Page 1
1 १
कृषी – या या , व प व व ैिश य े
पाठाची परेषा :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ कृषी यवसायाची स ंक पना
१.३ कृषी यवसायाच े व प
१.४ कृषी यवसायाच े अवल ंबन आिण िवकास
१.५ कृषी यवसायाची व ैिश ्ये
१.६ वा याय
१.० उि े
कृषी यवसायाची स ंक पना समजाव ून घेणे.
कृषी यवसायाच े व प अ यासण े.
कृषी यवसाय या घटकावर अवल ंबून आह े ते घटक समजाव ून घेणे.
कृषी यवसायाची व ैिश ्ये अ यासण े.
१.१ तावना
कृषी यवसाय हा जगातील अ य ंत पुरातन यवसाय अस ून आध ुिनक का ळातही शेती
यवसायाच े मह व कमी झा लेले नाही िक ंबह ना श ेती हा िवश ेषतः ामीण िजवनाचा
मूलाधार आह े. जगातील जव ळजवळ दोन-तृतीयांश लोका ंचा म ुख यवसाय श ेती आह े.
भारतासार या द ेशात तर स ुमारे ५४% लोक आजही श ेतीवर अवल ंबून अस ून रा ीय
उ प नात शेतीचा वाटा फार मह वाचा आह े. भारतातील एक ूण िनया तीपैक १९.९२%
िनया त शेती े ातून केली जात े. शेती े ाकड ून साखर उ ोग , ताग उ ोग , खा त ेल
उ ोग , कापड उ ोग , चहा, कॉफ , रबर, मसा याच े पदाथ , अ नधा यावर ि या उ ोग
अशा अन ेक उ ोगा ंना शेती े ातून मदत क ेली जात े. आज रा ीय उ प नातील १९%
उ प न हे शेती यवसायात ून ा होत े. िवकिसत द ेशा या त ुलनेत भारतातील हा वाटा
बराच मोठा आह े. munotes.in
Page 2
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
2 िवकासातील अथ यव थ ेचे कृषी धान ह े वैिश ्य असत े असे असल े तरी श ेती े हे
मागासल ेले आह े. शेती हा आिथ क िवकासाचा पाया मानला जातो . शेतीिशवाय अ य
े ाचा िवकास जलद होऊ शकत नाही . औ ोिगक करण , िनया त, अ नधा याचा प ुरवठा,
रोजगार िनिम ती इ यादी अन ेक बाबी श ेती यवसायावर अवल ंबून असतात .
कृषी धान अथ यव थ ेचे पांतर औ ोिगक अथ यव थ ेम ये हो यासाठी श ेतीचे
िनवा हपर व प बदलून ितला यापारी व प यायला हव े. यािशवाय या े ाची मता
पूण पणे कामात य ेऊ शकणार नाही , हा बदल घडव ून आणण े हा केवळ तांि क स ुधारणा ंचा
नाही , तर िसंचन, खते, नवीन िबयाण े, सुधा रत अवजार े इ यादी त ं ा मक स ुधारणा तर
हायलाच ह यात , पण यासाठी आधी श ेतक या या ि कोनात बदल होण े आव यक
आहे. अ ानी, आिण दैववादी श ेतकरी स ुधारणा ंसाठी व ृ होण े गरजचे आहे. यासाठी
शेतीकड े पाह या या या ं या ि कोनात बदल हायला हवा .
भारतीय अथ यव थ ेतील श ेती े ा या अन ेक सम या आह ेत. वाढती लोकस ं या, आिथ क
धोरण े ाचा अभाव , उ पादकता , पाणीप ुरवठ्या या अपु-या सोयी, तांि क ानाचा
अभाव , भांडवलाचा अभाव , जिमनीच े तुकडीकरण इ . अनेक सम या ंना त ड द े यासाठी
योजना का ळात अन ेक य न झाल े आह ेत. संशोधन िश ण आिण िव तार याम य े
सात य ठ ेवून ामी ण अथ यव थ ेत प रणामकारक बदल झाल ेले िदसतात .
शेती यवसायातील व प आिण व ैिश ्याबरोबरच अन ेक घटका ंचा अ यास या करणात
केला जाणार आह े.
१.२ कृषी यवसायाची स ंक पना
कृष या धात ूपासून कृषी हा श द तयार झाला आह े. या श दाचा म ूळ अथ नांगरणे असा
आहे. जमीन नांग न बी पेरणे आिण यात ून उ पादन घ ेणे हणज े कृषी होय .
मानव करत असल े या यवसायाप ैक श ेती हा सवा त जुना व म ूलभूत यवसाय आह े.
मानवाला आव यक असणार े अ न आिण इतर व त ू ा कर यासाठी जिमनीची मशागत
क न यो य या वन पती जीवनाची वाढ करण े हणज े शेती यवसाय करण े होय.
केवळ शेतीतून उ पादन काढण े एवढ ्यापुरता मया िदत अथ अपेि त नाही . कृषी या
ाथिमक े ात य ेणा या यवसायात पश ुपालन , कु कुटपालन , रेशीमउ ोग ,
फलो ान , मधुमि कापालन , शेळी-म ढीपालन , मासेमारी इ . अनेक उ ोगा ंचा समाव ेश
होतो.
कृषी यवसायाम य े शेतमाला या उ पादनाबरोबरच , उ पादनासाठीची आदान े,
नैसिग क व रासायिनक खत े, बी-िबयाण े यं े, अवजार े इ. अनेक घटका ंचा समाव ेश होतो .
जमीन लागवडीप ूव आिण पा ा य सव च शेतीमधील क ृषीचा समाव ेश या यवसायात क ेला
जातो. शेतीसाठी उपयो गात य ेणारी जमीन , अशा जिमनीम य े िपके घेणे. जिमनीचा कस
वाढिव यासाठी य न करण े देखील क ृषी अस े हणता य ेईल.
munotes.in
Page 3
कृषी – या या , व प व वैिश य े
3 थोड यात अस े हणता य ेईल क , कृषी या सं ेत पुढील उप मा ंचा समाव ेश होतो .
१) धा य िक ंवा बागायत िपका ंची लागवड करण े
गह , वारी , बाजरी , तांदूळ
२) लागवड पूव मशागतीची काम े करण े.
(नांगरणी, वखरती , राव)
३) फलो ान िपका ंची लागवड करण े.
आंबा, काजू, नारळ, िचकू, पपई
४) पशुपालन
गाय, हैस, शेळी, म ढीपालन
५) मधुमि का पालन
मध स ंकलन
६) रेशीम उ ोग
तुतीची लागवड , रेशीम िकड ्यांची जोपासना
७) कु कुटपालन
कु कुटपालन क उभारणी
८) म य यवसाय
गोड्या पा यातील मास ेमारी
९) शेतीसाठी आव यक खता ंचा पुरवठा करण े
स ि य, रासायिनक
१०) शेतीसाठी य ं े आिण अवजार े यांचा वापर करण े, इतर अन ेक आन ुषंिगक उप मा ंचा
समाव ेश शेती या सं ेत होतो.
आपली गती तपासा -
१) कृषी यवसायाची स ंक पना थोड या त सांगा.
munotes.in
Page 4
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
4 १.३ कृषी यवसायाच े व प
कृषी हा ाचीन यवसाय आह े. या यवसायातील न ैसिग क घटक िवचारात घ ेऊन मानव
शेती यवसाय यो य या जागी करीत असतो . वाळवंटी द ेशातस ु ा श ेती यवसाय क ेला
जातो. पण ितक ूल प रि थतीत श ेती आिथ क ीन े परवडत नाही . यासाठी िपका ंची
लागणारी यो य प रि थती ज ेथे आढळते, तेथेच या िपका ंची लागवड क ेली जात े. मानवाला
थैय ा क न दे यात श ेती यवसायाच े मोठे थान आह े. मानवा या ार ंिभक अव थ ेत
थाना ंत रत श ेती केली जात होती . िवकास ि य ेबरोबरच थायी श ेतीला सु वात झाली.
याबरोबरच मानवा ने भट या अव थ ेतून ि थर अव थ ेत पदाप ण क ेले. शेती या
मशागतीसाठी जनावरा ं या जोपासन ेस सु वात झाली. यामध ून व प ुढे पशुपालन
यवसायाला ार ंभ झाला . पुढे उदरिनवा हा या श ेतीव न सखोल श ेतीस ार ंभ झाला .
लोकस ं या वाढीबरो बर अ न, व आिण िनवाया ची गरज प ूण कर यासाठी
शेती या िवकासाकड े अिधक ल िदल े गेले. शेती यवसायाकड े शा ीय ीन े पािहल े
जाऊ लागल े. अनेक देशातील अथ यव थ ेत अ ापही क ृषी े ाला मह वाच े थान आह े.
भारतासार या द ेशात बह स ं य लोक ामीण भागात राहतात व आपली उपजीिवका श ेती व
संल न यवसायावर करतात .
https://m.facebook.com
गह , तांदूळ, बाजरी , वारी , नाचणी या उपभोगा या िपकाबरोबरच रबर , चहा, काफ , ऊस,
यूट आिण फलो ान िपका ंना मह वाच े थान ा झाल े आह े. िनया त आिण परक य
चलन िम ळवून देणारी िपक े हण ून काही िपका ंकडे पािहल े जात े. पाि मा य रा ात
शेतीकड े आिण यापारी श ेती या स ंक पना उदयास आ या .
आपली गती तपासा .
१) शेती यवसायाच े व प प करा .
आज भारतासार या द ेशात देखील िनवा ह पात ळीवरील श ेतीचा प ुनिव चार केला जात आह े
आिण आता ही का ळाची गरज बनली आह े. वातं यसमयी आप या द ेशातील श ेतीचे
व प अिधक मागासल ेले होते. अ यंत जु या आिण पर ंपरागत प तीन े शेती केली जात
होती. यांि क करण अभावान ेच िदसत होत े. शेतकरी क ेवळ िनवा हाक रता श ेती करत होत े.
जमीनदारी प तीन े शेतक-यांचे जिमनीवरील वािम व नाकारल े गेले. पया याने शेत
जिमनीत ि थर व पा या सुधारणाचा अभाव होता . जमीनदारी प ती का तकारा या munotes.in
Page 5
कृषी – या या , व प व वैिश य े
5 शोषणावर आधा रत होती . कुळांकडून जिमनी कस ून घेत या जात असत . कुळांना
कोण याही कारच े कायद ेशीर ह क न हत े. वातं य ा ीन ंतर जिमनिवषयक
सुधारणा ंम ये जे य न झाल े, यात ाम ु यान े कूळ कायदा , तुकडेबंदी कायदा , तुकडे जोड,
आिदवासी जिमनिवषयक कायदा इ .मुळे शेती िवकासाला गती िम ळाली. पंचवािष क योजना ,
ह रत ा ंती, कृषीिवषयक धो रणे यामुळे नवीन तं ान वापरास गती िम ळाली. देशातील
िविवध क ृषी िव ापीठात ून झाल ेले संशोधन श ेतक-यां या शेतावर िव तारकाया मुळे
जाऊ शकल े. प रणामत : शेती े ाचा िवकास झपाट्याने होऊ ला गला.
१.४ कृषी यवसायाच े अवल ंबन आिण िव ास
मानवा या गती चा िवचार क ेला तर श ेती हा आिथ क, सामािज क आिण सां कृितक
गतीचा सवा त मह वाचा ट पा मानला जातो . हा शेती यवसाय िनसगा वर अवल ंबून आह े.
आधुिनक प तीन े शेती पाणी िनयोजन इ . मागा ने िनसगा तील बया च अडचणी माणसान े दूर
के या अस या तरी हवामानासार या घ टकावर िनय ं ण ठ ेवणे अवघड आह े.
शेती यवसायावर प रणाम करणार े अनेक घटक आह ेत. शेती यवसायाच े अवल ंबन आिण
िवकास ाम ु यान े पुढील घटका ंवर अवल ंबून असतो .
१) नैसिग क घटक : अ) हवामान
ब) जमीन
क) ाकृितक रचना
२) आिथ क घटक : अ) बाजारप ेठ
ब) दळणवळण
क) वाहतूक
ड) भांडवल
इ) मनु यबळ
३) तांि क घटक : अ) यं े व अवजार े
ब) सुधा रत बी -िबयाण े
क) खते
ड) अ याध ुिनक स ुधा रत श ेती तं
इ) जलिस ंचन
फ) वािम व
४) राजक य घटक : अ) शेती यवसायाला पोषक धोरण े आिण योजना munotes.in
Page 6
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
6 ५) सामािज क आिण धािम क घटक : अ) वै ािनक ि कोनाचा िवचार
ब) सामािजक चालीरीती
क) वारसाह क
वरील सव घटका ंचा शेती िवकासावर प रणाम होत असतो .
आपली गती तपासा -
१) शेती यवसायावर प रणाम करणार े घटक सा ंगा.
१.५ कृषी यवसाया ची वैिश ्ये
ाचीन का ळापासून भारतीय लोका ंचा यवसाय श ेती हा आह े. मानवा या
अि त वापास ून शेती अि त वात आह े. ाचीन का ळात खेड्यात क ुटीर व लघ ु उ ोगध ंदे
होते, परंतु ि िटशां या राजवटीत त े न झाल े. यामुळे खेड्यात राह णा या लोकां या
उपजीिवक ेचे साधन श ेती आह े. िशवाय रा ीय उ प नात शेतीचा वाटा मह वाचा आह े.
महा मा गा ंधीज या श दात “ भारतीय श ेती ही भारतीय लोका ं या उपजीिवक ेचे मुख
साधन अस याम ुळे शेती हा भारताचा आ मा आह े.” हजारो वषा पासून शेती या
उपिजिवक ेतून भारतीय लोकांचे आचार -िवचार , ि कोन व स ं कृतीची घडण झालेली
आहे. भारतीय भौगोिलक रचना आिण लोकस ं या या दोघा ंचा िवचार क न काळा या
ओघात या यवसायात अन ेक बदल झाल े, असे असल े तरी अ य यवसायाप े ा वेग या
कारची व ैिश ्ये शेती यवसायात पाहावयास िम ळतात. िनसगा वरील अवल ंबनामुळे शेती
यवसायात िनयोज न कर या करता देखील अन ेक अडथ ळे येतात. भारतीय शेतीची
वैिश ्ये पुढील माण े प करता य ेतील.
१) िनवा ह पात ळीवरील श ेती : देशातील बह स ं य श ेतकरी क ेवळ उदरिनवा हाचे साधन
हणून शेती यवसायाकड े पाहतात . कुटुंबाचे पोषण हाव े एवढ े म य ा िदत उि या
यवसा यात ठ ेवले जात े. कुटुंबा या गरजा आिण उ पादन या ंचा व ेळोवेळी संबंध
जोड यासाठी य न असतो . परंपरागत प तीन े शेती करताना यावसाियक ि कोनाचा
अभाव िदसतो . शेतीबरोबरच श ेतीला जोड ून के या जा णा या पशुपालनासार या
यवसायात देखील यावसाियक ि कोनाचा अभाव िदसतो .
२) िनसगा वरील अवल ंबन : भारतीय श ेती एक ज ुगार मानली जात े. िनसग , हवामान या ंनी
जर चा ंगली साथ िदली तर पीक हाती लागत े. अ यथा श ेतक या या हाती काही राहत
नाही. भारतातील व ेगवेग या भागात द ु काळाचे िच आता िन याच े आह े. कधी अित
पाऊस , तर कधी रोगराई , पावसाचा अभाव , वारा, धुके य ांसार या न ैसिग क आप ीचा
शेती यवसायाला न ेहमीच सामना करावा लागतो . पया यी मागा या अवल ंबनात उ पादन
खच शेतक याला परवडत नाही .
३) यि गत पात ळीवरील यवसाय : भारतीय श ेती यवसाय हा यि गत पात ळीवर
केला जातो . शेतजिमनी शेतक-यां या यि गत मालक या असतात , िकती उ पादन munotes.in
Page 7
कृषी – या या , व प व वैिश य े
7 यावे, कसे याव े, बाजारात िकती िवकाव े हे सव िनण य शेतकरी व ैयि क पात ळीवर
घेतात. सामूिहक श ेती प ती आप या द ेशात फारशी जली गेलेली नाही . शेती या
वािम वाला भारतासार या द ेशात मह वाच े थान असल े तरी उ पादन वाढीसाठी िवश ेष
य नाचा अभाव आह े.
४) मंदगतीन े होणार े उ पादन : शेती उ पादनाची ि या ही ज ैिवक आह े. िनसगा या
िव जाऊन पीक उ पादन घ ेता येत नाही . पीक लागवड कालावधीपास ून ते पीक वाढ,
िपकांची प रप वता यासाठी िविश कालावधी जातो . िनसगा तील अन ेक बदला ंचा या
ि य ेवर प रणाम होत असतो . हणून शेती उ पादनाचा व ेग इतर उ ोगा ं या त ुलनेत मंद
असतो . येक िपका ं या वाढीचा कालावधी हा व ेगवेगळा असतो . धा य िपका ं या त ुलनेत
उसासार या उ पादनास मोठा कालावधी लागतो . हा कालावधी १८ मिह यांपय तचा
असतो . या तुलनेत फलो पादन िपकासाठीचा कालावधी अिधक असतो . आंबा िपकासाठी
३ ते ५ वष , तर काज ू िपकासाठी ५ ते ६ वष , नारळासार या िपकासाठी ८ वषा पे ा
अिधक का ळ जात असतो . अशा रीतीन े शेती उ पादन संथ गतीन े ा होत े.
५) भूमी या उ पाद न घटका ंचे वैिश ्ये : शेती यवसायात भ ूमी हा उ पादन घटक इतर
घटका ं या त ुलनेत वैिश ्यपूण आहे. भूमी या घटकाचा प ुरवठा मया िदत आह े. िनसगा ने
मानवाला उपल ध क न िदले या जिमनीतच उ पादन याव े लागत े. भूमीची त स ुधा न
उ पादकता वाढिवता य ेते. चांग या तीची िब -िबयाण े, खते या ार े जिमनी या तीत
सुधारणा श य असत े. इतर उ पादना या घटका ं या त ुलनेत िवचार करता भ ूमीम य े
गितशीलत ेचा अभाव आह े. िकंमत वाढ झाली तरी भ ूमीचे थाना ंतर श य नसत े. वाढ या
लोकस ं येबरोबरच भ ूमी या घटकाच े मह व सात यान े वाढत आह े.
६) घट या उ पादन फलाचा अनुभव : शेती या यवसायात घट या उ पादन फलाचा
िस ांत लाग ू होतो . उ पादना या सव घटकाच े माण कायम ठ ेवून एका घटकाच े माण
वाढिव यास सरासरी उ पादनात घट होत जात े. जिमनीचा प ुरवठा मया िदत अस यान े
ठरािवक पात ळीनंतर खता या प ुरवठ्यात सात यान े वाढ क ेली, तर उ पादनात अ य प
काळातच घट या दरान े उ पादन वाढ होत े. अ य उ ोगात मा ही अव था दीघ काळानंतर
येते.
७) धोका आिण अिनि तता : कारखा यातील उ पादना माण ेच शेती यवसायात धोका
आिण अिनि तत ेवर िनय ं ण ठ ेवणे अवघड अ सते. उ पादन ठरािवक कालावधीतच
होत अस यान े आव यक त े हा पुरवठा होऊ शकत नाही . िपकाखालील े कमी क े यास
मया िदत उ पादनाम ुळे िकंमत वाढ चा ंगली य ेते. िनसगा वर कृषी उ पादकता ठरत े. येक
वेळी िनसग साथ द ेईलच अस े सांगता य ेणे अवघड असत े. पाऊस , हवामा न, रोगराई ,
अितव ृ ी इ. नैसिग क आप ी आ यास पीक हातच े जा याची श यता असत े.
उ पादना तील िनि त -अिनि तत I िनसगा वर अवल ंबून असत े. कृषी उ पादनातील
अिनि तत ेमुळे पूव अंदाज फायद ेशीर ठरवीलच अस े सांगता य ेणे अवघड असत े.
munotes.in
Page 8
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
8 ८) िकंमत बदलाबरोबर उ पादनात बदल अश य : शेती उ पादन ही ज ैिवक ि या
आहे. बाजारातील िकंमतीत हो णा या चढ-उताराबरोबर उ पादनात वाढ करण े श य नसत े.
िकंमत वाढ होत असताना उ पादनात वाढ कर यासाठी िपका ंना यो य ह ंगाम आिण
कालावधी द ेणे आव यक असत े. यामुळे िकंमत बदलाबरोबर उ पादन बदल श य होत
नाही.
९) शेती यवसाया त ि थर खचा चे माण अिध क असत े : शेती यवसायात ि थर
खचा चे माण मोठ े आह े. जमीन , जनावर े, यं े, पाणीप ुरवठ्याची साधन े, ॅ टर,
जलिस ंचनाची साधन े यासाठी य ेणा या ि थर खचा चे माण मोठ े आहे. उ पादनात बदल
होताना ि थर खचा त बदल श य होत नाही . प रणामत : भांडवलाचा खच वाढत जातो .
शेतमाला या िकंमतीवर हा प रणाम स ंभवतो . अनेक शेतक-यांकडे भांडवला या अभावान े
ि थरखच करण े अश य होत े. शेतीसाठी ि थर खच कजा तून उपल ध क न घेताना
कजा या िव ळ यात श ेतकरी अडकल ेला अनुभवास येते.
१०) सामािज क घटका ंचा भाव : शेती यवसायावर आिथ क घटका ं माण ेच सामािजक
घटका ंचा भावद ेखील मोठा आह े. देशातील जिमनीची मालक एका िविश जातीय
वगा कडे असल ेली िदसत े. वािम वाचा लहानसा त ुकडाद ेखील श ेतकरी सोड यास
तयार नसतो . प रणामत : आिथ क िनण य व िनयोजन अस याच े जाणवत े.
११) शेती हा ए क पायाभूत यवसाय आहे : शेती हा एक पायाभ ूत यवसाय आह े. या
यवसायात ून मूलभूत गरजा प ूण होत अस यान े जगातील िवकिसत द ेशासह सव देशात या
यवसायास मह वाच े थान आह े. वाढ या लोकस ं येसाठी अ नधा या या गरज ेची
पूत ता आव यक असत े. याचबरोबर द ूध, अंडी, मांस या ंचीदेखील प ूत ता केली जात े.
औ ोिगक रणाला चालना द े यासाठी आव यक क या मालाची उपल धता श ेती
यवसायात ून केली जात े. देशा या आिथ क गतीसाठी श ेती यवसाय हा म ूलभूत यवसाय
आहे असे हणण े गैर ठ नये.
१२) शेती यवसाया त व ैयि क ल द े थाची गरज असत े : शेती
यवसायासाठी वेळाप क एक कारच े लविचक लागत े. हवामान , पज यवृ ी यावर
वारंवार ल ठ ेवून िनण य याव े लागतात . वेळ संगी िनण य बदलाव े लागतात . शेतीतील
कामे वेळ या व ेळी करावी लागतात . कामा या व ेळाम ये बदल करावा लागतो . यासाठी श ेती
मालकास या यवसायात व ैयि क ल द े याची गरज असत े.
१३) माणी करणाचा अभाव : ाकृितक रचन ेचा िवचार करता सव िठकाणी भ ूमीची त
िभ न आहे. जिमनीचा पोत , िनसग , हवामान , शेती कर याच े तं साध नां ची उपल धता
यामुळे सार याच तीच े उ पादन िम ळणे अश य असत े. यामुळेच शेती यवसायात
िनयोजनाचा करताना एक ीकरण माणीकरण आिण तवारी करण े कठीण जाते. यामुळे
उ पादना ंची िव व िक ंमती बाबत सम या िनमा ण होतात .
१४) कृषी यवसाया तील बह िवध काय : जिमनीची मशाग त, लागवड , उ पादन आिण
िव या घटका ंचा कृषी यवसायात समाव ेश होतो . याचबरोबर पश ुपालन ,
दु ध यवसाय , कु कुटपालन , म य यवसाय , मधुमि का पालन , रेशीम उ ोग , फलो ान munotes.in
Page 9
कृषी – या या , व प व वैिश य े
9 अशा अ य स ंल न यवसायाचा देखील क ृषी यवसायात समाव ेश होतो . शेती आिण स ंल न
यवसाय ह े पर पर प ूरक आह ेत. कृषी धान अथ यव थ ेत या यवसाया ंना मह वाच े थान
आहे. देशाची अथ यव था मजब ूत कर यासाठी या ंची मदत होऊ शकत े. रोजगार व ृ ी या
ीने कृषी व कृषी संल न यवसाय अथ यव थ ेत मोलाची कामिगरी करतात .
आपली गती तपासा -
१) शेती यवसायाची व ैिश ्ये सांगा.
१.६ वा याय
१) कृषी यवसायाची स ंक पना प करा .
२) भारतीय कृषी यवसायाच े व प प करा .
३) भारतीय क ृषी यवसाय कोण या घटका ंवर अवल ंबून आह े ते सांगा.
४) कृषी यवसायाची व ैिश ्ये प करा .
munotes.in
Page 10
१० २
भारतीय अथ यव थ ेत शेतीची
भूिमका
पाठाची परेषा :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ शेतीशा ातील िविवध शा े आिण या ी
२.३ भारतीय अथ यव थ ेत शेतीचे मह व / भूिमका
२.४ वा याय
२.० उि े
शेती यवसाया ची या ी समजाव ून देणे.
भारतीय अथ यव थ ेत शेतीचे मह व अ यासण े.
शेतीशा ातील िविवध शा ाचा अ यास करण े.
२.१ तावना
शेती हा भारताचा म ूलभूत आिण म ुख उ ोग अस याम ुळे भारतीय अथ यव थ ेत शेतीला
अन यसाधारण मह व आह े. भारतासार या द ेशात श ेती हे उपजीिवक ेचे साधन मानल े
जाते, तसेच शेतीशी िनगिडत यवसाया वर बह तांश भारतीय लोक अवल ंबून अस ून
शेतीवरील हा भार िदवस िदवस वाढतच आह े. गे या पंचाह र वषा त पंचवािष क योजना ंमुळे
औ ोिगक आिण सेवा े ाचा िवकास होत असतानाही श ेतीवर अवल ंबून असणा -यांची
सं या कमी होईल असे िच नाही .
https://www.agric ळltळrestळdyy.com munotes.in
Page 11
भारतीय अथ यव थ ेत शेतीची भूिमका
11 भारताचा आिथ क िवकास मुळIत शेती यवसाया या िवकासावर अवल ंबून अस याम ुळे
भिव यका ळातही श ेतीला अ य ंत मह व राहणार ह े उघड आह े. भारतीय जनत ेला अ न व
उ ोगध ं ाना क चा माल प ुरव याची जबाबदारी भारतीय श ेतीवर आह े. भारता या
िनया त यापारात श ेती या मालाला बर ेच मह व आह े. अ नधा य आिण क चा माल
यांची प ैदास करणा या रा ांम ये भारताच े मह वाच े थान आह े. भारता या श ेती
उ प नावर सरकारी उ प न ब याच माणावर अवल ंबून आह े. एखा ा वष श ेती चे
नुकसान झा यास याचा सरकारी अ ंदाजप कावरही मह वाचा प रणाम होतो . तसेच
शेतक-यांचे उ प न कमी झा यास याचा उ ोगध ंदे व यापारावरही अिन प रणाम
झा यािशवाय राहत नाही . तथािप श ेतीकड े यावसाियक ीने ल क ि त के यास ामीण
दा र ्य, बेरोजगारी , थला ंतर, शहरी भागातील सम या कमी हो यास मदत होईल .
औ ोिगक रणास गती िम ळेल, िनया त वाढ होऊन परक य चलन ा होऊ शकत े. या सव
पा भूमीचा िवचार करता श ेती शा ीय आधार द ेऊन श ेतीिवषयक ानाची सात यान े भर
पडत आह े. शेतीशा ाचा व तं प तीन े अ यास करण े गरजेचे आहे.
शेतीशा ातील िविवध शा े आिण या ी
१) पशुवै क य शा :
पशुसंवध न व द ु ध यवसाय हा श ेतीला प ूरक यवसाय आह े. जगा या एक प ंचमांश पश ुधन
भारतात आह े. भारतातील प शुधनात महारा ाचा वाटा ७.५ ट के आह े. पशुवै क य
शा ात पश ू या िविवध जाती , याचे शरीरशा , उ पादकता , आहार , आरो य , िविवध
आजार आिण उपचार प ती , कृि मरेतन प ती , पशुवंश सुधार यासाठी या प ती इ . सव
शाखा ंचा चा अंतभा व होतो .
२) उ ानिव ा व फलो ान :
फलो ान हा उ ानिव ा िवभागातील एक उप म आह े. कृषीशा ा या या शाख ेत फळे,
फुले, भाजीपाला या ंचा अिभव ृ ीचा अ यास क ेला जातो . फळझाडाची लागवड ,
फुलझाडा ंची लागवड , भाजीपाला लागवड , शोिभव ंत झाड े, रोपवािटका स ंगोपन इ . अनेक
उपशाखा ंचा यात समाव ेश होतो . पीक लागवडीच े तं , अिभव ृ ी, वाढ, कलम े, िपकावरील
क ड व रोग उपचार , साठवण त ं ि या इ . अनेक िवषया ंचा अ यास फलो ानशा ात
केला जातो .
३) कृषी हवामानशा :
कृषी ही एक ज ैिवक ि या आह े. जिमनीत िबया ंची जवण कर यापास ून ते िपकांची वाढ
होताना या द ेशातील जमीन व हवामान , पाऊस या ंचा िपका ंवर प रणाम होतो . येक
िवभागात असणार े हवामान आिण िपका ंचा कार या ंचा जव ळचा संबंध असतो . महारा ात
हवामानान ुसार एकूण नऊ िवभाग आह ेत. येक िवभागातील हवामान व पडणा -यां
पावसाच े माण आिण पीक याम य े वेगळेपण असत े. कृषी हवामान शा ात ह े िवषय
समािव क ेले जातात .
४) कृषी रसायनशा :
कृषी रसायनशा ात जमीन , पाणी, खते या श ेतीसंबंिधत मह वप ूण घटका ंचा अ यास क ेला
जातो. भारतीय म ृदांचे काळी जमीन ल ॅटेसाईट , तांबडी जमीन , गाळाची जमी न, ार व munotes.in
Page 12
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
12 िव ल जमीन , वाळवंटी जमीन इ . िविवध कार आह ेत. जिमनीची वग वारी आ लधम आिण
अ कधम अशी क ेली जात े. कृषी रसायनशा ात यासाठी मातीप री ण क न सामू
काढला जातो . माती परी णात ून मूल याचे परी ण क ेले जात े.
५) कृषी रसायनशा :
कृषी शा ातील क टकशा हा मह वाचा िवषय आह े. िविवध कार या क टका ंचा
ादुभा व िपका ंम ये असतो . यासाठी उपाययोजना व अ यास त ृत िवषयात क ेला
जातो. िपकांसाठी उपय ु असणा या क टका ंचादेखील अ यास उ पादकता वाढीसाठी
आव यक भाग आह े.
६) वन प तीशा :
कृषीशा ातील वन पतीशा ही मह वप ूण शाखा आह े. या शाख ेत वन पतीची बा आिण
अंतग त रचना , पुन पादन , रोगराई , खते य ांचा अ यास क ेला जातो . याचबरोबर
वन पती या जाती , उपयोग , संवध न, संर ण या ंचादेखील समाव ेश होतो .
७) कृषी अिभया ंि क :
मानवी मास यं ाची जोड िद यास क ृषी िवकासाला गती िम ळू शकते. लावणीपास ून
काढणीपय त कृषी े ात अन ेक यं ाचा वापर होऊ लागला आह े. शेतीतील वाहत ूक, इमारत
बांधकाम , साठवण ूक ि या , जिमनीची बा ंधबंिद ती, जलिस ंचन, यं े-अवजार े इ. अनेक
िवषया ंचा अ ंतभा व कृषी अिभया ंि क म य े केला जातो . शेतीची क मय ि या
हलक कर यासाठी ाम ु यान े या शा ाचा वापर क ेला जातो .
८) म य यवसाय :
मानवी अ नात मासे मह वप ूण घटक आह े. महारा ाला ७२० िक.मी. लांबीचा िकनारा
लाभला आह े व भारताला ५६७६ चौ. िक.मी. लांबीचा िकनारा लाभला आह े. अ नाची
गरज भागिव यासाठी मास ळी उ म पया य आह े. जगातील म यो पादनात भारताचा
सातवा मा ंक आह े. जगात माशा ं या २१,००० जाती आह ेत. तर भारतात १६०० जाती
आढळतात. मासेमारी यवसायात चालना द े यासाठी माशा ं या म ुख जागा ,
यवसायासाठी लागणार े जाळे, मासे िटकव या या प ती , गोड्या पा यातील मास ेमारी
कार , आधुिनक त ं -यं ाचा अ यास या िवषयात समािव क ेला जातो .
९) कृषी अथ शा : अथ शा ातील िस ा त व त व क ृषीशा ालाद ेखील लाग ू होतात .
शेतक-यांची आिथ क ि थ ती स ुधार या या ि न े कृषी उ पादन वाढिव यासाठी
आव यक या सव बाब चा अ यास यात क ेला जातो यास कृषी अ सा
असे हणतात . कृषी अथ शा ात उ पादन , िवपणन , िवतरण , कृषी िव प ुरवठा, िकंमत
चढ-उतार, कारण े, प रणाम , उपाययोजना , कृषी पतप ुरवठा, ोत यांचा अ यास क ृषी
अथ शा ात क ेला जातो .
१०) कृषी यव थापन शा :
शेती यवसायातील काय मता वाढिव यासाठी क ृषी यव थापन शा ाची मोठी मदत
होते. फो ट र या मत े शेती यव थापन शा हणज े जमीन , मनु यबळ, भांडवल याच े munotes.in
Page 13
भारतीय अथ यव थ ेत शेतीची भूिमका
13 संयोजन , तसेच ता ंि क ान आिण कौश य या ंचा वापर क न जा तीत जा त
िन वळ नफा िमळिव यासाठीच े माग व साधन े यांचा अ यास होय . शेती
यव थापनशा ात श ेतक याला श ेतीसंबंिधत अच ूक िनण य घे यासाठी मदत होत े. शेती
िहशेब शा ाचाद ेखील अ ंतभा व याम य े होतो. शेतीतील अन ेक उप मात ून अिधक अिधक
नफा िम ळिव याचा य न या शा ात ून होतो .
वरील सव िवषया ंचा अ ंतभा व कृषीशा ात होतो . यािशवाय क ृषी स ंशोधन , कृषी
सांि यक चा अ यासद ेखील क ृषीशा ात क ेला जातो .
आपली गती तपासा -
१) शेती शा ातील िविवध शा ाच े मह व थोड यात सा ंगा.
२.३ भारती य अथ यव थेत शेतीचे मह व / भूिमका
देशा या आिथ क िवकासात श ेती े ाला मह वाच े थान आह े. देशातील लोकस ं ये या
ाथिमक गरजा प ूण कर यासाठी , औ ोिगक िवकासासाठी , क या मालाचा प ुरवठा
करणार े एक े हण ून शेती यवसायाकड े पािहल े जाते. देशातील अथ यव थ ेत शेतीला
िकती मह व आह े हे पुढील बाबीव न प होत े.
१) उपजीिव केचे मुख साधन :
देशातील एक ूण लोकस ं येपैक ६४ ट के लोक ामीण भागात राहतात . अशा लोका ंची
य -अ य उपजीिवका श ेती आिण स ंल न यव सायावर अवल ंबून आह े. शहरी भागात
राहणा या ३६ ट के लोका ंची उपजीिवका शेतीतून येणा-यां उ पादनावर अवल ंबून आह े.
२) लोकांना अ नधा याचा पुरवठा :
भारतीय लोका ंना अ नधा याचा प ुरवठा कर यासाठी क ृषी े ात मोठ ्या माणात िपक े
घेतली जातात . गह , तांदूळ, वारी , बाजरी , कडधा य , तेलिबया इ . अ नधा या ंचा समाव ेश
होतो. ह रत ा ंतीमुळे कृषी े ात झाल े या बदलात ून अ नधा य उ पादन वाढ मोठ ्या
माणावर झाली . पशुसंवध न यवसायात क ृि म र ेतनाम ुळे ेत ांती होऊ शकली .
चंड मोठ्या लोकस ं येला अ नधा याचा प ुरवठा कर या म ये कृषी े ाचा आधार
मह वाचा आह े.
३) पशुधनासाठी चा याची उपल धता :
पशुधनाबाबत भारत जगात थम थानावर आह े. भारतात प शुधन सं या मोठी आह े.
पशुक रता चा याची उपल धता आव यक असत े. कृषी उ पादना ार े उ पािदत क ृषी
मालाबरोबरच पश ूक रता चा याची िनिम ती होत े. पशुधनावर आधा रत अन ेक मु य व उप
यवसाय चालतात उदा . दु ध यवसाय , दु ध ि या उ ोगात ून रोजगार िनिम तीसाठी
चालना िम ळते.
munotes.in
Page 14
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
14 ४) रा ीय उ प नातील श ेती े ाचा वाटा :
भारतासार या द ेशातील रा ीय उ प नातील श ेती े ाचा वाटा मोठा आह े. सन
१९५० -५१ म ये रा ीय उ प नातील श ेती े ाचा वाटा ५७ ट के इतका होता .
२००१ -२००२ म ये हे माण २६.२ ट के इतके होते. आज ह े माण जवळपास १९%
आलेले आहे. इतर द ेशातील रा ीय उ प नाबरोबर ही त ुलना क े यास ह े माण मोठ े आहे.
उदा. युनायटेड िकंगडमम य े एकूण रा ीय उ प नातील श ेती े ाचा वाटा क ेवळ २ ट के
आहे. अमे रका ३ ट के, ऑ ेिलया ५ ट के, कॅनडा ४ ट के इतका रा ीय उ प नातील
सहभा ग आह े. याचा अथ भारतातील श ेतीचे मह व आजही कमी झाल ेले नाही. देशातील
चंड लोकस ं या ामीण भागात क ि त झाल ेली आह े. रोजगारा या अ य स ंधी या
अभावान े शेती े ातील रोजगारीला िवश ेष मह व आह े.
५) रोजगारीच े मुख साधन :
भारत देशातील ६५ ट के लोक श ेती व शेती संबंिधत े ात काम करतात . आप या
उदरिनवा हासाठी या ंना श ेती े ावर अवल ंबून राहाव े लागत े. शेती े ातून रोजगारी
उपल ध होत असली तरी लोका ं या जीवनमानाचा दजा उंचावल ेला नाही . हंगामी
बेरोजगारा ंचे थला ंतर या सार या सम या श ेती े ात आह ेत. वयंरोजगारी या स ंधीचा
अभाव , यावसाियक व ता ंि क िश णाचा अभाव , एक कुटुंब प ती , वै ािनक
ि कोनाचा अभाव इ . अनेक कारणा ंमुळे ामीण भागातील वाढती लोकस ं या श ेती
यवसायावर अवल ंबून आह े. याव न शेती े ाचे मह व ल ात य ेते.
६) औ ोिग क िवव साला साहा यभूत :
उ ोगाला लागणारा क चा माल श ेती े ातून उपल ध होतो . कापूस, ऊस, तेलिबया इ.
अनेक शेती े ातील आदानावर उ ोग अवल ंबून असतात . हातमाग यवसाय , तांदूळ आिण
भगरिमल या ंसारख े लहान उ ोग श ेती े ावर अवल ंबून असतात . फळाचे रस, पापड, चहा,
कॉफ , साबण , तेल, िमठाई , फरसाण इ यादी अन ेक उ ोग क ेवळ शेती े ातील क चा
मालात ून उभ े राहतात . शेती उ पादन वाढ यान े शेतक यांची खर ेदी श वाढत े. यातूनच
औ ोिगक उ पादनात मागणी वाढत े. शेती उ पादनात वाढ झा यास क चा मालाचा
पुरवठा व त दरात होऊन उ पादनात वाढ झा यास खचा त कपात होत े. शेती
िवकासात ून औ ोिगक िवकास ि य ेला अन ेक मागा ने गती िम ळू शकते.
७) परक य चलनाची उपल धता :
देशा या िवका सासाठी आव यक असणार े तं ान व त ू आिण स ेवा परक य द ेशातून
िमळिव यासाठी िनया त वाढण े आव यक आह े. िवकिसत द ेशातील आध ुिनक त ं ान ा
कर यासाठी श ेतमालाची िनया त कर यास भारतासार या क ृषी धान द ेशात मोठ ्या संधी
आहेत. अ नधा य, चहा, साखर , तंबाखू, तेलिबया , मस याच े पदाथ , फळफळावळ इ. या
िनया ती ार े देशाला परक य चलन ा होते.
munotes.in
Page 15
भारतीय अथ यव थ ेत शेतीची भूिमका
15 ८) सरकारी उ प नाच े मुख साधन :
सरकारी उ प ना चे मुख साधन हण ून भारतीय श ेती यवसायाला मह वाच े थान आह े.
देशा या रा ीय उ पादनात क ृषी े , उ ोग े आिण स ेवा े यांचा समाव ेश होतो .
शेतीवर लाव यात य ेणा या वेगवेग या करा ार े सरकारला उ प न िमळते. क आिण
रा यात ून जमीन महस ूल, शेतसारा , पाणीप ी, मु ांक शु क, जमीन िव कर या ंसार या
िविवध मागा नी शेतीतून उ प न िमळत असत े. खा ीच े साधन हण ून भारतीय क ृषी े ाचा
िवचार होतो .
९) राजक य आिण सामािज क ीन े मह व :
कृषी े ाचा स ंबंध हा राजक य आिण सामािजक ीन े िवचारात यावा लागतो . यापक
सामािजक िहता या ीन े वत :साठी मह म लाभ ा क न घे या या अन ुषंगाने
कोण या व त ूचे उ पादन िकती माणात कराव े आिण ह े उ पादन कोठ े िवकाव े हा य ेक
शेतक याचा वैयि क असतो . परंतु सामािजक ि कोन िवचारात घ ेऊन सरकारकड ून
वेगवेग या कारची धोरण े राबिवली जातात आिण या धोरणा ंचा सामािजक े ावर भाव
पडतो . भारतीय क ृषी ही श ेतक या या ीन े यांचा भाविनक आह े. तर सरकार या
ीने रा ीय उ प न ा क न देणारा एक ोत आह े. ा दो ही भ ूिमकांम ये भारतीय
कृषी या स ंदभा त सम वय िनमा ण कर याचा य न होतो . हे भारतीय क ृषी या ीन े
मह वाच े आहे.
१०) आिथ क ि थरता :
देशातील जनत ेला आिथ क ि थरता ा क न दे यासा ठी कृषीची भ ूिमका ही अ य ंत
मह वाची आह े. ा. गु नार िमडील या ंनी जगातील िवकिसत आिण िवकसनशील द ेश
यां यातील आिथ क िवषमता ही क ृषीवरील अवल ंबून राह या या माणात वाढ झा याम ुळे
वाढते. अशा आशयाच े िवचार य क ेले होते. भारत हा ामीण भागात भारत अस ून शहरी
भागात इ ंिडया आह े. असे अनेकांचे मत आह े. यामुळे ामीण आिण शहरी वातावरणाम य े
मोठ्या माणात फरक जाणवतो , असे असेल तरी ामीण भागातील जनत ेला आिथ क
ि थरता ा क न दे याम य े कृषी े ाची भ ूिमका ही मह वाची आह े.
११) आिथ क िवकासाक रता मह व :
देशा या आिथ क िवकासा या ीन े कृषी े ाचे मह व आह े. िव सन , बाक र या क ृषी
अथ त ा ं या मते कृषी ह े अथ यव थ ेतील पायाभ ूत े आह े. कारण जागितक
लोकस ं येचा िवचार क े यास बह स ं यलोक ह े उपजीिवक ेचे साधन हण ून कृषीवर
अवल ंबून आह ेत. अ न, व , िनवारा ा य या म ूलभूत गरजा अस ून याप ैक अ न ही
गरज क ृषी े ा ार े पूण केली जात े. उ ोगासाठी लागणारा क चा माल हा क ृषी े ातून
उ पािदत क ेला जातो . अनेक देशाचे कृषी उ पादन आ ंतररा ीय बाजारप ेठेत िनया त होतो
आिण या मुळे देशाला िवद ेशी चलन िम ळते. भारता या स ंदभा त वरील सव बाबी लाग ू
अस यान े आिथ क िवकासात क ृषीची भ ूिमका मह वाची आह े. कृषी उ पादनामधील गह -
रवा, तांदूळ-पोहे, ऊस-साखर / गूळ, ताग- यूट, तेलिबया -तेल, कापूस-व इ यादी क ृषी munotes.in
Page 16
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
16 उ पादनावर द ेशातील अन ेक उ ो ग हे अवल ंबून आह ेत. यामुळे भारतीय आिथ क
िवकासात क ृषीचे मह वाच े थान आह े.
१२) आिथ क िनयोजनात मह व :
देशातील उपल ध न ैसिग क साधनस ंप ीचा द ेशा या आिथ क िवकासासाठी उपयोग क न
घेताना आिथ क िनयोजन क ेले जाते. आिथ क िनयोजनात िनि त क ेलेली काही उ ी े हे
कृषी े ाशी िनगिडत असतात . याम य े कृषीची उ पादकता वाढिवण े, कृषी े ात
आधुिनक करण आणण े, कृषी म ू यधोरण तयार करण े, कृषीसाठी िव प ुरवठा
करणा या सं थां या काय प तीत बदल करण े, कृषी िवपणनात आध ुिनक करण करण े,
कृषी मालाची साठवण ूक कर यासाठी वखार महाम ंडळे थापन क न वखार यव था
करणे, शेतीसाठी पाणी प ुरवठ्याचे ोत हण ून मोठ े क प , म यम क प , लघू क प ,
िविहरी निलका , बंधारे, तलाव , कालव े इ यादी या अन ुषंगाने धोरण े तयार क ेली जातात .
शेतीवर अवल ंबून असणा या शेतमजुरांसाठी एकाि मक ामीण िवकास काय म, जवाहर
रोजगार योजना , सामुदाियक िवकास काय म राबिवल े जातात . कोरडवाह श ेतीचा िवकास
कर या या ीन े कोरडवाह श ेतीचे तं , एकाि मक िवकास , बह पीक प ती स ंक रत
िबयाणा ंचा काय म, पाणलोट े िवकास काय म आिण अवष ण वण े िवकास
काय मांसारख े िवकास काय म राबिव यासाठी आिण क ृषी े ाचा िवकास
हो यासाठी आिथ क िनयोजनात क ृषी े ास ाधा य िदल े जाते.
१३) अ य े ा या िवकासा ला चालना :
शेती े ा या िवकासाबरोबर वाहत ूक-दळणवळण, गोदाम यवसाय , बँक यवसाय , िवमा
यवसाय , ि या उ ोग , शेती अवजार े, पंपसेट, औषध े, रासायिनक खत े, िवपणन
यव था या ं या े ातील रोजगारी या स ंधीम य े वाढ होत े.
देशा या आिथ क, सामािजक िवकासात श ेती यवसायाच े मह व नाकारता य ेणार नाही .
औ ोिगक गतीसाठी श ेती िवकास अिनवाय आहे. अथ यव थ ेतील य ेक े ाचा श ेती
यवसायाबरोबर य आिण अ य स ंबंध जोडला ग ेलेला आह े.
आपली गती तपासा -
१) भारतीय श ेतीचे मह व सा ंगा.
२.४ वा याय
१) भारतीय श ेतीची या ी प करा .
२) भारतीय अथ यव थ ेत शेतीचे मह व िवशद करा .
❖❖❖❖ munotes.in
Page 17
१7 ३
भारती य शेतीची उ पाद कता
पाठाची परेषा :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ शेती उ पादकत ेची संक पना
३.३ शेतीची उ पादकता िनधा रण करणार े घटक
३.४ भारतीय श ेतीची उ पादकता कमी अस याची कारण े
३.५ शेतीची उ पादकता वाढिव यासाठी उपाययोजना
३.६ वा याय
३.० उि े
शेतीची उ पादकत ेची संक पना समजाव ून देणे.
शेती उ पादक िनधा रत घटक अ यासण े.
भारतीय श ेतीची उ पादकता कमी अस याची कारण े अ यासण े.
शेतीची उ पादकता वाढिव यासाठी कोणत े उपाय योजल े जातात याचा अ यास
करणे.
३.१ तावना
शेती यवसायात जिमनीची उ पा दकता अ य ंत मह वाची असत े. यासाठी क ृषी
यवसाय स ु ढ आिण िनकोप असण े अपेि त आह े. भारत हा क ृषी धान द ेश आह े.
बह सं य लोकस ं या ामीण भागात राहत े. ामीण भागा चा िवकास हणज े शेती िवकास
होय.भारता या प ंचवािष क योजन ेत ामीण िवकासाला ाधा य द े यात आल े आह े,
शेतीसाठी आिथ क तरत ूद कर यात आली आह े. आिथ क तरत ूद क न शेती आिण ामीण
भागाचा िवकास होईल अस े नाही. शेती यवसायात जमीन हा घटक मह वाचा आह े. जमीन
सव सार या कारची नसत े. ाकृितक रचन े माण े जिमनी या पोतात फरक िदसतो .
अशा व ेळी सुपीक जिमनीत अिधक उ पादन होत े. जिमनीच े आकारमान , शेती कर याची
प ती , भांडवल या सव घटका ंचा उ पादकत ेशी संबंध येतो. munotes.in
Page 18
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
18 भारत हा भरप ूर नैसिग क संप ी असल ेला महान व ख ंड ाय द ेश आह े. या देशाचे एकूण
े फळ ३२,७६,१४१ चौ.िक.मी. एवढे आहे. चंड लोकसं या असल े या
भारतासार या द ेशात उ पादकत ेचे गंभीर प रणाम जाणवतात . अ नधा य त ुटवडा,
शेतमाल क मतीत वाढ , दा र ्यरेषेखालील लोका ं या राहणीमानात घट या सव
प रणामाबरोबरच उदरिनवा हासाठी प ुरेसे अ न िमळू शकत नाही . भूकबळीची सं याद ेखील
वाढू शकत े.
लोकस ं येत सतत वाढ होत असताना जमीन या िनसग द घटकात वाढ करण े श य
नाही. अशा प रि थतीत श ेती उ पादनात वाढ कर यासाठी उ पादकता वाढ मह वाची
आहे. कमीत कमी म आिण भा ंडवला या साहा यान े जिमनीत ून अिधकािधक उ पादन
घेणे हणज े उ पादकात वाढ होय . शेती उ पा दनावरील लोकस ं येचा भार , शेतीकड े
उपजीिवक ेचे साधन हण ून बघ याची व ृ ी, सोयी-सुिवधांचा अभाव , िनसगा चा लहरीपणा ,
पया वरणाचा हास इ. अनेक कारण े उ पादकता कमी कर यासाठी जबाबदार आह ेत. या
घटकात आपण उ पादकत ेची स ंक पना , भारतीय श ेतीची उ पादकता अ प
अस याची कारण े आिण उ पादकता वाढव यासाठी उपाययोजना या सवा चा िव तारान े
अ यास करणार आहोत .
३.२ शेती उ पाद कतेची संक पना
भारता या आिथ क िनयोजनाच े यश ह े कृषी े ा या िवकासावर अवल ंबून अस याच े
आतापय त या योजना ंचा िवचार क े यानंतर िनदश नात य ेते. भारतीय प ंचवािष क योजना ंना
अपेि त यश ा न हो याच े खरे कारण हणज े कृषी े ास आल ेले अपयश होय . भारतीय
कृषी या उ पादनावर आिण उ पादकत ेवर ल क ि त के यािशवाय भारताचा क ृषी िवकास
जलद गतीन े होणार नाही . हे स य आता वीकारल े पािहज े.
शेती अथ शा ात क ृषी उ पादकत ेला मह वाच े थान आह े. शेती उ पादकत ेचा
अ यास करताना ‘उ पादन व श ेतजमीन ’ िकंवा ‘ िमक व भा ंडवल’ यां या सहस ंबंधाचा
िवचार क ेला जातो .
‘‘जिमनीची उ पादकता द े याची मता हणज े शेतीची उ पादकता होय ’’ ही
उ पादकता द र हे टरी, दर माणसी िक ंवा दर भा ंडवली प रणामाबरोबर मोजली जात े. जे हा
दर हे टरी आिण दर माणसी भा ंडवली प रणामाबरोबर श ेतीचे उ पादन जा त असत े, ते हा
शेतीची उ पादकता जा त आह े असे हणतात . या उलट ज े हा ह े उ पादन कमी असत े
ते हा ही उ पादकता कमी आह े असे हणतात .
‘‘शेतीची उ पादकता हणज े ठरािवक द ेशा या िविश आकारमाना या जिमनीत उपल ध
असल े या त ं प तीन े िमळणारे उ पादन होय .’’
शेती या उ पादकत ेचे मापन कर यासाठी खालील स ू ाचा वापर क ेला जातो .
munotes.in
Page 19
भारती य शेतीची उ पाद कता
19 =Mel s eel r eeu r e SkeÀgCe GlHeeove Mel s eer®ee r GlHeeokeÀlee Mel s eel r eeu r e Deeoeves
या स ू ा या साहा यान े असे हणता य ेईल क , शेतीतील एक ूण उ पादनाला श ेतीत
वापरल े या आदानान े भाग िदला असता ा होणार े उ र हणज े शेतीची उ पादकता होय .
थोड यात श ेतीसाठी आव यक असल ेले उ पादन घटक जमीन , म, भांडवल या ंचे
उ पादनाशी असल ेले माण होय . एक ह े टर अगर ए क एकर जिमनीत ून जेवढे उ प न
िमळेल तेवढी या जिमनीची उ पादकता असत े.
उ पाद कता मापना या प ती :
१) शेतजिमनीची दर ह े टरी उ पादकता : शेतजमीनीत ून दर ह े टरी िम ळणा या
उ पादनाची मता हणज े दर ह े टरी उ पादकता होय . भारतासार या िवकसनशील
देशाने पंचवािष क योजना का ळात दर ह े टरी उ पादकता वाढिव यासाठी िवश ेष य न
केले आहेत.
याचाच प रपाक हणज े सन १९५० -५१ म ये भारतात दर ह े टरी अ नधा याच े उ पादन
५५२ िकलो ॅम होत े. सन १९९९ -२००० या वषा त हे उ पादन १६९७ िकलो ॅमपय त
वाढल े आहे. सव अ नधा या या बाबतीत ही वाढ झाली असली तरी ग हाची दर ह े टरी
उ पादकता ६५५ िकलो ॅम होते, तर १९९९ -२००० म ये २७५५ िकलो ॅम होते.
िनयोजन का ळात अ नधा य उ पादकत ेत सात यान े वाढ होत असली तरी अ य द ेशा या
उ पादकत े या त ुलनेत भारतीय उ पादकता कमी आह े. शेतीची दर हे टरी उ पादकता
काढताना खालील स ू ाचा वापर क ेला जातो .
=Mesleerleerue GlHeeoveMel s ee® r ee r oj nk s eì Ì je r GlHeeokeÀlee #e$ s eHeÀU (nskeì Ì j)
या सू ा या साहा यान े असे हणता य ेईल क , शेतीतील एक ूण उ पादनाला े फळाने भाग
िदला असता ा होणार े उ र हणज े शेतीची दर ह े टरी उ पादकता होय .
२) शेतजिमनीची दर माणसी उ पादकता :
शेत जिमनीची य ेक िमका ं या माग े उ पादन द े याची मता हणज े शेतजिमनीची दर
मागणी उ पादकता होय . याला माची उ पादकता अस े हणतात . १९५० -५१ या
शेतजिमनीची दर माणसी उ पादकता वाढल ेली आह े असे असल े तरी इतर द ेशा या त ुलनेने
ही उ पादकता कमी आह े. जम नीम य े दर माणसी सरासरी वािष क ३४९५ डॉलर उ पादन
होते. अमे रकेत ते २४०८ डॉलर होत े, यूझीलंडम य े ३४८१ डॉलर होत े, तर भारतात
केवळ १०५ डॉलर उ पादन होत े.
शेत जिमनीतील िपकाच े एकूण उ पादन व यासाठी वापर या जाणा या िमका ंची सं या
यां या ग ुणो रा या साहा यान े येक िमकामाग े ा होणार े सरासरी उ पादन हणज े
िमका ंची उ पादकता होय . िमकाची उ पादकता काढताना खालील स ू ाचा वापर क ेला
जातो.
munotes.in
Page 20
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
20 =Mel s eel r eeu r e SkeÀC g e GlHeeoveÞeefcekeÀeb®ee r mejemeje r GlHeeokeÀlee Mel s ee r J³eJemee³eele iebl g eueu s e s SkeÀgCe ÞeefcekeÀ
या स ू ा या साहा यान े अस े हणता य ेईल क , शेतीतील एक ूण उ पादनास श ेती
यवसायात काय करणा या िमका ं या स ं येने भाग िद यान ंतर ा हो यार े उ र हणज े
िमका ंची सरासरी उ पादकता होय .
ही उ पादकता मिदवस अगर मतासा या स ंदभा तही मोजली जात े याचा अथ
िदवसाम य े िकती उ पादन क ेले जात े िकंवा ४ तासांम ये अगर ८ तासांम ये िकती
उ पादन क ेले जाते. हे समजत े.
आपली गती तपासा -
१) शेती उ पादकता स ंक पना प करा .
३.३ शेतीची उ पादकता िनधा रण करणारे घटक
शेतीची उ पादकता िविवध घटका ंवर अवल ंबून असत े. या िविव ध घटका ंतील काही
मह वा या घटका ंची चचा पुढील भागात क ेली आह े.
