Page 1
1
१
भारतीय ामीण समाज - I
पाठ्य रचना
१.० उि े
१.१ प रचय
१.२ भारतीय ामीण समाजाची स ंक पना
१.३ गावां या उ प ीसाठी जबाबदार घटक
१.४ भारतीय ामीण समाजाच े व प
१.५ भारतीय ामीण समाजाच े घटक
१.६ भारतीय ामीण समाजात बदल
१.७ सारांश
१.८ व-अ यास
१.० उि े
1. िव ाथ ामीण समाजाचा अ यास क शकतो .
2. ामीण समाजाच े व प समज ू शकत े.
3. ामीण समाजा या व ैिश ्यांचा अ यास क शकतो .
4. ामीण समाजातील आमूला बदलाची िदशा समज ू शकत े.
१.१ प रचय
महा मा गांधी हणाल े क भारत ही गावांची भूमी आहे. भारतातील एकूण
लोकस ं येपैक ६८ ट के लोक खेड्यात राहतात . भारतात सहा लाखाह न अिधक गावे
आहेत. भारतात वेगवेग या भौगोिलक प रि थतीम ुळे सामािजक व भौितक िविवधता
आढळत े. जु या काळी दळणवळणा या सुिवधांअभावी देखील खेडी वयंपूण आिण वतं
होती. खेडे हे ाचीन भारताच े क होते. ामीण समाजा या गरजा थािनक ामीण लोकच
पूण करत. बलुतेदारी यव थ ेमुळे वयंपूण तेला आधार िमळाला . शेती हा मु य यवसाय
होता. इं ज ये यापूव अनेक शतके ामीण भागात वयंपूण ता होती. munotes.in
Page 2
2
slideshare. net
इं जां या काळात ामीण भागाची वय ंपूण ता आिण वात ं य न झाल े.
सामािजक स ंघटनेत बर ेच बदल झाल े. ामीण समाजात बदल झाल े. समाजात िवत ु
िनमा ण झाल े. ामीण समाज ग रबी , बेरोजगारी अशा सम या ंना त ड द ेऊ लागला .
औ ोिगक करण , शहरीकरण आिण पा ा यीकरणाम ुळे ामीण भागा या आिथ क ि थतीवर
प रणाम झाला .
१.२ भारतीय ामीण समाजाची स ंक पना
ामीण समाजाला हजारो वषा चा इितहास आहे. ामीण समाज हणज े
खेड्यातआिण ामीण भागात राहणारी लोक. भारतीय समाजात ामीण समाजाच े व ामीण
यव थ ेचे अितशय ाचीन वा त य आहे. अगदी वेदांम ये ही गावांचा उ लेख आहे.
ऋ वेदात, रामायणात व महाभारतात गावांचा उ लेख आहे. मनु मृतीत गावा या रचनेब ल
चचा केली आहे. कौिट या या अथ शा ात ही ामीण लोकां या चच चा उ लेख केला
आहे. गावे उदयास ये यापूव भारत घनदाट जंगलांनी यापला होता या जंगलात फ व य
ाणी राहत होते; जे मानवासाठी सुरि त न हत े. सुरि तत ेसाठी लोकांनी एकमेकां या
मदतीन े जंगले साफ केली आिण समुदायात एक राह लागल े. अशा कार े गावे उदयास
आली . शेतीमुळे यां या जीवनात ि थरता आली. प रणामी कायम व पी राहणी व व ती
अि त वात आली ; जी शेती आिण आिथ क िनयोजनावर अवल ंबून होती. munotes.in
Page 3
3
Maharashtrian countryside, India Stock …alamy.com
म यय ुगीन काळात गावे मोठ्या माणात वयंपूण होती. जाती यव था , संयु
कुटुंब यव था , बलुतेदारी यव था या घटका ंनी मह वाची भूिमका बजावली . आधुिनक
काळात ामीण जीवनान े वावल ंबी व ा केले आहे. एकाच िठकाणी राहणे अथवा एकाच
समाजात राहणे हे य आता बदलल े आहे. औ ोगीकरण आिण जागितक करणाम ुळे
ामीण भागातील लोकां या जीवनश ैलीत बदल झाला आहे.
तुमची ग ती तपासा
- ामीण समाजाची स ंक पना काही या या द ेऊन प करा .
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________ _________________________________________________
_________________________________________________________
१.२.१ गावांचे कार
ामीण समाजा या अि थरत े या आधारावर डॉ टर अँडरसन यांनी तीन कारची गावे
ठरवली आहेत; ती खालील माण े आहेत.
१. िणक गाव: या गावातील ाम थ वेळोवेळी िकंवा वारंवार यांचे वा त य बदलतात ,
या गावाला िणक गाव असे हणतात . उदाहरणाथ थला ंत रत शेती करणा या
अनुसूिचत जमाती ; जसे क दि ण भारतातील काही जमाती आिण भारता या म य
भागातील बायगा जमात .
२. अंिशक ि थर गावे: या गावात लोक एका िठकाणी ठरािवक कालावधीसाठी राहतात
आिण काही कालावधीन ंतर ते िठकाण बदलून दुस या गावात जातात ; याला अंिशक munotes.in
Page 4
4
ि थर गाव असं हणतात उदाहरणाथ नागा, ग ड, मािडया समुदाय यांनी वसल ेली
गावे.
३. ि थर गावे: शेती या िवकासान ंतर तेथे कायम व पी थाियक झाले या समुदायांनी
जे गावे तयार केली अशा गावांना ि थर गावे हणतात .
डॉ. इरावती कव यां या मते गावांचे तीन कार आहेत.
१. क ीकृत गाव: या गावांम ये ि थर समुदाय आहेत आिण घरे एकमेकां या अगदी
जवळ आहेत, समान गाव समान शे आिण शेत जमीन लागवडीसाठी यो य आहे. अशा
गावांना क ीकृत गाव असे हणतात . उदाहरणाथ महारा पठारी देसतील गाव े.
२. िवखुरलेले गाव: र या या दो ही बाजूला लांबवर पसरल ेली घरे; उदाहरणाथ
महारा व केरळ रा यातील अथवा कोकण िवभागातील गावे.
३. लहान गावे: काही गावात मया िदत घरे असतात . यांचा एक सम ूह कायम व पी
वा त य करतो . याला वाडी अस े हणतात . अशा अनेक वाड्या एक य ेऊन यांना
एक गाव हणता येईल. उदाहरणाथ ठरािवक आडनाव े असल ेली व ती .
तुमची गती तपासा
. गावाच े िविवध कार कोणत े?
_______________________ ____________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________ __________ _____
१.३ मूळ गावे वस यासाठी जबाबदार घटक :
भारतीय समाजात ामीण समाजाला खूप मह वाच े थान आहे. जु याकाळी खेडी
वयंपूण आिण वतं होती. यामुळे हा काळ ाम समाजाचा सुवण काळ मानला जातो.
गावा या उ प ीला अनेक घटक कारणीभ ूत आहेत ते घटक पुढील माण े:
१. भौगोिलक घटक : या गावात पाणी, हवा, हवामान , जमीन यासारख े अनुकूल घटक
असतील , या भागातच गावे वसवली गेली. अशी काही गावे आहेत िजथे हवामान व
इतर घटक अनुकूल नाहीत . उदाहरणाथ सुपीक जमीन , अनुकूल हवामान , पा याची
उपल धता यासार या घटका ंमुळे गावी जलद गतीने अि त वात आली .
२. आिथ क घटक : शेतीमुळे मानवा या थला ंत रत जीवना ला ि थरता िमळाली . या
िठकाणी सुपीक जमीन होती; या िठकाणी गावे वसवली गेली. सुपीक जमीन , मुबलक
पाणी, अनुकूल हवामान याम ुळे शेती िवकिसत होऊन आिथ क उ प नाचा ोत
उलल ध झाला . या घटका ंमुळे तेथील लोका ंची आिथ क ि थती इतर देशातील munotes.in
Page 5
5
लोकांपे ा चांगली होती. येकाने सुपीक जिमनी या देशात राहणे पसंत केले; कारण
तेथील समाज आिथ क ्या संप न होता.
३. सामािजक घटक : कोणताही संघष नसलेला समाज हा िनरोगी समाजासाठी जबाबदार
घटका ंपैक एक आहे. समाजाती ल समाज बांधव चांगले व िनरोगी असतील तर या
भागातील गावांचा िवकास जलद गतीने होतो आिण यांची गती ही वेगाने होऊ शकत े.
समाज घटक व आपापसातील चा ंगले पर परस ंबंध, आव यक व त ूची देवाणघ ेवाण,
पूरक व स ु ढ अथ िविनमय या ंसार या सामािजक घटका ंमुळे समाज िवकास होतो .
४. सहकार : हादेखील यश वी समाजाचा पाया आहे. यामुळे गावे मोठ्या माणात गती
क शकतात .
तुमची गती तपासा .
: गावे वसव याक रता कोणत े घटक कारणीभ ूतअसतात ?
__________________________________________________________
__________________________________ ________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
१.४ भारतीय ामीण समाजाच े व प
भारतीय ामीण समाजाला वंशपरंपरागत ाचीन परंपरा आहे. भारतीय ामीण
समाजा या इितहास , हा भारताचा इितहास आहे. शेतीमुळेच ाचीन गावातील लोक ि थर
जीवन जगू लागल े. भारतात बह तांश लोकस ं या खेड्यात राहते. शहरी भागा या तुलनेत,
ामीण जीवन थोडेसे मागासल ेले आहे. ामीण समाजशा ामीण जीवनश ैलीचा
वतं पणे अ यास करते. हे ामीण जीवनाच े व प आहे. िनसगा वर अवल ंबून असल ेली
शेती आिण यातून िनमा ण झाले या आिथ क सम या , िनर रता , ानाचा अभाव िकंवा
ान परंपरा आिण ढी व अंध ा या सम या सोडव यास ामीण िवकास हो या स
मदत होईल. खालील मुद् ांसह ामीण समाजाचा अ यास , ामीण व शहरी भागातील
फरक, कुटुंब यव था , जाती यव था , वग रचना व ामीण िश ण इ याद चा अ यास
हणज े ामीण समाजाच े व प समजून घेणे. या िवषयाचा अ यास करताना खालील
घटका ंना ाधा य दे यात आले आहे.
१. ामीण रचना : भौगोिलक घटका ं या आधार े ामीण समाजाचा अ यास करताना
िविवध कारची गावे, िवखुरलेली खेडी आिण समूह असल ेली गावे यांचा अ यास केला
जातो.
२. ामीण समाजाची रचना : कुटुंब सं था, जाती रचना व िववाह सं था अशा िविवध
सं थांनी ामीण समाज मजबूत केला आहे. प रणामी , या सं था आिण यां या
बदल या व पाच े ामीण िवकासात मह व आहे. munotes.in
Page 6
6
३. ामीण आिथ क संरचना : शेती हा ामीण समाजाचा मु य यवसाय आहे. यामुळे
ामीण आिथ क प रि थती िकवा रचना शेती ार े िनयंि त केली जाते.
४. ामीण समाजा चे वैिश ्य: ामीण समाज हा शहरी समाजाप े ा खूप वेगळा आहे.
ामीण समाजावर िनसगा चा मोठा भाव असतो . सरावल े या यवसाियक रचनेमुळे
हणज ेच शेती मुळे हा समाज वेगळा आहे.
५. ामीण समाज आिण यांचे अंतग त उप म : ामीण समाजाची संवाद प त, य
आिण समूह यां यातील संवादाच े व प , ामीण समाजातील पधा - संघष या
घटका ंचा येथे अ यास केला जातो.
६. ामीण पुनर चना: ामीण समाजाला थला ंतर, रोजगारा या संधीचा अभाव,
शै िणक आिण सामािजक सम या या सम या ंचा सामना करावा लागतो . या सम या
सोडव यासाठी काही उपाययोजना करा या लागतील आिण ामीण पुनबा धणी ही
आव यक आहे.
वरील िववेचनाव न ामीण समाजाची सिव तर क पना करता येते. ि िटश
काळात ामीण समाजात अमुला बदल झाला. ह तकला उ ोग उ व त झा यान े गरीबी
आिण बेरोजगारीही अि त वात आली . यासोबतच लोकसं येचा फोट , िनर रता , ढी
परंपरा, अंध ा , कज बाजारीपणा या सम या ंचाही फटका बसला . वातं यानंतर ामीण
समाजा या िवकासासाठी अनेक उप म राबव यात आले; मा यात यांना यश िमळू
शकल े नाही. आजही अशी अनेक गावे आहेत येथे वाहतूक आिण दळणवळण या सुिवधांचा
अभाव आहे. शेतीम य े पारंप रक प ती आजही चिलत आहे. िवकासाच े काय म
अजूनही या लोकांपय त पोहोचत नाहीत . उ ोगा ं या अभावाम ुळे बेरोजगारीची सम या ही
अितशय गंभीर सम या बनली आहे. थला ंतरामुळे गावे रकामी होत आहेत. या सम या
सोडव यासाठी यो य तो िनण य यावा लागेल.
तुमची गती तपासा .
: ामीण अ यासाच े व प प करा .
__________________________________________________________
__________________________________________________________
________________________________________________ __________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
१.५ भारतीय ामीण समाजाच े घटक
१.५.१. आिदवासी समुदाय
आिदवासी समुदायाची कोणतीही सव सामा य या या नाही. जमात हा एक
सामािजक गट आहे याम य े अनेक कुळे, भटके समूह व इतर उप समुह एका िनि त
भौगोिलक े ावर राहतात . यांची भाषा व सं कृती वेगळी आहे. munotes.in
Page 7
7
इ पे रयल गॅझेिटयर ऑफ इंिडया यां या मते, “जमाती हणज े सामा य नाव असल ेली,
सामा य बोली बोलणारी , एक सामा य देशांत राहणारी िकंवा समान यवसाय करणा या
कुटुंबाचा सं ह आहे.”
ऑ सफड िड शनरी नुसार, “जमात हणज े आिदम िकंवा रानटी यव थ ेतील लोकांचा
एक समूह जो यां या गटातील एखा ा मुखाचा अिधकार मा य करतो आिण सामा य ता
वतःला पूव जांचा वारस समजतो ब यांची सं कृती व पर ंपरा मा य करतो व जोपासतो .”
डी एन मुजूमदार यांनी जमातीची या या पुढील माण े केली आहे. “ ादेिशक संल नता
असल ेला सामािजक गट जो आिदवासी गटातील म ुखाकडून िमळाल े या आद ेशाचे पालन
करतो . वंशपरंपरागत िकंवा त सम इतर जमाती िकंवा जातीशी सामािजक अंतराचे भ ा न
ठेऊन, व स ं कृती व व -समूहाची भाषा िकंवा बोलीभाष ेत एकजूट असलेला समूह.
रा फ िल ंटन या ं या मते, जमाती हणज े टोळी. हा एक संल न देश िकंवा एका
सं कृतीतील िविवध समानता , संपक आिण ची असल ेला व एकतेची भावना बाळगणारा
समूह आहे.
लूसी मायर यां या मतान ुसार, सामा य सं कृती असल े या लोकस ं येची वतं राजक य
िवभागणी हणज े जमात .
िगलीन व िगलीन यां या मते, एका सामाियक द ेशातील समान बोलीभाषा , समान
सं कृती व समान ढी असल ेला सम ूह.
एल, एम लेिवस यांचा असा िव ास आहे क आिदवासी समाजा या सामािजक , कायद ेशीर
आिण राजक य बाबी मया िदत आहेत आिण यां याकड े नैितकता , धम आिण संबंिधत
प रणामा ंचे सव मा य ि कोन आहेत.
आिदवासी समाजाची वैिश ्ये:
१. िनि त सामा य थळ व रिहवास : आिदवासी लोक एका िनि त देशात राहतात . या
देशात राहणा या िविश जमाती या सव सद या ंसाठी ते एकच समान िठकाण असत े.
munotes.in
Page 8
8
Image Courtesy :
upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9b/Young_Baiga_women _Ind
ia.jpg
२. एका मत ेची भावना : एखा ा िविश भागात राहणारा आिण या भागाचा सामा य
िनवास थान हणून वापर करणारा समूह एका मत ेची भावना बाळगत नसेल तर
यांना जमात हणता येणार नाही. ख या आिदवासी जीवनासाठी एकतेची भावना ही
अप रहाय गरज आहे. जमातीच े अि त वही यु आिण शांतते या काळात
आिदवास या एकते या भावन ेवर अवलंबून असत े.
३. एका म सम ूह: सामा यता आिदवासी लोक यां या वंशा बाहेर अथवा जमाती
बाहेर ल न करत नाहीत . जमातीतील िववाह कौतुका पद आहेत. परंतु सामािजक
बदल, वाढती वाहतूक आिण दळणवळण या या सुिवधांमुळे आिदवासी लोकांचा
ि कोन बदलला आहे. प रणामी , अंतर जमाती िववाह हे आता एक सव सामा य
वैिश झाले आहे.
४. सामा य बोली: सामा य बोलीचा वापर जमाती ारे यां या िवचारा ंची देवाण-घेवाण
कर यासाठी केला जातो. याम ुळे यांची ऐ याची भावना मजबूत होते.
५. र ा या ना या तील न ेहबंध: आिदवास म य े एकतेची भावना जागृत करणार े
सवा त मोठे बंधन आिण सवा त शि शाली शा हणज े र ाच े नाते.
६. संर ण जागृकता: आिदवासी लोकांचे इतर जमातीतील घुसखोरी पासून संर ण
कर यासाठी सव अिधकार असल ेले एकल राजक य ािधकरण थापन केलेले
असत े. आिदवास ची सुरि तता , राजक य अिधकार उपभोगणा या य चे कौश य
आिण मानिसक श वर अवल ंबून असत े. या जमाती लहान गटांम ये िवभाग या
गे या आहेत. याचे नेतृ व यांना वतः या जमातीत या य कड ून केले जाते. ते
आिदवासी मुखांकडून िमळाल े या िनद शानुसार काय करतात .
७. िविश राजक य संघटना : आिदवासी लोकांचे िहत जप यासाठी येक जमातीची
वतःची वेगळी राजक य संघटना असत े आिण अिधकार आिदवासी मुखा या
हातात असतो . काही जमात म य े आिदवास या िहतासाठी काय पार पाड यासाठी ,
आिदवासी मुख यांना मदत कर यासाठी आिदवासी सिम या अि त वात आहेत.
८. सामाियक सं कृती: आिदवासी लोकांम ये सामा य सं कृती व एकिजनसीपणा
असतो . समान भाषा, समान धम आिण समान राजक य संघटने या भावन ेतून
जमातीची सामा य सं कृती जागृत होते.
९. नातेसंबंधांचे मह व : नातेसंबंध हा आिदवासी सामािजक संघटनेचा पाया आहे
कारण बह तेक जमाती व आिदवासी कुळे हळूहळू िवभाग ले जातात . आिदवासी
लोकांमधील िववाह हे आिदवासी या जमातीतील िनयमावर आधा रत असतात .
आिदवासी लोक िववाहाला एक करार हणतात आिण घट फोट व पुनिव वाहाला
कोणतीही बंदी नसते.
१०. समतावादी मु ये: आिदवासी समाजाम य े जाती यव था िकंवा िलंगाधा रत
असमानता यासार या ढी नाहीत . आिदवासी सामािजक संघटना समतावादी
त वावर आधा रत आहे. येथील ी आिण पु ष समान दजा आिण वातं य
उपभोगतात . सामािजक असमानता काही माणात आिदवासी मुख िकंवा munotes.in
Page 9
9
आिदवासी राजे यां या बाबतीत घडू शकते. जे उ च सामािजक दजा उपभोगतात
राजक य स ा वापरतात आिण संप ी पाळतात .
११. धमा चा ाथिमक कार : जमाती काही ढी आिण कथांवर आिण धमा या
ाथिमक परंपरांवर िव ास ठेवतात . या व तूंचा जमाती या सद या ंची गुड संबंध
आहे अशा अ ंध ा ंवर देखील ते िव ास ठेवतात .
तुमची गती तपासा .
: आिदवासी सम ुदायाची ग ुणवैिश ्ये कोणती ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
___________________________________ _______________________
__________________________________________________________
१.५.२. ामीण समुदाय:
ामीण समाजाचा अ यास करताना गावां या काही या या ंचा अ यास करणे
आव यक आहे. गाव िकंवा गाव समुदाय हणज े काय हे खालील या या ंव न समजू
शकत े.
१. टी. एन. अ े यां या न ुसार, या भागात काळी आिण सुपीक माती आहे, तांि क शेती
आहे, काया साठी कुशल असा अनुभवी शेतकरी आिण बरेच मजूर आहेत याला गाव
असे हणतात
२. अँडरसन यां या मत े, ामीण समुदाय िवखुरले या जिमनीवर राहतो आिण गाव हेच
यां या सव काया चे क आहे.
३. टी. एन. अ े यां या न ुसार, शेती हणज े जमीन मशागत करणे आिण शेतकरी हणज े
शेती करणारा आिण ा शेतक या ंची व ती हणज े गाव.
४. पीक या ं या मत े, ामीण समुदाय हा एक तर संबंिधत िकंवा संबंिधत नसले या
लोकांचा समूह आहे आिण एक मोठ्या कुटुंबासारखा आहे. यांची घर े जवळजवळ
असतात आिण घराजवळ शेती केली जाते. तसेच इकडे-ितकड े देखील जमीन
पसरल ेली असत े. जनावरा ंना चरायला नेले जाते. गावाची सीमा िनि त केली जाते.
लोकांना यां या जिमनीवर ेम असत े आिण यां यात एकतेची भावना असत े.
ामीण समाजाची वैिश ्ये:
ामीण समाजाची काही ठळक वैिश ्ये आहेत याम ुळे ते इतर समाजाप े ा वेगळे
केले जाऊ शकतात . या वैिश ्यांमुळेच गावे आजही अि त वात आहेत. काही वैिश ्ये
पुढील माण े:
munotes.in
Page 10
10
village and agricultural land ...alamy.com
१. शेती हा मु य यवसाय : शेती हा ामीण समाजाचा मु य यवसाय आहे. ामीण
समाज य िकंवा अ य पण े शेतीवर अवल ंबून अस यान े उ प न िमळव याच े
याचे मु य ोत आहे. यांची सामािजक ि थती , जीवनश ैली आिण सां कृितक
जीवन शेतीवर अवल ंबून असत े. वैयि क मालक या आधारावर य ची ि थती
अवल ंबून असत े. ित ा आिण स मान हा शेतीशी संबंिधत आहे.
२. नैसिग क भौगोिलक प रि थती : शेतीमुळे ामीण समाज नैसिग क भौगोिलक
प रि थती शी िकंवा संसाधनाची थेट संपका त येतो. सुपीक माती, न ा, वनसंपदा
यामुळे ामीण समाजाला शु हवा व पाणी िमळत े. या भागात दूषण नाही. शेतीमुळे
ामीण समाज इतर समाजाची सम वय साध याचा य न करतो . याक आय हर
हणतात क , शेतकरी िनसगा कडे पीक उ पादक , पाऊस पडणारा , आप ी
आणणारा िम िकंवा श ू हणून पाहतो .
३. लहान आकार : ामीण समाजाच े एकूण े फळ , लोकस ं येची घनता आिण शेती
यवसाय यां या तुलनेत आकारान े लहान आहे. हा समाज वाड्या व या ंम ये आिण
छोट्या गावात िवखुरलेला आहे. रोजगारा या मया िदत संधीमुळे ामीण भागातील
लोक मोठ्या माणात शहरी भागात थला ंत रत होत आहेत. याचा प रणाम हणून
आपण ामीण समाजाचा लहान आकार पाहतो .
४. सामािजक ि थती : वग आिण जातीची रचना समाजातील य ची सामािजक
ि थती ठरवत े. ामीण समाजातील सामािजक ि थती जाती या रचनेवर आधा रत
असत े. वग रचनेचा भाव ामीण समाजात फारसा िदसत नाही. जातीय रचनेमुळे
परंपरा आिण सं कृती नुसारच जातीत िववाह होतात . घरेही जाती या रचनेनुसार
वाटली जातात . य च े जीवन पूण पणे जाती संरचने या िनयं णाखाली असत े.
येक जातीची वतं वतःची व िविश वैिश ्ये आहेत. जातीच े हे बंधन खूप घ
आहेत. munotes.in
Page 11
11
५. गितशीलत ेचा अभाव: जातीची रचना सं कृती आिण परंपरांम ये बदल घडून
आणण े याला गितिशलता असे हणतात . परंतु ामीण समाजावर सं कृती आिण
परंपरा यांचे वच व अस याम ुळे यांचे जीवन केवळ एका छोट्या अिधकार े ापुरते
मया िदत आहे. यांचा जुना यवसाय िपढ्यानिपढ ्या पुढे नेला जातो. तसेच
गुणव ाही तशीच राहते. यवसािय क अि थरत ेमुळे ामीण समाजाला फ एकाच
कामाला िचकट ून राह याची सवय आहे ते आपली नोकरी िकंवा यवसाय
सहजासहजी सोडायला तयार नसतात .
Joint family in India scroll.in
६. संयु कुटुंब यव था : ामीण समाज हा शेतीवर अवल ंबून असतो आिण यासाठी
पु ष श आव यक असत े. यामुळे ामीण समाजात एक कुटुंब प ती याम य े
वडील कुटुंबाचे मुख आहेत. संयु कुटुंब प ती मुळे सामािजक , मानिसक व
आिथ क सुरि तता िमळत े. संयु कुटुंब प तीम य े काम िवभाग णीचे धोरण
वीकारल े जाते. सहकाराचा आ मा येथे िदसतो .
७. सां कृितक जीवन : ामीण समाजाच े सां कृितक जीवन खूप समृ आहे. वेगवेगळे
खेळ, भा ड , िकत न वचन यांचा यात समाव ेश आहे. गावातील मंिदर हे सव
सां कृितक उप माच े मु य क असत े. गाव या ज ेत िकंवा कोण याही सणा या
वेळी क त नकार आिण वासुदेव तसेच नृ य, बालगीते आिण लोकगीता ंचे सां कृितक
काय म व सां कृितक काय पार पाडत असतात . या सां कृितक काय मात ून
सां कृितक परंपरा जपली जाते.
८. ामीण समाजातील मिहला ंची ि थती : ामीण समाजात परंपरा मह वाची भूिमका
बजावत अस यान े मिहला सव श पासून वंिचत आहेत. मिहला ंवर अनेक बंधने
घाल यात आली आहेत. ितचे मया िदत े वयंपाक घर आिण मुले आहेत. समाज
पु ष धान अस याम ुळे ितला िनण य घे याचे अिधकार नाहीत . काय ान े ितला
पु षां माण े समान ह काचा दजा िदला असला तरीही ितला समान वागणूक िदली
जात नाही. िश णा चा अभाव , कमी वयात होणार े ल न, वाईट वागणूक अशा अनेक
सम या ंना ितला सामोर े जावे लागत े. पैसे िमळव यासाठी ती मदतीचा हात असली
munotes.in
Page 12
12
तरी ितला उ पादनाचा वापर कर याचा अिधकार नाही. कुटुंबातही ितला िनण य
घे याचा अिधकार नसतो . ितला दु यम मह व असत े.
९. ामीण समाजाती ल अंतग त संबंध: ामीण समाज आकारान े लहान आहे यामुळे
ामीण समाजाम य े एकता , आ मीयता , सहकाय आिण बंधु वाची भावना िनमा ण
होते. सामािजक िनयं णाचा यावर मोठा प रणाम होतो. गावातील लोकांम ये
एकोपा असतो जणू संपूण गाव एकच कुटुंब आहे असे य िदसत े.
१०. साधे आिण ामािणक जीवन : ामीण भागातील लोक साधे व ामािणक जीवन
जगतात . यांची आिथ क ि थती फारशी चांगली नसली तरी यांची जीवनश ैली ते
दाखवत नाही. यां या गरजा मया िदत आहेत. यामुळे ते शांत आिण साधे जीवन
जगतात . यां यात एकमेकांब ल बंधुभाव व एको याची भावना असत े.
११. बलुतेदारी णाली : बलुतेदारी प तीम ुळे ामीण समाजाला वयंपूण ता ा झाली
आहे. व तुंची देवाण-घेवाण हे बलुतेदारीच े वैिश ्य आहे. या यव थ ेत िविश जात
समाजाला सेवा देते आिण या बद यात समाज या जातीला उपजीिवक ेची साधन े
देऊन सेवा देतो. इतरांकडून सेवा घेणे याला बलुतेदारी णाली हणतात .
वातं यानंतर ही यव था केवळ नावाप ुरतीच रािहली आहे.
Image of 12 Balutedars dreamvacationsindia.wordpress.com
१२. मिवभागणी शेती: शेती हा ामीण समाजाचा मु य यवसाय आहे. या यवसायात
गुंतलेले सव लोक जिमनीची मशागत करणे, िबयाण े पेरणी, िपक मशागत करणे, िपके
कापण े यासार या कृषी काया त त असतात . ि याही घरची कामे उरकून शेती या
कामात गुंतून जातात . याव न आपण असे हणू शकतो क कृषी काया साठी
कोण याही िविश िश णाची आव यकता नाही. हे िश ण यांना कुटुंबातच
िमळत े. यामुळे िवशेष िश ण आिण कौश य हा मिवभागणी चा आधार असून तो
िलंग आिण वयाचा घटक आहे.
१३. गरीबी आिण िनर रता : ग रबी आिण अ ान यामुळे ाथिमक िश ण स च े आिण
मोफत असल े तरीही िश णाची ट केवारी खूपच कमी आहे. िश णाअभावी हे
कुशल िश ण घेऊ शकत नाहीत . प रणामी ामीण समाजात अनेक अकुशल
munotes.in
Page 13
13
कामगार आढळतात . कामगारा ं या अकुशल वभावाम ुळे आिथ क ि थती िकंवा
प रि थती चांगली नसते. यामुळे ामीण समाज ग रबी आिण कज बाजारीपणा या
सम या ंना त ड देत आहे.
१४. सं कृती आिण परंपरांचा भाव : ामीण समाज हा धािम क िवचारा ंचा आहे.
सं कृती, परंपरा आिण अंध ा यांचा भाव जा त आहे. ब याचदा ामीण समाज
णाला डॉ टर कडे ने याऐवजी ते याला थािनक व ै ाकड े अथवा मा ंि काकड े
घेऊन जातात . शेतीही िनसगा वर अवल ंबून अस यान े िनसगा ला स न
कर यासाठी ते कम कांड करतात आिण ती परंपरा बनली आहे. जे काही चांगले
िकंवा वाईट घडते ही देवाची इ छा असत े अशी यांची भावना असत े. हणून ते
धािम क काया वर अिधक खच करतात . ही ामीण समाजाची वैिश ्ये आहेत
.याव न आप याला ामीण जीवना ची क पना येते.
१५. वैयि क पुढाकाराचाअभाव : कुटुंबातील सद या ंना संयु कुटुंब आिण
जाित यव थ ेमुळे िनमा ण झाले या कठोर प रि थतीच े पालन करावे लागत े.
प रणामी जीवनातील कोण याही कामात पुढाकार घे यात ती कमी पडतात .
१६. संकुिचत िवचारसरणी : खेडेगावातील समाज िवभ व एकटे पडलेला आिण
अ पिश त राह न संकुिचत िवचारसरणी त सापडला आहे. यां यात रा ीय जाणीव
आिण एका मत ेची भावना नाही.
१७. मनोरंजनासाठी आधुिनक सुिवधांचा अभाव : खेड्यांम ये मनोरंजनासाठी
आधुिनक सुिवधा नाहीत . यां याकड े यां या मुलांसाठी खेळ यासाठी िच पटग ृहे,
सामािजक लब आिण आधुिनक खेळ नाहीत .
१८. अपु या वै क य सुिवधा: अपु या वै क य सुिवधांमुळे अभ क आिण माता मृ यूचे
माण जा त आहे. ामीण भागातील ाथिमक आरो य क े िकंवा वै क य
मदतीसाठी आधुिनक जीवन र क सुिवधांचा अभाव आहे. दुग म भागात िशि त
प रचा रका आिण डॉ टर उपल ध नाहीत .
तुमची गती तपासा :
: ामीण समाजाची ग ुणवैिश ्ये प करा .
__________________________________________________________
__________________________________________________________
____________________________ ______________________________
__________________________________________________________
__________________________________ ________________________
१.५.३. शहरी समुदाय:
अब न हा श द लॅिटन श द अब नुस या श दा पासून बनलेला आह े. याचा अथ शहराशी
संबंिधत असा आहे. अब न हणज े िविश खास, स य िकंवा मोहक अस याचा अथ य
करतो . शहरी हणज े शहराचा रिहवासी . शहरी समुदाय हणज े लोकस ं येची उ च घनता
असल ेले े . मूलभूत गरजा व चांगली संसाधन े असल ेले े . रोजगारा या भरपूर संधी
असल ेले े आिण मानवी िकंवा य या िवलासी इ छांसाठी जीवन देणारे े मानल े munotes.in
Page 14
14
जाऊ शकत े. िविश गाव े , जमीन , शहर इ याद ना शहरी असे नाव दे यासाठी घनता
ही िनि त सं ा मानली जाऊ नये. एखा ा समुदायाला शहरी हणून घोिषत करताना दोन
मु य घटका ंचा िवचार केला पािहज े आिण ते हणज े प रपूण लोकस ं या आिण प रपूण े .
प रपूण लोकस ं या हे अचूक सं या मक मू य आहे. या ार े समाजा या लोकस ं येचा
अंदाज लावला जातो. िनरपे े हणज े पृ वी या पृ भागावरील िविश ि थर िबंदू
सम वय णाली ार े य केले गेलेले े .
शहरी समुदायाची वैिश ्ये:
१. आकार : शरीर समुदायाचा आकार ामीण समुदाय पे ा खूप मोठा आहे. दुस या
श दात आपण असे हणू शकतो क शहरीपण आिण समुदायाचा आकार
सकारा मकपण े संबंिधत आहे.
Mumbai Tourism | Mumbai Tourist Places ...india.com
२. लोकस ं येची घनता : शहरी भागात लोकस ं येची घनता ामीण भागाप े ा जा त
आहे. शहरीपण आिण घनता यांचा सकारा मक संबंध आहे.
३. कुटुंब: शहरी समाजात कुटुंबापे ा य ला जा त मह व िदले जाते. शहरी
भागातील लोक िवभ कुटुंब यव था िनवडतात .
४. िववाह : शहरी समाजात ेम िववाह आिण आंतरजातीय िववाह यांचे ाब य िदसून
येते. मुलगा आिण मुल ना यांचे जीवनसाथी िनवड याच े पुरेसे वातं य आहे. शहरी
भागात घट फोटा ंचे माणही जा त आहे.
५. यवसाय : शहरी भागात मुख यवसाय हणज े औ ोिगक , शासक य आिण
यावसाियक व पाच े आहेत.
६. दजा : शहर आिण शहरांम ये सवा त ीमंत तसेच गरीब लोकही असतात . शहरांम ये
गरीब लोक या झोपडप ्यांम ये राहतात या ीमंतां या बंग या या शेजारी आिण
munotes.in
Page 15
15
म यम वग य सद या ं या अपाट म ट जवळ असतात . शहरांम ये सवा िधक सुसं कृत
वागणूक आिण सवा त वाईट रेिटंग आढळत े.
७. सामािजक िवषमता : गावे सां कृितक एकिजनसीपणाच े तीक आहेत तर शहरे
सां कृितक िवषमत ेचे तीक आहे. शहरी लोक िविवध िवषय आिण सं कृत नी
वैिश ्यपूण आहेत.आिण शहरी समुदाया या खा सवयी , पोषण सवयी , राहणीमान ,
धािम क ा, सां कृितक ि कोन, चालीरीती आिण परंपरा यासंदभा त खूप
िविवधता आहे.
८. सामािजक अंतर: शहरी समुदायांम ये सामािजक ितसाद अपूण व अध वट
असतात आिण इतरां या करणा ंम ये वैयि क सहभागाचा अभाव असो. शहरी
भागात सामािजक अंतर हा अ ातपणा आिण िवषमत ेचा प रणाम आहे. एखा ा
गावात िकंवा शहरातील सामािजक संपक उदासीन असतात .
९. पर पर संवादाची णाली : जॉज िसमेल या मते, शहरी समुदायाची सामािजक
रचना वार य घटना ंवर आधा रत आहे. शहरांम ये सामािजक संपका चे जाळे
अिधक िव तृत आहेत आिण येक य चे आिण पर पर संवाद णालीच े िव तृत
े आहे. यामुळे शहराच े जीवन अिधक जटील आिण वैिव यप ूण बनते. शहरी
जीवन हे वैयि क , ासंिगक आिण अ पाय ुषी संबंधां या ाब य ारे दश िवले जाते.
१०. गितशीलता : सामािजक गितशीलता हे शहरी समुदायाच े सवा त मह वाच े वैिश ्य
आहे. शहरी भागात एखा ा य चा सामािजक दजा या या गुणव ेवर ह शारीन े
आिण िचकाटीन े ठरवला जातो. अनुवंिशकता िकंवा ज मान े नाही. शहरीपणा आिण
गितशीलता सकारा मकपण े संबंिधत आहेत.
११. सामािजक अि त व : य च े सामािजक अि त व शहरी समाजातील संप ी
आिण भौितक संप ी भोवती िफरते. पगार, आिथ क मालम ा , गृहोपयोगी व तू
यासारख े सामाजीक दजा ठरवणार े घटक शहरवासीया ंसाठी खूप मह वाच े आहेत.
शहरी भागातील य ची ित ा तो काय आहे याव न नाही तर या याकड े काय
आहे याव न ठरवली जाते.
१२. य वा द: शहरी समुदाय इतरांपे ा वतः या क या णावर जा त भर द ेतो आिण
आनंदाला अिधक मह व देतो. ते इतरां या भ याचा िवचार कर यास िकंवा कृती
कर यास टाळतात .
१३. तक शु ता: शहरी समुदाय तक शु तेवर अिधक भर देतो आिण लोक तक आिण
युि वाद आकड े झुकतात . इतरांशी संबंध नफा िकंवा तोटा िवचारात घेऊन
शािसत केले जातात . नातेसंबंध करारावर आधा रत असतात आिण एकदा करार
संपला क मानवी नातेसंबंध आपोआप संपु ात येतात.
१४. िननावीपणा : बोगाड स या ं या िनरी णान ुसार, शहरी गटांना ित ा नावाप ुरती
म वाची असत े. शहरी समाजात कोणी कोणाला ओळखत नाही आिण कोणी
कोणाची काळजी घेत नाही. ते यां या शेजा या ंची देखील सहसा काळजी घेत
नाहीत आिण यां या दुःखाची िकंवा सुखाशी यांना काही देणे घेणे नसते.
१५. सव सामा य आिण सामािजक भूिमका संघष :सव सामा य आिण सामािजक
भूिमका संघष हे एक शहरी समाजाच े वैिश ्य आहे. लोकस ं येचा आकार , घनता
आिण िवषमता तामुळे यांची सव सामा य भ ूिमका आिण सामािजक भ ूिमका व ेगळी munotes.in
Page 16
16
असू शकत े. कोणत ेही एक समान िकंवा िनि त सामािजक िनकष नस याम ुळे यांची
भूिमका व ेळोवेळी बदल ू शकत े.
१६. जलद सामािजक आिण सां कृितक बदल :शहरी जीवन जलद, सामािजक आिण
सां कृितक बदला ंचे वैिश ्य आहे. शहरी जीवनातील काय ा ंमुळे िनकष ,
िवचारसरणी आिण वत णूक प तीम य े अमुला बदल झाला आहे.
१७. वयंसेवी संघटना : शहरी समुदाय भाविनक उबदारपणा आिण सुरि तत े या
भावन ेची भूक भागव यासाठी यांना वा तिवक सामािजक संबंध िवकिसत
कर याची ती इ छा असत े आिण यासाठी ते संघटना , लब अथवा सोसायटी
आिण इतर दु यम गट तयार करतात .
१८. सामािजक िनयं णाच े व प : शहरी समुदायांम ये सामािजक िनयं ण हे
औपचा रक व पाच े असत े आिण य च े वत न पोिलस , तु ंग, कायदा , यायालय
इ यादी एज सी ार े िनयंि त केले जाते.
१९. धम िनरपे ि कोन : शहरांम ये िविवध बाबी , नातेसंबंधां या व यावसाियक
जबाबदा या यामुळे जात आिण सामुदाियक िवचार आिथ क तका ला अनुस न
धम िनरपे ि कोना वर प रणाम करतो .
२०. शहरी भाग संपूण समाजात आधुिनक करणासाठी ेरणा देतात
तुमची गती तपासा .
: शहरी सम ुदाताची ग ुणवैिश ्ये प करा .
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
______________________ ____________________________________
__________________________________________________________
१.६. ामीण समाजात बदल
वैिश ्यांचा अ यास के यानंतर ामीण समाजा या जीवनश ैलीची क पना येते.
औ ोगी क करण आिण शहरीकरणाम ुळे बदलाची ि या सु झाली आहे. परंतु कमी गतीने
ामीण समाज रचनेत आिण सं कृतीत बदल होऊ लागला आहे. या बदलाच े वण न खाली
िदले आहे.
१. कौटुंिबक रचनेत बदल: शेती हा मु य यवसाय अस याम ुळे ामीण समाजात
संयु कुटुंब प ती चिलत झाली. कुटुंबातील िकमान तीन िपढ्या शेतात काम
करतात . आधुिनक करणाम ुळे संयु कुटुंब प ती या जागी िवभ कुटुंब यव था
अि त वात आली . कुटुंब मुखाला कुटुंबावरील स ेची पकड सेल करावी लागली .
जीवनश ैली बदलली . वक ि त वभाव आिण वंशपरंपरागत अिधकाराम ुळे munotes.in
Page 17
17
मालम े या वाटणी साठी कुटुंबात संघष िनमा ण झाला. यामुळे कुटुंबातील
सद या ंम ये िवचार वेगळे झाले.
२. िववाह रचनेत बदल: कुटुंब सं थेचा भाव कमी झाला. प रणामी िववाहाचा िवचार
करताना एकटी या ि कोनाला मह व िदले गेले. बाल िववाह आिण िवधवा
पुनिव वाह या काराबाबत लोकांम ये जनजाग ृती कर यात आली . ल न समारंभावर
भरपूर खच केला जातो. समाजात ह ंडा था ही मोठ्या माणात वाढली आहे.
३. जात आिण वग रचनेत बदल: आधुिनक काळात जात आिण वग रचनेत अनेक
बदल झाले आहेत. उदाहरणाथ यवसाय िनवडण े िकंवा िववाह िनि त करणे.
वाहतूक आिण दळणवळण यामुळे एकमेकांवरील अवल ंिब व कमी झाले आहे.
४. कपड्या या शैली व सवय म य े बदल: ामीण भागातील लोक प रधान कर या या
कपड्या या कारात झपाट्याने बदल होत आहेत आिण पोशाखाचा शैलीतही बदल
ामीण भागात िदसून येतो. रेिडमेड कपड्यांचा वापर आता जा त माणात होत
आहे.
५. खा यािप या या सवय म ये बदल: आजकाल ामीण भागात छोटी हॉटे स,
रे टॉरंट, चहाची दुकान आली आहेत. यामुळे ामीण भागातील खा या या सवयी
म ये बदल झालेला पाहायला िमळतो .
६. पारंपा रक कलेची घसरण : लोककला , लोकस ंगीत, लोकन ृ य, ामीण नाट्यगृहे,
आधुिनक सं कृतीशी जुळवून घेत आहेत. रेिडओ, टेिलि हजन इ यादी मा यिमक
ामीण सं कृतीतील बदलाचा वेग वाढवतात ,
७. उपभोग प तीत बदल: वाहतूक आिण दळणवळण या या सुिवधां या िवकासाम ुळे
गावक या ंना याचा उपभोग प तीत बदल करायला लावला आहे.
८. श दस ं ह बदल: िविवध सुिवधा आिण आधुिनक सुिवधां या उपल ध तेमुळे ामीण
भागातील गावक -यां ारे बोल या जाणार ्या श दस ं हावर आिण संबंिधत
भाषेवर भाव पडला आहे. गावकरी यां या संभाषणात अनेक इं जी सं ा वापरत
आहेत.
९. आिथ क रचनेत बदल: जु या काळात यवसायान ुसार समाजाची आिथ क ि थती
िनि त होती. परंतु यवसाय िनवडताना आधुिनक करणा या िनण यामुळे शेती या
आधुिनक प तीचा वापर क न ामीण समाजा या आिथ क ि थतीत बदल झाला
आहे. ामीण भूिमहीन मजुरांची सं या वाढली आहे ीमंत शेतकरी अिधक ीमंत
झाला तर गरीब शेतकरी अिधक गरीब झाला.
१०. ामीण राजक य रचनेत बदल: ामीण राजकारणात जाती रचनेचे वच व होते.
