Pdf-Public-Economics-Marathi-munotes

Page 1

1
मॉडयुल I
१
बाजार अर्थव्यवस्र्ा आणि शासन संस्र्ा - I

घटक रचना (Unit Structure)
१.० उद्दीष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ कल्याणकारी अथथशास्त्राची प्रमेय
१.३ एकरकमी कर आणण हस्ताांतरण
१.४ साराांश
१.५ सराव प्रश्न

१.० उद्दीष्टे (OBJECTIVES )
या प्रकरणाचा अभ्यास केल्यावर, आपण हे समजू शकतो की बाजारपेठेतील अथथव्यवस्थेत
सरकारचा हस्तक्षेप णकती महत्वाचा आहे, तसेच सरकार अथथव्यवस्थेत हस्तक्षेप
करण्यासाठी कोणत्या साधनाचा उपयोग करते, हे देखील आपणास समजेल. तसेच त्याचा
अथथकारणावर काय पररणाम होतो याचा अभ्यास देखील या प्रकरणाचा भाग आहे.

१.२ प्रस्तावना (INTRODUCTION )
सावथजणनक अथथशास्त्राच्या अभ्यासाला एक दीघथ परांपरा आहे. हे जॉन स्टुअटथ णमल आणण
डेणव्हड ररकाडो याांच्या मूळ राजकीय अथथव्यवस्थेमधून कर णवश्लेषणाच्या सावथजणनक
अथथशास्त्रात सावथजणनक णवत्त परांपरेद्वारे णवकणसत झाले आहे. आणण आता नवीन राजकीय
अथथव्यवस्थेच्या णवकासासह ते आपल्या मूळ स्वरुपात परत आले आहे. शास्त्र म्हणून
अथथशास्त्राच्या अभ्यासास सुरुवात झाल्यापासून सावथजणनक अथथशास्त्र ही अथथशास्त्राची
मुख्य शाखा राणहली आहे. व्यावहाररक धोरण णवश्लेषणास पाया प्रदान करणे, हा उद्देश
घेऊनच सावथजणनक अथथशास्त्रज्ाांची वाटचाल राणहली आहे, जरी अभ्यासलेले मुद्दे आणण
वापरलेल्या णवश्लेषण पद्धती कालाांतराने णवकणसत झाल्या णकांवा बदलल्या असतील तरी
कठोर आणण सुसांगत मागाथने आणथथक धोरणाला सांबोणधत करण्यासाठी एक सांघणटत आणण
सुसांगत रचना देण्यासाठी प्रयत्न केले जात आहेत.

व्यापक अथाथने पाणहल्यास, सावथजणनक अथथशास्त्र म्हणजे आणथथक कायथक्षमता, णवतरण
आणण सरकारच्या आणथथक धोरणाचा अभ्यास होय. बाह्यतेच्या अणस्तत्वामुळे, कर munotes.in

Page 2

2
चुकवण्याचे हेतू आणण नोकरशाही णनणथय घेण्याच्या प्रणियेचे स्पष्टीकरण तसेच
बाजारपेठेतील अपयशाला णमळालेल्या प्रणतणिया याांनी हा णवषय व्यापलेला आहे. या
णवस्तृत क्षेत्रावर पोहोचण्यापूवी, सावथजणनक अथथशास्त्राची सुरुवात सरकारी उत्पन्न आणण
सरकारी खचथ या पयंत मयाथणदत अत्यांत अरुांद झाली होती.

सरकार काय णनणथय घेते आणण सरकारणे काय णनणथय घ्यावेत, या दोन्ही गोष्टी समजून
घेण्याचा प्रयत्न सावथजणनक अथथशास्त्र करत असते. सरकार णनणथय कसे घेते हे समजून
घेण्यासाठी, सरकारमधील णनणथय घेणार याांचा हेतू काय आहे णनणथय घेणारे कसे णनवडले
जातात आणण बाहेरील ताकदींद्वारे त्याांच्यावर कसा प्रभाव पडला जातो हे तपासणे
आवश्यक आहे. काय णनणथय घ्यावेत हे ठरणवण्यासाठी आपल्याकडे उपलब्ध असलेल्या
पयाथयाांचा णवचार करणे आवश्यक आहे तसेच अवलांबण्यात येणारया पयांयाांचा पररणाम
देखील णवचारात घ्यावा लागतो. या सवथ पैलूांचा णवचार सावथजनीक अथथशास्त्रात होतो आणण
या सवथ बाबींचा अभ्यास आपण या व पुढील प्रकरणामध्ये करणार आहोत.

१.३ कल्यािकारी अर्थशास्त्राची प्रमेय (THEOREMS OF WELFARE ECONOMICS)
१.३.१. पॅरेटो-कायथक्षमता (Pareto -Efficiency) :
वेगवेगळ्या पररणस्थती णवतरणासांबांधी योग्य णनणथय घेणे णह एक प्रमुख समस्या आहे. अशा
पररणस्थती मध्ये अशा एका प्रणियेची आवश्यकता असते णजच्यामुळे ग्राहकाच्या सांभाव्य
वैणवध्यपूणथ दृष्टीकोन आणण णवतरणापासून कायथक्षमता वेगळी ठेवता येईल. अशा प्रणियेच्या
शोधात असलेले अथथशास्त्रज् पॅरेटो-कायथक्षमता (Pareto -Efficiency) चा वापर करतात.
या सांकल्पनेच्या पाठीशी असलेले तत्वज्ान असे साांगते, कायथक्षमता म्हणजे अशी अवस्था
जी कोणत्याही शोष णाणशवाय आणथथक लाभ णमळवून देत आहे. पुढे अशा प्रकारचे णवतरण
सुणनणित करत असताना असे कोणते लाभ उपलब्ध आहेत का? हे पाहणे आवश्यक आहे.
णवशेष म्हणजे पॅरेटो-कायथक्षमता, सांसाधनाांचे पुनणवथतरण करणे शक्य आहे की नाही, यावर
णवचार करून वाटपाचा णनणथय घेते ज्यामुळे कमीतकमी एका ग्राहकाला इतर कोणत्याही
नुकसानीणशवाय लाभ होऊ शकेल. जर हे करणे शक्य असेल तर तेथे कोणत्याही
शोषणाणशवाय आणथथक लाभ होईल. जेव्हा कोणतेही सुधाररत पुनणवथतरण सापडत नाही,
तेव्हा प्रारांणभक णस्थती पॅरेटो-कायथक्षम मानली जाते. वरील पररक्षणात सांसाधनाांचे कायथक्षम
आणण समाधानकारक णवतरण साध्य केल्यास त्यास कायथक्षम णवतरण समजले जाईल.
स्पधाथत्मक अथथव्यवस्थेमध्ये लागू होणार या पॅरेटो -कायथक्षमतेचे अचूक णवधान
शोधण्यासाठी, व्यवहायथ वाटप काय असेल? हे पाहणे आवश्यक राहील, अथथव्यवस्थेच्या
प्रारांणभक सांपत्ती आणण उत्पादन तांत्रज्ानाचा वापर केल्यास उत्पादनाचे वाटप शक्य आहे.
प्रारांणभक सांपत्ती (ω,) जर उत्पादन योजना ( y) असेल तर (X) हे उपभोगाचे णवतरण
असेल.
x = y + ω. ............१
munotes.in

Page 3

3
पुढे पॅरेटो-कायथक्षमतेची चाचणी व्यवहायथ वाटप वापरून केली जाते. पॅरेटो-कायथक्षमतेची
जास्त योग्य व्याख्या पुढीलप्रमाणे.

व्याख्या:

इतर कोणतेही व्यवहायथ वाटप X उपलब्ध नसल्यास व्यवहायथ उपभोग वाटप xˆ हे पॅरेटो -
कायथक्षम असेल.
१. X हे णवतरण सवथ ग्राहकाांना कमीत कमी xˆ इतकी उपयुक्तता देते.
२. X हे णवतरण कमीतकमी एका ग्राहकास xˆ पेक्षा अणधक उपयुक्तता देते.

वरील दोन अटींचा साराांश असा की, पयाथयी वाटप उपलब्ध नसल्यास णवतरण xˆ हे पॅरेटो
कायथक्षम आहे. ज्यामुळे कोणाचेही नुकसान न करता इतराांचे काल्यान साधता येईल.
म्हणजेच अथथव्यवस्थेत एखाद्याला णमळणारया आणथथक फायद्यामुळे दुसरया एखाद्याला
नुकसान होणार नाही.

या टप्पप्पयावर हे देखील लक्षात घेतले पाणहजे की, पॅरेटो-कायथक्षमतेची व्याख्या नकारात्मक
णवतरणापेक्षा, काही चाांगले शोधण्यात अक्षम आहे. ती कायथक्षमतेच्या व्याख्येपेक्षा काही
वेगळी आहे जे वाटपातील काही सकारात्मक बाबी शोधते. पॅरेटो-कायथक्षमता णवतरणाच्या
समस्याांचा सामना करण्याऐवजी कोणाची तरी बाजू घेते. म्हणूनच पॅरेटो-कायथक्षमता अनेक
ग्राहकाांवर काम करते.

१.३.२. कल्यािकारी अर्थशास्त्राची प्रमेय:
अथथव्यवस्थेचे कल्याणकारी गुणधमथ, ज्याांना सामान्यत: कल्याण अथथशास्त्राचे दोन प्रमेय
म्हणून ओळखले जाते, जे स्पधाथत्मक अथथव्यवस्थेच्या इष्टतेबद्दलच्या दाव्याांचा आधार
आहे. थोडक्यात, प्रथम प्रमेय नमूद करते स्पधाथत्मक सांतुलन म्हणजे परेटो-कायथक्षमता
आणण णद्वतीय प्रमेय हे कोणतेही पॅरेटो-कायथक्षम वाटप स्पधाथत्मक समतोल म्हणून णवकेंणित
केले जाऊ शकते. एकणत्रतपणे णवचार केल्यास, कल्याणकारी अथथशास्त्राची प्रमेय णह
धोरणात्मक दृष्ट् या महत्वपवपूणथ आहेत आणण त्याांनी स्पधाला प्रोत्साहन णदले आहे. एजवथथ
बॉक्स आकृतीचा वापर करून दोन्ही-प्रमेय दोन ग्राहक णवणनमय अथथव्यवस्थेसाठी सहजपणे
दशथणवले समजून घेतली जाऊ शकतात. पणहली पायरी म्हणजे पॅरेटो-कायथक्षम वाटप वेगळे
करणे. आकृती १.१ आणण णबांदू ‘a’ वरील वाटप णवचारात घेतल्यास. हे पॅरेटो-कायथक्षम
वाटप नसल्याचे दशथणवण्यासाठी, पयाथयी वाटप शोधणे आवश्यक आहे जे कमीतकमी एका
ग्राहकाला उच्चतम उपयुक्तता प्रदान करेल आणण इतर ग्राहकाांना णनम्न उपयोणगता देणार
नाही.णबांदू ‘b’ वरील णवतारानाकडे जात असताना णबांदू ‘a’ च्या तुलनेत दोन्ही ग्राहकाांची
उपयुक्तता वाढते — अशा पररणस्थतीत णबांदू ‘b’ णबांदू ‘a’ पेक्षा पॅरेटो-कायथक्षम आहे.
यावरून हेणसद्ध होते की णबांदू ‘a’ पॅरेटो-कायथक्षम नाही. णबांदू ‘c’ चे वाटप दोन्ही ग्राहकाांना
णबांदू ‘b’ पेक्षा जास्त उपयुक्तता प्रदान करते. णबांदू ‘c’ चे वाटप परेटो-कायथक्षम आहे. णबांदू ‘c’
पासून प्रारांभ केल्यास,पुढील वाटपात कोणत्याही बदलाांमुळे कमीतकमी एका ग्राहकाची
उपयुक्तता कमी होते. णबांदू ‘c’ ची वैणशष्ट्य म्हणजे तो दोन ग्राहकाांच्या समवृत्ती विाांमधील munotes.in

Page 4

4
स्पणशथकतेच्या णबांदूवर आहे. हा स्पणशथकेचा णबांदू असल्याने त्यापासून दूर गेल्यास दोन
ग्राहकाांपैकी एकास णनम्न समवृत्ती विावर स्थानाांतर करावे लागेल . उदासीनता वि
स्पणशथका असल्याने त्याांचे उतार समान असतात . म्हणून MRS1 1,2 = MRS2 1,2.
(1.2)

आकृती १.१

ही समानता सुणनणित करते की पणहला ग्राहक वस्तू २ साठी वस्तू १ ची आदला बदल
करू इणच्ित असेल त्या दरानेच दुसरा ग्राहक त्या दोन वस्तूांची आदलाबदल करेल. स्पशथ
णबांदूवरील दोन ग्राहकाांच्या सीमाांत मूल्याांकनाची ही समानता पररणामी पुढे कोणत्याही
ग्राहकास नुकसान न करता दुसर याचा फायदा करतनाही आणण त्यामुळे णबांदू c परेटो
कायथक्षम बनतो. णबांदू c वरील परेटो-कायथक्षम वाटप हे वेगळे नाही. खरां तर दोन ग्राहकाांच्या
समवृत्ती विाांमधील स्पशाथचे अनेक णबांदू आहेत. दुसरे परेटो-कायथक्षम वाटप आकृती १.१
मधील णबांदू d वर आहे. एकणत्रतपणे, सवथ पॅरेटो-कायथक्षम वाटप एजव्हथथ बॉक्समध्ये एक
लोकस तयार करतात ज्यास करार वि म्हणतात. वरील णववेचनावरून आता प्रथम प्रमेय
प्रदणशथत करणे शक्य आहे. प्रारांणभक वाटप णबांदू णकांमत रेषेद्वारे एक स्पधाथत्मक समतोल
देतो, ω, ते एकाच वेळी दोन्ही समवृत्ती विाांना स्पशथ करते. स्पणशथकतेचा सामान्य णबांदू
ग्राहकाांच्या णनवडीमध्ये होतो ज्यामुळे मागणीच्या समतोल पातळीवर पररणाम होतो.
आकृती १.२ मध्ये णबांदू e द्वारे अशी समतोलता दशथणवली जाते. समतोलपणा समवृत्ती
विाांच्या स्पणशथकेचा णबांदू असल्यामुळे तो परेटो-कायथक्षम देखील असणे आवश्यक आहे.
एजवथथ बॉक्ससाठी, हे प्रणतस्पधी सांतुलन पॅरेटो-कायथक्षम आहे. हा पररणाम पाहण्याचा
वैकणल्पक मागथ हे लक्षात ठेवणे आहे की प्रत्येक ग्राहक त्या क्षणी उपयुक्तता वाढणवतो णजथे
त्याांची बजेटची मयाथदा सवाथणधक समवृत्ती विाांकडे स्पशथ करते. सीमाांत पयाथयता दर
munotes.in

Page 5

5
वापरुन, ग्राहकाांसाठी MRSh 1,2 = p1/p2 असलेली. स्पधाथत्मक समज अशी आहे की
दोन्ही ग्राहक एकाच णकांमतींच्या गटावर प्रणतणिया देतात,

MRS1 1,2 = p1 p2 = MRS2 1,2. ( 1.3)
आकृती १.२

या णस्थतीची तुलना केल्यास एक वैकणल्पक प्रात्यणक्षक णमळते की स्पधाथत्मक समतोल
पेरेटो-कायथक्षम आहे. कायथक्षमता सुणनणित करण्यासाठी वेगवेगळ्या आणथथक मध्यस्थाांच्या
स्वतांत्र णनणथयाांमध्ये समन्वय साधण्यासाठी णकांमतींची पुन्हा भूणमका दशथवते. या चचाचा
साराांश प्रमेयाच्या णवधानात देता येतो.

१.३.२.१ कल्यािकारी अर्थशास्त्राचे पणहला प्रमेय:
हे अनेक अथथशास्त्रज्ाांनी मानी केले आहे की पूणथ स्पधाथ हा बाजारपेठेचा एक आदशथ प्रकार
आहे जो परेटो इष्टतमता णकांवा जास्तीत जास्त समाज कल्याणची प्राप्ती सुणनणित करतो
कारण पूणथ स्पधाथ यासाठी आवश्यक असलेल्या सवथ सीमाांत अटी पूणथ करते. मूलत: परेटो
इष्टतमतेमध्ये समुदायाच्या सांसाधनाांचा वापर आणण वाटपात कायथक्षमता समाणवष्ट असते.
वर दशथणवल्याप्रमाणे, जर परेटो कायथक्षमता प्राप्त झाली नाही तर असे सूणचत होते की
कोणचेही नुकसान केल्याणशवाय एखाद्याचे भले केले जाऊ शकते. अशा एका सावथजणनक
धोरणाद्वारे सांसाधनाांचे पुनगथठन करून समाज कल्याण वाढवण्याची सांधी आहे, उत्तम
प्रकारे स्पधाथत्मक बाजारपेठेत पोहोचलेल्या सामान्य समतोलपणाचे एक महत्वपवाचे वैणशष्ट्य
म्हणजे परेटो इष्टतमतेच्या अथाथने जास्तीत जास्त समाज कल्याण णकांवा आणथथक
कायथक्षमता वाढवणे. हे कल्याणकारी अथथशास्त्राचे पणहले णकांवा मूलभूत प्रमेय म्हणून
ओळखले जाते. हे प्रमेय म्हणजे, व्यक्तींमध्ये बदल होण्यापासून णकांवा णभन्न वस्तूांच्या
उत्पादनात सांसाधनाांचे वाटप करण्यापासून त्याांचे कल्याण वाढणवण्याच्या सवथ शक्यता
munotes.in

Page 6

6
होय. कल्याणकारी अथथशास्त्राच्या पणहल्या प्रमेयानुसार स्पधाथत्मक समतोल कसा ठरतो हे
हे आपण पुढे पाहणार आहेत.

१) पूिथ स्पर्ाथ, वस्तूंचे कायथक्षम वाटप णकंवा इष्टतम णवतरि:
ग्राहकाांमध्ये वस्तूांच्या णवतरणासांदभाथत परेटो इष्टतमता गाठण्यासाठी ‚X‛ आणण ‚Y‛ या दोन
वस्तूमधील प्रणतस्थापना दर (MRS ) कोणत्याही जोडीच्या ग्राहकाांसाठी समान असावा.
‚A‛ आणण ‚B‛ असे दोन ग्राहक ज्याांच्यात दोन वस्तू ‚X‛ आणण ‚Y‛ णवतरीत करायच्या
आहेत. पूणथ स्पधाअांतगथत सवथ वस्तूांचे दर णदले जातात आणण ते सवथ ग्राहकाांना समान
असतात . असेही गृणहत धरले जाते की ग्राहक त्याांच्या बजेटच्या मयाथदेच्या अधीन त्याांचे
जास्तीत जास्त समाधान करण्याचा प्रयत्न करत असतो. आता दोन वस्तूांच्या णकांमती
णदल्यास ग्राहक ‚A‛ जेव्हा ‚X‛ आणण ‚Y‛ या दोन वस्तू खरेदी करतो तेव्हा त्याचे समाधान
अणधक वाढवते.
MRSA
xy = Px/Py ……………………………………………… …… (१)

‚X‛ आणण ‚Y‛ या दोन वस्तू इतक्या प्रमाणात खरेदी केल्या व वापरल्या जातात तेव्हा
ग्राहक B देखील समतोल (जास्तीत जास्त समाधान) प्राप्त करेल:
MRSB
xy = Px/Py …………………………………………………… (२)

सवथ ग्राहकाांसाठी वस्तूांच्या णकांमती समान णकांवा एकसारख्या असणे ही पूणथ स्पधाची
महत्वाची अट असल्याने, वरील दोन समीकरणे (१) आणण (२) मधील Px/Py वस्तूांचे
मूल्य प्रमाण ग्राहक ‚A‛ आणण ग्राहक ‚B‛ याांच्यासाठी समान असेल. म्हणूनच, वरील (१)
आणण (२) समीकरणाांवरून असे लक्षात येते की पूणथ स्पधाच्या अटींमध्ये ‘X’ आणण ‘Y’ या
दोन वस्तूांमधील प्रणतस्थापनाचा णकरकोळ दर दोन ग्राहकाांसाठी समान असेल. तो पुढील
प्रमाणे,
MRSA
xy = Px/Py = MRSB
xy = Px/Py

सदर पररणाम हा कोणत्याही ग्राहकाच्या जोडीच्या सांदभाथत कोणत्याही वस्तूांच्या जोडीसाठी
योग्य असतील.

ii) पूिथ स्पर्ाथ आणि घटकांचे इस्टतम वाटप:
पॅरेटो इष्टतमतेची दुसरी सीमान्त अट णवणवध वस्तूांच्या उत्पादन घटकाांच्या योग्य वाटपाशी
सांबांणधत आहे. या अटीस अनुसरून कोणत्याही दोन घटकाांमधील दरातील ताांणत्रक
अदलाबदलीचा दर ( MRTS ) कोणत्याही दोन वस्तूांच्या उत्पादनात उत्पादन घटक,
उदाहरणाथथ श्रम आणण भाांडवल याांच्यातील अदलाबदलीचा दर समान असले पाणहजे. ही
पररणस्थती पूणथ स्पधातूनही णमळणवली जाऊ शकते. पूणथ स्पधात काम करणारया
उत्पादनसांस्थेसाठी उत्पादन घटकासाठी पूणथ स्पधाथत्मक णकांमतीत णदलेली असते व ती
समान असून समतोल असते (म्हणजेच, णदलेल्या स्तरासाठी कमीतकमी उत्पादन खचथ
करते) णदलेल्या उत्पादन घटकाांच्या जोडीमध्ये सम उत्पादन वि आणण सम उत्पादन खचथ
वि एकमेकास स्पशथ करतात. सम उत्पादन विाचा उतार दोन घटकाांमधील ताांणत्रक munotes.in

Page 7

7
बदलीचा णकरकोळ दर दशथणवतो आणण सम उत्पादन खचथ विाचा उतार दोन घटकाांच्या
णकांमतींचे प्रमाण दशथणवतो. अशा प्रकारे पूणथ स्पधाअांतगथत उत्पादन खचथ कमी करणारी
उत्पादन सांस्था वस्तू ‘X’ चे उत्पादन करत असताना सीमाांत ताांणत्रक अदलाबदलीचा दर
दोन घटकाांच्या णकांमतीचे गुणोत्तराइतका होईल.
MRSx
LK = w/r…………………. (1)

णजथे अनुिमे ‘w’ आणण ‘r ’ हे श्रम आणण भाांडवलाचे दर आहेत आणण MRTSx
LK ‚X‛
वस्तूच्या उत्पादनात कामगार आणण भाांडवलामधील ताांणत्रक प्रतीस्थापनेचा सीमाांत दर
आहे. तसेच उत्पादन सांस्था ‘B’ ‚Y‛ वस्तूचे उत्पादन करते आणण पूणथ स्पधाखाली काम
करते तेव्हा श्रम आणण भाांडवलाच्या प्रतीस्थापनेचा सीमाांत दर पुढील प्रमाणे असतो.
MPSY
LK = w/r …………………. (२)

पूणथस्पधाथ अांतगथत घटकाांची णकांमत सवथ उत्पादन सांस्थाांसाठी समान असते, म्हणून प्रत्येक
उत्पादन सांस्थाांसाठी अशा घटकाांचा वापर अशा प्रकारे समायोणजत करेल की वस्तूांच्या
उत्पादनात श्रम आणण भाांडवल याांच्या ताांणत्रक बदलाचा सीमाांत दर (MRTS) सूत्रातील
w/r इतका असेल. इतर शब्दाांमध्ये समान घटक णकांमतीचे गुणोत्तर या सवांसाठी समान
असेल आणण वेगवेगळ्या वस्तू तयार करणार या या कांपन्याांचे MRTSLK समान केले
जातील. त्यानांतर पूणथ स्पधाथ अांतगथत (१) आणण (२) सूत्रानुसार पुढील सूत्र णमळेल.
MRSx
LK = MPSY
LK