१) धारण े ाचा आ कार :
शेती यवसायाची उ पादकता धारण े ावर अवल ंबून असत े. अम य सेन यां या मत े
धारण े ाचा आकार लहान अस यास उ पादकता वाढत जात े. या उलट आकार अिधक
अस यास उ पादकता कमी होत जात े. सव च अथ त ाच े या िवचारावर एक मत होऊ
शकल े नाही अस े असल े तरी श ेती कर यासाठी धारण े ाचा आकार पया असण े
अिनवाय वाटत े. भारतात सरासरी श ेतीचा आकार २ हे टर आह े. काही धारण े ाचा
आकार १/१६० एकर इतका लहान आह े. भारतीय श ेतीची उ पा दकता कमी अस याच े हे
एक कारण आह े. अथा तच आिथ क धारण े अन ेक घटका ंवर ठरिवल े जात े. यात
ामु यान े
१) जिमनीची स ुपीकता
२) पाणीप ुरवठ्या या सोयी
३) िपकांचे व प
४) शेती कस याची प ती इ . घटका ंचा अंतभा व होतो .
२) जिमनीचा कस :
पृ वी या ाक ृितक रचन े या अ या सात जिमनीची स ुपीकता िभ न असल ेली िदसत े.
जमीन ज ेवढी स ुपीक अस ेल तेवढी जिमनीची उ पादकता अिधक असत े. जिमनीचा पोत
जेथे िनकृ दजा चा आह े ितथे उ पादकता कमी िदसत े. अथा तच श ेतीला जिमनीतील
वापरली जाणारी खत े, बी-िबयाण े, तं ान, ान, यांची उ पादकता वाढी साठी मदत होत े. munotes.in
Page 21
भारती य शेतीची उ पाद कता
21 ३) जलिस ंचना था स ुिवधा :
जलिस ंचना या स ुिवधाचा श ेती उ पादकत ेवर मोठा प रणाम होतो . िनसगा वर अवल ंबून
असणाया शेतीची उ पादकता िनसगा वरच अवल ंबून राहत े. परंतु अशा व ेळी जलिस ंचन
सुिवधा उ पादक वाढीसाठी पोषक ठ शकतात . जलिस ंचना या स ुिवधेमुळे जिमनीत दोन -
तीन िपक े घेता य ेऊ शकतात . पा याची बचत श य असत े. िठबक जलस ुिवधा उपल ध
अस यास लागवडीखालील िस ंिचत े ाचे माण वाढिवता य ेणे श य असत े. पडीक जमीन
लागवडीखाली आणता य ेते. जिमनी या पया वापरात ून उ पादकता वाढ श य असत े.
४) कृषी आदाना ंची उपल धता :
उ म श ेतीसाठी स ुधा रत बी -िबयाण े, स ि य व रासायिनक खत े, क टकनाशक े, जंतुनाशक े
आिण अ य साम ु ीची गरज असत े. आदान े जर उ म दजा ची असतील तर श ेतीची
उ पादकता जा त असत े. िनकृ दजा ची आदान े उ पादकता वाढव ू शकत नाही .
रासायिनक खताबरोबरच स ि य खत, कंपो ट खत , गांडळू खत या ंचा वापर क े यास
उ पादकत ेत सात य राहते. रासायिनक खता या अित र वापरान े जिमनीचा पोत कमी
होत असतो . पया याने उ पादकता घटत जात े.
५) उ पादन त ं :
शेतीम य े आध ुिनक त ं ानाचा वापर क े यास श ेतीची उ पादकता अिधक असत े.
परंपरागत प तीन े शेती के यास उ पादकता कमी असत े. जगाती ल गत द ेशात आध ुिनक
तं ानाने शेती केली जात े. िव ानिन ि कोनाचा वीकार क ेला जातो . अशा द ेशातील
शेतीची उ पादकता अिधक असत े. भारतासार या द ेशात उदरिनवा हाची श ेती केली जात े.
यांि क करणाचा अभा व असतो . मनु यबळ आिण पश ुश चा वापर श ेतीसाठी अिधक क ेला
जातो. पया याने शेतीची उ पादकता कमी असत े.
६) शेतीवरील लो कसं थेचा भार :
या द ेशातील अिधकािधक लोकस ं या श ेती यवसायावर अवल ंबून आह े अशा
देशातील श ेतीची उ पादकता कमी असत े. याउलट श ेतीवरील लोका ंचे अवल ंबन ज ेथे कमी
आहे, तेथे शेतीची उ पादकता अिधक असत े. भारतातील जव ळजवळ ६५ ट के ामीण
लोकस ं या श ेती आिण सल न यवसायावर अवल ंबून आह े.
इं लंड आिण अम े रकासार या द ेशात ह े माण क ेवळ २ ते ३ ट के एवढे मया िदत आह े.
यामुळे या देशातील श ेतीची उ पादकता जा त आह े.
७) शेतीसाठी आव थ क सेवाची उपल धता :
शेती यवसायाला पोषक ठरतील अशा स ेवांम ये िव प ुरवठा, बाजारिवषयक स ुिवधा,
वाहतूक, दळण-वळण िनया त सुिवधा इ . उपल धता आव यक असत े. या स ेवांचा
उ पादकत ेवर य प रणाम होत नसला तरी अ य पण े प रणाम होतो . अशा स ुिवधा
शेतक यांना सहज उपल ध नस यास उ पादकता कमी असत े. munotes.in
Page 22
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
22 ८) नवीन ि कोनाचा वी कार :
देशातील समाज यव थ ेचा शेती े ावर मोठा प रणाम होतो . सामािजक वातावरण श ेतीला
पोषक अस ेल आिण िव ानिन ि कोनाचा समाज यव थ ेने सहज वीकार क ेला अस ेल
तर शेती े ाला पोषक वातावरण ठ शकते. सा रता , नवीन त ं ानाचा वीकार ,
यं साम ु ीचा वापर आिण नवीन ि कोन वीकार याची सहज तयारी अस ेल तर
शेती उ पादकता अिधक असत े. तथािप या सव बाबी वीकार याची तयारी नस यास
उ पादकता कमी असत े.
वरील सव घटका ंवर शेती यवसायाची उ पादकता अवल ंबून असत े.
आपली गती तपासा -
१) शेती उ पादकता िनधा रण घटक सा ंगा.
३.४ भारती य शेतीची उ पादकता कमी अस याची कारणे
भारतीय श ेती या उ पादकत े या दो ही कारची आपण याप ूव चचा केली आह े.
योजनाब काय मान े १९५० नंतर भारतीय श ेतीची उ पादकता ह ळूहळू वाढत आह े. मा
जगातील इतर द ेशांशी तुलना करता भारतीय श ेती यवसायाची भ ूमी उ पादकता व िमक
उ पादकता दो हीही कमी आह ेत. देशातील सव रा या ंम येही या बाबतीत समानता नाही .
आजही भारतीय श ेतीला अथ यव थ ेत मह वा चे थान आह े. िन याप े ा जा त
लोकस ं या श ेतीवर अवल ंबून आह े. रा ीय उ प नात शेती यवसायाचा िह सा ३०
ट केपे ा अिधक आह े. कमी उ पादकत ेमुळे शेती यवसाय मागासल ेला रािहला आह े.
भारतीय श ेतीची उ पादकता कमी अस याची कारण े तीन भागा ंत सा ंगता य ेतील. १) सामा य कारण े, २) सं था मक कारण े, ३) तांि क कारण े यातील काही म ुख
कारणा ंचा िवचार प ुढील भागात क ेलेला आह े.
१) सामािज क वातावरण :
भारतीय श ेतकरी हा पर ंपरा जपणारा आह े. अ ान आिण अ ंध ा हा याचा
थायीभाव आह े. शेती हेच उपजीिवक ेचे मुख साध न अस यान े शेती िनवा ह पात ळीवर
केली जात े. नवीन ि कोनाचा सहजासहजी वीकार भारतीय श ेतकरी करीत नाही .
िनसगा ने िदले या उ प नावर समाधान मान यात याला आन ंद िमळतो. पया याने उ पादन
वाढीसाठी य न क ेले जात नाहीत .
२) शेतीवरील लो कसं थेचा अित र भार :
भारतातील बह स ं य लोकस ं या श ेती े ावर अवल ंबून आह े. देशातील एक ूण
लोकस ं येपैक ७४ ट के लोक ामीण भागात वा त य करतात . सेवा िकंवा औ ोिगक
े ात रोजगारी या स ंधी या अभावान े शेती े ावर अित र भार पडतो . सन
२००१ या आक डेवारीन ुसार ३/४ लोकस ं या श ेती े ावर काय रत आह े. लोकस ं येचा
शेतीवर पडणाया अित र भाराम ुळे शेतजिमनीच े उपिवभाग व उपख ंड होत े. प रणामत : munotes.in
Page 23
भारती य शेतीची उ पाद कता
23 आिथ क धोरण े ाचा अभाव िदसतो . लहान आकारा या श ेती े ात उ पादकत ेचा अभाव
िदसतो .
३) जिमनी या हासा चे वाढत े माण :
देशातील एक ूण भूभागा या ३२९ िमलीयन ह े टर जमीन नापीक हो या या मागा वर आह े.
सात यान े होणारी व ृ तोड , रासायिनक खताचा अित र वापर , चुक या प तीन े केली
जाणारी श ेती इ. कारणान े जिमनी या हासा चे माण वाढत आह े. पावसा या पा याबरोबर
जिमनीव रील माती वाह न जात े. याबरोबरच म ूलभूत मूल यांचा हास होतो. पीक
उ पादनाची मता कमी होत े.
४) जमीनदारी प ती :
ि िटश कालख ंडा या अगोदरपास ून भारतात जमीनदारी प ती अि त वात होती . यांनी
शेतमहस ूल जमा कर यासाठी ही प त स ु केली. जमीनदारी ख ंड वस ूल करायचा आिण
कुळांनी जमीन कसायची . अथा तच क ुळांना कोण याही कारची शा ती नस यान े जमीन
सुधारणे या ीन े कोणत ेही य न क ेले जात नाहीत . पाणीप ुरवठ्या या स ुिवधा, बांध-
बंिद ती , खताचा वापर यासाठी भा ंडवल, गुंतवणुक चा अभाव होता . वातं यानंतर अन ेक
वष या प तीचा भाव आप या द ेशात होता . जमीन स ुधारणा काय ातील ुटीचा फायदा
जमीनदारा ंनी घेतला ही प त प ूण पणे न हो यात अडचणी आ या . याचाच प रणाम
भारतीय श ेतीची उ पादकता कमी हो यावर झाला आह े.
५) शेतीसाठी प ूरक सुिवधांचा अभाव :
शेती यवसायाला पोषक वातावरणाची िनिम ती कर यासाठी प ुरेशी स ुिवधा प ुरवणे
आव यक असत े. शेतक यांना सहज आिण व त याजदरात कजा ची उपल धी झा यास
भांडवल ग ुंतवणूक श य होत े. भारतीय शेतक या ंना कज िवषयक स ुिवधाचा अभाव
आहे. सावकारी कजा तून आ मह य ेचे माण अन ेक िवभागा ंत पाहावयास िम ळते.
शेती उ पादनान ंतर िव यव थ ेत दोष आह ेत. शेतक या या उ पािदत मालाला यो य दर
िमळणे दुरापा त असत े. शेतकरी आपल े उ पादन खचा पे ा कमी िकमतीत िवकतात .
सुलभ वाह तूक यव था , मािणकरणाचा अभाव , खोटी वजन आिण माप े, साठवण ूक
सुिवधांचा अभाव , अड या -दलाल अस े म य थाच े असणार े ाब य इ . अनेक
बाजार यव थ ेतील दोषांमुळे शेतमालाला िक ंमत िम ळत नाही . यामुळे शेतक यांना
उ पादनाची ेरणा राहत नाही . प रणामत : उ पादन घटत जात े.
६) आिथ क धारण े ाचा अभाव :
शेती या धारण े ाचे आकारमान आिण उ पादकता या ंचा सहस ंबंध असतो .
अथ त ा ंम ये यात दोन िवचार वाह आह ेत. अथ त अम य सेन या ं या मत े
धारण े ाचा आकार वाढत जाताना उ पादकता कमी होत े. लहान आकारा या जिमनीत
शेती उ पादकता अिधक अस याची म ुख तीन कारण े आहेत.
munotes.in
Page 24
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
24 १) मजुरीतील बचत
२) सखोल श ेती
३) जिमनीचा मह म उपयोग इ .
अथ त अशोक यां या मत े मोठ्या आकाराची श ेती धा रण करणार े शेतकरी नवीन
तं ानाचा वापर , रासायिनक खत े आिण िबयाणाचा वापर क शकतात . शेती या धारण
े ाचे उ पादकत े या बाबतीत दोन िवचार वाह असल े तरी आिथ क धारण े पया
असण े आव यक आह े. यो य धारण े ा या अभावान े शेती फायद ेशीर ठ शकत नाही .
शेतकरी क ुटुंबीयांना सुखासमाधानान े जीवन जगता य ेईल. एवढे उ प न िमळवून देणारे े
येथे अपेि त आह े. भारतीय राहणीमाना या स ंदभा त धार ण े ाचा िवचार य ेथे अपेि त
आहे. अथा तच धारण े ठरिवताना अन ेक घटक िवचारात घ ेणे आव यक आह ेत.
ामु यान े जिमनीची स ुपीकता , पाणीप ुरवठ्या या सोयी , िपकांचे व प, शेती कर याची
प ती इ . घटका ंचा अ ंतभा व होतो . भारतासार या द ेशात लोकस ं येचा श ेतीवरी ल
अित र भार अस यान े आिथ क धारण े ाचा अभाव िदसतो . शेती या उ पादकत ेचे हे
मुख कारण आह े.
७) उ पादना या जुनाट त ं ाचा वापर :
भारतीय श ेतकरी पर ंपरागत प तीन े शेती करतात . शेतीसाठी वापरल े जाणार े तं आिण
प ती ज ुनाट आह े. भांडवला या अभावान े आधुिनक खत े, बी-िबयाण े, अवजार े यांचा वापर
क शकत नाही . िनसगा वर अवल ंबून असणा या शेतीमुळे उ पादकता कमी होत े.
देशातील कमी पाऊस असल े या द ेशातून िस ंचन स ुिवधांचा अभाव अस यान े
दुबारपीक प तीला मया दा य ेते. भारतीय श ेतीची उ पादकता कमी अस या या
मुख कारणाम य े शेतीसाठी वा पर या जाणाया जुनाट त ं ानाचा वापर ह े मुख कारण
आहे.
८) जलिस ंचना या सुिवधांचा अभाव :
शेतीची उ पादन मता आिण जलिस ंचन स ुिवधा या ंचा म ुख संबंध आह े. भारतातील
बह सं य श ेती कोरडवाह आह े. जलिस ंचीत स ुिवधांचा अभा व अस यान े िपके घेतली जात
नाहीत . पाणलोट े यव थापनाबाबत जाग ृतीचा अभाव आह े. सात यान े होणारी
जंगलतोड आिण पया वरणातील बदलाचा प रणाम पावसावर होतो . उ णतामान वाढत आह े.
पावसाच े माण कमी होताना अिनयिमतपणा वाढत आह े. िनसगा चा िबघडल ेला
समतोल साव र यासाठी िस ंचनसुिवधांना िवश ेष मह व आह े. िसंचन स ुिवधा या अभावान े
भारतीय श ेतीची उ पादकता कमी आह े.
९) शेती संशोधनाचा अभाव :
शेती स ंशोधनासाठी भारतासार या द ेशात क ृषी िव ापीठ े, कृषी िव ान क काय रत
आहेत. संशोधन क ृषी िव ापीठ े ावर होत असता ना य श ेतक या या श ेतावर
ये यासाठी बराच कालावधी लागतो . संशोधन वापरासाठी श ेतक यांकडे भांडवलाचा munotes.in
Page 25
भारती य शेतीची उ पाद कता
25 अभाव असतो . संशोधनाबरोबर िव तारकाय ही मह वाच े आह े. जगातील िवकिसत
देशा या त ुलनेत भारतासार या द ेशात स ंशोधनाचा अभाव आह े. आधुिनक त ं ा या
वीकाराबाबत भारतीय श ेतक याचा ि कोन सकारा मक नाही . शेतीची उ पादकता अ प
अस याच े मुख कारण आह े.
१०) शेतजिमनीच े िवभाजन आ र त ुकडीकरण :
शेतजिमनीच े आकारमान आिण उ पादकता या ंचा जव ळचा संबंध आह े. सात यान े वाढणारी
लोकस ं या जिमनीवर अित र भार वाढ वते. जिमनीच े तुकडीकरण आिण िवभाजन वाढत
जाते. वारसाह क कायदा त ुकडीकरणास ेरक ठरणारा आह े. जिमनीच े तुकडीकरण आिण
िवभाजनाम ुळे उ पादकता सात यान े कमी होत े.
११) शेतीमधील अिनि तता :
भारतीय श ेती िनसगा वर अवल ंबून आह े. पज यमान , हवामान , गारपीट , िपकावरील रोग ,
टोळधाड, पूर, अवष ण इ. सव नैसिग क घटका ंमुळे शेतीचे उ पादन अिनि त असत े.
शेती या घटकातील न ैसिग क अिनि तत ेचे प रणाम उ पादकत ेवर होतात . नैसिग क
अिनि तता उ पादकत ेला मारक असत े.
१२) संघटनेचा अभाव :
भारतीय श ेतक या या सम या ंना त ड द ेऊ शकतील अशा भावी स ंघटना श ेतक याचे
सोडव ू शकतात . शेतक यांना सम या सोडिव यासाठी व ेळ व पैसा वाया जातो . उ पादन
वाढीसाठी स ंघटना ंनी िवश ेष य न कर याची गरज आह े. शेतकरी स ंघटना अ ाप िन म
दजा या िपकापय त पोहोचल े या नाहीत . अशी िपक े घेणारे गरीब आिण सामा य
शेतक याचे या देशात मोठ े आहेत. शेतकरी स ंघटना ंचे भावी काय उ पादकता वाढीस
पोषक ठरत े. बरोबर ेरणादायी द ेखील ठ शकते.
भारतीय श ेतीची उ पादकता कमी हो यास वरील सव घटक जबाबदार आह ेत.
आपली गती तपासा -
१) भारतीय श ेतीची उ पादकता कमी अस याची कारण े सांगा.
३.५ शेतीची उ पादकता वाढिव या साठी उपा ययोजना
भारतीय श ेतीची उ पादकता वाढिव यासाठी भारत सरकारन े िनयोजन कालख ंडात िविवध
कार या उपाययोजना क ेले या आह ेत. याची मा ंडणी प ुढील भागात क ेलेली आह े.
१) जिमनिवष यक सुधारणा :
वातं यानंतर या कालख ंडात जमीनदारी प तीच े िनमू लन कर यासाठी कमाल जमीन
धारणा कायदा , कूळकायदा , तुकडेबंदी कायदा , आिदवासीचा जमीनिवषयक कायदा ,
सहकारी श ेतीला चालना इ . अनेक उपाययोजना कर यात आ या . जमीनिवषयक
सुधारणाम य े म य थाच े उ चाटन , कुळांना संर ण, जमीन धारण ेला कमाल मया दा, शेती munotes.in
Page 26
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
26 संघटना आिण त ुकड्याचे एक ीकरण , सहकारी श ेतीची काय वाही इ . उ ेश ठेव यात आल े.
या सवा चा एकि त प रणाम ामीण भागातील आिथ क िवषमता कमी होऊन श ेती
उ पादकत ेला चालना िम ळणे असा होतो . तुकडेबंदी-तुकडेजोड यासार या उपायाम ुळे
जिमनीच े े िकफायतशीर हो यास मदत झाली आह े.
२) जलिस ंचना था स ुिवधाम थ े वाढ :
शेतीची उ पादकता वाढिव यासाठी पाणीप ुरवठ्या या स ुिवधांम ये वाढ करण े आव यक
आहे. योजना का ळात सरकारन े यासाठी धरण े, कालव े, पाटबंधारे, पाझरतलाव ,
िवहीर बा ंधणीला उ ेजन द े यासाठी िविवध योजन ेची अ ंमलबजावणी कर यात आली
आहे. या बरोबर त ुषार जलिस ंचन, िठबक ज लिसंचन यासार या स ुिवधा उपल ध क न
दे यासाठी िवश ेष योजना ंची अ ंमलबजावणी क ेली आह े. पाणलोट े यव थापन
क पा ंना चालना द े यासाठी िविवध वय ंसेवी स ं थांना अथ साहा य द े यात आल े.
१९९९-२००० पय त भारतात ७ कोटी ५६ ल ह े टर इत या जिमनीला पाणी िम ळेल
अशा पाणीप ुरवठा योजना पार पाड यात आ या . जमीन आिण पा याच े यव थापन आिण
शेतक याम ये जनजाग ृती उप म राबिवल े गेले.
३) खताचा प ुरवठा :
देशात श ेतक यांना खताची उपल धता हो यासाठी खताच े कारखान े उभार यात आल े
आहेत. भारतात खताचा वापर १९९५ -९६ म ये १ कोटी ७५ ल टन तर २००१ -
२००२ म ये १ कोटी ८० ल टन एवढा होता . खत वापरासाठी श ेतक यांना िव ीय
अनुदान िदल े जात े. िनयोजनप ूव कालख ंडाचा िवचार करता भारतातील खता ंचे वापराच े
माण मोठ ्या माणा त वाढल े आहे. १९९८ -१९९९ म ये भारतात दर ह े टरी खताचा
वापर ९९.१ िक. ॅम होता. रासायिनक खता या उ पादनाबरोबरच स ि य खते आिण
गांडूळ खते, िनिम तीसाठी द ेशात िविवध क पा ंना चालना िदली ग ेली. वयंसेवी सं थाची
स ि य खत आिण गा ंडूळखत िनिम तीसाठी उ पाद न आिण जाग ृतीचे िविवध उप म हाती
घेतले आहेत. खता या वापराचा उ पादकत ेवर अन ुकूल प रणाम होतो .
४) सुधा रत िबथाणा ंचा वापर :
शेतीची उ पादकता वाढिव याम य े खताबरोबरच िबयाणा ंचा वापर आव यक आह े.
सुधा रत िब -िबयाणा ं या वापरान े शेतीची उ पादकता मोठ ्या माणात वाढते. पंजाबम य े
ग हा या उ पादनान े हे आता िस झाल े आहे. भारतात जा तीत जा त श ेतकरी स ुधा रत
िबयाणा ंचा वापर क लागल ेला आह े. माती परी ण आिण उपल ध जलिस ंचन स ुिवधा या
आधार े सुधा रत िबयाणा या िनवडीचा िनण य घेता य ेतो. सुधा रत बी -िबयाणा या
चारासाठी स या द ेशात रा ीय बी -िबयाण े मंडळ, रा य श ेती महाम ंडळ, भारतीय श ेती,
कृषी िव ापीठ े अशा अन ेक यं णा ार े काय चालत े.
५) शेतीचे यांि क करण :
मानवी म आिण ब ैलश या ऐवजी श ेतीत य ं ाचा वापर करण े हणज े शेतीचे
यांि क करण होय . यांि क करणान े शेतीची उ पादकता वाढत े, हे शा ीय ्या िस झाल े munotes.in
Page 27
भारती य शेतीची उ पाद कता
27 आहे. सुधा रत अवजारा ं या वापराम ुळे काम जलद गतीन े होते. मनु या या शरीरावर
पडणारा ताण कमी होतो आिण प ैशाचीही बचत होत े. कामाची त स ुधार यातद ेखील मदत
होते. यामुळे उ प नात वाढ होत े. कोकणातील शेतजमी न करण े सुखकर हो यासाठी डॉ.
बाळासाहेब साव ंत कोकण क ृषी िव ापीठान े वैभविवळा, पंकज िचखलणी अवजार , नूतन
आंबाझेला, अतुल िचक ू झेला, अमर बाडग ूळ काढणी , अंकुर दात ेरी फावड े, घ कट े
काढणी , िवपुल काज ूब डाचा रस काढ यासाठी य ं , गवत कापणी अवजार , फणसगर े
िचर याच े यं , काजू फोडणी का ी इ . अनेक अवजारा ंची िनिम ती केलेली आह े. यामुळे
िनि त श ेतीची उ पादकता वाढीला लागत े.
६) पीक संर ण :
शेती त ा ं या मत े शेती या एक ूण उ पादनाप ैक ५ ट के शेती उ पादन िपकावरील क ड
रोग कड ून न होत े. बह सं य श ेतक यांना रोग आिण िकडीपास ून बचाव कर यासाठी या
औषधा िवषयी ान नसते. शेती या उ पादकत ेवर याचा प रणाम होतो . यासाठी रोग आिण
क ड यांचे िनयं ण कर यासाठी औषध े शेतक या ंपय त पोहोच याक रता सार कर याची
गरज आह े. आठ या प ंचवािष क योजन े या का ळात ‘एकाि मक पीक रोगिनवारण
यव थापन ’ तं ानावर भर द े यात आला आह े.
७) शेतीिवष यक संशोधन :
शेती उ पादकता वाढीसाठी स ंशोधनाची गरज आह े. योजना कालख ंडात भारत
सरकारन े संशोधनावर मोठ ्या माणावर भर िदला आह े. कृषी िव ापीठ आिण क ृषी
संशोधन , सं था िपका ंची लागवड , बी-िबयाण े, खते, जंतुनाशके, यं आिण अवजार े यांचे
सात यान े संशोधन स ु असत े. पीक लागवडी या प ती , भरघोस पीक द ेणारी खत े, बी-
िबयाण े य ांचे संशोधन आप या द ेशात झाल े आहे. दूरदश न, आकाशवाणी , वृ प या ं ारे
संशोधनाचा सार क ेला जातो . यासाठी 'भारतीय शेती स ंशोधन म ंडळाची' थापना
कर यात आली आह े. शेतीची उ पादकता वाढिव यासाठी स ंशोधन श ेतापय त ने यासाठी
य नाची गरज आह े.
८) सरकारी सं थांची िनिम ती :
ामीण भागात श ेती िवकासाला प ूरक ठ शकतील अशा िविवध सहकारी स ं थां या
िनिम तीची गरज आह े. अि त वातील सहकारी स ं था काय मपण े चाल याची गरज आह े.
अशा सहकारी स ं थां ारे शेतक यांचे शेतीिवषयक स ुटू शकतील . िविवध काय कारी
सहकारी स ं था, सहकारी जलउपसा िस ंचन योजना , सहकारी िवपणन स ं था, पाणी
पंचायत सहकारी स ं था, दु ध सहकारी स ं था, वाहतूक सहकारी स ं था, ि या सहकारी
सं था इ . िविवध सहकारी स ं था श ेती उ पादकता वाढीसाठी पोषक ठ शकतात
थािनक पात ळीवर शेतक या ं या सम या सोडिव यासाठी आिण गरजा प ूण कर यासाठी
सहकारी स ं थांची मदत मोलाची ठरत े.
९) िव स ं थांचे जाळे िनमा ण करणे :
शेतक यां या कज िवषयक गरजा प ूण कर यासाठी िव स ं थांचे ामीण तरावर काय
मह वाच े आह े. शेती िवकासासाठी कज पुरवठ्या या स ुिवधा िनमा ण झा यास munotes.in
Page 28
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
28 शेतकरी कज बाजारीपणा या िव ळ यात सापडणार नाही . भारतीय श ेतकया या
कज िवषयक गरजा ंम ये, लागवड , बी-िबयाण े खरेदी, खते खरेदी अशा अ पकालीन
गरजाबरोबर श ेतीम य े ि थर व पा या स ुधारणा कर यासाठी कजा ची गरज असत े. अशा
गरजा भागिव यासाठी िव स ं था, पतसं था या ंचे योगदान मह वाच े आह े.
वातं यानंतर या का ळात बँकांचे रा ीयीकरण , सहकारी ब ँका, िवभागीय ामीण ब ँका,
नाबाड यां ारे शेतक या ंना मोठ े सहकाय िमळाले आहे. शेती या उ पादकत ेवर याचा िनि त
प रणाम होतो .
१०) शेतीिवषथ क शासक य धोरण :
शेतीची उ पादकता दोन घटका ंवर अवल ंबून असत े. १) तांि क घटक , २) सं था मक
घटक. तांि क घटकात श ेतीसाठी आव य क आदाना ंचा पुरवठा स ुधा रत बी -िबयाण े, खते,
अवजार े, पाणीप ुरवठा सोयी इ . घटका ंचा समाव ेश होतो .
सं था मक घटका ंम ये जिमनीची मालक , जिमनीच े पुनवा टप, कसणा या जिमनीची
मालक द ेणे, खंड िनि ती , कुळांना शा ती, शेतमजुरांचे वेतन इ . घटका ंचा समाव ेश होतो .
जिमनीची मालक जर थोड ्या लोका ंकडे क ि त झाली तर जमीन कसणा या लोकांना
उ पादन वाढीची ेरणा िम ळणार नाही . प र मप ूव क काम क नही आपणाला याचा
फायदा िम ळणार नाही . या भावन ेतून शेती कसणार े िवचार करतात . याचा य
उ पादकत ेशी स ंबंध येतो. या प रि थतीम य े बदल कर यासाठी श ेतीिवषयक शासक य
धोरणा ंची अंमलबजावणी मह वाची आह े. शासन आिण शासनकत च ही प रि थती बदलव ू
शकतात . वातं यानंतर या कालख ंडात आप या द ेशात अन ेक अन ुकूल िनण य, तांि क
घटकातील बदल आिण स ं था मक घटकातील बदल कर यासाठी घ ेतलेले असतात .
शेती या उ पादकता वाढीसाठी वरील सव घटका ंबरोबरच शेतक या ंना िश ण ,
सहकारी श ेती, औ ोिगक िवकास , अपार ंप रक ऊजा साधना ंचा िवकास , पया वरण िवकास ,
मृद आिण जलस ंधारण, शेती, संल न यवसायाचा िवकास इ . बाबी मह वा या आह ेत.
आपली गती तपासा -
१. भारतीय श ेतीची उ पादकता वाढिव यासाठी उपाय स ुचवा.
३.६ वा याय
१) शेती उ पादकत ेची संक पना प करा .
२) शेतीची उ पादकता िनधा रण करणार े घटक कोणत े ते सांगा.
३) भारतीय श ेतीची उ पादकता कमी अस याची कारण े सांगा.
४) भारतीय श ेतीची उ पादकता वाढिव यासाठी कोणत े उपाय योजल े जातात ते प
करा.
❖❖❖❖
munotes.in
Page 29
29 ४
जमीन आिण जिमनीशी िनगिडत बाबी
पाठाची परेषा :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ मृदेची संक पना
४.३ भारतातील म ृदांचे कार
४.४ मृदेची वैिश ्ये
४.५ वा याय
४.० उि े
मृदे या िविवध स ंक पना समजाव ून सांगणे.
भारतातील िविवध म ृदा कारा ंचा आढावा घ ेणे.
मृदे या िविवध व ैिश ्यांचा अ यास करण े.
मृदे या रासायिनक व भौितक ग ुणधमा चा अ यास करण े.
भौितक ग ुणधमा नुसार म ृदा काराचा आढावा घ ेणे.
४.१ तावना
मृदा आिण मानव या ंचा पर परस ंबंध खूप जव ळचा आह े. पृ वीवर सव आढ ळणारी म ृदा
मूलत: खडका ं या िवदारणा ने तयार होत े. िविवध कारणा ंनी खडका ंचे पृ भाग िझज ून अलग
झा यावर यावर हवामान , वन पती , ाणी व पाणी या ंचा प रणाम होऊन म ृदा िनमा ण होत े.
मृदाकणात अस णा या पोकळीत हवा असत े व काही माणात पा याचाही अ ंश असतो .
हणूनच खडक , हवा व पाणी यां या िविवध आ ंतरि यां या स ंयु भावान े मृदा ही
िपकां या वाढीच े एक मह वाच े अंग बनत े. मृदेम ये असणार े िविवध घटक उदा . खिनज
ये, स ि य पदाथ , पाणी व हवा या ंचे माण सव सारख े नसत े, सव साधारणपण े पाणी व
हवा य ेक २५ ट के, खिनज ये ४५ ट के आिण स ि य ये ५ ट के अशा माणात
असतात . थला ंतरानुसार या माणात बदल होतो . जिमनीस पाणीप ुरवठा झाला क हव ेची
पोकळी यापली जात े आिण पा याचा अ ंश कमी झाला क साहिजकच हव ेचे माण वाढत े.
स ि य यांनी पूण पणे असल ेली ‘रेगूर’ (काळी मृदा) एक ग ुणवैिश ्यपूण मृदा कार ठरल ेली
आहे. munotes.in
Page 30
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
30 ४.२ मृदेची संक पना
मृदे या िनिम तीस हजारो वषा चा का ळ लागू शकतो . िनसगा त मृदा िनिम तीची ि या फारच
संथ गतीने होत असत े. वन पती हवामान यातील बदला ंचा मृदे या िनिम ती, रचना, पोत व
भरणावर मोठा प रणाम होतो . वारा िक ंवा नदी या भरण काया मुळे मा म ृदेची िनिम ती
अथवा य अ पावधीत होऊ शकतो . मृदे या या या शा ांनी खालील माण े के या
आहेत.
https://digitalsakshar.com
१) िनरिनरा या ि याम ुळे भूपृ ावरील खडकाच े िवख ंडन होऊन तयार हो णा या
माती या पात ळ थराला जमीन अथवा म ृदा अस े हणतात .
२) वन पती या वाढीस पोषक अस े भूकवचा या खडका ंचे िवदारण होऊन यात ून िनमा ण
झाले या िम आकारा या खडका ंचे लहान -मोठे कण आिण स ि य पदाथा चे िम ण
यास म ृदा अस े हणतात .
३) कठीण खडका ंपासून वेगळा झालेला भूकवचाचा कणय ु पृ भाग हणज े मृदा होय .
४) भूशा ा या ि कोनात ून, खिनज व स ि य ये जल व वाय ू यांचे िम ण हणज े मृदा
होय.
५) जनक खडकावरील िनर ंतर ि या ं या िवकासा या िक ंवा उ ा ंतीचा प रपाकास म ृदा
असे हणतात .
६) मूळ खडकाच े िवदारण होऊन यात स ि य ये िमसळतात, या दो ह पास ून तयार
होणा या संयु पदाथा ला मृदा अस े हणतात .
स ि य ये व वेगवेगळी खिनज े आिण ार पदाथ यामुळे मृदेला वेगवेगळे गुणधम ा
झालेले असतात . शेती या यवसायात ून भूरचना आिण हवामान या घट कांइतकेच ‘मृदा’ या
घटकालाही मह वाच े थान आह े.
आपली गती तपासा -
१) मृदेची संक पना िवशद करा . munotes.in
Page 31
जिमनीची ध ूप आिण
जिमनीशी िनगडीत बाबी
31 ४.३ भारतातील म ृदांचे कार
भारतीय क ृषी संशोधन प रषद ेने भारतातील म ृदांचे रासायिनक घटना व भौितक ग ुणधम
यां या आधार े पुढील आठ कारा ंम ये वग करण क ेले आहे. ते खालील माण े-
१) पव तीय मृदा :
भारता या पव तीय व ड गरा ळ देशातील म ृदा दगडगोट ्यां या िम णापास ून िनमा ण
झालेली आह े. ती जाडीभरडी व खडका ं या लहान -मोठ्या तुकड्यांनी यु असत े.
ती उताराव न वेगाने वाहणा या जल वाहाम ुळे पव तीय भागात खडका ंचे िवदारणान े
िनमा ण झाल ेले तुकडे व भुगा वेगाने वाह न जातात . यामुळे मृदेचा पूण िवकास होत नाही . ही
मृदा अप रप व असत े. पव तीय द ेशात दाट ज ंगलाम ुळे यातही पानझडी ज ंगलाम ुळे
मोठ्या माणावर पानग ळ होत असत े. यामुळे मृदेत स ि य घटक असतात . परंतु य ा
मृदेम ये पाणी िटक ून राहत नाही . मृदेम ये िचकणमाती नसण े. तसेच मृदेचे कण फार मोठ े
असतात . यामुळे पा याचा िनचरा होऊन जातो .
भारताम य े या कारची म ृदा िहमालय पव तीय भागात ज म ू व का मीर , िहमाचल द ेश,
िस क म , आसाम , अ णाचल द ेश या रा या ंम ये आढळते. पि म घाट , िव य सातप ुडा,
अरवली , िनलिगरी , काडा मम, तसेच पूवा चल या पव तीय द ेशात पव तीय म ृदा आह ेत.
तराई या द ेशातील , तसेच ईशा य भारतातील या म ृदांम ये स ि य ७ यांचे माण जा त
असत े.
पव तीय म ृदा जाड ्याभरड ्या कणा ंची, पा याचा िनचरा होणारी व स ि य घटका ंनी यु
असली तरीही या म ृदेत पोट ॅश, फॉ फरस व च ुनखडीच े माण कमी असत े. ही गुणधम
आ ली व पाची असत े. सूिचपण भर या या द ेशात ही म ृदा पॉडझॉल कारची व उ ण
हवामान िवभागात , पठारी िवभागात तस ेच ईशा य भारतात ती ता ंबड्या रंगाची आह े.
उंच पव तीय िवभागात ही म ृदा अर य े, वृ , शेती, फळझाडे व चहा या म यासाठी उपय ु
आहे. चहा, कॉफ , मका, बाल इ यादी उ पादनासाठीस ु ा ही वापरली जात े. भारतात
सुमारे ६० हजार चौ .िक.मी. हणज े ३ ट के े पव तीय म ृदांचे आहे.
२) गाळाची मृदा :
न ांनी वाह न आणल े या गा ळा या स ंचयनाम ुळे न ां या म ैदानात गा ळाची मृदा िनमा ण
झाली आह े. याच माण े भारता या िकनारी म ैदानात , सागरी लाटा ंनी क ेले या
संचयनाम ुळेसु ा गा ळाची मृदा आह े. सतलज -गंगे या म ैदानात प ंजाब, उ र द ेश, िबहार व
पि म ब ंगाल या रा या ंत गाळाची मृदा आह े. याच माण े आसाममधील प ु ा खोर े,
महारा , कना टक, आं द ेश व तािम ळनाडूतील गोदावरी , कृ णा व काव ेरी खो यातसु ा
गाळाची मृदा आह े. देशातील स ुमारे १५ ल . चौ.िक.मी. हणज े ४३.७ ट के े गाळा या
मृदेचे आहे. ते देशातील सवा त मोठ े मृदा े आह े. munotes.in
Page 32
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
32 गाळा या म ृदेचा रंग िफकट िपव ळा असतो . या मृदेत वाळू, िचकणमाती व स ि य पदाथा चे
िम ण असत े. ही मृदा बारीक कणा ंनी बनल ेली अस याम ुळे ती पाणी ध न ठेवते. नम दा,
तापी, गोदावरी व क ृ णा या न ा ं या खो यात ती का या रंगाची आह े. गाळा या म ृदेत
पालाश व च ुना या ंचे माण जा त असत े. ही मृदा अ य ंत सुपीक अस ून शेती या ीन े
अितशय उपय ु आह े.
गंगे या म ैदानात गा ळा या म ृदेचे 'भांगर मृदा' व 'खादर म ृदा' असे दोन कार आह ेत. भांगर
मृदा नदी या पा ान ुसार द ूर अस ून ती ज ु या गा ळा या संचयनाम ुळे िनमा ण झाली आह े. ही
मृदा मैदाना या अिधक उ ंच भागात आह े. भांगर मृदेत खड े व जाडसर र ेतीचे जा त माण
आहे. नवीन गा ळा या स ंचयनान े िनमा ण झाल े या म ृदेला खादर म ृदा अस े हणतात . ही
मृदा नदी या पा ापास ून जव ळ व मैदाना या कमी उ ंची या भागात आह े. दरवष य ेणा या
पुरा या व ेळी नवीन गा ळाचे संचयन होऊन खादर म ृदेम ये सतत भर पडत े व ितची
सुपीकता िटक ून राहत े.
गाळा या म ृदेत गह , हरभरा , तांदूळ, ऊस, तंबाखू इ यादी िपक े घेतली जातात . भांगर मृदेत
वरील िपकाख ेरीज फ ळे, चहा, भाजीपाला या ंचे उ पादन घ ेतले जात े. पि म ब ंगालम य े
गाळा या म ृदेत ऊस , तांदूळ इ यादी िपकाबरोबर ताग ह े मह वाच े पीक घ ेतले जाते.
३) वालुकामय मृदा :
या मृदेला वा ळवंटी मृदा अस ेही हणतात . राज थान या पि म व म य भागात भारतीय
महावा ळवंटात वाल ुकामय म ृदा आह े. वाळवंटातील उ ण व कोरड ्या हवामाना मुळे खडका ंचे
काियक िवदारण होत े व वा ळू दूर वाह न न ेली जात े. यातील र ेती या कणा ंचे जवळ या
भागात स ंचयन होत े व अितस ू म कणा ंचे दूर या भागात स ंचयन होत े. जा त जाडीच े थर
असल ेली खडबडीत पोताची वा ळू 'रेगोसॉल' व कमी जाडीच े थर असल ेली खड कांवर
साचल ेली रेताड 'िलथोसॉल' असे वाळवंटी मृदेचे दोन कार आह ेत.
राज थान या वा ळवंटी भागात ून वाळवंटी मृदे या वाया मुळे पंजाब, ह रयाणा , तसेच उ र
देश या प ूव भागात वहन झाल े आह े. गुजरातमधील सौरा व क छ या िव त ृत
भागातस ु ा वा ळवंटी मृदा आह े. भारतातील स ुमारे १ ल ५४ हजार चौ .िक.मी. हणज े
८.३ ट के े वाळवंटी मृदेचे आहे.
वाळवंटी मृदेम ये ारा ंचे माण जा त असत े. फॉ फेटचे माणस ु ा जा त असत े. मा
वाळवंटी द ेशात वन पत चा अभाव अस याम ुळे मृदेत स ि य घटक नसतात . कॅि शयम
काब न ेटचे माण कमी अस ते. या मृदेची स ुपीकता वाढिव यासाठी स ि य खतांचा वापर
करावा लागतो . या द ेशात पाऊस अ य ंत कमी व पा याच े दुिभ असत े. यामुळे िसंचन
सुिवधा िनमा ण करण े आव यक असत े. पा या या उपल धत ेनुसार या म ृदेत काप ूस,
हरभरा , वारी , मका, बाजरी इ यादी िपक े घेतली जातात .
४) रेगूर मृदा :
द खन या पठारावर ला हापास ून बनल े या ब ेसा ट खडका या िवदारणाम ुळे काळी मृदा
िनमा ण झाली आह े. ितला ‘रेगूर’ अथवा ‘काळी कापसाची म ृदा’ असे हणतात . महारा munotes.in
Page 33
जिमनीची ध ूप आिण
जिमनीशी िनगडीत बाबी
33 पठार, म य द ेशचा पि म भाग , गुजरातचा प ूव व दि ण भाग , सौरा ा चा अ ंतग त भाग ,
कना टक आिण आ ं द ेश या रा या ंचे उ र भाग इ यादी द ेशात र ेगूर मृदा आह े.
भारताम य े गाळा या म ृदेनंतर दुस या मांकाचे मोठे े रेगूर मृदेने यापल े आहे. सुमारे ५
ल ४६ हजार चौ.िक.मी. हणज े १८.३ ट के े रेगूर मृदाखाली आहे. रेगूर अथवा
का या मृदेचे हलक का ळी, म यम का ळी आिण भरारी (खोल) काळी असे तीन उप कार
आहेत. हलक का ळी िफकट र ंगाची व उथ ळ अथवा कमी जाडी या भरा ंची असत े. ती
पठारा या ड गरा नजीक या भागात आढ ळते. म यम का ळी मृदा पठाराचा ड गरा ळ भाग व
न ांची खोरी या ं या दर यान आह े. म यम का या मृदेचे े जा त आह े. या मृदेत
चुनखडीच े माण जा त असत े. फूरद व पालाश या ंचेही माण समाधानकारक असत े.
मा स ि य ये व न या ंची कमतरता असत े. म यम का या मृदेची जाडी व पोत सव
समान नसतो . भारी का ळी मृदा पठारा वरील नदी या खोया त आह े. या मृदेतसु ा चुनखडी ,
मॅ नेिशयम व पालाश या ंचे माण जा त असत े. कोरड्या ऋतूत या म ृदेला भेगा पडतात व
ितचे कण स ुटे होतात .
रेगूर मृदेत ओलावा ध न ठेव याची मता जा त असत े. पा यान े ती फुगते व ओलावा दीघ
काळ िटकत अस याम ुळे िसंचना या साहा यान े या म ृदेतून अन ेक कारची िपक े घेतली
जातात . कापसाच े पीक या म ृदेमुळे चांगले येते. हणून ितला का ळी कापसाची म ृदा अस े
नाव आह े. आिथ क ्या रेगूर मृदा अ य ंत उपय ु आह े. स ि य व रासायिनक खता ंचा
वापर क े यास या म ृदेची उ पादन मता वा ढते. तांदूळ, भुईमूग, गह , वारी , बाजरी , मका,
इतर त ेलिबया , ऊस, कापूस, तंबाखू, कडधा य े या िपका ंबरोबरच स ं ी, मोसंबी, केळी,
ा े, पपई, डािळंबे, बोरे व ॉ बेरी इ यादी अन ेक कार या फ ळांचे उ पादन र ेगूर मृदेतून
घेतले जाते.
रेगूर मृदेतून पा याचा िनचरा जलद गतीन े होत नाही . अितिस ंचनाम ुळे ही म ृदा
दलदलय ु बनत े व यातील ारा ंचा भर म ृदे या प ृ भागावर य ेतो. अशा ारय ु मृदेला
‘मीठफुटी’ मृदा हणतात . ती शेती या ीन े िन पयोगी ठरत े.
५) तांबडी म ृदा :
भारता या ीपक पीय पठारी भागात , तसेच ईशा य भारतात ता ंबडी म ृदा आह े. ती
ामु यान े तािम ळनाडू, कना टक, महारा ाचा आ न ेय भाग , आं द ेशाचा ईशा य भाग ,
ओ रसा , पूव िबहार , राज थानातील अरवलीचा पव तीय भाग , पि म ब ंगालमधील िमदनाप ूर
व बाक ुरा, ईशा यकडील खासी , जैितया व नागा ट ेकड्या, तसेच उ र द ेशातील झा ँशी,
हमीदप ूर व बा ं ा इ यादी िज ा ंत तांबडी म ृदा आढ ळते. या मृदेने देशाचे सुमारे ३ ल ६४
हजार चौ.िक.मी. हणज ेच ११ ट के यापल े आहे.
अित ाचीन पांत रत खडकापास ून ही म ृदा िनमा ण झाली अस ून जा त पावसा या
देशात ितचा िव कास झाला आह े. लोहा या स ंयुगाचे माण जा त अस याम ुळे या मृदेला
तांबडा र ंग ा झाला आह े. तांबड्या मु ेत स ि य घटक व न ाचा अभाव असतो . तथािप
मॅ ेिशयम , लोह, ॲ युिमिनयम या स ंयुगाचे माण जा त असत े. या मृदेतून पा याचा
िनचरा चा ंग या कार े होतो. तांबड्या मृदेची सुपीकता कमी असत े. पाणी व खता ंचा यो य munotes.in
Page 34
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
34 पुरवठा क े यास या म ृदेतून िविवध कारची िपक े घेता येतात. तांदूळ, ऊस, कापूस,
भुईमूग, तंबाखू व भाजीपाला या िपका ंचे उ पादन ता ंबड्या मृदेतून घेतले जाते.
६) जांभी मृदा :
जा त पाऊस व उ च तापमान असल े या उ ण किटब ंधीय द ेशात जा ंभी म ृदा
आढळते. ओला व कोरडा ऋतू आलट ून-पालटून अस णा या जा त पावसा या द ेशात ही
मृदा िवकिसत होत े. पा याचा िनचरा होताना या म ृदेतील च ुना व िसिलकाच े माण कमी
होत जात े. अितव ृ ीमुळे मृदेतील िव ा य ारा ंचा िनचरा होतो . या ि य ेला 'िलिचंग' असे
हणतात . जा या म ृदेचा िवकास हो या या ि य ेला 'जांभीकरण ' असे हणतात . लोह व
ॲ युिमिनयम स ंयुगांमुळे या मृदेला लाल अथवा जा ंभा रंग ा होतो . जां या म ृदेला
'लॅटेराइट' असे हणतात .
जांभी मृदा स ा ीचा घाट माथा , पूव घाट, राजमहल ट ेकड्या, तसेच ीपक पा या प ूव
भागातील ड गरा ळ देशात आढ ळतो. दि ण महारा , गोवा, कना टक, केरळ, तसेच आं
देश, ओ रसा व आसाम या रा या ं या काही भागात जा ंभी मृदा आढ ळते. जां याचे दोन
मुख कार आह ेत. ड गरा ळ व पठारी द ेशातील जा ंभी किठण बनल ेली असत े. सखल व
सपाट द ेशातील जा ंभी जा त जाडीची असत े. ती कठीण अथवा टणक नसत े. भारतात
सुमारे २ ल ५० हजार चौ .िक.मी हणज े १३.३ ट के े या म ृदेने यापल े आहे.
जां या म ृदेत न , पालाश व स ि य ७ यांचे माण नग य असत े. यामुळे शेती या ीने ती
िवशेष उपय ु नसत े. सखल भागातील जा ंभी मृदा िस ंचन व खता ं या वापरास चांगला
ितसाद द ेते. तांदूळ, नाचणी , कडधा य े, भाजीपाला या ंचे उ पादन या म ृदेत घेतले जाते.
आंबा, काजू इ यादी फ ळझाडां या लागवडीसाठी ही म ृदा िवश ेष िस आह े.
७) दलदलथ ु खाजण म ृदा :
दमट हवामान व जा त पाऊस असल े या िकनारी म ैदानां या द ेशात दलदलय ु खाजण
मृदा आढ ळते. या मृदेची िनिम ती सतत पा या या स ंपका मुळे समु िकना याजवळ या
सखल द ेशात होत े. वन पती या क ुजले या अवश ेषापास ून िनमा ण झाल ेले स ि य घटक
या मृदेत जा त माणात असतात . लोहाच े माणस ु ा या म ृदेत जा त असत े.
भारतात पि म ब ंगालमधील स ुंदरबन द ेश, ओ रसा , आं द ेश व तािम ळनाडू या
रा या ंचा िकनारी भाग , उ र म यवत भाग इ यादी द ेशांत दलदलय ु खाजण म ृदा आह े.
मोठ्या भरती या व ेळी, तसेच पावसा यात ही म ृदा पा याखाली ब ुडते. सतत पाणथ ळ
असल े या या मृदेतून तागाच े पीक फार मोठ ्या माणावर घ ेतले जाते. यािशवाय ता ंदूळ
उ पादनासाठी ती वापरली जात े.
८) ारयु व अ क ली मृदा :
पाणथ ळ मृदेमधून पा याचा िनचरा होत नाही . अशा मृदेमधील ार पा यात
िवरघळतात. मृदेतील पा याच े बा पीभवन होताना क ेशाकष ण ि य ेने पाणी भ ूपृ ाकड े येते.
प रणामी पा याबरोबर म ृदे या खाल या थरातील ार प ृ भागावर य ेतात. मृदेवर पा ंढुर या munotes.in
Page 35
जिमनीची ध ूप आिण
जिमनीशी िनगडीत बाबी
35 रंगाचा ारा ंचा थर साठल ेला असतो . मृदे या वर या थराखाली कठीण थर िनमा ण होतो .
यामुळे मृदेतून पा याचा िनचरा न होता ती पाणथ ळ राहते. या म ृदेत िव ा य ारा ंचे
माण ०.५ ट के पे ा जा त असत े. ितला ारय ु मृदा अस े हणतात . या म ृदेत
िव ा य ारा ंचे माण ०.२ ट के अथवा कमी असत े ितला अ कली म ृदा असे हणतात .
अितशय स ुपीक जिमनीत अितिस ंचनान े पाणी साठ ून मृदा ारय ु बनतात . देशा या
िसंचन े ात ारय ु मृदेची गंभीर सम या िनमा ण झाली आह े. कारण ही नापीक बनत े व
ती लागवडीखाली आणण े कठीण होत े. पंजाब, ह रयाणा , उ र द ेशचा पि म भाग ,
भारतीय ी पक पावरील जलिस ंिचत प ा इ यादी िवभागात ारय ु मृदा आह ेत. िकनारी
मैदानातील सखल भागात भरतीच े पाणी साठ ून रािह यान े तेथील म ृदा ारय ु बनत
आहेत. देशा या म ैदानी भागात िस ंचन स ुिवधात वाढ होत अस याम ुळे पा या या
अितवापरान े ारय ु मृदांचे े वाढत आह े. ारयु मृदांना देशा या िविवध भागा ंत
वेगवेगळी नावे आहेत. उ र द ेशात या मृदेला ‘उसार ’ िकंवा ‘रेह’, पंजाबात ‘कालार ’ िकंवा
‘थूर’, महारा ात ‘चोपण ’ िकंवा ‘मीठफुटी’, कोकणात ‘खार’ िकंवा ‘खारवट ’ आिण
कना टकात ‘काल ’ असे हणतात .
ारयु मृदामधील ारा ंचे माण घटव ून या ंचे पुनस पादन क न या लागवडीखाली
आणण े सहज श य नसत े. यासाठी शा श ु प तीन े उपाययोजना करावी लागत े, तसेच
हे पुनस पादन अितशय खचा चे असत े. यामुळे मृदांचे संधारण कर यासाठी पा याचा यो य
या माणात वाप र करण े आव यक ठरत े.
आपली ग ती तपासा -
१) भारतातील िविवध म ृदांचे कार सा ंगा.
४.४ मृदेची वैिश ्ये
मृदेची सुपीकता आिण उ पादन मता म ृदे या ाक ृितक व रासायिनक व ैिश ्यांवर िक ंवा
गुणधमा वर अवल ंबून असत े. मृदेची ाक ृितक आिण रासायिनक व ैिश ्ये िकंवा गुणधम
खालील माण े.
१) मृदेची ा कृितक वैिश ्ये :
मृदे या ाक ृितक व ैिश ्यात खालील सात घटक मह वाच े मानल े जातात .
१) पोत : मृदेचा पोत ित यातील माती या कणा ं या आकाराशी स ंबंिधत असतो . माती या
कणांचे आकार िभ न िभ न असतात . या कणाम य े रेती, पोयटा आिण िचकणमाती
यासार या िनज व कणा ंचा समाव ेश होतो . रेतीचे मोठ े कण व खरबरीत असतात .
िचकणमातीच े कण फार बारीक व ग ुळगुळीत असतात आिण पोयट ्याचे कण यामधल े
असतात . मृदेम ये कोण या आकाराच े कण जा त माणात आह े याव न ितला खरबरीत
पोताची , म यम पोताची िक ंवा बारी क पोताची अस े हणतात . सव साधारणपण े या म ृदेत
रेती या कणा ंचे माण जा त असत े ते हा या म ृदेला खरभरीत पोताची म ृदा हणतात .
जे हा म ृदेत मऊ व बारीक कण जा त असतात त े हा या म ृदेला बारीक पोताची म ृदा अस े munotes.in
Page 36
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
36 हणतात . जे हा रेती, पोयटा व िचकणमातीच े कण अस े ित ही कारच े कण म ृदेत जा त
माणात असतात त े हा या म ृदेला म यम पोताची म ृदा अस े हणतात .
२) रचना : मृदेतील मातीच े कण कशा कार े एकि त आल ेले आहेत व याम ुळे मृदेचे
वेगवेगळे थर कस े तयार झाल े आहेत यावर म ृदेची रचना अवल ंबून असत े. मृदेची रचना
खालील माणे दोन कारची असत े.
१) सुट्या कणा ंची रचना
२) संयु कणा ंची रचना
या कणा ं या रचन ेत कण एकम ेकांपासून िवलग असतात , तर स ंयु कणा ं या रचन ेत कण
एकमेकांना घ िचकट ून बसल ेले असतात .
३) घनता : मृदेतील िनरिनरा ळे कण िनरिनरा या माणात असतात . यामुळे यात
पोकळी आढळते. मृदेची घनता हणज े एक आकारमाना या म ृदेचे वजन होय . ते दोन कार े
मोजतात . एक हणज े केवळ मृदेतील कणा ंची आिण द ुसरे हणज े पोकळी ध न मृदेची
घनता यातील पिह या घनत ेला कण घनता व द ुस या घनतेला आकार घनता हणतात .
४) सि छ ता : माती या कणा ंम ये असल े या मोक या जागा या म ृदेची सि छ ता
ठरिवतात . सि छ तेलाच पोक ळी असेही हणतात . या सि छ तेवरच म ृदेतील ओलावा व
हवा िकती माणात ख ेळती रा ह शक ेल हे अवल ंबून असत े. सि छ ता िक ंवा पोक ळी
लहान -मोठी असत े. या म ृदेची सि छ ७ता जा त असत े या म ृदेत ओलावा कमी असतो .
उदा. रेवट मृदा.
५) ि थरता : ि थरत ेमुळे ामु यान े खालील दोन गो ीची क पना य ेते. १) अवजारा ंची
कोरडी माती घासली जात असताना याला ितकार कर याची श , २) माती ओलसर
असताना ितचा आकार बदल याची मता .
६) रंग : मृदा िविवध र ंगा या असतात . या रंगा या म ृदेचे वग करण कर यास उपयोग
होतो. सव साधारणपण े मृदेला का ळा, तांबडा, जांभळा िकंवा राखाडी र ंग असतो . या
रंगाव न मृदेला नाव िदल े जाते.
७) तापमान : मृदेचे तापमान ित यातील ओलावा , रंग, उतार, वन पतीच े आ छादन व
फूल अशा गो नी िनय ंि त होत असत े. या सव गो ीप ैक ओलावा फार मह वाचा असतो .
या म ृदेत ओलावा असतो या कोरड ्या मृदेपे ा थंड असतात . हणज ेच या ंचे तापमान
कमी असत े. तसेच जा त िनचरा हो णा या मृदा कमी िनचरा हो णा या मृदेपे ा जा त गरम
असतात .
ब) मृदेची रासा यिनक वैिश ्ये :
मृदे या उ पादन मत ेवर रासायिनक गुणधमा चाही प रणाम होतो . रासायिनक
गुणधमा मुळे मृदेची सुपीकता िनि त होत े. मृदेत जी म ु य रासायिनक स ंयुगे आढळतात ती munotes.in
Page 37
जिमनीची ध ूप आिण
जिमनीशी िनगडीत बाबी
37 हणज े िसिलकॉ न, कॅि शयम , मॅ नेिशयम , लोह, पालाश , सोिडयम आिण ॲ युिमिनयम ही
होय.