राजकारण उ च जाती या लोकां या हातात होते. परंतु 73 या घटनाद ु तीन े
मिहला , अनुसूिचत जाती, जमाती , भट या जमात ना पंचायत राज यव थ ेत सि य
सहभाग घे याचे अिधकार िदले आहेत. हणज े यांना राजक य यवि थ त आर ण
दे यात आले आहे. munotes.in
Page 18
18
११. िश ण आिण मनोरंजन े ात बदल: वातं यानंतर ामीण भागातही िश णाच े
मह व पसरल े आहे. मुलांबरोबर मुलीही िश ण घेऊ लाग या . सव िश ा अिभयान
आिण ौढ िश ण यासार या काय मां या साराम ुळे िनर रता कमी झाली.
Sarva Shiksha Abhiyanshikshaabhiyan.org.in
पूव या काळी ामीण कुटुंबे हे मनोरंजनाच े मु य क होते. ामीण भागात भजन,
क त न, वचन , ज ा, लोककला हे मनोरंजनाच े साधन आहे. आधुिनक करणाम ुळे ामीण
आिण शहरी समाज यां यात समातोल साध यास मदत झाली. प रणामी मनोरंजन
प तीत बदल झाला. दूरदश न, िच पट हे मनोरंजनाच े मुख साधन होते. अनौपचा रक
िश णाची जागा औपचा रक िश णाने घेतली आहे. दूरिच वाणी या मा यमात ून ामीण
जनतेला शै िणक सुिवधा उपल ध क न िद या जातात . िश णा या
साव ि क करणासाठी ामीण जनतेला जात धमा चा िवचार न करता िविवध शै िणक
सं थांम ये वेश िमळतो .
१२. तांि क बदल: ा या ं या वापराऐवजी यांनी िवजेवर चालणारी आधुिनक उपकरण े
वापर यात सु वात केली आहे. शेती या कामांना गती दे यासाठी शेतीचे यांि क करण
उपयु ठरले आहे. आधुिनकतेमुळे शेतक या ंना कृषी काया त सुधारणा करता आली आहे.
िव ीय सं था आिण कृषी तं ानातील बदला ंमुळे शेतकरी आपल े जीवनमान उंचाव यास
आिण गावातील सावका राकडून इतर जमीन बळकावणार ्यां या तावडीत ून मु होऊ
शकल े. ामीण भागात िवजे या उपल धत ेचा फायदा आरा िगरणी मालक , िपठाची िगरणी
मालक , तेलिगरणी , िवणकर , कुिटर उ ोग आिण ह तकला , गुळ िनमा ते इ याद ना झाला.
या बदला ंसाठी िव ान आिण तं ान हे घटक जबाबदार आहेत. याचा प रणाम ामीण
समाजा या जीवनश ैलीत बदल झाला आहे
munotes.in
Page 19
19
venngage.net/p/97085/sustain able-development
तुमची गती तपासा .
. ामीण समाजात बदला ंची करण े प करा .
__________________________________________________________
__________________________________________________________
______________________________________________________ ____
__________________________________________________________
__________________________________________________________
१.७ सारांश
भारतीय समाजात ामीण समाजाला मोठी िकंमत आहे. बह सं य लोकस ं या
ामीण भागात राहते. रामायण महाभारत या धािम क पु तका ंम ये ामीण समाजाचा
उ लेख आहे. लोकस ं ये या आकारमानान ुसार आिण यावसाियक प तीन ुसार िविवध
कारची गावे वसवली जातात . ामीण समाजाची गती ामु यान े भौगोिलक घटका ंवर
अवल ंबून असत े. हवामान , जमीन आिण पाणी हे मु य घटक आहेत. ामीण समाजात
सामािजक सं था, ामीण रचना आिण आिथ क रचना खूप मह वा ची आहे. ामीण
समाजाची वतःची वैिश ्ये आहेत हणून ती समाजा या इतर े ांपे ा वेगळी आहे. शेती
हा मु य यवसाय आहे आिण यावर अवल ंबून कुटुंब सं था, चालीरीती , परंपरा, जाती
रचना याही ामीण समाजासाठी मह वा या आहेत. आधुिनक करण आिण औ ोिगक करण
यामुळे ामीण समाजाचा जलद गतीने िवकास झाला आहे. यामुळे ामीण समाजात
सं कृती, यवसाय आिण िश ण े ात मह वाच े बदल झाले आहेत.
munotes.in
Page 20
20
१.८ व –अ यास
१. ामीण समाजाची व ैिश ्ये प करा .
२. ामीण समुदाय हणज े काय त े सांगून या ं या उगमासाठी जबाबदार घटक कोणत े?
३. िटपा िलहा .
अ. ामीण समाजाच े व प
ब. ामीण समाजाच े कार
क. ामीण सम ुदायातील बदल .
References:
C.H. Shah, Orient Longman, Mumbai, 1991 - “Agricultural
Development in India : Policy and Problem”.
Mishra S. K. &Puri V. K., Himalaya Publishing House, New
Delhi, 2006 - “Development Issues of Indian Economics”.
Reddy K. Venkata Himalaya Publishing House, 2001 -
“Agriculture and Rural Development - A Gandhian Perspective”.
G. Rajnikanth & R. R. Prasad, Discovery Publishing House,
New Delhi, 2006 - “Rural Development and Social Change”.
www.inflibnet.ac.in http://www.inflibnet.ac.in/
https:// www.yourarticlelibrary.com/tribes/11 -distinctive -
characteristics -of-the-tribes -in-india -essay/4410
❖❖❖❖
munotes.in
Page 21
21
२
भारतीय ामीण समाज - II
२.० उि े
२.१ प रचय
२.२ ामीण शहरी सात य स ंक पना
२.३ शहरी सम ुदायावर ा मीण सम ुदायाचा भाव
२.४ कमकुवत गटा ं या सम या
२.४.१ अनुसूिचत जाती
२.४.२ अनुसूिचत जमाती
२.४.३ मिहला ं या सम या
२.५ सारांश
२.६ व-अ यास
२.७ संदभ ंथ
२.० उि े
1. ामीण समाजाचा अ यास क शकतो .
2. ामीण शहरी सात य स ंक पन ेचा अ यास क श कतो
3. शहरी सम ुदायावर ामीण सम ुदाया या भावाचा अ यास क शकतो
4. दुब ल घटका ं या सम या समज ू शकतात .
5. समाजातील मिहला ं या सम या ंचा अ यास क शकतो
२.१ प रचय
ामीण शहरी सात य हणज े शहर आिण देश यांचे िवलीनीकरण . ही एक सं ा
आहे जी सामा यत : सामािजक ्या विचतच आढळत े. ामीण व शहरीकरण या
दो ह म य े प पण े िच हा ंिकत केलेली सीमा असत े. याचा एक भाग हणज े लोकस ं या
पूण पणे शहरी आहे आिण दुसरी पूण पणे ामीण आहे. ा. आर देसाई यांनी हट या माण े
ामीण भागातील सामािजक जीवन या माणे शहरी भागात िफरत े आिण िवकिसत होते;
याच माण े शहरी भागातील सामािजक जीवन शहरी वातावरणात िफरत े आिण िवकिसत
होते. यां या संबंिधत बाबी ामीण आिण शहरी सामािजक जीवनाच े मह व पूण पणे
िनधा रत करतात . िवकिसत ि कोनात ून ामीण आिण शहरी जीवनश ैलीची वैिश ्ये यांचे
वेगळेपण दश वतात. परंपरा, चालीरीती , लोकस ं कृती आिण संयु कुटुंब या बाबी ामीण munotes.in
Page 22
22
जीवनश ैलीला सूिचत करतात तर आधुिनकता शहरीकरणाच े ितिनिध व करत े. हणज े
शहरी जीवनप तीच े तीक आधुिनक करण आह े. ामीण सामािजक जग आिण शहरी
सामािजक जग या जीवना या दोन िभ न आचार प ती , सामािजक सां कृितक गट व
सं कृतीकरणान ुसार एकमेकांपासून वेगळे आहेत आिण कमाई आिण उपजीिवक े या
प तीत फरक असूनही जातीच े िनकष , िववाहाच े िनयम , नातेसंबंध, धािम क थांचे पालन ,
शै िणक सं था, थला ंतर, शासन आिण रोजगारा या संधी हे जरी एकमेकांशी जोडल ेले
असल े तरीही ते एकमेकांपासून वेगळे आहेत. ामीण आिण शहरी भागांमधील संबंधांचे ते
ोत आहेत.
२.२ ामीण -शहरी सात य संक पना
ामीण शहरी सात य ही संक पना ामीण शहरी फरक यां या गृिहतकावर
आधा रत आहे. जी. वी. फुले यां या मते, ामीण शहरी समाजशा हे िवशेष उप े चालू
ठेवायच े असेल आिण याला अथ पूण वैचा रक आधार ायचा अस ेल तर नवीन
अिभम ुखतेची गरज प होते. ोफेसर कराड यांनी िनरी ण केले क सात य िस ांता या
समथ कांना असे वाटते क ामीण आिण शहरी या दोन टोका या दर यान िव तारल े या
ेणीम य े ामीण शहरी फरक सापे माणात आढळतात . ामीण हणज े मोठ्या
शहरांपासून िकंवा शहरांपासून दूर आिण शहरी हणज े शहर िकंवा शहराशी संबंिधत.
सात य हणज े येक गो या या शेजारी असल े या गो ीशी जवळून संबंिधत आहे हे
प करण े.
सात य िस ांत ामीण -शहरी मतभेदांचे ऐवजी ामीण -शहरी संबंधावर भर देतो.
अथ यव थ ेतील वाढीची फळे सव लोकांपय त पोचवण े याला ि कल डाऊन भाव
हणतात . औ ोिगकरणाम ुळे श ह र ी भागापास ून ामीण भागात बदल झा याम ुळे ामीण
भाग जाग े या ीने िवखुरलेले िदसून येतात. यामुळे ामीण शहरी सात य िदसून येते.
ऑ सफड िड शनरीन े ामीण -शहरी सात य याची अशी या या केली आहे क या
िवकास ि य ेत ामीण आिण शहरी या दो ही भागातील लोकांचा समाव ेश होतो आिण
िवकासाचा परतावा देखील अशा लोकांम ये िवत रत केला जातो यामुळे ामीण शहरी
सात य िदसून येते. munotes.in
Page 23
23
https://internationaljournalofresearch.com/2020/07/13/ru
ral-vs-urban - india/
२.३ शहरी भागावर ामीण समुदाय याचा भाव :
लोकस ं या थला ंतराचे समाज आिण अथ यव थ ेवर सकारा म क आिण
नकारा मक असे दो ही प रणाम होतात लोक िजथून थला ंतर करतात आिण ते या
िठकाणी थला ंतर करतात या िठकाणा ंवर अंतग त थला ंतराचा प रणाम होतो.
थला ंतरासाठी िविवध जबाबदार आहेत. फ एखा ा य ला वेगवेग या कारणा ंमुळे मूळ
िठकाण थला ंतर सोडून इतर िठकाणी थला ंतर कर यास भाग पाडतात . तर काही घटक
हे असे घटक आहेत जे थला ंत रता ंना थला ंतरात े िकंवा गंत य थानाकड े आकिष त
करतात . तर काही घटक य ला या या अनुभवावर एकाच िठकाणी जा याचा िनण य
घेतात. याम ुळे याला ते सोड याची चांगली कारण े िमळतात . बेरोजगारी पीक, अपयश ,
पूर, दु काळ , कमजोर श ै िणक सुिवधा, सुिवधांचा अभाव , खराब सेवा िकंवा यु
यासार या नकारा मक गो ी या गो ी थला ंतरास कारणीभ ूत घटक आहेत. नोकरी या
संधी, उ म राहणीमान , उ म शै िणक सुिवधा िकंवा चांगली आरो य सेवा असे घटक
नवीन िठकाणी लोकांना आकिष त करतात . बरेच लोक थला ंतर करणे िनवडतात आिण
यां या वे छेने थला ंत रत हटल े जाते. बरेच लोक आिथ क थला ंत रत आहेत. इतर
शुभे छुक थला ंत रत असतात याम य े वृ व अवल ंिबत यांचा समाव ेश होतो. यांना
यां या सेवािनव ृ ी नंतर कुठेतरी जायच े आहे तसेच इतर अनेक लोक आहेत
यां याकड े पया य नाही आिण यांचे जीवन आिण घरे धोक्यात येऊ शकतात . हणून
यांना अिनि त थला ंत रत िकंवा िनवा िसत हटल े जाते.
munotes.in
Page 24
24
blog.forumias.com
शहरी भागांवर होणार े प रणाम :
१. लोकस ं यािवषयक घटका ंचा प रणाम : थला ंतरामुळे शहरी भागातील
कामगारवगा ची लोकस ं या वाढली आहे. 15 ते 24 वयोगटातील त ण पु ष हे
बह सं य थला ंत रत आहे; यांचे ल न झालेले नाही आिण बाक च े या वयोगटातील
इतर लोक आहेत जे आप या कुटुंबांना घरी सोडून शहरी भागात आले आहेत.
प रणामी , ही वृ ी ामीण भागातील जनन मता कमी ठेवते. कमी जनन दरासाठी
जबाबदार असल ेला दुसरा घटक हणज े शहरी भागात उ म वै क य मदत आिण
कुटुंब िनयोजन सुिवधांची उपल धता . जे लोक आप या जोडीदारासोबत
कायम व पी थाियक होतात , यांनी कमी सं येने मुलांची िनवड केली; कारण शहरी
भागात मुलांचे संगोपन करणे खूप खिच क आहे.
२. आिथ क प रणाम : थला ंतराचे िविवध प रणाम शहरी भागातील उ प न आिण
रोजगारावर िदसून येतात; जे थला ंत रता ं या कारावर अवल ंबून असतात . यांना
अनोपचा रक े ात सुतार, गवंडी, िशंपी, वयंपाक आिण इतर यापारी हणून
नोक या िमळतात . ते र यावर फेरीवाल ेम, बूट पोिलश बॉय इ यादी हणून काम
करतात . परंतु असे िदसून आले आहे क अनौपचा रक े ातील मोठ्या माणात
रोजगार आिथ क ्या काय म आिण नफा कमावणारा आहे. खच कर यासाठी आिण
यां या घरी पाठव यासाठी पुरेसे आहे. मा यिमक तरापय त िशकल े या
थला ंत रता ंना सहा यक , दुकान मदतनीस , मशीन दु ती , ाहकोपयोगी व तूंची
दु ती िकंवा मालाची िव कर यासाठी नोक या िमळतात . ते िमक आिण
अिनय ंि त आहेत व कुशल कामगारा ंपे ा जा त उ प न असल े या सामा य शहरी
लोकां या ेणीत आण यासाठी यांना पुरेशी र कम िमळत े. शहरे आिण शहरांम ये
महािव ालय आिण सं थांम ये उ च िश णासाठी येणा या अ पस ं यने
थला ंत रता ंना औपचा रक े ात नोकरी िमळत े. यांना चांगला पगार िमळतो आिण ते
munotes.in
Page 25
25
चांग या दजा चे काम क शकतात . ते यां या घरी मोठ्या माणात पैसे पाठवू
शकतात आिण ामीण प रि थतीच े आधुिनक करण कर यास मदत क शकतात .
World Economic Forum
ामीण -शहरी थला ंतराच े ितक ूल प रणाम :
जे हा लोक थला ंतर करतात त े हा अन ेक ितक ूल प रणाम िदस ून येतात.
ामीण त े शहरी भागात थला ंत रत आिण थाियक झाल े या शहरा ंम ये अ स ं य
सम या ंना त ड ाव े ला ग त े. अवाढ य झोपडप ्यांची मुबलक वाढ िदस ून येते आिण या
झोपडप ्यांम ये आिण श ेजार या मोठ ्या भागात व छ पाणी , वीज, साव जिनक स ेवा
आिण सा ंडपाणी यव था या सार या नगरपािलका स ेवांम ये गैरसोय होत े. शहरात घरा ंची
ती ट ंचाई आह े. वाहतूक यव था वाढ या लोकस ं येची मागणी प ूण क शकत नाही ,
वायू, जल आिण वनी द ूषण मोठ ्या माणात वाढल े आहे, गु ांची ट क ेवारी आिण गद
वाढली आह े. थािनक वरा य स ं थांचे चांगले हेतू अस ूनही, पुरिव या जाणा या
सुिवधांचा खच भ न काढ यासाठी माणाप े ा खूप जा त आह े.
शहरे आिण शहरा ंम ये अ प ब ेरोजगारी आिण ब ेरोजगारीम य े चंड वाढ झाली
आहे. शहरी थला ंतरामुळे लोकस ं ये या वाढी या त ुलनेत नोकरी शोधणा या ंचा वाढीचा
दर वाढतो . शहरी े ात अिशि त आिण अक ुशल ामीण थला ंत रता ंसाठी प ुरेशा नोक या
उपल ध नाहीत . प रणामी , कुशल मज ुरां या मागणीत झपाट ्याने वाढ होत आह े. परंतु
अकुशल मज ुरां या मागणी या अभावाम ुळे ती ब ेरोजगारी आिण अ प ब ेरोजगारी वाढत े.
munotes.in
Page 26
26
२.४ कमकुवत वगा या सम या
कमकुवत वगा ची या या अशी क ेली जाऊ शकत े " यांना या ंचे ह क आिण
ह क िमळव या या मत े या बाबतीत साप े कमक ुवतपणाचा अन ुभव य ेतो आिण या ं या
आवडीच े दज दार जीवन जग या या मत ेपासून वंिचत राहतात ." समाजातील द ुब ल घटक
हणज े एससी , एसटी आिण मिहला . भारतीय रा यघटन े या कलम 46 म ये प पण े अशी
तरतूद आह े क रा य समाजातील द ुब ल घटका ं या, िवशेषत: अनुसूिचत जाती , जमाती
आिण या ं या श ै िणक आिण आिथ क उ नतीसाठी िवश ेष काळजी घ ेईल आिण या ंना
अ याय आिण सव कार या शोषणापास ून संर ण देईल. अनुसूिचत जाती (SC) आिण
अनुसूिचत जमाती (ST) हे भारतातील सवा त वंिचत सामािजक -आिथ क गटा ंपैक एक
आहेत. जलद, शा त आिण अिधक समाव ेशक वाढीवर ल क ि त क न , 12 या
पंचवािष क योजना ठळकपण े द श वते क िवकास सव समाव ेशक हो यासाठी ग रबा ं या
िचंतेकडे ल द ेणे आव यक आह े.
२.४.१ अनुसूिचत जाती :
अनुसूिचत जाती या द ेशातील त े वग आह ेत या ंना पायाभ ूत स ुिवधां या
अभावाम ुळे आिण भौगोिलक अिल त ेमुळे, अ पृ यते या ज ु या था आिण काही इतरा ंमुळे
उ वल े या अ य ंत सामािजक , शै िणक आिण आिथ क मागासल ेपणापा सून ास होतो
आिण या ंना या ं या िहतस ंबंधांचे र ण कर यासाठी आिण या ं या व ेगवान सामािजक -
आिथ क िवकासासाठी िवश ेष िवचार करण े आव यक आह े. घटने या कलम 341 या
कलम 1 म ये समािव असल े या तरत ुद नुसार या सम ुदायांना अन ुसूिचत जाती हण ून
अिधस ूिचत कर या त आल े.
2.4.1.1 अनुसूिचत जात ना भ ेडसावणा या सम या खालील माण े आहेत:
1. सामािजक सम या : या सम या श ु ता आिण द ूिषतपणा या स ंक पन ेशी स ंबंिधत
आहेत. यांना समाजात अ य ंत खालच े थान द े यात आल े.
Caste discrimination against Panchayat ...republicwor ld.com
munotes.in
Page 27
27
उ च जाती या िह ंदूंनी या ं यापास ून सामािजक अ ंतर राखल े आिण उ च जाती या िह ंदूंनी
जीवना या अन ेक मूलभूत सुिवधांपासून वंिचत ठ ेवले गेले. खा यािप या या व त ूंसाठी त े
िहंदूं या पर ंपरेवर अवल ंबून होत े.
2. धािम क सम या : यांना केवळ उ च जाती या ा णा ंनी स ेवा देत असल े या
मंिदरांम ये वेश कर याचा अिधकार नाकारला होता . यांना मंिदरातील द ेवदेवतांची पूजा
कर याचा अिधकार न हता .
3. आिथ क सम या : यांना अन ेक आिथ क सम या आिण ास सहन करावा लागला
आिण या ं या स ेवेसाठी या ंना यो य ब ीस िद ले गेले नाही. पारंपा रकपण े यांना या ं या
वत: या जिमनी या मालम ेपासून वंिचत ठ ेव यात आल े होते. यांना कोणताही यवसाय
कर याची परवानगी न हती आिण इतर जाती या लोका ं ारे चालव या जाणा या िविवध
यवसाया ंम ये यांना गुंत याची परवानगी न हती . यांना या ं या क ुवतीनुसार कोणताही
यवसाय िनवड याची परवानगी न हती . यां या कामात र या ंची साफसफाई करण े,
मेलेली गुरे काढण े आिण श ेतीची भारी काम े करण े यांचा समाव ेश होतो . ते भूिमहीन मज ूर
होते आिण या ंना उ च जाती या िह ंदूं या श ेतात मज ूर हण ून काम करावे लागल े.
4. साव जिनक िवकला ंगता:
यांना अन ेक साव जिनक अपमाना ंना सामोर े जावे लागल े कारण या ंना िविहरी , साव जिनक
वाहतूक, शै िणक स ं था या साव जिनक स ुिवधांचा वापर कर याचा अिधकार नाकार यात
आला होता .
Caste – Wikipedia… en.wikipedia.org
5. शै िणक सम या :
पारंपा रकपण े ते िश ण घ े यापास ून वंिचत होत े आिण या ंना साव जिनक श ै िणक स ं था
वापर याची परवानगी न हती .
munotes.in
Page 28
28
Caste discrimination - vikaspedia.in
के.एम. प णीकर या ंनी िटपणी क ेली आह े क , “ह रजना ंची ि थती ग ुलामिगरीप े ा अन ेक
कार े वाईट होती . गुलाम िकमान मालकाचा ग ुलाम होता आिण हण ून तो या या
मालकाशी व ैयि क स ंबंधात उभा रािहला . आिथ क वाथा चा िवचार आिण अगदी मानवी
भावन ेने वैयि क ग ुलामिगरी या रानटीपणात बदल क ेला. परंतु हे कमी करणार े घटक
अ पृ यते या यव थ ेला लाग ू झ ा ल े न ा ह ी त . याला बह धा सा ं दाियक ग ुलामिगरीची
यव था मानली जात होती . वैयि क मालक या ग ुलामाऐवजी , येक गावान े आप याशी
जोडल े या अ प ृ य क ुटुंबांना एक कार े गुलामिगरीत जखड ून ठेवले. उ च जातीतील
कोण याही य न े यां याशी व ैयि क स ंबंध ठेवू नयेत.
2.4.1.2 उपचारा मक उपाय आिण घटना मक तरत ुदी:
रा ीय अन ुसूिचत जाती आयोग (NCSC) ही एक घटना मक स ं था आह े जी भारतातील
अनुसूिचत जाती (SC) या िहताच े र ण कर यासाठी काय करत े. भारतीय रा यघटन े या
कलम ३३८ म ये अन ुसूिचत जात साठी रा ीय आयोगाची तरत ूद आह े या त
यां यासाठी दान क ेले या स ुर ेशी स ंबंिधत सव बाब ची चौकशी करण े आिण या ंचे
िनरी ण करण े, िविश त ार ची चौकशी करण े आिण या ं या सामािजक -आिथ क
िनयोजन ि य ेत सहभागी होण े आिण स ला द ेणे. िवकास इ .
कलम ३३८-अ अंतग त रा ीय अन ुसूिचत जा ती आयोग (NCSC) चे काय :
अ) अनुसूिचत जात साठी स ंिवधाना ंतग त दान क ेले या स ुर ेसंबंधी सव मुद् ांचे िनरी ण
आिण तपासणी करण े.
b) अनुसूिचत जात च े अिधकार आिण स ंर णापास ून वंिचत राह यास ंबंधी त ार ची
चौकशी करण े.
c) अनुसूिचत जात या सामािजक -आिथ क िवकासा या िनयोजनास ंदभा त क िकंवा रा य
सरकारा ंम ये भाग घ ेणे आिण या ंना स ला द ेणे.
ड) या सुर ा उपाया ं या अ ंमलबजावणीबाबत द ेशा या रा पत ना िनयिमत अहवाल द ेणे.
e) अनुसूिचत जात या सामािजक -आिथ क िवकास आिण इतर क याणकारी उप मा ंना
पुढे ने यासाठी पावल े उचल याची िशफारस करण े. munotes.in
Page 29
29
f) अनुसूिचत जाती जमातीच े क याण , संर ण, िवकास आिण गती स ंदभा त इतर
कोणत ेही काय .
g) आयोगान े अँ लो-इंिडयन क य ुिनटी या बाबतीतही अन ुसूिचत जात या स ंदभा त समान
काय पार पाडण े आव यक आह े.
h) सन २०१८ पय त, आयोगान े इतर मागासवग य (OBC) बाबतही अशीच काम े करण े
आव यक होत े. २०१८ या 102 या द ु ती काय ा ार े या जबाबदारीत ून मु कर यात
आले.
अनुसूिचत जाती या उ थानासाठी इतर घटना मक तरत ुदी
अ) कलम १५(४) यां या उ नतीसाठी िवश ेष तरत ुद चा स ंदभ देते.
ब) अनु छेद 16(A) रा या ंतग त सेवांम ये कोण याही वगा या िक ंवा पदा ं या पदो नती या
बाबतीत आर णािवषयी बोलत े, यांना रा या ंतग त सेवांम ये पुरेसे ितिनिध व नाही .
क) कलम १७ अ पृ यता नाहीस े करत े.
ड) अनु छेद 46 नुसार रा यान े लोका ं या द ुब ल घटका ं या आिण िवश ेषतः अन ुसूिचत
जात या श ै िणक आिण आिथ क िहतस ंबंधांना िवश ेष काळजीन े ो साहन द ेणे आिण
सामािजक अ याय आिण सव कार या शोषणापास ून या ंचे संर ण करण े आव यक आह े.
इ) अनु छेद 335 म ये अशी तरत ूद आह े क , अनुसूिचत जाती या सद या ंचे दावे,
शासना या काय मते या द ेखरेखीसह , संघा या िक ंवा एखा ा या कामकाजाशी स ंबंिधत
सेवा आिण पदा ंवर िनय ु करताना िवचारात घ ेतले जातील . रा य.
फ) घटने या अन ु छेद 330 आिण अन ु छेद 332 म ये अनु मे लोकसभ ेत आिण
रा या ं या िवधानसभा ंम ये अ नुसूिचत जात या बाज ूने जागा राख ून ठेव याची तरत ूद
आहे.
ग) पंचायत शी स ंबंिधत भाग IX आिण नगरपािलका ंशी स ंबंिधत घटन े या भाग IXA
अंतग त, थािनक वरा य स ं थांम ये अनुसूिचत जात साठी आर णाची तरत ूद कर यात
आली आह े.
2.4.2 अनुसूिचत जमाती :
भारतातील आिदवास म य े देशभरात असमानपण े िवतरीत क ेलेले िविवध गट आह ेत आिण
यापैक काह ना अन ुसूिचत जमाती हण ून संबोधल े ज ा त े. कारण या जमात च े न ा व
घटने या अन ुसूची 5 आिण 6 म ये समािव आह े आिण तरत ुदी केवळ या िविश गटा ंना
लागू आह ेत. भारताच े संिवधान , कलम ३४२ अ वय े असे नमूद करत े क , भारताच े
रा पती “साव जिनक अिधस ूचने ारे जमाती िक ंवा आिदवासी सम ुदाय िक ंवा जमाती िक ंवा
आिदवासी सम ुदायांमधील काही भाग िक ंवा गट िनिद क शकतात ज े या स ंिवधाना या
उ ेशाने अनुसूिचत जमाती मानल े जातील . "
munotes.in
Page 30
30
2.4.2.1 अनुसूिचत जमात ना भ ेडसावणा या सम या खालील माण े आहेत:
भारतातील जमात या अन ेक सामािजक , सां कृितक आिण आिथ क सम या आह ेत.
आिदवास शी स ंबंिधत काही सामा य सम या हणज े दा र ्य आिण शोषण , आिथ क आिण
तांि क मागासल ेपण, सामािजक -सां कृितक अप ंग व आिण ग ैर-आिदवासी लोकस ं येशी
यां या एक य े या या सम या . भारतीय जमात या सम या प ुढील माण े आहेत.
1) नैसिग क साधनस ंप ीवरील िनय ं णाच े नुकसान : आिदवासी समाजाला जमीन ,
जंगल, व यजीव , पाणी, माती, मासे इ यादी न ैसिग क संसाधना ंवर जिमनीची मालक आिण
यव थापनाचा सरळ अिधकार आह े. भारतातील जलद औ ोिगक करण आिण खिनज
आिण इतर स ंसाधना ंचा शोध याम ुळे आिदवासी भाग बाह ेर या लोका ंसाठी ख ुले केले गेले
आिण आिदवास या अन ंत दु:खाची कहाणी स ु झाली . प रणामी रा याचा ताबा िबगर
आिदवास या ता यात ग ेला. वातं यानंतर िवकास ि य ेला गती िमळा या ने ज म ी न
आिण ज ंगलांवर िनय ं ण वाढल े. दीघ कालीन कज बाजारीपणा , बेईमान सावकार ,
जमीनदार , सावकार , कं ाटदार आिण अिधकारी या ं यामुळे जिमनीवरील मालक ह क
आिदवास नी गमावल े. आिदवासी समाजाला या ं या सा ं कृितक घटका ंपासून आिण
संरि त ज ंगले आिण रा ीय ज ंगले या स ंक पना ंसह उपजीिवक ेचे कोणत ेही सुरि त साधन
नसताना या ंना उ व त कर यात आल े.
२) िश णाचा अभाव : आिदवासी समाजा या िवकास ि य ेत आिदवास चा अिधक
सहभाग स ुिनि त कर यासाठी िश ण ह े एक साधन हण ून काम क शकत े. आिदवासी
भागात अ ंध ा आिण प ूव ह, आ यंितक दा र ्य, काही जमात ची भटक जीवनश ैली,
आिदवासी भागात यो य िश का ंचा अभाव आिण इतर स ुिवधांसारख े काही घटक
आिदवासी समाजाला िश ण घ े यापास ून रोखत आह ेत.
3) िव थापन आिण प ुनव सन: औ ोिगक करणाम ुळे चंड टील ला ंट, ऊजा क प
आिण मो ठी धरण े आिण खाणकाम या सवा चा आिदवासी व ती असल े या भागात व ेग
आला . सरकारन े क पा ंसाठी आिदवास या जिमनी स ंपािदत क े यामुळे आिदवास च े
मोठ्या माणावर िव थापन झाल े. छोटा नागप ूर देश, ओ रसा , पि म ब ंगाल आिण म य
देशातील आिदवास या िखशाला मोठ ्या माणात फटका बसला . आिदवासी समाजाला
औ ोिगक े ात वसाहती द े यात आ या नाहीत . यांना जवळ या झोपडप ्यांम ये
राह यास िक ंवा अक ुशल कामगार हण ून काम कर यासाठी आिण ग रबीत राह यासाठी
लगत या रा या ंम ये थला ंतर कर यास भाग पाडल े गेले. सरकारन े िदलेली रोख
भरपाईही फालत ू खच कर यात आली . शहरी भागात थला ंतरामुळे आिदवासी लोका ंम ये
मानिसक सम या िनमा ण झा या कारण या ंना शहरी जीवनश ैली आिण म ू ये सोयी कर
नाहीत .
4) आरो य आिण पोषणा या सम या : आिथ क मागासल ेपणा आिण अस ुरि त
उपजीिवक ेमुळे आिदवासी लोकांम ये कॉलरा , यरोग , मले रया, कावीळ , अितसार , munotes.in
Page 31
31
र य , उ च बालम ृ यू दर, आयुमा नाची िन न पातळी इ यादीसार या आरो या या अन ेक
सम या िनमा ण झा या आह ेत.
5) ि या ं या सम या : जंगलांचा नाश क न न ैसिग क पया वरणाचा हास , झपाट्याने कमी
होत जा णारा स ंसाधना ंचा आधार याम ुळे मिहला ं या ि थतीवर प रणाम झाला . आिदवासी
प ्यांम ये खाणकाम , उ ोगध ंदे आिण यापारीकरण स ु झा याम ुळे बाजार
अथ यव थ े या िनद यी कारवाया ंचा आिदवासी लोका ं या स ंपका त आ यान े उपभोगवाद
आिण ि या ं या व त ूकरणाला चालना िमळाली .
6) अि मत ेची ध ूप: आिदवासी समाजाच े क ा य द े आिण पर ंपरागत स ं था आध ुिनक
सं थांशी स ंघष करतात आिण आिदवास म य े यांची ओळख जप याबाबत अिव ास
िनमा ण होतो . िचंतेचे दुसरे कारण हणज े आिदवासी बोली आिण भाषा ंचे नामश ेष होण े हे
काही िविश भागात आिदवासी अि मता न हो याच े संकेत देते.
2.4.2.2 उपचारा मक उपाय आिण घटना मक तरत ुदी:
आिदवास या उ थानासाठी स ंिवधानात िदल े या म ुख तरत ुदी पुढील माण े आहेत.
आर ण : आर णा ार े अनुसूचीम य े नमूद केले या आिदवासी गटा ंना शै िणक आिण
रोजगार लाभ िमळ ू शकतात जे आिदवास ना इतर सम ुदायां या बरोबरीन े आण यास मदत
करतात .
व-शासन : आिदवासी स ं कृती आिण ा द ेशा या इतर भागा ंपे ा िभ न अस यान े,
यांना शासन दान कर यासाठी सावधिगरी बाळगण े आव यक आह े. आिदवासी प रषदा ,
वाय िज हा प रषदा , PESA इ याद या व पात वशासना या उपाययोजना ंमुळे
आिदवासी भागातील ह त ेप कमी होईल .
वावल ंबन: वैधािनक क ृत ार े जोडल े या इतर फाय ा ंम ये वन ह क कायदा समािव
आहे, जो आिदवास ना त दूप ा, मह आ फुले, बांबू या व त ूंसाठी आिथ क अिधकार दान
करतो आिण जिमनीच े ह क आिण जबरद तीन े बेदखल कर यापास ून ितब ंध देखील
करतो .
कलम ३३८-अ अंतग त रा ीय अन ुसूिचत जमाती आयोग (NCSC) चे काय :
अनुसूिचत जमात या उ थानासाठी इतर घटना मक तरत ुदी
1. घटनेनुसार िक ंवा इतर काय ा ंतग त िकंवा सरकार या अ ंतग त अन ुसूिचत जात सा ठी
दान क ेले या स ुर ेशी संबंिधत करणा ंची तपासणी आिण िनरी ण करण े. अशा स ुर े या
काया चे मू यमापन कर याचा आद ेश देणे.
2. ST चे ह क आिण स ुर ेशी संबंिधत िविश त ार ची चौकशी करण े. munotes.in
Page 32
32
3. एसटी या सामािजक -आिथ क िवकासाशी स ंबंिधत िनयोजन ि येत सहभागी होण े
आिण स ला द ेणे आिण क आिण कोण याही रा या या अ ंतग त या ं या िवकासा या
गतीच े मू यांकन करण े.
4. एसटी या क याण आिण सामािजक -आिथ क िवकासाशी स ंबंिधत ो ामर / योजना ं या
भावी अ ंमलबजावणीसाठी आव यक असल े या स ेफगाड ् सवर / काम करताना ,
आयोगाला यो य वाट ेल अशा व ेळी आिण इतर व ेळी रा पत ना अहवाल सादर करण े.
5. संसदेने केले या कोण याही काय ा या तरत ुद या अधीन राह न, रा पती क
शकतील अशा अन ुसूिचत जात या स ंबंधात अशी इतर काय िनयमान ुसार पार पाडण े.
6. अनुसूिचत जमात चे संर ण, क याण आिण िवकास आिण गती या ं या स ंदभा त
आयोग खालील काय देखील पार पाड ेल, हणज े:
अ) वन े ात राहणा या अन ुसूिचत जमात ना िकरकोळ वनोपजा ं या स ंदभा त मालक ह क
बहाल कर याबाबत उपाययोजना करण े आव यक आह े.
b) काय ान ुसार खिनज स ंसाधन े, जल ोत इ याद वरील आिदवासी सम ुदायां या ह का ंचे
र ण कर यासाठी उपाययोजना करा यात .
c) आिदवासी लोका ं या िवकासासाठी करावया या उपाययोजना आिण अिधक यवहाय
उपजीिवक े या धोरणा ंसाठी काय करण े.
ड) िवकास क पा ंमुळे िव थािपत झाल े या आिदवासी गटा ंसाठी मदत आिण प ुनव सन
उपाया ंची प रणामकारकता स ुधार यासाठी उपाययोजना .
e) आिदवासी लोका ंचे जिमनीपास ून दुरावणे टाळ यासाठी आिण या ं या बाबतीत परक य
होणे आधीच झाल े आ ह े अशा लोका ंचे भावीपण े पुनव सन कर यासाठी उपाययोजना
करा यात .
f) जंगलां या स ंर णासाठी आिण सा मािजक वनीकरण हाती घ े यासाठी आिदवासी
समुदायांचे जा तीत जा त सहकाय आिण सहभाग िमळिव यासाठी उपाययोजना
करा यात .
g) पंचायत या तरत ुदी (अनुसूिचत े ांचा िव तार ) अिधिनयम , 1996 [40 of 1996] ची
पूण अंमलबजावणी स ुिनि त कर यासाठी उपाययोजना .
h) आिदवास ची श ेती थला ंत रत कर याची था कमी कर यासाठी आिण श ेवटी द ूर
कर यासाठी उपाययोजना करा यात याम ुळे यांचे सतत अश करण आिण जमीन आिण
पया वरणाचा हास होतो .
२.४.३ मिहला ं या सम या
भारतीय समाजात मिहला ंना पु षांपे ा किन समजल े जाते आिण या ंना या ं या
जीवनात िविवध सम या आिण सम या ंना सामोर े जाव े लागत े. वत:ला प ु षां या
बरोबरीन े िस कर यासाठी अन ेक अडचण चा सामना करावा लागतो . यांना घराबाह ेर
पडून पु षां माण े सामािजक काया त भाग घ े याची परवानगी न हती आिण या ंना या ं या munotes.in
Page 33
33
दैनंिदन जीवना त अन ेक अडचण ना त ड ाव े लागत े. यांचे क रअर घडव यासाठी ख ूप
संघष करावा लागतो . तरीही उ च िश ण ह े मुलीचे व न असत े क ा र ण त े कुटुंब सुखी
आिण िनरोगी ठ ेव याच े एकम ेव मा यम मानल े जाते. एखा ा ीकड े समाजात अिधक ती
उपहासान े पािहल े जात े आिण ती ेमिववाह िक ंवा आ ंतरजातीय ेमिववाहात सामील
अस यास ितला ऑनर िकिल ंगचा धोका जा त असतो . भारतीय समाजात िपत ृस ाक
यव था , मूल ज माला घालण े आ ि ण क ौ ट ुंिबक काळजीची भ ूिमका, सां कृितक िनयम ,
घरगुती जबाबदा या इ याद म ुळे ि या ंसाठी अन ेक आ हान े िनमा ण होतात जस े क या ंना
वाय ता , सामािजक वात ं य, घराबाह ेर जा याची लविचकता , इ. पु षांपे ा. घरात,
घराबाह ेर िकंवा कामा या िठकाणी मिहला ंची सुरि तता ख ूप मह वाची आह े. ी ूणह या
ही भारतीय समाजात आई या पोटातच म ुलीला मार याची एक सामा य था आहे कारण
ती या ं या आई -वडील आिण पत साठी ओझ े मानली जात े. या सम या ं यित र
िनर रता , यो य िश णाचा अभाव , घरगुती काम े, बला कार , कामा या िठकाणी ल िगक छळ
इ यादी भारतातील मिहला ंसाठी काही मोठ ्या सम या आह ेत.
ि या ंना देवी हण ून पूजले जात अस े, पण नंतर या काळात म यय ुगीन ि या ंचा
दजा खूप खालावला . देशात िशि त लोका ंची सं या वाढत अस यान े मिहला ं या ि थतीत
बरेच सकारा मक बदल झाल े आहेत. आजकाल , ि या , समाजातील सामािजक आिण
सम या ंचे स व अडथळ े तोडत आह ेत. आिथ क ्या वत ं आिण आ िथ क ्या स ु ढ
अस याम ुळे ते पुढे जात आह ेत आिण जवळजवळ सव च े ात समानत ेचा आन ंद घेत
आहेत.
सम या : पु ष धान , िपतृस ाक समाज यव था , जु या पार ंपा रक समज ुती इ याद म य े
ि या ंना अन ेक सम या ंना त ड ाव े लागत होत े. मूल ज माला घालण े आ ि ण मुलांचे
संगोपन करण े यासार या पार ंपा रक भ ूिमका पार पाड याची जबाबदारी मिहला ंवर होती .
आधुिनक जगात मिहला ंची ि थती थोडी स ुधारली असली तरी तरीही या सम या ंना त ड
देत आह ेत. यांना या ं या पती या मदतीिशवाय कौट ुंिबक आिण यावसाियक दो ही
जबाबदा या एक पार पाडा या लागतात . मिहला ंना मदत िमळ याऐवजी क ुटुंबीयांकडूनच
अ याचार होत असताना या ंची अव था अिधकच लािजरवाणी होत े. घरांम ये त सेच
ऑिफसम य े कुटुंबातील सद य , नातेवाईक , शेजारी, िम , बॉस इ याद कड ून होणारी
ल िगक छळ ही आणखी एक सम या आह े. मिहला ंना या ं या द ैनंिदन जीवनात या ं या
क रअरसाठी तस ेच या ं या पोषणासाठी ख ूप ास सहन करावा लागतो . यांचे क ौटुंिबक
नाते जतन करण े. पूव या ि या ंना बालिववाह , सती था , परद था , िवधवा
पुनिव वाहावरील िनब ध, िवधवा ंचे शोषण , देवदासी था इ यादी सम या ंना त ड ाव े लागत
होते. मा , अनेक जु या पार ंपा रक सम या समाजात ून हळ ुहळू नाहीशा झा या पण इतर
नवीन सम या ंना ज म िदला . भारतीय रा यघटन ेने पु षां माण े समान अिधकार आिण
संधी िद यावर आिण आ मिव ास , यि म व , वािभमान , यि म व , मता , ितभा
आिण काय मता प ु षांपे ा अिधक असतानाही मिहला ंना अन ेक सम या ंना त ड ाव े
लागत आह े.
munotes.in
Page 34
34
आधुिनक ि या ंना भेडसावणा या काही म ुख सम या खाली नम ूद के या आह ेत.
मिहला ंवरील िह ंसाचार : दररोज होणारा िह ंसाचार आिण िदवस िदवस मोठ ्या माणात
होणा या िह ंसाचाराला बळी पडण े, कारण व ेगवेग या कार े मिहला ंवरील वाढ या ग ु ांमुळे
(क ीय ग ृह मं ालया या ाईम र ेकॉड युरो या अहवालान ुसार) समाज िव कळीत होत
आहे. मिहला ंना कुटुंबात (ह ंडा संबंिधत छळ , मृ यू, वैवािहक बला कार , प नीवर मारहाण ,
ल िगक अ याचार , ीचे जनन ि य िव छ ेदन, िनरोगी अ नापास ून वंिचत राहण े इ.) िकंवा
कुटुंबाबाह ेर (अपहरण , बला कार , खून इ.) अशा िह ंसाचाराचा सामना करावा लागतो .
ल िगक भ ेदभाव : मिहला ंना समाजातील द ुब ल घटक मानल े जात अस यान े यांना कमी
मह व िदल े ज ाते आिण िल ंगभेदाचा खरा बळी म ुलगी होत आह े. भारतातील िपत ृस ाक
कुटुंबप तीम ुळे ी-पु षांम ये स ा आिण कामाचा भ ेदभावही िदस ून येतो. आरो य ,
पोषण, काळजी , िश ण , मिहला ंची घटती लोकस ं या, साव जिनक जीवन , नोकरी इ यादी
े ांम ये मिहला ंवर िल ंगभेदाचे प रणाम िदस ून येतात.
ी िश णा या सम या : भारतातील मिहला ं या िश णाची ट क ेवारी िवश ेषतः ामीण
भागात कमी आह े क ा र ण य ा ंना यावसाियक आिण ता ंि क िश णासार या उ च
िश णाची स ंधी िदली जात नाही .
