Rural Development rev Sem III Paper II marathi-munotes

Page 1

1
1
Yeejleer³e ûeeceerCe meceepe
mJeªHe DeeefCe JewefMeäîes
Heeþe®eer ªHejs1.0 Heeþe®es GÎsMe
1.1 ÒeemleeefJekeÀ
1.2 ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme1.3 ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe1.4 ûeeceerCe meceepee®³ee J³eeK³ee1.5 Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®eer JewefMeäîes1.6 mJeeO³ee³e
1.0 Heeþe®es GÎsMe
- Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme keÀjCes.- ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe mecepeeJetve IesCes, IeìkeÀ mecepeeJetve IesCes.- ûeeceerCe meceepee®³ee mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjCes.- ûeeceerCe mecegoe³ee®eer JewefMeäîes DeY³eemeCes.
1.1 ÒeemleeefJekeÀ
ûeeceerCe meceepepeerJevee®ee DeY³eeme Yeejlee®³ee ¢äerves efJeMesDeLee&ves Yeejle ne ûeeceJeemeer³eeb®ee®e osMe mecepeuee peelees. Mesleer ne®e ³esLeerue ÒecegKe J³eJemee³e Deens.2001 ®³ee efMejieCeleervegmeej Yeejleele 78 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ ûeeceerCe #es$eele jenle Demetve l³eeHewkeÀer 74ìkeÌkesÀ ueeskeÀ MesleerJej GHepeerefJekeÀe keÀjleevee efomeleele. Yeejleele 6 ueeKe 5 npeej Kes[er Deensle.Yeejlee®ee DeefleÒee®eerve Fefleneme eqkeÌueä DeMeer meceepej®evee, Yeejleer³e Oeeefce&keÀ peerJeve Je mebmke=Àleer³ee®es DeekeÀueve nesC³eekeÀefjlee ³ee meceepeeleerue ûeeceerCe #es$eeme DeeOeej ceevetve l³ee®es meKeesue DeO³e³evekeÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 2

2
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, veeiejerkeÀjCe, Heeef½eceel³e efJe®eejmejCeer ³eecegUs mJeleb$e Je mJe³ebHetCe& Demeuesu³ee
Yeejleer³e ûeeceerCe, DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ peerJeveele Deepe peueoieleerves HeefjJele&ve nesle Deensle. lemes®eefJe®eejÒeCeeueer, jenCeer, JesMeYetYeejleer³e meceepee®eer cenÊJee®eer leerve JewefMeäîes - ûeeceerCe meceepe, peeleerJ³eJemLee, kegÀìgbyemebmLee,
MebYej keÀesìeRntve DeefOekeÀ ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee DeeHeu³ee osMeeceO³es ner JewefMeäîes meeJe&ef$ekeÀ Dee{Uleele.DeeHeu³ee osMeeleerue Demee SkeÀner ÒeosMe veener, keÀer p³ee efþkeÀeCeer ner JewefMeäîes Dee{Ule veenerle. cnCetvel³eebvee Keeme JewefMeäîes mebyeesOeC³eele Deeuesues Deens.
³eeHewkeÀer ûeeceerCe meceepee®ee DeeHeCeeuee DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee Demetve ³ee meceepee®ee DeLe& DeeefCe
Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®eer JewefMeäîes ³ee ieesäeRJej efJeMes1.2 ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme
meJe&meeOeejCeHeCes ûeeceerCe mecetne®es mHeäerkeÀjCe veeiejer mecetne®³ee meboYee&le kesÀues peeles. pes
veeiejer veener les ûeeceerCe Demes cnCelee ³esF&ue. jeä^er³e peveieCevesle ûeeceerCe Je veeiejer mecetnele pevemebK³es®³eeDeeOeejeJej Yeso kesÀuee peelees. DecesefjkesÀle p³ee mecetneme 2500 Hes#ee keÀceer ueeskeÀmebK³ee Deens l³eemecetneme ûeeceerCe mecegoe³e ceeveleele, lej Yeejleele 5000 Hes#ee keÀceer ueeskeÀmebK³ee Demeuesues #es$eûeeceerCe þjles. DeLeebie DeMee Kes[gleeb®³ee ueeskeÀmebK³esves Jemeuesu³ee Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeeuee DeepeDeveskeÀ ÒeMveebveer ûeemeuesues Demetve ³ee ÒeMveeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀjC³ee®³ee keÀeceer Meemeve meJe&leesHejer keÀefìye×Deens. efvej#ejlee, DebOeÞe×e, oeefjêîe, Jee{leer ueeskeÀmebK³ee, Deveejesi³e, Jesþefyeieejer ³ee mecem³ee ûeeceerCemeceepee®³ee ÒecegKe mecem³ee Deensle. ûeeceerCe meceepeMeeðe ner SkeÀ meceepeMeeðee®eer MeeKee Demetve meceepee®eeMeeðeer³e ¢efäkeÀesveeletve DeY³eeme 1916 Heemetve keÀjC³eele ³esT ueeieuee. ³ee®e keÀeueKeb[ele ûeeceerCemeceepepeerJeveeJej efJe®eejJebleebveer efJeHegue uesKeve kesÀues DeeefCe ³ee efJeefPeccejceve, ie@equJeve, ìsuej Fl³eeoer DecesefjkeÀve efJe®eejJebleeb®³ee yeewef×keÀ Òe³elveecegUs ûeeceerCe meceepee®³eeDeY³eemeeuee ®eeuevee efceUeueer. Deepe DeeHeCe p³ee ûeeceerCe meceepeeceO³es JeemleJ³e keÀjlees l³ee ûeeceerCemeceepeeuee npeejes Jepeieeleerue mebmke=Àleer®eer efveefce&leer ner veoerkeÀeþer Peeuesueer Dee{Ules. Hejbleg meJe&®e Kes[er keÀener
veoerkeÀeþer veenerle. keÀener Kes[er Ieveoeì pebieuee®³ee Heefjmejele, lemes®e [eWiej Hee³eL³eepeJeU JemeuesueerDee{Uleele. ³ee meboYee&le Òee®eerve Oece&ûebLeeceO³es GoenjCeeLe& - $eÝiJeso, ceneYeejle, cevegmce=leer,keÀewefìu³ee®³ee DeLe&Meeðeele, ûeeceerCe meceepeMeeðee®es DeefleMe³e megjsKe JeCe&ve kesÀuesues Dee{Ules.
munotes.in

Page 3

3
1.3 ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe
ûeeceerCe meceepee®³ee p³ee þUkeÀ yeeyeeR®ee ûeeceerCe meceepeMeeðeeves mJeleb$eHeCes DeY³eeme kesÀuesuee
Deens. l³eeuee®e ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe Demes cnìues Deens.
peieeleerue yengleebMe ueeskeÀ ûeeceerCe mecegoe³eele JeemleJ³e keÀjleele. l³eeb®es peerJeve Menjer mecegoe³eeleerue
ueeskeÀeb®³ee leguevesves ceeieemeuesues Dee{Ules. efkeÀl³eskeÀ ûeeceJeeefme³eeb®³ee Heg{s Deepe DeveskeÀ ÒekeÀej®³eemeeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e mecem³ee GY³ee Deensle. DeMee HeefjefmLeleerle ûeeceerCepeveles®³ee mecem³ee mecepeeJetve IesTve l³ee mees[efJeC³eemeeþer Òe³elveMeerue jenCes efvekeÀ[er®es þjues Deens.l³eekeÀefjlee ûeeceerCe meceepee®³ee DeY³eemeeJej ue#e keWÀefêle keÀªve, l³eeÜejs ûeeceerCe peerJeveeleerue efJeefJeOeIeìvee Je Òeef¬eÀ³ee ³eeb®es meKeesue DeO³e³eve keÀjC³ee®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer Deens.
ûeeceerCe meceepeeceO³es Dee{UCeeN³ee þUkeÀ yeeyeeR®ee DeY³eeme keÀjCes cnCepes®e ûeeceerCe meceepee®es
mJeªHe mecepeeJetve IesCes nes³e. ûeeceerCe Je veeiejer meceepeeleerue Yeso, HeejbHeefjkeÀ ûeeceerCe meceepe Kes[îeeleeruekegÀìgbyemebmLee, peeleerJ³eJemLee, yeueglesoejerHe×leer, ûeeceerCe DeeefLe&keÀ peerJeve, ûeeceerCe ceveesjbpeve, ûeeceerCeOece&, ûeeceerCe Jeie&j®evee, ûeeceerCe Hegvej&®evee Je peceerve megOeejCee, Yetoeve ®eUJeU, ûeeceerCe efMe#eCe, Heb®ee³elejepe F. þUkeÀ yeeyeeR®ee meKeesue DeY³eeme keÀjCes DeefveJee³e& þjles. ³ee keÀefjlee SkeÀe efJeefMeä Meeðee®eepevce Peeuee Demetve l³eeuee ûeeceerCe meceepeMeeðe Demes cnìues Deens.
ûeeceerCe meceepee®ee DeY³eeme keÀjleevee ³ee MeeKeeves Heg{erue ieesäeRJej efJeMesûeeceerCe mecegoe³ee®ee DeY³eeme :
ûeeceerCe meceepeeleerue meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, Mew#eefCekeÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, YeeweflekeÀ, DeYeeweflekeÀ
peerJevee®ee, ûeeceerCe meceepee®³ee JewefMeäîeeb®ee DeY³eeme ûeeceerCe meceepeMeeðeele kesÀuesuee Dee{Ulees.
ûeeceerCe meceepej®evee :
ûeeceerCe meceepepeerJevee®ee DeY³eeme keÀjleevee YeeweflekeÀ j®evesvegmeej Kes[îee®es pes JesieUs ÒekeÀej
He[leele l³eeb®eener efJe®eej ûeeceerCe meceepeMeeðeele kesÀuee peelees.
ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebIeìvee :
ûeeceerCe meeceeefpekeÀ mebIeìvee cnìues keÀer, l³eeb®³eeceO³es kegÀìgbye, efJeJeen, peeleer, Jeie&, F. ®ee
meceeJesMe Dee{Ulees. l³eeb®eer JewefMeäîes, keÀe³ex, l³eeb®es yeoueles mJeªHe ³ee meJee¥®ee DeY³eeme ûeeceerCemeceepeMeeðe keÀjles.
ûeeceerCe DeeefLe&keÀ mebIeìvee :
ke=ÀefDeLe&J³eJemLes®ee DeY³eeme ûeeceerCe meceepeMeeðe keÀjles.munotes.in

Page 4

4
ûeeceerCe jepekeÀer³e mebIeìvee :
ûeeceerCe meceepeeleerue jepekeÀer³e mebmLee, l³eeleerue vesle=lJe, meceepe peerJeveeJej l³ee®ee He[uesuee
ÒeYeeJe ³ee meJee¥®ee DeY³eeme ûeeceerCe meceepeMeeðeele kesÀuee peelees.
ûeeceerCe Oece& :
De%eeve Je efvej#ejlee ³eecegUs ûeeceerCe ceveg<³e owJeJeeo Je Oece&YeesUsHeCee ³eeb®³ee Deenejer iesuee Deens.
ûeeceerCe peerJevee®³ee Òel³eskeÀ YeeieeJej Oeeefce&keÀ keÀuHeveeb®ee ÒeYeeJe He[uesuee Dee{Ulees. ³ee efMeJee³e ûeeceerCemeceepeMeeðe ûeeceerCe Oecee&®eener DeY³eeme keÀjles.
meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee :
ûeeceerCe meceepeMeeðe menkeÀej, mHeOee&, mebIeosKeerue DeY³eeme keÀjles.
ûeeceerCe HeefjJele&ve :
ûeeceerCe meceepee®³ee keÀesCekeÀesCel³ee #es$eele keÀesCeles HeefjJele&ve Peeues Deens ? HeefjJele&ve nesC³eemeeþer
keÀesCekeÀesCeles IeìkeÀ peyeeyeoej Deensle ? ³ee ieesäeR®ee DeY³eemeosKeerue ³ee Meeðeeletve kesÀuee peelees.
ûeeceerCe Hegvej&®evee :
ûeeceerCe meceepeeuee melele Yes[meeJeCeeN³ee mecem³ee keÀesCel³ee Deensle ? l³ee mees[efJeC³eemeeþer
keÀesCekeÀesCeles GHee³e ³eespee³euee nJesle? ³ee meJee¥®ee DeY³eeme ûeeceerCe meceepeMeem$e keÀjles.
DeeleeHe³e¥le®³ee efJeJes®eveeJeªve ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe efJemle=le Demetve l³eeceO³es DeveskeÀ yeeyeeR®ee
DebleYee&Je keÀjC³eele Deeuesuee Deens.
1.4 ûeeceerCe meceepee®³ee J³eeK³ee
ûeeceerCe meceepe cnCepes keÀe³e? ns HeenC³eemeeþer Kes[îeeb®³ee efJeefJeOe J³eeK³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes
peªjer®es Deens.
HegjeCeele ieeJeeb®eer eEkeÀJee ûeeceerCe mecegoe³ee®eer keÀuHevee Heg{erueÒeceeCes mHeä kesÀuesueer Dee{Ules.
1) ``efpe®³ee YeesJeleer keÀero&meeo - Jeeefnleeruee ³eesi³e - peceerve Deens DeeefCe efpe®³eeceO³es ceeleyyej
MeslekeÀjer Je DeveskeÀ cepetj Deensle, DeMee Jemleeruee ieeJe cnCeleele.''
³ee®e DeeOeejeJej ef$e.vee. De$es ³eebveer ûeeceerCe mecetne®eer keÀuHevee Heg{erueÒeceeCes mHeä kesÀueer Deens.
les cnCeleele,
2) Kes[Ces cnCepes peceerve keÀmeCes DeeefCe Kes[tle cnCepes peceerve keÀmeCeeje lesJne Kes[glee®eer peer
Jemleer les Kes[s, p³eeceO³es ÒeOeeve Oeboe Mesleer Je p³eeceO³es YejC³ee®eer Jemleer MeslekeÀN³ee®eer Demelesl³ee ieeJeeuee ueeskeÀ Kes[s eEkeÀJee ieeJeþs cnCeleele.munotes.in

Page 5

5
3) efYeVelee oeKeefJeCeeN³ee efJeefMeä veeJeecegUs megmHeä DeesUKeuee peeCeeje efYeVe meeceeefpekeÀ IeìkeÀ
cnCetve ogmejs ueeskeÀ DeeefCe mJele : p³ee meceepeeleerue jefnJeemeer ceeveleele Demee Iejeb®ee mecetncnCepes Kes[s nes³e.
4) keÀener JesUe meecegoeef³ekeÀ DeMee ueeieJe[³eesi³e peceerve meceeJesMekeÀ Demeuesu³ee efveef½ele YetÒeosMeele
keÀe³ece®es JeemleJ³e keÀjCeeN³ee DeveskeÀ kegÀìgbyee®ee meceg®³e³e cnCepes ûeeceerCe meceepe nes³e. ÒeecegK³eevesMesleer J³eJemLee, vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeMeer Ieefveÿ mebyebOe, Deble&iele ÞesCeer j®evee, meeceeefpekeÀieefleMeerueles®ee DeYeeJe Fl³eeoer JewefMeäîes ûeeceerCe meceepee®³ee meboYee&le Dee{Uleele.
5)
Dictionary of Social Science ceO³es ûeeceerCe mecetneme keÀener JewefMeäîee®³ee DeeOeejeJej
HeefjYeeef6)
Encyclopaedia of social Sciences ceOeerue Village Community ³ee
uesKeele Prak ³eebveer ûeeceerCe mecegoe³ee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes kesÀueer Deens.
ûeeceerCe mecegoe³e HejmHejmebyebefOele DeLeJee DemebyebefOele DeMee J³ekeÌleer®ee mecetn Deens. pees SkeÀ
kegÀìgbyeeHes#ee ceesþîee kegÀìgbyeele peJeUpeJeU eEkeÀJee SkeÀe®e ieuueerle jenlees. meeceev³ele : ke=À7) efmecme ³eebveer ûeeceerCe mecegoe³ee®ee GuuesKe ÒeecegK³eeves MeslekeÀN³eeb®eer Jemleer Demee®e kesÀuee Deens
lej Þeer. cegkeÀpeea ûeeceerCe mecegoe³ee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes keÀjleele.
8) ûeece ne Demee mecegoe³e Deens p³eele legueveelcekeÀ¢äîee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ meceevelee,
DeewHe®eeefjkeÀlee, ÒeeLeefcekeÀ mecetne®es ÒeeOeev³e Je pevemebK³es®eer keÀceer IevelJe ner JewefMeäîes Dee{Uleele.Mesleer ne ÒecegKe J³eJemee³e Demelees.
ûeeceerCe #es$ee®³ee Jejerue J³eeK³eebJeªve mHeä nesles keÀer kegÀìgbyee®ee ÒekeÀej meeceeefpekeÀ mebyebOe
efJeefMeä mJeªHe Je J³eJemee³eeyeeyeele ne mecegoe³e mJele:®es SkeÀ mJeleb$e DeefmlelJe mHeä keÀjlees. Òel³eskeÀosMee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ Òeefleceevee®es SkeÀ JesieUs JewefMeäîe Demetve l³eeb®es ÒeefleeEyeye l³ee l³ee osMee®³ee mecegoe³ee le
He[uesues efomeles. cnCetve®e Flej osMeeleerue ûeeceerCe mecetnele Dee{Utve ³esCeeN³ee meJe&meeOeejCeJewefMeäîeebJ³eefleefjkeÌle Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®eerner keÀener mJeleb$e JewefMeäîes Dee{Utve ³esleele. ³eeJewefMeäîeeb®ee Lees[ke̳eele GuuesKe Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1.5 Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®eer JewefMeäîes
1) kegÀìgbyeeJej DeeOeeefjle meceepepeerJeve Je meb³egkeÌle kegÀìgbyeHe×leer :
ûeeceerCe meceepej®evesle kegÀìgbye ns keWÀêmLeeveer Demetve meceepepeerJeveele l³eeme Del³eeefOekeÀ cenÊJemunotes.in

Page 6

6
Deens. Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeele J³ekeÌleeruee ÒeeOeev³e vemetve l³ee®eer meeceeefpekeÀ Òeefleÿe yeN³ee®e ÒeceeCeelel³eeb®³ee kegÀìgbyeeJej DeJeuebyetve Demeles. J³ekeÌleer DecegkeÀ SkeÀe kegÀìgbyee®eer meYeemeo cnCetve DeesUKeueer peeles.meeceeefpekeÀ efve³eb$eCee®³ee ¢äervesosKeerue kegÀìgbye®e cenÊJee®es þjles. J³ekeÌleerHes#ee kegÀìgbyeeJej®e DeefOekeÀmeeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Demeles. Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ Je jepeveweflekeÀ #es$eebleosKeerue kegÀìgbyee®³ee meJe&meYeemeoele SkeÀer Je meceevelee Dee{Ules. ûeeceerCe #es$eele kegÀìgbyee®es meJe& meYeemeeo DeefOekeÀ ÒeceeCeelekegÀìgbyeeJej DeJeuebyetve Demeleele. DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ iejpeeb®eer Hetleea keÀjC³ee®es keÀe³e&kegÀìgbye®e keÀjerle Demeu³eeves J³ekeÌleerJej keggÀìgbyee®ee meJee&le DeefOekeÀ ÒeYeeJe Demeuesuee efomelees.
Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³eele meb³egkeÌle kegÀìgbyeHe×leer ÒeecegK³eeves Dee{Ules. ceelee, efHelee l³eeb®eer
cegues Je DeveskeÀ efHe{îeebHe³e¥le®es meom³e SkeÀe®e Iejele, SkeÀe®e meeceeefpekeÀ ceeueceÊesJej DeeHeueerGHepeerefJekeÀelcekeÀ keÀjleevee efomeleele. Yeejleeleerue meb³egkeÌle kegÀìgbyeHe×leer efHele=meÊeelcekeÀ Deens. kegÀìgbyeelee rue
Je=× J³ekeÌleer kegÀìgbyee®ee keÀlee& cnCetve DeesUKeueer peeles. Mesleer ne ÒeOeeve J³eJemee³e Demeuesu³ee peerJeveemeHeesDeûeieC³e meceepeMeeðe%e mejesefkeÀve Je efpecejcesve ³eebveer meebefieleuesues ûeeceerCe mecegoe³e HegjsHetj ueeiet
He[les. `kegÀìgbyeJeeoe®eer' keÀuHevee mHeä keÀjleevee mejesefkeÀve Je ieeuHeerle cnCeleele, ``kegÀìgbye ûeeceerCemeceepe peerJevee®eer SkeÀ cetueYetle meeceeefpekeÀ mebmLee Demeu³eecegUs ûeeceerCe kegÀìgbyeeleerue JewefMeäîeeb®eer íeHe³ee ke=Àef(Familism) ³ee Meyoe®ee JeeHej kesÀuee peelees. meJe& ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ mebmLee Je
meeceeefpekeÀ mebyebefOe³eeJej keÀewìgbefyekeÀ mebyebOee®eer íeHe He[uesueer Demetve jepeveweflekeÀ #es$eeleosKeerue jepee JeÒepes®ee mebyebOe efHelee-Heg$ee®³ee mebyebOeemeejKee DemeeJee, p³eele MeemekeÀ ÒepeskeÀefjlee efHel³ee®eer YetefcekeÀeJeþJeerle Demelees. Lees[ke̳eele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, Yeejleer³e ûeeceerCe J³ekeÌleer®³ee peerJeveeleerue meJe&DebieeJej kegÀìgbyee®ee HetCe& ÒeYeeJe Demeuesuee efomelees.''
2. peeefleÒeLesJej DeeOeeefjle meceepej®evee :
Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³eele meb³egkeÌle kegÀìgbyeeme efpelekesÀ cenÊJe Deens eflelekesÀ®e cenÊJe peeefleÒeLesuee
osKeerue Deens. DeepeosKeerue ûeeceerCe mecegoe³eele Heo, opee& Je meeceeefpekeÀ mebyebOee®es mJeªHe peeleervegmeej®eefveef½ele Peeuesues efomeles. mebHetCe& mecegoe³e peeleer®³ee DeeOeejeJej®e DeveskeÀ Keb[eble efJeYeeefpele Peeuesueeefomelees. kegÀìgbyee®³ee efve³eceeFlekesÀ®e peeefleefve³ecee®es Je®e&mJe ûeeceerCe ueeskeÀebJej Deens.
J³eJemee³ee®es jnm³e DeeHeu³ee®e peeleerle jeneJes ³ee GÎsMeeves Òel³eskeÀ peeleer®es meom³e mJele :®ee
SkeÀ mJeleb$e J³eJemee³e keÀjerle Demetve ûeeceerCe DeeefLe&keÀ peerJeveele ³ee meJe& peeleer HejmHejebJej DeJeuebyetveDemeu³ee lejer Òel³eskeÀ peeleer®ee l³eeb®³ee HejbHejeiele J³eJemee³eeJej SkeÀeefOekeÀej Demeuesuee efomelees. Mesleer®eeJ³eJemee³e cee$e ³eeuee DeHeJeeo Deens.
Kes[îeeleerue #es$eer³e efJeYeeieCeerosKeerue peeleer®³ee DeeOeejeJej®e Peeuesueer Demeles. [e@. FjeJeleeryeeF&
keÀJex ³eebveer kesÀuesu³ee ûeeceerCe #es$ee®³ee DeO³e³eveele l³ee cnCeleele SKeeÐee ûeeceerCe efJeYeeiee®ee vekeÀeMeeHeeefnu³eeme Demes efometve ³esles keÀer, Òel³eskeÀ peeleer®es JeemleJ³e Kes[îee®³ee SkeÀe efJeefMeä Yeeieele efomeles.munotes.in

Page 7

7
keÀener efveJe[keÀ peeleer®³ee ueeskeÀeb®eer Iejs ieeJeele SkeÀceskeÀeb®³ee peJeU Demeleerue. Hejbleg DemHe=M³e peeleercee$e ieeJeeHeemetve Lees[s otj, JesieUs JeemleJ³e keÀjleele. ye´eïeCeDeeUer, meesveejDeeUer, kegbÀYeejJee[e nerveeJes ³ee®eer®e ÐeeslekeÀ Deensle. cenejeä^eleerue Òel³eskeÀ Kes[îeele cenejJee[e Dee{Utve ³eslees Je lesLes®ecenejpeeleer®³ee ueeskeÀeb®eer Jemleer Demeles, Demes Dee{Utve ³esles. ieeJeele Òel³eskeÀ peeleer®es JesieUs efveJeememLeeveDemeC³ee®³ee ³ee ÒeJe=Êeer®es mHeäerkeÀjCe peeleer®eer Þesÿ, keÀefveÿlee, Meg× - DeMeg×les®eer YeeJevee eEkeÀJeeÒel³eskeÀ J³eJemee³eekeÀefjlee DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer peeiee ³eeb®³ee DeeOeejeJej keÀjlee ³esF&ue. [e@. FjeJeleeryeeF&keÀJex®³ee celes, Yeejleer³e mebmke=Àleerle mJele :®ee SkeÀ mJeleb$e ieì keÀªve JesieUs jenC³ee®eer ÒeJe=Êeer cegUele®eDeens.
ûeeceerCe vesle=lJee®es mJeªHeosKeerue yeN³ee®e ÒeceeCeele peeleer®³ee DeeOeejeJej®e efveef½ele nesles. ûeeceerCe
#es$eele DeepeosKeerue HejbHejeiele vesle=lJeeme efJeMesLees[ke̳eele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, opee&, Heo, meeceeefpekeÀ mebyebOe, J³eJemee³e,efveJeememLeeve,
ûeeceerCe vesle=lJe ³ee meJe& yeeyeleerle Deepener Yeejleer³e ûeeceerCe peerJeveele peeleeRvee efJeMes3) ûeeceerCe mecegoe³ee®es SkeÀekeÀer mJeªHe :
Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®ee yee¿e peieeMeer HeÀej®e Lees[e mebyebOe neslee. He=LekeÀ mJe³ebHetCe& Je
SkeÀekeÀer Demes meceepepeerJeve ns Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®es DeeieUs efJeefMeäîe Deens.
Charles Metcalf
cnCeleele, ûeeceerCe mecegoe³e ueneveMee mebIejep³ee®³ee mJeªHeele Deensle. l³eeb®³eepeJeU l³eeb®³ee iejpeeb®³eeHetleea®eer meeOeves HetCe& Demetve yee¿e mebyebOeeHeemetve les HetCe&le : mJeleb$e Deensle.
ûeeceerCe mecegoe³eele ne JesieUsHeCee efvecee&Ce nesC³ee®es cenÊJee®es keÀejCe cnCepes ³ee #es$eeleerue
DeLe&J³eJemLee Deens. peerJeveeme DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee efvejefvejeȳee Jemlet®es GlHeeove ûeeceerCe #es$eeleefvejefvejeȳee peeleeRkeÀ[tve nesle Demeles. DeeefLe&keÀ¢äîee ûeeceerCe #es$eele efvejefvejeȳee peeleeRkeÀ[tve nesleDemes. DeeefLe&keÀ¢<ìîee ûeeceerCe mecegoe³e ne mJe³ebHetCe& ieì neslee. DeeHeu³ee meJe&meeOeejCe iejpeeb®³ee HetleeakeÀefjlee³ee mecegoe³eeme ogmeN³ee mecegoe³eeJej DeJeuebyetve jeneJes ueeiele veJnles. Oeev³e, keÀeHe[ Je Iejs yeebOeC³eekeÀefjleeueeieCeejs meeceeve l³ee l³ee mecegoe³eele®e GHeueyOe nesle Demes. l³ee®³ee iejpeeosKeerue l³ee keÀeUele ce³ee&efole®enesl³ee.
ceveesjbpeve, efMe#eCe Je meeceeefpekeÀ megj#es®es keÀe³e& kegÀìgbyemebmLee keÀjerle nesleer. l³eemeeþer FlejebJej
DeJeuebyetve jeneJes ueeiele veJnles. jepekeÀer³e #es$eeleosKeerue peeleerHeb®ee³eleeRvee Je ûeeceHeb®ee³eleeRvee l³ee efJeefMe ä
ûeeceerCe #es$eeyeeyele HetCe& DeefOekeÀej osC³eele Deeues Deensle. jepee ûeeceerCe #es$ee®³ee keÀesCel³ee®e J³eJenejele{JeUe{JeU keÀjerle veJnlee. Iejs me[keÀe, yeepeej, mceMeeveYetceer, osJeUs, efJeefnjer, leueeJe, kegÀjCes Fl³eeoermeJe& yeeyeeRJej ûeeceÒecegKee®es efve³eb$eCe Demes. ûeeceHeb®ee³eleer, ûeecemebj#eCee®es, v³ee³eoevee®es keÀe³e& keÀjerle.keÀj Jemetue keÀªve mejkeÀejer Keefpev³eele YejC³ee®es keÀe³e&osKeerue l³ee®es®e nesles. ûeeceHeb®ee³eleer Fleke̳eeMekeÌleer Meeueer nesl³ee keÀer, jepeeves efkeÀleerner keÀj yemeefJeues lej l³eeHewkeÀer keÀesCeles pevelesJej ueeiet keÀjeJesl e.
³ee yeeyele®es DeefOekeÀej l³eeb®es nesles. DeMee leNnsves jepekeÀer³e #es$eele SkeÀe mJe³ebHetCe& mebmLes®³ee mJeªHeeleûeeceHeb®ee³ele Je peeefleHeb®ee³ele keÀe³e& keÀjerle Demeu³eecegUs ³ee ¢äervesosKeerue SkeÀe ûeeceerCe mecegoe³ee®eeFlej #es$eebMeer HeÀej®e keÀceer mebyebOe ³esle neslee.munotes.in

Page 8

8
ûeeceerCe mecegoe³ee®³ee SkeÀekeÀer mJeªHee®es eflemejs cenÊJee®es keÀejCe cnCepes JeenletkeÀ meb®eejmeeOeveeb®ee
DeYeeJe ns Deens. Deepe®³ee IeìkesÀueeosKeerue Yeejleeleerue yejer®eMeer ûeeceerCe #es$es JeenletkeÀ meeOeveebveer HejmHejebMee r
pees[uesues veenerle. GHeueyOe Demeuesu³ee yewueiee[erle ³ee JeenletkeÀ meeOevee®³ee mee¿eeves SkeÀe ce³ee&efole#es$eele ³esCes-peeCes nesle Deens. meeOeveeb®³ee DeYeeJeecegUs osKeerue ûeeceerCe mecegoe³e Flej mecegoe³eeHeemetveJesieUs He[uesues efomeleele. lemes®e efMe#eCee®³ee DeYeeJeecegUs Jele&ceeveHe$es, ceeefmekesÀ, jsef[Dees ³ee mebosMeJeenkeÀmeeOeveeb®eeosKeerue efJeMesieeJe ns®e l³eeb®es efJeée nesles. Hejbleg efoJemeWefoJeme ner HeefjefmLeleer yeouele Deens. mecegoe³eele HeefjJele&ve nesleDeens Demes efomeles.
4. kegÀìgbye DeLe&J³eJemLee :
Yeejleer³e ûeeceerCe #es$eele ke=ÀueeskeÀ Òel³e#eele MesleerJej DeJeuebyetve Deensle Je 5 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ MesleerMeer mebyebefOele DemeCeeN³ee Flej J³eJemee³eeJ ej
DeeHeueer GHepeerefJekeÀe keÀjleele. cenejeä^emeejK³ee DeewÐeesefiekeÀ¢äîee efJekeÀefmele ÒeebleeleosKeerue 64 ìkeÌkesÀueeskeÀ Mesleer keÀjleele. ³ee J³eJemee³ee®es meJee&le cenÊJee®es JewefMeäîe cnCepes ³ee J³eJemee³eeleerue ceveg<³ee®eemebyebOe peerefJele Je efJekeÀefmele JemletbMeer cnCepes Òel³e#e efvemeiee&Meer Demelees.
ûeeceerCe #es$eeleerue yengleskeÀ meJe& ueeskeÀ J³eJemee³eeves MeslekeÀjer Demeues lejer DeeefLe&keÀ opee&, l³eeb®³ee
keÀecee®es mJeªHe, jenCeer ³eeyeeyele efYeVelee Demeles. keÀener ueeskeÀebpeJeU DeefOekeÀ Mesleer Demeles, lej keÀeneRpeJeUkeÀceer. keÀener ueeskeÀlej Meslecepegjer keÀªve®e DeeHeueer GHepeerefJekeÀe keÀjleele. lemes®e ûeeceerCe #es$eele DemesnerkeÀener ueeskeÀ Demeleele keÀer pes Òel³e#e Mesleer keÀjerle veenerle. Hejbleg l³eeb®ee J³eJemee³e MesleerMeer mebyebefOeleDemelees. Goe. ueesnej, megleej, ®eebYeej.
ûeeceerCe #es$eeleerue DeLe&J³eJemLes®ee efveJee&ner DeLe&J³eJemLee
(Substance Economy) cnCetve
GuuesKe keÀjlee ³esF&ue. peerJeveeleerue keÀceerlekeÀceer Je DeefveJee³e& iejpeeb®eer Hetleea ner J³eJemLee keÀjles. J³eJemLesl e
mejU meesH³ee meeOeveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. ³ee DeLe&J³eJemLesle mecegoe³e mJe³ebHetCe& Demelees. Yeejleer³eûeeceerCe DeLe&J³eJemLesle ner meJe& JewefMeäîes Dee{Uleele. GHeYeesieekeÀefjlee GlHeeove ns leÊJe efveJee&nerDeLe&J³eJemLesle Demeles. Hejbleg yeouel³ee HeefjefmLeleerle ner JewefMeäîes nUtnUt keÀceer nesle Deensle. DeepeMeslekeÀjer J³eeHeejer ¢äer keÀesveeletve Mesleer keÀjleevee efomelees. ûeeceerCe #es$eele Peeuesuee ne SkeÀ ®eebieuee yeouecnCeeJee ueeiesue.
5. efJeMesJ³eJemee³e efJeMesÒeejbYe Peeuee. veeiejer #es$eele SkeÀe®e J³eJemee³ee®³ee DeveskeÀ Yeeieele efJeefMeä ueeskeÀ®e keÀe³e& keÀjleele Jel³ee®e #es$eele les ÒeeJeerC³e efceUefJeleele. Goe. keÀeHe[ le³eej keÀjCeejs Je ceMeerve ogªmle keÀjCeejs JeieUsDemes efJeMes

Page 9

9
6. meeceeefpekeÀ SkeÀªHelee :
meeceeefpekeÀ mJeªHee®³ee ¢<ìerves ûeeceerCe mecegoe³ee®eer DeJemLee DeeefoJeemeer peceeleer Je veeiejermecegoe³e
³eeb®³eeceOeerue Deens. ³eele oesneW®eerner keÀener ue#eCes Dee{Uleele. DeeefoJeemeer peceeleerle Dee{Utve ³esCeejsmeeceeefpekeÀ SkeÀªHeles®es leÊJe ³eele DeefOekeÀ ÒeceeCeele Je veeiejer mecegoe³eele Dee{UCeejs meeceeefpekeÀ efJeûeeceerCe meceepe ne MeslekeÀN³eeb®ee meceepe Demeu³eeves meJe& ueeskeÀ SkeÀe®e J³eJemee³eele Demeleele.
SkeÀe®e efþkeÀeCeer yeje®e keÀeU JeemleJ³e Je Flej mebmke=Àleer®ee keÀceer mebyebOe ³eecegUs meebmke=ÀeflekeÀ HejbHejejefleefjJeepe, Oeeefce&keÀ efJeéeeme, veerleer-Deveerleer®³ee keÀuHevee, Yee7. meeceeefpekeÀ ieefleMeerueles®ee DeYeeJe ë
meceepeMeeðeele ieefleMeeruelee cnCepes mlejerkeÀjCee®³ee J³eJemLesle ieleer eEkeÀJee efmLeleerceO³es HeefjJele&ve.
pej ³ee ieleer eEkeÀJee efmLeleerceOeerue ³ee HeefjJele&vee®es opee& Je YetefcekesÀle yeoue nesle Demesue, HeCe meeceeefpekeÀJeiee&®³ee opee&®³ee efmLeleerle HeefjJele&ve nesle vemesue lej l³eeme mecemlejer³e
Horizontal HeefjJele&veMeeruelee
Demes cnCeleele. pej ³ee Heo Je YetefcekesÀleerue HeefjJele&veeves meeceeefpekeÀ Jeiee&®³ee efmLeleerle HeefjJele&ve nesleDemesue, lej ³ee HeefjJele&veMeeruelesme eEkeÀJee ieefleMeeruelesme
(vertical) efJecnCeleele.
ieefleMeerueles®³ee Jejerue J³eeK³esJeªve Demes efomeles keÀer, HeefjJele&vee®³ee yeeyeleerle ûeeceerCe Je veeiejer
#es$eele HeÀej ceesþs Deblej Deens. ûeeceerCe #es$eele ner ieefleMeeruelee DeefleMe³e keÀceer Deens. kegÀìgbyee®ee peesJ³eJemee³e Demesue lees®e efHe{îeevedefHe{îee megª Demelees Je l³ee J³eJemee³eevegmeej efceUCeeje opee&osKeeruelemee®e keÀe³ece Demelees. peeleervegmeej eEkeÀJee pevceevegmeej J³eJemee³e Je meeceeefpekeÀ opee& ne DeeOeejDemeu³eeves ieefleMeeruelee keÀceer efomeles. ³ee Gueì veeiejer #es$eele cee$e mebHeÊeer, keÀewMeu³e, yeg×er ³eeb®³eeDeeOeejeJej meeceeefpekeÀ opee& efceUle Demeu³eeves Heo eEkeÀJee opee& yeoueefJeCes meesHes Demeles. lemes®e meeceeefpekeÀÒeef¬eÀ³es®ee ne efve³ece Deens keÀer, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ JeeleeJejCeele pesJne HeefjJele&ve nesleele lesJneTOJe&cegKeer
Vertical ieefleMeerueles®es DeveskeÀ ceeie& ceeskeÀUs nesleele. veeiejer #es$eeHes#ee ûeeceerCe #es$eele
meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&ve DeefleMe³e cebo Deens. l³eecegUs ieefleMeeruelesuee efJeMes#es$eer³e HeefjJele&vee®eer ieleerosKeerue ûeeceerCe #es$eele keÀceer®e Deens. ûeeceerCe mecegoe³e yeN³ee®e ÒeceeCeele
mJe³ebHetCe& Demeu³eeves Je HejbHejeiele Mesleer ne J³eJemee³e Demeu³eecegUs J³eJemee³ee®³ee efveefceÊeeves eEkeÀJee J³eJemee³eMeesOeC³eemeeþer SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeC³ee®eer ÒeJe=Êeer ûeeceerCe #es$eele keÀceer®e efomeles.lemes®e kegÀìgbyee®³ee yebOeveele J³ekeÌleer FlekeÀer yeebOeueer iesueer Demeles keÀer DeeHeues kegÀìgbye mees[tve otj peeC³ee® eer
keÀuHevee efleuee menveosKeerue nesle veener. ³ee Gueì veeiejer #es$eele J³eJemee³e Je J³eeHeejeefveefceÊe J³ekeÌleerSkeÀe ef"keÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeC³eeme menpe le³eej nesles.
8. yeueglesoejer®eer J³eJemLee :
Yeejleer³e meceepepeerJeveele peeefleJ³eJemLesle cenÊJee®es mLeeve Deens. l³eecegUs peeefleJ³eJemLesJejmunotes.in

Page 10

10
DeeOeeefjle yeueglesoejer J³eJemLeeosKeerue Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³eele cenÊJee®eer ceeveueer peeF&. FlekesÀ®eveJns lej Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®es ns DeeieUs®e JewefMeäîe Deens. ³ee J³eJemLes®es mHeäerkeÀjCe keÀjleeveeDee@keÌmej uesefyeme cnCeleele, ``³ee J³eJemLesceO³es ieeJeeleerue Òel³eskeÀ peeeflemecetnekeÀ[tve DeMeer DeHes#ee kesÀueerpeeles keÀer, les ogmeN³ee peeeflekegÀìgbyee®eer efve³eesefpele mesJee keÀjleerue''. ³ee ÒeLesvegmeej SkeÀe efJeefMeä mecegoe³e ele
jenCeeN³ee efJeefYeVe peeleeR®³ee ueeskeÀebveer Flej peeleeR®eer keÀener ÒeceeefCekeÀ mesJee keÀjeJeer Je ³ee mesJes®³ee ceesye ou³eele
Flej peeleeRveer l³eeb®³ee GojefveJee&ne®eer J³eJemLee keÀjeJeer. Goe. meesveej oeefieves le³eej keÀjerle, ueesnejMesleermeeþer ueesKeb[er DeJepeejs, megleej ueekeÀ[er DeJepeejs le³eej keÀjerle Je l³eeb®³ee ceesyeou³eele ³epeceeveekeÀ[tveJe (Mutual
obligation) peeefCeJesves SkeÀceskeÀebMeer yeebOeu³ee nesl³ee.
meeceeefpekeÀ megj#ee GÊejoeef³elJeHetCe& meeceeefpekeÀ yebOeve, keÀceerlekeÀceer J³eeJemeeef³ekeÀ mHeOee&, meeceeefpekeÀ
efve³eb$eCee®es ÒeYeeJeer meeOeve ns ³ee ÒeLes®es keÀener iegCe meebielee ³esleerue. Hejbleg HeefjJele&vee®³ee DeesIeele pesJneG®®epeeleeRvee ³ee ÒeLes®³ee veeJeeKeeueer keÀefveÿ peeleeR®eer efHeUJeCetkeÀ megª kesÀueer lesJne HejmHej menkeÀe³ee&®³eeGÎsMeeves megª Peeuesueer ner ÒeLee meceepeele pee®ekeÀ þjueer. yeoueuesu³ee meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerle efle®esÒe³eespeveosKeerue Gjues veener. l³eecegUs Deepe ner ÒeLee peJeUpeJeU veä HeeJeu³eemeejKeer®e Deens.
9) pevecelee®es DeefOekeÀ cenÊJe :
ûeeceerCe mecegoe³e DeekeÀejeves ueneve Demelees. l³eeleerue meom³eeb®eer mebK³ee ce³ee&efole Demeles Je meJe&
meom³e SkeÀceskeÀebvee Òel³e#e DeesUKeCeejs Demeleele. Lees[ke̳eele cnCepes ne mecegoe³e ÒeeLeefcekeÀ mecetne®³eemJeªHeele DeeHeues peerJeve J³eleerle keÀjlees. J³eeqkeÌlepeerJevee®³ee Òel³eskeÀ DebieeMeer mecetne®ee Òel³e#e mebyebOeDemeu³eecegUs ûeeceerCe mecegoe³e pevecelee®ee efJeMesMespeeN³eeb®³ee eEveos®eer meJee¥vee Yeerleer Jeeìle Demeles, keÀejCe jep³ee®³ee v³ee³eeue³eele Peeuesu³ee efMe#esHes#eener efMe#ee peerJeIesCeer Jeeìles.
10) Oece&, ª{er Je HejbHejeb®ee DeefOekeÀ ÒeYeeJe
veeiejer #es$eeHes#ee ûeeceerCe meceepeeJej Oece&, ª{er Je HejbHejeb®ee DeefOekeÀ Heie[e Demeuesuee efomelees.
ûeeceerCe meceepeele Oecee&®³ee yeeyeleerle lekeÀe&Hes#ee Þe×suee®e DeefOekeÀ cenÊJe Deens. Oecee&®es mJeªHe HejbHejsves Jemebmke=Àleer®ee Jeejmee cnCetve l³eeb®³eekeÀ[s pemes ®eeuele Deeues lemes®e les efomeles. mel³e-Demel³e eEkeÀJee ³eesi³eDe³eesi³eles®eer MeneefveMee keÀjC³ee®eer l³eebvee iejpe Jeeìle veener. osJeosJeleebyeeyele®³ee l³eeb®³ee keÀuHeveeceeveJeerke=Àle
Anthropomorphic Deensle. DeeefoJeemeer meceepeele Dee{Utve ³esCeejer DeelceJeeoe®eermunotes.in

Page 11

11
peeogìesC³ee®eer keÀuHevee Yeejleer³e ûeeceerCe vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®³ee #es$eele Deepener Oecee&®es SkeÀ Debie þjuesDeens. Deepe®³ee efJeMeeue ³egieeleosKeerue vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®³ee JesUer F&éejekeÀ[s OeeJe IesC³ee®eer, HetpeeDe®ee&,Oeeefce&keÀ Devegÿeves keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer ûeeceerCe #es$eele efomeles.
Yeejleeleerue ûeeceerCe #es$eele ÒeecegK³eeves eEnot, cegmeueceeve Je yeew× Oecee&®es ueeskeÀ jenleele. Hejbleg
Oeeefce&keÀ GlmeJeeb®³ee JesUer ns meJe& ueeskeÀ SkeÀmeeLe Yeeie Iesleevee efomeleele. Oecee&ves eEnot Demetve cegmeueceeveHeerj, oiee& ³eeb®³eeHeg{s veJeme keÀjCeeN³eeb®eer mebK³ee Deepener keÀceer veener eEkeÀJee eEnogosJeleeb®³ee HeeueKeerkeÀefjle e
ojJe(Mac iver) ³eebveer ceesþîee ceeefce&keÀ
jerleerves kesÀues Deens. MeslekeÀjer efvemeiee&keÀ[s keÀueekeÀeje®³ee meeQo³ee&lcekeÀ ¢efäkeÀesveeletve Heenle veener eEkeÀJeeJew%eeefvekeÀe®³ee ef®eefkeÀlmekeÀ ¢efäkeÀesveeletve l³eeceeieerue jnm³ee®ee MeesOe IesC³ee®ee lees Òe³elve keÀjerle veener,lej efvemeiee&keÀ[s lees efce$e eEkeÀJee Me$et, Oeev³e efHekeÀefJeCeeje, HeeTme Hee[Ceeje eEkeÀJee JeeoU, Hetj DeeCeCeeje³ee ¢efäkeÀesveeletve Heenlees. ce@keÌme mHe=uej®³ee celes Yeejleele Fbê, JeªCe met³e&, ®ebê Fl³eeoeRvee osJelee ceevetvel³eeb®eer Hetpee keÀjC³ee®es keÀejCeosKeerue ns®e Deens.
11. ûeeceerCe keÀuee :
Yeejleer³e ûeeceerCe keÀuesJejosKeerue Oece&, efvemeie& Je kegÀìgbyeeb®ee yeje®e ÒeYeeJe Demeuesuee efometve ³eslees.
ûeeceerCe mecegoe³eele l³eeb®eer ef®e$ekeÀuee, cetefle&keÀuee, ueeskeÀieeLee, ve=l³e, veeìkeÀ Deeoer meJe&®e l³eeb®³eeOeeefce&keÀ efJeéeemeeme DevegketÀue Demes®e Demeleele. keÀues®³ee #es$eele veeiejer #es$eeÒeceeCes SKeeoer J³ekeÌleer®eveJns lej meJe& kegÀìgbye®³ee kegÀìgbye®e Òeefme× Demeles. ûeeceerCe keÀuee l³eeb®³ee meeO³ee Je mejU peerJevee®es KeN³eeDeLee&ves ÒeefleefveefOelJe keÀjles. Goe. mebieerlee®³ee #es$eele JeeHejueer peeCeejer GHekeÀjCes Deieoer meeOeer JeieeJeeleu³ee keÀejeefiejebveer yeveefJeuesueer Demeleele. veeìkesÀ GIe[îee cewoeveele nesleele Je peeieeosKeerue HegÀues,Heeves, efHemes ³ee vewmeefie&keÀ meeOeveebveer®e Me=bieejuesueer Demeles. efvejefvejeUer ueeskeÀieerles eEkeÀJee ve=l³eieerles osKeerue
ueeJeCeer, keÀeHeCeer, ceUCeer®³ee JesU®eer eEkeÀJee $eÝletbMeer mebyebefOele DeMeer®e Demeleele. l³eele veeiejer keÀJeer®esMeyoeb®es DeJe[byej veener lej meeOeer Yee12.eqðe³eeb®ee efvecve meeceeefpekeÀ opee& :
HetJeea®³ee keÀeUer Yeejleer³e ûeeceerCe meceepe ðeer®ee opee& HegªefHe$e=meÊeelcekeÀ kegÀìgbyeJ³eJemLee Demeu³eeves meJe& DeefOekeÀej HegªJ³eJenejele ðeer®es cele Iesleues peele vemes. efle®³ee celeeuee eEkeÀceleosKeerue veJnleer. efle®es #es$e cegueeb®es HeeueveHe esJe Iejiegleer keÀeceeHegjles®e ce³ee&efole nesles. yeeueefJeJeene®eer ÒeLee ª{ nesleer. mecepe ³esC³eeDeieesoj®e efle®eeefJeJeen nesle Demes. pees[eroeje®³ee efveJe[eryeeyeleosKeerue efle®es cele Iesleues peele vemes. eqm$e³eebvee efMe#eCevemes. leer HetCe& DebMeeves Hegª13. efvecve Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ opee& :
Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³eele efMe#eCee®ee DeYeeJe®e Deens. Yeejleer³e Meeues³e efMe#eCee®ee Òemeej
Fbûepeer Deeceoeveerle®e Peeuee Je leesosKeerue veeiejer #es$eele®e. ûeeceerCe #es$ee®eer Mew#eefCekeÀ Òeieleer keÀjC³ee®esÒe³elve mJeeleb$³eesÊej keÀeUele nesle Deensle, Hejbleg l³eeme cnCeeJes eflelekesÀ ³eMe ueeYeues veener.munotes.in

Page 12

12
Yeejleer³e ûeeceerCe peveles®ee DeeefLe&keÀ opee&osKeerue efveke=Àä Deens. eflejebmeeþer Oeev³e efHekeÀJeCeeje
MeslekeÀjer mJele: DeOe&Heesìer jenlees. ûeeceerCe #es$eeleerue ³ee efveOe&veles®es ÒecegKe keÀejCe cnCepes Mesleer®es ceeieme uesues
leb$e Deens. Flej osMeeyejesyej Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®³ee oj[esF& Jeeefmees³e veener Je l³eecegUs Mesleer HetCe&le: efvemeiee&Jej DeJeuebyetve Deens. peceerveoej, meeJekeÀejMeener ¿eemeejK³eeÒeLeebcegUs osKeerue Yeejleer³e MeslekeÀjer DeefOekeÀ efveOe&ve Je keÀpe&yeepeejer Peeuesues Deens.
14. meeOes Je ÒeeceeefCekeÀ peerJeve :
ûeeceerCe meceepeeceO³es Depetvener yengmebK³e efþkeÀeCeer HeejbHeefjkeÀ Mesleer leb$ee®ee®e JeeHej kesÀuee peelees.
leb$e%eevee®ee DeJeuebye kesÀuee peele veener. l³eecegUs Mesleer J³eJemee³eeletve pescelesce GlHeVe efceUles. DebOeÞe×e,efvej#ejlee, Jesþefyeieejer, osJeYeesUsHeCee F. keÀejCeebcegUs ³ee meceepee®³ee ÒeieleerceO³es ceesþs De[mej efvecee&CePeeues Deensle. DeefleMe³e ce³ee&efole GlHeVeeceO³es ueeskeÀebvee peerJeve peieeJes ueeiele Deens. ÒeeLeefcekeÀ mebyebOeeb®eerleerJe´lee DeefOekeÀ Demeu³eeves DeeHeuee meceepe Je DeeHeues kegÀìgbye ³eeb®³eeMeer ÒeeceeefCekeÀ jenC³ee®eer efMekeÀJeCel³eebvee ÒeLeceHeemetve efoueer peeles.
15.vewmeefie&keÀ JeeleeJejCee®ee ÒeYeeJe :
Mesleer ÒeOeevelescegUs ûeeceerCe ueeskeÀeb®ee efvemeie&MekeÌleerMeer peJeU®ee mebyebOe ³eslees. ûeeceJeemeer³eeb®³ee
owvebefove peerJeveeJej vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®ee ÒeYeeJe Demeuesuee efometve ³eslees. ns ueeskeÀ efvemeie&MekeÌleerMeer
meecevee keÀjle Demeuesues Dee{Uleele. ³ee mebIevesnceer®e cegkeÀeyeuee keÀjC³ee®ee Òemebie l³eeb®³eeJej ³esle Demeu³eeves efvemeie&MekeÌleerMeer mebIeHemeble keÀjleele. keÀener Je=#eebvee osJe ceeveCes, l³eeb®eer YeeqkeÌleYeeJes Hetpee keÀjCes ³eener ieesäeRvee ÒeeOeev³eosC³eele Deeuesues efometve ³esles.
Jejerue efJeJes®eveeJeªve ns mHeä nesles keÀer, Yeejleer³e ûeeceerCe peerJevee®eer mJele :®eer keÀener JesieUer
JewefMeäîes Deensle. peer Flej osMeeble Dee{Ule veenerle. efvecve Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ opee&, lemes®e eqðe³eeb®eerefveke=Àä DeJemLee Demeueer lejer ûeeceerCe keÀewìgbefyekeÀ peerJeve cee$e DeefOekeÀ efmLej Je meceeOeeveer Deens.
1.6 mJeeO³ee³e
1. Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®es mJeªHe mHeä keÀje.
2. ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeerme peyeeyeoej DemeCeeN³ee IeìkeÀeb®eer meefJemlej ®e®ee& keÀje.3. ûeeceerCe meceepee®eer J³eeK³ee meebietve Yeejleer³e ûeeceerCe mecegoe³ee®eer JewefMeäîes meebiee.
♦ ♦ ♦munotes.in

Page 13

13
2
Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®es IeìkeÀ
(DeeefoJeemeer - ûeeceerCe - Menjer)
Heeþe®eer ªHejs2.0 Heeþe®es GÎsMe2.1 ÒeemleeefJekeÀ2.2 DeeefoJeemeer mecegoe³e2.3 Yeejleeleerue DeeefoJeemeer DeeefCe l³ee®eer JemeeflemLeeves2.4 DeeefoJeemeer mecegoe³ee®eer JewefMeäîes
2.5 ûeeceerCe mecegoe³e
2.6 ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeerme peyeeyeoej IeìkeÀ2.7 Menjer mecegoe³ee®eer JewefMeäîes2.8 mJeeO³ee³e
2.0 Heeþe®es GÎsMe
- Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®es IeìkeÀ DeY³eemeCes.- DeeefoJeemeer mecegoe³e DeeefCe DeeefoJeemeer mecegoe³ee®eer JemeeflemLeeves DeY³eemeCes.
- DeeefoJeemeer mecegoe³ee®³ee JewefMeäîeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
- ûeeceerCe mecegoe³ee®ee DeY³eeme keÀjCes.- ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeVeeme peyeeyeoej DemeCeejs IeìkeÀ DeY³eemeCes. Menjer mecegoe³e DeeefCe
MenjJee{er®es IeìkeÀ DeY³eemeCes.
- Menjer mecegoe³ee®³ee JewefMeäîeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
2.1 ÒeemleeefJekeÀ
Yeejle ne Keb[Òee³e osMe Deens. DeveskeÀ peeleer - Oecee¥®es, HebLee®es ueeskeÀ DeeHeu³ee osMeeceO³es efþkeÀefþkeÀeCeer
JeemleJ³e keÀjleele. efJeefJeOe Yee

Page 14

14
ueeskeÀmebK³es®³ee yeeyeleerle peieeceO³es DeeHeuee osMe oesve vebyej®ee osMe cnCetve DeesUKeuee peelees. 2001®³ee DeekeÀ[sJeejervegmeej peiee®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee 16.2 ìkeÌkesÀ FlekeÀer ueeskeÀmebK³ee DeeHeu³ee YeejleosMee®eer Deens. efoJemeWefoJeme ³ee ueeskeÀmebK³esceO³es Jee{ nesle ®eeueueer Deens. SketÀCe Yet#es$eHeÀUe®ee efJe®eejkeÀjlee ns #es$eHeÀU peiee®³ee #es$eHeÀUe®³ee 2.4 ìkeÌkesÀ FlekesÀ Deens. DeeHeuee Yeejleer³e meceepe ne mece=×lesvesDeeefCe efJeefJeOelesves veìuesuee Demetve JesieJesieȳee ª{erHejbHejeb®ee ÒeYeeJe Yeejleer³e, meceepeeJej He[uesueeefometve ³eslees. DeMee ³ee efJeefJeOelesves veìuesu³ee Yeejleer³e meceepee®ee DeY³eeme keÀjleevee meceepeMeem$e%eebveerDeY³eeme efJemebK³eeyeUe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej ûeeceerCe meceepeeceO³es 70 ìkeÌke̳eeb®³ee peJeUHeeme Yeejleer³e
pevelee JeemleJ³e keÀjles. veeiejer meceepeeceO³es 25.71 ìkeÌkesÀ JeemleJ³e keÀjles. yeekeÀer®eer ueeskeÀmebK³eeDeeefoJeemeer meceepeeceO³es JeemleJ³e keÀjles. efoJemeWefoJeme veeiejer meceepeeceO³es JeemleJ³e keÀjCeejer peveleeJee{t ueeieueer Deens. DeeefoJeemeer meceepeeleerue yengmebK³e pevelee ûeeceerCe lemes®e Menjer meceepeeceO³es JeemleJ³eeme³esT ueeieueer Deens. ³ee eflevner meceepee®es ef®e$e DeefOekeÀeefOekeÀ mHeä JneJes. He³ee&³eeves Yeejleer³e meceepee®eerj®evee O³eeveele ³eeJeer ³ee ¢äerves DeeefoJeemeer ûeeceerCe DeeefCe veeiejer meceepee®ee DeLe& DeeefCe JewefMeäîes ³eeieesäebrJej osCes Del³eeJeM³ekeÀ Deens.
2.2 DeeefoJeemeer mecegoe³e
YeejleemeejK³ee Keb[Òee³e osMee®³ee meceepepeerJevee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej YeewieesefuekeÀ efJeefJeOelescegUs
Je efYeVe YeewieesefuekeÀ He³ee&JejCeecegUs efJeefJeOe ÒekeÀej®es mecetn peerJeve DeefmlelJeele Deeu³ee®es efometve ³eslesDeveskeÀ íesìîee íesìîee ìesȳeeb®es Jemeleer mLeeve HeJe&lee®³ee Hee³eL³eeMeer Deefleotj pebieueele efpeLes megOeejCes®esJeejs Depetvener peeTve Heesnes®euesues veener. DeMee efþkeÀeCeer Demeu³ee®es Dee{Ules. Deeefoce eEkeÀJee jeveìermeceepee®es ueeskeÀ cnCetve ³eeb®ee GuuesKe kesÀuee peelees. 1991 ®³ee efMejieCeleervegmeej DeeHeu³ee osMeeceO³esDeeefoJeemeeR®eer ueeskeÀmebK³ee keÀesìer ue#e FlekeÀer nesleer. FbûepeerceO³es
Tribal cnCetve p³ee®ee GuuesKe kesÀuee
peelees. l³eebvee Deeefoce, ìesUerJeeues F. veeJeebveer DeesUKeues peeles. Òeefme× meceepeMeem$e%e [e@ Oeg³ex ³eebveerl³eebvee ceeieemeuesues efnbot Demes cnìues Deens.
DeeefoJeemeer cnCepes jeveìer, vejceebme Ye#ekeÀ, melele Peie[s keÀjCeeje, Del³eble ceeieeme Demes
HeMegJele peerJeve peieCeeje, DeOe&veive jenCeeje, keÀesCelesner efJeefOeefvemeeceeefpekeÀ ceevemeMeem$e%eebveer DeeefoJeemeer®³ee Jemlegefveÿ Je Meeðeer³e DeY³eemeeJej Yej efouee Deens. Yeejlee®³eeGÊej, ceO³e DeeefCe oef#eCe efJeYeeieele Keeueerue ìesUîee Dee{Uleele.
GÊej efJeYeeie - ieÎer, iegpej, uesHe®ee, DeukeÀe, [sHeÀuee, ieejes, Keemeer, kegÀkeÀer, veeiee.ceO³e efJeYeeie - cegb[e nes ieeW[e yesiee Yegef³e³ee, efYeueg, keÀesUer.oef#eCe efJeYeeie - keÀeveej, lesªJee, keÀoej, keÀesìe, ceeueJeove ®eW®et, Gjeueer F. peceeleer JesieJesieȳee
efJeYeeieeble Dee{Uleele.munotes.in

Page 15

15
keÀeneRvee DeeefoJeemeeR®eer Yeerleer Jeeìles, keÀeneRvee l³eeb®eer efkeÀUme Jeeìles, lej keÀeneRvee l³eeb®³ee
yeÎue Del³eble menevegYetleer Jeeìles. DeeefoJeemeer meceepee®ee DeY³eeme keÀjCeeN³ee efJeefJeOe ceevemeMeeðe%eebveerDeeefoJeemeer meceepee®³ee Meeðeer³e J³eeK³ee efouesu³ee Deensle. l³eeHewkeÀer keÀener cenÊJee®³ee J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes.
1) [e@. [er.Sce. cegpegceoej ³eeb®³ee celes, `DeeefoJeemeer cnCepes meceeve veeJe OeejCe keÀjCeeN³ee SkeÀe
efJeefMeä YetÒeosMeeJej efveJeeme keÀjCeeN³ee SkeÀe®e ÒekeÀej®eer Yee2) [e@. efjJnme& ³eeb®³ee celes, `DeeefoJeemeer mecetn ne meeOee mejU meeceeefpekeÀ mecetn Demetve
l³eeleerue meom³e ns SkeÀe®e meceeve yeesueer Yee3) efieueerve DeeefCe efieueerve ³eeb®³ee celes, `SkeÀe efJeefMeä YetÒeosMeeJej jenCeeje, meceeve yeesueerYeeyeesueCeeje, meceeve meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve peieCeeje. Hejbleg De#ej DeesUKe vemeuesu³ee mLeeefvekeÀ ieìe®esSkeÀ$eerkeÀjCe cnCepes DeeefoJeemeer meceepe nes³e.'
4) efye´efìMe jepeJeìerle efye´efìMeebveer Òeefme× kesÀuesu³ee FbefHeefjDeue ie@Pesefì³ej Dee@HeÀ Fbef[³ee ³ee
ûebLeevegmeej, `meceeve veeJe OeejCe keÀjCeeje, meceeve yeesueerYee2.3 Yeejleeleerue DeeefoJeemeer Je l³eeb®eer JemeeflemLeeves
Yeejleele DeeefoJeemeeR®eer mebK³ee HeÀej®e keÀceer Demeueer lejer les meJe& YeejleYej Dee{Uleele. les otj
[eWiejeU Yeeieeletve, oN³eeKeesN³eeletve, jeveeJeveebletve jenleele. cnCetve®e l³eebvee Jev³e peeleer - pevepeeleer,JeveJeemeer, efieefjpeve Demes cnìues peeles. efjmeues, SequJeve, efûe³emeve, þkeÌkeÀj yeeHHee, ceeefì&ve Fl³eeoeRveeYeejleeleerue DeeefoJeemeer ns Yeejleeleerue cetU®es efveJeemeer Deensle, Demes ceeveues Deens. JeemleJe l³eebvee les`Deieoer cetU®es jefnJeeMeer' Deiej `DeefleÒeeef®eve
(Aburiginal) Demes cnCeleele (Aborigines) nìveves
l³eebvee `Deeefoce' Deiej `DeeefoJeemeer' (Primitive Tribes) Demes cnìues Deens.
SketÀCe Yeejleer³e ueeskeÀmebK³es®³ee leguevesle DeeefoJeemeer®es ÒeceeCe 8.08 FlekesÀ Deens. veeieeueB[,
cesIeeue³e, efcePeesjece, DeªCee®eue ÒeosMe ³ee jep³eebleerue yengmebK³e ueeskeÀ DeeefoJeemeer Deensle. Deesefjmee,ceO³e ÒeosMe, efyenej, Deemeece, GÊej ÒeosMe ³esLes DeeefoJeemeeR®eer mebK³ee ceesþîee ÒeceeCeele Deens. ceO³eÒeosMeele meJee&le peemle DeeefoJeemeer jenleele.
2.4 DeeefoJeemeer mecegoe³ee®eer JewefMeäîes
1) efJeefMeä YetÒeosMe :
meJe&meeOeejCeHeCes [eWiejeU ÒeosMe Ieveoeì pebieue Jee HeeC³eeves Jes{uesues yesì DeMeemeejK³ee efJeefMeä
Yet-ÒeosMeeJej l³eeb®es keÀe³ece efveJeememLeeve Demeles. pejer keÀener DeeefoJeemeer peceeleer Yeìke̳ee Demeu³eemunotes.in

Page 16

16
lejerner l³eeb®es Yeìke̳ee®es #es$e efJeefMeä Yet- ÒeosMe®e Demelees.
Goe. kegÀkeÀer, Keemeer, veeiee Jewiewjs.
2) ÒeceeCe ueIeglee :
meJe&meeOeejCeHeCes DeeefoJeemeeR®eer ueeskeÀmebK³ee HeÀej®e ce³ee&efole Demeles. keÀener DeeefoJeemeeR®eer mebK³ee
lej MebYej®³ee Deele-yeensj Dee{Ules. HeefjCeeceer, l³eeb®³eeleerue meeceeefpekeÀ mebHekeÀe&®es ÒeceeCeosKeerue ce³ee&efolejenles.
3) meceeve veeJe Je SkeÀ®e jkeÌlemebyebOeerHeCee®eer Þe×e :
DeeefoJeemeer peceeleeruee efle®es mJeleb$e Demes veeJe Demeles. Flej peceeleerHeemetve DeeHeues JesieUsHeCe Je
mJeeleb$³e l³eecegUs metef®ele nesles. l³ee®eÒeceeCes DeeHeueer efveefce&leer ner SkeÀe®e HetJe&peeHeemetve Peeueer. DeMeeefJeéeemeecegUs les HejmHejebvee jkeÌlemebyeOeer ceeveleele. l³eecegUs HejmHejeble Deelceer³elee, DeeHeguekeÀer Je Òescee®esyebOe efvecee&Ce Peeuesues Demeleele.
4) meeOeer DeLe&J³eJemLee :
Fvnevme efÒe®e[&ves meeOeer DeLe&J³eJemLee ns DeeefoJeemeeR®es SkeÀ ÒeYesokeÀ ue#eCe ceeveues Deens. HeesìeHegjles
DeLeexlHeeove ns l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ peerJevee®es JewefMeäîe Deens. Jemlet efJeefvece³ee®³ee meene³³eeves les HejmHejeb®³eeDeeefLe&keÀ iejpeeb®es efvejekeÀjCe keÀjleele. l³eecegUs l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveele keÀceeuee®eer meeceeefpekeÀmecelee Dee{Ules. l³eeb®eer DeLe&J³eJemLee efvemeie& efve³ebef$ele DeMeer Deens. ÞeceefJeYeepeve eEueieYesoeJej DeeOeejuesuesDeens. meJe&meeOeejCeHeCes keÀener keÀeces eqðe³eeb®eer Je keÀener Hegª5) ce³ee&efole leb$eefJeÐee :
JeDeiej keÌJeef®ele Mesleer ³eemeeþer lees peer nl³eejs, Dee³egOes DeJepeejs JeeHejlees leer Del³eble ceeieemeuesueer JeDeesye[Oeesye[ Deensle.
6) meceeve yeesueerYeeÒel³eskeÀ DeeefoJeemeer peefceveerle meceeve yeesueerYeeJe l³ee®es meceeve meebmke=ÀeflekeÀ DeefmlelJe Flej peceeleerHeemetve JesieUs jeKeC³eele ner meceeve yeesueerYee7) meceeve Oece& Je peeotìesC³ee®ee ÒeYeeJe:
DeeefoJeemeeRvee efvemeiee&leerue Ie[ecees[erleerue keÀejCe - keÀe³e&mebyebOe keÀUle vemeu³eeves les efvemeiee&®eermunotes.in

Page 17

17
l³ee®eyejesyej HetJe&peeb®eer, YetleeKesleeb®eer Hetpee keÀjleele. DeveekeÀueveer³e Ie[ecees[eRJej DeeHeues ÒeYeeJeer efve³eb$e Ce
jeneJes Je DeeHeu³ee keÀe³ee&le ³eMe ³eeJes cnCetve les peeotìesCee Je ceb$eleb$e ³eeb®ee Þe×eHetJe&keÀ JeeHej keÀjleele.
8) meceeve Je FlejebkeÀ[tve JesieUer peerJeveHe×leer :
DeeefoJeemeerleerue meeceeefpekeÀ mebyebOe DeewHe®eeefjkeÀ Je keÀjejelcekeÀ vemeleele. jkeÌlemeyebOe Je meeceeefpekeÀ
opee& ³eeJej les DeeOeejuesues Demeleele. l³eecegUs l³eeb®³ee peerJeveele kegÀìgbye Je DeeHlemebyebOeebvee cenÊJee®esmLeeve Demeles. J³ekeÌleer®ee opee&osKeerue kegÀìgbye Je DeeHlemebyebOeerleeb®ee opee& ³eeJeªve þjle Demelees. SkeÀerkeÀ[sl³eebvee KetHe mJeeleb$³e DemetveosKeerue l³ee®es peerJeve meecetefnkeÀ mJeªHee®es Demeles. meceepeeleerue efJeefJeOemebmLee, efve³eceve J³eJemLee, jerefleefjJeepe ³eeb®³eekeÀ[tve l³ee®es peerJeve efve³ebef$ele Peeuesues Demeles. Þece&Þe×e,peeotìesCee, owvebefove Dee®eej-efJe®eej, KeeCes-efHeCes, kesÀMeJes9) peceelekeWÀêer³e Deelceer³elee :
DeeefoJeemeeR®³eele SkeÀ efJeue#eCe DeMeer peceele keWÀêer³e Deelceer³elee efvecee&Ce Peeuesueer Demeles. l³eeb®³ee
Dee®eej-efJe®eejele, peerJeveefJeefvecee&Ce Peeuesuee meeceeefpekeÀ SkeÀefpevemeerHeCee ne Flej meceepeele Dee{Ule veener. pevceeHeemetve ce=l³etHe³e¥leIe[CeeN³ee keÀesCel³eener IeìvesefJe10) peceeleÒecegKe :
Òel³eskeÀ DeeefoJeemeer peceeleerle peceeleÒecegKe Demelees. lees l³ee peceeleer®ee vee³ekeÀ, veslee ceeveuee
peelees. l³ee®ee Meyo ne l³ee DeeefoJeemeeRmeeþer DeKesj®ee Meyo Demelees. l³ee®es meJe&peCe Heeueve keÀjleele.lees ÒeecegK³eeves jepekeÀer³e mJeªHee®eer keÀe³ex Heej Hee[le Demelees. Goe : ³eg×, mebj#eCe, Debleie&le J³eJemLeeÒeLeeiele keÀe³eÐee®es peceeleerkeÀ[tve Heeueve, v³ee³eefveJee[e F.
FJnevme efÒe®e[& cnCeleele l³eeÒeceeCes DeeefoJeemeeR®³ee JewefMeäîeebcegUs l³eebvee SkeÀ efJeefMeä Demes
DeebleefjkeÀ cetu³e
(Intrinsic Value) ueeYeues Deens. l³eeb®³ee peerJeveele JesieUer DeLe&HetCe&lee Deeueer Deens.
SkeÀ DeveesKee meceleesue meeOeuee Deens. ³ee Oejleer®³ee ueskeÀjebvee, ³ee pebieuee®³ee jepeebvee Yeues efueefnleeJee®elee ³esle vemesue, ÒeefleketÀue HeefjefmLeleerle keÀäkeÀªve osKeerue DeOe&Heesìer, DeOe&veive jeneJes ueeieleDemes, Hejbleg keÀener yeeyeleerle cee$e Òeiele mecepeu³ee peeCeeN³ee meceepeeHes#ee les Del³eble Deeveboer Je efJeue#eCemeceeOeeveer Deensle.
11) jepekeÀer³e mebIeìve :
DeeefoJeemeeRceO³es Heb®ee³ele ÒeCeeueer meJe&$e Dee{Ules. Heb®ee³eleerle Je=× Je DevegYeJeer J³ekeÌleeR®ee meceeJesMe
neslees. Heb®ee³ele peceeleer Debleie&le Meeblelee, megJ³eJemLee, v³ee³eoeve, Yeeb[Celebìs mees[efJeCes, ob[ keÀjCes,munotes.in

Page 18

18
DeMeer keÀeces Heej Hee[les. keÀener peceeleerle jepesMeener He×leer nesleer. Goe. ieeW[, ceneosJe, keÀesUer, veeieeJeiewjs peceeleerMeer Demeuesu³ee mebyebOee®es efveOee&jCe Heb®ee³eleerceeHe&Àle nesle nesles.
12) Mew#eefCekeÀ ceeieemeuesHeCee :
DeeefoJeemeer mecegoe³eele kegÀìgbye, meJebie[er lemes®e Me³eveeieejeletve DeveewHe®eeefjkeÀ peerJeve efMe#eCe
osC³eele ³esles. ³ee efMe#eCeele ceewefKekeÀ He×leerJej Yej Demelees. HeÀUs cegUs ieesUe keÀjCes, ceemesceejer, HeMegHe#eerHekeÀ[Ces, efMekeÀej keÀjCes, ve=l³e, JeeÐes le³eej keÀjCes, JeepeefJeCes Fl³eeoer ³ee efMe#eCeemeceJesle DeewHe®eeefjkeÀefMe#eCe osCeeN³ee MeeUe megª Peeu³ee Deensle. peceeleerle DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®es ÒeceeCe keÀceer Deens. ogie&ceÒeosMe, efMe#eCee®³ee cenÊJee®³ee peeefCeJes®ee DeYeeJe, ieUleer®es ÒeceeCe peemle Jeiewjs ÒecegKe keÀejCes Deensle.(DeHeJeeo veeieeueB[)
13) efueefKele meeefnl³ee®ee DeYeeJe :
DeeefoJeemeer mecegoe³ee®³ee YeekeÀjC³eele Deeuesues veJnles. SskeÀCes DeeþJeCeerle þsJeCes DeeefCe Flejebvee keÀLeve keÀjCes (Þegleer-mce=leerGkeÌleer)³ee He×leerves DevegYeJe %eevee®es meb¬eÀceCe ®eeueuesues nesles.
FequJevemeejK³ee mebMeesOekeÀeves peceeleerleerue ieeCeer jesceveefueHeerle mebkeÀefuele kesÀueer Deensle. Jejerue
JewefMeäîeeÒeceeCes peceeleerle MeesOee®eer ceboieleer Dee{Ules. ce³ee&efole iejpee YeeieefJeC³eemeeþer HejbHejeiele meeOevesleb$ee®ee GHe³eesie keÀjC³eele ³eslees. Jej efouesu³ee meeceev³e JewefMeäîeele DeeOegefvekeÀ keÀeUele yeoue nesleDeens. ns ue#eele IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
2.5 ûeeceerCe mecegoe³e
Deepe DeeHeCe p³ee ûeeceerCe meceepeeceO³es JeemleJ³e keÀjlees l³ee ûeeceerCe meceepeeuee npeejes JeFefleneme Deens. Kes[îeeb®³ee Feflenemee®ee oesve yeepetbveer efJe®eej kesÀuesuee Dee{Ulees. ceeveJeer pevceeHeemetve F.HetJe& 5000 He³e¥le FeflenemeHetJe& keÀeU mebyeesOeuee peelees. F. meve HetJe& 5000 veblej®³ee keÀeUele FeflenemekeÀeU cnCetve mebyeesOeues peeles. megªJeeleeruee p³eeJesUer ceeveJe pevceeuee Deeuee l³eeJesUer lees jeveìer DeJemLesleneslee. lees keÀ®®es DeVe Keele neslee. JeukeÀues vesmele neslee. veJ³ee DeMce³egieeceO³es F.meve HetJe& 1500 ceO³esOeev³e Hesju³eeveblej les GieJeles DeeefCe Oeev³e ³esles ³ee ieesäeR®ee ceveg<³eeuee MeesOe ueeieuee. ojc³eeve®³eekeÀeueeJeOeerle l³eeuee Deiveer®ee MeesOe ueeieuee. l³eecegUs ceeveJee®eer Ye´cebleer®eer DeJemLee mebHeueer. l³eeueemLew³e&lJe ÒeeHle Peeues. ke=Àpeieeleerue mebmke=Àleer®eer efveefce&leer ner veoerkeÀeþer Peeuesueer Dee{Ules. Hejbleg meJe&®e Kes[er keÀener veoerkeÀeþer
veenerle. keÀener Kes[er Ieveoeì pebieuee®³ee Heefjmejele lemes®e [eWiejHee³eL³eepeJeU Jemeuesueer Dee{Uleele.³ee meboYee&le Òee®eerve Oece&ûebLeebceO³es Deepe®³ee Kes[îee®³ee GlHeÊeermebyebOeer efJeMes