यािशवाय म ॅ नेनीज, बोरॉन, कॉथर, िझंक, कोब ट , मॉिल ड ेनम, आयोिडन , लो रन
इ यादी अस ून याच े माण कमी आढ ळते. रासायिनक ग ुणधम मृदेचे खालील माण े चार
आहेत.
१) हवा, काश व ओलावा :
या म ृदेत मातीच े कण बारीक असतात या म ृदेत कणा ंम ये पोकळी कमी असत े. यामुळे
या म ृदेत हवा व काश भरप ूर खेळत राहतो . यामुळे ही मृदा पावसाच े पाणी शोष ून घेते.
प रणामी ओलावा िटक ून राहतो . अशा म ृदेची उ पादन मता जा त असत े. उदा.
पोयट्याची म ृदा.
२) मातीच े अितस ू म िच कट कण :
मातीच े अितस ू म कण स ि य िकंवा अस ि य पदाथा पासून बनल ेले असतात . या स ि य व
अस ि य कणाम ुळे मृदेतील रासायिनक ि या होत े. रेतीसारख े मोठे कण रासायिनक ्या
िनि य असतात . स ि य व अस ि य कणांचे गुणधम िभ न व पाचे असतात . याचा
प रणाम उ पादन मत ेवर होतो . या म ृदेत स ि य कणांचे माण जा त असत े, या मृदेची
उ पादन मता कमी असत े.
३) मृदेची आ लिव लता :
आ लिव लता हा म ृदेचा मह वाचा रासायिनक ग ुणधम आहे. काही म ृदा आ लय ु असतात
तर काही म ृदा िव लय ु हणज ेच ारय ु असतात . जा त पावसा या े ात पावसा या
पा या या िनच याबरोबर म ृदेतील कॅि शयम , मॅ नेिशयम , पोटॅिशयम ही िवरघ ळणारी ार
ये नाहीशी होतात . मृदेत फ साप े तेने न िवरघ ळणारी िसिलकॉ न, ॲ युिमिनयम ,
लोहासारखी ार ये िश लक राहतात . अशा व ेळी ही मृदा आ लय ु बनत े. याउलट कमी
पावसा या े ात मा सोिडयम , पोटॅिशयम , मॅ नेिशयम , नाय ेट इ यादी ार ये न
िवरघळ याने मृदेवर तशीच पड ून राहतात . प रणामी काही का ळाने यांचे माण वाढत
जाऊन ती म ृदा आ लय ु िकंवा ारय ु बनत े.
४) मृदेतील स ि य पदाथ :
मृदेतील स ि य पदाथ एक मह वाचा रासायिनक ग ुणधम समजला जातो . वन पती व ाणी
मे यानंतर या ंचे अवश ेष कुज याम ुळे स ि य पदाथा ची िनिम ती होत े. रासायिनक
गुणधमा या ीन े स ि य पदाथ सव आव यक असणारी अ न ये िवशेषत: न , फुरद,
गंधक म ृदेला पुरिवतात , तसेच स ि य पदाथा मुळे सजीवी गुणधमा तही स ुधारणा होत े. स ि य
पदाथा मुळे काब न उपल ध होतो , यामुळे सू मजीवज ंतूची वाढ होत े. अशा अन ेक
कार या फाय ाम ुळे स ि य पदाथा ना मृदेचा आ मा अस े हणतात .
munotes.in
Page 38
शेती आिण श ेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
38 क) मृदेचे सजीव ग ुणधम िकंवा वैिश ्ये :
मृदेचे सजीव ग ुणधम ही मह वा चे असतात . मृदेत अन ेक सू म जीवज ंतू व लहान ाणी
राहतात . यां या म ृदेवरील व म ृदेतील हालचालीम ुळे िबळे, लहान नाल े, खाचख ळगे िनमा ण
होऊन हवा ख ेळती राह यास व पाणी पाझर यास मदत होत े, तसेच या या िव ेमुळे मृदेत
स ि य पदाथा ची भर पडत े. हणूनच या घटन ेमुळे मृदेची त वाढत े आिण प रणामी
उ पादन मता वाढत े. उदा. गांडूळ मृदेची त वाढत े आिण प रणामी उ पादन मता वाढत े.
उदा. गांडूळ.
अशा कार े मृदेची स ुपीकता आिण उ पादन मता म ृदे या ाक ृितक, रासायिनक आिण
सजीव व ैिश ्यावर िक ंवा गुणधमा वर अवल ंबून असत े.
आपली गती तपासा -
१. मृदेची गुणवैिश ्ये प करा .
उ पादनाच े मुख चार घटक आह ेत याप ैक मृदा िकंवा जमीन म ुख घटक आह ेत. कारण
शेती यवसायाच े संपूण भिवत य क ेवळ या उ पादन घटकावरच अवल ंबून असत े.
साधारणपण े िविवध कारणा ंमुळे खडका ंचा पृ भाग िझजतो व यावर हवामान , वन पती ,
ाणी व पाणी याचा प रणाम होऊन म ृदा िनमा ण होत े. मृदा कोण या घट कांपासून तयार
झालेली आह े. यावर म ृदेचा कार अवल ंबून असतो .
साधारणपण े भारतात पव तीय म ृदा, गाळाची मृदा, वालुकामय म ृदा, रेगूर मृदा, तांबडी म ृदा,
जांभी मृदा, दलदलय ु मृदा व ारय ु मृदा अस े मृदेचे िविवध कार आढ ळून येतात.
मृदेचे अनेक वैिश ्ये आह ेत. ही वैिश ्ये ाकृितक व रासायिनक व ैिश ्यांवर अवल ंबून
असतात . या पोत , रचना, घनता , सि छ ७ता, ि थरता , रंग, तापमान , हवा, काश ,
ओलावा , मातीच े िचकट कण , आ ल व िव लता , स ि य पदाथ व सजीव पदाथ अशी िविवध
उपवैिश ्ये आढळून येतात. या वैिश ्यावरच म ृदेची उ पादकता अवल ंबून असत े.
४.६ वा याय
१) मृदेची संक पना प करा .
२) भारतातील म ृदांचे िविवध कार सा ंगा.
३) मृदेची िविवध व ैिश ्ये सांगा.
४) मृदेची ाक ृितक वैिश ्ये व मृदेची रासायिनक व ैिश ्ये यामधील भ ेद सांगा.
५) िटपा िलहा .
अ) मृदेची रासायिनक व ैिश ्ये सांगा
ब) गाळाची मृदा.
❖❖❖❖ munotes.in
Page 39
39 ५
जिमनीची ध ूप
पाठाची परेषा :
५.० पाठाच े उ ेश
५.१ तावना
५.२ जिमनी या ध ुपेचे कार
५.३ मृदा धूप हो याची कारण े
५.४ मृदा संवध न / उपाययोजना
५.५ वा याय
५.० पाठाच े उ ेश
माती कारा ंचा अ यास करण े.
माती या काया िवषयीचा आढावा घ ेणे.
मृदेची धूप कोणकोण या कारणाम ुळे होते याचा अ यास करण े.
मृदा संवध ना या ीन े उपाय योजना ंचा अ यास करण े.
मृदा संवध नासाठी शासक य योजना ंचा आढावा घ ेणे.
५.१ तावना :
या म ूळ खडकापास ून जमीन तयार होत े या खड कां या ग ुणधमा नुसार जिमनीच े व प
ठरते. मृदे या मूळ व पात िवदारण ि य ेमुळे बदल होतो . अथा तच कोण याही म ृदेचे
व प हे दोन ि या ंवर अवल ंबून असत े. परंतु केवळ खडका ंचे िवदारण होऊन यापास ून
तयार होणाया मृदाकणा ं या स ंचयनाला मृदा हणता य ेणार नाही . मृदे या िनिम तीत
जैिवक आंतर ि या ंचाही फार मोठा वाटा असतो . जैिवक ि याम य े वन पत ची वाढ व
वन पत च े कुजणे इ याद चा समाव ेश असतो . वन पती आप या पोषणासाठी जिमनी तील
खिनज े व ार शोष ून घेतात. परंतु या वन पती क ुज यान ंतर या वन पतीतील ह े ार
पदाथ परत जिमनीत िमस ळले जातात . या कारे मृदे या िनिम तीत वन पतीकड ून ार
पदाथ शोषून घेणे व ते कुज यावर परत त ेच ार पदाथ जिमनीत िमस ळणे असे च तयार
होते. या च ाला जमीन वन पती -च अस े हणतात . यात एक िविश स ंतुलन िनसग त:च
िनमा ण झाल ेले असत े, परंतु यात मानवी ह त ेपामुळे बदल होतो .
munotes.in
Page 40
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
40 सव ा या ंना लागणारी काब हाय ेट, ि न ध व िथन े याक रता िहर या वन पतीवरच
अवल ंबून राहाव े लागत े. वन पती अ ंशत: हवेतील काब नडाय -ऑ साईड व ऑि सजन या
साहा यान े साखर , खळ व ि न ध पदाथा ची िनिम ती करतात . पण अशा जीवनस वा ंची
िनिम ती वन पती पा या या मा यमात ून आप या म ुळा ारे हण करतात . िवदारण
झाले या खडकातील िविवध ार व इतर पोषक अस ू शकणारी ये पा यात िवरघ ळतात.
असे सौ य ावण तयार होऊन त े मृदे या थरा ंम ये उपल ध होत े. हे सौ य ावण शोष ून
यापास ून वन पती िथने, काब हाय ेट, ि न ध पदाथ इ यादी जीवनास आव यक
पदाथा ची िनिम ती करतात . मृदा या कणाकणात ून संचारत असल ेले हे ारीय ावणच
आप या व वन पती या शरीरातील िथना ार े बनिवणा -या जीवप ेशीचे ोत होय .
५.२ जिमनी या धुपेचे कार :
१) िशतोड े उडवून िकंवा थापड मा न धूप :
ही धूप दर स ेकंदाला अ ंदाजे ९ मीटर या व ेगाने आप या वजना या बह त ेक १४ पट जोरान े
पडणाया पावसा या थ बाने होते. साधारण थ बाचा आकार १ ते ५ िम.मी. पय त बदलत
असतो . परंतु लस आिण पारस स या ंनी मुसळधार पावसात ७ िम.मी. एवढे मोठे थ ब
पािहल े आह ेत. पावसा या पड या थ बा या जोरात जिमनी या भागावर आघात होऊन
िचखलाच े िशतोड े ६० स .मी. उंच व १५० स .मी. लांब फेकले जातात .
सोलाप ूर येथे १९६२ म ये िशतोड े उडिवणा या उपकरणा या साहा यान े पीक नस ले या
लॉटमधून आिण श गा कुलातील पीक असल े या लॉटमधून िकती माती आिण पाणी
िशंतोड्यानी उडिवली जात े याचे मोजमाप क ेले गेले. या न या िशंतोडे िकती उ ंच पोहोच ू
शकतात याची क पना य े यासाठी लॉ टम य े जिमनी या प ृ भागाह न १.२५ ते २.२५
स .मी. उंच अशा बसिव या हो या . वािष क पाऊस स ुमारे २७५ िम.मी. हणजे एकूण
पावसा या ४४ ट के होता . िनरिनरा या उपायात ून िकती माती व पाणी उडिवल े गेले ते
समजून येते.
याव न असे िदस ून येते क , पीक नसल े या उघड ्या लॉ टमधून या लॉ टम य े
श गाकुलातील िपकाच े थोड ेतरी आ छा दन होत े. यापे ा अडीच पटीने जा त माती
उडिवली ग ेली. परंतु िशंतोड्यांनी उडिवल े या पा या या आकारमानात फारसा फरक
आढळून आला नाही .
२) सपाटी िकंवा सालकाढी धूप :
सवा त जा त द ूरवर पसरल ेली आिण सवा त जा त न ुकसान करणारी ध ूप हणज े सपाटी
िकंवा सालकाढी ध ूप होय . ही नावा माणण े त वत :सव जिमनीव न साल का ढ या माण े
एकसारखा पात ळ मातीचा थर नाहीसा करत े. सामा यत : मातीच े कण प ृ भागापास ून
व न पडत असल े या पावसा या थ बा या थापडीन े अलग होतात , वाह या पा यान े न हे.
उतारावरील जिमनी या प ृ भागा या घ थरांवरील उथ ळ िढ या थर सालकाढी ध ुपीला
सवा त जा त ब ळी पडतो . ही धूप जिमनीला सतत उथ ळ बनवीत असत े व िपका ंचे
उ प नही कमी करीत असत े. munotes.in
Page 41
जिमनी ची धूप
41 ३) न या काढणारी ध ूप :
वाह न जाणा या पा यान े हाता या बोटासार या बारीक न या ओढ या जाऊन यात ून
माती वाह न जाते. सोलाप ूर येथे १९६२ साली श गाकुलातील िपका ं या आिण िप कािशवाय
उघड्या लॉ टमधून पावसा या िश ंतोड्याने उडिवल े या माती आिण पा याच े मोजमाप केल
जाते.
४) ना या िकंवा घळकाठी धूप :
घळकाठी ध ूप सालकाठी िक ंवा न या काढणा या धुपीपे ा जा त डो यात भरणारी आह े
आिण न ेहमी ब ैलगाड ्या या र यान े गुरे जातात या मागा ने िकंवा ा या ं या िब ळामधून
सु होते. घळी िकंवा ना या फार वाढ या क या ं याच अिधक खोली या व जा त
उतारा या द या होतात . द या िकंवा िख ंडी िक ंवा खो यात या जिमनी लागवडीसाठी
अयो य होतात .
५) कडया या पडधडीची ध ूप :
खूप पाऊस पडत असताना पा णी जिमनीत खोलपय त िशरत े व नंतर खाल या खडका या
िकंवा कठीण जिमनी या थराम ुळे जे हा आखणीखाली जाऊ शकत नाही ते हा पा या या
दाबान े उ या चढणीवरील मातीचा मोठा कडा िक ंवा भाग खाली कोस ळतो. असा कडा
कोसळ याचे कार पावसा यात घाटाम य े सहसा होतात . के हा के हा सब ंध उतारावरील
टेकाड सरकत े आिण खाली य ेऊन खाल या जिमनीच ेच नुकसान करीत नाही तर
र यावरील वाहत ुक तही अडथ ळा आणत े.
६) नदीकाठची ध ूप :
न ा आिण नाल े नागमोडी व ळणे घेतात व आपला माग बदलताना एका िकना याची जमीन
कापतात व द ुस या िकना यावर रेती आिण पोयटा साचिवतात . पूर आला क बर ेच नुकसान
होते आिण यात माती , दगडगोट े आिण झाड े झुडपे वाहत जाऊन नदी ना या या खाल या
बाजूला जमा होतात . के हा क े हा नदी या काठावर वसल ेली गाव े या प ुरामुळे धो यात
येतात आिण नदीचा वाह िनय ंि त कर याची यो य का ळजी घ ेतली नाही तर वाह न
जा या ची भीती असत े.
७) वा याने होणारी ध ूप :
शु क जिमनीत आिण वा ळवंटी े ात जोरा या वा याने ही ध ूप मु यत: होते. मातीच े कण
वा याने एका जाग ेह न उडत जाऊन द ुस या जागेवर के हा के हा कैक मैल दूर जमा होतात .
वा यामुळे वाळू साठव ून व या प ुर या जातात ह े कार राज थानम य े जा त क न
घडताना िदस ून येतात.
आपली गती तपासा :
: धुपीचे कार प करा . munotes.in
Page 42
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
42 ५.३ मृदा धूप हो थाची व रण े :
मृदेची ध ूप भौगोिलक व मानवी कार णांमुळे होते. यापैक काही मह वाची कारण े पुढे
िदलेली आह ेत.
१) भू देशाचा सव साधारण उतार :
मृदेची धूप सव जरी होत असली तरी ड गरा ळ व ती उतारा या देशात ध ुपेचे माण
अिधक असत े. ती भ ू-उताराम ूळे पृ भागाव न पाणी व ेगाने वाहत े. यामुळे मृदेचा वरील
थर पा याबरोबर वाह न जातो . तसेच ती उतारा या द ेशात पाणी म ुर याम ुळे जमीन
खचते, दरडी, कडे कोस ळतात, यामुळे धूप होत े. तुलनेने सखल म ैदानी द ेश व पठारी
देशाम य े मंद भू-उतार असतो . यामुळे मृदेची धूप मंदगतीन े व कमी माणात होत े.
२) मृदेचे व प :
मृदेची रचना , मृदेचा पोत , मृदेतील म ूल यांचे माण याचाही म ृदे या ध ुपेवर प रणा म होतो .
हलक व म ुरमाड म ृदा, वालुकामय म ृदा िवदारण ि य ेला लवकर ब ळी पडतात . यामुळे
अशा मृदेची धूप लवकर व जा त होत े. यामानान े काळी मृदा असणा -या भागात ध ुपेचे
माण कमी असत े.
marathi.krishijagran.com
३) पज य :
मुसळधार पाऊस असणा या देशात म ृदेची धूप मोठ ्या माणात होत े, तर रमिझम
पावसा या द ेशात ध ुपेचे माण कमी असत े. मुसळधार पावसा या धारा ंमुळे मृदेचे कण
िव क ळीत होऊन वाह या पा याबरोबर वाह न जातात .
४) हवामान :
मृदा धूप हो यासाठी कारणीभ ूत असणा या घटका ंम ये हवामान हा एक मह वाचा घटक
आहे. जा त उ णत ेमुळे मृदेतील पा याच े बा पीभवन जलद होत े. यामुळे मृदेचे कण
िव क ळीत होऊन स ुटे होतात . तसेच जा त तापमानाम ुळे िवदारण ि या व ेगाने होते.
यामुळेही मृदेचे कण िव क ळीत होऊन स ुटे होतात , तसेच जा त तापमानाम ुळे िवदारण
ि या व ेगाने होते. यामुळेही मृदेची धूप हो यास मदतच होत े.
munotes.in
Page 43
जिमनी ची धूप
43 ५) बेसुमार ज ंगलतोड :
मानवान े वाथा पोटी अिनय ंि तपण े मोठ्या माणात व ृ तोड क ेलेली आह े. यामुळे
जिमनीवरील आ छादन नाहीस े होऊन जमीन उघडी पडली . यावर पज य व ता पमानाचा
अिधक प रणाम होऊ लागला . यामुळे मृदेची धूप अिध क होऊ लागली . तसेच वन पतीची
मुळ मृदाकण िव क ळीत होऊ द ेत नाहीत , परंतु वृ तोड झा याम ुळे मृदेची रचना बदलली .
मृदेचे कण िव क ळीत होऊन प ृ भागाव न वाहणाया पा याबरोबर म ृदेचा थर वाह न जातो
व मृदेची धूप होत े.
६) अितचराई :
गवताळी कुरणे मृदेचे संवध न करतात . मृदेवर गवताच े आ छादन असत े याम ुळे िवदारणाची
ि या रोखली जात े. जलवाहनाचा व ेग कमी होतो याम ुळेही मृदेची ध ूप था ंबते, परंतु
अितचराई व मोकाट ग ुरे चार याम ुळे गवताळी कुरणे न होऊन जमीन उघडी पडत े.
गुरां या वावर याम ुळे माती उकरली जात े. मृदा कण िव क ळीत हो याची ि या वाढत े.
पावसा या थ ेबांचा आघात य म ृदेवर होतो या सवा चा प रणाम हणज े मृदेची धूप वेगाने
होते.
७) भटक शेती :
ड गरा ळ व पव तीय द ेशात राहणार े आिदवासी लोक थला ंत रत व पाची शेती करतात .
यासाठी व ृ तोड क न गवत जा ळले जात े. दोन-तीन वषा नंतर प ु हा जिमनीचा त ुकडा
बदलवला जा तो व द ुसरीकड े शेती केली जात े. तेथेही वृ तोड क ेली जात े. यामुळे जंगलाचा
नाश होत े. प रणामत : मृदेची धूप मोठ ्या माणात होत े.
८) शेती मशागतीची अयो य प ती :
शेती मशागती या अयो य प तीम ुळेही मृदेची ध ूप होत े. अ ानापोटी बह ता ंश शेतकरी
अयो य प तीन े मशागत करतात , उतारा या िदश ेने नांगरणी करतात . पारंप रक प तीचा
व अवजारा ंचा वापर करतात . प रणामत : माती वाह न जात े.
९) सतत ए कच कारच े पीक घेणे :
एकाच जिमनीत ून वार ंवार एकाच कारच े पीक घ ेत रािह याम ुळे या ज िमनीची
सुपीकता कमी होऊन ती नापीक बनत े.
१०) अितजा त जलिस ंचनाम ुळेही जिमनीतील ार वर या थरात साच ून जमीन ारय ु
बनते. प रणामत : जमीन नापीक बनत े.
अशा अन ेकिवध कारणाम ुळे मृदेची धूप मोठ ्या माणात होत े. यामुळे शेतक यांना अन ेक
सम या ंना सामोर े जावे लागत े. मृदेची उ पादन मता कमी होत े. यासाठी म ृदा संवध नाची
आव यकता आह े.
munotes.in
Page 44
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
44 ५.४ मृदा संवध न/ उपाययोजना :
मानवाच े सव यवसाय य -अ य पण े कमी-अिधक माणात म ृदेशी स ंबंिधत आह ेत.
मृदा ही अ य ंत मह वाची साधन स ंपदा आह े. मृदेची ध ूप मोठ ्या माणात झा या स
शेतीयो य जिमनीचा सकसपणा कमी होऊन उ पादकता घटत े; आज अन ेक कारणा ंमुळे
मृदेची धूप होत अस ून 'मृदा िवनाश ' होत आह े. सम य ेने अलीकड े गंभीर व प धारण
केलेले आह े. भिव यात ही सम या भीषण व प धारण कर ेल याआधीच म ृदेची धूप
थांबिवणे अ य ंत गरज ेचे आहे. यासाठी मृदा संगोपन, संधारण व संवध न करण े मह वाच े
आहे. अ यथा म ृदे या ध ुपेचा गंभीर प रणाम श ेती यवसायावर होईल . या ीन े मृदा संवध न
ही का ळाची गरज आह े. मॄदा संवध नासाठी खालील प ती उपय ु ठरतात .
१) बांध घालण े :
सव साधारणपण े या श ेतांना उतार असतो या शेतात पावसाच े पाणी उतारा या िदश ेने
वाहत जात े. या वाह या पा याबरोब र मृदेचे कणस ु ा वाह न जातात . उतार ज ेवढा ती
असेल तेवढे धुपेचे माण व गती अिधक असत े. यासाठी श ेतीचा उतार िवचारात घ ेऊन
शेतात िठकिठकाणी बा ंध घात यास वाह न जाणार े पाणी अडिवल े जाईल . याचबरोबर
वाह न जाणारी म ृदाही अडकली जाईल . तसेच शेतात पाणी पस न शेतीला प ुरेसे पाणी िम ळू
शकेल. ड गरा ळ भाग, टेकड्या व पव तीय द ेशातही या कार े खाचर े खोदून पाणी अडवल े
जाईल . वाह या पा याचा व ेग कमी होईल व ध ूप िनय ंि त करता य ेईल.
२) मृदेवर आ छादन िनमा ण करणे :
मृदेवर गवताच े िकंवा वन पत च े आवरण अस यास पावसा या धारा ंचा य म ृदेशी संबंध
येत नाही . यामुळे मृदाकरण िव क ळीत होत नाहीत . तसेच गवत व वन पतीची म ुळे
मातीला घ ध न ठेवतात. यामुळेही धूप िनय ंि त होत े. या ि कोनात ून वनस ंवध न व
मृदासंवध न या गो ी पर पर प ूरक ठरतात .
३) माती ध न ठेवणा या िपकांची लागवड करणे :
वाटाणा , वारी , बाजरी , हरभरा , कडधा य े व चा या या िपका ंची लागवड क े यास याची
मुळे माती ध न ठेवतात. यामुळे मृदेची धूप थांबवता य ेते.
४) वृ तोड था ंबिवण े :
अलीकड े वृ तोडी चे माण च ंड वाढल ेले आहे. यामुळे िदवस िदवस ज ंगलाच े माण कमी
होत आह े. यामुळेही मृदेची धूप वाढत े आहे. मृदेची धूप थांबिव यासाठी ज ंगलतोड िनय ंि त
केली पािहज े.
५) चराऊ क ुरणाम य े जनावरा ंना बंदी केली पािहज े. जनावरा ं या अिनब ध वावर याम ुळे
कुरणाम य े गवताच े व मृदेचे खूप नुकसान होत े. मृदेवरील आ छादन नाहीस े होते. यासाठी
कुरणाम य े जनावरा ंना ब ंदी क न कुरणामधील गवताची मा मान े कापणी क न
चाराप ुरवठा करावा . munotes.in
Page 45
जिमनी ची धूप
45 ६) पूर िनथ ं ण :
न ांना मोठमोठ े पूर आ यास प ुरा या पा याबरोबर आज ूबाजूची मृदा वाह न जात े. पुराची
ती ता कमी हावी यासाठी न ा ंवर बा ंध घालाव ेत, धरणे बांधावीत , जेणेक न पुराचे माण
कमी होऊन म ृदेची धूप थांबिवता य ेईल.
७) पाय या पाय या ंची शेती :
पव तीय द ेशात पाय या पाय यांची शेती केली जावी . यामुळे पव त उतारावर खाचर े खोदून
पाय या के या जातील . साहिजकच उतार कमी होऊन वाहणा या पा याचा व ेग कमी होतो .
यामुळे जिमनीची ध ूप िनय ंि त होऊ शक ेल.
८) रेतीिमि त खडी पसरिवण े : कां -या
अितशय कमी पज यमान असणा या देशात श ेतांम ये रेतीिमि त खडीचा थर
पसरवावा . यामुळे पावसाच े पाणी जिमनी त शोषल े जाते, ओलावा राखला जातो व जिमनीची
धूपही था ंबते. या प तीला Pubble Mulch असे हणतात . ओसाड द ेशात ही प ती
मह वाची ठरत े.
९) यो य मशागत :
शेतीची ना ंगरणी उतारा या िदश ेने न करता उताराला ल ंबवत िदश ेने करावी .
जेणेक न शेतात बांधासारखी रच ना तयार होऊन वाह णा-या पा याला अडथ ळे िनमा ण
होतात व म ृदेची धूप थांबिवता य ेते.
१०) जलिस ंचनाच े थो थ माण :
अितजा त माणात जलिस ंचन क े यास श ेतजमीन खारट होत े. हासु ा एक कार े मृदा
िवनाशच आह े. मृदेचा िवनाश था ंबिव यासाठी आव यक अस ेल ते हाच व गरजेइतकेच
जलिस ंचन क ेले पािहज े. अित र जलिस ंचनाच े दु प रणाम ऊस उ पादका ंना जाणव ू
लागल े आहेत. सांगली, सोलाप ूर या िज ा ंत ारय ु जिमनी िपका ंना िन पयोगी ठरत
आहेत. अशा कार े वरील िविवध उपाया ं ारे मृदेची धूप थांबिवता य ेते.
या म ूळ खडकापास ून जमीन तयार हो ते या खडका या ग ुणधमा नुसार जिमनीच े व प
ठरते. मृदे या म ूळ व पात िवदारण ि य ेमुळे बदल होतो . अथा तच कोण याही म ृदेचे
व प हे दोन ि या ंवर अवल ंबून असत े. यावर जिमनीची ध ूप अवल ंबून राहत े. िशंतोडे
उडवून धूप, सालकाढी ध ूप, न या काढणारी ध ूप, ना या का ढणारी ध ूप, कड्याची ध ूप,
सरकती ध ूप, नदीकाठची ध ूप, वाया मुळे होणारी ध ूप इ यादी ध ुपेचे अनेक कार पडतात .
मृदेची धूप भौगोिलक व मानवी कारणाम ुळे होते. भू देशाचा सव साधारण उतार , पज य,
हवामान , जंगलतोड , अितचराई , भटक श ेती, शेती मशागतीची अयो य प त , अितजा त
जलिस ंचन, सतत एकच पीक घ ेणे इ यादी ध ुपेची म ुख कारण े आहेत.
जिमनीची ध ूप होण े ही एक मह वाची सम या मानली जात े. हणूनच जिमनी या ध ुपेला
ितबंध घालण े मह वाच े असत े. बांध घालण े, मृदेवर आ छादन िनमा ण करण े, माती ध न munotes.in
Page 46
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
46 ठेवणा या िपकांची लागवड करण े, वृ तोड था ंबिवणे, चराऊ क ुरणाम य े जनावरा ंना बंदी,
पूर िनय ं ण करण े, पाय या पाय यांची शेती करण े, रेतीिमि त खडी पसरिवण े, यो य िदश ेने
मशागत करण े, जलिस ंचनाच े यो य माण ठ ेवणे.
आपली गती तपासा :
: मृदेची धूप हो याची कारण े सांगा.
५.५ वा या य
१) जमीन ध ुपे या कारा ंची चचा करा.
२) जिमनीची ध ूप कोणकोण या कारणाम ुळे होते ते सांगा.
३) जिमनीची ध ूप थांबव यासाठी उपाययोजना करा .
४) िटपा िलहा .
अ) सपाटी िक ंवा सालकाढी ध ूप
ब) जंगलतोडीम ुळे होणारी ध ूप
❖❖❖❖
munotes.in
Page 47
47 ६
शेती आदाना ंची भूिमका
पाठाची परेषा :
६.० पाठाच े उ ेश.
६.१ तावना .
६.२ संक रत िबया यांबाबतच े गैरसमज .
६.३ सुधा रत िब -िबयाण े आिण पीक स ंर ण.
६.४ खते.
६.५ खता या वापराबाबत स यि थती .
६.६ खत वापराच े फायद े.
६.७ खतांचे कार .
६.८ खते दे या या प ती .
६.९ भारतातील श ेती े ात खताचा वापर .
६.१० खतां या वापरातील अडचणी .
६.११ क टकनाशक े.
६.१२ िपकांवरील रोग व क टकनाशका ंचा वापर .
६.१३ क टकनाशका ंबाबत ग ैरसमज .
६.१४ वा याय .
६.० पाठाच े उ ेश
िब-िबया या ंचे शेती उ पादनातील मह व अ यासण े.
संक रत िबया या ंचे मह व जाण ून घेणे.
शेती यवसायात खता ंचे मह व जाण ून घेणे.
शेतमाल उ पादन ि य ेत खता ंचा वापर अ यासण े.
खतां या वापरातील अडचणी समज ून घेणे.
शेती यवसायात क टकनाशका ंचे मह व अ यासण े.
क ड व रोग ितब ंध अ यास करण े.
munotes.in
Page 48
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
48 िब-िबयाणे
६.१ तावना
शेतीचे उ प न वाढवायच े हटल े क , शेतीम य े िविवध खतांचा अ याध ुिनक तणनाशका ंचा
व मशागतीसाठी य ं ांचा वापर करण े आव यक आह े. परंतु एवढाच स ंकुिचत ि कोन
बाळगून चालणार आह े का? या याबरोबरच म ुबलक पाणीप ुरवठा व स ंक रत बी - िबया या ंचा
वापर कर णे गरजेचे आहे. 'जसे बीज तस े अंकुर' या हणी माण े आपण पार ंप रक बी -
िबया या ंचा वापर क न खते जंतुनाशके आिण इतर स ुिवधा प ुरवीत रािहलो तर श ेती
उ पादनात फार मोठा बदल होईल अस े वाटत नाही . याचाच अथ असा क , या सव
बदलाबरोबर श ेतीम य े संक रत बी -िबया या ंचा वापर करण े ही गो अ याव यक
आहे. याक रता प ूवा पार या ढ क पना आह ेत या सोड ून देऊन नवीन नवीन प तीचा
वीकार ज रीचे आहे.
https://www.tar unbharat.net
एकंदर भारतीय श ेती अ नधा य शेती उ पादनाचा अ या स करावयाचा ठरिवला तर ह े
उ पादन अज ूनही फारच कमी अस याच े िदसून येते. याची कारण े पुढील माण े सांगता
येतील.
१) पा याच े दुिभ
२) पारंप रक श ेतीतं ाचा अवल ंब
३) मशागती या पार ंप रक प ती
४) पारंप रक प ती या िबया या ंचा वापर
५) अपुरा खतप ुरवठा
६) अचानक िपकावर य ेणारी रोगराई
वरीलप ैक याप ूव या भागात ून काही गो या बाबतीत आपण सिव तर मािहती िम ळिवली
आहे. ते हा या िठकाणी बी -िबया या ं या वापराबाबत आपण मािहती िम ळिवणार आहोत . munotes.in
Page 49
शेती आदाना ंची भूिमका
49 बह सं य श ेतकरी म ंडळ ना आपण बी -िबया यां या वापराबाबत िवचारला तर त े आ ही
पारंप रक प ती या िबया या ंचा वापर करतो अस े सांगतात. याचे कारण अस े क , अजूनही
हवा िततका स ंक रत बी -िबया या ंचा चार व सार ामीण भागाम य े झालेला नाही .
शासनामाफ त िठकिठकाणी श ेतीसंशोधन क ाची व श ेती स ेवा क ाची थापना क ेलेली
असली तरी क ेवळ हाता या बोटा वर मोज याइतपत श ेतकरी या ंचा लाभ घ ेताना िदस ून
येतात. दुसरे असे क म ूलत: आ हा भारतीया ंम ये प रवत नािवरोधी मनोव ृ आढळत
अस यान े ायोिगक त वावर एखा ा नवीन जाती या िबया या ंचा वापर कर यास स ुचिवल े
तर ितथेच भीतीची भावना य क ेली जात े. असे नवीन योग करत राह याप े ा आपल े
पारंप रक िबयाण ेच वापरण े अिधक बर े असेही हणणार े शेतकरी आप या पाह यात य ेतात.
ख या अथा ने शेती उ पादनात वाढ करणा या ि कोनात ून जरी स ंक रत बी- िबया या ंची
योजना मा ंडणी गेली असली तरी आम या क ुटुंबायना पुरेसे उ पादन आ हाला पारंप रक
िबयाणी वाप न देखील िम ळते. मग स ंक रत िबया या ंचा वापरच कर याची गरज काय ?
असाही श ेतक यांकडून केला जातो. याचाही प रणाम स ंक रत िबया या ंकडे दुल
हो याम य े झालेला िदस ून येतो.
काही व ेळा जी स ंक रत िबयाणी िव कली जातात . याम य े सु ा ुटी अस याची श यता
असत े. जिमनी त पेरली जाणारी अशी िबयाणी ब याच वेळा जत नाहीत याम ुळेही
या याकड े दुल केले जाते. िक येक शेतकरी अशाही काही त ारी मा ंडतात क आ हाला
संक रत िबयाणी आम या श ेताम य े पेरायची अस ूनही ती क ेवळ वेळेत न िम ळा याने आ ही
पे शकलो नाही .
हणज ेच, संक रत िबयाणी व ेळेत उपल ध न होण े ही एक श ेतकरी वगा ची शोका ंितका आह े.
पारंप रक बी -िबयाणी स ुगी या ह ंगामाम य े काढून ठेवली जात अस यान े पेरणी या ह ंगामात
यां यासाठी खास िक ंमत मोजावी लागत े व या िकंमती काही व ेळा मोठ्या अस यान े
िबयाणी खर ेदी करता य ेत नाहीत अस ेही िक य ेक शेतकरी बोल ून दाखिवतात .
६.२ संक रत िबया याबाबतच े गैरसमज
ामीण भागातील श ेतक यांचा ा यि का ं या मा यमात ून अ यास क े यानंतर त े
संक रत िबया याबाबत आपल े काही ग ैरसमज बोल ून दाखिवतात त े पुढील माण े -
१) पारंप रक िबयाणी कधीही आिण कोठ ेही उपल ध होतात . मा स ंक रत िबयाणी
सहजासहजी उपल ध होत नाहीत .
२) संक रत िबया या ंपासून अ नधा य उ पादन म ुबलक माणात िम ळते. परंतु ते
खा यान े आरो यावर िवपरीत प रणाम होतात .
३) संक रत िबया यांपासून उ पािदत क ेले या अ नधा याम य े कस कमी असतो .
४) या िबया यांपासून जी िपक े घेतली जातात या ंना िविवध रोगा ंचा ाद ुभा व झाल ेला
िदसून येतो. munotes.in
Page 50
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
50 ५) या िबया यांपासून जे अ नधा य उ पादन काढल े जाते. याला पार ंप रक प ती या
अ नधा यासारखी चव नसत े.
६) ही िपक े घे यासाठी श ेतकरी वगा ला अ य खटाटोप फा र मोठ ्या माणात कराव े
लागतात .
७) संक रत िबया या ंपासून शेती उ पादन वाढिवणार े शेतकरी ह े केवळ सधन श ेतकरीच
असतात . हे काम गरीब श ेतकया चे न हे इ. गैरसमजात ून शेतकरी वग संक रत बी -
िबया या ं या वापराकड े दुल करीत आल ेला िदस ून येतो.
वरील ग ैरसमज िवचारात घ ेऊन पिह या ंदा ते दूर कर याचा य न क ेला पािहज े.
१) शेती उ पादनाचा िवचार करीत असताना आपण क ेवळ आप या वत : या कुटुंबाचा
मया िदत िवचार करतो . एवढाच िवचार क न चालणार नाही . तर द ेशातील एक ूण
कुटुंबाचा िवचार येकाने करायला िशकल े पािहज े. हणज ेच रा ीय अ नधा य
उ पादनात कशी वाढ करता य ेईल या गो ीकड े अिधक ल प ुरिव यात आल े पािहज े.
ही िवचारधारा ज े हा पुढे येईल त े हा श ेतकरी वग आपोआपच स ंक रत बी -िबया या ंचा
िवचार क लागतील .
२) पारंप रक प तीन े िबयाणी नीट ठ ेव याक रता आप याकड े पुरेशी साधन े नाहीत . ते हा
ती आपण क ुठेतरी ठ ेवून देतो. यांची उंदीर, घुशीकड ून नासध ूस होत े. तसेच काही
इतर िबया या ंची देखील याम य े भेसळ हो याची दाट श यता असत े. ऐन प ेरणी
हंगामात श ेतकरी वग अशी िबयाणी उगवत नाहीत हण ून िबया यां या शोधाक रता
धावाधाव करीत असल ेले िदसून येतात. हणून सुरि त िठकाणी िनभ ळ व पात
ठेवलेली संक रत िबयाणी खर ेदी कर यावर भर िदला पािहज े. ही क पना श ेतक यां या
पुढे मांडली पािहज े.
३) पारंप रक िबयाणी वापर याम ुळे पीक तयार हो यासाठी दीघ काळ लागतो . मा
संक रत िबया यांचा वापर क े यामुळे अ पावधीत पी क तयार होत े. एका वषा म ये दोन
ते तीन िपक ेदेखील घ ेता येतात.
४) सखोल व पाची शेती कर याक रता स ंक रत बी -िबया यांचा वापर होऊ शकतो .
५) सुधा रत िबया या ंचा शेतीम य े वापर क े यामुळे शेतमाला या दजा म ये सुधारणा होत े.
६) अ नधा य उ पादनाबरोबरच आिथ क उ प नात भर टाक या या ीन े संक रत बी -
िबयाणी उपय ु ठरतात .
७) ित एकरी - ती ह े टरी उ पादनाम य े वाढ होत े.
८) अ प व अ य प भ ूधारक श ेतक यांना आप या श ेतजिमनी व ेगवेग या कारची िपक े
घेता ये या या ीन े संक रत बी -िबयाणी उपय ु आह ेत.
वरील कारच े िविवध फायद े समजाव ून िद यान ंतर शेतकरी वग या बी -िबया यांचा वीकार
क लागतील . ब याच शेतक यांना अज ूनही काही िपका ं या स ंक रत जातीची प ुरेशी munotes.in
Page 51
शेती आदाना ंची भूिमका
51 मािहती नाही . याक रता या ंना काही म ुख िपका ं या स ंक रत जात ची मािहती क न देणे
अ याव यक आहे. हणज े ते जा ती त जा त आप ुलक न े संक रत बी -िबया या ंकडे
पाह लागतील .
भात - भात िपका या स ंदभा त शासनान े अिधक पीक द ेणा या संक रत जाती स ुचिव या
आहेत. या प ुढील माण े –
भाता या ठळक जाती
भाताची जात जातीचा सार तयार हो या चा
कालावधी हे टर
उ पादन
(ि वंटल)
१ कज त १८४ १९७१ १०० ते १०५ िदवस ३० ते ३५
२ राधानगरी १८५-२ १९७४ १०५ ते ११० िदवस ४० ते ४२
३ र ना १९७० १०५ ते ११० िदवस ४० ते ५०
४ र नािगरी २४ १९७१ ११० ते ११५ िदवस ४५
५ जया १९६८ १२५ ते १३० िदवस ५५ ते ६०
६ आय. आर. ८ १९६६ १३० ते १३५ िदवस ५० ते ५५
७ तायच ुंग १९६४ १२० ते १२५ िदवस ४० ते ५०
८ जग नाथ १९६१ १४५ ते १५० िदवस ५०
९ मसुरी १९६९ १३५ ते १४० िदवस ४० ते ५० िदवस
१० कृ णा १९३० ११५ ते १२० िदवस ७०
६.३ सुधा रत बी - िबयाण े आिण पी क-संर ण
भारतातील बह स ं य श ेतक यांकडून वापरल े जाणार े बी-िबयाण े हल या तीच े असत े.
सुधा रत व िपका ंना िविवध रोगा ंपासून संर ण द ेणा या बी-िबया यांचा वापर क े यास
शेतमालाच े उ पादन ४-५ पट वाढिवता य ेणे सहज श य आह े. भारता या िनरिनरा या
िवभागा ंतील प रि थतीन ु प यो य ठरणारी स ुधा रत व पीक -रोगिवरोधक बी -िबयाण े तयार
कर याच े काय भारता या रा ीय श ेतक स ंशोधन म ंडळाने (Indian of Agricultural
Research ) ब याच मोठ ्या माणात करीत आह े. अलीकडील का ळात भारतातील
शेतकरी उ च प ैदास बी -िबया यांचा अिधकािधक उपयोग क लाग याकारणान े सुधा रत
बी-िबयाणा ं या उ पादनात व वाटपाला बरेच मह व ा झाल े आहे. हे मह व ल ात घ ेऊन
भारत सरकारन े सन १९६३ साली 'रा ीथ बी - िबयाण े महामंडळ' ची थापना क ेली.
सुधा रत बी -िबया यांचे उ पादन व िवतरण कर यासाठी काही घटक -रा य सरकारा ंनी
'रा य बी -िबयाण े महाम ंडळा' ची थापना क ेली आह े.
आता गह , भात, वारी , बाजरी , मका या धा या ं या स ुधा रत बी -िबयाणा ंचा वापर कर यात
येत आह े. वरील धा या ं या स ुधा रत बी -िबयाणा ं या उ पादना या बाबतीत भारत वय ंपूण
झाला आह े. munotes.in
Page 52
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
52 सुधा रत बी -िबयाणे वापरल े जाणा या िविवध िप कांखालील जिमनीची ट केवारी
पीक १९७० -७१ १९८० -८१ १९८५ -८६ १९८६ -८७ १९८७ -८८
गह
भात
ज धळा
बाजरी
मका ६.४८
५.५९
०.८०
२.०५
०.४५ १६.१०
१८.२३
३.५०
३.६४
१.६० १९.०८
२३.४७
६.०८
४.९९
१.८० १९.१४
२४.०२
५.५०
५.२७
२.१९ १९.६१
२०.७६
५.४४
३.४९
५१.२३ एकूण १५.३८ ४३.०७ ५५.४२ ५६.१२ ५१.२३
आपली गती तपासा :
: संकरीत बी -िबयाणाबाबत असल ेले गैरसमज सा ंगा.
६.४ खते
तावना :
आप या देशाम य े अनेक वषा पासून शेतजिमनीचा सात यान े उपयोग कर यात आ याम ुळे
जिमनी चा कस फारच कमी होऊ लागला आह े. आप या द ेशातील एक ूण लागवड यो य
जिमनीचा अ यास करावयाच े ठरिवल े, तर या जिमनीमधील नाय ोजन व फॉ फरसाच े
माण िदवस िदवस घटत चालल े अस याच े संशोधना ंनी िस झाल े आहे. नैसिग क व इतर
कारणा ंमुळे शेत जिमनीची ध ूप झाल ेली आह े. याचा प रणाम जिमनीची स ुपीकता कमी
होऊन ितचा दजा िन क ृ बनला आह े. या सवा चा प रणाम श ेता या उ पादकत ेवर िवपरी त
झालेला आह े. याक रता म ूल यांची कमतरता भ न काढ यासाठी िविवध खता ंचा वापर
करणे काळाची गरज ठरली आह े.
एकंदर लागवडयो य जिमनीचा िवचार क े यानंतर ितची स ुपीकता वाढिव या या ीन े दोन
उपाय स ुचतात त े पुढील माण े -
१) जमीन अध ूनमधून पडीत ठ ेवणे. पडीत ठ ेव यामुळे काही कालावधीन ंतर अ न यांचा
संचय अशा जिमनीत वाढत जाईल व प ुढे घेतले जाणार े पीक चा ंगले येईल. परंतु हा माग
एकूण लोकस ं ये या ीन े िवचार करता सोयीचा नाही . कारण एखा ा वष द ु काळ पडला
तर याच े दूरगामी प रणाम न ंतर या पाच-दहा वषा पय त उमटतात . मग तीन -चार वष
जिमनीत पीक न घ ेणे कसे काय परवड ेल बर े? असे केले तर याच े अिन प रणाम प ुढील
दहा-पंधरा वषा या कालावधीम य े उमटतील . हणज ेच जिमनीम य े सात यान े उ पादन
घे यापलीकड े पया य िश लक रािहल ेला नाही .
२) दुसरा माग हणज े वेगवेग या खतांचा जिमनीम य े वापर क न अ न-धा य उ पादन
वाढिवण े. यामुळे जिमनीचा कस (पोत) सुधा शकेल, तसेच ितवष उ पादन वाढ ेल.
हणून पिह या उपायाप े ा दुसरा उपायच यो य वाटतो . munotes.in
Page 53
शेती आदाना ंची भूिमका
53 शेतजिमनी या े फळाचा अ यास करावयाचा ठरिवला , तर एक ूण लोकस ं ये या
ि कोनात ून हे े फार मया िदत आह े. अशा प रि थतीम य े अ न -धा य उ पादन व
बागायती िपका ंचे उ पादन वाढिव याक रता आप या समोर आज खता ं या वापरािशवाय
दुसरा कोणताही पया य िश लक रािहल ेला नाही . केवळ माती परी ण क न व िविश
अ न यांची कमतरता दाखव ून देऊन य ात आपणाला श ेती उ पादन वाढिवता य ेणार
नाही, तर याक रता िविवध कार या खता ंचा वापर मोठ ्या माणात करण े गरजेचे आहे.
दरडोई वािष क उ प न वाढिव या या ीन े शेती यवसायाम य े संक रत बी- िबया या ंचा
वापर क ेला पािहज े ही क पना जशी श ेतीत ा ंनी सुचिवली आह े तशीच क पना जिमनीचा
पोत स ुधार याक रता भरप ूर खता ंचा वापर ही बाबद ेखील मह वाची आह े.
Nadep Method, https://www.lokmat.com
“खते पुरवा जिमनीला , सोने उगवेल मातीला ” हे घोषवा य ऐकायला कण मधुर वाटत े. परंतु
खतां या य वापराबाबत समाधानकारक प रि थती आढ ळत नाही . याउलट खता ं या
वापरा बाबत बर ेच गैरसमज असणारी श ेतकरी मंडळी आजही आप या पाह यात आह ेत.
अलीकड े शासनान े या नवीन रासायिनक खताच े उ पादन घ े याचे धोरण वीकारल े आहे
या खता ंमुळे पुढील द ु प रणा म उ वतात अस े शेतकरी म ंडळ चे मत आह े.
१) रासायिनक खता ं या वापराम ुळे य जिमनीचा पोत स ुधारतो ऐवजी पोत िबघडतो .
२) जिमनीम य े मूलत: अि त वात असणारी अ न ये रासायिनक खता ं या ि य ेमुळे
घटिवली जातात .
३) रासायिनक खता ंचा वापर क े याने अ नधा य उ पादन वा ढत असल े तरी ह े अ नधा य
शारी रक ्या उपय ु नाही . असे अ नधा य खा याम ुळे उलट माणसा ंचे आयुमा न
घटते.
४) ही खत े हणज े केवळ ता पुर या व पाची मलम प ी आहे. कारण दीघ काळ अंमल
िटकिव याची मता या खता ंम ये नसत े.
५) रासायिनक खता ंम ये असणा या घटका ं या प रणामाम ुळे मानवाला िविवध याधी
जडतात .
६) रासायिनक खता ंचा प रणाम जसा मानवी जीवनावर होतो , तसाच ाणी जीवनावर
देखील होतो . munotes.in
Page 54
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
54 ६.५ खता या वापराबाबत स य ि थती
खते वापरा या स ंदभा त िवचार करावयाचा झाला तर रासायिनक खता ंचा ज ेमतेम वापर
करणारी श ेतकरी म ंडळी आप याला पाह यात य ेतात. उपल ध होणारी खत े िपका ंना
दे यापलीकड े इतर कोणत ेच य न क ेले जात नाहीत .
जी रासायिनक खत े शेतकरी वगा कडून वापरली जातात ती कोण या प तीन े, िकती
मा ेम ये वापरली पािहज ेत याच ेही पुरेसे ान यांना नाही . केवळ मानिसक समाधान
िमळिव याक रता ज े िमळेल ते खत िपका ंना िदल े जात अस यान े य ा खतांचा उपयोग
िपकाला होत नाही . हणज ेच खतासाठी खत -पुरवठा-इतर श ेतकरी खत े देतात हण ून
आपणही खत प ुरवठा करावयाचा अशीच प रि थती आढ ळते.
यु रयासारख े खत िपका या जव ळ न देता ते िपकांपासून थोड ्या अंतरावर ाव े असा जरी
शा ीय ि कोन असला तरी य ात ह े खत िक य ेक शेतकरी िपका ं या जव ळ देऊन
हाती आल ेले पीक घालव ून बसतात . आप या प रसराम य े या टाकाऊ व त ू आह ेत
यापास ून देखील खत े बनिवता य े यासारखी आह ेत. परंतु तोही ि कोन आम या
शेतकरीब ंधूम ये िनमा ण झाल ेला नाही .
िपकात ून िफ न सबंध खतप ुरवठा कर याऐवजी श ेता या बांधाव न लांबूनच म ंगला ता
टाक या माण े रासायिनक खत े िदली जातात . ही प रि थती सव देशांत जवळजवळ
सारखीच आढ ळते.
थािनक पात ळीवर थोड ्याफार मात ून व कौश यान े खड्डे खणून उ म कारच े कंपो ट
खत बनिवता य ेत अस ूनदेखील या गो ीकड े शा ीय ि कोनात ून पािहल े जात नाही .
कुज या -सड या पदाथा ची द ुग धी य ेत अस ूनही याकड े डोळेझाक क ेली जात आह े.
पंचायतीमाफ त खोद ून िदल ेले खड्डे भर याची इ छाद ेखील आप या श ेतकरीवगा म ये
आढळत नाही . याचाच अथ वत: तयार करता य े यासार या खता ंकडे देखील द ुल केले
जात आह े.
िहरवळी या खतात ून िपका ंना मोठ ्या माणात स ि य अ न ये उपल ध होत असली तरी
या बाबतीतही बह स ं य श ेतकरी वग अप रिचत आह े. िहरवळी या खता ंचा चार
करावया स जाणा या अिधकारीवगा ला िहरव ळीचे खत हणज े काय? असा स ु वातीला
िवचारणारी श ेतकरी म ंडळी आजही आप या पाह यात य ेतात, हणज ेच आपण आध ुिनक
यांि क श ेतीचे गोडव े गात असलो तरी या बाबतीत फारशी समाधानकारक प रि थती
आढळत नाही .
आतापय त या िवव ेचनाव न खतां या वापराबाबतीत आपण िकती मागासल ेले आहोत
याची क पना य ेते. एकूण लोकस ं येचा वाढता व ेग आिण अ नधा य उ पादन या ंची सा ंगड
घाल या या ीन े खता ंचा वापर करण े हाr काळाची गरज आह े. याक रता सव सामा य
शेतकरी ब ंधूंना खता ं या िविवध कारची मािहती क न देणे गरजेचे आहे.
munotes.in
Page 55
शेती आदाना ंची भूिमका
55 ६.६ खत वापराच े फायद े
१) खतां या वापराम ुळे जिमनीचा पोत स ुधारतो .
२) अ नधा य उ पादनाम य े भरघोस वाढ होत े.
३) िपकांना आव यक अ न ये खतां या मा यमात ून पुरिवली जातात .
४) जिमनीची उ पादन मता िदवसागिणक वाढत जात े.
५) अ नधा य उ पादन िवप ुल माणात वाढ या ने िनया त करता य ेते.
६) जिमनीची स ुपीकता िटकव ून ठेव याक रता जमीन पिडत ठ ेवावी लागत नाही .
७) खतां या जोरावर आपणाला हवी ती िपक े वेगवेग या हंगामाम य े घेता येतात.
८) िनकृ बनल ेली जमीनद ेखील उ पादन यो य बनवता य ेते.
आपली गती तपासा :
: खता या वापराच े फायदे कोणत े?
६.७ खतांचे कार :
ामु यान े खता ंचे नैसिग क आिण रासायिनक अस े दोन कार आह ेत. नैसिग क खता ंचा
अंमल दीघ काळ िटकून राहतो . जिमनीचा पोत स ुधार यास या खता ंचा जा तीत जा त
उपयोग होतो . रासायिनक खता ंना 'वरखत े' हणतात . िविश कालावधीत िपका ंची
झपाट्याने वाढ हावी , पया याने शेती उ प न वाढाव े या उ ेशातून या ंचा वापर क ेला जातो .
हा खता ंचा अंमल मा फारच कमी कालावधीप ुरता िटक ून राहतो . हणूनच या रासायिनक
खतांना 'वरखत े' असेही संबोिधल े जाते.
खतांचा अिधक प रचय क न घे यासाठी आपणाला न ैसिग क, तसेच रासायिनक खता ंचे
वग करण खालील माण े करता य ेईल.
नैसिग क खत े रासायिनक खत े नाय ोजनय ुफॉ फारसय ुस ि य पोटॅशयुस ि य शेणखक पो ट िहरवळीच े सोनख प डमासळी हाडे व खतांचे कार munotes.in
Page 56
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
56 अ) स ि य खत (भरखत े) :
१) शेणखत :
थािनक पात ळीवर थोड ्याफार य ना ंनी सहजासहजी तयार करता य े यासारख े हे खत
असून जिमनीचा पोत स ुधार या या ीन े हे खत फारच मोलाची कामिगरी बजा वते. अशी
व तुि थती असली तरी उपल ध हो णा या सव च शेणापास ून शेणखत बनिव ले जात नाही
ही खेदाची बाब आह े. या संदभा त आकड ेवारीच पाहावयाची ठरिवली तर ४० ट के शेणाचा
वापर खतासाठी क ेला जातो व २०% शेण चार पये ही िकंमतीचा ग ॅस व नाय ोजनय ु
खत उपल ध क न देते. रासायिनक खत े वाप न केली जाणारी िपका ंची वाढ ही थायी
व पाची नसत े. कारण दरवष ही खत े िपका ंना ावी लागतात . याउलट श ेणखत वाप न
होणारी पी क वाढ ग ुणव ेत े असत े. या खताचा अ ंमल तीन त े चार वष िटकून राहतो .
प रणामी पोत स ुधार यास मदत होत े व जिमनी ची उ पादकता वाढत े.
कोकण प रसराचा अ यास करावयाचा ठरिवला तर राब करण े हणज ेच जमी न भाजण े हा
कार साव ि क चिलत आह े. यामुळे शेणाचा ब याच मोठ ्या माणात वापर राब
कर याक रता क ेला जातो . अथा त हासु ा एक श ेणाचा अप ययच आह े. शासनान े अलीकड े
बायोग ॅस संयं ासार या योजना राबिव या अस या तरी अज ूनही सव च शेतक यांजवळ या
योजना य ेऊन पोहोचल े या नाहीत . यामुळे शेण व यापास ून तयार होणार े शेणखत याच े
मह व या ंना इतक ेसे पटल ेले िदसत नाही .
सन १९७० साली भारता त १२० कोटी टन श ेण उपल ध होत े. यापैक ५० कोटी टन
शेणाचा ज ळण हण ून वापर कर यात य ेत होता व क ेवळ २१.५ कोटी टन श ेणाचा वापर
खत हण ून कर यात आला . बाक च े शेण टाकाऊ ठरिवल े याचाच अथ थािनक
साधनस ंप ीचा आपण नीट वापर क शकत नाही .
ही प रि थती िवचारात घ ेता शेणाचा उपयोग ज ळण हण ून क नये. याक रता ा मीण
जनतेला िश ण द े याची व या ं या सवय ना व ेगळे वळण लाव याची फारच मोठी गरज
आहे. शेणाचा द ु पयोग टा ळ याक रता जनत ेला िश ण द े या या ीन े येक िवकास
खंडातील श ेतक िव तार अिधकारी , ामस ेवक, तसेच त ण िम ा ंनी जाणीवप ूव क य न
करणे गरजेचे आहे. हे य न करीत असताना या ंनी पुढील गो ी इतरा ं या यानात आण ून
िद या पािहज ेत.
१. शेणापास ून उ म कारच े भरखत तयार करता य ेते.
२. शेण, गोबरगॅस अथवा बायो गॅस संयं ाम य े टाक यान ंतर िमथ ेनवायू तयार होतो , तसेच
उ म कारच े नाय ोजनय ु खत उपल ध होते.