यावरून असे लक्ष्यात येते णक, पूणथ स्पधाथ णवणवध उत्पादनसांस्थाांना त्याांच्या
उत्पादनाकरीता उणचत सांसाधन णवतरणाची हमी देते.

iii) पूिथ स्पर्ाथ आणि सामान्य आणर्थक कायथक्षमता:
परेटो कायथक्षमता गाठण्यासाठी सवाथत महत्वाची अट अशी आहे ती म्हणजे वाटपाची इष्टतम
णदशा णकांवा उत्पादनाची रचना होय. दुसर या शब्दाांत साांगायचे तर या पररणस्थतीत णवणवध
वस्तूांचे णकती प्रमाणात उत्पादन केले पाणहजे आणण त्यानुसार सांसाधने वाटप केली जाणे
आवश्यक आहे. यास सांसाधनाांच्या इष्टतम वाटपासाठीच्या सामान्य णस्थतीच्या सांदभाथत
असल्यामुळे या अटीस सामान्य आणथथक कायथक्षमतेची अट असे देखील सांबोधले जाते. ही
अट असे नमूद करते की, कोणत्याही ग्राहकाला कोणत्याही दोन वस्तूांमधील प्रणतस्थापनाचा
सीमाांत दर हा या दोन वस्तूांमधील समाजाच्या पररवतथनाच्या सीमाांत दराइतकाच असावा
पूणथ स्पधाच्या अटीनुसार, प्रत्येक उत्पादनसांस्था समतोलाइतके उत्पादन करते. पररणामी
वस्तूांचा सीमाांत उत्पादन खचथ हा वस्तूच्या णकांमतीइतकीच आहे. अशा प्रकारे, पूणथ
स्पधातील उत्पादन सांस्थाांसाठी, MCx= Px, MCy = Py, णजथे MCx, आणण MCy, वस्तू
'X' आणण 'Y' चे उत्पादन घेण्यासाठी अनुिमे ' Px ' आणण ' Py' इतका उत्पादन खचथ
आहे. म्हणून, असा णनष्कषथ काढता येतो की पूणथ स्पधातील उत्पादन सांस्था जेव्हा त्या
वस्तूांचे उत्पादन पुढील प्रमाणात करतात तेव्हा समतोलात असतात.
MCx /MCy = Px =Py ……………………… ( १) munotes.in

Page 8

8
दोन वस्तूांच्या सीमाांत उत्पादन खचाथचे गुणोत्तर त्याांच्यातील पररवतथनाचा सीमाांत दर
दशथवते. म्हणूनच, प्रत्येक उत्पादन सांस्था णह पूणथ स्पधात कायथरत असते.
MRTxy = MCx/MCy =Px/Py …………………….( २)

जेव्हा खरेदीच्या बाजूने पूणथ स्पधाथ अणस्तत्वात असते, तेव्हा प्रत्येक ग्राहक त्याचे समाधान
वाढवत असतो आणण समतोल णस्थतीत असतो जेथे णदलेल्या बजेट रेषेला त्याच्या समवृत्ती
विाने स्पशथ केलेला असतो. दुसरया शब्दाांत स्पष्ठ करावयाचे झाल्यास, पुढील णस्थती मध्ये
प्रत्येक ग्राहक समतोल णस्थतीत असतो जेव्हा:
MRSxy = Px/Py,

पूणथ स्पधाअांतगथत, Px/Py या दोन वस्तूांच्या णकांमतींचे गुणोत्तर ग्राहक आणण उत्पादकासाठी
समान आहे, ते MRSxy = MRTxy वरील (१) आणण (२) वरून खालीलप्रमाणे आहे.

आकृती क्र. १.३ पूिथ स्पर्ेअंतर्थत X पॅरेटो- इस्टतम उत्पादनाची रचना.

त्याचप्रमाणे, इतर कोणत्याही वस्तूांच्या जोडीसाठी णह णस्थती उत्तम राहील. अशा प्रकारे,
पूणथ स्पधाथ पॅरेटो इष्टतम रचना णकांवा उत्पादनाच्या णदशेसाठी आवश्यक असलेल्या सामान्य
णस्थतीचे समाधान करते. हे आकृती १.३ मध्ये दशथणवले आहे जेथे समवृत्ती वि IC2
मधील स्पशथ णबांदू Q वर, ग्राहकाांच्या आवडीणनवडी दशथणवण्यात आल्या आहेत आणण
पररवतथन वि TT’ समुदायाच्या उत्पादन शक्यताांचे प्रणतणनणधत्व करतो, सामान्य समतोल
पूणथ स्पधात साधला जातो . Q या समतोल णबांदूवर, X वस्तूांचे OM इतके उत्पादन, तर ON
इतके उत्पादन Y वस्तूांचे केले जाते. ग्राहक त्याच्या उच्चतम शक्य समवृत्ती वि IC2 वर
आहे, आणण MRSxy = MRTxy या उत्पादनाच्या णमश्रणातून कोणतेही णवचलन (X चे
OM आणण Y चे ON) ग्राहकाांचे कल्याण कमी करेल. अशाप्रकारे, णबांदू Q मधील
स्पधाथत्मक समतोल पॅरेटो उत्पादनाच्या चाांगल्या णदशेचे प्रणतणनणधत्व करतो.

munotes.in

Page 9

9
iv) पररपूिथ स्पर्ाथ आणि णवशेणषकरिाची इस्टतम पातळी:
णवणवध उत्पादन सांस्थाद्वारे उत्पादनातील णवशेषीकरणाच्या पातळी सांदभाथत पॅरेटो
इष्टतमतेसाठी, कोणत्याही दोन उत्पादनाांमधील पररवतथनाचा सीमाांत दर (MRT ) दोन
उत्पादने तयार करणारया कोणत्याही दोन उत्पादन सांस्थाांसाठी समान असावा. ‘X’ आणण
‘Y’ या दोन उत्पादनाांची णनणमथती करणारया A आणण B या दोन उत्पादन सांस्था गृहीत
धरल्यास. उत्पादनाांच्या णवशेणशकरणाच्या पातळी सांदभाथत पॅरेटो इष्टतमता गाठण्यासाठी
पुढील णस्थती आवश्यक आहे:
MRTA
xy = MRTB
xy

येथे MRT उत्पादने X आणण Y मधील रूपाांतरना चा सीमाांत दर दशथवते.

आता, पूणथ स्पधाअांतगथत काम करणारी आणण X आणण Y णह दोन उत्पादने तयार करणारी
उत्पादन सांस्था, दोन उत्पादनामधील बदलाांच्या सीमाांत दाराशी (MRTxy) दोन
उत्पादनाांच्या णकमतीच्या गुणोत्तराची बरोबरी करेल जेणेकरून त्याचा नफा अणधकतम
होईल. या णठकाणी अनेक उत्पादने घेणारी उत्पादन सांस्था समतोल पातळीवर असेल.

पररवतथन वि एक सम-महसूल रेषेला स्पशथ करेल. पररवतथन विा सह सम-महसूल विाच्या
स्पणशथका दोन उत्पादनाांच्या णकांमतीच्या गुणोत्तरासह, दोन उत्पादनाांमधील पररवतथनाच्या
सीमाांत दराची समानता दशथवते. पूणथ स्पधाअांतगथत सवथ उत्पादनाांच्या णकांमती सवथ
उत्पादनसांस्थाांसाठी समान णकांवा एकसमान असतात, उत्पादन सांस्था केवळ णकांमती घेणारे
असतात त्याांचा उत्पादनाांच्या णकांमतींवर वैयणक्तक प्रभाव नसतो. पररणामी, पूणथ स्पधात
असलेल्या सवथ उत्पादन सांस्था त्याांच्या उत्पादनाांच्या णकांमतीच्या समान गुणोत्तरासह दोन
उत्पादनाांमधील पररवतथनाच्या त्याांच्या णकरकोळ दराशी बरोबरी करतील. हे दोन
उत्पादनाांमधील पररवतथनाचा णकरकोळ दर सवथ उत्पादन सांस्थाांसाठी समान असेल.वरील
वापरलेल्या सूत्रानुसार , पररपूणथ स्पधाअांतगथत उत्पादन सांस्था A समतोलात असेल जेव्हा:
MRTA
xy =Px/Py

त्याचप्रमाणे, पूणथ स्पधाअांतगथत उत्पादन सांस्था B समतोलावर असेल जेव्हा
MRTB
xy =Px/Py

उत्पादनाांच्या णकमतीचे गुणोत्तर Px/Py हे दोन्ही उत्पादन सांस्थाांसाठी सारखेच असल्याने,
त्या पूणथ स्पधाचे अनुसरण करतील
MRTA
xy = MRTB
xy

v) पूिथ स्पर्ाथ आणि इष्टतम घटक-उत्पादन संबंर्:
पॅरेटो इस्टतम पातळी णमळवण्यासाठी आवश्यक असलेली चौथी अट असे साांगते की,
कोणत्याही घटकामध्ये आणण कोणत्याही वस्तूमध्ये पररवतथनाचा सीमाांत दर हा घटक
वापरणारया आणण वस्तूांचे उत्पादन करणारया कोणत्याही उत्पादन सांस्थेसाठी समान असणे munotes.in

Page 10

10
आवश्यक आहे. घटक आणण वस्तू याांच्यातील पररवतथनाचा सीमाांत दर म्हणजे त्या
वस्तूच्या उत्पादनातील घटकाचे सीमाांत भौणतक उत्पादन होय.

म्हणून, या अटीनुसार घटकाचा सीमान्त भौणतक उत्पादन दर हा सवथ घटकाांसाठी आणण
सवथ उत्पादनसांस्थाांसाठी समान असणे आवश्यक आहे. कारण ते घटक वापरतात आणण
उत्पादन करतात. ही णस्थती पररपूणथ स्पधाच्या अटींमध्ये देखील आहे. समतोल
राखण्यासाठी उत्पादन घटकाांच्या बाजारामध्ये पूणथ स्पधाअांतगथत एखादी उत्पादन सांस्था
अशा घटकाचा वापर करेल जी घटकाच्या णकांमतीला उत्पादन घटकाांच्या सीमान्त
उत्पादनाच्या ( VMP ) मूल्याशी बरोबरी करेल. आता, घटकाच्या णकरकोळ उत्पादनाचे
मूल्य हे उत्पादन घटकाच्या (MPP ) णकरकोळ भौणत क उत्पादन आणण वस्तूच्या
णकांमतीचा गुणाकार (Px) आहे. आपण उत्पादन घटकाचे उदाहरण म्हणून श्रम घेऊ आणण
श्रमाची णकांमत, म्हणजे त्याचे वेतन दर. अशा प्रकारे,
VMP of a factor – MPL, Px

वरील णववेचनावरून उत्पादन सांस्था A ला समतोल साधण्यासाठी पुढील णस्थती सध्य
कारावी लागेल.
w = VMPA
L =MPA
L .Px
w/Px =MPA
L………………………………..( १)

त्याचप्रमाणे दुसरी उत्पादन सांस्था B साठीचा समतोल.
w = VMPB
L =MPB
L .Px
w/Px =MPB
L………………………………..( २)

तरी उत्पादन घटक w ची णकांमत व उत्पादनाची णकांमत (Px) णह सवथ उत्पादन
सांस्थाांसाठी सारखी असल्याने वरील (१) व (२) नुसार
MPA
L =MPB
L

म्हणजे, उत्पादन घटकाचे सीमाांत भौणतक उत्पादन A आणण B या दोन्ही उत्पादन
सांस्थाांसाठी समान वस्तू बनवतात. पूणथ स्पधाअांतगथत काम करणारया कोणत्याही उत्पादन
सांस्थाांसाठी हे योग्य आहे.

१.३.२.२ कल्यािकारी अर्थशास्त्राचे दुसरे प्रमेय:
वरील णववेचनावरून आपण उत्तम प्रकारे स्पधाथत्मक सामान्य समतोल हा कल्याणकारी
अथथशास्त्राच्या पणहल्या णकांवा मूलभूत प्रमेयाकडे नेतो हे आपण समजून घेतले आहे,
म्हणजेच स्पधाथत्मक समतोल हा परेटो इष्टतम आहे. कल्याणकारी अथथशास्त्राचे दुसरे प्रमेय,
ज्यानुसार प्रत्येक परेटो इष्टतम पररणस्थतीसाठी प्रारांणभक उत्पन्न णवतरण णकांवा घटक
सांपत्ती पाहता समतोल हा स्पधाथत्मक आहे. उदाहरणाथथ प्रतीस्थापनेच्या पॅरेटो इष्टतमतेचे
उदाहरण घेतल्यास. जेव्हा समवृत्ती वि, मूळ णबांदुला बणहवथि असतो, तेव्हा प्रतीस्थापनेचा
करार विावर प्रत्येक कायथक्षम वाटप (म्हणजे, पॅरेटो इष्टतम णवतरण) हे काही वस्तूांच्या munotes.in

Page 11

11
सुरुवातीच्या णवतरणासाठी णकांवा व्यक्तींमध्ये घटकाांचे वाटपा साठी (1e उत्पन्न)
स्पधाथत्मक समतोल असते. याचा अथथ असा होतो की समाजात उत्पन्नाचे प्रारांणभक णवतरण
काहीही असले तरी व्यक्तींमध्ये वस्तूांची देवाणघेवाण आणण णवतरणासांदभाथत पॅरेटो इष्टतमता
णकांवा आणथथक कायथक्षमता पूणथतः स्पधाथत्मक समतोल द्वारे पोहोचवली जाऊ शकते. पुढील
आकृतीचा णवचार केल्यास णजथे दोन व्यक्तींमधील वस्तूांचे वाटप दाखवण्यात आले आहे.
जर दोन वस्तूांमधील प्रारांणभक णवतरण णबांदू K द्वारे णदले गेले असेल, तर पूणथ स्पधामुळे
णकांमत रेषा P1, P1 द्वारे दशथणवल्याप्रमाणे वस्तूांच्या णकमतीचे गुणोत्तर ठरू शकते,
जेणेकरून प्रतीस्थापने द्वारे दोन व्यक्ती णबांदू S वर पोहोचू शकतील.हा णबांदू दोन्ही
व्यक्तीसाठी उच्च स्तराचे कल्याण दशथणवते आणण ते करार विाच्या वळणावर असल्याने ते
परेटो इष्टतम आहे. त्याचप्रमाणे, जर वस्तूांचे आरांणभक णवतरण (म्हणजे वास्तणवक उत्पन्न)
णबांदू R द्वारे दशथणवण्यात आले असेल, तर दोन वस्तूांचे पूणथ स्पधाथ P2, P2 द्वारे णदलेल्या
दोन वस्तूांचे णकांमत गुणोत्तर ठरवू शकते, जेणेकरून प्रतीस्थापनेद्वारे दोन व्यक्ती करार
वािावरील T णबांदूवर पोहोचू शकतात जो परेटो इष्टतम आहे.

आकृणत क्र. १.४
(Ref: Dr. H L Ahuja, Advanced Economic theory, 19th Revised
edition.)

१.४ एकरकमी कर आणि हस्तांतरि (LUMPSUM TAXES AND TRANSFER )
दुसर या प्रमेयाच्या चचात ज्याद्वारे णवकेंिीकरण साधले जाते त्या यांत्रणेचे वणथन नाही.
त्याऐवजी प्रमेय च्या वक्तव्यामध्ये ग्राहकाांना पॅरेटो-कायथक्षम वाटप करण्यासाठी ग्राहकाांना
वस्तू खरेदी करण्यासाठी पुरेसे उत्पन्न णदले जाते. णद्वतीय प्रमेयाांचे व्यावहाररक मूल्य हे
सरकारच्या आवश्यक उत्पन्नाचे स्तर वाटप करण्यात सक्षम होण्यावर अवलांबून असते. हे
munotes.in

Page 12

12
प्रमेय णसद्ध होण्यासाठी ग्राहकाांमध्ये एकरकमी हस्ताांतरण (Lumpsum Transfer ) होणे
आवश्यक आहे.

एखाद्या ग्राहकाच्या वागणुकीत कोणताही बदल केल्यास त्या हस्ताांतरणाच्या आकारावर
पररणाम होऊ शकत नाही असे हस्ताांतरण एकरकमी म्हणून केले जाते. उदाहरणाथथ,
एखादा ग्राहक कमी मेहनत घेणे णकांवा वस्तूांचा वापर कमी करणे णनवडत असेल तर तो
हस्ताांतरणाच्या आकारावर पररणाम करू शकणार नाही. आयकर णकांवा वस्तू कर
यासारख्या अन्य कराांमधून एकरकमी हस्ताांतरण यात फरक करते, ज्यासाठी वागणुकीतील
बदल हा कर भरण्याच्या मूल्यावर पररणाम करत असतो. सावथजणनक अथथशास्त्राच्या
सैद्धाांणतक णवश्लेषणामध्ये एकरकमी हस्ताांतरण खूप णवशेष भूणमका पार पडत असते. कारण
ते एक पुनणवथतरणाचे आदशथ साधन आहेत.

दुसरे प्रमेय सांकणल्पत एकरकमी हस्ताांतरणामध्ये आवश्यक तेवढी पातळी सुणनणित
करण्यासाठी ग्राहकाांमध्ये मोठ्या प्रमाणात पैसे व समभागाांचे हस्ताांतरण करते. या
हस्ताांतरणामुळे काही ग्राहकाांचा फायदा होईल तर इतर ग्राहकाांचे नुकसान होईल.
हस्ताांतरणाचे मूल्य बदलता येत नाही, तरी एकरकमी हस्ताांतरणामुळे ग्राहकाांच्या
वागणुकीवर पररणाम होतो कारण त्याांचे उत्पन्न एकरकमी हस्ताांतरणामुळे कमी झालेले
णकांवा वाढले असते - हस्ताांतरणामुळे उत्पन्नावर पररणाम होतो परांतु वस्तूांचे पयाथय बदलू
शकत नाहीत. अशा हस्ताांतरणाणशवाय णनवडलेल्या वाटपाचे णवकेंिीकरण करणे शक्य
होणार नाही. णवणनमय अथथव्यवस्थेमधील दुसर या प्रमेयाचे स्पष्टीकरण, एकरकमी
हस्ताांतरणाची भूणमका व त्याचे स्वरूप स्पष्ट करते. प्रारांणभक देयता णबांदू हा अथथव्यवस्थेचा
प्रारांभ णबांदू आहे. असे गृहीत धरले जाते की णबांदू e वर परेटो-कायथक्षम वाटप णवकेंणित करणे
आवश्यक आहे, तर नवीन अथथसांकल्पाची मयाथदा साध्य करण्यासाठी उत्पन्नाची पातळी
सुधाररत करावी लागेल. समतोल णकांमतींवर मूल्यमापन केले जाते तेव्हा प्रारांभीच्या वेळी h
ची उत्पन्न पातळी phh असते. नवीन अथथसांकल्पाची मयाथदा गाठण्यासाठी आवश्यक
असलेल्या ग्राहकास हस्ताांतरणाचे मूल्य Mh − ˆpωh = ˆp xˆ h − ˆp ωh आहे. याची
खात्री करण्याचा एक मागथ म्हणजे ग्राहक १ कडून ग्राहक २ पयंत वस्तू x चे १ १ च्या
प्रमाण हस्ताांतररत करणे. समान मूल्यासह वस्तूांचे हस्ताांतरण णततकेच चाांगले कायथ करेल.

प्रतीमानाचा अथथ लावण्याचा प्रयत्न केला तर एक समस्या उद्भवते. बहुतेक लोकाांना
श्रमाच्या णविीतून जवळजवळ सांपूणथ उत्पन्न णमळते जेणेकरून त्याांची आजीवन देयता
श्रमाच्या पुरवठ्यावर अवलांबून आहे. एका व्यक्तीचे श्रम दुसर या व्यक्तीस णदले जाऊ शकत
नसल्यामुळे वेतन हस्ताांतररत करणे अशक्य आहे. अशा अडचणींना सामोरे जात असताना
एकरकमी कराांच्या बाबतीत एकरकमी हस्ताांतरणाची दुरुस्ती केली जाते. समजा दोन ग्राहक
दोघेही आपले सांपूणथ सांपत्ती pˆ णकांमतीला णविी करतात. हे दोन ग्राहकाांसाठी pωˆ 1
आणण pωˆ 2 उत्पन्न णनमाथणकरते. आता उपभोक्ता १ हा T1 = ˆp x १ १ कर भरेल
आणण हा कर महसूल ग्राहक 2 ला हस्ताांतररत केला जाईल म्हणून T 2 =−ˆp x १ १ = −T
१ ग्राहक २ नकारात्मक कर भरतो णकांवा त्यास अनुदान प्राप्त होते. T १, T २ कराांची munotes.in

Page 13

13
जोडी देयतेच्या एकरकमी हस्ताांतरणाप्रमाणे अथथसांकल्पातील मयाथदा हलवते. कराांची जोडी
आणण देयतेचे हस्ताांतरण हे आणथथकदृष्ट्या समतुल्य आहे आणण अथथव्यवस्थेवर समान
प्रभाव टाकते. कर देखील एकरकमी असतात कारण ते कोणत्याही एका ग्राहकाच्या
वतथनाचा सांदभथ न घेता णनधाथररत केले जातात आणण जरी ग्राहकाच्या वतथनात बदल
झाल्यास करमूल्याांवर कोणताही पररणाम होऊ शकत नाही.

एकरकमी कर हे णवतरण उद्दीष्टे गाठण्यात यशस्वी ठरल्यामुळे सावथजणनक अथथशास्त्रात
महत्वाची भूणमका णनभावतात. वरील णववेचतून हे स्पष्ट झाले आहे की एकरकमी कर लागू
केल्याने अथथव्यवस्थेतील एकूण सांपत्ती कमी होत नाही. गृह सांस्थाांनी त्याांचे वतथन बदल्यास
कराच्या पातळीवर पररणाम होऊ शकत नाहीत म्हणून, एकरकमी कराांमुळे णनवडीत
कोणताही अडचण उद्भवत नाही. एकरकमी कर आकरणीमुळे कोणतीही सांसाधने गमावली
जात नाहीत, म्हणून कायथक्षमतेवर कोणत्याही प्रकारचा खचथ न करता पुनणवथतरण साध्य केले
जाते.

१.५ सारांश (SUMMARY )
पॅरेटो-कायथक्षमता कमीतकमी एका ग्राहकाला इतराांना हानी नपोहचवता लाभ देतायेईल का?
याचा णवचार करून सांसाधनाांचे पुनवाथटप करणे शक्य आहे का हे तपासून वाटप ठरवते.
जर हे करणे शक्य असेल, तर तेथे शोषण णवरणहत नफा णमळेल. अथथव्यवस्थेचे
कल्याणकारी गुणधमथ, जे सामान्यतः कल्याणकारी अथथशास्त्राचे दोन प्रमेय म्हणून ओळखले
जातात, पूणथ स्पधाथत्मक बाजारपेठाांमध्ये पोहोचलेल्या सामान्य समतोलाचे एक महत्वपवाचे
वैणशष्ट्य पॅरेटो इष्टतमतेच्या अथाथने जास्तीत जास्त समाजकल्याण णकांवा आणथथक
कायथक्षमता ठरवते. प्रत्येक परेटो इष्टतम पररणस्थतीसाठी प्रारांणभक उत्पन्नाचे णवतरण णकांवा
उत्पादन घटक पाहता स्पधाथत्मक समतोल आहे. णद्वतीय प्रमेयाच्या चचामध्ये ज्या यांत्रणेद्वारे
णवकेंिीकरण साधले जाते त्याचे वणथन केले गेले नाही. त्याऐवजी प्रमेयाच्या णनवेदनात हे
अांतभूथत केले आहे की पॅरेटो-कायथक्षम वाटप तयार करून वापर आणण णनयोणजत खरेदी
करण्यासाठी ग्राहकाांना पुरेसे उत्पन्न णदले जाते. दुसरया प्रमेयाचे व्यावहाररक मूल्य हे
सरकार आवश्यक उत्पन्नाचे स्तर ठरवून उत्पन्न वाटप करण्यास णकती सक्षम आहे यावर
अवलांबून आहे.

