गट) वैिश ्ये
समान गरजा, समान उ र े, समान िवचारसरणीच े लोक जे हा एक येतात
आिणसम ूहश या जोरावर ितकूल प रि थतीवर मात क न सहजरी या समूह श च े
दश न
करीत सवा गीण गती करतात . अशा वयंसाहा यता बचत गटांची वैिश य े पुढील माण े
सांगतायेतील.
४.४.१ आिथ क वैिश ्ये:
१) काटकसर वृ ी: वयंसाहा यता बचत गटातील सद य हे आिथ क ्या कमकुवत
असतात . उ पादनाची पया यानेउ प नाची साधन े मया िदत अस याम ुळे दैनंिदन
उ प नात ून जमेल या माणात काटकसर क नगटा ंम ये पैसे भरत असतात . यातूनच
काटकसर वृ ी जोपासली जाते. हे वयंसाहा यता गटाचेमह वाच े वैिश ्य आहे.
२) वे छा सभासद व :बचत गटात ये यासाठी कोणावरही जबरद ती केली जात नाही.
सव जण वखुषीने सभासद व वीकारतात . फ सहयोगी गरजूला बोधन करीत
असतात . सभासद व िमळिव यासाठी तशीकोण याही कारची अट नसते.
३) सभासद सं याः वय ंसाहा य ता बचत गटाची सभासद सं या १० ते २० पय त
मया िदत असत े.
४) लोकशाही त वांवर काय : वयंसाहा यता गटात सव आिथ क कारभार हा लोकशाही
त वान ेचालत असतो . सवा नुमतेिनण य घेतले जातात . येका या मताचा आदर केला
जातो. लोकशाही मू ये जोपासली गे यामुळेगट मजबूत होत असतात .
५) आिथ क यवहारः वय ंसाहा यता बचत गटां या मा यमात ून सव सभासद ठरले या
वेळी िनयिमत बचत जमाकरतात . उ नतीतून पैसा वा पत िनमा ण होत असत े. यातून
गरजेनु प सभासद कज यवहार करतात , तर काही यवसाय करतात . सव यवहार
कां या मदतीन े होत असतात . यामुळे वयंबचतगट हे आिथ क ्या स म बनत
आहेत.
६) अिधक ृत न दणी : वयंसाहा यता गटांना शासक य यं णेत सहकार व काय ा माण े
अिधक ृत न दणी कर याचीगरज नसते. फ गटा या नावान े ब िकत खाते उघडल े
जाते. परंतु गटातील सामािजक , आिथ क यवहारा ं या न दी ठेव या जातात . यामुळे
गटांत पारदश कता येते.
७) रोखीचा यवहारः वय ंसाहा यता बचत गटातील बचत आिण कज हे यवहार रोखीन े
केले जातात , यामुळे यवहारात पारदश कता येते. रोखी या यवहाराम ुळे सभासदा ंना
यवहाराच े ान ा होते.
८) लाभाच े समान वाटप: वयंसाहा यता बचत गटात याज पात यवासाय पात नफा
ा होऊन गटास लाभांश ा होतो. या लाभांश (नफा) रकमेचे वाटप समान प तीन े munotes.in
Page 53
ामीण िवकासाच े ोत - I
53 केले जाते. न याच े वाटप कर याच ेबंधन गटांवर असत नाही. सभासदा ं या इ छेनुसार
न याच े वाटप करतात .
९) िनयोजनप ूव क यवहार : वयंसाहा यता बचत गटाम य े येक तपिशलाच े िनयोजन केले
जाते. िनयोजनान ुसारगटाच े कामकाज चालत े. हणून गट िनयोजनाचा िविवध अंगाने
िवचार िनयोजनप ूव क यवहारकरतो .
१०) विनिम तीव लविचक िनयमावली : वयंबचत गटाची थापना , दैनंिदन कामकाज इ.
संघिटका आिण सहसंघिटका यांना इ.बाबत शासक य िनयमावली नसते. येक गटाने
आपली िनयमावली प रि थतीन ु प बनिवल ेलीअसत े. या िनयमावलीत गरजेनुसार
लविचकता आणली जाते. गटाने वतः िनयमावली तयारक ेलेली अस याम ुळे यात
बदल करता येतो. सदर िनयमावली अितशय लविचक असत े.
११) सहकाराच े िश ण : वयंसाहा यता बचत गटात लघु व यावसाचा सहकार असतो .
सहकारा माण े यावसाियकिश ण िश ण दे यात येते. सभासदा ंना सतत माग दश न
केले जाते. सहकारा या िश णाम ुळे यावसाियक वृ ी िवकिसत होते. यां याम य े
ऐ याची भावना िनमा ण होते. सहकारीव ृ ी वाढीस लागत े.
१२) सहकारा ंतग त सहकार : वयंसाहा यता बचत गटाची चळवळ ही सहकारा माण े असून
एकमेकांस सा करणारीस ंघटना आहे. येक गटाचे येक गटाला सहकाय िमळत े.
तसेच सभासद सं या मया िदतअस याम ुळे सभासदा ंम ये सहकाया ची भूिमका असत े.
गटाचे कामकाज चालिव यासा ठी संघिटकाव सहसंघिटका यांना सहकाय लाभत े.
१३) वे छा न दणी : वयंसाहा यता बचत गटांना सहकारी सं थां माण े अिधक ृत न दणी
करावी लागत नाही,फ पंचायत सिमती िकंवा वयंसेवी सं थांना गट थापना
के याची त डी न द फ करावीलागत े. सरकारी खा यामाफ त अिधकृत न दणी
कर याची गरज नसते. यामुळे गटाची थापनाकोणालाही करता येते. परंतु
वयंसाहा यता बचत गटांना सू म िव सं था हणून काम करता ंनाकंपनी
काय ान ुसार न द करावी लागत े.
१५) िवधायक सचे िश ण :जागितक करणाम य े िवघातक पधा टाळ यासाठी
वयंसाहा यता बचत गटांचा उगम असून पध चे िश ण गटातून िमळत े. यातून
समाजक याण होते.
४.४.२ सामािजक वैिश य े.
१) समानत ेचे त व:भारतीय लोकशाहीतील समानता त वांचे पालन वयंसाहा यता बचत
गटात होते. ही समानतावय , यवसाय , िलंग, भाषा, सुखदुःखे, सम या इ. बाबत असत े.
जणूकाही हा लहानप तीचा सहकाराचाच भाग आहे.
२) समान उि े व गरजा: वयंसाहा यता बचत गटात एकमेकांशी साध य असणार े लोक
एक येत असतात . समानगरजा व समान िवचार ामुळे एक येऊन गटाचा िवकास
हो यास होते. munotes.in
Page 54
िवकास रणनीती
54 ३) वयंश व समूहश ची जाणीव : वयंसाहा यता बचत गटामुळे गटातील लोक एक
येत अस याम ुळे आप या गटबळावर या ंना आप या सम या सोडिवता येतात. गटश च े
दश न समाजाला होत असताना समूहश / गटश बळ बनते.
४) सामुदाियक िनण य कृती: वयंसाहा यता बचत गटातील सव मंडळी मीिटंग या वेळी
एक येऊन िनण य घेत असतात .आिण सामुदाियक िनण यातून य कृती कर यावर भर
देतात.
५) एकतेची भावना : वयंसाहा यता गटातील सद य / मिहला सद य हे एकाच गावात
राहणा या अस याम ुळेएक-दुस याब लआदर , आपुलक , आ थ ेची भावना असणा या
असतात . तसेच भाविनक संबंध,पर सर बांधीलक ची भावना एकमेकांस साहा य यामुळे
आपोआप एकतेची भावनावाढीस लागून समाज एकजुटीने राह यास मदत होते.
६) िव ासाच े ितक : वयंसाहा यता बचत गट हे एकमेकां या िव ासान े चालणार े, सव
िनण य पारदश पण े घेणारे, िव ासान े यवहार करणार े असतात . ामुळे कोणाची ही
फसवण ूक होत नाही. ामुळे एकमेकांवर सहजिव ास ठेवला जातो. यामुळे गटात िव ास
वाढीस लागतो . यामुळे गट हे जगू िव ासाच े तीकबनत आहे.
७) सुरि तताः वय ंसाहा यता बचत गटातील सभासद अ यायास ितकार कर यासाठी
एक येतात. यामुळे ीला सुरि तता ा होते. तसेच वयंसाहा यता बचत गटा या
सभासदाला व यवसायालास ुरि त कवच असत े. उ पादनाला सुरि त बाजारप ेठाही िमळू
शकतात .
८)ह काच े यासपीठ : वयंसाहा यता बचत गट हे मिहला ंना एकि त क याच े मा यम
असून मिहला ं या कलाग ुणांनाबाब , नेतृ व, व ृ वास संधी देगारे, िवचारा ंचे बोधन करणार े
तसेच समाजाच े सवा गीण बोधनकरणार े मिहला ंचे ह काच े यासपीठ आहे.
९) समाज प रवत न ि य ेचे साधन :समाजातील बह तांशी मिहलावगा चे फार मोठे प रवत न
बचत गटामुळे होत आहे. सुरवातीसक ुटुंबात, गावात , समाजात पया याने देशपातळीवर आज
मोठ्या माणात प रवत न होत आहे.
१०) मु अिभयान : वयंसाहा यता बचत गट ही अनौपचा रक चळवळ आहे. गटात
कोणीही सद य होऊशकतात . घटाची थापना , िनिम ती ा ि य ेत कोणालाही सहभागी
होता येते. नवीन बचत गटाचीिनिम ती करताना गटाचे सद य पर परा ंना यि गत
पातळीवर माग दश न क शकतात .
४.४.३ सां कृितक वैिश े:
वयंसाहा यता बचत गटामुळे भारतीय सं कृतीचे र ण मोठ्या माणात होत आहे.
नवीनिवचारा ंचा वीकार होत असला तरी सण, उ सव , रीित रवाज ांचे आवज ू न पालन ,
सामूिहकरी यामिहला बचत गटातून केले जाते. यावेळी उ साहाच े वातावरण बचत गटांत
असत े. आपला सां कृितकवारसा जप याच े काय वयंबचत गटांमुळे होत आहे.
munotes.in
Page 55
ामीण िवकासाच े ोत - I
55 ४.४.४ राजक य वैिश य े:
१) नेतृ व वय ंसाहा यता बचत गटाचे संघिटका व सहसंघिटका हे नेतृ व करतात . िशवाय
येकसभासदा ंस गटाचे नेतृ व कर याची संधी िमळत े. तसेच येक जण गटाचे
यव थापन क नन ेतृ व सांभाळतो . येकास ही संधी िमळा याम ुळे नेतृ व गुणांचा
िवकास होऊन राजक य े ात वतःच े वलय तयार होते.
२) लोकशाही संघटनः वय ंसाहा यता बचत गट हे लोकांनीच लोकांक रता चालिवल ेले
असतात . यामुळे लोकशा हीसंघटन असत े. िशवाय गटां या संघिटका , सहसंघिटका ंची
िनवड लोकशाही माण े होते. सभासदा ं यामताला फार मह व असत े. सभासदा ंचे भांडवल,
धम , जात, वण , वंश या घटका ंना मुळीच थारानसतो . गटातील सव कारभार व िनण य, कृती
सवा नुमते केली जाते. येक सभासदा ं या मताचीकदर केली जाते. यामुळे खरी
लोकशाही मू ये जोपासली जातात .
३) लोकशाही मू यांची जपणूक: वयंसाहा यता बचत गटांम ये वातं य,समता , बंधुता,
याय, सवा नुमते िनण य, येका यामता ंची कदर, धम िनरपे ता ासारखी लोकशाहीची
मू ये जोपासली जातात . तसेच बचत गटाम य ेमिहला ंची सं या जा त अस याम ुळे
वयंिश तीन े जबाबदारी आपापल े कत य नीट बजावल े जाते.
४) दबाव गटःबचत गटांम ये बह सं य बचत गट मिहला ंचे आहेत. येक पाड्यावर,
गावात , बचत गटांचीिनिम ती होत आहे. दुपार या वेळी मिहला ा रका या असतात .
मया िदत सभासदा ंमुळे त डी िनरोपिदल े तरी मिहला वेळेत जमा होतात . यामुळे
समाजातील अप व ृ िव दाद मािगतली जाते.समाजातील ा गटांमुळे वा गटां या
दबावाम ुळे मिहला ंवरील अ याचार कमी होत आहेत.
५) राजक य व धािम क तट थता :जागितक करण , खाजगीकरण , उदारीकरणा या या युगात
अनेक कार या सम या समाजातिनमा ण होत आहेत. ातून वयंसाहा यता बचत गट
भावीपण े पुढे जात आहेत. समान संधी,समान लाभ िमळत अस याम ुळे तसेच
समाजातील इतर घटका ंबरोबर संपक वाढ याम ुळे सभासदा ंनाब या -वाईटाची जाण िनमा ण
झाली आहे. यामुळे राजक य भाव व धािम क दडपणा ंस वयंसाहा यताबचत गट बळी
पडत नाहीत .
अशा िविवध कारची वैिश ्ये वयंसाहा यता बचत गटांची िदसून येतात.
४.५ बचत गट ( वयंसाहा यता गट) कार .
वयंसाहा यता बचत गट हे गरजू गरीब कुटुंबातील ामीण भागातील य नी एक येऊन
थापन केलेले असतात . गट थापन ेम ये ेरकाची भूिमका मह वाची असत े. गटाची
िनिम ती कोण याउ ेशाने झाली आहे. यानुसार गटांचे पुढील माण े कार पडतात .
१) पु ष वयंसाहा यता बचत गट: या वयंसाहा यता समूहाम य े सव या सव पु ष
सद य असतात , यांस पु प वयंसाहायतागट हणतात . munotes.in
Page 56
िवकास रणनीती
56 २)मिहला वयंसाहा यता बचत गट: ाम य े फ मिहला सभासद असून मिहला ं ारे
यव थापन केले जाते. यास मिहला वय ंसाहा यता गट हणतात .
३) िम वयंसाहा यता बचत गट: ा गटाम य े ी व पु ष हे दोघेही सभासद असतात
यांना िम वयंसाहा यता बचत गटअस े हणतात .
४) वण जयंती वयंरोजगारा ंग त वयंसाहा यता बचत गटः या वयंसाहा यता बचत
गटातील सद य दा र यर ेषेखालील असतात यांना वण जयंती वय ंरोजगार
वयंसाहा यता बचत गट असे हणतात . या योजन ेनुसार तयार होणा या गटांनाअनुदान
व पात लाभ िमळत असतो .
५) बचत गट:आप या खचा तील काटकसरी ार े बचत क न या ार े सभासदा ंना
गरजेनुसार कज पान ेपैसे देणे, कजा ची परतफ ेड करने, यवसाय करणे, िव ीय
सं थाकड ून कज उभारणी करणे, िवमा,उ पादनासाठी वैयि क व सामूिहक उ ोग िनमा ण
करणे, सव सद य आ मिनभ र बनवण े अशासम ूहास बचत गट हणतात . हा कार
सव यापक असून या गटांचा चार व सार मोठ्या माणातहोत आहे.
४.६ बचत गट वयंसाहा यता गटाची काय
इ छाश , आ मिव ास , िचकाटी , य न , मह वाका ं ा यां या बळावर माणूस
कुठलेहीअवघड येय गाठू शकतो . या गुणां या बळावर काही मिहला बचत गटा या
मा यमात ून यश वी होतआह ेत. वयंसाहा यता बचत गटाची चळवळ ामीणभागाबरोबर
दुग म अशा आिदवासी भागातहीमोठ ्या जोमान े वाढत आहे. अशा ा वयंसाहा यता
गटाची थोड यात काय पुढील माण े सांगतायेतील.
अ)आिथ क काय
१) आिथ क वावल ंबन: इ छाश , आ मिव ास , िचकाटी , य न ां या जोरावर मिहला
काम क न आपलाउ ोग यवसाय वाढिवताना िदसत आहेत. मिहला उ ोजक बन यास
मदत होत आहे. गटातून यवसाय िश ण कज िमळत अस याम ुळे आिथ क
वावल ंबनाबाबतच े मह वाच े काय कुटुंबासाठी करताना िदसत आहेत.
२) िश ण य प रवत नाचे मु य साधन िश ण आहे. िश णाम ुळे सा रता वाढून
जीवनमान उंचावत े. सवा गीण िवकास हो यास मदत होते. वयंसाहा यता बचत गटामुळे
आिथ क ि थतीत बदल घडूनआ याम ुळे कुटुंबातील बालकांना िश णाची संधी िमळू
लागली आहे. िवशेषतः कुटुंबातील मुल नािश णाची संधी ा झाली आहे. वयंबचत
गटां या मा यमात ून िश णाबाबतही मोठ्या माणात बोधन होत आहे.
३)आरो य वयंसाहा यता बचत: गटां या मा यमात ून आरो याबाबत बोधन कर यात
येते. तसेच िशिबराच े आयोजन , गाव व छता मोहीम ासार या काय मात ून व छता ,
आरो यिवषयक जागृतीचे िश णही िमळत आहे. मिहला सु ढ आरो याम ुळे य
िवकासाबरोबर देश िवकास होतो. munotes.in
Page 57
ामीण िवकासाच े ोत - I
57 ४) क याणगटामाफ त रोजगार िनिम ती झा याम ुळे समाजात मिहला ंची मान उंचावत आहे.
आिथ क, सामािजक , राजक य क याण होत अस याम ुळे मिहला ंचे सबलीकरण होत
असताना िदसत े.
१) काय सहभाग : गटामाफ त सभा आयोिजत के या जातात . जबाबदा या वाटप केले जाते.
िविवध उप म आयोिजत केले जातात . ातून मिहला ंचे सबलीकरणाच े काय मोठया
माणावर होत आहे.
६) घरगुती ताण-तणाव मु : मिहला ं या हाती पैसा आ याम ुळे कौटुंिबक अथा ज नास मदत
होत आहे. यामुळे कुटुंबाम य े ि या ं या मताचा आदर केला जात आहे. चच तून स न
वातावरण िनमा ण झा याम ुळे ताण-तणाव कमी होऊन खेळीमेळीचे वातावरण िनमा ण होत
आहे. पु षां या जाचही कमी होताना िदसत आहे.यासाठी वयंसाहा यता बचत गट
उपयु ठरत आहे.
७) आ मस मान संवध न: वयंसाहा यता बचत गटांमुळे मिहला ंची आिथ क ि थती
पया याने कुटुंबाची आिथ क ि थती सुधार यास मदत झाली आहे. आ मस मान जागृत
होऊन संवध न हो यास मदत झालीआह े.
ब. वयंसाहा य ता गटाच े समाज l तीच काय :
१) कत याची जाणीव ी समाजात अनेक भूिमका पार पाडत असत े. क या, प नी, आई या
भूिमकेतून जातअसताना वतःवर अ याय न करता कौटुंिबक व सामािजक कत य पार
पाडता ये यासाठी वयंसाहा यता गटात समािव झा यान े अजूनही अनेक पैलू िदसून
ये यास मदत होते.
२) ह का ंची जाणीव य ेक मिहल ेला आप या ह काची जाणीव होणे गरजेचे आहे.
समानता , िश ण , रोजगार , संप ी, मत वात ं य, आरो य इ. बाबतीत ह काची जाणीव
झाली पािहज े. पालनपोषणाचा ह कतस ेच विडला ं या संप ीत समान वाटा ा सवा ची
जाणीव िनमा ण कर यासाठी वयंसाहा यता गटांनी केलेले काय मह वप ूण आहे.
३)अिधकाराची जाणीव येक ीला वत: या अिधकाराची जाणीव होणे गरजेचे आहे.
वातं य, समता , याय ा अिधकाराची जाणीव होत असताना ल नाच े वय, संतती
िनयमन , आरो य सांभाळण े, यासाठी पैसा खच करणे, िव ांती घेणे ासार या
अिधकाराची जाणीव होणे अग याच े आहे. यासाठीस ंघिटत होऊन कृती होणे अग याच े
आहे. वयंसाहा यता गटा या मा यमात ून तळागाळातील ि या ंसाठी फार मोठे काय होत
आहे.
४) सामािजक नीितम ू यांची जाणीवः मिहला ंना सामािजक नीितम ू यांची जोपासना
कर याची जाणीव लहानपणापास ून क न िदली जाते. परंतु पु षांनीही नीितम ू यांची बंधने
पाळ यास मिहला ंवरील अ याय मोठ्या माणात दूर होऊन समाजात ि या ंना समान दजा
ा होऊ शकतो . समाजात मू यांची जोपासना वयंबचत गटामाफ त आज होताना िदसत े. munotes.in
Page 58
िवकास रणनीती
58 ५) समानत ेची जाणीव वयंसाहा यता बचत गटा या मा यमात ून मिहला ंना आिथ क साधन े
ा होतात . यामुळेिलंगभेद न करता मिहला ंना आिथ क, सामािजक व राजक य े ांत
पु षांबरोबर समान ह कक ुटुंबात व समाजात ा होताना िदसत आहेत.
६) काय ाची जाणीव वय ं साहा यता बचत गटा या मा यमात ून मिहला एक येत
अस याम ुळे यांना सभे यावेळी मुली या ल नाच े वय १८ वष , विडलोपािज त संप ीत
ह क, ह ंडाबंदी, पोटगीचा दावा, अपहरण , यिभचारी कृ य, अवैध दुसरी प नी या
संदभा तील काय ा ंिवषयी मािहती देता येतो. यासाठी काय करताना नेतृ व व धैय लागत े
यासंदभा त बचत गटांमाफ त फार मोठे काय होताना िदसत आहे.
७) नेतृ विवकास : वयंसाहा यता बचत गटांम ये िविवध जबाबदा या पार पाडा या
लागतात . व- य नान ेिवकासा मक अनुकूल प रणाम घडवून आण यासाठी मिहला ंम ये
असल ेली कौश य पणांला लागतात.यातूनच नेतृ व गुणांचा िवकास हो यास मदत होते.
याम य े संभाषन , मािहती िमळिव याच े कौश य , िलखाणाच े कौश य , आयोजन , िनयोजन ,
काया चे यव थापन , िनण य मत ेचा िवकास वयंसाहा यताबचत गटांमुळे वाढीस लागत
आहे.
समूह श चा िवकास समूहश चा िवकास होत असता ना मिहला ंम ये जवळीकता िनमा ण
होते. ातूनच दबावगट िनमा ण झा याच े िदसतात . ा दबाव गटामाफ त गावात अ याय
यो य बाब वर दबाव आणलाजातो . पुढे ाचा यो य वापर शासन व शासनािव या
काया तही होऊ शकतो . वयंसाहा यताबचत गटां या माफ त समूह श चा िवकास
हो या या काया त मदत होत आहे.
क.िश णिवषयक काय : वयंसाहा यता बचत गटामुळे मिहला ंम ये िश णाबाबत जागृतता
िनमा ण होत आहे. गटआता सामािजक व आिथ क े ाबरोबरच िश णा या े ातही
आपली चळवळ यापक करीतआह ेत. समाजातील अ पिशि त व अिशि त मिहला ंना
िश णा या वाटेवर आणून सामािजक जबाबदारी आणखी भ कम कर यात बचत गटही
हातभार लावीत आहे. कुटुंबातील मुलांबरोबर मुल नाही िश णाची संधी िमळत आहे.
मुल या िश णाबाबत या ि कोनात बदल होत आहे. ाम य े वयंसाहा यता गटांचे काय
तु य आहे.
ड. पया वरणिवषयी काय : वयंसाहा यता बचत गटांमाफ त पया वरण जागृतीबाबत अनेक
काय म आयोिजत केलेजातात . वृ ारोपणाच े काय म आयोिजत केले जातात .
वयंसाहा यता बचत गटा या मा यमात ून अगोदर वतःच े, नंतर कुटुंबाचे यि म व
बदलल े या शेकडो मिहला आप या आसपास असतील .गटा या मा यमात ून मोठी झेप
घेतले या आिण ख या अथा ने ांती घडवल े या अनेक मिहला ं या यशोगाथाही वेळोवेळी
समोर येत असतात . गे या काही वषा त बचतगट हे ख या अथा ने मिहलासबलीकरणाच े एक
सश आिण अ यंत भावी मा यम ठरले आहे.
munotes.in
Page 59
ामीण िवकासाच े ोत - I
59 ४.७ महारा रा य ामीण उपजीिवकािमशन (MSRLM)
ा तािवक : 1 अ ैल 1999 म ये सु कर यात आले या वण जयंती ाम वरोजगार
योजन ेचे रा ीय ामीण जीवनो नती अिभयानात (National Rural Livelihoods
Mission) (NRLM) क शासनान े २०११ म ये पांतर कर याचा िनण य घेतला आह े.
रा यात वण जयंती ाम वरोजगार योजना ही महारा रा य ामीण
उपजीिवकािमशन (MSRLM) या व पात राबिव याचा िनण य शासनान े घेतला आह े. सदर
अिभयान क शासन 75% व रा य शासन 25% पुर कृत आह े.
क शासनान े 29 माच 2016 म ये सदर योजन े या िनधी अं योदय योजना - रा ीय
ामीण उपजीिवका ५०० कोटी पया पय त वाढी ार े योजन ेची या ी वाढव ूनया योजन ेचे
िवलीनीकरण दीनदयाळ अ ं योदय योजना - रा ीय ामीण उपजीिवका मधे केले गेले.
महारा रा य ामीण जीवनो नती अिभयानाची (MSRLM)
अिभयाना ंचाउ ेश
"तळागाळातील गरीबा ंसाठी मजब ूत अशा स ं थांची बा ंधणी क न या ार े लाभादायक
वयंरोजगार व क ुशल व ेतनी रोजगाराची स ंधी िमळिवण े गरीब क ुटुंबांना श य हाव े व
या ार े दा र य कमी करण े, प रणामी कायम व पी त वावर या ं या उपिजिवक ेत
उ लेखनीय स ुधारणा करण े"
महारा रा य ामीण जीवनो नती अिभयानाची व ैिश े:-
संवेदनिशल सहा य रचना
सव समाव ेशक सामािजकसहभाग
दा र य रेषेखालील वरोजगार या सं थांचे उ नतीकरण
मागणी आधा रत पतपुरवठा
िश ण व मता बळकटीकरण
िफरता िनधी
सव समाव ेशक आिथ क अंतभा व
याजदरासाठी अनुदान
मुलभूत सुिवधािनिम ती व िवपणन सहा य
अ ययोजना ंचे एकि करण व सम वय .
महारा रा य ामीण जीवनो नती अिभयानाची खालील माग दश क त व े आहेत.
दा र यात ून बाह ेर ये याची गरीबा ंची बळ इ छा आह े आिण त े कर याची याकड े
अंगभूत मता आह े.
सामािजक स ंघटन कर यास , सं थांची बांधणीकर यास व या ंचे स मीकरण
कर याची ि या कर यास ेरणा द े यासाठी बाहय समिप त व स ंवेदन म आधारभ ूत
रचना आव यक आह े. munotes.in
Page 60
िवकास रणनीती
60 ानाचा सार , कौश य बा ंधणी,पतपुरवठा, बाजारप ेठ आिण उपिजिवक े या इतर स ेवा
उपल ध झा यास , या वाढ या संघटनास खाल ून आधार िमळ ेल.
रा यामधील सवा त कमी मानवीिवकास िनद शांक असल े या (ठाणे, र नािगरी ,
नंदूरबार, सोलाप ूर, जालना , यवतमाळ , उ मानाबाद , वधा , गडिचरोली व ग िदया ) या
10 िज हयातील 36 तालुके थम ट यात िनवड ून तेथे रा य ामीण जीवनो नती
अिभयान राबिव यात य ेणार आह े.
उव रत तालु यांम ये सदर अिभयानप ुढील ट यात राबिव यात येणार आहे.
रा यातील Poverty Diagnostic कर याच े काम गोखल े इि टटय ूट यांना दे यात
आलेले आहेत.
या अिभयानाचा SPIP तयार कर या या कामी मदत कर यासाठी CORE GROUP
व THEMATIC G ROUP ची थापना कर यात आली आह े. याम य े अिभयाना या
संबंिधत नामव ंत त , सहभागी घटक , े काया तील ितिनधी , युिनसेफ, मािवम ,
नाबाड , TISS नामवंत वय ंसेवी सं था, ाम तरीय स ं था इ . चा समाव ेश कर यात
आलाआह े.
Sukshmalok.com
सन 2014 -15 यावषा क रता आिदवासी उपयोजन तग त रा य तराव न .991.00
लाखाची तरतूद या योजन ेसाठी केली आहे.
ामीण ग रबी या आ हानाचा सामना कर यासाठी , क आिण रा य सरकार े
संयु पणे क पा ंनािनधी द ेतात.
४.८ सारांश
सारांशाने असे सांगता येईल क , वयंसाहा यता बचत गटात चारचौघ ना भेटून,
वेगवेग या िवषया ंवर बोलून थोडा वेळ कुटुंबािशवाय अ य िवचार के यामुळे िवकासाची
कवाड े खुली होतात .वेगवेग या िनिम ान े सामािजक सं था, ब कस , सरकार यां याशी
मिहला ंचा संपक येतो. बचतगटकाया यािनिम ान े िविवध बचत गटां या मिहला ंशी बोलता
येते. या सग याम ुळे िवकासाची एक एक पायरीघड ून िवकासाच ं व न ि पथात येतं.
वयंसाहा यता बचत गट या लॅटफॉम मुळे एकाच िदशेनेिविवध पैलू पाडत पुढे नेणं श य munotes.in
Page 61
ामीण िवकासाच े ोत - I
61 झालं आहे िशवाय , एक च ं त व सव ुत आहे. राजक य प ांनाहीया चळवळीची दखल
यावी असं वाटू लागलंय.
.या चळवळीचा वेग थोडा कमी वlटला तरी ही चळवळ एका िनि त िदशेने सु आहे. या
सामािजक गटांत या लोकांसाठी ही चळवळ सु आहे. या ीने हा वेग इतका
असण ेसाहिजक आहे. याम य ेही काही धोके, अडचणी असतील , पण यां या तुलनेने
चांग या बाजूअस याच े िदसत े. यापुढे जाऊन भिव यात यातून सहकाराची पु हा एकदा
नवीन चळवळ उभीराह न सावकारी समूह न झालेली िदसून येईल. आज या
जागितक करण , खाजगीकरण ,उदारीकरणा या युगातही ा चळवळीम ुळे सू म तरावर ,
गावपातळीवर असल ेली ही चळवळ न क चमह वप ूण जबाबदारी पार पाड यास मदत
होईल, अशी आशा आहे. बलशाली भारत बनिव याक रताअ पबचत िनयोजन हे त व ान
न क च उपयु ठरेल, अशी अपे ा आहे.
४.९ वा याय
१. वयंसाहा यता गटाची ऐितहािसक पा भूमी सांगा.
२. वयंसाहा यता गटांची िविवध वैिश य े सांगा.
३. वयंसाहा यता गटाचे व प व काय सांगा.
४. महारा रा य ामीण जीवनो नती अिभयानाची वैिश य ेव त वेसांगा.
संदभ :
1. यशदा - यश म ंथन- वयंसाहा यता गट िवश ेषांक यशवंतराव च हाण िवकास
शासन बोिधनी , पुणे.
2. वयंसाहा यता गट िश ण प ुि तका -भाग-१, महारा रा य ामी ण जीवनो नती
अिभयानाच , महारा शासन .
3. भारतातील सामािजक सम या . ी रा . ज. लोटे िपंपळाप ुरे ए ड क े पि लशर , नागपूर-
४४००२२ https ://niti.gov.in/writereaddata /files/Maharashtra _Report _0.pdf
https ://www .nabard .org/content 1.aspx ?id=23&catid =23&mid=530
https ://www.nabard.org/au th/writereaddata/tender/cir . 199.pdf
https ://www .nabard .org/auth/writereaddata /tender /1709200741 Cir_244_
E.pdf
https ://www .nabard .org/auth/writereaddata /tender /1709201406 Cir_251_
E.pdf
https ://pib.gov.in/Pressreleaseshare .aspx ?PRID =1575524
munotes.in
Page 62
62 ५
ामीण िवकासाच े ोत - II
पाठाची परेषा
५.० उि े
५.१ ा तािवक
५.२ कृषी- आधा रत उ ोगस ंि इितहास
५.३ कृषी आधा रत उ ोगस ंक पना
५.४ कृषी आधा रत उ ोग कार
५.५ कृषी उ ोगाची काय
५.६ कृषी आधा रत उ ोगमह व
५.७ सारांश
५.८ वा याय
५.० उि े
१) कृषी आधा रत उ ोगाची संक पना समजून देणे.
२) कृषी आधा रत उ ोग कार मािहती िव ा या स देणे.
३) ामीण िवकासात कृषी आधा रत उ ोगाच े मह व िव ा या स समजून देणे.
५.१ ा तािवक
ाचीन काळापास ून शेती हा आप या भारत देशाचा ाथिमक व मु य यवसाय आहे.