३. शेणाचा अप यय टा ळ यासाठी जनावरा ंना गोठ ्याम य े बांधूनच चारा द ेणे अ याव यक
आहे, तसेच संकिलत क ेलेले शेण िविश खड ्याम य े गाडल े जाईल या गो ीकड े ल
पुरिवले पािहज े.
munotes.in
Page 57
शेती आदाना ंची भूिमका
57 २) िहरवळीचे खत :
सव च शेतक यांम ये शेणखत तयार कर यासाठी भरप ूर शेण उपल ध होत ेच अस े नाही .
तसेच िपका ं या ह ंगामात खत े खरेदी कर यासाठी प ैसे असतातच अस ेही ना ही. हणून
सवा ना परवडणारी िहरव ळीची खत े थािनक पात ळीवर तयार क न अ नधा य उ पादन
वाढिवण े हा एक मह वाचा उपाय नाही . खरे पािहल े तर या खताचा अज ूनही हावा िततका
सार झाल ेला नाही. ते हा कमी क ाम य े, कमी खचा त अिधक फायदा क न देणारे खत
हणून बह स ं य श ेतक यांनी याचा वीकार करण े अ याव यक आह े. या खता या
मा यमात ून जा तीत जा त स ि य अ न ये उपल ध क न िदली जात अस याम ुळे कमी
कौश यात याचा िपका या ीन े भरपूर फायदा आह े.
िहरवळी या खतासाठी िनवडली जाणारी िप के :
िहरवळी या खतासाठी िपका ंची िनवड करताना प ुढील ग ुणधम ल ात याव ेत.
१. िपके लवकर वाढणारी आिण यापास ून भरप ूर ह रत ये िमळणारी असावीत .
२. ही िपक े ि दल वगा त असावीत .
३. िपके कमी पा यावर आिण हल या जिमनी त जोमान े वाढणारी असावी .
४. िपकांची मुळे खोलवर जाणारी असावी व याची पान े कोव ळी, सुंदर, लुसलुशीत,
असावी .
५. िपके सु वातीला कालावधीत भरप ूर पान े येणारी असावीत .
िहरवळी या खतावर घेतली जाणारी िप के :
िहरवळीचे खत तयार कर यासाठी वाल , गवार, मूग, चवळी, मेथी, रोवरी इ . िपके घेतली
जातात . शेता या बा ंधावर ि लरीिसडीया नावा या वन पतीची लागवड क ेली जात े.
िहरवळीचे खत कसे करावे ?
वेगवेग या हंगामाम य े िपका ंपासून िहरव ळीचे खत तयार करत े वेळी पीक नुकतेच
फुलो यावर आल ेले असाव े. ही िपक े साधारणपण े ६ ते ८ आठवड ्यांत फुलो यावर येतात.
ि ल रिसिडयासार या वन पतीची पान े बाह े न आणून जिमनीत ना ंगरामाग े टाक ून
गाड यात येतात. इतर िपका ं या बाबतीत मा ही िपक े या जिमनीत घ ेतली असतील
तेथेच या ंचे खत तयार कराव े. याक रता प ुढील प तीचा अवल ंब करावा .
१. िहरवळीचे पीक न ुकतेच फुलो यावर आल ेले असताना या ची जिमनीलगत कापणी
करावी .
२. शेत लोख ंडी ना ंगराने नांगरावे आिण ना ंगरा या य ेक सरीम य े कापल ेले िहरव ळीचे
पीक सम माणात टाकाव े.
३. टाकल ेले िहरव ळीचे पीक ना ंगरा या द ुस या फेरीम य े संपूण गाडल े जाईल याची
काळजी यावी . munotes.in
Page 58
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
58 ४. िहरवळीचे पीक जिमनीम य े संपूण गाडून झा यान ंतर या श ेताम य े मैद िफरवावा .
यामुळे जिमनीत स ंपूण पीक दबल े जाऊन पीक क ुज याची ि या जलद स ु होईल.
५. जिमनीत ओलावा कमी अस ेल तर एक पाणी स ंपूण े ाला ाव े.
६. ही िपक े जिमनीत गाड यान ंतर िपका या ग ुणधमा माण े एक त े दीड मिह यात क ुजली
जातात .
िहरवळी या खतांचे फायद े :
१. जिमनीत स ि य यांची भर पडत े.
२. जिमनीत पावसाच े पाणी साठिव याची श वाढत े व याचा प रणाम हणज े जिमनीची
धूप थांबते.
३. िपकांना लाग णा या अ न यांचा िनचरा होत नाही .
४. जमीन मशागतीस भ ुसभुशीत होत े.
५. जिमनीतील तणा ंचा नायनाट हो या स मदत होत े.
६. ही खत े िपका ंना हळूहळू उपल ध होतात तस ेच ती जिमनीत दोन -तीन वष िटकतात .
७. िचकण मातीतील िचकटपणा कमी होतो .
३) कंपो ट खत :
आप या जव ळ असल े या टाकाऊ व पा या चीजव त ू एका िविश खड ्ड्याम य े
ठरािवक कालावधीसाठी गाड यान े यापासून कंपो ट खत तया र होत े. आपण या
प रसराम य े वावरतो ितथ े काही व ेळा मोठमोठ े घाणीच े िढगार े पाहतो . ते िढगार े ओला ंडून
पुढे जाताना णभर नाकाला हात माल लावून पुढे जातो . याच व ेळी मनाम य े एक िवचार
येऊन जातो तो हणज े हे िढगार े िविश खड ्ड्यांम ये गाडल े गेले तर चा ंगले खत त यार
होईल व त े शेतीला उपय ु ठर ेल. परंतु हा केवळ एक िवचारच ठरतो . एकंदरीत थािनक
पातळीवर उपय ु ठर ेल अस े खत तयार करावयाच े अस ेल व रोगराईपास ून संर ण
करावयाच े असेल तर क ंपो ट खता ंचे खड्डे आप याला गावाम य े य ेक कुटुंबीयांनी
खणल े पािहज ेत.
यापूव ा मपंचायतीमाफ त कंपो ट खताच े खड्डे खणून िदल े जात असत . या स ंदभा त
ामस ेवकांकडून माग दश न िदल े जात अस े. येक खड ्ड्यागिणक ामप ंचायतीमाफ त
नाममा एक पया िदला जात अस े.
ताजे शेण िपका ंना िद यान े पीक चा ंगले येते. हे जरी खर े असल े तरी य ेक वेळा ताजे शेण
िपकांना प ुरिवणे श य होत नाही . ते हा अस े खत क ंपो ट खड्ड्यांम ये साठव ून
या यापास ून खत बनिवल े जाते. या भागाम य े ३० इंचापे ा कमी पाऊस पडतो या
कंपो ट खताच े खड्डे कराव ेत. munotes.in
Page 59
शेती आदाना ंची भूिमका
59 खड्ड्याचा आक ृितबंध कंपो ट खतासाठी खण या जा णा या खड्ड्यांची खोली ६ फूट
असावी व हा खड ्डा िजत या ला ंबीचा हवा िततका ठ ेवावा. श यतो िठकिठकाणी क ंपो ट
खताच े खड्डे न खणता एक खड ्डे खणाव ेत.
खड्डा भरत असताना य ेक थर ६ इंच जाडीचा ठ ेव यात य ेतो. झाडांची पान े,
काडीकचरा , गावातील घाण , उसाच े िचपाड या ंचा पिहला थर क ेला जातो . यानंतर हा थर
पायान े दाबला जातो. तो चा ंगला दाबला ग े यानंतर यावर २ इंच जाडीचा श ेणाचा थर
देतात. नंतर व न मातीचा एक थर व मग प ु हा कच याचा थर , शेणाचा थर या प तीन े
भरले या खड ्ड्यातील खत चार मिह या ंम ये तयार होत े.
या खतात ून नाय ोजनय ु अ न ये, तसेच स ि य अ न ये मुबलक माणात उपल ध
होतात . जिमनीचा पोत स ुधारणे या ी ने हे खत फारच उपय ु ठरत े. कुंड्याम य े
काढ याबरोबर ह े खत श ेताम य े न वापरता त े खड्ड्या या बाह ेर काढ ून िकमान १५ िदवस
सूय काशात ठ ेवले पािहज े हणज े ते पूण त: सुकेल व काही पदाथ िश लक असतील तर त े
कुजतील .
खड्ड्यातून बाह ेर काढ याबरोबर ह े खत श ेताम य े िवख ुरले गे यास याचा हवा िततका
फायदा िपका ंना होणार नाही . अशी खत े बनिव या या बाबतीतही मागासल ेपणा आढ ळतो
हणून खेडेगावांतून त ण मंडळामाफ त, तसेच शेतकरी बा ंधवां या स हकाया तून य ेक
कुटुंबिनहाय एक खड्डा खणला जाणे अ याव यक आह े. खड्डा ा यि का या
मा यमात ून त अिधका यांकडून भ न िदले पािहज ेत.
४) सोनखत :
जपानसार या द ेशातल े उदाहरण या, ितथे आप याकड े आल े या पाह याला
ातिव धीसाठी ठ ेवून घेतले जाते, परंतु या गो ी आपणाला करता य ेतील क नाही ? हे सहज
श य आह े असे बोलून जातो . परंतु शेवटी क ृती या बाबतीत श ू यापे ा मोठ े उ र सापडत
नाही. याचाच अथ असा क आपण क ुठेतरी कमी पडत आहोत . सोनखता ं या बाबतीत खर े
सांगावयाच े हणज े आपणाला वाटणारी घ ृणा (िकळस) यामुळे अजूनही याचा शेतीम य े
वापर क ेला जात नाही . बायोगॅस, गोबरगॅस संयं ाना जर स ंडास जोडल े गेले तर िमथ ेन वाय ू
उपल ध हो ऊ शक ेल व खत प ुरवठाही होऊ शक ेल. हणून श यतो अशा योजना
वीका न संडास या ंना जोडण े अ याव यक आह े. दुसरे हणज े मै याम य े राख िम सळून
सुकिवला आिण तो िपकाला िदला तर , तो िपका या वाढी या ीन े फारच उपय ु ठरतो .
सोनखतात ून नाय ोजनय ु अ न ये िवपुल माणात उपल ध होत अस यान े िवशेषत:
बागायती िपक े मोठ्या माणात उ प न देऊ शकतात . हणून या खताचा जा तीत जा त
माणात वाप र होण े अ याव यक आह े.
यािशवाय महारा ाम य े िजथे ितथे सहकारी साखर कारखाने आहेत. या कारखा या या
सभासदा ंना माफक दराम य े या खताचा प ुरवठा कर या त आलेला अस यान े जिमनीची
सुपीकता वाढ या या ीन े या खतान े बरीच मदत क ेली आह े.
munotes.in
Page 60
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
60 ब) स ि य जोरखत े :
स ि य जोरखता ंम ये खालील कार या खता ंचा समाव ेश होतो .
१) प ड :
भारतात दरवष स ुमारे ३० लाख टन िनरिनरा या कारची प ड तयार होत े. यात क ेवळ
न च नस ून काही फ ुरद आिण पालाश व यािशवाय मोठ ्या माणात स ि य पदाथ ही
असतात . सू मजीवाण ूंची ि या होऊन स ि य न ाचे अमोिनया आिण श ेवटी नाय ेट
न ाम य े पांतर होत े व याचा उपयोग िपक े करतात .जरी या खतातील अ न ये
रासायिनक खताप े ा हळूहळू िमसळत असली तरी या ं यातील ा य न जा त का ळ
िमळत राहत े. आणखी िवश ेष हे क वन पत ना या ंची गरज असत े ती स ू म येही ती
पुरिवतात .
ए प ेलर िक ंवा हाय ॉ िलक ेसमधून िमळाले या प डीत त ेलाचे माण द ेशी घाणीतील
प डीपे ा कमी असत े. तथािप या त ेलामुळे य ात खता या ीन े यांचे मह व कमी होत
नाही. १९४२ म ये जे हा अिधक 'अ न िपकवा मोहीम ' सु झाली व रासायिनक खत े
िमळत न हती त े हा भ ुईमुगा या प डीचा फार मोठ ्या माणात उपयोग क ेला गेला. िम खत े
कर यासा ठी देखील याचा वापर होत अस े. परंतु ती खा यायो य प ड अस ून गुरांचे
खा ा न हण ून जा त मह वाची अस याम ुळे आता ितच े खत ह णून वापर कर यास
ो साहन िदल े जात नाही . भुईमुगा या प डीची िक ंमतदेखील फार जा त आह े. एरंडी, िनम,
करंज आिण माह आ या प डी खा यायो य नस यान े यांना तस ेच िकंवा िम खता ंतून
वापर याची िशफारस क ेली आह े. एरंडीतील न ा या ि य ेला उपय ु हायला फा र
जा त का ळ लागतो . एरंडी आिण नीम या प डीत ज ंतुनाशका ंचा गुणधम अस याम ुळे या
शेतात वा ळवीचा उप व आह े यात या ंना वापरतात . टरफलिवरिहत कपाशीची प डदेखील
खत हण ून उपयोगात आणतात .
प ड खत टाक याप ूव या ंची भ ुकटी करावी हणज े ती श ेतात एकसारखी पसरता येते.
शेणखत व िहरव ळीचे खत यासार या स ि य भरखता माण े प डी या खता ंचा दीघ काळ
प रणाम न होता या िपकाला त े िदल े असेल यालाच उपयोगी पडत े. प डीचे खत
जिमनीत टाक यापास ून सुमारे ६ आठवड ्या या आत बह त ेक सव न ाच े नाय ेटम य े
पांतर होते आिण त े िपकाकड ून घेतले जात े. यामुळे याचा हण यासारखा िवश ेष
प रणाम राहत नाही .
२) वाळलेले र :
वाळले या र ात िक ंवा या या भ ुकटीत १० ते १२ ट के अित ा य न १ ते १.५ ट के
फुरद आिण ०.६ ते ०.८ ट के पालाश असत े. र ाची भ ुकटी का या रंगाची कोरडी ,
गाठी असल ेली िक ंवा रवा ळ असून फार जलद क ुजते व सव िपका ंवर आिण सव कार या
जिमनीत प रणामकारी असत े. भुकटीचा मातीत िमस ळून उ म उपयोग करता य ेतो. कारण
यामुळे ती जिमनीत सार या माणात पसरता य ेते.
munotes.in
Page 61
शेती आदाना ंची भूिमका
61 ३) मासळीचे खत :
मासळी या खताम य े सव साधारणपण े मासळीची भुकटी, वाळलेले मासे व मास ळीचे तुकडे
यांचा समाव ेश होतो . या िवभागात मास ळीचे तेल काढतात त ेथे हे खत मोठ ्या माणात
िमळते. समु िकना यावर काही माणात फाजील वा ळलेले मासे व माशा ंचे तुकडे िमळतात.
मासळी या कारावर याची ग ुणव ा अवल ंबून असत े व या माण े यां यात ४ ते
२० ट या ंपय त न , ३ ते ९ ट या ंपय त फ ुरक आिण ०.३ ते १.५ ट या ंपय त
पालाश आढ ळते. या याबरोबरच या ं यात बर ेचसे िमठाच े माणही असत े. मासळी
वाळिव या या प ती सफाईदार नस याम ुळे यात वा ळूचेही माण असत े. या खताला
फार वाईट घाण य ेत अस यान े याला हाता ळ याबाबत बरेच आ ेप घेतले जातात . न
आिण फ ुरद ही दो ही जा त माणात अस ून लवकर ा होत अस याम ुळे हे खत सव
िपकांसाठी आिण सव कार या जिमन ना यो य आह े. नारळाची झाड े समु िकना यावर
वाढत अस याम ुळे यांना मीठ घातल ेले मानवत े आिण हण ून मास ळी या खताचा
नारळाक रता फार मोठ ्या माणात खप होतो . या खताचीही भ ुकटी क न टाकण े जा त
यो य होय .
४) हाडे आिण हाडा ंचा चुरा :
हाडं हे खताच े एक मह वाचे साधन आह े. ती िपका ंना कॅि शयम , फुरद आिण न
पुरिवतात . साधारणपण े यांना खत हण ून जिमनीत घाल याप ूव यांचा चुरा करतात . २५
िम.मी पे ा कमी आकारा या कणा ंचा चुरा खतासाठी यो य समजला जातो . क या
हाडां या चु यात ३ ते ४ ट के न , २० ते २५ ट के फुरद याप ैक ७ ते ९ ट के फ
साय ेट ावणात िवरघळणारे फुरद असत े आिण २८ ते २२ ट के चुना असतो .
हाडांबरोबर जी चरबी असत े याम ुळे हाडां या सड या या ि य ेत बाधा य ेते हणून या ंना
दळ यापूव चरबी अलग कर यासाठी हाड े वाफिवतात . वाफिवल ेली हाड े जा त िठस ूळ
असून या ंचा चुरा होण े सोपे जाते आिण या बरोबर ती जा त लवकर क ुजतात . तथािप
वाफिव याम ुळे काही माणात न नािहस े होत असल े तरी फ ुरद आिण च ुना या ंचे माण
वाढते. हाडांचा चुरा आ लय ु जिमनीसाठी िवश ेष क न यो य आह े आिण हल या चा ंगला
िनचरा हो णा या व चांगली हवा ख ेळणा या जिमनीत तर त े फार प रणा मकारी आह े. हाडांचा
चुरा सव िपका ंवर वापरता य ेतो, परंतु भात आिण फ ळझाडांना ते मु य व े क न उपयु
आहे. हे खत प ेरणी या िक ंवा लावणी कर या या व ेळी घालतात .
रासायिनक खते :
आप या द ेशाम य े रासायिनक खता ंचे उ पादन करणार े कारखान े साव जिनक व खाजगी
अशा दो ही े ांत अि त वात आह ेत. िस ी , नागगल , ॉ बे, नाम य , गोरखप ूर, म ास या
िठकाणच े कारखान े साव जिनक े ात आह ेत.
munotes.in
Page 62
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
62 भारताम य े पुढील रासायिनक खत े बनिवली जातात .
https://marathi.krishijagran.com
१) अमोिनयम स फ ेट २) अमोिनयम फॉ फेट ३) सुपर फॉ फेट
४) यु रया ५) अमोिनयम लोराईड ६) नाय ो फॉ फेट
७) सुफला ८) जय िकसान
अ) नाय ोजन यु रासा यिनक खते :
याम य े अमोिनयम स फ ेट, कॅि शयम , अमोिनयम नाय ेट यु रया या खता ंचा समाव ेश
आढळतो. खािटक खा या तील टाकाऊ पदाथ , मासळीचे खत प या ंची िव ा व श ेण ही
नाय ोजनय ु स ि य खते आह ेत. अमोिनयम ह े भारतात सवा त जा त वापरात य ेणारे
नाय ोजनय ु खत अस याम ुळे ते भारतात तयार होत े.
याम य े नाय ोजन २०.६ ट के इतका असतो . सव नाय ोजन खताप े ा य ु रयात
नाय ोजनच े माण अिधक असत े (४५ ट के नाय ोजन ) हा यु रया िपका ं या पानावरस ु ा
जंतुनाशक हण ून फवारला जातो , िवशेषत: भाताची , उसाची उ म कार े वाढ हो या या
ीने या िपका ंना नाय ोजनय ु रासायिनक खत े पुरिवणे अ याव यक असत े, मासांचे
लहान लहान त ुकडे व वा ळलेले र याम य े पाच त े दहा ट क े नाय ोजन असतो .
मासळी या खताम ये सात ट क े नाय ोजन असतो . ही खत े पा याम य े सहजासहजी
िवरघळणारी अस यान े िपका ं या अगदी जव ळ येऊ देऊ नय ेत. नाहीतर पीक जा ळून
टाकतात .
ब) फॉ फारसय ु रासायिनक खते :
भारता म ये चिलत असल ेले हे खत हणज े सुपर फॉ फेट हे होय, या या खालोखाल
रॉकफॉ फेटला ओ ळखले आहे. रॉक फॉ फेटला स य ु रक ॲिसडची रासायिनक ि या रासायिनक खतांची वग वारी १) नाय ोजनय ु ३) पोटॅशयु २) फॉ फरसय ु
munotes.in
Page 63
शेती आदाना ंची भूिमका
63 क न सुपर फॉ फेट तयार करतात . रॉकफॉ फेट, हाडांचा च ुरा यापास ूनही फॉ फरस
सहजासहजी उपल ध होतो .
सुपर फॉ फेट खत जिमनीत एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी पसरत नाही . याचाच अथ
असा क , हे खत ओलसर जिमनीत िबया ं या जव ळ ावे. फॉ फरसचा िपका ंना पुढेही
उपयोग हावा आिण ती जिमनीत मातीला बा ंधून राह नय े हणून ते कंपो ट, शेणखत िक ंवा
िबयां या द ेठापास ून िमस ळून याव े.
क) पोटॅशथु रासा यिनक खते :
यां याम य े ामु यान े युरेट ऑफ पोट ॅश आिण स फ ेट ऑफ पोट ॅश अस े दोन कार
आढळतात. याम य े अनु मे ६० ट के व ४८ ट के पोटॅश आढ ळतो. याम य े या
लाकडाची राख व च ुरा याचा समाव ेश आढ ळतो. स फेट ऑफ पोट ॅश आिण लाकडाची
राख यातील पोट ॅश पा यात सहजपण े िवरघ ळणारा असतो . याचाच अथ ही खत े िबयां या
अगदी जव ळ देऊ नय ेत. नाहीतर बी अगर रोप करप ून जा याची भीती असत े.
कोकणातील जिमनीचा िवचार क ेला तर या जिमनीम य े पाणी िटकव ून ठेव याची मता
फारच कमी आह े. िपकां या वाढीसाठी अ याव यक असल ेली अ न यांपैक केवळ लोह,
तांबे यांचे माण अिधक असणारी या प रसरातील जमीन आह े. यामुळे खतां या वापराच े
मह व श ेतकरी वगा ला समजाव ून देणे गरजेचे आहे. याचबरोबर खत े दे या या प तीही या
लोकांना माहीत क न िद या पािहज ेत. या ीन े खते दे या या प ुढील प ती स ुचिवता
येतील.
आपली गती तपासा :
: खताच े िविवध कार सा ंगा.
खते दे या या प ती :
१) िव फटणे :
या प तीम य े पीक प ेरणीपूव िकंवा पीक रोप याप ूव जिमनी या प ृ भागावर खत सव
िव फट ून टाकल े जाते. मा य ु रयासारखी न य ु खते जिमनी या प ृ भागावर िव फट ून
देता येत नाहीत . ही गो यानात ठ ेवली पािहज े.
२) प ा प त :
हल या जिमनीम य े खतांचा वापर करताना या प तीचा अवल ंब केला जातो .
३) िपकां या ओळीत पेरणी :
या प तीत प ेरणी या व ेळी िबयां या बरोबर खत िपका ं या काकरीत सोडल े जाते िकंवा
पीक प ेरणीनंतर ते काकरीत घातल े जाते.
munotes.in
Page 64
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
64 ४) पेरणीन ंतर वरखत े देणे :
पीक उगव यान ंतर या या वाढी या का ळात पीक जोमदार य े यासाठी न ाचा प ुरवठा
केला जातो . ामु यान े या प तीम य े ओळी या बाज ूने ि कंवा िवकट ून खत घाल याची
प त आह े.
५) फवारणी प त :
या प तीन े ामु यान े सू म ये िपकांवर फवा न िदली जातात . याच माण े
यु रयामध ून न द े यासाठीही या प तीचा अवल ंब केला जातो .
खतातील म ुख अ न यांचे माण
अ.
. खताच े नाव न
(ट के) फुरद
(ट के) पालाश
(ट के)
१)
२)
३)
४)
५) शेणखत
क पो ट खत
सोनखत
हाडाचा च ुरा
मासळी खत ०.८०
०.५०
१.३०
३.५०
४.१० ०.६५
०.६५
१.१०
२१.५०
०.९० १.००
०.८०
०.३५
-
०.३०
रासायिनक खतातील अ न याच े (शेकडा माण
६)
७)
८) यु रया
युरेट ऑफ पोटश
पोटिशअम स फ ेट ४५.००
-
-
-
-
- -
६०.००
५०.००
या त या व न एक गो प होत े क , येक खताम य े कमी-अिधक माणात अ न ये
आढळतात. ते हा िपका ंना केवळ एका कारच े खत न द ेता अन ेक कारची खत े देणे
ज ीच े आह े. यािशवाय िपका ंची नीट वाढ होणार नाही ही गो आप या यानात
ये यासारखी आ हे.
६.९ भारता तील श ेती े ात खता ंचा वापर
त ा . १२.५ व न भारतात सन १९५१ -५२ पासून होत असल े या िविवध कार या
खतांचे उ पादन व उ पादनातील कमतरता भ न काढ यासाठी कर यात आल ेली आयात ,
खतांचा एक ूण वापर व लागवडीखाली ितह े टरी िकती खत वापरल े जात े यासंबंधी
मािहती िम ळते.
munotes.in
Page 65
शेती आदाना ंची भूिमका
65 त ा . : भारतात खता ंचे उ पादन व वापर
वष उ पादन आयात एकूण
वापर लागवडीखालील ितह े टरी वापर (िकलो ॅम)
१९५१ -५२
१९६० -६१
१९७० -७१
१९८० -८१
१९८६ -८७
१९९५ -९६ ३९
१६६
१०६६
३०००
७०७०
११३०० ५२
४२०
६३०
२७६०
२२७०
४००० ७०
२९०
२२६०
५५१०
८७४०
१५७०० ०.५
१.९
१३.१
३१.८
४८.५
७०.०
भारतात िवप ुल जमीन लागवडीखाली उपल ध असली व ती काही बाबतीत समाधानकारक
असली तरी सव साधारणपण े नाय ोजन , फॉ फरस या दोन मह वा या घटका ं या बाबतीत
भारतातील श ेतजमीन ि थती समाधानकारक नाही . हणून शेतीिवष यक न या धोर णात
शेती े ातील ितहे टर उ पादन वाढिव या या ीन े रासायिनक खता ं या अिधकािधक
वापरावर भर द े यात य ेत आह े.
शेती े ातील ितहे टरी उ पादकता वाढिव यासाठी व शेती यवसाया या िवकासासाठी
काही श ेतीसंबंिधत आदान े अ याव यक आह ेत. यापैक अ य ंत मह वाची आदान े हणज े
िसंचनसोयीचा समाधानकारक प ुरवठा, सुधा रत बी -िबयाण े, रासायिनक व न ैसिग क खता ंचा
समाधानकारक व प ुरेसा वापर .
भारतातील रासायिनक खता ंचे उ पादन सात या ने वाढत अस याच े िदस ून येते. सन
१९५१ -५२ म ये रासायिनक खता ंचे एकूण उ पादन ३९ हजार टन इतके होते. सन
१९८६ -८७ म ये यांचे देशातील उ पा दन ७०७० हजार टनापय त वाढल े. पण
भारतातील िव तीण े ास आव यक त ेवढा रासायिनक खता ंचा प ुरवठा भारतातील
उ पादनान े होत नस यान े ितवष फार मोठ ्या माणावर या ंची आयात करावी लागत
आहे. उदाहरणाथ सन १९५१-५२ म ये ५२ हजार टन खता ंची आयात कर यात आली .
हाच आकडा सन १९८६ -८७ म ये २२७० हजार टना ंपय त वाढला .
भारतात अिधकािधक िस ंचनसोयी व स ुधा रत बी-िबयाण े यां या वापराबरोबरच
अिधकािधक खतांचा वापर क ेला जात आहे. उदाहरणाथ , सन १९५१ -५२ म ये
भारतातील श ेती े ातील एक ूण फ ७० हजार टन रासायिनक खत े वापरली ग ेली. सन
१९८६ -८७ म ये ८७४० हजार टन रासायिनक खता ंचा वापर क ेला गेला.
याच काळात ( हणज ेच सन १९५० -५२ पासून १९८६ -८७ पय त) ितहे टरी
वापर यात आल े या रासायिनक खता ंचीही वाढ बरीच हणज े ०.५ िकलो ॅमपास ून सुमारे
४८.५ िकलो ॅमपय त वाढ झाली .
भारतात जरी ितह े टरी रासायिनक खता ंचा वापर वाढत असला व सन १९८६ -८७
म ये जरी ितह े टरी ४८ िकलो ॅमपय त वाढला तरी इतर द ेशात ितह े टरी वापर या munotes.in
Page 66
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
66 जाणा या रासायिनक खता ंशी तुलना करता भारताला या बाबतीत बरीच गती करावया ची
आहे, हे पुढील आकड ेवारीव न प होईल . इतर काही द ेशांत ितह े टरी वापरल े जाणार े
रासायिनक खत े (िकलो ॅमम य े) पुढील माण े आह े. चीन (१७०), जपान (४३०) व
यूझीलंड (८९०).
भारतात साप े तेने कमी रासायिनक खत े वापर यामागील म ुख कारण हणज े पुरेसा व
िनि त व पा या िस ंचनसोयीचा अभाव , रासायिनक खता ं या आ ंतररा ीय बाजारात
वाढ या िकंमती, वाढ या प े ोल या िकंमती, वाढता वाहत ुक चा खच , सहकारी
सोसायट ्यांमाफ त रासायिनक खता ंचे असमान वाटप आिण मागणी या मानान े देशांतग त
खतांचे कमी उ पादन इ यादी .
सन १९५१ -५२ आिण सन १९८६ -८७ या कालावधीत रासायिनक खता ंची आयात ५२
हजार टना ंपासून २२७० हजार टना ंपय त वाढली .
सन १९७० -७१ म ये रासायिनक खता ं या आयातीची िक ंमत . ९९.९ कोटी इतक
होती. सन १९८६ -८७ म ये . ७७३.५ कोटी व सन १९८७ -८८ म ये . ४८६.२
कोटी इतक होती . एक गो ल ात ठ ेवायला पािहज े क , इथे जरी रासायिनक खता ं या
आयातीची िक ंमत पयाम य े सांिगतली असली तरी याची िक ंमत परक य चलनात ( या
या व ेळ या िविनमय दरान ुसार) ावी लागत े व याम ुळे भारता या आ ंतररा ीय
यापारतोलावर च ंड भार पडत आह े.
वरील सव िव ेषणाचा मिथताथ हणज े भारताच े रासायिनक व न ैसिग क खता ंसंबंधी या
धोरणा ंत थमपास ूनच या खता ं या उ पादनाकड े िजतक े ल ावयास पािहज े होते तेवढे
िदले गेले नाही.
भारता कडून होणारा रासायिनक खतांची आ यात
वष आयातीची िकंमत
(७. कोटी) वष आयातीची िकंमत
(७.कोटी)
१९७० -७१ ८६ १९८५ -८६ १४३६
१९८० -८१ ८१८ १९८६ -८७ ९२१
१९८३ -८४ ४२४ १९८७ -८८ ४८६
१९८४ -८५ १३४६ १९८८ -८९ ९२८
खता या वापरातील अडचणी :
िपकां या भरघोस उ पादनाक रता खता ं या वापरािशवाय पया य िश लक रािहल ेला नाही
ही गो आतापय त या मािहतीव न प झाल ेली असली तरी य ात खता ं या
वापराबाबत द ुरव थाच आढ ळते. ही गो प ुढील म ु ांव न प हो यासारखी आह े.
१) शा ी य मािहतीचा अभाव :
बह सं य श ेतकरी िनर र अस यान े िविवध रासायिनक खता ंची मािहती क न
घे याचा नवीन ि कोन सव सामा य शेतकरी वगा म ये आढ ळत नाही . याचबरोबर munotes.in
Page 67
शेती आदाना ंची भूिमका
67 उपल ध होणार े खतही आपण िपका ंना कुठे व िकती मा ेम ये ावे याचीही प ुरेशी क पना
या मंडळ ना नाही . यामुळे रासायिनक खता ं या वापराकड े दुल केले जात आह े.
२) खतांचे अपुरे उ पादन :
वेगवेग या पंचवािष क योजन ेतून खता ं या उ पादनावर अिधकािधक भर िदला ग ेला असला
तरी अज ूनही मागणी इत या , अ याव य क खता ंचा पुरवठा क ेला जात नाही . यामुळे
ब याच वेळा खतांची आयात करावी लागत े.
३) जु या समज ुती :
रासायिनक खता ंचा जिमनी या कसावर , माणसा या आरो यावर , तसेच पश ूं या
आरो यावरद ेखील िवपरीत प रणाम होतो . या जु या समज ुतीतून खता ं या वापराकड े दुल
केले जाते.
४) खतां या अवाजवी िकमती :
शेती हंगामाम य े शेतक यां या हाती प ैसा नसतो . घाऊक यापारी कज पाने शेतक यांना
खतांचे िवतरण करतात . अथा त हे दर श ेतक यांना पेलणार े नसतात . य ात अ नधा य
उ पादनाप े ा खता ंचा खच च अिधक होईल . या भीतीन े बह स ं य श ेतकरी खत वापरा या
बाबतीत तयार होत नाहीत .
५) सरकारी यं णेतील दोष :
शेतक यांना माफक याज दरात कज पुरवठा कर या या व खतप ुरवठा कर या या ीने
गावपात ळीवर सहकारी सोसायट ्यांकडून ठरावीक व ेळी खतपुरवठा होतोच अस े नाही .
गावातील थािनक राजकारणा या वादात ून िक य ेक वेळा सोसायट ्यांचे कामकाज बंद
अस याच ेही िदस ून येते. प रणामी श ेतक यांना खतप ुरवठा व ेळेवर होत नाही .
६) वाहत ुक तील अडचणी :
अजूनही ामीण भागात ून र या ं या सोयीची मोठ ्या माणात अडचण अस यान े
पावसा यात दूर या बाजारप ेठेतून खत आणण े परवडत नाही .
आपली गती तपासा :
: खता या वापरातील अडचणी सा ंगा.
६.११ क टकनाशके
तावना
'तण' हा जसा िपका ंचा अख ेरपय तचा श ू आह े, तसेच िपका ंचे िविवध रोगद ेखील एक
कारचे श ूच आह ेत, त डी आल ेला घास जसा काढ ून यावा या माण े हाती आल ेले
पीक, हे रोग ब याच वेळा िगळंकृत करतात . परंतु रोगराईम ुळे आपणाला पीक गमाव ून बसाव े
लागत े असे हणणार े शेतकरी फारच कमी माणात पाहायला िम ळतात. एखा ा द ेवा या munotes.in
Page 68
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
68 िकंवा देवी या कोपाम ुळे आपणाला आप या श ेतीतील पीक गमाव ून बसाव े लागल े
हणणा या शेतक यांची स ं या मा अज ूनही मोठ ्या माणात पाहायला िम ळते आह े.
देवाचा अगर द ेवीचा कोप कमी कर यासाठी पश ू व प ीना ब ळी देणे, अंगारे-धुपा करण े
आिण मानिसक समाधान िम ळिवणे यापे ा वेगळे असे कोणत ेच य न केले जात नाहीत .
यामुळे शेतकरी वगा ला बरीच आिथ क हानी सहन करावी लागत े.
केवळ शेताम य े घेत या जा णा या िविवध िपका ंनाच व ेगवेगळे रोग होतात अस े नाही तर
फळबागेतील फ ळझाडांनादेखील व ेगवेगळे रोग सतावतात , यामुळे फळबागाचीस ु ा मोठ ्या
माणात हानी होत े. एकंदरीत िपक े व फ ळझाडे यांना ऐनव ेळी ासणा या रोगांचे िनमू लन
कर याक रता क टकनाशका ंचा वापर करण े ज रीचे आहे.
संक रत िबया या ंचा ह ली मोठ ्या माणात वापर क ेला जात असला तरी या
िबयाणा ंम ये रोग ितकारक श व िनसगा चा आघात सहन कर याची श क मी असत े.
यामुळे पेरणी कर यापास ून क टकनाशका ंचा वापर करावा लागतो व यान ंतर सतत
औषधा ंची फवारणी करावी लागत े.
अलीकड े हाय ीड िबया याची प ेरणी मोठ ्या माणात क ेली जात अस याम ुळे िदवस िदवस
क टकनाशका ंची मागणी वाढत चालली आह े. िपका या वाढीबरोबरच फ ळबागांचीही सं या
वाढू लाग यान े तर क टकना शकांचा भाव ख ूपच वाढल ेला आह े. ही क टकनाशक े
िनरिनरा या सं था व कारखान े यां यामाफ त उ पािदत क ेली जात असली तरी मागणी या
मानान े यांचा पुरवठा कमी होत आह े. काही क टकनाशका ं या िकमती इत या भरमसाट
वाढ या आह ेत क , ती खर ेदी करणे सव सामा य श ेतकया ना श य होत नाही .
क टकनाशकाम ुळे जरी पीक स ंर ण होत असल े तरी याम ुळे उ पादनावर िनि तपण े
थोडाफार प रणाम होतो, तसेच चा यावरही प रणाम होतो . क टकनाशका ं या वापराम ुळे
वातावरण द ूिषत बनत े. सं था िक ंवा कारखान े क टकनाशका ंम ये कोण या ही कारची
भेसळ करीत नसल े तरी िव ेते मा यात पा याची अगर रॉ केलची भ ेसळ करतात .
यामुळे िपकांवर क टकनाशक े फवा नदेखील याला काही ग ुण य ेत नाही .
क टकनाशकावर मा अनाठायी खच करावा लागतो .
आप या द ेशाचा िवचार करावयाचा ठरिवला तर अलीकड या आकड ेवारीन ुसार दर ह े टरी
क टकनाशका ंचा वापर ५०० ॅम इतका आह े. काही िवकिसत द ेशांचा िवचार करावयाचा
ठरिवला तर ह े माण १६ ते २० िकलो या आसपास नाही . याचाच अथ शेतकरीवगा म ये
याबाबतीत प ुरेशी जाग कता िनमा ण झाल ेली आह े. िपकावरील िविवध रोग , व क टक ,
खार, उंदीर, घूस इ. या ाद ुभा वामुळे ितवष जव ळजवळ ६००० ते ७००० कोटी
पयांचे नुकसान होत े. या सवा पासून िपका ंचे संर ण कर या या ीन े १०० ते १५०
कोटी पयांचीच क टकनाशक े उपयोगात आणली जातात . हणज ेच क टकनाशका ं या
वापरा ंचे माण अगदीच अ प आह े.
munotes.in
Page 69
शेती आदाना ंची भूिमका
69 क टकनाशक वापर या चे फायदे :
१. हाती आल ेले पीक फ ुकट जात नाही .
२. उ पादनावर िवपरीत प रणाम होत नाही .
३. शेतक यांची पीक उ पादनाक रता झाल ेली मेहनत फ ुकट जात नाही .
४. संक रत बी -िबया याबाबतच े गैरसमज वाढत नाहीत .
५. काही जिमनीम य े रोग ादुभा व मोठ ्या माणात आढ ळत अस यान े अशा जिमनी
िनकृ बनल े या आढ ळतात. यांना लागवडयो य बनिव याक रता क टकनाशका ंचा
वापर क ेला जातो .
६.१२ िपकावरील रोग व क टकनाशकांचा वापर
ल करी अळी :
भात िपका या ह ंगामात अचानक पाऊस था ंबून दीघ काळ उघडीप रािह यास ,
जवळ या नदीना यास प ूर येऊन तो ओसर या वर या अ ळीचा उप व मोठ ्या माणात
हो याचा स ंभव असतो . ही अळी िदवसा झाडा या ब ुं यात बसत े व स ं याका ळी ल बीवर
चढते. क ड िदसताच १० ट के बी. एच. सी. आिण काबा रल १० ट के येक १०
िकलो या माणात िमस ळून ितह े टरी िपकावर उडवावी .
खोडिकडा :
भात पीक फुलो यावर आ यावर खोडिकडाचा ाद ुभा व आढ ळतो. भाताची ल बी भरत
नसेल ते हा खोडिकडाचा ाद ुभा व झाला आह े अस े ओळखावे. यासाठी थायम ेट,
िफरॉडॉनसारखी आ ंतर वाही दाण ेदार क टकनाशक े वापरावी .
भातावरील त ुडतुडा :
तुडतुडे भात िपकावरील िहरवळ न करीत असतात . या कारात भात करप यासारख े
िदसत े. या िकडी या िनय ं णासाठी ए डोस फोन , डेमो ॉम यांची फवारणी करावी .
िपकावरील रोगराई माण ेच फ ळबागेतील फ ळझाडांवर व फ ळावर रोगराईचा ाद ुभा व
आढळतो. िभ ड ही एक भारतातील आ ं यावरील मह वाची क ड आह े. िभ डाचे भुंगे
िपवळसर िब टकरी र ंगाचे व ला ंबट आकाराच े असतात . या िकड ेचा ाद ुभा व कमी
कर यासाठी िभ ड लागल े या फा ं ा तोडा यात व आतील अ ळीचा नाश करावा .
इिथलीन डाय लोराईड ट े ा लोराईड या ंचे िम ण या िकडीचा नाश कर यासाठी वापराव े.
फळमाशी ही एक आ ं यावरील मह वाची क ड आह े व ती भारतात सव भागा ंत आढ ळून
येते. ही क ड फ ळ िपके व भोप या या वगा तील भाजी िपका ंचेही अतोनात न ुकसान करत े.
आंबा, पे , अंजीर, सफरच ंद, केळी, डािळंब वगैरे फळांना या माशीम ुळे नुकसान पोहोचत े.
या या ितब ंधासाठी एक औंस टारटर इम ेिटक अिधक २० औंस गूळ २० प ड पा यात munotes.in
Page 70
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
70 िमसळून फवारणी करावी . यािशवाय वा ळवी, तांबड्या मुं यां या िनब धाक रता डी .डी.टी.चा
वापर करावा .
क टकनाशकांचा थोड या त प रच य :
१) डी. डी. टी. :
५० ट के ही दाण ेदार व पात व भ ुकटी या व पात बाजारात उपल ध होत े. िहचा
अंमल श ेताम य े साधारणपण े १५ िदवस िटक ून राहतो . जिमनीम य े ह मणीचा ाद ुभा व
आढळत अस ेल, तर ितचा नाश कर या या कामी डी . डी. टी. चा उपयोग होऊ शकतो .
२) डी. डी. टी. १० ट के :
भुकटी या व पात ही पावडर बाजारात उपल ध होत े. िहचा अ ंमल साधारण दोन त े तीन
िदवस िटक ून राहतो . मातीम य े असणा या िकडीच े िनयं ण डी . डी. टी. मुळे करता य ेते.
३) ए डोस फा न (३५ ई. सी.) :
याची ती ता ३५ ट के इतक असत े. तुडतुड्याचा नायनाट कर यासाठी ह े वापरल े जाते.
िम ण तयार कर यासाठी साडेतीन िलटर पा यात १०० िम.िल. औषध टाक ून
साधारणपण े एक एकर े ासाठी ३५ िलटर िम ण लागत े. या औषधाचा अ ंमल १० ते १२
िदवस राहतो .
४) मे थािथ ऑन :
या औषधाची ती ता ८ ते १० िदवस राहत अस यान े हे औषध भाजीपा यावर वापरल े
जाते.
५) डायथॅन एम ४५ :
ही पावडर पा यात ून फवारावी याक रता १० िलटर पा यात २० ॅम पावडर िमस ळून हे
िम ण िपकावर फवा रावे.
६) मेरकॅिसन :
बी पेर याप ूव हे औषध िबया याला चो ळावे या औषधाम ुळे काही िपका ंना उपजत
असणा या रोगांचा नायनाट होतो .
६.१३ क टकनाशकाबाबतचे गैरसमज
१. िपकाला होणार े रोग ह े रोगज ंतूमुळे होत नस ून दैवी कोपाम ुळे होतात . याक रता धािम क
िवधी करण े अ याव यक आ हे.
२. क टकनाशक े वाप न जरी पीक स ंर ण करता य ेत असल े तरी क टकनाशक े वाप न
अ नधा य उ पािदत क े यामुळे या अ नधा याचा अिन प रणाम आरो यावर होतो . munotes.in
Page 71
शेती आदाना ंची भूिमका
71 ३. घरी साठा क न क टकनाशक े ठेवावी हटल े तर ती ाशन क न काही लोक
आ मह या करतात इ .अनेक गैरसमजात ून क टकनाश कांकडे पाह याचा ि कोन
ितकूल बनल ेला िदस ून येतो. या बाबतीत श ेतकरी वगा ला पुरेशी मािहती िम ळवून
दे यासाठी दश ने भरवली पािहज ेत. या दश नातून वेगवेग या औषधा ंचा प रचय
शेतकरी वगा ला क न िदला पािहज े.
िनरिनरा या िकडी व रोगा ं या िनय ं णाक रता क रावया या उ पाययोजना ंबाबत िश ण व
भेट योजन ेतील कम चारी, तसेच िनरिनरा या चार मा यमात ून शा ो मािहती
शेतक यांना पुरिव यात येते.िपकावर पडणा या िकडी व रोगा ं या िनय ं णासाठी
उपाययोजना करावयाची जबाबदारी पिह या ंदा शेतक यांची असली तरीही वा रीवरील
खोडमाशी , मीजमाशी , िचकटा , भातावरील खोडिकडा , गादमाशी , ल करअ ळी, तुडतुडे,
कडाकरपा , तुरीवरील श गा पोखरणारी अ ळी, हरभया वरील घाट े अळी, अशा िकडी व
रोगां या बंदोब तासाठी शासनान े मोहीम हाती घ ेतली आह े. िकडी व रोगा ं या
िनयं णासाठी श ेतक यांनी उपाययोजना के यास या ंना औषधा ं या िकमतीवर ५० ट के
व फवारणी खचा साठी ह े टर १५ पये इतक े अथ साहा य उपल ध होते. भुईमुगा या
िबया यांवर ि या कर यासाठी ब ुरशीनाशकावर १०० ट के अथ साहा य िम ळू शकते.
१२००० हे टरपय त उंदीरसंहार मोहीम श ेतकया ना िश ण दे यासाठी १०० ट के
अथ साहा य िदल े जात े. गळीत धा य े िवकास काय मांसाठी पीक स ंर ण आय ुधां या
िकमतीवर ५० ट के, परंतु जा तीत जा त पये २५० माण े अनुदान िम ळते.
अ. . पीक क ड/ रोग
१) वारी मीजमाशी , खोडमाशी , िचकटा
२) भात खोडिकडा , तुडतुडे, कडकरपा
३) भुईमूग मावा, तुडतुडे, िट का
४) तूर श गा पोखरणारी अ ळी
५) हरभरा घाटे पोखरणारी अळी
६) मूग, उडीद केसाळ अळी
७) तीळ मादमाशी
८) करडई मावा
आपली गती तपासा :
: क टकनाशका ंचे फायद े सांगा.
भारतातील बह स ं य श ेतक यांकडून वापरल े जाणार े बी-िबयाणे हल या तीच े असत े.
सुधा रत द े या या बी -िबया या ंचा वापर क े यास श ेतमालाच े उ पादन ४-५ पट वा ढिवण े
श य होत े. भारता या िनरिनरा या िवभागा ंतील प रि थतीन ु प यो य ठरणारी स ुधा रत व
पीक रोग िवरोधक बी -िबयाण े तयार कर याच े काय भारतातील रा ीय श ेतक संशोधन
मंडळ (ICAR ) ब याच मोठ ्या माणात करीत आह े. तसेच १९६३ म ये रा ीय बी -
िबयाण े महाम ंडळाची थापनाद ेखील झाल ेली आह े. munotes.in
Page 72
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
72 ६.१४ वा याय
१) िब-िबया या ंचे मह व प करा .
२) िब-िबया यांचा शेती उ पादन वाढीशी असल ेला सहस ंबंध सांगा.
३) संक रत िबया यां या वा परािवषयी असल ेले गैरसमज सा ंगून यावर उपाय सा ंगा.
४) उ पादन वाढिव यासाठी स ंक रत िबया या ंचे मह व सा ंगा.
५) शेतीचे उ पादन वाढिव यासाठी खता ंची भूिमका प करा .
६) खतांचे िविवध कार सा ंगा.
७) स ि य व रासायिनक खतामधील फरक सा ंगा.
८) शेती उ पादनावाढीम य े क टकना शकांचे मह व सा ंगा.
९) िपकांवरील िविवध रोग व क टकनाशका ंचा वापर या िवषयी थोड यात मािहती ा .
❖❖❖❖
munotes.in
Page 73
73 ७
शेतीची अवजार े
पाठाची परेषा :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ शेती मशागतीची पार ंप रक अवजार े
७.३ सुधा रत क ृषी अवजार े
७.४ शेती या अवजारा ंम ये सुधारणा कर यासाठी योजना का ळात कर यात आल ेले
य न
७.५ वा याय
७.१ उि े
शेती या अवजारा ंची मािहती क न घेणे.
शेतीची पार ंप रक अवजारा ंची मािहती क न घेणे.
शेतीची आध ुिनक अवजार े समजाव ून देणे.
शेती अवजारा ंचे शेती यवसायातील मह व जाण ून घेणे.
शेती अवजारा ं या बाबतीत स ुधारणा कर यासाठी क ेलेले य न अ यासण े.
७.१ तावना
शेतीम य े जमीन ना ंगर यापास ून ते पेरणी कर ेपय त आिण िपका ंना पाणी द े यापास ून ते
शेतीम य े उ पािदत झाल ेला माल िव करता बाजारात पोहोचवीपय त अन ेक ि या
कर यात येतात. या ि या कर यासाठी मन ु यश चा व पश ुश चाच ा मु यान े उपयोग
कर यात य ेतो. येक देशातील श ेतमाला या उ पाद नाची पात ळी ही श ेतक यांची
काय मता आिण श ेतक यांना आव यक असल े या श ेती या आदाना ंची उपल धता या
दोन घटका ंवर ाम ु यान े अवल ंबून असत े.
शेती या पर ंपरागत अवजारा ंम ये नांगर, वखड, डवरे, ितफण , कुदळ, मोघड , पाभार ,
जाळे, िवळा, कोयत े, कु हाड, पहार, खुरपी, फावडे इ यादी अवजा रांचा ाम ु यान े munotes.in
Page 74
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
74 समाव ेश होतो . या अवजारा ंचा उपयोग श ेतजिमनीची मशागत कर यासाठी , तसेच पेरणी
पीक स ंर ण, कापणी , मळणी, उखळणी इ यादी श ेती काया साठी कर यात य ेतो.
https://www.amazon.in
७.२ शेती मशागतीची पार ंप रक अवजार े
जिमनीमध ून िविवध कार या पीक उ पादना साठी ाचीन का ळापासून आजपय त ामीण
भागात श ेती मशागतीची पार ंप रक अवजार े वापरली जात आह ेत. शेती हा यवसाय ामीण
भागात क ेला जातो व या यवसायात ग ुंतलेले शेतकरी ह े िनर र व अ ानी अस याम ुळे ते
जिमनीची मशागत कर यासाठी पार ंप रक अव जारांचा वापर करताना आढ ळतात.
शेती मशागतीची पार ंप रक अवजार े खालील माण े सांगता य ेतील.
१) कुदळ : जिमनीची ना ंगरट कर यासाठी ह े अितशय ज ुने साधन आह े. कुदळीचा वापर
माती खोद यासाठी क ेला जातो . एका लाकडी दा ंड्याला लोख ंडी व कार टोकदार क ेलेले
साधन हणज े कुदळ होय. कुदळीचा दा ंडा सुताराकड ून बनिवला जातो व लोहाराकड ून
लोखंडी टोकदार आकाराच े साधन बनिवल े जाते. कुदळीचा वापर खड ्डा खोद यासाठी ,
झाडांना माती भर यासाठी क ेला जातो .
२) नांगर : नांगर दोन कारच े असतात (अ) लाकडी ना ंगर व (ब) लोखंडी ना ंगर. लाकडी
नांगर लाकडापास ून बनिवला जातो . अजूनही बह स ं य श ेतकरी लाकडी ना ंगरानेच जमीन
नांगरतात . जमीन ना ंगर यासाठी टोकदार आकाराच े लाकडी ना ंगर थािनक पात ळीवर
बनिवल े जातात . थािनक साधन सामु ीचा वापर क न लाकडी ना ंगर बनिवला जातो .
याउलट लोखंडी नांगर प ूण त: लोखंडापास ून बनिवला जातो. जिमनीत स या
पाड यासाठीस ु ा ना ंगराचा वापर करतात . तसेच जमीन भ ुसभुशीत कर यासाठी ना ंगराचा
वापर क ेला जातो .
३) कुळव : हे लाकूड व लोख ंडाचा वापर क न बनिवल े जाते. कुळवाचा ९५ ट के भाग
लाकडापास ून बनिवला जातो . फ क ुळवा या खाल या बाजूस लोखंडी फास अडकिवली
जाते. ही लोख ंडी फास जिमनीत तण , िपकांचे धाटे, खोडे काढ यासाठी बनिवली जात े.
बैलजोडी या साहा यान े कुळव ओढला जातो . कुळवाचा वापर ढ ेकळे फोड यासाठी ,
जिमनीतील मागील िपका ंची खोड े, धाटे व गवत / तण काढ यासाठी क ेला जातो . नांगरणी munotes.in
Page 75
शेतीची अवजार े
75 के यानंतर श ेतात सा री पाड यासाठीस ु ा कुळवाचा वापर क ेला जातो . कुळवा या एका
टोकाला भार द ेऊन मातीच े वरंबे तयार क ेले जातात .
४) पाभार : पाभार ह े पेरणीसाठी वापरल े जात े. बाजरी , वारी , गह , मका, सोयाबीन ,
हरभरा इ यादी िपका ं या प ेरणीसाठी पाभारीचा वापर क ेला जातो . पाभार लाकडी अवजार
असून पाभारीला वर या बाजूला चावड ं बसिवल े असत े. या चावड ्याला चार िछ असतात .
या िछ ांना जो डून चावड ्या या खाली चार बा ंबू/ वेता या पोक ळ न या जोडल े या
असतात . शेतकरी चावड ्यावर जी बी प ेरावयाच े असत े ते मुठीत घ ेऊन चावड ्यातून
सोडतात .
चावड्यातील बी चावड ्याला जो डले या पाभारी या न यांमधून पाभारीला खाल या
बाजूला चार लाकडी फण जोडल ेले असतात . यातून जिमनीत खोलवर गाड या जातात .
पाभारी या लाकडी फणाला टोकदा र लोख ंडी अवजार बसिवल ेले असत े. यामुळे बी
मातीत खोलवर जात े. पाभार ब ैलजोडी या साहा यान े ओढल े जात े. एकाच व ेळी चार
रेषांम ये/ ओळीम ये बी पेरले जाते. परंतु पेरणीचे काम िन णात श ेतक याकडून केले जाते,
कारण जिमनीत बी ठरावीक माणात प ेरले जा यासाठी िन णात श ेतक याची गरज असत े.
िबयाण े िवरळ िकंवा दाट होऊ नय े याची का ळजी यावी लागत े. शेतकरी बी प ेर यासाठी
कमरेला कपड ्यांची झो ळी बांधतात व या झोळीत बी ठ ेवले जाते. शेतक या या एका हातात
बी व द ुस या हातात ब ैलांचा दोर असतो . झोळीतून मूठभर बी घ ेऊन ह े बी चावड ्यावर
हळूहळू सोडल े जात े. बैलांनी पाभार सर ळ रेषेत ओढ यासाठी ब ैलांचा दोर (कासरा)
शेतक या या हातात असतो . यामुळे एका ओळीत पेरणी क ेली जात े. बी फेकून पेर याप े ा
पाभारी ने पेरणी करण े फाय ा ंचे असत े. भरण बी जिमनीवर फ ेकून िदल े तर उ ंदीर, घुशी,
पशू, प ी, मुं या बी व ेचून लागण / पेर चांगली य ेत नाही . यािशवाय बी फ ेकून टाक याम ुळे ते
मातीत गाडल े जात नाही . यामुळे याची उगवणश कमी राहत े.
५) मोघड : पाभारी ार े जे हा पेरणी क ेली जात े ते हाच पाभारीला एका दोरख ंडाने बांधून
पाभारी या माग े मोघड जोडल ेला असतो . शेतक या या क ुटुंबातील सभासद या मोघडात ून
कडधा याची प ेरणी करतात . या जिमनीत िम पीक प तीचा अवल ंब केला जातो . या
िठकाणी मोघडाचा वापर क न मु य अ नधा या या िपकाबरोबर कडधा याची िपक े
घेतली जातात . उदा. बाजरीची प ेरणी करतानाच मठ , मूग, उडीद , चवळी या कडधा याची
पेरणी मोघडा ार े केली जात े. मोघड ह े लाकडी अवजार अस ून एका पोक ळ लाकडी न ळीवर
चौकोनी िक ंवा गोलाकार आकाराच े चावड े बसिव लेले असत े. या चावड ्याला खाल या
बाजूला न ळी जोडल ेली असत े. जे हा श ेतकरी पाभारीत ून मु य िपकाची प ेरणी करीत
असतो त े हाच श ेतक या या क ुटुंबातील एक सभासद मोघडा ा रे कडधा याची प ेरणी क ेली
जाते. बह तेक वेळा शेतक याची प नीच मोघडात ून पेरणी करताना आढ ळते.
६) कोळपे : पाभार व मोघडान े जिमनीत प ेरणी क े यानंतर बी जून, अंकुर फुटून िपक े
वाढू लागतात , परंतु या िपका ंबरोबरच अना व यक तणद ेखील वाढ ू लागत े. ब याच वेळा तण
गवतच जा त वाढत े. िपकाला घातल ेले खत तण गवतच खाऊन टाकत े. यामुळे "तण खाई
धन", या उ माणे तण जिमनीतील िप कांची अ न ये खाऊन टाकतात . यामुळे
िपकांची वाढ ख ुंटते व या माणात िपक े वाढायला हवीत तशी बा ळसेदार वाढत नाही . munotes.in
Page 76
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
76 अशा व ेळी शेतकरी हा िपका ंबरोबर वाढल ेले तण काढ ून टाक यासाठी को ळपणी करतो .
