Peace-Education-Marathi-munotes

Page 1

1 १
शाांतता आणि शाांतता णशक्षि
घटक सांरचना
१.० उद्दिष्टे
१.१ पररचय
१.२ शाांतता: सांकल्पना, गरज आद्दण महत्त्व, प्रकार
१.३ शाांतता द्दशक्षण: सांकल्पना, मूलभूत गृहीतक, स्वरूप आद्दण व्याप्ती, प्रकार, उद्दिष्टे
१.४ शाांततेसाठी द्दशक्षण: सांकल्पना, कारणे- शाांततेचा मागग द्दनवडणे.
१.५ शाांतता द्दनमागण करणारा, शाांद्दतदूत
अ) नैद्दतक अत्यावश्यकतेसाठी शाांतता द्दशक्षण
ब) व्यावहाररकतेसाठी शाांतता द्दशक्षण
क) पररवतगनशील द्दशक्षणामध्ये शाांतता द्दशक्षण
१.६ साराांश
१.७ स्वाध्याय
१.० उणिष्टे या प्रकरण अध्ययनानांतर द्दवद्यार्थयागला हे अवगत होण्यास मदत होईल:
 शाांततेची सांकल्पना समजून घेता येईल.
 शाांततेची गरज आद्दण महत्त्व जाणून घेता येईल.
 शाांततेचे प्रकार समजून घेता येईल.
 शाांतता द्दशक्षणाबिल समजून घेता येईल.
 शाांततेसाठी द्दशक्षणाची सांकल्पना, त्याची कारणे जाणून आद्दण त्याांना शाांततेच्या
मागागबिल जागरूक करा.
 पररवतगनशील द्दशक्षणासाठी शाांद्दतदूत मूल्य आद्दण पावती जाणून घेता येईल.
१.१ पररचय आजचे जग आद्दण आपले दैनांद्ददन जीवन खूप व्यस्त आद्दण धावपळीचे आहे, त्यामुळे
अनेकदा शाांतता आपल्यापासून कोसो दूर आहे असे वाटू शकते. जर आपण आजूबाजूला
पाद्दहले तर हल्ली लोक शाांततेच्या शोधात आद्दण सहज म्हणताना आपण पाहतो की
“आपण कमावतो आहोत, आपल्याकडे सवग काही आहे, तरीही आपण जीवनाचा आनांद
घेऊ शकत नाही ". पररणामी ते सवग असूनही शाांततेच्या शोधात धावतात. परांतु जर थोडा munotes.in

Page 2

शाांतता द्दशक्षण आद्दण शाश्वत द्दवकास
2 द्दवचार केला तर रोजच्या तुम्ही करत असलेल्या तुमचा सकाळचा प्रवास द्दकांवा तुमच्या
रात्रीच्या बातम्याांपेक्षा पुढे पाहत नसाल, आद्दण तुम्ही सवग अराजकतेला थोडासा क्रम लावू
शकला तर मात्र शाांततेचा द्दवचार मनाला नक्की येऊन जातो, जर तुम्हाला शाांततेची
सांकल्पना कळली ती तुम्ही द्दशकण्याचा प्रयत्न केला तर तुम्ही शाांततेने जीवन जगू
शकता. शाांतेतचा हा अध्याय उघडतो आद्दण तुम्हाला जगाला शाांततेने आद्दण कृपापूवगक
पाहण्याचे मागग देतो.
१.२ शाांतता: सांकल्पना, गरज आणि महत्त्व, प्रकार असां म्हणतात की , शाांत मन शाांतीमय जग बनवते. या जागद्दतक (ग्लोबल + लोकल) जगात
आपण जास्तीत जास्त ताांद्दत्रक प्रगती गाठली आहे तरीही आपण मानद्दसक ताण, नैराश्य,
द्दतरस्कार, असमानता, जास्त काम आद्दण सामाद्दजक कौटुांद्दबक दबाव याांचा सामना करत
आहोत. पररणामी लोक नकारात्मक भावनाांमध्ये वावरत आहेत, जेव्हा कोणी
नकारात्मकता, राग, द्वेष, वाईट भावना द्दनमागण करतो तेव्हा त्या सवग नाकारत्मकतेचा
मनःशाांतीवर वाईट पररणाम होतो आद्दण त्याचे प्रद्दतद्दबांब त्याच्या अद्दस्थर वतगन, आक्रमकता
द्दहांसा, असांतोष इ. मधून प्रतीत होत जाते.
शाांतता हा एक शब्द द्दकत्येक अथागने वापरला जातो, ज्यामध्ये सत्य, सौंदयग, प्रेम, मैत्री,
शाांतता आद्दण असे बरेच समानाथी शब्दाांचा बोध होतो. बऱ्याचदा शाांतता म्हणजे काय?
असा प्रश्न पडतो तेव्हा 'शाांतता' हा शब्द द्दवस्तृत अथागने द्दवद्दवध क्षेत्रात वापरला जातो.
शाांततेचे द्दवद्दवध अथग आहेत जे वापराच्या सांदभागनुसार द्दभन्न आहेत.
शब्दशः, 'शाांतता' हा शब्द मूळ लॅद्दटन शब्द 'पॅक्स' वरून आला आहे, ज्याचा अथग दोन
लोक, दोन राष्ट्रे द्दकांवा लोकाांच्या दोन द्दवरोधी गटाांमधील युद्ध द्दकांवा कोणतेही द्दववाद आद्दण
सांघषग सांपवण्यासाठी करार, द्दनयांत्रण करणे द्दकांवा करार असा होतो.
प्रख्यात तत्त्वज्ञ शाांततेच्या सांकल्पनेची णवणवध व्याख्या करतात, काही सुप्रणसद्ध
व्याख्या खाली नमूद केल्या आहेत:
"जोपयंत आपण स्वतःशी शाांती प्रस्थाद्दपत करत नाही तोपयंत आपल्याला बाह्य जगात
कधीही शाांती द्दमळू शकत नाही".
- गौतम बुद्ध
“बळजबरीने शाांतता राखता येत नाही; ते केवळ समजून घेऊनच साध्य होऊ शकते.”
- अल्बटग आईन्स्टाईन
जवाहरलाल नेहरू (१८८९-१९६४):
“मनःद्दस्थतीच्या अथागने शाांततेवर जोर द्ददला. येथे त्याांचे मत आहे - शाांतता हे राष्ट्राांचे नाते
नाही. ही मनाची द्दस्थती आहे जी आत्म्याच्या शाांततेने द्दनमागण केली आहे. शाांतता म्हणजे
केवळ युद्धाचा अभाव नाही. ही मनाचीही एक अवस्था आहे. शाश्वत शाांती फक्त शाांतताद्दप्रय
लोकाांनाच द्दमळू शकते.” munotes.in

Page 3

शाांतता आद्दण शाांतता द्दशक्षण
3 लााँगमन णडक्शनरी ऑफ कांटेम्पररी इांणललश शाांततेची व्याख्या खालीलप्रमािे करते:
१. युद्ध नाही: अशी पररद्दस्थती ज्यामध्ये युद्ध द्दकांवा लढाई नाही.
२. कोिताही आवाज/व्यत्यय नाही: एक अद्दतशय शाांत आद्दण आनांददायी पररद्दस्थती
ज्यामध्ये तुम्हाला व्यत्यय येत नाही.
३. शाांत/णचांता न बाळगिे: शाांत, आनांदी आद्दण काळजी न करण्याची भावना.
शाांतता द्दह लौद्दकक अथागने अथग बघण्याचा प्रयत्न केला तर शाांततेचा अथग आद्दण गुण एका
द्दसद्धाांत द्दकांवा द्दवद्दशष्ट धाद्दमगक चौकटीमध्ये प्राप्त करते. उदा. द्दिश्चन, द्दहांदू द्दकांवा बौद्ध धमग
शाांतता वेगळ्या प्रकारे पाहतील, जसे की शाांततावादी परांतु द्दवद्दवधतेच्या आधारावर, शाांतता
ही न्याय, स्वातांत्र्य, समानता, शक्ती, सांघषग, वगग इ . द्दवचार करता इतर कोणत्याही
सांकल्पनाांपेक्षा द्दभन्न नाही.
वास्तद्दवकतेच्या एका द्दवद्दशष्ट धारणेमध्ये इतर सांकल्पनाांशी जोडल्या गेल्याने दृष्टीकोनातून
शाांतता अथागने सांपन्न होते; आद्दण द्दहांसा, इद्दतहास, दैवी कृपा, न्याय याबिलच्या कल्पना
द्दकांवा गृद्दहतकाांशी सांबांध. शाांतता याद्वारे प्रेम, करुणा, सहानुभूती, सजगता, सौहादग, शाांतता
इत्यादींमध्ये बांद्ददस्त आहे.
शाांततेची गरज , महत्त्व आणि शाांततेचे प्रकार:
शाांततेची गरज का आहे?
१. शाांतता हे सवव पररणथितीचे उत्तर आहे:
अशाांत मन जगाला त्रास देऊ शकते आद्दण म्हणूनच एखाद्याला त्याांच्या कामावर लक्ष केंद्दित
करण्यासाठी शाांततेची आवश्यकता असते शेवटी ही शाांतता सवग पररद्दस्थतीची उत्तरे देते.
या महाकाव्य प्रयत्नात आपण सवग महत्त्वाचे आहोत आद्दण भद्दवष्ट्यातील द्दपढ्याांना अद्दधक
समान, शाांततापूणग आद्दण सुांदर जग प्राप्त करण्यासाठी प्रत्येक हाताची गरज आहे.
२. शाांतता सकारात्मकतेचा प्रसार करते:
एखाद्या व्यक्तीला शाांत राहण्यासाठी आद्दण सोडण्यासाठी शाांततेची आवश्यकता असते
आद्दण ते जाणीवपूवगक आद्दण नकळतपणे काय करत आहेत या इांद्दियाांकडे पूणग लक्ष असणे
आवश्यक आहे जर एखादी व्यक्ती शाांत आद्दण शाांत असेल तर तो द्दकांवा ती आजूबाजूला
सकारात्मकता द्दनमागण करते.
३. शाांतता हा एक गुि आहे:
एखाद्या व्यक्तीला भौद्दतक चैनीची आवड असते आद्दण मनाची शुध्दी देखील मानद्दसक
आरोग्यासाठी आवश्यक असते आद्दण म्हणूनच आधुद्दनक जगात आता हे मान्य केले जाते
की शाांतता प्राप्त करणाऱ् या व्यक्तीची वागणूक सांतुद्दलत असते. परांतु त्या व्यक्तीने जी गुणवत्ता
प्राप्त केली कारण त्याच्या अांगी असलेला शाांतता हा एक गुण आहे जो त्याला वेगळां करतो.
munotes.in

Page 4

शाांतता द्दशक्षण आद्दण शाश्वत द्दवकास
4 ४. णशक्षिाद्वारे शाश्वत बदल:
मानद्दसक, आांतररक शाांततेद्दशवाय द्दशक्षण द्दनरथगक आहे. जर व्यक्ती द्दवसांगती, अप्रद्दतष्ठा,
द्दतरस्कार, द्वेष या गोष्टींचा द्दनपटारा करण्यात अयशस्वी ठरला तर द्दशक्षण हे याांद्दत्रक आहे .
द्दशक्षणाचे अांद्दतम उद्दिष्ट द्दनखळ आनांद प्राप्ती हे असून त्यामुळे द्दशक्षणाला अथगपूणगता द्दमळते
तसेच हे फक्त शाांततेचा मागागने साध्य करणे शक्य असते. द्दशक्षणाने आद्दण शाांततेने
समानतेपयंत पोहोचण्यास मदत करने व शाश्वत बदल घडवून आणणे या साठी शाांततेची
गरज असते .
कुठल्याही व्यक्तीला जीवनात शाांतता आवश्यक असते कारण ती शाांतता, वतगन सांतुद्दलत
करते, आद्दण सांतुद्दलत व्यद्दक्तमत्व हे जीवन जगताांना अनेक मागांनी लाभदायक ठरते,
त्यामुळे कामातील लक्ष वाढते, त्याच बरोबर न्याय, स्वातांत्र्य, समानता, शक्ती, सांघषग, वगग
आद्दण, यासह सवोत्तम कायग करण्यास आांतररक मदत करते. शाांतता हा, उज्वल
भद्दवष्ट्यापयंत पोहोचण्याचा मागग आहे. शाांतता महत्त्वाची आहे आद्दण त्याचप्रमाणे त्यासाठी
व्यक्ती म्हणून शाांततेसाठी द्ददलेले योगदान देखील खूप महत्वाचे आहे; हे जग एक चाांगले
द्दठकाण बनवण्यासाठी शाांतता हे गरजेची आहे .
शाांततेचे प्रकार:
सामान्यतः, शाांततेचे दोन प्रकाराांमध्ये वगीकरण केले जाते: अांतगगत शाांतता आद्दण बाह्य
शाांतता.
अ) अांतगवत शाांतता:
प्या भाषेत आांतररक शाांती म्हणजे मनाची द्दकांवा आत्म्याची शाांती. द्दचांता, द्दचांता, लोभ,
इच्छा, द्दतरस्कार, द्वेष, दुभागवना, भ्रम आद्दण/द्दकांवा इतर अशुद्धता याांसारख्या कोणत्याही
प्रकारचे दुःख द्दकांवा मानद्दसक अस्वस्थता नसल्यामुळे लाभणारी द्दनमागण होणारी मानद्दसक
शाांतता म्हणजे आांतररक शाांतता होय. अांतगगत शाांती म्हणजे स्व मनाची मानद्दसक शाांती
अवस्था; हे एखाद्या व्यक्तीच्या मनाच्या सराव द्दकांवा प्रद्दशक्षणातून ती साध्य करता येते.
अशा प्रद्दशक्षणामुळे कधी कधी, एखादा माणूस आजूबाजूच्या गोंधळात द्दकांवा अशाांत
वातावरणात द्दकांवा शाांतता नसलेल्या समाजात आपली आांतररक शाांतता द्दनमागण करू
शकतो आद्दण द्दटकवून ठेवू शकतो. धमागच्या क्षेत्रात, द्दवशेषतः पूवेकडील धमांमध्ये अांतगगत
शाांततेवर ताण आहे.
धमांच्या सांदभागत, अशा प्रकारची शाांती प्राथगना, ध्यान, बुद्धी आद्दण इतर मागांनी द्दमळवता
येते. अांतगगत शाांतता द्दह अत्यांत आवश्यक आहे; ती सामान्यतः खरी शाांतता आद्दण
समाजातील शाांततेचा द्दकांवा जगातील शाांतीचा खरा पाया मानली जाते.
ब) बाह्य शाांतता:
बाह्य शाांती म्हणजे समाज, राष्ट्रे आद्दण जगामध्ये असणारी शाांतता. मानव आद्दण द्दनसगग
यातील द्दस्थती ला जोडणारा समाज, राष्ट्रे आद्दण जगाची एक सामान्य द्दस्थती असते.
दोन्ही चा परस्पर सांबांध आद्दण सहअद्दस्तत्व हे एकमेकाांवर प्रभाव टाकत असते. मानव munotes.in

Page 5

शाांतता आद्दण शाांतता द्दशक्षण
5 आद्दण द्दनसगग याांचे शाांत आद्दण आनांदी नाते हे द्दनकोप प्रगती साठी गरजेचे असते. बाह्य
शाांततेचे खालीलप्रमाणे नकारात्मक आद्दण सकारात्मक दोन्ही शब्दाांत वणगन केले जाऊ
शकते.
बाह्य शाांतता द्दह सांघषग, शत्रुत्व, आांदोलन, सामाद्दजक द्दवकृती, व्यत्यय, सामाद्दजक अन्याय,
सामाद्दजक असमानता, द्दहांसाचार, मानवी हक्काांचे उल्लांघन, दांगल, दहशतवाद, पयागवरणीय
असांतुलन इत्यादीं जन्म देत असते. त्याउलट आांतररक शाांतता द्दह सामाद्दजक समरसता,
सामाद्दजक न्याय, सामाद्दजक समता, मैत्री द्दकांवा मैत्रीपूणग सांबांध, एकमत, सावगजद्दनक
सुव्यवस्था आद्दण सुरक्षा, मानवी हक्क आद्दण पयागवरणीय समतोल याांचा आदर आद्दण इतर
गोष्टींची द्दस्थती ह्या सगळ्याांना जन्म देते. त्यामुळे अांतगगत आद्दण बाह्य शाांतता अतूटपणे
जोडलेली आहे. दोघेही एकमेकाांवर अवलांबून आहेत आद्दण एकमेकाांना आधार देतात.
अांतगगत शाांतता वैयद्दक्तक शाांतता दशगवते आद्दण बाह्य शाांतता सामाद्दजक शाांतता दशगवते.
पररणामी, अांतगगत आद्दण बाह्य शाांतता अतूटपणे जोडलेली आहे; दोन्ही परस्पर फायदेशीर
आहेत. खाली आणखी काही प्रकार आहेत ज्याांचे वगीकरण आपण या अांतगगत करू शकतो.
अभ्यासक्रम आणि णनदेशाांच्या जागणतक पररषदेनुसार, नऊ मध्ये उप-वगीकृत केले
जाऊ शकते:
१. आांतरवैयणिक शाांतता: मनुष्ट्याच्या स्वतःमध्ये शाांततेची द्दस्थती म्हणजे एखाद्याच्या
मनात कोणताही सांघषग नाही.
२. आांतरवैयणिक शाांतता: पुरुष आद्दण पुरुष याांच्यातील शाांततेची द्दस्थती; पुरुष आद्दण
पुरुष द्दकांवा एकमेकाांमध्ये कोणतेही सांघषग नाहीत.
३. आांतरगट शाांतता: गटाांमधील शाांतीची द्दस्थती; गटाांमध्ये सांघषग नसण्याची द्दस्थती.
४. आांतरगट शाांतता: गट आद्दण गट याांच्यातील शाांततेची द्दस्थती; गटाांमध्ये सांघषग
नसल्याची द्दस्थती.
५. आांतरजातीय शाांतता: वांशातील शाांतीची द्दस्थती; प्रत्येक शयगतीत सांघषग नसण्याची
द्दस्थती.
६. आांतरजातीय शाांतता: वांश आद्दण वांशाांमधील शाांततेची द्दस्थती; वांशाांमध्ये सांघषग
नसल्याची द्दस्थती.
७. आांतरराष्ट्रीय शाांतता: राष्ट्र द्दकांवा देशाांमधील शाांततेची द्दस्थती; प्रत्येक राष्ट्रात द्दकांवा
देशात सांघषग नसण्याची द्दस्थती.
८. आांतरराष्ट्रीय शाांतता: राष्ट्र आद्दण राष्ट्राांमधील शाांततेची द्दस्थती; राष्ट्राांमध्ये सांघषग
नसण्याची द्दस्थती.
९. जागणतक शाांतता: जगाची शाांतता. याचा अथग असा आहे की जगभरातील देश
सामान्य द्दस्थतीत आहेत, युद्धे आद्दण सांघषांची अनुपद्दस्थती, न्यायाची उपद्दस्थती
आद्दण द्दनयांत्रण सांतुलन आहे.
(वल्डग कौद्दन्सल ऑफ कररक्युलम अँड इांस्रक्शन) munotes.in

Page 6

शाांतता द्दशक्षण आद्दण शाश्वत द्दवकास
6 १.३ शाांतता णशक्षि: सांकल्पना, मूलभूत गृहीतक, थवरूप आणि व्याप्ती, प्रकार, उणिष्टे शाांतता णशक्षिाची : सांकल्पना आणि मूलभूत गृहीतक:
शाांतता द्दशक्षण ही मूलत: ज्ञान, दृष्टीकोन, कौशल्ये आद्दण सकारात्मकतेने वतगन आत्मसात
करण्याची प्रद्दक्रया आहे, ज्यामध्ये स्वतःशी, इतराांशी आद्दण अगदी द्दनसगागशी सुसांगततेने
जुळवून जगणे, ह्यास प्राधान्य द्ददले जाते. शाांतता द्दशक्षण हे द्दवद्दवध उपक्रम ज्ञान, कौशल्ये
आद्दण वृत्तींना सकारात्मक प्रोत्साहन देतात जे लोकाांना व्यद्दक्तगत तसेच इतर पातळीवरल्या
सांघषागच्या घटना रोखण्यासाठी, तसेच सांघषग हा शाांततेने सोडवण्यासाठी द्दकांवा शाांततेसाठी
अनुकूल सामाद्दजक पररद्दस्थती द्दनमागण करण्यास मदत करतात.
या सांदभागत द्दशक्षण हा शब्द शाळाांमध्ये द्दकांवा अनौपचाररक द्दकांवा अनौपचाररक शैक्षद्दणक
सांदभागतील कोणत्याही प्रद्दक्रयेला सूद्दचत करतो ज्याने वतगणुकीतील बदलामुळे मुलाांमध्ये
आद्दण प्रौढाांमधील वृत्ती आद्दण मूल्ये द्दवकद्दसत केली आहेत. शाांततेचे द्दशक्षण म्हणजे
शाांततेबिल जाणून घेणे आद्दण द्दशकणे. शाांततेबिल द्दशकणे म्हणजे ज्ञान असणे आद्दण
शाांततेचा काय फायदा आद्दण पररणाम होतो हे समजून घेणे होय. शाांततेचा फायदा द्दकांवा
हानी या दोन्ही मागांनी माझी भूद्दमका काय आहे ह्या बिल जागरूक होऊन त्या सांबधीची
भूद्दमका का गरजेची ? या सगळ्याची उत्तरे शाांततेसाठी द्दशक्षण या मधून द्दमळण्याची मदत
होते.
शाांततेसाठी द्दशकणे म्हणजे कौशल्ये, दृष्टीकोन आद्दण मूल्ये द्दशकणे ज्याची एखाद्या व्यक्तीला
खऱ्या अथागने शाांतता प्राप्त करण्यासाठी आद्दण राहण्यासाठी आवश्यक आहे. याचा अथग
द्दहांसा, अपमान द्दकांवा कोणत्याही चुकीच्या मागांद्दशवाय सांघषांना सामोरे जाण्यासाठी
समतोल असणे.
शाांततेची व्याख्या णवणवध प्रकारे केली आहे. हे असे विवन केले आहे:
१) शत्रुत्वाच्या जगापासून द्दकांवा समाप्ती; एखाद्या राष्ट्राची द्दकांवा तीची द्दस्थती ज्यामध्ये ते
समुदाय याशी युद्ध करत नाही.
२) पूवी युद्धाच्या वेळी दोन शक्तींमधील शाांतता करार द्दकांवा मान्यता.
३) नागरी गोंधळ आद्दण अव्यवस्था पासून स्वातांत्र्य; सावगजद्दनक सुव्यवस्था आद्दण सुरक्षा.
४) गडबड द्दकांवा त्रासापासून मुक्तता: लहान ऑक्सफडग शब्दकोश.
शाांतता णशक्षिाची सांकल्पना:
जेव्हा सामाद्दजक आद्दण साांस्कृद्दतक सांदभग आद्दण देशाच्या गरजा लक्षात घेऊन शाांतता
द्दशक्षण द्ददले जाते तेव्हा ते अद्दधक प्रभावी आद्दण अथगपूणग असते. ते आपल्या साांस्कृद्दतक
आद्दण आध्याद्दत्मक मूल्याांनी आद्दण वैद्दश्वक मानवी मूल्याांनी समृद्ध केले पाद्दहजे,ते जागद्दतक
स्तरावरही समपगक असले पाद्दहजे. शाांतता द्दशक्षण, म्हणून, अनेक प्रकारे पररभाद्दषत केले
जाऊ शकते त्याची अशी कोणतीही सवगमान्य व्याख्या नाही. munotes.in

Page 7

शाांतता आद्दण शाांतता द्दशक्षण
7 “शाांतता द्दशक्षण हा जागद्दतक आद्दण राष्ट्रीय ते स्थाद्दनक आद्दण वैयद्दक्तक अशा प्रमाणात
सांघषग आद्दण द्दहांसाचाराच्या समस्याांना प्रद्दतसाद देण्याचा प्रयत्न आहे. हे अद्दधक न्याय्य
आद्दण शाश्वत भद्दवष्ट्य द्दनमागण करण्याचे मागग शोधण्याबिल आहे” - आर डी लैंग, १९७८
शाांतता णशक्षिाचे थवरूप आणि व्याप्ती:
१. शाांतता णशक्षि सवाांगीि आहे:
गेल्या अनेक वषांपासून, शाांतता या अवस्थेद्दवषयी आद्दण शाांततेच्या या पारांपाररक
दृद्दष्टकोनाला अद्दधकाद्दधक आव्हान द्ददले आद्दण त्यातून घोद्दषत केले आहे की "शाांतता
म्हणजे केवळ युद्ध द्दकांवा अद्दहांसेचा अभाव नाही; शाांतता म्हणजे अन्यायाच्या सवग पैलूांचे
द्दनमूगलन" (चेंग आद्दण कुत्झग, १९९८). खऱ्या शाांततेच्या सांस्कृतीकडे वाटचाल करायची
असेल तर शाांततेचा सवगसमावेशक दृद्दष्टकोन असणे आवश्यक आहे यावर एकमत आहे.
२. शाांतता णशक्षि म्हिजे कौशल्य णनमावि करिे:
शाांतता द्दशक्षण म्हणजे वतगन समतोल, तसेच व्यक्तीला समजून घेण्याचे कौशल्य द्दनमागण
करणे, अध्यानकत्यागला त्याच्या गरज व समजदारीतून सामावून घेणे ह्या बाबीवर लक्ष
असते ह्या बाबी मुलाांना सजगनशील आद्दण द्दवनाशकारी मागग शोधण्याचे सामर्थयग देते. हे
द्दशकणाऱ्याला आत्मपरीक्षण करण्याची आद्दण वतगणुकीच्या शब्दात द्दकांवा कोणत्याही प्रकारे
द्दवषम पयागयाांमधून योग्य मागग काढण्याची सांधी देते. शाांतता द्दशक्षण हे उपचारात्मक उपाय
आहे: हा एक मागग आहे जो द्दशकणाऱ् याला योग्य मागागचे अनुसरण करण्यासाठी आद्दण
वतगणुकीची पद्धत दुरुस्त करण्यासाठी द्दकांवा शाांततेच्या दृष्टीने वतगन बदलण्यासाठी आद्दण
सुधारण्यासाठी उपचारात्मक उपाय प्रदान करण्यासाठी तयार करतो.
३. शाांतता णशक्षिाची व्याप्ती:
वैयणिक थतरावरील शाांतता: वैयद्दक्तक स्तरावरील शाांतता मयागद्ददत आहे वैयद्दक्तक
स्तरावर, शाांततेची सुरुवात स्वतःमध्ये शाांततेने होऊ शकते. मानवी व्यक्तीमध्ये वैयद्दक्तक
शाांतता द्दनमागण करण्यास मदत करण्याचे काम हे शाांततेसाठी द्दशक्षण ह्यातून अपेद्दक्षत.
वयद्दक्तक स्तरावरील मानद्दसक, शारीररक, भावद्दनक शाांतता समोतलां हेच जगण्यासाठी
सुसह्य मागग द्दनमागण करण्यास उपयुक्त ठरते.
सामुदाणयक थतरावरील शाांतता: सामुदाद्दयक स्तरावरील शाांतता समाजातील व्यक्तीच्या
परस्परसांबांधाशी सांबांद्दधत आहे. सकारात्मक आत्म-सांकल्पनेचा द्दवकास हा इतराांबिल
सहानुभूती आद्दण द्दवश्वास द्दनमागण करण्याचा पाया आहे, तसेच इतराांशी परस्परसांबांधाची
जागरूकता द्दवकद्दसत करण्याचा पाया आहे.
राष्ट्रीय थतरावरील शाांतता: पुढील स्तरावर घरापासून समाजापयंत आद्दण समाजापासून
राष्ट्रीय स्तरावरील शाांतता या स्तरावर अपेद्दक्षत आहे.
जागणतक थतरावरील शाांतता: हे आांतरराष्ट्रीय स्तरावर, जगाशी परस्परसांबांधाांची
जागरूकता द्दवकद्दसत करण्याच्या पायाशी सांबांद्दधत आहे. munotes.in

Page 8

शाांतता द्दशक्षण आद्दण शाश्वत द्दवकास
8 शाांतता णशक्षिाचे प्रकार: शाांतता द्दशक्षण द्दसद्धाांत हा मुख्यतः आशय-केंद्दित आहे,
द्दहांसेच्या समस्याांबिल द्दभन्न समजाांवर लक्ष केंद्दित करतो ज्यामुळे द्दभन्न द्दसद्धाांत आद्दण
शाांतता कशी प्राप्त करावी (हॅररस, २००४). तथाद्दप, शाांतता द्दशक्षणामध्ये द्दहांसा आद्दण
युद्धाचे लक्ष केंद्दित करण्यापेक्षा आद्दण पररणामाांपेक्षा बरेच काही समाद्दवष्ट आहे.
I. Harris (2004) आद्दण G. L. Gutek (2006) शाांतता द्दशक्षणाचे पाच द्दभन्न प्रकार वेगळे
करतात,
(१) आांतरराष्ट्रीय द्दशक्षण
(२) मानवाद्दधकार द्दशक्षण
(३) द्दवकास द्दशक्षण
(४) पयागवरण द्दशक्षण
(५) सांघषग प्रद्दतबांधक द्दशक्षण
शाांतता णशक्षिाची उणिष्टे आणि उणिष्टे:
शाांतता द्दशक्षणाची प्रमुख उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे पररभाद्दषत करते.
१) द्दहांसक सांघषग रोखणे आद्दण सोडवणे.
२) सांघषोत्तर द्दस्थरता आद्दण द्दवकासाला प्रोत्साहन देणे.
३) जगभरात शाांतता द्दनमागण क्षमता, साधने आद्दण बौद्दद्धक भाांडवल वाढवणे.
४) जागद्दतक शाांतता आद्दण राष्ट्रवाद, अराजकता आद्दण वाांद्दशक द्दस्टररयोटाइद्दपांगमुळे
द्दनमागण होणारा आांतरराष्ट्रीय तणाव कमी करण्याचा प्रस्ताव.
५) जागरूकता, ज्ञान आद्दण सांवेदनशीलता द्दवकद्दसत करणे, शाांतता द्दशक्षणाकडे.
६) द्दवद्यार्थयांना शाांतता द्दशक्षणाचे ज्ञान आद्दण समज द्दवकद्दसत करण्यास मदत करणे.
७) द्दवद्यार्थ यांना समुह म् हणून एकत्र काम करण् याची क्षमता द्दवकद्दसत करण् यासाठी आद्दण
त् याांच् या द्दवद्दवध कौशल्याांना चालना देण् यास मदत करणे
१.४ शाांततेसाठी णशक्षि: सांकल्पना, कारिे- शाांततेचा मागव णनवडिे अ) सांकल्पना:
शाांततेसाठी द्दशक्षण ही सवगसमावेशक सांकल्पना आहे जी द्दशद्दक्षत व्यक्तीला खऱ्या अथागने
समग्र आधार देते. शाांततेसाठी द्दशक्षण ही एक व्यापक धारणा आहे जी सुद्दशद्दक्षताांसाठी एक
भक्कम पाया प्रदान करते. वैयद्दक्तक द्दकांवा स्वयां-द्दवकास स्तर, शाळा द्दकांवा समुदाय स्तर,
राष्ट्रीय स्तर आद्दण जागद्दतक स्तर या सवग गोष्टी शाांततेसाठी द्दशक्षणामध्ये समाद्दवष्ट केल्या
जातात आद्दण त्यावर चचाग केली जाते. जेव्हा एखाद्या द्दवद्यार्थयागने या सवग स्तराांवर सांतुद्दलत munotes.in

Page 9

शाांतता आद्दण शाांतता द्दशक्षण
9 वतगनाने स्वतःला हाताळण्यात प्रभुत्व द्दमळवेल, प्रद्दतकूल पररद्दस्तथीत तटस्थ राहील, तेव्हा
खात्री होऊ शकते की त्याने अध्यानकत्यागने शाांततेचे द्दशक्षण घेतले आहे. जे सुसांवाद आद्दण
कल्याण वाढवून द्दवद्याथी आद्दण समाज दोघाांनाही फायदेशीर ठरेल. सांकल्पना म्हणजे
शाांतता द्दशक्षण हा मुलाांना समाजातील द्दहांसाचाराच्या मागांमध्ये सहभागी होण्यापासून
रोखण्यासाठी एक प्रद्दतबांधात्मक उपाय आहे. मुलाच्या सवांगीण द्दवकासाचे उद्दिष्ट आहे
आद्दण मुलाच्या डोक्यात अद्दधक मानवी आद्दण सामाद्दजक मूल्याांचे नेतृत्व करण्याचा प्रयत्न
आहे. थोडक्यात, ते शाांततापूणग जगण्यासाठी आद्दण शाांतता द्दनमागण करण्यासाठी आवश्यक
वतगणूक कौशल्याांचा सांच द्दवकद्दसत करण्याचा प्रयत्न करते, ज्याचा सांपूणग समाजाला फायदा
होईल.
ब) शाांततेचा मागव णनवडण्याची कारिे:
शाांततेचा मागग द्दनवडण्याची अनेक कारणे आहेत त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे आहेत:
१. सुसांवाद असणे
२. दुःखातून बाहेर पडण्यासाठी
३. शाांततेपयंत पोहोचणे
४. व्यद्दक्तमत्वावर प्रभुत्व असणे
५. या स्पधागत्मक जगात द्दटकून राहण्यासाठी सांयम बाळगणे
६. सवोच्च पातळीवर लक्ष वेधण्यासाठी
७. समृद्धी बरोबरीचे द्ददवस आता शाांतता द्दमळवण्यासाठी
८. स्वतःला जाणून घेणे हेच खरे द्दशक्षण आहे आद्दण शाांतता स्वतःला जाणून घेण्यास
मदत करते.
९. मानद्दसक, शारीररक सामाद्दजक शाांततेच्या पातळीवर पोहोचणे हे द्दशक्षणाचे उद्दिष्ट
आहे.
१.५ शाांतता णनमावि करिारा, शाांणतदूत शाांद्दतदूत म्हणजे मागगदशगक, तत्वज्ञानी, द्दमत्र, मागगदशगक, सूत्रधार आद्दण अशाच प्रकारे जो
वास्तवाची जाणीव करून देऊन मागग द्दकांवा शाांतता प्रज्वद्दलत करतो, कोणत्याही
पररद्दस्थतीचा द्दतरस्कार, लालसा द्दकांवा कल्पनाद्दवलास न ठेवता वास्तव स्वीकारण्याचे धैयग
बाळगतो. साांगणे आद्दण मन, रृदय शुद्ध करणे आद्दण शाांततेपयंत पोहोचणे. त्याचप्रमाणे,
शाांतता द्दनमागण करणारा शाांत करणारा, मध्यस्थ, मध्यस्थ आद्दण मध्यस्थ आहे. यापैकी
काही वणगने योग्य असली तरी शाांततेचे स्वरूप आद्दण शाांतता प्रस्थाद्दपत करणाऱ् याांची
भूद्दमका या दोहोंचे वणगन करण्यात ते अजूनही मयागद्ददत आहेत. शाांद्दतदूत द्दशकणाऱ्याला
खालीलप्रमाणे मदत करेल: munotes.in

Page 10

शाांतता द्दशक्षण आद्दण शाश्वत द्दवकास
10 अ) नैणतक अत्यावश्यकतेसाठी शाांतता णशक्षि:
पीसमेकर शाांततेचे ज्ञान आद्दण नैद्दतक मागागने त्याचा अनुभव देईल. शाांतता द्दनमागण करणारे
त्याांचे कौशल्य आद्दण अनुभव शाांततेत नैद्दतक पद्धतीने सामाद्दयक करतील. या नैद्दतक
सांकल्पनाांमध्ये मानवी प्रद्दतष्ठेचा आदर, शाांततावाद, द्दनष्ट्पक्षता आद्दण सामाद्दजक नीद्दत
म्हणून प्रेम याांचा समावेश होतो. मानवी जीवनाची द्दनद्दमगती ही सांकल्पना, ज्यामध्ये नैसद्दगगक
जीवन आद्दण द्दनसगागत अद्दस्तत्वात असलेले जीवन समाद्दवष्ट आहे, शाांतता, प्रेम, न्याय,
अद्दहांसा, न्याय आद्दण मानवी प्रद्दतष्ठेचा आदर याांच्याशी सांबांद्दधत गुणाांना मूतग रूप देते.
ब) व्यावहाररकतेसाठी शाांतता णशक्षि:
व्यावहाररक अत्यावश्यक म्हणजे मानवतेला, मग ते स्वतःला द्दकांवा दुसऱ् याला, स्वतःचा
अांत मानणे आद्दण कधीही समाप्तीचे साधन नाही. काांटच्या मते, आपण इतराांना कधीही
सांपवण्याचे साधन मानू नये, तर स्वतःचा अांत म्हणून वागू नये. जेव्हा एखादी व्यक्ती या
मागागवर जाण्यास सुरुवात करते, तेव्हा शाांतता द्दशक्षण द्दशकणाऱ्याला स्वतःशी द्दकांवा
इतराांशी सुसांवादाने वागण्यास मदत करेल.
क) पररवतवनशील णशक्षिामध्ये शाांतता णशक्षि:
शाांतता द्दशक्षण हे मूलभूतपणे पररवतगन करणारे आहे. लोकाांच्या मानद्दसकता, वृत्ती आद्दण
वतगन पद्धती सुधारण्यासाठी आद्दण सवागत महत्त्वाचे म्हणजे, शाांततेवरील सांघषग
सांपवण्यासाठी ज्ञान, कौशल्ये, दृष्टीकोन आद्दण मूल्ये वाढद्दवण्यात हे मदत करते.बदल हा
शाांतता द्दशक्षणाचा केंिद्दबांदू आहे: द्दशक्षक, द्दशकणाऱ्याचे आद्दण शेवटी समाजाचे पररवतगन.
आपली सध्याची आद्दथगक आद्दण सामाद्दजक व्यवस्था भौद्दतक आद्दण सांरचनात्मक
द्दहांसाचाराने भरलेली असल्यामुळे, शाांततेसाठी प्रमुख सामाद्दजक आद्दण आद्दथगक आद्दण
सामाद्दजक व्यवस्थेची पुनरगचना आवश्यक आहे (तुरे आद्दण इांग्रजी, २००८). शाांततापूणग
सांस्कृती द्दनमागण करण्यासाठी ज्ञान, दृष्टीकोन, वतगन आद्दण जागद्दतक दृद्दष्टकोनामध्ये मूलभूत
पररवतगन आवश्यक आहे, ज्यामुळे द्दवद्यार्थयांना अद्दधक शाांततापूणग जगाकडे कृती करण्याची
परवानगी द्दमळते. शाांतता द्दशक्षणाचा उिेश या सामाद्दजक वाढीस मदत करणे
१.६ साराांश या प्रकरणात शाांतता द्दशक्षणाच्या सवग पैलूांचा समावेश आहे. आजच्या स्पधागत्मक समाजात
यशस्वी होण्यासाठी शाांतता द्दशक्षण ही गुरुद्दकल्ली आहे. एकद्दवसाव्या शतकात, जेव्हा
प्रत्येकजण भौद्दतकवादी वाढ आद्दण प्रगतीकडे घाई करत आहे, तेव्हा हे स्पष्ट झाले आहे की
मानद्दसक, शारीररक आद्दण भावद्दनक सुसांवाद हा जीवनाचा पूणग आनांद घेण्यासाठी सवागत
महत्वाच्या पैलू आहेत. द्दशकणाऱ् याचे जीवन हे जीवन आहे ज्यामध्ये द्दशकणाऱ् याने सांतुद्दलत
वतगन पद्धती राखण्यासाठी योग, मध्यस्थी आद्दण द्दवपश्यना याांची ओळख करून घेणे
आवश्यक आहे. शाांतता द्दशक्षण लोकाांना त्याांच्या वतगनावर द्दवचार करण्याची आद्दण दैनांद्ददन
जीवनातील अराजकता, द्दचांता, दुःख, द्दतरस्कार, तणाव, मानद्दसक अडचणी, दुःख द्दकांवा
इतर फसव्या समस्या टाळण्यासाठी सुधारात्मक उपाय लागू करण्याची सांधी देते. या
समाजातील तरुण या नात्याने, द्दनरोगी राहणे आद्दण शाांततेला धोका द्दनमागण करणाऱ्या munotes.in

Page 11

शाांतता आद्दण शाांतता द्दशक्षण
11 कोणत्याही वाईट माध्यमाांपासून द्दकांवा पररद्दस्थतीपासून समाजाचे रक्षण करणे ही आपली
प्राथद्दमक जबाबदारी आहे. शाांतता वाढवणे आद्दण शाांततेने वाढणे ही शाांत आद्दण सुखदायक
जगाची गुरुद्दकल्ली आहे, जे अांद्दतम आनांद आद्दण द्दशक्षणाचे प्राथद्दमक ध्येय आहे.
१.७ थवाध्याय १. शाांततेची सांकल्पना काय आहे? त्याची गरज आद्दण शाांततेचे प्रकार स्पष्ट करा.
२. शाांतता द्दशक्षण म्हणजे काय? शाांतता द्दशक्षणाचे स्वरूप आद्दण उद्दिष्टे योग्य
उदाहरणासह स्पष्ट करा.
३. शाांततेसाठी द्दशक्षणाची सांकल्पना द्दलहा. शाांतता का आवश्यक आहे ते स्पष्ट करा.
४. शाांततेचा मागग द्दनवडणे का आवश्यक आहे ते उदाहरणासह स्पष्ट करा.
५. शाांद्दतदूत म्हणजे काय? शाांतता द्दशक्षणात शाांतता द्दनमागण करणाऱ्याची भूद्दमका स्पष्ट
करा.
टीप णलहा:
१. नैद्दतक अत्यावश्यकतेमध्ये शाांतता द्दशक्षण
२. व्यावहाररक अत्यावश्यकतेमध्ये शाांतता द्दशक्षण
३. पररवतगनशील द्दशक्षणामध्ये शाांतता द्दशक्षण

*****
munotes.in

Page 12

12 २
शांतता आिण शांतता िश±णाचा ŀिĶकोन
घटक संरचना
२.० उिĥĶे
२.१ पåरचय
२.२ शांततेचे मागª: स°ेचे राजकारण, जागितक ÓयवÖथा, संघषाªचे िनराकरण, अिहंसा
आिण पåरवतªन
२.३ िविवध टÈÈयांवर शांतता िश±णाकडे ŀĶीकोन: बालपण, ÿाथिमक िश±ण,
माÅयिमक िश±ण, उ¸च िश±ण आिण ÿौढ िश±ण
२.४ शांतता िश±णाचा ऐितहािसक िवकास, भारतातील शांतता िश±ण आिण Âयाचा
िवकास
२.५ सारांश
२.६ ÖवाÅयाय
२.७ संदभª
२.० उिĥĶे या घटका¸या अËयासानंतर:
 स°ेचे राजकारण, जागितक ÓयवÖथा, संघषª िनराकरण, अिहंसा आिण पåरवतªनाचे
िविवध ŀिĶकोन ÖपĶ होईल.
 बालपण, ÿाथिमक िश±ण, माÅयिमक िश±ण, उ¸च िश±ण आिण ÿौढ िश±ण
यांसार´या िश±णा¸या िविवध टÈÈयांवर शांतता िश±ण एकिýत करÁया¸या मागा«चे
वणªन समजेल.
 शांतता िश±णाचा इितहास समजेल.
 भारतातील शांतता िश±ण आिण Âयाचा िवकास समजेल.
२.१ पåरचय िहंसाचारा¸या अनुपिÖथतीपे±ा शांतता अिधक महÂवाची आहे. ही मुळात संशोधन,
ÿिश±ण आिण सराव याĬारे तयार केलेली ÿिøया आहे. हे ÿामु´याने मानवी वतªन, वृ°ी
आिण बदलÂया वातावरणास ÿितसाद यावर ल± क¤िþत करते. शांतता हे सामािजक मूÐय
आहे. हे पूवªúह आिण मतभेद दूर करते. हे समानता आिण सामािजक Æयायाला ÿोÂसाहन
देते. शांतता हे इितहासातील एक सकाराÂमक िचÆह आहे जे लोकांना एकý आणते, संशय
आिण अिवĵास दूर करते. munotes.in

Page 13

शांतता आिण शांतता िश±णाचा ŀिĶकोन
13 सकाराÂमक संदभाªत, शांतता ही कÐयाणाची िÖथती आहे जी िवĵास, कŁणा आिण
ÆयायाĬारे वैिशĶ्यीकृत आहे. या अवÖथेत, आपÐया सवा«ना वैयिĉक वेदना आिण Âयागाची
िचंता न करता आपली िविवधता साजरी करÁयास आिण एकमेकांमÅये चांगले
शोधÁयासाठी ÿोÂसािहत केले जाऊ शकते.
शĉìचे राजकारण Ìहणजे सĉì¸या शĉìĬारे शांतता, जागितक ÓयवÖथा जी आंतरराÕůीय
कायदा आिण संÖथांĬारे शांतता आहे, संघषª िनराकरणाĬारे शांतता, अिहंसेĬारे शांतता
आिण पåरवतªनाĬारे शांतता याĬारे शांततेचे िविवध ŀिĶकोन ÖपĶ केले जाऊ शकतात.
२.२ शांततेचे मागª: स°ेचे राजकारण, जागितक ÓयवÖथा, संघषाªचे िनराकरण, अिहंसा आिण पåरवतªन अ) शांततेचे मागª: स°ेचे राजकारण, जागितक ÓयवÖथा, संघषाªचे िनराकरण, अिहंसा
आिण पåरवतªन:
स°ेचे राजकारण:
िमåरयम वेबÖटर िड³शनरीनुसार, पॉवर पॉिलिट³सची Óया´या मु´यत: नैितक
ŀĶीकोनातून न करता शĉìचा (जसे कì लÕकरी आिण आिथªक ताकद) जबरदÖती शĉì
Ìहणून वापरावर आधाåरत राजकारण Ìहणून केली जाऊ शकते. इतर सरकारां¸या कृती
आिण िनणªयांवर ÿभाव टाकÁयासाठी लÕकरी िकंवा आिथªक शĉì¸या वापरावर आधाåरत
राजकारण आहे. स°े¸या राजकारणा¸या काही उदाहरणांमÅये सीमेवर लÕकरी तुकड्यांचा
समावेश होतो, मग ते सरावासाठी िकंवा Óयापार युĦ सुł करÁयासाठी शुÐक िकंवा
आिथªक िनब«ध लादणे इ.साठी असू शकते.
आंतरराÕůीय संबंधां¸या फाइलमÅये पॉवर पॉिलिट³स ही पारंपाåरकपणे ÿबळ Āेमवकª
आहे. हा ŀिĶकोन मानवी Öवभावाचे िनराशावादी वाचन आिण आंतरराÕůीय राजकारणा¸या
ÖपधाªÂमक मॉडेलला ÿोÂसाहन देतो. या ŀिĶकोनाचे समथªक जे याला राजकìय वाÖतववाद
Ìहणून संबोधतात. ते असा दावा करतात कì आंतरराÕůीय ÓयवÖथेतील सवª लोकांĬारे
धारण केलेली कोणतीही वैिĵक मूÐये नाहीत. िशवाय, जागितक सरकार िकंवा उ¸च शĉì
नसणे ºया¸यापुढे वेगवेगÑया राÕůांनी Öवत: ला सादर केले पािहजे ते राÕůांमधील
राजकारण अराजक आिण अÿÂयािशत बनवते, ºयाचे वैिशĶ्य बदलÂया युती आिण
िहंसाचाराचा नेहमीचा धोका आहे. दीघªकालीन असुरि±तता आिण शĉìचे संतुलन बदलत
असताना, राÕůे, Âयां¸या तÂकाळ राÕůीय िहतासाठी खाजगी िहताची सेवा देणारी धोरणे
बनवतात - ºयाचा अथª भौितक शĉì आिण इतरांना भाग पाडÁयासाठी आिण परावृ°
करÁयासाठी लÕकरी ±मतेचे संपादन असे मानले जाते - Óयापक, मानवतावादी ÖपĶपणे
मागªदशªन करताना कÐपना ºया Âयां¸या पूतªतेसाठी इतरां¸या िवĵासाहªतेवर िकंवा
सĩावनेवर अवलंबून असतात. दुसöया शÊदांत, राÕůांमÅये िÖथर सहकायाªचा आधार
Ìहणून वापरता येÁयाजोगे कोणतेही सामाियक नैितक मापदंड नसÐयामुळे, सतत कमी होत
जाणाöया संसाधनांसाठी आिण या संसाधनांवर िवĵास ठेवलेÐया सुरि±ततेसाठी ÿÂयेक
राÕůाला एकमेकांशी Öपधाª करÁयािशवाय पयाªय नाही. Óयापक गåरबी आिण पयाªवरणीय
öहासाशी िनगडीत जागितक समÖयांबĥल उदासीन असÁयाची गरज नसली तरी, शĉì¸या munotes.in