Page 19

19
$eÝiJeso, ceneYeejle, cevegmce=leer, keÀewefìu³ee®es DeLe&Meeðe ³ee meJee¥ceO³es DeefleMe³e megjsKe JeCe&ve kesÀuesuesDee{Ules. les Heg{erueÒeceeCes.
$eÝiJeso :
³ee ûebLeeceO³es lelkeÀeueervemebyebOeer eEkeÀJee Kes[s keÀmes DemeeJes, ³ee mebyebOeer ceeefnleer efouesueer Dee{Ules.
mebmke=ÀleceO³es Kes[îeeuee ûeece cnCeleele. ûeece cnCepes keÀe³e? ³ee®ee DeLe& $eÝiJesoeceO³es meebefieleuee Deens.
SkeÀe®e YetÒeosMeele JeemleJ³e keÀjCeeN³ee DeveskeÀ kegÀìgbyeeb®³ee meceg®®e³eeme ûeece Kes[sieeJe cnCeleele.
ûeeceeleerue ÒecegKeeme ûeeceerCe Demes cnCeleele. l³eeb®eer efveJe[ ûeeceeleerue ueeskeÀebkeÀ[tve kesÀueer peele Demes.Òel³eskeÀ ieeJee®es mJeªHe ns ueeskeÀMeener ÒeOeeve Demes.
ceneYeejle :
F.me. HetJe& 2000 ne ceneYeejle keÀeueKeb[ ceneYeejleeceO³es meg×e lelkeÀeueerve ûeecee®ee efJe®eej
kesÀuesuee efometve ³eslees. Òel³eskeÀ ûeece Meemevee®ee cetueYetle IeìkeÀ Demes. l³ee®³ee ÒecegKe vesl³eeuee ûeeefceCeercnìues peele Demes. 10 ieeJeeb®ee SkeÀ mecetn Demes DeeefCe l³ee®³eeJej®e SkeÀ ÒecegKe Demes l³eeuee oMeûeeceerCecnCele. 20 ieeJeeb®ee SkeÀ mecetn Demes l³eeJejerue ÒecegKeeuee efJecevemce=leer :
cevegmce=leerceO³es osKeerue Kes[îeeb®ee GuuesKe Dee{Ulees. Kes[îeeb®eer efJeYeeieCeer leerve ÒekeÀejeble Peeuesueer
Dee{Ules. cevegmce=leerceO³es keÀesCel³eener ÒeosMee®es leerve efJeYeeie ceeveues Deensle. (De) ûeece (ye) Hetj (keÀ)veiej ³eeHewkeÀer p³eeb®eer ueeskeÀmebK³ee meJee&le keÀceer Deens. l³eeuee ûeece cnCeleele. ûeeceeHes#ee p³eeb®eer ueeskeÀmebK³ ee
DeefOekeÀ Deens l³eeuee Hetj cnCeleele. HetjHes#ee p³ee®eer ueeskeÀmebK³ee peemle Deens. p³ee efþkeÀeCeer DeeþJe[eyeepeej Yejlees. l³eeuee veiej Demes cnìues Deens. DeveskeÀ kegÀìgbyee®es efceUtve ûeece le³eej nesles, DemeenerGuuesKe Dee{Ulees.
keÀewefìu³ee®³ee DeLe&MeeðeeceO³es ûeeceerCe meceepeMeeðee®es DeefleMe³e megjsKe JeCe&ve kesÀuesues Dee{Ules.
keÀewefìu³e DeLe&Meeðe peieceev³e ceeveues peeles. ³eeceO³es Òel³eskeÀ #es$ee®eer ceeefnleer efouesueer Dee{Ules. KeN³eeDeLee&ves ûeece efJekeÀewefìu³ee®³ee DeLe&MeeðeeceO³es ûeeceerCe meceepeMeeðee®es DeefleMe³e megjsKe JeCe&ve kesÀuesues Dee{Ules.
keÀewefìu³e DeLe&Meeðe peieceev³e ceeveues peeles. ³eeceO³es Òel³eskeÀ #es$ee®eer ceeefnleer efouesueer Dee{Ules. KeN³eeDeLee&ves ûeeceeefJe2.6 ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeerme peyeeyeoej IeìkeÀ
ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeerme JesieJesieUs IeìkeÀ peyeeyeoej Demetve ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeer®³ee
¢äerves ³ee IeìkeÀeb®ee ÒeecegK³eeves efJe®eej keÀjCes Del³eeJeM³ekeÀ Deens. ³ee IeìkeÀeb®ee Lees[ke̳eele Heefj®e³ekeÀªve IesCes iejpes®es Deens.munotes.in

Page 20

20
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀ :
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeceO³es peceerve, nJee DeeefCe HeeCeer ³eeb®ee meceeJesMe neslee. ³ee ieesäer efpeLes DevegketÀue
Deensle efleLes®e Kes[îee®eer ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer efometve ³esles. ³ee ieesäer efpeLes ÒeefleketÀue DeensleefleLes efJejU mJeªHee®eer Kes[er Dee{Uleele.
peceerve :
JeeUJebì YetYeeieeceO³es, oN³eeKeesN³eeceO³es [eWiejeU Yeeieele HeÀej®e legjUkeÀ mJeªHee®eer Kes[er
Dee{Uleele. keÀejCe ueeieJe[³eesi³e peceerve keÀceer Demeu³eeves Mesleer GlHeeovee®ee ÒeMve vesnceer®e Yes[meeJelejenlees. ³eeGueì efpeLes ueeieJe[ ³eesi³e peceerve DeefOekeÀ Dee{Ules. efleLes cee$e Kes[îeeb®eer efveefce&leer PeHeeìîeevesPeeuesueer Dee{Ules. Goe. iebiee-³ecegveeb®es Keesjs, ³ee Heefjmejeleerue peceerve megHeerkeÀ Demeu³eeves Mesleer GlHeVeceesþîee ÒeceeCeele Iesleues peeles. ³ee®ee®e DeLe& Demee keÀer, Kes[îee®³ee efveefce&leerceO³es peceerve ne IeìkeÀDeefOekeÀ cenÊJee®ee Deens.
nJeeceeve :
p³ee YetÒeosMeeleerue nJeeceeve meceefMeleesveJeerve Kes[îee®eer efveefce&leer Peeuesueer efometve ³esles. Gueì efpeLes Del³eble Leb[ Jee GHeeCeer :
ceeveJeer ÒeeC³ee®³ee ¢äerves lemes®e Mesleer J³eJemee³ee®³ee ¢äerves HeeCeer ner cetueYetle iejpe Demetve
efpeLes YejHetj HeeCeer Deens DeMee efþkeÀeCeer ceesþîee ÒeceeCeele Kes[er DeefmlelJeele Deeuesueer Heene³euee efceUleele.cee$e HeeC³ee®es ogefYe&#e Demeuesu³ee ÒeosMeele Kes[îeeb®eer mebK³ee keÀceer Dee{Ules.
DeeefLe&keÀ IeìkeÀ :
DeeefLe&keÀ IeìkeÀ meyeue yeveefJeC³ee®³ee ¢äerves p³ee efþkeÀeCeer peceerve megHeerkeÀ Deens. yeeiee³eleer efHekesÀ
Iesleueer peeleele DeMee efþkeÀeCe®ee MeslekeÀjer Jeie& DeeefLe&keÀ¢äîee meyeue Dee{Ulees. meJe&peCe DeMee efþkeÀeCeerJeemleJ³e keÀjCes DeefOekeÀ Hemeble keÀjleele. mLeeefvekeÀ meeOevemeecegûeer®ee JeeHej keÀªve efpeLes GÐeesieJ³eJemee³eeb®eerefveefce&leer kesÀueer peeles efleLesosKeerue Kes[îee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Dee{Ules.
meeceeefpekeÀ IeìkeÀ :
meeceeefpekeÀ mJeemL³e p³ee Yeeieeleerue ueeskeÀebceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Dee{Ules. DeMee efþkeÀeCeer
Kes[îee®eer efveefce&leer PeHeeìîeeves Peeuesueer efometve ³esles. DeeHeeHemeele nsJesoeJes vemeCes ns SkeÀ meeceeefpekeÀmJeemL³ee®es ue#eCe Deens. meeceeefpekeÀ ÒeMve DeeHeeHemeele mees[efJeC³ee®eer p³ee Kes[îeeleerue ueeskeÀebceO³esDeefOekeÀ kegÀJele Dee{Ules. l³ee Kes[îeeb®eer PeHeeìîeeves Òeieleer Peeuesueer efometve ³esles.
menkeÀej :
SkeÀceskeÀebvee menkeÀej keÀjC³ee®eer Je=Êeer p³ee Kes[îeele ueeskeÀebceO³es DeefOekeÀ Dee{Ules DeMee YetÒeosMeeleerue
Kes[er Del³eeJeOeerle veeJeeªHeeuee Deeuesueer Dee{Uleele. cee$e menkeÀeje®eer Je=Êeer vemeCeeN³ee YetÒeosMeeleeruemunotes.in

Page 21

21
Kes[îee®eer DeOeesieleer Peeuesueer efometve ³esles. efkeÀl³eskeÀ JesUe ns ueeskeÀ SkeÀceskeÀeb®³ee efJekeÀemeeDee[ ³esleDemeu³eeves meeceeefpekeÀ Meebleleemeg×e veenerMeer nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
yegef×ceÊee Je Þece :
yegef×ceÊes®³ee peesjeJej keÀener YetÒeosMeeleerue ueeskeÀebveer DeuHeeJeOeerle DeeHeueer Òeieleer keÀªve Iesleuesueer
efometve ³esles. DeLee&le yeg×eryejesyej Þecener keÀjC³ee®eer le³eejer ³ee ueeskeÀeb®eer Demeles. keÀener ÒeosMeeceO³es yegef×p eerJeer
Jeie& HeÀej®e keÀceer ÒeceeCeele Dee{Ulees. ª{erHejbHejeb®ee Heie[e ³ee ueeskeÀebceO³es DeefOekeÀ Dee{Ulees. efleLesefJejU mJeªHee®eer Kes[er Dee{Uleele. cnCetve yeg×er DeeefCe Þece ³ee oesve ieesäeR®eer pees[ p³ee ÒeosMeeleerueceb[UeRvee ueeYeuesueer Deens l³ee Heefjmejeleerue Kes[er Òeieleer®³ee ceeiee&Jej Demeuesueer efometve ³esleele.
veeiejer (Menjer) mecegoe³e :DeeefoJeemeer :
ûeeceerCe ³eeveblej mecegoe³e efJekeÀemeeleerue Del³eble iegbleeiegbleer®ee efJekeÀefmele ìHHee cnCepes Menjer eEkeÀJee
veeiejer mecegoe³e nes³e.
ceeveJeer peerJevee®³ee Òeiele DeJemLes®es pJeueble GoenjCe cnCetve veeiejer mecegoe³eeuee DeesUKeues
peeles. ceeveJeer mebmke=Àleer®³ee efJekeÀemeeleerue veeiejer meceepee®ee Je veeiejer mebmke=Àleer®ee ÒeejbYe KeN³ee DeLee&vesûeeceerCe meceepeeHeemetve®e Peeu³ee®es efometve ³esles. Mesleer ÒeOeeve J³eJemee³eeJej HetCe&HeCes DeJeuebyegve ve jenleepesJne Flej J³eJemee³eeb®ee DeeefLe&keÀ mLew³ee&meeþer mJeerkeÀej keÀjC³eele ³esT ueeieuee lesJne veeiejer meceepee®eeÒeejbYe Peeuee. YeejleeceO³es 2001 ®³ee peveieCevesvegmeej SketÀCe ueeskeÀmebK³ee 102.52 keÀesìer nesleer. ³eeHewkeÀer veeiejer ueeskeÀmebK³ee 28.49 keÀesìer nesleer. ³eele HegªMenjJee{er®es IeìkeÀ : MenjJee{er cegK³elJes keÀªve Keeueerue IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Dee{Ulees.
1) DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme :
DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme Peeu³eecegUs ûeeceerCe efJeYeeieeletve MenjeceO³es peemleerle peemle ueeskeÀmebK³ee
SkeÀ$e JeemleJ³eeme Deeueer l³eecegUs Menjeb®eer Jee{ Peeueer.
2) J³eeHeejer ¬eÀebleer :
J³eeHeeje®es ÒecegKe efþkeÀeCe cnCetve MenjekeÀ[s Heeefnues peeT ueeieues. efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jemletb®eer
Kejsoer-efJe¬eÀer ceesþîee ÒeceeCeeJej Menjer meceepeeceO³es nesT ueeieueer. DeeefLe&keÀ Guee{eueermeeþer ueeskeÀSkeÀ$e JeemleJ³eeme ³esT ueeieues.
3) ke=Àefke=Àefceesþîee ÒeceeCeele nesT ueeieueer. MesleceeueeJej Òeef¬eÀ³ee Ie[efJeCeeN³ee mebmLeeb®eer / GÐeesie#es$eeb®eer efveefce&leerMenjer meceepeeceO³es kesÀueer peeT ueeieueer. HeefjCeeceer Menjeb®eer mebK³ee Jee{ueer.munotes.in

Page 22

22
4) G®®eefMe#eCe osCeeN³ee mebmLeeb®eer efveefce&leer :
HegmlekeÀer efMe#eCeeyejesyej OebosefJeceesþîee ÒeceeCeele Peeueer. HeoJeer, HeoJ³eggÊej efMe#eCe osCeeN³ee mebmLeeb®eer efoJemeWefoJeme Menjer meceepeeceO³esYejYejeì Peeu³eeves G®®eefMe#eCe IesT Feq®íCeeN³ee ceb[UeRveer MenjeceO³es JeemleJ³e keÀjC³eeme megªJeelekesÀueer. He³ee&³eeves Menjeb®eer ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ keÀjC³eeme megªJeele kesÀueer. He³ee&³eeves Menjeb®eer ceesþîeeÒeceeCeele Jee{ Peeueer.
5) ceveesjbpevee®³ee mees³eerceO³es Jee{ :
OeboskeÀjceCegkeÀer®eer efJeefJeOe kesÀbê Menjer meceepeeceO³es meJe&$e Dee{Uleele. OeboskeÀjceCegkeÀer®ee DeemJeeo
IesCeeN³ee ceb[UeR®eer mebK³ee efoJemeWefoJeme Jee{t ueeieueer Deens. Menjer meceepeeceO³es JeemleJ³e keÀjCeeN³eeceb[UeR®eer mebK³ee Jee{t ueeieueer Deens. ³ee efMeJee³e MenjJee{er®³ee yeeyeleerle mebosMeJenvee®³ee meeOeveeleerueefJekeÀeme, jepekeÀer³e IeìkeÀ ns IeìkeÀosKeerue peyeeyeoej Deensle.
Menje®³ee GlHeÊeer®³ee meboYee&le efJeefJeOe efme×eble ceeb[ues Deensle. F& yepexme®ee efJeYeeieer³e (Peesve)
efme×eble, nesce ne@³eìdme LesDejer ³ee efme×ebleeletve Menjeb®³ee j®eves efJeYeejleeleerue veeiejer mecegoe³ee®³ee yeeyeleerle Keeueerue J³eeK³ee kesÀuesu³ee efometve ³esleele.
1) p³ee meceepeeceO³es meeceeefpekeÀ efJeefJeOelee, meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee DeeefCe efJeMesÒeceeCeele Dee{Ules l³ee meceepeeuee veeiejer mecegoe³e Demes cnìues Deens.
2) p³ee meceepee®eer mebK³eee 5000 Hes#ee DeefOekeÀ Deens. efpeLes meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee, efJeMesceesþîee ÒeceeCeele Dee{Ules. l³ee meceepeeuee veeiejer mecegoe³e Demes cnìues Deens.
3) meeceeefpekeÀ efJepeeleer³elee Demeuesu³ee J³ekeÌleer®ee legueveelcekeÀ¢äîee ceesþe oeì mLee³eer mJeªHee®ee
mecegoe³e cnCepes Menj eEkeÀJee veiej nes³e.
2.7 Menjer mecegoe³ee®eer JewefMeäîes
Menjeb®eer mebkeÀuHevee DeefOekeÀ mHe<ì nesC³eemeeþer veeiejer mecegoe³ee®eer Heg{erue meeceeefpekeÀ JewefMeäîes
ue#eele IesCes DeefOekeÀ DeeJeM³ekeÀ Deens.
1) ceeveJeefveefce&le ke=Àef$ece He³ee&JejCee®ee ÒeYeeJe :
Menjer mecegoe³ee®ee efvemeiee&Meer Òel³e#e Demee mebyebOe ³esle veener. l³eeves Òeiele leb$eefJe%eeve, GHekeÀjCeeb®³ee
meene³³eeves og³³ece Demes ke=Àef$ece He³ee&JejCe le³eej kesÀuesues Demeles. lees DeeHeu³ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþe r
ceeveJeefveefce&leer GHekeÀjCes Je Òeiele leb$eefJeÐee ³eeb®ee JeeHej keÀjlees. Menjer mecegoe³e ns ÒeecegK³eeves efyeiejMeslee r
J³eJemee³eer Demeleele. efvemeiee&leerue Ie[ecees[eR®ee Goe. DeJe

Page 23

23
DeefOekeÀlej Òe³elveJeeoer efometve ³eslees. veiejeleerue J³ekeÌleer®³ee DeeJe[erefveJe[er, l³ee®es J³eeqkeÌleceÊJe, l³eeb®eskegÀìgbye, l³ee®es meeceeefpekeÀ mebyebOe, Oece&efJe2. MesleerJ³eefleefjkeÌle efJeefJeOe J³eJemee³e :
MesleerJ³eefleefjkeÌle cnCepes efyeiejMesleer J³eJemee³eele Menjer ueeskeÀ iegbleuesues Demeleele. ìe®eCeer les
ì^@keÌìj, yeeueJee[er les efJeÐeeHeerþ, meHeÀeF& keÀeceieej les ÒeMeemekeÀ, menkeÀejer meesmee³eìîee les jeä^er³eerke=ÀleyeBkeÀe, GlHeeokeÀ les efJe¬esÀlee, Je=ÊeHe$eeb®es mebHeeokeÀ les Je=ÊeHe$ee®eer jÎer, ef®e$eHeìie=ne®ee ÜejHeeue les ef®e$eHeì eb®eer
efveefce&leer DeMee npeejes J³eJemee³eele ceie les MeemekeÀer³e-DeMeemekeÀer³e, J³eeHeejer-Mew#eefCekeÀ, Oeeefce&keÀ keÀjceCetk eÀ
JeiewjW®es Demees l³eele Menjer veeieefjkeÀ ®eefjleeLe& ®eeueJeerle Demeleele. DeMee J³eJemee³eebvee efyeiej ÒeeLeefcekeÀJ³eJemee³e Demesner cnìues peeles.
3. ceesþe DeekeÀej Je oeì Jemleer :
Menjer mecegoe³ee®ee DeekeÀej legueveelcekeÀ¢<ìîee ceesþe Demelees. efJeefJeOe J³eJemee³eebvee Menjer mecegoe³eele
JeeJe Demeu³eeves Lees[îee peeiesle oeì ueeskeÀJemleer efometve ³esles. keÀejCe Menjer J³eJemee³eebvee MesleerHes#ee HeÀejkeÀceer peeiee HegjsMeer nesles. Menjeletve HeesìeHeeC³ee®ee, efMe#eCee®ee ÒeMve megìsue ³ee keÀejCeemleJe Mespeej®³eeûeeceerCe mecegoe³eeletve, lemes®e osMee®³ee Flej Yeeieebletve ueeskeÀeb®ee melele®ee DeesIe Gb®e Gb®e Fceejleer yeebOeu³eepeeleele. DeMee PeesHe[HeÆîeeosKeerue efvecee&Ce nesleele. oUCeJeUCee®³ee Jee{l³ee mees³eerves Menjs efJemleejueerpeeleele.
4.meeceeefpekeÀ efJepeeleer³elee :
Menjeleerue ueeskeÀmebK³ee SkeÀerkeÀ[s oeì Demeles, lej ogmejerkeÀ[s l³eele efJepeeleer³elee efometve ³esles.
JesieJesieȳee peeleer Oecee&®es, HebLee®es, Yeel³eeuee efJepeeleer³e mJeªHe ueeYeuesues Demeles. l³eecegUs meeceeefpekeÀ efJepeeleer³elee cnCepes meeceeefpekeÀyengefpevemeerHeCee Menjer mecegoe³ee®es ÒeYesokeÀ ue#eCe yeveues Deens.
5) og³³ece mebyebOee®es Òeeyeu³e :
Menjer mecegoe³ee³eeleerue ueeskeÀmebK³ee oeì Je efJemle=le Demeu³eeves Menje®ee DeekeÀej ceesþe Demelees.
l³eecegUs ne og³³ece mecetn yevelees. Del³eble efJepeeleer³e mJeªHe ueeYeuesu³ee ³ee mecetneleerue J³ekeÌleer SkeÀceskeÀeueeveeJeeves HeÀejMee Heefjef®ele vemeleele. ³ee mecegoe³eele Òel³e#e meceesjemeceesj®es mebyebOe HeÀejmes ³esle veenerle.J³eeqkeÌleefvejHes#e mebyebOe Demeu³eeves HeÀesve, Je=ÊeHe$e, jsef[Dees, ìer.Jner Fl³eeoer mebHeke&À meeOeveeb®ee JeeHej kesÀue e
peelees. FLeues mebyebOe ns keÀejCecee$e eEkeÀJee meeOevecee$e Demeleele. SKeeoer J³ekeÌleer efkeÀleer GHe³egkeÌle Deens³eeJeªve ³ee mebyebOee®eer leerJe´lee DeJeuebyetve Demeles. JeKeN³ee DeLee&ves Heefjef®ele vemeleele. l³eeb®³eele ÒeeLeefcekeÀ mebyebOe efvecee&Ce Peeuesues vemeleele.
munotes.in

Page 24

24
6) J³ekeÌleer ÒeOeevelesme JeeJe :
Menjer mecegoe³eeleerue ueeKees ueeskeÀ Demeues lejer ceeveefmekeÀ Je meeceeefpekeÀ SkeÀelcelee keÀceer Peeuesueer
Demeles. efMeJee³e J³ekeÌleer®es Menjeleerue mLeeve ns leer Flejebvee efkeÀleer GHe³egkeÌle þjles ³eeJeªve þjle Demeles.efle®es ketÀU, kegÀìgbye eEkeÀJee peele ³ee®ee efJe®eej kesÀuee peele veener. efJeefJeOe J³eJemee³eebletve J³ekeÌleeruee DeeHe u³ee
Debie®³ee iegCeebJeªve opee& ÒeeHle nesle Demeu³eeves Menjer mecegoe³eele J³ekeÌleer ÒeOeevelesme JeeJe efceUlees. ³ee®eeotjieeceer HeefjCeece J³ekeÌleer®³ee ceveesj®evesJej neslees. lees DeeHeu³ee DeeJe[erefveJe[er peesHeemelees. F®ísvegmeej,uenjervegmeej, Hee$elesvegmeej yeN³ee®e yeeyeleerle efveCe&³e IesT MekeÀlees. ner yeeye l³ee®³ee J³eeqkeÌleefJekeÀemeeueeDel³eble HeesCareer Minded cnCelees. lees Jesieȳee DeLee&ves mJele:®es mJeeLe&, efnlemebyebOe
peesHeemele Demelees. Lees[ke̳eele Menjer mecegoe³eeleerue J³ekeÌleer®eer DeefOekeÀlej yeebOeeruekeÀer mJele:Meer Demeles.mecegoe³eeMeer veJns.
7) Sseq®íkeÀ ceb[Ueb®eer ceesþer mebK³ee :
ceesþîee Je oeì ueeskeÀJemleer®³ee Menjeleerue ceesþîee ÒeceeCeeleerue efJepeeleer³elee Sseq®íkeÀ ceb[Uebvee
Hees8) meeceeefpekeÀ meefnkesÀ [seqJnme®³ee celes meeceeefpekeÀ meefnmeom³e mJeeLee&®³ee Hetleeameeþer F®íe vemetvener meefn9) meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee:
veeiejer mecegoe³eele KeguesHeCee Demelees. HejbHejeiele leìyebÐee vemeleele DeeefCe peeleer®ee ÒeYeeJe vemelees.
kegÀCeerner J³ekeÌleer efMe#eCe IesT MekeÀles. keÀesCeleener J³eJemee³e keÀª MekeÀles. mHeOexle menYeeieer nesT MekeÀles.l³eecegUs J³eeqkeÌleefJekeÀeme keÀjlee ³eslees. ³ee mecegoe³eele pevce, Je³e, eEueie, peeleerHes#ee keÀle&=lJe, efMe#eCe,vewHegC³e, yegef×ceÊee, efveCe&³e#ecelee cenÊJee®eer Demeles. J³ekeÌleer iegCeJeÊes®³ee DeeOeejs Jej®es Heo efceUJet MekeÀles.³ee mecegoe³eele J³eeJemeeef³ekeÀ, mLeeefvekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee Òel³e³eeme ³esles.
10) ÞeceefJeYeepeve Je efJeMesMenjer mecegoe³eele ÞeceefJeYeepeve Je efJeMesJ³eeHeejer, Mew#eefCekeÀ, jepekeÀer³e, meeefneql³ekeÀ, keÀuee, keÀjceCetkeÀ Fl³eeoer peerJevee®³ee efJeefJeOe oeueveeblemunotes.in

Page 25

25
efJeefJeOe J³ekeÌleer efJeefMeä DeMeer keÀe³ex keÀjleevee efometve ³esleele. DeeJe[er-efveJe[er, Hee$elee, yegef×ceÊee,MeejerefjkeÀ #ecelee, Mew#eefCekeÀ #ecelee, JebMe, eEueie Jeiewjsvegmeej ns ÞeceefJeYeepeve Je efJeMes11) meeceeefpekeÀ mleefjkeÀjCeele Jeie&J³eJemLes®ee ÒeYeeJe :
Menjele pes meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCe Dee{Ules l³eele Oece&, HebLe, peele ³eeb®ee pejer efJe®eej nesle
Demeuee lejer DeeefLe&keÀ efmLeleerJeªve iejerye, ceO³emLe, Þeerceble DeMeer peer Jeie&J³eJemLee DeekeÀejeme DeeuesueerDeens efle®ee HeÀej ceesþe ÒeYeeJe Dee{Ulees. DeeefLe&keÀ efmLeleerJeªve J³ekeÌleer®ee opee& þjlees Je l³ee®³ee kegÀìgbyeeueene r
lees ÒeYeeefJele keÀjlees. efMekeÀC³ee®eer, J³eJemee³e keÀjC³ee®eer, keÀuee#es$eele ®ecekeÀC³ee®eer, jepekeÀer³e #es$eeleHeg{s ³esC³ee®eer mebOeer J³ekeÌleeruee GHeueyOe nesles. l³eele peeleer®ee De[mej ³esle veener. HeefjCeeceer Menjer peerJeveele ,
meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCeele Jeie&J³eJemLee, J³eJemee³e, DeeJe[er-efveJe[er, meeceeefpekeÀ mLeeve ³eecegUs ÒeYeeefJelenesles. Þeerceble Menje®³ee ®eebieu³ee efþkeÀeCeer les jenleele. ueeskeÀueves ÒeJeeme keÀjleeveeosKeerue les Heefnu³eeopee&®³ee [y³eeletve ÒeJeeme keÀjleele. ceO³eceJeieea³e ®eeUerle Jee GHeveiejele keÀpe& keÀe{tve HeÌue@ìceO³es jenleeruelej iejerye ®eeUerleerue Keesueer Jee PeesHe[HeÆerle keÀmesyemes peiele jenleerue.
12) og³³ece mecetnekeÀ[tve meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe :
Menjeleerue ueeskeÀmebK³ee efJeMeeue, oeì Je efJepeeleer³e Demeu³eecegUs J³ekeÌleer DeefOekeÀ mJeleb$e Je
cegkeÌleHeCes Jeeiet MekeÀles. leMeele®e efJeYekeÌle kegÀìgbyeHe×leer®es Jee{les ÒeceeCe, veeskeÀjer-J³eJemee³e, ÒeeHebef®ekeÀpeyeeyeoeN³eeb®ee kesÀJeU Heleer-HelveerJej He[Ceeje leeCe ³eecegUs cegueebJej nJes eflelekesÀ ue#e oslee ³esle veener.ÒeLee, HejbHeje, kegÀìgbye, MeeUe, Mespeejer JeiewjWkeÀ[tve Menjele J³ekeÌleer®³ee Jele&vee®es HeÀejmes ÒeYeeJeer efve³eb$eCenesT MekeÀle veener. l³eecegUs Menjele meeceeefpekeÀ efve³eb$eCeemeeþer og³³ece mecetne®ee JeeHej kesÀuee peelees.keÀe³eoe, Heesueerme, v³ee³eKeeles ³eebmeejK³ee DeewHe®eeefjkeÀ ceeiee&®ee JeeHej Menjele DeefOekeÀ DeeJeM³ekeÀ þjlees.
2.8 mJeeO³ee³e
1. DeeefoJeemeer mecegoe³e, ûeeceerCe mecegoe³e Je Menjer mecegoe³e ³eebleerue Yeso mHeä keÀje.
2. DeeefoJeemeer mecegoe³e, ûeeceerCe mecegoe³e DeeefCe Menjer mecegoe³e ns SkeÀceskeÀebJej keÀesCekeÀesCel³ee yeeyeleerle
DeJeuebyetve Deensle les meebiee.
3. DeeefoJeemeer mecegoe³ee®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀªve DeeefoJeemeer mecegoe³ee®eer JewefMeäîes meebiee.
4. ûeeceerCe mecegoe³ee®eer J³eeK³ee meebietve ûeeceerCe meceepee®³ee GlHeÊeerme peyeeyeoej Demeuesu³ee IeìkeÀeb®eer
®e®ee& keÀje.
5. Menjer mecegoe³ee®eer J³eeK³ee meebietve Menjer mecegoe³ee®eer JewefMeäîes meebiee.
♦ ♦ ♦munotes.in

Page 26

26
3
ûeeceerCe veeiejer meelel³e
Heeþe®eer ªHejs3.0 Heeþe®es GÎsMe
3.1 ÒeemleeefJekeÀ
3.2 ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®ee DeLe&.3.3 ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®³ee þUkeÀ yeeyeer.3.4 Yeejleeleerue ûeeceerCe veiejer³e meelel³e.3.5 veiejer³e ûeeceerCe Deeblejef¬eÀ³ee3.6 ûeeceerCe #es$eeleerue meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee.
3.7 ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®es ¢M³e HeefjCeece.
3.8 ûeeceerCe peerJeveeJej veiejer³e peerJevee®ee ÒeYeeJe.3.9 ûeeceerCe veiejer³e meelel³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee3.10 mJeeO³ee³e
3.0 Heeþe®es GÎsMe
- ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®ee DeLe& mecepeeJetve IesCes.- ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®eer þUkeÀ GoenjCes mecepetve IesCes.
- veiejer³e ûeeceerCe Deeblejef¬eÀ³ee mecepeeJetve IesCes.
- ûeeceerCe #es$eeleerue meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee DeY³eemeCes.- ûeeceerCe veeiejer meelel³ee®es ¢M³e HeefjCeece DeY³eemeCes.- ûeeceerCe peerJeveeJej veeiejer peerJevee®ee Peeuesuee ÒeYeeJe mecepeeJetve IesCes.- ûeeceerCe veiejer³e meelel³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee DeY³eemeCes.munotes.in

Page 27

27
3.1 ÒeemleeefJekeÀ
Yeejleer³e meceepeeceO³es ûeeceerCe DeeefCe Menjer Demes oesve ÒecegKe meceepe Deensle. les HejmHejeJeuebyeer
Deensle. veiej DeeefCe ûeece ³eeb®ee mebyebOe efoJemeWefoJeme Ieefveÿ nesle ®eeueuee Deens. veieje®eer megªJeele DeeefCel³ee®ee MesJeì meebieCes keÀþerCe. ³ee oesvner meceepeeceO³es ûeeceerCe meceepeeletve veiejekeÀ[s mLeueebleefjle nesCeeN³eeceb[Uer®es ÒeceeCe meJee&le DeefOekeÀ Deens. ûeeceerCe meceepeeJej Je ûeeceerCe meceepee®ee veeiejer meceepeeJej ÒeYeeJeHe[le Demeu³eeves ûeeceerCe Je veeiejer meceepeele meelel³e efvecee&Ce Peeuesues efometve ³esles. ûeec³e veeiejerkeÀjCeDeeefCe ûeec³e meceeHleerkeÀjCe ³ee Òeef¬eÀ³ee HeÀej peueo ÒeceeCeele Ie[tve ³esT ueeieu³ee Deensle. Menjer mebmke=Àleer®eeûeeceerCe meceepeeJej Je ûeeceerCe mebmke=Àleer®ee Menjer meceepeeJej otjieeceer HeefjCeece Peeuesuee efometve ³eslees.ûeeceerCe veiejerle meelel³ee®³ee ¢äerves DeVeOeev³e, otOeogYeles Je YeepeerHeeuee, HeÀUHeÀUeJeU, keÀ®®eeceeue,ûeenkeÀ Jeiee&®eer GHeueyOelee ³ee yeeyeleerle Menjer meceepe ûeeceerCe meceepeeJej DeJeuebyetve Deens. lej OeboskeÀjceCetkeÀ, G®®eefMe#eCe mesJeeYeeJeer mebmLee, HetjkeÀ J³eJemee³e, meceepekeÀejCe, jepekeÀejCe ³eemeboYee&leûeeceerCe meceepe Menjer meceepeeJej DeJeuebyetve Deens. ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®³ee ¢äerves ûeeceerCe MenjerDeeblejef¬eÀ³ee veeiejer meceepee®³ee ûeeceerCe meceepeeJejerue ÒeYeeJe ³ee IeìveeosKeerue keÀejCeerYetle Deensle.oesvner meceepeeleerue meelel³eecegUs SkeÀceskeÀebceO³es peJeUerkeÀlee efvecee&Ce Peeueer Demeueer lejer keÀener mecem³eeefvecee&Ce Peeu³ee Deensle. meO³ee®³ee peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ³egieeceO³es lejer ³eenerHes#ee peueoieleerves Menjs JeûeeceerCe meceepe SkeÀ$e ³esT ueeieues Deensle. Menjer-ûeeceerCe meelel³e oesvner meceepeeceO³es HeefjJele&veIe[efJeC³ee®³ee ¢äerves GHe³egkeÌle þjues Deens.
3.2 ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®ee DeLe&
je@yeì& js[ efHeÀu[ ³ee Meeðe%eeHeemetve DeveskeÀ Meeðe%eebveer ûeeceerCe veiejer³e meelel³eeefJeefJe®eej ceeb[ues Demeues lejer ûeeceerCe, veiejer³e meelel³e ³ee yeeyele efveef½ele DeMee J³eeK³ee keÀesCeerner kesÀuesu³eeveenerle. SJe{s cee$e efveef½ele keÀer ns oesvner meceepe SkeÀceskeÀebceO³es efJeueerve Peeues Deensle. SkeÀceskeÀeb®eeriegCeJewefMeäîes DeeHeeHemeele Deelcemeele kesÀuesueer Deensle. veeiejer meceepee®³ee ÒeYeeJeecegUs ûeeceerCe meceepeeceO³esHeefjJele&ve Ie[tve Deeuesues Deens. ûeeceerCe meceepee®³ee mebmke=Àleer®ee l³ee®eyejesyej Flej efJeefJeOe Debiee®ee mJeerkeÀejMenjer meceepeeleerue ceb[UeRveer kesÀuesuee Deens. {esyeUceeveeves ûeeceerCe, veiejer³e meelel³ee®ee DeLe& KeeueerueÒeceeCesmeebielee ³esF&ue.
1) Menjer DeeefCe ûeeceerCe mebmke=Àleer ³eeb®eer DeeHeeHemeeceO³es osJeeCeIesJeeCe nesCes, Menjer mebmke=Àleer®³ee
ÒeYeeJeecegUs ûeeceerCe meceepeeceO³es SkeÀ ÒekeÀej®es HeefjJele&ve Ie[tve ³esCes cnCepes ûeeceerCe, veiejer³emeelel³e nes³e.
2) Menjeb®ee ÒeYeeJe ûeeceerCe meceepeeJej He[Ces, veiejer³e peerJevee®³ee ÒeYeeJeecegUs ûeeceerCe ueeskeÀeb®³ee
peerJeveele melele HeefjJele&ve nesle peeCes cnCepes ûeeceerCe veiejer³e meelel³e nes³e.
3) ûeeceerCe meceepeeJej osKeerue yeN³ee®e JesUsuee Menjer meceepe DeJeuebyetve Demelees. Goe. YeepeerHeeuee,
otOeogYeles, HeÀUs, keÀ®®eeceeue, Fl³eeoer ns®e ûeeceerCe veiejer³e meelel³e nes³e.
4) ûeeceerCe #es$e Je veiejer³e #es$e ner oesvner #es$es HejmHejeJeuebyeer Je HejmHejeÞes³eer Deensle. ³ee oesneWle
efceUlespegUles eEkeÀJee HejmHej meeHes#e mebyebOe Deensle. ³ee mebyebOeebvee®e ûeeceerCe veiejer³e meelel³e Demescnìues Deens.munotes.in

Page 28

28
5) ûeeceerCe, veeiejer³e ³ee oesve meceepeeb®ee HejmHej efvekeÀì®ee mebyebOe efvecee&Ce nesCes, les meceepe HejmHejevJe³eer
Je HejmHejeJeuebyeer yeveCes cnCepes ûeeceerCe veiejer³e meelel³e nes³e.
6) ûeeceerCe, veiejer³e meceepeeb®eer cetuele: keÀesCel³eener ÒekeÀejs HeÀejkeÀle keÀjlee ve ³esCes, l³eeb®³eeceO³es
JesieJesieȳee ¢äerves DeebleefjkeÀ mebyebOe ¢{ yeveefJeCes, SkeÀceskeÀeb®³ee menkeÀe³ee&®eer SkeÀceskeÀebvee peeCeerJeefvecee&Ce keÀªve osCes cnCepes ûeeceerCe veiejer³e meelel³e nes³e.
ûeeceerCe, veiejer³e meelel³ee®eer þUkeÀ GoenjCes-
ûeeceerCe meceepeeletve®e Menjer meceepee®ee pevce Peeuesuee Deens. ûeeceerCe DeeefCe Menjer meceepe ns
HemHejmHejeJeuebyeer Deensle. kesÀJeU veeiejer³e meceepee®ee ûeeceerCe meceepeeJej HeefjCeece neslees Demes veener lejûeeceerCe meceepee®ee osKeerue veiejer³e meceepeeJej HeefjCeece neslees. pemee ûeeceerCe meceepe Menjer meceepeeJejDeJeuebyetve Deens, lemee®e Menjer meceepeosKeerue ûeeceerCe meceepeeJej DeJeuebyetve Deens. l³eecegUs lej ³eeoesneWleerue meelel³e efìketÀve Deens. ³ee meboYee&le Keeueerue GoenjCes oslee ³esleerue.
1) DeVeOeev³ee®eer GHeueyOelee :
DeewÐeesefiekeÀ¢äîee Menjer meceepe efkeÀleerner Òeiele yeveuee Demeuee lejer DeVeOeev³ee®³ee GHeueyOeles®³ee
yeeyeleerle lees ceeieemeuesuee jeefnuee Deens. ³ee meceepeeceO³es Mesleer J³eJemee³eeuee HeÀejMes ÒeeOeev³e efoues peeleveener. GÊece Òeefle®es DeVeOeev³e GHeueyOe keÀjC³eemeeþer veiejer³e meceepeeuee ûeeceerCe meceepeeJej DeJeuebyetvejeneJes ueeieles.
2) otOeogYeles Je YeepeerHeeuee :
otOeogYeles, YeepeerHeeuee, HeÀUHeÀUeJeU ³eeyeeyeleerle Menjer meceepeeuee ûeeceerCe meceepeeJej DeJeuebyetve
jeneJes ueeieles. MenjeceO³es DeueerkeÀ[s ieesHeeueve, cnwMeeR®es Heeueve kesÀues peele Demeues lejer l³eeb®³eeHeemetveefceUCeejs otOe MenjJeemeer³eebvee HegjsMee ÒeceeCeele GHeueyIe nesle veener. Deepetyeepet®³ee Kes[îeeletve mebyebefOeleMenjebvee otOeHegjJeþe kesÀuee peelees. ner®eieesä YeepeerHeeu³ee®³ee yeeyeleerle efometve ³esles. MenjeceO³es YeepeerHeeu³eeb® es
GlHeVe keÀe{ues peele veener. MenjJeemeer³eebvee ueeieCeeje YeepeerHeeuee Kes[îeeHee[îeeletve®e HegjefJeuee peelees.
3) HeÀUeb®es GlHeeove :
HeÀUeb®es GlHeeove ûeeceerCe efJeYeeieele®e ceesþîee ÒeceeCeele kesÀues peeles. MenjJeemeer³eeb®³ee ceeieCeervegmeej
HeÀUeb®es ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeeove ûeeceerCe meceepeeceO³es Iesleues peeles. Goe. keÀeEueie[, [eefUbye, ef®eketÀ ,Deveveme, Deebyes, HeHeF&, kesÀUer ³eemeejK³ee HeÀUeb®es GlHeeove Iesleues peeles. l³eecegUs MenjJeemeer³eebvee HeÀUeb®³eeGlHeeoveeyeeyele Kes[îeeJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles.
4) keÀ®®³ee ceeuee®ee HegjJeþe :
Menjer meceepeeceO³es JesieJesieȳee keÀejKeev³eeceO³es ueeieCeeN³ee keÀ®®³ee ceeuee®ee HegjJeþe ûeeceerCe
meceepeeletve kesÀuee peelees. Goe. meeKej keÀejKeev³eemeeþer ueeieCeeje Tme, keÀeHe[er yeveefJeC³eemeeþerueeieCeeje keÀeHetme, HeÀUÒeef¬eÀ³ee GÐeesieemeeþer ueeieCeejer JesieJesieȳee ÒekeÀej®eer HeÀUs Fl³eeoer HegjJeþe ûeeceerCemeceepeekeÀ[tve Menjer meceepeeuee kesÀuee peelees.munotes.in

Page 29

29
5) ûeenkeÀ Jeiee&®eer GHeueyOelee :
MenjeceO³es le³eej nesCeeN³ee meJe&®e ceeuee®eer G®eue ner Menjer meceepeeleerue ueeskeÀebkeÀ[tve nesT
MekeÀle veener. MenjeceO³es le³eej nesCeeN³ee yeN³ee®e ceeuee®eer G®eue ner ûeeceerCe Yeeieeleerue ûeenkeÀebkeÀ[tvekesÀueer peeles. owvebefove JeeHeje®³ee Jemlet, MeesYes®³ee Jemlet, ³eb$emeecegûeer Fl³eeoer®eer GHeueyOelee ûeeceerCe ûeenkeÀe bvee
Menjer meceepeekeÀ[tve kesÀueer peeles.
6) Oebos keÀjceCegkeÀer®ee DeemJeeo :
ûeeceerCe meceepeeceO³es HeejbHeeefjkeÀ keÀjceCetkeÀ ceesþîee ÒeceeCeele Dee{Ules. OeboskeÀjceCetkeÀ Goe. veeìkeÀ,
efmevescee, efJeefJeOe ÒekeÀej®es vee®e ³ee ieesäeR®ee DeemJeeo IesC³eemeeþer ûeeceJeemeer³eebvee MenjeJej DeJeuebyetvejeneJes ueeieles.
7) G®®eefMe#eCe osCeeN³ee mebmLee :
G®®eefMe#eCe osCeeN³ee mebmLee, OebosefMe#eCe osCeeN³ee mebmLee Deepe Menjer meceepeeceO³es ceesþîee
ÒeceeCeele DeefmlelJeele Deensle. ûeeceerCe Yeeieeletve Menjer Yeeieele Keeme keÀªve G®®eefMe#eCe IesC³eemeeþerpeeCeeN³ee ceb[UeR®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens. ³eeHewkeÀer keÀener ueeskeÀ OebosefMe#eCe HetCe& kesÀu³eeveblej MenjeceO³esmLeeef³ekeÀ Peeuesues Dee{Uleele. lej keÀener ueeskeÀ Hejle ûeeceerCe meceepeeceO³es ³esTve mLeeef³ekeÀ Peeuesuesefometve ³esleele.
8) mesJeeYeeJeer mebmLee :
Menjer meceepeeceO³es DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee mesJeeYeeJeer mebmLee Dee{Uleele. ³eeceO³es DeveeLeeue³es, DeveeLe
ceefnueeÞece, yeeuekeÀeÞece, ÒeceeefCele MeeUe, Je=×eÞece, efYe#eeie=n, mJeerkeÀejie=n, uee³evme keÌueye, jesìjerkeÌueye Fl³eeoer ³ee mesJeeYeeJeer mebmLee®ee ueeYe MenjJeemeer³eebyejesyej ûeeceerCe meceepeeleerue ceb[UerosKeerueceesþîee ÒeceeCeele Iesleele. DeeHeeHeu³ee De[erDe[®eCeer DeeHeeHeu³ee HeeleUerJej mees[efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
9) HetjkeÀ J³eJemee³eeb®eer efveefce&leer :
ûeeceerCe meceepeeceO³es JesieJesieȳee ÒekeÀej®es HetjkeÀ J³eJemee³e Dee{Uleele. Goe. JejenHeeueve,
ceOeceeefokeÀe Heeueve, jsMeerce GÐeesie, keÀepet Òeef¬eÀ³ee GÐeesie, ogiOeJ³eJemee³e Fl³eeoer ³ee J³eJemee³eeb®ee ueeYeûeeceerCe meceepeeleerue ueeskeÀebvee lej neslees®e efMeJee³e Menjer meceepeeleerue ueeskeÀebvee meg×e ³ee J³eJemee³eeb®eeueeYe neslees. Menjeleerue jsef[ces[ keÀHe[îeeb®eer ogkeÀeves, ®ee³eefvepe ces[ Jemlet, ®ee³eefvepe pesJeCe, ie=nesHe³eesieerJemlet ³ee meJee¥®ee ueeYe ûeeceerCe meceepeeleerue ueeskeÀ IesT ueeieues Deensle.
10) efJeefJeOe ceb[Ueb®es keÀe³e&¬eÀce :
ûeeceerCe efJeYeeieeleerue keÀener ceb[Ueb®eer keÀe³ee&ue³es Menjer meceepeeceO³es keÀe³e& keÀjerle Demeuesueer
efometve ³esleele. ieeJeeleerue cebefoje®³ee peerCeex×eje®es keÀece MenjeceO³es l³ee ieeJee®es DeefmlelJeele Demeuesuesceb[U Heenles. ieeJee®³ee efJekeÀemeemeeþer p³ee efJeefJeOe ³eespevee jeyeefJeu³ee peeleele l³eemeeþer ueeieCeejs HegjsmesDeeefLe&keÀ yeU GHeueyOe keÀjC³eemeeþer Menjer meceepeeceO³es JesieJesieUs keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeues peeleele.munotes.in

Page 30

30
11) jepekeÀejCe :
Menjer meceepeeceO³es DeefmlelJeele DemeCeejs veJ³eeves pevceeuee ³esCeejs efJeefJeOe jepekeÀer³e He#e. l³eeb®ee
HeefjCeeceosKeerue ûeeceerCe meceepeeJej ceesþîee ÒeceeCeeJej nesT ueeieuee Deens. jeä^Jeeoer keÀeBûesme He#e, efMeJemesvee,jeä^er³e keÀeBûesme, Yeejleer³e pevelee Heeìea Fl³eeoer He#eeb®es jepekeÀejCe ûeeceerCe meceepeeHe³e¥le ³esTve Heesnes®euesDeens. ûeeceerCe meceepeeleerue ueeskeÀeb®es efve³eespeve Deepe MenjJeemeer³eebvee keÀjeJes ueeiele Deens.
12) Iejiegleer JeeHeje®³ee Jemlet :
mJe³ebHeekeÀemeeþer ueeieCeejer Mesie[er ie@me, kegÀkeÀj, JesieJesieUer GHekeÀjCes ³eeb®eer efveefce&leer Menjer meceepeele
ceesþîee ÒeceeCeele kesÀueer peeles. ¿eeefMeJee³e Jee@eEMeie, ìsHejskeÀe@[&j, jsef[Dees Fl³eeoeR®eer efveefce&leer HeCe Menjermeceepeele®e kesÀueer peeles. ³ee meeOevee®ee HegjsHetj JeeHej ûeeceerCe meceepeeleerue pevelee keÀjles. ûeeceerCe meceepeeceO³ es
le³eej keÀjC³eele Deeuesu³ee keÀener Jemletb®ee GHeYeesie Menjer meceepeeleerue pevelee Iesles. Goe. veejUe®³eeHeeveeHeemetve le³eej kesÀuesueer Jee[JeCe, Iejiegleer JeeHejeleerue yeebyetHeemetve le³eej keÀjC³eele Deeuesues metHe,ceeleer®ee ceeþ (iesUe) Fl³eeoer.
13) IejyeebOeCeermeeþer ueeieCeejs meeefnl³e :
IejyeebOeCeermeeþer ueeieCeeN³ee meeefnl³eeceO³es keÀener meeefnl³ee®³ee yeeyeleerle Kes[îeebvee MenjeJej
DeJeuebyetve jeneJes ueeieles, lej keÀener meeefnl³ee®³ee yeeyeleerle Menjebvee Kes[îeeJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles.efmeceWì®es He$e, keÀ[îeekegÀuegHes eEkeÀJee ieN³ee, efmeceW쮳ee efJeìe, Iejiegleer MeesYes®³ee Jemlet, Fl³eeoer yeeyeleerlecee$e Kes[gleebvee MenjebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles. ceeleer®³ee efJeìe, Yeepeuesu³ee efJeìe, ueeketÀ[keÀece ³ee
yeeyeleerle cee$e MenjJeemeer³eebvee Kes[gleebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles.
DeeleeHe³e¥le®³ee efJeJesJe®eveeJeªve ûeeceerCe Je veiejer³e meelel³e ³ee meboYee&le efJeefJeOe ieesäeR®ee Kegueemee
keÀjC³eele Deeuee. KejesKejer®e Jejerue iees<ìercegUs DeepeosKeerue ûeeceerCe veiejer³e meelel³e efìketÀve Deens.KeN³ee DeLee&ves ns oesvner meceepe SkeÀªHe nesC³eemeeþer ûeeceerCe - veiejer³e meelel³ee®eer keÀuHevee peyeeyeoejerþjuesueer Deens.
3.4 Yeejleeleerue ûeeceerCe veiejer³e meelel³e
Deepe®³ee HeefjefmLeleerle Yeejlee®ee efJe®eej kesÀuee Demelee ner ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®eer mebkeÀuHevee
Yeejleele mHeäHeCes efometve ³esles.
Deepe Yeejleele efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee efJekeÀeme³eespevee megª Deensle. l³eecegUs ûeeceerCe #es$ee®ee meeceeefpekeÀ,
DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀeme nesle Deens. ûeeceerCe #es$eemeeþer jeyeefJeu³ee peeCeeN³ee ³ee ³eespevee veiejer³eDeefOekeÀejerJeie&®e keÀe³ee&eqvJele keÀjerle Deens. Goe. ûeeceerCe HeeleUerJej jeyeefJeu³ee peeCeeN³ee jml³eeb®³ee³eespevee, efHeC³ee®³ee HeeC³ee®³ee megefJeOee Fl³eeoer. ³ee®ee®e DeLe& ûeece Jeiej ³eele mel³e Deens®e. efJekeÀeme³eespeveeb®³ee keÀe³e&JeenercegUs ieeJeeb®ee SkebÀoj ®esnjeceesnje yeouetve iesuee Deens. ueneve-ueneve ieeJesmeg×eíesìîee íesìîee veiejeb®es ªHe OeejCe keÀª ueeieueer Deensle. ieeJeeletve veiejer peerJevee®eer ue#eCes efometve ³esleDeensle. ke=À

Page 31

31
Yeejleer³e ieeJes HetJeeaÒeceeCes mJe³ebHetCe& mJeeJeuebyeer Je mJeleb$e jeefnueer veenerle lej leer DeeHeu³ee efJekeÀemeemeeþe r
veiejeJej DeJeuebyetve Deensle. veiejs DeeHeu³ee HeesefJe%eeve DeeefCe leb$e ³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee DeeOegefvekeÀ meY³elescegUs veiejs Je ûeece HejmHejeJeuebyeer
Je Dev³eesv³eeÞe³eer yevele Deensle. HejmHejebMeer mebueive Deens. Deelee ns oesve meceepe IeìkeÀ (ûeece Je veiej)HejmHejeHeemetve JesieUs Je mJeleb$e jenCes DeMeke̳e Deens. HetCe& ³ee oesneWle pes nesles les yejs®e keÀceer Peeues Deens.DeeCeKeerner keÀceer nesCeej Deens. HejmHejeb®es efJeMesDeepe Yeejleeleerue ûeeceerCe meceepe mebj®evesle HeÀej Jesieeves HeefjJele&ve nesle Deens. ³ee HeefjJele&vee®³ee
Òeef¬eÀ³esuee ieeJee®es veeiejerkeÀjCe nesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCeleele. ceesþîee veiejele ueneve GHeveiejs efvecee&CenesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepesner ieeJeeb®es veeiejerkeÀjCe nesC³ee®eer®e Òeef¬eÀ³ee Deens. ³ee Òeef¬eÀ³escegUs ûeece Je veiej³eeb®es megKeo mecceerueve nesle Deens. ner Òeef¬eÀ³ee ûeeceerCe - veiejer³e meelel³ee®³ee ªHeeves efJekeÀefmele nesF&ue.
peer Kes[er MenjeMeer jml³eeves pees[uesueer Deensle. DeMee Kes[îeeb®es HeefjJele&ve HeÀej®e PeHeeìîeeves
Peeuesues efometve ³esle Deens. DeMee Menjeleerue keÀejKeeveoejer, He@ÀMeve, Mew#eefCekeÀ mebmLee , mebmLee mebIeìvee³eeb®ee ÒeYeeJe ceesþîee ÒeceeCeeJej He[t ueeieuee Deens. Kes[er DeeefCe Menjs ³eeb®³eeceO³es meelel³e efvecee&CenesC³eeme ceole Peeuesueer Deens.
3.5 veiejer³e ûeeceerCe Deblejef¬eÀ³ee
efoJemeWefoJeme veiejer³e ûeeceerCe Deeblejef¬eÀ³ee Jee{t ueeieu³eeves ³ee oesvner meceepeeb®es meelel³e DeefOekeÀeefOekeÀ
¢{ nesT ueeieues Deens. ³ee efþkeÀeCeer veiejer³e ûeeceerCe Deeblejef¬eÀ³es®ee efJe®eej keÀjC³eeHetJeea Deeblejef¬eÀ³eecnCepes keÀe³e ns HeenCes cenÊJee®es þjCeej Deens. oesve eEkeÀJee oesneWHes#ee DeefOekeÀ J³ekeÌleeR®³eeceO³es nesCeejerJew®eeefjkeÀ osJeeCeIesJeeCe cnCepes meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee nes³e. ner Deeblejef¬eÀ³ee J³ekeÌleeRceO³es, ieìebceO³esDeLeJee mecegoe³eeceO³es nesT MekeÀles.
pesJne oesve efJeefYeVe meeceeefpekeÀ mecetn HejmHejeb®³ee mebHekeÀe&le ³esleele Je l³eeb®³ee HejmHejebJej meeceeefpekeÀ
ef¬eÀ³ee Ie[tve ³esleele l³eeb®ee HeefjCeece cnCetve HejmHejebveer HejmHejebvee ÒeYeeefJele keÀjC³ee®³ee ÒeJe=ÊeerueemeeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee cnCeleele.
mebyebOee®es mJeªHe, l³eeb®eer Ieefveÿlee, ÒeeLeefcekeÀlee eEkeÀJee leìmLelee, efoKeeTHeCee, DeewHe®eeefjkeÀlee
³ee meJee¥®ee meceeJesMe meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³esceO³es neslees. SJe{s cee$e efveef½ele ûeeceerCe DeeefCe veiejer³emeceepeeceO³es pesJe{er Deeblejef¬eÀ³ee DeefOekeÀ eflelekesÀ meelel³e DeefOekeÀ. meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³esJej®e oesvnermeceepeeleerue meelel³e efìketÀve Deens.
veiej DeeefCe ûeece ³eeb®ee mebHeke&À Deeuee keÀer, ³ee oesvner IeìkeÀeb®ee HejmHejebJej ÒeYeeJe He[lees. oesvner
yeepetves ef¬eÀ³ee Òeef¬eÀ³ee megª nesleele. Goe. : veiejeb®³ee ÒeYeeJeecegUs ûeeceeb®es veeiejerkeÀjCe nesT ueeieles, lejveiejelener ûeeceerCeerkeÀjCee®eer ÒeJe=Êeer efvecee&Ce nesles. oesve mecemeceeve mebmke=Àleer®ee ÒeYeeJe DemeCeejer veiejsDeeHeu³ee HeenC³eele ³esT ueeieleele.munotes.in

Page 32

32
3.6 ûeeceerCe #es$eeleerue meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee
1) meeceeefpekeÀ mebHeke&À :
ûeeceerCe He#e : ûeeceerCe #es$e ueneve Demeles. ce³ee&efole Demeles.
mebIemebIeeEnmekeÀ keÀe³e& keÀjC³ee®eer le³eejer nes³e. ûeeceerCe mecegoe³eele DeveskeÀ HejbHejeiele mebIenesleele. Demes mebIeveeiejer³e He#e :
veiejele ûeeceerCe ueeskeÀebÒeceeCes eEnmekeÀ mebIemJeªHee®es Demeleele. veiejer³e ueeskeÀeb®eer Je=Êeer menveMeerue Je meb³eceer Demeu³eecegUs, lemes®e l³eeb®³ee efþkeÀeCeerJ³eJenej ®eeleg³e& Demeu³eecegUs Òel³e#e Je eEnmekeÀ mebIe3.7 ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®es ¢M³e HeefjCeece
ûeeceerCe veiejer³e meelel³e, l³eeb®³eeceO³es HejmHej nesCeeN³ee Deeblejef¬eÀ³ee ³eeletve leerve Òeef¬eÀ³ee efvecee&Ce
nesleele.
1) ûeec³e veeiejerkeÀjCe :
veiej DeeefCe ieeJe ³eeleerue Jee{l³ee mebHekeÀe&cegUs veeiejerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee nUtnUt Jee{le peeles.
veiejer³e mebmke=Àleer®eer íeHe ûeeceerCe YeeieeJej Gceìt ueeieles. veiejeleerue Þeerceble ueeskeÀ veiejeleerue ³eebef$ekeÀpeerJeveeuee kebÀìeUleele. l³eebvee yeoue nJee Demelees. Meebleer nJeer Demeles. cnCetve les veiejepeJeU Demeuesu³eeieeJeeble mLeeveeblejCe keÀjleele eEkeÀJee veiejele®e jentve ûeeceerCe JewefMeäîes efJekeÀefmele keÀjC³ee®ee Òe³elvekeÀjleele. DeMee jerleerves ûeec³e veeiejerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee megª nesles. ner Òeef¬eÀ³ee cnCepes ûeeceerCe Je veiejer³emebmke=Àleer®es efceÞeCe nes³e. ûeeceerCe DeeefCe Menjer mebmke=Àleer®ee mecemeceeve ÒeYeeJe SKeeÐee Kes[îeeJej He[CesDemesosKeerue ³ee Òeef¬eÀ³esuee cnìues Deens.
2) GHeveiejer³ekeÀjCe :
ceesþîeeceesþîee Menjebvee ueeietve eEkeÀJee Menje®³ee efvekeÀì Demeuesu³ee ûeeceerCe Yeeieeble veieje®eer
JewefMeäîes Demeuesueer íesìer veiejs GlHeVe nesleele. ³ee Òeef¬eÀ³esuee GHeveiejer³ekeÀjCe cnCeleele. DeMee GHeveiejelekeÀener ûeeceerCe ue#eCes Dee{Uleele. lej keÀener veiejer³e ue#eCes Dee{Uleele. cee$e veiejer³e efJeMes

Page 33

33
efoues peeles. GoenjCeeLe&, cnCetve meeceeefpekeÀ mebHekeÀe&®es ÒeceeCe keÀceer Demeles. ³ee mebHekeÀe&le efJeefJeOeleevemeles. pes mebyebOe Demeleele les cee$e Ieefveÿ Je ÒeeLeefcekeÀ mJeªHee®es Demeleele. ce³ee&efole #es$eecegUs meeceeefpekeÀmebyebOee®ee efJekeÀeme nesle veener. cnCetve l³eeb®ee ¢efäkeÀesve mebkegÀef®ele Demelees.
veiejer³e He#e : meeceeefpekeÀ mebyebOeele efJeefJeOelee Demeles. JesieJesieȳee ÒekeÀej®³ee ueeskeÀebMeer mebyebOe
³eslees. meefceleer Je mebmLeebMeer mebyebOe ³eslees. l³eecegUs ¢efäkeÀesve Goej Je efJeMeeue yevelees. veiejer³e mebmke=Àleerl e
ieefleMeeruelee Demeles. Òeieleer ueJekeÀj nesles. cee$e veiejeleerue meeceeefpekeÀ mebyebOe ns DeÒel³e#e, DeJew³eeqkeÌlekeÀJe og³³ece Demeleele.
meb³eesiee®eer Òeef¬eÀ³ee : men³eesie (menkeÀej) keÀjCes ner ceeveJeer ÒeJe=Êeer Deens. men³eesieeefMeJee³e
keÀesCelesner ueneve-ceesþs keÀe³e& Heej He[t MekeÀle veener. ceveg<³ee®³ee DeveskeÀ iejpeebmeeþer men³eesiee®eer DeeJeM³ekeÀl ee
Demeles.
ûeeceerCe ueeskeÀeble men³eesiee®eer YeeJevee DeefOekeÀ Òeyeue Demeles. ne men³eesie mvesnmebyebOeeJej DeeOeeefjle
Demelees. Kes[îeele efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee mebIeìvee vemeleele. cnCetve ûeeceerCe ueeskeÀeb®eer men³eesiee®eer YeeJeveekegÀìgbye eEkeÀJee peeleer SJe{îee Hegjleer ce³ee&efole Demeles.
veiejer³e He#e : veiejer³e pevelesceO³es J³eeqkeÌleJee{ DeefOekeÀ Demelees. Òel³eskeÀpeCe mJeleb$eHeCes keÀe³e&
keÀjlees. l³eeb®³ee efþkeÀeCeer men³eesiee®eer ÒeJe=Êeer Demeles. HeCe leer megHle Demeles. Òel³eskeÀe®³ee efþkeÀeCeer JesieJes ieȳee
ÒekeÀej®es mJeeLe& Demeleele. efYeVeefYeVe efnlemebyebOe Demeleele. DeeHeuee mJeeLe& eEkeÀJee efnle meeOeC³eemeeþermen³eesiee®eer Òeef¬eÀ³ee DeeJeM³ekeÀ Demeles®e.
mHeOe&s®eer Òeef¬eÀ³ee :
ûeeceerCe He#eö SkeÀceskeÀebMeer mHeOee& keÀjCes ner ceeCemee®eer mJeeYeeefJekeÀ Je=Êeer Deens. ner Je=Êeer ceveg<³ee®³ee
mJeYeeJeeleerue DemeceevelesJej DeeOeejuesueer Deens. ûeeceerCe meceepeele mJeeLe& ce³ee&efole Demeleele. efMeJee³emJeeLee&®³ee yeeyeleerle efJeefJeOeleener keÀceer Demeles. l³eeb®³ee efþkeÀeCeer meecegoeef³ekeÀ YeeJevee Demeles. meebmke=Àefl ekeÀ
cetu³eeJej efveÿener þsJeleele. Òel³eskeÀe®es keÀe³e&ner JesieUs Demeles. ogmeN³ee®es Deefnle keÀjeJes DeMeer YeeJeveekeÀceer ÒeceeCeele Demeles. cnCetve ûeeceerCe meceepeele mHeOex®eer Òeef¬eÀ³ee keÀceer Demeles. ûeeceerCe ueeskeÀeble J³eeqkeÌl eHes#ee
kegÀìgbyeeuee DeefOekeÀ cenÊJe Demeles.
veiejer³e He#e : ³ee®³ee Gueì veiejer³e ueeskeÀeble mHeOexle #es$e J³eeHekeÀ Demeles. SkeÀceskeÀeb®es efnlemebyebOe
SkeÀceskeÀeb®³ee efJejesOeer Demeleele. Òel³eskeÀpeCe meceesj peeC³ee®ee Je DeeHeues efnle meeOeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.l³eemeeþer Flejebvee ceeies ìekeÀC³ee®³ee Òe³elveele Demelees. J³ekeÌleer®eer efmLeleer eEkeÀJee opee& l³eeuee mJele:ÒeeHle keÀªve I³eeJee ueeielees. cegbyeF&peJeUerue DeveskeÀ GHeveiejs ner veiejeÒeceeCes efJeMeeue vemeleele. veieje®eerue#eCes Demetvener l³eebvee veiej cnCelee ³esle veener. DeMee GHeveiejele efJeefYeVe ÒekeÀej®eer OebÐee®eer, DeekeÀeb#eeb®eerceeCemes Demeleele. HeCe ner efJeefYeVelee Demetvener l³eeb®³ee efþkeÀeCeer SkeÀe®e GHeveiejele jenle Demeu³eecegUsmeecetefnkeÀlee Demeles.
3) ûeec³e meceeHleerkeÀjCe :
SKeeÐee ûeeceerCe meceepeeJej pesJne HetCe&le: Menjer mebmke=Àleer®ee ÒeYeeJe efometve ³esT ueeielees. lesJne
l³eeuee ûeec³e meceeHleerkeÀjCe Demes cnìues peeles. Menjer mebmke=Àleer®ee HetCe&le: ÒeYeeJe He[uee lejer efleLesmunotes.in

Page 34

34
JeemleJ³e keÀjCeeN³ee ceb[UeRvee ûeeceerCe mebmke=Àleer®ee efJemej He[le veener. efkeÀl³eskeÀ ûeeceerCe ue#eCes Goe.meCeJeej, Oeeefce&keÀ efJeOeer Fl³eeoer ieesäer veeiejer meceepeeceO³es JeemleJ³e keÀªve meg×e jepejesmeHeCes ®eeuetDemeleele.
Jejerue efJeJes®eveeJeªve ns mHeä nesles keÀer, ûeeceerCe veiejer³e mebyebOe efkeÀleer leelHegjles Jee Ieefveÿ Deeues
lejer Òel³eskeÀ meceepeeleerue cetU efJeMes3.8 ûeeceerCe peerJeveeJej veiejer³e peerJevee®ee ÒeYeeJe
Yeejleeleerue yengleskeÀ veieje®³ee meYeesJeleeueer MeskeÀ[es eEkeÀJee npeejes ueneve-ceesþer ieeJes Deensle.
veiej DeeefCe ûeece ³eeb®³ee Jee{l³ee mebHekeÀe&cegUs veieje®ee ÒeYeeJe ûeeceerCe peerJeveeJej He[lees. leMeer®e ûeeceerCepeerJevee®eer Lees[er yengle íe³ee veiejer³e mebmke=ÀleerJej He[les. ieeJeeJejerue veieje®ee ÒeYeeJe ne HeÀej ceesþemeJe&mHeMeea DeeefCe yeN³ee®e ÒeceeCeele Ye³ekeÀejkeÀ Deens. Menjele efMe#eCe mebmLee Demeleele. v³ee³eeue³esDemeleele. MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³es Demeleele. ³ee meJee¥®eer iejpe ûeeceJeemeer³eebvee Demeles®e. l³eecegUs l³eebveeMenjele ³eeJes®e ueeieles. JeenletkeÀ Je meb®eej meeOevee®³ee Jee{ercegUs Menjele JeejbJeej ³esCes nsner megueYe PeeuesDeens. efMeJee³e Menje®ee Peieceieeì, YeHekeÀe, ceveesjbpevee®eer efJeefJeOe meeOeves ³ee®esner ûeeceerCe ueeskeÀebveeDeekeÀ1) peerJeveHe×leer eEkeÀJee jenCeerceeve yeoueues :
peerJeve He×leer®³ee yeouee®ee DeY³eeme keÀjlee l³ee®es Hegvne JeieeakeÀjCe keÀjeJes ueeiesue.
De) KeeveHeeveefJeveiejeb®ee ÒeYeeJe He[u³eecegUs ûeeceerCe ueeskeÀeb®³ee meJe³eer yeoueu³ee. Yeespevee®ee meeOesHeCee iesuee.
cemeeu³ee®³ee HeoeLee&®ee JeeHej Jee{uee. Oeeletb®eer Yeeb[er iesueer. l³eeSsJepeer mìsveuesme DeeefCe ef®eveer ceeleer®eerYeeb[er Deeueer. keÀener efþkeÀeCeer Yeespeveemeeþer ìsyeuee®ee GHe³eesie nesT ueeieuee. mekeÀeU-mebO³eekeÀeU ®eneIesCes ne ÒekeÀej megª Peeuee. Yeespevee®³ee ÒekeÀejelener megOeejCee Peeueer.
ye) ie=nj®evee :
HetJeea Kes[îeele ceeleer®eer Je JesUt®eer Iejs nesleer. HeÀkeÌle Þeerceble ueeskeÀeb®eer Iejs DeveskeÀ cepeueer Je efJeìe
keÀewueeb®eer Demele. Deelee keÀewueeª Iejeb®eer mebK³ee Jee{ueer. ie=nj®eves®eer He×le yeoueueer. efmeceWì®ee JeeHejmegª Peeuee. Iejeb®³ee efKe[ke̳ee oejeb®eer mebK³ee Jee{ueer. oesve cepeueer, leerve cepeueer Iejs nesT ueeieueer.
keÀ) JesMeYetleªCe efHe{erletve Meì&, Oeeslej yesHeÊee nesTve l³eeb®eer peeiee HegÀueHeBì, yegMeMeì& Je ce@veueeveer Iesleueer.
Heeo$eeCeelener yeoue Peeuee Deens. Ie[îeeUeb®ee megkeÀeU Peeuee Deens. eqm$e³eeb®³ee JesMeele HeÀjkeÀ He[ueeDeens. HeeleUs iesueer, ieesuemee[îee Deeu³ee, meepeMe=bieej Jee{uee, HeeJe[j, ¬eÀerce, megiebOeer lesue Fl³eeoer®eeJeeHej nesT ueeieuee.munotes.in

Page 35

35
[) ceveesjbpevee®es #es$e :
ûeeceerCe Yeeieele HetJeea ceveesjbpevee®eer HeejbHeefjkeÀ meeOeves GHeueyOe nesleer. Meenerj ieeCeer, Yeeª[s,
leceeMee ³eebvee ÒeeOeev³e efoues peele nesles. Deelee ner meeOeves keÀceer keÀceer nesle Deensle. l³eeb®eer peeiee ef®e$eHeìJe veeìkesÀ ³eebveer Iesleueer. jsef[Dees Je ì^eeqvPemìj IejesIejer efomet ueeieues Deensle. nuueer mejkeÀej®³ee ke=ÀHesvesìsefueeqJnpeve Je eqJn[erDees ³eeb®esner Deeieceve Kes[îeeceO³es Peeuesues Deens.
2) Oeeefce&keÀ #es$eeJejerue ÒeYeeJe :
ûeeceerCe ueeskeÀeb®ee Oecee&Jej Deletì efJeéeeme neslee. Deelee lemes jeefnuesues veener. Kes[îeeletvener Oeeefce&keÀ
Þe×s®es G®®eeìve nesT ueeieues Deens. HetJeea Kes[îeele keÀLee, keÀerle&ves, Yepeves Jeiewjs nesle Demele. Deelee ³eeieesäer HeÀej®e keÌJeef®ele nesleele. Oece&Þe×e vemeu³eecegUs ye´eïeCeeb®es, HegjeefCekeÀeb®es cenÊJe keÀceer Peeues. Depetvene r
ûeeceerCe J³ekeÌleer®³ee ceveeleerue Oece&Þe×e HetCe&HeCes veä Peeuesueer veener.
3) J³eeHeejer #es$e :
J³eeHeejer #es$eelener veiejeb®ee ÒeYeeJe Deens®e. HetJeea ieeJeele HeÀkeÌle DeVeOeev³ee®eer, efkeÀjeC³eeb®eer ogkeÀeves
Demeleele. Deelee Kes[îeelener Menjeleerue leNnsleNns®³ee He@ÀMevesyeue Jemletb®eer mebK³ee Jee{le Deens. efnMesyeJeiewjs þsJeC³ee®es veJes ÒekeÀej Jee{ues Deensle. HetJeea J³eeHeejer DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®es mebyebOe DeveewHe®eeefjkeÀ JeIeefveÿ nesles. Deelee les veiejeleerue mebyebOeeÒeceeCes DeewHe®eeefjkeÀ yeveues Deensle. efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ®ewveer®³eeJemlet, mìsMevejer, keÀeHe[, Mesleer®eer GHekeÀjCes, Keles, keÀerìkeÀveeMekesÀ Fl³eeoer Jemletb®eer ogkeÀeves melele Jee{tueeieueer Deensle.
4) DeewÐeesefiekeÀ #es$e :
Kes[îeeceO³es kegÀefìjesÐeesieeb®eer mebK³ee Jee{t ueeieueer Deens. l³eecegUs DeveskeÀ HeefjJele&ve Ie[tve ³esle
Deensle. Deepe®ee MeslekeÀjer efJeefJeOe ÒekeÀej®eer megOeejuesueer ³eebef$ekeÀ GHekeÀjCes JeeHeª ueeieuee Deens. Mesleer®³eekeÀeceele DeeOegefvekeÀ leb$ee®ee JeeHej keÀª ueeieuee Deens. ceesìj mee³ekeÀue Kes[îeeceO³es Deeu³ee Deensle.l³eecegUs l³eeb®eer ogªmleer keWÀês efveIet ueeieueer Deensle. Kes[îeeceO³es Yeele, lesue, Heesns ³eeb®³ee efiejC³ee efveIeleDeensle. ³ee meJe& ieesäeRcegUs DeewÐeesefiekeÀ #es$eeb®ee efJekeÀeme nesTve Kes[îeeb®es veJes ªHe efvecee&Ce nesle Deens.
5) Deejesi³e #es$e :
HetJeeaFlekeÀe JewÐeebJej ûeeceerCe meceepeeceO³es efJeéeeme jeefnuesuee veener. Fbûepeer DeewJeeHej nesle Deens. [e@keÌìj ceb[UeR®eer mebK³eeosKeerue Jee{t ueeieueer Deens. keÀesCeleener jesie cnCepes osJeosJeleeb®eekeÀesHe ne ÒekeÀej jeefnuesuee veener. Deejesi³e #es$eeJej veiejeb®ee Hegjsmee ÒeYeeJe He[uee Deens.
6) efMe#eCe #es$eeleerue ÒeYeeJe :
Kes[îeeleerue efMe#eCee®ee Òemeej Jee{uee Deens. leªCe megefMeef#ele nesle Deensle. DeveskeÀ Kes[îeele
ceeO³eefcekeÀ MeeUe Deensle. efkeÀl³eskeÀ efþkeÀeCeer ceneefJeÐeeue³esosKeerue megª keÀjC³eele Deeuesueer Deensle.Þeerceble MeslekeÀN³eeb®eer cegues, cegueer Menjele peeTve ke=À