कोळपणी हणज ेच िनंदणी िक ंवा कोकणात तण काढ ून टाक या या ि य ेला बेनणी असे
हणतात . िपकांमधील तण काढ यासाठी को ळपे वापरल े जाते. कोळ याला काही िठकाणी
जाले असेही हणतात . एक ब ैलजोडी दोन को ळपे एकाच व ेळी ओढू शकत े. कोळपे लाकडी
अवजार अस ून कोळ याला जा ळे लावल ेले असत े. कोळ याची रचना अशा कार े केलेली
असत े क प ेरणी क ेले या ओळीतील िपक े शाबूत (सुरि त) राह न दोन ओ ळीतील मध या
मोक या जागेत वाढल ेले तण काढ ून टाकत े. तण काढ यासाठी को ळ या या खाल या
बाजूला लोख ंडी फास जोडल ेली असत े. परंतु ही फास क ुळवा या फासीप े ा लहान
जाडीची , ंदीची असत े; यािशवाय क ुळवाची फास सलग असत े, परंतु कोळ याची फास
एक सलग नसत े. या फासीला म य े फट असत े या फटीमध ून बरोबर पीक स ुरि त राहत े.
या को ळपणीम ुळे तणांचा बंदोब त क ेला जातो . एक ब ैलजोडी दोन जा ळे/ कोळपे एकाच
वेळी ओढतात . कोळपे वजनान े अितशय हलक े असत े याम ुळे बैलांना ओढ यास ास होत
नाही. शेतात पीक उभे असतानाच को ळपणी करावी लागत अस याम ुळे व बैलांना शेतातील
उभे खाऊ नय े हणून बैलां या त डावर का या ंनी िवणल ेले मुसके (जाळी) बांधलेले असत े.
यामुळे िपकात ून को ळपे ओढत असताना वाढल ेली िपक े बैल खाऊ शकत नाही . एक
शेतकरी एकच जा ळे/ कोळपे ध शकतो . यामुळे दोन कोळ यांसाठी दोन माणसा ंची गरज
लागत े.
७) खुरपे : कोळ याने शेतातील सव च तण काढता य ेणे श य नसत े अशा व ेळी शेतकरी
खुर या या मदतीन े िपकामधील तण काढतात . िनंदणी कर या साठी ख ुर याचा वापर क ेला
जातो. खुर याचा आकार गव ंडी या थापीसारखा असतो . खुरपे हा िव याचा लहान आकार
असतो . िपकातील तण काढ यासाठी लाकडी म ुठीचे िव या या आकारा चे साधन व कार
आकाराच े असत े. खुर याचा उपयोग िपका ंमधील तण काढ यासाठी तस ेच िपका ं या/
रोपां या म ुळाजवळील माती भ ुसभुशीत कर यासाठीही क ेला जातो .
८) िवळा : पीक कापणीसाठी िव याचा ाम ु याने वापर क ेला जातो . वारी , बाजरी ,
मका, हरभरा , गह इ यादी िपका ं या काढणीसाठी / कापणीसाठीही क ेला जातो . खुर याप े ा
िवळा मोठा असतो . िव याला लाकडी म ूठ अस ून लाकडी म ुठी या प ुढ या भागात व कार
आकाराचा लोख ंडी पात े घ बसिवल ेले असत े. जनावरा ंना लस ूण गवत , घास, शेवरी,
उसातील गवत काप यासाठी िव याचा वापर क ेला जातो .
९) कोयता व कु हाड : ऊस कापणीसाठी , उसाच े तुकडे कर यासाठी , वारी , बाजरी ,
मका या धा य िपकाची काड े तोड यासाठी कोयता वापरला जातो . भात
कापणीसाठीद ेखील याचा वापर क ेला जातो . झाडे तोड यासाठी क ु हाड वाप रतात.
झाडां या फा ं ा तोड यासाठी िक ंवा झाड े तोड यासाठीद ेखील कोयता व क ु हाडीचा वापर
केला जातो . शेतकरी ाम ु यान े शेतीची लाकडी अवजार े तयार कर यासाठी कोय याचा व
कु हाडीचा वापर करतात . ही लोख ंडी अवजार े असून लोहाराकड ून बनिवली जातात . ही
औजार े ह ली शहरा त रेिडमेड िमळतात. ामीण भागात लोहाराला को ळसे व टाकाऊ
लोखंड देऊन या याकड ून ही अवजार े बनव ून घेतली जातात . िन पयोगी क ुळवाची,
जा याची (कोळ याची ) फास द ेऊन यापास ून िवळा, कोयता ख ुरपं बनिवल े जात े.
म ढपाळांकडे कु हाड मु य व ेक न अिधक आढ ळते. कारण श े या-मेढ्यांना झाडा ं या munotes.in
Page 77
शेतीची अवजार े
77 फां ा काप ून या ंना चारा द े यासाठी या ं याकड े कु हाड आढ ळते. तसेच याचा लाक ूड
फोड यासाठी वापर क ेला जातो .
१०) िटकाव, फावडे (खोरे), दाताळ (दातेरी), फावडी-टोकरी (घमेले) : ही सव
लाकडी ज ुनी पार ंप रक अवजार े असून शेती मशागतीसाठी व श ेती या िविवध कामा ंसाठी
वापरली जातात . उदाहरणाथ िटकाव माती खोद यासाठी , खड्डे बनिव यासाठी , िवहीर
खोद यासाठी , चर खोद यासाठी , पा याचा पाट काढ यासाठी , मु य व ेक न
खोदकामासाठी वापरल े जाते. फावड े माती उपस यासाठी , घमेले माती , खत भर यासाठी
वापरल े जाते. िपकांना पाणी द ेतानाद ेखील याचा उपयोग क ेला जातो . पा या या पाटातील
गवत काढ यासाठी व पाट साफ कर यासाठी याचा वापर क ेला जातो . सरी व सार े
पाड यासाठी , वाफे तयार कर यासाठी द ेखील फावड ्याचा वापर क ेला जातो . पीक काप ून
ख यावर आण यान ंतर िपका ंची कणस े कापून तोड ून ख यात पसरवतात व म ळणीसाठी
तयार करतात . अशा व ेळी मळणी चा ंगली हो यासाठी चार दाता ंचे दाताळ कणस े खाली-वर
कर यासाठी वापरल े जात े. दाताळ/ दातेर लाकडी अवजार अस ून एका ला ंब काठी या
पुढ या टोकाला आड या बा ंबूला चार टोकदार दाता या आकाराच े फण घ बसवतात व
यापा सून दातीर बनवतात .
११) उफणणी/ वावडी : ख यात बैलां या िक ंवा इतर पश ूं या साहा यान े धा याची
कणस े मळून काढ यान ंतर कणसा ंचा झाल ेला भ ुसा (धा यासह ) वा या या झोतात
उफण यासाठी तीन पाया ं या वर आडवी फ ळी ठेवून ३ ते ४ फूट उंचीचे लाकडी
टूल माण े जे साधन तया र केले जाते यास उफणणी िक ंवा वावडी अस े हणतात . धा य
उफण यासाठी या अवजाराचा वापर क ेला जातो . ामीण भागात वारी , बाजरी , गह , मका,
मठ, मूग, उडीद इ यादी िपका ंची मळणी झा यान ंतर वावडीवर उभ े राह न वा या या
झोतावर घम े यात िक ंवा पाटीत म ळलेले पाचो यासह अ सणार े धा य उफणल े जात े.
वा यामुळे धा य एका िठका णी व भ ुसा द ुस या िठकाणी पडतो . ह ली उफणणी य ं
आ याम ुळे ही पार ंप रक प त वापरण े कमी झाल ेले आढळते.
१२) मोट : िविहरीत ून पाणी काढ यासाठी कातड ्यापास ून बनिवल ेली मोठ ्या आकाराची
िपशवीसारखी खोलगट असणारी ही मोट खेडेगावात अज ूनही आढ ळते. ामीण भागात
िवजेचा अभाव अस याम ुळे पूव या का ळी मोटेने िविहरीत ून पाणी काढल े जायच े. काही
िठकाणी कातड ्या या ऐवजी प या या मोटा आढ ळतात. दोन ब ैल नाड ्याला बा ंधले या
मोट ओढ यासाठी उपयोगात आणल े जातात . िविहरीतील पाणी मोट ेत भ न ती िविहरीत ून
वर माड ्याने खेचून िविहरी या त डाजव ळ असणा या थारो यातील लाकडी कमानीवर
बसिवल े या कपची व न नाड्या या मदतीन े बैलां या श चा वापर क न पाणी
िविहरीत ून मोट ेने थारो यात ओतल े जाते. थारो यात पडल ेले पाणी पाटान े शेतात न ेले
जाते व श ेतात िपका ंना पाणी िदल े जात े. मोटे ारे पाणी काढ यासाठी ब ैलजोडी एक
मोटकरी (मोट हाकणारा ) व एक पाणभरी (शेतात िपका ंना पाणी द ेणारा) इ याद ची गरज
असत े. हे काम अितशय ासदायक असल े तरी याला पया य नस यान े मोटेनेच पाणी
दे याचे काम हजारो वष चालू होते. आता िव ुत मोटारी आ याम ुळे मोटेने पाणी काढ याच े
माण अितशय अ प झाल े आहे. munotes.in
Page 78
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
78 १३) बैलजोडी : भारतातील ह े सवा त सं येने जा त असल ेले वाहत ूक चे व दळणवळणाचे
साधन मानल े जाते. ाचीन का ळी बैलगाडी ह े एकम ेव वासाच े साधन होत े. शेतमालाची
वाहतूक कर यासाठी , दळणवळणासाठी, वासासाठी बैलगाडीचा वापर क ेला जायचा .
भारता या भौगोिलक रचना पाहता ब ैलगाडी ह े यथाथ साधन ठरल े आह े. भारतातील
र या ंची ि थती पाहता ब ैलगाडीच उपय ु ठ शकते. ड गर-द याखो यात अडचणी या
िठकाणी ब ैलगाडीन ेच शेतमाल गो ळा क न म यवत िठकाणी आणता य ेतो.
https://www.cfilt.iitb.ac.in
आप या द ेशातील एक ंदर प रि थती िवचारात घ ेत यास बह सं य श ेतकरी श ेतीची
पारंप रक/ जुनी साधन े वापरताना िदस ून येतात. याची म ुख कारण े खालील माण े सांगता
येतील.
१) शेतीचा लहान आकार -धारण े ाचा आकार अितशय लहान आह े.
२) बेरोजगारीची सम या .
३) शेतमजुरांचा .
४) पशूंची सं या अिधक .
५) शेतीचे पावसातील अवल ंिब व.
६) शेतक यांचे दा र ्य.
७) अिशि तपणा व ता ंि क ानाचा अभाव .
८) सुधा रत अवजारा ं या द ु ती या सोय चा अभाव .
९) पीक प तीत व ैिश ्यीकरणा चा अभाव .
१०) ामीण िव ुतीकरणाची असमाधानकारक गती .
११) इंधनाचा अभाव .
munotes.in
Page 79
शेतीची अवजार े
79 वरील म ुख कारणा ंमुळे बह सं य श ेतकरी अज ूनही श ेती मशागतीसाठी पार ंप रक िक ंवा
जु या अवजारा ंचा वापर करतात .
आपली गती तपासा -
१) शेती मशागतीची पार ंप रक अवजार े सांगा.
७.३ सुधा रत कृषी अवजा रे (आधुिनक कृषी अवजार े)
शेती या मशागतीसाठी शेतक यांना िनरिनरा या लहान -मोठ्या अवजारा ंची मदत न ेहमीच
यावी लागत े. सुधा रत क ृषी अवजारा ंचा वापर क े यास िनि त व ेळेची व माची बचत
होते. याच माण े शेतीची काम े अिधक काय मतेने केली जातात . यासाठी या ंनी खालील
काही क ृषी अवजार े िवकिसत क ेली आह ेत.
कृषी अवजार े आिण साधन े आिण यांचा उपयोग
अ.
. अवजार े/ साधन े उपयोग आिण व ैिश ्ये
१
वैभव िव ळा
जिमनीलगत भात कापणी करता य ेते. यामुळे
भाता या खोडाम य े असल े या खोड िकडी या
अ यांचा नाश होतो .
२
पंकज िचख लणी
अवजार बैलां या साहा यान े हे िचखलणी अवजार ओढता
येते. यामुळे जलद िचखलणी होत े.
३ वि तक अवजार यामुळे भुईमुगाला मातीचा भर द ेता येतो.
४ नूतन झ ेला यामुळे देठासिहत आ ंबे काढता य ेतात.
५ अमर बा ंडगुळ काढणी
क या यं ा या साहा यान े आं यां या झाडा वरील/
क या ंवरील बा ंडगुळे काढता य ेतात.
६ िठबक िस ंचन स ंच येक आ ं या या कलमाला स ु वाती या
काळात आव यक त ेवढ्या पा याचा प ुरवठा
कर यासाठी या िस ंचन स ंचाचा उपयोग होतो .
७ अंकुर दात ेरी फावड े हे फावड े पाणी व खत े देताना चर खोद यासाठी
व मातीचा भर द े यासा ठी वापरता य ेते.
८ अतुल झेला झाडावरील िचक ू, कोकम आिण त सम
फळझाडा ंवरील फळ े काढ यासाठी उपयोग होतो . ९ लावणी चौकट या अवजाराचा वापर ओळीत भात लावणीसाठी
करता य ेतो. munotes.in
Page 80
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
80 १० कोकम उतार मापक ड गराचा िक ंवा ना या ंचा व घ या ंचा तळाचा
उतार मोजता य ेतो. हे उपकरण लघ ु पाणलोट
े िवकासाम य े जा त उपयोगी आह े.
११ कोकम समतल मापक समपातळीतील व ढाळी या रेखा या ं यामुळे
िनि त करता य ेतात. जल व म ृदा संधारणा या
कामात या उपकरणा ंचा उपयोग होऊ शकतो .
१२ गावात कापणी य ं ड गर उतारावरील गावात काप यास याची मदत
होते.
याचबरो बर काज ू ब डापास ून रस काढ याच े यं , भात म ळणी य ं , तसेच कलमा या
काड्यांना छाट द े याचे यं बनिव याच े काम गितपथावर आह े.
क ीय कृषी अिभया ंि क स ं था, भोपाळ यांनीसु ा अन ेक कारची क ृषी अवजार े
िवकिसत क ेली आह ेत. याम य े लहान िबया ंसाठी ब ैचिलत ितफण , दुफण, दोन फणा ंचे
िबयाण े व खत प ेरणी य ं , तीन फणा ंचे टोकण य ं , पॉवर िटलरचिलत ितफण , ॅ टरचिलत
सहा ओ ळ म ये टोकण य ं इ याद चा समाव ेश आह े.
शेती उ पादन वाढीसाठी जशी अिधक उ पादन िबया याची , यो य माणात खता ंची आिण
पीक संर णाची गरज आह े. त तच मशागतीला लाग णा या सुधा रत अवजारा ंचीही
उपयु ता आह े. सुधा रत अवजारा ं या वापराम ुळे काम जलद होत े. मनु यबळ कमी लागत े.
पशूंचा वापर कमी होतो . मनु या या शरीरावर पडणारा ताण कमी होतो आिण प ैशाचीही
बचत होत े. एवढेच नाही तर कामाचा दजा सुधारतो आिण याम ुळे उ पादनात वाढ हो यास
मदत होत े. हणून सुधा रत अवजार े वापरण े हे शेतक यां या ीन े आिथ क ्या
फायद ेशीरच ठरतो . यािशवाय स ुधा रत अवजार े वापर यास िपका ंची/ फळांची यो य
तवारी करण े सोपे जाते.
महा मा योितबा फ ुले कृषी िव ापीठ , राह री, िज. अहमदनगर या ंनी श ेतीसाठी
सुधा रत अवजार े व यं े संशोिधत क ेली आह ेत. िव ापीठा या क ृषी यं े व श िवभागान े
खालील काही क ृषी अवजार े संशोिधत क ेलेली आह ेत.
१) भात लावणी साधन : भाताची रोप े तयार झा यावर िचखलणी क ेले या शेतात याच े
टोकण क ेले जात े. चिलत प तीत टोकण कर याची , ओळीत आिण अ ंतर ठ ेव याची
तसेच टोकण करतानाच वरखत (यु रया) दे याची िशफारस कषा ने पाळणे श य होत
नाही. अनेक िठकाणी योग क े यानंतर अस े िस झाल े आहे क , ओळीतील अ ंतर २०
स .मी. िद यास भाता या उ पादनात िवश ेष वाढ होत े. अशा कार ची भात ला गण प ती
अवल ंिबणे आता श ेतक याला श य झाल े आह े. िव ापीठान े अ य ंत साध े वापर यास
सुलभ व व त अस े भात लावणी साधन क ेले असून या या चाच या यश वी झा या
आहेत. भारत सरकार या िह सार (ह रयाणा ) येथील क ातही या या चा च या घ े यात
आ या हो या. ितथेही या साधना या वापरा ने हे टरी १६०० िकलोपय त उ पादन
वाढ याच े आढळून आल े आहे. या साधनाची िक ंमत अ ंदाजे . ७५/- इतक आह े. munotes.in
Page 81
शेतीची अवजार े
81 २) भ डी तोडणी का ी : कृषी िव ापीठ राह री या क ृषी यं व श िवभागान े भ डी
काढ या साठी का ी िवकिसत क ेली आ हे. ितचा उपयोग क े यास हाता ंना ास होत नाही .
एका म ुजरा ार े िदवसाला ५० ते ६० िकलो भ डी सहजपण े काढता य ेते. यामुळे भ डी
काढ याचा मज ुरीचा खच कमी होतो . या का ीची अ ंदाजे िकंमत . ३०/- इतक आह े.
३) श गा फोडणी यं : भुईमुगा या श गा फोड ून दाण े काढणे हे एक क द काम आह े. एक
मजूर तासाला साधारणपण े ७५० ॅमपय त श गा फोडतो , हणज े ३.०० ते ४.५० पये
एक िकलो श गा फोडायला खच येतो. यािशवाय कामाचा व ेगही अ य ंत कमी अस यान े
वेळेत श गा फोड ून होत नाहीत . यासाठीच क ृषी िव ापीठान े श गा फोड या चे काम
सुलभ कर यासाठी श गा फोडणी य ं िवकिसत कर यात आल े आह े. माणसान े
चालवाय या या यं ाने ताशी ७०-७५ िकलो श गा फोड या जातात . यामुळे ि वंटलमाग े
. २५० ते ३०० खचा ची बचत होत े. यं ाचे वजन १५ िकलो अस ून िकंमत १००० /-
पये इतक आह े. या यं ामुळे माची बचत होत े. श गा फोड याचा व ेग वाढ याम ुळे श गा
वेळेत फोड ून होतात याम ुळे वेळ, म व प ैसा वाचतो . यं ातून िनघाल ेले पूण श गदाणे
िबयाण े हणून वापरता येतात. यं ाने फोड यास ६ ते ८ ट के फूट होत े, मा फ ुटीचे दाणे
खा यायो य असतात .
४) केळीचे खुंट बारी क कर याचे यं : केळी या ख ुंटाचे बारीक त ुकडे कर यासाठी या
यं ाचा उपयोग होतो . हे यं ॅ टरवर चालिवता य ेते. या यं ा ारे एका तासात साधारणत :
५२ केळीचे खुंट बारीक क ेलेली साम ु ी गा ंडूळ खत िनिम तीसाठी आ छादन व
वाळ यानंतर भेट व त ू बनिव यासाठी उपय ु होतो .
५) मका सोल थाच े यं : स या वापरात असल े या पर ंपरागत प तीन े मका काठीन े
काढून िकंवा हातान े सोलला जातो . हातान े मका सोल यास व ेळ तर लागतोच , पण मही
खूप लागतात , तसेच हाता ं या बोटा ंना कधी कधी फोडही य ेतात. कमी व ेळात व कमी
मात मका सोल यासाठी न ळी या आकाराच े एक साधन िवकिसत क ेलेले आहे. याम य े
चार दात ेरी प ्या बसिवल े या आह ेत. वाळलेले कणीस या न ळीत घाल ून हातान े िफरिवल े
क दाण े िनखळून पडतात याच े मुख फायद े खालील माण े-
अ) ा यं ाची रचना अगदी साधी व हातात धरता ये यासारखी अस ून, यं वजनान े हलक े
असत े.
ब) माची व व ेळेची बचत (८ तासांत साधारणत : २०० िकलो कणस े सोलून होतात .)
क) कमी खचा त जादा काम
ड) कमी क मतीत उपल ध . िकंमत . ३०/- मा आह े.
६) सूय फुल मळणी यं : तेलिबया िपकात स ूय फुलाला वरच े थान असल े तरी या
िपकांची मळणी मा अ य ंत क द आिण खिच क आह े. पारंप रक म ळणी यं ात म ळणी
होऊ शकत े. मा व छ बी िम ळू शकत नाही . हणून िव ापीठान े सूय फूल मळणी यं
िवकिसत क ेले आह े. हे यं माणसान े पॅडल मा न चालवाव े लागत े (िव ुत मोटारवर
चालणार े यं ही िव किसत कर यात आल े आहे.) पायान े चालणार े सूय फूल मळणी यं ावर munotes.in
Page 82
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
82 चार माणस े एकाव ेळी काम करतात . यापैक एकजण य ं चालिवतो . यं ाची रचना
सुटसुटीत अस याम ुळे चालिव यास स ुलभ आह े. मळणी कर यासाठी स ूय फूल जा त
वाळवावे लागत नाही . प व झाल ेले पीक काढ या नंतर आिण म ळणी यं शेतात न ेऊन
काढणीन ंतर लग ेच मळणी सु करता य ेते. फुले कडक वा ळ या या आत म ळणी के यास
बी जा त व छ िम ळते. पीक जा त वा ळवावे लागत नस याम ुळे पीक राखणीचा खच
उ वत नाही . या यं ामुळे फुलातील फ बी िनघ ून येते. रकामी फ ुले (बी काढल ेले) जळण
हणून वापरता येतात. एका िदवसात ३ ते ४ ि वंटल स ूय फुलाची म ळणी करता य ेते. या
यं ाचे वजन ४५ िकलो अस ून दोन माणस े सहज उचल ून नेऊ शकतात . हे मळणी यं
पायडल चिलत , तसेच इल ेि क मोटार चिलतस ु ा कर यात आल े आहे. हे यं पायडल
चिलत अस याम ुळे म पड त नाहीत . सूय फूल मळणी यं ातील स ूय फूल मळणीचे चाक
काढून यािठकाणी न यान ेच िवकिसत क ेलेले भुईमूग श गा तोड याच े चाके बसव ून भुईमूग
श गा तोड यासाठीस ु ा हे यं वापरता य ेते.
७) भुईमूग श गा काढणी यं (बैलचिलत ) : जिमनीत खोलवर ग ेले या भ ुईमुगा या श गा
काढण े फारच ासदायक असत े. मजुरांकडून भुईमुगाची काढणी अिधक खिच क व
फाय ाची नसते. मजूर भुईमुगाची झाड े जिमनीत ून उपटताना का ळजीपूव क काढत नाही .
यामुळे भुईमुगा या झाडा ं या म ुळाशी असल े या सव श गा उपट या जात नाहीत . ब याच
श गा मातीतच राहतात . यासाठी िव ापीठान े बैलचिलत भ ुईमूग श गा काढणी य ं िवकिसत
केले आहे. या यं ाचा वापर उपट ्या व पस या भुईमूग िपका ंना काढणीसाठी क ेला जातो .
जिमनीतील १० ते १५ स .मी. खोलीपय त या झाडा या श गा काढता य ेतात. एका
बैलजोडी खरीप ह ंगामात १ िदवसात १ हे टर े ातील भुईमुगाची काढणी क शकतात .
उ हा यात मा या कामासाठी जा त व ेळ लागतो , कारण जमीन कडक बनल ेली असत े व
यं जिमनीत खोलवर जाऊन ओढण े अिधक व ेळ घेणारे असत े.
८) वयंचिलत भात – गह कापणी यं : गह िक ंवा भात िपकाची कापणी करताना पीक
यवि थतपण े जिमनीलगत का पले जात े आिण कापल ेले पीक एका सर ळ रेषेत यं ा या
उज या बाज ूला अ ंथरले जात े. अशा कार े सरळ प ्यात अंथरले या िपकां या
मजुराकरवी प ढ्या बाधणीच े काम स ुलभपण े होऊ शकत े.
९) ऊस पाचट बारी क कर याचे यं : ( ॅर टरचिलत ) ऊस कापणीन ंतर शेतात सरासरी
८ ते १० टन ित ह े टर पाचट जिमनीवर पसरल ेले असत े. या पाचटाचा वापर स ि य खत
तयार कर यासाठी होऊ शकतो . उसाच े पाचटापास ून खत तयार कर यासाठी ८ ते १०
मिहने कालावधी लागतो . मा उसा या पाचटाच े शेतातच छोट े छोटे तुकडे क न यावर
कुजिव यासाठी िजवाण ू क चर , शेणकाला व न यु खत ही ि या क े याने कुज याच े
काय फ ३ ते ३.५ मिह या ंत पूण होते. हे रोटो ह ेटर स य यं ३ फूट िपका ं या
खोड यात वाप न सरीतील पाचटाच े १० ते १५ स . मी.चे बारीक त ुकडे करता य ेतात.
पुढ या बाज ूला असल े या रोलरम ुळे पाचट सरीत दाबल े जाते. रोटरवर मध या भागात
बसिवल ेली ‘जे’ आकाराची पाती त ुकडे करीत जातात . खोड या या वर ं या लगतची माती
काढ याम ुळे जाखा तोडला जातो . या शेतक याकडे रोटो हेटर उपल ध आह े यावर
पा याची जोडणी क े यास कमी खचा त यं उपल ध होत े. munotes.in
Page 83
शेतीची अवजार े
83 १०) ऊस आ ंतरमशागत व खत प ेरणी यं (बैलचिलत ) : ऊस िपकातील तण काढण े,
रासायिनक दाण ेदार खता या मा ा द ेणे, उसाची बा ळ बांधणी व मोठी बा ंधणी इ यादी
बह िवध आ ंतरमशागतीची काम े या एकाच य ं ा ार े गरज ेनुसार थोडासा बदल क न करता
येतात. सदर य ं एका ब ैलजोडी या साहा यान े चालिवता य ेते. दोन फणातील अ ंतर कमी -
जा त कर याची व जिमनीत खत द े याची खोलीस ु ा कमी -जा त कर याची सोय आह े.
िविश कार या रचन ेमुळे ित ह े टरी ७०० िकलो खताची मा ा द ेता येते. िशवाय उसाच े
ओळीपासून १५ ते २० स .मी. अंतरावर , तसेच जिमनीत ७ ते ८ स .मी. खोलीवर खत
पेरता येते. एका िदवसात १.५ ते २ हे टर े ात खताची प ेरणी िविश प ती या टोकदार
फणान े केली जात े. खताची मा ा द ेतानाच बा ळ बांधणीच े कामद ेखील होत े. या माण े
िदवसभरात १५ ते २२० स .मी. खोलीपय त १ ते दीड एकर े ावर ३० स .मी. उंचीपय त
मातीची भर िपका ला द ेऊन मोठ ्या बा ंधणीच े कामद ेखील प ूण होते. पारंप रक प तीन े
वरील काम े कर यासाठी लाग णा या अिधक मन ु यबळाचा वापर कमी होतो व खचा तदेखील
काटकसर कर यासाठी या य ं ाचा वापर िनि त अप रहाय झाला आह े.
११) ऊस लावणी यं : उसा या श ेतीम य े उसाची लागण मन ु यबळाने कर यास सव च
बाब ना बराच व ेळ आिण म लागतात . या वेळेची व माची बचत क न लावणीचा खच
कमी कर यासाठी भारतीय ऊस स ंशोधन स ं था, लखनौ या ं या ॅ टरचिलत ऊस लावणी
यं ा या महारा ातील श ेतक यां या ऊस लागण प तीला स ुयो य अस े लावणी यं
बनिव यात आल े आहे. या यं ाने दोन स या पाडण े, यात ब ेणे (उसाच े कांडे), बे यावर
माती लोटण े, माती हलक ेच दाबण े यािशवाय लावणीबरोबर दाण ेदार वरखत द ेणे या सव
गो ी एकाच व ेळी करता य ेतात. जिमनीची प ूण मशागत झा यावर सपाट क ेले या श ेतात ह े
यं चालवावयाच े असते. या यं ाने एक ह े टर ऊस लागणीस स ुमारे सहा तास लागतात .
यं ाची िक ंमत अ ंदाजे . २०,०००/- आहे. ३५ हॉस पॉवर या (अ श या ) ॅ टरन े हे
यं चालिवता य ेते.
१२) ऊस खा ंदणी व भरणी अवजार : एक ताकदवान ब ैलजोडी िक ंवा दोन
बैलजोड ्यां या साहा यान े हे अवजार चालिवता य ेते. अवजाराच े िदंड बा ंभूळ, िलंब,
खैर इ यादी कार या टणक लाकडाच े असून १५ ते १६ स .मी. अंतरावर तीन लोख ंडी
पहारी व त ंतर प ंखे िबजागरी या साहा यान े बसिवल ेले असतात . यामुळे उसा या
िपकातील वर ंबे फोडून खा ंदणी व भर घाल याच े काम ए काच व ेळी करता य ेते. यािशवाय
ऊस, कापूस,हळद इ. िपकांत सरी काढ या या कामीही याचा उपयोग होतो . हे अवजार
कमी खचा त गावातील स ुतार क शकतो . याची िक ंमत अ ंदाजे . १५०० /- येऊ शकत े.
१३) हात कोळपे : पारंप रक ख ुर याचा उपयोग टा ळून िपका ं या दोन ओ ळीतील त ळ
काढून टाक या साठी ह े अवजार आह े. याम य े दात ेरी, तण काढ यासाठी पात े व
ढकल यासाठी ह ँडल आह े. याची ंदी २० स .मी. असून कोळपे उ यान े चालवायच े असत े.
यामुळे म कमी लागतात . एक माण ूस या को ळ या या अवजाराचा वापर क शकतो .
एका िदवसात ०.४ हे टर े ाची िन ंदणी करता य ेते. याची िक ंमत फ ५०० पये आहे.
१४) बह िवध कोळपे : िपकाची आ ंतरमशागत ही एक अ य ंत खच क बाब अस ून
मनु यबळाची जा त गरज भासत े अस े असल े तरी आ ंतरमशागत चालत नाही . munotes.in
Page 84
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
84 सव साधारणपण े १५ ते २० िदवसा ंनी खुरपणी, तण काढण े यान ंतर १५ ते २० िदवसा ंनी
दातळणी आिण श ेवटी ४५ ते ५० िदवसा ंनी परत दात ळणी व मातीची भर द ेणे अशी आ ंतर
मशागतीची काम े करावयाची असतात . िपकान ुसार ओ ळीतील अ ंतर २२.५ िकंवा ३० िकंवा
४५ स .मी. असत े. आंतरमशागतीची सव कामे २२.५ पासून ४५ स .मी. ओळीतील अ ंतर
असल े या िपकात स ुलभपण े आिण प रणामकारकरी या का म क शकेल, असे बह िवध
कोळपे िव ापीठान े िवकिसत क ेले आह े. एका ज ुवावर एक ब ैलजोडी २ ते ४ कोळपी
सहजपण े ओढू शकतात . दोन को ळ याने एका िदवसात १.५ ते २ हे टर े कोळपून होत े.
याची िक ंमत अ ंदाजे पये ८००/- इतक आह े. ( पये १६०० ित जोडीची िक ंमत आह े.)
१५) पेरणी यं : िबयांची उ म उगवण होऊन जोमदार पीक य े यासाठी श ेतात िब यां
केवळ फेकून उपयोग नाही तर या यो य खोलीवर , ओलीवर आिण यो य अ ंतरावर प ेरणे
आव यक आह े हणूनच प ेरणी य ं ाचा िवकास झाला . िबयांचा आकार आिण कारान ुसार
पेरणी य ं ाचा वापर करावा लागतो . गह , वारी , बाजरीसार या िब यां ओळीम ये
एकमेकांपासून कमी -जा त अ ंतरावर प ेर या जातात . काही िब यां सरी बर ं यावर लाव या
जातात , तर भ ुईमूग, कापूस यासार या िब यां ओळीम ये एक द ुस यापासून एक समान
अंतरावर लाव या जातात , तसेच रोप े लागवडीसाठी व ेगवेग या कार या य ं णेची
आव यकता असत े.
१६) दातेरी हात कोळपे : िपका या दोन ओ ळीतील िन ंदणी कर यासाठी , मजुराला
उ यान े कोळपे दो ही हातान े मागे-पुढे ढकल ून चालिवता य ेते. यामुळे कामाचा शीण कमी
होतो व मज ुराची काय मता , उ साह िटक ून काम व ेगाने होते. कोळ याचे पाते १५ स .मी.
लांबीचे असत े. यामुळे दोन आ ळीत १५ स .मी. पे ा जा त अ ंतर असल े या िपकातस ु ा
या को ळ याने िनंदणी ख ुरपणी करता य ेते. कोळ यामुळे साधारणपण े ३ स .मी. खोलीपय त
जिमनीची ख ुरपणी होत े. सव कार या िपकात आिण सव कार या हल या , म यम तस ेच
भारी जिमनीत को ळपेसार या मत ेने वापरता य ेते. या हात को ळ याचे वजन कमी हणज े
फ ७ िकलो अस यान े हे सहजपण े एका श ेतातून दुसया शेतात उचल ून नेता येते. एक
मजूर िदवसाकाठी ०.२ हे टर े ाची िन ंदणी-खुरपणी सहजपण े क शकतो .
पॉवर िटलरचिलत स ुधा रत अवजार े :
marathi.krishijagran.com
munotes.in
Page 85
शेतीची अवजार े
85 पॉवर िटलर : स या श ेतीजमीनी चे िवभाजन होत अस याम ुळे मोठे े अस णा या
शेतक यांची सं या फारच कमी झाल ेली आह े. यामुळे यांना ॅ टर घ ेणे परवडत नाही .
शेतीचे काम ब ंद ठेवूनही चालणार नाही . यावर उपाय हणज े पॉवर िटल र वाप न शेती
करणे.
१) रोटो ह ेटर : पॉवर िटलर खर ेदी करताना श ेतक यांना िव े याकह न रोटो ह ेटर हे एक
अ याव यक अवजार प ुरिवले जाते. हे अवजार पॉ वर िटलर या मागील बाज ूस जोडता
येते. या अवजाराम य े एका िफर णा या दांड्यावर १२ ते १८ जमीन दाता ळणारे फण
नटबो ट या साहा यान े बसिवल ेले असतात .पॉवर िटलर या रोटो ह ेटर या साहा यान े
जमीन भ ुसभुशीत होत े. एकाच व ेळी नांगरणी होऊन ढ ेकळे फोड यासाठी जिमनीला
वतं पणे कुळवा या पा या घाल याची आव यकता राहत नाही . याच माण े
आंतरमशागत करता य ेते व १० ते १५ स .मी. खोलीपय त तणे समूळ काढली जातात .
भातश ेतीम य े रोटो ह ेटरने िचखलणीच े काम स ुलभरी या करता य ेते. रोटो ह े टरन े
मशागत कर यासाठी ताशी स वा त े दीड िलटर िडझ ेल लागत े. एका िदवसात (आठ
तासांत) अंदाजे १ हे टर े ाची मशागत होत े.
२) फवारणी यं : पॉवर िटलरचिलत फवारणी य ं ा या साहा यान े डािळंब, सं ा,
मोसंबी, िलंबू इ यादी फ ळबागांम ये भावीरी या फवारणी करता य ेते.
३) गह / भात कापणी यं : गह / भात कापणी य ं पॉवर िटलर या प ुढील भागात
जोडतात . गह िक ंवा भात कापणी करताना पीक यवि थतपण े जिमनीलगत कापल े
जाते आिण कापल ेले पीक एका सर ळ रेषेत यं ा या बाज ूला अ ंथरले जात े. एका
िदवसात १.२५ ते १.५० हे टर कापणी क ेली जात े.
४) ॉली : पॉवर िटलरला जोडता य ेणारी स ुमारे १.५० ते २ टन मत ेची दोन चाक
ॉली उपल ध आह े. या ॉ ली या साहा यान े ताशी १५ िकमी व ेगाने वाहत ूक
सुलभरी या करता य ेते.
५) खड्डे खोदणी यं : पॉवर िटलरचिलत खड ्डे कोदणी य ं ा या साहा यान े
फळबागाम य े याच माण े वनश ेतीत रोप े लाव यासाठी ३० स मी यासाच े आिण ४५
स मी खोलीच े वतु ळाकार खड ्डे खोदता य ेतात.
१७) ॅ टरचा वापर / उपयोग : आधुिनक श ेतीम य े वापर या त येणा या िविवध य ं ांम ये
ॅ टरला िवश ेष मह व आह े. शेतीम य े ॅ टरचा उपयोग िविवध कामा ंसाठी मोठ ्या
माणात कर यात य ेतो. उदाहरणाथ , शेतीची ना ंगरणी कर यासाठी , जिमनीच े सपाटीकरण
कर यासाठी , जिमनीम य े बांध-बंिद ती कर यासाठी , शेतीमालाची वाहत ूक कर यासाठी ,
इ यादी . शेती मशागतीसाठी जी िविवध य ं े वापरली जातात ती ॅ टरला जोड ून ॅ टर या
श न े ती चालिवली जातात . उदा. ड गरा ळ, खुरट्या जंगलांनी या व िविवध कारणा ंमुळे
पडीक असल े या जिमनीची ना ंगरणी क न ही जमीन श ेती लागवडयो य क ेली जात े.
यामुळे देशातील लाखो एक र पडीक जमीन श ेतीयो य झाली आह े. ऊस साखर
कारखा या ंना उसाची वाहत ूक कर यासाठी ॅ टरचा मोठ ्या माणावर वापर होत munotes.in
Page 86
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
86 अस याच े िदसून येत आह े. ॅ टरला जोडल े या ॉलीम य े उसाची वाहत ूक केली जात े.
तसेच भाजीपाला , अ नधा ये, चारा व विचत संगी ल नसमार ंभा या व ेळी व हाडी
मंडळी ल ना या िठकाणी घ ेऊन जा याच े कामही करताना आ ळतात.
१८) िव ुत मोटार (इलेि कल मोटार ) : िपकांना पाणी द े यासाठी िवहीर , नदी, ओढे,
तलाव , ट्युब िवहीर , पा या या टाक त ून पाणी उपस यासाठी िव ुत मोटारीचा वापर क ेला
जातो. िवजेवर चाल णा या मोटारी दोन कार या असतात . ए.सी. व डी.सी. महारा ात
खेडेगावात व श ेतातून ए.सी. प तीचा वीजप ुरवठा क ेला जातो . ते हा याला िस ंगल फ ेज व
तीन तारा ंतून केला जातो त े हा याला ी फ ेज हणतात . लहान -लहान कामासाठी एक
अ श (हॉस पॉवर) िकंवा याप े ा कमी श या मोटार ना एका फ ेजमधून िव ुत
पुरवठा करतात . परंतु जा त श या मोटार ना तीन तारा ंतून िव ुत पुरवठा क ेला जातो .
१९) कापणी - मळणी व उ फणणी यं : शेती यवसायात प ेरणीपास ून धा य घरी
आण यापय त िविवध य ं ांचा, अवजा रांचा वापर क ेला जात आह े. गह , भात, वारी ,
बाजरी , मका इ . िपकांची कापणी कर यासाठी जशी य ं े वापरली जातात , तसेच
मळणीसाठीद ेखील य ं े वापरली जातात . तसेच लावल ेली िपक े उफणणी य ं ात टाक ून
यातून धा य व ेगळे कर याच े काम उफणणी य ं करत े. वारी , बाजरी , गह , मका,
सोयाबीन , सूय फूल, करडई इ यादी िपका ंसाठी उफणणी य ं वापरल े जाते.
२०) औषध फवारणी यं : िपकांवर रोगराईचा ाद ुभा व होऊ नय े िकंवा रोगराई झाली
अस यास िविवध िकडनाशक े पा यात िमस ळून औषध फवारणी य ं ा ार े िपका ंवर फवारली
जातात .
आपली गती तपासा -
१) शेतीतील आध ुिनक अवजाराची मािहती सा ंगा.
७.४ शेती या अवजारा ंम थे सुधारणा कर यासाठी योजना काळात
कर यात आल ेले य न
पिह या व द ुस या पंचवािष क योजना ंम ये शेती या अवजारा ंम ये सुधारणा कर यासाठी
कोणत ेच य न कर यात आल ेले नाहीत . या ाकड े िनयोजन म ंडळाने ितस या
पंचवािष क योजन ेम येच ल िद याच े आढ ळते. या संदभा त िनयोजन म ंडळाने खालील
उपाययोजना स ुचिवल े या आह ेत.
१) शेती या अवजारा ंसाठी आव यक असल े या लोख ंडाचा व पोलादाचा प ुरेसा पुरवठा.
२) येक रा यात श ेती या स ुधारल े या अवजारा ंबाबत स ंशोधन कर याची , चाचणी
कर याची व िश ण क ाची थापना करण े.
३) शेती या स ुधारल े या अवजारा ंची ा यि क े दाखव ून ती लोकि य कर यासाठी रा य
सरकारा ंनी िज हा व ख ेडे पातळीवर यो य ती िव तारिवषयक यव था िनमा ण करण े.
४) रा या ं या क ृषी िवभागा ं या क ृषीिवष यक इ ंिजनीया र ंग शाख ेतील नोकरवगा त वाढ
करणे. munotes.in
Page 87
शेतीची अवजार े
87 ५) सुधारल े या अवजारा ं या प ुरवठ्यासाठी कज िमळ याची भरवशाची अशी यव था
करणे आिण य ेक िव तार िश ण क ात ही अवजार े दु त कर याच े कारखान े
थापन करण े.
िनयोजन मंडळा या िशफारसी ल ात घ ेऊन या िदश ेने शेतीसाठी लागणा या
अवजारा ंम ये यो य ती स ुधारणा कर यासाठी क सरकारन े Board of Agricultural
Machinery and Implements ही यं णा िनमा ण केली. रा या ं या तरावर ह ेच काम
कर यासाठी वेगळे िवभाग िनमा ण कर यात आले, परंतु शेतक अवजारा ंक रता यो य
िडझाई सचा अभाव , या अवजारा ं या िनिम तीचा अ यािधक प र यय , अवजारा ंची दु ती
कर यासाठी आव यक सोय ची कमतरता , सुट्या भागा ंचा अभाव अशा िविवध कारणा ंमुळे
आप या द ेशात श ेतक अवजारा ंम ये अपेि त स ुधारणा घडव ून आण याची एक ंदर गती
फार म ंदच आह े. शेतक यांना आव यक असल ेली अवजार े यांना यो य प तीन े िमळवून
दे यासाठी , तसेच ता ंि क व इतर स ेवा उपल ध कर याक रता रा याम य े
Agroindustries Corporation ची थापना कर यात आली आह े. परंपरागत
अवजारा ं या ऐवजी श ेतक यांना आध ुिनक अवजार े िमळवून दे या या ी ने योजना
काळात फारस े काय होऊ शकल े नाही ह े खरे आह े. शेतीचा िवकास साध यासाठी
शेतक यांना अ यावत य ं सामु ी व स ुधारल ेली उपकरण े / अवजार े त परत ेने उपल ध
क न दे या या उ ेशाने आप या द ेशात क ृषी उ ोग महाम ंडळाची थापना कर यात
आली आह े. मेघालय व ना गालँड या दोन रा या ंचा अपवाद वग ळ यास द ेशातील सव
रा या ंम ये कृषी-उ ोग महाम ंडळे यवि थतपण े काय करीत आह ेत. या महाम ंडळांचे
भांडवल क सरकार व रा य सरकार े यांनी ५१.४९ या अन ुपातात प ुरिवले आहे. ॅ टस
व इतर य ं े व उपकरण े य ांची याव य प तीने खरेदी कर याक रता क ृषी उ ोग
महामंडळे शेतक यांना साहा य करतात .
भारतासार या श ेती धान अथ यव थ ेत शेतीचे दर ह े टरी उ पादन इतर िवकिसत
अथ यव थ े या त ुलनेत कमी आह े. याची अन ेक कारण े असली तरी श ेतीम य े पुरेसा व
संतुिलत खता ंचा वापर न क े याने दर हे टरी उ पादन क मी आहे. हे संशोधनाअ ंती िस
झालेले आहे. यामुळे शेतक यांना शेतीम य े खता ं या वापरािवषयी मािहती व याबाबतच े
िनयोजन ही का ळाची गरज आह े. तसेच श ेती औजारा ंची भ ूिमकाही श ेती दान
अथ यव थ ेत मह वाची आह े. पारंप रक व आध ुिनक औजारा ंची जिमनी या
धारणा े ानुसार यो य सा ंगड घाल ून शेती उ पादन व उ पादकता वाढिवण े हे एक कौश य
आहे.
७.५ वा याय
१) शेती या अवजारा ंचे िविवध कार सा ंगा.
२) शेती यवसायातील अवजारा ंचे मह व सा ंगा.
३) शेतीची पार ंप रक आिण आध ुिनक अवजार े यावर भा य करा .
❖❖❖❖ munotes.in
Page 88
88 ८
पाणीप ुरवठा
पाठाची परेषा :
८.० पाठाच े उ ेश
८.१ तावना
८.२ िसंचनिवषयक सोय च े मह व
८.३ पाणीप ुरवठ्याची साधन े
८.४ जलिस ंचना या प ती
८.५ पाणलोट े संक पना
८.६ पाणलोट े िवकास योजन ेचे उि
८.७ पाणलोट े िवकास हणज े काय
८.८ पाणलोट े ाशी स ंबंिधत घटक
८.९ वा याय
८.० पाठाच े उ ेश
शेती यवसायासाठी जलिस ंचनाच े मह व जाण ून घेणे.
जलिस ंचनाच े माग व प त ची मािहती घ ेणे.
शेती उ पादनात पा याच े िनयोजन कस े उपय ु आह े याचा अ यास करण े.
आधुिनक जलिस ंचन प तीच े मह व जाण ून घेणे.
पाणलोट े संक पना व स ंबंिधत घटका ंची मािहती घ ेणे.
पाणलोट े िवकास योजन ेची उि े जाणून घेणे.
८.१ तावना
भारतीय अथ यव थ ेचा कणा हण ून शेती यवसायाला ओ ळखले जाते. जवळजवळ ६५%
जनता ही प ूण पणे शेती यवसायावर अवल ंबून असल ेली िदस ून येते. याचाच अथ शेती munotes.in
Page 89
पाणीप ुरवठा
89 यवसायाम य े भरघोस उ पादन िम ळणे ही आज या का ळाची खरी गरज ठरल ेली
आहे.
शेतीम य े भरघोस अ नधा य उ पािदत हो या या ीन े रासायिनक खतां या,
क टकनाशका ं या, बी-िबया या ं या (संक रत ) वापरावर अिधक भर िदला जात असला तरी
काही िठ काणी पाणीप ुरवठा अिनयिमतपण े होत अस यान े अशा िठकाणी इ छा अस ूनही
शेती उ प न काढता य ेत नाही .
अ न, व , िनवारा या जशा मा नवा या तीन ाथिमक गरजा आह ेत. तशाच जमीन , पाणी व
खते या िपका ं या तीन ाथिमक गरजा आह ेत. आप या द ेशातील एक ूण लागवडयो य
जमीन े ाचा अ यास करावयाचा ठरिवला तर ह े े अ नधा या या उ पादना या ीन े
फारच त ुटपुंजे असे आह े. जे लागवडयो य े आह े याप ैक बह ता ंशी े हे लहरी
पावसा या पा यावर आधा रत आह े. आकड ेवारीन ुसार अ यास करावयाचा ठरिवला तर
१९५० -५१ म ये एकूण ला गवडीखालील े ा या १७.६ ट के े ाला जलिस ंचना या
सोयी हो या . १९८४ म ये मा ह े माण ३०.५ ट के इतके वाढल े. ही गती फारशी
समाधानकारक नाही . २०२१-२२ म ये मा ह े माण ४० ट के इतके वाढल े
दुसरी मह वाची गो अशी क , बागायती िपक े घे याकड े जा तीत जा त श ेतक यांचा कल
अस यान े िजथ े पा या या स ुिवधा आह ेत या िठकाण या जिमनीत ून मोठ ्या माणा त
बागायती िपक े घेतली जातात . यामुळे अ नधा य उ पादनाकड े दुल होत आह े. 'शेती
यवसाया या संदभा त, पाणी हणज े सोन े अस ून' या ीन े शा सनामाफ त
पाणीप ुरवठ्या या लहान -मोठ्या योजना राबिव या जात आह ेत.
बेसुमार होणारी ज ंगलतोड व याम ुळे िनसगा चा ढळलेला समतोल याच े उदाहरण हणज े
पावसाच े घटल ेले माण हे होय. जिमनीतील पा याची पात ळीदेखील खोल ग े याने िक य ेक
वेळा पा या या अप े ेने शे-स वाश े फूट िविहरी खण ूनही श ेवटी अपयशच पदरी पडत आह े.
कूपनिलका ं या योजनाद ेखील काही िठकाणी अपयशी ठरत आह ेत, तसेच अध ूनमधून
पडणा या दु काळामुळे पा या या द ुिभ ाम य े अिधक भर पडली आह े. यामुळे िपकां या
पा याचाच न हे, तर िप या या पा याचाही उ व प धारण क लागला आह े.
खेड्यापाड ्यातून व शहरात ून िप या या पा याच े टँकर पाणी पोहोचिव याच े काम करीत
आहेत याचाच अथ असा क , िजथे िप या या पा या या पुरेशा सोयी नाहीत ितथ े
शेतीसाठी शेतकरी वग कोठ ून पाणी उपल ध करणार ? हणून पाणीप ुरवठ्या या
साधना ंम ये वाढ कर या या ीन े य न करण े ज रीचे आहे.
शासनान े वेगवेग या पंचवािष क योजना ंमधून पाणीप ुरवठ्या या सोयीवर अिधकािधक भर
िदलेला असला तरी अज ूनही याम य े फारशी गती झाल ेली नाही . पा या या सोयी या
िठकाणी उपल ध आह ेत ितथ े हे पाणी यवि थ त पुरिव याच े पुरेसे शा ीय ानदेखील
आप या श ेतकरीवगा ला नाही . दुसरे हणज े पा या या नासाडीब लची चीडही आप या
शेतकरी वगा म ये आढ ळत नाही याची वल ंत उदाहरण े शहरात ून, तसेच ामीण
िवभागात ून पा याच े नळ ब याच वेळा िठबकताना आढ ळतात. दुसरे उदाहरण हणज े
िपकांना पाणी द ेताना आ ळे प तीन े िकंवा सरी प तीन े पाणी न द ेता एकाच वापराम य े सव
पाणी सोड ून िदल े जाते. याचा प रणाम या वा यातील िपका ंना पाणी जा त िदल े होते. munotes.in
Page 90
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
90 कधी कधी ब ंधारा फ ुटून घळघळ होते याचाच अथ पा या या नासाडीब ल य ेका या
मनाम य े चीड िनमा ण होण े अ याव यक आह े.
१९९१ पय त पुरेसा व व छ पा याचा प ुरवठा करण े हा आ ंतररा ीय िप याच े पाणी
पुरवठादश क काय माचा उ ेश आह े. सहा या प ंचवािष क योजन े या का ळात महारा ात
मोठ्या माणावर ामीण पाणीप ुरवठा काय म राबिव या मुळे रा यातील ५४ ट के ामीण
जनते या िप या या पा याची यव था कर यात आली . या पाहणीत अस े आढळून आले
क , अ ाप २३,६३९ गावे व २६,९१३ व या ंम ये पुरेसे पाणी पुरिव याची यव था
नाही. सात या प ंचवािष क योजन े या काळात सुमारे २०,००० गावां या िप या या
पा याचा सोडिव यासाठी ३५८.४८ कोटी पये मंजुरी क न दे यात आल ेले आहेत.
१९८५ -८६ म ये २,५०,००० गावांना पाणी द े याचे उि ठरिव यात आल ेले होते.
यापैक ४,०९९ गावांचा िप या या पा याचा प ूण पणे सोडिव यात आला आह े.
पाणीप ुरवठा योजना ं या काय मात ामीण भागात स या िविहरी , नळपाणी प ुरवठा योजना
यांची देखभाल करण े व आव यक त ेथे दु ती क न योजना काय ि वत करण े ही
जबाबदारी संबंिधत ामप ंचायती ची िक ंवा िज हा प रषद ेचीच आह े. तथािप ब याच
ामपंचायती आिथ क ्या कमक ुवत अस या मुळे योजना ंची देखभाल व द ु ती नीट होऊ
शकत नाही . हे टाळ यासाठी पाणीप ुरवठा योजना ंची देखभाल व द ु ती साठी 'पाणी प ुरवठा
देखभाल िनधी ' येक िज हा प रषद ेम ये िनमा ण कर याचा शासनान े िनण य घेतला आह े.
८.२ िसंचनिवष यक सोय च मह व
शेती े ातील उ पादनासाठी व स ंपूण शेती े ा या िवकासाला चालना द े यासाठी
िसंचनिवषयक सोय ची उ पल धता अ य ंत मह वाची आह े. िकंबह ना या ीन े िनयोजन
होणे गरज ेचे आह े, व तुत: भारताम य े नैसिग करी या हो णा या पाणीप ुरवठ्याचे माण
िवपुल आहे. न ांची उपल धता सु ा मोठ ्या माणात आह े, परंतु एकूण शेतीसाठी उपल ध
े फळापैक केवळ ६० ते ६५% े ी कोरडवाह तर क ेवळ ३२ ते ३५% े बारमाही
ओिलताखाली आह े याम ुळे शेती िवकासाला फारशी गती नाही . भारतातील िस ंचन व
या या िनयोजनास खालील ीन े मह व आह े.
१) अिनि त व अिन यिमत पाऊस :
भारतातील श ेती े हे िव तीण आहे, यामुळे भौगोिलक रचन ेनुसार पावसापास ून उपल ध
होणा या पा या या उपल धत ेतही फरक आह े. तसेच हा पाऊस बया च वेळा अिनयिमत
एखा ा भागाम य े जा त तर , काही िठकाणी कमी व पाचा असतो हण ून पाऊस ,
िविहरी , कूपनिलका , तलाव या ार े उपल ध पा याच े िनयोजन व स ंवध न झा यास श ेती
िवकासाला चालना िम ळेल.
२) वाढ या लोकसं येची अ नधा य गरज :
सात यान े वाढ णा या लोकस ं येची अ नधा या ंची गरज भागिव यासाठी अिधकािधक
जमीन लागवडीखाली आणण े गरजेचे आहे. तसेच काही भागाम य े श यतो द ुबार पीक घ ेणे
गरजेचे आहे व हे केवळ पा या या उपल धत ेवर व िनयोजनावर अवल ंबून आह े. munotes.in
Page 91
पाणीप ुरवठा
91 ३) अनेक पीक प ती श य :
पूव चे पारंप रक व कोरडवाह श ेतीचे व प आता काही माणात बदल ू लागल े आह े.
आधुिनक य ं तं ाने शेतीम य े िविवध व दुबार िपक े श य झाल ेली आह ेत. यामुळे
उ पादनात काही माणात वाढ झाल ेली आह े.
४) ामीण रोजगार िनिम तीला चालना :
भारतात श ेती व श ेतीसंबंिधत उ ोगा चा हवा तसा िवकास झाल ेला नाही . यामुळे अनेकदा
हंगामी व छ ु या ब ेकारीची सम या िनमा ण होत े, परंतू शेती े ात प ुरेशा िस ंचन सोयी
उपल ध झा यान ंतर शेतीचे हंगामी व प कमी होऊन रोजगार िनिम तीला चालना िम ळेल.
५) ामीण आिथ क कायापालट :
िसंचन सोयीची वष भर उपल धता झा यास भारतीय श ेती े ात हवामानान ुसार िविवध
िपके, फळे, भाजीपाला घ ेणे श य होईल याम ुळे ामीण भागात वष भर रोजगार व
उ प नाच े साधन ा झा यास ामीण े ाचा स ंपूण कायापालट हो यास मदत होईल .
६) लहान श ेतक यांना वरदान :
आज बदल या का ळानुसार पार ंप रक श ेतीचे व प बदलून किष त शेतीला ाधा य िदल े
पािहज े, तसेच भारतातील बह स ं य अ प व अ य प भूधारका ं या ीन ेही यापारी
किष त शेती मह वाची आह े, परंतु पुरेशा िस ंचन सो यी िशवाय किष त व यापारी श ेती
श य नाही . िसंचन सोयी उपल ध झा यास लहान श ेतकरी आपला िवकास क शकतील .
७) लघू तसेच ि ि या उ ोगा ंना चालना :
जलिस ंचना या सोयीम य े वाढ झा यास द ेशाम य े फळे व भाजीपा या या उ पादनाला
गती य ेईल व यावर फ ळ व भाजीपाला ि या उ ोग िवकिसत होऊन ामीण भागा या
िवकासाला चालना िम ळेल.
८) देशा था आिथ क िवकासा ला गती :
शेती े ाला प ुरेशा िस ंचनाएवढी गती िम ळाली तर एक ूण आिथ क िवकासा चा वेग वाढ ून
देशाचा उ कष झपाट ्याने होईल . याक रता पया यी योजना हण ून पाणीप ुरवठ्या या
साधना ंम ये मोठ्या माणात वाढ करण े अ याव यक आह े.
९) दरडोई उ प नाम य े वाढ :
आज आप या द ेशा या एक ूण लोकस ं येचा अ यास करावयाचा ठरिवला तर दरडोई
सरासरी उ प न हे फारच कमी आह े. यासाठी उ पादनात मोठ ्या माणात वाढ होण े गरजेचे
आहे. ही वाढ हो याक रता िस ंचना या सोयीम य े देखील वाढ होण े अ याव यक आह े.
याचा प रणाम रा ीय उ प न वाढ याम य े होईल .
munotes.in
Page 92
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
92 १०) पावसाच े असमान िवतरण :
िनसगा चा लहरीपणा काही व ेळा आपणाला फारच व ेग या कारान े पाहायला िम ळतो. एका
िठकाणी जोराचा पाऊस पडत अस ेल तर थोड ्याफार अ ंतरावर असल े या दुसया िठकाणी
अिजबात पाऊस पडत नाही. जर पाऊस पडलाच तर या चे माण इतक े अ प असत े क ,
पावसाच े पाणी िपका ंना पुरेसे ठरत नाही .