आजहीआपण शेतीला मह व देत आहोत . अशा या सव समाव ेशक शेतीम य े कृषीला
अन यसाधारण मह वआह े. अित र माणात तयार होणा या कृषी उ पादनाम ुळे
शेतक या ंचे नुकसान होऊ नये हणून याचबरोबर शेतीतील उ पादनात सात य असाव े,
िकमत थैय असाव े या अनुषंगाने कृषी मालावर ि या करणे अितशय मह वाच े आहे.
यासाठी उ ोग हे मह वप ूण कामिगरी बजाव ू शकतात . अशाक ृषी आधा रत उ ोगा ंिवषयी
मािहती िमळिवण े गरजेचे आहे. भारतासार या कृषी धान देशात कृषी आधा रत उ ोग ,
ादेिशक समतोल िवकासाच े उि सा य करणे व ामीण भागातील बेकारी,दा र य कमी
कर यासाठी कृषी उ ोग मह वप ूण आहेत. ज मू का मीर ते क याक ुमारी तसेचअ णाचल
देश ते महारा , राज थान ा देशांचा हणज ेच भारतासार या िवशाल आिण munotes.in
Page 63
ामीण िवकासाच े ोत - II
63 हवामान ,तापमानातही िविवधता लाभणा या संपूण देशात िविवध कृषी िपके आिण यावर
आधा रत उ ोगा ंचािवकास होताना आढळत आहे.
५.२ कृषी- आधा रत उ ोगस ंि इितहास
सूती व उ ोग हा भारतातील सवा त ाचीन उ ोग आहे. भारतातील पिहली कापड
िगरणी कावसजी नाना भाय दावर यांनी २२ फे ुवारी १८५४ रोजी मुंबई येथे सु केली.
देशातील पिहली कापड िगरणी फोट ला टर येथे सु झाली. पण ती कापड िगरणी
ता काळ बंद पडली . सूती व उ ोग याचा वाटा रा ीय औ ोिगक उ पादनात १४ ट के
आहे. मुंबई, मालेगाव, इचलकर ंजी ही शहरे सुती व ो ोगासाठी िस आहेत.
लोकरी व तू उ ोग साठी कानप ूर येथील “लाल ईमली ” िह देशातील पिहली लोकर िगरण
सु झाली. यानंतर १८८१ म ये धारीवाल पंजाब, १८८२ मुंबई आिण १८८६ म ये
बंगलोर कना टक येथेही लोकर िगर या सु झा या . पंजाब मधील धारीवाल अमृतसर
लुिधयाना खरार येते २५७ लोकर िगर या आहेत आिण याचा उ पादनात पिहला मांक
लागतो . महारा म ये मुंबई येथे ३१ आहेत आिण याचा उ पादनात दुसरा मांक
लागतो . उ र देशाम य े कानप ूर, शहाजहानप ूर, िमझा पूर, आ ा, वाराणसी येते लोकरीच े
३७ िगर या आहेत आिण याचा ितसरा मांक लागतो . यानंतर गुजरातम य े जामनगर ,
अहमदाबाद , बडोदा , कलोल येथे १० िगर या आहेत आिण याचा चौथा मांक लागतो .
ऑ ेिलया, इटली व UK मधून आयात केले या लोकरीपास ून महारा ात व े तयार
केली जातात .
साखर उसा या क या मालापास ून तयार होते. साखर उ ोग हा कृषी-आधा रत देशातील
दुस या मांकाचा मोठा उ ोग आहे. उ र देश हे उसासाठी सवा िधक े आहे. भारत
हा जगातील ऊस व साखर उ पादनात दुस या मांकावर आहे. महारा म ये साखर
उ पादनात थम मांक आहे. आिण उ र देशाचा दुसरा मांक आहे. महारा मधील
अहमदनगर , को हा पूर, सांगली, सातारा , नािशक , पुणे या िज ात ३५ ट के साखर
उ पादन तयार होते. आिण उ र देशाम य े गोरखप ूर, देवडीया , मेरट, सहारनप ुर २४
ट के साखर उ पादन तयार होते. तािमळनाड ूम ये कोईमत ुर, ित िचराप ली , क र,
ित प ुर येथे साखर उ पादन ९.५३ ट के होते. आं देशाम य े पूव गोदावरी , पि म
गोदावरी , कृ णा, िच ूर येथे ५.८ ट के साखर उ पादन होते. गुजरात म ये सुरत,
भावनगर ,अमरेली, बनासका ंठा, जुनागढ येथे ५.५६ ट के साखर उ पादन होते. भारत
जगातील सवा त मोठा साखर उ पादक देश असे ओळखल े जाते. १०० टन उसापास ून १०
ते १२ टन साखर िमळत े.
ताग उ ोग हा सुती व ो ोग यानंतर दुस या मांकाचा व ो ोग आहे. १८५५ साली
कोलक ा जवळ र ा यािठकाणी भारतातील पिहली ताग िगरणी सु झाली. तागाच े
उपयोग दोर आिण यासार या अनेक उ पादनासाठी केला जातो. पि म बंगाल मधील
कोलका ा , हावडा , िटटाघर , बालीग ंज, नैहाती, भ े र येथे ६४ ताग िगर या आहेत आिण
याचा उपयोग ८४% होतो. यानंतर आं देशाम य े गुंटूर िवशाखाप णम एलू ओंगोल
िचलीव ेसला येथे सात ताग िगर या आहेत याचा दुसरा मांक लागतो व तेथे तागाचा munotes.in
Page 64
िवकास रणनीती
64 उ पादन १० ट के केला जातो. देशांमधील एकूण ८३ ताग िगर या आहेत. ताक उ पादक
िवकास महामंडळाकड ून ताग उ ोगाच े यव थापन केले जाते. ताग उ पादनात पि म
बंगाल हे रा य देशात आघाडीवर आहे.
िकंबह ना 20 शतका तभारतात १९६० पासून हळूहळू परंपरागत (शेती) कृषी प तीत बदल
होत गेले. अ नधा याबाबत वय ंपूण हो यासाठी भारतान े हेतुपुर सर हा कृषी े ात बदल
घडवून आणला . ातूनच पुढे ह रत ा ंतीचा उदय झाला. आधुिनक व नवीन तं व यं
यां याशी िमळ या -जुळ या नसणा या शेती/
जमीन कस या या जु या व परंपरागत प तीचा याग क न याऐवजी नवीन प ती या
काळातअवल ंिबली जाऊन या ारा कृषी उ पादनाची पातळी वाढिव याचा य न केला
गेला.कृषीसाठी लागणा या वरील गो बरोबरच कजा ची सोय, पीक संर णाबाबत
माग दश न,कृषी संशोधन , शेतमाल िकंमत शा ती , साठवण ूक सोयी, अश अनेक कार या
योजनारIबव यात आ या .उ ेश हा क , जिमनीत ून िनवा ह व पाच े उ पादन न
घेता याम य े यापारी ि कोन िनमा ण हावा आिण कृषीला मह व ा हावे,
अ नधा या या बाबतही वय ंपूण व िमळाव े ा ीने कृषीम य े नवनवीन योग कर यात
आले.
५.३ कृषी आधा रत उ ोगस ंक पना
य जमीन कसून जे जिमनीत ून उ पादन घेतले जाते ते कृषी उ पादन होय. आजही
७०% जनता ही शेतीवर य -अ य पण े अवल ंबून आहे. शेतीचे/जिमनीच े
े िदवस िदवस कमी होत आहे. यामुळे शेतीवरील लोकस ं येचा भार वाढला आहे. या
अित र असल े या लोकस ं येला उ ोग आिण सेवा े ात रोजगार दे याची संधी िनमा ण
झाली आहे. अशाव ेळीकृषीमालावर वा शेतीमालावर ि या क न दु यम व पाचा
िटकाव ू माल तयार करणार े कृषीउ ोग हे मह वाच े ठरत आहे.देशा या आिथ क िनयोजन
आिण गतीम य े कृषी-उ ोगा ं या िवकासाला मह वप ूण मह व ा झाल े आहे.
संक पना :
“कृषीतून िकंवा शेतीतून उ पािदत झाले या मालावर ि या करणारी कारखानदारी
िकंवा कृषी मालाचाक चा माल हणून वापर करणार े कारखान े यांना कृषी
आधा रतउ ोग असे संबोधल े जाते”.
“कृषी-आधा रत उ ो ग हणज े फुलशेती आिण भा या ंची लागवड आिण सव फळे आिण
भाजीपाला कापणीन ंतर या ि या सह, कृषी आिण बागायती िपका ं या िनय ंि त
प रि थतीत लागवडीम य े गुंतलेली कोणतीही ि या ”.
काही वेळेस शेतीला पूरक असणा या उ ोगा ंचाही समाव ेश कृषी उ ोगात केला जातो.तसेच
शेती वा कृषी िवकासाक रता आव यक असणारी खते, अवजार े, यं साम ु ी,िकटकनाशक े
इ. व तूंची िनिम ती करणा या उ ोगा ंचाही समाव ेश कृषी उ ोगात केला जातो.
munotes.in
Page 65
ामीण िवकासाच े ोत - II
65
Youtube.com
५.४ कृषी आधा रत उ ोग कार
कृषी उ ोगा ंचे कार अ यास यासाठी उ ोगा ंचे जे ामु याने चार िवभागात वग करण
केलेजाते ते आपण पाह .
१) साधना ंवर आधा रत उ ोग ,
२) मागणीवर आधा रत उ ोग ,
३) कौश यावर आधा रत उ ोग ,
४) दु यम व पाच े उ ोग ,
१) साधना ंवर आधा रत उ ोगाच े पुढील कार पडतात
अ. कृषी आधा रत उ ोग ,
ब. खिनजा ंवर आधा रत उ ोग ,
क. पशुधन व कु कुटपालनावर आधा रत उ ोग ,
कृषी उ ोगा ंचे साधारण दोन कारा ंत वग करण केले जाते.
अ) उ पादनावर आधा रत उ ोग ,
ब) िनिव ा (Input) उ पादन करणार े उ ोग ,
अ)उ पादनावर आधा रत उ ोगा ंम ये खालील कार पडतात
i) कृषी ि या उ ोग ,
ii) शेतमालावर आधा रत व तूिनमा ण उ ोग ,
iii) अ न उ ोग (Food Industry)
iv) पशुधन व कु कुटपालनावर आधा रत उ ोग . munotes.in
Page 66
िवकास रणनीती
66 ब)िनिव ा (Input) उ पादन करणा या उ ोगात खालील कारा ंचा समाव ेश होतो:
१. कृषी सेवा क .
२. शेतीसाठी लागणा या बाबी/िनिव ा उ पादन करणा रे घटक ,
वरील कृषीआधा रत उ ोगा ंचे वग करण सिव तरान े करता येईल.कृषी े ात तयार
झाले या क या मालावर ि या क न दु यम व पाचा माल उ पािदतक ेला जातो.
ाम य े क या मालाच े मूळ व प व न यान े ि या क न उ पािदत झाले या
मालाम य ेफारसा फरक आढळत नाही. तसेच मालाची वाहतूक, हाताळणी , साठवण ूकही
सोिय कर हावी हाउ ेश डो यासमोर ठेवून केवळ साधी ि या केली जाते. उदा.
भातिगरणी , डाळिगरणी ,शेतमालावर आधा रत व तूची िनिम ती करणार े उ ोग : ाम य े
शेतमालाचा क चा माल हणून उपयोग क न पूण पणे नवीन व तू उ पािदत केलीजात े.
ाम य े न यान े उ पािदत झालेली व तू पूण पणे वेगळी असत े. उदा. कॉफ , कापड ,
साखर ,तेल, कोको वगैरे.
अ) उ पादनावर आधा रत उ ोगा ंम ये खालील कार पडतात
i) कृषी ि या उ ोग ,
१) भातपीक :भातापास ून तांदूळ, पोहे, कुरमुरे तयार केले जातात . तसेच क ड्यापास ून
तेलही तयारक ेले जाते. भातापास ून नुड स तयार कर याच े य न यश वी झाले आहेत.
२) मका:म यापास ून पीत, म याची कणी, टाच , लुकोज, कागद , म या या
कड यापास ून पशुखा
तयार कर यावर भर िदला जातो.
३) तेलिबया :भुईमूग, जवस,करडई , सूय फूल, मोहरी , तीळ, सोयाबीन , सरक ापास ून
मोठ्या माणात
खा त ेल िनिम तीवर दे यात आला आहे. उरले या कॉड्याचा प ड हणून पशुखा ासाठी
वापरकर यात येतो.
४) ऊस:उसापास ून साखर कारखान े, गु हाळे, खांडसरी , मळी, िचपाड े, अॅसेटीन, आंबवण
यारकेले जातात . रािहले या पाचटपास ून कागद तयार कर यावर भर िदला जातो.
१) कापूस ाम य े चंड मोठ्या माणात कापड िनिम ती कारखान े उभे आहेत.
६) चहा :चहाच े िविवध कार बाजारात उपल ध आहेत.
७) फळे:िविवध कार या फळांपासून लोणच े, जॅम, जेली, पावडर , पा प, सरबत े तयार
करणार ेउ ोग काय रत आहेत. काही फळांचा उपयोग हा स दय साधनात होताना िदसतो . munotes.in
Page 67
ामीण िवकासाच े ोत - II
67 ८) भा या :िवशेषत : टोमॅटोपास ून रस, पावडर , केचप तयार करणार े उ ोग आहेत. तसेच
मेथीपास ूनक त ुरी मेथी तयार करणार े उ ोग आढळतात . इतरही भा या वाळव ून यापास ून
पूड तयार करण हा उ ोग करणारे लघु कारखान े आढळतात .
ii) शेतमालावर आधा रत व तूिनमा ण उ ोग ,
मसा याच े पदाथ :िमरची , हळद, दालिचनी , िमरी, िजरे ासार या मसा या ं या
पदाथा वर ि या क न
पावडर केली जाते. हे मसा याच े पदाथ वयंपाकात उपयोगात आणल े जातात . तर ब याच
पदाथा चासमावेश आयुव दातील औषध े तयार कर यासाठी केला जातो. ासार या इतर
अनेक कृषी उ पादन उ ोगा ंचा समाव ेश ाम य े होतो.
iii) अ न उ ोग (Food Industry)
शहरी भागात ून अ नउ ोग हणज ेच तयार मालास (Instant) भरपूर मागणी आहे.
शहरातपती -प नीच नोकरी कर याचा कल अिधक असतो . यामुळे अ न पदाथ / िज नस
तयार व पात वीकारणा या ंचे माणही अिधक असत े. ाम य े बेकरीतील पदाथ ,
गोठवल ेले अ न, ि या केलेलीफळ े - भा या , पेये, हवाबंद ड यात असल ेले मांस, मासे,
शीतप ेये दुधउ पादन े ांचा समाव ेशअसतो . अितशय कमी वेळेत िशजव ून तयार होतील
िकंवा नुसते गरम के यास खाता येतील िकंवाआह े या व पात वाद घेता येईल ाचा
िवचार शहरातील धावपळी या जीवनात अिधक होतानािदसतो . यामुळे वरील उ पादना ंना
मोठ्या माणात मागणी असत े. ासाठी यो य संघटन, िवपणन (बाजारप ेठ), आधुिनक
उ पाद न तं , शा ीय यव थापन ाम ुळे अ नउ ोग शहरी भागात मोठ्या माणात
पसंतीस उतरत आहेत.
iv) पशुधन व कु कुटपालनावर आधा रत उ ोग .
आहाराचा दजा सुधार यासाठी ा उ ोगा ंना मह वाच े थान आहे. दु ध व दु धज य
पदाथ ांना फार मोठी मागणी आहे. ा उ ोगात ून िवपणन , संकलन , माणीकरण , ि या
व िवतरण ासाठी या बाबतीत रोजगार िनिम तीस फारच मोठा वाव आहे. आमूल, वारणा ,
महानंदा ही उदाहरण ेदेता येतील. दु ध ि या ंम ये चीज, लोणी, म खन , ीखंड, ल सी ,
खवा, अनेकिवध वीट्स.अशा कार े उ पादन े घेता येतात.तसेच मांस व प ापास ून
(कॉबडी , बदक) अंडी ापास ून दु यम व पाची उ पादन े हणज े
मांस गोठवण े वा तयार व पात खा यास उपल ध क न दे यासाठी हवाबंद ड यात ून
िव सउपलका क न देणे तसेच कातडीपास ून चामड े - चामड्यापास ून इतर अनेक व तू
तयार करणार ेउ ोग, िशंगे, िपसे ापास ून शोिभव ंत व तू तयार करणार े उ ोग , म ढरां या
लोकरापास ून िविवधव त ू तयार करणार े उ ोग ांचाही समाव ेश ा उ ोगात होतो.
munotes.in
Page 68
िवकास रणनीती
68 ब) िनिव ा (Input) उ पादन करणा या उ ोगात खालील कारा ंचा समाव ेश होतो:
१. कृषी सेवा क .
ाम ये रोपवािटका , कृषी बाजारप ेठा, िव प ुरवठा कृषी यं साम ु ी, कृषी िश ण
सं था,कृषी िव ापीठ े, कृषी संशोधन क े, कृयी या िवकासाबाबतच े सािह य काशन ,
कृषीिवषयक स ला ा ंचा समाव ेश होतो. कधी बाजारप ेठेत घडणा या िविवध कार या
ि या याम य े मालाची तवारी , ेणीकरण , माणीकरण , वाहतूक, साठवण ूक, हाताळणी ,
बाजारमािहती , पॅिकंग, जािहरातबाजी ,िविवध खरेदी-िव या प ती यातील अजत े,
दलाल , किमशन एजंट इ. चा समाव ेश होतो. कृषीसंशोधन शेतक या ंपय त जा यासाठी
िविवध सार मा यमा ंचा वीकार केला जातो. पाणीप ुरवठ्याची आधुिनक प ती तयार
करणार े उ ोग उदा.जैन इ रगेशन. ा सवा चा समाव ेश कृषी सेवा उ ोगात m झालेला
िदसून येतो.असे िविवध कारात कृषी उ ोगा ंचे वग करण करता येईल.
२. शेतीसाठी लागणा या बाबी/िनिव ा उ पादन करणार े घटक :
शेती िनिव ा उ पादन करणार े उ ोगश ेतीसाठी िविवध संसाधना ंची गरज असत े.
शेतीची/जिमनीची मशागत कर यासाठी लागणारीसाधन े अगदी िवळी, फावड े, कुदळ
ापास ून कार, टॅ रपय तची साधन े ही शेतीसाठी गरजेचीअसतात .तसेच बी-िबयाण े तयार
कर यासाठी लागणा या योगशाळा , खते तयार करणार े कारखान े, औषध े तयार करणार े
उ ोग , मालाची वाहतूक करणारी साधन े ासार या बाब साठी साहा यकउ ोगा ंची मोठ्या
माणावर गरज असत े. ाम य े कुशल िमका ंना थम थान िदले जाते. ामुळेउ पादन
वाढीला चालना िमळत े. शेती व उ ोगा ंचा समतोल िवकास साध यास साहा य क
उ ोगमह वाची भूिमका बजावतात .
५.५ कृषी उ ोगाची काय
भारता या ामीण िवकासात कृषी मालावर आधा रत उ ोगा ंचे काय मह वाची आहेत.
हेपुढील माण े प करता येईल,
१) रोजगार पुरवठा
कृषी उ ोग हे मूलत : लहान माणावर चालत अस यान े यांची रोजगार िनिम तीची
मताजा त आहे. भांडवल गुंतवणूक व रोजगाराच े माण जा त अस यान े ामीण
लोकांना रोजगाराचीस ंधी उपल ध होते. ामीण भागात आढळणारी अध बेकारी, हंगामी
बेकारी, छुपी बेकारी व उघडब ेकारी कमी कर या या ीने हे उ ोग मह वाची कामिगरी
पार पाडता त.
२) शेतमालाला पूरक यवसाय :
अनेक कृषी उ ोग हे शेतीला पूरक अथवा साहा यभ ूत ठरतात . यामुळे शेतक या ं या
उ प नात वाढ हो यास मदत होते. munotes.in
Page 69
ामीण िवकासाच े ोत - II
69
Youtube.com
३) कमी भांडवल:
भारतात भांडवलाची टंचाई आहे. अशा ि थतीत आिथ क िवकास सा य कर यासाठी
कमीभा ंडवलावर उभारता येणारे कृषी उ ोग ही मह वाची भूिमका पार पाडतात .
४) ामीण भागात अि त व
बह सं य कृषी उ ोगाच े थािनक करण ामीण भागात झा याच े आढळत े. उदा.
साखरउ ोग , रेशीम उ ोग , हातमाग उ ोग इ. यामुळे शहरीकरणाच े दु प रणाम टाळता
येतात. शहरीउ ोगाम ुळे अनेक सामािजक व राजक य व इतर सम या िनमा ण झाले या
आढळतात . या ामीणभागातील उ ोगा ंमुळे शहरीकरणावरील ताण कमी हायला मदत
होते.
५) थािनक क चा माल :
कृषी उ ोगावर आधा रत उ ोगात सामा यत : थािनक क या मालाचा वापर
केलाजातो . यामुळे तेथील शेतमाल उ पादका या उ पादनास यो य िकंमत िमळून यांचे
उ प न वाढते.
६) समतोल िवकास :
मोठे उ ोग ामु यान े शहरी भागात क ि त झा यान े शहरी भागाचा िवकास होऊन
ामीणभाग अिवकिसत राहतो . परंतु देशात कृषी उ ोगा ंची वाढ झा यास ादेिशक िवकास
होऊन आिथ क िवकासातील िवषमता कमी होणे श य होते.
७) कुिटरो ोग :
बरेच कृषी उ ोग हे शेतकरी कुटुंबांना वत : या घरातच करता येत अस याम ुळे
यां याघरातील (कुटुंबातील ) य ना यात काम उपल ध होते.
८) अ प तं ान : म यपालन , पशुपालन , दु धो पादन , मधुमि का पालन यासारखे
अनेक कृषी उ ोग अ पशात ं ानावर सु करता येतात. हणज े यां या थापन ेची
सुलभता अस यान े कमी िशि त ामीण लोकांना हे सहजासहजी करता येतात. munotes.in
Page 70
िवकास रणनीती
70 ९) उ पादनात िविवधताः कृषी उ ोगा ंनी िविवध व तूंची िनिम ती होते. यामुळे यात
िविवधता येते.
१०) नैसिग क साधनसाम ु ीचा पया उपयोग :
कृषी उ ोगा ंना आव यक क चा माल या- या िठकाण या उ पादनात ून िमळत अस यान े
देशातील नैसिग क साधनसाम ु ीचा यो य आिण पूण पणे उपयोग होऊ शकतो .
११) उपफल िनिम ती:साखर उ ोग आिण अ य काही उ ोग पूरक व तूंची हणज ेच
उपफला ंची िनिम ती होत अस यान े उ पादनात िविवधता येतेच, िशवाय उ पादनाचा
सरासरी खच ही कमी हायला मदतहोत े.
१२) औषधी वन पत चा वापर:कृषी उ ोगात ड गराळ दुग म भागात आढळणा या औषधी
वन पत चा वापर केला जातअस यान े भट या आिदवासी जनजात या िवकासास
साहा य होते.
१३) ामीण उ प नात वाढ व दा र य िनमू लन ामीण भागात कृषीवर आधा रत उ ोग
उभार यान े यां या मालाचा क चा माल हणूनवापर झा यान े अथवा यावर ि या
करणार े उ ोग अि त वात आ यान े यां या शेतमालाला चांगली िकंमत िमळून यांचे
उ प न वाढते. िशवाय पूरक कृषी उ ोगा ंमुळे यां या उ प नात वाढहो यास मदत होते.
एकूण ामीण भागातील लोकां या उ प नात वाढ होऊन यांना दा र य रेषे यावर आणण े
श य होते. सारांशाने असे सांगता येईल क , दा र य िनमू लना या काया त कृषी उ ोगा ंचा
सहभाग मह वा चा आहे.
१४) आिथ क िवषमता कमी करणे : ामीण भागात आिथ क िवषमता मोठ्या माणात
आढळत े. कृषी उ ोगा ंचा िवकास झा यासकमी उ प न गटातील लोकांना पूरक यवसाय
उपल ध होऊन यांची उ प न पातळीतही वाढ होते. यामुळे ामीण भागातील आिथ क
िवषमता कमी हो यास साहा य होते.
१५) साठवण ुक या सोय चा िवकास :कृषी उ ोगा ं या वाढीम ुळे ामीण भागात शेतमाल
साठिव यासाठी साठवण ुक या सोय चा िवकास घडून येतो.
१६) वाहत ूक व दळणवळणाचा िवकास :
कृषी उ ोगाम ुळे ामीण भागातील र ते वाहतुक चा िवकास घडून येतो. वाहतुक या
साधनातव सोयीत वाढ होते. पो ट, तारघर , टेिलफोन , फ स, इंटरनेट, मोबाईल
यासार या दळणवळणा या साधनातही िवकास होऊन समतोल िवकास िनयोजनाच े उ र
सा य हायला मदत होते.
१७) ामीण बचतीत वाढ: ामीण उ ोगा ंमुळे ामीण भागातील लोकांचे उ प न वाढून
यांची बचत कर याची मताबाळगत े. मुळातच ामीण लोकांची उपभोग मता कमी
अस यान े अित र उ प नाचा बराच भागबचत होऊन तो देशा या िवकास काया साठी
उपल ध होतो. munotes.in
Page 71
ामीण िवकासाच े ोत - II
71 १८) ाथिमक सोयीत बाढ:
र ते, वीज, पाणी, िश ण , बँका, सहकार , वाहतूक यव था , पो ट यासार या सोयीक ृषी
उ ोगा ंमुळे ामीण भागात अि त वात येतात. यामुळे ामीण भागाथा सवा गीण िवकास
घडूनये यास चालना िमळत े.
१९) बाजारप ेठ िवकास : ाथिमक सोयीत वाढ झा याचा फायदा हणज े शेतमालाची िव
कर यासाठी बाजारप ेठांचा उदय व िवकास घडून येतो. िवशेषत : सहकारी बाजार पेठांची
चळवळ उदयास येऊन यांची
यशि वताही वाढते. ामुळे शेतमाल उ पादका ंचा अनेक बाजूंनी फायदा झा याच े िदसत े.
तसेच राजकारणातही सि यता वाढल ेली िदसून येते.
२०) ामीण उप मशीलत ेला बाब:ब याच िठकाणी उ ोगा ं या थापन ेसाठी अ प
भांडवल व अ प तं ाना ची आव यकता अस यान े ामीण भागातील नवीन उ ोजक या
े ात पदाप ण करतात . यामुळे यां या िठकाणी असल े या संयोजन कौश यावर संधी
िमळत े.
२१) सहकारी सं थांचा िवकास :सहकार हे दुब ल घटका ंचे ऐि छक संघटन आहे. ामीण
भागात सहकारी त वांवर कारखानदारी वाढीस लागली आहे. कृषी उ ोगा ंमुळे ि या ,
उ पादन , िवतरण , पतपुरवठा, वाहतूक, सातवण ूक, खरेदी-िव ि या इ. बह तेक सव च
े ांत सहकारी चळवळ ामीण भागात फोफावली आहे.
२२) िनया त वाढ:रेशीम कापड , चहा, कॉफ , साखर , कापड , यूट, मसाल े यासार या
असं य कृषीउ ोगातील उ पादनाची िनया त होत आहे. अलीकड े फळावर ि या क न
यांची िनया त वाढिव याचा
उ ोग िवकिसत होऊ लागला आहे. अशा िनया तीपास ून देशाला बह मोल असे परक य
चलन उपल धहोत े.
२३) लोका ं या राहणीमानात बदल:वरील सव काया चा ऊहापोह होत असताना असे
ल ात येते क , कृषी उ ोगा ंमुळे ामीण भागातील लोकां या राहणीमानात सुधारणा घडून
येत असून ामीण भागाचा कायापालट कर यासाठी कृषी उ ोग काय करीत आहेत,अजून
काही उदाहरण े आपण पाह . ा उदाहरणा ंव न आपणा ंस हा भाग समज यास अिधक
सोपाजाईल .
नारळ नारळा या झाडापास ून कॉयर बनवतात , अनेक शोिभव ंत व तू तयार कर यासाठी
नारळा याझाडापास ून उपयोग केला जातो. नारळाच े दूध काढून ते िव साठी उपल ध
क न िदले जाते.ताडा या झाडापास ून चटया , िपश या देशात, तसेच परदेशातही जा त
लोकि य आहेत.तसेच पामतेल, ताडगूळ, नीरा, ताठी तसेच सफाई चे श तयार केले
जातात .
तुती: तुती या झाडापास ून रेशीम उ ोग करता येतो. रेशीम उ ोग हा कृषीवर आधा रत
रोजगाराची munotes.in
Page 72
िवकास रणनीती
72 चंड मता असल ेला गृहउ ोग आहे. ाम य े कुटुंबातील मिहला य त असतात .
छोट्याशाजाग ेत आपण रेशीम िकडे पाळून यापास ून कोष िमळिव याचा यवसाय क
शकतो . रेशीम उ पादनाची परदेशात िनया त होते. यामुळे परक य चलन िमळ यास हा
यवसाय उपयु आहे.
बांबू: बांबूपासून अनेक कारच े यवसाय करता येतात. बांबू कामापास ून अनेक शोिभव ंत
व तू तयार करणे, ामीण भागातील घरा या बांधकामात बांबूला मह वाच े थान आहे.
उ र –पूव य भागात तसेच आिदवासी समाजात आहारात बांबूचा उपयोग केला जातो. बांबू
शूट िपकल नावाचीलोणची तयार कर याच े य न यश वी होताना िदसत आहे. भिव यात
बांबूपासून अनेक कारच े उ पादन तयार कर याबाबत संशोधन चालू आहे. आिदवासी
भागातील लोकांसाठी फार मोठ्या माणात रोजगार िनिम ती होऊ शकते.
कापूस: कापसात ून सरक काढून कापसाच े िजिनंग व ेिसंग क न यां या गाठी बांधणारे
उ ोगिवकिसत झाले आहे. िशवाय देशात सूत िगर या व कापडिगर या अि त वात येऊन
लाखो कामगारा ंना
रोजगारा या संधी उपल ध झा या आहेत. हातमा गावर अजूनही रोजगार उपल ध आहे.
कापसापास ूनकाढल े या सरक पास ून तेल काढ याचा यवसाय केला जातो.
गिळताची िपके: गलीता ं या िपकांपासून मोठ्या माणात तेल उ ोग िवकिसत झाले
आहेत. यामध ून िमळाल े या तेलाचा वापर खा त ेल हणून तसेच वनसती तूप, साबण ,
औषध े इ. म येही मोठ्या माणात होताना िदसतो . आज चंड मोठ्या माणात ापास ून
रोजगार होत आहे. तंबाखू तंबाखूपासून तपक र , जदा , िवड्या, िसगरेट, पे ट ांची िनिम ती
मोठ्या माणात होताना िदसत े. िटंबुण ची पाने गावाकड े उपल ध अस याम ुळे मोठ्या
माणात िवड्या वाळ या चे उ ोग ामीण भागात िदसून येतात.
अ नधा य व कडधा य े:अनेक कार या अ नधा यापास ून िविवध िपठं तयार क न
यापास ून इतर दु यम व पाच े उ पादन घेतले जाते. उदा. नागलीपास ून पापड कर याच े
उ ोग आिदवासी भागात सु आहेत. ामुळे मिहला ंना मोठ्या माणात रोजगार िमळाला
आहे.
कडधा य े कडधा यापास ून डाळी आिण पुढे डाळीपास ून पीठ आिण िपठापास ून िविवध
खा उ पादन ेm तयार कर यावर भर िदला जात आहे.
यूट: यूट उ ोग भारतात पूव पास ूनचा उ ोग आहे. यापास ून पोती, गोणपाट , गालीच े
यासार या व तूंचे उ पादन मोठ्या माणात केले जाते.
कॉफ : कॉफ च े पीक यापारी पीक हणून घेतले जाते. आज िविवध कंप या (कारखान े)
आपणक ेले या ि या ंचे ैड िकती चांगले आहेत ाची जािहरात करताना िदसतात .
कोको : खा पदाथा या िनिम तीत ाचा समाव ेश केला जातो. उदा. चॉकल ेट, केक इ.
झाडापाना ंपासून कोकेन िमळत े. munotes.in
Page 73
ामीण िवकासाच े ोत - II
73 िविवध फळे: अॅपल, केळी, िचकू, अंजीर, बदाम, आंबा वगैरे ासार या फळांवर ि या
क न ायफूट
तयार कर याच े उ ोग मोठ्या माणात सु आहेत. ा ायफूटना मागणीही मोठी
आहे.पपयापास ून टुटीफूटी कर याच े उ ोग सु झाले. काही फळांपासून अक काढला
जातो.