१.६ प्रश्न (QUESTIONS)
१. परेटो-कायथक्षमता म्हणजे काय ? तपशीलवार चचाथ करा.
२. पररपूणथ स्पधाथ आणण सामान्य आणथथक कायथक्षमता स्पष्ट करा.
३. कल्याणाचे णद्वतीय प्रमेय समजावून साांगा.


***** munotes.in

Page 14

14
२
बाजार अर्थव्यवस्र्ा आणि शासनसंस्र्ा - II

घटक संरचना
२.० उणद्दष्टे
२.१ सरकारी हस्तक्षेपासाठीचे तकथ
२.२ बाह्यता आणण बाजारपेठेचे अपयश
२.३ कर
२.४ णवतरण
२.५ ॲरोचे अशक्यता प्रमेय
२.६ प्रश्न
२.७ सांदभथ

२.१ उणद्दष्टे (OBJECTVES)
 ॲरोचा अशक्यता प्रमेय अभ्यासणे.
 सामाणजक णनवड व मतदानाचे णनयम अभ्यासणे.
 बाह्यता आणण बाजारपेठेचे अपयश याांचा अभ्यास करणे.

२.२ सरकारी हस्तक्षेपासाठीचे तकथ (RATIONAL E FOR STATE INTERVENTION )
मुक्त बाजार अथथव्यवस्थेच्या काल्पणनक पररणस्थतीत सरकारच्या हस्तक्षेपाणशवाय
अथथव्यवस्थेचे वतथन हेच अथथव्यवस्थेमधील सरकारी हस्तक्षेपाचे प्रमुख कारण आहे.
कल्याणकारी अथथशास्त्राच्या मूलभूत प्रमेयाांमधून, जर ही अथथव्यवस्था उत्तम प्रकारे
स्पधाथत्मक असेल आणण बाजारपेठाांचा सांपूणथ सांच असेल तर समतोल आहे असे गृणहत
धरले जाते व ते पॅरेटो-कायथक्षम असते; म्हणजेच, एकाचे वाईट केल्याणशवाय दुसरयाचे
चाांगले केले जाऊ शकत नाही. जर असे गृणहत धरले की, सामाणजक णनणथय वैयणक्तक
णहतावर आधाररत असले पाणहजेत आणण लोकाांना कशामुळे समाधान णमळते हे सरकारपेक्षा
चाांगले माणहत असते, यावरून असे लक्षात येते की, कायथक्षमतेच्या आधारावर सरकारी
हस्तक्षेप आवश्यक नाही. काही लोकाांच्या मते, णवकेंिीकरणासाठीचा कायथक्षमता युणक्तवाद
मुक्त बाजारपेठेचे सांपूणथ मूल्य अधोरेणखत करतो, कारण ते स्वतःच णनवडण्याच्या
अणधकाराचा आदर करतात; इतराांचा असा णवश्वास आहे की, आणथथक सांस्था आणण
राजकीय यांत्रणा याांच्यात एक सांबांध आहे. munotes.in

Page 15

15
सरकारी भूणमकेचे स्पष्टीकरण देण्यासाठी स्पधाथत्मक समतोलाचा णबांदू सांदभथ म्हणून वापरला
जातो. स्पधाथत्मक प्रणियेमधून उद्भवणारे णवतरण समानतेच्या प्रचणलत सांकल्पनाांशी साधम्यथ
साधेल, याची खात्री पॅरेटो कायथक्षमता देत नाही. सरकारच्या प्राथणमक कायांपैकी एक कायथ
म्हणजे पुनणवथतरण आहे. व हे कायथ अथथव्यवस्थेतील कायथक्षमतेच्या गुणधमांचा नाश न
करणारया उपाय योजनाांद्वारे हे साध्य करणे आपेणक्षत आहे. बहुधा कल्याणकारी अथथशास्त्र
एक रकमी कर लागू करू नयेत व एक रकमी हस्ताांतरण करावे या गृणहतकावर आधाररत
आहे. पुढे, अशी साधने णवशेषत: पुरेशी लवणचक स्वरुपात उपलब्ध नसल्याने सरकारला
उत्पन्न कर, सांपत्ती कर, यासारखे कर लागू करावे लागतात. बेरोजगारी णकांवा मजुरीशी
सांबांणधत सामाणजक सुरक्षा योजनाांचा लाभ जनतेस द्यावा लागतो.

दुसरे म्हणजे, अणवश्वास धोरण , अथथव्यवस्था पूणथपणे स्पधाथत्मक असू शकत नाही. म्हणून
उत्पादनसांस्था एकत्र येवून णकांवा वैयणक्तक उत्पादनसांस्था त्याांच्या उत्पादनावर मयाथदा
घालून ग्राहकाांना अणधक णकांमत आकारतील. असा कोणत्याही बाजाराचा मोठा वाटा एकाच
उत्पादनसांस्थेस णमळू नये याची खबरदारी सरकार ला घ्यावी लागते. परांतु अशी काही
प्रकरणे आहेत णजथे प्रणतस्पधी सांस्था मोठया सांख्येने असणे अकायथक्षम ठरते. बहुतेक
प्रमाणात असे समजले जाते की, बर याच उत्पादन प्रणियाांमध्ये प्रमाणात परतावा
वाढवण्याचा प्रारांणभक टप्पप्पयावर उच्च उत्पादनावर णकमान सरासरी खचाथचा मुद्दा महत्वपूणथ
असून, त्यामुळे एकाच उत्पादनसांस्थेकडे बाजाराचा महत्वपवपूणथ भाग जाण्याची शक्यता
णनमाथण होते, परांतु उत्पादनसांस्थेला स्पधाथत्मक भागामध्ये णवभाणजत करणे व्यवहायथ आहे,
परांतु यामुळे उत्पादनखचथ वाढेल. अशा ‚नैसणगथक मक्तेदारी‛ ची उल्लेखनीय उदाहरणे
म्हणजे टेलीफोन आणण वीज. शासकीय हस्तक्षेप नसल्यास या उद्योगाांवर काही उत्पादन
सांस्थाांद्वारे णनयांणत्रत णमळणवले जाण्याची शक्यता असते पररणामी मक्तेदारी णनमाथण होते.
त्यानुसार, सरकार अशा उद्योगाांवर थेट (युनायटेड णकांगडमप्रमाणे) णनयांत्रण ठेवू शकतात
णकांवा त्याांचे (अमेररकेतल्या प्रमाणे) णनयमन करू शकतात.

एकसांघ अथथव्यवस्थेमध्ये जेव्हा वाढते, फल णमळण्याचे गृहीत धरले जाते, तेव्हा सांशोधन
आणण णवकास हे वाढत्या फळाचे प्रमाण आहे असे समजले जाते. या णियाकलापाांमध्ये -
मुक्त प्रवेशाच्या अथाथने स्पधाथ असल्यास, एखाद्या उत्पादनसांस्थेस जेव्हा नवीन उत्पादन
णकांवा नवीन प्रणिया सापडते तेव्हा त्याचा बाजारावर अगदी तात्पुरता का असेना महत्वपवपूणथ
पररणाम होतो. कल्याणकारी अथथशास्त्राच्या मूलभूत प्रमेयानुसार बाजारात पूणथ स्पधाथ नाही
आणण बाजारपेठेच्या माध्यमातून तयार होणारे सांसाधन वाटप सामान्यपणे पॅरेटो-कायथक्षम
नाही.

जरी अथथव्यवस्थेमध्ये पूणथ स्पधाथ असेल, तरीही पॅरेटो-कायथक्षम सांसाधनाांचे वाटप करण्याची
खात्री देऊ शकत नाही. मुलभूत प्रमेयानुसार भणवष्यात सवथ सांबांणधत कालावधी आणण सवथ
जोखीमाांसाठी बाजारपेठाांचा एक सांपूणथ सांच असावा. थोडक्यात, वायदा आणण णवमा
बाजारात पूणथ सांच अणस्तत्वात नाही. उदाहरणाथथ स्टॉक माकाट सारख्या बाजारात आांणशक
पयाथय असू शकतात, परांतु हे प्रकषाथने जाणवते की, अनेक पररणस्थतींमध्ये णवतरण
अकायथक्षम राणहले आहे आणण अणतररक्त बाजार उघडल्यास वाटप आणखी णबघडू शकते. munotes.in

Page 16

16
(Newbery and Stiglitz, 1979). त्याचप्रमाणे, प्रमेय पररपूणथ माणहती गृहीत धरते, णकांवा
उपलब्ध माणहती वर एखाद्या व्यक्तीच्या णियेवरून प्रभाव पडत नाही. अपूणथ माणहती
असलेल्या बाजारपेठेचे णवश्लेषण नुकतेच सुरू झाले आहे, म्हणून हे स्पष्ट आहे की
कल्याणकारी अथथशास्त्रातील प्रमेयाांमध्ये लक्षणीय बदल करणे आवश्यक आहे (Stigli tz,
1980). अपूणथ माणहतीमुळे एकाणधकारशाही णनमाथण होण्याची शक्यता असते. णजथे स्पधाथ
कायम ठेवली जाते णतथे एक समतोल अणस्तत्वात नसतो आणण जेव्हा ते अणस्तत्वपवात असते
तेव्हा ते पॅरेटो-कायथक्षम नसते.

णशवाय, मूलभूत प्रमेयानुसार सांपूणथ समतोल साधला जाणे आवश्यक आहे. तरीही, अपूणथ
बाजारपेठेत णकांवा अपूणथ माणहतीमुळे णकांवा इतर कारणाांमुळे भाांडवलशाही अथथव्यवस्था
वारांवार सांसाधनाांच्या कमी उपयोग करून अकायथक्षमतेची धारणा णनमाथण करतात.
बाजारातील अथथव्यवस्थेच्या या अपयशामुळे अनेक चढ-उतार णनमाथण होतात आणण
ठराणवक बेरोजगारीची वेळोवेळी वाढ होते. बेरोजगारीचे प्रमाण कमी ठेवणे ही सरकारची
जबाबदारी म्हणून आता स्वीकारली गेली आहे (कालाांतराने ‚कमी‛ म्हणजे णकती कमी हे
ठरणवले जाईल). सवथसाधारणपणे, बाजाराधाररत अथथव्यवस्था सांसाधनाच्या वापर इतका
कमी करते णक ही वस्तुणस्थती स्पधाथत्मक समतोल मॉडेलच्या योग्यतेवर प्रश्नणचन्ह णनमाथण
करते. - जसे काही अथथशास्त्रज्ाांनी सुचवले आहे त्यानुसार हे स्पष्ट नाही की - एकदा
बेरोजगारीच्या समस्येचे "णनराकरण" झा ले की बाजारपेठेच्या अथथव्यवस्थेचे प्रणतमान
त्याच्या कल्याणकारी पररणामाांसह लागू होते. बेरोजगारीची समस्या केवळ बाजारपेठेच्या
अपयशाचे सवाथत वाईट लक्षण आहे हे मानणे अणधक योग्य आहे. अशी इतर बरीच उदाहरणे
आहेत जी स्पधाथत्मक समतोल प्रतीमानाची मयाथणदत उपयोणगता सूणचत करतात: णवणशष्ट
कौशल्याांची सतत कमतरता, परकीय देणी, प्रादेणशक समस्या, अपेणक्षत महागाई इ. जरी
स्पधाथत्मक सांतुलन प्रणतमानाद्वारे अथथव्यवस्थेचे वणथन केले गेले आहे, तरीही पररणाम
बाह्यतेमुळे कायथक्षम होणार नाही. असांख्य उदाहरणे आहेत णजथे एखाद्या व्यक्तीची णकांवा
फमथची णिया इतराांवर थेट पररणाम करते (णकांमत प्रणालीद्वारे नाही). आणथथक मध्यस्त
इतराांवर होणारा पररणाम णवचारात घेत नाहीत, कारण त्याांनी घेतलेले णनणथय कदाणचत
‚कायथक्षम‛ नसतील. वायू आणण जल प्रदूषण ही सवाथत उल्लेखनीय उदाहरणे आहेत आणण
या हाताळण्याच्या योग्य पद्धतीणवषयी उदा. णनयमन , कर णकांवा अनुदान याबद्दल बरेच
णववाद झाले आहेत.

वस्तूांचा अशा णवणशष्ट गटासाठी बाजारपेठ पुरवठ्याची खात्री देत नाही अशा वस्तूांना
सावथजणनक वस्तूां म्हांटले जाते, त्यापैकी सांरक्षण आणण मूलभूत सांशोधन ही पारांपाररक
उदाहरणे आहेत. या वस्तूांचे वैणशष्ट्य म्हणजे एका व्यक्तीद्वारे या वस्तूांचा वापर झाल्यास
इतराांना या वस्तूांच्या वापरास अडथळा होत नाही. यातील काही वस्तू स्थल णवणशष्ट आहेत
(उदा. रेणडओ णकांवा टेणलणव्हजनचे प्रसारण) आणण त्याांना स्थाणनक सावथजणनक वस्तू म्हणून
सांबोधले जाते.

मसग्रेव्ह याांनी "गुणात्मक गरजा" (merit wants ) म्हणून ज्याांचा उल्लेख केला आहे. ती
अशा वस्तूांची श्रेणी आहे णजथे सरकार काही वस्तू "चाांगल्या" णकांवा "वाईट" असा णनणथय munotes.in

Page 17

17
घेते आणण पूवीचे णशक्षणा सारख्या चाांगल्या वस्तूांना प्रोत्साणहत करण्याचा आणण अल्कोहोल
सारख्या वाईट वस्तूांना आळा घालण्याचा प्रयत्न करते. बाह्यत्व आणण सावथजणनक
वस्तूांबद्दलच्या युणक्तवादापेक्षा हे वेगळे आहे, योग्यतेनुसार, “सावथजणनक‛ णनणथय खासगी
मूल्यमापनापेक्षा णभन्न असतो आणण समाजाबद्दल स्वतांत्रपणे व्यक्त केलेला दृणष्टकोन
नाकारतो. यामुळे गुणवत्तेच्या वस्तूांवर सावथजणनक खचथ होऊ शकेल णकांवा ‚अवगूनात्मक
वस्तूांवर‛ (demerit Good s) कर लागू शकेल. अशा णनणथयाांचा नैणतक आधार हा कधी
कधी वादाचा प्रश्न असतो आणण काही लेखकाांनी अशा उद्दीष्टेला स्वतांत्रतावादी णनणथयाांच्या
चौकटीत आणण्याचा प्रयत्न केला आणण नांतरच्या काळात समाजाच्या स्वरूपाबद्दलची मते
समाणवष्ट करण्याचा प्रयत्न केला. अशा प्रकारे, एखाद्या व्यक्तीस तांबाखूवरील कर कमी
करण्यात खासगी स्वारस्य असू शकते, कारण त्याच्या खाजगी उपयोणगतामध्ये णसगारेट
महत्वपवपूणथ असतात, परांतु णसगारेटच्या वापरामध्ये कपात करणे इष्ट ठरेल असे त्याच्या
सामाणजक णनणथयावरून समजते.

वरील णववेचनातून हे स्पष्ट झाले आहे की, जरी आपण स्पधाथत्मक अथथव्यवस्थेच्या
कायथक्षमतेवर मूलभूत प्रमेय एक महत्वपूणथ सांदभथ म्हणून स्वीकारत असलो तरी सरकारी
हस्तक्षेपाची इतर णह काही महत्वपवपूणथ कारणे आहेत. ती पुढील प्रमाणे (१) णवतरण, (२) पूणथ
स्पधाचे अपयश, (३) वायदा आणण णवमा बाजाराांची अनुपणस्थती, (४) पूणथ समतोल
साधण्यात अपयश , (५) बाह्यत्व, (६) सावथजणनक वस्तू आणण (७) गुणात्मक गरजा.

२.२ बाह्यता आणि बाजारपेठेचे अपयश (EXTERNALITIES AND MARKET FAILURE )
बाह्यता:
अथथव्यवस्थेच्या णकांमत प्रणालीच्या बाहेर असणारया मध्यस्थाांच्या सांबांधास बाह्यता असे
म्हणतात. णनमाथण झालेल्या बाह्यतेची पातळी थेट णकांमतीद्वारे णनयांणत्रत केली जात
नसल्यामुळे, बाजार सांतुलनावरील मानक कायथक्षमता प्रमेय या णठकाणी लागू केले जाऊ
शकत नाहीत. पररणामी बाजारपेठ अपयशी होते व ती दुरुस्त करण्यासाठी धोरणात्मक
हस्तक्षेपाची आवश्यकता असते. बाह्यता आणण त्याांचे णनयांत्रण हे व्यावहाररक ददृष्ट्या
अत्यांत महत्वाचे आहे. हररतगृह पररणाम (The greenhouse effect ) बाह्यतेच्या
पररणामाचे सवाथत लक्षणीय उदाहरण आहे. तसेच पूणथपणे स्थाणनक पयाथवरणीय
समस्याांपासून ते जागणतक लोकाांपयंत इतरही असांख्य पयाथवरणीय समस्याांचा समावेश यात
होतो. जरी ही आणथथक समस्या असल्याचे प्रथमदशथनी णदसून येत नसेल, परांतु या समस्या
अणस्तत्वात आहेत व या समस्याांवरील अनेक धोरणात्मक उपाययोजना बाह्यतेच्या आणथथक
णसद्धाांतावर आधाररत आहेत. णवशेषत: णनयमन केलेली अथथव्यवस्था एखाद्या कायथकुशल
पररणामापयंत पोहचण्यात कशी अयशस्वी ठरते आणण उपलब्ध कर साधने वापरुन हे णकती
प्रमाणात दुरुस्त केले जाऊ शकते हे दशथणवले जाते.
munotes.in

Page 18

18
अनेक अभ्यासकाांनी बाह्यतेच्या णवणवध व्याख्या तसेच बाह्यतेचे वगीकरण करण्याचा प्रयत्न
केला आहे. १९८८ मध्ये बाउमोल आणण ओट्स याांनी केलेल्या अभ्यासानुसार बाह्यतेच्या
प्रमुख दोन व्याख्या केल्या आहेत. पणहली व्याख्या बाह्यतेच्या पररणामावर भाष्य करते तर
दुसरे बाह्यतेचे कारण व पररणाम यावर भाष्य करते.

पणहली व्याख्या: जेव्हा काही आणथथक मध्यस्थाांच्या कल्याणात (उपयुक्तता णकांवा नफा)
वास्तणवक चल समाणवष्ट होणारे चल ज्याची मूल्ये इतर मध्यस्थाांच्या कल्याणावर होणारया
पररणामाकडे णवशेष लक्ष न देता णनवडले जातात तेव्हा बाह्यता अणस्तत्वात येते. बाह्यतेची
ही एक णवस्तृत व्याख्या आहे परांतु बाह्यता णतच्या त्याच्या प्रभावाांमधून ओळखण्याची सांधी
णमळते . णह व्याख्या बाह्यतेच्या दोन णवस्तृत श्रेणींमध्ये देखील स्पष्टपणे फरक करते. जेव्हा
बाह्यतेचा प्रभाव नफ्याच्या सांबांधावर होतो तेव्हा उत्पादन बाह्यता अणस्तत्वात येते आणण
जेव्हा उपयोणगता पातळीवर पररणाम होतो तेव्हा उपभोग बाह्यता अणस्तत्वपवात असते. बाह्यता
एकाच वेळी उपभोग आणण उत्पादन या दोन्ही प्रकारची असू शकते. गृहसांस्थाांच्या सांदभाथत,
बाह्यता एकतर उपभोग सांचावर णकांवा उपयुक्तता यावर पररणाम करू शकते. दोन्ही बाबतीत
अांणतम कल्याण प्रभाणवत होत असते. त्याचप्रमाणे, एखाद्या उत्पादन सांस्थेसाठी साठी,
बाह्यता उत्पादन सांचाची रचना णनधाथररत करू शकते णकांवा ती थेट नफा सूत्रामध्ये प्रवेश
करू शकते. या व्याख्येत अडचण म्हणजे ती ज्या सांस्थात्मक रचणे सांदभाथत केलीगेली आहे
णतच्यावर अवलांबून आहे. हेलर आणण स्टाररेट (१९७६) याांचे पुढील उदाहरण या गोष्टीचे
अणधक स्पष्टीकरण देते. वस्तू णवणनमय अथथव्यवस्थेत दोन कुटूांणबयाांची उपयोणगता प्रत्येक
कुटुांब त्या बदल्यात णकती त्याग करण्यास तयार आहे यावर अवलांबून असते. वरील
उदाहरण बाह्यत्व म्हणून मोजले पाणहजे,जरी असे वगीकरण अयोग्य वाटत असले तरी. जर
सांस्थागत रचनेतून स्पधाथत्मक बाजारपेठ णनमाथण केल्यास बाह्यत्व णनघून जाईल. याउप्पपर ,
बाह्य प्रभावाांसाठी कायथकारी बाजाराचे तांतोतांत अणस्तत्वपव नाही ज्यामुळे त्याांना बाह्यत्व
म्हणून वगीकृत केले जाते.

वरील युणक्तवादाच्या आधारे, १९७६ साली हेलर आणण स्टाररेट याांनी बाजारपेठेच्या
अणस्तत्वाशी आणण बाह्यतेच्या पररणामाशी सांबांणधत अशी बह्यातेची वैकणल्पक व्याख्या
प्रदान केली आहे.

दुसरी व्याख्या: जेव्हा सांभाव्य बाजारपेठे मध्ये चाांगल्या हेतूसाठी अपुरे प्रोत्साहन तेव्हा
बाह्यता अणस्तत्वात येते आणण या बाजाराच्या अणस्तत्वामुळे अथथव्यवस्था अशा
सामतोलावर पोचते जो परेटो कायथक्षम नसेल. दुसर या व्याख्येच्या अटी पणहल्यापेक्षा
अणधक कठोर असल्या तरी णदलेल्या सांस्थात्मक चौकटीसाठी, बाह्यता ज्यामुळे ओळखली
जाते ती पणहल्या व्याख्येद्वारे ओळखल्या गेलेल्या बाह्यतेचाच एक उपसांच असेल, बहुतेक
प्रकरणाांमध्ये दोन्ही व्याख्या बह्यतेचे समान सांच दशथणवतात. या आधारावर , बाह्यत्व म्हणजे
काय याचा णनधाथरक म्हणून पणहली व्याख्या स्वीकारली जाते. दुसरी व्याख्या देखील
महत्वपवपूणथ आहे कारण यामुळे काही बाजारपेठा का अणस्तत्वपवात आहेत आणण काही
बाजारपेठा का अणस्तत्वपवात नाहीत या प्रश्नाकडे लक्ष वेधून घेतात.
munotes.in

Page 19

19
२.२.२ बाजारपेठेचे अपयश (Market Failure) :
बाजारपेठेचे अपयश म्हणजे बाजारपेठेत स्पधाला उत्तेजन नसणे आणण कायथक्षमतेचा अभाव
असणे होय. बाजार अथथव्यवस्था खाजगी वस्तूांचा पुरवठा कायथक्षम पणे करत असते.
बाजारपेठा अपूणथ स्पधाच्या असतात. उत्पादन हे कमी होत जाणारया उत्पादन खचाथच्या
अधीन असते. व ग्राहकाांवर जाणहरातीचा भणडमार केला जातो. अशा पररणस्थतीत
सावथजणनक वस्तूांच्या पुरवठ्यासाठी बाजारपेठ योग्य मानली जात नाही.

