Page 1
1 १
िवभाग १:
ामीण िवपणन
RURAL MARKETING
घटक संरचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ ामीण िवपणनाची संक पना
१.३ ामीण िवपणनाची या ी
१.४ ामीण िवपणनाच े व प आिण उ ा ंती
१.५ ामीण िवपणन धोरणे - ४ पी
१.६ ामीण पायाभ ूत सुिवधा
१.७ नवीन उ पादन िवकासातील लॉिजि टक ट पे
१.८ सारांश
१.९ वा याय
१.० उि े (OBJECTIVES )
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
ामीण िवपणन संक पना समजून घेणे
ामीण िवपणना या या ीवर चचा करणे
ामीण िवपणनाच े व प आिण उ ा ंती प करणे
ामीण िवपणन धोरणा ं या ‘४ पी’ वर चचा करणे
ामीण पायाभ ूत सुिवधा समजाव ून सांगणे
नवीन उ पादन िवकासातील लॉिजि टक ट या ंचे िव ेषण करणे munotes.in
Page 2
ामीण िवपणन
2 १.१ तावना (INTRODUCTION )
िवपणन ही एक यावसाियक सं ा आहे. याची त ांनी वेगवेग या कार े या या केली
आहे. खरं तर, कंपनी तरावरही लोक या श दाला वेग या कार े समजू शकतात . मुळात,
ही एक यव थापन ि या आहे; या ार े उ पादन े आिण सेवा संक पन ेतून वा तवात
ाहकाकड े जातात . याम य े उ पादन ठरवण े, याची मागणी िनि त करणे, याची िकंमत
ठरवण े आिण िवतरण मा यम े िनवडण े समािव आहे. याम य े बिहगा मी आिण अंतगा मी
िवपणन या दो ह चा समाव ेश क न चारा मक धोरण िवकिसत करणे आिण
अंमलबजावणी करणे देखील समािव आहे.
"िवपणन ही एखा ा उ पादना या िव ची सं था आहे, उदाहरणाथ , याची िकंमत ठरवण े,
तो कोण या भागात पुरवठा केला जावा आिण याची जािहरात कशी करावी ."
अमे रकन माक िटंग असोिसएशन ने िवपणना ची या या अशी क ेली आहे: "िवपणन ही
ि या, सं था आिण ाहक , सेवाथ , भागीदार आिण समाजासाठी उपयु असल े या
योजना तयार करणे, आदान - दान करणे, िवत रत करणे आिण देवाणघ ेवाण करणे
यांसाठीची ि या आहे."
ामीण बाजारप ेठा अजूनपय त उघडक स न आल ेले सु गुण / मता असल े या हणून
उदयास आ यान े यांचा शोध घे या या गरजेवर भर िदला जातो. गे या काही दशका ंम ये
िवपणका ंनी, नािव यप ूण प दतीन े, ामीण बाजारप ेठा समजून घे याचा आिण िमळव याचा
कर याचा य न केला आहे. यां या काही य ना ंचे फळ िमळाल े आिण अनेक बाजारप ेठा
अजूनही पादा ा ंत कराय या रािह या आह ेत. ामीण िवपणन ही एक िवकिसत होणारी
संक पना आहे आिण कोण याही अथ यव थ ेचा एक भाग हणून, अजूनपय त उघडक स
न आल ेले सु गुण / मता असल ेली स ंक पना आहे; िवपणका ंना अलीकड ेच यांमधील
संधी जाणवली आहे. पायाभ ूत सुिवधांम ये सुधारणा आिण ामीण बाजारप ेठांचा िव तार
हा ामीण भागात जाऊ इि छणा या ंसाठी उ व ल भिव या ची आशा िक ंवा भरोसा द ेतो.
ामीण ाहक आजकाल ँडेड व तूंसाठी उ सुक आहेत, यामुळे उ पादन े आिण सेवांसाठी
बाजाराचा िव तार झाल ेला िदसतो .
ामीण लोकांनीवाग या -बोल यात ून या ं या तीत हो या या प ती , सवयी , जीवनश ैली
आिण अगदी व तू आिण सेवां या उपभोग प ती या बाबतीत हळूहळू शहरीकरणा या
ि थतीकड े जा याचा कल दश िवला आहे. यामुळे ामीण भागातील ाहका ंवर अिधक ल
क ि त कर यात धोके आहेत. िकंमती कमी कर यासाठी उ पाद नाची वैिश य े कमी करणे
हा धोकादायक उपाय / माग आहे. ामीण भागातील खरेदीदारा ंना शहरी जीवनश ैलीचे
अनुकरण करणे आवडत े. आ या ची गो हणज े, २००३ -०४ या जनगणन े या
अहवालान ुसार, भारतात एकूण ६,३८,३६५ गावे आहेत. यात एकूण लोकस ं ये या
जवळपास ७०% लोक राहतात ; यापैक ३५% गावांची लोकस ं या १,००० पे ा जा त
आहे.
ामीण भागातील दरडोई उपभोग खच ११.५ ट या ंनी वाढला आहे; तर शहरी खचा त
९.६ ट या ंनी वाढ झाली आहे. ामीण भारतात दुचाक , लहान कार, दूरदश न संच, munotes.in
Page 3
ामीण िवपणन
3 शीतकपाट े (रेि जर ेटर), वातान ुकूिलत यं े आिण घरगुती उपकरण े यांसार या
ाहकोपयोगी व तूंसाठी चंड संभा यता आहे.
१.२ ामीण िवपणनाची संक पना (CONCEPT OF RURAL
MARKETING )
भारता या अथ यव थ ेतील ामीण िवपणन या संक पन ेने लोकां या जीवनात नेहमीच
भावशाली भूिमका बजावली आहे. भारतात , काही महानगर े सोडली , तर सव िज ह े आिण
औ ोिगक शहरे ामीण बाजारप ेठांशी जोडल ेली आहेत. भारतातील ामीण बाजारप ेठेतून
देशात मोठी उ प न िनिम ती होते कारण या देशातील सवा िधक ाहक ामीण भागात
आहेत. भारतीय अथ यव थ ेतील ामीण बाजारप ेठ देशा या जवळपास िन याह न अिधक
उ प न िनमा ण करते.
या या :
‘ ामीण िवपणन ’ हे अगदी ‘िवपणना’ सारख ेच आहे. ामीण िवपणन केवळ खरेदीदारा ं या
( ाहका ं या) बाबतीत वेगळे आहे. येथे, ल य बाजाराम य े ामीण भागात राहणार े ाहक
असतात . अशा कार े, ामीण िवपणन हे िवपणना या मूलभूत त वांचा (संक पना , त वे,
ि या , िस ांत, इ.) ामीण बाजारप ेठांसाठी वापर आहे.
१.३ ामीण िवपणनाची या ी (SCOPE OF RURAL
MARKETING )
१. लोकस ं या:
२०११ या भारतीय जनगणन ेनुसार ामीण लोकस ं या एकूण लोकस ं ये या ७२% आहे
आिण ती िव तृत भौगोिलक े ात िवखुरलेली आहे. ती जगातील लोकस ं ये या १२%
आहे २. वाढती ामीण समृ ी:
आधुिनक शेती प ती , कं ाटी शेतीचे औ ोिगक करण , शहरी भागात थला ंतर इ याद म ुळे
सरासरी उ प नाची पातळी िस झाली नाही. आिथ क ि यांम ये एकंदर वाढ झाली आहे
कारण िनयोिजत ामीण िवकासादर यान िसंचन, खते, कृषी उपकरण े आिण कृषी ि य ेवर
मोठया माणावर संसाधन े खच झाली आहेत. ामीण भागातील लोकांम ये बचतीची
सवयही वाढली आहे. हे देखील उ च यश म य े योगदान देते.
३. वापरात वाढ:
ामीण भागातील ाहका ंची यश वाढली आहे. परंतु, शहरी खचा या तुलनेत सरासरी
दरडोई गृह खच अजूनही कमी आहे.
४. जीवनश ैली आिण माग या ंम ये बदल:
ामीण भागातील ाहका ंची जीवनश ैली ल णीय बदलली आहे. ामीण भागातील
ाहका ंकडून टेबल पंखा, रेिडओ, छोटी मोटारसायकल , साबण , इ यादी िटकाऊ तसेच munotes.in
Page 4
ामीण िवपणन
4 नाशव ंत व तूंना मागणी वाढली आहे. यामुळे उ पादका ंना बाजारप ेठ उपल ध होते. ामीण
बाजारप ेठ िदवस िदवस िव तारत आहे.
५. शहरा पे ा बाजार वाढीचा दर जा त :
जलद िवक या जाणा या ाहकोपयोगी व तू [FMCG] बाजार आिण िटकाऊ बाजारप ेठेचा
वाढीचा दर ामीण भागात जा त आहे. वयंपाकाच े तेल, केसांचे तेल, इ यादी
उ पादनांसाठी ामीण बाजारातील वाटा ५०% पे ा जा त आहे.
६. उ पादना या जीवन च ाचा फायदा :
शहरी बाजारप ेठेत प रप वता ट पा गाठल ेली उ पादन े ामीण बाजारप ेठेत अजूनही
वाढी या अव थ ेत आहेत.
७. िनण य घेणारे घटक :
ामीण भागातील मिहला खरेदीसाठी झटपट िनण य घेऊ लाग या आहेत. अ यासात ून
असे िदसून आले आहे क ७२.३% िनण य कुटुंबात एकि तपण े घेतले जातात . िश ण
आिण सारमा यमा ंमुळे िनण य घे यातील मुलांची भूिमकाही बदलत आहे.
१.४ ामीण िवपणनाच े व प आिण उ ा ंती (NATURE AND
EVOLUTION OF RURAL MARKETING )
एक हण आहे क खीरीचा पुरावा खा यात आहे.तसेच, सव उ पादनाचा पुरावा
उपभोग /िवपणन म ये आहे. तांि क सुधारणा आिण लोकां या खरेदी मतेत वाढ
झा याम ुळे, अिधक आिण चांग या व तू आिण सेवांना आता सतत मागणी आहे. भारतीय
अथ यव थ े या उदारीकरण आिण जागितक करणा मुळे व तू आिण सेवां या अ याध ुिनक
उ पादन , सार आिण मोठया माणावर िवतरणाचा अित र फायदा झाला आहे.
हे िवचारात घेत यास , िवपणका ंनी यांचे काय केवळ महानगर े, िज हा मु यालय े आिण
मोठया औ ोिगक उपनगर असल े या शहरी भारतात क ि त करावे क ामीण भारतापय त
यांचे काय िव ता रत करावे का असा उ वू शकतो . ामीण भारत हाच खरा भारत
आहे. भारतातील बह तांश लोकस ं या खेड्यांम ये राहते. लोकस ं ये या बाबतीत , भारतीय
ामीण बाजारप ेठ अमे रका िकंवा रिशया या संपूण बाजारप ेठेपे ा जवळजवळ दु पट आहे.
अ) ामीण बाजारप ेठेची वैिश ्ये:
शेती हा उ प नाचा मु य ोत आहे.
उ प न हंगामी व पाच े असत े. पीक उ पादनावर अवल ंबून अस यान े यात चढ-
उतार होत असतात .
ामीण बाजारप ेठ मोठी असली तरी भौगोिलक ्या िवखुरलेली असत े. munotes.in
Page 5
ामीण िवपणन
5 ही बाजारप ेठ भािषक , धािम क आिण सां कृितक िविवधता आिण आिथ क असमानता
दश वते.
बाजार पेठ अिवकिसत आहे, कारण या लोकांपासून ती बनली आह े, यां याकडे
अजूनही पुरेशी यश नाही.
बाजार पेठ मु य व े कृषीिभम ुख आहे, राहणीमानाचा दजा हलका आहे, कमी दरडोई
उ प न आिण सामािजक -सां कृितक मागासल ेपण आहे.
ही बाजारप ेठ वेग या आवडी -िनवडी , सवय च े कार आिण वत णूक वैिश ्यांसह
ती आिण िविवध ादेिशक पसंती दश वते.
ामीण िवपणन ि या ही उ ेरक (इतर ि या ंना चालना द ेणारी) आहे तसेच
ामीण िवकास ि य ेचा प रणाम आहे. ामीण े ातील सामािजक आिण आिथ क
बदलाची सु वात आिण यव थापन हा ामीण िवपणन ि य ेचा गाभा आहे. या
ि य ेत तो लाभदायक आिण लाभाथ दो ही बनतो.
१.४.१ ामीण िवपणनाची उ ा ंती:
भाग १ (इ. स. १९६० पूव ):
ामीण िवपणन हणज े ामीण आिण शहरी भागात ामीण उ पादना ंची िव आिण कृषी
संसाधना ंची ामीण बाजारप ेठांम ये िव . ते ‘कृषी िवपणना’ सारख ेच मानल े गेले आहे.
अ नधा या ंसारखी कृषी उ पादन े आिण कापूस, तेलिबया , ऊस इ यादी औ ोिगक
संसाधन े या काळात चच या क थानी होती . कृषी िनिव ा पुरवणा या कंप यां या आिण
ामीण भागातील कारािगरा ं या पुरवठा-साखळी ि या ंकडे दु यम ल िदले गेले. बांबू या
टोप या , दोरख ंड, िखडक आिण दारा या चौकटी , लोहार , सुतार, मोची आिण भांडी
िनमा ते / कुंभार यांसार या िव े यां ारे नांगर यांसारखी छोटी कृषी अवजारे यांसार या
उ पादना ं या थािनक िवपणनावर सव साधारणपण े भर दे यात आला . हा पूण पणे
असंघिटत बाजार होता िजथे सव बिनया आिण महाजन ( थािनक यापारी लोक) या
बाजारप ेठांम ये वच व गाजवत होते.
भाग २ (इ. स. १९६० ते १९९० ):
या युगात, वै ािनक शेतीमुळे ह रत ांती झाली आिण अनेक गरीब गावे समृ यवसाय
क ांम ये बदलली . प रणामी , कृषी संसाधना ंची मागणी िवशेषत: गह आिण धा या या
बाबतीत वाढली . िसंचना या उ म सुिवधा, माती परी ण , उ च उ प न देणा या िविवध
कार या िबया या ंचा वापर, खते, क टकनाशक े आिण िव ुत मशागत य ं े, कापणीय ं ,
मळणीय ं इ यादी यं ां या तैनातीम ुळे ामीण प रि थती बदलली . या संदभा त, कृषी
संसाधना ं या िवपणनाला मह व आले. या काळात ‘कृषी संसाधना ंचे िवपणन ’ आिण
पारंपा रक ‘कृषी िवपणन ’ अशी दोन वतं े े उदयास आली . या कालावधीत , सामा य
िवपणना या चौकटी म ये ामीण उ पादना ं या िवपणनाकड े ल णीय ल िदले गेले. खादी munotes.in
Page 6
ामीण िवपणन
6 आिण ामो ोग आयोग , िग रजन सहकारी सं था, एपीसीओ फॅि स , इफको , कृभको,
इ यादी सं थांची िनिम ती आिण या उ पादना ंना ो साहन दे यासाठी सरकारन े िदलेले
िवशेष ल या युगातील सवा गीण वाढीस कारणीभ ूत होते. ामो ोगा ंची भरभराट झाली
आिण ह तकला , हातमाग कापड , साबण , काडेपेट्या, फटाक े, इ यादी उ पादन े ामीण
भागात ून मोठया माणावर शहरी बाजारप ेठेत दाखल झाली.
भाग ३(इ. स. १९९० या दशका या म यान ंतर):
याआधी या दोन ट या ंम ये या उ पादना ंकडे ल िदले गेले नाही ते हणज े घरगुती
वापरा या व तू आिण िटकाऊ व तूंचे ामीण बाजारप ेठेत िव करणे . देशाची आिथ क
प रि थती अशी होती क ामीण भागातील लोक या कारची उ पादन े खरेदी क शकत
न हत े. दुसरे हणज े, आपली बाजारप ेठ होती आिण आपण कधीही (िवदेशी) कंप यांना
भारतीय बाजारप ेठेत काम क िदले नाही. पण आ ही ती उचलून धरली आिण
अथ यव था खुली केली, प रणामी भारतात कंप या भरभराटीस येऊ लाग या . लहान
गावे/वाडे मोठया माणावर िवखुरलेले होते याम ुळे यां यापय त पोहोचण े कठीण आिण
महाग होते. ामीण बाजारप ेठा शहरी बाजारप ेठे या उपा ंग हो या आिण यां याकडे
सोयी कर दुल केले गेले होते. तथािप , इ. स. १९९० पासून, भारता या औ ोिगक
े ाने साम य आिण प रप वता ा केली आहे. सकल रा ीय उ पा दनाम ये याचे
योगदान मोठया माणात वाढल े. एक नवीन सेवा े उदयास आले जे कृषी समाजाच े
औ ोिगक समाजात पांतर दश वते. दर यान , क आिण रा य सरकार , सेवा सं था
आिण मफतलाल , टाटा, िबला , गोयंका आिण त सम सामािजक जबाबदार यवसाय
गटां या िवकास काय मांमुळे, ामीण भागात सवा गीण सामािजक -आिथ क गती झाली.
आिथ क सुधारणा ंनी बाजारप ेठेत पधा सु क न गती या ि य ेला आणखी गती िदली.
हळूहळू, घरगुती वापरा या व तू आिण िटकाऊ व तूंसाठी ामीण बाजारप ेठेम ये वाढ
झाली आहे. ामीण िवपणन हे ामीण भागातील लोकां या, कुटुंबां या आिण यवसाया ं या
गरजा आिण माग या पूण कर यासाठी ामीण बाजारप ेठांना आकिष त कर या या आिण
सेवा दे या या उदयो म ुख वेग या ि या ंचे ितिनिध व करते. वरील िव ेषणा या
प रणामी , आपण ामीण िवपणनाब ल असे हणू शकतो , “ ामीण िवपणन हे एक काय
हणून पािहल े जाऊ शकते, जे या सव ि या ंचे यव थापन करत े, याम य े यश चे
मू यमापन करणे, ितला ेरीत कर णे आिण िविश उ पाद ने आिण स ेवां या भावी
मागणीम य े ितचे पांतर करणे आिण या उ पाद ने आिण स ेवांना ामीण भागातील
लोकांपय त पोचवून यां यासाठी समाधान आिण चांगले जीवनमान िनमा ण करणे आिण
या ार े सं थेची उि े सा य करणे”.
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) खालील िवधान च ूक क बरोबर त े सांगा:
१. िवपणना ारे उ पादन े आिण सेवा संक पन ेतून ाहकाकड े जातात .
२. ामीण िवपणन खरेदीदारा ं या बाबतीत अगदी िवपणना सारख ेच आहे.
३. ामीण भागातील ाहका ंची जीवनश ैली बदलली आहे. munotes.in
Page 7
ामीण िवपणन
7 ४. १९६० ते १९९० या काळात वै ािनक शेतीमुळे भारतात ह रत ा ंती झाली.
५. आिथ क सुधारणा ंनी बाजारप ेठेत पधा सु क न गतीची ि या मंदावली .
ब) या या िलहा :
१. िवपणन
२. ामीण िवपणन
क) टीपा िलहा:
१. उ पादनामधील समािव ि या
२. वाढती ामीण समृ ी
३. ामीण बाजारप ेठेची वैिश ्ये
४. इ. स. १९६० पूव ची भारतीय ामीण बाजारप ेठेची ि थती
५. इ. स. १९९० या दशका या म यान ंतर भारतीय ामीण बाजारप ेठांम ये झाल े या
सुधारणा
१.५ ामीण िवपणन धोरण े- ४ पी (RURAL MARKETING
STRATEGIES -4 Ps)
िवपणन िम णाम य े उ पादन , िकंमत, सार आिण िठकाण यांसार या िविवध िनयं णीय
घटका ंचा समाव ेश असतो . कोण याही यवसायाच े यश हे िवपणन िम णावर अवल ंबून
असत े आिण हे चार घटक िवपणकासाठी हातातील शि शाली श ासारख े असतात .
ामीण ाहका ं या वत णुक चे घटक िभ न आिण अ रशः अ ंदाज न बा ंध याचा व पाच े
अस यान े, िवपणका ंना ामीण े ांसाठी िवपणन िम ण धोरणे तयार करणे आ हाना मक
काय आहे. ल णीय िवषमत ेमुळे, िवपणका ंना िविश गटां या गरजा आिण इ छा पूण
कर यासाठी िविश काय म तयार करणे आव यक आहे. munotes.in
Page 8
ामीण िवपणन
8
अ - उ पाद नाचे िम ण :
उ पादन हे सं थे या यशाच े शि शाली साधन आहे. उ पाद नांचा ामीण ाहका ंनी सव
मह वा या बाब म य े वीका र केला पािहज े. यवसाया ंनी ामीण खरेदीदारा ं या गरजा
आिण भिव यातील मागणीन ुसार उ पादन े तयार केली पािहज ेत. आकार मान, प, रंग,
वजन, वैिश ्ये, ँडचे नाव, आवे न, खुणिच ी (लेबल), सेवा आिण इतर संबंिधत पैलू हे
खरेदीदारा ं या गरजा, मागणी आिण मते माण े असण े आव यक आहे.
वेळेनुसार उ पादनाची यो यता िटकव ून ठेव यासाठी आव यक बदल आिण सुधारणा
के या पािहज ेत. िकंमत, सार आिण िठकाण यांसार या इतर िनण यांची प रणामकारकता
देखील उ पादनावर अवल ंबून असत े.
ब - िकंमतीच े िम ण :
िकंमत हा िवशेषतः ामीण बाजारप ेठांसाठी िवपणन िम णाचा म यवत घटक आहे. ामीण
ाहक हे िकंमती या बाबतीत सवा त जा त संवेदनशील असतात आिण खरेदी िनण यात
िकंमत अिधक िनणा यक भूिमका बजावत े.
उ पादन
िकंमत
सार
िठकाण िवपणन िम ण व तू व सेवांचे व प आिण व ैिश ्ये
ाहका ंना उ पादनाब ल मािहती क न द े या या प ती जागा, िजथे
ाहका ंना
उ पादन उपल ध
क न िदल े जाते उ पादनासाठी
ाहक
देत असल ेले मु य
munotes.in
Page 9
ामीण िवपणन
9 िकंमत धोरणे आिण या या योजना काळजीप ूव क आिण सावधिगरीन े तयार करणे
आव यक आहे. खास ामीण उ पादना ं या बाबतीत िकंमती ठरवताना िकंमत पातळी ,
सवलती आिण सूट, िशवाय उधारीची परतफ ेड आिण ह याची सुिवधा हे मह वाच े िवचार
आहेत.
साधारणपण े, कमी िकमतीची उ पादन े नेहमीच ामीण खरेदीदारा ंना आकिष त करतात ,
परंतु विचतच काही ामीण ाहक गुणव ा आिण दजा ब ल जाग क असतात .
क - साराच े िम ण :
ामीण बाजारप ेठा ामीण जनतेची पूत ता कर या या मत े या असतात . िव य -वृ ीची
धोरणे आिण िवतरण धोरणे तसेच जािहरात िनमा ते सुधा रत पायाभ ूत सुिवधा आिण
मा यमा ं या या ी चे फायदे उठव यास िशकल े आहेत.
ब याच कंप या दूरदश नवर यां या उ पादन े आिण सेवांची जािहरात करतात आिण यांना
खा ी आहे क या लि यत े कांपय त पोहोच तात, कारण ामीण भारतातील एक मोठा
वग आता दूरदश न (टी ही)ला िचकटल ेला आहे. जािहरात , िव वृ ी, वैयि क िव
आिण िस ी आिण जनसंपक यांसार या सारा मक साधना ं या बाबतीत िवपणका ंना
िनण य यावा लागतो .
सारा या प त नी बाजारा या अपे ा पूण करणे आव यक आहे. वाहना ंमधून मोठ ्याने
पीकर लाव ून जािहरात ार े आप या उ पादन िक ंवा स ेवेची मािहती पोचवण े,
करमण ुक ारा िश ण द ेणा या स ंगणक य ख ेळां या िच िफती , मते िकंवा िवचार मा ंडणारे
पुढारी िक ंवा ितिनधी या ं या मा यमात ून त डी िस ी करणे, रंगीबेरंगी िभ ीप क े
इ यादी - ही सव तं े ामीण जनतेपय त पोहोच यात भावी ठरली आहेत.
गावातील ज ा आिण उ सव हे काय म सादर कर यासाठी आदश िठकाण े आहेत. काही
उदाहरणांम ये, सरपंच आिण मुिखया यां या साव जिनक सभांचा उपयोग ामीण
चारासाठी केला जातो. संगीत कॅसेट हे ामीण संवादाच े आणखी एक भावी मा यम
आिण तुलनेने कमी खिच क मा यम आहे.
िभ न भाषा गट हे काटकसरीच े तं असू शकते आिण ते िसनेमागृहात िकंवा ामीण
भागातील लोक जमतात अशा िठकाणी वापरल े जाऊ शकते. हे देखील मह वाच े आहे क
सव कार या ामीण दळणवळणात , ामीण लोकांचा देखील समाव ेश असला पािहज े.
िवषयस ू (संक पना), संदेश, त, भाषा आिण संवाद िवतरण हे ामीण संदभा शी जुळले
पािहज ेत.
अखेरीस, ामीण दळणवळणासाठी सज नशीलता आिण नािव य आव यक आहे. ामीण
िवपणनाम य े, उ पादनाचा प रचय आिण या या िव ने फायदा होईल एवढ ्या माणाची
िव हो या म ये बराच वेळ लागतो, कारण ामीण खरेदीदाराची उचल (खरेदी) ि या
अिधक वेळकाढू असत े. munotes.in
Page 10
ामीण िवपणन
10 आजकाल , ामीण भागातील सुिशि त त ण देखील ामीण ाहका ं या िनण य मत ेवर
भाव टाकू शकतात . ामीण भागातील ाहकही दूरदश नवर पाहत असल े या पा ा य
जीवनश ैलीमुळे भािवत होतात. बाहेरील जगाशी कमी संपका मुळे ते अजाण राहतात,
तरीही सारमा यमा ंचा, िवशेषत: दूरदश न या या ी ने खरेदी या वृ ीवर खूप भाव
पाडला आहे.
ड - िठकाणाचे िम ण:
ामीण बाजारप ेठेत िवतरणा या गंभीर सम या ंचा सामना करावा लागतो . िवपणका ंना
िवतरण धोरणे मजबूत करावी लागतात . जसे क , लहान आिण म यम आकाराच े खोके /
पािकट े/ पुडके खराब र या ंव न, लांब प या ंव न, ामीण बाजारप ेठे या दुग म भागात
िवत रत करणे आिण यानुसार साठा करणे.
ामीण ाहका ंसाठी उ पादना ंची सुलभता सुिनि त कर यासाठी भौितक िवतरण आिण
िवतरण साखळी दो ही काळजीप ूव क ठरिव या पािहज ेत. वाहतुक ची यो य प त िनवडण े,
मो या या िठकाणी गोदाम े शोधण े, पुरेशी सामु ी राखण े, वेगवेग या देशात िकरकोळ
िव क ांची पुरेशी सं या आिण िवशेष िशि त िव दल तैनात करणे हे ामीण
िवतरणातील काही मह वाच े घटक आहेत.
सामा यतः , िवखुरले या ामीण ाहका ंना सेवा दे यासाठी अ य साख या अिधक
यो य असतात . ामीण िकरकोळ िव े यांना सेवा दे यासाठी घाऊक िव ेते सामा यतः
शहरी आिण िनमशहरी िठकाणी वसल ेले असतात . केवळ मागासल े या रा या ंम येच नाही ,
तर गतीशील रा या ंम येही थािनक ामीण उ पादक थ ेट ाहका ंना िवतरण करतात .
सेवा िवपणनासाठी ामीण शाखा ंचे कम चारी चा ंगले काम क शकतात . बँिकंग, िवमा,
गुंतवणूक, उप ह आिण क ेबल जोडणी , मण वनी , वाहन िव आिण स ेवा इ. यांसारखी
िविवध े े - या े ांची बाजारप ेठ काही रा या ं या गावा ंम ये वेगाने वाढत आह े. सेवा
उ ोग िवश ेष िशि त कम चारी आिण थािनक ामीण दलाल तैनात क न सेवा उ ोग
ामीण भागात वेश कर याचा य न करीत आहेत.
आजकाल , गतीशील रा या ं या ामीण भागा तही ऑनलाइन िवपणन हळ ूहळू आपल े
थान िनमा ण करत आह े. ामीण भागात चिलत असल ेले व प आिण व ैिश ्ये िवचारात
घेऊन िव े यांनी या ंची िवतरण धोरण े वेळोवेळी आखून ती सुधा रत केली पािहज ेत,
कदािचत ती शहरी बाजारप ेठांपे ा अगदी व ेगळी अस ू शकतात .
१.६ ामीण पायाभ ूत सुिवधा (RURAL INFRASTRUCTURAL
FACILITIES )
भारता या झपाट्याने वाढणा या ामीण बाजारप ेठांम ये वेश क इि छणा या येक
ँड्स (नावाजल े या उ पादना ं)ना ाहका ंपय त पोहोचायच े असेल, यां यावर ताबा
िमळवायचा असेल आिण यांना िटकव ून ठेवायचे असेल तर यांनी ामु यान े यां या रसद
पुरवठ्या (लॉिजि ट स)वर ल क ि त करणे आव यक आहे, असे एका आघाडी या
स लागारान े हटल े आहे. munotes.in
Page 11
ामीण िवपणन
11 ामीण भारताच े शहरीकरण झपाट्याने होत आहे आिण ामीण भागाची आवड / ची ही
शहरी सारखीच होणार आहे.
१.६.१ गोदाम :
गोदाम / कोठार / वखार ही एक आ थापना असत े, िजथे मालाला जबाबदार असणा या
ब याच तांि क कम चा या ंचा समाव ेश असतो ; याम य े कोठारवा या या द ेखभालीम य े
साठवण ूक केले या, काय ान े संरि त क ेले या आिण सरकारी अिधप याखालील
पय वे क य (देखरेख करणा या म ुकादमा या ) िनयं णा या अख यारीत असल ेला माल
असतो .
गोदामाला कधीकधी चुकून भांडार हटल े जाते, परंतु तो भांडारासारखा िनयिमत यवसाय
नाही. गोदामीकरणा म ये अनेक काया चा समाव ेश होतो. याचा मु य घटक साठवण ूक हा
आहे. याकड े सहसा केवळ सहा यक सेवा हणून पािहले जाते. ‘गोदामीकरण ’ या श दाम य े
उ पादनासाठी लागणारी स ंसाधन े, तयार उ पादन े आिण इतर सव कार या व तूं या
साठवण , वाहतूक, हाताळणी आिण िवतरणाशी संबंिधत िकंवा आनुषंिगक सुिवधा आिण
सेवांचा समाव ेश होतो. िवपणना म ये उ पादकाकड ून ाहकापय त व तू आिण सेवां या
वाहात समािव असल े या सव यावसाियक ि या ंचा समाव ेश होतो. िवपणन
यव थ ेतील गोदाम ही एक मह वाची साखळी आहे. िवपणना ची कोणतीही योजना
िव सनीय आिण काय म गोदामा ंिशवाय पूण होऊ शकत नाही. देशांतग त आिण अंतग त
यापार आिण जीवनाव यक व तूं या साव जिनक िवतरणासाठी गोदामा ंचे सुिनयोिजत जाळे
उभारण े मह वाच े आहे. यापार , वािण य आिण कृषी माला या भौितक िवतरणासाठी
गोदाम ही एक आव यक पायाभ ूत सुिवधा आहे. अिवकिसत देशांना भेडसावणारी गंभीर
सम या हणज े खासक न अ नधा याची नासाडी . अपु या वाहतूक आिण साठवण
सुिवधांमुळे खूप नासाडी होते आिण अ नट ंचाईसाठी या गो ी काही माणात तरी थेट
जबाबदार असतात , जी ख ूप भयानक (गंभीर) गो आह े. ामुळे यो य साठवण ूक प ती या
मह वावर भर िदला जातो , जे टाळता ये याजोग े नुकसान कमी क शकते.
गोदामीकरणा या काय म णालीच े फायद े खालील माण े आहेत:
१) ामुळे व त ूं या मालक या गोदाम पाव यां या तारणा या बद यात बँकस कडून
उधार िक ंवा आगाऊ र कम िमळवण े सुलभ होते. यामुळे सावकारा ं या तावडीत ून
शेतक या ंची सुटका होईल.
२) यामुळे िकंमतीत ि थरता येते. साठवण ुक चे काय पुरवठा आिण मागणी म ये समतोल
राखण े हे अस यान े, ते िकंमत वर मह वप ूण भाव पाडत े. हणज ेच वष भर िकंमती
ि थर ठेव याकड े कल असतो .
३) शेतक या ंना यां या मालाची यो य िकंमत िमळेपय त याची साठवण ूक के यामुळे
यांना िकफायतशीर िकंमतीचा फायदा उठव याची खा ी होईल. ामुळे शेतक या ंना
लाभांश िमळ यास मदत होते, जे आधुिनक शेतीसाठी आव यक आहे. munotes.in
Page 12
ामीण िवपणन
12 ४) कृषी उ पादना ं या कापणीन ंतर लगेचच िव ला गे यास यावेळी यां या िकंमती
कमी असताना त े िवक यास होणा या ासापास ून याम ुळे म जाव होईल .
५) यामुळे सवा िधक वाहतुक असल े या कापणीन ंतर या काळातील वाहतूक सुिवधेवरील
दबाव कमी होईल.
६) मालाची हाताळणी आिण साठवण ूक करताना होणार े नुकसान , खराब होण े आिण
गहाळ होण े हे टाळ यासाठी ते शा ो प तीन े हाताळल े आिण साठवल े जातात .
७) यामुळे िपके उगव यासाठी आिण उ पादन वाढव यासा ठी आव यक कृषी संपदा (बी-
िबयाण े) देखील उपल ध होतील . साठ्या या गुणव ा िकंवा सं येत जर नुकसान
झालेच तर, ते कमीत कमी अस ेल.
८) गोदाम े यावसाियक त वांवर साव जिनक िहतासाठी चालवली जातात. फायदा
िमळवण े हे यांचे उि नसत े.
यांना शा ो प तीन े व तूंची साठवण ूक कर यासाठी आिण माला या ठेवीदारा ं या
वतीने केले या हाताळणी , वाहतूक आिण इतर देखभाली या आनुषंिगक खचा या काही
ट यात ून साठवण ूक शु काची ा ी होत े.
१.६.२ शीतग ृह:
सुर ा आिण संर णासाठी शीतग ृह आव यक असत े. फळे, भा या , मांस उ पादन े, अंडी
इ यादी काही नाशव ंतांसाठी शीतग ृहाला ाधा य िदले जाते. स या शीतग ृहाची सुिवधा
अपुरी आहे आिण ती वाढव याची गरज आहे, कृषी उ पादना ं या वाढीसह अिधकािधक
साठवण सुिवधांची गरज वाढेल.
भारतातील शीतग ृहांचे वग करण :
स या या प तीन ुसार, शीतग ृहांचे वग करण ामु यान े खालील माण े केले जाऊ शकते:
१. िव त ृत शीतग ृहे:
साधारणपण े, एकाच व तू या साठवण ुक साठी , ही ब हंशी हंगामी त वावर चालतात उदा.,
बटाटे, िमरची , सफरच ंद इ याद ची साठवण ूक कर यासाठी .
२. बह ेशीय शीतग ृहे:
ही िविवध कार या व तूं या साठवणीसाठी रचना केलेली आहेत जी य ात वष भर
काय रत अस तात. या कार या शीतग ृहांम ये साठवल ेली उ पादन े हणज े फळे, भा या ,
सुका मेवा, मसाल े, कडधा य े आिण दु धज य पदाथ . ही शीतग ृहे ामु यान े वापर िक ंवा
ि या क ांजवळ वसलेली असतात .
munotes.in
Page 13
ामीण िवपणन
13 ३. लहान शीतग ृहे:
याम ये ताजी फळे आिण भाजीपाला , मु यत: ा े यांसार या िनया त-क ि त व तूंसाठी
पूव -िशतलीकरण ( ी-कूिलंग) सुिवधा येतात. ही शीतग ृहे मोठ्या माणात महारा ात
एकवटली आहत े; परंतु आता हा कल कना टक, आं आिण गुजरात सार या इतर
रा या ंम ये वाढत आहे.
४. गोठिवल े या अ नपदाथा ची दुकाने:
याम य े ि या केलेले अथवा न क ेलेले आिण गोठवलेले अथवा न गोठवल ेले मासे, मटण,
क बडीच े मांस, दु धज य पदाथ तसेच ि या केलेली फळे आिण भा या येतात. या
कार या दुकानांनी देशांतग त आिण िनया त बाजारप ेठेत गोठवल े या अ नपदाथा या
े ाला ो साहन आिण वाढ कर यास मदत केली आहे. तथािप , अशा कार े ि या
केले या अ नपदाथा ची ट केवारी अ यंत कमी आहे आिण या कारा म ये वाढ हो याची
खूप श यता आहे.
५. छोटी द ुकाने/ पुव िनयोजनािवना भ ेट दे याची शीत गृहे:
ही हॉटे स, उपहार / जलपानग ृह, मॉ स आिण सुपरबाजाराम ये असतात .
६. िनयंि त वातावर णाची (Controlled Atmosphere - CA) दुकाने:
ही सफरच ंद, ना पती आिण चेरी यांसार या काही फळे/भा या ंसाठी असतात .
७. िपके / प व बनिव यासाठीची कोठार े :
ही यव था ामु यान े केळी आिण आं यासाठी असत े.
१.७ नवीन उ पादन िवकासातील लॉिजि टक पाय या (LOGISTIC
STEPS IN NEW PRODUCT DEVELOPMENT )
१. क पना िनिम ती:
येक नवीन उ पादनाची सु वात एका क पन ेने होते. आिण क पना िनमा ण
कर यासाठी , कंप या ाहका ं या माग या आिण गरजांवर ल क ि त क शकतात .
उलटप ी , ते यां या ित प या या िनवड च े िव ेषण कर यावर देखील ल क ि त क
शकतात . पध कांची उ पादन े चांगली का िवकली जात आहेत हे समजून घेत यान े कंपनी
नवीन स ु केले या कोण याही नवीन उ पादना ं या यशाची श यता वाढवू शकते. तर
काही कंप या उ च यव थापनातील सज नशील य कड ून क पना घेतात. याचे सवा त
िस उदाहरण हणज े ऍपल चे िदवंगत टी ह जॉ स . टी ह जॉ स नवीन उ पादन
िवकासा ार े यांची कंपनी अिव सनीय यशासह चालिव याब ल िस होते.
munotes.in
Page 14
ामीण िवपणन
14 २. क पना पडताळणी :
येक क पना उ पादन हो यासाठी यो य नसते. या कारणा तव , कंप यांनी क पनांची
पडताळणी केली पािहज े. कंप या एखा ा क पन ेला आशादायक हणून ठरवू शकतात
आिण यावर काय क शकतात , िकरकोळ सुधार याचा य न क शकतात िकंवा खराब
समजून आिण नाका शकतात . कंप यांसाठी क पन े या ोताशी संबंिधत कोणताही
प पात टाळण े देखील खूप मह वाच े आहे. यामुळे टी ह जॉ ससार या एखा ान े एखादी
क पना मांडली तरीही कंपनीने याबाबत खूप सावधिगरी बाळगली पािहज े.
३. उ पादन िवकास ि या :
नवीन उ पादन िवकासातील ि य े या ितस या ट यात , उ पादनाची क पना अनेक
िस ांतांम ये िवकिसत होत े. यातील सव म िनवड यासाठी कंप या पडताळणी
ि य ेची पुनरावृ ी करतात आिण यांची आपापसात त ुलना कर तात. बह तेक कंप या
क ीय (िवशेष ल द ेणा या ) गटांकडे (फोकस ु स) यां या संक पना सादर करतात
आिण यां या िति या ंचे िव ेषण करतात. क ीय गट िकंवा नमु यादाखल चाचणी
केले या ाहका ंसमोर सव म कामिगरी करणा या उ पादना ंचा िवकास होतो.
४. िवपणन धोरण :
एकदा कंपनीने उ पादनावर िनण य घेतला क , यांना यासाठी िवपणन धोरण िवकिसत
कर यासाठी वेळ ावा लागतो. बाजारप ेठेचे िव तारमान , उ पादनाची मागणी आिण
उ प नाचा अंदाज यांचे मू यांकन िवशेष करतात. िवपणन गटा ला यां या कामांसाठी
खचा चे अंदाजप क िमळते आिण ते िवतरण मा यमे िनवडू शकतात.
५. यवसाय मॉडेल आराखडा :
यवसाय आराखड ्याचा िवकास िवपणन धोरणा या िवकासा माण ेच होतो. कंपनीतील
त खच आिण न याचा अंदाज घेतात आिण उ पादनाची मता ठरवतात. तसेच ते नवीन
उ पादना या आिथ क यवहाय तेचा अंदाज लावतात.
६. उ पादन करणे:
शेवटी या ट या वर उ पादन सु होते. कंपनी एकापे ा जा त कारच े नमुने बनवते
आिण कोण या नमु याने पुढ या ट यावर जायच े ते िनवडते. तसेच, कंपनी पु हा एकदा
अंदाजप का शी खच िमळता -जुळता आह े क नाही हे पाह यासाठी खचा चे िव ेषण करते.
आिण जर खच अंदािजत खचा तील सवा त जा त खचा पे ा जा त गेला तर कंपनी तो
क प सोडून दे याचीही श यता असत े.
७. नाव बनिवण े ( ँिडंग):
एकदा का कंपनी या हातात य उ पादन आले क , िवपणन स ंघ काम सु क शकतो.
नवीन उ पादनासाठी ते ँडचे नाव, आवे न आिण उ पादनामागी ल िवपणन संदेश
िवकिसत क शकतात . ते उ पादनाची िकंमतही ठरवतात. munotes.in
Page 15
ामीण िवपणन
15 ८. उ पादन बाजारात आणण े:
नवीन उ पादन िवकास ि य ेचा अंितम ट पा हणज े यापारीकरणाचा ट पा. उ पादन
बाजारात आणल े जाते, आिण या या उ प ना ची मता वाढव यासाठी िवकिसत िवपणन
धोरणा ार े याचा मागोवा घेतला जातो .
१.८ सारांश (SUMMARY )
" िवपणन हणज े ाहक , वेगवेगळे प कार , भागीदार आिण समाजासाठी लाभदायक
असल ेले ताव तयार करणे, यांचे आदान - दान करणे, यांचे िवतरण करणे आिण
यांची देवाणघ ेवाण करणे यांसाठी आव यक असल े या ि या, सं थांचा गट आिण
उप म आहे."
ामीण िवपणन ही एक िवकिसत होणारी संक पना आहे आिण कोण याही
अथ यव थ ेचा एक भाग हणून, अजूनपय त उघडक स न आल ेले सु गुण / मता
यात आहेत; िवपणका ंना अलीकड ेच यांमधील संधी जाणवली आहे.
भारतातील ामीण बाजार पेठ देशाम ये मोठया माणात उ प न िनिम ती करतो कारण
या देशातील सवा िधक ाहक ामीण भागात आहेत.
शेती हा उ प नाचा मु य ोत आहे.
ामीण िवपणन ि या ही उ ेरक (इतर ि या ंना चालना द ेणारी) आहे तसेच
ामीण िवकास ि य ेचा प रणाम आहे.
िवपणन िम णाम य े उ पादन , िकंमत, सार आिण िठकाण यांसार या िविवध
िनयं णीय घटका ंचा समाव ेश होतो.
१.९ वा याय (EXERCISE )
अ) िदले या पया यातून यो य पया य िनवड ून रका या जागा भरा .
१) _____________ शहरी/ ामीण भागात ामीण उ पादन े (जसे कृषी आधा रत )
आिण ामीण भागात शहरी उ पादन े िवकण े समािव आहे.
(अ) ामीण िवपणन , (ब) शहरी िवपणन , (क) यवसाय , (ड) वयंसेवी सं था
२) खरेदीदार समजून घे याचा ारंभ िबंदू ______ आहे.
(अ) मानसशा , (ब) उ ेजक ितसाद , (क) यश , (ड) यापैक काहीही नाही
munotes.in
Page 16
ामीण िवपणन
16 ३) भारतातील व तू आिण सेवांची मागणी मोठया माणात _________ वर अवल ंबून
असत े.
(अ) पाऊस , (ब) शेती, (क) उ प न , (ड) वरील प ैक सव
४) ामीण लोकस ं ये या मोठया भागाम य े __ उ प न गट असतात .
(अ) कमी, (ब) उ च, (क) म यम , (ड) वरील प ैक सव
५) उ पादन िवकासातील ि य े या _____ ट यात , उ पादनाची क पना अनेक
िस ांतांम ये िवकिसत होत े.
(अ) पिह या , (ब) दुस या, (क) ितस या , (ड) चौ या
उ रे: १) ामीण िवपणन , २) उ ेजक ितसाद , ३) शेती, ४) कमी, ५) ितस या
ब) र थाना ंची पूत करा:
१) ामीण िवपणनाम य े, ______ मधून मोठे उ प न िमळत े.
२) ामीण ाहक _______________ ि कोनात ून िवषम आहेत.
३) फळे, भा या , मांस उ पादन े, अंडी इ यादी नाशव ंत पदाथा साठी __________ ला
ाधा य िदले जाते
४) __________ हे िवशेष एज सी ार े यावसाियक लाभा या उ ेशाने साठवण गृह
आहे.
५) ______ हा िवशेषतः ामीण बाजारप ेठांसाठी िवपणन िम णाचा म यवत घटक आहे.
उ रे: १) शेती, २) उ प न , ३) को ड टोरेज, ४) गोदाम , ५) िकंमत
क) खालील िवधान े स य िक ंवा अस य त े िलहा.
१) ामीण भारतात फ कमी िकमतीची उ पादने िवकली जातील .
२) ामीण ाहक हे एकसंध आहेत
३) ामीण बाजारप ेठांम ये छापील मा यमा ंचा भाव पडेलच असे नाही.
४) ामीण ाहक िकंमत संवेदनशील असतो .
५) उ पादन े साधी, वापर यास सोपी, सेवा आिण देखभाल करता य े यासारखी
असावीत .
उ रे: १) अस य, २) असत ्य, ३) अस य, ४) स य, ५) स य
munotes.in
Page 17
ामीण िवपणन
17 ड) खालील ा ंची थोड यात उ रे िलहा .
१) िवपणन हणज े काय?
२) उ पादन िम ण हणज े काय?
३) ामीण िवपणन संक पना प करा
४) ामीण िवपणना या व पाची चचा करा.
५) बाजाराची या या िलहा .
ई) खालील ा ंची सिव तर उ रे िलहा .
१) ामीण िवपणना या या ीच े वण न करा.
२) ामीण िवपणनाची उ ा ंती प करा.
३) ामीण िवपणन धोरणा ं या ‘४ पी’ िवषद करा.
४) ामीण पायाभ ूत सुिवधा प करा.
५) नवीन उ पादन िवकासातील लॉिजि टक करा चरणे िव तारान े िलहा .
munotes.in
Page 18
18 २
िवभाग १:
भारतीय ामीण बाजार
INDIAN RURAL MARKET
घटक संरचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ भारतीय ामीण बाजाराच े व प
२.३ ामीण िव शहरी बाजार
२.४ ँिडंगचे मह व
२.५ ामीण बाजारप ेठांम ये वाहतूक जा या ची या ी आिण मह व
२.६ सारांश
२.७ वा याय
२.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
भारतीय ामीण बाजारा या व पा वर चचा करणे.
ामीण आिण शहरी बाजारप ेठेतील फरक समजून घेणे.
ँिडंग या मह वाच े िव ेषण करणे.
ामीण बाजारप ेठेतील वाहतूक जा या ची या ी आिण मह व प करणे.
२.१ तावना (INTRODUCTION )
भारतीय ामीण बाजारप ेठेला जगभरातील इतर बाजारप ेठेपे ा मोठ ्या माणावर मागणी
आिण आकारमान आह े. ामीण िवपणनाम य े ामीण भागातील िविश उ पादना ंचा
िवकास , चार, िवतरण तस ेच ामीण आिण शहरी बाजारप ेठेतील स ेवा िविनमय ि य ेचा
समाव ेश असतो . याम ुळे ाहका ंची मागणी प ूण होते आिण स ं था मक उि े देखील सा य
होतात . munotes.in
Page 19
भारतीय ामीण बाजार
19 ामीण िवपणन ही आता द ुतफा िवपणन ि या झाल ेली आह े. उ पादन िक ंवा
उपभोगासाठी ामीण बाजारप ेठांम ये उ पादना ंची आवक असत े आिण शहरी भागातही
उ पादना ंचा वाह असतो . शहरी त े ामीण वाहाम य े कृषी िनिव ा , जलद गतीन े
चालणा या ाहकोपयोगी व त ू (Fast Moving Consumer Goods - FMCG) जसे क
साबण , िडटज ट, स दय साधन े, कापड इ या द चा समाव ेश होतो . ामीण त े शहरी
वाहाम य े तांदूळ, गह , साखर आिण काप ूस यासार या क ृषी उ पादना ंचा समाव ेश होतो .
ामीण भागात उपभोगासाठी ामीण उ पादना ं या वाढ या हालचाली िदस ून येत आह ेत.
२.२ भारतीय ामीण बाजारा चे व प (PROFILE OF INDIAN
RURAL MARKET )
१. मोठा आिण िवख ुरलेला बाजार :
पिह या थानावर , ाहका ं या स ं ये या बाबतीत , भारताची ामीण बाजारप ेठ ही ख ूप
मोठी बाजारप ेठ आह े; यात ६०० दशल ाहका ंचा समाव ेश आह े. ही बाजारप ेठही ख ूप
िवखुरलेली आह े: देशभरात ५,७०,००० गावांम ये ाहक पसरल ेले आहेत. यवसाया या
ीनेही ही मोठी बाजारप ेठ आह े; स या बाजारात २२,००० कोटी पया ं या ग ैर-खा
ाहक व त ूंची िव होत आह े.
२. जलद बदलणारा नम ुना आिण मागणी :
गे या दशकात ामीण ाहका ंना या ं या म ूलभूत गरजा भागवणा या उ पादना ंची गरज कमी
माणात हो ती. परंतु अलीकड या काळात त ं ानातील बदलाऐवजी त ं ानातील
गतीम ुळे लोका ंची मागणीही बदलली आह े. सु वातीला म ूलभूत उ पादना ंचा समाव ेश
असल ेली खर ेदीची प त आता आिलशान उ पादना ंकडे वळली आह े.
३. िभ न असमान बाजार :
वेगवेग या रा या ंम ये ामीण भागाची सापे ि थती व ेगवेगळी असत े. आरो य आिण
िश ण स ुिवधा, सुिवधांचे व प , साव जिनक वाहत ुक ची उपल धता , वीज, टी ही ेपण,
बँका, पो ट ऑिफस , पाणीप ुरवठा, इ यादी बाब म य े फरक असतो .