Page 14

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
14 राजकारणाचे समथªक नैितक िमिनमिलझम¸या ŀĶीकोनासाठी युिĉवाद करतात, ºयामÅये
जगाला Öवयं-मदत ÿणाली Ìहणून ओळखले जाते. Æयायाची Óया´या मानवािधकारां¸या
घोर गैरवापराची अनुपिÖथती, जसे कì नरसंहार, आिण शांततेची संकÐपना केवळ युĦाची
अनुपिÖथती िकंवा अिधक ÖपĶपणे, लÕकरी सामÃयाªने सुरि±त केलेÐया शýुÂवाचे ताÂपुरते
िनलंबन Ìहणून केली जाते. स°े¸या राजकारणा¸या ŀिĶकोनाचे समथªक असा युिĉवाद
करतात कì जर जगातील राÕůांना शांतता हवी असेल तर Âयांनी युĦाची तयारी केली
पािहजे. मानवी ÖपधाªÂमकता आिण लोभ यांमुळे िहंसा अपåरहायªपणे उĩवते; सĉìने हòकुम
लादून शांतता सुरि±त केली जाते. स°े¸या राजकारणात कोणताही नैितक ŀĶीकोन
िवचारात घेतला जात नाही कारण ÿÂयेक राÕů शĉì वापरÁयासाठी दुसöया राÕůापे±ा
अिधक भयभीत होÁयाचा ÿयÂन करतो.
स°ेचे राजकारण अशा ÿकारे इतर राÕůां¸या िकंवा आंतरराÕůीय समुदाया¸या िहतापे±ा
Öवाथाªला ÿाधाÆय देते आिण यामÅये एखाīा राÕůा¸या िहताचे र±ण करÁयासाठी
एकमेकांना लÕकरी, आिथªक िकंवा राजकìय आøमणाची धमकì देणे समािवĶ असू शकते.
जागितक øम:
जागितक सुÓयवÖथेचा ŀिĶकोन कायīा¸या सामÃयाªने शांतता Ìहणून समजला जाऊ
शकतो. ही एक िविहत संकÐपना आहे कì शांततेची िÖथती, Ìहणजे बळाचा अिनयंिýत
वापर नसतानाही, सĉì¸या कृÂयांचे ÿदशªन, कायदेशीर आदेशा¸या आधारे, केवळ काही
िवषयांसाठी राखीव असÐयास, संघिटत समाज ÿाĮ केला जाऊ शकतो. Âया समाजाचे जे
अवयव Ìहणून िकंवा Âया आदेशाĬारे Öथापन केलेÐया समुदायाचे ÿितिनधी Ìहणून
इतरांिवŁĦ ती जबरदÖती कृÂये करतात. दुसöया शÊदांत, ŀिĶकोन असे गृहीत धरतो कì
कायदेशीर आदेशा¸या आधारे बळा¸या कायदेशीर वापरावर मĉेदारी िनमाªण कłन,
समुदाया¸या सदÖयांमधील संबंध अपåरहायªपणे शांत कłन जेÓहा आंतरराÕůीय ±ेýा¸या
पåरिÖथतीवर लागू केले जाते, तेÓहा जागितक ÓयवÖथे¸या ŀिĶकोनाचे वचन असे आहे कì
जागितक राजकारणातील िविवध िवषयांमधील परÖपरसंवाद, ÿामु´याने राºये, कायदेशीर
िनयमांची एक ÿणाली Öथािपत कłन शांत केले जाऊ शकतात जे परÖपर संबंधांचे
ÿभावीपणे िनयमन करतात. ते िवषय, िवशेषतः संघषाª¸या ÿकरणांमÅये समािवĶ आहेत
जो नमुना स°े¸या राजकारणा¸या पĦतéमुळे िनमाªण झालेÐया øमाला िवकृतीचा एक
ÿकार मानतो, असे ÿÖतािवत करतो कì राÕůे आिण इतर महßवपूणª पाञ, जसे कì गैर-
सरकारी (कायªकताª) संÖथा आिण आंतर-सरकारी संÖथा यां¸यात सातÂयपूणª सहकायª
श³य आिण आवÔयक आहे. सहकायª श³य आहे कारण मानवी Öवभावात Öवाथª आिण
परमाथª दोÆहीची ±मता आहे; सहकायª आवÔयक आहे कारण स°े¸या राजकारणा¸या
ÿितमानाने अनुकूल असलेली अखंड Öपधाª िटकू शकत नाही.
सैĦांितक सहकायª श³य आहे याची पुĶी करÁयासाठी, जागितक ÓयवÖथेचा ŀĶीकोन
मानवी िनवडीवर आिण हेतूवर जोर देतो आिण जागितक राजकारणाला आकार देÁयासाठी
राÕůांची मĉेदारी नाही असे ÿितपादन करते. राÕů हे राजकìय िøयाकलाप आिण
उ°रदाियÂवाचे एकमेव Óयासपीठ नाही आिण राÕůिहत हा इĶ वतªनाचा एकमेव िनकष
नाही. जागितकìकरणा¸या युगात, राजकारणात जागितक आिण राÕůीय तसेच Öथािनक munotes.in

Page 15

शांतता आिण शांतता िश±णाचा ŀिĶकोन
15 िनķा, मूÐये आिण िहतसंबंधांचा जिटल परÖपरसंवाद समािवĶ असतो. आधुिनक
दळणवळण आिण वाहतूक तंý²ानाने नागåरकांना शांतता, मानवािधकार, पयाªवरणशाľ
आिण िवकासाशी संबंिधत समÖयांना पुढे जाÁयासाठी आंतरराÕůीय संÖथा तयार करÁयास
स±म केले आहे. या नागåरक संÖथां¸या िचंतेमुळे राÕůीय सरकारे आिण संयुĉ
राÕůांसार´या जागितक ÿशासना¸या संÖथांसाठी िवषय पिýका िनिIJत करÁयात मदत
झाली आहे. जागłक योजनेमुळे राÕůे आिण गुंतलेले जागितक नागåरक ही मूÐये जाÖतीत
जाÖत संÖथां¸या चौकटीत काम कł शकतात जेणेकŁन भयभीत आिण ÿितिøयाÂमक
वतªना¸या पलीकडे जाÁयासाठी, आंतरराÕůीय ±ेýात कायīाचे राºय िवÖताåरत
करÁयासाठी आिण जागितक सावªजिनक वÖतू ÿदान करÁयासाठी फायदेशीर ठł शकते.
मानवी िहतसंबंध सुरि±त करÁयासाठी आंतरराÕůीय संबंधां¸या ÖपधाªÂमक, राºय-क¤िþत
मॉडेÐस¸या अपयशामुळे, जागितक ÓयवÖथे¸या ÿितमेचे समथªक असा युिĉवाद करतात
कì आंतरराÕůीय सहकायª साÅय करÁयासाठी Óयापक आिण अिधक तीĄ ÿयÂन आवÔयक
आहेत. वाढÂया तंý²ाना¸या जगात, गåरबी, पयाªवरणाचा öहास, संसगªजÆय रोग, मानवी
ह³कांचे उÐलंघन आिण मोठ्या ÿमाणावर िवनाशकारी शľांचा ÿसार यासार´या समÖया
सवा«साठी िचंतेचा िवषय आहेत. या समÖयांचे िनराकरण पॉवर पॉिलिट³स पॅराडाइम¸या
जबरदÖत ÖपधाªÂमक चौकटीत केले जाऊ शकत नाही आिण आंतरराÕůीय संवाद आिण
सहकायाªĬारे बहòप±ीय कृतीसाठी नवीन मूÐये, मानदंड आिण कायªøमांची मांडणी
आवÔयक आहे. जेÓहा सरकारे आंतरराÕůीय संÖथांमÅये सावªभौमÂव एकý करतात आिण
जागितक सावªजिनक वÖतू ÿदान करÁयासाठी गैर-सरकारी संÖथा आिण सामािजक
चळवळéशी सहयोग करतात, तेÓहा एक अिधक ÆयाÍय आिण िटकाऊ ÿणाली साकार होऊ
शकते.
पॉवर पॉिलिट³स पॅराडाइमपे±ा वÐडª ऑडªर पॅराडाइम जगाचे वेगळे िचý रंगवते, हे िचý
संबंिधत नागåरकां¸या भूिमका आिण राजकारणातील नैितक मूÐयांचे अúभागी आहे. शĉì
Ìहणजे केवळ इतरांना दुखावÁयाची िकंवा िश±ा करÁया¸या ±मतेĬारे जबरदÖती करÁयाची
±मता (िवÅवंसक/धमकìची शĉì - काठीची शĉì), परंतु सहकायाªĬारे सामाियक
उिĥĶांपय«त पोहोचÁयाची ±मता (उÂपादक/िविनमय शĉì - गाजरची शĉì) ) आिण एकता
(एकािÂमक/सामािजक शĉì - िमठीची शĉì). स°े¸या राजकारणाचा नमुना शांततेला
सावªभौम राºयां¸या Öव-मदत ÓयवÖथेमÅये युĦाची ताÂपुरती अनुपिÖथती मानतो, तर
जागितक ÓयवÖथेचा नमुना शांततेला मानवा¸या उÂकषाªसाठी आिण दीघªकालीन
अिÖतÂवासाठी आवÔयक असलेÐया काही मूÐय पåरिÖथतé¸या उपिÖथतीशी समतुÐय
करतो. जागितक संदभª: अिहंसक संघषª िनराकरण, मानवी ÿितķा, िवकास, पयाªवरण
संतुलन आिण राजकìय सहभाग. धोरणे आिण ÿयÂनांĬारे सिøयपणे शांतता शोधली जाऊ
शकते जे सहमती िनमाªण करतात, अÆयाय कमी करतात, संधी िनमाªण करतात आिण
समान आÓहानांना ÿितसाद देÁयासाठी बहòप±ीय Āेमवकª ÿदान करतात.
संघषª िनराकरण:
संवादा¸या सामÃयाªने शांततेचा ŀĶीकोन Ìहणून संघषª िनराकरण. हे संघषा«चे िवĴेषण
करÁयासाठी आिण संवाद आिण वाटाघाटी¸या ÿभावी धोरणांसह Âयांना ÿितसाद munotes.in

Page 16

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
16 देÁयासाठी कौशÐयांचा िवकास आिण पåरÕकरण कłन शांततेसाठी एक अÂयंत
Óयावहाåरक ŀĶीकोन देते. जेथे जागितक ÓयवÖथेचे नायक Öवतःला ÿामु´याने मॅøो-Öतर,
संरचनाÂमक समÖया जसे कì िवतरणाÂमक Æयाय आिण आंतरराÕůीय सहकायाªचे
संÖथाÂमकìकरण या िवषयांवर िचंितत असतात, तेथे संघषª िनराकरण करणारे अËयासक
Óयĉì आिण गटांमधील परÖपरसंवादा¸या ÿिøयेवर आिण Âयांचे वैिशĶ्य असलेÐया
संबंधांवर अिधक ल± क¤िþत करतात.
संघषª िनराकरण ŀिĶकोनानुसार, परÖपरसंवादापासून ते आंतरजातीय आिण आंतरराÕůीय
अशा मानवी संवाद आिण संघटने¸या सवª Öतरांवर संघषª नैसिगªक आहे. जरी यामुळे िवयोग
आिण मोठ्या मानवी दुःखास कारणीभूत ठł शकते, तरीही संघषª अपåरहायªपणे
िहंसाचारास कारणीभूत ठरत नाही आिण नातेसंबंध आिण सामािजक ÿणालéमÅये मोठ्या
बदलांसाठी ते आवÔयक असते. तेÓहा शांतता ही कुशलतेने हाताळÁयाची आिण जेÓहा
श³य असेल तेÓहा संघषª रोखÁयाची िकंवा बदलÁयाची एक सतत ÿिøया समजली जाते.
संघषª ÿभावीपणे ÓयवÖथािपत करÁयासाठी आिण िनराकरण करÁयासाठी, आÌही
संघषाªकडे पाहÁयाचा आमचा ŀिĶकोन आिण आम¸या नेहमी¸या संघषª ÓयवÖथापन शैली
(ÖपधाªÂमक, सहयोगी, टाळणारा, नă, इ.) जागŁक असणे आवÔयक आहे, जेणेकłन
आम¸या Öवतः¸या ÿितसादांना सिøयपणे पåरभािषत करÁयाचे अिधक ÖवातंÞय िमळवता
येईल. समिÆवत (ÿितिøयाÂमक आिण िवसंगत िवłĦ) मागª. अशा जागŁकतेमुळे "िवजय-
पराजय" िकंवा "पराजय-पराजय" या उपायांऐवजी "िवजय-पराजय" साÅय करÁयाची
श³यता वाढते. आÌही आम¸या Öवतः¸या भावना समजून घेणे आिण Âयां¸यासह कायª
करणे, अिधक ÿामािणक संÿेषणासाठी मोकळेपणा िनमाªण करणे आिण अÆयथा वाढीस
कारणीभूत असलेÐया ÿिøयांवर िनयंýण ठेवÁयास िशकतो.
संघषाªला ÿभावीपणे ÿितसाद देÁयासाठी, संघषª िनराकरण िसĦांतवादी आिण अËयासक
समÖया सोडवÁयासाठी आिण नातेसंबंध िनमाªण करÁयासाठी सहकारी, गैर-िवरोधी
ÿिøयांचे महßव अधोरेिखत करतात, जे सहसा बाĻ तृतीय प± िकंवा मÅयÖथां¸या मदतीने
आयोिजत केले जातात. या ÿिøया वरवर¸या िÖथती आिण मागÁयां¸या खाली अंतिनªिहत
ÖवारÖय आिण मानवी गरजा (उदा. सुर±ा, ओळख, बंधन, िनयंýण, िवकास) यां¸याकडे
थेट ल± देतात आिण मानवी परÖपरसंवादात संÖकृतीचे महßव हायलाइट करतात. ते सवª
संघषª िनराकरण ÿिøयांमÅये, Óयĉì, गट िकंवा राºयांमधील असोत, सहानुभूती,
सजªनशीलता आिण "शेअर पॉिझिटÓह पॉवर" ("पॉवर ओÓहर" ऐवजी "पॉवर िवथ") ¸या
महßवाची पुĶी करतात. ते आज¸या मोठ्या आंतरराÕůीय संघषा«मÅये संवाद आिण
सहभागा¸या गैर-अिधकृत ÿिøये¸या संभाÓय सकाराÂमक भूिमकेला देखील अधोरेिखत
करतात, ºयात बहòतेक जातीय आिण सांÿदाियक ओळखी¸या शिĉशाली भावनांचा
समावेश आहे. िवरोधाभास सोडवÁया¸या ŀिĶकोनाचे समथªक, नंतर, दुसö याशी थेट संवाद
साधून शांतता िमळवतात. शांततेचा ŀĶीकोन Ìहणून संघषª िनराकरणानुसार, तुÌहाला
शांतता हवी असÐयास, शांतता ÿिøयेसाठी ÿिश±णाचे साधन Ìहणून संवाद आिण
सहअिÖतÂवासाठी कौशÐये िवकिसत करा.
अिहंसा: munotes.in

Page 17

शांतता आिण शांतता िश±णाचा ŀिĶकोन
17 शांततेचा ŀिĶकोन Ìहणून अिहंसा ही इ¸छाशĉìĬारे शांतता समजली जाते. Âया¸या सवाªत
मूलभूत Öवłपात, अिहंसा ही िहंसा वापरÁयास नकार देत आहे. तथािप, हे ओळखणे
महßवाचे आहे कì िहंसा अनेक ÿकारांत ÿकट होते. शांतता ÿÖथािपत करÁयाचे आिण
अिहंसेचे वेगवेगळे ŀिĶकोन वेगवेगÑया ÿकार¸या िहंसेला ÿितसाद देतात.
शांतता, अिहंसा या चौÃया ŀĶीकोनाबĥल सवाªत सामाÆय गैरसमजांपैकì एक Ìहणजे हा
एक ŀĶीकोन आहे ºयाचा अथª िनिÕøयता आहे. अिहंसा कायªकÂया«¸या ŀिĶकोनातून, हे
गृिहतक शĉì¸या राजकारणा¸या गृिहतकांचे वचªÖव ÿितिबंिबत करते, जे शĉìला
दुखावÁया¸या ±मतेशी समतुÐय करते आिण Ìहणून ते सरकार आिण सशľ लढाऊ
गटांचा अनÆय ताबा मानतात. ÿÂयु°रात, अिहंसेचा नमुना असा ÿÖतािवत करतो कì
कोणÂयाही सरकारची शĉì ÿामु´याने लोकां¸या संमतीने ÿाĮ होते आिण फĉ दुÍयम
Ìहणजे जबरदÖतीने. कोणÂयाही पåरिÖथतीला संमती देऊन आिण ते ऑफर करणायाª
िनकषां¸या चौकटीत कायª कłन, मानव Âया ऑडªरला सशĉ बनवतात आिण, जर Âयाचे
मानदंड अमानवीय असतील तर, Öवत: ला अ±म आिण अमानवीय बनवतात.
वैकिÐपकåरÂया, बाĻ िनयम आिण दबावांची पवाª न करता Âयांचे Öवतःचे वतªन नैितक
एजंट Ìहणून पåरभािषत कłन, ते बदलाचे एजंट बनू शकतात जे इतरांना नवीन
श³यतांबĥल जागृत कł शकतात.
एम.के. गांधी, मािटªन Ðयूथर िकंग, ºयुिनयर आिण इतर अनेकांनी अधोरेिखत केÐयाÿमाणे,
अिहंसा ही तßवानुसार अॅिनमेटेड िøया आहे आिण याचा अथª आिण अंत अिवभाºय आहेत
या ÿÖतावाĬारे सूिचत केले आहे. सामािजक बदला¸या टोकांबĥलचे वĉृÂव नेहमीच या
टोकांना पुढे नेÁयासाठी िनवडलेÐया साधनां¸या वाÖतिवक पåरणामांशी सुसंगत असले
पािहजे. मानवी समुदायांमधील शांतता िहंसेने साधली जाऊ शकत नाही िकंवा समाजात
सशľ बंडखोरी कłन लोकशाही सुरि±त करता येत नाही. Âयामुळे, शांतता Æयायापासून
खंिडत केली जाऊ शकत नाही, आिण ÆयायामÅये दडपशाहीचा अभाव असतो, मग तो
अÿÂय±पणे असमान संरचना आिण संÖथांĬारे िकंवा थेट शľां¸या वापराĬारे केला जातो.
दुसöया शÊदांत, शांततेत िहंसेची अनुपिÖथती समािवĶ असते, ºयाची Óयापकपणे कÐपना
मानवी गरजांचा टाळता येÁयाजोगा अपमान Ìहणून केली जाते (आिण, आपण िनसगाª¸या
समतोलाला जोडू शकतो). खरी शांतता केवळ शांततापूणª (आिण Ìहणूनच ÆयाÍय आिण
अिहंसक) कृतीĬारे ÿाĮ केली जाऊ शकते- कृती ºयाने मानवाची अधोगती करणायाª
पåरिÖथती पूवªवत करÁयाचा आिण मानवी जीवनाचे मूÐय ÖवÖत करणायाª ÿितशोधाचे चø
खंिडत करÁयाचा ÿयÂन केला.
अिहंसेने ÿेåरत असलेला ŀĶीकोन कायम ठेवतो कì, अÆयायकारक कायदे िकंवा
दडपशाहीने पåरभािषत केलेÐया पåरिÖथतéमÅये, िÖथर, तßविनķ उपाय (सÂयाúह -
"सÂयाला िचकटून राहणे") Ĭारे बदल शोधला जाऊ शकतो ºयाĬारे सामाियक वचनबĦता
असलेÐया Óयĉì Âयांना वाटेल अशा कोणÂयाही कृतीत भाग घेÁयास नकार देतात.
अÆयायकारक आिण अनैितक. या उपायांमÅये ÿितकाÂमक िनषेधापासून बिहÕकार, समांतर
संÖथा आिण थेट अिहंसक हÖत±ेप असे अनेक ÿकार असू शकतात. अिहंसक बदलांना
चालना देÁयासाठी घेतलेÐया कृतéचा उĥेश सामाियक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी ÿिøया
सुł करणे आिण ÿितसाद आमंिýत करणे- मग ते सहकारी असो वा दडपशाही- समाज munotes.in

Page 18

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
18 िकंवा ÿशासकìय ÿािधकरणाकडून. दडपशाही िकंवा िचथावणी असतानाही Âयां¸या
ÿितÖपÅयाªला अमानुषीकरण करÁयास नकार देऊन, अिहंसक कायªकत¥ Öवतःला
िवÅवंसक, "डोÑयासाठी-डोÑयासाठी" वतªनात ÿवेश करÁयाऐवजी सजªनशील मागा«नी
कायª करÁयास स±म करतात, जे गांधéनी ÌहटÐयाÿमाणे, "सोडतात. संपूणª जग आंधळे."
Âयाऐवजी, Âयां¸या Öवतः¸या भीतीवर आिण रागावर मात कłन, ते इतरांना Âयां¸या
सभोवतालचे वाÖतव पाहÁयाचा एक नवीन मागª देतात आिण मानवी समुदायाचे आिण
अिहंसे¸या तßवाचे उÐलंघन करणायाª संÖथा आिण कृतéना कायदेशीरपणा नाकारतात
("कोणतीही हानी नाही").
अिहंसे¸या उदाहरणानुसार, वाÖतिवक शĉì िहंसेऐवजी इ¸छाशĉì आिण मानवी एकता
यातून ÿाĮ होते, जी समाजाला कमजोर करते आिण Öवतः¸या िवनाशाची बीजे पेरते.
अिहंसा शांतता ÿÖथािपत करÁयासाठी एक ŀĶीकोन देते ºयाचा वापर केवळ सामािजक
भेदभाव आिण राजकìय दडपशाहीचा ÿितकार करÁयासाठीच केला जात नाही तर परदेशी
साăाºयवाद िकंवा Óयवसायाचा ÿितकार करÁयासाठी देखील केला जातो. या
ŀिĶकोनानुसार, जर आपÐयाला शांतता हवी असेल तर आपण Æयायासाठी काम केले
पािहजे. ÿिश±ण, धोरणाÂमक िनयोजन, रचनाÂमक कायªøम आिण वैयिĉक िशÖती¸या
माÅयमातून शांतते¸या मागाªने शांततेसाठी कायª करÁयाची ही वचनबĦता मानवी आÂÌयाची
øांती सूिचत करते आिण मानवी चेतनेमÅये बदल होÁयाची श³यता दशªवते ºयामÅये
अिहंसा जीवनाचा मागª बनते.
पåरवतªन:
शांतता ÿÖथािपत करÁयाचा अंितम ŀĶीकोन Ìहणजे पåरवतªनाचा ŀĶीकोन, एक नमुना जो
दैनंिदन जीवनात शांतता ÿÂय±ात आणÁया¸या सवª वाÖतिवक ÿयÂनांमÅये िश±ण,
सांÖकृितक बदल आिण अÅयाÂमा¸या क¤þÖथानावर क¤िþत आहे. पåरवतªना¸या
उदाहरणा¸या ŀिĶकोनातून, शांतता िनमाªण हा केवळ युĦ संपवणे, संरचनाÂमक िहंसाचार
काढून टाकणे िकंवा बाĻ मूÐय पåरिÖथतीची उपिÖथती Öथािपत करÁयाचा ÿयÂन नाही.
ही एक गहन अंतगªत ÿिøया देखील आहे, ºयामÅये Óयĉìचे पåरवतªन हे Óयापक बदलांचे
łपक आिण साधन बनते. पåरवतªनामÅये, शांततापूणª चेतना आिण चाåरÞय, सकाराÂमक
िवĵास ÿणाली आिण कौशÐये यांचा समावेश होतो ºयाĬारे अंतगªत िनःशľीकरण आिण
वैयिĉक एकìकरणाची फळे Óयĉ केली जाऊ शकतात. पåरवतªन हे अिÖतÂवाशी, कायª
अनुभवाशी एकłप होते. कृती दरÌयान आंतåरक ÖवातंÞय जाणवते आिण पिवý आदशª
ÓयĉìĬारे अजª करÁयासाठी वैयिĉकृत केले जातात. शांततापूणª वतªन हे िशकलेले वतªन
आहे आिण ÿÂयेक Óयĉì शांतते¸या संÖकृतीसाठी संभाÓय आिण आवÔयक योगदानकताª
आहे.
पåरवतªना¸या ÿितमाना¸या ŀिĶकोनातून, अÅयाÂम Ìहणजे वाÖतिवकते¸या सवª Öतर आिण
िवभागांमधील खोल परÖपरसंबंध आिण पिवýतेची अंतŀªĶी. हे Óयĉìसाठी जÆमजात आहे,
आिण Öवतःबĥल, इतरांबĥल, मानवेतर सृĶीबĥल आिण सवª कृती आिण संबंधांमÅये दैवी
उपिÖथती ओळखणारा आिण सामावून घेÁयाचा ÿयÂन करणार या देवाÿती संवेदनशीलता
वाढवÁयाचा सावªिýक मानवी ÿयÂन Ìहणून समजला जाऊ शकतो. . या दैवी उपिÖथतीची munotes.in

Page 19

शांतता आिण शांतता िश±णाचा ŀिĶकोन
19 ओळख आिण दाÓयामुळे उÂÖफूतª िनķा िनमाªण होते, जी धमª, वंश, वगª िकंवा िलंग यां¸या
सीमांĬारे ÿितबंिधत केली जाऊ शकत नाही. ही सावªिýक िनķा, यामधून सृĶी¸या
संपूणªतेसाठी आिण अखंडतेसाठी ÿेमळ वचनबĦतेतून जÆमलेÐया कृतéना ÿेरणा देते.
वैयिĉक हे श³य ितत³या सजªनशील आिण सवªसमावेशक अथाªने राजकìय बनले आहे,
कारण आपण सावªजिनक जीवनात प±पाती नसलेले आÅयािÂमक मूÐय ÿितिबंिबत कł
इि¸छतो. आÌही ±णात उपिÖथत होतो, तरीही आदेशाĬारे ÿेåरत सामाियक आिण
आशादायक भिवÕयासाठी जबाबदार असतो. या ŀिĶकोनानुसार, जर तुÌहाला शांती हवी
असेल तर शांतता बाळगा. शांतीचे साधन Óहा.
स°ेचे राजकारण, जागितक ÓयवÖथा, संघषाªचे िनराकरण, अिहंसा आिण पåरवतªन - हे
पाचही ŀिĶकोन एकý घेतले जातात तेÓहा - शांततेचे मागª पुÕकळ आहेत आिण ते केवळ
राजकारणी आिण मुÂसĥीच नÓहे, तर वकìल, िश±णतº² यां¸याĬारेही ÿवास करतात,
याची पुĶी करतात. Öवयंसेवक आिण इतर अनेक ÿकारचे सामाÆय नागåरक. ÿÂयेक
ŀिĶकोन ए³सÈलोर कłन, आÌही आम¸या गृिहतकांशी अिधक सिøयपणे कुÖती करायला
िशकतो आिण आम¸या संपूणª अनुभवां¸या ÿकाशात दाÓयांचे मूÐयमापन करतो. आÌही
आम¸या तकªशĉì आिण Âयाबरोबर, वाÖतिवक आिण सÂय काय आहे या दोÆहéचा वापर
करतो. अशा रीतीने, आÌही शांतता हा आम¸या जीवनाचा अिवभाºय पैलू बनवतो आिण
आम¸या नैितक कÐपनांसाठी आÌही बांधलेÐया घरांबĥल अिधक जागłक होतो. आÌही
आम¸या Öवतः¸या अनÆय आिण मूळ शांतते¸या नमुना - आम¸या Öवतः¸या िनवडी¸या
िनयम आिण पĦतéनी बांधलेली रचना यांना - पाया घालÁयाची तयारी करतो.
एकमत िनमाªण करणाöया, संधी िनमाªण करणाöया, अÆयाय कमी करणाöया आिण सावªिýक
समान आÓहानांना सिøयपणे ÿितसाद देÁयासाठी बहòप±ीय Āेमवकª उपलÊध कłन देणारे
ÿामािणक ÿयÂन आिण धोरणांĬारे शांतता ÿÖथािपत केली जाऊ शकते. एकिýतपणे िवचार
केÐयास, हे पाच ŀिĶकोन सुचवतात कì शांततेचे मागª अनेक आहे आिण ते मुÂसĥी, Óयĉì
आिण जगातील सामाÆय नागåरकां¸या सातÂयपूणª ÿयÂनांनी साÅय केले जाऊ शकतात.
२.३ िविवध टÈÈयांवर शांतता िश±णाकडे ŀĶीकोन: बालपण, ÿाथिमक िश±ण, माÅयिमक िश±ण, उ¸च िश±ण आिण ÿौढ िश±ण शांती-िश±णा¸या पåरचयाने िश±णाने मानवी उÂकषª फुलवला पािहजे. एकý काम कसे
करावे हे िशकणे, एकý खेळणे आिण िनणªय घेणे सामाियक करणे, एकý िनमाªण करणे आिण
उÂपादन करणे आिण संघषाªतून कायª करणे ही आवÔयक ±मता आहे जी आज¸या
नागåरकांकडे असणे आवÔयक आहे. अगदी बालपणापासून, ÿाथिमक, माÅयिमक, उ¸च
तसेच ÿौढ िश±णापासून िश±णा¸या िविवध टÈÈयांवर शांतता िश±ण कायªøम राबवून हे
िनिIJतपणे केले जाऊ शकते.
मुले Âयां¸या समवयÖक आिण िश±कांĬारे जाणूनबुजून िकंवा अजाणतेपणी ºया पĦतीने
वागतात Âयावłन आिण शाळे¸या आचारिवचार आिण तßव²ानातून िशकतात. शांतता
िश±णा¸या िवषयातील िवīाÃया«¸या जागłकता आिण िश±णाचा मोठा भाग वगªखोÐया
आिण पाठ्यपुÖतकां¸या सीमेबाहेर होतो. munotes.in

Page 20

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
20 सवª टÈÈयांवरील िश±क सामाÆयतः सहमत आहेत कì िवīाÃया«ना शांततेबĥल िशकवले
पािहजे, िवशेषतः आज¸या काळात आिण जागितक पåरिÖथतीत.
वेगवेगÑया Öतरांवर आिण टÈÈयांवर ÿÂयेक Óयĉìसाठी शांततेचे िश±ण आवÔयक आहे.
वेगवेगÑया टÈÈयांमÅये शांतता िश±णाकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोन अनेक पैलूंमÅये िभÆन आहे.
शांतता-क¤िþत Óयिĉमßवाचा पाया घालÁयाची आदशª वेळ ही िश±णा¸या ÿाथिमक
टÈÈयावर आहे. हे िवīाÃया«¸या जीवनाचे पायाभूत युग आहेत. िश±णा¸या या टÈÈयावर
आपÐयाला जाÖतीत जाÖत िवīाथê आढळतात आिण ते जीवनातील समÖयांचे ओझे कमी
करतात.
बालपणी¸या िश±णात शांतता िश±ण:
मुला¸या जीवनातील शांतता िश±णाचा पåरचय हा सवाªत महÂवाचा टÈपा आहे कारण या
टÈÈयावर सवयी तयार होतात, म¤दूचा िवकास झपाट्याने होतो, फरक आिण समानता
ओळखÁयाची ±मता िनमाªण होते. शेजारी आिण घरात, शाळेत भाविनक आिण सामािजक
संबंधां¸या िवकासाचा टÈपा असतो. मुलां¸या सामािजक, भाविनक आिण शारीåरक
िवकासामÅये िनसगª आिण पालनपोषण या दोÆही महßवा¸या भूिमका बजावतात. कुटुंब, घर
आिण शाळा संघषª आिण िहंसा कमी करÁयाची आिण ÓयवÖथािपत करÁयाची आिण
Âयां¸या Óयिĉमßवाला आिण नैितक वतªनाला आकार देÁयाची मुलाची ±मता िवकिसत
करÁयात मदत करतात. Ìहणूनच, बालपणापासूनच, कुटुंबातील सदÖय आिण
नातेवाईकांनी चांगले अनुकूल वातावरण तयार केले पािहजे आिण मुलांमÅये सदवतªन
वाढवावे.
ÿाथिमक िश±णात शांतता िश±ण:
मुले जसजशी मोठी होऊ लागतात आिण ÿाथिमक शाळे¸या Öतरावर पोहोचतात, तसतसे
ते अमूतª िवचार िवकिसत कł लागतात आिण समजू लागतात. ते Âयां¸या वातावरणातील
असं´य िøयांबĥल तकªशुĦपणे कायª करÁयाची आिण िवचार करÁयाची ±मता िवकिसत
करÁयास सुरवात करतात. या टÈÈयावर, मुलांसाठी एक गंभीर आÓहान आहे जे Âयां¸या
सभोवताल¸या इतर मुलांशी आिण Âयां¸या वातावरणाशी संबंिधत आहे. शाळा हा
िविवधतेने नटलेला एक लघु समाज आहे, मुलांना ÿामािणकपणा, इतरांबĥल आदर, ÿेम,
सिहÕणुता, वĉशीरपणा, सहकायª आिण ®माचा सÆमान यासार´या ±मतांनी सुसºज
करणे अÂयावÔयक आहे. अशाÿकारे, ÿाथिमक शाळेतील मुलांसाठी, शांततेसाठी िश±ण
Ìहणजे Âयांना िनसगाªतील सुसंवाद, िविवधता आिण सŏदयª साजरे करÁयात आिण Âयांचा
आनंद घेÁयास मदत करणे होय. ऐकÁयाची कला आिण शांततािÿय नागåरक होÁयासाठी
आवÔयक असलेली जबाबदारीची भावना यासारखी कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी
िवīाÃया«ना सहाÍय आिण ÿोÂसाहन िदले पािहजे.
माÅयिमक िश±णात शांतता िश±ण:
िश±णा¸या या Öतरावर, िवīाÃया«ना हळूहळू Âयां¸या Öवत: ¸या Óयिĉमßवाची जाणीव
होत आहे आिण Öवतंý Óयĉì बनत आहेत परंतु तरीही या ÖवातंÞयासोबत येणारी आÓहाने
हाताळÁयासाठी पåरप³वतेचा अभाव आहे, ºयामुळे खूप गŌधळ िनमाªण होतो ºयामुळे munotes.in

Page 21

शांतता आिण शांतता िश±णाचा ŀिĶकोन
21 पालकांÿमाणेच इतरांशी मतभेद आिण संघषª होतो, िवकासाचा हा टÈपा Öवयं-िशÖत,
तकªशुĦ िवचार आिण संवादा¸या कौशÐयांची चाचणी घेतो. या िवīाÃया«¸या संĂमावर मात
करÁयासाठी, िवīाÃया«ना संवाद आिण वाटाघाटी वापłन संघषª सोडिवÁयाचे ÿिश±ण
िदले पािहजे, आपण सवª एकमेकांवर अवलंबून आहोत आिण जागितक आिण पयाªवरणीय
संदभाªत एकमेकांशी असलेले नाते समजून घेणे आवÔयक आहे. या िवīाÃया«नी शांतता,
Æयाय आिण अिहंसेचा ŀĶीकोन िवकिसत केला पािहजे. िवīाÃया«ना केवळ शांतता ÿाĮ
करणारेच नÓहे तर इतरांसाठी िवचार कł शकणारे आिण Âयांना दयाळू आिण सहानुभूती
असलेले नागåरक तयार करÁयात मदत करणारे शांततेचे सिøय िनमाªते बनÁयासाठी या
Öतरावरील सवाªत महßवाची िशकवण आहे.
उ¸च िश±णात शांतता िश±ण:
शांतता िश±णासाठी हा अÂयंत महßवाचा टÈपा आहे. उ¸च िश±ण घेणाöया िवīाÃया«ना
शांतते¸या ±ेýात ±मता, वृ°ी आिण ²ान िशकवले पािहजे. हे भिवÕयातील राÕůिनमाªते
आिण समाजाचे आदशª आहेत. Âयामुळे या टÈÈयावर िवīाÃया«नी चांगÐया नागåरकांचे सवª
गुण आÂमसात केले पािहजेत. या टÈÈयावर िश±काची भूिमका खूप महßवाची बनते कारण
Âयांना िवīाÃया«साठी आदशª Ìहणून काम करायचे असते. Âयामुळे िवīाÃया«¸या वतªनाबĥल
िश±कांनी जागłक असले पािहजे. िवīाÃया«ना मानवािधकार, आंतरराÕůीय समज, संघषª
ÓयवÖथापन आिण सावªिýक बंधुता िशकवणे आवÔयक आहे.
ÿौढ िश±णात शांतता िश±ण:
जसजसे िवīाथê समाजाचे नागåरक Ìहणून वाढतात आिण िवकिसत होतात, तसतसे ते
पुढील नवीन आÓहाने आिण वाÖतिवकता यां¸या संबंधात Âयांची ±मता िशकत राहतात
आिण िवकिसत करतात. जागितक Öतरावर एकमेकांशी जोडलेÐया जगा¸या गरजा पूणª
करÁयात ÿौढ िश±णाची िनणाªयक भूिमका आहे.
ÿौढ िश±ण समाजा¸या अनुकूलता आिण बदला¸या ±मतेस समथªन देÁयासाठी,
ÖपधाªÂमक कायªबल तयार करÁयात महßवपूणª भूिमका बजावते जे जागितक अथªÓयवÖथा
आिण आंतरराÕůीय आÓहानांमÅये Öपधाª आिण िटकून राहÁयासाठी आवÔयक आहे. अनेक
मानवी संघषा«सह आपण सतत बदलÂया तंý²ाना¸या युगात जगत आहोत. ÿौढ िश±णाची
±मता आिण लोकांना Âयांचे वैयिĉक अनुभव Âयां¸या आजूबाजूला घडणाöया गोĶéशी
जोडून Âयांची मानवी ±मता पूणªपणे ओळखÁयास स±म करते.
ÿौढ िश±ण अËयास योµयåरÂया सांÖकृितक समज, सामािजक जागłकता, आÂमिवĵास,
सांÿदाियक एकोपा आिण समृĦी िशकवून ÿौढां¸या मनात शांतता िवकिसत करÁयास
मदत करतात.
िश±णा¸या िविवध टÈÈयांवर शांतता िश±ण एकिýत करÁयासाठी, ÿभावीपणे वापरÐया
जाऊ शकणायाª िविवध पĦती आहेत. आज आपण ºया जगात राहतो Âया जगाला शांतता
िश±णाची जोड देÁयाची आपÂकालीन गरज आहे. िश±णा¸या ÿÂयेक टÈÈयावर शांतता
िश±ण एकाÂमतेसाठी ६ िभÆन माÅयमे वापरली जाऊ शकतात. ते आहेत: munotes.in

Page 22

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
22 १. िवषय संदभª
२. िवषय ŀĶीकोन
३. अËयासøम आिण सह-अËयासøम उपøम
४. िशकवÁया¸या पĦती
५. कमªचारी िवकास
६. वगª आिण शाळा ÓयवÖथापन
िवषया¸या संदभाªĬारे शांतता िश±ण एकिýत करणे:
शांतता िश±ण हा एक िवषय असू शकतो. शांतता िश±ण संकÐपना आवÔयकतेनुसार
सादर केÐया जाणायाª वगाªतील औपचाåरक चालू अËयासøमाचा हा भाग असू शकतो.
शालेय िवषयां¸या िवषयांमÅये शांतता िश±णाचा िवषय सहजपणे िवणला जाऊ शकतो.
Âयात िवīाÃया«¸या मनात शांतता मूÐयांचा ÿसार आिण िचरÖथायी वृ°ीचा समावेश
असावा. िव²ान, गिणत, सामािजक अËयास, भाषा, कला आिण रचना या िवषयांतील
िवषय शांतता िश±णाशी सहज जोडले जाऊ शकतात. लेखन, वाचन, भूिमका िनभावणे,
ऐकणे, वाटाघाटी ही काही कौशÐये / तंýे आहेत जी िश±कांĬारे शांतता िश±ण संकÐपना
एकिýत करÁयासाठी वापरली जाऊ शकतात.
िवषया¸या ŀĶीकोनातून शांतता िश±ण एकिýत करणे:
िश±कांनी हे सुिनिIJत केले पािहजे कì िशकवलेले िवषय िवīाÃया«साठी अथªपूणª आहेत
आिण ते Âयां¸या भाविनक, बौिĦक, नैितक आिण सामािजक आÂम-िवकासास हातभार
लावतात. शांतता िश±ण वेगवेगÑया पĦतéचा वापर कłन मानवी ŀĶीकोन आणून
िशकवलेÐया िवषयांचे मानवीकरण करेल. सËयते¸या कथा, सुसंवाद, पयाªवरण जागłकता,
Öवयं-िवकास उपøम, शांतता िनमाªण करणारे उपøम हे शांतता िश±ण वगाªत
िशकवÁया¸या िश±णात समाकिलत करÁयाचे काही मागª आहेत.
िशकवÁया¸या पĦती:
गट चचाª, सहकारी िश±ण, िवचारमंथन, कथा-कथन, समवयÖक-िश±ण, भूिमका पालन,
अनुभवाÂमक िश±ण इÂयादी काही धोरणे आहेत ºयांचा उपयोग िश±णा¸या िविवध
टÈÈयांवर केला जाऊ शकतो. िवषय, आिण िवषय Öतरावर आधाåरत िश±काने पĦत
िनिIJत केली पािहजे
अËयासøम आिण सह-अËयासøम िøयाकलाप:
अËयासøमातील िøयाकलाप सामúी िविशĶ आिण िवषय िविशĶ असतात. यामÅये
िव²ान, गिणत, भाषा इ. बĥल िशकणे समािवĶ आहे. याÓयितåरĉ Óयावहाåरक आिण
िवÖताåरत वाचन जे िवषया¸या िविशĶ सामúीशी जोडलेले आहे ते अËयासøमा¸या
िøयाकलापांमÅये देखील समािवĶ आहे. सह-अËयासøम िøयाकलापांमÅये वगाªबाहेरील munotes.in

Page 23

शांतता आिण शांतता िश±णाचा ŀिĶकोन
23 िøयाकलाप िकंवा कायªøम समािवĶ आहेत जे शांतता िश±णाचे िविवध पैलू िशकवतील.
यामÅये संमेलन, खेळ आिण खेळ ³लब िøयाकलाप, वादिववाद इ.
कमªचारी िवकास:
अËयासøम, िश±क आिण िवīाथê हे सवª अÅयापन-िश±ण ÿिøयेचे महßवाचे भाग आहेत.
िवīाÃया«चे िश±ण िवकिसत करÁयात आिण समृĦ करÁयात िश±कांची भूिमका अÂयंत
महßवाची असते. Âयामुळे कमªचाöयांचा िवकास होऊन शाळा शांततेचे िठकाण बनणे
महßवाचे आहे. हे महÂवाचे आहे कì संपूणª कमªचारी शांतता िश±णा¸या मुद्īासाठी
वचनबĦ आहे. िश±ण, अशै±िणक, ÿशासकìय इÂयादी सवª िवभागातील कमªचाया«ना
शांतता िश±ण ÿिश±ण िदले जाईल याची खाýी एक स±म नेता कł शकतो. शांतता
िश±णाची कÐपना देÁयासाठी चचाªसý, कायªशाळा, चचाª मंच यांचा वापर केला जाऊ
शकतो.
वगª आिण शाळा ÓयवÖथापन:
शांतता िशकवÁयाची संÖकृती औपचाåरकपणे ÿी-ÖकूलमÅये सुł होते आिण संपूणª
िवīापीठीय िश±णामÅये िवकासाÂमकपणे ÿगती करते आिण जीवना¸या ÿÂयेक पैलूमÅये
बाहेłन िवÖतारते. शै±िणक संÖथा आिण वगªखोÐया ही ÿमुख माÅयमे आहेत जी
िवīाÃया«¸या संघषाªचे िनराकरण अशा ÿकारे कसे केले जाऊ शकतात ºयाने िवīाÃयाªचे
Âयां¸या समवयÖक आिण िश±कांसोबतचे नाते सुधारते. शाळा ÓयवÖथापन आिण वगª
ÓयवÖथापनाचे तßव²ान नैितकता, वैयिĉक जबाबदारी, मूÐयांवर आधाåरत आहे. ÿशासन
तसेच कोणÂयाही शै±िणक संÖथे¸या िश±कांनी Âयां¸या सुधाåरत ÓयवÖथापन कौशÐयाने
इतरांना ÿेरणा िदली पािहजे. Âयांनी योµय िशĶाचाराचे ÿदशªन केले पािहजे, चांगली मूÐये
आिण नैितकता दशªिवली पािहजे, योµय ते िशकवले पािहजे, समवयÖकां¸या संघषाªत
मÅयÖथी करावी, िवīाÃया«ना समथªन दशªवावे आिण ÿभावी आिण िनÕप± ऐकÁयाची
िनयुĉì करावी.
शांतता िश±णाने सामúी ÿभावी आिण अथªपूणª बनवÁयासाठी केवळ सामúीच नÓहे तर
िश±ण पĦती आिण धोरणांचा िवचार केला पािहजे. शांततेचे िश±ण केवळ शांततेबĥलच
नाही तर शांततेसाठी देखील िशकवणे आहे.
२.४ शांतता िश±णाचा इितहास शांतता िश±णाची Óया´या फĉ "िहंसे¸या धम³यांबĥल लोकांना िशकवÁयाची ÿिøया
आिण शांततेसाठी धोरणे" अशी केली जाऊ शकते, मग हे िश±ण वगाª¸या आत िकंवा बाहेर
घडते (हॅåरस, २००८, पृķ १५). या Óयापक Óया´येसह, शांतता िश±णाचा इितहास
मानवी इितहासाइतकाच जुना आहे, कारण जगभरातील संÖकृती िशकÐया आहेत--आिण
नंतर पुढ¸या िपढीला--इतरांसह शांततेने कसे जगायचे हे िशकवले आहे. उदाहरणाथª,
वैिवÅयपूणª धािमªक आिण तािÂवक परंपरा शांती िश±णाचा समृĦ आिण ÿभावशाली ľोत
आहेत, जरी लोकांनी या परंपरां¸या नावाखाली िहंसाचाराला ÿोÂसाहन िदले असले तरीही
Âया¸या आधुिनक Öवłपात शांतता िश±ण हे ÿामु´याने िवशेष िलिखत परंपरा आिण munotes.in

