Page 1
1 १
फुले तत्त्व आणि णवचार प्रेरिा
आंबेडकर तत्त्व आणि णवचार प्रेरिा
घटक रचना
१ . ० उ द्द द्ङ ष्ट े
१ . १ प्र स् त ाव न ा
१ . २ त त्त्व : स ं क ल् प न ा व स् वरूप
१ . ३ द्दव चा र : स ं क ल् प न ा व स् व रूप
अ) जोतीराव फुले : तत्त्व आणि णवचार प्रेरिा
१ . ४ जोत ीराव ग ो द्द व ं द र ा व फ ु ल े
१ . ४ . १ जोत ीराव फ ु ल् य ा ं च े द्दि क्षण द्द वषय क द्दव चा र
१ . ४ . २ जोत ीराव फ ु ल् य ा ं च े ध ा द्द म ि क द्दव चा र
१ . ४ . ३ जोत ीराव फ ु ल् य ा ं च े सा माद्दजक द्दव चा र
१ . ४ . ४ जोत ीराव फ ु ल् य ा ं च े क ृ ष ी द्द व ष य क द्द वच ार
१ . ४ . ५ जोत ीराव फ ु ल् य ा ं च े द्द व ज्ञान द्द न ष्ठ द्दव चा र
१ . ५ समारोप
ब) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : तत्त्व आणि णवचार प्रेरिा
१ . ६ डॉ . बाबा स ा ह ेब आ ंब े ड क र
१ . ६ . १ डॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च े ि ैक्ष द्द ण क द्द वच ार
१ . ६ . २ डॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च े सामाद्द जक द्दव चा र
१ . ६ . ३ डॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च े ध ा द्द म ि क द्दव चा र
१ . ६ . ४ डॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च े राजकीय द्दव चा र
१ . ६ . ५ डॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च े मद्दहलाद्दवषय क द्द वच ार
१ . ६ . ६ डॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च े ि ेत ी द्द व ष य क द्द वच ार
१ . ६ . ७ डॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च े कामगारद्दव षयक द्द वचार
१ . ७ समारोप
१ . ८ न म ु न ा प्रश्न
१ . ९ स ं द भ ि
१.० उणिष्टे १. ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं च् य ा स ा द्द ह त् य ा त ी ल त त्त् व े स म ज ू न य ेत ी ल . munotes.in
Page 2
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
2 २. ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ंच े द्द व च ा र स म ज ू न य ेत ी ल .
३. डॉ. बा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र य ा ं च् य ा स ा द्द ह त् य ा त ी ल त त्त् व े स म ज ू न य ेत ी ल .
४. ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र य ा ं च े द्द व च ा र स म ज ू न य ेत ी ल .
१.१ प्रस्तावना ए क ो द्द ण स ा व े आ द्द ण द्द व स ा व े ह ी द ो न ि त क े अ न ेक ा थ ा ि न े व ैद्द ि ष्ट ् य प ू ण ि ठ र ल ी आ ह ेत . द्द ि द्द ि ि ा ं च ा
ए क छ त्र ी अ ंम ल प द्द ह ल् य ा ि त क ा त स ु रू झ ा ल ा त र द ु स ऱ् य ा ि त क ा त स् व ा त ंत्र् य द्द म ळ ा ल े .
व् य ा प ा र ी म् ह ण ून आ ल े ल े इ ंग्र ज ल ो क स त्त ा ध ा र ी ब न ल े ह ो त े . ल ो क ा ं च् य ा अ ज्ञ ा न ा च ा त े प ु र े प ू र
फ ा य द ा घ ेत ह ो त े . त् य ा ं न ा आ प ल ा र ा ज् य क ा र भ ा र च ा ल द्द व ण् य ा स ा ठ ी म न ु ष् य ब ळ ह व े ह ो त े .
त् य ा स ा ठ ी त् य ा ं न ी इ थ ल् य ा ल ो क ा ं न ा द्द ि क्ष ण द्द द ल े , स ैन् य भ र त ी क े ल ी , भारतात अ न ेक स ु द्द व ध ा
आणल्य ा.
म ु द्द स् ल म र ा ज व ि प र क ी य अ स ल ी त र ी इ थ ल् य ा प्र द ेि ा ि ी त ी ए क रू प झ ा ल ी ह ो त ी . इ ंग्र ज ल ो क
म ा त्र स् व ा थ ी ह ेत ू न े भ ा र त ी य ा ं ब र ो ब र व त ि न क र ी त ह ो त े . क ा ह ी अ द्द ध क ा र ी म ा त्र द्द म ि न र ी व ृ त्त ी न े
द्द ि श्च न ध म ा ि च ा प्र स ा र क र ी त ह ो त े . अ स् प ृ श् य त ा , जात ीय त ा , अ ंध श्र द्च ा , सती प्र था , रोि ी -ब े ि ी
व् य व ह ा र ा व र ब ंद ी , द्द ि क्ष ण ब ंद ी , प ु न द्द व ि व ा ह ब ंद ी आ द्द ण प ा र त ंत्र् य अ ि ा द ु ष्ट च क्र ा त ल ो क अ ड क ल े
ह ो त े . य ा त ू न ब ा ह ेर प ड ण् य ा स ा ठ ी प द्द ह ल् य ा द्द प ढ ी त ी ल अ न ेक द्द ि द्द क्ष त त रु ण प्र य त् न क र ी त ह ो त े .
क ा ह ी ज ण र ा ज क ी य त र क ा ह ी ज ण स ा म ा द्द ज क स् व ा त ंत्र् य ा च ा आ ग्र ह ध र ी त ह ो त े. ज ो त ी राव
फ ु ल े ह े द्द ि द्द ि ि ा ं च े द ो ष द ा ख व त स् व द्द क य ा ं च ेह ी द ो ष द ा ख व त क ा य ि क र ी त ह ो त े .
द्द व स ा व् य ा ि त क ा त भ ा र त स् व त ं त्र झ ा ल ा अ स ल ा त र ी भ ा र त ी य म ा ण ूस प ा र ं प र र क म ा न द्द स क त े त
आ ड क ल ा ह ो त ा . स् व द्द क य ा ं न ा आ प ल े ह क् क त ो द ेत न व् ह त ा . य ा ि त क ा त ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब
आ ंब े ड क र ा ं न ी स ा म ा द्द ज क , आ द्द थ ि क आ द्द ण र ा ज क ी य स् व ा त ंत्र् य ा च ा आ ग्र ह ध र ल ा . ज ो त ी र ा व
फ ु ल े आ द्द ण ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र य ा ं च् य ा द्द व च ा र -क ा य ा ि त ू न व ेग ळ े त त्त् व ज्ञ ा न आ द्द ण
द्द व च ा र स र ण ी द्द न म ा ि ण झ ा ल ी . य ा द ो न् ह ी म ह ा म ा न व ा ंन ी ज ी त त्त् व े आ द्द ण द्द व च ा र ज ो प ा स ल ी
आ ह ेत , त् य ा च ा प र ा म ि ि घ ेण े आ व श् य क आ ह े. त् य ा द्द ि व ा य फ ु ल े आ ंब े ड क र व ा द ी साद्द हत् य
स म ज ू न घ ेत ा य ेण ा र न ा ह ी . त् य ा प ू व ी त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र म् ह ण ज े क ा य ह े प ु ढ ी ल प्र म ा ण े ल क्ष ा त
घ ेत ा य ेई ल .
१.२ तत्त्व : संकल्पना व स्वरूप त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र ह्य ा द ो न् ह ी स ं क ल् प न ा प र स् प र ा ं ि ी द्द न ग द्द ड त आ ह ेत . अ स े अ स ल े त र ी
द ो न् ह ी त क ा ह ी स ा म् य भ ेद ह ी आ ढ ळ त ा त . द्द ज थ े स द ् स द्द ि व ेक अ स त ो त् य ा द्द ठ क ा ण ी क ा ह ी त त्त् व े
आ द्द ण द्द व च ा र अ स त ा त . द्द व द्द ि ष्ट उ द्द द्ङ ष्ट ा ं च ा स ा र रू प अ ंि म् ह ण ज े त त्त् व . त + त्त् व = त त्त् व .
य ातील ' त ' म् ह ण ज े स त् य आ द्द ण ' त्त्व ' म् ह ण ज े स ा र द्द क ं व ा अ क ि . ए ख ा द्य ा ध ो र ण ा च े व ा स् त द्द व क
स् व रू प म् ह ण ज ेह ी त त्त् व . त त्त् व ह े ए क त ा त् प य ि अ स त े , त े ए क स त् य अ स त े . क ा ह ी व ेळ ा त त्त् व ह े
म ू ल् य े ब न ू न य ेत े . त त्त् व ह ा ि ब् द स त् य व ा व ा स् त व ा ल ा स म ा ं त र ज ा ण ा र ा ि ब् द आ ह े.
त त्त् व य ा ि ब् द ा स ा ठ ी इ ंग्र ज ी त Principle ह ा प य ा ि य ी ि ब् द आ ढ ळ त ो . त् य ा स म ू ल भ ू त त त्त् व
अ स ेह ी म् ह ण त ा त . त त्त् व म् ह ण ज े स व ि स ा ध ा र ण प ा य ा भ ू त द्द न य म द्द क ं व ा द्द स ध द ा ं त . द्द न य म आ द्द ण munotes.in
Page 3
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
3 त त्त् व ा त फ र क क र त ा य ेत ो . द्द न य म ह े ब द ल ू ि क त ा त म ा त्र त त्त् व े ह ी ब द ल त न स त ा त .
द्द न य म ा ं प े क्ष ा त त्त् व े ह ी क ध ी ह ी च ा ंग ल ी अ स त ा त क ा र ण त त्त् व े ह ी स ु स् प ष्ट उ द्द द्ङ ष्ट ा ं न ी य ु क्त अ स त ा त .
त त्त् व े ह ी व त ि न ा स ा ठ ी म ा ग ि द ि ि क ठ र त ा त . द्द न य म ह े ब ंध न क ा र क अ स त ा त त र त त्त् व े ह ी ख ु ल ी
असत ात.
ए ख ा द े त त्त् व द्द न म ा ि ण ह ो ण् य ा स ा ठ ी ि ह ा ण प ण य ेण् य ा च ी द्द क ं व ा त े स ं प ा द न क र ण् य ा च ी ख ू प ग र ज
अ स त े . ि ह ा ण प ण ह े क े व ळ अ क्ष र ज्ञ ा न ा त ू न य ेत न ा ह ी . त् य ा स ा ठ ी द्द न र ी क्ष ण , अवलोकन ,
प र ी क्ष ण आ द्द ण स त् य ि ो ध न क र ा व े ल ा ग त े . द्द च ं त न आ द्द ण स त् य ि ो ध न य ा त ू न त त्त् व ज न् म ा स य े त
अ स त े . क ा ह ी त त् व े न ैस द्द ग ि क अ स त ा त त र क ा ह ी म न ु ष् य द्द न द्द म ि त अ स त ा त .
न ैस द्द ग ि क त त्त् व ा ं म ध य े प ृ थ् व ी , आप , त े ज , व ा य ू आ द्द ण आ क ा ि य ा प ंच म ह ा भ ू त ा ं च ा स म ा व े ि क े ल ा
ज ा त ो . य ा त ी ल प ृ थ् व ी म् ह ण ज े भ ू म ी , आ प म् ह ण ज े प ा ण ी , त े ज म् ह ण ज े अ ग् न ी ( उ ष् ण त ा , प्र काि) ,
व ा य ू म् ह ण ज े ह व ा आ द्द ण आ क ा ि म् ह ण ज े आ भ ा ळ द्द क ं व ा ि ू न् य ज ा ग ा . म ा ण स ा च े व ा ज ी व ा च े
अ द्द स् त त् व य ा प ा च घ ि क ा ं त ू न द्द स ध द ह ो त े अ स े म ा न ल े ज ा त े . ग ौ त म ब ु द्च ा न े म ा त्र आ क ा ि ह ा
घ ि क अ म ा न् य क े ल ा आ द्द ण प द्द ह ल् य ा च ा र घ ि क ा ं न ा म ा न् य त ा द्द द ल ी . ह े घ ि क द्द क ं व ा त त्त् व े ह ी
न ैस द्द ग ि क आ ह ेत , क ो ण ा द्द व च ा र व ं त ा च ी त ी द्द न द्द म ि त ी न ा ह ी . त् य ा ं न ा व ा स् त वा चा आधार असत ो.
त ी सत्य वा भौद्द त क स् वरूपात असत ात , त ी इ ंद्द ि य ा ं न ा क ळ त ा त . य ा प े क्ष ा म न ु ष् य द्द न द्द म ि त त त्त् व े
व ेग ळ ी अ स त ा त .
म ा न व ी ज ी व न ा च् य ा द्द व द्द व ध क्ष ेत्र ा त द्द व द्द व ध त त्त् व े आ ढ ळ त ा त . क ा ह ी त त्त् व े द्द न स ग ा ि त ी ल अ स त ा त ,
त ी स ं ि ो ध न ा ं त ी स म ो र य ेत ा त . उ द ा . ग ु रु त् व ा क ष ि ण ा च े त त्त् व , प ृ थ् व ी च े प र र भ्र म ण व ा प र र व ल न .
क ा ह ी त त्त् व े म ा त्र स म ा ज आ द्द ण म न ु ष् य प्र ा ण ी ग ृ ह ी त ध रू न त य ा र झ ा ल े ल ी अ स त ा त . उ द ा .
स ह क ा र ा च ी त त्त् व े , ल ो क ि ा ह ी च ी त त्त् व े , आ न ं द ी ज ी व न ा च ी त त्त् व े , व ैद्द ि क त त्त् व े , आधय ाद्दत्मक
त त्त् व े , न ैद्द त क त त्त् व े व ग ैर े . स् व ा त ंत्र् य , स म त ा आ द्द ण ब ंध ु त ा ह ी स ा म ा द्द ज क ल ो क ि ा ह ी च ी त त्त् व े
आ ह ेत . प्र ा म ा द्द ण क प ण ा ह े न ैद्द त क त त्त् व आ ह े. श्र ध द ा , भक्ती , उ प ा स न ा ह ी आ ध य ा द्द त् म क त त्त् व े
आ ह ेत . प्र ब ो ध न , व्यद्द क्तवा द , द्द व व ेक व ा द , इ हवा द , द्द व ज्ञ ा न द्द न ष्ठ ा ह ी व ैच ा र र क स ा द्द ह त् य ा च ी त त्त् व े
आ ह ेत . म ा न व त ा , सामाद्द जकत ा , वा स् त वता , ब ु द्द द्च प्र ा म ा ण् य , त क ि द्दन ष्ठत ा , द्दव ज्ञ ान द्द न ष्ठा , प्र बोध न ,
अ ि ा द्द क त ी त र ी त त्त् व ा ं न ा अ न े क ा ं न ी आ प ल् य ा द्द व च ा र -व त ि न ा त स् थ ा न द्द द ल े आ ह े . त् य ा त ी ल
क ा ह ी त त्त् व ा ं च ा आ ढ ा व ा घ ेत ा य े त ो .
'प्र बोध न ' ह े ए क त त्त् व आ ह े. प्र ब ो ध न म् ह ण ज े ज ा ग ृ त ी द्द क ं व ा य थ ा थ ि ज्ञ ा न ह ो ण े. क ो ण त् य ा ह ी
घ ड ा म ो ड ी म ा ग े क ा य ि क ा र ण अ स त े , य ा च ी स म ज य ेण् य ा स ा ठ ी प्र ब ो ध न आ व श् य क अ स त े .
'द्द व व ेक व ा द ' य ा त त्त् व ा त स ा र ा स ा र द्द व च ा र य ेत ो . स त् य - अ स त् य ब ा ज ू त प ा स ू न घ ेत ल ी ज ा त े .
स त् य ा च् य ा आ ध ा र े म न ु ष् य द्द ह त ा च ा द्द व च ा र क े ल ा ज ा त ो . द्द व व ेक व ा द ह े त त्त् व त क ि ि ु द्च आ द्द ण
ब ु द्द ध द व ा द ा व र आ ध ा र ल े ल े आ ह े. 'इ हवा द ' य ा त त्त्व ात प्र त् य क्ष असण् य ाला , द्ददसण्य ाला ,
ज ा ण व ण् य ा ल ा म ह त्त् व द्द म ळ त े . त् य ा म ु ळ े प र ल ो क , स् व ग ि ल ो क , प ा त ा ळ अ ि ा स म ज ु त ी न ा क ा र ल् य ा
जात ात. 'द्दव ज्ञा न द्दन ष्ठत ा ' य ा त त्त् व ा त प्र य ो ग ा ं त ी द्द म ळ ा ल े ल ी म ा द्द ह त ी आ द्द ण द्द व ि ेष ज्ञ ा न ा ल ा
म ह त्त् व द्द म ळ त े . द्द व ज्ञ ा न ा स प्र म ा ण म ा न ू न द्द व च ा र -व त ि न क र ण े म् ह ण ज े द्द व ज्ञ ा न द्द न ष्ठ त ा ज ो प ा स ण े.
'स म ू ह द्द न ष्ठ त ा ' य ा त त्त् व ा त स म ू ह ा च ा द्द व च ा र क े ल ा ज ा त ो . ए क े क ा व् य क्त ी च् य ा स ु ख -द ु ुः ख ा ऐ व ज ी
स म ू ह ा च े प्र श्न आ द्द ण स म स् य ा ल क्ष ा त घ ेत ल् य ा ज ा त ा त . 'मान वता ' य ा त त्त् व ा त म ा ण ूस ह े म ू ल् य
क ें ि स् थ ा न ी म ा न ल े ज ा त े . आ प ण द्द न स ग ि स ृ ष्ट ी त ी ल ए क ज ी व अ स ल ो त र ी म ा ण ूस आ ह ो त , munotes.in
Page 4
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
4 प्र ा ण् य ा ं प्र म ा ण े क े व ळ न ैस द्द ग ि क ग र ज ा प ू ण ि क र ा य च् य ा न ा ह ी त , अद्दखल जगत ातील मान वा च्या
अद्दस् त त् वा चा द्दव चा र कराय चा , य ा च ा द्द व च ा र क रू न व् य व ह ा र क े ल ा ज ा त ो . 'न ैद्द त क त ा ' य ा
त त्त् व ा त व् य क्त ी च् य ा न् य ा य व त ि न ा च ा , सदाच ारा चा , द्द ि ष्ट ा च ा र ा च ा द्द व च ा र क े ल ा ज ा त ो . स ह ज ी व न
आ द्द ण प र स् प र द्द ह त स ं ब ंध ज ो प ा स ल े ज ा त ा त . ग ौ त म ब ु द्च आ द्द ण ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं न ी
'न ैद्द त क त ा ' य ा त त्त् व ा ल ा म ह त्त् व द्द द ल े आ ह े . 'ब ु द्द द्च प्र ा म ा ण् य व ा द ' य ा त त्त् व ा त ब ु द्च ी ल ा म ह त्त् व
द्द म ळ त े . इ त र अ न ेक ग्र ं थ ा त क ा य स ा ं द्द ग त ल े आ ह े , त् य ा प े क्ष ा स् व त ुः च् य ा ब ु द्च ी ल ा क ो ण त ी प्र च ी त ी
य ेत े य ा च ा द्द व च ा र क े ल ा ज ा त ो . त् य ा म ु ळ े ग्र ं थ प्र ा म ा ण् य ग ळ ू न प ड त े आ द्द ण स त् य ा ल ा प्र म ा ण म ा न ल े
ज ा त े .
अ ि ी अ न ेक त त्त् व े म न ु ष् य द्द ह त ा ल ा स म ो र ठ े व ू न द्द न म ा ि ण झ ा ल ी आ ह ेत . अ न ेक ल े ख क ,
स म ा ज स ु ध ा र क आ द्द ण द्द व च ा र व ंत ा ं न ी आ प ल् य ा व ा ि च ा ल ी त य ा त ी ल द्द क त् य ेक त त्त् व े अ ंद्द ग क ा र ल ी
आ ह ेत . य ा त त्त् व ा ं च ा प्र स ा र ह ो ण े ग र ज ेच े आ ह े त् य ा प्र म ा ण ेच त ी व त ि न ा त य ेण ेह ी ग र ज ेच े आ ह े.
म ा न व आ द्द ण त् य ा भ ो व त ी न े अ स ल े ल ी स ज ी व - द्द न ज ी व स ृ ष्ट ी अ ब ा द्द ध त र ा ह ण् य ा स ा ठ ी ह ी त त्त् व े
फ ा र आ व श् य क आ ह ेत .
ए क ू ण च त त्त् व य ा स ं क ल् प न ेत स त् य ा व र आ ध ा र र त क ा ह ी म ू ल भ ू त द्द स द्च ा ं त अ स त ा त . द्द व च ा र -
व त ि न ा च ा त ो ए क दृ द्द ष्ट क ो न अ स त ो . स त् य -असत् य ा च् य ा क स ो ि ी व र प ा र ख ल े ल े त ा त् प य ि अ स त े .
त त्त् व ह ी अ प र र व त ि न ी य अ स त ा त . व् य क्त ी आ द्द ण स म ा ज ा च् य ा द्द व क ा स -वा ि चा लीस द्ददिा
द ा ख द्द व ण ा र ा त ो द्द ब ंद ू अ स त ो . म ा न व ा च् य ा व त ि न ा व र ी ल त ो ए क अ ंक ु ि अ स त ो . य ा आ ध ा र े
ज ो त ी र ा व फ ु ल े आ द्द ण ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र य ा ं न ी क ो ण त् य ा त त्त् व ा ं च ा अ ंग ी क ा र क े ला य ाच ा
ि ो ध घ ेत ा य ेत ो .
१.३ णवचार : संकल्पना व स्वरूप द्द व च ा र ह ी ए क प्र द्द क्र य ा अ स त े ; त ी म ा न व ी म न ा त स त त च ा ल ल े ल ी अ स त े . द्द व च ा र ह ी ए क च च ा ि
अ स त े ; त ी स ा र ा स ा र प ा ह ून क े ल ी ज ा त े . द्द व च ा र ह ा ए क त क ि अ स त ो ; त ो व ा स् त व ा च् य ा आ ध ा र े
म ा ं ड ल ा ज ा त अ स त ो . द्द व च ा र ह ी ए क क ल् प न ा अ स त े ; द्दजला व ैज्ञ ा द्द न क त े च ा आ ध ा र असत ो.
द्द व च ा र ह े ए क द्द च ं त न अ स त े : ज् य ा च् य ा म ू ळ ा ि ी प ध द त ि ी र प ण ा अ स त ो . इ ंग्र ज ी त त् य ा स थ ॉ ि
(Thought ) अ स े म् ह ण त ा त .
Thought means the act of process of thinking. द्द थ ंक म् ह ण ज े द्द व च ा र क र ण े. द्द थ ंक र
म् ह ण ज े द्द व च ा र क र ण ा र ा . त् य ा म ु ळ े द्द व च ा र ह ा ए क म न ो व् य ा प ा र अ स त ो . द्द व च ा र ा त य ु क्त ा य ु क्त त ा
प ा द्द ह ल ी ज ा त े . द्द व च ा र ह ी ब ौ द्द ध द क प्र द्द क्र य ा अ स त े . य ा च ा अ थ ि द्द व च ा र ा त भ ा व न ा न स त े अ स े
म् ह ण त ा य ेत न ा ह ी . द्द व च ा र प्र द्द क्र य ेच् य ा दृ ष्ट ी न े भ ा व न ा आ द्द ण ब ु द्च ी य ा ं च ी त ु ल न ा क े ल ी त र
द्द व च ा र ा च े क ें ि ब ु ध द ी अ स त े आ द्द ण भ ा व न ेच े क ें ि ह े म न अ स त े .
द्दव + चा र = द्दव चा र. य ातील ' द्दव ' म् ह ण ज े द्द व द्द ि ष्ट प ध द त व ा द्द न य म ा ंन ी य ु क्त त र च ा र ह े 'चर '
च े रू प आ ह े. च र म् ह ण ज े च ा ल ण े. ब ु ध द ी द्द क ं व ा म न ा ल ा द्द व द्द ि ष्ट प ध द त ी न े , द्दव द्दिष्ट द्दिस्त ीत वा
द्द व द्द ि ष्ट दृ ष्ट ी न े च ा ल द्द व ण े म् ह ण ज े द्द व च ा र क र ण े. द्द व च ा र प्र द्द क्र य ेत ू न द्द व च ा र द्द न ष् प न् न ह ो त ा त .
त् य ा म ु ळ े द्द व च ा र द्द न म ा ि ण ह ो ण् य ा स ा ठ ी म न आ द्द ण ब ु द्च ी ह े द ो न् ह ी क ा य ि र त अ स ण े ग र ज ेच े अ स त े . munotes.in
Page 5
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
5 ड ो क ं , म स् त क आ द्द ण म ें द ू ह े ि ब् द ए क ा च अ थ ा ि न े व ा प र ल े ज ा त ा त . प्र त् य ेक ज ी व ा स ा ठ ी म ें द ू
आ व श् य क अ स त ो . म ें द ू म ंद ा व ल ा क ी द्द व च ा र क र ण् य ा च ी प्र द्द क्र य ा म ंद ा व त े . ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ी
म ें द ू स ा ठ ी 'मत ी ' हा ि ब् द व ा प र ल ा आ ह े. " द्द व द्य े द्द व न ा म द्द त ग ेल ी , म त ी द्द व न ा न ी द्द त ग ेल ी …"
(फ ु ल े : २००६ ,२६३) म त ी ग ेल ी य ा च ा अ थ ि द्द व च ा र क र ण े ब ंद झ ा ल े . द्द व च ा र क र ण े ब ंद झ ा ल े
क ी म ा ण ूस ह ा स् व त ंत्र र ा ह ा त न ा ह ी . म त ी क ा य ि र त र ा ह ण् य ा स ा ठ ी द्द व द्ङ े च ी ग र ज अ स त े ,
त् य ा द्द ि व ा य द्द व च ा र क र त ा य ेत न ा ह ी अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े .
द्द व च ा र क रू न द्द व च ा र म ा ं ड ण ा ऱ् य ा व् य क्त ी ल ा द्द व च ा र व ं त म् ह ण त ा त . त् य ा त् य ा व् य क्त ी न े घ ेत ल े ल े
अ न ु भ व , क े ल े ल े द्द न र ी क्ष ण आ द्द ण द्द च ं त न य ा त ू न द्द व च ा र प्र स ृ त ह ो त अ स त ा त . प र र स र , सहव ास ,
स ं स् क ा र आ द्द ण व ृ त्त ी ह ी प्र त् य ेक व् य क्त ी च ी स ा र ख ी च अ स त े अ स े न ा ह ी . प र र स र आ द्द ण
प्र श्नद्द भन् न त े म ु ळ े द्द व च ा र ा ं म ध य े व े ग ळ े प ण ा य ेऊ ि क त ो . ए क ा च घ ि न ेक ड े द ो न द्द भ न् न प्र व ृ त्त ी च् य ा
व् य क्त ीं न ी प ा द्द ह ल े त र त् य ा ं च ी प्र द्द त द्द क्र य ा द्द भ न् न स् व रू प ा च ी य ेत े . य ा त ू न व ैच ा र र क द्द भ न् न त ा स म ो र
य ेत े .
द्द व च ा र य ा स ं क ल् प न ेच् य ा द्द व र ो ध ी अ द्द व च ा र ह ा ि ब् द आ ह े. अ द्द व च ा र ी व् य क्त ी द्द व च ा र न क र त ा
क ृ त ी क रू ि क त े द्द क ं व ा म त म ा ं ड ू ि क त े . अ द्द व च ा र ा त द्द व च ा र न स त ा त ह े अ ध ि स त् य आ ह े , मात्र
त े द्द व च ा र प ा र ं प र र क त े न े आ ल े ल े अ स त ा त . त् य ा त म न ु ष् य द्द ह त ा च् य ा ब ा ब ी न स त ा त . 'अद्दवच ार ' य ा
िब्दात च 'द्दव चा र ' ह ा ि ब् द य ेत ो त् य ा प ू व ी आ ल े ल ा 'अ ' ह ा प ू व ि प्र त् य य म ा त्र न क ा र ा थ ी आ ह े.
य ा व रू न द्द व च ा र ा च े द्द व द्द व ध प्र क ा र स ं भ व त ा त .
व् य क्त ी द्द त त क् य ा प्र क ृ त ी आ द्द ण प्र व ृ त्त ी अ स त ा त . प्र त् य ेक ा च े क ा य ि क्ष ेत्र व ेग व ेग ळ े अ स ू ि क त े . व य ,
द्द ल ंग , ध म ि , जात , स्तर , प्र द ेि आ द्द ण व् य व स ा य य ा च ा द्द व च ा र ा व र प्र भ ा व झ ा ल े ल ा अ स त ो . क ा ह ी
व् य क्त ी य ा प्र भ ा व ा त ू न म ु क्त ह ो ऊ न द्द व च ा र क र ण ा ऱ् य ा अ स त ा त . प्र त् य े क व्यक्ती द्दव चा र करी त
अ स ल ी त र ी प्र त् य ेक ा च ी द्द व च ा र क र ण् य ा च ी द्द द ि ा व ेग व े ग ळ ी अ स त े . त् य ा त ी ल द्द ल ंग प र त् व े द्द व च ा र
स म ज ू न घ ेत ल ा प ा द्द ह ज े.
स्त्र ी ह ी क ु ि ु ं ब ा त र म ण ा र ी , ग ृ ह क त ि व् य द क्ष अ स ेल , त ी द्द ि द्द क्ष त आ द्द ण न ो क र ी क र ण ा र ी अ स ेल ,
त ी स्त्र ी व ा द ी अ स ेल , त ी घिस्फ ोद्दित -द्दव ध वा -पररत् य क्ता अ स ेल त र त ी व ेग ळ ा द्द व च ा र क रू
ि क त े . प ु रु ष ह ा द्द प त ृ स त्त ा क व् य व स् थ ा ि र ण अ स ेल त र त ो व ेग ळ ा द्द व च ा र क र त ो . अ ि ा व ेळ ी त ो
प ा र ं प र र क च ौ क ि न स ो ड त ा द्द व च ा र क र त ो . त् य ा च् य ा द्द व च ा र ा त अ द्द ध क ा र ि ा ह ी अ स त े . य ा प े क्ष ा
प्र व ृ त्त ी द्द न ह ा य द्द व च ा र व ेग ळ ा अ स त ो .
आ त् म क ें ि ी व् य क्त ी स् व त ुः प ु र त े द्द व च ा र क र त ो . भ्र ष्ट व् य क्त ी च े द्द व च ा र ह ी व ेग ळ े अ स त ा त . स् व ा थ ी
व् य क्त ी द ु स ऱ् य ा च ा द्द व च ा र क रू ि क त न ा ह ी . म ा न स ि ा स्त्र ज्ञ ा ंन ी व् य द्द क्त म त्त् व ा च े अ न ेक प ै ल ू
स ा ं द्द ग त ल े आ ह ेत . उ द ा . ि ो ष क , िोद्दषत , रागीि , प्र े म ळ , प्र ामाद्दण क , त ु स ड े , स ं ि य ख ो र ,
द्द व ि ा स ू , द्दतर कस , द्दव न ोदी , भ ा ं ड क ु द ळ , द्दन रागस , परोप का री , क्षमािी ल. आप ापल्य ा
स् व भ ा व ध म ा ि न ु स ा र त् य ा त् य ा व् य क्त ी द्द व च ा र क र त ा त . य ा प े क्ष ा क्ष ेत्र द्द न ह ा य द्द व च ा र व ेग व ेग ळ े
असत ात.
द्द ि क्ष ण प्र द्द क्र य े च् य ा अ न ु ष ंग ा न े ि ै क्ष द्द ण क द्द व च ा र म ा ं ड ल े ज ा त ा त . भ ा ं ड व ल , उत् पादन , न फा -त ोि
य ा अ न ु ष ंग ा न े आ द्द थ ि क द्द व च ा र म ा ं ड ल े ज ा त ा त . र ा ज् य क ा र भ ा र आ द्द ण प्र ि ा स न ा च् य ा अ न ु ष ंग ा न े
र ा ज क ी य द्द व च ा र म ा ं ड ल े ज ा त ा त . ि ेत ी च् य ा अ न ु ष ंग ा न े क ृ ष ी द्द व च ा र य ेत ा त . ध म ा ि च् य ा म ा ध य म ा त ू न munotes.in
Page 6
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
6 ध ा द्द म ि क द्द व च ा र य ेत ा त . अ ि ा प्र क ा र े त् य ा त् य ा क्ष ेत्र ा ल ा स म ो र ठ े व ू न द्द व च ा र क े ल ा ज ा त ो . उ द ा .
क्रीडा , व ैद्य क ी य , साद्द हत् य , स ंस् क ृ त ी , राजकारण , उद्य ोग , स ेव ा , वा ह त ू क , प ा ण ी . य ा प े क्ष ा
द्दव चा रसर णी , व ा द द्द क ं व ा इ झ म स म ो र ठ े व ू न द्द व च ा र म ा ं ड ल े ज ा त ा त .
इ झम , व ा द द्द क ं व ा द्द व च ा र स र ण ी ह ी ए ख ा द्य ा द्द व च ा र व ं त ा ं च् य ा द्द व च ा र -व त ि न ा च ा प र र प ा क अ स त ो .
ज ा ग द्द त क प ा त ळ ी व र क ा ल ि म ा क् स ि न े म ा ं ड ल े ल े द्द व च ा र आ द्द ण त् य ा न े घ ेत ल े ल ी भ ू द्द म क ा य ा व रू न
म ा क् स ि व ा द स म ो र आ ल ा . ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ी स्त्र ी , ि ू ि ा द्द त ि ू ् ि आ द्द ण ि ेत क ऱ् य ा ं च् य ा अ न ु ष ंग ा न े
घ ेत ल े ल् य ा भ ू द्द म क े त ू न फ ु ल े व ा द प ु ढ े आ ल ा . च ा त ु व ि ण् य ि व् य व स् थ े च् य ा न क ा र ा त ू न ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह े ब
आ ंब े ड क र य ा ं न ी घ ेत ल े ल ी भ ू द्द म क ा आ ंब े ड क र व ा द ा ल ा ज न् म द ेत े . म ह ा त् म ा ग ा ं ध ी य ा ंन ी
अ द्द ह ं स ेच् य ा स ं द भ ा ि न े घ ेत ल े ल् य ा भ ू द्द म क े त ग ा ं ध ी व ा द आ ढ ळ त ो . स्त्र ी -प ु रु ष ा ं न ा म ा ण ूस म् ह ण ून
प ा ह ण् य ा च् य ा भ ू द्द म क े त स्त्र ी व ा द आ ढ ळ त ो . त् य ा च ब र ो ब र प र र व त ि न व ा द ी , द्दव ज्ञानद्दन ष्ठ , इ हवा दी ,
द्द व व ेक व ा द ी , प ु र ो ग ा म ी , लोकिाहीव ादी , द्द ह ं द ु त् व व ा द ी अ ि ा द्द क त ी त र ी भ ू द्द म क ा घ ेऊ न द्द व च ा र
म ा ं ड ण ा र े द्द व च ा र व ं त आ ह ेत .
द्दव द्दव ध समस् य ा आ द्द ण प्र श्न स म ो र ठ े व ू न ह ी द्द व च ा र म ा ं ड ल े ज ा त ा त . उ द ा . ज ा द्द त य त ा ,
स्त्र ी भ ृ ण ह त् य ा , ल ैं द्द ग क ि ो ष ण , व्यस न , प्र द ू ष ण , प य ा ि व र ण , व ा ढ त ी ल ो क स ं ख् य ा , व ा ढ त े
त ापमान , आ त ंक व ा द , प ू र , रोगराई , ब े द्द क र ी , द्दभका री , अस् वस्थत ा , ग ु न् ह ेग ा र ी , बलात् कार ,
अन्य ाय , द ं ग ल , स ं र क्ष ण , न्य ाय , अप घा त , ग ु ं डद्दगरी , फ स व ण ू क , ह ं ड ा , घिस् फो ि , भ्रष्टाचा र ,
अ ंध श्र द्च ा , भ ेस ळ , महागाई , द्द ह ं स ा , स् थ ल ा ं त र , ध म ा ां त र अ ि ा अ ग द्द ण त स म स् य ा ं न ा स म ो र े ज ा व े
ल ा ग त े . त् य ा व र ी ल उ प ा य य ो ज न ा ंस ं द भ ा ि त द्द व च ा र म ा ं ड ल े ज ा त ा त .
ए क ू ण च त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र य ा द ो न् ह ी स ं क ल् प न ा प र स् प र प ू र क अ स ल् य ा त र ी त् य ा त क ा ह ी एक
फ र क आ ढ ळ त ो . त त्त् व े ह ी ब द ल ल ी ज ा त न स त ा त . द्द व च ा र ा त ब द ल ह ो ऊ ि क त ो . स म ा ज
आ द्द ण व् य क्त ी च् य ा द्द व क ा स व ा ि च ा ल ी स ा ठ ी त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र ा च ी ग र ज अ स त े . त् य ा न ु ष ंग ा न े
ज ो त ी र ा व फ ु ल े आ द्द ण ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र य ा ं न ी क ो ण त् य ा त त्त् व ा ं च ा आ द्द ण द्द व च ा र ा ंच ा
अ ंद्द ग क ा र क े ल ा आ ह े , य ा च ा ि ो ध घ ेत ा य ेत ो .
अ) जोतीराव फुले : तत्त्व आणि णवचार प्रेरिा
१.४ जोतीराव गोणवंदराव फुले ११ एद्दप्रल १८२७ र ो ज ी ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ंच ा ज न् म झ ा ल ा . ए क द्द व स ा व् य ा व ष ी उ च् च व ण ी य
द्द म त्र ा च् य ा ल ग् न ा त अ प म ा न झ ा ल ा . त् य ा च व ष ी त् य ा ं न ी ि ू ि ा द्द त ि ू ् ि म ु ल ीं स ा ठ ी ि ा ळ ा स ु रू क े ल ी .
बाद्दव साव् य ा व ष ी प त् न ी स ह घ र स ो ड ल े आ द्द ण स ा व ि ज द्द न क ज ी व न ा त प्र व ेि क े ल ा . १८५५ म ध य े
त् य ा ं न ी 'त ृ त ी य र त् न ' ह े न ा ि क द्द ल द्द ह ल े . १८६३ म ध य े 'ब ा ल ह त् य ा प्र द्द त ब ंध क ग ृ ह ा च ी स् थ ा प न ा
क े ल ी . १८६९ म ध य े 'छत्रपती द्द ि व ा ज ी र ा ज े भ ो स ल े य ा ंच ा प ो व ा ड ा ' 'द्दव द्य ाखात् य ातील िाह्मण
प ंत ो ज ी ' (पोवा डा) आद्दण 'ि ा ह्म ण ा ं च े क स ब ' ह ी प ु स् त क े द्द ल द्द ह ल ी . १८७३ म ध य े 'ग ु ल ा म द्द ग र ी ',
१८८३ म ध य े 'ि ेत क ऱ् य ा च ा अ स ू ड ', १८९० म ध य े 'स ा व ि ज द्द न क स त् य ध म ि ' ह ी प ु स् त क े द्द ल द्द ह ल ी .
त् य ा ं च् य ा प द्य स् व रू प ा त ी ल र च न ा 'अ ख ं ड ' य ा न ा व ा न े प्र द्द स द्च आ ह ेत . १८९१ म ध य े त् य ा ं च ा म ृ त् य ू
झाला. आप ल्य ा Ļात ीत जो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं न ी क ो ण त् य ा त त्त् व ा ंच ा आ द्द ण द्द व च ा र ा ं च ा अ ंद्द ग क ा र
क े ल ा , य ा च ा ि ो ध घ ेत ा य ेत ो . munotes.in
Page 7
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
7 १.४.१ जोतीराव फुल्यांचे णिक्षिणवषयक णवचार:
ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं च् य ा द्द च ं त न ा त द्द ि क्ष ण द्द व ष य क द्द व च ा र ा ल ा अ न न् य स ा ध ा र ण म ह त्त् व द्द म ळ ा ल े
आ ह े. द्द ि क्ष ण ा द्द व ष य ी ल ो क ा ं म ध य े प्र ब ो ध न झ ा ल े प ा द्द ह ज े , ल ो क ा ं म ध य े ज ा ग ृ त ी आ ल ी प ा द्द ह ज े
अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . ल ो क ध ा द्द म ि क ग ु ल ा म द्द ग र ी त ल ो क अ ड क ल े ह ो त े . द्द ि क्ष ण ा च ा अ भ ा व
अ स ल् य ा म ु ळ े अ न ेक क म ि क ा ं ड ा ंच े प ा ल न क र ी त ह ो त े . त् य ा ं च् य ा त ि ह ा ण प ण ा य ा व ा य ा स ा ठ ी
त् य ा ं न ी आ प ल् य ा ग द्य -प द्य र च न े त ू न प्र ब ो ध न क र ण् य ा च ा प्र य त् न क े ल ा . त् य ा ं न ी क े व ळ द्द ि क्ष ण ा च े
म ह त्त् व स ा ं द्द ग त ल े न ा ह ी त र द्द ि क्ष ण ा च ी स ो य क े ल ी . १८४८ म ध य े प ु ण े य ेथ ी ल ब ु ध व ा र प े ठ े त
द्द भ ड ् य ा ंच् य ा व ा ड ् य ा त म ु ल ीं च ी प द्द ह ल ी ि ा ळ ा स ु रू क े ल ी . १८५ ५ म ध य े र ा त्र ि ा ळ ा स ु रू क े ल ी .
द्द ि क्ष ण द्द व ष य क क ा य ि क र त ा न ा द्द ि क्ष ण ा च े म ह त्त् व प ि व ू न ल ो क ा ं च े प्र ब ो ध न क र ण ा र े ज ो त ी र ा व
फ ु ल े ह े ख र े द्द ि क्ष ण त ज् ज्ञ ह ो त े .
१८५५ म ध य े ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ी 'त ृ त ी य र त् न ' ह े न ा ि क द्द ल द्द ह ल े . य ा न ा ि क ा त त् य ा ं न ी
द्द ि क्ष ण ा च े म ह त्त् व स ा ं द्द ग त ल े आ ह े. आ ई च् य ा उ द र ा त म ू ल व ा ढ ू ल ा ग त े इ थ प ा स ू न त े त् य ा च् य ा
म ृ त् य ू प य ां त आ द्द ण म ृ त् य ू न ं त र ह ी ि ा ह्म ण ज ो ि ी ह ा अ न ेक ा ंन ा क स ा ल ु ि त ज ा त ो , य ा च े द्द च त्र ण क े ल े
आ ह े. त् य ा त ी ल स्त्र ी च ा प त ी ह ा द्द व द ू ष क आ द्द ण प ा ि ी य ा ं च् य ा म ा ग ि द ि ि न ा म ु ळ े प्र ब ो द्द ध त ह ो त ो .
अ ज्ञ ा न ा म ु ळ े आ प ण ल ु ब ा ड ल ो ज ा त आ ह ो त ह े त् य ा ल ा क ळ त े . त ो आ प ल् य ा प त् न ी ल ा म् ह ण त ो ,
"आ प ण ल ौ क र ज ेव ण आ ि ो प ू न आ प ल् य ा घ र ा प ल ी क ड ी ल त् य ा र ा . र ा . ज ो त ी र ा व ग ो द्द व ं द र ा व
फ ु ल े य ा ं च् य ा व ा ड ् य ा त त् य ा ंच ी स्त्र ी स ौ . स ा द्द व त्र ी ब ा ई फ ु ल े य ा ं न ी उ प व र द्द स्त्र य ा ंस ा ठ ी र ा त्र ी च ी ज ी
ि ा ळ ा घ ा त ल े ल ी आ ह े त् य ा ि ा ळ े त त ू आ ज प ा स ू न ज ा व ें व त ेथ ें र ा . र ा . ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं न ी
व य स् क र प ु रु ष ा ं क र र त ा र ा त्र ी च ी ज ी द ु स र ी ि ा ळ ा घ ा त ल े ल ी आ ह े त ी त आ ज प ा स ू न म ी ज ा ण ें
स ु रू क र र त ों . " ( फ ु ल े : २००६ ,३३) द्द ि क्ष ण ा च ी स ो य क रू न ह ी ल ो क द्द ि क ा य ल ा य ेत न स त .
द्द ि क्ष ण ा द्द व ष य ी अ न ा स् थ ा अ स ल े ल् य ा ल ो क ा ंन ा द्द ि क्ष ण ा च े म ह त्त् व प ि ल े प ा द्द ह ज े , य ा भ ू द्द म क े त ू न त े
ल े ख न क र ी त ह ो त े . द्द ि क्ष ण ह ेच स व ि प्र श्न ा ं व र ी ल उ त्त र आ ह े अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े .
'ि ा ह्म ण ा च े क स ब ' (१८६९) य ा प द्य प ु स् त क ा त ह ी ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं न ी द्द ि क्ष ण ा च ा आ ग्र ह
ध र ल ा आ ह े. प ु र ा ण ा त ी ल द ा ख ल े द ेऊ न , द ेव -ध म ा ि च ी भ ी त ी घ ा ल ू न ल ो क अ ज्ञ ा न ी क स े
र ा ह त ी ल य ा च ी व् य व स् थ ा क े ल ी . ि ु ि ा द्द त ि ु ि ा च े ि ो ष ण क र ण ा ऱ् य ा भ ि ा च े क स ब त े उ घ ड
क र त ा त . स त्त ेव र च् य ा र ा ण ी ल ा त े म् ह ण त ा त , "द्द ि द्द क व ि ु ि ा ल ा Il प ंग ु ब ंध ु ला Il द ा स ि ह्म म् य ा न े Il
म ु ळ ी क े ल े Il ज्ञ ा न द ेण् य ा च े ब ंद ठ े व ल ें Il" (त त्र ै व ,प ृ . ११६) इ थ ल ा ि ु ि ा द्द त ि ू ि ह ा द्द ि क्ष ण ा प ा स ू न
द ू र ठ े व ल ा आ ह े , ह े त् य ा ं न ी ओ ळ ख ल े ह ो त े. त् य ा म ु ळ े च आ प ल् य ा स र क ा र न े ल ो क ा ं च् य ा
द्द ि क्ष ण ा च ी स ो य क र ा व ी अ ि ी भ ू द्द म क ा त े य ा प द्य र च न ेत म ा ं ड त ा त .
'ि ेत क ऱ् य ा च ा अ स ू ड ' (१८८३) य ा प ु स् त क ा च् य ा उ प ो द्घ ा त ा त ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ंन ी म ा ं ड ल े ल् य ा
ओळ ीत द्दि क्ष णद्द वष य क द्दव चा र ाच ा स ार आढ ळ त ो. " द्द व द्य े द्द व न ा म द्द त ग ेल ी , मत ीद्दव न ा न ी द्दत
ग ेल ी , न ी द्द त द्द व न ा ग त ी ग ेल ी ! ग त ी द्द व न ा द्द व त्त ग ेल े , द्द व त्त ा द्द व न ा ि ु ि ख च ल े , इ त क े अ न थ ि ए क ा
अ द्द व द्य े न े क े ल े . " ( त त्र ै व , प ृ . २६३) य ा ओ ळ ी ल य द ा र आ ह े त म ा त्र त् य ा त म ा ं ड ल े ल े क ा य ि क ा र ण
अ भ ू त प ू व ि अ स े आ ह े . य ा प ू व ी ि ु ि ा द्द त ि ु ि ा ं च् य ा द्द ि क्ष ण ा च ा इ त क ा ग ं भ ी र द्द व च ा र क ु ण ी क े ल ा
न व्हत ा. अ ज्ञ ा न ा म ु ळ े ि ु ि ग ु ल ा म ी त ज ग त ा त , त् य ा ं च ी म त ी ग ु ं ग ह ो त े , आ प ल ी झ ा ल े ल ी
फ स व ण ूक क ळ त न ा ह ी , य ाच ा खोलवर द्दवचार ज ोती र ा व फ ु ल े क र ी त ह ो त े . munotes.in
Page 8
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
8 'द्द व द्य े द्द व न ा ' आद्दण 'अद्दवद्या ' य ा द ो न ि ब् द ा ं त ू न ज ो त ी र ा व फ ु ल े भ ा र त ी य स म ा ज व् य व स् थ े च े
व ा स् त व म ा ं ड त ा त . ि ु ि ा द्द त ि ू ि आ द्द ण द्द स्त्र य ा ंन ा द्द ि क्ष ण द े ण े स ह ेत ू क ि ा ळ ल े . प्र ा च ी न क ा ळ ी
द्द स्त्र य ा ं न ा द्द ि क्ष ण द्द म ळ त ह ो त े ह े म ै त्र े य , ग ा ग ी य ा द्द स्त्र य ा ं व रू न व ा ि त े . प ु ढ े ह ी द्द ि क्ष ण ा च ी प र ं प र ा
ब ंद ठ े व ल ी . स्त्र ी द्द ि क ल ी त र क ु ि ु ं ब स ु ध ा र त े , ह े त् य ा ं न ी ओ ळ ख ल े ह ो त े . त् य ा म ु ळ े च त े द्द ि क्ष ण ा च ा
ग ं भ ी र प ू व ि क द्द व च ा र क र ी त ह ो त े .
१८८२ म ध य े ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं न ी ह ं ि र द्द ि क्ष ण आ य ो ग ा प ु ढ े द्द न व ेद न स ा द र क े ल े ह ो त े . ल ॉ ड ि
र र प न च् य ा क ा ळ ा त द्द व ल् य म ह ं ि र य ा ं च् य ा अ ध य क्ष त े ख ा ल ी 'ह ं ि र क द्द म ि न ' न ेम ल े ह ो त े .
भ ा र त ा त ी ल द्द ि क्ष ण द्द व ष य क प्र श्न ा ं च ी च ौ क ि ी ह ो ण ा र ह ो त ी . य ा द्द न व ेद न ा त फ ु ल् य ा ं न ी प्र थ म
स् व त ुः द्द ि क्ष ण द्द व ष य क क ो ण क ो ण त े क ा य ि क े ल े आ ह े , य ा च ा आ ढ ा व ा घ ेत ल ा आ ह े. त् य ा प ु ढ े
त् य ा ं न ी द्द ि क्ष ण द्द व ष य क अ न े क द्द ि फ ा र ि ी क े ल् य ा आ ह ेत . त् य ा त “I think primary
education of the masses should be made compulsory up to a certain age,
say at least 12 years. ” (त त्र ै व , प ृ . २४७) म् ह ण ज ेच द्द क म ा न १२ व ष े व य ा प य ां त च् य ा म ु ल ा ं न ा
प्र ा थ द्द म क द्द ि क्ष ण स क्त ी च े अ स ा व े , अ स े त् य ा ं न ी स ु च द्द व ल े ह ो त े .
प्र ा थ द्द म क द्द ि क्ष ण ा च ी ह ो ण ा र ी ह ेळ स ा ं ड , द्दिक्ष णद्द वषय क करा चा अयोग्य वा पर , ि ह र ा त ू न च
द्द ि क्ष ण ा च ा ल ा भ म ो ठ ् य ा प्र म ा ण ा त ह ो त ो आ ह े , ि ेत क र ी व ग ा ि स द्द ि क्ष ण द्द म ळ त न ा ह ी , प्र ाथद्दमक
ि ा ळ े त ी ल द्द ि क्ष क प्र ा म ु ख् य ा न े ि ा ह्म ण अ स त ा त , त् य ा ं च ी प ू व ि ग्र ह द ू द्द ष त भ ू द्द म क ा क द्द न ष्ठ व ग ा ि स
द्द ह त ा व ह न स त े , य ा क ड े ज ो त ी र ा व फ ु ल े ल क्ष व ेध त ा त . त े म् ह ण त ा त , "ि ेत क र ी व ग ा ि त ल े द्द ि क्ष क
त् य ा व ग ा ि त अ द्द ध क स ह ज प ण े द्द म स ळ त ी ल , त् य ा ं च् य ा ग र ज ा ंि ी , आ ि ा आ क ा ं क्ष ा ं ि ी अ द्द ध क
च ा ं ग ल् य ा र ी त ी न े स म र स ह ो त ी ल . प्र स ं ग ी न ा ं ग र ा च ी ल ु म ण ी द्द क ं व ा स ु त ा र ा च ी त ा स ण ी ह ा त ी
घ ेण् य ा त त् य ा ंन ा क म ी प ण ा व ा ि ण ा र न ा ह ी . स म ा ज ा त ी ल क द्द न ष्ठ थ र ा ं ि ी त े त त् प र त े न े एक
होत ील. " ( त त्र ै व , प ृ . ७६८ व ७६९) त् य ा म ु ळ े द्द ि क्ष क ह े त् य ा त् य ा व ग ा ि त ी ल अ स ा व े ह ा
ज ो त ी र ा व ा ं च ा दृ द्द ष्ट क ो न ह ो त ा . म ा उ ंि ए द्द ल् फ न् स् ि न य ा न े आ प ल् य ा ि ैक्ष द्द ण क ध ो र ण ा त व र च् य ा
व ग ा ि त ी ल ल ो क ा ं च ा द्द व च ा र क े ल ा ह ो त ा . त् य ा ल ा इ ंग्र ज ी द्द ि क्ष ण घ े त ल े ल े ल ो क क ा र भ ा र ा स ा ठ ी ह व े
ह ो त े . ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ंन ा न ो क र ी क र ण् य ा स ा ठ ी द्द ि क्ष ण न क ो ह ो त े . ल ो क ा ं म ध ल े अ ज्ञ ा न द ू र
ह ो ऊ न स म ा ज प र र व त ि न व् ह ा व े अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े .
१८३३ म ध य े ल ॉ ड ि म े क ॉ ल े य ा न े द्द ि क्ष ण द्द व ष य क 'द्द झ र प ण् य ा च ा द्द स ध द ा ं त ' म ा ं ड ल ा . ज ो त ी र ा व
फ ु ल् य ा ंच् य ा क ा ळ ा त ह ी त ो प्र च द्द ल त ह ो त ा . त् य ा न ु स ा र व र च् य ा व ग ा ि ल ा द्द ि क्ष ण द्द द ल े त र त े
ख ा ल च् य ा व ग ा ि ल ा द्द ि क व त ी ल , म् ह ण ेज च द्द ि क्ष ण ह े व रू न ख ा ल ी द्द झ र प त ज ा ई ल . य ा
द्द स ध द ा ं त ा ल ा ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ी द्द व र ो ध क े ल ा . द्द ि क्ष ण ह े द्द व द्द ि ष्ट व ग ा ि प ु र त े म य ा ि द्द द त ठ े व ण े
द्दहत ाव ह न ाही , त े क द्द न ष्ठ व ग ा ि स ह ी द्द म ळ ा ल े प ा द्द ह ज े , अ ि ी भ ू द्द म क ा त् य ा ं न ी घ ेत ल ी . त् य ा म ु ळ े च
ध न ं ज य क ी र म् ह ण त ा त , "स र क ा र न े क द्द न ष्ठ व ग ा ि त ी ल ल ो क ा ंच् य ा द्द ि क्ष ण ा च ी आ ब ा ळ क े ल ी
आ ह े, अ स े स र क ा र ल ा स् प ष्ट प ण े स ा ं ग ण ा र े ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं च् य ा व् य द्द त र र क्त अ न् य को ण ी
प्र भ ा व ी प्र व क्त े न व् ह त े . " (कीर : २०१८ ,१३८)
प्र ा थ द्द म क द्द ि क्ष ण ा द्द व ष य ी ज ो त ी र ा व फ ु ल े अ द्द त ि य ग ं भ ी र प ू व ि क द्द व च ा र म ा ं ड त ा त . स र क ा र ी
ि ा ळ ा ं म ध ू न म ो ड ी -ब ा ल ब ो ध ल े ख न व ा च न , द्द ह ि ेब , इ द्दतह ास , भ ू ग ो ल , व् य ा क र ण य ा ंच े प्र ा थ द्द म क
ज्ञ ा न द्य ा व े त स े च ि ेत ी , न ी त ी आ द्द ण आ र ो ग् य ह े द्द व ष य द्द ि क व ा व ेत , व्यव हारोपयो ग ी द्दिक्ष णा वर
भ र द्य ा व ा आ द्द ण द्द स्त्र य ा ं म ध य े प्र ा थ द्द म क द्द ि क्ष ण ा च ा प्र स ा र म ो ठ ् य ा प्र म ा ण ा व र झ ा ल ा प ा द्द ह ज े ,
अ स े य ा ं च े म त ह ो त े . प ू व ि स ू च न ा न द ेत ा ि ा ळ ा ं च ी त प ा स ण ी झ ा ल ी प ा द्द ह ज े अ स ेह ी त े स ू च द्द व त ा त . munotes.in
Page 9
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
9 ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं न ी उ च् च द्द ि क्ष ण ा द्द व ष य ी घ ेत ल े ल ी भ ू द्द म क ा ह ी स म ज ू न घ ेत ल ी प ा द्द ह ज े .
प्र ाथद्दमक असो वा उच्च द्दिक्ष ण , त् य ाच ी जबाब द ा र ी ह ी स र क ा र न े घ ेत ल ी प ा द्द ह ज े. " कोण त् य ाही
पात ळ ीव रची द्दिक्ष णव्य वस्था खाजगी य ं त्र ण ेक ड े स ो प द्द व ण े इ ष्ट न ा ह ी . " ( फ ु ल े : २००६ ,७७३)
अ स े त े म् ह ण त ा त . म ह ा द्द व द्य ा ल य ा त ू न द्द द ल े ज ा ण ा र े द्द ि क्ष ण ह े क ा र क ू न आ द्द ण द्द ि क्ष क
ह ो ण् य ा स ा ठ ी उ प य ु क्त ठ र त े . त् य ा ऐ व ज ी उ च् च द्द ि क्ष ण ह े ज ी व न ा ं त ी ल ग र ज ा भ ा ग द्द व ण् य ा स ा ठ ी
उ प य ो ग ी ठ र ल े प ा द्द ह ज े , अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े .
ए क ं द र ी त ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ंच े द्द ि क्ष ण द्द व ष य क द्द व च ा र ह े द्द न व् व ळ द्द ि द्द क्ष त ह ो ण े द्द क ं व ा
अ क्ष र ज्ञ ा न ी ह ो ण े इ थ प य ां त म य ा ि द्द द त न व् ह त े . द्द ि क्ष ण ह े स व ा ां न ा द्द म ळ ा ल े प ा द्द ह ज े , व र च् य ा व ग ा ि ल ा
द्द ि क्ष ण द्द म ळ ा ल े त र त े द्द झ र प त ख ा ल च् य ा व ग ा ि ल ा द्द म ळ त न ा ह ी . द्द ि क्ष ण ा च ी ज ब ा ब द ा र ी प ू ण ि त ुः
सरका र न े उ च ल ल ी प ा द्द ह ज े. द्द ि क्ष ण ा त ू न क ा र क ू न आ द्द ण द्द ि क्ष क ह ो ण् य ा प े क्ष ा ज ी व न ा ं त ी ल ग र ज ा
प ू ण ि झ ा ल् य ा प ा द्द ह ज े. उ प य ु क्त व् य व स ा य आ द्द ण र ो ज ग ा र ध ंद े य ा स ा ठ ी त् य ा च ा उ प य ो ग झ ा ल ा
प ा द्द ह ज े. स व ा ि त म ह त्त् व ा च े , द्द ि क्ष ण ा म ु ळ े म त ी म् ह ण ज े ब ु द्च ी स ं प ा द न क र त ा आ ल ी प ा द्द ह ज े , अ स े
त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े .