आयएमआरबी या अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे क , भारतातील सरासरी गावाम य े
३३ िवकास िनद शांक आह ेत, केरळची सरासरी ८८ आहे; िबहारची सरासरी फ २२
आहे; म य द ेश, राज थान आिण उ र द ेश िबहार या जवळ आह ेत; आिण महारा ,
ह रयाणा , कना टक सारखी रा य े ४० या दर यान आह ेत. munotes.in
Page 20
ामीण िवपणन
20 ४. हंगामी आिण श ेतीवर अवल ंबून असणारी मागणी :
भारतातील ामीण भागातील लोका ंचा म ूळ यवसाय श ेती आह े आिण श ेती हंगामी
व पाची आह े. ामीण भागातील लोका ंकडे फ कापणी या काळात प ैसा असतो आिण
बह तेक कापणीचा काळ हा भारतात सण हण ून साजरा क ेला जातो . यामुळे ामीण
भागातील मागणी क ेवळ कापणीशी जोडल ेली नाही तर सणा सुदीलाही जोडल ेली आह े.
५. िविवधता :
भारतातील ामीण ाहक धािम क, सामािजक , सां कृितक आिण भािषक घटका ं या ीन े
खूप वैिव यप ूण आहेत.
६. ितब ंधा मक घटक अस ूनही ि थर वाढ :
बाजार क ेवळ प रमाणा मकच न ह े तर ग ुणा मक ्याही वाढायला हवा . यानुसार अन ेक
नवीन उ पादन े ामीण ाहका ं या पस ंतीस उतरत आह ेत. िवशेषत: ीमंती असल े या
वगा ने िविवध कार ची उपभो य उ पादन े िवकत घ ेणे आिण वापरण े सु केले आहे. जे
ामीण भागातील लोका ंना आजपय त अ ात होत े.
२.३ ामीण िव शहरी बाजार (RURAL VS URBAN
MARK ET)
लोकस ं येची घनता , िवकास , सुिवधा, रोजगारा या स ंधी, िश ण , इ याद या आधारावर
मानवी व ती म ु य व े शहरी आिण ामीण अशा दोन ेण म य े िवभागली ग ेली आह े. नागरी
हणज े मानवी व ती ज ेथे शहरीकरण आिण औ ोिगक करणाचा दर जा त आह े.
दुसरीकड े, ामीण व ती म ये, शहरीकरणाचा व ेग खूपच कमी आह े.
दोन मानवी वसाहत मधील आणखी एक मह वाचा फरक हणज े शहरी भागात जा त
लोकस ं या असताना , ामीण भागात शहरी भागा ंपे ा तुलनेने कमी लोकस ं या आह े.
हा लेख वाचा , याम य े आ ही दोन गो ी व ेग या कर यासाठी मह वाच े मु े संकिलत
केलेले आहेत:
फरकासाठीच े
घटक शहरी ामीण
अथ अशी व ती िजथ े लोकस ं या ख ूप
जा त आह े आिण यात बा ंधले या
वातावरणाची व ैिश ्ये आहेत, ती शहरी
व ती हण ून ओळखली जात े शहरी भागापास ून द ूर
असल ेले े , ामीण हण ून
ओळखल े जाते.
समाव ेश शहरे आिण उपनगर े गावे
जीवन जलद आिण ग ुंतागुंतीचे सोपे आिण आरामशीर
पया वरण िनसगा पासून दूर िनसगा शी थेट संपक . munotes.in
Page 21
भारतीय ामीण बाजार
21 संबंिधत िबगर-कृषी काम हणज े यापार ,
वािण य िक ंवा सेवां या तरत ुदी. शेती आिण पश ुधन.
लोकस ं येचा
आकार दाट लोकव ती िवरळ लोकस ं या
िवकास शहरी भागात िनयोिजत व ती
अि त वात आह े, जी शहरीकरण आिण
औ ोिगक करणा या ि य ेनुसार
िवकिसत क ेली जात े. प रसरातील न ैसिग क
वन पती आिण जीवज ंतूं या
उपल धत ेवर आधा रत ,
या ि छकपण े िवकिसत
केले.
सामािजक
गितशीलता अ यंत गहन कमी गहन
म िवभाजन नोकरी वाटपा या व ेळी नेहमी उपि थत अशी िवभागणी नाही .
२.४ नावलौिक का ( ँिडंग)चे मह व (IMPORTANCE OF
BRANDING )
ँिडंगसाठी मोठ ्या रकम ेची आव यकता असत े, परंतु एकदा त ुम या यवसायात मोठी
र कम ग ुंतव यास चंड फायद े िमळ ू शकतात . हा ल ेख अशा य साठी उ ेिशत
(मह वप ूण ) आहे, जसे क यवसाय मालक आिण यव थापन पदावरील लोक , यांना
खा ी नाही क या ंनी ँिडंगम य े गुंतवणूक करावी क नाही .
ँिडंगचे मह व खालील माण े आह े:
१. ँड या आधारावर असल े या उ पादनासाठी िक ंवा स ेवेसाठी ाहक ाधा य
तयार करण े :
बाजारात उपल ध असल े या िविवध कार या उ पादना ंमुळे ाहका ंम ये ग धळ होतो .
एकमाग खर ेदीदार या सम या ंचे यव थापन करतात आिण ते यांना मािहत असल े या
आिण िव ास असल े या ँडकडे झुकतात . अ सल आिण मोठ ्या माणावर ात
असल े या ॅंड्सची खर ेदी करण े कमी जोखमीच े मानल े जात े. यामुळे, ाहका ंचा असा
िव ास आह े क , या ँड्सची चंड माणात िव क ेली जात े ते नेहमीच खर ेदीसाठी
चांगले असतात आिण ह े खरे कारण आह े. तु ही ँिडंगला िजतक े जा त मह व ाल िततक े
ते दीघ काळासाठी मदत करत े.
२. वाढीव महस ूल आिण माक ट शेअर तयार करण े :
जे हा एखादी फम (कंपनी) यापक िवपणन िक ंवा ँिडंग करत े ते हा याच े उ प न आिण
बाजारातील िह सा वाढतो . याचा अथ फम पूव पे ा मजब ूत होऊ शकत े. नवीन भौगोिल क
बाजारप ेठांम ये वेश कर यासाठी , सह- ँिडंग कर यासाठी आिण िवतरणा या नवीन स ंधी munotes.in
Page 22
ामीण िवपणन
22 िमळव यासाठी त े आपली ताकद वाप शकतात . ँडेड कंप या चा ंग या कार े तयार
के या जातात . ँिडंग तु हाला बाजारातील िविवध े ांम ये योग कर यासाठी बळ द ेते.
३. ता पुर या स ंकटांपासून वाच यास क ंपनीला मदत करत े:
टोयोटा , उ कृ दजा चा ँड, याला २००९ म ये काही अ सल उ पादना या ग ुणव े या
सम या हो या , याम ुळे जनसंपका या बाबतीत द ु:ि थती िनमा ण झाली. तथािप , कंपनीने
आपली सुधा रत ‘गुणव ा ’ ितमा लोकांपय त पोचव या साठी अन ेक वष घालवली आह ेत,
याम ुळे सं थेला स ंकटाच े अवलोकन कर यात आिण ित या उ पादना ंवर िव ास प ु हा
थािपत कर यात मदत झाली . नावलौिकक पु हा िमळवण े ( ँड रकॉल ) हा िवपणन
गुंतवणुक चा मोठा भाग आह े. नावलौिकक ( ँड) हा एखा ा िविश गो ीसाठी असतो ह े
लोकांना समजण े खूप मह वाच े आहे.
४. सं थेची अंदाजे िकंमत वाढवत े:
एखा ा स ं थेची भौितक स ंसाधन े आिण कामगारा ंची स ं या या या बाजार म ू याम य े
जा त योगदान द ेत नाही . यासाठी ँडची इि वटी मह वाची असत े. वेकरचे पूव चे मु य
काय कारी अिधकारी जॉन टीवट हणतात , "जर यवसाय फ ुटला आिण मी त ु हाला
जमीन , िवटा आिण िसम ट िदल े आिण स ावना आिण ेडमाक घेतले, तरीही मी
तुम याप े ा चा ंगला उभा राहीन ." कंपनीचे मू य हे ँिडंगचे मह व दश वते.
५. नवीन पध पासून दूर ठेवते:
लोकि य ँड ारे लि यत क ेलेला बाजार हा बह त ेक नवीन ित प या साठी मोठा अडथळा
असतो . जर त ु ही बाजाराची िवभागणी करणार ेआिण उि गाठणार े पिहल े असाल , तर
तु हाला याच े चंड फायद े िमळतील . थम ि याशील य स ‘फायदा िमळण े’ ही एक
मोठी गो आह े. हे ाहका ं या मनात थान िनमा ण कर यात आिण त े थान तस ेच
राह यास मदत करत े.
६. कम चा या ंची उ पादकता वाढवत े:
जे हा त ुमचा ँड िस अस ेल, ते हा लोक त ुम यासाठी काम क इि छतात . हे कंपनीला
उ च ग ुणव ेला पोहचवत े आिण त ु हाला त ुम या क ंपनीसाठी सवा त यो य आिण क ुशल
कम चारी दान करत े. एकदा का त ुम याकड े नोकरीसाठी सव क ृ कम चारी िमळाल े क ,
तुम या क ंपनीची उ पादकता पातळी द ेखील वाढत े.
७. जा त िक ंमत द ेऊन नफा वाढवत े:
िवपणनाच े अि त व हे एक मह वाच ं कारण आह े. इतर व त ू या त ुलनेत ाहक स ु िस
ँड या उ पादनासाठी जादा प ैसे (अिधम ु य) भर यास अिधक इ छ ुक असतात .
जे हा त ु ही एक च ंड फम आिण त ुम या प ुरवठादारा ंचे सवा त मोठ े ाहक असाल , ते हा त े
तु हाला गमाव ू इि छत नसतात . तु ही दज दार उ पादन े वेळेवर िमळण े असा आ ह
धर यासाठी आ िण िक ंमत वर सौद ेबाजी कर यासाठी या कौश याचा वापर क शकता . munotes.in
Page 23
भारतीय ामीण बाजार
23 अनेकदा, ते तुम या क ंपनीसोबत काम करत राह यासाठी कमी पगारात द ेखील काम
करतात .
८. कंपनीला या या उ पादना ंसाठी नवीन िवतरण िमळव यास मदत करत े:
थािनक आिण जागितक तरावर , ात ाहका ंना िन ा असल े या लोकि य ँडम य े
िवतरण भागीदार शोध यास काही सम या असतात . येकाला अशा ँडसोबत काम
करायच े असत े, िजथे ाहका ंची मागणी आिण ग ुंतवणुक वर परतावा जा त असतो .
जे हा कम चारी एखा ा स ु िस ँडसाठी काम करतात , ते हा त े िन ा आिण ा ीची
भावना दिश त करतात . याचा अथ असा क , कम चा या ं या उलाढालीचा दर अचानकपण े
कमी होईल . कारण कम चा या ंना या ंची कंपनी काय करत े यावर या ंना िव ास आिण
अिभमान असतो .
९. एक उ ल ेखनीय आिण अि तीय ँड ितमा तयार करण े :
अि त वात असणा या उ पादना या ताव नावलौिककाला िचकटतात . तुमचा यवसाय
इतरांपे ा अि तीय अस यास , तु ही अशा बाजारप ेठेम ये रा य कराल , याम य े तुमचे
ित पध पधा क शकणार नाहीत .
गुंतवणूकदार न ेहमी अशा ँडचा शोध घ ेतात, जे यां या लि यत ाहका ंना े रत
कर यासाठी आिण या ंचा िव ास स ंपादन कर यासाठी प ुरेसे असतात . कोणताही
गुंतवणूकदार कधीही कमक ुवत ँडम य े गुंतवणूक क इि छत नसतो . याम ुळे केवळ
संभा य धोका दश िवला जाईल .
जे हा त ु ही त ुम या क ंपनी या ँिडंगसाठी या ि यांम ये मेहनत घ ेता, ते हा गतीची
संधी अमया द असत े. ल ात ठ ेव याची सवा त मह वाची बाब हणज े तु ही त ुमची ँिडंग
रणनीती कशी काया ि वत करता , जेणेक न याचा सवा िधक प रणाम क ंपनीसाठी होऊ
शकेल.
अ) खालील िवधान च ूक क बरोबर त े सांगा:
१. सु वातीला म ूलभूत उ पादना ंचा समावेश असल ेली खर ेदीची प त आता आिलशान
उ पादना ंकडे वळली आह े.
२. भारतातील ामीण ाहक धािम क, सामािजक , सां कृितक आिण भािषक घटका ं या
ीने समान आह ेत.
३. नागरी व ती म ये औ ोिगक करणाचा वेग खूपच कमी आह े.
४. ाहका ंचा असा िव ास आह े क , या ँड्सची चंड माणात िव क ेली जात े ते
नेहमीच खर ेदीसाठी चा ंगले असतात .
५. ँिडंग तु हाला बाजारातील िविवध े ांम ये योग कर यासाठी बळ द ेते.
munotes.in
Page 24
ामीण िवपणन
24 ब) टीपा िलहा:
१. हंगामी आिण श ेतीवर अवल ंबून असणारी मागणी
२. शहरी आिण ामीण बाजारप ेठेतील फरक
३. ँड या आधारावर असल े या उ पा दनासाठी िक ंवा सेवेसाठी ाहक ाधा य तयार
करणे.
४. ँिडंगमुळे ता पुर या स ंकटांपासून वाच यास क ंपनीला होणारी मदत
५. ँिडंगमुळे वाढणारी स ं थेची िकंमत
२.५ ामीण बाजारप ेठेतील वाहत ूक जा या ची या ी आिण मह व
(SCOPE AND IMPORTANCE OF
TRANSPORTATIO N NETWORKING IN RURAL
MARKETS )
२.५.१ - या ी :
ामीण भागातील लोक या ं या भागात िफर यासाठी ाम ु यान े सहा कार या वाहत ुक चा
वापर करतात . काय े ावर अवल ंबून, काही कार या वाहत ूक इतरा ंपे ा अिधक
सामा यपण े उपल ध अस ू शकतात .
यात खालील गो ी समािव आहेत:
इतर काय े ात व त ेथील भागात चालणा या बस ेससह
Amtrak िकंवा वासी र े वे मागा सह वासी ेन सेवा
वासी हवाई स ेवा, जी यावसाियक , खाजगी िक ंवा अध -खाजगी अस ू शकत े
टॅ सी िक ंवा राइड -शेअ रंग सेवा, आिण गो फ काट िकंवा ऑल -टेरेन हेइक स
(ATV) यांसार या भाड ्याने िमळणा या ह ॅन आिण कारसह ऑटोमोबाई स सारखी
वैयि क वाहन े
पादचारी वाहत ूक, याम य े चालण े आिण सायकल चालवण े समािव आह े
बोटी, या व ैयि क र या मालक या अस ू शकतात िक ंवा फेरी सेवा हण ून चालव या
जाऊ शकतात
वाहतूक हणज े लोक आिण व त ू एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी हलवणार े कोणत ेही
वाहन िक ंवा ि या . युनायटेड ट ेट्सम य े, लोक आिण व त ूं या वाहत ुक या म ु य
प त म य े बस, रे वे, क, कार, िवमान े आिण इतर कारची मोटार चालणारी वाहन े यांचा
समाव ेश होतो . तथािप , वाहतूक साय कल, बोटी आिण अगदी पादचारी रहदारीचा द ेखील
संदभ घेऊ शकत े. munotes.in
Page 25
भारतीय ामीण बाजार
25 साव जिनक आिण खाजगी दो ही ािधकरण े वाहत ूक यव था यव थािपत क
शकतात . याम य े णाली स ुरळीत चालत े का याची खा ी कर यासाठी पायाभ ूत सुिवधांची
देखभाल आिण अ यावत करण े समािव अस ू शकत े. वाहतूक पायाभ ूत सुिवधांम ये र ते,
पूल, बस थानक े, रे वे ॅक, िवमानतळ , पदपथ िक ंवा फेरी टिम नल या ंचा समाव ेश अस ू
शकतो .
२.५.२- मह व :
दळणवळणाचा व ेश / समाव ेश ामीण सम ुदायां या आिथ क िवकास , आरो य आिण
जीवनमानात मह वप ूण योगदान द ेतो. ामीण रिहवा शांना आरो य स ेवा, ाहक स ेवा,
रोजगार आिण श ै िणक स ंधी आिण सामािजक स ेवांम ये वेश कर यासाठी िव सनीय
वाहतूक आव यक असत े. दळणवळणाचा मनोर ंजनाम य े आिण द ैनंिदन जीवनातील इतर
ि याम य े वेश करण े देखील मह वाच े असत े.
अ) आरो य स ेवा:
ामीण लोकस ं ये या आरो यावर आिण क याणावर स ुरि त आिण िव ासाह वाहत ुक या
वेशाचा प रणाम होतो . ामीण भागात आरो य स ेवांसाठी वाहत ूक आव यक असत े.
िवशेषत: अशा भागा ंम ये, जेथे चालण े िकंवा सायकल चालवण े हे आरो य स ेवा
दा यापय त पोहचवण े सहज श य अस ू शकत नाही . ामीण भागातील लोक या ं या
आरो याशी िनगिडत गरजा प ूण कर यासाठी व ैयि क वाहन े, साव जिनक वाहत ूक आिण
आप कालीन नसल े या व ै क य वाहत ुक वर अवल ंबून असतात .
अमे रकन पि लक ा सपोट शन असोिसएशनन े, लहान शहरी आिण ामीण भागातील
जवळपास 9% साव जिनक ा ंिझट रायडस साठी अ ंितम पाठप ुरावा हण ून वै क य स ेवांचा
अहवाल िदला आह े.
जे हा वाहत ुक चे हे कार अन ुपल ध , परवडणार े िकंवा व ेश करण े कठीण असत े ते हा
ामीण भागातील सद या ंना मह वा या स ेवा िमळ ू शकत नाहीत . वाहतुक तील
अडथ या ंमुळे आरो य स ेवा वेळेवर न भ ेटणे, आरो य स ेवांम ये ह त ेप टाळण े आिण
आव यक औषधा ंचा वापर कर यात च ुकणे िकंवा िवल ंब करण े - यामुळे आरो यावर
नकारा मक प रणाम होऊ शकतो . दळणवळणाची िव सनीय साधन े नस याम ुळे ामीण
भागातील लोक आरो यस ेवेबाबत कस े िनण य घेतात यावर प रणाम होऊ शक तो.
यां याकड े वाहत ुक ची सोय असतानाही , लांबचा वास या ं या आरो यावर प रणाम क
शकतो . उदाहरणाथ , काम, शाळा आिण इतर गो पास ून वेळ काढ यास िवल ंब होण े.
ब) रोजगार आिण श ै िणक स ंधी:
ामीण भागातील वाहत ूक सेवांचा रोजगारा या िठकाणी रोजगारा या िठका णी जा यासाठी
उपयोग होतो . अनेक ामीण रिहवाशा ंसाठी आिथ क थ ैय हे रोजगारा या िठकाणी
असणा या वाहत ुक या िव सनीय साधना ंवर अवल ंबून असत े. लहान शहरी आिण ामीण
साव जिनक वाहत ूक रायडस या सव ण अहवालात अस े आढळल े क , सव साव जिनक
प रवहन सहल प ैक ३४ ट के ाथिमक पायरी हण ून काम करतात . काही ामीण munotes.in
Page 26
ामीण िवपणन
26 रिहवाशा ंसाठी, वासाचा जा त व ेळ आिण वाहत ुक या पया यांचा अभाव ह े रोजगारासाठी
सामा य अडथळ े आहेत. शहरी भागा या त ुलनेत ामीण भागात स या या वाहत ूक सहा य
सेवांचा ित वासी जा त खच असू शकतो, ामु यान े लांब वासाच े अंतर आिण कमी
लोकस ं येची घनता .
ामीण भागातील लोका ंचा िश ण े ात व ेश वाढ यान े यांची आिथ क पधा मकता
आिण राहणीमान स ुधारल े. ामीण भागात सव तरावरील िश णासाठी शाळा ंम ये ये-जा
कर यासाठी वाहत ुक ची मह व पूण गरज आह े. अमे रकन पि लक ा पोट शन
असोिसएशनन े अहवाल िदला आह े क , सव साव जिनक ाि झट राइड ्सपैक १२ ट के
शाळेत येणे आिण जाण े आ ह े. ामीण भागातील म ुलांना शाळ ेला जा यासाठी ला ंब
प याची आव य कता अस याम ुळे वासाचा व ेळ वाढतो .
क) सामािजक सेवा आिण इतर साम ुदाियक ि याम य े वेश :
ामीण रिहवाशा ंना वाहत ुक चे मया िदत पया य सामािजक स ेवा आिण ाहका ं या गरजा
(जसे क धावण े िकंवा खर ेदी) पूण कर यापास ून ितब ंिधत क शकतात . अिधक द ुग म
िठकाणी , नागरी ितब ता आिण साम ुदाियक जीवनात इतर कार या य तत ेची खा ी
कर यासाठी वाहत ूक आव यक अस ू शकत े. मया िदत मतदानाची िठकाण े आिण वाहत ुक चे
पया य याम ुळे ामीण भागात राहणा या ंसाठी थािनक , रा य यापी आिण रा ीय
िनवडण ुकांसाठी मतदान करण े एक आ हान अस ू शकत े. िवशेषत: आिदवासी लोकस ं येला
मतदाना या िठकाणी प ुरेसा व ेश िमळत नाही .
२.६ सारांश (SUMMARY )
लोकस ं ये या घनते या आधारावर , िवकास , सुिवधा, रोजगारा या संधी, िश ण इ.
मानवी वसाहती मु य व े दोन ेण म य े िवभाग या जातात हणज े, शहरी आिण
ामीण .
शहरी मानवी व तीचा संदभ देते जेथे शहरीकरण आिण औ ोिगक करणाचा दर
जा त आहे.
ँिडंगसाठी मोठया माणात पैशांची आव यकता असत े, परंतु एकदा तुमचा यवसाय
गुंतव यास चंड फायद े िमळू शकतात .
लोकि य ँड्स ारे लि यत केलेला बाजार िवभाग हा बह तेक नवीन पध कांसाठी
मोठा अडथळा आहे.
सु िस नसले या ँड या समान व तू या तुलनेत ाहक सु िस ँड या
उ पादनासाठी ीिमयम भर यास अिधक इ छुक असतात .
प रवहन हणज े कोण याही वाहनाचा िकंवा ि याकलापा ंचा संदभ आहे जे लोक
आिण व तू एका िठकाणाह न दुस या िठकाणी हलवतात . munotes.in
Page 27
भारतीय ामीण बाजार
27 ामीण लोकस ं या यां या आरो यस ेवा गरजा पूण कर यासाठी वैयि क वाहने,
साव जिनक वाहतूक आिण आप कालीन नसले या वै क य वाहतुक वर अवल ंबून
असतात .
२.७ वा याय (EXERCISE )
अ) िदले या पया यातून यो य पया य िनवड ून रका या जागा भरा .
१) अनेक कंप या आता यांचे ल __ माक टकडे वळवत आहेत.
(अ) शहरी, (ब) ामीण , (क) जागितक , (ड) यापैक काहीही नाही
२) __ िवतरण णाली ामीण बाजारप ेठेत वेश कर यासाठी वापरली जाऊ शकते.
(अ) उप ह , (ब) िनवडक , (क) अन य , (ड) गहन
३) __ या मा यमात ून केले तर ामीण िवपणन अिधक भावी होईल.
(अ) मेळावे, (ब) गावातील ज ा, (क) घरोघरी चार, (ड) वरील प ैक सव
४) ामीण िवपणनासाठी __ िकंमत अिधक यो य आहे.
(अ) आत वेश करणारे, (ब) वरचेवर काढ ून टाकल ेली, (क) जात दर, (ड) यापैक
काहीही नाही
५) ामीण िवपणन आव यक नाही कारण _________.
(अ) ामीण भागातील लोकांना िवपणन समजत नाही, (ब) ामीण भागातील
लोकांना िवपणनाची गरज नाही, (क) तो िन वळ वेळेचा अप यय आहे, (ड) सव
पया य चुक चे आहेत
उ रे: १) ामीण , २) उप ह , ३) गावातील ज ा, ४) आत वेश करणारे, ५) सव
पया य चुक चे आहेत
ब) र थाना ंची पूत करा:
१) माक ट सेगम टेशन ही िवषम बाजाराला ____________ उप-बाजार िकंवा
िवभागा ंम ये प रभािषत आिण खंिडत कर याची ि या आहे.
२) िवपणनाम य े, िवतरणा या चॅनेल _______________ पासून व तू आिण सेवा
वािहत करणार े माग िकंवा माग दश वतात.
३) बाजाराच े गटांम ये िवभाजन कर या या ि य ेला ___________ हणतात .
४) ाहक संर ण कायदा , 1986 या मूलभूत उि ा ंपैक ________ एक.
५) लेबिलंग हणज े ______ िडझाइन करणे आिण ते पॅकेजवर ठेवणे. munotes.in
Page 28
ामीण िवपणन
28 उ रे: १) एकसंध, २) उ पादक ते ाहक , ३) बाजार िवभाजन , ४) शोषणापास ून
ाहकांना संर ण, ५) वे न
क) खालील िवधान े स य िक ंवा अस य त े िलहा.
१) ामीण ाहक िकंमत संवेदनशील असतो .
२) गरज ओळखण े ही खरेदी िनण याची पिहली पायरी आहे.
३) ामीण भारत एकसंध बाजारप ेठ सादर करतो .
४) शहरी ाहका ंपे ा ामीण ाहक अिधक ँड िन ावान असतात .
५) ामीण ाहक , सव साधारणपण े, शहरी ाहका ंपे ा उ पादना या िकमत बाबत कमी
संवेदनशील असतो .
उ रे: १) स य, २) स य, ३) अस य, ४) स य, ५) अस य
ड) खालील ा ंची थोड यात उ रे िलहा .
१) वाहतूक पायाभ ूत सुिवधांचा अथ प करा.
२) ँडवर एक टीप िलहा.
३) शहरी बाजार या श दाच े प ीकरण करा
४) ँिडंगमुळे कम चा या ंची उ पादकता कशी वाढते? प करणे.
५) ामीण िवपणना या िविवध ेणी कोण या आहेत?
इ) खालील ा ंची सिव तर उ रे िलहा .
१) ामीण िवपणन ोफाइल प करा.
२) ामीण िव शहरी बाजारप ेठ यातील फरक करा.
३) ँिडंग या मह वाची चचा करा.
४) ामीण बाजारप ेठेतील वाहतूक नेटविक गचे मह व प करा.
५) ामीण बाजारप ेठेतील वाहतूक नेटविक ग या या ीच े वण न करा.
munotes.in
Page 29
29 ३
िवभाग १:
ामीण ाहका ं या सम या
PROBLEMS OF RURAL CONSUMER S
घटक संरचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ भेसळ
३.३ वजन आिण मापांमधील कमी
३.४ अयो य दु तीची हमी (वॉरंटी) आिण यावसाियक खा ी ( यारंटी)
३.५ अवा तव िक ंमत
३.६ ामीण िवपण नाची आ हान े आिण भिव य
३.७ सारांश
३.८ वा याय
३.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
भेसळीवर चचा कर यासाठी ; ामीण भागातील ाहका ंची सम या जाण ून घेणे.
ामीण ाहका ंमधील वजन आिण मापा ंमधील कमी वर चचा करण े.
अयो य वॉर ंटी आिण यार ंटी (हमी) प करण े.
अवा तव िक ंमतीवर चचा करण े.
ामीण िवपणनाची आ हान े आिण भिव याच े िव ेषण करण े.
३.१ तावना (INTRODUCTION )
ामीण ाहका ंचे उ प न , यश , सा रता दर कमी अस याम ुळे यांचा जीवनमान तर
खालावल ेला होता . परंतु आता िच बदलत आह े आिण िव े यांना पूव पे ा चा ंग या स ंधी munotes.in
Page 30
ामीण िवपणन
30 िमळू शकतात . हल या राहणीमानाम ुळे यांची खर ेदी मता आिण उ पादन े वीकार याची
गती मया िदत होत े.
ामीण भागात सा रत ेचे माण कमी अस यान े दळणवळणाची सम या िनमा ण होत े. इतर
संपक मा यमा ं या त ुलनेत मुि त मा यमा ंची उपय ु ता कमी आह े. ामीण बाजारप ेठांम ये
वाहतूक हे सवा त मोठ े आ हान आह े. सुमारे ५०% भारतीय गाव े र या ंनी जोडल ेली
आहेत.
३.२ भेसळ (ADULTERATION )
भेसळ ही भारतातील अन ेकां या आरो या स धोका िनमा ण करणारी एक अितशय ग ंभीर
सम या आह े. येक उ पादनात भ ेसळ असत े. आप या द ैनंिदन िकराणा मालापास ून ते
अगदी आप या जीव वाचवणा या औषधा ंपय त. पापी लोका ंनी लहान म ुलां या द ु धज य
पदाथा नाही सोडल े नाही. जीवन जग यासाठी अ न ही एक म ूलभूत गरज आहे. लोकां या
आरो यासाठी श ु , ताजा आिण सकस आहार सवा त आव यक आह े. सामुदाियक आरो य
ही रा ीय स ंप ी हण यात काही वावगे नाही.
माणसा या द ैनंिदन गरजा ंम ये, अ न ही म ु य भ ूिमका बजावत े. सा या िडशपास ून ते
अगदी खास पाकक ृतीपय त, अ न तयार करण े हे माणसा या चवी माण ेच वैिव यप ूण आिण
समृ आह े. ीमंतीचे आिमष आिण मानवजातीब ल सामा य उदासीनता याम ुळे
तांदळातील सा या दगडा ंपासून ते अिधक हािनकारक वीट आिण बो रक पावडरपय त
भेसळ करणार े पदाथ अ नात िमसळल े जात आह ेत.
अ न भ ेसळ हणज े काय ? अ न भ ेसळ हणज े अ नाम य े िनकृ दजा चे, हािनकारक ,
िन पयोगी िक ंवा अनाव यक पदाथ िमसळण े. अ नपदाथा चे व प आिण ग ुणव ा
िबघडवणारी ही क ृती अ न भ ेसळ हण ून मानली जात े.
भेसळीच े कार :
खा पदाथ , औषध े, भा या , पे ट, स , िस ँडची उ पादन े आिण असेच बर ेच
काही, या भेसळीम ुळे असे भेसळय ु अ न खाणा या लोका ंना पोटद ुखी आिण आरो याशी
संबंिधत इतर सम या ंचा सामना करावा लागतो . असे हणता य ेईल क , जे २० ट या ंह न
अिधक ण डॉ टरा ंकडे िकंवा कोण याही दवाखा यात िक ंवा कोण याही णालयात
जातात त े असे भेसळय ु अ न आिण अ नपदाथ सेवन करतात .
भेसळय ु अ न धोकादायक असत े, कारण त े िवषारी अस ू शकत े आिण याचा आरो यावर
प रणाम होऊ शकतो आिण त े माणसा या यो य वाढीसाठी आिण िवकासासाठी आव यक
पोषक त व िवरहीत असू शकत े.
सवा त वाईट भाग हणज े काही भ ेसळय ु अ न कक रोगास कारणीभ ूत ठरत े, हा सवा त
जीवघ ेणा आजार आह े. तसेच, मा या समोर आल े या अन ेक करणा ंम ये, अशा
भेसळय ु अ नाच े सेवन करणा या अन ेक गभ वती मिहला ंचा गभा ची वाढ खराब झा याम ुळे munotes.in
Page 31
ामीण ाहका ं या सम या
31 गभ पात झाला आिण काही गंभीर करणा ंम ये बाळंतपणात मिहला ंचा मृ यू झाला . अ न
भेसळ ह े भारतीय समाजातील एक ग ंभीर आ हान आह े. िविवध उपाययोजना आिण द ंड
असूनही ही सम या एक मो ठी सम या आहे. सवा त दुःखाची गो हणज े जे अशा
घाणेरड्या कामांम ये गुंतलेले आहेत, ते लहान म ुलांचे दु धज य पदाथ आिण जीवनर क
औषध े देखील सोडत नाहीत .
अ नातील भ ेसळ हा समाजासाठी धोका आह े आिण ग ु हेगारांना हलक ेच सोडल े जाऊ
शकत नाही .
फा ट फ ूड संक पना आिण ऑनलाइन मागणी प ती आ यान ंतर, ाहका ंना खरोखरच
यांना कोण या कारच े अ न िदल े जात आह े याचा पडताळा होत नाही . ते आरो याचा प ैलू
पूण पणे िवसरतात आिण फ या ंची मागणी यां या दारात पोहोच यासाठी ल क ि त
करतात . ाहका ं या आळशीपणाचा फायदा घ ेऊन, अनेक उपहारग ृहे आिण खा स ेवाक े
जे खा पदाथ देतात, ते अ ना या ग ुणव े या प ैलूला मह व न द ेता या ंना वेळेवर स ेवा
देऊन ाहका ंना संतु क इि छतात .
कंप या भ ेसळ का करतात ? यांचा एकच ह ेतू असतो क , यांना या ंचा नफा वाढवाय चा
असतो आिण या ंना कमी व ेळात मोठी कमाई करायची असत े. फ अिधक नफा आिण
पैसा कमाव यासाठी इतरा ंचा जीव धो यात घालण े, ही पूण पणे अनैितक था आह े. पण
यांना याचा अिजबात ास होत नाही .
या गु ांवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी क सरकार सव तोपरी य न करत आह े. भारतात ,
नाग रका ंना स ुरि त अ न प ुरव यासाठी आरो य आिण क ुटुंब क याण म ं ालय प ूण पणे
जबाबदार आह े. अ न भ ेसळ ितब ंधक कायदा , १९५४ ने ाहका ंना शु आिण पौि क
खा पदाथ पुरव यासाठी माग दश क त व े िनि त क ेली आह ेत. १९८६ म ये िश ा अिधक
कडक कर यासाठी आिण ाहका ंना अिधक स म कर यासाठी या काय ात श ेवटची
सुधारणा कर यात आली . पण सरकार आता कठोर िश ेची अ ंमलबजावणी कर याचा
िवचार करत आह े.
भारतीय अ न स ुर ा आिण मानक े (Food Safety and Standards of India –
FSSAI ) ने अ न स ुर ा आिण मानक े (Food Safety and Standards - FSS)
काय ातील स ुधारणा ंचा मस ुदा जारी क ेला आह े, जो २००६ म ये संमत झाला होता पर ंतु
िनयम २०११ म येच अिधस ूिचत कर यात आल े होते. मुख सुधारणा ंपैक , FSSAI ने
यावर कारवाई कर यासाठी एक नवीन ‘अ न भ ेसळ’ िवभाग समािव कर याचा ताव
िदला आह े. लोकांनी दुकाने आिण मॉ समध ून उ पादन े खरेदी करताना ख ूप सावधिगरी
बाळगण े आव यक आह े. यांनी ISI मानक िच ह , दज दार उ पादना ंसाठी Agmar k,
FSSAI मानक िच ह , पॅिकंगची तारीख आिण कालबा ता तारीख इ यादी मानक े तपासली
पािहज ेत. जर िविहत मानक िच हा ंपैक एकही नस ेल, तर या ंनी अशी उ पादन े खरेदी
करणे पूण पणे टाळाव े.
munotes.in
Page 32
ामीण िवपणन
32 अ न भ ेसळ करणा या ंवर सरकारन े कडक कारवाई कर यावर भर िदला पािहज े. हे
कर याचा ए क माग हणज े दंड वाढवण े, यात भ ेसळी या काही गंभीर करणा ंम ये
ह येचा य न करण े यासार खा गु हा ही आहे.
भेसळीसाठी अ न पदाथा ची िनयिमतपण े तपासणी करण े आिण िविश जलदगती
यायालया ं ारे जलद खट या ंची खा ी करण े िततक ेच मह वाच े आहे.
३.३ वजन आिण मापांम ये कमी (SHORT WEIGHT AND
MEASURES )
िन प ता आिण पारदश कता स ुिनि त कर यासाठी , वजन आिण माप े ही सरकारी
िनयमा ं या अधीन असल े या मोजमापाची एकक े आहेत. वजन आिण माप े इंटरनॅशनल
युरो ऑफ व ेट्स अँड मेजस , आंतररा ीय मानक स ं था आिण याची उप कंपनी यां या
वेगवेग या वजन आिण माप े यांना अन ुस न असतात .
आता वजन आिण मापा ंशी संबंिधत कायदा यासाठी िवकिसत झाला आह े, क ज ेणेक न
वजन आिण मापा ं या एकका ं या एकसमान णालीची स ुर ा थािपत क ेली जाऊ
शकते; यापारासाठी वापरात असल े या वजन आिण मापन उप करणा ंवर िनय ं णे ठेवली
जाऊ शकतात ; अशा भ ेसळय ु व त ूंची िव कमी माणात झा यास जनत ेचे संर ण
केले जाऊ शकत े.
वजन आिण माप े िनयामक अिधकारी मानक े िनि त करतात आिण वजन , माण , लांबी
िकंवा मोजणी मािणत कर यासाठी एकसमान काय प ती लाग ू करतात , जेणेक न या
माणात व त ू दे याची यवसाय जािहरात करतात , या माणत त े िवकतात आिण
ाहका ंनी जेवढी र कम मोजलीय , या माणात या ंना व त ू िमळत ेय याची खा ी होत े.
३.४ अयो य वॉर ंटी आिण यार ंटी (हमी) (UNFAIR WARRANTIES
AND GUARANTEES )
ामीण बाजारप ेठेत द ुकानदारा या अन ुिचत यापार प ती हणज े यवसाय
िमळिव यासाठी िविवध फस या िक ंवा अन ैितक प त चा वापर करण े. अयो य यवसाय
प त म य े चुक चे वण न, खोटी जािहरात िक ंवा ब िव , खोटे िवनाम ू य ब ीस िक ंवा
भेट ऑफर , फस या िक ंमती आिण उ पादन मानका ंचे पालन न करण े यांचा समाव ेश होतो .
अशी क ृ ये ाहक स ंर ण काय ान ुसार ब ेकायद ेशीर मानली जातात , याम ुळे ाहका ंना
भरपाई िक ंवा दंडा मक न ुकसानीचा माग मोकळा होतो . अयो य यापार प तीला कधीकधी
"फस या यापार प ती " िकंवा "अयो य यवसाय प ती " हणून संबोधल े जाते. ामीण
लोक आजकाल अनिभ रािहल ेले नाहीत . आज ामीण खर ेदीदाराकड े केवळ यश च
नाही तर या उ पादना ंसाठी प ैसा खच केला जात आह े या उ पादना ंची िक ंमत आिण
मागणी याब लही याला अिधक चा ंग या कार े मािहती आह े. ते यांना बाजारात द ेऊ
केले या उ पादना ंची आिण स ेवांची उ म ग ुणव ा , िटकाऊपणा आिण बह उपयोगीता
पडताळ ून पाहत असतात . munotes.in
Page 33
ामीण ाहका ं या सम या
33
सामािजक -सां कृितक घटक :
सामािजक -सां कृितक पया वरण हा पया वरणाचा एक मह वाचा भाग आह े - सं कृती,
परंपरा, ा, मू ये आिण समाजा या मया देतील लोका ंची जी वनशैली ह े सामािजक -
सां कृितक वातावरण तयार करत े.
लोक काय खर ेदी करतील आिण त े कसे वापरतील यािवषयी िनण य घे या या ट यात
खालील घटका ंचा मोठा वाटा आह े.
तु ही िवकत घ ेतलेली एखादी व त ू सदोष अस यास , तु हाला ती व त ू िकरकोळ
िव े याला परत कर याचा आिण द ु ती , बदली िक ंवा परता याची िवन ंती कर याचा
अिधकार आह े. हे अिधकार त ुमचे वैधािनक अिधकार हण ून ओळखल े जातात . जे हा व त ू
सदोष असतात , ते हा आप या अिधकारा ंब ल अिधक जाण ून या .
अशी काही उ पादन े आह ेत (उदाहरणाथ , इलेि कल , फिन चर िक ंवा उपकरण े) जी
यावसाियक हमी िक ंवा वॉर ंटीसह य ेतात. यारंटी आिण वॉर ंटी या अटी अन ेकदा पर पर
बदल या जाऊ शकतात . यावसाियक खा ी ( यारंटी) आिण दु तीची हमी (वॉरंटी)
मधील फरक जाण ून घेणे कधीकधी कठीण असत े.
मु य फरक आह ेत:
यावसाियक खा ी ( यारंटी) सामा यतः िवनाम ू य आिण िनमा या ार े िदली जात े.
दु तीची हमी (वॉरंटी)ला सहसा प ैसे लागतात आिण त ु ही या द ुकानात उ पादन
खरेदी करत आहात त ेच दुकानदार द ेऊ शकतात .
तुमचे वैधािनक अिधकार त ु ही खर ेदी करता या उ पादना ंना लाग ू होतात . यारंटी
आिण वॉर ंटी तु हाला अित र स ंर ण द ेऊ शकत े, परंतु ते तुमचे वैधािनक अिधकार
बदलत नाहीत .
वॉरंटी (िकंवा िव ता रत वॉर ंटी) िकरकोळ िव े याकड ून अित र िकमतीवर द ेऊ
केली जाऊ शकत े आिण ती िवमा पॉिलसीची एक कार े िवमा प हणून काय करत े.
िनमा या या यावसाियक खा ी ( यारंटी)चा कालावधी संप यानंतर या व त ू िकंवा
सेवांचा यात समाव ेश असतो . दु तीची हमी (वॉरंटी)असल े या फाय ा ंम ये
उ पादन त ुट यास िक ंवा सदोष झा यास द ु ती या काही खचा चा समाव ेश अस ू
शकतो . वॉरंटी अपघाती न ुकसानीसाठी अित र स ंर ण द ेखील द ेऊ शकतात .
तु हाला ते सि य कर यासाठी काहीही कर याची आव यकता अस यास .
उदाहरणाथ , हमी सि य कर यासाठी त ु हाला न दणी काड भराव े लाग ेल आिण
िनमा याकड े पाठवाव े लागेल. असे कर यात अयश वी झा यास हमी व ैध नाही असा
अथ होऊ शकतो . munotes.in
Page 34
ामीण िवपणन
34 न क काय समािव केले आहे? उदाहरणाथ , यात क ेवळ सुटे भाग समािव आह ेत
का, मजुरी या खचा चा समाव ेश आह े का आिण उ पादनाची द ु ती क ेली जात
असताना त ु हाला बदल याची ऑफर िदली जाईल का ?
वॉरंटी िक ंवा यार ंटी कोण मानणार ? हा िव ेता, िनमा ता िक ंवा तृतीय प अस ू
शकतो .
तु ही दावा कसा करता ?
संर ण िकती काळ िटक ेल? उदाहरणाथ , १२ मिहने.
भौगोिलक िनब ध आह ेत का ? उदाहरणाथ , तु ही उ पादन व ेग या द ेशात िवकत
घेत यास , तु हाला भारता मधील सेवेसाठी वॉर ंटी संर ण िमळ ेल का ?
वॉरंटी अ ंतग त दु तीसाठी य ात िकती खच येईल आिण या अित र
संर णासाठी अित र प ैसे देणे यो य आह े का? उदाहरणाथ :
काही ठरािवक र कम आह े जी त ु ही भरण े आव यक आह े आिण िश लक वॉर ंटी ार े
संरि त आह े?
िव ता रत वॉर ंटी िवकत घ े यापे ा व त ू दु त करण े ि कंवा बदलण े व त होईल
का?
व तू आधीच त ुम या घरा या िव या त समािव आह े का?
तु हाला ग ॅरंटी िक ंवा वॉर ंटी वापर यात सम या य ेत अस यास , तु ही थम
हमीदाराकड े (िकरकोळ िव ेता िक ंवा उ पादक ) त ार करावी . त ार कशी करावी
याब ल त ु हाला अिधक स ला िमळ ू शकतो .
जर त ु ही िव े याशी िक ंवा िनमा याशी थ ेट सम या सोडव ू शकत नसाल िक ंवा तु ही
यां या ितसादावर ख ूश नसाल , तर त ु ही लहान दा या ंची ि या वाप न
िव े यािव दावा कर याचा िवचार क शकता .
३.५ अवा तव िक ंमत (UNREASONABLE PRICING )
अवा तव िक ंमत हणज े जे हा पुन ि या केले या उ पादनाची िकंमत म ुळ (उ पादन न
केले या / न वापरल े या) साम ी या िक ंमती या त ुलनेत जा त असत े. काम/खरेदी
िवनंती या िवधाना म ये िकमान साम ी मानक े िनिद केली जातात . ते हा अवा तव िक ंमत
हा घटक नसतो , कारण िकमतीचा अ ंदाज क ेवळ िव े यांकडून ा क ेला जाईल . जे
पुन ा केले या साम ी साम ी आव यकता प ूण कर यासाठी उ पादन े पुरवू शकतात .
munotes.in
Page 35
ामीण ाहका ं या सम या
35 आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) यो य पया यावर ख ूण करा :
१. भेसळय ु अ नाम य े माणसा या वाढीसाठी आिण िवकासासाठी आव यक पोषक
त व धान / त व िवरहीत घटक असतात .
२. कंप यांना कमी / जा त वेळेत मोठी कमाई करायची असत े.
३. वजन आिण माप े िनयामक अिधकारी वजन , लांबी िक ंवा मोजणी कर यासाठी
एकसमान / वेगवेगळी काय प ती लाग ू करतात .
४. यावसाियक खा ी / दु तीची हमी असल े या फाय ा ंम ये उ पा दन तुट यास िक ंवा
सदोष झा यास द ु ती या काही खचा चा समाव ेश अस ू शकतो .
५. अवा तव िक ंमत हणज े जे हा पुन ि या केले या उ पादनाची िक ंमत म ुळ साम ी या
िकंमती या त ुलनेत कमी / जा त असत े.
क) थोड यात उ र े ा:
१. अ न भ ेसळ हणज े काय?
२. अ न भ ेसळ ग ु ांवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी सरकारन े कोणकोणत े कायद े केले आहेत?
३. वजन आिण मापा ंशी संबंिधत काय ाचे उि काय आह े?
४. अनुिचत यापार प ती हणज े काय?
५. अवा तव िक ंमत हणज े काय?
३.६ ामीण िवपणनाची आ हान े आिण भिव य (CHALLENGES
AND FUTURE OF RURAL MARKET ING )
३.६.१ - ामीण िवपणनाची आ हान े:
ामीण बाजारप ेठांना आिण ामीण ाहका ंना िवपणका ंपय त भावीपण े पोहोच यासाठी
अनेक आ हाना ंना सामोर े जावे लागत े. अशी लहान गाव े मोठ्या सं येने आहेत, जेथे सव
कार या र या ंमुळे सहज पोहोच ू शकत नाही . ामीण िवपणना या म ु य आ हाना ंची
खाली चचा केली आह े:
१. वाहत ुक या सम या :
उ पादना ं या वाहत ुक साठी शहरी उ पादन क ांपासून दुग म ख ेड्यांपय त वाहत ूक
आव यक आह े. भारता या ामीण भागात वाहत ुक या सोयी फारच कमी आह ेत. देशातील
जवळपास 80 ट के गाव े चांग या कार े बांधले या र या ंनी जोडल ेली नाहीत .
भारतातील अन ेक भागा ंम ये क च े र त े आह ेत. ामीण बाजारप ेठेत माक टरला खराब
वाहतूक सुिवधेमुळे वेश करण े श य होत नाही . munotes.in
Page 36
ामीण िवपणन
36 २. गोदामा ं या सम या :
टोरेज फं शन आव यक असत े, कारण व त ूंचे उ पादन आिण वापर याम ये वेळेचे अंतर
आहे. शेतमाल हा ह ंगामी व पात उ पािदत क ेला जातो . परंतु वष भर या ंना मागणी
असत े, हणून या ंची साठवण ूक करण े आव यक असत े. परंतु ामीण भागात साव जिनक
तसेच खाजगी गोदामा ंचा अभाव असतो . िव े यांना या ं या माला या साठवण ुक ची
सम या भ ेडसावत असत े.
भारतातील ामीण समाज हा अिवकिसत लोक आिण बाजारप ेठ याम ुळे अिवकिसत आह े.
हणून आध ुिनक त ं ानान े ामीण भागातील लोक आिण बाजारप ेठ िवकिसत कर याचा
य न क ेला जातो . परंतु तं ानाचा ामीण भागात फारच कमी प रणाम झाला आह े.
३. मा यमा ंची अप ुरी या ी :
ामीण भागात मा यमा ं या अन ेक सम या आह ेत. ामीण भागातील लोका ंपय त संदेश
पोहोचव यासाठी ट ेिलि हजन ह े एक उ म साधन आह े. परंतु वीज तस ेच दूरिच वाणी स ंच
उपल ध नस याम ुळे बह स ं य ामीण जनत ेला िविवध मा यमा ंचा लाभ िमळ ू शकत नाही .
अनेक भाषा
भारत हा अन ेक भाषा ंचा द ेश आह े. रा यान ुसार, देशानुसार आिण िज ान ुसार
बाजारप ेठेम ये भावी स ंवादासाठी भाषा अडथळा बनत े.
४. सा रत ेची कमी पातळी :
शहरी भागा या त ुलनेत ामीण भागात सा रत ेचे माण कमी असत े. सा रत े या
कमतरत ेमुळे िव े यांना दळण वळणा या सम य ेचा सामना करावा लागतो . तसेच ामीण
भागात म ु ण मा यम िह फारस े भावी नसत े. यामुळे ामीण भागातील सा रत ेची पातळी
कमी असण े हे िव े यांसाठी आ हान बनत े.
५. हंगामी मागणी :
हंगामी मागणी ही ामीण बाजारप ेठेची मु य सम या आह े. ामीण बा जारपेठेतील व त ूं या
मागणीम य े कृषी प रि थती मह वप ूण भूिमका बजावत े. कारण त े उ प नाच े मु य ोत
कृषी आह े. तसेच शेती मा स ूनवर अवल ंबून असत े, यामुळे ामीण भागातील ाहका ंची
खरेदी मता बदलत े. असे असूनही अन ेक ामीण भाग र े वे वाहत ुक ने जोडलेले नाहीत .
पावसा यात क या र या ंची दुरव था होत े.
३.६.२ - ामीण िवपणनाच े भिव य :
िवकसनशील द ेशांतील अन ेक यवसाया ंना हे समजल े आहे क , ामीण बाजारप ेठेत सेवा
देणे हणज े केवळ उ पादन े िवकण े न ह े. यांनी या ं या यवसायाच े व प क ेवळ
यावसा ियक ह ेतूंपासून सामािजक ह ेतूंपय त िव तारल े आहे. नफा िमळव या या या ं या
आदेशा या पलीकड े जाऊन यवसाय यश वी होतात . ामीण ीकोना ंम ये होत
असल े या तीन ितमान बदला ंवर भिव य अवल ंबून आह े - नािव य , सामािजक munotes.in
Page 37
ामीण ाहका ं या सम या
37 उप मा ंम ये कंप यांचे पा ंतर आिण ामीण ाहका ंना कंप यां या जवळ आणणारी
तांि क गती .