कोकम : ामीण भागात कोकम ा झाडापास ून फळे िमळिवली जातात . याचा उपयोग
जेवणात
औषध हणून केला जातो. तसेच अक , सरबत े तयार कर यासाठीचा उ ोग ामपातळीवर
मोठ्या माणात बाळस े घेत आहे.गावाकड े असल े या जंगलापास ून अनेक कारची
उ पादन े घेतली जातात . उदा. कठीणलाक ूड इंधनासाठी (िवशेषत : बेकरी) वापरल े जाते.
औ ोिगक वापराम य े ामु यान े मऊ लाकूड
वापरल े जाते. मऊ लाकडाचा घरबांधणी, फिन चरसाठी वापर केला जातो. तसेच पेट्या,
आगकाड ्या,कागद कारखा यात लागणा या लग ासाठी वापर केला जातो. लाकडामधील
से युलोजपास ून रेयॉन, लाि टक , छायािच णासाठी िच िफती , लाखेचे रोगण व फोटक
पदाथ तयार होतात . ओक वन पतीपास ून बाट या ंची बुचे तयार कर यासाठी याचा वापर
करतात . तर चंदनासार या लाकडाचास ुगंधा याचा उपयोग साबण तयार कर यासाठी ,
अगरब ी तयार कर यासाठी केला जातो. ासार या यवसायापास ून ामीण भागात ,
आिदवासी भागात मोठ्या माणात रोजगार िनिम तीझाली आहे.
शेतीपूरक यवसायात म य यवसायाचा समाव ेश होतो. भारता या िकनारप ीत नदी,
तलाव ,तळी, खाडीचा काही भाग ाम य े हा यवसाय चालतो . माशांचे अंडीपुंज कमावण े,
बोटुकली एवढीमासळी तयार करणे िकंवा मोठ्या माशांचे उ पादन घेणे. ासार या
यवसायात ून मोठ्या माणातगावपातळीवर रोजगार िनिम ती होत आहे. ामीण भागात
जमीन कसत असताना इतर कृषी संल न यवसाय ामीण भागात मोठ्या माणात केले
जात आहे. ि या उ ोगही मोठ्या माणात अस याम ुळे रोजगार िनिम तीही
याच माणातहोत आहे. यामुळे लोकां या आिथ क ि थतीत सुधारणा घडून येत आहे.
हणज ेच कृषी उ ोगाचािवकास हणज े ख या अथा ने भारतीय ामीन अथ यव थ ेचा
िवकास होय.
५.६ कृषी आधा रत उ ोगमह व
वरील उ लेखाव न आपणा ंस हे कृषी उ ोग भारतीय अथ यव थ ेत मोलाची
कामिगरीबजावताना िदसून येतात. पुढील िव ेषणाव न ामीण रोजगार िनिम तीत कृषी
उ ोगा ंचे मह वअज ून प करता येईल.
१) रोजगार िनिम ती:
कृषी उ ोगाम ुळे लहान /मोते/म यम माणात ि या उ ोग उभे राहतात . अथा त
ासाठीक ुशल व अकुशल कामगारा ंची मो या माणावर गरज असत े. या उ ोगा ंमुळे दो ही munotes.in
Page 74
िवकास रणनीती
74 कार या कामगारा ंना रोजगाराची संधी मोठ्या माणात उपल ध झालेली िदसून येते.
रोजगार िनिम ती या ि कोनात ून कृषी उ ोग मोठ्या माणत मह वाची भूिमका बजावतात .
२) थूल रा ीय उ पादनात सहभाग :
रा ीय उ प न वाढून दरडोई उ प न वाढ यास लोकांचे राहणीमान उंचावत े. कृषी
उ ोगरा ीय उ प नात वाढ घडवून आण याची कामिगरी करतात . य कृषीमाल
ि या उ ोग आिण यासाठी साहा यक अगर पूरक उ ोग हणज ेच कृषी उ ोगा ंना सुटे
भाग पुरिवणार े उ ोग तयारझा याम ुळे मोठ्या माणात रा ीय उ पादनात पया याने
उ प नात वाढ झाली आहे.
३) सामािजक आिथ क िवकासात वाढ:
कृषी उ ोगाम ुळे शेतक या ंस भांडवल य सेवा पुरिव या जातात . (उदा. िबयाण े,
िश ण ,संसाधन े, उ पादन व बाजारप ेठा) शेतक उ पादकता वाढिव यासाठी ,
शेतमाला या सतत मागणीसाठी ,शेतक या ंची शेतीिवषयक साहसता वाढिव यासाठी कृषी
उ ोगा ंचे फारच मह व आहे.तसेच शेतक या ंना बाजारप ेठेसोबत जोड यास , बाजारप ेठेतील
यवहार कर यास , ि याकर यास अित र मालाचे उ पादन घेऊन ते िवक यास शेतक
मालाच े िवतरण कर यात मह वआह े.शेतीउ पादकता आिण गुणव ेमुळे शोतीतील परतावा ,
यामुळे आिथ क थैय िनमा ण होते. यामुळे कौटुंिबक संर ण व अ न सुरि तता याम य े
फार मोठा नवा बदल घडून ये यास ही मू यसाखळी मह वाची आहे.
४) दा र य िनमू लनास :
सबळ कृषी उ ोगाम ुळे उ पादनात वाढ आिण लहान भूधारका ंसाठी सबळ साखळी
िनमा णहो यास मदत होते. पया याने दा र य िनमू लनास मदत होते. हणज ेच गावपातळीवर
अ प, अ य प ,भूधारक , कारागीर , भूिमहीन शेतमजूर यांची सं या मो या माणात आहे.
या घटकाला मोठ्या माणात शेतात रोजगार व कृषी उ ोगात कुशल रोजगारी िमळत े.
मिहला ंनाही यां या मते माण े उ ोगात वा शेतात सामाव ून घेतले जाते. यामुळे कृषी
उ ोग या या िठकाणी आहेत या भागातील लोकां या जीवनमानात न क च सुधार
येऊन दा र य िनमू लनास मदत झाली आहे.
५) थला ंतर रोख यास मदत :
ामीण भागात ून रोजगारी या शोधाथ मोठ्या सं येने शहरी भागात व उपनगरात कुशल
वअकुशल िमका ंचे थला ंतर होत असत े. अशा वेळी कृषी उ ोग ामपातळीवर िनमा ण
झा यासमोठ ्या माणात भूिमहीन शेतमजूर, अ प, अ य प भूधारक यां या थला ंतरावर
मोठ्या माणातमया दा ये यास मदत झाली आहे.
६) नागरी सम या ंवर मया दा :
रोजगारा ं या संधी गाय िकंवा तालुका पातळीवर उपल ध झा याम ुळे मोठ्या शहराकड े
होणार े थला ंतर रोखल े गे यामुळे नागरी भागात थला ंतरामुळे िनमा ण होणा या सामािजक
अंतग तसम या काही माणात का होईना रोख यास मदत झाली आहे. munotes.in
Page 75
ामीण िवकासाच े ोत - II
75 ७) संप ी िनिम तीस पाठबळ :
कृषी उ ोगाम ुळे ामीण भागात तयार झाले या कृषी उ पादनावर ि या झा याम ुळे
िवभागीयिवकासास हातभार लागला आहे. गावपातळीवर रोजगार िनिम ती झा याम ुळे
गावाक डील दा र ्यातघट होत आहे. शहरी भागाकड े असल ेले कारखानदारीच े आकष ण
आिण याबाबतच े िश णयाम ुळे फारच मोठी तफावत िनमा ण होते. मा कृषी उ ोग हे
लहान /म यम व पाच े अस याम ुळे थला ंतरांस म जाव होऊन िवभागीय िवकास
हो यास मह वप ूण कामिगरी ा कृषी उ ोगा ंमुळेहोत आहे.
८) ामीण भागातील आहार दजा सुधार यास मदत:
रोजगाराअभावी दा र य आिण मग अशा वेळी िमळणारा आहारही तुटपुंजा. मा कृषी
माल ि या उ ोगाम ुळे रोजगार िनिम ती हो यास मदत होत आहे. पया याने ामीण
भागातील लोकांची आिथ क ि थती सुधार यास मदत झाली आहे. अथा त ाचा प रणाम
आहार दजा त सुधारणा हो यास झाला आहे.
९) कृषी े व औ ोिगक े ाचा समान िवकास :
कृषी े ाला लागणा या अनेक घटका ंसाठी िवशेषत : यं े, ॅ टर, नटबो ट , िखळे,
कूवगैर साठी तसेच यां या िनिम तीसाठी औ ोिगक े ाची आव यकता लागत े. अशा
वेळी शेतीसाठी लागणा या सव व तूंची िनिम ती औ ोिगक े ात होत अस याम ुळे कृषी
े ासोबत औ ोिगक े ाचाही समान िवकास होताना िदसत आहे.
१०) नाशव ंत मालापास ून दु यम व पाच े उ पादन :
शेतमाल हा नाशव ंत व पा चा असतो . तसेच तो हंगामी व पाचाही असतो . अशा
मालावर ि या झा याम ुळे मालाला काळ उपयोिगता िनमा ण होते, यामधील िटकाव ूपणा
वाढतो . िबगरह ंगामातही माल िमळू शकतो .
११) अ म िश ण व कौश य
ामीण भागातील लोकांना परंपरागत यवसायात कौश य ा झालेली असतात .
कवी ि या उ ोगात गरजेनुसार मिहला व इतर घटका ंना अ प िश ण देऊन रोजगाराची
ा ीझाल ेली िदसून येते.अशा अनेकिवध कारान े आपणा ंस ा कृषी उ ोगा ंची महती
पटवून देता येईल. एकूणभारतीय अथ यव थ ेत कृषी उ ोगाच े थान मह वाच े आहे.
यामुळे ामीण भागाचा िवकास पया यानेदेशाचा िवकास िनि तहोणार आहे.मा कृषी उ ोग
सु करताना काही मह वा या बाबी ल ात घेणे गरजेचे आहे.
१) कृषी उ ोग सु कर याप ूव शेतीतील सव साधना ंचा पूण अ यास करणे गरजेचे आहे.
२) तसेच संपूण िज ा ंचा याम ये घडणा या ि या, आवडी , आप या यवसायासाठी
असल ेली या ी यांचा सखोल अ यास करणे गरजेचे आहे.
3) यवसाय चालू कर याप ूव आधीच अि त वात असल ेले यवसाय , यांची ि थती ,
िश लकसाधन े ांचा अ यास असण े अग याच े आहे. munotes.in
Page 76
िवकास रणनीती
76 ४) आपण गुंतवीत असल ेली साधनसाम ु ी, लॉट, भांडवल म ांचा पूण उपयोग होणे
गरजेचेआहे. ासाठी ा घटका ंचा पूण अ यास स ह क न ल ात घेणे मह वाच े आहे.
५) िशि त संयोजक व सुयो य तं ान ांचा यो य वापर करणे मह वाच े आहे.
६) पतधोरण , बाजारप ेठ आिण आप या उ पादनाला भिव यात होणारी मागणी ांचा
अ यास
क न वत मान व भिव यकालीन धोरणे िनि त करणे गरजेचे आहे.हा यवसाय करताना
पुढील सम या कषा ने जाणवतात .
१) अ नधा याची साठवण ूक व हाताळणी .
२) अ नधा य ि या तं ानाम य े सुधारणा .
३) उपउ पादना ंचा वापर.
४) मा सून व बदल या पीक आकृितबंधाचा प रणाम .
५) आधुिनक करणा ंसाठी यो य माग दश नाचा अभाव ,
६) िव प ुरवठ्याचा अभाव ,
७) उ पािदत मालाबाबत व क या मालाबाबत बाजार अिनि तता .
८) शेतमालाच े हंगामी व प , ासार या सम या ंचा आधीच िवचार क न कृषी ि या
उ ोगा त उतर यास न क चफायदा यावसाियका ंना होऊ शकतो .
५.७ सारांश
शेतातून येणा या अिधकतम उ पादनाचा यो य िविनयोग कर यासाठी शेतक याची
उ पादनघ े याची सततची मता वाढिव यासाठी उ पादनाला िकंमत थैय िमळव ून
दे या या ीने कृषी ि या उ ोग हे मह वपूण ठरत आहेत. ामीण भागातील कुशल-
अकुशल िमका ंना रोजगाराचीस ंधी ा हो यासाठीही आिण ामीण भागात जीवनमानाचा
दजा सुधार यासाठी कृषी ि याउ ोग मह वप ूण कामिगरी बजावत आहेत. ामीण भागात
वाहतूक- दळणवळण सोय चा िवकासहो यासाठीही फार मोठा हातभार ा कृषी उ ोग
यवसाया ंमुळे झाला आहे. ामीण भागातीलहोतक लोकांम ये यावसाियक वृ ी वाढीस
लागत आहे. िव ीय सं थांचा ामीण भागात िवकासहो यास मदत झाली आहे. ामीण
लोकांची िव ीय सं थांकडे पाह या या ि कोनात बदल झालाआह े. ामीण जनता
िव ीय सं थांकडे जात आहेत. ही न क च आनंदाची बाब आहे. बचतीम य े सुधारणा होऊ
लागली आहे एकंदरीत असे सांगता येईल क , कृषी उ ोग हे आज मह वप ूण ठरत आहेत.
munotes.in
Page 77
ामीण िवकासाच े ोत - II
77 ५.८ वा याय
१. कृषी उ ोगाची संक पना सांगून कृषी उ ोगा ंचे कार सांगा.
२. कृषी उ ोगा ंची िविवध काय सांगा,
३. ामीण रोजगार िनिम तीत कृषी उ ोगा ंचे मह व सांगा.
४. कृषी उ ोग सु करताना मह वा या कोण या बाबी ल ात या या लागतात ?
५. कृषी उ ोगा ंसंबंधी सम या ंचा आढावा या.
५.९ संदभ सूची:
1) Dr. Sinha H. K. challenges in Rural Development,1998 Discovery
Publication House New Delhi - 110002.
2) Dr. Dubey M. K. Rural and Urban Development in India, 2000,
common wealth Publisher DoryaGonj New Delhi -110002.
3) Dr. Desai A. R. Rural Society in India 1978 Popular Publication
House
4) http://mospi .nic.in/sites/default /files/Statistical _year_book _india _chap
ters/ch12.pdf
https ://kids.britannica .com/students /article /irrigation /275094
https ://www .cdc.gov/healthywater /other /agricultural /types .html
https ://en.wikipedia .org/wiki/Irrigation
https ://civiltoday .com/water -resource -engineering /irrigation /63-
importance -of-irrigation -
https ://www .smsfoundation .org/water -management /
https ://www .nrcs.usda.gov/Internet /FSE_DOCUMENTS /nrcs141p2_01
7781.pdf
\https ://thefactfactor .com/facts /pure_science /biology /irrigation /2277 /
https ://www .teachoo .com/9803 /2972 /Step-4---
Irrigation /category /Concepts /
munotes.in
Page 78
78
६
पय टन िवकास - I
पाठाची परेषा
६.० उि े
६.१ ा तािवक
६.२ पय टन संक पना
६.३ ामीण पय टन
६.४ ामीण पय टनाच े व पव या ी
६.५ ामीण पय टनाची वैिश ्ये
६.६ ामीण पय टनाच े मह व
६.७ ामीण पय टनाच े फायद े
६.८ ामीण पय टना या मया दा
६.९. सारांश
६.१० वा याय
६.० उि े
१) ामीण पय टन यवसायाचा अथ समजून घेणे.
२) ामीण पय टन यवसायाच े मह व समजून घेणे.
३) ामीण पय टन यवसाया या मया दा समजून घेणे.
२) ामीण पय टन यवसायास िमळारी शासक य मदत व भोरण अ यासण े.
६.१ ा तािवक
ाचीन काळापास ून वास हा मानवी जीिवताचा एक अिवभा य घटक बनलेला आहे.
सु वाती या काळात अ ात देशाचा शोध घेणे. नवीन पया वरणातील बदल अनुभवणे.
धािम क ्या पिव थळा ंना भेटी देणे इ. साठी पय टन होत असे. पय टन यवसा याला
ख या अथा ने दुस या महायु ानंतरच चालना िमळाली . लोकांचे राहणीमान , आिथ क munotes.in
Page 79
पय टन िवकास - I
79 सुब ा, तं ान , मािहतीचा िव फोट , पय टना या अ यावत सोयी, उप हीय दळणवळण ,
इंटरनेट व संगणकाम ुळे जगातील कोण याही िठकाणाची णाधा त िमळणारी मािहती व
यामुळे होणार े संपक या कारणाम ुळे पय टन यवसाय अ यंत गितमान झाला आहे.
जागितक करणा या ि य ेतून तर पय टन हा एक सेवा- यवसाय बनला आहे. जगातील
काही िनवडक ाकृितक देशापैक भारत हा एक आहे. यामुळे भारतात मोठया माणात
ाचीन िक ल े, मंिदरे, लेणी व आ य आहेत. तसेच भारतातील जैविविवधताइतर देशांपे ा
जा त आहे. भारतीय सं कृती, सण, उ सव , ऐितहािसक थळे, िनसग र य िठकाण े.िविवध
पधा चे आयोजन इ. घटक िवदेशी पय टना या मनाला भूरळ घालतात . भारत सरकारकड ून
पय टन यवसाया या वाढीसाठी मममत ु य भारत या नावान े पय टनाचा सार व चार केला
आहे. पय टनातून रोजगारिनिम ती, ामीण भागाचा िवकास , राहणीमान सुधारणा , परक य
चलन, र ते िवकास व एकूणच आिथ क िवकास इ. गो ी सा य होतात . व ड ॅ हल आली
टु रझम कौि सल २०१० यां या आकड ेवारीन ुसार सान २००८ म ये ३० दशकास
रोजगार िनिम ती ही पय टन उ ोगात ून झाली होती. तर २०१० अखेर ४९ दशल
रोजगारिनिम ती ही पय टन उ ोगा ार े झाली हीच वाट पुढे चालू रािहली तर सन २०२०
म ये ५८ दशल रोजगार िनिम ती पय टन उ ोगात ून अपेि त आहे. २०१० या पिह या
ितमाहीत मागील वषा या तुलनेत िवदेशी पय टकां या सं येत १२.८ ट के, तर परक य
चलनाम य े ४१.३ ट या ंनी वाढ झाली आहे. िवदेशी पय टकां या आगमनाम य े भारताचा
मांक ४१ वा आहे. तर पय टनापास ून िमळणा या परक य चलन ा ीम य े भारताचा
मांक २२ वा आहे.
६.२ पय टन संक पना
पय टनाची संक पना ही मानवी उ प ीपास ून आहे. अित ाचीन काळापास ून आिदमानव
अ न, व , िनवारा यां या शोधात भटकत होता नंतर तो एका िठकाणी ि थर शेती क न
आपली उपजीिवका क लागला . परंतु नंतर या कालावधीत मा यास यापार , आिथ क
उपल धी , लढाया इ. या िनिम ान े भटकावे लागल े. १७ या शतकात युरोपम य े ख या
अथा ने पय टनाचीस ु वात झाली या िठकाणी दूरवर या सहली िनघू लाग या . नंतर १८ व
१९ या शतकात त कालीन ीमंत यापा या ंनी यापारा या िनिम ान े पय टनाला चालना
िदली. या माण े कोलंबस माक पोलो, बा को -द-गामा अशा साहसी दया वद नी न या
भूमी या शोधात जगा या वेगवेग या भागात समु माग सफर केली. २० या शतका या
सु वाती या काळात समाजातील तथाकिथत उ चभ ू लोकच पय टन करीत असत .
अलीकडील कालावधीत ही सामािजक , आिथ क व वै ािनक िवकासाम ुळे पय टना या
व पा त बदल घडून येत आहेत. जागितक करणा या ि य ेमुळे पय टन यवसाया या
गतीच े च अिधक गितमान झाले आहे. आज जगातील िसंगापूर, यूिझलंड,थायल ंड,
द.आि का , ािझल इ. देशांनी केवळ पय टन यवसायावर आपली गती सा य केली आहे.
भारतातही अनेक रा या ंचे उ प न हे पय टन उ ोगावर आधा रत आहे. उदा. ज मू-
काि मर , िहमाचल देश, गोवा इ.
munotes.in
Page 80
िवकास रणनीती
80 पय टन हणज े काय?
पय टन हा श द इं जीतील Tourism या श दाच े मराठी पांतर आहे.Tourism हा श द
tour ( वास ) ा श दापास ून taur हा श द लॅिटन भाषेतील TORNOS या श दापास ून
आला आहे. याचा अथ वतु ळाकार असा होतो. या श दापास ून वतु ळाकार वास हा श द
ढझाला . तसेच TORNOS या श दाच े पांतर नंतर tourn म ये झाले um याचा अथ
journey ( वास िकंवा मंती) असा होतो. हा वास िकंवा मंती जागेसंबंधी शोध घेणे.
िशकण े, अ यास करणे तसेच यवसाय वा आनंदासाठी होत असतो .याम य े माणसान े या
िवषयी ऐकले आहे ते पाह याची इ छा अंतभू त असत े.
६.३ ामीण पय टन
ा तािवक : भारताला खेड्यांची भूमी असे संबोधल े जाते. साधारणपण े ७० कोटी भारतीय
शेतकरी सुमारे ६ लाख खेड्यांम ये वसलेले आहेत. रा ीय उ प नाम य े स या शेतीचा
वाटा हा १८.५ ट के एकदा आहे. भारता या लोकस ं येतील ७० ट के जनता शेती आिण
इतर शेती उ प नावर आधा रत जीवन जगत आहे यामुळे शेती हा भारतासार या
देशासाठी केवळ एक यवसाय नसून शेती ही भारताची परंपराच आहे' असे हणायला काही
हरकत नाही.
वातं य ा ीन ंतर भारतात पाि मा य आधुिनक सुधारणा ंचा वीकार होऊ लागला .
आरो य , िश ण , बीज, वाहतूक आिण औ ोिगक े ाबरोबरच शेती े ातही सुधा रत बदल
होऊ लागल े. याचाच एक भाग हणून देशातील शेती े ात पिहली ह रत ांतीसु केली.
सुधा रत मशागत प ती , बी-िबयाण े, खते, अवजार े आिण जलिस ंचना या पायाभ ूत सुिवधा
यां यामा यमात ून जा तीत जा त उ पादन वाढ हे मुख उिद ठेव यात आले.
सु वातीचा काळ आिण काही ठरािवक रा या ंचा अपवाद वगळता यातून अपेि त यश ा
होऊ शकल े नाही. प रणामतः खेड्यांम ये दा र य आिण बेकारी यांचे माण वाढतेच
रािहल े. याला अ यही काही कारण े कारणीभ ूत ठरली. याचकाळात दुसरीकड े मा
औ ोिगक े ाचा िवकास व िव तार झपाट्याने होत रािहला आिण आजिमतीस तो सु च
आहे. तसेच स ि थतीत जगभरा माण े भारतातही मािहती व तं ानाचा चार व सार
मोठ्या माणात होत आहे. याच मािहती -तं ानाला अनुस न ामीण भागातआज
िदवस िदवस शेती यांि क करणान े तसेच आधुिनक तं ानान े केली जाते आहे. याचािवश ेष
अवल ंब मोठे व म यम जमीनदार शेतकरी , गितशील व बागायतदार शेतकरी , munotes.in
Page 81
पय टन िवकास - I
81 िनया तदारश ेतकरी करत आहेत आिण या शेती यांि क करणाला व आधुिनक तं ानाला
फारच कमी मनु यबळ लागत अस यान े ामीण भागात बेरोजगारीची पया याने दा र या ंची
सम या अिधकच माणात िनमा ण झाली आहे. तसेच या सव ितकूल बाबी व
प रि थतीम ुळे ामीण भागातील लोक िवशेषतः त ण िपढी रोजगारासाठी मोठ्या
माणावर शहरांकडे वळत आहे. बेरोजगारा ं या ल ढ्यामुळे शहराम य े अनेक जिटल
सम या िनमा ण झा या आहेत. यासाठी ामीण भागातील लोकांना ामीण भागातच अनेक
योजना , क प व काय मांतग त य न केले जात आहेत. ामीण पय टन हा यासाठी उ म
पया य ठ शकतो . ामीण भागातील येक गावात उपजतच उपल ध असल े या धािम क
थळे, ऐितहािसक थळे, िनसग , िविवध समाजा या जीवनप ती व सां कृितक कला या
घटका ं या मा यमात ून शहरी पय टकांना वाजयी खचा त मनोरजन व आनंद िमळिव यासाठी
राबिवल े जाणार े पय टन हणज ेच ामीण पय टन होय.
ामीन पय टन हे शहरी पय टकांनी ामीण जीवनश ैलीचा अनुभव घे यावर , तसेच ामीण
जनतेला उ प नाचा नवा माग िमळ यावर काश टाकत े. हे पय टन पया वरणीय पय टनापे ा
(इको टुरीझम) वेग या व पाच े होऊ शकते. यो याशा िकमान िनयोजन व यव थापनान े
कोणत ेही गाव पय टकांचे आकष ण होऊ शकते. मुळातच ामीण लोक हे खूप आित यशील
आहेत.जगभरच वेगाने िव तारणारा आिण थम मांकाचा होऊ पाहणारा यवसाय हणून
पय टन यवसाय ओळखला जातो. याचाच एक कार हणज ेच ामीण पय टन ही संक पना
कमी भांडवलव प र मात ामीण जनते या िवकासासाठी एक नवा पया य व िदशा ठ
शकेल.
ामीण पय टनाची संक पना :
ामीण िवकासाचा नवा माग िकंवा पया य हणज े ामीण पय टन असे मानल े जात आहे.
पय टन थळ आिण पय टक असे मानल े जात आहे. पय टन थळ आिण पय टक या
दोह या ीने ही मह वाची बाब ठरते. याला अनुस न गावातील येक घटक व बाबी या
वैिश ्यपूण असतात . उदा. गावातील िनसग , गावांची रचना, कौला , मातीची घरे,
गावातीलिविवध समाजा या लोकांची जीवनप ती , यांची बोली भाषा, वेशभूषा, ढी,
परंपरा, धािम क थळे, सण-उ सय , सं कृती, सां कृितक कला, ह तकला , ामीण
यवसाय इ. यामुळे पय टन ्या येक गाव वैिश ्यपूण आढळत े. नोकरी व यवसाया या
संधी उपल धीम ुळे शहराची लोकस ं या बेसुमार वाढत आहे. संधी व ि थती यामुळे शहरी
जीवन धावपळीच े झाले आहे. भौितक सुख व सुिवधांमुळे याम य े कमालीच े झाले आहे.
भौितक सुख व सुिवधांमुळे याम य े कमालीचा कृि मपणा वाढत चालला आहे. सोबतच
शहरी जीवनात ताणतणावाच े माणही चंड वाढल े आहे. यावर शहरी मनावरील ताण
हलका कर यासाठी याला पु हा अिधक काय म कर यासाठी शहरी मंडळ ना पय टन
गरजेचे वाटते.आपस ूकच यांची पावल े मग चिलत पय टन थळा ंकडे वळतात . परंतु
तेथील चंड गद ,ग गाट , पायाभ ूत सुिवधां या गैरसोयी , िविवध कारच े दूषण, गु हेगारी,
अनैितक बाबी आिण तेथील सव च सुिवधांचे चंड महागड े दर असतात . उदा. गोवा व
त सम चिलत थळे व शहरे शांत व िनवांतपणा , िनखळ आनंद यां या अपे ेने गेले या
पय टकांचा तेथे चंड मिनरास व अपे ाभंग होतो. याऐवजी शांत, िनवांतपणा , नैसिग क
शु ता व साधेपणा असल े या पय टन पया याची munotes.in
Page 82
िवकास रणनीती
82 यांना गरज भासत े. ामीण पय टन याला उ म पया य ठ शकते. तर येक गाव
या ीन े अनुकूल आिण वैिश ्यपूण ठ शकेल, खेड्यातील िनसगा या साि न यातील
कौला घरे यापुढील अंगण, तुळशी वृंदावन, मागील परसबाग ेतील िविवध फळझाड े,
याची िहरवीगार शेती या वातावरणाची शहराम ये लॅट क चरम य े राहणा या लोकांना
अितशय ओढ असत े. गावातील लोकांचे शांत-िनवांत जीवन , पाळल ेली गुरेढोरे, िवहीर ,
यांची बोलीभाषा साधी राहणी , खा स ं कृती, ढी, परंपरा, सण, उ सव िज हाळाय ु
ेमळ आित य या सवा मधून िनमा ण होणा या ामीण जीवना चा सुखद अनुभव घेऊन
यातून पय टनाचा िनखळ आनंद िमळिवण े यातूनच ामीण पय टनाचा उदय झाला.
पु याजवळील व िसंधुदुगा तील िठंगणे येथील मामाच े गाव नावान े िवकिसत केलेली गावे
शहरीपय टकांना ामीण जीवनाचा प रपूण आनंद व अनुभव देतात. अमे रका आिण ामीण
पय टन संक पना ाधा यान े आिण जाणीवप ूव क राबिवणारा देश आहे. या िठकाणी ामीण
पय टनाचा िवकास मोठ्या माणावर झाला आहे. येथे ामीण पय टन िठकाणासाठी िविवध
काय मांचे िनयोजन कर यात आले आहे. ामीण समाज सुधारणेसाठी ितथे ामीण
पय टनाला ाधा य दे यात आले आहे. िविवध काय म, पय टन ्या आव यक घटका ं या
िवकासाम ुळे ामीण लोकांचे आिथ क उ प न बांग या कारच े आहे.? संशोधका ं या
मतान ुसार, "देश आिण ामीण भागा या आिथ क सुब ेतील पय टन हा अमे रकेतील
मह वाचा घटकआह े. अमे रकेम ये ३.६ट के लोकांना पय टनातून रोजगार िमळतो . येथील
ामीण थािनकलोक नेहमी पय टन यवसायात ल देतात. या लोकांचे राहणीमान
पय टनामुळे िवकिसत झालेआहे. अमे रके माण े अ य पाि मा य देशांनी चिलत
पय टनाबरोबरच ामीण पय टनांनासु ा चालना िदली आहे.
ामीण पय टनाची या याः
१) ामीण भागातील धािम क थळे, ऐितहािसक थळे, िनसग व भौगोिलक वैिश य े, िविवध
सां कृितक घटक, तसेच िविवध समाजा या जीवनप ती , यांची सं कृती, कला आिण
ामीण यवसाय यां यापास ून िनखळ आनंद िमळिवण े आिण मनोरज ंन कर यासाठी
जेपय टन राबिवल े जाते ते हणज े ामीण पय टन होय.
२) ामीण पय टन हणज े असे े िजथे नैसिग क वातावरण उपल ध असून नैसिग क,
आिथ क,सामािजक वैिश ्यांनी प रपूण जसे परंपरा, थािनक जीवनश ैली, थािनक
सहकाय व िव ास यां या संिम ान े तयार होणार े एकमेवािद य पय टन उ पादन जे क
नैसिग क ्या मै ीपूण व शा त , तसेच ामीण जीवनाचा खराख ुरा आनंद आिण अनुभव
देणारे असेल.असा भाग िकंवा े हणज ेच ामीण पय टन े होय.
३) ामीण भागातील उपल ध नैसिग क घटका ंचा मह म वापर व ामीण वैिश ्यांची
जपणूक क न केले जाणार े पय टन हणज े ामीण पय टन होय.
६.४ ामीण पय टनाच े व पव या ी
आज शहराम य े राहणार े लोक हे नोकरी - यवसायासाठी कधी काळी आप या गावात ूनच
आलेले असतात . यां या सुखाचा आिण गती या क पना या वाढ या असतात . या
सा य करता ना यांना खूप ताणतणाव जाणवत असतो . हा ताणतणाव नाहीसा कर यासाठी munotes.in
Page 83
पय टन िवकास - I
83 तसेच शरीरमनाला आराम दे यासाठी आिण कुटुंबासोबत आनंद िमळिव यासाठी यांना
पय टनाची आव यकता भासत े. अशा वेळी सव थम यां या नजरेसमोर आपल े गाव येते.