१.४.२ जोतीराव फुल्यांचे धाणमिक णवचार:
ध म ि ह ा ि ब् द व् य ा प क अ थ ा ि च ा आ ह े. ध म ि म् ह ण ज े द्द व द्द ि ष्ट ए क ब ा ब अ स े स् प ष्ट क र त ा य ेत न ा ह ी .
ध म ि ह ा स ं स् क ृ त ि ब् द आ ह े. त् य ा न ु स ा र ध म ि म् ह ण ज े द्द व द्द ि ष्ट ि ा स्त्र ा न ु स ा र द्द व च ा र -व त ि न
क र ण् य ा स ा ठ ी च ी स ं द्द ह त ा . ज न् म ा प ा स ू न त े म ृ त् य ू प य ां त म ा ण स ा न े क स े व ा ग ा व े य ा च ी व् य द्द क्त ग त ,
क ौ ि ु ं द्द ब क आ द्द ण स ा म ू द्द ह क आ च ा र प ध द त ी म् ह ण ज े ध म ि . इ ंग्र ज ी त त् य ा स ा ठ ी र र द्द ल ज न
(religion) असा िब्द आढ ळ त ो. द्दव िास , श्र ध द ा आ द्द ण भ क्त ी य ा ं स ा ठ ी द्द न म ा ि ण झ ा ल े ल ी
आ च ा र प ध द त ी म् ह ण ज े ध म ि . ध म ि ह ा त् य ा त् य ा स म ू ह ा स ा ठ ी प्र च द्द ल त झ ा ल े ल ा अ स त ो . द्द ि श्चन
(बायबल) , बौद्च (द्दत्रद्दपि क) , इ स् ल ा म ( क ु र ा ण ) आ द्द ण द्द ह ं द ू ( व ेद , उ प द्द न ष द े आ द्द ण भ ग व द्ग ी त ा )
ह े ज ा ग द्द त क प ा त ळ ी व र ी ल प्र म ु ख ध म ि आ ह ेत . भ ा र त ा त य ा ध म ा ि द्द ि व ा य ज ैन , िीख , पारसी ,
ब ह ा ई अ स े अ न ेक ध म ि आ ह े त . प्र त् य ेक ध म ा ि च ी स् व त ुः च ी ए क द्द ि क व ण आ ह े , आचारपधदती
आ ह े, काही श्रध दा आ द्द ण त त्त् व े आ ह ेत . ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ंन ी ध म ा ि च् य ा स ंद भ ा ि न े आ प ल े द्द व च ा र
व् य क्त क े ल े आ ह ेत .
ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ी १८९० म ध य े आ ज ा र ी अ व स् थ े त 'स ा व ि ज द्द न क स त् य ध म ि ' ह े प ु स् त क
द्द ल द्द ह ल े . ब ळ व ं त र ा व आ द्द ण ज ो त ी र ा व य ा ंच् य ा च च ेत ू न 'स ा व ि ज द्द न क स त् य ध म ि ' उल गडत जात ो.
प ु ढ े ग ो द्द व ं द र ा व आ द्दण जोत ीरा व , य ि व ं त र ा व फ ु ल े आ द्द ण ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं च् य ा त द्द व द्द व ध
म ु द्य ा ं व र च च ा ि ह ो त े . उ द ा . प ू ज ा , न ामस् मरण , न ैव ेद्य , अ न ु ष्ठ ा न , स् व ग ि , स्त्र ी प ु रु ष , पाप , प ु ण् य ,
ज ा द्द त भ ेद , ध म ि , न ीद्दत , त क ि , द ैव , सत्य , ग्रह , जन्म , लग्न , द ु ष्ट ा च र ण , म ृ त् य ू , प्र े त ा च ी ग द्द त ,
श्राध द आद्द ण प्र ा थ ि न ा . 'ध म ि ' य ा म ु द्य ा व र च च ा ि क र त ा न ा ध म ि क ि ा ल ा म् ह ण त ा य ेत न ा ह ी , य ा च े
स व ि प्र थ म त े द्द व व ेच न क र त ा त . उ द ा . र य त े प ा स ू न क र घ ेण े ह ा ध म ि न व् ह े त र र ा ज ा च े क त ि व् य क म ि
आ ह े. म ज ु र ी घ ेऊ न ए ख ा द े क म ि क े ल े त र त ो ध ं द ा द्द क ं व ा उ द्य ो ग ह ो त ो , ध म ि ह ो त न ा ह ी , अ स े त े
स् पष्ट कर त ा त . ध म ि क ि ा स म् ह ण ा व े ह े स् प ष्ट क र त ा न ा ज ो त ी र ा व फ ु ल े म् ह ण त ा त , " ए क ं द र स व ि
प ु रु ष ा ं न ी स त् य ा स स् म रू न ए क म े क ा ं न ी ए क म े क ा ं ि ी द्द न म ि ळ व प द्द व त्र अ ंत ुः क र ण ा न ें
व ा ग ल् य ा द्द ि व ा य त् य ा स व ा ां म ध य े द्द न म ि ळ भ ा ऊ प ण ा ज ा ग ृ त ह ो ण ा र न ा ह ीं . " ( फ ु ल े : २००६ ,
प ृ . ४८७) य ा द्द व व ेच न ा त त् य ा ं न ी 'सत्य ' या स ं क ल् प न ेल ा म ह त्त् व द्द द ल े आ ह े. य ा च प ु स् त क ा च् य ा munotes.in
Page 10
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
10 उ त्त र ा ध ा ि त द्द द ल े ल् य ा प्र ा थ ि न ेत त े म् ह ण त ा त , "म ा न व ा च ा ध म ि ए क च अ स ा व ा । । स त् य ा न ें व त ा ि व ा । ।
ज ो त ी म् ह ण े। । " ( त त्र ै व , प ृ . ५५ ८) म् ह ण ज े ध म ा ि ब ा ब त , स त् य ा न ु स ा र व त ि न क र ण् य ा व र त े भ र
द ेत ा त .
ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ी 'द्द न द्द म ि क ा च ा ध म ि स त् य आ ह े ए क ' अ ि ी ध म ा ि च ी स ु ि स ु ि ी त व् य ा ख् य ा क े ल ी
आ ह े. य ा त 'द्द न द्द म ि क ', 'सत्य ' आद्दण 'एक ' य ा त ी न स ं क ल् प न ा आ ढ ळ त ा त . " स त् य ा न े व त ा ि व ें
म ा न व ा च ा ध म ि " ( त त्र ै व , प ृ . ५७ १) य ा ओळ ीतह ी 'सत्य ' ह ी स ं क ल् प न ा आ ल ी आ ह े. आ प ल ा च
ध म ि श्र ेष्ठ म ा न ण ा ऱ् य ा प्र त् य ेक ा ल ा त े 'सत्य ' ह े म ू ल् य ज प ण् य ा स स ा ं ग त ा त . य ा व रू न ज ो त ी र ा व
फ ु ल् य ा ंच् य ा ध म ा ि त स त् य ा ल ा द्द क त ी म ह त्त् व द्द द ल े आ ह े , ह े स म ज ू न य ेत े .
द्द न द्द म ि क म् ह ण ज े द्द न म ा ि ण क र ण ा र ा . ज् य ा च् य ा क ड ू न द्द न म ा ि ण क े ल े ज ा त े त ो द्द न द्द म ि क . य ा त ी ल
द्द न द्द म ि क म् ह ण ज े द ेव न व् ह े. त् य ा म ु ळ े ध म ि ह ा ई ि र ा न े द्द न म ा ि ण क े ल ा , य ा श्र ध द ेव र आ प ो आ प
आ घ ा त ह ो त ो . अ व त ा र ह ी स ं क ल् प न ा ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ी न ा क ा र ल ी . त् य ा ं न ी अ व त ा र य ा
स ं क ल् प न ेल ा ड ा द्द व ि न च ा उ त् क्र ा ं त व ा द ल ा व ू न प ा द्द ह ल ा . म त् स् य , ि ं ख ा स ू र , कच्छ , वराह ,
द्दहरण्या क्ष , न र द्द स ं ह य ा ंच ा उ द य म् ह ण ज े अ व त ा र न स ू न उ त् क्र ा ं त ह ो त ग ेल े ल े ए क स त् य आ ह े ,
अ स ा द्द व च ा र म ा ं ड ल ा . त् य ा म ु ळ े ध म ा ि त ज् य ा म् ह ण ू न अ ल ौ द्द क क , काल्पद्दन क आ द्द ण अिक्य बाबी
ह ो त् य ा त् य ा ं च े म ह त्त् व क म ी क े ल े .
ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ंन ी आ प ल् य ा ध म ि द्द व च ा र ा त स त् य ा ल ा क ें ि स् थ ा न ी ठ े व ल े आ ह े. त् य ा म ु ळ े च
त् य ा ं न ी आ प ल् य ा ध म ा ि स 'स ा व ि ज द्द न क स त् य ध म ि ' अ स े न ा व द्द द ल े . स त् य म् ह ण ज े ख र े , वा स्तव
अ थ व ा ज स े आ ह े त स े , अ स े ज र ी म् ह ि ल े त र ी प्र त् य ेक ा ल ा आ प ल े च ख र े व ा ि ू ि क त े . त् य ा म ु ळ े
त े स त् य य ा ि ब् द ा प ू व ी 'स ा व ि ज द्द न क ' ह े द्द व ि ेष ण ल ा व त ा त . अ स ेच स त् य क ी ज े स ा व ि द्द त्र क
स् व रू प ा च े आ ह े , ज े स व ि प्र ा ण ी म ा त्र ा ं न ा ल ा ग ू प ड त े आ द्द ण ज् य ा च ी अ न ु भ ू त ी प्र त् य ेक ा ल ा घ ेत ा
य ेत े . " स त् य ा स स् म रू न ए क ं द र स व ि स ा व ि ज द्द न क स त् य म ग त ें क्ष ु ल् ल क क ा ं अ स ेन ा , प ण त् य ा च ें
आ च र ण क े ल् य ा न ें क ो ण त ा द्द ह म ा न व प्र ा ण ी द ु ुः ख ी ह ो ण ा र न ा ह ी …" (त त्र ै व ,प ृ . ४५८) त् य ा म ु ळ े
व ैय द्द क्त क स त् य म ा ग े प ड त े . स ा व ि ज द्द न क स त् य म ा न ल् य ा म ु ळ े स्त्र ी -प ु रु ष स म ा न आ ह ेत , ह े
स म ज ू न य ेत े .
'स ा व ि ज द्द न क स त् य ध म ि ' ह े प ु स् त क ध म ि द्द व च ा र प्र द्द त प ा द न क र त े . ह े क र त ा न ा ज ो त ी र ा व फ ु ल े इ त र
ध म ा ां च् य ा प ु स् त क ा त क ा य न ा ह ी , य ा क ड े ह ी ल क्ष व ेध त ा त . त े म् ह ण त ा त , "य ा प ृ थ् व ी च् य ा
प ृ ष्ठ भ ा ग ा व र ज ेव ढ ी म् ह ण ून म ा न व ा ंन ीं ध म ि प ु स् त क ें क े ल ीं आ ह ेत , त् य ा ं प ै क ी ए क ह ी ग्र ं थ ा त
आ र ं भ ा प ा स ू न ि ेव ि ा प य ां त स ा र ख े स ा व ि ज द्द न क स त् य न ा ह ीं . " ( त त्र ै व ,प ृ . ४५९ ) त् य ा म ु ळ े
क ो ण त् य ा ह ी ध म ि ग्र ं थ ा च ा आ ध ा र न घ ेत ा स त् य व त ि न क र ण् य ा ल ा त् य ा ं न ी ध म ा ि त प्र ा ध ा न् य द्द द ल े .
ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ी स त् य व त ि न ा स ध म ा ि त म ह त्त् व ा च े स् थ ा न द्द द ल े आ ह े. त् य ा स ा ठ ी ए क ू ण ३३
द्द न य म स ा ं द्द ग त ल े आ ह ेत . त् य ा त त् य ा ं न ी स्त्र ी -प ु रु ष स म त े ल ा अ ग्र क्र म ा ं क ा व र ठ े व ल े आ ह े.
द्द न द्द म ि क ा ऐ व ज ी द ग ड ी म ू त ी ल ा म ा न द ेऊ न य े. द्द न द्द म ि क ा स क ा ह ी ह ी अ प ि ण क रू न य े.
प्र ा ण ी म ा त्र ा ं न ा त्र ा स द ेऊ न य े. त् य ा ं न ा स व ि उ प भ ो ग घ ेण् य ा च ी स ंध ी द्य ा व ी . क ो ण ा व र ह ी ज ब र द स् त ी
क रू न य े , इ त र ा ं न ा प ी ड ा द ेऊ न य े. प त ी -पत् न ी सो ड ू न इ त र ा ं ब र ो ब र ब ह ी ण भ ा व ा प्र म ा ण े व त ि न
क र ा व े. आ प ल् य ा द्द व च ा र -म त ा म ु ळ े इ त र ा ं च े न ु क स ा न ह ो ऊ न य े. ध ा द्द म ि क व ा र ा ज क ी य म त ा व रू न
इ त र ा ं च ा छ ळ क रू न य े. स व ा ां न ा ध म ा ि स ं ब ंध ी ग ा व क ी व ा म ु ल क ी अ द्द ध क ा र ा च् य ा ज ा ग ा
द्द म ळ ा व् य ा त . स् व ा त ंत्र् य , म ा ल म त्त ा आ द्द ण स ं र क्ष ण ा स ा ठ ी क ा य ि क र ा व े. आ ई -व डील आद्दण munotes.in
Page 11
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
11 व ृ ध द ा ंन ा ब ह म ा न द्य ा व ा . अ फ ू , भ ा ं ग , म द्य अ ि ा अ म ल ी प द ा थ ा ां च े स ेव न क रू न य े. ह त् य ा क रू
न य े. ल ब ा ड ब ो ल ू न य े. व् य द्द भ च ा र क रू न य े. च ो र ी क रू न य े. ि े ष ा न े इ त र ा ं च् य ा घ र व ा व स् त ू स
आ ग ल ा व ू न य े. न् य ा य ी प्र द्द त द्द न ध ी द्द व रु ध द ब ंड क रू न य े. ज ग द्द ह त प र ध म ि प ु स् त क इ त र ा ं न ा ह ी
द ा ख व ा व े. क ो ण ी क ो ण ा स न ी च म ा न ू न य े. क ो ण ा स ह ी द ा स म ा न ू न य े. द्द ि क्ष क ा ंन ी द्द ि क द्द व त ा न ा
द ू ज ा भ ा व क रू न य े. न् य ा य ा द्द ध ि ा ं न े प क्ष प ा त ी अ स ू न य े. ि ेत क ी व ा क ल ा क ौ ि ल् य क र ण ा ऱ् य ा ं च ा
आ द र क र ा व ा . क ष्ट क रू न द्द न व ा ि ह क र ण ा ऱ् य ा स त ु च् छ म ा न ू न य े. ध म ा ि च् य ा न ा व ा ख ा ल ी ि ो ष ण
क रू न य े. ि ह्म ष ी च े स ों ग घ ेऊ न अ ंग ा र ा ध ु प ा र ा द ेऊ न य े. क द्द ल् प त द ेव ा च े अ न ु ष्ठ ा न क रू न य े .
अ ज्ञ ा न ी ज न ा त क ल ह ल ा व ू न य े. म ा न व ा ं म ध य े भ े द भ ा व क रू न य े. म ह ा र ो ग ी , प ंग ू आ द्द ण
अ न ा थ ा ं न ा म द त क र ा व ी . य ा द्द न य म ा ं न ी व त ि न क र ण ा र ा ह ा स त् य व त ि न ी अ स त ो , अ स े ज ो त ी र ा व
फ ु ल े य ा ं न ा व ा ि त े .
क ो ण त ा ह ी ध म ि अ स ो , त्य ा त प ू ज ेल ा म ह त्त् व द्द द ल े ज ा त े . प ू ज ा म् ह ण ज े क ा य ? त ी किी करावी ?
य ा च ा ह ी द्द व च ा र ज ो त ी र ा व फ ु ल े क र त ा त . द्द न द्द म ि क ा व र फ ु ल े व ा ह ू न प ू ज ा क र ण् य ा स त् य ा ंन ी न क ा र
द्द द ल ा आ ह े. " य ा अ फ ा ि प ो क ळ ीं त ी ल अ न ं त स ू य ि म ंड ळ ा ं स ह त् य ा ं च् य ा ग्र ह ो प ग्र ह ा ं स द्द ह त
प ृ थ् व ी व र ी ल प ु ष् प ें व ग ैर े स व ि स ु व ा द्द स क प द ा थ ि ज र द्द न म ा ि ण क त् य ा ां न ी द य ा दृ ष्ट ी न ें आ प ल् य ा
म ा न व ा च् य ा उ प भ ो ग ा स ा ठ ी उ त् प न् न क े ल ीं आ ह ेत , त र त् य ा ं प ै क ी क ो ण त ा प द ा थ ि उ ल ि ा आ प ण
द्द न म ी क ा व र व ा ह ू न त् य ा च ी प ू ज ा क र ा व ी ?" (त त्र ै व , प ृ . ४६१) असा प्र श्न उप द्दस्थ त करून ,
क ो ण ा च् य ा ग ळ् य ा त फ ु ल ा ं च ी म ा ळ घ ा ल ा व ी , य ा द्द व ष य ी त े स ा ं ग त ा त . त् य ा ं न ा व ा ि त े , स् वतुःच्य ा
क ष्ट ा न े आ प ल् य ा क ु ि ु ं ब ा च े प ा ल न प ो ष ण क र ण ा र ा , अ ज्ञ ा न ी ल ो क ा ं च ी स् व ा थ ी ल ो क ा ंच् य ा
ज ा ळ् य ा त ू न म ु क्त त ा क र ण ा र ा ज ो क ो ण ी स त् प ु रु ष अ स ेल , त् य ा च् य ा ग ळ् य ा त फ ु ल ा ं च ी म ा ळ ा
अ प ि ण क र ा व ी . त् य ा म ु ळ े ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं च ा ध म ि ह ा स त् य ा व र आ द्द ण स त् य व त ि न ा व र
आ ध ा र ल े ल ा आ ह े , ह े स ह ज ल क्ष ा त य ेत े .
ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं च् य ा ध ा द्द म ि क द्द व च ा र ा त क म ि क ा ं ड य ेत न ा ह ी . च म त् क ा र आ द्द ण अ ंध श्र द्च ा य ेत
न ा ह ी . द ेव , परम ात्म ा , न ैव ेद्य , अ न ु ष्ठ ा न , स् व ग ि , ज ा द्द त भ ेद आ द्द ण अ व त ा र क ल् प न ा य ा ं न ा स् थ ा न
न ा ह ी . त् य ा ंन ी स ा व ि ज द्द न क स त् य ा ल ा स व ो च् च स् थ ा न द्द द ल े आ ह े. ध म ि ह ा म ा न व ा च े क ल् य ा ण
करणारा आद्दण स्त्र ी -प ु रु ष ा ं न ा स म ा न म ा न ण ा र ा अ स ल ा प ा द्द ह ज े , अ ि ी त् य ा ं च ी भ ू द्द म क ा ह ो त ी .
ध म ि आ द्द ण द्द व ज्ञ ा न य ा ं च ा ए क त्र द्द व च ा र क रू न म ा न व ा प ु ढ े आ च ा र आ द्द ण द्द व च ा र ा ं च ी स ं द्द ह त ा
म ा ं ड ण ा र े ज ो त ी र ा व फ ु ल े आ ध ु द्द न क ध म ि प ंद्द ड त ह ो त े .
१.४.३ जोतीराव फुल्यांचे सामाणजक णवचार:
ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं न ी म ा न व ी स म ा ज क स ा अ स ा व ा , य ा द्द व ष य ी द्द व च ा र म ा ं ड ल े आ ह ेत . त् य ा ं न ी
'सत्यिो ध क समाज ' स् थ ा प न क े ल ा . य ा द्द व ष य ी च ी ह द्द क क त त ु क ा र ा म ह न म ंत द्द प ंज न य ा ं न ी
द्द द ल ी आ ह े. त े म् ह ण त ा त , "स त = ख र े , िोध क = त पास कर णा रा , म ंड ळ = स म ा ज , म् ह ण ज े
सत्या चा त पास करणारा समाज अ स े न ा व द ेण् य ा च े ठ रू न त ा र ी ख २४ म ा ह े स प्त ं ब र स न
१८७३ रोजी सत्यिो ध क सम ाज स् थापन झाला. " ( त त्र ै व , प ृ . ७१८) सत्यिो ध क समाजात
राजकीय द्द व ष य ा ं व र ब ो ल ण् य ा व र ब ंद ी ह ो त ी . '...स म ु प द ेि व द्द व द्य ा ि ा र े त् य ा ं स ( ि ू ि ल ो क ा ं स )
त् य ा ं च े व ा स् त द्द व क अ द्द ध क ा र स म ज ू न द ेण् य ा क र र त ा म् ह ण ज े ध म ि व व् य व ह ा र ा स ं ब ं ध ी ि ा ह्म ण ा ं च े
ब न ा व ि व क ा य ि स ा ध क ग्र ं थ ा ं प ा स ू न त् य ा ं स म ु क्त क र ण् य ा क र र त ा क ा ह ी स ु ज्ञ ि ू ि म ंड ळ ीं न ी ह ा munotes.in
Page 12
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
12 स म ा ज स् थ ा प न क े ल ा . ' (त त्र ै व , प ृ . २०५) अ स ा उ ल् ल े ख स त् य ि ो ध क स म ा ज ा च् य ा र र प ो ि ि म ध य े
आढ ळ त ो. य ाव रून 'सत्यिो ध क समाजा ' च ी ध य ेय -उ द्द द्ङ ष्ट े स म ज ू न य ेत ा त .
ल न द्द व ध ी त ि ू ि ल ो क ा ं च ी ल ु ब ा ड ण ूक ह ो त ह ो त ी , ह े ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ा क ळ ल े ह ो त े .
ल ग् न ा त ी ल व ा ई ि च ा ल ी ब ंद ह ो ण े ग र ज ेच े ह ो त े . त् य ा स ा ठ ी त् य ा ं न ी 'सत्यिो ध क समाजोक्त
द्द व व ा ह स ं ब ंध ी द्द व ध ी ' त य ा र क े ल ी . त् य ा त व र आ द्द ण व ध ू 'ए क म े क ा ं न ा अ ंत र न ठ े व ण् य ा च ी ' िपथ
घ ेत ा त . ज ी द द्द क्ष ण ा प ू व ी भ ि ि ा ह्म ण ा स द्द द ल ी ज ा त ह ो त ी त ी स त् य ि ो ध क स म ा ज फ ं ड ा ल ा द्द द ल ी
ज ा त अ स े. त् य ा त ू न म ु ल ा म ु ल ीं न ा द्द ि क्ष ण द्द द ल े ज ा त अ स े. ग र र ब ी म ु ळ े म ु ल ा ं च े द्द ि क्ष ण ब ंद प ड ू
न य े , य ा स ा ठ ी द्द ि ष् य व ृ त्त ी द्द द ल ी प ा द्द ह ज े , हा द्दव चा रही सत्यिो ध क सदस्य अम लात आणत
ह ो त े . ज् य ा ं न ा द्द द व स ा अ भ् य ा स क र त ा य ेत न ा ह ी , अ ि ा ं स ा ठ ी र ा त्र ी च ी ि ा ळ ा स ु रू क े ल ी ह ो त ी .
ए क ू ण च ि ू ि ल ो क ा ं त द्द व द्य े च ी ग ो ड ी व ा ढ ल ी प ा द्द ह ज े आ द्द ण स म ा ज ह ा व ा ई ि च ा ल ी -र ी द्द त ंप ा स ू न
म ु क्त झ ा ल ा प ा द्द ह ज े अ स े ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े .
भ ा र त ा त ी ल ल ो क इ ंग्र ज क ा ळ त ि ा ह्म ण ि ा ह ी , अ ज्ञ ा न ि ा ह ी आ द्द ण इ ंग्र ज ि ा ह ी य ा द्द त न् ह ीं म ु ळ े
त्रस्त होत ी , य ा क ड े ज ो त ी र ा व फ ु ल े आ प ल े ल क्ष व ेध त ा त . 'छत्रपती द्द ि व ा ज ी र ा ज े भ ो स ल े य ा ं च ा
पवाडा ' य ा प ो व ा ड ् य ा त ि ेव ि ी त् य ा ं न ी ए क अ भ ं ग द्द द ल ा आ ह े. त् य ा त त् य ा ं न ी इ ंग्र ज क ा ळ ा त ह ी
ि ा ह्म ण ि ा ह ी स व ि स ा म ा न् य म ा ण स ा ं न ा त्र स् त क र ी त ह ो त ी , य ाद्द वषय ी द्द व च ा र म ा ं ड ल े आ ह ेत . त े
म्हणत ात , "सत्त ा त ु झ ी र ा ण ी ब ा ई । द्द ह ं द ु स् थ ा न ी ज ा ग ृ त न ा ह ी । । / द्द ज क ड े द्द त क ड े ि ा ह्म ण ि ा ह ी ।
ड ो ळ े उ घ ड ू न प ा ह ीं । । / ख ेड े ग ा व ी क ु ल क ण ी । आ ह े ल े ख ण ी च ा ध ण ी । । / म ा ह ा ल ा म ध य ें
म ह ा ल क र ी । ज स ा अ ष्ट अ द्द ध क ा र ी । । / य म व त म ा म ल े द ा र । ि ु ि ा द्द ि क्ष ा अ द्द न व ा र । । " ( त त्र ै व ,
प ृ . ८१) द्द ि व ा य ज ेज ु र ी , प ंढ र प ू र अ ि ा द्द ठ क ा ण ी ि ेत क र ी , ि ु ि ा द्द त ि ू ि ग ेल् य ा न ं त र अ ंघ ो ळ
क र त े व ेळ ी स व ा ां क ड ू न द द्द क्ष ण ा घ ेत ल ी ज ा त ह ो त ी . द्द व द्द व ध स ण , च ं ि ग्र ह ण , स ू य ि ग्र ह ण अ ि ा
प्र स ं ग ी ह ी प ै स े आ द्द ण द्द स ध ा घ ेत ल ा ज ा त ह ो त ा . य ा व रू न स म ा ज व् य व स् थ े च े स् व रू प ल क्ष ा त य ेत े .
द्दिक्ष णा चा अभाव , ज ु न ा ि प्र थ ा आ द्द ण इ ंग्र ज ा ं च े स् व ा थ ी ध ो र ण य ा ं म ु ळ े स म ा ज क ु ं द्द ठ त झ ा ल ा
ह ो त ा . त् य ा म ु ळ े स म ा ज प र र व त ि न ह ो ण े आ व श् य क अ स ल् य ा च े द्द व च ा र ज ो त ी र ा व फ ु ल े म ा ं ड त ह ो त े .
आ प ल ा स म ा ज ह ा च ा र व ण ा ां त द्द व भ ा ग ल ा आ ह े. अ न ेक ज ा त ी आ ह ेत . अ ज्ञ ा न ा म ु ळ े म त ल ब ी
ग्र ं थ क ा र ा ं न ी स म ा ज ा च ी द्द व भ ा ग ण ी क े ल ी . ज र ज्ञ ा न द्द म ळ ा ल े अ स त े त र ह ी द्दव भागण ी झाली
न स त ी . ज ो त ी र ा व फ ु ल े म् ह ण त ा त , "त ू ब ु ध द , त ू द्द ि स् त ी , त ू ं म ु स ल म ा न , त ू ं म ह ा र म् ह ण ून न ी च व
आ म् ह ी ि ा ह्म ण म् ह ण ून उ ंच आ ह ों त , अ स े म् ह ण ण् य ा च ी ज ु र त त र ी झ ा ल ी अ स त ी क ा य ?"
(त त्र ै व , प ृ . २९१) ही उ च्च -न ी च द्द व भ ा ग ण ी ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ा म ा न् य न व् ह त ी .
समाजातील स्त्र ी प ु रु ष ा ं न ी क स े व ा ग ा व े य ा च ा ह ी ज ो त ी र ा व फ ु ल े द्द व च ा र क र ी त ह ो त े . त् य ा ं च् य ा
'अ ख ं ड ' र च न ा ं म ध ू न म ा न व ी स्त्र ी प ु रु ष , आत् मपर ीक्ष ण , न ीद्द त , ध ीर , समाध ा न , स द्द ह ष् ण ु त ा ,
स द्द ि व ेक , उद्य ोग , स् व च् छ त ा आ द्द ण ग ृ ह क ा य ि द क्ष त ा य ा द्द व ष य ी द्द व च ा र आ ढ ळ त ा त . ख र ी म ा त ा
क ि ी अ स त े , य ा द्द व ष य ी त े म् ह ण त ा त , "ध म ि -द ेि -जात ी -भ ेद न ा ह ीं द्द त ल ा । । ि ो भ े म न ु ज ा ल ा । ।
ख र ी म ा त ा " ( त त्र ै व , प ृ . ५७०) आ प ल ा स म ा ज ह ा स त् य ा न े व त ि न क र ण ा र ा अ स ल ा प ा द्द ह ज े अ स े
त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े .
स म ा ज ा त ी ल प्र त् य ेक व् य क्त ी न े आ त् म प र ी क्ष ण क े ल े प ा द्द ह ज े. स त् य ा न े व त ि न क े ल े प ा द्द ह ज े .
क ो ण ा स ह ी त्र ा स द ेत ा क ा म ा न य े. आ प ल ी य ो ग् य त ा प ा ह ा त अ स त ा न ा द ु स ऱ् य ा च ी य ो ग् य त ा ह ी
ल क्ष ा त घ ेत ल ी प ा द्द ह ज े. स् व ा थ ि ब ा ज ू ल ा ठ े व ू न द ु स ऱ् य ा स ा ठ ी प्र य त् न क े ल े प ा द्द ह ज े , हा द्दव चा र munotes.in
Page 13
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
13 म ा ं ड त ा न ा ज ो त ी र ा व फ ु ल े म् ह ण त ा त , "ज ग ा म ा ज ीं स व ि म ज ल ा अ स ा व ें । । ि ेज ा ऱ् य ा न स ा व ें । । ह ेव ा
म ु ळ / स् व त ुः द्द ह त ा स ा ठ ी त ळ म ळ क र ी । । झ ि े स व ो परी ।। द्दक त ीसा ठी ।। " ( त त्र ै व ,प ृ . ५७५)
स म ा ज अ स ा द्द न क ो प त े न े ब ा ं ध ल ा ज ा व ा अ ि ी त ळ म ळ त् य ा ं च् य ा द्द व च ा र ा त आ ढ ळ त े .
स म ा ज ा म ध य े न ैद्द त क त ा व ा ढ ल ी प ा द्द ह ज े अ स े ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . त् य ा स ा ठ ी
ल ो क ा ं न ी न ी द्द त त त्त् व ा च े प ा ल न क े ल े प ा द्द ह ज े. ए क म े क ा ं न ा त्र ा स न द ेत ा स व ि ज ण स ु ख ी ह ो त ील
अ स े म ा न व ध म ा ि च े व त ि न क र ण े म् ह ण ज े न ी त ी आ ह े. स त् य ह ी न ी द्द त च ी द्द न ि ा ण ी आ ह े. त् य ा स ा ठ ी
ख ो ि े ब ो ल ू न य े , द्द व ि ा स घ ा त क रू न य े , स द्द ह ष् ण ु त ा ब ा ळ ग ा व ी आ द्द ण ध ी र ध र ा व ा अ स े त े
स ा ं ग त ा त .
स म ा ज ह ा स ु ख ी ह ो ण् य ा स ा ठ ी प्र त् य ेक व् य क्त ी न े क ा ह ी आ च ा र ध म ि प ा ळ ल ा प ा द्द ह ज े अ स े ज ो त ी र ा व
फ ु ल े आ प ल् य ा अ ख ं ड ा त स ा ं ग त ा त . प्र त् य ेक ा न े आ प ल े म न स म ा ध ा न ी ठ े व ल े प ा द्द ह ज े. ध म ि भ ेद
म ा न ू न य े. स व ि ज ण ए क ो प् य ा न े र ा ह ा व े. स त् य ा च ा आ ध ा र न ा ह ी अ स ा क ो ण त ा ह ी ध म ि म ा न ू न य े.
स द्द ि व ेक ब ा ळ ग ू न व त ि न क र ा व े. व् य स न ा च् य ा आ ह ा र ी ज ा ऊ न य े , त् य ा ऐ व ज ी ग्र ं थ ा स ा ठ ी प ै स े ख च ि
क र ा व े , ह ा द्द व च ा र म ा ं ड त ा न ा त े म् ह ण त ा त , "थ ो ड े द्द द न त र ी म द्य व ज ि क र ा । । त ो च प ै स ा भ र ा । ।
ग्र ं थ ा स ा ठ ीं / ग्र ं थ व ा च ी त ा न ा म न ीं ि ो ध क र ा । । द े ऊ ं न क ा थ ा र ा व ैर भ ा व ा । । " ( त त्र ै व ,प ृ . ५८३)
य ा व रू न ज ो त ी र ा व फ ु ल े ह े द्द न र ो ग ी स म ा ज स त् य ा त उ त र ा व ा य ा स ा ठ ी द्द व च ा र म ा ं ड त ह ो त े , ह े
ल क्ष ा त य ेत े .
समाजातील अज्ञा न द ू र व् ह ा व े , ख ो ि ् य ा आ द्द ण क ा ल् प द्द न क क थ ा ं म ध ू न ल ो क ा ंच ी स ु ि क ा व् ह ा व ी
य ा स ा ठ ी ज ो त ी र ा व फ ु ल े प ु र ा ण ा त ी ल अ न ेक क थ ा ं व र ि ी क ा क र ी त ह ो त े . ग ण प त ी ह ी द ेव त ा
स व ि स ा म ा न् य म ा ण स ा च् य ा म न ा त ल े श्र ध द ा स् थ ा न . या श्र ध द ा स् थ ा न ा व र त े ह ल् ल ा क र त ा त .
" प ि ु द्द ि र ीं स ों ड प ो र म ा न व ा च ें । । स ों ग ग ण ो ब ा च ें । । न ों द ग्र ं थ ी । । / ब ै स े उ ंद र ा व र ी ठ े व ू द्द न य ा ब ू ड । ।
फ ु द्द क त ो ि ेंब ू ड । । स ों ड ें त ू न । । " ( त त्र ै व , प ृ . ५८९) प ु र ा ण ग्र ं थ ा ं च् य ा आ ध ा र े क ो ण ा च ेह ी ि ो ष ण ह ो ऊ
न य े अ स े ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . त् य ा म ु ळ े अ ि ा प्र क ा र च् य ा ि ी क ा त े इ त र ल े ख न ा त ू न ह ी
करत ात.
माणस ा -म ा ण स ा ं म ध ी ल भ ेद न ा ह ी स ा झ ा ल ा प ा द्द ह ज े , ह े ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं च् य ा द्द व च ा र ा त ी ल
म ध य व त ी स ू त्र आ ह े. आ य ा ां न ी ध म ि ग्र ं थ ा ं च ी भ ी त ी द ा ख व ू न ि ु ि ा ं न ा द ा स क े ल े . ि ु ि ा द्द त ि ु ि ा ं च े
द्द ि क्ष ण ब ंद क े ल े . ज ा द्द त भ ेद द्द न म ा ि ण क रू न स् व ा थ ि स ा ध ल ा . स्त्र ी च े अ द्द ध क ा र स ं प ु ष्ट ा त आ ण ल े .
च ा र व ण ा ां त स म ा ज द्द व भ ा ग ू न ि ा क ल ा . श्र ेष्ठ आ द्द ण क द्द न ष्ठ अ स ा भ ेद द्द न म ा ि ण क े ल ा . ज प
अ न ु ष्ठ ा न , व्र त व ैक ल् य े य ा ं म ध य े ल ो क ा ं न ा अ ड क व ू न ि ा क ल े . द्द स्त्र य ा ं न ा प ुन द्द व ि व ा ह क र ण् य ा व र ब ंद ी
क े ल ी . अ ि ा अ द्द न ष्ट प्र थ ा प र ं प र ा ं प ा स ू न स म ा ज म ु क्त झ ा ल ा प ा द्द ह ज े अ स े ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ा
व ा ि त ह ो त े . त् य ा स ा ठ ी 'म न ु द्द ध ुः क ा रु न ी ए क ी क ड े फ े क ा ' अ स े आ व ा ह न त े आ प ल् य ा अ ख ं ड ा त
क र त ा त . स् प ि ि ब ंद ी , द्द व व ा ह ब ंद ी , द्द व द्य ा ब ंद ी आ द्द ण र ो ि ी ब ंद ी क र ण ा र े प ु र ा ण ग्र ं थ स ं प व ल े प ा द्द ह ज े
अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . म न ु स् म ृ त ी च े स म थ ि न क र ण ा ऱ् य ा ल ो क ा ं न ा त े म् ह ण त ा त , "ब ंध ु आ य ि र ा य ा
दय ाव ान व्हा वा । । ज ा ळ ू न ि ा क ा व ा । । म न ु ग्र ं थ ।। " ( त त्र ै व , प ृ . ५ ८४) त् य ा ं च ी ह ी द्द व न व ण ी म ा न् य
ह ो ई ल य ा व र त् य ा ं च ा द्द व ि ा स न व् ह त ा . त् य ा म ु ळ े ि ु ि ा द्द त ि ु ि आ द्द ण द्द स्त्र य ा ंन ा त े स ज ग क र त ा त .
आ य ि भ ि ा ं च े क स ब ओ ळ ख ू न स त् य ि ो ध ण् य ा च ा आ द्द ण प्र ग त ी क र ण् य ा च ा स ल् ल ा द ेत ा त .
ए क ं द र ी त ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ी आ प ल् य ा ल े ख न ा त स ा म ा द्द ज क स म त े च ा द्द व च ा र म ा ं ड ल ा .
व् य द्द क्त स् व ा त ंत्र् य आ द्द ण म ा न व ी स म त ा य ा त त्त् व ा ंच ी ज ो प ा स न ा त् य ा ं च् य ा द्द व च ा र ा त आ ढ ळ त े . munotes.in
Page 14
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
14 अज्ञान िाही , इ ंग्र ज ि ा ह ी आ द्द ण भ ि ि ा ह ी य ा ं च् य ा म ु ळ े इ थ ल े ि ू ि ा द्द त ि ू ् ि न ा ड ल े ज ा त आ ह ेत ,
य ा क ड े त् य ा ं न ी ल क्ष व ेध ल े . ए क ो द्द ण स ा व् य ा ि त क ा त स ा म ा द्द ज क स म त े च ा द्द व च ा र म ा ं ड ू न प्र त् य क्ष
क ृ त ी क र ण ा ऱ् य ा म ह ा म ा न व ा त ज ो त ी र ा व फ ु ल े ह े अ ग्र स् थ ा न ी ह ो त े , ह े ल क्ष ा त घ ेत ल े प ा द्द ह ज े.
१.४.४ जोतीराव फुल्यांचे कृषीणवषयक णवचार:
ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ी आ प ल् य ा द्द व च ा र -क ा य ा ि त ि ेत ी आ द्द ण ि ेत क र ी ब ा ं ध व ा ं च् य ा प्र ग त ी ल ा
अ द्द त ि य म ह त्त् व द्द द ल े आ ह े. 'ि े त क ऱ् य ा च ा अ स ू ड ' (१८८३) या प ु स् त क ा च् य ा प द्द ह ल् य ा च प ृ ष्ठ ा व र
द्द ल द्द ह ल े आ ह े 'ि ू ि ि ेत क ऱ् य ा ं च े ब च ा व ा क र र त ा क े ल े आ ह े. ' ए क ू ण प ा च प्र क र ण ा त द्द व भ ा ग ल े ल े ह े
प ु स् त क म् ह ण ज े भ ा र त ी य ि ेत ी आ द्द ण ि ेत क ऱ् य ा ं च् य ा द्द स् थ त ी -ग त ी च ा आ र स ा आ ह े. उ प ो द्घ ा त ा त
'द्द व द्य े द्द व न ा म द्द त ग ेल ी , म त ी द्द व न ा न ी द्द त ग ेल ी , न ी त ी द्द व न ा ग त ी ग ेल ी ! ग त ी द्द व न ा द्द व त्त ग ेल े ,
द्द व त्त ा द्द व न ा ि ु ि ख च ल े , इ त क े अ न थ ि ए क ा अ द्द व द्य े न े क े ल े . ' ह े ज ग प्र द्द स द्च व च न आ ढ ळ त े .
य ा व रू न ि ेत क ऱ् य ा ं च् य ा अ ध ो ग त ी च े क ा र ण क ळ त े .
ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ी प्र थ म स् व ा थ ी भ ि ि ा ह्म ण ह ा अ ज्ञ ा न ी ि ेत क ऱ् य ा ं च ा ग ैर फ ा य द ा क स ा घ ेत ो ,
य ा च े द्द व व े च न आ ल े आ ह े. त् य ा न ं त र इ ंग्र ज अ द्द ध क ा ऱ् य ा ंन ी द ु ल ि क्ष क े ल् य ा म ु ळ े स र क ा र ी
ख ा त् य ा त ी ल ि ा ह्म ण क ा म ग ा र ह े ि ेत क ऱ् य ा ं न ा क स े ल ु ि त ा त , य ा व र प्र क ा ि ि ा क ल ा आ ह े. प ु ढ े
ि ेत क ऱ् य ा ं च् य ा ड ो क् य ा व र द्द न त् य न व ी न क र ब स व ल् य ा म ु ळ े ि ेत क र ी क ज ि ब ा ज ा र ी क स ा झ ा ल ा
आ ह े, ह े द्द व ि द क े ल े आ ह े. ि े त क ऱ् य ा ं च ी त त् क ा ल ी न द्द स् थ त ी म ा ं ड ू न ि ेव ि ी ि ेत क ऱ् य ा ं स ं ब ंध ी
भ ि ि ा ह्म ण ा स स ू च न ा द्द द ल् य ा आ ह ेत . ि ेव ि ी स र क ा र न े ि ेत ी व ि ेत क ऱ् य ा ं द्द व ष य ी क ो ण त् य ा
उ प ा य य ो ज न ा क र ा व् य ा त य ा द्द व ष य ी द्द व च ा र म ा ं ड ल ा आ ह े. य ा व रू न ज ो त ी र ा व फ ु ल े ह े ि ेत ी
आ द्द ण ि ेत क ऱ् य ा ं च् य ा प्र श्न ा ं द्द व ष य ी द्द क त ी ज ा ग रू क ह ो त े ह े स म ज ू न य ेत े .
ज ग ा च् य ा त ु ल न ेत भ ा र त ी य ि ेत क र ी ह ा अ क्ष र ि ू न् य अ स ल् य ा म ुळ े त् य ा च ी स त त फ स व ण ूक ह ो त
आ ल ी आ ह े , अ स े द्द न र ी क्ष ण ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं न ी म ा ं ड ल े आ ह े. ज न् म प ू व ि , जन्म , म ृ त् य ू आ द्द ण
म ृ त् य ू प श्च ा त ह ी द्द व द्द व ध प्र स ं ग ी भ ि ि ा ह्म ण ह ा ि ेत क ऱ् य ा ं न ा ल ु ि त ो . प ु र ा ण ग्र ं थ आ द्द ण प ंच ा ं ग ा त ी ल
क द्द ल् प त क थ ा स ा ं ग ू न द्द व द्द व ध द्द व ध ी क रू न घ ेत ल ा ज ा त ो . च ैत्र म ा स , आष ाढ एकादिी ,
श्राव णमा स , वद्यप्र द्दतप दा , भ ािपदम ास , ग ण ेि च त ु थ ी , अ न ं त च त ु द ि ि ी , अम ाव स् य ा ,
द्दव जय ा दिमी , क ा द्द त ि क म ा स ब द्द ल प्र द्द त प द ा , वद्य िादिी , पौषम ास , माघ -फ ा ल् ग ु न ी म ा स ,
च ं ि ग्र ह ण , स ू य ि ग्र ह ण अ ि ा द्द व द्द व ध प्र स ं ग ी व ष ि भ र ि ेत क ऱ् य ा क ड े ज ा ऊ न द द्द क्ष ण ा घ ेत ल ी ज ा त े , ह े
क थ न क रू न ज ो त ी र ा व फ ु ल े म् ह ण त ा त , "द्द प ढ ी ज ा त अ ज्ञ ा न ी ि ेत क ऱ् य ा ं च े ि व् य ा च ी व व ेळ े च ी
भ ि ि ा ह्म ण ा ं क ड ू न इ त क ी ह ा द्द न ह ो त े क ीं , त् य ा ं ज ल ा आ प ल ीं ल ह ा न म ु ल ें स ु ध द ा ं ि ा ळ ें त
प ा ठ द्द व ण् य ा च े त्र ा ण उ र त न ा ह ी …" (त त्र ै व ,प ृ . २७७) ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंच े ह े द्द न र ी क्ष ण आज च् य ा
क ा ळ ा त ह ी ल ा ग ू प ड त े . य ा त ू न ब ा ह ेर प ड ण् य ा स ा ठ ी ि ेत क ऱ् य ा ंन ी आ प ल् य ा म ु ल ा ं न ा द्द ि क्ष ण द्द द ल े
प ा द्द ह ज े, अ स ा द्द व च ा र त े म ा ं ड त ह ो त े .
ि ेत क ऱ् य ा ं च् य ा द य न ी य अ व स् थ े ल ा क े व ळ भ ि ि ा ह्म ण ह े च ज ब ा ब द ा र न व् ह त े त र इ ंग्र ज
अ द्द ध क ा र ी ह ी क ा र ण ी भ ू त ह ो त े , य ा क ड े ज ो त ी र ा व फ ु ल े ल क्ष व े ध त ा त . अ ल् प ि ेत ी व र ि ेत क र ी
उ द र द्द न व ा ि ह क रू ि क त न व् ह त ा , त् य ा म ु ळ े ज ं ग ल ा त ी ल न ैस द्द ग ि क ब ा ब ीं व र त ो अ व ल ंब ू न अ स े.
इ ंग्र ज स र क ा र न े ज ं ग ल ख ा त े द्द न म ा ि ण क रू न त् य ा व र ब ंद ी आ ण ल ी आ द्द ण ि ेत क ऱ् य ा ं प ु ढ े म ो ठ े
स ं क ि उ भ े र ा द्द ह ल े . अ ज्ञ ा न ा म ु ळ े ि ेत क र ी भ ा ऊ ब ंद ा त भ ा ं ड ण े ह ो त ा त , त े स ो ड व ण् य ा स ा ठ ी प ै स े munotes.in
Page 15
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
15 घ ेत ल े ज ा त ा त . व ेग व ेग ळ े क र ल ा द ल े ज ा त ा त . ख ो ि े ग ु न् ह े द ा ख ल क रू न द्द ि क्ष ा क े ल ी ज ा त े .
य ा त ू न ब ा ह ेर प ड ण् य ा स ा ठ ी ि ेत क र ी ि ह ा ण ा झ ा ल ा प ा द्द ह ज े अ स े ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ा व ा ि त े .
अज्ञान , भ ि ि ा ह्म ण आ द्द ण इ ंग्र ज अ द्द ध क ा र ी य ा ं च् य ा म ु ळ े ि ेत क र ी ह ा क ज ि ब ा ज ा र ी ह ो त च ा ल ल ा
आ ह े. त् य ा स प ो ि भ र अ न् न आ द्द ण अ ंग भ र व स्त्र द्द म ळ त न ा ह ी . ि े त क ऱ् य ा च े क ु ि ु ं ब र ा त्र ंद्द द व स क ष्ट
क र त े . ह े द ू र क र ण् य ा स ा ठ ी ज ो त ी र ा व फ ु ल े म् ह ण त ा त , "आ ज्ञ न ा न ें ग ा ं ज ल े ल् य ा द ु ब ळ् य ा ि ू ि
ि ेत क ऱ् य ा ं स द्द व द्य ा द ा न द े ऊ न त् य ा ं च् य ा ब ो ड क् य ा व र ी ल ि ेत स ा र ा , ि ो ल व ग ैर े प ि ् य ा क म ी न
क े ल् य ा स , थ ो ड ् य ा च क ा ळ ा ं त य ा ज ु ल म ा च ा प र र ण ा म फ ा र भ य ं क र ह ो ण ा र आ ह े …" (त त्र ै व ,
प ृ . ३०६) द्द ि व ा य ज ं ग ल ख ा त े न ष्ट क े ल े प ा द्द ह ज े. ि ेत क ऱ् य ा ं च् य ा क ो ण त् य ा ह ी स म स् य ेव र द्द ि क्ष ण
ह ा न ा म ी उ प ा य अ स ल् य ा च े ज ो त ी र ा व फ ु ल े स त त न ों द व त ा त .
ि ेत क ऱ् य ा ं च् य ा प्र ग त ी स ा ठ ी भ ि ि ा ह्म ण आ द्द ण इ ंग्र ज स र क ा र न े क ो ण क ो ण त् य ा उ प ा य य ो ज न ा
राबवा व्या त य ा द्द व ष य ी ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ी म ा ं ड ल े ल े द्द व च ा र आ ज ह ी द्द क त ी उ प य ु क्त आ ह ेत , ह े
ल क्ष ा त य ेत े . ि ेत क ऱ् य ा ं च े ग ैर व त ि न थ ा ं ब ल े प ा द्द ह ज े. ि ेत क ऱ् य ा ं त ी ल ब ह प त् न ी त् व आ द्द ण
ब ा ल द्द व व ा ह प्र थ ा ब ंद झ ा ल ी प ा द्द ह ज े. ज ा द्द त भ ेद स ं प ल ा प ा द्द ह ज े. ि ेत क ऱ् य ा च े अ ज्ञ ा न द ू र क स े
ह ो ई ल य ा स ा ठ ी प्र य त् न क े ल े प ा द्द ह ज े . ि ेत क ऱ् य ा ं न ी आ प ल ी म ु ल े ि ा ळ े त प ा ठ व ल ी प ा द्द ह ज े.
त् य ा ं न ा ि ेत ी क ा म ा च े द्द ि क्ष ण द्द द ल े प ा द्द ह ज े. ि ेत ी क ा म ा च े द्द ि क्ष ण घ ेत ल े ल् य ा त रु ण ा स प ा द्द ि ल क ी
द्द म ळ ा ल ी प ा द्द ह ज े. त् य ा च ब र ो ब र त् य ा ं न ा स र क ा र ी क च ेर ी त ल ह ा न म ो ठ ् य ा ज ा ग ेव र न ेम ल े प ा द्द ह ज े.
ि ू ि ि ेत क ऱ् य ा ं च् य ा ि ेत ी च ी स ु ध ा र ण ा ह ो ण् य ा स ा ठ ी क ो ण त् य ा ब ा ब ीं च ी अ ंम ल ब ज ा व ण ी क र ा व ी ,
य ा द्द व ष य ी ज ो त ी र ा व फ ु ल े आ प ल े म त व् य क्त क र त ा त . य ं त्र ा च् य ा स ा ह्य ा न े ि ेत ी च ी क ा म े क र ण् य ा च े
द्द ि क्ष ण द्द म ळ ा ल े प ा द्द ह ज े. ि ेत ी स ा ठ ी ब ै ल ा ं च ी ग र ज अ स त े , त् य ा म ु ळ े ग ा य , ब ै ल आ द्द ण व ा स र े
क ा प ू न ख ा ऊ न य ेत . ि ेत ी ल ा प ा ण ी द्द म ळ ा व े य ा स ा ठ ी स र क ा र न े ब ंध ा र े आ द्द ण ध र ण े ब ा ंध ू न
घ ेत ल ी प ा द्द ह ज ेत . प ा ण ा ड ् य ा क ड ू न प ा ण ी प ा ह ू न द्द व द्द ह र ी ख ो द ू न घ ेत ल् य ा प ा द्द ह ज ेत . ि ेत ी स ु प ी क
व् ह ा व ी य ा स ा ठ ी न द ी व न ा ल् य ा त स ा च ल े ल ी म ा त ी फ ु क ि द्द म ळ ा ल ी प ा द्द ह ज े. ि ेळ् य ा म ें ढ ् य ा ंच ी
प ै द ा स व ा ढ व ल ी त र ि ेत ी स ा ठ ी ख त द्द म ळ े ल . र ा न ि ी ज न ा व र ा ं प ा स ू न ि ेत ी च े र क्ष ण व् ह ा व े
य ा स ा ठ ी ि ेत क ऱ् य ा ं न ा ब ंद ु क ा द्द द ल् य ा ज ा व् य ा त . ि ेत ी च े न ु क स ा न झ ा ल े त र स र क ा र न े भ र प ा ई
द्द द ल ी प ा द्द ह ज े. ि ेत ी स ं ब ंध ी प्र द ि ि न े भ र व ल् य ा म ु ळ े ि ेत क ऱ् य ा ंन ा प्र ो त् स ा ह न द्द म ळ त े . म ु ल ा ं न ा
ि ेत ी स ं ब ंध ी च ी प ु स् त क े व व त ि म ा न प त्र े व ा च ण् य ा स द्द द ल ी प ा द्द ह ज े. अ स े झ ा ल े त र ि ेत ी आ द्द ण
ि ेत क र ी द ो न् ह ीं च ी स ु ध ा र ण ा ह ो ई ल अ स े ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ा व ा ि त े . ह े द्द व च ा र आ ज च् य ा
क ा ळ ा त ह ी द्द क त ी उ प य ु क्त आ ह े त य ा च ी प्र च ी त ी य ेत े .
ए क ं द र ी त ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं न ी क ृ ष ी आ द्द ण क ृ ष क य ा ं च् य ा स ं द भ ा ि न े म ा ं ड ल े ल े द्द व च ा र भ ा र त ी य
ि ेत ी आ द्द ण ि ेत क ऱ् य ा ं न ा ऊ द्द ज ि त ा व स् थ ा प्र ा प्त क रू न द ेण् य ा स ा ठ ी उ प य ु क्त आ ह ेत . ि े त क ऱ् य ा ं च ी
अ व न त ी ह ो ण् य ा म ा ग े आ ज्ञ ा न ह े स व ा ि त म ो ठ े क ा र ण अ स ल् य ा च े त े स् प ष्ट क र त ा त . ि ेत क र ी
द्द ि द्द क्ष त अ स त ा त र म त ल ब ी व ग ा ि क ड ू न ध म ा ि च् य ा न ा व ा ख ा ल ी ह ो ण ा र ी त् य ा च ी फ स व ण ूक
थ ा ं ब ल ी अ स त ी . द्द ि व ा य र ा ज् य स त्त ा ि ेत ी आ द्द ण ि ेत क ऱ् य ा ं प्र त ी उ द ा स ी न अ स ेल त र ि ेत ी च ा
द्दव कास होण ार न ाही , ह े ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ा स म ज ू न आ ल े ह ो त े . त् य ा म ु ळ े अ ज्ञ ा न ि ा ह ी ,
भ ि ि ा ह ी आ द्द ण अ ंग् ल ि ा ह ी य ा ंच् य ा क च ा ि ् य ा त ू न ि ेत क र ी म ुक्त झ ा ल ा त र च त ो प्र ग त ी क र े ल
अ स ा द्द व ि ा स त े व् य क्त क र त ा त .
munotes.in
Page 16
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
16 १.४.५ जोतीराव फुल्यांचे णवज्ञानणनष्ठ णवचार:
ज ो त ी र ा व फ ु ल े य ा ं च् य ा द्द व च ा र प्र द्द त प ा द न ा त द्द व ज्ञ ा न द्द न ष्ठ ा ज ा ण व त े . प्र ख र ब ु द्द द्च प्र ा म ा ण् य व ा द
आ द्द ण द्द व व ेक व ा द ा च् य ा आ ध ा र े त े द्द व च ा र म ा ं ड त ा त . 'ि ेत क ऱ् य ा च ा अ स ू ड ' मधील द्दतसऱ्य ा
प्र क र ण ा त त् य ा ं न ी प ृ थ् व ी आ द्द ण म ा न व ा स ं द भ ा ि त म ा ं ड ल े ल् य ा उ त् प त्त ी त व ैज्ञ ा द्द न क दृ द्द ष्ट क ो न
आढ ळ त ो. अल ौद्दकक , अ ध य ा द्द त् म क आ द्द ण प ा र ल ौ द्द क क दृ ष्ट ी च ा प्र भ ा व अ स ल े ल् य ा क ा ळ ा त
व ैज्ञ ा द्द न क दृ ष्ट ी न े स भ ो व त ा ल म ा ं ड ण े ह ी अ व घ ड ब ा ब ह ो त ी . ज ो त ी र ा व ा ं न ी अ न ेक ध म ि ग्र ं थ आ द्द ण
द्द व च ा र व ं त अ भ् य ा स ल े ह ो त े . थ ॉ म स प े न आ द्द ण ज ॉ ज ि व ॉ द्द ि ं ग् ि न य ा ं च े ि ह ा ण प ण त् य ा ंन ा क ळ ल े
ह ो त े . च ा ल् स ि ड ा द्द व ि न च ा उ त् क्र ा ं त व ा द त् य ा ं न ी अ भ् य ा स ल ा ह ो त ा . त् य ा म ु ळ े प ृ थ् व ी आ द्द ण म ा न व
य ा ं च् य ा उ त् प त्त ी बाबत झा ल े ल ी म ा ं ड ण ी त् य ा ं न ी न ा क ा र ल ी . " अगम् य , अ त क् य ि आ क ा ि म य
द्द व स् त ी ण ि प ो क ळ ीं त न ा न ा प्र क ा र च े त त्त् व ा ंच् य ा स ं य ो ग द्द व य ो ग ा न ें अ ग द्द ण त स ू य ि म ंड ल ें त् य ा ं च् य ा
उ प ग्र ह ा स ह द्द न म ा ि ण ह ो ऊ न ल य ा स ज ा त आ ह ेत . " ( त त्र ै व , प ृ . २८८) अ स े म त त े म ा ं ड त ा त ,
य ा च ा अ थ ि त् य ा ं न ा द्द व ज्ञ ा न म ा ह ी त ह ो त े .
म ा न व ा च् य ा उ त् प त्त ी ब ा ब त ी त ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ी म ा ं ड ल े ल े म त ल क्ष ा त घ ेत ल े प ा द्द ह ज े. ब ा य ब ल ,
म न ु स् म ृ त ी य ा ं म ध य े म ा त ी प ा स ू न , ि ा ह्म ण ा च् य ा च ा र अ व य व ा ं प ा स ू न च ा र ज ा त ी च े प ुरु ष द्द न म ा ि ण
झ ा ल े , ह ी क ल् प न ा त े स् व ी क ा र त न ा ह ी त . त् य ा प े क्ष ा आ र ं भ ी च ा म ा न व ज ं ग ल ा त क स ा ज ग त ह ो त ा ,
या द्द व ष य ी त े द्द व च ा र व् य क्त क र त ा त . क ा ल ा ं त र ा न े म त ल ब ी ग्र ं थ द्द न म ा ि ण क रू न द्द व द्द व ध ज ा त ी
ब न द्द व ण् य ा त आ ल् य ा न े म ा न व व े ग व ेग ळ ा झ ा ल ा . क ा ह ीं न ा द ा स ब न व ल े . क ा ह ीं न ी स् व त ुः ल ा श्र ेष्ठ
म् ह ण व ू न घ ेत ल े .