Page 24

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
24 औपचाåरक शालेय िश±णातून उĩवते. शांतता िश±ण अËयासक इयान हॅåरस या आधुिनक
शांतता चळवळीचे वणªन एकोिणसाÓया शतकातील युरोपमÅये िहंसक संघषª, समाजवादी
राजकìय िवचारांमÅये उÂøांती, आिण पिहÐया महायुĦापूवê युनायटेड Öटेट्स आिण इतरý
पसरÐयाबĥल जाणून घेÁयासाठी अनेक बौिĦक ÿयÂनांसह सुł झाले. िवĬानांनी युĦाचा
अËयास करÁयास सुŁवात केली. आिण Âया¸या धो³यांबĥल लोकांना िशि±त करÁयाचा
ÿयÂन सुł केला. अिधकािधक लोकांनी एकमेकांना आिण Âयां¸या सरकारांना
आंतरराÕůीय संघषª सोडवÁयासाठी युĦाऐवजी मÅयÖथीचा वापर करÁयाचा ÿयÂन केला.
उदाहरणाथª, शै±िणक िसĦांतकार जॉन ड्यूई यां¸यासमवेत, युनायटेड Öटेट्समधील
अनेक िश±कांनी शांततापूणª सामािजक ÿगतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी Âयां¸या िवīाÃया«ना
आपÐया सामाÆय मानवतेबĥल िशकवÁयासाठी ÿगतीशील िश±णाचा वापर करÁयास
सुŁवात केली (हॅåरस, २००८, पृķ १६-१७).
संपूणª इितहासात मानवांनी िहंसा टाळÁयासाठी एकमेकांना संघषª सोडवÁयाचे तंý िशकवले
आहे. शांतता िश±ण ही लोकांना िहंसाचारा¸या धो³यांबĥल आिण शांततेसाठी धोरणे
िशकवÁयाची ÿिøया आहे. शांतता िश±क कोणÂया शांतता धोरणांमुळे गटाला जाÖतीत
जाÖत फायदा होऊ शकतो याबĥल एकमत िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन करतात. िहंसा आिण
शýुÂव संपवÁयाचा ÿयÂन करणारे शांतता िश±ण उपøम अनौपचाåरकपणे समुदायांमÅये
िकंवा शाळा िकंवा महािवīालयांसार´या िश±णा¸या संÖथाÂमक िठकाणी औपचाåरकपणे
राबवले जाऊ शकतात. मानवां¸या िपढ्यांमÅये अनौपचाåरकपणे शांती िश±णाचा सराव
केला जातो ºयांना ÿाणघातक शĉìचा वापर न करता संघषª सोडवायचा आहे. Öवदेशी
लोकां¸या संघषª िनराकरणा¸या परंपरा आहेत ºया सहąाÊदी पार केÐया गेÐया आहेत ºया
Âयां¸या समुदायांमÅये शांतता वाढिवÁयात मदत करतात. Âयां¸या िववादांवर एकमेकांना
मारÁयाऐवजी, ते अनौपचाåरक शांतता िश±ण िøयाकलापांĬारे िपढ्यानिपढ्या देत
असलेÐया अिहंसक िववाद यंýणा वापरतात. मानववंशशाľ²ांनी या úहावर िकमान ४७
तुलनेने शांत समाज वसवले आहेत (बंता, १९९३). िलिखत नŌदी नसÐया तरी, संपूणª
इितहासात मानवाने Âयां¸या सुर±ेला चालना देणायाª संघषª िनराकरण रणनीतéचे Âयांचे
²ान िटकवून ठेवÁयासाठी समुदाय-आधाåरत शांतता िश±ण धोरणे वापरली आहेत. अिधक
औपचाåरक शांतता िश±ण हे शालेय िश±ण संÖथांĬारे िलिखत शÊद िकंवा िनद¥शांवर
अवलंबून असते.
कदािचत इतरांना शांती कशी िमळवायची याबĥल िशकवणाöया मागªदशªक तßवांचे सवाªत
जुने िलिखत रेकॉडª जगातील महान धमा«Ĭारे आढळतात. या धमा«मÅये - बुĦ, बहाउÐला,
येशू िùÖत, मोहÌमद, मोझेस आिण लाओÂसे यांसार´या संदेĶ्यां¸या िशकवणीनुसार -
शांतता वाढवणारे िविशĶ धमªúंथ आहेत. संघिटत धमª शांतते¸या Âयां¸या Öवत: ¸या
ŀĶीकोनांना ÿोÂसाहन देतात परंतु िवडंबनाÂमकपणे धमª देखील शहीदां¸या "इतरांना" नĶ
करÁया¸या हेतूसाठी रॅलéग बनले आहेत ºयांना ते वेगवेगÑया धमाªचे आहेत कारण ते
िवधमê Ìहणून पािहले जातात.
शांती िश±णाचे समथªन करÁयासाठी िलिखत शÊद वापरणाöया पिहÐया युरोपीयांपैकì एक
Ìहणजे कोमेिनयस (१६४२/१९६९), चेक िश±क ºयाने सतराÓया शतकात पािहले कì
सवªý सामाियक केलेले ²ान शांततेचा मागª ÿदान कł शकते. शांततेचा हा ŀĶीकोन असे munotes.in

Page 25

शांतता आिण शांतता िश±णाचा ŀिĶकोन
25 गृहीत धरतो कì इतरांची समज आिण सामाियक मूÐये मतभेदांवर मात करेल ºयामुळे
संघषª होतो. िश±णाचे अंितम उिĥĶ हे असे जग होते कì ºयामÅये ľी-पुŁष िविवध
संÖकृतéचा Öवीकार कłन सुसंवादाने जगतील. शांतता िश±णाची वाढ शांतता
चळवळी¸या वाढीशी समांतर आहे. युĦा¸या िवरोधात आधुिनक शांतता चळवळ
नेपोिलयन¸या युĦांनंतर एकोिणसाÓया शतकात सुł झाली जेÓहा पुरोगामी िवचारवंत आिण
राजकारÁयांनी युĦा¸या धो³यांचा अËयास करÁयासाठी आिण शľाľां¸या
उभारणीिवłĦ युिĉवाद करÁयासाठी गंभीर समाजांची Öथापना केली. úेट िāटन,
बेिÐजयम आिण ĀाÆसमÅये Öवदेशी शांतता संघटना उदयास आÐया.
एकोिणसाÓया शतकातील शांतता चळवळीची दुसरी लाट कामगार संघटना आिण
समाजवादी राजकìय गटांशी जवळून संबंिधत होती. एकोिणसाÓया शतकातील शांतता
चळवळीचा शेवटचा भाग पिहÐया महायुĦापूवêचा होता. युनायटेड Öटेट्स आिण इटली
आिण जमªनी या नÓयाने Öथापन झालेÐया राºयांमÅये पसरलेÐया या दशकांमÅये
जवळजवळ सवª युरोिपयन राÕůांमÅये शांतता संघटना तयार झाÐया. जसजसे एकोिणसावे
शतक जवळ आले, तसतसे िश±क, िवīाथê आिण िवīापीठातील ÿाÅयापकां¸या गटांनी
युĦा¸या धो³यांबĥल सामाÆय लोकांना िशि±त करÁयासाठी शांतता सोसायट्या तयार
केÐया. िवसाÓया शतका¸या सुłवातीस युरोिपयन आिण अमेåरकन लोकांनी Âयां¸या
सरकारां¸या साबर रॅटिलंग¸या िवरोधात शांतता चळवळ उभारली ºयामुळे अखेरीस पिहले
महायुĦ झाले. बथाª फॉन सटनर, ऑिÖůयन ºयाने अÐĀेड नोबेलला शांतता पाåरतोिषक
Öथािपत करÁयास मदत केली, Âयांनी युĦा¸या िवरोधात कादंबöया िलिहÐया. आिण
आंतरराÕůीय शांतता पåरषद आयोिजत केली (हमान, १९९६). आंतरराÕůीय संघषª
शľांनी नÓहे तर मÅयÖथीने सोडवले जावेत या मताचे ÿितिनिधÂव या काँúेसने केले.
पिहÐया महायुĦाची पूवªकÐपना देणायाª लÕकरी उभारणी¸या िवरोधात जनमत जागृत करणे
हा अशा कॉंúेसचा उĥेश होता. स°ाधारी अिभजात वगाªने अिधक शांततावादी धोरणे
अंगीकारावीत यासाठी सावªजिनक िनदशªनांचाही उĥेश होता. १९१२ मÅये Öकूल पीस
लीगचे युनायटेड Öटेट्समधील जवळजवळ ÿÂयेक राºयात अÅयाय होते जे "शाळांĬारे ...
आंतरराÕůीय Æयाय आिण बंधुÂवा¸या िहताचा ÿचार करत होते" (Öकॅनलॉन, १९५९:
२१४). ५००,००० हóन अिधक िश±कांना शांतते¸या पåरिÖथतीशी पåरिचत कłन
देÁयाची Âयांची महßवाकां±ी योजना होती (Stomfay -Stitz, १९९३). पिहÐया आिण
दुसöया महायुĦां¸या दरÌयान¸या काळात, सामािजक अËयास िश±कांनी आंतरराÕůीय
संबंध िशकवÁयास सुŁवात केली जेणेकłन Âयां¸या िवīाÃया«ना परदेशी लोकांिवŁĦ युĦ
करायचे नाही. शाळांनी तŁणांना राÕůवादात ÿवृ° कłन युĦाला ÿोÂसाहन िदले आिण
स±म केले याची खाýी पटÐयाने, शांतता िश±कांनी ÿगतीशील शै±िणक सुधारणांमÅये
योगदान िदले जेथे शाळांना सामािजक ÿगतीला चालना देÁयाचे साधन Ìहणून पािहले जात
असे आिण िवīाÃया«ना सामाÆय मानवतेची जाणीव कłन िदली ºयामुळे राÕůीय अडथळे
दूर करÁयात मदत होते.
१९०० ¸या दशका¸या सुŁवातीस, िľया या आधुिनक शांतता िश±ण चळवळीचा
िवशेषतः सिøय भाग बनÐया. या सुŁवाती¸या तारखेला शांतता िश±कांनी, बहòतेकदा
िľयां¸या नेतृÂवाखाली, सामािजक Æयायासाठी मोहीम सुł केली आिण असा युिĉवाद
केला कì गåरबी आिण असमानता ही युĦाची कारणे आहेत. १९३१ मÅये नोबेल शांतता munotes.in

Page 26

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
26 पाåरतोिषक िजंकणारी अमेåरकन मिहला जेन अॅडÌस, शाळांना Öथलांतåरत गटांचा समावेश
करÁयासाठी आúह करत होती (१९०७). “शांतता आिण भाकरी” ही घोषणा ित¸या
कामात मÅयवतê होती आिण गåरबी हे युĦाचे एक कारण होते अशी ŀĶी Óयĉ केली. ितला
वाटले कì खरा लोकशाही समुदाय िनमाªण करÁयासाठी शहरी अमेåरकेतील संघषा«शी
िश±कांनी जोडले जाणे आवÔयक आहे. िľयां¸या शै±िणक िनवडी आिण संधी मयाªिदत
करणारा पारंपाåरक अËयासøम ितने नाकारला. मिहलांनी बालमजुरी संपुĶात आणणाöया
सुधारणांसाठी काम करावे अशी ितची इ¸छा होती आिण पिहÐया महायुĦानंतर Öथापन
झालेÐया लीग ऑफ नेशÆस¸या आंतरराÕůीय मोिहमांमÅये सिøय राहóन जागितक मंच
Öथापन केला ºयाĬारे जगातील राÕůे युĦाला अवैध ठरवू शकतील. Âयाच वेळी एक
इटािलयन मिहला, माåरया मॉÆटेसरी, युरोपमधून ÿवास करत होती आिण िश±कांना
हòकूमशाही अÅयापनशाľ सोडून देÁयास उīुĉ करत होती, Âयां¸या जागी एक कठोर परंतु
गितमान अËयासøम आणला होता ºयामधून िवīाथê काय िशकायचे ते िनवडू शकतात.
ितने तकª केला कì जे मुले आपोआप हòकूमशाही िश±कांचे पालन करत नाहीत Âयांनी
Âयांना युĦ करÁयास उīुĉ करणायाª राºयकÂया«चे पालन करणे आवÔयक नाही. ितने
पािहले कì शांततेचे बांधकाम अशा िश±णावर अवलंबून आहे जे मुलाचे आÂमा मुĉ करेल,
इतरांबĥल ÿेम वाढवेल आिण अिधकाराची अंध आ²ाधारकता दूर करेल. डॉ. मॉÆटेसरी
यांनी भर िदला कì िश±काची पĦत िकंवा अÅयापनशाľ शांततामय जगा¸या िनिमªतीसाठी
योगदान देऊ शकते. संपूणª शाळेने िनरोगी कुटुंबाची पोषण वैिशĶ्ये ÿितिबंिबत केली पािहजे
(मॉÆटेसरी, १९४६/१९७४). दुसöया महायुĦा¸या भीषणतेमुळे ‘जागितक नागåरकÂवासाठी
िश±ण’ या िवषयात नवीन आवड िनमाªण झाली. Âया युĦानंतर हबªटª रीड (१९४९) यांनी
कला आिण शांतता िश±णा¸या िवकासासाठी लोकांना शांतता वाढवÁयास ÿवृ° करणाöया
ÿितमा िनमाªण करÁयासाठी युिĉवाद केला. काहीसे Âया¸या समकालीन, माåरया मॉÆटेसरी
ÿमाणेच, Âयांनी असा युिĉवाद केला कì मानव Âयां¸या सजªनशील ±मतांचा वापर
िवÅवंसक िहंसे¸या संकटातून सुटÁयासाठी कł शकतो. हबªटª रीड सार´या Âया काळातील
इतर शांतता िश±कांनी शांतता वाढवÁयासाठी कला आिण िवīाÃया«¸या सजªनशीलतेचा
वापर करÁयास ÿोÂसािहत केले. , तर पाउलो Āेरे सार´या इतरांनी िवīाÃया«ना गंभीर
िवĴेषण आिण समाजा¸या सुधारणेसाठी ÿिश±ण देÁयावर ल± क¤िþत केले.
महािवīालयीन Öतरावरील पिहला शै±िणक शांतता अËयास कायªøम १९४८ मÅये
युनायटेड Öटेट्समधील इंिडयाना येथील नॉथª मँचेÖटर येथील मँचेÖटर कॉलेजमÅये
Öथािपत करÁयात आला. Âयानंतर लवकरच शांतता संशोधनाचे ±ेý १९५० ¸या दशकात
"शांततेचे िव²ान" Ìहणून िवकिसत झाले आिण युĦा¸या िव²ानाचा ÿितकार करÁयासाठी
ºयाने मोठ्या ÿमाणात हÂया केली. बůा«ड रसेल आिण अÐबटª आइÆÖटाईन यांनी १९५५
मÅये जारी केलेला जाहीरनामा आिण इतर ÿितिķत िश±णत²ांनी Öवा±री केलेÐया सवª
राजकìय िवचारां¸या शाľ²ांना थमōÆयूि³लयर शľां¸या आगमनाने सËयतेला िनमाªण
झालेÐया धो³याबĥल चचाª करÁयासाठी एकý येÁयाचे आवाहन केले.
१९८० ¸या दशकात अणुयुĦा¸या धो³याने जगभरातील िश±कांना येऊ घातलेÐया
िवनाशाचा इशारा देÁयासाठी ÿेåरत केले. आिÁवक िवनाशा¸या धो³याशी तीĄपणे संबंिधत
असलेÐया युगा¸या ठळक वैिशĶ्यांचे ÿितिनिधÂव करणारी तीन पुÖतके तयार केली गेली:
नॉव¥चे एºयुकेशन फॉर पीस िबिगªट āोके-उटने (१९८५), युनायटेड Öटेट्स¸या बेĘी रीडªन munotes.in

Page 27

शांतता आिण शांतता िश±णाचा ŀिĶकोन
27 (१९८८) Ĭारे Óयापक शांतता िश±ण आिण शांतता िश±ण इयान हॅåरस (१९८८),
युनायटेड Öटेट्स देखील. āोक-उटने (१९८५) यांनी सैÆयवाद, युĦ आिण घरगुती
िहंसाचारात ÿकट होणारी मदाªनी आøमकता, पुŁष, िľया आिण मुलांवर नाश पावते Âया
िवनाशाकडे ल± वेधले. ľीवाद हा ÿभावी िन:शľीकरणाचा ÿारंभ िबंदू आहे, असे ितचे
Ìहणणे होते. याÓयितåरĉ, ितने िनदशªनास आणले कì युĦ नसलेÐया समाजांमÅये शांतता
असणे आवÔयक नाही कारण Âयां¸यात अजूनही ल±णीय घरगुती िहंसाचार आहे. रीअडªन
(१९८८) यांनी असा युिĉवाद केला कì शालेय िश±णाची मु´य मूÐये काळजी, काळजी
आिण वचनबĦता असली पािहजेत आिण शांतता िश±णा¸या मु´य संकÐपना Ìहणजे
úहांचे कारभारीपणा, जागितक नागåरकÂव आिण मानवीय संबंध असावेत. हॅåरस (१९८८)
यांनी शांतता िश±णासाठी एक समú ŀिĶकोनावर जोर िदला जो सामुदाियक िश±ण,
ÿाथिमक आिण माÅयिमक शाळा तसेच महािवīालयीन वगा«ना लागू होऊ शकतो.
शांततेबĥल िशकवÁया¸या कोणÂयाही ÿयÂनासाठी शांततापूणª अÅयापनशाľ अिवभाºय
असले पािहजे यावरही Âयांनी भर िदला. अशा अÅयापनशाľाचे मु´य घटक Ìहणजे
सहकारी िश±ण, लोकशाही समुदाय, नैितक संवेदनशीलता आिण टीकाÂमक िवचार.
िवसाÓया शतका¸या शेवटी शांतता िश±णाचा हा िवÖतार शांतता चळवळी, शांतता संशोधन
आिण शांतता िश±ण यां¸यातील महßवा¸या सहजीवन संबंधाकडे िनद¥श करतो. कायªकत¥
नेतृÂव करतात, लोकांना िहंसाचारा¸या धो³यांबĥल चेतावणी देÁयासाठी धोरणे िवकिसत
करतात, मग ती राÕůांमधील युĦे असोत, पयाªवरणाचा नाश असो, आिÁवक होलोकॉÖटचा
धोका, वसाहती आøमण, सांÖकृितक, घरगुती िकंवा संरचनाÂमक िहंसा असो. या
घडामोडéचा अËयास करणारे शै±िणक शांती संशोधना¸या ±ेýात पुढे जातात. कायªकत¥,
आपला संदेश िवÖतृत करÁया¸या आशेने, इतरांना अनौपचाåरक समुदाय-आधाåरत शांतता
िश±ण िøयाकलापांĬारे िशकवतात, जसे कì मंच आयोिजत करणे, वृ°पýे ÿकािशत करणे
आिण शांतता ÿाÂयि±के ÿायोिजत करणे. या िøयाकलापांचे िनरी±ण करणारे िश±क
पयाªवरणीय शाĵतता, युĦ आिण शांतते¸या आÓहानांबĥल जागłकता देÁयासाठी शाळा
आिण महािवīालयांमÅये शांतता अËयास ,अËयासøम आिण कायªøमांना ÿोÂसाहन
देतात.
पिहÐया महायुĦा¸या समाĮीपासून आंतरराÕůीय संघटना, लीग ऑफ नेशÆसपासून संयुĉ
राÕůां¸या संÖथांपय«त, तसेच गैर-सरकारी संÖथांचा ÿभाव आिण महßव वाढत आहे; जेथे
लीग ऑफ नेशÆस अयशÖवी झाले, तेथे संयुĉ राÕůां¸या Öथापनेने जागितक सहकायª,
मानदंड आिण आदशा«चे नवीन Öतर ÿाĮ केले. युनायटेड नेशÆस¸या चाटªरने तेÓहापासून
शांतता िश±णा¸या िवकासासाठी ÿेरणा Ìहणून काम केले आहे, कारण "पुढील िपढ्यांना
युĦा¸या संकटातून वाचवÁया¸या" जागितक ÿयÂनात मदत करÁयाची इ¸छा िश±कांनी
Óयĉ केली आहे. मानवी Óयĉì आिण ľी-पुŁषां¸या समान ह³कांमÅये," "अटी Öथािपत
करÁयासाठी ºया अंतगªत करार आिण आंतरराÕůीय कायīा¸या इतर ľोतांमुळे
उĩवलेÐया दाियÂवांचा Æयाय आिण आदर राखला जाऊ शकतो," आिण "सामािजक
ÿगतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण चांगले मोठ्या ÖवातंÞयात जीवनाचे मानके...." या
आदेशामुळे, शाĵत शांतता आिण िश±णा¸या ÿचारात या सावªिýक आदशा«¸या ÿाĮीसाठी
नवीन िनकष आिण अÂयाधुिनकतेचा अËयास सुł झाला. munotes.in

Page 28

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
28 दुसöया महायुĦानंतर शांतता अËयास हा अिधक गंभीर शै±िणक िवषय बनला आिण संपूणª
शीतयुĦात आिÁवक युĦा¸या धो³याने अनेक िवĬानांना शाĵत शांतता िनमाªण
करÁयासाठी Âयांचा अËयास समिपªत करÁयास ÿोÂसािहत केले. िवशेषतः १९८० पासून,
शांतता िश±ण िशÕयवृ°ी अनेक िदशांनी िवकिसत झाली आहे. काहéनी मदाªनी
आøमकता, घरगुती िहंसाचार आिण सैÆयवाद कमी करÁयावर भर िदला आहे; इतरांनी
िवīाÃया«मÅये सहानुभूती आिण काळजी वाढवÁयाचा ÿयÂन केला आहे; आिण अनेकांनी
असा युिĉवाद केला आहे कì गंभीर िवचारसरणी आिण लोकशाही अÅयापनशाľ
अÂयावÔयक आहे.
१९८९ मधील बालह³कावरील कÆÓहेÆशन (CRC) सह, शांतता िश±ण आिण मानवी
ह³क िश±णाला नवीन महßव ÿाĮ झाले, कारण या ÿकार¸या िश±णाला सवª मुलांचा
मूलभूत अिधकार Ìहणून पािहले गेले. युिनसेफ¸या अËयासक सुसान फाउंटन यांनी
िलिहÐयाÿमाणे, "सीआरसी¸या रचनाकारांनी िश±णाĬारे समज, शांतता आिण सिहÕणुतेची
जािहरात करणे हा सवª मुलांचा मूलभूत अिधकार Ìहणून पािहला, पयाªयी-अËयासøमेतर
िøयाकलाप Ìहणून पािहले नाही" हे सवª ÿकार¸या आंतरराÕůीय संÖथा, Öथािनक िश±क
आिण समुदायांसह, सवª िवīाÃया«ना Âयां¸या मु´य अËयासाचा भाग Ìहणून शांतता िश±ण
देÁयासाठी पुÆहा दबाव जाणवला; ही तरतूद समाजातील ÿÂयेकासाठी आिण िवशेषत:
औपचाåरक िश±णाशी संबंिधत असलेÐयांसाठी एक ÖपĶ कतªÓय बनली आहे.
१९९० ¸या दशकापासून, जगभरातील शांतता िश±ण िशÕयवृ°ीने सराव आिण Âया¸या
उिĥĶांबĥल ŀĶीकोनांची अिधक िविवधता ÿदान केली आहे. शांतता िश±णा¸या
अंमलबजावणीचे दÖतऐवजीकरण करताना, िवĬानांना सकाराÂमक िकंवा नकाराÂमक
शांततेवर, Öथािनक िकंवा जागितक शांततेवर आिण िवīाÃया«¸या गौण िकंवा ÿबळ
िÖथतीवर वेगवेगÑया ÿमाणात भर देÁयात आला आहे. िवĬानांनी असा युिĉवाद केला
आहे कì शांतता िश±ण कायªøमाचा संदभª हा Âयाचे Öवłप तयार करÁयासाठी सवाªत
महÂवाचा घटक बनला आहे.
अशाÿकारे, शांतता िश±णाने Öथािनक शांतता ±मता आिण संघषª पåरवतªना¸या Öथािनक
परंपरांचा वापर केÐयाचे िदसून आले आहे. िश±क आिण इतरांनी Âयां¸या समुदाया¸या
गरजा आिण उिĥĶे पूणª करÁयासाठी Âयांचे कायªøम तयार केले आहेत. उदाहरणाथª, काही
िवĬानांनी उबुंटू - दि±ण आिĀकेतील नैितक तßव²ान सुचवले आहे ºयाचा अंदाजे
अनुवाद "मी आहे कारण तू आहेस" - आिĀके¸या काही भागांमÅये शांतता िश±णाचा एक
उपयुĉ घटक Ìहणून शांतता िश±णाचा इितहास, Ìहणून िविवध मुळे आहेत आिण िविवध
मागा«वर िवकिसत झाला आहे; असे असले तरी, शांतता िश±णा¸या ÿÂयेक उदाहरणाला
अिधक शांततामय जगा¸या िनिमªती¸या िदशेने मोठ्या चळवळीचा भाग Ìहणून पािहले जाऊ
शकते.
िशवाय, िविशĶ ±ेýात Âयां¸यात फरक असूनही, या िश±कांमÅये बरेच साÌय आहे. १९८०
पासून अनेक शांतता िश±क िवशेषत: खालील आदशा«¸या काही संयोजनांना ÿोÂसाहन
देÁयासाठी आले आहेत: मानवी ह³क आिण बालकांचे ह³क, सामािजक Æयाय आिण
संरचनाÂमक िहंसाचार कमी करणे, गंभीर िवĴेषण आिण िहंसक संकÐपना आिण संÖथांचे munotes.in

Page 29

शांतता आिण शांतता िश±णाचा ŀिĶकोन
29 पåरवतªन, गैर- िहंसक परÖपर आिण आंतर-सांÿदाियक संघषª िनराकरण, सावªिýक
सहानुभूती, जागितक ओळख आिण पयाªवरणासह शांततापूणª सहअिÖतÂव. जगभरात,
िश±कांनी आंतरराÕůीय कायªकत¥, िवĬान आिण कÐपनांसाठी एकमेकांचे कायª आिण
संशोधन यावर ल± वेधले आहे. Âयाच वेळी, या शांतता िश±कांचे कायª पुढील कायª आिण
शांतता िश±णा¸या नवीन श³यतांबĥल अËयास करÁयास ÿेरणा देत आहे.
अशाÿकारे, अलीकडील इितहासातील ÿवृ°ी कायªकत¥, िवĬान, िश±क आिण इतरां¸या
िवÖताåरत अनौपचाåरक जाÑयाकडे वाटचाल करत असÐयाचे िदसून येते जे एकमेकांची
समाज सुधारÁयासाठी आिण शांततेचा ÿचार करÁयासाठी एकमेकां¸या कायाªवर ल±
क¤िþत करतात. नवीन सहभागी दररोज चळवळीत सामील होतात आिण शांतता िश±ण
Âया¸या िसĦांतात आिण Âया¸या Óयवहारात िवकिसत होत आहे.
भारतातील शांतता िश±ण आिण Âयाचा िवकास:
भारतीय संÖकृती ही अÅयािÂमक आिण सामािजक परंपरां¸या अिĬतीय िम®णावर
आधाåरत संिम® संÖकृती आहे याची आÌहाला जाणीव आहे. आपÐया संÖकृतीतील
िश±णाचे उिĥĶ केवळ भौितक िकंवा भौितक िवकास हेच नाही तर िश±णाचे अंितम उिĥĶ
Óयĉìचा सवा«गीण िवकास यासह आÅयािÂमक िवकास िकंवा आंतåरक शांती आहे. एकý
राहणे िशकणे हा आपÐया जीवनाचा युगानुयुगाचा मागª आहे आिण आपÐया बहòसं´य आिण
िवषम देशाला सवª अडचणéमधून एकý राहÁयास मदत केली आहे. सवª धमा«बĥल समान
आदर (सवª धमª समभाव) आिण जग एक Ìहणून (वसुधैवकुटुंबकम) हा भारताचा जगाला
िदलेला संदेश होता ºया काळात जगातील बहòतेक संÖकृती बाÐयावÖथेत होÂया आिण
आजही तो आपला संदेश आहे. शांततेशी संबंिधत संकÐपनांना भारतीय राºयघटनेत
महßवाचे Öथान आहे. Âयात Ìहटले आहे कì आÌही राÕůांमधील ÆयाÍय आिण सÆमाननीय
संबंध राखÁयाचा ÿयÂन कł, आंतरराÕůीय कायदा आिण करारा¸या जबाबदाöयांबĥल
आदर वाढवू, लवादाĬारे आंतरराÕůीय िववादांचे िनराकरण करÁयास ÿोÂसािहत कł.
देशातील ÿÂयेक नागåरकाला समान संधी, Æयाय आिण ÖवातंÞय िविवध घटनाÂमक
तरतुदéĬारे सुिनिIJत केले गेले आहे जे शांततापूणª आिण अिहंसक समाजाची पूवªअट आहे.
NPE १९८६ नुसार, "भारताने नेहमीच शांतता आिण राÕůांमधील समंजसपणासाठी कायª
केले आहे, संपूणª जगाला एक कुटुंब मानले आहे. या परंपरेनुसार, िश±णाने हा जागितक
ŀĶीकोन मजबूत केला पािहजे आिण युवा िपढीला आंतरराÕůीय सहकायª आिण शांततापूणª
सहअिÖतÂवासाठी ÿेåरत केले पािहजे. Âयामुळे शांततामय समाजा¸या िवकासासाठी
शै±िणक कायªøम अितशय Óयापक असणे आवÔयक आहे. NCFSE २००० असे ठेवते
कì अËयासøमात आज जगासमोरील काही ÿमुख समÖया जसे कì िनःशľीकरण,
आिÁवक युĦ टाळणे, मानवािधकारांना ÿोÂसाहन देणे इ.
जरी भारताने शांतता कायाª¸या िसĦांत आिण सरावात (महाÂमा गांधé¸या नेतृÂवाखालील
अिहंसक चळवळ) बरेच योगदान िदले असले तरी, िवīापीठ अËयासøम िकंवा शाळांसाठी
िवशेष अËयासøमा¸या Öवłपात शांतता िश±ण ³विचतच आढळते. तथािप, शांतता
संशोधन क¤þांमÅये, गांधीिवचारां¸या िवभागांमÅये आिण अलीकड¸या दशकांमÅये
आयोिजत केलेÐया तÂसम संÖथांमÅये शांतता िश±णात ÖवारÖयाची िचÆहे िदसून येतात. munotes.in

Page 30

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
30 सīिÖथतीत राÕůां¸या ÿगतीसाठी मन:शांती, कुटुंबात शांती, समाजात शांती, राÕůांमÅये
शांतता आिण िवĵात शांतता नांदावी यासाठी शांतता िश±णाची अिधक गरज आहे. हे
आवÔयक आहे कारण मानवी समाजात िहंसाचार अभूतपूवª रीतीने उदयास येत आहे.
आज¸या जगाकडे पाहताना मानवाकडून िनसगाª¸या िवरोधात ºया ÿकारची िहंसक कृÂये
होत आहेत, ती पाहóन कोणÂयाही समंजस मनुÕय हताश आिण भयभीत होतो. दहशतवाद,
युĦ, गुÆहे, अÆयाय आिण शोषण अशा अभूतपूवª िहंसाचारा¸या युगात आपण जगत आहोत,
हे समजून घेणे दुःखदायक आहे. आजकाल उ¸च िश±णा¸या उĥेशाने या जागितकìकृत
जगात िवīाथê एका देशातून दुसöया देशात मुĉपणे िफरतात. परंतु असे िदसून येते कì
एखाīा देशा¸या िवīाÃया«ना केवळ Âयां¸या संÖकृती¸या आधारावर भेट देÁयामÅये
समानतेने ओळखले जात नाही आिण पåरणामी Âयांना समायोजनाशी संबंिधत अनेक
समÖयांना सामोरे जावे लागते. असे देखील िदसून आले आहे कì एखाīा देशातही लोकांना
फĉ देशा¸या वेगवेगÑया भागाशी संबंिधत असÐयामुळे जगÁयासाठी अनेक समÖयांना तŌड
īावे लागत आहे. आधुिनक समाजात असुरि±त वातावरण लोकांनी पािहले आहे. समाजात
गुÆĻांचे ÿमाण वाढत आहे आिण काहीवेळा िवīाÃया«कडून अवांिछत गुÆहे केले जातात जे
िश±णाने लोकांमÅये शांतता मूÐयांचे पालनपोषण केले पािहजे याकडे आमचे ल± सूिचत
करते. अहमद (२००७) ¸या मते, समाजातील शांतता Ìहणजे समूहाची अशी िÖथती
ºयामÅये ÿÂयेक गटाचे सदÖय आिण Âयामधील सवª गट अशा मनःिÖथतीचा आनंद घेतात
ºयामुळे Âयांना Âयां¸या आवडी¸या शोधात Öवतःला गुंतवून ठेवता येते, Âयांची ±मता
ÿÂय±ात आणता येते. आिण Âयां¸या आकां±ा िबनधाÖतपणे आिण आÂमिवĵासाने साकार
करा. अशा समाजात सवª रंगछटांचे लोक सुरि±ततेने आिण योµय ÿमाणात आनंदाने
राहतात. सवª एकोÈयाने शेजारी शेजारी राहतात. ते सवª ÿकार¸या अिनिIJतते¸या
कायमÖवłपी अवÖथेत राहत नाहीत कì Âयांची घरे सुरि±त आहेत कì नाही, ते कामावर
येतील कì नाही िकंवा Âयांची मुले आिण कुटुंबे घरी सुरि±त असतील, Âयांची मुले शाळेतून
घरी सुरि±त परत येतील. या ŀÔयाने सुरि±त आिण सुरि±त जीवनासाठी पूणª सहकायाªने
जगणाöया समूहावर जोर िदला. भारतातील शांतता िश±णाची दोन उिĥĶे आहेत. सवªÿथम,
शांतता िश±णाबाबत जनजागृती करणे आिण जगभरातील अनौपचाåरक िश±ण तसेच
औपचाåरक िश±णाचा समावेश असलेÐया सवª ÿकार¸या िश±णामÅये ते एकिýत करणे.
दुसरे Ìहणजे, सवª िश±कांनी Âयां¸या Óयावहाåरक जीवनात शांतता िशकवली पािहजे आिण
सराव केला पािहजे याची खाýी करणे. शांती हे Æयायाचे कायª आिण ÿेमाचे फळ आहे, परंतु
ते िश±णाचे उÂपादन देखील असले पािहजे. शांतता असे िश±ण सुिनिIJत करते जे एखाīा
Óयĉìला नागåरक बनवते आिण जवळ¸या िनसगाªशी सुसंगत राहÁयासाठी आिण
सहकायाªने वागÁयासाठी िशकÁयाचे वातावरण तयार करते. शांततेसाठी िश±ण हे नैितक
िवकास, मूÐये, वृ°ी आिण Öवतःशी आिण इतरांसोबत एक जबाबदार नागåरक Ìहणून
जगÁयासाठी आवÔयक कौशÐये िवकिसत करÁयाचा ÿयÂन करते. २१ Óया शतकातील
आंतरराÕůीय िश±ण आयोगाचा अहवाल (१९९६) Ìहणतो, “एकसंधपणे एकý राहणे” हे
२१ Óया शतकातील िश±णाचे अंितम उिĥĶ असले पािहजे- शालेय अËयासøमासाठी एक
एकìकृत ŀĶीकोन. खरं तर, एकý राहायला िशकणे आिण Óहायला िशकणे या चार
Öतंभांपैकì दोन समाजात शांततापूणª जगÁयाशी संबंिधत आहेत. munotes.in

Page 31

शांतता आिण शांतता िश±णाचा ŀिĶकोन
31 भारताचा आंतरराÕůीय समज, शांतता, आÂमसंयम आिण सिहÕणुता वाढवÁयाचा मोठा
इितहास आहे जो वेद, पुराण आिण उपिनषद यासार´या ÿाचीन भारतीय úंथांमधून
ÖपĶपणे िदसून येतो. आपÐया अÅयािÂमक नेÂयांनी मानवजाती¸या देवÂवासाठी आिण
जीवना¸या ÿÂयेक ±णात शांतते¸या ÿकटीकरणासाठी विकली आिण उपदेश केला आहे.
Âयांनी धािमªक सिहÕणुता, सवªसमावेशक िश±ण, सावªिýक बंधुता या सवª गोĶéचा संदेश
िदला, जे शांततेकडे जाÁयासाठी आवÔयक आहेत. महाÂमा गांधी, िबÕणू ÿसाद रवा,
रवéþनाथ टागोर यांसार´या भारतीय नेÂयां¸या मते, Óयĉì आिण समाजांमधील बहòतेक
संघषª िहंसेिशवाय सोडवले गेले आहेत आिण जर आपÐयाला देश-िवदेशातील िववाद
सोडवÁयाचा मागª Ìहणून िहंसेपासून दूर जायचे असेल तर आपण एकý काम केले पािहजे.
संघषा«ना सजªनशीलपणे कसे सामोरे जावे यासाठी तŁणांना मदत करणे.
२.५ सारांश शांती िश±ण हे कौशÐय, वृ°ी आिण ²ान असलेÐया लोकांना नातेसंबंध िनमाªण करणे,
राखणे आिण पुनस«चियत करणे आिण संघषª हाताळÁयासाठी सकाराÂमक ŀĶीकोन
िवकिसत करणे याबĥल आहे - वैयिĉक ते आंतरराÕůीय. जसे पािहले जाऊ शकते,
शांततेचे िविवध ŀĶीकोन समजून घेणे आिण ÿाथिमक िश±णापासून ÿौढ िश±णापय«त¸या
ÿÂयेक Öतरावर शांतता िश±ण एकिýत करÁयाचे िविवध मागª समजून घेणे हा ÿÂयेक
नागåरका¸या जीवनाचा अिवभाºय भाग आहे. यािशवाय शांतता िश±णा¸या इितहासाचे
²ान असÁयाने िश±णाला आणखी एक आयाम िमळतो.
शांतता संÖकृतीला ÿÂयेक जागितक समÖयेचे तांिýक समाधान मानले जाऊ नये, तर ती
एक चांगली वैयिĉक आिण जागितक ÓयवÖथा ÿÖथािपत करÁयासाठी नैितक पाया पुरवते
- अशी ŀĶी जी Óयĉéना िनराशेपासून दूर आिण समाजाला अराजकतेपासून दूर नेऊ
शकते.
२.६ ÖवाÅयाय सिवÖतर उ°रे िलहा:
१. शांततेचे कोणतेही तीन ŀिĶकोन ÖपĶ करा.
२. शĉìचे राजकारण, जागितक ÓयवÖथा आिण संघषª िनराकरणा¸या ŀिĶकोनांचे वणªन
करा.
३. अिहंसा आिण पåरवतªन हे शांततेचे मागª समजावून सांगा.
४. ÿारंिभक िश±ण आिण माÅयिमक शाळे¸या वगा«मÅये िश±क शांतता िश±ण कसे
एकिýत कł शकतात?
५. उ¸च माÅयिमक िश±ण आिण ÿौढ िश±णात शांतता िश±ण िशकवÁया¸या पĦती
ÖपĶ करा.
६. शांतता िश±णा¸या ऐितहािसक िवकासाचे वणªन करा.
७. भारतात शांतता िश±णाचा िवकास कसा झाला? munotes.in

Page 32

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
32 २.७ संदभª  https://www.mkgandhi.org/articles/peace%20paradigms.html
 https://www.tc.columbia.edu/epe/epe -entries/Harris_ch2_22feb08.pdf
 https://www.researchgate.net/publication/265693303_Peace_Educatio
n/link/5d8deb58a6fdcc25549f0363/download
 http://twbonline.pbworks.com/w/page/25898792/HistoryofPeaceEduc
ation Harris, I. (2008). "History of Peace Education" in Monisha
Bajaj, ed., Encyclopedia of Peace Education. Charlotte, NC:
Information Age Publishing, 2008) Retrieved
 from
(http://www.tc.edu/centers/epe/PDF%20articles/Harris_ch2_22feb08.
pdf)
 Murithi, T. (2009). "An African Perspective on Peace Education:
Ubuntu Lessons in Reconciliation," Int ernational Review of
Education (55), p. 221 -233.
 https://www.pupilstutor.com/2021/11/how -to-develop -peace -
education -at-different -stages -of-education.html
 https://www.pupilstutor.com/2021/11/brief -history -of-peace -
education -in-india.html
 https://www.arvindg uptatoys.com/arvindgupta/ncert -peace -edu.pdf
 https://www.CICE_Guidelines_13_dark_green_web.pdf

***** munotes.in

Page 33

33 ३
शांतता िश±णाची आÓहाने आिण धोरणे
घटक संरचना
३.० उिĥĶे
३.१ पåरचय
३.२ शांतता िश±णा¸या संÖथा
३.२.१ कुटुंब
३.२.२ ÿसार माÅयमे
३.२.३ समुदाय
३.२.४ िबगर सरकारी संÖथा
३.३ शांततेसाठीची आÓहाने
३.३.१ ताण
३.३.२ संघषª
३.३.३ गुÆहे
३.३.४ दहशतवाद
३.३.५ िहंसा
३.३.६ आधुिनकìकरण
३.४ शांतता िश±ण अÅयापनाची धोरणे
३.४.१ Åयान
३.४.२ योग
३.४.३ नाटयीकरण
३.४.४ वादिववाद
३.५ सारांश
३.६ घटकवार अËयास
३.७ संदभª
३.० उिĥĶे हा घटक वाचÐयानंतर तुÌहाला पुढील गोĶी श³य होतील:
 शांतता िश±णा¸या िविवध संÖथा ÖपĶ करणे.
 शांतता िश±णामÅये कुटुंब, ÿसार माÅयमे, समुदाय आिण िबगर सरकारी संÖथा
(Öवयंसेवी संÖथा) यां¸या भूिमकेचे वणªन करणे. munotes.in

Page 34

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
34  शांतते¸या आÓहानांवर चचाª करणे.
 शांतता िश±ण िशकवÁया¸या िविवध धोरणांचे वणªन करणे.
३.१ पåरचय शांतता िश±ण ही सं²ा शांतता आिण िश±ण या दोन शÊदांचे िम®ण आहे. िश±णाची
Óया´या ²ान आिण कौशÐयां¸या पĦतशीर संÖथाÂमक ÿसाराची ÿिøया Ìहणून केली
जाऊ शकते, तसेच िविशĶ समाजात ÖवीकारÐया जाणाöया मूलभूत मूÐये आिण िनकषांची
ÿिøया Ìहणून पåरभािषत केले जाऊ शकते तर शांततेची Óया´या नकाराÂमक शांतता
आिण सकाराÂमक शांतता अशी अनेक लेखकांनी केली आहे. नकाराÂमक शांतता Ìहणजे
युĦे, धािमªक दंगली आिण शारीåरक िहंसा इÂयादéची अनुपिÖथती Ìहणून समजू शकते
ºयाचा समाज आिण राÕůा¸या सदÖयांवर मोठ्या ÿमाणावर पåरणाम होतो. सकाराÂमक
शांतता समाजा¸या िवकासाशी िनगडीत आहे ºयामÅये, ÿÂय± िहंसाचारा¸या
अनुपिÖथतीिशवाय, कोणतीही संरचनाÂमक िहंसा िकंवा सामािजक अÆयाय नाही. Ìहणूनच
शांतता िश±णाची Óया´या “अिहंसा आिण मूलभूत ह³क, ÖवातंÞय, समज, सिहÕणुता व
एकतेचा आदर यावर तसेत मािहतीची देवाण-घेवाण व मािहतीचा मुĉ ÿचार यावर आिण
मिहलांचा पूणª सहभाग आिण स±मीकरण यावर आधाåरत सामाियक मूÐये, वृ°ी, वतªन
आिण जीवन पĦतéची वाढणारी संÖथा” (UNESCO) अशी केली जाऊ शकते.
३.२ शांतता िश±णा¸या संÖथा शांतता िश±ण ही एक अमूतª संकÐपना नाही िकंवा जी केवळ वगाªतील िशकवÁयाĬारे िदली
जाऊ शकते. ही एक सतत िशकÁयाची ÿिøया आहे. शांतता िश±णाची सुŁवात कौटुंिबक
वातावरणापासून होऊ शकते आिण शाळा, उ¸च िश±ण संÖथा, कामाची जागा इÂयादी
इतर Öतरांवर जाऊ शकते. आपली नवीन िपढी ÿसार माÅयमाभोवती िफरत आहे. Ìहणून
ही माÅयमे देखील शांतता िश±ण िवकिसत करÁयात खूप सकाराÂमक आिण महßवपूणª
भूिमका बजावू शकतात. शांतता िश±णा¸या िविवध संÖथामवर चचाª कłया.
३.२.१ कुटुंब:
िāटािनका एÆसाय³लोपीिडया कुटुंबाची Óया´या िववाह , रĉ िकंवा द°क यां¸या
नातेसंबंधाने एकिýत झालेÐया Óयĉéचा समूह जे एकल कुटुंब बनवतात आिण सामाÆयतः
जोडीदार, पालक, मुले आिण भांवडे अशा Âयां¸या संबंिधत सामािजक िÖथतéमÅये
एकमेकांशी संवाद साधतात अशी करतात. आपÐया देशांत साधारणपणे दोन ÿकारची
कुटुंब आहेत: संयुĉ कुटुंब ºयामÅये आजी-आजोबा, आई-वडील आिण मुले यांचा समावेश
होतो तर िवभĉ कुटुंबात पालक, आिण Âयांची मुले असतात. आजकालची जोडपी िवभĉ
कुटुंबाला ÿाधाÆय देत आहेत, कारण आई-वडील दोघेही काम करत आहेत, मुले Âयां¸या
घरी एकटे िकंवा नोकर िकंवा काळजीवाहó सह आहेत. Âयांचे िवचार आिण भावना सामाियक
करÁयासाठी कोणीही नाही जे हळूहळू मुलांमÅये अशांतता, िचंता, िनराशा िनमाªण करते
ºयांना वेळीच, सामोरे जाणे आवÔयत आहे. योµय पĦतीने हाताळले नाही तर मुलाची
आंतåरक शांतता भंग पावते. munotes.in