याचा अथ असा आह े क , कंप यांनी या ंचे यवसाय मॉड ेल आिण या ंचा यवसाय
कर याचा ीकोन प ु हा शोधण े आव यक आह े. अशा क ंप यांना ामीण भागात यश आिण
दीघ काळ िटक ून राह याची अिधक स ंधी असत े. भिव य कस े िदसत े हे शोध यासाठी या
कंप यां या यवसाय मॉड ेलमधून घटक घ ेतले आहेत.
१. मािहती गोळा करण े:
ामीण भागातील गरीबा ंना िविवध सम या ंना त ड ाव े लागत े आिण त े एकस ंध राहत
नाहीत . हणून, यांना भ ेडसावणा या िविश सम या ंब ल मािहती गोळा कर यासा ठी
सतत य न करण े आव यक आह े. जेणेक न या ंना पुरेसे माग दश न करता य ेईल.
२. मालम ा तयार कर यावर ल क ि त क रणे:
गरीबा ंना अिधक कमाई कर यासाठी कोण या मालम ेची सवा त जा त गरज आह े, याचे
सरकारन े मू यांकन क ेले पािहज े. जसे क , शेतजमीन िक ंवा इतर स ंसाधन े, कज िमळवण े
िकंवा आरो य आिण िश णातील स ुधारणा अस ू शकतात . क या मज ुरावर अवल ंबून
राहणे, इतर मालम ा तयार कर यावर ल न देणे, यामुळे सततची गरीबी राह शकत े.
३. पुरेशी जमीन आिण पा याचा ह क :
ामीण ग रबी कमी कर यासाठी यापक -आधा रत जमीन स ुधारणा काय म- याम य े
जमीन शीष क, जिमनीच े पुनिव तरण आिण वाजवी आिण अ ंमलबजावणीयो य भाड ेकरार
यांचा समाव ेश आह े. हे लहान (सीमांत) जमीनमालक आिण भाड ेक ंना अिधक काय म
उ पादक बनव ू शकतात आिण या ंचे जीवनमान उ ंचावू शकतात .
४. मूलभूत आरो य स ेवा आिण सा रता :
ामीण भागातील ग रबा ंना या ंचे मानवी भा ंडवल तयार करण े आिण त े मजब ूत करण े
आव यक आह े. जेणेक न त े ग रबीत ून बाह ेर पडू शकतील आिण अथ यव थ ेत आिण
समाजात अिधक योगदान द ेऊ शकतील . मूलभूत आरो य स ेवा (लसीकरण , व छ
पा याची तरत ूद आिण क ुटुंब िनयोजन ) आिण िश ण (सा रता, शालेय िश ण आिण
तांि क िश ण ) िवशेषत: मिहला आिण म ुलांसाठी आव यक घटक आह ेत आिण वाजवी
िकमतीत उपल ध असल े पािहज ेत.
५. थािनक सहभाग :
आरो य आिण िश णाशी िनगडीत पायाभ ूत सुिवधा आिण स ेवांना िनधी िदला जाऊ शकतो
आिण या ंची देखरेख उ म कार े केली जाऊ शकते. जर उि ह े अंमलबजावणी ,
देखरेख आिण उ रदािय व याबाबत िनण य घे यास तयार असतील .
munotes.in
Page 38
ामीण िवपणन
38 ६. पायाभ ूत सुिवधा प ुरवणे:
ामीण गरीब लोक या ं या स ंसाधना ंचा मानवी भा ंडवलासह काही मह वा या भागा ंचे माण
िकंवा गुणव ा याप ैक एक िनवडतात . देशा या भौितक पा याभूत सुिवधा (िसंचन, वाहतूक
आिण दळणवळण ) आिण सहा य स ेवा (संशोधन आिण िव तार ) यातील काही म ुख
भागाचा सव म वापर क शकत नाहीत . सामािजक आिण भौितक पायाभ ूत सुिवधा
आिण स ेवांना िनधी िदला जाऊ शकतो आिण या ंची देखभाल उ म कार े केली जाऊ
शकते.- हणज ेच, ते िकफायतशीर आिण वाजवी दजा या असतील . जर या ंचे उि या ंची
रचना, अंमलबजावणी आिण द ेखरेख कर यात तस ेच जबाबदारी स ुिनि त कर यात
गुंतलेले असतील .
७. लि यत ऋण/ कज :
ामीण भागातील गरीबा ंसाठी अनौपचा रक आिण औपचा रक कजा चे ोत ख ूप महाग
असतात िक ंवा या ं यासाठी अन ुपल ध असतात . साव जिनक े ातील ामीण कज
काय म, िवशेषत: जर त े अनुदािनत असतील तर , इतरांपे ा गरीबा ंना जा त फायदा होतो .
गरीबा ंना वीकाराह अट वर आिण ज े हा गरज अस ेल ते हा िमळणार े कज हवे असत े.
याम य े गरीब लोक कज दे या या िनण यांम ये सि यपण े सहभागी होतात जस े
क ,समुदाय-आधा रत ेिडट ो ामच े अलीकडील योग . जे समवय क उ रदािय वा या
अधीन आह ेत, तसेच वाजवी खचा त ल य गटा ंपय त पोहोच यात यश वी झाल े आहेत.
८. साव जिनक काम े:
ामीण ग रबा ंचे मोठे आिण वाढणार े माण मज ुरीवर अवल ंबून आह े, कारण या ं याकड े
एकतर अिशि त मज ुरां यित र कोणतीही मालम ा नसत े िकंवा ख ूप कमी माणात
मालम ा जस े क , मया िदत माणात जमीन आिण पाळीव ाणी . साव जिनक काय म
जवळ या भ ूिमहीन आिण भ ूिमहीना ंना घरग ुती उपभोग कमी कर यास आिण िणक
दा र ्य टाळ यास मोठ ्या माणात मदत क शकतो . जर साव जिनक काय माचा
सात यप ूण वापर क ेला गेला तर , ामीण भागातील ग रबा ंची श ही मजब ूत होऊ शकत े.
९. िवक ि त अ न काय म:
ामीण भागातील काही गरीब य आिण क ुटुंब दो ही बह त ेक वेळा अ पु या पोषणान े त
असतात . यांना या ं या प रि थतीन ुसार व ेगवेग या कार या आधाराची गरज असत े.
याम य े शाळा, आरो य स ेवा, दवाखान े आिण साम ुदाियक क ां ारे िदलेली अ न सहा य
आिण रोख ह ता ंतरण यासार या अ न प ूरक काय मांचा समाव ेश अस ू शकतो . िवक ि त
आिण लि यत काय म सव म काय करतात अस े िदसत े.
munotes.in
Page 39
ामीण ाहका ं या सम या
39 ३.७ सारांश (SUMMARY )
भेसळ ही भारतातील अन ेकांसाठी ग ंभीर आरो य धो यात आणणारी एक अितशय
गंभीर सम या आह े. येक उ पादनात भ ेसळ असत े.
जीवन जग यासाठी अ न ही म ूलभूत गरजा ंपैक एक आह े.
अ न भेसळ ह े भारतीय समाजातील एक ग ंभीर आ हान आह े.
अयो य यवसाय प त म य े चुक चे वण न, खोटी जािहरात िक ंवा चांग या िक ंवा सेवेचे
ितिनिध व , ब िव , खोटे िवनाम ू य ब ीस िक ंवा भेट ऑफर , फस या िक ंमती
आिण उ पादन मानका ंचे पालन न करण े यांचा समाव ेश होतो.
सामािजक -सां कृितक पया वरण हा पया वरणाचा एक मह वाचा भाग आह े — सं कृती,
परंपरा, ा, मू ये आिण समाजा या मया देतील लोका ंची जीवनश ैली हे सामािजक -
सां कृितक वातावरण तयार करतात .
अवा तव िक ंमत हणज े जे हा पुन ि या केले या उ पादनाची िक ंमत उ पादन न
केले या साम ी या िक ंमती या त ुलनेत जा त असत े.
३.८ वा याय (EXERCISE )
अ) िदले या पया यातून यो य पया य िनवड ून रका या जागा भरा .
१) िवपणन स ंशोधन हा ामीण िवपणन धोरणा या __ ट याचा एक भाग आह े.
(अ) िनयोजन , (ब) अंमलबजावणी , (क) अिभ ा य, (ड) यापैक काहीही नाही
२) हाट आिण श डी या नावान े िस असल ेली बाजारप ेठ __ बाजारप ेठा आह ेत.
(अ) ामीण , (ब) शहरी, (क) रा ीय , (ड) यापैक काहीही नाही
३) सामा य ामीण बाजार िजथ े ामीण /आिदवासी लोक आठवड ्यातून एक िक ंवा
दोनदा ठरािवक िदवशी या ं या उ पा दनाची द ेवाणघ ेवाण/िव कर यासाठी
जमतात या ंना _________ हणतात .
(अ) िनयिमत िनयतकािलक बाजार , (ब) हंगामी बाजार , (क) रोजचा बाजार ,
(ड) ामीण बाजार
४) केळी, कांदा इ यादीसार या काही िपका ंम ये िवश ेष असल े या द ेशा या
म यभागी असल े या बाजार पेठांना ________ हणतात .
(अ) िनयिमत िनयतकािलक बाजार , (ब) हंगामी बाजार , (क) रोजचा बाजार ,
(ड) ामीण बाजार munotes.in
Page 40
ामीण िवपणन
40 ५) ेत ांती _______ चा संदभ देते.
(अ) जलचर , (ब) दूध, (क) पो ी , (ड) यापैक काहीही नाही
उ रे: १) िनयोजन , २) ामीण , ३) िनयिमत िनय तकािलक बाजार , ४) हंगामी बाजार ,
५) दूध
ब) र थाना ंची पूत करा:
१) सतत यापार ि याकलाप असल े या कायम व पी ामीण बाजाराला ________
हणतात .
२) ामीण बाजारप ेठेचे ोफाइिल ंग हा ामीण िवपणन धोरणा या __________
ट याचा एक भाग आह े.
३) ______________ हा ामीण अथ यव थ ेतील म ु य यवसाय आह े.
४) म यम दजा या उ पादना ंना ___________ ाहक ाधा य द ेतात.
उ रे: १) दैिनक बाजार , २) िनयोजन , ३) शेती, ४) ामीण
क) खालील िवधान े स य िक ंवा अस य त े िलहा.
१) भेसळ ही भारतातील अन ेकांसाठी ग ंभीर आरो य धोक े ि नमा ण करणारी एक अ य ंत
मह वाची सम या आह े.
२) FSSAI ने 2001 म ये पा रत झाल े या अ न स ुर ा आिण मानक े (FSS)
काय ातील स ुधारणा ंचा मस ुदा जारी क ेला आह े.
३) अयो य यवसाय प त म य े चुक चे वण न समािव आह े.
४) हमी सामा यतः िवनाम ू य आिण िनमा या ार े देऊ केली जात े.
५) वॉरंट ना सहसा प ैसे लागतात आिण त ु ही या द ुकानात उ पादन खर ेदी करत आहात
या द ुकाना ार े ते देऊ केले जाऊ शकतात .
उ रे: १) स य, २) स य, ३) अस य, ४) अस य, ५) अस य
ड) खालील ा ंची थोड यात उ रे िलहा .
१) भेसळय ु अ नाची स ं ा प करा .
२) अवा तव िक ंमतीच े वण न करा .
३) FSSAI या श दाची चचा करा.
४) भेसळ हणज े काय?
५) ामीण ाहका ं या सामािजक -सां कृितक घटका ंचे िव ेषण करा. munotes.in
Page 41
ामीण ाहका ं या सम या
41 इ) खालील ा ंची सिव तर उ रे िलहा .
१) ामीण भागातील भ ेसळीवर टीप िलहा .
२) ामीण लोका ंमधील अयो य हमी आिण हम वर टी प िलहा .
६) ामीण बाजारप ेठेत ाहका ंना कमी वजन आिण मापा ंचा सामना कसा करावा
लागतो ?
३) अ न भ ेसळीवर एक टीप िलहा .
४) ामीण िवपणनासमोरील आ हान े प करा .
❖❖❖❖
munotes.in
Page 42
42 ४
िवभाग २:
ाहक वत न
CONSUMER BEHAVIOUR
घटक संरचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ खरेदी वत नाची व ैिश य े
४.३ ामीण िवपणन स ंवादाच े मह व
४.४ से समन भाव
४.५ सारांश
४.६ वा याय
४.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
खरेदी यवहाराची व ैिश य े प करण े.
ामीण िवपणन स ंवादाच े मह व प करण े.
ाहका ं या वत नातील से समनचा भाव समज ून घेणे.
४.१ तावना (INTRODUCTION )
ाहक खर ेदीची वत णूक हणज े य , गट िक ंवा सं था आिण गरजा प ूण कर यासाठी
उ पादन े, सेवा, अनुभव िक ंवा क पना िनवड यासाठी , सुरि त कर यासाठी ,
वापर यासाठी आिण िव ह ेवाट लाव यासाठी वापर या जाणा या ि या ंचा आिण या
ि या ंचा ाहका ंवर होणारा प रणाम या ंचा अ यास होय .
समाज कंपनीचे िवपणन यश िक ंवा अपयश ह े खरेदी प त या पात य होत े आिण
लि यत ाहका ं या व ैयि क आिण गट िति या ंवर अवल ंबून असत े.
कोणतीही स ं था अि त वात अस याच े कारण ाहक अस यान े, ाहकाला समज ून घेणे
आिण या या खर ेदी या वत नाचा अ या स करण े आव यक आह े. munotes.in
Page 43
ाहक वत न
43 ेड रक व ेब टर या मत े- " ाहक खर ेदीची वत णूक ही स ंभा य ाहका ंची सव मानिसक ,
सामािजक आिण शारी रक वत णूक असत े. कारण त े इतर लोका ंना उ पादन े आिण
सेवांब ल जाग क होतात , मू यमापन करतात , खरेदी करतात , वापरतात आिण
सांगतात."
४.२ खरेदी कर या या वत नाची व ैिश य े (CHARACTERISTICS
OF BUYING BEHAVIOUR )
१. सौदेबाजी:
खरेदीदारा ं या वत नात सौद ेबाजीचा कल िदस ून येतो. ते िव े याने सांिगत या माण े िकंमत
कमी क न व त ू खरेदी कर यास ाधा य द ेतात. भारतीय खर ेदीदार द ेखील एकसमान
िकंमत धो रण आखत नाहीत . बाग िनंगचा ड भारतीय बाजारात अज ूनही चिलत आह े.
२ . गुणव ा िव िक ंमत:
खरेदीदार व त ूं या िविवधत ेऐवजी िक ंमतीवर ल क ि त करतात . यामुळे ते जा त
िकंमती या व त ूंना ाधा य द ेतात. आता थोडा बदल झाला आह े कारण , ाहका ंनी आता
जा त िक ंमतीत दज दार व त ू खरेदी कर यास स ु वात क ेली आह े.
३. ँड िकंवा ेडमाक जाणीव :
हे खरेदीदारा या वत नाचे वैिश य आह े क , तो आता व त ूं या ँडब ल जाग क िदसतो
आिण या व त ू ामािणक आिण उ च दजा चा मानतो .
४. वापराच े नमुने बदलण े:
यापक िश ण , उ प नात वाढ आिण राहणीमान आिण अिधक स ुखसोय या इ छ ेमुळे
आता उपभोगाची प त बदलली जात आह े. अ य प उ प न गट आिण उ च उ प न
गटात ज , टेपरेकॉड र, कुलर, िशलाई मिशन आद ची खर ेदी वाढत आह े.
५. मिहला ंची भूिमका:
खरेदीसाठी या िनण यांम ये मिह लांची भ ूिमका िदवस िदवस वाढत आह े. ि या सव
कारची खर ेदी करतात , िवशेषत: या क ुटुंबात पती प ैसे कमावतात .
६. कज आिण हमी :
बाजारात ेिडट आिण हमी स ुिवधा उपल ध अस यान े खरेदीसाठी नवीन ह ेतू वेगाने ा
होत आह ेत. अशा स ुिवधांमुळे यापार आिण वािण य िव किसत होत आह े.
७. त ार करण े:
खरेदीदारा ंना हळ ूहळू यां या ह का ंची जाणीव होत आह े. यांनी आप या त ारी
सारमा यमा ं ारे आिण स ंबंिधत अिधकारी आिण म ंचांसमोर मा ंड यास स ु वात क ेली munotes.in
Page 44
ामीण िवपणन
44 आहे.ते ाहक म ंचासमोर या ंची त ार न दव ू शकतात आिण अशा कार े,
नुकसान /नुकसानाची भरपाई िमळव ू शकतात .
४.२.१ - जाग कता :
जाग कता हा िवपणनाचा एक मह वाचा घटक आह े, कारण ासल ेले ाहक त े पाहतात
िकंवा ऐकत असल े या यावसाियक स ंदेशांमुळे भाराव ून जातात आिण या ंचा िनण य
घे यासाठी मानिसक शॉट कट वापरतात . तुमचा ँड काय आ हे आिण याचा अथ काय
आहे हे यां या मनात छाप ून िव वाढ ू शकत े, िवशेषत: या भागात पध कांम ये काही
प फरक िदस ून येतात.
४.२.२ - खरेदी कर या या सवयी :
अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे क , ाहक क ेवळ अनोळखी ँडचा समाव ेश असल े या
सेटपे ा एक ा त ँडचा समाव ेश असल े या अन ेक पया यांमधून अिधक व ेगाने िनण य
घेतात. इतर ँड्स या स ंपका त आ यान ंतर, जाग कत ेवर आधा रत म ूळ िनवड या या
घटना ंम ये घट झाली , परंतु तरीही बह त ेकांनी तोच उ च -जाग कता असल ेला ँड
िनवडला जो या ंनी स ु वातीला िनवडला होता . दोन ऑ ेिलयन िव ापीठा ं या
आ याखाली घ ेतले या अ यासात ाहका ंनी उ पादना या चाच या ंम ये कमी ँडचे नमुने
घेतले. जे हा सव काही अ ात होत े, या अ यासाप े ा एका ँडब ल जाग कता होती .
४.२.३ - ता पय :
ँड जाग कता िनमा ण के याने तुमचा माक ट शेअर अन ेक कार े वाढू शकतो . तुमचा ँड
ाहका ं या मनात िब ंबवणार े पिहल े अस यान े इतर ँड्सना न ंतर सामोर े जावे लागणा या
वेशातील अडथळ े वाढतात . जर त ुमचा उ ोग अिधक पधा मक अस ेल िकंवा आधीच
थािपत ख ेळाडू असतील , तर त ु हाला त ुम या ीकोनात अिधक आ मक हाव े
लागेल, परंतु तरीही ाहका ंना तुम या नावाची जाणीव झा यास त ु ही या ँडपैक एक बन ू
शकता . ऑ ेिलयन अ यासान े अस ेही स ूिचत क ेले आह े क , जाग कता भाव
िकंमती ार े म य थी क ेली जात े, यामुळे ँड जाग कता वाढवण े हे तुम या उ पादना या
िकंवा सेवे या िकमतीत वाढ करण े आव यक नाही .
४.२.४ - तं :
ँड जाग कता िनमा ण कर यासाठी , तु ही ह े सुिनि त क ेले पािहज े क , तुमचे ल य ह े
बाजार उ पादना ं या स ंपका त आह े आिण या ंना अन ेक मागा नी ओळखत े. एक
ओळख यायो य लोगो आिण िविश ँड संदेश पुनरावृ ी सादर क शकतात . जे तुमचे
नाव स ं मरणीय बनव ू शकतात . तुमचा ँड थेट माक िटंगपासून ते पारंपा रक जािहराती त े
सोशल मीिडया त े जनस ंपक अशा अन ेक िवतरण ल ॅटफॉम ारे े कांसमोर आण ू शकतो .
येक िविश मोिहम ेची रणनी ती िभ न अस ू शकत े, ँडचे सात यप ूण िच ण आिण
सु वाती या दश नात िदल े या वचना ंचे पालन कर याची वचनब ता , खरेदी कर यासाठी
िनण य घे याची व ेळ आ यावर त ुमचे उ पादन ाहका ं या मनात आण यात मदत होत े.. munotes.in
Page 45
ाहक वत न
45 ४.२.५ समज ून घेणे:
खरेदी वत णूक चे नमुने हे खरेदी या सवयी समान नसतात .सवयी एखा ा क ृतीकड े वृ ी
हणून बघत िवकिसत क े या जातात आिण काला ंतराने या उ फ ूत होतात , तर नम ुने एक
अंदाजे मानिसक रचना दश वतात .
येक ाहका या खर ेदी कर या या या या िविश सवयी असतात , तर खर ेदीचे वत न हे
सामूिहक असत े आिण िवपणका ंना एक अनोख े वैिश य द ेतात. ाहक वत णुक चे नमुने
याम य े गटब क ेले जाऊ शकतात :
१) खरेदीचे िठकाण :
ब याच वेळा, एकाच द ुकानाम य े सव व त ू उपल ध अस या तरीही ाहक या ंची खर ेदी
अनेक दुकानांमधून करतील . तुम या आवड या हायपरमाक टचा िवचार करा , जरी त ु हाला
तेथे कपड े आिण श ूज देखील िमळ ू शकतील , परंतु तु ही कदािचत त े वा तिवक
कपड्यां या ँडमधून खर ेदी करत असाल .
जे हा एखा ा ाहकाकड े वेगवेग या द ुकानांमधून समान उ पादन े खरेदी कर याची मता
असत े, ते हा ते कोण याही द ुकानाशी कायमच े िन ावान नसतात . जोपय त ते एकम ेव दुकान
असत े याम य े यांना व ेश असतो . िठकाणा या िनवडी या ीन े ाहका ं या वत नाचा
अ यास क े याने िव े यांना मु य द ुकान थान े ओळख यात मदत होईल .
२) खरेदी केले या व त ू:
शॉिपंग काट चे िव ेषण क े याने िव े यांना खर ेदी केले या व त ू आिण य ेक आयटम
िकती खर ेदी कर यात आला याब ल ाहका ंना भरप ूर अंत ी िमळ ू शकत े.आव यक व त ू
मोठया माणात खर ेदी के या जाऊ शकतात . तर ल झरी व त ू विचत आिण कमी
माणात खर ेदी के या जाऊ शकतात .
खरेदी केले या य ेक व त ू या रकम ेवर या व त ूची नाशव ंतता, खरेदीदाराची यश ,
िव च े एकक , िकंमत, व तू यां यासाठी आह े अशा ाहका ंची सं या इ याद चा भाव
पडतो .
३) खरेदीची व ेळ आिण वार ंवारता :
ाहक या ं या यवहाय तेनुसार खर ेदी करतील आिण अगदी िव िच व ेळेतही स ेवेची अप े ा
करतील ; िवशेषत: आता ई -कॉमस या य ुगात िजथ े सव काही फ ि लक द ूर आह े.
४) खरेदीची प त :
ाहक एकतर द ुकानात जाऊ शकतो आिण लग ेच तेथे एखादी व त ू खरेदी क शकतो
िकंवा ऑनलाइन ऑड र क शकतो आिण ेिडट काड ारे िकंवा िडिल ह रीवर ऑनलाइन
पैसे देऊ शकतो . munotes.in
Page 46
ामीण िवपणन
46 खरेदीची प त ाहकाकड ून अिधक खच कर यास व ृ क शकत े (उदाहरणाथ
ऑनलाइन खर ेदीसाठी , तुम याकड ून िशिप ंग शु क द ेखील आकारल े जाऊ शकत े).
एखादी व त ू खरेदी कर यासाठी ाहक िनवड याचा माग देखील तो कोण या कारचा
ाहक आ हे याब ल बर ेच काही सा ंगते. यां या वत णुक या नम ु यांब ल मािहती गोळा
के याने तु हाला ाहका ंना पु हा, अिधक व ेळा आिण उ च म ू ये खरेदी कर यासाठी नवीन
माग ओळख यात मदत होत े.
४.२.६ - ाहक खर ेदी िनण य:
खरेदी हा ण असा आह े, याची ाहक वा ट पाहत असतात . मागील ाहका ं या
फ डब ॅकसह सव त य े एकि त क े यावर , ाहका ंनी खर ेदी कर यासाठी उ पादन िक ंवा
सेवे या तािक क िन कषा पय त पोहोचल े पािहज े.
तु ही त ुमचे काम यो य र या क ेले अस यास , तुमचे उ पादन हा सव म पया य आह े हे
ाहक ओळख तील आिण त े खरेदी कर याचा िनण य घेतील.
उदाहरण : ाहकाला ग ुलाबी िहवा याचा कोट िव वर 20% सूट देऊन सापडला . जो ँड
िटकाऊ सािह य वापरतो , याची प ु ी क े यानंतर आिण िम ा ंना या ंचा अिभ ाय
िवचार यान ंतर, तो कोट ऑनलाइन ऑड र करतील
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) थोड यात उ र े ा:
१. खरेदी कर याम य े मिहला ंची भूिमका कशी असत े?
२. खरेदी कर या या सवयी कोण या आह ेत?
३. खरेदीची प त हणज े काय?
४. मा यमा ंची या ी प करा .
५. ाहक खर ेदी िनण य हणज े काय?
४.३ ामीण िवपणन दळणवळणाच े मह व (IMPORTANCE OF
RURAL MARKETING COMMUNICATION )
सं ेषणा या शहरी प ती , िकंवा िवकिसत द ेशांम ये वापर या जाणा या , क टका ं या
फवार या वापर या या प तीन े ाहका ंना जािहराती आिण स ुंदर ितमा द ेऊन फवारणी
करणे आिण न ंतर उ पादन े खरेदी कर यासाठी ाहक य े याची वाट पाहण े. फवार या
वेळोवेळी बदल या पािहज ेत कारण ाहक जािहरात पास ून मु होतात . ामीण
बाजारप ेठेत, हा एक व ेगळा बॉल ग ेम आह े.
ामीण े कांशी स ंवाद साधताना क ंप यांना पुढील आ हाना ंना सामोर े जावे लाग याची
श यता आह े: munotes.in
Page 47
ाहक वत न
47 १. कमी सा रता पातळी :
ामीण भागात सा रत ेचे माण कमी आह े.रीित रवाज आिण पर ंपरा िनयम , याम ुळे नवीन
उ पादन े आिण प ती वीकारण े कठीण होत े. ामीण बाजारप ेठेत ि ंट मीिडयाचाही
मया िदत व ेश आह े. यामुळे कंप यांना या ंचे सं ेषण िम ण िवकिसत कर यात अडचणी
येतात.
२. मा यमा ंची या ी :
गे या काही वषा त सारमा यमा ंचा पोहोच स ुधारत असला , तरी अन ेक गावा ंम ये तो
अजूनही गरीब आह े.अनेक मा यम -अंधारल े या ख ेड्यांम ये, दूरदश न, रेिडओ आिण
ि ंटवर मया िदत व ेश आह े आिण याम ुळे लोका ंना मया िदत ए सपोजर आह े. यो य
मा यम वाहन े अि त वात नाहीत .
३. िविवध े क:
भारतातील गाव े िविवध स ं कृती, भाषा, िविवध चालीरीती आिण पर ंपरा आिण जीवनश ैली
दश वतात. हे एक -आकार -िफट-सव धोरण अ ास ंिगक बनवत े. शहरी-क ि त
जनमोिहम ेसाठी वापर या ग ेले या क ंप यांना य ेक द ेशासाठी मोिहमा तयार करण े
कठीण जात े.
४. मािहतीची कमतरता :
ामीण भागात मािहतीचा त ुटवडा आह े.चांग या थािनक साम ीचा अभाव आिण िव ासाह
मािहती दा या ंनी गावकरी वाप शकतील अशा स ंबंिधत मािहतीची कमतरता वाढवत े.
५. िवखुरलेले े क:
मास मीिडयाला ामीण भागात व ेश करण े कठीण जात े कारण े क मोठया अ ंतरावर
िवखुरलेले असतात .
६. सु-िवकिसत ICT पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव :
आयसीटी पायाभ ूत स ुिवधां या अभावाम ुळे इंटरनेट व ेश मया िदत आह े. ामीण
बाजारप ेठेत मोबाईलचा वापर वाढत अस यान े हे बदलत आह े.
४.४ से समनचा भाव (SALESMEN INFLUENCE )
१. उ पादनाची ग ुणव ा :
तुम या उ पादनाची िक ंवा सेवेची गुणव ा मह वाची आह े. तुमची क ंपनी थमच काय
ऑफर करत आह े ते खरेदी कर यासाठी त ुमचे सव म िव ेते संभा यत ेशी बोल ू शकतात .
परंतु उ पादन कमी दजा चे अस यास , यांना पु हा ाहक बन यास पटवण े कठीण होईल .
हे देखील ल ात घ े यासारख े आह े क नकारा मक प ुनरावलोकन े सहसा 86% खरेदी
िनण यांवर भाव पाडतात . यामुळे, तुमचे िव ेते िकती चा ंगले आहेत हे मह वाच े नाही . munotes.in
Page 48
ामीण िवपणन
48 तुमची िव काय दश न सुधार यासाठी त ु ही कोण या कार या सव म प ती अ ंमलात
आणता यान े काही फरक पडत नाही .
उ पादनाची ग ुणव ा , तसेच तुम या ाहका ं या याब ल या धारणा , तुम या िव या
माणावर प रणाम क शकतात . तुम या िव करणा या ंकडून हे सूिचत करणारा
कोणताही अिभ ाय इतर स ंबंिधत िवभागा ंना पाठवला जावा . याम य े िवपणन, अिभया ंि क
आिण उ पादन ग ुणव ा हमी िवभागा ंचा समाव ेश अस ू शकतो .
२. तुम या उ पादनाची िक ंमत:
संशोधन दश िवते क 35% िव ेते िकंमतीवरील आ ेपांवर मात करण े हे यांचे सवा त मोठ े
आ हान मानतात . िकंमती अस े असू शकत नाहीत यावर त ुमचे िनयं ण अस ू शकत े. परंतु
िव करताना िक ंमत हा एक आव यक घटक आह े. यामुळे, िकमती कमी कर यासाठी
काही करता य ेईल का ह े ठरव यासाठी त ु ही त ुम या व र ा ंशी बोल ू शकता . तुमचे िव ेते
मोठया माणात सवलत द ेऊ शकतात का ? आधारभ ूत िकंमत सरसकट कमी करावी का ?
तुम या उ पादनाची िक ंमत तुमची क ंपनी िकती िव करत े हे ठरव ेल. हणूनच, या
सम य ेचे िनराकरण करण े आप यासाठी आव यक आह े. ही अशी गो अस ू शकत े जी
आप या िव स ंघाला चा ंगली कामिगरी कर यापास ून ितब ंिधत करत े.
३. ाहक स ेवा:
सते जी या ंना िव साठी स ुस ज करत े. िव मान ा हकांना आन ंदी तुम या स े स
टीम या स ंपका त येईपय त, ते तुम या क ंपनीतील इतर िवभागा ं या स ंपका त अस याची
श यता आह े. यांनी आधीच त ुम या िवपणन िवभागाशी िक ंवा तुम या ाहक स ेवा
ितिनध शी स ंपक साधला अस ेल.
तुम या क ंपनीकड े संदिभ त केले या ाहका ंचे आजीवन म ू य संदिभ त ना केले या
ाहका ंपे ा 16%-25% जा त आह े. फ एक सम या आह े: जर ाहका ंना सकारा मक
अनुभव आला अस ेल तर त े इतरा ंना तुम या क ंपनीकड े पाठव याची श यता आह े. आिण
तो सकारा मक अन ुभव स ं थे या ाहक स ेवा ितिनध ार े िनधा रत केला जातो .
िव करणा या ंना िश ण िमळ याची व ृ ी अ कर यासाठी त े श य त े कर याचा य न
क शकतात . परंतु ते एक िवश ेष कौश य स ंच आह े याची या ंना कमतरता अस ू शकत े.
४. िव करणा या ंची गुणव ा :
सॉ ट ि क स ही सवा त कमी दजा ची कौश य े आहेत. ब याच लोका ंना अस े वाटत नाही
क वेळ यव थापन , संवाद, सम या सोडवण े यासारखी कौश य े आहेत. पण त े करतात .
अ यास दश िवते क 60% िव ेते जे यां या सॉ ट ि क सवर काम करतात या ं या
िव च े ल य गाठतील या ं या त ुलनेत 53% जे करत नाहीत .
पण इतरही आ हान े आह ेत. सुमारे 46% से सपीप सचा क रअर हण ून से सम य े
जा याचा िवचारही न हता . अनेक िव ितिनध ना या ं या नोक या ंची आवडही नसत े. munotes.in
Page 49
ाहक वत न
49 आिण याप ैक 68% लोकांचा आधीच एक पाय दाराबाह ेर आह े कारण त े वष भरात द ुसरे
थान शोध याचा िनधा र करतात . स या ते यां या नोकरी या ि थतीवर समाधानी
नाहीत .
वाईट भाडयान े अशी गो नाही जी त ु ही न ेहमी द ूर ठेवू शकता . तुम या िव करणा या ंची
कौश य े मह वाची आह ेत. काही लोका ंम ये सहान ुभूती, वेळेची जाणीव , सम या सोडवणार े
इ यादी नसतात . आिण जर एखा ाला कामाची आवड नस ेल, तर त ु ही या ंना काम
करताना त े दाखवायला भाग पाड ू शकत नाही .
जर त ुमचा िव िवभाग चा ंगली कामिगरी करत नस ेल, तर नवीन कामावर घ े याची व ेळ
येऊ शकत े. याचा अथ मानव स ंसाधन िवभागाशी सम वय साधण े असा होऊ शकतो कारण
ही या ंची जबाबदारी आह े. या संदभा त या ंनी घेतले या िनवडी भिव यात त ुमची िव स ंघ
अिधक चा ंगली कामिगरी करत े क नाही ह े ठरवेल.
५.िव उप मा ंसाठी बज ेट:
पैसे कमव यासाठी त ु हाला प ैसे खच कराव े लागतील . ॉ पेि टंग, पा ता लीड ्स,
संभा यता भ ेटणे, संभा यता पाह यासाठी वाहन चालवण े, सादरी करणे, िश ण
इ यादीसार या ि याकलापा ंसाठी प ैसे आव यक असतात .
पण त ु ही या क ंपनीसाठी काम करता या क ंपनीचा िनधी कमी अस ेल तर ? िकंवा तुमची
सं था िव उप मा ंसाठी प ुरेसा िव प ुरवठा करत नस ेल तर ?
संशोधन अस े दश िवते क स ुमारे 20% िव स ंघांकडे यां या िव ि या ंना बळकट
कर यासाठी प ुरेशी संसाधन े नाहीत . तरीही , समिप त िव स मता असल े या क ंप यांचा
िवजय दर 52.1% जा त आह े
६. पुरेशा कम चा या ंची कमतरता :
तुम या स े स टीमची कामिगरी चा ंगली असणा यासाठी , यांनी तुम या क ंपनीची उ पादन े
िवक यात व ेळ घालवला पािहज े. परंतु अनेक िव े यां या बाबतीत अस े होत नाही .
81.6% शीष परफॉम स सहसा िव -संबंिधत ि याकलापा ंवर िकमान चार तास
घालवतात . परंतु बह त ेक िव ितिनधी या ंचा वेळ केवळ 34% िव वर घालवतात .
यांचा उरल ेला कामाचा व ेळ ईम ेल िलिहण े, डेटा ए ी करण े, मीिटंगला उपि थत राहण े
इ याद म य े जातो .
यापैक काही ि याकलाप िव ि य ेशी संबंिधत असताना , ते तुम या िव करणा या ंना
यां या म ु य कामापास ून िवचिलत करतात , जे िव करण े आहे. तुमची िव काय संघ
नेहमी या ंना िव कर यापास ून रोखणारी अन ेक काम े करत अस यास , हे सूिचत क
शकते क त ुम या क ंपनीकड े पुरेसे कम चारी नाहीत . आिण ही अशी गो आह े यावर
तुम या िव िवभागाच े कोणत ेही िनय ं ण नस ेल. munotes.in
Page 50
ामीण िवपणन
50 अिधक कम चारी जोडल े जावेत यासाठी स ंघष क न त ु ही त ुमचा िव ेते िव चा वेळ
सुधार याचा य न क शकता .तुमची क ंपनी कमी बज ेटवर काम करत अस यास , तु ही
ला स मदत माग ू शकता , जी व त आह े.
७. िवभागा ंमधील सहकाया चा अभाव :
िव साठी सहकाय आव यक आह े.केवळ त ुम या िव काय संघा या सद या ंनी एक
काम क ेले पािहज े अस े नाही.कंपनीचा कोटा िमळव यासाठी त ुम या िवभागान े इतर
िवभागा ंशी देखील स ंवाद साधला पािहज े.
येथे िवचार कर यासाठी काही त य े आहेत:
तु हाला मािहत आह े का क 44% िनण य घेणारे कंपनी या व ेबसाइटला माक िटंग मालम ा
मानतात जी खर ेदीचा िनण य घेत असताना या ं यावर सवा त जा त भाव टाकत े?
85% िवपणन िवभाग हणतात क िव ला समथ न देणे हे यांचे ाधा य आह े, 56%
िव करणा या ंनी या ंचे सािह य तयार क ेले पािहज े.
शीष िव ेते मानतात क सामािजक िव साधन े, CRM, िव ब ुि म ा साधन े,
उ पादकता अ ॅ स, ईमेल ॅिकंग साधन े इ. यां या यशासाठी आव यक आह ेत.
िव स ंघ यश वी हो यासाठी अन ेक िवभागा ंम ये सहकाय आव यक आह े.परंतु येक
कंपनीम य े सहयोगी कामाच े वातावरण नसत े.
काही स ं थांम ये अस े िवभाग आह ेत जे खूप वाय आह ेत. प रणामी , ते मािहती
सामाियक क र यात अयश वी ठरतात आिण या ंची तळ ओळ स ुधार यासाठी एक काम
करतात .
८. बाजाराच े साम य :
काहीव ेळा, तुमची िव कामिगरी बाजार श या अधीन अस ेल. मागणी आिण प ुरवठा या
आिथ क श चा काही व ेळा सरकार िक ंवा क ंपनी या धोरणाशी काहीही स ंबंध
नसतो . यांचा कल बा असतो .
दुद वाने, जीवन अ यािशत आह े.जीवन िकती अ यािशत अस ू शकत े याचे कोिवड -19
साथीच े रोग ह े एक उ क ृ उदाहरण आह े.
साथी या रोगाचा कामा या तासा ंवर आिण कमाईवर आप ीजनक प रणाम झाला
आहे.यामुळे जागितक तरावर प ुरवठा साखळी िव कळीत झाली आह े. याचा प रणाम
बाजारातील श आिण स ंभा य खर ेदी कर या या मत ेवर झाला आह े.
सरासरी क ंपनीकड े चार वष िकंवा याप े ा कमी कालावधीच े धोरण ि ितज असत े.आिण
फ 6% कंप यांकडे सहा वष िकंवा याह न अिधक कालावधीची ि ितज धोरण े आहेत.
असे बरेच काही आह े क एखादी कंपनी यापास ून वतःच े र ण क शकत े. भिव यात
घडणा या सव गो ी जाण ून घेणे अश य आह े. munotes.in
Page 51
ाहक वत न
51 तुमची िव स ंघ स या िनराशाजनक कामिगरी करत अस यास , ते कोिवड -19
महामारीम ुळे असू शकत े. बाजारातील श त ुम या िवरोधात अस ू शकतात .
४.५ सारांश (SUMMARY )
ाहका ंची खरेदी वत णूक हणज े य , गट िक ंवा सं था आिण गरजा प ूण कर यासाठी
उ पादन े, सेवा, अनुभव िक ंवा क पना या ंची िनवड , सुरि त, वापर आिण िव ह ेवाट
लाव यासाठी त े वापरत असल े या ि या ंचा आिण या ि या ंचा ाहका ंवर होणारा
प रणाम या ंचा अ यास आह े. आिण समाज स ं ेषणा या शहरी प ती , िकंवा िवकिसत
देशांम ये वापर या जाणा या , क टक फवार या वापर या या प तीन े ाहका ंना जािहराती
आिण स ुंदर ितमा द ेऊन फवारणी करण े आिण न ंतर उ पादन े खरेदी कर यासाठी ाहक
ये याची वाट पाहण े.
४.६ वा याय (EXERCISE )
लहान :
1. ाहक खर ेदी यवहाराची या या प करा .
2. उ पादना या खर ेदीबाबत यो य मािहती कशी ावी ?
3. ामीण ाहका ंना ही सम या कमी सा रता आह े का?
4. ाहक खर ेदी िनण यावर टीप िलहा
5. िवखुरलेले े क या श दाच े प ीकरण करा .
मोठे :
1. ामीण भागात भावशाली कोण आह ेत?
2. ामीण िवपणन स ंवादाच े मह व काय आह े?
3. खरेदी कर या या वत नाची व ैिश य े कोणती आह ेत?
4. सं ेषणा या शहरी प ती प करा .
5. ामीण ाहक या ंचे उ पादन कस े खरेदी करतात ?
बह पया यी :
1. खरेदीसाठी घ ेतले या िनण यां या प तीन े ____________ ची भूिमका िदवस िदवस
वाढत आह े.
a. मिहला
b. पु ष
c. मूल
d. गट munotes.in
Page 52
ामीण िवपणन
52 2. ____________ या णी ाहक खर ेदीची वाट पाहत आह े.
a. ाहक खर ेदी िनण य
b. ाहक िव िनण य
c. ाहक ब ॅरेिजंग िनण य
d. ाहक त ारीचा िनण य
3. यापक िश णाम ुळे, उ प नात वाढ आिण राहणीमा न तस ेच अिधक स ुखसोय ची
इ छा:
a. वापराच े नमुने बदलण े
b. िव च े नमुने बदलण े
c. बाग िनंग
d. गुणव ा आिण िक ंमत
4. _____________ खरेदीदारा या वत णुक चे वैिश य हणज े तो आता व त ूं या
ँडब ल जाग क िदसतो आिण या व त ूंना खरा आिण उ च दजा चा मानतो .
a. बाग िनंग
b. ँड िकंवा ेडमाक चेतना
c. गुणव ा आिण िक ंमत
d. वापराच े नमुने बदलण े
5. ________________ िव े याने सांिगत या माण े िकंमत कमी क न व त ू खरेदी
कर यास ाधा य ा .
a. बाग िनंग
b. वाटाघाटी
c. गुणव ा िनय ं ण
d. खरेदी तं
उ रे: १ - a, २ - a, ३ - a, ४ - b,५ - a
munotes.in
Page 53
ाहक वत न
53 र थाना ंची पूत करा :
1. _____________ वत न हणज े य , गट िक ंवा सं था या ंचा अ यास .
2. कंपनीचे माक िटंग यश िक ंवा अपयश _____________ वर अवल ंबून असत े.
3. _________ या वत नात अन ेकदा सौद ेबाजीचा ड आढळतो .
4. ामीण भागात ____________ सा रता आह े.
5. आता थोडासा बदल झाला आह े कारण ाहका ंनी आता _________ वर दज दार
व तू खरेदी कर यास स ु वात क ेली आह े.
उ रे:
1. ाहक खर ेदी
2. ाहका ंना ल य करा
3. खरेदीदार
4. कमी
5. जा त िक ंमत
चूक िकंवा बरोबर :
1. बाग िनंगचा ड अज ूनही भारतीय बाजारा ंम ये चिलत आह े
2. भारतीय खर ेदीदार द ेखील ामीण भागात समान िक ंमत धोरण तयार करतात .
3. अ प उ प न गट ज , टेपरेकॉड र, कुलर, िशलाई मिशन इ . खरेदी करत आह ेत.
4. मास मीिडयाला ामीण भागात व ेश करण े कठीण जात े कारण े क मोठया अ ंतरावर
िवखुरलेले असतात .
5. ि या सव कारची खर ेदी करतात , िवशेषत: या क ुटुंबात पती भाकरी कमावतात .
उ रे:
बरोबर :१, ४ आिण ५
चूक : २ आिण ३
❖❖❖❖
munotes.in
Page 54
54 ५
िवभाग २:
सरकारी योजना
GOVERNMENT SCHEMES
घटक संरचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ शासनाच े ामीण िवकास काय म आिण योजना
५.३ उ ोजकता िवकास काय म
५.४ भारतीय अ न िनगम (FCI) ची भूिमका
५.५ खादी आिण ामो ोग आयोग (KVIC) ची भूिमका
५.६ सारांश
५.७ वा याय
५.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
शासना या ामीण िवकास काय म आिण योजना ंवर चचा करणे.
उ ोजकता िवकास काय म समजून घेणे.
भारतीय अ न िनगम (FCI) ची भूिमका प करणे.
खादी आिण ामो ोग आयोग (KVIC) या भूिमकेचे िव ेषण करणे.
५.१ तावना (INTRODUCTION )
ामीण िवकास मं ालय आिण भारत सरकार ामीण िवकास िवभाग आिण भूसंसाधन
िवभाग यां या सम वयान े िविवध योजना पुढे नेत आहेत. या योजना ामीण भारतातील
नाग र कां या फाय ासाठी तयार के या आहेत जे कालांतराने भारतीय अथ यव थ ेचे
आधार त ंभ बनतील . munotes.in
Page 55
सरकारी योजना
55 ५.२ ामीण िवकास काय म आिण शासना या योजना (RURAL
DEVELOPMENT PROGRAMMES AND SCHEMES
OF GOVERNMENT )
भारत सरकारन े सु केले या ामीण िवकासासाठी काही मह वा या योजना आहेत:
१. धानम ं ी ाम सडक योजना (PMGSY):
25 िडस बर 2000 रोजी त कालीन पंत धान अटलिबहारी वाजप ेयी यांनी सु केले या या
योजन ेचे उि ामीण र ते संपक वाढवण े हा आहे. ही योजना कमी िकंवा अिजबात
कनेि टि हटी नसले या व या ंना कनेि टि हटी दान करते आिण आिथ क आिण
सामािजक सेवांम ये वेशास ो साहन देऊन ग रबी कमी कर यास मदत करते. यामुळे
दीघ कालीन शा त दा र ्य कमी होईल कारण लोकांना उव रत जगाशी जोड याची संधी
िमळत े.या योजन ेचा अनेक गावक या ंना फायदा होत आहे आिण यांना चांगले जीवन
जग यास मदत होत आहे. िडस बर 2017 पय त जवळपास 82% र ते बांधले गेले आहेत
यांनी अनेक ामीण भाग शहरांशी यश वी र या जोडल े आहेत. यापूव , या योजन ेला फ
क सरकारकड ून िनधी िदला जात होता, परंतु 14 या िव आयोगा या अहवाला या
िशफारशीन ंतर हा खच रा य आिण क सरकार दोघेही सामाियक करतात .
पीएमजीएसवाय वेबसाइटवर दान केले या स या या आकड ेवारीन ुसार, या योजन ेअंतग त
सरकारन े 705,179 िकमी लांबीचे काम पूण केले आहे आिण एकूण 1,69,129 र ते पूण
केले आहेत.
२. दीनदयाल उपा याय ामीण कौश य योजना :
दीनदयाल उपा याय ामीण कौश य योजना , रा ीय उपजीिवका अिभयानाचा एक भाग,
ामीण युवकां या क रअर या आका ं ांची पूत ता करणे आिण ामीण कुटुंबां या उ प नात
िविवधता जोडण े हे उि े आहेत. 25 स ट बर 2014 रोजी सु झाले या या योजन ेचा
मु य फोकस 15 ते 35 वयोगटातील गरीब कुटुंबातील ामीण त णा ंवर आहे. या
योजन ेसाठी 1500 कोटी पया ंची तरतूद कर यात आली आहे जी रोजगार मता
वाढिव यात मदत करेल. ही योजना 21 रा ये आिण क शािसत देशांम ये 568 िज ह े
आिण 6215 लॉ सम य े त णा ंचे जीवन बदलत आहे. 300 भागीदारा ं ारे सुमारे 690
क प राबिव यात येत आहेत. सरकारी अहवालान ुसार, आतापय त 11 लाखा ंह न अिधक
उमेदवारा ंना िश ण दे यात आले आहे आिण जवळपास 6 लाखा ंह न अिधक उमेदवारा ंना
नोकरी दे यात आली आहे.
दीनदयाल अं योदय योजना / रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान :
३. पंत धान ामीण िवकास फेलो योजना :
पंत धान ामीण िवकास फेलोिशप (PMRDF) ही ामीण िवकास मं ालयान े सु केलेली
योजना आहे, जी रा य सरकारा ं या सहकाया ने लागू केली जाते. देशा या अिवकिसत
आिण दुग म भागात िज हा शासनाला अ पकालीन सहा य दान करणे आिण munotes.in
Page 56
ामीण िवपणन
56 दीघ कालीन संसाधन हणून काम क शकणार े स म आिण वचनब नेते आिण सुिवधा
देणारे िवकिसत करणे ही दुहेरी उि े आहेत.
४. महा मा गांधी रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा (MGNREGA):
2005 या महा मा गांधी रा ीय ामीण रोजगार हमी काय ा नुसार (MGNREGA)
कोण याही ामीण कुटुंबातील ौढ य ला 100 िदवसा ं या रोजगाराची हमी िदली जाते
जे आिथ क वषा त अकुशल हातान े काम कर यास इ छुक आहेत. हा कायदा क करी
लोकांना आिण स मानान े जीवन जग याचा यांचा मूलभूत अिधकार संबोिधत करतो . जर
एखा ा य ला १५ िदवसा ंत नोकरी िमळाली नाही तर तो बेरोजगार भ ा िमळ यास पा
आहे. रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा (NREGA) देखील कामा या मूलभूत
अिधकाराच े मह व अधोर ेिखत करतो .योजन ेतील ाचार कमी कर यासाठी या काय ात
सुधारणा कर यात आ या आहेत. मनरेगाने भारतातील 700 ह न अिधक िज ा ंचा
समाव ेश केला आहे. तसेच, स या देशात 14.8 कोटी पे ा जा त मनरेगा काड जारी
कर यात आले आहेत आिण 2020 -21 म ये एकूण 28 कोटी लोकांनी या योजन ेचा लाभ
घेतला आहे.
५. संपूण ामीण रोजगार योजना (SGRY):
गरीबा ंना रोजगार दे यासाठी 2001 म ये संपूण ामीण रोजगार योजना (SGRY) सु
कर यात आली . दा र ्यरेषेखालील भागात राहणा या लोकांना अ न पुरवणे आिण यां या
पोषण पातळीत सुधारणा करणे हे देखील याचे उि आहे. या योजन ेची इतर उि े
ामीण भागात राहणा या लोकांना सामािजक आिण आिथ क मालम ा दान करणे हे होते.
या योजन ेत कं ाटदार िकंवा म य था ं या रोजगाराचा समाव ेश न हता .
६. सम िश ा अिभयान :
माजी पंत धान अटलिबहारी बाजप ेयी यां या पुढाकारान े, 2000 म ये सव िश ा अिभयान
सु कर यात आले. तथािप , 2018 म ये, सम िश ा अिभयानान े रा ीय मा यिमक
िश ा अिभयान (RMSA), िश क िश ण आिण सव िश ा अिभयान या तीन योजना ंचा
समाव ेश केला. सव मुलांना मोफत िश ण िमळ याची संधी उपल ध क न दे याचा हा
य न आहे जो मुलभूत मूलभूत अिधकार देखील आहे.या क पाचा खच रा य आिण क
सरकार सामाियक करतात आिण क सरकार 85% खच करते आिण यातील 15%
रा याचा वाटा असतो . 2022 या अथ संक पात सरकारन े या योजन ेसाठी 37,383
कोट ह न अिधक तरतूद केली आहे.