अनेक प्रकारच्या बाह्यतेमुळे बाजारपेठ सांपूणथ आणथथक समस्याांचे णनराकरण करण्यात
अपयशी ठरते, सावथजनी क वस्तूांच्या बाबतीत बाह्यता म्हणजे, उपभोग सामाणयक आहे
आणण तो केवळ णवणशष्ट ग्राहकपुरता मयाथणदत नाही अशी पररणस्थती.

बाजारपेठेमध्ये अपवजथन तत्व (exclus ion principle ) कायथरत असते तेव्हाच बाजारपेठ
सुरळीत काम करुशकते. अशा पररणस्थती बाजारपेठ ग्राहकाांच्या प्रभावी मागणीला प्रणतसाद
देत असते अथथव्यवस्थे मध्ये असलेल्या बेरोजगारी आणण महागाई सारख्या समस्या
बाजारामाफाथतच सोडणवल्या जाऊशकतात. अशा पररणस्थतीत सावथजणनक वस्तूांचा पुरवठा
केल्यास बाजारपेठ अयशस्वी होते अशा प्रकारे, जेव्हा बाजारपेठ अयशस्वी होते आणण ती
गैर-प्रणतस्पधी असेल व उपभोगत्याला उपभोगापासून दूर ठेवणे अनुणचत असेल तेव्हा
अथथसांकल्पात तरतूद करणे आवश्यक आहे.

 प्रणतस्पर्ी वापर नसल्यास बाजारपेठेचे अपयश (Market Failure in case of
non-rival Consumption ):
गैर -प्रणतस्पधी वापर ( Non-rival consumption ) हे सावथजणनक वस्तू सांबांधी एक महत्वाचे
वैणशष्ट्य आहे. दुसरया शब्दाांत, प्रणतस्पधी वापर म्हणजे सवांना समान प्रमाणात लाभ णदला
जाने. म्हणजे एखाद्या व्यक्ती द्वारे सावथजणनक उद्यानाचा उपभोग घेतल्यास याचा पररणाम
समाजातील अन्य व्यक्तींच्या उपभोगावर होत नाही. येथे सावथजणनक उद्यानाच्या
वापरासाठी णकरकोळ णकांमत शून्य आहे. तथाणप, णकरकोळ णकांमत जरी शून्य असली तरी
सावथजणनक उद्यान उपलब्ध करून देण्याचा खचथ शून्य नाही. अशा प्रकारे सावथजणनक वस्तू
खचथ वसूल करण्यात अपयशी ठरते म्हणून हा खचथ अथथसांकल्पाच्या राजकीय प्रणियेद्वारे
वसूल केला जातो.

 बाजारपेठेचे अपयश आणि अपवजथन तत्व (Market Failure and Non -
Excludability ):
प्रणतस्पधी वापरा च्या बाजारात वगळण्याचे तत्व कायथरत नसल्यास बाजारपेठ अपयशी
ठरते. हे खालील उदाहरणासह स्पष्ट केले जाऊ शकते. गदीच्या तासाांमध्ये गदीच्या
रस्त्याने प्रवास करावयाचा झाल्यास . या पररणस्थतीत , णवद्यमान रस्त्याचा वापर स्पष्टपणे
प्रणतस्पधी आहे आणण अपवजथन अत्यांत आवश्यक आणण प्रभावी होते. हे उदाहरण अशी
पररणस्थती दशथणवते की जेथे अपवजथन अपररहायथ आहे. परांतु बाजाराच्या अपयशामुळे ते
शक्य नाही.
munotes.in

Page 20

20
 सामूणहकता आणि बाजारपेठेचे अपयश (Collectivism Leads to Market
Failure ):
अ-प्रणतस्पधी उपभोग आणण अपवजथन तत्व लागू नाही, अशी पररणस्थती फार कमी वेळा
एकत्र काम करते. णनररक्षणातुन असे लक्षात येते णक, अपवजथन तत्वानुसार वस्तूांचे पुढील
चार प्रकार णनणित करता येतात.

१. स्पर्ाथत्मक उपभोर् आणि अपवजथन शक्य: खासगी वस्तूांच्या उदाहरणावरून हे
लक्षात येते की बाजाराच्या माध्यमातून या वस्तूांना अपवजथन तत्व लागू करता येते व
वापराचे सांयोजन णनणितपणे व्यवहायथ आणण कायथक्षम होते. या उलट इतर प्रकरणात
बाजारपेठ अपयशी होते.
२. स्पर्ाथत्मक उपभोर् आणि अपवजथन अशक्य: बाजाराचे अपयश हे अपवजथन न
करण्यामुळे णकांवा अपवजथनाच्या खचाथत वाढ झाल्यामुळे होते.
३. र्ैर-स्पर्ाथत्मक उपभोर् आणि अपवजथन शक्य: गैर स्पधाथत्मक वापरामुळे बाजारपेठ
अपयशी होते.
४. र्ैर-स्पर्ाथत्मक उपभोर् आणि अपवजथन अशक्य: या णस्थती मध्ये सुद्धा अडथळा
णनमाथण होतो. वरील पैकी पणहली णस्थती वगळता इतर सवथ पररणस्थती मध्ये बाजारपेठ
अपयशी होते. दुसरी णस्थती णह गुणात्मक वस्तूांसाठी लागू होते तर णतसरी आणण
चौथी णस्थती सावथजणनक वस्तूांसाठी लागू होते.

 अपूिथ बाजारपेठ (Imperfect Market ):
पूणथ स्पधाच्या बजारात णकांमत णनधाथरण हे बाजारातील मागणी व पुरवठा याांच्या समतोलातून
होते. कोणीही णविेता णकांमतीवर प्रभाव पाडू शकत नाही. पण जेव्हा बाजारात एखादी
उत्पादन सांस्था णकांमतीवर णनयांत्रण णमळणवते णकांवा बाजाराचा मोठा णहस्सा णमळवते तेव्हा
याची पररणीती अपूणथ स्पधाथ आणण सांसाधनाच्या अकायथक्षम वाटपामध्ये होते.

एखाद्या उद्योगात एखादी उत्पादन सांस्था असेल णजच्यासाठी बाजारात जवळचे पयाथय
उपलब्ध नसतात त्याांना "मक्तेदारी" असे म्हणतात. बाजारातील मागणीमुळे मक्तेदारी कायम
राहते. मक्तेदारी सरासरी णकांमतीपेक्षा अणधक णकांमत आकारते आणण अशी उत्पादन सांस्था
सामान्यत: आणथथक नफा कमावते.

स्पधाच्या णस्थतीत आणथथक नफ्यामुळे इतर उत्पादन सांस्था आकणषथत होतील. काहीवेळा
मक्तेदार सरकारच्या मदतीने नवीन उत्पादन सांस्थाांचा बाजारातील प्रवेश णनयांणत्रत करेल व
आपला नफा सुरणक्षत करेल. यामुळे समाजाचे आणथथक नुकसान होते अन्यथा कमी
णकांमतीमध्ये समाजास जास्त वस्तू उपलब्ध झाल्या असत्या.

आपणास मक्तेदारी आणण पूणथ स्पधाथ याांच्या दरम्यान अपूणथ स्पधाथत्मक बाजारपेठेची रचना
आढळते. एका बाजूस काही उत्पादन सांस्था असलेल्या अल्पजनाणधकार बाजारपेठा काही
प्रमाणात णकांमत णनणित करण्याची शक्ती राखून असतात आणण मक्तेदारी उद्योगात मोठ्या munotes.in

Page 21

21
सांख्येने उत्पादन णकांवा ब्रँड नावाच्या णभन्नतेच्या आधारावर त्याांच्या उत्पादनाची णकांमत
ठरवतात.

वरील चचाच्या आधारे हे स्पष्ट होते की बाजारपेठेच्या सांरचनेत सवथ प्रकारच्या अपूणथतेचा
पररणाम कमी उत्पादन , अल्प उत्पादक आणण पूणथ स्पधाच्या बाजारा पेक्षा जास्त णकांमती.
याणशवाय समतोल णस्थती P = MC सध्य होत नाही , ही यांत्रणा सवाथत कायथक्षम उत्पादन
प्रदान करण्यात अपयशी ठरते.

बाजार पेठेद्वारे काय पुरणवले जावे हे P = MC (णकांमत = सीमाांत उत्पादन खचथ) या
युणक्तवादावर अवलांबून आहे. पण हा युक्ती वाद पुढील दोन अटींवर आधारला आहे. १.)
वस्तूांची णकांमत सामाणजक मूल्याची पूतथता करते. २.) सीमान्त उत्पादन खचथ उत्पादनाच्या
सामाणजक सांधीत्याग खचाथचा चाांगला अांदाज प्रदान करते.

२.३ कर (TAX)
सावथजणनक खचाथचे णसद्धाांत हे सावथजणनक णहताच्या दृष्टीने आवश्यक णवषयावर धोरण
णनणितीच्या दृष्टीने णवचार करते. याणशवाय सावथजणनक खचथ णसद्धाांतामध्ये कर णसद्धाांत
देखील समाणवष्ट असतात, कारण बाजार पेठेच्या व्यवस्थापनामध्ये कर णनधाथरण आणण
हस्ताांतरण आवश्यक असते. अथथव्यवस्थेमध्ये कायथक्षमता आणण समानतेसाठी कराांची
अवश्यकता असते.

जेव्हा खचाथचे णनणथय एखादा णवणशष्ट खचथ करण्यासांबांधी णनदाणशत करतो, पण त्याच वेळी
खचथ करण्यासाठी पैसा कोठून येणार हे स्पष्ठ करत नाही तेव्हा कर णसद्धाांत हे अणधक
मनोरांजक बनतात. जेव्हा असी पररणस्थती णनमाथण होते तेव्हा सावथजणनक खचाथचे णनधाथरण
करणारे समान णनकष कर महसूलच्या सांग्रहास देखील लागू होतात. णवशेषतः कराांनी वाटप
कायथक्षमता, णवतरण समानता आणण समाजातील सूक्ष्म आणथथक उद्दीष्टाांना प्रोत्साहन णदले
पाणहजे.

तथाणप, कर धोरण आणण वाटप कायथक्षमतेच्या उद्दीष्ट दरम्यान एक नैसणगथक तणाव उद्भवतो.
पुरवठा करणारे आणण मागणी करणारयाना वेगवेगळ्या णकांमतींचा सामना करण्यास भाग
पाडल्याने बहुतेक कर बाजारपेठेतील णवकृती णनमाथण करतात. या णवकृती सांसाधनाांची
णदशाभूल (misallocation ) करतात, ज्यायोगे वाटप अकायथक्षमता णनमाथण होते.
सांसाधनाांची णदशाभूल होणे णहतावह नाही, परांतु कर महसूल वाढणवण्या साठी द्यावी
लागणारी णह णकांमत आहे. प्रमाणणत कर णसद्धाांताचे एक लक्ष्य असले पाणहजे ते म्हणजे
कराांची अशी रचना करणे ज्यामुळे बाजारातील या णवकृती कमी होईल. वैकणल्पकररत्या,
सरकारने महसूल वाढणवण्यासाठी दोन णकांवा तीन णवणशष्ट प्रकारच्या कराांपैकी एक वापरणे
आवश्यक असेल तर मूळ कर णसद्धाांतात यापैकी कोणता कर कमीतकमी अकायथक्षमतेची
णनणमथती करतो हे दशथणवले पाणहजे. या मध्ये मूलभूत समस्या म्हणजे कर आकारणीच्या
वाटप णसद्धाांताचा भाग आणण सावथजणनक खचाथच्या णसद्धाांताच्या वाटप प्रमाणेच मागथदशथक munotes.in

Page 22

22
तत्वपव म्हणजे पॅरेटो कयथक्षमता होय. पॅरॅटो णनकषानुसार, सरकारने काही प्रमाणात महसूल
गोळा करावा ज्यायोगे तो इतर कोणत्याही ग्राहकाांचे कल्याण कमी केल्याणशवाय कमीतकमी
एका ग्राहकाचे कल्याण होईल. अशा प्रकारच्या पॅरेटो सुधारणा अशक्य असल्यास, वाटप
कायथक्षमतेच्या पॅरेटो णनकषाचे समाधान होते पण हे वाटप अपररहायथपणे अकायथक्षमता
णनमाथण करते.

कराचा दुसरा अपररहायथ पररणाम म्हणजे ते करदात्याांची खरेदी शक्ती कमी करतात
जेणेकरुन ते सरकारच्या पुनणवथतरण कायथिमाचा भाग बनतील. सरकारला स्वाभाणवकच
असे वाटते की करदात्याांनी समाजाच्या णवतरण लक्ष्यात योगदान द्यावे, परांतु येथे दोन
अडचणी येतात. पणहली गोष्ट म्हणजे कर आकारणीचे णसद्धाांत सवथसाधारणपणे पुनणवथतरण
णसद्धाांताच्या अणनयणमततेमुळे ग्रस्त आहे. अशा प्रकारे, सावथजणनक क्षेत्रातील अथथशास्त्रज्
सामान्यत: समाजाच्या वाटप उद्दीष्टाांच्या सांदभाथत प्रमाणणत कर धोरणास सहमती देतात,
तर णवतरणाच्या दृष्टीने चाांगले कर धोरण काय आहे याणवषयी बरेच मतभेद आहेत. दुसरी
अडचण म्हणजे समानता आणण कायथक्षमता याांच्यामधील समतोल. सवथसाधारणपणे
साांगायचे तर अणधक पुनणवथतरण होण्यासाठी समाजातील श्रीमांत वगाथवर जास्त दराने कर
आकारणे आवश्यक आहे परांतु, उच्च कर दर अकायथक्षमता वाढवतात. याव्यणतररक्त,
एखाद्या णवणशष्ट वस्तूवरर कर आकारणे समाजाच्या णवतरण लक्ष्याांनुसार णहतावह असेल
परांतु कायथक्षमतेच्या आधारावर अवाांिनीय असू शकेल. अशाप्रकारे प्रकारच्या समानता
आणण कायथक्षमता याांचा समतोल समजून घेणे हे नेहमीच आदशथ कर णसद्धाांतीचे प्राथणमक
लक्ष्य राणहले आहे.

कर धोरणाची दोन सहाय्यक उद्दीष्ट्ये म्हणजे प्रशासन सुलभता आणण साधेपणा, जे कर
वसूल करण्याच्या व्यावहाररक समस्येशी सांबांणधत आहेत. प्रशासनाच्या सहजतेचा णनकष
कर वसूल करणार याांचा दृणष्टकोनावर अवलांबून असतो. कर सांकलन णवभागास कर लागू
करणे आणण ते प्रशासकीय दृष्ट् या सोपे असले. या णठकाणी करदात्याांची खाजगी माणहती
येथे थेट येते. कर भरणे टाळण्यासाठी स्व-इच्िुक करदात्याांकडे प्रबळ करणे असतात
आणण जर ते सरकारपासून स्वतःबद्दल माणहती लपणवण्यास सक्षम असतील तर ते आपली
खरी माणहती लपवू शकतात. अवैध कारणाने कर चुकवणे याला करचोरी असे म्हणतात.
याला कायदेशीर मांजुरी णकांवा प्रामाणणकपणा काही लोकाांना करचुकवेणगरी पासून रोखू
शकतो, म्हणूनच, कोणत्याही कराांच्या रचनेत सांभाव्य करचोरीची समस्या सोडणवली
पाणहजे.

उदाहरण म्हणून आयकर णवचार केल्यास समजा, सरकारला पुनणवथतरण धोरणाचा भाग
म्हणून उच्च-उत्पन्न करदात्याांना अल्प-उत्पन्न करदात्याांपेक्षा जास्त दराने कर भरायचा
आहे. तथाणप, उच्च-उत्पन्न असलेले करदाता त्याांचे उत्पन्न अणधकारया पासून लपवून ठेवू
शकतात आणण त्याद्वारे त्याांचे योग्य करदेयक सरकारला देणार नाहीत. तसेच, उत्पन्न
लपवण्यामुळे सरकारला आवश्यक महसूल गोळा करण्यासाठी सरासरी कर दर वाढवावा
लागेल, ज्यामुळे कराशी सांबांणधत अकायथक्षमता वाढते. शेवटी, काही कर टाळणे सोपे आहे. munotes.in

Page 23

23
म्हणूनच, सरकारच्या एकूण महसूल गरजा पूणथ करण्यासाठी कोणते कर लागू करायचे हे
ठरवताना वेगवेगळ्या कराांची सापेक्ष सुलभता णवचारात घ्यावी लागेल.

कराांचा साधेपणा करदात्याांचा दृणष्टकोन स्वीकारतो. एखादा कर लागू करत असताना
करदात्याांना सहजपणे कर कायद्याांचे पालन करता येणे आवश्यक आहे. त्याांना कर कायदा
समजून घेण्यास सुलभ असणे आवश्यक आहे आणण अनावश्यक कागद पत्रे साांभाळत
बसण्याची आवश्यकता नसावी . या कर तत्वपवाचे स्पष्ट उदाहरण म्हणजे णवकसनशील देश
लोकाांपेक्षा व्यवसायाांवर कर आकारण्यास प्राधान्य देतात. णकतीही प्रामाणणक णकांवा बेईमान
कर दाता असला तरी उत्पन्नाची नोंद ठेवण्यासाठी णकांवा आयकर फॉमथ भरण्याइतकी
सरासरी व्यक्ती णशणक्षत नसते, म्हणूनच, णवकसनशील देशाांमध्ये व्यवसायाांवर जास्त कर
आकारले जातात कारण व्यासायीकाकडून कर वसूल करणे सोपे असते.

२.४ णवतरि (DISTRIBUTION )
जर सवथ बाजारपेठा योग्यररत्या आणण बाजारतांत्रानुसार काम करत असतील तर सरकारला
करण्यासाठी आजून काय णशल्लक राहते याचे उत्तर म्हणजे समाजासाठी समानता णह
महत्वाची बाब आहे. उत्तम प्रकारे कायथरत बाजारपेठ सांसाधनाांचे कायथक्षम वाटप करू
शकते. पूणथ स्पधाथ देखील सांधींच्या समानतेचे मानदांड पूणथ करते आणण उच्च सामाणजक
णस्थत्यांतर णनमाथण करते. परांतु, एक पररपूणथ व कायथक्षम बाजार अथथव्यवस्था वस्तू आणण
सेवाांचे णवतरण सामाणजकररत्या स्वीकायथ असेल याची हमी देऊ शकत नाही. वर नमूद
केल्याप्रमाणे, बाजार कोणत्याही वेळी णदलेल्या सांसाधनाांची मालकी घेत असतो. जर
समाजामध्ये सांसाधनाची मालकी अन्यायकारक असेल तर कदाणचत या सांसाधनाांद्वारे
उत्पाणदत वस्तू आणण सेवाांचे णवतरण देखील अन्यायकारक असेल. याव्यणतररक्त,
सांसाधनाच्या णवतरणातील असांतुलन सुधारण्यासाठी कोणतीही नैसणगथक बाजारपेठ यांत्रणा
उपलब्ध नसते, हे मागणी आणण पुरवठ्याच्या णनयामाशी सुसांगत नाही, पण वर सूचीबद्ध
केलेल्या कठोर अटींमध्ये पॅरेटो-कायथक्षम वाटप स्वयांचणलतपणे मागाथने णनवडतात. अशा
प्रकारे उत्पन्नाच्या णवतरणासांदभाथतील णनणथय हे सावथजणनक अथथशास्त्राचे पणहल्या िमाांकाचे
उणद्दष्ट आहे ज्या कडे आपणास दुलथक्ष करता येत नाही. जरी ताांणत्रक गृणहतकावर आधाररत
जगातील सवोत्कृष्ट बाजारपेठ अणस्तत्वात असली तरीही, सरकारने समाजास आपेणक्षत
समानतेची काळजी घेऊन उत्पन्नाच्या णवतरणासांदभाथत काही धोरण आखणे आवश्यक
आहे. समाज कदाणचत बाजारपेठ णनणित केलेले णवतरण स्वीकारू शकेल. परांतु णवतरण
धोरणा सांदभाथत नागररकाांकडून एकणत्रतपणे णनणथय घेण्याची आवश्यकता आहे. णशवाय,
कोणत्याही देशाने असे धोरण णनवडलेले नाही. णकमान, सावथजणनक क्षेत्राच्या एखाद्या
णसद्धाांताने न्याय णवतरणाच्या मूलभूत प्रश्नाकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे: आता प्रश्न पडतो
उत्पन्नाचे इष्टतम णकांवा न्याय्य णवतरण म्हणजे काय?

आधी नमूद केल्याप्रमाणे उत्पन्नाच्या णवतरणासांदभाथत एकमत झाले नाही. फक्त एक मुद्दा
म्हणजे णवतरण प्रश्नाचे णनराकरण करण्याचा कोणताही प्रयत्न म्हणजे ग्राहकाांच्या
सावथभौमत्वाच्या तत्वपवाच्या आड येणे आहे. पुनणवथतराणाचे तत्व त्याच्या स्वभावानुसार, munotes.in

Page 24

24
जोपयंत पुनणवथतरणामध्ये नुकसान झालेला ग्राहक त्याांचे काही उत्पन्न स्वेच्िेने
आत्मसमपथण करत नाही तो पयंत ग्राहकाांच्या सावथभौमत्वाच्या तत्वपवाचे उल्लांघन करते,
म्हणूनच, पुनणवथतरण धोरण पूणथपणे ग्राहकाांच्या पसांतीवर आधाररत असू शकत नाही, व
सरकार आपेणक्षत प्रणतसादासाठी केवळ णनष्िीय मध्यस्थ म्हणून काम करु शकत नाही.
यासाठी एका प्रकारच्या राजकीय प्रणियेद्वारे घेतलेला सामूणहक णनणथय आवश्यक आहे,
ज्यामध्ये सरकारी अणधकारी खूप सणिय भूणमका बजावूशकतील. सामान्यपणे सावथजणनक
क्षेत्र णसद्धाांत पूणथपणे राजकीय सामग्रीपासून मुक्त असू शकत नाही. णवतरणाच्या प्रश्नाचे
णनराकरण करण्याच्या समाजाच्या प्रयत्नातून, या प्रश्नात राजकारण प्रवेश करत असते.

णनणथय घेत असताना णवतरण णनकषाांच्या सांचावर एकमत नसल्यामुळे,सामूणहक राजकीय
णनणथय हा सवथसामान्य सावथजणनक क्षेत्रातील णसद्धाांतासाठी त्रासदायक आहे. याव्यणतररक्त,
सैद्धाांणतक अडचणी या णवतरण समस्येच्या पलीकडे आहेत. आणथथक सांरचना ही एक बांणदस्त
प्रणाली आहे ज्यामध्ये सवथ णनणथय एकमेकाांशी सांबांणधत असतात, उत्पन्नाच्या
णवतरणासांबांणधत कोणत्याही सावथजणनक धोरणाचा वाटपावर पररणाम होतो. सरकार फक्त
णनणथय घेईल आणण त्यामुळे चाांगले णकांवा वाईट पुनणवथतरण होईल असे नाही.