Page 35

शांतता िश±णाची आÓहाने आिण धोरणे
35 महाÂमा गांधé¸या मते “जगात खरी शांतता िशकवायची असेल तर मुलांपासून सुłवात
करावी लागेल आिण कुटुंब ही अशी संÖथा आहे िजथे पालक हे सुł कł शकतात. दैनंिदन
जीवनात भावंडांमÅये अंतगªत Öपधाª िनमाªण करÁयाऐवजी, पालकांनी Âयां¸या मुलांना
Âयां¸या गतीनुसार वाढÁयास आिण िवकिसत होÁयासाठी जागा उपलÊध कłन īायला
हवी. उदाहरणाथª, दूध कोण आधी संपवेल? कोण वेगाने धावेल? कोणाला चांगले गुण
िमळतील? या छोट्या-छोट्या कामात अयशÖवी झाÐयामुळे मुलाची मानिसक शांतता
िबघडली. कुटुंबाने मुलाला Âया¸या अपयशातही साथ īायला हवी, Âयाला सामोरे
जाÁयासाठी िहंमत īायला व अपयशावर मात करÁयासाठी मागªदशªन करायला हवे.
कुटुंबातील या आधार पĦतीमुळे एका शांत मुलाचे संगोपन होÁयास मदत होते आिण मूल
बाहेर गेÐयावर संतुिलत पĦतीने वागते.
अËयासातून असे िदसून आले आहे कì संयुĉ कुटुंबाल राहणारी मुले िवजयी िÖथतीत
असतात, कारण मुलाची काळजी घेÁयासाठी घरी कोणीतरी असते. उदाहरणाथª, दादा,
दादी. काका, काकू, चुलत भाऊ, इ. वडीलधारी मंडळी Âयां¸या भावना Óयĉ कł
शकतात; कथा िकवा चच¥Ĭारे मुलांमÅये मूÐये łजवू शकतात. िवभĉ कुटुंबातही,
पालकांमÅये चांगले संबंध, परÖपर आदर आिण िवĵास असÐयास मुलाचे पालन-पोषण
सकाराÂमक वातावरणात होईल . कुटुंबातील शांत वातावरणाचा ÿÂयेक सदÖया¸या
मनःशांतीवरही पåरणाम होतो. कुटुंबामधील सदÖयांमधील नाते सौहादपूणª असेल,
सामंजÖयपूणª असेल, सामािजक वातावरण चांगले असेल आिण सदÖय भाविनकŀĶ्या
सुŀढ असतील तर कुटुंबातील सदÖयांचे Óयिĉमßव संतुिलत राहते.
समाजात शांततापूणª वातावरण िनमाªण करÁयात कुटुंब महßवाची भूिमका बजावू शकते
आिण Âयामुळे मुला¸या संतुिलत Óयĉìमßवा¸या िवकासात कुटुंबातील सदÖयांची
जबाबदारी वाढते.
३.२.२ ÿसार माÅयमे (सोशल िमिडया ):
माया डॉलरहाइडने सोशल िमिडया हे संगणक आधाåरत तंý²ान Ìहणून ÖपĶ केले आहे जे
आभासी नेटवकª आिण समुदायाĬारे कÐपना, िवचार आिण मािहतीची देवाणघेवाण सुलभ
करते. सोशल मीडीया इंटरनेट आधाåरत आहे आिण वापरकÂया«ना वैयिĉक मािहती,
दÖतऐवज, िÓहिडओ आिण फोटो यासार´या सामúीचे þुत इले³ůॉिनक संÿेषण देते.
वापरकत¥ संगणक, टॅबलेट िकंवा Öमाटª फोनĬारे सॉÉटवेअर िकंवा ऍिÈलकेशनĬारे सोशल
मीिडयाशी संलµन असतात. सोशल मीिडया¸या सहा ÿकारांमÅये सोशल नेटव³सª, सोशल
Æयूज, मायøोÊलॉिगंग, बुकमािक«ग साईट्स, मीिडया शेअåरंग आिण कÌयुिनटी Êलॉग यांचा
समावेश होतो.
सामाÆयतः लोक सोशल नेटविक«ग साईट्सह सोशल मीिडयाबĥल गŌधळून जातात,
मु´यतः फेस बुक, ट्िवटर, इंÖटाúाम, यु टयूब, इ. या नेटविक«ग साईट्स समान
पाĵªभूमी¸या िकंवा समान łची असलेÐया लोकांना ऑनलाइन कने³ट करÁयाची परवानगी
देतात. munotes.in

Page 36

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
36 वापरकÂया«¸या बोटां¸या टोकांवर िविवध ÿकारची चांगली िकंवा वाईट सामúी उपलÊध
असÐयाने सोशल मीिडयाची भूिमका खूप वाढते. शॉटª िफÐम, मेसेज, फोटो, िÓहडीओ या
Öवłपात दाखवलेली चांगली सामúी जागłकता, सहानुभूती, िवĵास, मैýी, अिभमानाची
भावना िनमाªण कł शकते. हे संदेश, फोटो, िÓहिडओ कोणÂयाही सामािजक िकंवा भाविनक
समÖयांवर आधाåरत असू शकतात जे दशªकां¸या Ćदयावर आिण मनावर खोलवर पåरणाम
करतात. परंतु बनावट िकंवा फसÓया सामúीमुळे समाजात दंगली आिण िहंसाचार होऊ
शकतो. Âयामुळे वापरकÂया«नी ते पाहत असलेÐया ÿÂयेक संदेश, बातÌया, िÓहडओ िकंवा
फोटोमधील खरा उĥेश आिण सÂय समजून घेतले पािहजे. Âयांनी मेसेज कोणालाही
फॉरवडª करÁयापूवê Âयाची सÂयता तपासली पािहजे.
ÿÂयेक संÖकृतीचा आदर आिण वेगळेपणा दशªवणारे िचýपट सोशल मीिडयावर अपलोड
केले जाऊ शकतात जे वापरकÂया«ना ÿÂयेक संÖकृतीतील िविवधता पाहÁयास आिण ÿेम
करÁयास मदत करतात. िविवध सोशल मीिडयावर अनेक मानिसक समÖया सोडवÐया
जाऊ शकतात. वापरकÂया«ना हे समजÁयास मदत होते कì तो एकटा नाही. समÖयांना
सामोरे जावे लागत आहे परंतु इतरांना देखील िचंता, िनराशा इÂयादी मानिसक समÖया
आहेत. सोशल मीिडया ÿभावकांकडून राÕů, वृĦ लोकांसाठी, आपÐया सांÖकृितक
वारशाबĥल, िवशेष मुलांसाठी पाहणाöया वापरकÂया«वर पåरणाम करणारे संदेश अपलोड
केले जाऊ शकतात. ते Âयाच पĦतीने वागणे सुł करतात. Âयामुळे शांतता िश±णाचा
ÿसार करÁयात सोशल मीिडयाची फार महßवाची भूिमका आहे.
३.२.३ समुदाय:
समुदाय हा लोकांचा समूह आहे जे एकमेकांशी संवाद साधतात, उदाहरणाथª, िमý िकंवा
शेजारी Ìहणून. हा परÖपर संवाद िवशेषतः सीमाबĦ भौगोिलक ÿदेशात घडणारा Ìहणून
पिहला जातो, जसे कì अितपåरिचत ±ेý िकंवा शहर आिण समुदायाचे सदÖय सामाियक
मूÐये, िवĵास िकंवा वतªन सामाियक करतात (झॅचरी पी. नील). शांततेचा ÿचार हा केवळ
राÕůीय िकंवा आंतररािÕůय Öतरावर मयाªिदत नसून Öथािनक Öतरावर कुटुंबे, जमाती
आिण समुदायांसह असणे आवÔयक आहे. जेÓहा समुदायांमÅये आिण समुदायात िवĵास,
सुलि±तता, सामािजक सामंजÖय िवकिसत केले जाते तेÓहा ते िववाद आिण संघषाªचे
िनराकरण करÁयासाठी सामािजक आिण सांÖकृितक ±मता मजबूत करेल.
सुरि±त, िवĵासाहª आिण Âयां¸या Öवतः¸या समुदाया¸या सदÖयांबĥल तसेच इतर
समुदाया¸या सदÖयांबĥल परÖपर आदर असलेÐया समुदायांमÅये राहणारे लोक अिधक
सुरि±त आिण ठोस वाटतात आिण Âयां¸यामÅये शांतता वाढवते. जर समाजाचे नेते जसे
कì जगģुł, साधू, संत, पैगंबर, िपता इ. इतर समुदायांबĥल आिण संÖकृतéबĥल ÿेम आिण
आदर वाढवतील तर Âयांचे अनुयायी तेच अनुसरण करतील आिण याउलटही होऊ शकते.
Âयामुळे समाजात शांतता ÿÖथािपत करÁयासाठी समुदाय आिण Âयां¸या सदÖयां¸या
खांīावर मोठी जबाबदारी आहे. कौटुंिबक िहंसाचार, मुलांमधील िहंसाचार अशा
समुदायांमÅये टाळणे आवÔयक आहे जेथे सुधाåरत सामािजक संबंध आिण िवकासाÂमक
िøयाकलापां¸या िवÖतारास समाजातील सदÖयांमÅये शांततेसाठी ÿोÂसाहन िदले पािहजे.
munotes.in

Page 37

शांतता िश±णाची आÓहाने आिण धोरणे
37 ३.२.४ िबगर सरकारी संÖथा (एनजीओ):
NGO ही एक संÖथा आहे जी सरकार चालवत नाही. NGO हे गैरसरकारी संÖथेचे सं±ेप
आहे. अनेक राÕůीय आिण आंतरराÕůीय अशासकìय संÖथा शांतता िश±ण आिण अिहंसा
±ेýात कायªरत आहेत.
राÕůीय Öवयंसेवी संÖथापैकì एक Ìहणजे शांती सहयोग स¤टर फॉर नॉन-Óहायलंस (SSC)
जी २०१८ मÅये अिÖतÂवासाठी आवÔयक असलेÐया अिहंसेबĥल जागितक जागłकता
िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने सुŁ झाली. ही एक िवकसनशील िथंक टँक, संशोधन आिण
विकली संÖथा आहे, जी महाÂमा गांधéची अिहंसक जागितक ÓयवÖथेची ŀĶी साकार
करÁयासाठी ÿयÂनशील आहे. SSC चे सÅयाचे कायªøम पुढीलÿमाणे आहेत:
• शांतता िवषयावर चचाªसý / पåरषद
• आज¸या संदभाªत गांधीजéना समजून घेणे आिण Âयांचे पालन करणे यावर कायªशाळा
• शै±िणक संÖथा, सरकार, समुदाय आिण नागरी समाजासाठी अिहंसक संघषª
िनराकरणावर लघु ÿिश±ण
शांततेसाठी काम करणारी आंतरराÕůीय Öवयंसेवी संÖथा Ìहणजे पीस इंिडया, जी २०१२
मÅये आसनसोलमÅये Öथापन झाली. ही Öवयंसेवी संÖथा समाजातील दुलªि±त, वंिचत,
उपेि±त, पीिडत, नैराÔयúÖत, अÂयाचाåरत लोकांसाठी शांतता आिण मानवी ह³क
संर±णासाठी आहे आिण Âयां¸या अिधकारांबĥल Âयां¸यामÅये जागłकता िनमाªण करते.
उपøमांमÅये समाजा¸या कÐयाणासाठी अनेक सामािजक, सावªजिनक आिण कायदेशीर
कायªøमांचे आयोजन समािवĶ आहे आिण समाजातील गरीब आिण गरजू लोकांना खूप
मदत केली आहे.
Âयामुळे असा िनÕकषª काढला जाऊ शकतो कì राÕůीय आिण आंतरराÕůीय Öवयंसेवी
संÖथा शांततेसाठी, संघषाª¸या िनराकरणासाठी काम करत आहेत आिण समाजात संघषª
िनमाªण कł शकतील अशा अनेक समÖयांचे िनराकरण करत आहेत, लोक िववाद
िनराकरणासाठी Âयां¸याशी संपकª साधू शकतात आिण Öवयंसेवी संÖथा Âयांचे संघषª
सोडवून मानिसक शांततेकडे परत येÁयास मदत करत आहेत. Âयां¸या िøयाकलापांमÅये
संÖथा व समुदायांसाठी िविवध Öपधाª आयोिजत करणे समािवĶ आहे. समाजातील
सदÖयांमÅये शांतता वाढवणारे अनेक खेळदेखील सादर केले जातात.
तुमची ÿगती तपासा:
१) शांतता िश±णाची ÿितिनधी Ìहणून कुटुंबाची भूिमका ÖपĶ करा.
२) समुदायाचे नेते समुदाया¸या शांततेवर पåरणाम कł शकतात ?
३) शांतता वाढवÁयासाठी Öवयंसेवी संÖथांची भूिमका काय आहे ?
४) शांतता िश±णा¸या संदभाªत सोशल मीिडयाचे तोटे ÖपĶ करा. munotes.in

Page 38

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
38 ३.३ शांततेसाठीची आÓहाने हेली परेरा¸या शÊदात, शांतता Ìहणजे िचंता, भीती िकंवा ओझे न घेता जगणे. शांततेसाठी
माणसाला आधी िÖथरता सुसंवाद आिण खरे Öवातंý शोधावे लागते. शांतता ही केवळ
वैयिĉक पैलू नाही तर ती Öवतः¸या, Öवतः¸या घरा¸या, समाजा¸या आिण मोठ्या
जगा¸या पलीकडे देखील आहे. शांततािÿय Óयĉì¸या Âयां¸या कुटुंबावर आिण िमýांवर
सकाराÂमक ÿभाव पडतो. जेÓहा अिधकािधक लोक वेगवेगÑया संÖकृती, धमª. वंश, भाषा,
राहणीमान, मूÐये आिण कÐपना यांचे कौतुक करतात तेÓहा समाज ÿÂयेकासाठी एक चांगले
Öथान बनतो.
शांततेचे दोन ÿकारात वगêकरण केले जाऊ शकते: अंतगªत शांतता आिण बाĻ शांतता.
जसे कì नाव सुिचत करते कì अंतगªत शांतता Óयĉì¸या Öवतःशी संबंिधत आहे जसे कì
तणाव, िचंता, भाविनक असंतुलन इ. तर एखाīा Óयĉìची बाĻ शांतता बाĻ जगातील
कारणांवर अवलंबून असते जसे कì िहंसा, युĦ, दहशतवाद इ. शांततेसमोरील िविवध
आÓहानांची चचाª कłया.
३.३.१ ताण:
ताण, तणाव, िचंता िकंवा दबाव सामाÆय आहे आिण Âयांना काही ÿमाणात सवª मानवांना
सामोरे जावे लागते. पण तणावाची कारणे ÓयĉìपरÂवे वेगवेगळी असतात. उदाहरणाथª,
संÅयाकाळी घरी परततांना रÖÂयावर जाÖत रहदारीमुळे एक Óयĉì तणावúÖत होऊ शकते,
तर दुसरी Óयĉì Âयांचे संगीत चालू कł शकते आिण रहदारीला थोडी गैरसोय Ìहणून
समजू शकते. एखादी मुलगी ित¸या मैिýणीशी भांडण झाÐयावर भाविनक åरतीने भारावून
जाऊ शकते तर दुसरी सहजपणे ती गोĶ झटकून टाकू शकते. आज¸या जीवनात
ताणतणावािशवाय जगणे कठीण आहे. परंतु महßवाचा भाग हा आहे कì एखादी Óयĉì
तणावाचा सामना कसा करत आहे. तणावामुळे एखाīा Óयĉì¸या मानिसक आिण शारीåरक
आरोµयावर पåरणाम होऊ लागला तर Âवåरत समुपदेशन आवÔयक आहे.
एखाīा Óयĉìला तणाव जाणवू शकतो जर तो / ती:
 खूप दडपणात असेल.
 ित¸या आयुÕयात मोठ्या बदलांना सामोरे जात असेल.
 एखाīा गोĶéबाबत खूपच कंटाळलेली / थकलेली असेल.
 पåरिÖथती¸या पåरणामावर जाÖत िनयंýण ठेवता येत नसेल.
 अशा जबाबदाöया पेलत असेच ºया ित¸यासाठी अित जाÖत असतील.
 ित¸या आयुÕयात पुरेसे काम, िøयाकलाप िकंवा बदल नसतील.
 भेदभाव, Ĭेष िकंवा गैरवतªन अनुभवत असेल.
 जीवनात अिनिIJतता असेल. munotes.in

Page 39

शांतता िश±णाची आÓहाने आिण धोरणे
39 तणावाची इतर अनेक करणे आहेत जी काम, कामाची जागा, िव°, नातेसंबंध, कुटुंब,
सोशल मीिडया इÂयादéवर अवलंबून असतात आिण कोणÂयाही कारणामुळे Óयĉì¸या शांत
मनावर पåरणाम होऊ शकतो आिण पåरणामी ती Óयĉì ित¸या दैनंिदन जीवनात िवचिलत
होऊ शकते.
३.३.२ संघषª:
सामाÆय माणसा¸या भाषेत संघषª हा दोन Óयĉéमधील िकंवा गटातील सदÖयांमधील
भांडणािशवाय काहीही नाही. कोणÂयाही दोन Óयĉì एकसारखा िवचार कł शकत नाहीत
आिण Âयां¸या िवचारÿिøयेत तसेच Âयां¸या समजुतीमÅये न³कìच फरक असतो.
Óयĉéमधील मतभेदांमुळे संघषª आिण मारामारी होतात. सामाÆयतः िभÆन मूÐये, मते,
गरजा, िहतसंबंधामुळे संघषª उĩवतो आिण दोÆही Óयĉì, प± िकंवा गट मÅयम मागª काढू
शकत नाहीत. िवचारÿिøया, वृ°ी, समज, ÖवाÖथे, आवÔयकता आिण काही वेळा जाण
यां¸यातील फरकामुळे िनमाªण झालेÐया Óयĉéमधील िवरोध Ìहणून संघषाªची Óया´या केली
जाऊ शकते. िवल¤űर¸या मते, संघषाªची पाच मु´ये कारणे जी कोणÂयाही Óयĉì¸या
शांततापूणª िÖथतीवर पåरणाम कł शकतात ती खालीलÿमाणे आहेत:
मािहती संघषª:
जेÓहा लोकांकडे अपूरी मािहती असते िकंवा जे संबंिधत आहे Âयावर असहमत असतात.
मूÐयांचा संघषª:
जेÓहा लोकांमÅये िभÆन मूÐये आिण िवĵास ÿणाली असते आिण ते Âयांची मूÐय ÿणाली
इतरांवर लादÁयाचा ÿयÂन करतात .
ÖवाÖथ संघषª:
जेÓहा लोकांचे िहतसंबंध िभÆन असतात तेÓहा संघषª हा पैसा, संसाधने, वेळ इÂयादी
समÖया उĩवू शकतो. लोक Âयां¸या Öवतः¸या गरज पूणª करÁयावर िवĵास ठेवतात आिण
ÿितÖपÅयाªने Âयाग केला पािहजे अशी अपे±ा करतात.
नातेसंबंध संघषª:
जेÓहा लोक एकमेकांबĥल गैरसमजूत करतात तेÓहा तीĄ नकाराÂमक भावना एकमेकांवर
पåरणाम करतात आिण लोकांचा परÖपरसंवाद खराब होतो.
रचनाÂमक संघषª:
जेÓहा लोक अयोµयपणे वागतात िकंवा Âयां¸या पदांमुळे वचªÖव गाजवÁयाचा ÿयÂन करतात.
कोणतेही कारण लोकांमÅये िचंता, तणाव िकंवा िनराशा िनमाªण कł शकते आिण Âयां¸या
शांत जीवनावर पåरणाम कł शकते. Óयĉì / गट िकंवा प±ांमधील समÖया सोडवÁयासाठी
कोणÂयाही मÅयिÖथतीची ताÂकाळ िनयुĉì केली जाऊ शकते. संघषª जाÖत काळ िटकून
रािहÐयास नातेसंबंधातील सुसंवाद िबघडू शकतो, Ìहणून ताबडतोब काळजी घेणे
आवÔयक आहे. munotes.in

Page 40

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
40 ३.३.३ गुÆहे:
िāटािनका िवÔÓकोशानुसार, "गुÆहा Ìहणजे एखाīा कृÂयाचा हेतुपुरÖसर अंमल करणे
Ìहणजे सामाÆयतः सामािजकŀĶ्या हािनकारक िकंवा धोकादायक समजले जाणारे आिण
गुÆहेगारी कायīानुसार िवशेषतः पåरभािषत, ÿितबंिधत आिण दंडनीय कृÂय."
समाजशाľात गुÆĻाची Óया´या िवचिलत वतªन Ìहणून केली जाते जी ÿचिलत िनकषांचे
उÐलंघन करते िकंवी मानवाने सामाÆयपणे कसे वागले पािहजे हे िविहत केलेÐया
सांÖकृितक मानकांचे उÐलंघन करते.
गुÆहेगारी ही Óयĉì¸या शांततेला आÓहान देऊ शकते. जर ती Óयĉì गुÆहा करत असेल, तर
कृÂय Âया¸या / ित¸याशी ÿÂय± आिण अÿÂय±पणे जोडलेले िमý आिण कुटुंबातील
सदÖयांसह Âया¸या / ित¸या Öवतः¸या मनःशांतील थेट भंग करते. गुÆĻांचे ÿमाण
िदवस¤िदवस वाढत आहे, उदाहरणाथª संÅयाकाळ¸या वेळेची छेडछाड, बलाÂकार, लहान
मुलांची छेडछाड, खुन, घरगुती िहंसाचार, इÂयादी ºयांचा अÿÂय±पणे समान समाज, राºये
आिण राÕůात राहणाöया लोकांवर पåरणाम होत आहे.
या वाढÂया गुÆहेगारीची ÿमुख कारणे Ìहणजे ĂĶाचार आिण आपली संथ ÆयायÓयवÖथा.
गुÆहेगारांना लवकरात लवकर िश±ा िमळायला हवी कारण कायदा आपले काम नीट करत
आहे आिण गुÆहेगारांना िश±ा होत आहे हे जेÓहा लोकांना िदसेल तेÓहा ते कोणताही गुÆहा
करÁयापूवê दोनदा िवचार करतील. परंतु आपÐया देशातील खरी िÖथती अशी आहे कì
आपÐया समाजात आिण समुदायात गुÆहेगार िनभªयपणे िफरत आहेत आिण ºयांना
शांततेने जगायचे आहे ते लोक भीतीने जगत आहेत, ºयामुळे Âयां¸या शांततापूणª जीवनावर
पåरणाम होत आहे.
इंटरनेट¸या जगात वेब िसरीज आिण िचýपटदेखील मोठ्या ÿमाणात गुÆहे दाखवत आहेत
ºयामुळे दशªकांमÅये िचंता िनमाªण होते आिण Âयां¸या शांत जीवनावर पåरणाम होतो . राग,
िहंसा, खून इÂयादी हे अशाच आशयाचे पåरणाम आहेत. अशा ÿकार¸या वेब िसरीज आिण
िचýपटांचा ÿे±कां¸या संयम पातळी आिण मूÐय ÿणालीवरही पåरणाम होत आहे. अशा
ÿकार¸या गुÆहेगारी सामúीवर िनयंýण ठेवÁयासाठी सेÆसॉर बोडाªने कठोर पावले उचलली
पािहजेत, Âयाचा दशªकां¸या मानिसकतेवर सकाराÂमक पåरणाम होऊ शकतो.
३.३.४ दहशतवाद:
जॉन िफिलफ जेनिकÆस¸या शÊदात, दहशहतवाद Ìहणजे लोकसं´येमÅये भीतीचे सामाÆय
वातावरण िनमाªण करÁयासाठी आिण ÂयाĬारे िविशĶ राजकìय उिĥĶ साÅय करÁयासाठी
िहंसाचाराचा मोजूनमापून केलेला वापर. उजÓया आिण डाÓया अशा दोÆही उिĥĶांसह
राजकìय संघटना, राÕůवादी आिण धािमªक गट, øांितकारक आिण काही देशांमÅये लÕकर,
गुĮचर सेवा आिण पोिलस यांसार´या राºय संÖथाĬारे दहशवादाचा सराव केला जातो.
दहशतवादी गटां¸या राÕůीय िकंवा आंतरराÕůीय आिण अÿÂय±पणे पåरणाम होतो कारण
यामुळे आजारपण, रोग, दुःख, घराचा नाश आिण मृÂयू होतो. अशा हÐÐयात मृÂयुमुखी
पडलेÐया लोकांचे कुटुंबीय कधीही सामाÆय जीवन जगू शकत नाहीत. Âयांची शांतता
आयुÕयभर हरवली जाते, ते नेहमी अशा हÐÐयां¸या छायेखाली राहतात. दहशतवादी कृÂये munotes.in

Page 41

शांतता िश±णाची आÓहाने आिण धोरणे
41 लोकां¸या मानवी ह³कानं आÓहान देतात. अनेक एनजीओ आिण सरकारी संÖथांचा
हÖत±ेप असूनही, पीिडत लोकांना Æयाय िमळणे कठीण आहे, संथ ÆयायÓयवÖथा आिण
ĂĶ ÓयवÖथा यात महßवाची भूिमका बजावते, गुĮचर यंýणेतील अपयश टाळÁयासाठी
आिण दहशतवादी हÐले रोखÁयासाठी सरकारने आवÔयक आिण कठोर पावले उचलली
पािहजेत.
३.३.५ िहंसा:
मेåरयम वेबÖटर शÊदकोशानुसार, "िहंसा Ìहणजे इजा, गैरवतªन, नुकसान िकंवा नĶ
करÁयासाठी शारीåरक बळाचा वापर होय. हा हÐला , बलाÂकार आिण खून यासार´या
आøमकतेचा एक टोकाचा ÿकार आहे." बहòसं´य वेळा िहंसा शारीåरक वार िकंवा
जखमांपे±ा अनेक ÿकार घेते, Âयात ल§िगक अÂयाचार, दुलª±, शािÊदक हÐला , अपमान,
धम³या. छळ आिण इतर मानिसक अÂयाचार यांचा समावेश होतो. िहंसाचाराचे बळी
कोणीही मुले, मिहला आिण पुŁष असू शकतात आिण बहòतेक ÿकरणांमÅये ती िपडीत
Óयĉì¸या ओळखी¸या ÓयĉìĬारे केली जाते. सÅया¸या िहंसाचारामÅये याŀि¸छक आिण
उÂÖफूतª अशा कृÂयांचा समावेश होतो, जसे कì रागा¸या भरात ÿहार करणे, तसेच
पĦतशीर, िनयोिजत कृÂये ºयांची गणना जाÖत शĉì आिण िनयंýणासाठी केली जाते,
िहंसेचा पåरणाम थेट बळी पडलेली Óयĉì, िहंसा पाहणारे, कुटुंबातील सदÖय, सहकारी,
सेवा ÿदाते आिण समाजातील सवª सदÖयांवर होतो.
अमेåरकन सायकोलॉिनकल असोिशएशनने िहंसक Óयĉìची चेतावणी देणारी िचÆहे
सूिचबĦ केली आहेत:
 वारंवार संयम ढासळणे / संताप येणे
 वारंवार शारीåरक मारामारी
 तोडफोड िकंवा मालम°ेचे नुकसान
 अंमली पदाथª िकंवा अÐकोहोलचा वाढलेला वापर
 जोखीम घेÁया¸या वतªनाचे वाढलेले ÿाÂयि±क
 िहंसाचाराची कृÂये करÁयासाठी िकंवा इतरांना दुखापत करÁयासाठी योजना िकंवा
धम³या जाहीर करणे
 ÿाÁयांना ýास देÁयात आनंद शľे, िवशेषतः बंदुका बाळगणे, िमळवणे िकंवा Âयांचे
आकषªण
 िमý आिण नेहमी¸या िøयाकलपांमधून अंग काढणे टाकून िदÐयाची आिण
उपेि±तपणाची भावना munotes.in

Page 42

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
42 जर एखादी Óयĉì वरीलपैकì कोणतेही िचÆह दशªवत असेल तर िहंसा ही गंभीर श³यता
आहे. िहंसाचाराचे अनेक ÿकार आहेत आिण Âयातील ÿÂयेकाचा मानिसक, शारीåरक
आिण अÅयािÂमक आरोµयावर हािनकारक ÿभाव पडतो. उदाहरणाथª
 शारीåरक िहंसा
 ल§िगक िहंसा
 भाविनक िहंसा
 मानिसक िहंसा
 आÅयािÂमक िहंसा
 सांÖकृितक िहंसा
 शािÊदक िशवीगाळ
 आिथªक गैरÓयवहार
कोणÂयाही ÿकारची िहंसा कोणÂयाही माणसाची आिण पीिडत Óयĉìशी ÿÂय± िकंवा
अÿÂय±पणे संबंध ठेवणाöया सदÖयांची शांतता भंग करÁयासाठी पुरेशी असते. Âयाचा
पåरणाम Óयĉìवर केवळ शारीåरकच नाही तर मानिसकŀĶ्याही होतो. WHO ने जगात
होत असलेÐया िहंसाचारावर िवचार केला आहे... 'दरवषê जगभरात १.६ दशल±ांहóन
अिधक लोक िहंसेमुळे आपला जीव जखमी होतात आिण शारीåरक, ल§िगक, पुनŁÂपादक
आिण मानिसक आरोµय समÖयांनी úÖत असतात. िहंसाचारामुळे आरोµय सेवा, कायīाची
अंमलबजावणी आिण गमावलेली उÂपादकता यामधील राÕůीय अथªशाľावर मोठा भार
पडतो.'
३.३.६ आधुिनकìकरण:
समाजशाľात आधुिनकìकरण Ìहणजे पारंपåरक úामीण, कृषीÿधान समाजापासून
धमªिनरपे±, शहरी, औīोिगक समाजात (एनसाय³लोपीिडया िāटािनका ) पåरवतªन.
आधुिनकìकरण ही एक िनरंतर आिण मुĉ ÿिøया आहे, ती एकदाच िमळालेली उपलÊधी
नाही. ती Öवभावतः गतीमान आहे. समाजात आधुिनकìकरणाचा ÿभाव सहज ल±ात येऊ
शकतो. एक लहान कुटुंब ते मोठे उīोग, आधुिनकìकरण ÿÂयेक गोĶéवर तसेच Âयां¸यांशी
संबंिधत असलेÐया लोकांवर खोल ÿभाव टाकत आहे. आधुिनकìकरणाचा लोकांवर कसा
पåरणाम होतो आिण Âयां¸या शांततेला कसे आÓहान िमळते ते शोधूया:
सामािजक संरचनेवर पåरणाम:
जÆम, मृÂयू, िववाह, युĦ िकंवा महामारीमुळे मोठ्या ÿमाणावर Öथलांतर, राजकìय स°ा
आिण Óयापारी मागा«मधील बदलांमुळे पूवª-औīोिगक शहरे आिण Óयावसाियक क¤þाचा उदय
आिण अÖत याĬारे कुटुंब रचनेत बदल, परंतु यातील बहòतांश बदल हे चøìय Öवłपाचे
होते. आधुिनकìकरणामुळे Óयĉì अिधक महÂवाची बनली आहे, हळूहळू कुटुंब, समुदाय munotes.in

Page 43

शांतता िश±णाची आÓहाने आिण धोरणे
43 िकंवा Óयावसाियक गटाची जागा समाजाची मूलभूत एकक Ìहणजे Óयĉì घेत आहे आिण
इशे Óयĉì¸या शांततेवर पåरणाम होऊ लागतो. संयुĉ कुटुंब ते िवभĉ कुटुंब, पारंपåरक
कलाकुसर आिण नोकरी ते हायटेक जॉब ÿोफाइल, साधी राहणी ते अÂयंत महßवाकां±ी
जीवनशैली, हळूहळू Óयĉéची शांतता भंग करत आहे. अिधक पैसे िमळवून लोक Âयां¸या
कुटुंबा¸या दज¥दार वेळेशी तडजोड करत आहेत. पण हे जाÖत काळ चालू ठेवता येत नाही
कारण िनराशा, िचंता, Æयूनगंड इÂयादéचा पåरणाम लोकांवर होत आहे. आई-वडील, भावंडे,
िमý-मैिýणी आिण कुटुंिबयांशी सामािजक नटे पणाला लागलेले असते. माणूस हा
सामािजक ÿाणी आहे आिण तो / ती जाÖत काळ हे हाताळू शकत नाही.
तंý²ानावरील ÿभाव:
तंý²ान हा शÊद अनेक लोकांचे िवशेषतः तŁण िपढीचे चेहरे उजवळतो. तंý²ान
आIJयªकारकपणे वेगाने िवकिसत झाÐयापासून गेÐया काही दशकांमÅये जीवन सुधारले
आहे. इंटरनेट, फोन, टॅÊलेट, टीÓही, पीसी आिण िचýपट व िÓहिडओ गेम यासार´या
गुणधमा«चा Öवीकार करतात, तेÓहा ते सवªसाधारणपणे ÂयाĬारे चालून आलेले समाजावरील
अनेक नकाराÂमक पåरणाम िवसरतात. उदाहरणाथª:
• वाढलेला ताण-तणाव आिण अलगथलगपणा
• संकुिचत मानिसकता
• ल± आिण एकाúतेचा अभाव
• बöयाच ÿकरणांमÅये जाÖत वेळ घेणे / वेळ वाया घालिवणे
• कमी भाविनक बंधन
• िकमान वैयिĉक संवाद
• Âयां¸या घरापुरते मयाªिदत आिण बाहेरील जगाशी संवाद साधू इि¸छत नाही.
तंý²ाना¸या ÿगतीमुळे लोकांवर आणखी बरेच नकारÂमक पåरणाम होत आहेत. कुटुंबांनी
एकý गुणव°ापूणª वेळ घालवणे हे आता दूरचे ÖवÈन आहे, ÿÂयेक समÖयेसाठी लोक
इंटरनेटवर सफª करतात, लोकां¸या गटांमÅये कोणतीही चचाª, टीकाÂमक िवĴेषण िकंवा
ÿशंसा नाही आिण या सवª गोĶéचा हळूहळू शांतता आिण लोकां¸या मानिसक िÖथतीवर
पåरणाम होत आहे. लोकां¸या बोटां¸या टोकावर िविवध मािहती असते परंतु ²ाना¸या
वापराचा जोपय«त ÿij आहे तो Âयां¸या जीवनात (दैनंिदन) कमी आहे.
आधुिनकìकरणा¸या इतर काही ÿभावांमÅये हे समािवĶ आहे. पयाªवरणीय ÿभाव जसे
िविवध ÿदूषण जसे पाणी, गŌधळ आिण Åवनी ÿदूषण ºयामुळे लोकांमÅये शारीåरक आिण
मानिसक समÖया िनमाªण होतात. ÿदूषणामुळे ल± आिण एकाúतेचा अभाव, Âवचेचे िवकार,
Łµणां¸या अंतगªत शांततेवर पåरणाम होतो.
munotes.in

Page 44

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
44 तुमची ÿगती तपासा:
१) तणावúÖत Óयĉìची वैिशĶ्ये िलहा.
२) संघषª Ìहणजे काय ? शांततेवर पåरणाम करणारे िविवध ÿकारचे संघषª ÖपĶ करा.
३) गुÆहेगारी आिण दहशतवाद यातील फरक ÖपĶ करा.
४) तुÌही िहंसक Óयĉì कशी ओळखाल ? कोणतीही पाच वैिशĶ्ये सूिचबĦ करा.
५) आधुिनकìकरणाचा सामािजक पåरणाम िलहा.
३.४ शांतता िश±ण अÅयापनाची धोरणे डॉ. ए. सुāमÁयन यांनी ÖपĶ केलेली शांतता िश±णाची िविवध उिĥĶे पुढीलÿमाणे
आहेत:
 िहंसाचाराची वाÖतिवकता, मुळे आिण पåरणाम याबĥल जागłकता िनमाªण करणे
आिण शांतते¸या मुलांवर जागłकता िनमाªण करणे.
 सहानुभूती, कłणा, आशा आिण सामािजक जबाबदाöयां¸या मूÐयां¸या िवकासाबĥल
जाण िनमाªण करणे.
 वैयिĉक मानिसकता बदलÁया¸या संकÐपाने सुł होणारी कृती, वृ°ी आिण
िहंसाचारा¸या पåरिÖथतéबĥल काहीतरी गेम करÁयाचे आवाहन करणे.
सहभागी िश±ण, सहकारी िश±ण आिण ÿायोिगक िश±ण या तीन पĦती आहेत ºयाचा
उपयोग िश±क शांतता िश±ण देतांना कł शकतो.
सहभागी िश±ण, Ìहणजे िवīाथा«ना चौकशी, सामािजक आिण सहयोग करÁयाची
परवानगी देणे. हे िवīाथा«ना िश±कांशी िकंवा Âयां¸या सहकाöयांसोबत संवाद साधÁयास
अनुमती देते. वैिवÅयपूणª ŀĶीकोन मांडÁयाचा आिण ऐकÁयाचा सराव हा ŀĶीकोन िवÖतृत
करÁयासाठी एक महßवाचा अËयास आहे असे कौशÐय अशा जगात आवÔयक आहे जेथे
लोक एकमेकांचे ऐकÁयास नकार देत असÐयामुळे अनेक संघषª अनु°रीत राहतात.
सहकारी िश±ण, Ìहणजे सहभागéना एकमेकांशी Öपधाª करÁयाऐवजी एकý काम करÁयाची
आिण िशकÁयाची संधी देणे. सहकारी िश±ण, िशकÁयाची वाढती ÿेरणा बाजूला ठेवून,
िवīाथा«मधील संबंध सुधारते; Óयिĉवादाला आÓहान देते आिण मतभेद व पूवªúहाची भावना
कमी करते. हे परकेपणा आिण अलगावची उलट भावना आहे आिण अिधक सकाराÂमक
वृ°ीला ÿोÂसाहन देते.
ÿायोिगक िश±ण, Ìहणजे अËयासाÂमक माÅयमांĬारे िशकणे नÓहे तर वगाªत सुł केलेÐया
िøयाकलापांमधून Öवतः¸या अनुभवा¸या ÿिøयेĬारे िशकणे. Âयामुळे Óया´याने कमीत
कमी ठेवली जातात. िशकणारे कÐपना तयार करतात आिण Âयांनी घेतलेÐया अनुभवातून
िकंवा िøयाकलापांतून Âयां¸या Öवतः¸या संकÐपना तयार करतात. munotes.in

Page 45

शांतता िश±णाची आÓहाने आिण धोरणे
45 वर वणªन केलेÐया शांतता िश±णा¸या ŀĶीकोनांशी सुसंगत असलेली अनेक धोरणे आहेत,
ते खालीलÿमाणे आहेत:
३.४.१ Åयान:
Åयान हा एक सराव आहे ºयामÅये िविवध तंýांचा समावेश होतो ºयामुळे लोकांना Âयांचे
ल± क¤िþत करÁयात मदल होते आिण जागłकतेची उ¸च िÖथती ÿाĮ होते. याचा पåरणाम
चेतनेमÅये बदल होऊ शकतो आिण Âयाचे अनेक आरोµय फायदे असÐयाचे दशªिवले गेले
आहे.
ÅयानामÅये आरामशीर िÖथतीत बसून मन Öव¸छ करणे िकंवा एका िवचारावर मन क¤िþत
करणे आिण इतर सवª गोĶी साफ करणे यांचा समावेश होतो. कोणीतरी “ओम” सार´या
आवाजावर िकंवा ĵासो¸छवासावर , मोजÁयावर, मंýावर िकंवा åरĉतेवर (काहीही नाही)
ल± क¤िþत कł शकतो.
साधारणपणे िकमान पाच ते वीस िमिनटे ÓयÂययमुĉ करणए आवÔयक असते, जरी Åयान
सýे खरोखर िकतीही लांब असू शकतात. दीघª Åयान सýे अिधक फायदे आणतात, परंतु
सामाÆयतः हळूहळू ÿारंभ करणे चांगले असते जेणेकłन एखादी Óयĉì दीघªकाळ सराव
िटकवून ठेवू शकेल.
Åयानाचे घटक:
i) क¤िþत Åयान:
ल± क¤िþत केÐयाने एखाīा Óयĉìला तणाव आिण िचंता िनमाªण करणाöया अनेक
िवचलनांपासून मुĉ होÁयास मदत होते. ल± काही िविशĶ वÖतू, ÿितमा, मंý िकंवा अगदी
Öवतः¸या ĵासावर क¤िþत केले जाऊ शकते.
ii) आरामशीर ĵासो¸छवास:
या तंýात फुÉफुसाचा िवÖतार करÁयासाठी डायĀाम Öनायूचा वापर कłन खोल, समान-
वेगाने ĵास घेणे समािवĶ आहे. तुमचा ĵासो¸छवास हळूवार करणे, जाÖत ऑि³सजन घेणे
आिण ĵास घेतांना खांदे, मान आिण छाती¸या वर¸या Öनायूंचा वापर कमी करणे हा उĥेश
आहे. जेणेकłन Óयĉì अिधक कायª±मतेने ĵास घेऊ शकेल.
iii) आरामदायी िÖथती:
एखादी Óयĉì बसलेली असो, झोपलेली असो, चालत असो िकंवा इतर िÖथतीत िकंवा
िøयाकलापांमÅये असो, परंतु Åयानाचा अिधकािधक फायदा घेÁयासाठी ती आरामदायी
िÖथतीत Åयानाच सराव कł शकते. Åयान करतांना चांगली मुþा ठेवणे हा उĥेश आहे.
iv) खुली वृ°ी:
हा Åयानाचा एक महßवाचा घटक आहे, येथे Óयĉìने िनणªय न घेता Âयाचे / ितचे िवचार
मनातून जाऊ īावेत. munotes.in

Page 46

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
46 Åयानाचे ÿकार:
Åयान पĦतीने नऊ लोकिÿय ÿकार आहेत, ºयांची नावे पुढीलÿमाणे आहेत.
१) सजग Åयान
२) आÅयािÂमक Åयान
३) क¤िþत Åयान
४) हालचाल Åयान
५) मंý Åयान
६) अतीिþय Åयान
७) ÿगतीशील Åयान
८) ÿेमळ – दयाळू भाव Åयान
९) कÐपनादशªन Åयान
Åयान आिण शांती:
आधुिनक जग हे िवचलन, ÿलोचने आिण मÂसर यांनी भरलेले आहे. लोक हे िकंवा ते फĉ
इतरांना आनंदी करÁयात ÓयÖत असतात, पण खरा आनंद हा आतूनच िमळतो. छान गोĶी
आिण अनुभव जीवनाची गुणव°ा सुधारतील परंतु मनःशांती आनंदाचे ±ण वाढवू शकते,
दुद¨वाचे आघात हलके कł शकते आिण एखाīा Óयĉìला अशा गोĶéमÅये आनंद
िमळवÁयास मदत करते ºयावर Âयाने / ितने पूवê कधीही ल± िदले नाही आिण Åयान
तंतोतंत मदत करते ते यामÅयेच.
अनेक समÖयांना सामोरे जात असतांना, एखादी Óयĉì तणाव, िचंता आिण शेवटी
सवªÖवनाशा¸या िनमाªण कł शकते. JAMA इंटरनेट मेिडिसन जनªलमÅये माचª २०१४
मÅये ÿकािशत केलेÐया पुनरावलोकनात, संशोधकांनी मÅयÖथी आिण नैराÔय आिण िचंता
यां¸यातील संबंधावर िवचार करणाöया १८,००० हóन अिधक वै²ािनक अËयासांचे
पुनरावलोकन केले. ३५१५ łµणांवरील डेटासह ४७ चाचÁयांनी सुसºज संशोधनासाठी
Âयांचे िनकष पूणª केले. िनकालावłन असे िदसून आले आहे कì आठ आठ वड्यां¸या
कालावधीत सजग Åयान कायªøमामुळे नैराÔय आिण िचंतांची ल±णे कमी होÁयाचे ÿमाण
मयाªिदत होते.
Åयान हे शांतता, िÖथरता आिण समतोलपणाची भावना देते ºयामुळे भाविनक कÐयाण
आिण एकंदर आरोµय दोÆहीचा फायदा होतो. तुमचे ल± शांत करणाöया गोĶीवर क¤िþत
कłन ते आराम करÁयास आिण तणावाचा सामना करÁयास देखील मदत करते. Åयान
एखाīा Óयĉìला एकाú राहÁयास आिण आंतåरक शांती ठेवÁयास मदत करते. त²
Ìहणतात कì हे फायदे सý संपÐयानंतरही संपत नाहीत आिण यामुळे Óयĉì िदवसभर शांत
राहते. munotes.in

Page 47

शांतता िश±णाची आÓहाने आिण धोरणे
47 Åयान िविशĶ वैīकìय िÖथतéची ल±णे ÓयविÖथत करÁयास मदत करते आिण भाविनक
आिण शारीåरक कÐयाणासाठी फायदेशीर ठरते ºयामÅये हे समािवĶ आहे.
 तणावपूणª पåरिÖथतीबĥल नवीन ŀĶीकोन ÿाĮ करणे.
 तुमचा तणाव ÓयवÖथािपत करÁयासाठी कौशÐये तयार करणे.
 आÂम जागłकता वाढवणे.
 वतªमानावर ल± क¤िþत करणे.
 नकाराÂमक भावना कमी करणे.
 संयम आिण सहनशीलता वाढवणे.
 िव®ांतीत Ćदय गती कमी करणे.
 िव®ांत अवÖथेतील रĉदाब कमी करणे.
 झोपेची गुणव°ा सुधारणे.
Åयान ही आरामशीर िÖथती ÿाĮ करÁया¸या अनेक मागा«साठी एक छýी (सामाियक) सं²ा
आहे, परंतु ती पारंपाåरक वैīकìय उपचारांची बदली नाही.
३.४.२ योग:
योग ही मूलतः अÂयंत सूàम िव²ानावर आधाåरत एक आÅयािÂमक िशÖत आहे, जी मन
आिण शरीर यां¸यात सुसंवाद आणÁयावर ल± क¤िþत करते. हे िनरोगी जीवन जगÁयाची
कला आिण िव²ान आहे. ‘योग’ हा शÊद मूळ संÖकृत शÊद ‘युज’ पासून आला आहे, ºयाचा
अथª ‘जोडणे’ िकंवा ‘जोखडणे’ िकंवा ‘एकिýत होणे’ असा होतो. योगशाľानुसार योगा¸या
अËयासामुळे शरीर यां¸यातील पåरपूणª सुसंवाद दशªिवते.
मेåरयम-वेबÖटर िड³शनरीनुसार “योग ही शारीåरक मुþा, ĵासो¸छवासाची तंýे आिण
काहीवेळा योगातून सािधत केलेली Åयानाची ÿणाली आहे परंतु िवशेषतः पाIJाÂय
संÖकृतéमÅये शारीåरक आिण भाविनक आरोµयास ÿोÂसाहन देÁयासाठी Öवतंýपणे सराव
केला जातो.”
योग हा जीवन जगÁयाचा एक मागª आहे. – शरीर, मन आिण आंतåरक आÂमा¸या
फायīासाठी धािमªक जीवन जगÁयाची कला िकंवा एकािÂमक ÿणाली आहे. योगाला
वै²ािनक ÿणालीमÅये पĦतशीर करÁयाचे मु´य ®ेय पतंजली (सुमारे इ.स. पूवª ७००)
यांना जाते, ºयांचे महान योग सूý, योग िवषयावरील सवाªत ÿामािणक मजकूर मानला
जातो.
शारीåरक, मानिसक आिण आÅयािÂमक आरोµय ÿाĮ करणे हे योगाचे उिĥĶ आहे.
munotes.in

Page 48

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
48 पतंजली यांनी िशफारस केलेले योग िशÖतीचे आठ टÈपे पुढीलÿमाणे आहेत:
१) यम: योगा¸या तयारीसाठी नैितक ÿिश±णाĬारे आंतåरक शुĦीकरण.
२) िनयम: Öव¸छता, समाधान, दुःख, अËयास आिण देवपूजा.
३) आसन: शारीåरक मुþा िकंवा Óयायाम
४) ÿाणायाम: महßवा¸या ऊज¥चे िनयýंण / ĵास िनयंýण
५) ÿÂयाहार: इंिþये आत ओढून घेणे / मनाला अंतªमुख करणे
६) धारणा: मनाची एकाúता
७) Åयान: Åयान
८) समाधी: संचेतन अवÖथेची ÿाĮी
योग आिण शांती:
योगाËयास करणाöया Óयĉéनी जबरदÖत आंतåरक बदल अनुभवले आहेत ºयामुळे
Óयĉìमßव ल±णीयरीÂया सजªनशील रीतीने मजबूत होते. योगामुळे होणारे काही मानिसक
आरोµय फायदे पुढीलÿमाणे आहेत:
 तणावात घट होते.
 लविचकता पुनÖथाªिपत होते.
 मनाला मानिसक अÖवÖथतेपासून मुĉ करते.
 घबराहट, िचडिचड आिण गŌधळ कमी होतो.
 नैराÔय आिण मानिसक थकवा टाळला जातो.
 सतकªता, ल± आिण समÖयांना सामोरे जाÁयाची इ¸छा पुनłºजीिवत होते.
 Öवतःला ओळखतो आिण Âया¸या / ित¸या सभोवताल¸या समÖया समजून घेतो.
 आÂम²ान वाढते.
 शारीåरक आिण मानिसक आरोµय आिण िव®ांती िमळते आिण िटकवून ठेवली जाते.
योगाËयासामुळे सकाराÂमक िवचार, आंतåरक शांती, कłणा, अिहंसक मागाªने संघषª
सोडवÁयाचे कौशÐय, Öवतः¸या आिण इतरांचा आदर यासारखे गुण जे शांती वतªनाचे
घटक मानले जातात ते िवकिसत होÁयास मदत होते.
आसनांचा िनयिमत सराव शरीराला तंदुłÖत ठेवÁयास आिण मनाला बळकट करÁयास
मदत करतो आिण वेदना व दुःख सहन करÁयाची ŀढता आिण धैयाªने मदत करतो. अशा
ÿकारे मानिसक संतुलन आिण शांतता ÿाĮ होते. ÿाणायाम जीवन ऊजाª सजªनशीलपणे munotes.in