'ग ु ल ा म द्द ग र ी ' य ा प ु स् त क ा त ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ी आ र ं भ ी च् य ा प ा च प्र क र ण ा त प ा र ं प र र क 'अवत ार '
ही स ं क ल् प न ा आ ध ु द्द न क प द्च त ी न े स् प ष्ट क े ल ी आ ह े . 'म न ु स् म ृ त ी ' म ध य े द्द ल द्द ह ल े ल ी उ त् प त्त ी ह ी
ख ो ि ी अ स ू न स व ि म न ु ष् य ा ं स ा ठ ी ल ा ग ू प ड त न ा ह ी , अ स े त् य ा ं न ी स ा ध ा र प ि व ू न द्द द ल े आ ह े. त े
म्हणत ात , "म न ू न ें च ा र व ण ा ां च ी उ त् प द्द त्त द्द ल द्द ह ल ी आ ह े , त ी ए क ं द र स व ि स ृ द्द ष्ट क्र म ा ं ि ीं त ा ड ू न
पाद्दहली म् ह ण ज े स व ि ख ो ि ी आ ह े अ स ें आ प ण ा स क ळ ू न य ेत ें " ( त त्र ै व ,प ृ . १४८) ह े द्द स द्च
क र ण् य ा स ा ठ ी त े ए क प्र श्न उ प द्द स् थ त क र त ा त , क ी ि ा ह्म ण ा ंच ी म ू ळ म ा त ा ि ा ह्म ण ी ह ी ि ह्म म् य ा च् य ा
क ो ण त् य ा अ व य व ा प ा स ू न झ ा ल ी य ा द्द व ष य ी म न ू न े क ा ह ी च क स े द्द ल ह ून ठ े व ल े न ा ह ी ? म् ह ण ज ेच
म न ु स ा र ख् य ा अ द्द ध क ा ऱ् य ा ं न ी क द्द ल् प त ग ो ष्ट ी द्द ल ह ून त् य ा ल ा ई ि र े च् छ ा अ स े म ा न ू न द ा स ा ं च् य ा
म न ा व र ठ स व ल े . त् य ा त ू न द्द व द्द व ध व ण ि द्द न म ा ि ण क े ल् य ा च े ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ी स् प ष्ट क े ल े आ ह े.
स व ि स ा म ा न् य म ा ण स ा च् य ा म न ा त अ व त ा र ह ी स ं क ल् प न ा रु ज ल े ल ी आ ह े. प ृ थ् व ी व र ज ेव् ह ा ज ेव् ह ा
अ ध म ा ि च ी व ा ढ ह ो त े त े व् ह ा ई ि र ह ा व ेग व ेग ळ् य ा रू प ा त अ व त ा र घ ेऊ न त े न ष्ट क र त ो , ह्य ा
क ल् प न ेल ा ज ो त ी र ा व फ ु ल े ि ह द ेत ा त . अ व त ा र ह ी स ं क ल् प न ा ि ा स्त्र ी य अ ंग ा न े म ा ं ड त ा न ा त् य ा ं न ी
त ा द्द क ि क त े च ा उ प य ो ग क े ल ा आ ह े. त् य ा त प ू ण ि त ुः द्द व ज्ञ ा न न स ल े त र ी त ा द्द क ि क त ा आ ह े. आ य ा ां च् य ा
अ न ेक ि ो ळ् य ा ं प ै क ी प द्द ह ल ी ि ो ळ ी ज ल म ा ग ा ि न े आ ल ी . ल ह ा न म च व् य ा त ू न म ा ि ा स ा र ख े आ ल े ल् य ा
ि ोळीच्य ा अद्दधकाऱ् य ास ' मत् स् य ' ह े न ा व प ड ल े . म त् स् य ा न े ि ं क ा स ू र ा च े र ा ज् य त ा ब् य ा त घ ेत ल े.
द ु स र ी ि ो ळ ी क च व् य ा त ू न ब ंद र ा त आ ल ी . क ा स व ा प्र म ा ण े स ा व क ा ि च ा ल ण ा ऱ् य ा अ द्द ध क ा ऱ् य ा च े
न ा व क च् छ प ड ल े . प ु ढ े व र ा ह , न ृ द्द स ं ह , वा मन , प र ि ु र ा म , राम आ द्द ण क ृ ष् ण य ा ं न ी आ प ा प ल् य ा
क ा ळ ा त ी ल ि ू र द्द व र ा ं न ा प र ा भ ू त क रू न र ा ज् य ब ळ क ा व ल े . प ु ढ े ब ळ ी र ा ज ा , जोत ीबा , ख ं ड ो ब ा ,
भ ैर ो ब ा अ ि ा द ेव ा ंन ा द े व न म ा न त ा त् य ा ं च ा म न ु ष् य रू प ा त ी ल ख र ा इ द्द त ह ा स त् य ा ं न ी ल ो क ा ं प ु ढ े munotes.in
Page 17
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
17 ठ े व ल ा . ब ळ ी र ा ज ा च् य ा त ा ब् य ा त अ स ल े ल् य ा अ न ेक क्ष ेत्र ा ं च े क्ष ेत्र प ा ल म् ह ण ज े ज ो त ीबा -
ख ं ड ो ब ा स ा र ख ी ि ू र अ द्द ध क ा र ी ह ो त े अ स े त् य ा ं न ी स् प ष्ट क े ल े आ ह े. य ा व रू न अ स े ल क्ष ा त य ेत े
क ी ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ी अ व त ा र ह ी क ल् प न ा प ू ण ि त ुः म ा न व ा च् य ा र ा ज् य ब द ल ा च् य ा
इ द्द त ह ा स रू प ा त म ा ं ड ल ी आ ह े . अ ि ी म ा ं ड ण ी क र ण े ह े व ैज्ञ ा द्द न क दृ ष्ट ी च े द्य ो त क आ ह े.
प र ि ु र ा म ह ा क स ा ह ो त ा य ा द्द व ष य ी ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ी क े ल े ल े ल े ख न द्द व ि ेष स् ल रू प ा च े आ ह े.
द ं त क थ ा , प ु र ा ण क थ ा य ा ं न ा त े ल ौ द्द क क दृ ष्ट ी न े म ा ं ड त ा त . 'ग ु ल ा म द्द ग र ी ' य ा प ु स् त क ा त ी ल
आठव् य ा भागा त ध ों ड ी र ा म ह े ज ो त ी र ा व य ा ंन ा प्र श्न द्द व च ा र त ा त क ी प र ि ु र ा म स् व भ ा व ा न े क स ा
होत ा. जोत ीराव म्हणत ात , "प र ि ु र ा म स् व भ ा व ा न े प ु ंड , साहस ी , नष्ट , द्द न द ि य , म ू ख ि आ द्द ण अ ध म
ह ो त ा . त ो आ प ल् य ा ज न् म द े ण ा ऱ् य ा र े ण ु क े च ें ि ी र उ डद्दवण् य ास काडीमात्र भ्य ाला न ाही. "
( त त्र ै व ,प ृ . १६८) प र ि ु र ा म ह ा द्द च र ं ज ी व आ ह े ह ी क ल् प न ा ज ो त ी र ा व फ ु ल े न ा क ा र त ा त . त् य ा म ु ळ े
'ग ु ल ा म द्द ग र ी ' ह े स ं व ा द म य प ु स् त क म् ह ण ज े म ा न व ा च ा आ र ं भ ा प ा स ू न त े इ ंग्र ज क ा ळ ा प य ां त च ा
इ द्द त ह ा स आ ह े. त् य ा त ी ल ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं च ी द्द व ज्ञ ा न द्द न ष्ठ दृ ष्ट ी द्द व ि ेष ल क्ष ा त य ेत े .
स त्त ा ध ा र ी ह ा क ि क ा र स् थ ा न क रू न स म ा ज ो प य ो ग ी क ा य ि क र ण ा ऱ् य ा व् य क्त ीं न ा क ि ा प्र क ा र े
स ं प द्द व त ज ा त ो य ा द्द व ष य ी ज ो त ी र ा व फ ु ल े त ा द्द क ि क द्द व श्ल ेष ण क र त ा त . म त् स् य य ा
अ द्द ध क ा ऱ् य ा प ा स ू न त े इ ंग्र ज अ द्द ध क ा ऱ् य ा ं प य ां त च े स त्त ा ध ा र ी स व ि स ा म ा न् य ल ो क ा ंन ा ल ु ि त आ ल े
आ ह ेत , ह े त े स् प ष्ट क र त ा त . 'स ा व ि ज द्द न क स त् य ध म ि ' य ा प ु स् त क ा त ह ी त् य ा ं न ी अ न ेक स ं क ल् प न ा
व ैज्ञ ा द्द न क दृ ष्ट ी न े स् प ष्ट क े ल् य ा आ ह ेत . उ द ा . स त् य , जन्म , द ैव , पाप , प ु ण् य , स् व ग ि , म ृ त् य ू . त े
स् व ग ा ि द्द व ष य ी म्हणत ात , "ए क ं द र स व ि ध म ि प ु स् त क ा ं त स् व ग ि आ ह े म् ह ण ून द्द ल द्द ह त ा त ; प र ं त ु य ा
प ृ थ् व ी च् य ा प ृ ष्ठ भ ा ग ा व र ी ल ए क ा त र ी ग ृ ह स् थ ा स स् व त ुः ह ा स् व ग ि प ा द्द ह ल ा म् ह ण ून स ा ं ग त ा ं य ेई ल
काय ?" (त त्र ै व , प ृ . ४६५) य ा व रू न स् व ग ि ह ी क ल् प न ा द्द क त ी ख ो ि ी आ ह े य ा क ड े त े ल क्ष
व ेध त ा त .
आपली प्रगती तपासा प्रश्न - महात् मा ज्योद्द त राव फ ु ल े य ा ं च ा द्द वज्ञ ा न द्दव षयक द्द वचार स् पष्ट करा .
-------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------- ----------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------- ---
१.५ समारोप ए क ू ण च ज ो त ी र ा व फ ु ल े ह े द्द व ज्ञ ा न द्द न ष्ठ द्द व च ा र स र ण ी च े ह ो त े . प ु र ा ण ग्र ं थ ा व र द्द व ि ा स न ठ े व त ा
व ैज्ञ ा द्द न क दृ ष्ट ी न े त े स भ ो व त ा ल क ड े प ा ह ा त ह ो त े. स म ा ज ा त ल् य ा द्द व द्द व ध रू ढ ी ह्य ा म न ु ष् य द्द न द्द म ि त
आ ह ेत ह े त् य ा ं न ा म ा ह ी त ह ो त े . त् य ा म ु ळ े त् य ा व र ि ी क ा क रू न त् य ा ंच े म ह त्त् व त् य ा ं न ी क म ी क े ल े . द े व
आ द्द ण ध म ा ि च ा आ ध ा र घ े ऊ न स म ा ज ा च ी फ स व ण ूक क र ण ा ऱ् य ा ल ो क ा ं च ा स म ा च ा र घ ेत ल ा .
त् य ा म ु ळ े स त् य द्द न ष्ठ ा ह े त त्त् व त् य ा ं च् य ा द्द व च ा र ा त आ ढ ळ त े . munotes.in
Page 18
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
18 ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंन ी स त् य ि ो ध क स म ा ज स् थ ा प न क रू न , स त् य ध म ा ि च ी म ा ं ड ण ी क े ल ी . ख ो ि ा
इ द्द त ह ा स द ा ख व ू न ख र ा इ द्द त ह ा स म ा ं ड ल ा . स त् य ि ो ध न आ द्द ण स त् य व त ि न य ा स म ह त्त् व द्द द ल े .
भ ेद ा भ ेद म ा न ण ा र ा ध म ि न ा क ा र ल ा . द्द न द्द म ि क ह ी स ं क ल् प न ा म ा ंड ल ी . न ैव ेद्य अ प ि ण क र ण् य ा च ी
प्र थ ा न ा क ा र ल ी . प ौ र ा द्द ण क क थ ा ं व र द्द व ि ा स ठ े व ू न य े अ स ा उ प द ेि क े ल ा . त् य ा म ु ळ े ज ो त ी र ा व
फ ु ल े य ा ं च े द्द व च ा र आ ध ु द्द न क भ ा र त ा च् य ा द्द न म ा ि ण ा स ा ठ ी उ प य ु क्त ठ र ण ा र े आ ह ेत .
जोत ीराव फ ु ल् य ा ंन ी द्द ि क्ष ण ा ल ा म ह त्त् व द्द द ल े . द्द व द्य ा न स ेल त र ग ु ल ा म द्द ग र ी य ेत े आ द्द ण स व ि त्र
अ न थ ि ओ ढ ा व त ो य ा च ा इ ि ा र ा द्द द ल ा . द्द व द्य ा न स ेल त र म त ी ज ा त े , न ी द्द त ज ा त े , ग त ी ख ु ं ि त े
आ द्द ण द ा र र ि य ओ ढ ा व त े , य ा क ड े ल क्ष व ेध ल े . द्द ि क्ष ण ह े म ो फ त आ द्द ण स क्त ी च े अ स ा व े , अि ी
भ ू द्द म क ा म ा ं ड ल ी .
ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ी द्द न द्द म ि क ह ा ि ब् द द्द न म ा ि ण क रू न त ो द्द न म ा ि ण क त् य ा ि स ा ठ ी व ा प र ल ा . त् य ा म ु ळ े
ई िरद्दवषय क भक्ती , प ू ज ा आ द्द ण श्र ध द ा य ा त ी ल ढ ों ग उ घ ड क े ल े . ि ेत क ऱ् य ा ं न ा फ स व ण ा ऱ् य ा
आ द्द ण ल ु ब ा ड ण ा ऱ् य ा प्र व ृ त्त ी उ घ ड क े ल् य ा . म ा न व ा च् य ा स् व ा त ं त्र् य ा च ा आ ग्र ह ध र ल ा . त् य ा म ु ळ े
सामाद्द जक प्र बोध न ासा ठ ी अ ख ं ड क ा य ि क र ण ा र ा आ द्द ण स म ा ज प र र व त ि न ा स ा ठ ी द्द व च ा र
म ा ं ड ण ा र ा द्द व च ा र व ं त य ो द्च ा म् ह ण ून ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ंच ा उ ल् ल े ख क र ा व ा ल ा ग त ो . त् य ा ंच् य ा
द्द व च ा र व क ा य ा ि च ी प्र े र ण ा घ ेऊ न द्द व द्द व ध स ा द्द ह त् य प्र व ा ह व ा ि च ा ल क र ी त आ ह े त .
munotes.in
Page 19
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
19 आ) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : तत्त्व आणि णवचार प्रेरिा
१.६ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र य ा ं च ा ज न् म १४ एद्दप्रल १८९१ र ो ज ी झ ा ल ा . व द्द ड ल ा ं च े न ा व
र ा म ज ी म ा ल ो ज ी स क प ा ळ . त् य ा ं न ी ए म . ए . , पीएच.डी. , एम. एस् सी. , डी.ए स् सी. , बार -ॲि -लॉ. ,
डी.द्दल ि . अि ा द्दकती त री पदव् य ा स ं प ा द न क े ल् य ा . न् य ा य ि ा स्त्र ज्ञ , अ थ ि ि ा स्त्र ज्ञ ,
म ा न व व ं ि ि ा स्त्र , समाजिास्त्र ज्ञ , ध म ि ि ा स्त्र ज्ञ , द्दिक्ष णतज् ज्ञ , राजकारणी , ल े ख क , प्र ाध य ापक ,
प त्र क ा र आ द्द ण स ं प ा द क अ ि ा द्द क त ी त र ी प द ा व रू न त् य ा ंन ी क ा य ि क े ल े आ ह े. त् य ा ं न ी
'म ू क न ा य क ', 'ब द्द ह ष् क ृ त भ ा र त ', 'जनता ' आद्दण 'प्र ब ु द्च भारत ' म ध ू न ल े ख न क े ल े . 'भारतात ील
जात ी , त् य ा ं च ी प्र ण ा ल ी , उत् पत्ती आद्दण द्दव क ा स ', 'इ व् ह ॉ ल् य ु ि न ऑ फ प्र ो द्द व् ह द्द न् स य ल फा य न ा न्स
इ न द्द ि द्द ि ि इ ंद्द ड य ा ', 'ज ा त ी च े द्द न म ु ि ल न ', 'ि ू ि प ू व ी क ो ण ह ो त े ?','द्द द अ न ि च ेब ल् स : व् ह व ेअ र द े
अँड व् ह ा य द े द्द ब क म अ न ि च े ब ल् स ', 'थ ॉ ि ् स ऑ न प ा द्दकस्तान ', 'द्द द प्र ॉ ब् ल े म ऑ फ रु प ी ',
'र ा न ड े , ग ा ं ध ी आ द्द ण द्द ज न ा ', 'इ स् ि इ ंद्द ड य ा क ं प न ी च े प्र ि ा स न आ द्द ण अ थ ि न ी त ी ', 'ब ु ध द आ द्द ण
त् य ा ं च ा ध म् म ' अ स े अ न ेक ग्र ं थ प्र क ा द्द ि त झ ा ल े आ ह ेत . त् य ा ं न ी 'भ ा र त ी य स ं द्द व ध ा न '
द्द न द्द म ि त ी स ा ठ ी द्द द ल े ल े य ो ग द ा न अ न न् य स ा ध ा र ण स् व रू प ा च े आ ह े. त् य ा ं न ी द्द व द्द व ध प्र स ं ग ी द्द द ल े ल ी
भ ा ष ण े स ं ग्र ह रू प ा त प्र क ा द्द ि त झ ा ल े आ ह ेत . य ा स व ा ां म ध ू न ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र य ा ं च े
द्द व च ा र आ द्द ण त त्त् व े ल क्ष ा त घ ेत ा य ेत ा त .
१.६.१ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे िैक्षणिक णवचार:
द्द ि क्ष ण ह ा म ा न व ा स ा ठ ी अ त् य ं त म ह त्त् व ा च ा घ ि क आ ह े. द्द ि क्ष ण ा द्द ि व ा य व् य क्त ी आ द्द ण स म ा जा चा
द्द व क ा स ह ो ऊ ि क त न ा ह ी . ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी द्द ि क्ष ण ा च् य ा आ ध ा र े स् व त ुः च ी आ द्द ण
ए क ू ण च स म ा ज आ द्द ण र ा ष् र ा च ी प्र ग त ी स ा ध त ा य ेत े ह े द ा ख व ू न द्द द ल े . स् व ा द्द भ म ा न व ा ढ ण् य ा स ा ठ ी
द्द ि क्ष ण घ ेत ल े प ा द्द ह ज े , अ स ा द्द ि क्ष ण ा च ा ह ेत ू त े स् प ष्ट क र त ा त . त् य ा स ा ठ ी त े प्र द्द त ष्ठ ा ह ा ि ब् द
वा परत ा त . प्र त् य ेक व् य क्त ी न े आ प ल् य ा म ु ल ा ं न ा य ो ग् य द्द ि क्ष ण द्द द ल े प ा द्द ह ज े अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त
ह ो त े . २९ स प् ि ें ब र १९३ ४ च् य ा भ ा ष ण ा त त् य ा ं न ी स म ा ज ा त प्र द्द त ष्ठ ा द्द म ळ द्द व ण् य ा स ा ठ ी द्द ि क्ष ण
घ ेत ल े प ा द्द ह ज े , ह ा द्द व च ा र म ा ं ड ल ा . द्द ि क्ष ण ह े य ो ग् य अ स ल े प ा द्द ह ज े , य ा व र त े भ र द ेत ा त . त े
म्हणत ात , "द्दिक्ष ण घ ेत ल े प ा द्द ह ज े व त े ह ी उ च् च द ज ा ि च े द्द ि क्ष ण घ ेत ल े प ा द्द ह ज े. "
( आ ंब े ड क र : २००२ ,४२४ ) य ो ग् य द्द ि क्ष ण य ा च ा अ थ ि स् व त ुः स ह स म ा ज ा च े द्द ह त
ज ो प ा स ण् य ा स ा ठ ी उ प य ो ग ी प ड ण ा र े . उ च् च द ज ा ि च े द्द ि क्ष ण य ा च ा अ थ ि स न् म ा न , प्र द्दतष्ठ ा आद्द ण
न ो क र ी द्द म ळ व ू न द ेण ा र े . द्द ि क्ष ण ह े य ो ग् य आ द्द ण उ च् च द ज ा ि च े अ स ल े प ा द्द ह ज े ह ी ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब
आ ंब े ड क र य ा ं च ी भ ू द्द म क ा ह ो त ी .
द्द ि क्ष ण ा च ी ग र ज द्द क त ी अ स त े ? य ा प्र श्न ा च ा व ेध ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र घ ेत ा त . ६ म े
१९२८ र ो ज ी च् य ा भ ा ष ण ा त त े म् ह ण त ा त , "आ ध ी द ा रू ब ंद ी क ी आ ध ी स ा व ि द्द त्र क द्द ि क्ष ण ?
अ स ा आ म् ह ा ल ा क ो ण ी द्द व च ा र ल े त र 'आ ध ी स ा व ि द्द त्र क द्द ि क्ष ण ' अ स ा च आ म् ह ी ज ब ा ब द ेऊ .
द्द ि क्ष ण प्र स ा र स ा व ि द्द त्र क झ ा ल् य ा स द ा रू ब ंद ी ल ा आ ळ ा घ ा ल ण े स ो प े ज ा ई ल . " ( त त्र ै व , प ृ . १७१ )
अ ज्ञ ा न आ द्द ण द ा रू च े व् य स न द ो न् ह ी ह ी स म ा ज द्द व घ ा त क आ ह ेत , त र ी ह ी त े द्द ि क्ष ण ा ल ा प्र ा ध ा न् य
द ेत ा त . munotes.in
Page 20
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
20 ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र द्द ि क्ष ण ा ब र ो ब र ि ी ल ा ल ा म ह त्त् व द े त ा त . ि ी ल म् ह ण ज े न ी त ी प ू ण ि
द्द व च ा र आ द्द ण व त ि न क ी ज् य ा त न ैद्द त क च ा र र त्र् य स ा म ा व ल े ल े अ स त े . द्द व द्य े ब र ो ब र ि ी ल स ं प ा द न
क र ण े आ व श् य क आ ह े , अ स े त् य ा ं न ा प्र क ष ा ि न े व ा ि त ह ो त े . " ि ी ल ा द्द ि व ा य द्द व द्य ा फ ु क ा च ी आ ह े.
कारण द्दव द्य ा ए क ि स्त्र आ ह े. ए ख ा द्य ा ज व ळ द्द व द्य े च े ि स्त्र अ स ेल व त ो ि ी ल व ा न अ स ेल त र
त् य ा य ो ग े त ो ए क ा च े र क्ष ण क र ी ल त ो च इ स म ि ी ल व ा न न स ेल त र द्द व द्य े च् य ा ि स्त्र ा न े द ु स ऱ् य ा च ा
घा त करील. " ( त त्र ै व ख ं ड १८ , भाग २ , प ृ . १९३ ) द्द ि क्ष ण प ू ण ि झ ा ल े ल ा म न ु ष् य स् व ा थ ी ब न त ो
य ा व र त े ठ ा म ह ो त े , त् य ासा ठ ी च द्द ि क्ष ण ा च ा आ द्द ण ि ी ल ा च ा ए क त्र द्द व च ा र त े क र त ा त .
द्द ि क्ष ण ा च ा ह ेत ू स ा ं ग त ा न ा ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी आ ण ख ी ए क म ु द्ङ ा उ प द्द स् थ त क े ल ा
आ ह े. १४ ज ा न ेव ा र ी १९४ ८ र ो ज ी म ु ंब ई य ेथ ी ल भ ा ष ण ा त त् य ा ंन ी द्द ि क्ष ण ा म ु ळ े आ प ल ा उ ध द ा र
ह ो त ो अ स े म त म ा ं ड ू न र ा ज क ा र ण ा त प्र व ेि क र ण् य ा स ा ठ ी द्द ि क्ष ण क स े उ प य ो ग ी प ड त े ह े स् प ष्ट
क े ल े . त े म् ह ण त ा त , "र ा ज क ा र ण ा च् य ा द ो ऱ् य ा द्द व द्य े द्द ि व ा य आ प ल् य ा ह ा त ी य ेण ा र न ा ह ी त . " ( ख ं ड
१८ , भाग ३ , प ृ . ८७) अ द्द ि द्द क्ष त म ा ण स ा ल ा र ा ज क ा र ण क ळ ण ा र न ा ह ी त् य ा म ु ळ े त् य ा ल ा अ न ेक
स ु द्द व ध ा ं प ा स ू न व ंद्द च त र ा ह ा व े ल ा ग त े , य ा च ा त े द्द व च ा र क र ी त ह ो त े . अ ज्ञ ा न ा म ु ळ े अ स् प ृ श्य समाज
ह ा र ा ज क ी य ह क् क ा ं प ा स ू न प ा र ख ा झ ा ल ा आ ह े ,अ स े त् य ा ं च े द्द न र ी क्ष ण ह ो त े . त् य ा म ु ळ े ख ऱ् य ा
उ न् न त ी च े स ा ध न म् ह ण ून त े द्द ि क्ष ण ा क ड े प ा ह ा त ह ो त े .
प्र ा थ द्द म क द्द ि क्ष ण ह े स क्त ी च े अ स ा व े य ा म त ा च े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ह ो त े . त् य ा स ा ठ ी
प्र ा थ द्द म क द्द ि क्ष ण ा च ा स क्त ी च ा क ा य द ा क े ल ा प ा द्द ह ज े अ ि ी भ ू द्द म क ा त े म ा ं ड त ह ो त े . १९२९
म ध य े म ह ा ब ळ े ि र य ेथ े प्र ा थ द्द म क द्द ि क्ष ण ा च् य ा स ं द भ ा ि न े ए क प र र ष द भ र ल ी ह ो त ी . त् य ा
प र र ष द ेत ी ल भ ा ष ण ा त त े म् ह ण त ा त , "प्र ा थ द्द म क द्द ि क्ष ण ा च ा प्र स ा र ह ा र ा ष् र ी य दृ ष्ट ् य ा अ त् य ं त
म ह त्त् व ा च ा प्र श्न आ ह े … स व ा ां ग ी ण र ा ष्र ीय प्र गत ीच ा (त ो) प ा य ा आ ह े. " ( ख ं ड १८ , भाग १ ,
प ृ . १६६) त् य ा व ेळ ी द्द ि क्ष ण न घ े त ल े ल ा फ ा र म ो ठ ा म ा ग ा स स म ा ज ह ो त ा . त ो द्द ि क्ष ण घ ेण् य ा स ा ठ ी
उ द ा स ी न ह ो त ा . अ ि ा स म ा ज ा ल ा द्द ि क्ष ण ा च ी स क्त ी क े ल ी प ा द्द ह ज े , त् य ा स ा ठ ी स र क ा र न े
क ृ द्द त ि ी ल प ा व ल े उ च ल ल ी प ा द्द ह ज े अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े .
प्र ा थ द्द म क द्द ि क्ष ण ह े स क्त ी च े अ स ा व े त स े त े म ो फ त ह ी अ स ा व े अ स े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब
आ ंब े ड क र ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . ज् य ा ं न ा फ ी भ र त ा य ेई ल अ ि ा ंक ड ू न त ी भ रू न घ् य ा व ी म ा त्र
ज् य ा ं च् य ा क ड े फ ी भ र ण् य ा च े स ा म थ् य ि न ा ह ी त् य ा ं न ा त ी म ा फ क े ल ी प ा द्द ह ज े , य ा स ा ठ ी द ा रू ब ंद ी ल ा
द ु य् य म स् थ ा न द्द द ल े त र ी च ा ल े ल अ स े म त त े म ा ं ड त ह ो त े . म ु ं ब ई म् य ु द्द न द्द स प ा द्द ल ि ी त ी ल
ल ो क प्र द्द त द्द न ध ी ग र र ब ा ं च् य ा द्द ि क्ष ण ा क ड े ल क्ष द ेत न स त अ स े त् य ा ं च े द्द न र ी क्ष ण ह ो त े . त् य ा स ा ठ ी
'म् य ु द्द न स ी प ा द्द ल ि ी म ध य े ब ह ूम त म ध य म व ग र ी ब व ग ा ि त ी ल ल ो क ा ं च् य ा च प्र द्द त द्द न ध ीं च े अ स ल े
प ा द्द ह ज े. ' (आ ंब े ड क र : २००५ , ४७) य ा व रू न त े प्र ा थ द्द म क द्द ि क्ष ण ह े स क्त ी च े आ द्द ण म ा ग ास
स म ा ज ा स ा ठ ी म ो फ त अ स ा व े य ा म त ा च ा आ ग्र ह ी प ु र स् क ा र क र ी त ह ो त े ह े ल क्ष ा त य ेत े .
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च े उ च् च द्द ि क्ष ण ा ब ा ब त च े द्द व च ा र ह ी ल क्ष ा त घ ेत ल े प ा द्द ह ज े. त् य ा ं न ी
ब द ल त् य ा क ा ळ ा त उ च् च द्द ि क्ष ण ा च े म ह त्त् व ज ा ण ल े ह ो त े . त े म् ह ण त ा त , "एक काळ असा होत ा
क ी च ा र प ु स् त क े द्द ि क ल े ल ा स् प ृ श् य म ा ण ूस म ा म ल े द ा र ह ो त अ स े , पण आज त ो का ळ बदलल ा
आ ह े. आ ज उ च् च द्द ि क्ष ण घ ेत ल् य ा ख ेर ी ज क ो ण ा स ह ी स र क ा र ी न ो क ऱ् य ा द्द म ळ ू ि क त न ा ह ी त . "
( ख ं ड १८ , भाग १ , प ृ . ४६३ ) य ा च ा अ थ ि त े फ क्त न ो क र ी स ा ठ ी द्द ि क्ष ण घ ेत ल े प ा द्द ह ज े , अि ा
स ं क ु द्द च त द्द व च ा र ा च े न व् ह त े . 'आ म च् य ा स व ि स ा म ा द्द ज क द ु ख ण् य ा व र म ा या य ा म त ा प्र म ा ण े ( उ च् च munotes.in
Page 21
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
21 द्द ि क्ष ण ) ह ेच औ ष ध आ ह े. ' (ख ं ड १८ , भाग ३ ,प ृ . २४५) अ ि ी भ ू द्द म क ा त् य ा ं न ी १९५१ म ध य े
घ ेत ल ी ह ो त ी . य ा व रू न उ च् च द्द ि क्ष ण ा क ड े त े व् य ा प क दृ ष्ट ी न े प ा ह ा त ह ो त े , ह े ल क्ष ा त य ेत े .
द्द ि क्ष ण घ ेत ा न ा द्द व द्य ा थ् य ा ां न ी आ प ल् य ा ग र र ब ी च े भ ा ं ड व ल क रू न य े अ स े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब
आ ंब े ड क र ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . प र र द्द स् थ त ी च ी त क्र ा र न क र त ा अ भ् य ा स क े ल ा प ा द्द ह ज े आ द्द ण २४
प ै क ी २० त ा स अ भ् य ा स क र त ा आ ल ा प ा द्द ह ज े त र च आ प ण ा स आ प ल् य ा ब ु द्च ी च ा प्र भ ा व
व ा ढ व त ा य ेत ो , अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . त े म् ह ण त , "म ी द्द व द्य ा थ ी द ि ेत इ ंग् ल ंड म ध य े अ स त ा न ा
ज्या अभ्या सक्रमास ८ व ष े ल ा ग त ा त त ो अ भ् य ा स म ी २ व ष े ३ मद्दहन्य ात य िस् वी तऱ् ह ेन े प ु र ा
क े ल ा . ह े क र ण् य ा स ा ठ ी २४ त ा स ा ं प ै क ी २१ त ा स अ भ् य ा स क र ा व ा ल ा ग ल ा आ ह े. " ( ख ं ड १८ ,
भाग २ , प ृ . १९१) द्द ि क्ष ण घ ेण् य ा स ा ठ ी द्द क त ी क ष्ट घ ेत ल े प ा द्द ह ज े , य ा च ा व स् त ु प ा ठ ड ॉ .
ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र द ा ख व ू न द ेत ा त .
राजकारण , च ळ वळ आद्दण द्दिक्ष ण , य ा क ड े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र व ेग ळ् य ा दृ ष्ट ी न े प ा ह ा त
ह ो त े . द्द ि क्ष ण ा प े क्ष ा र ा ज क ा र ण ा त द ं ग अ स ल े ल े द्द व द्य ा थ ी प ा ह ून त् य ा ं न ा ह ा द्द ि क्ष ण ा च ा ऱ् ह ा स
व ा ि त ह ो त ा . द्द ि क्ष ण घ ेत ा न ा द्द व द्य ा थ् य ा ां न े च ळ व ळ आ द्द ण र ा ज क ा र ण ा त स ह भ ा ग घ ेत ल ा त र
क ा ह ी ह ी स ा ध य क र त ा य ेण ा र न ा ह ी , अ स ा द्द व च ा र त े म ा ं ड त ा त . " ल ा य क ी व ा ढ द्द व ण् य ा च े म ु ख् य
क ा म द्द व द्य ा थ ी द ि ेत त ु म् ह ी क र ी त अ स त ा न ा त ु म् ह ी इ त र क ो ण त् य ा ह ी च ळ व ळ ी त प ड ण े च ु क ी च े
होईल . " ( ख ं ड १८ , भाग १ , प ृ . ३९८ ) द्द व द्य ा थ ी स ं घ ि न ा द्द ि क्ष ण ा च् य ा प्र श्न ा ऐ व ज ी भ ल त् य ा च
ब ा ब ीं क ड े द्द व द्य ा थ् य ा ां न ा घ ेऊ न ज ा त अ स त ी ल त र र ा ष् र ा प ु ढ च ी त ी फ ा र म ो ठ ी स म स् य ा ब न ू
ि क त े , ह ा इ ि ा र ा ह ी त े द ेत ा त .
ब ौ द्द द्च क द्द व क ा स क रू न घ ेण् य ा स ा ठ ी द्द व द्य ा थ् य ा ां न ी द्द ि क्ष ण घ ेत ल े प ा द्द ह ज े , अ स े म् ह ण ण ा र े ड ॉ .
ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र द्द ि क्ष क द्द क ं व ा प्र ा ध य ा प क ा च ी क त ि व् य स ा ंग ा य ल ा द्द व स र त न ा ह ी त . त् य ा ंन ा
व ा ि त े द्द ि क्ष क ा ं न ी स् व य ं प्र े र ण े न े द्द व द्य ा द ा न क े ल े प ा द्द ह ज े. द्द व द्य ा थ ी ह ा द्द व च ा र प्र व त ि क व् ह ा व ा
य ा स ा ठ ी द्द ि क्ष क ा ं न ी प्र य त् न क े ल े प ा द्द ह ज ेत . न ो क र ी क र ण् य ा स ा ठ ी म् ह ण ून न द्द ि क द्द व त ा
द्द ि क्ष क ा ंन ी क त ि व् य म् ह ण ून क ा य ि क े ल े प ा द्द ह ज े , अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . य ा व रू न द्द ि क्ष ण ा क ड े त े
द्द क त ी ग ा ं भ ी य ा ि न े प ा ह ा त ह ो त े , ह े ल क्ष ा त य ेत े .
ए क ू ण च द्द ि क्ष ण ह े स ा म ा द्द ज क द ु ख ण् य ा व र च े औ ष ध आ ह े. द्द ि क्ष ण ा त ू न उ त्त म न ा ग र र क घ ड ल ा
प ा द्द ह ज े. द्द व द्य ा थ् य ा ां च ी म न े स ु स ं स् क ा र र त झ ा ल ी प ा द्द ह ज ेत . द्द ि क्ष ण ा म ु ळ े न ैद्द त क च ा र र त्र् य व ृ द्द ध द ं ग त
झ ा ल े प ा द्द ह ज े. त् य ा स ा ठ ी प्र ा थ द्द म क द्द ि क्ष ण ह े स क्त ी च े आ द्द ण ग र ी ब -मागास समाजास ाठी मो फत
अ स ल े प ा द्द ह ज े , अ ि ा भ ू द्द म क े त ू न ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र द्द ि क्ष ण ा क ड े प ा ह ा त ह ो त े .
स ा म ा द्द ज क प र र व त ि न ा स ा ठ ी द्द ि क्ष ण ा च ी आ व श् य क त ा अ स त े , ह े ओ ळ ख ू न त् य ा ं न ी म ु ंब ई आ द्द ण
औ र ं ग ा ब ा द य ेथ े उ च् च द्द ि क्ष ण द े ण ा र ी म ह ा द्द व द्य ा ल य े स ु रू क े ल ी . त् य ा म ध ू न द्द व द्य ा , द्दव न य आद्दण
ि ी ल य ा ं च े स ं स् क ा र द्द द ल े ज ा व े त य ा स ा ठ ी प्र य त् न क े ल े .
१.६.२ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे सामाणजक णवचार:
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ह े स म ा ज ि ा स्त्र ह ो त े . त् य ा ंन ी भ ा र त ी य स म ा ज ा च े ज व ळ ू न द्द न र ी क्ष ण
क े ल े ह ो त े . च ा त ु व ि ण् य ि व् य व स् थ ा आ द्द ण द्द व द्द व ध ज ा त ीं म ध य े द्द व भ ा ग ल े ल ा भ ा र त ी य स म ा ज त् य ा ं न ी
अ न ु भ व ल ा ह ो त ा . ज ा द्द त भ ेद ा म ुळ े द्द न म ा ि ण झ ा ल े ल् य ा द्द व द्द व ध प्र श्न ा ं च ा त् य ा ं न ी ब ा र क ा ई न े अ भ् य ा स
क े ल ा ह ो त ा . य ा त ू न ब ा ह ेर प ड ण् य ा स ा ठ ी क ो ण त् य ा उ प ा य य ो ज न ा क े ल् य ा प ा द्द ह ज ेत य ा च ा ह ी त े munotes.in
Page 22
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
22 द्द व च ा र क र ी त ह ो त े . त् य ा ं न ी व ेळ ो व ेळ ी द्द ल द्द ह ल े ल े अ ग्र ल े ख , द्द व द्द व ध प्र स ं ग ी द्द द ल े ल ी भ ा ष ण े आ द्द ण
त् य ा ं न ी द्द ल द्द ह ल े ल् य ा प ु स् त क ा ं त ू न त् य ा ं च े स ा म ा द्द ज क द्द व च ा र स म ज ू न घ ेत ा य ेत ा त .
ड ॉ ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी प्र थ म द्द ह ं द ू स म ा ज ा च े स् व रू प क स े आ ह े य ा व र प्र क ा ि ि ा क ल ा
आ ह े. ३१ ज ा न ेव ा र ी १९२० च्य ा 'म ू क न ा य क ' म ध ी ल अ ग्र ल े ख ा त त े म् ह ण त ा त , "द्द ह ं द ु स म ा ज
ह ा ए क म न ो र ा आ ह े. व ए क ए क ज ा त म् ह ण ज े त् य ा च ा ए क ए क म ज ल ा च ह ो य . प ण लक्षात
ठ े व ण् य ा स ा र ख ी ग ो ष्ट ह ी आ ह े क ी , य ा म न ो ऱ् य ा स द्द ि ड ी न ा ह ी . आ द्द ण म् ह ण ून ए क ा म ज ल् य ा व रू न
द ु स ऱ् य ा म ज ल् य ा व र ज ा ण् य ा स म ा ग ि न ा ह ी . ज् य ा म ज ल् य ा त ज् य ा ं न ी ज न् म ा व े ; त् य ाच मजल्या त
त् य ा ं न ी म र ा व े. ख ा ल च् य ा म ज ल् य ा त ल ा इ स म , मग त ो द्दकतीही लाय क असो ; त् य ाला वरच् य ा
म ज ल् य ा त प्र व ेि न ा ह ी . व व र च् य ा म ज ल् य ा त ल ा म ा ण ूस , मग त ो द्दकतीही न ालाय क असो ;
त् य ा ल ा ख ा ल च् य ा म ज ल् य ा त ल ो ि ू न द ेण् य ा च ी क ो ण ा च ी प्र ा ज्ञ ा न ा ह ी . " ( आ ंब े ड क र
:१९ ९० ,३४५ ) त् य ा त ह ी क ा ह ी ज ा त ी ह्य ा अ स् प ृ श् य आ ह ेत . त् य ा म ु ळ े त े द्द ह ं द ू स म ा ज ा च े ि ा ह्म ण ,
ि ा ह्म ण ेत र व ब द्द ह ष् क ृ त अ स े त ी न व ग ि क र त ा त . ि ा ह्म ण ह ा उ च् च स् थ ा न ी अ स ल् य ा म ु ळ े स् व त : ल ा
भ ू द ेव स म ज त ो . ि ा ह्म ण ेत र ा ं क ड े स त्त ा व ज्ञ ा न न ा ह ी . ि ेत ी , व्या पार -उदीम -न ो क र ी क र त ा य ेत
अ स ू न ह ी त े म ा ग ा स ल े ल े आ ह े त . ब द्द ह ष् क ृ त व ग ि म ा त्र द ु ब ि ल त ा , द ा र र ि ् य , अज्ञान आद्द ण
अ स् प ृ श् य त ा य ा त अ ड क ल ा आ ह े . य ा व रू न भ ा र त ी य स म ा ज ह ा द्द व ष म त ा आ द्दण उ च्च -न ीच भाव
य ा व र आ ध ा र ल े ल ा आ ह े य ा क ड े त े ल क्ष व ेध त ा त .
स म ा ज व् य व स् थ े त व र र ष्ठ व ग ा ि स अ द्द ध क ा द्द ध क अ द्द ध क ा र द्द म ळ त ा त आ द्द ण ब द्द ह ष् क ृ त व ग ा ि स
कोण त ाही अद्दधकार द्दमळ त न ाही , य ा म ु ळ े ह ो ण ा ऱ् य ा प र र ण ा म ा ं च ा द्द व च ा र ह ी ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब
आ ंब े ड क र ा ं न ी क े ल ा आ ह े. ब द्द ह ष् क ृ त व ग ा ि स व् य ा प ा र क र त ा य े त न ा ह ी , ज द्द म न ी क स त ा य ेत
न ाहीत , च ा ं ग ल े घ र ब ा ं ध त ा य े त न ा ह ी , च ा ं ग ल े क प ड े व ा प र ण् य ा च ा अ द्द ध क ा र न ा ह ी . ब द्द ह ष् क ृ त
व ग ा ि स म ज ू र क रू न , त् य ा च् य ा ड ो क् य ा व र ए ख ा द ा म ा ल द ेऊ न द्द व क ा व य ा स न ेल ा अ स त ा ल ो क
घ ेत ी ल प र ं त ु त ो च म ा ल ए ख ा द ा ब द्द ह ष् क ृ त व् य क्त ी द्द व क ा व य ा स ब स ल ी त र म ो ठ ा ग ु न् ह ा ठ रू न त ो
म ा ल क ो ण ी च द्द व क त घ ेत न ा ह ी , ह े व ा स् त व ड ॉ . आ ंब े ड क र उ घ ड क र त ा त . अ ि ा द्द व ष म आ द्द ण
स् प ृ श् य -अ स् प ृ श् य स म ा ज र च न ेम ु ळ े ह ो ण ा र ा प र र ण ा म स् प ष्ट क र त ा न ा त े म् ह ण त ा त , "ज ो प य ां त ह ी
क ी ड द्द न घ ण ा र न ा ह ीं त ो प य ां त र ा ष् र ा च ी स ा म ा द्द ज क व र ा ज क ी य प्र ग त ी फ ो ल ठ रू न त ो ज ग ा ं त ी ल
प्र म ु ख र ा ष् र ा प ा स ू न द ू र ए क ा क ो प ऱ् य ा ं त द्द भ ज त प ड ण ा र ! " ( त त्र ै व , प ृ . ४०९ ) य ाव रून
अ स् प ृ श् य त ा , उच्च -न ी च त ा ह ा भ ा र त ी य स म ा ज ा ल ा ल ा ग ल े ल ी क ी ड आ ह े , त ी स ं प ल ी न ा ह ी त र
द ेि ा च ी प्र ग त ी ह ो ण ा र न ा ह ी , ह ा इ ि ा र ा ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र द ेत ा त .
भ ा र त ी य स म ा ज ह ा च ा त ु व ि ण् य ि व् य व स् थ े व र आ ध ा र ल े ल ा आ ह े. च ा त ु व ि ण् य ि व् य व स् थ ा ह ी ब ह ज न
स म ा ज ा स ा ठ ी अ व ज ड ि ृ ं ख ल ा आ ह े आ द्द ण त ी व र र ष्ठ व ग ा ि च् य ा फ ा य द्य ा च ी आ ह े , अ स े म त ड ॉ .
ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र म ा ं ड त ा त . य ा व् य व स् थ े च े ग ो ड व े ग ा य ल े ज ा त ा त . त ी व् य व स् थ ा द्द ि क ू न
र ा ह ा व ी य ा स ा ठ ी प्र य त् न क े ल े ज ा त ा त . ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी म ा त्र ह ी व् य व स् थ ा
ज म ी न द ो स् त क े ल ी प ा द्द ह ज े , य ा द्द व ष य ी द्द व च ा र म ा ं ड ल े .
द्दव षम स म ा ज र च न ेम ु ळ े ह ो ण ा ऱ् य ा अ द्द न ष्ट प र र ण ा म ा ं प ा स ू न म ुक्त ह ो ण् य ा च े त ी न म ा ग ि ड ॉ .
ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र स ू च द्द व त ा त . द ेि ा ं त र , ध म ा ां त र आ द्द ण न ा म ा ं त र य ा म ा ग ा ां न ी क ा ह ी स ा ध य ा
क र त ा य ेई ल क ा , य ा च ा द्द व च ा र त े क र त ा त . प र द ेि ा त द्द ह ं द ी म् ह ण ून द्द ज त क ा त्र ा स ह ो त ो त् य ा प े क्ष ा
स् व द ेि ा त द्द ह ं द ू म् ह ण ून अ द्द ध क त्र ा स ह ो त ो . प र द ेि ा त ि व् य ा ज ि न ा च े म ा ग ि ख ु ल े अ स त ा त . munotes.in
Page 23
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
23 ब द्द ह ष् क ृ त व ग ा ि प ु ढ े द ेि ा ं त र ह ा ए क म ा ग ि आ ह े प र ं त ु द ेि ा ं त र ह ा स व ा ां न ा ि क् य ह ो ण ा र ा म ा ग ि न ा ह ी
अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त े . त् य ा म ु ळ े द े ि ा त र ा ह ून च अ स् प ृ श् य त ा द्द न म ु ि ल न क े ल े प ा द्द ह ज े, ह ी भ ू द्द म क ा त े
घ ेत ा त . ध म ा ां त र ह ा द ु स र ा म ा ग ि अ स ल् य ा च े त े स ू च द्द व त ा त . " अ स् प ृ श् य ह े द्द ह ं द ू आ ह ेत म् ह ण ून च
त् य ा स य ा र स् त् य ा व रू न ज ा ण् य ा च ी म न ा ई आ ह े. अ स ा ज र द्द ह ं द ु ं च ा द्द न य म आ ह े त र , आप ण आज
ध म ि त् य ा ग व ध म ा ां त र क रू न आ प ल ी स ु ि क ा क ा क रू न घ े ऊ न य े ? (ख ं ड १८ , भाग १ ,
प ृ . १६) द्द ि व ा य ज् य ा न ा व ा ं म ु ळ े व र र ष्ठ ल ो क अ स् प ृ श् य ा ं च ा द्द त र स् क ा र क र त ा त , त ी न ाव सोडली
प ा द्द ह ज े. उ द ा . म ह ा र ह े अ स् प ृ श् य स ू च क न ा व आ ह े. त् य ा ऐ व ज ी आ द्द द -द्द ह ं द ू म् ह ण व ू न घ् य ा व े अ स े
क ा ह ी ल ो क स ू च द्द व त ा त . ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र म ा त्र " 'ब द्द ह ष् क ृ त ' ह े न ा व क ा य व ा ई ि
आ ह े?" (त त्र ै व , प ृ . १८) अ स े म् ह ण त ा त . त् य ा प े क्ष ा स व ि स म ा व ेि क अ स े आ ण ख ी ए क न ा व त े
स ू च द्द व त ा त . त े म् ह ण त ा त ," स व ि ज ा त ी न ी आ प ल ी ज ा त ी व ा च क न ा व े स ो ड ू न स व ा ां न ी
स व ि स ा ध ा र ण अ स े ए क न ा व ध ा र ण क े ल े प ा द्द ह ज े. म ा या य ा म त े स व ा ां न ी च फ क्त द्द ह ं द ू अ स े म् ह ण ा व े
व ज ा त ी व ा च क प ो ि न ा व े क ा ढ ू न ि ा क ा व ी त . कोण ी स् वतुःस िाह्म ण , मराठा , महार , च ा ं भ ा र , म ा ं ग
इ त् य ा द ी न म् ह ण त ा फ क्त द्द ह ं द ू अ स े म् ह ण ा व े त े ण ेक रू न स म ा जात समत ा उत् पन्न होऊन एकी
होईल . " ( त त्र ै व , प ृ . १८ व १९ ) त् य ा स ा ठ ी द्द ि द्द ि ि र ा ज द ं ड ल ा व ल ा प ा द्द ह ज े. ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब
आ ंब े ड क र ा ं न ी म ा ं ड ल े ल े ह े द्द व च ा र १९२४ म ध ी ल आ ह ेत म ा त्र आ ज ह ी त े ल क्ष ा त घ् य ा व ेत
अ स ेच आ ह ेत .
'म ह ा ड य ेथ ी ल ध म ि स ं ग र व व र र ष्ठ द्द ह ं द ू ं च ी ज ब ा ब द ा र ी ' य ा ल े ख ा त ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी
म ा ं ड ल े ल ा म ु द्ङ ा ल क्ष ा त घ ेत ल ा प ा द्द ह ज े. त् य ा ं न ा व ा ि त े , समाद्दजक समत ा प्र स् थाद्दप त होण्य ासा ठी
द्द ह ं द ू ध म ी य ल ो क ा ं क ड ू न च अ ड थ ळ ा ह ो त ो , त ो थ ा ं ब ल ा प ा द्द ह ज े. म ह ा ड च् य ा स त् य ा ग्र ह ा न ं त र व र र ष्ठ
द्द ह ं द ू ं न ी त ळ् य ा च े ि ु ध द ी क र ण क रू न घ ेत ल े ह े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ा ख ि क ल े . द्द ि श्च न
आ द्द ण म ु द्द स् ल म ध म ा ि त स म त ेल ा व ा व आ ह े. व र र ष्ठ द्द ह ं द ू ं न ी य ा क ड े ल क्ष द ेऊ न त ळ् य ा च् य ा
ि ु ध द ी प े क्ष ा स ं घ द्द ि त ह ो ण् य ा व र भ र द्द द ल ा प ा द्द ह ज े. " ज ा द्द त भ ेद ा म ु ळ े व अ स् प ृ श् य त े म ु ळ े
द्द ह ं द ु स म ा ज ा च ी स ं घ ि क्त ी क्ष य प ा व ल ी आ ह े , प र स् प र द्द व ष य क आ प ल े प ण ा न ष्ट झ ा ल ा आ ह े , एका
ज ा त ी च े द्द ह त स ं ब ंध द ु स ऱ् य ा ज ा त ीं ि ी द्द व र ो ध ी झ ा ल े आ ह ेत , त ो ज ा द्द त भ ेद व त ी अ स् प ृ श् य त ा न ष्ट
झ ा ल् य ा ख ेर ी ज ए क द्द न श्च य ा त् म क ब ल स ं व ध ि न ा च े क ा य ि घ ड ू न य ेण ा र न ा ह ी . " ( आ ंब े ड क र :
१९९ ० , १५ ) य ा व रू न ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ह े द्द ह ं द ु च् य ा ऐ क् य ा च ा द्द व च ा र ज ो र क स प ण े
म ा ं ड त ह ो त े , त् य ा त ह ी व र र ष्ठ द्द ह ं द ू ं न ी य ा क ा म ी प ु ढ ा क ा र घ् य ा व े ह े स ू च द्द व त ह ो त े .
अ स् प ृ श् य ा ं न ा म ंद्द द र प्र व ेि न व् ह त ा . त त् क ा ल ी न द्द ह ं द ू म ह ा स भ ेन े स् प ृ श् य व अ स् प ृ श् य ा ं स ा ठ ी स् व त ंत्र
स ं य ु क्त म ंद्द द र ब ा ं ध ण् य ा च े ज ा ह ी र क े ल े . य ा क ृ त ी ल ा ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र 'अ स् प ृ श् य त ा
द्द न व ा र ण ा च ा प ो र ख ेळ ' अ स े म् ह ण त ा त . त् य ा म ु ळ े अ स् प ृ श् य त े च ा प्र श्न स ु ि ण ा र न ा ह ी . त् य ा ऐ व ज ी
स ा व ि ज द्द न क व् य व स् थ ा स व ा ां न ा ख ु ल् य ा क े ल् य ा प ा द्द ह ज े अ स े त े स ू च द्द व त ा त . " अ स् प ृ श् य ल ो क
स् प ृ श् य ा ं च् य ा द ेव ळ ा ं त द्द ि र ण् य ा च ा प्र य त् न क र ी त अ स त ा ं ज ी स ं स् थ ा द्द न र ा ळ ीं द ेव ळ ें ब ा ं ध ण् य ा च ा
उ प क्र म क र त े त ी स ं स् थ ा म् ह ण ज े ए क म ु ख ा ां च ा क ं प ू आ ह े …" (त त्र ै व , प ृ . ४४) य ा व रू न स् व त ंत्र
म ंद्द द र ह ा अ स् प ृ श् य त ा द्द न व ा र ण ा च ा म ा ग ि अ स ू ि क त न ा ह ी , ह ा द्द व च ा र ब ा ब ा स ा ह ेब म ा ं ड त ह ो त े , ह े
ल क्ष ा त घ् य ा व े ल ा ग त े .
अ स् प ृ श् य त ा द्दन व ारणा च ा आ ण ख ी ए क म ा ग ि ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र स ा ं ग त ा त . व त न द ा र ी
प ध द त ह ी अ न् य ा य क ा र क आ ह े. व त न ा म ु ळ े म ह ा र ा ं च ी क ा म े आ द्द ण क ा म ा च े त ा स ह ी द्द न द्द श्च त
न स त ा त . त् य ा ं न ा व ा ि त े म ह ा र व त न ा म ु ळ े ब द्द ह ष् क ृ त स म ा ज ह ा ल ा च ा र आ द्द ण स् व ा द्द भ म ा न ि ू न् य munotes.in
Page 24
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
24 ब न ल ा आ ह े. म ह ा र स म ा ज ा च ी म ह त् व ा क ा ं क्ष ा म ा र ल ी ग ेल ी आ ह े. त् य ा म ु ळ े च त े म् ह ण त ा त ,
"आम् ही महार व त न ख ा ल स ा क र ा व े य ा म त ा च े आ ह ों त . " ( त त्र ै व , प ृ . ९९) वतन न ष्ट
क े ल् य ा द्द ि व ा य म ह ा र ा ं च ी स ु ध ा र ण ा ह ो ण े अ श् य क आ ह े अ स े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ा
व ा ि त े .
व र र ष्ठ स म ा ज ह ा ल ह ा न स ह ा न क ा र ण ा ं व रू न अ स् प ृ श् य ा ंव र ब द्द ह ष् क ा र ि ा क त ो . त् य ा व र उ प ा य
काय अ स ू ि क े ल ह े स् प ष्ट क र ण् य ा स ा ठ ी ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी द्द ड स ेंब र १९२७ च्य ा
'ब द्द ह ष् क ृ त भ ा र त ' म ध य े 'अ स् प ृ श् य ो न् न त ी च ा आ द्द थ ि क प ा य ा ' ह ा अ ग्र ल े ख द्द ल द्द ह ल ा . त् य ा न ु स ा र
क ा ह ी अ स् प ृ श् य ज ा त ीं न ा स् व त ुः च े क ा ह ी ध ं द े आ ह ेत , उ द ा . म ा ं ग ज ा त द ो र ख ं ड त य ा र क र त े.
भ ं ग ी ल ो क म ै ल ा स ा फ क र त ा त . य ा ं न ी क ा म क र ण े स ो ड ल े त र व र र ष्ठ ज ा त ीं व र स ं क ि य ेत े.
म ह ा र ज ा त ी च े अ स े ठ र ा द्द व क क ा म न स ल् य ा म ु ळ े अ व घ ड ह ो त े . त् य ा स ा ठ ी त् य ा ं न ी इ न ा म ज द्द म न ी
क स ल् य ा प ा द्द ह ज ेत . द्द ज थ ल ा ग ा व ब द्द ह ष् क ा र ि ा क त ो , त्य ा स ा ठ ी द ु स र ा उ प ा य क र ा व ा . " द र े क
ग ा ं व ा ं त प ा ं च प ा ं च द ह ा द ह ा घ र ा ं च ी त ु र ळ क व स् त ी ठ े व ू न क ों ड म ा र ा क रू न घ ेण् य ा ऐ व ज ी
द्द न र द्द न र ा ळ् य ा ग ा ं व ा ं त ी ल ल ह ा न ल ह ा न व स् त ी उ ठ व ू न त् य ा ं च ी ए क द्द न र ा ळ ी व स ा ह त क े ल ी त र ह ी
व् य व स् थ ा त् य ा ं च् य ा स व ि स् व ी द्द ह त ा च ी ह ो ण ा र आ ह े. " ( त त्र ै व , प ृ . १५०) त् य ा म ु ळ े स् व त ंत्र व स् त ी
क र ण े, द्द व द्द व ध उ द्य ो ग क र ण े, ि ेत ी स ा र ख् य ा स ा ध न ा च ा उ प य ो ग क र ण े , ि ेत ी ल ा ज ो ड ू न द ु स र ा
ध ं द ा क र ण े , स् व त : च ी ख ा द ी स् व त : च द्द व ण ण े , अ ि ा उ प ा य य ो ज न ा अ ंम ल ा त आ ण ल् य ा त र
अ स् प ृ श् य त ा न ष्ट ह ो ई ल अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त े . य ा व रू न स् व ा व ल ं ब न ह ा अ स् प ृ श् य त ा द्द न व ा र ण ा च ा
म ो ठ ा म ा ग ि अ स ल् य ा च े त े स ू च द्द व त ा त ह े ल क्ष ा त घ ेत ल े प ा द्द ह ज े.
अ स् प ृ श् य त े च ा उ ग म ह ा ज ा द्द त भ ेद ा त ू न च झ ा ल ा आ ह े , य ा द्द व ष य ी ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ठ ा म
ह ो त े . ज ा द्द त भ ेद स ं प व ा य च ा अ स े ल त र स म ा ज ा त र ो ि ी -ब े ि ी व् य व ह ा र स ु रू झ ा ल ा प ा द्द ह ज े अ स े
त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . ग द्द ल च् छ च ा ल ी र र त ी ब ंद झ ा ल् य ा प ा द्द ह ज े. स् व ा व ल ंब न आ द्द ण स् व ा द्द भ म ा न
ब ा ळ ग ल ा प ा द्द ह ज े. त् य ा स ा ठ ी ए क ज ू ि ह ो ऊ न स ं घ ि न ा स् थ ा प न क े ल् य ा प ा द्द ह ज े . स व ि अ स् प ृ श् य
स म ा ज ए क त्र आ ल ा प ा द्द ह ज े.
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च् य ा स ा म ा द्द ज क द्द व च ा र ा त न व् य ा स म ा ज र च न े च ा ह ेत ू द ड ल े ल ा
आ ढ ळ त ो . स म ा ज ा त ी ल स व ि च घ ि क ा ं च ी प्र ग त ी ह ो ण् य ा स ा ठ ी स म ा ज र च न ा ब द ल ण े आ व श् य क
आ ह े. ह क् क ा ं प ा स ू न व ं द्द च त ठ े व ल े ल् य ा व ग ा ि ल ा व र र ष्ठ व ग ा ि न े स म ा न त े न े व ा ग व ल े प ा द्द ह ज े.