बेरोजगारीशी स ंबंिधत सम या : मिहला ंना या ं यासाठी यो य नोकरी शोधताना अनेक
सम या ंना त ड ाव े लागत े कारण या ंना कामा या े ात छळवण ूक आिण शोषण
हो याची अिधक श यता असत े. यांना या ं या बॉसकड ून जाण ूनबुजून अिधक काम आिण
कठोर काम े िदली जातात . यांची ामािणकता , िन ा, गांभीय आिण कामाब लची िन ा
यांना वेळोवेळी िस करावी लागत े.
सुिशि त िक ंवा अिशि त ि या जीवना या कोण याही ट यावर या ं या
पतीकड ून घट फोट आिण याग कर यास वण असतात . ह ंडा प तीम ुळे ि या ंचा दजा
मोठ्या माणात खालावतो जी समाजातील एक मोठी सम या आह े कारण या ंना अभ
वागणूक िदली जात े, यांचा अनादर क ेला जातो , छळ क ेला जातो , पु षाने हाताळल े जाते
आिण िह ंसा, आ मह या आिण ख ून यासार या इतर ूरता सहन क े या जातात .
2.4.3.1 उपचारा मक उपाय
गे या काही वषा त मिहला ंवरील काही सतत या आिण भयानक ग ु ांमुळे यांची
सुर ा कमी झाली आह े. ाचीन काळापास ून म यय ुगीन काळापय त ि या ं या ि थतीत
झालेली घसरण अशा गत य ुगात िदस ून येते. भारतीय मिहला ंना पु षां माण े स म ा न
अिधकार अस ूनही आिण द ेशा या जवळपास िन मी लोकस ं या यापल ेली असली आिण
देशा या वाढ आिण िवकासात िन या मा णात या ंचा सहभाग आह े आिण उ च पदा ंवर
(अ य , लोकसभ ेचे अ य , क ीय म ं ी, िवरोधी प न ेते, मु यमं ी, रा यपाल वग ैरे)
तरीही या ंचेही शोषण होत आह े. भारतीय रा यघटन ेनुसार, भारतीय मिहला ंना स मान ,
समानता आिण ल िगक भ ेदभावापास ून मु तेचे समान अिध कार आह ेत. तरीही या ंना munotes.in
Page 35
35
ल िगक छळ , बला कार , अॅिसड ह ला , ह ंडाबळी , बळजबरीन े वे या यवसाय यासार या
खूप काही अस ं य सम या ंना त ड ाव े लागत आह े.
भारतातील मिहला अज ूनही िश ण आिण आिथ क िवकासाशी झ ुंजत आह ेत
कारण मिहला सा रत ेचे माण अज ूनही प ु ष सा रते या दराप े ा कमी आह े आ िण ह ी
तफावत शहरी भागाप े ा ामीण भागात जा त िदस ून येते. शाळे या अप ु या सुिवधा,
व छतािवषयक स ुिवधा, मिहला ंिव च े वाढत े गु हे, मिहला िश का ंची कमतरता ,
समाजातील िल ंगभेद इ यादी कारण े आहेत. भारतातील मिहला ंिव च े गु हे बालिववाह ,
कौटुंिबक िह ंसाचार , बळजबरीन े घरकाम , बालक े यासारख े आहेत. अ याचार , ह ंडा मृ यू,
ी ूणह या आिण ल िगक-िनवडक गभ पात, बालमज ुरी, ऑनर िकिल ंग, अॅिसड ह ला ,
बला कार , ल िगक छळ , त करी , वे या यवसायासाठी भाग पाडण े आिण बर ेच काही .
भारतातील मिहला ंसाठी स ुर ा कायद े:
मिहला ंवरील सव कार या ग ु ांपासून मिहला ंना सुरि तता दान कर यासाठी
े ात काम करणा या भारतातील मिहला ंसाठी स ुर ा काय ा ंची यादी .
बालिववाह ितब ंध कायदा 1929
िवशेष िववाह कायदा 1954
िहंदू िववाह कायदा 1955
िहंदू िवधवा प ुनिव वाह कायदा 1856
भारतीय द ंड संिहता 1860
ह ंडा बंदी कायदा 1961
मातृ व लाभ कायदा 1861
परदेशी िववाह कायदा 1969
भारतीय घट फोट कायदा 1969
वै क य समा ी गभ धारणा कायदा 1971
ि न िववाह कायदा 1872
फौजदारी ि या स ंिहता 1973
समान मोबदला कायदा 1976
िववािहत मिहला मालम ा कायदा 1874
ज म, मृ यू आिण िववाह न दणी कायदा 1886
मिहला ंचे अशोभनीय ितिनिध व ( ितबंध) कायदा 1986
मुि लम मिहला (घट फोटावरील अिधकारा ंचे संर ण) कायदा 1986
सती आयोग ( ितबंध) कायदा 1987
रा ीय मिहला आयोग का यदा 1990 munotes.in
Page 36
36
िलंग िनवड ितब ंध कायदा 1994
कौटुंिबक िह ंसाचारापास ून मिहला ंचे संर ण कायदा 2005
ल िगक ग ु ांपासून मुलांचे संर ण कायदा 2012
कामा या िठकाणी मिहला ंचा ल िगक छळ कायदा 2013
2000 या िव मान भारतीय बालग ु हेगार काय ा या जागी आणखी एक बा ल याय
(मुलांची काळजी आिण स ंर ण) िवधेयक, 2015 मंजूर कर यात आल े आह े. हा
कायदा जघ य ग ु ांम ये (िवशेषत: िनभ या करणातील आरोपी अ पवयीन
सुट यान ंतर) 18 व न 16 वषा पय त कमी कर यासाठी पास कर यात आला आह े.
भारताची रा यघटना आिण मिहला स मीकरण : भारताच े संिवधान ह े जगातील
सव क ृ समानता द तऐवजा ंपैक एक आह े. हे सव साधारणपण े समानता आिण िवश ेषतः
ल िगक समानता स ुरि त कर यासाठी तरत ुदी दान करत े. संिवधानातील कलम े
सामािजक , राजक य आिण आिथ क ्या मिहला ं या ह का ंचे र ण करतात . तावना ,
मूलभूत अिधकार , रा य धोरणाची माग दश क त व े (DPSPs) आिण इतर घटना मक
तरतुदी मिहला ंचे मानवी ह क स ुरि त कर यासाठी अन ेक सामा य आिण िवश ेष सुर ा
दान करतात .
तावना : भारतीय रा यघटन ेची तावना याय , सामािजक , आिथ क आिण राजक य
याची हमी द ेते; य ला दजा आिण स ंधी आिण ित ेची समानता .
मूलभूत अिधकार : मिहला स मीकरणाच े धोरण आप या रा यघटन ेत अंतभू त असल े या
मूलभूत अिधकारा ंम ये चांगले जल ेले आहे.
• कलम १४ मिहला ंना समानत ेचा अिधकार स ुिनि त करत े.
• कलम 15(1) िवशेषतः िल ंगा या आधारावर भेदभाव कर यास ितब ंिधत करत े.
• कलम 15(3) रा याला मिहला ं या बाज ूने सकारा मक कारवाई कर याचा अिधकार द ेते.
• अनु छेद 16 कोण याही काया लयात नोकरी िक ंवा िनय ु स ंबंिधत बाब म य े स व
नाग रका ंना समान स ंधी दान करत े.
मूलभूत ह क अस यान े ते याया लयात या य आह ेत आिण सरकार या ंचे पालन
कर यास बा ंधील आह े.
रा य धोरणाची माग दश क त व े: रा य धोरणा या माग दश क त वा ंम ये मिहला
स मीकरणास ंदभा त मह वा या तरत ुदी आह ेत आिण कायद े करताना िक ंवा कोणत ेही
धोरण तयार करताना ही त व े लागू करण े हे सरकारच े कत य आह े.
munotes.in
Page 37
37
यापैक काही प ुढील माण े आहेत:
• अनु छेद 39 (अ) अशी तरत ूद करत े क रा यान े पु ष आिण मिहला ंना उपजीिवक े या
पुरेशा साधना ंचा समान अिधकार स ुरि त कर या या िदश ेने आपल े धोरण िनद िशत कराव े.
• कलम 39 (d) पु ष आिण मिहला दोघा ंसाठी समान कामासाठी समान व ेतन अिनवाय
करते.
• अनु छेद 42 अशी तरत ूद करत े क रा यान े कामा या या य आिण मानवी प रि थती
सुरि त कर यासाठी आिण मात ृ व आरामासाठी तरत ूद करावी .
मूलभूत कत ये: मूलभूत कत ये रा यघटन े या भाग IV-A म ये अंतभू त आह ेत आिण
भारतीय जनत ेने पाळली जाणारी सकारा मक कत ये आहेत. यात मिहला ं या ह का ंशी
संबंिधत कत य द ेखील समािव आह े: कलम ५१ (ए) (ई) देशातील नाग रका ंकडून
भारतातील सव लोका ंम ये स ावना आिण समान ब ंधुभावाची भावना वाढीस लागावी आिण
मिहला ं या ित ेला अपमािनत क रणा या था ंचा याग करावा अशी अप े ा आह े.
इतर घटना मक तरत ुदी: 1993 या 73 या आिण 74 या घटनाद ु ती ार े, मिहला ंना
एक अितशय मह वाचा राजक य अिधकार द े यात आला आह े जो भारतातील मिहला
स मीकरणा या िदश ेने एक म ैलाचा दगड आह े. या दु ती ार े थ ािनक शासनातील
िनवडण ुकां या िविवध तरा ंवर हणज े पंचायत , गट आिण नगरपािलका िनवडण ुकांम ये
मिहला ंना 33.33 ट के आर ण द े यात आल े. या घटना मक तरत ुदी मिहला ंसाठी ख ूप
स म आह ेत आिण धोरणा मक िनण य घेताना तस ेच कायद े बनवताना ही त व े लागू करण े
रा याच े कत य आह े.
मिहला स मीकरणाची घटना मक जबाबदारी पार पाड यासाठी स ंसदेने भारतातील
मिहला स मीकरणासाठी िविश कायद े तयार क ेले:
• समान मोबदला कायदा , 1976.
• ह ंडा बंदी कायदा , 1961.
• अनैितक वाहत ूक ( ितबंध) कायदा , १९५६ .
• मातृ व लाभ कायदा , 1961.
• वै क य समा ी गभ धारणा कायदा , 1971.
• सती आयोग ( ितबंध) कायदा , 1987.
• बालिववाह ितब ंध कायदा , 2006.
• गभ धारणाप ूव आिण ी -नॅटल डाय नोि टक त ं (गैरवापराच े िनयमन आिण ितब ंध)
अिधिनयम , 1994.
• कामा या िठकाणी मिहला ंचा ल िगक छळ ( ितबंध, संर ण आिण ) कायदा , 2013.
नोकरदार मिहला ंसाठीच े िविश कायद े आिण इतर अन ेक कायद े केवळ मिहला ंना
िविश कायद ेशीर अिधकारच द ेत नाहीत तर या ंना सुरि तता आिण स मीकरणाची
भावना द ेखील द ेतात.
• कं ाटी कामगार (िनयमन आिण िनम ू लन
• कं ाटी कामगार (िनयमन आ िण िनम ू लन) कायदा , 1976 munotes.in
Page 38
38
• कम चारी रा य िवमा कायदा , 1948
• समान मोबदला कायदा , 1976
• कारखान े (दु ती ) कायदा , 1948
• मातृ व लाभ कायदा , 1961 (1995 म ये सुधा रत )
• वृ ारोपण कामगार कायदा , 1951
२.५ सारांश
ामीण - शहरी सात य हणज े शहर आिण द ेश यांचे िवलीनीकरण . दो हीम य े
प पण े िच हा ंिकत क ेलेली सीमा असत े. जे हा लोक ामीण भागात ून शहरी भागात
थला ंत रत होतात आिण थला ंत रत थाियक झाल े या शहरा ंम ये आिण शहरा ंम ये
असं य सम या ंना त ड ाव े लागत े ते हा अन ेक ितक ूल प रणाम िदस ून येतात. अवाढ य
झोपडप ्यांची मुबलक वाढ िदस ून येते आिण या झोपडप ्यांम ये आिण श ेजार या मोठ ्या
भागात पाणी , वीज, साव जिनक स ेवा आिण सा ंडपाणी यव था यासार या नगरपािलका
सेवांम ये अडचण होत े. कमकुवत वगा ची या या "जे िवभाग या ं या ह क आिण
ह का ंम ये वेश कर या या या ं या मत े या बाबतीत साप े कमक ुवतपणा अन ुभवतात
आिण या ं या पस ंतीचे दज दार जीवन जग या या या ं या मत ेपासून वंिचत आह ेत."
भारतातील मिहला आिण बालका ं या यो य िवकासासाठी मिहला आिण बाल
िवकास िवभाग या े ात चा ंगले काम करतो . मिहला ंचे स मीकरण ह े िवकास िवभागाच े
मु य उि आह े; कारण म ूल असल ेली सश आई ही कोण याही रा ाच े उ वल
भिव य घडवत े. मिहला ंवरील ग ु हे हाताळ यासाठी आिण यावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी
भारत सरकारन े िविवध भावी िनयम आिण कायद े तयार क नही , मिहला ंवरील गु ांची
सं या आिण वार ंवारता िदवस िदवस वाढत आह े. गे या काही वषा त देशातील मिहला ंची
ि थती अिधक आ ेपाह आिण भयानक झाली आह े.
२.६ व-अ यास
-१ ामीण शहरी सात य स ंक पना प करा .
-२ ामीण सम ुदायाचा शहरी सम ुदायावर काय प रणाम होतो?
-३ भारतातील मिहला ंना कोण या सम या ंना त ड ाव े लागत े?
-४ अनुसूिचत जात ना - जमात ना कोण या सम या भ ेडसावत आह ेत?
-५ टीप िलहा –
1. कमकुवत िवभागा ं या सम या .
2. भारतातील मिहला ंसाठी क ेले या इतर घटना मक तरत ुदी.
3. कलम 338-A अंतग त रा ी य अन ुसूिचत जाती आयोग
munotes.in
Page 39
39
२.७ संदभ ंथ.
https://in.one.un.org/task -teams/scheduled -castes -and-
scheduled -tribes/ http://www.mcrhrdi.gov.in
https:// www.yourarticlelibrary.com/society/rural -urban -
continuum - meaning -and-definitions -2/4710
http://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/39215/1/Unit -
4.pdf National Commission for Scheduled Castes - Drishti
IAS https:// www.drishtiias.com › daily -news -analysis › natio...
https:// www.yourarticlelibrary.com/society/problems -of-
scheduled -castes - in-india -short -essay/4083
https:// www.sociologydiscussion.com/rural -
sociology/rural -urban - continuum -study-notes -rural -
sociology/2625
https:// www.journalijdr.com/sites/default/files/issue -
pdf/14036.pdf
munotes.in
Page 40
40
३
ामीण सं था मक णाली - I
पाठ्य रचना :
३.० उि
३.१ प रचय
३.२ धमा ची संक पना
३.३ धमा ची वैिश ्ये
३.४ धमा चे मु य घटक
३.५ धमा ची काय
३.६ धमा चे मह व
३.७ िश णाची संक पना
३.८ िश णाची उि े
३.९ िश णाची काय
३.१० सारांश
३.११ व-अ यास
३.० उ ेश
१) धमा ची संक पना आिण वैिश ्ये समजून घेणे
२) धमा या मु य घटका ंचा अ यास करणे
३) धमा ची काय आिण मह व यांचा अ यास करणे
४) िश णाची संक पना समजून घेणे
५) िश णाची उि े आिण काय यांचा अ यास करणे
३.१ प रचय :
धम ही मानवी समाजाची सवा त ाचीन आिण मह वाची सामािजक सं था आहे.
ाचीन काळापास ून धम मानवी जीवनावर आिण मानवी समाजावर आिदम आिण आधुिनक
दो ही भाव टाकत आहे. मानवी जीवनावर आिण मानवी समाजा या येक पैलूवर
धमा चा भाव असतो . धमा चा नेमका उगम शोधण े फार कठीण आहे. वेगवेग या िव ाना ंनी
उ प ीब ल वेगवेगळी मते मांडली आहेत. एक सं था हणून धम ही समाजात मह वाची
भूिमका बजावत े. धमा चा संबंध मानवी अि त वा या रह या ंशी आहे. मदन आिण मुझुमदार
यांनी धम या श दाचा उगम प केला आहे. ते हणाल े क धम हा श द दोन मूळ यािटन
श दांपासून बनला आहे - ' र आिण लेगो'. ‘ र’ हणज े पु हा आिण लेगो हणज े munotes.in
Page 41
41
काळजीप ूव क गोळा करणे, मोजण े िकंवा िनरी ण करणे. धम हणज े अलौिकक श वरची
ा. जी मानवी मु यांना एक बांधते िकंवा मानवा ंना अ य महाश शी जोडत े.
धम एखा ा साम या या मोठेपणाला नवी ितसाद आहे., जो अलौिकक आिण
अितस ंवेदी आहे. धम हणज े अलौिकक संक पन ेसह केले या समायोजना या प ती
आिण वेग या कारची अिभ य आहे. ा आिण कम कांड हे धमा चे दोन मु य घटक
आहेत. ा ही िवध साठी एक सनद आहे आिण िवध म य े काय करणारी य आिण
अलौिकक श यां यातील संपक थािपत कर यासाठी काही ि या केले या असतात .
धमा म ये ितका ं या संचाचा समाव ेश असतो याम य े आदराची भावना असत े जी
आि तका ं या समुदाया ार े पाळ या जाणार ्या िवध शी जोडल ेली असत े.
३.२ धमा ची संक पना :
धम ही एक जिटल अनुभूती आहे याम य े जीवनातील रह य े आिण
आधुिनकत ेकडे जाणा या भाविनक आचार आिण वृ चा समाव ेश आहे. समाजशा ीय
अथा ने धमा चा अथ धािम क पु तके आिण धम ंथांम ये वापर या गेले या तीका ं या
अथा पे ा खूप यापक आहे. समाजशा ीय अथा ने धमा ची या या " या सं था मक
णाली , ा, तीके मू ये आिण था आहेत जी पु षां या गटांना यां या अंितम
अि त वा या ांची उ रे देतात" अशी केली जाते. अशा कार े आपण असे हणू शकतो
क धमा म ये मनोवृ या णाल चा समाव ेश आहे, िविश कारच े सामािजक संबंध पिव
िकंवा नैितक ्या अिनवाय आहेत आिण या णाल ार े शािसत िकंवा भािवत
ि याकलापा ंची रचना या गृहीतावर आधा र त आहेत.
या या :
1) मॅक िल हर या मते, "धम हा श द आप याला मनु य आिण काही नैसिग क उ च श
यां यातील संबंध देखील सूिचत करतो ."
2) एिमल डक हेम या मते, "धम हणज े पिव गो शी संबंिधत िव ास आिण था.”
3) ओगबन या मते, “धम हणज े अितमानवी श कड े झुक याची वृ ी”.
4) जे.एम. ेझर यां या मते, "धम हा मनु यापे ा े श वर िव ास आहे या मानवी
जीवना या िनसगा या वाटचालीला िनद िशत आिण िनयंि त करतात " असे मानल े
जाते.
5) ए.ड य ू. ीन यां या मते, "धम ही मा या ानाप े ा िव ासान े शािसत असल ेली ा
आिण तीका मक था आिण व तूंची णाली आहे जी माणसाला ात आिण
िनयं णा या पलीकड े असल े या अ श्य अलौिकक े ाशी संबंिधत आहे".
6) H.M. जॉ सन यां या मते, "धम हणज े ाणी, श , िठकाण े िकंवा इतर घटका ं या
अित-नैसिग क माशी संबंिधत िव ास आिण प त ची कमी-अिधक सुसंगत णाली
आहे".
7) मािलनो क या मते, "धम ही कृतीची एक प त तसेच िव ासाची णाली आिण एक
समाजशा ीय घटना तसेच वैयि क अनुभव आहे". munotes.in
Page 42
42
िविवध िव ान वत: या मतान ुसार धमा ची या या करतात , सवा चे समाधान
होईल अशा सव यापी वीकृत या य ेवर सहमत होणे फार कठीण आहे. धमा ची या या
करणे अवघड आहे कारण ही एक अितशय गुंतागुंतीची ि या आहे.
facebook.com
तुमची गती तपासा :
- धमा ची संक पना प करा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_______________________ ___________________________________
__________________________________________________________
३.३ धमा ची वैिश ्ये:
धम आिण या याशी संबंिधत पैलू जसे क धािम क िवधी आिण चम कारा ंचा
ामीण भारतावर अनेक कार े भाव पडतो . ामीण समाज मूलत: जातीन े त आहे.
वा तिवक ामीण भागात जात आिण धम अिवभा य आहेत. जाित यव थ ेचा उगम
धमा तून होतो. ामीण समाज आिण धम यांचा जवळचा संबंध आहे. धमा ची वैिश ्ये
खालील माण े आहेत.
1) देव आिण देवता: धम िनरपे देश अस यान े भारतातील लोक यां या आवडी या
देवदेवतांची पूजा करतात . वेगवेग या धमा तील लोक आपाप या धमा तील देवी-देवतांची
munotes.in
Page 43
43
पूजा करतात . येक गावाला आपाप या ामीण देवी-देवता असतात . गावकरी यांची
िनतांत भ आिण अतूट ेने पूजा करतात .
२) वन पती , झाडे आिण ाणी यांची पूजा: भारतात तुळशी या रोपाला दैवी मानल े जाते
आिण ते रोप सव धािम क समारंभांसाठी आव यक आहे. यात औषधी गुणधम आहेत. वड,
कडुिलंब, िपंपळ या झाडांनाही दैवी मानल े जाते आिण यांची पूजा केली जाते. िह रोपे
औषध हणून देखील वापरली जातात . भारतीय धािम क हेतूंसाठी ा या ंची देखील पूजा
करतात आिण यांना दैवी मानल े जाते.
3) भूत आिण चेटक णा ंवर िव ास : येक असामा य घटनेचे ेय लोक यां यावरील
िव ासाम ुळे भूत िकंवा चेटक ण यांना देतात. अनेक वेळा लोक काही नैसिग क घडामोड च े
कारण आिण प रणाम समज यात अपयशी ठरतात . भूत िकंवा चेटिकणीन े पछाडल ेली
य असामा य बनते आिण िविच प तीन े वागते अशी यांची समजूत असत े. भूत िकंवा
डायन असल े या य च े सव कारच े शारी रक छळ केले जातात . दु आ या ंचे भयंकर
भाव कमी कर यासाठी मांि क मोठ्या माणात मह वाची भूिमका बजावतात .
4) चांग या आ या ंवर िव ास : लोक यांची ा केवळ देवदेवतांनाच मया िदत ठेवत
नाहीत तर चांग या आ या ंवर देखील यांची ा असत े. येक चांगला आ मा एकतर
उ च आ याि मक संत िकंवा ाणी असतो . चांगले आ मे परोपकारी आिण उपयु
वभावाच े असतात आिण लोकांना वेगवेग या कार े मदत करतात . यां या कृपा आिण
आशीवा द िमळिव यासाठी पूजेदर यान सव कार या पिव भेटव त ू आिण फुले चांग या
आ या ंना अप ण केली जातात .
5) व ना ंवर िव ास : व ना ंवर िव ास आिण याचे मह व साव ि क आहे, परंतु
व ना ं या या या आिण प ीकरण वेगवेग या िठकाणी िभ न आहेत. येक व नाचा
वतःचा अथ , प रमाण आिण भाव िभ न असतो . व ना या संक पन ेची कोणतीही प
या या नसली तरी, िश णा या अभावाम ुळे लोक व ना ंना यां या दैनंिदन
ि याकलापा ंशी जोड यासाठी काही अथ जोडतात .
6) नैसिग क घटना ंमधील अंध ा : लोक सव कार या अंध ेचे ेय नैसिग क घटनेला
देतात. सूय िकंवा चं हण हे काहीतरी अनैसिग क आिण अलौिकक मानल े जाते. जा त
िकंवा कमी पाऊस हे काही अलौिकक श च े काय मानल े जाते. यामुळे अशा संकटांपासून
वाचव यासाठी ते देवदेवतांची पूजा करतात .
7) अलौिकक गो शी संबंिधत गृहीतक े: लोकांम ये अलौिकक गो शी संबंिधत अनेक
गृिहतक असतात . वग , नरक, पाप, पु य, मो , पुनज म, आ याच े अमर व , आ याच े
थला ंतर आिण इतर अनेक संक पना ंवर यांचा गाढ िव ास आहे. असे मानल े जाते क
जो चांगले कम करतो तो शांत, आनंदी आिण शांततेने प रपूण जीवन जगतो आिण जो munotes.in
Page 44
44
अिन काया त गुंतलेला असतो तो दुःखी जीवन जगतो . एखा ा य या मृ यूनंतरही
चांगले आिण वाईट कृ ये या या मागे लागतात असेही मानल े जाते.
8) शुभ आिण अशुभा या क पना : काही िवधी एखा ा िविश िदवशी आिण िविश
मिह यात केले जातात कारण ते शुभ मानल े जातात . दुसर्या श दांत असे हटल े जाते क
एखा ा िविश काया साठी आिण िवधीम य े िविश शुभ मुह ता चा ण आव यक असतो .
िववाह समारंभासाठी काही मिहने आिण काही िदवस शुभ मानल े जातात . आठवड ्यातील
काही िदवस िविश िदशेने वास कर यासाठी अशुभ मानल े जातात .
9) शुभ आिण अशुभ िच हा ंचा िवचार : धम चांग या आिण वाईट िच हा ंना मह व देतो.
वास िकंवा कोणत ेही शुभ काय सु करताना िशंका येणे हे अशुभ मानल े जाते. एखा ा
कामासाठी जात असताना मृतदेहाचे दश न होणे शुभ मानल े जाते. पुजार्यां या मदतीन े
अशुभाचा भाव दूर कर यासाठी लोकांकडून काही उपाय केले जातात .
तुमची गती तपासा :
- धमा ची वैिश ्ये सांगा.
__________________________________________________________
_____________________________________________________ _____
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
३.४ धमा चे मु य घटक
अँडरसन आिण पाक र यां या मते धमा त ामु यान े पुढील ाथिमक घटका ंचा
समाव ेश होतो.
अ) अलौिकक श वर िव ास : येक धम काही अलौिकक श वर िव ास ठेवतो आिण
यांचा मानवी जीवनावर आिण प रि थतीवर भाव पडतो.
ब) अलौिकक श शी मानवाच े समायोजन : हा धमा चा आणखी एक घटक आहे. मनु य
या अलौिकक श वर अवलंबून अस याम ुळे याला वतःला श शी जुळवून यावे
लागत े. हणून येक धम ाथ ना, भजन, ाथ ना इ यादी काही बा कृती िकंवा िवधी
दान करतो . या िवधी न करणे हे पाप मानल े जाते.
क) पापी हणून प रभािषत केलेली कृ ये: हा धमा चा आणखी एक घटक आहे. येक
धम काही कृ ये पिव हणून प रभािषत करतो , तर काही पापी हणून प रभािषत करतो .
याम ुळे मनु य आिण देव यां यातील सुसंवादी संबंध न होतात . munotes.in
Page 45
45
ड) मो ाची प त: येक धम मो हे जीवनाच े अंितम येय मानतो . मनु याला कोण या
ना कोण या प तीची आव यकता आहे या ार े तो मो िकंवा िनवा ण ा क शकतो
िकंवा अशी प त याम य े दोष िकंवा बंधन काढून टाकून मनु य आिण देव यां यातील
सुसंवाद पु हा थािपत केला जाईल .
इ) काही पिव गो वर िव ास : येक धम काही पिव िकंवा अपिव गो वर िव ास
ठेवतो; या तीका मक आहेत आिण िह ा िव ासावर आधा रत आहे.
फ) उपासन ेची प त: येक धमा ची उपासना कर याची वतःची िविहत काय प ती
असत े आिण धमा चे अनुयायी अलौिकक श ची उपासना काय ा या व पात िकंवा
िनराकार प तीन े करतात.
ग) उपासन ेचे िठकाण : अलौिकक श ला ाथ ना कर यासाठी येक धमा तील लोक
िकंवा अनुयायांसाठी एक िनि त ाथ ना थळ आहे.
तुमची गती तपासा :
- धमा चे मु य घटक कोणत े?
__________________________________________________________
___________ _______________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
३.५ धमा ची काय
धम ही समूहाची मूलभूत गरज आहे आिण ती एक सां कृितक साव ि क गरज
आहे. कारण ती मानवी समाजातील अनेक मूलभूत काय पूण करते. समाजशा ीय भाषेत
धमा त कट (खुले आिण सांिगतल ेले) आिण अ य अशा दो ही काया चा समाव ेश होतो.
धमा या कट काया म ये आ याि मक जगाची या या करणे आिण दैवी घटनेला अथ देणे
समािव आहे. समज यास कठीण वाटणा या घटना ंचे प ीकरण धम देतो. धमा ची सु
काय अिभ ेत असताना , गु िकंवा छुपी असतात . काय वादी सुचवतात क धम , समाज
आिण य दोघांसाठी आव यक आहे कारण तो कट आिण अ य दो ही काय करतो .
ही काय खालील माण े आहेत:
1. एकाि मक श हणून धम : डक हेम या मते धमा चे ाथिमक काय समाजाच े र ण
आिण ढीकरण हे आहे. समूहाची सामूिहक एकता िकंवा सामािजक एकता मजबूत
कर यासाठी धम काय करतो . समान धम िकंवा धािम क या या सामाियक के याने
लोकांना एकसंध आिण नैितक सु यव था िनमा ण होते. देवा या स मानाथ ाथ ना पठण,
उपासन े या सं था आिण िविवध गटां ारे चिलत अनेक पाळण े आिण समारंभ यांसार या
धािम क िवध ार े पूव कडील सामािजक एकसंधता िवकिसत झाली. ज म, िववाह आिण
मृ यू यांसार या सवा त मह वा या संगी वेगवेग या धमा चे हे एकि त िवधी देखील पाळल े munotes.in
Page 46
46
जातात . डक हेम यां या मते, "जे हा मानवी समाज सामा यत : िविवध वार य आिण
आका ं ा असल े या य आिण सामािजक गटांनी बनलेले असतात , ते हा यांना एक
कसे ठेवता येईल” याचे योजन केवळ धम च क शकतो . यां या मते, आपापसातील
मधुर बंध अनेकदा या वैयि क आिण िवभाजनकारी श या पलीकड े जातात . काही
अंितम मू ये लोकांना धमा या मा यमात ून िदली जातात आिण ती धािम क वृ ीमुळे
िटकून राहतात . रा वाद िकंवा देशभ या भावना देखील धािम क एका मत े माण ेच काम
करतात . समाजातही लोक कायद े, जीवनप ती , उपभोगा या प ती आिण इतर श नी
एक बांधलेले असतात . याला धमा चे अिध ान असण े आव यक आहे.
2. धम धािम क अनुभव दान करतो : ाथ ना, उपास ना आिण याना ार े धािम क अनुभव
दान करणे हे धमा चे मूळ काय आहे. या मा यमा ं ारे मनु य सव शि मान िकंवा देव िकंवा
अलौिकक श ब ल िव मय , आदर , कृत ता आिण िन ा य करतो . जे हा एखादी
य अलौिकक श या संपका त येते ते हा याला एक कारचा िवल ण , अवण नीय
अनुभव येतो. तो ाथ ने ारे परमा याशी संवाद साधतो आिण सांसा रक जीवन आिण
यातील सम या िवसरतो . हा धािम क अनुभव मानवी इ छा, आदश आिण मू यांना
यि म व , सामािजकता आिण सज नशीलता िवकिसत कर यास स म करतो .
3. धम मनःशा ंती दान करतो : एखा ा य साठी सवा त इि छत मनःशा ंती धमा ने िदली
आहे. येक संकटा या वेळी सां वन आिण मन:शांतीसाठी धम नेहमीच असतो , मग तो
वैयि क असो वा सामूिहक. धम चांगुलपणाला ो साहन देतो आिण चा र य िवकिसत
कर यास मदत करतो . धम हा जीवनातील आजारा ंवर उपचार करणारा हणून काम करतो
आिण अिनि तता , धोके, असुरि तता आिण दुःखाने भरले या जगात एखा ा या त ारी
कमी करतो . िनराश झा यावर सां वन क न आिण अिनि तत े या वेळी समाजा या येय
आिण िनयमा ंपासून दूर गे यावर समेट क न धमा ारे भाविनक आधार िदला जातो. धम
थािपत मू ये आिण उि ा ंचे समथ न करतो आिण मनोबल मजबूत करतो आिण
लोकांना ेरणा, आशा, िव ास , आशावाद आिण धैय दान करतो .
4. नैितक समुदाय तयार करणे: धम लोकांम ये यां या वैयि क िव ासा ंना समूह आिण
या या िवध ार े बळकट कर यासाठी िव ासा ंची एक णाली दान करतो . जो एक समान
िवचारधारा सामाियक करतो तो एक सामूिहक ओळख आिण सहवासाची भावना िवकिसत
करतो . नैितक समुदायाच े सद य एक सामा य जीवन उमेदाशील करतात आिण सामािजक
जीवना या सामा य पैलूंना समथ न देणार्या पिव ा या तीका मकत े ारे सामािजक
समुदायाला ज म देतात. धम समाजाला वैध बनवतो आिण सामािजक यव थ ेसाठी आिण
या या मूलभूत मू यांसाठी आिण अथा साठी पिव मंजुरी दान करतो .
5. सामािजक िनयं ण हणून धम : धम हा सामािजक िनयं णा या अनौपचा रक
मा यमा ंपैक एक कार आहे जो लोकां या ि याकलापा ंचे या या वत: या मागा ने
िनयमन करतो आिण लोकांना अनुसर यासाठी आचार िनयम िनधा रत करतो . धमा ला खूप
मोठे अनुशासना मक मू य आहे. आ मे, भूत, व य , आ मा , आ ा, उपदेश इ यादी munotes.in
Page 47
47
संक पना मानवी ि या िनयंि त करतात आिण िश त लावतात . नरक आिण वगा या
क पना ंचा लोकां या वत नावर जोरदार भाव पडतो. धमा ला सामोर े जा यासाठी वतः या
प ती आहेत जे लोक या या िनयमा ंचे उ लंघन करतात आिण अव ा करणार ्यांना
सामािजक गटात एक आण याच े वतःच े माग धमा या मा यमात ून दाखवल े जातात .
य मधील नैितक संिहता आिण नैितक आचरणा ंचे समथ न कर यासाठी धािम क िनब ध
मोठ्या माणावर वापरल े जातात .
ँक ई. मॅ युएल (1959) हणाल े होते क 'धम ही एक यं णा आहे जी
दहशतवादाला े रत करते, परंतु समाजा या र णासाठी ही दहशत असत े.' परंपरावादी
लोकांनी धमा ला या या संर णा मक काया साठी मह व िदले आहे आिण क रप ंथ नी
अनेकदा ओळखल े आहे क धम हा थािपता ंचा आधार असू शकतो . काल मा स चे
जवळच े सहकारी ेड रक एंगे स यांनी नमूद केले क धम जनतेला धािम क आ ां या
अधीन बनवू शकतो .
धािम क ा लोकां या आचरणावर भाव टाकतात आिण लोकांना अनेक
मागा ारे जाग क ठेवतात. समाजात अिधक व पात चिलत हो यासाठी काही इ
वत न व धािम क प त साठी मा यता घेतली जाते. िविवध सं कृत मधील अनेक िनिष ा ंना
धािम क मा यता आहेत, उदा. िहंदूंम ये गायीच े मांस, यू आिण मुि लमा ंम ये डुकराच े मांस
खा यास बंदी आहे.
6. धम सामािजक एकता , एकता आिण ओळख वाढवतो : धम लोकांना एक आणतो
आिण जीवना या पारंपा रक मागा चे समथ न आिण माणीकरण करतो . समान ा, समान
मू य-िनण य, समान भावना , सामा य उपासना हे लोकांना एक आण याच े मह वप ूण घटक
आहेत. धािम क िवधी आिण उपासन ेत सहभागी होऊन लोक वतःला आ याि मकरी या
ओळख याचा य न करतात . एखा ा य या सामािजक समजावर धमा चा अिधक
भाव पडतो .
डेि हसन े नमूद के या माण े, "धम य ला दूर या भूतकाळाची आिण अमया द
भिव याची ओळख देतो." थॉमस एफओ डी यांनी हट या माण े, "वेगवान सामािजक बदल
आिण मोठ्या माणात सामािजक गितशीलत े या काळात , ओळख यासाठी धमा चे योगदान
मोठ्या माणात वाढू शकत े."
ए.ड य ू. ीन यांनी धम "मानवी समाजातील सव च एका मता आिण एका म
श " अस याच े िनदश नास आणल े आहे.
7. धम सं कार , मनोरंजन आिण भाविनक आधार दान करतो : धम आप याला
आप या जीवनाला अथ आिण सामािजक मह व देणारे िवधी (िववाह , ज म, मृ यू आिण
इतर मह वा या घटना ) पार पाड यास मदत करतो . धािम क या यान े, क त न, नाटक ,
नृ य, संगीत, या ार े धम मनोरंजनाला ो साहन देतो. भजने, पुराणे, ह रकथा , ज े, munotes.in
Page 48
48
उ सव , संगीत मैिफली , कला दश ने इ. िविवध धािम क सण आिण िवधी अ व थ मनाला
आराम देतात आिण पु षांना दुःख कमी आिण िनभ य बनव याचा य न करतात . धम
य ना वैयि क िकंवा सामािजक संकटा या वेळी सां वनाची भावना देतो. जसे क गंभीर
दुखापत , ि यजना ंचा मृ यू इ यादी बाबतीत धम लोकांना भाविनक आधार देतो आिण
परी ा , नुकसान आिण अ यायकारक कृती व अपयशा या वेळी सां वन, सलोखा आिण
नैितक बळ देतो. हे असे साधन दान करते िजथे मनु य संकटाचा आिण जीवनातील
कठीण संगांना साम या ने आिण धैया ने त ड देऊ शकतो .
थोमस ओडी (1970) यांनी िलिहल े आहे िक, ‘पु षांना अिनि तत े या वेळी
भाविनक आधाराची गरज असत े, िनराशा आिण िचंतेचा सामना करताना सां वन आव यक
असत े.’ ाथ ना थळ े आिण पिव थळा ंना भेटी देणे हे तणाव आिण तणाव दूर
कर यासाठी आउटल ेट हणून काम करतात . धम देखील अ याचा रत लोकांना सां वन
देतो आिण यांना आशा देतो क ते नंतर या जीवनात मो आिण शा त आनंद िमळव ू
शकतात . ‘देव देईल’ ही वृ ी धमा मुळे वाढते.
8. अंितम ांची उ रे दे यासाठी धम एक मा यम आहे: सव धमा म ये काही क पना
आिण ा आहेत या ांची उ रे देतात. जसे क आपण पृ वीवर का आहोत ?
मृ यूनंतर काय होते? एक सव च श आहे का? या समज ुती या िव ासावर आधा रत
आहेत क जीवन हेतूसाठी आहे आिण काहीतरी िकंवा कोणीतरी आहे जे िव िनयंि त
करते. धम आ याि मक जगाची या या करतो आिण परमा याला अथ देतो. समज यास
कठीण वाटणा या घटना ंसाठी धम प ीकरण देतो.
news.miami.edu
9. धम जीवनाच े मू य जतन करतो : धम मू यांची या या आिण पुनप रभािषत करतो
आिण धम जीवनातील मू यांचे जतन कर याच े एक भावी मा यम आहे. नैितक,
अ याि मक आिण सामािजक मू यांना धमा चे मोठ्या माणात समथ न आहे आिण ते
त णा ंवर आिण यां या वागणुक वर जबरद त भाव पाडतात . कुटुंबासार या
munotes.in
Page 49
49
मा यामा ार े, धम वाढ या मुलां या मनात जीवनाची मू ये िबंबवतो. थॉमस एफओडी
हट या माण े, "धम थािपत समाजा या ढी आिण मू यांना पिव करतो .”
10. ओळखीचा ोत हणून धम : धम य ना एक गहन आिण सकारा मक आ म-
ओळख देतो. हे य ना दैनंिदन जीवनातील शंका आिण राग यांचा भावीपण े सामना
कर यास स म करते. धम लोकांना जीवनातील िनराशाजनक अनुभव जे कधीकधी
एखा ा य ला आ मह या कर यास भाग पाडतात , ते कमी कर यास मदत करतो .
थॉमस लकम न (1983) यां या मते, ‘धमा चे मु य काय हणज े जीवनाला वैयि क अथ
देणे.’ वेगाने बदलणार ्या जगात धािम क ा अनेकदा आपल ेपणाची एक मह वाची भावना
दान करते. धम नवोिदता ंना औ ोिगक समाजा ंम ये ओळखीचा ोत दान क न
एकि त कर यास मदत करतो .
11. धमा चे पुरोिहत काय : धम याचे पुरोिहत काय क न समाजा या ि थरता आिण
सु यव थ ेत योगदान देतो. धम िविवध कार या उपासना आिण िव ासा ं ारे एक कारच े
नाते दान करतो आिण नवीन सुरि तत ेसाठी भाविनक आधार दान करतो . धम समान
मत दान करतो आिण िव ास आिण मू यां या अिधक ृत िशकवणी ार े संघष टाळतो
आिण यथाि थती राख यात योगदान देतो.
12. धमा चे कायद ेशीर काय : मॅ स वेबर (1930) नुसार, “स े या वापराच े प ीकरण ,
समथ न िकंवा तक संगत कर यासाठी धमा चा वापर केला जाऊ शकतो . धम समाजा तील
स ाधारी लोकां या िहतस ंबंधांना बळकटी देतो. उदाहरणाथ , भारताची पारंपा रक
जाित यव था समाजाची सामािजक रचना प रभािषत करते. मा स ने मा य केले आहे क
िव मान सामािजक रचनेला कायद ेशीर मा यता दे यात धम मह वाची भूिमका बजावतो .
धमा ची मू ये इतर सामािजक सं था व यव था मजबूत करतात आिण प रणामी ती
समाजातील सामािजक िवषमता कायम ठेवतात.
13. धम क याणाचा चार करतो : धम लोकांची सेवा करतो , यांचे क याण करतो आिण
लोकांना सहान ुभूतीशील , दयाळ ू आिण सहकाय कर याच े आवाहन करतो . यातून
यां यात पर प र मदत, सहकाया ची भावना जागृत होते आिण लोकांची परोपकारी वृ ी
जागृत होते. धम गटाशी संबंिधत अस याची भावना मजबूत करतो , कला, सं कृतीला
ो साहन देतो आिण चा र य िवकासाच े साधन दान करतो .
14. मानसशा ीय धम : सकारा मक िवचारा ंची संक पना मनःशा ंती दान करतो .
जीवनात समृ ी आिण यश तसेच भावी आिण आनंदी मानवी संबंधांचे वचन देतो. धम या
जगात सुरि तता आिण आ मिव ास , आनंद आिण यशाचा ोत देखील आहे. धम
कधीकधी दुब ल आिण वैयि क र या िवनाशकारी असू शकतो , कारण असे िदसून येते क
वतः या अ याव यक दु पणाची खा ी असल े या य ला अ यंत वैयि क अडचण चा
सामना करावा लागतो . िकं सले डेि हस (1949) यांनी नमूद केले क , ‘इतर
औषधा ं माण ेच, धम ही काही वेळा या गो वर उपाय शोधू इि छतो , ती आणखी वाईट munotes.in
Page 50
50
क शकतो . धम हा नेहमीच हानीकारक नसतो , तो य ना मु करणारी आिण एकि त
करणारी श हणून काम करतो .
15. धम मानसोपचार हणून काय करतो : आधुिनक जगात धम मानसशा ाच े समथ न
करतो . देवाची मानव हणून संक पना आिण याला देव मानण े ही आशादायक धारणा ,
पीिडत य ला वैयि क आिण सामािज क संकटे दूर कर यास मदत करते. मानिसक
आरो या या े ात धािम क अ यासकाचा एक नवीन यवसाय मदत करणारा यावसाियक
हणून पुढे आला आहे. हे ामीण भारतात आिण इतर िठकाणी पुजारी, शमन (काही
आिदवासी समाजात अलौिकक श नी संप न मानव) आिण मांि कां या पात
आधीपास ूनच अि त वात आहेत.
youtube.com
16. धम वैयि क दु:खाचे प ीकरण देतो आिण यि म व एका म कर यास मदत
करतो : मनु य एक तक शु तसेच भाविनक ाणी आहे आिण तो कधीही केवळ ानान े
जगला नाही. या जगात पु ष या गो साठी धडपडतात या काही माणात यांना
नाकार या जातात . अनेक उि ा ंसह कोणतीही य िनराश ेतून सुटू शकत नाही, परंतु
सं कृती याला अशी उि े दान करते जी कोणीही गाठू शकते. आयु यात एकदा िजतक
िनराशा जा त िततका पुढचा िव ास जा त . धम या गो ीपास ून मु दे याचा य न
केला जातो, यापास ून मु दे याचा य न करतो , अपराधीपणा पुसून टाक यासाठी
धािम क िवधी मु पणे दान केले जातात , जेणेक न एखा ाला दैवी कृपेवर िव ास ठेवता
येईल.