७. संसद आदश ाम योजना (SAGY):
संसद आदश ाम योजना (SAGY) हा भारत सरका रने 2014 म ये सु केलेला ामीण
िवकास क प आहे याम य े येक खासदार तीन गावांची जबाबदारी घेतील आिण
गावां या वैयि क , मानवी , सामािजक , पया वरणीय आिण आिथ क िवकासावर ल
ठेवतील . यामुळे खेड्यातील जीवनमान तसेच जीवनमानात ल णीय सुधारणा होईल. या munotes.in
Page 57
सरकारी योजना
57 क पाला कोणताही िनधी दे यात आलेला नाही कारण स या या योजना ं ारे िनधी
उभारला जाऊ शकतो .
८. रा ीय सामािजक सहा य काय म (NSAP):
रा ीय सामािजक सहा य काय म हा रा यघटन े या अनु छेद 41 आिण 42 मधील
माग दश क त वां या पूत तेला सूिचत करतो यात असे हटल े आहे क मया देत आिथ क
मता ं या नाग रका ंना आजारपण , बेरोजगारी , वृ ापकाळ या संदभा त मदत करणे हे
रा याच े कत य आहे. ही मुळात भारत सरकारची क पुर कृत योजना आहे जी िवधवा ,
वृ , अपंग लोकांना पे शन या व पात आिथ क मदत करते.ही योजना 15 ऑग ट
1995 रोजी सु कर यात आली होती. आतापय त NSAP चे 2.9 कोटी पे ा जा त
लाभाथ आहेत आिण 1.5 कोटी रा य लाभाथ जोडून एकूण 4 कोटी पे ा जा त लोक या
काय माचा लाभ घेतात.
९. धानम ं ी आवास योजना ( ामीण )/ इंिदरा आवास योजना :
इंिदरा आवास योजना 2016 म ये धानम ं ी ामीण आवास योजना हणून सुधा रत
कर यात आली हा भारतातील ामीण गरीब लोकांना घरे उपल ध क न दे यासाठी भारत
सरकारन े तयार केलेला एक क याणकारी काय म आहे. 2022 पय त सव नाग रका ंना घर
उपल ध क न दे याचे या योजन ेचे उि आहे.घरे बांध यासाठी लागणारा खच क आिण
रा य वाटून घेतील. िद ली आिण चंदीगड वगळता संपूण भारतातील ामीण भागात ही
योजना लागू कर यात आली आहे. या योजन तग त िवकिसत केले या घरांम ये शौचालय ,
वीज कने शन, िप या या पा याच े कने शन, एलपीजी कने शन इ यादी मूलभूत सुिवधा
असतील . वाटप केलेली घरे पती-प नी या नावाखाली संयु पणे असतील . आतापय त 1.2
कोटी घरे मंजूर कर यात आली असून जवळपास 58 लाख घरे पूण झाली आहेत. 2022
म ये, सरकारन े अथ संक पात या योजन ेसाठी 48,000 कोटी पया ंह न अिधक िनधी मंजूर
केला आहे आिण यावष जवळपास 80 लाखा ंचे ल य गाठ याच े सरकारच े उि आहे.
१०. अं योदय अ न योजना (AAY):
माजी पंत धान अटलिबहारी वाजप ेयी यांनी 2000 म ये सु केले या अं योदय अ न
योजन ेचे उि सुमारे 2 कोटी लोकांना सवलती या दरात अ नधा य उपल ध क न
दे याचे होते. योजन ेनुसार दा र ्यरेषेखालील (बीपीएल ) कुटुंबांना 35 िकलो धा य दे यात
आले.तांदूळ 3 पये/िकलो दराने आिण गह 2 पये/िकलो दराने दे यात आला . ही योजना
थम राज थानम य े सु कर यात आली होती परंतु आता ती सव भारतीय रा या ंम ये
लागू कर यात आली आहे.
११. ामीण भागात नागरी सुिवधांची तरतूद (PURA):
PURA ही भारतातील ामीण िवकासाची एक रणनीती आहे जी माजी रा पती एपीजे
अ दुल कलाम यांनी यां या टाग ट 3 िबिलयन या पु तकात मांडली होती. शहराबाह ेरील
संधी िनमा ण कर यासाठी ामीण भागात शहरी पायाभ ूत सुिवधा आिण सेवा पुरव या
जा यात असा PURA चा ताव आहे. यामुळे ामीण भागात ून शहरी भागात होणार े munotes.in
Page 58
ामीण िवपणन
58 त णा ंचे थला ंतरही रोखल े जाईल . क सरकार 2004 म ये सु झा यापास ून िविवध
रा या ंम ये PURA काय म राबवत आहे.
५.३ उ ोजकता िवकास काय म (ENTREPRENEURSHIP
DEVELOPMENT PROGRAMMES )
MSE ची थापना कर यासाठी आव यक असल े या औ ोिगक / यावसाियक
ि याकलापा ं या िविवध पैलूंवर बोधन क न त णा ं या कलाग ुणांना वाव दे यासाठी
उ ोजकता ो साहन आिण िवकास काय म िनयिमतपण े आयोिजत केले जातात. हे
काय म त णा ंसाठी आिण इतर लोकांसाठी आयोिजत केले जातात यांना यांचा
वतःचा औ ोिगक / वयं-रोजगार उप म सु कर यास इ छुक आहे. अशा कारच े
उप म आयटीआय , पॉिलट ेि नक आिण इतर तांि क सं था/ यवसाय शाळांम येही
आयोिजत केले जातात , िजथे यांना वयंरोजगारासाठी वृ कर यासाठी
कौश य / ितभा उपल ध असत े.
उ ोजक य िवकास काय म (EDP) हा एक असा काय म आहे जो य ना यां या
उ ोजक य हेतूंना बळकटी दे यासाठी आिण उ ोजक य भूिमका यश वीपण े पार
पाड यासाठी आव यक असल ेली मता आिण कौश ये ा कर यासाठी मदत
कर यासाठी तयार केला जातो.
एन.पी. िसंग यां या मते:
"उ ोजकता िवकास काय म एखा ा य ला या या उ ोजक य हेतूला बळकट
कर यासाठी आिण याची उ ोजक भूिमका भावीपण े बजाव यासाठी आव यक कौश य े
आिण मता आ मसात कर या त मदत कर यासाठी िडझाइन केलेले आहे. हेतू आिण या
हेतूसाठी उ ोजक य मू ये आिण वत नावर यांचा भाव समजून घेणे आव यक आहे."
ईडीपी ही पूव -प रभािषत ि या हणून देखील प रभािषत केली जाऊ शकते जी एखा ा
य च े वतःच े उ ोग थािपत कर यासाठी कौश ये आिण वीणता ओळखत े, िवकिसत
करते, िडझाइन करते आिण प र क ृत करते. अलीकड या काळात , ईडीपी हे एक
यावसाियक काय बनले आहे जे मोठया माणावर अनुदािनत आिण खाजगी यवसाया ं या
िवकासास ो साहन देते. हा काय म लोकांम ये उ ोजक य मता वाढव यासाठी आहे.
ईडीपीची मु य उि े खालील माण े आहेत:
१. लोकांना काय ाच े पालन करायला िशकायला लावण े.
२. उ ोजक य गुणव ेचा िवकास आिण बळकट कर यासाठी , हणज े, ेरणा िकंवा
यशाची गरज.
३. रोजगार िनिम ती आिण औ ोिगक मालक ची या ी वाढव यासाठी लघु आिण
म यम उ ोगा ंचा िवकास करणे.
४. ामीण आिण समाजातील मागासल े या घटका ंचे औ ोिगक करण करणे. munotes.in
Page 59
सरकारी योजना
59 ५. उ ोजक हो याच े गुण आिण तोटे समजून घेणे.
६. लघुउ ोग आिण लघुउ ोगा ंशी संबंिधत पया वरण संरचनेची तपासणी करणे.
७. उ पादना या िनिम तीसाठी क पाची रचना करणे.
८. जलद औ ोिगक िवकासासाठी उ ोजका ंचा पुरवठा वाढवण े.
९. यवसाय चालव याम य े गुंतलेली अिनि तता वीकार यासाठी य ना तयार
करणे.
१०. लघुउ ोगा ंची कामिगरी सुधार यासाठी लघु उ ोजका ंम ये यव थापक य कौश य े
िवकिसत करणे.
११. िशि त त ण पु ष आिण मिहला ंना फायद ेशीर रोजगारा या संधी उपल ध क न
देणे.
१२. उ ोजकत े या ोता ंचा िव तार करणे.
सव EDPs म ये ामु यान े तीन ट पे असतात , जे खाली प केले आहेत:
१) िश णप ूव ट पा :
ही पायरी एक प रचया मक ट पा मानली जाऊ शकते याम य े उ ोजकता िवकास
काय म सु केले जातात . खाली वण न केले या या ट यातील ि या ंचा िव तृत
पे म केला जातो:
१. िज ा माण े ऑपर ेशन सु करता येतील अशा यो य िठकाणाची ओळख .
२. ईडीपी ि याकलापा ंचे सम वय साध यासाठी अ यास म सम वयक िकंवा क प
मुख हणून एखा ा य ची िनवड.
३. काय माशी संबंिधत मूलभूत पायाभ ूत सुिवधांचे आयोजन .
४. चांग या यवसाया या संधी शोध यासाठी पया वरण कॅिनंग िकंवा औ ोिगक सव ण
करणे.
५. काय माशी संबंिधत िविवध योजना िवकिसत करणे, जसे क :
अ. इले ॉिनक िकंवा ि ंट मीिडया , पो टस , प के इ यादी वाप न चारा मक
ि याकलाप .
ब. यवसाय त , िविवध एज सी , वयंसेवी सं थांशी संपक साधण े जे काय माचा भाग
बनू शकतात , य िकंवा अ य पण े.
क. अजा ची छपाई करणे आिण सूचनांसह वेगवेग या िठकाणी यांचा लाभ घेणे.
ड. उमेदवारा ं या तपासणीसाठी िनवड सिमती थापन करणे. munotes.in
Page 60
ामीण िवपणन
60 इ. अंदाजप क तयार करणे आिण यव थापनाकड ून ते मंजूर करणे आिण काय माशी
संबंिधत इतर उप मा ंची यव था करणे.
फ. िश ण काय मा या अ यास मातील गरजा-आधा रत घटका ंची यव था करणे
आिण िनण य घेणे आिण िश ण स ासाठी अितथी ा यापका ंशी संपक साधण े.
६. िविवध एज सी जसे क DICs, बँका, SISI, NSIC, DM इ याद च े सहा य शोधत
आहे.
७. अजा ची सं या वाढव यासाठी औ ोिगक ेरक मोिहमा राबवण े.
२) िश ण ट पा:
कोण याही EDP चे मु य काय हणज े भिव यातील उ ोजका ंना िश ण देणे आिण
एंटर ाइझ या थापन ेसाठी यांना माग दश न करणे. उ ोजकता िवकास काय माचा
सामा य कालावधी ४-६ आठवड े असतो आिण तो सहसा पूण वेळ अ यास म असतो .
उि े, िश ण इनपुट आिण फोकसच े क ो ाम िडझाइनम य े प केले आहे.
सामा यतः , असे मानल े जाते क िश णाथ ंना या बदलािवषयी पुरेशी मािहती नसते
कारण नवीन काय म तयार केला जातो. येक िश णाथ न े िश ण काय मा या
समा ी या वेळी या या /ित या भिव यातील य ना ंब ल प ि कोन ठेव यासाठी
वतःच े मू यांकन केले पािहज े.
३) िश णो र ट पा:
या ट याला पाठपुरावा सहा याचा ट पा हणून देखील संबोधल े जाते. या ट यात , या
उमेदवारा ंनी यांचा काय म यश वी र या पूण केला आहे यांना िश णो र सहा य
दान केले जाते. हा ट पा खूप मह वाचा आहे कारण िश ण काय म पूण झा यान ंतर,
बह तेक उ ोजका ंना यवसाय योजना अंमलबजावणीम य े खूप ास सहन करावा लागतो .
अशा कार े, िविवध समुपदेशन स ां या मदतीन े, िश ण सं था िश णाथ ंना यांचे
समथ न दे याचा य न करतात . नमूद केले या उि ा ं या आधार े उ ोजका ंना मदत
कर यासाठी रा य िव ीय महामंडळ, यापारी बँका, िश ण सं था आिण िज हा उ ोग
क यासार या सद या ंनी एकि तपण े थापन केले:
िश णाथ ंना अथ पूण रीतीन े सहा य करणे जेणेक न िश णाथ ंना यांची यवसाय
योजना ल ात घेता येईल.
क प अंमलबजावणीम य े िश णाथ ंनी केले या िवकासाच े िव ेषण करणे.
िश णो र ि कोनाच े मू यमापन करणे.
िविवध चारा मक आिण िव ीय सं थां या मदतीन े िश णाथ ंना ए कॉट सेवा
दान करणे. munotes.in
Page 61
सरकारी योजना
61 ईडीपीच े मह व खालील माण े आहे.
१) रोजगारा या संध ची िनिम ती:
उ ोजक य िवकास काय म िवकसनशील आिण अ पिवकिसत देशांम ये रोजगारा या
संधी िनमा ण करतात . हे य ना यांचा वतःचा यवसाय थािपत कर यास आिण यांना
वयंरोजगार बन यास स म कर यास मदत करते आिण ो सािहत करते. सेट-अप
क न . अनेक यावसाियक उप म , ईडीपी इतर लोकांसाठी रोजगारा या मुबलक संधी
िनमा ण करतात .
२) पुरेसे भांडवल पुरवते:
यवसाय उभारणीसाठी मोठया माणावर भांडवल आव यक आहे.ही आिथ क मदत िविवध
ईडीपी एज सी ार े िदली जाते.EDPs ICI CI, IDBI, IFCI, SIDCs इ यादी िवकास
बँकांना उ ोजकत ेला चालना दे यासाठी पुढाकार घे याचे िनद श देतात.
3) थािनक संसाधना ंचा यो य वापर:
नवउ ोजक उपल ध थािनक संसाधना ंचा सवा त भावीपण े वापर करतात . संसाधना ंचा
हा वापर एखा ा िविश े ा या िकंवा देशा या िवकासाम य े िकमान खचा त मह वाची
भूिमका बजावतो . EDPs थािनक संसाधना ंचे काय मतेने शोषण कर यासाठी
उ ोजका ंना माग दश न करते, िशि त करते आिण िशकवत े.
४) वाढल ेले ित भांडवली उ प न :
उ ोजका ंम ये उ पादनाच े घटक आयोिजत कर याची आिण एंटर ाइझची थापना क न
सवा त उ पादक प तीन े यांचा वापर कर याची मता असत े. या िवकासाम ुळे उ पादन
वाढते, रोजगार आिण संप ी िनमा ण होते. प रणामी , अथ यव थ ेची एकूण उ पादकता
आिण ित भांडवली उ प न वाढल े आहे.
५) सुधा रत राहणीमान :
EDPs उ ोजकांना नवीनतम तं ान आिण नािव यप ूण प ती दान करतात याम ुळे
यांना कमी िकमतीत मोठया माणात उ पादन े तयार कर यास मदत होते. हे उ ोजका ंना
उपल ध संसाधना ंचा वापर कर यास आिण दज दार उ पादना ंचे उ पादन कर यास स म
करते. यामुळे आपोआपच राहणीमा नात सुधारणा होते.
६) आिथ क वात ं य:
EDPs उ ोजका ंना पधा मक िकमतीत मोठया माणात िविवध उ पादन े तयार
कर यासाठी बळकट करतात . हे एखा ा उ ोजकाला आयात केले या उ पादना ंचे पया य
िवकिसत कर यास देखील मदत करते जे देशाला इतर परदेशी देशांवर अवल ंबून
राह यापास ून ितबंिधत करते. यामुळे देशा या परक य चलनाचीही बचत होते.
munotes.in
Page 62
ामीण िवपणन
62 ७) औ ोिगक झोपडप ्यांना ितब ंध करणे:
बह तेक िवकिसत औ ोिगक े औ ोिगक झोपडप ्यांशी संबंिधत सम या ंना त ड देत
आहेत. यामुळे साव जिनक सुिवधांवर जा त भार पडतो आिण लोकां या आरो यावरही
िवप रत प रणाम होतो. EDPs नवीन उ ोजका ंना यांचे यवसाय थािपत कर यासाठी
अनेक अनुदाने, ो साहन े, पायाभ ूत सुिवधा आिण आिथ क अनुदान देतात, यामुळे
औ ोिगक झोपडप ्यांची वाढ रोखली जाते.
८) सामािजक तणाव कमी करणे:
समाजातील बह सं य त ण आिण सुिशि त य सामािजक अशांतता आिण तणावा या
ि थतीत आहेत. हा सामािजक तणाव यांना यां या क रअरम य े यो य िदशा
शोध यापास ून ितबंिधत करतो . िश ण पूण झा यान ंतर नोकरी न िमळा यान े बह तांश
िव ा या ना िनराशा वाटते. अशा प रि थतीत , ईडीपी लोकांना यो य माग दश न, सहा य ,
िश ण आिण नवीन उ ोग आिण यवसाय थापन कर यासाठी समथ न देऊन मदत
करतात , प रणामी , सामािजक तणाव कमी होतो कारण ते वयंरोजगारा या संधी िनमा ण
करतात .
९) एकूणच सुिवधा िवकास :
EDPs उ ोजकता सुलभ करतात जी नवीन उ पादन े, नािव यप ूण सेवा, कमी िकमती या
ाहकोपयोगी व तू, नोकरी या संधी, राहणीमानाचा दजा वाढवून आिण एकूण उ पादकता
िनमा ण क न समाजा या सवा गीण िवकासात मदत करतात . यामुळे अथ यव थ ेचा आिण
देशाचा सवा गीण िवकास हो यास मदत होते.
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) टीपा िलहा:
१. उ ोजक य िवकास काय म
२. ईडीपीची मु य उि े
३. िश ण पूव ट यातील ि या
४. िश णो र ट पा
५. ईडीपीच े मह व
munotes.in
Page 63
सरकारी योजना
63 ब) यो य जोड ्या जुळवा:
अ ब
१. धानम ं ी ाम सडक
योजना अ मया देत आिथ क मता ं या नाग र कांना
आजारपण , बेरोजगारी , वृ ापकाळ या
संदभा त मदत करणे
२. दीनदयाल उपा याय
ामीण कौश य योजना ब ामीण र ते संपक वाढवण े
३. महा मा गांधी रा ीय ामीण
रोजगार हमी कायदा क कोण याही ामीण कुटुंबातील ौढ
य ला १०० िदवसा ं या रोजगाराची
हमी देणे
४. सम िश ा अिभयान ड ामीण युवकां या क रअर या
आका ं ांची पूत ता करणे
५. रा ीय सामािजक सहा य
काय म इ सव मुलांना मोफत िश ण िमळ याची
संधी
५.४ भारता या अ न महाम ंडळाची भूिमका [ROLE OF FOOD
CORPORATION OF INDIA (FCI) ]
फूड कॉप रेशन ऑफ इंिडया (FCI) हा साव जिनक े ातील उप म आहे, जो अ न आिण
साव जिनक िवतरण िवभाग , ाहक यवहार , अ न आिण साव जिनक िवतरण मं ालया या
अंतग त आहे.
FCI ही 1965 म ये अ न महामंडळ कायदा 1964 अंतग त थापन कर यात आलेली एक
वैधािनक सं था आहे. धा या या , िवशेषत: ग हा या मोठया टंचाई या पा भूमीवर याची
थापना कर यात आली .
याच बरोबर शेतकर्यांना िकफायतशीर िकमतीची िशफारस कर यासाठी 1965 म ये
कृषी खच आिण िकंमत आयोग (CACP) ची थापना कर यात आली .
अ नधा य आिण इतर अ नपदाथा ची खरेदी, साठवण ूक, वाहतूक/वाहतूक, िवतरण
आिण िव करणे हे ाथिमक कत य आहे.
FCI ची उि े काय आहेत?:
शेतक या ंना यो य भाव देणे.
सव लोकांसाठी अ नधा याची उपल धता , सुलभता आिण परवडणारीता सुिनि त
कर यासाठी संकट यव थापनािभम ुख अ न सुर ेचे एका ि थर सुर ा यव थ ेत munotes.in
Page 64
ामीण िवपणन
64 पांतर कर यात मदत करणे जेणेक न कोणीही , कुठेही आिण कधीही उपाशी राह
नये.
अ नधा या या काया मक बफर साठ्याची समाधानकारक पातळी राखून देशाची
अ न सुर ा सुिनि त करणे.
साव जिनक िवतरण यव थ ेसाठी देशभरात अ नधा याच े िवतरण .
शेतक यांचे िहत जप यासाठी भावी िकंमत समथ न ऑपर ेश स.
अ न सुर ा हणज े काय?:
अ न आिण कृषी संघटना (FAO) या मते, अ न सुर ेचे मुळात चार तंभ आहेत:
उपल धता :
अ न नेहमी आिण सव िठकाणी पुरेशा माणात उपल ध असाव े;
परवडणारीता :
अ न परवडणार े असाव े, हणजे लोकांना अ न िवकत घे यासाठी आिथ क वेश (पुरेसे
उ प न ) असाव े;
शोषण :
िनरोगी जीवनासाठी शरीर शोषू शकेल असे अ न सुरि त आिण पौि क असाव े; आिण
शेवटी.
ि थरता :
अ न णाली वाजवीपण े ि थर असली पािहज े, कारण अ न णालीतील उ च अि थरता
केवळ गरीबा ंवरच िवप रत प रणाम करत नाही तर राजक य आिण सामािजक यव थ ेची
ि थरता देखील धो यात आणत े.
५.५ खादी आिण ामो ोग आयोग ची भूिमका [ROLE OF KHADI
AND VILLAGE INDUSTRIES COMMISSION
(KVIC ]
खादी आिण ामो ोग आयोग ही भारत सरकारन े 'खादी आिण ामो ोग आयोग
अिधिन यम 1956' अंतग त एि ल 1957 म ये थापन केलेली एक वैधािनक सं था आहे.
खादी आिण ामो ोग आयोग (KVIC) ही भारतातील घटना मक या अिनवाय एज सी
आहे. हे सू म, लघु आिण म यम उ ोग मं ालया या देखरेखीखाली आहे.
वातं यापूव , महा मा गांध नी खादी आिण ामो ोगा या वाढीसाठी माग दश न केले, जे
पूण पणे गैर-सरकारी होते. वातं यानंतर, भारत सरकारला पंचवािष क योजना ं या
सव साधारण रचनेत खादी आिण ामो ोगा या वाढीच े एकि करण कर याच े काम
सोपव यात आले. प रणामी , भारत सरकारन े खादी आिण ामो ोग आयोग (KVIC) ची munotes.in
Page 65
सरकारी योजना
65 थापना केली, ही एक वैधािनक सं था आहे जी संसदे या काय ा ार े थािपत केली गेली
आहे. या सं थेची थापना 1956 म ये झाली आिण ती ामीण अथ यव थ ेला चालना
दे यासाठी खादी आिण ामो ोगा ंना चालना दे यासाठी आिण वाढव यासाठी समिप त
आहे. खादी आिण ामो ोग काय म ामु यान े ामीण कारािगरा ंना, िवशेषतः समाजा या
खाल या सामािजक -आिथ क तरातील लोकांना नोकरी या संधी उपल ध क न
दे यासाठी जबाबदार आहे. ामीण भागातील सतत वाढत असल े या कम चा या ंसाठी
अिधक रोजगारा या संधी िनमा ण कर याची मता कृषी े ाने गमावली अस यान े, ामीण
भागातील लोकांना उ प नाच े पया यी आिण यो य ोत उपल ध क न दे यासाठी खादी
आिण ामो ोग आयोग (KVIC) चे मह व वाढल े आहे.
खादी आिण ामो ोग आयोग (KVIC) ही 'खादी आिण ामो ोग आयोग कायदा 1956'
अंतग त एि ल 1957 म ये (एका आरटीआयन ुसार) भारत सरकारन े थापन केलेली एक
वैधािनक सं था आहे. भारतातील खादी आिण ामो ोग यां या संदभा त , ही सू म, लघु
आिण म यम उ ोग मं ालया या अंतग त असल ेली एक सव च सं था आहे याच े उि
“ ामीण भागात खादी आिण ामो ोगा ंची थापना आिण िवकासाम य े गुंतले या इतर
एज स या सहकाया ने योजना करणे, ो साहन देणे, ीस करणे, संघिटत करणे आिण
मदत करणे आहे. आव यक तेथे ामीण िवकास .
एि ल 1957 म ये, याने अिखल भारतीय खादी आिण ामो ोग मंडळाच े कामकाज
ता यात घेतले. कंपनीचे मु यालय मुंबईत असून ादेिशक काया लये िद ली , भोपाळ ,
ब गळु , कोलकाता , मुंबई आिण गुवाहाटी येथे आहेत.
े ीय काया लयां यित र , देशभरात 29 अित र काया लये आहेत जी आयोगा या
उि ा ंनुसार िविवध उप मां या अंमलबजावणीवर देखरेख करतात .
खादी हा श द महा मा गांध या वदेशी चळवळीत ून आला आहे, याने 1920 म ये
हातान े िवणल े या आिण घरगुती कापडा या वापरास ो साहन िदले. हा ि िटश व तूं या
िवरोधात एक कारचा िनषेध होता आिण प तीचा साधेपणा आ य कारक होता. खादी हे
हातान े िवणल ेले कापड आहे जे चर यासह उ पािदत केले जाते, हे ामीण भारतातील एक
िविश साधन आहे. हे भारतातील हातमागावर हातमागावर िवणल े या कापडाचाही संदभ
देते, यात कापूस, रेशीम िकंवा लोकरी या धा यापास ून िकंवा यापैक कोण याही दोन
िकंवा सव धा यांचे िम ण आहे.
Kvic पूण फॉम :
ामीण िवकासात गुंतले या इतर एज स या सहकाया ने, खादी आिण ामो ोग आयोग
(KVIC) ची थापना सू म, लघु आिण म यम आकारा या यवसाय मं ालया या अंतग त
िनयोजन , ो साहन , सुिवधा, संघटना आिण सं थांम ये मदत कर यासाठी एक सव च
सं था हणून कर यात आली . ामीण भारतातील खादी आिण ामो ोगा ंची वाढ.
munotes.in
Page 66
ामीण िवपणन
66 KVIC ची काय :
क या मालाचा राखीव साठा तयार करणे आिण ते कृतीत आणण े जेणेक न ते
उ पादका ंना िवत रत केले जाईल
अध -तयार व तूंसह क या माला या ि येसाठी सामाियक सेवा सुिवधांची थापना
खादी आिण ामो ोग या व तू, तसेच ह तकला , िव आिण िवपणनासाठी
ो साहन िदले जात आहे.
ामो ोग े ासाठी उ पादन ि या आिण उपकरणा ंम ये संशोधनाला ो साहन देणे
खादी आिण ामो ोगा ं या िवकासासाठी आिण काया साठी लोक आिण सं थांना आिथ क
सहा य दान करणे
KVIC ची उि े:
ामीण भागात खादीचा चार करणे
रोजगार उपल ध क न देणे
िव यो य लेख तयार करणे
ग रबा ंम ये आ मिनभ रता िनमा ण करणे
एक मजबूत ामीण समुदाय िवकिसत करणे
िडिजटल Kvic:
आयटी संचालनालयान े "िडिजटल KVIC" ची थापना केली आहे, याम य े सव संबंिधत
अिधकार ्यांना वापरकता नावे आिण पासवड देऊन सव संचालनालय /फ ड काया लयांना
वेश िदला गेला आहे. KVIC ( खादी आिण ामो ोग आयोग ) िडिजटल झाले आहे,
पंत धान नर मोदी यां या िडिजटल इंिडया या ि हजनला अनुस न याचे बह तांश
उप म ऑनलाइन केले जात आहेत. सु वातीला , पंत धान रोजगार िनिम ती काय म
(PMEGP) हा िडिजटायझ ेशन केलेला पिहला काय म होता. 1 जुलै 2016 पासून,
काय माची नोडल एज सी KVIC ला 404354 ऑनलाइन अज ा झाले आहेत.
के हीआयसीच े अ य िवनय कुमार स सेना यां या मते, िडिजटायझ ेशनमुळे
पारदश कताही सुधारली आिण पीएमईजीपी योजन तग त मािज न मनी सबिसडीच े पेम ट
जलद झाले.
KVIC ारे अंमलात आणल े या िडिजटायझ ेशन या पाय या ं यित र , स सेना यांनी
सांिगतल े क यांनी संभा य लाभा या कडून ऑनलाइन अज सादर करणे, तसेच
लाभा या या खा यात मािज न मनी सबिसडीच े थेट लाभ ह तांतरण देखील सु केले munotes.in
Page 67
सरकारी योजना
67 आहे. ि य े या िडिजटायझ ेशनमुळे अज दार आता यां या अजा या ि थतीच े कधीही
अनुसरण क शकत नाहीत , तर म य था ंसाठी अगदी लहान संधी देखील काढून टाकली
आहेत. याच माण े, KVIC ने खादी क पा ं या अंमलबजावणीत मदत कर यासाठी
माक ट मोशन आिण डे हलपम ट अिस ट स (MPDA) ची संपूण पेम ट ि या देखील
िडजीटल केली होती.
५.६ सारांश (SUMMARY )
दीनदयाल उपा याय ामीण कौश य योजना , रा ीय उपजीिवका अिभयानाचा एक
भाग, ामीण युवकां या क रअर या आका ं ांची पूत ता करणे आिण ामीण कुटुंबां या
उ प नात िविवधता जोडण े ही उि े आहेत.
पंत धान ामीण िवकास फेलोिशप (PMRDF) ही ामीण िवकास मं ालयान े सु
केलेली योजना आहे, जी रा य सरकारा ं या सहकाया ने लागू केली जाते.
संपूण ामीण रोजगार योजना (SGRY) गरीबा ंना रोजगार दे यासाठी 2001 म ये
सु कर यात आली .
संसद आदश ाम योजना (SAGY) हा 2014 म ये भारत सरकारन े सु केलेला एक
ामीण िवकास क प आहे याम ये येक खासदार .
इंिदरा आवास योजना 2016 म ये धानम ं ी ामीण आवास योजना हणून सुधा रत
कर यात आली हा भारतातील ामीण गरीब लोकांना घरे उपल ध क न दे यासाठी
भारत सरकारन े तयार केलेला एक क याणकारी काय म आहे.
PURA ही भारतातील ामीण िवकासा ची एक रणनीती आहे जी माजी रा पती
एपीजे अ दुल कलाम यांनी यां या टाग ट 3 िबिलयन या पु तकात मांडली होती.
उ ोजक य िवकास काय म (EDP) हा एक असा काय म आहे जो य ना
यां या उ ोजक य हेतूंना बळकटी दे यासाठी , आिण उ ोजक य भूिमका यश वी पणे
पार पाड यासाठी आव यक असल ेली मता आिण कौश य े ा कर यासाठी मदत
कर यासाठी तयार केला जातो.
FCI ही फूड कॉप र ेशन कायदा 1964 अंतग त 1965 म ये थापन केलेली वैधािनक
सं था आहे.
५.७ वा याय (EXERCISE )
लहान :
१. PMGSY हणज े काय?
२. संपूण ामीण रोजगार योजन ेवर टीप िलहा munotes.in
Page 68
ामीण िवपणन
68 ३. पंत धान ामीण िवकास फेलो योजना प करा
४. सम िश ा अिभयान हणज े काय?
1. SAGY चे प ीकरण ा.
मोठे :
१. फूड कॉप र ेशन ऑफ इंिडया (FCI) ची भूिमका काय आहे?
२. उ ोजकता िवकास काय माच े तपशीलवार वण न करा.
३. खादी आिण ामो ोग आयोग (KVIC) या भूिमकेचे वण न करा.
४. दीनदयाळ उपा याय ामीण कौश य योजना तपशीलवार सांगा.
५. शासनाच े कोणत ेही 4 ामीण िवकास काय म आिण योजना प करा.
बह पया यी :
१. धानम ं ी उ वला योजना सु कर यात आली :
a. जुलै 2017
b. जानेवारी 2018
c. मे 2014
d. मे 2016
२. सामा यतः बचत गटाचे (SHG) ाथिमक उि काय असत े?
a. गटांना सू म िव प ुरवठा करणे
b. शेतीचे तं ान सुधार यासाठी
c. िश णा या गरजा पुरव यासाठी
d. िनवारा गरजा पुरव यासाठी
३. दीनदयाळ उपा याय ाम योती योजन ेचे मु य उि ________ आहे.
a. शहरी भागात वीज पुरवणे
b. गावोगावी मेणब ी उ ोग सु करणे
c. ामीण भागात एलईडी ब बचा पुरवठा
d. ामीण भारताला सतत वीज पुरवठा सुिनि त करणे munotes.in
Page 69
सरकारी योजना
69 ४. खालीलप ैक कोणती योजना संपूण ामीण रोजगार योजन ेत िवलीन कर यात आली ?
a. वण जयंती ाम योजना
b. जवाहर ाम समृ ी योजना
c. महा मा गांधी रा ीय ामीण रोजगार हमी योजना
d. रा ीय कृषी िवकास योजना
५. क आिण रा य यां यात नरेगा योजन ेचा खच िकती माणात वाटून घेतला जातो?
a. 50 ∶ 50
b. 75 ∶ 25
c. 90 ∶ 10
d. यापैक काहीही नाही
उ रे: १-d, २ -a, ३-d, ४-b, ५ -c
र थाना ंची पूत करा:
१. दीनदयाल उपा याय ाम योती योजना (DDUGJY) ____________ म ये
पंत धान नर मोदी यांनी सु केली.
२. KVIC हणज े __________.
३. ___________ हा साव जिनक े ातील उप म आहे, अ न आिण साव जिनक
िवतरण िवभाग , ाहक यवहार मं ालय , अ न आिण साव जिनक िवतरण .
४. CACP हणज े _________________.
५. FCI हणज े ____________.
उ रे:
१. पाटणा
२. खादी आिण ामो ोग आयोग
३. FCI
४. कृषी खच आिण िकंमत साठी आयोग
५. भारतीय अ न महामंडळ
munotes.in
Page 70
ामीण िवपणन
70 चूक िकंवा बरोबर :
१. वयं-मदत गट (SHG) संघिटत ोता ंकडून कज घे याचा ताव असल े या
सद या ंसाठी सामूिहक हमी णाली हणून काय करते.
२. RBI सोबत नाबाड ने 1990 पासून बचत गटांना बँकांम ये बचत खाते ठेव याची
परवानगी िदली.
३. भारतातील SHG ची उ प ी 1970 म ये वयं-रोजगार पु ष संघटना (SEMA) ची
थापना कर यात आली .
४. सू म, लघु आिण म यम उ ोग मं ालया या देखरेखीखाली खादी आिण ामो ोग
आयोग
५. FCI ही 1965 म ये अ न महामंडळ कायदा 1960 अंतग त थापन केलेली एक
वैधािनक सं था आहे.
उ रे:
बरोबर : १ आिण ४
चूक: २, ३ आिण ५
munotes.in
Page 71
71 ६
िवभाग २:
ामीण िवपणना म ये बँकांची भूिमका
ROLE OF BANKS IN RURAL MARKETING
घटक संरचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ कृषी सहकारी बँकांची भूिमका
६.३ ामीण िवपणनासाठी यावसाियक बँिकंग
६.४ सारांश
६.५ वा याय
६.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
सहकारी बँकां या भूिमकेवर चचा कर यासाठी ,
ामीण िवपणनासाठी यावसाियक बँिकंग समजून घेणे
६.१ तावना (INTRODUCTION )
िव ीय समाव ेशना या जािहरातीम य े सहकारी बँका आिण RRB ची भूिमका अलीकड ेच,
RBI ग हन र रघुराम राजन यांनी वैचा रक ीने, समाव ेशन काय असाव े हे प केले. ते
हणाल े, "भारतातील आिथ क समाव ेशनातील साधेपणा आिण िव ासाह ता, हा सव उपाय
नसला तरी, ग रबा ंना उदासीनपण े िवतरीत केले या साव जिनक सेवांवरील
अवल ंिब वापास ून मु कर याचा एक माग असू शकतो ," ते हणाल े. यावसाियक बँका
यां या अिभम ुखतेम ये मूलभूतपणे शहरी आहेत. मोठया आिण म यम यावसाियक आिण
औ ोिगक े ा या आिथ क गरजा पूण करणे हे यांचे मूळ उि आहे. ते पोहोच ू शकत
नाहीत आिण ामीण रिहवाशा ं या गरजा पूण कर यासाठी ते अयो य आहेत. यामुळे
यावसाियक बँका यां या अंतिन िहत मया दांमुळे दूर या ामीण भागात कज िवतरण आिण
आिथ क गरजा सुधा शकत नाहीत हे जाणवत े. सहकारी बँका आिण आरआरब ना ामीण
अनुभव आहे आिण ामीण भागात खूप चांगले नेटवक आहे आिण यांना ामीण
अिभम ुखतेचा फायदा देखील आहे. यामुळे, ामीण भागात आिथ क समाव ेशन सुलभ munotes.in
Page 72
ामीण िवपणन
72 कर यासाठी या अिधक चांग या ि थतीत आहेत. 1961 या जनगणन ेत असे िदसून आले
क भारतातील जवळपास 50 ट के शहरे आिण जवळपास कोण याही गावात बँके या
शाखा नाहीत . 196 9 म ये शाखा िव तार काय माच े माग दश न कर यासाठी थापन
कर यात आले या नॅशनल ेिडट कौि सलला असे आढळ ून आले क भारतातील 1
ट केही खेड्यांम ये यावसाियक बँकांकडून सेवा िदली जात नाही. रा ीय उ प नात
उ ोगाचा वाटा केवळ 15% असताना , यापारी बँकां या कजा म ये याचा वाटा जवळपास
67% होता, असेही यात नमूद कर यात आले आहे.
६.२ कृषी सहकारी बँकांची भूिमका (ROLE OF
AGRICULTURAL COOPERATIVE BANKS )
एक कृषी सहकारी , याला शेतकरी सहकारी हणून देखील ओळखल े जाते, एक सहकारी
आहे याम य े शेतकरी ि यांचा िविश े ांम ये यांची संसाधन े एक करतात .
कृषी सहकारी सं थांचे एक िव तृत टायपोलॉजी कृषी सेवा सहकारी सं थांम ये फरक
करते, जे यां या वैयि क र या -शेती सद या ंना िविवध सेवा दान करतात आिण कृषी
उ पादन सहकारी सं था याम य े उ पादन संसाधने (जमीन , यं साम ी ) एक केली
जातात आिण सद य एकि तपण े शेती करतात . कृषी उ पादन सहकारी सं थां या
उदाहरणा ंम ये पूव या समाजवादी देशांमधील सामूिहक शेततळे, इ ायलमधील
िकबुि झम, सामूिहकपण े शािसत समुदाय सामाियक शेती, लाँगो माई सहकारी आिण
िनकारा गुआ उ पादन सहकारी यांचा समाव ेश होतो.
इं जीम य े "कृषी सहकारी " चा डीफॉ ट अथ सामा यतः एक कृषी सेवा सहकारी आहे, जो
जगातील सं या मक ्या बळ व प आहे. कृषी सेवा सहकारी सं थांचे दोन ाथिमक
कार आहेत: पुरवठा सहकारी आिण िवपणन सहकारी . पुरवठा सहकारी सं था यां या
सद या ंना िबयाण े, खते, इंधन आिण यं साम ी सेवांसह कृषी उ पादनासाठी इनपुट
पुरवतात . शेतक या ंनी शेतमालाची वाहतूक, पॅकेिजंग, िवतरण आिण िवपणन (पीक आिण
पशुधन दो ही) कर यासाठी िवपणन सहकारी सं था थापन के या आहेत. खेळते
भांडवल आिण गुंतवणुक साठी िव प ुरवठा कर यासाठी शेतकरी मोठया माणावर पत
सहकारी सं थांवर अवल ंबून असतात .
यवसाय सं थेचा एक कार हणून सहकारी सं था अिधक सामा य गुंतवणूकदारा ं या
मालक या सं थांपे ा (IOFs) वेग या आहेत. दो ही कॉप र ेशन हणून संघिटत आहेत,
परंतु IOFs नफा वाढव या या उि ा ंचा पाठपुरावा करतात , तर सहकारी सं था यां या
सद या ंसाठी ( याम य े सामा यतः शू य-नफा काया चा समाव ेश असतो ) जा तीत जा त
लाभ िमळव याचा य न करतात . यामुळे कृषी सहकारी सं था अशा प रि थतीत िनमा ण
के या जातात िजथे शेतकरी IOFs कडून अ याव यक सेवा िमळव ू शकत नाहीत (कारण
या सेवांची तरतूद IOFs ारे फायद ेशीर नाही असे ठरवल े जाते), िकंवा जे हा IOFs
शेतक या ंना ितकूल अट वर सेवा दान करतात ( हणज े, सेवा उपल ध आहे, परंतु
शेतक या ंसाठी नफा- े रत िकंमती खूप जा त आहेत). पूव या प रि थत ना आिथ क
िस ांताम य े बाजारातील अपयश िकंवा सेवांचा हेतू गहाळ हणून दश िवले जाते.
पधा मक मापदंड हणून िकंवा IOFs ला िवरोध कर यासाठी शेतकर्यांना काउंटरवेिलंग munotes.in
Page 73
ामीण िवपणना म ये बँकांची भूिमका
73 माक ट पॉवर िनमा ण कर यास अनुमती दे याचे एक साधन हणून सहकारी सं थांची
िनिम ती सु होते. पधा मक मापदंडा या संक पन ेचा अथ असा होतो क , IOFs ारे
असमाधानकारक कामिगरीचा सामना करणार े शेतकरी एक सहकारी सं था तयार क
शकतात याची IOFs ला पध ारे स करणे, शेतक या ंसाठी यांची सेवा सुधारणे हा
उ ेश आहे.
कृषी सहकारी सं थां या िनिम तीसाठी यावहा रक ेरणा शेतक या ं या उ पादन
आिण/िकंवा संसाधन े एक कर या या मतेशी संबंिधत आहे. कृषी े ातील अनेक
प रि थत म य े, शेतक या ंसाठी उ पादन े तयार करणे िकंवा सेवा घेणे खूप महाग आहे.
सहकारी सं था शेतक या ंना 'असोिसएशन 'म ये सामील हो याची एक प त दान
करतात , या ार े शेतक या ंचा एक गट एकट्याने जा याप े ा चांगला प रणाम , िवशेषत:
आिथ क ा क शकतो . हा ीकोन केल या अथ यव थ े या संक पन ेशी संरेिखत
आहे आिण आिथ क सम व याचा एक कार हणून देखील संबंिधत असू शकतो , िजथे "दोन
िकंवा अिधक एजंट एक काम करत प रणाम तयार करतात जे कोण याही एजंटला
वतं पणे िमळू शकत नाहीत ". सहकारी िजतक े मोठे असेल िततके चांगले असा िन कष
काढण े वाजवी वाटत असल े तरी हे खरे असेलच असे नाही.
सहका री सं था मोठया सद य वा या आधारावर अि त वात आहेत, काही सहकारी
सं थांम ये 20 पे ा कमी सद य आहेत तर इतर 10,000 पे ा जा त सद य असू
शकतात .
सावकारा ं या तावडीत ून शेतक या ंना मु कर यासाठी मजबूत आिण काय म पतसं थेचे
अि त व अ यंत मह वाच े आहे. भारतासार या िवकसनशील देशांसाठी, ामीण
अथ यव थ े या िव तृत व पाम ुळे सं था मक णाली गैर-सं थेपे ा जा त संबंिधत
आहेत. ेिडट-ओ रए ंटेड िवकासाच े यश हे पतसं थां या पतसंरचने या सु ढतेवर
अवल ंबून असत े. ेिडट सहज उपल ध , व त , सुरि त तसेच उ पादनािभम ुख केले
पािहज े. ेिडट यो य वेळी, यो य खचा त ( याज) यो य माणात उपल ध न के यास
उ पादनात अडथळ े िनमा ण होतात . सहकार िनयोजन सिमतीन े हटल े आहे क , “आिथ क
िनयोजना या लोकशाहीकरणासाठी सवा त यो य मा यम हणून सहकारी सं थेची
मह वाची भूिमका आहे. हे थािनक युिनट्स दान करते जे योजना आिण योजन े या बाजूने
लोकांचे मत िशि त कर याच े आिण काया ि वत कर याच े दुहेरी काय पूण क शकतात .
औपचा रक ामीण कजा चा इितहास 1883 चा आहे जे हा ि टीश भारत सरकारन े 1883
या जमीन सुधारणा कज कायदा आिण 1884 या अॅ ीक च र ट लोन ऍ ट अंतग त
पिह या ंदा 'त कावी लो स ' आणल े होते. हे सरकारन े कृषी े ाची रचना कर या या िदशेने
उचलल ेले पिहल े पाऊल होते. देशातील पत धोरण. ट कावी कज ही कमी याजदरान े
दान केलेली दु काळ , दु काळ , पूर आिण इतर संकट प रि थती यांसार या नैसिग क
आप या वेळी सरकारन े िवत रत केलेली फारच छोटी कज होती. िवतरीत केले या
कजा चे माण अपुरे होते आिण ते ि या आिण औपचा रकत ेने बांधले गेले होते याची
पूत ता करणे कठीण होते आिण प रणामी अनेक शेतकरी ट कावी कजा या खाली सोडल े
गेले. सरकारलाही वेळेवर कज वाटप कर यात अडचणी आ या . हणून, ामीण कजा ची munotes.in
Page 74
ामीण िवपणन
74 सम या सोडव यासाठी संघटने या इतर पया यी व पाचा शोध घेतला. या वेळी
सरकारला एक ता काळ उपाय िदसून आला तो हणज े सहकारी सं थांचा प रचय आिण
म ास ांितक सरकारन े पुढाकार घेतला.
ामीण िवकासासाठी िव प ुरवठ्यात सहकाराची भूिमका मह वाची असत े.
ामीण सहकारी सं थां या काही मह वा या भूिमका खाली वण न के या आहेत:
१. कृषी आिण संल न ि यासाठी शा त कज समथ न:
भारताची कृषी अथ यव था अस या ने शा त शेती ही काळाची गरज आहे. शा तता
हणज े नैसिग क संसाधन े अबािधत ठेवून उ पादकता वाढव यासाठी संसाधना ंचे इ तम
वाटप आिण वापर. या िदशेने, कृषी पत सहकारी सं था आव यक ेिडट इनपुट या
शु ीकरणात थेट भूिमका बजावत आहे. िबगरश ेती े ातील उप मा ंना चालना दे यासाठी
ते आजकाल जी भूिमका बजावत आहेत ते िनि तच फलदायी ठरेल आिण एकाि मक
ामीण िवकासाकड े नेईल. यािशवाय , जे हा गावपातळीवर सहकारी सं था शेतीसाठी कज
देतात, ते हा संबंिधत आिण िबगरश ेती े ातील उप म ामीण जनतेला शेती 'एकाि मक '
बनवतात याम ुळे साहिजकच शा त कृषी िवकास होतो.
२. वाढ क हणून:
सहकारी बँिकंग, शेती, दु ध यवसाय , िवपणन , उ ोग , टोअस इ याद ची वाढ आिण
िवकास , सामािजक आिण आिथ क सं था यां या संबंिधत े ात आिथ क आिण
सामािजक ि याकलापा ंना ो साहन देतात. असे के याने, सहकारी सं था ामु यान े
लोकां या आिथ क आिण सामािजक ि थतीत बदल घडवून आणतात . याचे प रणाम
सां कृितक आिण नैितक पातळीवरही जाणवतात . अशा कार े सहकारी सं था बदलाची
भूिमका बजावतात आिण जसजशी सेवा वाढतात आिण यांची पोहोच यापक होत जाते,
तसतस े सहकारी सं था िकंवा या गावांम ये सि य सहकारी सं था आहेत, ते िवकास
क बनतात . िवकास क े आिण बदलाच े एजंट हणून सहकारी सं था उ ा ंती या
मा यमात ून लोकां या सामािजक -आिथ क जीवनात ांितकारी प रवत न घडवून आणू
शकतात . सं था मक ामीण पतसं था सहकारी सं था सं था यावसाियक बँका ादेिशक
ामीण बँका बचत गट आिण सू म िव 79 ामीण सहकारी आिण बँिकंग
३. मू यवध न:
सहकारी सं था गरजेवर आधा रत सं था आहेत. ते अनेक े ात खूप काही करत आहेत
आिण बरेच काही कर यास स म आहेत. सहकारी यांची मुख काय यश वीरी या पूण
के यावर , यवसाया या एकाच ओळीत यां या ि याकलापा ंम ये िविवधता आण यास
ारंभ करतात िकंवा इतर संबंिधत काय हाती घेतात. अशा कार े, सहकारी सं था यां या
वत: या उ पादना ंम ये िकंवा सद या ंनी व त दरात िव हेवाट लावल े या
उ पादना ंम ये मू यवध न कर यासाठी सतत य नशील असतात . AMUL, एक
आंतररा ीय यातीची दु धशाळा सहकारी सं था आहे, याने दुधाचे संकलन आिण
िवपणन या छोट्याशा काया तून सु वात केली आहे. नंतर मू यवध न या एकमेव उ ेशाने munotes.in
Page 75
ामीण िवपणना म ये बँकांची भूिमका
75 दूध पावडर , लोणी, तूप, चॉकल ेट आिण खा त ेल यासार या दु धज य पदाथा चे उ पादन
सु केले. अशा कार े, जवळजवळ सव कार या सहकारी सं था यां या यवसायाचा
िव तार क न यां या सं था आिण सद या ंम ये मू य वाढवू शकतात आिण या ार े
अिधकािधक फायद े समाजापय त पोहोचव ू शकतात , िवशेषतः, वाजवी िकंमतीत उ म
दजा ची उ पादन े उपल ध क न .
४. आिथ क असंतुलनाच े िनराकरण :
सहकारी सं था एकि तपण े खरेदी, ि या , उ पादन आिण िवपणन यासारख े िविवध
आिथ क उप म राबवून समाजात आिण िवशेषतः सद या ंम ये भौितक गती सुलभ
करतात . भौितक गती आ मिनभ रता वाढवत े. सहकार ही आिथ क दुब लांची संघटना आहे.
सभासदा ंचा िवशेषत: सहकारी सं थां या आिथ क ि याकलापा ंम ये सि य सहभाग
सभासदा ंना यांची आिथ क प रि थती सुधार यास स म करेल. जे हा दुब ल घटकातील
सद या ंना पदो नती िदली जाते ते हा 'आहे आिण नाही' मधील अंतर कमी होईल आिण
समाज समृ होईल. िशवाय , सहकारी व पा या य ना ंचा िवकास नफा देणार्या
खाजगी सं थांना चेकमेट हणून काम करेल. बाजारातील तांदूळाचे िनयमन कर यासाठी
सहकारी सं था देखील मदत करतील . या सव उपाया ं ारे, सहकारी सं था समाजात
चिलत असल े या आिथ क असमतोला ंना समेट कर यास मदत करतात .