स् व ा त ंत्र् य , स म त ा आ द्द ण ब ंध ु त ा य ा म ू ल् य ा ंव र स म ा ज उ भ ा र ा द्द ह ल ा प ा द्द ह ज े. अ स् प ृ श् य , ब द्द ह ष् क ृ त
ल ो क ह ेह ी म ा ण स ेच आ ह ेत , य ा म ा न द्द स क त े न े स व ा ां न ी व त ि न क े ल े प ा द्द ह ज े. ज ा द्द त भ ेद प ू ण ि त ुः न ष्ट
क े ल ा प ा द्द ह ज े , अ ि ी भ ू द्द म क ा घ े ऊ न त े द्द व च ा र म ा ं ड त ह ो त े .
१.६.३ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे धाणमिक णवचार:
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी इ त र क ो ण त् य ा ह ी द्द व च ा र ा ं प े क्ष ा ध ा द्द म ि क द्दव चा रास अद्दध क महत्त् व
द्द द ल े ह ो त े . १९५६ म ध य े न ा ग प ू र य ेथ े द द्द ल त फ े ड र े ि न च् य ा क ा य ि क त् य ा ां न ा उ द्ङ े ि ू न त े म् ह ण त ा त ,
"क ो ण त् य ा ह ी ग ो ष्ट ी प े क्ष ा र ा ज क ा र ण ा च ी त ु म् ह ा ल ा अ द्द ध क आ व ड द्द द स त े . म ा झ े त स े न ा ह ी . म ल ा
ध म ि ज ा स् त प् य ा र ा आ ह े आ द्द ण त् य ा स ा ठ ी च म ी म ा झ ी ि क्त ी व ेच ण ा र आ ह े. " ( ख ं ड १८ , भाग ३ ,
प ृ . ५२७) य ा व रू न त े ध म ा ि ब ा ब त द्द क त ी स ज ग ह ो त े ह े ल क्ष ा त य ेत े . munotes.in
Page 25
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
25 ध म ि ह ा व् य क्त ी आ द्द ण स म ा ज ा च् य ा ज ी व न ा स ा ठ ी ध म ि ह ा आ व श् य क अ स त ो अ स े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह े ब
आ ंब े ड क र ा ं न ा व ा ि त े . 'ध म ि क ि ा स ा ठ ी प ा द्द ह ज े ?' अ स ा प्र श्न क ा ह ी ल ो क त् य ा ं न ा द्द व च ा र त . त् य ा
प्र श्न ा ल ा उ त्त र द ेत ा न ा त े म् ह ण त ा त , "ध म ि ह ा द ु र ा च ा र ा व र द्द न य ं त्र ण ठ े व त ो … ग ा ड ी ल ा व ं ग ण
अ स त े , च ा क ा ल ा ख ी ळ अ स े ल त र ब ै ल ग ा ड ी ओ ढ त ी ल . त् य ा च प्र म ा ण े म न ु ष् य ा च् य ा प ा प ी ,
द ु र ा च ा र ी व त ि न ा ल ा ब ंध न म् ह ण ज ेच ध म ि ! " ( त त्र ै व , प ृ . ४२२) य ा व रू न ध म ा ि च े म ा न व ी
स म ा ज ा त ी ल स् थ ा न अ ध ो र े द्द ख त क र ण् य ा च े क ा म ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र क र त ा न ा
आढ ळ त ात .
ड ॉ . आ ंब े ड क र ा ं च े ध ा द्द म ि क द्द व च ा र ह े प्र ा म ु ख् य ा न े द्द ह ं द ू ध म ि आ द्द ण ब ौ द्च ध म् म य ा ं च् य ा स ं द भ ा ि न े
आ ल े ल े आ ह ेत . म ा न व ी ज ी व न ा त ध म ा ि च े स् थ ा न ह े अ त् य ं त आ व श् य क अ स त े . ध म ा ि द्द ि व ा य
म ा ण स ा च े ज ग ण े स ैर भ ैर स् व रू प ा च े ह ो त े , अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े. त् य ा म ु ळ े क ा ल ि म ा क् स ि च े , 'ध म ि
म् ह ण ज े अ फ ू आ ह े! ' ह े म त त् य ा ं न ा प ि त न ा ह ी . त् य ा ऐ व ज ी ब ु ध द , क ब ी र आ द्द ण ज ो त ी र ा व फ ु ल े
य ा ं च् य ा द्द च ं त न ा त ी ल ध ा द्द म ि क द्द व च ा र त् य ा ं न ा ज व ळ च े व ा ि त ा त . त् य ा म ु ळ े स त् य , अ द्द ह ं स ा आद्दण
म ा न व त ा य ा त त्त् व ा ं च् य ा आ ध ा र े ध म ि द्द व च ा र म ा ं ड ण् य ा च ा प्र य त् न त े क र त ा त .
आ प ल् य ा व ैय द्द क्त क ज ी व न ा त ध म ा ि ल ा म ह त्त् व द ेण ा र े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र स ा व ि ज द्द न क
ज ी व न ा त म ा त्र ध म ि ब ा ज ू ल ा ठ े व त अ स त . ज् य ा द ेि ा त ध ा द्द म ि क क ा य द ा ह ा स व ि श्र ेष्ठ ठ र त ो त् य ा
द ेि ा च ा ऱ् ह ा स ह ा क ध ी न ा कधी होत असत ो , य ा द्द व ष य ी त् य ा ं न ी अ भ् य ा स क े ल ा ह ो त ा . त े
म्हणत ात , "द्द ह ं द ु स् थ ा न ा त ध ा द्द म ि क क ा य द ा श्र ेष्ठ ठ र ल ा , म ा या य ा म त े द ेि ा व र त ी ए क फ ा र म ो ठ ी
आ प त्त ी ओ ढ ा व ल ी . क ा य द्य ा त ब द ल क र त ा य ेत न ा ह ी अ स ा स म ज द्द ह ं द ू स म ा ज ा त ी ल प्र द्द त ग ा म ी
ल ो क ा ं म ध य े त् य ा क ा ळ ी रू ढ ह ो त ा ह ेच ह ी आ प त्त ी ओढ ाव ण्य ा च े क ा र ण आ ह े अ स े म ा झ े म त
आ ह े. " ( त त्र ै व , प ृ . ८९) ध म ा ि च ा आ द्द ण ध ा द्द म ि क क ा य द्य ा च ा उ प य ो ग ह ा स ा व ि ज द्द न क ज ी व न ा स ा ठ ी
न क र त ा व ैय द्द क्त क ज ी व न ा स ा ठ ी क े ल ा प ा द्द ह ज े , य ा च ा त े ग ा ं भ ी य ा ि न े द्द व च ा र क र ी त ह ो त े .
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी द्द ह ं द ू ध म ा ि च ा स ख ो ल अ भ् य ा स क े ल ा ह ो त ा . द्द ह ं द ू आ च ा र ध म ि ह ा
द्द व ष म त े व र आ ध ा र ल े ल ा आ ह े ह े त् य ा ं न ी अ न ु भ व ल े ह ो त े . द्द ह ं द ू ध म ा ि त ी ल क ा य द े ह े
अ न् य ा य क ा र क आ ह ेत त् य ा म ु ळ े त् य ा च े स ु स ू त्र ी क र ण क र ण े आ व श् य क आ ह े , अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त
ह ो त े . 'द्द ह ं द ू क ो ड द्द ब ल ' त य ा र क रू न त् य ा ं न ी त स ा प्र य त् न ह ी क े ल ा म ा त्र अ न ेक ा ं न ी त् य ा स द्द व र ो ध
क े ल ा . क ा ल ा ं त र ा न े त् य ा ं च ा द्द ह ं द ू आ च ा र ध म ि स ु ध ा र ण ेच ा प्र य त् न अ ंद्द ग क ा र ल ा . त् य ा म ु ळ े ड ॉ .
ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी आ र ं भ ी द्द ह ं द ू ध म ा ि च् य ा अ न ु ष ंग ा न े त र आ य ु ष् य ा च् य ा उ त्त र ा ध ा ि त ब ौ ध द
ध म् म ा च् य ा स ं द भ ा ि न े द्द व च ा र म ा ं ड ल े .
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ह े द्द ह ं द ू ध म ा ि च ा ए क घ ि क म् ह ण ून द्द ह ं द ू ध म ा ि च ी द्द च द्द क त् स ा क र त ा त .
म ा च ि १९२० म ध य े म ा ण ग ा व य े थ े प ा र प ड ल े ल् य ा प र र ष द ेत त् य ा ं न ी 'द्द ह ं द ू ध म ा ि च े आ प ण घ ि क
आह ोत. ' (ख ं ड १८ , भाग १ , प ृ . २) अ स ा उ ल् ल े ख क रू न द्द ह ं द ू ध म ा ि च ी द्द च द्द क त् स ा क े ल ी आ ह े.
द्द ह ं द ू ध म ा ि त ज न् म द्द स द्च य ो ग् य -अयोग्य , पद्दवत्र -अ प द्द व त्र य ा न ु स ा र ल ो क ा ं च ी द्द व भ ा ग ण ी क े ल ी ज ा त े .
त् य ा त ि ा ह्म ण व ग ि ह ा ज न् म ा न े श्र ेष्ठ आ द्द ण प द्द व त्र म ा न ल ा ज ा त ो . ि ा ह्म ण ेत र ह ा व ग ि ि ा ह्म ण ा प े क्ष ा
श्र ेष्ठ त े त आ द्द ण प द्द व त्र त े त क म ी द ज ा ि च ा म ा न ल ा ज ा त ो त र ब द्द ह ष् क ृ त व ग ि ह ा ज न् म त ुः क द्द न ष्ठ
आ द्द ण अ प द्द व त्र म ा न ल ा ज ा त ो . द्द ह ं द ू ध म ा ि त ी ल य ा द्द व ष म त े म ु ळ े ि ा ह्म ण ेत र आ द्द ण ब द्द ह ष् क ृ त व ग ि
ह ा द्द व द्य ा आ द्द ण अ थ ा ि ज ि न ा प ा स ू न व ं द्द च त र ा द्द ह ल े . ब द्द ह ष् क ृ त व ग ि व् य ा प ा र , न ो क र ी आ द्द ण ि ेत ी
क रू ि क ल ा न ा ह ी . द्द व ि ा ळ व ा अ स् प ृ श् य त े म ु ळ े ख ा ल च् य ा ज ा त ीं त ी ल ल ो क ा ं च े आ त् म ब ल आ द्द ण munotes.in
Page 26
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
26 स् व ा द्द भ म ा न न ष्ट झ ा ल ा आ ह े. य ा प ू व ी त् य ा ं न ी द्द ह ं द ू स म ा ज ा ल ा द्द ि ड ी न स ल े ल् य ा म न ो ऱ् य ा च ी उप मा
द्द द ल ी ह ो त ी . अ ि ा प्र क ा र े द्द ह ं द ू ध म ा ि त ी ल द्द व ष म त ा म ू ल क स म ा ज र च न ेच े द्द व श्ल ेष ण ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब
आ ंब े ड क र ा ं न ी क े ल े आ ह े.
द्द ह ं द ू ध म ि ह ा अ न ेक ज ा त ीं न ी ब न ल े ल ा आ ह े. त् य ा त ी ल क ा ह ी ज ा त ीं न ा अ स् प ृ श् य म् ह ण ून ल े ख ल े
आ ह े. ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च् य ा म त े अ स् प ृ श् य त ा व ज ा द्द त भ ेद ह ा न ा व ा त स ा ठ व ल े ल ा
आ ह े. उ द ा . ि ा ह्म ण , मराठा , महार , च ा ं भ ा र , म ा ं ग . त े म् ह ण त ा त , "म ा या य ा म त े स व ा ां न ी च फ क्त
द्द ह ं द ू अ स े म् ह ण ा व े व ज ा त ी व ा च क प ो ि न ा व े क ा ढ ू न ि ा क ा व ी त . " ( त त्र ै व , प ृ . १८) १९२४ म ध य े
म ा ं ड ल े ल ा ह ा म ु द्ङ ा क ो ण ी ह ी ल क्ष ा त घ ेत ल ा न ा ह ी . त ो ल क्ष ा त घ े त ल ा अ स त ा त र १९३ ५ म ध य े
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ा 'अ स् प ृ श् य द्द ह ं द ू म् ह ण ून ज न् म ा ल ा आ ल ो , प ण द्द ह ं द ू म् ह ण ून म ी
मरणार न ाही ' अ स े म् ह ण ण् य ा च ी व ेळ आ ल ी न स त ी .
द्द ह ं द ू ध म ि ह ा प्र त् य ेक ा ल ा म ा ण ु स क ी न े व ा ग ण् य ा च ी म ु भ ा द ेत न ा ह ी म् ह ण ू न ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब
आ ंब े ड क र ा ं न ी द्द ह ं द ू ध म ा ि च ी द्द च द्द क त् स ा क े ल ी . त् य ा म ु ळ े द्द ह ं द ू ध म ा ि स ा ठ ी त् य ा ंन ी व ा प र ल े ल ी
द्द व ि ेष ण े आ ज ह ी प च न ा र न ा ह ी त . त े म् ह ण त ा त , "द्द ह ं द ू ध म ि ह ा ध म ि न ा ह ी . ह ा र ो ग आ ह े , महारोग
आ ह े ! . . . द्द ह ं द ू ध म ि ह ा म ु ळ ी ध म ि च र ा द्द ह ल े ल ा न ा ह ी . त ो ध म ि आ ह े अ स े क ो ण ी ह ी म ल ा द्द स ध द
क रू न द्य ा व े. द्द ह ं द ू ध म ि ह े ए क द्द व ष आ ह े. द्द व ष ा च े अ म ृ त ह ो ण े ि क् य न ा ह ी . ज् य ा ध म ा ि त ी ल ल ो क
अ स् प ृ श् य स म ा ज ा त ी ल म ा ण स ा ं न ा म ा ण ु स क ी न े व ा ग व ी त न ा ह ी त त् य ा ल ा ध म ि क स े म् ह ण ा व े ?"
(त त्र ै व , प ृ . ४३८ ) य ा व रू न ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ध म ा ि क ड ू न क ो ण त ी अ प े क्ष ा क र ी त ह ो त े ह े
ल क्ष ा त य ेत े . त् य ा ं न ा ध म ा ि त स म त ा , प्र े म आ द्द ण आ प ु ल क ी च ी भ ा व न ा ह व ी ह ो त ी . ह ी भ ा व न ा द्द ह ं द ू
ध म ा ि त आ ढ ळ त न ा ह ी , अ स े त् य ा ं च े म त ह ो त े .
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी ३१ म े १९३ ६ र ो ज ी म ु ंब ई इ ल ा ख ा म ह ा र प र र ष द ेत भ ा ष ण
क े ल े . य ा भ ा ष ण ा त त् य ा ं न ी ध म ा ां त र ा म ा ग च ी ऐ द्द ह क क ा र ण े द्द व ि द क े ल ी , आ ध य ा द्द त् म क क ा र ण े
द्द व ि द क र त ा न ा प ु न् ह ा त े द्द ह ं द ू ध म ा ि च ी द्द च द्द क त् स ा करत ात. 'ज् य ा न े स व ि प्र ज ेच े ध ा र ण ह ो त े त ो च
ध म ि ' ह ी ध म ा ि च ी व् य ा ख् य ा ड ॉ . आ ंब े ड क र ा ं न ा म ा न् य ह ो त ी . ह ी व् य ा ख् य ा त े द्द ह ं द ू ध म ा ि ल ा ल ा व ू न
प ा ह त ा त . त े म् ह ण त ा त , "द्द ह ं द ू ध म ा ि त व् य क्त ी ल ा क ा ह ी स् थ ा न न ा ह ी . द्द ह ं द ू ध म ा ि च ी र च न ा व ग ा ि च् य ा
क ल् प न ेव र क े ल े ल ी आ ह े. ए क ा न े द ु स ऱ् य ा ि ी क स े व ा ग ा व े य ा च ी द्द ि क व ण द्द ह ं द ू ध म ा ि त न ा ह ी . ए क ा
व ग ा ि न े द ु स ऱ् य ा व ग ा ि ि ी क स े व ा ग ा व े य ा च ी ब ंध न े द्द ह ं द ू ध म ा ि त आ ह ेत . " ( त त्र ै व , प ृ . ५००)
क ो ण त् य ा ह ी ध म ा ि त व् य क्त ी ल ा प्र ा ध ा न् य अ स ल े प ा द्द ह ज े , व् य क्त ी च ा द्द व क ा स ह े ध म ा ि च े ध य ेय अ स ल े
प ा द्द ह ज े. द्द ह ं द ू ध म ा ि त द ेव , आत् मा य ास जा ग ा आ ह े म ा त्र म ा न व ी ज ी व न ा ल ा ज ा ग ा न ा ह ी , अि ा
भ ू द्द म क े त ू न त े द्द ह ं द ू ध म ा ि च ी द्द च द्द क त् स ा क र ी त ह ो त े .
ध म ा ि न े प्र त् य ेक व् य क्त ी ल ा स ज्ञ ा न ह ो ण् य ा च ी स ं ध ी द्द द ल ी प ा द्द ह ज े. ध म ा ि न े ल ो क ा ं न ा ब ौ द्द द्च क
ग ु ल ा म द्द ग र ी त ठ े व ू न य े. त् य ा न े स व ा ां न ा स ा र ख े स् व ा त ंत्र् य द्द द ल े प ा द्द ह ज े. ए क ा च ी ह ा त ी ि स्त्र त र
द ु स र ा द्द न ुः ि स्त्र अ स ा भ ेद ध म ा ि न े क रू न य े. क ा ह ीं न ा ध न स ं प ा द न ा च ा अ द्द ध क ा र त र क ा ह ी ज न
प र ा व ल ंब ी अ ि ी व् य व स् थ ा ध म ा ि त न स ा व ी . ध म ा ि त ी ल प्र त् य ेक व् य क्त ी क ड े स ह ा न ु भ ू त ी न े प ा द्द ह ल े
प ा द्द ह ज े. द्द ह ं द ू ध म ि ह ा च ा त ु व ि ण् य ि व् य व स् थ ा म ा न ण ा र ा अ स ल् य ा म ुळ े व र ी ल अ प े क्ष ा प ू ण ि क र त ा य े त
न ा ह ी त . त् य ा म ु ळ े द्द ह ं द ू ध म ा ि त ी ल प्र त् य ेक व ग ि आ द्द ण ज ा त ी ह े " छ ा व ण ी द्द द ल े ल े ह े द ो न
प र स् प र द्द व र ो ध ी स ैन् य ा च े त ळ आ ह ेत , अ स ेच म् ह ण ा व े ल ा ग ेल . " ( त त्र ै व , प ृ . ५०१) अ स े
ब ा ब ा स ा ह ेब म् ह ण त ा त . त् य ा ं च ी ह ी ध म ि द्द च द्द क त् स ा आ ज च् य ा क ा ळ ा त ह ी ल ा ग ू प ड त े. munotes.in
Page 27
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
27 ध म ा ि क ड े प ा ह ण् य ा च ा ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च ा स् व त ंत्र दृ द्द ष्ट क ो न ह ो त ा . त् य ा ं न ी क ु र ा ण ,
बाय बल , ग ी त ा अ ि ी ध म ि ग्र ं थ े व ा च ल ी ह ो त ी . य ा ं त ज े स ा ं द्द ग त ल े आ ह े त े स व ि ख र े म ा न ा व े अ स े
ब ंध न घ ा ल ू न म ा ण स ा च् य ा ब ु ध द ी ल ा क ा य म च ा ख ो द्द द ल ा आ ह े , अ स े ब ा ब ा स ा ह ेब ा ं न ा व ा ि त े .
त् य ा म ु ळ े स् व त ुः च ा ध म ि क स ा अ स ेल य ा द्द व ष य ी त े म् ह णतात , "म ा झ ा ध म ि क ा य द्य ा व र द्द क ं व ा क ा ह ी
द्द व द्द ि ष्ट त त्त् व ा ं व र आ ध ा र ल े ल ा न स ेल प ण त् य ा त 'वा स् त वता ' म ा त्र त ु म् ह ा ल ा न क् क ी च आ ढ ळ े ल . "
( ख ं ड १८ , भाग २ , प ृ . ५३८) ध म ि ह ा व ा स् त व ा व र आ ध ा र ल े ल ा अ स ल ा प ा द्द ह ज े , अ स े त् य ा ं च े
म त ह ो त े . य ा प ा श्र् व भ ू म ी व र त े ब ौ ध द द्द व च ा र स र ण ी क ड े व ळ ल े ल े आ ढ ळ त ा त.
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी १९५६ म ध य े ब ौ द्च द्द व च ा र अ ंद्द ग क ा र ल ा अ स ल ा त र ी १९०७
म ध य ेच त् य ा ंन ा ब ु ध द द्द व च ा र ा च ी ओ ळ ख झ ा ल ी ह ो त ी . त े म ॅ द्द र क प ा स झ ा ल े त े व् ह ा क ृ ष् ण ा ज ी
अ ज ु ि न क े ळ ु स् क र य ा ं न ी त् य ा ंन ा ब ु ध द ा च े च र र त्र भ ेि द्द द ल े ह ो त े . १९३ ५ म ध य े त् य ा ंन ी द्द ह ं द ू म् ह ण ू न
मरणार न ा ह ी अ स े ज ा ह ी र क े ल े अ स ल े त र ी क ो ण त ा ध म ि स् व ी क ा र ण ा र ह े ज ा ह ी र क े ल े न व् ह त े .
१९५० -५१ प ा स ू न त् य ा ं न ी ग ौ त म ब ु द्च ा च् य ा द्द व च ा र ा च ा ग ं भ ी र प ण े अ भ् य ा स क े ल ा . त् य ा द्द व ष य ी
द्द व च ा र म ा ं ड ल े आ द्द ण ल े ख द्द ल द्द ह ल े . १९५६ म ध य े त् य ा ं न ी 'ब ु ध द आ द्द ण त् य ा ं च ा ध म् म ' ह े प ु स् त क
द्द ल द्द ह ल े . त् य ा आ ध ा र े त् य ा ं च े ब ौ द्च ध म ा ि स ं द भ ा ि त ी ल द्द व च ा र ल क्ष ा त घ ेत ा य ेत ा त .
भ ा र त ा त ध म ा ि क ड े प ा ह ण् य ा च ा उ द ा र दृ द्द ष्ट क ो न आ ढ ळ त ो . स व ि ध म ि स म भ ा व द्द क ं व ा क ो ण त ा च ध म ि
वा ई ि न सतो , म ा ण ूस व ा ई ि अ स त ो , अ ि ी भ ू द्द म क ा घ ेऊ न व ा व र ण ा र े अ न ेक ज ण आ ढ ळ त ा त .
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ा म ा त्र ह े प ि त न ा ह ी . त े म् ह ण त ा त , "स व ि ध म ि ख र े आ ह े त द्द क ं व ा
स ा र ख े आ ह ेत अ स े म् ह ण ण् य ा इ त क ा द्द म थ् य ा व ा द द ु स र ा क ो ण त ा च न स ेल . " ( ख ं ड २० , प ृ . ३८०)
य ा व रू न त े भ ा ब ड े प ण ा न े ध म ा ि क ड े प ा ह ा त न ा ह ी त . द्द व द्द व ध ध म ा ि च ा अ भ् य ा स क रू न ब ौ ध द ध म ा ि च े
व ेग ळ े प ण त े म ा ं ड त ा त . त े म् ह ण त ा त , "ब ौ द्च ध म ि व द्द ह ं द ू ध म ि य ा त क े व ढ ा त र ी फ र क आ ह े . ब ौ द्च
ध म ि ज ा त ी द्द व र द्द ह त ए क द्द ज न ि ी स म ा ज र च न े च ा प ु र स् क ा र क र त ो त र द्द ह ं द ू ध म ि ज ा त ी व र च म ु ख् य
अ द्द ध ष्ठ ा न ठ े व त ो . " ( ख ं ड १८ , भाग ३ , प ृ . २०३) ब ौ द्च ध म ि ह ा ज ा त ी च ा आ ध ा र घ ेण ा र ा न ा ह ी
म् ह ण ून त े त् य ा द्द व ष य ी अ द्द ध क स ख ो ल द्द व च ा र म ा ं ड त ा त .
ब ु ध द ह ा अ द्द ह ं स ा म ा ग ा ि च ा अ व ल ंब क र त ो ह े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ा अ द्द त ि य म ह त्त् व ा च े
व ा ि त े . अ द्द ह ं स ा ह े म ह ा न त त्त् व आ ह े. त् य ा म ु ळ े ज ग ा च े द्द व ध व ं स न थ ा ं ब त े . द्द ि व ा य ब ु ध द ा न े
सामाद्द जक , व ैय द्द क्त क , आ द्द थ ि क आ द्द ण र ा ज क ी य स् व ा त ंत्र् य ा च ा प ु र स् क ा र क े ल ा , स्त्री -प ु रु ष
स म त े च ा प ु र स् क ा र क े ल ा , ह े ब ा ब ा स ा ह ेब ा ं न ा म ह त्त् व ा च े व ा ि त े . स व ा ि त म ह त्त् व ा च े म् ह ण ज े 'ब ु ध द ह ा
मान व होत ा. ' ह े स ा ं ग ू न त े म् ह ण त ा त , "ब ु ध द ा न े स ा म ा न् य ज न त े त व ा स् त व् य क े ल े आ द्द ण म ा न व ी
दृ द्द ष्ट क ो न ा त ू न ज न त े च ी द ु ुः ख े द ू र क र ण् य ा च ा प्र य त् न क े ल ा . " ( त त्र ै व , प ृ . २०३) त् य ा म ु ळ े च
ब ा ब ा स ा ह ेब ा ंन ी ब ौ द्च द्द व च ा र अ ंद्द ग क ा रू न त् य ा द्द व ष य ी अ द्द ध क ा द्द ध क द्द च ं त न म ा ं ड ल े .
ब ौ द्च ध म ा ि म ु ळ े भ ा र त द ेि ह ा म ह ा न आ ह े अ स े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ा व ा ि त े क ा र ण
ब ौ द्च ध म ि ह ा स म ा ज ा च े द्द व द्द व ध व ण ा ां म ध य े द्द व भ ा ज न क र ी त न ा ह ी . त् य ा म ु ळ े च त े म् ह ण त ा त , "ध म ि
ि ु द्च त त्त् व ा व र आ ध ा र र त अ स ल ा प ा द्द ह ज े. ब ु ध द ा च ा व ण ा ि श्र म पद्च त ीव र कधी च द्दव िा स न व्हत ा. "
( त त्र ै व , प ृ . २३५) द्द ि व ा य ब ु ध द ा ल ा व ेद म ा न् य न व् ह त े आ द्द ण व ण ि व् य व स् थ ा ह ी म ा न् य न व् ह त ी .
त् य ा म ु ळ े च त् य ा ं न ी आ प ल े प द्द ह ल े आ द्द ण श्र ेष्ठ ग ु रू म् ह ण ून ब ु ध द ा ल ा म ा न ल े आ द्द ण आ य ु ष् य ा च् य ा
ि ेव ि च् य ा द्द द व स ा प य ां त त े ब ौ ध द ध म् म ा च् य ा प्र च ा र ा त ग ु ं त ल े . munotes.in
Page 28
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
28 ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी ब ौ द्च ध म ा ि च ी त ु ल न ा द्द ह ं द ू ध म ा ि ब र ो ब र क े ल ी त ि ी द्द ि स् त ी ध म ि
आ द्द ण क ा ल ि म ा क् स ि च् य ा द्द व च ा र ा ब र ो ब र ह ी क े ल ी . १५ फ े ि ु व ा र ी १९५३ र ो ज ी द्द द ल् ल ी य ेथ ी ल
ए क ा भ ा ष ण ा त त े म् ह ण ा ल े , "ज ग ा प ु ढ े द्द व ि ेष त ुः आ द्द ि य ा ख ं ड ा प ु ढ े आ ज द ो न च म ा ग ि उ प ल ब् ध
आ ह ेत . ए क ब ु ध द ा च ा म ा ग ि व द ु स र ा म ा क् स ि च ा म ा ग ि . ब ु ध द ा च् य ा त त्त् व ज्ञ ा न ा च ा व ेळ ी च ज ग ा न े
स् व ी क ा र क े ल ा न ा ह ी त र , क म् य ु द्द न स् ि त त्त् व ज्ञ ा न ा च ा द्द व ज य ह ो ण े अ प र र ह ा य ि आ ह े. ब ु ध द ा च े
त त्त् व ज्ञ ा न ह ा च ज ग ा ल ा ए क म े व आ ध ा र आ ह े व त् य ा च ा ज ेव ढ ा प्र च ा र ह ो ई ल त े व ढ े ज ग
य ु ध द ा प ा स ू न द ू र व ि ा ं त त े च् य ा न द्द ज क ज ा ई ल . " ( त त्र ै व , प ृ . ३४९ ) त् य ा ं च् य ा म त े क म् य ु द्द न झ म च ा
प्र द्द त क ा र क र ण् य ा स ा ठ ी क े व ळ ब ौ ध द ध म ि च उ प य ु क्त ठ र ण ा र आ ह े. 'ब ु ध द क ी क ा ल ि म ा क् स ि ' या
द्द व ष य ा व र क ा ठ म ा ं ड ू य ेथ े त् य ा ंन ी २० न ो व् ह ेंब र १९५६ र ो ज ी भ ा ष ण क े ल े . य ा भ ा ष ण ा त त् य ा ंन ी
म ा क् स ि ब र ो ब र ब ु ध द ा च ी क े ल े ल ी त ु ल न ा अ द्द ध क स् प ष्ट त े न े आ ल ी आ ह े.
ब ौ द्च ध म ि आ द्द ण द्द ि श्च न ध म ि य ा ंच ी त ु ल न ा क र त ा न ा ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र स् प ष्ट क र त ा त
क ी ब ु ध द ध म ा ि त म ो क्ष द्द म ळ व ू न द ेण् य ा स ा ठ ी द्द ि श्च न ल ो क ा ं स ा र ख े प ा ि ी न ा ह ी त . त े म् ह ण त ा त ,
"द्द ि स् त ी ध म ा ि त व ब ु ध द ध म ा ि त अ ंत र आ ह े. द्द ि स् त ी ध म ा ि त य े ि ु न े स ा ं द्द ग त ल े आ ह े क ी , गरीब
लोकहो , त ु म् ह ी द ा र र ि ् य ा ल ा द्द भ ऊ न क ा . म े ल् य ा व र स ा र े ज ग त ु म च ेच आ ह े. अ ि ी ब ु ध द ध म ा ि त
आ द्द थ ि क ब ा ब ड ा व ल ल े ल ी न ा ह ी . " ( त त्र ै व ,प ृ . ४३१ ) त् य ा म ु ळ े ब ौ द्च ध म ि ह ा च ज ग ा प ु ढ े ए क म े व
म ा ग ि अ स ल् य ा च ा उ च् च ा र ड ॉ . आ ंब े ड क र प ु न् ह ा प ु न् ह ा क र त ा न ा आ ढ ळ त ा त .
ब ौ द्च आ द्द ण ज ैन य ा ं च ी त ु ल न ा क र त ा न ा ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब ेड क र अ द्द ह ं स ा ह ा म ु द्ङ ा च च ेल ा
घ ेत ा त . ब ु ध द ह ा अ द्द ह ं स ेल ा म ह त्त् व द ेत ो त् य ा प्र म ा ण े व ध ि म ा न म ह ा व ी र ह ेह ी अ द्द ह ं स ेल ा म ह त्त् व
द ेत ा त . ड ॉ . आ ंब े ड क र म ा त्र य ा द ो घ ा ं च् य ा अ द्द ह ं स ेम ध य े फ र क क र त ा त . त े म् ह ण त ा त , "ब ु ध द
ध म ा ि न े उ प द ेद्द ि ल े ल ी अ द्द ह ं स ा आ द्द ण ज ै न ध म ा ि न े उ प द ेद्द ि ल े ल ी अ द्द ह ं स ा य ा त म ह द ं त र आ ह े. ज ै न
ध म ा ि न े अ द्द ह ं स ेल ा अ द्द त र े क ा स न ेऊ न प ो ह ो च द्द व ल े . " ( त त्र ै व , प ृ . ४६३ ) ब ु ध द ा न े ह त् य ेच ी इ च् छ ा
आ द्द ण ह त् य ेच ी आ व श् य क त ा य ा त फ र क क े ल ा ह ो त ा . य ा स ं द भ ा ि त ब ा ब ा स ा ह ेब म् ह ण त ा त ,
"ज्याद्द ठकाण ी जीवहत्य ा करण्याच ी आवश्य क त ा अ स त े त् य ा द्द ठ क ा ण ी त् य ा न े ( ब ु ध द ा न े)
ज ी व ह त् य ेल ा प्र द्द त ब ंध क े ल ा न ा ह ी . " ( आ ंब ेड क र : २००६ , २६७) य ा व रू न द्द व द्द व ध ध म ि आ द्द ण
त त्त् व व ेत्त् य ा ं ब र ो ब र ब ौ द्च ध म ा ि च ी त ु ल न ा क रू न ब ा ब ा स ा ह ेब ा ं न ी आ प ल े ध ा द्द म ि क द्द व च ा र स् प ष्ट क े ल े
आ ह ेत .
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी ध म ि आ द्द ण ध म् म य ा त ी ल फ र क स् प ष्ट क े ल ा आ ह े. " द ेव ा व र
श्रद्चा , आ त् म् य ा च् य ा अ द्द स् त त् व ा स ं ब ंध ी द्द व ि ा स , ई ि र प ू ज ा , च ु क ण ा ऱ् य ा आ त् म् य ा च ी स ु ध ा र ण ा ,
प्र ा थ ि न ा द्द व ध ी व य ज्ञ -य ा ग इ त् य ा द ीं न ी द ेव ा ल ा प्र स न् न क र ण े म् ह ण ज े ध म ि … ध म् म म् ह ण ज े
स द ा च र ण . म् ह ण ज ेच ज ी व न ा च् य ा स व ि क्ष ेत्र ा ं त म ा ण सा -म ा ण स ा ं त ी ल व् य व ह ा र उ द्द च त अ स ण े . "
( त त्र ै व , प ृ . २४४ ) ध म ा ि त स् व ा त ं त्र् य न स त े म ा त्र ध म् म ा त त े अ स त े . ध म ि ह ा अ म ा न व ी ि क्त ी च े
अ द्द स् त त् व म ा न त े त र ध म् म ह ा म ा न व ा च े अ द्द स् त त् व म ा न त ो . अ ि ा अ न ेक अ ंग ा ं न ी ड ॉ .
आ ंब े ड क र ा ं न ी ध म ि आ द्द ण ध म् म य ा त ी ल फ र क स् प ष्ट क े ल ा आ ह े.
ए क ू ण च ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च े ध म ि द्द व ष य क द्द व च ा र ह े द्द ह ं द ू ध म ा ि च ी द्द च द्द क त् स ा क र ी त
क र ी त ब ौ द्च ध म ा ि च े स् व रू प स् प ष्ट क र ी त ज ा त ा त . अ त् य ं त द्द व ज्ञ ा न द्द न ष्ठ भ ू द्द म क े त ू न त े ध म ा ि क ड े
प ा ह त ा त . म ा न व ी स म ा ज आ द्द ण व् य क्त ी स ा ठ ी ध म ा ि च ी द्द क त ी आ व श् य क त ा आ ह े य ा व र त े भ र
द ेत ा त . म ा ण ु स क ी च ी व ा ग ण ूक द ेण ा र ा , स त् य ा च ा ि ो ध घ ेण ा र ा , वा स् त वा व र आ ध ा र ल े ल ा आ द्द ण munotes.in
Page 29
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
29 स व ा ि थ ा ि न े स् व ा त ंत्र् य ा च ा प ु र स् क ा र क र ण ा र ा ध म ि ह ा च ख र ा ध म ि अ स त ो , य ा द्द न ष् क ष ा ि प्र त त े
घ ेऊ न ज ा त ा त . इ त र ध म ा ां च् य ा त ु ल न ेत ब ौ द्च ध म ि ह ा ज ग ा ल ा ि ा ं त ी द ेण ा र ा आ द्द ण य ु ध द ा प ा स ू न
द ू र न ेण ा र ा आ ह े , अ ि ी भ ू द्द म क ा त े घ ेत ा त . ध म ि आ द्द ण ध म् म य ा त ी ल फ र क स् प ष्ट क रू न
स व ि स ा म ा न् य म ा न व ी प ा त ळ ी व र ी ल ध म् म ा च ा प्र स ा र क र ण् य ा च ा म ा न स त े व् य क्त क र त ा त .
१.६.४ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे राजकीय णवचार:
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ह े र ा ज क ी य द्द व च ा र व ं त ह ो त े . स् व र ा ज् य च ळ व ळ आ द्द ण र ा ज क ा र ण
य ा द्द व ष य ी त् य ा ं न ी व ेळ ो व ेळ ी आ प ल ी म त े म ा ं ड ल ी आ ह े त . भ ा र त ा त ी ल स् व र ा ज्याच ा प्र श्न
म ा ं ड त ा न ा त े स् प ष्ट द्द व च ा र व् य क्त क र त ा त . त् य ा ं न ा व ा ि त े स ंप ू ण ि भ ा र त ह ा ए क स ं घ झ ा ल ा
प ा द्द ह ज े. त े म् ह ण त ा त , "भ ा र त ह े ए क र ा ष् र व् ह ा व े अ स े ज र ध य ेय अ स ेल त र य ा ध य ेय ा च् य ा
प ू त ि त े स ा ठ ी स् व र ा ज् य स व ा ि त म ह त्त् व ा च े स ा ध न ठ र े ल , अ स े म ी म् ह ण ेन . " ( ख ं ड १८ , भाग १ ,
प ृ . १९६ ) स् व र ा ज् य ा च ा द्द व च ा र क र त ा न ा आ ध ु द्द न क ल ो क ि ा ह ी च ा द्द व च ा र क े ल ा प ा द्द ह ज े , अ स े
त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . आ ध ु द्द न क ल ो क ि ा ह ी र ा ज् य ा त ी ल म ू ल भ ूत त त्त् व स ा ं ग त ा न ा त े प्र त् य ेक
व् य क्त ी च े म ू ल् य म ा न् य क र ण् य ा च ा स ल् ल ा द ेत ा त .
ए क स ं घ भ ा र त ा च े ध य ेय स ा ध य क र ण् य ा स ा ठ ी ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र स त्त ा ध ा र ी व ग ा ि स
ज ा ण ी व क रू न द ेत ा त . अ ल् प स ं ख् य ा क व ग ा ि च े द्द ह त ज ो प ा स ण् य ा स ा ठ ी स त्त ा ध ा र ी व ग ा ि न े न ेह म ी च
प्र य त् न क े ल े प ा द्द ह ज ेत . प्र त् य ेक ज ा त ी ल ा प ु र े स े प्र द्द त द्द न द्द ध त् व द्द द ल े प ा द्द ह ज े. द्द व द्द व ध
ज ा त ी ज म ा त ी च् य ा स ं र क्ष ण ा च ी त र त ू द घ ि न ेत क रू न ठ े व ल ी प ा द्द ह ज े , अ ि ी भ ू द्द म क ा त े घ ेत ा त .
अ न ेक ा ं न ा ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ह े स् व र ा ज् य च ळ व ळ ी च् य ा द्द व र ो ध ी ह ो त े अ स े व ा ि त े .
ग ो ल म े ज प र र ष द ेल ा ज ा ण् य ा प ू व ी आ य ो द्द ज त ए क ा म ा न प त्र स ो ह ळ् य ा त त् य ा ंन ी द्द द ल े ल े उ त्त र ह े
स् व र ा ज् य ा च् य ा ब ा ज ू न े ह ो त े . स् व र ा ज् य ह व ेच प ण त् य ा म ु ळ े द्द म ळ ण ा र ी स त्त ा ह ी स व ि स म ा ज ा त
य ो ग् य र ी त ी न े द्द व भ ा ग ल ी प ा द्द ह ज े अ स ा आ ग्र ह त े ध र त ा त . त े म् ह ण त ा त , "य ा द ेि ा स स् व र ा ज् य
द्य ा व े अ स ा ठ र ा व आ ल् य ा स त् य ा ल ा म ी प ा द्द ठ ं ब ा द ेण ा र आ ह े. " ( त त्र ै व , प ृ . २३२) य ा व रू न त े
स् व र ा ज् य ा च् य ा ब ा ज ू न े भ ू द्द म क ा घ े त ह ो त े ह े ल क्ष ा त य ेत े .
भ ा र त ा ल ा ि क् य द्द त त क् य ा ल व क र स् व त : च े स र क ा र स् थ ा प न क र त ा आ ल े प ा द्द ह ज े , अ स े ड ॉ .
ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . प्र च द्द ल त न ो क र ि ा ह ी स ं प ु ष्ट ा त य ेऊ न ल ो क ा ं च े , ल ो क ा ं न ी
आ द्द ण ल ो क ा ं क र र त ा च ा ल व ल े ल े स र क ा र स् थ ा प न व् ह ा व े अ ि ी इ च् छ ा त े व् य क्त क र ी त ह ो त े .
आ प ल् य ा द ेि ा त ी ल प्र श्न ह ा त ा ळ ण् य ा स ा ठ ी इ ंग्र ज ह े अ क ा य ि क्ष म आ ह ेत , आ प ण च आ प ल े प्र श्न
स ो ड व ल े प ा द्द ह ज े , अ ि ी भ ू द्द म क ा त े घ ेत ह ो त े . त् य ा म ु ळ े त े म् ह ण त ा त , "द्द ि द्द ि ि स र क ा र ज ो प य ां त
य ा द ेि ा त आ ह े त ो प य ां त र ा ज क ी य अ द्द ध क ा र ा ंच ा अ ंि ह ी आ म च् य ा ह ा त ी य ेण् य ा च ी ि क् य त ा
न ाही. " ( त त्र ै व , प ृ . २३८) य ा व रू न ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ह े स् व र ा ज् य ा च् य ा ब ा ज ू न े द्द क त ी
र ी त स र ह ो त े , ह े ल क्ष ा त य ेत े .
भ ा र त ा त ल ो क ि ा ह ी ि ा स न य े ण े ग र ज ेच े आ ह े , य ा म त ा च ा ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र प ु र स् क ा र
क र ी त ह ो त े . ह े क र त ा न ा क ो ण त् य ा ब ा ब ी आ व श् य क आ ह ेत य ा क ड े ह ी त े ल क्ष व ेध त ह ो त े.
भ ा र त ी य स म ा ज प ध द त ी ह ी स म त ा आ द्द ण ब ंध ु भ ा व द्द व क द्द स त ह ो ण् य ा स ा ठ ी प ू र क न ा ह ी आ द्द ण
ल ो क ि ा ह ी ि ा स न ा स ा ठ ी स म त ा आ द्द ण ब ंध ु भ ा व फ ा र आ व श् य क आ ह े , य ा च ा ख ो ल व र द्द व च ा र त े
क र ी त ह ो त े . त् य ा म ु ळ े इ ंग्र ज ग ेल् य ा न ं त र त् य ा ं च् य ा ज ा ग ी क ो ण अ स ण ा र य ा च ा द्द व च ा र प्र थ म क े ल ा
प ा द्द ह ज े अ ि ी भ ू द्द म क ा त े घ ेत ा त . त े म् ह ण त ा त , "आ म् ह ा ल ा उ त्त र द ा य ी स र क ा र ह व े अ स ल े त र ी munotes.in
Page 30
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
30 ज् य ा त क े व ळ आ म च े म ा ल क ब द ल ल् य ा ज ा त ी ल अ स े स र क ा र आ म् ह ा स न क ो . ि ा स क व ग ि
ज ब ा ब द ा र अ स ा व ा अ स े त ु म् ह ा स व ा ि त अ स ेल त र क ा य द े म ंड ळ ख ऱ् य ा अ थ ा ि न े आ द्द ण प ू ण ि त ुः
प्र ा द्द त द्द न द्द ध क अ स ल े प ा द्द ह ज े. " ( त त्र ै व , प ृ . २४०) त् य ा त् य ा स म ा ज घ ि क ा च ा न् य ा य प ू ण ि द्द व च ा र
क र ण ा र े प्र द्द त द्द न ध ी अ स त ी ल त र र ा ज् य क ा र भ ा र ह ा ह ा स म न् य ा य ी ह ो ई ल य ा व र त् य ा ंच ा द्द व ि ा स
होत ा.
लोक ि ा ह ी च े द ो न ि त्र ू आ ह ेत अ स े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र म् ह ण त . य ा द्द व ष य ी ३ एद्दप्रल
१९५५ र ो ज ी च् य ा भ ा ष ण ा त त े म् ह ण त ा त , "ल ो क ि ा ह ी च े प्र ा म ु ख् य ा न े द ो न ि त्र ू आ ह ेत . ए क
म् ह ण ज े ह क ू म ि ा ह ी आ द्द ण द ु स र ी म् ह ण ज े म ा ण स ा -म ा ण स ा त भ े द म ा न ण ा र ी न ी त ी द्द क ं व ा
स ं स् क ृ त ी . " ( ख ं ड १८ , भाग ३ , प ृ . ४३५ ) ह क ू म ि ा ह ी म ु ळ े स म ा ज ा त ए क ी व ा ढ ू ि क त न ा ह ी
आ द्द ण स ं घ ि न ा म ो ड ी त द्द न घ त ा त . अ ि ी च अ व स् थ ा म ा ण स ा ं म ध य े भ ेद म ा न ण ा ऱ् य ा स ं स् क ृ त ी म ु ळ े
ह ो त े . य ा च ा प र र ण ा म ह ा ल ो क ि ा ह ी व र ह ो त े , य ा च े स् प ष्ट स ं क े त ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र
द ेत ा त .
ल ो क ि ा ह ी य ि स् व ी क र ण् य ा स ा ठ ी क ा य क े ल े प ा द्द ह ज े , य ाद्दव षय ी डॉ. बाबास ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी
म ा ं ड ल े ल े द्द व च ा र ल क्ष ा त घ ेत ल े प ा द्द ह ज े. आ र ं भ ी त े ल ो क ि ा ह ी च ी व् य ा ख् य ा स ा ं ग त ा त .
" र क्त प ा त ा द्द ि व ा य ल ो क ा ं च् य ा आ द्द थ ि क आ द्द ण स ा म ा द्द ज क ज ी व न ा त क्र ा ं द्द त क ा र ी ब द ल घ ड व ू न
आ ण ण ा ऱ् य ा ि ा स न व् य व स् थ े च् य ा प्र क ा र ा स आ द्द ण प ध द त ी स ल ो क ि ा ह ी म् ह ण त ा त . " ( त त्र ै व ,
प ृ . ३२८) ही व्या ख्य ा इ त र ा ं च् य ा व् य ा ख् य ा ं प े क्ष ा व ेग ळ ी आ ह े. य ा द्द व च ा र ा त अ द्द ह ं स ेच ा , ि ा ं त ी च ा
आ द्द ण स ा म ा द्द ज क प र र व त ि न ा च ा द्द व च ा र आ ह े.
ल ो क ि ा ह ी च् य ा य ि स् व ी क ा म क ा ज ा च ी ि त ि स ा ं ग त ा न ा ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र स ा म ा द्द ज क
द्द व ष म त ा स ं प व ू न ि ा क ण् य ा स प्र ा ध ा न् य द ेत ा त . द्द व र ो ध ी प क्ष अ द्द स् त त् व ा त अ स ल ा प ा द्द ह ज े.
काय द ा आ द्द ण प्र ि ा स न य ा स ंद भ ा ि त स व ा ां न ा स ा र ख ी स म ा न त ा अ स ल ी प ा द्द ह ज े. स व ा ां म ध य े
स ा ं द्द व ध ा द्द न क न ैद्द त क त ा अ स ल ी प ा द्द ह ज े , म् ह ण ज े द्द न य म ा ंच े प ा ल न क े ल े प ा द्द ह ज े. ब ह म त व ा ल् य ा ं न ी
अ ल् प म त व ा ल् य ा ं व र ज ु ल ू म क रू न य े. स म ा त ा त न ैद्द त क त ा अ स ल ी प ा द्द ह ज े. ि ेव ि च ी ि त ि
स ा ं ग त ा न ा त े म् ह ण त ा त , "लोकिाहीला 'ल ो क द्द न ष्ठ े च ी ' फ ा र आ व श् य क त ा अ स त े …लोकद्दन ष्ठा
म् ह ण ज े स व ि अ न् य ा य ा च् य ा द्द व र ो ध ा त आ ंद ो ल न ा स ा ठ ी उ भ ी र ा ह ा ण ा र ी क त ि व् य द्द न ष्ठ ा ह ो य ! " ( त त्र ै व ,
प ृ . ३३७ ) ल ो क ि ा ह ी द्द ि क ण े आ द्द ण त ी य ि स् व ी प ण े र ा ब द्द व ण े आ व श् य क अ स ल् य ा च े म त त े
ि ेव ि प य ां त म ा ं ड त ह ो त े .
स् व त ंत्र म त द ा र स ं घ ा द्द व ष य ी ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च ी भ ू द्द म क ा अ ग द ी स् प ष्ट ह ो त ी . ब द्द ह ष् क ृ त
व ग ि आ द्द ण अ स् प ृ श् य य ा ं च ा उ ध द ा र झ ा ल ा प ा द्द ह ज े अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . त् य ा स ा ठ ी
अ स् प ृ श् य ा ं च ा प्र द्द त द्द न ध ी द्द न व ड ण् य ा च ा ह क् क ह ा फ क्त अ स् प ृ श् य ज ा त ी त ी ल म त द ा र ा न ा ं च अ स ल ा
प ा द्द ह ज े, ह ा द्द व च ा र त् य ा ं न ी ज ो र क स प ण े म ा ं ड ल ा . त् य ा म ु ळ े अ स् प ृ श् य व ग ा ि च ी क ा ळ ज ी घ ेण ा र े
उ म े द व ा र द्द न व ड ू न य ेत ी ल अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े .
ए क ं द र ी त ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ं ब े ड क र ा ं न ी भ ा र त ी य स म ा ज व् य व स् थ ा ल क्ष ा त घ ेऊ न र ा ज क ी य
द्द व च ा र म ा ं ड त ह ो त े . द्द व द्द व ध ज ा त ी आ द्द ण ध म ि अ स ल े ल् य ा द े ि ा त ल ो क ि ा ह ी ि ा स न प ध द त ी
अ ंम ल ा त आ ण ण् य ा स ा ठ ी स व ि स म ा व ेि क ध ो र ण र ा ब व ण े आ व श् य क अ स त े . स् व ा त ंत्र् य , समत ा ,
ब ंध ु त ा आ द्द ण न् य ा य य ा म ू ल् य ा ं न ा स् थ ा न द्द द ल े प ा द्द ह ज े. स ं स द ी य ि ा स न प ध द त ी य ि स् व ी
क र ण् य ा स ा ठ ी स ा म ा द्द ज क स म त े ब र ो ब र आ द्द थ ि क स म त े ल ा ह ी प्र ा ध ा न् य द्द द ल े प ा द्द ह ज े. munotes.in
Page 31
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
31 ल ो क ि ा ह ी च् य ा प्र भ ा व ी अ ंम ल ब ज ा व ण ी स ा ठ ी द्द व र ो ध ी प क्ष ा ल ा म ह त्त् व द्द द ल े प ा द्द ह ज े. ए क व्यक्ती
ए क म ू ल् य ह े त त्त् व ज ो प ा स ल े प ा द्द ह ज े. अ ल् प स ं ख् य ा क ा ं च े द्द ह त ज ो प ा स ल े प ा द्द ह ज े. र ा ज क ा र ण
म् ह ण ज े व् य द्द क्त म ा त्र ा ं च् य ा स् व ा त ंत्र् य ा च े म ा प न क र ण् य ा च े म ू ल भ ू त म ा प अ स त े . अि ा व्या पक
भ ू द्द म क े त ू न त े र ा ज क ी य द्द व च ा र म ा ं ड त ह ो त े .
१.६.५ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे मणहलाणवषयक णवचार:
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी भ ा र त ी य द्द स्त्र य ा ं स ा ठ ी म ा ं ड ल े ल े द्द व च ा र ब ह ूम ो ल स् व रू प ा च े
आ ह ेत . भ ा र त ा त ी ल स ं ब ंध द्द ह ं द ू द्द स्त्र य ा ं च् य ा उ त् थ ा न ा स ा ठ ी त े द्द व च ा र म ा ं ड त ह ो त े . 'द्द ह ं द ू द्द स्त्र य ा ं च ी
उन्न त ी आद्दण अवन त ी ' य ा प ु स् त क ा त त् य ा ं न ी म न ु स् म ृ त ी प ू व ि क ा ळ ा त द्द स्त्र य ा ंन ा द्द व द्य ा ज ि न ा च ा
अद्दधकार होत ा , ह े द ा ख व ू न द्द द ल े . प ू व ी र ा ज् य क ा र भ ा र ा त अ द्द ध क ा र प द ा व र द्द स्त्र य ा ह ो त् य ा .
ग ु रु क ु ल ा त व ेद ा त ह ी त् य ा द्द न ष् ण ा त ह ो त् य ा . ह े स् प ष्ट क र ण् य ा स ा ठ ी त े ज न क -स ु ल भ ा , य ाज्ञवल्क -
गागी , य ाज्ञ वल् क -म ै त्र े य ी , ि ं क र ा च ा य ि -द्द व द्य ा ध र ी य ा ं न ी स ा व ि ज द्द न क द्द ठ क ा ण ी व ा द द्द व व ा द क े ल् य ा च े
उ द ा ह र ण द ेत ा त . 'म न ु स् म ृ त ी ' च ा क ा य द ा आ ल ा भ ा र त ी य स्त्र ी अ व न त ह ो त ग ेल ी . ध ा द्द म ि क
क ा य द्य ा म ु ळ े द्द स्त्र य ा म ा ग े प ड ल् य ा य ा द्द व ष य ी त े १९३ ९ प ा स ू न द्द व च ा र म ा ं ड त ह ो त े .
स्त्र ी च े स म ा ज ा त ी ल स् थ ा न फ ा र म ह त्त् व ा च े आ ह े. द्द त च े स् व ा त ं त्र् य आ द्द ण द्द त च ी प्र ग त ी अ त् य ं त
आ व श् य क आ ह े य ा द्द व ष य ी ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र म् ह ण त ा त , "द्द स्त्र य ा ं च ी प्र ग त ी ज् य ा
प्र म ा ण ा त झ ा ल ी अ स ेल त् य ा व रू न ए ख ा द्य ा समाजाच ी प्र गत ी मी मोजीत असत ो. " ( ख ं ड १८ ,
भाग १ , प ृ . ४२६) त् य ा म ु ळ े स म ा ज ा च ी प्र ग त ी व् ह ा य च ी अ स ेल त र द ेि ा त ी ल द्द स्त्र य ा ं च ी प्र ग त ी
झ ा ल ी प ा द्द ह ज े अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . स ा व ि ज द्द न क ज ी व न ा त द्द स्त्र य ा ंन ी उ त र ल े प ा द्द ह ज े ,
प ु रु ष ा ं च् य ा ख ा ं द्य ा ल ा ख ा ं द ा ल ा व ू न ल ढ ल े प ा द्द ह ज े , अ स ा द्द व च ा र त े म ा ं ड त ह ो त े.
द्द स्त्र य ा ं च् य ा द्द ि क्ष ण ा च ा प्र श्न ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ी स म ज ू न घ े त ल ा ह ो त ा . ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब
आ ंब े ड क र ह ी त् य ा द्द व ष य ी ज ा ग रू क ह ो त े . म ु ल ा -म ु ल ीं च े ल ग् न घ ा ई न े न क र त ा प्र थ म त् य ा ं ना
द्द ि क द्द व ल े प ा द्द ह ज े. द्द ि द्द क्ष त स्त्र ी न े आ प ल् य ा क त ि व् य ा त प त ी ल ा स ह क ा य ि क े ल े प ा द्द ह ज े ह े
स ा ं ग त ा न ा त े म् ह ण त ा त , "ल ग् न झ ा ल े ल् य ा प्र त् य ेक म ु ल ी न े प त ी च ी म ै त्र ी ण म् ह ण ून त् य ा च् य ा प्र त् य ेक
क ा य ा ि त स ह क ा य ि द्य ा व े. म ा त्र ग ु ल ा म ा स ा र ख े व ा ग ण् य ा स ख ंब ी र प ण े द्द त न े न क ा र द्य ाव ा व
स म त े स ा ठ ी आ ग्र ह ध र ा व ा . " ( त त्र ै व , प ृ . ४२७) य ाव रून स्त्र ी -प ु रु ष स म त े क ड े त े ग ं भ ी र प ण े
प ा ह ा त ह ो त े ह े ल क्ष ा त य ेत े.
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी 'द्द ह ं द ू क ो ड द्द ब ल ' म् ह ण ज े 'द्द ह ं द ू स ं द्द ह त ा द्द व ध े य क ' ह े ९ एद्दप्रल
१९४ ८ र ो ज ी घ ि न ा स द्द म त ी प ु ढ े स ा द र क े ल े . त् य ा त ी ल द्द ह ं द ू स्त्र ी -प ु रु ष ा ं च् य ा म ा ल म त्त ेच े ह क् क ,
पोि गी , द्दव वा ह , घिस् फो ि , दत्त कग्रहण , अ ज्ञ ा न व य त ा आ द्द ण प ा ल क त् व ह े स ा त ह ी प्र श्न भ ा र त ी य
द्द स्त्र य ा ं स ा ठ ी म ह त्त् व ा च े ह ो त े . य ा द्द ब ल ा म ु ळ े भ ा र त ी य द्द स्त्र य ा ं न ा प ु रु ष ा ं प्र म ा ण े अ द्द ध क ा र द्द म ळ ण ा र
ह ो त े . य ा द्द ब ल ा च े स म थ ि न आ द्द ण प्र च ा र क र त ा न ा क ो ल् ह ा प ू र य ेथ ी ल ए क ा स भ ेत त े म् ह ण त ा त ,
"ज् य ा स्त्र ी ल ा आ प ल् य ा न व ऱ् य ा ब र ो ब र स ं स ा र क र ण े ब र े व ा ि ण ा र न ा ह ी , द्दतल ा घिस् फो ि
घ ेण् य ा च ी य ा द्द ब ल ा न े म ु भ ा द ेण् य ा त आ ल ी ह ो त ी . " ( त त्र ै व , प ृ . ३४१ ) द्द ह ं द ू क ो ड द्द ब ल ा च् य ा
म ा ध य म ा त ू न ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी म ा ं ड ल े ल ा द्द व च ा र ह ा भ ा र त ी य स्त्र ी म ु क्त ी च ा द्द व च ा र
होत ा. munotes.in
Page 32
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
32 ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र अ स् प ृ श् य ज ा त ी त ी ल द्द स्त्र य ा ं स ा ठ ी स् व त ंत्र द्द व च ा र क र त ा त .