17. सामािजक बदलाचा एजंट हणून धम : धम या या पुरोिहत काया त यथाि थ तीचे
समथ न करतो आिण या या भिव यस ूचक काया त मोठ्या बदलाची ेरणा देतो. हे एखा ा
य ला श या पलीकड े जा यास स म करते; सामािजक यव थ ेने िविहत केले या
मागा यित र इतर मागा नी काय करणे. धम या या भिव यस ूचक काया त य ना
सामािजक टीकेचा अढळ पाया दान करतो ; जो नंतर सामािजक बदलाचा आधार बनतो.
धम हा सामािजक बदला या मागा त अडथळा मानला जातो; परंतु अनेक धािम क गट,
munotes.in
Page 51
51
सामािजक नैितकत े या िव मान िनयमा ंवर आिण सामािजक अ यायावर टीका क न ,
समुदाय िकंवा सरकारी कृती ार े सामािज क बदल घडवून आण यास मदत करतात . मॅ स
वेबरने अथ यव था आिण धम यां यातील नातेसंबंधावर अ ग य काय केले आहे. वेबरचा
मु य सै ांितक मु ा असा आहे क धम क पना इितहास बदलू शकतात आिण जीवना या
भौितक संदभा त बदल घडवून आणू शकतात . धािम क नैितकता आिण अथ यव था
यां यात संबंध थािपत असूनही समाजावर धमा चे प रणाम अ यािशत आिण िभ न
आहेत. कधीकधी याचा माफक भाव असू शकतो िकंवा तो सामािजक बदलास हातभार
लावू शकतो . मा स या मते, अ याचा रत लोकांना यां या ता कािलक ग रबी िकंवा
शोषणावर न हे तर इतर सांसा रक िचंतांवर ल क ि त कर यास ो सािहत क न धम
सामािजक बदलात अडथळा आणतो . मा स धमा ला अथ यव थ ेचा प रणाम हणून
पाहतात आिण वेबरचा असा िव ास होता क धमा ने नवीन आिथ क यव था आकार यास
मदत केली.
ulc.org
18. धम आ म -मह व वाढवतो : धम आ याचा अनंत माणात िव तार करतो आिण
धािम क िव ास वत: ला अनंत िकंवा अनंताशी ऐ यान ेच वतःला ग भ आिण भ य
बनवल े जाते. मनु य वतःला देवाचे े काय मानतो या याशी तो एक प होईल.
यामुळे याचा व व भ य आिण उ नत होतो.
19. अराजक यीकरणाचा एजंट हणून धम : ायन िव सन (1976) यां या मते, धम हा
अराजक यीकरणाचा एजंट हणून काय करतो . मा स वादी असे सुचवतात क जर वंिचत
लोकांम ये चुक ची जाणीव िनमा ण झाली तर धम सामूिहक राजक य कृतीची श यता कमी
करतो . सो या श दात आपण असे हणू शकतो क धम लोकांना यांचे जीवन आिण
सामािजक प रि थती राजक य ीने पाह यापास ून दूर ठेवतो.
20. धम ल िगकत ेवर िनयं ण ठेवतो: बी. टन र (1992) यां या मते, 'कुटुंबा ार े मालम ेचे
िनयिमत सारण सुरि त कर यासाठी , शरीरा या ल िगकत ेवर िनयं ण ठेव याच े काय
धमा चे असत े.' कायद ेशीर संतती िनिम तीसाठी ल िगकत ेचे धािम क िनयं ण हे एक मह वाच े
साधन आहे. अंध ा मानली जात असतानाही , धम ही एक सामािजक सं था हणून
munotes.in
Page 52
52
दीघ काळ िटकून आहे; कारण िविवध काया मुळे आिण य आिण समाज दोघां याही
क याणासाठी धम काय करतो . सुिशि त लोकही धािम क काय ा ंना मानविनिम त
काय ा ंपे ा े मानतात . आिदम , पारंपा रक आिण आधुिनक समाजातील काही िवभाग
धम ही एक यापक बाब मानतात आिण धािम क ा आिण सं कार िविवध कार या
गटां या ि याकलापा ंम ये कुटुंबापास ून यावसाियक गटांपय त मह वप ूण भूिमका
बजावतात . जरी रिहवासी आिण नाग रक आधुिनक समाजात राहत असल े तरी ते धािम क
आिण नैितक ीकोनात ून पारंपा रक राहतात परंतु काह ना असे वाटते क धािम क
अिधकार आिण त वे धम िनरपे काय ाला झाकोळ ून टाकतात .
तुमची गती तपासा :
- धमा ची काय सांगा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_____________ _____________________________________________
__________________________________________________________
३.६. धमा चे मह व
संपूण भारतीय इितहासात धम हा देशां या सं कृतीचा मह वाचा भाग रािहला
आहे. धािम क िविवधता आिण धािम क सिह ण ुता या दो ही गो ी देशात कायदा आिण था
यांनी थािपत के या आहेत. भारतीय रा यघटन ेने धम वातं याचा अिधकार हा मूलभूत
अिधकार हणून घोिषत केला आहे. धम ही कोण याही सामा य जनतेची मूलभूत सं था
आहे. "एक सामािजक चौकट याम य े िनयिमत आ मिव ास , आदर, समारंभ, परंपरा
आिण रीित रवाज असतात " असे याचे वण न केले जाऊ शकते.
डक हेमने िदलेला धमा चा अथ ही सवा गीण मा यता ा या या आहे, "धम
हणज े एका चांग या गटात सामील होणा या पिव गो या संदभा त ा आिण
आचरणा ंची एकि त मांडणी." धम समाजीकर णाची एज सी हणून काय करतो . हे नैितक
आराखडा तयार कर यात मदत करते आिण दैनंिदन जीवनातील मू यांसाठी िनयामक
देखील बनवत े आिण हा िविश ीकोन एखा ा य च े चा र य िनमा ण कर यास मदत
करतो . धम ेम, सहान ुभूती, आदर आिण सौहाद यांसारखी मू ये िनमा ण कर यास मदत
करतो . भारत आप या धािम क िविवधत ेसाठी ओळखला जातो. जगातील सव मह वप ूण
धम , उदा. िहंदू, ि न , इ लाम , शीख, बौ आिण जैन धम भारतात आढळतात .
धमा ने आज अनेक सं था मक व प धारण केले आहे. समाजशा ीय भाषेत,
‘धम ही मूत आिण अमूत अशा दो ही कारची पिव ा आिण आचरणा ंची यव था
आहे.’ धम हा िवचारधारा आिण सं था या दुहेरी भूिमका बजाव ू शकतो . पण आज धमा ने
अिधक संकुिचत ि कोन वीकारला आहे. येक धमा चे सण, परंपरा, पौरािणक कथा munotes.in
Page 53
53
देशा या मूत आिण अमूत वारशाचा एक भाग बनतात . एखा ा य ला सां कृितक ओळख
दे यात धम मह वाची भूिमका बजावतो . अशा कार े आपण असे हणू शकतो क या
वारशाच े र ण कर यासाठी धम योगदान देतो आिण देशातील िविवधत ेतही भर घालतो .
आज या जगात आिथ क आिण भौितक गो ी पूण कर या या मागे लोक नेहमीच
असतात . दैवी सव च श शी आपला संबंध थािपत कर यात आिण आप या दैनंिदन
जीवनात िनयामक हणून काम करणारी सव च ऊजा आहे असा िव ास िवकिसत
कर यात धम मह वाची भूिमका बजावतो . ाथ ना, मं , तो इ यादी घटक आ याि मक
बंध िनमा ण करतात . येक धम आप या त व ानाचा चार करतो आिण याचा गाभा
नेहमीच लोकांचे क याण आहे. क याणकारी ‘वसुदैव कुटुंबकम्’ हणज े संपूण जग हे एक
कुटुंब आहे आिण ‘सव सुिखना भव त ु’ हणज े येकाने आनंदी राह या या संक पन ेनुसार
समाजात ेम आिण क णा जोपासली पािहज े.
सामािजक जडणघडणीत धम मह वाची भूिमका बजावतो :
1. कृषी अथ यव था धमा वर अवलंबून असत े. पेरणी, संर ण आिण िपकांची कापणी
यांसार या ामीण जीवनातील मह वा या आिथ क ि याकलापा ंम ये धािम क भाव िदसून
येतो. अशा सव संगी पूजा, मेळा िकंवा क त ना या पात धािम क समारंभ नैसिग क
श ना ो साहन दे यासाठी आयोिजत केले जातात .
2. धािम क ीकोन लोकां या जीवनातील अनेक पैलूंवर वच व गाजवतो . लोकांची
मानिसकता आिण ि याकलाप बह तेक भाग धम आिण कम कांडा ार े शािसत असतात .
लोकां या सामािजक , आिथ क, राजक य , मनोरंजक आिण सां कृितक जीवनावर धािम क
िनयमा ंचा मह वप ूण भाव असतो . देवीदेवते या पूजे या तरतुदीने धमा चे मह व अधोर ेिखत
केले जाते.
3. पुरोिहत नेतृ व सामािजक यावर वच व गाजवत े. था आिण परंपरा मु यतः पुरोिहत
वग िवशेषतः ा णा ंनी चालू ठेव या आहेत.
तुमची गती तपासा :
- धमा चे मह व काय?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________ ________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
munotes.in
Page 54
54
३.७ िश ण
िश ण ही एक आजीवन ि या आहे या ार े आपण कृती आिण िवचारा ंचे नवीन
माग िशकतो . हे वत नातील बदला ंना ो साहन देते याचा उ ेश मानवी प रि थती सुधारणे
आहे. िव ा या म ये समाजाची सं कृती जव यात िश णाची भूिमका मह वाची असत े.
सामािजक मानसशा आर.एस. बाथ िलिहतात , "शालेय सं कृतीचा शाळेतील
जीवनावर आिण िश णावर रा याचा िश ण िवभाग , अधी क , शाळा मंडळ िकंवा
मु या यापक यां यापे ा जा त भाव असतो ." िश ण ही मािहती सारणाची यांि क
ि या नाही आिण िश ण हे वगा या चार िभंत पुरते मया िदत असू शकत नाही. डॉ.
सव प ली राधाक ृ णन यांनी हट या माण े "िश णाच े अंितम उ पादन हा एक मु
सज नशील माणूस असावा जो ऐितहािसक प रि थती आिण िनसगा या ितकूलतेशी लढू
शकेल." िश ण ही एक अशी ि या आहे या ार े शाळा, महािव ालय े, िव ापीठ े आिण
इतर सं थां ारे समाज जाणीवप ूव क आपला सां कृितक वारसा सा रत करतो . सं कृती
ही िश णाची साम ी आहे आिण याचा प रणाम शाळा शासनावर होतो.
भारतीय सं कृतीने परंपरेने िश ण आिण संबंिधत सं थांकडे िश णाची मंिदरे
हणून पािहल े आहे. वातं यानंतर, थम साव जिनक आिण सरकारी िनधी ार े आिण नंतर
खाजगी िनधी ार े आ ही आम या शाळा आिण महािव ालया ंचे आधुिनक करण केले. 20
या शतका या अखेरीस, भारतातील वाढ या िव ाथ स ं येतील िश णाची वाढती मागणी
पूण कर यासाठी मोठ्या सं येने साव जिनक आिण खाजगी सं था थापन कर यात
आ या हो या. परंतु, सवा साठी िश ण दे या या य नात , फार कमी सं थांनी गुणव ा
आिण मू ये दो ही िटकव ून ठेव या आहेत. जे पारंपा रक भारतीय िश णाच े वैिश ्य होते.
मूलभूतपणे मजबूत उ च िश ण हे रा ा या समृ ीशी संबंिधत आहे. अनेक जागितक
ने यांनी भारतीय िव ाथ गिणत आिण िव ानात चांगले अस याकड े ल वेधले आहे.
education initiatives taken by the govt ... indiatoday.in
munotes.in
Page 55
55
भारताची सं कृती, इितहास , परंपरा आिण चालीरीत म य े चा र य िनमा ण करणे
आिण भ कम आधार हे िश ण यव थ ेचे आव यक घटक असल े पािहज ेत. िश णाच े
मह व केवळ ान आिण कौश यात नाही तर ते आप याला इतरांसोबत जग यासाठी मदत
करणार े आहे. आपण वेगवेग या तरात ून जे चांगले आहे ते वीकारल े पािहज े, परंतु
आप या भिव यकाळात जल े पािहज े. बदल या काळान ुसार बदला ंची ओळख क न देत
आ मपरी ण केले पािहज े, नवचैत य िनमा ण केले पािहज े आिण पुढे जायला हवे. िश णाच े
उि केवळ रोजगार िमळवण े हे नसून मानवी गुण वाढवून य च े बोधन आिण
स मीकरण करणे हे असल े पािहज े. डॉ सव प ली राधाक ृ णन यांनी हट या माण े ‘ ान
आप याला श देते, ेम आप याला प रपूण ता देते.’ आप याला केवळ होमो
सेिपय सचीच नाही तर सव सजीवा ंची आिण िनसगा चीही काळजी असली पािहज े. ‘सव
जन सुिखनो भव त ु आिण वसुदैव कुटुंबकम्’ या भारता या जु या जगा या ि कोनात हा
साव ि क संदेश प पण े समािव आहे.
सव िशि त , ानी आिण मानवी समाज घडव यात िश काची भूिमका मह वाची
असत े. हे िव ा या चे गु , माग दश क, माग दश क िम आिण त व ानी आहेत. ाचीन
गु कुल प ती या गु िश य परंपरेने हे त व ान अंतभू त केले. नालंदा, त िशला , उ जैन
आिण िव मिशला यांसार या िव ापीठा ं या थापन ेमुळे भारतीय िश ण प तीत सुधारणा
झाली. जरी तं ानान े िशकव या या आिण िशक या या ि य ेत मोठ्या माणात वाढ
केली आहे, तरीही ते ान आिण शहाणपणाच े मूत व प असल े या गु ची जागा घेऊ
शकत नाही. गु कुलम य े, गु मुलां या सवा गीण िवकासासाठी िश ण देतील आिण
िव ा या नी यां याकड ून अपेि त असल ेली कौश य े आ मसात केली आहेत याची खा ी
के यावरच ते यांना पदवीधर करतील .
मानव संसाधन िवकासाच े सार हे िश ण आहे, जे देशा या सामािजक आिथ क
चौकटीत समतोल राख यात मह वप ूण आिण उपचारा मक भूिमका बजावत े. उ च उड्डाण
क रअरसाठी िश ण ही पायरी आहे. भारतातील िश ण णाली कोण याही भेदभावािशवाय
सवा ना िश ण देऊन सरकार ार े यव थािपत आिण िनयंि त केली जाते. िश णाचा
अिधकार हा नाग रका ंचा मूलभूत अिधकार आहे िजथे 6 ते 14 वयोगटातील मुलांसाठी
िश ण अिनवाय आहे. भारतीय संिवधानान े चौदा वषा पय त या मुलांना मोफत आिण
स च े िश ण दे याचे वचन िदले आहे. िश णाची रचना रा यान े केली आहे िजथे दज दार
िश ण दे याची सरकारची जबाबदारी आहे. गे या अनेक वषा पासून भारत अनेक उ कृ
ितभावान यावसाियका ंची िनिम ती करत आहे आिण रा ां या वाढीसाठी कठोर प र म
करत आहे आिण यांना खूप मागणी आहे.
munotes.in
Page 56
56
तुमची गती तपासा :
- भारतातील िश णावर छोटी टीप िलहा.
__________________________________________________________
____________ ______________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
____________________________________ ______________________
३.८ िश णाची संक पना
िश ण हा मानवी जीवनाचा आधार आहे. माणसाचा िवकास आिण गती
िश णावर अवल ंबून असत े. हे यि म व देखील घडवत े आिण सुशोिभत करते. िश ण
माणसाला अस याकड ून स याकड े, अंधारात ून काशाकड े, अ ानात ून ानाकड े आिण
न रत ेकडून अमर वाक डे वृ करते, ो साहन देते आिण माग दश न करते. िश णा या
बळावर मानवान े स यत ेची ही उंची गाठली आहे.
'िश ण ' हा श द लॅिटन श द 'Educatum' पासून आला आहे याचा अथ
िशकवण े िकंवा िश ण देणे असा होतो. िश णत ा ं या एका गटाचे हणण े आहे क ते
दुसर्या लॅिटन श द "एड्युकेअर" व न आले आहे; याचा अथ 'वाढवण े' िकंवा 'वाढवण े'
आहे. काही इतरां या मते, 'िश ण ' हा श द इतर लॅिटन श द 'िश ण ' या श दापास ून आला
आहे; याचा अथ 'पुढे नेतृ व करणे' िकंवा 'बाहेर येणे' आहे. वरील सव अथ असे सूिचत
करतात क िश ण हे माणसातील चांगले गुण वाढव याचा आिण येक य म य े
सव म गुण िनमा ण कर याचा य न करते. ‘Education’ हा श द ‘e’ आिण ‘duco’ या
दोन श दांपासून बनला आहे, ‘e’ हणज े आतून आिण ‘duco’ हणज े िवकिसत होणे. दोन
श द एकि तपण े एकि तपणे काहीतरी आतून िवकिसत िकंवा िवकिसत कर यासाठी अथ
देतात.
िश णा या संक पन ेचा संकुिचत आिण यापक ि कोनात ून िवचार करता येईल.
संकुिचत अथा ने, िश ण हे शालेय िश णाशी समतु य आहे. या अथा ने, मूल जे हा शाळेत
वेश घेते ते हा िश ण सु होते आिण जे हा मुल िश ण ा कर या या उ ेशाने या
शै िणक सं थांम ये सामील झाले होते या शै िणक सं था सोड यान ंतर समा होते.
संकुिचत अथा ने िश ण हे वगा तील अ यापन आिण पु तक िश णाला ाधा य देते.
यापक अथा ने, िश ण हा वाढ आिण िवकासाचा समानाथ श द आहे आिण िश णाचा
कालावधी जीवनाइतकाच िव तृत आहे. याचा अथ जीवनातील येक अनुभव, पाळणा ते
थड यापय तची येक ि या िशि त आहे.
जॉन टॉस िमल या मते, संकुिचत अथा ने िश ण हणज े "जे िपढी गुणव ेसाठी,
ा केलेली पातळी िटकव ून ठेव यासाठी आिण सुधार यासाठी हेतुपुर सर आप या munotes.in
Page 57
57
वारसा ंना बलन देते." यां या श दात , िश ण , सीमावत अथा ने " येक वातावरण ,
येक प रसर , येक ि याकलापम य े मनु याला आकार दे यास मदत करते."
'िश ण ' या श दाची या या अनेक कार े केली जाते. संपूण पणे िश णाची संक पना
कोण याही एका िविश या य े ारे िदली जाऊ शकत नाही.
यात भारतीय िश णत ा ंनी िदले या िश णा या संक पना खालील माण े आहेत:
ऋ वेद : ‘िश ण ही अशी गो आहे जी माणसाला वावल ंबी आिण िनः वाथ बनवत े.
उपिनषद : ‘िश ण हेच अंितम उ पादन मो आहे.’
भगव ीता : ‘पृ वीवर शहाणपणाप े ा अिधक शु करणारी कोणतीही गो नाही.’
शंकराचाय : ‘िश ण हणज े आ मबोध होय.’
कौिट य : ‘िश ण हणज े देशाचे िश ण आिण रा ेम.’
पािणनी : ‘मानवी िश ण हणज े िनसगा कडून िमळणार े िश ण .’
गांधीजी : ‘िश णाचा अथ हणज े मुलाम य े आिण माणसाम य े शरीर, मन आिण आ यान े
सव क ृ गुण काढण े.’
वामी िववेकानंद : ‘िश ण हे माणसाम य े आधीपास ूनच अि त वात असल े या
उपकरणा या प रपूण तेचे कटीकरण आहे.
रव नाथ टागोर : ‘िश ण हेच माणसाच े जीवन सव अि त वा ंशी सुसंगत बनवत े.
ी अरिब ंदो: ‘िश ण असे साधन आहे या ार े य उपजीिवक ेसाठी, देशासाठी ,
वतःसाठी आिण इतरांसाठी स मानान े जग याची यव था करते. ते येक शाळेचे आदश
असल े पािहज े.
पा ा य त वव े यांनी प रभािषत केले या 'िश ण ' या संक पना :
सॉ ेिटस: ‘िश ण हणज े येक माणसा या मनात अ य असल े या साव ि क वैधते या
क पना बाहेर आणण े.
लेटो: 'िश ण हणज े यो य णी आनंद आिण वेदना अनुभव याची मता . शरीरात आिण
िव ा या या आ यात सव स दय आिण सव प रपूण ता िवकिसत होते यासाठी तो स म
आहे.
अॅ र टॉटल : ‘िश ण हणज े सु ढ शरीरात सु ढ मनाची िनिम ती.’
सो: ‘मनु याचे िश ण या या ज मावर भा य करते; तो बोलू शक याआधी , याला
समज याआधीच याने आधीच सांिगतल े आहे.’
हब ट पे सर: 'िश ण हणज े संपूण जीवन .'
पे टालोझी : ‘िश ण हे माणसा या ज मजात श चा नैसिग क, सुसंवादी आिण
गतीशील िवकास आहे.’
ोबेल : ‘िश ण हे माणसा या लपले या श त ून बाहेर पडते.
UNESCO - 'िश णात मानवी मता आिण वत न िवकिसत करणा या सव ि य ेचा
समाव ेश होतो,' 'िश ण ही सामा य ान आयात करणे िकंवा संपादन करणे, तक श
आिण िनण याची मता िवकिसत करणे आिण सामा यतः वतःला िकंवा इतर
बौि क ्या तयार करणे ही ि या िकंवा ि या आहे. munotes.in
Page 58
58
िविवध िवचारव ंत आिण िश का ं या िट प या ंमधून िश णाची खालील वैिश ्ये अधोर ेिखत
होतात : याचे एकतफ तसेच ि - ुवीय व प , ि या काढण े िकंवा वाढवण े, ान िकंवा
अनुभव, य या भ यासाठी िकंवा समाजा या क याणासाठी अनुकूल असण े आिण
उदारमतवादी िश त िकंवा यावसाियक अ यास म असण े असे आहे.
तुमची गती तपासा :
- िश णाची संक पना प करा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_____________________________________________ _____________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
३.८ िश णाची उि े:
अ) रा ीय िश ण धोरण (1968) नुसार, "रा ीय गती, समान नाग रक व आिण
सं कृतीची भावना वाढवणे आिण रा ीय एका मता मजबूत करणे" हे िश णाच े उि
आहे. यामुळे "शै िणक यव थ ेची गुणव ा सव ट या ंवर सुधार यासाठी आिण िव ान
आिण तं ान , नैितक मू यांची जोपासना आिण िश ण आिण लोकांचे जीवन यां यातील
जवळच े नाते यावर अिधक ल दे यासा ठी शै िणक णालीची मूलगामी पुनर चना
कर याची गरज आहे.
ब) िश णावरील रा ीय धोरणान े (1986) या उि ा ंना बळकटी िदली क िश णान े
भारता या रा यघटन ेत अंतभू त समाजवाद , धम िनरपे ता आिण लोकशाहीची उि े पूण
केली पािहज ेत.
क) िश णान े भारताचा समान सां कृितक वारसा , समतावाद , लोकशाही आिण
धम िनरपे ता, िलंग समानता , पया वरणाच े संर ण, सामािजक अडथळ े दूर करणे, लहान
कौटुंिबक िनयमा ंचे पालन करणे आिण वै ािनक वभाव वाढवण े यासार या मू यांना
चालना दे यासाठी य न केले पािहज ेत.
ड) िश णान े िव ा या म ये देशा या िविवध भागात राहणा या लोकां या िविवध सां कृितक
आिण सामािजक वैिश ्यांची समज वाढवली पािहज े.
इ) िश णाची गुणव ा सुिनि त कर यासाठी िश णा या येक ट यासाठी िकमान तर
दान केले जावे.
munotes.in
Page 59
59
India's new National E ducation Policy ...en.gaonconnection.com
फ) शै िणक संधी िश णा या वेशा या ीने तसेच समानत ेला चालना दे यासाठी
यशासाठी आव यक असल े या अट न ुसार दान के या पािहज ेत.
ग) ाथिमक िश णाच े साव ि क करण , एकूण सा रता , ौढ िश ण आिण सतत
िश णासाठी यापक संधी उपल ध क न देणे ही िश णाची इतर उि े आहेत.
ह) समाजातील या घटका ंना औपचा रक िश ण घेता येत नाही, यांना खु या आिण
दूर थ िश णा ार े िश णाची संधी उपल ध क न देणे.
त) संशोधन आिण िवकास , िव ान आिण तं ानातील िश ण आिण रा ीय मह वा या
सव उप मा ंम ये सहभागी हो यासाठी देशातील िविवध सं थांम ये नेटवक थािपत
करणे.
तुमची गती तपासा :
- िश णाची उि े काय आहेत?
__________________________________________________________
______________________ ____________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
______________________________________________ ____________
३.९ िश णाची काय :
िश ण ही य आिण समाजासाठी एक अप रहाय ि या आहे. िश णािशवाय
युगानुयुगे जमा झालेले सव ान आिण आचार -िवचाराच े सव दजा न होईल. एखा ा
य न े समाजाची सं कृती िकंवा ती ा अथवा जतन कर याच े वीकारल ेले माग िशकल े
पािहज ेत. याने चिलत सं कृतीत समाजीकरण केले पािहज े आिण आचरणाच े िनयम
munotes.in
Page 60
60
आिण भिव यातील वत नाब ल या अपे ा देखील िशक या पािहज ेत. य ला याचे
यि म व िवकिसत कर यास आिण सामािजक यव था िटकव ून ठेव यासाठी मू ये,
िनकष आिण सामािजक कौश य े िवकिसत कर यासाठी िश ण एक जाग क िश ण
काय म दान करते.
िश णाचा अथ :
िश ण या श दाच े वेगवेगळे अथ आहेत; कारण येक य या श दाचा भूतकाळातील
अनुभव, गरजा आिण हेतू यानुसार अथ लावत े. पालक , िश क , धािम क नेते, राजकारणी ,
शासक , कलाकार, िश ण या श दाचा अथ आपाप या परीने करतात . िश णाचा अथ
िठकाणान ुसार आिण वेळोवेळी िभ न असतो . िश ण ि या उ ा ंती या अनेक युगांतून
आिण ट या ंतून गेली आहे आिण स या या सामािजक प रि थतीन ुसार येक ट यावर
याचा वेगळा अथ होता.
िश ण हे जीवन आहे आिण येक समाजासाठी आिण य साठी आव यक आहे परंतु ते
जीवनाची तयारी नाही. देशा या सुधारण ेसाठी य च े िविवध गुण िवकिसत केले पािहज ेत.
िश ण एकंदर वैयि क , सामािजक आिण रा ीय िवकासासप ूरक भूिमका बजावत े आिण
य ला याचे सव च आ म आिण येय ा कर यास स म करते. िश ण हे शालेय
िश णाप े ा बरेच काही आहे. मूल आयु यभर या या अनुभवांची पुनर चना करत राहते.
िशकवणी वगा त संपते, पण िश ण हे जीवनात कधीही संपत नसते.
य , समाज आिण देशासाठी िश णाची मुख काय आिण भूिमका खालील माण े
आहेत:
Preparing Today's Youth for Tomorrow's Worldssir.org
य साठी िश णाची काय :
1) ज मजात मता ंचा िवकास - िश ण एखा ा य ला िवकासाला वाव देऊन
वत:मधील ज मजात मता िवकिसत कर यास मदत करते.
2) वत न सुधारण े - एखा ा य च े भूतकाळातील वत न िश णा या मदतीन े आिण
िश णा या िविवध एज सी ार े बदलल े जाऊ शकत े. munotes.in
Page 61
61
3) सवा गीण िवकास - िश णाचा उ ेश य चा सवा गीण िवकास - शारी रक , मानिसक ,
सामािजक , भाविनक आिण आ याि मक आहे.
4) भिव याची तयारी - उ पादन मता असल ेले यो य आिण पूण िश ण िमळा यान ंतर
एखादी य आपली उपजीिवका क शकत े. िदले जाणार े िश ण मुला या िहताच े असल े
पािहज े.
5) यि म वाचा िवकास - संपूण यि म वाचा हणज ेच शारी रक , बौि क , सामािजक ,
नैितक, आ याि मक आिण स दया या िवकासा नंतर य ला समाजात ओळखल े जाते.
6) समायो यत ेसाठी मदत करणे - मनु य पशूपे ा वेगळा आहे कारण या याकड े
तक श आिण िवचार कर याची श आहे आिण तो या या वतः या वातावरणाशी
जुळवून घे यासाठी सव म य न करतो .
समाजासाठी िश णाची काय :
१) सामािजक बदल आिण िनयं ण - समाज गतीशील आिण गितमान आहे आिण तो
कधीही थांबत नाही. हे सामािजक वातावरण आहे िजथे य च े यि म व िवकिसत केले
जाऊ शकत े. जतन केले या जु या परंपरा आिण चालीरीती प रि थतीन ुसार य कड े
सा रत के या जातात ; या सतत बदलत असतात . एखा ा य न े आप या िवकासात
अडथळा आणणा या आंध या िव ासा ंवर िवचार क नये िकंवा यावर िव ास ठेवू नये.
िश णाम ुळे य ला िव ान आिण तं ाना या िवकासासोबत जा यास मदत होते.
2) अनुभवांची पुनर चना - िश ण ही आजीवन ि या आहे आिण जीवन अनुभवांनी
भरलेले आहे. जीवन हणज े िश ण आिण िश ण जीवन आहे. एखादी य आप या
भूतकाळातील अनुभवांसह जगू शकत नाही जे समाजात समायोिजत केले जाऊ शकत
नाहीत . िश ण य ला अनुभवाची पुनर चना कर यास आिण वातावरणाशी जुळवून
घे यास मदत करते.
3) सामािजक आिण नैितक मू यांचा िवकास - समाज हा नेहमीच संकुिचत मानिसकत ेने
तणावात असतो आिण तेथे कोणत ेही सामािजक िकंवा नैितक मू य नसते. नैितक
िश णाम ुळे य म य े पशु व बदलू शकत े. िश ण ेम, आपुलक , सहभावना , ये ां ती
आदर , सहान ुभूती, सहकाय , सिह ण ुता आिण गरीब आिण गरजू य ना मदत करणे
यासारखी नैितक आिण सामािजक मू ये िशकवत े.
४) संधी िकंवा समानता दान करणे - िश ण आप याला जात, पंथ, रंग, िलंग आिण
धमा चा िवचार न करता जीवना या सव पैलूंम ये समान संधी दे यास िशकवत े. समानत ेचा
अिधकार (अनु छेद 14-18) हा भारतीय संिवधानान े मा यता िदले या मूलभूत
अिधकारा ंपैक एक आहे.
munotes.in
Page 62
62
रा ासाठी िश णाची काय :
१) नागरी आिण सामािजक उ रदािय वाचा अंतभा व - िश णा ार ेच उगव या िपढीला
लोकशाही देशाचे नाग रक हणून यांचे ह क आिण कत ये समजतात .
२) नेतृ वाचे िश ण - जे हा एखादी य जीवनातील सव बाबतीत हणज े सामािजक ,
राजक य , धािम क आिण शै िणक ि याकलापा ंम ये भाग घेते ते हा या या नेतृ वाची
गुणव ा िवकिसत होते.
3) रा ीय एका मता - भारत हा रंग, जात, भाषा, आहार , पेहराव, सवयी आिण शारी रक
वातावरणात अनेक िविवधता असल ेला देश आहे. िश ण लोकांना एका मत ेसाठी िशि त
करते, िवषमत ेसाठी आिण लोकशाहीसाठी िकंवा ह कूमशाहीसाठी नाही. िश ण हे एखा ा
य ला िशि त कर याच े सवा त मह वाच े काम करते.
४) संपूण रा ीय िवकास - एखा ा य या सामािजक , आिथ क, शै िणक , सां कृितक,
नैितक, आ याि मक इ यादी सव पैलूंचा िश णा या मा यमात ून िवकास क न संपूण
रा ीय िवकास घडवून आणतो .
हणून, य , समाज आिण रा यां या जीवनातील सव वयोगटा ंसाठी आिण ट या ंसाठी
िश ण हा एक आव यक घटक आहे. सव सामािजक दु कृ यांवर िश ण हा खरा रामबाण
उपाय ठ शकतो .
तुमची गती तपासा :
- िश णाची काय थोड यात सांगा.
__________________________________________________________
________________________________________________________ __
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
३.१० सारांश:
धम ही मानवी समाजाची सवा त ाचीन सं था आिण एक मह वाची सामािजक सं था आहे.
ाचीन काळापास ून धम मानवी जीवनावर आिण मानवी समाजावर आिदम आिण आधुिनक
दो ही भाव टाकत आहे. मानवी जीवनाचा आिण मानवी समाजा या येक पैलूवर धमा चा
भाव असतो . धम ही एक जिटल घटना आहे याम य े एक जिटल भावना आिण
जीवनातील गूढ गो ब लचा ि कोन समािव आहे.
ामीण समाज मूलत: जातीन े त आहे. वा तिवक ामीण भागात जात आिण धम
अिवभा य आहेत. जाित यव थ ेचा उगम धमा तून होतो. ामीण समाज आिण धम यांचा
जवळचा संबंध आहे. धम ही समूहाची मूलभूत गरज आहे आिण ती एक सां कृितक
साव ि क आहे कारण ती मानवी समाजातील अनेक मूलभूत काय पूण करते. संपूण भारतीय
इितहासात धम हा देशां या सं कृतीचा मह वाचा भाग रािहला आहे. धािम क िविवधता
आिण धािम क सिह ण ुता या दो ही गो ी देशात कायदा आिण था यांनी थािपत के या munotes.in
Page 63
63
आहेत. भारतीय रा यघटन ेने धम वातं याचा अिधकार हा मूलभूत अिधकार हणून घोिषत
केला आहे. धम ही कोण याही सामा य जनतेची मूलभूत सं था आहे. "एक सामािजक
चौकट याम य े िनयिमत आ मिव ास , आदर, समारंभ, परंपरा आिण चालीरीती असतात "
असे याचे वण न केले जाऊ शकते.
िश ण ही एक आजीवन ि या आहे या ार े आपण कृती आिण िवचारा ंचे नवीन
माग िशकतो . हे वत नातील बदला ंना ो साहन देते याचा उ ेश मानवी प रि थती सुधारणे
आहे. िव ा या म ये समाजाची सं कृती जव यात िश णाची भूिमका मह वाची असत े.
डॉ. सव प ली राधाक ृ णन यांनी हट या माण े "िश णाच े अंितम उ पादन हा एक मु
सज नशील माणूस असावा जो ऐितहािसक प रि थती आिण िनसगा या ितकूलतेशी लढू
शकेल." िश ण ही एक अशी ि या आहे या ार े शाळा, महािव ालय े, िव ापीठ े आिण
इतर सं थां ारे समाज जाणीवप ूव क आपला सां कृितक वारसा सा रत करतो .
मूलभूतपणे मजबूत उ च िश ण हे रा ा या समृ ीशी संबंिधत आहे. अनेक जागितक
ने यांनी भारतीय िव ाथ गिणत आिण िव ानात चांगले अस याकड े ल वेधले आहे.
भारताची सं कृती, इितहास , परंपरा आिण चालीरीत म य े चा र य िनमा ण करणे आिण
भ कम आधार हे िश ण यव थ ेचे आव यक घटक असल े पािहज ेत. िश णाच े मह व
केवळ ान आिण कौश यात नाही तर ते आप याला इतरांसोबत जग यासाठी मदत
करणार े आहे. आपण वेगवेग या तरात ून जे चांगले आहे ते वीकारल े पािहज े, परंतु
आप या भूतकाळात जल े पािहज े. बदल या काळान ुसार बदला ंची ओळख क न देत
आ मपरी ण केले पािहज े, नवचैत य िनमा ण केले पािहज े आिण पुढे जायला हवे. िश ण
एकंदर वैयि क , सामािजक आिण रा ीय िवकास चार पूरक भूिमका बजावत े आिण
य ला याचे सव च आ म आिण येय ा कर यास स म करते.
३.११ व-अ यास :
-१ धमा ची संक पना काय आहे?
-2 धमा ची वैिश ्ये सांगा
-3 धमा चे मु य घटक कोणत े आहेत?
-४ थोड यात उ र ा - धमा ची काय
-५ धमा चे मह व सांगा.
-६ िश णाची संक पना काय आहे -7 िश णाची उि े सांगा
-७ थोड यात उ र ा - िश णाची काय
References:
• https:// www.preservearticles.com/educa
tion/what -are-the- functions -of-education -towards -
individual -society -and- country/2621
• http://www.studyguideindia.com/Education -india/
• https:// www.shareyouressays.com/essays/e
ssay-on-important - functions -of-religion/85923 munotes.in
Page 64
64
• https:// www.yourarticlelibrary.com/religion/r
ural-religion -its- characteristics -significance -functions -and-
dysfunctions/4855
• https://youthforum.co/role -of-religion -in-indian -society/
• https:// www.tutorialspoint.com/what -is-
the-importance -of- religion -in-our-lives
• https:// www.yourarticlelibrary.com/sociology/relig
ious- institutions/religion -3-most -important -functions -of-
religion/31380
• https:// www.yourarticlelibrary.com/religion/rel
igion -meaning - definitions -and-components -of-religion/6151
• https://socialsci.libretexts.org/Bookshelves/Sociology/Inte
rnational
_Sociology/Book%3A_International_Relations_(McGlinchey)/09
%3A_Religion_ and_Culture/9.01%3A_Elements_of_Religion
• https:// www.yourarticlelibrary.com/essay/religi
on-the-meaning - and-functions -of-religion/34952
• https:// www.yourarticlelibrary.com/soci
ology/religious - institutions/religion
• https://old.mu.ac.in/wp -
content/uploads/2020/01/Paper -4-TY-Edu- Indian -Education -
System -E-Rev.pdf
• https:// www.sociologylearners.com/functions -of-
education/
• https:// www.slideshare.net/maheswarijaiku
mar/functions -of- education -177832869
• https:// www.yourarticlelibrary.com/education/edu
cational -system - the-meaning -aspects -and-social -functions -of-
education/8582
• https:// www.ukessays.com/essays/management
/role-of-education - in-rural-development.php
munotes.in
Page 65
65
४
ामीण स ं था मक यव था - II
पाठाची परेषा
४.१ पाठाच े उ ेश
४.२ ा तािवक
४.३ सहकार संक पना
४.४ सहकाराच े व प व वैिश े
४.५ सहकाराची उपय ु ता व मह व
४.६ सहकाराच े ामीण िवकासातील मह व
४.७ सहकारातील उणीवा व यावर उपाय
४.८ समारोप
४.९ वा याय
४.१० संदभ ंथ
४.१ पाठाच े उ ेश
1. सहकार संक पना जाणून घेणे.
2. सहकाराच े व प समजाव ून घेणे.
3. सहकारची वैिश े अ यासण े.
4. सहकाराच े ामीण िवकासातील मह व जाणून घेणे.
४.२ ा तािवक
‘सहकार ’ या श दाचा सरळ व सोपा अथ हणज े सहकाया ने एक काम करणे.
माणूस समाजि य ाणी आहे. माणूस समूहाने राहतो . समूहाने राह यान ेच य च I
सामािजक आिण सं कृतीचा िवकास झा याच े िदसून येते. मानवी स यत ेचा सामािजक
आिण सं कृतीचा िवकास हाच सहकाराचा आिण सहकाया चा इितहास आहे.
सहकारा या संदभा त वेगवेग या त ा ंनी आपली भूिमका य केली आहे.
अन ट पॉईसन यां या मते 'सहकार हा व पान े समाजवाद आहे.' लेिनन यां या मते,
'फ सहकाराची वाढ समाजवादासारखीच आहे', सहकार आिण समाजवाद यामधील munotes.in
Page 66
66
भूिमका दोन िवधाना ं या मा यमा तून प होतात . ही भूिमका हणज े सामािजक क याण
हा समाजवादाचा उ ेश असतो . समाजवादात स अि त वात असत े. सहकार चळवळ ही
ऐि छक संघटना अस याम ुळे स ला तेथे वाव नसतो . समाजवादात खाजगी संप ीच े
उ चाटन होते. सहकार खाजगी संप ी वाढिव यास मा यता देतो. सहकारी सं थेम ये
ाहक अथवा कम चारी वतःच सं थेचे मालक असतात . ते यवसाय करतात . सहकारी
सं थांचे कामकाज सु झा यान ंतर इतर यावसाियक सं थां माण े इतर य ना
वेशाची दारे बंद नसतात . लायक आिण पा य ना वेश के हाही िदला जातो.
सहकाराची चळवळ ही सामािजक िवकासाची आिण सुसं कृत समाज Iची चळवळ
समजली जाते. मानवी जीवनाइतक ेच सहकाराच े त व ाचीन अस यान े आधुिनक
सुसं कृतपणाचा इितहास हणज े सहकाराचा इितहास होय. या संदभा त काही त ा ंनी
याची मते पुढील माण े मांडली आहेत.
१) िव ानाने हे िस केले आहे क मानव जातीच े अि त व व सौ य हे ेम आिण
सहकाय यामध ूनच आहे - मॉटे यू
२) सामािजकता हा सह-अि त वाएवढाच मह वाचा िनसगा चा िनयम आहे. हे यांना
सामािजक जीवनाच े फायद े समजतात यां यातून अितध ूत व उ ट नेहमी वगळले
जातात . पर पर मदतीिशवाय मानवी समाज हा एका िपढीत जेवढे आयु य असत े
तेथपय त सु ा िटकू शकत नाही.-िम स पीटर ापोटक न .
३) आ मक सध तून मानव समाजाची उ ा ंती झाली नसून सहकारा तून मानव समाजाची
उ ा ंती झाली आहे. - डािव न
वरील सव िवधान े सहकारा या उ प ी संदभा त य वा आ य पण े िनगिडत
आहेत. सहकाराचा इितहास हा आधुिनक सुसं कृतपणाचा इितहास समजला आहे.
१८ या शतकातील औ ोिगक ांतीमुळे भांडवलशाही आिण िवषमता िव सहकार हे
नवीन त व ान िनमा ण झाले. यामुळेच १८४४ म ये इं लंडमधील िवणकारा ंनी एकि त
येऊन जीवनाव यक व तूं या ा ीसाठी ाहक सहकारी सं थेची थापना केली आिण
आधुिनक काळातील सहकारी चळवळीचा पाया घातला . मानवी जीवनाचा िवकासच
सहकारात ून झालेला आहे. सहकाराची जाणीव लोकांना ाचीन काळापास ून होती, हे या
िवधाना ा रे प होते.
४.३ सहकार संक पना
“सहकार ” या श दाची उ प ी मूळ लॅिटन श द co-operari या श दा पासून
झालेली आहे. को (co)या श दाचा अथ सह आिण ऑपरेरी (operari) याचा अथ काम
करणे असा आहे. को- ऑपर ेरी हणज े सहकाया ने काम करणे, हणज े एकमेकां या
सहकाया ने काम करणे िकंवा एकि तपण े काम करणे होय. या व न सहकार या श दाचा
अथ ल ात येतो. मानवी उ कषा साठी एक रहाणे, एक काम करणे, एकि त िवचार
करणे, एकमेकांना सहकाय करणे इ याद मानवा या उपजत व सहज वृती आहेत. munotes.in
Page 67
67
सहकाराची संक पना िवचारात घेताना "िवनासहकार नह उ ार, ‘एकम का
सहा य क अवघे ध सुपंथ" ही िवधान े आपण िनयिमतपण े अनेक य या त डून
ऐकतो . या वा या ंचा यावहा रक अथ सवा नी एकि त येऊन समानत े या भावन ेतून काय
के यास वतःचा , समाजाचा , पया याने रा ाचा िवकास होईल असाच िनघतो . सहकाय
हणज े एक राह न एकिवचारान े काय करणे हे त व मानवी जीवनाशी अ यंत िनगिडत आहे.
कारण मानव हा समाजशील ाणी असून समाजात एकोपा क न राहतो . एकमेकां या
सुखदुःखात सहभागी होऊन जीवन यतीत करतो . सहकाय हणज ेच सहकार . सहकार हे
त व खूपच यापक आहे.
सहकार व सहकारी चळवळ
१) समान आिथ क उि साध याक रता समान गरज असणा या अनेक य
वखुशीने या चळवळीत सामील होतात यास सहकार असे हणतात , - ही. एल.
मेहता.
२) सहकार हा संघटनेचा असा कार आहे, याम य े य वे छेने आिण मानव
हणून एक येतात आिण समानत े या त वा या आधार े आपल े आिथ क िहतस ंबंध
सुधारतात - हे ी कॅ हट
३) सहकार ही वतः उपयोग करणा या ंनी थापन आिण िनयंि त केलेली सं था आहे.