५. लोकशाही आिथ क िनयोजनाशी सुसंगत:
लोकशाही या समाजवादी प ती या िवचारसरणीशी देश जोडला गेला आहे.सहकारी ही
लोकशाही सं था अस यान े ती लोकशाही िनयोजनाच े नैसिग क साधन बनते. लोकशाही
िनयोजनासाठी आिण आिथ क िवकासासाठी भावी साधन े यासाठी सहकारी सं था
तळागाळातील िश णाच े मैदान आहेत. यां या िवशाल नेटवक सह सहकारी सं था
मोठया सं येने लोकांना यां या वतः या आिथ क िवकासा या लोकशाही प तीन े
िनयोजनात सहभागी हो यास स म करतात . सं था मक यं णा आिण सहकारी सं थांचे
जाळे आिथ क िनयोजना या िविवध ट या ंम ये उदा. योजना ंची िनिम ती, अंमलबजावणी
आिण अंमलबजावणी केले या काय मांचे िनरी ण आिण मू यमापन याम य े लोकां या
सहभागासाठी भरपूर वाव देतात.
६. आिथ क आिण सामािजक िवक ीकरण:
अ डॉस ह सल े यां या मते, िवक ीकरणाचा र ता हा चांग या समाजाचा माग आहे. यांचे
िवशाल जाळे आिण लोकस ं येचे खवणी ितिनिध व असल ेली सहकारी सं था ही
लोकशाही िवक ीकरणाची उ म साधन े आहेत. सभासद हे मालक आहेत, लोकशाही
सद या ंचे िनयं ण हे सहका री सं थांचे ाथिमक त व आहे आिण सहकारी सं थांम ये
सव साधारण सं था हा सव च अिधकार आहे. आप यासार या बह लवादी समाजात
लोकशाही जीवनप तीच े पालन करणा या सहकारी सं था अिधक आव यक आहेत.
सभासदच सहकारी सं थां या कामकाजाच े िनयोजन आिण िनयं ण करतात . उ पादना या
घटका ंवर िनयं ण ठेव याची श सद या ंकडे असत े. आिथ क िनयोजनाच े िवक ीकरण
क न सहकारी सं था संप ी आिण संप ीच े क ीकरण कमी करतात . munotes.in
Page 76
ामीण िवपणन
76 कोण याही देशा या आिथ क िवकासात कृषी े ाची भूिमका मह वाची असत े.कृषी
िवकासासाठी शेतक या ंना पुरेशा माणात आिण वेळेवर कज पुरवठा करणे आव यक
आहे.भारतातील ामीण पत िवतरण णालीम य े सहकारी बँिकंग संरचनेचे एक अि तीय
थान आहे िजथे सुमारे 60 ट के लोकस ं या ामीण भागात राहते.सरकार या मु आिण
जागितक करणा या धोरणाम ुळे ामीण आिण कृषी े काहीस े दुल ि त रािहल े.
यावसाियक आिण ामीण बँकांनी मह वप ूण य न केले असल े तरी सहकारी बँका
अजूनही देशा या ामीण पतप रि थतीत मह वाच े थान उपभोगत आहेत. ामीण
भागातील लोकांना दैनंिदन जीवनात अनेक सेवांची गरज असत े यांची पूत ता गावातील
सहकारी सं था क शकतात . परंतु, आजकाल ाहका ंना अ याध ुिनक सेवांची
आव यकता असत े यासाठी सहकारी बँका इतर बँकां या तुलनेत खूप मागे आहेत.
जागितक करणा या युगात भारतासार या िवकसनशील देशात सहकारी सं था सि य
भूिमका बजाव ू शकतात .
६.३ ामीण िवपणना साठी यावसाियक बँिकंग (COMMERCIAL
BANKING FOR RURAL MARKETING )
यावसाियक बँका केवळ कज च देत नाहीत तर िवकासाचा एक घटक हणून कजा चा वापर
देतात:
िवखुरले या कजा चा ारंिभक ट पा - ामीण लोकस ं येला मोठया माणात कज दे याचा
इ छेनुसार, माण वाढव यासाठी , मोठया शेतक या ंना कज दे यात आले. हा पिहला ट पा
होता.
सघन े ीकोन - याम य े (i) गाव द क योजना , बँके या काया खाली येणारे े
िनयोिजत आिण पय वेि त ेिडटसाठी गहन क हर ेजचा समाव ेश आहे. कज दारां या
गरजेनुसार ेिडट योजना तयार कर यात आली आहे आिण ेिडट स ला आिण िव तार
समथ नाची तरतूद आहे. यामुळे शेती या तरावर सू म िनयोजनाची सोय झाली.
अिखल भारतीय कज आिण गुंतवणूक सव ण अहवाल , 1961 -62 आिण 1971 -72 व न
प झा या माण े साठ या दशकापय त ामीण कजा म ये यावसाियक बँकांची भूिमका
नग य होती. यांनी शेती या थेट िव प ुरवठ्यात फारसा रस दाखवला नाही आिण यांचे
िव प ुरवठा केवळ कृषी उ पादना ं या चळवळीप ुरते मया िदत ठेवले होते.
ामीण समाजा या कजा या गरजा चांग या कार े पूण कर यासाठी , 50 कोटी िकंवा
याह न अिधक ठेवी असल े या चौदा यावसाियक बँकांचे 19 जुलै 1969 रोजी
रा ीयीकरण कर यात आले. बँक रा ीयीकरणाबाबत 19 जुलै 1969 रोजी सा रत
केले या भाषणात , पंत धान ीमती इंिदरा गांधी यांनी सांिगतल े. या रा ीयीकरणाचा
अथ सामािजक िनयं णा या उि ा ं या लवकर ा ीसाठी होता याचा अथ
खालील माण े होता:
१. मनी माक टवरील काही लोकांचे िनयं ण काढून टाकण े,
२. शेती, लघु उ ोग आिण िनया तीसाठी पुरेशा कजा ची तरतूद करणे, munotes.in
Page 77
ामीण िवपणना म ये बँकांची भूिमका
77 ३. उ ोजका ं या नवीन वगा ला ो साहन देणे,
४. यावसाियक बँिकंग यव था पन णाली मजबूत करणे,
कमिश यल बँकेची काय :
यापारी बँकां या रा ीयीकरणान ंतर बँिकंग रचनेतील बदला ंची उि े आिण मु य धोरणे
पुढील कार े होती:
१. शाखा नेटवक चा िव तृत ादेिशक आिण ादेिशक सार;
२. बँक ठेव ार े बचतीच े जलद एक ीकरण ;
३. अथ यव थेतील दुल ि त े ां या बाजूने बँक पतपुरवठा.
ही उि े सा य कर यासाठी , यावसाियक बँकांनी खालील ि याम य े सहभाग घेतला:
१. यावसाियक बँका शेतक या ंना य आिण अ य अशा दो ही कार े िव प ुरवठा
करतात . बँका शेतक या ंना पंप-सेट, ॅ टर आिण इतर कृषी यं साम ी खरेदी
कर यासाठी , िविहरी बुडव यासाठी आिण खोलीकरणासाठी , जमीन िवकासासाठी ,
िपके वाढव यासाठी आिण दु ध यवसाय , म ढया /शे या, कु कुटपालन , म यपालन ,
डु कर पालनासाठी थेट िव प ुरवठा करतात . सेरीक चर युिनट्स. यावसाियक बँका
अ य िव प ुरवठा देखील करतात , यात खते आिण इतर िनिव ा िवतरणासाठी
कज , वीज मंडळांना कज , ाथिमक कृषी पतसं थांना कज आिण जमीन िवकास
बँकां या िडब चस ची सद यता घेणे समािव आहे.
२. ते िज हा ामीण िवकास एज सी (DRDA) ारे ओळख या जाणा या लहान /
सीमांत शेतक या ंना आिथ क मदत करतात .
३. यांनी केवळ ामीण कजा साठी िवशेष शाखा थापन के या आहेत.
४. 1973 -74 पासून - सदर बँक यांना दे यात आले या ाथिमक कृषी पतसं थांना
िव प ुरवठा करतात .
५. दुब ल घटका ं या कजा या गरजा पूण कर यासाठी यांनी िनवडक भागात ादेिशक
ामीण बँका, F.S.S आिण LAMPS ची थापना केली आहे.
यावसाियक बँकांची धोरण े आिण कामिगरी
१. शाखा िव तार :
1982 -83 या शाखा िव तार धोरणाच े उि येक लॉकमधील ामीण आिण िनमशहरी
भागातील 17000 लोकस ं येसाठी (1981 या जनगणन ेनुसार) सरासरी एका बँक
काया लयाच े क हर ेज सा य करणे आिण थािनक अंतर देखील दूर करणे. बँिकंग
सुिवधां या उपल धत ेम ये जेणेक न ामीण शाखा 10 िकमी अंतरावर उपल ध असेल
आिण सुमारे 200 चौरस िकलोमीटर े ाम य े सेवा देईल. 31 माच 1990 पासून munotes.in
Page 78
ामीण िवपणन
78 आिदवासी /ड गराळ भाग आिण तुरळक लोकस ं या असल े या देशांसाठी लोकस ं येचे
माण 10,000 पय त िशिथल कर यात आले आहे.
2008 -09 दर यान दि ण ेकडील देश यानंतर म य देशात यावसाियक बँकां या
शाखा ंची सं या जा त होती, यात अनु मे 28.1 आिण 19.9 ट के होते. तथािप , ित
शाखा लोकस ं ये या क हर ेज या बाबतीत दि ण आिण उ र देश 11 हजारा ंसह अ वल
आहेत, अिखल भारतीय सरासरी 15 हजार आहे. इतर सव देशां या तुलनेत ईशा य
देशात शाखा ंची सं या कमी होती.
ामीण शाखा ंची सं या 1969 मधील एकूण शाखा काया लयां या 22 ट या ंव न 1989
म ये 57 ट के आिण 2008 -09 म ये 40 ट या ंपय त वाढली . ित शाखा काया लय
लोकस ं या 1969 म ये 65,000 व न 1989 म ये 12,000 आिण 2009 म ये 15,000
पय त खाली आली . RRB आिण अनुसूिचत बँकां या बाबतीत ामीण शाखा ंचा वाटा
अनु मे 77 आिण 40 ट के होता.
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) रका या जागा भरा :
१. भारताची _______ अथ यव था अस यान े शा त शेती ही काळाची गरज आहे.
२. __________ सं था बदलाची भूिमका बजावतात .
३. सहकार ही ______ दुब लांची संघटना आहे.
४. लोकशाही या __________ प ती या िवचारसरणीशी देश जोडला गेला आहे.
५. कोण याही देशा या आिथ क िवकासात _________ े ाची भूिमका मह वाची
असत े.
क) थोड यात उ र े ा:
१. लोकशाही आिथ क िनयोजनाशी सुसंगत कशी क ेली जात े?
२. सघन े ीकोन हणज े काय?
३. कमिश यल बँकेची काय प करा .
४. यावसाियक बँकांची धोरणे आिण कामिगरी िवषद करा .
६.४ सारांश (SUMMARY )
एक कृषी सहकारी , याला शेतकरी सहकारी हणून देखील ओळखल े जाते, एक
सहकारी आहे याम य े शेतकरी ि या िविश े ांम ये यांची संसाधन े एक
करतात . munotes.in
Page 79
ामीण िवपणना म ये बँकांची भूिमका
79 सहकारी सं था या यवसाय सं थेचे व प हणून सामा य गुंतवणूकदारा ं या
मालक या कंप यांपे ा वेग या असतात .
औपचा रक ामीण कजा चा इितहास 1883 चा आहे. जे हा ि िटश भारत सरकारन े
1883 या जमीन सुधारणा कज कायदा आिण 1884 या कृषी कज काय ा ंतग त
पिह या ंदा 'त कावी कज ' सादर केली.
यावसाियक बँका शेतक या ंना य आिण अ य दो ही कार े िव प ुरवठा
करतात .
६.५ वा याय (EXERCISE )
लहान :
१. सहकारी बँक या सं ेचे वण न करा.
२. यावसाियक बँक या श दाच े प ीकरण करा.
३. ामीण भागात बँका कोण या सव सुिवधा पुरवतात ?
४. ट कावी लो स ' या श दाच े प ीकरण करा.
५. कमिश यल बँकेची काय काय आहेत?
मोठे :
१. सहा यक शेतीसाठी िकती काळ ेिडट दान केले गेले आहे?
२. ामीण भागात आ हाना मक प रि थतीत शेती कशी चालत े?
३. सरकार शेतक या ंना यां या उ ोगात कशी मदत करते?
४. कोणत े शेतकरी -संबंिधत काय म उपल ध आहेत?
५. ामीण िवपणनासाठी यावसाियक बँिकंगचे वण न करा.
बह पया यी :
१. ामीण िवकासा या अंमलबजावणीसाठी उप मा ंम ये _______ यांचा समाव ेश
होतो.
a. साव जिनक आरो य सुधारणे
b. कृषी संशोधनासाठी सुिवधा उभारण े
c. ामीण भागात पायाभूत सुिवधांचा िवकास
d. वरील सव munotes.in
Page 80
ामीण िवपणन
80 २. नॅशनल बँक फॉर अॅि क चर अँड रल डे हलपम ट (NABARD) ची थापना के हा
झाली?
a. 1969
b. 1975
c. 1982
d. 1991
३. खालीलप ैक कोणत े ामीण कजा चे सं था मक ोत आहेत?
a. ादेिशक ामीण बँका
b. जमीनदार
c. यापारी
d. सावकार
४. ________ ामीण सोसायट ्यांम ये औपचा रक ेिडट णाली समाकिलत
कर यात मदत करते.
a. जमीन िवकास बँका
b. वयं-मदत गट
c. ादेिशक ामीण बँका
d. यावसाियक बँका
५. िविवध कृषी उ पादना ंचे अस बिलंग, टोरेज, ेिडंग, पॅकेिजंग आिण िवतरण या
ि य ेला ______________ असे हणतात .
a. कृषी िवपणन
b. कृषी िविवधीकरण
c. कृषी यव थापन
d. कृषी बँिकंग
उ रे: १-d,२-c, ३-a, ४-b, ५-a
र थाना ंची पूत करा :
१. ामीण पतपुरवठा कर यासाठी भारतातील सव च िनधी एज सी ____________
आहे.
२. पया यी िवपणन चॅनेल शेतक या ंना _____ यांची बाजारप ेठ आिण ______ यां या
िकंमती जोखमीत मदत करतात .
३. ऑपर ेशन लड ________ शी संबंिधत आहे. munotes.in
Page 81
ामीण िवपणना म ये बँकांची भूिमका
81 ४. ________________ योजना ंची थापना 1988 म ये कर यात आली .
५. __________________ योजना दा र य़र ेषेखालील (बीपीएल ) लोकांना
अनुदानावर जीवनाव यक व तू िमळव ू देतात.
उ रे:
१. नाबाड
२. िव तृत करा आिण कमी करा
३. दूध सहकारी सं था
४. िकसान ेिडट काड
५. साव जिनक िवतरण णाली
चूक िकंवा बरोबर :
१. शा तता हणज े नैसिग क संसाधन े अबािधत ठेवताना उ पादन मत ेला अ यंत कमी
कर यासाठी संसाधना ंचे िकमान वाटप आिण वापर करणे.
२. आिथ क िनयोजना या लोकशाहीकरणासाठी सवा त यो य िन न हणून सहकारी
सं थेची मह वाची भूिमका आहे.
३. ट कावी कज ही फारच छोटी कज होती.जी दु काळासार या नैसिग क आप ी या
वेळी सरकारन े िवत रत केली होती.
४. 1961 या जनगणन ेत असे िदसून आले क भारतातील जवळपास 50 ट के शहरे
आिण आम या जवळपास कोण याही गावात बँके या शाखा नाहीत .
५. खरेदी, ि या , उ पादन आिण िवपणन यासारख े िविवध आिथ क उप म हाती घेऊन
सहकारी
उ रे:
बरोबर : १ आिण २
चूक :३ ,४ आिण ५
munotes.in
Page 82
82 ७
िवभाग ३:
कृषी िवपणन
AGRICULTURAL MARKETING
घटक संरचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ कृषी िवपणनाच े मह व
७.३ कृषी िवपणन मधील स ंभावना आिण सम या
७.४ ामीण िवपणनाम य े सहकारी आिण बचत गटा ंची (SHG) भूिमका
७.५ सारांश
७.६ वा याय
७.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
कृषी िवपणना या मह वावर चचा करण े.
कृषी िवपणन मधील स ंभावना आिण सम या ंचे िव ेषण करण े.
ामीण िवपणनाम य े सहकारी आिण बचत गटा ंची (SHG) भूिमका समज ून घेणे.
७.१ तावना (INTRODUCTION )
कृषी िवपणन ही एक प त आह े, याम य े देशभरातील िविवध श ेती सािह य गोळा करण े,
साठवण करण े, तयार करण े, िशिपंग करण े आिण िवतरण करण े इ यादी समािव आह े. कृषी
िवपणनाम य े, कृषी उ पादनाची िव याव ेळ या उ पादनाची मागणी , साठवणुक ची
उपल धता इ यादी िविवध घटका ंवर अवल ंबून असत े.
वातं यापूव , शेतक या ंना या ंची उ पादन े यापा या ंना िवकताना मोठया माणात च ुक चे
वजन आिण िहश ेबात फ ेरफार होत अस े. शेतक या ंना भावाबाबत (िकमतीबाबत ) आव यक
मािहती नस यान े, साठवण ुक ची यो य सोय नस यान े कमी दरात िव करावी लागत े. munotes.in
Page 83
कृषी िवपणन
83 कधीकधी , उ पादन श ेतक या या गावात िक ंवा शेजार या गावात आठवडी बाजाराम य े
िवकल े जाऊ शकत े. ही दुकाने उपल ध नस यास , उ पादनाची िव जवळ या गावात
िकंवा शहरातील अिनयिमत बाजारप ेठेत िकंवा मंडईत क ेली जात े. यामुळे यापा यां या
हालचाल वर िनय ं ण ठ ेव यासाठी सरकारन े िविवध उपाययोजना क े या. शेती अ नधा य
िनमा ण क न मानवाची म ूलभूत गरज प ूण करत े. सुमारे एक शतकाप ूव , शेतकरी म ु यतः
एकाच गावात िक ंवा जवळपास या िठकाणी वतः या वापरासाठी िक ंवा इतरा ंशी (रोख
िकंवा का रची) देवाणघ ेवाण कर यासाठी अ नपदाथ तयार करत असत . ते ामु यान े
वावल ंबी होत े. परंतु आता उ पादनाच े वातावरण वावल ंबीपास ून यावसाियक करणापय त
बरेच बदलल े आ हे. उ च उ पादन द ेणा या जाती , खते, क टकनाशक े, क टकनाशका ंचा
वापर, कृषी या ंि क करण या व पात ता ंि क गतीम ुळे शेती या उ पादनात भरीव वाढ
झाली आह े आिण प रणामी मोठया माणात िव यो य आिण िव यो य अिधश ेष वाढला
आहे. सुधा रत उ पादनाम य े वाढत े शहरीकरण , उ प न , बदलती जीवनश ैली आिण
ाहका ं या आहारा या सवयी आिण परद ेशी बाजारप ेठेशी वाढता संबंध येतो. आज ाहक
हे केवळ ामीण भागाप ुरतेच मया िदत रािहल ेले नाहीत . िजथे अ न उ पादन क ेले जाते, तेथे
ि या क ेले या िक ंवा अध - ि या क ेले या अ न उ पादना ं या वाढ या मागणीसाठी
क या क ृषी उ पादनात म ू यवध न आव यक आह े. या घडामोड साठी मू यविध त
उ पादना ं या पात उ पादकाकड ून ाहका ंपय त अ न व त ूंची हालचाल आव यक आह े.
कृषी िवपणन अन ेक ि या ार े उ पादक आिण ाहका ंना एक आणत े आिण अशा कार े
अथ यव थ ेचा एक आव यक घटक बनत े. कृषी िवपणनाची या ी क ेवळ अ ंितम क ृषी
उ पादनाप ुरती मया िदत नाही , तर श ेतक या ंना कृषी िनिव ा (घटक) पुरव यावरही ल
क ि त करत े.
कृषी िवपणन हा श द दोन श दा ंनी बनल ेला आह े - कृषी आिण िवपणन . शेतीचा अथ
सामा यतः िपक े आिण पश ुधन वाढवण े असा होतो , तर िवपणनाम य े मालाला
उ पादना या िब ंदूपासून उपभोगा या िबंदूपय त हलिव याम य े गुंतले या अन ेक ि याचा
समाव ेश होतो . अनेक िव ाना ंनी कृषी िवपणनाची या या क ेली आह े आिण यात व ेळ,
थान , व प आिण उ कट उपय ु ता या आव यक घटका ंचा समाव ेश केला आह े. कृषी
िवपणना या काही या या खाली िद या आह ेत;
देवाणघ ेवाण ि य े ारे मानवी गरजा आिण इ छा प ूण कर यासाठी िनद िशत क ेली जाणारी
मानवी ि या (िफिलप कोटलर ).
७.२ कृषी िवपणनाच े मह व (IMPORTANCE OF
AGRICULTURAL MARKETING )
कृषी िवपणन क ेवळ उ पादन आिण उपभोग उ ेिजत कर यातच न ह े तर, आिथ क
िवकासाचा व ेग वाढव यातही मह वाची भ ूिमका बजावत े.हा कृषी िवकासाचा सवा त
मह वाचा ग ुणक आह े. पारंपा रक श ेतीकड ून आध ुिनक श ेतीकड े थला ंत रत हो या या
ि य ेत, थला ंतरामुळे िनमा ण होणा या उ पादन अिधश ेषामुळे िवपणन ह े सवा त मोठ े
आ हान आह े. कृषी िवपणनाच े मह व प ुढील गो व न िदस ून येते;
munotes.in
Page 84
ामीण िवपणन
84 १. संसाधन वापर आिण उ पािदत क ेले या माला या यव थापनाच े सव मीकरण :
एक काय म क ृषी िवपणन णाली , संसाधना ंचा वापर आिण उ पािदत क ेले या माला या
यव थापनासाठी अन ुकूल बनवत े. काय म िवपणन णाली अकाय म ि या, साठवण
आिण वाहत ुक मुळे होणार े नुकसान कमी क न िव यो य अिधश ेष वाढिव यात योगदान
देऊ शकत े. िवपणनाची स ु यवि थत णाली आध ुिनक िनिव ा ंचा उपल ध साठा
भावीपण े िवतरीत क शकत े आिण या ार े कृषी े ातील वाढीचा व ेग कायम ठ ेवू शकत े.
२. शेती या उ प नात वाढ :
एक काय म िवपणन णाली श ेतक या ं या उ प नाची उ च पातळी स ुिनि त करत े
याम ुळे म य था ंची स ं या कमी होत े िकंवा कृषी उ पादना ं या िवपणनाम य े िवपणन
सेवां या िक ंमती आिण ग ैर यवहारा ंवर मया दा येतात. एक काय म णाली श ेतक या ंना
शेतमाला या चा ंग या िकमतीची हमी द ेते आिण आध ुिनक िनिव ा ं या खर ेदीम य े यांचे
अित र ग ुंतवणूक कर यास व ृ करत े जेणेक न उ पादकता आिण उ पादन वाढ ू
शकेल. याचा प रणाम प ु हा बाजारातील अित र आिण श ेतक या ंचे उ प न वाढ यात
होतो. जर िनमा याकडे सहज उपल ध होणारी बाजारप ेठ नसेल िजथ े तो याच े अित र
उ पादन िवक ू शकेल, तर याला अिधक उ पादनासाठी थोड ेसे ो साहन िमळत नाही .
३. बाजारा ंचा िव तार :
एक काय म आिण स ु यवि थत िवपणन णाली उ पादना ं या बाजारप ेठेत या ंना देशा या
आत आिण बाह ेरील दूर थ कोप या ंम ये, हणज े उ पादन िब ंदूपासून दूर असल े या भागात
घेऊन जात े. बाजारा या ंदीकरणाम ुळे सतत मागणी वाढ यास मदत होत े आिण याम ुळे
उ पादकाला उ च उ प नाची हमी िमळत े.
४.कृषी आधा रत उ ोगा ंची वाढ :
कृषी िवपणनाची स ुधा रत आिण काय म णाली कृषी आधा रत उ ोगा ं या वाढीस मदत
करते आिण अथ यव थ े या सवा गीण िवकास ि य ेला चालना द ेते. कापूस, साखर ,
खा त ेल, अ न ि या आिण ताग या ंसारख े अनेक उ ोग क या माला या प ुरवठ्यासाठी
शेतीवर अवल ंबून आह ेत.
५. मू य सूचना:
एक काय म िवपणन णाली श ेतक या ंना अथ यव थ े या गरजा ंनुसार उ पादनाच े
िनयोजन कर यास मदत करत े. हे काम मू य सूचना सा रत क न चालत े.
६. नवीन त ं ानाचा अवल ंब आिण सार :
िवपणन णालीम ुळे शेतक या ंना नवीन व ै ािनक आिण ता ंि क ानाचा अवल ंब कर यात
मदत होत े. नवीन तं ानासाठी जा त ग ुंतवणुक ची आव य कता असत े आिण श ेतकरी
ते हाच ग ुंतवणूक करतील ज े हा या ंना िकफायतशीर िक ंमतीवर बाजार म ंजुरीची खा ी
असेल. munotes.in
Page 85
कृषी िवपणन
85 ७. रोजगार िनिम ती:
िवपणन णाली आवे न, वाहतूक, साठवण आिण ि या यासार या िविवध कामा ंम ये
गुंतले या लाखो लोका ंना रोजगार दान करत े. दलाल , यापारी , िकरकोळ िव ेते,
वजनदार , हमाल , पॅकेजस आिण िनयमन करणा या कम चारी या ंसार या य माक िटंग
यव थ ेत थेट काय रत असतात . या यित र , इतर अन ेकांना िवपणन णाली ार े
आव यक व त ू आिण स ेवा पुरव यात रोजगार िमळतो .
८. रा ीय उ प नात भर :
िवपणन ि याकलाप उ पादनाम य े मू य वाढवतात याम ुळे देशाचे सकल रा ीय
उ पादन आिण िन वळ रा ीय उ पादन वाढत े.
९. उ म जीवन :
संपूण लोकस ं ये या उ नतीसाठी तयार क ेले या िवकास काय मां या यशासाठी िवप णन
णाली आव यक आह े. आिथ क िवकासाची कोणतीही योजना याचा उ ेश कृषी
लोकस ं येची ग रबी कमी करण े, उपभो य खा पदाथा या िकमती कमी करण े, अिधक
परक य चलन िमळवण े िकंवा आिथ क अप यय द ूर करण े हे आहे, हणून अ न आिण क ृषी
उ पादना ं या काय म िवपणना या िवकासावर िवश ेष ल द ेणे आव यक आह े.
१०. उपयु तेची िनिम ती:
िवपणन उ पादन म आह े, आिण श ेती उ पादना माण ेच आव यक आह े. खरं तर, हा
वतः उ पादनाचाच एक भाग आह े, कारण उ पादन त े हाच प ूण होते जे हा उ पादन यो य
व पा म ये आिण ाहका ंना आव यक अ सले या िठकाणी पोहोचत े. िवपणनाम ुळे
उ पादनाची िक ंमत वाढत े, परंतु याच व ेळी ते उ पादनाम य े उपय ु ता जोडत े.
७.३ कृषी िवपणना या श यता आिण सम या (PROSPECTS AND
ISSUES OF AGRICULTURAL MARKETING )
७.३.१ - सम या :
भारतीय क ृषी िवपणन णाली अन ेक दोषा ंनी त आह े.प रणामी , भारतीय श ेतकरी
या या मालाला यो य भावापास ून वंिचत राहतो . कृषी िवपणन यव थ ेतील म ु य दोषा ंची
येथे चचा केली आह े.
१. अयो य गोदाम े:
गावांम ये यो य गोदामा ंचा अभाव आह े. यामुळे, शेतक याला याची उ पादन े खड्डे,
मातीची भा ंडी, "क चा " भांडार इ याद म य े साठवावी लागतात . साठव या या या
अशा ीय प त म ुळे मोठया माणात नासाडी होत े. अंदाजे १.५% उ पादन क ुजते आिण
मानवी वापरासाठी अयो य होत े. यामुळे गावातील बाजारप ेठेत पुरवठा मोठया माणात
वाढतो आिण श ेतक या ंना या ं या मालाला यो य भाव िमळत नाही . क ीय वखार महाम ंडळ
आिण रा य वखार महाम ंडळा या थापन ेमुळे प रि थती काही माणात स ुधारली आह े. munotes.in
Page 86
ामीण िवपणन
86 २. तवारी आिण मानक करणाचा अभाव :
िविवध कार या क ृषी उ पादना ंची यो य तवारी क ेली जात नाही . सामा यतः चिलत
असल ेली था "दारा" िव ह णून ओळखली जात े याम य े उ पादना या सव गुणांचा
ढीग एका सामा य लॉटम य े िवकला जातो अशा कार े चांगले गुण उ पादन करणा या
शेतक याला चा ंग या िक ंमतीची खा ी नसत े. यामुळे अिधक चा ंगले िबयाण े वापर यास
आिण चा ंग या वाणा ंचे उ पादन कर यास ो साहन नाही.
३. अपु या वाहत ूक सुिवधा:
भारतात वाहत ूक सुिवधा अ य ंत अप ु या आह ेत. फ मोज याच गावा ंना रे वे आिण
प या र या ंनी म ंडई जोड या जातात . बैलगाड ्यांसार या स ंथ गतीन े चालणा या
वाहतूक वाहना ंवर उ पादन याव े लागत े. साहिजकच , अशा वाहत ुक या साधना ंचा वा पर
दूर या िठकाणी माल न े यासाठी क ेला जाऊ शकत नाही आिण या बाजारात िमळणारा
भाव ख ूपच कमी असला तरीही श ेतक याला आपला माल जवळ या बाजारप ेठेत टाकावा
लागतो . नाशव ंत व त ूं या बाबतीत ह े अिधक स य आह े.
४. मोठया स ं येने म य था ंची उपि थती :
कृषी िवपणनाम य े म य था ंची साखळी इतक मोठी आह े क श ेतक या ंचा वाटा मोठया
माणात कमी होतो . डी डी िसधान या ंनी ख ुलासा क ेला क , शेतक या ंना ता ंदळा या
िकंमतीपैक केवळ ५३% िकंमत िमळत े, ३१% म यम प ु षांचा वाटा आह े (उव रत १६%
िवपणन खच ). भा या आिण फळा ं या बाबतीत वाटा आणखी कमी हो ता, पूव या बाबतीत
३९% आिण न ंतर या बाबतीत ३४%. भा या ं या बाबतीत म यमवग या ंचा वाटा २९.५%
आिण फळा ं या बाबतीत ४६.५% होता. कृषी िवपणन यव थ ेतील काही म य थ आह ेत -
गावातील यापारी , क छरहाटीया , प याहाटीया , दलाल , घाऊक िव ेते, िकरकोळ
िव ेते, सावकार इ .
५. अिनय ंि त बाजारप ेठेतील ग ैर कार :
आताही द ेशात अिनय ंि त बाजारप ेठांची स ं या मोठया माणात आह े. शेतक या ं या
अ ानाचा आिण अिशि तपणाचा फायदा घ ेत आ हाटी आिण दलाल या ंची फसवण ूक
कर यासाठी अ यायकारक माग वापरतात . शेतक-यांनी आ हाट ना अ हा ट (गहाण
ठेव याच े शु क), उ पादना या वजनासाठी "तुलाई" (वजन श ु क), बैलगाड ्या
उतरव यासाठी आिण इतर िविवध कारची स ंल न काम े कर यासाठी "प लेदारी", खराब
मालासाठी "गदा " आिण इतर अन ेक उ लेख न क ेलेले आिण अिनिद शु क देणे आव यक
आहे.. मंडईतील आणखी एक ग ैर यवहार िनयमन क ेले या बाजारप ेठेतील च ुक चे वजन
आिण मापा ं या वापराशी स ंबंिधत आह े. शेतक या ंची फसवण ूक कर या या उ ेशाने काही
अिनय ंि त बाजारप ेठांम ये चुक या वजनाचा वापर स ु आह े.
munotes.in
Page 87
कृषी िवपणन
87 ६. बाजाराची अप ुरी मािहती :
शेतक या ंना वेगवेग या बाजारातील न ेम या बाजारभावाची मािहती िमळण े अनेकदा श य
होत नाही . यामुळे यापारी या ंना जी िक ंमत द ेतात ते ते वीकारतात . या सम य ेचा
सामना कर यासाठी सरकार आकाशवाणी आिण द ूरदश न.
मा यमा ंचा वापर क न बाजारातील िक ंमती िनयिमतपण े सा रत करत आह े. वृ प ेही
भावातील ता या बदला ंची मािहती श ेतक या ंना देत असतात . तथािप , िकमतीच े अवतरण
कधीकधी िव ासाह नसते आिण काहीव ेळा ख ूप वेळ लागतो . यापारी सामा यतः सरकारी
वृ मा यमा ंनी उ ृत केले या िकमतीप े ा कमी देऊ करतात .
७. अपु या पत स ुिवधा:
भारतीय श ेतकरी , गरीब अस यान े, पीक कापणीन ंतर लग ेचच उ पादन िवक याचा य न
करतो , परंतु या व ेळी िक ंमती ख ूप कमी असतात . अशा "जबरद ती िव " पासून
शेतक याच े र ण करण े हणज े याला कज देणे जेणेक न तो चा ंग या व ेळेची आिण
चांग या िक ंमतीची वाट पाह शक ेल. अशा कज सुिवधा उपल ध नस याम ुळे,
बाजारभावाप े ा कमी दरात श ेतमाल गहाण ठ ेव याच े मा य क न , सावकाराकड ून कज
यावे लागत े. सहकारी पणन स ं थांनी सामा यत : मोठया श ेतक या ं या गरजा प ूण के या
आहेत आिण लहान श ेतक या ंना सावकारा या दय ेवर सोडल े आहे.
आपली गती तपासा (Check your Progres s):
अ) टीपा िलहा:
१. तवारी आिण मानक करणाचा अभाव
२. अपु या वाहत ूक सुिवधा
३. अिनय ंि त बाजारप ेठेतील ग ैर कार
४. बाजाराची अप ुरी मािहती
५. अपु या पत स ुिवधा
ब) खालील िवधान े प करा :
१. एक काय म क ृषी िवपणन णाली , संसाधना ंचा वापर आिण उ पािदत क ेले या
माला या यव थापनासाठी अन ुकूल बनवत े.
२. एक काय म िवपणन णाली श ेतक या ं या उ प नाची उ च पातळी स ुिनि त करत े
३. एक काय म आिण स ु यवि थत िवपणन णाली उ पादना ं या बाजारप ेठेत या ंना दूर
असल े या भागात घ ेऊन जात े.
४. िवपणन णालीम ुळे शेतक या ंना नवीन व ै ािनक आिण ता ंि क ानाचा अवल ंब
कर यात मदत होत े. munotes.in
Page 88
ामीण िवपणन
88 ५. संपूण लोकस ं ये या उ नतीसाठी तयार क ेले या िवकास काय मां या यशासाठी
िवपणन णाली आव यक आह े.
७.४ ामीण िवपणनाम य े सहकारी आिण वय ंमदत गटा ंची भ ूिमका [ROLE
OF COOPERATIVES AND SELF HELP GROUPS (SHG )
IN RURAL MARKETING ]
ामीण भागातील सहकारी स ं था ामीण िवकास स ुलभ कर यासाठी पर पर मदत आिण
व-मदत या त वाच े पालन करत े. येक सभासद नफा िमळव याप े ा आधार द े यासाठी
सहकारी स ं थेत सामील होतो . या लेखात आपण ामीण िवकासाती ल सहकारी स ं थे या
भूिमकेवर चचा क .
जे हा सामा य आिथ क, सामािजक तस ेच सां कृितक िहतस ंबंध असल े या य व े छेने
एक य ेऊन स ंघटना थापन करतात , ते हा याचा प रणाम सहकारी स ं थे या घटन ेत
होतो. देशातील व ंिचत आिण ामीण भागातील लोका ं या गरजा पूण करण े हे या समाजाच े
ाथिमक उि आह े.गावां या गतीत ती मह वाची भ ूिमका बजावत े.
७.४.१ - सहकारी स ं थेची वैिश य े:
सहकारी स ं थेची वैिश य े खालील माण े आहेत.
१. एक व ेगळी कायद ेशीर स ं था:
२. सहकारी स ं था ही सहकारी स ं था कायदा [1] अंतग त न दणी कृत आह े आिण
न दणीन ंतर, सोसायटीला वत ं कायद ेशीर अि त व हण ून ओळखल े जाते, यामुळे
ितचे अि त व स ूिचत होत े.
३. वयंसेवी संघटना :
अशा समाजाची िनिम ती ते हाच श य आह े जे हा सव सद य जबाबदारी आिण सि य
सहभाग घेतात. सामा य िहतस ंबंध असल ेले कोणीही सह कारी स ं थेत सामील होऊ
शकतात िक ंवा तयार क शकतात . या संदभा त नोटीस िद यान ंतर पुढील सद य कधीही
संघटना सोड ू शकतात .
४. वैयि क ह ेतू नाही :
सहकारी स ं था एक समान ह ेतू सा य कर यासाठी काय करत े हे ल ात घ ेता, सद या ंचा
कोणताही व ैयि क ह ेतू असू शकत नाही . नफा कमािव याऐवजी सभासदा ंना सेवा देणे हे
सहकारी स ं थांचे मु य उि आह े. नफा वाढवण े हे इतर यावसाियक स ं थांचे मह वाच े
उि आह े परंतु सहकारी स ं थां या बाबतीत नाही .
५. रा य ािधकरण :
सरकारी कायद े सव सहकारी स ं थांचे िनयमन करतात . भारतात , सहकारी सं थेला रा य
सहकारी स ं था काय ा ंतग त वतःची न दणी करण े आव यक आह े. munotes.in
Page 89
कृषी िवपणन
89 ६. लोकशाही शासन :
सहकारी स ं था दरवष वािष क सव साधारण सभा आयोिजत करतात िजथ े यव थापक य
सिमती िनवडली जात े आिण सहकारी स ं थे या कारभाराच े यव थापन करत े.
७.४.२ - ामीण िवका सात सहकारी स ं थेची भूिमका:
सहकारी स ं थांनी ामीण लोकस ं ये या िवकासात आिण या ंना एक आण यात
मह वप ूण भूिमका बजावली आह े. ामीण िवकासाम य े सहकारी स ं थेची भ ूिमका
बह आयामी आह े आिण ती ामीण जीवना या य ेक पैलूचा समाव ेश करत े. हे याच े सद य
आिण े आिथ क आिण सामािजक या उ नत कर यासाठी काय करत े.
सहकारी स ं थेची भूिमका समज ून घे यासाठी , खाली चचा केले या म ु ांवर एक नजर
टाकूया:
ामीण भारतात सावकारा ं या शोषणाम ुळे शेतक या ं या आ मह य े या सवा िधक घटना
घडत आह ेत हण ून सहका री बँका आिण पतस ं थांची थापना क न औपचा रक
प तीन े सावकारी कज दे याम य े सहकारी स ं थांनी मोठी भ ूिमका बजावली आह े.
यामुळे ामीण भागातील लोका ंना आिथ क या वत ं हो यास मदत झाली आह े
आिण श ेतकरी आिण इतर यवसाय मालका ंना कज आिण इतर ब ँिकंग सेवा देऊ
के या आह ेत. यांना याजाचा चा ंगला दर िमळिव यासाठी या ंची बचत जमा
कर यास द ेखील ो सािहत क ेले जाते.
सहकारी स ं था लघ ुउ ोगा ंना नवीन आिण जागितक स ंधी उपल ध क न द े यासाठी
कठोर प र म करत आह ेत आिण कारागीर या ंना पुरेसे कज आिण कौश य सहा य
देऊन मदत करतात . यामुळे रोजगारा या स ंधी ख ु या होतात , यामुळे यांचे
जीवनमान स ुधारते.
सहकारी स ं था उ पादक , उ पादक आिण श ेतकरी या ं यासाठी काम करतात आिण
क चा माल , यं साम ी आिण म ूलभूत िनिव ा या ं या कमतरत ेमुळे भेडसावणा या
सम या द ूर कर यात या ंना मदत करतात .
सहकारी स ं थांनी िव ा या ना शाळ ेत जा यासाठी ो सािहत क न ामीण भागातील
िश ण े ावर प रणाम क ेला आह े. सहकारी शाळा ंची उपि थती भारतभर पसरल ेली
आहे. अनेक सहकारी स ं था वय ंसेवी स ं थांशी स ंल न असतात आिण िविश
े ा या िवका सावर भर द ेणारे िविवध कौश य िवकास काय म आयोिजत करतात .
ामीण िवकासाम य े सहकारी स ं थेची आणखी एक मोठी भ ूिमका मिहला स मीकरण
हणून पािहली जाऊ शकत े. या सोसायटया िविवध काय मां ारे ामीण मिहला ंना
यांचे ह क जाण ून घे यासाठी आिण कौश य िवकासा ा रे यांना स म कर यासाठी
ो सािहत करतात . या स ं थांनी सा ं कृितक आिण सामािजक कल ंक मोड ून
मिहला ं या िवकासासाठी जिमनीवर काम क ेले आहे. munotes.in
Page 90
ामीण िवपणन
90 सहकारी स ं थांनी ामीण भागातील िविवध दा र य त घटका ंना गत त ं ान ,
नैसिग क संसाधन यव थापनाच े उ म िश ण द ेऊन तस ेच मालाचा प ुरवठा वाढव ून
कृषी उ पादकता वाढव ून मदत क ेली आह े.
सहकारी स ं थेचे उि क ेवळ सामािजक लाभ द ेणे इतक ेच मया िदत नस ून
कृषीिवषयक काम े करणा या लोका ंना आिथ क लाभही द ेणे आहे.
७.४.३ - ामीण भागातील आ हान े:
जरी सहकारी स ं था ामी ण िवकासात मोठी भ ूिमका बजावत असली तरी काही
आ हाना ंपासून ते मु नाहीत . सहकारी स ं थेकडे मया िदत ख ेळते भांडवल आह े जे अपुरे
आहे. यामुळे या सोसायट ्यांसमोर अप ु या िनधीच े आ हान आह े. पुढे, या समाज
राजकार या ं या डावप ेचांना सहज बळी पडतात कारण ह े राजकारणी मतपेढीसाठी
सहकारी स ं थांचा गैरवापर करतात . या यित र , या सोसायट ्यांचे काही सद य व ैयि क
लाभासाठी संघटनेम ये सामील झा याची उदाहरण े आहेत. हे मूळ य ेयाचे उ ल ंघन करत े
आिण समाजात त ेढ िनमा ण करत े.
ामीण भागातील दा र ्य िनम ू लनात बचत गटा ंचा मोठा वा टा आह े. वाढ या स ं येने गरीब
लोक या गटात सामील होतात ज े रोजगारा या स ंधी िनमा ण कर यास मदत करतात आिण
यां याम य े बचती या सवय ना ो साहन द ेतात. हे आिथ क ि थतीब ल जाग कता
िनमा ण कर यास मदत करत े आिण ि या ंना शोषण आिण अलगावपास ून हळ ूहळू दूर
जा याची स ंधी देते. वयं सहा यता बचत गट हे ामीण भागातील छोट े काय शील गट
आहेत जेथे १०-२० मिहला आिण /िकंवा पु ष या गटात सामील होतात पर ंतु भारतात ,
९०% गट मिहला ंनी बनवल े आहेत. सु वाती या कामकाजाची स ु वात सभासदा ंकडून
बचत गोळा क न मोठी र कम जमा क न गरजू सभासदा ंना करता य ेते. ामीण भागातील
गरीब िविवध कारणा ंमुळे स म नाहीत ; अिशि त , मागास , गरीब आिथ क पाया .
वैयि क र या , गरीब हा सामािजक ्या आिथ क श द नाही तर ान आिण मािहतीचा
अभाव द ेखील आह े जो आज या िवकास ि य ेचा सवा त मह वाचा घटक आ हे. तथािप ,
बचत गटा ंम ये, यांना यातील अन ेक कमक ुवततेवर मात कर यासाठी स म क ेले जाते.
७.४.४ - काय :
१. हे सद या ंम ये बचती या सवय ना ो साहन द ेते
२. आ मिव ास िनमा ण करण े.
३. गरजे या व ेळी कज सुिवधा दान करण े
४. िश ण स ुिवधा आयोिजत कर यासाठी ,सांिघक काय करण े.
५. नेतृ वगुण िवकिसत करण े
७.४.५ - बचत गटा ं ारे स मीकरण :
भारतात , एकूण लोकस ं ये या जवळपास ५०% मिहला आह ेत, यापैक बह स ं य
िवशेषतः ामीण भागात या ं या उपजीिवक ेसाठी प ु षांवर अवल ंबून आह ेत आिण
आवाजहीन असा भाग आह े क या ंना िनण य घे याचा अिधकार नाही आिण ितची भ ूिमका munotes.in
Page 91
कृषी िवपणन
91 यां याशी स ंल न नाही . आिथ क मू य, कौटुंिबक आरो य आिण पोषण ह े सव साधारणपण े
मिहला ं या हातात अस यान े, यांचे स मीकरण आव यक आह े बचत गट ह े एक
नािव यप ूण साधन आह े जे मिहला ंची सामािजक आिण आिथ क ि थती स ुधारते.
अ) आिथ क स मीकरण :
SHGs ामीण भागातील ब ेरोजगारी या सम या ंचे िनराकरण क न रोजगारा या स ंधी
िनमा ण करतात याम ुळे मिहला ंना आिथ क ्या वत ं बनव यास आिण समानता
आण यासाठी आिण या ंचे उ प न थ ेट कौट ुंिबक क याणात अन ुवािदत कर यात मदत
होते. सामािजक स मीकरण : िनण या या म ु य वाहात मिहला ंना आण ून समानता ि थती
सुधारते. हे जीवना या लोकशाही , आिथ क, सामािजक आिण सा ं कृितक े ात मिहला ं या
समानत ेची ि थती स ुिनि त करत े.यामुळे ामीण भागातील समाजाचा ि कोन बदलतो ,
बह तेक ि या घरातच राहतात , यांना बाह ेर जा याची आिण बाह ेर या य शी बोल याची
परवानगी न हती . SHG ामीण लोका ंना गटात सामील हो यास व ृ करतात आिण
जाणीव क न द ेतात क समाजात ी आिण प ु ष दोघा ंचीही समान भ ूिमका आह े
एकमेकांना पािठ ंबा िद यािशवाय त े चांगले जीवन जग ू शकत ना हीत.
ब) राजक य स मीकरण :
वयंसहायता गट ही मिहला ंना राजक य सश करण कर या या म ुख ि य ेची सु वात
आहे िजथ े सद य या ंचे यवहा रक ि याकलाप करतात . राजक य सश करण
ामपंचायती , मंडी जा प रषदा आिण िज हा प रषदा ंमधील सहभाग दश वते. ७३ या
घटनादु तीन ंतर पंचायत म य े ३३ ट के मिहला आर ण आह े. सव साधारणपण े, मोठया
सं येने ि या राजकारणात व ेश करतात अस े आ हाला आढळल े आह े परंतु यामुळे
मिहला ंचा राजकारणात सहभाग आिण िनवड ून आल ेले ितिनधी हण ून काम करण े याची
खा ी होत नाही कारण िश णा या अभावाम ुळे यांना या ंचे काम कस े कराव े हे मािहत
न हत े आिण या ंना नेहमीच भ ेदभाव आिण श चा अभाव सहन करावा लागतो . याचा
प रणाम हण ून ित या क ुटुंबातील प ु ष सद या ं या वतीन े ितचे काय पार पाडत े. SHG
मिहला ंना पूव चे िश ण द े यास मदत करतात आिण या ंना या ंचे संवाद कौश य िवकिसत
कर यास स म बनवतात , यामुळे ती ितच े मु े यो य र या मा ंडू शकतात आिण साव जिनक
सभांम ये यावर चचा क शकतात .
क) मानिसक स मीकरण :
जे हा मिहला बचत गटा ं या सद य बनतात त े हा या आपोआप सव आिथ क काया त
भागीदा र बनतात . ामीण भागात शासनाकड ून पुरिव या जाणा या व ै क य स ुिवधा,
व छता , िप या या पा या या स ुिवधांबाबत बह ता ंश लोका ंना मािहती नाही . बचत गटा ं या
मदतीन े लोक या ं या सम या ंवर थ ेट अिधका या ंशी सहज चचा क शकतात . ामीण
भागात , लोक या ं या उपचा रांसाठी व ै क य यावसाियका ंकडे जा यास लाजतात आिण त े
वत: ची औषधोपचार करतात . बचत गट यो य व छता न क े यामुळे पसरणा या
रोगांब ल जाग क करतात आिण यो य उपचार घ े याचे फायद े देखील िशकवतात .
SHGs सद या ंम ये आ मिव ास िनमा ण करतात आिण या ंना कोण या ही गंभीर
प रि थतीचा ध ैया ने सामना कर यास ो सािहत करतात , यामुळे सद या ंना इतरा ंशी
आ मिव ासान े संवाद साधता य ेतो आिण या ंचे मत म ु पणे य करता य ेते. munotes.in
Page 92
ामीण िवपणन
92 आपली गती तपासा (Check your Progress ):
ब) टीपा िलहा:
१. सहकारी स ं थेची वैिश य े
२. ामीण िव कासात सहकारी स ं थेची भूिमका
३. ामीण भागातील आ हान े
४. बचत गटा ं ारे स मीकरण
क) खालील िवधान े प करा :
१. एक काय म क ृषी िवपणन णाली , संसाधना ंचा वापर आिण उ पािदत क ेले या
माला या यव थापनासाठी अन ुकूल बनवत े.
२. एक काय म िवपणन णाली श ेतक या ं या उ प नाची उ च पातळी स ुिनि त करत े
३. एक काय म आिण स ु यवि थत िवपणन णाली उ पादना ं या बाजारप ेठेत या ंना दूर
असल े या भागात घ ेऊन जात े.
४. िवपणन णालीम ुळे शेतक या ंना नवीन व ै ािनक आिण ता ंि क ानाचा अवल ंब
कर यात मदत होत े.
५. संपूण लोकस ं ये या उ नतीसाठी तयार क ेले या िवकास काय मां या यशासाठी
िवपणन णाली आव यक आह े.
७.५ सारांश (SUMMARY )
कृषी िवपणन क ेवळ उ पादन आिण वापराला चालना द े यासाठीच न ह े तर आिथ क
िवकासाचा व ेग वाढव यातही मह वाची भ ूिमका बजावत े.
िवपणन णाली श ेतक या ंना नवी न वै ािनक आिण ता ंि क ानाचा अवल ंब कर यास
मदत करत े.
संपूण लोकस ं ये या उ नतीसाठी िडझाइन क ेले या िवकास काय मां या यशासाठी
िवपणन णाली आव यक आह े.