आ प ल् य ा प ो ि ी ह ो ण ा र ी स ं त त ी ह ी अ स् प ृ श् य ग ण ल ी ज ा त े , य ा व र म ा त क र ण् य ा स ा ठ ी अ स् प ृ श् य
द्द स्त्र य ा ं न ी क ा ह ी ग ो ष्ट ी म ु द्ङ ा म क े ल् य ा प ा द्द ह ज ेत , अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . अ स् प ृ श् य द्द स्त्र य ा ंन ी
द्द ि क्ष ण घ े ण े म ह त्त् व ा च े आ ह ेच , त् य ा च ब र ो ब र क ा ह ी ब ा ब ी स ो ड ल् य ा प ा द्द ह ज ेत , य ा द्द व ष य ी त े
म्हणत ात , "त ु म् ह ी स व ा ां न ी ज ु न् य ा व ग द्द ल च् छ च ा ल ी र र त ी स ो ड ू न द्द द ल् य ा प ा द्द ह ज ेत … त ु म च ी
ल ु ग ड ी न ेस ण् य ा च ी प ध द त ह ी त ु म च् य ा अ स् प ृ श् य त े च ी स ा क्ष आ ह े … व र र ष्ठ व ग ा ि च् य ा ब ा य ा ज् य ा
प द्च त ी न े ल ु ग ड ी न ेस त ा त त् य ा प ध द त ी न े त ु म् ह ी ल ु ग ड ी न ेस ण् य ा च ा प्र घ ा त प ा ड ल ा प ा द्द ह ज े …
त ु म् ह ी आ प ल् य ा म ु ल ीं न ा ह ी द्द ि क्ष ण द्द द ल े प ा द्द ह ज े. " ( त त्र ै व , प ृ . १४४ ) त् य ा ं च ी ह ी भ ू द्द म क ा अ स् प ृ श् य
द्द स्त्र य ा ं स ा ठ ी प्र े र ण ा द ा य ी अ ि ी च आ ह े. आ ज ह ी ह ा द्द व च ा र उ प य ु क्त ठ र त ो .
ए क ू ण च ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी भ ा र त ी य द्द स्त्र य ा ं स ा ठ ी म ा ं ड ल े ल े द्द व च ा र ह े क्र ा ं द्द त क ा र क
स् व रू प ा च े आ ह ेत . स्त्र ी ल ा म ा ण ूस म् ह ण ून स न् म ा न ा न े ज ग ण् य ा स ा ठ ी त े उ प य ु क्त आ ह ेत . ध ा द्द म ि क
ग ु ल ा म द्द ग र ी त ू न स्त्र ी च ी म ु क्त त ा क र ण् य ा स ा ठ ी त े आ व श् य क आ ह ेत . 'म न ु स् म ृ त ी ' म ु ळ े द ु य् य म
ठ र ल े ल ी स्त्र ी भ ा र त ी य स ं द्द व ध ा न ा त ी ल क ा य द्य ा म ु ळ े प्र ग त ी च ा म ा ग ि ध रू ि क ल ी य ा स ा ठ ी ड ॉ .
ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी घ ेत ल े ल ी भ ू द्द म क ा द्द न द्द श्च त उ प य ो ग ी ठ र ल ी ह े न ा क ा र त ा य ेत न ा ह ी .
१.६.६ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे िेतीणवषयक णवचार:
भ ा र त ी य ि ेत ी आ द्द ण ि ेत क र ी य ा ं द्द व ष य ी ड ॉ ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी म ा ं ड ल े ल े द्द व च ा र आ ज ह ी
उ प य ु क्त ठ र ण ा र े आ ह ेत . भ ा र त ा त ी ल ि ेत ज द्द म न ी च् य ा प्र श्न ा व र त् य ा ं न ी क े ल े ल े द्द च ं त न म ौ द्द ल क
स् व रू प ा च े आ ह े. ि ेत क र ी ह ा स ं प ू ण ि ज ग ा च ा प ो द्द ि ं द ा अ स त ो . ि ेत क र ी क ष्ट क र त ो , ि ेत ी
द्द प क द्द व त ो त े व् ह ा त् य ा म ु ळ े इ त र ल ो क ा ं न ा अ न् न द्द म ळ त े . त ो स ु ख ी झ ा ल ा प ा द्द ह ज े. अ स े ह ो त न ा ह ी
ह े ड ॉ . आ ंब े ड क र ा ं न ी ज ा ण ल े ह ो त े . त् य ा म ु ळ े त् य ा ं न ी ि ेत ी आ द्द ण ि ेत क र ी य ा ं च् य ा स ं द भ ा ि न े
म ा ं ड ल े ल े द्द व च ा र भ ा र त ी य ि ेत ी ल ा प्र ग त ी च् य ा द्द द ि ेन े न े ण ा र े आ ह ेत .
'भारतीय लहान -ल ह ा न ि ेत ज द्द म न ी व त् य ा व र ी ल उ प ा य ' य ा स ं ि ो ध न प र ल े ख ा त ड ॉ .
ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी आ र ं भ ी ि ेत ी च े म ह त्त् व म ा ं ड ल े आ ह े. त् य ा न ं त र ि ेत ज द्द म न ी च े ल ह ा न
ल ह ा न त ु क ड े झ ा ल् य ा म ु ळ े भ ा र त ी य ि ेत ी फ ा य द्य ा च ी ठ र ल ी न ा ह ी , ह े त े स् प ष्ट क र त ा त . प ु ढ े
ज द्द म न ी च े ए क ी क र ण आ द्द ण द्द व स् त ा र ी क र ण ा च े स् व रू प म ा ं ड ू न त् य ा व र उ प ा य य ो ज न ा स ू च द्द व त ा त .
त े म् ह ण त ा त , "ज र ल ह ा न व द्द व स् क ळ ी त ि ेत ज द्द म न ी म ु ळ े ि े त ी ल ा फ ि क ा ब स त अ स ेल त र
औ द्य ो द्द ग क ी क र ण ा ख ेर ी ज द ु स र ा प य ा ि य न ा ह ी . " ( आ ंब े डकर : २००८ , ४८) य ा व रू न ि ेत क र ी
आ द्द ण ि ेत ी य ा ं च ी प्र ग त ी झ ा ल ी प ा द्द ह ज े , अ ि ी भ ू द्द म क ा त े घ ेत ह ो त े ह े ल क्ष ा त य ेत े .
ख ो त ी च ा प्र श्न ह ा ह ी ि ेत ी च् य ा अ न ेक प्र श्न ा ं प ै क ी ए क प्र श्न ह ो त ा . ख ो त ी म ु ळ े स ा म ा न् य ि ेत क ऱ् य ा ं च े
ज ी व न भ र ड ल े ज ा त ह ो त े. ख ो त ह ा अ द्द त ि य ज ु ल म ा न े व ा ग त अ स े. त् य ा च् य ा खाजगी
ज द्द म न ी त ी ल ल ा ग व ड ी च ी क ा म े त ो ल ो क ा ं क ड ू न व ेठ ी न े क रू न घ ेत अ स े . त् य ा म ो ब द ल् य ा त
ि ेत क ऱ् य ा ं न ा प ो ि ा प ु र त ी ह ी म ज ु र ी द्द म ळ त न स े. ि ेत क ऱ् य ा ं च ी म ु ल े द्द ि क्ष ण घ ेऊ न य ेत य ा स ा ठ ी
ख ो त प्र य त् न क र ी त अ स े. अ ि ा ख ो त ी प ध द त ी म ु ळ े ि ेत क र ी ग ु ल ा म झ ा ल ा ह ो त ा , ह े ड ॉ .
ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी स म ज ू न घ ेत ल े . ख ो त ी च ा प्र श्न द्द न क ा ल ा त ल ा ग ल ा प ा द्द ह ज े य ा स ा ठ ी
त् य ा ं न ी द्द व च ा र म ा ं ड ल े . munotes.in
Page 33
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
33 ख ो त ी प ध द त स म ू ळ न ष्ट झ ा ल ी प ा द्द ह ज े , अ स े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ा व ा ि त ह ो त े .
द्द च प ळ ू ण य ेथ े १४ एद्दप्रल १९२ ९ र ो ज ी झ ा ल े ल् य ा ि ेत क र ी प र र ष द ेत ख ो त ी प ध द त ी ल ा ए क द म
म ू ठ म ा त ी द ेण् य ा स त् य ा ं न ी स ा ं द्द ग त ल े . ि ेत क ऱ् य ा ं न ा ख ो त ा च् य ा स ं क ि ा ं त ू न व ा च व ण् य ा च ी
ज ब ा ब द ा र ी ह ी स र क ा र च ी आ ह े , अ स े ठ ा म म त त् य ा ं न ी म ा ं ड ल े . त े म् ह ण त ा त , "ह्य ा (खोत ी)
प ध द त ी म ु ळ े ि ेत क ऱ् य ा च् य ा द्द च त्त ा ल ा ि ा ं त ी न ा ह ी . क ा ब ा ड क ष्ट क रू न त य ा र क े ल े ल् य ा ि ेत ी व र
ध द्द न क ा ंन ी आ य त् य ा द्द ब ळ ा व र न ा ग ो ब ा य ा न ा त् य ा न े ह ल् ल ा क रू न त् य ा आप ल्य ा त ाब्या त
घ् य ा व् य ा . अ ि ा प र र द्द स् थ त ी त ि ेत क ऱ् य ा ं च े ज ी व न च ा र ी ब ा ज ू ंन ी स ं क ि ा त र ा द्द ह ल े त र ी ध द्द न क ा ंन ा
व ख ो त ा ं न ा त् य ा च ी प व ा ि न स त े . अ ि ा व ेळ ी श्र म ज ी व ी ि ेत क ऱ् य ा ं च् य ा क ष्ट ा च े , म े ह न त ी च े फ ळ
स र क ा र न े द्द म ळ व ू न द्द द ल े प ा द्द ह ज े. " ( आ ंब े ड क र : २००८ ,१०५) य ा व रू न ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब
आ ंब े ड क र ह े ख ो त ी स ा र ख् य ा ज ा च क प्र थ ा ं म ध ू न ि ेत क र ी ह ा म ु क्त झ ा ल ा प ा द्द ह ज े ह ा द्द व च ा र
म ा ं ड त ह ो त े ह े ल क्ष ा त य ेत े .
ि ेत ी च े त ु क ड े प ड त ग ेल े त र ि े त क र ी ह ा अ ल् प भ ू ध ा र क द्द क ं व ा भ ू द्द म ह ी न ह ो त ज ा त ो . ि ेत ी च् य ा
य ा द्द व ख ु र ल े प ण ा व र व ा ध ा र ण क्ष ेत्र ा च् य ा क्ष म त े व र ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी स ू च द्द व ल े ल ा
उ प ा य ल क्ष ा त घ ेत ल ा प ा द्द ह ज े. ि ेत ी ह ी ज र स ह क ा र ी त त्त् व ा व र क े ल ी त र त ी अ द्द ध क
द्द क फ ा य त ि ी र ठ र े ल आ द्द ण छ ो ि ा ि ेत क र ी ज ग ेल . स ह क ा र ी ि ेत ी च ा प ु र स् क ा र क र ण ा र े ड ॉ .
ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ह े क ृ ष ी त ज् ज्ञ ह ो त े .
ि ेत ी ह ी क े व ळ द्द प क द्द व ण् य ा स ा ठ ी ह ो ऊ न य े त र त ी आ द्द थ ि क उ द्य ो ग ा च े स ा ध न म् ह ण ू न द्द व क द्दसत
क े ल ी प ा द्द ह ज े , अ स े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . ि ेत ी ह ा आ द्द थ ि क उ द्य ो ग आ ह े
य ा दृ ष्ट ी न े ि ेत क ऱ् य ा न े ि ेत ी त ल ा ग व ड क े ल ी प ा द्द ह ज े. त् य ा स ा ठ ी त् य ा ल ा उ त् प ा द न ा च ी स ा ध न े
द्द म ळ ा ल ी प ा द्द ह ज े. ि ेत ी क ड े क े व ळ उ द र द्द न व ा ि ह ा च े स ा ध न म् ह ण ू न न प ा ह त ा अ थ ा ि ज ि न ा च े स ा ध न
म् ह ण ून ह ी प ा ह ा व े ह ी ड ॉ . आ ंब े ड क र ा ं च ी भ ू द्द म क ा व त ि म ा न ा त ह ी उ प य ो ग ी प ड त आ ह े.
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी ज ल आ द्द ण द्द व द्य ु त द्द व ष य क म ा ं ड ल े ल े द्द व च ा र आ द्द ण क े ल े ल े क ा य ि
ि ेत ी च् य ा द्द व क ा स ा स ा ठ ी फ ल द ा य ी ठ र ल े आ ह ेत . ि ेत ी ह ी ि ेत क ऱ् य ा ं न ा आ द्द ण द ेि ा ल ा
प्र ग त ी च् य ा द्द द ि े न े न े ण ा र ी झ ा ल ी प ा द्द ह ज े , अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त ह ो त े . ि ेत ी च े त ु क ड े प ड ू न य ेत .
ख ो त आ द्द ण ज म ी न द ा र य ा ं च् य ा त ा व ड ी त ू न ि ेत क ऱ् य ा च ी स ु ि क ा झ ा ल ी प ा द्द ह ज े. ि ेत ी स ा ठ ी
प ु र े स ा द्द व ज ेच ा प ु र व ठ ा झ ा ल ा प ा द्द ह ज े. म ह ा प ु र ा म ु ळ े ह ो ण ा ऱ् य ा स ं क ि ा त ू न व ा च ण् य ा स ा ठ ी
प ा ि ब ंध ा ऱ् य ा ंच ी स ो य झ ा ल ी प ा द्द ह ज े. ि ेत ी ल ा उ द्य ो ग ा च ा द ज ा ि द्द द ल ा प ा द्द ह ज े. ि ेत क ऱ् य ा ं न ी
स ं घ द्द ि त झ ा ल े प ा द्द ह ज े. ि ेत ी आ द्द ण ि ेत क ऱ् य ा ं च् य ा प्र ग त ी स ा ठ ी स र क ा र न े प्र य त् न क े ल े
प ा द्द ह ज ेत , अ ि ी भ ू द्द म क ा ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र आ प ल् य ा ल े ख न आ द्द ण भ ा ष ण ा त स त त
म ा ं ड त ह ो त े .
१.६.७ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे कामगारणवषयक णवचार:
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी ग ो र ग र ी ब , ि ेत क र ी आ द्द ण क ा म ग ा र य ा ं च् य ा द्द ह त र क्ष ण ा स ा ठ ी
१९३ ६ म ध य े 'स् व त ंत्र म ज ू र प क्ष ' स् थ ा प न क े ल ा . त् य ा म ा ध य म ा त ू न त् य ा ंन ी क ा म ग ा र ा ं च् य ा
स ं द भ ा ि न े द्द व च ा र म ा ं ड ल े . १९ ३८ म ध य े म न म ा ड य ेथ े अ द्द ख ल ज ी . आ य . प ी . र े ल् व े अ स् प ृ श् य
क ा म ग ा र प र र ष द ेत ी ल भ ा ष ण ा त त् य ा ं न ी द्द व च ा र व् य क्त क े ल े . अ स् प ृ श् य क ा म ग ा र ा ं च ी व ेग ळ ी प र र ष द
भ र व ू न क ा म ग ा र ा ं म ध य े फ ू ि प ा ड ल ी ज ा त आ ह े , अ ि ी ि ी क ा त् य ा ं च् य ा व र झ ा ल ी . त् य ा ि ी क े स
उ त्त र द ेत ा न ा त े म् ह ण ा ल े , "म ा या य ा म त े य ा द ेि ा त ी ल क ा म ग ा र ा ं न ा द ो न ि त्र ू ंि ी त ों ड द्य ा व े munotes.in
Page 34
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
34 ल ा ग ेल . ह े द ो न ि त्र ू म् ह ण ज े ि ा ह्म ण ि ा ह ी आ द्द ण भ ा ं ड व ल ि ा ह ी ह े ह ो त . " ( ख ं ड १८ , भाग २ ,
प ृ . ९७) ि ा ह्म ण ि ा ह ी म् ह ण ज े क ा य , य ा च े स् प ष्ट ी क र ण त े क र त ा त . त् य ा ं न ा व ा ि त े ि ा ह्म ण ि ा ह ी
म् ह ण ज े स् व ा त ंत्र् य , स म त ा आ द्द ण ब ंध ू भ ा व य ा त त्त् व ा ं च ा अ भ ा व . द द्द ल त क ा म ग ा र फ क्त स ू त क त ा ई
द्दव भाग ातच काम करू िक त ो ; द्द व ण ा ई द्द व भ ा ग ा त त् य ा ल ा क ा म द्द द ल े ज ा त न ा ह ी क ा र ण त ो
अ स् प ृ श् य अ स त ो . य ा म ु ळ े स व ि ज ा त ी च े क ा म ग ा र ए क त्र य ेऊ न स ं घ द्द ि त ह ो ऊ ि क त न ा ह ी त , ह े
ड ॉ . आ ंब े ड क र ा ं च े द्द न र ी क्ष ण न ा क ा र त ा य ेत न ा ह ी .
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र य ा ं न ी भ ा र त ी य क ा म ग ा र ा ं द्द व ष य ी घ ेत ल े ल ी भ ू द्द म क ा ह ी स व ि स् व ी
व ेग ळ ी आ ह े. क ो ण त् य ा ह ी क ा म ग ा र ा ं न ा ज ा त न स त े क ा र ण त ो फ क्त क ा म ग ा र अ स त ो , अ स े
स् प ृ श् य प ु ढ ा ऱ् य ा ंन ा व ा ि त े , ह े म त ड ॉ . आ ंब े ड क र म ा न् य क र त न ा ह ी त . क ा म ग ा र ा ं स ा ठ ी स ंघ ि न ा
आ व श् य क आ ह ेच प र ं त ु त् य ा प ू व ी क ा म ग ा र ा ं म ध य े ऐ क् य ा च ी भ ा व न ा रू ज ल ी प ा द्द ह ज े अ स े त् य ा ं न ा
व ा ि त ह ो त े . भ ा र त ा त म ा ल क आ द्द ण न ो क र ( क ा म ग ा र ) अ स े क े व ळ द ो न च व ग ि आ ह ेत अ स े
ग ृ ह ी त ध रू न फ क्त भ ा ं ड व ल ि ा ह ी न ष्ट क र ण् य ा च ी म ो ह ी म ह ा त ा त घ ेत ा य ेत न ा ह ी . त् य ा दृ ष्ट ी न े
द ो न् ह ीं च ा द्द व च ा र क े ल ा प ा द्द ह ज े अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त े . त े म् ह ण त ा त , "व ं ि आ द्द ण ध म ा ि म ु ळ े ए क
क ा म ग ा र द ु स ऱ् य ा च ा ि त्र ू ब न त अ स ल् य ा म ु ळ े क ा म ग ा र ा ं च् य ा ऐ क् य ा म ध य े आ ड य ेण ा र ी ह ी क ा र ण े
न ष्ट क र ण े ह ा च क ा म ग ा र ऐ क् य ा च ा ख र ा म ा ग ि आ ह े. " ( त त्र ै व , प ृ . १०१) त् य ा म ु ळ े स् व ा त ंत्र् य ,
स म त ा आ द्द ण ब ंध ु भ ा व य ा त त्त् व ा ं व र आ ध ा र ल े ल ी प ध द त ी ह े क ा म ग ा र स ं घ ि न ेच े ध य ेय अ स ल े
प ा द्द ह ज े, ह ा द्द व च ा र त े स ा त त् य ा न े म ा ं ड त ा त .
ज ग ा त ी ल स व ि क ा म ग ा र स ंघ द्द ि त झ ा ल े प ा द्द ह ज े अ स े क ा ल ि म ा क् स ि ल ा व ा ि त ह ो त े म ा त्र त स े
झ ा ल े न ा ह ी . व ण ि , व ं ि , ध म ि , ज ा त आ द्द ण प्र द ेि य ा ं च े अ ड थ ळ े ल क्ष ा त घ् य ा व े ल ा ग त ा त . ड ॉ .
ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी ह ी अ ड थ ळ े ल क्ष ा त घ ेत ल ी ह ो त ी . त् य ा ं न ी ' स् व त ंत्र म ज ू र प क्ष '
स् थ ा प न क े ल ा ह ो त ा . क ा म ग ा र ा ं च् य ा ह क् क ा ं स ा ठ ी आ द्द ण स त्त े स ा ठ ी क ा म ग ा र ा न े ज्ञ ा न घ ेत ल े
प ा द्द ह ज े, अ ि ी आ ग्र ह ी भ ू द्द म क ा त े घ े त ा त . द्द न व् व ळ क ा र ख ा न द ा र ा ं न ा द्द ि व् य ा न द ेत ा भ ा र त ी य
क ा म ग ा र ा ं न ी अ भ् य ा स क े ल ा प ा द्द ह ज े , द्द ि क्ष ण घ ेत ल े प ा द्द ह ज े , ह ा द्द व च ा र त े व ेळ ो व ेळ ी प ि व ू न
द ेत ा त . स ा म ा द्द ज क त े च् य ा अ ंग ा न े भ ा र त ी य क ा म ग ा र ा ं न ी ए क ज ू ि क े ल ी प ा द्द ह ज े , हा अद्दत िय
व ेग ळ ा द्द व च ा र त े म ा ं ड त ह ो त े , ह े ल क्ष ा त घ ेत ल े प ा द्द ह ज े.
द्द द ल् ल ी य ेथ े १७ स प् ि ें ब र १९४ ३ रोजी 'द ऑ ल इ ंद्द ड य ा र े ड य ु द्द न य न व क ि स स् ि ड ी क ॅ म् प ' च्य ा
स म ा र ो प ा त ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी क ा म ग ा र ा ं च् य ा आ द्द थ ि क द्द व क ा स ा ब ा ब त द्द व च ा र
म ा ं ड ल े . म ु ळ ा त क ा म ग ा र ह ा द्द ि द्द क्ष त ह ो ऊ न ि ह ा ण ा झ ा ल ा प ा द्द ह ज े , त् य ा न े क ा म ग ा र ा ं च् य ा
स् व ा त ंत्र् य ा द्द व ष य ी प ु स् त क े व ा च ल ी प ा द्द ह ज े , अ स े त् य ा ं न ा व ा ि त े . त े म् ह ण त ा त , "द्द ह ं द ी क ा म ग ा र ा ंन ी
द ु स र ी ह ी ए क ग ो ष्ट द्द ि क ा य ल ा ह व ी . त ी म् ह ण ज े ह ी , क ी ज्ञ ा न ा व ा च ू न स ा म थ् य ि न ा ह ी . "
( त त्र ै व ,प ृ . ४४० ) क ा म ग ा र ा ं च् य ा द्द ह त ा च े स ं र क्ष ण क र ण े , इ त क े स ं क ु द्द च त उ द्द द्ङ ष्ट क ा म ा ग ा र ा ं च े अ स ू
न य े , त् य ा स ा ठ ी स त्त ेत आ ल े प ा द्द ह ज े. ि ा स न य ं त्र ण ेच ा त ा ब ा घ् य ा य च ा अ स ेल त र क ा म ग ा र ा ं न ी
त य ा र झ ा ल े प ा द्द ह ज े. त् य ा स ा ठ ी ि ा स न प ध द त ी व र ी ल प ु स् त क े व ा च ल ी प ा द्द ह ज े , असा सल्ला डॉ.
ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र क ा म ग ा र ा ं न ा द ेत ा त .
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ह े क ा ह ी क ा ळ म ज ू र म ंत्र ी ह ो त े . क ा म ग ा र ा ं च् य ा द्द ह त ा स ा ठ ी त् य ा ं न ी
अ न ेक ध ो र ण ं र ा ब व ल ी . भ ा र त ा च् य ा भ ा व ी र ा ज् य घ ि न ेत क ा म ग ा र ा ं च् य ा र ा ज क ी य ह क् क ा ं न ा
प्र ा ध ा न् य द्द द ल े प ा द्द ह ज े , अ ि ी भ ू द्द म क ा घ ेत ल ी . १९४ ४ म ध ी ल ए क ा भ ा ष ण ा त त े म् ह ण त ा त , munotes.in
Page 35
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
35 "म ध य व त ी क ा य द े म ंड ळ ा त ५ ० ि क् क े आ द्द ण प्र ा ं द्द त क क ा य द े म ंड ळ ा त ३० ि क् क े ज ा ग ा
क ा म ग ा र ा ं स ा ठ ी र ा ख ू न ठ े व ल् य ा प ा द्द ह ज ेत . य ा स ा ठ ी त ु म् ह ी च ळ व ळ क र ा . म ज ू र ख ा त े म ा या य ा क ड े
आ ह े. त े म ल ा स ु व् य व द्द स् थ त क र ा व य ा च े आ ह े. म ज ु र ा ं च े ज ा स् त ी त ज ा स् त क ल् य ा ण क र ण े ह ेच
म ा झ े ध य ेय आ ह े. " ( त त्र ै व , प ृ . ४५९ ) य ा व रू न क ा म ग ा र ा ं च् य ा द्द ह त ा स ं भ ा ि त त् य ा ं न ी म ा ं ड ल े ल े
द्द व च ा र द्द क त ी म ह त्त् व ा च े आ ह ेत ह े ल क्ष ा त य ेत े .
भारतात श्रमा ल ा म ह त्त् व द्द द ल े ज ा त न ा ह ी . क ा म ग ा र ा ं क ड े म ा ण ू स म् ह ण ून न प ा ह त ा क ा म ग ा र
म् ह ण ून प ा द्द ह ल े ज ा त े . ह ी ब ा ब ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च् य ा द्द न र ी क्ष ण ा त ू न स ु ि ल ी न व् ह त ी .
१९४ ५ र ो ज ी ए क ा प र र ष द ेत त े म् ह ण त ा त , "क ा म ग ा र ह ा म न ु ष् य आ ह े व म ा न व ा च े ह क् क ज े
आ ह ेत त े क ा म ग ा र ा ल ा अ स ण े ज रु र ी च े आ ह े . ल ढ ा य ा स ं प ल् य ा अ स ल् य ा त र ी भ ा ं ड व ल व ा ल े व
क ा म ग ा र य ा ं च् य ा त ी ल लढ ा काही कमी महत्त्व ाच ा न ाही. " ( त त्र ै व , प ृ . ५६८) क ा म ग ा र ह ा म ा ण ूस
आ ह े, त् य ा ल ा त् य ा च े अ द्द ध क ा र द्द म ळ ा ल े प ा द्द ह ज े , अ स े ड ॉ . आ ंब े ड क र स र क ा र ल ा त् य ा व ेळ ी
स ा ं ग त ह ो त े . त् य ा ं च ा ह ा द्द व च ा र क ा म ग ा र व ग ा ि च े क ल् य ा ण स ा ध ण् य ा स ा ठ ी प्र े र ण ा द े ण ा र ा आ ह े.
ए क ू ण च क ा म ग ा र ह ा भ ा ं ड व ल द ा र आ द्द ण ि ा ह्म ण ि ा ह ी म ु ळ े त्र स् त आ ह े. क ा म ग ा र स ा म ा द्द ज क
द्द व ष म त े म ु ळ े द्द व भ ा ग ल ा आ ह े. त ो स ा म ा द्द ज क दृ ष्ट ी न े ए क त्र आ ल ा प ा द्द ह ज े. र ा ज क ी य दृ ष्ट ी न े त ो
स ं घ द्द ि त झ ा ल ा प ा द्द ह ज े. ि ा स न य ं त्र ण ेव र त् य ा च े द्द न य ं त्र ण अ स ल े प ा द्द ह ज े. त ो द्द ि द्द क्ष त झ ा ल ा
प ा द्द ह ज े. त् य ा न े ि ा स न व् य व स् थ े व र ी ल प ु स् त क े व ा च ल ी प ा द्द ह ज ेत . इ त र ा ं प्र म ा ण े त ो ह ी म ा ण ूस आ ह े.
त् य ा दृ ष्ट ी न े क ा म ग ा र ा ं न ी च ळ व ळ क े ल ी प ा द्द ह ज े , अ स े द्द व च ा र ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र स् प ष्ट
क र ी त ह ो त े .
आपली प्रगती तपासा प्रश्न - डॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च े मद्दहला द्दव षयक द्दव चा र त ु म च् य ा िब्दात आढ ाव ा घ्य ा .
-------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------- ------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
१.७ समारोप ए क ं द र ी त ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी आ प ल् य ा त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र ा त भ ा र त ी य
स म ा ज व् य व स् थ े ल ा म ध य व त ी ठ े व ल े आ ह े. ब ु ध द , क ब ी र आ द्द ण ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं न ा ग ु रू म ा न ल े .
भ ा क र ी प े क्ष ा स् व ा द्द भ म ा न ा ल ा म ह त्त् व द्द द ल े . स म ा ज ा त ी ल प्र त् य ेक व् य क्त ी ल ा म ू ल् य अ स त े ह ा द्द व च ा र
म ा ं ड ल ा . व् य क्त ी च् य ा प्र द्द त ष्ठ े ल ा म ह त्त् व द्द द ल े . ज ा त आ द्द ण ध म ा ि च् य ा प ल ी क ड े ज ा ऊ न व् य क्त ी च े
म ा ण ूस म् ह ण ून अ स ल े ल े अ द्द स् त त् व म ा न् य क े ल े .
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी च ा त च व ि ण् य ि व् य व स् थ े ल ा न क ा र द्द द ल ा . म ा ण स ा -म ा ण स ा त भ ेद
क र ण ा र ी व् य व स् थ ा न ा क ा र ल ी . श्र ेष्ठ -क द्द न ष्ठ अ थ व ा स् प ृ श् य -अ स् प ृ श् य ह ा भ ेद व्यक्ती च्य ा
प्र ग त ी स ा ठ ी अ ड थ ळ ा आ ह े , अ स े स् प ष्ट क े ल े . द्द न र र ि र व ा द ह ा ज ग ण् य ा च ा प ा य ा म ा न ल ा . munotes.in
Page 36
फ ु ल े आ ं ब ेड क र व ा द ी स ा द्द ह त् य
36 स् व ा त ंत्र् य , स म त ा ब ंध ु त ा आ द्द ण ध म ि द्द न र प े क्ष न् य ा य य ा त त्त् व ा ंच ा प ु र स् क ा र क े ल ा . त् य ा म ु ळ े त् य ा ं च ी
द्द व च ा र स र ण ी ह ी भ ा र त ी य स म ा ज व् य व स् थ े च् य ा प ु न ब ा ां ध ण ी स ा ठ ी उ प य ु क्त ठ र ण ा र ी आ ह े.
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी द्द ि क्ष ण ा ल ा म ह त्त् व द्द द ल े . द्द ि क्ष ण ा ल ा न ैद्द त क त े च ी ज ो ड अ स ल ी
प ा द्द ह ज े अ स ा द्द व च ा र म ा ं ड ल ा . द्द ि क्ष ण ा म ु ळ े य ो ग् य त ा द्द म ळ व ू न स म ा ज ा स ा ठ ी त् य ा च ा उ प य ो ग क े ल ा
प ा द्द ह ज े, अ ि ी भ ू द्द म क ा घ ेत ल ी . र ा ज क ा र ण ा च े अ ंद्द त म उ द्द द्ङ ष्ट ह े स म ा ज द्द ह त अ स त े , य ा क ड े ल क्ष
व ेध ल े . ह क ू म ि ा ह ी आ द्द ण द्द व ष म स म ा ज र च न ा ल ो क ि ा ह ी ल ा म ा र क अ स त े , ह े प ि व ू न द्द द ल े .
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी ि ेत क र ी , क ा म ग ा र आ द्द ण म द्द ह ल ा य ा ं च् य ा उ त् थ ा न ा च ा द्द व च ा र
क े ल ा . त् य ा ं च् य ा व र ह ो ण ा ऱ् य ा अ न् य ा य ा द्द व रु द्च द्द व च ा र म ा ं ड ल े . क ा म ग ा र ा ं च े ऐ क् य , ि ेत क ऱ् य ा ं च ी
स र क ा र न े घ् य ा व य ा च ी क ा ळ ज ी आ द्द ण स्त्र ी च ी ध ा द्द म ि क क ा य द्य ा त ू न ह ो ण ा र ी स ु ि क ा य ा स ा ठ ी
द्द व द्द व ध क ा य द्य ा ंच ी य ो ज न ा क र ण् य ा च ा द्द व च ा र म ा ं ड ल ा .
ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं न ी आ प ल् य ा ए क ू ण द्द व च ा र ा त ध ा द्द म ि क द्द व च ा र ा ल ा द्द व ि ेष स् थ ा न
द्द द ल े . ब ौ ध द ध म् म ा म ु ळ े ज ग ा त ी ल स म स् य ा स ु ि त ी ल ह ा द्द व ि ा स व् य क्त क े ल ा . अ द्द ह ं स ा , सत्य ,
समत ा , ब ंध ु भ ा व , स् व ा त ंत्र् य आ द्द ण ध म ि द्द न र प े क्ष क ा य द ा ह ा व् य क्त ी आ द्द ण द ेि ा च् य ा द्द व क ा स ा स ा ठ ी
आवश्य क असत ो , अ स े स ा ध ा र स् प ष्ट क े ल े . त् य ा ं च् य ा ह्य ा द्द व च ा र ा ं म ु ळ े आ ंब े ड क र व ा द उ द य ा स
आल ा.
१.८ नमुना प्रश्न अ) दीघोत्तरी प्रश्न .
१. ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं च े द्द व च ा र क ो ण त े उ द्द द्ङ ष्ट घ ेऊ न आ द्द व ष् क ृ त झ ा ल े आ ह ेत ?
२. ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं च् य ा द्द ि क्ष ण द्द व ष य क द्द व च ा र ा च े स् व रू प स् प ष्ट क र ा .
३. ज ो त ी र ा व फ ु ल् य ा ं च् य ा ध म ि द्द व ष य क द्द व च ा र ा च े व ेग ळ े प ण द्द व ि द क र ा .
४. ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च ी ध म ि द्द व ष य क दृ द्द ष्ट क ो न स् प ष्ट क र ा .
५. ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च् य ा द्द ि क्ष ण द्द व ष य क द्द व च ा र ा च े स् व रू प स् प ष्ट करा.
ब) णटपा णलहा.
१. ज ो त ी र ा व फ ु ल े आ द्द ण प ु र ा ण ग्र ं थ
२. द्द व द्य े द्द व न ा म द्द त ग ेल ी
३. ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र आ द्द ण अ स् प ृ श् य त ा द्द न व ा र ण
४. ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र आ द्द ण ल ो क ि ा ह ी
५. ड ॉ . आ ंब े ड क र ा ं च् य ा दृ द्द ष्ट क ो न ा त ी ल स् व ा द्द भ म ा न
munotes.in
Page 37
फ ु ल े त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा आ ं ब ेड क र त त्त् व आ द्द ण द्द व च ा र प्र ेर ण ा
37 १.९ संदभि आ ंब े ड क र ब ा ब ा स ा ह ेब : ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ं ब े ड क र य ा ं च ी भ ा ष ण े , ख ं ड १८ , भाग १ ,
स ं प ा द क : व स ं त म ू न व इ त र , महाराष्र िासन , म ु ंब ई , २००२
आ ंब े ड क र ब ा ब ा स ा ह ेब : ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र य ा ं च ी भ ा ष ण े , ख ं ड १८ , भाग २ ,
स ं प ा द क : व स ं त म ू न व इ त र , महाराष्र िासन , म ु ंब ई , २००२
आ ंब े ड क र ब ा ब ा स ा ह ेब : ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र य ा ं च ी भ ा ष ण े, ख ं ड १८ , भाग ३ ,
स ं प ा द क : व स ं त म ू न व इ त र , महाराष्र िासन , म ु ंब ई , २००२
आ ंब े ड क र ब ा ब ा स ा ह ेब : ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र य ा ं च ी भ ा ष ण े , ख ं ड २० , स ं प ा द क :
ह र ी न र क े व इ त र , महाराष्र िा सन , म ु ंब ई , २००५
आ ंब े ड क र ब ा ब ा स ा ह ेब : ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र ा ं च े ब द्द ह ष् क ृ त भ ा र त आ द्द ण म ू क न ा य क ,
स ं प ा द क : व स ं त म ू न , द्दिक्ष ण द्द वभ ाग , म ह ा र ा ष् र ि ा स न म ंत्र ा ल य , म ु ंब ई , १९९ ०
आ ंब े ड क र ब ा ब ा स ा ह ेब : ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ंब े ड क र : भ ा ष ण आ द्द ण द्द व च ा र , ख ं ड -४ ,
क ृ ष ी , स ं प ा द क : ड ॉ . ध न र ा ज ड ा ह ा ि , स ं क े त प्र क ा ि न , न ा ग प ू र , २००८
आ ंब े ड क र ब ा ब ा स ा ह ेब : भ ग व ा न ब ु द्च आ द्द ण त् य ा ं च ा ध म् म : अ न ु व ा द क : घ न ुः श् य ा म
त ळ विकर , प्र ा च ा य ि म . द्द भ . द्द च ि ण ी स आ द्द ण ि ा ं . ि . र े ग े , सद्चम्माद्ददत्य प्र कािन ,
क े ळ झ र , द्द ज . व ध ा ि , २००६
क ी र ध न ं ज य : म ह ा त् म ा फ ु ल े ग ौ र व ग्र ं थ , स ं प ा द क : ह र ी न र क े , म ह ा त् म ा फ ु ल े च र र त्र
स ा ध न े प्र क ा ि न स द्द म त ी , म ु ंब ई , २०१८
ज ो त ी र ा व फ ु ल े : म ह ा त् म ा फ ु ल े स म ग्र व ा ङ्म य , स ं प ा द क : ध न ं ज य क ी र आ द्द ण इ त र ,
म . र ा . द्द स . आ द्द ण स ं . म ं. , म ु ंब ई , २००६
*****
munotes.in
Page 38
38 २
फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय: ÿेरणा व Öवłप
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ फुले–आंबेडकरी सािहÂय : पूवª परंपरा
२.३ फुले-आंबेडकरी सािहÂय ÿवाह
२.४ फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय िनिमªतीचे ÿेरणाąोत
२.४.१ महाÂमा फुले
२.४.२ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
२.५ फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय - Öवłप
२.६ Óया´या
२.७ फुले-आंबेडकरी सािहÂय ÿेरणा, संवेदन
२.८ फुले-आंबेडकरी सािहÂय : परंपरा
२.८.१ कथा लेखन
२.८.२ कादंबरी लेखन
२.८.३ काÓयलेखन
२.८.४ नाट्यलेखन
२.८.५ वैचाåरक सािहÂय -समी±ा
२.९ फुले–आंबेडकरी सािहÂयाची वैिशĶ्ये
२.१० समारोप
२.११ नमुना ÿij
२.१२ संदभª
२.१३ अिधक वाचन
२.० उिĥĶे फुले-आंबेडकर यांचे िवचार समजून घेणे.
फुले-आंबेडकरवादी सािहÂया¸या ÿेरणा जाणून घेणे.
फुले-आंबेडकरवादी सािहÂयाचा पåरचय कłन घेणे.
फुले-आंबेडकरवादी सािहÂयाचे महßव आधेरेिखत करणे. munotes.in
Page 39
फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय: ÿेरणा व Öवłप
39 २.१ ÿÖतावना पारंपåरक समाजÓयवÖथेत 'जात' हा घटक ÿभावीपणे अिÖतÂवात होता. सावªजिनक िहत
आिण सहकायª हे जाितंपुरतेच मयाªिदत होते. या ÓयवÖथेने जाितिनहाय Óयवसाय धोरण
Öवीकारले होते. Âयामुळे Óयवसाय ÖवातंÞय नÓहते. Ìहणूनच जात आिण Óयवसाय हे
समीकरण दीघªकाळ चालूच रािहले. भारतीय चातुªवÁयªÓयवÖथेने 'शूþ' या वणाªतील लोकांनी
तीन वणा«ची (āाÌहण , ±िýय , वैÔय) सेवा करावी आिण हेच Âयांचे 'कमª' असÐयाचे
समाजमनावर नŌदिवले होते. आिण गुलामिगरी¸या जोखडात Âयांना बंिदÖत कłन ठेवले.
समाजÓयवÖथेचा हा कावेबाजपणा महाÂमा फुले आिण डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या
ल±ात आला . आिण Âयांनी याला शह िदला. वषाªनुवष¥ अÖपृÔयांचे अनेकांगी शोषण झाले.
®ेķ-किनķÂवा¸या ®ेणीबĦ ÓयवÖथेत Âयांना अडकवून Âयांचे माणूसपण नाकारले. Öव-
िवकासा¸या कोणÂयाच संधी अÖपृÔयांना ÿाĮ होऊ शकÐया नाहीत . हे वाÖतव आहे.
Âयामुळेच अÖपृÔय मानला गेलेला समाज दीघªकाळ िश±णापासून, सुखापासून वंिचत
रािहला होता. यातून बाहेर काढÁयासाठी महाÂमा फुले आिण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
यांची पåरवतªनवादी चळवळ महßवाची ठरली.
२.२ फुले-आंबेडकरी सािहÂय : पूवª परंपरा फुले–आंबेडकरी सािहÂय हे मु´यÂवे एका वैचाåरक चळवळीचा , पåरवतªनवादी िवचार
परंपरेचा पåरपाक आहे. या वैचाåरक Öवłपातील सािहÂयाची िनिमªती सवªसाधारणपणे
१९५६ नंतरची आहे, असे असले तरी संत परंपरेतील संत चोखामेळा आिण Âयाचे कुटुंबीय
यांनी केलेली अभंगरचना ही या Öवłपा¸या जािणवेचा एक भाग आहे, असे ÌहटÐयास ते
वावगे ठł नये. महाÂमा फुले यांनी उभी केलेली िवचार पåरवतªनाची परंपरा ल±ात घेता
मुĉाबाई या मुलीने जो िनबंध िलिहला तो या परंपरेला पुढे घेऊन जाणारा ठरला. 'मांगा-
Ìहारा¸या दुःखािवषयी’ हा ितचा िनबंध जािणवेचा एक Öवर आहे. ‘अÆयाÍयाची जाणीव
होणे' आिण Âयािवषयीचे कथन करणे, ते मांडणे ही पåरवतªनाची नांदी ठरत असते. ही
पåरवतªनाची नांदी पुढे घेऊन जाÁयाचे कायª आपÐया शािहरांनी केले. फुले-आंबेडकरांची
भूिमका शािहरांनी आपÐया कवनांमधून लोकांपय«त पोहोचिवली . या िवचारांचा अवलंब
कłन कवने रचणारा शािहरांचा एक मोठा वगª या काळात उदयास आला . िकसन फागू
बंदसोडे, गोपाळबाबा वलंगकर, िशवराम कांबळे, शाहीर धेगडे, केŁबुवा गायकवाड , शाहीर
भीमराव कडªक, अÁणाभाऊ साठे, वामनदादा कडªक आदéनी फुले-आंबेडकरी िवचार
चळवळीला बळकट केले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या िवचारांना, पåरवतªना¸या
भूिमकेला अनेक ‘जलसाकारां’नी शÊदबĦ केले. पोवाडा , गीतरचना , तमाशा , जलसा
(पारंपाåरक लोककला ) यांमधून डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांचे तÂव²ान शािहर अजुªन घेगडे,
दीनबंधू, केłबुवा गायकवाड , अÁणाभाऊ साठे, वामनदादा कडªक इÂयादéनी
जनमानसापय«त पोहोचिवले. आपÐया संभाषणातून, काÓयातून Âयांनी आपले अनुभव कथन
केले आिण जाणीव जागृतीची एक मोिहम उभी केली. या सवा«तून मानवतेची जोपासना
Óहावी हा िवचार पुढे आला. फुले-आंबेडकर यांनी मानवतावादी ŀĶी बरोबरच समतेचा
िवचार िदला. मानवाला दुःखातून मुĉ करÁयाचे ÖवÈन उराशी बाळगत ÖवÂवाची जाणीव munotes.in
Page 40
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
40 कłन िदली. या मधूनच फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय आकारास येत गेले, असे Ìहणता
येईल.
२.३ फुले-आंबेडकरी सािहÂय ÿवाह महाÂमा फुले आिण डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी ÿबोधनाची परंपरा अवाªचीन काळात
सुł केली. या परंपरेत 'मानवता ' हे एक महßवाचे मूÐय जोपासले गेले. या दोÆही महान
िवचारवंतांनी कृितशील चळवळ सुł ठेवून ÿबोधनाÂमक िवचार लोकमानसासमोर ठेवले,
पयाªयाने ते Łजिवले. Âयामुळेच समाजात पåरवतªन घडून आले. पåरवतªनाचे नवभान
समाजास आले. ते नवभान सािहÂयातून अनेकांनी मांडले. Âयातूनच हा फुले-आंबेडकरी
सािहÂय ÿवाह उदयास आला . सामािजक समता आिण मानवता ही मूÐये या सािहÂय
ÿवाहातील सािहÂय िनिमªती मागे रािहलेली िदसतात . महाÂमा फुले आिण डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यांनी केलेÐया चळवळी , Âयांचे लोकांसमोर ठेवलेले िवचार , Âयातून झालेली
िवचारøांती या सािहÂय िनिमªतीस ÿेरक ठरली. या सािहÂयामागे फुले, आंबेडकर यांची
ÿेरणा आहे. तसेच Âयांची िवचार तßवे क¤þÖथानी आहेत. फुले, आंबेडकरांचे िवचार ÿमाण
मानून जे सािहÂय िनमाªण झाले ते फुले-आंबेडकरी सािहÂय होय.
फुले-आंबेडकरी सािहÂय ÿवाहा¸या नामािभधानािवषयी राजा ढाले Ìहणतात , “'दिलत ' या
कुचकामी शÊदात जाती संÖथा मोडÁयाची कोणतीच तरकìब नाही, कोणतेच सामÃयª नाही,
कोणताच िवचार नाही. तर ती तरकìब , ते सामÃयª आिण तो िवचारÓयुह अनुÖयूत आहे. तो
फĉ 'फुले-आंबेडकर' या जोडशÊदात ! मग या िवचारÓयुहाचं नाव आपÐया सािहÂय ÿवाहाने
का धारण कŁ नये?”१ राजा ढाले यांनी हा उपिÖथत केलेला ÿij मािमªक आहे. कारण
महाÂमा फुले आिण डॉ. बाबासा हेब आंबेडकर या तßववेÂयांनी जाितअंतासाठी,
दिलततÂवासाठी िवचारलढा िदला. Ìहणूनच आपण 'दिलत ' हा शÊद नाकाłन 'फुले-
आंबेडकर' हा शÊदÿयोग करणे उिचत ठरेल. कारण दिलत हा शÊद जातीला अधोरेिखत
करणारा आहे. जाित¸या परंपरािनहाय जगÁयातून आपण बाहेर पडÁयाची गरज आहे.
'दिलत ' हा जातदशªक शÊद मागे टाकून, आपण फुले-आंबेडकरी िवचार ÿवाह Öवीकारणे
आवÔयक ठरते. या संदभाªत गौतमीपुý कांबळे Ìहणतात , “फुले-आंबेडकरी ÿेरणेचे सािहÂय
हेच नाव आपÐया सािहÂय ÿवाहाला जसे उिचत ठरते. तसेच ते आपÐया मानवमुĉì¸या
लढ्यातील शľाचे नाव Ìहणूनही उिचत ठरते.”२ एकूणच या नामािभधानामागे महाÂमा फुले
आिण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे िवचार , Âयांचे तßव²ान , ÿेरणा आहे. या ÿेरणेतून
अनेकजण लेखन कł शकतात . Âयां¸या लेखनामागेही या महान पुŁषांचे आदशª असणार
आहेत, हे महÂवाचे ठरते. फुले-आंबेडकर हा एक िवचार आहे. तसेच ते आदशª जीवन
जगÁयाचा ÿेरणाąोत आहे.
२.४ फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय िनिमªतीचे ÿेरणाąोत २.४.१ महाÂमा फुले:
महाÂमा फुले यांनी िश±णाला महÂव देत पुÁयामÅये शाळा सुł केली. वंिचताना दुःखातून
बाहेर काढÁयासाठी िश±ण हाच योµय मागª आहे, हे पटवून िदले. याच अनुषंगाने ‘āाÌहणांचे munotes.in
Page 41
फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय: ÿेरणा व Öवłप
41 कसब’ (१९६९ ), ‘गुलामिगरी’ (१९७३ ), ‘शेतकöयाचा असूड’ (१८८३ ) या वैचाåरक
लेखनाबरोबरच Âयांनी 'तृतीय रÂन' (१८५५ ) हे नाटक ही िलिहले.
महाÂमा फुले यांनी तÂकालीन समाजातील ľीिश±ण , केशवपन, िवधवािववाह यांसार´या
ÿijांना चळवळी¸या क¤þÖथानी ठेवले. तसेच शेतकरी आिण अÖपृÔय समजÐया गेलेÐया
जातéचे सामािजक , आिथªक आिण धािमªक ÿij ÿभावीपणे Âयांनी समाजासमोर ठेवÁयाचा
ÿयÂन केला. िहंदू धमाªतील पारंपåरक िवचारांना शह देत पुरोिहतशाहीला िवरोध दशªिवला.
Âयातूनच Âयांनी तÂकालीन समाजÓयवÖथेचा दंभÖफोट केला. महाÂमा फुले यांनी
सामािजक समता , Æयाय आिण मानवता या िýसूýéचा पुरÖकार केला. आिण समाजाला
जाणीवपूवªक समाजÓयवÖथेकडे पाहÁयाचा एक नवा ŀिĶकोन िदला. Âयातूनच बहòजन
समाज िवचारमंथना¸या ÿिøयेत येऊ शकला . हे महाÂमा फुले यां¸या कायाªमुळे,
चळवळीमुळे होऊ शकले.
महाÂमा फुÐयां¸या िवचारÿणालीत मानवी ह³क, Æयाय आिण ÖवातंÞय ही ÿमुख तीन तßवे
आहेत. पारंपåरक समाजÓयवÖथेत असणारी जाितयता , वगªरचना, łढी, परंपरा, अंध®Ħा
यांना Âयांनी िवरोध दशªिवला. तसेच समाजातील िवषमता Âयांना समूळ नĶ Óहावी असे
वाटत होते. कारण शोषक -शोिषत , मालक -गुलाम ही ÓयवÖथाच Âयांना मोडीत काढावयाची
होती. या िवषमतेिवरोधात Âयांनी øांती घडवून आणली . संरजामशाहीला Âयांनी िवरोध
दशªिवला. आिण पारंपåरक समाजाला जागृक करÁयाचे Åयेय उरी बाळगत ही सामािजक
िवचारøांती घडवून आणली . हा øांितकारक सामािजक िवचार समाजाला समते¸या िदशेने
घेऊन जाणारा असून पåरवतªना¸या टÈÈयात महÂवपूणª आहे. तसेच Âयांनी सÂयशोधक
समाजाची Öथापना कłन पारंपåरक िवचारसरणीला , कमªकांडांना छेद िदला. महाÂमा फुले
यांनी अ²ान , दाåरþ्य आिण गुलामिगरी नĶ Óहावी Ìहणून ÿथम िश±ण या घटकाकडे ल±
िदले. समाजामधील तळागाळातील समूह दाåरþ्य अवÖथेत आहेत. यासाठीच Âयांनी
अÖपृÔय ľी-पुŁषांना िश±णाचे महßव पटवून िदले. महाÂमा फुले यांनी जी चळवळ उभी
केली. Âया सÂयशोधक समाजा¸या अनुयायांनी ही चळवळ पुढे नेली.
२.४.२ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे भारता¸या राÕůघटनेचे िशÐपकार , अथªशाľ², नेते, िľयांचे
कैवारी होते. Âयांनी िविवध ÿijांचा सखोल अËयास कłन लेखन केले आहे. डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकरांनी ‘जनता ’, ‘मूकनायक’, ‘ÿबुĦ भारत’ ही िनयतकािलके सुł केली. ही
िनयतकािलके वैचाåरकता, िचंतनाÂमकता िनमाªण करणारी होती; तशीच ती सािहÂय
िनिमªतीला ÿोÂसाहन देणारी ही होती. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी माचª १९२७ मÅये
महाड येथील चवदार तÑया¸या सÂयाúह केला. Âयाचÿमाणे नािशकचा काळाराम मंिदर
सÂयाúह (१९३० ) या आंदोलन कृतीतून एक नवा आयाम चळवळéना ÿाĮ झाला. Âयांची
ही कृती सामािजक आिण धािमªक øांतéचा आरंभ करणारी ठरली. Âयानंतर अÖपृÔयां¸या
मूलभूत ह³कांसाठी अनेक लढे उभारले गेले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी 'बिहÕकृत
िहतकारणी सभा' (१९२४ ), 'समाज समता संघ' (१९२७ ), 'Öवतंý मजदूर प±' (१९३६ ),
अिखल भारतीय शेड्युल काÖट फेडरेशन (१९४२ ) इÂयादéची Öथापना केली. Âयांनी
समाजाला उĨोधन , मागªदशªन केले. डॉ. बाबासा हेब आंबेडकर यांना सामािजक लोकशाही munotes.in
Page 42
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
42 हवी होती. या लोकशाहीत सामािजक Æयायाची जपणूक करणारी िवचारधारा Âयांना
अिभÿेत होती.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी ÖवातंÞय, समता आिण बंधुता ही िýसूýबĦ िवचारÿणाली
समाजाला िदली. या िवचारÿणाली मागे Óयिĉिवकास आिण समाजिवकास आहे. Âयांनी
पारंपåरक समाजÓयवÖथेतील अिनĶ łढी, परंपरांना िवरोध केला. अंध®Ħा, कमªकांड
यां¸या िवरोधात जनजागृती केली. आपÐया लेखणीने या सवा«¸या िवरोधात øांती घडवून
आणÁयाचा ÿयÂन केला. Âयांनी धÌमøांती घडिवली . तसेच उपेि±त, वंिचत, दीन-दुबÑया
समजÐया गेलेÐया अनेक जातीतील लोकांना Öवािभमानाने जगÁयाचा मूलमंý िदला.
आपणही या समाजातील एक माणूस आहोत याची जाणीव कłन िदली. Âयां¸यात
आÂमिवĵासाची भावना िनमाªण केली. सामािजक आिण राजकìय बदल, पåरवतªन डॉ.
आंबेडकरांना अिभÿेत होते. Âयाअनुषंगाने Âयांनी सवª Öतरातील लोकांना एकý करीत
पåरवतªनाची øांती घडिवली . तसेच डॉ. आंबेडकरांनी नीितला अनÆयसाधारण महßव िदले.
ही नीती Óयĉìला 'Óयĉì' Ìहणून जगायला िशकवत असते.
डॉ. आंबेडकरांचे काही महßवपूणª िवचारतÂवे पुढील ÿमाणे सांगता येतील:
सामािजक -धािमªक øांती नंतर राजकìय øांती होते.
धािमªक-सामािजक रचनेचा आिथªक रचनेशी संबंध असतो .
‘समú समाजाची सुधारणा’ याअथê सुधारणा होणे आवÔयक आहे.
जाितसंÖथेने िहंदू समाजाचे िवघटन , व नैितक अध:पतन केलेले आहे.
जाितभेदामुळे िहंदू समाजाचे संघटन होऊ शकलेले नाही.
Óयĉिवकास हे अंितम Åयेय आहे.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जाितसंÖथा, धमªसंÖथा, राजकìय संÖथा, नातेसंबंध संÖथा या
चार संÖथा मानतात आिण सामािजक -धािमªक रचना, आिथªक रचना, आिण राजकìय रचना
या तीन ÿमुख रचना समाजा¸या जडणघडणीत असतात , असे ते मानतात . øांती ही
कोणÂया घटकांवर अवलंबून असते. हे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर पुढील ÿमाणे सांगतात,
“१) समाजातील दोषांची जाणीव असणे.
२) अशा दोषांमुळे कोणीतरी दुःख भोगते आहे हे जाणÁयाची ±मता असणे.
३) शľांची उपलÊधता असणे.”३
उपरोĉ तीन घटक ल±ात घेतले असता दोन घटक हे िश±णाशी आिण जाणीवेशी िनगिडत
आहेत तर ितसरा घटक हा संघषाªशी िनगिडत आहे. या घटकांमधून 'िशका, संघिटत Óहा
आिण संघषª करा' हा मूलगामी िवचार Âयां¸या िवचारÿणाली मÅये असलेला िदसतो .
munotes.in
Page 43
फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय: ÿेरणा व Öवłप
43 २.५ फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय-Öवłप महाÂमा फुले आिण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी एकूणच मानव मुĉìचा लढा िदला.
मानवतावादी िवचाराची कास धłन मानव मुĉìचा िवचार समाजमनात Łजािवला .
ÖवातंÞय, समता , मानवता , बंधुता, Æयाय या मूÐयांची Łजवणूक केली. समाजा¸या एकूण
िवकासासाठी ही जीवनमूÐये या दोन िवचारवंतांनी महßवाची मानली . या जीवनमूÐयां¸या
आधारे सामािजक , राजकìय , आिथªक, सांÖकृितक पåरवतªन घडवून आणÁयाचे कायª केले.
जातीय ÓयवÖथा , धमª, समाज , राजकारण , अथªकारण, िश±ण , राºयघटना आिद िवषयांवर
यांनी मूलगामी िचंतन कłन िवचार मांडलेले आहेत. ते समाजिचंतक असÐयामुळे Âयांनी
Óयĉì, Óयिĉसमूह Âयां¸या गरजा यांचे भान सतत ठेवले आिण पांरपåरक िवचारांना
ितलांजली देऊन समाज िवकास साधÁयासाठी अितशय पåर®म घेतले. धमª, धमªúंथ, कमª,
कमªकांड, दैववाद, वणªÓयवÖथा, जाितÓयवÖथा यांवर ÿखरतेने हÐला चढिवला . आिण
िव²ानाचा पुरÖकार कłन आधुिनक मूÐयांचे भान आणून िदले. Âयाचबरोबर अिÖमतेची
जाणीव कłन िदली हे िवचारवंत मु´यतः सुधारणावादी होते. Âयांनी भारतीय
समाजरचनेचा सूàमपणे अËयास केलेला होता Ìहणून Âयांनी सुधारणावादी भूिमका घेऊन
िवचारातøांती घडवली .
फुले-आंबेडकर सािहÂय उपरोĉ िवचारांनी ÿेåरत झालेले आहे. या िवचारवंतांनी िदलेले
िवचार , ÿेरणा आिण जीवनमागª या सािहÂया¸या क¤þÖथानी आहे. या सािहÂयातून फुले-
आंबेडकरी िवचार ÿेरणा Óयĉ झालेली असते. मु´यÂवे या सािहÂयातून मानवी जीवन हा
समाज ÓयवÖथेचा एक भाग आहे. या भागाचे, जीवनाचे िवĴेषण, Âयाची िचिकÂसा फुले-
आंबेडकर सािहÂयातून केली जाते.
२.६ Óया´या १) ºया सािहÂया मागील ÿेरणा फुले-आंबेडकर आहेत Âया सािहÂयाला फुले-आंबेडकरी
ÿेरणेचे सािहÂय Ìहणावे. - राजा ढाले
२) ºया सािहÂयातून फुले-आंबेडकरी िवचार -जाणीव अिवÕकृत होते, तसेच या िवचार
जािणवेशी सुसंगत वतªन करÁयाची ÿेरणा िमळते. Âया सािहÂयाला फुले-आंबेडकर
ÿेरणेचे सािहÂय Ìहणावे. - ÿा. गौतमीपुý कांबळे
‘फुले-आंबेडकर यां¸या िवचारांशी ÿमाण राहóन ÖवातंÞय, समता , बंधुता, मानवता या
मूÐयांचा पुरÖकार करणारे आिण िवषमतािधिĶत समाजÓयवÖथे¸या िवŁĦ जाणीवपूवªक
लेखन कłन मानवी जीवनानुभव मांडणारे सािहÂय Ìहणजे फुले-आंबेडकर सािहÂय असे
Ìहणता येईल.’