या सं थेम ये लोकशाहीच े िनयम पाळल े जातात . ही सं था सभासदा ंची आिण
समाजाची सेवा करते- ा. पॉल लॅ बट
४) आप या सभासदाच े िहत जोपास यासाठी सहकार त वावर थापन केलेली सं था
हणज े सहकारी सं था होय-भारतीय सहकार कायदा , १९१२
५) संयु यापार कर या या उ ेशाने दुब लांनी िनमा ण केलेली ही सहकार एक संघटना
असून ितचा कारभार िनः वाथ पणे अशा अट वर चालतो क , सभासद वाची कत ये
वीकार यास तयार असणा या ंना यांनी सं थेशी केले या यवहारा या माणात
लाभात सहभाग िमळतो - ा. सी. आर. के.
६) सहकार ही एक प ती आहे, यापे ा यात अिधक काही तरी आहे. दय व मनाला
आवाहन णारी एक संघटना - एम.डािलंग
७) संघटनेने प रणामकारक केलेले वावल ंबन हणज े सहकार होय. उ म शेती, उ म
यवसाय व उ म राहणीमान ही सहकाराची तीन त वे आहेत. - सर होरेस लॅकेट
८) सहकार हणज े एकता , लोकशाही समता आिण वातं य या त वावर आधा रत
सामािजक संघटना होय - ड य ू. पी. बॅटक न
९) "सहकार हणज े वे छेने एकि त आले या य ची संघटना असून आिथ क ्या
दुब लांनी िनमा ण केलेली आिण िनः वाथ भूिमकेतून संयु यवहारासाठी थापन
केलेली चळवळ होय”. चळवळी या मा यमात ून थापन झाले या सं थांचा कारभार munotes.in
Page 68
68
सहकार त वावर चालिव यात येतो. सं थेत सभासद या माणात यवहार करतात
या माणात सं थे या लाभात ते सहभागी होतात . डॉ. गंगाधर िव. कायंदे-पाटील
सहकार हे असे त व ान आहे क , एकाक , दुब ल य ला इतरांशी सहकाय क न
पर प र सहा या ं या व नैितक िवकासा या आधार े सधन व सबळ य ना उपल ध
असल ेले भौितक लाभ वतःसाठी िमळिवता येऊ शकतात आिण य या
नैसिग क मतेचा िवकास साधत . -एडवड मॅ लॅगन सिमती -१९१४
१०) सहकारी सं था ही यि सम ूहांची िकंवा समाजाची अशी संघटना आहे क , या
संघटने या सभासदा ंचे आिथ क व सामािजक क याण साध यासाठी पर पर
साहा य आिण न याच े उ चाटन यावर आधारल ेला उ ोग िकंवा यवसाय थापन
केला जातो या ार े समाजा या सामा य आिथ क गरजांची पूत ता होते. - पी. ई.
िवरामन
११) सहकार हणज े सामािजक आशय असल ेली अथ प ती होय – पी.एच. कॅसलमन
१२) "सामुदाियक , आिथ क, सामािजक , सां कृितक गरजा आिण अपे ां या पूत साठी
वे छेने एक आले या य या संयु मालक ची व लोकशाही प तीन े िनयंि त
केली जाणारी वाय सं था हणज े सहकारी सं था." - डॉ. इयान म कपस न
अहवाल
१३) सहकार ही जगातील अ यंत अवघड आिण स दय संप न कला आहे- डॉ. एम. पी.
जॅकस्
१४) सहकार हे िनिम तीचे जागितक अवजार आहे. आर. ओवेन
१५) सहकारी सं था या आिथ क िवकास , सामािजक उिद े, सामािजक प रवत न सा य
कर यासाठी य नरत असल े या व सां कृितक िवकास सा य कर यासाठी
सहकारी मू ये अबािधत राखून सहकारी त वावर काम करणा री यावसाियक
संघटना होय - मॅचे टर काँ ेस-स ट बर १९९५
४.४ सहकाराच े व प व वैिश े
सहकार एक चळवळ आहे. सहकार हI भांडवलशाही अथ यव थ ेला दे यात
आलेला समथ पया य आहे. सहकाराची िविवध गुणवैिश े आिण ल णा ंव न सहकार
चळवळीच े नेमके व प पुढील माण े प करता येईल
१. सहकार ही य ची संघटना :
सहकारी सं था थापन क न आप या िहतस ंबंधाचे र ण कर यासाठी समान
उि ा ं या आधारे समाजातील काही य एकि त येऊन सहकारी सं था थापन
करतात . यामुळे सहकार ही य ची संघटना आहे. सहकारी सं थेचे सभासद व
वीकार याबाबत कुणावरही स करता येत नाही. तथािप एखादा सभासद वे छेने munotes.in
Page 69
69
सभासद वाचा याग क शकतो . याचाच अथ य ची संघटना आिण यि वात ं य या
मु ांना सहकार या य या संघटनेत मह व िदलेले आहे.
२. आिथ क ्या दुब ल घटका ंना एकि त आणणारी चळवळ :
समाजातील आिथ क ्या दुब ल घटका ंतील य एक येऊन सहकारी सं था
थापन करतात . सभासद होणा या य समाजातील ीमंत िकंवा भांडवलदार िकंवा
बड्या असामी नसतात . सभासदाम य े िवचार कर याची पातळी , आिथ क िवकास ,
इ याद बाबत येय सारख े असत े. सभासदा ंचे उ ेशही सारख ेच असतात . यामुळे एकि त
आले या सभासदा ंम ये जात, धम , पंथ, वग , येय, इ यादीबाबत एकसमानता असत े.
सहकाराच े व प प करताना या मु ांचा िवचार करावा लागतो .
३. लाभ ा ीप े ा सभासदा ंचा सवा गीण िवकास हे येय:
सहकारा यित र यवसाय संघटनेतील इतर कारा ंत एक यापार , भागीदारी
आिण संयु भांडवली मंडळाम य े लाभ ा ी हा मह वाचा उ ेश असतो . सहका री सं था
हा यवसाय संघटनेचा असा कार आहे, याम य े लाभ ा ीला गौण थान िदलेले आहे.
सहकारी सं थे या सभासदा ंचा सवा गीण िवकास हे सहकारी सं था कर या मागील मुख
येय असत े. सहकारी सं थांम ये सभासदा ं या गरजांची पूत ता करणे, सभासदा ंना वाजवी
िकंमतीत चांग या दजा या व तू उपल ध क न देणे, सभासदा ंची सेवा करणे या येयांना
मह व िदले जाते. यामुळे लाभ ा ी गौण थान असत े.
४. नीितम ू यांना मह व :
सहकारी सं थांम ये नीितम ू यांना मह वाच े थान आहे. एवढेच न हे, तर सहकार
चळवळ नीितम ू यांवर आधा रत आहे, हे या चळवळीच े मह वाच े वैिश े आहे. लाभ ा ी ,
िपळवण ूक, फसवण ूक, मालात भेसळ करणे, ाहका ंची उपे ा करणे, खोटी मापे वापरण े
इ यादी बाब ना सहकार चळवळ म य े थान िदले जात नाही,
५. सभासदा ंना समान संधी
आिथ क ्या दुब ल घटका ंतील य नी समान उि ा ंपोटी थापन केलेली
सहकार ही चळवळ अस यान े सं थे या सव च सभासदा ंना िवकासाची समान संधी
उपल ध होते. सभासदा ंना सहकाय क न आिथ क ्या सश क न यां या
जीवनमानात सुधारणा कर यात मदत िमळत े, हणून सहकार चळवळीच े सभासदा ंना
समान संधी हे मह वप ूण वैिश े आहे. ही बाब िवचारात यावी लागत े.
६. सभासदा ंचे समान येय व उिद :
कोणतीही एक य व य नान े फार मोठी गती क शकत नाही. कारण
गती या मागा तील अडथळ े या य स सहजपण े पार पाडता येत नाहीत . यामुळे
सहकारी सं था हा असा कार आहे क , दुब ल घटका ंतील य समान येय समोर ठेवून munotes.in
Page 70
70
एक येतात. यां या गतीच े उि नीितम ू यांवर आधा रत संबंधातून सा य होते. हणून
सहकाराच े व प िवचारात घेताना या उि ास मह व िदले जाते.
७. वावल ंबन आिण सेवा
सहकार याचा अथ सहकाय असा असून एकमेकांना साहा य करणे, सभासदा ंना
वावल ंबनाचा माग दाखिवण े, नीितम ू यांचा िवचार क न आिथ क िवकासासाठी य न
करणे, तसेच यां या आिथ क जीवनमानात वाढ कर यासाठी यांनी उिचत आिण वाजवी
दराने सेवा उपल ध क न देणे. या सव कारा ंतून सभासदा ंचे आिथ क िहत जोपासण े,
यां या गतीच े िवकासाच े दार उघडे क न देणे हाच यांमागील मह वाचा उ ेश असतो .
सहकाराच े व प प करताना वावल ंबन व सेवेचा िवचार करावा लागतो .
८. वैयि क वाथा पे ा सामूिहक िहतास ाधा य :
सहकार चळवळीत एकाप े ा अिधक य एक येतात. यांचे येय आिण उ ेश
सारख े अस यान े सव सभासद सामूिहक येयास ाधा य देतात. सभासदा ंचे सामूिहक
येय हे यि िवकास िकंवा सभासद िवकासावरच आधा रत असत े. यामुळे सभासदा ंना
वैयि क वाथा चा िवचार कर याची गरज पडत नाही. तथािप वैयि क वाथ आिण
सामूिहक येय यांम ये उ वला , तर सभासदास वैयि क िहत दूर करावे लागत े.
९. सामािजक प रवत न
भांडवलशाही अथ यव थ ेतील दोषांतून सहकार चळवळीचा उगम झालेला
अस यान े सहकार चळवळीस सामािजक प रवत नाचे मुख ह यार मानल े आहे. समान
उि प ूत , नीितम ू याची जोपासना , आिथ क िवषमत ेस पायबंद, म य था ंचे उ चाटन ,
सामूिहक िहतास ाधा य . िवकासाची समान संधी, इ याद म ुळे सहकार चळवळ ही
सामािजक प रवत नाची चळवळ मानली जाते.
१०. म य था ंचे उ चाटनः
उ पािदत व तू ाहकांपय त पोहोचिव यासाठी िवतरणाच े अनेक माग आहेत. या
सव मागा म ये म य थास अन यसाधारण मह व ा झालेले आहे. उ पादक आिण ाहक
यांम ये या म य था ंचे ाब य आहे. म य थ यां या सेवेचा मोबदला मोठ्या माणात घेत
अस यान े ाहका ंना व तू वाजवी िकमतीत िमळत नाहीत . म य था ंचे अनेक दोष व तू व
सेवां या गुणव े या संदभा त आढळ ून येतात. यावर उपाय हणून सहकारी सं थांची
थापना क न म य था ंचे उ चाटन करणे व ाहका ंना यो य आिण वाजवी िकमतीत
व तूंचा पुरवठा कर या या ीने सहकार चळवळीस मह व आहे.
११. लोकशाही प तीन े यवसाय संघटन
सहकार चळवळ ही मूलतः लोकशाही प तीन े कारभार करणारी , यव थापन
बघणारी चळवळ / सं था आहे. आंतररा ीय म संघटने (I.L.O.) ने सामा य मया िदत munotes.in
Page 71
71
साधन े असल े या य नी वे छेने एकि त येऊन आपली समान उि े सा य
कर यासाठी लोकशाही प तीन े यवसाय संघटनेचे िनयं ण कर यासाठी जी सं था
िनमा ण केली जाते, या सं थेस सहकारी सं था असे हटल े आहे. लोकशाही प तीन े
यव थापन हणून यवसाय संघटनेस मह वाच े थान िदले आहे.
१२. भांडवलशाही अथ यव थेस समथ पया यः
भांडवलशाही अथ यव थ ेत खासगी े ाचा भाव , यि वात ं य, वैयि क
लाभ ा ी , सरकारी धोरणावर उ ोगपत च े ाब य अस याच े िनदश नास येते. यामुळे
सव सामा य ाहक आिण समाजातील दुब ल घटक हा उपेि त राहतो . समाजात आिथ क
िवषमता मोठ्या माणात िदसत े, यातून वग संघष वाढ यास खतपाणी िमळत े पया याने
देशात अशांतता िनमा ण होते. असे होऊ नये यासाठी येकास िवकासाची समान संधी
िमळावी , नीितम ू यावर आधा रत िवकास हावा, यासाठी सहकाराचा समथ पया य हणून
िवचार केला जातो. सहकाराकड ून अशा सं थांना मदत िमळत े.
१३. समतािधि त व पः
समाजाम य े समतािधि त वातावरण िनमा ण करावयाच े असेल, तर सहकार
चळवळी या मा यमात ून असे वातावरण िनमा ण करता येते. भांडवलशाही अथ यव थ ेतील
दोषांवर उपाय, समाजवाद आिण भांडवलशाहीतील सुवण म य इ यादी कारा ंतून देखील
या बाब चा िवचार होतो. समान दजा , समान येय आिण समान िवकासाची संक पना
इ यादी बाब कड े या ीने ल िदले जाते, कारण समतािधि त समाज िनमा ण
कर यासाठी हे आव यक आहे.
१४. समाजिहतिवरोधी काय रत सं थांचे िनमू लन आिण यासा ठी िश ण व िश ण :
समाजिहता या िवरोधात काय रत य समाजा या िवकासात अडथळ े
आणतात , एवढेच न हे तर यां या सं थास ु ा प तशीरपण े यासाठी काय रत असतात .
अशा सं थांचे िनमू लन कर याच े काय सहकारी सं थां या मा यमात ून भावीपण े करता
येते. सहकारी सं थांचे सभासद यांना ा होणा या िश ण आिण िश णा या
मा यमात ून समाजिवकासाच े काय क शकतात , हणून सहकाराच े व प बघताना
समाजिहत िवरोधी काय रत सं थांचे िनमू लन आिण यासाठी िश ण व िश ण या मु ांचा
परामश यावा लागतो . वरील सव मु ां या आधार े सहकाराच े व प प होते. शेवटी
"सहकार ही सहकाया साठी, एकमेकां या आिथ क िवकासासाठी , नीितम ू यांवर आधा रत
असल ेली चळवळ आहे" हे िवधान सहकाराच े व प प कर यासाठी पुरेसे आहे.
सहकाराची वैिश े
सहकारी स ं था ही एक ऐि छक संघटना असत े सव सभासद आप या समान
उ ी ्ये सा य कर यासाठी व छ ेने एकि त आल ेले असतात . समता व एकता यावर
याचा िव ास असतो . अशा सहकाराची वैिश े पुढील माण े सांगता येतील. १) ऐि छक
संघटन: सहकारी स ं था ही एक ऐि छक स ंघटना असत े स व सभासद आप ली समान munotes.in
Page 72
72
उ ी ्ये सा य कर यासाठी व छ ेने एकि त आल ेले असतात . समता व एकता यावर
याचा िव ास असतो .
२) खुले सभासद व : सहकारी स ं थेचे सभासद व सवा साठी ख ुले असत े. जात, धम ,पंथ
,वंश असा भ ेद न करता सामान िहत असणा या सव य ना ं सं थेचे सभासद व िदले
जाते.
३) न दणी : एकि त आल े या य सम ुहाने सहकारी काय ान ुसार स ं थेची न दणी
करावयाची असत े. न दणी अिधका याकड े न दणी क े यानंतर सहकारी स ं थेला कायद ेशीर
अि त व ा होत .
४) मतदानाचा समान ह क / एक य एक मत: सहकारी सं थेत 'एक य एक' मत
या प तीन े सभासदा ंना मतािधकार िदला जातो. भांडवली सं थे माण े एक भाग एक मत
असे त व नसते. सहकारी सं थेत कारभार लोकशाही प तीन े चालवला जातो.
५) मया िदत जबाबदारी िकंवा दािय व : सहकारी सं थेतील सभासदाची जबाबदारी हे
मया दीत असत े. सहकारी सं थेतील िनमा ण होणा या तोट्यास सभासदना
यि शः जबाबदार धरल जात नाही. फ यांनी गुंतवलेली र कमच गृहीत धरली जाते.
६) लोकशाही कारभार : सं थेचा कारभार लोकशाही त वान े चालिवला जात अस याम ुळे
सं थेत आिथ क स ेचे क ीयक रण होत नाही. सवा ना समान संधी ा होत असत े.
७) सभासद सं या: समान िहत असल े या वेगवेग या कुटुंबातील िकमान दहा य
सहकारी सं थे या थापन ेसाठी आव यक असतात . जा तीत जा त सभासद , सभासद
सं येवर मया दा नाही, पण सभासद होणारी य ही या िविश े ातील िकंवा
िवभागा तील असावी असे बंधन असत े.
८) भांडवलशाही आिण समाजवादी अथ यव था यांना जोडणारा दुवा: सहकार हा
भांडवलशाही अथ यव था आिण समाजवादी अथ यव था यांना जोडणारा मह वप ूण
आिथ क दुवा आहे. भांडवलशाही अथ यव थ ेला पया य हणून सहकार चळवळ उदयास
आली .
९) सहकार ही मानविहताची चळवळ : सहकार चळवळी या मा यमात ून सभासदा ंना
बचत, आिथ क काटकसर यांची िशकवण दे यात येते आिण ही िशकवण य अनुभवात ून
िमळत े. सहकार चळवळ ही मानविनिम त मानविहताची चळवळ आहे.
याव न सहकार ही सवा क रता चालवल ेली चळवळ असून, याम ये
ामािणकपणा , समान दजा , समान ह क, एकमेकांब ल आदर आदी गुणांचा समाव ेश
होतो. गरीब व ीमंत असा भेद सहकाराम य े केला जात नाही, हणूनच सहकार ही
जनतेची चळवळ असते आिथ क ा कमकुवत वगा तील य वत:ची जात, धम , पंथ munotes.in
Page 73
73
िवस न समानत े या त वावर एकि त येऊन काय करतात . सहकार हणज े भांडवलशाही
व समाजवाद यांना जोडणारा सुवण म य आहे. सहकाराचा उगम मानवी सं कृतीबरोबर
झाला आहे. सहकाराचा अथ आिण या या याबाबत येकाने वेगवेग या अंगांनी िवचार
केलेला आहे हेही प पण े आढळ ून येते.
४.५ सहकाराची उपयु ता व मह व
भांडवलशाही अथ यव थ ेत अनेक कारच े दोष आढळ ून येतात, याम य े
उ पादना या साधना ंवर मया िदत य चा अिधकार , आिथ क ्या दुब लांचे शोषण ,
वण ेष, वग संघष , संप ीच े असमान िवतरण इ. भांडवलशाही यव थ ेस पया य हणून
सहकारा स मह वाच े थान आहे. तथािप सहकाराच े मह व िवचारात घेताना अ)
आिथ क ्या मह व, ब) सामािजक ्या मह व, क)शै िणक ्या मह व. ड) रा य व
देशा या ि ने मह व, इ यादी घटका ंचा िवचार क न मह व प करणे उिचत ठरेल,
सहकारच े मह व पुढील माण े:-
अ) आिथ क ्या मह वः
सहकाराच े आिथ क या मह व पुढील माण े सांगता येईल-
१. सहकारी सं थे या सभासदा ंनाच न हे, तर समाजातील इतरांनादेखील वाजवी
िकमतीत व तू ा होतात .
२. गरजेनुसार जीवनाव यक व तूंची खरेदी वाजवी दराने क न आिथ क ्या जीवनमान
उंचावल े जाते.
३. म य थ िकंवा सावकारामाफ त अवाजवी दराने कज न घेता सहकारी पतसं था िकंवा
सहकारी बँकांतून शासनान े रझ ह बँकेने िनि त केले या याजदरान े कज िमळत े.
४. िविवध कार या लघु आिण कुिटरो ोगा ंना सहकारी पतसं थांकडून उिचत दराने
कज पुरवठा होतो.
५. वतः घर बांधणे िकंवा लॅट घेणे हे येक य च े व न असत े. हे केवळ सहकारी
गृहिनमा ण सं थां या मा यमात ून साकारल े जाते.
६. कृषी उ पािदत माल सहकारी सं थां या मा यमात ून िव के यास शेतक-यांची
फसवण ूक टाळता येते व िपळवण ुक स पायबंद बसतो .
७. खासगी े ातील यापारी आिण उ पादका ं या म ेदारीस आळा बसिवता येतो.
ब) सामािजक या मह व - सहकाराच े सामािजक ्या मह व पुढील माण े सांगता येते -
१. आिथ क ्या दुब ल य ना सामािजक ्या एक आणल े जातात .
२. समान उि ा ं या मा यमात ून सामािजक िवकास होतो.
३. आपापसात पर पर ेम आिण आपुलक िनमा ण केली जाते.
४. सभासदा ंना आिथ क आिण सामािजक ्या वावल ंबनाचा मं िशकिवला जातो.
५. समाजास यसनाधीनत ेपासून दूर ठेवले जाते.
६. सां कृितक काय मांचे आयोजन केले जाते. munotes.in
Page 74
74
७. सभासदा ंना बचतीची आिण काटकसरीची सवय लावली जाते.
८. समाजात िवकासाची भावना िनमा ण क न वाढीस लावली जाते.
९. समाजाच े नीितध ैय वाढिवल े जाते.
क) शै िणक ्या मह व - सहकाराच े शै िणक ्या मह व पुढील मा णे सांगता येईल-
१. िश ण सं था थापन क न सव कारच े िश ण उपल ध क न िदले जाते.
२. सभासदा ंना सहकाराच े लोकशाही नीितम ू यांचे िश ण िदले जाते.
३. सभासदा ंना िश ण देऊन यां यात सुसं कृतपणाची भावना वृि ंगत केली जाते.
४. मानवी नीितम ू ये जोपास याच े आिण पधा , ेष टाळून िवकास कर याच े िश ण िदले
जाते.
ड) रा या या िकंवा देशा या ीन े मह व - सहकाराच े रा या या िकंवा देशा या ीने
मह व पुढील माण े सांगता येईल-
१. देशा या आिथ क िवकासाचा संदभ हा सहकार चळवळीशी जोडला जातो.
२. सहकाराम य े समानत े या त वावर िवकासाला मह व िदले जात अस यान े सरकारी
धोरण े सहकारी सं थांना अनुकूल राह शकतात .
३. सहकारा या मा यमात ून अनेक सरकारी योजना भावी प तीन े राबिव यात येतात.
४. सरकारकड ून सहकारी सं थांना मोठ्या माणात आिथ क मदत िदली जाते.
५. जनक याणासाठी सरकारकड ून जे काय अिभ ेत आहे, परंतु सरकारला करता येत
नाही, अशी सव काय सहकारी सं थां या मा यमात ून पूण केली जातात .
४.६ सहकाराच े ामीण िवकासातील मह व
शेती िवकासाला चालना : शेतक या ंना यां या मालाची यो य िकंमत िमळव ून
दे या या ीने सहकारी सं थांची भूिमका अिधक मह वाची ठरली आहे. शेती,
शेतीसाठी पाणीप ुरवठा, भांडवल तसेच गृहिनमा ण, कमी नफा घेवून व तू िवनीमय ,
कज पुरवठा, िश ण , गरजे या व तू आदी बाब म य े सहकाराच े मह व आहे
ामीण कमकुवत वगा चे िहतर ण : सहकारी सं थांम ये वेगवेग या कामासाठी
य ची गरज भासत े. यामुळे ि थर रोजगार उपल ध होतो. आिथ क े ात
िपळवण ूक करणा या वाढ या िवघातक वृ ना आळा घाल याच े आिण ामीण
भागातील लोकांचे िवशेषतः कमकुवत वगा चे िहतर ण कर यासाठी सहकारी चळवळ
ही एक भावी आघाडी बनत चालली आहे.
ामीण िवकास व पतपुरवठा सहकारी स ं थांचे जाळ े: पि म महारा ात ामीण
िवकासाम य े सहकारी चळवळीच े थान फार मोठे आहे. शेती आिण ामीण िवकासाची
जबाबदारी असल े या शासना या कामिगरीप े ा महारा ा या ामीण िवकासात
सहकारी चळवळ चा िसंहाचा वाटा आहे. सहकारी यं णे ारा य शेतक याचा
सहभाग ामीण िवकासात मह वाचा ठरला आहे. शासना या िवकास योजना ंचा पुरेपूर
फायदा घे यासाठी सहकारी यं णा अिधक उपयोगी ठरते. याच माण े दु ध यवसाय व munotes.in
Page 75
75
उपसािस ंचन योजना ार े शेतीसाठी पाणीप ुरवठा कर याच े महान काय ही सहकारी
सं थाच करीत आहेत. गूळउ पादन करणा या शेतक यासाठी सहकारी गु हाळ घर,
माक िटंगसाठी खरेदी-िव स ंघ, सहकारी साखर कारखान े व उसापास ून उपपदाथ
बनिव यासाठी सहकारी अक शाळा, कागद कारखान े िकंवा िविवध उपयोगी रसायन े
तयार करणार े कारखान ेही उभारल े जात आहेत. शेतीला संल न अशा कारची यं णा
सहकारी त वावर आज वापरली जात आहे.
ामीण भा ंडवल िनिम तीला चालना : भारतीय अथ यव थ ेत सहकारी चळवळीच े
थान व सहभाग अ यंत मह वाचा आहे. देशा या अथ यव थ ेत, समाजवादी
समाजरचन े या येयानुसार खाजगी व साव जिनक उप माबरोबर , सहकारी
अथ यव थ ेचाही मोठा वाटा आहे. सहकारी चळवळी ार े ामीण भा ंडवल िनिम तीला
चालना िम ळत आहे.
ामीण रोजगारात वाढ : सहकारी चळवळी म ुले ामीण भागात अन ेक शेती व श ेती
संबंिधत उ ोगा ंना चालना िमळाली . शेतक सहकारी स ं था, औ ोिगक सहकारी
सं था, दु ध सहकारी स ं थाच े ज ा ळ े देशात िवश ेषतः महारा ात िनमा ण झाल े. या
सं था या व या ं या काया तून ामीण भागात मोठ ्या माणात रोजगारला चालना
िमळाली .
ामीण उ ोग व यापारात वा ढ: सहकारी चळवळीतील सहकारी पतपुरवठा
दु धउ पादन , साखरउ पादन , कृषीमालाच े उ पादन , बदकेपालन -ससेपालन उ पादन ,
कृषी मालाच े िवपणन , सहकारी गृहिनमा ण सं थांबरोबरच मजूर, जंगल कामगार ,
आिदवासी , म छीमार , यांसार या दुब ल घटका ं या सहकारी सं थांनी कृिष- ामीण व
नागरी भागा या िवकासात मोलाची भर टाकली आहे.
ामीण न ेतृ व िवकास : शोषणम ु समाज िनमा ण करणे, गरजू आिण दुब ल घटका ंना
एकि त क न संघटने या मा यमात ून आव यक या सेवा,, उ पाद ने हाती घेणे 'ना
नफा ना तोटा' या त वावर चालिवण े. सव गरजूंना मु वेश देणे, लोकशाही प तीन े
कारभार चालिवण े या मूलिस ा ंतावर सहकारी चळवळ आधा रत आहे, या कामी
खंबीर व स म नेतृ वाची गरज असत े. सहकारी चळवळी या मा यमात ून आज
ामीण भागात असे नेतृ व मोठ्या माणात िवकिसत झालेल पहावयास िमळत े.
िविवध सहकारी स ं थाचा िवका स: सहकारी सं था आप या सद या ं या सामािजक
गरजांकडे वाढ या माणात ल घालू लाग या आहेत. दु धउ पादन , साखरउ पादन ,
कृषीमालाच े उ पादन िवपणन सहकारी सं था, बाल वा य व वृ ांसाठी िदवसभराची
काळजी घेणा या क ाची सं या िदवस िदवस वाढत आहे. अशा सं थांना आव यक ते
अथ साहा य व सुिवधा पुरिव याचा य न सहकारी ामीण व नागरी समाजाम य े
डा पधा आिण सां कृितक काय मांचे आयोजन क न संपूण समाजाच े जीवन
समृ क लाग या आहेत.
४.७ सहकारातील उणीवा काय व यावर उपाय
munotes.in
Page 76
76
सहकारी चळवळ भारतात असमान वाढीस ला गलेली आह े. महारा , गुजरात ,
म य द ेश, तािमळनाड ू, कना टक व उ र द ेशात काही माणात ही चळवळ जोमात आह े.
पुव कडील रा या ंत तर ही चळवळ नावालाच आह े. सहकारी स ं थांम ये पर पर
सहकाया चा अभाव िदसतो . उदा. छोट्या ाहक द ुकानांनी लागणारा माल म यवत ाहक
भांडारात ून यावा , म यवत ाहक भा ंडारान े रा य ाहक भा ंडारात ून तर या ंनी रा ीय
ाहक भा ंडारात ून माल यावा ह े म ा ग दश क त व कोणी पाळत नाही तर सगळ े खाजगी
यापा या ंकडून माल घ ेतात. आकड ेवारी अस े सांगते क रा ीय यापारी उलाढालीत
सहकाराचा वाटा ज ेमतेम १०% आहे. सहकारी स ं थेतील सभासदा ंना सहकाराची त व े,
िश ण द े याची िनयमात तरत ूद आह े. िकती स ं था आप या सभासदा ंना हे िश ण द ेतात?
माण फारच नग य आह े. बह तेक सं था या िहतस ंबंधी गटाकड े आह ेत. या वाथ
प तीन े चालव या जातात . सदोष कज वाटप व वाटप झाल ेली कज व सूल न करण े ही
सहकारी स ं थांना लागल ेली िकड आह े. अकूशल राजिकय न ेतृ व, ाचार , सहकारी
सं था हणज े खाजगी मालम ा अशी व ृ ी बळावत े आहे.
सहकाराची झाल ेली वाढ िह क ेवळ स ं या मक वाढ होती , गुणा मक न हती अस े
नाईलाजान े हणाव े लागत े कारण सहकाराच े वरील फायद े बघीत यास आप या समाजाची
जी काही गती हायला पाहीज े ती झाल ेली नाही . पिह या ंदा सहकारी त वावर पतप ेढ्या
शेतक या ला सावकारी प ेचातून बाह ेर काढ यासाठी िनमा ण झा या . शेतकरी सावकारी
कजा तून िपळ ून िनघत होता . आजही ितच प रि थती आपण बघतो . शेतकरी आजही
आ मह या करत आह ेत. ाहक आजही वाजवी भावात माल िमळव ू शकत नाही . न दणी
झाले या सहकारी स ं था जा त आह ेत व काम े करणा या कमी. सहकारी स ं थेचा य ेक
सभासद हा सहकाराची त व े बाणणारा पाहीज े. अनेकांना सहकारी स ं था ही का हीतरी
नैतीक अिध ान असणारी स ं था आह े हेच मा य न स त े. सहकारी स ं थेतील स ंचालक ,
अिधकारी , सेवक मनाला य ेईल तस े िनण य घेतात. यामुळे दुस या प ावर अ याय होतो .
सहकारातील उणीवा व उपाय
अकाय म सं था, सहकारी स ं थां व पतप ेढ्या मध े िवकासासाठी आव यक
यव थान नस यान े अ नेक वेळा अनाव यक खच वाढून सं थांमधील तोटा वाढत
असे. चांगले यव थान ही एक गरज अस ून या स ं थांमधील यव थान स ुधारल े, या
सं थांनी गती क ेली.
थकबाक च े वाढत े माण : थकबाक त व थकबाक दार ही या स ं थांमधील एक मोठी
सम या आह े. आिथ क यवहार करणा या ं इतर यावसाियक स ं थां व ब ँक माण े
आिथ क व यावसाियक धोरणा ं या अभावाम ुळे ि द ल ेली कज वसूल न झा यान े
सहकारी स ं थां ङबघाईला आ या . डॉ. धनंजयराव गाडगीळा ंनीही थकबाक राह नये
व थकबाक वसूल कर याबाबत जे काही व य
केले ते स य आज समोर य ेताना िदसत े.
ाचार : सहकार े ात बोकाळल े या ाचाराला आळा घाल यासाठी
सहकार कायदा स म असतानाही याची अ ंमलबजावणी भावीपण े केली जात नाही .
रा यकत ेच ाचारी बन यान े तो आप या गटाचा आह े हणून या या द ु कृ यावर munotes.in
Page 77
77
पांघ ण घालतात , याला स ंर ण द ेतात. सरकारमधील नोकरशहा , अिधकारी ह े
धुत या ता ंदळासारख े व छ नाही . यांनाही लोभणाची आशा असत े. या ुटीमुळे
सहकार े अडचणीत सापडल े आहे.
िनयम न पाळ याची व ृ ी: सहकारी स ं थांत अन ेक संधीसाध ू, दलाल , सावकारा ंचे
वच व आह े. िन ावंत नेते, काय कत आदी माग े पडत आह ेत. आप या सरकारच े
धोरणही याला काही माणात कारणीभ ूत आह े. येक रा य सहकाराकड े वेगवेग या
नजरेने बघत े. काय ान े वेळकाढ ू पणा ि वकारला आह े. धडाडीच े िनण य घेतले जात
नाही. िनयमा ंबाबत चालढकल क ेली जात े. सं थेचे आथ क प र ण काट ेकोर पण े केले
जात नाही . यामुळे सहकारी स ं थेची वाढ िनकोप होत नाही .
नेते व सावकारा ंचे वच व: सहकार चळवळ िह राजिकय य व वाथ लोकां या
हातातल े बाह ले बनले आहे. सहकारातील बर्याच य या राजिकय , यापारी
असतात . यांना सहकाराब ल फारशी आ था नसते. आप याच लोकांना कज पुरवठा
करणे, आपलाच माल िवि ला ठेवणे, ाचार , आप याला अनुकूल िनयम बनवण े
आदी गो ी ते अवल ंबतात. यामुळे सहकारा या त वाला हरताळ फासला जातो.
राजक य न ेते व सावकार या ंचे या स ं थांवरील वच व व मनमानी हा आणखीन एक या
सं थां या िवकासातील अङथळा ठरला . राजक य न ेते व सावकार या ंनी आप या
वाथ करीता ब या चदा अशा स ं थांचा वापर क े याची उदाहरण े आहेत.
उपाय : क ाने केले या ९७ या घटना दु तीम ुळे रा य सरकारन े सहकार कायदा तयार
केला असून १६ फे ुवारी २०१३ पासून हा नवीन कायदा अि त वात आला .
नवीन सहकार कायदा अंमलबजावणी : सहकार काय ान े र ता तयार कर यात
आिण सहकार चळवळ ला यो य िदशा दे याम य े मोठी भ ूिमका बजावली . सहकारी
सं थांचे अि त व स ुिनि त कर यात कायद ेशीर चौकट ख ूप मह वाची आह े.
वातं यानंतर िविवध का य ांची प ूत ता कर यात आली थािनक तस ेच रा य
पातळीवर सहकारी स ं थां या गरजा ची पूत ता कर यात ल णीय पावल े उचलली ग ेली
आहेत, तरी नवीन कायदा ची प रणामकारक अंमलबजावणी तातडीची गरज आह े.
थिकत कज वसूली: अनेक वेळा ीम ंत शेतक या ंनीही कजा चे ह े यो य व ेळी
भर याच े टाळल े. कज व सूल अभाव Iचे पांतर वाढ या NPA म ये झ ा ल े. थिकत
कज वसूली तातडीची गरज आह े. डॉ. धनंजयराव गाडगीळा ंनी थकबाक राह नये व
थकबाक वस ूल कर याबाबत ज े काही व य केले होते, ते स यात उतरल ेले आपण
अनुभवतो .
भावी नेतृ व: चांगले नेतृ व ही केवळ सहकार िनमा ण कर यासाठीच न ह े तर,
सद य आिण सद या ंसाठी एक ी , ेरणा आिण माग दश न दान करण ेसाठी पूव -
आव यक अट आहे. सहकारी स ं थांना एक ामािणक , कुशल, उ साही आिण समिप त
नेता हवा …सहकारी स ं थांना या ंचा उ ेश सा य करता य ेईल.
सहकारा या त वा ंचा प ुर कार : धडाडी आदी काही धोरण े भावीपण े अवल ंबली
नाहीत तर सहकारी चळवळीची वाहकारी चळवळ लवकरच बन ेल. सहकारा या munotes.in
Page 78
78
त वांचा पुर कार क ेला पाहीज े. ही त व े दुस यांना पटव ून ा. िनयमा ंचा आ ह धरा .
एक पणती प ेटली क या पणतीन े आपण इतर सव पण या प ेटवू शकतो .
४.८ समारोप
सहकार ही चळवळ आहे. सहकार चळवळी या मा यमात ून अनेक सं था थापन
के या जातात . सहकारी सं थांचा उ ेश नफा ा ी नसला तरी सभासदा ं या गरजांकडे
िवशेष ल पुरिवले जाते. ाहका ंना कमीत कमी िकमतीम य े उ कृ दजा या व तू
उपल ध क न िद या जातात .सहकारी सं थे या आिथ क काया या मा यमात ून जमीन
सुधारणा , जलिस ंचना या सोयी, तांि क ान, जिमनीच े तुकडे जोडण े, खते व बी-
िबया या ंचा पुरवठा, पतपुरवठा, िवजेचा पुरवठा आिण ाहका ंसाठी वेगवेग या व तूंचा
पुरवठा केला जातो. सहकार चळवळी िशवाय ामीण भागातील असंघिटत दुब ल व छोट्या
शेतक या ंना पध या या आधुिनक युगात वाटचाल करणे केवळ अश य झाले असत े,
हणून सहकार चळवळ हा शेतीिन ामीण समाजाचा आधार त ंभ आहे.
४.९ वा याय
१. सहकाराची संक पना प क न सहकाराची वैिश ्ये थोड यात सांगा.
२. सहकारच े व प सांगून सहकाराची या ी िवशद करा,
३. सहकाराच े ामीण िवकासातील मह व सांगा.
४. सहकाराच े सामािजक , आिथ क आिण शै िणक फायद े सांगा.
४.१० संदभ ंथ
1. Micro Finance & Women Empowerment, B. Malleswari Serials
Publications, New Delhi, India.
2. Micro Finance & Rural Development in India - S.K. Das, B.P.
Nanda & Rath, New Century Publications,
3. New Delhi, India.
4. भारतीय अथ यव था - ा. एन. एल. च हाण , शांत पि लक ेश स,
5. वात ं यो र भारतीय अथ यव था - भोसल े, काटे, फडके काशन .
6. .डॉ. भालेराव देसाई भारतीय अथ यव था ब कर टूदपुर नीराली काशन , पुणे
7. डॉ. िवजय किवम ंडन कृिष अथ शास ी मंगेश काशन , नागप ूर २००० ,
8. अ पबचत िनयोजन (बचत गट) - मा. डॉ. एम्. यू. मुलाली , डायम ंड पि लक ेश स
munotes.in
Page 79
79
५
सामािजक बदल
पाठ्य रचना :
५ .० उि
५.१ प रचय
५.२ सामािजक बदलाची स ंक पना
५.३ सामािजक बदलाच े व प
५.४ सामािजक बदलाच े घटक
५.५ सामािजक बदलाची कारण े
५.६ ामीण सामािजक जीवनात बदल
५.७ सारांश
५.८ व - अ यास
५.० उि े
1) सामािजक बदलाची स ंक पना समज ून घेणे.
२ ( सामािजक बदलाच े व प अ यासण े .
3) सामािजक बदला या कारणा ंचा अ यास करण े.
4) ामीण समाजजीवनातील बदला ंचा अ यास करण े.
5) सामािजक बदलासाठी लोकसहभागाचा अ यास करण े.
५.१ प रचय
सामािजक बदल हणज े समाजा या सामािजक यव थ ेतील बदल .सा मािजक
बदलाम य े िनसगा तील बदल , सामािजक स ं था, सामािजक वत न िकंवा सामािजक स ंबंध
यांचा समाव ेश अस ू शकतो . सामािजक बदल सामािजक गती िक ंवा सामािजक सा ं कृितक munotes.in
Page 80
80
उ ा ंती या , समाज ं ा मक िक ंवा उ ा ंतीवादी मागा ने पुढे सरकणारा ताि वक व
वैचा रक क प नेचा स ंदभ घेऊ शकतात . याचा स ंदभ सामािजक - आिथ क रचन ेतील
ितमाना मक बदलाचा स ंदभ अ स ू शकतो , उदाहरणाथ सर ंजामशाहीपास ून
भांडवलशाहीकड े वळण े . यानुसार मा स वादात मा ंडले या समाजवादी ा ंतीसार या
सामािजक ा ंतीचा िक ंवा मिहला मतािधक ◌ार िक ंवा नागरी ह क चळवळीसार या इतर
सामािजक चळवळ चाही स ंदभ असू शकतो .
सामािजक बदल सा ं कृितक, धािम क, आिथ क, वै ािनक िक ंवा तांि क श ार े चालवल े
जाऊ शकतात . खेड्यातील सामािजक जीवनाची वतःची िविश व ैिश ्ये आह ेत .
गावातील सामािजक जीवनाच े िनयम शासनातील ह कूमशाही आिण ेणीब मानद ंडांना
बळकट करतात . ामीण सामािजक जीवन , जे ेणीब िविनमय स ंबंधांवर आधा रत आह े,
ते स ा व जिनक स ं थांमधील नागरी स ेवकां या वत नावर मोठ ्या माणात भाव पाडत े .
समाजशा ा ं या मतान ुसार, भारतीय ख ेड्यांची या या कर यासा ठी या ंची
लोकस ं या, भौितक रचना आिण उ पादन प ती िनि तच मह वा या आह ेत .‘भारत हा
खेड्यांचा देश आह े’ असे हणतात .शेती हा भारतीया ंचा म ु य यवसाय आह े आ ि ण
भारतातील बह सं य लोक ख ेड्यात राहतात .साधारणपण े, एका गावात पाच हजारा ंपे ा
कमी लोक असतात .आपली गाव े आपल े सामािजक ब ंध ढ कर यात आिण आप या
समाजात ि थरता आण यासाठी एकम ेकांना अन ेक कार े मदत करतात . आपली गाव े
आप या समाजाला आपली स ं कृती जप यासाठी मदत करतात .
अलीकड या काळात भारतीय ामीण समाजात ल णीय बदल झाल े आहेत, िवशेषत :
वातं यानंतर जमीन स ुधारणा काय ा ं या मािलक ेमुळ ◌े या बदलाची गती वाढली आह े .
भारत हा िविवधत ेचा देश आह े आिण भारताला सम ृ सा ं कृितक वारसा लाभला आह े.
समाजजीवनातील व ैिव य समाजा या बह - सामािजक , बह भािषक , बह - धािम क आिण बह -
जातीय व पाम य े िदसून येते . भारतीय सामािजक स ं रचनेची मह वाची व ैिश ्ये हणज े
लहान ख ेड्यांम ये ामु यान े ामीण व ती , बह - धािम क आिण बह - जातीय सामािजक
ओळख आिण सामािजक जीवनात क ुटुंबाची मह वप ूण भूिमका . अिलकड या वषा त ,
जातीय स ंघटना सामािजक जीवनात ख ूप सि य झा या आह ेत; प रणामी द ेशा या िविवध
भागांम ये जातीय स ंघष िनमा ण झाला आह े.
५.२ सामािजक बदलाची स ंक पना :
िव तारपण े सांगायचे तर, सामािजक बदल या दोन कार या ि या आह ेत. एक
सामािजक यव था िटकव ून ठेवणारी आिण द ुसरी जी यव थ ेत बदल घडव ून आणत े
आिण यव था बदलत े . पिह या ि यांना अन ु पता , यथाि थती आिण सात य अस े
हटल े जाऊ शकत े . दुस या ला सा ं कृितक आिण स ंरचना मक बदलाची ि या हण ून
संबोधल े जाऊ शकत े . सामािजक बदल हा साव ि क अस यान े याचा न मुना आिण घटक
वेळोवेळी आिण िठकाण े बदल ू शकतात . हा बदल एखा ा समाजा या िकंवा सामािजक
घटने या स ंबंधात काळ आिण इितहासा या घटका ं या ीन े पाहता य ेतो . munotes.in
Page 81
81
मॅकआय हर आिण प ेज यांनी 1967 म ये या स ंदभा त िलिहल े आहे:
"समाज फ काल - मान ुसार अि त वात असतो . ही एक केवळ ि या नस ून
स या या नात ेसंबंधाचा बदलणारा समतोल आह े.” सामािजक बदल हा सा ं कृितक िक ंवा
स यता बदलाप े ा वेगळा आह े . सामािजक बदलाम य े सामािजक स ंबंधांवर भर िदला
जातो.