Page 36

36
JeenletkeÀ Je meb®eej meeOeves :
Meemeveeves Kes[îeelener JeenlegkeÀer®³ee meeOeveeb®eer mees³e kesÀuesueer Deens. yengleskeÀ ieeJes jml³eebveer
MenjebMeer pees[ueer iesueer Deensle. ceesìejeR®eer mebK³ee Jee{ueer l³eecegUs MenjeMeer mebHeke&À Jee{uee. keÀeskeÀCejsuJesmeejKes jsuJesceeie& ûeeceerCe Yeeieeletve iesues. Kes[îeeleerue yewueiee[er, Iees[eiee[ermeejK³ee meeOeveeb®es G®®eeìvePeeues.
Jejerue yeoueecegUs ûeece DeeefCe veiej ³eeb®³eeceO³es HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele meelel³e efvecee&Ce Peeuesues
efometve ³esle Deens. veJeerve efJe®eej, veJ³ee efoMee ³ee ¢äerves Òel³eskeÀpeCe Òe³elve keÀª ueeieuee Deens.
cetu³eJ³eJemLesJejerue ÒeYeeJe :
HetJeea ûeeceerCe meceepeeleerue meJe& J³eJenej ns l³ee meceepeele DemeCeeN³ee cetu³eeJej DeeOeeefjle nesles.
ûeeceerCe peerJeveeleerue J³eJenej, Dee®eej, DeeoMe& þjuesues nesles. Hejbleg veiejer³e mebHekeÀe&cegUs ûeeceerCe meceepeeleeru e
cetu³eJ³eJemLeener ÒeYeeefJele Peeuesueer Deens. cetu³eJ³eJemLesle osKeerue SkeÀmeejKes yeoue nesT ueeieues Deensle.
1) kegÀìgbyeefJekegÀìgbyeeleerue keÀl³ee&J³ekeÌleeruee cenÊJee®es mLeeve efoues peele Demes. kegÀìgbyeeleerue meom³eebceO³es
HejmHejebefJeDeepe ne ¢efäkeÀesve jeefnuesuee veener. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer mJeeLeea Je mJe³ebkeWÀêer yeveuesueer Dee{Ules.
meb³egkeÌle kegÀìgbye ns J³ekeÌleer®³ee efnleeuee Je Òeieleeruee yeeOekeÀ Deens. ner YeeJevee efvecee&Ce Peeuesueer Deens.MenjeÒeceeCes®e ûeeceerCe meceepeeceO³es efJeYekeÌle kegÀìgbye He×leer DeefmlelJeele ³esT ueeieu³ee Deensle.
2) efJeJeenefJeûeeceerCe ueeskeÀ efJeJeeneuee SkeÀ HeefJe$e Je Oeeefce&keÀ mebmkeÀej mecepele Demele. mepeeleer³e efJeJeen,
Je³emkeÀ efJeJeen, efJeOeJee HegveefJe&Jeen nesT ueeieues Deensle. nuueer Jejeuee DeeHeu³ee efveJe[erÒeceeCes JeOetefveJe[lee ³esles. JeOetmeg×e DeeHeu³ee F®ísÒeceeCes Jej efveJe[leele. DeMee jerleerves efJeJeenefJe3) ðeerefJeveeiejer eqðe³eebÒeceeCes Deepe ûeeceerCe meceepeeleerue eqðe³ee veeskeÀN³ee keÀª ueeieu³ee Deensle. ûeeceerCe
ðeer ner oemeer vemetve KeN³ee DeLee&ves men®ej yeveuesueer Deens. efleuee HetJeea efceUCeejer keÀefveÿ opee&®eer JeeieCetkeÀDeepe efceUle veener.
4) peeleerefJeHetJeea®eer peeleerefJepeeleer yeebOeJe keÀª ueeieues Deensle. Meemeveeves peeleeRvee efouesu³ee meJeueleer®ee ueeYe keÀefveÿ peeleer yeebOeJeebveerIesleuesuee Deens. DemHe=M³e peeleeR®ee osKeerue meeceeefpekeÀ opee& megOeejuee Deens.munotes.in

Page 37

37
5) Heb®e J³eJemLeeefJeHetJeea®eer HejbHejeiele He×le cnCepes ieeJeeleerue Je=× ceb[Uer Heb®e cnCetve efveJe[ues peele. l³eeb®ee efveCe&³e
Debeflece ceeveuee peeF&. Deepe ûeeceJeemeer³eebvee HetJeeaFlekeÀe Heb®eeefJeveiejeb®³ee mebHekeÀe&cegUs Kes[îeeleerue pegveer cetu³e veä nesle Deensle. l³ee SsJe{er veiejer³e cetu³e
ÒemLeeefHele nesle Deensle. ûeeceerCe ueeskeÀeb®eer peerJeve He×leer, J³eJenej Je Jew®eeefjkeÀ ¢efäkeÀesve ³eele HeÀej ceesþsHeefjJele&ve nesle Deens. ne meJe& HeefjCeece ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®ee Deens.
3.9 ûeeceerCe veiejer³e meelel³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee
ûeeceerCe peerJeveeJej veiejer³e peerJevee®ee Peeuesuee ÒeYeeJe, cetu³eJ³eJemLesJejerue ÒeYeeJe ³eecegUs SketÀCe
ûeeceerCe peerJeveele Ie[tve Deeuesues DeveskeÀ yeoue ³ee efJeÒekeÀej®es yeoue Ie[tve Deeuesues Deensle. ³eeletve keÀener yeoue efveef½ele®e GHe³egkeÌle keÀmes Deensle lej keÀenerefJeIeelekeÀ mJeªHee®es Deensle. veeiejer DeeefCe ûeeceerCe meelel³eecegUs keÀener þUkeÀ mecem³ee efveef½ele®e efvecee&CePeeu³ee Deensle.
1) Òeotveiej DeeefCe ûeece ³eeb®es mebyebOe Deepe FlekesÀ Ieefveÿ Peeues Deens keÀer l³eecegUs nJes®es, HeeC³ee®es,
OJeveer®es Òeot2) HeÀmeJeCegkeÀer®³ee ÒekeÀejebceO³es Jee{ :
veeiejer meceepeeceO³es p³ee ÒekeÀejs HeÀmeJeCegkeÀer®es ÒekeÀej Ie[efJeues peeleele. lemes®e ÒekeÀej ûeeceerCe
meceepeeceO³es Ie[efJeues peeT ueeieues Deensle. efoJemee ojes[îeeb®es ÒeceeCe ûeeceerCe Yeeieele Jee{ues Deens.®eesN³eeceeN³eeb®es ÒeceeCe Jee{ues Deens.
3) veweflekeÀ cetu³eeb®eer IemejCe :
DeMueerue ef®e$eHeìs, Jeefjÿeb®es kegÀìgbyeeleerue efoJemeWefoJeme keÀceer nesCeejs Je®e&mJe ³eecegUs veeiejer
meceepeeÒeceeCes ûeeceerCe meceepeeceO³es veweflekeÀ cetu³eeb®eer IemejCe nesT ueeieueer Deens. MenjebÒeceeCes®e Deveewjmemebleleer, kegÀceejerceeleeb®ee ÒeMve Demes DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce Peeuesues Deensle.
4) Je=×ceb[UeR®ee ÒeMve :
veeiejer meceepeeÒeceeCes ûeeceerCe meceepeele Je=×ceb[UeR®³ee mebieesHevee®es DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce Peeuesues
Deensle. ûeeceerCe meceepeeleerue efkeÀl³eskeÀ Je=×eb®eer Je=×eÞeceeceO³es veesboCeer kesÀueer peeT ueeieueer Deens. ûeeceerCeHeeleUerJej Je=×eÞece, oerve keWÀês ³eebmeejK³ee mebmLeeb®eer efveefce&leer keÀjC³eeJej Yej efouee peeT ueeieuee Deens.Je=×ebyejesyej kegÀìgbyeeleerue MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ¢<ìîee efJeke=Àleeb®ee ÒeMve ceesþîee ÒeceeCeele Yes[meeJet ueeieueeDeens.munotes.in

Page 38

38
5) yesjespeieejer®ee ÒeMve :
Menje®³ee HeeleUerJej DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs GÐeesieOebos Hegjsmes veenerle. efMeJee³e Kes[îee®³ee HeeleUerJej
osKeerue Hegjsmes GÐeesieOebos veenerle. l³eecegUs meJe&$e®e yesjespeieejer®ee ÒeMve Yes[meeJet ueeieuee Deens.
6) PeesHe[HeÆîeeb®ee ÒeMve :
Menjer meceepeeÒeceeCes ûeeceerCe meceepeeceO³es osKeerue PeesHe[HeÆîeeb®ee ÒeMve efoJemeWefoJeme DeefOekeÀeefOekeÀ
ÒeceeCeele Yes[meeJet ueeieuee Deens. veer®e Òeefle®es jenCeerceeve, efveke=Àä Òeefle®ee Deenej ³eecegUs ûeeceerCe pevelesceO³e s
Deejesi³ee®es DeveskeÀ ÒeMve Yes[meeJet ueeieues Deensle.
Jejerue ÒekeÀej®³ee Flej DeveskeÀ mecem³ee ûeeceerCe-veeiejer meelel³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee efometve
³esleele. Demes Demeues lejer SJe{s cee$e efveef½ele ûeeceerCe-Menjer meelel³e DeìU Deens. efkeÀl³eskeÀ yeeyeleerle lesDeeJeM³ekeÀ Deens.
3.10 mJeeO³ee³e
1. ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®ee DeLe& meebietve ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®eer þUkeÀ GoenjCes Ðee.
2. Yeejleeleerue ûeeceerCe veiejer³e meelel³ee®eer meefJemlej ®e®ee& keÀje.
3. ûeeceerCe veeiejer meelel³ee®es ¢M³e HeefjCeecee®eer ®e®ee& keÀje.
4. ûeeceerCe peerJeveeJej veiejer³e peerJevee®ee Peeuesuee ÒeYeeJe mHeä keÀje.5. ûeeceerCe veiejer³e meelel³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee mHeä keÀje.
♦ ♦ ♦munotes.in

Page 39

39
4
ogye&ue IeìkeÀeb®³ee mecem³ee
(Devegmetef®ele peeleer DeeefCe peceeleer)
Heeþe®eer ªHejs4.0 Heeþe®es GÎsMe
4.1 ÒeemleeefJekeÀ
4.2 Devegmetef®ele peeleer4.3 Devegmetef®ele peeleer®ee DeLe&4.4 Devegmetef®ele peeleer®³ee ÒecegKe mecem³ee.4.5 Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCeemeeþer®es MeemekeÀer³e GHee³e.4.6 Devegmetef®ele peceeleer®ee DeLe&
4.7 Devegmetef®ele peceeleer®³ee ÒecegKe mecem³ee
4.8 Devegmetef®ele peceeleer®³ee mebj#eCeemeeþer®³ee IeìveelcekeÀ lejlegoer4.9 Devegmetef®ele peceeleer®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer MeemekeÀer³e GHee³e4.10 mJeeO³ee³e
4.0 Heeþe®es GÎsMe
- Devegmetef®ele peeleer cnCepes keÀe³e ? les mecepeeJetve IesCes.
- Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
- Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer keÀjC³eele ³esCeeN³ee MeemekeÀer³e GHee³e³eespeveeb®ee
DeY³eeme keÀjCes.
- Devegmetef®ele peceeleer®ee DeLe& mecepeeJetve IesCes.
- Devegmetef®ele peceeleer®³ee ÒecegKe mecem³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.- Devegmetef®ele peceeleer®³ee mebj#eCeemeeþer keÀjC³eele Deeuesu³ee IeìveelcekeÀ lejlegoer®ee DeY³eeme
keÀjCes.
- Devegmetef®ele peceeleer®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer MeemekeÀer³e GHee³e³eespevee®eer ceeefnleer IesCes.munotes.in

Page 40

40
4.1 ÒeemleeefJekeÀ
Yeejleer³e meceepeeleerue ogye&ue IeìkeÀ Je l³eeb®³ee mecem³ee Del³eble iebYeerj mJeªHee®³ee Deensle.
Yeejleer³e meceepeeleerue ogye&ueeb®eer mebK³ee Òe®eb[ Deens. l³eecegUs ³ee mecem³es®es mJeªHe Ye³eevekeÀ Deens.
ogye&ue IeìkeÀ ³ee mebkeÀuHevesle DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee ogye&ueeb®ee meceeJesMe Deens. DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ,
Mew#eefCekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeMee DeveskeÀ #es$eebMeer mebyebefOele Demeuesu³ee ogye&ueeb®ee l³eeceO³es meceeJesMe Deens.
ogye&ue IeìkeÀ cnCepes p³eebvee mJele:®³ee DeeJeM³ekeÀ owvebefove iejpee YeeieefJelee ³esle veenerle. HewMee®³ee
DeYeeJeecegUs MeejerefjkeÀ iejpeener HetCe& keÀjlee ³esle veenerle. oeefjêîejsmeceepeeleerue p³ee ueeskeÀebvee DeeJeM³ekeÀ, ÒeeLeefcekeÀ iejpee YeeieefJelee ³esle veenerle. mJele:®es peerJeve
efmLej Je megjef#ele þsJelee ³esle veener l³eebvee ogye&ue IeìkeÀ Demes cnCeleele.
meceepeeleerue ogye&ue IeìkeÀebkeÀ[s Hewmee vemelees. Deel³ebeflekeÀ oeefjêîe Demeles. l³eecegUs l³eebvee
jenC³eemeeþer Iej vemeles. Demeues lejer DeHegjs Je De³eesi³e Demeles. les yekeÀeue Jemleerle jenleele. oeefjêîeeleHe[tve Demeleele. Del³eble oefjêer peerJeve peieleele. KeeC³eemeeþer Hegjsmes DeVe vemeles. l³eecegUs l³eeb®eer MeejerefjkeÀ#ecelee keÀceer Demeles. les DeMekeÌle Demeu³eecegUs keÀäe®eer keÀeces keÀª MekeÀle veenerle. meJe& meceepeIeìkeÀeb®eerpeerJeveefmLeleer meceeve vemeles. Je³e Je eEueieYeso ³ee pewefJekeÀ IeìkeÀebcegUs l³eeb®³ee peerJeveefmLeleerle HeÀjkeÀHe[lees. lemes®e jerefleefjJeepe, ÒeLee, HejbHeje, JebMe, peele ³eemeejK³ee meeceeefpekeÀ IeìkeÀebcegUs l³eeb®³eepeerJeveefmLeleerle HeÀjkeÀ He[lees. Goe. eqðe³ee HegªYeejleer³e meceepeele peeeflemebmLes®³ee mebj®evesletve DeefOekeÀejnerveles®eer efmLeleer DemeCeejs peeleermecetn
nesles Je Deepeleeiee³ele Deensle. lemes®e ÒeeosefMekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ HeeleUerJejerue mebHekeÀe&®³ee DeYeeJeeletveeEkeÀJee mebHekeÀe&®³ee ÒeYeeJeecegUs efJeefJeOe mecem³eebvee leeW[ osCeejs DeveskeÀ DeeefoJeemeer mecetn Deensle. l³ee®eeosKeerue ogye&ue IeìkeÀebceO³es®e meceeJesMe neslees.
4.2 Devegmetef®ele peeleer
Yeejleer³e meceepe yengleÊJeerve Demetve l³eele DeveskeÀ peeleer, Oece&, Yeeneslees. ³eeleerue peeleer®eer mebK³ee lej 3000 Hes#ee peemle Deens. peeleerHewkeÀer keÀener peeleer Heg{ejuesu³eeDeensle, lej yeN³ee®e peeleer ceeieemeJeiee&le cees[leele. p³ee peeleeRvee efJekeÀemee®eer mebOeer veJnleer, meceepeeleeruemunotes.in

Page 41

41
Keeue®³ee mlejeble p³eeb®ee meceeJesMe keÀjC³eele ³esle neslee. DeMee GHesef#ele peeleerkeÀ[s efJeMesDepressed classes eEkeÀJee yeefnpee&leer Exterior Castes cnCetve
mebyeesefOeues iesues Deens. cenelcee ieebOeeRveer l³eeb®ee GuuesKe `nefjpeve' Demee kesÀuee Deens. Hejbleg Heg{s 1935meeueer Òemlegle peeleer®eer SkeÀ met®eer keÀjC³eele Deeueer. lesJneHeemetve `Devegmetef®ele peeleer '
Scheduled
cast) Demee Meyo Òe³eesie ª{ Peeuee Deens. Deelee Ieìvesle Deveg®íso 341 (1,2) ÒeceeCes mJeleb$ejerl³ee
DeMeer met®eer meceeefJeä kesÀuesueer Deens. osMee®³ee SketÀCe ueeskeÀmebK³esle Devegmetef®ele peeleeR®es ÒeceeCe 16.73ìkeÌkesÀ Deens. Devegmetef®ele peeleer®eer meJee&le peemle mebK³ee GÊej ÒeosMeele Deens.
Heef½ece yebieeue, efyenej, DeebOe´ ÒeosMe, leeefceUvee[t, ceO³e ÒeosMe, jepemLeeve, keÀvee&ìkeÀ, Hebpeeye Je
cenejeä^ Demee ¬eÀce Devegmetef®ele peeleeR®ee mebK³eelcekeÀ DeekeÀej ³ee ¢äerves efveef½ele neslees. Yeejlee®³eemeJe& IeìkeÀ jep³eeceO³es Devegmetef®ele peeleer Deensle. Devegmetef®ele peeleeR®es megceejs 84 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ ûeeceerCe#es$eele jenleele. les Meslecepetj DeuHeYetOeejkeÀ ye{eF&oej cnCetve ûeeceerCe #es$eele keÀe³ex keÀjleele. meeHeÀ-meHeÀeF&®es keÀece DeeefCe ®ece[e GÐeesieele keÀece keÀjCeejs peJeUHeeme meJe&®e ueeskeÀ Devegmetef®ele peeleer®esDeensle. Devegmetef®ele peeleeRceO³es mee#ejles®es ÒeceeCe yejs®e keÀceer Deens. Devegmetef®ele peeleeRceOeerue yengmebK³eueeskeÀeb®es oeefjêîejs4.3 Devegmetef®ele peeleer®ee DeLe&
Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³eeb®³ee DeY³eemee®ee ÒeejbYe Devegmetef®ele peeleer Demes keÀesCel³ee peeleeRvee
mebyeesOeues peeles ? ³ee ÒeMvee®eer ®e®ee& keÀjC³eeHeemetve kesÀuee Heeefnpes. Dev³e osMeele ve Dee{UCeejer `DemHe=M³elee'efnbot meceepeele keÀMeer Deeueer. ³ee yeeyele efJeefYeVe celes Je efme×eble ceeb[ues peeleele. peeleer®³ee Go³eemebyebOeer®³eemeJe& efme×ebleeceOeerue keÀejCeceerceebmee JesieJesieUer Deens. DemHe=M³elee efvecee&Ce nesC³eeme DeveskeÀ IeìkeÀ peyeeyeoejDeensle.
Yeejleele Metê, DemHe=M³e, DeJeCe&, nefjpeve, oefuele Fl³eeoer efJeefJeOe veeJeebveer DemHe=M³e ³eebvee mebyeesefOeues
peele nesles. ceeieemeuesu³ee peeleer, ceeieemeJeieea³e peeleer Demes mebyeesOeC³ee®ee osKeerue ÒeIeele Deens. F.me.1935 ceO³es efye´efìMe Meemeveeves ceeieemeuesu³ee peeleeRvee efJeMes`Devegmetef®ele peeleer' Demes keÀesCel³ee peeleeRvee mebyeesOeeJes ³ee mebyebOeer jep³eIeìves®³ee 366 J³ee
keÀueceele Heg{erueÒeceeCes lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens. ``p³ee peeleer, JebMe eEkeÀJee pevepeeleer DeLeJee peeleeR®esGHeYeeie ³ee®ee Yeejleer³e Meemeve mebmLesves Devegmetef®ele peeleer cnCetve GuuesKe kesÀuee Demesue l³ee®e meeceeefpekeÀieìebvee `Devegmetef®ele peeleer' Demes ceeveues peeF&ue.
Lees[ke̳eele Deepe l³ee peeeflemecetneb®ee meceeJesMe Meemeveeves peenerj kesÀuesu³ee `Devegmetef®ele peeleer'
ceO³es Peeuesuee veener. les meJe& peeleer mecetn meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ¢äîee ceeieemeuesues Deensle,Demes DeeHeCeeme cnCelee ³esF&ue.munotes.in

Page 42

42
4.4 Devegmetef®ele peeleeR®³ee ÒecegKe mecem³ee
Jej GuuesKeuesu³ee Devegmetef®ele peeleer®³ee ÒecegKe mecem³ee Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) meeceeefpekeÀ mecem³ee :
Devegmetef®ele peeeflemecetne®³ee meeceeefpekeÀ mecem³ee l³eeb®³eeJejerue HeejbHeefjkeÀ efveye¥Oeeletve efvecee&Ce
Peeu³ee Deensle. meesH³ee Meyoele, meeceeefpekeÀ j®evesle Dev³e meceepe IeìkeÀebveer ueeouesueer yebOeves ns l³eeb®³eemeeceeefpekeÀ mecem³ee®es cetU keÀejCe Deens, cenej, ceebie, ®eebYeej, KeeefìkeÀ, Yebieer ³ee meJe& Devegmetef®elepeeleeRceO³esner Þesÿlee Je keÀefveÿlee ³eebvee ceev³elee osC³ee®³ee meceepeJe=Êeerletve ³ee peeleermecetnebceO³es meeceeefpek eÀ
ieefleMeerueles®ee DeYeeJe efvecee&Ce Peeuee Deens. DebOeÞe×e DeeefCe ÒeLee ³ee HejbHeje ³eeb®es DevegkeÀjCe keÀjC³ee®eerÒeJe=Êeer ³eecegUs ³ee peeeflemecetneuee DeveskeÀ meeceeefpekeÀ ÒeMveebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. ieefjyeer, keÀpe&yeepeejerHeC ee,
meeceeefpekeÀ Dev³ee³e, meeceeefpekeÀ Mees2) DeeefLe&keÀ mecem³ee :
Devegmetef®ele peeeflemecetneleerue keÀener peeleeRvee HejbHejsvegmeej efveef½ele Peeuesuee J³eJemee³e keÀjeJee
ueeiele Demes, Hejbleg keÀener peeleeRvee HejbHejeiele mJeªHee®ee efJeefMeä J³eJemee³e veJnlee ns yeueglesoejer®³eeDeY³eemeeJeªve mHeä nesles. HeefjCeeceer HejbHejsvegmeej keÀesCelee®e efveef½ele J³eJemee³e vemeCeeN³ee peeleeRceOeerueueeskeÀebvee kesÀJeU cepegjer Je efYe#esJej mJele:®ee ®eefjleeLe& ®eeueJeeJee ueeiele Demes. ceebie, ®eebYeej, KeeefìkeÀ³eebmeejK³ee keÀener peeleeRvee HejbHejeiele mJeªHee®ee efJeefMeä J³eJemee³e neslee. Hejbleg l³eeb®³ee J³eJemee³ee®esmJeªHe DeeefLe&keÀ ¢äerves veHeÀe ve osCeejs nesles. Goe. cesuesueer peveeJejer G®eueCes, l³eeb®es ®eece[s keÀe{tveefJekeÀCes ³ee J³eJemee³eeceO³es DeeefLe&keÀ ÒeeHleer®es ÒeceeCe HeÀej®e keÀceer nesles. veJeerve J³eJemee³e keÀjCeeN³eebJej ye boer
nesleer. l³eecegUs DeeefLe&keÀ¢äîee l³ee®eer Heerísneì nesle nesleer. Kes[îeebceO³es HejbHejsves þjuesuee keÀesCeleenerJ³eJemee³e veener. lemes®e Meslecepetj cnCetve keÀece keÀª osC³eeme G®®e peeleer®es ueeskeÀ le³eej veenerle. l³eecegUs³ee peeeflemecetneleerue ueeskeÀebvee Kes[îeeceOetve MenjebceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej mLeueeblej keÀjeJes ueeieles.cenejeä^ele ÒeecegK³eeves efJeoYee&le, ûeeceerCe ueeskeÀmebK³esHes#ee Menjer ueeskeÀmebK³esle, Devegmetef®ele peeleer®eslegueveelcekeÀ ÒeceeCe DeefOekeÀ DemeC³ee®es ns SkeÀ cenÊJeHetCe& keÀejCe Deens. DeMee ÒekeÀejs J³eJemee³ee®eer efveJe[keÀjC³ee®ee DeYeeJe, HejbHejsves ÒeeHle Peeuesues Ie=efCele J³eJemee³e, Jesþefyeieejer Je keÀpe&yeepeejerHeCee ³eecegUs ³eepeeeflemecetne®es DeeefLe&keÀ peerJeve keÀceeueer®es KeeueeJeles.
3) Oeeefce&keÀ mecem³ee :
³ee peeleermecetnebJej cebefojele ÒeJesMe keÀjC³eeJej yeboer nesleer. keÀce& Hegvepe&vce, HeeHe, HegC³e, Yeei³e
³eemeejK³ee Oeeefce&keÀ leÊJeeb®ee l³ee®³eeJej yeje®e Heie[e neslee. Oecee&®³ee veeJeeJej ³ee peeeflemecetne®es Mees4) Mew#eefCekeÀ mecem³ee :
Devegmetef®ele peeleeRceO³esner efMe#eCee®es ÒeceeCe peJeUpeJeU veJnles®e. keÀejCe meeceeefpekeÀ mebkesÀleevegmeej
³eebvee efMe#eCe IesC³ee®ee DeefOekeÀej®e veekeÀejC³eele Deeuee neslee. efMe#eCe vemeu³eecegUs ¿ee peeleerleerue
munotes.in

Page 43

43
ueeskeÀebvee MeemekeÀer³e veeskeÀN³ee ³eesi³e J³eJemee³e Je G®®e peerJeve peieC³ee®eer mebOeer®e ÒeeHle nesle veJnleer.Meslecepetj, nceeue, yeebOekeÀeceeJejerue cepetj ³eemeejKeer MeejerefjkeÀ keÀäe®eer keÀeces keÀªve l³eebvee DeeHeuesHeesì YejeJes ueeiele nesles. efMe#eCee®³ee DeYeeJeecegUs ³ee peeleermecetne®es peerJeve ceeieemeuesues nesles.
5) jepekeÀer³e mecem³ee :
mJeeleb$³eHetJe&keÀeUele Devegmetef®ele peeleerceOeerue ueeskeÀebvee keÀesCeles®e jepekeÀer³e DeefOekeÀej veJnles.
peceerveoejer He×leer DeeefCe mebmLeeefvekeÀeb®es ÒemLe DemeCeeN³ee Yeejleer³e meceepeele ³ee peeleermecetnebvee jepekeÀer³eDeefOekeÀej ÒeeHle nesCes Meke̳e®e veJnles. mJeeleb$³eesÊej keÀeueele Òeew{celeeefOekeÀeje®³ee leÊJee®ee mJeerkeÀejkesÀu³eecegUs Devegmetef®ele peeleeR®³ee jepekeÀer³e efmLeleerceO³es keÀceeueer®es HeefjJele&ve Peeues Deens. ³ee®ee DeLe&Deepe ³ee peeeflemecetnebMeer efveieef[le keÀesCel³ee®e jepekeÀer³e mecem³ee veenerle, Demee nesle veener. keÀenerKes[îeebceO³es Devegmetef®ele peeleer®³ee meom³eebveer celeoeve keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej JeeHeª ve³es. ³eemeeþer l³eeb®esJejoyeeJe DeeCeuee peelees. celeoevee®³ee efoJeMeer iegb[eieoea kesÀueer peeles. celeHesìîee HeUJetve vesu³ee peeleele.efveJe[CetkeÀ efvekeÀeueeveblej efJejesOeer celeoeve kesÀues peeles, Demes Dee{Utve Deeues lej l³eeb®³ee Iejebvee DeeieueeJeueer peeles. ³ee meJe& Ieìvee Devegmetef®ele peeleer meom³eeb®³ee jepekeÀer³e mecem³eebMeer mebyebefOele Deensle.Devegmetef®ele peeleerceOeerue pes peeeflemecetn jepekeÀer³e¢äîee mebIeefìle Deensle. l³ee®e peeeflemecetnebvee efJeefJeOeÒekeÀej®es MeemekeÀer³e ueeYe ÒeeHle nesle Deensle. Devegmetef®ele peeleer mecetneleerue DeveskeÀ peeeflemecetnebHe³e¥lel³eeb®³ee keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀcee®es HeÀe³eos Heesnes®eues®e veenerle. ³ee®es ÒecegKe keÀejCe ³ee peeeflemecetnebceO³es (Goe.ceebie, ®eebYeej, Yebieer, KeeìerkeÀ Fl³eeoer peeleer®es mecetn) jepekeÀer³e vesle=lJee®ee efJekeÀeme Peeuee veener, Demeeefve4.5 Devegmetef®ele peeleeR®³ee mecem³eeb®³ee efvejekeÀjCeemeeþer®es MeemekeÀer³e GHee³e
Yeejleer³e meceepej®eves®ee DeeOeej DemeCeejer peeeflemebmLee Òee®eerve Deens. peeefleJ³eJemLes®³ee mebj®evesletve
efvecee&Ce Peeuesueer DemHe=M³eles®eer ÒeJeener MeskeÀ[es JeefmLeleer Peeueer Je meceepee®ee ogye&ue IeìkeÀ cnCetve peerJeve peieCes l³eebvee Yeeie He[ues. peeCeerJeHetJe&keÀ Je³eespeveeHetJe&keÀ Òe³elve kesÀu³eeefMeJee³e l³eeb®³ee efJeefYeVe mecem³eeb®es efvejekeÀjCe nesCes Meke̳e veener.
Devegmetef®ele peeleeR®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer J³eeHekeÀ mJeªHeeleerue MeemekeÀer³e
GHee³e³eespeves®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1) JewOeeefvekeÀ Jee keÀe³eosMeerj GHee³e³eespevee :
DeeOegefvekeÀ meceepeele DeefOekeÀej Jee nkeÌkeÀ efceUJetve osCeeN³ee cenÊJeHetCe& DeeOeej keÀe³eoe Deens Demes
ceeveues peeles. Devegmetef®ele peeleeR®³ee meeceeefpekeÀ mecem³eeb®es cetU keÀejCe DemHe=M³eles®eer ÒeLee Deens.meceepeefnlee®³ee efJejesOeer DemeCeeN³ee ÒeLee Je HejbHejebvee Hee³eyebo IeeueC³eemeeþer keÀe³eoe ns GÊece meeOeveDemeu³ee®es efye´efìMe MeemevekeÀeUele DevegYeJeeme Deeues. DemHe=M³elee HeeUCes ne HeÀewpeoejer iegvne nes³e, Demes1955ceOeerue keÀe³eÐeevegmeej efveef½ele Peeues. lejerner DeeHeu³ee osMee®³ee efJeefJeOe Yeeieeble Devegmetef®ele peeleermecetnebJej nesCeeN³ee nuu³eeb®es ÒeceeCe keÀceer Peeues veener. cnCetve ³ee peeleer mecetnebmebyeOeer®³ee le¬eÀejer®eeroKeue lJeefjle IesC³eele ³eeJeer. Heesueerme ®eewkeÀerle le¬eÀej oeKeue neslee®e Jesieeves ®eewkeÀMeer keÀªve DeejesHeerueeleey³eele I³eeJes. lemes®e DeejesHeeRvee peceeveleerJej mees[t ve³es. DeMee ÒekeÀej®eer lejleto DemeCeeje keÀe³eoemunotes.in

Page 44

44
Meemeveeves kesÀuee Deens. kesÀJeU keÀe³eos keÀªve keÀesCel³eener mecem³ee megìle vemeleele. l³ee keÀe³eÐee®eerÒeeceeefCekeÀ, keÀþesjHeCes DebceueyepeeJeCeer nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ns efyenejceOeerue oefueleebJej Peeuesu³eenuu³eeJeªve mHeä Peeues Deens. mebIeefìle Je peeie=le ueeskeÀcele ns®e keÀesCel³eener He#ee®³ee Meemeveeuee(jep³ekeÀl³ee¥vee) keÀe³eÐee®eer keÀþesjHeCes DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eeme Yeeie Hee[t MekeÀles. Devegmetef®ele peeleermecetneb®es Jee{l³ee ÒeceeCeeJejerue mebIeìve, lemes®e DeefOekeÀejebmebyebOeer®eer peeCeerJe peeie=leer ns peeie=le ueeskeÀceleefvecee&Ce nesle Demeu³ee®es SkeÀ megef®evn nes³e Demes cnCelee ³esF&ue.
2) jepekeÀer³e GHee³e³eespevee Je cebef$eceb[Uele ÒeefleefveefOelJe :
ueeskeÀMeener MeemeveHe×leerle Meemevee®³ee meÊesle efJeefYeVe mecetnebvee menYeeie efceUCes DeeJeM³ekeÀ
Demeu³ee®es ceeveues peeles. keÀejCe Meemevee®³ee efveCe&³eÒeef¬eÀ³esle Je OeesjCe þjefJeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle menYeeieÒeeHle Peeuee keÀer l³ee mecetneb®³ee DeveskeÀ mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjCes Meke̳e nesles. mJeeleb$³eesÊej keÀeUelekeWÀê, lemes®e IeìkeÀ jep³e HeeleUerJejerue cebef$eceb[Uele Devegmetef®ele peeleeRvee ÒeefleefveefOelJe osC³ee®ee mebkesÀleefvecee&Ce Peeuee Deens. meJe&®e jepekeÀer³e He#e ³ee jepekeÀer³e mebkesÀlee®es Heeueve keÀjleele. ûeeceHeb®ee³ele efpeuneHeefjpeeleeRvee ÒeefleefveefOelJe efoues peeles. lemes®e menkeÀej #es$eeleerue meÊesle meJe&®e jepekeÀer³e He#eeb®³ee mebIeìvesleDevegmetef®ele peeleer mecetnebvee ÒeefleefveefOelJe osC³ee®ee mebkesÀle mJeeleb$³eesÊej keÀeUele ÒemLeeefHele Peeuee Deens.meÊesle menYeeieer nesC³ee®eer mebOeer efceUeueer keÀer keÀesCel³eener mecetne®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe nesC³eemeeþerJew³eeqkeÌlekeÀ mJeeLee&SsJepeer mebHetCe& mecetne®³ee efnlemebyeOee®es j#eCe keÀjC³ee®eer YetefcekeÀe DemeCeejs jepekeÀer³evesle=lJe efJekeÀefmele nesCesosKeerue DeeJeM³ekeÀ Demeles Demes cnCelee ³esF&ue.
3) Deej#eCee®es OeesjCe :
Yeejlee®³ee mebefJeOeeveeleerue lejlegoer®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer mejkeÀejer Jee meeJe&peefvekeÀ
#es$eeleerue veeskeÀN³eebceO³es, lemes®e efMe#eCemebmLeebceOeerue ÒeJesMeeceO³es Devegmetef®ele peeleermeeþer peeiee Deejef#eleþsJeC³ee®es OeesjCe mejkeÀejves mJeerkeÀejues Deens. Devegmetef®ele peeleerceOeerue GcesoJeejebmeeþer iegCeJeÊee, Je³eesce³ee&o e
³eemeejK³ee Hee$eleeefJeleªCeebvee veeskeÀjerceO³es ÒeJesMe efceUeJee ne Hee$eleeefJe4) Mew#eefCekeÀ efJekeÀemee®³ee GHee³e³eespevee :
Devegmetef®ele peeleer mecetneb®ee Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme Ie[tve ³eeJee ³ee GÎsMeeves keWÀê mejkeÀejves DeeefLe&keÀ
meene³³e (Jee Devegoeve) DemeCeeN³ee DeveskeÀ ³eespevee MeemeveeÜejs jeyeefJeu³ee peeleele. ³eeleerue ÒecegKe³eespevee Heg{erueÒeceeCes.
i) IAS, IPS ³ee meejK³ee ueeskeÀmesJee Dee³eesieeÜejs Iesleu³ee peeCeeN³ee mHeOee&lcekeÀ Hejer#eebmeeþer ³ee
peeleermecetneleerue efJeÐeeL³ee¥®eer le³eejer keÀªve IesC³ee®³ee GÎsMeeves keÀeseE®eie meWìj ®eeueJeCes.
ii) HeoJeer Je HeoJ³egÊej efMe#eCe IesC³eemeeþer efMe<³eJe=Êeer osCes.munotes.in

Page 45

45
iii) Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³eeb®es mebMeesOeveelcekeÀ DeO³e³eve keÀjC³eemeeþer veeceJeble Mew#eefCekeÀ mebmLeebvee
DeeefLe&keÀ meene³³e osCes.
iv) Devegmetef®ele peeleer mecetneleerue efJeÐeeL³ee¥meeþer Jemeefleie=ns ®eeueefJeCes.
v) JewÐekeÀer³e Je DeefYe³eebef$ekeÀer DeY³eeme¬eÀceeleerue Devegmetef®ele peeleer mecetne®³ee efJeÐeeL³ee¥veeDeY³eemeemeeþer ûebLe Je HegmlekesÀ efJekeÀle IesC³eele DeeefLe&keÀ ceole osCes.
vi) efJeosMeebceO³es G®®eefMe#eCe IesC³eemeeþer DeeefLe&keÀ meene³³e osCes.
5) DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee GHee³e³eespevee :
Devegmetef®ele peeleer mecetneleerue meom³eeb®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Peeu³eeefMeJee³e l³eeb®³ee efJeefYeVe mecem³eeb®es
efvejekeÀjCe nesCes Meke̳e veener. ns ue#eele IesTve l³eeb®³eemeeþer DeveskeÀ keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀce MeemeveeÜejsjeyeefJeues peeleele. Goe. Devegmetef®ele peeleerceOeerue Yetefcenerve Meslecepegjebvee meereEueie®³ee keÀe³eÐeecegUs GHeueyOePeeuesueer Meslepeceerve osCes, oesjJeUCes, ®eì³ee keÀjCes, Heeo$eeCes le³eej keÀjCes ³ee meejK³ee ie=nesÐeesieebmeeþerkeÀceer J³eepeojeves Yeeb[Jeue HegjJeþe, lemes®e ³ee J³eJemee³eeleerue DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®es ÒeefMe#eCe osC³ee®eerJ³eJemLee keÀjCes, menkeÀejer leÊJeeJejerue Kejsoer-efJe¬eÀer mebmLee megª keÀjCes. ceeHeÀkeÀ eEkeÀcele DemeCeejereEkeÀJee J³eeHeej keÀjC³eemeeþer Devegmetef®ele peeleer mecetneleerue ³egJekeÀebvee yeBkeÀebÜejs keÀpe& osleevee Deûe¬eÀceefouee peeJee, Demes DeeoMe&osKeerue Meemeveeves efoues Deensle.
6) cenelcee HegÀues efJekeÀeme ceneceb[U :
Devegmetef®ele peeleer®³ee efJekeÀemeemeeþer cenelcee HegÀues ceeieemeJeie& efJekeÀeme ceneceb[U mLeeHeve keÀjC³eele
Deeues. cenejeä^eleerue ogye&ue IeìkeÀeb®³ee efJekeÀemeemeeþer Meemeveeves 10 peguew 1978 jespeer cenelcee HegÀuesceeieemeJeie& efJekeÀeme ceneceb[Ue®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ogye&ue Heo oefuele Je ceeieemeJeiee&leerue ueeskeÀeb®³eeDeeefLe&keÀ, Mew#eefCekeÀ, meeceeefpekeÀ GVeleer®ee Òe³elve keÀjCes ns ³ee ceb[Ue®es keÀe³e& Deens. ³ee ceneceb[Ue®esDeefOeke=Àle Yeeb[Jeue De[er®e keÀesìer ªHe³es Demetve l³eele Yeejle mejkeÀejves 49 ìkeÌkesÀ DeeefCe cenejeä^Meemevee®es 71 ìkeÌkesÀ Yeeb[Jeue Deens. ceb[UekeÀ[tve iejpet J³ekeÌleeRvee J³eJemee³e keÀjC³eemeeþer keÀpe& JeDevegoeve osC³eele ³esles. Depe&oej Jeieeake=Àle peeleer, veJeyeew× peeleerleerue®e DemeeJee. ceb[UeÜeje ogiOe efJekeÀemeHeMegmebJeOe&ve, Mesleer keÀeces, ûeeceesÐeesie Jeiewjs #es$eeble J³eJemee³e megª keÀjC³eele keÀpe& osC³eele ³esles.
7) ueeskeÀMeenerj DeCCeeYeeT meeþs ceneceb[U :
Devegmetef®ele peeleer®³ee Òeieleermeeþer cegbyeF& ³esLes ueeskeÀMeenerj DeCCeeYeeT meeþs efJekeÀeme ceneceb[U
mLeeHeve keÀjC³eele Deeues. ceeieemeJeiee&le cees[CeeN³ee ogye&ue ceelebie meceepeeleerue J³ekeÌleeRvee efJekeÀemee®eermebOeer osC³ee®³ee ¢äerves ³ee ceneceb[Ue®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer. Òemlegle ceb[UekeÀ[tve ceebie peeleer®³eeJ³ekeÌleerme keÀener Deìer®eer Hetleea keÀªve keÀpe& efceUefJelee ³esles. ceb[UekeÀ[tve J³eJemee³e ÒeefMe#eCeeme ceole,veJeerve J³eJemee³e DeejbYe keÀjC³eemebyebOeer ceeie&oMe&ve osC³eele ³esles. lemes®e iee³eer, cnMeer, yekeÀN³ee, efJeìeefveefce &leer,
Pee[t le³eej keÀjCes, ogkeÀeveueeJeCe Je Flej Dev³e ueIeg J³eJemee³eebmeeþer ceole osC³eele ³esles.
Lees[ke̳eele mJeeleb$³eHetJe& keÀeUeHeemetve megª Peeuesu³ee ³ee megOeej Òe³elveebvee cenelcee ieebOeer, [e@.munotes.in

Page 46

46
Deebyes[keÀj ³eeb®³ee vesle=lJeeves ieleer efoueer. mJeeleb$³eesÊej keÀeueKeb[ele Meemeveeves ueeskeÀmecetn efJekeÀeme ³eespeve e
meceepekeÀu³eeCe efJeYeeieeDebleie&le DeveskeÀ ³eespevee keÀe³ee&eqvJele keÀªve DeeefCe JesUesJesUer keÀe³eos keÀªve JeDee³eesie vescetve Devegmetef®ele peeleer®³ee keÀu³eeCeemee"er meJee¥ieerCe Òe³elve kesÀuesues Dee{Uleele. lejer HejblegDeÐeeHeer Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe HetCe&le: Peeuesues veener. ns cee$e efveef½eleHeCes meebielee³esles.
4.6 Devegmetef®ele peceeleer®ee DeLe&
Devegmetef®ele peceeleeRceO³es keÀesCel³ee mecetne®ee DeLeJee pevepeeleer mecetne®ee meceeJesMe neslees ? ³ee
ÒeMvee®³ee ®e®exves®e l³eeb®³ee mecem³eeb®³ee DeO³e³evee®ee DeejbYe keÀjCes ³eesi³e þjles. meJe&meeceev³eHeCes `DeeefoJeemeer'DeLeJee pebieueele jenCeeje `Jev³epeveeb®ee mecetn' cnCepes Devegmetef®ele peceeleer Demes meceerkeÀjCe Yeejleer³eeb®³eeceveele ª{ Peeues Deens. ns meceerkeÀjCe ®etkeÀ Deens, Demes cnCelee ³esCeej veener, keÀejCe Yeejleer³e jep³eIeìves®³eekeÀuece 324 (1) Devegmeej jeä^HeleeRveer IeesefSkeÀe®e HeeleUerJej eEkeÀJee meceeve efmLeleerle veenerle. efJeefYeVe IeìkeÀ jep³eeble l³eeb®eer veeJesosKeerue efYeVeDeensle. Goe. cenejeä^eleerue keÀesjketÀ, Jeejueer, ieeW[, iegpejeleceOeerue Oeesefye³ee, efYeuue leeceerUvee[tceOeeruekeÀeW[e, keÀHetj, ceu³eeUer, Fmuej, GÊej F&Meev³e Yeejleeleerue Debieeceer, efcePees, keÀesce, veeiee, Keemeer DeMeeveeJeebveer mebyeesefOeu³ee peeCeeN³ee efJeefJeOe peceeleeR®ee meceeJesMe Devegmetef®ele peceeleeRceO³es neslees. YeejleelepeJeUpeJeU 250 ÒekeÀej®³ee Devegmetef®ele peceeleer Deensle. efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee 116 YeepeceeleeR®eer efmLeleer meceeve veener. SKeeoe mecetn ne Devegmetef®ele peceeleerceO³es meceeefJeä neslees keÀer veener ?³ee®ee efveCe&³e keÀjC³eemeeþer DeY³eemekeÀeuee Meemeveeves Òeefme× kesÀuesu³ee ³ee peceeleeR®³ee ³eeoer®ee DeeOeejI³eeJee ueeielees. YeewieesefuekeÀ mLeeve, YeeDeeOeejeJej Yeejleeleerue Devegmetef®ele peceeleeR®es ÒekeÀejner Hee[ues peeleele.
Yeejleeleerue Devegmetef®ele peceeleeryeeyele DemeCeejer efJeefJeOelee ue#eele Iesleueer, lej l³ee®eer efveef½ele
DeMeer J³eeK³ee keÀjCes DeJeIe[ Deens. cnCetve meceepeMeeðee®es DeY³eemekeÀ Devegmetef®ele peceeleeR®es DeO³e³evekeÀjC³eemeeþer ³ee peceeleer®³ee ue#eCeeJej Yej osleele. l³eeb®³ee peceeleeR®³ee mecetne®eer ÒecegKe ue#eCes Heg{erueÒeceeCesmHeä keÀjlee ³esleerue.
1) peceele ne SkeÀ efveef½ele YetÒeosMeele jenCeeje mecetn Demelees.2) Òel³eskeÀ peceeleeruee SkeÀ efJeefMeä veeJe HejbHejsvegmeej ÒeeHle Peeuesues Demeles.
3) Òel³eskeÀ peceeleer®eer YeeefueHeer DemeCeejer osKeerue Demet MekeÀles.
4) peceele ne SkeÀe®e jkeÌlee®³ee DeeefCe efJeJeene®³ee veel³eeJej DeeOeejuesuee mecetn Deens.5) ³ee mecetnele Oece& Je l³ee®es Dee®ejCe ³eebvee KetHe cenÊJe efoues peeles. l³eeb®³ee ceveele efvemeiee&efJeKetHe Deeoj, lemes®e efvemeiee&yeÎue efJeue#eCe Yeerleer Deens.
munotes.in

Page 47

47
6) ³eb$eecegUs DeeOegefvekeÀ ceeveJee®³ee peerJeveele pes otjieeceer HeefjCeece nesleele. l³eeb®ee HetCe& DeYeeJe ³ee
mecetnele efometve ³eslees.
7) ³ee mecetneleerue ueeskeÀ DeeHeu³ee GHepeerefJekesÀmeeþer meYeesJeleeue®³ee vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeJej DeJeuebyetve
Demeleele. meeOeer DeLe&J³eJemLee DemeCeejs mecetn ns ³ee mecetne®es SkeÀ JewefMeäîe Deens.
8) efJeJeenHe×leer, kegÀìgbyeHe×leer, JesMeYetmecetneHes#ee efYeVe Demelees.
4.7 Devegmetef®ele peceeleeR®³ee ÒecegKe mecem³ee
Devegmetef®ele peceeleeR®³ee mecem³ee DeveskeÀefJeOe Demetve l³eeb®eer keÀejCesner efJeefJeOe Deensle. Goe. HeJe&leer³e
ÒeosMeele jenCeeN³ee DeeefoJeemeeR®ee Menjer Je ûeeceerCe meceepeeMeer mebHeke&À vemeu³eecegUs l³eeb®³ee keÀener mecem³eeefvecee&Ce Peeu³ee Deensle. ³ee Gueì ³ee meceepeeMeer mebHeke&À Deeu³eecegUsner l³eeb®³ee mecem³ee efvecee&Ce Peeu³eeDeensle. DeeefoJeemeeR®³ee mecem³ee efvecee&Ce nesC³ee®eer ner meJe& keÀejCes efJe®eejele IesTve l³eeb®³ee þUkeÀmecem³eeb®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
DeeefLe&keÀ mecem³ee :
Yeejlee®³ee efJeefJeOe ÒeosMeeceO³es jenCeeN³ee DeeefoJeemeeR®³ee GHepeerefJekesÀ®es meeOeve SkeÀ®e DemeCes
Meke̳e veener. Mesleer keÀjCes, efMekeÀej keÀjCes, pebieueer HeoeLe& ieesUe keÀjCes, KeeCeer®³ee GÐeesieeceO³es keÀecekeÀjCes ³eemeejKeer l³eeb®³ee GHepeerefJekesÀ®eer efJeefJeOe meeOeves Deensle.
DeeefoJeemeeRceO³es GHepeerJeerkesÀ®³ee meeOeveebyeeyele Demeuesueer ner efJeefJeOelee ue#eele IesTve®e l³eeb®³ee
DeeefLe&keÀ mecem³eeb®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. pebieue GlHeeove Je pebieueer peveeJejeb®eer efMekeÀej³eeJej ®eefjleeLe& ®eeueefJeCeeN³ee keÀener DeeefoJeemeer peceeleer Deepener Deensle, Hejbleg l³eeb®eer mebK³ee DeefleMe³ekeÀceer Demetve efoJemeWefoJeme leer keÀceer nesle Deens. ³ee DeeefoJeemeer peceeleeRvee efpeJeble jenC³eemeeþer meleleDeeefLe&keÀ leCeeJeebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. pebieueeJej mejkeÀej®es mJeeefcelJe ÒemLeeefHele Peeues Demeu³eecegUsefMekeÀej keÀjCes ns keÀe³eosMeerjefjl³ee iegv¿eeb®es ke=Àl³e þjles. JeveKeel³ee®³ee keÀce&®eeN³eebkeÀ[tve l³eeb®eer memesnesue Heì
megª Demeles. efHeÀjleer jespeer ns®e keÀener DeeefoJeemeer peceeleer®³ee GHepeerefJekesÀ®es meeOeve Deens. Meslepeceerve veveebieju³eecegUs efHeÀjleer Mesleer keÀjCeeN³eeuee GlHeVe HeÀej®e keÀceer efceUles.
pebieue keÀece keÀªve efmLejMesleer keÀjCeeje DeeefoJeemeeR®ee ieì meJee&le ceesþe Deens. peceerveoej,
ueneve J³eeHeejer, pebieuee®es þskesÀoej, mejkeÀejer DeefOekeÀejer, JeiewjWkeÀ[tve DeeefoJeemeer®eer nesCeejer efHeUJeCetkeÀLeebyeueer Heeefnpes Demes ³ee ieìeme Jeeìles. ³ee ieìeleerue DeeefoJeemeeR®³ee peefceveer®es #es$e Del³eble ueneve Deens.®eebieuee HeeTme Peeuee lejerner Mesleerletve efceUCeejs GlHeVe 2 les 3 ceefnves®e Hegjles. HeeJemeeȳeeleerue efveoeve2-3 ceefnves kebÀoHeÀUebJej efveJee&n keÀªve l³eebvee jeneJes ueeieles. ³ee keÀeUeleerue GHeemeceej DeeefCe FlejkeÀeUeleerue DeOe&GHeemeceej DeeefoJeemeeRvee DeefleMe³e $emle keÀjles. l³eeb®eer cegues kegÀHeesmunotes.in

Page 48

48
KeeCeer, Heesueeoe®es keÀejKeeves, Jeerpe keWÀês, OejCes DeeoeR®³ee efveefce&leercegUs keÀener DeeefoJeemeer ueeskeÀebvee
efJemLeeefHele JneJes ueeieles. l³eebvee ogmejerkeÀ[s mLeueeblej keÀjeJes ueeieles. efJemLeeefHele DeeefoJeemeeR®es ³eesi³eÒekeÀejs HegveJe&meve nesle veener. l³eebvee legìHegbp³ee mJeªHeele vegkeÀmeeve YejHeeF& cnCetve ceesyeouee efceUlees.leesner Ke®e& nesTve peelees. efJemLeeefHele nesC³eecegUs Yetefcenerve Peeuesues DeeefoJeemeer KeeCeer, keÀejKeeves ³eeb®³eeHeefjmejele cepetj cnCetve keÀece keÀjleele Je PeesHe[HeÆerle jenleele. JeMesleer keÀjCes, efMekeÀej keÀjCes, ceemesceejer eEkeÀJee pebieueer HeoeLe& ieesUe keÀjCes ³eemeejKee keÀesCeleener
J³eJemee³e DeeefoJeemeer keÀjerle Demeues lejerner l³ee J³eJemee³eeleerue GlHeeove Del³eble DeHegjs Demeles. keÀejCeles DeeHeu³ee J³eJemee³eele DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve Je DeJepeejeb®ee GHe³eesie keÀjerle veenerle cnCetve DeHegjs GlHeeoveJe l³eecegUs ³esCeejss oeefjêîe ner l³eeb®eer ÒecegKe DeeefLe&keÀ mecem³ee Deens. DeeefLe&keÀ J³eJenej, yeepeejHesþe,Jepeve Je ceeHes ³ee meJe& yeeyeeRyeeyele DeeefoJeemeer peceeleerceO³es keÀceeueer®es De%eeve Je YeesUsHeCee Deens. l³eeb®³eeYeesUsHeCee®ee HeÀe³eoe J³eeHeejer, meeJekeÀej, pebieueeleerue þskesÀoej, mejkeÀejer veeskeÀj Fl³eeoer ueeskeÀ Iesleele.l³eebvee DeuHe Jesleve osTve Jesþefyeoej cnCetve l³eeb®³eekeÀ[tve keÀeces keÀªve Iesleele, l³eecegUs DeeefLe&keÀ Mees2) meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ mecem³ee :
DeeefLe&keÀ mecem³eebÒeceeCes®e ³ee peceeleer®³ee meceesj DemeCeeN³ee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ mecem³eener
iebYeerj mJeªHee®³ee Deensle. [eWiejeU Yeeieele Je Ieveoeì pebieueele jenCeeN³ee DeeefoJeemeer peceeleer®eeyee¿e peieeMeer mebHeke&À®e veJnlee. ef¸e½eve efceMevejer, mejkeÀejer veeskeÀj DeeoeRMeer mebHeke&À Deeu³eecegUs osKeeruemecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee. ³ee peceeleerHewkeÀer keÀener peceeleer®³ee meom³eebveer peceeleeryee¿e peieeleerue ueeskeÀeb®esJesMeYetHejbHejeiele JesMeYetiegpejeleceOeerue Denceoeyeeo Je ye[esoe ³ee ceneveiejeble veeskeÀjer, efMe#eCe, DeeefLe&keÀ efmLeleer, peerJeve
peieC³ee®eer He×leer ³eemeejK³ee efJeefJeOe yeeyeleerle DeveskeÀ DeeefoJeemeer J³ekeÌleer l³eeb®³ee kegÀìgbyeemen `ceO³eceJeie& '
cnCetve peerJeve peiele Deensle. Hejbleg Menjeleerue efyeiejDeeefoJeemeer ceO³eceJeie& DeeefoJeemeeR®³ee veJeerveceO³eceJeiee&uee DeeHeu³eeceO³es meeceeJetve I³eeJe³eeme le³eej veenerle, lemes®e DeMee Menjer Yeeieele jenCeeN³eeDeeefoJeemeeRvee mecetn meeceeefpekeÀ¢äîee DeeHeues ceeveeJe³eeme le³eej veenerle. HeefjCeeceer, Menjele ceO³eceJeie&cnCetve peerJeve peieCeeN³ee Menjer DeeefoJeemeer J³ekeÌleer l³eeb®es kegÀìgbye ³eeb®eer efmLeleer meeceeefpekeÀ¢äîeeef$eMebketÀmeejKeer efvecee&Ce Peeueer Deens.
yee¿e peiee®³ee mebHekeÀe&le Deeu³eeveblej, keÀener DeeefoJeemeer J³ekeÌleer Je l³eeb®es mecetn HejbHejeiele
Heesmunotes.in

Page 49

49
ogmejerkeÀ[s veJeerve meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleerMeer HetCe&le: pegUJetve ve Ieslee Deeu³eecegUs DeMeeJ³ekeÌleer®³ee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ peerJeveele HeeskeÀUer efvecee&Ce Peeueer Deens.
DeMee ÒekeÀejs [eWiej, oN³ee, Ieveoeì pebieues Deeoer ogie&ce efþkeÀeCeer jenCeeN³ee peceeleeR®ee yee¿e
peieeMeer mebHeke&À legìu³eecegUs l³eeb®³eele DeveskeÀ meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ mecem³ee efvecee&Ce Peeu³eele.lemes®e yee¿epeieeMeer mebHeke&À Deeu³eecegUs osKeerue meeceeefpekeÀ mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. Goe. ke̳etcetu³ee®ee r
ÒeLee, yeeueefJeJeene®eer ÒeLee, Fl³eeoer. ³eeJeªve ³ee peceeleeR®³ee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ mecem³ee efkeÀleeriebYeerj mJeªHee®³ee Deensle les mHeä nesles.
3) Deejesi³eefJeDeeefoJeemeeR®³ee Deejesi³eefJekegÀHeespeeotìesCee eEkeÀJee ³eebef$ekeÀe®³ee ef¬eÀ³es®ee ÒeYeeJe ³eeletve l³eeb®³ee Deejesi³eefJePeeu³ee Deensle. ceveg<³e Deepeejer He[C³ee®es keÀejCe Yetle-Òesle, efHeMee®®e Fl³eeoeR®eer yeeOee nesCes ns®e DeensDemes l³eebvee Jeeìles. ³eecegUs ÒeLece ceebef$ekeÀekeÀ[s Deepeejer J³ekeÌleeruee IesTve peeleele. ³eesi³e Deew4) Mew#eefCekeÀ mecem³ee :
[eWiej oN³ee, Ieveoeì pebieues Fl³eeoer efþkeÀeCeer efveJeememLeeves DemeCeeN³ee DeeefoJeemeeRvee DeeOegefvekeÀ
efMe#eCee®es cenÊJe DeÐeeHener mecepeues veener. les DeeHeu³ee cegueebvee ÒeeLeefcekeÀ MeeUsle oeKeue keÀjerle veenerle.³ee Yeeieele cegUele®e MeeUeb®eer mebK³ee keÀceer Deens. MeeUe Demeu³ee lejerner DeeefoJeemeeR®eer cegues MeeUsle³esle®e veenerle. keÀener cegues MeeUsle oeKeue Peeueer lejer JeYeeieele efMe#eCeeceOeerue ieUleer®es ÒeceeCe meJee&le peemle Deens. ðeer efMe#eCee®es ÒeceeCe DeeefoJeemeer Yeeieele
munotes.in

Page 50

50
DeuHe Deens, lemes®e efvej#ejles®es ÒeceeCe meJee&le peemle Deens. Òel³eskeÀ DeeefoJeemeer peceeleeR®eer yeesueerYeeYee5) Oecee¥leje®³ee mecem³ee :
iesu³ee oer[Mes-oesveMes Jeef¸e½eve efceMeveN³eebcegUs ogie&ce DeeefoJeemeer Yeeieele oJeeKeeves, MeeUe ³eemeejK³ee mees³eer efvecee&Ce Peeu³ee.ef¸e½eve efceMeveN³eeb®³ee mebHekeÀe&le Deeu³eeveblej yengleebMe JesUe mJeKegMeerves Je keÀener JesUe peyejomleervesDeeefoJeemeer ueeskeÀ ef¸e½eve Oece& mJeerkeÀej keÀjleele. ef¸e½eve Oecee&b®ee mJeerkeÀej kesÀuesu³ee DeeefoJeemeer yeebOeJeeb® es
DeeefLe&keÀ oeefjêîe keÀceer Peeues veener. Oecee¥lej kesÀuesues DeeefoJeemeer l³ee®e ieeJeeleerue peceeleerleerue lemes®eveelesmecetneleerue J³ekeÌleerHeemetve ogjeJeues peeleele. Oece& yeoueuee lejerner l³eeb®³ee peerJeveHe×leerle HeejbHeefjkeÀieesäeR®ee ÒeYeeJe keÀe³ece®e Demelees. cnCepes Oecee¥lej kesÀu³eecegUs l³eeb®³ee peerJeveHe×leerle Deecetueeûe yeoueIe[tve ³esle veenerle. Hejbleg Oecee¥lejecegUs les cetU mecetneHeemetve®e JesieUs He[leele. peceeleerceOeerue SkeÀer®eerYeeJevee keÀceer nesles Je leeCeleCeeJe Jee{lees. DeMee ÒekeÀejs Oecee¥lejeletve l³eeb®³ee mecem³eebceO³es DeefOekeÀ Jee{nesles.
6) jepekeÀer³e mecem³ee :
mJeeleb$³eesÊej keÀeUele DeeefoJeemeeRvee jepekeÀer³e menYeeiee®³ee mebOeer HetJeeaHes#ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele
ÒeeHle Peeu³ee Deensle. lejerner mebHetCe& peceeleer®³ee efnlemebyebOee®es j#eCe keÀªve DeeOegefvekeÀ keÀeUevegmeejDeeJeM³ekeÀ DemeCeejs HeefjJele&ve l³eeb®³eeceO³es Ie[Jetve DeeCeCeejs jepekeÀer³e vesle=lJe HegjsMee ÒeceeCeele efJekeÀefmelePeeuesues veener. meg³eesie mJeªHeeleerue jepekeÀer³e vesle=lJee®ee DeYeeJe Demeu³eecegUs DeeefoJeemeer YeeieeleHeefjJele&vee®eer, lemes®e efJekeÀemee®eer ieleer HeÀej®e cebo Deens.
4.8 Devegmetef®ele peceeleeR®³ee mebj#eCeemeeþer®³ee IeìveelcekeÀ lejlegoer
1) megjef#ele DeLeJee jeKeerJe celeoejmebIe :
ueeskeÀMeener MeemeveHe×leerle keÀesCel³eener mecetneuee meg³eesi³e ÒeefleefveefOelJe ÒeeHle Peeu³eeefMeJee³e ³ee
mecetne®ee efJekeÀeme nesCes Meke̳e vemeles. ueeskeÀmeYee DeeefCe efJeOeevemeYesle Devegmetef®ele peceeleeRvee Hegjsmes Òeefle efveefOelJe
efceUeJes cnCetve l³eeb®³eemeeþer jeKeerJe celeoejmebIe efvecee&Ce keÀjC³ee®eer lejleto mebefJeOeeefvele kesÀueer Deens. ³eeefMeJee³e ûeeceHeb®ee³ele, Heb®ee³ele meefceleer, efpeune Heefj2) cebef$eceb[Uele ÒeefleefveefOelJe :
Deesefjmee, efyenej, Je ceO³e ÒeosMe ³ee leerve IeìkeÀjep³eebceO³es Devegmetef®ele peceeleeR®eer mebK³ee yejer®e
ceesþer Deens. cnCetve ³ee IeìkeÀjep³eeb®³ee cebef$eceb[Uele l³eebvee ÒeefleefveefOelJe efceUeJes, DeMeer lejleto keÀjC³eeleDeeueer Deens.munotes.in

Page 51

51
3) Devegmetef®ele peceeleeR®ee ÒeosMe :
³ee peceeleeR®es yengmebK³esves JeemleJ³e DemeCeeN³ee ÒeosMeeuee (eEkeÀJee efpeu¿eeuee) `Devegmetef®ele peceeleeR®ee
ÒeosMe' Demes Ieesef4. Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ efnlemebyebOee®es j#eCe :
Devegmetef®ele peceeleeR®es Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ efnlemebyebOe ÒeecegK³eeves peHeues Heeefnpes. meeceeefpekeÀ
Dev³ee³eeHeemetve meJe& ÒekeÀej®³ee efHeUJeCegkeÀerHe³e¥le l³eeb®es jep³ee®es (MeemevemebmLesves) mebj#eCe kesÀues Heeefnpes.DeMee DeLee&®eer lejleto mebefJeOeeveele keÀjC³eele Deeueer Deens.
5) IeìveelcekeÀ lejlegoer®³ee DebceueyepeeJeCeer®eer ÒeMeemekeÀer³e J³eJemLee.6) v³ee³e keÀejCeebmeeþer kesÀuesuee YesoYeeJe.7) IeìkeÀ jep³e Meemeveeuee DeeosMe osC³eeyeeyele keWÀê Meemeveeuee DeefOekeÀej, DeMee IeìveelcekeÀ
lejlegoer keÀjCes iejpes®es Deens.
4.9 Devegmetef®ele peceeleeR®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer MeemekeÀer³e GHee³e
Yeejleer³e meceepeele `pebieueeleerue jepes' Demes DeeefoJeemeer peceeleer®es mLeeve keÀener JelelkeÀeueerve mebmLeeefvekeÀ, jepes ceeueiegpeej Fl³eeoerb®³ee ceeuekeÀer®eer pebieues nesles. Hejbleg l³ee keÀeUele Deepe®³eemeejKes JeveKeeles veJnles. mebmLeeefvekeÀ, ceeueiegpej Je pebieueele jenCeeN³ee DeeefoJeemeer peceeleer ³eeb®³eeleleeCe-leCeeJe veJnlee. pebieueeleerue HeoeLe& ieesUe keÀjCes, efMekeÀej keÀjCes, ueeketÀ[HeÀeìe ieesUe keÀjCes ³eeJejkeÀesCelesner efveye¥Oe vemeu³eecegUs l³ee keÀeUele Deepe®³ee SJe{s oeefjêîe DeeefoJeemeer peceeleerceO³es veJnles.efye´efìMe jep³ekeÀl³ee¥veer megª kesÀuesu³ee JeveKeel³eecegUs DeeefoJeemeer peceeleer®eer efmLeleer HeÀej o³eveer³e Peeueer.SkesÀkeÀeUer pebieuee®es jepes cnCetve peieCeeN³ee DeeefoJeemeeRvee meceepee®ee ogye&ue IeìkeÀ cnCetve peerJeve peieCesYeeie He[le Deens. HeejbHeefjkeÀ peerJeveHe×leer Je oeefjêîeele efKeleHele He[uesu³ee DeeefoJeemeer peceeleeRveeceoleer®ee nele efou³eeefMeJee³e l³eeb®eer ³eeletve megìkeÀe nesCes Meke̳e veener. Devegmetef®ele peceeleeR®ede mecem³eemees[efJeC³eemeeþer®³ee MeemekeÀer³e GHee³e³eespeves®ee Dee{eJee Heg{erueÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.
mJeeleb$³eHetJe& keÀeU :
DeeefoJeemeer peceeleeR®es mecetn meceepeelee ogye&ue IeìkeÀ cnCetve DeefOekeÀej nerveles®³ee efmLeleerle peerJeve
peiele Deensle. ³ee®eer peeCeerJe lelkeÀeueerve jepekeÀer³e vesles Je meceepemegOeejkeÀebvee Peeueer. ÒeecegK³eeves cenelceeieebOeeRveer mJeeleb$³e Deeboesueveele menYeeieer Peeuesu³ee keÀeBûesme®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥vee DeeefoJeemeer Yeeieele mesJeekeÀe³ex keÀjC³ee®eer efJevebleer kesÀueer. cenelcee ieebOeer®³ee F®ísvegmeej keÀeBûesme®es keÀener vesles Je keÀe³e&keÀle&s Dee efoJeemeer
Yeeieele iesueer. Goe. iegpejeleceO³es þkeÌkeÀj yeeHHee ³eebveer efYeuue ³ee DeeefoJeemeer peceeleer®eer peerJeveefmLeleerleHeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³ee®es keÀece megª kesÀues. DeeefoJeemeeR®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer `Yeejleer³eDeeefoce peeleer mesJekeÀ mebIe' JeveJeemeer keÀu³eeCe DeeÞece ³eemeejK³ee DeveskeÀ mJe³ebmesJeer mebmLee mJeeleb$³eHetJe&munotes.in

Page 52

52
keÀeUele®e mLeeHeve keÀjC³eele Deeu³ee. ³ee mJe³ebmesJeer mebmLeeb®es keÀe³ex DeÐeeHener megª®e Deens. leLeeefHemJeeleb$³eHetJe& keÀeUele efye´efìMe jep³ekeÀl³ee¥veer DeeefoJeemeeR®³ee peerJeve efmLeleerceO³es yeoue Ie[Jetve mecem³eeb®eermees[JeCetkeÀ keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cebo ieleerves megª nesleer.
mJeeleb$³eesÊej keÀeU :
Devegmetef®ele peceeleerb®³ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, Mew#eefCekeÀ DeMee efJeefJeOemecem³eeb®es efvejekeÀjCe
keÀjC³eemeeþer®³ee MeemekeÀer³e GHee³e³eespeveebvee mJeeleb$³eesÊej keÀeUele®e KeN³ee DeLee&ves ieleer ÒeeHle PeeueerDeens. mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue J³eeHekeÀ mJeªHee®³ee MeemekeÀer³e GHee³e³eespeves®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCeskeÀjlee ³esF&ue.
1) ceb$eerceb[Uele ÒeefleefveefOelJe :
Deesefjmee, efyenej Je ceO³e ÒeosMeeleerue cebef$eceb[Uele ³ee peceeleeRvee ÒeefleefveefOelJe osC³ee®eer lejleto
mebefJeOeeveele Deens®e. Hejbleg Yeejlee®³ee meJe&®e IeìkeÀjep³eebceO³es Devegmetef®ele peceeleer Deens. ³ee peceeleeR®³eeÒeefleefveOeeRrvee efvecee&Ce Òeef¬eÀ³esle menYeeieer neslee ³eeJes ³eemeeþer l³eebvee keWÀê Je IeìkeÀjep³e cebef$eceb[UeceO³esmLeeve osC³ee®ee jepekeÀer³e mebkesÀle efvecee&Ce Peeuee Deens. lemes®e mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeeb®³ee meÊeslenerl³eebvee menYeeieer keÀªve IesC³eele ³esle Deens.
2) meeJe&peefvekeÀ veeskeÀN³ee Je efMe#eCemebmLeebceO³es Deejef#ele peeiee :
mebefJeOeeveeleerue lejlegoerleerue DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer meeJe&peefvekeÀ veeskeÀN³eebceO³es DeeefCe
efMe#eCemebmLeebceO³es ³ee peceeleeRmeeþer peeiee Deejef#ele þsJeC³ee®es OeesjCe mejkeÀejves mJeerkeÀejues Deens JeDeceueele DeeCeues Deens. l³eebvee veeskeÀN³eebceO³es ³eesi³e ÒeefleefveefOelJe efceUeJes ³eemeeþer Je³eesce³ee&oe efMeefLeuekeÀjCes, ³eesi³elee eEkeÀJee Hee$eleeefJeGHee³e ³eespeues peeleele.
3) Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee keÀe³e&¬eÀce :
DeeefoJeemeer keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀceele l³eeb®³ee efMe#eCeemeeþer mees³eer GHeueyOe keÀªve osC³eeJej efJeMesYej efouee peelees. ³eemeeþer DeeefoJeemeeR®³ee efJeYeeieele DeeÞeceMeeUe mLeeHeve keÀjC³eele Deeu³ee Deensle.Deemeece, efyenej, ceefCeHetj Je ceO³e ÒeosMe ³ee IeìkeÀjep³eele DeeefoJeemeeRmeeþer leebef$ekeÀ efMe#eCee®³ee MeeUeGIe[u³ee Deensle. ³ee MeeUe keWÀê mejkeÀejkeÀ[tve DeeefLe&keÀ Devegoeve efoues peeles. cegueeRmeeþer Jemeleer ie=nsyeebOeCes, cegueebvee G®®eefMe#eCeemeeþer efMe<³eJe=ʳee osCes ³ee peceeleerceOeerue efJeÐeeL³ee¥vee Dee³e.S.Sme meejK³eeG®®e mHeOee&lcekeÀ Hejer#eebvee yemelee ³eeJes cnCetve ceeie&oMe&ve keWÀêe®eer mees³e keÀjCes, Fl³eeoer Mew#eefCekeÀkeÀe³ee&Jej Yej efouee peelees.
³ee peceeleer®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme JneJee ³eemeeþer l³eebvee Heef[keÀ Jeve peceerve Je meereEueie keÀe³eÐeecegUs
Meemeveeuee ÒeeHle Peeuesueer peceerve GHeueyOe keÀªve osC³eele ³esles. l³eecegUs l³eebvee efmLej Mesleer®es ueeYeGHeueyOe nesles. DeMeer DeHes#ee Deens. Heb®eJeefmunotes.in