गावातील िनसग स दय , शांत िनवांतपणा , ामीण भोजनाचा आ वाद या सवा ची आठवण
होते. यामुळेच िविवध सु यां या िनिम ान े,गावातील शेती. फळांचे हंगाम, गावातील िविवध
ज ा, सण, उ सव यां या िनिम ान े शहरी मंडळी वत: या, नातेवाईक , िम प रवार तसेच
काही िवशेष बाब साठी िस असणा या गावांम ये जातात . शहरात एक कार या
िसम ट या जंगलात राहणा या , भौितक सुिवभाचा कृि मपणा आिण तोचतोचपणाला
कंटाळल े या शहरी पय टकांना ामीण पय टना या िनिम ान े गावातील व ामीण
जीवनश ैलीतील येक बाबीम य े नैसिग क आनंद, शु ता, ामीण बाजार आिण िवशेष
हणज े ामीण आपल ेपणा अनुभवता येतो, उदा. गावातील िहरवागार िनसग -शेती, शु
हवा, टुमदार कौला घरे, अ सल ामीण चवीच े भोजन आिण ामीण लोकांचे ेमळ
आदराित य , ामीण पय टनाम य े शहरी पय टकांना काही जाणीवप ूव क िनमा ण केले या
सुिवधांची अपे ानसते. तर ामीण लोकां या दैनंिदन जीवनातील बाब मध ून आनंद
िमळवायचा असतो . उदा. ाम थासोबत यां या शेतावर, रानावनात फेरफटका मारणे,
बैलगाडीत ून सवारी करणे, िविहरीच ेपाणी काढण े, पोहणे, गायीच े दूध काढण े, झुणका
भाकर , ामीण भोजनाचा आ वाद घेणे, थािनकभवन , दशावतार , तमाशा , लावणी ,
यासार या ामीण सां कृितक काय मांचा आ वाद घेणे.नदी, तलावाम य े मासेमारी
करणे, ड गरचढाई , जंगल म ंती यातून आनंद िमळिवण े, गावातीलप रसरातील भािम क व
ऐितहािसक थळा ंना भेटी देणे, ामीण व तू-उ पादनाची खरेदी करणे,थोड यात ामीण
लोकांनी आप या दैनंिदन जीवनातील बघर-शेती प रसरातील नेहमी या जीवनातील व
घर-शेतीप रसरातील नेहमी या बाबी शहरी पय टकांना यातून आनंद िमळिव यासाठी
नीटनेटकेपणा सादर करणे, उपल ध करणे असे ामीण पय टनाये व प आढळल े. ामीण
पय टनहे अशा सा या सो या व पाच े, तसेच कमी भांडवल खचा चे असून यात गावा या
व ामीण जनते या आिथ क िवकासाची चांगली पया यी मता आहे.
ामीण पय टन आिण कोकण :
कोकण ही परशूरामाची भूमी हणून ओळखली जाते. िनसगा ने कोकणाला मु ह तान े दान
केले आहे. स ा ी या ड गर रांगा, समृ वृ संपदा, नया, तलाव , िव तीण , समु िकनारा ,
भरपूर पाऊस आिण ड गरा या पाय याशी वसलेली टुमदार कौला घरांची खेडी अशी
कोकणची ओळख महारा ात , देशात प रिचत आहे. कोकणची सं कृती ही वैिश ्यपूण
मानली जाते.येथील मासे -भाताच े भोजन ; आगरी , बाणकोरी , संगमे री, राजाप ूरी व
मालवणी या बोलीभाषा ;िविवध जाती-धमा या लोकां या व ती: गावातील िविवध
देवदेवतांची देवालय े व यांचे सण-उ सवव ज ा; तारपा नृ य, जाखडीन ृ य, नमन खेळे,
दशावतार , धनगर बांधवांचे गजा व चपईन ृ य;वारली िच कला , ठाकर िम कथी , कळस ु ी
बाह यांचा खेळ, कापड खेळे, भजन आदी कला यलोककला इ. आिण सोबत कोकगी
पाह णचार आदीबाब म ुळे कोकण ामीन पय टन या ीनेअनुकूल आहे. याच माण े
रा ीय महामाग .१७ आिण कोकण या पय टन िवकासाला मोठाचहातभार लागला आहे.
munotes.in
Page 84
िवकास रणनीती
84 पय टन िवकासा या ीन े कोकणच े तीन िवभाग पाहता येतील:
अ) उ र कोकण :
भौगोिलक व सामािजक ्या कोकणच े उ र कोकण आिण दि ण कोकण असे दोन म ुख
भाग मानल े जातात . या उ र कोकण िवभागात ठाणे आिण रायगड हे दोन िज ह े
येतात.ठाणे आिण रायगड या दोन िज ा ं या िवकासा या बाबतीत औ ोिगक िवकासा ला
ाधा य िद याच ेिदसून येते. मुंबई, नवी मुंबई, ठाणे, क याण -ड िबवली , िभवंडी, मीरा-
भाईदर आिण वसई-िवरार या महानगरा ं या िनकट या साि न याम ुळे या दो ही
िज ा ंम ये औ ोिगक े ाचा िव तारझपाट ्याने वाढत आहे यामुळे येथील थािनक
लोकांना मोठ्या माणात रोजगारा या संधी उपल धहोत आहेत. परंतु या दो ही िज ा ंचा
अंतग त भाग हा दुग म सवा िगण ीन े अिवकिसत आहे. याभागाम य े आगरी आिण वारली व
कातकरी या आिदवासी समाजाची लोकस ं या मोठ्या माणातआह े. भात पीक आिण
भाजीपाला ही यांची मुख शेती उ पादन े आहेत, तर िश ण आिण विवकासाची
आरो या या गैरसोयीम ुळे यां या रोजगाराची सम या िनमा ण झाली आहे. परंतु आगरीआिण
आिदवासी समाजाची वैिश ्यपूण सं कृती आिण येथील िनसग संप नता यांची
ामीणपय टन संक पन ेशी सांगड घालून यांना िवकासाचा नया पया य िनमा ण क न देणे
श य आहे.या दो ही िज ा ं या समु िकनारी भागात आिण अंतग त िनसग र य भागात
हॉटेल आिणहॉिलड े रसॉट या पान े चिलत पय टन िवकास मोठ्या माणात झाला आहे.
परंतु याचा लाभ थािनका ंऐवजी बाहेर या धिनका ंनाच झाला आहे. हणूनच थािनक
ामीण जनतेचा रोजगारआिण उ प ना या ीने िवकास हो यासाठी ामीण पय टन
संक पना येथे मह वाची आहे.येथील आिदवासी लोकांची सं कृती बा जगापास ून अिल
आिण वैिश ्यपूण आहे.यांची घरे व गावांधी रथना, तुकड्या-तुकड्यातील शेती, यांची
वेशभूषा, वारली आिण कातकरी या बोलीभाषा , धािम क ढी, परंपरा, सण, उ सव िस
तारपान ृ य, िनसगा शी एक प जीवनप तीआिण जागितक तरावर िस पावल ेली
वारली िच श ैली इ. सव च बाबी वैिश ्यपूण आहेत. यामुळेच याला बा जगता या
हणज ेच शहरी आिण पय टकां या ीने खूप पय टनमू य आहे.या बाब चा ामीण पय टन
संक पन ेशी सांगड घालून आिदवासी लोकांचा िवकास करणे श यआह े. यातून यांचे
कमालीच े दा र य ब याचशा माणात दूर करता येईल. यांना िवकासा या वाहात आणता
येईल.यासाठी शासन , वयंसेवी सं था व इतर घटका ंनी जाणीवप ूव क व िनयोजनब
य नकरण े आव यक आहेत. असा एक उ म व पथदश क य न ठाणे िज ाम य े
ज हार तालु यातील 'केळीचा पाडा' या गावात 'बायफ िम या वयं सं थेने ामीण पय टन
आिण शेती िवकास यां यामा यमात ून केला आहे आिण िवशेष हणज े याला थािनक
आिदवासी जनतेने आिण शहरी पय टकांनीउ म ितसाद िदला आहे.आिदवासी
लोकां माण ेच येथील थािपत समाजातील शेतकरी लोकां या िवकासाचीदयनीय
अव था आहे. ामीण पय टना या मा यमात ून शेतक या ं या घरात पय टकांची
राह याची यव था , यांचे थािनक भोजन , गावातील िनसग , सण, उ सव , ज ा यांमधून
शहरी पय टकांना ामीण पय टनाचा खरा आनंद देता येईल.अशा कार े ामीण पय टन
यवसायात ून आिदवासी आिण ामीण लोकांना आिथ क िवकासाचा ,रोजगार ,
वयंरोजगाराचा नवा माग उपल ध क न देता येईल. munotes.in
Page 85
पय टन िवकास - I
85 ब) दि ण कोकण
दि ण कोकण भागाम य े र नािगरी आिण िसंधुदुग हे दोन िज ह े येतात. येथील ामीण
जनता सं कृती आिण सामािजक ्या उ र कोकणप े ा अिधक सुधा रत वाटते. ामीण
पय टना या ीने येथील प रि थती अिधक अनुकूल आहे. येथील गावांम ये िविवध जाती-
धमा या लोकां या वाडी-व या , पयक िचरेबंदी कौला घरे, चांगली शेतीवाडी , गुरे -
ढोरे, आंबा-काजू- नारळपोफळी या बागा, िविवध देवतांची मंिदरे, िविवध सण, उ सव ,
ज ा, तसेच पारंप रक लोककला , ामीण उ पादन े इ. घटक ामीण पय टनातून शहरी
पय टकांना आकिष त कर यासाठी मह वप ूण आहेत. यासह र ते व रे वे वाहतूक सेवा
वाहतुक ची साधन े, वीज-दूरसंचार सेवा, सरकारी वखाजगी आरो यस ेवा यासार या
पायाभ ूत सेवा सुिवधांचा चांगला िवकास झाला आहे. र नािगरीआिण िसंधुदुग हे दो ही
िज ह े पय टनासाठी यापूव च पय टकां या पसंतीस उतरल े आहेत. पय टनाचाय ेथे चांगला
िवकास होत आहे. स ि थतीतील येथील पय टन हे िस परंतु चिलत व पाच ेआहे.
याम य े सागरिकनार े; गणपतीप ुळे, माल र, कुणके र, आंगणेवाडी ही धिम क थळ े;
िवजयद ुग , मालवण हे सागरी िक ल े िथबl पॅलेस; िचपळ ूण, नांगरतास आंबोलीच े िस
भवभय े; आंबोलीह े थंड हवेचे िठकाण या िस थळा ंचा समाव ेश होतो. याचा आिथ क
लाभ मया िदत थािनका ंनाचहोतो . उव रत ामीण भागातील जनतेला याचा फारसा लाभ
होत नाही. येथील गावांतील िनसग ,ड गर-द या, नदी-तलाव , कौला मातीची घरे, शोती-
बागायती , गाई- हशी-शे यांसारख े पशुधन,िविवध देवतांची देवालय े, सण-उ सव -ज ा,
िविवध लोककला , ह तकला इ.सवा मुळे येथील य ेक गाव मुळातच एक प रपूण पय टन
थळ आहे. ामीण पय टन संक पन ेतून येथील ामीण लोकांना शेती यित र शा त व
िनरंतर आिथ क उ प नाचा पया य िनमा ण करता येणे श यआ हे.
समु काठच े पय टन
महारा ाला हणज ेच कोकणाला ७२० िक.मी. लांबीचा िव तीण समु लाभला आहे.
याम य े ताणे िज ातील डहाण ू-पालघरपास ून ते िसंधुदुगा तील रेडीपय त या िव तीण
समु िकना याचा समाव ेश होतो. जगभरातील बह सं य पय टकांची थम पंसती ही
समु िकना -या या पय टनाला अस याच े िदसून येते. सागरिकना यावरील शु मऊशार
वाळू, समु ा या लाटा, समु ाचा वारा,या वा यावर डोलणारी िकना यावरील सु ची बने व
नारळ, आं याची झाडे, मि छमारा ं या होड्याया सव आ हाददायक सागरी वातावरणाची
पय टकांना भुरळ पडते. कोकण या समु िकना यावरकोळी , खारवी , दालदी व गाबीत इ.
मि छमार समाजाची लोकव ती मोठ्या माणात आहे. यातीलबह स ं य मि छमार हे
पारंप रक प तीन े मासेमारी करतात . यातून िमळणा या तुटपुं या उ प नावरदो कुटुंबाचा
उदरिनवा ह करीत असतात . परंतु अलीकडील वाढ या यांि क मासेमारीम ुळे आिण
समु ातील म य -दु काळाम ुळे यां यासमोर मोठे आिथ क संकट िनमा ण झाले आहे. यांची
शेतीहीनसत े. यामुळे यांची िबकट प रि थती झाली आहे. ामीण पय टन संक पना ही या
पारंप रकमि छमारा ंना नया आिथ क पया य िनमा ण क शकते. समु काठची मि छमारा ंची
गाये-व या;बाळू प रसरातील कौला घरे, झोपड ्या लगतची नारळ -सुपारी-आंबा-काजूभी
िकरकोळ झाडे; यांची वैिश ्यपूण वेशभूषा; कोळी, बागकोटी दालदी उदू व मालबनी या munotes.in
Page 86
िवकास रणनीती
86 बोलीभाषा , यांची परंपरा, सण, नारळी पौिण मा उ सव िस कोळी गीते व कोळी नृ य:
मासेमारीची होडी, जाळी
व इतर साधन े: मासळी सुकिव याची झोपडी , क े या सव वातावरणात ून एक वैिश ्यपूण
ामीणमि छमार सं कृती िनमा ण झाली आहे. याचेही बाहा समाज घटका ंना, तसेच शहरी
पय टकांनाआकष ण आहे. कोकणातील सागरिकनारी पय टनाचा चांगला िवकास झाला आहे.
परंतु याचे व प फ ठरािवक समु िकनार े आिण मोठे हॉटेल उ ोजक , यां यापुरताच
सीिमत आहे.सामा य मि छमार लोकांना यांचा िवशेष आिथ क लाभ होत नाही. तसेच
येथील अितउ साह पय टकां या वैराचार व अनैितक बाब म ुळे सव साधारण पय टकांना
कुटुंबासह सागरिकनारी पय टनाचाखरा आनंद घेता येत नाही. ामीण पय टन संक पन ेतून
व सामा य मि छमार लोकां या सहभागात ूनयेथे ामीण सागरी पय टन राबिवता येईल. जसे
क , मि छमारा ं या राह या घरात पय टकांचीिनवास यव था ; ता या मासळीच े िविवध
पदाथ व मासे व भात भोजनाचा आ वादः होडीत ूनसमु आिण खाडीतील जलिवहार ,
पोहणे; वाळूवरील िविवध खेळ मासेमारीचा आनंद; मि छमारा याकोळी गीते व नृ यात
य सहभागात ून आनंद तर परती या वेळी सु या मासळीची , म य ि यापदाथा ंची
(योिबल , कोळंबी या चट या , कोबी लोणच े) खरेदी इ. व पात येथे ामीण सागरीपय टन
राबिवता येणे श य आहे. याला शहरी पय टकांचा चांग या ितसाद लाभेल. तर
मि छमारलोका ंना मासेमारी यित र आिथ क उ प न व िवकासाचा नवा माग िमळेल.
ामीण पय टन आिण िसंधुदुग िज हा :
१९९९ साली कोकणातील िसंधुदुग िज हा हा देशातील पिहला व एकमेव पय टन िज हा
हणून घोिषत झालेला आहे. िवपुल जंगलसंपदा, स ा ी या ड गरद या , भरपूर पाऊस ,
आ हाददायक हवामान , १२० िक.मी. लांबीचा िव तीण समु िकनारा , िक ल े व ड गरीगड ,
ड गरक ुशीत तसेच समु -खाडी-नदी िकनारी वसलेली मालवणी सं कृतीची खेडी, या
खे यातील िविवध जातीधमा या लोकां या वाडी-व या , िविवध देवतांची, धमा ची
देवालय े, यां या परंपरा उ सव - ज ा, लोककलाह तकला , भात शेती-आंबा, काजू, नारळ
सुपारी या बागायती , मासेमारी, मालवणी बोलीभाषा इ.वैिश ्यामुळे हा संपूण िज हा
पय टन ्या समृ बनला आहे.तसेच रा ीय महामाग .१७,कोकण रे वे व नजीक या
गोवा रा यातील िवमानतळ या आधुिनक वाहतुक या सुिवधाही उपल धआह ेत.
िज हया ंचा पय टन ्या चार, सार मोठया माणात होत आहे. पय टकांचा
ितसादहीचा ंगला आहे. परंतु पय टन िवकास मा यो य माणात व सव समाव ेशक होताना
िदसत नाही.िज ातील चिलत पय टन हे ऐितहािसक मालवण िक ला , िवजयद ुग
िक ला , मालवण शहर,मालवण तारकली , देवबाग, िशरोडा , वेळागर हे सागरिकनार े; िवशाल
धामाप ूर तलाव : कुणके र, आंगणेवाडी ही िस धािम क थळे: सं थानकालीन
सावंतवाडी शहर आिण आंबोली हे िगरी थान आिण तेथील धबधबा या मोज याच पय टन
थळाप ुरता मया िदत आढळतो . यात मालवण िक ला , मालवण शहर आिण तारकल ,
देवबाग येथील समु िकनार े इ. सवा िधक आघाडीवर आहेत. िज ातील या िस
थळा ं या पय टन िवकासाचा लाभ ठरािवक े आिण मोज या घटका ं यापुरता मया िदत
आढळतो . तसेच सागरिकनारी ' कूबा डायि ह ंग आिण नॉक िलंग' हे िवदेशी व नािव यप ूण
साहसी सागरी पय टन कार सु कर यात आले आहेत. तर सी व ड ' हा पय टन ्या munotes.in
Page 87
पय टन िवकास - I
87 मह वाका ं ी क प होऊ घातला आहे.स ि थतीत बह तांशी ामीण लोक िज ातील
पय टन िवकासा या लाभापास ून वंिचतआह ेत. तसेच िदवस िदवस बदलणा या अिनि त
पज यमान , हवामान , तापमानवाढीम ुळे शेती,बागायती उ पादनात होणारी घट: औ ोिगक
रोजगाराचा अभाव यामुळे ामीण , तसेच मि छमारलोका ं या रोजगार व आिथ क िवकासाचा
िनमा ण झाला आहे. ामीण पय टन संक पना ही ामीण भागातील सव घटका ंना
सामाव ून घेणारी आहे. उपल धपय टन वैिश ्ये व घटका ंमुळे येथील येक गाव वतं
पय टन थळ बन यास यो य आहे, जसेक , गावाती ल लोकां या राह या घरात यांची
िनवास यव था , मालवणी भोजन व िविवध पदाथा चाआ वाद , शेती-बागायती -ड गर-
िनसग -रानावनात भटकंती, बैलगाडीत ून सफर, नदी-तलाव ,खाडीत पोहणे, मासे पकडण े,
झाडावर चढणे, जनावरा ंचे दूध काढण े, िविहरीच े पाणी काढण े,गावातील धािम क व
ऐितहािसक थळे-वा तू पाहणे, सण-उ सव -ज ांम ये सहभागी होणे, रा ीलोककला ंचा
आनंद घेणे, गावातील चांद या रा ीचा अनुभव यांसार या ामीण जीवनातील
दैनंिदनबाब मध ून येणा या पय टकांना आनंद अनुभव यास देणे. अशा कारच े सहजसा य ,
कमी खिच कव दूषणमु पय टन या िज ातील ामीण जनतेचा रोजगार व आिथ क
िवकासासाठी ामीणपय टन संक पन ेतून राबिवण े श य आहे. याला शहरी पय टकांचा
िनि तच चांगला ितसादलाभ ेल. तसेच पय टन िसंधुदुग िज ा ं या पय टन िवकासाला
चालना िमळेल.
६.५ ामीण पय टनाची वैिश ्ये
१) ामीण सं कृतीचे जतन, संवध न आिण ितचा शहरी लोकांना प रचय हो यास ामीण
पय टनामुळे मदत होते.
२) ामीण लोकां या आिथ क उ प नाच े भावी साधन .
३) ामीण जतने या रोजगारासाठी नवे साधन
४) ामीण व थािनक उ पादना ं या िव च े भावी मा यम.
५) ामीण कला, ह तकला , लोककला व ामीण खेळ यां या िवकास व सारास
ो साहन िमळेल.
६) पया वरणप ूरक पय टन.
७) ामीण िवकासाला चालना देणारे पय टन,
८) छोट्या व कौटुंिबक, तसेच गाव सामूिहक तरावर करता येणारे पय टन.
9) शहरी पय टकांना कमी खिथ क व पाच े पय टन.
१०) आधुिनक जम, बदल व िवकास याबाबतीत शहरी व ामीण समाजात सुसंवाद
घडिवणार े पय टन.
munotes.in
Page 88
िवकास रणनीती
88 ६.६ ामीण पय टनाच े मह व
ामीण भागात िनसगा तच उपल ध असल े या भौगोिलक , पया वरणीय , धािम क,
सामािजक ,सां कृितक, यावसाियक वैिश ्यांचा ामीण भागा या िवकासासाठी उपयोग
क न घेणे आव यक आहे. यांची ामीण पय टन संक पन ेशी सांगड घालून ामीण भाग व
लोकांचा पय टना मक ि कोनात ून रोजगार , वयंरोजगार आिण आिथ किवषयक िवकास
करणे श य आहे. या ीन े ामीण पय टनाला खूप मोठा वाव आहे. ते पुढील माण े पाहता
येईल.
१) नैसिग क घटका ंचा उपयोग :
गावाम य े शेती व संबंिधत यवसाया या व गरजां या वापरान ंतर उपल ध असल े या
जंगल,ड गर-द या, नदी, तलाव , खाडी, सागर िकनार े, व यजीवन , मुसळधार पाऊस , शु
हवा या सव िनसग स दया चा उपयोग क न ामीण लोकांचा रोजगा र व आिथ क िवकास
कर यास येथे खूपमोठा वाव आहे.
२) पय टकांची शांत- िनवांतपणाची गरजः
आज जगभरातील िवकिसत , िवकसनशील देशातील , महानगरातील शहरी लोक
तेथीलवाढती चंड गद , ग गाट , दूषण, धावपळ , ताणतणाव , पधा यामुळे खूप त
झालेले िदसतात . यामुळे तेथे शांत-िनवांतपणा दुिम ळ होत चालला आहे. शरीर-मनाला
आनंद,उ साह दे यासाठीयाची यांना िनतांत गरज भासत आहे. ामीण भागात व
लोकजीवनाम य े िनसग त:च उपल ध असल ेला हा शांत व िनवांतपणा ामीण पय टना या
मा यमात ून शहरी पय टकांना अनुभवू दे यासय ेथे सहजसा य आहे.
३) ामीण लोकजीवन व सं कृतीचे आकष ण:
शहरातील आधुिनक जीवनश ैलीत भौितक सुिवधा व आधुिनक मनोरंजनाची साधन ेमा यम े
यांचा िवकास झाला आहे. परंतु याम य े येणारा तोचतोचपणा व कृि मपणा तसेच
अिभ चीतीलबदल हणून वेग या पया याची गरज भासत े. याच माण े ामीण सं कृती ही
शहरी सं कृतीपे ािन न आिण मनाला खरे समाधान व पय टनाचा शा त आनंद देणारी
अस यान े यांना ामीणस ं कृतीचे आकष ण वाटत आहे. याम य े ामीण लोकजीवन ,
यांची वेशभूषा, बोलीभाषा , थािनक खा स ं कृती, धािम क परंपरा, लोककला , शेती व
पूरक यवसा य इ. वैिश ्यां या आधार े शहरी पय टकांना ामीण पय टनासाठी आकष क
करता येईल.
४) कौटुंिबक मनोरंजनाच े साधनः
जीवना या येक बाबीिवषयी जाग क असणार े शहरी लोक आप या मानिसक व
मनोरंजन वा यासाठी पय टनाला ाधा य देतात. परंतु चिलत व िस पय टन
थळावर आढळणारा बाळता बीभ सपणा , वैराचार , गु हेगारी, अनैितक बाबी यांमुळे
यांना कुटुंबासह मनोरंजन, पय टनाचामनापास ून आनंद घेता येत नाही. परंतु ामीण पय टन
मा यमात ून गावातील िविवध सण,उ सव ,ज ा, ामीण खेळ, िविवध लोककला , शेतावरील -munotes.in
Page 89
पय टन िवकास - I
89 रानावनातील भटकंती, तसेच बैलगाडीची सफर आदी बाब मध ून ामीण पय टनाचा व
मनोरंजनाचा कुटुंबासह िनखळ आनंद घेता येईल.
५) कमी खिच क व पाच े पय टन:
आज पय टन ही केवळ उ च वगा चीच िमरासदारी रािहली नसून तर शहरी
जीवनश ैलीतीलवाढती पधा , ताणतणाव आद म ुळे समाजातील सव घटका ंची ती एक गरज
बनली आहे. तसेचजगभर पय टना या वाढ या चार व साराम ुळे समाजातील सव
घटका ंना याची भुरळ पडलीआह े. परंतु चिलत पय टन थळा ं या िठकाणी िनवास
यव था , खानपान सुिवधा, वाहतूक यव था व अ य अनुषंिगक सुिवधा यांचे दर चंड
माणात वाढल ेले अस याने बह तांश सामा यपय टक घटका ंना यापास ून दूर व वंिचत
राहाव े लागत े. यातुलनेत ामीण पय टन सवा था ने कमीखिच क व पाच े अस यान े शहरी
पय टकांचा चांगला ितसाद िमळिव यास येथे संधी आहे.
६) ामीण सं कृती व परंपराचे जतन
आधुिनक जीवनश ैली, सुधा रत सुखसुिवधा, मनोरंजनाची नवी सामन े, शहरीकरणाचा
वाढता िव तार , शहरांशी िविवध कारणा ंनी येणारे वाढते संबंध इ. अनेक बाब चा ामीण
भागावर भाव पडत आहे याच माण े ामीण लोकही शहरी व आधुिनक बाब चा वीकार
क लागल ेआहेत. या सव कारणा ंचा ामीण सं कृती व परंपरांवर बरे वाईट प रणाम होत
आहेत. ामीणस ं कृती ही वैिश ्यपूण देशाचा वारसा अस यान े ितचे भिव यकाळा या
ीने जतन होणे मह वाच ेआहे. ामीण पय टनामुळे या ामीण सं कृती िविवध परंपरांचे
जतन हो यास हातभार लागू शकतो ,
७) ामीण कला, लोककला , ह तकलांचा सार :
सं कृतीम य े आढळणा या िविवध कला, लोककला व ह तकला या ामीण
जीवनाशामह वाचा भाग आहेत. तसेच ती याची वैिश ्यपूण सां कृितक ओळखही आहे.
शेकडो वषा यापर ंपरेने या जतन के या आहेत. आतापय त या ामीण भाग व
सं कृतीपुर या मया िदत हो या .परंतु वाढ या पय टन साराम ुळे यांना सां कृितक,
यावसाियक आिण पय टनमू य ा झालेआहे. ामीण पय टनामुळे बा जगताशी प रचय
होऊन यांचा देश-िवदेश तरावर सार होतआह े. उदा. वारली िच कला , मालवणी
दशावतार , सावंतवाडीची लाकडी खेळणी, कोळीगीत े वनृ ये इ.
८) ामीण उ पादना ंना बाजारप ेठ:
ामीण भागातील लोक आप या उदरिनवा हासाठी तसेच दैनंिदन उपयोगासाठी
िविवधउ पादन े व व तू तयार करीत असतात . यांना ामीण उ पादन े असे हणतात . ही
ामीण उ पादन े नैसिग क व पाची तसेच गुणवताप ूण असतात . याच माण े ही ामीण
उ पादन े यां या आिथ क िमळकतीच े साधन असतात . परंतु ामीण भागातील थािनक व
आठवड े बाजार ही यांना मया िदत बाजारप ेठ असत े. यातून यांना मया िदत बाजारप ेठ
असत े यातून यांना तुटपुंजे आिथ क उ प निमळत े. दुसरीकड े शहरी लोकांना या
वैिश ्यपूण ामीण व तू व उ पादनाच े औ स ु य व आवडअसत े. ामीण पय टना या munotes.in
Page 90
िवकास रणनीती
90 मा यमात ून आले या देशी-िवदेशी पय टकां या पान े यांना चांगलीबाजारप ेठ उपल ध
होऊ शकते. आिथ क उ प न िमळू शकते. उदा. हात साडीच े तांदूळ, कोकम ,सुक मासळी ,
अंगराचे पीठ, कापडी बांबू,लाकडा या शोभे या व तू, मातीची भांडी, चामड्या या चपला
बगैरे.
९) थला ंतराला आळा आिण बेकारी िनमू लन:
ामीण भागातील शेती आिण अ य पारंप रक यवसायात ून पुरेसा व वष भर रोजगार
उपल धहोत नाही. तसेच पया यी रोजगाराचा अभाव यामुळे ामीण भागात मोठ्या माणात
बेकारी आढळत े.प रणामी दा र य व ग रबी आढळत े. तर दुसरीकड े शहरांतील औ ोिगक
व सेवा यवसाया ं यािवकासाम ुळे रोजगारा या िविवध संधीची उपल धता आहे. यामुळे
ामीण भागातील लोक िवशेषतः त प िपढी रोजगारासाठी शहराकड े मोठ्या माणात भाव
घेत आहे. यातून ामीण भागात , थला ंतरांची मोठी सम या िनमा ण झाली आहे. यावर
ामीण पय टनाचा भावी व िनयोजनब सार के यास यातून ामीण भागात िविवध
व पाच े रोजगार , वयंरोजगार सु करता येतील. यामुळे ामीण भागातील थलाराराला
आळा घालून, ब याच माणा त बेकारीच े िनमू लन करणेश य आहे.
१०) पडीक जमीन व शेती िवकासाला चालना :
शेती या पारंप रक व हंगामी व पाम ुळे तसेच यातील मोठया माणातील
रोजगारा याअभावाम ुळे ामीण भागातील लोकांनी िवशेषत: त मािपटीन े शहराकड े
रोजगारासाठी मोठ्या माणात थला ंतर केले आहे. या थला ंतरामुळे ामीण भागात
बह तांशी जमीन व शेती पडीक रािहली आहे. ामीण पय टना या पान े याला साहा यभ ूत
पया य िनमा ण झाला आहे. तर ामीण ामीण पय टनात शहरी पय टकां या ीने असल ेली
शेती सं कृतीचे मह वाच े आकष ण याचापय टनपूरक लाभ क न घे यासाठी ामीण
भागातील पडीक जमीन व शेती िवकासाला चालनाद ेता येईल.
११) ामीण िवकास आिण देशा या िवकासाला चालनाः
ामीण भागातील शेतीची असंतुिलत ि थती , पया यी रोजगाराचा अभाव , िवकास
योजना ं याअ ंमलबजावणीतील ुटी, शासन व शासक य यं णेची अना था , ाचार व
वाढती महागाई इ.अनेक कारणाम ुळे ामीण िवकासाची ि थती िचंताजनक अस याची
आढळत े. यामुळे ामीन िवकासासाठी अ य उपाय व पया यांची गरज िनमा ण झाली आहे.
ामीण पय टन संक पना यालाउ म व शा त उपाय िकंवा पया य ठ शकते. यासाठी
आव यक पय टन घटक गावात , ामीणभागात उपजतच उपल ध आहेत. याला मोठ्या
भांडवल उभारणीची , यावसाियक यं णा व यावसाियक िवशेष िश णाची आव यकता
नाही. ामीण पय टनातून गावातील येक लोक वसमाज घटकाला रोजगार व उ प न िमळू
शकेल. परंतू, ामीण जनतेचा ितसाद िकमान िश ण, ामीण भागात पायाभ ूत सुिवधांचा
िवकास , वयंसेवी सं थांचा पुढाकार , शासनाचा आ थाप ूव कसहकाय , यो य िनयोजन -
सम चय व चाराची िनि तच गरज आहे. यामुळे ामीण जनता , ामीण िवकास व पया याने
देशा या िवकासाला ज र ती चालना िमळेल.
munotes.in
Page 91
पय टन िवकास - I
91 ६.७ ामीण पय टनाचे फायद े
गावातच उपल ध घटका ंचे ामीण पय टन यवसाया या ि कोनात ून यो य ते यव थापन
के यास व याम य े सम वय साध यास यातून गावां या व ामीण जनते या िवकासाचा
एक नवापया य व माग िमळेल या ि कोनात ून ामीण पय टनाच े मह व समजण े आव य क
आहे. ते पुढील माण े.
१) गावातच रोजगाराची उपल धता :
ामीण पय टन हे थेट गावातच राबिवल े जाते. ामीण पय टन यवसायाम ुळे लोकांना
गावातच रोजगार उपल ध होतो. उदा. गावाम य े पय टनासाठी येणा या पय टकांची याहरी -
भोजन व िनवास यव था , वाहतूक यव था , ामीण जीवनश ैलीचं माग दश न (टु र ट
गाईड), गाव-िशवारात ून बैलगाडीची सैर करणे, गावातील धािम क, ऐितहािसक , भौगोिलक
वैिश ्यांचे थलदश न घडिवण े,पय टकांना आवडणा या ामीण व तूचे उ पादन करणे,
पय टकांसाठी थािनक , सां कृितक कलाव डा सादर करणे. यासार या अनेक
बाब मध ून ामीण पय टनामुळे लोकांना गावातच रोजगार उपल ध होतो.