सावथजणनक अथथशास्त्रास आजू पयंत या समस्येवर पूणथ पकड घेता आलेली नाही. वाटपाचे
अणधक सोयीस्कर पणे णवश्लेषण करण्यासाठी अथथशास्त्रज्ाांनी बहुतेक वेळा णवतरणाची
समस्या गृहीत धरुन ठेवली आहे, वाटप (distributional ) आणण णवतरण (allocational )
णनणथय वेगळे करणे बहुतेक वेळा योग्य नसते त्यामुळे मूलभूत धोरणात्मक प्रश्न मोठ्या
प्रमाणात तयार होतात. काही सैद्धाांणतक अभ्यास त्याांच्या प्रणतमानामध्ये णवतरणणवषयक
णनयम णसद्ध करण्याचा कोणताही प्रयत्न करीत नाहीत. त्याऐवजी सरकार जे णवतरण
णवषयक धोरण जाहीर करेल ते स्वीकारले जाते. आणण सरकारच्या णवतरण धोरणाचा
अभ्यास णवश्लेषणाच्या भावनेतून केला जातो "सरकारने आम्हाला णवतरण सांच उपलब्ध
करुन द्यावा त्यानांतर आम्ही काय करावे ते साांगू." अशाप्रकारचे णवश्लेषण णनणितच
णनराशाजनक आहे,पररणामी धोरणात्मक णनणथय णवतरणणवषयक आवडीणनवडींच्या गृहीत
नमुन्यावर अवलांबून असतात ज्याांचे कोणतेही णवशेष मूलभूत महत्वपव नाही.

२.५ अ ॅरोचे अशक्यता प्रमेय (ARROW’S IMPOSSIBILITY THEOREM )
अ ॅरोचे अशक्यता प्रमेय : १९५१ मध्ये केनेथ अ ॅरो याांनी त्याच्या सामान्य अशक्यतेचे प्रमेय
प्रकाणशत केले ज्यामुळे सामाणजक शास्त्रे एका बांणदस्त जागेतून बाहेर पडले. अ ॅरोचे प्रमेय हे
लोकशाही समाजाांसाठी घातक आहे. सांरक्षण यासारख्या सावथजणनक वस्तूांबद्दल लोकशाही
सांघटनाांनी कसे णनणथय घ्यावेत याचा णसद्धाांत णवकणसत करण्यासाठी सांरक्षण णवभागाकडून
अ ॅरो याांची नेमणूक झाली होती. त्याांनी सहकारी खेळाच्या णसद्धाांतानुसार (cooperative
game theory) सामाणजक णनणथय घेण्याच्या समस्येकडे पणहले आहे. ज्यामुळे लोकशाही
समाजाला मान्य होईल अशा सामाणजक णनणथय प्रणियेचे मागथदशथन करण्यासाठी णकमान सांच munotes.in

Page 25

25
तयार करणे शक्य झाले आणण नांतर त्या गृणहतकाचे पररणाम णनणित केले. अ ॅरोने लोकशाही
समाजात णनणथय प्रणिया पार पाडण्यासाठी पाच मागथदशथक तत्वे णकांवा अटी णदल्या आहेत.
त्यानांतर त्याने हे णसद्ध केले की सवथसाधारणपणे कोणतीही सामाणजक णनणथय प्रणिया एकाच
वेळी पाचही मागथदशथक तत्वे णकांवा अटी पूणथ करू शकत नाही. अ ॅरोच्या प्रमेयाचा अथथ असा
नाही की लोकशाही समाज सामाणजक णनणथय घेऊ शकत नाही. ते णनणथय घेऊ शकतात
आणण घेतात देखील. परांतु याचा अथथ असा होतो की एक लोकशाही समाज सामान्यत:
कमीतकमी पररणस्थतीत सुसांगत सामाणजक णनणथय घेऊ शकत नाही जो त्यास स्वीकायथ
असेल. अ ॅरोचे प्रमेय कोणत्याही णवषयावरील सामाणजक णनणथयास लागू होते, ज्यात न्याय्य
णवतरणाच्या समस्येचे णनराकरण करण्यासाठी सातत्याने सामाणजक कल्याण करण्याचा
प्रयत्न केला जातो. सावथजणनक अथथशास्त्रात रस असणार या सवथ णवद्याथ्यायांना अ ॅरोच्या
सामान्य अशक्यतेच्या प्रमेयाबद्दल णकमान समज असणे आवश्यक आहे. अ ॅरोचे प्रमेय
णवसाव्या शतकातील राजकीय तत्वपवज्ा नाचा हा महत्वपवपूणथ अणवष्कार मानला जातो .

अ ॅरोच्या पाच अटी ( Arrow’s Five Axioms ):
आपण याआधी पाणहले आहे की, एखाद्या सुपरमॅन णकांवा हुकूमशहाचे समाजकल्याणा
बद्दलचे मूल्यवान णनणथय मानवी मनातील णवणवध प्रकारच्या पक्षपातीपणामुळे वैध असू शकत
नाहीत. पररणामी , सुपरमॅन णकांवा हुकूमशहाचे मूल्य णनणथय सामाणजक णनवडीचे प्रणतणबांणबत
करत नाहीत. अ ॅरो हे पणहले कल्याणकारी अथथशास्त्रज् होते ज्याांनी सामाणजक व्यवस्था
साध्य करण्यासाठी वाजवी आवश्यक अटी घालण्याचा प्रयत्न केला जो समाजातील सवथ
व्यक्तींची इच्िा णकांवा णनवडिम दशथवतो. सामाणजक णनवड करण्याचे अनेक मागथ आहेत.
णनवड एका हुकूमशहाद्वारे, प्रथा आणण परांपरेद्वारे पारांपाररक समाजात णकांवा मतदानाद्वारे,
समाजात समावेश असलेल्या व्यक्तींद्वारे काही आध्याणत्मक णकांवा धाणमथक प्रमुखाांद्वारे केली
जाऊ शकते. हुकूमशाही राजवटीमध्ये सामाणजक णनवडीची समस्या सवाथत सोपी असते
ज्यामध्ये सवथ सामाणजक णनवडी हुकूमशहाद्वारे केल्या जातात आणण समाजातील सवथ
व्यक्तींना ते स्वीकारण्यास भाग पाडले जाते. त्याचप्रमाणे, पारांपाररक समाजात णवणवध
धाणमथक आणण आध्याणत्मक णनयम णकांवा प्रथा सामाणजक णनवडीची समस्या सुलभ करतात.
कोणताही व्यक्ती धाणमथक आणण आध्याणत्मक प्रमुखाने केलेल्या सामाणजक णनवडीकडे दुलथक्ष
करू शकत नाही.

परांतु वैयणक्तक णनवडीवर आधाररत सामाणजक णनवड करण्याची समस्या लोकशाही
समाजात अवघड बनते कारण प्रत्येक व्यक्तीला णवणवध सामाणजक णनणथयात वैयणक्तक
आदेश देण्याची मोकळीक असते. आता, एक प्रासांणगक प्रश्न असा आहे की सामाणजक णनवड
सातत्याने वैयणक्तक णनवडीमधून णमळू शकते का. त्यासाठी प्रोफेसर एरोने याांनी काही
आवश्यक अटी घातल्या आहेत त्या पुढील प्रमाणे,

अट १: संक्रमिीय णकंवा सुसंर्तता:
अ ॅरो याांनी नमूद केलेली पणहली अट म्हणजे सामाणजक पयाथय सुसांगत णकांवा सांिमणीय
असणे आवश्यक आहे. सामाणजक णनवडीची पररवतथनशीलता हे सूणचत करते की जर पयाथय
'A' ला पयाथय B पेक्षा जास्त प्रधान्य णदले जात असले व पयाथय B ला C पेक्षा जास्त munotes.in

Page 26

26
प्राधान्य णदले जात असेल तर पयाथय C ला पयाथय A पेक्षा जास्त प्राधान्य णदले जाणार
नाही. जर पयाथय C ला A पेक्षा जास्त प्राधान्य देण्यात आले तर सांिमणाच्या णस्थतीचे
उल्लांघन केले जाईल व ही णनवड णवसांगत असेल. सांिमणाचा प्रश्न तेव्हाच उद्भवतो जेव्हा
सामाणजक िम बणहगोल असतात . बणहगोल याचा अथथ असा आहे की णवणवध पयाथय
प्राधान्याने णकांवा समवृत्तीने एकमेकाांशी सांबांणधत असतात. अशाप्रकारे, 'A' आणण 'B' या
पयाथयाांपैकी कोणत्याही जोडीसाठी 'A' ला 'B' पेक्षा जास्त णकांवा 'B' ला 'A' पेक्षा जास्त
प्राधान्य णदल्यास णकांवा दोन्ही मध्ये समवृत्ती असल्यास दोन पयाथय सांबांणधत णकांवा जोडलेले
असल्याचे म्हटले जाते. अशा प्रकारे, सांिमणाची अट सामाणजक णनवडीमध्ये असली
पाणहजे कारण ती अ ॅरो याांनी सुसांगत सामाणजक णनवडीची अट मानली आहे.

अट २: वैयणिक प्रार्ान्यांना प्रणतसाद:
दुसरी अट अशी आहे की सामाणजक िमाने वैयणक्तक आवडीणनवडीला प्रणतसाद दशथणवला
पाणहजे. म्हणजे सामाणजक णनवडिमणे वैयणक्तक णनवडिमाल सकारात्मक प्रणतसाद णदला
पाणहजे. याचा अथथ असा आहे की सामाणजक णनवडी त्याच णदशेने बदलल्या पाणहजेत
ज्याणदशेने समाज तयार करणारया व्यक्तींच्या णनवडी बदलतात. अ ॅरो याांच्या म्हणण्या
नुसार, सामाणजक कल्याण कायथ हे वैयणक्तक मूल्यातील बदलाांना सकारात्मक प्रणतसाद देते
णकांवा कमीतकमी नकारात्मक नाही. याचा अथथ असा होतो की सामाणजक णनवडी या
समाजातील वेगवेगळ्या व्यक्तींची मूल्ये प्रणतणबांणबत करते आणण वैयणक्तक मूल्ये बदलली की
सामाणजक णनवड देखील बदलते. समजा वैयणक्तक िमवारीच्या सांचाच्या आधारावर पयाथय
'A' सामाणजकररत्या 'B' पेक्षा जास्त प्राधान्य णदले जाते. जर व्यक्तींच्या िमवारीत बदल
घडत असेल जेणेकरून काही व्यक्ती पयाथयी 'A' ला पूवीपेक्षा अणधक पसांती देत असतील
आणण त्यासाठी कोणाचेही प्राधान्य कमी होत नसेल, तर सामाणजकदृष्ट्या 'B' पेक्षा 'A' ला
प्राधान्य णदले पाणहजे. हे नमूद करण्यासारखे आहे की या अटीचे उल्लांघन केले जाईल "जर
अशी काही व्यक्ती असतील ज्याांच्या णवरुद्ध समाज अशा अथाथने भेदभाव करतो की जेव्हा
त्याांची इतर पयाथयाांच्या तुलनेत काही पयाथयायाच्या बाबतीत इच्िा वाढते तेव्हा त्या
पयाथयाची इतर सामाणजक घटकाांची इच्िा कमी होते.

अट ३: न लादण्याची अट:
णतसरी अट असे नमूद करते की सामाणजक णनवडी स्वतांत्रपणे वैयणक्तक आवडीणनवडीवर
लादल्या जाऊ नयेत. उदाहरणाथथ, जर समाजातील कोणतीही व्यक्ती पयाथय 'A' ला पयाथयी
'B' पेक्षा जास्त पसांत करत नसेल आणण समाजातील कोणतीही एक णकांवा काही इतर
व्यक्ती पयाथयी 'A' ला पयाथयी 'B' पेक्षा जास्त पसांत करत असतील तर समाजाने 'A' ला
प्राधान्य णदले पाणहजे. या अटीचा अथथ असा आहे की समाजाने पयाथयी णनवडीने पॅरेटो
णनकष पूणथ करणे आवश्यक आहे. याचा असाही अथथ होतो की सामाणजक णनवड
समुदायाबाहेरील कोणीही ठरवू नये.

अट ४: हुकूमशहा नसण्याची अट:
चौथी अट ही हुकूमशाहीच्या अभावाची आहे. त्यात असे म्हटले आहे की सामाणजक णनवडी
समाजातील कोणत्याही एका व्यक्तीने ठरवू नयेत. उदाहरणाथथ, 'A' ला सामाणजकदृष्ट्या 'B' munotes.in

Page 27

27
पेक्षा जास्त प्राधान्य णदले गेला नाही. पण समाजातील कोणतीही व्यक्ती 'A' ला 'B' पेक्षा
जास्त पसांत करते इतर व्यक्तींची प्राधान्ये णवचारात न घेता. जर या अटीचे उल्लांघन केले
गेले, तर ज्या व्यक्तीची प्राधान्ये सामाणजक प्राधान्ये मानली जातात ती प्रत्यक्षात एक
हुकूमशहा असेल. या अटीचा अथथ असा आहे की एखाद्या व्यक्तीने त्याची इच्िा समाजावर
लादुनाये त्या ऐवजी सवथ व्यक्तींनी लोकशाही पद्धतीद्वारे मतदान करून सामाणजक णनवडी
णनणित केल्या पाणहजेत.

अट ५: अप्रासंणर्क पयाथयांचे स्वातंत्र्य:
पाचवी अट अप्रासांणगक पयाथयाांच्या स्वातांत्र्याची आहे. यानुसार, कोणत्याही दोन पयाथयाांचा
सामाणजक णनवड िम केवळ या दोन पयाथयाांच्या वैयणक्तक णनवड िमाद्वारे णनणित केला
जातो व तो पयाथय इतर पयाथयाांच्या सांदभाथत वैयणक्तक पसांतींनी अणजबात प्रभाणवत होऊ
नये. दुसयाथ शब्दात, उपलब्ध पयाथयाांच्या सांचापैकी सवाथत जास्त पसांतीचा पयाथय उपलब्ध
नसलेल्या इतर पयाथयाांपासून (म्हणजे प्रभाणवत नसलेला) स्वतांत्र असणे आवश्यक आहे.
समजा 'A', 'B' आणण 'C' हे तीन पयाथय उपलब्ध आहेत आणण समाज 'A' पेक्षा 'B' ला
आणण 'B' पेक्षा 'C' ला समाज जास्त पसांत करतो. जर 'C' हा पयाथय यापुढे उपलब्ध नसेल,
तर ही अट सुचवते की समाज 'B' ला 'A'पेक्षा जास्त पसांत करतो असे होऊ नये. अशा
प्रकारे, 'A' चे 'B' वर सामाणजक प्राधान्य फक्त या दोन पयाथयाांच्या वैयणक्तक प्राधान्याांवर
अवलांबून असते आणण असे गृहीत धरते की 'A' आणण 'B' पयाथय हे पयाथय आहेत तत्काळ
सांबांणधत नाही अशा कोणत्याही पयाथयावर समाज आपली णनवड घेऊन जाणार नाही.

अ ॅरोच्या वरील पाच अटी त्याच्या मूल्य णनणथयाला प्रणतणबांणबत करतात आणण ते मुक्त
लोकशाही समाजात सामाणजक णनवड करण्यासाठी अटींचा वाजवी सांच असल्याचे णदसते.
अ ॅरोने दाखवून णदले आहे की वरील पाच अटींपैकी णकमान एकाचे उल्लांघन केल्याणशवाय
सामाणजक णनवड करणे अशक्य आहे. दुसरया शब्दाांत, वरील सवथ अटींची पूतथता करणारया
वैयणक्तक मूल्याांच्या आधारावर समाजकल्याण कायथ उभारणे शक्य नाही.

अशक्यतेच्या प्रमेयानुसार, लोकशाही देशात सावथजणनक वस्तूांची णनवड ही बहुमताने केली
जाते, सरकार कडून पुरवठा आणण लोकाांकडून सावथजणनक वस्तूांचा वापर याांच्या
माध्यमातून जास्तीत जास्त सामाणजक कल्याण साधले जात नाही. बहुमता व्यणतररक्त ,
वरील अटींची पूतथता होणे आवश्यक आहे. ज्यामुळे प्रभावी सामाणजक समवृत्ती वि आणण
समाज कल्याण सध्य होईल. म्हणूनच, हा णसद्धाांत अशक्य प्रमेय म्हणून ओळखला जातो.

अ ॅरोचे अशक्यता प्रमेय उदाहरणाच्या मदतीने स्पष्ट केले जाऊ शकते. तीन अथथसांकणल्पत
धोरणाांपैकी (A,B,C) तीन मतदार ( X,Y,Z) णनवडत आहेत. धोरण X तीन सावथजणनक
वाचनालये उभारण्याचे आहे. धोरण Y दोन वाचनालये उभारण्याचे आहे. तर धोरण Z एक
वाचनालये उभारण्याचे आहे.






munotes.in

Page 28

28
बहुमताची उदाहरिे: वैकणल्पक अर्थसंकल्पीय र्ोरिांसाठी वैयणिक पसंती.
अ. अकमथक र्ोरि णवकल्प मतदाता प्रर्ान्य क्रं १ प्रर्ान्य क्रं २ प्रर्ान्य क्रं ३ A X Y Z B Y Z X C Z X Y ब. सकमथक र्ोरि णवकल्प मतदाता प्रर्ान्य क्रं १ प्रर्ान्य क्रं २ प्रर्ान्य क्रं ३ A X Y Z B Y Z X C Z Y X
वरील सारणी अ मध्ये सामूणहक लोकशाही णनणथय घेत असताना बहुमत हे ग्राहकाांच्या
सावथभौमत्वासाठी आवश्यक असणारया अटींच्या सांचाचे उल्लांघन करते. अट १, णवशेषत:
सांिमणाच्या णस्थतीचे उल्लांघन केले जाते ज्यामुळे अशक्य प्रमेय णकांवा मतदान
णवरोधाभास म्हणून ओळखले जाते. बहुसांख्य मतदार (तीन पैकी दोन) X ते Y, Y ते Z
आणण Z ते X या धोरणाांना प्राधान्य देत असल्याने, कोणतेच धोरण स्वीकायथ नाही पररणामी
णनकाल अकमथक णकांवा णवसांगत आहे. ज्या अनुिमात मतदान झाले आहे त्याचा अांणतम
पररणाम णनणित करणारा णनकाल तकथसांगत नाही. मतदानाच्या िमवारीनुसार Z, X णकांवा Y
णजांकेल म्हणून णनकाल अणनयांणत्रत आहे. या णठकाणी सांिमण ही उद्भवते कारण एक मतदार
दोन अत्यणधक धोरणे (पणहली पसांती ३ वाचनालयास व दुसरी पसांती १ वाचनालयास व
णतसरी पसांती २ वाचनालयास) स्वीकारण्याची शक्यता नसते. जेव्हा हे पसांत िम
आलेखावर माांडले जातात तेव्हा, णद्वउच्च णबांदू सूत्र C मतदारासाठी कायथ करते.

जर C मतदार अणधक तकथसांगत पद्धतीने वागला आणण त्याने दुसरी पसांती दोन ग्रांथालयाांना
णदली तर अांतणिथयात्मक समस्या नाहीशी होते आणण त्याचे णनराकरण णनणित होते. (वरील
सारणीमध्ये ब. सकमथक धोरण णवकल्पाद्वारे दशथणवले गेले आहे) C मतदारासाठी एकच
णशखर प्राधान्य दशथणवण्यात आले आहे. येथे Y व Z च्या जोडीने सुरुवात करण्यात आली
आहे, येथे Y हा Z वर णवजय णमळणवतो सोबतच Xला देखील पराभूत करतो. मात्र फक्त Y
व Z ची जोडी ठेवल्यास Z णवजयी होईल. णवजेता, परांतु वरील सारणीत मतदानाचा िम
िमवारीत असूनही, Y स्पष्ठ णवजेताआहे. हे पररणाम अथथसांकल्पीय आकार देखील
दशथणवतात.

सावथजणनक णनवडीत अ ॅरोचे अशक्यता प्रमेय खाली आलेखाच्या मदतीने स्पष्ठ केले जाऊ
शकते.
munotes.in

Page 29

29


अ ॅरोच्या अशक्य प्रमेयावर खालीलप्रमाणे णवणवध टीका केली जाते:
१. सावथजणनक वस्तूांसाठी लोकाांच्या णनवडीची तीव्रता अ ॅरोचे प्रमेय दशथवू शकत नाही.
२. सावथजणनक वस्तूांच्या पुरवठ्यासाठी आणथथक णनणथयाकडे पोचण्यासाठी वापरल्या
जाणारया राजकीय प्रणियेची अणतशय णनराशाजनक प्रणतमा अ ॅरो याांनी णचणत्रत केली
आहे.
३. सामान्य मतदा र केवळ मतदाराद्वारे सावथजणनक वस्तूांबद्दलचे प्राधान्य प्रकट करतो
असे आपण म्हणू शकत नाही.
४. लोकाांच्या सावथजणनक वस्तूांच्या पुरवठ्यासाठी सरकारने सावथजणनक णनवडी नेहमी
णवचारात घेतल्या पाणहजेत हे खरे नाही.
५. अ ॅरोचा णसद्धाांत णवषम (heterogeneous ) सावथजणनक वस्तूांवर लागू केला जाऊ
शकत नाही.

अ. अकमªक धोरण िवकÐप
Voter AVoter BVoter C
ब. सकमªक धोरण िवकÐप
Voter AVoter BVoter Cmunotes.in

Page 30

30
जरी, अ ॅरोच्या सावथजणनक पसांतीच्या प्रमेयावर तीव्र टीका केली जात असली, तरी त्याचे
महत्वपव कमी होत नाही. लोकशाही देशात सरकार आपल्या नागररकाांना सावथजणनक वस्तू
कशा पुरवते हे या प्रमेयात स्पष्ट केले आहे. सावथजणनक वस्तूांसाठी सावथजणनक प्राधान्ये
प्रकट करण्यासाठी केवळ बहुसांख्य मतदानास पुरेसे नाही, परांतु आणथकथ णनणथय आणण
समाज कल्याण वृद्धींगत होण्यासाठी देखील आवडीनुसार णनवड करणे आवश्यक आहे.
सरकारच्या सावथजणनक वस्तूांच्या पुरवठ्याद्वारे जास्तीत जास्त समाजकल्याण कसे साधता
येईल हे या णसद्धाांता द्वारे स्पष्ठ होते.