Page 53

53
l³eeb®³ee Þecee®ee ³eesi³e ceesyeouee efceUeJee, cnCetve l³eeb®³ee menkeÀejer mebmLee keÀe{C³eeJej efJeMesDeMee ÒekeÀejs ³ee yeer - efye³eeCes, yewue, Keles DeuHe efkeÀceleerle GHeueyOe keÀªve osTve Je keÀpee&®eer
mees³e GHeueyOe keÀªve osTve l³eeb®es DeeefLe&keÀ peerJeveceeve Gb®eeJeC³ee®ee Òe³elve keÀjC³eele ³esle Deens.l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveele yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer l³eeb®³eemeeþer `mebmkeÀej keWÀês' mLeeHeve keÀjC³eeleDeeueer Deensle.
4.10 mJeeO³ee³e
1. Devegmetef®ele peeleer®³ee mecem³ee meebietve MeemekeÀer³e GHee³e³eespevee meebiee.
2. Devegmetef®ele peeleer®³ee mebj#eCeemeeþer®³ee IeìveelcekeÀ lejlegoer mHeä keÀje.3. Devegmetef®ele peeleer®³ee ÒecegKe mecem³ee meebiee.4. Devegmetef®ele peceeleer®³ee ÒecegKe mecem³ee meebietve GHee³e meg®eJee.5. Devegmetef®ele peceeleer®³ee mebj#eCeemeeþer®³ee ieìveelcekeÀ lejlegoer meebiee.6. ogye&ue IeìkeÀ keÀesCeeme cnCeeJes ? ogye&ue IeìkeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ mecem³ee mHeä
keÀje.
7. ogye&ue IeìkeÀeb®³ee ÒecegKe mecem³ee meebiee.
♦ ♦ ♦munotes.in

Page 54

54
5
eqðe³eeb®³ee mecem³ee
Heeþe®eer ªHejs5.0 Heeþe®es GÎsMe5.1 ÒeemleeefJekeÀ5.2 eqm$e³eeb®³ee mecem³eebvee peyeeyeoej Demeuesues IeìkeÀ5.3 eqm$e³eeb®³ee mecem³ee®eer J³eeHleer5.4 eqm$e³eeb®³ee keÀener mecem³eeb®ee Dee{eJee
5.5 veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee mecem³ee
5.6 Menjer Yeeieele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee mecem³ee5.7 eqm$e³eeb®³ee mecem³esJejerue Hee³e5.8 mJeeO³ee³e
5.0 Heeþe®es GÎsMe
- Yeejleer³e meceepeele eqm$e³eeb®es cenÊJe DeY³eemeCes.- meceepeele eqm$e³eeb®³ee mecem³eebvee peyeeyeoej Demeuesues IeìkeÀ DeY³eemeCes.
- eqm$e³eeb®³ee mecem³eeb®eer J³eeHleer DeY³eemeCes.
- eqm$e³eeb®³ee keÀener cenÊJee®³ee mecem³eeb®ee Dee{eJee IesCes.- veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee mecem³ee DeY³eemeCes.- Menjer meceepeele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee keÀesCel³ee mecem³ee Deensle les DeY³eemeCes.- eqm$e³eeb®³ee mecem³esJejerue keÀesCekeÀesCeles GHee³e Deensle DeeefCe l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀMeer kesÀueer
peeles les DeY³eemeCes.
5.1 ÒeemleeefJekeÀ
Yeejleer³e mebmke=Àleerle eqm$e³eebvee HeÀej mevceeveeves JeeieJeues peele nesles. eEkeÀyengvee eqm$e³ee Hegªyejesyejerves meJe&®e #es$eeble keÀe³e& keÀjerle Demele. Yeejleer³e meceepeele MekeÌleer, %eeve, mebHeÊeer ³ee meJee¥®eerDeefOe<þe$eer osJelee m$eer Deens. m$eeruee ogiee&, mejmJeleer, ue#ceer Fl³eeoer veeJeeves DeesUKeues peeles. m$eer nermunotes.in

Page 55

55
efkeÀleer cenÊJee®eer nesleer ³ee®es GoenjCe cnCepes Yeejlee®eer jeä^er³e osJelee Yeejleceelee®e Deens. cevetvescnìu³eeÒeceeCes Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee DeeoMe& ``pesLes efm$e³eebvee mevceeveeves JeeieJeues peeles lesLes osJeleeb®eeJeeme Demelees. cnCepes®e les kegÀìgbye lees meceepe megKeer, mebHeVe DeeefCe meceeOeeveer Demelees. ns ³eeJeªve mHeänesles. leLeeefHe cevetves efm$e³eebyeÎue FlekeÀe Deeoj oeKeJetvener eqm$e³eebvee efJeJeeneHetJeea Jeef[ueebveer, efJeJeenevebl ej
Heleerves Je JeeOe&ke̳eele Heg$eeves eqm$e³eeb®ee meebYeeU keÀjeJee Demes®e leÊJe%eeve Yeejleer³e mebmke=Àleerle Dee{Ules.meeves iegªpeeRveer SkeÀe megefJe®eejele m$eer®es cenÊJe ÒeefleHeeove keÀjleevee cnCeleele ``m$eer cnCepes peieeleerueceneMekeÌleer ³ee MekeÌleerMeer JeeieCeeN³ee Hegª5.2 eqm$e³eeb®³ee mecem³eebvee peyeeyeoej Demeuesues IeìkeÀ
1) eEueie efYeVelee :
eqm$e³eeb®³ee ÒeMveeme eEueie efYeVelee ns®e keÀejCe peyeeyeoej Deens, Demes cnìu³eeme ®egkeÀer®es þjCeej
veener. efvemeie&le: m$eer HegªefHele=meÊeekeÀ kegÀìgbye :
Yeejleer³e kegÀìgbye ns efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbye Deens. ³ee kegÀìgbyee®ee ÒecegKe efHelee ne Deens. efHel³ee®³ee
DeefOekeÀeje®eer meJee&uee ceev³elee Deens. meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ keÀe³ee&le HegªeEkeÀJee veecekeÀjCe mebmkeÀej Demees Deieesoj Hegª

Page 56

56
ÒeeHle Peeuesu³ee efm$e³eebvee meg×e efle®³ee ceesþîee cegueekeÀ[s ³esle Demeu³eecegUs cegueerHes#ee ceguee®es cenÊJepeemle Demeles. Lees[ke̳eele efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeele HegªefHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeele eqm$e³eebyeÎue DeveskeÀ iewjmecepe Dee{Uleele. eqm$e³eebvee keÀuenefÒe³e mecepeues
peeles. l³ee eqm$e³ee megKeemeeþer pevceuesu³ee Deensle. DeMee ÒekeÀej®eer DeveskeÀ mebyeesOeves Yeejleer³e kegÀìgbyeeleerueeqm$e³eebvee ueeJeueer peeleele. cevetves cevegmce=leerue DeveskeÀ yebOeves eqm$e³eebmeeþer meebefieleuesueer Deensle. efJeOeJe ebveer
Hegvne efJeJeen keÀª ve³esle. eqm$e³eebveer DeefJeJeeefnle jent ve³es. Heleer J³eefYe®eejer Demeuee lejer Helveerves cee$el³ee®³eeMeer SkeÀefveÿ jeneJes.
Jejerue efJeJes®eveeJeªve Yeejleer meceepeele ðeer Je Hegªeqm$e³eebvee JesieUs efve³ece Je HegªkegÀìgbyeeleerue meJe& meom³e Je veelesJeeF&keÀebveer pegUJetve IesC³eele®e m$eer peerJeve DeJeIe[ nesTve yemeuesuesDeens.
kegÀìgbyeeleerue cegueeb®es cenÊJe :
Yeejleer³e meceepeeleerue kegÀìgbyeele Demeuesues cegueeb®es cenÊJe meJe& Oecee¥veer®e ceev³e kesÀuesues Deens.
cegueerHes#ee cegueebvee Þesÿ ceeveC³ee®eer ÒeLee®e efvecee&Ce Peeuesueer Deens. cegueeuee MeeUsle ÒeJesMe osleevee pesJe{eGlmeen Demelees. lesJe{e®e efveªlmeen cegueeruee MeeUsle ÒeJesMe osleevee Demelees. cegueieer pevceeuee Deeueer keÀerkeÀeìea cnCetve mebyeesOeues peeles. lej cegueiee pevceeuee Deeuee lej Hes{s Jeeìle efHeÀªve Deevebo J³ekeÌle keÀjleele.cegueiee cnCepes JebMee®ee efoJee. Je=×eJemLesle lees®e meebYeeUlees. cegueieer cee$e ogmeN³ee®³ee Iejer peeCeej cnCetvecegueer®eer peeCeerJeHetJe&keÀ nsUmeeb[ kesÀueer peeles. DeeF& Jeef[ueebvee cegueieer pevceeuee Deeueer keÀer HeeHe Jeeìles.ceguee®es cenÊJe kegÀìgbyeele DeefOekeÀ Demeu³eeves cegueer®ee eflejmkeÀej kesÀuee peelees. `ceensj DeeefCe meemej' DeMeeoesvner efþkeÀeCeer m$eeruee cenÊJe vemeu³eecegUs m$eer®³ee mecem³ee ¿ee keÀceer ve neslee Jee{le®e Demeu³eevesDee{Utve ³esles. Lees[ke̳eele efnvot kegÀìgbyeeleerue cegueeb®es DeJeemleJe cenÊJe nsmeg×e eqm$e³eeb®³ee mecem³es®es cetUkeÀejCe Deens. cnCetve m$eer peerJevee®eer keÀneCeer®e Yeejleer³e kegÀìgbyeele ogozJeer Deens. Demes cnCeeJes ueeiesue.
meleer ÒeLee :
meleer ÒeLee (mencejCe) ne efnvot meeceeefpekeÀ peerJeveeleerue SkeÀ keÀuebefkeÀle Yeeie Deens. efnvot
Oece&MeeðeeÒeceeCes Heleer-Helveer®es mebyebOe pevceespevceer®es Demeu³eecegUs les oerIe&keÀeueerve Demeleele. cnCetve HeleerefveOeveeveblej ce=le Heleeryejesyej efpeJeble Helveerves Deelceonve keÀjCes nes³e. megªJeeleeruee keÀener eqm$e³eebveerkeÀoeef®ele mJeKegmeleer peeC³eeme Yeeie Hee[ues Demes Dee{Ules. meleer iesuesu³ee peeiesJej meleer®es cebefpej, meleer®ee Keebye GYeeªvemceejkeÀ keÀjC³ee®eer He×le Deepener jep³emLeeveele Dee{Ules. ³ee ÒeLesceeies DeveskeÀ keÀejCes keÀejCeerYetleDeensle. Goe. Oece&®ejCe Heleerefveÿe J³ekeÌle keÀjCes efJeOeJeebvee meebYeeUC³ee®es ìeUCes Fl³eeoer.
meleer®eer ÒeLee ¢ä Deens. cnCetve veeMe keÀjC³eemeeþer jepee jececeesnve je@³e ³eebveer meceepepeeie=leer
kesÀueer, Hejbleg l³eeb®es Òe³elve keÀceer He[ues. yeeueefJeJeen, keÀv³eeJeOe, ³eemeejK³ee ÒeLee keÀe³eÐeeves yebo keÀjC³eemeeþ er
ueeskeÀpeeie=leer kesÀueer. meleer ÒeLee cnCepes eqm$e³eeb®eer nl³ee Deens. Demes meJe& meceepemegOeejkeÀebveer ueeskeÀebvee
munotes.in

Page 57

57
mecepeeJetve meebefieleues. [e@. Deebyes[keÀj, cenelcee HegÀueWveer kesÀuesu³ee keÀe³ee&ves Yeejleer³e m$eeruee Hegvnemecelee - mJeeleb$³e DeeefCe Òeefleÿe efceUJetve osC³eeme neleYeej ueeJeuee. meleer®eer ÒeLee F.me. 1829 ceO³eskeÀe³eÐeeves yebo keÀjC³eele Deeueer, Hejbleg meleer ÒeLesletve efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee eqm$e³eeb®³ee yeeyeleerleefJeIeìveJeeoer þjuesueer Deens.
Yeejleer³e meceepeele eqm$e³eeb®³ee mecem³es®³ee Heeþerceeies meleer ÒeLesyejesyej DeveskeÀ keÀejCes nesleer.
Hejbleg meJe& keÀejCes SkeÀe®e ÒekeÀej®eer veJnleer. cnCetve meleer ÒeLesmeejKes JeeF&ì ÒeLes®ee efJe®eej keÀce&þ Yeejleer³eebv eer
JesUesJesUer kesÀuesuee Deens. efm$e³eeb®³ee p³ee mecem³ee Deensle l³eele ÒeecegK³eeves keÀener HejbHejeiele ÒeLee nesl³eens DeeHeCeeme veekeÀejlee ³esle veener.
yeeueefJeJeen ÒeLee :
Yeejleeleerue Devegueesce efJeJeene®ee ogcegueeR®es yeeueJe³eele efJeJeen nesle Demele. ngb[îee®ee ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer cegueer®es efJeJeen keÀceer Je³eele®enesle Demele. Yeejleeleerue DeeefoJeemeer meceepeelemeg×e yeeueefJeJeen ceev³e neslee. Yeejleele cegueeR®³ee efJeJeene®esJe³e Deieoer pevceeHeemetve®e þjefJeues peele Demele. Yeejleele efyepeJejeuee (efJeOetJejeuee) cegueieer osC³ee®eerÒeLee ª{ nesleer. efJepees[ Je³ee®³ee Heleer-Helveer®ee mebmeejner Yeejleer³e meceepeele Dee{Ule neslee.
eqm$e³eeb®³ee ÒeMveeb®ee efJe®eej J³eeHekeÀ ¢äerves kesÀu³eeme DeeHeCeeme Demesner ue#eele ³esF&ue keÀer cegueieer
Iejele HeÀej ceesþer nesT efoueer, lej cegueer®³ee HeeueveHeesmeO³ee yeeueefJeJeene®es ÒeceeCe keÀceer Peeu³ee®es Dee{Ules. efJeJeen³eesi³e Je³e Peeu³eeefMeJee³e efJeJeen nesCeej
veener. DeMeer®e YetefcekeÀe DeeOegefvekeÀ keÀeUele efvecee&Ce Peeuesueer Deens.
5.3 eqm$e³eeb®³ee mecem³eeb®eer J³eeHleer
eqm$e³eeb®³ee mecem³eeb®eer J³eeHleer keÀceer ve neslee leer melele Jee{le®e Deens. DeeOegefvekeÀ peerJevee®³ee
HeefjJele&veMeerue meceepeele DeveskeÀ IeìkeÀeb®eer iegbleeiegble efvecee&Ce Peeu³eecegUs eqm$e³eeb®³ee mecem³es®eer J³eeHleerJee{uesueer Deens. keÀe³eÐee®es mebj#eCe, Heeef½eceel³e efJe®eeje®ee ÒeYeeJe, ðeer, mJeeleb$³e efMe#eCe, jepekeÀejCe,veeskeÀjerefJeMew#eefCekeÀ #es$e :
Mew#eefCekeÀ #es$ee®eer J³eeHleer Jee{efJeC³eele Mew#eefCekeÀ #es$e keÀejCeerYetle þjles. efye´efìMeeb®ee Mew#eefCekeÀ
¢efäkeÀesve Je efMe#eCeeme efceUeuesueer ÒesjCee m$eerefMe#eCeeuee Jejoeve þjueer. De[eCeer Demeuesueer m$eer efueefnCesJe Jee®eCes efMekeÀle Deens. ûeeceerCe Yeeieeletvener Deelee cegueer efMe#eCe Iesle Deensle. Òeew{ efMe#eCee®ee HeÀe³eoeûeeceerCe eqm$e³eebvee ÒeeHle nesle Deens. Hejbleg MeeUsle Je ceneefJeÐeeue³eele efMe#eCe IesCeeN³ee cegueer Je³eele Deeuesu³eeDemeu³eeves l³eebvee efJeJeen yebOeveele De[keÀefJeC³eele ³esle Deens. ³ee®ee®e DeLe& Demee Deens keÀer, eqm$e³eebvee IejJe mebmeej ³eele®e þsJeCes ne SkeÀ meceepee®ee ¢efäkeÀesCe®e efvecee&Ce Peeuesuee Deens. keÀHe[s, oeefieves, ³eele®eeqm$e³eebvee DeefOekeÀ Deevebo ÒeeHle nesleevee efometve ³esles. efMe#eCe Iesle Demeleevee l³ee®eer keÀewìgbefyekeÀ DeeefCemeceepeekeÀ[tve nesCeejer ®esäe menve keÀjeJeer ueeieles.munotes.in

Page 58

58
Lees[ke̳eele efMe#eCe IesTve ceesþs nesC³ee®es mJeHve HeenCeeN³ee eqm$e³eebvee efkeÀleer lejer mebkeÀìeletve
peerJeve peieeJes ueeieles. efMe#eCe #es$eeleerue efvecee&Ce Peeuesu³ee efm$e³eeb®³ee mecem³ee efoJemeWefoJeme Jee{leDeensle. efMe#eCe Iesle Demeleevee®e DeveskeÀ cegueeRvee yeueelkeÀejeuee yeUer He[eJes ueeieles, DeveskeÀ $eeme menvekeÀjeJes ueeieleele. Iejer Hejle Deeu³eeJej efMe#eCe IesTve veeskeÀjer keÀje³e®eer veener DeMeer yeesueCeerDeeF&Jeef[ueebkeÀ[tve SskeÀeJeer ueeieleele. MesJeìer Iej®³ee mecem³eebyejesyej®e yeensj®³ee peieeleerue mecem³eebveenerleeW[ ÐeeJes ueeieles. DeMee ÒekeÀejs Mew#eefCekeÀ #es$eele eqm$e³eeb yeÎue DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele.
meeceeefpekeÀ #es$e :
pegv³ee DeeefCe veJeerve efJe®eej ÒeJeenele Deepe®eer meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer iegbleeiegleer®eer Peeuesueer Deens.
efm$e³eebvee mJeeleb$³e Demet ve³es DeeefCe les mJeeleb$³e Demeues Heeefnpes DeMee ognsjer meceepeYeeJevee efvecee&CePeeuesu³ee HeefjefmLeleer®³ee YeesJeN³eele DeeOegefvekeÀ m$eer De[ketÀve He[uesueer Deens. Heleer®es DeHeIeeleer efveOevePeeu³eeveblej megefMeef#ele m$eerme veeskeÀjer efceUt MekeÀles. Hejblet DeefMeef#ele m$eerme meceepee®³ee JeeF&ì HeefjefmLeleer me
leeW[ ÐeeJes ueeieles. Iejeyeensj He[uesu³ee m$eeruee ogmeN³eekeÀ[tve DeHeceeefvele peerJeve peieeJes ueeieles. ®eebieu³eeJe keÀle&yeieej eqm$e³eeb®³ee ®eeefj$³eebJej efMeblees[s G[efJeC³eele eqm$e³eeb®ee ÒeLece ¬eÀceebkeÀ Demelees. Lees[ke̳eelemeeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer DevegketÀue Je ÒeefleketÀue Demeu³eecegUs pemes eqm$e³eebJej ®eebieues Òemebie ³esleele. lemes®eJeeF&ì Òemebiener ³esle Demeleele. eqm$e³eeb®³ee meboYee&le mecem³eeb®ee efJe®eej meeceeefpekeÀ ¢efäkeÀesveeletve keÀjCesDeJeIe[ nesTve yemeuesues Deens. eqm$e³eebveer IejkeÀece kesÀu³eeme JesieUs ÒeMve DeeefCe MeemekeÀer³e veeskeÀjerOeju³eeme JesieUs ÒeMve efvecee&Ce Peeuesues Deensle. meemet®³ee $eemeecegUs SKeeÐee efJeJeeefnle m$eerves kesÀuesueerDeelcenl³ee eEkeÀJee meemetves®e megves®ee Iesleuesuee peerJe DeMee yeelec³ee ojjespe®³ee Jele&ceeveHe$eele DeeHeCeemeJee®eeJe³eeme efceUleele. ³ee®ee®e DeLe& Demee keÀer meceepe ne meeceeefpekeÀ mecem³esveer HeefjHetCe& Deens. DeveskeÀÒeMveeb®eer {JeUe{JeU efvecee&Ce Peeuesueer Deens. MesJeìer DeeHeCeeme Demes cnCeeJesmes Jeeìles keÀer, HegªjepekeÀer³e #es$e :
eqm$e³eeb®³ee mecem³es®³ee yeeyeleerle jepekeÀer³e #es$ee®ee GuuesKe keÀjCes cenÊJee®es Deens. p³ee osMeeleerue
jepekeÀer³e #es$e eqm$e³eeb®³ee efJekeÀemeemeeþer DevegketÀue Deens. l³ee efþkeÀeCeer DeveskeÀ ÒeMve eqm$e³eeb®³ee meboYee&leefvecee&Ce nesle veenerle. Hejbleg p³ee osMeele eqm$e³eeb®³ee ÒeMveekeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles. l³ee osMeele eqm$e³eeb®³eeyeeyeleerle DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce nesleele. Yeejle osMeele eqm$e³eeb®³ee yeeyeleerle DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce nesleele.Yeejle osMee®ee efJe®eej kesÀu³eeme DeeHeCeeme Demes cnCeeJes ueeieles. eqm$e³eebmeeþer Deecneuee Deej#eCe vekeÀes.Hejbleg eqm$e³eebmeeþer mebj#eCe nJes. ³ee efJeOeevee®ee SJe{e®e DeLe& Deens keÀer, eqm$e³eebvee veeskeÀjer Je mebj#eCe pejoslee Deeues lej eqm$e³eebmeeþer keÀesCekeÀesCeles ÒeMve efvecee&Ce nesCeej veenerle. Hejbleg les DeÐeeHe Yeejleer³e Meemeveeue e
peceuesues veener. cnCetve eqðe³eeb®es ÒeMve Deensle lemes®e Deensle.
keÀener ÒeceeCeele megOeejCee Peeuesueer Deens. Demesner DeeHeCeeme efveoMe&veeme ³esles. cenejeä^ Meemeveeves
33 ìkeÌkesÀJeªve 50 ìkeÌkesÀ Deej#eCe osCes leÊJelee ceev³e kesÀues Deens. l³eebvee Deej#eCe osCes iejpes®es Deens.m$eeruee DeeHeuee mebmeej meebYeeUtve meceepemesJee keÀjC³eemeeþer jepekeÀejCe ns ceeO³ece efceUeuesues Deens. m$eerrcnCetve efle®³eeJej cesnjyeeveer oeKeefJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer Hegªmunotes.in

Page 59

59
eqm$e³eeb®es ÒeMve iebYeerj mJeªHee®es efvecee&Ce nesle Deensle. Lees[ke̳eele jepekeÀer³e #es$eele megefMeef#ele eqm$e³eeb®eeYejCee DeefOekeÀ Dee{Ulees. p³ee keÀe³ee&ue³eele m$eer veeskeÀjer keÀjles l³ee®e keÀe³ee&ue³eeleerue veeskeÀjer keÀjCeeN³eeHegªDeeefLe&keÀ #es$e :
GojefveJee&ne®eer lejleto keÀjC³eemeeþer eqm$e³eebvee DeeefLe&keÀ GlHeeove #es$eele ÒeJesMe keÀjeJee ueeieuee
ns DeeHeCeeme efJemejlee ³esCeej veener. Òee®eerve DeLe&J³eJemLesle De[ketÀve He[uesu³ee eqm$euee iejpee Jee{u³eecegUsm$eeruee veeskeÀjer keÀjCes Yeeie He[ues.
ceneieeF&®ee Yemceemegj SKeeÐee Hegªmegª Peeuesueer Deens. Mesleer J³eJemee³eeJej DeJeuebyetve DemeCeejs Oebos Deelee yebo He[uesues Deensle. peefceveer®esueneve ueneve legkeÀ[s He[u³eeves GlHeeove keÀceer nesTve HeesìeHeeC³ee®ee ÒeMve efvecee&Ce Peeuesuee Deens. DeveskeÀkegÀìgbyes MenjekeÀ[s mLeueebleefjle nesle Deensle Je keÀece ve efceUeu³eeme GHeeMeer jenle Deensle. cnCepes®e SkeÀeÒeMveeletve DeveskeÀ ÒeMve GodYeJele Deensle. SkeÀe HegªûeeceerCe Yeeieele cepegjer keÀjCeeN³ee m$eeruee DeeHeues keÀece Kebef[le nesT ve³es cnCetve keÀece osCeeN³ee
HegªSJe{s keÀªvener eqm$e³ee ®eeefj$³e mebj#eCeeme DemeceLe& þjleele. eqm$e³eeb®ee ceeveefmekeÀ DeHeceeve menve
keÀjleevee efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³eeb®eer meeKeUer melele ueebyele®e Deens. DeMee DeveskeÀ DeeefLe&keÀ mecem³eeDeeOegefvekeÀ eqm$eme Yes[meeJeerle Deensle.
5) keÀewìgbefyekeÀ #es$e :
DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue kegÀìgbyee®es Peeuesues efJeIeìve ue#eele Ieslee eqm$e³eeb®es ÒeMve efkeÀleer J³eeHekeÀ
yeveuesues Deensle ns DeeHeu³eeuee menpeHeCes mecepeles. yeouel³ee meceepe J³eJemLesle kegÀìgbyee®es DeefmlelJe®eOeeske̳eele Deeuesues Deens. Yeejleeleerue DeefJeYekeÌle kegÀìgbyee®³ee efJeIeìvee®eer Òeef¬eÀ³ee kesÀJne®e megª PeeuesueerDeens. J³eeqkeÌleJeeoer ¢efäkeÀesve efvecee&Ce Peeu³eecegUs m$eer®es ceensj®es mebyebOe ogjeJele Deens. YeeJee®ee HeeeEþyeeMeyoeHegjlee®e efMeuuekeÀ Deens. m$eer®es ceelee-efHelee efpeJeble DemesHe³e¥le®e Deelceer³elee jenles Je veblej leerDeelceer³elee keÀceer keÀceer nesle peeles. DeYekeÌle kegÀìgbye veenermes nesle Demeu³eeves mebmeeje®eer Òel³e#e peyeeyeoejermJele:Jej®e ³esTve He[les. Heleer®es eEkeÀJee Helveer®es DekeÀeueer efveOeve Peeu³eeme cegues yesJeejMeer nesleele eEkeÀJeel³ee cegueebvee SkeÀìs peerJeve peieeJes ueeieles. Je=×eJemLesle peJeU®es veelesJeeF&keÀ l³eebvee meebYeeUerle veenerle.SkeÀbojerle m$eer®³ee peerJeveele keÀceeueer®ee SkeÀebieerHeCee efvecee&Ce nesT ueeieuee Deens. Lees[ke̳eele J³eeHekeÀ#es$e GHeueyOe nesTvemeg×e m$eer®es kegÀìgbye pesJne efJeIeefìle nesles lesJne m$eermeceesj DemebK³e mecem³ee efvecee&Cenesle Demeleele.
Jejerue ÒekeÀej®³ee meJe& #es$eeble eqm$e³eeb®es efJeefYeVe ÒeMve efvecee&Ce Peeuesues Deensle. efoJemeWefoJeme
eqm$e³eeb®es ÒeMve peefìue mJeªHee®es yevele Deensle. m$eer p³ee #es$eele ÒeJesMe keÀjles l³ee #es$eele DeveskeÀmecem³ee GodYeJeuesu³ee Dee{Uleele. ³ee®ee®e DeLe& Demee Deens keÀer, Yeejleele ÒeecegK³eeves Yeejleer³e eqm$e³eeb®esÒeMve Hegªmunotes.in

Page 60

60
5.4 eqm$e³eeb®³ee keÀener mecem³eeb®ee Dee{eJee
1) ngb[e mecem³ee :
Yeejleer³e meceepeele Òee®eerve keÀeUeHeemetve ngb[îee®eer ÒeLee ®eeuet Deens. Òee®eerve keÀeUer efJeJeenÒemebieer
cegueer®³ee DeeF&-Jeef[ueebkeÀ[tve meemejer peeCeeN³ee cegueerme Òescee®eer Yesì Jemlet ceeueceÊee efoueer peele Demes.l³ee meJe& JemletJej cegueer®ee DeefOekeÀej neslee. ³eeme m$eerOeve Demesner cnìues peele Demes. ³ee ceeueceÊes®eeGHe³eesie m$eer®³ee F®ísvegmeej®e nesle Demes. ner ÒeLee ÒeecegK³eeves Þeerceble kegÀìgbyeeves®e megªJeele kesÀuesueernesleer. ngb[e osCes DeeefCe IesCes ne keÀe³eÐeeves DeHejeOe Deens. keÀejCe lees Meg× mJeªHee®ee DeeefLe&keÀ J³eJenejDeens. ngb[îeeme ieeW[me mJeªHee®es ogmejs veeJe `Jejoef#eCee' Demes Deens. ner He×le Del³eble ¬etÀj DeeefCekeÀefveÿ mJeªHee®eer nesleer. Yeejleele ngb[îeemeeþer keÀesCeleener Oece&, HebLe DeeefCe peele DeHeJeeo veener. iejeryekegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleermeg×e ngb[îeeefMeJee³e yeesuee³euee le³eej vemeleele.
Jej cegueiee keÀceJelee Demees eEkeÀJee vemees, megefMeef#ele Demees eEkeÀJee vemees, Deieesoj ngb[îee®eer jkeÌkeÀce
efveef½ele keÀjC³eele ³esles. Deelee ngb[e ner meJe& meceepeele Òe®eefuele ÒeLee nesTve yemeuesueer Deens. cegueieermegboj eEkeÀJee ªHeJeeve Demeueer lejer ngb[e, lemes®e ðeer kegÀªHe Demeueer lejer ngb[e FlekeÀer JeeF&ì DeJemLeemeebÒele meceepeele Dee{Utve ³esles. ngb[e efJeJeene®³ee JesUer Jejeuee l³ee®³ee HelveerkeÀ[tve Je efle®³ee veeleueieebkeÀ[tveefceUCeejer ceeueceÊee p³eele meesves, ®eeboer Je peceerve Fl³eeoeR®ee meceeJesMe Peeuesuee Demelees.
DeeOegefvekeÀ meceepeele ngb[îee®eer mecem³ee leerJe´ yevele Deens. ojjespe®³ee Jele&ceeveHe$eele, ceeefmekeÀele,
Heeef#ekeÀele, mLeeefvekeÀ owefvekeÀele ngb[îeeyeÎue DeveskeÀ yeelec³ee DeeHeCeeme Jee®eeJe³eeme efceUleele. ngb[îeebcegUsDeelcenl³ee, Ketve, ceejeceejer Fl³eeoer DeveskeÀ JeeF&ì ÒekeÀej Ie[leevee DeeHeu³eeuee efomeleele. veJeJeOet®eerDeelcenl³ee ³ee®es DeeHeCe pej mel³e efJeMuesngb[e mecem³es®ee vescekeÀe DeLe& ce@keÌmeje@[erve®³ee celes, ``ngb[e cnCepes efJeJeene®³ee JesUer Jejeuee
l³ee®³ee HelveerkeÀ[tve efceUeuesueer mebHeÊeer ceeveueer peeles.'' F.me. 1961 ®³ee ngb[e ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eÐeevegmeejngb[e cnCepes ``keÀesCel³eener SkeÀe He#eeves ueiveeHetJeea eEkeÀJee ueiveeveblej efouesueer eEkeÀJee osC³ee®eer ceev³e kesÀues ueer
keÀesCeleerner ceeueceÊee Je ceewu³eJeeve Jemlet nes³e. ngb[e mecem³esle Oeeefce&keÀ ÒeLee, DeeblejefJeJeene®ee efve³ece,m$eerm eeþer
efJeJeene®eer DeefveJee³e&lee, Òeefleÿs®eer keÀuHevee, vegkeÀmeeve YejHeeF&®es leÊJe, veJeerve mebmeeje®eer ceeb[Ceer DeMeeÒekeÀejs ngb[îee®eer mecem³ee SkeÀe®e keÀejCeeletve efvecee&Ce Peeuesueer vemetve DeveskeÀ keÀejCeeb®ee lees SkeÀ HeefjHeekeÀDeens. ns cee$e efveef½ele. HeCe l³ee®es DecegkeÀ ogngb[e mecem³esJejerue GHee³e³eespevee :
ngb[e mecem³es®³ee keÀejCeeb®ee DeeefCe HeefjCeeceeb®ee efJe®eej keÀjlee ner mecem³ee mees[efJeCes DeeJeM³ekeÀ
DeeefCe iejpes®es Deens. l³ee meeþer pej meeceeefpekeÀ Deeboesueves Peeueer. ngb[e ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe ®eesKe
munotes.in

Page 61

61
DebceueyepeeJeCeer Peeueer. ueeskeÀpeeie=leer efvecee&Ce kesÀueer Je HewMeeHes#ee iegCeeuee peemle eEkeÀcele efoueer DeeefCem$eercegkeÌleer Deeboesuevee®eer ieleer leerJe´ kesÀueer lej Jejerue ngb[e mecem³ee keÀceer keÀjC³eemeeþer GHee³e meebielee³esleerue. Yeejleele ng[îee®³ee ÒeMveeJeªve yejs®e efJeJeen pegUefJelee ³esle veenerle. ngb[e ne kesÀJeU DeeefLe&keÀmJeªHee®ee Demeu³eeves meJe&meeceev³e kegÀìgbyee®eer De[®eCe yeveles. ngb[îee®ee ceeie& kesÀJeU Þeerceblee®ee DeefJeYeep³eIeìkeÀ Deens. Hejbleg iejerye kegÀìgbyee®eer HeÀej ceesþer De[®eCe Deens. ³ee ÒeMveeJej meceepeeleerue meJee¥veer®eefJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
yeeueefJeJeene®eer mecem³ee :
Yeejleer³e meceepeele eqðe³eeb®³ee mecem³eeb®ee efJe®eej keÀjleevee pes DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce nesleele.
l³eeleerue yeeueefJeJeen ne SkeÀ iebYeerj ÒeMve Deens. JeemleefJekeÀ Heenlee ngb[e He×leercegUs®e Yeejleer³e meceepeeleyeeueefJeJeen efvecee&Ce Peeuesuee Deens. FlekesÀ®e veener lej Yeejleele cegues Je cegueer pevceeme ³esC³ee®³ee Deieesoj®eieYe&Jeleer®³ee Heesìeme kegbÀketÀ ueeJeC³ee®eer ÒeLee Òe®eefuele nesleer. ³eeJeªve DeeHeu³ee ue#eele ³esF&ue keÀer, Yeejleer³eueeskeÀeb®eer yeeueefJeJeene®eer mecem³ee mJele: nesTve®e efvecee&Ce kesÀuesueer nesleer.
cegueiee eEkeÀJee cegueieer efJeJeeneuee ³eesi³e nesC³eeHetJeea®e l³eeb®ee efJeJeen keÀjCes cnCepes yeeueefJeJeen
keÀjCes nes³e. Òe®eefuele keÀe³eÐeevegmeej SkeÀJeerme JeYeejleele efye´efìMe jepeJeì Demeleevee®e yeeueefJeJeeneme keÀe³eÐeeves yeboer Ieeleueer nesleer. veblej®³ee
Yeejle mejkeÀeves ner yeeueefJeJeen ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe kesÀuee lejer HeCe jepemLeeveeleerue eEnvot meceepeeleyeN³ee®e ÒeceeCeele yeeueefJeJeen DeÐeeHener nesle Demeu³ee®es efometve ³esles. Yeejle ne keÀe³eoe mees[CeeN³ee®eeosMe Deens Demes JeCe&ve SkeÀe Heeef½eceel³e He$ekeÀejeves kesÀues nesles. l³eeb®³ee ³ee efveJesovee®eer KejesKej®e mel³eleeHeìu³eeJee®etve jenle veener. jepemLeeveele peJeUHeeme meecetefnkeÀ yeeueefJeJeen kesÀues peeleele. lesLes l³eeuee`DejJeeleepe' Demes cnìues peeles. 20 SefÒeue 1990 jespeer jepemLeeveele `DejJeeleepe' Peeuee ³ee efoJeMeerpeJeUHeeme SkeÀ ueeKe cegueeb®es efJeJeen mebHeVe Peeues. Demes efJeJeen nesT ve³es cnCetve lesLeerue peveJeeoer ceefnueemeefceleer ³ee mebIeìvesves iesu³ee mene JeyeeueefJeJeen megª®e Deensle. ³ee®ee DeLe& SJe{e®e Deens keÀer, jepemLeeveeleerue yeeueefJeJeen SkeÀ HeÀej ceesþerDeeHeÊeer Deens. DeeHeCe ³ee efþkeÀeCeer HeÀkeÌle jepemLeeveeleerue yeeueefJeJeen HeefjefmLeleer veceto kesÀuesueer Deens.
yeeueefJeJeen ner SkeÀ mecem³ee Deens. ns DeeHeCe ceev³e kesÀu³eeJej®e l³ee mecem³es®eer keÀejCes HeenCes
³eesi³e nesF&ue. Kejs lej DeveskeÀ keÀejCes Deensle. l³eele ÒeecegK³eeves Oeeefce&keÀ keÀejCes, peeleer DeeblejefJeJeen,DeeefLe&keÀ keÀejCes, meb³egkeÌle kegÀìgbyee®ee ÒeYeeJe, ®eeefj$³ee®es mebj#eCe, Òeefleÿs®es ue#eCe, DeMee efJeefJeOe keÀejCeev es
yeeueefJeJeen ÒeLee ª{ Peeueer DemeeJeer.
yeeueefJeJeene®es HeefjCeece :
efJepees[ efJeJeene®es Jee{les ÒeceeCe mJeemL³eemeeþer De³eesi³e, yeeueefJeOeJee®es Jee{les ÒeceeCe ueeskeÀmebK³esle
Yej J³eeqkeÌleefJekeÀemeele De[LeUs DeMee efJeefJeOe HeefjCeeceeb®ee efJe®eej keÀjlee yeeueefJeJeen Yeejleer³e meceepeeueeHeg{s ve veslee Depetve MebYej Jemunotes.in

Page 62

62
pej yeeueefJeJeene®es efvece&tueve keÀje³e®es Demesue lej Yeejleele meeceeefpekeÀ ®eUJeUer GY³ee keÀjeJ³ee
ueeieleerue DeeefCe keÀe³eosMeerj lejleto keÀªve efMe#eCee®ee ÒeYeeJe DeeefCe eqm$e³eebceO³es Òemeej Peeuee HeeefnpesKejs lej yeeueefJeJeen keÀeueyee¿e þjuesues Deensle. yeeueefJeJeenemeeþer ÒeYeeJeer GHee³e cnCepes DeeHeCe DeeHeu³eeleerueDe%eeve, ª{er, HejbHeje, Oecee¥Oelee ìeketÀve efoueer Heeefnpes veeieefjkeÀebveer HejmHejeb®³ee menkeÀe³ee&ves ³eemecem³esefJeª× DeeJeepe GþefJeuee Heeefnpes.
5.5 veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee mecem³ee
³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe eqm$e³eeb®³ee DeveskeÀ mecem³eeb®ee efJe®eej kesÀuesuee Deens. Yeejleele mJeeleb$³eeveblej
eqm$e³eeb®³ee efJekeÀemee®ee efJe®eej keÀjC³eele Deeuee. veJeerve keÀe³eÐee®³ee ÒeYeeJeeves MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³eeleeqm$e³eebvee veeskeÀjer®eer mebOeer ÒeeHle Peeueer. Hejbleg l³eele DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee. ³ee mecem³es®esJeieeakeÀjCe keÀjCes SkeÀ keÀþerCe keÀece nesTve yemes. eqm$e³eebvee ûeeceerCe Je veeiejer oesvnerner mecegoe³eele veeskeÀjerkeÀjeJeer ueeieueer Je l³eele DemebK³e ÒeMve efvecee&Ce Peeues. keÀesCel³eener meceepee®eer Òeieleer keÀjCes cnCepesl³ee®ee efJekeÀeme keÀjCes nes³e.
Yeejleer³e meceepee®es ef®e$eCe eqðe³eeb®³ee meboYee&le Jesieȳee mJeªHee®es nesles. ÒeLecele: efvej#ej
eqm$e³eebvee Deieesoj mee#ej keÀªve l³eebvee efMe#eCee®eer ceeefnleer osC³eele Deeueer veblej ce@ì^erkeÀ Je Heg{erue HeoJeerefMe#eCe osC³eele Deeues. DeeOegefvekeÀ keÀeUele cegueer®es yeejeJeerHe³e¥le®es efMe#eCe ceesHeÀle osC³eele Deeues. ³ee®eeHeefjCeece Demee Peeuee keÀer, megefMeef#ele eqðe³eeb®³ee mebK³esle Jee{ Peeueer. Meemevee®³ee efve³eceeÒeceeCes veeskeÀjerleeqm$e³eebmeeþer Deej#eCener þsJeC³eele Deeues. Menjele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eebmeeþer Menj JeenletkeÀ mesJeeGHeueyOe keÀjC³eele Deeueer. meebÒele DeJemLesle DeeHeCeeme jml³eeves peelee-³eslee eEkeÀJee SKeeÐee keÀe³ee&ue³eeleeqm$e³eeb®eer mebK³ee Dee{Ules. yeBkeÀe, lenmeerue, Heb®ee³ele meefceleer, efJeÐegle ceb[Ue®es keÀe³ee&ue³e, MeeUe,ceneefJeÐeeue³es, efJeÐeeHeerþ Fl³eeoer efþkeÀeCeer Hegªyevele iesues. eqm$e³eeb®³ee ÒeMvee®es oesve ÒecegKe efJeYeeieeble efJeYeepeve Peeues. cnCetve eqm$e³eeb®es ÒeMve ûeeceerCemecegoe³eele Je veeiejer mecegoe³eele JesieJesieUs nesles. veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®es meeceeefpekeÀ ÒeMve ûeeceerCeYeeieele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eebHes#ee iebYeerj mJeªHee®es nesles. l³ee meJe& ÒeMveeb®ee Dee{eJee Heg{erueÒeceeCesIeslee ³esF&ue.
ûeeceerCe Yeeieele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®ee pees cenÊJee®ee ÒeMve Deens lees cnCepes DeeHeu³ee
cegueeb®³ee efMe#eCee®ee cnCepes®e ®eebieues efMe#eCe. ®eebieueer MeeUe®e osT MekeÀles. Yeejleele efkeÀl³eskeÀ Kes[sDemes Deensle keÀer, l³ee Kes[îeele MeeUe®e veenerle DeeefCe p³ee Kes[îeele MeeUe Deensle l³ee efþkeÀeCeerefMe#ekeÀ®e vemeleele. ne meJe& De[LeUe Kes[îeele Demelees. peer m$eer Kes[îeele veeskeÀjer keÀjles efle®³eeueneve cegueebvee efMe#eCeeHeemetve otj jeneJes ueeieles cnCepes efMe#eCe efceUt MekeÀle veener. cnCetve®e veeskeÀjerkeÀjCeejer m$eer Kes[îeeletve MenjekeÀ[s peeC³ee®ee DeeìeskeÀeì Òe³elve keÀjles. SKeeoer m$eer mJele:®e pejefMeef#ekeÀe Demesue lejer efle®eer F®íe Demeles keÀer DeeHeuee cegueiee eEkeÀJee cegueieerves Menjele efMe#eCe IesleuesHeeefnpes. l³ee efMeJee³e ³eesi³e Je ®eebieues efMe#eCe efceUCeej veener. cnCetve m$eerr veeskeÀjer keÀjleevee efle®³eeHeg{sHeÀkeÌle Menjeleerue efMe#eCe®e ®eebieues Demes cele efvecee&Ce nesles. cnCetve eqm$e®³ee cegueeb®ee Mew#eefCekeÀ ÒeMveefvecee&Ce nesleevee efometve ³eslees.
munotes.in

Page 63

63
ûeeceerCe Yeeieele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee m$eer³eebmeceesj meJee&le JeeF&ì mJeªHee®eer mecem³ee cnCepes ieeJeeleerue
jepekeÀejCe Je jepekeÀer³e Heg{ejer ns Deens. jepekeÀejCe JeeHej keÀªve ieeJeeleerue veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eebveekeÀmee $eeme oslee ³esF&ue ³ee®es efve³eespeve l³eeb®³eekeÀ[s Demeles. SKeeÐee efMeef#ekesÀ®es ®eeefj$³enveve keÀmesveenermes keÀjlee ³esF&ue ³ee®ee efJe®eej ieeJeeleerue jepekeÀer³e Heg{ejer keÀjleele. ³eele ÒeecegK³eeves ieeJeeleeruemejHeb®e, GHemejHeb®e, Heesueerme Heeìerue, meesmee³eìer ®esDejceve Je Flej Þeerceble MeslekeÀjer ³eeb®ee meceeJesMeDemelees. veeskeÀjer keÀjCeeN³ee m$eer®eer Deye´t meebYeeUCes keÀþerCe Demeles. ieeJeeleerue keÀener efjkeÀeceìskeÀ[s ceeCemesDeMee®e ÒekeÀej®es GÐeesie keÀjerle Demeleele. ³ee meJe& ueeskeÀebkeÀ[tve $eemeueer peeCeejer m$eer kesÀJne kesÀJnemJele:uee®e mebHeJetve ìekeÀles.
Jejerue ÒekeÀejs veeskeÀjer keÀjCeeN³ee m$eer®es ÒeMve efoJemeWefoJeme Jee{le®e Deensle. Kes[îeeleerue DeeefLe&keÀ
ÒeMveeyejesyej meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e iegbleeiegble Jee{le ®eeueuesueer Deens. SkeÀ efJe®eej cee$e DeeHeCeeme ceev³ekeÀjeJee ueeielees. Kes[îeele eqm$e³eebveer veeskeÀjer keÀjCes Del³eble DeJeIe[ Peeuesues Deens.
DeeleeHe³e¥le DeeHeCe Kes[îeele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee mecem³ee ³eeb®ee Dee{eJee Iesleuesuee
Deens. Deelee DeeHeCe Menjeleerue veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee ÒeMveeb®ee Dee{eJee IesT.
5.6 Menjer Yeeieeleerue veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eeb®³ee mecem³ee (Problem of Work-
ing Woman in Urban Area)
1) veeiejer mecegoe³eele veeskeÀjer keÀjCeejer m$eer ®etue Je cetue ³eeHeemetve HeÀej otj iesuesueer Deens.
veeskeÀjer keÀjCeejer m$eer ner mJeleb$e Deens. efle®³eeJej keÀesCelesner yebOeves veenerle. leer ®eej eEYeleer®³ee Deele veene r
ns Kejs Demeues lejer Menjeleerue veeskeÀjer mJeerkeÀeju³eeveblej efle®³eemeceesj DeveskeÀ ÒeMve GYes jeefnuesuesDeensle ns DeeHeCeeme veekeÀejlee ³esle veener.
[e@ ueesefn³ee cnCeleele, ``efJeJeen DeeefCe m$eerr-Hegªieefue®í Deens.'' ³ee efJeOeeveele®e eqm$e³eebyeÎue DeveskeÀ ÒeMve ceveele efvecee&Ce nesleele.'' Menjer veeskeÀjerkeÀjCeeN³ee m$eeruee jenC³ee®eer efveJeememLeevee®eer J³eJemLee Demeueer lejer Dee@HeÀerme DeeefCe Iej ³eeleerue DeblejDeefOekeÀ Deens. ojjespe one les HebOeje efkeÀueesceerìj®ee ÒeJeeme l³eebvee keÀjeJee ueeielees. SkebÀojerle OekeÀeOekeÀer®espeerJeve peieeJes ueeieles. Menjeleerue veeskeÀjer keÀjleevee Heleer-Helveer SkeÀe®e keÀe³ee&ue³eele vemeleele. l³eeoesIeeb®³ee keÀe³ee&ue³eeleerue Deblejner DeefOekeÀ Demeles ³eeletve®e DeveskeÀ keÀewìgbefyekeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele.
2) Menjele veeskeÀjer keÀjCeejer m$eer Deyeuee vemetve meyeuee Deens, Hejbleg veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqðe³eebvee
Deelee Deej#eCee®eer iejpe vemetve mebj#eCee®eer iejpe Deens. m$eer cnìues keÀer SkeÀ megboj, veepetkeÀ, cecelesvesDeesleÒeesle Yejuesueer cetleea DeeHeu³ee vepejsmeceesj ³esles. veeskeÀjer keÀjCeejer m$eerr ceveeves, yeg×erves megboj DemeCee jer
m$eer kegÀCeeueener YeeJeles. eqm$euee MekeÌleer®es ªHener ceeveues iesues DeeHeu³ee Yeejleele m$eer®eer Hetpee kesÀueer peelesJe ogmejerkeÀ[s Hee³eeleueer JeneCe Hee³eele®e DemeeJeer Demesner cnìues peeles. cnCetve veeskeÀjer keÀjCeeN³ee m$eerueeHegª3) veeskeÀjer keÀjCeeN³ee Menjeleerue eqm$e³eebmeceesj SkeÀ keÀewìgbefyekeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesles. m$eerr
kegÀìgbyeeleerue cegueeyeeUebvee meebYeeUC³eemeeþer HetCe&JesU osT MekeÀle veener. ceie kegÀìgbyeele Heleer-Helveerle yesyeveeJ e
efvecee&Ce neslees. m$eeruee peievceelee Demebner mebyeesOeueb peele Demeueb lejer l³ee®e m$eeruee HewMee®³ee nJ³eemeeHee³eermunotes.in

Page 64

64
mebMe³eeJeªve cetue nesle vemeu³ee keÀejCeeJeªve efleuee $eeme efouee peelees. veeskeÀjer keÀjC³eeJeªvener mebIe4) veeskeÀjer keÀjCeeN³ee ceO³eceJeieea³e m$eerr®eb peerJeve DeefleMe³e ieefleceeve Peeuesueb Deens. JesU DeeefCe
keÀece ³eeb®eb ieefCele ceeb[Ceb ðeeruee DeJeIe[ peele Deens. DeMee ³ee ceefnueebvee jespe®³ee peerJeveeleerue meJe&peyeeyeoeN³ee Heej Hee[leevee $ewOeeeflejHeerì nesle Deens. Menjele efMe#eCee®eer mees³e Demeleevee DeeHeu³eecegueebvee MeeUsle vesTve mees[lee ³esle veener. Menjeleerue m$eer-Hegª5) veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eebmeceesj Jew³eeqkeÌlekeÀ, keÀewìgbefyekeÀ, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Fl³eeoer mecem³ee
efvecee&Ce Peeu³eeves Menjelener veeskeÀjoej eqm$e³eeb®eer keÀesb[er Peeuesueer Deens. DeeOegefvekeÀ eqm$e³eeb®eer cenÊJeekeÀeb #eener
Jee{t ueeieueer. efMe#eCe IesTve HeoJeerOej JneJes. veeskeÀjer keÀjeJeer, veeskeÀjer®ee Heefle efceUeJee. yebieuee, keÀejDemeeJeer. l³eecegUs ³ee mees³eeryejesyej®e DeveskeÀ ÒeMvener efvecee&Ce nesle Deensle. peyej cenÊJeekeÀeb#ee yeeUieCeeN³ee³ee eqm$e³eeb®ee mebmeej Del³eble ®eebieuee ®eeuelees®e Demes veener, ³eeb®³ee mebmeejele ®e{-Gleej vesnceer®e®eeueleele. Heleer Je cegues ³eeb®³ee yejesyej efvecee&Ce nesCeejs celeYeso Je meceepeeleerue m$eerHegªSkebÀojerle veeiejer Yeeieele veeskeÀjer keÀjCeeN³ee eqm$e³eebvee JeeF&ì meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer efvecee&Ce
nesles Je MesJeìer veeskeÀjer keÀjCeeN³ee m$eer®es DeefmlelJe®e Oeeske̳eele ³esles. DeMee ÒekeÀejs Menjer veeskeÀjer keÀjCeeN³ ee
eqm$e³eeb®³ee DeveskeÀ De[®eCeer DeeHeCeeme ceeb[lee ³esleele.
5.7 eqm$e³eeb®³ee mecem³esJejerue GHee³e
Yeejleer³e meceepeeleerue Òeieleer megª Peeu³eeHeemetve Oece&, veerefleceÊee, ª{er, HejbHeje, Dee®eej efJe®eej
Je keÀe³eoe ³ee meJee¥vee meceepe peerJevee®³ee ¢äerves cenÊJe osC³eeme megªJeele Peeueer. efvekeÀesHe meeceeefpekeÀpeerJeve DemeeJes cnCetve DeveskeÀ GHee³e³eespevee DeeKeC³eele Deeu³ee.
eqm$e³eeb®³ee mecem³eeb®eer efveefce&leer efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ mebmLeebveer DeY³eemeemeeþer mJele:keÀ[s
Iesleuesueer Deens. m$eerkeÀ[s Heenleevee Hegª

Page 65

65
Yeejle osMe mJeleb$e Je mecelesJej DeeOeejuesueer ueeskeÀMeener meceepeJ³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³ee®es ceesþs
DeeJneve DeeHeCe mJeerkeÀejues. mJeeleb$³eeuee Deelee HeVeeme JeDeepe ûeeceHeb®ee³eleer®³ee mJeªHeele DeeHeCe mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeeb®eer GYeejCeer kesÀueer. DeueerkeÀ[s®e
Ieìves®³ee 73 J³ee ogªmleervegmeej Heb®ee³eleer J³eJemLesle 1/3 peeiee eqm$e³eebmeeþer Deejef#ele kesÀu³ee iesu³ee.lemes®e leerme ìkeÌkesÀ ceefnuee ûeeceHeb®ee³eleer®³ee meom³ee nesle Deensle. efpeune Heefj eqm$e³eebvee meceeve efMe#eCe osTve l³eebvee meceeve veeskeÀN³ee GHeueyOe keÀªve efou³eeme eqm$e³eeb®es
ÒeMve meewc³e yeveleerue. eqm$e³eebvee meceeve efMe#eCe osCeejs peieeleerue Heefnues one osMe keÀesCeles ns meebieeJe³ee®esPeeu³eeme DeeHeCeeme l³eeb®eer ³eeoer oslee ³esF&ue. ÖeÀevme, ke@Àve[e , efHeÀveueb[, vee@Je&s, yesequpe³ece, DecesefjkeÀe,vesojue@[, mJeer[ve, [svceeke&À, Fl³eeoer.
eqm$e³eebvee efMe#eCee®eer Del³eble JeeF&ì DeJemLee DemeCeejs peieeleerue one osMe Heg{erue ³eeoerJeªve
ue#eele ³esleerue. ®ee[, iegF&efve³ee, ³escesve, DeHeÀieeefCemleeve, ceeueer, efveiesj, HeeefkeÀmleeve, yesveerve, yegefke&Àvee HeÀemees,
meWì^ue DeeefÖeÀkeÀ, efjHeeqyuekeÀ Fl³eeoer (Jejerue oesvner ÒekeÀej®eer efJeJes®eve Hee@H³eguesMeve De@keÌMeve Fbìjve@Meveueieume& 1994 ®³ee Oeejeves®e kesÀuesuee Deens.
DeeOegefvekeÀ keÀeUele eqm$e³eebyeÎue kesÀuesu³ee keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀu³eeme eqm$e³eeb®³ee mecem³ee
efvecee&Ce nesCeej veenerle. meleerÒeLee, yeeueefJeJeen ÒeLee, ngb[e ÒeLee, Fl³eeoeRvee JesUsJej efveye¥Oe Ieeleu³eemem$eer mecem³esuee DeeUe Ieeleuee ³esF&ue. Yeejleeleerue eqm$e³eeb®es ÒeMve, oeefjêîe, iejeryeer keÀceer keÀjlee Deeueerlej eqm$e³eeb®es ûeeceerCe Je veeiejer keÀesCelesner ÒeMve GodYeJeCeej veenerle.
DeMeeÒekeÀejs eqm$e³eeb®³ee mecem³esJej GHee³e³eespevee keÀjlee ³esF&ue.
5.5 mJeeO³ee³e
1. eqm$e³eeb®³ee mecem³es®es mJeªHe mHeä keÀje.
2. eqm$e³eeb®³ee mecem³eebvee peyeeyeoej Demeuesues IeìkeÀ mHeä keÀje.
3. eqm$e³eeb®³ee mecem³eeb®eer J³eeHleer meebiee.4. ngb[e mecem³es®³ee efvece&tueveeLe& kesÀuesues GHee³e meebiee.5. yeeueefJeJeene®es og♦ ♦ ♦munotes.in

Page 66

66
6
ûeeceerCe mebmLeelcekeÀ J³eJemLee
(Oece& -mebkeÀuHevee- mJeªHe -keÀe³e& -yeoueles mJeªHe)
Heeþe®eer ªHejs6.0 Heeþe®es GÎsMe
6.1 ÒeemleeefJekeÀ6.2 Oecee&®ee DeLe&6.3 Oecee&®eer J³eeK³ee6.4 Oecee&yeeyele cetueYetle yeeyeer - JewefMeäîes6.5 Oecee&®eer YetefcekeÀe Je keÀe³e&
6.6 mJeeO³ee³e
6.0 Heeþe®es GÎsMe
- Oece& mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.
- Oecee&®³ee J³eeK³ee DeY³eemeCes.- Oecee&®eer YetefcekeÀe Je keÀe³e& DeY³eemeCes.
6.1 ÒeemleeefJekeÀ
ceveg<³e ne mebmke=Àleer®³ee DeeOeejs peerJeve J³eleerle keÀjCeeje ÒeeCeer Deens. ceeveJeMeeðe%e ¿ee mebmke=Àleer®es
mLetueceeveeves oesve Yeeie He[leele. YeeweflekeÀ Je DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer ns les oesve Yeeie nesle. HewkeÀer peer DeYeewe flekeÀ
mebmke=Àleer cnCetve DeesUKeueer peeles leerle ceveg<³ee®es leÊJe%eeve, Jee[d.ce³e Je keÀeJ³e l³eeb®³ee veerefleceÊeeefJekeÀuHevee, l³eeb®ee Oece& Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. YeeweflekeÀ Je DeYeeweflekeÀ mebmke=Àleer ns mebmke=Àleer®es oesve Ye eie
HejmHejebMeer mebyebefOele Demeleele DeeefCe ¿ee v³ee³eevegmeej Oecee&®ee YeeweflekeÀ mebmke=ÀleerJej ÒeYeeJe He[lees.Oecee&®ee efJe®ej keÀjleevee ¿ee cenÊJee®³ee ieesäer®eer DeeHeu³eeuee meowJe peeCeerJe þsJeeJe³eeme nJeer.
ogmejer cenÊJee®eer ieesä DeMeer keÀer, ceveg<³ee®³ee peerJeveele ÒeleerkeÀebveener cenÊJe Demeles. ceveg<³eeuee
Yee

Page 67

67
vemeleele. pemes HeeHe-HegC³e, HeefJe$e-DeHeefJe$e, mJeie&-vejkeÀ, SsefnkeÀ-HeejueewefkeÀkeÀ ¿ee meejK³ee ceveg<³ee®³eemeceepeele Dee{UCeeN³ee Decetle& keÀuHevee Je ¿ee keÀuHeveebMeer efveieef[le Demeuesu³ee DeefYeJe=Êeer Fbefê³e- iees®ejvemeleele. Hejbleg ceeCemeeb®³ee peerJeveeleerue JesieJesieUs J³eJenej DeeefCe peerJeveekeÀ[s HeenC³ee®ee ¢efäkeÀesve¿eeJej ®eebieuee®e ÒeYeeJe He[lees.
¿ee keÀuHevee meceepeele vescekesÀ keÀesCeles keÀe³e& keÀjleele ¿ee®es Lees[ke̳eele GÊej Demes keÀer, ceeCemeeb®ee
DeeefCe ceeCemeeb®³ee SsefnkeÀ peerJeveeleerue Ie[ecees[eRvee keÀesCel³ee lejer DeefleueewefkeÀkeÀ Je Deeflevewmeefie&keÀ MekeÌ leerMeer
mebyebOe pees[C³ee®es keÀe³e& l³ee keÀjleele. ¿ee mebyebOeeYeesJeleer JesieJesieȳee ÒekeÀej®es efJeéeeme, Þe×e, Hetpee-Heeþ, ÒeeLe&vee, ³e%e, F. efJeOeer ¿eeb®es peeUs efJeCeues peeles. ¿eeuee®e Oece&mebmLee Demes veeJe efoues peeles.
peiee®³ee HeeþerJejerue meJe& ceeveJe meceepeele DeeHeu³eeuee Oece&mebmLee Dee{Ules. efle®es mJeªHe cee$e
meJe&$e meejKes vemeles. ogmejer ieesä DeMeer keÀer, Oece&mebmLee peMeer meeJe&ef$ekeÀ Demeles. leMeer®e leer keÀe³ece®³eemJeªHee®eer Demeles. cnCepes®e ceeveJeer meceepeeletve efle®es mecetU G®®eeìve nesCes Meke̳e vemeles. ceeCemeeb®³eepeerJeveeleerue yeN³ee®eMee J³eJenejebJej Oece&mebmLes®ee peyejomle Heie[e Demelees DeeefCe keÀesCel³eener meceepee®esHetCe&lJeeves %eeve nesC³eemeeþer l³ee meceepeeleerue Oece&mebmLes®eer j®evee Je keÀe³e& ³eeb®ee DeY³eeme DeHeefjne³e&þjlees.
Oece& ne ceveg<³ee®ee DeeefCe l³ee®³ee FnueeskeÀeleerue peerJeveeleu³ee Ie[ecees[eR®ee DeefOeYeeweflekeÀ,
Deeflevewmeefie&keÀ efJeéeeMeer Je l³ee efJeéeeleerue MekeÌleeRMeer mebyebOe pees[lees. ¿ee mebyebOeeefJeJe leodveg6.2 Oecee&®ee DeLe&
ue@efìve YeeOece& ³ee Meyoe®eer GlHeÊeer Oe= Oeej³eefle Oece&: DeMeer Deens. cnCepes p³ee efve³ece, Jele&CetkeÀ, Dee®eej, efJe®eejÞe×e, ¢efäkeÀesCe Fl³eeoeR®³ee ³eesie meceepee®eer OeejCee nesles. lees Oece& nes³e. HeCe DeMee ÒekeÀejs efJeefMeäOecee&®³ee meboYee&leerue efJeJes®eveeJeªve meceûe ceeveJe meceepeeleerue Oece& ner mebkeÀuHevee Je mebmLee ³ee®eermeceepeMeeðeer³e DeekeÀueve nesCeej veener. l³eemeeþer meceepeMeeðe, ceeveJeMeeðe Fl³eeoer #es$eebleerueefJe®eejJebleeb®³ee efJe®eejeb®ee ceeieesJee IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. HeCe l³eener DeeOeer Heeée&Yetceer®³ee mJeªHeele
De) ceeveJeer peerJeveeleerue Deefveef½elelee, DeveekeÀueveer³elee Jeye) DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee ÒeeC³eeb®³ee DeefmlelJeeyeÎue®³ee Þe×e ³ee oesve yeeyeer mecepeeJetve IesT.
De) ceeveJeer peerJeveeleerue Deefveef½elelee DeveekeÀueveer³elee :
Devve, Jeðe, efveJeeje ³ee cetueYetle iejpeeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer ceeveJemeceepe YeesJeleeue®³ee
HeefjefmLeleerMeer ÒeejbYeeHeemetve efceUlespegUles Iesle Deeuee Deens. cnCepes®e He³ee&JejCeeMeer meceepe³eespeve JeeDevegketÀueve meeOele Deeuee Deens. HeCe ns DevegketÀueve ceeveJeeuee menpeemenpeer meeOelee Deeues veener. lemes®el³eele vesnceer®e ³eMe Deeues Demesner veener. ceeveJeer peerJeveele meJe&®e ieesäer, JesUsJej Je DeHesef#ele Ie[u³eeveenerle Je Ie[le veenerle. Mesleer efHekeÀefJeC³eemeeþer keÀä kesÀues lejer l³eeuee efvemeiee&®eer meeLe efceUeueermunotes.in

Page 68

68
Heeefnpes, veener lej ogl³ee®eÒeceeCes peerJeveeleerue DeveskeÀ ieesäer ceeveJeeuee DeveekeÀueveer³e®e Jeeìle Deeu³ee Deensle. meeJeueer®eer
neue®eeue ÒeefleOJeveer SsketÀ ³esCes, ce=le Jee otj®ee ceeCetme mJeHveele ³esCes. efoJeme-je$e nesCes, YetkebÀHe JeeoUDemee GlHeeo nesCes, De®eevekeÀ Deepeejer He[Ces, pevce, ce=l³et nesCes Jeiewjs DeveskeÀ yeeyeer ÒeeLeefcekeÀ DeJemLesleerueceeveJe meceepeeme DeveekeÀueveer³e nesl³ee. l³eeb®³eeleerue keÀe³e&keÀejCemebyebOe l³eeuee ÒemLeeefHele ve keÀjleeDeeu³eeves l³ee Deleke̳e&, DeveekeÀueveer³e Jeeìu³ee. keÀeUe®³ee DeesIeele Yetieesue, peerJeMeeðe, efJe%eeve Fl³eeoeR®³eemeene³³eeves HejJeeHe³e¥le DeveekeÀueveer³e JeeìCeeN³ee ieesäeR®es ceeveJeeuee DeekeÀueve Peeues lejer Deepener DeMeeDeveskeÀ Ieìvee ceeveJeeuee DeveekeÀueveer³e Jeeìleele.
peerJeveeleerue ³ee Deefveef½ele DeveekeÀueveer³e ieesäercegUs ceeveJe Òe³elvee®eer MeLe& keÀªvener nleyeue
þjle Deeuesuee Deens. l³ee®eer pewefJekeÀ Je ceeveefmekeÀ megj#ee, l³ee®eer megKeog:Kes HetCe&HeCes l³ee®³ee neleeleveenerle ³ee®eer l³eeuee ÒeejYeebHeemetve ÒekeÀHeeée&Yetceer Deens.
ye) DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee ÒeeC³ee®³ee DeefmlelJeeyeeyele®³ee Þe×e :
peerJeveeleerue Deefveef½ele, DeveekeÀueveer³e Ieìveebceeieerue keÀejCe keÀe³e Demeles? me=äerleerue ®e¬eÀeceeies
keÀesCeleer MekeÌleer DemeeJeer. DeeHeues megKe-og:Ke, peerJeve-cejCe keÀesCe efve³ebef$ele keÀjerle DemeeJes? DeMee
ÒeMveebveer mJele:Meer, efvemeiee&Meer Je FlejebMeer efJe®eejCee keÀjlee keÀjlee ceeveJeeves l³eeb®es pes GÊej MeesOetvekeÀe{ues les cnCepes DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee efoJ³e ÒeeC³ee®es DeefmlelJe ner Meeðeer³e JemlegefmLeleer veener, lejceeveJeer Þe×e Deens. ceeveJee®es megKe-og:Ke, DeeMee-efvejeMee, mece=×er-oeefjêîe, mLew³e&-DemLew³e&, peerJeve-ce=l³et Jeiewjs efmLeleer ³ee DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee ÒeeC³ee®³ee F®ís®ee HeefjCeece nes³e, Demes ceeveC³eele ³esTueeieues. SJe{s®e veJns lej megKe, mJeemL³e, mece=×er, JewYeJe, Deevebo ÒeeHle keÀjC³eemeeþer Je og:Ke, oeefjêîeDeHeIeele, Deepeej mebkeÀì Jeiewjs ìeUC³eemeeþer ³ee DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleeruee efJeefMeä Dee®ejCe, efJeOeer
(Rituals)
keÀªve ÒemeVe keÀªve Iesleues Heeefnpes DeMeerner ceeveJee®eer OeejCee yeUkeÀì nesle iesueer.
6.3 Oecee&®eer J³eeK³ee
Jejerue efJeJes®evee®³ee DeeOeejs DeeHeCeebme Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, peerJeveeleerue DeveHesef#ele,
DeveekeÀueveer³e, og:Keoe³eer IeìveebJej efve³eb$eCe efceUefJeC³eemeeþer ceeveJeeves DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Jee efoJ³eÒeeC³ee®³ee DeefmlelJeeJej peer Þe×e þsJetve efJeefMeä ÒekeÀej®³ee Dee®eejeme peerJeveele mLeeve efoues l³eeme Oece&cnCelee ³esF&ue.
1) S[Je[& ìe³euej®³ee celes Oece& cnCepes efoJ³e ÒeeC³eeJejerue Þe×e nes³e.2) Heer. efieuyeì& ³eeb®³ee celes, Oece& cnCepes ceeveJee®es DeueewefkeÀkeÀ ÒeeC³eeMeer Demeuesues mebyebOe Je l³eeJejerue
DeJeuebyeve nes³e.munotes.in

Page 69

69
3) mej pescme ÖesÀPej ³eeb®³ee celes ``ceeveJeeHes#ee Þesÿ DeMee MekeÌleer®eer DeejeOevee cnCepes Oece& nes³e. ³ee
MekeÌleer ceeveJeer peerJeve efvemeie&¬eÀce efveoxefMele Je efve³ebef$ele keÀjleele'', DeMeer ceeveJee®eer Þe×e Demeles.
4) Sefceue [jKeerce ³eebveer `Oece& cnCepes HeefJe$e JemletMeer mebyebefOele Þe×e Je Dee®eej efJeOeer ³eeb®eer mebkeÀefuele
J³eJemLee nes³e. ³ee Þe×e Je Dee®eej efJeOeer®es mebIeìve ®e®e&meejK³ee veweflekeÀ mecetnele nesles.'
5) Deej.Sve. cegKepeea Oecee&®eer J³eeK³ee osleevee cnCeleele keÀer, Oece& cnCepes keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee
lejer ÒekeÀej®³ee DeefleceeveJeer eEkeÀJee DeueewefkeÀkeÀ DeLeJee meeceeefpekeÀ MekeÌleerJej®eer Þe×e nes³e.
³ee Þe×s®ee DeeOeej, Ye³e, Hetp³eYeeJe DeeefCe HeeefJe$³ee®eer keÀuHevee Demetve leer ÒeeLe&vee, Hetpee, meceHe&Ce
³eeletve J³ekeÌle nesle Demeles.
6.4 Oecee&yeeyele cetueYetle yeeyeer - JewefMeäîes
ûeeceerCe peerJeveele Oece& ner SkeÀ cenÊJee®eer MekeÌleer Demetve keÀe³eÐeeHes#eener peemle keÀeìskeÀesjHeCeeves Je
keÀìe#eeves Oecee&®ejCe kesÀues peeles. meceepe mebIeefìle keÀjCes, meeceeefpekeÀ Jele&veeuee HegC³ekeÀuHeves®eer pees[osTve meceepeele Meeblelee veeboeJeer, ³ee ¢<ìerves Oecee&ves ceesuee®es keÀe³e& kesÀues Deens.
1) meeJe&ef$ekeÀlee:
meceepe ceie lees Òee®eerve Jee DeJee&®eerve, Del³eble ÒeeLeefcekeÀ DeJemLesleerue DeeefoJeemeeR®ee Jee Del³eeOegefvekeÀ
Òeiele, lemes®e keÀesCel³eener Meemeve He×leer®ee Demees lesLes ³ee vee l³ee mJeªHeele Oece&mebmLee Dee{Ules.
2) DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer®³ee DeefmlelJeeJej Þe×e :
ceeveJeer peerJeve Je efvemeie& ³eeb®es efve³eb$eCe keÀjCeejer DemeeOeejCe, Deeoer Deble vemeuesueer, meJe&$e
meb®eej keÀjCeejer Je DeceeveJeer meeceL³e& Demeuesueer SkeÀ DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer Deens. ner ceeveJe meceepee®eer Þe×eOecee&®ee cetueeOeej Deens. DeLee&le, ³ee Þe×s®es mJeªHe ceeveJe meceepe Je l³ee®eer mebmke=Àleer ³eevegmeej JesieJesieUsDee{Ules. S[Je[& ìe³euejves `peerJevee®es Je efvemeiee&®es efve³eb$eCe keÀjCeeje DeefJeveeMeer mJeªHee®ee DeelceemeJe&$e Deens' DeMeer DeeefoJeemeerle Dee{UCeejer meJee&lceJeeoe®eer
(Animism) mebkeÀuHevee mHeä keÀªve
DeeefoJeemeer®³ee Oece&Þe×s®es Je Oeeefce&keÀ mebyebOee®es mHeäerkeÀjCe efoues Deens. ns DeeefoJeemeer ³ee Deelc³eeuee®eÒesleelcee, efHeMee®®e, osJe, Yetle Jeiewjs cnCeleele. ³ee Deelc³ee®es JeemleJ³e HeMet, He#eer, JevemHeleer, lemes®eefvemeiee&leerue Flej yeeyeleerle Demeles. Demesner ³ee DeeefoJeemeeRvee Jeeìles. lej keÀener DeeefoJeemeeRle ceeveJe JeceeveJeeYeesJeleeue®es peerJeve meJe& ®esleve-De®esleve Jemletle Demeuesu³ee MekeÌleercegUs®e efveOee&efjle nesle Demeles.DeMeer ¢{ Þe×e Demeles. ner MeeqkeÌleJeeoe®eer
(Animatism) mebkeÀuHevee cesjì, efÒeDeme ³eebveer ceeb[ueer ce@keÌme
ceguuejves efvemeie&Jeeoe®eer (Naturism) mebkeÀuHevee ceeb[tve efvemeiee&®³ee ÒeYeeJeeves met³e&, ®ebê, DeekeÀeMe,
Jeeje, HeeTme, pebieue, [eWiej, veoer JeiewjWvee ceeveJe DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer keÀmee ceevet ueeieuee, les®e l³ee®eskeÀmes osJe yeveues ³ee®es efJeJes®eve kesÀues Deens.
Òeiele Je efJeMeeue mJeªHee®³ee meceepeele ner Þe×e iegbleeiegbleer®eer nesle peeles. l³eecegUs®e Oeeefce&keÀ
Þe×ebvee megmebIeefìle mJeªHe osTve Oeeefce&keÀ ûebLeeletve l³ee®es efJeJes®eve kesÀues peeles. ³eeletve®e keÀener Oece&SkesÀéejJeeoer
(Monotheists) lej keÀener Polytheists DeMee Þe×e peesHeemeleele. keÀeneRvee F&éej efveie&gCe,
efvejekeÀej, lej keÀeneRvee meiegCe, meekeÀej Jeeìlees.munotes.in