सामािजक रचना ह े नातेसंबंधांचे एक जाळ े आहे जेथे सामािजक स ंबंधांम ये भाग घ ेणारे
सद य िटक ून राहतात . सामािज क बदल हणज े समाजरचन ेतील बदल . सामािजक म ू ये,
सं था, आिथ क यवसाय , मालम ा स ंबंध, वैयि क आिण भ ूिमका िवतरणातील बदल ही
आधुिनक समाजातील सामािजक बदलाची उदाहरण े हणून सूिचत क ेली जातात .वेळ,
जागा आिण अथ यव थ े या ीन े सामािजक बदल न ेहमीच साप े असतो . या तीन
घटका ं या आधार े बदला या नम ु यां ची तुलना करता य ेते . सामािजक बदलाला िवरोध ह े
देखील ए क सामा य व ैिश ्य आह े कारण बदलाम ुळे चाल ू असल े या सामािजक यव था
आिण स ंबंधांना ास होतो . सामािजक बदला या ि य ेवर नकारा मक प रणाम झाल े या
लोकांकडून ितकार न दिवला जातो .
िकं सले डेि हस यांनी 1967 म ये सामािजक बदला या आकलनास ंदभा त अन ेक ा ंची
यादी क ेली आह े . सामािजक प रवत नाची िदशा कोणती ? सामािजक बदलाचा दर िकती
आहे? सामािजक बदलाच े ोत काय आह े? सामािजक बदलाच े कारण काय ? सामािजक
बदलाच े कारण िनसगा त कमालीच े िनधा रवादी आह े का? सामािजक बदलाला अप ेि त
िदशेने िनयंि त करता य ेईल का ?
पीटर एल . बग र आिण ि िजट बग र यांनी 1976 म ये अ से हटल े आहे क “सामािजक
बदलाचा अन ुभव हा एक िश त हण ून समाजशा ाचा गाभा आह े . उ ेरक सामािजक
बदला ंना बौि क ितसाद हण ून समाजशा िवकिस त केले गेले आहे.
सामािजक बदलाच े मुख िस ा ंत
बदल दोन ोता ंमधून येतो . एक ोत हणज े या ि छक िक ंवा अि तीय घटक जस े क
हवामान िकंवा लोका ं या िविश गटा ंची उपि थती . दुसरा ोत हणज े प तशीर घटक .
उदाहरणार ◌्थ, यश वी िवकासासाठी समान सामा य गरजा व बाब ची आव यकता
असतात ; जसे क ि थर आिण लविचक सरकार , पुरेशी मु आिण उपल ध स ंसाधन े
आिण समाजातील िविवध सामािजक स ं था .तर, एकंदरीत, सामािजक बदल ह े सहसा
काही या ि छक िक ंवा अि तीय घटका ंसह प तशीर घटका ंचे संयोजन असत े . सामािजक
बदलाच े अनेक िस ा ंत आ हेत . सामा यतः , बदला या िस ा ंताम य े बदलाच े संरचना मक
पैलू ) जसे क ल ो क स ं येतील बदल ( , सामािजक बदलाची ि या आिण य ं णा आिण
बदला या िदशा या ंसार या घटका ंचा समाव ेश असावा .
हेगेिलयन : बदलाच े प रप ूण हेगेिलयन ं ा मक मॉड ेल िवरोधी श या पर प रसंवादावर
आधा रत आह े . िणक त धत े या िब ंदूपासून ार ंभ क न , अँटीिथिससन े ितवाद munotes.in
Page 82
82
केलेला ब ंध थम स ंघष उ प न करतो आिण याचा प रणाम न ंतर नवीन स ं ेषणात
होतो.
मा स वादी: मा स वाद इितहासाची ं ा मक आिण भौितकवादी स ंक पना मा ंडतो .
मानव जातीचा इितहास हा सामािजक वगा मधील म ूलभूत संघष आहे .
कुहिनयन : िव ानाच े त व ानी थॉमस क ुहन या ंनी कोपिन कन ा ंती या स ंदभा त
'वै ािनक ा ंतीची रचना ' म ये असा य ुि वाद क ेला आह े क लोका ंनी एक अकाय म
सामािजक प ेच अथवा ितमान सोडव याची श यता नाही, जरी अन ेक संकेत अस ूनही,
ितमान यो य र या काय करत नाही , जोपय त एक चा ंगला नम ुना तयार होत नाही .
हेरॅि लटन : ीक त वव े ा ह ेरॅि लटस यान े बदलाब ल बोल यासाठी नदीच े पक
वापरल े आ ह े, "न ांम ये प ा ऊ ल ठ ेवले तरी आिण इतर पा याचा वाह मा स म ा न
राहतो .". हेराि लटस य ेथे हे सुचवत आह ेत क , नदी नदीच राह यासाठी , सतत बदल
घडत असाव ेत . अशा कार े एखा ाला ह ेराि लटन मॉड ेल सजीवा ं या समा ंतर अस े वाटू
शकत े, यांना िजव ंत राह यासाठी सतत बदलत राहण े आव यक आह े . या ि कोनाचा
समकालीन उपयोग सामािजक बदल िस ा ंत बीज तरावर दश िवला ग ेला आह े जो
उ व या या जिटलत े या िस ा ंता या सहकारी े ातून तयार होतो .
माओवादी : िचनी ताि वक काय डाओ डी िज ंग पा याच े पक बदलाच े आ द श घटक
हणून वापरत े .पाणी , जरी मऊ आिण हळ ुवार असल े तरी, कालांतराने या या मागा तील
दगड न होईल . या मॉड ेलमधील बदल जरी अ य असला तरी हा न ैसिग क, सामंज यप ूण
आिण ि थर असला पािहज े.
तुमची गती तपासा -
- सामािजक बदला या म ुख िस ा ंतांवर छोटी टीप िलहा
__________________________________________________________
_____ _____________________________________________________
__________________________________________________________
___________________________________________________
५.३ सामािजक बदलाच े व प
सामािजक बदल हणज े समाजा या सामािजक यव थ ेतील बदल . सामािजक ब दलाम य े
िनसगा तील बदल , सामािजक स ं था, सामािजक वत न िकंवा सामािजक स ंबंधांचा समाव ेश
असू शकतो . सामािजक बदल सामािजक गती िक ंवा समाज ं ा मक िक ंवा उ ा ंतीवादी
मागा ने पुढे सरकणारा ताि वक िवचार आिण सामािजक सा ं कृितक उ ा ंती या क पन ेचा
संदभ घेऊ शकतात .हा संदभ सामािजक - आिथ क रच नेतील ितमाना मक बदलाचा स ंदभ
असू शकतो , उदाहरणाथ स रंजामशाहीपास ून दूर जाण े आिण भा ंडवलशाहीकड े ज ा ण े .
यानुसार मा स वादात मा ंडले या समाजवादी ा ंतीसार या सामािजक ा ंतीचा िक ंवा munotes.in
Page 83
83
मिहला ं या मतािधकार िक ंवा ना गरी ह क चळवळीसार या इतर सामािजक
चळवळ च ◌ाही स ंदभ असू शकतो .
सामािजक बदल सा ं कृितक, धािम क, आिथ क, वै ािनक िक ंवा तांि क श ार े चालवल े
जाऊ शकतात . सामािजक बदल हणज े समाजा या सामािजक यव थ ेतील बदल .
सामािजक बदलाम य े ि न स ग ा तील बदल , सामािजक सं था, सामािजक वत न िकंवा
सामािजक स ंबंधांचा समाव ेश अस ू शकतो . हे स व बदल पर परावल ंबी आह ेत . यापैक
कोण याही एकाम य े बदल क ेला तर द ुस याम य े बदल होईल .
५.४ सामािजक बदलाच े घटक
१) भौितक वातावरण : भौितक वातावरणातील मोठ े बदल ज े हा घडतात त े हा त े खूप
स चे असतात . उ र आि क ेतील वाळव ंटातील कचरा एक ेकाळी िहरवागार आिण भरीव
होता . जसजस े हवामान बदलत े तशी मातीची झीज होत े आिण तलाव हळ ूहळू दलदलीत
आिण श ेवटी म ैदानी बनतात . सं कृतीवर अशा बदला ंचा मोठ ्या मा णावर प रणाम होतो .
काहीव ेळा त े बदल इत या हळ ूवारपण े घडतात क यां याकड े ल िदल े जात नाही .
मानवी ग ैरवापराम ुळे भौितक वातावरणात ख ूप जलद बदल होऊ शकतात ; याम ुळे लोका ंचे
सामािजक आिण सा ं कृितक जीवन बदल ू शकत े . जंगलतोडीम ुळे जिमनीची ध ूप होत े आिण
पाऊस कमी होतो . जगातील बह तेक ओसाड जमीन आिण वाळव ंट जमीन मानवी अ ान
आिण ग ैरवापराचा प ुरावा आह े . सवा त महान स यत े या पतनात पया वरणाचा नाश हा
िकमान योगदान द ेणारा घटक आह े . इितहासात अन ेक मानवी सम ूहांनी थला ंतरा ार े यांचे
भौितक वातावरण बदलल े आहे . आिदम समाजा तील सद य या ं या भौितक वातावरणावर
थेट अवल ंबून असतात . यांचे वेग या वातावरणात थला ंतर झा याम ुळे सं कृतीत मोठ े
बदल होतात . स यता स ं कृतीची वाहत ूक करण े आिण नवीन आिण िभ न वातावरणात
सराव करण े सोपे करत े .
2) लोकस ं येतील बदल : लोकस ं येतील बदल हा एक सामािजक बदल आह े आिण तो
सामािजक आिण सा ं कृितक बदला ंम ये देखील ास ंिगक घटक बनतो .जे हा एखादी
य कमी मह वाची असत े ते हा आदराित य प त कमी होत े, दु यम गट स ंबंध
वाढतात , सं था मक स ंरचना अिधक िव त ृत होतात आिण इतर अन ेक बदल होतात .एक
ि थर लोकस ं या बदलाचा त ि◌कार कर यास स म अस ू शकत े परंतु वेगाने वाढणा या
लोकस ं येने थला ंतर, उ पादकता स ुधारण े िकंवा उपासमार होण े अशा सम या िनमा ण
होऊ शकतात .ह ण, वायिक ं स आिण इतर अन ेकांचे महान ऐितहािसक थला ंतर आिण
िवजय मया िदत स ंसाधना ंवर वाढ या लोकस ं ये या दबावात ून उ वल े आहेत . थला ंतर
पुढील बदला ंना ो साहन द ेते कारण ते एखा ा गटाला नवीन वातावरणात आणत े आिण
याला नवीन सामािजक स ंपका या अधीन करत े आिण नवीन सम या ंना त ड द ेते .
लोकस ं येतील कोणताही मोठा बदल स ं कृती अप रवित त ठेवत नाही .
munotes.in
Page 84
84
३) सामािजक रचना : समाजाची रचना या या समाज बदला या दरावर स ू मातीत
प रणाम कर ते .समाज बदल उ च क ीकृत नोकरशाही बदला या चार आिण सारासाठी
खूप अन ुकूल असतो . काहीव ेळा नोकरशाहीचा वापर बदल दडप या या य नात क ेला
गेला आह े .जे हा एखादी स ं कृती अ य ंत एकाि मक असत े आिण यातील य ेक घटक
इतर सव घटका ंशी यो य र या िवणल ेला असतो , ते हा पर पर पर परावल ंबी णालीम य े
बदल करण े कठीण आिण महाग असत े . परंतु जे हा स ं कृती कमी माणात जतन क ेली
जाते व काम , खेळ, कुटुंब, धम आिण इतर ि याकलाप एकम ेकांवर कमी माणात
अवल ंबून असतात त े हा बदल करण े सोपे आिण वार ंवार होत े . एक घ स ं रिचत समाज
याम य े येक य ची भ ूिमका, कत ये, िवशेषािधकार आिण दािय व े तंतोतंत आिण
कठोरपण े प रभािषत क ेली जातात , ते हा अिधक स ैल संरिचत समाजाप े ा बदला ंना कमी
मह व िदल े जात े ,तेथे भूिमका, अिधकार , िवशेषािधकार आिण दािय व े वैयि क
पुनर चनासाठी अिधक ख ुली असतात .
४) वृ ी आिण म ू ये: िवकिसत रा े आिण समाजातील लोका ंसाठी बदल होण े सामा य
आहे . ितथली म ुले बदलाची अप े ा आिण कौत ुक कर यासाठी सामािजक असतात . समाज
बदलािवषयी या या ं या सामा य व ृ ीम य े खूप फरक असतात . जे लोक भ ूतकाळाचा
आदर करतात आ िण पर ंपरा आिण िवध म य े य त असतात त े हळूहळू आिण अिन छ ेने
बदलतात . जे हा एखादी स ं कृती बया च काळापास ून तुलनेने ि थर असत े ते हा लोक अस े
गृहीत धरतात क ती अिनि त काळासाठी रािहली पािहज े . जे ती त ेने आिण नकळतपण े
मू य क ि त आह ेत; ते असे गृहीत धर तात क या ं या चालीरीती आिण त ं े यो य आिण
िचरंतन आह ेत .जेथे संभा य बदलाचा गा ंभीया ने िवचार क ेला जा याची श यता नाही ,अशा
समाजात होणारा कोणताही बदल ल ात य े याइतपत चाल ू असतो .
झपाट्याने बदलणा या समाजाचा बदलाकड े पाह याचा ीकोन व ेगळा असतो आिण ही
वृ ी आधीच होत असल े या बदला ंचे कारण आिण प रणाम दो ही असत े . झपाट्याने
बदलणा या समाजा ंना सामािजक बदलाची जाणीव असत े . ते य ां या पार ंपा रक
सं कृती या काही भागा ंब ल काहीस े संशयवादी आिण टीका मक असतात मा
नवक पना ंचा िवचार आिण योग करतात . अशी व ृ ी समाजातील य ार े सामािजक
बदला या ताव आिण वीक ृतीसाठी जोरदारपण े ेरणा करत े.
प रसर िक ंवा समाजातील िभ न गट बदलासाठी िभ न हण मता दश वू शकतात . येक
बदल या समाजाच े धोरण उदारमतवादी आिण प ुराणमतवादी अस ू शकत े . अिशि त
लोकांपे ा सा र आिण िशि त लोक बदल अिधक सहजत ेने स ◌्वीकारतात . वृ ी आिण
मू ये सामािजक बदलाची र कम आिण िदशा या दो ह वर प रणाम करतात . कोणताही
समाज सव पैलूंम ये िततकाच गितमान रािहला नाही . याची म ू ये कोण या न कोण या
े ात जस े -कला , संगीत, यु , तं ान, त व ान िक ंवा धम नािव यप ूण असतील याबाबत
िनण य घेतात.
munotes.in
Page 85
85
५) सां कृितक घटक : सां कृितक घटक ता ंि क बदला या िदशा आिण व ैिश ्यांवर भाव
टाकतात . सं कृती केवळ आप या सामािजक स ंबंधांवरच भाव टाकत नाही , तर ती
तांि क बदलाची िदशा आिण व ैिश ्य देखील भािवत करत े . केवळ आप या ा आिण
सामािजक स ं थांनी तं ानातील बदला ंशी सुसंगत असल े पािहज े असे नाही तर आप या
िव ास आिण सामािजक स ं था त ं ानाचा शोध कोण या वापरासाठी करतात ह ेही ठरवल े
पािहज े . तं ानाची साधन े आिण त ं े आपण वापरतो . उदाहरणाथ , अणुऊज चा वापर
ाणघातक य ु श ा ं या िनिम तीसाठी िक ंवा माणसा या म ूलभूत गरजा प ूण करणा या
आिथ क व त ूं या िनिम तीसाठी क ेला जाऊ शकतो .
कारखान े श ा े िकंवा जीवनाव यक व त ू तयार क शकतात . यु नौका िक ंवा ॅ टर
बांध या साठी स ् टील आिण लोख ंडाचा वापर क ेला जाऊ शकतो . तांि क आिव कार
कोण या उ ेशाने लावायचा ह े ठरवणारी ही स ं कृती आह े . अलीकड या काळात त ं ान
भौिमितक ्या गत झाल े असल े तरी, केवळ त ं ानाम ुळे सामािजक बदल होत होतो
असे नाही .सामािजक बदल वतःच त ं ानात आणखी गती घडव ून आणत नाही .
सामािजक म ू ये येथे बळ भ ूिमका बजावतात . हे तं ान आिण सामािजक म ू यांचे जिटल
संयोजन आह े जे पुढील ता ंि क बदला ंना ो साहन द ेणारी प रि थती िनमा ण करत े .
उदाहरणाथ , वै क य उपचारा ं या गरजा ंसाठी मानवी जीवनाचा याग क ेला जाऊ नय े हा
िव ास िक ंवा क पना क न व ै क य त ं ाना या गतीम य े योगदान िदल े . अशा कार े
सां कृितक घटक ता ंि क बदल घडव ून आण यात सकारा मक आिण नकारा मक भ ूिमका
बजावतात.
सवयी , था, परंपरा, पुराणमतवाद , पारंपा रक म ू ये इ यादी सा ं कृितक घटक ता ंि क
आिव कारा ंना िवरोध क शकतात . दुसरीकड े सामािजक म ू यांची एका मता िबघडण े,
नवीन िवचार , मू ये इ याद साठी आस ुसले या सामािजक स ं थांचे वैिव यीकरण यासारख े
घटक ता ंि क आिव कारा ंना हातभार लाव ू शकतात . तांि क बदल वतःह न होत नाहीत .ते
फ य ार े तं िवकिसत क ेलेले आहेत . तं ान ही माणसाची िनिम ती आह े . लोक
नेहमी क पना , िवचार , मू ये, ा, नैितकता आिण त व ान इ याद नी े रत असतात .हे
सं कृतीचे घटक आह ेत . हे काहीव ेळा तं ान बदलत असल े या िदश ेने िनण य घेतात िक ं वा
भािवत करतात . पु ष या ं या व ृ ीम य े अिधकािधक भौितकवादी होत आह ेत . ि कोन
आिण ीकोनातील हा बदल ता ंि क े ात िदस ून येतो . अशा कार े आरामदायी जीवन
जग यासाठी आिण अ ◌ंगमेहनत कमी कर यासाठी माणसान े नवनवीन त ं े, यं े आिण
उपकरण े शोध या स सु वात क ेली.
६) तांि क घटक : तांि क घटक मानवान े िनमा ण केले या प रि थतीच े ितिनिध व
करतात याचा या या जीवनावर खोल भाव पडतो . आप या गरजा प ूण कर या या
आिण आपल े जीवन अिधक आरामदायक बनव या या य नात माण ूस स यता िनमा ण
करतो . तं ा न हे स यत ेचे उप - उ पादन आह े . जे हा व ै ािनक ान जीवनातील
सम या ंवर लाग ू केले जाते ते हा ते तं ान बनत े .
munotes.in
Page 86
86
तं ान ह े एक प तशीर ान आह े जे यवहारात आणल े जाते. मानवी उ ेशासाठी साधन े
वापरण े आिण मशीन चालवण े हणज े तांि क गती होय . िव ान आिण त ं ान एक
येतात . तं ाना या उ पादना ंचा वापर क न माण ूस सामािजक बदल घडव ून आणतो .
तं ानाच े सामािजक प रणाम द ूरगामी आह ेत .
काल मा स या मत े अगदी सामािजक स ंबंधांची िनिम ती ,मानिसक स ंक पना आिण व ृ ी
तं ानावर अवल ंबून आह ेत . यां नी तं ानाला सामािजक बदलाच े एकम ेव धोरण मानल े
आहे.
ड लू एफ . ओगबण हणतात क , तं ान आप या वातावरणात बदल क न समाज
बदलतो यात आपण बदल ून घेतो . हे बदल सामा यत : भौितक वातावरणात असतात
आिण या बदला ंसह आपण क ेलेले समायोजन अन ेकदा था आिण सामािज क सं थांम ये
बदल घडव ून आणतात .
एका शोधाच े असं य सामािजक प रणाम होऊ शकतात . मानवी वात ं याची हानी आिण
मानवाचा मोठ ्या माणावर होणारा नाश ह े िविश कार या त ं ाना या वाढ या
वापराम ुळे आहे याम ुळे संपूण पृ वीवरील जीवन समथ न णाल ना धो का िनमा ण होऊ
लागला आह े.
५.५ भारतातील सामािजक बदला ंची कारण े
भारतीय समाज बदलत आह े आिण सामािजक बदल आिण िवकासा या काही िदशा
प पण े िदसत आह ेत, परंतु तरीही आप याला जी उि े सा य करायची होती ती सव
आपण सा य क शकलो नाही . या अडथ या ंमागे अनेक का रणे आहेत . गु नार माय ल
सार या काही पाि मा य िव ाना ंनी अस े सुचवले आहे क भारता या आिथ क दुब लतेचे
मु य कारण लोका ंमधील ता ंि क कौश याचा अभाव नस ून पुढाकाराचा अभाव , यांची
ि थती स ुधार यात वार य आिण माचा आदर आह े . अशी मत े अतािक क, प पाती
आिण मॉ रस )1967), िम टन िस ंगर )1966, 1969), टी .एन .मदन ) 1968), योग िसंग
)1973), आिण एस .सी .दुबे ) 1982) ,यांसार या भारतीय आिण काही पा ा य िव ाना ंनी
जोरदारपण े कािशत क ेलेली आह ेत.
ामीण भारतातील अन ेक अ यासा ंनी सुधारणेसाठी ाम था ंची ती इ छा दश िवली आह े .
ते कठोर प र म कर यास , यां या हािनकारक था बदल यास , लोभन े टाळ यास
आिण मानवी अिव सनीयत े या वर चढ यास तयार आह ेत . िवकासा या य नातील
अडथळ े हे मानवी घटक नस ून राजक य वातावरण , सामािजक स ंरचना आिण आिथ क
अपंग व आह ेत.
१. परंपरेची श : कोणत ेही काय कर या या नवीन प त वीकार या या व ृ ीला
ो साहन द ेऊनच समाजात बदल श य आह े . परंपरा आिण स ं कृत ना िचकट ून राहण े
आिण नवीन क पना वीकार यास नकार द ेणे हे सामािजक बदलाम य े अडथळा हण ून munotes.in
Page 87
87
काम करतात . सां कृितक स ंचय आ िण इतर समाजा ंशी स ंपका चे माण समाजातील
सामािजक बदलाच े व प आिण या ी िनधा रत करत े .
िवलग झाल े या समाजा ंम ये थोडासा बदल होतो , तर िविवध स ं कृत मधील िभ न
लोकांना भेटणारे समाज जलद सामािजक बदल अन ुभवतात . लोक सहज आिण म ु पणे
एक य े यास नकार द ेता त आिण या समाजात बदल होऊ इि छत नाही िक ंवा बदल
वीका इि छत नाही अशा समाजात इतर लोका ं या परंपरा, चालीरीती , ान, तं ान
आिण िवचारधारा सामाियक कर यास नकार द ेतात . याचे कारण अस े क य ा ंचा असा
िव ास आह े क या ं या पर ंपरा पिव आह ेत आिण पर ंपरेची यो यता पिव अिभम ुखतेतून
सा रत झा याम ुळे ा होत े .
शोधाची श यता आिण इतर स ं कृत मध ून नवीन व ैिश ्यांचा प रचय सा ं कृितक
संचयना या माणात मया िदत आह े .इतर स ं कृत शी स ंपक स ा ध ून बह तेक सामािजक
बदला ंचे ोत ,अकाय म आिण ग ैर - उपयोिगता वादी पर ंपरांचा याग कर या या इ छ ेवर
अवल ंबून आह े .
पारंपा रक िनयम समाजात एक ि थर काय करतात . पारंपा रकपण े सा रत क ेलेले िनयम
वीकारल े जातात कारण त े िदले या प रि थतीत िनयम अस याची गरज पूण करतात .
आिथ क आिण ता ंि क ्या बदल या समाजात पार ंपा रक िनकषा ंची भ ूिमका समाजात
परंपरा - क ि त वत न कोणत ् या थानावर आह े यावर अवल ंबून असत े . पारंपा रक समाजात ,
पारंपा रक म ू यांना मह व िदल े जाते कारण त े भूतकाळापास ून सा रत क ेले जातात .परंतु
आधुिनक समाजात , बदला या प रि थतीच े वागत क ेले जात े कारण त े उ पि थत
सम या ंवर उपाय द ेतात.
२. मू ये: सामािजक बदलाम य े मू यांची भूिमका हा वाद त िवषय आह े . हेगेलला वाटल े
क सामािजक बदल हा िवचारा ं या उलगड याचा प रणाम आह े . मा स ला अस े वाटल े क
दीघ कालीन सामािजक बदला ंवर मू यांचा कोणताही प रणाम होत नाही . याला असे वाटल े
क सामािजक बदल हा क ेवळ आिथ क श या परस ◌्परस ंवादाचा प रणाम आह े आिण
तो वग संघषा तून कट झाला आह े . बह तेक भारतीय समाजशा सहमत आह ेत क
मू ये वैयि क आिण साम ूिहक वत नावर भाव टाकतात आिण या ार े सामािजक
ि या ंवर भाव टाक तात . यांना अस ेही वाटत े क म ू ये हे बदलाच े प रणाम आह े त आिण
नेहमीच सामािजक बदलाचा ाथिमक घटक हण ून िवचार क ेला जाऊ नय े . भारतीय
समाज बदल यात जाित यव थ ेतील म ू ये जसे क ेणीब ता , दुषण, अंतःिववाह इ .हा
मोठा अडथळा होता.
भौगोिलक गितशीलता आिण प रणा मी सामािजक गितशीलता त े हाच श य झाली ज े हा
तं ान आिण औ ोिगक करण सामा य लोका ंनी वीकारल े . कठोर प र म आिण
सामािजक प रवत न देखील िनयतीवादाम ुळे रोखल े गेले . पूव दु काळ , पूर, भूकंप, ग रबी ,
बेरोजगारी ह े स व देवा या ोधाच े प रणाम मानल े जात हो ते . परंतु आता औ ोिगक
समाजात , लोकांनी हे िस क ेले आहे क िनसगा वर काही िनय ं ण श य आह े आिण अिन
प रि थती ह े माणसा या चात ुया ला आ हान आह े.
एखा ा या स ं कृती या े तेवर िव ास ) एथनोस ेि झम ( लोकांना इतर स ं कृत मध ून
गो ी / नवक पना वीकार यापास ून ितब ंिधत करत े . वंशक ि तता भारतीया ◌ं या मनात munotes.in
Page 88
88
इतक खोलवर जल ेली आह े क त े सां कृितक साप े तावादा या त व ाना ती
संवेदनशील असतानाही या ं या वत : या ि कोनात ून इतरा ंचे मू यमापन कर यास
सहज बळी पडतात . अिभमान आिण ित ा लोकांना इतरा ंनी स ुचवले या गो ी /
नवक पना वीकारण ्यापास ून रोखतात आिण या टाक ून देतात.
३) जाित यव था : जाित यव था हा याय आिण समता या दो ही गो ी सा य कर यात
मोठा अडथळा आह े . िकं सले डेि हस हणाल े क व ंशानुगत यवसायाची स ंक पना ही
गितमान औ ो िगक अथ यव थ ेशी िनगडीत ख ु या स ंधी , मु पधा , वाढती िवश ेषीकरण
आिण व ैयि क गितशीलता या क पन े या अगदी िव आह े . जात आिण पोटजात च े
सद य व हा गट तयार हो याचा एक आधार आह े .
ामीण भागात गटबाजी हा िवकास क पा ं या अपयशाचा एक मह वाचा घ टक आह े .
अनेक े ात श ेतकरी एका च जातीच े आ हेत. इतर जाती सहकाय क इि छत नाहीत
कारण याचा या ंना थेट फायदा होणार नाही . या भागात श ेतकरी स ाधारी गट आह ेत,
तेथे िवकास काय मही यापक मा यता िमळव यात अपयशी ठरतो . वरवर पाहता एका
जातीला मदत करणारा को णताही क प इतर सव जात कड ून िवरोध क ेला जातो . यांना
एकतर समाजातील या ं या थानाचा ह ेवा वाटतो िक ंवा इतर या या खचा वर वतः या
थानाच े र ण कर यास उ स ुक असतात . जातीय गटा ं माण े, आंतरजातीय गट द ेखील
सामािजक बदलाम य े अडथळा हण ून काम करतात .
पूव , इतर जात या लोका ंशी संवाद साध यावर जाित यव थ े या िनब धांमुळे गितशीलता
आिण औ ोिगक करणास परवानगी न हती . आज याचा राजकारणात वापर क े यामुळे
रा यक या ना िवधायक मागा ने काम करता य ेत नाही . िव यम क ॅप यांनी अस ेही िनदश नास
आणून िदल े आहे क िह ंदू सं कृती आिण िह ंदू सामािजक स ं था भारता या कमी िवकास
दराचे कारण ठरत आह ेत .तर िम टन िस ंगरचा य ुि वाद असा आह े क िह ंदू सं कृती आिण
जाित यव थ ेचा भारता या िवकासावर भाव पडला आह े हे दश िवणार े कोणत ेही मह वप ूण
पुरावे न ा ह ी त . यांनी क ॅप या िन कषा चे व ण न मोठ ्या माणात स ा लावल े या
श◌ा वचना ं या ग ैरसमजात ून काढल ेले िन कष हणून केले आहे.
४) िनर रता , अ ान आिण भीती : िनर रत ेमुळे व अ ानाम ुळे भीती िनमा ण होत े; जी
सामािजक बदला ंना िवरोध करत े .काय कर या या पर ंपरागत प त ना ाधा य िदल े जाते .
खेड्यापाड ्यात िक ंवा सा या समाजात या खट याब लच े मत िततक ेसे तक संगत नाही .
लोकांना बदलाची सवय होत े आिण िविवध समाजोपयोगी अिव कार िव मान भौितक
सं कृती ार े िनधा रत क ेले जातात . परंतु जर भौितक स ं कृतीचे आिव कार वार ंवार होत
नसतील तर बदल द ुिम ळ आिण भीतीदायक अस ू शकतात . सुिशि त लोक नवीन क पना ,
इ छा, आिव कार इ यािद िनमा ण करतात आिण या सा य कर या या साधना ंचा िवकास
करतात . िनर रता पदान ु माला चालना द ेते, तर िश ण समानता आिण तक शु ते या
क पन ेवर जोर द ेते.
munotes.in
Page 89
89
५. लोकसं येचा फोट : आप या लोकस ं येतील फोटाम ुळे िनधा रत उि े सा य
कर याची रा ाची मता कमी झाली आह े . आप या िव मान लोकस ं येम ये दररोज
सुमारे ४६ ,५०० य िक ंवा दरवष १७ दशल य िक ंवा एका दशकात १७०
दशल लोक जोडल े जातात . यामु ळे म ो ठ्या आिण वाढ या लोकस ं येमुळे ग रबी द ूर
कर यासाठी आिण जलद िवकास घडव ून आण या या सव य ना ंची पराका ा होत े.
६) पॉवर एिलट : आप या द ेशात सरकार ही सामािजक बदलाची म ुख सं था आह े .
सरकारी स ं थांनी सामािजक बदलाचा चा ंगला भाग उ ेिजत आिण िनद िशत केला आह े .
समाजाचा िवकास हा राजक य उ च ूं या कारावर अवल ंबून असतो . यामुळे
सरकारम य े नािव यप ूण आिण स ुधारणावादी काय स ाधारी वगा वर अवल ंबून असतात .
काही समाज क याणासाठी वचनब आह ेत, परंतु अनेक िनिहत वाथा या आधारावर
काय करतात .
तुमची गती तपासा
- भारतातील सामािजक बदला ंची कारण े सांगा .
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
______________________ ____________________________
५.६ ामीण सामािजक जीवनात बदल
भारतातील बह सं य लोक ामीण भागात राहतात )६८ .८ %), भारतीय समाज हा
ामु यान े ामीण समाज आह े . ामीण भागातील लोक श ेती िकंवा संबंिधत यवसायात ून
आपला उदरिनवा ह करतात . याचा अथ शेतजमीन ही स वा त मह वाच े उ पादक स ंसाधन
आहे, परंतु अनेक भारतीया ंसाठी ही एक मह वाची मालम ा आह े . जमीन ह े केवळ
‘उ पादनाच े साधन ’ नाही िक ंवा केवळ ‘मालम ेचे व प ’ नाही . शेती हा क ेवळ
उपजीिवक ेचा एक कार नस ून जीवनाचा एक माग आहे . आप या क ृषी प ती आिण नम ुने
आप या क ृषी पा भूमीवर शोधल े जाऊ शक तात . उदाहरणाथ , भारतातील िविवध द ेशात
नवीन वषा चे बह तेक सण - जसे क मकर स ं ांती, गुढीपाडवा , महारा ात अग ेरा,
तािमळनाड ूमधील प गल , पंजाबमधील ब ैसाखी , आसाममधील िबह , कना टकातील उगादी -
मु य कापणीचा ह ंगाम साज रा करतात आिण नवीन क ृषी हंगामाची स ु वात स ूिचत
करतात .
कृषी आिण स ं कृती: भारत हा ाम ु यान े ामीण द ेश आह े .2011 या जनगणन ेनुसार,
देशातील ६८ .८ ट के लोकस ं या आिण ७२ .४ ट के कम चारी ामीण भागात राहतात .
शेती आिण स ं कृती या ंचा जवळचा स ंबंध आह े . देशा या वेगवेग या द ेशांम ये शेतीचे
व प आिण सराव मोठ ्या माणात बदलतो आिण ह े फरक व ेगवेग या ाद ेिशक
सं कृत म य े ि द सून येतात . असे हटल े ज ा त े क ामीण भारतातील स ं कृती आिण
सामािजक रचना या दो ही गो ी श ेती आिण क ृषी जीवनप तीशी घ बा ंधले या आ हेत .munotes.in
Page 90
90
बह सं य ामीण लोकस ं येसाठी श ेती हे उपजीिवक ेचे एकम ेव मह वाच े साधन असल े तरी
ते केवळ श ेती नाही . शेती आिण ामीण जीवनाला आधार द ेणारे अनेक उप म आह ेत
आिण ह े उप म ामीण भारतातील लोका ंसाठी उपजीिवक ेचे ोत द ेखील आह ेत .
बारा बल ुतेदार प त ही आता या महारा रा या या काही द ेशांम ये ऐितहािसक ्या
वापर या जाणा या जात वर आधा रत बारा यापारा ंची आन ुवंिशक ामस ेवक णाली होती .
बलुतेदाराला एका जिटल व त ुिविनमय णाली अ ंतग त गावातील उ पादना ंसह दान
केले या स ेवांसाठी मोबदला िमळत अस े . बलुतेदार प दतीन े गावातील क ृषी े ा ला आधार
िदला . या णालीखालील नोकरा ंनी शेतक या ंना आिण गावातील आिथ क यव थ ेला सेवा
िदली . उदाहरणाथ : मंिदराचा स ेवक ग ुरव , हावी, परीट धोबी , कुंभार, सुतार, लोहार , तेल
यावसाियक त ेली, सोनार इ .
dreamsvacationindi a.wordpress.com
कथा सा ंगणारे, योितषी , पुजारी, पाणी िवतरक या ना यान े इतर अन ेक त आिण
ह तकला य चा ामीण जीवनाचा आधार असतो . जरी ह े पारंपा रक यवसाय नाकारल े
गेले असल े तरीही ामीण अथ यव थ ेचा वाढता पर पर स ंबंध आह े ; याम ुळे अनेक
वैिव यप ूण यवसाय स ु झाल े आह ेत . ामीण भागात अनेक लोक ामीण िबगरश ेती
काया त काम करतात िक ंवा या ंची उपजीिवका असत े . उदाहरणाथ , ामीण लोक सरकारी
सेवा जस े क टपाल स ेवा आिण िश ण िवभाग , कारखा यातील कामगार िक ंवा सै यात
नोकरी करणार े लोक आह ेत जे िबगर -कृषी काय देखील करतात .
वषा नुवष नागरीकरणात होत असल े या ि थर स ं मणाम ुळे लोकस ं या, कम चा या ंची
सं या आिण द ेशा या जीडीपीमधील ामीण वाटा कमी होत आह े .२००१ ते २०११
दर यान , भारता या शहरी लोकस ं येम ये ३१ .८ % ने वाढ झाली अस ून ामीण
लोकस ं येम ये १२ .१८% वाढ झाली आह े . या कालावधीत शहरी लोक सं येतील प नास
ट या ंह न अिधक वाढीच े ेय ामीण - शहरी थला ंतर आिण ामीण वसाहत च े शहरीम य े
पुनव ग करण ) धान २०१३ ) होते . लोकस ं येचा अंदाज अस े दश िवतो क भारत २०५० munotes.in
Page 91
91
पय त ाम ु यान े ामीण राहणार आहे यान ंतर शहरी लोकस ं या ामीण लोकस ं येला माग े
टाकेल असा अ ंदाज आह े ) संयु रा २०१२ ).
अिनयोिजत ामीण त े शहरी थला ंतर, िवशेषत : चांग या आिथ क संध या शोधात , शहरी
सुिवधांवर गंभीर दबाव आणत आह े आिण ामीण भागात ून मोठ ्या सं येने कमी व ेतना या
थला ंत रता ंना अ व छ आिण व ंिचत प रि थतीत राह यास भाग पाडत आह े . ामीण
भागात ून शहरी भागात होणार े अिनयोिजत थला ंतर था ंबव यासाठी िक ंवा कमी
कर यासाठी आिण द ेशातील बह सं य लोकस ं येची सामािजक आिथ क प रि थती
सुधार यासाठी , ामीण अथ यव था मजब ूत करणे आ ि ण ा म ी ण आ ि थ क
ि याकलापा ंम ये रोजगारा या स ंधी िनमा ण करण े आव यक आह े. दरडोई ामीण आिण
शहरी उ प नातील असमानता कमी कर यासाठी ामीण क ुटुंबां या आिथ क प रि थतीत
सुधारणा करण े देखील आव यक आह े . यासाठी शहरी भारता या त ुलनेत ामीण
अथ य व थेत ल णीय वाढ आव यक आह े .पर◌ंपरेने, कृषी हे ामीण अथ यव थ ेचे
आिण ामीण रोजगाराच े मुख े आह े . देशा या ामीण आिण एक ूण अथ यव थ ेत
आिथ क वाढ आिण प रवत नाचा मह वाचा ोत हण ून कृषी े ातून उ पादन आिण
यवसाया या स ंरचने तील स ं मण अिधक उ पादक िबगरश ेती े मानल े जात े .परंतु ,
अनेक िव ाना ंनी अस े िनरी ण न दवल े आह े क भारतीय अथ यव थ ेत अितशय स ंथ
गतीने अ से सं मण होत आह े ) . अ वाल आिण क ुमार २०१२ ; मौय आिण व ैशंपायन
२०१२ ; पापोला २०१२ )
The impact of the Green Revolution on structural change |
voxdev.org
ह रत ा ंती: पण १९६० आिण ७० या दशकात ह रत ा ंतीनंतर उ पादकत ेत आम ूला
बदल झाला आिण या भागात पा याची उपल धता आिण स ुपीक जमीन होती या भागात
याची ओळख झाली .
ह रत ा ंतीचे फायद े असे क भारतान े थमच अित र धा य िनया त कर यास स ु वात
केली, रोजगारा या स ंधी वाढ या आिण श ेतमजुरांची मागणी वाढली . ही केवळ सरकारचीच
नाही तर िबयाण े तयार करणा या भारतीय शा ाचीही मोठी उपल धी होती . ह रत ा ंतीचे
munotes.in
Page 92
92
अनेक तोट े होते ; जसे क ामीण भागात िवषमता वाढली कारण खा ल या वगा ने िनवा ह
शेतीचा सराव क ेला आिण त े अित र उ प न क शकल े नाहीत , परंतु ी म ंत
जमीनदारा ंना HYV िबयाण े िवकत घ ेणे आिण नफा िमळवण े परवडणार े आहे, सेवा वगा चे
िव थापन होत े ) यांि क करण .शेती( , भाडेक ंचे िव थापन ) जमीनमालका ंनी अित र
नफा िमळव या साठी भाड ेक ंकडून जमीन िहराव ून घेतली(, ीमंत अिधक ीम ंत झाल े
आिण गरीब अिधक गरीब झाल े कारण मोबदला जिमनीव न रोखीत हलिवला ग ेला आिण
शेतमजुरांची अिधक मागणी अस यान े मजुरी कमी झाली .
iasmania.com
तुमची गती तपासा
- उ र थोड यात ामीण सामािजक जीवनातील बदल.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
___________________________________________________
गावाची रचना ब दलण े
भारत हा एक व ैिव यप ूण देश आह े यात िविवध स ं कृती, िभ न भाषा बोलणार े आ ि ण
िभ न पा भूमी असल ेले लोक राहतात . देशातील लोका ंचे भौगोिलक , आिथ क आिण
सामािजक म ूळ हे या मनोर ंजक िवषमत ेचे कारण आह े . भारतातील य ेक गाव अि तीय
आहे आिण या या उ ा ं तीची व ेगळी कथा आह े . देशाची वय ंपूण ता आध ुिनक य ुगाने
भािवत झाली आह े आिण काला ंतराने बदलली आह े .
पायाभ ूत सुिवधा आिण जीवनश ैली: कालांतराने भारतीय ख ेड्यांम ये अनेक बदल झाल े
आहेत . माती आिण खाच अथवा कौला ं या या छतान े ब ांधलेली घर े ि स म ट या छतान े
बदलली आह ेत . अ ंद गल ◌् या ंनी िव तीण सु - कािशत र त े बदलल े आहेत . हातपंप
आिण िविहरी बदल ून नळ आिण सतत पाणीप ुरवठा झाला आह े . बैलगाडीची जागा द ुचाक
आिण चारचाक वाहना ंनी घेतली आह े . खेड्यापाड ्यात जनरल टोअस आिण य ुटी पाल र munotes.in
Page 93
93
आहेत . ामीण भागातील ी - पु षां या पारंप रक प ◌ेहरावा या प तीला आता पा ा य
भाव ा झाला आह े . थािनक व छत ेची सम या सोडव यासाठी सरकारन े व छ
भारत िमशन उप म हाती घ ेतला आह े . खेड्यातील सम ुदायांना शौचालयाचा वापर
कर यास ो सािहत कर यासाठी सरकारन े आणखी काम क ेले आहे .लोकां ना व छता
आिण आरो याच े मह व यािवषयी जाग क कर यासाठी जनजाग ृती काय म स ु कर यात
आले आहेत.
साम य : जमीन स ुधारणा ंनंतर समाजातील उ च वगा कडे फारच कमी श उरली होती
आिण या ंना ख ेड्यात राह याचा कोणताही फायदा वाटत न हता आिण या ंना शहरी
जीवन शैलीचा शोध यायचा होता . वाहतूक आिण दळणवळणा या आध ुिनक साधना ंमुळे
दूर झाल े या शहरा ंना मोठ ्या जगाशी जोडल े गेले आिण या ंची िवचारसरणी आिण
मानिसकता बदलली . लोकांना जगातील उपल ध पया यांची जाणीव होऊ लागली आिण
यांना अिधक ए स लोर करायच े ह ो ते . ामीण भागात बा जगाशी संपक वाढ यान े
समाधानाची पातळी कमी होऊ लागली . उ च वग खेड्यां या िव मान सामािजक आिण
सां कृितक स ंचाम य े ह त ेप करतो आिण यात प रवत न कर याचा य न करतो . या
प रवत नाचा प रणाम हणज े ामीण भारताचा नवा च ेहरा उदयास आला . ामीण भागातील
थि◌रता िबघडली आिण याम ुळे भारतीय गावा ं या रचन ेत िति या ंची साखळी स ु
झाली.
उपजीिवका : कृषी कारािगरा ं यित र स ुतार, िवणकर , कुंभार, सुवण कार, लोखंडी
इ याद चा उपजीिवका कमावणारा एक मोठा भाग बनला आह े . शहरी े ा या वाढ या
भावाम ुळे लोकांना उ प नाचे िविवध ोत वापर यास भाग पाडल े आहे . ामीण भागातील
अनेक कलाकार चा ंग या उ प नासाठी शहरा ंम ये थला ंत रत झाल े . िवदेशी व त ूंमुळे
ह तकल े या व त ूंची मागणी कमी झाली आह े . देशभरातील िवकासाबरोबरच व त िवद ेशी
व तूं या मागणीम ुळे था िनक कारािगर ◌ा◌ं या मता कमी झा या आह ेत . कारािगरा ंना
परदेशी बाजारप ेठेतील च ंड पध चा सामना करावा लागला आिण या ंचे ज ग ण े कठीण
झाले . वदेशी उ पादना ंचा वापर वाढ यान े वावल ंबी समाज अडचणीत य ेऊ लागला .
कालांतराने िनमा ण झाल ेला समतोल िबघड यान े लोक गा वाबाह ेर संधी शोधू लागल े.