२.५ सारांश (SUMMARY)
मुक्त बाजार अथथव्यवस्थेच्या काल्पणनक पररणस्थतीत अथथव्यवस्थेचे वतथन हेच सरकारी
हस्तक्षेपाचे औणचत्य आहे, म्हणजे तोच सरकारी हस्त क्षेपाचा प्रारांभ णबांदू मानते.
कल्याणकारी अथथशास्त्राच्या मूलभूत णसद्धाांताांवरून, जर ही अथथव्यवस्था उत्तम प्रकारे
स्पधाथत्मक असेल आणण बाजारपेठेचा सांपूणथ सांच असेल, तर समतोल अणस्तत्वात आहे
असे गृहीत धरले जाते व ती पॅरेटो-कायथक्षम असते. बाह्यता म्हणजे अथथव्यवस्थेच्या णकांमत
व्यवस्थेच्या बाहेर असणारया आणथथक मध्यस्था मधील सांबांध दशथवते. णनमाथण केलेल्या
बाह्यतेची पातळी थेट णकांमतीद्वारे णनयांणत्रत केली जात नाही म्हणून, बाजार समतोलावरील
मानक कायथक्षमता प्रमेये लागू केली जाऊ शकत नाहीत. बाजारातील अपयशावर ज्याचा
पररणाम होऊ शकतो तो धोरणात्मक हस्तक्षेपाद्वारे सुधारणेसाठी सांभाव्य भूणमका णनमाथण
करतो. सावथजणनक खचाथचा णसद्धाांत सावथजणनक णचांतेची कायदेशीर क्षेत्रे तसेच धोरण घेऊ
शकतील अशा अनुज्ेय स्वरूपाांची व्याख्या करते. णशवाय, वर नमूद केल्याप्रमाणे,
सावथजणनक खचाथच्या णसद्धाांतामध्ये बरयाचदा कर आकारणीचा स्वतःचा णसद्धाांत असतो या
अथाथने की खचाथच्या णनणथयाचे णनयम कराांचा सांच पररभाणषत करतात आणण बाजार
व्यवस्थेला इष्टतम मागथदशथनासाठी आवश्यक हस्ताांतरणे केली जातात. कर हे या बाबतीत
कायथक्षमता आणण समानता णनमाथण करण्यामध्ये योगदान देतात. उत्तम प्रकारे कायथ
करणारी बाजार व्यवस्था सांसाधनाांच्या कायथक्षम वाटपाची हमी देऊ शकते. पूणथ स्पधाथ
सांधीच्या समानतेच्या प्रणिया समानतेचे प्रमाण देखील पूणथ करते आणण उच्च सामाणजक
गणतशीलता णनमाथण करते. त्यानांतर त्याांनी हे णसद्ध केले की, सवथसाधारणपणे कोणतीही
सामाणजक णनणथय प्रणिया एकाच वेळी पाचही अटींना सांतुष्ट करू शकत नाही. अ ॅरोच्या
प्रमेयाचा अथथ असा नाही की लोकशाही समाज सामाणजक णनणथय घेऊ शकत नाही.

२.६ प्रश्न (QUESTIONS)
१. कल्याणकारी अथथशास्त्राचे प्रमेय समजावून साांगा.
२. अथथव्यवस्थेत सरकारी हस्तक्षेपाची गरज स्पष्ठ करा.
३. बाह्यता म्हणजे काय बाह्यता बाजारपेठेला अपयशाकडे कसी घेऊन जाते?
४. अ ॅरोचे अशक्य प्रमेय समजावून साांगा. munotes.in

Page 31

31
२.७ संदभथ
1. Jean Hindriks and Gareth D. Myles, (2013) INTERMEDIATE PUBLIC
ECONOMICS, second edition.
2. Dr. H L Ahuja, Advanced Economic theory, 19th Revised edition.
3. Chand S.N.,(2008) Public finance.
4. Atkinson A B and J E Stiglitz, lecture on public Economy, New York
cgraw Hill (1980) .


*****


munotes.in

Page 32

32
मॉडयुल II
३
सावªजिनक वÖतूंची तरतूद
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ वÖतूंचे वगêकरण
३.३ सावªजिनक वÖतूंची इĶतम तरतूद: शुĦ आिण Öथािनक
३.४ गुणव°ा वÖतु
३.५ िलंडालचा ऐि¸छक िविनमय ŀĶीकोन
३.६ सारांश
३.७ ÿij
३.० उिĥĶे (OBJECTIVES) या ÿकरणाची ÿमुख उिĥĶे खालीलÿमाणे आहेतः
 सावªजिनक वÖतू, खाजगी वÖतू, ³लब वÖतू आिण गुणव°ा वÖतू या संकÐपना
समजून घेणे.
 सावªजिनक वÖतू पुरवÁया¸या तरतुदéचे िवĴेषण करणे.
 िलंडाल¸या ऐि¸छक िविनमय पÅदतीचा अËयास करणे.
३.१ ÿÖतावना ( INTRODUCTION) सवª ÿकार¸या आिथªक ÿणालéमÅये शासनाची अिधक िकंवा कमी महßवपूणª भूिमका असते.
जनतेला सावªजिनक वÖतू पुरिवÁयाकåरता सरकार आपÐया सावªजिनक अथªसंकÐपात
तरतूद करते जेणेकŁन समाजकÐयाणात वाढ होऊ शकते. शासनाने सावªजिनक वÖतूचा
पुरवठा करÁयाची तरतूद करावी, सावªजिनक वÖतूंसाठी लोकां¸या आवडी-िनवडी,
ÿाधाÆये आिण ÿाथिमकता जाणून घेता यावी, याकरीता सावªजिनक वÖतूंसाठी ÿाधाÆये
िकंवा लोकां¸या िनवडéचा अËयास करणे महÂवाचे आहे. या ÿकरणामÅये आपण
सावªजिनक वÖतू, खाजगी वÖतू, ³लब वÖतू आिण गुणव°ा वÖतू या संकÐपना, सावªजिनक
वÖतू पुरवÁया¸या तरतुदी व िलंडालचा ऐि¸छक िविनमय ŀिĶकोण यांचा सिवÖतर अËयास
करणार आहोत.
munotes.in

Page 33

33
३.२ वÖतूंचे वगêकरण (CLASSIFICATION OF GOODS) अथªशाľात वÖतूं¸या चार ®ेणी आहेत, ºया दोन वैिशĶ्यां¸या आधारे पåरभािषत केÐया
जातात. एक Ìहणजे लोकांना वÖतूचा उपभोग घेÁयापासून वगळले (वजªन) जावू शकते व
दुसरे वÖतूचा उपभोग ÿितÖपधê आहे कì नाही (ÖपधाªÂमकता).
या दोन वैिशĶ्यांवŁन वÖतूंचे पुिढल ÿमाणे चार ÿकार पडतात:
तĉा ø. ३.१
वÖतूंचे वगêकरण वजªन श³य वजªन अश³य ÿितÖपधê खाजगी वÖतू: अÆन, वľ, कार इÂयादी. सामाÆय वÖतू: पाÁयातील माशांचा साठा,
लाकूड, कोळसा इÂयादी. अÿितÖपधê ³लब वÖतू: िसनेमा, खाजगी उīाने इÂयादी. सावªजिनक वÖतू: हवा, रािÕůय संर±ण
३.२.१ खाजगी वÖतू (Private goods):
खाजगी वÖतू वगळता येणाöया आिण ÿितÖपधê आहेत. खाजगी वÖतूंची उदाहरणे अÆन,
कपडे, खाजगी वाहने इÂयादी आहेत. या वÖतू सहसा मयाªिदत ÿमाणात असतात आिण
Âयासाठी िकंमत आकाłन मालक िकंवा िवøेते इतर लोकांना Âयाचा उपभोग घेÁयापासून
रोखू शकतात. खाजगी वÖतू धडकì भरवणाöया आहेत, ºयामुळे Öपधाª िनमाªण होते.
लोकांना या वÖतू िमळवÁयासाठी पैसे īावे लागतात, Ìहणून खासगी वÖतूंना सावªजिनक
वÖतूंपे±ा Āì-रायडर समÖया उĩवÁयाची श³यता फारच कमी असते आिण Ìहणूनच
बाजारपेठेत खासगी वÖतू तयार करÁयासाठी संसाधनांचे कायª±मतेने वाटप केले जाते.
दैनंिदन जीवनात, खाजगी वÖतूंची अनेक उदाहरणे आहेत, ºयात अÆन, कपडे आिण
ÖटोअरमÅये खरेदी करता येणाö या बö याच वÖतूंचा समावेश आहे. आईÖøìम कोनचे
उदाहरण ¶या. हे वगळता येÁयासारखे आिण ÿितÖपधê दोÆही आहे. एखादा Óयĉì पैसे
देÁयास तयार नसÐयास, िवøेता Âयाला आईÖøìम कोन िवकÁयास नकार देतो Ìहणजेच
Âया¸या आईÖøìम खाÁयावर ÿितबंध घालतो. याÓयितåरĉ, खाजगी वÖतू (आईसिøम
कोन) चा उपभोग फĉ एकदाच घेतला जाऊ शकते, Âयामुळे एका Óयĉìने Âयाचा उपभोग
घेतÐयाने इतरांना Âयाच कोनचा उपभोग घेता येत नाही.
३.२.२ सामाÆय वÖतू (Common Goods):
सामाÆय वÖतू वगळता येत नाहीत, परंतू ÿितÖपधê असतात. या कारणामुळे, सामाÆय वÖतू
सहजपणे जाÖत ÿमाणात वापरÐया जातात. या पåरिÖथतीत , लोक दीघªकालीन
परीणामांचा िवचार न करता अÐपकालीन नफा सुरि±त करÁयासाठी भांडवल काढून
घेतात. पाÁयातील माशांचा साठा हे सामाÆय वÖतूचे उÂकृĶ उदाहरण आहे. कोणालाही
मासेमारीपासून वगळले जात नाही, परंतु लोक अमयाªदीत मासे काढत असÐयाने, माशांचे
साठे कमी झाले आहेत. munotes.in

Page 34

34
३.२.३ ³लब वÖतू (Club goods):
³लब वÖतू वगळता येऊ शकतात, परंतु ÿितÖपधê नसतात. या ÿकारात वÖतूचा आनंद
घेÁयासाठी अनेकदा सदÖयÂव आवÔयक असते. पैसे न देणाöया सदÖयांना Âया वÖतूंपय«त
पोहोचÁयापासून रोखले जाऊ शकते. टेिलिÓहजन हे एक उÂकृĶ उदाहरण आहे. āॉडबँड
िकंवा मोबाइल नेटवकª देखील या ®ेणीचे आहेत. यासाठी मािसक फì आवÔयक आहे, परंतु
फì िदÐयानंतर ते ÿितÖपधê राहत नाही. येथे अनेक वÖतू आहेत, ºया अिवभाºय आहेत,
आिण ºया अनेक Óयĉì एकाच वेळी ±मते¸या मयाªदेपय«त वापł शकतात, येथे काही
िविशĶ तंý²ान अिÖतÂवात आहे, ºयामुळे वÖतू¸या वापरासाठी वैयिĉक िकंमती आकारणे
श³य होते. जलतरण तलाव, गोÐफ कोसª, पूल इÂयादéना ³लब वÖतू मानले जाते.
३.२.४ सावªजिनक वÖतू (Public goods):
सावªजिनक वÖतू वगळÁयाअयोµय आिण अÿितÖपधê असतात. Âयांचा वापर करÁयापासून
Óयĉéना वगळता येत नाही. आिण एका Óयĉì¸या वापराने इतरांना वÖतूंची उपलÊधता
कमी होत नाही. सावªजिनक वÖतूं¸या उदाहरणांमÅये ĵास घेणारी हवा, सावªजिनक उīाने
आिण पथिदवे यांचा समावेश होतो. सावªजिनक वÖतू Āì रायडर समÖयेस जÆम देऊ
शकतात. Āì-राइडर अशी Óयĉì आहे ºयाला पैसे न देता वÖतूचा फायदा िमळतो. यामुळे
िविशĶ वÖतू िकंवा सेवां¸या अंतगªत तरतूदी होऊ शकतात. सावªजिनक वÖतू शुĦ िकंवा
भेसळयुĉ असू शकतात. शुĦ सावªजिनक या वÖतू असतात ºयांचा उपभोग हा पुणªपणे
अÿितÖपधê आिण वगळÁयाअयोµय असतो. अशुĦ सावªजिनक वÖतू Ìहणजे अशा वÖतू
होत कì ºया या दोन अटéना काही ÿमाणात समाधानी करतात , परंतु पूणªपणे नाही.
सावªजिनक वÖतूंची महßवपूणª वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे आहेत:
i) अपवजªन / वजªन अश³य (Non-excludability):
अपवजªन / वजªन अश³य याचा अथª असा आहे कì, वÖतूचा िनमाªता इतरांना Âयाचा
उपभोग घेÁयापासून रोखू शकत नाही. उदाहरणाथª, ÿÂयेक Óयĉìस रÖÂयावरील िदÓयांचा
ÿकाश वापरÁयापासून रोखणे अÂयंत कठीण आहे. संर±ण, पोिलस आिण कायदा यापासून
देखील वगळता येणार नाहीत. ÿÂयेकाला पोिलसांचा फायदा होतो, ºयामुळे या सेवेसाठी
काही लोकांवर शुÐक आकारणे अश³य आहे, तर काही लोकांवर शुÐक आकारणे श³य
आहे. यामधूनच Āì-राइडर समÖयेची िनिमªती होते.
ii) उपभोग ÿितÖपधê नाही / अÿितÖपधê उपभोग ( Non-rival Consumption) :
ÿÂयेक अथªÓयवÖथेत, सरकार काही वÖतू संपूणª लोकांना पुरिवते. उपभोग ÿितÖपधê नाही/
अÿितÖपधê उपभोग याचा अथª असा आहे कì, एकापे±ा अिधक Óयĉì वÖतू वापरÁयाची
इतरांची ±मता कमी न करता वापŁ शकतात. िवशेषतः, सावªजिनक वÖतू ही संपूणªपणे
समाजाला पुरिवली जाते आिण एखाīाने वापर केÐयास Âयाची उपलÊधता कमी होत नाही.
सावªजिनक वÖतूंचे संयुĉपणे सेवन केले जाते.
munotes.in

Page 35

35
iii) बाĻÂव (Externality) :
सावªजिनक वÖतूंमधून úाहकांना फायदे िमळत असतात. सावªजिनक वÖतू úाहक
सावªभौमÂवा¸या तßवा¸या अधीन असतात. ते वैयिĉक पसंती¸या आधारे तयार केले
जातात, परंतु एखाīा úाहकाĬारे सावªजिनक वÖतूंमधून िमळिवलेले समाधान Âया¸या
Öवतः¸या योगदानापे±ा Öवतंý असते. हे असे आहे कारण हा खचª अथªसंकÐपाĬारे पूणª
केला जातो.
iv) अÖपĶ लाभ (Benefit Obscure):
सावªजिनक वÖतू Öवभावत: अÖपĶ असतात. सावªजिनक वÖतूंचा ÿÂय±ात िकती फायदा
िकंवा नफा िमळाला हे ल±ात घेणे फार कठीण आहे. उदाहरणाथª, पथिदवे. देशातील सवª
नागåरकांना पथिदÓयातून िकती फायदा झाला, हे मोजणे कठीण आहे.
v) ÿाĮकताª आिण लाभाथê एकसारखे नाहीत (Payee and Beneficiary not
identical):
सामाÆयत: सावªजिनक वÖतू फायīा¸या असतात. परंतु ºयाची तरतूद करÁयासाठी जो
Óयĉì पैसे देतो तो खरा लाभाथê न³कìच नसतो. दुसö या शÊदांत सांगायचे तर, सरकारी
बजेट¸या माÅयमातून सावªजिनक वÖतू उपलÊध कłन िदÐया जातात, याचा अथª असा
आहे कì ÿाĮकताª आिण लाभाथê एकसारखे नसतात.
३.३ सावªजिनक वÖतूंची जाÖत तरतूद (OPTIMAL PROVISION OF PUBLIC GOODS) ३.३.१ शुĦ आिण मयाªदीत (Pure and Local):
सावªजिनक वÖतूं¸या उÂपादनाचा पåरणाम सकाराÂमक बाĻतेमÅये होतो ºयासाठी
उÂपादकांना पूणª मोबदला िमळत नाही. उपभोĉे सावªजिनक वÖतूंचा लाभ पैसे न देता घेऊ
शकतात, याला Āì रायडर समÖया Ìहणतात. जर बö या च úाहकांनी Āì-राईड करÁयाचा
िनणªय घेतÐयास, खाजगी उÂपादकांचा खचª फायīांपे±ा जाÖत होईल आिण बाजारपेठेतून
वÖतू िकंवा सेवा देÁयाचे ÿोÂसाहन नाहीसे होईल. ºया वÖतूंची आवÔयकता आहे अशा
वÖतू िकंवा सेवा पुरिवÁयास ते बाजारपेठेत अपयशी ठरतील. लोकां¸या आवÔयकतेनुसार
सरकारी िनधी आिण सावªजिनक वÖतूंसाठी योµय तरतूद करणे हे काम कठीण आहे. तेÓहा
अडचण अशी आहे कì, अशा वÖतूंचे िकती उÂपादन आिण वाटप केले जाते, हे सरकारने
कसे ठरवावे? सावªजिनक वÖतूंचा पुरवठा कोणÂया ÿकारचा आिण कोणÂया दजाªचा
īायचा? आिण िविशĶ úाहकाला िकती पैसे īायला सांिगतले जावेत? हे ठरवÁयात
अडचण आहे.
एखादी िविशĶ वÖतू पुरवायची कì नाही याचा िनणªय घेÁयासाठी सरकार खचª- फायīा¸या
िवĴेषणाचा वापर करते. जर िसमांत नफा हा िसमांत खचाªपे±ा जाÖत असेल तर
सावªजिनक वÖतूंचे अिधक वाटप केले जाईल. जेÓहा सीमाÆत खचª = सीमाÆत लाभ असेल
तर सावªजिनक वÖतूंचे इĶतम वाटप होते. munotes.in

Page 36

36
सावªजिनक वÖतूंची मागणी (Demand for Public Goods):
सावªजिनक वÖतूंची एकंदर मागणी Ìहणजे ÿदान केलेÐया वÖतु¸या ÿÂयेक नगापासुन
ÿÂयेक Óयĉì¸या सीमाÆत नÉयाची बेरीज होय. सावªजिनक वÖतूंसाठी अथªÓयवÖथेचा
िसमांत लाभ वø (मागणी वø) हा अशा ÿकारे सवª Óयĉé¸या सीमांत लाभ वøांची उभी
बेरीज आहे. सावªजिनक वÖतूं¸या वैयिĉक मागणी वøांचे उभी बेरीज देखील वÖतू¸या
िविशĶ नगसं´येत देय देÁयाची एकूण इ¸छा दशªिवतो.
आकृती ø. ३.१


वैयिĉक सीमाÆत लाभ वøांची बेरीज सीमांत ÿाĮी (MB) देय देÁयाची िकंवा एकूण मागणी
(∑MB) करÁयाची एकूण इ¸छा दशªवते. एकूण मागणीचे अंतर आिण सीमांत खचª वø
(MC) ÿदान केलेÐया वÖतूंची र³कम िनधाªåरत करते. सावªजिनक वÖतूंचे इĶतम ÿमाण
G* आहे. हे ÿमाण खासगी वÖतूं¸या एकूण मागणी वøां¸या िवłĦ आहे, जेथे ÿÂयेक
िकंमतीवरील वैयिĉक मागणी वøांची बेरीज ± अ±ास समांतर आहे. सावªजिनक वÖतूं¸या
िवपरीत, सोसायटीला खासगी वÖतूं¸या िदलेÐया नगसं´येत सहमत नसते आिण कोणतीही
एक Óयĉì िदलेÐया िकंमतीवर खाजगी वÖतूंचा वापर दुस-यापे±ा जाÖत ÿमाणात कł
शकते.
सावªजिनक वÖतूंची कायª±म माýा ही जाÖतीत जाÖत िनÓवळ लाभ (एकूण नफा वजा एकूण
खचª) या ÿमाणात असते, जे ÿमाण, सीमाÆत लाभा¸या तुलनेत सीमांत खचाªसारखेच आहे.
शुĦ सावªजिनक वÖतूं¸या चांगÐया तरतूदीचे गिणतीय ÖपĶीकरण:
समजा, ®ी. जॉनला कुकìज (C) आिण िमसाईल ( M) यांमÅये उपयोिगता आहेः UJ (C,
M). जॉनला िमसाईलची सीमांत उपयोिगता फायदेशीर आहे.

टॉमला देखील कुिकज (C) आिण िमसाईल (M) यांमÅये उपयोिगता आहे.
UT = (C, M) munotes.in

Page 37

37
टॉमसाठी िमसाईलची सीमांत उपयोिगता फायदेशीर आहे.


पुढील िमसाईलचा सामािजक सीमाÆत लाभ Ìहणजे जॉन आिण टॉमसचा
ÿितÖथापनाचा सीमांत दर:
MRSJ,T M,C



Öथािनक (मयाªदीत) सावªजिनक वÖतूंची तरतूद (Provision of Local Public
Goods ):
Öथािनक सावªजिनक वÖतू या सावªजिनक वÖतू आहेत ºयाचा आनंद फĉ Öथािनक
समुदायातील रिहवासी घेऊ शकतात: उदाहरणाथª, Öथािनक सावªजिनक शाळा,
समुþिकनारे, उīाने इÂयादी सावªजिनक वÖतूंची वैिशĶ्ये आहेत. चाÐसª (१९५६) यांनी
Öथािनक सावªजिनक वÖतूं¸या तरतूदीसाठी वेगळा उपाय ÖपĶ केला.
तो असे सूिचत करतो कì बö याच सावªजिनक वÖतू Öथािनक खचा«Ĭारे ÿदान केÐया जातात
आिण जर जेथे जाÖतीचा समुदाय असेल तर, Óयĉì सावªजिनक वÖतूंसाठी Âयांची खरी
पसंती ºया समुदायात राहायचे Âया¸या िनवडी नुसार पसंत करेल (जसे Óयĉì Âयां¸या
आवडीनुसार खाजगी वÖतूंसाठी Âयांची पसंती करतात).
जेथे िनवडéची िवÖतीणª ®ेणी आहे, तेथे एकाच समुदायात राहÁयाचा िनणªय घेत असलेÐया
सवा«चीच मूलत: सारखीच łची/आवड असेल आिण परÖपर िवरोधी िनवडéमÅये जुळवण
(समेट) घेÁयास कोणतीही अडचण उĩवणार नाही. ही एक मनोरंजक कÐपना आहे कारण
ती सूिचत करते कì अŀÔय हात सावªजिनक वÖतूं¸या कमी तरतूदीची महßवाची समÖया
सोडवू शकते.
जवळपास राहणारे लोक वगळता येऊ शकतात िकंवा वगळता येऊ शकत नाही परंतु दूर
राहणा-या लोकांना वगळता येऊ शकते. मयाªिदत भौगोिलक ±ेýात उÂपािदत आिण
उपभोगÐया जाणाö या अशा वÖतू Öथािनक सावªजिनक वÖतू आहेत. शाळा Öथािनक आहेत
आिण अिधक दूर¸या लोकांना सहज वगळता येऊ शकते. उīानांमÅये लोकांना वÖतू
वापरÁयापासून दूर ठेवणे अिधक कठीण आहे; तरीही, ते अजूनही Öथािनक सावªजिनक
वÖतू आहेत कारण काही लोक पाकª वापरÁयासाठी ३० मैल चालतील.
समजा, अशी अनेक पåरसरे आहेत ºयात काही िठकाणी उ¸च कर, चांगली शाळा, मोठी
उīाने, रÖÂयावर सुंदर देखभाल केलेली झाडे, वारंवार कचरा उचलणे, ÿथम ®ेणी
अिµनशामक िवभाग , उÂकृĶ पोिलस संर±ण आिण भÓय फायरवकª दाखवतात आिण munotes.in