२) ामीण व थािनक उ पादना ंची िव :
गावातील लोक िविवध कारची शेती िपके, फळ िपके, अ न ि या पदाथ , फळ ि या
पदाथ , घरगुती वापरा या व तू, आयुव िदक औषध े, काही वन उ पादन े इ. यांचे कमी-
अिधक माणात उ पादन होत असतात . ही सव ामीन उ पादन े नैसिग क तसेच गुणव ा व
वैिश ्यपूण असतात . शहरी लोकांना या ामीण उ पादना ंची खूप आवड असत े आिण
ामीण पय टन दर यान ते यांची आवडीन े खरेदी करतात . यामुळे गावातील लोकांना
थािनक पातळीव रच आप या ामीणउ पादना ं या िव साठी िच यव था व िवना
दलाली उ प ना ंचा माग उपलला झाला आहे.
३) थािनक सं कृतीचा जागितक तरावर सार :
ामीण भागातील लोकांची बोलीभाषा , वेशभूषा, परंपरा, सण , उ सव , भािम क,
ा, यवसाय यातून यांची सं कृती िनमा ण होते. ही सं कृती वैिश ्यपूण आहे. या
सं कृतीचाबा जगताशी फारसा संबंध येत नाही. परंतु ामीण पय टनामुळे या सं कृतीचा
शहरी पय टकांनाअन ुभव व आनंद घेता येतो. तसेच बह िवध कार या पय टकाम ुळे याचा
अगदी रा ीय व जागितक तरावर सार हो यास मदत होतो. उदा. ठाणे िज ातील
आिदवासी लोकांची वारली िच श ैली,तारपा नृ य कार , तसेच िसंधुदुग िज हयातील
दशावतार लोककला व मालवणी बोली भाषा यांचा ामीण पय टनातून चांगला सार होत
आहे. यामुळे शहरी व िवदेशी पय टकही येथे ामीण पय टनासाठी येत आहेत. याचा फायदा
तेथील जनते या आिथ क िवकासासाठी होत आहे.
४) थािनक पया वरणाच े जतन :
गावातील िनसग , वृ संपदा, शेती, न या, तलाय , ड गर टेकड्या यातील ब यजीवन तसेच
धािम क व ऐितहािसक थळे या सवा पासून गावाच े नैसिग क, सामिजक व सां कृितक munotes.in
Page 92
िवकास रणनीती
92 पया वरण जसे आहे, तसेच हणज ेच नैसिग क व पारंप रक व पात पाह यास शहरी
पय टकांनाआवडत े. ामीण पय टन या यवसाया ं या संक पन ेतून याचा रोजगार व उ प न
िमळिव यासाठी आप याला लाभ होऊ शकतो . ामीण लोकाना आता पटू लागल े आहे.
यामुळे याचे संवध न वजतन आपण केले पािहजे ही भावना ामीण लोकांम ये वाढीस
लागली आहे. एकंदरीतच ामीणपय टन संक पन ेमुळे ामीण भागातील थािनक
पया वरणा या जतन हो यास मदत होत आहे.
५) लोककला ंचे जतन व यास यावसाियक प
िनसग स दय व अ य बाब माण ेच िविवध लोककला ं या बाबतीतही ामीण जीवन
समृ असत े. ामीण भागात िविवध कार या लोककला आढळतात . शेकडो वषा या
परंपरेने चालतआल े या या लोककला ंचे ामीण जनतेने जतन केले आहे. या लोककला ंना
अ सल ामीण बाजव दंग असतो . यामुळेच या शहरातील आधुिनक मनोरंजन कलाप े ा
वैिश ्यपूण असतात . या थािनक लोक कलांचे सादरीकरण ामु यान े भािम क सण-उ सव
व कौटुंिबक काय मां या वेळीचक ेले जाते. अलीकड या काळात शहरी आधुिनक
मनोरंजन साधना ं या आ मणाम ुळे तसेच रोजगारा ंसाठी थािनक लोकांचे शहराकड े वाढते
थला ंतर यामुळे या लोककला हळूहळू लोपपाव याची ि थती िनमा ण झाली आहे. परंतु
ामीण पय टना या मा यमात ून शहरी पय टकांचा यास िमळणारा उ फ ूत व सशु क
ितसाद पाहता या ामीण कलांचे जतन व यांना यावसाियक प िमळ यास मदतच होत
आहे. उदा. ठाणे, रायगड िज हयातील जाखडी नृ य, नमन खेळतस ेच िसंधुदुग
िज ातील दशावतार , गाजान ृ य, कापडख ेळे, ठाकर समाजाची कळस ू ी बाह या ंची
िच कथी , सायरावाडीची लाकडी खेळणी, गिजफा तर मि छमार समाजाची घुमाट
लोककला इ.
६) थािनक लोका ं या राहणीमानाचा वजा उंचावेल:
शेती यवसाय हा ामीण भागातील रोजगाराच े मुख साधन होय. परंतू बदलत े
हवामान ,कमी उ पादकता व पडीक शेतीचे जा त माण यामुळे शेतीतून गावातील लोकांना
हंगामी काळात कमी माणात रोजगार िमळतो . यामुळे उव रत लोकां या रोजगाराची
सम या िनमा ण झालीआह े. परंतू ामीण पय टन यवसायात ून गावातील बह तांश लोकांना
रोजगार उपल ध होऊ शकतो .जसे क शेती व शेतीपूरक उ पादनाच े उ पादन ,
पय टकांसाठी भोजन व िनवास यव था , वाहतूक यव था , थािनक - ामीण तसेच
ह तकला उ पादन े, ामीण कला, लोककला व खेळांचे सादरीकरण , पय टन माग दश क
(टु र ट गाईड) या व इतर बाबीची ामीण पय टनासाठी िनतांतगरज आहे. यातून गावातील
उ पादन घेणा या तसेच पय टकांना िविवध सेवा देणा या अशा बह तांश लोकांना रोजगार
ा होऊ शकतो आिण यापास ून या उ प नाम ुळे िनि तच थािनक लोकां या
राहणीमानचा दजा उंचावू शकतो .
६.८ ामीण पय टना या मया दा:
ामीण पय टन यवसाया या मा यमात ून ामीण जनते या िवकासासाठी एक नया
माग िकंवा पया य िनमा ण केला आहे. परंतु पय टक व ामीण जनता या दोह या munotes.in
Page 93
पय टन िवकास - I
93 ि कोनात ून याचा चार - सार व िवकास अपेि त गतीने होताना िदसत नाही. याबाबतीत
अनेक उिणवा व मया दाआदळतात या खालील माण े.
१) ामीण भागातील लोका ंची मानिसकता :
ामीण भागातील लोक हे बी व परंपरावादी हणून ओळखल े जातात . तसेच
याचीमानिसकताही बह तांशी माणात ि थतीि य आढळत े. बदलत े हवामान , वाढता
उ पादन खच , बाजारातील अिनि त दर, दलाल , सावकारा ंकडून फसवण ूक या व इतर
कारणा ंमुळे तोट्याचीश ेती, यवसाय यातून शेतक या ं या वाढ या आ मह या ंची वलंत
सम या िनमा ण झाली आहे.गावातील लोकांची वाढती आिथ क हलाखी व बेरोजगारी
यावरील अनेक पया या पैक ामीणपय टन यवसाय हा उ म व िकफायतशीर पया य ठ
शकतो यासाठी गावाम य े उपजतच उपल ध असल ेले नैसिग क, भौगोिलक , धािम क,
ऐितहािसक , सामािजक व सां कृितक घटक आहेत याच व पात मा िकमान िनयोजन ,
यव थापन व िश णा या मा यमात ून शहरी पय टकांना अनुभवव आनंद िमळिव यासाठी
सशु क व पात उपल ध करता येतात. मा या या साठी काहीतरी नवेिशक याची व
कर याची तयारी पािहज े. परंतु िकरकोळ अपवाद वगळता ामीण भागातील लोकांची
मानिसकता यासाठी िवशेष तयार झालेली िदसून येत नाही.
२) आिथ क अडचण :
तोट्यातील शेती यवसायाला ामीण भागात ामीण पय टन यवसाय पया य हणून पुढे
येतआह े. तसेच पय टना या िनखळ आनंद िमळ याचा चांगला पया य हणून शहरी पय टक
ामीणपय टनाला चांगला ितसाद देत आहेत. याचा एकि त प रणाम हणून ामीण
भागातील काहीलोक ामीण पय टन यवसाय सु कर यास पुढे येत आहेत, पंरतू
यां यासमोर भांडवल उभारणीही मुख सम या िनमा ण झाली आहे. शासनाकड ून ामीण
पय टन यवसायास पूरक हणून याहरीिनवास योजन ेची' परवानगी िमळ याख ेरीज
कोण याही अथ साहा याची िकंवा अनुदानाची मदतिमळत नाही, तर ामीण पय टन ही
संक पना वा यवसाय अजून चिलत वा याचा िवकास नझा यान े तसेच या
यवसायातील उ प नाची हमी िकंवा यात सात य नस यान े सरकारी आिणखाजगी बँका
भांडवल उभारणीसाठी अथ साहा य कर यास तयार होत नाहीत .
३) िश णाचा अभाव :
ामीण भागातील लोकजीवन , तेथील िनसग , समु िकनार े, भौगोिलक वैिश ्ये,
धािम कऐितहािसक थळे, लोककला , उ सव या सवा मधून चिलत पय टन थलोप े ा
िमळनारा पय टनाचाशा त आनंद िमळिव यासाठी शहरी पय टकांची पावल े ब याप ैक
माणात ामीण भागातील लोकयाचा लाभ घेताना िदसत नाहीत . यातील मुख कारण
हणज ेच पय टन िश णाचा अभाव होय. ामीण पय टनाच े यवसाय हणून अपेि त
असल ेले आित य , पय टकांशी सुसंवाद साधण े, पय टकां याअप े ा जाणून घेने, पय टकांना
ावया या सुिवधांम ये व छता -टापिटपपणा -नीटनेटकेपणा, यांची वास यव था ,
सुरि तता तसेच यवसायाच े िनयोजन आिण यव थापन इ. बाबीम ुळे या या
यवसायाम य े िव कळीतपणा जाणवतो . पण पय टकांना यामुळे पूण समाधान िमळत नाही. munotes.in
Page 94
िवकास रणनीती
94 ामीण लोकांना अशा कारच े िश ण दे यासाठी शासक य यं णा, तसेच वयंसेवी
सं थांनी पुढे येणेगरजेचे आहे.
४) पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव :
चिलत पय टन थळा ंकडून होत असल ेला मिनरास , तर दुसरीकड े ामीण
पय टनामुळेिमळणारा नैसिग क व शा त आनंद समाधान यामुळे ामीण पय टनाला शहरी
पय टकांचा चांगला ितसाद िमळत आहे. तरी याचा फारसा िवकास न हो यामाग े ामीण
भागात अजून पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास पुरेशा माणात व यो य कार े न होणे ही मु य
अडचण आहे. आजही बह तांशी ामीण भागात व खे यांम ये र याची दयनीय ि थती
आहे. िविवध वाहतूक यं णा टेिलफोन ,मोबाईल , आव यक स ंगी वै क य सुिवधा, तसेच
ामीण पय टन थळा ंची मािहती देणारी यं णाइ. पायाभ ूत सुिवधा या यो य व पात
नस या ने याचे दु प रणाम ामीण पय टना या चार, सारव बाढीवर देखील होत आहेत.
५) आधुिनक तं ानाचा अभाव :
ामीण पय टनाची अव था क तुरीमृगा माण े आहे असे हणावयास हरकत नाही.
कारण ामीण पय टना या मा यमात ून गावातील सव घटका ंचा हणज ेच शेतकरी -शेतमजूर,
उ पादकअन ु पादक , िति त -सामा य , ामीण कारागीर -लोककला कलाकार , पु ष-
मिहला -युवक इ.चा िवकास कर याची मता आहे. गरज आहे ती यो य िनयोजन आिण
यव थापनाची तसेच ामीण पय टना या गितशील सारासाठी वत मानप े, मािसक े,
याबरोबरच आधुिनक तं ानवापर होणे गरजेचे आहे. परंतू ामीण पय टना या बाबतीत
याचा अभाव जागवतो . मािहती तं ानान े (इंटरनेट) आज जग जवळ आहे. जगभरा या
पय टन यवसाया या चार व साराम य े इंटरनेट तं ानाचा मोलाचा िह सा आहे. अगदी
राज थान व केरळ या रा या ंतील अनु मे ऐितहािसक , सां कृितक आिण िनसग
पय टना या यादीत इंटरनेटवरील जािहरात व मािहती साराचा मह वप ूण िह सा आहे.
परंतु महारा ातील व कोकणातील ामीण पय टनाचा सार व चार याम य े आधुिनक
तं ानाचा ब याप ैक अभाव आढळतो .
६) शासक य धोरण आिण अना थाः
शेती या दुराव थ ेमुळे ामीण जनतेची आिथ क व रोजगारा या बाबतीत दयनीय
अव थाझाली आहे. ती सुधार याची ाथिमक जबाबदारी शासनाची आहे. अशा
पा भूमीवर ामीणपय टना या स म पया य िनमा ण झाला आहे. परंतु या या
यशि वत ेसाठी शासना या ो साहना चीगरज आहे, ामीण पय टना या मा यमात ून
गावातील लोकांचा पया याने ामीण भागाचा िवकास हो यासाठी शासनान े संबंिधत
िवभागा ंना एकि त आणून एक सव कष धोरण तयार करणे आव यक आहे. याम य े येक
गावाचा पय टन िवकास आराखडा तयार करणे, लोकांम ये ामीण पय टनाबाबत जाणीव
जागृती िनमा ण करणे, यो य ते िनयोजन व यव थापन करणे, ामीण पय टन
यवसायासाठी इ छुकांना अथ साहा य करणे, देश-िवदेशात ामीण पय टनाचा चार- सार
करणे, ामीण पय टनमहो सव यासार या काय मांचे आयोजन करणे इ. परंतु शासन
आिन शासक य यं णा यां या तरावर या बाबतीत िन साह व अना थाच आढळ ून येते. munotes.in
Page 95
पय टन िवकास - I
95 ७) सां कृितक बदल आिण नैितक मू यांचा हास:
आधुिनक युगातील सुधा रत बदल आिण भौितक सुिवधा काहीशा माणात ामीण
लोकांनी] वीकार या अस या तरी आप या सं कृती आिण सामािजक मू यांिवषयी ते
फार संवेदनशील असतात . वषा नुवष चालत आले या आप या धािम क ढी, परंपरा,
चालीरीती , सामिजक मू ये, थािनक अि मता यांनी मनापास ून जपले या असतात .
ामीण पय टनाचा यांनी वीकार केलेलाअसला तरी यांना यां या धािम क, सामािजक व
सं कृतीिवषयक मू यांम ये पय टकां या पान ेबा घटका ंचा ह त ेप वा आ मण नको
असत े. अ यथा ते संवेदनशील या नाराज हो याचीश यता असत े. या ीन े ामीण भागात
पय टन हे दुधारी श ठर याची श यता असत े. शहरीभागातील व सुधा रत सामाजातील
लोक हे यि वात ं याचा व मु जीवनश ैलीचा पुर कारकरणार े असतात . मौजमजा व
आनंदाचा उथळ व सवंग क पना ं या बाबतीत ते पय टनवेळी आिधकआ ही असतात .
अशा बाब या अितर ेकामुळे व आ मणाम ुळे थािनक सं कृती व नैितक मू यावरिवपरीत
प रणाम होऊ शकतात . उदा. गोवा हे पय टन रा य. ामीण पय टना या बाबतीतही
अशाश यता नाकारता येत नाही.
६.९.सारांश
ा तािवकाम य े पय टन यवसायात ामीण पय टन ही नवी संक पनाद ेखील यवसाय
हणून कशी िवकिसत होत आहे? याचे वण न केले आहे. ामीण भागातील िनसग , शेती,
यवसाय , ामीण कारािगरी व यवसाय , तसेच धािम क, सामािजक , ऐितहािसक ,
सां कृितक आदी घटका ंना कसे पय टन व प देता येईल ते मांडले आहे. ामीण
भागातील थला ंतर रोख यासाठी एक उ म पया य हणून ामीण पय टनाकड े ल
वेध याचा य न केला आहे. शहरी आिण िवदेशी पय टकांना ामीण सं कृतीचा प रचय व
अनुभव देणे, तसेच िकफायतशीर व िनखळपय टन आनंदाचे साधन हणून ामीण पय टनाच े
मह व व इतर अनेक बाब ची यथासा ंग चचा कर यात आलेली आहे.
ता पय : ामीण पय टन ही सं ा अिधकािधक प हावी. ामीण पय टनाला ामीण
िवकासा या ीन े असल ेले मह व या िवषयी िव ाथ वगा ला सखोल मािहती िमळावी या
उ ेशातून सदरग ृहपाठाच े लेखन केलेले आहे. यािशवाय ामीण पय टनाच े व प , या ी ,
मह व, मया दा यािवषयीद ेखील िव ाथ वगा या ानात भर पसावी या उ ेशातून गृहपाठ
लेखनावर भर िदला आहे. ामीण पय टनाला िवशेषत: कोकणाम य े आिण भारतातील
पिहला पय टन िज हा िसंधुदुगा म येउपजतच उपल ध असल ेली अनुकूल पा भूमी आिण
बाब इ. बाब ची मािहती िव ाथ वगा लाक न दे याचा य नद ेखील या पाठात ून कर यात
आलेला आहे.
munotes.in
Page 96
िवकास रणनीती
96 ६.१० वा याय
१. ामीण पय टनाची या या सांगा, याचे व प सिव तर प करा.
२. ामीण पय टनाची या ी व मह व प करा.
३. ामीण पय टनास ामीण िवकासा या ीने असल ेले मह व यावर भा य करा.
टीपा िलहा.
अ) ामीण पय टना या मया दा.
ब) ामीण पय टन आिण पय टन िसंधुदुग िज हा .
क) ामीण पय टन आिण ामीण सं कृती.
६.११ संदभ सूची:
1) Dr. Sinha H. K. challenges in Rural Development,1998 Discovery
Publication House New Delhi - 110002.
2) Dr. Dubey M. K. Rural and Urban Development in India, 2000,
common wealth Publisher Dorya Gonj New Delhi -110002.
3) Dr. Desai A. R. Rural Society in India 1978 Popular Publication House
4) http://mospi.nic.in/sites/default/files/Statistical_year_book_i ndia_ch
apters/ch 12.pdf
https://kids.britannica.com/students/article/irrigation/ 275094
https://www.cdc. gov/healthywater/other/agricultural/types.html
https://en.wikipedia.org/wiki/Irrigation
https://c iviltoday.com/water -resource -engineering/irrigation/ 63-
importance -of-irrigation -
https://www.smsfoundation.org/water -management/
https://www.nrcs.usda.gov/Internet/FSE_DOCUMENTS/nrcs 141p2_
017781.pdf
\https://thefactfactor.com/facts/pure_science/biology/irrigation/ 2277/
https://www.teachoo.com/ 9803/2972/Step-4---
Irrigation/category/Concepts/
munotes.in
Page 97
97
७
पय टन िवकास – II
पाठाची परेषा
७.० उिद े
७.१ ा तािवक
७.२ कृषी पय टनाची संक पना
७.३ कृषी पय टनाच े व प
७.४ कृषी पय टनाची या ी
७.५ कृषी पय टनाच े मह व
७.६ कृषी पय टनाची मया दा
७.७ सारांश
७.८ वा याय
७.८ संदभ सूची
७.१० संदभ सूची
७.० उिद े
1. कृषी पय टनाची संक पना समजून घेणे.
2. कृषी पय टनाच े व प - या ी अ यासण े.
3. कृषी पय टनाची या ीची मािहती घेणे.
4. कृषी पय टनाच े मह व अ यासण े.
5. कृषी पय टनाची मया दा समजून घेणे.
७.१ ा तािवक
पय टन े हे ामीण भागात नवीन रोजगार िनिम तीचे साधन हण ून िवकिसत होत आह े.
शहरातील लोका ंचा ओढा ामीण भागाकड े आकिष त होत आह े. रोज या धावपळी या munotes.in
Page 98
िवकास रणनीती
98 जीवनात ून एखादा िदवस िवर ंगुळा िमळावा हण ून शहरी जनता गावाकड े जाण े पसंत
करतात . ामीण भागात पय टना या न या स ंधी िवकिसत होत आह ेत. या ीन े कृषी
पय टन ही नवीन स ंक पना उदयास य ेत आह े. ामीण भागात न यान े िवकिसत होणारा
पय टनाचा मह वाचा यवसाय हण ून कृषी पय टनाला ओळखल े जाते. हा यवसाय इतर
पय टन थळा ंपे ा वेगळा अस यान े शहरी भागातील लोका ंना आकिष त करीत आह े. कृषी
पय टनातून ख या अथा ने ामीण स ं कृतीचे दश न घडवल े जाते. ामीण भागातील लोका ंचा
यवसाय श ेती आह े. आजही ामीण भागातील 70 ट के लोकस ं या श ेती यवसायावर
अवल ंबून आह े. ामीण अथ यव थाही श ेतीवर अवल ंबून आह े, हे जरी स य असल े तरी
िनसगा चा लहरीपण , अवकाळी पज य, वातावरणातील बदल , पावसाचा अिनयिमतपणा ,
शेतमाला या िकमतीतील बदल , धोके व अिनि तता , शेती उ पादनाचा वाढता खच ,
वाढती महागाई , कज बाजारीपणा , शेतक या ं या आ मह या या िविवध सम या ंना
शेतक या ंना नेहमीच सामोर े जाव े लागते. अशा प रि थतीत श ेतक या ंनी शेती कारात
बदल करण े आव यक आह े. या ीन े कृषी पय टन हा उ म पया य आह े. आधुिनक
काळात क ृषी पय टन हा यावर रामबाण उपाय आह े. कृषी पय टनातून शेतक या ंना जोडध ंदे,
रोजगार वय ंरोजगाराच े चांगले साधन िनमा ण होणार आह े.
७.२ कृषी पय टनाची संक पना
कृिषपय टन ही नवीन स ंक पना आह े. शेती व पय टक या ंचे नवीन नात े िनमा ण कर याची
ि या आह े. पय टकांना शेती े ाकड े आकिष त क न या ंना ामीण भागातील श ेती
सं कृतीचे दश न घडिवल े जाते. शेतकरी व पय टक या ंचे पर पर संबंध ढ क ेले जातात .
ामीण व शहरी स ं कृतीचा म ेळ घाल याचा य न क ेला जातो . कृषी पय टन ही स ंक पना
समजून घेणे आव यक आह े. कृषी पय टनाम य े ामीण िनसग स दय , शेती या िविवध
प ती , कडधा य े व तृणधा य े, गिळत धा य िपक े, ह रतग ृह, फळे-फुले, िविवध भाजीपाला
िपके, इ याद च े उ पादन क ु कुटपालन , शे या-म ढ्या पालन , मधुमि का पालन , दु ध
उ पादन , मासेमारी, रेशीम उ ोग , वराह पालन , इमू पालन , शेततळे, ओढे, न ा इ यादी
बरोबर ामीण ख ेळ, मनोरंजन, ामीण लोककला , लोकन ृ य, ामीण भोजन , ामीण सण -
उ सव , समारंभ, इ यादी िविवध गो चा समाव ेश केला जातो .
या या :-
1) कृषी पय टन हणज े शहरी , देशी-िवदेशी लोका ंना ामीण भागात आकिष त क न या ंना
कृषी स ं कृतीचे दश न क न द ेणे, यांना ामीण स ं कृतीशी एक प करणे, ामीण
भागातील िनसग स दय व अनमोल ठ े यांचे दश न घडव ून देणे होय.
2) आप या श ेती यवसायात ून अिधक उ प न िमळव यासाठी पय टकांना ामीण
भागाकड े आकिष त कर या या ह ेतूने शेतकरी आिण ामीण जनता या ं या तफ िद या
जाणा या सोई स ुिवधा व स ेवा व पा या अन ेक कृती हणज े कृषी पय टन होय . (गॅनॉन
1988 , इन लोएस 1998).
3) कृषी पय टन हणज े प य टकांना ाम ु यान े कृषी िक ंवा कृषी-आधा रत गो कड े
आकिष त करण े होय. कृिषपय टन ही एक अशी स ु ी साजरी कर याची स ंक पना आह े क munotes.in
Page 99
पय टन िवकास - II
99 या योग े एखा ा क ृषी े ाला, कृषीआधारीत उ ोगाला , फुले व फळबाग ेला, कृषी े ाला
कृषीआधारीत उ ोगाला फ ुले व फळबाग ेला, शेतीपूरक यवसायाला भ ेट देऊन यात ून
मनोरंजन व िश ण िमळ या या ह ेतूने केलेले पय टन होय .
4) कृषी ॲटम हणज े पय टकांना ामीण क ृषी सं कृतीचे दश न घडव ून देणे होय. यातून
पय टकांना य श ेतावरील सव कामकाजाम य े शेतक या समव ेत भाग घ े याची स ंधी ा
क न िदली जात े. यातून पय टकांम ये ामीण स ं कृतीशी नाळ जोड याचा य न क ेला
जातो.
७.३ कृषी पय टनाच े व प
कृषी पय टन ही पय टनाची नवीन स ंक पना आह े. ख या अथा ने कृषी पय टनाचा िवकास
इ.स. 2004 सालापास ून झाला आह े. शेतकरी अथवा शेतक या ंचा सम ूह, खाजगी स ं था,
शासक य व खाजगी स ं थांनी भागीदारी असणा या स ं था िक ंवा कृषी पय टनासाठी स ेवा
सुिवधा प ुरिवणा या स ं थांनी कृषी पय टनाची स ंक पना राबवली . या सं थां या, गटा या
िकंवा सम ूहा या मा यमात ून शहरी पय टकांना ामीण भागाकड े आकिष त केले जात े.
ामीण भागाम य े पय टकांना शेतावर य चालवणा या सव कामा ंम ये आकिष त केले
जाते. मग श ेतावर ना ंगरणी असो क , एखा ा िपकाची काढणी असो , िकंवा भाजीपा याची
लागव ड असो , सव कामा ंम ये यांना समािव क न घ ेतले जाते. यातूनच त े ामीण क ृषी
काया चा अन ुभव घ ेत असतात . शेतावरील िविवध जनावर े शे या, म ढ्या, गाई, हशी आिण
बैल या ं या सािन यात त े र मून जातात . म यातील ब ैलगाडीमधील सफर असो िक ंवा
ॅ टरवरील फ ेरफटका असो , यांना ख ूप आन ंिदत करतो . शेतावरील म ु काम या ंना
नेहमी या शहरी वातावरणापास ून दूर घेऊन जातो . ामीण भागातील व ेगवेग या पदाथा ची
चव या ंना िप झा -बग र पे ा िकतीतरी बरी वाटत े. चुलीवरची वारी बाजरीची भाकरी
तंदूररोटी प े ाही िकतीतरी बरी वाटत े.
गावातील िविवध या ा , उ सव , आठवड े बाजार व यातील िविवध व त ूंची खर ेदी या ंना
मोह न टाकत े. ामीण भागातील िविवध ख ेळ उदा . िवटीदा ंडू, लंगडी, लपंडाव, लघोरी या ंचा
ते मनम ुराद आन ंद घेतात. आप या रा ी या म ु कामाम य े गौळणी , तरपन ृ य, गरबा, कोळी
नृ य, भा ड , जागरण , ग धळ , अशा कार या ामीण स ं कृतीची ओळख क न द ेणा या
सां कृितक काय मांचे आयोजन क ेले जात े. अशा वातावरणात एक दोन िदवसा ं य
मु कामाम य े ते शहरी वातावरण िवस न ामीण वातावरणात , िनसगा या सािन यात
एक न होऊन जातात . शहरी धकाधक च े जीवन , कामाचा - नोकरीचा ताणतणाव िवस न
जातात . सव च लोक या न ैसिग क वातावरणाशी समरस झा यान े स न जीवनाचा अन ुभव
घेतात.
कृषी पय टनची गरज िक ंवा आव यकता :-
भारत हा श ेती धान द ेश आह े. भारताम य े शेती यवसायाची हजारो वषा पूव पासूनची
परंपरा आह े. भारतातील ामीण भागात दर तीन य प ैक दोन य श ेती े ात य -
अ य पण े गुंतले या िदसतात . परंतु स या या आध ुिनक करणा या काळात , ामीण
सं कृतीपे ा शहरी स ं कृतीला अिधक मह व ा होऊ लागल े आहे. खेड्यांतील लोक munotes.in
Page 100
िवकास रणनीती
100 उ ोग , यवसाय , िश ण अथवा नोकरी या िनमी ान े शहरा ंकडे जाऊ लागल े आह ेत.
शहरीकरणात झपाट ्याने वाढ होत आह े. शहरांचा िव तार वाढत आह े. औ ोिगकरण ,
अधुिनकरण व जागतीक करणा या नावाखाली शहरा ंचे व पच बदलल े आहे.
शहरी लोका ंना ामीण स ं कृतीचा िव सर पडला आह े. याला आवर घालायचा अस ेल तर
यासाठी क ृषी पय टन ह े चांगले मा यम आह े. आप या प ूव जांनी जपल े या ामीण -कृषी
सं कृतीचे दश न या मा यमात ून क न द ेता येईल व ज ु या आठवण ना उजाळा द ेता येईल.
िनसगा चा लहरीपणा , अवकाळी पज य, सतत या द ु काळामुळे घटत े उ प न , वाढती
महागाई , वाढल े या क ृषी आदाना ं या िक ंमती, कृषी माला या बाजारभावातील चढ उतार ,
कज बाजारीपणा , नैरा य व यात ून वाढल े या आ मह या , यासाठी आपण काळाची गरज
ओळख ून माग काढला पािहज े. शेतावरील वाढता बोजा कमी कर यासाठी यो य जोडध ंदा
शोधला पािहज े. बदल या काळाम य े कृषीपय टन हे यावरील रामबाण औषध आह े. न हे ती
तर काळाची गरज आह े. यातून शेतक या ंना जोडध ं ाचे, रोजगाराच े व उ प नाच े च ांगले
साधन िनमा ण होणार आह े. शेतकरी व पय टक या दोघा ं याही गरजा भागणार आह ेत.
महारा ातील क ृषीपय टनाचा वारसा :-
महारा ह े नावा माण ेच एक महान रा य आह े. या रा याला क ृषी पय टनासाठी
सां कृितक, भौगोिलक , ऐितहािसक , शै िणक , औ ोिगक , सामािजक , सहकारी , शहरी व
ामीण वारसा लाभल ेला आह े. यामुळे या उ ोगा या भरभराटीस अितशय चा ंगले पोषक
वातावरण महारा ाम य े अस याम ुळे कृषी पय टन हा उ ोग न क च चा ंग या कार े
यश वी उ ोग हण ून नावा पास य ेणार आह े.
महारा ची स ं कृती ही फार उदा , वंदनीय व प ू य अशीच आह े. या स ं कृतीचे धडे
देशीिवद ेशी िदल े जातात . अनेक लोक याच े अनुकरण करतात . ही आदश वादी स ं कृती
आप याला ख या अथा ने ामीण भागात ूनच पहावयास िमळत े. कृषीपय टनातून याच े दश न
सवा ना होणार आह े.
महारा ह े भौगोिलक िविवधत ेने नटल ेले रा य आह े. याम य े पि म महारा , िवदभ ,
मराठवाडा व कोकण या िवभागा ंची खास व ेगळी ओळख आह े. आिण ती आप याला क ृषी
पय टना या मा यमात ून होणार आ हे.
महारा ाला एक ऐितहािसक पर ंपरा आह े. हे रा य िशवाजी राज े, मावळे या या वा त यान े
पुनीत झाल ेले रा य आह े. भरभ कम अशा ख ूप मोठ ्या संत परंपरेने हे रा य समृ झाल े
आहे. हे िविवध िक या ंनी नटल ेले रा य आह े. हा ऐितहािसक ठ ेवा आप याला
पय टना या मा यमात ून पहावयास िमळणार आह े.
महारा ातील प ुणे हे िव ेचे माहेरघर हण ून ओळखल े जात े. महारा ातील िविवध
शै िणक िव ापीठ े, कृषी िव ापीठ े या अ ंतग त असणा या िविवध श ै िणक स ुिवधा व
शै िणक स ंकूले योगशाळा ा भावी पय टना या आकष ण ठरणार आह ेत. munotes.in
Page 101
पय टन िवकास - II
101 महारा ह े औ ोिगक रा य हण ून ओळखल े जाते. तेथील कारखानदारी , िविवध व त ूंवर
ि या करणार े उ ोग , मु य वृ ी करणार े असं य क ृषी उ ोग ही क ृषी पय टनाची िविवध
अंगेच आह ेत.
समहारा ातील सामािजक व सहकारी चळवळीला फार मोठा इितहास आह े. या
चळवळीत ून महारा ा ंची फार मोठ ्या माणावर गती झाली आह े. साखर उ ोग हा या
चळवळीचाच पायाभ ूत घटक आह े. हे असं य साखर कारखान े व या ंनी ामीण भागात
िनमा ण केले या िविवध स ेवा सुिवधा या क ृिष पय टनास प ुरकच ठरणार आह ेत.