Page 49

शांतता िश±णाची आÓहाने आिण धोरणे
49 वापरÁयास मदत करते आिण तणाव मुĉ करÁयात व मनाची शांती अवÖथा िवकिसत
करÁयास देखील मदत करते. हे मानिसक ÖपĶता, सतकªता सुधारते आिण शारीåरक
आरोµय सुिनिIJत करते. योग-िनþा ही दुसरी मुþा, आपÐया संपूणª शारीåरक आिण मानिसक
ÿणालीला आराम देते, यामुळे शरीर आिण मन पूणªपणे टवटवीत होते.
शांतता िश±ण ही काळाजी सवाªत महßवाची गरज Ìहणून ओळखली गेली आहे. दहशतवाद,
युĦ, गुÆहेगारी, अÆयाय अÂयाचार आिण शोषण अशा अिनिIJतते¸या आिण िहंसाचारा¸या
सÅया¸या युगात िवचार, शÊद आिण कृतीत शांतता ही मानवी चेतनेमÅये िजंवत ठेवÁयाची
गरज आहे.
३.४.३ नाटयीकरण:
मृदुला ®ीधर यांनी नाटयीकरण हे ‘िश±णासाठी सवाªत महßवाचे सवाªत महßवाचे मॉडेल
आिण मूलभूत िøयाकलाप’ Ìहणून ÖपĶ केले आहे. हे मुलांना Âयां¸या वैयिĉक िकंवा
सामािजक समÖयांबĥल िवचार करÁयास मदत करते. मुलं नाटक िकंवा भूिमकां¸या
माÅयमातून समÖया, घटना आिण संबंध शोधायला िशकू शकतात. नाटयीकरणात, मुले
Âयांचे ²ान आिण वाÖतिवक जगाचा अनुभव घेतात, जेणेकłन िवĵास ठेवणारे जग तयार
होऊल.”
नाटयीकरण हे अिÖतÂवाचे क¤þ आहे कारण तो संवादाचा एक मौÐयवान ÿकार आहे. हे
मुलांना सामाियक जीवनात सहकायाªने एकý काम करÁयाची संधी देते. पåरणामी, मुलांना
रोज¸या पåरिÖथतीत अिधक ÿभावीपणे Óयĉ होÁयाची संधी िमळते. नाटकाĬारे मुले
इतरांशी जुळवून घेतात आिण ते इतरां¸या संदभाªत कसे उभे ठाकतात हे शोधून काढतात.
हा एकच आिण नैसिगªक मागª आहे ºयाĬारे ते Öवतःबĥल आिण जगाबĥल िशकतात.
नाटक िवकिसत करÁयासाठी नाटयीकरण उपयुĉ आहे जेणेकłन मुले सजªनशीलपणे
आिण रचनाÂमकपणे Öवतःचा िवÖतार कł शकतील. यामुळे, मुले Âयां¸या भावना आिण
समज Âयां¸या Öवतः¸या मागाªने Óयĉ आिण संवाद साधÁयास स±म होतात. हे मुलांना
तकª आिण माÆयता देÁयाचा सराव देत. हे Âयां¸या सामािजकìकरणामÅये भाविनक सामúी
देखील ÿदान करते.
नाटयीकरणाचे महßव:
एक िचनी Ìहण आहे, “मला सांग आिण मी िवसरेन, मला दाखव आिण मी ल±ात ठेवेन
आिण मला सामील कłन घे आिण मला समजेल.” नाटयीकरण हे वाÖतिवक जीवनातील
पåरिÖथतéमÅये िवīाथा«¸या सहभागावर आधाåरत आहे जेथे ते Âयां¸या Öवतः¸या भूिमका
िनवडू शकतात आिण पåरिÖथतीबĥल Âया¸या / ित¸या समजानुसार कायª कł शकतात.
नाटयमय अÆवेषण िवīाथा«ना सिहÕणुता आिण सहानुभूती िवकिसत करÁयास देखील मदत
करते. स±मपणे भूिमका साकारÁयासाठी अिभनेÂयाने दुसöया¸या आÂÌयात पूणªपणे
वावरÁयास स±म असणे आवÔयक आहे. एखाīा अिभनेÂयाला दुसöया Óयĉì¸या नजरेतून
जग कसे िदसते हे खरोखर समजून घेÁयास स±म असणे आवÔयक आहे. आज¸या munotes.in

Page 50

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
50 वाढÂया ňुवीकरण आिण असिहÕणुते¸या संÖकृतीत, इतरांचे हेतू आिण िनवडी समजून
घेÁयाची ±मता महßवपूणª आहे. नाटक जबाबदार नागåरक घडवÁयास मदत कł शकते.
कÐपनाशĉì आिण सजªनशील सामाÆयतः िविशĶ पåरिÖथतéमÅये लोकांना कसे वागतात
या ŀĶीने मानवी वतªन समजून घेÁयावर क¤िþत असते, हे ÿयÂन करणाöया Óयĉì¸या
अंगभूत गुणांना मदत करते आिण हे अंशत इतर लोकांसह सामाियक करÁयात गुंतलेली
संवेदनशीलता वाढवून आिण अंशत Âयाल ºया जगात राहायचे आहे ते Öवतःसाठी ठरवून,
ही नाटयीकरणाची सामािजक बाजू आहे.
इतर काही महßव / फायīांमÅये हे समािवĶ असू शकते. भाषेत िवकास, ÿवाहीपणा आिण
उ¸चार, िविवध वाÖतिवक -जगातील पायांची चांगली मािहती, कुतूहलाचा िवकास अनुकूलन
±मता, ऐकणे, बोलणे आिण वाचणे आिण वाचणे अगदी िलहीणे यासार´या कौशÐयांचा
िवकास, नािवÆयपूणª आिण सजªनशील िशकिवÁयाची पĦत जी िवīाथा«मÅये आवड िनमाªण
करते.
३.४.४ वादिववाद:
आज कोणÂयाही समाजाद सरकारी वादिववाद , Æयायालयीन कामकाज , मीिडया आिण
दैनिदंन जीवनातील वाद-िववाद अशा अगिणत Öवłपात वादिववाद अिÖतÂवात आहेत
िजथे Óयĉì सामािजक संवादाĬारे िवरोधी िवचार मांडतात (फÐलाही आिण हॅनी, २०११).
चँग आिण चो, २०१० नुसार, वादिववाद ही एक उपदेशाÂमक पĦत आहे, वादिववादामÅये
िवīाथê एकमेकां¸या युĉìवादां¸या िवरोध करÁया¸या उĥेशाने दोन ÿितÖपधê
ŀĶीकोनातून Âयांचे मत Óयĉ करतात. पयाªयी िवधानांमÅये िवरोधी िवचार मांडÐयानंतर
िनणªय घेÁयाची संधी िदली जाऊ शकते.
२००२ मÅये Öनायडर आिण ÖÆयुरर यांनी वगाªतील वादाचे चार महßवाचे घटक
खालीलÿमाणे ÖपĶ केले:
 वणªन, ÖपĶीकरण आिण ÿाÂयि±कांसह कÐपनांचा िवकास
 संघषª, एकतर मुīाबĥल िकंवा युवतीवादा¸या सादरीकरणाबĥल तकª आिण
पुराÓयांĬारे समिथªत मते.
 टीके¸या िवरोधात युĉìवादां¸या िवÖतार, ºयाचे िवरोधक पुÆहा खंडन करतात.
 ŀĶीकोन, तकªसंगत िनणªय घेऊन िनÕकषª काढÁयासाठी कÐपना आिण समÖयांचे
तोलन-मापन करÁयची ÿिøया केली जाते.
वादिववादाचे महßव:
वादिववाद हा गुंतवणे, शािÊदक सहभाग आिण वगाªत िवīाथा«ना अिधक चांगÐया ÿकारे
सामील करÁयासाठी दशªिवले गेले आहे. िनिǻकय िशकÁयाऐवजी िवīाथê िवषया¸या
आकलनासाठी अिधक जबाबदारी घेतात आिण अिधक गंभीरपणे अËयास ÿयÂन करतात.
वादिववाद ÿिøयेत भाग घेणे आिण Âयाचे िनरी±ण करणे या दोÆही गोĶी पदवीपूवª munotes.in

Page 51

शांतता िश±णाची आÓहाने आिण धोरणे
51 िवīाÃया«नी मौÐयवान असÐयाचे नŌदवले आहे. (मूएलर, १९८५). वादिववादामुळे
चच¥नंतर अिधक सिøय चचाª होते (úीन आिण ³लग , १९९०).
वादिववाद हा देखील अÅययनाचे पåरणाम सुधारÁयासाठी योµय असÐयाचे आढळले आहे.
ताÂकाळ सकाराÂमक पåरणामांमÅये आधीच िशकवलेÐया सामúीला बळकट कłन अिधक
²ान संपादन करणे समािवĶ आहे (केनेडी, २००९)
िवशेषतः वादúÖत िवषयां¸या िश±णासाठी, वादिववादामुळे िवषयातील गुंतागातीबĥल
िवīाथा«चे कौतुक वाढते आिण पूवê¸या समजुतéना आÓहान िमळते (बेल, १९८२).
सिवÖतर शÊदात वादिववादामुळे िवīाथा«ना ि³लĶ िवषय सादर केÐयावर चांगले आकलन,
अनुÿयोग आिण गंभीर मूÐयमापन कौशÐये आÂमासात करÁयास मदत होते (ओमेलीचेवा
आिण अवेदेयेवा, २००८). हे िवīाÃया«चे ऐकणे आिण लोकांमÅये बोलÁयाचे कौशÐय
सुधारते आिण तŌडी संभाषण कौशÐये (कॉÐÈस आिण बानª, १९९४), सजªनशीलता (Óहो
आिण मॉåरस २००६) आिण सहानुभूती (बेल, १९८२) िवकिसत करÁया¸या संधी देखील
उघडते.
तुमची ÿगती तपासा:
१) Åयानाचा अथª सांगा आिण Åयानाचे घटक िलहा.
२) िविवध ÿकार¸या Åयानांची यादी करा.
३) योग आिण शांती यांचा संबंध कसा आहे?
४) वगाªतील वादिववादा¸या चार घटकांची चचाª करा.
५) नाटक Ìहणजे काय? नाटकाचे महßव िलहा.
३.५ सारांश मुलांना शांततापूणª जीवन जगÁयाची कला िशकवली पािहजे ही जाणीव आज िश±णा¸या
जगात वाढत आहे. हे एक सावªिýक सामाियक मत आहे कì आपण दहशतवाद, युĦ, गुÆहे,
अÆयाय, अÂयाचार आिण शोषणा¸या łपातील अभूतपूवª िहंसाचारा¸या युगात आहोत,
ºयामÅये काही लोकांना समृĦी आिण भौितक िवपुलता लाभली आहे. मुले नैसिगªकåरÂया
िहंसाचाराची भावना आÂमसात करतात जी संपूणª सामािजक-सांÖकृितक जाÑयाला Óयापून
टाकते आिण लवकरच ते पुढील िपढीतील िहंसाचाराचे गुÆहेगार बनतील. अशी आप°ी
टाळÁयासाठी, मुलांना शांततापूणª जीवन जगÁयासाठी आवÔयक असलेली मूÐये आिण
कौशÐये आÂमसात करÁयास आिण िवकिसत करÁयास मदत करणे अÂयंत आवÔयक
आहे.
शांततेची संÖकृती िनमाªण करणे अथाªतच साÅय करणे कठीण आहे. हे उिĥĶ साÅय
करÁयासाठी सÅया¸या िश±ण पĦतीमÅये शांतता िश±णाचा समावेश करणे आवÔयक munotes.in

Page 52

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
52 आहे. घर, शाळा आिण इतर संÖथांना अिधक शांतता आिण शांततािभमुख बनवÁयासाठी
अËयासøमात शांतता समाकिलत करÁयाचे वेगवेगळे मागª तयार केले पािहजेत जेणेकłन
शांतता एक कायमÖवłपी उपिÖथती आिण अनुभवाÂमक वाÖतव बनेल.
३.६ घटकवार अËयास १) शांतता िश±णा¸या िविवध संÖथांची चचाª करा.
२) गुÆहा आिण संघषª यातील फरक ÖपĶ करा आिण ते शांततेला कसे आÓहान देत
आहेत ते ÖपĶ करा.
३) आधुिनकìकरणामुळे शांततेवर कसा पåरणाम होत आहे?
४) Åयान Ìहणजे काय? Âयाचे घटक समजावून सांगा आिण ÅयानाĬारे शांती कशी
िमळिवता येईल ते िलहा.
५) शांती िश±ण िशकÁयाची एक रणनीती Ìहणून योगावर चचाª करा.
६) टीपा िलहा:
(अ) नाटयीकरण
(ब) वादिववाद
३.७ संदभª  https://www.forbes.com/sites/alicegwalton/2012/07/25/ how-parents -
stress-can-hurt-a-child-from-the-inside -out/?sh=50b2d9326b38
 http://www.verywellming.com
 http://www.coe.int/en/web/compass/peace -and-violence
 https://www.brotannica.com/topic/terrorism
 https:// www.pupilstutor.com/2021/11/methods -of-teaching -peace -
educ ation.html
 https://ableonnect.harvard.edu/debate -
research#::text=As%20an%20instruction al%20method%2C%20deb
ating,are%20presented%20in%20alternating%20statements
 https://www.slideshare.net/GeromeArcilla/methods -in-peace -
education -social -dimensions -of-education . munotes.in

Page 53

शांतता िश±णाची आÓहाने आिण धोरणे
53  https://www.mayoclinic.com
 https://www.gooroo.com/blog/peace -of-mind/
 https://www.mkgandhi.org/articles/yoga -as-a-tool-in-peace -
education.html
 https://ostepathic.org/what -is-osteopathic -medicine/benefits -of-yoga/

*****

munotes.in

Page 54

54 ४
अËयासøमात शांतता िश±णाचे एकािÂमकरण
घटक संरचना
४.० उिĥĶे
४.१ पåरचय
४.२ िवषय संदभª – भाषा, सामािजक िव²ान, गिणत, िव²ान, कला आिण हÖतकला,
Óयिĉिनķ ŀĶीकोन
४.३ अÅयापन पĦती – सहकारी िश±ण, कथाकथन, गटचचाª, सेवा अÅययन,
समवयÖक अÅयापन, अनुभवाÂमक अÅयापन, िवचारमंथन, चौकशी आधाåरत
अÅययन, भूिमका, संवाद, ऊजाªवान
४.४ अËयासøम आिण सह-अËयासøम उपøम
४.५ सारांश
४.६ ÖवाÅयाय
४.७ संदभª
४.० उिĥĶे हा घटक वाचÐयानंतर तुÌही खालील गोĶीत स±म Óहाल;
 अËयासøमात शांतता िश±णाचे एकािÂमकरण करÁयाचे आकलन वाढेल.
 िविवध तंýांĬारे िवषया¸या संदभाªत शांतता मूÐयांचा अंतभाªव करÁयासाठी अंतŀªĶी
िमळवाल.
 शांततेशी संबंिधत संकÐपनांचे ²ान देÁयासाठी अÅयापना¸या िविवध पĦतéचे
आकलन िवकिसत कराल.
 शांतता ÿÖथािपत करÁयासाठी आवÔयक ŀिĶकोन आिण कौशÐये िवकिसत
करÁयासाठी वगाªत अÅयापना¸या पĦतीचे उपयोजन कराल.
 शांतता िश±णासाठी आवÔयक असलेÐया िविवध अËयासøम आिण सह-
अËयासøमा¸या िøयाकलापांची मािहती िमळवाल.
४.१ पåरचय शांततापूणª जग िनमाªण करÁयासाठी मदत करणे आिण अशा शांततापूणª जगासाठी मुलांना
तयार करणे हे शांती िश±णाचे उिĥĶ आहे आिण ते साÅय करÁयासाठी आपÐयाला तŁण
िपढीसाठी जगाचा िवकास करणे आवÔयक आहे जे िनरोगी, सुरि±त आिण शांत असेल. munotes.in

Page 55

अËयासøमात शांतता िश±णाचे एकािÂमकरण
55 ÿÂयेक िवīाथê शांततेचा िनमाªता बनला पािहजे आिण शांततेची संÖकृती िनमाªण
करÁयासाठी Âयां¸या ±मता, धारण±मता, नैसिगªकसामÃयª, शĉéचा वापर केला पािहजे.
आज जगभरातील िश±कांपुढील आÓहान हे आहे कì अÅयापन-अÅययन ÿिøयेत नावीÆय
आणणे आिण तŁण िपढ्यांना आपण ºया ÿकार¸या जीवनाची आकां±ा बाळगतो Âयासाठी
Âयांना तयार करणे. आपण अËयासøमा¸या माÅयमातून तो पाया घातला पािहजे आिण
सÅया¸या अËयासøमात शांतता िश±णाचे एकýीकरण कłन ती कौशÐये, मूÐये आिण
शांततेची वृ°ी तŁण िपढीमÅये िवकिसत केली पािहजे.
हे एकक िवषय संदभª Öतरावर शांतता मूÐयांचे एकýीकरण करणे, अÅयापना¸या िविवध
पĦती आिण अËयासøम आिण सह-अËयासøमा¸या िøयाकलापांवर ल± क¤िþत करते.
४.२ िवषय संदभª - भाषा, सामािजक िव²ान, गिणत, िव²ान, कला आिण हÖतकला, Óयिĉिनķ ŀĶीकोन मुलांमÅये शांततापूणª वृ°ी, मूÐये आिण कौशÐये वाढवÁयासाठी िश±क अËयासøमात
शांतता मूÐये समावेशीतकł शकतात. ÿÂयेक धडा शांततेचा धडा बनू शकतो आिण ÿÂयेक
िश±क शांतीचा िश±क होऊ शकतो. िøयाकलापांसह शांततेची मूÐये िवषयात समािवĶ
केÐयास ÿÂयेक िवषय मनोरंजक बनू शकतो आिण एक अथªपूणª अÅययन होऊ शकते.
Âयामुळे अÅयापनाचा दजाªही वाढतो. अशा ÿकारे, शांतता ही अËयासøमाची मु´य थीम
बनू शकते, ºयामुळे अÅययनकÂया«ना िविवध िवषयांमÅये अÅययनाचे अनुभव घेता येतात.
भाषा, सामािजक शाľ, गिणत, िव²ान, कला आिण हÖतकला यासार´या मु´य
अËयासøमातील िवषयांचा उपयोग शांतता मूÐयांचा ÿसार करÁयासाठी केला जाऊ
शकतो. या ÿÂयेक िवषयाचे वेगवेगळे धडे आहेत. यापैकì अनेक धड्यांमÅये शांतता
मूÐयांचा वेगवेगÑया Öवłपात, ÿÂय± िकंवा अÿÂय±पणे समावेश असू शकतो. Âयां¸यापैकì
काही धड्यांमÅये शांततेची मूÐये अिजबात नसतीलही. िश±काची भूिमका येथे खूप
महßवाची आहे. कÐपनाशĉì, सकाराÂमक िवचार आिण भावना, नािवÆयपूणª िøयाकलाप
यांचा उपयोग कłन धड्या¸या माÅयमातून शांततेची मूÐये Łजिवणे, यातून िश±काची
±मता ल±ात येते. युĦ, शांतता, िहंसा, अिहंसा यां¸याशी संबंिधत अनेक संकÐपना िश±क
िवīमान धड्यांमÅये या ŀिĶकोनातून मांडू शकतात. अशा ÿकारे शांती¸या वैिĵक मूÐयांचा
ÿसार िविवध िवषयांĬारे केला जाऊ शकतो आिण िवīाÃया«मÅये शांतता संÖकृतीबĥल
सकाराÂमक ŀĶीकोन ÿभावीपणे िवकिसत केला जाऊ शकतो. िविवध िवषयांमÅये
सहसंबंध असणे गरजेचे, Âयाच बरोबर सवª मूÐयेही परÖपरसंबंिधत असावीत. Âयांना
एकमेकांपासून अिलĮपणे पािहले जाऊ नये. अशा ÿकारे, शांतता िश±ण औपचाåरक
िवषयां¸या सामúीमÅये गुंफले जाऊ शकते. Âयांची चचाª कłया.
भाषा:
भाषा एक िवषय Ìहणून िशकÁया¸या ÿिøयेदरÌयान अनेक िøयाकलाप वापरÁया¸या
िविवध संधी ÿदान करते आिण िशकणाöयांची मूलभूत भाषा कौशÐये जसे कì ऐकणे,
बोलणे, वाचन आिण लेखन िवकिसत करते. भाषा िश±क शांतता िश±क Ìहणून काम कł
शकतात आिण भाषा संपादन कौशÐयां¸या िवकासासह शांतता आिण अिहंसेची भाषा munotes.in

Page 56

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
56 समजून घेÁयास ÿोÂसाहन देऊ शकतात. पुढील िøयाकलाप भाषेचे अÅययन अिधक
मनोरंजक आिण आनंददायक बनवू शकतात.
१. युĦ िकंवा शांतता या िवषयावर वर नाटक/भूिमका.
२. सजªनशील लेखन जसे कì युĦ, संघषª िकंवा शांतता संबंिधत कोणÂयाही िवषयावरील
अनुभवांबĥलचे हÖतलेखन िकंवा नाटक.
३. सहकारी कथालेखन
४. वादिववाद
५. पुÖतके िलिहणे
६. कÐपना सहली
अशा उपøमांमुळे िवīाÃया«चा थेट सहभाग वाढतो. Âयांची कÐपनाशĉì आिण
सजªनशीलता यांना उ°ेजन िमळते. सािहÂयाचा रसाÖवाद आिण आनंद िवīाÃया«¸या
भाविनक िवकासास मदत करते. िशवाय अÅययनात भाविनक ±ेý आणते. कथा, नाटक
इÂयादी भाषा िश±णातील अितशय ÿभावी साधने आहेत. िचंतनशील संभाषण, ÿशंसा सýे
इÂयादéĬारे शांतता मूÐयां¸या िवकासाबरोबरच िवषय Ìहणून भाषेची ±मता िवकिसत केली
जाते.
सामािजकशाľे:
इितहास, भूगोल, अथªशाľ यासारखे सामािजक िव²ानाचे िवषय िवīाÃया«ना जागितक
शांततेचा शोध घेÁयास स±म करÁयासाठी वाव देतात.
इितहासा¸या अËयासøमात, ऐितहािसक ²ान आिण समज यांचा उपयोग युĦांचे अनुभव,
सशľ संघषª, िविवध समुदायांवर संर±ण अंदाजपýकाचा होणारा पåरणाम, जगभरातील
आिथªक वाढ आिण संसाधनांचे िवतरण, शाĵत िवकासाची गरज, पयाªवरणाचे संर±ण,
संप°ीमधील असमानता, अनेक शांतता करार, शांतता िनमाªण करणाö यांची भूिमका आिण
भूतकाळातील आिण वतªमानातील अिहंसेसाठी शांतता चळवळ यािवषयी जाणून
घेÁयासाठी केला जाऊ शकतो.
Âयाचÿमाणे ľोतांचा वापर आिण अथª लावÁयाची भौगोिलक कौशÐये िविवध ŀĶीकोनातून
जागłकता आिण अथª िवकिसत करÁयास मदत कł शकतात, जसे कì पयाªवरण ÿदूषण,
अिवकसीतता, नैसिगªक संसाधने, Öथलांतर इ. संघषª आिण युĦाशी कसे िनगडीत आहे
याची जाणीव होणे. जागितक जागłकता, िविवधतेचा आदर आिण जागितक नागåरक
होÁयास या समÖयांचे सखोल आकलन मदत करेल. अशाÿकारे, सामािजक िव²ान िवषय,
शाĵत समुदायाची िनिमªती करताना िलंग समानता, मानवी ह³क आिण Æयाय या तßवांचा
वापर कłन संघषª िनराकरण कौशÐये, सहकायª, समजूतदारपणा यासह िवīाÃया«ना स±म
कł शकतात. munotes.in

Page 57

अËयासøमात शांतता िश±णाचे एकािÂमकरण
57 भूिमका नाटके, ÿिøया नाटक, गटचचाª, वादिववाद अशा िविवध पĦतéमुळे सामािजक
िश±णाचे अÅययन अिधक मनोरंजक आिण जीवंत होऊ शकते. शांतता िनमाªणाशी संबंिधत
या िवषयांतगªत वेगवेगळे ÿकÐप देता येतील. उदाहरणाथª;
१. सकाळ¸या संमेलनात जागितक बातÌयांचे सादरीकरण
२. जागितक वारसा आिण इतर महßवा¸या िवषयांवरील ÿदशªनांचे आयोजन
३. ऐितहािसक/पुरातÂव/भौगोिलक Öथळांना भेट देणे
४. समुदायाशी संबंिधत िवषयावर समुदाय सव¥±ण आयोिजत करणे
५. वतªमान समÖयांवर मािसक/वृ°पý ÿकािशत करणे
६. पयाªवरणासार´या सामािजक िवषयांवर जनजागृती करÁयासाठी मोिहमा आयोिजत
करणे
सहानुभूती, परानुभूती, समी±णाÂमक िवचार, िनणªय घेणे यासार´या िविवध मूलभूत
मूÐयांशी संबंिधत शांतता कौशÐयांचा सराव करÁयात िवīाÃया«ना मदत होईल.
गिणत:
गिणताचा पारंपाåरक अËयासøम िशकवताना, तो शांतता िश±णाशी अनेक ÿकारे संबंिधत
असू शकतो. गिणता¸या संकÐपना िशकवताना समानता, संप°ीचे िवतरण, आिथªक
िवकास, िश±णावरील खचª ÂयािवŁĦ सैÆयावरील खचª, ÿदूषण, पयाªवरणीय जबाबदारी
इÂयादी िविवध िवषयांचा समावेश केला जाऊ शकतो. राÕůीय आिण जागितक समÖयांवर
जागŁकता िनमाªण करÁयासाठी िविवध ÿकÐप, ÖवाÅयाय, ठोस उपøम वापरले जाऊ
शकतात. उदाहरणाथª, लोकसं´या वाढीची ट³केवारी आिण गुणो°र, बालमृÂयू, बेरोजगारी,
आयुमाªन इÂयादéची गणना. यामुळे िवīाÃया«चा जागितक ŀिĶकोन Óयापक होऊ शकतो.
आलेख िशकवताना, संबंिधत िवषयातील आपÐया देशाचे इतर देशांशी असलेले संबंध
दाखवता येतात. समÖया िनराकरण पĦतीचा वापर िवīाÃया«ना वाÖतिवक जीवनातील
आÓहानांचा सामना देÁयास तयार करÁयासाठी, Âयांना समाजा¸या सेवेत गुंतवून
ठेवÁयासाठी, Âयांची सजªनशील आिण समी±ाÂमक िवचार कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी,
आपÐया पयाªवरणाबĥल सखोल िचंता िवकिसत करÁयासाठी आिण Âयांना गिणत आिण
संÖकृती यां¸यातील संबंधांची जाणीव कłन देÁयासाठी ÿभावीपणे वापरली जाऊ शकते.
िव²ान:
िव²ान िश±क िव²ाना¸या मूलभूत संकÐपनांना दैनंिदन जीवनाशी जोडू शकतो आिण
पयाªवरण जागłकता आिण पयाªवरणीय िवचारांना ÿोÂसाहन देऊ शकतो. पयाªवरण िव²ान
िवषयामÅये हवामान बदल, जागितक तापमानवाढ, हåरतगृह पåरणाम, जल-वायू-जमीन
ÿदूषण, आिÁवक कचरा आिण Âयाचे ÓयवÖथापन, जंगलतोड, भूसुŁंग आिण Âयाचे
पयाªवरणीय पåरणाम इÂयादी िवषयांचा समावेश असू शकतो. युĦा¸या पåरणामांचा
पयाªवरणावरील अËयास, सवª मानवां¸या कÐयाणाची खाýी कłन पयाªवरणीय िÖथरता munotes.in

Page 58

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
58 ÿाĮ करÁया¸या आवÔयकतेबĥलची जागłकता वाढवू शकतो. िव²ानातील पुरावे िमळवणे,
Âयांचे िवĴेषण करणे, Âयांचे मूÐयमापन करणे आिण अंदाज करणे या ÿिøयेमुळे शांतता
आिण जागितक नागåरकÂवासाठी सामािजक कौशÐये िवकिसत होऊ शकतात. आिÁवक
तंý²ानावरील चच¥मुळे िवīाÃया«ना वै²ािनक संशोधनातील नैितकता तपासÁयाची संधी
िमळेल. Âयांना अÁवľांचा वापर आिण Âयाचा पृÃवीवर आिण सजीवांवर होणारा पåरणाम
समजावा यासाठी योµय िश±ण पĦतीचा वापर केला पािहजे. वै²ािनक वृ°ी, काळजी आिण
पयाªवरणाबĥल सकाराÂमक ŀĶीकोन जोपासÁयासाठी ÿÂयेक धड्याचे िनयोजन केले
पािहजे. अशा ÿकारे िव²ान िवषया¸या ÿÂयेक सामúीमÅये शांतता आिण Æयाय या
िवषयांचा समावेश केला जाऊ शकतो.
कला आिण हÖतकला:
कला आिण हÖतकला हे शांततेचे अितशय शिĉशाली माÅयम आहे ºयाचा उपयोग
शांततेची मूÐये ŁजवÁयासाठी आिण िवīाÃया«मÅये शांतीची ŀĶी िनमाªण करÁयासाठी
ÿभावीपणे केला जाऊ शकतो. यामÅये संगीत, नृÂय, नाटक, रेखािचý आिण िचýकला,
िशÐपकला, वाÖतुकला, सािहिÂयक कला, बांबू वकª, ओåरगामी, लाकूडकाम इÂयादी िविवध
कला ÿकारांचा समावेश असू शकतो. यादी न संपणारी आहे, एखाīाला Âयाचा कसून शोध
करणे आवÔयक आहे. िविवध कला ÿकारांचा वापर करणे जसे कì अÅयापन करताना
संगीत, नृÂय, नाटक इ. िवīाÃया«मÅये आंतरधमêय आिण आंतरसांÖकृितक सहकायª
मजबूत करेल. जेÓहा मुले एकजुटीने देशभĉìपर गाणी गातात, तेÓहा ते आपुलकìची भावना
िनमाªण करते आिण एकसंध गटाचा भाग असÐयाची तीĄ भावना िनमाªण करते, जे शांतता
िनमाªण करÁयासाठीचे आवÔयक कौशÐय आहे. कला ÿदशªन, पथनाट्य, पोÖटर मेिकंग,
संगीत कायªøम, नृÂय कायªøम, ओåरगामी कायªशाळा इÂयादी सारखे सजªनशील उपøम
शै±िणक संÖथांĬारे आयोिजत केले जाऊ शकतात आिण ‘मा»या ÖवÈनांचे शांत जग’,
‘हåरत वसुंधरेसाठी शाĵत िवकास’, बहòसांÖकृितक समाज, शांतता आिण युĦ, िनसगª
देवता, िविवधतेत एकता इÂयादी यासार´या शांतता िनमाªण करणाöया संकÐपनांशी जोडले
जाऊ शकतात. िवīाÃया«ना शांततापूणª समाजाची गरज अधोरेिखत करणारे काही िविशĶ
ÿकÐप करÁयासाठी ÿोÂसािहत केले जाऊ शकते. अशा ÿकारचे उपøम आिण ÿकÐप
िवīाÃया«ना संधी देतात आिण Âयां¸या कलागुणांना वाव देतात. सŏदयª, सजªनशीलता, ताल
आिण सुसंवाद या संकÐपना कौशÐयाने अËयासøमात िवणÐया जाऊ शकतात. यामुळे
Âयांचा आÂमिवĵास, सामािजक सिहÕणुता, िचकाटी, वैयिĉक ÿशंसा आिण समूहाचा
सामािजक िवकास वाढतो, Âयाचबरोबर Âयांना िवचारां¸या िविवधतेचा आदर करÁयास
आिण मानवतावादा¸या मागाªवर चालÁयास मदत होते.
Óयिĉिनķ ŀĶीकोन:
शालेय अËयासøमातील िवषयांनी िवīाÃया«¸या बोधाÂमक, भाविनक आिण काåरक ±ेý
गरजा पूणª केÐया पािहजेत आिण Âयां¸या आÂम-िवकासा¸या संधी उपलÊध कłन िदÐया
पािहजेत. आपण Âयांना जीवनाचे चांगले तÂव²ान ÿदान केले पािहजे. आपण मुलांना
शांततापूणª ŀĶी िनमाªण करÁयास मदत केली पािहजे. munotes.in

Page 59

अËयासøमात शांतता िश±णाचे एकािÂमकरण
59 िवषय केवळ िवषयासाठी Ìहणून िशकला जात नाही. Âयाचा भावाथª अशा पĦतीने लावावा
लागेल जेणेकłन िवīाÃयाªचा बोधाÂमक, भाविनक, सामािजक आिण नैितक िवकास
होईल. िश±णात मानवी ŀĶीकोन आणून िश±क िवषयांचे मानवीकरण करतात. जेÓहा
िविवध िवषयां¸या पाठांमÅये सकाराÂमक िवचार आिण भावना आणÐया जातात तेÓहा पाठ
अिधक मनोरंजक आिण आकषªक बनू शकतो.
आनंद, सहानुभूती, मैýी, जबाबदार िनणªय घेÁयाची ±मता, संघषाªचे िनराकरण आिण
शांततापूणª राहणे याबĥल िश±क मुलांसोबत चचाª कł शकतात. बाल-क¤िþत ŀĶीकोन
असलेÐया िविवध िøयाकलापांचा अवलंब, सजªनशील आिण िभÆन िवचारांसाठी पोषक
असे मोकळे वातावरण तयार करÁयासाठी केला पािहजे. शांतता िनमाªण करणारे उपøम,
Öव-िवकास उपøम, सËयतेचा इितहास, सवª धमा«मधील एकोपा, पयाªवरणीय समतोल
आिण शाĵत िवकासाची जाणीव आिण Öवयं-िशÖत िøयाकलाप हे सवª िवषयातील छुपे
िøयाकलाप Ìहणून एकिýत केले जाऊ शकतात. वगाªतील एक अनुकूल, सहकायªपूणª
वातावरण शांततेची संÖकृती िनमाªण करÁयाचा मागª सुिनिIJत करेल.
४.३ अÅयापन पĦती िविवध िवषयांमÅये कुशलतेने शांतता कशी ÿÖथािपत केली जाऊ शकते आिण आशय
अथªपूणª कसा होऊ शकतो यावर आपण चचाª केली. हा आशय कसा िशकिवला जातो हे
देखील िततकेच महÂवाचे आहे. अÅययन-अÅयापन ÿिøयेत काय िशकवले जाते आिण
कसे िशकवले जाते हे िततकेच महßवाचे आहे. Âयामुळे चांगला िश±क नेहमीच बाल-क¤िþत
ŀिĶकोनाचा अवलंब करतो आिण िश±ण अिधक आनंददायी आिण दीघªकाळ
िटकÁयासाठी िविवध तंýे आिण अÅयापन पĦती वापरतो. आवÔयक िवषयाचे ²ान
देÁयाबरोबरच ते मुलांमÅये सामािजक कौशÐये, नैितक मूÐये, ŀिĶकोन आिण अÅययन
कौशÐये िवकिसत करतात. अÅयापना¸या िविवध पĦतéची खाली चचाª केली आहे. शांतता
संबंिधत संकÐपनांचे ²ान देÁयासाठी आिण समाजात शांतता िनमाªण करÁयासाठी
आवÔयक असलेली वृ°ी आिण कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी या पĦती जाणीवपूवªक
वापरÐया जाऊ शकतात.
१. सहकायª अÅययन (Co-operative Learning) :
ही एक अÅयापनाची कायªनीती आहे, ºयामÅये लहान गट िविवध शै±िणक िøयाकलापांचा
वापर कłन िवषयाची Âयांची समज सुधारतात. जॉÆसन अँड जॉÆसन मॉडेलनुसार,
सहकायª अÅययन ही अशी सूचना आहे ºयामÅये खालील घटकांचा समावेश असलेÐया
पåरिÖथतéमÅये एक सामाÆय Åयेय साÅय करÁयासाठी संघांमÅये काम करणाö या
िवīाÃया«चा समावेश होतो:
१. सकाराÂमक परÖपरावलंबन:
Åयेय साÅय करÁयासाठी संघातील सदÖयांना एकमेकांवर अवलंबून राहणे बंधनकारक
आहे. संघातील कोणताही सदÖय Âयाचे कायª करÁयात अयशÖवी झाला तर ÿÂयेकाला
Âयाचे पåरणाम भोगावे लागतात. munotes.in

Page 60

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
60 २. वैयिĉक जबाबदारी:
गटातील सवª िवīाÃया«ना Âयां¸या वाट्याचे काम करÁयासाठी आिण िशकÁया¸या सवª
सामúीवर ÿभुÂव िमळिवÁयासाठी जबाबदार धरले जाते.
३. समोरासमोर संवाद:
जरी गटातील काही काय¥ वेगळी कłन वैयिĉकåरÂया केली जाऊ शकतात, परंतु काही
परÖपरसंवादीपणे केली पािहजेत. गट सदÖयांनी एकमेकांना अिभÿाय देणे, आÓहानाÂमक
तकª, िनÕकषª करणे आिण सवाªत महßवाचे Ìहणजे एकमेकांना िशकवणे आिण ÿोÂसािहत
करणे आवÔयक आहे.
४. सहयोगी कौशÐयांचा योµय वापर:
िवīाÃया«मÅये िवĵासाहªता िनमाªण करणे, नेतृÂवगुण, िनणªय घेणे, संवाद आिण संघषª
ÓयवÖथापन ईÂयादी कौशÐये िवकिसत करÁयास आिण सराव करÁयास ÿोÂसािहत केले
जाते आिण मदत केली जाते.
५. गट ÿिøया:
संघातील सदÖय गटाचे Åयेय िनिIJत करतात, वेळोवेळी ते संघ Ìहणून काय चांगले करत
आहेत याचे मूÐयांकन करतात आिण भिवÕयात अिधक ÿभावीपणे कायª करÁयासाठी जे
बदल करतील ते ओळखतात.
जेÓहा हे घटक उपिÖथत असतात, तेÓहा अÅययन हे सहकायª अÅययन Ìहणून पाý ठरते.
अशा ÿकारे, हे सहकारी ÿिøयेĬारे होणारे अÅययन आहे, जेथे िवīाथê एकमेकांना
िनयंिýत पĦतीने िशकÁयास मदत करतात. िवīाÃया«ना एक कायª िदले जाते आिण ते कायª
पूणª करÁयासाठी सवªजण एकý काम करतात. ÿÂयेक Óयĉìला जबाबदारी असते आिण
असाइनम¤ट/ÖवाÅयाय पूणª करÁयात मदत करÁयासाठीही ÿÂयेकाला जबाबदार धरले
जाते; Âयामुळे ÿÂयेका¸या कामावर गटातील यश अवलंबून असते. येथे िश±काची भूिमका
एका मागªदशªकाची असते जे िवīाÃया«ना आवÔयक तेथे मागªदशªन आिण सÐला देतात.
मु´य उिĥĶ आहे, सहकारी िश±णाĬारे ²ान सुलभ करणे Âयाच बरोबर वृ°ी आिण
कौशÐये िवकिसत करणे. यामुळे, िवīाÃया«ना आपÐया देशा¸या िविवध संÖकृतéबĥल चचाª
करÁयाची, लोकां¸या िविवध धारणा, मूÐये, िवĵास समजून घेÁयाची व ÖवीकारÁयाची
आिण ÿभावी कायªसंबंध िवकिसत करÁयाची संधी देते. Âयांचे समÖया सोडवÁयाचे कौशÐय
वाढते आिण वाÖतिवक जीवनातील आÓहानांना तŌड देÁयासाठी Âयांना तयार करते.
आपापसातील, इतर Óयĉé बरोबर , िविवध गटांमÅये, देश-िवदेशातील संबधा मÅये आिण
समाजांमÅये शांतता राखÁयासाठी आवÔयक असणारी ÿिøयाÂमक ±मता आिण मूÐये
Âयां¸या मÅये िवकिसत करते. अशा ÿकारे, वैयिĉक शांतता, परÖपर शांतता, आंतर-समूह
शांतता आिण आंतरराÕůीय शांतता राखÁयास पूरक ठरते.
munotes.in

Page 61

अËयासøमात शांतता िश±णाचे एकािÂमकरण
61 २. कथा सांगणे (Storytelling) :
कथा आपÐया परंपरेचा एक भाग आहेत. लहानपणी, जेÓहा आपण आपÐया पालकांकडून
कथा ऐकतो तेÓहा आपण आपÐया परंपरा, संÖकृती, धमª याबĥल िशकतो. कथाकथन ही
एक कला आहे. शांतता िनमाªण करÁयासाठी हे एक शिĉशाली साधन असू शकते.
िवīाÃया«¸या गरजेनुसार आिण आशया¸या संदभाªनुसार िश±क Âयाचा वापर अनो´या
आिण नािवÆयपूणª पĦतीने अÅयापनाची पĦत Ìहणून कł शकतात. ते मौिखक कथाकथन
वापł शकतात िकंवा िवīाÃया«ना Âयां¸या कथा िलिहÁयास सांगू शकतात िकंवा संपूणª वगª
िकंवा गट Âयां¸या भÆनाट कÐपनाशĉìचा वापर कłन नािवÆयपूणª मागा«नी कथा तयार कł
शकतात.
सामूिहक िøयाकलापांमÅये ÿÂयेक िवīाथê Âयाने अनुभवलेली एखादी िविशĶ घटना/ÿसंग/
आघात इÂयादéबĥल आपले अनुभव सामाियक कł शकतो. ºयांनी भेदभाव, िहंसा या
सारखे ÿसंग अनुभवले आहेत Âयांना Âयां¸या भावना Óयĉ करÁयास, Âयां¸या कथा
सांगÁयास आिण इतरांना ऐकवÁयात Âयांना मदत होऊ शकते. सािहिÂयक वगा«मÅये ते
सहभागéना Âयां¸यासाठी महßवा¸या असलेÐया समÖयांबĥल वाचÁयास आिण िलिहÁयास
ÿोÂसािहत कł शकते आिण Âयां¸या जीवनात कृती करÁयासाठी अनुभव ÿाĮ करÁयास
मदत कł शकते. ल§िगक असमानता, भेदभाव, नागरी िश±ण, शांतता, संघषª, िवÖथापन
इÂयादी संवेदनशील िवषयांबĥल जागŁकता िनमाªण करÁयासाठी कथा उपयुĉ ठł
शकतात. शांतते¸या कथा; शांतता, ÿेम, कŁणा, ±मा, आशा यांना वाचा फोडू शकतात.
तŁण िपढीमÅये बदल घडवून आणÁयासाठी हे एक शिĉशाली साधन आहे.
अÅययनाची पĦत Ìहणून, ती एक आनंददायी िश±ण ÿिøया असावी; वगाªत सकाराÂमक
वातावरण तयार करणे, िवīाÃया«ना समृĦ अÅययन अनुभव देणे आिण Âयां¸या वतªनात व
िवचारांमÅये बदल घडवून आणÁयास मदत करणे. मुलां¸या कÐपनाशĉìचा उपयोग अिधक
शांततामय जगा¸या िवकासासाठी ÿभावीपणे केला पािहजे.
३. गट चचाª (Group Discussion) :
ÿÂयेक िवīाÃयाªच Ìहणण वैयिĉक åरÂया ऐकू येÁयासाठी वगाªत वापरÁयात येणारी
रणनीती Ìहणजे चचाª. शांततेशी संबंिधत संकÐपना िशकवÁयासाठी याचा समूह
िøयाकलाप Ìहणून वापर केला जाऊ शकतो जेथे गटाचा सहभाग आिण िøयाकलापांमÅये
Âयांचा सहभाग आवÔयक आहे. वगª लहान-लहान गटांमÅये िवभागला जाऊ शकतो आिण
शांततेशी संबंिधत िविवध िवषयांवर चचाª आयोिजत केली जाऊ शकते, जसे कì
१. शांततेचा अथª
२. शाळा, समुदायांमÅये शांततेची संÖकृती कशी िवकिसत करावी?
३. बहòसांÖकृितक समाज आिण Âयाचे फायदे.
४. शाळा, कुटुंब, समाजातील संघषª िनराकरण धोरणे.
५. सरकार आवÔयक का आहे? munotes.in

Page 62

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
62 िवīाÃ या«ना समुहामÅ ये एकमेकांशी अशा समÖयांबĥल िवचारमंथन करायला सांिगतले
पािहजे. ÿÂयेक गटाचा ÿितिनधी असावा. एकदा Âयांनी आपापसात िवचारमंथन केÐयावर,
ÿितिनधी गट कÐपना रेकॉडª कł शकतात आिण वगाªतील इतर गट सदÖयांसह सामाियक
कł शकतात. ÿÂयेक गट सदÖयाचा सहभाग, Âयां¸या िवचारांची इतर गटांशी देवाणघेवाण
आिण ÿÂयेक गटा¸या कÐपनांचे िवĴेषण करÁयास ÿोÂसाहन िदले पािहजे. िनरोगी चचाª
Óहायला हवी. चच¥नंतर गटांना िमळालेला सामाÆय िनÕकषª Âयांना हायलाइट करÁयास
सांिगतले जाऊ शकते. समुहचच¥चा मु´य उĥेश आहे, समÖयेबĥल समान िनÕकषाªपय«त
पोहोचणे.
िश±क इतर संबंिधत समÖयांवर देखील चचाª कł शकतात आिण िवīाÃया«समोर ÿij
िवचाł शकतात, िवīाÃया«ना Âयां¸या कÐपना सामाियक करÁयासाठी आमंिýत कł
शकतात, टीकाÂमकपणे ÿितिबंिबत कł शकतात आिण वाÖतिवक जीवनात या कÐपना
Óयावहाåरकपणे कशा लागू केÐया जाऊ शकतात, याबĥल चचाª कł शकतात.
४. सेवा िश±ण (Service Learning) :
सेवा िश±णामÅये िवīाथê वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथित मÅये गुंतलेले असतात, जेथे
ते वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथतéमÅये कायª करÁयासाठी Âयांचे शै±िणक ²ान लागू
करतात. ºया कामा¸या जगात ते लवकरच ÿवेश करणार आहेत, Âया कामा¸या जगातील
समÖया सोडवÁयासाठी Öवतःची कौशÐये आिण ²ान थेट कसे लागू केले जाऊ शकतात
याची Âयांची समज वाढते.
सेवा िश±ण:
 सेवा आिण शै±िणक ²ान यां¸यातील दुवा आहे
 िवīाÃया«ना नवीन कौशÐये जसे कì आंतरवैयिĉक कौशÐये, िनणªय घेÁयाची
कौशÐये, समÖया सोडवÁयाची कौशÐये इÂयादी िशकÁयासाठी आिण गंभीरपणे िवचार
करÁयासाठी ठोस संधी ÿदान करते.
 सहभाग घेणे, संघ तयार करणे, सजªनशीलतेसह पुढाकार घेणे आिण िशÖत पाळणे
ईÂयादी Âयांची कौशÐये सुधारतात.
 िवīाÃया«ना समाजात योगदान देÁयासाठी सेवा करÁयास ÿोÂसािहत करते
 आवÔयक घटक Ìहणून सेवेची तयारी आिण Âयावर िवचार करणे आिण आधी¸या
टÈÈयापासून िनयोजनाची तयारी यांचा समावेश होतो
 िवīाÃया«ना Âयांचा आÂमसÆमान आिण आÂमिवĵास वाढÁयास मदत होते कारण ते
समाजा¸या गरजा ओळखतात आिण Âयावर Óयावहाåरकपणे उपाय लागू करतात
 सवª सहभागéमधील िविवधता आिण परÖपर आदर समजून घेÁयास ÿोÂसाहन देते
आिण िविवध ŀĶीकोन समजून घेÁयास मदत करते. munotes.in