Page 38

38
दुसöया बाजूला कमी कर आिण सावªजिनक वÖतूंची अिधक माफक तरतूद . लोक Âयां¸या
आवडीनुसार शेजार¸या भागात जातील. पåरणामी, सावªजिनक वÖतूंसाठी समान ÿाधाÆय
असणाö या रिहवाशांसह अितपåरिचत ±ेý िवकिसत होईल. शेजाöयांमधील समानता
मतदानाला अिधक कायª±म बनवते. पåरणामी, कर आिण सावªजिनक वÖतूंपे±ा Âयां¸या
आवडीनुसार लोकांची ±मता िनवडीची सावªजिनक वÖतूं¸या तरतूद अिधक कायª±म
करेल. चाÐसª िसĦांत दशªिवतो कì, Öथािनक सावªजिनक वÖतू कायª±मतेने पुरिवÐया
जातात. याÓयितåरĉ , कचरा गोळा करणे आिण शाळा यासार´या खाजगी वÖतू देखील
सावªजिनकपणे ÿभावीपणे पुरवÐया जाऊ शकतात, जेÓहा Âया Öथािनक वÖतू असतात.
३.४ गुणव°ा वÖतू (MERIT GOODS) आतापय«त, आपण आिथªक वÖतूंचे खाजगी आिण सावªजिनक वÖतूंचे वगêकरण केले आहे,
ºया वÖतू जाÖत ÿमाणात संयुĉ िकंवा सामूिहक उपभोगा¸या आहेत Âया सामाÆयतः
सावªजिनक ±ेýाĬारे पुरवÐया जातात. आिण संयुĉ मापना¸या कमी दजाª असणाöया वÖतू
खाजगी ±ेýातून पुरिवÐया जाऊ शकतात. परंतु, समाजात या ÿवृ°ीला अपवाद असू
शकतो.
कधीकधी, सावªजिनक ±ेý काही खास आिथªक वÖतूं¸या वाटपात सिøयपणे भाग घेÁयाचा
िनणªय घेऊ शकतो ºया खाजगी वÖतूं¸या ÿितÖपधê असतात आिण उपभोगातून वगळता
येणार नाही. अशा वÖतू िकंवा सेवा खाजगी ±ेýाĬारे पुरवÐया जाऊ शकतात. या आिथªक
वÖतूंना सरकार गुणवंत परÆतु मानते. कारण ते ÿÂयेक Óयĉìसाठी आिण समाजासाठी
मोठ्या ÿमाणात सामािजक फायदे िनमाªण करतात. अशा वÖतू आिण सेवांची उदाहरणे
Ìहणजे िश±ण, आरोµय सेवा, नोकरी ÿिश±ण कायªøम, सावªजिनक वाचनालय आिण इतर
या वÖतूंसाठी, सरकार िवचार करते कì समाजातील ÿÂयेकाने या वÖतूंसाठी देय देÁयाची
±मता िवचारात न घेता या वÖतूंचा काही ÿमाणात वापर करावा. पण जर हे ±ेý खाजगी
±ेýाकडे िदले तर या वÖतू कमी ÿमाणात पुरवÐया जातील. अशा सरकारी पुरवठा िकंवा
मोठ्या ÿमाणात पुरिवÐया जाणाöया अनुदािनत सावªजिनक व खाजगी वÖतूंना अथªशाľात
गुणव°ा वÖतू असे Ìहणतात.
१९५९ (एकोणीशे एकुनसाठ) मÅये आर. ए. मसúॅÓह यांनी गुणव°ा वÖतूंची संकÐपना
िवकिसत केली. वÖतू आिण सेवा (ºया खासगी ±ेýाĬारे कायª±मतेने पुरिवÐया जाऊ
शकतात) सावªजिनक ±ेýाĬारे पुरिवÐया गेÐया तर या मÅये सवा«चा फायदा होऊ शकेल
अशा सवªसामाÆय िवचारांनुसार गुणव°े¸या वÖतू Ìहणून लेबल िदले गेले आहे. गुणव°े¸या
वÖतू कÐयाणकारी कामात महÂवाची भूिमका बजावतात. गुणव°े¸या वÖतूंची तरतूद िनवड
यावर अवलंबून असते. या वÖतू बाजारात वापरÐया जातात. आपणाला मािहत आहे कì,
िश±ण आिण आरोµय सेवा ही गुणव°े¸या वÖतूंची चांगली उदाहरणे आहेत. जर या वÖतूंना
खुÐया बाजार पेठेवर सोडले गेले तर या वÖतूंची पयाªĮ ÿमाणात िनिमªती होणार नाही.
खाजगी ±ेýात चांगÐया वÖतूंपे±ा कमी गुणव°े¸या वÖतू ÿदान केÐया जातात िकंवा
पुरिवÐया जातात. कारण अशा वÖतूंसाठी खासगी बाजा राला अपयशाला सामोरे जावे
लागते, खाजगी बाजार सामािजक कायª±मता वाढवत नाही. गुणव°े¸या वÖतूंसाठी munotes.in

Page 39

39
सावªजिनक तरतूदीची तीन ÿमुख कारणे आहेत: ÿथम, गुणव°ापूणª वÖतूं¸या उपभोगामुळे
मोठ्या ÿमाणात सकाराÂमकता िनमाªण होते याचा अथª गुणव°े¸या वÖतूंमधून सामािजक
सीमाÆत लाभ ( SMB) खाजगी सीमाÆत लाभापे±ा (PMB ) जाÖत असतो. SMB >PMB .
उदाहरणाथª, आपण िश±णाबĥल िवचार कł शकतो. एखाīा Óयĉìस िश±णापासून उ¸च
उÂपादन ±मता, आयुªमान आिण Âया¸या आयुÕयात चांगली नोकरी िमळवून खाजगी लाभ
िमळतो. परंतु समाजातील इतरांना सुिशि±त, ÿबुĦ आिण जबाबदार नागåरक इÂयादéना
सामािजक लाभा¸या बाबतीतही फायदा होतो. Ìहणूनच, िश±णाचा वापर केवळ Âया
Óयĉìसाठीच नाही तर समाजातील अÆय लोकांसाठी देखील होतो.
दुसरे Ìहणजे, गुणव°े¸या वÖतूं¸या उपभोगासंदभाªत लोकांना अपूणª मािहती असते.
सरकारला असे वाटते कì, लोकांना गुणव°े¸या वÖतूं¸या दीघªकालीन फायīांिवषयी संपूणª
मािहती नाही. चला पुÆहा िश±णाचे उदाहरण घेऊ. िश±ण हा मुलांसाठी दीघªकालीन
गुंतवणूकìचा िनणªय आहे. सÅया¸या काळात िश±णा वर खचª केला जातो परंतु उ¸च
उÂपादकता, उÂपÆन, अिधक Óयावसाियक गतीशीलता , चांगÐया रोजगारा¸या संधी
यासारखे िश±णापासून िमळणारे फायदे दूर¸या काळात िमळू शकतील. कधीकधी, लोकांना
Âयां¸या मुलांसाठी िश±णा¸या या दीघªकालीन फायīांिवषयी मािहती नसते आिण Ìहणून ते
गुणव°े ¸या वÖतूंचा कमी उपभोग घेतात.
ितसरा इि³वटी úाउंड गुणव°ापूणª वÖतूं¸या सावªजिनक तरतूदीचा आणखी एक युिĉवाद
आहे. कमी उÂपÆन असणा्या कुटुंबांमÅये िश±णाचे फायदे मािहत असतानाही Âयां¸या
मुलां¸या िश±णासाठी पैसे देÁयाची ±मता नसते. Ìहणून, सरकारकडून अनुदािनत िकंवा
िन:शुÐक िश±ण Âयांना इि¸छत Öतर गाठÁयात मदत कł शकते. गुणव°े¸या वÖतू खाजगी
आिण सावªजिनकåरÂया समाजात एकिýत पुरिवÐया जाऊ शकतात. उदा. खासगी आिण
सावªजिनक शाळा, Łµणालये, आरोµय िवमा आिण इतर सेवा.
३.५ िलंडालचा ऐि¸छक िविनमय ŀĶीकोन (LINDAHL’S VOLUNTARY EXCHANGE APPROACH) सावªजिनक खचाªचा िसĦांत ÿथम नट िवकसेल आिण एåरक िलंडाल यांनी सादर केला.
ऐि¸छक िविनमय ŀिĶकोन Ìहणजे समतोलतेसाठी ÿÂयेक Óयĉìने वÖतूंवरील सामाÆय
उपयोिगतेइतकाच कर दर भरणे होय. ऐि¸छक िव िनमय ŀिĶकोणाअंतगªत करांची पातळी
Öवयंचिलतपणे िनधाªåरत केली जाते, कारण करदाÂयांनी Âयांना ÿाĮ होणा-या शासकìय
लाभासाठी एका िविशĶ ÿमाणात पैसे िदले आहेत. दुस-या शÊदांत सांगायचे तर,
सावªजिनक वÖतूंचा सवाªिधक फायदा घेणारी Óयĉì सवाªिधक कर भरतात.
एåरक िलंडाल (२१ नोÓह¤बर, १८९१-६ जानेवारी, १९६०) एक Öवीिडश अथªशाľ²
होता. ते Öवीडन सरकार आिण मÅयवतê बँकेचे सÐलागारही होते. एåरक िलंडाल हे Âयांचे
ÿाÅयापक आिण गुł नट िवकसेल यां¸यावर खूप ÿभािवत झाले होते. िलंडाल मॉडेल
वैयिĉक फायīा¸या सावªजिनक वÖतूंना िव°पुरवठा करÁया¸या ÿijावर चचाª करते.
सावªजिनक वÖतूंचे ÿमाण या गोĶीची पूतªता करते कì, एकूण सीमाÆत लाभ वÖतू ÿदान
करÁया¸या सीमाÆत खचाª¸या समान आहे. लोक Öवभावाने िभÆन आहेत, Âयांची munotes.in

Page 40

40
पसंती/ÿाधाÆये िभÆन आहेत आिण सहमतीने ÿÂयेक Óयĉìने ÿÂयेक सेवेसाठी िकंवा तो
वापरत असलेÐया वÖतूंसाठी थोडा वेगळा कर भरावा लागतो.
िलंडाल कर हा कराची एक अशी ÿणाली आहे ºयात लोक Âयां¸या मालम°े¸या
नÉयानुसार/फायīानुसार सावªजिनक वÖतूं¸या तरतूदीसाठी पैसे देतात. Ìहणून ÿÂयेक
Óयĉì सावªजिनक वÖतूंमधून िमळालेÐया Âया¸या सीमाÆत लाभा/फायīानुसार पैसे देते.
उदा. जर 'ए' ला िनसगªरÌय सŏदयª आवडले असेल आिण Âयाला िनसगाª¸या जवळ
राहायला आवडले असेल, तर उīानात बसÁयासाठी दररोज ५ डॉलसª देÁयास तयार
होईल, तर कॉलेजमÅये जो िवīाथê खूप वेळा पाकªला भेट देत नाही तो जाÖत पैसे देÁयास
तयार नसतो, परंतु १ डॉलर देÁयास सहमत होऊ शकेल. Ìहणून एखादी वÖतू ºयाला
वÖतूंचे अिधक मूÐय असते ते जाÖत पैसे देतात. अशा पåरिÖथतीत, सावªजिनक वÖतूं¸या
पुरवठ्याची समÖया जाÖत Öतरावर उĩवते. िलंडाल करारोपण हा या समÖयेवर उपाय
आहे.
िलंडाल खालील ३ समÖया सोडवÁयाचा ÿयÂन करतो :
• राºय उपøमची (activity) ÓयाĮी
• िविवध वÖतू व सेवांमÅये एकूण खचाªचे वाटप
• कर ÿमाणाचे वाटप

िलंडाल मॉडेलमÅये, जर SS * सावªजिनक वÖतूंचा पुरवठा वø असेल तर असे मानले
जाते कì सावªजिनक / सामािजक वÖतूंचे उÂपादन कायª रेषाÂमक आिण एकसंध आहे.
'DDa' Ìहणजे करदाता 'ए' चा मागणी वø , आिण 'DDb' Ìहणजे करदाता 'बी' चा मागणी
वø, २ मागणी वøांचे अनुलंब सारांश Ìहणजे समुदाया¸या सावªजिनक वÖतूं¸या एकूण
मागणीचे वेळापýक. 'ए' आिण 'बी' सेवां¸या िकंमतीचे िभÆन ÿमाण देतात. जेÓहा QN
उÂपािदत केलेÐया सावªजिनक वÖतूंची र³कम असते, तेÓहा 'ए' ‘NE’ आिण 'बी' ‘NF’
योगदान देते; पुरवठा िकंमत 'एनजी' आहे. राºय ना-नफा संÖथा असÐयाने ते 'OM' ला munotes.in

Page 41

41
पुरवठा वाढवते. या Öतरावर, 'ए' 'MJ' आिण 'बी' ‘MR’ चे योगदान देते (पुरवठ्याची एकूण
िकंमत). ऐि¸छक-िविनमय आधारावर समतोल P िबंदू¸या िठकाणी वर पोहोचला जातो.
िलंडाल समतोल (Lindahl equilibrium ):
िलंडाल कर देखील लाभ कर Ìहणून ओळखले जातात. अशा कर अंतगªत िलंडाल समतोल
हा एक ÿकारचा आिथªक समतोल आहे. सावªजिनक वÖतू िकंवा सेवां¸या पुरवठ्यासाठी
इĶतम पातळी शोधÁयाची ही एक पĦत आहे. जेÓहा ÿÂयेक Óयĉìने िदलेली ÿÂयेक युिनट
िकंमत सावªजिनक वÖतूं¸या ÿित घटक िकंमती¸या समान असते तेÓहा िलंडाल समतोल
होतो.
िलंडाल कर योजनेत िसÖटमने सावªजिनक वÖतूंचे पॅरेटो इĶतम उÂपादन िदले पािहजे.
दुसरी महßवाची अट अशी आहे कì, िलंडाल कर योजनेने एखाīा Óयĉìने िदलेला कर
Âया¸या फायīाशी जोडला पािहजे. ही ÓयवÖथा Æयायाला ÿोÂसाहन देते. जर एखाīा
Óयĉìचे कर भरणे Âया¸याकडून ÿाĮ झालेÐया फायīांसारखे असेल आिण जर हा दुवा
पुरेशा वÖतू असतील तर यामुळे परेटो अनुकूलता येते. पुढील आकृती िवचारात घेउ.

आकृती मÅये असे ल±ात येते कì X ÿित युिनट P * ४५% देय देत आहे आिण Y युिनट
P * ५५% देत आहे आिण अथªÓयवÖथा Q * युिनट्स तयार करते. या िबंदूला िलंडाल
समतोल Ìहणतात आिण Âयास संबंिधत िकंमती िलंडाल िकंमती Ìहणतात. अशा ÿकारे
िलंडाल समतोल अथªÓयवÖथेची एक सैĦांितक अवÖथा आहे िजथे सावªजिनक वÖतूंची
जाÖत ÿमाणात उÂपािदत केली जाते आिण सावªजिनक वÖतूं¸या िकंमती ÿÂयेकामÅये
बö यापैकì सामाियक केÐया जातात.
३.६ सारांश (CONCLUSION) अशाÿकारे, हे ÿकरण सावªजिनक अथªशाľातील वÖतूंचे वगêकरण, सावªजिनक वÖतूंची
तरतूद आिण िलंडाल¸या Öवयंसेवी िविनमय पÅदतीसाठी समिपªत आहे. घटक वगळÁयाची
±मता आिण न वगळता या दोन गुणधमा«वर आधाåरत सावªजिनक अथªशाľातील वÖतूं¸या
चार ®ेणéची चचाª करते. गुणव°ा वÖतू ही सावªजिनक वÖतूंची आणखी एक ®ेणी आहे,
ºयाचा पुरवठा खाजगी तसेच सावªजिनक तरतुदीĬारे केला जाऊ शकतो. सावªजिनक
munotes.in

Page 42

42
वÖतूंची तरतूद करणे ही सरकारसाठी एक कठीण काम आहे. सावªजिनक वÖतूंचे उÂपादन
आिण Âयांचा पुरवठा लोकांपय«त करणे आवÔयक आहे, ºयायोगे सामािजक कÐयाण
जाÖतीत जाÖत स±म होते. सावªजिनक वÖतूंची कायª±म माýा ही जाÖतीत जाÖत िनÓवळ
लाभ (एकूण नफा वजा एकूण खचª) इतकìच ÿमाणात असते, जे ÿमाण, सीमाÆत लाभा¸या
समान मूÐयां¸या समान असते. या ÿकरणात सावªजिनक वÖतूं¸या तरतूदीसाठी Öवयंसेवी
िविनमय पÅदतीचे संपूणª वणªन करते. सावªजिनक उपøमां¸या तरतुदी¸या समÖयेचे
िनराकरण करÁयाचा िनणªय राºय सरकार¸या कामकाजाची मयाªदा ठरवून, िविवध वÖतू व
सेवांमÅये एकूण खचाªचे वाटप कłन आिण करा¸या िबलाचे वाटप कłन िलंडाल यांनी
घेतला आहे.
३.७ ÿij (QUESTIONS) ÿij १. सावªजिनक अथªशाľात आढळलेÐया वÖतूं¸या िविवध ®ेणी समजावून सांगा.
ÿij २. सावªजिनक वÖतू Ìहणजे काय? सावªजिनक वÖतूंची मु´य वैिशĶ्ये िनद¥िशत करा.
ÿij ३. शुĦ आिण Öथािनक सावªजिनक वÖतूं¸या चांगÐया तरतुदीचे वणªन करा.
ÿij ४. सावªजिनक वÖतूं¸या चांगÐया तरतुदीचे वणªन करा.
ÿij५. गुणव°ा वÖतू Ìहणजे काय? गुणव°ा वÖतूंसाठी सावªजिनक तरतुदीची काय
आवÔयकता आहे?
ÿij ६. िलंडाल¸या Öवयंसेवी िविनमय पÅदतीचे िवĴेषण करा.
ÿij ७. िलंडाल कर Ìहणजे काय? िलंडालच समतोल ÖपĶ करा.


*****






munotes.in

Page 43

43
४
सावªजिनक खचाªचे मूÐयांकन
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ पसंती ÿकटीकरण यंýणा
४.३ सावªजिनक वÖतूंची खाजगी तरतूद
४.४ शासकìय खचाªचे मूÐयांकनः खचª लाभ िवĴेषण
४.५ सारांश
४.६ ÿij
४.० उिĥĶे (OBJECTIVES) • पसंती/आवडी समजून घेणे.
• सावªजिनक वÖतूंची खाजगी तरतूद (provision) ÖपĶ करणे.
• शासकìय खचाª¸या ÿकÐपाचे मूÐयमापन करÁयासाठी खचª लाभ िसĦांताचे िवĴेषण
करणे.
४.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) सावªजिनक वÖतूंचा पुरवठा सुरळीत करÁयासाठी, िनयोजकांना वैयिĉक पसंती बĥल
मािहती असणे आवÔयक आहे. लोकशाही देशांमÅये, सरकार सावªजिनक वÖतूंसाठी
सावªजिनक पसंती िवचारात घेते आिण Âयां¸या उÂपादनांसाठी उÂपादक संसाधनांचे वाटप
कŁन Âयां¸या पुरवठ्याची ÓयवÖथा करते. हे उÂपादन±म संसाधनांचा योµय आिण
तकªसंगत वाटप आिण उपयोग स±म करते ºयायोगे सावªजिनक कÐयाणकारी वÖतूं¸या
उपभोगाĬारे सामािजक कÐयाण जाÖतीत जाÖत केले जाऊ शकते. हे सावªजिनक
अथªशाľातील िसĦांताĬारे ÖपĶ केले जाते. Âयांना सावªजिनक िनवडीचे िकंवा सामािजक
िनवडीचे िसĦांत Ìहणून ओळखले जाते. िव³सेल आिण अॅरो यांचा िदलेÐया सामािजक
िनवडीचा िसĦांत हे ÿकरण ÖपĶ करते. सावªजिनक वÖतूंची खासगी तरतूद आिण खचª
लाभ ÖपĶीकरणाĬारे सरकारी खचाªचे मूÐयांकन देखील या ÿकरणामÅ ये ÖपĶ केले आहे.
४.२ पसंती ÿकटीकरण यंýणा (PREFERENCE REVELATION MECHANISM) सामािजक िनवड िसĦांत, हे सावªजिनक वÖतूं¸या मागणी¸या Öथापनेशी संबंिधत
अËयासाचे ±ेý आहे. काही अथªशाľ²ां¸या मते, जर सरकारी िनयोजकांना "वैयिĉक munotes.in

Page 44

44
पसंती काया«चे संपूणª ²ान" नसेल, तर सावªजिनक वÖतूंचा पुरवठा कमी िकंवा जाÖत
पुरवठा होÁयाची श³यता आहे. पॅरेटो-कायª±म Öतरावर सावªजिनक वÖतू पुरवाय¸या
असÐयास ºया अटी ठेवÐया पािहजेत Âया अथªशाľात चांगÐया ÿकारे ÖपĶ केÐया आहेत
आिण सॅÌयुएलसन यांनी ÿथम औपचाåरकपणे मांडÐया होÂया. सावªजिनक वÖतूंना
अÿÂय± कर आकारणीतून िव°पुरवठा केला जातो असे गृहीत धłन, या अटéनुसार वÖतू
ºया Öतरावर ÿदान केÐया जातात, Âया Öतरापय«त ÿदान करणे आवÔयक आहे.
iMRSgx = MRTgx
MRSgx हा सावªजिनक वÖतूं¸या (G) आिण खाजगी वÖतूं¸या (X) अंकांमधील
ÿितÖथापनाचा सीमांत दर आहे, MRTgx हा दोन वÖतूंमधील पåरवतªनाचा सीमांत दर
आहे.
कोणÂयाही ÿकार¸या अथªÓयवÖथेमÅये सरकार जाÖतीत जाÖत समाजकÐयाण करÁयाचा
ÿयÂन करतो. परंतु हे सरकारला मािहत असले पािहजे कì कोणÂया सावªजिनक वÖतूंसाठी
लोकांनी Âयां¸या िनवडी दशªिवÐया आहेत. लोकांनी Âयां¸या पसंतीनुसार सावªजिनक
वÖतूंची िनवड केली पािहजे. लोकशाही देशांमÅये, सरकार सावªजिनक वÖतूंसाठी लोकांची
पसंती िवचारात घेते आिण वाटप कłन Âयां¸या पुरवठ्याची तरतूद करते.
Âयां¸या िनिमªतीसाठी उÂपादक संसाधने हे उÂपादन±म संसाधनांचा योµय वाटप आिण
उपयोग करते ºयायोगे सावªजिनक कÐयाणकारी वÖतूं¸या वापराĬारे समाज कÐयाण
जाÖतीत जाÖत केले जाऊ शकते. सावªजिनक अथªशाľातील िसĦांताĬारे याचे ÖपĶीकरण
केले जाते. ते लोकांची पसंती िकंवा सामािजक िनवडीचे िसĦांत Ìहणून ओळखले जातात.
सावªजिनक िकंवा सामािजक िनवडी¸या िसĦांतांमÅये खालील िसĦांताचा समावेश होता.
१. सावªजिनक िनवड जाहीर करÁयासाठी िवकसेलचा ŀिĶकोन
२. अॅरोचा अश³यता ÿमेय
१. िवकसेलचा ŀĶीकोन (Wicksell's Approach ):
लोकशाही देशांमÅये सरकारकडून सावªजिनक वÖतू पुरवÁयासाठी राजकìय ÿिøया खूप
महÂवाची असते. लोक राजकìय ÿिøयेĬारे सावªजिनक वÖतूंना ÿाधाÆय देतात, Ìहणून
सरकार सावªजिनक वÖतूं¸या उÂपादनासाठी समाजात उÂपादक संसाधनांचे वाटप करीत
असते. सावªजिनक वÖतूंसाठी सावªजिनक िनवडी, सावªजिनक पसंती येणा-या अडचणी
आिण उपाय यावर Öवीिडश अथªशाľ² नट िवकसेल यांनी ÿथम चचाª केली आहे, यालाच
सावªजिनक िनवड जाहीर करÁयासाठीचा िवकसेलचा ŀĶीकोन Ìहणून ओळखले जाते.
समाजात उÂपादन±म संसाधनांचे कायª±म वाटप करÁयासाठी राजकìय ÿिøया आवÔयक
आहे. लोकशाहीमधे सावªजिनक वÖतूंसाठी लोकां¸या वैयिĉक आवडी िवचारात घेतÐया
जातात, तरीही ÂयामÅये समÖया आहेत. सवा«ना समान मतदाना¸या संकÐपनेवर आधाåरत
वैयिĉक पसंती सÅया बहòमता¸या मतदाना¸या ÿणालीĬारे ÿभावीपणे अंमलात आणु शकत munotes.in