कृषी पय टनामुळे शहरी व ामीण स ं कृतीचे एक ीकरण होऊन यातील दरी न क च कमी
होणार आह े.
७.४ कृषी पय टनाची या ी
कृषी पय टनाम य े फार मोठ ्या माणावर स ंधी दडल ेली आह े. या स ंधी आप याला प ुढील
मुद् ांव न प करता य ेतील
1) अ प खचा चा माग :-
कृषी पय टनाचा खच हणज ेच वास , िनवास , भोजन व करमण ूक यावरील खच होय. तो
कृषीपय टनाम य े फार कमी असतो . यामुळेच कृषी पय टनाकड े खूप लोक वळताना िदसत
आहेत. सद् याचा वास आिण पय टन हे फ शहरी भागाप ुरतेच मया िदत आह े आिण त ेही
फ उ च उ प न गटातील लोका ंपुरतेच मया िदत आह े. परंतु कृषी पय टनाची या ी फार
मोठी आह े. याम य े असं य लोका ंना समािव क ेलेले आह े. यामुळे या यवसाया त
येणा या ंसाठी फार मोठी स ंधी आह े.
2) शेतीची िज ासा आिण ामीण िजवनाबाबतची उ स ुकता :-
शहरी लोका ंना नेहमी ामीण लोका ंब ल मोठी िज ासा असत े. यांना ामीण लोका ंची
िजवनप ती जाण ून घे याची मोठी उ स ुकता असत े. शहरात दररोज य ेणा या िविवध व त ू
उदा. भाजीपाला , फुले, फळे, अ नधा य , दूध, अंडी, क चामाल कोठ े तयार होतो . तो कसा
तयार क ेला जातो , याबाबतची िज ासा या ंना सतत नवीन गो ा जाण ून घे यास व ृ
करते. ामीण जीवन , तेथील स ं कृती, भाषा, पोशाख , ढीपर ंपरा या सवा बाबत जाण ून
घे यासाठी मोठे कुतूहल िनमा ण होत े. कृषी पय टनातील श ेती व श ेतकरी ही उ स ुकता
भ न काढ यास न ेहमी स म असतात .
3) कौटुंिबक करमण ूक कर याबाबतची मोठी मागणी :-
आज या काळात लहान म ुलांपासून वृ माणसा ंपय त कुटूंबातील सव घटका ंचे मनोर ंजन
होईल अस े पय टन काय म हवे असतात . अशा कार या गो ना शहरी लोका ंकडून मोठी
मागणी आह े. कृषी पय टनाम य े हीच खरी मोठी मता आह े. यातून अबालव ृ या सवा चे
कमी खचा त मनोर ंजन होत े. सवा साठी ख ेळता य ेणारे िविवध ामीण ख ेळ, सण, उ सव ,
या ा, मेळावे, वेगवेगळे अ न , पोशाख , िनवारा व त ेथील िनसग या बाबतची मोठी र ेलचेल
असत े. munotes.in
Page 102
िवकास रणनीती
102 4) ामीण भागातील आरो यस ंपदा व िनरोगी िजवनाबाबतची ओढ :-
शहरी भागातील सतत या तणावप ूण वातावरणाम ुळे माणसा ंचे सरासरी आय ुमा न घटत
चालल े आहे. ामीण भागातील लोका ंचा कल आय ुव दाकड े जा त वाढला आह े. आयुव दाचा
उगमच ख ेड्यांतून झाला आह े. खेडेगावातील बह ता ंशी लोका ंना आय ुव दाची चा ंगली मािहती
असत े. यामुळे यांना ामीण भागातील शा ंततामय जीवनाची अिधक ओढ िनमा ण झाल ेली
िदसून येते.
5) शांतातामय जीवनाची ओढ :-
आधुिनक काळात माणसा ंची िवचारा ंची िद शा आिण या ी फार मोठ ्या माणावर बदलली
आहे. यामुळे येक मन ु य वतःला जा तीत जा त व ेळ कामा ंम ये गुंतवून घेत आह े व
आधुिनक स ुखसोय चा उपभोग घ े यासाठी सतत प ैशा या पाठीमाग े धावत आह े. याने
शांततामय जीवनाचा याग क ेला आह े. यामुळे याला आता शा ंततेसाठी िनसगा या
सािन याची ओढ िनमा ण झाली आह े.
6) नैसिग क वातावरणाची आवड :-
रोज या ध का -बु क या धावपळी या जीवनात ून आठवड ्या या श ेवटी एक िक ंवा दोन
िदवस कोठतरी िनसगा या सािन यात जाव ेशे वाटत े. तेथील प ी , ाणी, जलापय ,
िनसगा चे िविवध पाह न मनातील सव ताणतणाव िवस न जातात . यातूनच या ंना नैसिग क
वातावरणाची ओढ िनमा ण होत े.
7) नेहमी या सवय चा आल ेला कंटाळा :-
बदल हा जीवनाचा अिवभा य भाग आह े. नेहमी या वातावरणाम य े राह न सतत या
कामाचा माणसाला क ंटाळा य ेतो. यातून माणसाचा न ैरा याचा स ूर चाल ू होता . यामुळे
कंटाळल े या जीवाला थोडा बदल घड ून आणला तर मन ु य िततकाच ताजातवाना होतो व
उ साहान े पुढ या कामाला लागतो . यामुळे बदल हा अप रहाय च आह े.
8) आप या प ूव जांबाबतची अ था :-
पूव ची ख ेडी ही आजची िवकिसत शहर े आहेत. काळा या ओघात याम ुळे बदल होत ग ेले.
खेडेगावातील लोक रोजगारासाठी शहराकड े धाव घ ेऊ लागल े. यातूनच िनमशहरी भागाचा
िवकास होऊ लागला व शहरात पा ंतर होऊ लागल े. आज या शहरी लोका ंचा वारसा हा
ामीणच आह े. यामुळे यांना आप या प ूव जांब ल आ था आह ेच. यामुळे यांना आजही
ामीण भागाची ओढ आह ेच. या ेमापोटी त े गावी य े यास उ स ुकच असतात . परंतु
खेडेगावी जा यासाठी या ंना अस ं य अडचणी असतात . यावर मात कर यासाठी क ृषी
पय टन हा चा ंगला पया य आह े.
9) ामीण मनोर ंजनाची आवड :-
ामीण भागातील कला व उ सव ह े मनोरंजनाच े फार मोठ े साधन आह े. ामीण भागातील
राहणीमान , यां या सवयी , पोशाख , सं कृती, ढी व पर ंपरा या सव गो ीच े शहरी लोका ंना munotes.in
Page 103
पय टन िवकास - II
103 आकष ण असत े. ामीण वातावरणातील क ृषी उ पादन , ि या ही शहरी लोका ंसाठी मोठा
उ सुकतेचा भाग असतो . तो जाण ून घे यासाठी मोठा रस असतो . सवा िधक उ पादन
देणा या िविवध िपका ं या जातीब ल , सवा िधक द ूध उ पादन गायी , हशी, शे या, म ढ्या
याब ल मोठ े कुतूहल असत े. कृषी मालावर ि या करणा या उ ोगाला भ ेट दे यासाठी त े
फार उ स ुक असतात . शेतावरची ताजी भाजी , फळे, फुले य ां या ख रेदीब ल या ं या
मनात मोठी ओढ असत े. यासव गो पास ून पय टकां या गरजा प ूण कर यासाठी िव क े
िनवडा आिण खर ेदी करा अशा स ुिवधा, िनवडा आिण ख ेळा अशा स ुिवधा उदा .
बैलगाडीमध ून फेरफटका , उंट, घोडा या ं यावरील फ ेरफटका , नावेमधून वास , यासार या
असं य गो ना फार मोठा वाव आह े.
10) कृषीपय टनाच े शै िणक म ु य :
कृषीपय टनातून शहरी भागातील म ुलांना ामीण क ृषी स ं कृतीचा वारसा ा होतो .
शहरातील सहल ना हा एक चा ंगला पया य आह े. यातून शहरी म ुलांना ामीण क ृषीचा
काया नुभव होतो . कृषी िवभा गात काम करणा या अस ं य लोका ंना यात ून िश ण द ेता येते
आिण याचा एक श ै िणक साधन हण ून उपयोग करता य ेतो. एक यश वी उ ोग हण ून
यां या िश णासाठी उपयोग होत असतो . भिव यातील मोठमोठ ्या कृषी पय टन क ाची
बीजे आज या या छोट ्या मोठ ्या कृषी पय टन क ामधूनच रोवली जात आह ेत. कृषी
यवसाय यव थापनाम य े कृषी पय टनाला फार मोठ े मह व िदल े आह े. यामुळेच कृषी
पय टनाचा क ृषी यवसायाशी िनगडीत असणा या अन ेक अ यास माम य े समाव ेश केला
आहे.
कृषी पय टनासाठी यो य थळ कस े िनवडाव े? :-
कृषी पय टन यश वी कर यासाठी पय टनाच े यो य थळ िनवडण े फार मह वाच े आह े.
िनवडल ेले थळ ह े म यवत िठकाणी असाव े जेणेक न त े पय टकांना ये याजा यासाठी
सोयीच े असाव े. िनवडल े या थळाला न ैसिग क पा भूमी असावी , कारण शहरी पय टकांना
नैसिग क व ामीण जीवनाची ख ूप ओढ असत े. िनवडल ेले थळ ह े र या ं या व र े वे या
चांग या स ुिवधांनी जोडल ेले असाव े. जी थळ े पय टन हण ून िवकसीत पावल ेली आह ेत.
उदा. महाबळ े र, पाचगणी , योतीबा , नािशक , नरिसंहवाडी , पंढरपूर, देह , आळंदी,
अ कलकोट अशा धािम क थळा ंचाही मोठ ्या माणावर उ पयोग क न घ ेता य ेईल.
यािशवाय श ेतक या ंना व पय टकांना सोईची असणारी अस ं य थळ े िवकिसत करता य ेतील
क जी थळ े शेतक या ंना आिथ क ्या परवडणारी असतील .
Krushidoot,com
munotes.in
Page 104
िवकास रणनीती
104 कृषी पय टन क कोण चाल ू क शकतो ? :-
या श ेतक याकड े कमीत कमी 3 ते ५ एकर श ेतजमीन आह े व शेतावर फाम हाऊस आह े
आिण प ुरेशी पा याची सोय आह े व जो य ेणा या पय टकांचे चांग या कार े मनोर ंजन
कर यास उ स ुक आह े असा कोणताही श ेतकरी क ृषी पय टन क चाल ू क शकतो .
एकट्या शेतक यािशवाय अन ेक शेतक या ंनी सहाकरी स ं था, िबगर शासक य स ं था, कृषी
िव ापीठ े व कृषी महािव ालय े अशा कारच े क चाल ू क शकतात . यािशवाय एखा ा
गावची ामप ंचायत श ेतक या ं या व गावक या ं या मदतीन े असे क चाल ू क शकत े.
कृषी-पय टन क चाल ू कर यासाठी काय कराव े? :-
1) कृषीपय टन क चाल ू कर या साठी आपला ताव खालील िठकाणी करावा .
ती,
संचालक ,
िव तार स ेवा कृषी पय टन िवकास स ं था,
पिहला मजला , किण क हेरीटेज,
ओ.बी.सी. बँके या िव बाज ूस,
फ यु सन रोड , डे कन िजमखाना , पुणे 411004.
2) या श ेतक याचा श ेतीफाम हा पय टना या ि कोना तून िवक सत क ेला आह े अशाच
शेतक याची न दणी पय टन क ासाठी ाहा धरली जात े.
3) िवकिसत क ेले या श ेतीफाम वर कमीत कमी तीन म राह यास योग ् असा यात .
4) सुरवातीस करारावर स ा झा यान ंतर तीन वषा साठी परवानगी िदली जात े.
तपासणीम य े भेटी िदल े या पय टकांची एक ूण सं या, पय टन क ाची जोपासना व यात ून
िनमा ण झाल ेले, आिथ क उ प न या ंचा िवचार क ेला जातो व या बाबी समाधानकारक
आढळ यान ंतर पुढील वषा साठी पय टन क ास म ंजुरी िदली जात े.
5) पय टन क चालकान े येक मिह यात भ ेट िदल े या पय टकांची न दणी आप या न दणी
रिज टरम य े करण े गरज ेचे आह े व ती मािहती दरमिह याला पय टन िवकास स ं थे या
बारामती व प ुणे ऑिफसला पाठिवण े बंधनकारक आह े.
6) कृषी पय टन क ाची न दणी कर यासाठी क चालका ंनी आपली मािहती खालील
प रिश ाम य े भ न द ेणे गरजेचे आहे.
1) न दणी अज प रिश 1 .
2) सेवा-सुिवधांची यादी - प रिश 2.
3) जा रनामा - प रिश 3. munotes.in
Page 105
पय टन िवकास - II
105 4) वचनप - प रिश 4.
5) पोिलस तपासणी अहवाल प रिश 5.
7) न दणी अज शु क . ३००० /- िडमांड ट या ार े कृषी पय टन िवकास स ं था प ुणे
यां या नाव े पुणे येथे देय व पात भरण े.
8) पय टन क ाम य े िनवासादर यान काही अपघात घड यास पय टकाला तातडीची
वै क य मदतस ेवा व वाहत ुक सेवा पुरिव याची जबाबदारी पय टन क चालकावर राहील व
याने तसे क ाची न दणी कर या या व ेळी क ृषी पय टन िवकास स ं थेस िलह न द ेणे
बंधनकारक आह े.
9) कोण याही प रि थतीम य े एखा ा पय टकान े लेखी त ार न दिव यास पय टन क ाची
न दणी र कर यात य ेईल.
10) उपयु सेवा सुिवधांची यादी श ेतक या ंने सही क न क ृषी पय टन िवकास स ं थेकडे
देणे बंधनकारक आह े.
11) शेतक या ं या क ृषीपय टन क ामधील सव सेवा स ुिवधांची तपासणी क ृषी पय टन
िवकास क ा या कमीटीकड ून केली जात े व याव नच याची न दणी कायम क ेली जात े.
न दणी कायम क े यानंतर पु हा ठरािवक कालान ंतर क ा या स ेवा-सुिवधाम य े झाल े या
गतीचा आढावा घ ेतला जातो .
12) कृषी पय टन िवकास क ामाफ त माग दश न व अट म य े वेळोवेळी बदल क ेला जातो .
याचे ह क िवकास क वत :कडे राखून ठेवते.
13) पय टन क ासाठी आव यक असणा या वीज , पाणी, मालम ा व मनोर ंजन या ंचे दर व
यावरील कर हा वतः श ेतक यास भरावा लागतो . यासाठी ए .टी.डी.सी. कोणतीही सवलत
पुरवत नाही .
14) पय टन क चालकान े कृिष पय टन िवकास स ं थेचे कोणत ेही मानक , िच ह, नाव,
फलक या ंचा वापर पय टन क ा या जािहरातीसाठी करावयाचा नाही . अथवा िबलब ुक,
पावती प ु तक, लेटरहेड, रबर ट ँप यां या व पात करावयाचा नाही . तसे के यास त े
िनयमबा ठरव ून क ाची न दणी र कर यात य ेते.
15) पय टन क चालकान े न दणी दाखला पय टन क ा या वागतक ाम य े िकंवा
ऑिफसम य े लावण े बंधनकारक आह े.
16) दरप काम य े केलेला बदल , नवीन स ेवा सुिवधा अथवा एखादी स ुिवधा कमी क े यास
क चालकान े तसे कृषी पय टन िवकास स ं थेत कळिवण े बंधनकारक आह े.
17) शासनान े वेळोवेळी क ेलेले िनयम क चालकास पाळण े बंधनकारक राहील .
कृषीपय टन क ाची न दणी कर यासाठी अजा म ये खालील गो चा समाव ेश असावा .
1) कृषी पय टन क ाचे नाव. munotes.in
Page 106
िवकास रणनीती
106 2) क चालकाच े नाव व प ा .
3) कृषी पय टन क ाचा स ंपका साठी प ा .
1) टेलीफोन न ं.
2) फॅ स, ईमेल,
3) मण वनी
4) कृषीपय टन क ापास ूनचे अंतर
1) हवाई िवमानतळ
2) रे वे थानक
3) शहर
4) मु य बाजारप ेठ
5) बस थानक
5) कृषी पय टन क ाची मािहती
1) कृषी पय टन क ाची मालक कशा कार े आहे.
2) पोलीस तपासणीचा दाखला
3) िनवासाची सोय , एकूण खो या ंची सं या, यांचे अंदाजे े फळ इ यादी .
4) नानग ृह व शौचालयाची यव था
5) भोजन यव था
6) वाहन थळाची सोय
7) अ नीशामक यव था
8) न दणी श ु काबाबतची मािहती , ॉ ट न ंबर, बँकेचे नाव, र कम इ .
9) सेवा सुिवधाबाबतची यादी
10) ित ाप munotes.in
Page 107
पय टन िवकास - II
107
Krushidoot,com
कृषी पय टन क चाल ू कर यासाठी आव यक बा बी िकंवा घटक: -
1) साधनसाम ी :-
राह याची उ म यव था असावी .
फाम हाऊस िनटन ेटके असाव े आिण त े आरामदायी असाव े. राह यायो य कमीत कमी
सुिवधा असा यात .
पा याची प ुरेसी सोय असावी , फाम हाऊसवर झाडा ंची लागवड मोठ ्या माणावर
असावी .
तेथील वातावरण न ैसिग क असाव े. वयंपाकाची स ुिवधा असावी .
फाम हाऊसवर थमोपचाराची स ुिवधा असावी .
फाम हाऊसवर िवहीर , पोह याचा तलाव अथवा तळ े असाव े. याम य े म सपालन
केलेले असाव े.
फाम हाऊसम य े बैलगाडी , जनावर े, यांचे गोठे इ. सुिवधा असा यात .
शेळी फाम , इमूपालन , रेशीमउ पादन , हरीतगृह यांसार या स ुिवधा असा यात .
जेवणासाठी थानीक महारा ीय प तीच े जेवण असाव े. याम य े सकाळी ना ा द ुपारी
जेवण व रा ीच े जेवण या ंचा समाव ेश असावा .
फाम हाऊसवर अशा कार या स ेवासुिवधा असा यात क ज ेणेक न पय टक या
पाहतील व याम य े सहभागी हो ऊन याचा आन ंदही ल ुटतील .
फाम हाऊसवर ामीण ख ेळांची सुिवधा असावी .
आले या पय टकांना ामीण स ं कृतीची ओळख क न द े यात याची . याम य े ामीण
वेशभुषा, कला, ह तकला , सण, उ सव , ामीण ढी , परंपरा या ंचे दश न घड ून ाव े.
यांना याम य े य सहभागी क न याव े. याची थोडीशी सवय या ंना क न
दाखवावी .
पय टकांसाठी ब ैलगाडीत ून सफर घड ून आणावी . घोड्याव न फ ेरफटका मार याची
सुिवधा असावी . पा याम य े मासेमारी कर याची स ंधी या ंना ा क न ावी .
शेतावर फ ेरफटका मारत असताना श ेतावरील फळ े, म याची कणस े, भुईमूगा या श गा,
ऊस आिण इतर ख ूपकाही सािह य या ंना शेतावर उपल ध क न ाव े. munotes.in
Page 108
िवकास रणनीती
108 यांना ामीण भागातील ा या ंची प ा ंची ओळख क न ावी . पा याच े झरे, धबधब े
अशा अस ं य गो ी या ंना पाह यासाठी उपल ध क न द े यात या यात .
पय टकांना तेथे सुर ीतता वाटेल अस े नैसिग क वातावरण िनमा ण कराव े. जवळच
दवाखा याची स ुिवधा असावी .
सायंकाळी ज ेवणान ंतर, मनोरंजनाच े काय म असाव ेत. याम य े शेकोटी पालल डा स ,
भजन, िकत न, लेझीमपथक , धनगरी ओ या या ंचा समाव ेश असावा .
पय टकांना जाताना आठवण हण ून फाम वर खर ेदी कर या साठी िविवध
टॉल असाव ेत. याम य े ामीण भागातील िविवध व त ूंचा समाव ेश असावा .
इतर स ुिवधा :-
फाम हाऊसवर द ूषण िवरहीत वातावरण असाव े.
भिव यात यवसाय वाढीसाठी िवश ेषत: ामीण स ं कृतीवर जा तीत जा त भर द े यात
यावा.
फाम हाऊसवर चा ंगले िश ीत का मगार न ेमावेत. यांना चा ंग या कारच े िश ण
देऊन स ंवाद कौश य वाढवाव े.
आले या पय टकांशी फाम हाऊसवर बस , रे वे यांचे वेळाप क लावाव े वेगवेग या
र या ंची व महामागा ची सुची दे यात यावी .
2) राह या या स ुिवधा :-
राह यासाठी यवि थत खो या असा या त. याम य े िकमान स ुिवधा असा यात .
याम य े बेड म, वॉश ुफ, टॉयल ेट व बाथ मची स ुिवधा असावी .
झोप यासाठी गा ा , चट या , उशा व पा ंघ ण घ े यासाठी व छ कपड़ े असावीत .
जेवणासाठी यवि थत स ुिवधा असावी , जेवण महारा ीयन प तीच ेच असाव े ते ताजे,
व छ , सकस व घरीच िशजवल ेले असाव े.
खो या ंना चा ंग या िखड या असा यात यायोग े चांगला स ूय काश आत य े यास
मदत होईल व हवाही ख ेळती राह यास मदत होईल . िखड या ंना चा ंगले पडद े
असाव ेत.
दरवा या ंना चा ंग या कारची कड ्या क ुलपे असावीत . लाईट ग े यास मया िदत
काळासाठी का होईना जनर ेटर बॅकपची सोय असावी .
फाम हाऊसवर म ेडीकलची सोय असावी . एका फोनकॉलवर डॉ टर हजर राह याची
यव था असावी .
एकि त राह यासाठी एखादा मोठा हॉल असावा . तेथे िकमान २०० लोकांची सोय
होईल अशी यव था असावी .
munotes.in
Page 109
पय टन िवकास - II
109 3) आकष क व मनोर ंजक श ै िणक गो ी :-
फाम हाऊसवर फळझाडा ंची मोठ ्या माणावर लागवड असावी . जेणेक न आल े या
पय टकांना िवश ेषतः लहान म ुलाना यात ून अ यासाच े अनेक घड े श ा य ेतील. शेतावर
तयार झाल ेली फळ े ाहकापय त कशा कार े पोहचिवली जातात यासार या अस ं य
गो च े ान होईल .
शेतावर एखादा गाय चा गोठा असावा यात ून आल े या पय टकांना दु ध उ पादनापास ून
याचे िविवध पदाथ कसे तयार होतात . से ाहका ंपय त कस े पोहचतात . दर यान
यावर कशा कार े ि या क ेली जात े याचे सव ान ा होईल .
गायी माण े शेतावर श े या, म ढया या ंचीही सहभाग असावा .
रेशीम उ पादनासाठी त ुती या िकड ्यां या स ंगोपन क न त ुती या झाडाची लागवड
करावी व याच े ा यि क य ेणा या पय टकांना दाखवाव े
शेतावर वापरत असणा या िविवध सािह याच े एक स ं हालय तयार कराव े व याच े
दश न यांना क न ाव े.
शेतावर एखा ा िठकाणी बनऔष धी वन पत ची लागवड क न या सािहत करा यात
व आय ुव दातील याच े उपयोग पय टकांना सा ंगावेत.
शेतावर िविवध फळ े, भाजीपाला या ंची लागवड करावी व या अ ंतग त िपक उ पादनाच े
िविवध योग पय टकांना दाखवाव े.
िसंचना या िविवध प त चा वापर क न याम य े िठबक , तुषार व ध ुके तयार
करणा या िम टर अथवा फॉगस चा वापर करावा व याच े ा यि क पय टकांना क न
दाखवाव े.
िविवध जात यापास ून तयार क ेले या रोपा ंची एखादी रोपवािटका तयार चा ंग या
ितची रोप े कशी तयार करतात याच े ान पय टकांना क न ाव े.
उसा या श ेताजवळ एखादी रसव ंती उभा न ऊसाचा ताजा रस पय टकांना उपल ध
क न ावा अथवा ऊसाच े तुकडे क न खा यास ाव ेत. यातून पय टनखरा आन ंद
ा होतो .
शेतावर िविवध ामीण ख ेळाचे आयोजन कराव े. याम य े िवटीदाड ू, गोठ्या भ ा ,
बैलगाडी , टॅ टर याची सफर यासार या अस ं य गो चा समाव ेश असावा .
मधुम ीका पालनाच े ा यि क पय टकांना दाखवाव े, यासाठी आव यक असणा या
सुिवधा श ेतावर उपल ध असा यात .
शेतावर िवज े या वापरािशवाय , सोलार , वायुिवजन , बायोग ॅस यांचा समाव ेश असावा .
शेतावर उभारल े या िविवध टॉलमध ून पय टकांना ह तक लेचे िविवध नम ुने,
िचखलापास ून बनिवल े या िविवध व त ु, लोणची , पापड, दु धज य पदाथ , गुळ,
काकवी , फळे, फुले, भाजीपाला व अ नधा याच े िविवध कार , रोपवािटक ेत तयार
केलेली िविवध प े य ांचा समाव ेश असावा , यातून या ंना खर ेदीचा मनम ुराद आन ंद
घेता येईल. munotes.in
Page 110
िवकास रणनीती
110 4) शेतावरी ल दैनंिदन काय म:-
याम य े शेतावर चालणा या द ैनंिदन काय माच े दश न पय टकांना घड ून ाव े.
शेतावर असणा या िविवध जनावरा ंना चारा घालण े, पाणी पाजण े.
शेतावर िशवार फ ेरी घेऊन िविवध फळझाड े, फुले, भाजीपाला लागवडीची मािहती
क न द ेणे.
शेतावर तयार झाल े या िविवध फळभा या , पालेभा या , फळे, फुले य ांची काढणी
करणे व याकामात य पय टकांना समािव क न घ ेणे.
ामीण भागातील ज ा , मेळावे, उ सव याम य े यांना समािव क न घ ेणे, यासाठी
आठवड े बाजाराचाही मोठ ्या माणावर उपयोग होऊ शकतो .
शेतकरी बाजार िक ंवा तालु या या िठकाणी असणारा बाजार यात ून एखादा फ ेरफटका
मा न या ंना िविवध गो ची खर ेदी कर याची स ंधी ा क न ावी . दुध संकलन
करणा या िविवध सोसायट ्यांमधून एखादा फ ेरफटका घ ेऊन द ुधाचे संकलन कस े होते.
यावर कोण या ि या क े या जातात व यापास ून कोणकोणत े पदाथ तयार होतात
याचे ान पय टकांना क न ाव े. शेवटी त े शहरात िविवध ाहका ंपय त कस े पोहचत े
याचे दश न शेतक या ंना घडव ून ाव े.
ामीण भागात असणा या िविवध म ंिदरांचे दश न या ंना घड ून ाव े.
अशा कार े िविवध गो च े जतन क न याच े दश न पय टकांना घडव ून आणता य ेईल व
यातून या ंचे मनोर ंजन तर होईलच पर ंतु यांना अन ेक गो च े िश णही िमळ ेत यात श ंकाच
नाही.
शेतावरील स ं याकाळच े काय म :-
याम य े शेतावर िविवध मनोर ंजनाच े काय म करता य ेतील. याम य े जागरण , ग धळ ,
भजन, भा ड , वा या-मुरळीच े काय म, ामीण जीवनावर आधा रत िविवध
काय मांचे आयोजन याम य े धनगरी ओ या , िकत न यांचा समाव ेय करता य ेईल.
पौरािणक नाटक या ंचा ही समाव ेश करता य ेईल.
ामीण भागातील िविवध ख ेळांचे आयोजन :-
िविवध ख ेळांम ये िवटीदा ंडू, गोट्या, सुरपारं या, क बडी , लंगडी, खोखो , ग लोर
यांचा समाव ेश करता य ेईल. यािशवाय ब ैलगाडीत ून अथवा टरमध ून फेरफटका
मारता य ेईल.
5) कृषी पय टनासाठी यो य थळ :-
कृषी पय टन यश वी कर यासाठी पय टनाच े यो य थळ िनवडण े फार मह वाच े आहे.
िनवडल ेले थळ ह े म यवत िठकाणी असाव े, जेणेक न त े पय टकांना
ये याजा यासाठी सोयीच े असाव े. िनवडल े या थळाला न ैसिग क पा भूमी असावी . munotes.in
Page 111
पय टन िवकास - II
111 कारण शहरी पय टकांना नैसिग क व ामीण जीवनाची ख ूप ओढ असत े. िनवडल ेले
थळ ह े र या या व र े वे या चा ंग या स ुिवधांनी जोडल ेले असाव े. जी थळ े पय टन
हणून िवकिसत पावली आह ेत. उदा. महाबळ े र, पाचगणी , नािशक , योतीबा ,
नरिसंहवाडी , पंढरपूर, देह , आळंदी, अ कलकोट अशा थळा ंचाही मोठ ्या माणात
उपयोग क न घ ेता येईल. यािशवाय श ेतक या ंना व पय टकांना सोईची असणारी
असं य थळ े िवकिसत करता य ेतील.
७.५ कृषी पय टनाच े मह व :
पारंपा रक श ेतीचा आिथ क चेहरा बदल ून टाक याच े साम य कृषी पय टन उ ोगाम य े आहे.
याचे िविवध फायद े आहेत. यातून शेतक या ंचे व ामीण भागातील अस ं य लोका ंचे य
िकंवा अ य पण े फायद े होणार आह ेत.
Krushidoot,com
1) रोजगािनिम ती :-यातून ामीण भागाम य े फार मोठ ्या माणावर रोजगार उपल ध होणार
आहे याम य े शेतकरी क ुटूंबातील सव सभासदा ंना रोजगार िमळणार आह े.
2) आिथ क उ प न :-शेतक या ंना यात ून चांग या कारच े आिथ क उ प न िमळणार आह े.
हा उ ोग न क च श ेतीसाठी चा ंगला जोडध ंदा हण ून उपय ु ठरणार आह े.
3) ामीण स ं कृतीचे दश न:-कृषी पय टनातून ामीण स ं कृतीचे दश न शहरवासीया ंना
होणार आह े. या ामीण स ं कृतीचे िविवध प ैलूंचे दश न होणार आह े.
4) राहणीमानात वाढ :- ामीण व शहरी लोका ं या एक ीकरणात ून ामीण लोका ंम ये
राहणीमान उ ंचाव यास फार मोठी मदत होणार आह े.
5) शेतीबाबत ान :शहरी लोका ंना ामीण भागातील िविवध िपका ं या लागवडीच े ान ा
होणार आह े. शेतीवर आधा रत असणा या िविवध गो ची मािहती शहरवासीया ंना
होणार आह े.]
6) पय टन े ाकडील ताण कमी :- कृषी पय टन ह े एक चा ंगले े िवकास पावत
अस यान े इतर पय टन े ाकडील ताण कमी हो यास मदत होणार आह े. munotes.in
Page 112
िवकास रणनीती
112 7) नैसिग क यवसाय :- ामीण पा भूमी असणारा , दूषण व आवाज िवरिहत म ु
व पाचा न ैसिग क असा यवसाय आह े.
8) अ प खच :-पय टनातील ज ेवण, राहणे, वास व मनोर ंजन यावरील खच हा अ प
असतो .
9) शहरी िविवध सम या ंचे िनराकरण :-कृषी पय टन यवसाय शहरी लोका ं या अस ं य
सम या ंचे िनराकरण क तो याम य े मु यतः अ ाचा उगम , वन पती व ाणी मािहती
आिण अस ं य उ ोगा ंना लागणारा कथा माल याबाबतच े शंका समाधान क न द ेतो.
10) ामीण जीवनश ैलीचे दश न:-कृिष पय टन यवसायात ून शहरी लोका ंना ामीण
ह तकला ंचे, भाषा, सं कृती, ढी, परंपरा, पोशाख , ामीण जीवनश ैली अशा अन ेक
पैलूंचे दश न घडून येते. ा यवसायात ून ख या अथा िन पय टकांना ामीण जीवनश ैली
ब ल उ सुकता जािणव िनमा ण होत े आिण श ेतीचे ान ा होत े.
11) सहजीवनाचा आन ंद:-शहरी पय टकांना कौट ुंिबक सहजीवनाचा आन ंद फ क ृषी
पय टनातूनच िमळत असतो . कृषी पय टना या िठकाणी पय टक न ेहमी या य त
जीवनाप े ा मु जीवन जगतात . कुटुंबीयांसमवेत वेळ घालवता त. यामुळे यांना एक
वेगळेच समाधान ा होत े.
12) अनुभवज य पय टन:-कृिष पय टन हा य अन ुभव घ े याचा यवसाय आह े. याम य े
येक गो ीम य े पय टकांना सहभागी होता य ेते व या ंचा अन ुभव घ ेता येतो.