भारतात वाहत ूक सुिवधा अ य ंत अप ु या आह ेत.
सहकारी स ं था लघ ुउ ोगा ंना नवीन आिण जागितक स ंधी उपल ध क न द े यासाठी
कठोर प र म करत आह ेत आिण कारागीर या ंना पुरेसे कज आिण कौश य सहा य
देऊन मदत करतात .
munotes.in
Page 93
कृषी िवपणन
93 ७.६ वा याय (EXERCISE )
लहान :
1. कृषी िवपणन स ंक पना प करा
2. शेती माणसा या म ूलभूत गरजा कशा प ूण करत े?
3. सहकारी स ं थेची वैिश य े कोणती ?
4. बचत गटाच े काय काय आह ेत?
5. ामीण भागात श ेतीचा िवकास कसा होतो ?
मोठे :
1. ामीण िवपणनाम य े सहकारी आिण बचत गटा ं या (SHG) भूिमकेचे वण न करा .
2. बचत गटा ं या स मीकरणाच े प ीकरण ा .
3. सरकार कोणत े कृषी काय म द ेते?
4. कृषी िवपणन स या कोण या सम या ंना त ड द ेत आह े?
5. शेतीम य े िवपणन िकती मह वाच े आहे?
बह पया यी :
1. भारतीय श ेती या स ंदभा त खालीलप ैक कोणत े बरोबर नाही ?
a. भारत हा आ ंबा, केळी, चीकू आिण आ ल िल ंबाचा सवा त मोठा उ पादक आह े
b. भारत हा नारळाचा सवा त मोठा उ पादक द ेश आह े
c. भारत रासायिनक खता ंचा ितसरा सवा त मोठा उ पादक द ेश आह े
d. भाजीपाला उ पादनात भारत द ुस या मा ंकावर आह े
2. खालीलप ैक कोण या क ंपनीने ई-चौपाल नावाच े ामीण िवपणन न ेटवक सु केले
आहे?
a. ॉ टर आिण ज ुगार
b. िहंदु थान ली हर
c. डाबर
d. ITC
munotes.in
Page 94
ामीण िवपणन
94 3. ह रत ा ंती िजतक िहरवीगार झाली आह े िततक ती झा ली नाही कारण
a. यातून मोठ े शेतकरी िनमा ण झाल े
b. ते िनवडक द ेशांपुरते मया िदत आह े
c. ते फ ग हाप ुरतेच मया िदत आह े
d. वरीलप ैक काहीही नाही
4. धानम ं ी उ वला योजना स ु कर यात आली :
a. जुलै 2017
b. जानेवारी २०१८
c. मे 2014
d. मे 2016
5. ामीण भागातील सहकारी स ं था ____ ____________ सुिवधा द े यासाठी पर पर
मदत आिण वय ं-मदत या त वाच े पालन करत े.
a. आिथ क िवकास
b. शहरी िवकास
c. ामीण िवकास
d. सरकारी िवकास
उ रे: १-b, २-d, ३-c, ४-d, ५-c
र थाना ंची पूत करा :
1. _______ ामीण भागातील दा र ्य िनम ू लनाम य े गटांची मोठी भ ूिमका आहे.
2. SHGs हे एक नािव यप ूण साधन आह े जे मिहला ंची प रि थती स ुधारते _______.
3. _______ ामपंचायती , मंडी जा प रषदा आिण िज हा प रषदा ंमधील सहभाग
दश वतो.
4. कृषी उ प न कर रा य सरकारला ________ ारे िनयु केला जातो .
5. _________ देशांम ये गह उ पाद नाचे सवा िधक े आह े.
munotes.in
Page 95
कृषी िवपणन
95 उ रे:
1. वत: ची मदत
2. सामािजक आिण आिथ क ्या
3. राजक य सश करण
4. िव आयोग
5. आिशया
चूक िकंवा बरोबर :
1. कृषी िवपणन ही एक प त आह े याम य े देशभरातील िविवध श ेती सािह य गोळा
करणे, साठवण करण े, तयार करण े, िशिपंग करण े आिण िवतरण करण े समािव आह े.
2. उ पादन श ेतक या या गावात िक ंवा शेजार या गावात आठवडी बाजाराम य े िवकल े
जाऊ शकत े.
3. माक िटंगचे ए सच ज फं शन ोस ेिसंग आह े.
4. WTO ारे कृषी मालाची ग ुणव ा स ुिनि त क ेली जात े.
5. सहकारी स ं था ही सहकारी स ं था काय ा ंतग त न दणीक ृत आह े.
उ रे:
बरोबर : १, २ आिण ५
चूक : ३ आिण ४
❖❖❖❖
munotes.in
Page 96
96 ८
िवभाग ३:
व तू मंडळे
COMMODITY BOARDS
घटक संरचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ व तू मंडळांची भूिमका
८.३ व तू मंडळांचे योगदान
८.४ सारांश
८.५ वा याय
८.० उि े (OBJECTIVES )
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
ामीण भारतातील सरकारला महसूल आिण रोजगार िमळव ून दे यासाठी व तू
मंडळांची भूिमका.
ामीण भारतातील सरकारला महसूल आिण रोजगार िमळव ून दे यासाठी व तू
मंडळांचे योगदान .
८.१ तावना (INTRODUCTION )
भारत सरकारन े व त ूं या िनया तीला चालना द े यासाठी व ैधािनक स ं था हण ून व तू
मंडळांची थापना क ेली. व तू मंडळ वत:ला िनया त ो साहन प रषद ेशी जुळवून घेतात.
व तू मंडळ िनया ती या ाथिमक आिण पार ंपा रक व त ूं या िनया त ो साहनावर ल
ठेवतात. व तू मंडळ ही वैधािनक स ं था आह े, जी क सर कार या अ ंतग त येते .िनया त
ो साहना यित र , व तू मंडळ उ पादना ंचा िवकास करत े.
वािण य िवभागा ंतग त पाच व ैधािनक व तू मंडळ आहेत. ही मंडळे चहा, कॉफ , रबर,
मसाल े आिण त ंबाखूचे उ पादन , िवकास आिण िनया तीसाठी जबाबदार आह ेत.
munotes.in
Page 97
व तू मंडळे
97 ८.२ व तू मंडळांची भूिमका (ROLE OF COMMODITY
BOARDS )
ामीण भारतात ून सरकारला महस ूल आिण रोजगार िनिम तीम य े व तू मंडळांची भूिमका.
व तू मंडळ हे वैधािनक व पाच े असत े आिण त े वािण य म ं ालया या शासक य
िनयं णाखाली काय रत असत े.
व तू मंडळांची मुख भूिमका खालील माण े आहे:
१) संबंिधत व त ूंचे उ पादन , िवकास आिण िनया त याम य े सि य रस घ ेणे.
२) व तूं या लागवडी या नवीन प त चा प रचय क न द ेणे.
३) िनया तीसाठी कोटा िनि त करण े आिण मह वप ूण यापार करार यासार या
िनया तिवषयक बाब वर सरकारला स ला द ेणे.
४) यां या सद या ंना यापार मािहती , माग दश न आिण इतर िविवध स ेवा दान करण े
आिण या ं या िनया त ो साहना या य ना ंम ये सद या ंना मदत करण े.
५) परदेशातील यापार म ेळावे आिण दश नांम ये भाग घ ेणे.
६) यापार ितिनधी म ंडळांना ायोिजत करण े आिण बाजार सव ण करण े.
७) िनया त व त ूं या िशपम ट(जहाजावर माल लादण े)पूव तपासणीची यव था करण े.
८.३ व तू मंडळांचे योगदान (CONTRIBUTION OF
COMMODITY BOARDS )
ामीण भारतात ून सरकारला महस ूल आिण रोजगार िनिम तीम य े व तू मंडळांचे योगदान .
Inc४२ नुसार, २०२५ पय त भारतीय क ृषी े युसडी (USD) २४ अ ज पय त वाढ ेल
असा अ ंदाज आह े. भारतीय अ न आिण िकराणा बाजार हा जगातील सहा या मा ंकाचा
सवा त मोठा बाजार आह े, यात िकरकोळ िव चा ७०% वाटा आह े. दुस या आगाऊ
अंदाजान ुसार, आिथ क वष २०२१ -२२ म ये भारतातील अ नधा य उ पादन ३१६.०६
मेि क टन अस याचा अ ंदाज आह े.
अ) िनया ती या बाबतीत ग े या वष भरात या े ात चा ंगली वाढ झाली आह े. आिथ क
वष २०२२ म ये (िडस बर २०२१ पय त):
सागरी उ पादना ंची िनया त युसडी (USD) ६.१२ अ ज होती .
तांदूळ (बासमती आिण ग ैर-बासमती ) ची िनया त युसडी ६.१२ अ ज होती.
हशी या मा ंसाची िनया त युसडी २.५१ अ ज होती . munotes.in
Page 98
ामीण िवपणन
98 साखर िनया त युसडी २.७८ िबिलयन झाली .
चहाची िनया त युसडी ५७०.१५ दशल इतक झाली .
कॉफ ची िनया त युसडी ७१९.९५ दशल इतक झाली .
ब) व तू मंडळां या कमाई या भ ूिमकेमुळे खालील गो ी घड या आह ेत:
अिधक उ पादन , िवकास आिण िनया तीमुळे देशात मोठ ्या माणावर अथ यव था
आिण चा ंग या न याची ट क ेवारी िनमा ण झाली .
स या , जा त खपणा या ग ृहोपयोगी व त ुंची बाजारप ेठ (Fast Moving Consumer
Goods - FMCG) मुख कंप यां या एक ूण महस ुलात ामीण जा त खपणा या
गृहोपयोगी व त ुंची बाजारा चा वाटा ३०% ते ५०% आहे. िशवाय , भारतातील े
२०२५ पय त वािष क १४ लाख कोटी पया ंपय त पोहोच याची श यता आह े.
याच बरोबर , ामीण बाजारप ेठेत ३८% वाटा अप ेि त आह े, याम ुळे भारतीय
िव े यांसाठी नवीन य े उघडतील .
आिथ क वष २०२२ व तू मंडळाकड ून िवषय िवन ंती अिधस ूचना १२ नो ह बर २०२१
रोजी पो ट कर यात आली होती . ही सूचना पा व तू मंडळांकडून िविवध िवषय मागवत े,
ि या ंची पर ेषा ठरवत े. या िवषया ं या यो यत ेचे मू यांकन रा ीय अ न आिण क ृषी
सं था (National Institu te of Food and Agriculture – NIFA) करते आिण कृषी
आिण अ न स ंशोधन उप म (Agriculture and Food Research Initiatve – AFRI)
म ये समाव ेश कर याची िवन ंती करत े; आिण स ंयु पणे अन ुदािनत असल ेले
एएफआरआयला ,पुर कारासाठी िनवडल े या अजा बाबत व तू मंडळांना बांधीलक ावी
लागेल.
जे कृषी मालाला स ंबोिधत करतात या ंना पा व तू मंडळअसे हणतात .
क) वैधािनक व तू मंडळ:
वािण य िवभागा ंतग त पाच व ैधािनक व तू मंडळ आहेत. ही मंडळे ( बोड ) चहा, कॉफ ,
रबर, मसाल े आिण त ंबाखूचे उ पादन , िवकास आिण िनया तीसाठी जबाबदार आह ेत.
(अ) कॉफ बोड :
कॉफ बोड ही कॉफ कायदा , १९४२ या कलम (४) अंतग त थापन क ेलेली एक
वैधािनक स ं था आह े आिण ती भारत सरकार या वािण य आिण उ ोग म ं ालया या
शासक य िनय ं णाखाली काय करत े. सदर मंडळात अ य ा ंसह ३३ सद या ंचा समाव ेश
आहे. अ य हा म ु य काय कारी अिधकारी अस ून बंगळु चे काय करतो . कॉफ िनयम ,
१९५५ या िनयम ३ सह, कॉफ काय ा या कलम ४(२) अ वय े, िविवध िहतस ंबंधांचे
ितिनिध व करणार े उव रत ३२ सद य सदर तरत ुद नुसार िनय ु केले जातात . बोड munotes.in
Page 99
व तू मंडळे
99 मु य व े संशोधन , िव तार , िवकास , गुणव ा सुधारणा , आिथ क आिण बाजार ब ुि म ा ,
बा आिण अ ंतग त ो साहन आिण कामगार क याण या े ांम ये आप या ि यावर ल
क ि त करत आह े. बोडा ची बल ेहो नूर (कना टक) येथे क ीय कॉफ स ंशोधन स ं था आिण
चे ली (कना टक), चुंडाले (केरळ), थंडीगुडी (तािमळनाड ू), आर. ही.नगर (आं द ेश)
आिण िदफ ू (आसाम ) येथे ादेिशक कॉफ स ंशोधन क े आिण एक ज ैव संशोधन क े
आहेत.
बोडा ची बल ेहो नूर (कना टक) येथे क ीय कॉफ स ंशोधन स ं था आिण च े ली (कना टक),
चुंडाले (केरळ), थंडीगुडी (तािमळनाड ू), आर. ही.नगर (आं द ेश) आिण िदफ ू (आसाम )
येथे ादेिशक कॉफ स ंशोधन क े आिण एक ज ैव संशोधन क े आहेत. कना टक, केरळ,
तािमळनाड ू, आं द ेश, ओ रसा आिण ईशा य द ेशातील कॉफ उ पादक द ेशांम ये
असल े या िव तार काया लयां यित र ह ैसूर येथे तं ान क आह े.
(ब) रबर बोड :
रबर बोड ही रबर कायदा , १९४७ या कलम (४) अंतग त थापन क ेलेली एक व ैधािनक
सं था आह े आिण ती वािण य आिण उ ोग म ं ालया या शासक य िनय ं णाखाली काय
करते. मंडळाच े अ य क सरकारन े िनय ु केलेले असतात आिण न ैसिग क रबर
उ ोगा या िविवध िहतस ंबंधांचे ितिनिध व करणार े स ावीस सद य असतात . बोडा चे
मु यालय क ेरळमधील को ायम य ेथे आह े. रबरशी स ंबंिधत स ंशोधन , िवकास , िव तार
आिण िश ण उप मा ंना सहा य आिण ो साहन द ेऊन द ेशातील रबर उ ोगा या
िवकासासाठी म ंडळ जबाबदार आह े. हे रबर या सा ंि यक य मािहतीची द ेखरेख देखील
करते, रबर या िवपणनाला ो साहन द े यासाठी पावल े उचलत े आिण कामगार
क याणकारी उप म हाती घ ेते. मंडळाच े उप म नऊ िवभागा ंमाफ त राबवल े जातात . उदा.
रबर उ पादन , संशोधन , ि या आिण उ पादन िवकास , िश ण , परवाना आिण उ पादन
शु क, सांि यक आिण िनयोजन , बाजार ो साहन , िव आिण ल ेखा आिण शासन .
मंडळाची पाच िवभागीय काया लये आिण ४३ े ीय काया लये आहेत. को ायम य ेथे क ीय
रबर स ंशोधन स ं था आिण द ेशातील िविवध रबर उ पादक रा या ंम ये १० ादेिशक
संशोधन क े आहेत. को ायम य ेथे रबर िश ण स ं था द ेखील आह े.
(क) चहा बोड :
चहा कायदा , १९५३ या कलम (४) नुसार १ एि ल १९५४ रोजी चहा म ंडळाची थापना
एक व ैधािनक स ं था हण ून कर यात आली . एक सव च स ं था हण ून, ती चहा
उ ोगा या सवा गीण िवकासावर ल ठ ेवते. या मंडळाच े मुख अ य असतात आिण
यात चहा उ ोगाशी स ंबंिधत िविवध िहतस ंबंधांचे ितिनिध व करणार े ३० सद य भारत
सरकार ार े िनयु केलेले असतात . मंडळाच े मु य काया लय कोलकाता य ेथे आहे आिण
दोन िवभागीय काया लये आहेत - येक एक ईशा य द ेशात आसाममधील जोरहाट य ेथे
आिण दि ण ेकडील द ेशात तािमळनाड ूमधील क ु नूर येथे आहे. यािशवाय , सव मुख चहा
उ पादक रा य े आिण चार महानगरा ंम ये पंधरा ाद ेिशक काया लये आह ेत. चहा या
जािहरातीसाठी , तीन परद ेशातील काया लये लंडन, मॉ को आिण द ुबई य ेथे आह ेत.
अहवालाखालील वष भरात द ेशातील लहान चहा े ा या िवकासा मक गरजा प ूण munotes.in
Page 100
ामीण िवपणन
100 कर यासाठी वत ं संचालनालयाची थापना कर यात आली आह े. उ पादका ंशी जवळचा
संवाद साध यासाठी , लहान उ पादका ं या एका त े या सव मह वा या े ांम ये अनेक
उप ाद ेिशक काया लये उघड यात आली आह ेत. चहा म ंडळाची काय आिण
जबाबदा या ंम ये उ पादन आिण उ पादकता वाढवण े, चहाचा दजा सुधारणे, बाजारप ेठेत
ो साहन , वृ ारोपण कामगारा ंसाठी क याणकारी उपाय आिण स ंशोधन आिण िवकासाला
सहा य करण े य ांचा समाव ेश होतो . सव भागधारका ंना सा ंि यक य मािहतीच े संकलन ,
संकलन आिण सार करण े हे मंडळाच े आणखी एक मह वाच े काय आहे. िनयामक स ं था
अस यान े, मंडळ चहा काय ा ंतग त अिधस ूिचत क ेले या िविवध िनय ं ण आद ेशां ारे
उ पादक , उ पादक , िनया तदार, चहाच े दलाल , िललाव आयोजक आिण गोदाम र का ंवर
िनयं ण ठ ेवते.
(डी) तंबाखू बोड :
तंबाखू बोड कायदा , १९७५ या कलम (४) अंतग त १ जानेवारी, १९७६ रोजी एक
वैधािनक स ं था हण ून तंबाखू मंडळाची थापना कर यात आली होती . मंडळाच े मुख
अ य असतात आिण याच े मु यालय ग ुंटूर, आं देश येथे आहे आिण त े तंबाखू या
िवकासासाठी जबाबदार आह े. तंबाखू उ ोग बोडा चे ाथिमक काय तंबाखू या सव
कारा ंची आिण या याशी स ंबंिधत उ पादना ंची िनया त ो साहन ह े असल े तरी, याचे
काय उ पादन , िवतरण (देशांतग त वापर आिण िनया तीसाठी ) आिण ल ू युड हिज िनया
(एफसीवी ) तंबाखू या िनया त ो साहनापय त िव ता रत आह े.
(ई) मसाल े बोड :
२६ फे ुवारी १९८७ रोजी मसाल े बोड कायदा , १९८६ या कलम (३) अ वय े एक
वैधािनक स ं था हण ून मसाल े मंडळाची थापना कर यात आली . मंडळाच े अ य क
सरका र ारे िनयु केलेले असतात आिण यात ३२ सद य असतात . बोडा चे मु य
काया लय कोची य ेथे आहे आिण स ंपूण भारताम य े ादेिशक / े ीय / े ीय काया लये
आहेत. वेलची उ ोगा या िवकासासाठी आिण मसाल े मंडळ अिधिनयम , १९८६ या
अनुसूचीम य े सूचीब क ेले या ५२ मसा या ं या िनया त ो साहनासाठी जबाबदार आह े.
मंडळा या ाथिमक काया म ये लहान आिण मोठ ्या व ेलचीच े उ पादन िवकास ,
मसा या ं या िनया तीचा िवकास आिण ो साहन या ंचा समाव ेश आह े. बोड ईशा य ेकडील
देशात मसा या ंचा िवकास , मसाल े आिण स ि य म सा या ं या कापणीन ंतर या
सुधारणेसाठी काय म राबवत आह े. मंडळा या ि याम य े मसा या ंचे िनया तदार हण ून
न दणी माणप जारी करण े समािव आह े; मसा या ं या िनया तीला ो साहन द े यासाठी
काय म आिण क प हाती घ ेणे जसे क मसा या ं या उ ाना ंची थापना , मसा या ं या
ि य ेत पायाभ ूत सुिवधा स ुधारणे, मसा या ं या औषधी ग ुणधमा वरील अ यास आिण
संशोधनास मदत करण े आिण ो साहन द ेणे, नवीन उ पादना ंचा िवकास , ि या स ुधारणे,
ेिडंग आिण प ॅकेिजंग मसाल े; आिण िनया तीसाठी ग ुणव ा िनय ंि त करण े आिण
ेणीसुधा रत करण े ( ादेिशक ग ुणव ा म ू यमापन योगशाळा आिण िश ण क ां या
थापन ेसह). वेलची या स ंदभा त, बोडा चे परवानाधारक िललावदार आिण डीलस ई-munotes.in
Page 101
व तू मंडळे
101 िललावा ार े देशांतग त िवपणनाची स ुिवधा द ेतात. वेलचीवरील स ंशोधन उप मही
मंडळाकड ून भारतीय वेलची स ंशोधन स ं थेमाफ त केले जातात .
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) खालील िवधान च ूक क बरोबर त े सांगा:
१. भारत सरकारन े व त ूं या िनया तीला चालना द े यासाठी व ैधािनक स ं था हण ून
कमोिडटी बोडा ची थापना क ेली.
२. व तू मंडळ कृषी मं ालया या शा सक य िनय ं णाखाली काय रत असत े.
३. भारतीय अ न आिण िकराणा बाजार हा जगातील सहा या मा ंकाचा सवा त मोठा
बाजार आह े.
४. वािण य िवभागा ंतग त सात वैधािनक व तू मंडळ आहेत.
५. जे कृषी मालाला स ंबोिधत करतात या ंना पा व तू मंडळ असे हणतात .
ब) या या िलहा :
१. कॉफ बोड
२. रबर बोड
३. चहा बोड
४. तंबाखू बोड
५. मसाल े बोड
८.४ सारांश (SUMMARY )
आिथ क वष २०२२ व तू मंडळ िवषय सॉिलिसट ेशन अिधस ूचना १२ नो ह बर
२०२१ रोजी पो ट कर यात आली .
वािण य िवभागा या अ ंतग त पाच व ैधािनक व तू मंडळ आहेत.
कॉफ बोड ही कॉफ कायदा , १९४२ या कलम (४) अंतग त थापन क ेलेली एक
वैधािनक स ं था आह े आिण ती भारत सरकार या वािण य आिण उ ोग म ं ालया या
शासक य िनय ं णाखाली काय करत े.
रबर बोड ही रबर कायदा , १९४७ या कलम (४) अंतग त थापन क ेलेली एक
वैधािनक स ं था आह े आिण ती वािण य आिण उ ो ग मं ालया या शासक य
िनयं णाखाली काय करत े.
चहा म ंडळाची काय आिण जबाबदा या ंम ये उ पादन आिण उ पादकता वाढवण े,
चहाची ग ुणव ा स ुधारणे, बाजारप ेठेत ो साहन , वृ ारोपण कामगारा ंसाठी
क याणकारी उपाय आिण स ंशोधन आिण िवकासाला सहा य करण े य ांचा समाव ेश
होतो. munotes.in
Page 102
ामीण िवपणन
102 मसाल े बोड कायदा , १९८६ या कलम (३) अंतग त २६ फे ुवारी १९८७ रोजी एक
वैधािनक स ं था हण ून मसाल े मंडळाची थापना कर यात आली .
८.५ वा याय (EXERCISE )
अ) िदले या पया यातून यो य पया य िनवड ून रका या जागा भरा .
१) ि लअ र ंग सद याला िमळणा या व तू, िडपॉिझटरी ि लअ र ंग िस टीमम य े
िडपॉिझटरी डील या स ंदभा त ए च ज/ि लअ र ंग हाऊस या िनद शानुसार स ंबंिधत
_______ िदवशी िवत रत क े या जातात .
अ) कालबा ता , ब) पे-इन, क) सेटलम ट, ड) पे-आऊट
२) सव ए सच जेस, जे फॉरवड कॉ ॅ ट्सचे यवहार क रतात, यांना ______ कडून
न दणी माणप ा करण े आव यक आह े.
अ) व तू मंडळ ऑफ ेिडंग, ब) कमोिडटी ए सच ज, क) फॉरवड माक ट किमशन
एफएम , ड) भारत सरकार
३) िडिल हरी द े याचा हा पया य ___________ हणून ओळख या जाणा या
कालावधीत िदला जातो .
अ) िवतरण स ूचना कालावधी , ब) सेटलम ट कालावधी , क) िवतरण कालावधी , ड)
पया य सूचना कालावधी
४) या करणा ंम ये देवाणघ ेवाण िववादाचा प आह े, _________ येथील िदवाणी
यायालया ंना िवश ेष अिधकार े आह े.
अ) िद ली , ब) मुंबई, क) बंगाल, ड) बंगलोर
५) पारंपा रकपण े ____ _____ हे जगातील सो याच े सवा त मोठ े उ पादक आह ेत.
अ) युरोप, ब) दि ण अम े रका, क) दि ण आिशया , ड) दि ण आि का
उ रे: १) भारत सरकार , २) फॉरवड माक ट किमशन एफएम , ३) िवतरण कालावधी ,
४) मुंबई, ५) दि ण आि का
ब) र थाना ंची पूत करा:
१) नॅशनल ब ँक फॉर अ ॅि क चर अ ँड रल ड े हलपम ट (NABARD) ची थापना
______________ म ये झाली.
२) _______________ हे ामीण कजा चे सं था मक ोत आह ेत.
३) _________________ हे ामीण कजा चे गैर-सं था मक ोत आह ेत. munotes.in
Page 103
व तू मंडळे
103 ४) व तू मंडळ हे वैधािनक आह ेत आिण ____________ मं ालया या शासक य
िनयं णाखाली काय रत आह ेत.
५) RFAs हणज े _______________.
उ रे: १) १९८२ , २) ादेिशक ामीण ब ँका, ३) सावकार , ४) वािण य , ५) अजा साठी
िवनं या
क) खालील िवधान े स य िक ंवा अस य त े िलहा.
१) व तू मंडळाम य े शेतमाल लागवडी या ज ु या प ती लाग ू के या जातात .
२) आिथ क वष २०२२ व तू मंडळ िवषय िवन ंती अिधस ूचना १४ नो ह बर रोजी पो ट
कर यात आली होती .
३) थािपत AFRI ाधा य े , वन पती आरो य आिण उ पादन आिण वन पती
उ पादन े आहेत; ाणी आरो य आिण उ पादन आिण ाणी उ पादन े
४) पुर कारा साठी िनवडल े या स ंयु पणे अनुदािनत AFRI अजा बाबत वचनब ता व तू
मंडळांना करणे आव यक आह े.
५) व तू मंडळ हे वैधािनक व पाच े असता त आिण त े वािण य म ं ालया या शासक य
िनयं णाखाली चालतात .
उ रे: १) अस य, २) अस य, ३) स य, ४) स य, ५) स य
ड) खालील ांची उ र े िलहा .
१) व तू मंडळ या श दाच े प ीकरण करा .
२) एफआरआय हणज े काय?
३) RFAs या श दाच े वण न करा .
४) मुद् ाचे प ीकरण करा पा व तू मंडळ हे आहेत जे कृषी मालाला स ंबोिधत करतात .
५) मसाल े बोडा या स ंदभा त व तू मंडळ प करा .
ई) खालील ा ंची सिव तर उ रे िलहा .
१) तंबाखू बोड वर एक टीप िलहा .
२) सरकारला महस ूल िमळव ून दे यासाठी व तू मंडळां या भूिमकेचे वण न करा .
३) सरकारला महस ूल िमळव ून दे यात व तू मंडळांचे योगदान काय आह े?
४) टी बोड चे वण न करा .
५) रबर बोड चे तपशीलवार वण न करा .
munotes.in
Page 104
104 ९
िवभाग ३:
कृषी िनया त
AGRICULTURAL EXPORTS
घटक संरचना :
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ कृषी िनया तीची रचना
९.३ कृषी िनया तीचे योगदान
९.४ कृषी आिण ि या केलेले अ न उ पादन े िनया त िवकास ािधकर णाची भूिमका
९.५ सारांश
९.६ वा याय
९.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
भारतासाठी महसूल िनमा ण कर यासाठी कृषी िनया तीची रचना- अ नधा य , स ि य
उ पादन े, सागरी उ पादन े,
भारतासाठी महसूल िनमा ण कर यात कृषी िनया तीचे योगदान - अ नधा य , स ि य
उ पादन े, सागरी उ पादन े,
कृषी आिण ि या केलेले अ न उ पादन े िनया त िवकास ािधकरण (APEDA) ची
भूिमका,
९.१ तावना (INTRODUCTION )
चंड आिण वैिव यप ूण शेती असल ेला भारत तृणधा य े, दूध, साखर , फळे आिण
भाजीपाला , मसाल े, अंडी आिण सीफूड उ पादना ं या जगातील आघाडी या उ पादका ंपैक
एक आहे. भारतीय शेती हा आजही आप या समाजाचा कणा आहे आिण आप या
जवळपास 50 ट के लोकस ं येला ती उपजीिवका पुरवते.भारत जगातील 17.84 ट के
लोकस ं येला, 15 ट के पशुधनांना जगा या केवळ 2.4 ट के जमीन आिण 4 ट के munotes.in
Page 105
कृषी िनया त
105 जल ोता ंना आधार देत आहे. हणून, उ पादकता , काढणीप ूव आिण प ात यव थापन ,
ि या आिण मू य-अॅिडशन , तं ानाचा वापर आिण पायाभ ूत सुिवधा िनमा ण
कर यासाठी सतत नवनवीन शोध आिण य न हे भारतीय शेतीसाठी अ याव यक आहेत.
भारतातील ताजी फळे आिण भाजीपाला , म य यवसाय यावरील िविवध अ यासान ुसार
काढणीन ंतरचे खराब यव थापन , को ड चेन आिण ि या सुिवधांचा अभाव यामुळे
नुकसानीची ट केवारी 8% ते 18% पय त दश िवली आहे. यामुळे कृषी ि या आिण कृषी
िनया त हे मह वाच े े आहे आिण कृषी उ पादना ं या जागितक िनया तीत भारताची भूिमका
सात यान े वाढत आहे ही समाधानाची बाब आहे. 2016 या WTO यापार डेटानुसार
जागितक तरावरील मुख िनया तदारा ंम ये भारत स या दहा या मांकावर आहे.कृषी
उ पादना ं या जागितक िनया तीत भारताचा वाटा काही वषा पूव 1% व न 2016 म ये
2.2% पय त वाढला आहे.
अलीकडील वाढ दर दश िवते क देशांतग त मागणी या वाढीप े ा कृषी-अ न उ पादन
अिधक वेगाने वाढत आहे आिण िनया तीसाठी अित र माणाम य े वेगवान वाढ होत आहे.
हे परक य चलन िमळिव यासाठी परदेशातील बाजारप ेठा काबीज कर यासाठी आिण
उ पादका ंना शेती उ पादनासाठी उ च िकंमत िमळिव यासाठी स म कर यास वाव आिण
संधी देते.
९.२ कृषी िनया तीची रचना (COMPOSITION OF
AGRICULTURAL EXPORTS )
९.२.१ - भारतासाठी महसूल िनमा ण कर यासाठी कृषी िनया तीची रचना -
अ नधा य , स ि य उ पादन े, सागरी उ पादन े:
भारत सरकार या वािण य िवभागाच े सिचव डॉ.अनुप वाधवन यांनी आज सांिगतल े क ,
2020 -21 म ये कृषी िनया तीने चांगली कामिगरी केली आहे. सारमा यमा ंशी संवाद
साधताना यांनी मािहती िदली क , गे या तीन वषा पासून (2017 -18 म ये USD 38.43
अ ज, USD 2 018-19 म ये USD 38.74 अ ज आिण USD 2019 -20 म ये 35.16
अ ज डॉलस ) ि थर रािह यान ंतर, कृषी आिण संबंिधत उ पादना ंची (यासह ) िनया त सागरी
आिण वृ ारोपण उ पादन े) 2020 -21 म ये USD 41.25 अ ज पय त उडी मारली , जी
17.34% ची वाढ दश वते. INR या बाबतीत , 2020-21 म ये िनया तीसह 22.62% वाढ
झाली आहे. . या तुलनेत 3.05 लाख कोटी. 2019 -20 म ये 2.49 लाख कोटी. 2019 -
20 म ये भारताची कृषी आिण संबंिधत आयात USD 20.64 अ ज होती आिण 2020 -21
साठी संबंिधत आकड े USD 20.67 अ ज आहेत. कोिवड -19 असूनही, कृषी यापारातील
संतुलन USD 14.51 िबिलयन व न USD 20.58 अ ज 42.16% ने सुधारल े आहे.
कृषी उ पादना ंसाठी (सागरी आिण वृ ारोपण उ पादन े वगळून) 2019 -20 मधील USD
23.23 िबिलयन या तुलनेत 2020 -21 म ये USD 29.81 अ ज िनया तीसह 28.36%
वाढ आहे. भारत कोिवड -19 कालावधीत टेप स या वाढले या मागणीचा फायदा घे यास
स म आहे. munotes.in
Page 106
ामीण िवपणन
106 तृणधा या ं या िनया तीत मोठी वाढ िदसून आली असून िबगर बासमती तांदळाची िनया त
१३६.०४% वाढून USD ४७९४ .५४ दशल झाली आहे; गह 774.17% ने USD
549.16 दशल ; आिण इतर तृणधा य े (बाजरी , मका आिण इतर भरड नफा) 238.28%
ने USD 694.14 दशल .
2019 -20 या तुलनेत िनया तीत ल णीय वाढ न दवणारी इतर कृषी उ पादन े हणज े
तेलाचे जेवण (USD 1575.34 दशल - 90.28% ची वाढ), साखर (USD 2789.97
दशल - वाढ 41.88%), क चा कापूस (USD 1897.20 दशल - वाढ). वाढ
79.43%), ता या भा या (USD 7 21.47 दशल - वाढ 10.71%) आिण वन पती तेले
(USD 602.77 दशल - वाढ 254.39%) इ.
यूएसए, चीन, बांगलाद ेश, यूएई, ि हएतनाम , सौदी अरेिबया, इंडोनेिशया, नेपाळ, इराण
आिण मलेिशया ही भारतातील कृषी उ पादना ंची मोठी बाजारप ेठ आहे. इंडोनेिशया
(102.42%), बांगलाद ेश (95.93 %) आिण नेपाळ (50.49%) म ये सवा िधक वाढ न दवून
यापैक बह तेक गंत य थानावरील िनया तीत वाढ झाली आहे.
आले, िमरपूड, दालिचनी , वेलची, हळद, केशर इ यादी मसा या ं या िनया तीतही मोठया
माणात वाढ झाली आहे, यांना उपचारा मक गुण आहेत. 2020 -21 म ये, िमरचीची
िनया त 28.72% ने वाढून USD 1269.38 दशल झाली; दालिचनी 64.47% ने USD
11.25 दशल ; जायफळ , गदा आिण वेलची 132.03% ने (USD 189.34 दशल िव
USD 81.60 दशल ); आिण आले, केशर, हळद, थाईम , तमालप इ. 35.44% ने USD
570.63 दशल . 2020 -21 म ये मसा या ं या िनया तीने सुमारे USD 4 अ ज या
आतापय त या सव च पातळीला पश केला.
2020 -21 म ये स ि य िनया त USD1040 दशल होती जी 2019 -20 म ये USD 689
दशल होती, 50.94% ची वाढ न दवली .स ि य िनया तीम य े तेल केक/जेवण, तेलिबया ,
तृणधा य े आिण बाजरी , मसाल े आिण मसाल े, चहा, औषधी वन पती उ पादन े, सुका मेवा,
साखर , कडधा य े, कॉफ इ याद चा समाव ेश होतो.
थमच अनेक ल टरमध ून िनया तही झाली आहे. उदाहरणाथ , वाराणसीत ून ता या
भा या आिण आंबा आिण चांदौली येथून का या तांदळाची िनया त थमच झाली आहे,
याचा थेट फायदा प रसरातील शेतक या ंना झाला आहे. इतर ल टस मधूनही िनया त
झाली आहे. नागपुरातील सं ी, थेणी व अनंतपूर येथील केळी, लखनौ येथील आंबा इ.
महामारी असूनही, ता या बागायती उ पादना ंची िनया त म टीमोडल प तीन े झाली आिण
या भागांतून दुबई, लंडन आिण इतर िठकाणी हवाई आिण समु माग माल पाठवला गेला.
बाजार जोडणी , काढणीप ात मू य साखळी िवकास आिण FPOs सार या सं था मक
रचनेसाठी िवभागाकड ून हाताशी धर यात आ यान े ईशा य ेतील शेतक या ंना यांची
मू यविध त उ पादन े भारतीय सीमां या पलीकड े पाठवता आली .
2020 -21 म ये धा य िनया त चांगली झाली आहे. आ ही थमच अनेक देशांम ये िनया त
कर यास स म आहोत . उदाहरणाथ , तांदूळ थमच ितमोर -ले टे, पोत रको, ाझील
इ यादी देशांम ये िनया त कर यात आला आहे. तसेच येमेन, इंडोनेिशया, भूतान इ यादी munotes.in
Page 107
कृषी िनया त
107 देशांम ये गह िनया त केला गेला आहे आिण इतर तृणधा य े सुदान, पोलंड बोिलि हया
इ यादी देशांम ये िनया त केली गेली आहेत.
९.३ कृषी िनया तीतील योगदान (CONTRIBUTION OF
AGRICULTURAL EXPORTS )
९.३.१ - भारतासाठी महसूल िनमा ण कर यात कृषी िनया तीचे योगदान - अ नधा य ,
स ि य उ पादने, सागरी उ पादन े:
कृषी े हे भारतातील उपजीिवक ेचे सवा त मोठे साधन आहे. हा देश जगातील सवा त
मोठया कृषी आिण अ न उ पादना ं या उ पादका ंपैक एक आहे. 2021 -22 म ये, भारताचा
कृषी े ाचा िवकास दर मागील वष या 3.6% या तुलनेत 3.9% अस याचा अंदाज
आहे. देशात तांदूळ, गह , कडधा य े, तेलिबया , कॉफ , ताग, ऊस, चहा, तंबाखू, श गदाणे,
दु धज य पदाथ , फळे इ. यांसारखी अनेक िपके आिण अ नधा या ंचे उ पादन केले जाते.
2020 -21 म ये भारताच े चहाच े उ पादन 1,280 दशल िकलो इतके होते. याच
कालावधीत कॉफ च े उ पाद न 354 दशल िकलो ॅम होते, जे 19% वािष क वाढ होते.
2021 -22 म ये, भारतातील तेलिबया ंचे उ पादन अंदाजे 37.15 दशल टन पार केले तर
तांदूळ, गह , मका, कडधा य े, मोहरी आिण ऊस यासार या इतर उ पादना ंनी िव मी
उ चांक गाठला .
पि म बंगाल, उ र देश, पंजाब, गुजरात , ह रयाणा , म य देश, आसाम , आं देश,
कना टक आिण छ ीसगड ही भारतातील सव च िपके उ पादक रा ये आहेत. देशात
सवा िधक गह उ पािदत होतो तो उ र देश, पंजाब, ह रयाणा , म य देश, राज थान ,
िबहार आिण गुजरातमध ून येतो. उ र देश हा भारता तील सवा त मोठा ऊस उ पादक
आहे यात सुमारे 48% वाटा आहे, यानंतर महारा आिण कना टक हे अनु मे 23%
आिण 9% एकूण उ पादनात योगदान देतात.
munotes.in
Page 108
ामीण िवपणन
108 भारत हा जगातील सवा त मोठा कृषी उ पादन िनया त करणारा देश आहे.2021 -22 म ये,
देशाने 2020 -21 मधील US$ 41.3 िबिलय न व न 20% वाढीसह एकूण कृषी िनया तीत
US$ 49.6 अ ज न दवल े. भारताच े कृषी े ामु यान े कृषी आिण संबंिधत उ पादन े,
सागरी उ पादन े, वृ ारोपण आिण कापड आिण संबंिधत उ पादन े िनया त करते. 2020 -21
या तुलनेत 17% वाढ न दवून कृषी आिण संबंिधत उ पादना ंची िनया त US$ 37.3 अ ज
इतक होती.
तांदूळ हे भारतात ून िनया त केलेले सवा त मोठे कृषी उ पादन आहे आिण 2021 -22 या
वषा त एकूण कृषी िनया तीत 19% पे ा जा त योगदान िदले आहे. 2021 -22 कृषी
िनया तीत अनु मे 9%, 8% आिण 7% योगदानासह साखर , मसाल े आिण हशीच े मांस
सवा त मोठया िनया त केले या उ पादना ंपैक आहेत. 2021 -22 म ये US$ 568 दशल
िनया तीपे ा ल णीय वाढ न दव यान ंतर 2021 -22 म ये ग हाची िनया त US$ 2.1 अ ज
इतक होती. कॉफ या िनया तीने थमच US$ 1 अ जचा ट पा ओला ंडला आहे, याम ुळे
कना टक, केरळ आिण तािमळनाड ूमधील कॉफ उ पादका ं या ा ीम य े सुधारणा झाली
आहे.
7.7 अ ज अमे रकन डॉलस ची सागरी उ पादना ंची उ च िनया त, पि म बंगाल, आं देश,
ओिडशा , तािमळनाड ू, केरळ, महारा आिण गुजरात या िकनारी रा या ंतील शेतक या ंना
फायदा देत आहे.
शेतक यांचे उ प न वाढव याची सरकारची वचनब ता कृषी-िनया तीत झाले या ल णीय
वाढी ार े िनया तीला चालना दे यावर भर देऊन िदसून येते. िविवध देशांम ये B2B दश ने
आयोिजत करणे, उ पादन िविश आिण सामा य िवपणन मोिहमा ं ारे नवीन संभा य
बाजारप ेठांचा शोध घेणे यासार या APEDA माफ त सरकारन े घेतले या िविवध
उप मा ंनी िनया त वाढीसाठी उ ेरक हणून काम केले आहे. भारत सरकारन े मजबूत
िनया त मता असल े या 50 कृषी उ पादना ंसाठी उ पादन े मॅि स तयार केली आहेत
आिण संपूण भारतातील िनया तदारा ंना स म कर यासाठी उ पादना ं या िव तृत ेणी या
चाचणीसाठी सेवा दान कर यासाठी 220 योगशाळा मा यता ा आहेत.
munotes.in
Page 109
कृषी िनया त
109 ९.४ कृषी आिण ि या केलेले अ न उ पादन े िनया त िवकास
ािधकर णाची भूिमका (ROLE OF APEDA )
कृषी आिण ि या केलेले अ न उ पादन े िनया त िवकास ािधकरण (APEDA) ची
थापना भारत सरकारन े िडस बर 1985 म ये संसदेने पा रत केले या कृषी आिण ि या
केलेले अ न उ पादन े िनया त िवकास ािधकरण काय ा ंतग त केली होती. हा कायदा
(1986 चा 2) पासून लागू झाला. 13 फे ुवारी 1986 रोजी भारता या राजप ात जारी
केले या अिधस ूचने ारे: असाधारण : भाग-II [से. 3(ii): 13.2.1986). ािधकरणान े
ोसे ड फूड ए सपोट मोशन कौि सल (PFEPC) ची जागा घेतली.
९.४.१ - कृषी आिण ि या केलेले अ न उ पादन े िनया त िवकास ािधकरण
अिधिनयम , 1985, (1986 चा 2) नुसार ािधकरणाला पुढील काय सोपिव यात आली
आहेत.
१) िनया तीसाठी अनुसूिचत उ पादना ंशी संबंिधत उ ोगा ंचा िवकास आिथ क सहा य
देऊन िकंवा अ यथा सव ण आिण यवहाय ता अ यास हाती घे यासाठी , संयु
उप म आिण इतर सवलती आिण अनुदान योजना ं ारे चौकशी भांडवलात सहभाग ;
२) िविहत केले या फ भ न अनुसूिचत उ पादना ंचे िनया तदार हणून य ची न दणी ;
३) िनया ती या उ ेशाने अनुसूिचत उ पादना ंसाठी मानके आिण वैिश य े िनि त करणे;
४) क लखान े, ि या संयं े, टोरेज प रसर , वाहने िकंवा अशा उ पादना ंची गुणव ा
सुिनि त कर या या उ ेशाने अशी उ पादन े ठेवली जातात िकंवा हाताळली जातात
अशा िठकाणी मांस आिण मांस उ पादना ंची तपासणी करणे;
५) अनुसूिचत उ पादना ं या पॅकेिजंगम य े सुधारणा ;
६) भारताबाह ेर अनुसूिचत उ पादना ंचे िवपणन सुधारणे;
७) िनया तािभम ुख उ पादनाला ो साहन आिण अनुसूिचत उ पादना ंचा िवकास ;
८) अनुसूिचत उ पादना ंचे उ पादन , ि या , पॅकेिजंग, िवपणन िकंवा िनया त याम य े
गुंतले या कारखा या ं या िकंवा आ थापना ं या मालका ंकडून िकंवा अनुसूिचत
उ पादना ंशी संबंिधत कोण याही बाब वर िविहत केले या इतर य कड ून
आकड ेवारीचे संकलन आिण अशा कार े गोळा केले या आकड ेवारीच े काशन िकंवा
याचा कोणताही भाग िकंवा ितथून काढल ेला अक ;
९) अनुसूिचत उ पादना ंशी संबंिधत उ ोगा ं या िविवध पैलूंचे िश ण ;
१०) िविहत केले या अशा इतर बाबी.
munotes.in
Page 110
ामीण िवपणन
110 ९.४.२ - कृषी आिण ि या केलेले अ न उ पादन े िनया त िवकास ािधकर णाला
खालील अनुसूिचत उ पादना ं या िनया त ो साहन आिण िवकासाची जबाबदारी
दे यात आली आहे:
फळे, भा या आिण यांची उ पादन े.
• मांस आिण मांस उ पादन े.
• पो ी आिण पो ी उ पादन े.
• दु ध उ पादन े.
• िमठाई , िबि कट े आिण बेकरी उ पादन े.
• मध, गूळ आिण साखर उ पादन े.
• कोको आिण याची उ पादन े, सव कारची चॉकल ेट्स.
• अ कोहोिलक आिण नॉन-अ कोहोल पेये.
• तृणधा य े आिण अ नधा य उ पादन े.
• श गदाणे आिण अ ोड .
• लोणच े, पापड आिण चट या .
• गवार गम.
• फुले आिण फुलांपासुनची उ पादन े.
• झाडपाला आिण औषधी वन पती .
• तेल काढून टाकल ेला तांदूळ क डा.
• िहर या िमरचीच े लोणच े
बासमती तांदळाचा समाव ेश अपेडा काय ा या दुस या शेड्युलम य े कर यात आला आहे.
यािशवाय साखर े या आयातीवरही देखरेख ठेव याची जबाबदारी 'अपेडा'कडे सोपव यात
आली आहे.
APEDA स ि य िनया तीसाठी रा ीय स ि य उ पादन काय म (NPOP) अंतग त माणन
सं थां या माणीकरणा या अंमलबजावणीसाठी रा ीय मा यता मंडळाच े (NAB)
सिचवालय हणून देखील काय करते. िनया तीसाठी "स ि य उ पादन े" हे द तऐवजात नमूद
केले या मानका ंनुसार उ पािदत , ि या केलेले आिण पॅक केले अस यासच मािणत केले
जावे - "स ि य उ पादनासाठी रा ीय काय म (NPOP)." munotes.in
Page 111
कृषी िनया त
111 डीजीएफटी अिधस ूचना मांक 6/2015 -2020 िदनांक: 14/06/2021 पहा: काजूचे
टरफल , काजू शेल िलि वड आता APEDA या अिधकार े ात आहेत.
९.४.३ - काय ान े िविहत के यानुसार, कृषी आिण ि या केलेले अ न उ पादन े
िनया त िवकास ािधकरणाम य े खालील सद या ंचा समाव ेश होतो:
१. क सरकारन े िनयु केलेले अ य
२. भारत सरकारच े कृषी िवपणन स लागार , पदिस ;
३. नीती आयोगाच े ितिनिध व करणारा क सरकारन े िनयु केलेला एक सद य;
४. संसदेचे तीन सद य यापैक दोन लोक हाऊस ऑफ पीपल आिण एक रा य
प रषद े ारे िनवडल े जातात
५. क सरकारन े िनयु केलेले अनु मे ितिनिध व करणार े आठ सद य ; क
सरकारची मं ालय े यासोबत यवहार करताना ;
१) कृषी आिण ामीण िवकास
२) वािण य
३) िव
४) उ ोग
५) अ न
६) नागरी पुरवठा
७) नागरी िवमान वाहतूक
८) िशिपंग आिण वाहतूक
६. संबंिधत रा य/क शािसत देशां या िशफारश वर रा ये आिण क शािसत देशांचे
ितिनिध व कर यासाठी वण माला मान े िफरवून क सरकारन े िनयु केलेले पाच
सद य ;
१) क सरकारन े िनयु केलेले सात सद य . ितिनिध व करत आहे
२) भारतीय कृषी संशोधन प रषद
३) रा ीय फलो पादन मंडळ
४) रा ीय कृषी सहकारी पणन महास ंघ
५) क ीय अ न तं ान संशोधन सं था
६) इंिडयन इि टट ्यूट ऑफ पॅकेिजंग munotes.in
Page 112
ामीण िवपणन
112 ७) मसाल े िनया त ो साहन प रषद आिण
८) काजू िनया त ो साहन प रषद .
७. क सरकारन े िनयु केलेले बारा सद य ितिनिध व करतात :
१) फळे आिण भाजीपाला उ पादन े उ ोग
२) मांस, पो ी आिण डेअरी उ पादन े उ ोग
३) इतर अनुसूिचत उ पादन े उ ोग
४) पॅकेिजंग उ ोग
८. कृषी, अथ शा आिण अनुसूिचत उ पादना ं या िवपणन े ातील त आिण
शा ांमधून क सरकारन े िनयु केलेले दोन सद य .
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) यो य पया यावर ख ूण करा :
१. अलीकडील वाढ दर दश िवते क देशांतग त मागणी या वाढीप े ा कृषी-अ न उ पादन
कमी व ेगाने / अिधक वेगाने वाढत आहे.
२. वाराणसीत ून ता या भा या / का या तांदळाची िनया त झाली आहे.
३. उ र देश / गुजरात हा भारतातील सवा त मोठा ऊस उ पादक आहे.
४. बासमती तांदळाचा समाव ेश अपेडा काय ा या पिह या / दुस या शेड्युलम य े
कर यात आला आहे.
५. संसदेचे तीन सद य यापैक एक / दोन लोक हाऊस ऑफ पीपल आिण एक / दोन
रा य प रषद े ारे िनवडल े जातात .
ब) टीपा िलहा:
१. भारतासाठी महसूल िनमा ण कर यासाठी अ नधा यांची भुिमका
२. भारतासाठी महसूल िनमा ण कर यात कृषी िनया तीचे योगदान
३. कृषी आिण ि या केलेले अ न उ पादन े िनया त िवकास ािधकर णाला सोपिव यात
आलेली काय
४. कृषी आिण ि या केलेले अ न उ पादन े िनया त िवकास ािधकर णाला अनुसूिचत
उ पादना ं या िनया त ो साहन आिण िवकासाची दे यात आलेली जबाबदारी
५. कृषी आिण ि या केलेले अ न उ पादन े िनया त िवकास ािधकर णामधील सद य
munotes.in
Page 113
कृषी िनया त
113 ९.५ सारांश (SUMMARY )
भारतातील कृषी उ पादना ंसाठी सवा त मोठी बाजारप ेठ यूएसए, चीन, बांगलाद ेश,
UAE, ि हएतनाम , सौदी अरेिबया, इंडोनेिशया, नेपाळ, इराण आिण मलेिशया आहेत.