११) िनया ती या माणात वाढ :
अ नधा य उ पादना या बाबतीत आज आपली प रि थती समाधानकारक असली तरी
अ नधा य िनया ती या बाबतीत आप ली फारशी गती िदस ून येत नाही . ते हा
अ नधा याची िनया ती कर याच े धोरण वीकार याक रता पाणीप ुरवठ्या या साधना ंत वाढ
होणे अ याव यक आह े.
१२) बागायती िपकां या उ पादनात वाढ :
बारमाही पा याची सोय नस यान े अजूनही बागायती िपका ंचे अपे े माण े उ प न घ ेता येत
नाही. ही गरज िवचारात घ ेऊन पाणीप ुरवठ्या या साधनात वाढ आव यक आह े.
वरील सव िसंचनिवषयक मह वाच े मु े असून िसंचनिवषयक द ेशात उपल ध असल े या
सुिवधा माग खालील माण े आहेत.
भारतातील िस ंचनाच े माग ( कार) व ओिलताखालील े भारतीय अथ यव था व श ेती यवसायाशी संबंिधत मह वाची े े िसंचनाच े माग िकंवा
कार १९७० -
७१ १९८० -८१
१९८३ -८४
दशल ह े टर १९८४ -
८५ २०१० -
११
१) सरकारी कालव े
२) खासगी कालव े
३) तळी
४) िविहरी व
कूपनिलका
५) इतर
एकूण िन व ळ(Net)
िसंचनाखालील शेती े १२.०
(३८.५)
०.१
(२.९)
४.१
(१३.१)
११.९
(३८.१)
२.३
(७.४) १४.५
(३७.४)
०.८
(२.१)
३.२
(८.३)
१७.७
(४५.५)
२.६
(६.७) १५.८
(३७.६)
०.५
(१.२)
३.८
(९.०)
१९.५
(४६.४)
२.४
(५.७) १५.४
(३६.८)
०.५
(१.२)
३.३
(८.०)
२०.०
(४७.८)
२.६
(६.२)
(१००.०) (१००.०) (१००.०) (१००.०) munotes.in
Page 93
पाणीप ुरवठा
93 अ) शासक य ( हणज ेच सरकारी ) काल यामाग या श ेती े ास िस ंचनसोयी उपल ध
होतात . यांत सन १९७० -७१ मधील १२.० दशल ह े टरपास ून सन १९८४ -८५
म ये १५.४ दशल ह े टर इ तक वाढ झाली आह े. अशा रीतीन े िनरप े आकडा
वाढला असला तरी एक ूण िस ंचन े ातील ट क ेवारी मा ३८.५ व न ३६.८
ट या ंपय त खाली आली आह े. याचाच अथ अलीकडील १० ते १५ वषा त मोठ े
िसंचन - क प शासनान े हाती घ ेतले नाहीत , हे होय.
आ) खासगी काल या ंमाफ त िसंचनसोयी या श ेतजिमन ना प ुरिव या ग े या या ंचा िनरप े
आकडा व ट क ेवारी जव ळजवळ नग यच रािहली आह े.
इ) त यापासून िसंचनसोयी प ुरिव या जा णा या शेतजिमन चा आकडा सन १९७० -७१
म ये ४.१ दशल ह े टर होता , तो सन १९८४ -८५ म ये ३.३ दशल ह े टरपय त
खाली आ ला. याच का ळात ट क ेवारीही ८.० पय त खाली आली .
ई) िविहरी व क ूपनिलका -िविहरी (Tubewells ) या खासगी े ात मोडतात . सन
१९७० -७१ म ये या खासगी मागा ने ११.९ दशल ह े टरांत पाणीप ुरवठा उपल ध
क न िदला हाच आकडा १९८४ -८५ म ये २०.० दशल ह े टरपय त वाढ याच े
िदसून येते. ट केवारी या भाष ेत बोलायच े झा यास याच का ळात ही ट क ेवारी
३८.१ व न ४७.८ पय त वाढ याच े िदसून येते. याचाच अथ खासगी े ातील िविहरी
व कूपनिलका -िविहरी श ेतजिमनीस पाणीप ुरवठ्याचा अ ाप सवा त मह वाचा माग आहे.
एका ीन े शेतकरी पा णीपुरवठ्या या बाबतीत अिधकािधक वावल ंबी होत आह ेत हे
िदसून येते. दुसरे हणज े शासनान े पुरिवले या िव ीय मदती ारा अिध कािधक
कूपनिलका खोद या जात आह ेत व यांचा श ेतजिमनीस पाणी पुरिव या या ीन े
अिधकािधक उपयोग क ेला जात आह े, ही वागताह गो आह े. यातून अस ेही विनत
होते क , या ड गरा ळ िकंवा वा ळवंटी भागात िविहरी व क ूपनिलका ा माग
शेतजिमनीस पाणीप ुरवठा करण े श य नाही , अशा भागात िक ंवा द ेशात पाणी
पुरिव या या ीन े अिधकािधक ल प ुरिवले जावे.
८.३ पाणीप ुरवठ्याची साधन े
१) िविहरी (Wells ) : ाचीन का ळापासून अि त वात असणार े साधन हण ून या
साधनाला ओ ळखले जात अस ून जव ळजवळ ३५ ट के े िविहरी या पा याखाली
िभजवल े जाते.
२) ट्युब िविहरी (Tube Wells ) : पा याची पात ळी अितशय खोल अस ेल अशा
िठकाणी ट ्युब िविहरी खोद या जातात .
३) तलाव (Tanks ) : िविहरी माण े तलावा या साहा यान े शेतीला पाणीप ुरवठ्याची
प तही िविहरीइतक च ज ुनी आह े. लागवडयो य भ ू े ातील १२ ट के जमीन
तलावा या पा याखाली िभजवली जात े.
४) कालवे (Canals ) : हे साधन बारमाही प ुरवठा करणार े असून स या काल या या
पा याखाली ४५ ट के जमीन िभजवली जाते. munotes.in
Page 94
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
94 आपली गती तपासा :
: शेतीतील िस ंचनाच े मह व सा ंगा.
जलिस ंचना या योजना
जलिस ंचना या योजना तीन तरा ंम ये िवभाग या जातात . या प ुढील माण े होत.
मोठ्या योजना : या योजना ंवर पाच कोटी पयांपे ा अिधक खच कर यात य ेतो.
म यम योजना : २५ लाख ते ५ कोटी पयांपय त खच कर यात य ेतो.
लहान योजना : या योजना ंवर २५ लाख पयांपे ा कमी खच कर यात य ेतो.
सात या प ंचवािष क योजन ेत जलिस ंचनासाठी एक ूण १४,१७४ कोटी पयांची तरत ूद
कर यात आल ेली आह े.
उपल ध आकड ेवारी १९८२ सालाम य े र नािगरी िज हा प रषद ेमाफ त २९४
लघुपाटबंधारे योजना प ूण केले या आह ेत. यामुळे ३९७९ हे टर े ाला पाणीप ुरवठा
झालेला आहे. पूण झाल े या योजना ंम ये ९७ बंधारे, १७ मोठ्या उपसा िस ंचना योजना ,
२६९ लहान उपसा िस ंचन योजना , ७ तलाव व १ पाझर तलाव या ंचा समाव ेश आह े.
यािशवाय १६ बंधा यांची आिण १०३ लहान उपसा िस ंचन योजना ंची काम े सु न् आहेत.
िप या या पा यासाठी ३६ नळ योजना हाती घ ेऊन याप ैक ११ योजना प ूण के या
आहेत. २५ योजना गितपथावर आह ेत.
८.४ जलिस ंचना या प ती
अ न, व , िनवारा या जशा मानवा या तीन ाथिमक गरजा आह ेत तशाच ज मीन, पाणी व
खते ा िपका ं या तीन ाथिमक गरजा आह ेत. आप या द ेशातील एक ूण लागवडयो य
े ाचा िवचार करावयाचा ठरिवला तर ह े े अ नधा या या उ पादना या ीने फारच
तुटपुंजे असे आहे. जे लागवड यो य े आह े याप ैक बह ता ंशी े हे लहरी पा वसा या
पा यावर अवल ंबून आह े.
दुसरी मह वाची बाब हणज े बागायती िपक े घे यावर जा तीत जा त श ेतक यांचा कल
अस यान े िजथे पा या या स ुिवधा आह ेत. या िठकाण या जिमनीत ून मोठ ्या माणावर
बागायती िपक े घेतली जातात . यामुळे अ नधा य िपका ंकडे दुल होत आहे.
भाजीपा या या िपका ंना इतर िपका ंपे ा जा तीत जा त पा याची आव यकता असत े.
भाजीपा यात पा याच े माण जा त असत े व बा पीभवनाम ुळे पा याची सारखी वाफ होत
असत े. तसेच भाजीपा याची दोन िक ंवा तीन िपक ेदेखील एका श ेतात एका वषा त येतात
यामुळे ओिलताच े मह व फारच आह े.
िपकांची वाढ होत असताना ओिलताची आव यकता असणार े दोन कालावधी आह ेत.
पिहला हणज े िबयाची उगवण होत असताना िक ंवा रोपाची लागवड क े यावर लग ेच या
वेळी पाणी जा त माणात लागत नसल े तरी म ुळाची वाढ न झा यान े रोपांना पुरेसे पाणी munotes.in
Page 95
पाणीप ुरवठा
95 उपल ध क न देणे आव यक आहे. हणून वार ंवार हलक े पाणी द ेऊन जमीन ओली ठ ेवावी
लागत े.
दुसरा कालावधी हणज े जे हा िपका ंची जोमान े वाढ होत असत े आिण िपक े फुले ये यावर
िकंवा या ंना फ ळे येत असतात अशा व ेळी बा पीभवनाम ुळे मोठ्या माणात पा याची
आव यकता असत े. या िप कांस लाग णा या पा या चे माण ठरिवताना िपकाच े कार -
जमीन - हवामान इ . बाबी िवचारात या या लागतात . काही िपक े पा याचा ताण सहन क न ्
शकतात . अशा िपका ंना उिशरा पाणी िद यास या या उ पादनावर फारसा फरक पडत
नाही. यापैक काही िपका ंना ताण सहन कर याच े आनुवंिशक ग ुण असतात . उदा. टोमॅटोची
मुळे खोल पसरणारी अस यान े ती जिमनीतील उपल ध पा याचा जा तीत जा त उपयोग
क न घेतात व याम ुळे पा याचा ताण सहन क शकतात .
िविश िपका ंस पाणी िकती व ेळा ावे ही बाब जिमनीचा कार िपका ं या म ुळाची खो ली व
हंगाम यावर अवल ंबून असत े. हल या व र ेताड जिम नीत पाणी लवकर खाल या थरात
िनघून जात े व ते भाजीपा या या िपकास उपल ध होत नाही . अशा जिमनीत कमी माणा त
व वार ंवार पाणी ाव े लागत े. हल या जिमनीत स ि य खते अिधक माणात द े याची
आव यकता आह े जेणेक न जिमनीतील पा याचा प ुरवठा जा त का ळापय त उपल ध
राहील . उतारा या जिमनी या बाबतीत पाणी भ ूपृ ाव न वाह न न जा यास यो य उपा य
योजाव ेत यासाठी उतारास आडवी मशागत क न समपात ळीवरील बा ंध टाक याची
आव यकता आहे. खोल मुळे असल े या िपका ंना एका व ेळी जा त पाणी देऊन दोन
पा या या पा यातील अ ंतर जा त ठ ेवावे लागत े. अशा िपका ंना वार ंवार पाणी िद यास
जिमनी या वर या ८ ते १० स .मी. थरातील पा या या बा पीभवनाम ुळे वाफ होऊन ते
िपकांना वाढीस उपय ु होत नाही . तसेच आिथ क ्यासु ा परवडणार े नाही. हणून अशा
िपकांना य ेक वेळी कमीत कमी पाणी द ेऊन दोन पा या या पात यातील अ ंतर कमी
ठेवणे चांगले.
खरीप व र बी ह ंगामाप े ा उ हा यातील िपकांना जा त पाणी ाव े लागत े याम ुळे
हंगामान ुसार िविश िपकास यो य ओिलता या प तीचा व मशागती चा अवल ंब करण े
मह वाच े आह े. उ हा यात सरी -वरंबा ऐवजी सपाट वाफा प तीन े पाणी ावे हणज े
िपकास पाणी सतत उपल ध होईल . तसेच उ हा यातील िपका ंची वाढ कमी होत
अस यान े पेरणी वा रोपा ंची लागवड कमी अ ंतरावर करावी .
िपकांस पाणीप ुरवठा कर या या प तीची िनवड करताना मातीचा पोत , पाणी धारण मता ,
हवामान , पा याचा वाह , िपका या म ुळांची खो ली, याचे गुणधम , यां या िविश वाढीव
अव था आिण पा याचा ताण सहन कर याची मता या गो ी िवचारात घ ेणे मह वाच े
असत े. जिमनीचा उतार ०.०६ ट या ंपे ा कमी अस यास सारा प तीन े ०.१ ट के
उतारापय त वाप े प तीन े पाणी िदल े जाते. भारी जिमनीम य े सरी-वरंबा प तीन े पाणी द ेणे
लाभदायक ठरत े. जा त उतार अस णा या िठकाणी सया पाडून पीक ओिलत क ेले जाते.
दु काळी, िनमदु काळी आिण हल या जिमनीवर वा ळवंटी द ेशात पाणी द े यासाठी िठबक
िसंचन प त उपयोगात आण यास पा याचा काय म वापर होऊ शक ेल.
munotes.in
Page 96
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
96 पारंप रक प ती :
१) मोकाट प त :
ही सवा त जुनी व ाचीन प त आह े. या प तीत पा याचा मोठ्या माणावर अप यय
होतो. या प तीत पा णी पाटा या साहा यान े शेता या उंच भागावर न ेले जात े आिण
उतारा या िदश ेने सव पसरिवतात . पाणी उतारा या िदश ेने धावत राहत े. यामुळे सव
िठकाणी सार या माणात म ुरत नाही . काही िठकाणी पाणी जा त माणात िम ळा याने
िपके िपवळी पडतात आिण या ंची वाढ ख ुंटते तर उ ंचसखल भागावर पाणी न ेणे िजिकरीच े
राहते. पाणी कमी माणात िम ळा याने तेथील पीक लवकर स ुकते याम ुळे उ पादनातही
कमी य ेते. हणून ही प त सवा त अकाय म आह े. या प तीम य े सव िठकाणी पाणी
पसरिव यासाठी बर ेच य न कराव े लागतात . मा या श ेतक याजवळ मुबलक पाणी आह े
ते अजूनही ही प त वापरतात कारण अशा कार े पाणी द े यासाठी खच कमी लागतो व
कसबही लागत नाही .
https://civilsee k.com
२) सारा प त :
या प तीत सार या अंतरावर लहान बा ंध तयार करतात . अशा सा याची ला ंबी जा त
अस यास य ेक साया या वर या बाज ूस पाणी सोडतात . एका व ेळेस एक िक ंवा अन ेक
सा यांकडून पाणी द ेता य ेते. ही प त अवल ंब कर यास सोपी आह े. तसेच ित या
साहा या ने पाणी व रत िदल े जाते. उदा. गह , वारी , भुईमूग, चा याची िपक े इ यादी सव
जमीन झाक णा या िपकांसाठी ही प त वापर यास य ेते. जिमनीस ०.२ ते ०.६ ट के उतार
अस यास उतारा या िदश ेने ३ मीटर ंदीचे सारे तयार करतात . यासाठी सारा य ं ाचा
वापर करण े यो य रा हते. हल या जिमनीत जा त उतार व भारी जिमनीत कमी उतार
ठेवतात. सा याची ंदी पा या या उपल ध वाहान ुसार जिमनी या ढा ळानुसार ३ ते १२५
मीटरपय त ठेवता य ेते. पा याचा उपल ध वाह कमी अस यास सा याची ंदी कमी
ठेवतात. जिमनीच े हल या त े भारी कारान ुसार सव साधारणपण े ५० ते १०० मीटर
लांबीचे सार े ठेवतात. कोण याही सा यांची ला ंबी ठरिवताना पा याचा वाह , पाणी
पुरवठ्याचा दर , जिमनीचा ढा ळ यांचा एकि तपण े िवचार करावा लागतो . उंचसखल
जिमनीत सार े तयार करण े अश य असत े. शा ो प तीन े आरेखन क े यास पा याच े
िवतरण यो य माणात होत े. तसेच कमी मज ुरां या साहा यान े कमी खचा त करता य ेते. munotes.in
Page 97
पाणीप ुरवठा
97 परंतु या प तीन े जमीन समपात ळीत आण यासाठी मोठ ्या माणात खच करावा लागतो .
श यतो वाह सा या या श ेवटी पोहोच याआधी ब ंद क न पुढील सा याम ये वळिवला
जातो.
३) सरी वर ंबा प त :
या प तीन े शेतात िपका ं या दोन ओळीमधील ठ ेव याच े अंतर िवचारात घेऊन फा ळा या
नांगराने िकंवा रजरन े सा या काढतात . सरी या एका बाज ूला िक ंवा दो ही बाजूस िपका ंची
लागवड करतात . पा याची धाव जोरात राहत े, ही प त काप ूस, बटाटा , ऊस, मका,
तंबाखू, भुईमूग, िमरची, हळद इ यादी िपका ंसाठी अवल ंबली जात े. यासाठी ती अ य ंत
उपयु आह े. शेतास ०.१० ते ०.७५ ट के उतार अस यास उतारा या िदश ेने ४५ ते
१०० मीटर लांबीपय त सया तयार करतात . सरीची ला ंबी, जिमनी या हल या िक ंवा
भारीपणावर ठरिवण े िहताच े असत े. सरीची घडण ठरिवता ंना जिमनीच े गुणधम , सरीमधील
अंतर, सरीचा ढा ळ, लांबी, सरीमध ून वाह णा या पा याच े िवतरण , िनयं ण इ यादी गो चा
िवचार होतो . उदाहरणाथ ०.७५ ते मीटर न ्ंदी या ३० स .मी. उंची या सया २ ते ३०
िलटर ित स ेकंद पा या या वाहान े जमीन यवि थत िभजिवता य ेते.
या प तीन े पाणी सरीमध ून धाव घ ेत असतानाच त े वरं याकड े पसरत े. यामुळे जिमनीवर
बराच का ळ साठिव णा या पा यास स ंवेदनशील अस णा या िपकांवर पा याचा काहीही
प रणा म न होता या ंची जो मदार वाढ हो यास मदत होऊ शकत े. उदा. मका, िमरची ,
हल या वालुकामय मातीक रता ही प ती वापरता य ेत नाही .या प तीच े फायद े
खालील माण े आहेत.
१) पा याचा सरीशी १-२ ते १.५ भागांशीच स ंबंध येत अस याम ुळे बा पीभवन कमी
माणात होत े. तसेच िचखलणी आिण माती घ होणे कमी होत े.
२) सरीने िदलेलं पाणी बाज ूनं जात अस याम ुळे ओलावा लवकर कमी हो यास मदत होत े.
यामुळे मशागतीसाठी जमीन न ेहमीपे ा लवकर उपल ध होऊ शकत े.
३) मातीची ध ूप कमी होत े, तसेच बांधबंिद ती आिण िस ंचनासाठी लाग णा या मजुरांची
सं या कमी करता य ेते.
४) वाफे प तीन े आव यक असणार े शेतातील पाणी द े यासाठी असणार े पाट याम य े
आव यक नस याम ुळे जिमनीचा अप यय होत नाही .
या प तीसाठी जमीन िजतक सम पात ळीत अस ेल तेवढे फायद ेशीर ठरत े. बटाटा , मका,
कापूस या िपका ंना य ेक ओ ळीम ये (६० ते ९० स .मी.) सरी पाड या जातात . फळझाडं
िकंवा किल ंगडसार या िपका ंसाठी झाडा ं या ओ ळीम ये एकाप े ा जा त स या पडतात .
स या इत या कमी माणात जव ळ असा यात क यामध ून पाणी िद यान ंतर बाज ू या
वर याम य े पाणी जाताना त े िपका ं या म ुळाभोवती यो य रीतीन े जाऊन न ंतरच म ुळा या
खाली जाऊ लाग ेल. लहान िपका ंसाठी लहान , तर मोठ ्या स या पाडण े आव यक असत े.
ओळिपकांना आिण फ ळझाडांना याप े ा खोल सया ची आव यकता असत े. भारी जिमनीत munotes.in
Page 98
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
98 ंद व उथ ळ स या, तर हल या जिमनीत खोल व अ ंद सया पाडतात , परंतु श यतो ंद
व उथ ळ स या िनवडण े यो य असत े.
https://www .agrowon.com
४) वाफा प त :
आप या द ेशात सव वापर यास ही सोपी प त आह े. याम य े लहान लहान आकारा या
समपात ळी या तुकड्यांम ये िवभाजन क ेले जाते. बांध िकंवा वर ंबे तयार क ेले जातात . अशा
वा याम ये आव यकत े माण े पाणी भरल े जाते.पा याचा वाह कमी उ पल ध असेल तर
यािठकाणी ही प त वापरण े सोयीच े असत े. यासाठी ५ ते १० मीटर िक ंवा ४ ते ६ मीटर
आकाराच े वरंबे िकंवा बांध तयार क न वाफे बांधले जातात . या प तीन े भाजीपाला , र बी
वारी , सं ी, िलंबू, कांदा, डािळंब, गह इ यादी िपका ंचे उ पादन घ ेतले जाते. फळबागे या
मोठ्या झाडास एक वाफा , तर ग हासार या िपकासाठी एकम ेकांस लाग ून वाफ े तयार
करतात . बांध साधारणपण े ३० ते ३५ स .मी. उंचीचे व पायथ े ३० ते ६० स .मी. ंद
असतात . लहान वाफ े भाजीपाला िपकासाठी वापर यात य ेतात. भात िपकासाठी मोठ े वाफे
तयार कर यात य ेतात. हल या जिमनीत आकारान े लहान , तर भारी जिमनीत आकारान े
मोठे वाफे तयार कराव ेत.
फळबागांचे िसंचन या प तीन े करताना जा त अ ंतरावरील झाडाखाली वत ु ळावर आ ळे
तयार करतात , तसेच चौरस िक ंवा कंटूरला समा ंतर वाफ े क न फळबाग ओलीत क े या
जातात . वतु ळाकार आ ळे क न ओलीत करताना िपकां या वाढी या माणात आ याचा
आकार वाढिवता य ेत अस याम ुळे कमीत कमी े ावर पाणी द ेऊन पा याची बचत होऊ
शकते. पाणी मु य पाटात ून उपपाटात सोडतात . यामुळे पाटाखाली जा णा या े ाची
बचत हो यास मदत होत े.
वाफा प तीच े फायदे खालील माण े आहेत :
१) सव िपका ंना सारख ेच पाणी िम ळते.
२) खतांचा व पा याचा यो य प ुरवठा झा यान े सव च िपका ंची यो य अशी वाढ होत े.
३) पा याचा यो य प ुरवठा होत अस यान े अित पा याम ुळे िनमा ण हो णा या संभा य
धो या ंना त ड ाव े लागत नाही . munotes.in
Page 99
पाणीप ुरवठा
99 ४) जिमनीच े चढउतार अस ेल तर ही गो ताबडतोब याना त येते व भिव याम य े जमीन
समपात ळीत आण याचा य न करता य ेतो.
वरील फायद े जात असल े तरी, आंतरमशागती या औजारा ंना यं ाना श ेतात वर ंबे अडथ ळा
करतात . वा याचे बांध व श ेताचे चर यासाठी बरीच जागा ग े यामुळे उ पादनात घट येते.
आधुिनक प ती :
जलिस ंचना था आध ुिनक प ती खालील माण े आहेत :
१) फवारा िसंचन प त :
http://nileshwalun107j.blogspot.com
या प तीम य े पाणी जा त दाबान े िफर णा या नोझल या साहा यान े नैसिग करी या
पडणा या पावसा माण े िपकांना िदल े जाते. यासाठी ॲ युिमिनयमच े ४ ते ५ िक. ॅ. चौ. स .
मी. पाइप वापरल े जातात . सव जव ळजवळ सार या खोलीवर पाणी म ुरते. याम य े जमीन
सपाटीकरणाचा खच वाचतो . जिमनीची ध ूप होत नाही . पाणी द े याचा दर िनय ंि त करता
येतो. हवा ख ेळती राहत े. पा याची ब चत होत े. चिलत िस ंचन प ती पे ा िनि तच
लाभदायक ठरत े. याम य े बांधबंिद ती करावी लागत नस यान े सव जमीन िपकाखाली य ेऊ
शकते. पाणी द े यासाठी लागणार े मनु यबळ पण कमी माणात लागत े. या प ती या
मया दा खालील माण े आहेत :
फार मोठ े भांडवल उभ े कराव े लागत े.
१) यांि क िनयोजनाची आव यकता असत े.
२) िपकांची पान े ओली होतात . यामुळे पानांवर ब ुरशी वाढ याची श यता असत े.
यािशवाय फ ुलो या या का ळात पाणी द ेणे टाळणे आव यक असत े. जा त दाब िनमा ण
करणारा महाग प ंप पाणी फवार यासाठी वापरण े आव यक असतो . munotes.in
Page 100
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
100
https://shetisamr uddhi.com
२) िठबक िसंचन प त :
भूपृ ावर पाणी द े या या प तीत आध ुिनक फवारा (तुषार) प तीप े ा िठबक िस ंचन प त
अ यंत उपय ु आह े. या प तीन े पाणी म ुळा या खोलीपय तच आिण म ुळा या सभोवताली
पािहज े, तेवढ्याच े ावर द ेता येत अस याम ुळे तेवढ्याच े ात मुरते. यामुळे पा याचा
यो य वापर होतो . इतर प तीम य े जसा पा याचा अप यय होतो तो टा ळता येतो. येक
तोटी ार े दर ताशी २ ते १० िलटर इत या कमी दरान े पाणी बाह ेर पडत े. हा दर जिमनी या
कारान ुसार ठ ेवता य ेतो. दररोज िक ंवा एक िदवसाआड ओलीत क न वापसा ि थतीपय त
ओलावा िनय ंि त करता य ेतो. या प तीन े िव ा य खतांचा अवल ंब करता य ेतो. िठबक -
तोटीमध ून येणा या वाहापास ून ओलसर हो णा या े ाचा अ ंदाज बा ंधता य ेतो. य
ओलीत े हे िपकाखालील े फळापे ा कमी राहत े. तसेच ओलीत े झाडा या
सावलीखा ली य ेत अस यान े जिमनीव न होणार े पा याच े बा पीभवनस ु ा कमी होत े.
येक झाडा या व ैयि क े ापैक कमीत कमी २० ट या ंपे ा जा त े ओलसर
करणारी ओ ळीची व ओ ळीपय त तोट ्याची रचना िनवडली जात े. तसेच य ेक नळीची
लांबी ठरिवताना ित या स ु वाती या टोकापास ून शेवट या टोकापय त या दाबातील फरक
जा तीत जा त २० ट या ंपय त व वाहामधील फरक १० ट या ंपय त येईल अशा तह ने
िठबक स ंचाचे आरेखन क ेले जाते. या प तीन े ओलीत करताना िक ंवा के यावरद ेखील फ ळे
तोडणी िक ंवा धुरळणी, फवारणी इ यादी काम े िवनासायास करता येतात. या प तीमधील
संचाचा वापर यवि थ तपणे के यास याच े आय ु य १० वषा पे ा जा त िम ळू शकते.
उतारा या जिमनीवर आड या उपन या पस न ओलीत करता य ेते.
िठबक िसंचनाच े फायदे खालील माण े :
१) पाणी द ेताना माती या रचन ेम ये फारसा बदल होत नस या ने जिमनीचा पोत कायम
राखला जातो . तसेच जा त मशागतीची आव यकता नसत े.
२) तणांची वाढ श यतो होत नाही आिण झा यास ती अ य ंत कमी माणात होत े.
३) उथळ जिमनीच े सपाटीकरण अश य असत े अशा व ेळी या प तीन े उंच जिमनीवर
पाणी द ेताना सपाटीकरण िक ंवा बांधबंिद ती करावी लागत नाही .
४) पा यात िमस ळणारी रासायिनक खत े वापर यास खता ंची १० ते १५ ट के बचत
होते.
५) पीक कालावधी कमी करण े श य होत े. munotes.in
Page 101
पाणीप ुरवठा
101 ६) संच चालिव यासाठी कमीत कमी खच आिण ऊजा लागत े.
७) जिमनीव न पाणी वाह न जा यास वाव नस यान े जिमनीची ध ूप कमी माणात होत े.
८) जिमनीतील तापमान अन ुकूल राख या स मदत झा याम ुळे बीजांकुर जा तीत जा त
९) िपकां या गरज े माण े आव यक असणार े पाणी िद यान े काला ंतराने जमीन
दलदलची , नापीक िक ंवा खारवट होण े टाळता येते.
१०) ारयु पा याचा यश वीपण े वापर करता य ेतो.
११) रोगांचे माण कमी होत े. यामुळे पीक स ंर ण खचा त बचत हो ते.
१२) उ पादनाची त स ुधारते.
१३) कमी माणात पाणी शोषण हो णा या भारी जिमनीत पाणी द े याचा दर िनि त करता
येतो.
१४) कमी दाबावर चालणारी प त अस याम ुळे ती संशोधन िक ंवा उ पादन यासाठी ीन
हाऊसम य े वापर यास उपय ु आह े.
१५) पाणी द ेताना िक ंवा िद यान ंतरही जिमनीतील ओ लावा पा यात वापसा ि थतीम य े
अस याम ुळे इतर मशागतीची काम े िबनाअडथ ळा करता य ेतात.
१६) िपकां या गरज ेनुसार म ुळाजवळ खत िद याम ुळे आिण त े वाह न जाऊन जिमनीत
खोलवर म ुरत नस याम ुळे खता या माणात बचत होत े व खताचा अप यय ट ळतो.
िठबक िसंचन प ती या मया दा खालील माणे आहेत :
१) संच उभारणीचा स ु वातीचा खच जा त य ेत अस याम ुळे आिथ क ्या सव साधारण
असणा या शेतक यांना शासनात फ सवलत अस ून ही सदर प ती परवडणारी नाही .
२) माती या िक ंवा ारय ु कणा ंमुळे िठबक तोट ्या िकंवा उपन यांवरील िछ ांतून पाणी
वाहास अटकाव हो याचा धोका अस याम ुळे पीक पा यापास ून वंिचत राह याची
श यता जा त राहत े याम ुळे उ पादनात घट य ेते.
३) संच मांडणी, आरेखन आिण चालिव यासाठी उ च त ं ान आव यक असत े.
४) िपकाभोवती िविश भागच न ेहमी ओलसर ठ ेव याम ुळे इतर िठकाणची कोरडी माती
धुळी या व पा त उडून जाऊ शकत े.
५) नेहमी िठबक प तीन े पाणी िद यास िपका ंजवळचा भाग सोड ून इतर िठकाणी ारा ंचे
माण वाढ ू लागत े.
६) िठबक िस ंचनान े पाणी वर या थराम य े िदले गे यामुळे िपकांची मुळे जा त खोलवर
जाऊ शकत नाहीत . यामुळे अ न यांचे शोषण कमी े ामधून घेणे भाग प डते.
फळबागा या बाबतीत मुळे खोलवर गे यामुळे, या झाडांना मुळापासून िमळणारा munotes.in
Page 102
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
102 आधार कमक ुवत झा याम ुळे अशा कारची झाड े वादळामुळे पड याची श यता जा त
राहते. यासाठी िठबक िस ंचनाच े पाणी द ेताना दोन पाळीमधील पाणी दे याचा
कालावधी वाढिवण े आव यक आह े.
आपली गती तपासा :
: शेतीला पाणी द े या या पार ंप रक आिण आध ुिनक प ती सा ंगा.
८.५ पाणलोट े संक पना
पाणलोट े ही स ंक पना अित लहान तस ेच अित िवशाल व पाची आहे. पाणलोटा चे
े नैसिग करी या तयार झाल ेले असत े. जिमनीवर पडणा या वाहाची िदशा पाणलोट
े ाचा आकार िनि त करत े. या पाणलोट े ातील जिमनीच े, पा याच े आिण वन पतीच े
िनयोजन करण े आिण याआधार े या घटका ंचा वापर करीत असताना िवकास घडव ून
आणण े अपेि त असत े. या सव ि या ंचा क िबंदू मानव हाच अस याम ुळे े िवकासाची
संक पना फ तांि क व पाची न राहता यापक बनली आह े.
“ या एका िनि त भ ू े ावरील पाणी न ैसिग करी या वाहात य ेऊन एका वाहा ार े पुढे वाहत े
या स ंपूण े ास पाणलोट े अस े हणतात .” यात जमीन , पाणी आिण वन पती या
घटका ंचा ाम ु यान े संबंध येतो.
https://www.agrowon.com
८.६ ‘पाणलोट े िव ास’ योजनेचे उि
पाणलोट े िवकास योजन ेचे मु य उि जमीन , पाणी, वन पती या न ैसिग क संप ीचा
यो य उपयोग क न जिमनीची उ पादन मता वाढव ून लोका ंचे जीवनमान उ ंचावण े हे आहे.
जीवन स ुखी व सम ृ होऊन राहणीमान उ ंचाव यासाठी करावया या कामाची उि े व
काय म प ुढील माण े असतील .
१) िनकृ पडीक जमीन स ुधा न जिमनीची उ पादन मता वाढिवण े.
२) मातीची ध ूप कमी कर यासाठी म ृदा संधारणाची काम े करण े, वाया जाणार े पावसाच े
पाणी िजरिवण े, पा याची साठवण करण े.
३) गुरांसाठी चारा , जळणासाठी व ृ लागवड करण े, वृ ला गवडीच े इतरही अन ेक
फायद े आहेत. वृ ापास ून जळण, बांधकामासाठी लाक ूड तस ेच फळेही िम ळतात. munotes.in
Page 103
पाणीप ुरवठा
103 याच माण े खाली पडल े या पालापाचो याचा उपयोग क ंपो ट खतासाठी करता
येतो.
४) गह , वारी , भात व इतर िपका ंबरोबर फ ळझाडे, वनशेती करणे.
५) मातीचा पोत वाढिव यासाठी य न करण े.
६) पा याच े योग िनयोजन स ुधा रत श ेती प ती , िपकांचे िनयोजन पाणी वाचिव यासाठी
वेगवेग या प तीचा वापर क न शेतीचे उ पादन वाढिवण े.
७) उपयु व स ुधा रत जाती या जनावरा ंची पैदास पश ुपालन व यावर अवल ंबून
असणा या उ ोगां या वाढीसाठी य न करण े.
८) शेतीवर आधा रत क ृषीउ ोग , याची ि या , िव इ याद ची सोय करण े.
९) गरीब, भूिमहीन कारागीर या ंना काय मात सहभागी क न वयंरोजगाराला ाधा य
देणे.
१०) गावाम य े लाग णा या ऊज साठी स ूय श व वन पितज य ऊज चा वापर
कर यास ो साहन द ेणे.
११) िप यासाठी श ु पाणी , गावाची व छता , आरो य , सवा साठी िश ण या म ूलभूत
गरजांना ाधा य द ेणे.
१२) सव लोका ं या म ूलभूत ह का ंचे संर ण, समता , यां याम य े एकोपा िनमा ण करण े.
१३) 'पाणलोट े िवकास ' योजना ंचा फायदा सव लोकांना सम माणात होईल अस े
पाहणे.
१४) सामािजक जािणव ेची ामीण जनत ेला जाण क न द ेऊन िनसगा ची द ेणगी
सांभाळ यासाठी व ृ करण े.
१५) लोकांची िवचार मता , समृ ी वाढव ून राहणीमान उ ंचावण े.
८.७ पाणलोट े िव ास हणज े काय?
या एका िविश भ ू े ावरील पा णी नैसिग करी या वाहात य ेऊन एका वाहा ार े पुढे वाहत े
या े ास 'पाणलोट े ' असे हणतात . नैसिग करी या ही पाणलोट े े िनि त झाल ेली
आहेत. या पाणलोट े ा या खाल या सखल भागात ाम ु यान े शेती आिण मन ु यव ती
िदसून येते. नदी या खो यात शेती आिण मानवी व ती अिधक िवकिसत िदस ून येते. हे याचे
उ म उदाहरण आह े मा ही ि थती मोठ ्या पाणलोट े ातील ठरािवक भागात िदस ून येते.
महारा ाचा िवचार क ेला तर महारा ाच े चार म ुख भौगोिलक िवभाग आह ेत. या चारही
िवभागा ंत पावसाच े माण िभ न आिण अिनि त आह े. ५०० िम.मी. ते १००० िम.मी
पाऊस पडणार े वेगवेगळे िवभाग आह ेत. पाणी अडिव याच े आिण पाणी िजरिव याच े पुरेसे
य न न झा याम ुळे, शेती आिण मानवी उपयोगासाठी पा याचा अिनब ध वापर क े यामुळे munotes.in
Page 104
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
104 पा याची भ ूगभा तील पातळी खाली ग ेली आह े. जिमनीची चंड धूप होत आह े.
जिमनीवरील स ुपीक मातीचा थर वन पत च े आ छादन न रािह याम ुळे दरवष िझज ू लागल े
आहे. पावसाच े पाणी जलद वाह न जात अस याम ुळे पावसा यानंतर पा याच े दुिभ य
जाणवत े. िप याच े पाणी , गुरांना पाणी आिण चारा आिण द ुबार शेतीला पाणी उपल ध होत
नाही. यातून माग काढ याक रता पाणलोट े िवकास काय म स ु कर यात आला .
पाणलोट े िवकास काय माअ ंतग त जिमनीचा दजा सुधार याच े य न (मृदासंधारण),
पाणी अडव ून पाणी जिमनीत िजरिव याच े य न (जलस ंधारण) आिण व ृ लागवड क न
जमीन , पाणी आिण वन पतीच े संवध न केले जाते आिण या ार े या िविश पाणलोट
े ातील श ेतीला िवहीर , तलावा ं ारे पा याची उपल धता क न दे याचे य न क ेले
जातात . या काय मात लोका ंना मोठ ्या माणात रोजगार उपल ध होतो . प रणामत :
लोकांचा आिथ क िवकास हो या स मदत होत े. यातूनच पाणलोट े िवकासाची स ंक पना
पुढे आली आह े.
'पाणलोट े ातील लोका ंचा आिथ क, सामािजक , शै िणक िवकास (सवा गीण िवकास )
हणज े पाणलोट े ातील िवकास काय म होय .'
महारा ात ामीण िवकासाच े अनेक य न स ु आहेत. पण अज ून पुरेसे यश िदस ून येत
नाही. हणून ामीण िवकासाक रता ामपात ळीवरील िनयोजनाचा िवचार प ुढे आला आह े.
यात गावपात ळीवर पाणलोट िवकासावर भर द े यात य ेत आह े. या कामात शासना या
बरोबरीन े मोठ्या माणावर वय ंसेवी सं था, ाममंडळे, महािव ालयीन िव ाथ सहभागी
झालेले आहेत.
पाणलोट े िवकासात भ ूसंपादन यव थापन खच जलिन : सारणाक रता तरत ूद,
पुनव सन, भरपूर िनधी आिण कालावधी लागत नाही . या माण े या कारात िसंचन
िविहरीवरील पा यावर अस याम ुळे जे हा िपका ंना पा याची ग रज आह े ते हाच पाणी िदल े
जाते. यामुळे पा याचा अप यय होत नाही . जमीन पाणथ ळ होत नाही .
पाणलोट े जिमनी या सव च थानापास ून सु होत अस याम ुळे काही माणात उ ंच
े ातील जिमनीतील िपका ंनाही स ंर ण िम ळते आिण प रसरातील जा तीत जा त े
पाणलोटाखाली य ेत अस याम ुळे जा तीत जा त श ेतक यांना जिमनीचा फायदा होतो .
छोट्या आिण गरीब श ेतकया या ीन े हा काय म हणज े एक वरदान आह े.
पाणलोट े ाचे कार :
आकारमानान ुसार पाणलोट े ाचे चार कार पडतात .
१) अित लहान पाणलोट े :
याम य े जिमनीच े े फळ अडीच ह े टरपास ून पंचवीस हे टरपय त अस ू शकत े.
२) लघुपाणलोट े :
याम य े जिमनीच े े पंचवीस ह े टरपास ून दोनश े-चारशे हे टरपय त अस ू शकत े. munotes.in
Page 105
पाणीप ुरवठा
105 ३) म यम पाणलोट े :
याम य े अडीचश े हे टरपास ून हजार -दोन हजार जिमनीच े े येते.
४) मोठे पाणलोट े िकंवा नदीच े खोरे :
याम य े संपूण नदीच े खोरे सामावल ेले असत े. आकारमानान ुसार िवचार क ेला तर एका
गावात जस े अनेक अित लहान आिण लहान पाणलोट े अस ू शकतात , तसेच अन ेक
गावाचा िम ळून एक मोठा पाणलोट े द ेश अस ू शकतो . गावातील जिमनी या
नैसिग क चढ -उतारा ंव न आिण पाणी वाह या या व पाव न पाणलोट े ांशी
सं या ठरत े. एका नदी या खो यात अन ेक मोठ े िकंवा म यम पाणलोट े अस ू
शकतात . एका म यम पाणलोट े ात अन ेक लघ ू पाणलोट े अस ू शकतात , तर
एका लघ ू पाणलोट े ात अन ेक अित लहान पाणलोट े अस ू शकतात .
८.८ पाणलोट े ाशी स ंबंिधत घट क
पाणलोट े ाचा स ंबंध सव च नैसिग क घटका ंशी येतो. परंतु यातही जमीन , पाणी आिण
वन पती या तीन घटका ंचा स ंबंध अिधक असतो . नैसिग क पाणलोट े ाचा मानवी
िवकासाशी स ंबंध लावताना मन ु यबळ या घटकालाही मह व ा होत े.
१) जमीन :
जमीन हा पाण लोट े िवकासातील मह वाचा घटक आह े. शेती उ पादन ि य ेतील
मूलभूत घटक असल े या जिमनीचा दजा , गुणव ा ही जिमनी या भौगोिलक
प रि थती माण ेच चढ-उतार, पडणा या पावसाच े माण , पसरल ेले वन पतीच े आवरण ,
धुपीचे माण , पाणी साठव या ची मता यावर अवल ंबून असत े. पाणलोट े िवकासाचा
काय म आखताना जिमनीची ि थती यानात यावी लागत े आिण यान ुसार जमीन
िवकासाची काम े िनि त करता येतात.
२) पाणी :
पाणी हा मानवी गरजा आिण श ेती उ पादनासाठी मह वाचा घटक आह े, तसेच पाणी हा
दुिम ळ घटक समजला जातो . जगभर पा या चे िववरण असमान आह े. भारताचा िकंवा
महारा ाचा िवचार क ेला तरी िविवध द ेशात पावसाच े माण िभ न आढ ळते. उदा.
कोकणात अडीच त े तीन हजार िम .मी. (१०० ते १२० इंच) पाऊस पडतो , तर मराठवाडा
आिण प . महारा ा या द ु काळी आिण पज यछाय े या द ेशात ज ेमतेम पाचश े िम.मी. (२०
इंच) पाऊस पडतो .
पडणा या पावसा या पा याप ैक साठ त े स र ट क े पाणी वाह न सम ु ाला िम ळते, तसेच
बा पीभवन होत े. रािहल े या पा या पैक काही पाणी जिमनीत म ुरते. कोकणात पड णा या
पावसा या पा याप ैक न वद त े पं या णव ट क े पाणी वाह न सम ु ात जाते.
जिमनी या िक ंवा माती या कारान ुसार पाणी ध न ठेव याची मता कमी -अिधक असत े.
भूगभा तील पा याच े हे साठे जलिस ंचनासाठी उपयोगी पडतात . आप या द ेशात पाऊस munotes.in
Page 106
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
106 ामु यान े जून ते स ट बर या का ळात पडतो . हे पाणी श ेतीसाठी , मानवी वापरासाठी आिण
उ ोग यव सायांसाठी वष भर प ुरवावे लागत े. िनयोजनब पाणी वापराअभावी द ेशात
िप या या पा याची कमतरता िक ंवा टंचाई जाणवत े, तसेच आज श ेतीसाठी अ य ंत थोड ्या
माणात जलिस ंचनाची सोय उपल ध करता आली आह े.
३) वन पती :
जिमनीची गुणव ा िटकव यासाठी आिण वाढिव यासाठी तस ेच पाणी ध न ठेव यासाठी
जिमनीवर वन पतीच े आ छादन आव यक असत े. वन पती या आ छादनाम ुळे
जिमनी या ध ुपेला ितबंध होतो . तसेच पाला -पाचो यामुळे जिमनीला स ि य ये उपल ध
होऊन जिमनीचा कस वाढतो . वन पती या उपल धत ेमुळे मानवा या आिण पश ुधना या
िविवध गरजा (इंधन, लाकूड, चारा फ ळे इ.) भागतात . पाणी, जमीन आिण मानवी गरजा ंची
पूत ता या ित ही ीन े वन पती स ंवध नाला मह व अस याम ुळे पाणलोट े काय मात
वन पती स ंवध नावर (मदत आिण व ृ लागवड ) भर दे यात य ेतो.
पाणलोट े िवकास काय मात ता ंि क िक ंवा अिभ यांि क ि कोनात ून जमीन , पाणी
आिण वन पती या तीन न ैसिग क घटका ंना मह व असत े. पाणलोट े िवकास काय म
मानव आपली गरज भागव ून िवकास साध यासाठी राबवीत असतो . तसेच काय माची
आखणी आिण अ ंमलबजावणी मानवाकड ून होत े. थोड यात िवकासाचा क िबंदू माणूस
आहे. हणून मन ु यबळाचा िवचार करण े आव यक आह े.
४) मनु यबळ :
जमीन , पाणी आिण वन पतीच े यो य ती काय पार पाड ून िनयो जनब िवकास घडव ून
आणण े पाणलोट े िवकासात अिभ ेत असत े. हा स ंपूण खटाटोप मानवा या
अ नधा या या गरजा , शेती आिण िप यासाठी पाणी , इंधन आिण धा याची उपल धता ,
पया वरण स ंतुलन यासाठी असत े. यामुळे ही सव कामे मानवा ंकडून पार पाडली जातात . ही
कामे साव जिनक तस ेच खाजगी जिमनीवर क ेली जातात . यासंबंधी थािनक लोका ंचे
सहकाय मह वाच े आिण गरज ेचे असत े. यािशवाय भ ूिमहीन लोका ंना पाणलोट े
िवकासासाठी हाती घ े यात य ेणा या कामात य रोजगार उपल ध होतो , तसेच नंतर या
काळात वय ंरोजगारा या आिण रोजगारा या स ंधी उपल ध होऊ शकतात .
पाणलोट े ाचा आराखडा आिण काय माची अ ंमलबजावणी करताना थािनक लोका ंचा
मानिसक , शारी रक , बौि क आिण आिथ क अशा सव तरा ंवरील पािठ ंबा आव यक
असतो . यािशवाय काय म यश वी होऊ शकत नाही . हणून मन ु यबळ हा पाणलोट े
िवकासातील मह वाचा घटक आह े.
मानवी स ं कृती या िवकासात शेतीला अन यसाधारण मह व आह े. शेतीम य े शा त
व पाचे उ पादन व उ पादनातील वा ढ ही न ैसिग क घटका ंबरोबरच मानवी य ना ंवरही
अवल ंबून असते. याम य े जलिस ंचन हा सवा त मह वाचा घटक अस ून सुमारे ५०००
वषा पूव पास ून हणज े मेसीपोटािमया , मोहनज दडो , हड पा या ाचीन सं कृतीम य ेही
जलिस ंचनाचा वापर व िनयोिजत अस याच े पुरावे आढ ळले. याच माण े भारतीय व ेद,
पुराणे याम य ेही शेतीला क ृि म प तीन े पाणीप ुरवठा के याची अन ेक उदाहरण े आह ेत. munotes.in
Page 107
पाणीप ुरवठा
107 आज वाढ या लोकस ं येला मोठ ्या माणात अ नधा य प ुरव यासाठी तर जलिस ंचन
अ यंत मह वाच े आहे.
८.९ वा याय
१) शेती िवकासाम य े जलिस ंचनाच े मह व सांगा.
२) पाणीप ुरवठ्या या िविवध प ती सा ंगा.
३) िठंबकिस ंचन प तीिवषयी सिव तर मािहती सा ंगून या प तीच े फायद े सांगा.
४) पाणलोट े संक पना प क न पाणलोट े ामागील उि े सांगा.
५) शेतीला पाणी द े या या पार ंप रक प त चा आढावा या .
❖❖❖❖
munotes.in
Page 108
108 ९
कृषी यवसाय यव थापन -१
पाठाची परेषा :
९.० करणाची उि े
९.१ शेती यवसाय यव थापन प रचय
९.२ शेती यवसाय यव थापनाचा अथ
९.३ शेती यवसाय यव थापनाची उि े
९.४ यवसाय यव थापनाच े व प
९.५ शेती यवसाय यव थापनातील ट पे
९.६ सारांश
९.७ वा याय
९.८ संदभ सूची
९.० करणाची उि े
कृषी यवसाय यव थापन या िवषयाची ओळख क न घेणे.
कृषी यवसाय यव थापनाचा अथ समजून घेणे.
कृषी यवसाय यव थापना या उि ा ंचा अ यास करणे.
कृषी यवसाय यव थापनाच े व प समजून घेणे.
९.२ शेती यवसाय यव थापन प रचय
शेती हा एक पुरातन काळापास ून केला जाणारा यवसाय आहे.परंतु याचे व प
ामु यान े उदरिनवा हाचे िकंवा जीवन जग याचा माग हणून केला जात होता, केला जात
आहे. मागासल े या अथ यव था ंम ये आिण काही माणात िवकसनशील
अथ यव थ ेम ये आजही शेतीकड े याच ीने पिहल े जाते. िवकिसत देश मा शेती
या यवसायाकड े केवळ यवसाय हणूनच पाहताना िदसून येतात. तसेच शेती करताना
यापारी ीकोन ल ात ठेऊन अिधकािधक न याचािवचार करताना िदसतात .
अलीकड या काळात िवकसनशील देशातही शेतीकड े पाह या या ीकोकनात बदल munotes.in
Page 109
कृषी यवसाय यव थापन -१
109 होताना िदसून येत आहे. या बदलाम ुळे एक यवसाय हणून शेतीचे शा ो प तीन े
यव थापन करणे ज रीच े झाले आहे. यातूनच कृषी यव थापनाची संक पना ढ झाली.
https://www.google.com
शेतीमधील तांि क सुधारणाम ुळे कृषी यव थापनाच े मह व बरेच वाढल े आहे. संकरीत
िबयाण े, िसंचना या सोयी, सुधा रत अवजार े, िविवध खते, रसायन े इ याद या वापराम ुळे
शेतीमधील उ पादना या व पात अमुला बदल होत आहेत. केवळ आप या कुटुंबाचे
पालनपोषण करणे इतका मया िदत िवचार केला जात नाही. शेतक याला आप या
जीवनाव यक गरजा या पूण कराय या असतात , तसेच शेतकरी बाजारप ेठेसाठी उ पादनही
करीत असतो . शेतीमधील िव यो य माल बाजारात िवकून इतर व तू घेणे आिण
राहणीमानाचा दजा केवळ िनवा ह पातळीला न ठेवता तो वाढवीत जाणे हे याचे उि
असत े.शेतक या ं या ि कोनातील या बदलाम ुळे शेती उ पादन हे यापारी व पाच े बनत
आहे.या यापारी शेतीम य े शेतक याची उि सा य कर या या काया त मदत करणार े
शा या अथा ने कृषी यवसाय यव थापनाच े मह व वाढल े आहे. अिलकड या काळात
केवळ उदरिनवा हाची शेती न करता पधा मक वातावरण , शेती यवसायातील
िनरिनरा या सम या , भारतीय शेती यवसायाची वैिश य े इ यादी गो चा िवचार केला
असता , शेतक या ंनी चाकोरीब व पारंप रक ीकोन ठेऊन चालणार नाही तर शेती
यवसायात संघटन कौश य , यव थापन , कुशलता अिधकािधक माणात यायला हवी
तरच शेतकरी शेती यवसायात यश वी होतील . शेती यवसाय यव थापनाचा अ यास व
यातील त वांचा वापर क न शेतक या ंना शेती यवसायात यो य ने िनणय घेता येतील.
याच ीने शेती यव थापन शा ाला मह व ा झाले आहे.
९.३ शेती यवसा य यव थापनाचा अथ
शेती हा वषा नुवष चालत आलेला यवसाय आहे. मानवा या उ ा ंतीतील शेती हा
मह वाचा व ांितकारक ट पा आहे. हजारो वषा पासून उपिजिवक ेचे एक साधन हणून
शेतीकड े पािहल े जात आहे. असे असूनहीश ेती यव थाशा मा अलीकड या काळात
िवकास पावल े आहे. यामुळेच याचे काय , या ी आिण मह व हे पूणा था ने ओळखल े गेले
नाही, असेच हणाव े लागेल. िनरिनरा या लोकांनी या शा ाचा िविवध ीकोनात ून िवचार
केला आहे. काह या मते शेतक या ंची जमीन कस याची जी कला आहे यापे ा शेती
यव था शा वेगळे नाही. काही शा शेती यव थापन शा हणज े उ पादनाच े
अथ शा (Production Economics) यापे ा वेगळे नाही या मताच े आहेत. काह या मते
शेती अथ शा व यव थाशा एकच होत. सव साधारण लोकांना वाटते क , munotes.in
Page 110
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
110 यव थाशा हणज े शेतीमधील मजूरांवर देखरेख करणे िकंवा तो जर पगारी यव थापक
असेल तर मालका या ह कूमा माण े कामाची अंमलबजावणी करणे हे होय. 'शेती
यव थाशा ' या सं ेबाबत आणखी एक मु ा आपण ल ात घेतला पािहज े तो हणज े,
शेती यवसाय यव थापन शा ात शेती संयोजन (Organization) आिण यव था
(Management) या दोह चा अंतभा व आहे. परंतु आपण आप या सोयीसाठी हणून शेती
यव थापन शा ' असा उ चार करतो . संयोजन हणज े एखादी योजना आखण े, कामाचा
आराखडा तयार करणे. ' यव था ' हणज े ही आखल ेली योजना अमलात आणण े,
योज या मा णे काय वाही करणे. शेती यव थापकाला या दो ही गो ी करा या लागतात .
कृषी यवसाय यव थापना या या या :-
शेती यव थाशा हे नवीन शा अस याम ुळे याची थोड यात प रपूण अशी या या
करणे हे कठीण काम आहे.अनेक शेती यव थापन शा ा ंनी आपआप या ीने या
शा ा या या या के या आहेत. या सव प रपूण आहे असे नाही. परंतू या अनेक
या यांव न आपणास हे कशा कारच े शा आहे याची क पना येईल.
१) ॲड स यांनी, शेती यवसाय यव थापन शा याची या या करताना शेती यवसाय
यव थापन एक 'िवषय' आिण 'प ती ' असे दोन भाग केले. िवषय या ीकोनात ून शेती
यव थाशा हणज े धं ाचे व शा ीय िन कष वैयि क शेती यवसायात वाप न
जा तीत आ त फायदा कसा िमळत राहील हे दश िवणार े शा होय. 'प ती ' या
ीकोनात ून शेती यवसाय यव थापन शा हणज े वैयि क शेती यवसायात
िपकांची िनवड, जोडध ं ाची िनवड, संयोजन आिण अंमलबजावणी यांत
जा तीत जा त फायदा िमळेल अशा त वाचा वापर करणे.
(Farm Management - The subject is the presentation of business and
scientific findings in their applic ation to farming for the purpose of
indicating the way to the greatest continuous profit. Farm
Management the method is the utilization of sound principles in the
selection, organization and conduct of an individual farm business for
the purpose of obtaini ng the greatest possible profit" - Adams)
२) वॉरेन यां या मते "शेती यवसाय यव थापन शा हणज े शेतीला लागू पडणा या
धं ासंबंधी या त वांचा अ यास ." यांनी िदलेली या या पुढील माण े आहे.
"शेतीधं ात सात यान े जा तीत जा त फायदा िमळ या या ीने शेती संयोजन व
यव था कर याच े शा .”
("The Science of organization and the management of the farm
enterprise for the purpose of securing the greatest continuous profit." -
Warren)
३) इफ़स न या या मते, " सतत फायदा िमळिव या या ीने शेतीधं ात संयोजन आिण
काय कसे करावे हे सांगणारे शा हणज े शेती यवसाय यव थापन शा होय." munotes.in
Page 111
कृषी यवसाय यव थापन -१
111 ("The Science which considers the organization and operation of the
farm from the point of view of efficiency and continuous profit" -
Efferson)
४) फो ट र या मते "शेती यवसाय यव थापन शा हणज े जिमन, मजूर व भांडवल
यांचे संयोजन , तसेच तांि क ान आिण कौश य यांचा वापर क न जा तीत जा त
िन वळ नफा िमळव यासाठी माग व साधन े यांचा अ यास होय."
(Farm Management Inay be defined as a study of the ways and
means of organizing land, labour and capital a nd the application of
technical knowledge and skill in order that the farm may be made to
yield the maximum net returns" - Forster)
५) यांग या शा ान े शेती यवसाय यव थापन शा ावर संयु रा संघटने या अ न
आिण कृिष (Food and Agricultural Org anization) संघटनेने िस केले या
पु तकात पुढील माण े या या केली आहे. यां या मते, "शेती यवसाय यव थापन
शा हे एक असे शा आहे क , यात शेती या अगदी मुलभूत प रणामात
उ पादनाच े घटक जिमन , मजूर व भांडवल यांचा यो य सम वय व काय वाही, तसेच
िपकांची व जनावरास ंबंधीत उप माची िनवड यातून जा तीत जा त व सतत फायदा
कसा िमळत राहील याचा िवचार केला जातो."