13) नैसिग क अन ुभूत:- ा यवसायात ून पय टकांना काही न ैसिग क गो च े िनरी ण
कर याचा अन ुभव घ ेता येतो. याम य े प ी िनरी ण , ा या ंचे िनरी ण िक ंवा एखा ा
जलाशयाच े िनरी ण करता य ेते.
14) िश णाच े मा यम :-कृषी पय टन ह े एक िश णाच े चांगले मा यम आह े. यातून ामीण
पैलूचे तसेच शेती व श ेतीपूरक यवसाय याच े िविवधा ंगी िश ण िमळत े.
15) शहरी व ामीण दरी घटत े:-शहरी पय टक ामीण भागात क ृषी पय टनाचा आन ंद
उपभोग यासाठी य ेतात. यांना ामीण लोक , यांची जीवनप ती , शेती यवसाय ,
ामीण लोका ं चे शेतीतील काबाडक याची जाणीव होत े. यांना ामीण भाग , तेथील
लोक, शेती याबाबत आ था वाट ू लागत े. यातूनच शहरी व ामीण लोका ं या
जीवनमानातील दरी कमी हो यास मदत होत े.
७.६ कृषी पय टनाची मया दा
महारा ाम य े कृषी पय टन यवसायाला जरी चा ंगला न ैसिग क, भौगोिलक व सा ं कृितक
वारसा असला तरी या यवसायाम य े काही अडचण ना आप याला सामोर े जावे लागत े.
कृषी पय टना या काही मया दा िकंवा अडचणी पुढील माण े सांगता य ेतील.
munotes.in
Page 113
पय टन िवकास - II
113 1) शेतक या ंना या यवसायाच े परीप ूण ान नसत े.
2) शेतक या ंना यो य स ुसंवाद राखता य ेत नाही .
3) लहान व िसमा ंत शेतक या ंकडे यापारी ीकोन नसतो .
4) मु य हणज े भांडवलाची मोठी अडचण असत े.
5) या यवसायासाठी लागणा या म ुलभूत िकंवा पायाभ ूत गो चा अभाव असतो .
6) या यवसायाब लच े लोका ंचे अ ान िक ंवा याकड े बघ याचा ीकोन नसतो .
7) कृषी पय टन यवसायातील सहीगी य म ये असणारा स ंघटनाचा अभाव असतो .
8) शहरी पय टकांना आव यक असणारी व छता , टापटीपतपणा व म ुलभूत गो ीचा अभाव
असतो .
9) लाखो श ेतक या ं या जमीनच े झाल ेले तुकडीकरण , यातून कमी झाल ेला जमीनीचा
आकार , कमी उ पादता , पत अभाव , जलिस ंचन सोय चा अभाव व अिनयिमत पज य व
सततचा द ु काळ याम ुळे शेतकया ंम ये नवीन गो ी ि वकार याचा अभाव असतो .
10) महारा ातील जवळपास 355 तालु यांपैक 149 तालुके सततच द ु काळा या
छायेत असतात .
या सव कारणा ंमुळे याम ुळे तसेच लोका ंचा मागासल ेपणा याम ुळे य ा कृषी पय टन
यवसायास िविवध सम या व अडचण चा सामना करावा लागतो .
कृषी पय टन यवसाय व ृ ीसाठी काही मह वाची अ ंगे. :-
कृषी पय टन यवसाया या वाढीसाठी काही म ुलभूत गो कड े िवशेष ल द ेणे गरजेचे आहे.
कृषी पय टना या िवकासासाठी प ुढील उपाययोजना सा ंगता य ेतील
1) जािहरात :-
कोण याही यवसाया या व ृ ीसाठी याची मािहती सव लोका ंना क न द ेणे मह वाच े ठरते.
जर एखादा पय टन यवसाय हा द ुल ि त भागाम य े असेल तर पय टक या िठकाणी
िफरणार नाहीत यासाठी याची मोठ ्या माणावर जािहरात करण े गरज ेचे आहे. यासाठी
िविवध पय टन क ानी एक य ेऊन अथवा व ेगवेगळी जािहरात करण े उपय ु ठरत े. यासाही
ते ए.टी.डी.सी., पय टन महाम ंडळ अथवा िबगर शासक य स ं थाची मदत घ ेऊ शकतात .
तसेच वृ प ा ार ेही जािहरात क न पय टकांना आकिष त क शकतात . यासाठी मािहती
तं ान शा ाची मदत घ ेऊन एखादी व ेबसाईट तयार क न या ार ेही जािहरात करता
येते िकंवा दोल मदत स ेवा २४ तासांसाठी ख ुली क नही पय टनाबाबतची मािहती
पय टकांना देता येते.
munotes.in
Page 114
िवकास रणनीती
114 2) वाहत ूक सेवा:-
पय टन थळापय त पोहच यासाठी चा ंग या िवकिसत र या ंचे जाळ े व वहानाची सोय
असण े फार मह वाच े आह े. यािशवा य पय टन थळा या िठकाणी ट ेिलफोनची अथवा
इंटरनेटची ई -मेल सुिवधा असण े ज री आह े. र ते व दळणवळणा या स ुिवधा या पय टन
िवकासा या नसा आह ेत.
3) िनवासाची सोय :-
सुरि त व व छ िनवास यव था ह े पय टन वाढीच े मु य अ ंग आह े. बह तांशी शहरी
पय टकांना एकहाती वा वर असणा या व छ व हव ेिशर खो या ंची गरज असत े. तेथील
व छ पा याची स ुिवधा, चांग या दजा चे बाथ म , व छ स ंडास यव था अप ेि त असत े.
यांना कोण याही आध ुिनक सोईची गरज नसत े.
4) पय टन यव थापका ंचे संघटन:-
िविवध िठकाणी काय रत असल े या पय टन क ा या यव थापका ंचे एक स ंघटन असण े
फार मह वाच े आह े. यातून पय टकांना लागणा या िविवध स ेवा स ुिवधा चा ंग या कार े
पुरिवता य ेतात. यािशवाय द ेश, रा य पातळीवर िविवध योजना राबिव या जातात . यांचा
फायदा घ े यासाठी सव क मुखांची एक स ंघटना असण े फार मह वाच े आहे.
5) शेतक या ं या मता ंचा िवकास :-
क चालिवणा या िविवध श ेतक या ं या अ ंगी असणा या ग ुणांचा, यां या मता ंचा िवकास
करणे फार मह वाच े आह े. याम य े िविवध स ेवा स ुिवधा प ुरिव याबाबतच े घोरण
आदराितथय , पय टकांशी यो य वागण ूक या गो ी फार मह वा या ठरतात .
6) पय टकांची सुरि तता :-
कृषी पय टनासाठी आल े या िविवध पय टकांचे पय टन थळावर राहण े ही बाब स ुरि तत े या
बाबतीत अितशय मह वाची आह े. जोपय त पय टकां या मनाम य े या पय टन थळाबाबत
िव ासाची भ ूिमका िनमा ण होत नाही तोपय त या ंना या पय टन थळाबाबत स ुरि तता
वाटत नाही . यासाठी स ुरवातीपास ूनच या गो ीला अितशय मह वाच े थान द ेऊन
पय टकांची स ुरि तात जपण े गरज ेचे आहे. पय टन थळावर तातडीची म ेिडकल स ुिवधा,
टेलीफोन यव था व वाहत ुक सेवा असण े फार गरज ेचे आह े. यािशवा य चोर व ज ंगली
ा यापास ून संर णही फार मह वाच े आहे.
7) खाजगी व िबगरशासक य स ं थांची भागीदारी :-
िविवध क ृिष उ ोजक , गतिशल श ेतकरी खाजगी श ेतक या ं या स ं था, सहकारी व िबगर
शासक य स ं था या ंनी एक य ेऊन शासिकय स ं थाची मदत घ ेऊन भागीदारीत क ृषी
पय टन क चाल ू के यास याचा दोघा ंनाही फार मोठ ्या माणावर फायदा होणार आह े.
यातून िविवध शासक य फायद े, बँकां या स ेवा सुिवधांचाही मोठ ्या माणावर लाभ उठिवता
येणे श य आह े. munotes.in
Page 115
पय टन िवकास - II
115 ७.७ सारांश
महारा ाम य े कृषी पय टन यवसाय चाल ू कर यासाठी त ेथील न ैसिग क वातावरण , िविवध
िपकांची हवामानान ुसार व े ानुसार िविवधता , महारा ाचा िविवध े ातील पय टन
वारसा , सां कृितक सण व उ सव अशा कार या िविवध जम े या बाज ू आहेत. जवळपास
45 % ह न अिधक असणा या शहरवासीया ंना ामीण व क ृषी पय टनाचा आन ंद घे याची
संधी यामध ून उपल ध होणार आह े. यामुळे असं य क ृषी उ ोजका ंना पय टन यवसाय
चालू कर याची नामी स ंधी ा झाल ेली आह े. परंतु िव प ुरवठा व या यवसायाबाबतची
सखोल मािहती श ेतक या ंना असण े फार गरज ेचे आह े. याम य े महारा शासनान े कृषी
खाते िविवध क ृषी िव ा पीठे, शासक य व िबगर शासक य स ं था याम य े फार मोठ े योगदान
देऊ शकतात व या यवसायाला सम ृ कर यासाठी नवी िदशा द ेऊ शकतात . या बरोबर
शासनाच े पय टन महाम ंडळ, एम.टी.डी.सी या ंसार या स ं थांची भूिमकाही मह वाची ठरणार
आहे.
७.८ वा याय
१) कृषी पय टनाची या या सांगा. याचे व प या ी प करा.
२) कृषी पय टन आिण कोकण या िवषया ंवर िनबंध िलहा.
३) कृषी पय टनाची गरज आिण याचे मह व यावर भा य करा.
िटपा िलहा
अ) कृषी पय टनाच े फायद े
ब) कृषी पय टन आिण िसंधुदुग िज हा .
क) कृषी पय टन आिण ामीण िवकास .
७.८ संदभ सूची:-
1. समृ ीचा महामाग कृषी पय टन : कटोल े रव , गोडवा क ृषी काशन , पुणे - 9.
2. Agri -Tourism - Romila Chawla , Sonali Publication, Delhi. - 110002.
3. कृषी पय टन एक श ेतीपूरक यवसाय , मनोज हाडवळ े, सकाळ काशन , पुणे -
411002.
4. Dr. Sinha H. K. challenges in Rural Development,1998 Discovery
Publication House New Delhi - 110002.
5. Dr. Dubey M. K. Rural and Urban Development in India, 2000,
common wealth Publisher DoryaGonj New Delhi -110002.
6. Dr. Desai A. R. Rural Society in India 1978 Popular Publication House
munotes.in
Page 116
116 ८
पय टन िवकास – III
(पया वरणीय पय टन)
पाठाची परेषा
८.० उि े
८.१ ा तािवक
८.२ पया वरणीय पय टन संक पना
८.३ पया वरणीय पय टनाच े व प
८.४ पया वरणीय पय टना या ीने मह वप ूण थळे
८.५ संचािलत सहली व शासक य धोरण
८.६ हंगाम-हवामानान ुसार यव थापन
८.७ पया वरणीय पय टन जन-जागृती आिण चार
८.८ यश वी पया वरणीय पय टन िनयोजनाच े मुख मु े
८.९ पय टनाचा पया वरणीय घटका ंवरील प रणाम
८.१० वा याय
८.११.संदभ ंथ
८.० उिद े
पया वरणीय पय टन संक पना अ यासण े.
पया वरणाच े व प समजाव ून घेणे,
पया वरण पय टन यवसाया या या ीचा अ यास करणे.
पया वरण पय टन यवसायाच े मह व समजाव ून घेणे.
पया वरण पय टन यवसाया या सम या जाणून घेणे.
८.१ ा तािवक
गे या काही दशका ंम ये पय टन े ामधील उलाढाल मोठ्या माणावर वाढलेली िदसूनयेते.
ही वाढ सं या मक आिण दजा मक अशा दो ही कारची आहे. या ार े पय टना या munotes.in
Page 117
पय टन िवकास - III
117 कारा ंम येदेखील अनेक कारच े बदल झाले आहेत. तरीदेखील पय टनाची बाजारप ेठ,
वास , वासाच ेिठकाण आिण पय टनाचा चार या पय टन णालीतील चार मह वा या
मु ांम ये कोणताही फरकझाल ेला नाही. सव कार या पय टनासाठी काहीतरी उ ेश
असतो . तसेच यामाग े काहीतरी चेतनाअसत े. पय टनाच े असे अनेक कारच े उ ेश
असतात . याम य े आसपास या देशाचे स दय
बघणे, इतर देशांतील जनजीवन अ यासण े अशा िकतीतरी उ ेशांचा समाव ेश होत असतो .
अशा कार े पय टकां या इ छेनुसार अथवा िठकाणा ं या वैिश ्यांनुसार पय टनाच े व प
बदलत असत े.
यामध ूनच िवशेष पय टन पया वरणीय पय टन ही क पना उदयाला आलेली आहे.या
घटका या अ यासाव न आपणाला पया वरण पय टनाची संक पना प होईल.
िविवधप तीन े आयोिजत केले या सहल ची वैिश ्ये, फायद े तसेच मया दा सांगता येतील
आिणक ृषीपय टना या ीने मह वा या थळा ंची मािहती होईल. हंगाम आिण
हवामानान ुसार पय टन थळाच े यव थापन कसे करावे आिण पय टन थळा या
यवसायवाढीसाठी आव यक असल ेली िस ी चार व सार सािह या ार े कशी करावी
हेदेखील या घटकात ून समजेल.
८.२ पया वरणीय पय टन संक पना
पया वरणीय पय टन हा देखील वेगाने वाढणारा यवसाय आह े. भारतासार या िवकसनशील
देशातील पय टनही ग े या दशकभरात २५ त ३० ट या ंनी वाढल े आहे आिण याम ुळे
िमळणा या परक य चलनात ४० ट या ंनी वाढ झाली आह े. या पय टन वाढीच े मु य
कारण आह े या या द ेशातील िनसग संप न द ेश, वैभवशाली इितहास आिण थािनक
सं कृती! तस बघायला ग ेलं तर उ ंचसखल ड गरद या , समृ जंगले, शांतर य सम ु िकनार े,
वैिश ्यपूण जैविविवधता ,पया वरण जीवनदाियनी न ा , फेसाळ धबधब े, वाळूची पुळण व
खाड्या, कांदळवन े, छोटी मोठी ब ेटे, गवतांचे गािलच े पसर लेली पठार े, पा याच े तलाव ,
अंधा या ग ुहा आिण प ूवा पार द ेवराया हणज े पय टकांसाठी पव णीच असत े.
पया वरणीय पय टन हणज े काय?
‘िनसगा ची हानी न होता क ेले जाणार े पय टन’ हणज े िनसग पय टन अशी िनसग
पय टनाची साधी सोपी या या आप याला करता य ेईल.
पया वरण ही अितशय िव तृत संक पना आहे. याम य े एखा ा देशातील जमीन ,
पाणी,हवा, वन पती , ाणी अशा सव जैिवक घटका ंचा समाव ेश होतो. अशा सव सजीवा ंची
एकमेकांवरअवल ंबून असल ेली एक कारची साखळी असत े आिण येक सजीवाच े
यातील थान वैिश ्यपूण असत े. याम ये कोणताही बदल झा यास ही साखळी तुटते
आिण हा समतोल िबघडतो . अशा कार े समतोल िबघड याम ुळे होणार े काही कारच े तोटे
हे त कालीन असतात . परंतु बरेचसे मा दीघ कालीन असतात . पया वरणाच े नुकसान
करणा या अ य घटका ंसंबंधीची मािहती क न घेणेमह वाच े आहे.शु हवा, व छ पाणी,
भरपूर सूय काश , घनदाट वनसंपदा, सुसहा हवामान यांचीिनसगा कडून माणसाला अनमोल
देणगी िमळाल ेली आहे. मा ितचा वापर अनेकदा िनयोजनप ूव कहोत नाही, असे आप याला munotes.in
Page 118
िवकास रणनीती
118 िदसून येते. वाढ या औ ोिगक करणाम ुळे अशा नैसिग क साधनस ंप ीचानाश तर होत
आहेच. परंतु याचबरोबर पया वरणाच े दूषणदेखील मोठ्या माणावर होत आहे.अशा सव
प रि थतीम य े, या िठकाणी शु हवा, पाणी, जंगल असे घटक उपल धअसतात . अशा
िठकाणी पय टक आकष त होतात . यातूनच पया वरण पय टनाची क पना ढझाली . आज
पाि मा य देशांसह भारताम य े देखील ही क पना चांगली जल ेली आहे असेआढळत े.
पया वसाच े र ण क न तसेच संवध न क न पय टनाचा आनंद घेणे हे पया वरण
पय टनामागील मुख उि असत े. अनेकदा एखाद े िठकाण पय टना या ीने िस झाले
क या िठकाणी पय टकांची गद दरवष वाढतच जाते. अशा मोठ्या सं येमुळे या
िठकाण या सव सोयीस ुिवधां या वापरावर अित र ताण पडतो . अशा मोठ्या गद मुळे तेथे
अनेक ामु यान े िनवास , वाहतूक, भोजन , करमण ूक, संपक अशा सेवा-सुिवधा
पुरिव या या े ातच असतात . यामुळे ा े ातील यापार व उलाढालवा ढते. पया याने
अिधक माणावर नैसिग क ोत न होतात . हणज ेच जंगले तोडली जाऊन तेथे इमारती
उ या राहतात . पायवाटा जाऊन प के र ते होतात . अशा कारच े आ मण िनसगा वरकेले
जाते. पय टकां या अित र सं येमुळे सांडपाणी केले जाते. पय टकां या अित र
सं येमुळेसांडपाणी , कचरा यां या िव हेवाटीब लच े िनमा ण होतात .आज पय टक
मोठ्या माणावर लाि टक पॅिकंग या व तू वापरत असतात आिण उपयोग झा यान ंतर
या तेथेच इत ततः फेकून देतात. अशा व तूंचा नायनाट होत नस यान े पया वरणाच े
मोठ्या माणावर कायम व पी नुकसान होते.अशा कार े या िठकाण या नैसिग क
स दया चे मोठ्या माणावर नुकसान होते. आज ीनगर , मसुरी, उटी िकंवा महारा ाम य े
महाबळ े र अशा पय टन िठकाणी काही माणात हाधोका िदसू लागला आहे.अशा
कारा ंमुळे होणार े नुकसान हे कायम व पी व न बदलणार े असत े. यामुळे पय टन थळा ंचे
स दय न होणार नाही. तेथे दूषण होणार नाही याची काळजी पय टक, आयोजक ,
थािनक रिहवासी आिण यावसाियक यांनी एकि तपण े घेणे आव यक ठरते.
८.३ पया वरणीय पय टनाच े व प
पया वरणीय पय टनIसाठी या े ातील त ांनी काही माग दश क त वे सांिगतली आहेत.
कोण याही पय टन थळा या नैसिग क ठेवणीम य े बदल क नये हे यात ामु यान े
सांिगतल े आहे. उलट िह भू पे, जैविविवधता यांचा पय टनासाठी वापर क न िनसग मंती,
जंगलभेटी, िगया रोहण, तरारोहण , नौकानयन , जंगली ापदा ंचा मागोवा , प ीिनरी ण ,
औषधी वन पत चा अ यास , वनिनवास अशा अनेक संक पना राबिवता येतील या ार े
तेथील िनसगा चे संर ण व संवध न होईल. तसेच कृषी पय टन व ािमण पय टना या
मा यमात ून थािनक लोकांचा आिथ क व सामािजक िवकास साधता येईल. शहरातील
चकचक त झगमगाटाप े ा खेड्यातील साधे राहणीमान , थािनक परंपरा व खा स ं कृती
याब ल पय टकांना कुतूहल असत े. शेती या िविवध प ती , जेवणात शेतात िपकल ेली ताजी
भाजी, ताजी फळे, शेतीकामात सहभाग या ारा पय टकांना एक वेगळा अनुभव िमळू शकतो .
या जराशा ‘हटके’ उप मा ंचे व संक पना ंचे पय टक वागतच करतात , ए हाना यासाठी
जादाच े पैसे मोजायलाही तयार असतात . यामध े बाहे न आले या यवसाइका ंपे ा
मु य व ेक न थािनक लोकांचाच आिथ क फायदा जा त होईल तसेच तेथील िनसगा शी
थािनका ंची नाळ जोडल ेली अस याकारणान े पया वरणाच ेही संर ण, संवध न होईल. गरज munotes.in
Page 119
पय टन िवकास - III
119 आहे ती फ चंगळवादी वृ ी बदल याची , काही सवयी अंगी बनव याची व डोळसपण े
िनसगा कडे बघ याची . या समृ नैसिग क ठे याचा आपण आनंद घेतानाच उ ा या
िपढीलाही याची गोडी चाखायला िमळावी एवढीच काळजी एक जाग क पय टक हणून
घेऊया. मामा या गावाला तर भेटून झालं, आता हणूया िक चला, िनसगा या गावाला
जाऊया !भारताम य े जमीन , हवामान , पीकप ती याम य े फार मोठ्या माणावर िविवधता
आढळ ूनयेते. आप या देशाचे ते एक मुख वैिश ्य आहे. ा वैिश ्यामुळेच आप या
देशात पय टनासाठी
या ी फार मोठी आहे. आप या देशात जवळजवळ सव कारची िपके कमी-अिधक
माणातघ ेतली जातात . यांम ये तृणधा य , कडधा य , फळे, भाजीपाला , गिळता ंची िपके,
मसा याचीिपक े यांचा ामु यान े समाव ेश होतो. यांपैक काही वैिश ्यपूण िपके य
शेतीम य ेच बघणे व यांब ल मािहती क न घेणे हे नेहमीच औ स ु यपूण असत े. याबाबत
का मीरमधील केशर व
सफरच ंदा या बागा, िहमाचल देशातील फुलांची हॅली आिण आसाममधील चहाच े मळे,
महारा ातीलआ ंबा, ा , डािळंब बागा वा फुलशेती क प अशी काही उदाहरण े सांगता
येतील. तसेच िस व मह वप ूण पय टन थळा ं या आसपास असल ेली कृषीसंशोधन क े,
कृषीिश णस ं था यांचादेखील कृषीपय टन थळा ं या यादीत समाव ेश करता येईल
महारा ाचा िवचार के यास रा यातील चारही कृषीिव ापीठ े, यां या अंतग त
काय रतअसणारी संशोधन क े, काही गत शेतक या ंची े े, कृषीिव ान क ाचे े
अशा काही म ुख कृषीपय टन थळ े आहेत, असे आप याला हणता येईल. तसेच महारा ,
कना टक, पंजाब,ह रयाणा इ यादी रा या ंत कृषीपय टन ही संक पना राबिव याच े य न
चालू आहेत. याचा फायदाकाही गितशील व भांडवलदार शेतकरी यावसाियक त वावर
क न घेत आहेत.
८.४ पया वरणीय पय टना या ीन े मह वप ूण थळे
रा ीय उ ान (उ राख ंड), बांधवगड रा ीय उ ान (म य द ेश), का हा रा ीय उ ान
(म य द ेश), िगर रा ीय उ ान आिण अभ यार य (गुजरात ) आिण रणथ ंबोर रा ीय
उ ान (राज थान ), गालगीबागा बीच , गोवा, तेयडा आ ं द ेश, िच का तलाव , ओ रसा ,
सुंदरबन न ॅशनल पाक , पि म ब ंगाल, काझीर ंगा नॅशनल पाक आसाम , कांगचेनजंगा
बायोि फयर रझव िस क म , ेट िहमालयन न ॅशनल पाक िहमाचल द ेश इ. इको-टू रझम
ही संक पना भारतात त ुलनेने नवीन आह े.महारा ातील अिज ंठा आिण एलोराची ल ेणी ही
सवा त जुनी पया वरणीयपय टन थळे आह ेत. रा यात 124 वन उ ान े, 43 ऐितहािसक
िक ल े, 6 या क प , 33 व यजीव अभयार य े, 52 धािम क थळे, 55 िनसग पयट न
थळे, 5 िहल टेश स आहेत. संजय गांधी रा ीय उ ानासारख े मुंबई महानगरालगतच े
उ ान आहे महारा हे गड-िक ल े, सागरतटीय पय टन, जंगल म ंती, अ याि मक पय टन,
साहसी पय टन यासार या सव कार या पय टनासाठी सव म रा य आहे. थािनका ं या
रोजगा रिनिम तीसाठी पय टन हे रा याच े मोठे श थान आहे. या सव गो चा िवचार
क नच िनसग पय टन मंडळ िविवध उप म राबवत . munotes.in
Page 120
िवकास रणनीती
120 िनसग पयट न थळाचीखालीलआकष णेआहेत.
प ीिनरी ण ,
फोटो ाफ , टारग ेिझंग,
जंगलभेटी-कॅि पंग,
हायिक ंग,
िशकार ,
मासेमारी
उ ानांना भेट देणे.
िगया रोहण.
नौकानयन
८.५ संचािलत सहली व शासक य धोरण
( थािनक /रा ीय /आंतररा ीय )
संचािलत सहली
वेळे या मया देमुळे पय टकांना कमी काळात अनेक िठकाणा ंना भेट देणे आव यक
बनते.अशा प रि थतीम य े यां या गावापास ून िवमान , रे वे, बस व इतर साधना ंचे
आर ण , मु कामा यािठकाणी हॉटेलम य े आर ण , वास व इतर शंकांसंबंधी स ला व
सेवा, िविवध कार या आव यककागदप ा ंची पूत ता अशी सव कामे कर यासाठी संपूण
पय टन काय माच े काळजीप ूव क िनयोजनकरण े अितशय गरजेचे असत े. असे िनयोजन
कर यासाठी बराच वेळ लागतो ; परंतु पय टकाकड ेजर कामांसाठी आव यक असल ेला वेळ
उपल ध नसेल तर ही सव कामे एखा ा य वासं थेमाफ त क न घेता येऊ शकतात .
अशा कार या सेवासुिवधा पुरिवणा या सं थेस वासक ंपनी असे हणतात . अशा
कार या वास कंपनीमाफ त पय टकांना वैयि करी या माग दश नदेखीलक ेले जाते.
याचबरोबर पय टकां या गरजा आिण अंदाजप कान ुसार सहलीच े िनयोजनस ु ा क निदल े
जाते. याम य े वास , िनवास , आर ण , थलदश न अशा गो चा समाव ेश असतो .
अशा कार या सेवा पुरिव यापोटी कंपनीला ाहकाकड ून सेवाशु क िमळत े. अनेक
महानगरा ंम येतसेच अ य शहरांम ये अशा प तीन े सहल च े आयोजन कर याचा कार
ह ली अिधक माणावरलोकि य होऊ लागला आहे.याउलट , एखादी कंपनी ठरािवक
वासमागा वरील िनि त कालावधीम य े काही िठकाणा ंचीएकि त सहल आयोिजत करते.
अशा आयोिजत सहल ना संचािलत सहली असे हणतात . अशा कार या सहल स ंबंधी
वृ प ामधील जािहराती तु ही बिघत या असतील .संचािलत सहल ची काही वैिश य े
खालील माण े आहेत:
१. हे मूलत: एक आन ंद आिण मनोर ंजकसहल .
२. अनोळखी वाशा ं या सहभाग , ते या िठकाणी भ ेट देतात, भागात या ंचा मु काम
ता पुरता असतो . munotes.in
Page 121
पय टन िवकास - III
121 ३ वास , िनवास , आर णाची यव था कंपनी करते.
मया िदत कालावधीम य े एखा ा िवभागातील अनेक थळे पाहणे श य होते.गटाने पय टन
के याने ते काही माणात व त पडते. पय टकाला वतः या वास , िनवास , आर णाची
काळजी करावी लागत नाही. याची यव था कंपनी करते. सहलीबरोबर यव थापक /
माग दश क असतो . यामुळे काही अडचणी आ यास मदत िमळू शकते, तसेच वासातील
िठकाणा ंब लची मािहती िमळत े.िविश प तीच े भोजन उपल ध होऊ शकते. यामुळे वृ
य , तसेच काही प य
असणा या य ची सोय होते. वासाम य े काही िस िठकाणी खरेदी करावयाची
अस यास याब ल यो य माग दश निमळत े. यामुळे फसवण ूक होत नाही.वैयि क व
सामानाची सुरि तता िमळत े.अशा कार े आज संचािलत सहली ा सव कार या
पय टनांसाठी लोकि य झाले याआह ेत. अनेक वत मानप े आिण इतर िस ी मा यमा ंतून
तु ही यां या जािहरातीद ेखील बिघत याअसतील . कृषीपय टनां या संदभा त अशा
कार या संचािलत सहली इ ाईल व अ य कृषी गतद ेशांम ये आयोिजत के या जातात .
पीक-उ पादन , पाणी यव थापन , तसेच अ य गत तं ांब लची मािहती अशा िठकाणी
िमळत े. महारा ा या कृषी गत भागातील शेतकरी अशा संचािलत सहल म य ेमािहती
िमळव ू लागल ेले आहेत. थािनक , तसेच रा ीय पातळीवर मा संचािलत
कृषीसहलीआयोिजत कर याच े माण अ य प आहे. यामुळे यवसाय े हणून अशा
संचािलत कृषीसहल याआयोजनाला उ वल भिवत य आहे.
शासक य धोरणरा यात महारा पय टन िवकास महामंडळा या य नान े थािनक व
रा याबाह ेरील तसेच परदेशी पय टकांची सं या हळूहळू वाढत आहे. रा यातील िविवध
धािम क थळे, ऐितहािसक मह वा या जागा, समु िकनार े, ड गरद या आिण जंगले या
िठकाणी पय टकांचा ओघ वळू लागला आहे. या पा भूमीवर पय टक संकुलांऐवजी पूण वेळ
वा कायम व पी वापरात नसलेले बंगले, घरे वा जागांचा उपयोग पय टकां या
िनवासाक रता करता येऊ शकतो . या क पन ेतून महारा पय टन िवकास
महामंडळामाफ त शासना या आदेशा माण े वतः या मालक या घराम य े पय टकांसाठी
िनवास व याहारी योजना राबव यात येत आहे.
या योजन ेअंतग त थािनक घरमालका ंची घरे/बंगले पय टकां या सोयीसाठी उपल ध क न
िद यास दोन फायद े संभवतात . एक हणज े पय टकांसाठी िकफायती प तीवर व छ ,
िनवासा ची घरगुती सोय उपल ध होईल. तसेच थािनक घरमालक िकंवा यां या
नातेवाईका ंसाठी वयंरोजगार िनमा ण होईल. दुसरा मह वाचा फायदा हणज े रा याबाह ेरील
िकंवा परदेशी पय टकांना मालका ंसमवेत राह न थािनक सं कृित, राहणीमान , चालीरीती
आिण खा पदाथ यांची चांग या कार े ओळख होईल. याचा दूरगामी प रणाम हणज े
रा ीय एका मत ेचे येय सा य करता येईल
८.६ हंगाम-हवामानान ुसार यव थापन
पय टनाचा हंगाम हवामानाशी मोठ्या माणावर िनगिडत असतो . उ हा या या काळात
अनेक लोक थंड हवे या िठकाणी पय टनास जातात , िकंवा िहवा याम ये बफा वरील खेळ, munotes.in
Page 122
िवकास रणनीती
122 िग र मणअस े पय टन कारद ेखील लोकि य आहेत. आता तर पावसा याम य ेही अनेक
लोक वषा सहल चा आनंद घेतना िदसतात . माळश ेज घाट, लोणावळा , आंबोली अशी काही
िठकाण े वषा सहल साठी िस झाली आहेत, याच माण े कृषीपय टन थळाच ेदेखील
हंगाम-हवामा नानुसार यव थापन करावे लागत े. याची आव यकता आपण थोड यात
समजून घेऊ.
१. कृषीपय टन थळावर उपल ध असल े या पीक कारान ुसार पय टकां या गद चा काळ
िनि त असतो . उदाहरणाथ , धा यिपका ं या बाबतीत वारी , हरबरा , गह यांसारखी िपके
असतील . तर कोव या कणसा ं या वा घाट्यां या अव थ ेत ह रडा उपल ध क न
पय टकांना आकष त करता येतो.