Page 63

अËयासøमात शांतता िश±णाचे एकािÂमकरण
63 ही एक ÿभावी अÅययन-अÅयापन पĦती आहे जी अनेकदा शाळा आिण महािवīालयीन
अËयासøमांशी जोडलेली असते. उदाहरणाथª, Óयावसाियक िश±ण अËयासøमामÅये
िविवध Óयवसायांबĥल वगाªत िशकÁयाÓयितåरĉ िशकाऊ ÿिश±ण, इंटनªिशप, सहकारी
िश±ण अनुभव, कामाचे अनुभव िकंवा इतर ÿÂय± अनुभवांच उपयोजन समािवĶ असू
शकतात. अनेक शाळांमÅये; ³लब, संÖथा आिण संघ फूड űाईÓह, खेळणी संúह, पयाªवरण
मोहीम इÂयादी सार´या िøयाकलापां¸या माÅयमातून सेवा करतात. ‘सेवापूवª िश±कांĬारे
शाळांमÅये इंटनªिशप’ हे देखील एक उदाहरण आहे कì िवīाथê-िश±कांना शाळे¸या
वातावरणाचा अनुभव कसा िमळेल आिण Âयांची अÅयापनाची कौशÐये सुधारÁयासाठी
वगाªत अÅययन-अÅयापन पĦतéचे Âयांचे ²ान Óयावहाåरकपणे कसे लागू कł शकतात.
५. समवयÖक अÅयापन (Peer Teaching):
जेÓहा िवīाथê Âयांचे ²ान, समज, कÐपना, अनुभव Öवतः¸या समवयÖकांमÅये सामाियक
करतात तेÓहा समवयÖकांचे िश±ण घडते. लहान गट तयार कłन हे तंý वगाªत वापरले
जाऊ शकते. िश±क शांततेशी संबंिधत िवषय िनवडू शकतात, िवīाÃया«ना Âया िवषयाचा
आढावा देऊ शकतात आिण ठरािवक कालावधीत पूणª करÁयासाठी Âयांना िविशĶ कायª
देऊ शकतात. सोशल मीिडयाचा ÿभाव, मुलांमधील िहंसाचारा¸या वाढÂया पातळीवरील
िचýपट, शांततेसाठी जगभरातील शांतता ÿÖथािपतांचे योगदान इÂयादी िवषय िवīाथê
Âयां¸या समवयÖकांना िशकवू शकतात. एकदा िदलेÐया वेळे¸या मयाªदेत गटाने िवषयावर
ÿभुÂव िमळवले कì, गटा¸या सादरकÂयाªने िवषयाची Âयांची समज वगाªसोबत सामाियक
केली पािहजे. समवयÖक आिण इतर िवīाथê दोघांनाही समवयÖक अÅयापनाचा फायदा
होतो. यामुळे Âयांना िविवध सामािजक समÖयांबĥल जागłकता आिण समज िवकिसत
करÁयाची संधी िमळते आिण Âयांना सामािजक जबाबदारी िवकिसत करÁयास मदत करते.
६. अनुभवाÂमक अÅयापन (Experiential Teaching):
हा एक बाल-क¤िþत ŀĶीकोन आहे जो िøयाकलाप-आधाåरत िश±ण वापरतो, ºयाला
'कłन िशकणे' असेही Ìहणतात. जेÓहा िश±क िविवध सहभागी उपøम वापरतात तेÓहा
मुले Öवतःसाठी ²ान शोधतात. िवīाÃया«¸या ±मतेनुसार आिण वयानुसार संबंिधत
धड्याशी संबंिधत ठरािवक संकÐपना, मूÐये आिण वृ°ी िशकवÁयासाठी िश±काला एक
मनोरंजक िøयाकलाप िनवडावा लागतो. िनवडलेली िøयाकलाप सुिनयोिजत आिण
संरिचत असावी, िवīाÃया«ना अथªपूणª अनुभव īायला हवा, िवīाÃया«¸या पातळीवर योµय
असा, खेळा¸या िøयाकलापासारखा असू शकतो जो आÓहानाÂमक आहे आिण Öवयं-
िवकासाला ÿेरणा देतो.
ÿायोिगक िøयाकलाप दरÌयान िवīाथê खालील अनुभवाÂमक िश±णा¸या चøातून
जातो:
 ठोस अनुभव (िøयाकलाप करणे)
 ÿितिबंब (अनुभवाचे िवĴेषण आिण ÿितिबंिबत करणे)
 संकÐपना आिण सामाÆयीकरण (अनुभवाचा वाÖतिवक जगाशी संबंध) munotes.in

Page 64

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
64  अनुÿयोग (वेगवेगÑया पåरिÖथतीत िशकलेÐया गोĶéचा वापर कłन).
एकदा िøयाकलाप पूणª झाÐयानंतर, िवīाथê वगाªत Âयावर िवचार करतात. िश±काने,
१. तुÌही काय केले?
२. तुÌही कसे पुढे गेलात?
३. तुÌहाला कसे वाटते? उपøम केÐयानंतर तुÌहाला काय वाटते?.. यासारखे िवषयाशी
संबंिधत ÿij िवचाłन िवमशê िचंतन सुलभ कł शकतात.
या चच¥दरÌयान, िवīाथê संकÐपनांची समज िवकिसत करतात, Âयां¸या शोधावłन
िनÕकषाªपय«त पोहोचतात आिण हे नवीन ²ान वाÖतिवक जीवनात नवीन पåरिÖथतीत लागू
करÁयाचा ÿयÂन करतात. िवīाथê ÿÂय± कायाªमÅये गुंतले जातात आिण यामुळे Âयांची
िज²ासा आिण बुिĦम°ा जागृत होते. हे Âयांचे सांिघक कायª, सामािजक कौशÐये,
समवयÖक संबंध आिण शांतता िनमाªणाशी संबंिधत इतर संकÐपना वाढवते.
७. िवचारमंथन (Brainstorming):
हे एक ÿभावी तंý आहे जे एखाīा िविशĶ समÖयेवर अनेक कÐपना िनमाªण करÁयासाठी
वापरले जाते आिण नंतर िविशĶ समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी कोणती कÐपना सवाªत
योµय आहे हे िनधाªåरत करते. सजªनशीलपणे समÖया सोडवÁयासाठी नवीन आिण अनो´या
कÐपना िनमाªण करÁयासाठी िश±क दर आठवड्याला वगाªत िवचारमंथन सý आयोिजत
कł शकतात. िश±कांनी सýाला ÿभावीपणे मागªदशªन करणे, िवīाÃया«¸या सहभागास
ÿोÂसाहन देणे आिण सýादरÌयान सुचलेÐया कÐपना िलिहणे आवÔयक आहे.
या तंýा¸या पायöया खालील ÿमाणे आहेत:
१. समÖया ओळखा:
या पिहÐया टÈÈयात एक चांगले पåरभािषत आिण सजªनशील आÓहान ओळखले जाते.
आÓहान Ìहणून खुले (open ended) ÿij िदले तर िविशĶ आÓहानांसाठी िविशĶ कÐपना
िनमाªण करÁयास मदत करते.
२. एकýीकरणाचा टÈपा:
एकदा िवचारमंथन सुł झाÐयावर, िवīाथê समÖयेवर िविवध कÐपना/उपाय देतात जे
सूýधाराने बोडªवर िलहóन ठेवलेले असतात जेणेकłन सवा«ना ते पाहता येईल. िवīाÃया«नी
Âयां¸या कÐपनांमागील अथª सामाियक केÐयामुळे Âयांना समÖयेची अिधक चांगली समज
िवकिसत होते. िविवध कÐपनांचे एकýीकरण कłन एक मोठी कÐपना उदयास येते.
३. मूÐयमापन टÈपा:
समÖया सुधारÐयानंतर िवīाÃया«ना मनाचा-नकाशा (mind map) काढायला लावला
पािहजे. समÖयेचे िवĴेषण हे, Âयाची कारणे, पåरणाम आिण पåरणामा¸या संदभाªत केले munotes.in

Page 65

अËयासøमात शांतता िश±णाचे एकािÂमकरण
65 जाते. समÖयेवर उपाय शोधले जातात. ÿिøयेदरÌयान समÖयेचा खोलवर शोध घेतला
जातो आिण मानवी मूÐये जोपासली व िटकवली जातात.
८. चौकशी आधाåरत अÅययन (Inquiry Based Learning):
या पĦतीमÅये िवīाÃया«ना गंभीर ÿij िवचाłन आिण Âयांना समाजात सिøयपणे सहभागी
कłन घेऊन मु´य समकालीन समÖयांशी जोडले जाते. अशाÿकारे, संवाद आिण िचंतन
िवīाÃया«¸या Öवतःबĥल, समाजाबĥल आिण जगाबĥल¸या धारणा बदलतात. या
पĦतीमÅये, िवīाÃया«ना इतरां¸या ŀिĶकोनाचा आदर करणे, Âयांचे मत आदरपूवªक
सामाियक करणे, आÂमिवĵास बाळगणे आिण संघषª संवादाने सोडवणे िशकिवले जाते.
Âयामुळे समी±णाÂमक ÿij िवचारÁयाची आिण सिøय ऐकÁयाची Âयांची ±मता वाढते. ते
सांÖकृितक िविवधता आिण Âया बĥल¸या िविवध ŀĶीकोनांचा अनुभव घेतात, अनेक
िवचारां¸या ®ेणéना सामोरे जातात आिण संघषª ÓयवÖथापन कौशÐये िशकतात. िश±क
िवīाÃया«ना पुढील ÿijांची उ°रे देÁयास सांगू शकतात जसे;
समुदाय Ìहणजे काय? समुदाय कशाने बनतो? समाजाची ताकद आिण कमकुवतता काय
आहे? ते संघषª कसे सोडवतात? आसपास¸या समाजातील संघषª आिण शांतता िनमाªण
करÁयाची उदाहरणे कोणती आहेत? ते िहंसाचाराचे समथªन कसे करतात? पयाªय काय
आहेत?
अशा ÿकारे िचंतनशीलतेचा सराव आिण संवाद िवīाÃया«ची ÿij िवचारÁयाची ±मता
वाढवतात, ते वगाªत Âयां¸या समुदायांसोबत सिøयपणे सहभागी होतात आिण Âयांना
समाजातील समकालीन समÖयांची जाणीव कłन देतात.
९. भूिमका करणे (Role Play):
यात काÐपिनक पåरिÖथती समािवĶ असते, ºयामÅये िविवध पाýे उपिÖथत असतात आिण
या पाýां¸या भूिमका िवīाÃया«Ĭारे केÐया जातात. िश±क धड्याशी संबंिधत ŀÔय/देखावा
उभा करतात आिण िवīाÃया«ना ŀÔयातील पाýे खेळÁयासाठी आिण ते सादर करÁयासाठी
आमंिýत करतात. हे आयÂया वेळच/पूवª तयारी न केलेलं ŀÔय असू शकते िकंवा संवाद
चांगÐया ÿकारे तयार केले जातात, तािलम केली जाते आिण नंतर सादर केले जातात.
वगाªतील िविवध पåरिÖथतéमÅये ते सहजतेने Öवीकारले जाऊ शकते. भूिमका बजावÁया¸या
ÿिøयेमुळे िवīाÃया«ना Âयांची Öवतःची मूÐये, वृ°ी आिण धारणा यांचे आÂमपरी±ण करता
येते, Âयांचे संवाद आिण समÖया सोडवÁयाची कौशÐये आिण वृ°ी िवकिसत होतात आिण
िवषयाचे तपशीलवार अÆवेषण करता येते. हे िवīाÃया«ना समÖया सोडवÁया¸या
पåरिÖथतéवर कायª करÁयास, अनुभव घेÁयास आिण अिधक अंतŀªĶी ÿाĮ करÁयास मदत
करते.
शांतता िश±णा¸या संदभाªत, िवīाथê गांधीजी, मािटªन Ðयूथर िकंग, मदर तेरेसा आिण इतर
अनेक अशा शांतता नायकां¸या भूिमका बजावू शकतात ºयांनी समाजात शांतता
राखÁयासाठी महßवपूणª योगदान िदले आहे. संबंिधत िवषयावर नाटक करÁयासाठी या
भूिमकांचा ÿभावीपणे उपयोग होऊ शकतो. िवīाÃया«ना दोन गटांमÅये िवभागले जाऊ
शकते जे दोन वेगवेगÑया राÕůांचे ÿितिनिधÂव करतात आिण दोÆही राÕůांमधील वेगवेगÑया munotes.in

Page 66

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
66 मंÞयांची भूिमका या राÕůांमधील संघषª, दहशतवादाचे कारण समजून घेÁयासाठी िवīाथê
खेळू शकतात आिण दहशतवादात सहभाग टाळÁयासाठी ते सरकारला सÐला देऊ
शकतात. भूिमका िनभावÁया¸या या कृती मÅये िचंतन आिण चचाª करणे आवÔयक आहे.
अशाÿकारे भूिमका बजावणे, अÅयायनाचा असा ŀिĶकोन ÿितिबंिबत करते जे वगाªत
सामािजक परÖपरसंवादाला ÿोÂसाहन देते.
१०. संवाद (Dialogue):
संवाद मुळे एक अशी सामाियक जागा तयार होते, िजथे िवīाथê चच¥Ĭारे एकý येऊ
शकतात. हा एक िĬ-मागª संवाद आहे िजथे ÿÂयेक िवīाथê Öवतःचे मत/Ìहणणे Óयĉ
करतो आिण परÖपर Öवीकायª चचाª ÿिøयेत सÂय आिण नवीन अथª शोधतो. आजचे जग
संघषª आिण आÓहानांनी भरलेले आहे, Âयामुळे तŁण िपढीला या आÓहानांना यशÖवीपणे
तŌड देÁयासाठी तयार करÁयासाठी, शाळेने Âयांना संबंिधत कौशÐये आिण मूÐयांसह
सुसºज करणे आवÔयक आहे, जसे कì सहकायª, समÖया सोडवणे, संवादाचा वापर,
समी±णाÂमक िवचार आिण सजªनशील िनयोजन. कौशÐये जेणेकŁन ते तणाव/संघषा«चे
िनराकरण करÁया¸या उÂपादक मागा«चा सराव कł शकतील.
संवादासाठी िविवध समÖया घेतÐया जाऊ शकतात जसे कì, भारतीय लोकशाही कशी
सुधारता येईल? समुदायातील िविवधतेचा शांतता ÿिøयेवर पåरणाम होतो का? जग अनेक
राÕůांमÅये का िवभागले गेले आहे?
मानवािधकार आिण नागåरकÂव, सिहÕणुता, शांतता, िविवधतेचा आदर, संघषª िनराकरण
इÂयादी िविवध शांततेशी संबंिधत मुद्īांचा शोध घेÁयासाठी िवīाÃया«ना संवादाĬारे संधी
उपलÊध कłन िदली पािहजे.
वगाªमÅये िभÆन-सांÖकृितक संवाद वतुªळ (øॉस-कÐचरल डायलॉग) िøयाकलाप
आयोिजत केला जाऊ शकते, ºयामुळे Âयांना समÖयेचे मूळ कारण समजून घेÁयासाठी
मदत होईल आिण Âयावर उपाय शोधÁयासाठी ते Öवतःवर काम कł शकतात. हे मैýी¸या
बंधांना ÿोÂसाहन देते, सहानुभूती िनमाªण करते आिण िनणªय घेÁयाची कौशÐये वाढवते.
यामुळे Öवािभमान, इतरांबĥल आदर, सिहÕणुता, आÂम-अिभÓयĉì आिण सिøय ऐकणे
यासार´या मूÐयांना ÿोÂसाहन िमळते.
११. उजाª देणारा:
एनजाªयझसªचा वापर िøयाकलापातून िव®ांती घेÁयासाठी िकंवा नवीन िøयाकलाप सुł
करÁयासाठी केला जातो. वगाªत अनेक वेळा िश±कांना असे िदसून येते कì मुले अÖवÖथ
आहेत, कंटाळलेली आहेत िकंवा Âयांची ऊजाª कमी झाली आहे. अशा पåरिÖथतीत ऊजाª
चेतवÁयासाठी, िश±क एनजाªयझसª (ऊजाª देणारे) वापरतात. िवīाÃया«चा ताण आिण
कंटाळा दूर करÁयासाठीचे ते शारीåरक खेळ आहेत. Âयांना ÿेरणादायी िøयाकलाप Ìहणून
देखील ओळखले जाते कारण ते नवीन िøयाकलापांसाठी मुलां¸या म¤दूला चालना देतात.
िश±क एक िकंवा दोन एनजाªयझसª (ऊजाª देणारे) देतात आिण नंतर धडा पुÆहा सुł
ठेवतात िकंवा नवीन धडा सुł करतात. munotes.in

Page 67

अËयासøमात शांतता िश±णाचे एकािÂमकरण
67 काही उदाहरणे अशी:
बॉल टॉस āेनÖटॉिम«ग:
िश±क वगाªतील िवषयाचे नाव घोिषत करतात आिण नंतर िवīाÃयाªकडे च¤डू टाकतात, तो
लगेचच िवषयाशी संबंिधत काहीतरी ओरडतो. अशाÿकारे िश±क धडा आयोिजत
केÐयानंतर च¤डू उडवतात आिण पुढे जाÁयापूवê, िवīाथê या खेळाĬारे िवषयाचे
पुनरावलोकन कł शकतात.
Āूट सॅलड:
मुले खु¸या«वर वतुªळात बसतात. एका सहभागीला मÅयभागी येÁयास सांिगतले जाते आिण
Âयाची खुचê काढून टाकली जाते. मÅयभागी उभा असलेला मुलगा मग एका फळाचे नाव
सांगतो. ºयांनी Âया फळाचे नाव पुकारले आहे, Âयांनी पटकन जागा बदलून ¶या. दरÌयान
मधला सहभागी धावतो आिण बसÁयासाठी åरकामी खुचê पकडतो. पåरणामी, एखाīाला
बसÁयासाठी खुचê िमळत नाही आिण तो पुढचा नेता बनतो आिण खेळ सुłच राहतो. हे
एखाīा संगीत खुचê खेळा सारखे आहे. खेळात वेगवेगळे ÿकार करता येतात जसे कì
एकावेळी दोन नावे बोलणे, नेता Āुट सलाड Ìहणतो, सवª मुलांना Âयां¸या जागा बदलाÓया
लागतात.
४.४ अËयासøम आिण सह-अËयासøम िøयाकलाप आज¸या आÓहानां¸या जगात, अËयासøम आिण सह-अËयासøम उपøम िवīाÃया«ना
िवÖतृत अनुभव देतात आिण भिवÕयासाठी Âयांना अिधक चांगÐया ÿकारे तयार करतात.
अËयासøमातील िøयाकलाप हा िवषय आिण सामúीशी संबंिधत भाग आहे.
शाळेत/महािवīालयांमÅये िनयिमत अनेक िवषय िशकवले जातात जसे कì िव²ान, गिणत,
भाषा, सामािजक िव²ान, वािणºय इ. या िवषयां¸या आिण Âयातील सामúी¸या संदभाªत
मुलांना िदलेले कोणतेही उपøम हे अËयासøमाचे िøयाकलाप आहेत, उदा. ÖवाÅयाय,
ÿकÐप ईÂयादी. यासह िवīाÃया«ना Âयाच सामúी आिण िवषया¸या संदभाªत काही
अितåरĉ िøयाकलाप देखील िदले जाऊ शकतात ºयात Óयावहाåरक िकंवा िवÖताåरत
वाचन समािवĶ असते. ते अËयासøमा¸या िøयाकलाप मÅयेही येते. हे Âयांचे िवषयाचे ²ान
आिण समज वाढवते.
औपचाåरक िवषय अÅयायनाचे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी वगाª बाहेर केलेले िøयाकलाप
Ìहणजे सह-अËयासøम िøयाकलाप. हे अËयासøमाशी संबंिधत अÅययन आिण चाåरÞय
िनमªणासाठी अनुभव ÿदान करते. भिवÕयासाठी हे िवīाÃया«ना ÓयावहाåरकŀĶ्या तयार
करते. हे िवīाÃया«ना संघात काम करÁयाची, पुढाकार घेÁयाची आिण नेतृÂव करÁयाची
संधी देते. िविवध सह-अËयासøम उपøम जसे कì øìडा आिण खेळ, अस¤Êली, ³लब
उपøम, सांÖकृितक सभा, संघिटत गट इ. आयोिजत केले जाऊ शकतात आिण शांततेशी
संबंिधत कायªøम Âयां¸याशी एकिýत केले जाऊ शकतात. सह-अËयासøमाची यादी न
संपणारी आहे. िवīाÃया«¸या, शाळे¸या आिण िवषया¸या गरजेनुसार अनेक उपøमांचे munotes.in

Page 68

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
68 कÐपकतेने łपांतर कłन शांतता िश±ण कायªøम यशÖवीपणे राबवता येतो. काही सह-
अËयासøम उपøमांची खाली थोड³यात चचाª केली आहे;
øìडा आिण खेळ: øìडा आिण खेळ सहकायाªची भावना, सांिघक भावना वाढवतात आिण
सामाियकरण आिण काळजी घेÁयाचा अनुभव घेÁयाची संधी देतात. हे मुलांना अडथळे दूर
करÁयास आिण Âयांना खेळाची भावना िशकÁयास, अिवĵास आिण Ĭेषापासून दूर
जाÁयास मदत करतात, अशा ÿकारे ते शांततेचे दूत बनतात.
अस¤Êली:
अस¤ÊलीमÅये िविवध संवादाÂमक िøयाकलाप, कथा, नाटक Âयानंतर ÿाथªना आिण िचंतन
यांचा समावेश होतो. Âयांचा उपयोग िवīाÃया«ना सÅया¸या शांततेशी संबंिधत समÖयांबĥल
आिण Âयांचा रचनाÂमकपणे कसा सामना करावा याबĥल िशि±त करÁयासाठी केला जाऊ
शकतो. यामुळे िनरोगी नातेसंबंध, आÂम-िशÖत, आÂमिवĵास, नेतृÂव आिण सांÖकृितक
िविवधतेचे कौतुक करÁयास मदत िमळते.
³लब उपøम:
शालेय उपøमांसोबतच सोशल ³लब, लँµवेज ³लब, सायÆस ³लब यांसारखे िविवध
ÿकारचे ³लब शाळेत िविवध मािहतीपूणª उपøम आयोिजत करतात. संघषª पåरवतªन आिण
शांतता िनमाªण करÁया¸या घटकांची ओळख कłन देणारे उपøम राबवÁयासाठी शांतता
³लबची ओळख कłन िदली जाऊ शकते, ºयात संघषª हाताळताना अिहंसक पयाªयांवर
जोर िदला जाऊ शकतो.
सांÖकृितक संमेलने:
सांÖकृितक संमेलनात संगीत, नृÂय, नाटक आिण इतर अनेक कला सादर केÐया जातात.
Âयामुळे आंतर-धािमªक आिण आंतर-सांÖकृितक सहकायª मजबूत होते, Âयाबरोबर
ŀिĶकोना¸या िविवधतेचा आदर केला जातो आिण मानवतावादा¸या मागाªचे अनुसरण केले
जाते.
गणवेशधारी गट (Uniformed Groups):
ÿमुख गटांमÅये राÕůीय कॅडेट कॉÈसª (NCC), राÕůीय सामािजक सेवा योजना (NSS),
Öकाउट्स आिण गाईड यांचा समावेश होतो. या गटांĬारे वगाªबाहेरील अनेक िøयाकलाप
आयोिजत केले जातात जे कौशÐय िवकास, जीवन कौशÐयांचे ÿिश±ण, नेतृÂव गुण,
लोकशाही ŀĶीकोन, सामािजक आिण नागरी जबाबदारी यांना ÿोÂसाहन देतात. हे Âयांना
नवीन जगा¸या आÓहानांचा सामना करÁयास स±म आिण िनरोगी आिण शांततापूणª
बनिवÁयास स±म जबाबदार जागितक नागåरक Ìहणून िवकिसत करते.
४.५ सारांश हे घातक शालेय अËयासøमात शांतता मूÐये एकिýत करÁयाचे मागª आिण शै±िणक
संÖथांना शांततेचे िठकाण बनवणाöया िविवध पĦतéचा शोध घेते. यात भाषा, सामािजक munotes.in

Page 69

अËयासøमात शांतता िश±णाचे एकािÂमकरण
69 िव²ान, गिणत, िव²ान, कला आिण हÖतकला इÂयादी मु´य िवषयांबĥल चचाª केली जाते
ºयाचा उपयोग शांतता मूÐयांचा ÿसार करÁयासाठी केला जाऊ शकतो आिण शांतता
िश±ण औपचाåरक िवषयांमÅये िवणले जाऊ शकते. यात शांतता संबंिधत संकÐपनांचे ²ान
देÁयासाठी आिण समाजात शांतता ÿÖथािपत करÁयासाठी आवÔयक असलेली वृ°ी आिण
कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी जाणीवपूवªक वापरÐया जाऊ शकणाö या अÅययना¸या
िविवध पĦती सादर केÐया आहेत. शांतता िनमाªण करÁयासाठी आवÔयक िश±ण
अनुभवांपय«त पोहोचÁयासाठी िविवध अËयासøम आिण सह-अËयासøम उपøम
वापरÁयावरही हे घटक भर देते.
४.६ ÖवाÅयाय ÿ.१ कोणÂयाही दोन िवषयां¸या संदभाªत िवषय संदभª Öतरावर शांतता मूÐये कशी
एकिýत कराल हे ÖपĶ करा.
ÿ.२ अÅयापनाची सहकारी िश±ण पĦत काय आहे? सहकारी िश±ण पĦतीचा वापर
कłन िवīाÃया«मÅये कोणती मूÐये आिण कौशÐये िवकिसत केली जाऊ शकतात?
ÿ.३ शै±िणक ²ानाचा उपयोग वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथतीशी करÁयासाठी सेवा
िश±ण कसे उपयुĉ आहे? उदाहरणासह ÖपĶ करा.
ÿ.४ िवīाÃया«मÅये शांततेची मूÐये िवकिसत करÁयासाठी अÅयापना¸या कोणÂयाही दोन
सहभागी पĦती ÖपĶ करा?
ÿ.५ ‘शाळांमÅये शांतता िश±ण कायªøम राबिवÁयासाठी अËयासøम आिण सह-
अËयासøम उपøम उपयुĉ आहेत’. समथªन करा.
ÿ.६ कला आिण हÖतकला यांचा उपयोग शांतता मूÐये ŁजवÁयासाठी कÐपकतेने केला
जाऊ शकतो. संबंिधत उदाहरणांसह ÖपĶ करा.
४.७ संदभª  Integrating Literacy and Peacebuilding: A guide for trainers and
facilitators. Sam Doe, Juliet McCaffery& Katy Newell -
Jones.Education for Development, 2004. Available online:
www.balid.org.uk/literacy.htm
 STORYTELLING: A tool for promoting peace and literacy
 Available online : https://www.feedtheminds.org › uploads › 2014/09
 Balasooriya, A.S. (2001), Learning the way of Peace. A teacher’s
guide to peace Educa tion, UNESCO, New Delhi.
 Subramanian, D. (2016). Teaching -Learning Approaches and
Strategies in Peace Education. IRA International Journal of Education
and Multidisciplinary Studies (ISSN 2455 –2526), 3(3).
doi:http://dx.doi.org/10.21013/jems.v3.n3.p9 munotes.in

Page 70

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
70  https://www.pupilstutor.com/2021/11/what -is-the-best-way-to-
include -peace -in-the-curriculum.html
 Nikola Balvin, Daniel Christie, Children and Peace from Research to
Action, Department of Psychology Ohio State University Delaware,
OH, USA ISSN 2197 -5787 (electr onic) https://doi.org/10.1007/978 -3-
030-22176 -8
 Johnson, D.W. and Johnson, R.T. (2002). Peace Education in the
Classroom: Creating Effective Peace Education Programs. Journal of
Research in Education, 12(1).

*****

munotes.in

Page 71

71 ५
शांतता िश±णाचे िसĦांत, ÿितमाने आिण संÖकृती
घटक संरचना
५.० उिĥĶे
५.१ पåरचय
५.२ शांततेचे िसĦांत: िनरोगी नाते आिण संबंध िसĦांत, वैयिĉक बदल िसĦांत
५.३ शांतता िश±णाचे ÿितमाने: Éलॉवर पेटल ÿितमान आिण एकािÂमक ÿितमान
५.४ शांततेची संÖकृती: संकÐपना, शांतते¸या संÖकृतीची उपलÊधी, शांतते¸या
संÖकृतीचा पाया, अËयासøम आिण सह-अËयासøम उपøमांĬारे शांततेची
संÖकृती िनमाªण करणे
५.५ सारांश
५.६ ÖवाÅयाय
५.७ संदभª
५.० उिĥĶे हे घटक वाचÐयानंतर तुÌही खालील साठी स±म Óहाल;
 िविवध शांतता िसĦांतांची समज िवकिसत कराल
 शांतता िश±णा¸या Éलॉवर पेटल मॉडेलचे ÖपĶीकरण कराल
 शांतता िश±णा¸या एकािÂमक मॉडेलचे ÖपĶीकरण कराल
 शांतता संÖकृतीची संकÐपना पåरभािषत कराल
 शांतता संÖकृती¸या उपलÊधतेची चचाª कराल
 शांतता संÖकृती¸या घटकांबĥल अंतŀªĶी िमळवाल
५.१ पåरचय जर संÖकृती ही जीवनपĦती सूिचत करते, तर शांतता संÖकृती Ìहणजे शांततापूणª
जगÁयाचा मागª. पण आपण बöयाचदा अनुभवतो ती Ìहणजे समाजातील अशांतता.
शांततेची संÖकृती िवकिसत करणे िजथे सवª लोक एकमेकांशी सुसंवादाने राहó शकतात, हे
सवाªत मोठे आÓहान आहे. शांततेची संÖकृती पåरभािषत करÁयासाठी िविवध आराखडे
िवकिसत केले गेले आहेत ºयात Éलॉवर पेटल मॉडेल आिण शांती िश±णाचे एकािÂमक
मॉडेल समािवĶ आहेत. हे आराखडे/रचना सवा«गीण आिण सवªसमावेशक आहेत. संदभª
आिण Âयाची ÿासंिगकता यावर अवलंबून शांततेची संÖकृती ÿाĮ करÁयासाठी Âयांचा munotes.in

Page 72

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
72 एकिýतपणे वापर केला जाऊ शकतो. समाजात सामािजक बदल घडवून आणÁयासाठी
Óयĉé¸या वतªनात, वृ°ीमÅये आिण कौशÐयांमÅये बदल घडवून आणणे आवÔयक आहे.
Âयासाठी आपण सवा«नी ÿयÂन करणे गरजेचे आहे. समाजातील संघषª एकमेकांशी सुŀढ
नातेसंबंधाने सोडवता येतात. शांततेची संÖकृती िनमाªण करÁयासाठी मजबूत नाती आिण
संबंध आवÔयक घटक आहेत. शांतता िश±णाचे काही महßवाचे िसĦांत आिण मॉडेÐस,
शांतता संÖकृतीचा अथª आिण Âयाचे आधार यावर चचाª कłया.
५.२ शांतता िसĦांत: िनरोगी नाते आिण संबंध िसĦांत, वैयिĉक बदल िसĦांत िनरोगी नाते आिण संबंध िसĦांत:
ÿÂयेक समाजाची Öवतःची संÖकृती, ®Ħा, धारणा आिण पूवªúह असतात. जेÓहा िविवध
समुदायाचे सदÖय एकý येतात तेÓहा अनेक वेळा संघषª िनमाªण होतो. समुदायांमÅये,
समाजांमÅये िकंवा राºय िकंवा सामाÆय लोकांमÅये संघषª उĩवू शकतो. यामुळे
गटांमÅये/समूहांमÅये अलगाव, पूवªúह आिण łढीवाद होऊ शकतात. नातेसंबंध ताणले
जातात. िहंसक संघषª वाढू शकतात. Âयाचा ÿÂयेकावर पåरणाम होतो. युĦúÖत भागात,
मुले शाळेत जाऊ शकत नाहीत, लोकांना आरोµय सुिवधा िमळू शकत नाहीत, कामावर
पåरणाम होतो, समाजा¸या िवकासात अडथळा येतो ºयामुळे गåरबी वाढते. Âयाचा पåरणाम
अिधक संघषाªत होतो आिण दुĶचø चालू राहते. िहंसाचाराचे चø संपवणे आिण िनरोगी
नातेसंबंधातून शांतता िनमाªण करÁयासाठी गुंतवणूक करणे आवÔयक आहे. शांतता िनमाªण
संघषाª¸या कारणांचे िनराकरण करÁयात मदत करते, लोकांना संघषª शांततेने सोडवÁयास
आिण भिवÕयातील िहंसाचार टाळÁयास मदत करते. नातेसंबंधांचे पåरवतªन ही िहंसा
संपवून शांततामय समाज िनमाªण करÁयाची गुŁिकÐली आहे. लोकांना बोलत करÁयासाठी
आिण Âयांचे नाते सुधारÁयासाठी ÿोÂसािहत करÁयाची ही एक दीघªकालीन ÿिøया आहे.
िवÅवंसक संघषाªमुळे ÿभािवत झालेÐया ÿÂयेकाला शांतता िनमाªण करÁया¸या ÿिøयेत
सहभागी कłन घेणे अÂयंत महßवाचे आहे. हे समजून घेणे आवÔयक आहे कì लोक
मुळातच का भांडतात, नंतर Âयास सामोरे जातात आिण पुढे जाÁयाचे मागªही शोधतात.
शांतता िनमाªण करÁयासाठी मजबूत संबंध आवÔयक घटक आहेत.
हेÐदी åरलेशनिशप अँड कने³ शन िसĦांत सांगते कì जेÓहा िविवध समुदायांचे सदÖय
एकमेकांमधील गोपनीय आिण ÿामािणक नातेसंबंधात गुंतले जातात, तेÓहा पूवªúह,
अिवĵास आिण अ²ान यांची जागा सहानुभूती, समज आिण आदराने घेतली जाऊ शकते.
Âयासाठी काळा¸या गरजेनुसार Óयावहाåरक कृती आवÔयक आहेत.
संघषाª¸या मुद्īांवर चचाª करÁयासाठी वेगवेगÑया गटांना एकý आणले जाऊ शकते िकंवा
िचýपट, माÅयम इÂयादé¸या मदतीने लोकांना इतरां¸या धारणा समजून घेÁयास मदत केली
जाऊ शकते. सरकार आिण सशľ गटांमधील वाटाघाटी ÿिøयेस िकंवा उपेि±त गटांना
Âयांचे मत मांडÁयासाठी समथªन ÿदान केले जाऊ शकते. जेÓहा गटांमधील पूवªúह तोडले
जातात आिण ते एकý काम करतात तेÓहा शांतता िनमाªण होऊ शकते. िविवध गटांमÅये
संबंध िनमाªण करणे ही शांतता िनमाªण करÁयाची गुŁिकÐली आहे. सवाªत महßवाचे Ìहणजे, munotes.in

Page 73

शांतता िश±णाचे िसĦांत, ÿितमाने आिण संÖकृती
73 हे सुिनिIJत केले पािहजे कì संघषाªमुळे थेट ÿभािवत लोक संघषª-िनवारण ÿिøयेसाठी
पुढाकार घेतात. इतरांसह सहयोग करणे Ìहणजे िविवध ŀĶीकोनातून आिण वाÖतिवक
अनुभवांमधून िशकणे. हे संघषª िनमाªण करणारे आिण िटकवून ठेवणारे घटक समजून
घेÁयात मदत करते. एकमेकांबĥलचे पूवªúह एकमेकांबĥल सहानुभूती आिण आदरात बदलू
शकतात. सतत संवादाने परÖपरिवरोधी समाजांचे अिधक शांततामय समाजात łपांतर
करणे श³य आहे. िवĵासाहª संबंध आिण जाळे िवकिसत करणे अÂयावÔयक आहे. िनरोगी
नातेसंबंध िवकिसत करÁयासाठी िविवध पĦती वापरÐया जाऊ शकतात ºयात आंतर-
समूह संवाद ÿिøया, नातेसंबंध िनमाªण ÿिøया, संयुĉ ÿयÂन आिण वाÖतिवक
समÖयांवरील Óयावहाåरक कायªøम समािवĶ आहेत. हे Âयांचे कौशÐय िवकिसत करते
आिण Âयांना शांतता ÿिøयेत भाग घेÁयासाठी सुसºज करते. Âयां¸या पुढाकारामुळे धोरणे
बनवÁयात आिण समाजात अपेि±त बदल घडवून आणता येतील. अलगाव, ňुवीकरण,
िवभागणी, पूवªúह आिण गटांमधील/समूहांमधील łढीवाद तोडÁया¸या ÿिøयेतून शांतता
िनमाªण होते.
वैयिĉक बदल िसĦांत:
बदलाचा िसĦांत हा बदल कसा घडतो यािवषयी¸या िवĵासांचा एक संच आहे आिण जसे
कì, काही िविशĶ कृती िदलेÐया संदभाªमÅये, िदलेÐया वेळी, इि¸छत बदल का आिण कसे
िनमाªण करतील, हे ÖपĶ करते.
बदलाचा िसĦांत हे ÖपĶ करतो कì िविशĶ कृती, िदलेÐया संदभाªत, इि¸छत बदल घडवून
आणतील, असे आपÐयाला का वाटते.
Âयां¸या सवाªत सोÈया Öवłपात, बदलाचे िसĦांत खालील Öवłपात Óयĉ केले
जातात:
‘जर आपण X (कृती) केली, तर आपण Y (शांतता, Æयाय, सुरि±ततेकडे बदल/Öथलांतर)
िनमाªण कł’ िकंवा
‘आमचा िवĵास आहे कì X (कृती) यशÖवीरीÂया केÐयाने, आÌही Y (इि¸छत Åयेयाकडे
वाटचाल) िनमाªण कł’ परंतु बदलाचा िसĦांत या साÅया Öवłपात नेहेमीच Óयĉ केला
जातो असे नाही. तो असाही Óयĉ केला जाऊ शकतो:
'जर आपण X, Y आिण Z केले तर ते W पयªÆत नेईल', िकंवा
‘जर आपण X केले तर ते Y कडे नेईल, जे Z कडे नेईल, जे कदािचत W पयªÆत नेले
जाईल’.
"कारण" वा³ÿचारामÅये िकमान काही तकª िकंवा तकª जोडून िवधान थोडे पुढे वाढवणे हे
सहसा उपयुĉ आिण ÖपĶ ठरते.
Âयामुळे हे सूý तयार होते: ‘जर आपण X केले…, तर Y होते..., कारण Z मुळे….’
बदलाचा िसĦांत मांडÁयासाठी एक Óयावहाåरक सूý खालीलÿमाणे आहे: munotes.in

Page 74

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
74 जर x [िøयाकलाप],
नंतर y [अपेि±त बदल],
कारण z [कारण - हा बदल होईल असे तुÌहाला का वाटते?]
अशाÿकारे, बदलाचा िसĦांत हा आपÐया गृहीतकांची अिभÓयĉì आहे; आपण असा
िवĵास का ठेवतो कì काही धोरणे/उिĥĶे यामुळे अपेि±त िकंवा घोिषत उिĥĶये ÿाĮ होतील.
उदाहरणाथª, युĦो°र कायªøमासाठी केलेÐया बदलाचा एक िसĦांत खालीलÿमाणे असू
शकतो, ºयामधे शालेय मुलांना बरे करÁया¸या उĥेशाने, Âयांना अिहंसक संघषª-
िनराकरणा¸या कौशÐयांमÅये ÿिश±ण िदले गेले.
जर (िøयाकलाप) या शाळेतील मुलांना आघातातून सावरÁयासाठी वैयिĉक उपचार िदले
जातात,
मग (बदला), ते Âयां¸या भावनांवर िनयंýण ठेवÁयाची ±मता वाढवतील आिण इतरांिवŁĦ
कृती करणार नाहीत;
कारण (तकªसंगत) िøयाकलाप/रणनीती Âयांना युĦा¸या मानिसक जखमांपासून बरे
होÁयास आिण शाळेतील Âयांची एकूण भीती आिण असुरि±ततेची भावना कमी करÁयास
मदत करेल.
हा िसĦांत सांगतो कì शांतता Óयĉì¸या वतªन, राजकìय ®Ħा , ŀĶीकोन आिण
कौशÐयांमधील पåरवतªनीय बदलातून येते. परावितªत ÿभावाÿमाणे (snow ball effect )
शांततेचे ²ान िĬगुिणत होईल, ºयामुळे Óयापक Öतरावर सामािजक बदल होईल. जेÓहा
एखादी Óयĉì बदलते तेÓहा समाज बदलतो आिण Âयामुळे संपूणª जगात बदल घडतो.
Óयĉìचे कÐयाण संपूणª समाजा¸या कÐयाणाशी जोडलेले आहे.
बदलाचे िसĦांत वेगवेगÑया Öतरावर कायª करतात. काही िसĦांत, कोणाला बदलÁयाची
गरज आहे यावर ल± क¤िþत करतात: उदा. समाजातील कोणती Óयĉì आिण गट िकंवा
कोणते नातेसंबंध बदलणे आवÔयक आहे. काही िसĦांत, काय बदलले पािहजेत यावर ल±
क¤िþत करतात: एक संÖथा, धोरण िकंवा एक सामािजक आदशª. इतर िसĦांत एका िविशĶ
पĦती िकंवा ŀिĶकोनाशी जोडलेले आहेत ºयाĬारे बदल घडू शकतात.
अनेक वेळा हÖत±ेप कायªøम (intervention program ) शांतता, Æयाय आिण सुरि±तता
यांसार´या समÖयांना संबोिधत करÁयासाठी िनयोिजत केले जातात आिण ते सहसा
बदला¸या अंतिनªिहत िसĦांतां¸या ŀिĶकोन आिण डावपेचांवर आधाåरत असतात.
हÖत±ेपांची रचना करताना, हे िसĦांत ÖपĶ करणे फार महÂवाचे आहे. हाती घेतलेÐया
उपøमां¸या पåरणामाने काय घडेल, Âयामुळे Âयांचे Åयेय कसे साÅय होईल आिण शांततेवर
Âयांचा अपेि±त पåरणाम कसा होईल हे Âयांना ÖपĶपणे सांगणे आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 75

शांतता िश±णाचे िसĦांत, ÿितमाने आिण संÖकृती
75 ५.३ शांतता िश±णाचे ÿितमाने: Éलॉवर पेटल ÿितमान, एकािÂमक ÿितमान शांतता िश±णाचे Éलॉवर-पेटल ÿितमान:
खालील आकृतीमÅये दशªिवÐयाÿमाणे Éलॉवर पेटल ÿितमान Öवी-िहन-तोह आिण
Óहिजªिनया कावागस यांनी २००२ मÅये िवकिसत केले होते. हे ÿितमान शांतते¸या
संÖकृती¸या संवधªनासाठी ओळखले जाते आिण जगभरात जेथे-जेथे संघषª आहे तेथे
शांतता िश±ण कायªøम िवकिसत करÁयासाठी वापरले जाते.

Source : Flower Petal Model of Peace Education (Toh & Cawagas, 2002)
या Éलॉवर ÿितमान ¸या क¤þÖथानी 'शांततेची संÖकृती' आहे आिण Âयात सहा पाकÑया
आहेत;
१. युĦाची संÖकृती नĶ करणे
२. Æयाय आिण कŁणेने जगणे
३. सांÖकृितक आदर, सलोखा आिण एकता िनमाªण करणे
४. मानवी ह³क आिण जबाबदाöयांना ÿोÂसाहन देणे
५. पृÃवीशी सुसंगत राहणे
६. आंतåरक शांती जोपासणे munotes.in

Page 76

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
76 या ÿितमान ¸या क¤þÖथानी ‘शांततेची संÖकृती’ अशी पåरभािषत केली आहे:
जीवनाचा आदर , िहंसेचा अंत, िश±ण, संवाद आिण सहकायª याĬारे अिहंसेचा ÿचार आिण
सराव यावर आधाåरत मूÐये, वृ°ी, परंपरा, वागÁया¸या पĦती आिण जीवनपĦती यांचा
संच...... सवª मानवी ह³क आिण मूलभूत ÖवातंÞय यांचा ÿचार...... संघषा«¸या शांततापूणª
तोडµयांसाठी वचनबĦता .... सÅया¸या आिण भावी िपढ्यां¸या िवकासाÂमक आिण
पयाªवरणीय गरजा पूणª करÁयासाठी ÿयÂन ... मिहला आिण पुŁषांसाठी समान ह³क आिण
संधéचा आदर आिण ÿोÂसाहन "(UN 1998, np).
या Éलॉवर ÿितमान /मॉडेल¸या पाकÑया शांतते¸या संÖकृतीचे मागª आहेत, ºयाची
चचाª खाली केली आहे:
१. युĦाची संÖकृती नĶ करणे:
ही पाकळी ÖपĶ करते कì जर आपÐयाला आंतरराÕůीय Öतरावर शांतता हवी असेल तर
सवª Öतरांवर युĦ रĥ करणे आवÔयक आहे. आंतरराÕůीय तसेच शाळा आिण
समुदायांसार´या सूàम Öतरांवर युĦाची संÖकृती नĶ केली पािहजे. या सूàम Öतरांवर
अिहंसेची वृ°ी आिण मूÐये िवकिसत झाली पािहजेत आिण संघषª अिहंसक पĦतीने
सोडवला गेला पािहजे, Âयाच वेळी आंतरराÕůीय Öतरावर िन:शľीकरणाची अपे±ा आहे.
२. Æयाय आिण कŁणेने जगणे:
हे जीवनात Æयायाने वागणे आिण इतरांवर कŁणा करणे, यावर जोर देते.
३. सांÖकृितक आदर, सलोखा आिण एकता िनमाªण करणे:
शांतता िश±णाचा ÿसार करÁयासाठी िविवध संÖकृतéबĥल चेतना आिण संवेदनशीलता
वाढवणे आवÔयक आहे. समाजातील सांÖकृितक िविवधतेचा आदर केला पािहजे, Âयांचे
कौतुक केले पािहजे आिण ते सवªसमावेशकतेने Öवीकारले पािहजे.
४. मानवी ह³क आिण जबाबदाöयांना ÿोÂसाहन देणे:
हे जागितक नागåरकÂवाला ÿोÂसाहन देते आिण मानवी ह³कांचा आदर करते. कावागस
आिण Öवी-िहन-तोह यांनी सांिगतले कì मानवी ह³कांचे पाच ÿमुख ÿकार आहेत; नागरी,
राजकìय, आिथªक, सामािजक आिण सांÖकृितक. लोकां¸या जबाबदाöयांची जाणीव
िवकिसत करÁयाबरोबरच मानवािधकारांना ÿोÂसाहन िदले पािहजे. सवª िवīाÃया«ना
Âयां¸या मानवी ह³कांची जाणीव कłन देÁयास स±म करÁयाचा हेतू यात आहे.
५. पृÃवीशी सुसंगत राहणे:
शाĵत िवकासासाठी पृÃवीमातेशी सुसंवादी नातेसंबंधाची असलेली गरज यावर इथे ÿकाश
टाकला आहे. हे पयाªवरणीय िश±णावर अिधक भर देते, ºयामुळे Âयांना हे समजू शकते कì
पयाªवरणाचा नाश मानवी जीवनावर िवपåरत पåरणाम करतो आिण लोकांना साधे जीवन
जगÁयासाठी आिण नैसिगªक वातावरणाशी सुसंगत राहÁयासाठी िशि±त कł शकतो. munotes.in

Page 77

शांतता िश±णाचे िसĦांत, ÿितमाने आिण संÖकृती
77 ६. आंतåरक शांती जोपासणे:
शांतते¸या संÖकृतीचा मागª Ìहणून आंतåरक शांतीचा समावेश करणे ही या मॉडेलची एक
महßवाची जोड आहे. हे आंतरवैयिĉक संबंधांवर भर देते. एखाīाने आपÐया Öवतः¸या
भावनांशी सुसंगत असले पािहजे.
हे सहाही मागª एकमेकांशी संबंिधत आहेत आिण शांततेची समú ŀĶी Ìहणून एकिýतपणे
अËयासÐया आहेत. जेÓहा आपण शांततेसाठी िशकवतो तेÓहा आपण शांतता िमळिवÁयाचे
मागª मोकळे करतो. ÿÂयेक मागª, या चौकटीमÅये, संघषाªचे िविशĶ मूळ कारण संबोिधत
करतो. या चौकटीमÅये, संबोिधत केलेÐया संघषाªची मूळ कारणे Ìहणजे सैÆयवाद,
संरचनाÂमक िहंसा, मानवी ह³कांचे उÐलंघन, सांÖकृितक िहंसाचार, पयाªवरणाचा नाश
आिण वैयिĉक अशांतता.
हे मॉडेल एक वैचाåरक चौकट आहे जे शांतता िश±णासाठी बहòआयामी ŀĶीकोन वापरते
आिण समाजातील संघषा«ना संबोिधत करते.
शांतता िश±णाचे एकािÂमक ÿितमान / मॉडेल:
शांतता िश±णाचे एकािÂमक ÿितमान / मॉडेल, युनायटेड नेशÆस युिनÓहिसªटी ऑफ पीस
आिण स¤ůल अमेåरकन सरकारने १९९४ ते १९९६ या काळात कÐचर ऑफ पीस अँड
डेमोøसी ÿोúाÌस¸या पिहÐया टÈÈयात िवकिसत केले होते. हे 'समुदायातील भावना' वर
जोर देते, ºयाचे मु´य मूÐय आहे, शांतता.