(Farm Management is a science which deals with the prorper
combination and operation of production factors including land,
labour and capital and the choice of crop and livestock enterprises to
bring about a maximum and continuous return to the most
elementary operation units of farming - -Yang)
६) ी. े यां या मते, "शेतीची यव था यश वीपण े पाह याची कला हणज े कृषी
यव थापन असून या यशाच े मोजमाप लाभ दात े या कसोटीवर केले जाते."
७) ो. एफस न यां या मतान ुसार, "शेतीमधील यापारी उि सा य कर यासाठी
माग दश न करणार े शा हणज े कृषी यवसाय यव थापन होय.”
याच लेखकान े केले या दुस या या य ेनुसार, "काय मता आिण सात यान े िमळणा रा नफा
या ीने शेतीचे संघटन आिण काया चे संचालन यांचा अ यास करणार े शा हणज े कृषी
यवसाय यव थापन होय."
या या ंची िविवधता बाजूला ठेव यास कृषी यव थापनािवषयी खालील बाबी सांगता
येतील.
munotes.in
Page 112
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
112 १) कृषी यवसाय यव थापनाम य े शेतीतील संघटन आिण यव था पन यांचा िवचार
केलेला िदसून येतो.
२) अिधकािधक नफा हणज ेच यापारी ीकोन शेती करताना ल ात ठेवलेला िदसून
येतो.
३) शेती उ पादन मतेला अिधक ाधा य िद याच े िदसत े.
४) शेती करताना लागणा या आव यक असणा या संसाधनाची आदश वाटणीस ु ा
िवचारात घेतली जाते. संसाधनाची आदश वाटणी आिण याचा पुरेपूर व काय म वापर
हा नेहमी मुळ न याकड े नेत असल ेला िदसून येतोिदसून येतो िकंवा न याकड े
वाटचाल करीत असल ेला िदसून येतो.
९.४ शेती यवसाय यव थापनाची उि े
१) उ पादनात वाढ करणे -
कृषी यवसाय अजूनही मोठ्या माणात िनवा हाचा ीकोन ठेऊन केला जातो. यामुळे
िमळणार े उ पादन हे फारच अ प असत े. अथा त सव च गरजा पूण होऊ शकत नाही.मह म
नफा िमळव यासाठी उ पादनात वाढ करणे मह वाच े आहे.
२) फायद ेशीर / यवसाियक शेतीसाठीच े िनयोजन करणे -
कोणताही फायद ेशीर यवसाय करावयाचा असेल तर िनयोजनाची िनतांत गरज असत े.कृषी
यवसायासाठी हेच त व तंतोतंत लागू होते.मह म नफा यो य िनयोजनाम ुळेच ा होतो.
३) आदाना ंचे यव थापन –
कृषी यवसाय करत असताना खते, बी-िबयाण े, क टकनाशक े, पाणीप ुरवठा साधन े व
अवजार े यांचा उपयोग केला जातो. जिमनीचा सामू पाह न खतां या यो य मा ा देणे, यो य
माणात प तशीरपण े क टकनाशक फवारणी करणे, यो य िबयाणाची िनवड, अित र
पा याचा वापर टाळण े, आव यक अवजारा ंचा वापर या सव बाब चा िवचार शेती यवसाय
फायद ेशीर हो यासाठी शेती यवसाय यव थापनात केला जातो.
४) साधनाचा पुरेपूर वापर -
कोण याही यवसायात जमीन , म, भांडवल व संयोजन हे उ पादन घटक मह वाची
भूिमका बजावत असतात . या चार घटका ं या यो य संयु कर यात ूनच भरघोस उ पादन
िमळू शकते. यामुळे या साधना ंचा पया व काय म वापरकरण े गरजेचे आहे.
munotes.in
Page 113
कृषी यवसाय यव थापन -१
113 ५) कृषी बरोबर इतर यवसायाचा िवकास -
https://mieshetkari.com
कृषी यवसाय यव थापनात कृषी बरोबर इतर यवसाया ंचा िवकास मह वाचा आहे. या
यवसाय यव थापनात पशुपालन , दु ध िवकास , कु कुटपालन , म य यवसाय ,
फलोयान , ि या उ ोग सु करणे नेहमीच फायद ेशीर आहे. भारतीय नैसिग क ि थतीचा
व मह म न याचा िवचार करता शेती बरोबरच इतर शेती पूरक यवसायाचा िकंवा शेती
जोडध ं ाचा िवचार यो य ठरतो. कारण हे यवसाय पर परा ंवर अवल ंबून आहेत. यामुळे
एकूण उ प नात भर पडते.
६) नवीन यं व तं ांचा अवल ंब -
कृषी े ा या िवकासासाठी शेतीम य े सुधारणा ंची गरज असत े.तं ा मक सुधारणाम ुळे
जगातील अनेक देशात शेतीची उ पादकता वाढल ेली िदसून येते. जे काम मश या
सहा यान े होत नाही िकंवा अडचण िनमा ण होते ते यं ा या सहा यान े व रत होते. तसेच
िनसगा ची साथ िमळाली नाही तर मोठ्या माणात तोटा सहन करावा लागतो अशाव ेळी
पॉली हाउस मधील शेती न याकड े नेते.
७) रोजगार िनिम ती -
यवसाियक ीकोन ठेऊन आधुिनक प तीन े कृषी यवसाय करताना कुशल तसेच
अकुशल दो ही कार या िमका ंची गरज लागत े. अनेक जणांना शेतीम य े कुशल व
अकुशल अशी दो ही कारची कामे िमळतात . यामुळे गाव पातळीवर मोठ्या माणात
रोजगा या संधी उपल ध होतात .
८) ामीण बेकारीवर उपाय –
िमका ंबरोबर सा र आिण िनर र ी व पु ष तसेच सव कार या वयोगटातील गरजू
लोकांना शेती यवसायात ून रोजगार िमळतो .शेती यवसाय यव थापना ार े ामीण
भागातील लोकांना रोजगारा या संधी उपल ध होतात . बेकारीवर िनयं ण
िमळिव याचा उ ेश सफल होतो.
९) थला ंतरावर िनयं ण -
गाव पातळीवर रोजगार िनिम ती झा याम ुळे शहरात होणा या थला ंतरास मोठ्या माणात
िनयं ण येते. ामीण लोकांना शेती यवसाय यव थापनाम ुळे वष भर रोजगार उपल ध munotes.in
Page 114
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
114 होतो. यामूळे थला ंतरावर मया दा येतात. शहरात िनमा ण होणा या अनेक सम या कमी
हो यास मदत होते. गावाच े िवघटन ही केवळ आिथ क सम या नसून यामुळे ामीण
जीवनालाच धोका िनमा ण झाला आहे.
१०) जिमनीचा जा तीत जा त वापर -
भूमी हा कृषी उ पादनातील मह वाचा घटक आहे. भूमी या सहकाया िशवाय उ पादन घेता
येत नाही. भूमी िनसग द आिण िवनाम ु य देणगी आहे. भूमीचा पुरवठा हा जवळजवळ
अलविचक व पाचा असतो .जिमनीची तवारीही सारखीच नसते. यामुळे उपल ध
जिमनीचा पुरेपूर व काय म वापर करणे मह वाच े आहे. हा मह वाचा उ ेश साध याच े काम
कृषी यवसाय यव थापना ार े केले जाते.
११) काळाची गरज -
िदवस िदवस शहरी लोकस ं येची ट केवारी वाढत आहे. शहरात शेती करणे आंिशक
माणत अडचणीच े असत े. ामीण भागातील जा तीत जा त जमीन यापारी / यावसाियक
त वावर लागवडीखाली आणण े अ यंत िनकडीच े आहे.
१२) आिथ क समानत ेस मदत -
ामीण भागात आिथ क िवषमता ही काही माणात जिमनी या असमान िवतरणात ून िनमा ण
झाली आहे. मोठ्या भूधारका ंना जो फायदा िमळतो , तो अ प व अितअ प भूधारका ंना
िमळतोच असे नाही. कृषी यवसाियकता अंगीकार यास लघु भूधारका ंना याचा लाभ
िमळून आिथ क िवषमता कमी हो यास मदत होईल. आिथ क समानत ेस मदत कर याच े
साम य हे कृषी यवसाय यव थापनात न क च आहे.
१३) मागणी -पुरवठ्यातील िवसंगती टाळण े -
अथ यव थ ेची इतर े े आिण शेती याम य े फारच फरक आहे. इतर े ात उ पािदत
माला या िनयं णावर िनयं ण ठेवता येते.मा शेती बाबत हे कठीण आहे. पीक भरपूर आले
असता तसेच शेतमालाच े व प अस यान े शेतमाला या िकंमती म ये घट होत असत े.
या वेळेस खच भ न िनघेल िक नाहीयाची शा ती नसते. यामुळे मागणी व पुरवठ्यात
िवसंगती िनमा ण होते. कृषी म ये यावसाियक ीकोन तयार झा यास ही िवसंगती टाळण े
सहज श य होईल.
१४) िकंमत व खच याचा संबंध-
शेती या उ पादनात आढळ ून येणारे एक वैिश ्य हणज े शेतमाला या िकमती आिण खच
यांचा अलविचक संबंध होय. िकंमत आिण खचा तील ही असमानता उ प नातील
असमानत ेला कारणीभ ूत ठरतात . नाशव ंत माला या बाबतीत िकमतीचा खचा शी फारसा
संबंध नसतो . माल खराब हो या या आत कमी िकमतीला मालाची िव केलेली िदसून
येते. हे टाळ यासाठीचा य न कृषी यव थानात केला जातो.
munotes.in
Page 115
कृषी यवसाय यव थापन -१
115 १५) खच व उ प न यांचा संबंध-
शेतक या या शेत लागवडीच े िनण य हे या िपकापास ून िमळू शकणा या उ प ना या
अंदाजान ेच ठरतात . शेतमाला या िकमती या वेगाने बदलतात या माणात खचा त वाढ-
घट होत नाही. शेत लागवडी या खचा त बदल हे लवकर होत. यामूळे मागणी -
पुरवठ्यानुसार उ प न कसे वाढेल याचा िवचार या कृषी यवसाय यव थापनात केला
जातो.
१६) उ पादना या ेरणेसाठी -
आिथ क िवकासा या काळात शेतीचे उ पादन वाढ यािशवाय िवकासाचा वेग वाढू शकत
नाही. शेती यवसायात येणा या ितकुलतेचा िवचार क न सात यान े उ पादन घे यासाठी
कृषी यव थापन हे मह वप ूण ठरेल.
१७) धा य साठवण यवहारा या आव यकत ेसाठी -
शेती धान अथ यव थ ेम ये शेतमाला या िकमतीचा भाव इतर घटका ंवर पडतो . अशा
अथ यव थ ेम ये सामा य मू य ि थरीकाराणासाठी शेतमाला या िकमतीच े ि थरीकरण
आव यक आहे. ते सा य कर याच े सवा त उपयु साधन हणून धा य साठवण
यवहाराचा उ लेख करता येईल. यासाठी मह म उ पादन आव यक आहे. शेती यवसाय
यव थापना ार े मह म उ पादन साधण े श य होते.
१८) साठेबाजीला आळा -
मह म उ पादन आ यास सरकारन े धा य साठवण यवहारा या अंतग त खरेदी-िव
कर याची जबाबदारी वीकार याम ुळे साठेबाजी सार या यवहाराना आळा बसतो . यामुळे
कृि म तुटवडा िनमा ण होणे तसेच उ पादकाला अ प दर िमळण े यावर िनयं ण येते.
१९) िव ेय व िव त वाढवा वाढ यासाठी -
मह म कृषी उ पादनाम ुळे िव ेय वाढा यात वाढ होते. प रणामी िव त वाढ यातही वाढ
होते. याचा प रणाम एकूण अथ यव थ ेवर होताना िदसतो . शेतमाल िनया तीस मदत
झालेली िदसून येते.
२०) अ नधा य वयंपूण ता-
कृषी यवसायात ून मह म उ पादन आ यास देश अ नधा यबाबत वयंपूण हो यास मदत
होऊ शकते. परीणामी या देशातून अ न आयात करावयाच े आहे या देशा या जाचक
अटीपास ून सुटका हो यास मदत होऊ शकते.
२१) कृषी े ातील एकूण उ प नात वाढ -
कृषी यवसायात यव थापनाचा अवल ंब के यास यो य माणात मालाची िनिम ती होऊन
यो य िकमतीतला माल िवकला जाऊन कृषी मालाम य े उ पादन सात य िनमा ण हो यास
मदत होते. देशाची अ नधा य वयंपूण तेकडे वाटचाल हो यास आिण याचा फायदा munotes.in
Page 116
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
116 देशवािसया ंना अनेक कारान े होऊ शकेल. प रणामी कृषी यवसाय केवळ िनवा ह
व पाचा न राहता याचा दजा उंचावून शेतक याकड े ित ेचा यवसाय करणारा हणून
पिहल े जाईल याचा प रणाम मह म दज दारकृषी उ पादन िमळिव यावर होऊन कृषी
े ातील एकून उ प नात वाढ होऊ शकेल.
९.५ यवसाय यव थापनाच े व प
शेतीम य े जा तीत जा त नफा िमळून देणा या त व णालीला शेती यवसाय यव थापन
हणतात . या म ये कृषी अथ शा ाचा अ यास केला जातो.िकती खच के यावर िकती नफा
िमळतो याम य े ती हे टरी आिण ती ि वंटल खचा चा िहशेच काढला जातो. शेतीशी
िनगडीत जोडध ं ाचा िवचार याम य े केला जातो. याम य े जमीन , मजूर, िपक प ती आिण
गुंतवणूक यांचा िवचार क न यव थापन केले जाते. शेती यव थापन हे एक शा आहे ते
इतरांपे ा वेगळे आहे हे या या व पाव न प करता येईल.
१) आंिशक ीकोन (Micro Approach) -
शेती हा यवसाय हणून एकच असला तरी उपल ध साधन े, मता , नैसिग क प रि थती
यामुळे येक कृषी े (Farm) िकंवा शेत हे वेगळे आिण वैिश पूण असत े. यामधील
सम याही िभ न असू शकतात ही प रि थती िवचारात घेऊन े ाचा आंिशक पातळीवर
अ यास करायच े काय हे शा करते. शेतीची सुपीकता , साधना ंची उपल धता तसेच
शेतक यांची काय मता इ यादी बाबतीत िनरिनराळी े समान अस याची श यता कमी
असत े याची जाणीव ठेऊन या शा ाचा ीकोन आंिशक आहे. अथा त िविश
प रि थती या मया देम ये उ पादनाच े काय करणा या शेताम य े साधनाच े संघटन, यांचे
वाटप आिण शेवटी मह म उ पादन कसे करावे याचे सू म माग दश न या शा ा ार े िमळत े.
२) े ाचा साक यान े िवचार -
शेतीचा सव साधारण व पात िकंवा यापक संदभा त अ यास न करता े ाला मु य
घटक मानून अ यास केला जातो. संपूण े ापास ून मह म उ पादन िमळवण े हे अंितम
उि अस याम ुळे या िवषयात े ाला एक घटक (Unit) मानून िनण य घेतले जातात .
अ नधा य उ पादन , फलो पादन , पशुपालन , दु ध यवसाय यासारख े उप म े ात हाती
घेऊ जाऊ शकतात . या सव काया पासून े ाला अिधकािधक उ पादन व उ प न िमळण े,
यासाठी िविवध साधनाच े यो य एक ीकर ण करणे या सव बाजूंचा िवचार शाखे ारे
केलाजातो . तसेच े ा या िविवध मया देम ये या यवसायाची सव म सांगड
कशीघालता येईल याब ल माग दश न केले जाते.
३) यापक े -
कृषी यव थापनाची यासी बरीच मोठी आहे.कारण याम य े ाकृितकशा ापा सून ते
सामािजक शा ापय त अनेक िवषया ंचा संबंध येतो. यामुळे यािवषया या त ाला वतः या
शा ाची त वे मािहती असण े गरजेचे आहेत. िशवाय शेतीउ पादना संबंिधत इतर अनेक
िवषयाची मािहती आव यक ठरते. साहिजकच या शा ाची क ा यापक झाली आहे. munotes.in
Page 117
कृषी यवसाय यव थापन -१
117 ४) यावहा र क शा –
कृषी यव थापनाची यावहा रक बाजू अितशय मह वाची आहे. इतर अनेक शाखा ंनीजे
संशोधन केले असेल व िन कष काढल े असतील याची यावहा रकता पडताळ ून पाहणे व
नंतर ते िविश प रि थतीत कसे लागू केले जाऊ शकतात याची मािहती देते हे या शा ाच े
काम आहे.
५) लाभांचा िवचार -
शेतीशी संबंिधत इतर शा े त याचा अ यास करतात . परंतु िविश ि य े या
अवल ंिब याम ुळे नफा अिधक िमळू शकतो अथवा नाही याचा िवचार ते करीत नाही. कृषी
यव थापनाचा भर हा आिथ क काय मतेवर हणज ेच े ातील अिधकािधक लाभांवर
असतो . उदाहरणाथ , शेती या कामात वापर यात येणा या यं ाचे तुलना मक गुणावगुण
सांग याच े काम कृषी अिभया ंि क करेल. परंतु एखा ा शेती या िविश प रि थतीत
यापैक कोणत े यं िकंवा यं ांचा मेळ लाभदायक ठरेल याचे िववेचन कृषी यव थापनात
केले जाते. एकंदरीत कृषी यव थापन हणज े शेतक या ं या ीकोनात ून शेती या
काया म ये यापारी त वे लागू कर याचा य न आहे.
९.६ शेती यवसाय यव थापनातील ट पे
कृिष यवसाय हाती घेत यावर यात िनरिनराळ े ट पे असतात . ते कोणकोणत े असतात
यात काय काय अपेि त आहे ते आपण पाह
१) साधनसाम ु ीचे मू यमापन -
अ) जमीन :-
थमतः शेतावरील सव जिमनीची पाहणी करावयास हवी शेतीचे जेवढे तुकडे(plots)
आहेत तेवढे बारकाईन े पहावेत. याची मािहती त ा व पात िलहावी . यात येक
लॉटमधील जिमनीचा कार, मातीची त, जिमनीची ठेवण, िसंचनाची सोय, िनचरा
यव था , मातीच े रासायिनक िव ेषण इ. मािहती त या या व पात काढावी .
ब) पाणी व िनचरा यव था :-
येक लॉटला िपकाला पाणी कोठून, कशान े िदले, िकती िदले, के हा िदले? वेळेवर िदले
क नाही ते पहावे, यव थापना या ीकोनात ून पा याची बचत क न खच कमी
कर याचा य न करावा .
क) मजूर :-
शेतक यान े/ यव थापकान े मजुरांचा िवचार करताना हंगामवार मजूर िकती उपल ध
आहेत? कोण या गुणव ेचे (quality) आहेत? हे िवचारात यावे. येक मिह याला िकती
मनु यबळ उपल ध आहे? याचे िनयोजन करणे आव यक आहे. घरचे िकती व रोजंदारांचे munotes.in
Page 118
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
118 िकती उपल ध आहेत आिण िकती मजुरी ावी लागेलहा िवचार करावा . यामुळे रोख
भांडवल िकती लागेल याचा अंदाज येईल.
ड) भांडवल :-
या घटकात शेत, इमारती , जनावर े, यं े, अवजार े, पा याची साधन े यांचा समाव ेश होतो.
शेतीवर िजराईत े िकती? बागायत े िकती? कोण या िपकाखाली िकती े राहणार
आहे, याचा िवचार क न यानुसार कायम व पाची व तु िकती लागतील , यात भांडवल
गुंतवणूक िकती होणार आहे, व चालू भांडवल िकती लागणार आहे याचा िवचार या
पातळीवर आव यक आहे.
इ) रासायिन क खते :-
येक िपकाला े ानुसार िकती खत वापरावयाच े आहे याचा आरखडा करावा . यासाठी
भांडवलाची तजवीज क न खता या मा ा िपकांना ा यात ., खता या ह ली या वाढ या
िकंमती ल ात घेता, याला पया य हणून िकंवा पुरक हणून शेण खत वापराव े. जनावरा ंची
उ ावळ , शेण, काडी कचरा यापास ून शा ो कंपो ट बनवाव े, ि दल धा या ंसारखी बेवड
िपके घेऊन खताची गरज भागवावी . शेतावर राह याची यव था असेल तर बायोग ॅस यं
बसवून शेणाचा उपयोग क न (१) वीज िनिम ती (२) खत (३) वयंपाकासाठी गॅस असा
ितहेरी फायदा साधावा .
२) पया यी उ पादनाच े अिभ ान -
शेतावरील शेताबाह ेरील साधना ंवर आधा रत तं ानाची मािहती क न घेणे आव यक
असत े. भारतात पारंपा रक शेती यवसाय चालू रािहला आहे. यातील पूव ची
उदरिनवा हापुरती शेती कर याची क पना मागे पडून ती उ ोग यवसाय हणून कर या ची
संक पना येऊ लागली आहे. यासाठी यव थापन शा ा या अवल ंबनाची ज री
आहे.यात एक मह वाचा ट पा हणज े यव थापकास / शेतक यास नवीन नवीन उप माची
मािहती असण े, नवीन तं ानाची मािहती क न घेणे हे अवगत केले. तरच तो आप या
शेतातून कमी खच येणारे उ पादन काढू शकेल आिण जा तीत जा त नफा िमळवण े श य
होईल. उदा.
१) अ नधा या या िपकांऐवजी पैसा देणारी िपके (cash crops) जा त े ावर यावीत .
उदा. सूय फूल, सोयाबीन , तूर, डाळ ब कोरडवाह फळझाड े इ.
२) िपकां या थािनक जाती वापर याप े ा अिधक उ पादन दे या या िकंवा संक रत
जातीच े बी-िबयाण े वापराव े.
३) बैलजोडी ठेवून शेती मशागत कर याप े ा ॅ टर भाड्याने घेणे.
४) िपकांवर रोग/ क ड ितबंधक उपाययोजना िकंवा रोग/ क ड पड यावर यावर उपाय
हणून िशफारसी माण े िकटकनाशका ं या फवार या करणे. munotes.in
Page 119
कृषी यवसाय यव थापन -१
119 ५) शेतावरील मलमू ाचा शेणाचा, जनावरा ं या उ ावळ चा उपयोग क न शा ो र या
कंपो ट करणे. शेतावर राह याची यव था असेल तर बायोग ॅस यं बसवून शेणाचा
उपयोग क न (१) वीज िनिम ती (२) खत (३) वयंपाकासाठी गॅस असा ितहेरी
फायदािमळवण े.
६) शेतीला िमळणा या पा याचा वापर काटकसरीन े हो या या ीने िठबक िसंचन
प दती ारा िपकांना पाणी देणे; यामुळे पा याची बचत होते, पाणी दे याचा खच
वाचला तर पा याखालील े Iतवाढ करता येईल.
७) िपक उ पादनाबरोबर शेतीवरील दु यम उ पादनाचा उपयोग व कुटुंबातील यि या
उपल ध वेळेचा उपयोग क न घे या या ीने काही संक रत गाई पाळून दूध
उ पादनाचा यवसाय क न उ प नात भर टाकण े. संक रत गाईसारखा यवसाय
भांडवल गुंतवणूक या ीने अवघड असेल तर शे या पाळण े, क बड ्या पाळण े,
रेशीम उ पादनासारख े छोटे धंदे करणे. अशा रतीन े शेतीवर िनरिनरा या उप माचे,
(िनरिनराळी िपके उ पादनाच े) ान व सुधा रत तं ाचा वापर कर यास ंबंधीचे ान
िमळवण े. यातून आप या शेती यवसायाला अनु प उप मा ंची वतं ानाची िनवड
शेतक यान े करावी ..
३) शेती यवसायातील उि ेसा य करणे :-
कृिष यवसाय यव थापनातील मु य उ ेश यापूव सांिगतल े आहेच. यािशवाय यात काही
उि अिभ ेत आहेत.
अ उपल ध साधना ंचा जा तीत जा त उपयोग क न उ पादन वाढिवण े.
ब) शेती यवसाय गतीपथावर जा यासाठी शेतीत नवीन नवीन तं ाचा अवल ंब करणे
आिण जे उप म फायद ेशीर आहेत याचा समाव ेश उप मात करणे.
क) कोण याही उप माची िनवड करताना याची दुस या उप माची तुलना क न िनवड
प क करावी .
तुलनेत आिथ क ्या े असणा या उप माची िनवड के यामुळे न याच े माण
वाढ याची जा त श यता असत े. शेतक यान े कोण याही िपकाच े उ पादन करावयाच े
ठरवल े जोड यवसाय ठरवल े आिण जा तीत जा त नफा िमळव याच े ठरवल े तरी
लागणारी साधनसाम ु ी (Resources) उपल ध आहे का? जर नस यास ती िमळवता
येतील का? िमळत नस यास पया यी यव था करता येईल का? माल उ पािदत झा यावर
या मालाची िवपणन यव था कर यात काही अडचणी येत असतील तर यावर काय
उपाय करावेत? तसेच शेतमाल उ पादन कर यात कोणत े धोके संभवतात ? याची िकती
ती ता आहे? या सव गो ीची मािहती शेती यव थापकास िकंवा शेतक यास असण े ज र
आहे.
munotes.in
Page 120
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
120 ४) शेती यवसायात लागणा या साधन -सामु ी िमळिव यात येणा या अडचणी -
थमतः साधनसाम ु ीम य े मह वाची सामु ी हणज े भांडवली व तू होत. कोण याही
शेतक यास शेती कर यासाठी काही ाथिमक गो ी ठेवा या लागतात . उदा.नांगर, कुळव,
पाभर, बैल, बैलगाडी , िकरकोळ ह यार े व सािह य परंतू शेतीचे े जा तीत जा त असेल
तर यािशवाय आणखी अवजार े व यं े घे याकड े कल असतो . ब याचशा अ यासाव न असे
िदसून आले आहे क शेतक याच े जमीन धारणा े जसे वाढते या माणात भांडवल
गुंतवणूक वाढते. िवशेषतः बागायत े जसजस े वाढते तसतस े भांडवल गुंतवणूक चे माण
वाढत जाते. हे जरी खरे असल े तरी, िपक उ पादनाचा िकंवा दूध उ पादनाचा खच
काढ यान ंतर ही भांडवल गुंतवणूक यो य होती काय? याची खा ी क न यावी लागेल.
उदा.समजा शेतक याकड े १० एकर जमीन आहे. बैलगाडी ठेवावी का?आिण यावयाची
ठरवली तर िकती िकंमतीची ? एवढी रोख र कम आहे का? नस यास कजा ऊ र कम
िमळेल काय? हे शेतक यासमोर उभे राहतात . जर १० एकरा या मशागतीला
बैलजोडीला १०० ते १२० िदवसापय त कामाला लावता येईल मग रािहल े या िदवसा
करता बैलजोडी रकामी ठेवायची का? रकामी ठेवली तर बैल पोसणीचा खच िन कारण
सोसावा लागेल. जर त्एखा ा िदवशी बैलजोडीला शेतीचे काम नसेल तर यािदवशी
दुस या या शेतावर भाड्याने िकंवा माल वाहतुक स भाडे करणे ा गो ी श य असतील
तर या के यास शेतक यास बैलजोडी ठेवणे परवड ेल. अ यथा याने बैलजोडी शेतीवर ठेवू
नये. अशा अनेक गो ी िवचारात या या लागतात . शेती या भांडवली व तु वापर यात
िमळव यात काही अडचणी येतात. उदा.
१) वतः या भांडवली व तू वापरावयाच े ठरवल े तर या शेतीला आव यक अशाच व तू
घेणे क या गो ीचा वापर वषा तील बराच काळ राहील .
२) शेतीवर जी िपके यायची ठरवली असतील या िपकांचे बी-िबयाण े, वतःचे आहे काय?
नस यास बाजारात उपल ध आहे का, ाची खा ी करावी .बाजारातील बी िमळव यात
सु दा काही अडचणी (constraints) असतात . उदा. i) बी – िबयाणी , ii) खते
i) बी - िबयाणी :-
अ) वेळेवर न िमळण े
ब) न परवडणा या दराचे असत े.
क) आपणास या वाणाच े पािहज े ते न िमळण े.
ड) पेरणी हंगामा या अगोदर न िमळण े.
इ) महागड े बी पेरले आिण पेरणी या हंगामात पाऊस पडला नाही तर िबयाण े वाया जाऊन
दुबार पेरणीचे संकट ओढवत े.
munotes.in
Page 121
कृषी यवसाय यव थापन -१
121 ii) खते :-
जिमनीचा पोत कायम िटकून राहावा याक रता शेतकरी शेणखत / कंपो ट यां या
मा यमात ून स ि यखता ंचा वापर करतात .
https://www.agrowon.com
शेतीमधील सव च िपकांना शेणखत घालायच े झाले तर तेवढे सव च
शेतक या ं या शेतावर उपल ध असत ेच असे नाही आिण िवकत यायच े झाले तर या या
गावात िकती माणात उपल ध होऊ शकेल, काय भावान े िमळू शकेल हेठरवाव े लागत े.
एकूण शेणखताची गरज िकती आहे याचा अंदाज यावा . रासायिनकखता या बाबतीत
असाच अंदाज यावा . खतांचे िनयोजन िशफारसी माण े केलेले असेल पण ते उपल ध न
झा यास िकंवा कमी माणात उपल ध झा यास अपेि त उ प न देणार नाही. रासायिनक
खतां या बाबतीत खालील अडचणी असतात .
अ) खरेदी या वेळी बाजारात माल नसतो .
ब) आप याला या कंपनीचे व या कारच े खत पािहज े असेल ते न िमळण े.
क) खतां या िकंमती न परवडणा या असण े.
ड) खतांची उपल धता ही तालु या या िठकाणी मोठ्या सहकारी सं थेत, साखर
कारखा या ं या िठकाणी असण े, पण चणचणी या काळात अपुरा साठा अस यावर
मागणी माण े खत िमळत नाही व बरेच हेलपाट े घालाव े लागतात .
फ) एकदम खत घेऊन ठेवले तर साठवण ूक कर यास सुरि त असे शेतघर िकंवा कोठार
शेतावर नसते. ते हा िनयोजनान ुसार िपके यायची ठरवली तर याला ावया या खताची
मा ा माण े लागणार े खत पेरणीपूव बरेच िदवस खताची यव था क न ठेवावी
लागेल.
पाणी :-
िपक उ पादनात पाणी हा मह वाचा घटक आहे.पा या या उपल धत ेनुसार िपकाचा
आराखडा करावा लागतो .उदा. पाणी िकती े ावर वापरता येईल याचा अंदाज घेऊन
कोणती िपके, िकती े ात यावयाची हे ठरवाव े. एकंदरीत साधनाची खा ीप ूव क
उपल धता (सं या मक व मुजा मक र या ) असेल या माण े ती ती िपके घे याची श यता munotes.in
Page 122
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
122 (Feasible) असेल तेवढ्या े ावरन यावीत , नाहीतर शेतक-यास मोठ्या आिथ क
तोट्यास त ड ावे लागत े.
िपक उ पादनासाठी िकंवा जनावराची देखभालीसाठी मजूर :-
शेतीवर िपक उ पादनासाठी व जनावराची देखभालीसाठी येक मिह याला िकती मजूर
लागतील यापैक घरचे िकती उपल ध होतील व भाडो ी िकती लागतील ही मािहती
िपकवार , उप मावर मिहनाभर तयार क न ठेवावी. एकदा िपकेपेर यावर
िकंवा न यान े जनावर े िवकत घेत यावर मजुरांची अडचण भासली तर यामुळेशेतक याला
िपका या व जनावरा ं या कमी उ प नावर समाधान मानाव े लागेल.
वरील िववेचनाव न असा िन कष िनघतो , क शेतकरीजी िपके, उप म , शेतीवर घेऊ
इि छतो िकंवा िनयोजन करतो , यासाठी याने या येक िपकासाठी िकंवा उप मासाठी
जी साधन े लागतात ती साधनसाम ु ी, वतःजवळ आहे िकंवा नाही, िवकत घे याची ताकद
आहे का? घे याची सोय आहे का? भाड्याची र कम दे यासाठी पैशाची तरतूद आहे का,
ा सव गो ी लेखी व पात हणज े कागदावर मांडा यात हणज े शेतक याची तारांबळ
िकंवा नुकसान होणार नाही.
५) शेतमाला या बाजार यव थ ेतील अडचण चा िवचार :-
शेतामधील िनयोजन हे मु यतः बाजार यव थ ेशी िनगडीत आहे. शेतावर
अ नधा याची िपके, ऊस, कपाशी यासारखी यापारी िपके, भाजीपाला , फळे, अंडी, दूध इ.
शेतमाल तयार केला जातो. या िनरिनरा या िपकांसाठी िकंवा उप मासाठी िकती े
गुंतवावे, या बाबी जमीन , भांडवल, मजूर इ यादी घटका ंबरोबरच बाजार यव था
कशा व पात उपल ध होणार आहे यावरही अवल ंबून आहे. कोण या शेतमालाला
बाजारभाव आहे? कोण या मालाला मागणी आहे? कोणता मालिनया त केला जातो? या
नुसार शेतमाल उ प नाचा काय म ठरवला पािहज े. अ नधा या या बाबतीत शेतक या ं या
अडचणी हणज े माल तयार झा यावर साठव यास जागेची अडचण असत े. साठवणीची
चांगली यव था नसेल तर माल लगेच िवकावा लागतो . माल बाजारात िव साठी नेला तर
वाहतूक, जकात , किमशन इतर खच वजा क न िमळाल ेला भाव ब याप ैक िमळत असेल
तर शेतक या ंनी येक युिनटचा उ पादन खच कमी कमी करत नेला पािहज े. तरच अशा
मालाची िव क न ते िपक फाय ात आणता येईल.
भाजीपाला , फळे या िपके नाशव ंत व पाची अस यान े यां या मागणी आिण पुरवठा या
त वांवर िकंमती सार या खालीवर होतात . हा माल नाशव ंत अस याम ुळे या मालाची िव
करावी लागत े. या शेतमालाला िमळाल े या भावात जवळजवळ िन मीच (Share in
Consumer Rupee) र कम शेतक या या हातात पडते. यासाठी शेतक या ंनी अशा
िपकांचे िनयोजन करताना माल उ पादनात खालील काळजी यावी .
munotes.in
Page 123
कृषी यवसाय यव थापन -१
123 १) चांग या तीचा माल तयार करावा .
२) या जाती या मालाला मागणी असेल अशाच वाणाची बी/ रोपे लावावीत .
३) मालाच े वग करण करावे.
४) माल बाजारा या िठकाणापय त पोहोच ेपय त याची नासध ूस (spoilage)
होणार नाही असे पॅक ग व वाहतूक यव था करावी .
५) या मालाचा खप कमी असेल िकंवा भाव फारच उतरल े तर पया य हणून तो माल
ि या मक (Processing Products) उ ोगाला वापरावा .
६) माल एकाच बाजारात न पाठवता दोन बाजारात पाठवावा .
७) माल वाहतूक साठी वहाने िमळत नसतील तर वतःच े िकंवा सामायीक र या वाहन
खरेदी क न वापरावे. िकंवा सहकारीस ं थेमाफ त वाहतूक यव था होत असेल तर
करावी .
८) चांग या तीचा माल काढून परदेशी माल िनया त करणा या माक िटंग फम ला िकंवा
अशी कामे करणा या सहकारी सं थेला भेट देऊन परदेशी माल पाठव याचा य न
करावा .
६) मुंबई, अहमदाबाद , िद ली , है ाबाद, बंगलोर या सार या मोठ्या माक ट या
बाजारभावाचा अ यास गे या ३-४ वषा चा क न मालाच े बाजार कोण या
आठवड ्यात, कोण या सणा या िदवशी चांगले असतात . याचा अ यास क न ,
मालाची पाठवणी याच वेळी करता येईल असे आराडाख े बनवून या िपकाची पेरणी,
लावणी , कापणी , तोडणी याचा काय म आखावा . तसेच मालाची काढणी चालू
असताना रोजच े बाजारभाव , मालाची आवक -जावक , ही मािहती रेिडओ, वत मानप ,
फोन, यापारी , िम या मा यमा ार े गोळा करावीव याचे िटपण ठेवावे व या माण े
िव साठी माल पाठिव याचा (transport) काय म आखावा .
एकंदरीत, शेतकरी / यव थापक यावेळी माल उ पादनाच े िनयोजन करतात .
याचव ेळी मालिव च े िनयोजन के यास यामुळे बाजार यव था सुलभ होईल.
७) शेती यवसायातील धोके व धो याची ती ता जाणून घेणे :-
कृिष उ पादनात , साधन े वापर यात , मालिव कर यात धोके असू शकतात , हे धोके
सं याशा ा या आधार े िकती माणात आहेत िकंवा िकती धोका आहे याचा अंदाज
बांधता येतो. पण या अंदाजात काही थोड्या माणात चुका होऊ शकतात . तसेच काही
शेती यवसायात काही बाबी या अिनि तत े या मान या जातात . िवमा कंपनी अशा गो ी
धो या या ध न िवमा उतरला अस यास िनयमा माण े नुकसान भरपाई देते. शेतक या ंनी
वषा नुवष ऊस, तंबाखू, बटाटा यासारखी हंगामी िपके िकंवा डािळंब, ा े, पे यासारखी
फळे घेतली तर दरवषा चे हवामानान ुसार आलेले १५ ते २० वषा चे एकरी उ पादनाच े munotes.in
Page 124
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
124 आकड ्याचे सांि यक िव ेषण क न यात तफावत (variation) िकती आहे हे काढता
येते. आिण धो याचा अंदाज बांधता येतो.
महारा ात िवशेषतः म य महारा ात अनाव ृि (दु काळ ) वरचेवर िदसूनयेते. गे या १००
वषा चा पाऊसमानाचा (एकूण पडले या पावसाच े आकड े) अ यास केला असता , ती
दु काळ िकती वषा नी पडतो , िनम दु काळाची प रि थती िकती वषा तून िनमा ण होते
हे अंदाजान े काढता येईल. दु काळाच े वष अंदाजे ठरवता येत असेल हणज े दु काळ
पड याचा धो याचा अंदाज बांधता आलातर िपक िनयोजनात मोठा बदल क न होणार े
आिथ क नुकसान टाळता येईल तथािप अिलकड या काळात िपक िवमा योजना काही
िपका या बाबतीत सु केली आहे. तसेच जनावरा ंचाही िवमा उतरवला जातो. िपकावर
एकदम टोळधाड येणे, एकदम मोठे वादळ येऊन फळझाड े पडणे हा धोका हणून मानला
जात नाही. तर ती नैसिग क आप ी -अिनि त मानली जाते. शेती, इमारतीला आग लागण े,
मोटारसायकल , जीपचा अपघात होऊन जळण े, मोठ्या माणात मोडतोड होणे. याला मा
ह ली धोका समजल े जाते. कारण अशाघटना हो याच े माण वाढू लाग याम ुळे जनरल
इ शुर स काप र ेशन माफ तअशा बाब चा िवमा उतरिव याची तरतूद आहे. शेतकरी वग
धोका आिणअिनि तता एकाचअथा न वापरतात . ते हा शेतमाला या िकंमतीत होणारा
चढउतार , शेतमाला या एकरी उ पादनात आढळ ून येणारा चढउतार , हंगामात मजूरां या
मजूरी दरात िदसून येणारा चढउतार इ यािद घटना ाथिमक व पात
िकती धो या या / अिनि तत े या आहेत हे मोजता येतात. एकेरी उ प ना या
आकड ेवारीव न िकंवा ित ि वंटल माला या िकंमती या आधार े धो याची ती ता
कळ यासाठी , म यम (Mean), मािणत िवचलन (Standard Deviation), िवचलन
गुणांक (िभ ता गुणांक) (Co -efficient of variation), असमिमतपणा (Skewness),
कुटा िसस (Kurtosis) या सांि यक शा ी प त नी धो याची ती ता मोजली जाते.
९.७ सारांश
शेतीचे उ पादन हे केवळ िनसगा वर अवल ंबन नसून ते शेतक यान े अवल ंिबले या
प तीवरही अवल ंबून आहे. नैसिग क बाब म य े जमीन , पावसाच े माण , िनयमीत पाऊस ,
तापमान , आ ता, थंडी, वारा, अितव ृि , अनाव ृि , जिमनीतील पा याची पातळी यावर
शेतकरी िनयं ण क शकत नाही. काही वेळा िनसग सहा यकारी असतो व काही वेळेला
नसतो . यामुळे उ पादनाची अिनि तता असत े. परंतू अनैसिग क िकंवा मनु याने िनम त
केले या साधना ंचा वापर िकती, कसा व के हा करावा यावर मा शेतकरी िनयं ण ठेवू
शकतो . या साधना ंम ये बी-िबयाण े, शेणखत , रासायिनक खते िपकावर पडले या रोगावर
विकडीवर िनयं ण कर यासाठी उ पािदत कर यात आलेली औषध े, शेतीचीअवजार े, यं े,
ऑईल इंिजन, इलेि क मोटार इ यादी अनेक बाब चा समाव ेश होतो. गे या दोन-तीन
दशकापास ून कृिष े ा या तं ानात गित झा याम ुळे, नवीन तं ाचा वापर
कौश यप ूव क, के हा व कसा करावा , याबाबतच े िनयोजन , याची अंमलबजावणी , याचे
थूल व पात मू यमापन अशा व पात यव थापन थोड्या माणात का होईना ,
शेतकरी अंिगका लागला आहे. केवळ आप या कुटुंबाचे पालन पोषण करणे इतकाच
मया िदत िवचार केला जात नाही. शेतक या ंना आप या जीवनाव यक गरजा या पूण munotes.in
Page 125
कृषी यवसाय यव थापन -१
125 कराय या असतात तसेच शेतकरी बाजारप ेठेसाठी उ पादनही करीत असतो . शेतीमधील
िव यो य माल बाजारात िवकून इतर व तू घेणे आिण राहणीमानाचा दजा केवळ िनवा ह
पातळीला न ठेवतातो वाढवीत जाणे हे याचे उि असत े. शेतक या ं या ि कोनातील या
बदलाम ुळे शेती उ पादन आता यापारी व पाच े बनत आहे. या यापारी शेतीम य े
शेतक या ंची उि सा य कर या या काया त मदत करणार े शा या अथा ने कृषी यवसाय
यव था पनाचे मह व वाढल े आहे.
९.८ वा याय
१) शेती यवसाय यव थापनाची संक पना िविवध या या ंसह प करा.
२) शेती यवसाय यव थापनाच े व प प करा.
३) शेती यवसाय यव थापनाची उि े काय आहेत?
९.९ संदभ सूची
१) कृषी यवसाय यव थापन - ा. डॉ. वाघमार े र. ए. , ा. डॉ.ध डग े मा.प. , ाची
काशन , मुंबई - ९२.
२) कृषी अथ शा - डॉ. किवम ंडन िवजय , ी मंगेश काशन , नागपूर - ४४००१० .
munotes.in
Page 126
126 १०
कृषी यवसाय यव थापन -२
पाठाची परेषा:
१०.० पाठाची उि ्ये
१०.१ प रचय
१०.२ शेती यवसाय यव थापनाची त वे
१०.३ कृिष यवसाय यव थापनातील ि या
१०.४ कृषी उ पादनाच े घटक
१०.५ शेती यवसाय यव थापनाच े मह व
१०.६ वा याय
१०.७ संदभ सूची
१०.० पाठाची उि ्ये
शेती यवसाय यव थापनाची त वेमािहती क न घेणे.
कृषी उ पादनाच े घटका ंचा अ यास करणे.
शेती यवसाय यव थापनाच े मह व जाणून घेणे.
१०.१ प रचय
शेती हा वषा नुवष चालत आलेला यवसाय आहे. मानवा या उ ा तीतील शेती हा
मह वाचा व ा तीकारक ट पा आहे. हजारो वषा पासून उपिजिवक ेचे एक साधन हणून
शेतीकड े पािहल े जात आहे. एवढे असूनही शेती यव थाशा मा अलीकड या काळात
िवकास पावल े आहे. यामुळेच याचे काय , या ी आिण मह व पूणा शाने ओळखल े गेले
नाही, असेच हणाव े लागेल. िनरिनरा या लोकांनी या शा ाचा िनरिनरा या ीकोनात ून
अथ लावला आहे. काह या मते शेतक या ंची जमीन कस याची जी कला आहे यापे ा
शेती यव थाशा वेगळे नाही. काही शा शेती यव थाशा हणज े उ पादनाच े
अथ शा (Production Economics) यापे ा वेगळे नाही या मताच े आहेत. काह या मते
शेती अथ शा व यव थाशा एकच आहे. सव साधारण लोकांना वाटते क , शेती
यव थाशा हणज े शेतीवरील मजूरावर देखरेख करणे िकंवा तो जर पगारी यव थापक
असेल तर मालका या ह कूमा माण े कामाची अंमलबजावणी करणे हे होय. 'शेती munotes.in
Page 127
कृषी यवसाय यव थापन-२
127 यव थाशा ' या सं ेबाबत आणखी एक मु ा आपण ल ात घेतला पािहज े. शेती यवसाय
यव थापन शा ात शेती संयोजन (Organization) आिण यव था (Management)
या दोह चा अंतभा व आहे. परंतु आपण सोयीसाठी हणून शेती यव थापन शा ' असा
उ चार करतो . संयोजन हणज े एखादी योजना आखण े, कामाचा आराखडा तयार करणे.
' यव था ' हणज े ही आखल ेली योजना अंमलात आणण े, योिज या माण े काय वाही करणे.
शेती यव थापकाला या दो ही गो ी करा या लागतात .
१०.२ शेती यवसाय यव थाप नाची त वे
कृषी यव थापनाची त वे खालील माण े प करता येतील.
१) बदल या माणाच े त व -
कृषी यव थापनाचा अ यास करताना वध उ प ी , ि थर उ पती आिण आरहा सी उ प ी
या तीन वृ ी शेती या बाबतही िदसून येतात. यापैक जी वृ ी िदसेल या माण े िनण य
बदलण े आव यक असत े.
अ) वध उ प ी -
संसाधना ं या मा ांचा वापर वाढिवला असता एकूण उ पादनात पडणारी भर वाढत जाते ही
वध उ प ीची वृ ी असत े. ही वृ ी कमी काळ िदसून येते. उ पादना या धोरणा या
ीने जो पय त साधना ं या वाढीव मा ा उ पादनात भर घालतात तोपय त उ पादन वाढत
ठेवता येईल.
ब) ि थर उ पती -
साधना ं या मा ा वाढवीत गे यास उ पादनात पडणारी भर दरवेळी जर सारखी असेल, तर
ती ि थर उ प ीची वृ ी असत े. यामुळे आदना ंची येक मा ा इतर मा े इतक च
असत े. जर पिहली मा ा लाव यास उ पादन फायद ेशीर अस याच े िदसून आले, तर ि थर
उ प ी जोपय त आहे, तोपय त उ पादन कर यास हरकत नाही. अथा त वापर या जाणा या
साधना ंपैक काही साधन े (उदा. यव थापन ) बदलती न राहता काही काळान े ि थर
होतात . एका साधनाची उ पादकता ही या सोबत वापर या जाणा या इतर साधना ंवर
अवल ंबून असत े. यामुळे येक े ात भूमी, भांडवल आिण म यांची वेगवेगळी
उपल धता अस याम ुळे येकाचे िनण य वेगळे राहतात . थोड यात उपल ध साधना ंचा
िवचार क न यांचा यो य/ यु संयोग हो या या ीने िवचार य न केला पािहज े.
क) आरहासी उ प ी -
शेती मधील ही शा त वृती आहे. वध आिण ि थर उ पतीचा अनुभव मया िदत काळात
येऊ शकतो , पण आरहासी उ प ी मा कायम व पाची आहे. यावेळी साधना ं या मा ा
वाढवीत गे यास नेहमी उ पादनात जा त भर पडणे श य नसते. हणज े एक वेळ अशी येते
क , जे हा मा ाचा खच भ न काढ याइतक वाढ होत नाही. जोपय त वाढीव उ पादनात ून
लावल े या मा ांचा खच भ न िनघतो तोपय तच साधना ं या मा ा वाढिवण े फायद ेशीर munotes.in
Page 128
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
128 असत े. या मया दां या नंतर मा सीमांत ययाप े ा/ खचा पे ा सीमांत उ पादन कमी होत
असत े. अथा त अंितम मया दा ये या या पूव या मा ा वाढिव याची ि या थांबिवणे गरजेचे
असत े. अिधक नफा िमळव यासाठी कोण या पातळीपय त साधना ंची मता वापरावी
याबाबत इथे माग दश न िमळू शकते. तसेच खते, म िकंवा यं े यासार या साधना ंचा िकती
माणात वापर करावा याबाबतची क पना या वृ ी मुळे येऊ शकते.
२) ययाच े/ खचा चे त व -
कोण याही यवसायात केला जाणारा यय िकवा खच हा घटक िनणा यक असतो . शेती
यवसायस ु ा याला अपवाद नाही. एकूण उ प नात ून एकूण खच / यय वजा केला असता
िन वळ उ प न िकती आहे ते कळत े. उ प न वाढव यासाठीचा एक माग हणज े यय
िकमान पातळीला ठेवणे हा आहे. इतर यवसाया माण ेच शेतीम य े काही घटका ंवरील खच
हा ि थर व पाचा असतो . हणज ेच उ पादन केले नाही िकंवा कमी जा त केले तरी या
खचा त िवशेष फरक पडत नाही. उदा.िव याचा ह ा. िवजेवर होणारा खच , कर, इ यादी .
अ पकाळात ि थर खच असल े तरी दीघ काळासाठीच े खच बदलत असतात . बदलता खच
हा उ पादना या पातळीन ुसार बदलत असतो . खते, िबयाण े, पाणीप ुरवठा, म इ यादीसाठी
केलेला खच ते हाच जा त राहील जे हा उ पादनाची पातळी जा त राहील . अ पकाळात
अथा त उ पादनाच े िनण य घेताना या खचा चा जा त िवचार करावा लागतो . उ पादनातील
बदलला खच / यय आिण ि थर खच / यय िनि त होतो.
शेतक याला फायद ेशीर शेती करताना वेगवेग या काळा या संदभा त िवचार करावा लागतो.
याबाबत सामा यपण े पुढील त वे सांगता येतील.
अ) अ पकाळ -
अ पकाळ हा कमी अस याम ुळे या काळात नफा, िकंव उ प न खचा ची बरोबरी अशी
अव था असू शकते. परंतु शेतक या ंचा य न असा असायला हवा क िमळणा या एकून
उ प नात ून िनदान बदलता यय तरी भ न िनघेल. अथा त सीमांत मा ेसाठी येणारा खच
आिण सीमांत मा ेपासून होणारी ा ी जर समान असेल तर िन वळ उ प न अिधकच
राहील . जर एकूण उ प न हे एकून खचा पे ा कमी असेल तरी उ पादन सु ठेव यास
हरकत नाही. जोपय त सीमांत खच / ययाप े ा सीमांत ा ी जा त िमळत असेल तोपय त
उ पादन वाढिवता येईल.अ पकाळात तोटा आला तरी उ पादन बंद न करता तोटा
कमीतकमी पातळीला ठेव याचा य न करायला हवा. शेती म ये अशी ि थती ब याच
असत े. जे हा सीमांत ा ी ही सरासरी एकूण खच / ययाप े ा कमी असत े. तरीस ु ा
उ पाद न चालू ठेवले जाते. याचे करण हणज े ही ा ी कमी असली तरी यातून सरासरी
बदलता खच भ न िनघतो , हणज े तोटा कमीतकमी असतो . (अथा त यापारी शेतीत हे
ठीक आहे परंतु भारतीय प रि थतीत अनेक शेतक या ंना नाइलाजान े शेती करावीच लागत े,
मग फायदा असेल िकंवा तोटा. कारण शेती कर यािशवाय इतर पया य नसतो . तसेच पुढील
हंगामात तूट भ न काढ याची आशा असत े. शेतीतील अशा सम या ंमुळे गत शेतीतील
त वे आप या शेती या पा भूमीवर अ यासताना हा ग धळ होणे वाभािवक आहे.)
munotes.in
Page 129
कृषी यवसाय यव थापन-२
129
ब) दीघ काळ -
दीघ काळ हा बराच मोठा अस यान े या काळात मा सतत तोटा होणे यो य नाही. तसे
झा यास उ पादन न करणे यो य राहील . या काळात एकून उ प न हे नफा देणारे हणज े
ि थर आिण बदलता यय/ खच भ न काढून जा तीची ा ी देणारे असायला हवे. इतकेच
न हे तर मह म नफा िमळवण हे या काळात मुख उि असाय ला हवे व या ीने
उ पादनाच े िनण य यायला हवेत. अ पकाळात खच भ न िनघाला नाही तरी चालत े.
कारण िनदान बदलता खच भ न िनघत असतो . पण दीघ काळात मा हे दो ही खच भ न
िनघण े व िशवाय नफा िमळण े आव यक असत े.
३) घटक ित थापनाच े त व -
शेतीमधील उ पादनासाठी शेतक या ंजवळ काही साधन े असतात . या साधना ंसाठी खच
करावा लागतो व नंतर याला उ प न िमळत े. यापैक काही साधना ंचे एका मया देपय त
ित थापन करता येते. हणज े एक घटक कमी क न दुसरा घटक वापरता येतो. पण असे
के याने उ पादन कमी हायला नको िकवा दुस या श दात ित थापनाम ुळे एकतर
उ पादन िततकेच िमळून खच हायला हवा िकंवा खच वाढला तरी उ पादनात जा त भर
पडायला हवी. असे झालेच तर फायदा िमळेल. उदा.शेती या नांगरणीसाठी बैलाऐवजी
ॅ टरचा वापर करणे, मजूर लावून काप याऐवजी यं ा या सहा यान े कापणी करणे, हातान े
दुध काढ याऐवजी यं ाने दुध काढण े वैगरे. अशा त हेने उ पादनासाठी िविवध घटक
वापरताना शेतक या ंसमोर जे िविवध पया य असतात यापैक घटक मेळाचा (factor
combination) कोणता पया य सवा त कमी खचा चा आहे (least -cost combination)
याचा िवचार क न िनवड करावी लागत े. यासाठी सीमांत ित थापना दर ( हणज े
ित थािपत घटका ं या मा ांची सं या भािगल े वाढिवल े या घटका ं या मा ां या सं या)
यांचा तौलिनक अ यास करणे आव यक असत े. या िठकाणी सीमांत ित थापन दर
आिण िकंमत अथा त घटका ंचे ित थापना कर याची ि या या िठकाणी सवा िधक
फायद ेशीर असत े.
४) वैकि पक ययाच े त व -
भूमी, भांडवल आिण म ही उ पादनाची मुख साधन े आहेत. जर शेतक या ंकडे ही साधन े
भरपूर उपल ध असली तर शेतीम य े करावया या यवसायाची िनवड कर याचा च
येणार नाही. उदा. पीकउ पा दन, कु कुटपालन इ. यवसाय तो सहजपण े क शकेल.
कारण कोण याही साधना ंची कमतरता नाही. परंतु य ात मा साधना ंची उपल धता
मया िदत असत े. भूमी जा त असली तरी म श मया िदत असत े िकंवा काही वेळा भूमी
आिण भांडवल दो ही कमी असतात . यामुळे शेतीम य े कोणत े यवसाय करावे क ,
याम ुळे अिधक फायदा िमळेल असा िनमा ण होतो. या ीने वैकि पक खचा चे त व
माग दश क ठरते. या प रि थतीत म, भूमी आिण भांडवल यांची मा ा उ पादनात भर
घालत े तेथे नफा सवा िधक िमळेल, व तेच यवसाय िनवडण े यो य राहील . शा ीय भाषेत
साधना ंमुळे िमळणा या मह म सरासरी ा ीचा िवचार न करता याम ुळे मह म सीमांत
ा ी िमळत े ते यवसाय िनवडाव ेत. समजा , िपक पादन , दु ध यवसाय व कु कुटपालन हे munotes.in
Page 130
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
130 तीन यवसाय करणे श य आहे. उदा.शेतक याजवळ यासाठी ५००० पये भांडवल
आहे. १०० पया ंची एक मा ा या माण े भांडवला या पाच मा ा िपकां या उ पादनावर
खच के यास िन वळ नफा ११०० पये िमळतो , याच मा ा दु ध यवसायावर खच
के यास ४०० पये नफा िमळतो , आिण कु कुटपालनाम य े ७५० पये िमळतो . असे
समजू, अशा प रि थतीत पीक उ पादनापास ून सवा त जा त िन वळ नफा आिण सरासरी
ा ी होत अस याम ुळे याचीच िनवड करावी असे वरवर वाटते. परंतु भांडवलाची येक
मा ा (१०० .ची) तीन यवसायाम य े िकती सीमांत ा ी िमळून देते याचा िवचार
के यास िन वळ नफा वाढल ेला िदसून येतो. हणज े पाचही मा ा एकाच पीक उ पादनावर
खच न करता सीमांत ा ीसाठी तीन वेगवेग या यवसायात खच के यास िन वळ नफा
वाढल ेला िदसून येईल. हणून यवसायाची िनवड करताना सीमांत ा ीचा िवचार हायला
हवा. शेतक याजवळ जी साधन े असतात याचा पया यी उपयोग होऊ शकतो . ते साधन
कोण या यवसायात सव म ठ शकेल याचा िवचार क न वापरायला हवे. अथा त एका
यवसायासाठी ते वापर याच े ठरिव याम ुळे याचे इतर उपयोग आपण र करतो . हा िनण य
घेताना वैकि पक ययाची क पना उपयु ठरते. जर ते साधन िविश उपयोगात न
आणता पुढ या पया यी उपयोगात आणल े असत े तर जो फायदा झाला असता याला
वैकि पक यय असे हणतात . या यवसायात ते साधन सवा िधक िन वळ ा ी देत
असेल याच िठकाणी याचा वापर करायला हवा.
५) यवसाय मेळाचे त व -
शेतीम य ेका िविवध कारच े … यवसाय करता येतात. शेतक या ने याची िनवड करताना
यासाठी लागणारा खच , उ पािदत मालाची िकंमत आिण यवसायाचा आपापसातील संबंध
याचा िवचार क न िनवड करायला हवी. यवसायाचा पर पर संबंध वेगवेगळा असतो .