Page 70

70
3) Þe×svegmeej Dee®eej efJeOeer :
DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer®³ee mJeªHeeyeeyele meceepeemeceepeele efYeVelee Dee{Uueer lejer efle®³ee
DeefmlelJeeyeÎue pemee ¢{ efJeéeeme Demelees. l³ee®eÒeceeCes ³ee MekeÌleeruee Mejce peeTve efleuee ÒemeVe keÀªveIesleu³eeves megKe, mece=×er, ³eMe, mJeemL³e ueeYesue DeMeerner ceeveJee®eer ¢{ Þe×e Demeles. l³eecegUs Òel³eskeÀOecee&le F&éejeuee ÒemeVe keÀªve IesC³eemeeþer l³ee®ee DeeMeerJee&o efceUefJeC³eemeeþer keÀesCeles Oeeefce&keÀ efJeOeerkeÀjeJesle. FlejebMeer keÀmes JeeieeJes, HeefJe$e Jemletb®es HeeefJe$³e keÀmes meebYeeUeJes ³eemeeþer DeveskeÀ Dee®eej efJeOeerJee keÀce&keÀeb[s
(Rituals) Demeleele. ³ee keÀce&keÀeb[ele Hetpee, ÒeeLe&vee, mleJeve, oeveOece&, yeUer, nescenJeve,
ceb$ees®®eejCe, GHeeme, Je´leJewkeÀu³es, efJeefMeä Jemletb®ee®e JeeHej, efJeefMeä KeeÐeHeoeLee&®ee l³eeie, ³eeb®eemeceeJesMe neslees. efMeJee³e Oeeefce&keÀ meCe, GlmeJe, ieeCeer, ve=l³e JeiewjW®eener meceeJesMe ³eele kesÀuee peelees.Dee®eejefJeOeer, Oeeefce&keÀÞe×sMeer megmebiele Demeleele.
4) HeefJe$e - DeHeefJe$eles®ee Yeso :
Sefceue [jefKece ³eeves Oece&Þe×ebvegmeej keÀener Jesleve Je Jemlegle: HeefJe$e-DeHeefJe$e Demee Yeso kesÀuee
peelees. ³ee®es efJeJes®eve kesÀues Deens. ³eevegmeej HeefJe$e Jemlet yeeUieCeejs Je HeefJe$e Dee®ejCe keÀjCeejs Oeeefce&keÀ JeÒeMebmeveer³e þjleele. lej DeHeefJe$e Jemlet yeeUieCeejs HeefJe$e Jemlet®es HeeefJe$³e Oeeske̳eele DeeCeCeejs DeHeefJe$eJele&ve keÀjCeejs DeOeeefce&keÀ, efOekeÌkeÀejen& þjleele. Demes Jele&ve HeeHe Jee HegC³e mecepeues peeles. l³ee yeou³eeleefnbotuee ce=l³etveblej mJeie& eEkeÀJee vejkeÀ, Fmueece Oeefce&³ee vee peVele eEkeÀJee penVetce Je ef¸e½eveele nsJeve eEkeÀJeensue ³ee efþkeÀeCeer peeJes ueeieles, DeMeerner l³ee l³ee Oecee&le ¢{Þe×e Demeles. Sefceue [jKeerce ³eeves HeefJe$e-DeHeefJe$eles®³ee mebkeÀuHeves Heeþerceeieerue ueeskeÀeb®eer Þe×e mHeä kesÀueer Deens. HeeHee®ejCeecegUs J³ekeÌleer Je meceepe³ee oesneWJej efveef½ele®e DeeHeÊeer, Deefjä keÀesmeUles Je HegC³ee®ejCeecegUs J³ekeÌleer Je meceepeeme l³ee®eer ®eebieueerHeÀUs efceUleele. DeMeer l³ee meceepee®eer OeejCee Demeles. DeLee&le®e Oece& Je meceepemeeHes#e ³ee HeefJe$e-DeHeefJe$eles®³eekeÀuHevee yeoueleele. ns DeesIeeves Deeues®e. eEnotbvee iee³e HeefJe$e Je ieesceebme Ye#eCe ns HeeHee®ejCe Deens. lejkeÀener Oeceea³eeble iee³eeRvee ceejCes Je iee³eeR®es ceebme KeeCes ³ee meJe&meeOeejCe yeeyeer Jeeìleerue.
5) ÒeleerkeÀelcekeÀ Je GHe³egkeÌle meebmke=ÀeflekeÀ ue#eCeeb®ee meceeJesMe :
Oecee&®es peeCeerJeHetJe&keÀ ÒeefleefveefOelJe keÀjC³eemeeþer Oecee&®ejCee®eer peeCeerJe keÀªve osC³eemeeþer Òel³eskeÀ
Oecee&le keÀener ÒeleerkeÀelcekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ ue#eCes efometve ³esleele. leeF&le, ¬eÀe@me Deesce, mJeefmlekeÀ, 786, nermebK³ee Jeiewjs ner efJeefJeOe Oecee&®eer meebmke=ÀeflekeÀ ue#eCes Deensle. l³ee®eÒeceeCes Oecee&vegmeej Dee®eej efJeOeer HeejHee[C³eemeeþer cebefojs, ceeqmpeo, ®e®e&, iegªÜeje, Hetpes®es meeefnl³e, Oece&ûebLe Jeiewjs GHe³egkeÌle meebmke=ÀeflekeÀue#eCesosKeerue mebyeefOele Oecee&le efometve ³esleele. DeeefoJeemeer®³ee meceepeeceO³es osKeerue kegÀueef®evnebvee
(Totem)
Demes®e mJeªHe ÒeeHle Peeuesues efometve ³esles.
6) Dee®eejefJeOeermeeþer Keeme ÒeefMeef#ele ueeskeÀeb®ee Jeie& :
Òel³eskeÀ Oecee&leerue Oece&efJeOeer Heej Hee[ues, lej®e DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer ÒemeVe nesCeej ³eemleJe Hegjesefnle,
Hegpeejer efÒemì, ceguueeceewueJeer, Yeiele, ceebef$ekeÀ, Jeiewjs ueeskeÀ Òel³eskeÀ meceepeele Dee{Uleele. l³eebveer Oecee&®esmeceûe DeekeÀueve keÀªve Iesleues Deens Je Oece&efJeOeeryeeyele ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®ee l³eebvee DeefOekeÀej Deens.DeMeer ueeskeÀeb®eer ¢{ YeeJevee Peeuesueer Demeles. Òemebieer ner YeeJevee FlekeÀer ìeskeÀe®eer Demeles keÀer Demes ueeskeÀosK eerue
DeueewefkeÀkeÀ ceeveues peeTve les Hetp³e ceeveues peeleele Je l³eeb®³ee Jeeìsuee l³ee Dee%ee efMejmeeJebÐe ceeveu³eepeeleele.munotes.in

Page 71

71
6.5 Oecee&®eer YetefcekeÀe Je keÀe³e&
ceeveJe meceepee®³ee DeefmlelJeemeeþer ceeveJe meceepee®eer peer J³eJemLee Deens l³ee J³eJemLes®³ee efJeefJeOe
IeìkeÀeble SkeÀelcelee efìkeÀefJeCes Je ¢{ keÀjC³eele Oecee&uee cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[eJeer ueeieles. Dee@mì^sefue³e ele
Debªìe ³ee DeeefoJeemeer peceeleer®ee keÀe³e&Jeeoerleerue ¢efäkeÀesCeeletve Sefceue [jKeerce ³eeves DeY³eeme keÀªveOecee&®eer ner ÒeOeeve YetefcekeÀe efJeMeo kesÀueer Deens.
Oece& ner meeceeefpekeÀ Ieìvee Demetve efle®ee meceepeeleerue Dev³e mebmLeebMeer mebyebOe Demelees. Oecee&leerue
Þe×ebletve HeefJe$e Jemlet®³ee mebyebOeele keÀesCeles Dee®eej efJeOeer keÀjeJesle Je keÀª ve³esle ³ee®es mecetneleerueueeskeÀebvee ÒeYeeJeerHeCes ceeie&oMe&ve nesles. ³eecegUs ueeskeÀeb®³eele meceeve peerJevecetu³es ªpetve YeeJeefvekeÀ SkeÀleeefvecee&Ce nesles. ³ee YeeJeefvekeÀ yebOeecegUs SkeÀe®e Oecee&Jej efJeéeeme þsJeCeeN³ee J³ekeÌleer HejmHejebMeer pees[u³eepeeleele. HeefjCeeceer meeceeefpekeÀ ¢{lJe
(Social Soildarity) DeekeÀejeuee ³esles. meceepee®³ee mJeemL³ee®³ee
¢äerves ner YeeJeefvekeÀlee Je meeceeefpekeÀ ¢{lJe Del³eble cenÊJee®es Demeles. ³ee ¢{lJeecegUs meceepeeleeruemebIeìve peesHeemeues peeles Je ÒeYeeJeerHeCes efìkeÀefJeues peeles. meceepeeuee l³ee®³ee efJeefJeOe iejpee, kegÀìgbye,efJeJeen kegÀue, ceeueceÊee, DeLe&, jep³e Jeiewjs mebmLeekeÀ[tve megjUerleHeCes Heej Hee[C³eemeeþer meeceeefpekeÀ¢{lJe efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& Oecee¥keÀ[tve nesles. Oece& ³ee mebmLeskeÀ[tve Jejerue YetefcekeÀsuee HeesefJeefJeOe keÀe³ex Heej Hee[eJeer ueeieleele leer KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) Oece& DeeHeu³ee Hejerves HeCe ÒeYeeJeerHeCes YeesJeleeue®³ee DeveekeÀueveer³e Deleke̳e& HeefjefmLeleer®es
mHeäerkeÀjCe Je ceeefnleer ceeveJeeuee osTve l³ee HeefjefmLeleerMeer ceeveJee®es mecee³eespeve meeOelees. ns mHeäerkeÀjCeJe ceeefnleer Jew%eeefvekeÀ¢äîee Kejer Jee Keesìer Demesue, HeCe DecegkeÀ SkeÀe MekeÌleercegUs DecegkeÀ ieesä Ie[les. ³eeefveJJeU Þe×scegUs lees efveef½ele neslees. l³ee®³ee ceveeJej®ee leeCe keÀceer nesTve lees YeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleerMeermecee³eespeve meeOelees.
2) ceve:Meebleer Je J³eeqkeÌleceÊJee®es mebIeìve :
Òe³elvee®eer HejekeÀeÿe keÀªvener ³eMe, megKe, mece=×er, F®íeHetleea nesle veener. og:Ke, oeefjêîe,
Deepeej, DeHeIeele ³ee ieesäer ìeUlee ³esleerue®e Demes veener. Je=×lJe Je ce=l³etuee lej meeceesjs peeJes®e ueeieles.³eecegUs ceeveJe efJeHeÀue, efvejeMe nesC³ee®eer DeefOekeÀ Meke̳elee Demeles. DeMee JesUer Oecee&Jej®ee l³ee®ee efJeéeemel³eeuee DeeMee, ÒesjCee oslees. JeeF&ìeÒeceeCes ®eebieues efoJeme ³esleerue, ³eMe efceUsue, mece=×er ueeYesue DeMeerceveesOeejCee nesles. DeepeejHeCe, DeHeIeele, DeHe³eMe, ce=l³et ³eeyeeyele®es meceLe&ve Je meeblJeve Oece& ÒeYeeJeerHeCeskeÀªve J³eeqkeÌleceÊJe efJeIeìveeHeemetve J³ekeÌleer®es cnCepes®e MesJeìer meceepee®es mebj#eCe keÀjlees. SJe{s®e veJnslej SsefnkeÀ peerJeveeleerue GefÎäeb®es cenÊJe eEyeyeJetve l³eemeeþer J³ekeÌleer Je meceepeeuee ef¬eÀ³eeMeerue þsJelees.efvejeMee, JewHeÀu³e ³ee yeeyeer J³ekeÌleeruee meceepeefJejesOeer yeveefJeC³ee®ee oeì OeeskeÀe Demelees. lees Oecee&cegUsìeUuee peelees. J³ekeÌleer®eer ceve:Meeleer Je J³eeqkeÌleceÊJee®es mebIeìve efìkeÀefJeues peeles.
3) Òel³eskeÀ meceepee®³ee mebmke=Àleervegmeej l³ee l³ee meceepeele ®eebieues-JeeF&ì, ³eesi³e-De³eesi³e Fä,
Deefveä DeMeer cetu³e J³eJemLee le³eej Peeuesueer Demeles. l³eeletve®e l³ee meceepeele keÀener veweflekeÀ keÀuHeveeª{ Peeuesu³ee Demeleele. DeMee yeN³ee®e cetu³eebvee Je veweflekeÀ keÀuHeveebvee Oecee&®ee DeeOeej efceUeuesuee Demelees.l³eecegUs DeMeer peerJevecetu³e Je veweflekeÀ keÀuHeveebmeejK³ee Jele&vee®ee ueeskeÀ Deeoj³egkeÌle Yeerleerves mJeerkeÀejkeÀjleele. l³eevegmeej les DeeHeues Dee®ejCe þsJeleele. ner yeeye meceepee®es efve³eb$eCe Je mebIeìve ³eemeeþerDel³eble DeeJeM³ekeÀ Je cenÊJeHetCe& Deens.munotes.in

Page 72

72
meceepe efve³eb$eCe efJeJ³ekeÌleerJej yee¿e Je DeebleefjkeÀ o[HeCe ³esle Demeles. Meemeve ³eb$eCee, keÀe³eoe ³eecegUs J³ekeÌleerJej meeceeefpekeÀefve³eceveeb®es Heeueve keÀjC³ee®es o[HeCe ³esle Demeues lejer les yee¿e o[HeCe Demeles. mebOeer efceUlee®e Demesyee¿eo[HeCe J³ekeÌleer HesÀketÀ MekeÀles. Goe. keÀesCeer Heenele veener, keÀesCee®³ee ue#eele ³esCeej veener cnCetveJ³ekeÌleer ®eesjer keÀjC³eeme ÒeJe=Êe nesT MekeÀles. HeCe Oecee&®es o[HeCe ns DeebleefjkeÀ o[HeCe Demeles. Oecee&vesHeeHee®ejCe Je HegC³ee®ejCe DeeefCe l³eeb®es HeefjCeece ³ee®ee þmee J³ekeÌleer®³ee ceveeJej ueneveHeCeeHeemetve DemeeeEyeyeJeuesuee Demelees keÀer, lees l³eeb®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee DeefJeYeep³e Yeeie yeveuesuee Demelees. l³eecegUs F&éeje®eekeÀesHe ìeUCes, HegC³emeb®e³e keÀjCes Je mJeie& cees#ee®eer ÒeeHleer keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleer veweflekeÀ efve³eceeb®es Heeueveceveesceve keÀjles.
l³eecegUs mel³e yeesueeJes, ®eesjer keÀª ve³es, efnbmee keÀª ve³es. J³eefYe®eej keÀª ve³es DeMee veweflekeÀ
cetu³eeb®ee DebleYee&Je yeN³ee®e Oecee&le Dee{Ulees. ³ee®³eeJej®e l³ee meceepee®es mJeemL³e Je mebIeìve ceesþîeeÒeceeCeele DeJeuebyetve Demeles. lesJne ueeskeÀeb®³ee Jele&vee®es efve³eb$eCe keÀjC³ee®es Oece& ns SkeÀ ÒeYeeJeer DeveewHe®eee fjkeÀ
meeOeve Deens. Oeeefce&keÀ mebmkeÀej Peeuesueer J³ekeÌleer Heesefuemeeuee IeeyejCeej veener HeCe l³ee®eer Þe×e Demeuesu³eeosJee®eer Keesìer MeHeLe IesC³eeSsJepeer DeeHeu³ee ke=Àl³ee®ee peeye osF&ue.
4) keÀu³eeCekeÀejer keÀe³ee¥vee ®eeuevee:
Oece&mebmLesle J³ekeÌleer Je DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer ³eeb®³eeleerue mebyebOe keÀmes DemeeJesle ³ee®es pemes efJeJes®eve
kesÀuesues Demeles. lemes®e l³eeves FlejebMeer keÀmes JeeieeJes ³eeyeÎuener ceeie&oMe&ve kesÀuesues Demeles. Yetleo³ee,HejesHekeÀej, #ecee, Meebleer, o³ee Jeiewjs efkeÀleerlejer GoeÊe YeeJeveeb®ee DeeefJe5) Flej keÀe³ex :De) efMe#eCeefJeDeepe pejer efMe#eCemebmLee Oecee&Heemetve Deueie Peeuesueer efometve ³esle Demeueer lejer Òee®eerve keÀeUeHeemetve
veJ³ee efHe{eruee eEkeÀJee efpe%eemetuee %eeve osC³ee®es keÀe³e& Oecee¥keÀ[tve nesle Deeues. ef¸e½eveeb®es ÒeeLe&vee cebefojefnbotb®eer cebefojs Je HeeþMeeUe, yeew×eb®es ceþ, ceefMeoerpeJeU Demeuesuee ceojmee ³esLetve efMe#eCeefJeye) ceveesjbpeve Je keÀueebvee GÊespeve :
Oecee&leerue Þe×eb®ee DeeefJeOecee&keÀ[tve ueeskeÀeb®es ceveesjbpeveosKeerue nesles. Oecee&®³ee ª#e mJeªHee®ee DeeflejskeÀ keÀceer nesC³eemeeþer meCe,GlmeJe, pe$ee, ceneslmeJe, ve=l³e ieeCeer mebieerle, Yepeve keÀLee-keÀerle&ves JeiewjW®ee JeeHej kesÀuee peelees. l³eecegUsueeskeÀeb®es ceveesjbpeve nesTve l³eeb®³ee ceveeuee Deevebo, Meebleer osC³ee®es keÀe³e& nesles.
munotes.in

Page 73

73
keÀ) efJeefJeOe mebmkeÀejeletve yeouee®eer peeCeerJe:
DeeefoJeemeerle J³ekeÌleer leeªC³eele HeoeHe&Ce keÀjles JesUer ³eesJeveejbYe efJeOeer kesÀuee peelees. m$eer Heefnu³eeboe
ieYe&Jeleer nesles. l³ee JesUerner efJeefMeä efJeOeer kesÀuee peelees. efJeJeene®³ee JesUer efJeOeer kesÀuee peelees. Demes ef JeOeer
DeeefCe mebmkeÀej J³ekeÌleeruee efle®³eeleerue yeouee®eer Je l³eevegmeej efle®ee opee& yeoueC³ee®eer peeCeerJe keÀªveosleele.
DeLee&le Oecee&®eer kesÀJeU DevegketÀue®e keÀe³ex Deensle Demes veener, lej ÒeefleketÀue keÀe³exner Deensle. l³ee®ee
efveoxMe Oecee&®³ee meceepeMeeðeer³e DeO³e³evee®³ee ¢äerves GHe³egkeÌle þjsue. mJele:®ee Oece& Je l³eevegmeej Oecee&®ejCeÞesÿ mecepeCes Je ogmeN³ee Oecee&me efJejesOe, eflejmkeÀej ³eebletve meceepee®³ee efJeIeìveeuee ®eeueveener efceUles.Oece&³eg×s, Oeeefce&keÀJeeo ³eecegUs efkeÀl³eskeÀ efvejHejeOe ueeskeÀebvee ceejues iesu³ee®ee Fefleneme Deens. vejyeUer,peeefleJ³eJemLee, DemHe=M³elee, meleer®eer ®eeue, osJeoemeer DeMee DeceevegkeÀce&keÀeb[e®es cenÊJe Jee{Jetve De%eeve, DebOeÞe×e peesHeemeu³ee, keÀejCe ³eecegUs®e l³eebvee meceepeeJej
Je®e&mJe efvecee&Ce keÀªve efHeUJeCetkeÀ keÀjCes Meke̳e nesles. Demes Demeues lejer Oecee&®es efJeke=Àle mJeªHe veäkeÀªve Oecee&®³ee ®eebieu³ee yeeyeeR®ee J³ekeÌleer Je meceepeemeeþer JeeHej kesÀuee Heeefnpes ner YeeJevee ueeskeÀeb®eer yevele®eeueueer Deens. Oece& ve ceeveCes ner yeeye kesÀJeU cetþYej yegef×JeeÐeebvee®e Meke̳e Peeueer Deens.
¿ee Heeée&YetceerJej SkeÀ cenÊJee®ee ÒeMve GodYeJelees. lees Demee keÀer DeeOegefvekeÀ keÀeUele ceeveJeer
peerJeveele Oecee&®es mLeeve vescekesÀ keÀe³e DemeeJes? ¿ee ÒeMvee®es GÊej Demes Oece& ner J³ekeÌleer®³ee yeeyeleerle SkeÀKeepeieer yeeye jeneJeer. meeJe&peefvekeÀ peerJeveele Oecee&®³ee DeeOeejs J³eJenej keÀjCes efveef6.6 mJeeO³ee³e
1. ûeeceerCe meceepeeleerue Oece&mebmLes®es mJeªHe mHeä keÀje.
2. ûeeceerCe meceepeeleerue Oece&mebmLes®³ee DeY³eemee®es cenÊJe mHeä keÀje.
3. ûeeceerCe mecegoe³eeleerue Oece&mebmLes®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.4. Oece&mebmLes®eer keÀe³ex mHeä keÀje.5. ûeeceerCe meceepeele Oecee&®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.
♦ ♦ ♦munotes.in

Page 74

74
7
efMe#eCe - GefÎäs - keÀe³e& DeeefCe cenÊJe
Heeþe®eer ªHejs7.0 Heeþe®es GÎsMe7.1 ÒeemleeefJekeÀ7.2 efMe#eCee®ee DeLe& DeeefCe efMe#eCee®es ÒekeÀej7.3 efMe#eCee®eer meJe&meeceev³e GefÎäs7.4 efMe#eCee®eer keÀe³ex
7.5 je<ì^er³e peerJeveeleerue efMe#eCee®eer keÀe³ex
7.6 meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esleerue efMe#eCee®eer YetefcekeÀe DeeefCe cenÊJe7.7 mJeeO³ee³e
7.0 Heeþe®es GÎsMe
- efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.- efMe#eCee®es ÒekeÀej mecepeeJetve IesCes.- efMe#eCee®eer GefÎäs DeY³eemeCes.
- efMe#eCee®eer keÀe³e& mecepeeJetve IesCes.
- meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esleerue efMe#eCee®eer YetefcekeÀe DeeefCe cenÊJe mecepeeJetve IesCes.
7.1 ÒeemleeefJekeÀ
efMe#eCe ne ceeveJeer meceepeeleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. Òee®eerve keÀeUeHeemetve JesieJesieȳee meceepeeceO³es
yeeuekeÀebvee efMekeÀJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuesuee Deens. efMe#eCeeyeeyele Òee®eerve keÀeUeHeemetve ceveve, eE®eleve JeefJeMuesMew#eefCekeÀ mebmLee eflelekeÀer®e cenÊJee®eer Deens. ³ee meJe& mebmLeebmeeþer efMe#eCe Hee³eeYetle Deens. efMe#eCee®escenÊJe DeeOegefvekeÀ keÀeUele®e keÀUues Demes veener. JesoeceO³es meJe& efJeéeeletve Deece®³eekeÀ[s %eeve ³esT osDeMeer ÒeeLe&vee Deens. lemes®e mebmke=Àle Yee

Page 75

75
DeeHeCe DeeefoJeemeeRvee efvej#ej eEkeÀJee ceeieemeuesues cnCetve mebyeesOelees. Hejbleg De#ej%eeve vemeCes cnCepes efMe#eCee®e e
DeYeeJe Demelees. ne DeeHeuee mecepe meJe&LewJe ®egkeÀer®ee Deens. Deboceeve yesìeJej jenCeejs DeeWies, peejJee nsDeeefoJeemeer ceemesceejer keÀjleele. l³eemeeþer DeCekegÀ®eeroej Yeeues JeeHejleele. KeeveHeevee®es, mebj#eCee®es,DeewefMe#eCe ns Deeblejef¬eÀ³es®es HeÀefuele Demeles. meceepe meom³eebmeceJesle keÀe³ee&eqvJele Demeuesu³ee
Deeblejef¬eÀ³esletve %eevee®es meb¬eÀceCe Ie[les. DeLee&le efMe#eCe ner peeCeerJeHetJe&keÀ nesle Demeuesueer Òeef¬eÀ³ee Demeles .
efMe#eCee®ee DeejbYe yeeuekeÀe®³ee pevceeHeemetve neslees DeeefCe ce=l³etHe³e¥le ner Òeef¬eÀ³ee megª Demeles. l³ee ¢äervesner meeJe&ef$ekeÀ Òeef¬eÀ³ee ceeveueer peeles. Hejbleg meJe& meceepeele iejpeeHetleea®es efMe#eCe osC³eele ³esle Demeues lejeriejpeeb®eer Hetleea keÀesCel³ee ÒekeÀejs keÀjeJeer ³eeceO³es JesieUsHeCee Demelees. cnCepes®e SkeÀe meceepeele ÒeoevekeÀjC³eele Deeuesues efMe#eCe ogmeN³ee meceepeele ÒeefleeEyeye mJeªHe Demeles Demes Dee{Ule veener.
meceepeele efMe#eCe osCeejer kegÀìbye ner DeeÐemebmLee Deens DeeefCe ceelee ner efMe#eCe osCeejer ÒeLece
J³ekeÌleer Demeles. Heg{s Dev³e mecetneÒeceeCes®e Flej J³ekeÌleer efMe#eCe osC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle menYeeieer nesleele.J³ekeÌleerves peerJeve peiele Demeleevee ÒeeHle kesÀuesuee DevegYeJe ner efMe#eCee®eer cetueYetle efMeoesjer Demeles. DeeefoJee meer
ûeeceerCe Yeeieele DeeefCe Menjeleerue kegÀìgbyeele ³ee®e He×leerves l³ee meceepeeleerue ÒeLee, HejbHeje, meebmke=ÀeflekeÀJele&ve, keÀewMeu³es Je %eevee®es meb¬eÀceCe kesÀues peeles les meb¬eÀceCe oesve ÒekeÀejs ®eeueles. 1) SkeÀe efHe{erkeÀ[tveHeg{®³ee efHe{erkeÀ[s DeeefCe 2) SkeÀe mecetn mecegoe³eeletve ogmeN³ee mecetn-mecegoe³eekeÀ[s DeMee ÒekeÀejs efMe#eCee®eerkeÀe³e& ®eeueleele. Lees[ke̳eele J³ekeÌleer®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme keÀjCeejer J³ekeÌleer®³ee megHle efMemle efJekeÀefmelekeÀjCeejer Òeef¬eÀ³ee cnCepes®e efMe#eCe nes³e.
7.2 efMe#eCee®ee DeLe& DeeefCe efMe#eCee®es ÒekeÀej
Fbûepeer YeeDeLe& `J³ekeÌle mJeªHe osCes' eEkeÀJee `yeensj keÀe{Ces' Demee neslees. cnCepes®e J³ekeÌleerceO³es pes pes megHleªHeeleDeens. l³eeuee J³ekeÌle mJeªHe osCes cnCepes efMe#eCe nes³e.
Huesìes®³ee
(Plato) celes - efMe#eCe Òeoeve keÀjCes cnCepes MeejerefjkeÀ DeeefCe DeelceMekeÌleerme efpelekeÀer
#ecelee Demesue eflelekesÀ HetCe&lJe DeeefCe meeQo³e& ÒeeHle keÀªve osCes nes³e.'
('To educate means to create and develop in body and in soul
all the perfection and all the beauty of which they are capable)
De@efjmìe@ìue (Aristotle) cnCelees. `efMe#eCe osCes cnCepes p³eele HetCe& megKe meceeefJeä Deens.
DeMee `mel³eced, efMeJeced, megbojced' ieesäer®³ee ef®eblevee®ee DeemJeeo IesCes nes³e. DeMee jerleerves J³ekeÌleer®³ee megHleMekeÌleer®ee ÒeecegK³eeves ceeveefmekeÀ MekeÌleer®ee efJekeÀeme meeOeCes nes³e.munotes.in

Page 76

76
keÀevì (Kant) ®es cele `efMe#eCee®es O³es³e cnCepes Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee kegÀJeleervegmeej efle®³eeceO³es
HeefjHetCe&lee efvecee&Ce keÀjCes ns Demeues Heeefnpes.'
(The end of education is to develop in each individual all the
perfection of which he is capable.)
pee@ve [gF& cnCeleele, `meceepee®³ee OeejCesme Hees[e@. jeOeeke=À(Education is the adjustment with the environment)
Jej efouesu³ee J³eeK³eeb®es DeeOeejs efMe#eCee®ee DeLe& mHeä keÀjCeejs cegÎs ue#eele ³esleele, pemes
1. efMe#eCeÒeef¬eÀ³ee mJeªHe Demeles.
2. efMe#eCeeletve J³ekeÌleer®ee MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ efJekeÀeme meeO³e neslees.
3. efMe#eCeeletve mel³e, efMeJe DeeefCe megbojlJee®ee meceeJesMe neslees.4. efMe#eCeecegUs J³ekeÌleer®³ee megHle MekeÌleer®ee efJekeÀeme neslees.5. efMe#eCe meceepeOeejCesme HeesSketÀCe efMe#eCeecegUs J³ekeÌleer®ee MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ DeeefCe veweflekeÀ efJekeÀeme meeO³e neslees. iejpee
YeeieefJeC³eemeeþer ueeieCeejs keÀewMeu³e J³ekeÌleer nmleiele keÀjles.
DeveskeÀ meceepeMeeðe%eebveer efMe#eCee®eer YetefcekeÀe DeeefCe keÀe³ex mHeä kesÀueer Deensle. l³eele Jesyueerve
(Veblen), ogjefKece (Durkheim), ce@keÌmeJesyej (Max Weber), Heeme&vme (Parsons ). ³eeb®ee
ÒeecegK³eeves DebleYee&Je keÀjeJee ueeiesue. je@yeì& ueesJeer (Lowie) ³eebveer DeeefoJeemeer mecegoe³eeleerue DeveewHe®eeefjkeÀ
efMe#eCee®ee meefJemlej DeY³eeme kesÀuee Deens. Yeejleele ueeskeÀceev³e efìUkeÀ, ce. peesefleyee HegÀues, meeefJe$eeryeeF&HegÀues, jJeervêveeLe ìeieesj, ce. ieebOeer, PeekeÀerj ngmesve, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj, cenÒee®eervekeÀeUer iegªkegÀueeceOetve efMe#eCe osC³eele ³esles Demes ìer.yeer.yee@ìceesj ³eeb®es cele l³eekeÀeUer
efMe#eCee®es efveOee&jCe JeCe&J³eJemLesves nesle Demes. ye´eïeCe Je #eef$e³e JeCee&leerue J³ekeÌleeRvee efMe#eCee®ee efJeMesneslee. ³ee efMe#eCeele Yeeyeew× keÀeueKeb[ele efMe#eCee®ee ceesþîee ÒeceeCeele Òemeej Peeuee. l³eekeÀeUer veeueboe, le#eefMeuee,
efJe¬eÀceefMeuee ner Òeefme× efJeÐeeHeerþs nesleer. ³ee efJeÐeeHeerþeletve DeveskeÀ efJe³esF&. 12 J³ee MelekeÀeHe³e¥le ner J³eJemLee keÀe³ece nesleer.munotes.in

Page 77

77
ceesieue Deceoeveerle ceojMeebceOetve DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe osC³eele ³esle Demes. l³eekeÀeUer HeefMe&³eve
Yee17 J³ee MelekeÀele F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®ee Yeejleele ÒeJesMe Peeuee. Fbûepeer p³ee DeveskeÀ megOeejCee
kesÀu³ee l³eele uee@[& ce@keÀe@ues (1835) ³eebveer Fbûepeer Oeleea®³ee efMe#eCee®ee HegjmkeÀej kesÀuee. l³eecegUs MeeUeceneefJeÐeeue³es DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe osT ueeieueer. DeY³eeme¬eÀcee®eer DeeKeCeer mensletkeÀ keÀjC³eele Deeuesueernesleer. 1930 les 1950 ³ee keÀeueKeb[ele Yeejleer³eeb®³ee mee#ejlesle Yej He[ueer. cenelcee p³eeseflejeJeHegÀues DeeefCe ¬eÀebeflep³eesleer meeefJe$eeryeeF& HegÀues ³eebveer DemHe=M³e DeeefCe eqðe³eeb®³ee efMe#eCeemeeþer DeLekeÀ Hee fjÞece
kesÀues. ce. p³eeseflejeJeeb®ee efMe#eCee®³ee meeceL³ee&Jej efJeéeeme neslee. efJeÐee ns ceeveJeer peeie=leer®es meeOeve Deensns l³eebveer peeCeues nesles. l³ee keÀeUer efceMevejer MeeUe ®eeueJeerle Demele. Hejbleg l³eeb®³ee ¢efäkeÀesve JesieUeneslee. efnbogmLeeveeleerue m$eer efMe#eCeekeÀ[s ogue&#e Deens ns Heentve p³eeseflejeJeebvee og:Ke nesle Demes. l³eekeÀeUer cegueeRvee efMe#eCeeefJePeeu³ee peeseflejeJeebveer Mew#eefCekeÀ keÀe³ee&le meeefJe$eeryeeF¥®es mene³³e JneJes cnCetve l³eeb®es efMe#eCe megª kesÀues.³eeletve meeefJe$eeryeeF& HegÀues ÒeLece eEnot efMeef#ekeÀe Peeu³ee. l³eebvee ueeskeÀebveer KetHe $eeme efouee. Hejbleg l³eekeÀjejer, êäîee neslee. `Megêebvee meebieC³eepeesiee Deens, efMe#eCe ceeie& ne efMe#eCeeves HeMeglJe neìles Hene' Demesl³eebveer cnìues Deens. p³eeseflejeJeebveer `efJeÐesefJeveeceefle iesueer ~ ceefleefJevee veerleer iesueer ~ veerleerefJevee ie efle iesueer~
ieefleefJevee efJeÊe iesues ~ efJeÊeefJevee Megê Ke®eues ~ FlekesÀ DeveLe& DeefJeÐesves kesÀues. ³ee ÒeefleHeeoveeletve efMe#eC eeves
cenÊJe keÀLeve kesÀues Deens. 1920 veblej jeä^er³e Deeboesueveele ce. ieebOeer lemes®e Dee³e&vee³ekeÀce ³eebveer veF&leeueerce®ee HegjmkeÀej kesÀuee. jJeeRêveeLe ìeieesjebveer meeQo³e&¢äer ÒeOeeve ceeveueer. Hejbleg l³ee®eyejesyej ³eemeJee¥veer DeeOegefvekeÀ efMe#eCee®ee Hee³ee Ieeleuee. mJeeleb$³eesÊej keÀeueKeb[ele 1950 ceO³es Yeejleer³e mebefJeOeeveceev³e HeeJeues. ueeskeÀMeener®ee mJeerkeÀej keÀjC³eele Deeuee. mJeeleb$³e, mecelee, yebOeglJe, meceeve v³ee³e nercetu³es DeeoMe& ceeveC³eele Deeueer. l³eevegmeej efMe#eCee®eer DeeKeCeer Peeueer. efMe#eCe Dee³eesiee®eer mLeeHevee1986, efMe#eCeefJeefMe#eCee®es ÒekeÀej :
efMe#eCee®es oesve ÒekeÀej kesÀues peeleele les KeeueerueÒeceeCes
efMe#eCe
(Education )
DeveewHe®eeefjkeÀ (Informal) DeewHe®eeefjkeÀ (Formal)munotes.in

Page 78

78
De. DeveewHe®eeefjkeÀ (Informal):
pes efMe#eCe keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee DeewHe®eeefjkeÀlesefMeJee³e efoues peeles, (Carried out with
out formality) l³eeuee DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe cnCeleele. ceeveJeer peerJeveele efMe#eCee®ee ÒeoerIe& keÀeueKeb[
DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®ee Dee{Ulees. ns efMe#eCe GkeÌleer, Þegleer DeeefCe mce=leer He×leerves osC³eele ³esles. l³eelemenpelee Demeles. DeeefoJeemeer mecegoe³eele Yee(Skill) DeveewHe®eeefjkeÀ He×leerves mebHeVe nesles. kegÀìgbye, ³egJekeÀ ceb[Us,
veelesJeeF&keÀ ³ee efMe#eCe Òeef¬eÀ³esle menYeeieer Demeleele. peceeleerle HeMegHeeueve, yeoueleer Mesleer, ve=l³e, Jeeove,iee³eve, Mem$eem$ee®es efMe#eCe mJeeYeeefJekeÀHeCes osC³eele ³esles.
ke=Àmeom³e, DeveewHe®eeefjkeÀ He×leerves Mesleer Je HeMegHeeuevee®es efMe#eCe osleele. peefceveer®eer ceMeeiele, DeVeOeev³ee®eerHesjCeer, l³eemeeþer ueeieCeejer GHekeÀjCes, l³ee®ee GHe³eesie, Mesleer mebueive ef¬eÀ³ee keÀueeHeeb®es efMe#eCe menpeHeCesosC³eele ³esles.
ûeeceerCe Yeeieeleerue ie=nGÐeesieele efJeefJeOe Jemletb®es GlHeeove kesÀues peeles. kegbÀYeej ceeleer®eer Yeeb[er
le³eej keÀjlees. keÀesäer keÀeHe[ efJeCelees, megleej ueeketÀ[keÀece keÀjlees, ueesnej ueesKeb[eHeemetve efJeefJeOe GHekeÀjCeble³eej keÀjlees. ne keÀesCel³eener ie=n GÐeesie keÀjCeeN³eeme DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe efceUeuesues vemeles. ceeieerueefHe{erves efceUefJeuesues %eeve les Heg{erue efHe{erle Òeel³eef#ekeÀe®³ee ceeO³eceeletve meb¬eÀefcele keÀjleele. meesv³ee®esoeefieves Ie[efJeC³ee®es veepetkeÀ keÀece HejbHejeiele He×leerves®e Deelcemeele kesÀuesues Dee{Ules.
kegÀìgbyeele ceelee le³eej keÀjerle Demeuesues HeoeLe& keÀesCel³eener kegÀkeÀjer®³ee Jeiee&le efMekeÀuesues vemeleele.
ceeie®³ee efHe{erves DevegYeJeeletve ÒeeHle kesÀuesu³ee %eevee®ee Jeejmee efleuee ueeYeuesuee Demelees.
Lees[ke̳eele:
1. DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe HetJe&efve³eesefpele vemeles.
2. l³ee®ee DeeOeej DevegYeJe Demelees.3. les efueefKele mJeªHeele efouesues vemeles.4. l³eele mJeeYeeefJekeÀlee Demeles.5. ns efMe#eCe ÒeecegK³eeves kegÀìgbyeeletve efoues peeles.6. ³ee®es keÀesCelesner JesUeHe$ekeÀ Je DeY³eeme¬eÀce vemelees.
7. yeeuekeÀeme kegÀìgbyeeletve efceUCeejs efMe#eCe DeveewHe®eeefjkeÀ Demeles.
ye. DeewHe®eeefjkeÀ
(Formal Education):
DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe megmLeeefHele He×leerÜeje efoues peeles. (According with established
form) ³ee efMe#eCee®es mebmLeerkeÀjCe Peeuesues Demeles. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe MeeUe, ceneefJeÐeeue³es, ÒeefMe#eCe
mebmLeeb®es ceeO³eceeletve osC³eele ³esles. ³ee efMe#eCeele keÀjej ÒeeOeev³elee Demeles. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®eeDeY³eeme¬eÀce þjuesuee Demelees. l³ee®es JesUeHe$ekeÀ Demeles. efMekeÀC³eeleerue Òeieleer®es cetu³eebkeÀve keÀjC³eemeeþerHejer#ee He×leer Demeles. mebmLesle ÒeJesMeemeeþer, Mew#eefCekeÀ Hee$elee Je DeeJesove He$ee®ee meceeJesMe neslees.munotes.in

Page 79

79
DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeele 1) mebmLee 2) efMe#ekeÀ 3) efJeÐeeLeea ns IeìkeÀ cenÊJee®es Demeleele.
efMe#ekeÀ efJeefMeä efJeûeeceerCe mecegoe³eeleerue MeslekeÀN³ee®es MesleermebyebOeer®es %eeve efvejer#eCe Je DevegYeJeeletve efceUeuesues Demeles.
leer efMe#eCee®eer Òeef¬eÀ³ee DeveewHe®eeefjkeÀ Demeles. Hejbleg ke=ÀDemeles. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®eer keÀeuece³ee&oe Demeles.
DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleerveblej DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®es ÒeceeCe Jee{ues Deens. Yeejleele 19 J³ee MelekeÀe®³ee
GÊejeOee&le DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe osC³ee®es keÀe³e& megª Deens. Deepe DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®eer J³eeHleer Jee{uesueerDeens. ³ee efMe#eCeeletve J³eJemee³eeme ueeieCeejs keÀewMeu³e efceUles. Goe. [e@keÌìj, FbefpeveerDej, Jeiewjs DeewHe®eeefjkeÀefMe#eCeecegUs Deefpe&le
(Achieved Status) opee& ÒeeHle nesles, Deeoj Je Òeefleÿe DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeletve
efceUles. JewÐekeÀer³e ceneefJeÐeeue³es, DeefYe³eebef$ekeÀer ceneefJeÐeeue³es, ÒeefMe#eCe keWÀês, mebieCekeÀer³e efMe#eCe osCee N³ee
mebmLeebceOetve l³ee l³ee efJeDeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeele keÀjejÒeeOeev³elee Demeles. ³ee efMe#eCeele menpeles®ee DeYeeJe Demelees. Jele&ceeve
keÀeUele Òel³eskeÀ efJeJ³ekeÌleerves HetJeea ÒeeHle kesÀuesues efMe#eCe keÀeueyee¿e þjles eEkeÀJee l³eele megOeejCee keÀjC³ee®eer iejpe
Demeles. DeMee DeÐe³eeJele efMe#eCeecegUs J³ekeÌleerme veJeYetefcekeÀe JeþefJeCes Meke̳e Demeles. efMe#eCeecegUs YetefcekeÀeJeþefJeC³eeleerue leeCe-leCeeJe keÀceer nesleele. lemes®e GOJe&ieeceer ieefleMeerueles
(upward mobility) meeþer
DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe meene³³eYetle þjles. ³ee efMe#eCeecegUs J³eeJemeeef³ekeÀ ieerleMeerueleemeg×e meeOeles. peeleerJe J³eJemee³ee®es meen®e³e& veä keÀjC³eemeeþer DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®es ³eesieoeve cenÊJee®es þjues Deens. Goe.efvecve peeefleieìeleerue J³ekeÌleer HejbHejeiele J³eJemee³e ve keÀjlee veJeerve J³eJemee³ee®es (JewÐekeÀer³e) efMe#eCeIesTve [e@keÌìj yevet MekeÀles.
SketÀCe :
1. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe HetJe&efve³eesefpele Demeles.
2. ³ee efMe#eCee®ee SkeÀ DeY³eeme¬eÀce Demelees.
3. ns efMe#eCe MeeUe, ceneefJeÐeeue³es, ÒeefMe#eCe keWÀêeletve osC³eele ³esles.
4. ³ee efMe#eCeecegUs veJeerve keÀewMeu³es ÒeeHle kesÀueer peeleele. veJeerve J³eJemee³e keÀjlee ³esleele. HejbHejeiele
opee&le yeoue neslees.munotes.in

Page 80

80
Yeso
DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeemeeþer jsef[Dees, otjef®e$eJeeCeer, ke@Àmesì, lemes®e mebieCekeÀe®ee GHe³eesie keÀjC³eele
³esle Deens. ûebLeeue³ee®es ³ee efMe#eCeele cetueYetle ³eesieoeve Deens. cegkeÌle efJeÐeeHeerþeletve DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee Jej
Yej osC³eele ³eslees.
7.3 efMe#eCee®eer meJe&meeceev³e GefÎäs
keÀesCeleerner Òeef¬eÀ³ee Heej Hee[leevee efveef½ele GefÎä peesHe³e¥le meceesj þsJele veener leesHe³e¥le l³ee
ef¬eÀ³esuee efoMee efceUt MekeÀle veener. efle®es cetu³eceeHeve nesT MekeÀle veener. efMe#eCee®es keÀe³e& lej ceeveJee®³eeJ³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀemee®es keÀe³e& Demeu³eecegUs ³ee®eer GefÎä mHeä Peeueer veenerle, lej l³ee keÀe³ee&®es mJeªHenermHeä nesCeej veener. l³eeuee efveeqM®ele efoMee Jee Jesie ÒeeHle nesCeej veener. pee@ve [îegF&ves cnìues Deens.
"Aims are an integral part of the fabric of the educative process."
`O³es³e cnCepes efMe#eCe Òeef¬eÀ³es®ee cenÊJee®ee keÀCee Deens. ³ee®ee DeLe& O³es³e cnCepes Deble eEkeÀJee
MesJeì veener lej les SkeÀ meeOeve Deens. Demesner lees Heg{s cnCelees. (Aim is not an end it is only
a means) efMe#eCee®eer GefÎäs ner mLeUevegmeej, keÀeUevegmeej Je ÒeecegK³eeves leÊJe%eeveevegmeej yeoueuesueer
efometve ³esleele. ceeveJeer peerJeveeuee mHeMe& keÀjCeeN³ee meJe& DebieebJej efMe#eCee®ee ÒeYeeJe Deens. DeeHeCe ÒeecegK³eevesl³ee®es ®eej Yeeie Hee[t MekeÀlees.
1) %eeveelcekeÀ GefÎäs.2) J³eJemee³eelcekeÀ GefÎäs.DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe
1. DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe Òeef¬eÀ³esle menpelee
Demeles.
2. ³ee efMe#eCee®ee DeY³eeme¬eÀce Je efveef½ele JesU
vemelees.
3. ³ee efMe#eCeele ceelee-efHelee, YeeJeb[s,
veelesJeeF&keÀeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles.
4. ns efMe#eCe kegÀìgbye, Mespeej, veelesJeeF&keÀeb®³ee
ieìeletve efoues peeles.
5. DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®es mJeªHe HeejbHeefjkeÀ
Demeles.
6. DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe meceesjemeceesj osC³eele
³esles.DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe
1. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe HetJe&efve³eesefpele Demeles.
2. ³ee efMe#eCee®ee þjeefJekeÀ DeY³eeme¬eÀce Je
efveef½ele JesU Demeles.
3. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe mebmLee Je efMe#ekeÀe®eer
YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles.
4. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe MeeUe, ceneefJeÐeeue³es,
Je ÒeefMe#eCe keWÀêeletve osC³eele ³esles.
5. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeele DeeOegefvekeÀ %eevee®ee
meceeJesMe keÀjC³eele ³eslees.
6. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeele Jeiee&leerue Òel³e#e
menYeeieeyejesyej otjefMe#eCee®ee meceeJesMe neslees.
munotes.in

Page 81

81
3) ®eeefj$³e efveefce&leerHej GefÎäs
4) meebmke=ÀeflekeÀ GefÎäs.
%eeveelcekeÀ GefÎäs :De) %eeveÒeeHleer :
kesÀJeU %eeve cnCepes efMe#eCe pejer vemeues lejer %eeve ne efMe#eCee®ee SkeÀ DeefJeYeep³e Je Del³eble
cenÊJee®ee Yeeie Deens, ³eele MebkeÀe®e veener. pegv³ee efHe{erves pes DevegYeJee®es mebef®ele pecee kesÀues Deens lesDeelcemeele keÀjCes efMe#eCee®es cenÊJee®es GefÎä Deens. ``veefn %eevesve meo=Me HeefJe$eefcen efJeÐeles'' ³ee MeyoeleYeieJeeve Þeerke=À knowledge of power
%eeve SkeÀ meeceL³e& Deens, MekeÌleer Deens Demes cnCetve l³eeuee ogpeesje efouee Deens. `%eeve cevegpemeke̳e le=leer³eves$eced' ³ee Je®eveevegmeej De%eeveªHeer DebOekeÀejeletve yeensj He[C³eemeeþer %eeveªHeer ves$ee®es, ¢äer®es mee¿eIesCes DeHeefjne³e& Deens. ceeveJee®³ee ÒeieleercegUs Deepe %eevee®ee Òe®eb[ efJemHeÀesì Peeuee Deens. l³eecegUs ceeveJeevesDeeHeu³ee Hejerves pesJe{s Jes®elee ³esleerrue lesJe{s %eevekeÀCe Jes®eues Heeefnpesle. mebHetCe& efJeMJeele %eevee®es Yeeb[ejefJeKegjuesues Deens. ceeveJeeves les Deelcemeele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Heeefnpes. HetJeea®³ee keÀeUer %eeveÒeeHleermeeþe r
Del³eble keÀä, HeefjÞece I³eeJes ueeiele leer peCet SkeÀ leHe½e³ee& þjle Demes. Deepe megowJeeves %eeveªHe iebiee ûebLeHegmlekeÀeb®³ee meene³³eeves DeeHeu³ee oejeHe³e¥le ³esTve Heesnes®eueer Deens. l³eele DeJeieenve keÀjC³ee®eer le³eejercee$e Òel³eskeÀ %eeveeL³ee&ves-efJeÐeeL³ee&ves cnCepes®e ceeveJeeves þsJeueer Heeefnpes. oozJee®eer yeeye cnCepes Deepe®³eeMeeUebvee %eeveefJe¬eÀer keWÀêe®es DeeefCe efMe#ekeÀebvee efJe¬esÀl³ee®es mJeªHe ÒeeHle Peeues Deens. HeesHeìHeb®eerves ÒeeHlekesÀuesues keÀesCeles®e %eeve ceeveJeeuee peerJeveele ³eMemJeer yeveJet MekeÀle veener. pes %eeve efJeÐeeL³ee¥®³ee peerJeveefJe ¢efäkeÀesveeJej keÀener mebmkeÀej GceìJesue, l³ee®³ee Dee®eejefJe®eejele, J³eJenejele HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeuesles®e Kejs %eeve nes³e DeeefCe ns %eeve ÒeeHle keÀjCes efMe#eCee®es ÒecegKe GefÎä nes³e.
ye) ceeefmekeÀ MekeÌleer®ee efJekeÀeme :
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer keÀener GHepele keÀueeiegCe IesTve pevceeuee ³esle Demeles. efMe#eCee®ee DeLe&
to
draw out cnCepes efvemeie&oÊe keÀueeiegCe, ÒeJe=Êeer MeesOetve l³ee efJekeÀefmele keÀjCes ne neslee. ³ee megHle
keÀueeiegCeeb®³ee ÒekeÀìerkeÀjCeeme mebOeer GHeueyOe keÀªve osC³eemeeþer l³ee vewmeefie&keÀ MekeÌleeRvee DeeefJekeÀ) mee#ejlee :
mee#ejlee cnCepes efMe#eCe Demee DeveskeÀ ueeskeÀeb®ee iewjmecepe Deens. JeemleefJekeÀ ns SkeÀ meeOeve
Deens. p³ee®³ee ³eesieeves efueefKele mJeªHeeleerue %eevee®ee þsJee menpe Deelcemeele keÀjlee ³eslees. DeeHeueer celes,munotes.in

Page 82

82
efJe®eej DevegYeJe Meyoye× keÀªve þsJelee ³esleele. Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves mJele:ntve %eeveÒeeHleer keÀjeJeer ³eemeeþerl³eeuee efueefnlee-Jee®elee ³esCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee efuene³euee-Jee®ee³euee efMekeÀefJeCesl³ee¢äerves uee³ekeÀ, meceLe& yeveefJeCes efMe#eCee®es®e keÀe³e& Deens.
J³eeJemeeef³ekeÀ GefÎäs :De) GHe³eespeve keÀewMeu³e :
GHe³eespeve cnCepes ÒeeHle %eevee®³ee Òel³e#e J³eJenejele GHe³eesie keÀjCes nes³e. efJeÐeeL³ee¥vee kesÀJeU
Meyo%eeve osCes ns efMe#eCee®es GefÎä veener lej l³ee %eevee®ee, DevegYeJeeb®ee l³eebvee DeeHeu³ee peerJeveele³eMemJeerHeCes GHe³eesie keÀjlee ³ee³euee nJee. ogozJeeves Deepe ³ee Gueì ef®e$e HeenC³eeme efceUles. HeoJeerOejDeeHeuee Depe&ner ceveeves efuent MekeÀle veener keÀer HeìeHeì efnMesye keÀª MekeÀle veener. l³eecegUs peerJeveeleHeoesHeoer De[KeUleevee efvejeMe nesleevee efometve ³eslees. DeLee&le ne oesye) J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe :
peerJeve mebIemeeOeve cnCepes Hewmee nes³e DeeefCe ne Hewmee keÀceefJeC³eemeeþer l³eeuee keÀener vee keÀener lejer J³eJemee³e eEkeÀJeeveeskeÀjer keÀjeJeer ueeieles. Deepe Òel³eskeÀ HeeuekeÀe®eer efMe#eCeekeÀ[tve jemle DeHes#ee Deens keÀer DeeHeu³ee Heeu³eevesmJeeJeuebyeer, mJe³ebHetCe& JneJes. Hejbleg ogozJeeves Deepe®³ee efMe#eCeecegUs megefMeef#ele yeskeÀej®e efvecee&Ce Peeues Deen sle.
SkeÀerkeÀ[s yeskeÀejer ner osMee®eer efyekeÀì mecem³ee Peeuesueer Deens. lej ogmejer kegÀMeue keÀeceieejeb®ee, leb$e%eeveeb®eeceveg<³eyeUe®ee DeYeeJe efometve ³esle Deens. ³ee mecem³es®eer keÀuHevee Demeu³eecegUs®e cenelcee ieebOeeRveer cetueesÐeesefiek eÀ
efMe#eCee®ee HegjmkeÀej keÀªve Òel³eskeÀ yeeuekeÀeuee nmleJ³eJemee³ee®es ÒeefMe#eCe Meeues³e efMe#eCeemeesyele®eosC³eeJej Yej efouee. pee@ve [îegF&vesner ke=ÀleerHej efMe#eCee®ee HegjmkeÀej kesÀuee Deens, lej mHesvmejvesner `mebHetCe&peerJevee®eer le³eejer' cnCetve efMe#eCeekeÀ[s DeHes#esves Heeefnues Deens. GojYejCee®es ns GefÎä Òee®eerve Yeejleer³eefMe#eCee®³ee ¢<ìerves efvecvemleje®es, keÀceer Òeleer®es Peeues lejer GHes#eCeer³e Keeme®e veener. Gueì Deepe®³eekeÀeUe®eer leer cenÊJeHetCe& iejpe Deens. cnCetve 1986®³ee jeä^er³e Mew#eefCekeÀ OeesjCeeves HeoJeer DeeefCe veeskeÀjer³eeleerue mebyebOe lees[tve J³eJemeeef³ekeÀ efMe#eCeeJej peemleerle peemle Yej efouee Deens. efMe#eCe Iesle DemeleeveekeÀesCel³ee J³eJemee³ee®eer yeeuekeÀeuee ceeefnleer JneJe³eeme nJeer. l³eemebyebOeer keÀewMeu³es l³eeves Deelcemeele keÀje³eueenJeerle l³eemeeþer ueeieCeejer nl³eejs, DeJepeejs l³eeuee neleeUlee ³eeJeer ³ee®eer oKeue IesC³eemeeþer®e keÀesþejerDee³eesieeves keÀe³ee&vegYeJe ne efJeÒel³eskeÀ peeleer®ee J³eJemee³e ne þjuesuee Demes. veJeerve efHe{eruee ns J³eeJemeeef³ekeÀ %eeve kegÀìgbyemebmLeskeÀ[tveDeeHeesDeeHe®e efceUle Demes. Deepe mJeleb$e Yeejleeleerue veeieefjkeÀebvee Ieìvesves J³eJemee³ee®es mJeeleb$³e efceUeuesDeens. Òel³eskeÀ J³eJemee³eemeeþer keÀebner efJeefMeä keÀewMeu³ee®eer leb$eeb®eer ceeefnleer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
munotes.in

Page 83

83
efMe#eCeeÜejs ³ee ieesäeR®eer Hetle&lee JneJeer ³ee nsletves®e J³eJemee³ee®es efMe#eCe ³ee ceeie&oMe&ve efMe#eCeeletve l³eeueeÒeeHle Peeues Heeefnpes. Deepe®³ee Jee{l³ee ceneieeF&®³ee keÀeUele, Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®³ee keÀeUele ³ee®eGefÎäeuee Deûe¬eÀce osC³ee®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer Deens.
®eeefj$³e efveefce&leer®es GefÎä :De) MeejerefjkeÀ efJekeÀeme :
J³eeqkeÌleceÊJe cnCelee®e meJe&ÒeLece keÀmeueer íeHe He[le Demesue lej leer meg¢{, meMekeÌle, efvekeÀesHe
Mejerj³eäer®eer
sound mind in a sound body, ³eevegmeej efvejesieer Mejerjele®e efvejesieer, efvekeÀesHe
ceve Jeeme keÀjerle Demeles. HetJeea®³ee keÀeUer Deelcemee#eelkeÀej ns peerJeveO³es³e nesles. les ieeþC³eemeeþer p³eeMejerjele Deelcee efJejepeceeve Deens l³ee Mejerje®es mebieesHeve keÀjC³eeJej efJeMesye) veweflekeÀ DeeO³eeeqlcekeÀ efJekeÀeme :
yeeuekeÀeuee Heg{s YeeJeer Dee³eg<³eele p³ee meceepeeceO³es JeeJejeJe³ee®es Deens l³ee meceepeeleerue veerleer-
Deveerleer®³ee keÀuHevee, efve³ece keÀle&J³es ³ee®eer ceeefnleer yeeuekeÀeuee efMe#eCeeletve He×leMeerj efceUt MekeÀles.veweflekeÀ efJekeÀeme cnCepes meoiegCeeb®ee efJekeÀeme, meoe®eeje®ee efJekeÀeme nes³e. DeeO³eeeqlcekeÀ efJekeÀeme cnCepesHejceséejeJejerue Þe×s®ee DeeefmlekeÀles®ee efJekeÀeme. ³ee DeeefmlekeÀlescegUs Flej ÒeeCeercee$eeyeÎue ÒesceYeeJe,o³eeYeeJeefJekeÀefmele JneJe³eeuee nJee. meJee&Yetleer meceYeeJe efJekeÀeme Peeuee keÀer, ceeveJeeceeveJeeceOeerue mebyebOe,Òescee®es, efpeJneȳee®es, meueesK³ee®es nesleerue. HetJeea ns GefÎä Oece&mebmLee DeeefCe kegÀìgbyemebmLesletve DeeHeesDeeHemeeO³e kesÀues peeF&. nuueer efJe%eevee®³ee ÒemeejecegUs Oecee&Jej®ee efJeéeeme G[euesuee Deens DeeefCe efJeYekeÌlekegÀìgbyeHe×leer DeefmlelJeele Deeu³eecegUs veweflekeÀ Je DeeO³eeeqlcekeÀ mebmkeÀej keÀjC³eele ³ee oesvner mebmLee efve<ÒeYeþju³ee Deensle. meg³eesi³e veeieefjkeÀ efveefce&leermeeþer ³ee GefÎäHetleea®eer HeÀej iejpe Deens. [e@. keÀesþejer ³eebveermeg× e
³ee GefÎäeuee efMe#eCeele cenÊJee®es mLeeve efoues Deens.
keÀ) ®eeefj$³eefveefce&leer®ee efJekeÀeme :
J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌlelJee®eer íeHe l³ee®³ee JeeieC³ee-yeesueC³eeletve, mJeYeeJeeletve He[le Demeles. meodiegCeer
efHe{er efvecee&Ce keÀjCes ns efMe#eCee®es keÀe³e& Deens. `%eevesve efnve: HeMetceer meceeve:' ³ee mebmke=Àle Je®eveevegmeejefMe#eCeeefMeJee³e ceveg<³e ne HeMetJele Dee®ejCe keÀjlees. efMe#eCeeletve l³ee®³eele ceeveJelee, menkeÀe³ee&®eer YeeJevee,Òesce, l³eeie Fl³eeoer iegCe efJekeÀefmele Peeues Heeefnpesle. `efMeueb Hejce YetceeveJeer peerJeveele ®eeefj$³eeuee DeefleMe³e cenÊJee®es mLeeve Deens. `ÒeeCe peeS Hej Je®eve ve peeS' ne
Yeejleer³eeb®ee yeeCee Deens. l³ee®eer peeCeerJe keÀªve osC³ee®eer peyeeyeoejer efMe#eCee®eer Deens. ®eeefj$³emebHeVe
munotes.in

Page 84

84
veeieefjkeÀebJej®e osMee®es DeefmlelJe efìketÀve Demeles. ®eeefj$³emebHeVe veeieefjkeÀeJeªve®e osMee®es ÞesÿlJe þjefJeuespeeles. l³eecegUs veerefleceeve meeeqÊJekeÀ meledÒeJe=Êeer®es veeieefjkeÀ Ie[efJeCes ns efMe#eCee®es GefÎä Deens.
[) J³eeqkeÌleiele Hee$eles®ee efJekeÀeme :
J³eeqkeÌleceÊJee®eer Ie[Ce ner J³eeqkeÌleiele Hee$elesJej DeJeuebyetve Deens, lej J³eeqkeÌleiele Hee$elee ner
GHepele pevcepeele owJeer iegCeebJej, MekeÌleerJej efveYe&j Deens. ³ee vewmeefie&keÀ iegCeebvee vewmeefie&keÀjerl³ee efvemeiee& ®³ee
meeefVeO³eele efJekeÀefmele keÀjC³eeJej ªmeesves Yej efouesuee Deens. `efHeC[s efHeC[s ceefleefYeVe' eEkeÀJee `J³ekeÌleerefleleke̳ee Òeke=Àleer' ³ee veel³eeves Òel³eskeÀ J³ekeÌleerceO³es JesieJesieȳee ÒeJe=Êeer Je keÀueeiegCe Demeleele. l³ee®ee³eesi³e efJekeÀeme keÀjC³ee®es keÀe³e& efMe#eCee®es Deens. HetJeea Òee®eerve Yeejleer³e efMe#eCeele DeMeer mebOeer efoueer peel e
Demes. GoenjCeeLe&, Hee®ener Heeb[Je Hee®e Jesieȳee keÀuesceO³es ÒeJeerCe nesles. Deepener SkeÀe®e kegÀìgbyeeleerue oesveleerve YeeJeb[eceO³es kegÀCeeuee efJe%eevee®eer DeeJe[ Deens, lej kegÀCeeuee meeefnl³ee®eer. efMe#eCeeves ner J³eeqkeÌleieleefYeVelee peeCetve efle®³ee efJekeÀemeeuee HetCe& JeeJe efouee Heeefnpes.
F) meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer peeCeerJe Je jeä^er³elJee®eer peeCeerJe :
yeeuekeÀe®ee Jew³eeqkeÌlekeÀ efJekeÀeme keÀjle Demeleevee®e Heg{s l³eeuee p³ee meceepeeceO³es JeeJejeJe³ee®es
Deens l³ee meceepeeÒeleer l³ee®eer keÀle&J³e keÀesCeleer, meceepeele JeeJejleevee keÀesCel³ee veerleer efve³eceeb®es HeeuevekeÀjeJe³ee®es ¿ee®eener Heefj®e³e efMe#eCeeletve®e Peeuee Heeefnpes. pee@F& [îegF& meg×e cnCelees keÀer, ``Jew³eeqkeÌlekeÀefJekeÀeme keÀjle Demeleevee melele SkeÀ vepej meeceeefpekeÀ efJekeÀemeeJej þsJeueer Heeefnpes.'' meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®³eeDee[ Jew³eeqkeÌlekeÀ efJekeÀeme ³esCeej veener, ³ee®eer Keyejoejer Iesleueer Heeefnpes. ``keÀejCe ceeveJee®ee pevce efJekeÀemeDeeefCe ce=l³et ³ee leervner ieesäer meceepeele®e Ie[le Demeleele. J³ekeÌleer®ee yengleskeÀ JesU meceepeele®e J³eleerlenesle Demelees. Deepe meeceeefpekeÀ yeebOeeruekeÀer efomesveeMeer Peeueer Deens. l³eecegUs meeceepee®³ee DeefmlelJeeuee®eOeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee Deens. efMe#eCeeÜejs meeceeefpekeÀ iegCeeb®ee efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer peeCeerJeveJeerve efHe{erceO³es efJekeÀefmele keÀjCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee®eÒeceeCes p³ee jeä^ele, osMeele DeeHeCejenlees. l³ee osMeeefJemeebmke=ÀeflekeÀ GefÎäs :
De) mebmke=Àleer meb¬eÀceCe Je mebmke=Àleer mebJeOe&ve :
Òel³eskeÀ meceepee®eer SkeÀ efJeefMeä mebmke=Àleer Demeles. ³ee JewefMeäîeecegUs®e l³ee meceepee®es DeefmlelJe
efYeVelJe mHeä nesle Demeles. mebmke=Àleer ner Decetle& mebkeÀuHevee Deens. ÒeLee, HejbHeje, ®eeueerjerleer, Yeemunotes.in

Page 85

85
ye) meeQo³ee&efYeª®eer Je jefmekeÀles®ee efJekeÀeme :
`meeefnl³e mebieerle keÀuee efJenerve : mee#eele HeMet Heg®íefJepeerJeve meeefnl³e mebieerle meeQo³e& ¿ee®³ee DeemJeeoeKesjerpe ª#e veerjme kebÀìeUHeCes Deens. peerJevepeieC³eemeeþerpejer ³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee vemeueer lejer peerJeveele Deevebo ÒeeHle keÀjC³eemeeþer peerJeve megKeer,meceeOeeveer, Glmeener keÀjC³eemeeþer ³ee®eer efveleeble iejpe Deens. owvebefove OekeÀeOekeÀer®³ee ³eebef$ekeÀer, yesie[erceeveJeer Dee³eg<³eeleerue ceeveefmekeÀ LekeÀJee otj keÀªve peerJeveele ®ewlev³e efvecee&Ce keÀjC³ee®eer DeodYetle MekeÌleerJe meeefnl³e mebieerle DeeefCe keÀuesceO³es Deens. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ner pejer GÊece keÀueekeÀej, uesKekeÀ, iee³ekeÀnesT MekeÀueer veener lejer l³ee meeefnl³e mebieerle keÀuesceOeerue meeQo³ee&®ee jmeemJeeo lejer efveef½ele IesTMekeÀles. lesJner ner meeQwo³ee&lcekeÀ ¢äer, jefmekeÀles®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer DeLee&le efMe#eCee®eerDeens.
keÀ) HegÀjmeoer®ee meogHe³eesie :
HetJeea Òee®eerve Yeejleele efMe#eCe ner G®®eJeCeea³eeb®eer®e efcejemeoejer nesleer. ns ueeskeÀ Þeerceble Demele Je
l³eeb®³eepeJeU YejHetj efjkeÀecee JesU Demes. ³ee JesUs®ee GHe³eesie l³eebveer efMe#eCeemeeþer kesÀuee. Deepe efMe#eCemeJee¥meeþer Kegues Peeues Deens. DeewÐeesefiekeÀerjCeecegUs Òel³eskeÀ #es$eele ³eb$eeves efMejkeÀeJe kesÀuesuee Deens. l³eeceg Us
meJee¥vee efjkeÀecee JesU efceUlees. vesnceer pejer veener lejer nkeÌkeÀe®ee megÆer®ee efoJeme lejer Demelees®e. ¿ee JesUs®eeGHe³eesie íboe®eer peesHeemevee keÀjC³eemeeþer kesÀu³eeme J³eeqkeÌleceÊJeele efveef½ele Yej He[les. SkeÀ Fbûepe efJe®eejJeblecnCelees.
Tell me what you like and dislike, and I will tell you what you
are!
efkeÀleer mel³e Deens ! legce®³ee DeeJe[erefveJe[erJeªve legce®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®eer DeesUKe Heìle Demeles.
ueneveHeCeeHeemetve®e pej cegueebvee efjkeÀec³ee JesUs®ee ®eebieuee GHe³eesie keÀjC³eemeeþer meg³eesi³e Jee®evee®³eemeJe³eer ueeJeu³ee. efJeefJeOe keÀueeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eeme ÒeJe=Êe kesÀues lej ceesþsHeCeer efjkeÀec³ee JesUs®ee lesmeogHe³eesie®e keÀjleerue.
Empty mind is devils workshop `efjkeÀeces ceve mewleevee®es Oeve'
³eevegmeej efjkeÀec³ee JesUsle pej ®eebieues keÀe³e& Peeues veener, lej J³emeves yeUeJeleerue Je l³ee®ee leesìe DeeHeu³eeuee®enesF&ue ns ue#eele þsJetve Òel³eskeÀeves efjkeÀec³ee JesUs®ee peemleerle peemle ®eebieuee GHe³eesie keÀmee keÀªve Ieslee³esF&ue ns Heeefnues Heeefnpes. DeMee leNns®eer ¢äer efMe#eCeeÜejs l³eeb®³eele efJekeÀefmele Peeueer Heeefnpes.
Lees[ke̳eele keÀesJeȳee DeHeefjHekeÌJe yeeuekeÀebceOetve YeeJeer veeieefjkeÀ efMe#eCeeuee Ie[JeC³ee®es Deensle.
ns veeieefjkeÀ me=¢{, meMekeÌle, efvejesieer, ®eeefj$³emebHeVe, meodiegCeer, meoe®eejer, megmebmke=Àle meeceeefpekeÀ¢äîeepeyeeyeoej %eeveer keÀmes efveHepeleerue ns HeenCes efMe#eCee®es keÀece DeepeHe³e¥le kesÀJeU %eeveelcekeÀ Debiee®ee®eefJekeÀeme keÀjC³eeJej Yej efouee peele Demes. Hejbleg Deelee yeeuekeÀ keWÀêer efMe#eCe He×leerceO³es %eeveelcekeÀ,YeeJeveelcekeÀ, ef¬eÀ³eelcekeÀ Demee meJee¥ieerCe efJekeÀeme DeHesef#ele Deens. yeeuekeÀe®³ee meJee¥ieerCe cnCepes yeewef×keÀceeveefmekeÀ, MeejerefjkeÀ DeeefCe DeeO³eeeqlcekeÀ, meeQo³ee&lcekeÀ Fl³eeoer efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes ns efMe#eCee®esÒecegKe GefÎä nes³e.munotes.in

Page 86

86
7.4 efMe#eCee®eer keÀe³ex
ceeveJe peerJeveeceO³es melele efMekeÀle Demelees. cetue p³eeJesUer pevceeuee ³esles l³eeJesUer l³eeuee YeesJeleeue®³ee
HeefjefmLeleer®eer peeCeerJe vemeles. mJele:®³ee %eeveWefê³eeb®ee JeeHej keÀªve YeesJeleeue®³ee JeeleeJejCeele Heefj®e³ekeÀªve Iesles. Dev³e ueeskeÀeb®³ee mebHekeÀe&cegUs l³ee®³ee %eeveele Yej He[le peeles. Òeiele Je ceeieemeuesu³eemeceepeeceO³esner efMe#eCe Òeef¬eÀ³ee DeewHe®eeefjkeÀ Je DeveewHe®eeefjkeÀ He×leerves melele ®eeuet Demeles. SkeÀbojerleceeveJeer peerJeveeceO³es efMe#eCeeuee DemeeOeejCe cenÊJe Deens. ns efMe#eCee®³ee Keeueerue keÀe³ee&Jeªve DeefOekeÀmHeä nesles.
1) pevcepeele MekeÌleer®ee efJekeÀeme :
yeeuekeÀ DeveskeÀ MekeÌleer Je iegCe IesTve pevceeuee ³esles. nUtnUt l³ee®³ee Mejerje®eer Jee{ nesle Demeles.
Je=×er efJekeÀefmele nesle Demeles. Hejbleg l³eemeeþer l³eeuee ³eesi³e ceeie&oMe&ve keÀjCes iejpes®es Demeles. l³ee®eer ³eesi³eoKeue IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. cegueeb®³ee pevcepeele MekeÌleer®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer l³eebvee³eesi³e ceeie&oMe&ve, efMe#eCe osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. yeeuekeÀeuee efJeefJeOe Jemletb®ee Heefj®e³e keÀªve ÐeeJeeueeielees. Jemletb®ee jbie, ªHe, DeekeÀej ³eeb®eer ceeefnleer I³eeJeer ueeieles. l³ee Jemlet neleeUleevee l³ee®³eeyeg×eruee ®eeuevee efceUles. l³eeb®³ee keÀuHeveeMekeÌleer®ee efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eeme ceole nesles. JesieJesieȳeeKesUebceOetve ®eeuekeÀ DeeHeu³ee Mejerje®³ee JesieJesieȳee DeJe³eJeeb®ee ³eesi³e JeeHej keÀjC³eeme efMekeÀles. kegÀìgbyeeceO³e s
yeeuekeÀeuee DeeF&-Jeef[ueebkeÀ[tve ®eeueC³eeme efMekeÀJeues peeles. DeVe keÀmes KeeJes ? keÀHe[s keÀmes IeeueeJesle?³eemeejK³ee uenevemeneve yeeyeer efMekeÀJeu³ee peeleele. yeeuekeÀ ®egkeÀles, HeCe veblej efMekeÀles ³ee He×leervesyeeuekeÀe®es ÒeejbefYekeÀ efMe#eCe ®eeuet Demeles. ³eecegUs l³ee®³ee ÒeeLeefcekeÀ iejpeeb®eer Hetle&lee nesles.
2) cetueYetle ÒeJe=ÊeeR®es efve³eb$eCe :
yeeuekeÀ keÀener cetueYetle ÒeJe=Êeer IesTve pevceeuee ³esles. pevcele:®e yeeuekeÀeceO³es keÀesCeles iegCe Demeleele
³eeyeeyele efJe®eejJebleebceO³es efYeVelee Deens. lemes®e JesieJesieȳee yeeuekeÀebceO³es JesieJesieȳee ÒeJe=Êeer Je iegCe pev cele:
Demeleele. cetue mJeleb$e, SkeÀìs Demesue lej les DeeHeu³ee vewmeefie&keÀ ÒeJe=ÊeerJej efve³eb$eCe þsJeeJes ueeieles DeLeJeeDeeHeu³ee vewmeefie&keÀ ÒeJe=ÊeeRvee meceepee®³ee meboYee&le yeouetve mJeerkeÀejeJ³ee ueeieleele. Goe. keÀece ner pevcepeeleÒeJe=Êeer Deens. ³ee vewmeefie&keÀ ÒeJe=Êeer®es ÒeoMe&ve keÀjCes Deefveä ceeveues Deens. meceepeeves l³eemeeþer efve³eceyeveJeues Deensle. keÀece ÒeJe=Êeeruee ³eesi³e JeUCe osC³eemeeþer Je efle®es GoeÊeerkeÀjCe Ie[JeC³eemeeþer meceepeeceO³esefJeefJeOe mebmLes®eer efveefce&leer kesÀuesueer Deens. DeMee vewmeefie&keÀ ÒeJe=Êeer®ee MeesOe IesCes, meceepee®³ee ¢äerves l³ eeJej
efve³eb$eCe þsJeCes Je meceepee®³ee ¢äerves l³eeceO³es ³eesi³e yeoue Ie[efJeCes efMe#eCeecegUs Meke̳e nesles. meceepeeceO³esMeeUe, keÀe@uespeceO³es vewmeefie&keÀ ÒeJe=ÊeeRvee ³eesi³e JeUCe osC³eemeeþer efMe#ee Je yeef#emeeb®eer ³eespevee kesÀueerpeeles. meeceeefpekeÀ ³eb$eCee®³ee efJeefJeOe meeOeveebÜeje ceeveJee®³ee cetueYetle ÒeJe=Êeer efve³ebef$ele kesÀu³ee peeleele.l³eebvee ³eesi³e efoMee efoueer peeles. l³eemeeþer efMe#eCe GHe³egkeÌle þjles.
3) J³eeqkeÌleceÊJee®ee efJekeÀeme :
J³eeqkeÌleceÊJee®ee efJekeÀeme ns efMe#eCee®es O³es³e ceeveues Deens. yeeuekeÀ meceepeeceO³es peerJeve peiele
Demeleevee, meceepeeleerue DeveskeÀ IeìkeÀebMeer mecee³eespeve keÀjle Demeles, DeveewHe®eeefjkeÀHeCes DeveskeÀ ieesäerefMekeÀle Demeles. l³eeceOetve l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee nUtnUt efJekeÀeme nesle Demelees. Hejbleg MeeUe, keÀe@uespeceOetveefve³eespeveHetJe&keÀ yeeuekeÀe®³ee efJeefJeOe iegCe Je MekeÌleeR®ee efJekeÀeme Ie[JeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. MeeUsleer ue
munotes.in