अथ यव था : गावकरी वावल ंबी होत े . यांनी या ं या जग यासाठी प ुरेसे अ नधा य
िनमा ण केले . आधुिनक य ुगाची ओळख क न िद यान े ामीण भागातील लोक
उपजीिवक ेसाठी शहरा ंकडे थला ंतर क लागल े, प रणामी ामीण अथ यव थ ेत मोठा
बदल िदसून आला .कृष◌ी आिण थािनक ह तिनिम त उ पादना ंवर ल क ि त कर यात
आले . औ ोिगक करणान े गावां या आिथ क रचन ेवर वच व गाजव यास स ु वात क ेली
याम ुळे खेड्यांम ये मोठे प रवत न झाल े . पु षांनी गावाबाह ेर कामासाठी जायला स ु वात
के याने समाजातील ल िगक िविवधता बद लली.
लोकस ं या: अिधकािधक लोक चा ंग या उपजीिवक े या शोधात शहरा ंम ये थला ंतर क
लागल े, देशा या ामीण शहरी लोकस ं येम ये मोठा बदल झाला आह े . प रणामी शहरी munotes.in
Page 94
94
आिण ामीण भारतातील लोकस ं येची घनता यान ुसार बदलत े . खेड्यातील प ु षांचे
शहरांकडे थला ंतर झा या मुळे िलंग गुणो रही बदलल े आहे.
भूगोल: आधुिनक य ुगात शहरा ंचा िव तार व ेगाने होत आह े . शहरांसाठी गत पायाभ ूत
सुिवधा िवकिसत कर यासाठी श ेतक या ंना या ं या जिमनी कमी िकमतीत िवकायला भाग
पाडल े जात े . गावां या सीमा कमी होत आह ेत आिण शहर े यांची जागा घ ेत आह ेत
ज◌्याम ुळे रोजगारा या आणखी स ंधी िनमा ण झा याम ुळे ामीण भागात ून शहरी े ाकड े
लोकांचे थला ंतर वाढल े आहे.
तुमची गती तपासा
- बदल या गावाची रचना प करा.
__________________________________________________________
____________ ______________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
५.७ सारांश:
सामािजक बदल हणज े समाजा या सामािजक यव थ ेतील बदल .सा मािजक
बदला म ये िनसगा तील बदल , सामािजक स ं था, सामािजक वत न िकंवा सामािजक स ंबंध
समािव अस ू शकतात . सामािजक बदल सामािजक गती िक ंवा सामािजक सा ं कृितक
उ ा ंती या क पन ेचा स ंदभ घेऊ शकतात . सामािजक बदल सा ं कृितक , धािम क,
आिथ क, वै ािनक िक ंवा ता ंि क श ार े चालवल े जाऊ शकतात . सामािजक बदल
हणज े समाजा या सामािजक यव थ ेतील बदल . सामािजक बदलाम य े िनसगा तील
बदल, सामािजक स ं था, सामािजक वत न िकंवा सामािजक स ंबंध समािव अस ू शकतात .
भारतातील सामािजक बदला या िदश ेचा स ंबंध आह े त ो प य त, आधुिनक मू ये, प ती
आिण स ं था आ मसात कर यावर आधा रत बदलाबरोबरच सा ं कृितक सात यही
ल णीय आह े . पारंपा रक नम ुने ि थर ठ ेवलेले नाहीत आिण आध ुिनक वत न सामा यतः
दीघ काळ चालल े या क ृती या नम ु यात बसवल े जाते .
५.८ व - अ यास:
१. सामािजक प रवत नाची स ंक पना ा .
२. सामािजक बदलाच े व प यावर छोटी टीप िलहा .
३. सामािजक बदलाच े घटक कोणत े आहेत?
४. सामािजक बदलाची कारण े ा.
५. ामीण सामािजक जीवनातील बदलाच े थोड यात उ र ा . munotes.in
Page 95
95
References:
Lalitha N. Dominant Publishers, New Delhi, 2004 - “ Rural
Development in India”.
Sundaram Satya, 2ndrev, Himalaya Publishing House,
Mumbai, 2002 “ Rural Development”.
Desai Vasant, Himalaya Publishing House, Mumbai, 2005 -
“ Rural Development in India - Past Present and Future”.
G. Rajnikan th & R. R. Prasad, Discovery Publishing House,
New Delhi, 2006 - “ Rural Development and Social Change”.
Bhargava Harsh & Kumar Deepak, published by The ICFAI
University press, Hyderabad, 2006 - “ Rural Transformation -
Socio Economic Issues”.
https:// www.yourarticlelibrary.com
https://niti.gov.in/writereaddata/files/document_publication/Rural_Ec
ono my_DP.pdf
https:// www.ijcrt.org/papers/IJCRT 2
010071.pdf www.researchgate.net
pubmed.ncbi.nim.nih.gov
prezi.com
FYBA Rural Development IDOL University of Mumbai
munotes.in
Page 96
96
६
सामािजक बदलाशी स ंबंिधत स ंक पना - I
करणाची पर ेषा
६.१ पाठlची उ टे.
६.२ तावना.
६.३ सां कृ तकरण संक पना - या या.
६.४ सं कृतीकरणाची या.
६.५ सां कृ तकरणाची वै श ये.
६.६ सं कृतीकरणास चालना देणारे घटक.
६.७ सं कृती कर याला वरोध करणारे घटक.
६.८ पाि चमा यीकरणाची
६.९ पाि चमा यीकरणाची वै श ये.
६.१० भारतीय जीवनावर पा चा य सं कृतीचा झालेला भाव:
६.११ सारांश.
६.१२ वा याय.
६.१३ संदभ सूची.
६.१ उि े
१. सां कृितकरण संक पना समजाव ून घेणे
२. भारती तील सां कृितकरणाची व ैिश ्ये अ यासण े.
३. पाि मा यीकरणाची वैिश ्ये जाणून घेणे..
४. सं कृतीकरणास चालना द ेणारे घटक जाणून घेणे.
५. भारतीय जीवनावर पा ा य सं कृतीचा झालेला भाव जाणून घेणे.
६.२ तावना
सां कृतीकरण (Sanskritization ) munotes.in
Page 97
97
भारतीय समाजातील सामािजक आिण धािम क प रवत न ि या प
कर यासाठी डॉ . एम. एस. ीिनवास या ंनी सं कृतीकरण स ंक पन ेचा उपयोग क ेला आह े.
सु वातीला सा ं कृतीकरणाऐवजी ा णीकरण ही स ं ा ीिनवास या ंनी वापरली . कुग
समाजातील ा हण वगा तील लोका ंचे आचार -िवचार , पेहराव, आहार िवषयक गो च े
अनुकरण किन जातीतील लोक आपला सामािजक द जा उंचाव यासाठी करीत असत ह े
जे हा ीिनवास या ंना आढळ ून आल े ते हा यास ा हणीकरण अशी स ं ा या ंनी
वापरली . ीिनवास या ंनी ामीण सम ुदायातील जाती िवषयी या क ेले या अ ययना या
आधार े ा णीकरण ही प रवत नदश क संक पना थम उपयोगात आणली . यां या मत े,
''खाल या जातीच े लोक ा हण जाती या रीती रवाज , था-परंपरा, िविधिवधान , िव ास
यांचा एक आदश जीवन श ैली हण ून वीकार करतात आिण या ंनी अश ु मानल े या
गो चा (म पान , मांसभ ण ) याग करतात '' या ि य ेला ा हणीकरण अस े हणतात .
परंतु व र जाती या पर ंपरांचे, रती रवाजा ंचे अनुकरण कर याची व ृ ी किन जातीतील
लोक य ेक ाद ेिशक समाजात कमी अिधक माणात करीत असत अस े ीिनवास या ंना
जे हा आढळ ून आल े ते हा ा णीकरणाऐवजी सा ं कृतीकरण हा श द वापर यास स ु वात
केली. हणून ा णीकरण हा श द योग फ क ुग समाजातील प रवत नासाठी वापरला
तर सा ं कृतीकरण हा श द योग सव ादेिशक समाजातील प रवत नासंबंधी वापरला .
भारतात पा ा य आिण भारतीय अशा दोन पर परिवरोधी स ं कृती एकम ेकां या
संपका त आ या व याचा पर परा ंवर प रणाम व भाव घड ून आला . असा प रणाम घड ून
येणे हेही वाभािवकच असत े. दोन िविभ न स ं कृतीचा जसा पर परा ंवर भाव पडतो , तसा
भाव एकाच स ं कृतीत अन ेक तर अस याम ुळे ा तरा ंचाही भाव पडतो .
गुणवैिश ्याची द ेवाणघ ेवाण स ु होत े. सव सामा य रीतीन े ामीण ामीण स ं कृती व प
आिण िक ंवा एक प असली तरी ितचा ित या पोटात उ च -नीच, व र - किन अस े
िविवध तर असतात . उदाहरणाथ ा हण व त सम जातीची स ं कृती, मराठा , कुणबी
जातीची स ं कृती व महार - मांग यासार या श ू समज या जाणा या जातीची स ं कृती अस े
िभ न - िभ न तर असतात . ते पर परा ं या स ंपका त येतात व या ंचा पर परा ंवर भाव
पडतो .
अशा रीतीन े, “दोन िक ंवा अन ेक सं कृत चा पर परा ंवर भाव पड ून या ं यात
सम वय िक ंवा संगतीकरण घड ून ये याची ि या हणज े सं कृतीकरण .”
६.३ सां कृितकरण संक पना - या या
डॉ. एम. एस. ीिनवास या ं या मत े, ''सं कृतीकरण हणज े अशी ि या क या
ि य े ारे िन न िह ंदू जातीच े ि कंवा सम ूहाचे लोक उ च जातीच े रीती रवाज , कम कांड
आिण िव चार आ मसात क न उ च सामािजक ि थती ा क े याचा दावा करतात या
ि या ि य ेला स ं कृतीकरण हणतात .'' थोड यात , ''सं कृतीकरण याचा अथ हणज े
सुसं कृत समाजाच े िवचार व म ू य आ मसात करण े होय.'' munotes.in
Page 98
98
िकंवा
''किन जाती अगर जमात नी व र जातीची जीवन प ती वीकारण े हणज े सं कृतीकरण
होय.'' िकंवा
'' उ च
जात च े अनुकरण कर याची ि या हणज े सं कृतीकरण होय . ''
६.४ सं कृतीकरणाची ि या
भारतात अन ेक जाती आह ेत. भारतीय स ं कृती जरी एकच असली तरी
भारतातील िविवध जाती आप या िविवध स ं कृती कायम िटकव ून आह ेत. येक जाती या
वेगवेग या था , चालीरीती , ा, सण-समारंभ, पोशाख िभ न असतात . उ च जाती व
जाती यात सा ं कृितक ्या अन ेक भ ेद आढळतात . आज बह तेक उ च जाती
पा ा या ं या िश ाचाराच े, सवय च े व पोशाखा ंचे अनुकरण करतात . या अन ुकरणाला
आधुिनक करण हणतात . उ च जातीतील आध ुिनक करण शी गतीन े होते. तर िन न
जातीत त े मंद गतीन े ह ो ते. तसेच शहरात आध ुिनक करणाची गती जा त असत े. तर
खेड्यात ही गती फार कमी असत े. हणज ेच एका अथा ने सं कृतीकरण हणज े
आधुिनक करण होय . आप या जातीला उ च समजाव े, सामािजक तरीकरणात उ च
थान ा हाव े हणून ती जात आध ुिनक करणा या माग े धावत े. याचा अथ असा क
सां कृितकरणाचा उ ेश उ च पद ा क न घ े याचा असतो .
याचा अथ असा क , " उ च जातीच े अनुकरण कर याची ि या हणज ेच सं कृतीकरण
होय.''
सं कृतीकरण ही ि या अस ून ती सव समाजात स ु असत े.
सं कृतीकर या या ि य ेची ल ण े :-
१) उ च व िन न जाती त पर पर स ंबंध असण े.
२) उ च जाती या स ंपका मुळे िन न जाती या स ं कृतीत प रवत न घडून येते.
३) िन न जाती उ च जातीच े अनुकरण करतात .
४) िन न जाती आपल े सामािजक थान व ित ा जोपास याचा य न करतात .
५) व र जातीच े आचार -िवचार , यवहार , धािम क कम कांड यांचा वीकार करतात .
६) सं कृतीकरण ि या स ंप न हो यासाठी एक - दोन िपढ ्यांचा कालावधी आव यक
असतो स ं कृती कर याचा स ंबंध य िक ंवा कुटुंबातील समूहाशी असतो .
७) सं कृतीकरणाचा स ंबंध य िक ंवा कुटुंबातील सम ूहाशी असतो .
८) सं कृतीकरणाच े अनेक आदश असू शकतात .
९) सं कृतीकरण ही अ ंतज नीत प रवत नाचा ोत आह े.
१०) सं कृतीकरणाची ि या बह आयामी आिण साव भौम आह े.
११) सं कृतीकरण ही ि या द ुहेरी आह े.
१२) सं कृतीकरण ही सामािजक गितशीलत ेची ि या आह े. munotes.in
Page 99
99
१३) सं कृतीकरण ही सामािजक प रवत नाची ि या आह े.
६.५ सां कृितकरणाची व ैिश ्ये
सं कृतीकर या या ि य ेची वैिश ्ये पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) ा णीकरण याप े ा यापक :-
ीिनवास या ंनी ा हणीकरण या स ंक पन ेपे ा स ं कृतीकरण या संक पन ेस अिधक
ाधा य िदल े आहे. यांची याची या ंनी काही कारण े सांिगतली आह ेत. सं कृतीकरण ही
ा हणीकरणाप े ा यापक स ं ा आह े. वैिदक काळात ा ण मा ंसभ ण व म स ेवन
करीत पश ू बळी द ेत असत . उ र व ैिदक काळात मा या ंनी या गो ीचा याग क ेला. आज
बह सं य ा हण शाकाहारी अस ून ते म पानाचा िनष ेध करतात . ा हणीकरणा या
ि य ेत नेहमीच सम ूह ा हण असतो . इतर जाती ा उ च जाती या आचार िवचारा ंचे
अनुकरण करताना िदसतात . दि ण भारतातील लोहार वतःलाच िव कमा ा ण
मानतात . ते जानव े घालतात व इतर िन न जातीय या ंचे अनुकरण करताना िदसतात .
२) आंधळे व अिवव ेक अन ुकरण :-
सं कृतीकरणा या ि य ेत काही व ेळा किन जाती वत मानकाळातील
आदशा नुसार यो य व काया मक ठरणा या आप या आचरणाचा याग क न या जागी
ा णा ं या यो य नीितम ू यांबरोबर अयो य गॊ च े अंधानुकरण करतात . अिवव ेक
आचरणा या अन ुकरणाच े एक उदाहरण हणज े ा हण व इतर उ चजातीय ीकड ून ितन े
पतीला परम े र मानण े, पतीने जेव यान ंतर ितन े जेवणे, पती या दीघा यु यासाठी ितन े
तवैक ये करण े, पु ाि ह े धािम क कत य मानण े इ यादी अप े ा िन न जातीय लोकही
ि या ंकडून करतात . सं कृतीकरणात या आिण अशाच आचार चा ंग या वाईट गॊ च े -
िवचारा ंचे अ नुकरण किन जातीकड ून होत े. यामुळे सं कृतीकरण ह े उ च जाती या
जीवनप तीच े आंधळे व अिवव ेक अन ुकरण ठरत े.
३) भावशाली जात च े अनुकरण :-
ीिनवास या ं या मत े किन जात नी काही काळ ा हणा ंचे अनुकरण क ेले. परंतु
नंतर किन जात नी थािनक भावशाली जात च े अनुकरण कर यास स ु वात क ेली.
ीिनवास या ं या मत े या जातीची लोकस ं या इतर जाती प े ा अिधक असत े, िज याकड े
आिथ क व राजक य स ा असत े, जातीचा रचन ेत िजचा धािम क दजा उ च असतो , या
जातीम य े उ चिशि त व उ च यावसाियका ंची सं या अिधक असत े ती जात या भागात
भावशाली ठरत े. अशा जातीकड े मोठ्या माणात श ेतजमीन असत े. यामुळे ितला या
भागात ित ा - वच व लाभल ेले अ स त े. अशा जात च े अ नुकरण िन न तरीय जाितया ं
कडून केले जाते.
४) धािम क िवध च े अनुकरण :- munotes.in
Page 100
100
काही व ेळा काही किन जाती आिथ क व राजक य ्या स ाधारी अस याच े
िदसून येते. पण धािम क ्या मा या ंना उ च सामािजक थान िमळाल ेले नसत े. हे
थान ा झा यािशवाय या ंचे सं कृतीकरण झाल े अ से हणता य ेत नाही . यामुळे
आिथ क व राजक य ्या शि शाली व भावशाली असणा या किन जाती उ च जातीच े
धािम क िवधी व कम कांड आ मसात क न आपला दजा उंचावला अशा असा दावा
करतात . यामुळे सं कृतीकरणात धािम क िवध या अन ुकरणास िवश ेष मह व ा झाल ेले
िदसत े.
५) आिथ क ि थतीशी स ंबंध नाही :-
आिथ क उ नती होण े ही स ं कृती कर याची आव यकता नाही . आिथ क उ नती
बरोबरच स ं कृतीकरण झाल ेच पािहज े असे नाही. सं कृतीकरणाबरोबरच आिथ क उ न ती
झालीच पािहज े असे नाही . एखा ा किन जातीन े अगर आिदवासी जमातीन े राजक य
स ा ह तगत क े यास याम ुळे ितची आिथ क उ नती होऊ शकत े. तसेच सं कृतीकरण ही
होऊ शकत े. मा सा ं कृितकरणाम ुळे आ ि थ क उ न ी होत ेच अस े नाही. या स ंदभा त
ीिनवास या ंनी ह ैसूरजवळील रामप ुरा खेड्यातील अ प ृ यांचे उदाहरण िदल े आहे. यांचे
खूप मोठ ्या माणात स ं कृतीकरण झा याच े ि द स त े. मा या ं या आिथ क ि थतीत
कोणताही बदल झाल ेला िदसत नाही .
६) दुहेरी ि या :-
सं कृतीकरण ही एकमाग ि या नस ून दुहेरी ि या आ हे. सं कृतीकरणा या
ि य ेत किन जाती जमाती कड ून अशा काही गो ी वीकार या जातात क याम ुळे
यां या आचार िवचारात फरक पडतो . तसेच या िन न जात या काही आचारा ंचे अनुकरण
ा णा ंकडूनही क ेले जात े. ा हण म ंडळी भारतभर प ूजनीय असणा या महान िह ंदु
देवतां या बरोबरच काही थािनक द ेव - देवतांची पूजा करताना आढळतात . काही अशीही
उदाहरण े सापडतात क , ा हण आप या ा हण ेतर िम ा ं या ार े देवतांना पश ू बळी
देतात. अथा तच थािनक स ं कृतीत द े यापे ा घे याची व ृ ी अिधक िदस ून येते.
७) आिदवासी जमातीच े सं कृतीकरण :-
सं कृतीकरणाची ि या क ेवळ िह ंदू धमा तील किन जाती प ुरतीच मया िदत
नसून ती आिदम े ातही िदस ुन येते. बह तेक आिदम जमातीत श ेजारी िह ंदू अस यान े फार
वषा पूव पास ून आद म जमातीन े सं कृतीकरणा ार े िहंदूं या ा व कम कांडांचा वीकार
केलेला िदसतो . उदाहरणाथ िहमालयातील था व खासा जमात नी जानव े व िह ंदू
कम कांड वीका न ठाक ूर लोका ंशी िववाह स ंबंध जोड ून वत ं ि य हण ून संबोध यात
पय त मजल मारली आह े. पि म भारतातील िभ ल व म य भारतातील ग ड व उराल
जमात नीही स ं कृतीकरणा ार े वतं जाती व दजा ची मागणी क ेलेली िदस ून येते.
८) अिनि त कालावधी :- munotes.in
Page 101
101
सं कृती कर या या ि य ेत सम ूहाला उ च थान व दजा आपोआपच ा होत
नाही. यासाठी अिनि त काळापय त वाट पाहावी लागत े. यासाठी सतत दबाव टाकत
रहावे लागत े.
सं कृतीकरण किन जातीला उ च थान ा ीसाठी जरी सहा यक ठरल े नाही
तरी त े मांसभ ण , म पान , अशु यवसाय इ यादी याग कर यास व सा ं कृितक पर ंपरा
िव ास व द ेवदेवता इ याद चा वीकार कर यास रोख ू शकत नाही . अशा कार े
गितशीलत ेचा उ ेश सफल न होता ही स ं कृतीकरणाची ि या लोकि य होऊ शकत े.
६.६ सं कृतीकरणास चालना द ेणारे घटक
भारतात सं कृतीकरणाची ि या ाचीन काळापास ून चालत आल ेली िदस ून
येते. या ि य ेत चालना द ेणारे घटक व ेगवेग या कामात व ेगवेगळे अस याच े िदसून येते.
१) राजाची क ृपा ी :-
पूव भारतात छोटी छोटी रा य े होती . राजा या स ेवेत असल े या काही किन जात ना
आपला सामािजक दजा उंचाव याची स ंधी िमळत अस े. राजे लोक आप या स ेवेत
असणा या किन जातीतील लोका ंची वामीिन ा , यु ातील शौय , इमाने इतबार े
िनभावल ेली कत ये इ यादीम ुळे संतु होऊन या ंना इनाम , वतन, िकताब , ित ा बहाल
करीत . अशा कार े राजाची क ृपा ी लाभ यान े काही किन जातीतील लोक वतःला
उ च दजा चे मानू लागल े.
२) तीथ े े :-
ीिनवास हणातात क , भारतातील तीथ े ाचा सा ं कृितकरणातील सहभाग मोठा आह े.
तीथ े ां या अिभ े ात अन ेक जाती धमा चे लोक एक य ेतात. या िठकाणी उ च - नीच,
बळ - दुब ल, जातीच े लोक एक जमतात . किन जातीतील लोका ंना तेथे राह न बळ व
उ च जाती या आचार िवचारा ंचे अनुकरण कर याची स ंधी िमळत े.
३) ि िटश राजवट :-
ि िटश राजवटीत स ं कृतीकरणास िवश ेष चालना िमळाली . ि िटश राजवटीत
औ ोिगक करण , नागरीकरण , यवसाय गितशीलता , सा रता सार , दळणवळणाची गत
साधन े व पा ा य त ं ान इ यादी चा भाव पड ून किन जात ना काही सोयी सवलती
िद या . यां यावरील काही पार ंपा रक िनब ध उठवल े. यामुळे किन जातीतील लोका ंना
खाणेिपणे, आचार -िवचार , पूजाअचा इ याद त बदल घडव ून आणण े श य झाल े. मागास
जाती या स ंघटना उदयास य ेऊन या ंनी आप यासाठी स ुधारणा माग यास ार ंभ केला.
तसेच या स ंघटना ंनी आप या लोका ंना वतः या अिन था व सवय चा याग कर यास
सुचिवल े. प रणामी स ं कृती कर याचा माग सुलभ हो यास मदत झाली .
४) जनगणना :- munotes.in
Page 102
102
भारतीया ंची आिथ क, धािम क व सामािजक ि थती जाण ून घे या या उ ेशाने ि िटश
शासनान े सु केले या जनगणन ेत जातवार न द होऊ ला गली. यामुळे किन जात ना
आपल े थान उ ंचाव याची स ंधी िमळाली . ब याच किन जात ना आपली उ च जात
हणून जनगणन ेत न द क न घ ेतली. लेखी न द झा यान े किन जात ना उ च जात
हणून कायद ेशीर मा यता िमळ यास मदत झाली .
६) भारतीय स ंिवधान :-
ीिनवास या ं या मतान ुसार वात ं यानंतर भारतीय स ंिवधानान े संसदीय लोकशाहीतील
राजक य स ं थांचा वीकार क े यामुळे ही स ं कृतीकरणाचा सार हो यास काही माणात
चालना िमळाली आह े. सं कृतीकरणात म िनष ेध केला जातो . भारतीय स ंिवधानान े
दा ब ंदीचे व वीकारल े आहे.
७) सं कृतीकरणासाठी िन न जाती समूहात प रवत नाची आका ं ा असली पािहज े.
८) याचबरोबर वर या जातीम य े खुलेपणा असावा .
९) िन न जाती गटातील सद या ंनी राजक य स ा ह तगत करण े, आिथ क सुब ा,
िश णाचा सार , नेतृ व, यावसाियक गितशीलता ह े ो साहक घट क मह वाच े आहेत.
१०) वातं य ा ीन ंतर लोकशाहीचा वीकार , यातून सव नाग रका ंना उपल ध झाल ेली
समान स ंधी, समता , अनुसूिचत जाती , अनुसूिचत जमाती या िवकासासाठी राबिवल े या
अनेक योजना याचा भाव पडल ेला आढळतो .
११) दळणवळण आिण स ंदेश वहना या साधनाम ुळे जाती गटातील सामािजक अ ंतर
घट यास मदत झाली आह े. तसेच शहरीकरणात ून तेथील िन न जातीय गटा ंचे
सं कृतीकरण िवश ेष अडथळ े न होता स ंभव हो याची श यता जा त आह े.
१२) जतीिन यवसाया या ऐवजी न या यवसायाच े चलन उदाहरणाथ नोकरी , िश क ,
टेिलफोन ऑपर ेटर, निस ग इ यादी स ं कृतीकरणाला प ु ी देणारे आहे.
६.७ सं कृती कर याला िवरोध करणार े घटक :-
सामािजक प रवत नाचे िव ेषण कर या या ीन े सं कृतीकरण या स ंक पन ेची
उपयु ता ख ूपच मया िदत आह े अ स े ीिनवास या ंनी हटल े आ ह े. यां या मत े, ही
संक पना अ य ंत िवजातीय आह े. ती एकच एक स ंक पना नस ून अन ेक संक पना ंची
गोळाब ेरीज आह े. सं कृतीकरण ह े अ य ंत िव त ृत अशा सा ं कृितक ि य ेचे केवळ नाव
आहे. सं कृतीकरण स ंक पन े या मया दा पुढील माण े आहेत.
munotes.in
Page 103
103
१) एक स ं कृती कर याची एक मया दा अशी क या स ंक पन े या सहा यान े
जाित यव थ ेवर आधारल े या भारतासार या समाजातील सामािजक प रवत नाचे व प
जाणून घेता येते. इतर समाजासाठी ज ेथे जाती यव था नाही त ेथे ही स ंक पना उपय ु
ठरत नाहीत .
२) सं कृतीकरणात ून येणा या गितशीलत ेमुळे समूहा या क ेवळ थानात बदल होतो .
संरचनेत बदल होत नाही . सं कृतीकरणाची ि या ही वण यव थ ेचे उ चाटन न करता
ितला अिधकच बळकटी आणत े.
३) ीिनवास या ंनी हटल े आहे क , भूतकाळात अन ेक किन जातीन े उ च थान ा
केलेले आ हे. आिण या जाती राजक य आद ेशामुळे ि कंवा श ा क न भावशाली
बन या आह ेत.
४) सं कृतीकरणाची स ंक पना सामािजक प रवत नाचे िव ेषण म ु यतः स ं कृती या
संदभा त करत े.
५) भारता या काही भागात इ लामी पर ंपरांचेही अन ुकरण क ेलेले िदसत े. शीख धमा त िहंदू
व मु लीम पर ंपरांचे अनुकरण िदस ून येते.
६.८ पाि मा यी करण (WEATERNIZATION )
तावना :-
आधुिनक भारतीय स ं कृती ही ाचीन िह ंदू आिण म ुि लम स ं कृती आिण पा ा य
सं कृतीचे संयोजन आह े.
पा ा यीकरण हणज े पा ा य द ेशांची हणज ेच युरोप आिण अम े रका या ंची
सं कृती वीकारण े. याम य े या द ेशांचे खा , पेय, पेहराव, राहणीमान इ याद चा समाव ेश
होतो.
पाि मा यीकरणाची संक पना - या या
पा ा य स ं कृती या र ंगात र ंग या या ि य ेला पा ा यीकरण हणतात .
पा ा यीकरण ही अन ुकरणाची ि या आह े. या ि य े ारे भारतीय लोक पा ा य स यता
आिण स ं कृतीचे अनुकरण करतात .
पाि मा यीकरणा या ि य ेतून पा ा य स ं कृती भारतात पसरली आह े. ही एक
अशी ि या आह े या ार े गैर-पाि मा य समाजा या स ं था, ान, ा आिण म ू यांम ये
बदल न ैसिग क बनतात .
पाि मा यीकरणाची या या :- munotes.in
Page 104
104
पा ा य द ेशांचा िवश ेषतः ि टीश राजवटीचा प रणाम भारतीय समाज आिण
सं कृतीवर झा यान े भारतीय समाज आिण स ं कृतीत होत असल े या बदला ंना
पाि मा यीकरण हटल े जाते.
पाि मा यीकरणाचा अथ आिण या या पािह यान ंतर पाि मा यीकरण अिधक
चांग या कार े समज ून घे यासाठी पा ा यीकरणाची व ैिश ्ये जाणून घेणे आव यक आहे.
६.९ पाि मा यीकरणाची व ैिश ्ये.
पाि मा यीकरणाची व ैिश ्ये खालील माण े आहेत.
1. नैितक तट थता :-
पाि मा यीकरणाच े प रणाम चा ंगले िकंवा वाईट अस ू शकतात . पाि मा यीकरणाची ि या
नैितक ्या तट थ आह े. पाि मा यीकरणाबाबत कोणताही म ू यमापन िनण य देता येत
नाही. आधुिनक करणाचा उपयोग चा ंग या बदलासाठी क ेला जातो , पण
पाि मा यीकरणाचा वापर चा ंगला क वाईट ह े दश वत नाही .
2. मया िदत स ंक पना :-
पाि मा यीकरणा या सीमा िनि त आह ेत. आपण पि मा या ंचे जे काही अनुकरण करतो ,
याचा उगम पि म ेतून झाला अस े हणण े चुक चे ठरेल. उदा = 1. ि न धमा चा उगम
आिशयाम य े झाला . 2. दशांश णालीचा शोध थम भारतातील शा ा ंनी लावला .
3. जाणीव -अचेतन ि या :-
पा ा यीकरण ही जाणीव अच ेतन ि या आह े. अनेक पा ा य सा ं कृितक घटका ंचा
समाव ेश आपण आप या जीवनात नकळतपण े केला आह े आिण सामािजक बदल
जाणीवप ूव क पािहल े जातात .
4. एक ि या :-
पा ा यीकरण ही एक ि या आह े. या ार े पाि मा य जीवनश ैली, क पना आिण
सं कृतीचा अवल ंब केला जातो. कधी कधी माण ूस मु ाम पा ा य िवचार आिण स ं कृती
अंगीकारतो .
5. ि िटशा ंनी आणल ेली पा ा य स ं कृती :-
या ि य ेत ि टीश रा यक या नी या ं यासोबत आणल े या सव सां कृितक घटका ंचा
भाव समािव कर यात आला आह े. ि न धमा चा उगम आिश याम य े झाला होता पर ंतु
तो ि टीशा ंनी भारतात आणला होता .
6. गुंतागुंतीची ि या :- munotes.in
Page 105
105
पा ा यीकरण ही एक ग ुंतागुंतीची ि या आह े. याम य े प ा ा य , औ ोिगक आिण
आधुिनक िव ानाचा प रणाम हण ून भारतीय समाजात होत असल ेले सव बदल समािव
आहेत. िह ि या गुंतागुंतीची तस ेच बह तरीय आह े. पाि मा यीकरणाची स ंक पना
भारतीय समाज आिण स ं कृतीत होत असल े या बह तरीय बदला ंची क पना द ेते.
६.१० भारतीय जीवनावर पा ा य स ं कृतीचा झाल ेला भाव :
भारतीय जीवनावर पा ा य स ं कृतीचा झाल ेला भाव प ुढील म ुद् ां या आधार े
प करता य ेईल.
पाि मा यीकरणा या भावाम ुळे भारतीय जीवनातील जाित यव था , िश ण ,
सामािजक बोधन , राजक य बोधन , संयु कुटुंब यव था , अथ यव था , िववाहस ं था,
अ पृ यता आिण चालीरीती इ याद वर भाव झाला आह े.
1. जाित य व थेवरील भाव :-
पाि मा य स ं कृती या भावाम ुळे भारतात जाित यव थ ेचे बंधन त ुटू लागल े.
पाि मा य स ं कृती या र ंगात र ंगून सव जात च े अ न , व , राहणीमान , चालीरीती इ यादी
एक झा या . जाती ऐवजी वगा चा भेद या ं यात िदस ू लागला . खालील घटका ंमुळे जातीची
बंधने सैल झाली .
i) औ ोिगक करण :-
इं जां या आगमनान े भारतात नवीन उ ोग आिण यवसाय वाढल े. कारखा या ंम ये सव
धम , जातीच े लोक एक काम करतात . यां या सम या सार याच आह ेत आिण या ंचे
िहतही त ेच आह े. एक काम करण े इ याद म ुळे एकम ेकांशी संवाद साधण े आव यक झाल े.
अशा ि थतीत उ च आिण नीचचा अथ असू शकत नाही . यामुळे जातीभ ेदाची ब ंधने सैल
होऊ लागली .
(ii) शहरीकरण :-
औ ोिगक करणाम ुळे देशात श ेकडो लहान -मोठी शहर े वाढू लागली आिण लाखो मज ूर गाव े
सोडून शहरा ंम ये काम क लागल े. शहरां या गद मुळे दूरदूरव न य ेणा या लोका ं या
जाती-धमा चा िवचार कमी होऊ लागला . यां यावरील जातप ंचायत च े िनयं ण स ुट यान े
जाितब ंध सैल होऊ लागल े. अशा कार े, नागरीकरणान े जाित यव था मोठ ्या माणात
कमकुवत केली.
(iii) वाहतुक ची साधन े :-
दळणवळणा या साधना ंमुळे जातीचे बंधन स ैल झाल े. वाहतुक ची साधन े: रे वे, बस,
टॅ सी, र ा इ याद नी वास करणार े अ प ृ यतेचा िवचार करत नाहीत , हणून जे हा
पिहली ेन सु झाली त े हा लोका ंनी ती िवरोध क ेला, परंतु आता सव लोक ेन आिण
बसचा वापर करतात .
munotes.in
Page 106
106
(iv) इं जी िश ण :-
भारतात इ ं जी िश णा या साराम ुळे जाित यव थ ेला मोठा ध का बसला . इं जीचा
अ यास क न लोका ंम ये उदारमतवादी िवचारा ंचा सार क ेला गेला. यां या राहणीमान ,
खा पदाथ , पेहराव याबरोबरच या ं या िवचारा ंवर पाि मा य , वातं य समानता इ यादी
िवचारांचाही भाव होता . यामुळे सुिशि त लोका ंम ये आंतरजातीय िववाह होऊ लागला .
परदेशात अ यासासाठी ग ेलेली माणस े अनेकदा साह ेब हण ून परत यायची . सु वातीला
परदेशात जा यास ख ूप िवरोध होता , पण आता हळ ूहळू या कारात स ंकुिचतपणा वाढत
आहे. इं जी िश णा या साराम ुळे ि या ंम ये वात ं य आिण समानत ेची भावना पसरली .
2. अ पृ यतेवर भाव :-
जाित यव था कमक ुवत कर याबरोबरच पाि मा य द ेशां या भावाम ुळे भारतातील
अ पृ यतेची क पना न हो यास मदत झाली . दळणवळण , शहरीकरण , औ ोिगक करण
इ यादी साधना ंमुळे अ प ृ यतेचा िवचारही स ैल झाला , कारण र यावर , बस, ेन आिण
र ा, टेशन आिण हॉट े स आिण कारखा या ंम ये वावरता ंना जाती िनयमा ंचे पालन
करणे अश य झाल े. पा ा य िश णा या चाराम ुळे लोका ंम ये समानत ेची भावना िनमा ण
झाली.
3. मिहला ंवर भाव :-
भारतात पाि मा य द ेशांचा भाव ि या ंवर ख ूप मोठया माणात झाला आह े. िहंदू ि या ंनी
पा ा य िवचारा ं या अन ुकरण क ेले. इं जी िश णा या भावान े आ प ण प ु षांपे ा
कोण याही कार े कमी नाही ह े यां या ल ात आल े. यामुळे पाि मा य िवचारा ं या
भावाम ुळे ि य ा ंनी जीवना या य ेक े ात प ु षांकडून समानत ेची मागणी क ेली.
भारतात मिहला ंना उ च िश ण घ े याची परवानगी न हती . यांना रामायण वाचनाच े ान
असण े अ य ंत मह वाच े मानल े जात अस े. ीिश णासाठी स ुधारका ंना ख ूप संघष करावा
लागला . सव थम कलक ा िव ापीठान े मिहला ंना उ च िश णासाठी परवानगी िदली .
हळुहळु मिहला ंम ये उ च िश णाच े माण वाढ ू लागल े. इं जी िश णा ार े भारतीय
मिहला ंवर इं जी स यत ेचा भाव पडला . या भावाम ुळे पडदा प तीवर बिह कार , ी -
पु ष समानत ेची मागणी असे सकारा मक बदल घड ून आल े.
4. सामािजक स ंरचनेवर भाव :-
भारतीय समाजरचन ेवर पाि मा य द ेशांचाही मोठा भाव पडला आह े. भारतीय सामािजक
संघटना जाती यव थ ेवर आधा रत आह े. या जाती अ ंतिव वाह गट आह ेत आिण ज मान ुसार
िनधा रत क े या जातात . हे िवशेषतः ामीण सामािजक रचन ेवर आधा रत आह ेत,
पाि मा य द ेशां या भावाम ुळे जाित यव था कमक ुवत होत आह े आिण ितची जागा
पा ा य द ेशां या वग यव थ ेने घेतली आह े.
5. ामीण समाजरचन ेचे िवघटन :-
देशात य ं ां या भावाम ुळे वाढल े या औ ोिगक करणाम ुळे ामीण अथ यव थ े या जागी
औ ोिगक अथ यव था थािपत होत आह े. पाि मा य िवचारा ं या भावाखाली समाज munotes.in
Page 107
107
अिधक गितमान झाला आह े आिण ज ु या ढीवादी िवचारा ंना वेग आला आह े. शहरी
यव थ ेत जाती -धमा चे बंधनही चालत नाही .
6. धम िनरपे ता :-
पा ा य िश ण ह े धम िनरपे अस याम ुळे धािम क िवध च े मह व कमी करत े. आज द ेशात
यवसाया ं या आधार े संघटना िनमा ण होत आह ेत. जातीय जाणीव ेची जागा वग जाणीव ेने
घेतली आह े.
7. िववाह स ं थेवर भाव :-
सामािजक स ं थांम ये, भारतातील पा ा या ंचा भाव िववाह सं थेवर सवा िधक होता . आज
भारतात ल नाचा आधार धम नसून वैवािहक ेम हा आह े. िववाहा या आधाराबरोबरच
िववाह प तीतही थोडासा बदल झाला आह े. पा ा य भावाम ुळे, आता त ण प ु ष आिण
मिहला ंना वतःचा जीवनसाथी िनवड ू लागल े आहेत.बालिववाहावर बिह कार टाक यात
आला . पाि मा य भावाम ुळे ल नाच े वय वाढल े. िववाहा ंमधील अि थरता वाढत आह े.
िववाह ह े एक सामािजक करार बनल े आहेत जे िवशेष प रि थतीत तोडल े जाऊ शकत े.
पाि मा य स ं कृती या भावाम ुळे आंतरजातीय िववाह होऊ लागल े आहेत. काही िठकाणी
आंतरधम य िववाहही पाहायला िम ळतात . पाि मा य द ेशां या भावाखाली काही लोका ंची
ल न टाळ याची व म ु शरीर स ुख उपभोग याची वृ ी वाढली आह े. ी-पु षांम ये
आजकाल अिववािहत राहणा या ंची स ं या वाढत आह े. ल नािशवायही शारी रक स ंबंध
श य होऊ लागल े आहेत आिण ल नाच े बंधन अिन मानल े जाऊ लागल े आहे.
8. कुटुंबा या स ं थेवर पि म ेचा भाव :-
िववाहस ं थेसोबतच , पा ा य िवचार आिण आदशा चा भारतातील क ुटुंबसं थेवरही भाव
पडला आह े. संयु कुटुंबाचे िवघटन होऊ लागल े आह े. आधुिनक त ण क ुटुंबासाठी
वतःचा याग करण े आिण वडीलधा या ं या हाताखाली जीवन जगण े मूख पणाच े समजतात .
पा ा य िवचारसरणीम ुळे कुटुंबेही लहान होऊ लागली आह ेत. ल नाचा आधार
बदल याम ुळे आता क ुटुंबातील म ुलांची स ं या कमी होऊ लागली आह े. भारतात
गभ िनरोधका ंचा भाव वाढ ू लागला आह े. या सव कारणा ंमुळे भारतातही क ुटुंब लहान होत
चालल े आहे. सुिशि त मिहलाही प ु षां माण ेच नोक या क लाग या आह ेत. ी आिण
पु ष दोघा ं याही रोजगाराम ुळे यां या जीवनाची े े िवभागली जातात . वाढ या यि म व
आिण वात ं य आिण ेम हा िववाहाचा आधार अस यान े आिण म ुलांब लची घटती ओढ
यामुळे घट फोट घ ेणे आता इतक े अवघड रािहल ेले नाही. एकंदरीत भारतातील क ुटुंबाची
ि थरता कमी होत आह े.
9. भारतीय स ं कृतीवर भाव :- munotes.in
Page 108
108
भारतीय चालीरीत बरोबरच भारतीय स ं कृती या इतर अ ंगांवर पा ा य स ं कृतीचा मोठा
भाव पडला आह े. हा भाव 'भाषा सािह य ', संगीत, कला, धम , नैितकता इ याद वर
िदसून येतो.
(i) भाषा :-
इं जी भाष ेतील अन ेक स ं ा ामीण लोका ं या बोलीभाष ेत िशर या आह ेत. नागरी
शासना या िव ताराम ुळे यायालय , कले टर, यायाधीश , बॅ र टर इ यादी स ं ा
लोकि य झा या याच माण े व ा ह त ूक स ुिवधां या िव ताराम ुळे रे वे, टेशन, िस नल
इ यािद द ैनंिदन वापरातील बाब चा समाव ेश झाला आह े. वातं यानंतर ख ेड्यां या
राजक यीकरणाम ुळे गावांना प , समाजवाद , सा यवाद , मं ालय इ यादी श दा ंचा प रचय
झाला आह े आिण याच माण े आता व ै क य स ुिवधांचा सा र झा यान े इंजे शन, िम ण ,
पेिनिसिलन इ यादी श दही घरग ुती श द बनल े आहेत.
(ii) सािह य :-
भारतीय सािह यावर पा ा य सािह याचा मोठा भाव आह े. ि ल रझम , अि त ववाद ,
मनोिव ेषण इ यादी पा ा य सािह यातील व ृ चा प भाव भारतीय सािह या त
कादंबरी, कथा आिण नाटका ंम ये िदस ून येतो. किवत ेत, टोका या आिण प ुरोगामी
किवता ंम ये पाि मा या ंचा भाव िदस ून येतो. पाि मा य द ेशां या भावाम ुळे सािह यात
लघुकथा आिण एका ंिकका या ंचा सार झाला . यािशवाय धम िनरपे ता, नाि तकता ,
गूढवाद, सा यवा द, पुरोगामीवाद आिण वात ं य, समता इ यादी व ृ चा सािह यात
पा ा य स ं कृतीचा भाव आह े.
iii) कला :-
भाषा आिण सािह या माण ेच भारतीय स ं कृतीवर पाि मा य द ेशांचा भाव कल े या
े ातही प पण े िदसून येतो. कले या े ात, नृ य, संगीत आिण इतर अन ेक गो म य े
भारतीय िच पट िव ात पाि मा य द ेशांचे प अन ुकरण आह े. अनेक पा ा य वा े
भारतात मोठ ्या माणावर पसरली आह ेत. याम य े हायोिलन , िगटार , बँजो, माउथ ऑग न
आिण पायोन इ यादी अन ेक िस आह ेत. या वा ा ं यित र भार तीय स ंगीत, िवशेषतः
िच पट स ंगीतातील तालावर पा ा य भाव आह े. पाि मा य द ेशां या अन ुकरणान े मेक-
अपची कला भारतात िवकिसत झाली आह े. नृ याम य े पा ा य न ृ यांचा चार द ेखील
वाढत आह े, जरी या िदश ेने पाि मा या ंचे थोड ेसे अनुकरण झाल े आ हे. िच ात पा ा य
िवचारसरणी िदस ून येते. मॉडन आट या नावाखाली भारतीय िच कल ेम ये जे योग क ेले
जात आह ेत ते बह तांशी पाि मा य द ेशां या अन ुकरणान े होत आह ेत. इमारत बा ंधणी या
कलेम ये भारत पाि मा य द ेशांचा ख ूप ऋणी आह े. या िदश ेने भारतान े पाि मा य
देशांकडून िकती पाऊल उचलल े आह े, हे जाण ून घ े यासाठी ि िटशा ंनी भारत
सोड यान ंतर बा ंधले या सरकारी -िनमसरकारी इमारती आिण नवीन शहर े प ा ह ण े पुरेसे
ठरेल.