काही यवसाय वतं असतात . हणज े यांचा एकमेकांवर फारसा प रणाम होत नाही.
अथा त मया िदत साधन े असणारा शेतकरी असे यवसाय िनवडणार नाही. कारण एका
यवसायाची दुस या यवसायाला मदत हावी ही वाभािवक अपे ा असत े. दु ध
यवसायाची शेतीला जोड दे याचे कारण असे आहे क , शेतीमधील चारा गुरांना िमळतो .
तर गुरांचे शेण हे खत हणून वापरता येते. अशा यवसाया ंना आपण पूरक यवसाय
हणतो . या यवसायाची पूरकता जा त असेल याची िनवड करणे फायद ेशीर ठरते.
शेती या उ पादनात अिनि तता आिण जोखीम जा त असत े. नैसिग क घटका ंमधील बदल
हे तर अिनि तत ेचे कारण आहेत. िशवाय िविश यवसायासाठी लागणा -याआदना ं या
िकंमतीमधील बदल, उ पािदत माला या िकंमतीमधील बदल हे सु ा अिनि तत ेत भर
घालत असतात . यामुळे पीक उ पादनाची प त ठरिवताना यवसायाचा मेळ िनि त
करताना या पैलूंचा िवचार लागतो . उदा.संकरीत िबयाणा या वापराम ुळे उ पादन जा त
िमळत े हे खरे आहे. परंतु ही िपके रोग व क ड यांना लवकर बळी पडतात . याचाही िवचार
करावा लागतो . जो शेतकरी सुर ेतलेला जा त मह व देतो तो अशा सुधारणा कमी करील ,
याम य े जोखीम जा त आहे. एखा ा यवसायाची िकंवा पीक कारची िनवड करताना
यासाठी येणारा खच आिण होणारी ा ी यामधील वेळेचा भावस ु ा दुल ि त करता
येणार नाही. उदा.मया िदत जिमनीचा वापर िपकांचे उ पादन कर यसाठी िनयिमतपण े
करता येईल. िकंवा फळबाग लाव यास काही वष पैसा गुंतवून ठेव यावरच ा ी िमळू munotes.in
Page 131
कृषी यवसाय यव थापन-२
131 शकेल. आज दुध देणारी गाय िवकत घे यासाठी जा त पैसा ावा क कमी पैशात कालवड
घेऊन ित या पालन पोषणावर काही काळ खच करावा , हा िनण य सु ा अशाच त ह चा
आहे. या संदभा त भिव यकालीन ा ीच े वत मान मु य काय आहे याचा िवचार करावा
लागतो .
६) कृषी िनण य या त व -
कृषी यव थापन ि य ेत शेती हे एकक मानल े जाते.महतम न याच े त व हे या सव िनण य
ि या ं या मागे मुख कारण असत े. या संदभा त शेतीमधील संसाधानाच े संगठन कसे
करावे आिण शेती या लागवडीतील िविवध ि यांचे संचालन कसे करावे याचा िनण य
घेतला जातो. मुळात अथ शा आिण शेती शा े यांची त वे कृषी े ातील संघटनाला
आिण ि यांना लागू करणे हेच या शा ाच े काम आहे. पीक उ पादन , पशुसंवध न,
यांि क करण , मिनयोजन हे सव शेती यवसायाच े भाग आहेत. व याम य े यो य िनण य
घे या या काया त आिथ क त वे माग दश क ठरतात . हणज े या येक भागासाठी वतं
असे त व नसून येक त व सव भागांना लागू होते. आिण सव त व येक भागाला लागू
होतात . (There is no separate principle or rule for each part of the
business, each principle applies to all parts of farming and all principles
apply to each par t of farming.)
७) मह वाच े िनण य घे याच े त व -
आधुिनक काळातील शेतीचे व प िवचारात घेता शेतक याला यो य वेळी िनण य घेणे
आव यक असत े. या िनण यांचा संबंध उपल ध संसाधना या वाटपाशी , काय म उपयोगाशी
व शेवटी मह म उ प न िमळिव यासाठी असतो . इतर यावसायाम य े जी िनि तता असत े
यामुळे तेथील िनण य ि या बरीचशी िनयिमत व पाची असत े. परंतु िनसगा वरील
अवल ंिब वाम ुळे शेती या उ पादनात अिनि तता असत े व यामुळेच िनण याची अचूकता
मह वाची ठरते. कशाचेउ पादन करावे? What to Produce? उ पादन कसे करावे? How
to Produce? उ पादन िकती करावे? How much to Produce? हे तीन िनण य
मह वाच े असतात . यां या अंतग त शेतक याला या गो ी ठरवा या लागतात याचा
उ लेख पुढील माण े करता येईल.
अ) पीक प ती -
िविश हंगामात कोणती िपके यावीत ?याचा िनण य शेतक याला यावा लागतो . जिमनीचा
दजा , नैसिग क प रि थती , बाजारप ेठेचे व प , शेतमाला या िकंमतीची वृ ी इ यादी
घटक िवचारात घेत यान ंतरच हा िनण य घेणे श य असत े.
आ) पशु पैदास -
हा यवसाय मु य असो क पूरक, याचे व प कसे राहील याची िनि ती शेतक याला
करावी लागते. पशुपालन व दु ध यवसाय , कु कुटपालन यासार या िनरिनरा या
यवसायात ून सवा त यो य कारची िनवड केली जाते. munotes.in
Page 132
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
132 इ) उ पादनाची पातळी -
कोणत े उ पादन यायच े याचा िनण य घेत यान ंतर या िपकां या उ पादनाची पातळी िकती
असावी ते ठरिवण े आव यक असत े. अथा त व तूला असणा या मागणीच े व प , ितची
िकंमत, िटकाऊपणा इ यादी घटक हा िनण य भािवत करतात .
ई) लागवडीची प त -
िनि त केलेला कार उ पािदत कर यासाठी लागवडीची कोणती प त वीकारायची याचा
िनण य यावा लागतो . ही गो ब याच माणात साधना ंची उपल धता , शेतक याचे ान,
ीकोन , या देशातील ढी प ती यावर अवल ंबून राहील .
उ) िपकाखालील े -
शेतक यान े पीक कार व इतर बाबतीत िनण य घेत यान ंतर कोण या िपका या
लागवडीखाली जिमनीच े िकती े ठेवावे ते ठरिवण े मह वाच े असत े. नैसिग क अिनि तता
आिण बाजाराची अि थरता या पा भूमीवर कोण याही एका िपकाखाली जा त े ठेवणे
अयो य ठ शकते. तसेच धारण े ाचा आकार िकती आहे यावर सु ा हा िनण य
अवल ंबून राहील . भारतासार या देशात िकफायतशीर आकाराची छोटी धारण े े
असताना या िनण यावर ब याच मया दा पड़तात .
ऊ) साधना ंचे माण -
भूमी, भांडवल आिण म ही शेती या उ पादनामधील मह वाची साधन े आहेत. यापैक
जमीन ा साधना ंचा पुरवठा मया िदत आहे. अशा साधना ं या जोडीला म आिण
भांडवलाच े माण िकती असाव े, याम ुळे खच िकमान आिण उ प न जा त येईल, याचा
िनण य यावा लागतो .
ऋ) साधनाचा मेळ आिण ित थापन -
साधना ं या एक ीकरणा सोबत म आिण भांडवल यांचे ित थापन आव यक असत े.
साधना ंचे ित थापन कर यामाग े मु य उ ेश उ पादनाची नैसिग क साधन े व मानविनिम त
साधन े यां यात संतुलन साधण े हा असतो . म आिण भांडवल या दोन घटकात
ित थापन करताना माची उपल धता िकती आहे याचा िवचार करावा लागतो . जेथे
भांडवला या वापराम ुळे म श बेकार राह शकते तेथे माच े जा त ित थापन यो य
नाही. परंतु यं ामुळे काय मता वाढते या व तुि थतीकड े दुल करता येत नाही. हणून या
दोन साधना ंचा यो य मेळ साधण े हा िनण य अितशय मह वाचा ठरतो.
ऌ) सुधारणा ंचा िवचार -
शेतीमधील उ पादन हे केवळ लागवडी या साधना ंनी िनधा रत होत नसून यावर
िनरिनरा या सुधारणा ंचाही प रणाम होतो. जिमनीची धूप होत अस यास भू-संधारणेचे
उपाय करणे, िवहीर खोदणे व बांधणे, शेतीला कुंपणाची सोय करणे, सुपीकता िटकव ून munotes.in
Page 133
कृषी यवसाय यव थापन-२
133 ठेव यासाठी उपाय करणे या दूरगामी िवचाराचा प रणाम ल ात घेऊन शेतक याला िनण य
यावे लागतात .
सारांश
कृषी यवसाय यव थापनातील िनण य घे यासाठी वर प केलेली त वे माग दश क ठ
शकतात . अथा त शेतीचे व प िजतक े गत आिण यापारी राहील तेवढी ही त वे जा त
उपयु ठरतील .
१०.४ कृिष यवसाय यव थापनातील ि या
कृिष यवसाय यव थापनातील एक मुख अंग हणज े े यव थापन िकंवा े
यव थापन . े यव थापन हणज े जमीन , मनु य म , भांडवल यासार या मया िदत
साधना ंचा जा तीत जा त उपयोग क न कृिष उ पादनाच े उि सा य कर याचा य न
करणे होय. कृिष यवसाय यव थापन ही यावहा रक ि या आहे. ती एकच ि या नसून,
ती फार गुतागुंतीची व गितमान असत े. कृिष यवसाय यव था पनात उपल ध असल े या
साधना ंचा यो य उपयोग कर यासाठी उि े ठरिवण े ज र असत े. आिण ती ठरले या वेळी
पूण करणेही मह वाच े आहे. स या या काळात भारतीय शेतक याचा शेती कर यामागचा
उ ेश केवळ उदरिनवा हाचा माग रािहला नसून, अलीकड या काळात यांचा कल भांडवल
संचयाकड े (Capital formation) वळू लागला आहे.
शेती यवसायात यश िमळिव यासाठी कृिष यवसाय यव थापनाची ि या पार पाडावी
लागत े. या ि य ेत खालील ि यांचा समाव ेश होतो.
१) िनरी ण -
शेतीवरील सव जिमनीच े, साधनसाम ु ीचे पूण िनरी ण करावे. श य अस यास याचा
नकाशा काढण े. सव साधना ंची यादी करणे, येक साधनाची ि थती िकंवा त कशी आहे
ती पाहणे व याची न द करणे मह वाच े असत े.
२) िनयोजन -
सु वातीला िपक उ पादनाचा आराखडा तयार करावा . यात े , िपकाची (िबयाची ) जात,
खते, औषध े, पाणी, मजूर, मं ाचे तास िकती लागतील याची अंदाने नांद करावी .बाबवार
खच िकती येईल हेही लय ही आखणी अशी असावी क , मनीचा यो य उपयोगरात या
माणसा ं या कामा या िदवसाचा उपयोग यो य हावयास हवा.िनयोजनात खच कमी
कर याचा व नफा वाढव याचा माग असावा .
३) मू यांकन करणे -
िनयोजन के यानंतर येक उप माचा ित हे टरी खच , उ प न नफा िकती िमळू शकेल,
घरात या माणसाच े मजूरीचे िदवस िकती भरतील , बाहेरील मजूर िकती लागतील , इतर
िनिव ा ंचा वापर िकती? याची िकंमत िकती? येक उप माची श यता (feasibility),
न याच े माण (Profitability) पहावी , यानुसार िनण या त येता येते. munotes.in
Page 134
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
134 ४) अंमलबजावणी -
कोणत े उप म शेतावर आराखड ्यानुसार राबवावयाच े हा िनण य घेत यावर याची श यतो
काटेकोरपण े अंमलबजावणी करावी . साधनसाम ु ीचा पुरवठा, भांडवलाची पूत ता, बाजार इ.
गो ी िनयोजना माण े अंमलात आणा या लागतात .
५) िनयं ण -
िनयोजन के या माण े िनरिनरा या उप माच े उि सा य कर या या ीने िनयं ण
आव यक असत े. शेतीवर िनरिनराळी कामे चालू असताना ती कामे वेळेवर व अपेि त
असल े या न यासाठी यव थापन व िनयं ण आव यक असत े.
६) िनण याची व अंमलबजावणीची जबाबदारी ि वकारण े -
यव थापनाची फल ुती काय आहे हे वषा अखेर समजत े. शेती यवसायाच े आिथ क ्या
िव ेषण करावे आिण िनरिनरा या घटकास मोबदला िकती िमळाला हे काढाव े. याव न
यव थापनाची कसोटी पहाता येते. ही सव जबाबदारी , शेतक यान े/ यव थापकान े
घेतले या िनण यावर व या िनण या याअ ंमलबजावणी या प तीवर अवल ंबून असत े आिण
यांना ि वकारण े भाग आहे.
१०.५ कृषी उ पादनाच े घटक
उपभो याची गरज पूण कर यासाठी व तू िकंवा सेवा यांचे उ पादन करावे लागत े.
अि त वात असल े या व तू िकंवा सेवां या उपयोगीत ेत भर घाल या या ि य ेला
उ पादन असे हणतात . उ पादन ि य ेत व तू अगर सेवेचा उपयोगीत ेत जी घालावी
लागत े यासाठी काही उ पादन घटका ंची आव यकता असत े या सहभागी घटका ंना आदान े
िकंवा उ पादन घटक असे हणतात . उ पादनाच े घटक ही एक आिथ क सं ा आहे जी
आिथ क नफा िमळिव यासाठी व तू िकंवा सेवां या उ पादनाम य े वापर या जाणार ्या
आदाना ंचे वण न करते. व तू िकंवा सेवे या उ पादनासाठी जी साधनसाम ु ी आव यक
असत े या साधन सामु ीला आदान े अथवा उ पादनाच े घटक हणतात . याम य े एखादी
व तू िकंवा सेवा तयार कर यासाठी आव यक असल े या कोण याही संसाधना ंचा समाव ेश
होतो. उदाहरणाथ , भात उ पादन कर यासाठी शेतकरी माती, ॅ टर, पाणी इ यादी व तू
वापरतो .या िविवध आदाना ंचे वग करण उ पादना या चार घटका ंम ये हणज ेच जमीन ,
म, भांडवल आिण संयोजन याम य े केले जाते. munotes.in
Page 135
कृषी यवसाय यव थापन-२
135
https://mr.vikaspedia.in/
उ पादना याया घटका ंचे प ीकरण आप याला पुढील माण े करता येईल.
१) जमीन :-
‘जमीन ' हा श द सामा यतः पृ वी या पृ भागाला सूिचत करतो .पण अथ शा ात जमीन या
घटकात िनसगा कडून मानवाला या या गॊ ी िमळतात या सव गो चा समाव ेश होतो.
जमीन हणज े सव िनसग , िनसगा तील सव सजीव आिण िनज व घटक याचा उपयोग
मनु य उ पादनात करतो . जरी जमीन िन य घटक आहे आिण ित याकड े वतः
उ पादन कर याची मता नसली तरीही ती उ पादनाचा एक मह वाचा घटक
आहे.आधुिनक अथ शा जिमनीला उ पादनाचा एक िविश घटक मानतात . याला
केवळ िविश उ ेशासाठीच न हे तर इतर अनेक उपयोगा ंसाठीही वापरता येते.
जिमनीची या या :-
१) ो. माश ल यां या मते - “जमीन हणज े केवळ काटेकोर अथा ने जमीन न हे, तर
िनसगा ने मानवाला जमीन , पाणी, हवा, काश आिण उ णता इ यादी मु पणे िदले या
सव गो ी आिण श याचा समाव ेश जमीन या घटकात होतो."
२) ा. के.मेहता यां या मते - "जमीन हा एक िविश घटक आहे िकंवा एखा ा गो ीचा
िविश पैलू आहे."
जिमनीम य े पुढील बाबी समािव होतात .
i) पृ वीची पृ भाग जसे मैदाने, पठार, पव त इ.
ii) समु , न ा, तलाव इ.
iii) हवा, काश इ
iv) तेल, कोळसा , नैसिग क वायू इ.
v) चांदी, सोने आिण इतर धातू आिण खिनज े इ.
munotes.in
Page 136
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
136 जिमनीची वैिश ्ये :-
१) िनसगा ची मोफत भेट :-
मुळात िनसगा कडून जमीन मोफत िमळत े.सु वाती या ट यात , माणसान े घेतले या
जिमनीला िकंमत िदली नाही. तथािप , जिमनीची उपयु ता िकंवा सुपीकता वाढव यासाठी
िकंवा जिमनीवर काही सुधारणा कर यासाठी काही खच करावा लागतो , परंतु तो
िनसगा कडून कोण याही खचा िशवाय उपल ध आहे.उ पादनातील इतर घटक आ मसात
कर यासाठी माणसाला य न करावे लागतात . पण जमीन संपादन कर यासाठी मानवी
य ना ंची गरज नाही.जमीन हे मानवी माच े फळ नाही.मानवा या उ ा ंती या खूप
आधीपास ून जमीन अि त वात आहे.
२) जिमनीचा पुरवठा िनि त आहे :-
उ पादक जिमनीचा पुरवठा माणान ुसार िनि त करत असला तरी थूल िकंवा यापक
अथा ने जिमनीचा पुरवठा ताठर आहे. हणज े जिमनीचा पुरवठा उ पादना या इतर
घटका ं माण े वाढवता िकंवा कमी करता येत नाही. एखा ा य साठी , जिमनीचा पुरवठा
लविचक असू शकतो , परंतु पृ वीवरील जिमनी या माणात वाढ िकंवा घट करता येणे
श य नाही. जिमनीचा इ तम वापर क नच जिमनीचा भावी पुरवठा वाढिवला जाऊ
शकतो .
३) सुपीकत ेतील फरक :-
सव जिमनी सार या सुपीक नसतात . जिमनी या वेगवेग या तुकड्यांम ये वेगवेग या
माणात सुपीकता असत े. काही िठकाण े खूप सुपीक आहेत आिण यांची कृषी उ पादकता
खूप चांगली आहे, तर काही िठकाण े पूण पणे नापीक आहेत आिण ितथे काहीही िपकवता
येत नाही. याच माण े, खिनज संप ी या समृ तेचे माण थानान ुसार बदलत े, याम ुळे
जमीन आिथ क ि कोनात ून अिधक उपयु िकंवा कमी उपयु ठरते.
४) जिमनीची अिवनाशीता :-
जमीन हा उ पादनाचा अिवनाशी घटक आहे. मनु य केवळ िविश थानांचा आकार आिण
यातील घटका ंची रचना बदलू शकतो , परंतु अशी जमीन न होऊ शकत नाही. जिमन
एकतर बागेत िकंवा जंगलात िकंवा कृि म तलावात पांत रत केली जाऊ शकते. तथािप ,
जिमनीचा काही भाग नैसिग क घटका ंमुळे ीण होतो, परंतु ते अवा तव आहे कारण
जिमनीची एकूण उपल धता बदलत नाही.
५) अचलता :-
इतर घटका ं माण े, जमीन भौितक ्या चल नाही. हा उ पादनाचा एक अचल घटक आहे,
कारण तो एका िठकाणाह न दुस या िठकाणी हलवता येत नाही. यात भौगोिलक
गितशीलत ेचा अभाव आहे. तथािप , जिमनीचा अनेक उपयोगा ंसाठी वापर करता येऊ
शकतो . munotes.in
Page 137
कृषी यवसाय यव थापन-२
137 ६) जमीन हा उ पादनाचा ाथिमक घटक आहे :-
https://www.magicbricks.com
कोण याही कार या उ पादन ि य ेत आप याला जिमनीपास ून सु वात करावी लागत े.
उदाहरणाथ , उ ोगा ंम ये ते क चा माल पुरव यास मदत करते आिण शेतीम य े, जिमनीवर
िपके घेतली जातात .
७) उ पादनाचा िन य घटक :-
जमीन हा उ पादनाचा िन य घटक आहे, कारण ती वतः काहीही उ पादन क शकत
नाही. यातून उ प न िमळिव यासाठी मानवी घटक आिण भांडवली िनिव ा जिमनीसोबत
यो य प तीन े एक करणे आव य क आहे.
८) परता या या काय ा ंचा भाव :-
जमीन हा उ पादनाचा एक िनि त घटक अस यान े, यावर परता याच े िनयम अिधक
भावीपण े लागू होतात . जिमनी या िविश भूखंडावर भांडवल आिण माचा वाढीव वापर
के याने पीक उ पादनात घट या दराने वाढ होते.
९) जिमनीचा पया यी वापर :-
शेती, दु ध यवसाय िकंवा कु कुटपालन , म ढीपालन , इमारत इ यादी पया यी कारणा ंसाठी
जिमनीचा वापर केला जातो. कोण याही िविश कारणासाठी जिमनीचा वापर हा केवळ या
िविश वापरात ून िमळणा या परता यावरच अवल ंबून नाही तर पया यी वापरात ून िमळणा या
उ प नावरही अवल ंबून असतो .
१०) जमीन िवषम आहे :-
उ पादना या इतर घटका ं माण े जमीन ही थान , सुपीकता , िनसग आिण उ पादकता
यां या संदभा त िभ न आहे.जिमनीच े दोन तुकडे अगदी सारख े नसतात .
जिमनीच े मह व :-
जमीन हा उ पादनाचा ाथिमक घटक मानला जातो.जमीन कोळसा , पाणी आिण
पे ोिलयमन े समृ आहे, याचा उपयोग वीज िनिम तीसाठी केला जातो. उ पादन ि या
पार पाड यासाठी कारखान े आिण उ ोग उभार यासाठी जिमनीची आव यकता असत े. munotes.in
Page 138
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
138 मानवजातीसाठी जिमनीला खूप मह व आहे.एखा ा देशाची आिथ क संप ी थेट या या
नैसिग क संसाधना ं या समृ ीशी संबंिधत असत े.
१) सजीव सृ ीची िनिम ती
२) रोजगार िनिम ती
३) पायाभ ूत सोयीस ुिवधांचा िवकास
४) जमीन कृषी उ पादन ठरवत े.
५) देशाची औ ोिगक गती आिण समृ ी खिनज संसाधना ं या उपल धत ेवर, हणज ेच
जिमनीवर अवल ंबून असत े.
६) जमीन देशाचे एकूण उ पादन ठरवत े.
७) जिमनीचा देशा या आिथ क िवकासावर भाव पडतो .
८) जमीन पया वरणाचा समतोल राखत े.
९) जमीन य िकंवा अ य पण े लोकां या मूलभूत गरजा पूण करते.
१०) यापारावर जिमनीचा भाव पडतो .
२) म:-
माम य े काही आिथ क ब ीसासाठी घेतले या शारी रक आिण मानिसक दो ही कामांचा
समाव ेश होतो.अशा कार े कारखा यात काम करणार े कामगार , डॉ टर , वक ल , मं ी,
अिधकारी , िश क या सवा चा मात समाव ेश होतो.कोणत ेही शारी रक िकंवा मानिसक
काय जे उ प न िमळिव यासाठी केले जात नाही, परंतु केवळ आनंद िकंवा आनंद
िमळिव यासाठी केले जाते, ते म नाही.
उदाहरणाथ , बागेत या माळी या कामाला म हणतात , कारण याला यातून उ प न
िमळत े.पण तेच काम जर याने या या घर या बागेत केले तर याला मजूर हणता येणार
नाही, कारण याला या कामाचा मोबदला िमळत नाही. हणून, जर एखा ा आईन े
आप या मुलांना वाढवल े, एखादा िश क आप या मुलाला िशकवत असेल आिण डॉ टर
या या प नीवर उपचार करत असेल, तर या ि याकलापा ंना अथ शा ात ' म' मानल े
जात नाही. कारण हे उ प न िमळिव यासाठी केले जात नाही.
मा या या या :-
१) एस. इ. थॉमस यां यामत े, " म हे शरीर िकंवा मना या सव मानवी य ना ंना सूिचत
करते जे ितफळा या अपे ेने केले जातात ."
munotes.in
Page 139
कृषी यवसाय यव थापन-२
139 २) “ म हणज े अथ यव थ ेत व तू आिण सेवां या िनिम तीसाठी वापरल े जाणार े शारी रक ,
मानिसक आिण सामािजक य न . “
माची वैिश ्ये
१) म नाशव ंत आहे :-
उ पादना या इतर घटका ंपे ा म अिधक नाशव ंत आहे. हणज े म साठवता येत नाहीत .
बेरोजगार कामगाराच े म या िदवसासाठी कायमच े न होतात जे हा तो काम करत नाही.
म पुढील िदवसासाठी पुढे ढकलल े जाऊ शकत नाहीत िकंवा जमा केले जाऊ शकत
नाहीत . ते न होईल. एकदा वेळ गेली क ती कायमची न होते.
२) मजूर मजुरापास ून वेगळे करता येत नाही :-
जमीन आिण भांडवल यां या मालकापास ून वेगळे केले जाऊ शकते, परंतु म तो
मजुरापास ून वेगळा क शकत नाही. िमक आिण कामगार हे एकमेकांसाठी अप रहाय
आहेत. उदाहरणाथ , िश काला घरी सोडून शाळेत िशकव याची मता िश कात आणण े
श य नाही. िश क वत: वगा त उपि थत असेल तरच याचे म काय क शकतात .
यामुळे िमक आिण मजूर यांना एकमेकांपासून वेगळे करता येत नाही.
३) माची गितशीलता कमी :-
भांडवल आिण इतर व तूं या तुलनेत म कमी चल आहेत. भांडवल एका िठकाणाह न
दुस-या िठकाणी सहज नेले जाऊ शकते, परंतु स या या िठकाणाह न इतर िठकाणी मजूर
सहजपण े वाह न नेणे श य नाही. मजूर आपल े मूळ िठकाण सोडून फार दूर जा यास तयार
नाही. यामुळे मात कमी गितशीलता असत े.
४) कमकुवत सौदाश :-
सवा त कमी िकंमतीत व तू खरेदी कर याची खरेदीदाराची मता आिण िव े याची व तू
जा तीत जा त िकंमतीत िवक याची मता याला सौदाश हणतात . मजूर मजुरीसाठी
आपल े म िवकतो आिण मालक मजुरी देऊन मजूर खरेदी करतो . मजुरांची सौदेबाजीची
श खूपच कमकुवत असत े, कारण यांचे म साठवल े जाऊ शकत नाहीत आिण ते
गरीब, अ ानी आिण कमी संघिटत असतात . िशवाय , एकतर काम नसताना िकंवा मजुरीचा
दर इतका कमी असतो क ते काम कर यासारख े नसते ते हा एक वग हणून कामगारा ंकडे
परत पड यासाठी राखीव ठेव नसते. गरीब मजुरांना उदरिनवा हासाठी काम करावे लागत े.
यामुळे मालका ं या तुलनेत मजुरांची सौदेबाजीची श कमकुवत असत े.
५) मजुरांचा अलविचक पुरवठा :-
एखा ा देशात िविश वेळी माचा पुरवठा ि थर असतो . याचा अथ यांचा पुरवठा
गरजेनुसार वाढवता िकंवा कमी करता येत नाही. उदाहरणाथ , एखा ा देशात िविश
कार या कामगारा ंची कमतरता अस यास , यांचा पुरवठा एका िदवसात , मिह यात िकंवा
वषा त वाढवता येत नाही. मजुरांना इतर व तूं माण े ‘मेड टू ऑड र’ करता येत नाही. कमी munotes.in
Page 140
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
140 कालावधीत इतर देशांतून मजूर आयात क न मजुरांचा पुरवठा मया िदत माणात वाढवता
येतो. मजुरांचा पुरवठा लोकस ं ये या आकारावर अवल ंबून असतो . लोकस ं या लवकर
वाढवता िकंवा कमी करता येत नाही. यामुळे मजुरांचा पुरवठा बर्याच माणात िव कळीत
असतो . ते लगेच वाढवता िकंवा कमी करता येत नाही.
६) मजूर हा माणूस आहे यं नाही :-
येक मजुराची वतःची अिभ ची , सवयी आिण भावना असतात . यामुळे मजुरांना
यं ा माण े काम करता येत नाही. मजूर यं ां माण े चोवीस तास काम क शकत नाहीत .
सतत काही तास काम के यानंतर िव ांती यां यासाठी आव यक असत े.
७) मजूर वत:ची न हे तर वतःच े म िवकतो :-
मजूर मजुरीसाठी आपल े म िवकतो , वत: नाही. ‘कामगार काम िवकतो पण तो वत:ची
मालम ा राहतो ’. उदाहरणाथ , जे हा आपण एखादा ाणी खरेदी करतो , ते हा आपण
सेवांचे तसेच या ा याच े शरीराच े मालक बनतो.पण या अथा ने आपण मजुराचे मालक
होऊ शकत नाही.
८) मजुरी वाढ या ने मजुरांचा पुरवठा कमी होऊ शकतो :-
जे हा यां या िकंमती वाढतात ते हा व तूंचा पुरवठा वाढतो , परंतु मजुरांचा पुरवठा कमी
होतो, जे हा यांची मजुरी वाढते. उदाहरणाथ , जे हा मजुरी कमी असत े, ते हा मजुरा या
कुटुंबातील सव पु ष, ि या आिण मुले यांना यांचा उदरिनवा ह कर यासाठी काम करावे
लागत े. परंतु जे हा मजुरीचे दर वाढतात ते हा मजूर एकटा काम क शकतो आिण याची
प नी आिण मुले काम करणे थांबवू शकतात . अशा कार े, मजुरी दर वाढ यान े मजुरांचा
पुरवठा कमी होतो. मजूर देखील कमी तास काम करतात जे हा यांना जा त पैसे िदले
जातात आिण यामुळे यांचा पुरवठा कमी होतो.
९) म हणज े उ पादनाची सु वात आिण शेवट :-
केवळ जमीन आिण भांडवल यां या उपि थतीन े उ पादन होऊ शकत नाही. मजुरां या
मदतीन ेच उ पादन सु करता येते. याचा अथ म ही उ पादनाची सु वात आहे.
माणसा या गरजा पूण कर यासाठी व तूंची िनिम ती केली जाते. जे हा आपण ते वापरतो
ते हा उ पादन संपते. हणून, म ही उ पादनाची सु वात आिण शेवट दो ही आहे.
१०) मा या काय मतेतील फरक :-
मजूर काय मते या बाबतीत िभ न असतात . काही मजूर यां या मता , िश ण आिण
कौश याम ुळे अिधक काय म असतात , तर काही यां या िनर रता , अ ान इ याद म ुळे
कमी काय म असतात .
११) मजुरांची अ य मागणी :-
ेड, भाजीपाला , फळे, दूध इ यािद उपभो य व तूंना थेट मागणी असत े कारण ते थेट
आप या गरजा पूण करतात . पण मजुरांची मागणी य नसून अ य आहे. आम या munotes.in
Page 141
कृषी यवसाय यव थापन-२
141 गरजा पूण करणा या इतर व तूंचे उ पादन कर यासाठी यांची मागणी केली जाते. यामुळे
मजुरांची मागणी यां या उ पादनास मदत करणा या व तूं या मागणीवर अवल ंबून असत े.
यामुळे मजुरांना इतर व तूंचे उ पादन कर याची मता अस याम ुळे यांची मागणी वाढली
आहे.
१२) मजुरां या उ पादनाची िकंमत शोधण े कठीण :-
https://www.esakal.com
यं ा या उ पादनाची िकंमत आपण सहजपण े काढू शकतो . परंतु मजुरांचा हणज े वक ल ,
िश क , डॉ टर इ याद चा उ पादन खच काढण े सोपे नाही. वया या िवसा या वष एखादी
य अिभय ंता झाली, तर या या िश णाचा , जेवणाचा , कपड्यांचा एकूण खच काढण े
अवघड असत े. यामुळे मजुराचा उ पादन खच काढण े अवघड आहे.
१३) म भांडवल िनमा ण करतात :-
भांडवल हा उ पादनाचा घटक असला तरी, तो मा या मोबद याचा प रणाम असतो .
म उ पादना या मागा ने संप ी कमवतात . भांडवल हा संप ीचा असाभाग असतो जो
उ प न िमळिव यासाठी वापरला जातो. भांडवल हे मा ार े तयार केले जाते आिण जमा
केले जाते. भांडवलाप े ा उ पादन ि य ेत म हे अिधक मह वा चे आहे कारण भांडवल हे
मा या कामाच े प रणाम आहे.
१४) म हा उ पादनाचा सि य घटक आहे :-
जमीन आिण भांडवल हे उ पादनाच े िनि य घटक मानल े जातात , कारण ते केवळ
उ पादन ि या सु क शकत नाहीत . माणूस य न करतो ते हाच जमीन आिण
भांडवलापास ून उ पादन सु होते. उ पादनाची सु वात माणसा या सि य सहभागान े
होते. हणून, म हा उ पादनाचा सि य घटक आहे.
माच े मह व :-
१) आिथ क वाढ
२) म उ पादकता येकावर प रणाम करते.
३) उ पादकता वाढ यान े जा त नफा आिण अिधक गुंतवणुक ची संधी िमळत े.
४) कुशल आिण अकुशल रोजगार िनिम ती munotes.in
Page 142
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
142 ५) उ पादनात वाढ
६) औ ोिगक िवकास
७) कृषी िवकास
८) पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास
९) देशाचा िवकास
३) भांडवल :-
भांडवल हणज े मानविनिम त व तू होय. सव मानविनिम त व तू या संप ी या पुढील
उ पादनासाठी वापर या जातात या हणज े भांडवल. अशा कार े, भांडवल हे उ पादनाच े
मानविनिम त साधन आहे. यं साम ी , सव कारची साधन े आिण उपकरण े, इमारती , रे वे
आिण वाहतूक आिण दळणवळणाची सव साधन े, क चा माल इ याद चा भांडवलात
समाव ेश होतो.
भांडवलाच े अथ शा , िव आिण लेखा म ये अनेक संबंिधत अथ आहेत. फायना स
आिण अकाउ ंिटंग कॅिपटलम य े सामा यतः आिथ क संप ीचा संदभ िदला जातो, िवशेषत:
जो यवसाय सु कर यासाठी वापरला जातो.
भांडवलाची या या :-
१) जे.आर. िह स या मते, "भांडवलाम य े स या अि त वात असल े या या सव व तूंचा
समाव ेश होतो, याचा वापर कोण याही कार े करता येईल, जेणेक न पुढील वषा म ये
गरजा भागवता येतील".
या या य ेनुसार, मानवी गरजा पूण करणा या सव गो ी भांडवली व तू आहेत. याचा अथ
असा क , दो ही, उपभो य व तू तसेच उ पादक व तूंचा समाव ेश ‘भांडवल’ म ये केला
पािहज े, कारण दो ही एखा ा मागा ने मानवी इ छा पूण करतात . परंतु व तुि थती हणून,
उपभो य व तूंचा 'भांडवल' म ये समाव ेश केला जात नाही कारण उपभो य व तू केवळ
एकाच वापरासाठी वापर या जातील आिण संप ी या पुढील उ पादनासाठी वापर या
जाणार नाहीत .
२) बोहम बावेक या मते, "भांडवल हे उ पादनाच े उ पािदत साधन आहे."
या या य ेनुसार, केवळ या व तूंचा समाव ेश भांडवलात केला जातो, याची िनिम ती
मानवी य ना ंनी झाली आहे.
३) वॉन िसकल आिण रॉजर यां या मते, "भांडवली व तू ही पुढील उ पादनासाठी
वापर या जाणा या मागील म ( य ना ंची) उ पादन े (साधन े) आहेत."
अशा कार े, भांडवल या अथा ने उ पादक आहे क ते उ पादना या भौितक जीवनादर यान
कामगारा ंना अिधक व तू िकंवा सेवांचे उ पादन कर यास स म करते. munotes.in
Page 143
कृषी यवसाय यव थापन-२
143 भांडवलाची वैिश ्ये:-
१) भांडवल हा िन य घटक आहे :-
हा उ पादनाचा एक िनि य घटक आहे. याच कारण मां या सहकाया िशवाय ते कुचकामी
ठरते.
२) भांडवल मानविनिम त आहे :-
ती माणसान े िनमा ण केली आहे. याचा पुरवठा माणसा या य ना ंनी वाढतो िकंवा कमी
होतो. जॉन टुअट िमल या मते, भांडवल हे "भिव यातील संप ी या उ पादनासाठी
िनयत केले या भूतकाळातील माच े संिचत उ पादन आहे", हणज ेच जे हा मानवी म
नैसिग क संसाधना ंवर लागू केले जातात , ते हा भांडवली व तू तयार होतात .
३) भांडवल हा उ पादनाचा अप रहाय घटक नाही :-
भांडवलािशवायही उ पादन श य आहे, तर जमीन आिण म हे उ पादनाच े मूळ आिण
अप रहाय घटक आहेत.
४) भांडवलात उ च गितशीलता आहे :-
उ पादना या सव घटका ंपैक भांडवलाची गितशीलता सवा िधक असत े. जमीन ि थर आहे,
मात कमी गितशीलता आहे, तर ‘भांडवल’ म ये ‘ थान गितशीलता ’ आिण ‘ यावसाियक
गितशीलता ’ दो ही आहेत.
५) भांडवल लविचक आहे :-
भांडवलाचा पुरवठा लविचक असतो आिण मागणीन ुसार सहज आिण लवकर समायोिजत
करता येतो. दुसरीकड े, जिमनीचा पुरवठा िनि त आहे आिण मजुरांचा पुरवठा लवकर
वाढवता िकंवा कमी करता येत नाही.
७) भांडवलाच े अवमू यन :-
भांडवल पु हा पु हा वापरल े तर याचे अवमू यन होते. उदाहरणा थ , जर कोणत ेही मशीन
बर्याच कालावधीसाठी वापरल े गेले असेल, तर ते घसाराम ुळे पुढील वापरासाठी यो य
नसेल.
७) भांडवल उ पादक आहे :-
कामगारा ंनी पुरेसे भांडवल घेऊन काम के यास उ पादन मोठ्या माणात वाढू शकते.
८) भांडवल ही िनसगा ची देणगी नाही :-
भांडवला या उ पादनाम य े काही खचा चा समाव ेश होतो कारण ती नैसिग क देणगी नाही
आिण मु पणे उपल ध नाही. ते क आिण यागान े कमावल े जाते.
munotes.in
Page 144
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
144 ९) भांडवल संभा य आहे :-
भांडवल जा त संभा य मानल े जाते, कारण भांडवल जमा के याने उ प न िमळत े.
१०) भांडवल हे मागील बचतीच े प रणा म आहे :-
काही करणा ंम ये जे हा भांडवली व तूंचा वापर उ पादनासोबत होत नाही, ते हा याची
बचत होते, उदा., जे हा शेतकरी या या पीक उ पादनाचा काही भाग वापरत नाही िकंवा
िवकत नाही, ते हा भिव यात ते िबयाण े हणून वापरल े जाऊ शकते.
भांडवलाच े मह व :-
१) उ पादन वाढव यासाठी आव यक
२) उ पादकता वाढते
३) आिथ क िवकासात मह व
४) रोजगारा या संधी िनमा ण करणे
५) कुशल आिण अकुशल रोजगार िनिम ती
६) सेवा े ा या िवकासासाठी
७) औ ोिगक िवकास
८) कृषी िवकास
९) पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास
१०) देशाचा िवकास
४) उ ोजकता / संयोजन :-
“उ ोजक ” हा श द च ि यापद “उ ोजक ” या श दापास ून आला आहे, याचा अथ
‘उप म घेणे’ असा होतो. याचा अथ नवीन उप मा ंची जोखीम “हाती” घेणा यांचा आहे.
एखादा उप म उ ोजका ार े िनमा ण केला जातो. िनिम ती ि य ेला “उ ोजकता ”
हणतात .”
उ ोजकता / संयोजन अथ :-
“उ ोजकता ” ही एखा ा उ ोजका या कृतीची ि या आहे जी नेहमी काहीतरी नवीन
शोधत असत े आिण एंटर ाइझमधील जोखीम आिण अिनि तता वीका न अशा
क पना ंचा लाभदायक संध म य े फायदा घेते. ही यवसाय , टाट अप कंपनी िकंवा इतर
सं था सु कर याची ि या आहे. उ ोजक एक यवसाय योजना िवकिसत करतो ,
मानवी आिण इतर आव यक संसाधन े ा करतो आिण या या यश िकंवा अपयशासाठी
पूण पणे जबाबदार असतो उ ोजकता ही उ ोजकता पा रि थितक तं ात चालत े. munotes.in
Page 145
कृषी यवसाय यव थापन-२
145 उ ोजकता / संयोजन या या :-
१) ए. एच. कोले यां या मते, उ ोजकता ही एखा ा य ची िकंवा संबंिधत य या
समूहाची उ ेशपूण ि याकलाप आहे, जी आिथ क व तू आिण सेवांचे उ पादन िकंवा
िवतरणा ार े नफा सु कर यासाठी , राख यासाठी िकंवा वाढव यासाठी केली जाते.
२) जे.ए. िटमम सया ं यामत े, उ ोजकता हणज े यावहा रक ्या काहीही न करता
काहीतरी तयार कर याची आिण तयार कर याची मता .
३) मुसलमन आिण जॅ सन यां या मते, "उ ोजकता हणज े यवसाय सु कर यासाठी
आिण तो यश वी कर यासाठी वेळ, पैसा आिण य ना ंची गुंतवणूक आिण जोखीम होय.
उ ोजकत ेची वैिश ्ये :-
१) आिथ क आिण गितमान ि याकलाप :-
उ ोजकता ही एक आिथ क ि या आहे कारण यात दुिम ळ संसाधना ंचा इ तम वापर
सुिनि त क न मू य िकंवा संप ी िनमा ण कर या या ीकोनात ून एंटर ाइझची िनिम ती
आिण ऑपर ेशन समािव आहे. ही मू यिनिम ती ि या अिनि त यावसाियक वातावरणात
सतत केली जात अस यान े, उ ोजकता ही गितमान श मानली जाते.
२) नवोप माशी संबंिधत :-
उ ोजकत ेम ये नवीन क पना ंचा सतत शोध घेणे समािव असत े. उ ोजकता एखा ा
य ला यवसाय ऑपर ेश स या िव मान प त च े सतत मू यमापन कर या स भाग
पाडत े जेणेक न अिधक काय म आिण भावी णाली िवकिसत आिण वीकार या जाऊ
शकतात .दुस-या श दात सांगायचे तर, उ ोजकता ही सं थांम ये सम वयासाठी
(काय मतेचे ऑि टमायझ ेशन) िनरंतर य न आहे.
३) नफा मता :-
“नफा संभा यता ही न या या संभा यतेिशवाय वा तिवक यवसाय उप मात क पना
िवकिसत कर याचा धोका प क न उ ोजकाला परतावा िकंवा नुकसान भरपाईची संभा य
पातळी आहे. उ ोजका ंचे य न केवळ एक अमूत आिण सै ांितक अवकाश ि याकलाप
राहतील .
४) जोखीम प करण े :-
नवीन क पना ं या िनिम ती आिण अंमलबजावणीम ुळे उ वणारी जोखीम वीकार याची
तयारी हे उ ोजकत ेचे सार आहे. नवीन क पना नेहमीच ता पुर या असतात आिण यांचे
प रणाम व रत आिण सकारा मक असू शकत नाहीत . एखा ा उ ोजकाला या या
य ना ंना फळ ये यासाठी संयम बाळगावा लागतो . म यंतरी या काळात (क पन ेची
संक पना आिण अंमलबजावणी आिण याचे प रणाम यां यातील कालावधीच े अंतर),
उ ोजकाला जोखीम प करावी लागत े. जर एखा ा उ ोजकाची जोखीम वीकार याची
इ छा नसेल तर उ ोजकता कधीही यश वी होणार नाही. munotes.in
Page 146
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
146 ५) कुशल यव थापन :-
उ ोजकत ेम ये कुशल यव था पनाचा समाव ेश होतो. मूलभूत यव थापक य कौश य हे
उ ोजकत ेचे सवा त मह वाच े वैिश ्य आहे. एखा ा एंटर ाइझ या भावी
यव थापनासाठी , आगामी संध या संदभा त सं था सुधारणा क पा ं या िडझाइनची
सु वात आिण देखरेख करणे ही उ ोजकाची भूिमका खूप मह वाची असत े.
६) आ हान े वीकारण े :-
उ ोजकता हणज े जोखीम आिण अिनि तत ेम ये आ हान े वीकारण े. उ ोजकता हे
क रअर हणून वीकारत असताना उ ोजक सव अडचण ची आ हान े वीकारतो आिण
उ ोग उभारणी आिण चालव याची संसाधन े एक क न या श यता ंचे यवहाय यवसाय
संध म य े पांतर कर याचा य न करतो .
७) येयािभम ुख ि या :-
उ ोजक जो एंटर ाइज ेस तयार करतो आिण चालवतो तो ाहका ं या गरजा पूण क न
नफा िमळव याचा य न करतो ; हणून, उ ोजकता ही एक येयािभम ुख ि या
आहे.उ ोजकता प रणाम , सा य आिण सा य केलेले ल य यावर जोर देते. उ ोजकता
का पिनक योजना िकंवा कागदी िनण य नाही. यामुळे उ ोजकता ही एक येयािभम ुख
ि याकलाप आहे.
८) मू य िनिम ती :-
उ ोजकता मू य िनमा ण कर या या ि याच े वण न करताना एक वैिश ्यपूण आहे.
उ ोजकत े ारे, नवीन उ पादन े, सेवा, यवहार , ीकोन , संसाधन े, तं ान आिण बाजार
तयार केले जातात जे समुदाय िकंवा बाजारप ेठेत काही मू य योगदान देतात.
उ ोजकत े या मा यमात ून आपण मू य िनमा ण केलेले देखील पाह शकतो ; संसाधन े
उ पादन े िकंवा सेवा यांसार या आउटप ुटम ये पांत रत होतात या प रवत न ि य े
दर यान , मू य तयार केले जाते, कारण उ ोजक काहीतरी फायद ेशीर आिण उपयु
बनवतो . कर हणतात , "उ ोजक I या फायदा होईपय त, येक वन पती एक बीज
असत े आिण येक खिनज हा दुसरा खडक असतो .
९) गितमान ि या :-
उ ोजकता हे एक गितमान काय आहे. पया वरणातील बदला ंमुळे उ ोजका ंची भरभराट
होते, याम ुळे यवसायासाठी उपयु संधी िमळतात . एक उ ोजक बदल या बाजारप ेठा
आिण वातावरणाशी सि यपण े यवहार करतो . तो बदला ंकडे बाजारातील फाय ा ंचा ोत
हणून पाहतो , सम या हणून नाही. अिनि तता या यासाठी बाजारप ेठे या संधी आहेत.
बाजारातील णभंगुर िवसंगत च े तो भांडवल करतो .
munotes.in
Page 147
कृषी यवसाय यव थापन-२
147 १०) वेगळेपण :-
उ ोजकत ेम ये आढळणार े आणखी एक वैिश ्य हणज े “वेगळेपण”. उ ोजकत ेम ये नवीन
संयोजन आिण नवीन ीकोना ंचा समाव ेश असतो यासह उ ोजक योग कर यास
इ छुक असतात . उ ोजकत े या मा यमात ून अनोखी उ पादन े तयार केली जातात आिण
अनोख े ि कोन वापर याचा य न केला जातो. उ ोजकता हणज े केवळ इतरांनी काय
केले याचे अनुकरण करणे न हे. हे काहीतरी नवीन करत आहे, काहीतरी न तपासल ेले
आिण न वापरलेले-अि तीय अस.
११) वार य आिण ी :-
उ ोजक य यशाचा पिहला घटक हणज े वार य . उ ोजकता एखा ा िविश य नात
घालवल े या वेळेपे ा कामिगरीन ुसार मोबदला देत अस यान े, उ ोजकान े ित या
आवडी या े ात काम केले पािहज े. अ यथा , ती उ च पातळी वरील कामाची नैितकता
राख यात स म होणार नाही आिण ती बह धा अपयशी ठरेल. या याजाच े कंपनी या
वाढीसाठी ि हजनम य े देखील भाषांतर करणे आव यक आहे. जरी एखा ा यवसायातील
दैनंिदन ि याकलाप एखा ा उ ोजकासाठी वार यप ूण असल े तरीही , जोपय त ती या
आवडीच े पांतर वाढ आिण िव तारा या ीकोनात क शकत नाही तोपय त हे
यशासाठी पुरेसे नाही. ही ी इतक मजबूत असली पािहज े क ती गुंतवणूकदार आिण
कम चार्यांपय त पोहोच ू शकेल.
१२) जोखीम आिण पुर कार :-
उ ोजकत ेसाठी जोखीम आव यक असत े. या जोखमीच े मोजमाप तु ही तुम या
यवसायात िकती वेळ आिण िकती पैसा गुंतवता यावर ठरते. तथािप , ही जोखीम थेट
सहभागी असल े या पुर कारा ंशी देखील संबंिधत आहे. एखादा उ ोजक जो ँचायझीम य े
गुंतवणूक करतो तो दुस या या यवसाय योजन ेसाठी पैसे देतो आिण याला स माननीय
उ प न िमळत े, तर एक उ ोजक जो ाउंड ेिकंग इनो ह ेश स हाती घेतो तो माक टम य े
काहीतरी ांितकारक काम करेल या गृहीतकान े सव काही धो यात घालतो . जर असा
ांितकारी चुक चा असेल तर ती सव काही गमावू शकते.तथािप , ते काम यो य अस यास ,
तो अचानक अ यंत ीमंत होऊ शकतो .
उ ोजकत ेचे मह व :-
१) उ पादन वाढव यासाठी आव यक
२) आिथ क िवकासात मह व
३) रोजगारा या संधी िनमा ण करणे
४) कुशल आिण अकुशल रोजगार िनिम ती
५) सेवा े ा या िवकासासाठी
६) औ ोिगक िवकास munotes.in
Page 148
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
148 ७) कृषी िवकास
८) पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास
९) देशाचा िवकास
१०) समाज आिण समुदाय िवकासावर प रणाम
११) राहणीमान वाढवा
१२) संशोधन आिण िवकासाच े समथ न करते
१०.६ शेती यवसाय यव थापनाच े मह व
शेतीचे उ पादन हे केवळ िनसगा वरच अवल ंबन नसून ते शेतक यान े अवल ंिबले या
प तीवरही अवल ंबून आहे. नैसिग क बाब म य े जिमन , पावसाच े माण , िनयमीत पाऊस ,
तापमान , आ ता, धंडी, वारा, अितव ृि , अनाव ृि , जिमनीतील पा याची पातळी यावर
शेतकरी िनयं ण क शकत नाही. काही वेळी िनसग , सहा यकारी असतो व काही वेळेला
नसतो . यामुळे उ पादनाची अिनि तता असत े.परंतू अनैसिग क िकंवा मनु याने िनम त
केले या साधना ंचा वापर िकती? कसा? व के हा? करावा यावर मा शेतकरी िनयं ण ठेवू
शकतो . ा साधनाम य े बी-िबयाण े, शेणखत , रासायिनक खते िपकावर पडले या रोगावर
व िकडीवर िनयं ण कर यासाठी उ पािदत कर यात आलेली औषध े, शेतीची अवजार े, यं े,
ऑईल इंिजन, इलेि क मोटार इ यादी अनेक बाब चा समाव ेश होतो.
https://heeraagro.com/
गे या दोन-तीन दशकापास ून कृिष े ा या तं ानात गित झा याम ुळे, नवीन तं ाचा
वापर कौश यप ूव क, के हा व कसा करावा , याबाबतच े िनयोजन , याची अंमलबजावणी ,
याचे थूल व पात मू यमापन अशा व पात यव थापन थोड्या माणात का होईना ,
शेतकरी अंिगका लागला आहे. भारतात िनरिनरा या संशोधन सं थां ारा िवशेषतः कृिष
िव ापीठा ार े अिधक उ पादन देणा या िपकां या जाती िनमा ण होऊ लाग या आहेत.
रासायिनक खताचा , पा या या वापरास ंबंधी व रोग िकड वर उपायास ंबंधी तं उपल ध
होऊ लागल े आहे. शेती या जु या अवजाराऐवजी यं ाचा वापर वाढू लागला आहे.
शेतमालास यो य भाव िमळावा हणून शासानातफ य न होत आहेत. तसेच शेतीसाठी
भांडवल पुरवठा सहकारी सं थाकड ून, बँकाकड ून कर याची सुिवधा िनमा ण झा या आहेत.
अशा या नवीन वातावरणात शेतक यास आप या शेतीतून जा तीत जा त उ पादन munotes.in
Page 149
कृषी यवसाय यव थापन-२
149 काढ यासाठी िनयोजनाची आव यकता आता शेतक यास भासू लागली आहे. अलीकड या
काळात केवळ उदरिनवा हाची शेती न करता , पधा मक वातावरण , शेती यवसायातील
िनरिनरा या सम या ंना सामोर े जा यासाठी शेतक यास नुसतेच िनयोजनब असून
उपयोगी नाही तर यास संघटन कौश य (Organization skill) व यव थापन -कुशलता
(Management skill) अिधकात अिधक माणात यावयास हवी. तरच तो शेतकरी शेती
यवसाय यश वी र या क शकेल. शेती यवसाय यव थापनशा ाचा अ यास व
यातील त वांचा वापर क न शेतक यास शेतीधं ात यो य ते िनण य घेता येतील. शेती
यवसाय यव थापनाच े मह व थोड यात पुढील मुद् ां या आधार े सांगता येईल.
१) शेतीत तं ानाचा वापर
२) यापारी िपकात वाढ
३) शेतीपूरक यवसायाचा लाभ
४) शेतीकड े पाह या या ीकोनात बदल
५) शेतक या या उ पंनात वाढ
६) शा त शेती िवकास
७) िसंचना या सोयी सुिवधा / पाणी पुरवठा
८) कजा या ोतातील बदल
९) शेतमाल िनया त वाढ
१०) अ नधा य उ पादनात वाढ
११) शेती उ पादनात गुणा मक व सं या मक वाढ
१२) शेती कर या या प तीत बदल
१३) पीक प तीत बदल
१४) कृषी पय टन यवसाया चा लाभ घेणे श य
१५) शेतक या या खचा त घट
१६) वष भर उ पादन घे याकड े कल
१७) कृषी पय टनास चालना
१८) शेतक या ं या िश ण िश णात वाढ
१९) फलो पादन व उ ान िव ा तं ाचा िवकास
२०) या उ ोगात वाढ munotes.in
Page 150
शेती आिण शेतीचे ामीण िवकासातील
मह व
150 २१) ामीण रोजगार वाढ
२२) शेतक या या िनण य मत ेत वाढ
२३) उ पादन घटका ंचा काय म वापर
२४) धोके व अिनिशतत ेमुळे होणार े नुकसान कमी माणात होते
२५) यापारी त वावरील शेतीमुळे शेती उ पादनात वाढ
१०.७ वा याय
शेती यवसाय यव थापनाची त वे प करा.
शेती उ पादनाच े िविववध घटक सिव तर सांगा.
शेती यवसाय यव थापनाच े मह व सांगा.
१०.८ संदभ सूची
१) कृषी यवसाय यव थापन - ा. डॉ. वाघमार े र. ए., ा. डॉ. ध डग े मा. प., ाची
काशन , मुंबई - ९२.
२) कृषी अथ शा - डॉ. किवम ंडन िवजय , ी मंगेश काशन , नागपूर - ४४००१० .
३) डॉ. जी.एन. झामरे,भारतीय अथ यव था िवकास व पया वरण अथ शा , िपंपळाप ुरे
आिण कं. प लीक ेशन, नागपूर.
४) डॉ. गंगाधरकाय ंदे – पाटील , शेतीचे अथ शा , चैत य पि लक ेश स, नािसक – १३
५) यशवंत पंिडतराव , भारतातील ामीण औ ोिगिककरण
६) डॉ. जी.एन. झामरे,भारतीय अथ शा , िपंपळाप ुरे आिण कं. प लीक ेशन, नागपूर.
७) डॉ. वसुधा पुरोिहत – खांदेवाले, भारतीय अथ यव था , िव ा बु स पि लक ेशन ,
औरंगाबाद .
८) डॉ. सुखदेव खंदारे, ए युकेशन भारतीय अथ यव था , ए युकेशनल पि लक ेशन.
९) डॉ. देसाई , डॉ. िनम ल भालेराव , कृषीअथ शा आिण भारतातील शेती यवसाय ,
िनराली काशन
१०) Agarwal A.N. , Indian Economy, Problems of Development and
Planning.
११) Dantawala , Indian Agriculture Development since Independence,
Oxford & IHB Publication. munotes.in
Page 151
कृषी यवसाय यव थापन-२
151 १२) Dr.Chandra Shekar Prasad, Agriculture and S ustainable
Development in India , New Century Publication, New Delhi.
१३) Dr. K.A . Rasure, Sustainable Development in India, Oxford Book
Company, Jaipur, New Delhi.
१४) Dr. Vijay Karimandan , Principles and Practice of Agricultural
Economics ,Mangesh Prakashan, (Marathi Prakashan)
१५) Mishra , Puri, Indian Economy, Himalaya Publication.
१६) Mamoria C.B. & Tripathi B.B., Agricultural Problem, Kitab Mahal ,
1991.
१७) M.M. Sury,Twenty Years of Economic Reforms in India 1991 -2011,
New Century Publications, New Delhi , India.
१८) Plans for Reclamation of Waste Lands Publication and
Information’s Directorate, New Delhi, 1994.
१९) Raju V.T. and Rao D>V. , Economic of Farm Production And
Management , Oxford & IBH Publishing Co Pvt. , New Delhi –
10049
२०) Ruddar Dutta, Sudharam K.P. , Indian Economy, S.Chand &
Company Limited , New Delhi – 110055
२१) Sankar Kumar Bhaumik, Refor ming Indian Agriculture
२२) Talari J.M., Naik V.G. and Jalgaonkar V.N., Introduction to
Agriculture Economics Agriculture Business Management.
२३) Handbook of Agriculture – ICAR - New Delhi.
२४) www.investopedia.com
२५) Factors of production - wikipedia
munotes.in