The Integral Model of Peace Education. Source: (Brenes -Castro, 2004) munotes.in

Page 78

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
78 आकृतीमÅये दाखिवÐया ÿमाणे, हे एक मंडल-आकाराचे, Óयĉì-क¤िþत Āेमवकª आहे जे
Öवतःसह, इतरांसह आिण िनसगाªसह, नैितक, मानिसक, भाविनक आिण कृती Öतरांवर
शांततेचे संदभª समािवĶ करते (āेÆस, २००४). हे इतरांशी आिण िनसगाªशी असलेले
आपले नाते आहे, जे आÂम-ÿाĮीसाठी आिण आपÐयाला िटकवून ठेवÁयासाठी मदत करते.
हे मॉडेल शरीर, Ńदय आिण मना¸या संदभाªत वैयिĉक िकंवा आंतåरक शांतते¸या
महßवावर जोर देते आिण Âयात सामािजक आिण राजकìय सहभाग, लोकशाही सहभाग
आिण लोकशाहीची संÖकृती देखील समािवĶ करते. शांतता िश±णाचे एकािÂमक मॉडेल
यावर भर देते कì सवª ÿाणी एकमेकांवर अवलंबून आहेत, Âयांना एकमेकांची गरज आहे
आिण Ìहणूनच Âयांचे एकý सह-अिÖतÂव असणे आवÔयक आहे.
५.४ शांततेची संÖकृती: संकÐपना, शांतता संÖकृतीची ÿाĮी, शांतता संÖकृती¸या पायाभरणीचे घटक, अËयासøम आिण सह -अËयासøमांĬारे
शांततेची संÖकृती िनमाªण करणे शांतता संÖकृती: संकÐपना:
'शांततेची संÖकृती' हा शÊद पेŁिÓहयन जेसुइट िवĬान फादर फेिलप मॅकúेगर यांनी Âयां¸या
१९८७ ¸या "कÐचर डी पाझ" या पुÖतकातून िवकिसत केला आहे. १९८९ मÅये कोट
डी'आयÓहोअर येथे झालेÐया 'इंटरनॅशनल काँúेस ऑन पीस इन द माइंड्स ऑफ मेन' या
UNESCO पåरषदेत पिहÐयांदा ऐकÁयात आले होते. या UNESCO पåरषदे¸या, समापन
घोषणेमÅये Óयापक Öतरावरील उपøमांना उ°ेजन देÁयाची मागणी करÁयात आली होती,
ºयामुळे जीवनाचा आदर, ÖवातंÞय, Æयाय, एकता, सिहÕणुता, मानवी ह³क आिण ľी-
पुŁष समानता या सावªिýक मूÐयांवर आधाåरत शांतता संÖकृती िवकिसत कłन शांततेची
नवीन ŀĶी तयार करÁयात मदत िमळेल. (अॅडÌस, २००३)
संयुĉ राÕůसंघा¸या सवªसाधारण सभेने २००१-२०१० हे वषª जगा¸या मुलांसाठी शांतता
आिण अिहंसे¸या संÖकृतीचे आंतरराÕůीय दशक Ìहणून घोिषत केले आिण शांतता
संÖकृतीची Óया´या केली. “सवª मूÐये, वृ°ी आिण वतªनाचे ÿकार जे जीवनासाठी, मानवी
ÿितķेसाठी आिण सवª मानवी ह³कांसाठी आदर दशªिवते, सवª ÿकार¸या िहंसाचाराला
नकार देते आिण ÖवातंÞय, Æयाय, एकता, सिहÕणुता आिण लोकांमधील समजूतदारपणा या
तßवांशी बांिधलकì दशªिवते. (यूएन ठराव ५३/२५)
शांतते¸या संÖकृतीवरील मसुīा¸या घोषणे¸या कलम ३ नुसार, शांतता संÖकृतीचे
उिĥĶ आहे:
 जे शांतता आिण अिहंसे¸या संÖकृतीला ÿोÂसाहन देतात Âयां¸यासाठी मूÐये, ŀĶीकोन
आिण वतªन बदलणे;
 सवª Öतरांवर लोकांना संवाद, मÅयÖथी, सहमती िनमाªण करÁया¸या कौशÐयांसह
स±म करणे; munotes.in

Page 79

शांतता िश±णाचे िसĦांत, ÿितमाने आिण संÖकृती
79  लोकशाही सहभागाĬारे हòकूमशाही संरचना आिण शोषणावर मात करणे आिण िवकास
ÿिøयेत पूणªपणे सहभागी होÁयासाठी लोकांचे स±मीकरण करणे;
 देशांतगªत आिण राÕůांमधील गåरबी आिण तीĄ असमानता दूर करणे आिण सहभागी,
शाĵत मानवी िवकासाला चालना देणे;
 मिहलांचे राजकìय आिण आिथªक स±मीकरण करणे आिण िनणªय घेÁया¸या ÿÂयेक
Öतरावर Âयांचे समान ÿितिनिधÂव;
 मािहती¸या मुĉ ÿवाहाला समथªन देणे आिण ÿशासिनक, आिथªक आिण सामािजक
िनणªय घेÁयामÅये पारदशªकता आिण जबाबदारी वाढवणे;
 सांÖकृितक िविवधता साजरी कłन सवª लोकांमÅये समज, सिहÕणुता आिण एकता
वाढवणे. ÿÂयेक राÕů, परंपरा आिण मूÐयांनी समृĦ असÐयाने, शांतता संÖकृती¸या
संवधªनातून Âयांना बरेच काही िमळवायचे आहे.
शांततेची संÖकृती सकाराÂमक आिण नकाराÂमक अशा दोÆही शांततेला एकिýत करते
आिण समाजाचे युĦा¸या संÖकृतीपासून शांतते¸या संÖकृतीत पåरवतªन समािवĶ करते.
सतत िवकिसत होणारी ही अिहंसा आिण Æयायाची ÿिøया आहे जी युĦा¸या संÖकृती¸या
िवłĦ आहे, िजथे िहंसा आिण अÆयाय ÿमुख आहे. या ÿिøयेचा अथª असा नाही कì
कोणताही संघषª होणार नाही. िविवध समुदायांमÅये संघषª हा नैसिगªक आहे. पण जेÓहा
संघषª िहंसकपणे हाताळला जातो तेÓहा तो समÖया बनतो. Âयापे±ा, जेÓहा सजªनशील
उपाय वापłन संघषा«चे िनराकरण केले जाते, तेÓहा ते आपले जीवन सुधारते आिण
शांततापूणª संÖकृतीकडे आपली वाटचाल होते.
शांतता संÖकृतीची उपलÊधी:
‘शांततेसाठी जागितक मोहीम’ मधील शांती-िश±णासाठी हेगचे आवाहन, शांततेसाठी
पĦतशीर िश±ण देÁयाची आवÔयकता अधोरेिखत करते. “जगातील नागåरक जेÓहा
जागितक समÖया समजून घेतील, संघषª सोडवÁयाचे कौशÐय िमळवतील आिण
Æयायासाठी अिहंसकपणे संघषª करतील, मानवी ह³क आिण समानते¸या आंतरराÕůीय
मानकांनुसार जगतील, सांÖकृितक िविवधतेचे कौतुक करतील आिण पृÃवीचा व एकमेकांचा
आदर करतील तेÓहा शांततेची संÖकृती ÿाĮ होईल.”
िशकणाöयां¸या मनात शांततेची संÖकृती िनमाªण करायला हवी. या ŀĶीने, अËयासøमात
शांतता िश±णाची ÿभावी अंमलबजावणी कłन आपण आपÐया िवīाÃया«ना पĦतशीरपणे
तयार केले पािहजे. हे ÿवेशĬार आहे जे Âयांना अÅययना¸या मागाªवर घेऊन जाते. हे Âयांना
पुढील गोĶéसाठी तयार करेल:
जागितक समÖया समजून घेणे:
शांततेसाठी पĦतशीर िश±ण िवīाÃया«ना जागितक समÖया, जागितक परÖपरावलंबनाचे
पåरणाम समजून घेÁयास मदत करेल, Âयाचबरोबर जागितक जबाबदारी ÖवीकारÁयासाठी munotes.in

Page 80

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
80 आिण जागितक नागåरक बनÁयासाठी Âयांना तयार करÁयासाठी Âयांची जागितक ŀĶी
Óयापक करेल.
संघषª सोडवÁयाची कौशÐये:
िश±णाĬारे शांततेची संÖकृती जोपासणारी मूÐये आिण कौशÐये िवकिसत करतील, जी
शांततेसाठी अनुकूल आहेत. हे Âयांना अिहंसक ÿिøयेĬारे संघषª सोडिवÁयात आिण
अिधक शांततापूणª ÓयवÖथेकडे जाÁयास मदत करेल.
मानवी ह³क आिण समानते¸या आंतरराÕůीय मानकांनुसार जगणे:
यात भेदभाव िकंवा पूवªúह न ठेवता ÿÂयेक माणसा¸या ÿितķेचा आदर करणे समािवĶ
आहे. हे िवīाÃया«ना जाणीव कłन देते कì संघषª सोडवÁयासाठी सवा«नी एकý काम करणे,
Æयाया¸या मानकांचा आदर करणे, मूलभूत गरजा पूणª करणे आिण मूलभूत मानवी ह³कांचा
सÆमान करणे आवÔयक आहे.
सांÖकृितक िविवधतेचे कौतुक करणे:
शांततेसाठीचे िश±ण हे िवīाÃया«ना फरक ओळखÁयास , सांÖकृितक िविवधता
ÖवीकारÁयास, इतरांबĥल सहानुभूती आिण िनरोगी नातेसंबंध िनमाªण करÁयासाठी
आवÔयक कौशÐये िवकिसत करÁयास स±म करेल.
पृÃवी आिण एकमेकांचा आदर करा:
पृÃवीमाता मानवी सËयतेचा पाळणा आहे. आपण ितचा आिण जगातील इतर सवा«चा आदर
केला पािहजे. पयाªवरण आिण पयाªवरणाचा öहास, कोणÂयाही ÿकारचे शोषण थांबले पािहजे
याची जाणीव कłन देऊन िवīाÃया«ना िनसगाªशी शांती ÿÖथािपत करÁयाचे ÿिश±ण िदले
पािहजे. आपण नैसिगªक वातावरण आिण िनसगªदेवता यां¸याशी एकोÈयाने रािहले पािहजे.
अिहंसक आिण ÆयाÍय समाज िनमाªण करÁयासाठी शांततेची संÖकृती िनमाªण करणे
आवÔयक आहे जे मानवा¸या अिÖतÂवासाठी आवÔयक आहे.
शांतता संÖकृती¸या पायाभरणीचे घटक:
नवीन ŀĶीकोन िवकिसत करÁयासाठी कौशÐये आिण मूÐये आÂमसात कłन ती आपÐया
वतªनात दिशªत करणे आवÔयक आहे, जे शांततेची संÖकृती िवकिसत करÁयास मदत
करेल. अशा ÿकारे मूÐये, वृ°ी आिण कौशÐये हे शांतता संÖकृतीचे गाभा घटक आहेत.
शांतता संबंिधत मूÐये आिण वृ°ी िवīाÃया«मÅये Łजवणे आिण आवÔयक कौशÐये
िवकिसत करणे गरजेचे आहे, जे शांततापूणª संÖकृतीसाठी अनुकूल आहेत.
एनसीईआरटी¸या शांततेसाठी िश±ण (2006) ¸या पोिझशन पेपरमÅये शांतते¸या
संÖकृतीला चालना देÁयासाठी आवÔयक असलेÐया शांततेसाठी िश±णाची मूÐये आिण
कौशÐये ÖपĶ केली आहेत, जी खाली िदली आहेत:
munotes.in

Page 81

शांतता िश±णाचे िसĦांत, ÿितमाने आिण संÖकृती
81 शांतता मूÐये:
ÓयिĉमÂव िनिमªती, सामाियक अÅया Âम, भारतीय इितहास आिण संÖकृती, मानवी ह³क
आिण लोकशाही , जीवनशैली, राÕůीय एकता, िहंसाचार, जागितकìकरण यासाठी शांतता
मूÐये.
शांतता कौशÐये:
जी ÿभावी शांतता िनमाªण करÁयासाठी आवÔयक वृ°ी िवकिसत करतील. हे तीन
शीषªकाखाली सारांिशत केले आहेत:
िवचार कौशÐय :
समी±णाÂमक िवचार , मािहती हाताळणी , सजªनशील िवचार, िवमशªन, ĬंĬाÂमक िवचार;
वैयिĉक कौशÐये:
सहयोग, अनुकूलता, Öवयं-िशÖत, जबाबदारी, आदर;
संÿेषण कौशÐये:
सादरीकरण, सिøय ऐकणे, वाटाघाटी, गैर-मौिखक संÿेषण.
मूÐये आिण ŀĶीकोन हे शांतते¸या संÖकृतीचे मु´य घटक आहेत, असे ÿितपादन पेपरमÅये
करÁयात आले आहे. शांततेसाठी िश±णाचे Åयेय Óयĉéना मूÐये, कौशÐये आिण वृ°ीने
सुसºज करणे आहे
मूÐये आिण ŀĶीकोन हे शांतते¸या संÖकृतीचे मु´य घटक आहेत, असे ÿितपादन पेपरमÅये
करÁयात आले आहे. शांततेसाठी िश±णाचे Åयेय Óयĉéना मूÐये, कौशÐये आिण वृ°ीने
सुसºज करणे आहे जेणेकłन ते सŀढ Óयĉì आिण देशाचे जबाबदार नागåरक बनतील.
शांततेचे िश±ण हे केवळ उपजीिवकेचे ÿिश±ण नाही तर ते जीवनाचे िश±ण आहे.
Âयां¸या ‘पीस एºयुकेशन- ए पाथवे टू अ कÐचर ऑफ पीस’ या पुÖतकात लोरेटो आिण
जािÖमन (२०१०) यांनी शांतते¸या संÖकृतीसाठी िश±णाशी िनगडीत ²ान ±ेýे, कौशÐये,
ŀिĶकोन आिण मूÐये यांची यादी करÁयाचा ÿयÂन केला आहे.
अ. ²ान ±ेý:
१. शांततेची समú संकÐपना
२. संघषª आिण िहंसा-कारणे
३. काही शांततापूणª पयाªय: िन:शľीकरण, अिहंसा, संघषª िनराकरण, पåरवतªन आिण
ÿितबंध, मानवी ह³क, मानवी एकता, लोकशाहीकरण , Æयायावर आधाåरत िवकास,
शाĵत िवकास.
munotes.in

Page 82

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
82 ब. वृ°ी/मूÐये:
Öवािभमान, इतरांचा आदर, ल§िगक समानता, जीवनाचा आदर, कŁणा, जागितक िचंता,
पयाªवरणीय िचंता, सहकायª, मोकळेपणा आिण सिहÕणुता, Æयाय, सामािजक जबाबदारी,
सकाराÂमक ŀĶी.
क. कौशÐये:
िवमशªन, समी±णाÂमक िवचार, िनणªय घेणे, कÐपनाशĉì, संवाद, संघषª िनराकरण,
सहानुभूती, समूह बांधणी.
ही यादी संपूणª नाही. जेÓहा-जेÓहा Âयांचा सराव केला जातो तेÓहा नवीन अनुभव ÿाĮ होतात
आिण या अनुभवांमधील ÿितिबंब आिण अंतŀªĶी ही यादी अिधक िवकिसत करतील. परंतु
हे ²ान, वृ°ी, मूÐये आिण शांततेसाठी िशि±त करÁया¸या कौशÐयां¸या योजनांचे िवÖतृत
िचý देते.
अËयासøम आिण सह -अËयासøम उपøमांĬारे शांततेची संÖकृती िनमाªण करणे:
शांततेसाठी िश±ण हा सैĦांितक िवषय नाही. Âयाचे यश 'शांतता वतªन' आिण 'शांतता
मूÐये' पाळÁयात आहे, ºयाĬारे शांतता संÖकृती िवकिसत केली जाऊ शकते. तŁण
िपढ्यांना जीवनासाठी तयार करÁयाचा महßवाचा भाग Ìहणजे जीवन मनोरंजक आहे आिण
खुशी, आनंद आिण शांती¸या संभाÓयतेने भरलेले आहे हे पाहÁयात Âयांना मदत करणे.
शांततेसाठी िशि±त करÁयाचा आिण शांततेची संÖकृती िनमाªण करÁयाचा एक मागª Ìहणजे
Âयांना Âयाचा अनुभव घेÁयास मदत करणे. अनुभव मूÐयांचे आंतåरकìकरण करÁयात आिण
Âयांचा सराव करÁयात मदत करतात. अËयासøम आिण सह -अËयासøम उपøमांĬारे
ÿÂय± आिण अÿÂय± िवÖतृत अनुभव, भिवÕयात िवīाÃया«ना २१ Óया शतकातील
आÓहानांना तŌड देÁयासाठी चांगले तयार करते.
हे ल±ात घेऊन, शाळेने शांतता वाढवÁयाची आिण सिहÕणुता आिण अिहंसे¸या मूÐयांना
बळकट करÁयाची गरज ओळखली पािहजे आिण िवīाÃया«ना अनुभव समृĦ आिण िवÖतृत
करणारे िविवध अËयासøम आिण सह-अËयासøम उपøम ÿदान केले पािहजेत.
िश±कांनी अÅयापन-अÅययन ÿिøयेत सिøय आिण सहभागी िश±ण पĦतéचा वापर केला
पािहजे जसे कì अनुभवाÂमक िश±ण, सहकारी िश±ण धोरणे, सेवा िश±ण, चौकशी
आधाåरत िश±ण इ. इतर िविवध तंýे जसे कì ÿijमंजुषा, वादिववाद, कथाकथन, केस
Öटडी, कला आिण नाटक , संमेलन, øìडा, खेळ, िविवध Öपधाª, ÿदशªने, िविवध िदवस
साजरे करणे, Åयानधारणा, योगासने इÂयादéचा संदभाªÿमाणे वापर करावा. यादी संपूणª
नाही. िवīाÃया«¸या वयानुसार आिण ±मतेनुसार िश±कांसाठी िविवध ÿकारचे िश±ण
उपøम उपलÊध आहेत. शांततेसाठी िश±णचे यश केवळ शांततेचे ‘काय’ नाही तर शांततेचे
‘कसे’ यावरही अवलंबून आहे. ÿभावी िश±काने शांतते¸या संÖकृतीला चालना देÁयासाठी
िविवध तंýे आिण धोरणांचे िम®ण केले पािहजे. शांतता िश±णाचे Åयेय Ìहणजे समाजाचे
शांतते¸या संÖकृतीत पåरवतªन करणे ºयासाठी समाजातील सवª सदÖयांचे िश±ण आिण
सहभाग आवÔयक आहे. munotes.in

Page 83

शांतता िश±णाचे िसĦांत, ÿितमाने आिण संÖकृती
83 ५.५ सारांश हे शांतता िश±णा¸या िसĦांत आिण मॉडेÐसबĥल चचाª करते. िनरोगी नाते आिण संबंध
िसĦांत शांततामय समाज िनमाªण करÁयात कशी मदत करते हे ÖपĶ करते. बदला¸या
िसĦांतावर देखील इथे चचाª केली आहे. Âयात हे ÖपĶ होते कì िविशĶ कृती िदलेÐया
संदभाªत इि¸छत बदल घडवून आणतील असे आपÐयाला का वाटते. जेÓहा एखादी Óयĉì
बदलते, तेÓहा समाज बदलतो आिण तो संपूणª जगात बदल घडवून आणतो. Éलॉवर पेटल
मॉडेल आिण शांतता िश±णाचे एकािÂमक मॉडेल या दोन मॉडेÐसचे थोड³यात ÖपĶीकरण
आहे आिण िजथे संघषª आहे ितथे शांतता िश±ण कायªøम राबिवÁयासाठी Âयांची
उपयुĉता थोड³यात सांिगतली आहे. हे घटक शांततेची संÖकृती पåरभािषत करते आिण
Âयाचा अथª ÖपĶ करते. यात शांततेची संÖकृती िनमाªण करÁयासाठी िवकिसत करावया¸या
िविवध वृ°ी, मूÐये आिण कौशÐये आिण ते शांतते¸या संÖकृतीचे मु´य घटक कसे आहेत
याबĥल चचाª केली आहे. िविवध माÅयमातून शांततेची संÖकृती कशी साधता येईल यावर
भर देÁयात आला आहे. अËयासøम आिण सह-अËयासøम उपøमांĬारे ÿÂय± आिण
अÿÂय± िवÖतृत अनुभव देऊन िवīाÃया«ना २१ Óया शतकातील आÓहानांचा सामना
करÁयासाठी आिण शांततापूणª जीवन जगÁयास कसे तयार केले जाते, याची चचाª केली
आहे.
५.६ ÖवाÅयाय ÿ.१ शांतता संÖकृतीची Óया´या करा.
ÿ.२ शांतते¸या संÖकृतीचे मु´य घटक ÖपĶ करा.
ÿ.३ शांतता संÖकृती कशी साधता येईल?
ÿ.४ शांती िश±णाचे Éलॉवर पेटल मॉडेल िवÖतृत करा.
ÿ.५ शांती िश±णा¸या एकािÂमक मॉडेलचे ÖपĶीकरण करा.
ÿ.६ वैयिĉक बदल िसĦांत ÖपĶ करा.
ÿ.७ “िविवध गटांमधील संबंध िनमाªण करणे ही शांतता िनमाªण करÁयाची गुŁिकÐली
आहे”. िनरोगी नाते आिण संबंध िसĦांत¸या संदभाªत समथªन करा.
५.७ संदभª  Adams, D. (2003). Early History of the Culture of Peace. Retrieved
from, http://www.culture -of-peace.info/history/introduction.html
 Brenes -Castro, A. (2004). An Integr ated Model of Peace Education.
In A.L. Wenden
 (Ed.), Educating for a Culture of Peace and Ecological Peace. Albany:
State University of New York Press, p.77 -98. munotes.in

Page 84

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
84  Castro, L. and Galace, J. (2010). Peace Education: A pathway to a
Culture of Peace.
 Publishe d by Centre for Peace Education, Miriam College, Quezon
City, Philippines.
 Mezirow, J. (1997). Transformative Learning Theory: Theory to
Practice, New direction for adult and Continuing Education, 74, 5 -12.
 NCERT. (2006). NCF2005 Position Paper: National Focus Group on
Education for Peace (2006), New Delhi, NCERT.
 Peace and Non -Violence for the Children of the World’, 2001 -2010,
Retrieved from http://www.un -documents.net/a53r25.htm
 Toh. S.H. and Caw agas, V. (1991). Peaceful theory and practice in
values education.
 Quezon City: Phoenix. Introduction, 2 -19; Conclusion, 221 -231.
 United Nations (1998). UN Resolution 53/25, ‘International Decade
for a Culture of
 United Nations (1999) UN Resolution 53/2 43 (A), ‘Declaration on a
Culture of Peace’ , Retrieved from http://www.un -
documents.net/a53r25.htm
 https://www.peace -ed-campaign.org/a -review -of-12-peace -education -
learning -frameworks -and-why-you-should -make -your-own/

*****
munotes.in

Page 85

85 ६
संघषª ÓयवÖथापन आिण शांतता ÿÖथापना
घटक संरचना
६.० उिĥĶे
६.१ पåरचय
६.२ संघषाªची संकÐपना
६.३ संघषाªचे ÿकार
६.४ संघषाªची कारणे
६.५ संघषª ÓयवÖथापनाची धोरणे
६.६ संघषª ÓयवÖथापनात शांततेची भूिमका
६.७ शांतता ÿÖथापना
६.७.१ गाÐटुंगच िýकोण
६.७.२ रेमनचा िलंग िýकोण
६.८ शांतता ÿÖथािपतकताª Ìहणून िश±काची भूिमका
६.९ सारांश
६.१० घटकवार अËयास
६.११ संदभª
६.० उिĥĶे या घटकाचा अËयास केÐयावर िवīाÃया«ना पुढील गोĶी श³य होतील:
 संघषाªची संकÐपना समजणे.
 संघषाªचे ÿकार सूचीबĥ कारणे.
 संघषª ÓयवÖथापना¸या धोरणांची नŌद करणे.
 संघषª ÓयवÖथापनात शांततेची भूिमका ÖपĶ करणे.
 शांतता ÿÖथापनाचे मॉडेल ÖपĶ करणे.
 शांतता ÿÖथािपतकताª Ìहणून िश±काची भूिमका ÖपĶ करणे.
६.१ पåरचय संघषª हा मानवी अिÖतÂवाचा भाग आहे. हा मानवतेचा एक अिवभाºय भाग आहे जो सहसा
तेÓहा घडतो जेÓहा लोक Âयां¸या भावना, िवचार आिण कृतéमÅये िभÆन असतात. संघषª munotes.in

Page 86

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
86 सामाÆय आहे आिण लोक नेहमीच सहमत नसतात. मतभेद झाले कì वाद होÁयाची
श³यता असते. परंतु िववाद चांगÐया ÿकारे ÓयवÖथािपत केÐयाने एकता आिण
संघकायाªला चालना िमळÁयाची श³यता असते. संघषª िसĦाÆत ही ÿशासकसाठी खूप
महÂवाची भूिमका असते आिण ती िश±ण, समाजशाľ आिण इतरांमधील संवादासह इतर
िविवध ±ेýांसाठी देखील महÂवाची असते. संघषª ÓयवÖथापन ही संकÐपना सवª शै±िणक
संÖथांसाठी महÂवाची आहे कारण ती संÖथामधील Óयĉé¸या वतªनाचे िवĴेषण
करÁयासाठी एक आवÔयक घटक आहे.
संघषª पåरभािषत करणे कठीण आहे कारण ते अनेक िभÆन पåरिÖथतéमÅये उĩवते. संघषाªचे
सार हे असहमती, िवरोधाभास िकंवा असंगतता असÐयाचे िदसते. संघषª नैसिगªक आहे व
संघषाª¸या पåरिÖथतीला Âवåरत आिण Óयवसाियकपणे ÿितसाद देणे आपÐयावर अवलंबून
आहे. संघषª खूप सकाराÂमक असू शकतो; जर ते आपण उघडपणे हाताळले तर, समÖया
दुŁÖत कłन आपण आपले कायªगट मजबूत कł शकतो. िवरोधाभासी ŀÔये आपÐयाला
Öवत:बĥल अिधक जाणून घेÁयाची, इतरांची मते शोधून काढÁयाची आिण उÂपादक संबंध
िवकिसत करÁयाची संधी देतात.
संघषª हा सामािजक बदलाचा अंतिनरिहत आिण िविशĶ पैलू आहे, परंतु आपण या
संघषाªला कसे सामोरे जाऊ यावłन बदलाचे पåरणाम आिण िनÕप°ी िनिIJत होतात. संघषª
कसे ÓयÖथािपत केले जाऊ शकतात, उīोगात आणले जाऊ शकतात आिण łपांतåरत
केले जाऊ शकतात हे समजून घेणे अिधक शांततापूणª ठराव आिण ÿितसादांना ÿोÂसाहन
देÁयास मदत कł शकते.
वैयिĉक, कौटुंिबक, शाळा आिण सामुदाियक Öतरांपासून ते आंतरराÕůीय Öतरापय«त
िविवध पåरिÖथतéमÅये शांतता आिण संघषª िनमाªण होतो. शांतता आिण संघषª
अËयासांमÅये अनेकदा गरीबी, िहंसा आिण अिहंसा, वैयिĉक आिण एकूण सुर±ा, भूक,
भेदभाव, मानवी ह³क, युĦ आिण Æयाय, ÖवातंÞय आिण मानवी समुदाय यासार´या
समÖयांमधील परÖपरसंबंधांचा शोध समािवĶ असतो. शांतता आिण संघषाª¸या
अËयासा¸या आंतरिवषयक Öवłपाचा अथª कसा आहे कì िश±कांना काय िशकवायचे आहे
हे ठरवÁयासाठी बरेच िकंवा चौकशी¸या ±ेýांशी जोडÁयासाठी अनेक संधी आहेत.
या ÿकरणात, आपण संघषª ÓयवÖथापन, शांतता ÓयÖथापना आिण शांतता ÿÖथािपत
करÁया¸या िश±कांची भूिमका या संकÐपनेचा शोध घेऊ.
६.२ संघषाªची संकÐपना जेÓहा जेÓहा दोन Óयĉì वेगवेगÑया ÿकारे मते मांडतात तेÓहा संघषª िनमाªण होतो. सामाÆय
माणसा¸या भाषेत संघषª हा दोन Óयĉéमधील िकंवा गटातील सदÖयांमधील भांडणािशवाय
काहीही नाही. कोणÂयाही दोन Óयĉì एकसारखा िवचार कł शकत नाहीत आिण Âयां¸या
िवचार ÿिøयेत तसेच Âयां¸या समजुतीमÅये फरक आहे. Óयĉéमधील मतभेदांमुळे संघषª व
मारामाö या होतात. जेÓहा जेÓहा ÓयĉéमÅये िभÆन मूÐये, मते, गरजा आिण ÖवारÖये असतात
आिण मÅयम मागª शोधÁयात ते अ±म असतात तेÓहा संघषª उĩवतो. संघषª केवळ
ÓयĉéमÅयेच नाही तर देश, राजकìय प± आिण राºयांमÅये देखील होऊ शकतो. योµय munotes.in

Page 87

संघषª ÓयवÖथापन आिण शांतता ÿÖथापना
87 वेळी िनयंýण न राखÐयामुळे लहान संघषाªचे łपांतर मोठ्या युĦात होऊ शकते आिण
देशांमÅये फुट पडू शकते ºयामुळे मोठा संघषª आिण असंतोष िनमाªण होऊ शकतो.
या सं²े¸या अनेक Óया´या आहेत. खाली िदलेÐया काही Óया´या आपÐयाला संघषाªची
संकÐपना समजून घेÁयास मदत करतील;
१) “संघषª Ìहणजे लोकांमधील िहतसंबधांतील फरकांची आण.” (एल थॉमÈसन, द माइंड
अँड हाटª ऑफ द िनगोिशएटर, १९९८)
२) “संघषª ही परÖपरावलंबी प±ांमधील Öपधाª आहे ºयांना हे समजते कì Âयां¸याकडे
िवसंगत गरजा, Åयेये, इ¸छा िकंवा कÐपना आहेत.” (ई. जे. Óहॅन Öलाइक, िलस टू सी
कॉिÆÉल³ट, १९९९)
३) “एक ÿिøया ºयामÅये एका प±ाला असे समजते कì Âया¸या िहतसंबधांना िवरोध
केला जात आहे िकंवा Âयावर दुसö या प±ाचा नकाराÂमक पåरणाम होत आहे.” (आर.
øेटनर आिण ए. िकिनकì, ऑगªनायझेशनल िवहेिवअर, २००४)
४) “जेÓहा सीमा आिण Âया¸या िनकषांना आÓहान िदले जाते, धमकì िदली जाते िकंवा
टाळले जाते तेÓहा संघषª होतो.” (जी. टी. फला«ग, द कॉिÆÉल³ट åरझोÐयूशन
टुलबॉ³स, २००५).
५) “एक अशी ÿिøया सुł होते जेÓहा एका प±ाला असे समजते कì दुसö या प±ावर
नकाराÂमक ÿभाव पडलेला आहे िकंवा अशी गोĶ ºयाची ÿथम प±ाला काळजी वाटते
Âयावर नकाराÂमक पåरणाम होणार आहे” (एस. पी. रॉिबÆस आिण टी. ए. जज,
एसेÆशीअÐस ऑफ ऑगªनायझेशनल िबहेिवअर, २००८).
६) “समजांचा एक संच Ìहणून, संघषª हा एक िवĵास िकंवा समज आहे कì एखाīा¸या
Öवत:¸या गरजा, ÖवारÖये, इ¸छा िकंवा मूÐये इतर कोणा¸या तरी िवसंगत आहेत. . .
संघषाªमÅये एखाīा पåरिÖथतीवर िकंवा परÖपरसंवादावर भावनाÂमक ÿितिøया
देखील समािवĶ असते जी काही ÿकारचे मतभेद दशªिवते. . . संघषाªमÅये आपण
आपÐया भावना Óयĉ करÁयासाठी आिण आपÐया गरजा अशा ÿकारे पूणª
करÁयासाठी केलेÐया कृतéचा समावेश होतो ºयामÅये ित¸या/Âया¸या गरजा पूणª
करÁयासाठी एखाīा¸या ±मतेमÅये हÖत±ेप करÁयाची ±मता असते.” (बी. मेयर, द
डायनॅिम³स ऑफ कॉिÆÉल³ट, २०१२)
७) रॉबटª सी. नॉथª यां¸या मते ‘जेÓहा दोन िकंवा अिधक Óयĉì (िकंवा गट) एकच वÖतू
ताÊयात घेणा¸या ÿयÂन करतात, समान Öथान Óयापतात, िवसंगत उिĥĶे जोपासतात
िकंवा Âयांचे उĥेश सÅया करÁयासाठी परÖपर िवसंगत मागª हाती घेतात तेÓहा संघषª
उĩवतो. (नॉथª: १९६८, पान २२६).
आंतरराÕůीय राजकारण आिण शांतता आिण संघषª अËयासांसह वेगवेगÑया सामािजक
शाľांमÅये संघषाª¸या संकÐपने¸या वेगवेगÑया Óया´या आहेत. munotes.in

Page 88

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
88 ६.३ संघषाªचे ÿकार संघषाªची मुळे समजून घेÁयाचा ÿयÂन करायचा असेल, पार आपÐयाला हे जाणून घेणे
आवÔयक आहे कì संघषª कोणÂया ÿकारचा आहे. कमीत कमी चार ÿकारचे संघषª
ओळखले जाऊ शकतात:
१) Åयेय संघषª:
जेÓहा एखादी Óयĉì िकंवा गट हा इतरांपे±ा वेगÑया पåरणमाची इ¸छा करते तेÓहा Åयेय
संघषª होऊ शकतो. कोणा¸या Åयेयांचा पाठपुरावा केला जाणार आहे यावłन हा फĉ एक
संघषª आहे.
२) सं²ानाÂमक संघषª:
जेÓहा एखादी Óयĉì िकंवा गट इतरां¸या मतांशी िवसंगत कÐपना िकंवा मते ठेवतो तेÓहा
सं²ानाÂमक संघषª होऊ शकतो. राजकìय वादिववादांमÅये या ÿकारचा संघषª िदसून येतो.
३) ÿभावी संघषª:
जेÓहा एखाīा Óयĉì¸या िकंवा गटा¸या जािणवा िकंवा भावना (वृ°ी) इतरां¸या भावनांशी
िवसंगत असतात तेÓहा या ÿकारचा संघषª उĩवतो. ÿभावी संघषª अशा पåरिÖथतीत िदसून
येतो जेथे दोन Óयĉì फĉ एकमेकांशी जुळत नाहीत.
४) वतªणूकिवषयक संघषª:
जेÓहा एखादी Óयĉì िकंवा गट काही करते (Ìहणजे िविशĶ ÿकारे वागते) जे इतरांना
अÖवीकायª असते तेÓहा वतªनाÂमक संघषª अिÖतÂवात असतो. इतरांना ‘अपमािनत’ वाटेल
अशा ÿकारे कामासाठी वेशभूषा करणे आिण अपिवý भाषा वापरणे ही वतªनाÂमक संघषाªची
उदाहरणे आहेत.
यापैकì ÿÂयेक ÿकारचे संघषª सामÆयात: िभÆन घटक / कारणांमुळे उ°ेिजत केले जातात
आिण ÿÂयेक Óयĉì िकंवा गटĬारे खूप िभÆन ÿितसाद िदले जाऊ शकतात.
िविवध ÿकार¸या संघषाªÓयितåरĉ, संघषाªचे अनेक Öतर आहेत. हे Öतर संघषाªत सामील
असलेÐया Óयĉé¸या सं´येचा संदभª देते. Ìहणजे हा संघषª फĉ एका Óयĉìमधला संघषª
आहे कì दोन लोकांमधील, दोन िकंवा अिधक गटांमधील िकंवा दोन अिधक संÖथामधील
संघषª आहे? संघषाªची कारणे आिण Âयाचे िनराकरण करÁयाचे सवाªत ÿभावी मागª या
दोÆहéचा Öतरावर पåरणाम होऊ शकतो.


munotes.in

Page 89

संघषª ÓयवÖथापन आिण शांतता ÿÖथापना
89 Óयĉìअंतगªत आंतर Óयĉìगत संघषाªचे Öतर गटांतगªत आंतरगटीय संÖथांतगªत आंतरसंÖथीय
१) Óयिĉयांतगªत संघषª:
हा संघषª Öवत: ÓयिĉमÅयेच होतो; हे एखाīा ÓयिĉमÅये उĩवते जेÓहा Âयाचे हेतु िकंवा
उĥेश अवरोधीत केले जातात िकंवा जेÓहा एखाīा Óयिĉला दोन िभÆन िनणªयांना सामोरे
जावे लागते आिण Âयाला ÖपधाªÂमक उिĥĶे आिण भूिमकांचा सामना करावा लागतो तेÓहा
तो योµय िनणªय घेऊ शकत नाही. (चांद, २०१०).
िशवाय, यात अनेकदा काही ÿकार¸या Åयेय संघषाªचा समावेश होतो. जेÓहा एखाīा
Óयĉì¸या वतªनात आिण वृ°éमÅये सुसंगत घटक असतात िकंवा परÖपर अनÆय अशा
दोÆही सकाराÂमक आिण नकाराÂमक पåरणामांना कारणीभूत असतात तेÓहा Åयेय संघषª
असतो.
ŀĶीकोन-ŀĶीकोन संघषª:
जेÓहा सकाराÂमक पåरणामांसह दोन िकंवा अिधक पयाªय असतात तेÓहा हा संघषª उĩवतो.
या पåरिÖथतीत, एखाīा Óयिĉला या पयाªयांमÅये अशी िनवड असते जे िततकेच आकषªक
असतात; (उदा. एखाīा Óयिĉला दोन समान आकषªक नोकö यांपैकì एक िनवडÁयाचा
अिधकार आहे).
टाळाटाळ संघषª:
हा संघषª अशा पåरिÖथतीत होतो ºयामुळे Óयĉìने सकाराÂमक आिण नकाराÂमक
पåरणामांसह काहीतरी िनवडले पािहजे. (इवाÆस, २०१३)
२) आंतर-वैयिĉक संघषª:
दोन िकंवा अिधक ÓयĉéमÅये िनमाªण होणारा हा बहòधा सवा«त माÆयताÿाĮ आिण लोकिÿय
संघषª आहे. ÓयिĉमÂवतील फरक, धारणा (अनुभव, िश±ण, पाĵªभूमी आिण िश±ण), मूÐये
आिण ÖवारÖयांचा संघषª, शĉì आिण िÖथतीतील फरक, मिहतीचा अभाव, सुसंगततेतील munotes.in

Page 90

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
90 भूिमका, तनाव आिण दुिमªळ संसाधने या संघषाªला कारणीभूत ठरतात. (Óहेटेन आिण
कॅमेłन, २०१२)
३) गटांतगतª संघषª:
जेÓहा एखाīा गटातील Óयĉì संÖथेतील इतर गटापे±ा वेगळे Åयेय साÅय करÁयासाठी
कायª करते तेÓहा असे घडते. एखाīा सदÖया¸या सामािजक गरजा अशा असू शकतात ºया
Âयाला Âया¸या गटा¸या उिĥĶांशी आिण अशी उिĥĶे सÅया करÁयासाठी आवÔयक
असलेÐया मागा«शी सहमत असू शकतो.
४) आंतरगट संघषª:
एखाīा संÖथेतील िविवध गटांमÅये ÿÂयेकाने आपली उिĥĶे साÅय करÁया¸या ÿयÂनात
िनमाªण होणाö या संघषा«ना आंतरसमूह/आंतरगट संघषª करतात. (úीन, २०१२). हे संघषª
परÖपर, िनणªय घेÁया¸या अनुपिÖथतीत, संसांधनांमधील ÿितÖपधê, Åयेय िकंवा
समजांमधील फरक, गैरसमज, Öपधाª आिण संघ सदÖयांĬारे इतरां¸या मयाªदां¸या संचाĬारे
होऊ शकतात जे एक संघ Ìहणून Âयांची ओळख ÿÖथािपत करतात.
५) संघटनांतगªत संघषª:
संघटनांतगªत संघषाªचे चार ÿकार आहेत-उभा संघषª, ±ैितज संघषª, रेषीय-कमªचारी संघषª
आिण भूिमका संघषª. ते बö याचदा वåरķां¸या िनयंýणा¸या ÿयÂनामुळे घडतात, तर समान
संघटनाÂमक ®ेणीबĦ Öतर असलेÐया िवभागांमÅये िकंवा कमªचाö यांमÅये ±ैितज संघषª
होतात. (जोÆस आिण जॉजª, २००८)
६) आंतर-संघटनाÂमक संघषª:
काही ÿमाणात एकमेकांवर अवलंबून असलेÐया संघटनामÅये आंतर-संघटनाÂमक संघषª
होतात. संघटनमाÂमक ÖतरांमÅये अंतभूतª असलेÐया सवª संघषा«मÅये वैयिĉक Öतरावर
िकंवा गट Öतरांवर होणारे संघषª समािवĶ असतात.
६.४ संघषाªची करणे कोणÂयाही संघषाªचे िनराकरण करÁया¸या िकंवा हाताळÁया¸या ÿयÂन करÁयापूवê, Âयाचे
मूळ िकंवा कारण काय आहे हे िनिIJत करणे नेहमीच अÂयावÔयक असते. कोणÂया
कारणांमुळे संघषª होऊ शकते हे समजून घेतÐयाने िनराकरण करणे सोपे होते आिण
ÿथमत: संघषª टाळणे सोपे होते. संघषª का उĩवू शकतो याची असं´य कारणे आहेत,
तथािप लहान कारणे सवाªत सामाÆय आहेत आिण आपण Âयांना येथे पािहले आहे संघषाªची
पाच मु´य कारणे आहेत: मािहती (डेटा) संघषª, मूÐय संघषª, ÖवारÖय संघषª, नातेसंबंध
संघषª आिण संरचनाÂमक संघषª.
munotes.in

Page 91

संघषª ÓयवÖथापन आिण शांतता ÿÖथापना
91 संघषाªची कारणे:

१) मािहती िववाद:
जेÓहा लोकांकडे िभÆन िकंवा अपुरी मािहती असते िकंवा कोणता डेटा संबंिधत आहे यावर
असहमत असतात तेÓहा उĩवतात. सवª डेटा सामाियक केला आहे आिण Âयावर चचाª केली
आहे याची खाýी कłन या ÿकारचा संघषª अनेकदा टाळता येतो. डेटाचे महÂव आिण
ÿिøये¸या सुłवाती¸या काळात Âयाचा अथª कसा लावायचा याबĥल एकमत िवकिसत
करणे महÂवाचे आहे.
२) मूÐये संघषª:
जेÓहा लोकांजवळ जाणलेली िकंवा वाÖतिवक िवसंगत िवĵास ÿणाली असते तेÓहा हे संघषª
िनमाªण होतात. जेÓहा एखादी Óयĉì िकंवा समूह आपली मूÐये इतरांवर लादÁयाचा ÿयÂन
करतात िकंवा मूÐयांचा संचावर अनÆय अिधकाराचा दावा करतात तेÓहा िववाद उĩवतात.
जरी मूÐये चचाª करÁयायोµय नसतील, तरीही Âयांची चचाª केली जाऊ शकते आिण लोक
एकमेकां¸या बरोबरीने शांततेने आिण सुसंगतपणे जगणे िशकू शकतात.
३) ÖवारÖय संघषª:
हे समजलेÐया िकंवा वाÖतिवक िवसंगत गरजांवरील Öपध¥मुळे होतात. पैसा, संसाधने िकंवा
वेळे¸या मुद्īावŁण असे संघषª होऊ शकतात. प± अनेकदा चुकून मानतात कì Âयां¸या
Öवत:¸या गरजा पूणª करÁयासाठी, Âयां¸या ÿितÖपधाªनी Âयाग केला पािहजे. अंतिनरिहत डेटा संघषª १) मािहतीचा अभाव २) चुकìची मािहती ३) डेटा ÿासंिगकतेवर िभÆन मते ४) िभÆन अथª लावणे ÖवारÖय संघषª १) िहतसंबंधांबĥल समजलेला िकंवा वाÖतिवक संघषª २) ÿिøयाÂमक िहतसंबंध ३) मानिसक ÖवारÖये मूÐय संघषª १) िविवध जीवन पĦती, िवचारधारा, जागितक ŀिĶकोन, इ. २) कÐपनांचे मूÐयमापन करÁयाचे वेगवेगळे िनकष रचनाÂमक संघषª १) असमान अिधकार २) संसाधनांचे असमान िनयंýण ३) वेळेची मयाªदा नाते संबंधांतील संघषª १) गैरसंवाद २) तीĄ भावना ३) तोचतोचपणा ४) पुनरावतê नकाराÂमक वतªन munotes.in