२.७ फुले-आंबेडकरी सािहÂय ÿेरणा, संवेदन फुले-आंबेडकरी सािहÂय हे Óयिĉिवकास आिण समाज िवकास साधÁयाची ÿेरणा देणारे
आहे. या सािहÂयाची ÿेरणा वा उĥेश सांगताना राजा ढाले Ìहणतात . 'फुले-आंबेडकरी
ÿेरणे¸या सािहिÂयकांचा हाच उĥेश असला पािहजे. Âयाला मने घडवायची आहेत. Âयां¸यात munotes.in
Page 44
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
44 पåरवतªन घडवून आणायचे आहे. कारण मने तशीच ठेवून कुठलाही समाज बदलता येणार
नाही. Ìहणून समाज बदलायचा असेल तर ÿथम समाजाचं पारंपाåरक मन बदललं पािहजे
आिण Âयासाठी सािहÂयाहóन अिधक ÿभावी असं माÅयम आपÐयाकडे दुसरं कुठलंही
नाही.”४ राजा ढाले Ìहणतात Âयाÿमाणे येथे पारंपåरक मानिसकतेत बदल होणे आवÔयक
आहे. मन आिण िवचार यांची सांगड ते घालताना िदसतात . ते औिचÂयपूणª आहे. Óयĉìला
आपÐया अिÖतÂवाची जाणीव कłन देणे, Âयाला ²ानसंपÆन बनिवणे आिण आपÐया
िवचारÿणालीशी ÿामािणक राहणे हे सािहÂयाचे कायª आहे.
फुले-आंबेडकरी सािहÂय हे फुले-आंबेडकरां¸या जीवनŀĶीला , िवचारÿणालीला ÿमाण
मानते. या सािहÂयाचे मूल ÿेरणाÖतोý महाÂमा फुले आिण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे
आहेत. जी िवचारŀĶी फुले-आंबेडकरांनी आपÐया जीवनकायाªतून िदली, Âयाचा पुरÖकार हे
सािहÂय करते. Öवािभमान , ÖवÂव, अिÖतÂव , मानवतावादी मूÐये यांची सजवणूक करÁयाचे
कायª हे सािहÂय करते. या सािहÂयाने मानवाला जागृतावÖथेकडे आणून अÆयाÍया¸या
िवरोधात संघषª करÁयास उदयुĉ केले. फुले-आंबेडकरांनी जे øांतीचे बीज रोवले Âयाला
पुढे घेऊन जाÁयाचे कायª हे सािहÂय करीत आहे. फुले-आंबेडकरांनी नवसमाज
िनिमªतीसाठी जे ÿयÂन केले; Âया ÿयÂनांना अनुसłन सािहÂय िनिमªती होणे आिण
आदशªवत पåरवतªन घडवून आणणे हे कायª करÁयाचे उिĥĶ उīा¸या पåरÿेàयात आपण
पाहणे ही आवÔयक आहे.
२.८ फुले-आंबेडकरी सािहÂय: परंपरा फुले-आंबेडकरी िवचार हे एक तßव²ान आहे. या तßव²ानाचा पाया महाÂमा फुले आिण डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या िवचारांशी िनगिडत आहे. महाÂमा फुÐयांनी āाĺणी
वचªÖवाला, गुलामिगरीला िवरोध केला; तर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी महाÂमा फुल¤पासून
ÿेरणा घेत, Âयांना गुŁÖथानी ठेवून समतािधिķत ÓयवÖथेचा पुरÖकार केला. समतेवर
आधाåरत नवसमाज घडवÁयासाठी अतोनात ÿयÂन केले. जाितवÖथे¸या ढŌगीपणावर
कडाडून ÿहार केला. ľी-पुŁष समानतेचा पुरÖकार केला, āाĺÁयाला िवरोध दशªिवला;
सामािजक ÖवातंÞयाला महßव देत समाजिवकास घडिवला हे या तßव²ा नामागे असलेले
िदसते.
मोतीराम कटारे आंबेडकरवादी ŀिĶकोनातून ओबीसी तŁणां¸या भूिमका मांडताना
Ìहणतात , “मंडलची लढाई िजंकÐयानंतर अनेक ओबीसी तŁण आंबेडकरी िवचारधारेकडे
आकृķ झालेले आहेत. ते Öवतःला आंबेडकरवादी Ìहणिवतात . माý ते Öवतःला दिलत
Ìहणवून ¶यायला तयार नाहीत . Öवतःला दिलत सािहिÂयक Ìहणिवणारे या आंबेडकरवादी
ओबीसी तŁणांना आपÐयापासून दूर ढकलणार आहेत काय? ºया िहंदुÂववाīांनी या
ओबीसी तŁणांत आंबेडकरी अनुयायांिवषयी Ĭेष पोसला तेच आता िहंदुÂववाīां¸या उरावर
बसू पाहत आहेत, अशा तŁणांना आंबेडकरी ÿेरणा माÆय करणारे आपÐयात सामावून
घेणार नाहीत काय? ओबीसी तŁणांचे हे मतपåरवतªन िवचारधारे¸या आधारे झालेले असून
जेÓहा दिलत संकÐपना नाकारतात तेÓहा Âयांचा जातीला अपåरहायªपणे नकार नसतो ,
दिलत सािहिÂयकांना गेÐया चाळीस वषाªत जातीय मानिसकतेतून मुĉ होता आलेले नाही.
ओबीसी तŁणांना जातीय मानिसकतेतून मुĉ होÁयास काही कालावधी िनिIJत īावा munotes.in
Page 45
फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय: ÿेरणा व Öवłप
45 लागेल. माý सैĦांितक पातळीवर ते दिलत सािहिÂयकांपे±ा आघाडीवर आहेत, हे नाकाłन
चालणार नाही.”५ Âयांची ही भूिमका फुले-आंबेडकरी िवचारÿणाली¸या ŀĶीने महßवपूणª
आहे, असे ÌहटÐयास ते वावगे ठł नये. कारण बंधुता, मानवता ही तÂवे या िवचार
ÿणालीशी िनगिडत आहेत.
जातीभेद िनमूªलन हे फुले-आंबेडकरी या दोन िवचारवंतांचा महßवाचा हेतू होता. जाती नĶ
झाÐयास Öवतःचा आिण समाजाचाही िवकास होईल. हा Âयांना िवĵास होता. फुले-
आंबेडकरी सािहÂय हे सामािजक समता , सामािजक Æयाय यांची जपणूक करÁयाचे उिĥĶ
समोर ठेवते. जातीयता , िवषमता अधोरेिखत कłन Âयािवरोधात भाÕय कł पाहते. फुले-
आंबेडकरी चळवळीने जी सामािजक , राजकìय , सांÖकृितक चळवळ उभी केली ती पुढे
नेÁयाचे कायª हे सािहÂय करते.
महाÂमा फुले यां¸या िवचारÿणालीला अनुसłन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनीही
िवखुरलेÐया समाजाला एकý आणÁयासाठी 'िशका, संघिटत Óहा आिण संघषª करा' हा
मूलमंý िदला. Öवतःचा िवकास Öवतः केला पािहजे ही िशकवण िदली. तसेच Âयांनी जी
मानवतेची चळवळ उभी केली होती या चळवळीत अनेक समूहातील लोकांनी सहभाग
घेतला होता. या चळवळéना वैचाåरक िदशा देÁयासाठी सािहÂय िनिमªती महßवाची ठरते.
फुले-आंबेडकर यां¸या समतावादी िवचारांशी िनगिडत सािहÂय िनिमªती झाली. या
सािहÂयातून जीवनाचे अनेक टÈपे जसे मांडले गेले तसेच समाजा¸या अनेक अंगांचे दशªनही
घडिवले.
२.८.१ कथा लेखन:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या सोबत असणारे आिण Âयां¸या िवचाराने ÿेåरत झालेÐया
अनेकांनी ÿारंभापासून कथा लेखन केले आहे. १९३३ ते १९५८ या काळात 'जनता '
आिण 'ÿबुĦ भारत' या साĮािहकांतून फुले-आंबेडकर यां¸या िवचाराने ÿेåरत होऊन कथा
लेखन झालेले आहे. बंधूमाधव हे सातÂयाने कथालेखन करीत होते. Âयांची कथा वणªन,
घटना , िनवेदन करणारी असून आवाहन करणारी देखील आहे. Âयांची पिहली कथा ‘जावे
Âयां¸या वंशा’ (१९३५ ) ही आहे. 'बंदा गुलाम', 'नवी वाट, बैÂयाचा बैल यांसार´या
कथांमधून Âयांनी गरीब, उपेि±त वगाªतील माणसाचे िचýण केले आहे. अÁणाभाऊ साठे
यांनी साधारणत : १९४९ पासून कथालेखनास आरंभ केलेला िदसतो . आशय , िवषया¸या
अनुषंगाने Âयांची कथा इतरांपे±ा वेगळी आहे. Âयां¸यावर मा³सªवाद आिण आंबेडकरवाद
यांचा ÿभाव होता. Âयांनी úामीण जीवन पĦती , मुंबईतील झोपडपĘीमय वÖÂया आदéचे
मािमªक दशªन आपÐया कथांमधून घडिवले आहे. Âयांचे ‘खुळंवाडी’ (१९५७ ), ‘बरबाīा
कंजारी’ (१९६० ), ‘भानामती ’ (१९६२ ), ‘कृÕणाकाठ¸या कथा’ (१९६४ ), ‘गजाआड ’
(१९६५ ), ‘भुताचा मळा’ (१९७५ ), ‘िचरानगरची भुतं’ (१९७८ ) इÂयादी कथासंúह आहेत.
उपेि±तां¸या वाट्याला आलेले दुःख, Âयांची जगÁयासाठीची धडपड , पोटाची भूक
भागिवÁयासाठी Âयांना करावा लागणारा संघषª Âयां¸या 'Öमशानातील सोनं', 'भोम³या ',
'मरीआईचा गाडा', ‘कŌबडी चोर’, ‘सुलतान’ इÂयादी कथांमधून आलेला आहे. शंकरराव
खरात यांचा ‘बारा बलुतेदार’ (१९५९ ) हा पिहला कथासंúह आहे. Âयानंतर ‘तिडपार ’
(१९६१ ), ‘सांगवा’ (१९६२ ), ‘िटटवीचा फेरा’ (१९६३ ), ‘आडगावचं पाणी’ (१९७० ), munotes.in
Page 46
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
46 ‘माझा काय दोष?’ (१९९६ ), ‘ÖवातंÞय कुणा¸या दारी’ (१९९९ ) इÂयादी कथासंúह
ल±वेधक आहेत. शंकरराव खरात यांची कथा ही जुÆया-नÓया िवचारांचे दशªन घडिवणारी
जशी आहे; तशी ती जुÆया- नÓया िवचारांचा संघषª उभा करणारी ही आहे. तसेच Âयांची
कथा भट³या -िवमुĉ, गुÆहेगार ठरिवÐया गेलेÐया जातीतील लोकांचे जीवन अधोरेिखत
करते. तसेच ÖवातंÞयो°र बदलणाö या गावांचे िचýण कłन बदलती गाव संÖकृती उभी
केली आहे. उदाहरणाथª, आडगावचं पाणी’, ‘गाविशव ’ हे कथासंúह यासंदभाªत पाहता
येतील.
िवþोही कथाकार Ìहणून बाबूराव बागूल यांना मानले जाते. अÆयाय , अÂयाचार , िवषमता या
िवषयाची चीड Âयां¸या कथांमधून ÿÂययास येते. तसेच आÂमभानाचा Öवर Âयां¸या कथेतून
ÖपĶपणे ÿकट झालेला आहे. Âयांचे 'जेÓहा मी जात चोरली होती' (१९६३ ), ‘मरण ÖवÖत
होत आहे’ (१९६९ ) हे कथासंúह आहेत. बाबुराव बागूल यां¸या कथांमधून शोिषत
माणसाचे बहòमुखी दुःख रेखाटले गेले आहे. Âयां¸या ‘भूक’, ‘गुंड’, ‘आई’, ‘सĉमजुरी’, ‘जेÓहा
मी जात चोरली होती’ या कथा अनेक क¤þानुवतê आहेत. समाजÓयवÖथेतील शोषण
ÓयवÖथेचे दशªन घडवून मुĉìचा लढा Öवीकारला गेला पािहजे, हे वैचाåरकßव वाचका¸या
मनात िनमाªण करणारे आहे.
वामन होवाळ यां¸या ‘येळकोट’ (१९८२), ‘वारसदार ’ (१९८६ ) इÂयादी कथासंúहातून
úामीण , शहरी जीवनातील वाÖतव अधोरेिखत केले आहे. तसेच योिगराज वाघमारे यां¸या
‘उþेक’ (१९७८ ), ‘बेगड’ (१९८० ), ‘गुडदाणी’ (१९८३ ) हे कथासंúह उपेि±त माणूस,
समाज बांिधलकì, आÂमशोध अÂयंत ÿभावीपणे रेखाटतात. अजुªन डांगळे यांनी उपेि±त
समाजा¸या रोज¸या ÿijांचा शोध कथेतून घेतला आहे. ‘बांधावरची माणसं’ (१९८१ ) या
कथासंúहातून गाव, गावकì , अÆयाय , अÂयाचार , सवणाªकडूंन उपेि±तांची होणारी
िपळवणूक आदीचे िचýण करतात .
उिमªला पवार यांचे ‘सहावे बोट’ (१९८८ ), ‘चौथी िभंत’ (१९९० ) या कथासंúहातील
कथांमधून उपेि±त ľीचे Óयिĉिचýण जसे आले आहे, तसेच उपेि±त ľीला आÂमभान
ÿाĮ Óहावे, ितला माणूस Ìहणून जगता यावे या िवषयाचे िचýण येते. भीमसेन देठे यां¸या
'िगöहाणा ' (१९८८ ) या कथासंúहात िशि±त समाज , Âयाची मानिसकता , Âयां¸यात होणारे
िÖथÂयंतर उपरोिधक शैलीत मांडले आहे. अिवनाश डोळस यांचा ‘महासंगर’ (१९८३ ) हा
कथासंúह दिलत पँथर चळवळी¸या ÿभावाचा ठसा उमटवणारा आहे. गौतमीपुý कांबळे
यांचा ‘पåरĄाजक ’ (२००५ ), अिमताभ यांचा पड हे कथासंúह आंबेडकरी तÂव²ानाचे दशªन
घडिवणारा आहेत.
२.८.२ कादंबरी लेखन:
भारतीय समाजÓयवÖथा ही ÿाचीन काळापासून चातुवªÁयाªिधĶीत आहे. पेशवाई
कालखंडापय«त उपेि±त वगाªचे सवª ÿकारचे शोषण होत होते. महाÂमा फुले आिण डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या िवचाराने ÿेåरत झालेÐया वगाªने या शोषणाला नकार िदला.
आिण आपÐया वगाªला अÆयायािवŁĦ आवाज उठिवÁयास बळही िदले. शोषणाचे ÿाचीनÂव
अनेक लेखकांनी आपÐया कादंबरीतून िचिýत केले. उदाहरणाथª, ‘पोखरण ’, ‘सूड’ या
कादंबöया यासंदभाªत पाहता येतील. munotes.in
Page 47
फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय: ÿेरणा व Öवłप
47 अÁणाभाऊ साठे शंकरराव खरात , केशव मे®ाम, नामदेव कांबळे, माधव कŌडिवलकर ,
अशोक Óहटकर , उ°म बंडू तुपे, लàमण गायकवाड , बी. रंगराव, भीमसेन देठे आदéनी
आपÐया कादंबरीलेखनातून समाजातील शोषण , अÆयाÍय वागणूक यािवषयीचे लेखन केले
आहे. अÁणाभाऊ साठे उपेि±त माणसा¸या जीवनाचे Âया¸या कथा-वेदनांचे िचý आपÐया
कादंबरी लेखनात करतात . उदा. ‘फकìरा ’, ‘वैर’, ‘अलगूज’, ‘कुłप’, ‘रानबोका ’ इÂयादी .
Âयांनी úामीण अनुभविवĵ आिण उपेि±त वगाªचे जीवन यांची सांगड आपÐया कादंबरी
लेखनात घालÁयाचा ÿयÂन केलेला आहे. शंकरराव खरात यांनी ‘माणुसकìची हाक’,
‘हातभĘी ’, ‘झोपडप Ęी’,’ गावचा िटनपोल गुŁजी’, ‘पारधी ’, ‘बÆयाची िदंडी’ इÂयादी
कादंबöया िलिहÐया आहेत. ते साधारणत : शहरी Öथलावकाशातील बकाल वÖÂयांमÅये
राहणारा समूह आिण Âयाचे जगणे आपÐया लेखनातून दशªिवतात. ‘झोपडपĘी ’, ‘हातभĘी ’,
‘फुटपाथ नं.१’ या कादंबöया झोपडपĘी तील भीषण वाÖतवता वाचकासमोर ठेवतात.
'पोखरण ', ‘हिककत ’, ‘जटायू’ या कादंबöया िलिहणारे केशव मे®ाम एक महßवपूणª
कादंबरीकार आहेत. Âयांची ‘पोखरण ’ ही कादंबरी ÿाचीन कालापासून¸या शोषणÓयवÖथेचे
दशªन घडिवते. सामािजक , आिथªक, धािमªक Öतरावरील िवषमतेचे िचýण ते जसे करतात
तसेच ते माणूस Ìहणून आपला जगÁयाचा ह³क आहे, याची जाणीव कłन देÁयाचा ÿयÂन
करतात . बाबूराव बागूल यांनी समाजाला एक नवी ŀĶी, नवी िदशा िदली, Âयांची ‘सूड’ ही
लघुकादंबरी 'काल'¸या जीवनापासूनचे दुःख ते 'आज'¸या अवकाशातील आपले जगणे
आिण Âयातून सुखाचा मागª शोधÁयाचा ÿवास कसा सुł झाला आहे. या िवषयीचे िचंतन
घडिवते. तसेच नामदेव ढसाळ यांची ‘हाडकì हाडवळी ’, सुधाकर गायकवाड यांची ‘शूþ’,
नामदेव कांबळे यांची ‘राघववेळ’, योग¤þ मे®ाम यांची 'माझ गाव कुठाय?', िवजय िशरसाट
यांची 'कुÖती' या कादंबö या काल, आज आिण उīा¸या अवकाशातील उपेि±तांचे जीवन
कसे आहे आिण कसे असावे यािवषयीचे दशªन घडिवतात . माधव कŌडिवलकर यां¸या
'अनाथ ', 'अजून उजाडायचं आहे', ‘छेद’ या कादंबरीमधून उपेि±तांचे वाÖतवजीवन िचिýत
केले आहे. माई तांबे यांची 'िनयती ' ही कादंबरी कोकणातील उपेि±त वगाª¸या जीवनाचा वेध
घेते. भीमसेन देठ यांची 'चøì' ही कादंबरी १९९४ ¸या जळगाव वासनाकांडातील िľयांचे
हलाखीचे, Âयां¸या उद्ÅवÖत होÁयाचे दशªन घडिवते. एकूणच फुले-आंबेडकरी िवचाराने
ÿेåरत झालेले कादंबरी लेखन हे रंजनवादा¸यापलीकडे जाऊन वाÖतवपूणª असे जीवन
साकारÁयाचा ÿयÂन करणारे आहे. तसेच परंपरािनहाय वाट्याला आलेÐया जीवनाचा वेध
घेत वतªमानातील दुःखाकडून भिवÕयातील सुखाचा शोध घेऊ पाहणारे आहे.
२.८.३ काÓयलेखन:
महाÂमा फुले आिण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या िवचाराने ÿेåरत होत आिण
जाणीवपूवªक सामािजक िÖथतीगती , धमª- समाजÓयवÖथा याबरोबरच पåरवतªनाची भूिमका
घेऊन फुले-आंबेडकरी किवता पुढे आली . १४ ऑ³टोबर १९५६ रोजी डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यांनी अनेक अनुयायांसह बौĦ धमाªची दी±ा घेतली. डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकरकालीन आिण आंबेडकरो°रकालीन कवéनी आपÐया किवतेतून सामािजक
जीवन , अÆयाय , अÂयाचार , अधोरेिखत केले आहे. १९६० ते १९८० या काळातील केशव
मे®ाम, नामदेव ढसाळ , ÿÐहाद च¤दवणकर, अजुªन डांगळे, वामन िनंबाळकर, ज. िव. पवार,
यशवंत मनोहर , चंþशेखर मलकपĘे, िहरा बनसोडे, ºयोती लांजेवार, आदी कवéनी munotes.in
Page 48
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
48 समाजवाÖतव मांडले आहे. अÖपृÔय मानÐया गेलेÐया जातीतील जीवनाचे दशªन Âयांनी
किवतेमधून घडिवले आहे.
आपÐया समाजाची परंपरागत िÖथती कवéनी किवतेतून मांडली आहे. वामन िनंबाळकर
'गावकुसाबाहेरील किवता ' या काÓयसंúहात उपेि±तां¸या वाट्याला जे हलाखीचे,
दाåरþ्याचे, दुःखाचे जीवन आले ते Âयांनी किवतेतून Óयĉ केले आहे.
उदाहरणाथª,
‘अंधार पचवुनी अवघा
दुःखाचे ओझे पाठी
Âया गावकुसाबाहेरी
ते जगती दुसöयांसाठी’
(माय, वामन िनंबाळकर)
दुःखाला वाचा फोडणे, समाजÓयवÖथेला नकार देत बंड पुकारणे, िवþोहाचे Łप Öवीकारणे
ही भूिमका अनेक कवéनी घेतलेली िदसते.
उदाहरणाथª,
‘ºयांनी इथÐया सूयाªला, दगडांनाही
ऐिहक Öवाथाªसाठी अÅयाÂमाचे रंग िदले
संिचत िनिIJत केले
Âया हरामखोर परंपरांवर मी िवÅवंसाचा नांगर धरतो.
ते सवª देवदैवत माझे वैरी आहेत
ºयांनी अÖपृÔयता अभंग केली, ितची मधुर ओवी केली.
ते शÊद ÿामाÁयवादी सगुणिनगुªण वैरी आहेत माझे
ºयांनी मला आजवर मुĉ होऊ िदले नाही.’
(वैरी, यशवंत मनोहर )
ľीवर होणाöया अÆयाय , अÂयाचाराचे िवÖतृत िचýण िहरा बनसोडे, ºयोती लांजेवार,
मिलका अमर शेख, उिमªला पवार, संÅया रंगारी, ÿ²ा दया पवार, उषा अंभोरे, किवता
मोरवणकर , आशालता कांबळे आदी कवियýीने केलेले आहे. ľी¸या शोषणा¸या िविवध
तöहा समथªपणे या कवियýीनी मांडÐया आहेत. जात समाज , संÖकृती यांचा या कवियýी
िध³कार करताना िदसतात . munotes.in
Page 49
फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय: ÿेरणा व Öवłप
49 उदाहरणाथª,
‘या देशा¸या महान संÖकृती.
तुला कोपरापासून नमÖकार ....!
जगातील अितÿाचीन िन उ¸च संÖकृती Ìहणून
तुला अिभवादन करायला नाही िवसरलो
पण आज पाठ्यपुÖतकातÐया
खोट्या वणªनांची चीड येते
िन तुला आई Ìहणताना आÌहाला लाज वाटते.
तू आई असलीस तरी
आम¸याशी केलेस सावýपणाचे िवषम राजकारण ...
हे संÖकृती आमचं माणूसपण तू िपंजून िपंजून काढलेस
ºवालामुखीचा नांगर आम¸या घरादारावर िफरवलास .
आÌही राख राख झालो, बेिचराख झालो.’
(संÖकृती- िहरा बनसोडे)
१९८० नंतरची किवता सामािजक भान, अंतमुªखता, मानवी मूÐयांचा उĤोष , आशयघन
ÿितमा आिण अथाªचे सूचन करणारी आहे. अŁण काळे यांचे ‘रॉकगाडªन’ (१९९३ ),
‘सायरनचे शहर’ (१९९७ ), ‘नंतर आलेले लोक’ (२००६ ), ‘µलोबलचं गावकुस’ (२००८ )
हे चार किवता संúह आहेत. आधुिनकìकरण, जागितकìकरणाचा वेध घेत सामाÆय , गरीब
वंिचतांचे जीवन अधोरेिखत करतात . लोकनाथ यशवंत यांचे 'आता होऊन जाऊ īा'
(१९८९ ), ‘शेवटी काय झाले’ (१९९६ ), ‘पुÆहा चाल कł या’ (२००९ ) या संúहातून काल
आिण आज¸या पåरÿेàयातील उपेि±तांचे जीवन , Âयांचे शोषण यांचा परामशª घेणारे आहे.
किवतेची आशयािभÓयĉì , ितचे शीषªक या अनुषंगाने केलेले ÿयोग ल± वेधून घेणारे आहेत.
उदाहरणाथª, उ°म अंभोरे यांचा 'प°ा बदलत जाणारा गणीम' (२००० ) हा काÓयसंúह,
उ°म कांबळे यांचा 'जागितकìकरणात माझी किवता (२००६ ) हा काÓयसंúह नÓया
काळासोबत येणारी नवी आÓहाने समोर ठेवणारा आहे. पारंपåरक मराठी किवतेतील
चाकोरीबĦ अनुभविवĵ नाकाłन फुले-आंबेडकरी किवतेने ÿभावीपणे समूहाचे ÿÂययकारी
जीवनदशªन घडिवले, हे ितचे वेगळेपण Ìहणून येथे नŌदिवता येईल.
२.८.४ नाट्यलेखन:
नाटकात संघषª हा एक अिवभाºय घटक असतो . Öव आिण Öवेतर समाजातील शोषकांशी
चाललेला संघषª नाटकामÅये Óयĉ झालेला असतो . सवªसामाÆयांचे शोषण करणाöया munotes.in
Page 50
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
50 āाहमÁयÿवृ°ी¸या Óयĉì अिधक आहेत हे काही नाटकामधून Óयĉ झाले आहे. उदा.
'काळोखा¸या गभाªत', 'झुंबर', 'वाटा-पळवाटा ', 'खेळीया', 'िकरवंत', 'आÌही देशाचे मारेकरी'
इÂयादी . āाहमणी कसब खोडून काढणे कसे आवÔयक आहे, हे पाýा¸या माÅयमातून
जनमानसात ŁजिवÁयाचा ÿयÂन नाटककार करतात . सावकार , मालक , सरंजामी पाटील
या¸यासारखे स°ाłढ आिण आिथªक सुब°ा असलेले लोक वषाªनुवषª सवªसामाÆयाना
गुलामी करÁयास भाग पाडतात आिण तेच Âयाचे शोषक आिण शोषणकताª असतात . या सवª
ÓयवÖथेमÅये माणूस 'माणूसपण' हरवत चाललेला िदसतो . Âयामुळे एकूणच, जगावं कसं? हा
ÿij गरीबांसमोर उभा असलेला िदसतो . उदा. 'तनमाजोरी ', ‘कारान ', ‘अकéचन ' इÂयादी
नाटकातून याचा ÿÂयय येतो.
१९८० नंतर¸या काळात नाटकांनी पारंपåरकतेपे±ा वेगळी वाट ÖवीकारÁयाचा ÿयÂन
केलेला आहे. जसे 'जय जय रघुवीर समथª '(१९८६ ), 'पांढरा बुधवार' (१९९५ ), 'गांधी
आंबेडकर' (ÿेमानंद गºवी); 'कोण Ìहणत ट³का िदला' (संजय पवार); 'दोन अंकì नाटक '
(रामनाथ चÓहाण ); 'वाटा-पळवाटा '(१९९१ ), 'खेळीया'(१९८२ ) (द°ा भगत) यासार´या
नाटकांमधून पाýां¸या मानिसकतेचे भडक िचýण नाकाłन Âयां¸या मानिसकतेतील
अंतिवªरोध, तकªिवसंगतता, आपमतलबीवृ°ी, िवषमतािधिķत मन या नाटकांमधून Óयĉ
केलेले िदसते. Âयाचा सकाराÂमक एक पåरणाम Ìहणजे सवणª ÿे±कांना Öवत:¸या
मानिसकतेचे पुनरावलोकन करÁयास , िचंतन करÁयास ÿवृ° करते. ही नाटके ºयाÿकारे
सवणाªची मानिसकता अधोरेिखत करतात . तसेच 'ÿकाशपुý' (१९९२ ), 'जाता नाही जात'
(२००७ ), या नाटकांमधून Öवतःची जात लपिवणारे लोकांचे िचýण नाटकातून होताना
िदसते. यासार´या नाटकांमधून नाटककार आÂमिवĴेषण, आÂमपरी±ण आिण मानवेतर
आधाåरत Óयापक िवचार यावर ल± क¤िþत कł पाहताना िदसतात .
२.८.५ वैचाåरक सािहÂय-समी±ा:
मराठी वैचाåरक सािहÂयाला एक दीघª परंपरा आहे. या परंपरेत फुले-आंबेडकरी
सािहÂयातील वैचाåरक सािहÂयाने महÂवाची भूिमका बजावलेली आहे. महाÂमा फुले, डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या लेखनातून वैचाåरकता, तÂव²ान , जीवनोपयुĉ असे िवचार
Óयĉ झालेले आहेत. महाÂमा फुले यांचे 'गुलामिगरी', 'शेतकöयांचा असूड, 'āाĺणांचे कसब'
हे लेखन फुले-आंबेडकरी चळवळीला वैचाåरक िदशा देणारे ठरले. 'हó वेअर द शुþाज', 'दी
अनटचेबÐस' हे डॉ.आंबेडकरांचे महßवपूणª úंथ आिण ‘मूकनायक’, ‘जनता ’, ‘ÿबुĦ भारत’
ही िनयतकािलके वैचाåरक ŀĶीने लेखन करणारे सािहÂय Ìहणून महßवाचे आहे. तसेच
िवĜल रामजी िशंदे यांचे 'भारतीय अÖपृÔयता', डॉ. सदा कöहाडे यांचा बुĦवाद, मा³सªवाद,
आंबेडकरवाद, सुनील सोनवणे यांचा आंबेडकरी सािहÂय आिण तÂव²ान , यशवंत मनोहर
यांची आंबेडकरी चळवळ आिण दिलत सािहÂय ', 'आंबेडकरी आÖवादक समी±ा '; रा. ग.
जाधव यांचा 'िनळी पहाट', िनळी ि±तीजे आदी úंथसंपदा वैचाåरक ŀिĶकोनातून िनमाªण
झालेली िदसते. Âयातून िसĦांतने, वैचाåरक भूिमका, सािहÂय संकÐपना, िवचारतÂवे
सुÖपĶपणे मांडÁयाचा ÿयÂन केलेला आहे.
अनेक समी±कांनी अनेक समी±ाúंथ िलहóन फुले-आंबेडकरी सािहÂयसमी±ेत मोलाची भर
घातलेली आहे. केशव मे®ाम यांचे ‘शÊदांगण’, 'समÆवय ', शÊदĄत ; डॉ. यशवंत मनोहर munotes.in
Page 51
फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय: ÿेरणा व Öवłप
51 यांचे 'Öवाद आिण िचिकÂसा , समाज आिण सािहÂयसमी±ा ; द°ा भगत यांचे िनळी
वाटचाल ; वामन िनंबाळकर यांचे साठो°री मराठी किवतेत आंबेडकरदशªन, हरीश खंडेराव
यांचे आंबेडकरवादी सािहÂयाचा ŀिĶकोन आिण दाियÂव , मोतीराम कटारे यांचे फुले-
आंबेडकरी सािहÂय : आकलन आिण आÖवाद , फुले आंबेडकरी चळवळ आिण सािहÂय
िचंतन, फुले-आंबेडकर ÿेरणेचे नवे कवी: नवे आकलन आिण आÖवाद , अिनलकुमार सुपडू
पगारे यांचे फुले आंबेडकरी सािहÂय : िवचारवेध, अिवनाश डोळस यांचे आंबेडकरी िवचार
आिण सािहÂय , डॉ. गंगाधर पानतावणे यांचे आंबेडकरी जािणवांची आÂमÿÂययी किवता ,
टी.पी.तथा भाऊसाहेब आडसूळ यांचे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ÿेरणेचे सािहÂय ,
डॉ.भालचंþ नेमाडे यांचे फुले-आंबेडकर: शोध आिण बोध, ÿ. ®ी.नेłरकर यांचे फुले-
आंबेडकर दिलत सािहÂय , ®ीराम गुंदेकर यांचे महाÂमा ºयोितबा फुले: िवचार आिण
वाड्मय आिद समी±कांनी िलिहलेली समी±ा ही फुले-आंबेडकरी चळवळ आिण सािहÂय
यांचा सांधा बांधÁयाचा ÿयÂन करणारी आहे. एकूणच, सािहÂय िवचार आिण समी±ा ही
फुले-आंबेडकरी सािहÂयात महßवपूणª मोलाची भर घालणारी आहे.
२.९ फुले-आंबेडकरी सािहÂयाची वैिशĶ्ये १) डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या 'िशका, संघिटत Óहा आिण संघषª करा' या िýसूýी
बरोबरच ÿ²ा, कŁणा , शील या तÂवýयीचा ठसा फुले–आंबेडकरी सािहÂयात
उमटलेला िदसतो .
२) वेदना, िवþोह , नकार , िव²ानिनķा , मानवता यांचा पुरÖकार फुले–आंबेडकरी
सािहÂयाने केलेला आहे.
३) फुले–आंबेडकरी सािहÂय हे वाÖतववादी आहे. ते पारंपåरक मूÐयÓयवÖथेला नकार
देते.
४) फुले–आंबेडकरी सािहÂय महाÂमा फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा पåरवतªनवादी
िवचारांवर िवĵास ठेवणारे आहे. आिण समाजपåरवतªन Óहावे हा आशावाद बाळगत
समतेचा पुरÖकार करणारे आहे.
५) फुले-आंबेडकर िवचार हा या सािहÂय िनिमªती ÿेरणाÖतोý आहे. तसेच हे सािहÂय
फुले-आंबेडकर यांची मूÐये, जाणीवा यांचे पåरमाण आहे.
६) फुले-आंबेडकरवादी सािहÂयाचा क¤þिबंदू Óयĉì, Óयĉìिवकास , समूहिवकास आहे. हे
सािहÂय सामािजक ÿबोधन , नीितमूÐये, यांचा आúह करते.
७) फुले-आंबेडकर यां¸या ÿेरणेवर, तÂवांवर, िवचारांवर हे सािहÂय भर देते. आिण मानवी
मूÐयां¸या उÂकषाªसाठी हे सािहÂय कायª करते.
८) फुले-आंबेडकरांनी सामािजक , सांÖकृितक, राजकìय िवषयक िदलेली अमूÐय
िवचारधारा जपणे आिण वाचकांचे Âयाकडे ल± वेधणे ही ÿेरणा या लेखनामागे
असलेली िदसते. munotes.in
Page 52
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
52 आपली ÿगती तपासा ÿij- फुले आंबेडकरवादी सािहÂया¸या ÿेरणा कोणÂया सिवÖतर ÖपĶ करा.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------- ---------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------- --------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
२.१० समारोप महाÂमा फुले आिण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या लेखनातून वैचाåरकता, तÂव²ान ,
जीवनोपयुĉ असे िवचार Óयĉ झालेले आहेत. महाÂमा फुले यांचे 'गुलामिगरी', 'शेतकöयांचा
असूड, 'āाĺणांचे कसब' हे लेखन या चळवळीला वैचाåरक िदशा देणारे ठरले. तसेच 'हó
वेअर द शुþाज', 'दी अनटचेबÐस' हे डॉ.आंबेडकरांचे महßवपूणª úंथ आिण ‘मूकनायक’,
‘जनता ’, ‘ÿबुĦ भारत’ ही िनयतकािलके वैचाåरक ŀĶीने लेखन करणा रे सािहÂय Ìहणून
महßवाचे आहे. महाÂमा फुले आिण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची भूिमका-तßव²ान आदी
संदभªयूĉतेने फुले–आंबेडकरी सािहÂय आकारास आलेले आहे. फुले-आंबेडकरी सािहÂय
हे िव²ानाचा पुरÖकार करते आिण पåरवतªनाची भूिमका Öवीकारते. जात-वणª-वगª िवरिहत
समाजरचना आिण समानता या सािहÂयाला अिभÿेत आहे.
२.११ नमुना ÿij १. फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय िनिमªतीचे Öवłप िलहा
२. फुले-आंबेडकरवादी सािहÂयÿेरणा ÖपĶ करा.
३. फुले-आंबेडकरवादी सािहÂयाची परंपरा सोदाहरण ÖपĶ करा.
४. फुले-आंबेडकरवादी वैचाåरक सािहÂय -समी±ेचा पåरचय कłन īा.
२.१२ संदभª ढाले राजा, एकिवसावा अिÖमतादशª सािहिÂयक मेळावा, अÅय±ीय भाषण , पुणे, २७-
२८ मे पुणे, १९९५ , पृ.१४
रÂनाकर धÌमपाल (संपादक) फुले-आंबेडकरी ÿेरणेचे सािहÂय , दिलत नामांतराचा
वाद, सुगावा ÿकाशन , पुणे १९९७, पृ.१००
पवार दया पवार आिण इतर (संपादक), डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर गौरवúंथ, सािहÂय
आिण संÖकृती मंडळ, मुंबई, १९९३ , पृ.२४ munotes.in
Page 53
फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय: ÿेरणा व Öवłप
53 ढाले राजा, एकिवसावा अिÖमतादशª सािहिÂयक मेळावा, अÅयि±य भाषण , पुणे,२७-
२८ मे, पुणे, १९९५ , पृ.४०- ४१
कटारे मोतीराम , मूÐयशोध, Öवłप ÿकाशन , औरंगाबाद, २००० , पृ. ८६-८७
२.१३ अिधक वाचन फुले-आंबेडकरी सािहÂय : आकलन आिण आÖवाद - मोतीराम कटारे
फुले आंबेडकरी चळवळ आिण सािहÂय िचंतन - मोतीराम कटारे
फुले आंबेडकरी सािहÂय : िवचारवेध - अिनलकुमार सुपडू पगारे
फुले-आंबेडकर ÿेरणेचे नवे कवी: नवे आकलन आिण आÖवाद - मोतीराम कटारे
महाÂमा ºयोितबा फुले: िवचार आिण वाड्मय - ®ीराम गुंदेकर.
*****
munotes.in
Page 54
54 ३
कादंबरी : ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ - वासुदेव मुलाटे
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ वासुदेव मुलाटे यांचे सािहÂयलेखन
३.३ ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’
३.३.१ ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचे समकालीन वाÖतव
३.३.२ वासुदेव मुलाटे यां¸या कादंबरीलेखना¸या ÿेरणा
३.३.३ ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचे कथानक
३.३.४ ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचा आशय
३.३.५ ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचा नायक - िवĵनाथ तरटे
३.३.६ ‘िवषवृ±ा¸या मुळया’ या कादंबरीची भाषा व शैली
३.४ समारोप
३.५ नमुना ÿij
३.६ संदभª
३.० उिĥĶे वासुदेव मुलाटे यां¸या कादंबरीचे फुले-आंबेडकरी सािहÂय Öवłप समजून घेणे.
‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचे कथानक अËयासणे.
‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचा आशयबंध अËयासणे.
‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीची भाषा व शैली अËयासणे.
‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीतील घटनाÿसंग अËयासणे.
‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीतील संवेदनशील नायक िवĵनाथ .
‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरी¸या समकालीन वाÖतवाचा अËयास करणे.
३.१ ÿÖतावना िवīाथê िमýांनो, घटक १ व २ मÅये कादंबरी सािहÂय ÿकाराची मािहती कłन घेतली.
तसेच फुले-आंबेडकरवादी सािहÂयाची वैिशĶ्येही अËयासली . कोणÂयाही भेदाभेदांशीवाय
माणसा¸या माणूसपणाला महßव देणारा फुले -शाहó-आंबेडकर यांचा िवचार सवªच आधुिनक munotes.in
Page 55
कादंबरी : ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ - वासुदेव मुलाटे
55 मराठी सािहÂयाचा पाया आहे. वासुदेव मुलाटे यां¸या ‘िवशवृ±ा¸या मुळया’ या कादंबरीतील
समाज समजून घेताना फुले-शाहó-आंबेडकर यां¸या िवचारांचा अËयास करावा लागतो तसेच
úामीण संÖकृतीचाही अËयास करणे गरजेचे आहे. यांचे कारण úामीण आिण शहरी असा
मोठा भेद आहे या भेदाचेही िचýण या कादंबरीतून होते. फुले-आंबेडकरी सािहÂयाचा िवचार
पेरणारी ही कादंबरी úामीण व शहरी आशा दोÆही Öतरावर घडत असते Âयामुळे या दोन
वेगÑया वतावरणाचाही िवचार ही कादंबरी अभासताना करावा लागतो .
सािहÂय आिण समाज यांचा अÆयोÆय संबंध आहे. सािहÂयात जे जे उमटते ते सारे
समाजातून अिभÓयĉ झालेले असते. समाजातील घटनांचे वाÖतव िचýण सािहÂयातून
लेखक मांडत असतो . माणसा¸या मूलभूत गरजा अÆन, वľ, िनवारा या Óयितåरĉ
अनेकिवध गोĶéसाठी माणूस सतत ÿयÂन करत असतो . माणूस हा समाजÿधान ÿाणी
आहे. समाजाची िनिमªती व Âयाबरोबर माणसानेच िनमाªण केलेÐया अनेक धमª, ÿथा,
परंपरा, पĦती , चालीरीती यांचा ÿभाव Âया¸या जीवनावर तसेच समूहजीवनावर पडत
असतो . सािहÂयाचा अËयास Ìहणजेच समाजातील अनेकिवध घटना ºया सािहÂयात
उमटÐया आहेत Âयाचा अËयास असतो . एका अथê सािहÂयाचा अËयास Ìहणजेच
समाजाचा अËयास असतो. समाज हा काळ¸या ÿवाहात सतत बदलत असतो . माणसा¸या
जगÁयाचे आयाम काळानुसारी बदलत राहीलेले आहेत. पåरवतªन हाच िनयम आहे.
Âयामुसार समाज सतत बदलत असतो . या बदलÂया Öवłपांचा अËयास सािहÂयात
उमटलेÐया साधनातून करणे Ìहणजे एका अथê मानवी इितहास समजून घेणे व मानवी
समूहाची बदलती łप समजून घेणे असते. या ÿवाहात अनेक ‘वाद’ Ìहणजेच िवचारसरणी
जÆम घेतात. माणसा¸या मूलभूत गरजा पूणª झाÐयावर Âयाला Öवभावधमाªनुसार संचय
करÁयाची वृ°ी असते Âयातून स°ा संघषª िनमाªण होतात . शोषक व शोिषत असे दोन गट
िनमाªण होतात, तर कधी आतले आिण बाहेरचे असा वतुªळातचा वाद िनमाªण होतो. शोषक
गट हा कोणÂया ना कोणÂया ÿकारे अिधक बलवान असतो व तसा तो बनवला गेला असतो
Âयासाठी धमाªचा, चालीरीतीचा वापर कłन इतर गटाला गुलाम बनिवले जाते तर कधी
बळाचा वापर होताना िदसतो . सहनशĉìची पåरसीमा अथवा आÂमभान असे Ìहणून शकतो
पण यातून िनमाªण झालेली ऊजाª शोिषत गटाला िवरोध व िवþोह करÁयाचे बळ देते. हा
िवþोह असतो तो Âयांना गुलाम बनिवणाöया संकÐपना अथवा चालीरीतéिवŁĦचा ! हा
िवþोह असतो जगÁया¸या व अिÖतÂवा¸या धडपडीतून िनमाªण झालेÐया मानवी मनाचा !
जगÁयाचा ह³क सगÑयांना समान आहे हे दाखवणारा , Öवत:¸या Æयाय व ह³काची मागणी
करणारा , ÖवातंÞयाचा पुरÖकार करणारा , गुलामिगरीतून मुĉता करणारा ! माणूस Ìहणून
जगÁयाचा ह³क ÿÂयेकाला आहे हे तÂव²ान घेऊन एक असाच एक लढा उभा राहीला –
ºयाने ÿÂयेकाला माणूस Ìहणून Âयाची ओळख िमळवून िदली. समाजातील उपेि±त
घटकांचा हा लढा ºयाची मांडणी फुले- शाहó-आंबेडकर यां¸या तÂव²ानावर अथवा
िवचारांवर आधारलेली आहे. या चळवळीला मानवतावादी िवचारांची कास आहे. आिण हेच
समाजातील बदल सािहÂयातून िटपले गेले. या सािहÂया ला ‘फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय ’
Ìहणून ओळखले जाते. बहòजन समाजातील जनतेला माणूस Ìहणून जगÁयाचे ह³क
िमळवून देणारे, देव कÐपना नाकारणारे व Âयाबरोबर िनमाªण झालेÐया पाप-पुÁय, Öवगª-
नरक, पुनजªÆम यासार´या संकÐपना मोडीत काढत केवळ माणसा¸या भौितक munotes.in
Page 56
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
56 अिÖत Âवाला महßव देणारे हे तÂव²ान आहे. ÖवातंÞय, समता , Æयाय आिण बंधुÂव Ļाचा
पुरÖकार करणारा हा िवचार आहे. बुĦीÿामाÁयवादाचा पुरÖकार केलेला िदसतो .
वणª भेदाचे जाितभेदांत झालेले łपांतर व Âयातून िनमाªण झालेÐया ÖपृÔय-अÖपृÔयते¸या
चालीरीती यामुळे समाजाचे ÖवाÖÃय पूणªत: िबघडले होते. शूþ अथवा अÖपृÔय मानली
गेलेले गट माणूस Ìहणून जगÁयासाठी लढा देत असताना फुले - शाहó - आंबेडकर या
िवचारवंतांनी अभारलेÐया माणसाला व Âया¸या जगÁयाला महßव देणाöया तÂव²ानाला
आÂमसात करत वाटचाल करत राहीले. या जगÁयातून व अनुभवातून जे जे काही आले ते
सारे सािहÂयातून मांडÁयाचा ÿयÂन लेखकांनी केलेला िदसतो . सािहÂयाचा अËयासातून
समाज समजून घेणे व Âयांचे िविवध आयामाला Öपशª करणे श³य होते. फुले-आंबेडकरी
िवचारातून िनमाªण झालेलली आÂमसÆमानाची जाणीव , माणसाला ÿितķा देणारा िवचार
łजला . Ìहणूनच अनेक वषा«पासून िश±णापासून वंिचत राहीलेला समाजगट आपÐया
पारंपåरक बलुतेदारी पĦतीचा व Óयवसायाचा Âयाग कłन िश±ण घेऊ लागला . Âयाला
आÂमशोध ¶यावासा वाटू लागला . Óयĉ Óहावेसे वाटू लागले, परंपरेतील आपले Öथान
समजून घेÁयासाठी तो सािहÂयातून Óयĉ झाला. यामागे ºया जािणवा आहेत Âयात माणूस
Ìहणून वागवले न जाÁयाची वेदना, आÂमसÆमानाची मागणी , आÂमशोधाची कास,
आÂमसÆमाना¸या आड येणाöया परंपरेला व धमाªला नकार , व Âया िवŁĦचा िवþोह आहे.
िवचारवंत राजा ढाले Ìहणतात , “एका बंिदÖत समाजरचनेतून आिण एका सांÖकृितक
Óयूहातून ती समाजरचना व तो सांÖकृितक बंध तोडून फोडून बाहेर पडणारा समाज आिण
तातडीचे ते बंध तोडून फोडून बाहेर पडणार समाज आिण Âयाआधीच ते बंध झुगाłन बाहेर
पडलेला समाज यां¸यात एकवा³यता असेल, कारण Âयांची दु :खेच समान असतील तर
ईपÖतीतेही समान असतील . Ìहणून जो जो समाजरचनेिवŁĦ आिण सांÖकृितक
ÓयूहािवŁĦ लढणारा ŀिĶकोण घेऊन सािहÂयिनिमªती करील आिण वाट चुकलेÐया
समाजाला वाटेवर आणील , तो दिलत सािहिÂयक असेल आिण Âयांचे सािहÂय हे
दिलतां¸या ŀĶीकोनातून िलिहलेले दिलत सािहÂय असेल यांचा अथª दिलत सािहÂया¸या
मागे दिलत जाणीव आहे. या दिलत जािणवेला समाजÓयवÖथा पािहजे आिण ही ÓयवÖथा
मूÐय अिधिķत आहे. जाती-वगª-वणª यांचा अंत या ÓयवÖथेला अिभÿेत आहे.”
याचाच अथª जे जे भेदाभेदारीत सािहÂय आहे अथवा भेदांवर टीका करणारे सािहÂय आहे ते
सारे फुले-आंबेडकर यां¸या िवचारांनी ÿेåरत झालेले आहे. “आंबेडकरी िवचार आÂमसात
केÐयामुळे, ÿाĮ होणाöया जीवनिवषयक ŀिĶकोनाधारे Öवत:ला आिण Öवत:भोवतé¸या
वाÖतवाला जाणून घेÁया¸या उÂकट इ¸छाशĉìचा शÊदłप आिवÕका र Ìहणजे दिलत
सािहÂय .” अशी Óयय´या ÿा. द°ा भगत यांनी केलेली आहे. या सािहÂयाचे िवशेष Ìहणजे
फुले आंबेडकरी िवचारांचे अिधķान , आÂमशोधाची जाणीव , सामािजक गुलामिगरीला
नकार , आÂमशोधाचे तीĄ व उÂकट ÿकटीकरण ! ‘एक माणूस-एक मूÐय’ या िसĦांताचा
Öवीकार केÐयामुळे जगÁयाचा ŀĶीकोन बदललेले व या बदलातून Óयĉ झालेले हे सािहÂय
आहे.
१९४५ नंतर¸या काळात मराठी सािहÂयिवĵात झालेÐया पåरवतªनाने सािहÂयाकडे
बघÁयाचा ŀĶीकोन बदलला . अनेक सामािजक , वैचाåरक चळवळीतून समाज बदललेला
िदसतो . या बदललेÐया जािणवांचा पåरपाक Ìहणजे दिलत , úामीण , ľीवादी हे munotes.in
Page 57
कादंबरी : ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ - वासुदेव मुलाटे
57 सािहÂयÿवाह होत. Öवातंý ÿाĮीनंतर¸या काळातील िपढीने आपले जीवनानुभव मांडायला
सुŁवात केली. Âयांचे ÿij, Âयां¸या भाव-भावना , सुख- दु:खे समाजाला समजावीत Ìहणून
Âयांनी िलहायला सुŁवात केली. दिलत सािहÂया ¸या मागोमागच úामीण सािहÂयाची
चळवळ उभी राहीली . शहरी मÅयमवगêय , पांढरपेशा उ¸चवणêय समाज Ìहणजेच एकूण
मराठी समाज नाही. भारत हा खेड्यांचा देश आहे आिण या देशातील बहòसं´य जनता ही
खेड्यांपाड्यातून, दöयाखोöयातून आिण रानावनातून राहते. व यांचे ÿij वेगळे आहेत.
याकडे महाÂमा फुले यांनी ल± वेधले. úामीण जीवना¸या क¤þÖथानी शेतकरी आहे. Âयाला
आÂमभान येÁयाची गरज आहे हा िवचार म. फुले यांनी ‘शेतकöयांचा आसूड’ मधून
परखडपणे मांडला. महाÂमा फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, कालª मा³सª यां¸या
तÂव²ाना चा समÆवय साधून संपूणª समाजाची पुनमा«डणी úामीण सािहÂय चळवळ कł
इि¸छते. ही चळवळ ÖवातंÞय, समता , बंधुता, िव²ाननिनĶा लोकशाही आिण मानवता या
मूÐयांचे जतन करते. úामीण या संकÐपनेबाबत मुलाटे िलहीतात , “úामीण संकÐपनेत
úामीण जीवन अपेि±त आहे. úामीण माणसाचे जगणे, वागणे, रहाणे, आचार -िवचार ,
ŀिĶकोण , भाव-भावना यांना महßव आहे... मनातील आंदोलने, ताण-तणाव , जीवणिवÕयक
ŀĶी, आचार -िवचार , िनसगª, वातावरण , पåरिÖथती यातून Âया¸या काही वैिशĶपूणª जािणवा
िनमाªण झालेÐया आसतात . या जािणवाच úामीण या संकÐपनेत सवाªत अिधक महßवा¸या
आहेत.” (डॉ. वासुदेव मुलाटे, úामीण सािहÂय : Öवłप व िदशा, कैलाश पिÊलकेशन,
ÿथमावृ°ी १९९४ , पृķ २९) úामीण संकÐपनेची इतकì नेमकì Óया´या इतरý िदसत
नाही.
úामीण सािहÂयाचा उÐलेख '²ानपद सािहÂय ' असाही केला जातो. Âयाचा शÊदश ; अथª या
देशातील जनसामाÆयांमधील सािहÂय असा होतो. úामीण सािहÂय असा वेगळा
सािहÂयÿकार नाही तो एक वेगळा असा सािहÂय ÿवाह मानता येईल. úामीण िवभागाशी
संबंिधत असे जीवनानुभव úामीण सािहÂयातून Óयĉ होतात . úाम Ìहणजे खेडेगाव तेथील
जीवनपÅदती तेथील समाज , Âया समाजाची कृषीÿधान संÖकृती, Âयांची भाषा, तेथील
िविशĶ िनसगाªशी, मातीशी Âयांचा असलेला वैिशĶयपूणª संबंध, Âया संÖकृतीला लाभलेली
इतर वैिशĶे, तेथील मानवी जीवनाला Âया ÿदेशानुसार लाभलेली आिथªक, सामािजक ,
धािमªक, ²ानाÂमक औīोिगक वैिशĶये आिण Âयां¸याशी संबंधीत ÿij व समÖया तसेच
कालौघात होत जाणा-या िÖथÂयंतराचे तेथील जीवनसंÖकृतीवर होणारे संÖकार यांचा
आिवÕकर úामीण सािहÂयात होत असतो .
úामिनķ समाज संÖकृतीवर आधारलेले सािहÂय आहे. úामीण माणसाचे िनसगाªशी असलेले
अतूट नाते या सािहÂयातून Óयĉ होताना िदसते. बदलÂया úाम जीवनाचा शोध या
सािहÂयातून घेतलेला वाचकाला िदसून येतो. िविवध धमª, संÿदाय, जाती एकý राहतात
Âयामुळे ही संÖकृती सवª समावेशक आहे. जागितकìकरणाचा úामीण जीवनावर मोठा
परीणाम झाला यांचे िकतरण úामीण सािहÂयातून िदसते. तसेच तेथील राजकारण आिण
समाजाचे िचýण ÖपĶपणे केलेल िदसते. माणूस हा याही सािहÂयाचा के³सþिबंदू आहे
Âयामुळे माणसा¸या भाव -भावनांचा आलेख इथे िचतारलेला िदसतो . सामािजक बांिधलकì
Óयĉ करणारे सािहÂय Ìहणून úामीण सािहÂयांची ओळख आहे. úामीण माणसांची डू:खे,
वेदना यांचे िचýण व या जीवनपĦतीतून िनमाªण झालेले ÿij तसेच शहरी जीवनाचे पडसाद
या साöयांचा पट úामीण सािहÂय मांडते. munotes.in
Page 58
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
58 ३.२ वासुदेव मुलाटे यांचे सािहÂयलेखन डॉ. वासुदेव मुलाटे यांनी मराठी िवषयातून एम्.ए. बरोबरच डॉ³टरेट संपािदत केली. डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा िवīिपठा¸या मराठी िवभागातून ÿपाठक Ìहणून
Öवे¸छािनवृ°ी घेतली. काही काळ पुणे येथील पुणे िवīापीठा¸या मराठी िवभागातील
ÿपाठक Ìहणून अÅयापनाचे कायª. Öवामी रामानंद तीथª मराठवाडा िवīापीठा ¸या
अËयासøम सिमतीचे सदÖय . महाराÕů úामीण सािहÂय पåरषदेचे मु´य कायªवाह. पुणे
िवभागीय पिहले úामीण सािहÂय संमेलन पुणे, अÅय± १९९४ , कै. अÁणाभाऊ साठे १० वे
राºय सािहÂय संमेलन, जालना अÅय± २००२ .
वासुदेव मुलाटे यांचे सािहÂयलेखन दोन ÿकारचे आहे; सजªनशील व िचंतनशील. ÿामु´याने
सजªनशील लेखकाचा िपंड असला तरी समकालीन सािहÂयÓयवहारावर भाÕय करणेसाठी
Âयांनी िचंतनाÂमक लेखन केले आहे. गो.म.कुलकणê Ìहणतात Âयानुसार, “वासुदेव मुलाटे हे
úामीण सािहÂयाचे िनमाªते, सा±ेपी िचिकÂसक आिण úामीण चळवळीत सहभागी होणारे
कायªकत¥ Ìहणून ÿिसदध आहेत. úामीण सािहÂया¸या केवळ समथªनापे±ा िवच±णपणे या
सािहÂयाची पाहाणी , िचिकÂसकपणे, ममª व यात िनमाªण झालेÐया ýुटीवर बोट ठेवणे हे
Âयांचे उĥीĶ असते; यामुळे या संबंधी¸या Âयां¸या िवचारांत वाचकाला अंतमुªख करÁयाची
±मता िनमाªण होते.” (डॉ. वासुदेव मुलाटे, úामीण सािहÂय : Öवłप व िदशा, कैलाश
पिÊलकेशन, ÿथमावृ°ी १९९४ , पृķ ७)
úामीण जीवनातील शोिषत , वंिचतांचे जीवन Âयांनी आपÐया सािहÂयातून मांडले. या
सािहÂयाला पåरवतªनवादी िवचार ÿाĮ Óहावा यासाठी ते ÿयÂनशील राहीले आहेत.
जीवनवादी व पåरवतªनवादी िवचारांचा पाया भ³कम Óहावा Ìहणून सवª सािहÂय ÿकारातून
Âयांनी लेखन केले. कायªकÂया«¸या भूिमकेत सािहÂयमेळावे भरवणे, ÿबोधनिशबीर
आयोिजत करणे, सािहÂयपिýका काढणे असे उपøम सातÂया ने Âयांनी केले आहेत.
अÅयापक , अËयासक , संपादक, ÿकाशक Ìहणून एक िविशĶ भूिमका घेऊन Âयांनी लेखन
केलेले आहे. úामीण सािहÂयाचे Öवłप व वैिशĶ्ये मांडताना मुलाटे Ìहणतात , “úामीण
सािहÂयाला िवþोहाचे वावडे नाही परंतु हा िवþोह िवधायक हवा. नुसÂया िवþोहात मोडतोड
असते. úामीण सािहÂयाची चळवळ उÂøांतीवादी चळवळ आहे. ºया देशात, ºया
समाजात , ºया संÖकृतीत रहायचे आहे तो देश, तो समाज , Âया समाजाचा धमª, संÖकृती
समूळ नाकाłन जीवनातील ÿij सुटतातच असे नाही. Ìहणून िजथे रहायचे आहे, तो देश,
तो धमª, तो समाज , ती संÖकृती यां¸यात आवÔयक सुधारणा करणे महßवाचे असते. या
सुधारणांसाठी ÿितगामी शĉì िवŁĦ पुकारलेला लढा िवधायक िवþोहच असतो . असे मी
मानतो .” (डॉ. वासुदेव मुलाटे, úामीण सािहÂय : Öवłप व िदशा, कैलाश पिÊलकेशन,
ÿथमावृ°ी १९९४ , पृķ ४७) Âयां¸या सािहÂयकृती अËयासताना úामीण समाजातील
कोणÂयाही पातळीवर¸या शोषणाला , िपळवणुकìला Âयांचा िवरोध आहे हे ल±ात येते.