कृषी े हे भारतातील उपजीिवक ेचे सवा त मोठे साधन आहे.
पि म बंगाल, उ र देश, पंजाब, गुजरात , ह रयाणा , म य देश, आसाम , आं
देश, कना टक आिण छ ीसगड ही भारतातील सव च िपके उ पादक रा ये आहेत.
तांदूळ हे भारतात ून िनया त केलेले सवा त मोठे कृषी उ पादन आहे आिण 2021 -22
या वषा त एकूण कृषी िनया तीत 19% पे ा जा त योगदान िदले आहे.
स ि य िनया तीसाठी रा ीय स ि य उ पादन काय म (NPOP) अंतग त माणन
सं थां या माणीकरणा या अंमलबजावणीसाठी रा ीय मा यता मंडळाच े (NAB)
सिचवालय हणून APEDA देखील काय करते.
९.६ वा याय (EXERCISE )
लहान :
१. कृषी िनया त या श दाच े प ीकरण करा
२. APEDA हणज े काय?
३. डॉ अनुप वाधवन कोण होते?
४. ामीण कृषी ि या प करा.
५. PFEPC या श दाच े प ीकरण करा.
मोठे :
१. कोिवड 19 वर कृषी िनया तीवर काय प रणाम होतो?
२. कृषी आिण ि या केलेले अ न उ पादन े िनया त िवकास ािधकरण (APEDA) ची
भूिमका काय आहे?
३. भारतातील महसूल िनमा ण कर यात कृषी िनया तीचे योगदान काय आहे?
४. भारतासाठी महसूल िनमा ण कर यासाठी कृषी िनया ती या रचनेचे वण न करा-
अ नधा य , स ि य उ पादन े, सागरी उ पादन े.
५. भारतातील सव च िपके उ पादक रा ये प करा.
munotes.in
Page 114
ामीण िवपणन
114 बह पया यी :
१. MEP हणज े _______________ .
a. िकमान िनया त िकंमत
b. कमाल िनया त िकंमत
c. िनया त िकंमत मोजा
d. मॅ युअल िनया त िकंमत
२. ामीण भागातील कृषी बाजारा ंसमोर येणा या सम या _______ आहेत.
a. अिनय ंि त बाजारप ेठेतील गैर यवहार
b. साठवण सुिवधांचा अभाव
c. पुरेशा िव ाचा अभाव
d. वरील सव
३. माय ो ेिडट ो ामची या या _______ अशी केली जाते.
a. बचत गटांनी यां या सद या ंना कजा ची तरतूद केली आहे
b. लहान शेतक या ंनी कजा ची तरतूद केली
c. मोठया शेतक या ंनी केले या कजा ची तरतूद
d. वरीलप ैक काहीही नाही
४. PFEPC हणज े _______________.
a. ि या केलेले अ न िनया त ो सा हन प रषद
b. अ न िनया त ो साहन प रषद ठेवा
c. ि या केलेले अ न िनया त िठकाण प रषद
d. उ पादन अ न िनया त ो साहन प रषद
५. __________ ची थापना भारत सरकारन े कृषी आिण ि या केलेले अ न
उ पादन े िनया त िवकास ािधकरण काय ा ंतग त केली होती.
a. PFEPC
b. WTO
c. FCI
d. अपेडा
उ रे: १-a, २- d, ३-a, ४-a, ५-d
र थाना ंची पूत करा:
१. APEDA हणज े __________.
२. िविवध कृषी उ पादना ंचे अस बिलंग, टोरेज, ेिडंग, पॅकेिजंग आिण िवतरण या
ि य ेला __________ असे हणतात . munotes.in
Page 115
कृषी िनया त
115 ३. ________ -आज सांिगतल े क 2020 -21 म ये कृषी िनया तीने चांगली कामिगरी
केली आहे
४. NPOP हणज े _________.
५. बासमती तांदूळ _________ काय ा या दुस या अनुसूचीम य े समािव कर यात
आला आहे.
उ रे:
१. कृषी आिण ि या केलेले अ न उ पादन े िनया त िवकास ािधकरण
२. कृषी िवपणन
३. डॉ अनुप वाधवन
४. स ि य उ पादनासाठी रा ीय काय म
५. APEDA
चूक िकंवा बरोबर :
१. िडस बर 1980 मध्ये संसदेने संस्थेत ि या केलेले खा उत्पादने िनया त िवकास
ािधकरण कायदा संमत केला.
२. कृषी े हे भारतातील उपजीिवक ेचे सवा त लहान साधन आहे.
३. तांदूळ हे दि ण आि क ेतून िनया त होणार े सवा त मोठे कृषी उ पादन आहे.
४. APEDA जसे क िविवध देशांम ये B2B दश ने आयोिजत करणे.
५. उ र देश भारतातील सवा त जा त ऊस उ पादक आहे.
उ रे:
बरोबर : २, ४ आिण ५
चूक : १ आिण ३
munotes.in
Page 116
116 १०
िवभाग ४:
ई-कॉमस
E- COMMERCE
घटक संरचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ ई-कॉमस चे मह व
१०.३ ामीण ाहका ंवर ई-माक िटंगचा भाव
१०.४ िडिजटल खेड्याची संक पना
१०.५ ामीण िवपणनाम य े समाज मा यमा ंची भूिमका
१०.६ सारांश
१०.७ वा याय
१०.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
ई-कॉमस चे मह व समजाव ून घेणे.
ामीण ाहका ंवर ई-माक िटंग या भावा चा अ यास करण े.
िडिजटल खेड्याची संक पना समज ून घेणे.
ामीण िवपणनाम य े समाज मा यमा ंची भूिमका अधोर ेिखत करणे.
१०.१ तावना (INTRODUCTION )
ामीण भारतातील ई -कॉमस या वाढीम य े सात य आिण सकारा मक ता िदसून येते. जे हा
आपण भिव यातील स ंभा य वाढीकड े पाहतो त े हा अस े िदसत े क भारता या ामीण
भागात ई -कॉमस चा िव तार आगामी काळात अिधक व ेगाने होईल. ामीण ई -कॉमस या
े ात सव इ छुक ई-कॉमस उ ोजक आिण यवसाय उ साह साठी भरप ूर वाव आिण स ंधी
आहेत. munotes.in
Page 117
ई-कॉमस
117 वातं यानंतर भारता या ामीण भागात यावसाियक ह ेतूने बनवल े या उ पादना ं या
िवतरणात गती कर या या बाबतीत काहीही झाल े नाही. अशा कार े, भारता या ामीण
भागात यावसाियक उप म आिण ई -कॉमस कंप यांचा वेगवान िवकास करण े, ही काळाची
गरज बनली आह े.
एखा ा रा ाची क ृषी उ पादकता हा एक मह वाचा घटक आह े. जो आिथ क वाढीस
उ ेजन द ेतो. यामुळे तो देश िवकिसत कृषी-आधा रत अथ यव थ ेकडे जाऊ शकतो .
कृषी-आधा रत े ाचा िवकास ह े भारता या िवकासाचे मुख उजा क आहे, जे गे या
काही वषा त भारतीय अथ यव थ े या झाले या वाढीचा एक शि शाली ोत आह े.
IAMAI नुसार,भारतान े या बाबतीत जगात दुसरा मा ंक िमळवला आहे. भारतात सि य
इंटरनेट वापरक या ची सं या ४५१ दशल आह े. ही सं या शहरी तस ेच ामीण दो ही
भाग िमळ ून सांगता य ेते. इंटरनेट वापरला चालना द ेणा या अस ं य सरकारी उप मा ंमुळे
भारतीय इंटरनेट वापरक या या स ं येत वाढ झाल ेली िदसत े. अिधकािधक लोका ंनी
इंटरनेट सुिवधांचा आन ंद यावा आिण िडिजटल ख ेडे ही स ंक पना सा ात साकार हावी ,
हा सव सरकारी उप मा ंचा उ ेश सांगता य ेतो.
१०.२ ई-कॉमस चे मह व (IMPORTANCE OF E -COMMERCE )
मे १९८९ म ये जे हा ‘से वोया ड ेटा कोप र ेशन’ने कॉ प माक ट, ई-कॉमस साठी पिहली
इंटरनेट-आधा रत णाली सादर क ेली. ते हापास ून ई-कॉमस चा ार ंभ झाला आिण
यापार -उ ोग जगतात ई -कॉमस चे पव सु झाल े. उदयो म ुख जागितक अथ यव थ ेम ये,
ई-कॉमस हा यवसाय धोरणाचा एक मह वाचा घटक आिण आिथ क िवकासासाठी एक ठोस
उ ेरक बनला आह े. ई-कॉमस या सतत िव ताराम ुळे वाढीव पधा , खच बचत आिण
िव े यां या िक ंमत या वत नातील बदला ं ारे महागाईवर दबाव कमी होऊ शकतो .
टाट अ सपास ून ते लहान आिण म यम आकारा या यवसाया ंपय त अगदी मोठया
ँड्सपय त, अशा अन ेक कंप या आह ेत. यांना यां या वत : या ऑनलाइन टोअरचा
फायदा होऊ शकतो , िजथे ते यांची वतःची उ पादन े/सेवा िवक ू शकतात . ऑनलाइन
टोअर स ंक पन ेमुळे िकरकोळ िव च े व प बदल ेले आह े. िव तील ा नवीन
तं ाना या व ेगवान वाहाम ुळे सव वयोगटातील ाहका ंना या ं या दैनंिदन जीवनातील
गरजां या खर ेदीत सहजता व स ुलभता या ंची अन ुभूती येते. जर त ु ही त ुमचे वतःच े
ईकॉमस टोअर स ु कर याबाबत िवचार करत आहात . याबाबत साश ंक िक ं हा
ि धाव थ ेत असाल , तर ई कॉमस ही स ंक पना अिखल िव ाच े ल का व ेधून घेत आह े ?
याचा गा ंभीया ने िवचार करावा लाग ेल. यामुळेच आपण सदर करणात ून ऑनलाइन
टोअर या स ंक पन ेचे फायद े जाणून घे याचा य न करणार आहोत .
१०.२.१ - ई-कॉमस चे मह व :
१. ई-कॉमस मुळे खच कमी कर यास मदत होत े.
ऑनलाइन टोअर अस यासाठी त ु ही त ुमची सव उ पादन े एका भौितक जागेत सादर
केलेली असण े आव यक नाही . खरं तर अशा व ेगवेग या क ंप या आह ेत या ऑनलाइन munotes.in
Page 118
ामीण िवपणन
118 यवहार करतात िजथ े ते फ या ं या इल े ॉिनक कॉमस ारे यां याकडील सव व तूंची
यादी दश वतात. याचा अथ केवळ जाग ेचा खर ेदी खच िकंवा भाड े यांचीच बचत होत नाही ,
तर वीज , इंटरनेट इ याद वरील खचा त देखील बचत होत े. तसेच जर यावसाियक
सोयीसाठी जागा घ ेणे अप रहाय असल े तरी ती अिधक मोठी अस याची आव यकता
नाही. अशा कार े दो ही बाबतीत , तु ही त ुमचे खच कमी क शकतात .
२. ई-कॉमस यवसाया ंना जागितक तरावर जा यास मदत कर ते:
इ कॉमस यावसाियकाला उ पादन े जगात क ुठेही िव साठी ठ ेव याची परवानगी द ेते.
ाहका ंना व त ू खरेदी साठी क ुठेही वास कर याची आव यकता नाही . इंटरनेट या
मा यमात ून िकतीही द ूरवर असणारा ाहक व त ू िवकत घ ेवू शकतो . जे हा िव ेता य
दुकानात ून व तू िव करतो त े हा, यास भौगोिलक मया दा येवू शकतात पर ंतु, इ कॉमस
या मा यमात ून भौगोिलक अ ंतरावर मत करता य ेते. जगभरात क ुठेही उ पा दने व सेवा देवू
शकतो , व तू िव क शकतो कारण , इ कॉमस सव कारच े भािषक व भौगोिलक
अडथळ े दूर कत व िव े यास जागितक तरावर बाजारप ेठ उपल ध क न द ेते. .
ईकॉमस आिण मोबाईल कॉमस मुळे, संपूण जग ह े तुमची बाजारप ेठ होऊ शकत े. तुमची
उ पादन े िकंवा सेवा जगा या द ुस या कोप यात बसल े या अन ेक ाहका ं या आवा यात
आहेत.
यामुळे, जर त ु हाला त ुमचा ऑनलाइन यवसाय जग भरात वाढवायचा अस ेल, तर त ुमचे
वतःच े ऑनलाइन टोअर तयार करण े आिण िविवध भाषा ंम ये थािनक करण करण े ही
एक चा ंगली क पना आह े.
३. कमी उ पादनखच आिण कमी जोखमीसह ई -कॉमस केले जाऊ शकत े:
ऑनलाइन टोअर स ु के यास उ पादन खच ल णीयरी या कमी होऊ शकतो .
िकरकोळ िव े याने िकंवा ऑनलाइन यवसाया या मालकाला द ुकान भाड ्याचे ख च ,
ाहकाला आकिष त कर यासाठी िव े याची िनय ु , िबले, सुर ा उपाय इ . िवचारात
घे याची गरज नाही .
ई-कॉमस तुमची उ पादन े पधा मक िकमत वर िवक यास स म कर ेल. तसेच, ऑनलाइन
टोअर अस णे तु हाला कमी जोखमीसह वाढीव नफा घ े यास स म करत े.
४. ई-कॉमस तुमचा ँड वाढव ू शकतो आिण त ुमचा यवसाय वाढव ू शकतो :
ई-कॉमस टोअर अस या चा उपयोग त ुम या उ पा दने/सेवांची िव ेणी वाढव या साठी,
तुम या यवसायाचा िव तार कर या साठी, तुम यासाठी अिधक ाहक आण या साठी
आिण त ुम या िव त िविवधता आण या साठी क ेला जाऊ शकतो . तुमचा ँड पार ंपा रक
टोअरमध ून नािव यप ूण , प तीन े ाहकाकड े ने याचा हा एक आदश माग आहे.
ई-कॉमस मुळे यवसाया या , एकापे ा जा त शाखा अस याची गरज नाही , फ ए क
एकवचनी ऑनलाइन टोअर त ु हाला थान हलव याची िच ंता न करता ाहका ंपय त
पूण पणे पोहोच ू देते, तु ही त ुमचा ऑनलाइन यवसाय घरबस या यव थािपत क शकता . munotes.in
Page 119
ई-कॉमस
119 इथे हे नमूद करण े मह वाच े आहे क , ईकॉमस यवसायापास ून ते ाहकापय त (Business
to (2) Consum er - B2C) आिण यवसाय त े यवसाय (Business to (2) Business
- B2B) दो ही यवसाया ंसाठी या ं या ँड िवषयी जाग कता बाजारात वाढव यासाठी
उपयु ठर ेल.
५. ई-कॉमस माक िटंग या चा ंग या स ंधी देते:
तुमची ई -कॉमस वेबसाइट ह े तुम याकड े असल ेले सव म िवपणन साधन आह े.
इंटरनेटमुळे, आता कोणीही सोशल मीिडया माक िटंग, ईमेल माक िटंग, सच इंिजन माक िटंग,
ित-कळ-िकंमत (Pay Per Click – PPC) जािहराती आिण शोध इ ंिजनाची काय मता
(Search Engine Optimization – SEO) यासार या ऑनलाइन साधना ं ारे माक िटंग
क शक ते आिण SEO तु हाला ख ूप उपय ु स ंपक तयार कर यात मदत करत े.
उदाहरणाथ , चांग या SEO ारे, आपल े ऑनलाइन टोअर शोध इ ंिजन प ृ प रणाम
(Search Engine Result Page – SERP ) या शीष प रणामा ंम ये िदसून येईल.
तसेच, सोशल मीिडया न ेटवक तु हाला प ुनरावलोकन े आिण ग ुणानु मा ार े तुम या
ाहका ंना गुंतवून ठेव यासाठी आिण िव ास िनमा ण कर यासाठी तस ेच या ंना तुम या
उ पादना ंब ल आिण ऑफरब ल िनयिमत पो टसह मािहती द े यासाठी एक यासपीठ
दान कर ेल.
ऑनलाइन टोअर २४*७/३६५ खुले राहील :
ईकॉमस चे एक मोठ े मह व हणज े, ईकॉमस मुळे िकरकोळ िव ेते टोअरची व ेळ आता
24/7/365 ठेवू शकतात . ईकॉमस टोअर िनयिमत टोअर या त ुलनेत २४ तास,
आठवड ्याचे 7 िदवस उघड े असतात .
अशा कार े, िकरकोळ िव ेते यां या मागणी ची स ं या वाढव ून या ंची िव वाढव ू
शकतात . तथािप , हे ाहकांसाठी द ेखील उपय ु आह े कारण त े म यरा ी असो वा पहाट े,
यांना हव े ते हा उ पादन े आिण स ेवा खर ेदी क शकतात .
६. ई-कॉमस सोपे आिण अिधक सोयी कर आह े:
लोकांचे जीवन धकाधक च े आहे; य द ुकानात जाण े हणज े खूप वेळ ावा लागतो .
यामुळे, ऑनलाइन टोअर सु करण े हणज े तु ही त ुम या ाहका ं या य त िदन मात ,
यांना हवी असल ेली उ पादन े यांना हवी त े हा उपल ध क न द ेऊ शकता .
ई-कॉमस ची आन ंददायक गो हणज े ऑनलाइन िनधी ह ता ंत रत कर याची मता जलद ,
सुलभ, सोयी कर आह े.
हेरीटेज हाउस या मत े, "ऑनलाईन खर ेदीम य े, व तू ही एका बटणा या कळी (ि लक )वर
िकवा णात त ु हाला खर ेदी करता य ेते. याउलट , य खर ेदीत त ु हाला ब याचदा वाट
पहावी लागत े." munotes.in
Page 120
ामीण िवपणन
120 ई-कॉमस या स ुिवधेम ये, ाहक या ंची उ पादन े सहजपण े शोधून आिण ऑनलाइन खर ेदी
क न बराच व ेळ, मेहनत आिण पैसा वाचव ू शकतात .
१०.३ ामीण ाहका ंवर ई-माक िटंगचा भाव (IMPACT OF
E- MARKETING ON RURAL CONSUMERS )
ई-कॉमस हा श द ग े या काही दशका ंपासून यवसायावर रा य करत आह े. जा तीत जा त
ाहका ंपय त पोहोच यासाठी इ ंटरनेट या भावी वापर इ कॉमस म य े केला जातो . इ
कॉमस मुळे हजारो यवसाय ऑन लाईन झाल े आहेत. कमीत कमी ग ुंतवणूक खच व कमी
वेळेत जा तीत जा त परतावा (Return on Investment - ROI) िमळ याची हमी इ
कॉमस या मा यमात ून यावसाियकाला िमळत े. आज, ई-कॉमस ने आपल े जीवन अशा
कार े यापल े आहे क ती आवड न होता गरज बनली आह े. यवसाया या ीकोनात ून,
ही एक मोठी स ंधी हण ून पुढे आली आह े अगदी थािपत यावसाियक द ेखील आज या
कार या यापाराचा िवचार करत आह े.
या ीन े खालील गो चा िवचार क ेला पािहज े:
१. कशाम ुळे ई-कॉमस ला तेजीचा कल बनतो ?
ई-कॉमस ही ाहक आिण यापारी दोघा ंसाठीही एक िवजयाची प रि थती आह े. ँड,
फॅशन, आराम आिण सव काही पधा मक िक ंमत या िनवडीम ुळे ाहक ल ुबाडल े जातात .
जर आपण यापा या ंचा िवचार क ेला, तर त े माल िवक यास आिण गोदामािशवाय िक ंवा
यािशवाय कमी व ेळेत अिधक नफा िमळव यास स म आह ेत, कारण त े िव साठी
उ पादन क ाशी थ ेट संपक साधू शकतात .
यामुळे भाड े, मनु यबळ आिण मज ुरी या खचा या बाबतीत मोठया माणात ग ुंतवणूक
करणा या कंप यांना वतः या गोदामाच े यव थापन आिण द ेखभाल कर याची गरज
नाहीशी होत े. हे सव खच ऑनलाइन िव च ॅनेलचे आधार े मोठया माणात कमी क ेले गेले
आहेत. तसेच, िव ची ही प त यापा या ंना या ं या टोअर या त ुलनेत अिधक
ाहका ंशी संपक साध यास स म करत े.
२. ई-कॉमस हे केवळ भारतातील शहरी भागासाठी आह े का?
भारतीय अथ यव थ ेवर ामीण लोकस ं येचे वच व आह े कारण लोकस ं येचा मोठा भाग
ामीण भागात राहतो . याउलट , शहरी वातावरणात राहणार े चांगले िशि त , तं ान
जाणणार े आिण खच कर याची या ंची वृ ी जा त असत े. या प रि थतीत , ई-कॉमस
िकंवा या बाबतीतील कोण याही उ ोगाला लोकस ं ये या दो ही िवभागा ंम ये समतोल
राख याची गरज आह े. येथे मोठा आह े क ई -कॉमस हे भारतातील क ेवळ शहरी
भागासाठी आह े क ामीण भागातही याला वाव आह े. सु वातीला , तु हाला ामीण भागात
यां या पोहोच यावर भाव टाकणारी आ हान े आिण अडथळ े समज ून घेणे आव यक
आहे. munotes.in
Page 121
ई-कॉमस
121 ामीण बाजाराला ल य क इि छणा या िव े या या यशासाठी उ पादन द ेखील
मह वप ूण आहे कारण ही बाजारप ेठ थािनक आह े.
ाहका ंना या ं या प रसरात िव ेता व द ुकाने उपल ध नस याम ुळे भीती वाट ू शकत े.
ऑनलाइन प ेम ट या स ुरि तत ेशी संबंिधत िच ंता हे आणखी एक कारण आह े क या ंना
ऑनलाइन खर ेदी कर यापास ून पराव ृ केले जाऊ शकत े.
बह सं य ई -कॉमस वेबसाइट इ ं जी भाषा वापरत अस यान े भाषा हा म ुख अडथळा
आहे. ाहकांना वेठीस धर यासाठी , कंप यांना थािनक भाषा ंसह ई-कॉमस िवकासाचा
िवचार करावा लाग ेल जेणेक न त े लि यत े कांशी या ं या थािनक भाष ेत संवाद
साधू शकतील .
मोबाइल च ॅनेलवर उपल ध असण े देखील िततक ेच मह वाच े आह े कारण ामीण
रिहवाशा ंना संगणक आिण ल ॅपटॉपचा वापर करता य ेत नाही आिण जरी त े असल े तरी
ते मोबाइल खर ेदीसाठी अिधक सोयी कर अस ू शकतात .
वेश आिण वाहत ूक पायाभ ूत सुिवधा द ेखील मह वा या आह ेत कारण याचा प ुरवठा
साखळी काय मतेवर दूरगामी प रणाम होईल .
वा तवात या अडथ या ंना न ज ुमानता , ई-कॉमस िव ेते आिण ँड या िवभागातील स ंधी
शोध यास उ स ुक आह ेत. पुढे जाताना , भारता या ामीण भागात ईकॉमस वेबसाइट
िवकासाचा प रणाम आपण पाहणार आहोत . अलीकड े, तं ानान े ामीण भागा ंना
भावीपण े पश केला आह े आिण ई -कॉमस कंप या भारता या ामीण भागापय त पोहोचू
शकत नाहीत असा सव सामा य िवचार बदलला आह े.
३. ामीण भा गाम ये ई-कॉमस यवसाय कस े पुढे जात आह ेत?
जगा या कानाकोप याला जोड याची ताकद टपाल स ेवेम ये आहे हे सव ात स य आह े.
भारतीय टपाल स ेवेचा मोठा इितहास आह े आिण ग े या काही वषा त ती िवकिसत झाली
आहे. प पण े, आज त े भारतातील सव गावे आिण द ुग म िठकाणी यश वी र या पोहोचल े
आहे. िशवाय , गे या दोन वषा त भारतीय टपाल स ेवेम ये नाट्यमय बदल झाला आह े कारण
ती 400 ह न अिधक ई -कॉमस वेबसाइट ्ससह सहयोग करत आह े. Amazon आिण
Flipkart ही म ुख नाव े या यादीत समा िव आह ेत.
आज, दुग म भागातील 1,55,000 ह न अिधक टपाल काया लये दूरवर या िठकाणा ंची पवा न
करता ाहका ंपय त व त ू पोहोचव यासाठी जोडल ेली आह ेत. ही एक वागताह प रि थती
आहे िजथ े ई-कॉमस उ ोग आप या द ेशाला लॉिजि टक च ॅनल ार े िडिजटल हो यासाठी
मदत कर यात ग ुंतलेले आहेत. ई-कॉमस टोअस या थाना ंसाठी या ंची वतःची िवतरण
णाली अस याचा पया य देखील शोध ू शकतात िक ंवा ते तृतीय प स ेवा जस े क पो टल
सेवा आिण इतर लहान एज सी वाप शकतात . munotes.in
Page 122
ामीण िवपणन
122 ४. ई-कॉमस ामीण भारतातील नवीन सीमा शोधत आह े-
Myntra, Jabon g, Voonik, Amazon, Shopclues, Flip Kart आिण इतर या
सार या ई -कॉमस िद गजा ंना खेड्यापाड ्यांतून श ंसनीय महस ूल यापकता िमळत आह े.
ऑनलाइन िवतरण णालीचा लाभ ाम था ंना िमळत आह े. आिण इ ंटरनेट आिण
माट फो स या व ेशामुळे, बह तेक गावकरी या ं या व त ू ऑड र कर यासाठी मोबाईल
आिण स ंगणक वापरत आह ेत. या कंप यांचे हणण े आहे क इल े ॉिनक व त ू, भांडी,
ाइंडर, बेबी ॉड ट ्स, िम सर आिण इ यादीसार या उ पादना ंना मागणी आह े.
आिण, दुग म िठकाणा ंवरील ऑड रची आकष क गो अशी आह े क त े फ अ य ंत आव य क
व तूंची ऑड र देतात हण ून माल परत िमळ याची श यता कमी असत े. यामुळे कंपनी या
लॉिजि टकवरील खचा त बचत होत आह े, कारण त े िवत रत व त ू परत घ े यासाठी कमी
गुंतवणूक करत आह ेत. Ipay, Storeking, eDabba आिण इ यादी सार या काही
कंप या प ूण पणे ामीण भागा ंसाठी काम करत आह ेत आिण या ं याकड े नािव यप ूण वेब
िडझाइन आिण िवकास आह े आिण ाहका ं या अप े ा आिण ामीण भागातील इ ंटरनेट
कनेि टि हटी मया दा ल ात घ ेऊन काम करतात .
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) रका या जागा भरा :
१. उदयो म ुख जागितक अथ यव थेम ये _______ हा यवसाय धोरणाचा एक
मह वाचा घटक बनला आह े.
२. ईकॉमस आिण मोबाईल कॉमस मुळे, ________ हे तुमची बाजारप ेठ होऊ शकत े.
३. ________ खरेदीम य े, व तू ही एका ि लकवर त ु हाला खर ेदी करता य ेते.
४. भारतीय अथ यव थ ेवर _______ लोकस ं येचे वच व आ हे.
५. बह सं य ई-कॉमस वेबसाइट _____ भाषा वापर तात.
ब) खालील िवधान े प करा :
१. ई-कॉमस मुळे खच कमी कर यास मदत होत े.
२. कमी उ पादनखच आिण कमी जोखमीसह ई -कॉमस केले जाऊ शकत े.
३. ई-कॉमस माक िटंग या चा ंग या स ंधी देते.
४. ामीण भा गाम ये ई-कॉमस यवसाय प ुढे जात आह ेत.
५. ई-कॉमस ामीण भारतातील नवीन सीमा शोधत आह े.
munotes.in
Page 123
ई-कॉमस
123 १०.४ िडिजटल ख ेडयाची स ंक पना (CONCEPT OF DIGITAL
VILLAGE )
िडिजटल ि हल ेजम य े गावातील नाग रका ंसाठी वन - टॉप सि ह स सो य ूशन अस ेल, यांना
टेलीमेिडिसन , िव ीय स ेवा, इंटरनेट कन ेि टि हटी आिण इ तर सरकार -ते-नाग रक
(Government -to-Citizen - G2C) आिण यवसाय -ते- ाहक (B2C) सेवा यासार या
दज दार स ेवा पुरव या जातील . वष भर परवडणा या िकमतीत सहज उपल ध होतील .
यात आयटी /आयटीईएस उ ोगाला चालना द ेऊन त णा ंसाठी रोजगारा या स ंध चाही
समाव ेश आह े. येक गावात सामाईक स ुिवधा क (Common Services Center -
CSC) चालक हणून " ाम तरीय उ ोजक ” (Village Level Entrepreneur - VLE)
असेल. तो/ती ाम था ंना सेवांचा लाभ घ े यासाठी स ुिवधा द ेईल.
१०.५ ामीण िवपणनाम य े समाज मा यमा ंची भ ूिमका (ROLE OF
SOCIAL M EDIA IN RURAL MARKETING )
समाज मा यम े हा फॅ सी िक ंवा ल ॅमरस श द आह े. मूलभूतपणे, हे एक यासपीठ आह े जे
आप याला ताव िक ंवा काय िकंवा आपण काय करता त े दिश त कर यासाठी वापरल े
जाते. आ ही एक स ु-आकाराची समाज मा यम े ारे िवपणन योजना तयार करतो जी त ुम या
यवसायाला त ुमची ऑफर िक ंवा काय दिश त कर या स आिण लीड सम ये पा ंत रत
कर यात मदत करत े
ामीण भागातील समाज मा यम े ारे िवपणन साठी आपण काय िनवडायच े?
माइंड वे ह मीिडया िडिजटल उ ोगात स ुमारे एक दशकापास ून आह े आिण या ं याकड े
त ांची एक समिप त टीम अस यान े भारतातील शहरी आिण ामीण भागात असल ेले
समिप त ाहक ओळख ू शकतात . यांना काय हव े आहे ते आ हाला माहीत आह े. यांना
ँडशी भाविनक जोड हवा असतो , जो ँड ऑफर करत असल े या उ पादन िक ंवा सेवे या
य अन ुभवात ून येतो.
आ ही या ं या भाव ना समज ून घेतो आिण यावर आधा रत आ ही आम या सोशल
मीिडया माक िटंग योजना आिण ँडसाठी धोरण े तयार करतो . फार कमी एज स ना ह े
समजत े आिण आ ही याप ैक एक आहोत ! आ ही स ंपूण भारतात उपि थत आहोत - मुंबई,
िद ली , बंगलोर, पुणे, जयपूर आिण च ंदीगड.
१०.६ सारांश (SUMMARY )
ई-कॉमस या सतत िव ताराम ुळे वाढती पधा , खच बचत आिण िव े यां या
िकंमत या वत नातील बदला ं ारे महागाईवर खाली य ेणारा दबाव य ेऊ शकतो .
लोकांचे जीवन धकाधक च े आहे; यामुळे य द ुकानात जाण े हणज े खूप वेळ आिण
माच े काय झाले आहे. munotes.in
Page 124
ामीण िवपणन
124 ई-कॉमस हा गे या काही दशका ंपासून यवसायावर रा य करणारा श द आह े.
ाहक आिण यापारी या दोघा ंसाठी ई -कॉमस ही एक िवजयी प रि थती आह े.
बह सं य ई -कॉमस वेबसाइट इ ं जी भाषा वापरत अस यान े भाषा हा म ुख अडथळा
आहे.
Myntra, Jabong, Voonik, Amazon, Shopclu es, Flip Kart आिण इतर या
सार या ई -कॉमस िद गजा ंना ख ेड्यापाड ्यांतून श ंसनीय महस ूल यापकता िमळत
आहे.
येक गावात कॉमन सि ह सेस स टर (CSC) ऑपर ेटर हण ून "ि हलेज ले हल
एंटर े योर (Village Level Enterpreneur )" असेल.
१०.७ वा याय (EXERCISE )
थोड यात उ र े िलहा :
१. ई-कॉमस तुमचा खच कमी कर यास कशी मदत करत े?
२. िडिजटल िवपणन आिण ई -कॉमस म ये काय फरक आह े?
३. ई-कॉमस या श दाच े प ीकरण करा .
४. िडिजटल गाव हणज े काय?
५. वािण य ही फ शहरी भागासाठी आह े का?
दीघ री उ र े िलहा :
१. ई-कॉमस चे मह व प करा .
२. ामीण िवपणनाम य े समाज मा यमाची भ ूिमका प करा .
३. ामीण भागात ई माक िटंगचे काय फायद े आहेत?
४. ई माक िटंगचा ामीण भागावर काय प रणाम होतो ?
५. ई-कॉमस कृषी े ाम य े कशी मदत करत े?
munotes.in
Page 125
ई-कॉमस
125 बह पया यी :
१. _________ हणज े असा बाजार जो आध ुिनक स ं ेषण न ेटवक व हाय पीड
संगणका ार े जोडल ेले आहेत.
a. बाजारप ेठा
b. बाजारप ेठा भेट या
c. इले ॉिनक न ेटवक
d. इले ॉिनक बाजार
२. ई-कॉमस ने _______ वाप न यापार यवहारा ंसाठी नवीन वातावरण तयार क ेले
आहे.
a. िडिजटल ड ेटा
b. इंटरनेट
c. इले ॉिनक त ं ान
d. सं ेषण स ेवा.
३. ई-कॉमस ने थमच ________ या वषा त ऑनलाइन -िव क ेली.
a. १९३८
b. १९९२
c. १९९४
d. २००९
४. मे _______ म ये शोध लाग यापास ून ई-कॉमस चा मोठा इितहास सा ंगता य ेतो.
a. १९८९
b. १९८७
c. १९८३
d. १९८१
५. ______________ ही ाहक आिण यापारी दोघा ंसाठीही एक िवजयी प रि थती
आहे.
a. ई-कॉमस
b. एम-कॉमस
c. वािण य
d. िडिजटल गाव
उ रे: १-d, २- b, ३-c, ४-a, ५-a munotes.in
Page 126
ामीण िवपणन
126 र थाना ंची पुत करा
१. यवसाय लॉिजि टक हा _______________ िवतरणाचा एक भाग आह े.
२. G2C हणज े _________________.
३. B2C हणज े _______________.
४. VLE हणज े _______________.
५. CSC हणज े _____ ___________.
उ रे:
१. य
२. सरकार -ते-नाग रक
३. यवसाय -ते- ाहक
४. ाम तरीय उ ोजक
५. सामा य स ेवा क
चूक िकंवा बरोबर त े सांगा :
१. सोशल मीिडयाला Google वर अन ेक एज सी िमळा या पािहज ेत.
२. माइंड वे ह मीिडया , ामीण भारतातील सव म सोशल मीिडया माक िटंग कंप याप ैक
एक आह े.
३. ऑनलाइन ख ेड्याम य े गावातील प रसरातील नाग रका ंसाठी वन - टॉप सि ह स
सो य ूशन अस ेल, या ार े दज दार स ेवा दान कर यात य ेईल.
४. ामीण भारतातील ई -कॉमस ची वाढ सतत आिण नकारा मक बाज ूने होत आह े.
५. ऑनलाइन टोअर स ु करण े हणज े पारंपा रक िकरकोळ िव े या या त ुलनेत
उ पादन खच ल णीयरी या कमी करता य ेवू शकतो .
उ रे:
स य : ३आिण ४
अस य : १, २ आिण ५
munotes.in
Page 127
127 ११
िवभाग ४:
मािहती त ं ान
INFORMATION TECHNOLOGY
घटक संरचना :
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ कृषी िवपणनाम य े मािहती त ं ाना चा भाव
११.३ ई-चौपाल
११.४ क प 'श '
११.५ वेब-काि ट ंग-ऑनलाइन िश ण आिण श ेतक या ंना माग दश न
११.६ सारांश
११.७ वा याय
११.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
कृषी िवपणनाम य े मािहती त ं ाना या भावावर चचा करणे.
ई-चौपालची स ंक पना समज ून घेणे.
क प श ची स ंक पना प करण े
वेब-काि ट ंग-ऑनलाइन िश ण आिण श ेतक या ंना माग दश न यासंदभा त चचा करणे.
११.१ तावना (INTRODUCTION )
ई-चौपाल हा इंिडया टोब ॅको कंपनी िलिमट ेड (India Tobacco Company Limited
– ITC) िलिमट ेडचा भारत -आधा रत यवसाय उप म आह े. जो ामीण श ेतक या ंना
इंटरनेटचा वापर दान करतो . यांना मािहती द ेणे आिण या ंना स म करण े तसेच कृषी
मालाची ग ुणव ा आिण श ेतक या ंचे जीवनमान स ुधारणे हा ई-चौपाल चा म ुख उ ेश आह े. munotes.in
Page 128
ामीण िवपणन
128 ITC िलिमट ेड (पूव ची इ ंिडया टोब ॅको कंपनी िलिमट ेड) हा भारतातील एक ाहक उ पादन े
आिण क ृषी यव साय सम ूह आह े. जी या ं या िसगार ेट, िवशेष कागद , खा उ पादन े आिण
पॅकेिजंग सेवां या उ पादनासाठी ओळखली जात े. ई-चौपाल उप मा ार े ITC ने ामीण
भागात 6500 ह न अिधक ई -चौपाल स ंगणक क े तयार क ेली आह ेत. जी य ेक सरासरी
सहाश े शेतक या ंना सेवा देतात. या तं ानाचा वापर क न शेतकरी कृषीमाल पुरवठयाचे
िनयोजन क शकतात , सव म क ृषी प त ब ल जाण ून घेऊ शकतात , हवामान अहवाल
ा क शकतात . तसेच संपूण देशातील िपका ं या िक ंमतीब ल मािहती िमळव ू
शकतात .
या मािहतीचा उपयोग शेतक या ंना यां या माला या िकमती िनि त कर यासाठी होऊ
शकतो. यांना जा त नफा द ेखील िमळतो . कारण या ंना आपला माल म य थामाफ त
िवक याची स क ेली जात नाही . पुरवठा साखळी स ुलभ क न आिण नफा वाढव ून ITC
िलिमट ेडला द ेखील या उप माचा फायदा होतो .
११.२ कृषी िवपणनाम य े मािहती त ं ानाचा भाव (IMPACT OF IT
IN AGRICULTURAL MARKETING )
कृषी प ती आिण गती हे समीकरण जागितक तरावर िभ न -िभ न अस े आहे. िविवध
भौगोिलक द ेश आिण त ेथील वन पत याचा प रणाम उ पादकत ेवर आिण क ृषी
िवकासावर होत असतो . यासाठी जगभरातील िविवध क ृषी-संबंिधत य कड ून ानाची
देवाणघ ेवाण क न , कृषी उ पादन तं ात स ुधारणा द ेखील करता येते. कृषी संदभा तील
मािहती व ान कस े सामाियक क ेली जात े. यावर कृषी े ातील िवकास अवल ंबून असतो .
अशा सामाियक क ेले या मािहती चा कृषी े ा या गती वर यापक सकारा म क प रणाम
होतो. यामुळेच मािहती त ं ान हा जगभरातील लोका ंसाठी एक स ेतू बनला आह े.
भारतातील क ृषी हे अ न स ुर ा, पोषण स ुर ा, शा त िवकास आिण ग रबी िनम ू लनासाठी
मुख े आह े. कृषी े ाचे भारता या सकल द ेशांतग त उ पाद ना (GDP )म ये अंदाजे
14% योगदान असत े. भारताती य कृषी िवकासातील ट या ंत ह रत ा ंती, सदाह रत
ांती, िनळी ा ंती, ेत ांती, िपवळी ा ंती, जैव तं ान ा ंती आिण सवा त अलीकडील
हणज े मािहती आिण दळणवळण त ं ान ा ंती यांचा समाव ेश होतो .
मािहती त ं ान अचूक शेतीसाठी नवीन प त चा शेतक या ंना प रचय क न देते. याम य े
संगणक क ृत कृषी यं े, खते आिण क टकनाशका ंसंदभा तील मािहतीचा समाव ेश होतो .
शेतक या ं या पश ुपालनात इले ॉिनक स े सर आिण ओळख णाली यांचा वापर क न
यां या पश ूनां खा द ेणे आिण या ंचे परी ण करणे य ांचा द ेखील समाव ेश होतो .
कृषीमालाची ऑनलाइन िव िक ंवा खर ेदी जगात लोकि य होऊ लागली आहे. याम य े
सवा त मह वाची भ ूिमका स ं ेषणाची राहते. यासाठी इंटरनेटने एक आदश संधी दान
केली आह े.
क , रा य सरकार े आिण खाजगी स ं थांनी कृषी िव तारासाठी आयसीटी उपाययोजना
के या आह ेत. यात ITC- ई-चौपाल , िकसान क ेरळ, आ वा , तांदूळ ान यव थापन
पोट ल, ई-कृषी, मिहं ा िकसान िम , इफको क ृषी-पोट ल, ाम ान क े (VKCs ) यांचा munotes.in
Page 129
मािहती त ं ान
129 समाव ेश आह े. याचबरोबर M.S. वामीनाथन रसच फाउ ंडेशन (MSRRF ), ि हलेज
रसोस स टस (VRCs )-इंिडयन प ेस रसच ऑग नायझ ेशन इ . आणखी काही सा ंगता
येतात. येका या तपिशलात जाणे श य नाही. आपण मह वा या आिण अलीकडील
गो वर ल क ि त क यात.
११.२.१ - िडिजटल त ं ाना या मदतीन े ामीण भारताचा कायापालट करण े:
आयसीटी आरो य , िश ण , आिथ क सेवा आिण रोजगाराच े माग इ याद सुिवधां ारे ामीण
भारतातील सामािजक -आिथ क िवकासासाठी एक स ु धार बनत आह े. ते 'ई' आिण 'एम'
सेवा देऊन अ ंतर भ न काढ यास मदत क शकत े. ामीण े ासाठी असल े या
आयसीटी ऑफरच े तीन ेण म य े वग करण क ेले जाऊ शकत े- कृिषिवकासासाठी
उपयायोजना , उपाययोजना ंमधून कृषी े स मीकरण आिण क ृषी े स मीकरणा तून
बाजारप ेठेचा िव तार .
स मीकरणा या स ंदभा त ई-चौपाल उ म उदाहरण हणता य ेईल. हे एक काय म प ुरवठा
साखळी णालीच े उदाहरण आह े. जे शेतक यांना वेळेवर आिण स ंबंिधत मािहतीसह स म
करते. याम ुळे यांना या ं या उ पादनासाठी चा ंगले परतावा िमळ ू शकतो . ई-चौपाल या
समुदायक ि त ि कोनाम ुळे ते शेतक या ंना इतर ताव देखील द ेते. याम य े िवमा
आिण श ेती यव थापन सराव इ . यांचा समाव ेश होतो.
मािहती त ं ाना या मा यमात ून पारदश कता आिण शासन िनमा ण करणा या ई -
ग हन स या सरावाम ुळे नाग रक स म झाल े आह ेत. जिमनी या न दी ठ ेव यासार या
े ात ई -ग हन सची यश वी अ ंमलबजावणी ह े गैर कार द ूर कर यासाठी आिण यो य
मालक ची खा ी िनमा ण कर यासाठी एक उ म पाऊल आह े. आधार ह े असेच आणखी
एक साधन आह े. याने जनत ेला या ं या ओळखीची प ु ी क न सश क ेले आहे. यो य
ओळख थािपत क न आिथ क लाभ िमळव ून दे याचा य न करणा या मािहती आिण
दळण-वळण त ं ान उपाया ंचे उ म उदाहरण आह े. यामुळे ामीण अथ यव थ ेचाही
िव तार होत आह े.
आयसीटी या मदतीन े बाजारप ेठेचा िव तार िविवध उदाहरणा ंमधून िदस ून येतो. जसे क -
अिलकड या वषा त देशा या द ुग म भागात गाव आिण वारसा पय टनाला मोठी गती िमळाली
आहे. हे जनजाग ृतीमुळे झाले आहे. ऑनलाइन पोट ल पूव या त ुलनेत अिधक अ यागता ंना
आकिष त करत आह ेत. ई-कॉमस ारे थेट कन े ट के याने ामीण भागात मोठया माणात
कारागीर क ृषी-आधा रत लघ ुउ ोग स ुलभ झाल े आह ेत. ईशा य ेकडील रा या ंमधील
िवणकर सम ुदायाम य े इंटरनेट या मा यमात ून या ं या उ पादनाच े िवपणन क न
मिहला ं या उपजीिवक ेची सोय क ेली जात आह े. मािहती या चा ंग या ोतांमुळे भारतीय
ामीण बाजारप ेठेम ये प रवत न होत आह े. मािहती त ं ान या मदतीन े शेतकरी FMC या
सेवा वाप शकतात आिण या ं या उ पादनासाठी चा ंगले मू य िमळव ू शकतात .
जसे आपण जाणतो क िवकास ही एक ि या आह े, जी ामीण जीवन बदल यासाठी
काही वष घेते. ये या काही वषा म ये मािहती त ं ान न क च ामीण जीवनाची प रि थती
बदलून ामीण िवकासासाठी एक चा ंगला माग तयार कर या या ि थतीत अस ेल. मािहती munotes.in
Page 130
ामीण िवपणन
130 तं ान वापर करणा या मुख रा या ंम ये महारा पिह या मा ंकावर आह े. महारा ात
1,100 पैक 104 कुटुंबांकडे इंटरनेट आह े, तर हे माण केरळ आिण िहमाचल द ेशम ये
येक 95 आिण ह रयाणा त 81.5 वर आह े.
११.२.२ - मािहती आिण दळण -वळण त ं ान आिण क ृषी:
शेती आिण मािहती त ं ान यांची सा ंगड घालण े जगा या अि त वा या ीन े अ य ंत
मह वाच े आह े. शेती हा आिदम मानवी यवसाय आह े. तो सवा त ाचीन आिण सवा त
मूलभूत आह े. दुसरीकड े मािहती त ं ान संबंिधत सवा त गत आिण सवा त आध ुिनक े
आहे. असे असल े तरी शेतीचे मह व सवा िधक आहे कारण प ृ वी या प ृ भागावर जीवन
राख यासाठी त े आव यक आह े. यासाठी शेती या स ुधारण ेसाठी आिण चांगले उ पादन
कर यासाठी मािहती त ं ानातील िवकासाची मदत घ ेणे मह वाच े ठरते.
ई-कृषी हे ानाच े एक नवीन े आह े. जे मािहती त ं ान आिण शेती त ं ा या
अिभसरणात ून उदयास आल े आहे. हे इंटरनेट आिण स ंबंिधत त ं ाना या वापरा ार े कृषी
मू य साखळी वाढवत े. मुळात मािहती त ं ान शेतक या ंना मािहतीपय त अिधक चा ंग या
कार े वेश कर यास मदत करत े याम ुळे उ पादकता वाढत े. िविवध बाजारप ेठेतील
िकंमतीतील बदला या मािहती ार े याला अिधक चा ंगली िक ंमत िमळ ू शकत े. शासनाची
धोरणे आिण काय म, शेतक या ंसाठी या योजना , या स ं थां ारे या योजना राबव या
जातात , शेतीतील नवीन नवक पना , चांग या क ृषी प ती (जीएपी ), नवीन क ृषी िनिव ा
(उ च उ पादन द ेणारी िबयाण े, नवीन खत े इ.) दान करणा या स ं था आिण िश ण
यासंबंधीची मािहती . सव समाव ेशकता स ुिनि त कर यासाठी आिण िडिजटल िवभाजन
टाळ यासाठी मािहती त ं ाना या वापरा ार े शेतक या ंपय त नवीन त ं ांचा सार क ेला
जातो.
िकमती या मािहतीपय त पोहोचण े, कृषीिवषयक मािहतीपय त पोहोचण े, रा ीय आिण
आंतररा ीय बाजारप ेठेपय त पोहोचण े, उ पादन काय मता वाढवण े आिण 'सद य
धोरणा मक वातावरण ' िनमा ण करण े. हे ई-शेतीचे फायद ेशीर प रणाम आह ेत. जे शेतक या ंचे
जीवनमान उ ंचावतात .
माती यव थापन , पाणी य व थापन , िबयाण े यव थापन , खत यव थापन , क ड
यव थापन , कापणी यव थापन आिण काढणीन ंतरचे यव थापन ह े ई-शेतीचे मह वाच े
घटक आह ेत. याबाबत ह े तं ान श ेतक या ंना चा ंगली मािहती आिण पया यांसह मदत
करते. याम य े रमोट स ेि संग, कॉ य ुटर िस य ुलेशन, वा याचा व ेग आिण िदशा या ंचे
मू यांकन, माती या ग ुणव ेचे परी ण ,पीक उ पादन अ ंदाज आिण मािहती त ं ान
वाप न िवपणन या ंसार या अन ेक तं ानाचा वापर क ेला जातो .
भारतात कृषी े ासमोरील िविवध आ हाना ंना त ड द े यासाठी रा य आिण क
सरकारा ंनी अन ेक उप म राबवल े आहेत. 'ई-कृषी' हा िमशन मोड क पाचा एक भाग
आहे. याम ये भूतकाळातील िविवध अनुभव व ान एकि त करणे आिण स या स ु
असल े या सव वैिव यप ूण आिण िवषम य ना ंना एकि त कर या या य न केला जातो . munotes.in
Page 131
मािहती त ं ान
131 हे सव एनईजीपीम य े (नॅशनल ई -ग हन स ल ॅन अंतग त) समािव कर यात आल े आहे.
एनईजीपी अंतग त संपूण देश याप य ला जावा यासाठी याला उ नत कर यात आहे.
११.३ ई-चौपाल (E-CHAUPAL )
इंिडया टोब ॅको कंपनी िलिमट ेड (India Tobacco Company Limited – ITC) चा
कृषी यवसाय िवभाग हा भारतातील क ृषी व त ूं या सवा त मोठया िनया तदारा ंपैक एक
आहे. तसेच ई-चौपाल ही एक अिधक काय म प ुरवठा श ृंखला हण ून संक पना आह े.
याचा उ ेश जगभरातील ाहका ंना शा त आधारावर म ू य दान करण े आहे.
ई-चौपाल मॉड ेल िवश ेषत: भारतीय श ेती या अनो या व ैिश ्यांमुळे िनमा ण झाल े या
आ हाना ंना सामोर े जा यासाठी तयार कर यात आल े आह े, याम य े िवख ुरलेली श ेते,
कमकुवत पायाभ ूत सुिवधा आिण अन ेक म य था ंचा समाव ेश आह े.
'कमी जोखीम घ े याची मता > कमी ग ुंतवणूक > कमी उ पादकता > कमकुवत
बाजारािभम ुखता > कमी म ू यवध न > कमी मािज न > कमी जोखीम घ े याची मता ', या
दु च ात अडकल े या भारतीय श ेतक या ं या मत ेलाही ई -चौपाल उलगड ून दाखवत े.