(iv) धम :- munotes.in
Page 109
109
भारतीय धमा वरही पा ा य स ं कृतीचा भाव पडला आह े. पा ा य ब ुि वादा या
भावाम ुळे भारतीय लोका ंम ये अन ेक धािम क अ ंध ा िनमा ण झा या आह ेत.
कम कांडाचा भाव हळ ूहळू कमी होत आह े. धम एकतर ताि वक िक ंवा या ंि क आिण
यावसाियक होत आह े. जे धािम क रीित रवाजा ंचे पालन करतात , ते ब ह तेक ढ या
पात मानल े जातात .अनेक िनर र लोक आता द ेवावरचा िव ा स सोड ू लागल े आहेत.
(v). ेस पॅटन वर प रणाम :-
पाि मा यीकरणा या भावाखाली ख ेड्यापाड ्यात राहणा या लोका ंनीही घरग ुती
कपड्यांऐवजी नायलॉन , टे रलीन , टेरीकोट इ यादी कारखा यात तयार क ेलेले कपड े
िनवडल े आह ेत, रेिडमेड कपड े लोकि य झाल े आ हेत. पेहरावा या प तीतही आम ूला
बदल झाला आह े. जु या श ैली या शट ची जागा आध ुिनक श ैलीतील शट ् सने घेतली आह े.
पा ा य कपड े अिधक लोकि य झाल े.
(vi) खा या या सवयी आिण खा या या प तीवर प रणाम :-
पा ा यीकरणान े खा या या सवयी आिण खा याची प त या पातळीपय त पोहोचली आह े.
पारंपा रकपण े, भारतीय या ंचे जेवण जिमनीवर बस ून खातात . पानांवर िक ंवा िपतळ , िपतळ
िकंवा चा ंदी या ताटा ंवर अ न िदल े जात अस े. उ चवण या ंम ये आिण िवश ेषत:
ा णा ंम ये भोजन ह े धािम क काय ह ो ते. वयंपाक आिण स ेवा कर याची जबाबदारी
असल े या ि या धािम क रीतीन े शु ि थतीत असताना अ न थ ंड कराव े लागल े.
ये तेनुसार म ुलांना आिण ौढा ंना जेवण िदल े जात होत े. पण आता ट ेनलेस टीलची
भांडी, चमचे इ याद सह ट ेबलवर ज ेवायला ाधा य िदल े जाते . ामीण आिण शहरी भागात
तुपाचा वापर वाढ या मा णात वन पती त ेलाने घेतला आह े. चहाची द ुकाने आता बह तेक
र या या कड ेला असल े या ख ेड्यांम ये सामा य आह ेत आिण सव जातीच े लोक चायना
कप, लास िक ंवा माती या कपम य े चहा घ ेतात, जरी चहा खाल या जाती या य न े
काढला अस ेल. ा ण जातीतील लोका ंकडून मांस आिण अ ंडी खा याच े माण वाढत
आहे.
वरील िवव ेचनाव न ह े प होत े क भारतीय जीवनात पा ा य स ं कृतीचा भाव
झपाट्याने वाढत आह े. पाि मा य स ं कृती या भावान े अनेक लोक इतक े बुचक यात
पडले आहेत क , यांना भारतीय स ं कृतीचे सव वच हरव ून बस याच े िदसत े.
10. साव ि क कायद ेशीर णालीची वाढ :-
पाि मा यीकरणा या ि य ेने नवीन कायद ेशीर मानद ंड आणल े. यान े भारतातील
काय ा या साव ि क सकारा मक व पा या वाढीस हातभार लावला . पूव कायद ेशीर
यव थ ेची थापना पदान ु म आिण होिलझम या त वा ंवर केली गेली होती . यानुसार
थािनक पदान ु मातील िविवध जाती आिण वगा या ि थती या आधार े याय िमळाला .
अशा कार े, मनू या िनयमान ुसार, ि याची िन ंदा करणा या ा णाला प नास पाना ंचा munotes.in
Page 110
110
दंड भरावा लागला , परंतु वै य िक ंवा शू ाची िन ंदा के याब ल याला अन ु मे पंचवीस
आिण बारा पाना ंचा दंड भरावा लागला . खाल या जात नी उ च जातीची िन ंदा केली तर
दंड अिधक कठोर होता . याय द े या या बाबतीत पदान ु माच े त व काट ेकोरपण े पाळल े
गेले. आपली पार ंपा रक कायद ेप ती सम ूहािभम ुख आिण असमानतावादी रािहली . भारतात
ि टीश स ा थापन झा यावर द ेशा या कायद ेशीर यव थ ेत नव े वळण आल े.
साव भौिमकतावाद , बुि वाद आिण यि वादा या त वा ंवर आधा रत कायद ेशीर
नवक पनाच े िविवध कार सादर क ेले गेले आिण या ार े नवीन याय यव था
यि िभम ुख आिण साव ि क बनवली गेली. िववाह था , िववाहाच े व य, िववाहासाठी
संमतीच े वय अशा अन ेक संवेदनशील े ांम ये सामािजक स ुधारणा ंचा प रचय क न द ेणारे
कायद े तयार क ेले. याने समानत ेचे त व थािपत क ेले आिण खाल या -दिलत जात म य े
सकारा मक ह का ंची जाणीव िनमा ण केली.
11. पा ा यीकरणाचा िश णावर होणारा प रणाम :-
परंपरागत िश णाची साम ी आिधभौितक होती . ते उ च वग ि कंवा दोनदा ज मल े या
जात प ुरते मया िदत होत े. याची रचना आन ुवंिशक आिण ब ंद होती . िश क आिण अ यापन
या दोघा ं याही भ ूिमका ग ुणा मक - वण ना मक हो या . समकालीन िश ण ह े पाि मा य
वंशाचे आ हे. परंतु आ ध ुिनक िश णाम य े मूलभूतपणे िभ न अिभम ुखता आिण स ंघटना
आहे. याची साम ी उदारमतवादी आह े आिण ती व ै ािनक जागितक ि कोनाचा उपद ेश
करते. वातं य, समानता , मानवतावाद आिण क रतावादावरील िव ास नाकारण े हे
आधुिनक िश णाच े मुख िवषय आह ेत.
12. सं ेषण न ेटवक वर भाव :-
संपका ची मा यम े पा ा य स ंपका तून भारतात आली . भारताचा पाि मा य द ेशांशी स ंपक
आ यान ंतरच छापील व ृ प े अि त वात आली . ि टीशा ंनी भारतात ट ेिल ाफ , रे वे आिण
आधुिनक टपाल यव था सु केली. दळणवळण आिण वाहत ुक या इतर मा यमा ंम येही
अशीच स ुधारणा झाली आह े. रे वे, र ते, हवाई माग आिण जलमागा ारे व ा ह त ुक या
िव ताराम ुळे एका द ेशाशी द ुस या देशातील पर परस ंवाद आिण स ंपक व ा ढ य ा स
हातभार लागला आह े. सव जातीधमा चे लोक एका च रे वे ड यात िक ंवा बसमध ून वास
करत अस यान े शु ता आिण द ूषण या स ंक पन ेला सवलत द े यात आली आह े.
13. रा वादाची वाढ :-
समकालीन व पातील रा वाद आिण लोकशाही या दो ही पा ा यीकरणा या द ेण या
आहेत. रा वाद हणज े एखा ा या रा वा ची जाणीव . याचे समाजशा ीय कटीकरण
हणज े रा -रा याची क पना . लोकशाही ही राजक य स ंघटना आिण म ू यां या णालीचा
एक िवश ेष कार आह े यावर रा -रा य थािपत क ेले जाऊ शकत े. रा ीय वाची भावना
आिण लोकशाही िनयमा ंचा आदर हा पाि मा यीकरणा चा प रणाम आह े. पाि मा य
लोकां या उ कट द ेशभ या आव ेशामुळेच आप या न े यांना भारताला एकस ंध देश
हणून िवकिसत कर याचा िवचार करायला लावला . भारतातील वात ं यलढ ्यातील munotes.in
Page 111
111
बह तेक रा वादी न े यांना पा ा य सािह य आिण िवचारात ून ेरणा िमळाली . तथािप ,
भारतीय रा वाद प ूण पणे पा ा य धत वर तयार क ेलेला न हता .
14. सामािजक वाईट गो च े िनमू लन :-
पाि मा यीकरणा या ि य ेमुळे या सामािजक द ु वृ नी भारतीय समाजालासमाजाला
ासल े होते यािव िनधा रपूव क लढा द ेणे श य झाल े. याआधीही काही समाजस ेवकांनी
या समाजक ंटकां या िवरोधात बोट ं उचलली होती , यात श ंका नाही , पण पा ा यीकरणा या
ि य ेने या य ना ंना फळ िमळ ू शकल े. िवधवा जाळ याची था , ूणह या ,
गुलामिगरीसाठी म ुलांची चोरी , बालिववाह , िवधवािववाहावर ब ंदी, अ पृ यता या अशा काही
सामािजक क ु था आह ेत या ं याशी आजही लढा स ु आह े.
अशा कार े पाि मा यीकरणान े संपूण भारतीय समाज यापला आह े.
६.११ सारांश.
भारतात पा ा य आिण भारतीय अशा दोन पर परिवरोधी स ं कृती एकम ेकां या
संपका त आ या व याचा पर परा ंवर प रणाम व भा व घडून आला . असा प रणाम घड ून
येणे हेही वाभािवकच असत े. दोन िविभ न स ं कृतीचा जसा पर परा ंवर भाव पडतो , तसा
भाव एकाच स ं कृतीत अन ेक तर अस याम ुळे ा तरा ंचाही भाव पडतो .
गुणवैिश ्याची द ेवाणघ ेवाण स ु होत े.
६.१२ वा याय .
1. सां कृितकरण या या सं कृतीकरणाची ि या सिव तर सांगा.
2. सां कृितकरणाची व ैिश ्ये सिव तर सांगा.
3. सं कृतीकरणास चालना द ेणारे व िवरोध करणार े घटक .
4. पाि मा यीकरणाची या या पाि मा यीकरणाची व ैिश ्ये प करा.
5. भारतीय जीवनावर पा ा य स ं कृतीचा झाल ेला भाव सांगा:
६.१३ संदभ सूची.
१)समाजशा ातील मूलभूत संक पना : डॉ. सज राव साळुंखे, नर काशन , पुणे -2.
२)समाजशा : भा. िक. खडस े, काशन - िहमालय बु स ा. िल., िगरगाव - मुंबई.
३) ामीण िवकास : ामीण समाज यव था आिण अथ यव था , आयडॉल - मुंबई
यूिनविस टी, पेपर मांक २ चेपु तक.
munotes.in
Page 112
112
७
सामािजक बदलाशी स ंबंिधत स ंक पना - II
पाठाची रचना
७.० उि े.
७.१ तावना .
७.२ आधुिनक करण अथ आिण या या .
७.३ भारतीय आधुिनक करण ि या .
७.४ आधुिनक करणा ची ल ण े.
७.५ आधुिनक करणाची कारण े.
७.६ आधुिनक करणाच े पैलू िकंवा घटक.
७.७ आधुिनक करणा या सम या .
७.८ आधुिनक करणाचा भारतीय समाजावरील प रणाम .
७.९ सारांश.
७.१० वा याय .
७.११ संदभ सूची.
७.० उि े
१. आधुिनक करण संक पना समजाव ून घेणे
२. भारतीतील आधुिनक करण ि या अ यासण े.
३. आधुिनक करणाची कारण े व ल ण े सिव तर सांगा.
४. आधुिनक करणा मुळे िनमा ण होणा या सम या ं जाणून घेणे.
५. आधुिनक करणा चे भारतीय समाजावरील प रणाम जाणून घेणे.
munotes.in
Page 113
113
७.१ तावना .
आधुिनक करण ही सामािजक प रवत नाची गितमान ि या आहे.
आधुिनक करणात ून समाजा या पारंपा रक जीवनप तीत अमूला बदल झालेले िदसून
येतात. आधुिनक करणाचा ारंभ ेट ि टनम य े झाला. यानंतर ा स , जम नी,
अमे रका, जपान इ यादी िवकिसत रा ांम ये झाला. सं कृतीकरणाचा िवचार भारतीय
समाजा या संदभा त कर यात येतो. तर पाि मा यीकरण याचा संबंध इं लंड, ा स ,
अमे रका या देशांची आहे. या दो ही ि या ंपे ा आधुिनक करण ही यापक ि या आहे.
वसाहतवादी चौकटीत ून आधुिनक करणाची सु वात झाली. वसाहतवादात ून इं जांनी
वीकारल े या ागित क धोरणाम ुळे औ ोिगक करण , शहरीकरण , धम िनरपे ता, नवीन
मू य आिण िवचारसरणी ढ होत गेली. यातून पारंपा रकत ेची चौकट बदलत गेली.
आधुिनक करणात ून समाजा या पारंप रक जीवन प तीत आमूला व पात बदल
झालेले िदसून येतात. खाणेिपणे, आचार -िवचार , वेशभूषा, केशभूषा, िववाह , जाती यव था ,
सण - समारंभातील िवधी इ यादी म ये फार मोठे बदल घडून येऊ लागल े आहेत. एकूणच
सामािजक , आिथ क, राजक य , सां कृितक, वैचा रक , शै िणक , इ यादी े ात िविवध
बदल घडून येत आहेत. युरोपीय देशात थम औ ोिगक करण घडून ये यास ारंभ झाला.
यामुळे तेथील समाजात व एकंदर जीवनश ैलीत काही मह वप ूण बदल घडून आले. पौवा य
देशातील काही उ च म यमवग य तरांतील लोकांनी मग यूरोपीय व पाि मा य जीवन
प तीच े अनुकरण कर यास ारंभ केला. याचा िनद श कर यासाठी थम युरोपीकरण
(Europianizatio n) आिण पा ा यीकरण (Westernization) या संक पना वापर या
जाऊ लाग या . पण पुढे या ऐवजी आधुिनक करण (Modernization) ही संक पना
वापरात आली . युरोपीकरण आिण पा ा यीकरण याह न िनराळा असा आधुिनक करण या
संक पन ेचा अथ आहे. नामवंत िव ाना ं या आधुिनक करणा या संक पन ेचा अथ उलगड ून
सांगताना द. ना. धनागर े हणतात , " इतर प रवत न ि या माण े आधुिनक करण ही
देखील एक प रवत न ि याच आहे. यात ामु यान े बदल घडून येतो तो जीवनप ती
आिण आचार िवचारा ंम ये. आिण हे प रवत न युरोपी करण पाि मा यीकरण या माण े
समाजात या उ च ू वगा पुरते मया िदत न राहता समाजात या सव थरांम ये य वर
याचा भाव पडतो तो मु य व ेक न संचार मा यमा ं ारे. यातून नवीन क पना आिण
मनोवृ ीचा ादुभा व होतो आिण सारही . हा बदल सव समाव ेशक असतो . एवढेच नाही
तर आधुिनक करण ि य ेत सात यान े प रवत न घडत राहणे व या ार े य य ची
सामािजक व मानिसक गितशीलता हाच समाजाचा थायीभाव बनतो. याखेरीज बदल हा
लादला जात नाही, तर वे छेने वीकारला जातो. आधुिनक करण ि य ेचा गाभा
धमा तीत / धम िनरपे असतो . हणज ेच या सं मणाव थ ेतून जाणा या समाज अथवा
रा ांम ये साधारणपण े एक सारख े प रणाम िदसू शकतात ."
७.२ आधुिनक करण अथ आिण या या .
munotes.in
Page 114
114
आधुिनक करणा या या या िकंवा अथ अनेक समाजशा ा ंनी मांडले आहेत.
" िविश सामािजक प रवत न घडवून आणणारी गितमान आिण सव पश अशी सात यान े
काया ि वत असल ेली ि या हणज े आधुिनक करण होय."
१) एम. एन. ीिनवास :-
एम. एन. ीिनवास यांनी मा आधुिनक करणाप े ा पाि मा यीकरण ही सामािजक
प रवत न दश क संक पना मा य केली आहे. यां या मते आधुिनक करणात मानवी मू य
आिण बु ीसंगततेचा िवचार िदसत नाही.
२) एम. एस. गोरे:-
"आधुिनक करण ही प रवत न दश न ि या असून या ि य ेतून मू य, िव ास
आिण माणका ंम ये बदल अपेि त असतो ."
३) बी. ही. शाह :-
"आधुिनक करण एक बह आयामी ि या आहे. ती िन वळ आिथ क, राजक य
आिण सां कृितक ि या नाही, तर ती एक जिटल ि या असून िविश समाजा या संपूण
जीवनाशी संबंिधत आहे."
४) मराठी िव कोश :-
"आधुिनक करण हणज े िविश सामािजक प रवत न घडवून आणणारी गितमान
आिण सव पश अशी सात यान े चालू असलेली ि या होय."
५) टीशल ेर, हायटन , हंटर:-
"पारंपा रक समाजाच े जसजस े औ ोिगक करण होत जाते तसतस े या समाजात
घडून येणा या गुंतागुंती या प रवत नां या संचाला आधुिनक करण असे हणतात ."
६) डेि हड पॉपीनो :-
"पारंपा रक , औ ोिगक करणप ूव समाजातील सं थांचे औ ोिगक करण झाले या
समाजातील सं थांन माण े सामािजक पांतरण घडून येणे हणज े आधुिनक करण होय."
७) लाईट आिण के लर :-
" गत औ ोिगक देशातील समाजा ं माण े बदल िकंवा प रवत न घडवून आणण े
हणज े अधूिनिककरण होय."
वरील या या ंव न असे हणता येईल क , औ ोिगक करण घडून येणे हाच
आधुिनक करणाचा मुख गाभा असला तरी िन वळ औ ोगीकरण हणज े अधूिनिककरण
असे मा हणता येणार नाही. एखा ा देशात नवे उ ोग िनघाल े एवढ याव नच याचे
आधुिनक करण झाले असे हणता येत नाही. औ ोिगक करणा बरोबरच औ ोिगक करण munotes.in
Page 115
115
पूव अशा पारंपा रक समाजातील समाज संरचना, मूलभूत सामािजक सं था, िनयमन े,
मू ये, मिवभाजन , तरीकरण इ यादी घटका ंत ही प रवत न घडून येणे
आधुिनक करणा या संक पन ेत अिभ ेत आहे. थोड यात आधूिनिककरण ही संपूण
समाजाला यापून टाकणारी प रवत नाची एकगुंतागुंतीची ि या आहे.
७.३ भारतीय आधुिनक करण ि या.
१) जु या ि य ेचे नवे नाव:-
आधुिनक करण हे प रवत ना या जु या ि य ेत िदलेले नवे नाव आहे. ही ि या अठरा या
शतकात मु यतः इं लंड, ा स या देशांम ये सु झाली. नंतर ती बे जम, पोतु गीज,
नेदरलँड, जम नी, हॉलंड या देशात सु झाली.
२) आधुिनक करण हणज े केवळ औ ोिगक करण न हे:-
एखा ा देशात मोठे उ ोगध ंदे िनघाल े एवढयाव नच याचे आधुिनक करण झाले असे
हणता येणार नाही. औ ोिगक करणाबरोबरच समाजातील पारंपा रक सं था, आचार -
िवचार , रती रवाज , चालीरीती , मानवी मू ये, समाजातील सामािजक तरीकरण इ यादी
म ये बदल घडून येणे आधुिनक करणात अिभ ेत आहे.
३) आिथ क िवकास :-
देशातील आिथ क िवकासाबरोबर आधुिनक करणात वाढ होत जाते. ाथिमक े , ि तीय
े , तृतीय े ातील गती व िवकासाम ुळे आधुिनक करणास चालना िमळत े.
४) ाथिमक व दु यम आधुिनक करण :-
जगातील सव देशांम ये आधुिनक करणाची ि या घडून येत असली तरी ितचे व प
सव सारख े नसते. िवकिसत व अिवकिसत िकंवा िवकसनशील देशातील आधुिनक करण
ि य ेतील फरक दश व यासाठी ाथिमक व दु यम आधुिनक करण अशा सं ा वापर या
जातात . पि म युरोपातील देशात आधुिनक करण थम घडून आले. इं लंड आिण ा स
हे आधुिनक करण घडून आलेले पिहल े देश आहेत. यानंतर अमे रका, रिशया , जम नी,
जपान या देशात अधूिनिककरण घडून आले. हे देश आता िवकिसत देश मानल े जातात .
'अिवकिसत िकंवा िवकसनशील रा ात िनयोजनब प तीन े आधुिनक करण घडवून
आणल े जाते याला दु यम आधुिनक करण हटल े जाते.'
िवकसनशील रा ांना िवकिसत रा ा या आधुिनक करणा या अनुभवांचा फायदा होतो. munotes.in
Page 116
116
७.४ आधुिनक करणाची ल ण े.
१) आदान - दान :-अिवकिसत समाज िवकिसत समाजाकड ून पुरोगामी िवचारसरणीचा
वीकार करतात .
२) नव आका ं ाची पातळी उंचावत ठेवणे:- मानवी आशा आका ं ात सतत होणारी वाढ.
३) वावल ंबी व कतृ व िस ी ेरणा:- वावल ंबी व कतृ ववान बन याची इ छा श .
४) नवीन जीवनशैलीचा वापर:- मानवी जीवनप तीत सतत होत राहणारा बदल िकंवा
प रवत न.
७.५ आधुिनक करणाची कारण े.
१) ऐिहक संप ी वाढव याची रा ीय वृ ी.
२) उपभो य व तूंचा अिधकािधक सं ह कर याची मानवाची लालसा .
३) मानवी जीवना या सव े ात यांि क करणा चा िशरकाव व सार
४) जैवश ऐवजी अजैव श चा जा त वापर. (उदा. कोळसा , वीज, तेल इ. )
५) वै ािनक ि कोनात वाढ.
६) वातं य, समता , बंधुता या मू यांचा वीकार .
७.६ आधुिनक करणाच े पैलू िकंवा घटक .
आधुिनक करणाम ुळे समाजा या आिथ क, राजक य , सामािजक संरचनेत मूलगामी
प रवत न घडून येतात. याच माण े समाजातील य या िवचार सरणीत , यांची
अिभव ृ ी आिण मु यात व एकूणच यां या य म वात ही मह वप ूण बदल घडून येतात.
आधुिनक करणाम ुळे घडून येणारे हे बदल हणज ेच आधुिनक करणाच े िविवध पैलू िकंवा
घटक होय.
१) आिथ क आधुिनक करण :-
आधुिनक करणा या ि य ेत उदरिनवा ह धान िकंवा शेतीवर आधा रत अथ यव थ ेचे
औ ोिगक , बाजारी , खु या अथ यव थ ेत ट याट यान े पांतरण घडून येते. तं ाना या
गतीम ुळे शेतीची आधुिनक तं े वाप न मोठ्या माणावर उ पादन वाढ शक्य होते. तसेच
नगदी िपकांना मह व येते. पैसा हे िविनमयाच े मा यम बनते. मोठे उ ोगध ंदे वाढतात .
न या आिथ क सं था (िव पुरवठा करणा या ) उदयास येतात. न या पधा मक
बाजारप ेठांची िनिम ती होते. आिथ क मिवभाजन अिधकािधक िवकिसत होत जाते व
िविश ीकरण कमालीच े वाढते. अनेक नवे यवसाय िनमा ण होतात . यासाठी नवी
कौश य े संपादन करणेही आवश ्यक ठरते. उ पादनासाठी मानवी श चा वापर कमी कमी
होत जातो व िवजेवर चालणा या व कृि म उज वर चालणा या यं ांचा मोठ्या माणात वापर
होतो.
munotes.in
Page 117
117
अ) औ ोिगक करण :-
अवजड उ ोगध ं ांचा िवकास होणे, म याऐवजी यं प तीस ाधा य िदले
जाते, यं ां या सहा यान े मोठ्या माणावर उ पादन होणे, घरगुती उ पादन प ती या
जागी कारखाना प ती येणे, कामगारा ं या संघटना उदयास येणे, इ यादी कारचे बदल
औ ोिगक े ात घडून येतात.
ब) कृषी िवकास :-
शेती अवजार े, रासायिनक खते, सुधा रत व संक रत बी-िबयाण े, जंतुनाशक े व
क टकनाशक े, कृि म पाणीप ुरवठा, पाणी िसंचना या प तीत बदल इ यादी चा अवलंब
कर यास सु वात होते. शेतक या ंचा ि कोनात बदल होते. उदरिनवा ह शेतीऐवजी
यापारी शेती कर याकड े शेतक या ंचा कल वाढतो . नगदी व यापारी िपके घे यास ाधा य
िमळत े. िम पीक प ती , पीक िवमा, शेती यव थापन , शेती पूरक यवसाय इ यादी
बाब ना मह व िदले जाते. शेती े ात िविवध कृि म यं णेचा वापर केला जातो. शेती
संशोधन , शेती िश ण याम य े वाढ होते.
क) सेवा े ातील अधूिनिककरण :-
आधुिनक करणाम ुळे सेवा े ाचा िवकास व िव तार होतो. या े ातून चंड
माणात वाढतो .
i) न या आिथ क सं थांचा िवकास :-
आधुिनक करणा या ि य ेत देशांम ये िविवध खाजगी , सरकारी -िनमसरकारी
बँका, पतपेढ्या, बाजारप ेठा इ यादी उदयास येऊ लागतात . सुपर माक ट, िबग बाजार
इ यादी मॉल सं कृतीचा उदय होतो. नेट बँिकंग, आरटीजीएस , एन इ एफ टी, मोबाईल
बँिकंग, कॅशलेस ांजे शन याम य े वाढ होते.
ii) िविवध बाजारप ेठांचा िवकास व िव तार :-
देशांतग त बाजारप ेठा, आंतररा ीय बाजारप ेठांचा िवकास व िव तार होतो. ई
कॉमस म ये वाढ होते. ऑनलाइन शॉिपंगचा िवकास व िव तार होतो.
iii) मािहती तं ानाचा िवकास :-
यामध ून िविवध कार े रोजगारिनिम ती होते. आयटी कंप यांची सं या वाढते.
आयटी पाक , आयटी हब याम य े वाढ होते.
iv) वयं रोजगारात वाढ :-
नोकरी कर याप े ा वतःचा यवसाय , उ ोग कर याकड े लोकांचा कल वाढतो .
वयंरोजगारात चंड वाढ होते.
v) दळणवळण :- munotes.in
Page 118
118
संदेशवहन व वाहतूक याचा याम य े समाव ेश होतो. िविवध वाहतुक ची साधन े व
वाहतुक या मागा चा िवकास व िव तार होतो. दूर वनी , मोबाइल सेवा, इंटरनेट,
वत मानप े, रेिडओ, इं टा ाम , फेसबुक, हाट्सअप, इंटरनेट, टेिल ाम , वत मानप े, टी ही,
जािहरात , इ याद चा िवकास व िव तार होतो. या या वापरात वाढ होत जाते.
vi) यापारात वाढ :-
रा या ंतग त यापाराबरोबरच आंतररा ीय यापारात देखील वाढ होते.
जागितक करणाचा वीकार केला जातो. कुठ याही िनब धािशवाय सव देशांशी आयात
िनया त करणे श य होते. देश-िवदेशातील व तू यामुळे लोकांना वापरायला िमळतात .
मॉल सं कृती, सुपरमाक ट, िबग बाजार , इ ेिडंग इ यादी चा िवकास होतो.
vii) िश ण े :-
पारंप रक िश णाबरोबरच िविवध कारच े यवसाियक िश ण घे याकड े लोकांचा
कल वाढतो . कौश य धान िश णाला संधी िनमा ण होते. इ लिन ग म ये देखील वाढ
होते. या े ातूनही रोजगारात मोठ्या माणात वाढ होते.
viii) आरो य े :-
जादूटोणा, भगत, ढी था परंपरा यांचे ाब य कमी होऊन आरो य यं णा चा
िवकास होतो. दवाखान े, हॉि पटल , िफरती णालय , णवािहका , प रचा रका , वै क य
अिधकारी याम य े वाढ होत जाते. हे थ ो ाम म ये वाढ होते. वै क य े ात िविवध
शाखांचा िवकास व िव तार होतो. उदा. होिमओप ॅथी, ऍलोपॅथी, आयुव द, दंतिचिक सा ,
नॅचरोपॅथी, िफिजओथ ेरपी, अ युपंचर, िवप यना क , िनसग पचार क , योगा क इ यादी .
रोगान ुसार िविश डॉ ट रांचा स ला घे याकड े लोकांचा कल वाढतो . या े ातूनही
रोजगारात मोठ्या माणात वाढ होते.
ड) सहकार े ाचा िवकास :-
आधुिनक करणा या ि य ेत सहकाराला ही मह वाच े थान आहे. िविवध
सहकारी बँका, सहकारी गृहिनमा ण, सहकारी ाहक भंडारे इ यादीचा िवकास होऊ लागतो .
सहकारी त वावरील बाजारप ेठा, सहकारी त वावरील उ ोग धंदे यांचा िव तार होतो.
डे माक जपान यासार या देशांची अथ यव था तर संपूण सहकारावर आधारल ेली आहे.
फ) गुंतवणुक त बदल :-
उ ोग , यवसायात , यापारात लोक मोठ्या माणात पैसे गुंतवतात . शेअर
माक टम य े देखील गुंतवणूक वाढवली जाते. शासन उदारीकरण , खासगीकरण ,
जागितक करण याला ो साहन देते. साव जिनक े ातून शासन गुंतवणूक कमी करते.
देशांम ये बह रा ीय कंप यांची वाढ होते.
इ) देशाचा आिथ क िवकास :- munotes.in
Page 119
119
आधुिनक करणा या ि य ेत रा ाच े दरडोई उ प न वाढते. लोकां या
राहणीमानाचा दजा उंचावतो . लोकां या आिथ क क याणात भर पडते. उपभोग व उ पादन
वाढते आिण अथ यव थ ेला गती येते.
२) राजक य आधुिनक करण :-
राजक य आधुिनक करण ि य ेत रा य आप या काया चा िव तार घडवून आणत े
आिण परंपरागत सं थांची अनेक काय वतःकड े घेते. िनण य घे याचे अिधकार , िविवध
धोरण े िनि त कर याच े व यांची अंमलबजावणी कर या या अिधकारा ंचे शासक य
नोकरशाही या हाती क ीकरण होते. अथ यव थ ेवर शासनाच े िनयं ण राहते.
आधुिनक करणाम ुळे लोकशा ही शासन यव थ ेत लोकांचा राजक य सहभागही उ रो र
वाढत जातो.
i) िनधम रा य :-
समाज िनधम रा याची संक पना वीकारतो . रा याचा वतःचा कोणताही धम
नसतो . नाग रका ंत धमा या आधार े भेदभाव न करणे या व पाच े बदल
आधुिनक करणात घडून येतात.
ii) काय ाच े रा य :-
काय ाप ुढे सवा ना समान लेखले जाते. उ चनीच , िलंग, जात, धम , वंश, ीमंत -
गरीब इ यादी कुठ याही आधारान े भेदभाव केला जात नाही.
iii) लोकशाही रा य :-
आधुिनक करणात जनतेने िनवडून िदले या ितिनध ना मह व िदले जाते.
लोकशाहीच े रा य राबवल े जाते. लोकांनी लोकांचे लोकांसाठी लोकां ारे केलेले शासन
देशाम य े काया ि वत रहाते.
iv) रा रा य :-
रा ाची उभारणी हा श द योग आधुिनक करणाचा ितश द मानला जातो.
येक रा य रा बन याचा य न करते. रा ीय एका मता , रा ीय ऐ य याम य े वाढ
होते.
३) सामािजक आधुिनक करण :-
सामािजक आधुिनक करण हणज े समाजा या संरचनेत, सामािजक सं थांम ये
घडून येणारे अधूिनिककरण होय. आधुिनक करण ि य ेत कुटुंब, िश ण , रा य, धम
यासार या सं थांम ये मूलभूत प रवत न होते. नागरीकरणाची ि या वेग घेते, शहरांची
सं या व आकार वाढतो , न या संघटना वाढत जातात , िश णाचा सार होतो, सुिशि ता ंचे
माण वाढते, संपक मा यमा ंचा िव तार होतो, संदेशवहन यं णा भावी होतात ,
आरो यिवषयक सुिवधांम ये वाढ होते, सामािजक तरीकरण अिधक खुले होते आिण
सामािजक गितशीलता वाढते. परंपरागत समज ुती, ढी, ा, धमा ची पकड, कम कांडवाद munotes.in
Page 120
120
यांचा झपाट्याने हास होतो. वातं य, समता , लोकशाही यासार या न या मू यांचा
लोकांकडून वीकार होतो. अशा कार े आधुिनक करणात सामािजक संरचनेत मूलभूत
प रवत ने घडून येतात.
i) नागरीकरण :-
आधुिनक करणात नागरीकरणाची गती वाढते. शहरांची सं या व आकार वाढत
जातो. नागरी जीवनप तीचा भाव वाढत जातो.
ii) औपचा रक सं था :-
आधुिनक करणात िविवध संघटना , ऐि छक मंडळे, दु यम समूह इ याद ची सं या
व भाव वाढत जातो.
iii) नवीन मु ये:-
समता , वातं य, बंधुता, धम िनरपे ता, मानवता इ यादी मू यांचा समाजान े
वीकार करणे. वंश, धम , जात, िलंग, आिथ क तर इ यादी या आधार े सामािजक
भेदभाव न होणे.
iv) मु तरीकरण :-
समाजात बंिद त तरीकर या या जागी मु तरीकरण येते. येथे य ला
वकत ृ वाने आपल े सामािजक थान व दजा उंचाव याची संधी उपल ध होते. आिथ क
दजा ला मह व ा होते.
v) दळणवळण :-
वाहतूक, संदेशवहन या े ातील गती साधना ंचे जाळे उभारल े जाते. आरो य
सुिवधात वाढ होते. समाजा तील सरासरी आयुमा नात वाढ होते.
४) मानिसक आधुिनक करण :-
आधुिनक करण ि य ेत केवळ भौितक , सामािजक प रि थतीत प रवत न घडून
येत नाही तर समाजातील लोकां या एकंदर यि म वात व मनोिव ातही यापक प रवत न
घडून येते. लोकां या मतात , मू यांचा, अभीव ृ ीत, जगाकड े पाह या या ि कोनात
प रवत न घडून येते. न या प रवत नाचा वीकार कर याची लोकांची मनोवृ ी बनते.
पाठीमाग े भूतकाळात डोकाव ून पाह याऐवजी लोकांना भिव याच े वेध लागतात . दैववादी
वृ ीचा हास होतो. आपणच आपल े जीवन बदलू शकतो असा िव ास िनमा ण होतो.
िनयोजन आिण संघटना ंना लोक मह व देऊ लागतात . थािनक ांह न अिधक यापक
अशा देशातील आिण जगातील घटना ंिवषयी लोक आपापली मते धारण क लागतात . हे
अथा तच सारमा यमा ं या िव तारावर अवल ंबून असत े.
i) ढी था परंपरा अंध ा कम ठपणा इ यादी याग क न नािव याचा प रवत नाचा
वीकार केला जातो. munotes.in
Page 121
121
ii) दैववादी वृ ीचा याग क न य न वादाची कास धरली जाते.
iii) िनसगा या आधी न राहता यावर मात कर याची िज बाळगली जाते.
iv) येक े ात िनयोजन व संघटन यांना मह व येते.
v) इतरांशी स मानप ूव क यवहार करणे. समता , वातं य, बंधु व आिण याय या मू यांचा
आदर केला जातो.
vi) मी - माझे कुटुंब - माझे गाव - माझा देश या यापलीकड े जाऊन अिखल मानवजातीचा
िवचार केला जातो. मानवतावादाचा यापक ि कोन लोकां या मनात िनमा ण होतो.
५) सां कृितक आधुिनक करण :-
पूव पारंप रक सण-उ सव साजर े केले जात होते. मा आधुिनक करणा या मुळे
वाढिदवस , ल नकाय , नेहसंमेलन, नवीन वष इ यादी काय म साजर े कर याकड े लोकांचा
कल वाढल ेला आहे. िववाह सं थेत देखील बदल झालेला आहे. वधू वर सूचक मंडळ,
शादी डॉट कॉम, भारत मॅि मोनी , रिज टर िववाह , आंतरजातीय िववाह , आंतरधम य
िववाह , पर ांतीय िववाह , डेि टनेशन वेिडंग इ यादी म ये वाढ होते. सां कृितक
आधुिनक करणाम ुळे जाती धम यांचे ाब य कमी होते. आधुिनक करणाम ुळे एका न या
कॉ मोपॉिलटन सं कृतीचा ज म होतो.
येक देशातील समाजरचन े या पारंपा रक व पावर या या देशातील
आधुिनक करणाच े व प आिण गती अवल ंबून असत े.
७.७ आधुिनक करणा या सम या .
आधुिनक करण यातून िनमा ण झाले या व होत असल े या अनेक सम या आज
िवकिसत रा ांना भेडसावत आहेत. यापैक काही मुख सम या पुढील माण े आहेत.
१) य व समाज यां यात दुरावा :-
यांि क करणाम ुळे व िवशेषीकरणाम ुळे य या काया त कमालीचा यांि कपणा आला
आहे. ितला आप या कामाब ल आ था राहात नाही. य व समाज यां यात दुरावा
िनमा ण होतो. य एकाक बनते. जीवनातील शांती समाधान हरवून बसते.
२) सामाजीकरणात बाधा :-
आधुिनक करणा या ि य ेत िन य नवे शोध लागतात . नवी यं -तं उदयास येतात.
यामुळे समाजात सतत बदल होत राहतो . बदल या प रि थतीशी अनुकूलन साधन े
य ला कठीण होते. ित या अनुकूलन मतेवर ताण पडतो . प रणामी सामािजकरणात
बाधा येते.
३) असंतोषाची िनिम ती :- munotes.in
Page 122
122
आधुिनक करणा या ि य ेत समाजा या सव े ात बदल घडवून आण याचा य न केला
जातो. पण सव े ांचा एकाि मक िवकास होऊ शकत नाही. िशि त अिशि त लोकांना
पा तेनुसार रोजगार उपल ध क न िदले जात नाही.
४) संघषा ची िनिम ती :-
आिथ क, सामािजक े ातील अधूिनिककरणाम ुळे पारंपा रक जीवनप तीशी संघष िनमा ण
होतो. उदाहरणाथ िशि त डॉ टर पारंपा रक वै ांचे अि त व धो यात आणतो , र ा -
मोटार इ यादीम ुळे टांगेवाले यांचे अि त व धो यात येते.
५) िवघातक वृ ीला ो साहन :-
आधुिनक करणाम ुळे समाजात मु यतः िवकिसत रा ांत िवघातक वृ ीस ो साहन
िमळाल े आहे. यामुळे लोक चंगळवादी बनतात . यातून ाचार - गु हेगारी वाढते.
यि म वाचा अितर ेक होऊन नैितक, धािम क, कौटुंिबक मू यांचा हास होतो. घट फोटाच े
माण वाढते. कुटुंब अि थर बनते. मुलाबाळा ंची आबाळ होते.
६) दूषणात वाढ :-
आधुिनक करणात औ ोिगकरणाम ुळे उ ोगध ंदे - कारखा यात मोठ्या माणात वाढ घडून
येते. यामुळे वायू दूषण, जल द ूषण, आिण जमीन दूषण याम य े वाढ झाली आहे.
७) वे या यवसायात वाढ :-
आधुिनक करणाम ुळे मोठी शहरे व उपनगर यांची सं या वाढत जाते. उ प नाच े िविवध माग
िनमा ण होतात . लोकां या िवलासी वृ ी मुळे वे या यवसायात माण वाढू लागत े.
८) कुटुंबसं थेचा हास :-
आधुिनक करणाम ुळे य वाथ व लालची बनू लागतो . नोकरी , यवसाय , यापार
इ यादी िनिम ान े तो शहराकड े जाऊ लागतो . यामुळे एक कुटुंबाचा हास होतो. िवभ
कुटुंबाचे माण वाढते. पाि माि यकरणा या भावाम ुळे घट फोटाच े माण वाढत जाते.
यामुळे कुटुंब सं थेचा हास होतो.
९) ाचारात वाढ :-
आधुिनक करणाम ुळे कमी वयात जा त पैसे कमाव या या वृ ीमुळे लोकांम ये ाचाराच े
माण वाढत गेलेले िदसत े. ाचाराला िश ाचाराच े व प ा होते.
१०) म पान व धू पानात वाढ :-
७.८ आधुिनक करणाचा भारतीय समाजावरील प रणाम .
आधुिनक करणाचा भारतीय समाजावर झालेला प रणाम पुढील माण े रेखांिकत
कर यात येतो.
munotes.in
Page 123
123
१) आधुिनक करणाम ुळे शहर आिण महानगर ं यातील लोकां या संबंधांम ये बदल झालेला
िदसून येतो. औपचा रक , गरजेपुरते, वरवरच े, साधन मा संबंध िनमा ण झालेले िदसून
येतात.
२) संयु कुटुंबाऐवजी िवभ कुटुंबाचे माण वाढल े आहे. कुटुंबाचा आकार लहान झाला
असून एक िकंवा दोन अप या ंचे माणक मा य कर यात येत आहे. िवभ कुटुंबात
यि वादी िवचार भािवत झालेले िदसतात .
३) आधुिनक करणा या ि य ेत ानाची असं य े े वाढली असून ानात सखोलता ,
सू मता आली आहे. मािहती तं ानाम ुळे तसेच संगणकासार या साधनाम ुळे ान ही
श ठरली आहे. यासाठी महािव ालय , िव ापीठ े, संशोधन सं थांचे जाळे िनमा ण झाले
आहेत.
४) लोकशाहीच े िवक ीकरण , ि या ं या स ेतील सहभाग याम य े वाढ झालेली आहे.
राजक य दबाव गट काय रत आहेत. अनेक राजक य सं था िनमा ण झालेले आहेत.
लोकशाहीची प रप वत ेकडे वाटचाल सु आहे.
५) लोकस ं या वाढ होत असली तरी ज मदर आिण मृ यु दरात घट झाली आहे.
वा या या सोयी, रोगांवर ितबंधा मक उपाय, वै क य िश ण वाढल े आहे.
६) आिथ क े ाम य े खासगीकरण , उदारीकरण , जागितक करण वाढल े आहे. नवीन बी-
िबयाण े, खते, िपका या प ती , कृषी िव ापीठ े, कृषी े ातील संशोधन ल णीय झाले
आहे. औ ोिगक े ात वाढ होत आहे. सेवा े ाचा िवकास व िव तार झाला आहे. सार
मा यमात आमूला बदल झालेले आहेत. इ कॉमस म ये वाढ झाली आहे. मोल सं कृती
उदयाला आली आहे. बह रा ीय कंप यांचे माण वाढल े आहे.
७) धम िन समाजाप े ा धम िनरपे तेचा िवचार शासना ने वीकारला आहे. धम ही
येकाची खाजगी बाब मानली जात आहे.
८) वर िनद िशत के या माण े सामािजक मू य अमुला व पाच े बदल घडले आहेत.
९) ाणी व मानवी श प े ा अजैिवक श चा उपयोग वाढला आहे.
१०) द दजा व या याशी संल न भूिमकांपे ा अिज त दजा आिण भूिमका ययास येत
आहे.
७.९ सारांश
आधुिनक करणाम ुळे त ण-त ण म य े िसगार ेट, गुटखा, तंबाखू, दा , चरस,
गांजा, अमली पदाथ इ यादी या सेवनात वाढवून यसनािधनत ेचे माण वाढल े
आहे.यािशवाय काळा पैसा, स ा, जुगारी वृ ी, यिभचारा ची सम या िदसून येते. समाजात
ताणतणाव , चंगळवाद वृ ी, भोगवाद बोकाळला आहे. वृ ांचा , घट फोटाच े माण
वाढल े असून गु हेगारी वृ ी आढळत े. या कार े काही उ वल े असल े तरी
अधूिनिककयाम ुळे सामािजक प रवत नाला गितमान केले आहे.
७.१०. वा याय
munotes.in
Page 124
124
१. आधुिनक करण अथ सांगून भारती तील आधुिनक करण ि या प करा.
२ आधुिनक करणाची कारण े व ल ण े सिव तर सांगा.
३.आधुिनक करणाच े िविवध घटक सांगा.आधुिनक करणा मुळे िनमा ण होणा या सम या ंचा
आढावा या.
४. आधुिनक करणा चे भारतीय समाजावरील प रणाम सांगा. .
७.११ संदभ सूची.
१)समाजशा ातील मूलभूत संक पना : डॉ. सज राव साळुंखे, नर काशन , पुणे -2.
२)समाजशा : भा. िक. खडस े, काशन - िहमालय बु स ा. िल., िगरगाव - मुंबई.
३) ामीण िवकास : ामीण समाज यव था आिण अथ यव था , आयडॉल - मुंबई
यूिनविस टी, पेपर मांक २ चे पु तक.
munotes.in