देशातील कोणÂयाही समÖयेचे उ°र शोधतांना आधी úामीण जनतेचा िवचार झाला पािहजे
असे Âयांना वाटते.
munotes.in
Page 59
कादंबरी : ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ - वासुदेव मुलाटे
59 वासुदेव मुलाटे यांची संिहÂयसंपदा:
अंधाररंग (कथासंúह), अबॉशªन आिण इतरकथा (कथासंúह), काळोखवेणा
(कथासंúह), झाड आिण समंध (कथासंúह), Óयथाफूल (कथासंúह);
िचंतना¸या ि±ितजावर (िचंतनशील मनाचे दशªन घडिवणारा लेखसंúह),
झाकोळलेÐया वाटा (लेखसंúह), मनातलं आभाळ (लिलत लेख);
िवषवृ±ा¸या मुÑया (कादंबरी);
हाटª øॅकर (िवनोदी एकांिकका);
मराठवाड्याची कथा, महदंबेचे ढवळे, गुलामिगरी (संपादन);
उलगुलान आिण तडजोड: एक आकलन (संशॊधनाÂमक), úामीण सािहÂय चळवळ
आिण आÌही (वैचाåरक), úामीण सािहÂय : Öवłप व िदशा (वैचाåरक), úामीण
सािहÂय : िचंतन आिण चचाª (वैचाåरक), झुंबर आिण ऋणानुबंध : रंगअंतरग
(संशोधनाÂमक), सहा दिलत आÂमकथने: एक िचंतन (संशोधनाÂमक),
úामीण कथा: Öवłप आिण िवकास (सािहÂय आिण समी±ा ), दिलतांची आÂमकथने:
संकÐपना व Öवłप (सािहÂय आिण समी±ा ), नवे सािहÂय नवे आकलन (समी±ा ),
िबंब ÿितिबंब (समी±ा ) : (या पुÖतकाला मसाप चा २०१८ सालचा रा. ®ी. जोग
पुरÖकार िमळाला आहे.) (६-४-२०१८ ), शेतकöयांचा असूड ( जोतीराव फुले यां¸या
याच नावा¸या मूळ पुÖतकाची समी±ा ), शोध जािणवांचा (वैचाåरक/समी±ा ), समी±ा
संवाद, सावªजिनक सÂयधमª (मूळ लेखक महाÂमा जोतीराव फुले; संपादन - डा◌ॅ.
वासुदेव मुलाटे), सािहÂयपालवीचे रंग आिण łप (समी±ा ), सािहÂय : Öवागत व
समी±ा (समी±ा );
वासुदेव मुलाटे यांना िमळालेले पुरÖकार:
मराठी úामीण कथा: Öवłप आिण िवकास ', ' िवषवृ±ा¸या मुÑया', 'मराठवाडयाची
कथा' या úंथांना महाराÕů राºय शासनाचे उÂकृĶ úंथिनिमªतीचे पुरÖकार.
दोन वेळा कै. िभ. ग. रोहमारे úामीण सािहÂय पुरÖकाराने सÆमािनत
ÖवातंÞय सैिनक मामासाहेब कलगड पुरÖकार
मसाप चा रा. ®ी. जोग पुरÖकार २०१८
१९९४ साली पुÁयात झालेÐया पिहÐया पुणे िवभागीय úामीण सािहÂय संमेलनाचे
अÅय±पद
जालना येथे २००२ साली झालेÐया १०Óया अÁणा भाऊ साठे राºय सािहÂय
संमेलनाचे अÅय±पद . munotes.in
Page 60
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
60 आिदवासी सािहÂय जागर आिण जतन अकादमी यां¸या वतीने २रे आिदवासी
उलगुलानवेध सािहÂय संमेलन, चंþपूरला १७ नोÓह¤बर, इ.स. २०१२ ला झाले. या
संमेलना¸या अÅय±पदी डॉ. वासुदेव मुलाटे होते.
मराठवाडा सािहÂय पåरषदे¸या माजलगाव शाखेतफ¥ पाचवे िशवार सािहÂय संमेलन
डॉ. वासुदेव मुलाटे यां¸या अÅय±तेखाली २४ फेāुवारी रोजी साधोळा येथे
३.३ ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ 'िवषवृ±ा¸या मुळया' या िशषªकातून एक उपरोिधक सूर जाणवतो . सहकार तÂवा¸या
नावाखाली मंýी सामाÆय शेतकöयाला कसे गंडवतात, कजाª¸या डोहात बुडवतात तरीही
अ²ानामुळे शेतकरी Âयत सहजगÂया ओढला जातो िवष हे पटकन अंगात िभनत आिण या
तर िवषवृ±ा¸या मुळया आहेत Ìहणजे Âया िकती खोलवर ŁतÐया असतील याची ÿचीती
आपÐयाला िशषªकातून येते.
मुखपृķही अनेक अंगांनी सूचक आहे. िवषवृ±ाची मुळे काळया रंगात कृÕणकृÂयाचे īोतक
आहे. तसेच या मुळया जिमनीत Ìहणजेच समाजपुŁषा¸या मनात अगदी खोलवर तळापय«त
पोहोचलेÐया िदसतात Ìहणून तर मनातून जी कधीच जात नाही ितलाच 'जात' Ìहणतात .
या नानासाहेब बोöयां¸या िवधानाची आठवण येते. ही िवषवृ±ाची मुळे असÐयामुळेच मु´य
वृ± हा िनÕपणªच नÓहे तर वाढ खुंटलेला िचिýत केलेला आहे. Âयामुळे मुखपृķातील
रंगसंगतीसुÅदा असेच मनाला उदासीनता आणणारे भाव अिभÓयĉ करतात . या
िवषवृ±ा¸या मुळयांची इतकì वारेमाप वाढ होत गेलेली दाखवली आहे कì, Âयामुळे ÂयामÅये
सापडलेली सामाÆय माणसेही आकंठ बुडालेली िदसतात . इतके हे मुखपृķ कादंबरी¸या
िशषªकाला पुरेपुर Æयाय देणारे वाटते आिण Ìहणूनच ते मनाला जाÖत भावते.
३.३.१ ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचे समकालीन वाÖतव:
úामीण संÖकृतीतून आलेले लेखकाचे लहानपण अÂयंत ÿितकूल पåरिÖथतीत गेले.
िश±णाची िजĥ असÐयाने वगाªबाहेर राहóन िश±णाची िजĥ पूणª केली. अÂयंत हालाखी¸या
पåरिÖथतीत िश±ण पूणª केले व िश±ण±ेýात नोकरी केली. चळवळीत काम करÁयासाठी व
आपले Öवतंý िवचार मांडता यावेत Ìहणून ÿकाशन Óयवसाय सुł कłन सािहÂया¸या
चळवळीत व लेखनात सøìय झाले. Âयावेळचे राजकìय , सामािजक व सांÖकृितक
वातावरण नवे होते. राजकìय ŀĶया ÖवातंÞय िमळाले असले तरी ते सारे ÖवातंÞय पुÖतकì
होते. ÿÂय±ात माý िविवध पातळीवर समाज नागवला जात होता. úामीण भागाचा िवचार
केला तर शेतीवर अवलंबून असणार समाज दयनीय जीवन जगत होता. शेतकरी सावकार ,
सहकारी सोसायट्या पतसंÖथा, कारखाने, कृषी उÂपÆन बाजार सिमÂया आशा अनेक
Öतरावर शोषणाला बळी पडत होता. हे सारे वाÖतव मुलाटे अनुभवत असÐयाने Âयां¸या
लेखनातून Âयांनी या सवª ÿijांना वाचा फोडली . úामीण सािहÂया¸या चळवळीबाबत ते
िलहीतात , “úामीण सािहÂयाची चळवळ ही एक सािहÂयिवषयक चळवळ आहे. ती जेवढी
सािहÂयिवषयक चळवळ आहे तेवढीच सामािजक आिण सांÖकृितक चळवळही आहे.
िवÖथािपत úामीण माणसां¸या भाव-भावना , Âयांची Óयथा-वेदना आिण समÖया यांना मुखर
करणाöया Âयावर उपाय शोधणाöया सािहिÂयकांची ही चळवळ आहे.” (डॉ. वासुदेव मुलाटे, munotes.in
Page 61
कादंबरी : ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ - वासुदेव मुलाटे
61 úामीण सािहÂय : Öवłप व िदशा, कैलाश पिÊलकेशन, ÿथमावृ°ी १९९४ , पृķ ३७)
एखाīा लेखका¸या लेखनातील अनुभविवĵ हे Âया¸या समकाळासह भूतकाळातीलही असू
शकते. िशवाय तो ºया काळात िलहीत असतो , Âया काळातील समाज , सािहÂय Óयवहार
Âया¸या जडणघडणीला कारणीभूत ठरत असतो . वासुदेव मुलाटे Âयाला अपवाद नाहीत .
कथा, किवता , दीघªकथा, कादंबरी, एकांिकका, लिलतगī आिण समी±ा अशा सािहÂय
ÿकारांतून Âयांनी लेखन केले आहे. काही िनवडक Öवłपाचे úंथही Âयांनी संपािदत केले
आहेत. Âयां¸या समकाळातील वेगÑया जािणवा Óयĉ करणारा एक गंभीर ÿकृतीचा लेखक
Ìहणून Âयां¸या सािहÂयाचा िवचार करावा लागतो .
ÖवातंÞयो°र काळात महाराÕůाचे समाजवाÖतव कसे होते, कोणÂया सामािजक चळवळी
गितमान झाÐया होÂया , सािहÂय चळवळéचे Öवłप काय होते, Âयातही नागर आिण úामीण
अशा दोÆहीही समाजाची िÖथती कशी होती आिण या वाÖतवाला एक संवेदनशील,
पåरवतªनशील मनाचा लेखक Ìहणून वासुदेव मुलाटे सािहÂयातून ÿितिøया देत होते. úामीण
भागात जातीÓयवÖथाही ÿभावी होती. दिलत , úामीण , कĶकरी समाज होरपळून िनघत
होता. नैसिगªक व मानविनिमªत आप°éना सामोरे जाÁयाचे बळ उरले नÓहते आशा
समाजा¸या वेदनांना वाचा फोडÁयाचे काम मुलाटे यांनी आपÐया सािहÂयातून केले.
सािहÂयातून Óयĉ होतांना ितथेही वगêय भेद Âयांना जाणवत होता. रंजनवादी सािहÂयात
वाÖतव जीवनाचे िचýण कुठेही िदसत नÓहते. Âयातून úामीण जीवन व Âयांचे ÿij, अनुभव
जािणवा , समÖया याचे कोणतेही िचýण येत नÓहते. ते िचýण दाखवणारे सािहÂय िनमाªण
करÁयासाठी चळवळ उभी रहावी लागली . “úामीण सािहÂय हे वेशी¸या आतील आिण
वेशी¸या बाहेरील माणसां¸या, गावातील व गावबाहेरील आसा सवª माणसां¸या जाणीवा
Óयĉ करणारे सािहÂय आहे. अनागर भागातील खेड्यातील दिलतां¸या जािणवा ÿकट होत
असतील तरी ते सािहÂय úामीण सािहÂयच होय.” (डॉ. वासुदेव मुलाटे, úामीण सािहÂय :
Öवłप व िदशा, कैलाश पिÊलकेशन, ÿथमावृ°ी १९९४ , पृķ ३०) फुले-आंबेडकरी ÿेरणा
सांगाÓया लागÐया . मुलाटे यांनी आपÐया लेखना¸या ÿेरणा, िवषय, जािणवा याबĥल अनेक
िठकाणी िवÖतृत चचाª केली आहे.
३.३.२ वासुदेव मुलाटे यां¸या कादंबरीलेखना¸या ÿेरणा:
वासुदेव मुलाटे यां¸या कादंबरी लेखना¸या ÿेरणांचा िवचार करताना िनर±ण नŌदिवतांना
सामािजक वाÖतव मांडÁयाचा Âयांचा उĥेश समोर येतो. सािहÂय हे समाजाचा आरसा
असतो ; Âयातून समाजाचे ÿij मांडले जावेत हेच अपेि±त असते. कादंबरी सारखा Óयापक
अवकाश असलेला सािहÂयÿकार मुलाटे वळले Âयामागची ही ÿमुख ÿेरणा आहे. ÿÂय±
जीवनात आलेले अनुभव कादंबरीसार´या सािहÂयÿकारातून मांडणे Âयांना योµय वाटले.
समकालीन वाÖतव हे दुÕकाळ, गरीबी, भांडवलशाही, राजकारण यांनी माणसांना भरडऊन
टाकणारे होते. Âयातून येणारे दाहक अनुभव मांडÁयासाठी Âयांनी कादंबरी हा सािहÂयÿकार
िनवडला .
‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीत ते आपÐया लेखना¸या ÿेरणांबाबत सांगतांना Ìहणतात ,
“ÿÂयेक लिलत सािहÂयकृती ही Óयापक अथाªने लेखका¸या आÂमकथनाचाच एक भाग
असतो . कारण लेखक एक Óयĉì Ìहणून जीवन जगत असताना िविवध ÿकारचे munotes.in
Page 62
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
62 जीवनानुभव घेत असतो , ते घेत असताना भोवतीचं जग, संवेदनशील मनाने Æयाहाळीत
असतो आयणी असं भोवतीचं जग, समकालीन ÿसंग आिण वाताव रण Âया¸या अंतगाªËयात
कुठंतरी तो साठवीत असतो . हे साठवलेलं िवĵ लेखन करताना कुठं तरी नेणीवेतून
आपसूकपणे ÿकट होतं. मी जेÓहा मा»या ‘िवषवृ±ा¸या मुळया’ या बहòचिचªत आिण
बहòपुरÖकाåरत कादंबरीचा िवचार कł लागतो ; तेÓहा असंच काही घडलं असावं असं मला
वाटतं. समú सहकार ±ेýाचं दशªन घडिवणारी आजही ती एकमेव कादंबरी आहे.
साधारणत : १९८३ -८४ ¸या सुमारास ितचे लेखन करीत होतो, तेÓहाही सहकार ±ेýावर
आपÐयाला अशी एक कादंबरी िलहायची आहे, या भावनेने िकंवा उĥेशाने मी िलहीत
नÓहतो िकंवा ितची सुłवातीला असा काही हेतू मनात ठेवून केलेली नÓहती . अमुक एक
ÿकारची कादंबरी अनुक पĦतीची रचना कłन िलहायची , ितचा ÿारंभ असा असेल, मÅय
असा असेल आिण शेवट ही ठरवून असा करायचं असा काही आराखडा मा»यासमोर
नÓहता . जे बिघतलं, जे अनुभवलं ते सामािजक जीवना¸या पåरवतªनाशी िनगडीत आहे
आिण याŀĶीने एक समकालीन वाÖतव आपण आपÐयासह कुठेतरी मांडत जाऊयात , या
िवचारातून कादंबरीलेखनाचा ÿारंभ केला.” (डॉ. वासुदेव मुलाटे, úामीण सािहÂय :िचंतन
आिण चचाª; Öवłप ÿकाशन , औरंगाबाद, ÿ.आ., िडस¤बर, २००२ , पृ. २५५) याÿकारे
Âयांनी आपÐया कादंबरीलेखना मागील ÿेरणा ÖपĶ केÐया आहेत. úामीण कादंबरी अनेक
लेखकांनी महßवाचे िवषय मांडले. पण समकालीन सािहÂयात सहकार ±ेýावर िनमाªण
झालेली एकमेव कादंबरी Ìहणून ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचा उÐलेख करावा
लागतो .
‘सािहÂयाचा अवकाश ’ या úंथात डॉ. नागनाथ को°ापÐले यांनी या कादंबरीबाबत Ìहटले
आहे, “úामीण भागात आज जे पåरवतªन झालेले आहे ते सहकार चळवळीमुळे, यात काही
शंका नाही. ही सहकार चळवळ úामीणां¸या जीवनात कसे दु:ख िनमाªण करते, यांचा वेध
वासुदेव मुलाटे यांनी आपÐया ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीमधून घेतला आहे. सहकार
चळवळीचे अंतरंग ÿकट करणारी ही एकमेव कादंबरी आहे.” (डॉ. नागनाथ को°ापÐले;
सािहÂयाचा अवकाश , ÿितमा ÿकाशन , ÿ. आ., २००३ , पृ. २१६) सभोवताली जे जे
अनुभवलं ते मांडÁयाचा पयªटन या कादंबरीने केलेला िदसतो . सहकार ±ेýातून िनमाªण
झालेले अनेक ÿij लेखकाने मांडले. सामाÆय माणसाची , शेतकöयांची होणारी गळचेपी
Âयांना Óयĉ करायची होती. ‘सहकार ’ चळवळ ही सामÆयांचा उĦार Óहावा या हेतूने सुł
झाली असली तरी Âयातील अÓयवÖथेमुळे सामाÆय जनांचे शोषण झाले. राजकारणी
हÖत±ेपामुळे ते ĂĶाचाराचे क¤þ बनले. संवेदनशील लेखक नेहमी समाजातील ÿij
नेमकेपणाने टीपÁयाचा ÿयÂन करीत असतो . हे ÿij मांडÁयासाठी तो एक िविशĶ
सािहÂयÿकार िनवडतो मुलांटे यांनी कादंबरीसारखा मोठा पट आसलेला सािहÂयÿकार
िनवडला . सामािजक बांिधलकì मानणा öया या लेखकाला सहकार खेतरातील वाÖतव
समाजासमोर परखडपणे मांडायचे आहे. व या ±ेýात होणारी िपळवणूक, ĂĶाचार याला
आळा घालून बदल घडवायचा आहे. úामीण जीवनातून आलेला तłण Öवत: मागª काढत
आशावादी राहतो . हा सकाराÂमक िवचार Âयांनी या कादंबरीतून पेरला आहे.
munotes.in
Page 63
कादंबरी : ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ - वासुदेव मुलाटे
63 ३.३.३ ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचे कथानक:
िवĵनाथ तरटे हा तŁण úामीण भागातील िश±काची नोकरी सोडून शहरात िजÐहा
सहकारी बँक मÅये नोकरीसाठी येतो तो शहरी जीवनाबाबत ÖवÈन उराशी घेऊनच!
डबघाईला आलेली बँक, Âयातील आपमतलबी संचालकांचा गोतावळा , ÿशासनात भाग
घेऊ नये या आटीवर नेमलेला कमªचारी वगª यात सामील होÁयासाठी आलेÐया िवĵनाथची
परतूर¸या शाखेत बँक इÆÖपे³टर असणाöया भोसÐयांची ओळख होते. Âयां¸याकडून
िवĵनाथला बँक बĥल बरीच मािहती िमळते. तेथील राजकारण आिण संचालक मंडळाचे
िहतसंबंध याची Âयाला पूणª कÐपना येते. शै±िणक ±ेý अिधक चांगलं असे मत Óयĉ करत
भोसले नायका¸या मनात आधीच मनात शंका िनमाªण कłन जातो. परंतु, “ÿामािणकपणे
झटून काम करायचं नăतेने, सेवाभावाने वागायचं. सवा«शी िमळून-िमसळून, अिधकाöयांची
मजê सांभाळून राहóन काम करायचं.. िशकून घेÁयाची, समजून घेÁयाची आपली वृ°ी आहे,
हे तरी इथÐया लोकां¸या ल±ात आलं पािहजे. एकदा कामाचं Öवłप ल±ात आलं कì मग
कामचूकारपणा करायचा नाही.” असे तो मनाशी ठरवतो . काही िदवस काम केÐयानंतर
चेअरमन साहेबां¸या गावी सेलू शाखेत होणारी बदली , ितथे जोगळेकरां¸या बिहणीशी
होणारी मैýी व जाितभेदामुळे या मैýीला होणार िवरोध आिण Âयातून कळमनुरीला होणारी
बदली असा घटनाøम समाजातील जातीÓयवÖथेची पाळेमुळे कशी खोलवर łजली आहेत
यांचा ÿÂयय देतो. सहकार ±ेýातील ĂĶाचाराची इथे नायकाला मािहती होत जाते. सहकार
±ेý िजथे जनसामाÆयांसाठी काम Óहायला पािहजे ितथेच गोरगåरबांची होणारी िपळवणूक,
बँकेतील देशपांडे, दंडे आिण बँकेसमोरील Óयापारी िलंगÈपा यां¸यातील Óयवहारातून
गåरबांची चाललेली िपळवणूक Âया¸या ल±ात येते. बँकेतील चपराशी िवरÈपा हा या
जनतेचा ÿितिनधी Ìहणून समोर येतो तोच सवª वाÖतव नायकाला सांगतो. “úामीण
माणसांची होणारी िपळवणूक, सहकार ±ेýात माजलेला ĂĶाचार आिण सावकार आिण
कमªचाöयांचे लगेबांधे, कजाª¸या खाईत डूबणारा सामाÆय या सवा«चे िचýण मुलाटे
वाÖतवदशê व ÿभावीपणे कादंबरीत मांडतात.” (डा◌ॅ. संजय िशंदे; वासुदेव मुलाटे:
सािहÂय आिण समी±ा ) बँक इÆÖपे³टरचा चाजª घेतÐयावर या सावकारी पाशािवŁĦ तो
कायīाचा बडगा दाखवतो . समाज र±णासाठी िनमाªण झालेले पोिलस खाÂयातील काही
Óयĉìचे बेपवाª वागणे Âयाला खटकते. úामीण माणसांची होणारी िपळवणूक व Âयांचे वाÖतव
िचý मुलाटे या कादंबरीतून रेखाटतात. “िवĵनाथ तरटे ही Óयिĉरेखा िचिýत करताना
लेखकाला आÂमभान जागृत असणारा , माणुसकì जपणारा , गåरबां¸या िहताचा िनणªय
घेणार, ĂĶाचारा¸या िवरोधी असणार सदबुĦीने िवचार करणारा , úामीण भागांची संपूणª
पाĵªभूमी असलेला िजĥी, मेहनती व Öवत:¸या कतृªÂवावर िवĵास ठेवणारा, आहे Âया
गोĶीत समाधान न मानणारा आिण नवीन गोĶी िशकÁयाची ईषाª बाळगणारा अËयासू असा
एक तłण जो यशÖवी भारताचे ÖवÈन साकाł पाहणारा आहे िचिýत करावयाचा आहे.”
(डॉ. संजय िशंदे; वासुदेव मुलाटे : सािहÂय आिण समी±ा )
कळमनूर मधून जालÆया¸या भू-िवकास बँकेत नोकरी , व नवीन संसार सांभाळत तो पुढील
वाटचाल करीत राहतो . एकंदर सवªý सहकार ±ेýातील ĂĶाचार ल±ात आÐयावर
“िवषवृ±ा¸या मुÑया’ तोडता येणार नाहीत , तरीही मी Âयां¸यावर घाव घालीन , जमलंच तर
हे जंगलच मी पेटवून टाकìन .” असे तो Ìहणतो . काही वष¥ उलटÐयावर हा संवेदनशील munotes.in
Page 64
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
64 Öवभावाचा माणूस सहकार खाते सोडÁयाचा िनणªय घेतो. सहकार ±ेýातील एक संपूणª
पटच ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरी¸या łपाने लेखक आपÐयासमोर मांडतो.
३.३.४ ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचा आशय:
महाराÕůात राहणाöया सवªसामाÆय जनतेचे जीवन सुकर Óहावे; Âयां¸या जीवनात आिथªक
सुधारणा Óहावी यासाठी पयªटन केले गेले. कृषीÿधान अथªÓयवÖथा असÐयामुळे
सहकारातून शेती सुधारणा करणे व शेतकरी समृĦ Óहावा Ìहणून पयªटन करणे हे मु´य
उĥीĶ होते. राजकìय ÓयवÖथा याचे ÓयवÖथापन करीत असÐयामुळे राजकारणी , शासकìय
व ÿशासकìय कमªचारी ही यंýणा कायªरत होती. लाभधारक शेतकरी नेहमी खाल¸या
Öतरावर राहीला . राजकìय िवक¤þीकरण झालेले िदसून येते. यात सहकारी बँक, सोसायटी ,
पतसंÖथा, úामपंचायती, यांचे पैशाचे राजकारण सुł झाले व Âयात सामाÆय शेतकरी
िपचला जाऊ लागला होता. Âयातच सावकारी ÓयवÖथाही आपली पोळी भाजून घेत होती.
शेतकरी व छोटे Óयापारी सावकारां¸या पासहात अडकायला लागले. या सवª ĂĶाचारामुळे
एक आदशª यंýणा कमकुवत झाली.
हा सहकार संÖथा चळवळी¸या पराभवाचा इितहास वासुदेव मुलाटे यांनी िवषवृ±ा¸या
मुÑया’ या कादंबरीतून मयàडला आहे. िवĵनाथची कथा ही सवª सामाÆय शेतकरी अथवा
úामीण संÖकृतीतून आलेÐया ÿÂयेक Óयĉìची कथा आहे. िवĵनाथने अÂयंत जवळून
सवªसामÆयांचे नाडलेपण बघीतले आहे. हेच सारे वाÖतव जनतेसमोर आणÁया¸या उĥेशाने
ही कादंबरी िलहीली आहे. हाच कादंबरीचा आशय आहे. िवĵनाथ सहकार ±ेýात नोकरी
करत असतो . वेगवेगÑया गांवांमधून बदली होत असतांना तो शेतकरी मजूरांचे दु:ख पाहत
असतो . व Âयां¸या कथा सवा«समोर याÓयात असे Âयाला सतत वाटत असते. सहकार ±ेýात
काम करीत असतांना अिधकारी , कमªचारी, गावातील स°ाकरणी यां¸या ĂĶाचाराचे
वेगवेगळे Öवłप Âयाला िदसून येत असते. ही ĂĶाचाराची साखळी तोडÁयाचा तो ÿयÂन
करतो . ‘सहकार ’ नावाखाली सवªसामाÆयांना गुलामिगरीकडे नेऊ पाहणाöया गुÆहेगारी
संÖकृतीचे िचýण लेखकाने या कादंबरीतून केलेले आहे. ÿबोधन आिण रंजनाचे कायª
करणाöया कादंबरी सािहÂयÿकारला पारंपाåरकते¸या पलीकडे नेऊन समाजाचे व जगÁयाचे
वाÖतव दाखवÁयाचे कायª करÁयासाठी लेखकाने पयªटन केले. आहे. या अितसंवेदनशील
जगाचे वाÖतव दाखवणे हाच या कादंबरीचा आशय व ÿमुख उĥेश आहे.
या कादंबरीचा िवषय हा एकपेडी नाही Âयाला िविवध Öतर आहेत. सहकार खाÂयातील
ĂĶाचार , शेतकरी सवªसामाÆय जनतेचे शोषणाला कारणीभूत असलेली ÓयवÖथा , आिण
नायका¸या आयुÕयाची होणारी फरफट या तीन Öतरावर कादंबरीचा आशय Óयĉ होतो.
ĂĶाचाराने केवळ माणूस नांगवला जात नाही तर या ÓयवÖथेची Âयाला सवय लागते. सवª
Öतरावर मग ते अिधकारी , कमªचारी असो व सावकार , जमीनदार , अथवा कĶकरी शेतकरी
सगळेच यात गुंतत जातात . हा आशय अितशय ÖपĶपणे लेखकाने या कादंबरीतून मांडला
आहे.
munotes.in
Page 65
कादंबरी : ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ - वासुदेव मुलाटे
65 ३.३.५ ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचा नायक - िवĵनाथ तरटे:
úामीण सािहßयातील सुŁवाती¸या कादंबरीत नायक सोशीक वृ°ीचे िदसतात परंतु
१९६० नंतर¸या सािहÂयातून ÓयवÖथेला नकार देणारे, ÓयवÖथा नाकारणारे, असे नायक
पुढे येतात. ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ मधील िवĵनाथही ÓयवÖथा नाकरणारा आहे; परंतु
ÓयवÖथा बदलÁयाचा मागª Âयाला आजूनही सापडत नाही. िनराशेचे सूर Âया¸या
बोलÁयातून जाणवत राहतात . महाÂमा फुले व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या िवचारां¸या
ÿेरणेतून िनमाªण झालेले सािहÂय असÐयाने ÿितगामी ÓयवÖथेिवŁĦ व बंडखोरीकडे
जाणारे úामीण सािहÂयातील नायकचे िवĵनाथ हे ÿाितिनिधक łप आहे.
या कादंबरीचा नायक संवेदनशील आहे. ÿामािणक आहे. आपÐया ÖवÈनांची पूतªता
करÁयासाठी लागणारे सवª कĶ करÁयाची Âयांची तयारी आहे. अÂय±त िवपरीत
पåरिÖथतीतही मयाªदा सांभाळणारा, कतृªÂवाने पुढे जाणारा , कोणÂयाही ÿितगामी परंपरेत न
आडकणारा असा िव²ानवादी िवचारांचा आहे. कुटुंबवÂसल असÐयाने घरातील सवª
माणसांना जोडून ठेवÁयाचा ÿयÂन करतो . पण असे करताना आई, भाऊ, पÂनी, िमý
यां¸यात गुंतत नाही. विडलांचा करारी बाण हा Âया¸या जगÁयाचा आदशª आहे.
समाजात वावरताना िवĵनाथ कसं आहे हे लोखंडे या पाýा¸या संवादातून उलगडत जाते.
Âयाने आयुÕयाची काही Åयेये ठरिवली आहेत. Âयासाठी तो पयªटन करीत राहतो . माणसांचे
Öवाथêपणा Âयाला आवडत नाही. बराचसा एकटा राहणारा िवĵनाथ कोणावर राग माý
काढतांना िदसत नाही. आपली Åयेय िमळिवÁयासाठी अपार कĶ घेताना िदसतो .
आयुÕयाची घडी बसवÁयासाठी तो सतत ÿयÂन करत असतो . ÿामािणक माणसाला
Âया¸या कĶाचे फळ िमळावे असे Âयाला वाटते. राजकìय , शासकìय ÓयवÖथा यां¸याशी तो
लढू शकत नाही. समाजातील िवदारक वाÖतव िवĵनाथ¸या łपाने लेखक कादंबरीतून
मांडतात.
३.३.६ ‘िवषवृ±ा¸या मुळया’ या कादंबरीची भाषा व शैली:
‘िवषवृ±ा¸या मुळया’ ही úामीण कादंबरी असÐयामुळे संवादातून úामीण भाषा येते. परभणी ,
जालना , बोड येथील खास मराठवाडी बोली येथे वापरलेली आहे. आशयाला पूरक अशीच
भाषा वासुदेव मुलाटे यांनी कादंबरीत वापरलेली आहे. úामीण संÖकृती व शहरी वातावरण
या दोÆही चे िचýण करताना कादंबरीची भाषा वेगवेगळी जाणवली तरी एकłप होताना
िदसते.
“देशसेवा, नेतृÂव, पुढारीपण , गåरबांचं कÐयाण या नावाखाली काय चाललंय हे? उĥामपणे
दमदाटी करणारे ललासाहेब, बँकेतला लाचार होऊन वागणार Öटाफ यां¸यािवषयीच इथं?
आपण असे कसे आडकतो आहोत पुÆहा पुÆहा या चøÓयूहात. भू-िवकास बँक, सहकारी
बँक, सहकार खाते, सहकार , सहकार ! यातून बाहेर पडलं पािहजे. नकोच हे ±ेý.
आपÐयाला नाही मानवणारी ही नोकरी . संधी िमळाली कì सुटायचं इथून.” यातून नायकांची
तगमग Óयĉ होते. शहरी भागात सहकार ±ेýात नायक नोकरी करत असÐयामुळेच शहरी
भाषेचा वापरही इथे िदसतो . कादंबरी¸या भाषेतून कादंबरीचा िवषय व पाýांची जगÁयाची
पĦती Óयĉ होते, भाषा कुठेही आलंकाåरक अथवा काÓयाÂम आिण भाविनक होत नाही; munotes.in
Page 66
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
66 ती सहज आिण सरळ असे ितचे ÖवŁप आहे. यामुळे वाचका¸या मनांची पकड घेते.
िननेदन तृतीय पुŁषी आहे. उपरोधाची Âयाला धार आहे. भाषाशैली नागरी असली तरी
काही िठकाणी ती úामीण ढंगानं गेलेली जाणवते. ती अलंकाåरक असÐयाने ती मनाला
अिधक भावते. जसे- “बरं मी िनघू का दादा?”, िवĵनाथ घडयाळाकडे बघत Ìहणाला “वा!
साहेब वा! कमाल केलीत तुमी बी अवो आमी बोलावून घेतलं तुमाला ते कहयासाठी ?”,
“कशासाठी ?” “अहो जेवणासाठी”. एरंडे “Ìहंजी बगा आपला जीव Ļ¤¸यापाशी आन् यांचा
जीव...” “बायकोपाशी ”. एरंडेनं Âयांच वा³य पूणª केलं. या भाषाशैलीतून Âयां¸या मनावरील
पारंपाåरक िवचारसरणीचा पगडा िदसून येतो.
कथानकािशवाय इतर भाÕय येत नाही. पाÐहाळीकपणाला वावच िमळत नाही. कोणÂयाही
पýाला योµय वाटेल अशीच भाषा वापरली असÐयामुळे सहज सोपी होते. हे या कादंबरी¸या
यशÖवी होÁयामागचे एक महßवाचे कारण आहे.
आपली ÿगती तपासा ÿij- ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीतील घटना ÿसंग तुम¸या शÊदात ÖपĶ करा.
----------------------------------------------------------- --------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------- --------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
३.४ समारोप वासुदेव मुलाटे यांची ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ ही कादंबरी मराठी úामीण कादंबरी¸या ÿवासात
मैलाचा दगड ठरते. úामीण सािहÂय हे फुले-आंबेडकरी िवचारधारेवर अवलंिबलेले आहे.
महाÂमा फुले व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा िव²ानवादी ŀिĶकोन ÿितगामी
समाजÓयवÖथेला नकार देत, सवª भेदाभेदांपिलकडे जाणारा आहे. úामीण समाजाचे ÿij जे
बाजूला सारले गेले. Âया ÿijांना úामीण सािहÂयाने वाचा फोडÁयाचे काम केले आहे.
वासुदेव मुलाटे हे केवळ सािहिÂयक Ìहणूनच ÿिसĦ नाहीत तर úामीण चळवळ उभारÁयाचे
मोठे कायªही Âयांनी केले आहे. Âयां¸या सािहÂयातून úामीण समाजातील Óयथा वेदनांना
वाचा फोडली. ÿितगामी ÓयवÖथेला नकार , िवरोध आिण िवþोह या िýसूýीचा वापर मुलाटे
यां¸या कादंबरीतून ÿकषाªने िदसून येतो. कादंबरी चे सवª घटक कथानक , पाý, वातावरण ,
संवाद, िनवेदनशैली यांचा आपण िवचार केला. सरळ सोपी भाषा वाचकां¸या मनाची पकड
घेते. सहकार ±ेýातील ÿijांवर बेतलेली ही पिहली कादंबरी आहे.
३.५ नमुना ÿij १. वासुदेव मुलाटे यां¸या ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या úामीण कादंबरीचे Öवłप ÖपĶ करा.
२. ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचे कथानक ÖपĶ करा. munotes.in
Page 67
कादंबरी : ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ - वासुदेव मुलाटे
67 ३. ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचा आशयबंध तपासा .
४. भाषा व शैली ¸या अनुषंगाने ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीची चचाª करा.
५. ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीतील संवेदनशील नायक िवĵनाथ . (टीप िलहा.)
६. ‘िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचे समकालीन वाÖतव . (टीप िलहा.)
७. फुले-आंबेडकरी सािहÂय Ìहणून िवषवृ±ा¸या मुÑया’ या कादंबरीचे महßव ÖपĶ करा.
३.६ संदभª वासुदेव मुलाटे ; िवषवृ±ा¸या मुÑया; Öवłप ÿकाशन , औरंगाबाद
िचंतामणी सुधाकर कांबळे; वासुदेव मुलाटे यांची कथा : łप व Öवłप
डॉ. संजय िशंदे; वासुदेव मुलाटे : सािहÂय आिण समी±ा
सं. डॉ. रामिकशन दिहफळे; पåरवतªनवादी सािहÂय : संकÐपना व Öवłप - वासुदेव
मुलाटे गौरव úंथ, Öवłप ÿकाशन , संभाजी नगर
अजुªन Óहटकर ; वासुदेव मुलाटे Óयĉì आिण वाड्µमय
सं. डॉ. शंकर िवभूते, ÿा. ®ावण िगरी; शÊदांची नाव घेऊन िनघालेला माणूस
डॉ. नागनाथ को°ापÐले; सािहÂयाचा अवकाश , ÿितमा ÿकाशन
वासुदेव मुलाटे, úामीण सािहÂय ÖवŁप आिण िदशा
वासुदेव मुलाटे, úामीण सािहÂय चचाª आिण िचंतन
*****
munotes.in
Page 68
68 ४
दीघª किवता : आरपार लयीत ÿाणांितक - ÿ²ा दया पवार
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय
४.२.१ फुले-आंबेडकरी सािहÂयाची संकÐपना व वैिशĶ्ये
४.३ ÿ²ा दया पवार यांची लेखनवैिशĶ्ये
४.४ ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ मधून Óयĉ झालेले िवठाबाईचे चåरý
४.५ ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ मधील आिवÕकरण / अिभÓयĉì पĦती
४.६ ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ मधील वणª, जात, वगª वाÖतव
४.७ ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ मधील िलंग भेदाचे वाÖतव
४.८ ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ या दीघª किवतेतील फुले-आंबेडकरवाद
४.९ समारोप
४.१० नमुना ÿij
४.११ संदभª
४.० उिĥĶे फुले-आंबेडकरी सािहÂयाचे ÖवŁप समजावून घेणे.
कवियýी ÿ²ा दया पवार यां¸या किवतेचे Öवłप समजून घेणे.
‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ या दीघª किवतेचे Öवłप अËयासणे.
िवठाबाई भाऊ मांग नारायणगावकर यांचे चåरý दीघª किवतेतून समजावून घेणे.
ÿ²ा दया पवार यां¸या लेखनाची वैिशĶ्ये अËयासणे.
४.१ ÿÖतावना ‘फुले-आंबेडकरी सािहÂय ’ चे ÖवŁप घटक १ व २ मधून आपण अËयासले आहेच. या
सािहÂयÿवाहाचे ÖवŁप समजावून घेऊन किवता या सािहÂयÿकार तील ‘आरपार लयीत
ÿाणांितक’ या ÿ²ा दया पवार यांनी िलिहलेÐया दीघªकिवतेतील फुले-आंबेडकरी िवचारांचा
वेध घेऊ या. िवठाबाई भाऊ मांग नारायणगावकर या कलावंितणी¸या आयुÕया¸या व ित¸या
जगÁयाचा पट मांडतांना ितचं दु:ख व वेदना, ितचा िवþोह या साöयांचा अËयास करावयाचा
आहे. Âयापूवê फुले-आंबेडकरी सािहÂयाचे ÖवŁप जाणून घेऊ या. munotes.in
Page 69
दीघª किवता : आरपार लयीत ÿाणांितक - ÿ²ा दया पवार
69 ४.२ फुले-आंबेडकरवादी सािहÂय १९९० नंतर वणª, जात, वगª, िलंगभाव अिधिķत शोषकÓयवÖथा अंतासाठीचे तÂव²ान
Ìहणून फुले आंबेडकर िवचारÿवाहाचा उदय झाला. बुĦा¸या ÿबोधन पणªपरेशी कृतीशील
चळवळीची िवचारधारा जोडÁयाचे कयª फुले-आंबेडकरांनी केले. भारतीय समाज , सािहÂय
आिण संÖकृती संदभाªत जागितकìकरणाने िनमाªण झालेÐया वाÖतवात फुले-आंबेडकरी
िवचारÿणालीचे महßव ल±ात ¶यावे लागेल. वेदना, िवþोह , नकार , नविनिमªतीची जाणीव
घेऊन येणारे हे सािहÂय मानवाची दु:खमुĉì चे Åयेय घेऊन िलहीले गेले. ‘फुले-आंबेडकरी
सािहÂय ’ चे ÿयोजन शोिषत घटकांचा आवाज समाजासमोर Óयĉ करणे हे या सािहÂयाचे
ÿयोजन आहे. मानवतेला ÿाधाÆय देणारे हे सािहÂय आहे. ÖवातंÞय, समता , Æयाय,
िवĵबंधुता या मानवी मूÐयांची पुनरªचना कł पाहणारे हे सािहÂय आहे. पåरवतªनाचे नवे
भान आलेÐया समाजाचे ÿितिबंब दाखवणारे नवे ÿवाह सािहÂयात िदसू लागले. ‘ºया
सािहÂयामागील ÿेरणा फुले-आंबेडकरांची आहे. ते सािहÂय फुले-आंबेडकरी सािहÂय होय.’
या िवचारातून सािहÂयिनिमªती होऊ लागली.
४.२.१ फुले-आंबेडकरी सािहÂयाची संकÐपना व वैिशĶ्ये:
‘फुले-आंबेडकरी सािहÂय ’ हा फुले-आंबेडकरी चळवळीतून आलेला िवचार आहे. सवª
भेदाभेदांिवŁĦ उभारलेÐया लढयातून िनमाªण झालेले हे सािहÂय आहे. वणª, जात, िलंग
भेदा¸या िवरोधात ठामपणे उभे राहणारी ही िवचारधारा आहे. शूþाितशूþ Ìहणून िहणवÐया
गेलेÐया समाजातील सवª घटकां¸या पुनŁÂथायचे काम या चळवळीने केले. दिलत हा शÊद
जातदशªक असÐयाने तो नाकारला व जातीअंताचा लढा देत ÿेरणा िदली. हे फुले-
आंबेडकरी सािहÂय Ìहणजेच मानवतावादी सािहÂयाचा जाहीरनामा आहे असा िवचार
मांडला गेला. मानवी ह³क, मानवी ÖवातंÞय आिण सामािजक Æयाय ही जोितरव फुले यांची
िýसुýी िवचारÿणाली होती. या िवचारांची ÿेरणा घेऊनच सवª िवषमतेिवŁĦ सामािजक
øांती झाली. शोषक - शोिषत असा संबंध असणाöया ÿÂयेक ÓयवÖथेला शह िदला गेला मग
ती सरंजामशाही असो, भांडवलशाही अथवा जातीÓयवÖथा या साöयांना उखडून टाकून
ÖवÖथ समाज िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन चळवळीतून सुł झाला. हा लढा मानवी
ÖवातंÞयाकडे आिण समटेकडे नेणार लढा आहे. समाजातील अंध®Ħा, łढी, परंपरा,
कमªकांड यावर हÐला चढवत उपेि±त, वंिचत घटकांमÅये आÂमिवĵास िनमाªण करÁयाचे
काम या चळवळीने केले. समािजक , राजकìय , सांÖकृितक, आिथªक, नैितक सवªच ÿकारे
जागृती Óहावी Ìहणून ÿयÂन करणारी ही चळवळ आहे. मानवाची ÿितķा हाच िवचार या
ÿणालीचा पाया आहे. समाजा¸या पुनरªचनेसाठी िलिहले गेलेले हे सािहÂय आहे.
१९५६ ¸या धÌमøांतीनंतर फुले-आंबेडकर यां¸या कृितशील चळवळीमुळे मराठी
सािहÂयात नवीन ÿवाह िनमाªण झाला व १९९० -९१ नंतर या लेखनाला वेग आला . राजा
ढाले भूिमका मांडतात, “ºया सािहÂयामागील ÿेरणा फुले-आंबेडकर आहेत Âया सािहÂयाला
‘फुले-आंबेडकरी ÿेरणेचे सािहÂय ’ Ìहणावे.” माणसाची मने घडवणे हे सािहÂयाचे उĥीĶ
असले पािहजे. “समाज बदलायचा असेल तर ÿथम समाजाचं पारंपåरक मंन बदललं पािहजे
आिण Âयासाठी संिहÂयाहóन ÿभावी माÅयम आपÐयाकडे दुसरं कुठलंही नाही.” हे राजा ढाले
यांचे िवचार सािहÂयÿवाहाला िदशा देणारे ठरले. माणसाचे मन बदलले कई Âयांचे िवचार munotes.in
Page 70
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
70 बदलतात आिण िवचारÿिøया बदलली कì कृती बदलते. Ìहणूनच मनाचे पåरवतªन
आवÔयक आहे असे Âयांनी मांडले आहे. एकूणच अिÖतÂवहीन ठरवÐया गेलेÐया माणसांची
अिÖमता जागी करणे, Âयांना जागृत कłन मानवतावादी सुसंपÆन िवĵाची पुनरªचना करणे
हेच फुले-आंबेडकरी सािहÂयाचे ÿयोजन आहे.
ÿा. गौतमीपुý कांबळे यांनी फुले-आंबेडकरी सािहÂयाचे िनकष मांडले आहेत:
“१) ÖवातंÞय, समता , बंधुता, Æयाय आिण से³युलåरझम
२) दाåरþयाचे आिण अंध®Ħेचे समथªन वा उदा°ीकरण नाही.
३) ‘माणूस’ Ìहणून असलेली नैसिगªक व मानवीय ÿितķा राखणे.
४) व या ÿितķेचे अवमूÐयन करणारी ‘दैवी’ आिण ‘िनयती ’ संकÐपना नाकारणे.”
या सािहÂयाने ÿ²ा, शील, कŁणा , मैýी, नीती, मानवता याला महßव िदले. फुले- आंबेडकर
यां¸या िवचारातून िनमाªण झालले सािहÂय हे मानवाला महßव देणारे सािहÂय आहे.
४.३ ÿ²ा दया पवार यांची लेखनवैिशĶ्ये एकूणच मराठी सािहÂयात बहòजन िľया जेÓहा िलहायला लागÐया तेÓहा Âयां¸या लेखनातून
ľीचं एक वेगळंच जगणं समाजाला िदसलं. हे वाÖतव अÂयंत भीषण होतं. या कवियýéची
भाषा अÂयंत धारधार होती कारण ती Âयां¸या शोषणातून आलेली होती. या शोषणाला वाचा
फोडÁया¸या उĥेशानं बहòजन किवताही येऊ लागÐया . Âयांचा सूर हा चळवळीचा होता.
याचबरोबर ľीवादी सािहÂयातही बहòजन िľयांचं लेखन ÿामु´याने पुढे येत होतं. ÿ²ा
पवार यांची किवता या साöया बहòजन ľीवादी किवतां¸या एकंदरीत लेखनशैलीला नवीन
वळण देणारी ठरली. Âयां¸या किवतांतून केवळ बहòजन ľीचा िवचार नÓहता तर साöया
शोिषत गटांचा मग ते भारतीय असो वा पाIJाÂय , ľी असो वा पुŁष या साöयांचा आवाज
Ìहणून ही किवता पुढे आली . माणसाला माणसासारखं जगता यावं व सवª माणसांना एकाच
समते¸या पातळीवर जगता यावं यासाठीचा ितचा हा लढा आहे. ितने आपÐया किवतांतून
जसे कĶकरी , कामगार , बहòजन समाजाचे िचýण केले आहे. तसेच िľया , जाितभेदाचे बळी
ठरलेला सारा समाज यांचेही िचýण केले आहे. “चांगलं िलिहÁयासाठी कवी-लेखकांना खूप
बघावं लागतं, खूप अनुभवावं लागतं. कÌफटª-झोन¸या पलीकडे जाÁयाची तयारी ठेवावी
लागते, Âयासाठी ÿसंगी पडेल ती िकंमत चुकवावी लागते. जे िनयत आहे, ते Ìहणजे आपलं
शरीर, आपली ल§िगक ओळख , जात-धमª, वगª, आपलं भौगोिलक Öथान , हे सगळं सगळं तर
िचकटून आलेलं असतंच आपÐयाला . यात राहóनही आपण िलहó शकतो , नाही असं नाही.
पण चांगÐया किवतेसाठी या िनयतÂवापलीकडे जाणं अÂयंत आवÔयक असतं.” (ÿ²ा दया
पवार, ÿेरणा समúाशी डोळा िभडवÁयाची , चतुरंग मैफल, जुलै २०,२०१३ ) सािहिÂयकाचे
सािहÂय समजून घेताना Âयाचे Öवतःचे Óयिĉमßव , Âयाचा भोवताल , ºया वातावरणाचा
Âया¸या जडणघडणीत ÿभाव आहे अशी Óयĉì, घटना व सामािजक पåरिÖथती याचा
िवचार करावा लागतो . कारण Âयाचा ठसा Âया Âया Óयĉìवर उमटलेला असतो व Âयाचे
पडसाद लेखनातून उमटत असतात . munotes.in
Page 71
दीघª किवता : आरपार लयीत ÿाणांितक - ÿ²ा दया पवार
71 तÂकालीन दिलत चळवळéचा तसेच ľीवादी चळवळé¸या पाĵªभूमीचा कवियýी¸या एकंदर
Óयिĉमßवावर व सािहÂयावर ÿभाव आहे. ÿ²ा दया पवार या ÿÂय± चळवळीतील
कायªकतê असÐयाने Âयांचे सवª लेखन हे समाजातील उपेि±त गटाचे ÿij मांडणारे,
अÆयायािवŁĦ आवाज उठवणारे आहे. माणसा¸या जगÁयाला महßव देणारे हे लेखन
भेदाभेदानिवŁĦ आवाज उठवते. ľी गटाला करावा लागणारा संघषª दुहेरी पातळीवरील
आहे, जाती¸या उतरंडीमुळे समाजातील नगÁय Öथान Âयांतून होणारी िपळवणूक व
िलंगभेदामुळे घरातÐया पुŁषा¸या हातून होणारे शोषण या साöयांचे दाहक अनुभव ľी घेत
असते. ÿ²ा यां¸या किवता Ļा केवळ ľी¸या अनुभवांना Óयĉ करणाöया नाहीत तर Âया
एकूणच शोिषत गटाची बाजू मांडणाöया अÆयायािवŁĦ लढा देÁयाöया आहेत. ही एका
कायªकतêची किवता आहे. चळवळीतील कायªकतê असÐयाने समाजातील असमानतेमुळे
येणारी अÖवÖथता िटपणं हा या किवतेचा Öथाियभाव Ìहणता येईल. Öवतः¸या किवता
लेखनाबĥल ÿ²ा Ìहणतात , “माझी किवता अÖवÖथतेतून येते, पण Ìहणजे जरा काही खुĘ
झालं आिण किवता झाली असं होत नाही. ती अÖवÖथता खोलवर आत मुरावी लागते. पण
एक माý खरं, किवता िलहóन झाÐयावर ती अÖवÖथता काहीशी कमी होते. ताÂपुरते का
होईना , पण शांतता िमळाÐयाचं जाणवतं. Âयामुळेच आयुÕयात िकतीही वेळा नैराÔयाचे,
कडेलोटाचे ±ण आलेले असले तरी किवतेचा हात धłन पुÆहापुÆहा उठून उभं राहणं हे
मा»याबाबतीत घडलेलं आहे.” (ÿ²ा दया पवार, ÿेरणा समúाशी डोळा िभडवÁयाची ,
चतुरंग मैफल, जुलै २०, २०१३ ) ľीचे िविवध पातळीवरचे शोषण हा या किवतेचा िवषय
रािहलेला आहे.
शोषक व शोिषत हा भेदच नाहीसा करÁयाचा ÿयÂन या लेखनातून जाणवतो . या साöया
लेखनाचा उĥेशच माणूस Ìहणून जगÁयाचा ÿयÂन करÁयासाठीची तळमळ Óयĉ करÁयाचा
आहे. ÿ²ा Ìहणतात , “मा»या किवतेचा िवषय जरी बÓहंशी ľीशी , चेहरा हरवलेÐया-चेहरा
शोधणाöया , Âयासाठी झुंजणाöया ľीशी जोडलेला असता तरी असं मला वाटत नाही कì मी
बाईची किवता िलिहते. ľी हे िवषम ÓयवÖथेचं एक ÿितłप Ìहणून मा»या किवतेत येतं. ते
अँकरेज असतं असं Ìहणता येईल. बाई¸या अनुषंगाने येणाöया ित¸या जगÁयाचा , ľी-पुłष
नातेसंबंधांचा व एकूण मानवी नातेसंबंधांचा उभा-आडवा पट पाहत असताना Âयातली
मानुषता माý हरवलेली, ठायी ठायी िवłप झालेली िदसते. या िवłपतेमÅये िलंगभेदजÆय
िवषमतेबरोबरच जात-वगªवाÖतव, Âयाबरोबरच जागितकìकरणातून येणारं कंगालीकरण,
बाजारशरणता आिण Óयĉìिशवायची बाकìची सवª मानवी एककं दुÍयम ठरवत जाणं या
बाबी कळीची भूिमका बजावत असतात . या भूिमकांचा शोध घेणं, अथªिनणªयन करणं आिण
Âयां¸या िवरोधात हÖत±ेप करणं हे किवतेचं काम आहे असं मी मानते. या अथाªनं किवता ही
एक कृती करणं आहे, असं मला वाटतं....माणसाचा अÖसलपणा आिण ÓयवÖथेतला
रिचतपणा यां¸यातील परÖपरसंबंधाचा शोध मी सगÑयाच लेखनातून घेत आले आहे.
मा»या किवतेची मूळ ÿेरणा Ìहणायचीच झाली तर ती ही आहे- माणसा¸या अÖसलपणाचा
शोध घेणं.” (ÿ²ा दया पवार, ÿेरणा समúाशी डोळा िभडवÁयाची , चतुरंग मैफल, जुलै २०,
२०१३ ) ही कृती करत असताना ÿामु´याने डोÑयासमोर आहे तो समाजातील शोिषत गट.
Âयातही दुहेरी Öतरावरील शोषण झालेली ľी. िजचं माणूसपण शतकानुशतके परंपरेने
नाकारलं. ितला पशूहóनही हीन दजाªचं जगणं जगायला भाग पाडलं अशी ľी. असा
माणसा¸या अÖसलपणाचा शोध घेणं हा या किवतेचा गाभा Ìहणता येईल. यासाठी Âयाने munotes.in
Page 72
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
72 संÖकृतीची पानं उलटून भूतकाळात मागे जात ÓयवÖथा समजून घेÁयाचा ÿयÂन केलेला
िदसतो . “हे असं मागे जाणं, आणखी बाजूला सारणं, संÖकृतीचा पोटसंÖकृतीशी अÆवय
लावणं, क¤þ आिण पåरघा¸या भौिमितक तßवांना समĶी¸या उजेडात पाहणं, हा ÿवास जारी
आहे. तो थोर आहे तसाच जीवघेणा. सुंदर तसाच रĉबंबाळ करणारा . Âयाहóनही अिधक तो
बाईचं बाईपण Ìहणजेच माणूसपण नेमकं असतं तरी कशात , हे ल´खपणे सांगणारा आहे.”
हे बाईचं माणूसपण मांडणारं सािहÂय आहे. ÿ²ा यांची किवता केवळ ľीवादी न ठरता
मानवतावादी ठरते कारण ľीचा केवळ ľी Ìहणूनच नाही तर माणूस Ìहणून िवचार इथे
केलेला िदसतो. फुले - आंबेडकरवादी िवचार या लेखनाचा मुळाशी आहे.” (मानवतावादी
ľीकिवता - डॉ. िवजया एस. जी.) ÿ²ा यांची लेखणी सतत माणसा¸या माणुसपणाचा शोध
घेत असते.
आजूबाजूला घडणाöया घटना , ÿसंगातून, Öवतः¸या आयुÕयातील अनुभवांतून येणारी
अÖवÖथता या किवतेत िदसते. ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ मधील िवठा हा अगदी ित¸या
रोज¸या जीवनातील अनुभव नसला तरी सहसंवेदनेने Âया जाणून घेतात व ितचं सारं
आयुÕय दीघª किवतेतून उभं करतात . असे अनेक अनुभव मांडतांना Âयांची लेखणी धारधार
होताना िदसते. “कवी-लेखकाचं, Âया¸या -ित¸या Öवतः¸या िनिमªतीÿिøयेशी असलेलं नातं
नेमकं उलगडून सांगता येणं अवघडच आहे. ते एकआयामी , एकरेषीय तर नाहीच , पण
कुठलंच अंितम अथवा ठाम िवधानही Âयाबाबत संभवत नाही. हे नातं िवल±ण गुंतागुंतीचं,
ÿसंगी अनेक अंतिवªरोधांना पोटात वागवत असÐयानं Âयाची एकास एक अशी उ°रं देणं
धाडसाचंच ठł शकतं. तरीही मी हे धाडस कł पाहते, कारण अंतबाªĻ माणूस असÐयाचा
िश³का मी कपाळावर वागवते! माणूस िलिहता असो वा न िलिहता , ही गुंतागुंत वागवतच
जगत असतो .” (ÿ²ा दया पवार, ÿेरणा समúाशी डोळा िभडवÁयाची , चतुरंग मैफल, जुलै
२०, २०१३ ) असं माणूस असणं आिण माणूसपणाचा िश³का कपाळावर वागवणं यातूनच
ÿ²ा व Âयांचे लेखन मानवतावादी ठरते. ÿÂयेक किवता ही समाजातील शोिषत गटाचा
हòंकार Ìहणून येते. Öव चे व समाजातील इतर िľयांचे अनुभव यांचे सार मांडत किवता
ÿगÐभ होत जाते.
४.४ ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ मधून Óयĉ झालेले िवठाबाईचे चåरý िवठाबाई भाऊ मांग नारायणगांवकर या कलावंितणीचे आयुÕय, Âयाची दाहकता िटपत ÿ²ा
दया पवार यांनी लोकवाđय गृह ने २००९ मÅये ÿकािशत केलेÐया आरपार लयीत
ÿाणांितक मÅये या दीघªकिवतेतून आÂयंत ÿवाहीपणे मांडले आहे.
‘इथं कुणीच नाही िवमुĉ
िन तुझं तर घुंगरा¸या वेदनेशीच स´खं नातं
नऊ मिहने नऊ िदवस
थेट चामडी¸या िपशिवतून आणलीस
कातीव सुरांची आग काळजात
िन िथरकणारी बेदरकार वीज पावलात ”(आ.ल.ÿा.,पृ.२७) munotes.in
Page 73
दीघª किवता : आरपार लयीत ÿाणांितक - ÿ²ा दया पवार
73 िवठाबाईचे आयुÕय घुंगरां¸या वेदनेशी जोडले गेले आहे. वया¸या ७ वषाªपासून पोटाची आग
िवझवÁयासाठी ’ िवठाबाई ही एक दाŁण भीषण कथा आहे- जातीय , ल§िगक, सांÖकृितक
वंचनेची, शोषणाची आिण आयुÕया¸या शेवटी बेहाल िÖथतीत , अÆनाला मोताद होऊन
Öवत¸या परवशतेची! आिण तरीही परंपरे¸या भीषण दडपणांना झुगाłन आपलं
बाईमाणूसपण कलेतून िसĦ कł पाहणाöया या कलावतीमÅये एक कहाणी लपली आहे
एका जबर िजĥीची , इष¥ची, अंगाराची, सामÃयाªची.” (डॉ. माया पंिडत, ÿÖतावना , आरपार
लयीत ÿाणांितक, लोकवाđयगृह, मुंबई, दुसरी आवृ°ी, २०१० , पृ.२१)
तमाशा कलावंतीण ľी ¸या आयुÕयातील वाÖतव अनुभव सहवेदनेने उभं करतांना ÿ²ा
यांची लेखणी ÿभावी होत जाते. िवठाबाईचं जगणं हे केवळं भोगणं असलं तरी ती ताठ कणा
ठेऊन रगीनं आिण धगीनं जगली हे वाÖतव या दीघª किवतेतून Óयĉ होतं. ‘तुम¸या
भोवतालातील काही गोĶी तुÌहाला खोल िभडतात , आतून हलवून जातात , अÖवÖथ
करतात, Âया गोĶéना िदलेली तातडीची ÿितिøया Ìहणजे किवता असते. जेÓहा तुÌहाला
काही छळतं, बेचैन करतं, डसतं ितथे किवता सुचते, असं मला वाटतं... किवतेचं
ÿवाहीपणाशी आंतåरक नातं असतं. आपÐयाला आलेÐया Öथूल, जड, ढोबळ अनुभवांचे
किवतेत łपांतर या ÿवाहीकरणा तून, पåरवतªनशीलतेतून सा±ात होत असतं. Öथूलाकडून
सूàमाकडे जाÁयाची कृती किवतेतून घडते.” (ÿ²ा दया पवार, ÿेरणा समúाशी डोळा
िभडवÁयाची , चतुरंग मैफल, जुलै २०, २०१३ ) Ìहणूनच कवियýीला िवठामायची वेदना
अÖवÖथ करते. संवेदनाहीन समाजाने िदलेÐया दुःखाचा आलेख या किवतेत ती मांडते.