२. तसेच आंबा, ा े यांसारखी फळिपक े पूण बहरात असताना अशा बागांम ये पय टकांना
िनयोजनब प तीन े आकष त करता येते. ासाठी कृषीपय टन थळाची यो यकाळात
जािहरात व िस करणे गरजेचे असत े. कृषीपय टन थळावर पय टकांसाठी खुला भाग
आिण अ य ितबंिधत भाग असे यवि थतिवभाजन असण े आव यक असत े. कृषीपय टन
थळावर जर गद वाढली तर अशा प रि थतीम य े या अित र गद मुळे उ या िपकांचे वा
शेतावरील साधन े, उपकरण े,अवजार े यांचे नुकसान होऊ शकते. अशा कार या
नुकसानीम ुळे दीघ कालीन तोटे देखील होऊ शकतात . हणून कृषीपय टन थळावर यो य
रीतीन े आखल ेले र ते असाव ेत. ते क या व पाच े देखील चालतील ; मा ते े ावरील
िपकांपासून यो य अंतरावर असाव ेत.पय टक िपकांम ये िश न नुकसान करणार नाहीत
याची द ता घे यासाठी राखणदार असाव ेत. तसेच श य अस यास ितबंिधत े ाला
प के कुंपण असाव े अथवा ितबंिधत े ाचे फलक असाव ेत. कृषीपय टन थळावर एका
वेळी मया िदत गटांनाच वेश देता येऊ शकतो . फार गद झा यासत ेथील िपकांचे वा
मालम ेचे नुकसान होऊ शकत े. यासाठी वेशसं येवर मया दा ही कृषीपय टन थळा या
यव थापनातील मह वाची बाब आहे.खरीप व र बी हंगामात िनरिनराळी धा यिपक े घेतली
जातात . या िपकां यादेखील अनेकजाती असतात . यामुळे यांत मोठ्या माणावर
िविवधता असत े. हे सव वैिव यप ूण कारएकाच हंगामात एकि तपण े पय टकांना
बघ यासाठी उपल ध क न देता येतात. उदाहरणाथ ,एकाच िपका या अनेक जाती िकंवा
एका वगा तील िपके (वेलवग य , कंदिपके इ यादीश ेतावर वतं िवभाग करता येईल. हे सव
श य । यो य िनयोजन यव थापन करणे गरजेचे असत े.
८.७. पया वरणीय पय टन जन-जागृती आिण चार
१. िसद : पय टन थळा या िठकाणी /गावांम ये देखील पय टन सुिवधा िनमा ण क न
यांचा चार के यास गद चा वाह ितकड े वळिवता येईल. यामुळे एकाच िठकाणावर ताण
पडणार नाही. या ार े पया वरणाचा समतोल काही माणात सांभाळला जाईल. याचबरोबर
यवसाया या वाढीव संधीदेखील उपल ध होतील .
२. सवय म य े बदलः पय टनाला गे यावर आप या शहरी जीवनातील काही सवयी बदलण े
गरजेचे असत े. याम य े ामु यान े पया वरणास हानीकारक बाब चा वापर टाळला पािहज े.
उदाहरणाथ , लाि टक या व तूंचा कमी वापर क न कमीतकमी लाि टक कचरा तयार munotes.in
Page 123
पय टन िवकास - III
123 करणे, पय टन थळावर श य तेथे वाहना ंऐवजी सायकलचा वापर करणे अथवा पायी िफरण े,
तसेच काही माणात खा या या सवय म य ेदेखील बदल केला पािहज े. हवाबंद ि या
केले या पदाथा ऐवजी ताजे, थािनकरी या उपल ध असल ेलेअ न, फळे व भाजीपाला
यांचा आहारात समाव ेश असावा . यामुळे पय टन थळावर कच याची सम या कमी
माणात िनमा ण होईल.
३. पया वरणाब ल जाणीव -जागृती: िफरत असताना आसपास या देशातील झुडपे,
गवत व अ य वन पती िन कारण तोडूनयेत, झाडांची फुले/फळेदेखील तोडू नयेत. अशान े
या भागाचे स दय तर कमी होतेच, परंतु पया वरणाच े देखील नुकसान होते. पय टना या
िठकाणी उपल ध असल े या जल ोता ंचा (उदाहरणाथ िवहीर , नदी, ओ ा इ यादी ) वापर
काळजीप ूव क करावा . याम य े कचरा व अ य टाकाऊ पदाथ टाकून दूषण क नये, तसेच
िन काळजीपण े आगप ेटीची जळती काडी फेकू नये. अशा अनेककृत मध ून आपणास
पया वरणाच े र ण व संवध न करता येईल. वतःची वागणूक हाच इतरांना आदश असतो .
यामुळे पया वरण पय टनाम य े पय टकांची भूिमकाच अिधक मह वाची असत े. ते वतः या
वाग यात ून पया वरण संवध नाचा संदेश सव पोहोच वू शकतात . पया वरणाचा हा एखाद े
गाव, रा य अथवा देश पातळीवर मया िदत नाही. यामुळे पया वरणा या बाबतीमधील
िन काळजीपणाच े दु प रणाम सवा नाच भोगाव े लागतात . असेदु प रणाम काही माणात
टाळ यासाठी पया वरण पय टन ही काळाची गरज आहे.
४. जािहरात : यापार आिण उ ोगा ं या संदभा त स याच े युग जािहरात च े आहे असे
ह ली या काळीन ेहमीच हटल े जाते, तेपूण पणे स य आहे. िविवध मा यमा ं ारे होणा या
भावी जािहरातीम ुळे एखाद े उ पादन अितशय लोकि य कसे होऊ शकते, याची काही
उदाहरण े तु हाला माहीत असतील .पय टन े ाम य े यवसाया या अनेक नवीन संधी
िनमा ण झा याम ुळे या े ाम य ेदेखील अनेकसं था वा य यांनी सेवा पुरिव यास
सु वात अशा कार या पध मुळे आपाप या सेवासुिवधांची जािहरात क न जा तीत
जा त ाहका ंना वतःकड े कसे आकष त क न घेता येईलयाच े य न सु झाले आहेत.
यातूनच वतः या यवसायाचा चार कर याच े आिण चारासाठीयो य असे सािह य
िवकिसत कर याच े तं उदयाला आले.
भावी चार जािहराती , तसेच आकष क चारसािह याम ुळे पय टन- यवसायाची उलाढाल
फार मोठ्या माणावर वाढ याच े िदसून येते.पय टना या ीने चाराच े िवशेष मह व आहे.
याची कारण े खालील माण े आहेत.पय टन हा ामु यान े हंगामी/मया िदत काळातील
यवसाय आहे. यामुळे पय टन हंगामस ु हो याप ूव िनयोजना मक जािहराती , तसेच
पय टन हंगामाम य े ो साहनपर जािहरातीक न पय टकांना आकष त करता येते.काही
िविश कार या संचािलत सहल साठी जािहरात करताना समाजातील वृ य हा
ल यगट असतो . अशा जािहरात म य े ल यगटा या गरजा पूण कर या या ीने
मािहतीिदल ेली असत े. उदाहरणाथ , मधुमेह साठी िविश आहार, याच काळाम य े वै क य
सुिवधाउपल ध असण े, इ याद म ुळे ल यगटा या िविश गरजा ल ात घेऊन जािहरात
के यासती उपयु ठरते. munotes.in
Page 124
िवकास रणनीती
124 ५.पय टन सेवांमागणी : पय टना या सेवेची मागणी ही ब याचदा िकमतीवर अवल ंबून असत े
आिण ती आिथ क गटांनुसारबदलत े. पय टनसहल चा खच हा याम य े पुरिव या जाणा या
य सेवां या दजा वरअवल ंबून असतो . वास , िनवास िकंवा वाहतूक या सेवांसाठी जर
उ च ेणी या सुिवधावापर या तर सहलीचा खच वाढतो . उदाहरणाथ , वातान ुकूिलत
वाहनान े वास , िवमान वास , उ च ेणी या हॉटेलम य े वा त य व भोजन यांसार या
सेवांमुळे सहल चा खच वाढतो . मा याऐवजी सामा य सेवा वापर यास िकतीतरी कमी
खचा त सहल करता येते. हणज ेच पय टन करणे हे येकाला आपाप या कुवतीनुसार श य
होते, हे जािहरात चारान ेिस करता येते.पय टन े ाम य े सेवा वापर या पूव याचे पैसे
भरावे लागतात . उदाहरणाथ , वास ितिकटा ंचेआर ण , हॉटेलाचे आर ण इ यादी , यामुळे
ाहका ंना पय टनाकड े आकष त कर यासाठी भावी जािहरात व चार करणे आव यक
असत े.पय टन यवसायामधील पधा खूप वाढल ेली आहे. यामुळे ाहका ंसाठी यां या
वतः यागरजा व कुवतीनुसार अनेक पया य उपल ध आहेत. पधा वाढ याम ुळे या
यवसायातअन ेक अिन था सु झाले या िदसतात . अशा सव प रि थतीम य े वाढ या
पध तिटकून राह यासाठी भावी चार करणे आव यक ठरते.उपल ध सेवांची मािहती
लोकांपय त पोहोचली नाही तर लोक याचा वापर करत नाहीत .अनेकदा पय टन थळा ंची
तसेच तेथे उपल ध असणा या सव सेवासुिवधांची मािहती लोकांपय त,पूण पणे पोहोचिवली
जात नाही. यामुळे उपल ध पया यांची मािहती लोकांना नसते. अशीमािहती जािहराती ार े
क न देता येईल. चार या श दाचा अथ कोणताही िव ेता आिण ाहक यांमधील संवाद
असा होतो. अशास ंवादांचा हेतू ामु यान े ाहकास व तू िवकत घे यास वृ करणे असा
असतो . याबरोबर उ पादनाब लची मािहती देणे असाद ेखील असतो . जािहरात हणज े
िविवध मा यामा ं ारे केलेलीव त ूंची/सेवांची िस ी . चार/जािहरात हणज े खच नसून
यवसायासाठी एक कारची गुंतवणूक असत े असे हटल े जाते. मा , यासाठी अितशय
काळजीप ूव क िनयोजन करणे आव यक असत े.
८.८ यश वी पया वरणीय पय टन िनयोजनाच े मुख मु े
अ) चार िनयोजन :यश वी चार िनयोजनाच े मुख मु ेयश वी चार िनयोजनाच े चार
मुख मु े आहेत, ते पुढील माण े:
१. ल यगटाची िनि ती :जािहरात वा चार करताना ल यगट िनि त करणे अितशय
गरजेचे असत े. आपल ेउ पादन िकंवा आपली सेवा वापरणारा संभा य ल यगट कोणता ,
याची वैिश ्ये कोणती आहेत,याचा िवचार करणे आव यक असत े. तसेच चार करताना
ल यगटाची आिथ क, सामािजक वशै िणक पा भूमीदेखील िवचारात यावी लागत े.
जािहरातीमधील संदेश यो य अशा ल य गटापय त पोहोचण े यावरच जािहरातीच े यश
अवल ंबून असत े.
२. चारउि े िनि ती : चार व जािहरात कर यामागील उि े प आिण िनि त
असावीत . अशी उि े खालील माण े असू शकतात .
(१) संभा य ाहका ंना उपल ध सेवा-सुिवधांची मािहती क न देणे,
(२) यवसायात वाढ करणे, munotes.in
Page 125
पय टन िवकास - III
125 (३) ित प या पे ा वेगळेपण दाखिवण े,
(४) नवीन सेवा-सुिवधा लोकि य करणे.
३. िविवध चार पया यांचा आढावा घेणे:िविवध प ती वा मा यमा ं ारे चार के यामुळे
येक प तीच े फायद े आिण मया दा ल ातय ेतात. यातूनच आपली उि े सा य करणारी
यो य प त िनवडता येते. अशी प त िनवडताना ल यगटा ंची पा भूमी ल ात घेणेदेखील
गरजेचे असत े. सा र ल यगटासाठी मुि त मा यमा ंचा भावी वापर करता येतो. यासाठी
वृ प े, घडीपि का अशा साधना ंचा उपयोग होतो. ल यगटजर उ च आिथ क गटामधील
असेल तर िविवध मािसक े, आकष क मािहतीप ु तके अशा साधना ंचादेखील उपयोग करता
येतो. क- ा य मा यमांपैक दूरिच वाणी हे सव कार या जािहरातीसाठी उपयु आहे,
असे आढळ ून आले आहे. या या साहा यान े त ण , वृ , िनर र , ामीण अशािविवध
तरांतील ल यगटापय त सहजपण े संदेश पोहोच ू शकतो . आता इंटरनेट या
साहा यान ेदेखील जािहरातीच े तं मोठ्या माणा वर िवकिसत झालेले िदसून येते.
४. चाराची यो य वेळ साधण े:
जे हा लोक पय टनाला जा या या मनःि थतीम य े असतात , हणज ेच ऐन पय टना या
हंगामात चार क न उपयोग होत नाही. याऐवजी पय टन हंगामा या पूव च यो य कार े
चार के यामुळे लोकांना पय टन काय माच े िनयोजन करता येते. यो य वेळ साधून केलेला
चार अिधक प रणामकारक असतो असे िदसून येते. जािहरात व चारा ारा ाहका ंपय त
पोहोच ून यांना सव सेवा सुिवधांची मािहती क न देता येते. या ीने जािहरात व
चारा या काही मुख कारा ंची आपण मािहती क न घेऊया.
i) वैयि क चार :
संभा य ाहका ंची य भेट घेऊन यांना व तूची वा सेवेची मािहती पुरिवली
जाते. चाराची ही अितशय ाचीन प त आहे. ही प त वेळखाऊ असली तरी पु कळ
प रणामकारक अस याच े आढळ ून येते. ाहका ं या सोयीन ुसार चारासाठी वेळ व िठकाण
िनि त करावे लागत अस याम ुळे ही प त खच क अस याच े िदसून येते. मा या
प ती ार े ाहका ं या सव शंकांचे समाधान ता काळ करता येणे श य होते. यामुळे
वैयि क चार प तीची िव ासाह ता अिधक आहे, पय टन े ासाठी ही प त अिधक
उपयु अस याच े आढळ ून आले आहे.
ii) दूरिच वाणी ार े चारः
या प तीम य े िव ेता ाहका ंना आप या मालाची िकंवा सेवांची मािहती दूरिच वाणी ार े
देतो. अशा चारासाठी ठरावीक काय प ती िनि त केलेली असत े. यानुसार एखा ा
शहराच े यातील लोकस ं येनुसार काही भागांम ये िवभाजन केले जाते. येक िव -
ितिनधीला ठरावीक भाग नेमून िदले जातात . आप या भागातील संभा य ाहका ंची
यादी तयार करणे, दूर वनीव न यां याशी संपक साधण े, यां याशी झाले या
संभाषणाची न द ठेवणे आिण यानुसार पुढील काय वाहीकरण े अशी कामे िव
ितिनधीला करावी लागतात . अशा कार े दूर वनी ार े काही नावी यप ूण सेवा अथवा munotes.in
Page 126
िवकास रणनीती
126 व तूंची िस ी करता येते. ही चाराची प त इं लंड, अमे रका आिण अ य युरोिपयन
देशांम ये मोठ्या माणावर चिलत आहे. आप या देशात काही महानगरा ंपुरताच असा
चार कर यात आलेला िदसतो . मा ही प त अ ाप पय टनसेवां या चारासाठी भारतात
फारशी ढ झालेली नाही. आप या देशातील दूर वनीस ेवेची वाढती उपल धता आिण
पय टन यवसायाच े बदलत े व प ल ात घेता आप या देशातद ेखील दूर वनी ार े चार
कर याच े तं मोठ्या माणावर वापरल े जाईल , असे आशादायक िच आज
िदसत े आहे.
iii) मुि त मा यमा ंमाफ त चार :
आप या उ पादनात अथवा सेवांची जािहरात कर यासाठी मुि त मा यमा ंचा मोठ्या
माणावर वापर केला जातो, हे तु हाला ठाऊक असेल, िविवध वत मानप ा ंम ये,
िनयतकािलका ंम ये अनेक यवसाय , उ पादन े, सेवा यां या जािहराती तु ही पािह या
असतील . अशा मुि त मा यमा ं या वापराम ुळे फार मोठ्या िव तृत ाहकगटापय त
भावीपण े संदेश, मािहती पोहोचिवता येते. या मानान े यासाठी कमी खच येतो. हणूनच
जािहरातीसाठी मुि त मा यमा चा वापर मोठ्या माणावर होत अस याच े आढळ ूनयेते.
वृ प े, िनयतकािलक े मािसक े यां या जोडीन े आकष क प तीची हँडिब स , घडीपि का ,
मािहतीप ुि तका यांचादेखील जािहरात िस ीसाठी मोठ्या माणावर उपयोग होतो.
ा चार सािह याम य े मजकुराची भावी भाषा, आकष क िच े यांचा वापर केलेला असतो .
याचबरोबर मु णा या आधुिनक तं ामुळेदेखील सािह य अितशय आकष क व
प रणामकारक बनलेले िदसत े. यामुळे असे चारसािह य खूप उपयोगी असत े.
यावसाियक ि कोनात ून अशा चार सािह याम य े संदेश भावीपण े पोहोचिव यासा ठी
िविवध लृ या वापरल े या असतात . सुटसुटीत, आटोपशीर आकार आिण माफक िकंमत
यासह प रणामकारक िस ी मता ा गुणांमुळे पय टनसेवां या चारासाठी मुि त
मा यमा ंचा मोठ्या माणावर उपयोग होत अस याच े िदसून येते.
iv) क्- ा य साधना ंमाफ त चारः
येक नवीन िवकिसत मा यमाचा ान आिण करमण ूक यांबरोबरच जािहरात तसेच चार
े ासाठीद ेखील भावीपण े उपयोग क न घेता येईल असे ल ात आले. यामुळे येक
मा यमाचा वापर िविवध सेवा/ उ पादन े यांची जािहरात कर यासाठी केला जाऊ
लागला .पय टन यवसायाची व सेवांचीदेखील जािहरात या मा यमा ं ारे भावीपण े होऊ
लागली . वत मानप वा अ य मुि त सािह य दुग म भागात पोहोच याम य े अनेक अडचणी
हो या . तसेच िनर र यव साठी मुि त चार सािह याचा उपयोग होत नसे. मा रेिडओ,
दूरिच वाणी , विन-िच िफती अशा क्- ा य साधना ंमुळे मुि त सािह याची मया दा व
यातील अडचणी यासंबंधी भावी पया य उपल ध झाला. दूरिच वाणीवरील जािहरातीची
प रणामकारकता आपणाला मािहती आहेच. आज तर संगणक आिण मािहती - तं ानातील
गत सुिवधांमुळे जािहरात व चार े फार िव ता रले आहे. कोण याही उ पादन / सेवेची
उपल धता आता भौगोिलक े ांवर मया िदत रािहल ेली नाही, तर याची या ीस ंपूण
जगभर झालेली आहे. यामुळे जािहरात व चार प तीम य े आमूला ांती झालेली आहे. munotes.in
Page 127
पय टन िवकास - III
127 v) अ य चारप तीः
मुि त तसेच क- ा य मा यमा ंखेरीज पय टनसेवां या चारासाठी अ य प तीद ेखील
वापर या जातात . याम य े ामु यान े वासी /पय टक मेळावे, पय टन माग दिश का,
र या ंवरील फलक , पो टर /छायािच ा ंचे दश न यांसार या उप मा ंचा समाव ेश होतो.
सामूिहक चारा या ीन े अशा प ती उपयु आहेत.पय टना या काराम य े अनेक
कारच े बदल झाले असल े तरीदेखील पय टनाची बाजारप ेठ वास , वासाच े िठकाण आिण
पय टनाचा चार या पय टन णालीतील चार मह वा या मु ांम ये कोणताही फरक झालेला
नाही. पय टकां या इ छेनुसार िकंवा पय टना या िठकाणां या वैिश ्यांनुसार पय टनाच े
व प बदलत े यातूनच िवशेष पय टन ही क पना उदयाला आलेली आहे. ड गरावरील
पय टन, समु िकना यावरील पय टन, जंगल पय टन, डा पय टन ही िवशेष पय टनाचीकाही
उदाहरण े आहेत. पया वरणाच े र ण क न , तसेच यांचे संवध न क न पय टनाचा
आनंदघेणे हे पया वरण पय टनामागील मुख उि असत े.एखाद े िठकाण पय टना या ीने
िस झाले क या िठकाणी पय टकांची गद वाढतचजात े. यामुळे तेथील सोयी-सुिवधांवर
ताण पडतो . अशा कारा ंमुळे होणार े नुकसान हे कायम व पीव न बदल या सारख े असत े.
यामुळे पय टन थळाच े स दय न होणार नाही, तेथे दूषण होणारनाही याची काळजी
पय टक, आयोजक , थािनक रिहवासी आिण यावसाियक यांनी एकि तपण ेघेणे आव यक
ठरते. यासाठी पया यी पय टन थळा ंचा चार व िवकास , सवय म य े बदल,पया वरणाब ल
जाणीवजाग ृती असे उपाय करता येतील. पया वरण पय टनाम य े पय टकांची भूिमकाच
अिधक मह वाची अस यान े ते वतः या वाग यात ून पया वरण संवध नाचा संदेश सव
पोहोचव ू शकतात .
८.९ पय टनाचा पया वरणीय घटका ंवरील प रणाम
पया वरण हणज े जमीन , हवा, पाणी, वन पती , ाणी व लोक यांची सामािजक व
सां कृितक प रि थती यां या संयु ि य ेने बनलेली प रि थती क याम य े भूपृ ावरील
लोक व ाणी जगतात . अशा पया वरणाचा पय टनाशी िनकटचा संबंध आहे. अनेक
पया वरणीय घटका ंमुळे जी नैसिग क सृ ीस दया ची थळे िनमा ण होतात, पशुप ी मोठ्या
सं येने एखा ा भागात वावरतात यामुळे पय टनाला चालना िमळत े. परंतु अलीकड े
पय टनाम य े या पया वरणीय घटका ंचे जतन व संवध न कर याची संक पना सामावल ेली
आहे. या ीनेही या दोह च े पर पर घिन संबंधआह ेत. या संदभा त पुढील घटक मह वा चे
ठरतात .पय टना या इितहासात याचा उ म व िवकास याम य े पया वरणाच े मह व मोठे
आहे.भू य, नैसिग क सृ ीस दय , हवा, पाणी यांनी बनले या पया वरणाकड े पय टक
आकष त होतात .या जोडीला मानविनिम त उपल ध सोयी, सामािजक व सां कृितक
घटका ंनी पय टनाच े ि ितजिव त ृत बनते. (या घटका ंचा पय टनवृ ीवर होणारा प रणाम
करण दोनम य े िदला आहे.) पय टना या िवकासाबरोबर या पया वरणीय घटका ंम ये काही
बदल घडून येतात. यासाठी पूव पे ा अिधक काळजीप ूव क पया वरणाच े जतन, संवध न
क न , पय टनाचा िवकास कर याच े अवघड काय स या या या देशातील पय टन
िवभागाला करावे लागत े. यासाठी या यवसायाच े शा ीय िनयोजनक न पय टनामुळे
पया वरणाच े नुकसान टाळ याची गरज आहे. पया वरणा या िविवध घटका ंवर पय टनाचा
होणारा प रणाम पुढील माण े: munotes.in
Page 128
िवकास रणनीती
128 १. पय टन व नैसिग क वन पती :नैसिग क वन पती हा एक पय टन िवकासातील मह वाचा
नैसिग क घटक आहे. या घटकाम ुळेनैसिग क सृ ीस दया त मोलाची भर पडते, पशुप यांना
आसरा व अ न िमळत े. अशा या घटका ंवरपय टनाचा जो प रणाम होतो तो पुढील माण े :
(i) पय टक जी झाडे, फळे, फुले, शेवाळ गोळा करतात यामुळे या िवभागातील
नैसिग कवन पत या व पात बदल घडून येतात.
(ii) पय टक रा ीय उ ान े, जंगले व गवताळ कुरणात जी आग लावतात यामुळे झाडे,
वेली,गवत यांचे मोठ्या माणावर नुकसान होते.
(iii) पय टक ब याच वेळा झाडांची तोड क न तंबूसाठी खुंट्या, सोट व शेकोटीसाठी
झाडांचीतोड करतात .
(iv) पय टकांकडून जंगलात कचरा टाकून िद याम ुळे तेथील वातावरण दूषीत होते.
(v) मनोरंजन, हॉटे स, र ते इ याद म ुळे जंगल या , गवताळ े ांत झपाट्याने घट होत
आहे.
(vi) जंगलातील पय टक व यांची वाहने यां या वावर यान े झाडांवर िवपरीत प रणाम होतो.
(vii) जंगलातील व य पशुप यां या सवयी पय टकांमुळे बदलू लागतात . उदा. पय टक
पशुप यांना जे खा याच े पदाथ टाकतात . यामुळे यां या सवयी बदलतात . काही वेळा
यांना िनरिनराळ ेआजार होतात .
(viii) फर, कातडी , चामडी , हाडे, कूस, सुळे इ यादी ािणज उ पादना ंना िदवस िदवस
चांगलीिक ंमत येऊ लाग यान े पय टक अशा पशुप यांची िशकार करतात ,
(ix) पय टना या िवकासासाठी रा ीय उ ान े, राखीव जंगले, अभयार य े इ याद साठी
लागणार े े सभोवताल या शेती े ातून व य जिमनी या भागात ून घेतले जाते. हे लोक
यांचीलोकस ं या वाढली क , या सुरि त भागात आ मण करतात . यामुळे या संरि त
भागाच ेअित नुकसान होते. या सुरि त े ाबाह ेर व य पशुप यांना वावरता येत नाही.
पय टक या ंची िशकार करतात . अशा रीतीन े पय टनाचा या घटका ंवर िव तृत प रणाम
होतो.यामुळे पशुप यांची सं याच न हे, तर अनेक वृ , वेल या जाती न हो या या
मागा वरआह ेत.पय टक फोटो घेतात, मोठमोठ ्याने रेिडओ, टेप लावतात . या आवाजाम ुळे
पशुप यां यापुनिन मा णा या काया वर ितकूल प रणाम होतो. यांची सं या अभयार यात
असूनही झपाट्यानेकमी होऊ लागली आहे. यािशवाय मोटारी , रे वे, दुचाक वाहना ं या
आवाजाचा वाईट प रणामहोत आहे.
२. पय टन व पया वरणाच े दूषण:पया वरणीय दूषण व पय टन यांचा जवळचा संबंध आहे.
वा तिवक पया वरण दूषण ही एक जागितक गंभीर सम या बनलेली आहे. याम य े
पय टना या िवकासाम ुळे भर पडत आहे. उ र अमे रका, युरोप व भूम य सागरा या
िकना यावरील पुळणी (बीचेस) दूषणा या िशकार बनले या आहेत. जंगलातील तळी,
तलाव , सरोवर े यांचे दूषण तेथील पय टकांमुळे होते. पय टकां यामोटारी , दुचाक वाहने,
िवमान े, रे वे यामुळे वनीच े व हवेचे दूषणही वाढत आहे. munotes.in
Page 129
पय टन िवकास - III
129 (अ) बीचेसचे दूषण :उ ण किटब ंधातील चालुकामय पुळणी (बीचेस) गे या दोन-तीन
दशका ंत गत रा ातील ,पय टकांचे मुख आकष ण ठरले आहे. यासाठी पय टक संयु
सं थानातील (अमे रकेतील)िमयामी , कॅ रिबयन बेटे, भूम ये सागरीय िकनारा , उ ण
किटब ंधातील सागरी बेटे उदा. मॉ रशस ,मालदीव इ यादी . भारतातील गोवा व इतर सागर
िकनार े येथे मोठ्या माणावर गद क लागल े. याचबरोबर देशांतग त पय टकही वाढू
लागल े. या पय टकांनी टाकून िदले या िविवध व तू, अ न वपेय यां या लॅि टक बॅगा,
कागद यां या कच याच े ढीग अशा बीचेसवर वाढू लागल े आहेत. पय टकां या, सात या या
वावराम ुळे कासवासार या जलचर ा या ं या जनन मतेवर प रणाम होऊ लागलाआह े.
(ब) जल द ूषण: पय टना या िवकासाम ुळे पा याच े दूषण वाढत चालल े आहे. या
पय टकां या तंबू (tents) सांडपा याची िव हेवाट यामुळेही जल द ूषण वाढत चालल े आहे,
पय टन े े श यतो तळी,तलाव , न ा, सरोवर यां या साि न यात उभारली जातात आिण
सांडपाणी अशा जलाशयात िमसळत रािह याम ुळे या जलाशया ंचे झपाट्याने दूषण होत
आहे. पय टकांनी टाकून िदले या व तू पा यातिमसळ ून या दूषणास हातभार लावतात .
पय टकांचे मलमू िवसज न हेसु ा याचे मु य कारणआह े. महाबळ े र या वे णा तलावा या
दूषणाच े 'पय टन' हे मूळ कारण आहे.
(क) विन द ूषणःवा तिवक नागरी व तीपास ून दूर, शांत, वनां या नीरव त धत े या
साि न या त, पशुप यां यासहवासात काही काळ आरामात घालवावा ही पय टनाची मूळ
ेरणा आहे. शहरा या ग धळ ,ग गाटापास ून दूर जावे असे येकाला वाटते. यातूनच पय टन
थळा ंचा िवकास झाला. परंतु हीचपय टन थळे आज ग गाटय ु बनलेली आहेत. या
ग गाटात ून केवळ पय टकच न हे, तर जंगलातीलपश ुप ीही सुटलेले नाहीत . पय टकां या
वाहना ंचा आवाज , रेिडओ, टेपरेकॉड र यांचा ग धळ , घोळ यान े मोठ्या आवाजात हटल ेली
गाणी यामुळे ही पय टन क े ग गाट व गद ची िठकाणीझाल ेली आहेत. जंगल या भागात
अशा आवाजा ंचा तेथील पशुप यांवर िवपरी त प रणाम होतो व यांची जनन मता कमी
होते.पय टनामुळे िनमा ण होणा या पया वरणा या सम य े या समाधानासाठी पय टनाच े
िनयोजनकरण े आव यक आहे. कोणत ेही पय टन थळ अित गद चे िठकाण (Over
Crowded) बनणारनाही . याकड े ल िदले पािहज े. अभयार य े, रा ीय उ ाने येथे
मया िदत पय टकांना वेश ावा.सव पय टन थळी सांडपा याची यो य िव हेवाट लावून
जल द ूषण िनयं ण करावे लागेल. जंगल या भागात वाहना ंचा वेग कमी ठेवावा लागेल.
इतर आवाज करणारी मनोरंजनाची साधन े यां या वापरावरब ंदी आणण े इ यादी उपाया ंनी
ही दूषण सम या सोडिवता येईल.
३. पय टन व पशुप ी:व य पशुप ी हा पया वरणाचा एक मह वाचा घटक असून पय टन
िवकासात याचा मह वाचा वाटा आहे. भारतातील िजम कॉब ट नॅशनल पाक , काझीर ंगा
अभयार य , भरतप ूरचे प ी अभयार य अशा िक येक रा ीय उ ाना ंना पय टक दरवष
लाख या सं येने भेट देतात व पशुप यां या साि न याचा रोमहष क अनुभव घेतात. परंतु
तेथील पशुप यां या ीने या गंभीर सम या िनमा ण होतात , यांचा िवचार केला पािहज े.
पय टकां या अित र सं येमुळे अभयार या ंचे शांत वातावरणिबघडत े. सात यान े होणा या
आवाजा ंमुळे पशुप यांचे वा य खराब होते. याचा प रणाम यां याआरो यावर , इतर
सवय वर व पुनिन िम ती मतेवर होतो. गीर अभयार यातील िसंहा या सं येम येवाट न munotes.in
Page 130
िवकास रणनीती
130 होणे हे याचे उदाहरण आहे. पय टनाचा अशा रीतीन े पया वरण घटका ंवर जो िविवध कारचा
अनुकूल अथवा ितकूल प रणाम होतो. यामुळे पय टना या मया दा प होतात . यातूनच
पय टना या शा ीय व प रपूण िनयोजनाची आव यकता िनमा ण झाली आहे. यो य वेळी
या संदभा तील उपाययोजना क नजगातील िवकिसत आिण िवकसनशील देशात वेगाने
पसरणा या पय टन यवसायाच े भिवत य आशादायक ठेव याचा य न करावा लागेल.
८.१० वा याय
१. पया वरण पय टन हणज े काय ते प क न देशा या ीने याचे मह व सांगा.
२. पय टनाच े व प पया वरणीय कर यासाठी कोण या उपाययोजना ंची गरज आहे ते सांगा,
३. पया वरणीय पय टना या यश वी चार व जािहरातीसाठी कोण या गो ीची गरज पडते
तेसांगा
४. पय टनाचा पया वरणीय घटका ंवरील प रणाम सांगा.
८.११. संदभ ंथ.संदभ सूची
1. समृ ीचा महामाग कृषी पय टन : कटोल े रव , गोडवा क ृषी काशन , पुणे - 9.
2. Agri -Tourism - Romila Chawla , Sonali Publication, Delhi. -
110002.
3. कृषी पय टन एक श ेतीपूरक यवसाय , मनोज हाडवळ े, सकाळ काशन , पुणे -
411002.
4. Dr. Sinha H. K. challenges in Rural Development,1998 Discovery
Publication House New Delhi -110002.
5. Dr. Dubey M. K. Rural a nd Urban Development in India, 2000,
common wealth Publisher DoryaGonj New Delhi -110002.
6. Dr. Desai A. R. Rural Society in India 1978 Popular Publication
House
7. Article by, अनुपगरगट े. पया वरणशा िवभाग िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर.
munotes.in