यामुळे समृ आिण म ुबलक न ैसिग क संसाधन े असूनही जागितक तरावर भारतीय क ृषी
यवसाय े पधा मक बनू शकल े नाही. ई-चौपाल सार या बाजार -नेतृ वाखालील कृषी
यवसाय मॉड ेल भारतीय श ेतीची पधा मकता वाढव ू शकतात . तसेच उ च उ पादकता ,
उ च उ प न , शेतकरी जोखीम यव थापनासाठी वाढीव मता , मोठी ग ुंतवणूक आिण
उ च ग ुणव ा व उ पादकता या ंचे स ुण च स ु क शकतात .
भिव यात ामीण उ प ना तील वाढ भारतीय अथ यव थ े या िनर ंतर वाढीसाठी आव यक
असल े या औ ोिगक व त ूं या सु मागणी ला देखील चालना द ेवू शकेल. यामुळे
अथ यव थ ेला उ च वाढी या मागा कडे नेणारे आणखी एक स ुण च िनमा ण होईल .
११.३.१ - कृतीचे मॉडेल:
भारतीय स ंदभा त म य था ं या अ याव यक ता अबािधत राखत 'ई-चौपाल ' संक पना
शृंखलेतील सव सहभाग ना एकि त कर यासाठी मािहती त ं ानाचा सहकाय घेते.
अमे रकेसार या प रप व क ृषी अथ यव था ंम ये उ या एक ीकरणाम ुळे सव घटका ंना
समान फायद े िमळतात .
'ई-चौपाल ' संक पन ेत शेतक-यांसाठी ' ाम इ ंटरनेट क ' िनमा ण केले जातात . ा क ात
वयंसेवक िनय ु केलेले असतात . हे वंयसेवक श ेतक-यांना या ं या थािनक भाष ेत
हवामान आिण बाजारभावा ंब ल मािहती उपल ध क न देतात. याच माण े वै ािनक श ेती
प ती आिण जोखीम यव थापन या संदभा त शेतक-यांची जाणीव जाग ृती, शेती िनिव ा ंची
िव आिण श ेतक-या या श ेतातून थेट मालाची खर ेदी िकंवा शेतकरी त े ाहक माल प ुरवणे
इ यादी बाबतीत ह े वयंसेवक मह वाची भ ूिमका पार पाडतात . ई-चौपाल स ंक पना वत मान
काळात श ेती माल िवपणन यव थ ेत अि त वा त असल े या म य थ िक ंवा यापारी या ं या
भौितक यव था ंचा वापर तर करत ेच याचबरोबर मालाच े एकि करण , वाहतूक, ितप
जोखीम , ि ज फायनाि स ंग अशा घटका ंमधून हया म य था ंचे मह व कमी करत न े याचा munotes.in
Page 132
ामीण िवपणन
132 य न द ेखील करत े. याम ुळे शेतकरी त े ाहक असा स ेतू िनमा ण हो याची श यता
भिव यात िनमा ण होईल .
'ई-चौपाल ' ारे दान क ेलेली वा तिवक मािहती आिण ान श ेतक या ंची िनण य घे याची
मता वाढवत े आिण या ं या श ेतातील उ पादन बाजारातील मागणी आिण स ुरि त
गुणव ा आिण उ पादकता या ं याशी ज ुळवून घेते. वैयि क श ेतक या ंकडून शेती
िनिव ा ं या मागणीच े एक ीकरण या ंना थािपत आिण िति त उ पादका ंकडून वाजवी
िकमतीत उ च दजा या िनिव ा ंम ये वेश देते. थेट िवपणन वािहनी , िकंमत शोध यासाठी
'मंडी' णालीशी जोडल ेले, 'ई-चौपाल ' यथ म य थी आिण एकािधक हाताळणी द ूर करत े.
यामुळे यवहार खचा त ल णीय घट होत े.
'ई-चौपाल ' आयटीसी या वतः या कौश या यित र , संबंिधत े ातील न े यांसोबत
अनेक उ पादन /सेवा िविश भागीदारी ार े या सव व तू आिण स ेवा िवत रत कर यासाठी
जागितक दजा ची गुणव ा स ुिनि त करत े.
वाढीव श ेतमालाची उ पादकता आिण उ च श ेतमाला या िकमत ार े शेतक या ंना फायदा
होत असताना , आयटीसीला खर ेदी या कमी िन वळ खचा चा फायदा होतो (शेतक याला
चांगली िक ंमत देऊनही ) पुरवठा श ृंखलेतील खच कमी क न म ू य जोडत नाही .
जून 2000 म ये सु केलेला 'ई-चौपाल ' हा ामीण भारतातील सव इंटरनेट-आधा रत
उप मा पैक सवा त मोठा उप म बनला आह े. 'ई-चौपाल ' सेवा आज 10 रा या ंमधील
(म य द ेश, ह रयाणा , उ राख ंड, उ र द ेश, राज थान , कना टक, केरळ, महारा ,
आं द ेश आिण तािमळनाड ू) 6100 क ा ारे 35000 ह न अिधक गावा ंम ये सोयाबीन ,
कॉफ , गह , तांदूळ, डाळी, कोळंबी - िविवध कारची िपक े घेत असल े या 4 दशल
शेतक या ंपय त पोहोचत े.
या 'ई-चौपाल ' ची थापना आिण यव थापन करताना आल े या सम या अनेक आह ेत.
ामु यान े ामीण भारतातील तसेच दुग म भागातील इ ंटरनेट वापर कर या या
आ हाना यित र , वीजप ुरवठा, दूरसंचार आिण ब ँडिवड्थ यासह पायाभ ूत सुिवधां या
अपुरेपणा अ या अन ेक सम या आहेत.
या आ हाना ंवर मात कर यासाठी अन ेक पया य आिण नािव यप ूण उपाय आहेत. यांपैक
काही महागड े उपाय प ुढील माण े,- उदा., सौर प ॅनेल ारे चाज केले या ब ॅटरी ार े पॉवर ब ॅक-
अप, RNS िकटसह BSNL ए सच ज अप ेड करण े, VSAT उपकरणा ंची थापना ,
मोबाइल चौप स , टॅिटकच े थािनक क ॅिशंग. डायन ॅिमक साम ीम य े अिधक काय मतेने
वािहत कर यासाठी व ेबसाइटवरील साम ी , 24 x 7 हे पडे क इ .
या आराखड ्याम य े वाहत ुक ची काय मता स ुधार यासाठी मोठया माणात साठवण ुक ची
सोय, हाताळणी आिण वाहत ूक सुिवधा एकि त कर या या योजना ंचा समाव ेश आह े.
भारताची 'िकसान ' कंपनी हण ून, ITC ने संपूण 'ई-चौपाल ' उप माची रचना आिण
यव थापनाम य े शेतक यांना सहभागी क न घ े याची काळजी घ ेतली आह े. या उप मात
शेतक या ं या सि य सहभागाम ुळे शेतक या ंम ये क पावर मालक ची भावना िनमा ण munotes.in
Page 133
मािहती त ं ान
133 झाली आह े. ते 'ई-चौपाल ' कडे सव यावहा रक ह ेतूंसाठी नवीन य ुगातील सहकारी हण ून
पाहतात .
शेतक या ं या या उ साही ितसादान े ITC ने पुढील काही वषा म ये भारतातील एक ूण 15
रा या ंम ये 'ई-चौपाल ' उप माचा िव तार कर याची योजना कर यास ो सािहत क ेले
आहे. 'ई-चौपाल ' म ये पायाभ ूत सुिवधां ारे सू म-कज , आरो य आिण िश णाशी स ंबंिधत
इतर सेवांचे सुसू िनयोजन कर याची योजना आह े.
आणखी एक नािव यप ूण उप म हणज े 'चौपाल दश न खेत', हा उप म लहान आिण
सीमांत शेतक या ंना कृषी प त च े फायद े िमळव ून देतो. सखोल स ंशोधन आिण ाना या
पािठं याने, हा उप म गुणा मक ्या उ क ृ अ या कृषी-िव तार स ेवा दान कर तात
आिण उ पादकता वाढ स ुिनि त कर यासाठी श ेतक या ंचा सि य समाव ेश करतात .
थािनक प रि थतीची प ूत ता कर यासाठी , ेिडटसह क ृषी िनिव ा ंची वेळेवर उपल धता
सुिनि त कर यासाठी आिण वद ेशी ान िमळव यासाठी श ेतकरी शाळा ंचे एक ीकरण
दान कर यासाठी स ेवा ाहकािभम ुख के या आह ेत. या उप मान े, ९१,००० 'चौपाल
दश न खेत' यापल ेले आहेत, तसेच या उप माचा भाव सुमारे ११ लाख श ेतक या ंपय त
पोहोचतो .
११.४ 'श ' क प (PROJECT SHAKTI )
भारतात काम करणा या िक ंवा कामा या शोधात असल े या लोकस ं येपैक फ 18.6
ट के मिहला आह ेत. 2011 या जनगणन ेनुसार, भारतात 149.8 दशल मिहला कामगार
आहेत, यापैक 121.8 दशल ामीण भागात आह ेत. जनगणन ेचे आकड े देखील ामीण
भागात ून शहरी भागात रोजगार आिण यवसायासाठी मिहला ं या थला ंतराचा उ च दर
दश िवतो, हा दर 2001 म ये 47 ट या ंव न 2011 म ये 58 ट या ंपय त वाढल ेला
आहे.
1976 पासून, िहंदु तान य ुिनिल हर िलिमट ेड ामीण िवकासात सि य भ ूिमका बजावत
आहे. िहंदु तान य ुिनिल हर िलिमट ेड (HUL), युिनिल हरची उपक ंपनी, ही एक भारतीय
ाहको पयोगी व त ू कंपनी आह े िज या उ पादना ंम ये खा पदाथ , शीतप ेये, व छता
उ पादन े, वैयि क काळजी उ पादन े, वॉटर य ु रफायर आिण इतर दैनंिदन वापरातील
ाहक व त ूंचा समाव ेश होतो . याची थापना 1931 म ये िहंदु थान वन पती
मॅ युफॅ च रंग कंपनी हण ून झाली आिण ज ून 2007 म ये िहंदु तान य ुिनिल हर िलिमट ेड
असे नामकरण कर यात आल े.
HUL ने उ र द ेशातील एटा िज ात एकाि मक ामीण िवकास काय माची थापना
केली, याम य े आज िज ातील स ुमारे 500 गावांचा समाव ेश आह े. या यित र , HUL
या कारखाना -क ि त ि याकलाप आहेत यात द ेशातील कमी -िवकिसत द ेशांम ये
कारखा या ंची थापना समािव आह े. कंपनीने शेतकरी , पशुपालन , पया यी उ प न िनमा ण
करणे, आरो य आिण व छता आिण पायाभ ूत सुिवधां या िवकासावरही ल क ि त क ेले
आहे. munotes.in
Page 134
ामीण िवपणन
134 ११.४.१ – ‘श ’ क पा ंतग त समािव उप म :
१. संधी िनमा ण करण े:
2001 म ये, HUL ने वंिचत ामीण मिहला ंना स म बनव याचा या ंचा क प श स ु
केला. हा उप म 2001 िकंवा याह न कमी लोकस ं या असल े या छोट ्या गावा ंना ल य
करतो . श हा उप म वयं-सहायता गटा ंम ये (SHG s) राबिवला जातो आिण ामीण
भारतातील जीवनमान स ुधार यावर ल क ि त कर तो. हा क प ामीण मिहला ंना
सुस ज आिण िशि त करतो , यांना कंपनी या काया चा िव ता रत हात बन यास स म
करतो , याम ुळे मिहला ंना या ं या क ुटुंबासाठी आव यक असल ेले अित र उ प न
िमळ यास मदत होत े.
या उप मात , 'श अ मा ' हणज ेच मिहला उ ोिजका ंना िवतरण यव थापना या
मुलभूत त वा ंवर तस ेच कंपनी या उ पादना ंशी प रिचत हो यासाठी िश ण िदल े जाते.
HUL ची टीम मधील , ामीण िव वत क (Rural Sales Promoters - RSPs ) या
उ ोजका ंना या ंचा यवसाय चा ंग या कार े यव थािपत कर यासाठी उ पादन ेणीशी
प रिचत क न या ंना िश ण द ेतात.तसेच यांना िव आिण सम यािनवारणा या
मूलभूत गो वर िश ण द ेतात आिण या ंना वाटाघाटी आिण स ं ेषण यासार या े ांम ये
यांची कौश य े िवकिसत कर यासाठी मदत करतात .
या क पा ंतग त एक ‘श वाणी ’ काय म आह े, जो एक सामािजक स ंवाद उप म आह े.
आरो य आिण व छत े या म ुद् ांवर िशि त मिहला शाळा , ाम सभा , एसएचजी सभा
आिण इतर सामािजक म ंचां ारे गावातील सम ुदायांना संबोिधत करतात .
याच माण े, iShakti , ही इंटरनेट-आधा रत ामीण मािहती स ेवा आह े जी iShakti
समुदाय पोट ल ारे संबंिधत मािहती सा रत करते. हे आं द ेश सरकार या इ ंटरनेट
ि हलेज ो ाम या स ंयु िव मान े 2001 म ये आं द ेशातील नलग डा िज ा त 50
गावांम ये सु कर यात आल े. ही सेवा आता नलग डा , िवशाखाप णम , पि म गोदावरी
आिण प ूव गोदावरी िज ा ंम ये उपल ध आह े. iShakti काय म व ै क य आरो य आिण
व छता , कृषी, पशुसंवध न, िश ण , यावसाियक िश ण आिण रोजगार आिण मिहला
स मी करण यामधील ामीण गरजा प ूण कर यासाठी मािहती आिण स ेवा दान करतो .
यानंतर आ ं द ेश, िबहार , छ ीसगड , गुजरात , ह रयाणा , झारख ंड, कना टक, म य
देश, महारा , ओिडशा , पंजाब, राज थान , तािमळनाड ू, उ र द ेश आिण पि म
बंगालम य े 40,000 श उ ो जकां या एक ूण साम या ने याचा िव तार कर यात आला
आहे.
या उप मा ंतग त इतर उप मा ंम ये यापक िश ण काय मां ारे बचत गटा या मिहला ंचे
यावसाियक कौश य स ुधारणे समािव आह े. तसेच, आं द ेश, कना टक, गुजरात , म य
देश, उ र द ेश, तािमळनाड ू, छ ीसगड आिण ओ रसा य ेथे मोठया सं येने श
उ ोजका ंचा समाव ेश असल े या काय शाळा आयोिजत कर यात आ या आह ेत. सव
HUL यव थापन िश णाथ क प श चा भाग हण ून ामीण भागात गैर-सरकारी
सं था िकंवा वयं सहा यता बचत गट सोबत स ुमारे 4 आठवडे घालवतात . munotes.in
Page 135
मािहती त ं ान
135 ते मसाल े आिण होिजयरी व त ूंसार या उ पादना ं या िनिम तीम य े गुंतले या नवजात
उ ोगा ंसाठी यवसाय ि या स लामसलत सार खे काय म राबिवतात .
२. भाव आिण प रणाम :
क प श म य े १८ रा या ंम ये सुमारे १,२०,००० हजार मिहला स ू म-उ ोजक
आहेत. यात आता ामीण भारतातील िन या गावा ंचा समाव ेश आह े, गे या चार वषा त
‘श ’ क पाच े जाळे दु पट झाल े आहे.
सरासरी श उ ोजकाला दरमहा स ुमारे पये २,००० ते ३,००० ची शा त उ प न
िमळिव यासाठी स म क न , जे यां या सरासरी घरग ुती उ प ना या द ु पट आह े,
क पान े यां या क ुटुंबातील एक ूण जीवनमान स ुधार यास मदत क ेली आह े. यामुळे ामीण
मिहला ंना या ंचे जीवनमान स मानान े सुधार याची स ंधीही िनमा ण झाली आह े.
महामारी दर यान , श न ेटवक ने या या िवतरण वािहनीचा मह वप ूण भाग हण ून भूिमका
बजावली . या मिहला उ ोजका ंनी केले या य ना ंमुळेच, HUL आप या उ पादना ंची
य पोहोच ामीण घरा ंपय त पोहोचव ू शकली . अनेक घटना ंम ये, श उ ोजक साठा
उचल यासाठी िवतरका ंकडे गेले, आिण नंतर तो माल या ंनी यां या प रसरातील घरा ंना
िवत रत केले. HUL ला समाजातील सवा त अस ुरि त घटका ंना उ पादन े उपल ध क न
दे यात मोठी भ ूिमका बजावली . यामुळे यांना ितक ूल प रि थतीतही ामीण भागातील
मागणी भावीपण े पूण कर यात मदत झाली .
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) खालील िवधान च ूक क बरो बर ते सांगा:
१. ई-चौपाल ामीण श ेतक या ंना इंटरनेटचा वापर दान करतो .
२. ई-चौपाल हे खराब पुरवठा साखळी णालीच े उदाहरण आह े.
३. शेती हा नुतन यवसाय आह े.
४. 'ई-चौपाल ' संक पन ेत शेतक-यांसाठी ' ाम इ ंटरनेट क ' िनमा ण केले जातात .
५. गे या चार वषा त ‘श ’ क पा चे जाळे कमी झाले आहे.
ब) टीपा िलहा:
१. मािहती त ं ानाचा अचूक शेतीसाठी वापर
२. िडिजटल त ं ाना या मदतीन े ामीण भारताचा कायापालट
३. ई-चौपाल कृतीचे मॉडेल
४. 'चौपाल दश न खेत' उप म
५. श ’ क पा ंतग त संधी िनमा ण करणे munotes.in
Page 136
ामीण िवपणन
136 ११.५ वेब-काि ट ंग-ऑनलाइन िश ण आिण श ेतक या ंना माग दश न
(WEB -CASTING -ONLINE TRAINING AND
GUIDANCE TO FARMERS )
िश णा ंमुळे शेतक या ंना कृषी तं ानाची तस ेच कृषी उ ोगा ं ारे कृषी िवकासा या
ि कोनात बदल घडव ून आण याची स ंधी िमळत े. शेतक या ं या िश णात श ेतक या कडे
केवळ उ पादक हण ून न पाहता या ं या सव भूिमकांचा समाव ेश होतो . हणून, कृषी
िव ान क (Krishi Vidnyan Kendra – KVK) दरवष श ेतकरी , शेतकरी मिहला आिण
ामीण त णा ंसाठी आवरा म ये आिण आवरा बाहेर अन ेक िश ण काय म आयोिजत
करते. िश ण काय मांची योजना श ेतकरी सम ुदाया या ता काळ गरजा प ूण कर यासाठी
आहे. हंगाम स ु हो याप ूव यो य त ं ानाच े ान द े यासाठी िश ण काय म यो य व ेळी
िनयोिजत क ेला जातो . पीक, हवामान आिण लागवडी या िविवध प त म ुळे, शेतक या ंना
"शेतकरी िहत गट " हणून गटब क ेले आहे जेणेक न गटा ंना यो य िश ण दान करता
येतील. मिहला ंना यावसाियक िश ण द ेऊन स म कर यासाठी य न क ेले आह ेत.
KVK म ये, िविवध तरा ंवर िश ण आयोिजत क ेले जातात यासाठी ाहका ं या सम या
आिण या ं या गरजा आिण आवड वर आधा रत काय मांची रचना क ेली जात े.
साधारणपण े KVK म ये खालील कारच े िश ण या ं या ार े आयोिजत क ेले जाते:
शेतक या ंसाठी िश ण (कॅ पसम य े आिण बाह ेर)
ामीण त णा ंसाठी िश ण (कॅ पसम य े आिण बाह ेर)
िव तार कम चा या ंसाठी िश ण (कॅ पसम य े आिण बाह ेर)
डॉ.के.पी. िव नाथ , कुलगु , महा मा फ ुले कृषी िव ापीठ (Mahatma Phule Krishi
Vidyapeeth – MPKV ), राह री हणाल े क , लॉकडाऊनम ुळे शेतकरी िवश ेषतः बागायती
िपके घेतात. परंतु, ही प रि थती असतानाही काही श ेतक या ंनी ऑनलाइन प तीन े
शेतमालाच े थेट िवपणन क न स ंकटावर मात क ेली आह े. िवपणन या आ हाना ंना त ड
दे यासाठी समाज मा यमा ंचा भावी वापर कर यावर या ंनी भर िदला . कोिवड -१९
रोगा या साराचा सामना कर यासाठी श ेतक या ंनी सामािजक अ ंतर आिण व ैयि क
व छता राख याच े आवाहनही डॉ . िव नाथ या ंनी केले.
डॉ. लखन िस ंग, संचालक , भारतीय क ृषी स ंशोधन प रषद (Indian Council for
Agriculture Research – ICAR ) – अटारी (Agricultural Technology
Application Research Institute – ATARI ), पुणे यांनी शेतकरी , िव तार अिधकारी
आिण शा या ं यातील स ंवाद मजब ूत कर या वर भर िदला . भूिमहीन श ेतक या ंसह
शेतक या ं या सव ेण चा समाव ेश करण े आिण यान ुसार ह त ेप आिण क ृषी आधा रत
उ ोगा ंचे िनयोजन करण े यावर या ंनी मत य क ेले. खेडेगावातील त णा ंना ऑनसाइट
इनपुट मॅनेजम ट संबंिधत उप मा ंम ये सहभागी क न या ंना िट कवून ठेव यावर या ंनी
अिधक ल द े यावर भर िदला . munotes.in
Page 137
मािहती त ं ान
137
डॉ.एस.आर. गडाख , संचालक (संशोधन व िव तार िश ण ), MPKV , राह री या ंनी
शेतक या ंना शेतकरी थम काय मांतग त एकाि मक श ेती णाली मॉड ेलची भावीपण े
अंमलबजावणी कर याच े आवाहन क ेले. डॉ. गडाख या ंनी ऑनला इन िश ण काय माम ुळे
शेतक या ंचा स या या साथी या प रि थतीत आ मिव ास वाढ ेल, असे ितपादन क ेले.
ऑनलाइन िश ण काय मात ICAR सं था आिण रा य क ृषी िवभागाच े व र अिधकारी
सहभागी झाल े होते.
नािव यप ूण शेतकरी - ी हेमंत सूय वंशी, ी िवण पाटील आिण ी ान े र वाकचौर े
यांनी देखील ा े, क बडी प ी आिण टोम ॅटो ि या इ याद या िव बाबत या ंचे िवपणन
अनुभव ( ाहका ंसाठी श ेततळे) सांिगतल े.
काय मात िच ंचिविहर े, कांगर आिण मानोरी गावातील स ुमारे ५० शेतकरी सहभागी झाल े
होते.
११.६ सारांश (SUMMARY )
भारतातील क ृषी हे अ न स ुर ा, पोषण स ुर ा आिण शा त िवकास आिण ग रबी
िनमू लनासाठी म ुख े आह े.
भारतातील क ृषी िवकासातील ट प े समािव आह ेत: ह रत ा ंती, सदाह रत ा ंती,
िनळी ा ंती, ेत ांती, िपवळी ा ंती, जैव तं ान ा ंती आिण सवा त अलीकडील
हणज े मािहती आिण दळणवळण त ं ान ा ंती.
आरो य , िश ण , आिथ क सेवा आिण रोजगाराच े माग इ याद ार े प स ुिवधांसह
ामीण भारताम य े मािहती आिण दळण-वळण त ं ान सामािजक -आिथ क िवकासाच े
सु धार बनत आह े.
शेती आिण मािहती त ं ान ह े जगातील सवा त दूरवर ठ ेवलेले ान स ंच अस याच े
िदसत े.
माती यव थापन , पाणी यव थापन , िबयाण े यव थापन , खते यव थापन , क ड
यव थापन , कापणी यव थापन आिण काढणीन ंतरचे यव थापन ह े ई-शेतीचे
मह वाच े घटक आह ेत.
भारतात , काम करणा या िक ंवा कामा या शोधात असल े या लोकस ं येपैक फ
१८.६ ट के मिहला आह ेत.
HUL ने उ र द ेशातील एटा िज ात एकाि मक ामीण िवकास काय माची
थापना क ेली, याम य े आज िज ातील स ुमारे ५०० गावांचा समाव ेश आह े. munotes.in
Page 138
ामीण िवपणन
138 शेतक या ं या िश णात श ेतकर् याकड े केवळ उ पादक हण ून पाह याऐवजी या ं या
सव भूिमकांचा समाव ेश होतो .
११.७ वा याय (EXERCISE )
थोड यात उ र े िलहा :
१. वेब-काि ट ंग-ऑनलाइन िश णावर चचा करा?
२. इ-कृषी या श दाच े प ीकरण करा .
३. मािहती आिण दळण-वळण त ं ान या श दाच े वण न करा .
४. ई-चौपालवर टीप िलहा .
५. श हा क प थोड यात समजाव ून सांगा.
िव त ृत उ र े िलहा :
१. िडिजटल त ं ान ामीण भारताचा कसा कायापालट करत आह ेत?
२. कृषी िव तारासाठी िविवध मािहती आिण दळण-वळण त ं ान उपाय प करा .
३. ई-चौपाल कृषी े ात काय भ ूिमका पार पाडत े?
४. 'श क प ' प करा
५. सरकार श ेतक या ंचे ऑनलाइन िश ण आिण माग दश न कस े घेत आह े?
बह पया यी :
१. _________ हा ITC िलिमट ेडचा भारत -आधा रत यवसाय उप म आह े जो ामीण
भागातील श ेतक या ंना इंटरनेट सुिवधा प ुरवतो.
a. 'चौपाल दश न खेत'
b. ई-चौपाल
c. श
d. यापैक काहीही नाही
२. ________ - हे ITआिण कृषी तं ा या अिभसरणात ून उदयास आल ेले ानाच े एक
नवीन े आह े.
a. ई-शेती
b. िडिजटल श ेती munotes.in
Page 139
मािहती त ं ान
139 c. आयसीटी
d. ई-कॉमस
३. GSMA मोबाईल उ ोग , कृषी े ातील भागधारक , नवो म ेषक आिण
गुंतवणूकदारा ंना__________ यांना एक आणत े आिण समथ न देते.
a. Agri Tech
b. Agri - ऑनलाइन
c. शेती
d. AgrilTC
४. __________ हे अस ेच आणखी एक साधन आह े, याने जनत ेला या ं या
ओळखीची जाणीव क न स म केले आह े आिण आिथ क लाभ िमळव या या
य नात आयसीटीच े उ म उदाहरण आह े.
a. िपन
b. आधार
c. OTP
d. पॅन
५. '________ _, िह योजना लहान आिण अ पभ ूधारक श ेतक या ंना कृषी प त च े
फायद े िमळव ून देते.
a. चौपाल दश न खेत'
b. चौपाल दश न शेत
c. चौपाल क ृषी खेत'
d. चौपाल दश न खेती
उ रे: 1-b, 2-a, 3-a, 4- b, 5-a
र थाना ंची पूत करा:
१. ह रत ा ंती, सदाह रत ा ंती, िनळी ा ंती, पांढरी ा ंती, िपवळी ा ंती, जैव तं ान
ांती आिण सवा त अलीकडील ा ंती __________ आहे.
२. GAPs हणज े ________ .
३. ITC चा कृषी यवसाय िवभाग , ______ संबंिधत व त ूंचा भारतातील सवा त मोठया
िनया तदारा ंपैक एक आहे. munotes.in
Page 140
ामीण िवपणन
140 ४. क , रा य सरकार े आिण खाजगी स ं थांनी _________ \ साठी मािहती आिण दळण-
वळण त ं ान उपाययोजना क े या आह ेत.
५. जे शेतकरी ामीण इ ंटरनेट क ा या मा यमात ून, ामीण सम या ंचे िनराकरण करतात
यांना _______ असे संबोधतात .
उ रे:
१. मािहती आिण दळण-वळण त ं ान
२. चांग या क ृषी प ती (Good Agricultural Practices )
३. कृषी
४. कृषी िव तार
५. संचालक
चूक िकंवा बरोबर ते सांगा :
१. MSSRF हणज े मास स े शन वामीनाथन रसच फाउंडेशन
२. जगभरातील लोका ंसाठी मािहती त ं ान हा सेतू बनला आह े
३. ऑनलाइन िव िक ंवा खर ेदी केवळ शहरी भागात लोकि य होऊ लागली .
४. भारतातील क ृषी हे अ न स ुर ा, पोषण स ुर ा आिण शा त िवकास आिण ग रबी
िनमू लनासाठी म ुख े आह े
५. सज नशीलता ही ामीण भारतातील सामािजक -आिथ क िवकासाची सोय बनत आह े.
उ रे:
स य 2, 4
अस य : 1, 3, 5
munotes.in
Page 141
141 १२
िवभाग ४:
ऑनलाइन िवपणनकत
ONLINE MARKETERS
घटक संरचना :
१२.० उि े
१२.१ तावना
१२.२ ऑनलाइन िवपणनक या ची (माक टस ची) भूिमका
१२.३ वाढ आिण आ हान े
१२.४ सारांश
१२.५ वा याय
१२.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
ऑनलाइन िवपणनक या ची (माक टस ची) भूिमका समज ून घेणे.
ऑनलाइन िवपणनक या ची (माक टस ची) वाढ आिण आ हान े यावर चचा
कर यासाठी .
१२.१ तावना (INTRODUCTION )
ऑनलाइन िवपणनकत (माक टर) ही अशी य असत े जी ाहक आिण क ंपनी ार े ताव
केलेले उ पादन िक ंवा सेवा यां यातील सहभागाची साखळी तयार कर यासाठी जबाबदार
असत े.
असे िवपणनकत ाहका ंना पुरवठा कर यासाठी मालाचा च ंड साठा राख ून िकंवा माला या
चंड िव ला चालना द े यासाठी उ पादनाची यो य र या जािहरात क न आपला
सहभाग या साखळीत द ेत असतो .
अँटोिनयो ल ुिसओ (फेसबुकचे िवपणन अिधकारी ) यां या सारख े िवपणनकत (माक टर)
फारस े काशझोतात नसले तरी, यां या सार या ं या य ना ंमुळे या त ं ान िद गजा ंना
बरेच फायद े िमळाल े आहेत. तथािप जे हा िवपणनकत (माक टर) काशझोतात येतात ते हा munotes.in
Page 142
ामीण िवपणन
142 मोठा ग धळ िनमा ण होतो . ऑनलाइन मािहती साम ी िवपणना म ये य िवपणना
(ि हिडओ माक िटंग)ला ख ूप मह व आले आहे. पुढील काही काळ हे मह व अबािधत रािहल
असे मानल े जाते. एका सव णानुसार सव फेसबुक खा तेधारक दररोज ८ अ ज प े ा जा त
ि हिडओ पाहतात . आजकाल बह ता ंशी मोबाइल िड हाइस वाप न ि हिडओ पािहल े
जातात . सामािजक भावकार (सोशल इ ल ुएंसर) माक िटंगकडे ठळकपण े ल व ेधले जात
आहे. काही त िवपणक या ं या ँडला उपय ु अशा यातनाम य (सेिलि टी) िकं हा
भावशाली य शी सलो याच े संबंध थािपत कर याचा िवचार करत आह ेत. चॅटबॉट
माक िटंग धोरण हा एक अ य ंत िकफायतशीर िडिजटल माक िटंग कल आहे.
यावसाियक जग अ य ंत पधा मक आह े, हे ल ात ठेवणे आव यक आह े. एखा ा या
तावा चे दश न कर यासाठी कोणतीही स ंधी सोडण े परवडणार े नाही. िडिजटल माक िटंग
आधुिनक यवसाय े ात मह वाची भ ूिमका बजावत आह े. तसेच नवीन उदयो म ुख
रणनीती चा वापर करत िडिजटल माक िटंग भिव यात ही आपल े मह व कायम राखील .
ऑनलाइन िवपणनकत (माक टर)ची ाथिमक भूिमका हणज े ँड, तसेच या या
उ पादना ंचा चार करणा या िवपणन मोिहमा ंचे यव थापन करण े. ँड िवषयक जाग कता
वाढव यात तस ेच चलन-वलन वाढव यात आिण लीड ्स व ाहक िमळव यात या ंची मोठी
भूिमका आह े. ऑनलाइन माक टस ँड टोन ॅिलटी (लय) संबंिधत चाल ू असल ेले ड समज ून
घे यासाठी , माक िटंग मोिहम ेसाठी यो य च ॅनेल िनवड यासाठी आिण ऑनलाइन माक िटंग
धोरणे तयार कर यासाठी सव य न करतात . ऑनलाइन माक िटंग या भ ूिमकेम ये वेब
अॅनािलिट स ट ू स ार े नवीन ऑनलाइन त ं ान ओळखण े. यांचे मू यांकन करण े. तसेच
माक िटंग मोिहमा ऑि टमाइझ कर यासाठी व ेबसाइट ला भेट देणा या ंची मोजदाद देखील
समािव आह े.
१२.२ ऑनलाइन िवपणन क या ची भ ुिमका (ROLE OF ONLINE
MARKETERS)
ऑनलाइन िवपणन कत खालील भ ूिमका पार पाडतात :
१. संभा य ाहक शोध यात मदत :
समाज मा यमा ं या या सपीठा ारे ाहक शोधण े सोपे आिण फलदायी आह े. आप या
लि यत ाहका ंब ल अिधक जाण ून घेणे मह वाच े आह े. यांची वार य े, गरजा आिण
ाधा य े जाण ून घेत यान े यश वी माक िटंग धोरण आखता य ेऊ शकत े. उदाहरणाथ -
इं टा ाम अ ॅपवर इ टा ाम इनसाइट वाप न , तु ही त ुम या फॉलोअरचा वयोगट , िलंग
इ याद चा सा ंि यक य ड ेटा पाह शकता . या ार े तु ही त ुम या वापरक या ना यान ुसार
ल य क शकता .
२. कमी खच :
ऑनलाइन माक िटंगचा हा सवा त मोठा फायदा आह े. छोट्या आिण म यम आकारा या
कंप यांना होिड ग, टी ही जािह राती,रेिडओ जािहराती इ याद साठी प ैसे देणे कठीण आह े.
तथािप ित-ि लक -िकंमत (PPC) आिण शोध इ ंिजन काय मता , ऑनलाइन मािहती munotes.in
Page 143
ऑनलाइन िवपणनकत
143 साम ी िवपणन इ यादी काही धोरण े आहेत. यां यावर होणारा खच कमी आिण या ंचा
वापर सहज -सुलभ आह े.
३. २४/७ (सतत ) सेवा उपल ध :
आता ाहका ंना खर ेदी कर यासाठी त ुमचे टोअर स ु हो याची ती ा करावी लागणार
नाही. इंटरनेट माक िटंगने या ंना कधीही त ुमची व ेबसाइट /अॅप ाउझ कर याचा
िवशेषािधकार िदला आह े. यामुळे लि यत ाहका ंम ये ँड जाग कता िनमा ण कर याची
संधी ा होत े.
४. कामिग री मोजली जाऊ शकत े:
Google analytics , ित-ि लक -िकंमत (PPC) आिण शोध इ ंिजन काय मता सारखी
ऑनलाइन साधन े िविश काळासाठी य ु प न क ेले या िव संध चा मागोवा घ े यासाठी
वापरली जाऊ शकतात . इं ेशन, लाइ स , भागरोख े, इ यादी िविवध माग काढणा या
साधना ंचे ( ॅकस चे) िव ेषण क न प रणामा ंचा अथ लावण े सोपे करत े.
५. िव न ंतरचे संबंध राखण े:
ाहका ंशी स ंवाद साध यासाठी त ु ही फ ेसबुक, इ टा ाम इ यादी समाज मा यमा ं या
यासपी ठाचा लाभ घेऊ शकता . यां या िति या िक ंवा सूचनांनंतर या ंचे नेहमी आभार
मानावेत. तसेच हे B2B ाहक स ंबंध िनमा ण कर यात मदत करत े.
६. नवीन बाजार उघ डणे:
समाज मा यम े हे संपूण नवीन माक िटंग यासपीठ हणून काम करत े, िजथे तु ही ाहका ंची
िन ा िमळव ू शकता आिण त ुमची ँड ितमा तयार क शकता . येक समाधानी ाहक
तुम या क ंपनीसाठी माक टर हण ून काम क शकतो .
१२.३ वाढ आिण आ हान े (GROWTH AND CHALLENGES )
१२.३.१ - ऑनलाइन िवपणना या वाढीचे फायद े:
१. पधा मक फायदा :
माक िटंगचा हा कार मह वप ूण मािहती आिण साध ने दान / तुत करतो . रणनीती
वापर यास पधा मक राह या स आिण शय त िज ंक यासाठी सव तयारी कर यात मदत
हाते.
२. जलद नावलौिकक ( ँड ओळख ):
जोडणी (कने शन) सारख ेच चार आिण ँड जाग कता पसरवण े देखील िडिजटल
माक िटंगमुळे वेगवान आह े. िडिजटल यासपीठ वाप न यवसाय लोकि य करण े सोपे
आहे. मग ख ेळाडूंना खेळ कसा ख ेळायचा ह े मािहत अस यास यश िमळवण े सोपे ठरते.
munotes.in
Page 144
ामीण िवपणन
144 ३. मािहती चे वाटप / सारण आिण अिधक चा ंगले अिभ ाय :
यवसाय -संबंिधत मािहती , लॉग ल ेखन, SEO लेख लि यत वापरक या सह वाटल े जाऊ
शकतात . तसेच िडिजटल माक िटंग यासपीठ अनेकदा एक अ य ंत पर परस ंवादी माक िटंग
फॉम हणून काय करत े. जेथे ाहक द ेखील या ंचा अिभ ाय द ेऊ शकतात . हे यान ुसार
िनण य घे यासाठी यवसाय -आधा रत मािहती म ये च ांगले अंत ी िमळिव यात मदत
करते.
४. सोशल मीिडयाचा समाव ेश:
िडिजटल माक िटंग तुम या Twitter , Facebook िकंवा LinkedIn सार या समाज
मा यमा ं या यासपीठा वर ाहक समथ न िमळव याची सव म स ंधी द ेते. हे चांगले
कने शन िमळिव यात मदत करत े आिण यवसाय व ेबला भेट देणा या ं या स ं येत भर
घालत े.
१२.३.२ - ऑनलाइन िवपणनाची आ हान े:
१. दळणवळणा या स ुिवधांचा अभाव :
आजही द ेशातील बह ता ंश गाव े पावसा यात द ुग म असतात . देशातील मोठया स ं येने
गावांम ये टेिलफोनची स ुिवधा नाही . इतर दळणवळणा या पायाभ ूत सुिवधाही अ य ंत
अिवकिसत आह ेत.
२. ाहका ंब ल जाण ून घेणे:
तुम या ाहका ंना ल य करण े हे वत मानातच न ह े तर भिव यात द ेखील जा त मह वाच े
असेल. SEO आिण सश ु क जािहराती अिधक पधा मक झा याम ुळे आपण ऑनलाइन
मािहती साम ी िकंवा क वड वर वेळ िकंवा पैसा वाया घालव ू शकत नाही . हे खूप िव त ृत
िकंवा खराब लि यत आह ेत. यो य ाहका ंना ल य कर यासाठी सव म साधना ंपैक एक
हणज े ाहकाच े यि म व . याम ुळे तु हाला त ुमचा सामा य ाहक अिधक चा ंग या
कार े समज ू शकतो . हब पॉटम य े मेक माय पस ना नावाच े एक उपय ु साधन आह े. जे
ाहक य तयार कर याची ि या स ुलभ करत े. तसेच तु ही त ुम या ाहका ंचे मतदान
घेऊन आिण या ंना तुम या लॉग , समाज मा यमा ं या यासपीठा वर, इ. वर िवचा न
अिधक जाण ून घेऊ शकता .
३. यो य िव स ंधी िनमा ण करणे:
येक यवसा याची भरभराट लीड ्सवर आधा रत असत े. आज २०२३ म ये तु ही
पधा मक बाजारप ेठेची अप े ा क शकता कारण अन ेक सेवा-आधा रत यवसाय अिधक
लि यत लीड िमळिव याचा य न करतात . फेसबुक जािहराती आिण Google जािहराती
यांसार या सश ु क जािहरात ची िक ंमत वाढ याची श यता आह े. जाणकार िव ेते
LinkedIn वर नेटविक ग, ि हिडओ माक िटंग वापरण े आिण व ेिबनार - ह यु अल कॉ फर स
सार या पर परस ंवादी च ॅनेल िवकिसत करण े. यासार या कमी खिच क लीड जनर ेशन
धोरणा ंचा फायदा घ े यास िशकतील . जसजस े लीड जनर ेशन अिधक पधा मक होत जात े
तसतस े आपण िव ब ंद कर या या आधी नवीन अथवा संभा य ाहक िनिम तीसाठी ठोस munotes.in
Page 145
ऑनलाइन िवपणनकत
145 पावल े उचलण े आव यक होत े. उ कृ िवह ंगावलोकन कर या साठी जनर ेशन धोरणा ंचे
नेतृ व कर यासाठी खालील माग दश क त वे पाहणे आव यक आह ेत.
४. रोख वाह यव थािपत करण े:
आिथ क ्या आ हाना मक काळात यवसाया ंना रोख पैशां या वाहा या सम या य ेऊ
शकतात . उदा. २०२० चा स ु ीचा ह ंगाम फायद ेशीर ठर ला. यानंतर अिधक खच
झा याम ुळे ाहक खच कर यापास ून माग े खेच या गे यास ि याहीन व कमी उ प नाचा
काळ य ेऊ शकतो . अशाव ेळी यवसाय मालक आिण िवपणक या ंना या ं या रोख वाहाच े
यव थापन कर याबाबत अिधक काळजी यावी लाग ेल. तसेच शांत राहण े व अनाव यक
खच कमी करण े मदत क शकत े. सुदैवाने तुमचा काही भाग िक ंवा सगळा यवसाय
ऑनलाइन झाला अस यास तुमची काया लये िकंवा िकरकोळ जागा भाडयान े देणे
यासार या उपाया ंनी खचा ची अनेकदा बचत होत े. िनयिमत -ि थर ाहक असल ेले
यवसाय हे फॅ ट रंग कंपनीला स ूट देऊन या ंची िबल े (पाव या ) िवकून भांडवल उभ े
करणे (इन हॉइस फ ॅ ट रंग) सार या सज नशील िव प ुरवठा पया यांचा िवचार क
शकतात .
५. आकष क ऑनलाइन मािहती साम ी तयार करण े:
ऑनलाइन मािहती साम ी िवपणन िवकिसत होत राहील आिण िडिजटल िवपणका ंसाठी
नेहमी माण ेच मह वप ूण राहील . ाहक आिण भावी ाहक नेहमीच नवीन ऑनलाइन
मािहती साम ी साठी भ ुकेलेले असतात . जे यांना िशि त करतात आिण या ंना
समाधाना या िदश ेने िनद िशत करतात . वत मानात लोकि य होणा या ऑनलाइन मािहती
साम ी म ये छोटे ि हिडओ , थेट ेिपत होणारी (लाइ ह - ीिम ंग) ऑनलाइन मािहती
साम ी , पॉडका ट आिण Instagram आिण Facebook यांचा समाव ेश आह े. वापरकत
पर परस ंवादी ऑनलाइन मािहती साम ी वीकारत आह ेत. कारण त े लोका ंना या ंचे मत
य कर या ची संधी देते.
६. गोपनीयता आिण मािहती वाटपा या िनयमा ंचे पालन करण े:
सामा य मािहती (डेटा) संर ण िनयमन (General Data Protection Regulation –
GDPR ) सारख े िनयम द ूर होत नाहीत . काहीही अस यास , आपण जगभरात अशा कारच े
आणखी कायद े तयार कर याची अप े ा क शकतो . कारण व ेबसाइट स ंभा यपण े
कोण याही द ेशातून भेट देणा या ंना आकिष त क शकत े. तु हाला त ुम या लि यत ाहक
या द ेशातील आह ेत. तेथील कायदे-िनयम या ंचे पालन करण े आव यक आह े. तुमची
वेबसाइट क ुक ज, मािहती चा सार आिण गोपनीयत ेब ल या धोरणा ंब ल पारदश क
अस या ची खा ी करा . मािहती संचियत कर यासार या े ांम ये अनुपालन राह याब ल
जाग क रहा . उदा. GDPR तु ही अ यागता ंचा मािहती िकती काळ ठ ेवू शकता ह े
मया िदत करत े.
जीडीपीआर (आिण याची सव भिव यातील प ुनरावृ ी) चे पालन कर याबरोबरच तुम या
ईमेल सूचीचा भाग असल ेले लोक प ॅम फो डरऐवजी त ुमचे ईमेल या ं या इनबॉ सम य े
िमळत राहतील . याची खा ी कर यासाठी त ु ही त ुमची ईम ेल िडिल हर ेिबिलटी स ुधारली
पािहज े. munotes.in
Page 146
ामीण िवपणन
146 आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) रका या जागा भरा :
१. ऑनलाइन मािहती साम ी िवपणना म ये ____ िवपणना ला ख ूप मह व आले आहे.
२. ____ ाहक स ंबंध िनमा ण कर यात मदत करत े.
३. ाहका ंशी स ंवाद साध यासाठी त ु ही फ ेसबुक, इ टा ाम इ यादी
_______ मा यमा ं या यासपीठा चा लाभ घेऊ शकता .
४. आिथ क ्या आ हाना मक काळात यवसाया ंना _____ वाहा या सम या येऊ
शकतात .
५. वापरकत पर परस ंवादी _________ साम ी वीकारत आह ेत.
ब) खालील िवधान े प करा :
१. ऑनलाइन िवपणन कत संभा य ाहक शोध यात मदत करतात .
२. आता ाहका ंना खर ेदी कर यासाठी त ुमचे टोअर स ु हो याची ती ा करावी
लागणार नाही .
३. येक समाधानी ाहक त ुम या क ंपनीसाठी माक टर हण ून काम क शकतो .
४. ऑनलाइन िवपणन शांत राहण े व अनाव यक खच कमी कर यास मदत क शकत े.
५. वेबसाइट स ंभा यपण े कोण याही द ेशातून भेट देणा या ंना आकिष त क शकत े.
१२.४ सारांश (SUMMARY )
इंटरनेट माक िटंगने यांना तुमची व ेबसाइट/अ ॅप कधीही उघड याचा ( ाउझ कर याचा )
िवशेषािधकार िदला आह े.
Google analytic, ित-ि लक -िकंमत (PPC) आिण शोध इ ंिजन काय मता
(SEO) सारखी ऑनलाइन साधन े िविश काळासाठी य ु प न क ेले या िव स ंध चा
मागोवा घ े यासाठी वापरली जाऊ शकतात .
समाज मा यम े संपूण नवीन िवपणन यासपीठ हणून काम करतो ,िजथे तु ही
ाहका ंची िन ा िमळव ू शकता . तुमची ँड ितमा तयार क शकता .
येक समाधानी ाहक त ुम या क ंपनीसाठी माक टर हण ून काम क शकतो .
िडिजटल िवपणना मुळे तुम या Twitter, Facebook िकंवा LinkedIn यासार या
समाज मा यमा ं या यासपीठा वर ाहक समथ न िमळव याची सव म स ंधी ा होत े.
munotes.in
Page 147
ऑनलाइन िवपणनकत
147 १२.५ वा याय (EXERCISE )
छोटे :
१. ऑनलाइन िवपणनकत (माक टर) हणज े काय?
२. ऑनलाइन माक टम य े जनस ंपक कसा बनवायचा ?
३. ऑनलाइन िवपणनकत (माक टर)ची ाथिमक भूिमका काय आह े?
४. माक ट मािहती या श दाच े प ीकरण करा .
५. माक ट ड या श दाच े वण न करा .
दीघ री :
१. ऑनलाइन िवपणनकत (माक टर)चे मह व प करा .
२. ऑनलाइन िवपणनकत (माक टर)ची भूिमका प करा .
३. ामीण भागात ऑनलाइन िवपणनकत (माक टर) या सम या काय आह ेत?
४. ऑनलाइन िवपणनकत (माक टर)ची आ हान े प करा .
५. शहरी िठकाणा या त ुलनेत ामीण भागात ऑनलाइन माक ट कस े भरवायच े?
एकािधक िनवड :
१. ऑनलाइन ब ँिकंगचा अवल ंब ___________ ारे केला जाऊ शकतो .
a) मण वनी
b) इंटरनेट
c) दूर वनी
d) या सव
२. कोण या रा य /क शािसत द ेशाने ई-पीक सव ण उप म स ु केला आह े?
a) पि म ब ंगाल
b) केरळ
c) आं द ेश
d) महारा
munotes.in
Page 148
ामीण िवपणन
148 ३. खालीलप ैक कोणत े िडिजटल माक िटंगचे यो य ितिनिध व आह े?
a) ई-मेल िवपणन .
b) समाज मा यमा ंचे माक िटंग.
c) वेब माक िटंग.
d) वरील सव .
४. ऑनलाइन /िडिजटल मा क िटंगचा म ु य फायदा आह े
a) कमी उ पादन खचा ची िवपणन प त .
b) ऑनलाइन माक िटंग हे मािहतीप ूण माक िटंग आह े.
c) पाठपुरावा कर यायो य .
d) वरील सव .
५. खालीलप ैक कोणत े कृषी उ पादनासाठी ग ुणव ा माणन िच ह आह े?
a) BIS
b) AGMARK
c) ISO 20000.
d) ISI
उ रे: 1-d, 2- d, 3- d, 4-d, 5-b
र थाना ंची पूत करा:
१. __________ ामीण अथ यव थ ेवर जागितक करणाचा ितक ूल प रणाम .
२. सव ामीण िवकास काय मांचे ाथिमक उि ________ आहे.
३. _______ बाजारातील िक ंमत, पुरवठा आिण मागणी यासार या प रमाणा मक प ैलूंशी
संबंिधत आह े.
४. "खेड्यांचा िवकास हाच भारताचा खरा िवकास आह े" असे _______ यांनी हटल े
होते.
५. _______ ेिडट हणज े िनमा ण झाल े या सम ुदायासाठी ेिडट दान करण े.
munotes.in
Page 149
ऑनलाइन िवपणनकत
149 उ रे:
१. जंगलतोड
२. ामीण लोका ंचे जीवनमान स ुधारणे
३. बाजार मािहती
४. महा मा गा ंधी
५. ामीण
चूक िकंवा बरोबर :
१. ड हे िवखुरलेले िविवध ाहक आिण या ं या िविवध िनवडी िकंवा ाधा या ंशी
संबंिधत आह े.
२. बाजाराच े िवभाजन , नावा माण ेच, बाजारात होणार े िविवध बदल आह ेत जे उ पादनाची
आव यकता आिण बाजारातील पध ची पातळी आिण ग ुणव ा भािवत करतात .
३. देशातील मोठया स ं येने गावांम ये टेिलफोनची स ुिवधा आह े.
४. कंपनीचे जनस ंपक सुधार यासाठी िवपणनकत (माक टर) जबाबदार आह ेत.
५. बाजाराची मािहती बाजारातील िक ंमत, पुरवठा आिण मागणी यासार या प रमाणा मक
पैलूंशी संबंिधत आह े.
उ रे:
स य: 1, 2 आिण 3
अस य : 4 आिण 5
munotes.in