Page 87

87
meceJe³emkeÀ cegueeceO³es l³ee®³ee meeceeefpekeÀ iegCeebvee efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eeme ceole nesles. J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌle ceÊJe
efJekeÀemeeceO³es meceepe, mebmke=Àleer ns IeìkeÀ cenÊJee®es Demeleele. l³eecegUs®e efYeVe meceepe Je mebmke=ÀleerceO³esJee{uesu³ee ueeskeÀeb®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeceO³es efYeVelee Dee{Utve ³esles.
yeeuekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeJej ÒeLece l³ee®³ee kegÀìgbyee®ee ÒeYeeJe He[le Demelees. kegÀìgbyeeleerue yeeuekeÀe®ee
¬eÀce, YeeT, yenerCe ³eeb®³eeleerue mLeeve kegÀìgbyee®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer, meeceeefpekeÀ efmLeleer, DeeF&-Jeef[ueeb®eemJeYeeJe DeMee DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe yeeuekeÀe®³ee J³eeqkeÌlecelJeeJej nesle Demelees. DeeF&-Jeef[ueebveerpeeCeerJeHetJe&keÀ He×leMeerj mebmkeÀej yeeuekeÀeJej kesÀues lej yeeuekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀemenesCes Meke̳e Demeles. l³eemeeþer efMe#eCe GHe³egkeÌle þjles.
efMe#eCee®³ee DeeOeejs J³ekeÌleer®ee meceepeeleerue opee& þjuee peelees. De[eCeer J³ekeÌleerHes#ee G®®e
efMe#eCe Iesleuesu³ee J³ekeÌleer®ee opee& Þes<þ Demelees. DeMee J³ekeÌleeruee meceepeeceO³es efJeMes4) meeceeefpekeÀ iegCeeb®ee efJekeÀeme :
ceveg<³e ne meeceeefpekeÀ ÒeeCeer Deens. l³eecegUs®e lees meceepeeceO³es jenlees. yeeuekeÀeceO³es pevcele:
meeceeefpekeÀ iegCe vemeleele. meeceeefpekeÀ iegCe Òe³elveHetJe&keÀ meeO³e keÀjeJes ueeieleele. efMekeÀeJes ueeieleele.efMe#eCeecegUs meeceeefpekeÀ iegCeeb®ee efJekeÀeme neslees. efMe#eCeecegUs SkeÀceskeÀebMeer ³eesi³e ÒekeÀejs keÀmes JeeieeJes? ns
mecepeles. peeleer, Jeie& Demes Yeso ve ceevelee DeeHeCe meJe&peCe SkeÀ Deenesle DeMeer SkeÀles®eer YeeJevee efMe#eCeecegUsefvecee&Ce nesCes Meke̳e Demeles. cnCetve®e keÀe@uespeceOetve mecetn YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.l³eemeeþer DeY³eeme¬eÀce, efJeefJeOe GHe¬eÀce jeyeefJeues peeleele. l³eecegUs mecelee, yebOeglJe, meceevelee, menkeÀe³e&,meefn5) mebmke=Àleer mebHeeove, mebj#eCe, Je=×er Je meb¬eÀceCe :
mebmke=Àleer ns ceeveJeer meceepee®es JewefMeäîe Deens. Òel³eskeÀ meceepee®eer mebmke=Àleer mJeleb$e Demeles.
ceeveJee®³ee %eeve Je DevegYeJeeb®ee meb®e³e mebmke=ÀleerceO³es Demelees. mebmke=ÀleerceO³es keÀuee, Jee*dce³e, leÊJe%eeve,Oece&, mebieerle Demes DeveskeÀ IeìkeÀ Demeleele. mebmke=ÀleerceOeerue ³ee %eevemeb®e³eecegUs yeeuekeÀeuee Òel³eskeÀ JesUerveJ³eeves efJe®eej keÀjeJee ueeiele veener. npeejes Jemunotes.in

Page 88

88
6) ®eeefj$³e efveefce&leer :
®eeefj$³e efveefce&leer ns efMe#eCee®es DeeJeM³ekeÀ keÀe³e& ceeveues peeles. ceeveJee®³ee ®eeefj$³ee®eer pe[CeIe[Ce
l³ee®³ee peerJeveeleerue megªJeeleer®³ee keÀener JekeÀª ueeieles. Hejbleg l³eemeeþer ³eesi³e peerJevecetu³eeb®ee Heefj®e³e keÀªve osCes, Þesÿ peerJeve He×leer mecepeeJetveIesCes Je l³eevegmeej peerJeve peieCes efMe#eCeecegUs Meke̳e nesles. efMe#eCeecegUs yeeuekeÀe®ee veweflekeÀ efJekeÀeme Ie[CesMeke̳e Demeles. cnCetve®e DeveskeÀ efMe#eCe Meem$e%eebveer ®eeefj$³e efveefce&leer ns efMe#eCee®es cegK³e O³es³e ceeveuesDeens. nye&ì& mHesvmej ³eebveer ``GÊece ®eeefj$³ee®eer efveefce&leer cnCepes efMe#eCe nes³e' Demes cnìues Deens.
7) meg³eesi³e veeieefjkeÀeb®eer efveefce&leer :
J³ekeÌleer mecetne®ee IeìkeÀ Demeles. mecetn jep³eeMeer mebyebefOele Demelees. DeeHeCe p³ee jep³eele, osMeele
jenle Demelees l³ee osMee®es veeieefjkeÀlJe DeeHeCeeme ÒeeHle nesle Demeles. cnCetve J³ekeÌleerueener jep³ee®³ee¢äerves keÀener nkeÌkeÀ ÒeeHle nesleele Je keÀener peyeeyeoeN³eener mJeerkeÀejeJ³ee ueeieleele. jep³eeleerue efMe#eCee®eerefveefce&leer, J³eJemLee, efve³eespeve Je efve³eb$eCe jep³e keÀjle Demeles. jep³ee®eer Òeieleer, efJekeÀeme, meg³eesi³eveeieefjkeÀeJej DeJeuebyetve Demelees. meg³eesi³e veeieefjkeÀeb®eer efveefce&leer efMe#eCeecegUs keÀjlee ³esles. cnCetve®eveeieefjkeÀlJee®es efMe#eCe MeeUsceOetve osC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. l³ee®eyejesyej jsef[Dees, ìsefueeqJnpeve,Je=ÊeHe$es, DeveskeÀ mebHeke&À ceeO³ece Fl³eeoer Üeje veeieefjkeÀlJee®es efMe#eCe osTve meg%e, peeCekeÀej, osMeefnlepeesHeemeCeejs, jep³ee®eer Òeieleer Ie[JeCeejs veeieefjkeÀ efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
8) Je=×eHekeÀeUe®eer le³eejer :
efMe#eCe ns ®eefjleeLee&®es meeOeve ceeveues Deens. DeLeexlHeeoveemeeþer, mJele:®³ee GojefveJee&nemeeþer
efMe#eCe ns cenÊJee®es meeOeve Deens. keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee DeeefLe&keÀ keÀe³ee&meeþer cetueYetle mJeªHeeleJ³eJemee³ee®es, OebÐee®es, J³eeHeeje®es efMe#eCe I³eeJes ueeieles. l³eeefMeJee³e J³ekeÌleer DeefOekeÀ megueYeHeCes keÀe³e&keÀª MekeÀle veener. cnCetve SkeÀoe efMe#eCee®³ee DeeOeejs DeLeexlHeeovee®eer efoMee efveef½ele Peeueer lej Je=×eHekeÀeUnermegKekeÀj þª MekeÀlees. efMe#eCeeÜeje J³ekeÌleer®ee meJee¥ieerCe, meblegefuele efJekeÀeme nesle Demelees. Demee efJekeÀemePeeuee Demesue lej J³ekeÌleer®es mJeYeeJe, ¢efäkeÀesve, peerJeveHe×leer GÊece yeveles. l³eecegUs JeeOe&ke̳eele ceeveefmekeÀleeCe-leCeeJe mebIe9) meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe :
Òel³eskeÀ meceepeeceO³es meceepeceev³e, keÀuHevee, efJe®eej, HejbHeje, cetu³es, Þe×e, efJeéeeme Demeleele.
³ee IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe efMe#eCeeJej He[le Demelees. efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve cetu³es, ÒeceeCekesÀ veerleer keÀuHeveemeceepeeceO³es Òemeeefjle kesÀu³ee peeleele. l³eecegUs meceepeeleerue J³ekeÌleer meceepeceev³e He×leerves peerJeve peieles.mJele:®³ee Jele&veeuee meeceeefpekeÀ efve³eceevegmeej ³eesi³e JeUCe osles. meceepeceev³e Jele&ve keÀjles. l³eecegUsJ³ekeÌleer®es Jele&ve efve³ebef$ele nesles. l³eecegUs DeeHeesDeeHe meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe meeO³e nesles.
munotes.in

Page 89

89
10) meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve :
efMe#eCe ns meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es meeOeve Deens. efMe#eCeecegUs DeveskeÀ veJeerve efJe®eej, veJeerve cetu³es
mecepeleele. veJeerve efHe{er®³ee ceveeJej l³ee®ee ÒeYeeJe He[t MekeÀlees. GHe³egkeÌle ÒesjCeeoe³eer efJe®eejecegUs veJeerveefHe{eruee ceeie&oMe&ve Je ÒesjCee efceUles. meceepeeceO³es efJeOee³ekeÀ keÀe³e& keÀjeJes DeMeer peeCeerJe efvecee&Ce nesles.l³eecegUs meceepeeceO³es yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer leªCe Jeiee&keÀ[tve Òe³elve kesÀuee peelees. DeMee ÒekeÀejsmeceepeeceO³es HeefjJele&ve Ie[C³eeceO³es efMe#ekeÀ cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeles. efMe#eCeecegUs meceepee®ee efJekeÀemeneslees. Òeieleer Ie[tve ³esles, l³eecegUs DeeHeesDeeHe meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve nesles. cnCetve meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee® es
keÀe³e& efMe#eCeecegUs Meke̳e nesles.
11) veJeerve meeceeefpekeÀ He×leer®ee efJekeÀeme :
efMe#eCe ns veJeefveefce&leer®es meeOeve Deens. Jew%eeefvekeÀ %eeve Je efJe®eejeb®ee meceepeeceO³es peueo ieleerves
Òemeej nesle Deens. l³eecegUs ueeskeÀeb®³ee peerJeveHe×leerle yeoue Ie[tve ³esle Deens. pegves HeejbHeefjkeÀ DevegHe³egkeÌleefJe®eej HejbHeje, ª{er cees[tve efou³ee peele Deensle. l³ee®eyejesyej veJeerve efJe®eej He×leer, ª{er, cetu³esefvecee&Ce nesle Deensle. l³eeb®ee mJeerkeÀej kesÀuee peele Deens. meceepee®eer Òeieleer nesle Deens. meceepeeleeruepeeefleYeso, DemHe=M³elee nUtnUt efJejIeUtve peele Deensle. lemes®e efðe³eebJejerue Hegª12) jeä^er³e efJekeÀeme :
ceeveJe meceepee®³ee efJekeÀemeemeeþer jeä^ Je jeä^eb®³ee mecetneb®ee efJekeÀeme nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ns
keÀe³e& ³eesi³e efMe#eCee®³ee Òemeejeletve meeO³e keÀjlee ³esles. cnCetve®e meb³egkeÌle jeä^ele Demeuesu³ee ceeieemeuesu³eeosMeeleerue Mew#eefCekeÀ Òeieleer Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele. Òel³eskeÀ jeä^eceO³es ueeskeÀebceO³esjeä^er³e YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve kesÀuee peelees. jeä^er³e YeeJevee efvecee&CePeeuesues veeieefjkeÀ jeä^e®³ee efJekeÀemeemeeþer Òe³elve keÀjleele. jeä^e®³ee Òeieleer®³ee ¢äerves DevegªHe DeMeerefMe#eCee®eer ³eespevee Òel³eskeÀ jeä^eceO³es jeyeJeueer peeles. l³eecegUs jeä^er³e efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eeme ceolenesles.
13) YeeJeefvekeÀ Sske̳e efvecee&Ce keÀjCes :
DeeOegefvekeÀ keÀeUeceO³es YeeJeefvekeÀ Sske̳ee®eer efveleeble iejpe Deens. yengleskeÀ osMeeceO³es efJeIeìveJeeoer
ÒeJe=Êeer efvecee&Ce nesle Deens. Yeejle osMe l³eeuee DeHeJeeo veener. YeejleeceO³es cetuele:®e peeleer³eJeeoer, Yeelejleto kesÀueer Deens.
14) HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee meogHe³eesie :
Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeOetveceOetve efjkeÀecee JesU efceUle Demelees. efJeMesefjkeÀecee JesU keÀmee IeeueJeeJee ³ee®ee ceesþe ÒeMve Demelees. l³eemeeþer megªJeeleerHeemetve efJeefMeä efve³eespeve
munotes.in

Page 90

90
DemeeJes. Jee®eve, uesKevee®eer meJe³e þsJeeJeer. JesieJesieȳee keÀueeb®eer DeeJe[ DemeeJeer. SKeeoer keÀuee peesHeemeC³ee®eeÒe³elve keÀjeJee. efMe#eCeecegUs DeveskeÀ veJeerve keÀuHevee, efJe®eej, ke=Àleer, keÀuee efvecee&Ce Peeuesu³ee Deensle.l³eeceO³es jcetve peeC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee. GleejJe³eeceO³es DeeHeu³ee veeleJeb[ebvee veJeerve IeìkeÀ efMekeÀJeC³ee®ee,mebmke=Àleer®ee Heefj®e³e keÀªve osC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee. DeLee&le ³ee meJe& yeeyeer p³ee l³ee J³ekeÌleerJej DeJeuebyetveDemeleele. J³ekeÌleer®ee ¢efäkeÀesve mekeÀejelcekeÀ Demesue, Jew®eeefjkeÀ HeeleUer G®®e Demesue, Dev³e ueeskeÀebleefcemeUC³ee®eer DeeJe[ Demesue. ogmeN³eeuee ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®eer #ecelee Demesue DeMee %eeveer Je iegCeer J³ekeÌleerueeHegÀjmeleer®ee JesU melkeÀejCeer ueeJelee ³eslees.
7.5 je<ì^er³e peerJeveeleerue efMe#eCee®eer keÀe³ex
ceeveJeer peerJeveeleerue efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ keÀe³ex DeeHeCe Jejerue YeeieeceO³es Heeefnuesueer Deensle. Deelee
efMe#eCee®eer jeä^er³e peerJeveeleerue keÀe³ex efJe®eejele IesT ³ee.
Òeiele meceepeeceO³es jeä^ ner mebkeÀuHevee Dee{Ules. DeeefoJeemeer meceepeele jeä^ mebkeÀuHevee veener.
ÒeLece DeeHeCe jeä^ ³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& efJe®eejele IesT ³ee.
``jeä^'' ³ee meeþer FbûepeerceO³es Nation ne Meyo JeeHejuee peelees. l³eeceO³es cegU ue@efìve Meyo
Natu ne Deens. l³ee®ee DeLe& pevcepeele JebMe Demee Deens. cnCetve Nation ceO³es þjeefJekeÀ JebMee®³ee
ueeskeÀeb®eer SkeÀef$ele Jemleer nes³e. keÀener meceepeMeeðe%eebveer jeä^e®³ee kesÀuesu³ee J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes :
1) yepexme : `SkeÀe®e YeewieesefuekeÀ ÒeosMeele JeemleJ³e keÀjCeeje, meceeve JebMe Demeuesu³ee ueeskeÀeb®ee
mecetn cnCepes jeä^ nes³e.'
2)ieeve&j : `meceeve mebmke=Àleer, meceeve YetÒeosMe Demeu³eecegUs ÒeyeU Sske̳e Demeuesu³ee ceeveJeer mecetneme
jeä^ cnCeleele.'
Lees[ke̳eele jeä^eceOeerue ueeskeÀ jeä^er³e SkeÀelceles®³ee YeeJevesves SkeÀef$ele Deeuesues Demeleele. efveoeve
leMee ÒekeÀej®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. jeä^er³e YeeJevesmeeþer J³eeqkeÌleiele mJeeLe&, nslet yeepetuee þsJetve meJe&meceeJesMekeÀ jeä^er³e GÎsMee®³ee Hetleeameeþer Òe³elve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. YeeJeefvekeÀ Sske̳e efvecee&CekeÀjC³eemeeþer, jeä^e®ee efJekeÀeme Ie[JeC³eemeeþer efMe#eCe efJeMes1) YeeefJekeÀ Sske̳e efvecee&Ce keÀjCes :
jeä^e®³ee GYeejCeerceO³es YeeJeefvekeÀ Sske̳eeuee efJeMesmeebÒeoeef³ekeÀlee, peeleer³eJeeo, ÒeebleJeeo, YeejeyeJeCes, efJeMesceO³es DeeHeCe meJe&peCe SkeÀ Deenesle. DeMeer YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀkeÀe³e&¬eÀce jeyeJeCes, efJeMes

Page 91

91
2) meefnmeefnÒekeÀej®eer efYeVelee Deens. Yeejleele DeveskeÀ Oece&, YeekeÀjC³ee®ee Òe³elve, efMe#eCee®³ee efJeefJeOe DeY³eeme¬eÀce, He×leer, ÒekeÀuHeeceOetve meeO³e nesC³eeme ceole nesleDeens. DeeHeu³eeHes#ee Jesieȳee mecetneyeÎue Deeoje®eer veJns, efveoeve eflejmkeÀeje®eer YeeJevee efvecee&Ce ve keÀjC³ee®eeÒe³elve efMe#eCeeÜeje keÀjCes Meke̳e Deens. meJe& peeleer, Oecee&®es ueeskeÀ JesieJesieȳee Òemebieer SkeÀ$e DeeCetveHejmHejeleerue YesoelcekeÀ ÒeJe=Êeer keÀceer keÀjlee ³esT MekeÀles Je meJee¥®³ee ceveeceO³es `Yeejle ceePee osMe Deens'DeMeer meceeveles®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀjCes Meke̳e Deens.
3) jeä^YeekeÀesCel³eener osMeeceO³es DeveskeÀ YeeJeejbJeej Yeeef4) meceLe& vesle=lJee®eer efveefce&leer keÀjCes :
je<ì^er³e peerJeveeleerue efJeefJeOe #es$eeceO³es meg³eesi³e efJekeÀeme Ie[JeC³eemeeþer meceLe& vesle=lJee®eer iejpe
Demeles. keÀesCel³eener osMeeleerue DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, DeewÐeesefiekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeMee meJe& ÒekeÀej®³ee#es$eeceO³es meblegefuele efJekeÀeme Ie[JeC³eemeeþer ³eesi³e vesle=lJee®eer iejpe Demeles. Demes vesle=lJe efMe#eCee®³eeceeO³eceeletve le³eej nesle Demeles. ueneveHeCeeHeemetve vesle=lJee®eer DeeJe[ Je keÀewMeu³e Demeuesu³ee J³ekeÌleer®eerefveJe[ keÀªve l³eebvee ³eesi³e Je GHe³egkeÌle ÒeefMe#eCe osTve, efJeÐeeefLe&oMesHeemetve JesieJesieȳee keÀe³e&¬eÀceelemenYeeieer keÀªve l³ee®³ee efYeVe ÒeefleYeeb®ee efJekeÀeme efMe#eCeecegUs Ie[Jetve DeeCeCes Meke̳e Deens. l³eecegUsJesieJesieȳee #es$eeleerue meceLe& vesle=lJee®eer efveefce&leer nesT MekesÀue.
5) kegÀMeue keÀe³e&keÀl³ee¥®eer efveefce&leer :
kesÀJeU vesle=lJe meeceL³e&Meerue Demetve ®eeuele veener. vesle=lJe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer®³ee YeesJeleeueer kegÀMeue,
ÒeefMeef#ele keÀe³e&keÀl³ee¥®ee mecetn DemeeJee ueeielees. kegÀMeue keÀe³e&keÀl³ee¥®eer efveefce&leer efMe#eCeecegUs nesT MekeÀ les.
efMe#eCeeÜeje keÀesCeleer J³ekeÌleer keÀesCel³ee #es$eeceO³es DeefOekeÀ ÒeYeeJeerHeCes keÀe³e& keÀª MekesÀue ns mecepet MekeÀle s
Je DeMee J³ekeÌleeruee ³eesi³e ÒeefMe#eCe osTve DeefOekeÀ meceLe& yeveJelee ³esles, DeMeer ÒeefMeef#ele J³ekeÌleer jeä^er³eefJekeÀemeeme, DeefOekeÀ ÒeYeeJeerHeCes meeLe osT MekeÀles.
6) keÀle&J³ee®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀjCes :
keÀesCel³eener jeä^e®³ee Òeieleermeeþer, jeä^eleerue ueeskeÀebceO³es leerJe´ jeä^er³e YeeJevee DemeeJeer ueeieles.
efMe#eCeeletve jeä^er³e keÀle&J³ee®eer peeCeerJe oslee ³esles. JesieJesieȳee mLeeveeJej Demeuesu³ee J³ekeÌleeRvee efMe#eCeelet vemunotes.in

Page 92

92
jeä^er³e keÀle&J³ee®eer peeCeerJe keÀªve efoueer peeles. l³eecegUs ueeskeÀebvee jeä^eyeÎue DeeHeuesHeCee®eer YeeJevee Jeeìtueeieles Je jeä^e®³ee efJekeÀemeemeeþer Òe³elve kesÀuee peelees.
7) jepekeÀer³e ueeskeÀeb®³ee DeekeÀeb#eeceO³es meceevelee efvecee&Ce keÀjCes :
keÀesCel³eener osMeeceO³es JesieJesieUs jepekeÀer³e He#e Demeleele. Òel³eskeÀ jepekeÀer³e He#ee®eer O³es³e, OeesjCes
efYeVe efYeVe Demeleele. mJele:®³ee jepekeÀer³e He#ee®³ee mJeeLee&meeþer `iewj He×leer®ee DeJeuebye kesÀuee peelees.'l³eecegUs jeäe^leerue Sske̳e Je mJeleb$elesuee OeeskeÀe efvecee&Ce neslees. cnCetve efMe#eCeeÜeje osMee®³ee JesieJesieȳeeYeeieeceO³es jeä^e®³ee ¢<ìerves ³eesi³e jepeveweflekeÀ efJe®eejeb®ee Òemeej keÀjCes Meke̳e Deens Je l³ee Üeje jepekeÀer³eHe#eebvee jeä^e®ee meg³eesi³e, meblegefuele efJekeÀeme Ie[JeC³eeme Yeeie Hee[ues Heeefnpes.
8) jeä^er³e YeeJeves®ee efJekeÀeme keÀjCes :
jeä^er³e YeeJeves®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer jeä^eceO³es efMe#eCee®eer ³eespevee jeyeJeueer Heeefnpes. Òel³eskeÀ
J³ekeÌleer p³ee ieìe®eer, mecetne®eer Demeles l³ee mecetneyeÎue efleuee DeefYeceeve Jeeìlees. YeejleemeejK³ee osMeeceO³esDeveskeÀ ÒekeÀej®eer efYeVelee Deens. Yeejleele DeveskeÀ peeleer®es, Oecee&®es, mebÒeoe³ee®es ueeskeÀ JesieJesieȳee Òeebleelejenleele. l³eecegUs Òel³eskeÀeuee mJeÞesÿles®³ee YeeJevescegUs mJele:®ee mecegoe³e DeeHeuee Jeeìlees. DeMee mecetne®esefnle megjef#ele þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. Hejbleg efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve ueeskeÀeb®³ee ceveeceOeeruemebkegÀef®ele Je=Êeer veä keÀªve meJe&meceeJesMekeÀ ¢efäkeÀesve efvecee&Ce keÀjCes mel³e Deens. cnCetve®e MeeUsleerueefJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceebletve efJeÐeeL³ee¥ceO³es jeä^er³e YeeJeves®eer peeCeerJe efvecee&Ce kesÀueer peeles. jeä^er³e YeeJeveeefvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. Hejbleg ³ee Òe³elveeuee ce³ee&oe He[leele. cnCetve®e DeveewHe®eeefjkeÀHe×leerves - Je=ÊeHe$es, ìsefueeqJnpeve, efJeefJeOe ûebLe Je Dev³e DeeOegefvekeÀ mebHeke&À ceeO³eceeb®ee ³eesi³e He×leervesGHe³eesie keÀªve ueeskeÀebceO³es jeä^er³e YeeJevee efvecee&Ce keÀjCes Meke̳e Deens.
jeä^er³e YeeJeves®³ee efveefce&leerceOeerue efMe#eCee®eer cegK³e YetefcekeÀe DeeHeCe DeeleeHe³e¥le®³ee efJeMuesmecepetve Iesleueer Deens. SkebÀojerle osMeeleerue ðeer-Hegª7.6 meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esleerue efMe#eCee®eer YetefcekeÀe DeeefCe cenÊJe
meceepeerkeÀjCe DeeefCe efMe#eCe ³ee oesvner Dev³eesv³eHetjkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deensle. ³ee oesvner Òeef¬eÀ³eebvee
HejmHejebHeemetve JesieUs keÀjlee ³esle veener. pesJne yeeuekeÀe®es efMe#eCe DeejbYe nesles, l³eeme JesUsme meceepeerkeÀjCee®ee r
megªJeele nesles. efMe#eCee®ee GÎsMe®e cegUele meceepeerkeÀjCe keÀjCes Demelees. ³ee oesvner Òeef¬eÀ³ee yeeuekeÀe®³eepevceeHeemetve megª nesleele DeeefCe ce=l³etves mebHeleele. l³eeme meceepeerkeÀjCe DeeefCe Hegveme&ceepeerkeÀjCee®eemeceeJesMe Demelees. meceepeerkeÀjCeele HeÀkeÌle efMe#eCe®e Demeles Demes veener. yeouel³ee keÀeUele meboYee&leDeveeJeM³ekeÀ JeeìCeeN³ee ieesäeRvee efJemejC³ee®eer Òeef¬eÀ³eemeg×e DebleYe&tle Demeles. cegueeuee HeesnC³eemebyebOeerYeerleer Jeeìles. pesJne lees ceveeleerue HeesnC³eeefJe

Page 93

93
1. efMe#eCee®eer #ecelee :
meceepeerkeÀjCeeleerue efMe#eCee®eer YetefcekeÀe DeY³eemeleevee nsmeg×e ue#eele Iesleues Heeefnpes keÀer efMe#eCeemeeþer
ueeieCeejer pewefJekeÀ #ecelee Flej keÀesCel³eener ÒeeC³eeHes#ee ceeveJeeuee efJeMesûenCeÒeef¬eÀ³esJej
(Process of learning) yebOeve He[uesues Demeles, lemes®e meceepeerkeÀjCee®eer ieefleceeve
Òeef¬eÀ³ee mebYeJe Peeueer vemeleer. mebmke=Àleer Je meY³elee Òel³e³eeme Deeueer vemeleer. Hejbleg ceeveJee®eer pewJe oMeeÒeeC³eeHes#ee HetCe&HeCes efYeVe Deens. ceeveJeer Jele&veele menpeÒeJe=ÊeerHes#ee ÒesjCee cenÊJee®³ee Deensle.
yeeuekeÀeme ueeYeuesuee DeevegJebefMekeÀ Jeejmee DeefÜleer³e Deens. l³ee®eer GYes jenC³ee®eer #ecelee, oerIe&¢äer,
ÞeJeCeMekeÌleer, neleeHee³ee®eer þsJeCe, Debieþe, l³eeleerue ueJeef®ekeÀlee, ûenCe#ecelee, Yee2.Deeblejef¬eÀ³ee :
meceepeerkeÀjCe DeeefCe efMe#eCeele Deeblejef¬eÀ³ee
(Interaction) DeeOeejYetle ceeveueer peeles. ner
Deeblejef¬eÀ³ee meceeve IeìkeÀebMeer Demeueer Heeefnpes. Dev³eLee meceepeerkeÀjCe mebYeJele veener. eEmeie Je efceMeveN³eemeueeb[i³ee®³ee keÀUHeele oesve cegueer meeHe[u³ee. l³ee cegueeRvee meceepeeleerue keÀesCelee®e Jele&ve ÒekeÀej %eeleveJnlee. keÀejCe l³eeb®eer Deeblejef¬eÀ³ee ueeb[i³eeMeer nesleer. DevegkeÀjCeeletve ueeb[i³eeb®es Jele&ve l³eebveer DeelcemeelekesÀues. Heg{s eEmeie kegÀìgbyeer³eeb®ee Je l³ee cegueeR®ee mebHeke&À Deeu³eecegUs l³eeb®es ce³ee&efole ÒeceeCeele meceepeerkeÀ jCe
mebYeJe Peeues. SketÀCe meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³ee mebHeVe nesC³eemeeþer efMe#eCe Iesle Demeleevee mebHeke&À
(Contact)
Heeefnpes DeeefCe meceepe IeìkeÀele Deeblejef¬eÀ³ee DemeeJeer.
3. mJeerkeÀejMeeruelee :
meceepeerkeÀjCeemeeþer yeeuekeÀe®eer mJeerkeÀejMeeruelee cetueYetle ceeveueer peeles. Flej ÒeeC³eeHes#ee ner
mJeerkeÀejMeeruelee G®®ekeÀesìer®eer Demeles. ³ee ûenCe#ecelescegUs®e Yee4. YeemeceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle efMekeÀC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee YeekesÀu³eeÒeceeCes Yee

Page 94

94
DeeOeeefjle Òeeflemeeoeletve ngbkeÀej,ye[ye[Ces, oesve De#ejer Jeeke̳es DeeefCe ³ee ¬eÀceeves YeeYee1. neJeYeeJe Yee(Non-verbal Language)
2. ceewefKekeÀ YeeDeejbYeer yeeuekeÀeme neJeYeeJe YeeceewefKekeÀ YeeYeemeboYee&le mebHeke&À meeOeCes, ceeieCeer keÀjCes DeeefCe iejpeeb®eer HeefjHetleea kesÀueer peeles. Yeel³ee Yee5. efveef½e®e Deveg¬eÀce :
efMe#eCe DeeefCe meceepeerkeÀjCe ³eele SkeÀ efveef½ele mJeªHee®ee Deveg¬eÀce Demelees. ³ee Deveg¬eÀceevegmeej
efMe#eCe Je meceepeerkeÀjCee®ee Heg{®ee ìHHee ieeþuee peelees. yeeuekeÀ SkeÀoce mebJeeo meeOele veener DeeefCe leMeerDeHes#eener keÀjlee ³esle veener. ³eeHetJeea meebefieleu³eeÒeceeCes yeeuekeÀ ngkeÀej osles. veblej ye[ye[ keÀjles DeeefCe Heg{sMeyoes®®eej keÀªve Jeeke̳ej®evee keÀjles. MeejerefjkeÀ lemes®e ceeveefmekeÀ efJekeÀemeelener Demee Deveg¬eÀce Demelees.yeeuekeÀeuee efMe#ekeÀ ÒeLece jsDeelcemeele kesÀuee peelees. ³ee®e jerleerves Jele&ve ÒekeÀeje®es efMe#eCe osC³eele ³esles.
meceepeerkeÀjCeele efMekeÀC³ee®ee Deveg¬eÀce DeeefCe keÀeU meowJe ue#eele Iesleuee peelees. pemes GYes
jenC³ee®eer #ecelee Deeu³eeveblej ®eeueCes DeeefCe ®eeueC³eele Òeieleer Peeu³eeveblej OeeJeCes Fl³eeoer.
6. efMemle :
meceepeerkeÀjCe ³eesi³e ÒekeÀejs nesC³eemeeþer ceelee Je Flej meom³e yeeuekeÀeme Jele&vee®eer efMemle ueeJeleele.
efMemle cnCepes meceepe DeHesef#ele Jele&ve keÀjC³ee®eer He×leer nes³e. lemes Heeefnues lej yeeuekeÀe®es Jele&ve mJewjDemeles. l³eeme efMemleer®ee DeYeeJe Demelees. ner efMemle cetuecet$e efJemepe&veeÒeceeCes Òel³eskeÀ #es$eele Demeles.yeeuekeÀeme l³eeuee Jeeìsue l³ee ÒeceeCes Jeeiet efoues peele veener. ceelee l³eeuee efMemle efMekeÀefJeles. Yeespeve keÀmesmunotes.in

Page 95

95
keÀjeJes, keÀesCel³ee nelee®ee GHe³eesie keÀjeJee, KeeC³ee®eer He×leer keÀMeer DemeeJeer, ³ee meejK³ee ueneve-ueneveieesäeR®es keÀìe#eeves efvejer#eCe keÀªve l³eeuee efJeefMeäHe×leer Deelcemeele keÀjC³eeme efMekeÀefJeles. efMemleercegUsJele&ceeve met$eye×lee ³esles. iejpeeb®³ee Hetleeayejesyej®e Deeblejef¬eÀ³eslener efMemleer®es cenÊJeHetCe& ³eesieoeve Demeles.
7. DeekeÀeb#ee ªpeefJeCes :
meceepeerkeÀjCee®es cenÊJee®es GefÎä cnCepes yeeuekeÀe®³ee ceveele DeekeÀeb#ee ªpeefJeCes ns nes³e. DeekeÀeb#ee
ner ÒeecegK³eeves YetefcekesÀMeer mebyebefOele Demeles. l³ee kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®³ee DeeefCe J³eeHekeÀ¢äîee meceepee®³eeceeveefmekeÀles®es ÒeefleeEyeye DeekeÀeb#eeletve Gceìles. Jej®³ee Jeiee&leerue ueeskeÀebHes#ee Keeue®³ee Jeiee&leerue DeekeÀeb# es®eer
HeeleUer efvecve Dee{Ules. Menjer mecegoe³eeleerue ueeskeÀeb®³ee leguevesle ûeeceerCe Yeeieele DeekeÀeb#ee efYeVeÒekeÀej®eerDemeles. DeeefoJeemeer mecegoe³eele ³ee®ee JesieUe efJe®eej keÀjC³eele ³esle Demes. Goe. cegueeves Oee[meeryeveeJes, ®eebieueer JeeÐes JeepeJeeJeerle F.
meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle yeeuekeÀeMeer keÀe³ee&eqvJele Demeuesu³ee Deeblejef¬eÀ³esletve l³eeb®³ee ceveele DeekeÀeb#ee
efvecee&Ce keÀjerle Demeleevee mebYee8. YetefcekeÀe efMe#eCe :
meceepeerkeÀjCeeletve ³egJekeÀeves YetefcekeÀe ³eesi³e ÒekeÀejs JeþefJeu³ee Heeefnpesle cnCetve efMe#eCe osC³eele
³esles. keÀejCe ³egJekeÀeme DeveskeÀ YetefcekeÀe JeþJee³e®³ee Demeleele. ³ee Òel³eskeÀ YetefcekesÀMeer mebyebefOele DeHes#eeDemeleele. l³ee DeHes#eeb®eer HeefjHetleea keÀMee ÒekeÀejs keÀjeJeer ³ee®es efMe#eCe-ÒeefMe#eCe DeeJeM³ekeÀ Demeles. [e@keÌìj®e er
YetefcekeÀe JeþefJeC³eemeeþer JewÐekeÀer³e ceneefJeÐeeue³eeleerue efMe#eCe DeeJeM³ekeÀ Demeles. MeslekeÀjer DeeHeueer Yetefceke Àe
JeþefJelees lesJne DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe ÒeeHle kesÀuesues vemesuener, Hejbleg l³eeme l³ee®³ee Je Flejeb®³ee DevegYeJeeletvekeÀMeer YetefcekeÀe Heej Hee[eJeer ³ee®es %eeve Demeles. efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeletve mebHeVe nesl es
lej ie=efnCeer®eer YetefcekeÀe efle®³ee DevegYeJee®es DeeOeejs meekeÀejueer peeles. meejebMe, meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esleYetefcekesÀ®es efMe#eCe DeefleMe³e DeeJeM³ekeÀ ceeveues peeles. ³egJekeÀ DeeefCe ³egJeleer Deveg¬eÀces efHelee DeeefCe ceeles®e e
DeeoMe& þsJetve YetefcekeÀeb®es DeblejerkeÀjCe keÀjleele. og³³ece mecetnele YetefcekeÀe JeþefJeleele efMe#eCe I³eeJes ueeieles.Goe. mebieCekeÀ lep%eeb®eer YetefcekeÀe mebieCekeÀe®³ee efMe#eCeeefMeJee³e Heej Hee[lee ³esCes DeMeke̳e Deens.
9. meeceeefpekeÀ cetu³es DeeefCe ÒeceeCekesÀ :
Dee@ieyeve&®³ee celes, meceepeerkeÀjCe cnCepes l³ee meceepeeleerue cetu³e DeeefCe ÒeceeCekeÀevegmeej Jele&ve
keÀjCes nes³e. Òel³eskeÀ meceepee®eer SkeÀ efJeefMeä mebmke=Àleer Demeles. mebmke=Àleerle %eeve, efJeéeeme, cetu³es JeÒeceeCekeÀeb®ee DebleYee&Je neslees. ³ee mebmke=Àleerleerue IeìkeÀeÒeceeCes J³ekeÌleer Jele&ve keÀjC³eeme efMekeÀles. meceepemeom³e ne meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee Heg{®³ee efHe{erkeÀ[s Deeblejef¬eÀ³esletve meb¬eÀefcele keÀjleele. meceepe meom³eebveerl³eevegmeej Jele&ve kesÀues Heeefnpes. ner meeLe& DeHes#ee l³eeb®³eekeÀ[tve keÀjC³eele ³esles. meceepeerkeÀjCeele ns keÀe³e&mebHeVe nesles. SketÀCe meceepeerkeÀjCeemeeþer cetu³es Je ÒeceeCekeÀevegmeej JeeieCes meceepeIeìkeÀebvee efMekeÀefJeuespeeles.
munotes.in

Page 96

96
10. keÀewMeu³e ÒeeHleer :
meceepeerkeÀjCeele meceepe meom³eebvee leebef$ekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ keÀewMeu³es efMekeÀefJeueer peeleele.
keÀejCe l³ee efMeJee³e YetefcekeÀebvee v³ee³e oslee ³esCeej veener. YetefcekeÀe efMe#eCe kegÀìgbyeeletve osC³eele ³esles. l³eeYetefcekeÀe kegÀìgbye DeeefCe veelesJeeF&keÀeb®³ee meboYee&le Demeleele. Hejbleg FbefpeveerDej eEkeÀJee [e@keÌìj eEkeÀJee Meeðe %eeb®eer
YetefcekeÀe Heej Hee[C³eemeeþer Deveg¬eÀces DeefYe³eebef$ekeÀer ceneefJeÐeeue³e, JewÐekeÀer³e ceneefJeÐeeue³e, efJe%eeve mebmLe sle
efMe#eCe IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. GÊece peerJeve peieC³eemeeþer keÀewMeu³e ÒeeHleer®eer iejpe Deens. keÀewMeu³eskegÀCeeueener pevcele: efceUle veenerle ner efMe#eCe Òeef¬eÀ³esletve ÒeeHle keÀjeJeer ueeieleele.
11. He³ee&JejCee®es %eeve :
DeeOegefvekeÀ keÀeUele He³ee&JejCee®³ee %eevee®eer efvekeÀ[ meejKeer Jeeìle Deens. He³ee&JejCeele Yetceer,
peueJee³et, peueÒeJeen, HeMegHe#eer, Je=#e Fl³eeoer IeìkeÀebyejesyej efvemeiee&leerue yeoueeb®ee meceeJesMe neslees.meceepemeom³e YeewieesefuekeÀ He³ee&JejCeele peerJeve J³eleerle keÀjleele. l³eele keÀener DeekeÀeqmcekeÀ yeoue Ie[leele.pJeeueecegKeer, JeeoUs, YetkebÀHe, lmegveeceermeejKeer mebkeÀìs ceeveJeer peerJeve GOJemle keÀjleele. Deepe He³ee&JejCeÒeotDeMee ÒekeÀejs meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle efMe#eCee®es cenÊJeHetCe& ³eesieoeve Demeles. efMe#eCeeefMeJee³e
meceepeerkeÀjCee®ee efJe®eej keÀjlee ³esle veener. ûeeceerCe meceepeeleerue efJeue#eCe efvej#ejlee efveHeìtve keÀe{tveDeeOegefvekeÀ %eevee®eer Je mebmke=Àleer®eer iebiees$eer ûeeceerCe meceepeeHe³e¥le vesueer Heeefnpes. ³ee®emeeþer meJe¥keÀ³eespevee, ³eesi³e ³eb$eCee, efMe#eCe Òemeejemeeþer DeeOegefvekeÀ meeOeveeb®ee JeeHej, DeeefLe&keÀ HeeþyeU Je ÒeefMeef#eleefMe#ekeÀ ³ee mebyebOeer efJeMes7.7 mJeeO³ee³e
1. efMe#eCee®ee DeLe& meebietve efMe#eCee®es ÒekeÀej mHeä keÀje.
2. efMe#eCee®eer meJe&meeceev³e GefÎäs meebiee.
3. efMe#eCeeleerue keÀe³ee&®es mHeäerkeÀjCe keÀje.4. jeä^er³e peerJeveeleerue efMe#eCee®eer keÀe³ex mHeä keÀje.5. meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esleerue efMe#eCee®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.6. meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle efMe#eCee®es cenÊJe meebiee.
♦ ♦ ♦munotes.in

Page 97

97
8
menkeÀej – mebkeÀuHevee – Jewefµeäs – mJeªHe – J³eeHleer – cenÊJe
Heeþe®eer ªHejs8.0 Heeþe®es GÎsµe8.1 ÒeemleeefJekeÀ8.2 menkeÀeje®eer mebkeÀuHevee8.3 menkeÀeje®eer Jewefµeäss8.4 menkeÀeje®es mJeªHe
8.5 menkeÀeje®eer J³eeHleer
8.6 menkeÀeje®es cenÊJe8.7 menkeÀeje®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleer} cenÊJe8.8 menkeÀeje®es HeÀe³eos8.9 mJeeO³ee³e
8.0 Heeþe®es GÎsµe
- menkeÀeje®eer mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.- menkeÀej®eer Jewefµeäss DeY³eemeCes.- menkeÀeje®es mJeªHe mecepeeJetve IesCes.- menkeÀeje®eer J³eeHleer DeeefCe cenÊJe DeY³eemeCes.- menkeÀeje®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleer} cenÊJe peeCetve IesCes.
- menkeÀeje®es HeÀe³eos mecepeeJetve IesCes.
8.1 ÒeemleeefJekeÀ
menkeÀeje®eer mebkeÀuHevee efJe®eejele Iesleevee “efJeveemenkeÀej venebr G×ej, SkeÀceWkeÀe mene³³e keÀª
DeJeIes Oeª megHebLes ” ner efJeOeeves DeeHeCe efve³eefceleHeCes jepekeÀejCeer, DejepekeÀejCeer J³ekeÌleeR®³ee leeW[tve
SskeÀlees. ³ee Jeeke̳eeb®ee J³eeJeneefjkeÀ DeLe& meJee¥veer SkeÀef$ele ³esTve meceeveles®³ee YeeJevesletve keÀe³e& kesÀu³eememJele:®ee, meceepee®ee, He³ee&³eeves jeä^e®ee efJekeÀeme nesF&} Demee®e efveIelees. menkeÀe³e& cnCepes SkeÀ$e jentveSkeÀefJe®eejeves keÀe³e& keÀjCes ns leÊJe ceeveJeer peerJeveeµeer Del³eble efveieef[le Deens. keÀejCe ceeveJe ne meceepeµeer}munotes.in

Page 98

98
ÒeeCeer Demetve meceepeele SkeÀesHee keÀªve jenlees. SkeÀceskeÀeb®³ee megKeog:Keele menYeeieer nesTve peerJeveJ³eleerle keÀjlees. menkeÀe³e& cnCepes®e menkeÀej. Hejbleg menkeÀej ns leÊJe KetHe®e J³eeHekeÀ Deens.
menkeÀej cnCepes SkeÀceskeÀeb®³ee menkeÀe³ee&ves SkeÀ$e keÀece keÀjCes. J³ekeÌleer meceepeµeer} ÒeeCeer Deens
DeeefCe meceepeele jenlees. l³eecegUs J³ekeÌleer®³ee meeceeefpekeÀ DeeefCe mebmke=Àleer®ee Fefleneme ne menkeÀeje®eeDeeefCe menkeÀe³ee&®ee Fefleneme Deens. DeeOegefvekeÀ menkeÀej ®eUJeU ner Fbi}b[ceOeer} 18J³ee µelekeÀeleer}DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleercegUs Go³eeme Dee}er, Demes ceeve}s peeles. DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleercegUs Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemL ee
Go³eeme Dee}er. µees³ee meJee¥vee He³ee&³e cnCetve menkeÀej ®eUJeUer®ee Giece Pee}e.
menkeÀeje®³ee meboYee&le JesieJesieȳee lep%eebveer DeeHe}er YetefcekeÀe J³ekeÌle kesÀ}er Deens. Devexmì Hee@F&meve
³eeb®³ee celes ‘menkeÀej ne mJeªHeeves meceepeJeeo Deens. ’ }sefveve ³eeb®³ee celes, ‘HeÀkeÌle menkeÀeje®eer Jee{
meceepeJeeoemeejKeer®e Deens ’, menkeÀej DeeefCe meceepeJeeo ³eeceOeer} YetefcekeÀe oesve efJeOeeveeb®³ee ceeO³eceeletve
mHeä nesleele. ner YetefcekeÀe cnCepes meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe ne meceepeJeeoe®ee GÎsµe Demelees. meceepeJeeoelemekeÌleer DeefmlelJeele Demeles. menkeÀej ®eUJeU ner Sseq®íkeÀ mebIeìvee Demeu³eecegUs mekeÌleer}e lesLes JeeJevemelees. meceepeJeeoele Keepeieer mebHeÊeer®es G®®eeìve nesles. menkeÀej Keepeieer mebHeÊeer Jee{efJeC³eeme ceev³eleeoslees. menkeÀejer mebmLesceO³es ûeenkeÀ DeLeJee keÀce&®eejer mJele:®e mebmLes®es cee}keÀ Demeleele. les J³eJemee³ekeÀjleele. menkeÀejer mebmLeeb®es keÀecekeÀepe megª Peeu³eeveblej Flej J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLeebÒeceeCes Flej J³ekeÌleeRveeÒeJesµee®eer oejs yebo vemeleele. }e³ekeÀ DeeefCe Hee$e J³ekeÌleeRvee ÒeJesµe kesÀJnener efo}e peelees.
menkeÀeje®eer ®eUJeU ner meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®eer DeeefCe megmebmke=ÀleHeCee®eer ®eUJeU mecepe}er
peeles. menkeÀej cnCepes SkeÀ$e keÀece keÀjCes. ceeveJeer peerJeveeFlekesÀ®e menkeÀeje®es leÊJe Òee®eerve Demeu³eevesDeeOegefvekeÀ megmebmke=ÀleHeCee®ee Fefleneme cnCepes menkeÀeje®ee Fefleneme nes³e. ³ee meboYee&le keÀener lep%eebveerl³ee®eer celes Heg{er}ÒeceeCes ceeb[}er Deensle.
1) efJe%eeveeves ns efme× kesÀ}s Deens keÀer ceeveJe peeleer®es DeefmlelJe Je meewK³e ns Òesce DeeefCe menkeÀe³e&
³eeceOetve®e Deens – cee@ìsi³et
2) meeceeefpekeÀlee ne menDeefmlelJeeSJe{e®e cenÊJee®ee efvemeiee&®ee efve³ece Deens. ns p³eebvee meeceeefpekeÀ
peerJevee®es HeÀe³eos mecepeleele l³eeb®³eeletve DeefleOetle& Je G×ì vesnceer JeieU}s peeleele. HejmHej ceoleerefµeJee³eceeveJeer meceepe ne SkeÀe efHe{erle pesJe{s Dee³eg<³e Demeles lesLeHe³e¥le meg×e efìketÀ µekeÀle veener. – efÒevme Heerìj
¬eÀeHeesìkeÀerve
3) Dee¬eÀcekeÀ mHeOexletve ceeveJe meceepee®eer Gl¬eÀebleer Pee}er vemetve menkeÀejelcekeÀ mHeOexletve ceeveJe
meceepee®eer Gl¬eÀebleer Pee}er Deens. – [eefJe&ve
4) menkeÀej ns efveefce&leer®es peeieeflekeÀ DeJepeej Deens. – F&. Deej. yeesJesve
5) menkeÀej ner peieeleer} Del³eble DeJeIe[ DeeefCe meeQo³e&mebHeVe keÀ}e ceeve}er Deens.munotes.in

Page 99

99
6) mHeOee& veener lej menkeÀej ne YeefJe<³ekeÀeUeleer} HejJe}er®ee Je Òeieleer®ee µeyo Deens.
7) meceeve GÎsµe Je meceeve efJe®eejeves, keÀe³e&#ecelesves DeeefCe GÊece ÒekeÀejs legcner legce®es keÀe³e& keÀª
µekeÀlee.
Jejer} meJe& efJeOeeves menkeÀeje®³ee GlHeÊeerHeCee®³ee meboYee&le Òel³e#e Jee DeÒel³e#eHeCes efveieef[le
Deensle. menkeÀeje®ee Fefleneme ne DeeOegefvekeÀ megmebmke=ÀleHeCee®ee Fefleneme mecepe}e Deens. 18J³ee µelekeÀeleer}DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleercegUs Yeeb[Je}µeener DeeefCe efJe8.2 menkeÀeje®eer mebkeÀuHevee
1) meceeve DeeefLe&keÀ GefÎä meeOeC³eekeÀefjlee meceeve iejpe DemeCeeN³ee DeveskeÀ J³ekeÌleer mJeKegµeerves p³ee
®eUJeUerle meeceer} nesleele l³eeme menkeÀej Demes cnCeleele. – Jner. S}. cesnlee.
2) menkeÀej ne mebIeìves®ee Demee ÒekeÀej Deens, p³eeceO³es J³ekeÌleer mJes®ísves DeeefCe ceeveJe cnCetve SkeÀ$e
³esleele DeeefCe meceeveles®³ee leÊJee®³ee DeeOeejs DeeHe}s DeeefLe&keÀ efnlemebyebOe megOeejleele – nsvjer
keÀ@uJnì&
3) menkeÀej ner mJele: GHe³eesie keÀjCeeN³eebveer mLeeHeve DeeefCe efve³ebef$ele kesÀ}s}er mebmLee Deens. ³ee
mebmLesceO³es }eskeÀµeener®es efve³ece HeeU}s peeleele. ner mebmLee meYeemeoeb®eer DeeefCe meceepee®eer mesJeekeÀjles – Òee. Hee@} }@cyeì&
4) DeeHeu³ee meYeemeoe®es efnle peesHeemeC³eemeeþer menkeÀej leÊJeeJej mLeeHeve kesÀ}s}er mebmLee cnCepes
menkeÀejer mebmLee nes³e – Yeejleer³e menkeÀej keÀe³eoe, 1912
5) meb³egkeÌle J³eeHeej keÀjC³ee®³ee GÎsµeeves ogye&}ebveer efvecee&Ce kesÀ}s}er ner menkeÀej SkeÀ mebIeìvee Demetve
efle®ee keÀejYeej efve:mJeeLe&HeCes Deµee DeìeRJej ®ee}lees keÀer, meYeemeolJee®eer keÀle&J³es mJeerkeÀejC³eemele³eej DemeCeeN³eebvee l³eebveer mebmLesµeer kesÀ}su³ee J³eJeneje®³ee ÒeceeCeele }eYeele menYeeie efceUlees– Òee. meer. Deej. kesÀ.
6) menkeÀej ner SkeÀ He×leer Deens. ³eeHes#ee l³eele DeefOekeÀ keÀener lejer Deens. Ûo³e Je cevee}e DeeJeenve
– Sce. [eef}¥ie
7) mebIeìvesves HeefjCeecekeÀejkeÀ kesÀ}s}s mJeeJe}byeve cnCepes menkeÀej nes³e. GÊece µesleer, GÊece J³eJemee³e
Je GÊece jenCeerceeve ner menkeÀeje®eer leerve leÊJes Deensle. – mej nesjsme H}@kesÀì
8) menkeÀej cnCepes SkeÀlee, }eskeÀµeener mecelee DeeefCe mJeeleb$³e ³ee leÊJeeJej DeeOeeefjle meeceeefpekeÀ
mebIeìvee nes³e – [yu³et. Heer. Je@ìkeÀervemunotes.in

Page 100

100
9) “ The theory of Co-operation states very briefly that an isolated
and powerless individual can by association with others & moraldevelopment & mutual support obtain in his own degree, thematerial advantages available to welht and powerful persons &thereby develop himself to the fullest extent of his abilities” –
Edward Maclagan Committee Report- 1914.
menkeÀej leÊJe%eeve Demes Deens keÀer, SkeÀekeÀer, ogye&} J³ekeÌleer}e Flejebµeer menkeÀe³e& keÀªve HejmHejmeene³³eeb®³ee Je veweflekeÀ efJekeÀemee®³ee DeeOeejs meOeve Je meyeU J³ekeÌleeRvee GHe}yOe Deme}s}s YeeweflekeÀ}eYe mJele:meeþer efceUefJelee ³esT µekeÀleele DeeefCe J³ekeÌleer®³ee vewmeefie&keÀ #eceles®ee efJekeÀeme meeOele.– S[Je[& ce@keÌ}@ieve meefceleer -1914
10) menkeÀejer mebmLee ner J³eeqkeÌlemecetneb®eer efkebÀJee meceepee®eer Deµeer mebIeìvee Deens keÀer, p³ee mebIeìves®³ee
meYeemeoeb®es DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer HejmHej meene³³e DeeefCe veHe̳ee®esG®®eeìve ³eeJej DeeOeej}s}e GÐeesie efkebÀJee J³eJemee³e mLeeHeve kesÀ}e peelees l³eeÜejs meceepee®³eemeeceev³e DeeefLe&keÀ iejpeeb®eer Hetle&lee nesles. – Heer. F&. efJejeceve
11) menkeÀej cnCepes meeceeefpekeÀ Deeµe³e Deme}s}er DeLe&He×leer nes³e – Heer.S®e. ke@Àme}ceve
12)“meecegoeef³ekeÀ, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ iejpee DeeefCe DeHes#eeb®³ee Hetleeameeþer mJes®ísves
SkeÀ$e Dee}su³ee J³ekeÌleeR®³ee meb³egkeÌle cee}keÀer®eer Je }eskeÀµeener He×leerves efve³ebef$ele kesÀ}er peeCeejermJee³eÊe mebmLee cnCepes menkeÀejer mebmLee. ” – [e@. F³eeve ce@keÀHeme&ve DenJee}
13) menkeÀej ner peieeleer} Del³eble DeJeIe[ DeeefCe meeQo³e&mebHeVe keÀ}e Deens – [e@. Sce. Heer. pe@keÀmed
14) menkeÀej ns efveefce&leer®es peeieeflekeÀ DeJepeej Deens. – Deej. yeesJesve
15) menkeÀejer mebmLee ³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ GefÎäs, meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve meeO³e
keÀjC³eemeeþer Òe³elvejle Deme}su³ee Je meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer menkeÀejer cetu³esDeyeeefOele jeKetve menkeÀejer leÊJeeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³eeJemeeef³ekeÀ mebIeìvee nes³e – ceb@®esmìj
keÀeBûesme – meHìWyej 1995
16) menkeÀej cnCepes mJes®ísves SkeÀef$ele Dee}su³ee J³ekeÌleeR®eer mebIeìvee Demetve DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&}ebveer
efvecee&Ce kesÀ}s}er DeeefCe efve:mJeeLeea YetefcekesÀletve meb³egkeÌle J³eJenejemeeþer mLeeHeve kesÀ}s}er ®eUJeUnes³e. ®eUJeUer®³ee ceeO³eceeletve mLeeHeve Pee}su³ee mebmLeeb®ee keÀejYeej menkeÀej leÊJeeJej®ee}efJeC³eele ³eslees. mebmLesle meYeemeo p³ee ÒeceeCeele J³eJenej keÀjleele l³ee ÒeceeCeele mebmLes®³ee}eYeele les menYeeieer nesleele.- [e@. iebieeOej efJe. keÀe³ebos-Heeìer}
17) ûeenkeÀebvee l³eeb®³ee DeeJe[erÒeceeCes DeeefLe&keÀ¢äse µeke̳e Demes} Fleke̳ee keÀceer efkeÀceleerle l³eeb®³ee
iejpesvegmeej cee} efkeÀbJee mees³eer GHe}yOe keÀªve osCes ne®e p³ee®ee GÎsµe Deens. Deµee GÐeesiee}emenkeÀejer GÐeesie cnCelee ³esF&}. ne GÎsµe Heej Hee[C³ee®eer nceer cnCetve ûeenkeÀ®e l³ee®es cee}keÀDemeCes, l³eeb®³ee J³eefleefjkeÌle Dev³e keÀesCeer cee}keÀ vemeCes ns DeeJeµ³ekeÀ Deens. – pesjer JetefNnmemunotes.in

Page 101

101
18) meb³egkeÌle Òe³elveebveer SkeÀ meceeve O³es³e ieeþC³eemeeþer SkeÀ$e Dee}su³ee J³ekeÌleeR®ee mecetn efkebÀJee ieì
cnCepes menkeÀej – meer. SHeÀ. eqmì^keÀ}b[
19) meb³egkeÌle Òe³elveebveer SkeÀ meceeve O³es³e ieeþC³eemeeþer SkeÀ$e Dee}su³ee J³ekeÌleeR®eer meeceeF&keÀ, DeeefLe&keÀ,
meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer mLeeHe}s}er mJe³ebµeeefmele meb³egkeÌle cee}keÀer®eerDeeefCe }eskeÀµeener He×leerves ®ee}Ceejer mebmLee Deens. – Dee³e. meer. S. 1995 ceB®esmìj ceOeer}
J³eeK³ee
20)
Co-operation is better way of life and in fact it is inevitable way
when we live in cowder community – Pandit Jawaharlal Nehru.
8.3 menkeÀeje®eer Jewefµeäss
menkeÀejemeeþer Fbûepeerle ‘Co-operation ’ne µeyo Deens. }@efìve Yeeoperare’ ³ee µeyoeHeemetve ‘Co-operation ’ µeyo le³eej Pee}e Deens. }@efìve Yeeoperare’ ³ee µeyoe®ee DeLe& SkeÀ$e keÀece keÀjCes Demee Deens. Jejer} meJe& lep%eeb®eer celes DeeefCe meefcel³eeb®³ee
DenJee}e®es leeeqÊJekeÀ o=efäkeÀesveeletve efJe®eejeb®es efJeµ}scesnlee ³eebveer menkeÀejekeÀ[s DeefOekeÀ J³eeHekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve Heeefnu³ee®es mHeä nesles, lej [e@. iebieeOej
keÀe³ebos-Heeìer} ³eeb®eer J³eeK³ee menkeÀeje®eer leÊJes mHeä keÀjCeejer cenÊJeHetCe& J³eeK³ee Deens.
ceeieer} J³eeK³eebJeªve menkeÀeje®eer Jewefµeäss Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.
1. menkeÀej ner keÀener J³ekeÌleeR®eer mebIeìvee Deens.2. DeeefLe&keÀ¢äse ogye&} IeìkeÀebveer SkeÀef$ele ³esTve menkeÀejer mebmLee mLeeHeve keÀªve menkeÀeje®ee
Hee³ee Ieele}e Deens.
3. menkeÀeje®eer mLeeHevee meb³egkeÌle menkeÀeje®eer mLeeHevee meb³egkeÌle J³eJenejeletve nesles.4. menkeÀejer mebmLes®ee keÀejYeej efve:mJeeLeea YetefcekesÀletve kesÀ}e peelees.5. menkeÀejer mebmLes®eer peyeeyeoejer meJe& meYeemeoebJej Demeles.
6. meYeemeoebvee l³eebveer mebmLesMeer kesÀ}su³ee J³eJeneje®³ee ÒeceeCeele }eYe efo}e peelees.
7. menkeÀej cnCepes mJes®ísves SkeÀef$ele Dee}su³ee J³ekeÌleeR®eer mebIeìvee Deens.8. DeeefLe&keÀ¢äse ogye&} IeìkeÀebmeeþer menkeÀej ®eUJeU GHe³eesieer Deens.9. meYeemeoebvee menkeÀejeceO³es meceeve opee& ÒeeHle neslees l³eeb®eer GefÎäs meceeve Demeleele. menkeÀejeceO³es
meceevelee cenÊJee®eer Deens.
10. menkeÀejeceO³es }eYeeHes#ee mJeeJe}byeve, mesJeeYeeJe Deeoer leÊJeebJej ÒeeOeev³e osC³eele ³esles.munotes.in

Page 102

102
11. menkeÀejceO³es veereflecetu³eebvee efJeµes12. menkeÀej cnCepes meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ HeefjJele&vee®eer ®eUJeU Deens.13. menkeÀejer mebmLes®ee cegK³e GÎsµe mebmLes®³ee meYeemeoeb®es DeeefLe&keÀ efnle peesHeemeCes.14. menkeÀejer mebmLes®ee keÀejYeej }eskeÀµeener He×leerves ®ee}lees DeeefCe SkeÀ J³ekeÌleer SkeÀ cele ns leÊJe
HeeU}s peeles.
15. Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLes}e He³ee&³e cnCetve menkeÀej ®eUJeU Go³eeme Dee}er. ceesþîee ÒeceeCeele
Jee{}er.
16. menkeÀeje®³ee ceeO³eceeletve meYeemeoeb®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme neslees / nesT µekeÀlees.
17. menkeÀej ®eUJeUer®³ee ceeO³eceeletve meYeemeoebvee ye®ele, DeeefLe&keÀ keÀeìkeÀmej ³eeb®eer efµekeÀJeCe
osC³eele ³esles DeeefCe ner efµekeÀJeCe Òel³e#e DevegYeJeeletve efceUles.
18. menkeÀej ®eUJeU ner ceeveJeefveefce&le ceeveJeefnlee®eer ®eUJeU Deens.19. menkeÀejeceO³es meYeemeoeb®eer peele, Oece&, HebLe, iejerye, Þeerceble Demee YesoeYeso keÀjC³eele ³esle
veener.
20. menkeÀej ne Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLee DeeefCe meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLee ³eebvee pees[Ceeje cenÊJeHetCe&
DeeefLe&keÀ ogJee Deens.
21. menkeÀej meboYee&le DeveskeÀ ÒekeÀej®es keÀe³eos keÀe}evegªHe le³eej keÀjC³eele Dee}s Demetve, l³eeceO³es
HeefjefmLeleervegªHe yeo} keÀjC³eele Dee}s}e / Pee}s}e Deens.
³eeJeªve menkeÀej ner meJee¥keÀefjlee ®ee}Je}s}er ®eUJeU Demetve, l³eeceO³es ÒeeceeefCekeÀHeCee, meceeve
opee&, meceeve nkeÌkeÀ, SkeÀceskeÀebyeÎ} Deeoj Deeoer iegCeeb®ee meceeJesµe neslees. iejerye Je Þeerceble Demee YesomenkeÀejeceO³es kesÀ}e peele veener cnCetve®e menkeÀej ner peveles®eer ®eUJeU, DeeefLe&keÀ¢äse keÀcekegÀJeleJeiee&leer} J³ekeÌleer mJele:®eer peele, Oece&, HebLe efJemeªve meceeveles®³ee leÊJeeJej SkeÀef$ele ³esTve keÀe³e&keÀjleele. menkeÀej cnCepes Yeeb[Je}µeener Je meceepeJeeo ³eebvee pees[Ceeje megJeCe&ceO³e Deens. menkeÀeje®eeGiece ceeveJeer mebmke=Àleeryejesyej Pee}e Deens nsner keÀUles. menkeÀeje®ee DeLe& DeeefCe J³eeK³ee ³eeyeeyele Òel³eskeÀevesJesieJesieȳee Debieebveer efJe®eej kesÀ}s}e Deens nsner mHeäHeCes Dee{Utve ³esles.
8.4 menkeÀeje®es mJeªHe
menkeÀej ner ®eUJeU Deens. Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLes}e osC³eele Dee}s}e meceLe& He³ee&³e Deens.
menkeÀeje®eer efJeefJeOe iegCeJewefµeäss DeeefCe }#eCeebJeªve menkeÀej ®eUJeUer®es vescekesÀ mJeªHe Heg{er}ÒeceeCesmHeä keÀjlee ³esF&}.
1. menkeÀej ner J³ekeÌleeR®eer mebIeìvee :
menkeÀejer mebmLee mLeeHeve keÀªve DeeHeu³ee efnlemebyebOee®es j#eCe keÀjC³eemeeþer meceeve GefÎäeb®ee
DeeOeej meceepeeleer} keÀener J³ekeÌleer SkeÀef$ele ³esTve menkeÀejer mebmLee mLeeHeve keÀjleele. l³eecegUs menkeÀejner J³ekeÌleeR®eer mebIeìvee Deens. menkeÀejer mebmLes®es meYeemeolJe mJeerkeÀejC³eeyeeyele kegÀCeeJejner mekeÌleer keÀjleemunotes.in

Page 103

103
³esle veener. leLeeefHe SKeeoe meYeemeo mJes®ísves meYeemeolJee®ee l³eeie keÀª µekeÀlees. ³ee®ee®e DeLe& J³ekeÌleeR®eermebIeìvee DeeefCe J³eeqkeÌlemJeeleb$³e ³ee cegÐeebvee menkeÀej ³ee J³ekeÌleer®³ee mebIeìvesle cenÊJe efo}s}s Deens.
2. DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&} IeìkeÀebvee SkeÀef$ele DeeCeCeejer ®eUJeU:
meceepeeleer} DeeefLe&keÀ¢<ìîee ogye&} IeìkeÀebleer} J³ekeÌleer SkeÀ$e ³esTve menkeÀejer mebmLee mLeeHeve
keÀjleele. meYeemeo nesCeeN³ee J³ekeÌleer meceepeeleer} Þeerceble efkebÀJee Yeeb[Je}oej efkebÀJee ye[îee Demeeceervemeleele. meYeemeoeceO³es efJe®eej keÀjC³ee®eer HeeleUer, DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, Fl³eeoeRyeeyele O³es³e meejKesDemeles. meYeemeoeb®es GÎsµener meejKes®e Demeleele. l³eecegUs SkeÀef$ele Dee}su³ee meYeemeoebceO³es peele,Oece&, HebLe, Jeie&, O³es³e, Fl³eeoeRyeeyele SkeÀmeceevelee Demeles. menkeÀeje®es mJeªHe mHeä keÀjleevee ³eecegÐeeb®ee efJe®eej keÀjeJee }eielees.
3. }eYeÒeeHleerHes#ee meYeemeoeb®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme ns O³es³e :
menkeÀejeJ³eefleefjkeÌle J³eJemee³e mebIeìvesleer} Flej ÒekeÀejeble SkeÀ$e J³eeHeej, Yeeieeroejer DeeefCe
meb³egkeÌle Yeeb[Je}er Òeceb[UeceO³es }eYeÒeeHleer ne cenÊJee®ee GÎsµe Demelees. menkeÀejer mebmLee ne J³eJemee³emebIeìves®ee Demee ÒekeÀej Deens, p³eeceO³es }eYeÒeeHleer}e ieewCe mLeeve efo}s}s Deens. menkeÀejer mebmLes®³eemeYeemeoeb®ee meJee¥ieerCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ns menkeÀejer ns mebmLee keÀjC³ee®es ÒecegKe O³es³e Demeles. menkeÀejermebmLeebceO³es meYeemeoeb®³ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjCes, meYeemeoebvee JeepeJeer efkebÀceleerle ®eebieu³ee opee&®³eeJemlet GHe}yOe keÀªve osCes, meYeemeoeb®eer mesJee keÀjCes ³ee O³es³eebvee cenÊJe efo}s peeles. l³eecegUs }eYeÒeeHleerieewCemLeeve Demeles.
4. veereflecetu³eebvee cenÊJe :
menkeÀejer mebmLeebceO³es veereflecetu³eebvee cenÊJee®es mLeeve Deens, SJe{s®e veJns, lej menkeÀej ®eUJeU
veereflecetu³eebJej DeeOeeefjle Deens, ns ³ee ®eUJeUer®es cenÊJee®es Jewefµeäs Deens. }eYeÒeeHleer, efHeUJeCetkeÀ,HeÀmeJeCetkeÀ, cee}ele YesmeU keÀjCes, ûeenkeÀeb®eer GHes#ee keÀjCes, Keesìer ceeHes JeeHejCes Fl³eeoer yeeyeeRvee menkeÀej®eUJeUeRceO³es mLeeve efo}s peele veener.
5. meYeemeoebvee meceeve mebOeer :
DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&} IeìkeÀebleer} J³ekeÌleeRveer meceeve GefÎäebHeesìer mLeeHeve kesÀ}s}er menkeÀej ner
®eUJeU Demeu³eeves mebmLes®³ee meJe&®e meYeemeoebvee efJekeÀemee®eer meceeve mebOeer GHe}yOe nesles. meYeemeoebveemenkeÀe³e& keÀªve DeeefLe&keÀ¢<ìîee meµekeÌle keÀªve l³eeb®³ee peerJeveceeveele megOeejCee keÀjC³eele ceoleefceUles cnCetve menkeÀej ®eUJeUer®es meYeemeoebvee meceeve mebOeer ns Jewefµeäs cenÊJeHetCe& Deens DeeefCe menkeÀeje®esmJeªHe ner yeeye efJe®eejele I³eeJeer }eieles.
6. meYeemeoeb®es meceeve O³es³e Je GefÎä :
keÀesCeleerner SkeÀ J³ekeÌleer mJeÒe³elveeves HeÀej ceesþer Òeieleer keÀª µekeÀle veener. keÀejCe Òeieleer®³ee
ceeiee&leer} De[LeUs l³ee J³ekeÌleerme menpeHeCes Heej Hee[lee ³esle veenerle. l³eecegUs menkeÀejer mebmLee ne DemeeÒekeÀej Deens keÀer, ogye&} IeìkeÀebleer} J³ekeÌleer meceeve O³es³e meceesj þsJetve SkeÀ$e ³esleele. l³eeb®³ee Òeieleer®esGefÎä veereflecetu³eebJej DeeOeeefjle mebyebOeeletve meeO³e nesles. cnCetve menkeÀeje®es mJeªHe efJe®eejele Iesleevee³ee GefÎäeme cenÊJe efo}s peeles.
munotes.in

Page 104

104
7. mJeeJe}byeve DeeefCe mesJee :
menkeÀej ³ee®ee DeLe& menkeÀe³e& Demee Demetve SkeÀceskeÀebvee meene³³e keÀjCes, meYeemeoebvee mJeeJe}byevee®ee
ceeie& oeKeefJeCes, veereflecetu³eeb®ee efJe®eej keÀªve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeebmeeþer Òe³elve keÀjCes, lemes®e l³eeb®³eeDeeefLe&keÀ peerJeveceeveele Jee{ keÀjC³eemeeþer l³eebveer Gef®ele DeeefCe JeepeJeer ojeves mesJee GHe}yOe keÀªve osCes.³ee meJe& ÒekeÀejebletve meYeemeoeb®es DeeefLe&keÀ efnle peesHeemeCes, l³eeb®³ee Òeieleer®es efJekeÀemee®es oej GIe[s keÀªveosCes ne®e ³eebceeieer} cenÊJee®ee GÎsµe Demelees. menkeÀeje®es mJeªHe mHeä keÀjleevee mJeeJe}byeve Je mesJes®eeefJe®eej keÀjeJee }eielees.
8. Jew³eeqkeÌlekeÀ mJeeLee&Hes#ee meecetefnkeÀ efnleeme ÒeeOeev³e :
menkeÀej ®eUJeUerle SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ J³ekeÌleer SkeÀ$e ³esleele. l³eeb®es O³es³e DeeefCe GÎsµe meejKes
Demeu³eeves meJe& meYeemeo meecetefnkeÀ O³es³eeme ÒeeOeev³e osleele. meYeemeoeb®es meecetefnkeÀ O³es³e ns J³eeqkeÌleefJekeÀemeefkebÀJee meYeemeo efJekeÀemeeJej®e DeeOeeefjle Demeles. l³eecegUs meYeemeoebvee Jew³eefkeÌlekeÀ mJeeLee&®ee efJe®eejkeÀjC³ee®eer iejpe He[le veener. leLeeefHe Jew³eefkeÌlekeÀ mJeeLe& DeeefCe meecetefnkeÀ O³es³e ³eebceO³es Òeµve GodYeJe}e,lej meYeemeoeme Jew³eefkeÌlekeÀ efnle otj keÀjeJes }eieles.
9. meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve :
Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLesleer} oes®eUJeUerme meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es ÒecegKe nl³eej ceeve}s Deens. meceeve GefÎäHetleea, veereflecetu³ee®eer peesHeemevee,DeeefLe&keÀ efJemebOeer, Fl³eeoerbcegUs menkeÀej ®eUJeU ner meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®eer ®eUJeU ceeve}er peeles.
10. ceO³emLeeb®es G®®eeìve:
GlHeeefole Jemlet ûeenkeÀebHe³e¥le Heesnes®eefJeC³eemeeþer efJelejCee®es DeveskeÀ ceeie& Deensle. ³ee meJe& ceeiee¥ceO³es
ceO³emLeeme Devev³emeeOeejCe cenÊJe ÒeeHle Pee}s}s Deens. GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eebceO³es ³ee ceO³emLeeb®esÒeeyeu³e Deens. ceO³emLe l³eeb®³ee mesJes®ee ceesyeo}e ceesþîee ÒeceeCeele Iesle Demeu³eeves ûeenkeÀebvee JemletJeepeJeer efkeÀceleerle efceUle veenerle. ceO³emLeeb®es DeveskeÀ oes11. }eskeÀµeener He×leerves J³eJemee³e mebIeìve :
menkeÀej ®eUJeU ner cet}le: }eskeÀµeener He×leerves keÀejYeej keÀjCeejer, J³eJemLeeHeve yeIeCeejer
®eUJeU / mebmLee Deens. Deeblejjeä^er³e Þece mebIeìves (
I.L.O.) ves meeceev³e ce³ee&efole meeOeves Deme}su³ee
J³ekeÌleeRveer mJes®ísves SkeÀef$ele ³esTve DeeHe}er meceeve GefÎäs meeO³e keÀjC³eemeeþer }eskeÀµeener He×leervesJ³eJemee³e mebIeìves®es efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer peer mebmLee efvecee&Ce kesÀ}er peeles, l³ee mebmLesme menkeÀejermebmLee Demes cnì}s Deens. }eskeÀµeener He×leerves J³eJemLeeHeve cnCetve J³eJemee³e mebIeìvesme cenÊJee®es mLeeveefo}s Deens.munotes.in