Page 92

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
92 ÖवारÖये ओळखणे आिण संबोिधत करणे बö याचदा सकाराÂमक िनराकरण कारणीभूत ठł
शकते.
४) नातेसंबंध िववाद:
हे जेÓहा चुकìचे समज, तीĄ नकाराÂमक भावना िकंवा खराब संवाद असतो तेÓहा उĩवतात.
एक Óयĉì दुसö यावर अिवĵास ठेवू शकते आिण असा िवĵास ठेवू शकते कì दुसö या
Óयĉìची कृती Ĭेषाने ÿेåरत आहे िकंवा दुसö याला हानी पोहोचवÁया¸या आिण इतर
Óयĉé¸या िचंतेला ÿितसाद देÁयासाठी अिवरत वेळ देऊन नातेसंबंधातील संघषª दूर केला
जाऊ शकतो.
५) संरचनाÂमक संघषª:
हे इतरांवर केलेÐया जाचक वतªनामुळे उĩवतात. मयाªिदत संसाधने िकंवा संधी, तसेच
संÖथाÂमक संरचना अनेकदा संघषाª¸या वतªनाला ÿोÂसाहन देतात. बö याचदा संरचनाÂमक
संघषाªचे मूळ हे संÖकृती, इितहास िकंवा परंपरेत असते आिण Âयाकडे दुलª± केले जाऊ
शकते िकंवा िवचारातही घेतले जात नाही. समÖया ओळखÁयासाठी , शोध घेÁयासाठी
आिण सहकायाªने िनराकरण करÁयासाठी जाणीवपूवªक संभाषण आवÔयक आहे.
तसेच, कामा¸या िठकाणी सामाÆयत: संघषाªची खालील कारणे पािहली जाऊ शकतात.
६) िवरोधाभासी संसाधने:
ÿभावीपणे कायª करÁयासाठी कमªचारी हे तंý²ान, कायाªलयीन पुरवठा आिण एकý
जमाय¸या खोÐया यांसार´या संसाधनांमÅये ÿवेश करÁयावर अवलंबून असतात. दुदैवाने,
ÿÂयेकाला नेहमी हÓया असलेÐया संसाधनांमÅये ÿवेश करणे नेहमीच श³य नसते. जर
कोणीतरी संसाधनांमÅये ÿवेश न कł शकÁयाचे कारण कोणीतरी Âयांचा वापर करत
असेल हे असेल तर Âयामुळे संघषª होऊ शकतो.
७) िवरोधाभासी शैली:
कोणÂयाही दोन Óयĉì समान कायª करणार नाहीत. हे सामÆयात: ÿभावी आहे कारण
ÿÂयेक Óयĉìला Âयां¸या शैलीमÅये कायª करÁयाची परवानगी िदली पािहजे. तथािप, जेÓहा
सांिघक काया«चा िवचार केला जातो तेÓहा हे समÖयाÿधान होऊ शकते, कारण काही
Óयĉéना काम कसे केले जाते यावर तडजोड करावी लागेल.
८) िवरोधाभासी धारणा:
शै±िणक उिĥĶे काय आहेत, कोणÂया पĦती वापरÐया जातात आिण कशासाठी कोण
जबाबदार आहे यािवषयी िभÆन धारणा यामुळे अनेकदा संघषª होऊ शकतो. मुĉ आिण
पारदशªक संवाद हा हे घडू नये यासाठीची गुŁिकÐली आहे.
९) परÖपरिवरोधी उिĥĶे:
बö याचदा िभÆन लोक एकाच Óयĉìसाठी लàय आिण उिĥĶे िनिIJत करतात आिण Âयामुळे
अनेकदा परÖपरिवरोधी लàये िनिIJत केली जाऊ शकतात. उदाहरणाथª, वेग व गुणव°ा या
दोÆहéवर िवतरण करणे कठीण आहे, आिण Ìहणूनच हे दोÆही लàय िनिIJत केÐयाने munotes.in

Page 93

संघषª ÓयवÖथापन आिण शांतता ÿÖथापना
93 समÖया उĩवू शकतात. येथे संघषª वैयिĉक आिण एक िकंवा दोÆही ÓयवÖथापकांमÅये
िकंवा Öवत: ÓयवÖथापकांमधील असू शकतो.
१०) िवरोधाभासी दबाव:
िवरोधाभासी दबाव हे परÖपरिवरोधी उिĥĶांसारखेच असतात, Âयािशवाय ते सहसा कमी
कालावधीत अिÖतÂवात असतात. िदवसा¸या समाĮीपूवê दोन िभÆन ÓयĉéĬारे दोन िभÆन
काय¥ पूणª करÁयासाठी Óयĉéवर दबाव आणला जाऊ शकतो आिण यामुळे संघषª होऊ
शकतो.
११) िवरोधी भूिमका:
अनेकदा Óयĉéना असे कायª करÁयास संिगतले जाऊ शकते ºयासाठी ते साहसा जबाबदार
नसतात. यामुळे संघषª होऊ शकतो कारण एकतर Óयिĉला वाटते कì हे कायª Âयां¸यासाठी
आहे. समान काय¥ एकाच Óयĉìकडे सोपवून हे टाळले जाऊ शकते, तर इतर सदÖयां¸या
भूिमकांमÅये फरक करणे ही िशकÁयाची आिण िवकासाची चांगली संधी असू शकते.
१२) अÿÂयिशत धोरणे:
िनयम आिण धोरणे नेहमीच एखाīा संÖथेमÅये ÿभावीपणे संÿेिषत केली जात नाहीत.
यामुळे, Âयां¸याबĥलची समज कमी होऊ शकते. असे संघषª होऊ नये यासाठी धोरणे आिण
िवशेषत: Âयां¸यातील बदल संपूणª संÖथेत ÿभावीपणे कळवले जातात याची खाýी करणे
महÂवाचे आहे.
६.५ संघषª ÓयवÖथापनाची धोरणे संघषª ÓयवÖथापन Ìहणजे संघषª ओळखÁयास आिण समजूतदारपणे, िनÕप±पणे आिण
कायª±मतेने हातळÁयास स±म असणे, ही िवसंगती िकंवा असहमातéना सामोरे जाÁयाची
ÿिøया आहे जे उदाहरणाथª िभÆन मते, उिĥĶे आिण गरजा यांपासून िनमाªण होतात.
संघषª िनराकरण करÁयाचे धोरण:
संघषª हा मानवी जीवनाचा एक अिवभाºय भाग असÐयाने आिण तो कायाªत अपåरहायª
असÐयाने Âयाचे िनराकरण आवÔयक आहे. िवंÅवसक पåरणामाऐवजी रचनाÂमक पåरणाम
सÅया करÁयासाठी संघषाªचे ÓयवÖथापन करÁयाची ÿिøया यशासाठी आवÔयक आहे.
संघषª ÓयवÖथापना¸या या ÿिøयेचा पाठपुरावा िविवध मागाªनी केला जाऊ शकतो. संघषाªचे
िनराकरण करणे हे हे नेहमीच महßवाचे Åयेय असले पािहजे - ही अशी पåरिÖथती आहे
ºयामÅये िदलेÐया िवनाशकारी संघषाªची मूळ काढून टाकली जातात.
िविवध लेखकांनी संघषª िनरकरÁया¸या िविवध पĦती सुचवÐया आहेत. उदय पारीक यांनी
संघषª ÓयवÖथापना¸या आठ शैली ओळखÐया आहेत: राजीनामा, अलगाव, माघार आिण
आसरा (कÓहर-अप) हे टाळाटाळ / अकायª±म मोड अंतगªत आिण ŀĶीकोन / कायª±म मोड
अंतगªत लढाई, तडजोड, लवाद आिण वाटाघाटी. munotes.in

Page 94

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
94 रॉबीÆस (२००६) आिण थॉÌपसन (१९९२) यांनी एक Óयापक वगêकरण सुचवले आहे.
उदा. Öपधाª करणे, सहयोग करणे, तडजोड करणे, टाळणे आिण सामावून घेणे. हे पाच मोड
ÿाथिमक संघषª हाताळणारे हेतू दशªिवतात, Ìहणून ते या अनुभवजÆय अËयासात
िवĴेषणासाठी वापरले गेले आहेत. सहकारीता आिण खंबीरपणा या दोन आयामांचा वापर
कłन, पाच हेतू खालीलÿमाणे वणªन केले आहेत.
१) सहयोग:
मी िजंकलो, तू िजंक.
अशी पåरिÖथती ºयामÅये संघषª करणारे प± हे सवª प±ां¸या िचंता पूणªत: पूणª कł
इि¸छतात. सांिघक कायª आिण सहकायª ÿÂयेकाला Âयांचे उिĥĶ सÅया करÁयास मदत
करते तसेच नातेसंबंध िटकवून ठेवतात. मतभेदांÓदारे कायª करÁया¸या ÿिøयेमुळे
सजªनशील िनराकरणे िमळतील ºयामुळे दोÆही प±ां¸या िचंतांचे समाधान होईल.
कधी वापरावे:
• जेÓहा िवĵासाची उ¸च पातळी असते.
• जेÓहा तुÌहाला पूणª जबाबदारी ¶यायची नसते.
• जेÓहा तुमची इ¸छा असते कì इतरांकडेही उपायांची ' मालकì’ असावी.
• जेÓहा अिधक मािहती िमळते आिण नवीन पयाªय सुचवले जातात. तेÓहा सहभागी लोक
Âयांचे िवचार बदलÁयास इ¸छुक असतात.
• जेÓहा तुÌहाला वैमनÖय आिण कठोर भावनांमधून काम करÁयाची आवÔयकता असते.
२) तडजोड करणे:
तुÌही वाकता, मी वाकतो.
थोडे हरत असतांना काहीतरी िजंकणे ठीक आहे. ÿÂयेक Óयĉìला Âयां¸या मूळ िÖथतीत
काहीतरी राखता येईल याची खाýी कłन “ सामाÆय चांगले” सेवा देÁयासाठी दोÆही टोके
मÅयभागी ठेवली जातात.
कधी वापरावे:
• जेÓहा समान दजाªचे लोक Åयेयांसाठी िततकेच वचनबÅद असतात.
• जेÓहा जिटल समÖयां¸या वैयिĉक भागांवर मÅयवतê तोडगे गाठून वेळेची बचत केली
जाऊ शकते.
• जेÓहा Åयेये माफक महßवाची असतात.
munotes.in

Page 95

संघषª ÓयवÖथापन आिण शांतता ÿÖथापना
95 ३) सामावून घेणारा:
मी हरलो, तू िजंक.
संघषाªत ÿितÖपÅयाचे ÖवारÖय Âया¸या Öवतः¸या वर ठेवÁयाची एका प±ाची इ¸छा.
कोणÂयाही पåरघीय िचंतेपे±ा सामाÆय उĥेशासाठी कायª करणे अिधक महßवाचे आहे. संघषª
कमी कłन इतरांना संतुĶ करा, अशा ÿकारे नातेसंबंध संरि±त करा.
कधी वापरावे:
• जेÓहा एखादी समÖया तुम¸यासाठी िततकì महßवाची नसते िजतकì ती समोर¸या
Óयĉìसाठी असते.
• तुÌही चूक आहात हे ल±ात आÐयावर.
• जेÓहा तुÌही इतरांना चुकांĬारे िशकू देÁयास तयार असतात.
• जेÓहा तुÌहाला मािहत आहे कì तुÌही िजंकू शकत नाही.
• जेÓहा योµय वेळ नसते आिण तुÌही फĉ भिवÕयासाठी पत तयार करणे पसंत कराल.
• जेÓहा सुसवांद अÂयंत महßवाचा असतो.
• जेÓहा प±ांमÅये काय साÌय असते हा चांगला करार Âयां¸या मतभेदापे±ा अिधक
महßवाचा असतो.
४) Öपधाª करणे:
मी िजंकलो, तू हर.
अशी पåरÖथीती ºयामÅये संघषाªचा ÿÂयेक प± काहीतरी सोडÁयास तयार असतो.
संघषाªचा दुसöया प±ावर होणारा पåरणाम ल±ात न घेता एखाīाचे ÖवारÖय पूणª करÁयाची
इ¸छा. सहयोगी Öपध¥सह संघषª िजंकतात. जेÓहा उिĥĶे अÂयंत महßवाची असतात, तेÓहा
एखाīाने कधीकधी िजंकÁयासाठी शĉìचा वापर केला पािहजे.
कधी वापरावे:
• जेÓहा तुÌहाला मािहत असेल कì तुÌही बरोबर आहात.
• जेÓहा वेळ कमी असतो आिण Âवåरत िनणªय घेणे आवÔयक असते.
• जेÓहा एक मजबूत Óयिĉमßव तुमचा वापर करÁया¸या ÿयÂनात असेल आिण तुÌहाला
तुमचे शोषण कł īायची इ¸छा नाही.
• जेÓहा तुÌहाला तुम¸या ह³कांसाठी उभे राहÁयाची गरज असते.
५) टाळणे:
कोणीही िवजेते नाहीत, कोणीही पराभूत नाहीत. munotes.in

Page 96

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
96 संघषाªतून माघार घेÁयाची िकंवा दडपÁयाची इ¸छा. या समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी ही
योµय वेळ िकंवा िठकाण नाही. माघार घेऊन, बाजूला सरकून िकंवा ÿलंिबत ठेवून (पुढे
ढकलून) संघषª टाळतो.
कधी वापरावे:
• जेÓहा संघषª थोडा असतो आिण नातेसंबंध धो³यात असतात.
• जेÓहा तुÌही शांत होÁयासाठी दहापय«त मोजतात.
• जेÓहा अिधक महßवाचे मुĥे दबाव आणत असतात आिण तुÌहाला असे वाटते कì या
िविशĶ समÖयेला सामोरे जाÁयासाठी तुम¸याकडे वेळ नाही.
• जेÓहा तुम¸याकडे शĉì नसते आिण तुÌहाला तुम¸या िचंता पूणª होÁयाची कोणतीही
श³यता िदसत नाही.
• जेÓहा तुÌही खूप भाविनकåरÂया गुंतलेले असतात आिण तुम¸या सभोवतालचे इतर
लोक संघषª हा अिधक यशÖवीपणे सोडवू शकतात.
• जेÓहा अिधक मािहती आवÔयक असते.
६.६ संघषª ÓयवÖथापनात शांततेची भूिमका शांतता िश±ण हे ÿÂयेक समाजा¸या आिण Óयĉé¸या िवकासात खूप महÂवाची भूिमका
बाजवते आिण हे घडून येते मना¸या शोषनाĬारे ÿÂयेक वेळी शांततेचा Öवीकार करणे,
शांतता सुिनिIJत करÁयासाठी, िहंसाचार रोखÁयासाठी आिण आंतरगट सहकायª
वाढवÁयासाठी आवÔयक कौशÐये Óयĉéना पुरवून सुसºज करÁयाĬारे, हे लोकांना िनणªय
घेणे, वाटाघाटी कौशÐये, Öवािभमान, सहानुभूती वाढवणे आिण भावना व तणावाचा सामना
करणे यासारखी सामाÆय जीवन कौशÐये िवकिसत करÁयास मदत करते. हा मनुÕयामÅये
शांततेची इ¸छा आिण समाजात Æयाय, समता आिण सुसंवाद ÿÂयेक वेळी समजून
घेÁयासाठी, संबंिधत आिण सुिनिIJत करÁयासाठी अिहंसक पयाªय िवकिसत करÁयाचा एक
मागª आहे. Ìहणूनच, हे ल±ात घेणे योµय आहे कì शांतता िश±ण हे सवª पåरिÖथतीत शांतता
ÖवीकारÁयासाठी लोकांचे वणªन, वृ°ी, भावना आिण धारणा यांचे पोषण करÁयासाठी िदले
जाते आिण Óयĉì आिण समाजा¸या जीवनात महßवपूणª भूिमका बजावते. या भूिमकांची
खालीलÿमाणे गणना केली आहे.
अ) शांतता िश±ण हे संÖकृतीवर वचªÖव असलेÐया िहंसक ÿितमांचा सामना
करÁयासाठी Óयĉé¸या मनात शांततेची गितशील ŀĶी ÿदान करते: शांतता
िश±ण हे एकमेव साधन आहे जे मानवी कÐपनेला िपढ्यानिपढ्या शांततेवर ÿेम
करÁयास आिण शांततेला आिलंगन देÁयासाठी उ°ेिजत करेल.
ब) शांतता िश±ण सवª देशांतील नागåरकांना सुरि±तता कशी िमळवÁयाची याबĥल
आवÔयक मिहते देते: शांतता िश±णाची एक भूिमका Ìहणजे लोकांना िहंसाचाराची
कारणे, Öवłप आिण पåरणाम याबĥल मािहती देणे. हे नागåरकांना िववादांचे
िनराकरण करÁया¸या सवō°म मागाªबĥल िनवड करÁयास ÿबोधन करेल. munotes.in

Page 97

संघषª ÓयवÖथापन आिण शांतता ÿÖथापना
97 क) शांतता िश±ण नागåरकांना परÖपर, आंतर-समूह आिण आंतर-जातीय भेदांचे
ÓयवÖथापन कसे करावे याचे ²ान ÿदान करेल जे युĦास ÿितबंध करेल: हे
लोकांना हे ²ान देऊन सुसºज करेल कì परÖपर, आंतर-समूह आिण आंतरजातीय
िहंसेची श³यता पूणªपणे काढून टाकणारी कोणतीही संÖकृती नाही.
ड) शांतता िश±ण िविवध संÖकृतéबĥल आदर वाढवते आिण िवīाÃयाªना,
अÅययनकÂया«ना आिण नागåरकांना मानवी अिÖतÂवा¸या िविवधतेचे कौतुक
करÁयास मदत करते: आंतरसंÖकृितक समज ही शांतता िश±णाची एक महßवाची
बाब आहे.
इ) शांततेचे िश±ण हे अÅययनकत¥, िवīाथê आिण Óयĉéना भिवÕयातील,
अिभमुखता ÿदान करते जे समाज जसा असावा तसा पुनिनमाªण करÁयाचा
ÿयÂन करेल: तŁणांना भिवÕयाची सकाराÂमक ÿितमा ÿदान करÁयाचा आिण Âयांना
आशा बाळगÁयाची कारणे देÁयाचा हा एक ÿयÂन आहे.
फ) शांतता िश±ण जगाला िहंसाचारातून बाहेर काढÁयासाठी आवÔयक कौशÐये
िशकवते: लोकांमÅये ती कौशÐये आिण Âयां¸या वैयिĉक जीवनात शांतता िनमाªण
करÁयाची ±मता असू शकते. शांतता िश±ण वैयिĉक आिण सामािजक दोÆही बदल
साÅय करÁया¸या धोरणांवर ल± क¤िþत करते. शांतता िनमाªण करणे ही एक ÿिøया
आहे जी तर मानवाने Âयां¸या िहंसक वतªनातून बदलायचे असेल तर ते िशकवले
पािहजे. तŁण लोक नंतर आøमक वतªन आिण ठोस कौशÐये हातळÁयासाठी धोरणे
िशकतील ºयामुळे Âयांना ÿभावी शांतता िनमाªण करÁयात मदत होईल.
ज) शांतता िश±ण तŁणांना मानवी ह³क आिण Æयाया¸या समÖयेबĥल जाणून
घेÁयास स±म करते: शांततेसाठी संघषª हा Æयायाचा िÖवकार करतो आिण
िशकणाöयांनी हे समजून घेतले पािहजे कì युĦ नसÐयामुळे फĉ शांतता िकंवा
सुसंवाद येतो.
ग) शांतता िश±ण सवª ÿकार¸या जीवनाचा आदर करÁयास िशकवते: शांतता िश±ण
तŁणांना सकाराÂमक आÂम-ÿितमा, Öवत:ची आिण इतरांसाठी जबाबदारीची भावना,
इतरांवर िवĵास ठेवÁयाची ±मता आिण नैसिगªक जगा¸या कÐयाणाची काळजी
घेÁयास स±म करते.
ह) शांतता िश±ण अिहंसक मागाªने संघषª कसे सोडवायचे हे िशकवते अथाªत
वाटाघाटी आिण मÅयÖथीĬारे: शांतता िश±णाची अंितम भूिमका Ìहणजे Óयĉéना
अिहंसक पĦतीने संघषª ÓयवÖथािपत करÁयास स±म करणे.
६.७ शांतता ÿÖथापना (बांधणी) शांतता बांधणी ही लोकांना बोलÁयासाठी, नातेसंबंध सुधारÁयासाठी आिण संÖथांमÅये
सुधारणा करÁयासाठी ÿोÂसािहत करÁयाची दीघªकालीन ÿिøया आहे. सकाराÂमक बदल
िटकÁयासाठी, िवÅवंसक संघषाªमुळे ÿभािवत झालेÐया ÿÂयेकाला शांतता िनमाªण
करÁया¸या ÿिøयेत सहभागी कłन ¶यावे लागेल. शांतता िनमाªणामÅये संघषª ÿितबंध, munotes.in

Page 98

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
98 मतभेद हाताळणे, संघषª िनराकरण आिण पåरवतªन, आिण संघषŎ°र सलोखा समािवĶ असू
शकते. शांतता िनमाªण करणे संघषाª¸या मूळ कारणांचे िनराकरण करÁयाचा ÿयÂन करते,
लोकाना Âयांचे मतभेद शांततेने सोडवÁयास आिण भिवÕयातील िहंसाचार रोखÁयासाठी
पाया घालÁयास मदत करते. िहंसाचाराचा अंत करÁयासाठी नातेसंबंध बदलणे महÂवाचे
आहे. याचा अथª लोक ÿथमदशªनी का भांडत आहेत हे समजून घेणे आिण हाताळणे आिण
गोĶी पुढे नेÁयास मागª शोधणे हा आहे. मग तो संघषª समाजात असो, व जमातीत असो
िकंवा राºय आिण सामाÆय लोकांत असो, हे खरे आहे.
Óयावहाåरक ŀĶीने, शांतता ÿÖथापना शेकडो िभÆन िøयांपैकì कोणÂयाही एकसारखी िदसू
शकते. हे समÖयांवर चचाª करÁयासाठी वेगवेगÑया गटांना एकý आणू शकते िकंवा लोकांना
इतरांचे ŀिĶकोन समजून घेÁयास मदत करÁयासाठी िचýपट आिण माÅयमांचा वापर कł
शकते. शांतता िश±ण आिण संघषª िनराकरण ही अशी कौशÐये आहेत जी ÿÂयेक
Óयĉìकडे Öवत:ची मूÐयमापन करÁयाची आिण समजून घेÁयाची आिण अनेकवचनी जगात
पूवªúह आिण सहअिÖतÂवासाठी पूवªअटी न ठेवता जगÁयाची ±मता बाळगणे आवÔयक
आहे.
६.७.१ गाÐटुंगचा िýकोण:
जोहान गाÐटुंगच, शांतता आिण संघषª अËयासा¸या ±ेýातील संÖथापकांपैकì एक, यांनी
संघषª, िहंसा आिण शांतता यांचे परÖपरसंबंिधत मॉडेल ÿÖतािवत केले. संघषª ही एक
गतीशील ÿिøया Ìहणून पािहली जाते ºयामÅये रचना, वृ°ी व वतªन सतत बदलत असतात
आिण एकमेकांवर ÿभाव टाकतात. संघषाªची वागणूक बदलून थेट िहंसाचाराचा अंत होतो,
संरचनाÂमक अंत होतो आिण ŀिĶकोन बदलून सांÖकृितक िहंसाचाराचा अंत होतो. हे
शांतता िनमाªण करणे, शांतता बांधणी करणे अशी शांतता राखÁया¸या Óयापक धोरणांशी
संबंिधत आहे.
गाÐटुंगच यांनी नकाराÂमक शांतता Ìहणजे ÿÂय± िहंसेची अनुपिÖथती आिण सकाराÂमक
शांतता Ìहणजे ितÆही ÿकारची िहंसा (ÿÂय±, संरचनाÂमक आिण सांÖकृितक) नसणे अशी
Óया´या केली.
गाÐटुंगचे संघषª, िहंसा आिण शांततेचे मॉडेल: संघषª िहंसा शांतता िवरोधाभास संरचनाÂमक िहंसा शांतता बांधणी वृ°ी वतªणूक सांÖकृितक ÿÂय± िहंसा िहंसा शांतता शांतता िनमाªण राखणी munotes.in

Page 99

संघषª ÓयवÖथापन आिण शांतता ÿÖथापना
99 िहंसक संघषाªची मु´य ÿेरक शĉì बदलÁयासाठी काय आवÔयक असेल याचा
पĦतशीरपणे िवचार करÁयासाठी गाÐटुंगच¸या ABC (Attitude वृ°ी Behaviour
वतªणूक, गतीशील संकÐपना वापरली जाऊ शकते. शेवटी संघषाªवर तोडगा काढÁयासाठी,
प±ांनी ÿथम Âयांची वृ°ी आिण एकमेकांबĥल¸या Âयां¸या धरण बदलÐया पािहजेत,
पåरिÖथती कमी करÁयासाठी िहंसाचार Öवत:च हाताळला पािहजे, Âयांचे वतªन बदलले
पािहजे आिण तोडगा शाĵत करÁयासाठी संघषाª¸या वÖतुिनĶ संदभª िकंवा संरचनाÂमक
कारणांवर कायª केले पािहजे. शांतता िनमाªण िवरोधाभास वृ°ी संरचनाÂमक िहंसा शांतता बांधणी सांÖकृितक िहंसा ÿÂय± )शारीåरक( िहंसा वतªणूक शांतता राखणी
जेÓहा लोक इतरासोबत¸या नतेसंबंधात तणाव अनुभवतात तेÓहा संघषª होतो. संघषाªत
असलेÐया लोकांना असे जाणवते कì इतर लोक Âयां¸या गरज पूणª करणे कठीण िकंवा
अश³य करत आहेत. संघषª रचनाÂमक िकंवा िवÅवंसक पĦतीने हाताळला जाऊ शकतो.
िहंसा हा संघषª हातळÁया¸या एक मागª आहे. जेÓहा लोक Âयां¸या Öवत:¸या गरज पूणª
करÁयासाठी नुकसान करÁयास तयार होतात तेÓहा िहंसा होते. समाजा¸या सवª Öतरांवर
संघषª आिण िहंसा घडते.
शाĵत आिण िचरÖथायी शांतता िनमाªण करÁयासाठी आपÐयाला संघषाª¸या सवª घटकांना
संबोिधत करणे आवÔयक आहे. शांतता राखणीचा वापर कłन संघषª टाळÁयासाठी
वतªनातील बदलाĬारे शारीåरक िहंसेचे िनराकरण केले जाऊ शकते. वरवरची आिण
िनंदनीय शांतता िनमाªण करÁयाऐवजी एक सशĉ शांतता िनमाªण करÁयासाठी संघषाªतील
प±ासोबत शांतीर±क दलांची रचना केली पािहजे.
शांतता िनमाªण करणे Ìहणजे लविचक शĉìचे आधार तयार कłन िशि±त करणे ºयामÅये
िविवध सांÖकृितक गट संवाद साधू शकतात आिण संबंध वाढवू शकतात. संरचनाÂमक
संघषाªने सामािजक अडथळे दूर कłन आिण अिधक समान समाज िनमाªण कłन
समाजातील िवरोधाभास दूर करणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 100

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
100 मानव क¤िþत रचना आपÐयाला शांतते¸या तीन Öतंभाची रचना आिण उभारणी करÁयास
स±म करते. शांतता राखणे, शांतता िनमाªण करणे आिण शांतता उभारणे यासाठी
समुदाया¸या नेतृÂवखालील पुढकारांची आवÔयकता आहे; शांतता Ìहणजे समाजात समृĦी
आिण कÐयाण िनमाªण करÁयासाठी नातेसंबंध िनमाªण करणे. दीघªकालीन िवकासासाठी
शांतता आिण संघषª िनराकरण ही एक महÂवाची ÿिøया आहे.
६.७.२ रेमनचा िýकोण:
डॉ. कॉरडुला रेमनचा एक Öवतंý आंतरराÕůीय सÐलागार, सुिवधा देणारे, ÿिश±क,
Óया´याते, कोच आिण शांतता व संघषª संशोधक आहेत. Âया Öथािनक आिण आंतरराÕůीय
गैरसरकारी आिण सरकारी संÖथांना Âयांचे धोरणाÂमक िनयोजन, संघटनाÂमक िवकास,
आघात आिण संघषª संवेदनशीलता, ÿभावी शांतता िनमाªण, ÿभाव मूÐयांकन आिण शांतता
आिण िवकास ÿिøयांमÅये ल§िगक समानता यासाठी समथªन करतात.
िवĴेषनाÂमक ®ेणी Ìहणून वापरलेले िलंग हे संघषª आिण शांतता िनमाªण ÿिøयेत मिहला व
पुŁष आिण मुले व मुली यां¸यातील सामािजकरीÂया तयार केलेÐया भूिमका व संबंध
पåरभािषत करते. यात तीन पåरमाण समािवĶ आहेत: वैयिĉक िलंग ओळख िदलेÐया संघषª िकंवा शांतता उभारणी ÿिøयेत मी Öवत:ला एक ľी िकंवा पुŁष Ìहणून कसे पåरभािषत कł? पुŁष आिण िľयां¸या गरजा आिण ÖवरÖये काय आहेत? िलंग संकेतवाद संघषªदरÌयान आिण नंतर पुŁषÂव आिण ľीÂव कसे पåरभािषत केले जाते? सामािजक व सांÖकृितकŀĶ्या मिहला आिण पुŁषां¸या भूिमका आिण गरजा कशा पåरभािषत केÐया जातात? िलंग रचना सावªजिनक आिण खाजगी ±ेýात युĦ आिण शांतता कशी आयोिजत आिण संÖथाÂमक केली जाते? स°ा कोणाकडे आहे?


munotes.in

Page 101

संघषª ÓयवÖथापन आिण शांतता ÿÖथापना
101 िलंग िýकोण:
१) वैयिĉक िलंग ओळख:
िहंसक संघषª आिण संघषाªनंतर¸या टÈÈयात वैयिĉक मिहला आिण पुŁषां¸या सामािजक
भूिमका आिण गरजा. (एखादी Óयĉì िविशĶ समाजात ľी िकंवा पुŁष Ìहणून ितची भूिमका
कशी पåरभािषत करेते?)
िहंसक संघषªमधील वैयिĉक िलंग ओळख पाहता, िľया, मुली, पुŁष, आिण मुले यां¸या
भूिमका आिण अनुभव िभÆन असतात. मिहला आिण पुŁष दोघेही लढाईत गुंतलेले
असताना, पुŁष बहòसं´य लढवयांचे ÿितिनिधÂव करतात. िľया सहसा घरा¸या ÿमुख
Ìहणून पूवê¸या पुŁष-ÿधान भूमीका घेतात, Âयाच वेळी कुटुंबातील सदÖयांची काळजी
घेतात आिण जखमéची काळजी घेतात. मुले आिण िकशोरवयीन मुलांचे बाल सैिनक Ìहणून
शोषण होÁयाची श³यता जाÖत असते, परंतु लÕकरी आिण इतर सशľ संघषाªदरÌयान
आिण नंतर¸या अंतगतª आिण बाĻ पåरिÖथतीमुळे तो िकंवा ती समाजात जी भूिमका घेते
ती Âया¸या िकंवा Âया¸या आयुÕयात बदलू शकते.
२) िलंग ÿतीकवाद (संकेतवाद):
‘पुŁषÂव’ आिण ‘ľीÂव’ आिण ‘िľया’ आिण ‘पुŁष’ यां¸या सामािजकŀĶ्या तयार केलेÐया
कÐपना. एक िविशĶ पुŁष वैिशĶ्य िकंवा िविशĶ्य ľी वतªन काय मानले जाते?
पुŁषÂव अनेकदा शारीåरक आिण तकªशूĦ शĉì, िहंसा आिण िनणªय घेÁया¸या वचªÖवाशी
जवळून संबंिधत असते, तर ľीÂवा¸या łढीवादी संघटनांना बळी, शांतता आिण भाविनक,
शारीåरक आिण बौिĦक किनķता या िवŁĦ वैिशĶ्यांसह पåरभािषत केले जाते. बö याच
समाजामÅये, पुŁषांचा सÆमान थेट Âयां¸या पÂनी, मुले आिण कुटुंबांचे संर±ण करÁया¸या
±मतेशी जोडलेला असतो- ‘पुŁष असणे Ìहणजे देशाचे यशÖवीपणे र±ण करणारा सेनानी
असणे.’ मिहला संघटना ‘माता’ िकंवा ‘शांततेसाठी मिहला’ Ìहणून Öवत:ची ओळख कłन
देतात आिण ‘शांततापूणª मा°ृवा’ ¸या łढीवादी समजुतीचे आवाहन करतात. समाजातील
िलंगाचा िवचार करताना ÿितकाÂमकता आशा ÿकारे अनेकदा महÂवपूणª भूिमका बजावते.
३) िलंग संरचना:
सावªजिनक आिण खाजगी ±ेýात युĦिनिमªती आिण शांतता ÿÖथािपत करÁयाबĥल िलंग
संबंधांचे संघटन आिण संÖथाÂमकìकरण, िलंगाचा समाजातील राजकìय, सामािजक आिण
आिथªक Óयवहारावर कसा ÿभाव पडतो?
पुŁष अनेकदा िनणªय घेÁयावर िनयंýण ठेवतात. ते युĦ आिण शांतता बĥलचे बहòतेक
िनणªय देखील घेतात. जवळजवळ सवª शांतता करार िलंग तटÖथ भाषेत िलिहलेले आहेत,
पुŁष आिण िľयां¸या वेगवेगÑया गरजा आिण ÿाधाÆये आहेत हे िवचारात ने घेता.
याÓयितåरĉ, पुłषांचे अनुभव, गरजा आिण ÖवराÖये ‘मानक’ आिण ‘संदभª िबंदू’ Ìहणून
घेतले जातात. शांतता िनमाªण करÁया¸या ÿयÂनांमÅये मिहला आिण पुŁष दोघेही सहभागी
होत असतांना, मिहलांचा ÿामु´याने सहभाग आहे. अशा ÿकारे, ही रचना-राजकìय, munotes.in

Page 102

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
102 सामािजक आिण आिथªक-ºया काही िविशĶ ल§िगक गितशीलता जाµयावर ठेवतात िकंवा
समाजात िलंग भूिमका जपतात.
वैयिĉक िलंग ओळख, िलंग ÿतीकवाद आिण िलंग संरचना कोणÂयाही िविशĶ सांÖकृितक
ÓयवÖथेमÅये परÖपरावलंबी आहेत. ÿÂयेक ®ेणीचे ÿकटीकरण वेगवेगÑया संÖकृतéमÅये
िभÆन Łपे घेते. शांतता उभारणीमÅये काम करतांना हे िवचारात घेणे आवÔयक आहे.
६.८ शांतता ÿÖथािपतकताª Ìहणून िश±काची भूिमका िश±काने हे समजून घेतले पािहजे कì समाजातील बहóसांÖकृितक, बहòजातीय आिण
बहóधािमªक समÖया चांगÐया शांतता िश±ण कायªøमां¸या तुकड्या-तुकड्यांमÅये वेगÑया
पĦतीने हाताळÐया जाऊ शकत नाहीत, परंतु शांतता आिण िहंसाचारा¸या इतर सवª
समÖयांशी परÖपरसंबंिधत असÐयाने, संपूणª कायªøमात संबोिधत केले जाते.
उदाहरणाथª, इतरांबĥल कŁणा आिण सेवा यासारखे गुण िवकिसत केÐयाने वांिशक,
धािमªक िकंवा इतर पूवªúह कमी होÁयास मदत होऊ शकते, परंतु सवª पाĵªभूमी¸या
िवīाÃयाªनी कायªøमात भाग घेणे आवÔयक आहे.
िश±काने शांतता िश±णाचे मूलभूत Öवłप आिण उिĥĶे जाणून घेणे आिण Âयाचे समथªन
करणे आवÔयक आहे. जागितक शांततेसाठीची मूलभूत गरज ही मानवजातीची एकता ही
आहे आिण जागितक ÓयवÖथेची Öथापना केवळ मानवजाती¸या एकते¸या जािणवेवर,
वैिवÅयपूणª समाजातील शांतता िश±णा¸या िश±काने काही मूलभूत उिĥĶे ल±ात ठेवली
पािहजेत: जागितक Öतरावर आिण देशामÅये एकसंथ, शांततापूणª समाजाची उपलÊधी,
िजथे जागितक नागåरकÂवाला चालना िदली जाते व “िविवधतेत एकता” ओळखली जाते
आिण सराव केला जातो.
िश±काने हे सतत ल±ात ठेवले पािहजे कì कोणतेही Åयेय साÅय करणे हे ²ान, इ¸छा
आिण कृती यावर अवलंबून असते. शांततापूणª जग साÅय करÁयासाठी आवÔयक असलेली
शĉì Ìहणजे मानवजातीचे एकýीकरण होय.
िश±काने Âया¸या आवडीचा आिण इ¸छाशĉìचा वापर केला पािहजे. आपÐया
अनुभवानुसार, जेÓहा एखादा िश±क शांततेचे िश±ण िशकिवÁयात सखोल आिण
िनयिमतपणे सहभागी होतो, तेÓहा Âयामुळे Âया िश±काला Âया¸या मूÐयांकडे दीघª,सखोल
िवचार करावा लागतो. िवīाथाªसाठी एक आदशª होÁयासाठी, िश±काला Öवत:मÅये बदल
घडवून आणÁयाची आिण बदलÁयाची संधी असते. मग िवīाथा«ना शांततािÿय Óयिĉ
Ìहणजे काय हे समजून घेÁयास आिण अनुभवÁयास मदत केली जाऊ शकते आिण Âया
िश±काचा शेकडो आिण हजारो मुलांवर आिण तłणांवर शिĉशाली, सकाराÂमक ÿभाव
पडेल.
राÕů घडवÁयाची सवाªत मोठी जबाबदारी िश±कावर असते. भारतासार´या बहòजातीय
आिण बहòधमêय देशात िश±काचे कायª अितशय उदा° आिण सÆमानाचे आहे. िश±क हे
िवīाÃया«¸या łपाने येणाö या िपढ्यांचा आरसा आहेत आिण शांततापूणª वातावरण
ÿÖथािपत करÁयासाठी ÿभावी घटक आहेत. िश±कांची ÿमुख जबाबदारी ही आहे कì munotes.in

Page 103

संघषª ÓयवÖथापन आिण शांतता ÿÖथापना
103 िवīाÃयाªना चांगला माणूस बनवÁयास मदत करणे, केवळ Âयां¸या फायīासाठीच नÓहे तर
संपूणª समाजा¸या भÐयासाठी Âयांची खरी ±मता पूणª करÁयासाठी ÿेåरत करणे.
िवīाÃया«मÅये िविवध संÖकृती, इितहास आिण मूलभूत सामाियक मूÐयांची मोकाळेपणा
आिण आकलनाची भावना िवकिसत करÁयासाठी िश±क आिण शाळा इतर संदभª-िविशĶ
धोरणे आखू शकतात. शांततेचे िश±ण देÁयात िश±क महßवाची भूिमका बजावू शकतात
जसे कì:
 अËयासøम जाणून ¶या आिण िवīाथê व पालकांना अपे±ा सांगा.
 िवīाथê, सहकारी, पालक आिण समुदाय सदÖय यां¸याशी पुÆहा संपकª साधÁयायोµय
आिण सकाराÂमक संबंध.
 Âयां¸या वगाªत आिण शाळेत सुरि±त, आĵासक आिण सवªसमावेशक वातावरण ÿदान
करा.
 ÿभावी आिण अथªपूणª िनद¥शाÂमक आिण मूÐयांकन धोरणांची रचना करा आिण
अंमलात आणा.
 िवīाÃया«ना Âयां¸या ±मतेपय«त पोहोचÁयासाठी आÓहान īा आिण Öवतंý िश±ण
Öवीकारा.
 िश±काने हे समजून घेतले पािहजे कì समाजातील बहò-सांÖकृितक बहòवांिशक आिण
बहò-धािमªक समÖया चांगÐया शांतता िश±ण कायªøमा¸या तुकड्या-तुकड्यांमÅये
एकाकìपणे हाताळÐया जाणार नाहीत तर, शांतता आिण िहंसाचारा¸या इतर
समÖयांशी आंतरसंबंिधत आहेत ºया संपूणª कायªøमात संबोिधत केÐया जातात.
 िश±काने शांतता िश±णाचे मूलभूत Öवłप आिण उिĥĶे जाणणारा आिण पूणª
समथªनीय असणे आवÔयक आहे.
 जेÓहा एखादा िश±क शांततेचे िश±ण िशकवÁयात सखोल आिण िनयिमतपणे
सहभागी होतो, तेÓहा ते Âयाला/ितला Âया¸या मूÐये आिण िवĵासाकडे दीघª, खोलवर
पाहÁयाची परवानगी देते. िवīाÃया«साठी आदशª होÁयासाठी, िश±काला पåरवतªनाची
संधी असते आिण ते Öवत:चे अंतरंग सुधाł शकतात. हा बदल िवīाÃया«ना शांतीिÿय
Óयĉì आिण शांतता िनमाªता कोण आहे हे समजÁयास मदत करेल. अशा ÿकारे,
िश±काचा शेकडो आिण हजारो मुलांवर आिण तłणांवर शिĉशाली, सकाराÂमक
ÿभाव पडेल.
 िश±कांनी Öवत:पासून सुŁवात कłन वाढÂया वैिवÅयपूणª समाजात पूवªúह, संघषª
आिण िहंसाचार यांचा सामना केला पािहजे.
अशा ÿकारे, शांतता ÿÖथािपत करÁयासाठी िश±काची आपÐया समाजात महÂवाची
भूिमका आहे. ही केवळ िश±कांची वैयिĉक जबाबदारी नाही तर ती आपÐया सवा«ची
जबाबदारी आहे. या संदभाªत, सरकार (क¤þ आिण राºय), Öवयंसेवी संÖथा, ÿसार माÅयमे munotes.in

Page 104

शांतता िश±ण आिण शाĵत िवकास
104 आिण सामािजक संÖथानी आपÐया राÕůा¸या मौÐयवान शांततेचे र±ण, संर±ण आिण
संवधªन करÁयासाठी काही उपाययोजना केÐया पािहजेत.
६.९ सारांश वय, िलंग, Óयवसाय, िश±ण आिण सामािजक िÖथती याची ते पवाª न करता शांतता िश±ण
ÿÂयेकासाठी आहे. तथािप, हे लहानपणापासून सुł केले पािहजे, कारण आजची मुले
उīाचे जागितक नागåरक आहेत ( बायनª आिण सेनेही, २००८), आिण Âयांचे िनरोगी
मानसशाľ Âयां¸या िश±णावर खूप अवलंबून आहे.
केवळ Óयĉìच नÓहे तर समुदाय आिण राÕůां¸या ÿगतीसाठी ÿभावी संघषª िनराकरण पĦती
आिण शांतता िश±णाची अंमलबजावणी अपåरहायª मनाली जाते. िवचारात घेतलेली दुसरी
संकÐपना Ìहणजे संघषाªचे ÿकार. Óयĉìअंतगतª संघषª, आंतरवैयिĉक संघषª, समूहापय«त
संघषª आिण आंतर समूह संघषª हे िविवध ÿकारचे संघषª आहेत. संघषाª¸या घटना
वेगवेगÑया कारणांनी घडतात. Óयĉì आिण गट, ÿामु´याने िवरोधाभासी पåरिÖथतीत
गुंतलेले असतात जेÓहा Âयां¸याकडे असा ŀिĶकोन असतो कì Âयांचे ŀिĶकोन आिण कृती
इतरांपे±ा ®ेĶ आहेत. परंतु जेÓहा संघषª आिण मतभेदां¸या घटना घडतात, तेÓहा Óयĉéनी
सराव, ÿभावी संघषª िनराकरण पĦती लागू करणे अÂयावÔयक असते.
शांतता िश±ण हे लोकांमÅये जागृती िनमाªण करÁयासाठी संघषª िनराकरण पĦतéची
उÂपादक पĦतीने अंमलबजावणी करणे, इतरांशी चांगले संबंध आिण नातेसंबंध िनमाªण
करणे आिण मैýीपूणª आिण आनंददायी पयाªवरणीय पåरिÖथती िनमाªण करणे या संदभाªत
अपåरहायª योगदान देत आहे. शांतता िश±णाला चालना देÁयासाठी िश±क ÿभावी पĦतीने
अÅययन-अÅयापना¸या पĦती आिण िनद¥शाÂमक धोरणांचा अवलंब करत आहेत. शेवटी,
असे Ìहटले जाऊ शकते कì जेÓहा Óयĉì संघषª िनराकरण पĦती आिण शांतता िश±णाची
कायª±म समज ÿाĮ करतात, तेÓहा Âयांना घरी, शै±िणक संÖथांमÅये, रोजगार ÓयवÖथेत
आिण सावªजिनक िठकाणी Âयांची अंमलबजावणी करणे आवÔयक आहे.
६.१० घटकवार अËयास १) “संघषª हा मानवी अिÖतÂवाचा भाग आहे,” या िवधानाचे समथªन करा.
2) शांतता िनमाªता Ìहणून िश±काची भूिमका/ÖपĶ करा.
३) संघषª सोडिवÁयासाठी कोणती िविवध तंýे वापरली जातात?
४) संघषाªला करणीभूत असलेले िभÆन घटक/ कारणे सांगा.
५) शांतता िनमाªण करÁयासाठी र¤नाचा िýकोण कसा ÿभावी आहे?
६) गळतुंग संघषª, िहंसा आिण शांततेचे परÖपरसंबंिधत मॉडल ÖपĶ करा.
७) संघषª ÓयवÖथापनामÅये शांतता िश±णाची भूिमका िलहा.
८) संघषाªचे िविवध Öतर कोणते आहेत? munotes.in

Page 105

संघषª ÓयवÖथापन आिण शांतता ÿÖथापना
105 ६.११ संदभª  Joli Bain Pillsbury. Adopted Circle of Conflict. 2015.
 Saamwaad: e -Journal ISSN: 2277 -7490 2013: Vol. 2, Iss. 1
 Christo pher Moore’s Circle of Conflict . Smilemundowebsite. May 8,
2016.
 Human Jin Lim & Rashad Yazdaniford (2 012), “The difference of
conflict management styles’ and conflict resolution in workplace,”
Business & Entrepreneur Journal, Volume 1, No.1 science press ltd.
Pg 141 -155.
 Rakshit Puranik & Swathi Parashar (2012), “A study of conflict
management styles a mong non -academicians. In B -Schools.
 http://ww.chimc.in/volume 2.1/volume 2 Issue 1/Rakshita Puranik &
Swati %20 Parashar.pdf
 Conflict management styles and strategies Howard Culbertson, 5901
NW 81st Oklahona City, OK 73132.
 Harris, Ian M, and Mary L. Morrison. (2003). Peace Education.
Jeffersone, NC: McFarland.
 MishraLoknath (2009). Peace Education Framework for Teachers,
A.P.H. Publishing Corporation, New Delhi.
 NarasimhaRao, J.V.L. (2012) The role of Teachers in Re storing
peace and Harmony in the World.
 UNESCO (2005), Peace Education Framework of Teacher Education,
New Delhi.
 Role of Educational Institutions in Building a Peaceful society DOI:
10.47264/idea.lassij/4.2.21
 ROLE OF TEACHER FOR PEACE EDUCATION, Mr.
Rajendrakumar Mujibhai Parmar: The International Journal of Indian
Psychology.


*****
munotes.in