‘िवठामाय ,
मी नाही बघू शकत तु»याकडे
ऐितहािसक वÖतुसंúहालयातला
एखादा अँिटक पीस Ìहणून
मी नाही बघू शकत तु»याकडे
सांÖकृितक संिचत िटकवून ठेवणारं
एखादं पॅकेज Ìहणून“(आ.ल.ÿा., पृ.४७) असा ÿवास ÿÂयेक लेखकाचा होत असतो .
मनाची अÖवÖथता , Óयĉ होÁयाची तळमळ या ÿिøयेतून ÿÂयेक लेखक जात असतो .
कवियýी ÿ²ा दया पवार यांना मुलाखत घेतांना िवजया एस. जी. यांनी ÿij िवचारला ,
‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ मधील या िवठाबाई¸या जीवनसंघषाªिवषयी िलहावसं का
वाटलं?’ यावर उ°र देतांना Âया बोलÐया कì, “मा»या पाळंमुळांचा शोध घेत आपली
िवþोही परंपरा कुठेकुठे िदसते. मागे भूतकाळात धागेदोरे िदसतात का? असा शोध मी घेत
होते. माझे आजोबा तमाशात वाī वाजवायचे. Âयामुळे गावात तमाशा आला कì
आजोबां¸या घरीच ते लोक राहायचे. पण मा»या विडलांना ते कधीही जवळचे वाटले नाही.
कारण Âया समाजातील बायकांचं शोषण होत होतं. एकìकडे लोककलेचा दजाª īायचा
आिण दुसरीकडे Âया तमाशात नाचणाöया बाईकडे कशा नजरेनं बिघतलं जातं, Âयांना ते
जवळचं वाटलं नाही Ìहणून मा»या विडलांनी ते नाकारलं. कारण Âयात ľी शोषणाची munotes.in
Page 74
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
74 परंपरा आहे. Âया काळात डॉ. बाबासाहेबां¸या चळवळीसाठी पĜे बापूराव व पवळा
िहवरगावकर यांनी जमा केलेले पैसे देऊ केले तेÓहा डॉ. आंबेडकरांनी ते नाकारलं. बाईला
तमाशात नाचवून गोळा केलेला पैसा मी चळवळीसाठी सुĦा वापरणार नाही. हे सारं बघत
असतांना दादांनी घरामÅये जी कला होती Âया¸याशी कुठलाही संबंध ठेवला नाही.
ÓयवÖथेने Âयां¸यावर हे सारं लादलेलं असताना Âया कलावंतांचा काय दोष आहे.
समाजा¸या संपूणª जडणघडणीत कĶकöयांचा मोठा वाटा असतो . िवठाबाई¸या आयुÕयाचा
आलेख बिघतला तेÓहा ती नाियका Ìहणून मला भावली . Öवतः¸या आयुÕयात ÿचंड
ÿमाणात संषघª केला. धग आिण रग एकवटून ही कला िजवंत ठेवली. Ìहणून Âयांना
क¤þÖथानी नेवून ठेवणं िहरॉइक वारसा असाही असतो याची जाणीव कłन देÁयासाठी ही
दीघªकिवता िलिहली .” (डॉ. िवजया एस. जी., मानवतावादी ľीकिवता , āॉनॅटो पिÊलकेशन,
मुंबई, ईबुक) मनाची अÖवÖथता , Óयĉ होÁयाची तळमळ या ÿिøयेतून ÿÂयेक लेखक जात
असतो . भारतीय समाजÓयवÖथेतील जातीय उतरंडीत कोठेही Öथान नसलेÐया कलावंतीण
ľाr चे आयुÕय िकती भयाण असते. सोिशकतेचा अंत बघणारे असते. याचा ÿÂयय या
किवतेवłन वाचकाला येतो. िवठाबाई ºया वगाªचं ÿितिनिधÂव करते ती समाजातला
उपेि±त घटक आहे. Âयातही ितचं ľाr असणं शोषणाची पातळी वाढवणारं आहे.’
जÆमापासून आमाला ‘खालचे’ Ìहणूनच िशिकवÐया गेलं. िहणवÐया गेलं. Âया काळी आमा
Ìहारा-मांगां¸या हातात डफडं, गÑयात गाणं अन् पायात चाळ Óहते. दुसऱयासाठी
वाजवायचं, गायचं, Âयांना åरझवायचं-नाचायचं अन् अ´खा जनम Âयां¸यासाठी नासवायचा .
पण खरं सांगू? आज मला लई बरं वाटतं. मी लोकाÌहोरं गायले. नाचले अन् ÂयाÆला आनंद
िदला. आमी दुःखात राĻलो पण लोकांना सुख िदलं. Öवत दुःखात राहóन दुसöयांना सुख
देणं ही पण एक कला हाय. टीचभर खळगी भरÁयासाठी आमी हातात डफडं-तणतुणं घेतलं
आन् पायांत चाळ बांधले…” (ÿ²ा दया पवार, ÿेरणा समúाशी डोळा िभडवÁयाची , चतुरंग
मैफल, जुलै २०, २०१३ ) अशा ÿकारे जीवन भाÕय करणारी िवठाबाई व ितचं आयुÕय हा
या किवतेचा िवषय आहे. Âयात मानवतेचा संदेश देणारा आशय भरलेला आहे. भारतीय
समाजातील उतरंडीत अÂयंत शेवट¸या Öतरावर असलेÐया देवदासी, तमासगीर अशा
ľाrवगाª¸या वाट्याला आलेलं दुःख व आयुÕयभराचे भोग, पोटाची खळगी भरÁयासाठी
Âयांना करावा लागणारा संघषª हा या दीघªकिवतेतून कवियýी ने समथªपणे मांडला आहे. ही
किवता समाजातील तळागाळातील वगाªचे ÿितिनिधÂव करणाऱया ‘िवठामाय ’ची जीवनगाथा
सांगते.
’िवठाबाई !
ही शोकांितका नाही फĉ तुझी
बामणाघरी िलवणं
कुणÊयाघरी दानं
आन् आपÐयाच िबरादरी¸या रĉात वाहतंय गाणं..“(आ.ल.ÿा., पृ.२८)
मांग या अितशूþ जातीतून आली असÐयाने उ¸चवगêय व पुŁषÿधान ÿÖथािपत मूÐय
संÖकृतीने नाकारलेÐया तमाशातील भोगदासी Ìहणून िहणवली गेलेली व आपÐया कलेने munotes.in
Page 75
दीघª किवता : आरपार लयीत ÿाणांितक - ÿ²ा दया पवार
75 पायात घुंगŁ बांधून ÿपंच चालविवणारी ही ‘िवठामाय ’ मराठी सािहÂयातील िवþोही लेखन
परंपरेशी नाते सांगणारी आहे. या किवते¸या िनिमªतीिवषयी Öवत कवियýी सांगतात,’मला
वाटतं, किवता आपली संबंध ÓयवÖथा घेऊन ŀगो¸चर होत असते. Âयामुळे मा»या किवतेत
नुसतं Óयĉì असणं, नुसतं ľी-पुŁष असणं एवढंच नाही, तर Âयां¸या नाÂयातला
उबदारपणा , तरलता , परÖपरांबĥलची ÿगाढ ओढ, नाÂयांवरचा खोलवर िवĵास जसा
िदसतो , तसंच राजकारण आहे, समाजकारण आहे. इितहास आहे, Âयातली भौितक
ĬंĬाÂमकता आहे. िमÃयकथांचा, łपकांचा अÆवय लावणं, िमथकांना समकालात आणून
ठेवणं, निवन िमथकं िनमाªण करणं हे सगळंचं एकवटून किवतेत येत असतं. किवतेची अशी
धारणा मा»या मनात असÐयाने किवता िलिहणं ही मा»यासाठी सहजसोपी बाब राहत नाही.
गमतीगमतीतच िलिहलंय असं घडत नाही. खरंतर मा»या ÿÂयेकच किवतेनं मला अÖवÖथ
केलेलं आहे. तरीदेखील इथे मी थोर कलावंत िवठाबाई भाऊ मांग नारायणगावकरां¸या
जगÁयावर मी दीघª किवता िलिहली . ही किवता मी टÈÈयाटÈयानं िलहीली . सुŁवातीला जो
किवतेचा तुकडा मी िलिहला तेÓहा हा अंितम असेल असं मला वाटत होतं, Âयामुळे तो
‘उÂकट जीवघेÁया धगीवर ’ या मा»या दुसऱया संúहात आला . पण Âयानंतरही िवठाबाई
मा»या मनातून जाईना . ती दोन कारणांसाठी. िवठाबाईचं काम िहणकस आहे, दिलत
ľी¸या ल§िगकतेचा वापर करणारं आहे, भाकरी आिण लावणीमÅये फारकत करता न
येÁयाजोगी िववशता Âया¸यामÅये आहे, शोषणाचं ÿतीक आहे हे सगळं तर आहेच. पण
तरीसुĦा हे सगळं िवठाबाई ºया ÓयवÖथेतून आलेली आहे Âया ÓयवÖथेतून उĩवतं. Âयात
ितचा काय दोष? ितला लाज वाटावी असं यात काय आहे? ितचं शोषण होतं हे खरं असलं
तरी ती अÂयंत टणकपणाने Âयाचा सामना करते. ही लढाई ती सुखासुखी करते असं मी
Ìहणणार नाही, पण सगळी रग आिण धग घेऊन ती जगते, ‘पोटासाठी नाचते मी, पवाª
कुणाची’ असं परखडपणे Ìहणणारी िवठाबाई मा»या किवतेची नाियका बनते.” (ÿ²ा दया
पवार, ÿेरणा समúाशी डोळा िभडवÁयाची , चतुरंग मैफल, जुलै २०, २०१३ ) िवठाबाई
भाऊ मांग नारायणगावकर ही मांग समाजातील भाऊ मांग आिण धमाªतील िùÖती
समाजातील मॅिůकपयªतचं िश±ण झालेली शांताबाई याचं चौदावं अपÂय . नारायणगा वात
दवंडी देÁयाचं काम करणारी ितची आजी ही जाती¸या उतरंडीची पाईक होती. पĜे
बापुरावांचा तमाशा हा भाऊ मांग या¸या आयुÕयाला वळण देऊन गेला. Âयाने घरातील व
पÂनी¸या अंगावरील धन-संप°ी िवकून फड उभारला व तमाशाचे संÖकार लहानµया
िवठा¸या मनावर झाले. १९६२ साली िवठाबाई पिहÐयांदा बोडाªवर उभी रािहली . ‘रĉात
Æहाली कुöहाड’ या वगानं ती ÿिसĦी¸या झोतात आली . गाणं, नृÂय आिण अिभनय अशा
ितनही कलांवर हòकुमत असणारी िवठाबाईची ÿे±कांवर पकड होती. तÐलख बुĦी,
हजरजबाबी , व ÿे±कांवर चेटूक करणारी नजर यामुळे ितने अÂयंत िहकमतीने ही कला
वृिĦंगत केली. संयुĉ महाराÕůा¸या चळचळीत आपÐया शािहरीनं झंझावात िनमाªण करणारे
शाहीर अमर शेख, अÁणा भाऊ साठे, गÓहाणकर यां¸या ÿभावात लढाऊ िवठाबाईने
पåरवतªनाचा आशय वगां¸या माÅयमातून रिसकांपय«त नेला. “िवठाबाई¸या बाबती त
बोलायचं झालं, तर लोकशाहीर आÁणाभाऊ साठे यां¸यानंतर लोककलेची तन, मन, धन
अपूªन सेवा करणारी हीच एकमेव कलावंतीण होय!” (योिगराज बागूल, तमाशा : िवठाबाई¸या
आयुÕयाचा; राजहंस ÿकाशन , पिहली आवृ°ी, २००४ , पृķ दहा) भारत-चीन युĦादरÌयान
भारतीय सीमेवर लढणाऱया सैिनकांसाठी नेफा आघाडीवर िवठाबाईचा तमाशा नेला.
Âयाबĥल िवठाबाई Ìहणते,’... भारत-चीन¸या लढाईत जवानांची करमणूक करÁयासाठी मी munotes.in
Page 76
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
76 नेपा आघाडीवर गेले Óहते. ितथं आम¸या रĉाचे जवान गारÓयात देशासाठी लढत Óहते.
देशा¸या सीमा र±णासाठी आम¸या Ìहारामांगा¸या जवाणांनी लढायचं, पण गावा¸या
येशीतून मातर आम¸या नवरदेवाला जाऊ īायचे नाही, अशी ही आम¸या देशातÐया
लोकांची रहारीत !...” (ÿ²ा दया पवार, आरपार लयीत ÿाणांितक, लोकवाđय गृह, मुंबई;
िĬ. आ. २०१० , पृ.११) लोककलावंत Ìहणून जगतांना केवळ पोटाची खळगी भरणे एवढंच
उĥीĶ न ठेवता सामािजक बांिधलकìची जािणव ठेवून िवठाबाई जगली . आलेले सारे कठीण
ÿसांगांना आनंदाने सामोरे गेली. ित¸या या माणूसपणा¸या जगÁयामुळेच ती अËयासाचा
िवषय ठरली. Öवतचे दुःख िवसłन दुसऱयाचे अ®ु पुसणारेच नेहमी संशोधनाचा िवषय
ठरतात . ÿ²ा पवार िलिहतात ,
‘िवठामाय
हे तुझे सÆमान
राÕůपती पदकापासून संगीत नाटक अकादमीपय«त
िह तुझी आ´याियका बहòचिचªत
सेिमनार संÖकृतीतली
या डॉ³युम¤टöया तु»या, हे िसनेमे तु»यावरचे
ही थोथōर मंडळी िवīापीठातली
डोकं खाजवत बसलेली
तमाशातÐया ľी-तßवावर
शोधिन बंध वाचणारी
हे लावणी -महोÂसव
तुला सलाम करÁयासाठी ….” (आ.ल.ÿा., पृ.५२)
आपÐया कले¸या माÅयमातून समाजकायª करणारी िवठाबाई Öवत¸या आयुÕयात माý
अनंत अडचणé¸या शृंखलेला सामोरी गेली. ‘तु»यािशवाय आता मला जगणं श³यच नाही’
असं सांगत ित¸या ऐन ताŁÁयात ‘माŁती िवÕणू सावंत’ नावा¸या सधन पुŁषानं ित¸याशी
लµन केले आिण इथूनच ित¸या शोषणाचे नवे पवª सुł झाले. ितची सारी िमळकत लुबाडून
Âयां¸या आठ मुलांना ित¸या पदरात टाकून माłतीने ितला वाऱयावर सोडले.
‘िवठामाय , अगं तुझं पासबुक घेतलं िछनून
Âया माŁती सावंतने
तुझी लवलवती िफगर घेतली िछनून
Âया माŁती सावंतने munotes.in
Page 77
दीघª किवता : आरपार लयीत ÿाणांितक - ÿ²ा दया पवार
77 तुझं अÖखिलत माणूसपण घेतलं िछनून
Âया माŁती सावंतने
घेतलं िछनून
तुला
तु»याचपासून….” (आ.ल.ÿा., पृ. ४८)
या पुŁषी संÖकृतीचा ती बळी ठरायची पण ितची कलेवर असणारी िनķा आिण मनगटातील
ताकद ितला बळ देऊन गेली. ितने Öवतचं कुटुंब कÂयाªची भूिमका घेऊन सांभाळलं. याच
िवठाला उतारकाळात माý औषोधोपचारासाठी वणवण करावी लागली . १९५० ते १९७०
वीस वष¥ साăा²ीपद भोगणारी िवठा; सांगवीकर नावा¸या ढोलकì -फडात नाईटवर काम
कŁन आपला उदरिनवाªह करत होती. ÿवरानगरला झालेÐया दिलत नाट्यसंमेलनात
अÅय±पदावर असतांना िदलेÐया ÿितिøयेतून Öव-भान, कला-भान आिण समĶी -भान
अधोरेिखत करतांना ती Ìहणाली , “...मला िदÐलीत राÕůपतीपदक िमळालं, मा»या
बापा¸या तमाशाला पण राÕůपतीपदक िमळालं Óहतं. भाऊ-बापूनं (मांग) आिण िवठाबाईनं
पुÁयातÐया नारायणगावाचं नाव जगात मोठं केलं. िदÐलीतÐया तĉापय«त नेलं. महाराÕů
शासनानं महाराÕů गौरव पुरÖकार आिण एक लाख Łपये िदले. पण खरं सांगू का? तेवढच
खीणभर जगÐया -सारखं वाटले. अजून मा»या अन् तमाशा कलावंतां¸या जीवनातÐया
अधार गेला नाही.” (ÿ²ा दया पवार, ÿेरणा समúाशी डोळा िभडवÁयाची , चतुरंग मैफल,
जुलै २०, २०१३ ) समाजातील अंतिवªरोधावर िवठाबाईने मािमªकपणे बोट ठेवले. या
शÊदातून ित¸या मनात सतत सलत असणारी बोच Óयĉ झाली.
िवठाबाई आपले सारे आयुÕय लढवÍयासारखी जगली . ित¸या कलेने ितने समाजाची व
कुटुंबाची सेवा केली. आयुÕयात आलेली आÓहाने पचवली . मान-सÆमानाने भुलून न जाता
सतत मातीशी आपले घĘ नातं ठेवणारी िवठाबाई आपÐया आिवÕकारांसह ÿ²ा पवार
यां¸या किवतेतून अवतरते. कवियýी¸या जािणवा अÂयंत ÿगÐभ असÐयाने ती िवठाबाई¸या
साऱया वैिशषटयांसह ितला समथªपणे किवतेतून उतरवते. िवठाबाईला ÿÂय± बिघतÐयावर
आपÐया किवतेत िचतारलेली ‘िवठामाय ’ ितला हòबेहòब वाटते व कवियýी Ìहणते, “एका
गोĶéच मला नवल वाटलं कì, ितला ÿÂय± पाहÁया भेटÁया आधीपासूनच ितची जी ÿितमा
मी पािहली होती, अनुभवली होती आिण ºया थेटपणानं िवठाबाई मा»या किवतेतून
साकारत होती. अगदी तÔशीच होती ती. तसूभरही फरक नाही. तीच लवलव , तीच आरपार
छेदत जाणारी मेदक नजर, तोच अÖसलपणाचा पीळ.... तीच अÖखिलत िवकारांची, मन
बािजंīा - िमठीिदठीची अदा. अिभजात वाŁळं िछनिभन करणारा तोच रांगडा रासवट
आिवÕकार .” (ÿ²ा दया पवार, आरपार लयीत ÿाणांितक, लोकवाđय गृह, मुंबई; िĬ. आ.
२०१० , पृ.१२) ÿ²ा पवार यांनी आपÐयाला उमगलेली िवठाबाई अशा शÊदात Óयĉ
केली. Âयां¸या या दीघª किवतेतून िवठाबाई उलगडत जाते. एक ľी Ìहणून ित¸या
वाट्याला आलेले जगणं व Âयाचे सारे बारकावे, सामािजक वाÖतवाचं भान, व अनंत
अडचणéना तŌड देत समथªपणे उभी राहीलेली िवठा या किवतेतून वाचकांना भेटते. ती
आपÐया जगÁयाचा भाग असÐयासारखी वाटते. अिदम ľी¸या अिÖतÂवाला समथªपणे munotes.in
Page 78
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
78 पेलणारी जगÁयाचा गुंतागुंतीला अलगद सोडवÁयासाठी धडपडणारी , समाज वाÖतवाची
दाहकता अनुभवणारी िवठा या किवतेतून सतत वाहत राहते. परंपरा, Łढी, जातीभेद,
धमªभेद, िलंगभेद, आिथªक िवषमता , िपळवणूक, या साöयांचा जहरी अनुभव घेणारी िवठा
साöया शोषणÓयवÖथेला नकार देते व Öवतंýपणे समथªपणे उभी राहते. आरपार लयीत
ÿाणांितक! ’ľी क¤िþत ŀिĶकोनातून सांÖकृितक, नैितक मूÐयां¸या पुनमा«डणीची आúही
मागणी करते. Âयासाठी ती ÿचिलत , सामािजक , नैितक मुÐयांना आÓहान देते. ित¸या
ŀĶीचा पैस मोठा आहे. Ìहणूनच समकालीन , नागरी , úामीण , भूतकालीन, दिलत , úामीण ,
मुिÖलम अशा सवª िľयांकडे ती एक िनखळ ľाr Ìहणून बघू शकते.” (मानसी लाटकर ;
१९९० नंतरची मराठी ľीवादी किवता ; किवता -रती/मे-जून २०१० ) इथे किवतेची
वैिĵकता िसĦ होते. या किवतेने ľी वगाªचे शोषणाची कारणं मांडतांना सामािजक
पåरिÖथतीचा िवचार केला आहे तसाच ľी मानवर लादलेÐया परंपरांचाही िवचार िदसतो .
ľी Öवत:च अनेक संकÐपनांना वागवत जगत असते. ती Öवतला समाजा¸या नजरेतूनच
बघते. Âयात तमाशा कलावंितणीसार´या पठडीतून बाहेर पडलेÐया िľयांनाही सुटका
नाही. Âया जरी वतुªळातलं जगणं जगत नसÐया तरीही Âयां¸या आयुÕयात आलेÐया
पुŁषाला Âया ‘पती’चा दजाª देतात व शोषणाला सामोरे जाÁयासाठी तयार होतात . Öवत
सतत कĶ कłन उभारलेलं साăाºय एका पुŁषा¸या हाती देऊन Âया¸या हातातलं खेळणं
बनतात . हे सारे बारकावे िटपणारं सािहÂय िľवादी असतं. यातून िľला ित¸या
अिÖतÂवाचं भान िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला जातो तसा तो याही किवतेतून िदसतो
आहे.
‘अजून िकती काळ
हा भुकेचा आिदम वग चालणार ?
अजून िकती काळ तुझी बुगडी
अÔशीच सांडत राहणार ?
अजून िकती काळ
तू आतड्यातÐया आिण आतड्यापÐयाड¸या
जीवघेÁया येरझाöया
घालत राहणा र?
…
आरपार लियत ÿाणांितक
िकती काळ
वंचनेचं गाणं
तू घेडत राहणार वलयांिकत?” (आ.ल.ÿा., पृ.५३) munotes.in
Page 79
दीघª किवता : आरपार लयीत ÿाणांितक - ÿ²ा दया पवार
79 फुले-आंबेडकरी िवचारांतून उभे रािहलेले ľीवादी सािहÂय ľीला माणूस Ìहणून उभं
करायचा ÿयÂन करते. मानवतावादी ŀĶीकोनातून ľी-पुŁष समानता आणÁयासाठी
कटीबĦ असलेले हे सािहÂय आहे. ÿ²ा यांची किवता ही ľीवादातून मानवतावादाकडे
जाणारी आहे. ’ही किवता ľीÿijांची केवळ वरवर मांडणी करीत नाही. Âयामागे असणाöया
गुंतागुंती¸या सामािजक , राजकìय , जैिवक कारणपरंपरेचा, ÿकृती-िवकृतीचा शोध घेते.
Ìहणूनच खऱया अथाªने मानवी जीवनाची साकÐयाने समज असलेली अशी ही सशĉ
ľाrवादी किवता आहे.”(ÿा. पुÕपा भावे, अंतÖथ, ÿÖतावना , पृķ अठरा ) िवठाबाईची
शोकांितका मांडतांना चौफेर िवचार करत सारे कंगोरे तपासत ही किवता उतरली आहे.
यात जसा िवठाबाई¸या सामािजक पåरिÖथतीचा अËयास आहे तसाच ितची जैिवक परंपरा,
व ľी असÁया¸या साöया खुणा व Âयामुळे ितचे आयुÕय जे शोषणाचा पट उभा करते Âया
साöयाची कारणमीमांसा करत ही किवता समथªपणे उभी राहते.
४.५ ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ मधील आिवÕकरण / अिभÓयĉì पĦती कवियýी ÿ²ा पवार यां¸या किवतेत साधी सरळ भाषा वापरलेली आहे. उपरोिधकता ,
रोकठोकपणा हे वैिशĶ्य आहे. Óयिĉिचýणे जी आलेली आहेत Âयातून ÿ²ा आपली Öवतंý
ŀĶी मांडतात. Âया-Âया Óयĉéिवषयी , घटनांिवषयी सरळसोट , िनिभªड िवधाने हा Âयां¸या
किवतेचा गुण Ìहणायला हवा. Âयामुळे किवता ि³लĶ न होता वाचकास समजÁयास साधी,
सोपी वाटते. या किवतांतून गुंतागुंतीचा ÿितमाÓयवहार आढळतो . “ÿ²ा लोखंडे यांची
किवता आÂमशोध , Óयिĉशोध आिण Öवसमाजशोध अशा ितहेरी पेचाची किवता आहे.
िविशĶ जाितधमा«¸या पलीकडे जाऊन शोषक -शोिषत संबंधाचा िवÖतृत आिण सवा«गीण
शोध घेणे, Âयासाठी एतĥेशीय ľीÿितमा , Óयिĉरेखा आिण िमथके ऐितहािसक कालपटावर
पाहóन िľयां¸या Óयथांना आिण Âया अनुषंगाने समाजजीवनातील पेचांना काÓयबĦ करणे,
ही Âयां¸या किवतेची वैिशĶ्ये आहेत.” २९ ÿ²ा यां¸या अंतÖथ, उÂकट जीवघेÁया धगीवर ,
मी िभडवू पाहतेय समúाशी डोळा, आरपार लयीत ÿाणांितक या किवतासंúहात आलेÐया
ÿितमा पािहÐयास याची ÿिचती येते. फुले-आंबेडकरी सािहÂय ľीलेखनात समाजाितल
िवषमतेिवषयीची चीड संताप, आपÐया शोषणाचा , घुसमटीचा आøोश , िवþोह , आिण
Öवतंý माणूस Ìहणून उभी राहÁयासाठीचा ľीचा ÿयÂन हे सारे िवशेष ÖपĶपणे Óयĉ
होतात .
आपÐया िवचारांची िशदोरी देतांना खास कłन ľीवगाªला जो शोिषत गट आहे Âयांना
समजÁयास सोपी तसेच आपली मानवतावादी िवचारसरणी Âयां¸या Łजवणारी , Âयांना या
गुलामिगरीिवŁĦ िवþोह करायला ताकद िमळवून देणारी, Öव-अिÖतÂवाबĥल भान िनमाªण
करणारी आिण एकंदåरतच माणूस Ìहणून जगÁयास ÿेरणा देणारी अशीच ही अिभÓयĉì
पĦती आहे.
४.६ ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ मधील वणª, जात, वगª वाÖतव “िवठाबाई !
ही शोकांितका नाही फĉ तुझी munotes.in
Page 80
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
80 बामणाघरी िलवणं
कुणÊयाघरी दाणं
आन आपÐयाच िबरादरी¸या रĉात वाहतय गाणं..”
या शÊदातून कवियýी संपूणª समाजातील जातीची उतरंड एका ŀĶी±ेपात Óयĉ करते.
जातवाÖतव जÆमापासून माणसाला िचकटलेलं असतं. जÆमाÿमाणे जात ठरते आिण
जातीनुसार काम. वणªÓयवÖथेचे जातÓयवÖथेत जेÓहापासून łपांतर झाले तेÓहापासून
समाजाची चार भागात िवभागणी झाली. गुणानुसार असणारी वगª जÆमानुसार जात łपात
पåरवतêत झाला. याची कारणे इितहासात सापडतात . कलावंतीण Ìहणून जÆमाला आलेली
िवठाला वया¸या अव¶या ७ Óया वषêच िश±ण सोडून पारंपाåरक Óयवसाय Öवीकारावा
लागतो . ही जात वाÖतव व वणª वाÖतव वगª वाÖतवात łपांतåरत होताना िदसतन .
“जातचåरý वगªचåरý ľीचåरý
ही नाहीये चटकन वाचून संपÁयासारखी
गोĶ
हा नाहीये योगायोग िनÓवळ आपघातचा
समĶी घडत जाते उतरंडी¸या असीम िवषम अनुभूतीने
आिण
बाई लहरते झ¤ड्यासारखी
अ´ख आयुÕय सरहĥीशी ईमान राखून”
जातीची उतरंड ितला सÆमानाचे आयुÕय जगू देत नाहीत ितला ÿÂयेक Öतरावर लढा īावा
लागतो . दिलत ľीचा लढा हा तीन Öतरावर असतो . फुले-आंबेडकरी िवचारांचा वारसा
घेऊन िनघालेÐया ľीया िलंगभेद, जातभेद याला न जुमानता आपला लढा सुł ठेवत
असतात . हा लढा आही पुłशीस°ेशी व Âयातून िनमाªन झालेÐया जात ÓयवÖथेतील
उतरंडीशी.
४.७ ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ मधील िलंग भेदाचे वाÖतव िलंग - भेदाचं वाÖतव शÊदातून उतªते तेÓहा शÊद अिधकच धारदार होत जातात. समाजाचा
अधाª भाग असलेला Öतरीगटाला अनेक हजार वषाªपासून शोषण सहन करावे लागले आहे.
आजही जरी वरवर पाहता समानता आली असे भासत असले ýी घराघरात ľीची अवÖथा
गुलामाÿमाणेच आहे. ÖवातंÞय िवचारांचे, िनणªय घेÁयाचे, आिथªक, सामािजक समान दजाª
िमळÁया चे अजूनही पूणªत: िमळालेले नाही. ही सारे वाÖतव िवठाबाई¸या जीवनपटातून
कवियýी मांडते आहे. ľी Ìहणून ित¸या वाट्याला आलेले दु:ख व वेदना यांचा टाहो या
दीघªकिवतेतून फोडलेलला िदसतो . munotes.in
Page 81
दीघª किवता : आरपार लयीत ÿाणांितक - ÿ²ा दया पवार
81 “जिमनीइतकं साधन आिण सोपं
तुला राहó िदलं नाही Âयांनी
वÖतूजातामÅये łपांतर होत गेलं तुझं
सËय सांÖकृितक आपåरहायªतेनं
िछनलं तुला
तु»याचपासून
पायात चाळ बांधून
यावं लागलं तुला
पुŁषी अरेरावी¸या गचपनात
तूही नाचलीस
Łþ अĩुत
ÿितłपांची मोहमाया
िपंजöयातच होतीस तू
तरी िदसली नाहीस कधी
गुलामासारखी
असहाय सुंदर
तू गात रािहलीस
तमाम ľी- पुŁषां¸या
जैिवक दलदलीचं गाणं
मनÖवी
मनमुĉ!”
या ओळी वाचकाला आंतमुªख करतात . नर-मादी यापलीकडे न बघणाöया समाजाला
åरझवÁयासाठी या जैिवक दलदलीत िवठाबाई रोज गाणं आिण अदाकारी सादर करते. ती
रिसकला मायबाप मानते पण समोर बसलेला पुŁषवगª ित¸या कडे केवळ मादी Ìहणून पहात
असतो . तरीही पायात चाळ बांधून ती पुŁषी अरेरवी¸या गचपानंत नाचत राहते. आपÐया
कळेल सवªÖव मानत ती कला सादर करत राहते. ितचं वÖतूजातात झालेलं łपांतर ितला
समजत नाही. munotes.in
Page 82
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
82 “बाई Ìहणजे
िनÓवळ ल§िगक अवयवांचा कंटेनर
मांसल मांसल
उ°ान उ°ान
चाळवणारी
ढळवणारी
ढळणारी
चळणारी ” ľीिवषयी असा िवचार करणाöया पुŁषाबाबत िवठाबाईला ती सांगते,
“एखादा तरी माई का लाल
कधी वाचू शकेल का
तु»या ÿाची कुशीतला
न आिदम आनंदी गभाªषयातला
िनÂयनूतन ओलसर अंधार”..
४.८ ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ या दीघª किवतेतील फुले-आंबेडकरवाद १. माणसा¸या अÖसलपणाचा शोध घेणारी किवता:
ÿÂयेक कवीची Öवतःची अशी एक भूिमका असते. ही भूिमका कोणÂयाही धमाªची, प±ाची
अथवा सामािजक संघटनेची नसते तर या कोणÂयाही चौकटीत न बसणाöया िविशĶ
Óयĉìची , माणसाची असते. कवीचं एक Óयĉì Ìहणून Âया¸या सािहÂया¸या
िनिमªितÿिøयेशी नातं असतं. ते अÂयंत गुंतागुंतीचं असलं तरीही आपली जीवनिवषयक
भूिमका घेऊन जसे¸या तसे सािहÂयात अवतरणारे कवी, लेखक यां¸या सािहÂयातून ते
अलगद उलगडत जातं. ÿ²ा या ÿथमतः एक कायªकतê आहेत व तेच Âयां¸या
सािहÂयातूनही अवतरत असतं. माणसाचा अÖसलपणा आिण ÓयवÖथेतला रिचतपणा
यां¸यातील परÖपरसंबंधाचा शोध ÿ²ा यांनी या किवतांतून घतलेला आहे. माणसा¸या
अÖसलपणाचा शोध घेणं ही या किवतेची मूळ ÿेरणा आहे.
२. जीवनािवषयीची मानवतावादी ŀĶी:
कवी कुसुमाúजांचे शुभे¸छापý आिण ÿा. भालचंþ पाटील यांची ÿÖतावना ÿ²ा यां¸या
अंतÖथ या किवततासंúहाला िमळणे हीच Âयां¸या नवŀĶीची पावती Ìहणता येते. दिलत
कवéची किवता ही तेच ते िविशĶ अनुभव Óयĉ करणारी व एक िविशĶ पĦतीची शÊदकळा
वापरणारी होती Âयाला नवे परीमाण देणारी ÿ²ा यांची किवता दिलतÂवापलीकडील munotes.in
Page 83
दीघª किवता : आरपार लयीत ÿाणांितक - ÿ²ा दया पवार
83 अनुभव किवतेत मांडणारी अशी आहे. दिलत कवé¸या ितसöया िपढीचं ÿितिनिधÂव
करणारी किवता आहे. नकार आिण िवþोह यांचा ढोबळपणा फोडÁयात िमळालेले यश
Âयांची किवता अधोरेिखत करते. हेही किवतेचं महßवाचं वैिशĶ्य Ìहणून ल±ात येते.
सांकेितकतेनं भाषे¸या, ÿितमां¸या, िवचारां¸या संकेतां¸या पलीकडे पाऊल टाकÁयाची
शĉì ÿ²ा यां¸या िनिमªतीचं वेगळेपण दाखवणारी आहे. Âयां¸या किवतेतील जग हे केवळ
दिलत अनुभवांपुरतं मयाªिदत नसून िवÖतारलेलं आहे. Âयांची जीवनािवषयी ची समजूत हे
Âयां¸या किवतेचं मोठं बळ आहे.
३. आÂमशोध, Óयिĉशोध आिण Öवसमाजशोध या ितहेरी पेचाची किवता:
या किवतेने सवª शोिषत गटां¸या दुःखाला, वेदनेला वाचा फोडली आहे. िवशेषतः ľी¸या
िýÖतरीय दुःखाचा आलेख ÿ²ाची किवता मांडते. ľीवादी जाणीव झाली असÐयामुळे
ÿÂयेक ľीने गुलामी नाकारणं आिण Öवतः Öवतंý उभं राहणे कवियýीला महßवाचे वाटते.
ÿ²ा यांचे लेखन शोषणाला िवरोध करणारे, Öव-अिÖमता जपणारे व ľी Ìहणूनच नÓहे तर
माणूस Ìहणून Öवतंý उभे राहÁयाचा ÿयÂन करणारे आहे. Öवतः¸या अिÖतÂवाची एकही
खूण सापडत नाही असे हे िनिबड अरÁय ºयात अनेक भेदाभेदां¸या संकÐपनांचं रान
माजलं आहे; िजथे माणसाला कोणतेही मूÐय नाही, Âया¸या असÁयाला महßव नाही. सतत
अनािमक भीतीने या ÓयवÖथेवर आपली स°ा गाजवली आहे. अशा ÿचंड मोठ्या
हòकूमशाहीत कविय ýी ‘Öव’ चा शोध घेते. हा शोध ित¸यातील ‘अंतÖथ’ चा आहे. ÿ²ा यांची
किवता आÂमशोध , Óयिĉशोध आिण Öवसमाजशोध या ितहेरी पेचाची आहे. यातील
आÂमशोध घेताना ÿ²ा गुलामिगरीला नकार देतात, ÂयािवŁĦ िवþोह करतात . हा संयत
िवþोह ľीमुĉìचा आÂमÖवर आळवताना िदसतो .
४. चळवळीतील कायªकतê Ìहणून उपायाÂमक पावले उचलÁयाची ±मता:
ľी-पुŁष या एकमेकांना पूरक असणाöया मानवांनी łढी, परंपरे¸या अधीन राहóन
जेÓहापासून Öवतःिवषयी¸या िविवध संकÐपनां¸या चौकटीत बसवले तेÓहापासून
Âयां¸यातील समानता दूर होऊन शोषक -शोिषत अशी िवभागणी झालेली िदसते याचेच
पयªवसन Âयां¸या एकाकì जगÁयात झाले. ÿ²ा यां¸या किवतेतून ľी वगाª¸या एकाकìपणाचे
दुःख ÿाितिनिधक Öवłपात िदसते. िľयांचे ÿij मांडतांना ितचं माणूसपण ÿ²ा सतत
आपÐया किवतेतून रेखाटते. ितचा जगÁया चा ह³क, Öवतः¸या आयुÕयावरचा ह³क ती
अधोरेिखत करतात ľीवादी जािणवेतून िनमाªण होणारे हे सािहÂय मानवतावादी होत जाते.
मनुवादी परंपरेने घातलेलं कुंपण शतकानुशतके भारतीय समाजाला उद्ÅवÖत करत रािहले.
ही पåरिÖथती बदलली पािहजे याचे सामािजक भान ÿ²ा¸या किवतेतून येते. चाकोरीबĦ ,
सांकेितक अशी दिलत ľीची ÿितमा ÿ²ा मोडीत काढतात . ľीला Öवतंý Öथान ÿाĮ Óहावं
Ìहणून Âया सतत ÿयÂनशील असताना िदसतात . ľीवादी जािणवेतून ľीमुĉìकडे
जाणारा , मानवमुĉìकडे जाणारा िवचार ÿ²ा या किवतेतून समथªपणे मांडतात.
चळवळीतील कायªकतê असÐयाने केवळ िलहóन Âयां¸या भावनांचा िनचरा होत नाही तर
Âयावर उपायाÂमक पावले उचलÁयाची ±मता Âयां¸यात आहे, तसे Âया करतात .
munotes.in
Page 84
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
84 ५. Óयिĉशः आलेÐया अनुभवांचे ÿितिबंब:
या किवतासंúहांतून ÿ²ा Óयिĉशः आलेÐया अनुभवांतून Óयĉ होताना िदसतात . Âयांचं
जगणं हे काहीसं ÓयवÖथे¸या टाकाऊ कÐपनांना नकार देणारं ľीवादी भूिमकेतून सतत
लढणारं आिण अंितमतः मानवतावादाची कास धरणारं आहे. या लढ्यात Âयांना अनेक
पडझडीचे अनुभव आले असतील Âयाचे ÿितिबंब या किवतांतून पडलेले िदसते. ÿ²ा या
ľीवादी कवियýी आहेत Âयां¸या किवतेतून Óयĉ होणारा ľीवाद हा ľीला Öवतंýपणे
माणूस Ìहणून उभा कł पाहतो .Ìहणूनच हा ľीवाद अंितमतः मानवतावादाकडे जाणारा
आहे असे Ìहणता येते.
६. ľीवादी जािणवेतून ľीमुĉìकडे जाणारा, मानवमुĉìकडे जाणारा िवचार:
ÿ²ा असा िवचार या किवतेतून समथªपणे मांडतात. ľीÂव , Âयाचे िविवध Öतर, ľी-पुŁष
नातेसंबंध, या नातेसंबंधावरील सामािजक पåरिÖथतीचे पåरणाम , ÓयिĉमूÐयाचा शोध,
समाजपåरवतªनाची ओढ या किवतांतून िवषय बनून येतात. ÖवातंÞय, समता , बंधुता,
सामािजक Æयाय या चतुःसूýीचा जागर ÿ²ा यांची किवता करते. ľी Ìहणून Öवतःला व
इतर िľयांना आलेले अनुभव Âया समथªपणे रेखाटतात. सहसंवेदना हा या किवतेचा ÿाण
आहे. ľीचे ÖवातंÞय व माणूस Ìहणून ितला असलेले मूÐय याचा शोध ÿ²ा घेतात. तसेच
याहीपुढे जाऊन ľीवादी कायªकतê Ìहणून Âया समथªपणे उËया राहतात . Öवतःबरोबर इतर
िľयांनाही Öवतंý कł इि¸छतात व Âयासाठी ÿयÂनशील असतात . अिदम ľी¸या
अिÖतÂवाला समथªपणे पेलणारी जगÁया¸या गुंतागुंतीला अलगद सोडवÁयासाठी
धडपडणारी , समाजवाÖतवाची दाहकता अनुभवणारी ľी Âयां¸या किवतेचा िवषय बनते.
परंपरा, łढी, जाितभेद, धमªभेद, िलंगभेद, आिथªक िवषमता , िपळवणूक, या साöयांचा जहरी
अनुभव घेणारी ľी साöया शोषणÓयवÖथेला नकार देते व Öवतंýपणे, समथªपणे उभी राहते.
७. समृĦ आंबेडकरी जािणवेची किवता:
जाितिवहीन दुःखमुĉ माणूस उभारÁयाचे ÿयÂन या किवतेतून समथªपणे केलेले िदसतात .
जात, धमª, पंथ, भाषेची बंधने मानवी जीवनाचा उÂकषª Óहावा, माणुसकìची ÿितķापना
Óहावी यासाठी ही किवता धडपड करताना िदसते. संशोधनातून पुढे आलेÐया या मुद्īांचा
िवचार करता ही किवता संपूणªतः मानवतावादी किवता आहे असे ठामपणे मला वाटते.
गुलामिगरीला नकार , संयत िवþोह , ľीमुĉìचा आÂमÖवर , ľी-पुłष नाÂयाचा नÓयाने
शोध,पुŁषस°ाक परंपरेतील ÿितमा ÿतीकांना नकार , संदभª उलटे कłन तपासून
पाहÁया ची वृ°ी,ľीवगाª¸या दुःखाचे ÿाितिनिधक Öवłप , ľीवादी िवचारसरणीतून ľीकडे
बघÁयाची ŀĶी, एका चाकोरीबĦ , सांकेितक अशा दिलत ľी-ÿितमेला किवतेतून शह,
मूÐयभान राखणारी किवता , माणसाशी असलेली सहसंवेदना, Óयिĉशः आलेÐया
अनुभवांचे ÿितिबंब, ľीवादी जािणवेतून ľीमुĉìकडे जाणारा , मानवमुĉìकडे जाणारा
िवचार , चळवळीतील कायªकतê Ìहणून उपायाÂमक पावले उचलÁयाची ±मता , समृĦ
आंबेडकरी जािणवेची किवता , जाितिवहीन दुःखमुĉ माणूस उभारÁयाचे ÿयÂन अशी
आशया¸या ŀĶीने वैिशĶ्ये ÿ²ा दया पवार यां¸या किवतेत ÿकषाªने जाणवतात .
अिभÓयĉì¸या अंगानेही ÿ²ा पवार यां¸या किवतेत ÿतीकं,िमथकं यांचा फार वापर नसला munotes.in
Page 85
दीघª किवता : आरपार लयीत ÿाणांितक - ÿ²ा दया पवार
85 तरी उĥेिशका Ìहणता येतील अशा काही किवता येतात. पुŁषÿधान संÖकृतीने रचलेÐया
ľीिवषयक ÿतीकांना ÿ²ाची किवता िवरिचत करते. ÿितमांचा वापर किवते¸या
आशया¸या अनुषंगाने होतो. Öवतःची निवन भाषाशैली. वाचकां¸या मानाचा ठाव घेणारी
भाषा, नवीन ÿितमा , ÿतीके व िमथकांचा सीिमत वापर, साधी सरळ पण िनभêड िवषयाला
हात घालणारी भाषा ही या किवतेची वैिशĶ्ये आहेत. Âयात कोणताही असंबĦपणा अथवा
ि³लĶता नसून वाचका¸या मनाचा ठाव घेणारी आहे. ÿ²ा यांची किवता पुŁषरिचत
िमÃयकथांना िवरिचत करत ľीवादाला बळकट करते. बाई Ìहणून ľीवर लादलेले अनेक
िनयम झुगाłन उपरोिधकपणे Âयांना जाब िवचारत मानवतावाद बळकट कł पाहते.
‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ या दीघª किवतेची वैिशĶ्ये:
ÿ²ा दया पवार यां¸या किवतेची वैिशĶ्ये सारłपाने मांडÐयास या किवतेची जातकुळी
समजते. माणसा¸या अÖसलपणाचा शोध; जीवनािवषयीची मानवतावादी ŀĶी; आÂमशोध ,
Óयिĉशोध आिण Öवसमाजशोध या ितहेरी पेचाची किवता ; चळवळीतील कायªकतê Ìहणून
उपायाÂमक पावले उचलÁयाची ±मता ; Óयिĉशः आलेÐया अनुभवांचे ÿितिबंब; ľीवादी
जाणीवेतून ľीमुĉìकडे जाणारा ÿवास ; मानवमुĉìकडे जाणारा िवचार मांडÁयाची ±मता ;
समृĦ आंबेडकरी जािणवेची किवता ही वैिशĶ्ये किवतेतून ÿामु´याने जाणवतात . यासाठी
कवियýीने आपली खास शैली बाळगली आहे Âयानुसार, ितने सामािजक , राजकìय ,
सांÖकृितक िभÆनतेसह ľीÂवाचा वेध घेतला आहे. या किवतेने महानगरीय , दिलत आिण
ľीवादी यातील भेद पुसून टाकले आहेत. संपूणª ľीजातीचे दुःख Óयĉ कł पाहते. या
अथाªने ती वैिĵक आहे. अंितमतः मानवतावादाकडेच घेऊन जाणारी आहे. ÿ²ा या
चळवळीतील कायªकतê असÐयाने समाजातील असमानतेमुळे येणारी अÖवÖथता िटपणं हा
Âयां¸या किवतेचा Öथाियभाव Ìहणता येईल. किवता कोठेही ÿचारकì होत नाही.
ÖवातंÞयाची, जगÁयाची धडपड आहे. या किवता ľी-पुŁष नातेसंबंधांचा शोध घेतात. ľी
असÁयाचा ÿवास , ľी-पुłष नातेसंबंध, जातीयवादावरील उपरोिधक भाÕय, रोखठोकपणा ,
दैववादावर ÿहार, बुिĦवादाची कास ही या किवतेची वैिशĶ्ये आहेत.
आपली ÿगती तपासा ÿij- ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ मधील िलंग भेदाचे वाÖतव िचýण ÖपĶ करा.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------- ---------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------- --
४.९ समारोप फुले-आंबेडकरी सािहÂय हे समाजातील उपेि±त वंिचत घटकांचे Ćदगत आहे, असे Ìहटले
तर वावगे ठरणार नाही. १९९० नंतर वणª, जात, वगª, िलंगभाव अिधिķत शोषकÓयवÖथा
अंतासाठीचे तÂव²ान Ìहणून फुले आंबेडकर िवचारÿवाहाचा उदय झाला. शोिषत घटकांचा munotes.in
Page 86
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
86 आवाज समाजासमोर आणणे हे या सािहÂयाचे ÿयोजन आहे. वेदना, िवþोह , नकार ,
नविनिमªतीची जाणीव घेऊन येणारे हे सािहÂय मानवाची दु:खमुĉì चे Åयेय घेऊन िलहीले
गेले. मानवतेला ÿाधाÆय देणारे हे सािहÂय आहे. ÖवातंÞय, समता , Æयाय, िवĵबंधुता या
मानवी मूÐयांची पुनरªचना कł पाहणारे हे सािहÂय आहे. फुले-आंबेडकरी सािहÂय
Ìहणजेच मानवतावादी सािहÂयाचा जाहीरनामा आहे असा िवचार मांडला गेला. मानवी
ह³क, मानवी ÖवातंÞय आिण सामािजक Æयाय ही जोितरव फुले यांची िýसुýी िवचारÿणाली
होती. या िवचारांची ÿेरणा घेऊनच सवª िवषमतेिवŁĦ सामािजक øांती झाली. समाजातील
अंध®Ħा, łढी, परंपरा, कमªकांड यावर हÐला चढवत उपेि±त, वंिचत घटकांमÅये
आÂमिवĵास िनमाªण करÁयाचे काम या चळवळीने केले. समािजक , राजकìय , सांÖकृितक,
आिथªक, नैितक सवªच ÿकारे जागृती Óहावी Ìहणून ÿयÂन करणारी ही िवचारधारा आहे.
फुले-आंबेडकरी िवचारधारेतून िनमाªण झालेले सािहÂय ‘फुले-आंबेडकरी सािहÂय ’ Ìहणून
ओळखले जाते. माणसाची नैसिगªक ÿितķा राखणे हे या सािहÂयाचे कायª आहे. ľीवादी
सािहÂय ľीचा माणूस Ìहणून िवचार करते. ित¸या Óयथा, वेदना, समाजातून ितला िदलेले
दुÍयम Öथान यांचा िवरोध करणारे व या ÓयवÖथेला नकार देत िवþोह करणारे हे सािहÂय
आहे. ľीदशक जाहीर झाले आणे तेÓहापासून मराठीत ľीवादी लेखन जाÖत ÿमाणात
होऊ लागले. आधी¸या लेिखकांचे लेखनापे±ा हे अÂयंत धारदार , Öव-अिÖमता जपणारे
असे हे सािहÂय समृĦ होत गेले.
ÿ²ा दया पवार यांचा ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ हा किवतासंúह अËयासतान Âयातील
फुले-आंबेडकरी िवचारधारा ÿखरपणे जाणवते. शोषक व शोिषत हा भेदच नाहीसा
करÁयाचा ÿयÂन या लेखनातून जाणवतो . या साöया लेखनाचा उĥेशच माणूस Ìहणून
जगÁयाचा ÿयÂन करÁयासाठीची तळमळ Óयĉ करÁयाचा आहे. ‘बाई¸या अनुषंगाने
येणाöया ित¸या जगÁयाचा , ľी-पुłष नातेसंबंधांचा व एकूण मानवी नातेसंबंधांचा उभा-
आडवा पट पाहत असताना Âयातली मानुषता माý हरवलेली, ठायी ठायी िवłप झालेली
िदसते. या िवłप तेमÅये िलंगभेदजÆय िवषमतेबरोबरच जात-वगªवाÖतव, Âयाबरोबरच
जागितकìकरणातून येणारं कंगालीकरण, बाजारशरणता आिण Óयĉìिशवायची बाकìची सवª
मानवी एककं दुÍयम ठरवत जाणं या बाबी कळीची भूिमका बजावत असतात . या भूिमकांचा
शोध घेणं, अथªिनणªयन करणं आिण Âयां¸या िवरोधा त हÖत±ेप करणं हे किवतेचं काम आहे
असं मी मानते.’ असे Âया Ìहणतात . िवठाबाई भाऊ मांग नारायणगांवकर या कलावंत
ľी¸या आयुÕयात आलेला भोगवटा आिण पुŁषÿधान संÖकृतीटुÆन ित¸या वाट्याला
आलेलं जगणं आिण भोगणं या दीघª किवतेतून कवियýी आपÐयासमोर आणते. तमाशा
कलावंतीण ľी ¸या आयुÕयातील वाÖतव अनुभव सहवेदनेने उभं करतांना ÿ²ा यांची
लेखणी ÿभावी होत जाते. िवठाबाईचं जगणं हे केवळं भोगणं असलं तरी ती ताठ कणा
ठेऊन रगीनं आिण धगीनं जगली हे वाÖतव या दीघª किवतेतून Óयĉ होतं. भारतीय
समाजÓयवÖथेतील जातीय उतरंडीत कोठेही Öथान नसलेÐया कलावंतीण ľाr चे आयुÕय
िकती भयाण असते. सोिशकतेचा अंत बघणारे असते. याचा ÿÂयय या किवतेवłन
वाचकाला येतो. िवठाबाई ºया वगाªचं ÿितिनिधÂव करते ती समाजातला उपेि±त घटक
आहे. Âयातही ितचं ľी असणं शोषणाची पातळी वाढवणारं आहे. ही किवता समाजातील
तळागाळातील वगाªचे ÿितिनिधÂव करणाöया ‘िवठामाय ’ची जीवनगाथा सांगते. िवठाबाई
आपले सारे आयुÕय लढवÍयासारखी जगली . ित¸या कलेने ितने समाजाची व कुटुंबाची munotes.in
Page 87
दीघª किवता : आरपार लयीत ÿाणांितक - ÿ²ा दया पवार
87 सेवा केली. आयुÕयात आलेली आÓहाने पचवली . मान-सÆमानाने भुलून न जाता सतत
मातीशी आपले घĘ नातं ठेवणारी िवठाबाई आपÐया आिवÕकारांसह ÿ²ा पवार यां¸या
किवतेतून अवतरते. कवियýी¸या जािणवा अÂयंत ÿगÐभ असÐयाने ती िवठाबाई¸या साऱया
वैिशषटयांसह ितला समथªपणे किवतेतून उतरवते. िवठाबाईला ÿÂय± बिघतÐयावर
आपÐया किवतेत िचतारलेली ‘िवठामाय’ ितला हòबेहòब वाटते. िवठाबाईची शोकांितका
मांडतांना चौफेर िवचार करत सारे कंगोरे तपासत ही किवता उतरली आहे. यात जसा
िवठाबाई¸या सामािजक पåरिÖथतीचा अËयास आहे तसाच ितची जैिवक परंपरा, व ľी
असÁया¸या साöया खुणा व Âयामुळे ितचे आयुÕय जे शोषणाचा पट उभा करते Âया
साöयाची कारणमीमांसा करत ही किवता समथªपणे उभी राहते. फुले-आंबेडकरी सािहÂय
ľीलेखनात समाजाितल िवषमतेिवषयीची चीड संताप, आपÐया शोषणाचा , घुसमटीचा
आøोश , िवþोह , आिण Öवतंý माणूस Ìहणून उभी राहÁयासाठीचा ľीचा ÿयÂन हे सारे
िवशेष ÖपĶपणे Óयĉ होतात . वणª, वगª, जात, आिण िलंगभेदाचे वाÖतव या किवतेतून
परखडपणे उतरते.
माणसा¸या अÖसलपणाची शोध घेणारी ही किवता जीवनािवषयीची मानवतावादी ŀĶी
िनमाªण करते. आÂमशोध , Óयिĉशोध आिण Öवसमाजशोध या ितहेरी पेचाची किवता आहे.
या दीघª किवतेतून ľीवादी जािणवेतून ľीमुĉìकडे जाणारा , मानवमुĉìकडे जाणारा िवचार
संथपणे मांडलेला आहे. ितने सामािजक , राजकìय , सांÖकृितक िभÆनतेसह ľीÂवाचा वेध
घेतला आहे. या किवतेने महानगरीय , दिलत आिण ľीवादी यातील भेद पुसून टाकले
आहेत. ľी असÁयाचा ÿवास , ľी-पुłष नातेसंबंध, जातीयवादावरील उपरोिधक भाÕय,
रोखठोकपणा , दैववादावर ÿहार, बुिĦवादाची कास ही या किवतेची वैिशĶ्ये आहेत.
४.१० नमुना ÿij १. कवियýी ÿ²ा दया पवार यां¸या ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ या दीघª किवतेचे फुले-
आंबेडकरी Öवłप ÖपĶ करा.
२. िवठाबाई भाऊ मांग नारायणगावकर यांचे चåरý ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ दीघª
किवतेतून ÖपĶ करा.
३. ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ या दीघª किवते¸या आधारे कवियýी ÿ²ा दया पवार
यां¸या लेखनाची वैिशĶ्ये सांगा.
४. ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ या दीघª किवते¸या आधारे कवियýी ÿ²ा दया पवार यां¸या
किवतेतील फुले-आंबेडकरवाद ÖपĶ करा.
५. टीपा िलहा.
अ) आरपार लयीत ÿाणांितक मधील वणª, जात, वगª वाÖतव
ब) ‘आरपार लयीत ÿाणांितक’ मधील आिवÕकरण / अिभÓयĉì पĦती
munotes.in
Page 88
फुले आंबेडकरवादी सािहÂय
88 ४.११ संदभª कसबे, रावसाहेब;आंबेडकरवाद : तßव आिण Óयवहार , सुगावा ÿकाशन , पुणे
पानतावणे, गंगाधर; पýकार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, ÿितमा ÿकाशन , पुणे
पाटील , शरद; मा³सª-फुले-आंबेडकरवाद, सुगावा ÿकाशन , पुणे
गायकवाड , सुधाकर; माणूस Âयाचा समाज आिण बदल :डॉ. आंबेडकरांचे िसĦांतन,
सृजन ÿकाशन, मुंबई
शेरे, नीळकंठ;आंबेडकरवाद, सुिवīा ÿकाशन , पुणे
ÿ²ा दया पवार, आरपार लयीत ÿाणांितक, लोकवाđय गृह, मुंबई; िĬ. आ. २०१०
मानसी लाटकर ; १९९० नंतरची मराठी ľीवादी किवता ; किवता -रती/मे-जून २०१०
ÿ²ा दया पवार, ÿेरणा समúाशी डोळा िभडवÁया ची, चतुरंग मैफल, जुलै २०, २०१३
राजा ढाले; अÅय±ीय भाषण , “एकिवसावा अिÖमतदशª सािहिÂयक मेळावा”, पुणे
१९९५
कांबळे गौतमीपुý; ‘फुले-आंबेडकरी ÿेरणेचे सािहÂय ’, ‘दिलत सािहÂया¸या नामांतराचा
वाद’, संपा-धÌमपाल रÂनाकर , सुगावा ÿकाशन पुणे १९९७
फडके भालचंþ; ‘दिलत सािहÂय : वेदना व िवþोह ’ ®ी िवīा ÿकाशन , पुणे
योिगराज बागूल; तमाशा : िवठाबाई¸या आयुÕयाचा; राजहंस ÿकाशन , पुणे
िवजया एस. जी.; मानवतावादी ľीकिवता ; āोनॅटो पिÊलकेशन, मुंबई (ईबुक)
https://www.amazon.in/Manavtavadi -Strikavita -Marath i-Dr-Vijaya -
ebook/dp/B09QD298W7
*****
munotes.in