Page 105

105
12. Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLesme meceLe& He³ee&³e:
Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLesle Keemeieer #es$ee®ee ÒeYeeJe, J³eeqkeÌlemJeeleb$³e, Jew³eeqkeÌlekeÀ }eYeÒeeHleer,
mejkeÀejer OeesjCeeJej GÐeesieHeleeR®es Òeeyeu³e Demeu³ee®es efveoµe&veeme ³esles. l³eecegUs meJe&meeceev³e ûeenkeÀDeeefCe meceepeeleer} ogye&} IeìkeÀ ne GHesef#ele jenlees. meceepeele DeeefLe&keÀ efJe13. meceleeefOeefÿle mJeªHe:
meceepeeceO³es meceleeefOeefÿle JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjeJe³ee®es Demes}, lej menkeÀej ®eUJeUer®³ee
ceeO³eceeletve Demes JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjlee ³esles. Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLesleer} oes14. meceepeefnleefJejesOeer keÀe³e&jle mebmLeeb®es efvece&tmeve DeeefCe l³eemeeþer efµe#eCe Je Òeefµe#eCe :
meceepeele oesve Jeiee¥®es efnlemebyebOe vesnceer HejmHejefJejesOeer Demeleele. SkeÀ Jeie& ne keÀe³ecemJeªHeer
meceepeefnlee®³ee efJejesOeele keÀe³e&jle Demelees DeeefCe meceepee®³ee efJekeÀemeele De[LeUs DeeCelees. SJe{s®eveJns, lej l³eeb®³ee mebmLeemeg×e He×leµeerjHeCes l³eemeeþer keÀe³e&jle Demeleele. Deµee mebmLeeb®es efvece&t}vekeÀjC³ee®es keÀe³e& menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve ÒeYeeJeerHeCes keÀjlee ³esles. menkeÀejer mebmLeeb®es meYeemeol³eebvee ÒeeHle nesCeeN³ee efµe#eCe DeeefCe Òeefµe#eCee®³ee ceeO³eceeletve meceepeefJekeÀemee®es keÀe³e& keÀª µekeÀleele,cnCetve menkeÀeje®es mJeªHe yeIeleevee meceepeefnle efJejesOeer keÀe³e&jle mebmLeeb®es efvece&t}ve DeeefCe l³eemeeþerefµe#eCe Je Òeefµe#eCe ³ee cegÐeeb®ee Hejeceµe& I³eeJee }eielees.
Jejer} meJe& cegÐeeb®³ee DeeOeejs menkeÀeje®es mJeªHe mHeä nesles. µesJeìer “menkeÀej ner menkeÀe³ee&meeþer,
SkeÀceskeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer, veereflecetu³eebJej DeeOeeefjle Deme}s}er ®eUJeU Deens ” ns efJeOeeve
menkeÀeje®es mJeªHe mHeä keÀjC³eemeeþer Hegjsmes Deens.
8.5 menkeÀeje®eer J³eeHleer
J³eJemee³e mebIeìves®es SkeÀ} J³eeHeej, Yeeieeroejer mebmLee, meb³egkeÌle Yeeb[Je}er Òeceb[U DeeefCe menkeÀejer
mebmLee Demes ®eej ÒecegKe ÒekeÀej Deensle. menkeÀejer mebmLeeb®ee DeHeJeeo mees[u³eeme Flej meJe& J³eJemee³eÒekeÀej }eYeÒeeHleer}e cenÊJe osCeejs Demetve ns J³eJemee³e HeÀkeÌle }eYe DeeefCe }eYeÒeeHleermeeþer®e keÀjC³eele³esle Demeu³ee®es efveoµe&veeme ³esles. leLeeefHe menkeÀej ner SkeÀ ÒeJe=Êeer Deens. menkeÀejer ®eUJeU Deens. menkeÀejmeceepeeleer} DeeefLe&keÀ¢äîee keÀcekegÀJele Jeiee&leer} J³ekeÌleeRveer SkeÀef$ele ³esTve meYeemeoeb®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeDeeefCe GVeleermeeþer mLeeHeve kesÀ}s}er mebIeìvee Demeu³eeves menkeÀeje®³ee J³eeHleer®ee DeeHeCeebme efJe®eej keÀjeJee}eielees.munotes.in

Page 106

106
Fbi}b[ceOeer} DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleerletve efvecee&Ce Pee}su³ee Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLes}e He³ee&³e cnCetve
Fbi}b[ceOeer} efJeCekeÀejebveer je@µe[s} ³eeb®³ee vesle=lJeeKee}er ûeenkeÀ menkeÀejer Yeeb[eje®eer mLeeHeveepeerJeveeJeµ³ekeÀ Jemletb®ee meYeemeoebvee HegjJeþe keÀjC³ee®³ee GÎsµeeletve kesÀ}er DeeefCe DeeOegefvekeÀ menkeÀej®eUJeUer®ee Hee³ee Ieele}e. pece&veerceO³es µeguPes[sef}µe ³eeb®³ee menkeÀej He×leercegUs efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee efJeµeskeÀpe&HegjJeþe keÀjC³eemeeþer jHeÀe³ePeve menkeÀej He×leer mLeeHeve keÀjC³eele Dee}er nesleer. l³eecegUs Fbi}b[ceOeer}DeeefCe pece&veerceOeer} menkeÀej He×leer®es meceeve GefÎä Hetleeameeþer SkeÀef$ele ³esCes ns met$e Deens.
[svceeke&ÀceO³es ogiOeJ³eJemee³e ceesþîee ÒeceeCeeJej Demeu³eeves DeveskeÀ ogiOeefJekeÀeme menkeÀejer mebmLee
keÀe³e&jle Deensle. menkeÀej ³ee J³eJemee³e mebIeìves®ee ÒekeÀej peieeleer} DeveskeÀ osµeeble ÒeYeeJeer þj}e Deens.Demes cnìu³eeme ®egkeÀer®es þjle veener. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle menkeÀejeme efJeµes1. menkeÀejer yeBkeÀeb®es keÀpe& IesCes, Keeles GIe[Ces, peeceerveoej jenCes, Yeeie (
shares) Kejsoer IesCes.
2. menkeÀejer HeleHegjJeþe mebmLee mLeeHeve keÀjCes.3. ûeenkeÀ efJeefJeOe Jemlet Yeeb[eje®eer mLeeHevee keÀjCes.
4. yengÎsµeer³e menkeÀejer mebmLes®eer mLeeHevee keÀjCes efkebÀJee meYeemeo nesCes.
5. menkeÀejer ke=À10. ie=nefvecee&Ce keÀe³ee&meeþer menkeÀejer mebmLes®es keÀpe& IesCes.
11. menkeÀejer GHemee pe}efmeb®eve ³eespeves®es meYeemeo nesCes.12. menkeÀejer ªiCee}³es mLeeHeve keÀjCes.13. ke=ÀkeÀjCes.munotes.in

Page 107

107
16. ceefn}e menkeÀejer mebmLeebceOetve Jemlet Kejsoer keÀjCes.
17. efJeÐegle menkeÀejer mebmLes®es meYeemeo nesCes.18. menkeÀejer mebmLeebceO³es veeiejer HelemebmLee, yeBkeÀe, µesleer HelemebmLee, efJeHeCeve mebmLee, ûeenkeÀ Yeeb[ejs,
ogiOe J³eJemee³e mebmLee, kegÀkeÌkegÀìHee}ve mebmLee, ÞeefcekeÀ mebmLee, ûeenkeÀ Yeeb[ejs, HeeCeer Je JeerpeHegjJeþemebmLee, efJeefJeOe keÀe³e&keÀejer mesJee meesmee³eìer, efJeÐeeLeea ûeenkeÀ Yeeb[ej, Jevecebpetj mebmLee, yeebOekeÀecemenkeÀejer mebmLee, GHemee pe}efmeb®eve, Keleefveefce&leer, DeeefoJeemeer menkeÀejer mebmLee, metleefiejCeer,efJeCekeÀj mebmLee DeeefCe ceesìej JeenletkeÀ mebmLee F.®ee meceeJesµe Demeu³eeves menkeÀeje®eer J³eeHleer nerDeefleµe³e J³eeHekeÀ Demeu³ee®es efometve ³esles.
Òel³eskeÀ #es$eele menkeÀejer efµejkeÀeJe / ÒeJesµe Pee}s}e Demetve, ³ee mebmLee ÒeYeeJeerHeCes keÀe³e&jle
Deens. ne meJe& Yeeie menkeÀeje®³ee mebmLeeb®ee J³eeHleerµeer efveieef[le Deens. Deepe menkeÀejeves J³eeHe}s}s #es$eYeefJe<³eele DeefOekeÀ J³eeHekeÀ nesle peeF&} ³eele µebkeÀe veener.
8.6 menkeÀeje®es cenÊJe
Yeeb[Je}µeener DeLe&J³eJemLesle DeveskeÀ ÒekeÀej®es oesmeeOeveebJej ce³ee&efole J³ekeÌleer®ee DeefOekeÀej, DeeefLe&keÀ¢<ìîee ogye&}eb®es µeesDemeceeve efJelejCe F. Yeeb[Je}µeener J³eJemLesme He³ee&³e cnCetve menkeÀejeme cenÊJee®es mLeeve Deens. leLeeefHemenkeÀeje®es cenÊJe efJe®eejele Iesleevee De) DeeefLe&keÀ¢<ìîee cenÊJe. ye) meeceeefpekeÀ¢äîee cenÊJe. keÀ)µew#eefCekeÀ¢<ìîee cenÊJe. [) jep³e Je osµee®³ee ¢efäves cenÊJe. Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀªve cenÊJemHeä keÀjCes Gef®ele þjs}. menkeÀej®es cenÊJe Heg{er}ÒeceeCes –
De) DeeefLe&keÀ¢äîee cenÊJe: menkeÀeje®es DeeefLe&keÀ¢ä³ee cenÊJe Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esF&} –
1. menkeÀejer mebmLes®³ee meYeemeoebvee®e veJns, lej meceepeeleer} FlejebveeosKeer} JeepeJeer efkeÀceleerle
Jemlet ÒeeHle nesleele.
2. iejpesvegmeej peerJeveeJeµ³ekeÀ Jemletb®eer Kejsoer JeepeJeer ojeves keÀªve DeeefLe&keÀ¢äîee peerJeveceeve
Gb®eeJe}s peeles.
3. ceO³emLe efkeÀbJee meeJekeÀejeceeHe&Àle DeJeepeJeer ojeves keÀpe& ve Ieslee menkeÀejer HelemebmLee efkebÀJee
menkeÀejer yeBkeÀebletve µeemeveeves efjPeJn& yeBkesÀves efveef½ele kesÀ}su³ee J³eepeojeves keÀpe& efceUles.
4. efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee }Ieg DeeefCe kegÀefìjesÐeesieebvee menkeÀejer HelemebmLeebkeÀ[tve Gef®ele ojeves keÀpe&HegjJeþe
neslees.
5. mJele: Iej yeebOeCes efkebÀJee HeÌ}@ì IesCes ns Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es mJeHve Demeles. ns kesÀJeU menkeÀejer
ie=nefvecee&Ce mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve meekeÀej}s peeles.
6. ke=ÀìeUlee ³esles Je efHeUJeCegkeÀerme Hee³eyebo yemelees.munotes.in

Page 108

108
7. Keemeieer #es$eeleer} J³eeHeejer DeeefCe GlHeeokeÀeb®³ee cekeÌlesoejerme DeeUe yemeefJelee ³eslees.
ye) meeceeefpekeÀ¢ä³ee cenÊJe – menkeÀeje®es meeceeefpekeÀ¢äîee cenÊJe Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esles –
1. DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&} J³ekeÌleeRvee meeceeefpekeÀ¢äîee SkeÀ$e DeeCe}s peeleele.2. meceeve GefÎ<ìeb®³ee ceeO³eceeletve meeceeefpekeÀ efJekeÀeme neslees.3. DeeHeeHemeele HejmHej Òesce DeeefCe DeeHeg}keÀer efvecee&Ce kesÀ}er peeles.
4. meYeemeoebvee DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ¢äîee mJeeJe}byevee®ee ceb$e efµekeÀefJe}e peelees.
5. meceepeeme J³emeveeOeervelesHeemetve otj þsJe}s peeles.6. meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®es Dee³eespeve kesÀ}s peeles.7. meYeemeoebvee ye®eleer®eer DeeefCe keÀeìkeÀmejer®eer meJe³e }eJe}er peeles.8. meceepeele efJekeÀemee®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀªve Jee{erme }eJe}er peeles.9. meceepee®es veerefleOew³e& Jee{efJe}s peeles.
keÀ) µew#eefCekeÀ¢<ìîee cenÊJe – menkeÀeje®es µew#eefCekeÀ¢äîee cenÊJe Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esF&} –
1. efµe#eCe mebmLee mLeeHeve keÀªve meJe& ÒekeÀej®es efµe#eCe GHe}yOe keÀªve efo}s peeles.
2. meYeemeoebvee menkeÀeje®es }eskeÀµeener veereflecetu³eeb®es efµe#eCe efo}s peeles.3. meYeemeoebvee Òeefµe#eCe osTve l³eeb®³eele megmebmke=ÀleHeCee®eer YeeJevee Je=ef×biele kesÀ}er peeles.4. ceeveJeer veereflecetu³es peesHeemeC³ee®es DeeefCe mHeOee&efveefce&le Üspeeles.
[) jep³ee®³ee efkebÀJee osµee®³ee ¢äerves cenÊJe – menkeÀeje®es jep³ee®³ee efkebÀJee osµee®³ee ¢äerves cenÊJe
Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esF&} –
1. osµee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee meboYe& ne menkeÀej ®eUJeUerµeer pees[}e peelees.
2. menkeÀejeceO³es meceeveles®³ee leÊJeeJej efJekeÀemee}e cenÊJe efo}s peele Demeu³eeves mejkeÀejer OeesjCes
menkeÀejer mebmLeebvee DevegketÀ} jent µekeÀleele.
3. menkeÀeje®³ee ceeO³eceeletve DeveskeÀ mejkeÀejer ³eespevee ÒeYeeJeer He×leerves jeyeefJeC³eele ³esleele.4. mejkeÀejkeÀ[tve menkeÀejer mebmLeebvee ceesþîee ÒeceeCeele DeeefLe&keÀ ceole efo}er peeles.5. pevekeÀu³eeCeemeeþer mejkeÀejkeÀ[tve pes keÀe³e& DeefYeÒesle Deens, Hejbleg mejkeÀej}e keÀjlee ³esle veener,
Deµeer meJe& keÀe³ex menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve HetCe& kesÀ}er peeleele.
munotes.in

Page 109

109
8.7 menkeÀeje®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleer} cenÊJe
µeesceeO³eceeletve DeeJeM³ekeÀ l³ee mesJee GlHeeove neleer IesCes `vee veHeÀe vee leesìe' ³ee leÊJeeJej ®ee}efJeCes. meJe&
iejpetbvee cegkeÌle ÒeJesµe osCes, }eskeÀµeener He×leerves keÀejYeej ®ee}efJeCes ³ee cet}efme×ebleeJej menkeÀejer ®eUJeUDeeOeeefjle Deens. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle menkeÀejer ®eUJeUer®es mLeeve Je menYeeie Del³eble cenÊJee®eeDeens. osµee®³ee DeLe&J³eJemLesle, meceepeJeeoer meceepej®eves®³ee O³es³eevegmeej Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀGHe¬eÀceeyejesyej ,menkeÀejer DeLe&J³eJemLes®eener ceesþe Jeeìe Deens. menkeÀejer ®eUJeUerleer} menkeÀejer HeleHegjJeþeogiOeGlHeeove, meeKejGlHeeove, ke=ÀmenkeÀejer mebmLee DeeHeu³ee meom³eeb®³ee meeceeefpekeÀ iejpeebkeÀ[s Jee{l³ee ÒeceeCeele }#e Iee}t
}eieu³ee Deensle. yee}mJeemL³e Je Je=×ebmeeþer efoJemeYeje®eer keÀeUpeer IesCeeN³ee keWÀêe®eer mebK³ee efoJemeWefoJemeJee{le Deens. Deµee mebmLeebvee DeeJeµ³ekeÀ les DeLe&meene³³e Je megefJeOee HegjefJeC³ee®ee Òe³elve menkeÀejer ûeeceerCeJe veeiejer meceepeeceO³es ¬eÀer[emHeOee& DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®es Dee³eespeve keÀªve mebHetCe& meceepee®espeerJeve mece=× keÀª }eieu³ee Deensle.
DeeefLe&keÀ #es$eele efHeUJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee Jee{l³ee efJeIeelekeÀ ÒeJe=ÊeeRvee DeeUe Iee}C³ee®es DeeefCe
ûeeceerCe Yeeieeleer} }eskeÀeb®es efJeµesDeeHeeHeu³ee #es$eeceO³es menkeÀejeves mJele:®es mebIeìve efvecee&Ce kesÀ}s}s Deens. menkeÀejer mebmLee ³ee
mLeeefvekeÀ }eskeÀebveer efvecee&Ce kesÀ}su³ee Demetve menkeÀejele Deme}su³ee mebmLes®ee cee}keÀ cnCepes meYeemeones³e. mebmLes®ee keÀce&®eejerJeie& ne mLeeefvekeÀ Demetve l³eebvee mebmLes®³ee De[erDe[®eCeer Je mebmLes®³ee ye}mLeevee®eer®eebie}er ceeefnleer Demeles. Flej menkeÀejer mebmLeebyejesyej®e owvebefove iejpes®³ee mJe®í Je efveYexU JemletûeenkeÀebvee JeepeJeer efkeÀceleerle keÀµee ÒeeHle nesleer} ³eemeeþer ûeenkeÀ Yeeb[eje®³ee ceeO³eceeletve keÀener menkeÀejermebmLee keÀe³e&jle Deensle. megefµeef#ele }eskeÀeb®es Òeµve mees[efJeC³eemeeþer mebmLee keÀe³e& keÀjerle Deensle.
Deepe cenejeä^eceO³es meceepepeerJevee®³ee efJeefJeOe DebieebceO³es menkeÀej ®eUJeUerves HeoeHe&Ce kesÀ}s
Deens. ûeeceerCe µesleer mesJee, menkeÀejer mebmLee, ogiOeJ³eJemee³e mebmLee, µesleer, HeeCeerHegjJeþe mebmLee, menkeÀejermeeKej keÀejKeeves, megleefiejC³ee, efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee DeewÐeesefiekeÀ menkeÀejer mebmLee, ûeenkeÀ Yeeb[ejs, ie=nyeebOeCeermebmLee DeMee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee menkeÀejer mebmLee keÀe³e&jle Deensle.
Deepe DeeHeu³eekeÀ[s efJeµesmLeeve HeÀej ceesþs Deens. µesleer DeeefCe ûeeceerCe efJekeÀemee®eer peyeeyeoejer Deme}su³ee µeemevee®³ee keÀeceefiejerHes#eecenejeä^e®³ee ûeeceerCe efJekeÀemeele menkeÀejer ®eUJeUeR®ee efmebne®ee Jeeìe Deens. menkeÀejer ³eb$eCesÜeje Òel³e#eµeslekeÀN³ee®ee menYeeie ûeeceerCe efJekeÀemeele cenÊJee®ee þj}e Deens. µeemevee®³ee efJekeÀeme ³eespeveeb®ee HegjsHetjHeÀe³eoe IesC³eemeeþer menkeÀejer ³eb$eCee DeefOekeÀ GHe³eesieer þjles. pesLes menkeÀeje®ee DeYeeJe Demes} lej lesLes
munotes.in

Page 110

110
µeemevener DeHegjs He[les. µeemeveeves HetCe& kesÀ}su³ee efJekeÀeme ³eespeveeb®ee keÀener JesUe HeeþHegjeJee ve kesÀu³eevesDeµee ³eespevee YeefJe<³eeceO³es yebo He[leele. cnCetve ûeeceerCe Yeeieele menkeÀej ®eUJeU meceLe&HeCes GYeerjeefn}er Heeefnpes.
Heef½ece cenejeä^ele ieeJeeieeJeebletve efJeefJeOe keÀe³e&keÀejer µesleer mesJee mebmLee GÊecejerleerves keÀe³e& keÀjerle
Deensle. µeslekeÀjer meYeemeoeb®³ee meJe& ÒekeÀej®³ee iejpee menkeÀejer mebmLeebceeHe&Àle YeeieefJeC³ee®es keÀe³e& ³eemebmLee Heej Hee[erle Deensle. ûeeceerCe meceepeeceO³es Demes SkeÀner #es$e veener keÀer p³ee}e menkeÀej ®eUJeUervesmHeµe& kesÀ}s}e veener. µesleermeeþer Keles, DeewmesJee menkeÀejer mebmLeebceeHe&Àle HegjefJeu³ee peeleele. lemes®e DeuHe, ceO³ece Je oerIe& cegoleer®ee keÀpe&HegjJeþenerceesþîee ÒeceeCeele mesJee menkeÀejer mebmLeebceeHe&Àle kesÀ}e peelees. l³ee®eÒeceeCes ogiOeJ³eJemee³e Je GHemeeefmeb®eve³eespeveebÜejs µesleermeeþer HeeCeerHegjJeþe keÀjC³ee®es ceneve keÀe³e&ner menkeÀejer mebmLee®e keÀjerle Deensle. ietUGlHeeovekeÀjCeeN³ee µeslekeÀN³eemeeþer menkeÀejer iegNneU Iej, ceekexÀefìbiemeeþer Kejsoer-efJe¬eÀermebIe, menkeÀejer meeKejkeÀejKeeves Je GmeeHeemetve GHeHeoeLe& yeveefJeC³eemeeþer menkeÀejer Deke&ÀµeeUe, keÀeieo keÀejKeeves efkebÀJee efJeefJeOeGHe³eesieer jmee³eves le³eej keÀjCeejs keÀejKeevesner GYeej}s peele Deensle. µesleer}e meb}ive DeMee ÒekeÀej®eer³eb$eCee menkeÀejer leÊJeeJej Deepe JeeHej}er peele Deens. menkeÀej ®eUJeUerefµeJee³e ûeeceerCe Yeeieeleer}DemebIeefìle ogye&} Je íesìîee µeslekeÀN³eebvee mHeOex®³ee ³ee DeeOegefvekeÀ ³egieele Jeeì®ee} keÀjCes kesÀJeU Deµeke̳ePee}s Demeles cnCetve menkeÀej ®eUJeU ne µesleerefveÿ ûeeceerCe meceepee®ee DeeOeejmlebYe þj}e Deens.
8.8 menkeÀeje®es HeÀe³eos
menkeÀeje®es JesieJesieUs HeÀe³eos Dee{Utve ³esleele ns HeÀe³eos DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe µew#eefCekeÀ
HeÀe³eos ³ee MeerDe) menkeÀeje®es DeeefLe&keÀ HeÀe³eos – menkeÀeje®es DeeefLe&keÀ HeÀe³eos Heg{er}ÒeceeCes meebefiele}s peeleele.
1) mesJeeb®ee HegjJeþe :
menkeÀej ner ®eUJeU Deens. menkeÀej ®eUJeUer®³ee ceeO³eceeletve DeveskeÀ mebmLee mLeeHeve kesÀu³ee
peeleele. ³ee menkeÀejer mebmLee DeeHeu³ee meYeemeoebvee mJemle ojeves JesieJesieȳee mesJee HegjefJeleele.
2) JesieJesieȳee mees³eer :
menkeÀejer mebmLes®³ee DeeefLe&keÀ keÀe³ee&®³ee ceeO³eceeletve peceerve megOeejCee, pe}efmeb®evee®³ee mees³eer,
leebef$ekeÀ %eeve, peefceveer®es legkeÀ[s pees[Ces, Keles Je yeer-efye³eeC³eeb®ee HegjJeþe, HeleHegjJeþe, efJepes®ee HegjJeþeDeeefCe ûeenkeÀebmeeþer JesieJesieȳee Jemletb®ee HegjJeþe kesÀ}e peelees.
3) Glke=À<ì opee&®³ee Jemlet :
menkeÀejer mebmLeeb®ee GÎsµe veHeÀe ÒeeHleer veme}e lejer meYeemeoeb®³ee iejpeebkeÀ[s efJeµespeeles. ûeenkeÀebvee keÀceerle keÀceer efkeÀceleerceO³es Glke=Àä opee&®³ee Jemlet GHe}yOe keÀªve efou³ee peeleele.
4) peerJeveefJemenkeÀej #es$eele mJeeJe}byeve, keÀeìkeÀmej DeeefCe ye®eleer}e cenÊJe Demeu³eeves meJe&meeceev³e J³ekeÌleeRvee
DeeHe}s peerJeveefJe

Page 111

111
5) HejmHej mebyebOe :
menkeÀejer mebmLeebceO³es keÀece keÀjCeeN³ee keÀeceieejebJej nslegHegjmmej Dev³ee³e kesÀ}e peele veener.
6) efmLej jespeieej :
menkeÀejer mebmLeebceO³es JesieJesieȳee keÀeceemeeþer J³ekeÌleeR®eer iejpe Yeemeles. l³eecegUs efmLej jespeieej
GHe}yOe neslees.
7) yeepeejHesþsle efve³eefceleHeCee :
menkeÀejer mebmLeebceO³es meYeemeoeb®³ee iejpee efJe®eejele IesTve GlHeeove, efJelejCe DeeefCe ceeieCeer-
HegjJeþîeeceO³es mecelees} ÒemLeeefHele keÀªve yeepeejHesþsle efve³eefceleHeCee DeeCe}e peelees.
8) peceeKe®ee&le De®etkeÀHeCee :
menkeÀejer mebmLeebceOeer} peceeKe®ee&ceO³es De®etkeÀHeCee Dee{Utve ³eslees. l³eecegUs ÒeeceeefCekeÀHeCeeme
Òeeslmeenve osTve Flejeb®ee efJeéeeme mebHeeove keÀjlee ³eslees. He³ee&³eeves ®egkeÀer®³ee ÒeLee DeeefCe ®egkeÀer®³eeHe×leer veenerµee kesÀu³ee peeleele.
9) efJelejCe Ke®ee&le keÀeìkeÀmej :
menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve GlHeeove les ûeenkeÀebHe³e¥le HekeÌkeÀe cee} Heesnes®eefJeC³ee®³ee ef¬eÀ³ee
neleer Iesleu³ee peeleele. l³eecegUs DeveeJeµ³ekeÀ ceO³emLeeb®es G®®eeìve, DeveeJeµ³ekeÀ mesJeeb®eer HegvejeJe=ÊeerìeUCes, efoµeeYet} keÀjCeeN³ee peeefnjeleer, YesmeU DeeefCe Jepeve-ceeHeeleer} DeHeÒeJe=Êeer efJelejCe J³eJemLesleìeUtve Ke®e& keÀceer kesÀ}e peelees.
10) ûeenkeÀeb®eer ¬eÀ³eµekeÌleer Jee{efJeCes :
menkeÀejer mebmLes®³ee meYeemeoebvee JesieJesieȳee opee&®³ee megefJeOee GHe}yOe keÀªve efou³ee peeleele.
®eebieu³ee opee&®³ee Jemletb®ee HegjJeþe kesÀ}e peele Demeu³eeves l³eeb®eer ¬eÀ³eµekeÌleer Jee{les DeeefCe Hewµee®eer ye®elenesC³eeme ceole nesles. ye®eleerletve ogmeN³ee Jemlet Kejsoer kesÀu³ee peeT µekeÀleele.
11) cekeÌlesoejerme ÒeefleyebOe :
ûeenkeÀeb®³ee ¢äerves cekeÌlesoejer efkebÀJee SkeÀeefOekeÀejeme menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve DeeUe
yemelees, keÀejCe JesieJesieȳee Jemlet DeeefCe mesJeeb®es efJelejCe menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve nesles.
12) DeeefLe&keÀ efJemeceepeeleer} Þeerceble J³ekeÌleeRvee Flej ÒekeÀej®³ee mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve HeÀe³eos ÒeeHle nesleele,
Hejbleg DeeefLe&keÀ¢äîee ogye&} J³ekeÌleeRvee menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve HeÀe³eos ÒeeHle nesleele. l³eecegUsmeceepeeleer} DeeefCe osµeeleer} DeeefLe&keÀ efJe

Page 112

112
ye) menkeÀeje®es meeceeefpekeÀ HeÀe³eos – menkeÀej ner meeceeefpekeÀ ¢efäkeÀesveeletve Del³eble cenÊJee®eer
®eUJeU Deens. menkeÀeje®es meeceeefpekeÀ HeÀe³eos Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.
1. menkeÀejer mebmLeebcegUs ûeenkeÀ efJeª× GlHeeokeÀ, keÀeceieej efJeª× cee}keÀ, µenjer efJeª× ûeeceerCe
Demes HejmHej efJejesOeer leCeeJeHetJe&keÀ mebyebOe Deeìeske̳eele DeeCe}s peeleele.
2. Oece&, peele, Yeener peerJeve peieC³ee®eer µew}er cnCetve efJekeÀefmele Pee}er Deens.
3. iewjceeie& DeeefCe efnbmee®eeje®ee DeJe}bye ve keÀjlee, meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve ns menkeÀej ®eUJeUer®³ee
ceeO³eceeletve Ie[Jetve DeeCelee ³esles.
4. menkeÀejecegUs J³ekeÌleerefJekeÀemeeletve meeceeefpekeÀ efJekeÀeme meeOelee ³eslees.5. menkeÀej ns µeebleleece³e meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es meeOeve mecepeu³eeves meceepeeceO³es HeefjJele&veemeeþer
menkeÀeje®ee GHe³eesie neslees.
6. menkeÀejecegUs keÀle&J³ee®eer peeCeerJe efvecee&Ce nesTve JesieJesieȳee J³ekeÌleer DeeHe}s keÀle&J³e ÒeeceeefCekeÀHeCes
Heej Hee[C³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
7. menkeÀejecegUs µees}eieles.
8. menkeÀejecegUs veerefleceÊee efJekeÀefmele nesTve meceepee®ee veweflekeÀ mlej Gb®eeJe}e peelees.
9. menkeÀejecegUs meeceeefpekeÀ vesle=lJe DeeefCe meeceeefpekeÀ vesle=lJeeletve jepekeÀer³e vesle=lJe efvecee&Ce nesles.keÀ) menkeÀeje®es µew#eefCekeÀ HeÀe³eos – menkeÀeje®es µew#eefCekeÀ HeÀe³eos Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.
1. menkeÀejer mebmLeeb®ee keÀejYeej }eskeÀµeener He×leerves ®ee}le Demeu³eecegUs }eskeÀµeener J³eJemLes®es
efµe#eCe menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve ÒeeHle nesles.
2. }eskeÀµeener He×leer®es Òel³e#e efµe#eCe meYeemeoebvee menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve ÒeeHle nesle
Demeu³eeves mebmLeeb®³ee J³eJemLeeHeveeleer} l³eeb®ee menYeeie Jee{lees.
3. menkeÀejer mebmLes®³ee meYeemeoebvee J³eJemLeeHekeÀer³e %eeve, menkeÀej keÀe³eÐee®eer DeesUKe, efve³ece,
Heesìefve³ece, µeemevee®es efveCe&³e Je HeUJeeìe ³eeyeeyele ceeefnleer nesles.
4. menkeÀej leÊJeecegUs®e JesieJesieȳee menkeÀejer mebmLee (meeKej keÀejKeeves, yeBkeÀe, metleefiejC³ee,
Kele keÀejKeeves Je Flej Òeef¬eÀ³ee mebmLee F.) ³eµemJeer Peeu³ee Deensle.
5. menkeÀejecegUs meJe&meeceev³eebvee DeeOegefvekeÀ J³eJemLeeHevee®es efµe#eCe Je Òeefµe#eCe ÒeeHle nesles.munotes.in

Page 113

113
8.9 mJeeO³ee³e
1. menkeÀeje®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀªve menkeÀeje®eer Jewefµeäîes Lees[ke̳eele meebiee.
2. menkeÀej®es mJeªHe meebietve menkeÀeje®eer J³eeHleer efJeµeo keÀje.3. menkeÀeje®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleer} cenÊJe meebiee.4. menkeÀeje®es meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe µew#eefCekeÀ HeÀe³eos meebiee.
♦ ♦ ♦
munotes.in

Page 114

114
9
ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve
(meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe)
Heeþe®eer ªHejs9.0 Heeþe®es GÎsMe9.1 ÒeemleeefJekeÀ9.2 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&9.3 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes9.4 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee osCeejs IeìkeÀ
9.5 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe mebkeÀuHeves®³ee ce³ee&oe
9.6 mJeeO³ee³e
9.0 Heeþe®es GÎsMe
- meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe& mecepetve IesCes.- meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes peeCetve IesCes.- meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee osCeejs IeìkeÀ keÀesCeles les HeenCes.- meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee mebkeÀuHeves®³ee ce³ee&oe meebiee.
- meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe:
9.1 ÒeemleeefJekeÀ
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee J³eeHekeÀ mJeªHee®eer Deepe pejer JeeHejueer peele Demeueer lejer
megªJeeleerme meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeSsJepeer ye´eïeCeerkeÀjCe ner meb%ee ÞeerefveJeeme ³eebveer JeeHejueer. kegÀie& meceepee leerue
ye´ecnCeJeiee&leerue ueeskeÀeb®es Dee®eej, efJe®eej, HesnjeJe, DeenejefJe

Page 115

115
keÀceer-DeefOekeÀ ÒeceeCeele keÀjerle Demeleele. Demes ÞeerefveJeeme ³eebvee pesJne Dee{Utve Deeues lesJneye´eïeCeerkeÀjCeeSsJepeer meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ne Meyo JeeHejC³eeme megªJeele kesÀueer. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe neMeyo Òe³eesie meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee meboYee&le l³eebveer JeeHejuesues Deens. cnCetve ye´eïeCeerkeÀjCe ne MeyoÒe³eesieHeÀkeÌle kegÀie& meceepeeleerue HeefjJele&veemeeþer JeeHejuee, lej meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ne Meyo Òe³eesie meJe& ÒeeosefMekeÀmeceepeeleerue HeefjJele&veemebyebOeer l³eebveer JeeHejuee.
[e@. ÞeerefveJeeme ³eeb®³ee celes meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eee DeLe& ne HeÀkeÌle jerefleefjJeepeeb®³ee eEkeÀJee HejbHeje®³ee
DevegkeÀjCeeHegjlee ce³ee&efole veener, lej veJeerve efJe®eejcetu³es G®®e peeleeRveer peer mJeerkeÀejuesueer Deensle l³eeb®³eeHegjmkeÀejebMeer efveieef[le Deensle. Demes veJeerve efJe®eej Oeeefce&keÀ eEkeÀJee Oece&efvejHes#e efJeMeeue mecegoe³eele vesnc eer®e
Dee{Utve ³esle Demeleele.
DeepekeÀeue Devegmetef®ele peeleerceOeerue G®®eefMeef#ele Je efJeefJeOe #es$eeble keÀe³e& keÀjerle Demeuesu³ee
veJeerve efHe{erle DeeHeueer HeejbHeefjkeÀ Dee[veeJes yeouetve G®®e mecepeu³ee peeCeeN³ee peeleer mecegoe³ee®eerDee[veeJes ueeJetve IesC³ee®eer peer ÒeJe=Êeer efometve ³esles leer SkeÀ meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCetve DeesU Keueer
peeles.
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle G®®e peeleer mecegoe³ee®es Dee®eejefJe®eej, HejbHeje, veJeerve cetu³es,
Deenej, HesnjeJe, JesMeYegmeeOeejCele: Demes ceeveues peeles keÀer peeefleJ³eJemLee ner leeþj Demetve efle®³eele Òel³eskeÀ peeleer®es
mLeeve efveef½ele Demeles. l³eele yeoue mebYeJele veener. ÞeerefveJeeme ³eeb®³ee celes peeleerJ³eJemLesle HeefjJele&vee®eerÒeef¬eÀ³ee eEkeÀJee ieefleMeerueles®eer Meke̳elee vesnceer®e efometve ³esles. SKeeoer keÀefveÿ peele SkeÀ-oesve efHe{îeeveblejMeekeÀenejer yevetve Je ceÐeHeevee®ee l³eeie keÀªve peeleerle G®®emLeeve ÒeeHle keÀª MekeÀle Demes. keÀefveÿpeele G®®epeeleer®es efJeMesjerefleefjJeebpee®es Je peerJeve He×leer®es DevegkeÀjCe keÀjleele. l³eecegUs ÞeerefveJeemeebveer ³ee Òeef¬eÀ³esueeye´eïeCeerkeÀjCeeSsJepeer meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe Demes veeJe efoues.
9.2 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&
1. ner SkeÀ ieefleMeerue DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens keÀer efpe®³eeceO³es keÀefveÿ peeleer MeekeÀeneje®ee mJeerkeÀej Je
ceÐeHeevee®ee efve2. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens keÀer efpe®³eeÜejs SKeeoer keÀefveÿ peele eEkeÀJee Deeefoce
peceele eEkeÀJee SKeeoe Dev³e mecetn DeeHeu³ee ÒeLee, keÀce&keÀeb[, efJe®eejmejCeer Je peerJeveHe×leer³eeceO³es Jeefjÿ peeleer®³ee efoMesves yeoue Ie[Jetve DeeCelees.
Lees[ke̳eele meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle keÀefveÿ peele eEkeÀJee Deeefoce peceele Jeefjÿ peeleer®³eemunotes.in

Page 116

116
Dee®eejefJe®eejeb®es DevegkeÀjCe keÀªve keÀener keÀeUeveblej peeleer®³ee j®evesle meesHeeve HejbHejeleG®®emeeceeefpekeÀ mLeeve ÒeeHle keÀjles.
3. keÀefveÿ peeleer Deiej peceeleerveer Jejerÿ peeleer®eer peerJeveHe×leer eqmJekeÀejCes cnCepes®e meebmke=ÀleerkeÀjCe
nes³e.
9.3 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esMeer JewefMeäîes meebefieleueer Deensle.
1. ye´eïeCeerkeÀjCeeHes#ee J³eeHekeÀ:
ÞeerefveJeeme ³eebveer ye´eïeCeerrkeÀjCe meb%esHes#ee meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ³ee meb%esme DeefOekeÀ ÒeeOeev³e efoues
Deens. l³ee®eer l³eebveer keÀener keÀejCes meebefieleueer Deensle. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ner ye´eïeCeerkeÀjCeeHes#ee J³eeHek eÀ
meb%ee Deens. JewefokeÀ keÀeUele ye´eïeCe ceebmeYe#eCe Je ceÐemesJeve keÀjerle HeMegyeUer osle Demele. GÊej JewefokeÀkeÀeUele cee$e l³eebveer ³ee ieesäer®ee l³eeie kesÀuee. Deepe yengmebK³e ye´eïeCe MeekeÀenejer Demetve les ceÐeHeevee®eeefvemeebmke=ÀeflekeÀerkeÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle vesnceer®e mecetn ye´eïeCe vemelees. Flejner G®®epeeleer®³ee
Dee®eejefJe®eejeb®es DevegkeÀjCe keÀefveÿ peeleer keÀjleevee efomeleele. oef#eCe Yeejleeleerue ueesnej mJele:meefJeéekeÀcee& ye´eïeCe ceeveleele les peeveJes Ieeueleele.
2. DeebOeUs Je DeefJeJeskeÀer DevegkeÀjCe:
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle keÀener JesUe keÀefveÿ peeleer Jele&ceevekeÀeUeleerue DeeoMe&vegmeej
³eesi³e Je keÀe³ee&lcekeÀ þjCeeN³ee DeMee Dee®eejCee®ee l³eeie keÀªve l³eepeeieer ye´eïeCeeb®eer DeMeer cegues DeelcemeelekeÀjleele.
DeefJeJeskeÀer Dee®eejCee®³ee DevegkeÀjCee®es DeeCeKeerve SkeÀ GoenjCe cnCepes ye´eïeCe Je Flej G®®e
peeleer³e ðeerkeÀ[tve efleves Heleeruee Hejceséej ceeveCes, Heleerves pesJeu³eeveblej efleves pesJeCes, Heleer®³ee efoIee&³eg<³ eemeeþer
efleves Je´leJewkeÀu³es keÀjCes, Heg$eÒeeHleer ns Oeeefce&keÀ keÀle&J³e ceeveCes Fl³eeoer DeHes#ee kesÀu³ee peeleele.meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeele ³ee DeeefCe DeMee®e Dee®eej efJe®eejeb®es DevegkeÀjCe keÀefveÿ peeleerkeÀ[tve nesles. l³eecegUsmeebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ns G®®epeeleer®³ee peerJeveHe×leer®es DeebOeUs Je DeefJeJeskeÀer DevegkeÀjCe þjles.
3. ÒeYeeJeMeeueer peeleer®es DevegkeÀjCe :
ÞeerefveJeeme ³eeb®³ee celes keÀefveÿ peeleerveer keÀener keÀeU ye´eïeCeeb®es DevegkeÀjCe kesÀues. Hejbleg veblej
keÀefveÿ peeleeRveer mLeeefvekeÀ ÒeYeeJeMeeueer peeleer®es DevegkeÀjCe megª kesÀues. ÞeerefveJeeme ³eeb®³ee celes p³eepeeleerleerue ueeskeÀmebK³ee Flej peeleerHes#ee DeefOekeÀ Demeles. efpe®³eekeÀ[s DeefOekeÀ Je jepekeÀer³e meÊee Demeles.peeleer®³ee j®evesle efpe®ee G®®e Demee Oeeefce&keÀ opee& Demelees. efpe®³eele G®®eefMeef#eleeb®eer JeG®®eJ³eeJemeeef³ekeÀeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ Demeles. leer peele ³ee Yeeieele ÒeYeeJeMeeueer þjles. DeMee peeleerkeÀ[sceesþîee ÒeceeCeele Meslepeceerve Demeles. l³eecegUs efleuee l³ee Yeeieele Òeefle<þe Je Je®e&mJe ueeYeuesues Demeles.munotes.in

Page 117

117
4. Oeeefce&keÀ efveOeer®es DevegkeÀjCe :
keÀener JesUe keÀener keÀefveÿ peeleer DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e¢äîee meÊeeOeejer Demeu³ee®es efometve ³esles.
HeCe Oeeefce&keÀ¢äîee cee$e l³eebvee G®®e meeceeefpekeÀ mLeeve efceUeuesues vemeles. ns mLeeve ÒeeHle Peeu³eeefMeJee³el³eeb®es mebmke=ÀleerkeÀjCe Peeues Demes cnCelee ³esle veener. l³eecegUs DeeefLe&keÀ¢äîee Je jepekeÀer³e¢äîee MeeqkeÌleMeeueerDemeCeeN³ee keÀefveÿ peeleer G®®e peeleer®es Oeeefce&keÀ efJeOeer Je keÀce&keÀeb[ Deelcemeele keÀªve DeeHeuee opee&Gb®eeJeuee Demee oeJee keÀjleele. l³eecegUs meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeele Oeeefce&keÀ efJeOeerb®³ee DevegkeÀjCeeme efJeMes5. DeeefLe&keÀ efmLeleerMeer mebyebOe veener :
DeeefLe&keÀ GVeleer nesCes ner meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer DeeJeM³ekeÀ Deì veener. DeeefLe&keÀ GVeleeryejesyej
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe Peeues®e Heeefnpes Demesner veener. SKeeÐee keÀefveÿ peeleerves Deiej DeeefoJeemeer peceeleervesjepekeÀer³e meÊee nmleiele kesÀu³eeme l³eecegUs efle®eer DeeefLe&keÀ GVeleer nesT MekeÀles lemes®e meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCenernesT MekeÀles. ³ee meboYee&le ÞeerefveJeeme ³eebveer cnwmetjpeJeUerue jeceHegje Kes[îeeleerue DemHe=M³eeb®es GoenjCeefoues Deens. l³eeb®es KetHe®e meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe Peeues Deens. cee$e l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleerle keÀesCeleeneryeoue Peeuesuee veener.
6. ognsjer Òeef¬eÀ³ee:
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ner SkeÀceeieea Òeef¬eÀ³ee vemetve ognsjer Deens. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle
keÀefveÿ peeleer peceeleerkeÀ[tve DeMee keÀener ieesäer mJeerkeÀejleele. lemes®e l³eebvee keÀener ieesäer Òeoevener
keÀjleele. ye´eïeCe ceb[Uer YeejleYej Hetp³eveer³e DemeCeeN³ee ceneve eEnot osJeleeb®³ee yejesyej®e keÀener DeMee
mLeeefvekeÀ osJee®eerner Hetpee keÀjleevee Dee{Uleele. keÀener DeMeerner GoenjCes meeHe[leele keÀer ye´eïeCe DeeHeu³eeye´eïeCeesÊej efce$eebÜejs osJeleebvee HeMet yeUer osleele. DeLee&le mLeeefvekeÀ mebmke=Àleerle osC³eeHes#ee IesC³ee®eerÒeJe=Êeer DeefOekeÀ efometve ³esles.
7. Deeefoce peceeleer®es meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe:
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee kesÀJeU eEnotOecee&leerue keÀefveÿ peeleerHegjleer®e ce³ee&efole vemetve leer
Deeefoce #es$eelener efometve ³esles. yengleskeÀ Deeefoce peceeleer®es Mespeejer eEnot Demeu³eeves HeÀej HetJeeaHeemetve Deeefo ce
peceeleerveer meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeÜejs efnbotb®³ee Þe×e Je keÀce&keÀeb[e®ee mJeerkeÀej kesÀuesuee Dee{Ulees. Goe.efnceeue³eeleerue Leeª Je Keemee ³ee peceeleeRveer peeveJes Je eEnot keÀce&keÀeb[ mJeerkeÀeªve þeketÀj ueeskeÀebMeerefJeJeen mebyebOe pees[tve mJeleb$e #eef$e³e cnCetve mebyeesOeC³eele cepeue ceejueer Deens. Heef½ece Yeejleeleerue efYeuueceO³e Yeejleeleerue ieeW[ Je Gjeue peceeleerveerner meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeÜejs mJeleb$e peeleer Je opee&®eer ceeieCeerkesÀuesueer efometve ³esles.
8. Deefveef½ele keÀeueeJeOeer:
meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle mecetneuee G®®emLeeve Jee opee& DeeHeesDeeHe ÒeeHle nesle veener.
l³eemeeþer Deefveef½ele keÀeUeHe³e¥le Jeeì HeeneJeer ueeieles. l³eemeeþer melele oyeeJe ìekeÀerle jeneJes ueeieles.meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe keÀefveÿ peeleeruee G®®emLeeve ÒeeHleermeeþer pejer meene³³ekeÀ þjues veener lejer les ceebmeYe#eCe, ceÐeHeeve, DeMeg× J³eJemee³e Fl³eeoer l³eeie keÀjC³eeme Je meebmke=ÀeflekeÀ HejbHeje, efJeéeeme Je osJeosJelee
munotes.in

Page 118

118
Fl³eeoeR®ee mJeerkeÀej keÀjC³eeme jesKet MekeÀle veener. DeMee ÒekeÀejs ieefleMeerueles®ee GÎsMe meHeÀue ve nesleenermeebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee ueeskeÀefÒe³e nesT MekeÀles.
9.4 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee osCeejs IeìkeÀ
Yeejleele meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee Òee®eerve keÀeUeHeemetve ®eeuele Deeuesueer efometve ³esles. ³ee
Òeef¬eÀ³esle ®eeuevee osCeejs IeìkeÀ JesieJesieȳee keÀeceele JesieJesieUs efomeu³ee®es efometve ³esleele.
1. jepee®eer ke=ÀHee¢äer :
HetJeea Yeejleele íesìer íesìer jep³es nesleer. jepee®³ee mesJesle Demeuesu³ee keÀener keÀefveÿ peeleeRvee
DeeHeuee meeceeefpekeÀ opee& Gb®eeJeC³eemeeþer mebOeer efceUle Demes. jepesueeskeÀ DeeHeu³ee mesJesle DemeCeeN³eekeÀefveÿ peeleerleerue ueeskeÀeb®eer mJeeceerefveÿe, ³eg×eleerue Meew³e&, l³eeves FceevesFleyeejs kesÀuesueer mesJee Fl³eeoerce gUs
meblegä nesTve l³eebvee Fveece Jeleve efkeÀleeye Òeefle<þe yeneue keÀjerle. DeMee ÒekeÀejs jepee®eer ke=ÀHee¢äerueeYeu³eecegUs keÀener keÀefveÿ peeleerleerue ueeskeÀ mJele:uee G®®eopee&®es ceevet ueeieues.
2. leerLe&#es$e :
ÞeerefveJeeme cnCeleele keÀer, Yeejleeleerue leerLe&#es$eeb®ee meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeleerue menYeeie ceesþe Deens.
leerLe&#es$ee®³ee DeefYe#es$eele DeveskeÀ peeleerOecee&®es ueeskeÀ SkeÀ$e ³esleele. l³ee efþkeÀeCeer G®®e-veer®e ÒeyeUogye&ue peeleer®es ueeskeÀ peceleele. keÀefveÿ peeleer®³ee ueeskeÀebvee lesLes jentve ÒeyeU Je G®®epeeleer®³ee Dee®eejefJe®eejeb®es DevegkeÀjCe keÀjC³ee®eer mebOeer efceUles.
3. efye´efìMe jepeJeìerle meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeme efJeMesDeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe veeiejerkeÀjCe J³eeJemeeef³ekeÀ ieefleMeeruelee mee#ejlee Òemeej, oUCeJeUCee®eer Òeiele meeOevesJe HeeM®eel³e leb$e%eeve Fl³eeoeR®ee ÒeYeeJe He[tve keÀefveÿ peeleeRrvee keÀener mees³eer meJeueleer efou³ee. l³eeb®³eeJejeruekeÀener HeejbHeefjkeÀ efveye¥Oe GþefJeues. l³eecegUs keÀefveÿ peeleerleerue ueeskeÀebvee KeeCesefHeCes, Dee®eejefJe®eej, Hetpee De®ee&
Fl³eeoerle yeoue Ie[Jetve DeeCeCes Meke̳e Peeues. ceeieemepeeleer®³ee mebIeìvee Go³eeme ³esTve l³eebveerDeeHeu³eemeeþer megOeejCee ceeieC³eeme ÒeejbYe kesÀuee. lemes®e ³ee mebIeìveebveer DeeHeu³ee ueeskeÀebvee mJele:®³eeDeefveä ÒeLee Je meJe³eeR®ee l³eeie keÀjC³eeme meg®eefJeues. HeefjCeeceer meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee ceeie& megueYe nesC³eeme eþer
ceole Peeueer.
4. peveieCevee :
Yeejleer³eeb®eer DeeefLe&keÀ, Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ efmLeleer peeCetve IesC³ee®³ee GÎsMeeves efye´efìMe Meemeveeves
megª kesÀuesu³ee peveieCevesle peeleJeej veeWo nesT ueeieueer. l³eecegUs keÀefve<þ peeleeRvee DeeHeues mLeeveGb®eeJeC³ee®eer mebOeer efceUeueer. yeN³ee®e keÀefveÿ peeleeRveer DeeHeueer G®®epeele cnCetve peveieCevesle veeWokeÀªve Iesleueer. uesKeer veeWo Peeu³eeves keÀefveÿ peeleeRvee G®®epeele cnCetve keÀe³eosMeerj ceev³elee efceUC³eemeceole Peeueer.
Yeejleer³e mebefJeOeeve:
ÞeerefveJeeme®³ee celeevegmeej mJeeleb$³eeveblej Yeejleer³e mebefJeOeeveeves mebmeoer³e ueeskeÀMeenerleerue jepekeÀer³emunotes.in

Page 119

119
mebmLeeb®ee mJeerkeÀej kesÀu³eecegUsner mebemke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee Òemeej nesC³eeme keÀener ÒeceeCeele ®eeuevee efceUeueerDeens. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeele ceÐeefve9.5 meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe mebuHeves®³ee ce³ee&oe
meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es efJeMuesGHe³egkeÌlelee KetHe®e ce³ee&efole Deens. Demes mJele: ÞeerefveJeeme ³eebveer cnìues Deens. ³eeb®³ee celes ner mebkeÀuHeveeDel³eble efJepeeleer³e Deens. leer SkeÀ®e SkeÀ mebkeÀuHevee vemetve DeveskeÀ mebkeÀuHevee®eer ieesUeyesjerpe Deens.meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCe ns Del³eble efJemle=le DeMee meebmke=ÀeflekeÀ Òeef¬eÀ³es®es kesÀJeU veeJe Deens. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀ jCe
mebkeÀuHeves®³ee ce³ee&oe Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1. mebemke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer SkeÀ ce³ee&oe DeMeer keÀer, ³ee mebkeÀuHeves®³ee meene³³eeves peeleerJ³eJemLesJej
DeeOeejuesu³ee YeejleemeejK³ee meceepeeleerue meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es mJeªHe mecepeeJetve Ieslee³esles. Flej meceepeemeeþer pesLes peeefleJ³eJemLee veener lesLes ner mebkeÀuHevee GHe³egkeÌle veener.
2. mebemke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeletve ³esCeeN³ee ieefleMeeruelescegUs mecetne®³ee kesÀJeU mLeeveele yeoue neslees. mebj®evesle
yeoue nesle veener. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee ner JeCe&J³eJemLes®es G®®eeìve ve keÀjlee efleueeDeefOekeÀ®e yeUkeÀìer DeeCeles.
3. ÞeerefveJeeme ³eebveer cnìues Deens keÀer, YetlekeÀeUele DeveskeÀ keÀefveÿ peeleeRveer G®®emLeeve ÒeeHle
kesÀuesues Deens DeeefCe ³ee peeleer jepekeÀer³e DeeosMeecegUs eEkeÀJee MeeqkeÌleÒeeHle keÀªve ÒeYeeJeMeeueer peeleeryeveu³ee Deensle.
4. mebemke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es efJeMueskeÀjles.
5. Yeejlee®³ee keÀener Yeeieeble Fmueeceer HejbHejeb®esner DevegkeÀjCe kesÀuesues efomeles. MeerKe Oecee&le eEnot Je
cegeqmuece HejbHejeb®es DevegkeÀjCe efometve ³esles.
9.6 mJeeO³ee³e
1. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe& mHeä keÀªve meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes efuene.
2. meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee meebietve meebmke=ÀeflekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee osCeejs IeìkeÀ mHe<ì
keÀje.
♦ ♦ ♦munotes.in

Page 120

120
10
Heeef½eceel³eerkeÀjCe
Heeþe®eer ªHejs10.0 Heeþe®es GÎsMe10.1 ÒeemleeefJekeÀ10.2 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee DeLe&10.3 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer JewefMeäîes10.4 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®es mJeªHe
10.5 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee Yeejleer³e meceepeeJejerue HeefjCeece
10.6 mJeeO³ee³e
10.0 Heeþe®es GÎsMe
- Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee DeLe& mecepetve IesCes.- Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer JewefMe<ìîes mecepetve IesCes.- Heeef½eceel³eerkeÀjCee®es mJeªHe mecepeeJetve IesCes.- Heeef½eceel³eerkeÀjCee®es Yeejleer³e meceepeeJej keÀe³e HeefjCeece Peeues Deensle les DeY³eemeCes.
10.1 ÒeemleeefJekeÀ
Heeef½eceel³eerkeÀjCe ne meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®ee cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. Sce.Sve. ÞeerefveJeeme ³eebveer
Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee efJeMeo keÀªve ueIeg Je efJemle=le mlejeJej meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®eer Òeef¬eÀ³eekeÀMeer megª nesles ³ee®es efJeMuesYeejleer³e meceepee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ HejbHejebJej keÀesCekeÀesCel³ee IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe He[uee ns DeY³eemeleevee
Heeef½eceel³e mebmke=Àleer®ee Yeejleer³e mebmke=ÀleerJej efkeÀleer Je keÀmee ÒeYeeJe He[uee ns DeY³eemeCes DeeJeM³ekeÀþjles. Heeef½eceel³e mebmke=Àleer®³ee ÒeYeeJeecegUs Yeejleer³e meebmke=ÀeflekeÀ j®evesleerue Je He³ee&³eeves Yeejleer³e meceepej®evesleerue HeefjJele&veeme JeeJe efceUeuee Deens. efye´efìMe jepeJeìer®ee, l³eeb®³ee peerJeveHe×leer®ee Deecne Yeejleer³eebJe j
keÀesCelee HeefjCeece Peeuee Deens? ³ee®ee DeY³eeme Heeef½eceel³eerkeÀjCeeceO³es keÀjC³eele Deeuesuee Deens.Heeef½eceel³eerkeÀjCeeletve Yeejleer³e meceepeele ®eebieues-JeeF&ì DeveskeÀ yeoue Ie[tve Deeuesues Deensle. l³ee meJee¥®eeDee{eJee ³ee Òeef¬eÀ³esceO³es IesC³eele Deeuesuee Deens.munotes.in

Page 121

121
megceejs 150 JemJeªHee®es HeefjJele&ve Ie[tve ³esC³eeme JeeJe efceUeuee. efyeefìMe jepeJeìerle Heeef½eceel³e mebmke=Àleerleerue DeeOegefvekeÀ%eeve, efJe%eeve, leb$e%eeve, veJeerve mebmLee Je cetu³es Fl³eeoeR®ee Yeejleer³e meceepeeJej ÒeYeeJe He[tve HeefjJele&veeme®eeuevee efceUeueer. ³ee Òeef¬eÀ³esme ÞeeefveJeeme ³eebveer Heeef½eceel³eerkeÀjCe Demes cnìues Deens. Heeef½eceel³eerkeÀjCene Meyo leebef$ekeÀ mebmLeelcekeÀ, Jew®eeefjkeÀ, cetu³eelcekeÀ mlejebceO³es Peeuesu³ee HeefjJele&vee®es ÐeesslekeÀ Deens.150 JeYeejleer³e meceepeeJej meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, Mew#eefCekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ #es$eebceO³es PeeuesueeHeefjCeece cnCepes Heeef½eceel³eerkeÀjCe nes³e.
10.2 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee DeLe&
YeejleeJej efye´efìMeeb®es jep³e ÒemLeeefHele Peeues, l³eecegUs ³ee Òeef¬eÀ³esuee ÒeejbYe Peeuee DeeefCe oer[Mes
JeHeeef½eceel³eerkeÀjCe cnCeleele.
Yeejleer³e meceepeeleerue HeefjJele&vee®es DeO³e³eve keÀjleevee mebmke=ÀleerkeÀjCeeÒeceeCes®e Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee
efJe®eej keÀjeJee Jeeielees. ³eeyeeyele Sce.Sve. ÞeerefveJeeme ³eebveer meefJemlej efueefnues Deens.
``oerIe&keÀeUHe³e¥le Heeef½eceel³e meceepeeMeer Deeuesu³ee meebmke=ÀeflekeÀ mebHekeÀe&letve Heeef½eceel³e vemeuesu³ee
meceepeele leb$e%eeve mebmLee efJe®eejmejCeer DeeefCe cetu³eele Peeuesuee yeoue cnCepes Heeef½eceel³eerkeÀjCe nes³e.
Yeejleele efye´efìMeebveer 19 J³ee MelekeÀele DeeOegefvekeÀ jep³ekeÀejYeeje®ee Hee³ee Ieeleuee. peefceveer®es
meJex#eCe kesÀues. ceeuekeÀer nkeÌkeÀ Je Meslemeeje þjefJeuee. keÀe³eos keÀjC³eele Deeues. v³ee³eoeve He×leerle yeouekesÀuee. DeeOegefvekeÀ veeskeÀjMeener®ee Hee³ee Ieeleuee. jsuJes, Heesmì, ìsefueûeeHeÀ, jmles, pebieue efJeYeeie, MeeUe,ceneefJeÐeeue³es, Fbûepeer YeeYeejleer³e meceepeeleerue kegÀìgbye, efJeJeen, peeefleÒeLee, yeueglesoejer He×leer, Oeeefce&keÀ mebmLee ÒeYeeefJele
Peeu³ee. Oece&efvejHes#eles®ee efJe®eej ªpet ueeieuee. ueeskeÀpeerJeveele HeefjJele&vee®eer DeekeÀeb#ee Jee{ueer.
1) Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer megªJeele efye´efìMeeb®³ee jepeJeìerHeemetve Jee{ueer.
2) ³ee Òeef¬eÀ³esle l³eeb®³ee peerJeveMewueer®es DevegkeÀjCe keÀjC³eele Deeues.
3) Heeef½eceel³eerkeÀjCe mecetnele ieefleMeeruelesHes#ee Jew³eeqkeÌlekeÀ ieefleMeeruelee ÒeecegK³eeves efomeles.munotes.in

Page 122

122
4) ³ee Òeef¬eÀ³esle HeejbHeefjkeÀ ÒeefleceeCeMeer DemeCeejer mebueivelee mebHegäele ³esTve veJeerve Òeefleceevee®ee
mJeerkeÀej meceeefJeä Demelees.
5) ³ee Òeef¬eÀ³esle mebOeerleerue meceevelee DeeefCe yeg×ermebiele efJe®eej cenÊJee®es Demeleele.
DeeOegefvekeÀ keÀeUele ner Òeef¬eÀ³ee mebHegäele Deeuesueer veener. Deepener Heeef½eceel³eerkeÀjCeekeÀ[s ueeskeÀeb®ee
keÀue Demeuesuee efomelees.
10.3 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer JewefMeäîes
Heeef½eceel³eerkeÀjCee®eer JewefMeäîes KeeueerueÒeceeCes Deensle.
1) DevegkeÀjCeelcekeÀ Òeef¬eÀ³ee :
Heeef½eceel³eerkeÀjCe ner SkeÀ ÒekeÀej®eer DevegkeÀjCeelcekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. Hee½eel³eeb®³ee DeveskeÀ meebmke=ÀeflekeÀ
ieesäeR®es Yeejleer³eebveer DevegkeÀjCe kesÀues. ³ee DevegkeÀjCeecegUs Yeejleer³e meceepeele HeefjJele&veeme ®eeuevee efceUeuee r.
2) veweflekeÀ leìmLelee :
kesÀJeU ®eebieues DeLeJee JeeF&ì HeefjCeece ³eeb®ee efJe®eej ve keÀjlee Heeef½eceel³eerkeÀjCeeceO³es ®eebieues
DeLeJee JeeF&ì Demes oesvner yeoue DebleYe&tle Deensle.
3) efye´efìMe mebmke=Àleer®ee HeefjCeece :
Yeejleeleerue Heeef½eceel³eerkeÀjCe ns ÒeecegK³eeves efye´efìMeeb®³ee ÒeYeeJee®ee HeefjCeece Deens. mJeeleb$³eesÊej
YeejleeJej DecesefjkeÀe Je jefMe³ee ³eeb®eener ÒeYeeJe He[uesuee Deens. Demes Demeues lejer efye´efìMe cetu³eeb®ee®eÒeYeeJe DeefOekeÀ peeCeJelees.
4) veeiejerkeÀjCeentve JesieUer Òeef¬eÀ³ee :
Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee ÒeYeeJe ÒeecegK³eeves veeiejer YeeieeJej He[u³eecegUs Heeef½eceel³eerkeÀjCe Je veeiejerkeÀjCe
³ee oesvner meb%ee keÀener peCeebvee meceeveeLeea Jeeìleele. Hejbleg ns ®egkeÀer®es Deens. keÀener Kes[îeebJejnerHeeef½eceel³eerkeÀjCee®ee ÒeYeeJe He[uesuee Deens. J³eeHeejer efHekesÀ IesCeeN³ee Je uekeÀener Kes[îeebJej lej MenjebHes#ee DeefOekeÀ Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee ÒeYeeJe He[uesuee Dee{Ulees.
5) J³eeHekeÀ iegbleeiegbleer®eer Òeef¬eÀ³ee :
Heeef½eceel³eerkeÀjCe ner J³eeHekeÀ iegbleeiegbleer®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs veJeerve leb$e%eeve,
mebmLeeme efJe®eejmejCeer Je cetu³es Yeejleele Deeueer. l³ee®eyejesyej HeejbHeefjkeÀ mebmLee Je cetu³eeb®ee Nneme nesTueeieuee, Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs Yeejlee®³ee jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ #es$eeble jeä^Jeeo, megOeejCeeJeeo,mecegoe³e Jeeo, peeleer³eJeeo, ÒeeosefMekeÀ Jeeo Fl³eeoeR®ee Go³e Peeuee.
6) mJeeªHe Je ieleer ³eeceO³es efYeVelee :
Heeef½eceel³eerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle Flej efþkeÀeCe®³ee ueeskeÀebHes#ee mecegêefkeÀveeN³eeJejerue ueeskeÀ DeefOekeÀmunotes.in

Page 123

123
mebHekeÀe&le Deeues. keÀesuekeÀelee, cegbyeF&, ®esVeF& (ceêeme) ³ee yebojeleerue Jee Menjeleerue ueeskeÀebveer J³eeHeej,Mew#eefCekeÀ mees³eermegefJeOee ³eekeÀ[s DeefOekeÀ ue#e HegjefJeues, ûeeceerCe ueeskeÀebHes#ee veeiejer ueeskeÀebJejHeeef½eceel³eerkeÀjCee®ee DeefOekeÀ ÒeYeeJe He[uee.
10.4 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®es mJeªHe
heeef½eceel³eerkeÀjCee®es otjieeceer HeefjCeece Yeejleer³e meceepeeJej Peeuesues efometve ³esleele. kesÀMeYetJesMeYet10.5 Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee Yeejleer³e meceepeeJejerue HeefjCeece
efye´efìMe jepeJeìerle Hee½eel³e mebmke=Àleer®ee Yeejleer³e meceepe Je mebmke=ÀleerJej He[uesuee ÒeYeeJe l³eecegUs
Ie[tve Deeuesues HeefjJele&ve KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esles.
1) veJ³ee mebmLeeb®ee Go³e :
19 J³ee MelekeÀele efye´efìMeebveer Yeejleele nUtnUt DeeOegefvekeÀ jep³eefveefce&leer®ee Hee³ee Ieeleuee. peceerve
ceespeCeer, keÀj DeekeÀejCeer, keÀJee³eleer mewv³e, Heesefueme ³eb$eCee, v³ee³eeue³es, legªbie, MeeUe, ceneefJeÐeeue³es,yeBkeÀe, ueeskeÀ ÒeMeemeve DeeefCe oUCeJeUCee®eer Òeiele meeOeves (ceesìej, jsuJes,penepe, efJeceeve, Heesmì, leeje³eb$e,ìsefueHeÀesve, jsef[Dees, Je=ÊeHe$es) Fl³eeoeR®ee meeJe&ef$ekeÀ Òemeej Peeuee, HeefjCeeceer Yeejleer³e meceepeele Debleyee&¿eHeefjJele&veeme ®eeuevee efceUeueer.
2) veJeerve cetu³eeb®eer DeesUKe :
Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs kesÀJeU veJeerve mebmLee®e Deeu³ee Demes vemetve keÀener veJeerve cetu³eeb®eerner
Yeejleer³eebvee DeesUKe Peeueer. Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs J³eeqkeÌlemJeeleb$³e, mecelee, yebOeglee, ceeveJelee, Oece&efvejHes#elee ³ee cetu³eeb®ee Yeejleer³eebJej ÒeYeeJe He[uee. ceeveJeles®³ee cetu³eecegUs peele, Oece&, efvejHes#elee ³eecetu³eeb®ee Yeejleer³eebJej ÒeYeeJe He[uee. ceeveJeles®³ee cegu³eebcegUs peele, Oece&, JeCe&, eEueie, DeeefLe&keÀ mlejFl³eeoer efJe®eejele ve Ieslee meJe& ceeveJee®eer mesJee keÀjC³ee®es leÊJe Yeejleer³e meceepeeHeg{s þsJeues iesues. meceles®³eeJe mJeeleb$³ee®³ee cetu³eecegUs peeefleYeso, DemHe=M³elee, m$eerJejerue efveye¥Oe Fl³eeoer yeeyele®³ee mebkegÀef®ele¢efäkeÀesveele yeoue nesTve Goejles®eer YeeJevee efvecee&Ce nesT ueeieueer.
3) Deefveä ÒeLeeb®es G®®eeìve :
Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs Yeejleeleerue Deefveä ÒeLeeb®³ee G®®eeìveeme ®eeuevee efceUeueer. efye´efìMe
keÀe³e&keÀl³ee¥veer megefMeef#ele Je peeie=le Yeejleer³eeb®³ee ceoleerves meleerÒeLee, yeeueefJeJeen, yeeuenl³ee, vejyeUer,efJeOeJee efJeJeenyeboer, Deeblejpeeleer³e efJeJeenyeboer ³eemeejK³ee Deefveä ÒeLee keÀe³eosMeerjHeCes yebo kesÀu³ee.m$eer³eebc eO³es
efMe#eCeecegUs peeie=leer efvecee&Ce nesTve l³eebvee efJekeÀemee®eer mebOeer GHeueyOe nesC³eeme ceole Peeueer.munotes.in

Page 124

124
4) meeceeefpekeÀ mebmLeeve HeefjJele&ve :
heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs efJeJeen kegÀìgbye, peele, Oece&, efMe#eCe Fl³eeoer meeceeefpekeÀ mebmLeebceO³es
j®eveelcekeÀ HeefjJele&veeme JeeJe efceUeuee. ðeer efMe#eCe, menefMe#eCe, ðeer-HegªIe[tve Deeues. Fl³eeoerceO³es yeoue nesT ueeieues. HeejbHeefjkeÀ ûeeceHeb®ee³eleer®ee Nneme Peeuee. Mesleer®es J³eeHeejerkeÀjCenesT ueeieues.
5) meebmke=ÀeflekeÀ #es$eele HeefjJele&ve :
Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs JesMeYetefMeäe®eej, keÀuee meeefnl³e Fl³eeoerceO³esner yeoue Ie[tve Deeues. megìyetì IeeueCes, n@ì Je ìe³e JeeHejCes,Hegª6) megOeejCee ®eUJeUer®ee Go³e :
Yeejleele Hee½eel³e efJe®eejebveer Je cetu³eebveer YeejeJeuesues DeveskeÀ yeg×erpeerJeer vesles megOeejkeÀ Je keÀe³e&keÀlex
Go³eeme Deeues. l³eebveer DeeOegefvekeÀ Yeejle Ie[efJeC³ee®³ee keÀe³ee&me ®eeuevee efoueer. Oeeefce&keÀ, jepekeÀer³e,meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ #es$eeble ¬eÀebeflekeÀejkeÀ megOeejCee keÀjC³eemeeþer l³eebveer DeveskeÀ ®eUJeUer GY³eekesÀu³ee. jepee jececeesnve je@³e ³eeb®³ee ye´eïeesmeceepe, o³eevebo mejmJeleer ³eeb®ee Dee³e& meceepe, jeve[s Yeeb[ejkeÀj³eeb®ee ÒeeLe&vee meceepe, ce. HegÀues ³eeb®ee mel³eMeesOekeÀ meceepe, ce. ieebOeeR®eer nefjpeve G×eje®eer ®eUJeU,[e@. Deebyes[keÀjeb®ee oefuelees×ej ue{e ³ee meJe& ÒecegKe ®eUJeUer ¿ee Heeef½eceel³eerkeÀjCee®ee®e HeefjCeece Deens.³eeefMeJee³e ìeieesj, efJeJeskeÀevebo, efìUkeÀ, ieesKeues, DeeiejkeÀj, Hebef[le vesnª DeMee DemebK³e vesl³eebveenerHee½eel³e leÊJe%eeveeves Òesefjle kesÀues nesles. l³eebveerner DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee pe[CeIe[Ceerle cenÊJeHetCe& YetefcekeÀ e
yepeeJeueer.
Heeef½eceel³eerkeÀjCeeceO³es ceebmeYe#eCe Je ceÐeHeeve ³ee oesvneR®³ee mesJevee®es mJeeiele kesÀues peeles.
Heeef½eceel³eerkeÀjCeeceO³es Oece&efvejHes#eles®ee HeefjCeece ceesþîee ÒeceeCeeJej Dee{Ulees. ye´eïeCeebvee efMe#eCee®eermebOeer efceUeu³eeves Òeefleÿe, veeskeÀjer, DeeefLe&keÀ ueeYe ³ee ieesäer ÒeeHle Peeu³ee. keÀefveÿ peeleeRveer FbûepeerefMe#eCe IesC³ee®³ee ¢äerves Heeef½eceel³eerkeÀjCeeJej Yej efouee.
Heeef½eceel³eerkeÀjCeecegUs mebj®eveelcekeÀ yeoueeme keÀener ÒeceeCeele ®eeuevee efceUt MekeÀueer.
10.6 mJeeO³ee³e
1. Heeef½eceel³eerkeÀjCe cnCepes keÀe³e les meebiee.
2. HeeeqM®eceel³eerkeÀjCee®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.3. Heef½eceel³eerkeÀjCee®es mJeªHe meebietve Yeejleer³e meceepeeJej Peeuesu³ee HeefjCeeceeb®ee ®e®ee& keÀje.
♦ ♦ ♦munotes.in

Page 125

125
11
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
Heeþe®eer ªHejs11.0 Heeþe®es GÎsMe
11.1 ÒeemleeefJekeÀ
11.2 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&11.3 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es mJeªHe11.4 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer keÀejCes11.5 DeeOetefvekeÀerkeÀjCee®eer efJeefJeOe #es$es11.6 DeeOetefvekeÀerkeÀjCee®³ee mecem³ee
11.7 Yeejleeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee
11.8 Yeejleeleerue DeeOetefvekeÀerkeÀjCee®es mJeªHe11.9 mJeeO³ee³e
11.0 ÒeemleeefJekeÀ
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ner meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCeejer meeJe&ef$ekeÀ, meJe&mHeMeea, meelel³eeves
ieefleceeve Demeuesueer SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. peieeleerue meJe&®e efJekeÀmeveMeerue osMeele DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀefJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®es Òe³elve kesÀues Deensle. l³eecegUs DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee ieefleceeve PeeueerDeens. DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeletve meceepee®³ee HeejbHeefjkeÀ peerJeve He×leerle Deecetueeûe yeoue Peeuesues efometve³esleele. pegves les meesves cnCeC³ee®³ee efJe®eejele Deecetueeûe yeoue Ie[tve Deeuesues Deensle. KeeCesefHeCes, Heespegv³ee ÒeLee, ®eeueerjerleer, yeesueerYeeyeoueebvee DeeOegefvekeÀerkeÀjCe cnìues Deens. DeeF&uee cecceer, ceccee cnCetve mebyeesOeCes Jeef[ueebvee yeeHetme SsJepeer[@[er, [@[, HeÀeoj, HeHHee cnCetve mebyeesOeCes ³ee ieesäer DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es ÐeeslekeÀ Deensle.
pesJeCeemeeþer yegHesÀHe×le, ®ece®³ee®ee JeeHej, [e³eeEveie ìsyeue®ee JeeHej, yeesueleevee De³³ee, FM³e,
nìd MeyoÒe³eesie JeeHejCes neosKeerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee®e Yeeie Deens.munotes.in

Page 126

126
11.2 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee efJemle=le mJeªHeele JeeHejlee ³esles. DeeefLe&keÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, jepekeÀer³e
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, Mew#eefCekeÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, ueFl³eeoer DeveskeÀ mJeªHeele ner Òeef¬eÀ³ee mecepeeJetve IesC³eemeejKeer Deens.
1. Òeiele DeewÐeesefiekeÀ osMeebleerue meceepeeÒeceeCes HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCes ³eeuee®e meJe&meeOeejCeHeCes
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe mecepeues peeles.
2. DeeOegefvekeÀerkeÀjCe cnCepes J³ekeÌleer Je meceepeeleerue ef®eefkeÀlmekeÀ Je mebMeesOekeÀ ceveesJe=Êeer®ee eEkeÀJee
¢efäkeÀesvee®ee Demee efJekeÀeme keÀer pesLes ³eb$es Je leb$es ³eeb®³ee JeeHejemeeþer SkeÀ veJeerve JeeleeJejCeefvecee&Ce keÀjlees DeeefCe veJeerve ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ mebyebOeebvee ÒesjCee oslees.
3. HeejbHeefjkeÀ DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe HetJe& meceepeeleerue mebmLeeb®es DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe Peeuesu³ee meceepeeleerue
mebmLeebÒeceeCes meeceeefpekeÀ ªHeeblejCe Ie[Jetve ³esCes cnCepes DeeOegefvekeÀerkeÀjCe nes³e.
4. DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ner HeefjJele&vee®eer eEkeÀJee ªHeeblejCee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. ³ee Òeef¬eÀ³esle ceveg<³e p³ee
jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, yeewef×keÀ, Oeeefce&keÀ Je ceeveefmekeÀ J³eJemLeeb®³ee DeeOeejs DeeHeu³eemeceepee®es mebIeìve DeeCelees l³ee J³eJemLeeceOeerue ªHeeblejCe cnCepes DeeOegefvekeÀerkeÀjCe nes³e.
5. HeejbHeefjkeÀ meceepee®es pemepemes DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe nesle peeles, lemelemes l³ee meceepeele Ie[tve
³esCeeN³ee ³ee iegbleeiegbleer®³ee HeefjJele&vee®³ee meb®eeuee DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Demes cnCeleele.
Jejerue J³eeK³eeb®es yeejkeÀeF&ves efvejer#eCe kesÀues, lej DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe Ie[tve ³esCes ne®e DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
³ee mebkeÀuHevesleerue ÒecegKe ieeYee Deens. Hejbleg efveJJeU DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe cnCepes DeeOegefvekeÀerkeÀjCe DemescnCelee ³esCeej veener. DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeyejesyej DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeHetJe& DeMee HeejbHeefjkeÀ meceepeeleerue mecee pe-
mebj®evee, cetueYetle meeceeefpekeÀ mebmLee, efve³eceves, cetu³es, ÞeceefJeYeepeve mlejerkeÀjCe Fl³eeoer IeìkeÀeblenerHeefjJele&ve Ie[tve ³esCes DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle DeefYeÒesle Deens.
Yeejleer³e meceepeeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³es®ee DeY³eeme keÀjCeejs SkeÀ megÒeefme×
meceepeMeeðe%e ³eesieWêeEmeie ³eeb®³ee celes DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ner meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCeDeeefLe&keÀ HeefjJele&vee®eer SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demetve meceepeeleerue efJeefJeOe yeoueebvee Òeeslmeenve osCeejer DeMeer SkeÀcesJ e
Òeef¬eÀ³ee Deens.
Fbiueb[ DeeefCe ÖeÀevme ns DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Ie[tve Deeuesues Heefnues osMe Deensle. l³eeveblej DecesefjkesÀle
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Ie[tve Deeues Deens. peieeleerue efJeefJeOe meceepeeble DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Ie[tve ³esle Demeueslejer meJe& jeä^eleerue ³ee osMeeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe SkeÀe®e mJeªHee®es Demeles, Demee cee$e ³ee®ee DeLe&veener. efpeLes megªJeele Peeuesueer Deens. efleLes ÒeeLeefcekeÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, lej efpeLes DeefOekeÀeefOekeÀ ÒeceeCeel e
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Peeuesues Deens. efpeLes og³³ece DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Peeuesues Deens Demes ceeveues peeles.
DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeceO³es leerve yeeyeer DebleYe&tle Deensle.
1. efJeIeìve Ie[tve ve ³eslee meelel³eeves veJ³ee yeoueebMeer pegUJetve IesCeejer meceepe J³eJemLee.2. ueJeef®ekeÀ DeeefCe efJeYesefokeÀ meeceeefpekeÀ mebj®evee.munotes.in

Page 127

127
3. efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve¢äîee Òeiele peieele jenC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeer keÀewMeu³e DeeefCe
%eeve ueeskeÀebvee osC³ee®eer meceepe J³eJemLesle DemeCeejer mees³e.
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ne DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee SkeÀ efJeMesve Jee{efJeleener SKeeÐee osMee®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Ie[Jetve DeeCelee ³esCes Meke̳e Deens. DeeOegefvekeÀerkeÀjCeecegUsmeceepee®³ee DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ mebj®evesle cetueieeceer HeefjJele&ves p³eeÒeceeCes Ie[tve ³esleelel³ee®eÒeceeCes meceepeeleerue J³ekeÌleeR®ee efJe®eejmejCeerle l³eeb®³ee DeefYeJe=Êeer DeeefCe cetu³eeble SkebÀoj l³eeb®³eeJ³eeqkeÌleceÊJeelener cenÊJeHetCe& yeoue Ie[tve ³esleele. DeeOegefvekeÀerkeÀjCeecegUs Ie[tve ³esCeejs ns yeoue cnCepesDeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer efJeefJeOe Debies eEkeÀJee Hewuet®e Deensle.
11.3 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es mJeªHe
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ner HeefjJele&vee®eer iegbleeiegbleer®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. ³ee Òeef¬eÀ³es®es mJeªHe Heg{erue cegÎîeeb®³e e
DeeOeejs mHeä keÀjlee ³esles.
1. pegv³ee Òeef¬eÀ³es®es veJes veeJe : DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ns HeefjJele&vee®³ee pegv³ee Òeef¬eÀ³esme efouesues veeJe
Deens. ner Òeef¬eÀ³ee 18 J³ee MelekeÀele cegK³ele: Fbiueb[, ÖeÀevme osMeele megª Peeueer. veblej leeryesequpe³ece Heesle&gieerpe, vesojue@v[, pece&veer, ne@ueb[ ³ee osMeele megª Peeueer.
2. DeeOegefvekeÀerkeÀjCe cnCepes kesÀJeU DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe veJns : - SKeeÐee jeä^ele DeJepe[ GÐeesieOebos
efveIeeues SJe{îeeJeªve l³ee®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Peeues Demes cnCelee ³esCeej veener. DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeyejesyej®e meceepeeleerue HeejbHeefjkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee, Dee®eejefJe®eej, Þe×ecetu³es, meeceeefpekeÀmlejerkeÀjCe Fl³eeoeRrceO³es yeoue Ie[tve ³esCes DeeOegefvekeÀerkeÀjCeele DeefYeÒesle Deens.
3. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeMeer mebyebefOele : ke=ÀefGÐeesieOebÐee®³ee Jee{eryejesyej®e ke=Àef4. ÒeeLeefcekeÀ Je og³³ece DeeOegefvekeÀerkeÀjCe : peieeleerue meJe&®e jeä^ebceO³es DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee
Ie[tve ³esle Demeueer lejer efle®es mJeªHe meJe&$e meejKes veener. efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue jeä^eleerueDeeOegefvekeÀerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esleerue HeÀjkeÀ oMe&efJeC³eemeeþer ÒeeLeefcekeÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Je og³³eceDeeOegefvekeÀerkeÀjCe DeMee meb%ee JeeHeju³ee peeleele. Heef½ece ³egjesHeeleerue Fbiueb[ DeeefCe ÖeÀevme ³eeosMeele ÒeLece Je l³eeHeeþesHeeþ DecesefjkeÀe, jefMe³ee, pece&veer, peHeeve ³ee osMeele DeeOegefvekeÀerkeÀjCeIe[tve Deeues. ns osMe Deelee efJekeÀefmele osMe ceeveues peeleele. lesLeerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ÒeeLeefcekeÀDeeOegefvekeÀerkeÀjCe cnìues peeles.
³ee Gueì DeefJekeÀefmele eEkeÀJee efJekeÀmeveMeerue jeä^ele efve³eespeveye× He×leerves pes DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
Ie[Jetve DeeCeues peeles l³eeme og³³ece DeeOegefvekeÀerkeÀjCe cnìues peeles.munotes.in

Page 128

128
11.4 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer keÀejCes
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³es®eer leerve cetueYetle keÀejCes meebefieleueer peeleele.
1. YeeweflekeÀ mebHeÊeer Jee{efJeC³ee®eer jeä^er³e Òeke=Àleer Je GHeYeesi³e Jemlebtvee peemleerle peemle meb®e³e
keÀjC³ee®eer ceveg<³ee®eer ueeueme.
2. ³eebef$ekeÀerkeÀjCee®ee Godiece l³eecegUs ceeveJeer J³eJeneje®³ee Òel³eskeÀ #es$eele ³eebef$ekeÀ meeOeveeb®ee Peeuesuee
Òemeej cnCepes pewefJekeÀ MekeÌleer®³ee SsJepeer DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ Je keÀe³e&¬eÀce þjuesu³ee DepewJeMekeÌleer®ee Jee{lee DeJeuebye nesCes nes³e.
3. meJe& #es$eeble leke&ÀMeg× Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesve Je mecelee, mJeeleb$³e Je yebOeglJe ³ee ueeskeÀMeener cetu³eebvee
efoues peeCeejs ÒeeOeev³e.
Jejerue leerve keÀejCeebcegUs DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee efceUeueer. DeLee&le ner leervener keÀejCes
HejmHejeJeuebyeer Demetve SsefleneefmekeÀ¢äîee leer SkeÀe®e JesUer Go³eeme Deeuesueer Deensle.
Meeðeer³e Je leebef$ekeÀ MeesOeecegUs GlHeeove He×leer®es ³eebef$ekeÀerkeÀjCe Peeues. l³eeletve DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeme
®eeuevee efceUeueer. oUCeJeUCee®eer, JeenlegkeÀer®eer Je Dee®eej-efJe®eejeb®³ee Òemeeje®eer DeveskeÀ ÒeYeeJeer meeOevesner GHeueyOe Peeueer ³eeletve veeiejerkeÀjCe, oUCeJeUCee®eer Je mebHekeÀe&®eer Òeiele meeOeves efvecee&Ce Peeueer.³eebef$ekeÀerkeÀjCe Peeu³eecegUs J³eeqkeÌleiele, J³eeJemeeef³ekeÀ Je meeceeefpekeÀ ieefleMeeruelee Jee{erue ueeieueer. J³ekeÌle er®es
meeceeefpekeÀ mLeeve Je opee& efle®³ee Debie®³ee iegCekeÀewMeu³eeJej efleves Iesleuesu³ee efMe#eCe, ÒeefMe#eCeeJej þª
ueeieuee. l³eecegUs meeceeefpekeÀ mebyebOeele yeoue nesT ueeieues. ner meJe& HeefjefmLeleer DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³eeÒeef¬eÀ³esme keÀejCeerYetle þjueer Deens.
11.5 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer efJeefJeOe #es$es
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe ner ceeveJeer peerJevee®³ee efJeefJeOe #es$eeble HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCeejer Òeef¬eÀ³ee
Deens. DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle keÀesCel³ee #es$eele keÀesCeles yeoue DeHesef#ele Deensle. ns Heg{erue ÒeceeCesmeebielee ³esles. ³eeuee®e DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es Hewuet Demesner cnCeleele.
1) DeeefLe&keÀ #es$eeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe : DeeefLe&keÀ #es$eeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe nesC³eemeeþer Heg{erue
ieesäer Ie[tve ³esCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
1) DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe :
DeJepe[ GÐeesieOebÐee®ee efJekeÀeme nesCes. ³eb$ee®³ee meene³³eeves ceesþîee ÒeceeCeele GlHeeove nesCes.
Iejiegleer GlHeeove He×leer®³ee peeieer keÀejKeevee He×leer ³esCes.
2) ke=ÀMesleer DeJepeejs, jemee³eefvekeÀ Keles, megOeeefjle Je mebkeÀefjle yeer efye³eeCes, peblegveeMekesÀ Je keÀerìkeÀveeMekesÀ,
ke=Àef$ece HeeCeerHegjJeþe Fl³eeoeR®ee JeeHej nesCes. veieoer ³ee J³eeHeejer efHekesÀ IesC³eeme ÒeeOeev³e efceUCes.munotes.in

Page 129

129
3. veJ³ee DeeefLe&keÀ mebmLee : yeBkeÀe, HeleHes{îee, yeepeejHesþe Fl³eeoer Go³eeme ³esCes.
4. DeeefLe&keÀ efJekeÀeme nesCes : jeä^e®es oj[esF& GlHeVe Jee{Ces, jenCeerceevee®ee opee& Gb®eeJeCes, ueeskeÀeb®³ee
DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeele Yej He[le peeCes.
3) meeceeefpekeÀ #es$eeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe : meeceeefpekeÀ #es$eeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCeele Keeueerue
yeeyeeR®ee meceeJesMe keÀjC³eele ³eslees.
1. veeiejerkeÀjCe : veeiejerkeÀjCee®eer ieleer Jee{JeCes, Menje®eer mebK³ee Je DeekeÀej Jee{le peeCes. veeiejer
peerJeve He×leer®ee ÒeYeeJe Jee{le peeCes.
2. DeewHe®eeefjkeÀ mebmLee : mebIeìvee, Sseq®íkeÀ ceb[Us, og³³ece mecetn Fl³eeoeR®eer mebK³ee Je ÒeYeeJe
Jee{le peeCes.
3. veJeerve cetu³es : mecelee, mJeeleb$³e, yebOeglJe, Oece&efvejHes#elee, ceeveJelee Fl³eeoer cetu³eeb®ee meceepeeves
mJeerkeÀej keÀjCes. JebMe, Oece&, peele, eEueie, DeeefLe&keÀ mlej Fl³eeoeR®³ee DeeOeejs meeceeefpekeÀ YesoYeeJeve nesCes.
4. cegkeÌlemlejerkeÀjCe : meceepeele yebefomle mlejerkeÀjCee®³ee peeieer cegkeÌle mlejerkeÀjCe ³esCes. J³ekeÌleeruee
mJekeÀle&=lJeeves DeeHeues meeceeefpekeÀ mLeeve Je opee& Gb®eeJeC³ee®eer mebOeer GHeueyeOe DemeCes cnCepesDeeefLe&keÀ opee&SsJepeer DeeefLe&keÀ opee&uee cenÊJe osCes.
5. oUCeJeUCe : JeenletkeÀ, mebosMeJenve ³ee #es$eebleerue Òeieleer meeOeveeb®es peeUs GYeejues peeCes,
Deejesi³e megefJeOeeble Jee{ nesCes, meceepeeleerue mejemejer Dee³egcee&veele Jee{ nesCes.
4) ceeveefmekeÀ #es$eeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe : DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle ueeskeÀeb®eer celes, cetu³es,
¢efäkeÀesve, ceveesJe=Êeer Fl³eeoerceO³es osKeerue HeefjJele&ve Ie[tve ³esles. ³eeuee®e ceeveefmekeÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeEkeÀJee J³ekeÌleer®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Demes cnCeleele. ³eeceO³es Heg{erue yeeyeer DeefYeÒesle Deensle.
1. ª{er HejbHeje, DebOeÞe×e, keÀce&þHeCee Fl³eeoer l³eeie keÀªve veeJeerv³ee®³ee, HeefjJele&vee®ee mJeerkeÀej
keÀjCes.
2. owJeJeeoerJe=Êeer®ee l³eeie keÀªve Je Òe³elveJeeoe®eer keÀeme OejCes.3 efvemeiee&®³ee DeOeerve ve jenlee l³eeJej ceele keÀjC³ee®eer efpeÎ yeeUieCes.
4 Òel³eskeÀ #es$eele efve³eespeve Je mebIeìve ³eebvee cenÊJe osCes.
5. FlejebMeer mevceeveHetJe&keÀ J³eJenej keÀjCes, mecelee, mJeeleb$³e, yebOeglJe, v³ee³e ³ee cetu³eeb®ee Deeoj
keÀjCes.
6. ceer, ceePes kegÀìgbye, ceePes ieeJe, ceePee osMe ³eeb®³ee HeueerkeÀ[s peeTve DeefKeue ceeveJe peeleer®³ee
keÀu³eeCee®ee efJe®eej keÀjCes `efJeée®eer ceePes Iej' Demee J³eeHekeÀ ¢efäkeÀesve ueeskeÀeb®³ee ceveeleefJekeÀefmele keÀjCes.munotes.in

Page 130

130
11.6 DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee mecem³ee
DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeletve efvecee&Ce Peeuesu³ee Je nesle Demeuesu³ee DeveskeÀ mecem³ee Deepe efJekeÀefmele
jeä^ebvee Yes[meeefJele Deensle. l³eeHewkeÀer keÀener ÒecegKe mecem³ee Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1) J³ekeÌleer Je meceepe ³eeb®³eele ogjeJee :
³eebef$ekeÀerkeÀjCeecegUs Je efJeMesDeeHeu³ee keÀeceeyeÎue DeemLee jenle veener. J³ekeÌleer Je meceepe ³eeb®³eele ogjeJee ³eslees. J³ekeÌleer SkeÀekeÀeryeveles. peerJeveeleerue Meebleer, meceeOeeve njJetve yemeles.
2) meeceepeerkeÀerkeÀjCeele yeeOee :
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle efvel³eveJes MeesOe ueeieleele. veJeer ³eb$es, leb$es Go³eeme ³esleele. l³eecegUs
meceepeele melele yeoue nesle jenlees. yeouel³ee HeefjefmLeleerMeer DeveketÀueve meeOeCes J³ekeÌleeruee keÀþerCe nesles.efle®³ee DevegketÀueve #ecelesJej leeCe He[lees. HeefjCeeceer meeceeefpekeÀerkeÀjCeele yeeOee ³esles.
3) DemebleesDeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle meceepee®³ee meJe& #es$eeble yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee
peelees. HeCe meJe& #es$eeb®ee SkeÀeeqlcekeÀ efJekeÀeme nesT MekeÀle veener. efMeef#ele-DeefMeef#ele ueeskeÀebvee Hee$elesvegme ej
jespeieej GHeueyOe ke˻ve efoues peele veenerle.
4) mebIeDeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ #es$eebleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe HeejbHeefjkeÀ peerJeveHe×leerMeer mebIeÒeefMeef#ele [e@keÌìj, HeejbHeefjkeÀ JewÐee®es DeefmlelJe Oeeske̳eele DeeCelees. efj#ee, ceesìej Fl³eeoercegUs ìebiesJeeu³ee®e s
DeefmlelJe Oeeske̳eele ³esles.
5) efJeIeelekeÀ ÒeJe=Êeerme Òeeslmeenve:
DeeOegefvekeÀerkeÀjCeecegUs meceepeele cegK³ele: efJekeÀefmele jeä^eble efJeIeelekeÀ ÒeJe=Êeerme Òeeslmeenve efceUeuesues
Deens. l³eecegUs ueeskeÀ jesieJeeoer-®ebieUJeeoer yeveleele. l³eeletve Ye´äe®eej, iegvnsieejer Jee{les. J³ekeÌleer Jeeoe®eeDeeflejskeÀ nesTve veweflekeÀ, Oeeefce&keÀ, keÀewìgbefyekeÀ cetu³eeb®ee Nneme nesle Demelees. IeìmHeÀesìeb®es ÒeceeCe Jee{les.kegÀìgbye DeefmLej yeveles. cegueeyeeUeb®eer DeeyeeU nesles.
11.7 Yeejleeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee
Yeejleeleerue efye´efìMe jepeJeìerle®e DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee megª Peeueer. efye´efìMeebveer ³esLes
keÀJee³eleer, ueJekeÀj DeÐe³eeJele Meðes, megmeppe Deejceej, ÒeMeemekeÀer³e ³eb$eCee, veJeerve keÀe³eos Je v³ee³eJ³eJemLee, DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeHe×leer, ceesþsceesþs GÐeesieOebos, oUCeJeUCee®eer Je JeenlegkeÀer®eer ÒeielemeeOevesFl³eeoer ieesäer ªpeefJeu³ee. Hee½eeʳe efMe#eCe Iesleuesu³ee Yeejleer³eebveer ³esLeerue Deefveä ÒeLee, HejbHejeb®³eeefvece&tueveemeeþer ®eUJeUer GYeeju³ee. mJeeleb$³e, mecelee, yebOeglJe, ceeveJelee Fl³eeoer cetu³eeb®ee ÒeYeeJe He[tveYeejleer³eeb®es ÒeyeesOeve megª Peeues. l³eeletve®e DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeme megªJeele Peeueer. efve³eespevee®ee mJeerkeÀejmunotes.in

Page 131

131
keÀªve Heb®eJeeef11.8 Yeejleeleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es mJeªHe
1) DeeefLe&keÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe :
DeJepe[ GÐeesieOebÐeeb®ee efJemleej Je efJekeÀeme nesle Deens. GlHeeove Òeef¬eÀ³es®es ³eebef$ekeÀerkeÀjCe nesle
Deens. Mesleerlener Òeiele GlHeeoveleb$e, jemee³eefvekeÀ Keles, megOeeefjle Mesleer DeJepeejs, mebkeÀefjle yeer-efye³eeCes,ke=Àef$ece HeeCeerHegjJeþe, peblegveeMekesÀ Fl³eeoeR®ee DeJeuebye keÀªve nefjle¬eÀebleer®es Òe³eesie ³eMemJeer nesle Deensle.yeuegleeHe×leer®ee Nneme nesle Deens. efJeoes2) jepekeÀer³e DeeOegefvekeÀerkeÀjCe :
jep³eIeìvesves efveOeceeakeÀjCe ueeskeÀMeener J³eJemLee, mJeeleb$³e, mecelee, v³ee³e, yebOeglJe Fl³eeoeRb®ee
mJeerkeÀej kesÀuee Deens. keÀe³eÐeeHeg{s meJe& veeieefjkeÀebvee meceeve uesKeues peele Deens. efveJe[CegkeÀe, Òeew{ celeeefOeke Àej,
efJekeWÀêerkeÀjCe (Heb®ee³ele jepe) Fl³eeoeR®³ee ceeO³eceeletve peveles®ee jepekeÀer³e menYeeie Jee{le Deens. ÒeMeemekeÀer³eveeskeÀjYejleer mHeOee& Hejer#esÜejs kesÀueer peele Deens.
3) meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe :
peeefleYeso, DemHe=M³elee Heeueve Fl³eeoer keÀe³eÐee®es G®®eeìve kesÀues Deens. pevceeSsJepeer
iegCeHee$elesvegmeej meeceeefpekeÀ opee& efveef½ele nesT ueeieuee Deens. Menje®eer mebK³ee Je DeekeÀej Jee{le Deens.kegÀìgbye, efJeJeen, Oece&, efMe#eCe ³ee meeceeefpekeÀ mebmLeeb®³ee HeejbHeefjkeÀ mJeªHeele yeoue Ie[tve ³esle Deensle.Mew#eefCekeÀ Je Deejesi³e megefJeOeeb®ee efJemleej nesle Deens. oUCeJeUCe Je JeenletkeÀ meeOeveeb®es peeUs efJemleeefjlenesle Deens.
4) ceeveefmekeÀ DeeOegefvekeÀerkeÀjCe :
ª{er HejbHeje, DebOeÞe×e, owJeJeeo, keÀce&keÀeb[, Fl³eeoer®³ee peeieer Jew%eeefvekeÀ ¢efäkeÀesve ªpele
®eeueuee Deens. peeefleYeso, eEueieYeso, Oece&Yeso DeMeeðeer³e Jeeìt ueeieuee Deens. mecelee, mJeeleb$³e, yebOeglJe,v³ee³e, ceeveJelee ner cetu³es nUtnUt ueeskeÀeb®³ee ceveeJej eEyeyele ®eeueueer Deens.
ceboieleer :
1) DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer ieleer cebo Deens. megceejs 70 ìkeÌkesÀ Yeejleer³e Deepener MesleerJej DeJeuebyetve
Deensle. cetþYej ye[s yeeiee³eleoej®e DeeOegefvekeÀ Mesleer keÀjleele.
2) DeeHeueer jep³eIeìvee, MeemekeÀer³e ³eb$eCee efveOeceea Deens, HeCe yengmebK³e jep³ekeÀlex MeemekeÀer³e mesJekeÀ
Deepe Oeeefce&keÀ ÒeYeeJeeKeeueer JeeJejleele. meJe&meeceev³eeb®ee jepekeÀer³e menYeeie keÀceer Dee{Ulees.munotes.in

Page 132

132
3) megceejs 75 ìkeÌkesÀ pevelee Kes[îeele jenle Deens. efle®³eeJej peeleHeele, Oece&, ª{er, HejbHeje
Fl³eeoeR®ee ÒeYeeJe Deepener efìketÀve Deens. DemHe=M³e Je eqðe³ee ³eebvee Kes[îeeceO³es Keeue®ee opee&Deens. meJee¥vee efMe#eCe cetu³es osTvener DeÐeeHe 50 ìkeÌkesÀ pevelee efvej#ej Deens. DeveskeÀ Kes[îeebceO³esjmles, Jeerpe, efHeC³ee®es Meg×HeeCeer, MeeUe, Heesmì Dee@HeÀerme, oJeeKeevee ³ee cetueYetle megefJeOee Heesnes®euesu³eeveenerle.
4) Yeejleer³e De[eCeer ueeskeÀ®e veJns lej ®eebieues G®®eefMeef#ele ueeskeÀner Deefveä, ÒeLee-HejbHeje DeemLesves
HeeUleele. Òe³elveeyejesyej®e osJeOece&, HetpeeDe®ee&, Je´leJewkeÀu³e , ceb$eleb$e Fl³eeoeR®ee Yeejleer³e peveleeDeeOeej Iesleevee efometve ³esles.
Jejerue yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjlee DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee YeejleeceO³es Depetvener ceboeJeuesueer
Dee{Ules.
11.9 mJeeO³ee³e
1. DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
2. DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es mJeªHe mHeä keÀªve DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee mecem³ee meebiee.3. DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer keÀejCes meebietve DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer GHee³e meg®eJee.
♦ ♦ ♦
munotes.in

Page 133

89
IeìkeÀ -6
meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve
-[e@.keÌuescesvìeF&ve p³eg. efjyesuees
IeìkeÀ mebj®evee :
6.0 Heeþe®eer Gef×äîes
6.1 ÒemleeJevee
6.2 meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee J³eeK³ee
6.3 meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es mJe©He
6.4 meeceeefpekeÀ Hee fjJele&veeme keÀejCeerYetle IeìkeÀ
6.5 meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeleerue De[LeUs
6.6 meejebMe
6.7 mJeeO³ee³e
6.0 Gef×äîes (Objectives )
meeceeefpekeÀ yeouee®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
meeceeefpekeÀ yeoueeme keÀejCeerYetle DemeCeeN³ee IeìkeÀeb®ee D eY³eeme keÀjCes.
meeceeefpekeÀ yeoueeleerue De[Leȳeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
6.1 ÒemleeJevee (Introduction )
ceeveJeer meceepee®ee Fefleneme ns®e meebielees keÀer, ceeveJeer meceepe ne melele yeouele Demelees.
efvel³e HeefjJele&ve ne ceeveJeer meceepee®ee peCet mLee³eerYeeJe Deens. peCegkeÀener meceepe peerJeve ns SKeeÐee
veoerÒeceeCes ueneve ueneve JeUCes Iesle Heg{s Heg{s peele Demeles. DeeHeu³ee iejpesÒeceeCes / DeeJeM³ekeÀlesÒeceeCes
Jee mees³eerÒeceeCes l³eeceO³es HesÀjyeoue keÀ©ve ns yeoueCeejs mecee pe peerJeve eqmJekeÀejues peele Demeles. cee$e
ns ueneve ueneve yeoue HeìkeÀve DeeHeu³ee ue#eele ³esle veenerle. l³eecegUs efkeÀl³eskeÀ JesUe meceepeeceO³es
HeefjJele&ve nesle Deens. ¿ee®eer menpe peeCeerJener DeeHeu³eeuee nesle vemeles. Deieoer ueneve ue neve yeoue
DeeHeu³eeceO³es ®eìkeÀve DeefmLejleener efvecee&Ce keÀjerle veenerle. cee$e ¿ee®es ÒeceeCe Jee{ues lej cee$e
DeeHeu³eeuee efJeefMeä HeefjJele&ve nesle Deens ns peeCeJee³euee ueeieles.
l³ee®eyejesyej meceepeele [esȳeele YejC³eepeesiesner yeoue Ie[tve ³esleele. ceeveJee®es
jerleerefjJeepe, Dee®eejefJe®eej, ©{er -HejbHeje, meeceeefpekeÀ mebmLee, mebIeìvee, Fl³eeoeRceO³esners ceesþîee
ÒeceeCeele Decegueeûe mJe©Hee®es yeoue Ie[leebvee DeeHeCeebme efomeleele. nîee meJee¥®ee HeefjCeece nîeeuee®e
DeeHeCe meceepeele yeoue nesle Deens Demes DeeHeCe cnCelees.munotes.in

Page 134

90
6.2 meceepeHeefjJele&vee®³ee J³eeK³ee
meceepe HeefjJele&vee®³ee efJe®eejJebleebveer kesÀuesu³ee keÀener J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes Deensle.
n@jer pee@vmeve -’meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve cnCepes cet ueYetle DeLee&ves meceepej®evesleerue yeoue nes³e.“
efkebÀipeues [sJnerme -’meceepe j®evesle Je keÀe³ee&le cnCepes®e meeceeefpekeÀ mebIeìvesle nesCeeje yeoue
cnCepes meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve nes³e. “
efievme yeie& -’meceepee®ee DeekeÀej, meeceeefpekeÀ mebIeìvee ÒekeÀej Je meceepeeleerue efJeefJeOe Yeeieeleerue
meblegueve ³eele nesCeeN³ee yeoueeuee cnCepes®e meceepe J³eJemLesleerue yeoueeuee meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Demes
cnCeleele.“
ce@keÀ Dee³eJnj Je Hespe -’meeceeefpekeÀ mebyebOeeleerue yeoueeme me eceeefpekeÀ HeefjJele&ve Demes cnCeleele.“
kesÀ [sJnerme -’meeceeefpekeÀ mebIeìveele DeLee&le meceepe mebj®evee Je keÀe³ee&le Peeuesues yeoue nes³e.“
efieefueve DeeefCe efieueerve -’eqmJeke=Àle peerJeve ÒeCeeueerleerue HeefjJele&ve cnCepes meeceefpekeÀ H eefjJele&ve
nes³e. ceie ns HeefjJele&ve YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer, meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ, ueeskeÀmebK³es®eer j®evee efkebÀJee
efJe®eejÒeCeeueer ÒemejCe efkebÀJee DeeefJeJejerue J³eeK³eeb®ee meekeÀu³eeves efJ e®eej kesÀuee Demelee meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve cnCepes -
1)meeceeefpekeÀ mebj®evesle Peeuesues yeoue cnCepes meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve nes³e.
2)meceepeeceO³es Demeuesu³ee mebIeìve mebyebOeeleerue yeoue cnCepes meceepe HeefjJele&ve nes³e.
3)meceepee®³ee peerJeve peieC³ee®³ee HeOoleerleerue yeoue cnCepes meceepe HeefjJele&ve nes³e.
4)DeefYeJe=Ooer DeeefCe ÞeOoe ³eeleerue yeoue cnCepes meceepe HeefjJele&ve nes³e.
6.3 meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es mJe©He
meceepe ne ceeveJeeHeemetve efvecee&Ce Pe euesuee Demeu³eecegUs ceeveJee®³ee efjleerefjJeepe, Dee®eej -
efJe®eej, ©{er -HejbHeje efvecee&Ce kesÀuesu³ee meeceeefpekeÀ mebmLee ³eeb®³ee mebyebOeeceO³es p³eeJesUer yeoue Ie[tve
³esle Demeleele l³eeJesUer meceepee®³ee j®evesceO³es yeoue Ie[tve ³esle Demele ele. J³ekeÌleermecetn ³eeb®³ee p³ee
mecem³ee Demeleele. l³ee efJeefJeOe JewefMe<ìîeHetCe& Je efmLej mJe©Hee®³ee DeMee Demeleele. ³ee DeJemLesuee
meceepee®eer j®evee Demes mebyeesefOeues peeles.
Òee®eerve Yeejleer³e meceepeeceO³es keÀeUe®³ee DeesIeele mec eepee®es mJe©He Je j®evesceO³es yeoue
Ie[tve ³esle Deensle. ³ee yeoueecegUs meceepe veJes ©He OeejCe keÀjerle Demelees. Yeejleer³e ûeeceerCe Yeeieele
HejbHejeiele pegv³ee mebmLee, pegv³ee HeOoleer, pegveer cetu³es DeefmlelJeele nesleer. l³eeceO³es Deelee y eoue Peeuee
Demetve veJeerve mebmLee, veJeerve cetu³es Je veJeerve peerJeve HeOoleer efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. meceepeeceO³es
HeefjJele&vee®eer Òeef¬eÀ³ee meelel³eeves ®eeuet Deens. HetJeea®eer mJe³ebHetCe& Demeuesueer Kes[er Deelee l³ee®e efmLeleerle
jeefnueer veenerle. Òe®eb[ ÒeceeCeele Deepe ¿eeceO³es yeoue nesleebvee efomele Deens.munotes.in

Page 135

91
efye´ìerMe Yeejleele Deeu³eeJej Yeejleer³e Kes[îeeb®eer mJe³ebHetCe& mebkeÀuHevee ner cees[keÀUerme
DeeCeC³eeme HeOoleMeerj Òe³elve Peeues. l³eebveer jeyeefJeuesu³ee ef JeefJeOe OeesjCeebcegUs ÒeLece veeiejer Je veblej
ûeeceerCe peerJeveele Decegueeûe yeoue Peeues. l³eecegUs ûeeceerCe peerJeve leUeieeUeHeemetve {JeUtve efveIeeues.
Deepe®³ee efmLeleerle ûeeceerCe Yeeieele Decegueeûe yeoue efometve ³esle Deens.
meceepe HeefjJele&ve ner mebkeÀuHevee DeefOekeÀ mHeä nesC³eemeeþer keÀener cegÎs meefJemleejeves Heg{erue
ÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1)meeceeefpekeÀ mebmLeeceOeerue yeoue -
meceepe ne DeveskeÀ mebmLee, mebIeìvee efceUtve yeveuesuee Demelees. meceepeeceO³es kegÀìgbyemebmLee,
efMe#eCemebmLee, DeLe&mebmLee, mebIeìvee, peeleermebmLee DeefmlelJeele Demeleele. l³ee®ee ÒeYeeJe meceepeeJej
Demelees. ³ee mebmLeebceO³es HeefjJele&ve Ie[tve Deeu³eeves l³ee®ee HeefjCeece keÀeceieejeJejleer He[le Demelees.
³eeletve meec eeefpekeÀ HeefjJele&ve nesleebvee efomeles. Goe. HeÀkeÌle kegÀìgbyeHeOoleer®ee Nneme nesJetve efJeYekeÌle
kegÀìgbye HeOoleer DeefmlelJeele ³esleevee efomeles. peeleermebmLeeceOetve J³eJemee³e efveef½eleerceO³es yeoue nesleevee
efomele Deens. cnCepes®e mece epeeceO³es Demeuesu³ee DeveskeÀ mebIeìvee SkeÀceskeÀebMeer mebyebefOele Demeleele.
DeeefCe ¿ee mebIeìveele nesCeeje yeoue ne Flej mebmLee mebIeìveeJejleerner nesle Demelees.
2)meeceeefpekeÀ mebyebOeeleerue yeoue -
meceepeeceO³es J³ekeÌleer, mebmLee, me bIeìvee Demeleele. ³ee®ee efceUtve meceepe yeveuesuee Demelees.
¿eeb®ee HejmHej mebyebOe J³ekeÌleer J³ekeÌleerceO³es, J³ekeÌleer Je mecetneceO³es lemes®e mecetn mecetneceO³es Demelees.
DeMee meJe&®e ÒekeÀej®³ee mebyebOeeceO³es HeefjJele&veeceO³es yeoue Pee uesuee efomelees.
3)meeceeefpekeÀ cetu³eeleerue yeoue -
meceepee®³ee Sske̳eemeeþer cetu³es ner DeeJeM³ekeÀ Demeleele. cegu³eecegUs®e meceepe efìketÀve jenlees.
meceepeele Meebleer ÒemLeeefHele nesles. efMemleyeOo meceepe J³eJemLescegUs meceepee®eer Òe ieleer nesle Demeles.
cetu³eeceOeerue nesCeejs yeoue ns meceepee®³ee mebj®evesleerue yeoue Demeleele. cetu³e cnCepes ³eesi³e -De³eesi³e,
®eebieues-JeeF&ì, ®etkeÀ -yejesyej ns þjefJeC³eemeeþer meceepeeleerue ueeskeÀebveer ceev³e kesÀuesues DeeoMe& Deensle.
cetu³eeceO³es nesCeejs yeoue ns meceepee®³ee mebj®evesceO³es yeoue Ie[tve DeeCeleele. l³ee®ee meceepeeJej
otjieeceer HeefjCeece neslees. mecelee, v³ee³e, ueeskeÀMeener ¿eemeejKeer cetu³es meceepeeceO³es cetueieeceer HeefjJele&ve
Ie[Jeerle Demeleele.
4)DeefYeJe=Êeer Je ÞeOoebceOeerue HeefjJele&ve -
DeefYeJe=Êeer Je ÞeOoe ns oesve IeìkeÀ ceeveJeer peerJeveeceO³es cenlJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[leele.
J³ekeÌleer®es J³ekeÌleercelJe Ie[efJeC³eeceO³es cenlJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJele Demeleele. DeefYeJe=Êe er, ÞeOoe Je
cetu³eele nesCeeje yeoue ne mebj®eveelcekeÀ keÀeìskeÀesj HeefjJele&ve vemeues lejer mebj®eveelcekeÀ yeoue Ie[Jetve
³esle Demelees. DeefYeJe=Êeerle cetu³eele yeoue Ie[tve Deeuee lej YetefcekeÀe Jele&veeJej l³ee®ee ÒeYeeJe He[lees.
l³ee®ee Heef jCeece Hejelceles®eer YeeJevee DeefYeJ³ekeÌleer keÀeceieej mebIeìveeJej nesJetve mebmLeelcekeÀ HeefjJele&ve
Ie[tve ³esJet MekeÀleele.
opee&, YetefcekeÀe meeceeefpekeÀ mecetn, l³eeb®es GHemecetn, meebmke=ÀeflekeÀ cetu³es, meeceeefpekeÀ efve³eceves
ns meceepej®eves®es IeìkeÀ Deensle. l³ee IeìveebceO³es nesCeejs yeoue ns meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Deens.munotes.in

Page 136

92
ceeveJeeves efvecee&Ce kesÀuesu³ee meJe& YeeweflekeÀ DeeefCe DeYeeweflekeÀ ieesäeR®ee meceeJesMe ne
mebmke=ÀleerceO³es nesle Demelees. ¿ee®ee®e HeefjCeece mebmke=Àleer yeoueele nesle Demelees. cee$e meebmke=ÀeflekeÀ
yeoue cnCepes meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve veJns. mebmke=Àleer®es DeveskeÀ IeìkeÀ Deensle. pes ÞeOoe, cetu³es,
efve³eceves, %eeve ³eele yeoue Peeuee lej®e meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Ie[tve ³esles. meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJele&ve
meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeuee keÀejCeerYetle þ© MekeÀles.
HeefjJele&ve ns ®eebieues efkebÀJee JeeF&ì Demet MekeÀles. HeefjJele&ve ner leìmLe mebkeÀuHevee Deens. meJe&®e
meceepeeceO³es HeefjJele&ve nesle Demeles. l³ee®eer ieleer cee$e efYeVe Demet MekeÀles. HeefjJele&ve nesle Demeleebvee
DeeHeu³ee [esȳeebvee efomele veener. meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeefJekeÀjlee ³esCeej veener. Demes keÀener DebMeer meebielee ³esT MekeÀles. l³ee ®eyejesyej meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve ns
LeebyeefJelee ³esle veener. leer DeHeefjne³e& DeMee mJe©Hee®eer yeeye Deens. cee$e HeefjJele&vee®eer leguevee keÀjlee
³esCes. lemes®e HeefjJele&ve SkeÀ efoMee cee$e Demeles. leer Òeieleer®eer efkebÀJee DeOeesieleer ®eerner Demet MekeÀles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve cnCepes keÀe³e ?
2)meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es mJe©He meebiee.
6.4 meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeme keÀejCeerYetle IeìkeÀ
meceepeeceO³es meelel³eeves Ie[tve ³es Ceejs HeefjJele&veecegUs meceepe efìketÀve jenle Demelees.
yeouel³ee efmLeleeruee meeceejs peele Demelees. ner yeoueleer efmLeleer efJeefMeä SkeÀe®e keÀejCeecegUs le³eej
nesle veener. lej leer le³eej nesC³eeme DeveskeÀ IeìkeÀ keÀejCeerYetle þjleele. ner vescekeÀer keÀejCes oeKeefJeCes
KetHe®e iegbleeiegbleer®es Demeles. meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee yeeyeleerle yengkeÀejCeJeeoer ¢äerkeÀesve eqmJekeÀejeJee
ueeielees. meceepeeceO³es Ie[Ceejer Ieìvee ner DeveskeÀ keÀejCeebveer Ie[tve Deuesueer Demeles.
meceepeHeefjJele&vee®³ee keÀejCeeb®ee efJe®eej JesieJesieȳee efJe®eejJebleebveer JesieJesieUe kesÀuesuee
efomelees. keÀeue&ceekeÌmeeves DeeefLe&keÀ keÀejCeeb®ee, Dee@ieyeve& leebef$ekeÀ IeìkeÀeb®ee, efieueerve DeeefCe efieueerve
³eebveer YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer, ueeskeÀmebK³ee j®evee, meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ, efJe®eej ÒeYeeJeer keÀejkeÀeb®ee
Fl³eeoer lej ce@keÌmeJesyej meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀjleele. meeceeefpekeÀ HeefjJele&veemeeþer
keÀejCeerYetle þjCeeN³ee meJe&®e IeìkeÀeb®ee mee lel³eeves DeY³eeme keÀjleebvee DeeHeCeebme lees Heg{erueÒeceeCes
keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 137

93
ûeeceerCe meceepee®³ee HeefjJele&vee®eer keÀejCes
¿ee keÀejCeeb®es mLetueceeveeves leerve Jeie& He[leele.
De)jepekeÀer³e keÀejCes
ye)DeeefLe&keÀ keÀejCes
keÀ)meeceeefp ekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ keÀejCes
[)®esleve keÀejCes
F)De®esleve keÀejCes
HeÀ)leebef$ekeÀ keÀejCes
6.4.1 jepekeÀer³e keÀejCes :
1)peefceveer®³ee mJeeceerlJeemebyebOeer keÀejCes -
efye´ìerMe jepeJeìerHetJeea Yeejleer³e MeslekeÀjer ne DeeHeu³ee Yetefce keÀe mJeeceer neslee. HeCe l³ee®es
mJeeceerlJe efye´ìerMeebveer HeOoleMeerjHeCes G[Jetve ueeJeues. MeslekeÀjer Je Meemeve ¿eeceO³es peceerveoej,
Fveeceoej, ceeueiegpeej ¿eeb®³ee ©Heeves SkeÀ ceO³emle Jeie& DeefmlelJeele Deeuee, ne Jeie& MeslekeÀN³eebkeÀ[tv e
cenmetue Jemetue keÀ© ueeieuee. ¿ee Jeiee&ves MeslekeÀN³eeb®es MeesMeesefPeeues.
2)veJeer v³ee³eJ³eJemLee -
HetJeea Kes[îeeceO³es v³ee³eoeve keÀjC³eemeeþer ûeeceHeb®ee³eleer DeefmlelJeele nesl³ee. ieeJeeleerue
v³ee³eoeve ieeJeele®e Heb®ee®³ee mee¿eeves nesF&. les ieeJeeleerue oesvner He#ekeÀejebvee ceev³e Demes. efye´ìerMe
jepeJeìerceO ³es v³ee³eoeveemeeþer v³ee³eÒeMeemevee®eer meg©Jeele Peeueer. ieeJeeleerue Yeeb[Ces mejkeÀejer
v³ee³eeue³eele peeJet ueeieueer. ner Yeeb[Ces keÀe³eÐee®³ee DeeOeejs mees[efJeueer peeJet ueeieueer. l³eeletve JekeÀerue
Jeie& le³eej Peeuee. Ke®e& Jee{uee, uee® eueg®eHele, Ye´äe®eej, Yeeb[Ces, ieìyeepeer ¿eeceO³esner Jee{ Peeueer.
ueeskeÀeb®³ee ceeveefmekeÀleslener yeoue Peeuee.
3)Heb®ee³eleer®es DeefOekeÀej -
HetJeea ûeeceHeb®ee³eleeRvee pes DeefOekeÀej nesles les efye´ìerMe keÀeUele mebHegäele Deeues. ûeecee rCe
peerJevee®ee keÀCee Demeuesueer ûeeceHeb®ee³ele veä Peeueer.
mJeeleb$³eesÊej keÀeUele Hegvne Heb®ee³ele jepe J³eJemLee DeefmlelJeele Deeueer. cee$e Heb®ee³ele
jepe³eb$eCesceeHe&Àle efJekeÀeme ³eespeveebJej DeefOekeÀ Yej efouesuee efometve ³eslees. le mes®e efJekeÀeme meeOele
Demeleebvee 73 J³ee Ieìveeog©mleerves jeKeerJe Heo Je ûeecemeYee ¿eebvee cenlJee®es mLeeve efou³eeves
ieeJeekeÀ[s Hegvne SkeÀoe veJ³ee ©Heeves jepekeÀejCeeceO³es veJeerve jbie ³esJet ueeieu³ee®es efomeleele. jepekeÀer³e
peerJeve H eefjJele&veele Heb®ee³eleer®es DeefOekeÀej cenlJeHetCe& Deensle.
4)jepekeÀer³e He#e -
mJeeleb$³eÒeeHleerveblej Yeejleele ueeskeÀMeener jep³e Deeues. meJee¥vee celeoeve nkeÌkeÀ efceUeuee.
meÊee keÀeyeerpe keÀjC³eemeeþer Yeejleele jepekeÀer³e He#ee®es HeerkeÀ le³eej Peeues. ueeskeÀeble veJes efJe®eej, veJes
®ewlev³e efvecee&Ce Peeues DeeefCe JesieJesieȳee He#eebcegUs He#eebleie&le keÀuen Je mHeOee& efvecee&Ce Peeueer.munotes.in

Page 138

94
6.4.2 DeeefLe&keÀ keÀejCes
1)DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe -
Mesleer ne ÒecegKe J³eJemee³ e Yeejleer³eeb®ee neslee. DeeefCe Deepener Deens. Mesleer Je mebyebefOele Flej
J³eJemee³e ne kegÀìgbyeeceeHe&Àle mJeeleb$³eHetJe& keÀeueKeb[ele kesÀuee peeF&. efye´ìerMe keÀeueKeb[ele
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeuee Òe®eb[ Jesie neslee. l³eecegUs keÀejKeevee k eWÀefêle GlHeeoveHeOoleer DeefmlelJeele
Deeueer. ¿ee®ee HeefjCeece ceesþîee ÒeceeCeele ûeeceerCe peerJeveeJej Peeuee. DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs Òe®eb[
GlHeeove Meke̳e Peeu³eeves jeä^er³e Je Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþebmeeþer GlHeeove ns GlHeeove ue# ³e
jeefnues. l³eecegUs ieeJeekeÀ[s Demeuesueer Mesleer J³eJemee³e Je yeueglesoejer HeOoleer®ee ¿eeceO³es ceesþe yeoue
Peeuee. DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs peeleerJ³eJemLes®ee þjeefJekeÀ J³eJemee³e, keÀecee®eer DeHeefjJele&veer³e
efJeYeeieCeer, Mesleer J e Flej nmle J³eJemee³e ¿eeceO³es HeefjJele&ve Ie[tve Deeues.
2)veeiejerkeÀjCe -
Menjeb®eer Òe®eb[ Jee{ Je lesLeerue PeiePeieerle peerJeveeves Kes[îeeleerue ueeskeÀebvee YegjU Ieeleueer.
pevelee MenjekeÀ[s OeeJet ueeieueer. ieeJes Deeme He[t ueeieueer. Meslecepegjeb®³ee MenjekeÀ[s Dees{îeecegUs
MeslekeÀN³eebvee Mesleele keÀece keÀjeJes ueeieues. MeslekeÀN³eeb®eer cegues keÀ®esjerle yeeyet (meensye) yeveC³ee®eer F®íe
J³ekeÌle keÀ© ueeieues. Mesleer®eer Òeefleÿe keÀceer nesJet ueeieueer. veeiejer³e ueeske Àeb®³ee DevegkeÀjCeeves ûeeceerCe
ueeskeÀner J³ekeÌleerJeeoer, mJeeLeea Je mJe³ebkesÀefêle yeveues. Menje®³ee mebHekeÀe&cegUs Kes[îeelener He@ÀMeve Jes[,
J³emeves, JesM³ee J³eJemee³e, pegieej, ceÐeHeeve, iegvnsieejer Je=Êeerle Jee{ nesJet ueeieueer. Oeeefc e&keÀ yebOeves mewue
Peeueer. meb³egkeÌle kegÀìgbye HeOoleer veä nesJet ueeieueer. Kes[îeele efJeIeìve nesJet ueeieues. ûeeceerCe pevelee
efve³eb$eCeMegv³e yeveueer.
3)oUCeJeUCe Je meb®eej meeOeveeb®eer Jee{ -
oUCeJeUCe Je JeenlegkeÀer®³ee meeOeveele J ee{ Peeu³eecegUs ûeeceerCe Yeeie Je veeiejer Yeeie ¿eeb®ee
mebHeke&À Jee{uee. jsuJes, ceesìj Jeiewjs meeOeveebveer Kes[er MenjeMeer pees[ueer iesueer. ìsueerHeÀesve Je
ceesyeeF&ue®eener JeeHej Jee{uee. ¿eecegUs J³eeHeej Jee{uee. HeCe l³ee®e yejesyej Òel³e skeÀ yeeyeleerle veeiejer
peerJevee®es DevegkeÀjCe keÀjC³ee®es ÒeceeCe Jee{tve ûeeceerCe peerJeve HeOoleerle Decegueeûe yeoue Peeuee.
4)J³eeHeejele Jee{ -
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs J³eeHeej Jee{uee, GlHeeove Jee{ues Je GlHeeovee®³ee efJe¬eÀermeeþer
Kes[îeeb®³ee yeepeejHesþeb®ee GHe³eesie nesJet ueeieuee. Kes[s Je Menj ¿eeb®ee mebHeke&À ceesþîee ÒeceeCeele nesJet
ueeieu³eeves DeeefLe&keÀ peerJeveele ceesþîee ÒeceeCeele HeefjJele&ve nesJet ueeieues.
5)MeemekeÀer³e ³eespevee -
leUeieeUeleerue ue eskeÀeb®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer Meemeveeves Heb®eJeeefHee³eueì ÒekeÀuHe Je Flej efJekeÀeme ³eespevee ceesþîee ÒeceeCeele meg© kesÀu³ee. l³ee®ee HeefjCeece ne meceepe
HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³esceO³es nesJet ueeieuee.
6.4.3 meeceeefpekeÀ keÀejCes
ûeeceerCe meceepeHeefjJele&veele meeceeefpekeÀ keÀejCe ns cenlJeHetCe& Deens. peeleermebmLee,
kegÀìgbyemebmLee Je Òee®eerve ûeeceHeb®ee³eleer ¿eeJejleer ûeeceerCe Yeeieeleerue meceepeJ³eJemLee YekeÌkeÀce Hee³eeJejmunotes.in

Page 139

95
GYeer nesleer. e fye´ìerMe OeesjCeecegUs ¿ee kegÀìgbyemebmLesle, peeleermebmLesceO³es Je ûeeceHeb®ee³ele keÀe³e&ÒeCeeueerceO³es
Decegueeûe yeoue nesle®e jeefnues. lemes®e meleerÒeLee, yeeueefJeJeen, efJeOeJee efJeJeen, eqm$e³eeb®es kegÀìgbyeeleerue Je
meceepeeleerue mLeeve ¿eemeejK³ee yeeyeeRceO³esner HeefjJele&ve nesJet ueeieues.
6.4.4 meebmke=ÀeflekeÀ keÀejCes
ûeeceerCe meceepeHeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eele meebmke=ÀeflekeÀ J³eJemLes®ee ceesþe menYeeie Deens.
mebmke=Àleer ner HeefjJele&veMeerue®e Demeles. meebmke=À eflekeÀ cetu³eeleerue yeoue ne keÀeueeveg©He nesle®e Demelees.
³ee®ee ÒeYeeJe l³ee -l³ee keÀeUeleerue meeceeefpekeÀ peerJeveeJej He[le Demelees. Òee®eerve ûeeceerCe peerJeveekeÀ[s
Heeefnu³eeme meecegefnkeÀ YeeJevee ne ûeeceerCe meceepee®ee mLee³eer YeeJe D emeuesuee efometve ³eslees.
cee$e efye´ìerMe keÀeUele J³ekeÌleerJeeoer ÒeJe=Êeeruee Òeeslmeenve osCeejer efMe#eCeHeOoleercegUs meecegefnkeÀ
YeeJevesJej DeeOeejuesues Òee®eerve Kes[îeeleerue meeceeefpekeÀ peerJeve GÜmle Peeues. Hee½eel³e mebmke=Àleer Je
efMe#eCeeves ûeeceJeeefme³eeb®ee peerJeveekeÀ[s yeIeC³ee®ee ¢äerkeÀesve yeouetve iesuee. Deepener leer®e efmLeleer
Deens.
6.4.5 ®esleve keÀejCes (Concious Resources )
ûeeceerCe meceepeele HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer peeCetve yegpetve pes Òe³el ve kesÀues peeleele
l³eeb®ee meceeJesMe ³eele keÀjC³eele ³eslees. ns Òe³elve HetCe& efJe®eej keÀ©ve efve³eespeveyeOoefjl³ee kesÀues peeleele.
p³ee leNns®ee yeoue DeHesef#ele Deens, l³ee efoMesves ³ee Òe³elveeb®eer Jeeì®eeue nesle Demeles. DeMee leNns®es
Òe³elve Keeueerue HeOoleer®es Deensle.
1)Devegve³eelcekeÀ HeOoleer -(Resuasive Method )
³ee HeOoleerle peerJevee®³ee meJe& #es$eele HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Òe®eeje®es ceeO³ece
JeeHejues peeles. ûeeceerCe meceepee®eer Hegve&yeebOeCeer meJee ¥ie¢äerves nesC³eemeeþer efJeefJeOe megOeejCee
ûeeJeeefme³eeb®³ee ieUer GlejefJeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele. Goe. oe©yeboer, mebleleerefve³eceve,
mee#ejlee, DeefOekeÀ Oeev³e efHekeÀJee ceesefnce, jemee³eefvekeÀ Keleeb®ee JeeHej, mJe®ílee DeefYe³ eeve, Jeiewjs,
ûeeceerCe Hegve&j®evesmeeþer DevegketÀue JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀece ³ee Òe®eejeves meeO³e kesÀues peeles.
2)Òeel³eef#ekeÀ HeOoleer -(Demonstration Method )
¿ee HeOoleerle Òe®eej leb$ee®³ee JeeHejeyejesyej Òeel³eef#ekeÀeJej peemle Yej Demelees. ûeeceerCe
meceepe peerJeveele HeefjCeecekeÀejkeÀ Je ÒeYeeJeerHeCes keÀe³e& keÀjC³eeme ns leb$e ³eMemJeer nesleebvee efomele
Deens. GÊece yeer -efye³eeCes, ®eebieueer peveeJejs, ceMeeieleer®³ee efJeefJeOe HeOoleer Je leb$es ceefnuee y e®ele ieìeb®eer
GlHeeoveemeeþer Òeeslmeenve Mew#eefCekeÀ Je Deejesi³e keWÀês ieeJeele GYeer keÀ©ve efMe#eCe Je mJe®ílee ³eeb®ee
Òemeej kesÀuee peelees.
3)DeefveJee³e& HeOoleer -(Compulsory Method )
³ee HeOoleerle ueeskeÀeb®³ee F®ísuee ceeve ve oslee k eÀener yeeyeer mekeÌleer®³ee kesÀu³ee peeleele.
Meemeve keÀener yeeyeleerle Heg{ekeÀej IesJetve DeeJeM³ekeÀ les keÀe³eos keÀ©ve HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeles.
meleerHeOoleer, yeeueefJeJeen HeOoleer, efJeOeJee efJeHeefjJele&ve keÀjC³ee®es peesjkeÀme Òe³elve MeemekeÀer³e HeeleUerJe©ve ®eeuet Deensle.munotes.in

Page 140

96
4)meeceeefpekeÀ oyeeJe HeOoleer -(Method of Socoal Pressure)
jep³ekeÀl³ee&Jej Deiej mebyebefOele J³ekeÌleerJej meeceeefpekeÀ oyeeJe DeeCetve DeHesef#ele HeefjJele&ve
Ie[Jetve DeeCeues peeles. cees®ee&, meecegefnkeÀ mel³eeûen, GHeespeelees. meceepeeleerue JeeF&ì ÒeJe=leerefJe©Oo meceepe SkeÀ$e ³esJetve ¿ee HeOoleer®ee DeJeuebye keÀ©ve leer JeeF&ì
ÒeJe=Êeer veä keÀjC³eemeeþer Òe³elve kesÀuee peelees.
5)mebHeke&À Je Mew#eefCekeÀ HeOoleer -(Contact and Educational Method )
mebHeke&À #es$e ceesþîee ÒeceeCeele efJekeÀmeerle Peeu³eecegUs ieeJeeleerue ueeskeÀeb®³ee Dee®eej -efJe®eej,
HeesMeeKe, peerJ eveefJeûeeceerCe Yeeieele MeeUe, ceneefJeÐeeue³es ¿eeb®³ee mLeeHevescegUs ueeskeÀebceO³es Jew%eeefvekeÀ o=efäkeÀesvee
efJekeÀefmele nesle Deens. Yeejleer³e ûeeceerCe Yeeieele nesCeejs ns HeefjJe le&ve efveef½ele mJeeieleen& Deens.
6.4.6 De®esleve keÀejCes (Unconscious Method )
¿eeceO³es DeMee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. pes IeìkeÀ Del³eble vewmeefie&keÀ Deiej mJeeYeeefJekeÀ
Deensle. ns yeoue DeeHeesDeeHe Ie[tve ³esle Demeleele. ³eemeeþer pe eCeerJeHetJe&keÀ Òe³elve kesÀues peele veenerle.
1)vewmeefie&keÀ Deiej YewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer -
YeeweflekeÀ He³ee&JejCeele nesle Demeuesues yeoue ceeveJeer peerJeveeJej melele HeefjCeece keÀjerle
Demeleele. Hetj, YetkebÀHe, ogDemeleele. DeMeer efmLeleer efvecee&Ce Peeueer efkebÀJee JeejbJeej nesle Demesue. l³eeJesUer ceveg<³e mJeYeeJeeÒeceeCes ³ee
yeouel³ee HeefjefmLeleervegmeej meceepe pegUJetve Iesle Demelees. ogleeueer yeebOeCes, efJeefnj KeesoCes, HeeC³e®ee JeeHej ³eesi³e HeOoleerves keÀjCes, DeLe&peveemeeþer MenjekeÀ[s
mLeueeblej keÀjCes. Jeiewjs.
6.4.7 leebef$ekeÀ keÀejCes
ceeveJe DeeHeues peerJeve megKeeJen n esC³eemeeþer efJeefJeOe veJeveJeerve meeOeveeb®ee MeesOe ueeJele
Demelees. ceesìejiee[er, jsef[Dees, efì.Jner, ceesyeeF&ue, Fbìjvesì, Deejesi³eMeem$eeleerue Òeieleer, DeÐeeJele
ne@mHeerìume, DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, Mesleerleerue DeefYe³eebef$ekeÀer, efJe efJeOe ÒekeÀej®es leb$e%eeve, ³eb$e%eeve,
³eb$eceeveJe Jeiewjs ¿eeletve DeHeu³eeuee leebef$ekeÀ Òeieleer®eer Òeef®eleer ³esles. ¿ee meJe& yeeyeeRcegUs Yeejleer³e ûeeceerCe
meceepeele PeHeeìîeeves yeoue Ie[tve ³esle Deensle. ¿eecegUs kesÀJeU DeeefLe&keÀ Òei eleer meeO³ee Peeueer veener
lej cetu³es Je Dee®eej ³eeceO³esner HeefjJele&ve nesle Demeu³ee®es efomeles.
Jejerue meJe& cegÐeeb®³ee meene³³eeves HeefjJele&ve keÀejCeerYetle þjuesues IeìkeÀ mHeä keÀjlee ³esleerue.
lemes®e meceepeeleerue ÒeYeeJeMeeueer J³ ekeÌleercelJes megOoe meceepe HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³esle cenlJeHetCe& YetefcekeÀe Heej
Hee[leele. peeieeflekeÀ HeeleUerJej keÀeue&ceekeÌme&, cenelcee ieebOeer, yesbpeeceerve ÖeBÀkeÌueerve, Yeejlee®ee efJe®eej
keÀjlee cenelcee ieebOeer, jepeejece ceesnveje@³ e, cenelcee peesefleyee HegÀues, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj,
jepemeeceeefpekeÀ efmLeleercegUs J³ekeÌleercelJeele yeoue Ie[lees. l³eecegUs l³ee J³ekeÌleer®es J³eeqkeÌlelJe
meceepeHeefjJele&veele cenlJeHetCe& YetefcekeÀe Heej Hee[les.munotes.in

Page 141

97
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)meceepe HeefjJele&veeleerue jepekeÀer³e keÀejCes meebiee.
2)meceepe HeefjJele&veeleerue DeeefLe&keÀ keÀejCes meebiee.
3)meceepe Hee fjJele&veeleerue ®esleve keÀejCes meebiee.
6.5 meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeleerue De[LeUs
meceeefpekeÀ HeefjJele&ve ner melele ®eeuet Demeuesueer Òeef¬eÀ³ee Deens. keÀesCeleener meceepe ne
HeefjJele&veMeerue Demelees®e. lees l³eeb®ee mLee³eerYe eJe Deens. meceepe HeefjJele&veeme pesJe{s peemle IeìkeÀ
DevegketÀue Demeleele. lesJe{s meceepe HeefjJele&ve ueJekeÀj Ie[tve ³esles. ÒeefleketÀue IeìkeÀeb®es ÒeceeCe peemle
Demeu³eeme meceepe HeefjJele&vee®ee Jesie ne cebo Demelees. meceepe HeefjJele&vee®e er Òeef¬eÀ³ee cebo ieleerves
nesC³eeme efkebÀJee meceepe HeefjJele&veeceO³es De[LeUs pes ³esleele. l³ee IeìkeÀeb®ee Lees[ke̳eele HejeceMe&
Heg{erueÒeceeCes.
1)ûeeceJeeefme³eeb®eer ceveesJe=Êeer HeefjJele&veJeeoer veener.
Yeejleer³eeb®es ceve ns meveele veer Je HejbHejeJeeoer Deens. HejbHejsves ®eeuele Deeuesues Dee®eej -efJe®eej,
©{er-HejbHeje ³eeceOeerue yeoue Yeejleer³eebvee ©®ele veenerle. l³eeleu³ee l³eele ûeeceJeemeer³e ns efJeefMeä
HeefjefmLeleercegUs DeefOekeÀ Oeeefce&keÀ Je ©{erefÒe³e Deensle. ûe eceJeemeer³e HeejueewefkeÀkeÀ megKeeuee peemle cenlJe
osle Demeu³eecegUs YeeweflekeÀ HeefjJele&veeuee peemle cenlJe osle veenerle. l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieele DeHesef#ele
Jesie HeefjJele&veeme efceUle veener. cnCepes®e peesHe³e¥le ûeeceJeeefme³eeb®³ee ce veesJe=Êeerle yeoue nesle veener.
leesHe³e¥le ûeeceerCe HeefjJele&veeme DeHeesef#ele Jesie ÒeeHle nesCeej veener.
2)yegOoerJeeoe®ee DeeqmJekeÀej -
Yeejleer³e DeeHeu³ee efvel³e peerJeveele yegOoerJeeoe®ee eqmJekeÀej keÀjerle veenerle. l³eecegUs HeefjJel e&ve
Òeef¬eÀ³es®eer ef®eefkeÀlmee®e les keÀ© MekeÀle veenerle. þsefJeues Devebles lewmesef®e jeneJes ! ³ee efJe®eejeves
ûeceJeeefme³eebvee peCet PeHeeìues Deens. l³eecegUs DeepemegOoe ûeeceerCe ueeskeÀ efJekeÀeme keÀe³e& Jee HeefjJele&ve
keÀe³ee&le DeHes ef#ele menYeeie Iesle veener. Jee leìmLesves les Heeneleele. ÒeJeen Heeflele Je HejbHejeefÒe³e
ûeeceJeeefme³eeb®³eeceeHe&Àle efMe#eCee®es ueesCe vesJetve l³eebvee efJe%eeveJeeoer yeveefJeu³eeefJevee ³ee yeouee®es mJeeiele
ûeeceJeemeer³e keÀ© MekeÀCeej vee nerle.
3)ûeeceerCe oeefjê³e
meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve ceesþe De[LeUe cnCepes ûeeceerCe oeefjêîes Deens. MeslekeÀN³eebkeÀ[s
DemeCeejer DeHegjer peceerve #es$e, Yetceerefnve Meslecepegjeb®eer mebK³ee, HeejbHeeefjkeÀ HeOoleerves J³eJemee³e keÀjCeejsmunotes.in

Page 142

98
keÀejeefiej ¿eemeejKes IeìkeÀ HewMeeDeYeeJeer DeeHeu³ee J³eJemee³eele Òeieleer keÀ© MekeÀle veener. ÒecegKe
J³eJemee³e keÀjleebvee pees[ J³eJemee³ee®es cenlJe pejer keÀUle Demeues lejer HewMeeDeYeeJeer veJeerve J³eJemee³e
keÀjC³eeme l³eebvee Meke̳e veener. De eefLe&keÀ efJekeÀe³e&¬eÀceeuee DevegketÀue JeeleeJejCe efvecee&Ce nesle veener.
4)meeceeefpekeÀ mebmLee®es Òeeyeu³e
ûeeceerCe meceepe Deepener HeejbHeeefjkeÀ Heie[îeebletve cegkeÌle Peeuesuee veen er. peeleermebmLee,
kegÀìgbyemebmLee Deepener DeeHeues ÒeYeglJe efìkeÀJetve Deensle. ûeeceerCe Hegve&j®evesle meeceeefpekeÀ mebmLee®³ee
HeefjJele&veeuee cenlJe osCes Deiel³ee®es Deens.
5)DeelcekeWÀêer ceve -
meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeuee Keje De[LeUe Yeejleer³e cevee®ee®e Deens. meeN³ee ef¬eÀ³eeb®ee Je
efJe®eejeb®ee keWÀêefyebot J³ekeÌleer nesleer meceepe veener. meejs efJe®eej ns mJele:Hegjles®e ce³ee&efole nesles. HeeHe -
HegC³e, cees#eÒeeHleer, Hegve&pevce ns meJe& efJe®eej mJele:Hegjles®e Deepe efJe%eevee®ee Òemeej ceesþîee
ÒeceeCeele nesle Demeuee lejer ner DeelcekeWÀêer Je=Êeer keÀceer Peeueer Deens. Demes cnCelee ³esCeej veener. P.
Spratt ³eebveer Hindu Culture and Personality ³ee ûebLeele Yeejleer³e J³eeqkeÌlelJe
DeelceHetpekeÀ Deens. Demes JeCe& ve kesÀues Deens ns meJe& DeLee&ves Kejs Deens.
6)mebMeesOeveeleerue DeHegjsHeCee -
veJ³eeves ueeYeuesu³ee MeesOeeb®ee JeeHej Òel³e#e pesJne keÀsuee peelees, l³eeJesUer l³eeb®³ee
JeeHejemeeþer ueeieCeejs keÀewMeu³e DeeHeu³eepeJeU Demele veener. keÀeUe®³ ee DeesIeele mecem³eebJej GHee³e
meeHe[leele. Jee keÀewMeu³e efJekeÀefmele nesleele. Hejbleg l³eemeeþer ueeieCeeN³ee keÀeceeceO³es Meeblelee, menkeÀe³e&,
menevegYetleer yeeUieueer Heeefnpes. HeCe Òel³e#eele lemes nesle veener. Òel³e#e MeslekeÀN³eeves jeyee fJeuesuee Òe³eesie
Flej MeslekeÀN³eebveer Heeefnu³eeefMeJee³e les %eeve Jee keÀewMeu³e Flej MeslekeÀjer Deelcemeele keÀjerle veener.
7)MeemekeÀer³e GefCeJee -
ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeuee Jesie ³essJet MekeÀle veener. ³ee®es keÀejCe Meemeke Àer³e GefCeJeelener
efometve ³esles. meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve JneJes cnCetve Heb®eJeeefPeeues. Òemeej ceeO³eceeb®ee JeeHej keÀjC³eele Deeuee. cee$e Òel³e#e DebceueyepeeJeCeermeeþer HeÀejmes ue#e
efoues veener. efve³eespeve ns vesnceer cepeyetle Je efveoexkeÀe³e&Jeener ³eesi³e leNnsves nesles®e Demes veener. keÀeieoesHe$eer keÀìkeÀìeRvee ueeskeÀner kebÀìeUleele. l³eecegUs
ûeeceerCe meeceefpekeÀ H eefjJele&ve DeHesef#eleHeCes nesles®e Demes veener. MeemekeÀer³e keÀce&®eeN³eeb®eer Goeefmevelee ne
SkeÀ ceesþe De[mej Demeuesuee efomelees.
8)efvejHes#e ueeskeÀmesJekeÀeb®ee DeYeeJe -
efvejHes#e ueeskeÀmesJekeÀeb®ee meceepe HeefjJele&veele ceesþe menY eeie Deens. efJeefJeOe mJe³ebmesJeer
mebmLeeceeHe&Àle efkebÀJee mJeleb$³eefjl³ee J³ekeÌleer ¿ee meceepe HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³esle menYeeieer nesleele.
meeceev³ele: meceepeeuee mJe³ebÒesefjle keÀjCes, mJeleb$eHeCes efJe®eej keÀjC³ee®³ee Je=Êeerle Jee{ keÀ jCes, ÒeeHle
efmLeleerle nesCeeN³ee yeoueeb®ee efJe®eej keÀjC³eeme ueeJeCes, iejpe Demeu³eeme meceepe peeie=leer®es keÀe³e&
keÀjCes ner keÀeces ueeskeÀmesJekeÀ keÀjerle Demeleele. cee$e Deepe®³ee DeelcekesÀêer, J³ekeÌleerkeWÀêer ³egieele ¿ee meJe&munotes.in

Page 143

99
yeeyeerle keÀe³e& keÀjCeejs keÀe³e&keÀlex ogefce&U Peeues Deensle. ueeskeÀpeeie=leer®es keÀece keÀjCeejs efvejHes#e Je
efvemJeeLeea ueeskeÀmesJekeÀ Heg{s ³esle veenerle. leesHe³e¥le ûeeceerCe meceepe HeefjJele&veeuee Jesie ³esCes DeMeke̳e Deens.
6.6 meejebMe
mJeeleb$³eesÊej keÀeUele veJ³ee peerJevee®³ee DeekeÀeb#ee Jee{u³ee. ©{erûemle Je ceeieemeuesu³ee
Yeejleer³e meceepeeuee mece=OoerkeÀ[s vesC³ee®ee Òe³elve meg© Peeuee. DeeefLe&keÀ peerJeveele mLew³e& Je megefmLeleer
efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer Heb®eJeeefyee¿e ©He yeoueC³eeme ceesþîee ÒeceeCeele ceole Peeueer. cee$e ner ieleer mebLe Deens. ®eebieu³ee Òeieleer®³ee
yeeyele HeefjJele&ve nesC³eemeeþer ueeskeÀmenkeÀe³ee&®eer iejp e Deens. cnCepes®e ³ee veJemeceepe efvecee&leer®³ee
keÀe³ee&uee ³eesi³e JeUCe Je veJeerve lespe, veJeerve ©He ÒeeHle nesC³eemeeþer leUeieeUeleerue meJe&meeceev³e
ceeCemeele Jew®eeefjkeÀ HeefjJele&ve Ie[tve Deeues®e Heeefnpes. les DeeJeM³ekeÀ®e Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)meceepe HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³esleerue De[LeUs mHeä keÀje.
ûeeceerCe meeceeefpekeÀ yeoue / HeefjJele&vee®ee DeefOekeÀ DeY³eeme keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe ûeeceerCe
Yeeieele Yesìer osJetve l³ee efþkeÀeCe®³ee mLeeefvekeÀ u eeskeÀebMeer ®e®ee& keÀ©ve lemes®e efveefj#eCe veeWoer IesJetve
DeeHeCeebme meKeesue DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue. lemes®e ûeeceerCe meceepe HeefjJele&veeJejerue efJeefJeOe HegmlekeÀeb®es
Jee®eve keÀ©ve DeeHeu³ee ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeleerue %e eveele Yej ìekeÀlee ³esT MekeÀles.
6.7 mJeeO³ee³e
1)meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®³ee J³eeK³ee meebietve meeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es mJe©He mHeä keÀje.
2)ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve keÀejCeerYetle þjuesu³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀj e.
3)ûeeceerCe meeceeefpekeÀ HeefjJele&veeleerue De[LeUs meebiee.
meboYe& met®eer :
1)ûeeceerCe meceepeMeem$e Je meecegoeef³ekeÀ efJekeÀeme, Òee. je. vee. IeeìesUs, Þeer cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj
-440010
2)ûeeceerCe meceepeMeem$e, Òee. [e@. ieg©v eeLe o. vee[ieeW[s, keÀe@efvìvesvìue ÒekeÀeMeve, HegCes -30
3)ceneje<ì^eleerue meceepe HeefjJele&vee®³ee efoMee, Heevemes jcesMe, ce@pesefmìkeÀ ÒekeÀeMeve, cegbyeF& 1989.munotes.in