Page 45

45
नाही. जेथे ५०% पे±ा अिधक एक मताचा िनणªय असू शकतो. Ìहणूनच, नागåरकांपैकì
५०% वजा अÐपसं´याकांना सावªजिनक वÖतूं¸या वÖतूंसाठी Âयां¸या करांसह पैसे देÁयास
भाग पाडले जाऊ शकते, जरी Âयांना Âया वÖतूची गरज नसेल. िवकसेल¸या ÌहणÁयानुसार,
लोकशाही मधे सरकार देशातील लोकांकडून सावªजिनक वÖतूं¸या पसंती दशªिवÁयाकåरता
िनरपे± एकता पĦत वापरली जाऊ शकते. लोकांनी जाहीर केलेÐया सावªजिनक वÖतूंना
ÿाधाÆय देÁया¸या आधारे, सरकार Âयां¸या सावªजिनक उÂपादन संसाधनां¸या वाटपाĬारे
आिण उपभोगा¸या माÅयमातून ही सावªजिनक वÖतू ÿदान कł शकते. सावªजिनक
वÖतूं¸या पुरवठ्याची तरतूद सरकार सावªजिनक अथªसंकÐपात कł शकते आिण ती
जनतेला पुरिवÐयास समाजकÐयाण अिधकतम साधता येते. परंतु यासाठी १००%
लोकांनी सरकारकडून सावªजिनक वÖतु पुरवÁया¸या बाजूने मतदान केले पािहजे. Âयातील
एखादा Âया सावªजिनक वÖतु¸या पुरवठ्या िवरोधात असेल, तर सरकार हा िव°ीय िनणªय
घेऊ शकत नाही आिण Âया सावªजिनक वÖतूंची तरतूद कł शकत नाही. याला
िवकसेल¸या िनरपे± एकमताचा ŀĶीकोन Ìहणून ओळखले जाते, जे शासनास सावªजिनक
वÖतूं¸या पुरवठ्याबाबत िनणªय घेÁयास उपयुĉ आहे, परंतु कठीण आहे. Ìहणूनच,
लोकशाही देशात सावªजिनक वÖतूंना ÿाधाÆय देÁयाची पयाªयी यंýणा िवकिसत केली गेली,
ती Ìहणजे संबंिधत एकता ŀĶीकोन.
िनरपे± एकता ŀिĶकोनानुसार सरकारने सावªजिनक वÖतू पुरवठा करÁया¸या िव°ीय
िनणªयािवłĦ एका मतदाराने मतदानाचा ह³क बजावला असÐयाने िव³सेल यांनी सरकारी
वÖतू¸या पुरवठ्यासंदभाªत सावªजिनक पसंती दशªिवÁयाकåरता तोडगा काढला, ºयाला
सापे± एकमताचा ŀĶीकोन िकंवा पाý बहòमत मतदान Ìहणून संबोधले जाते. या
ŀिĶकोनानुसार, बजेट पॉिलसीची मंजुरी ट³केवारी कमी ट³के इतकìच असू शकते.
एकमता¸या िनयमांतगªत बजेट धोरणा¸या मंजुरीसाठी बहòतेक एक तृतीयांश (१/३), दोन
तृतीयांश (२/३), तीन चतुथा«श (३/४) िकंवा पाच षÕ ठमांश (५/६) आवÔयकता असू
शकतात. हे जाणून घेÁयास स±म करते कì, बजेट धोरणािवłĦ एखादी Óयĉì आिण Âयाचे
मत Âया सावªजिनक वÖतूं¸या पुरवठ्यास ÿितबंिधत कł शकत नाही आिण जे लोक
आिथªक िनणªया¸या बाजूने आहेत Âयांचे शोषण कł शकत नाही. हा िनयम ÖवीकारÁयापूवê
एकिýत िनणªय घेÁयाची परवानगी देतो. मतदाराची बाĻता कमी करÁयासाठी देखील हे
सुलभ करते. मतां¸या शाľीय सं´येमुळे सावªजिनक अथªसंकÐपात तरतूद कŁन ती
सावªजिनक वÖतू सरकारĬारे पुरिवली जातात. Ìहणूनच, लोकांकडून सावªजिनक वÖतू
आिण Âयांचा पुरवठा करÁया¸या तसेच सरकारकडून देÁयात येणा-या सावªजिनक
आवडीिनवडी जाहीर करÁयाचे हे अगदी साधे तÂव आहे.
िवकसेल¸या मते, सावªजिनक खचाªचा सीमांत फायदा हा सावªजिनक वÖतू देÁया¸या
सीमांत कर खचाªशी संबंिधत असावा आिण Âयानंतर संबंिधत िनणªयावर संबंिधत
एकमताचा िनयम लागू करावा. सावªजिनक वÖतू वाटपा¸या ऐि¸छक देवाणघेवाणीसाठी¸या
Âया¸या पसंती¸या अनुषंगाने हे सुसंगत आहे.
अशाÿकारे, सरकार िनरपे± िकंवा सापे± एकमता¸या िनयमांĬारे सावªजिनक वÖतूंसाठी
लोकांची ÿाधाÆये / पसंती गोळा कł शकते आिण उÂपादक ľोतांचे वाटप आिण उपयोग
कłन सावªजिनक वÖतू लोकांपय«त पोहचवता येतात ºयायोगे समाजातील सामािजक munotes.in

Page 46

46
कÐयाण अिधकािधक होऊ शकते. या ŀिĶकोनातून सरकारकडून एकाच वेळी खचª आिण
महसूल िनणªयाची तरतूद केली जाते. Ìहणूनच, हा सावªजिनक िनवडीचा महßवपूणª िसĦांत
आहे.
परंतु िव³सेल¸या िसĦांतावर पुढील टीका केÐ या जातात:
१. लोकशाही देशात सवªÿथम ठरिवले जाते कì, सावªजिनक वÖतू िकती ÿमाणात
पुरवाÓयात आिण नंतर ते जनतेला पुरवले जातात.
२. सरकार आपÐया सावªजिनक खचाª¸या ÿमाणात लोकांवर कर लावू शकत नाही
३. लोकशाही देशात, सरकार ÿथम सावªजिनक खचाªचा अंदाज लावते आिण नंतर
आवÔयक महसूल गोळा करÁयासाठी ÿयÂन करते, Ìहणून सावªजिनक िनवडीचा हा
िसĦांत सरकार¸या िनणªयासाठी उपयुĉ नाही.
४. सवª लोकांना सरकारकडून पुरिवÐया जाणा-या सावªजिनक वÖतूंची पसंती सांगणे
मािहत नाही, हे मोजकेच लोकांना ठाऊक आहे.
५. ÿÂय±ात, सरकार सावªजिनक वÖतूं¸या पुरवठ्यासाठी सावªजिनक िनवडी िवचारात
घेत नाहीत.
सावªजिनक िनवडीचा अॅरोचा अश³यता ÿमेय (Arrow's Impossibility Theorem
of Public Choice ):
केनेथ अ ॅरो यांनी सरकार¸या िनणªय घेÁयातील अडचणी ÖपĶ केÐया आहेत. लोकशाही
देशात सावªजिनक वÖतूंचा पुरवठा करÁयाचा सरकारचा िव°ीय िनणªय केवळ बहòसं´य
मतदानावर अवलंबून राहó शकत नाही. केवळ सावªजिनक वÖतूंचा पुरवठा करÁया¸या
सरकार¸या िव°ीय िनणªयात बहòसं´य मतदान पुरेसे नसते. हे ÿभावी सामािजक
उदासीनता वø आिण पåरणामी सामािजक कÐयाण कायª सूिचत करीत नाही. Ìहणूनच, हा
िसĦांत अश³य ÿमेय Ìहणून ओळखला जातो. अ ॅरो¸या मते, बहòमत मतदाना¸या
अटéनुसार एकिýतपणे घेतलेला िनणªय वैयिĉक आिथªक पसंती, अचूकपणे ÿकट करणे
आवÔयक आहे, जे ÿभावी सामािजक उदासीनता वø आिण सामािजक कÐयाण कायª
करते:
१. सामािजक िनवड सुसंगत असणे आवÔयक आहे.
२. समाज कÐयाण कायª हा अनुकूल असणे आवÔयक आहे.
३. दोन पयाªयांमधील सामािज क कÐयाण कायाªमधील िनवडीची रँिकंग अÆय िवकÐपां¸या
Óयĉéकडून øमवारीपे±ा Öवतंý असणे आवÔयक आहे, जे दोन पयाªयांमधील
िनवडीशी संबंिधत नाही. कोणताही एक पयाªय नĶ झाÐयाने सामािज क कÐयाण
कायाªतील इतर पयाªयां¸या øमवारीवर पåरणाम होऊ नये.
४. सवª वैकिÐपक धोरणांमÅये मतदारांना मुĉ पयाªय असणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 47

47
अॅरोचा अश³यता ÿमेय उदाहरणा¸या मदतीने ÖपĶ केले जाऊ शकतो. तीन
अथªसंकिÐपत धोरणांपैकì (A, B, C ) तीन मतदार (X, Y, Z ) िनवडत आहेत. पॉिलसी
अÐटरनेट X, तीन सावªजिनक úंथालय तयार करÁया¸या िनणªयाचे ÿितिनिधÂव करते,
पॉिलसी Y, दोन úंथालय तयार करÁयाचा िनणªय आिण पॉिलसी Z, एक úंथालय तयार
करÁया¸ या िनणªयाचे ÿितिनिध Â व करते.
सारणी: बहòसं´य मतदानाची उदाहरणे: पयाªयी अथªसंकÐप धोरणांसाठी वैयिĉक पसंती
अ) पåरणामः अकमªक धोरण पयाªय मतदार पसंती 1 पसंती 2 पसंती 3 A X Y Z B Y Z X C Z X Y
ब) पåरणाम: सकमªक धोरण पयाªय मतदार पसंती 1 पसंती 2 पसंती 3 A X Y Z B Y Z X C Z X Y
वरील त³ÂयामÅये, अ) अशी पåरिÖथती दशªवते ºयामÅये बहòसं´य मतदान सामूिहक
लोकशाही िनणªय घेताना úाहक सावªभौमÂव राखÁयासाठी आवÔयक असलेÐया अटéचे
उÐलंघन करते. अट १, िवशेषत: संøमणा¸या िÖथतीचे उÐलंघन केले जाते ºयामुळे
अश³य ÿमेय िकंवा मतदान िवरोधाभास Ìहणून ओळखले जाते. बहòसं´य मतदार (तीन
पैकì दोन) X ते Y, Y ते Z आिण Z ते X या धोरणांना ÿाधाÆय देत असÐयाने, कोणताही
िवजेता नसÐयामुळे िनकाल िवसंगत राहतो. ºया øमाने मतदान होते तो अंितम िनकाल
ठरवेल. िनकाल अिनयंिýत आहे कारण मतदाना¸या øमानुसार Z, X िकंवा Y दोÆही
िजंकतील. संøमण घडते कारण एक मतदार दोन लायāरéसाठी मÅयम िकंवा मÅयवतê
पयाªयापे±ा दोन टोकाची धोरणे (एका लायāरीसाठी Z आिण तीन लायāरीसाठी X) पसंत
करतो. मतदार दोन úंथालयांऐवजी तीन लायāरéना दुसरी पसंती Ìहणून ÿाधाÆय देतात, ही
श³यता कमी आहे.
जेÓहा Âयाचा आलेख तयार केला जातो, तेÓहा पåरणाम Ìहणजे मतदार C साठी दुहेरी-
िशखर असलेले ÿाधाÆय कायª, जर मतदार C अिधक तकªशुĦ रीतीने वागला आिण दुसरी
िनवड Ìहणून दोन लायāरéना ÿाधाÆय िदले, तर समÖया नाहीशी होते आिण िनकाल
िनिIJत होते. हे वरील त³ÂयामÅये िनकालानुसार दाखवले आहे.
b) मतदार C साठी िसंगल पीक केलेले ÿाधाÆय फं³शन दाखवून आÌही Y िवŁĦ Z ¸या
जोडीने सुŁवात करतो, Y िवŁĦ Z वर िवजय िमळवतो आिण X ला पराभूत करतो. munotes.in

Page 48

48
शेवटी, Y िवŁĦ Z एक जोडी Z ला शोधतो. िवजेता, परंतु Y ने Z वर िवजय िमळवला.
अशा ÿकारे, मतदानाचा øम øमाने असूनही Y हा ÖपĶ िवजेता आहे.
अ ॅरो¸या अश³य ÿमेयावर खालीलÿमाणे िविवध टीका केÐ या जातात:
१. सावªजिनक वÖतूंसाठी लोकां¸या सावªजिनक िनवडीची तीĄता अॅरोचा ÿमेय दशªवू
शकले नाही.
२. सावªजिनक वÖतूं¸या पुरवठ्यासाठी आिथª क िनणªयावर पोहोचÁया¸या राजकìय
ÿिøयेचा अितशय नैराÔयपूणª पåरिÖथती अ ॅरोने दशªिवली आहे
३. आÌही असे Ìहणू शकत नाही कì सामाÆय मतदार केवळ मतदाराĬारे सावªजिनक
वÖतूंसाठी Âयाचे पसंती Óयĉ करते
४. हे खरे नाही कì लोकां¸या सावªजिनक वÖतूं¸या पुरवठ्यासाठी सरकारने सावªजिनक
िनवडी नेहमी िवचारात घेतÐया आहेत.
५. अॅरोचा िसĦांत िवषम िनसगाªतील सावªजिनक वÖतूंवर लागू केला जाऊ शकत नाही.
जरी, अ ॅरो¸या सावªजिनक पसंती¸या ÿमेयावर तीĄ टीका केली जात असली, तरी Âयाचे
संपूणª महßव टाळता येणार नाही. लोकशाही देशात सरकार आपÐया नागåरकांना
सावªजिनक वÖतू कशा पुरवते हे या ÿमेयात ÖपĶ केले आहे. सावªजिनक वÖतूंसाठी
लोकांची पसंत Óयĉ करÁयासाठी केवळ बहòसं´य मतदानास पुरेसे नाही, परंतु आिथकª
िनणªय आिण समाजकÐयाण अिधकतमतेसाठी देखील आवडीनुसार िनवड करणे आवÔयक
आहे. िसĦांताची उÐलेखनीय गुणव°ा आहे, हे कसे श³य आहे ते वणªन करते सरकारने
सावªजिनक वÖतू¸या पुरवठ्याĬारे समाजाचे जाÖतीत जाÖत कÐयाण केले पािहजे.
४.३ सावªजिनक वÖतूंची खाजगी तरतूद (PRIVATE PROVISION OF PUBLIC GOODS) सवªसाधारणपणे, Āì रायडर¸या समÖयेमुळे खाजगी ±ेý सावªजिनक वÖतू कमी ÿमाणात
पुरवते. सावªजिनक वÖतूं¸या खाजगीकरणामुळे एक सकाराÂमक बाĻता िनमाªण होते
(Ì हणजे ÿÂयेकाला फायदा होतो) , सकाराÂमक बाĻतेसह वÖतू बाजाराĬारे पुरिवÐया
जातात.
Óयवहारात Āì रायडर समÖयेची काही मनोरंजक उदाहरणे आहेत. Æयूयॉकªमधील केवळ
७.५% सावªजिनक रेिडओ ®ोते Öथानकांवर योगदान देतात, ितथे बरेच Āì-राइिडंग
आहेत. यूनाइटेड िकंगडममÅये बीबीसी सवª दूरदशªन मालकांसाठी वािषªक परवाना शुÐक
आकारते. फाइल शेअåरंग सेवांचे अनेक वापरकत¥ फाइल डाउनलोड करÁयासाठी कधीही
योगदान देत नाहीत; ते फĉ फाईÐस डाउनलोड करतात. यापैकì काही सेवा, ºयांनी
योगदान िदले Âयांना डाउनलोड ÿाधाÆय देतात. munotes.in

Page 49

49
दोन लोकांचा िवचार करा,बेन आिण जेरी आिण दोन उपभोµय वÖतूं आइÖøìम आिण
फटाके. ÿÂयेका¸या िकंमती $ १ वर सेट करा, परंतु फटाके सावªजिनक वÖतू आहेत.
समजा, बेन आिण जेरीला एकसारखी पसंती आहे.
फटा³यांमुळे बेन आिण जेरीला िततकाच फायदा होतो. ÿÂयेक Óयĉì आईÖøìम आिण
फटा³यांची जोड िनवडते ºयात Âयाचे Öवतःचे एमआरएस (MRS) िकंमती¸या ÿमाणात
असतात. बेन आिण जेरी दोघांसाठीही Âयांनी सेट केले:
= 1,
=


जाÖत तरतुदीची आवÔयकता असताना:
समान ÿाधाÆयांसह, जाÖत अट अशी आहे:


हे सुचवते


वÖतूं¸या वाढÂया वापरामुळे सीमाÆत उपयोिगता कमी होते. या उदाहरणात , जाÖत
तरतुदीसाठी फटा³यांचा उपभोग आवÔयक आहे जोपय«त Âयांची उपयुĉता आईÖøìम¸या
अÅयाª सीमाÆत उपयोिगताइतकì नसते. अशा ÿकारे, ÿÂयेक Óयĉì खाजगीåरÂया खूप
आइÖøìम खरेदी करते.
कोणÂया पåरिÖथतीत खाजगी बाजाराची शĉì मुĉ Öवार (free rider) समÖया
सोडिवÁयाची श³यता आहे?
Āì राइडर समÖयेमुळे सावªजिनक वÖतूं¸या खाजगी ÓयवÖथेचा संपूणª अभाव असत नाही.
खाजगी ÓयवÖथा चांगÐया ÿकारे कायª करते जेÓहा:
१. काही Óयĉì इतरांपे±ा जाÖत काळजी घेतात (Some Individuals Care
More than Others ): जेÓहा Óयĉì एकसार´या नसतात आिण जेÓहा काही
Óयĉéची सावªजिनक वÖतूंना जाÖत मागणी असते तेÓहा खाजगी ÓयवÖथेमुळे Āì
रायडर¸या समÖयेवर मात करÁयाची श³यता असते.
२. परोपकार (Altruism ): जेÓहा Óयĉì Âयां¸या उपभोगा¸या िनवडी करताना इतरांना
होणारे फायदे आिण खचाªची काळजी घेतात. munotes.in

Page 50

50
३. वामª µलो (The warm glow): वामª µलो मॉडेल हे सावªजिनक वÖतूं¸या तरतूदीचे
एक मॉडेल आहे ºयात Óयĉì सावªजिनक वÖतूंची एकूण र³कम आिण Âयांचे िविशĶ
योगदान या दोघांचीही काळजी घेत असते.
४.४ शासकìय खचाªचे मूÐयांकन (EVALUATION OF GOVERNMENT EXPENDITURE) खचª लाभ िवĴेषण (Cost Benefit Analysis):
ÿोजे³ट मूÐयांकनाची सवाªत लोकिÿय पĦत Ìहणजे वेगवेगÑया ÿकÐपां¸या खचाªवरील
फायīा¸या िवĴेषणाचा िवचार करणे आिण Âयानंतर कमी खचाªत समावेश करणे आिण
जाÖत फायदा िमळिवणे. खचª लाभ िवĴेषण Ìहणजे सावªजिनक वÖतूं¸या ÿकÐपांचा खचª
आिण फायīाची तुलना केली जाते कì ते हाती ¶यावे कì नाही हे ठरिवतात.
ÿा. मागªिलन यांनी खचª लाभाची भूिमका ÖपĶ केली आहे कì, “ŀĶीकोन आिण पंचवािषªक
योजने¸या माÅयमातून िविशĶ ±ेýांमÅये संसाधनांचे वाटप कłन वाढीचे Óयापक धोरण
ठरवतात. परंतु योजनांमÅये सामािवĶ असलेÐया वाढीची रणनीती अनेक ÿijांना अनु°रीत
ठेवते आिण हेच धोरणाÂमक िनणªय खचª-लाभ िवĴेषणाचा भाग आहे.”
सावªजिनक ±ेýा¸या कामिगरीचे िवĴेषण करÁयासाठी सावªजिनक खचाªची कायª±मता
मोजणे आवÔयक आहे, खचª-लाभ फायīाचे िवĴेषण ही सावªजिनक खचाªची कायª±मता
मोजÁयाची एक पĦत आहे. सावªजिनक-खचाªत सावªजिनक पैसे खचª करÁयाबाबत िनणªय
घेÁयाचे खचª-लाभ िवĴेषण हे एक ÿभावी साधन आहे, परंतु काही ýुटी असू शकतात, जसे
कì चुकìचे अंदाज करणे, मूÐयांकन आिण मोजमाप या ýुटी. खचª लाभ िवĴेषणाची
गुणव°ा आिण अचूकता ही िवĴेषकांचे कौशÐय आिण ÿकÐपा¸या जिटलतेवर देखील
अवलंबून असते.
खचª-लाभ िवÔ लेषण िनयोिजत अथªÓयवÖथेत ÿकÐप मूÐयमापनासाठी उÂकृĶ िनÕकषª देते.
ÿकÐपाचे फायदे वाढवून जाÖतीत जाÖत संसाधन वाटप साÅय करÁयासाठी योµय
गुंतवणूक िनणªय घेÁयात िनयोजन मंडळाला मदत करते.
अशा ÿकारे, खचª लाभाचे िवĴेषण सामाÆय आिथªक घटका¸या बाबतीत धोरणाचे
सामािजक फायदे आिण तोटे यांचे वणªन ÿमािणत करते. उĥीĶ कायª हे िनÓवळ सोशल नफा
(एनएसबी = लाभ – खचª) Ìहणून Óयĉ केले जाऊ शकते.
सीमाÆत सामािजक खचª आिण लाभाची समानता Ìह णजे सरकारचे ÿÂयेक कायªøम Âया
Öतरापय«त वाढिवले पािहजेत ºया Ö तरावर कायª±ेýातील सीमाÆत सामािजक लाभ हा
सामािजक खचाªसमान आहे. सीमांत सामािजक लाभ (एमएसबी) Ìहणजे संपूणª सरकारी
खचाªपासून िमळणा-या समुदायाचा नफा.
munotes.in

Page 51

51
खचª लाभ िवĴेषणासाठी सामाÆय अटी (General Conditions for Cost Benefit
Analysis ):
जाÖतीत जाÖत िवकास योजना तयार करÁयासाठी ÿकÐप िनवड , खचª-लाभ िवĴेषण केले
जाणे आवÔयक आहे. ÿकÐपा¸या मूÐयांकनाची पिहली पायरी Ìहणजे ÿकÐपा¸या खचª
आिण फायīा¸या यादीचा िवचार करणे. हे ÿकÐपा¸या Öवłपावर अवलंबून आहे. एखाīा
ÿकÐपा¸या सामािजक फायīांमÅये राÕůीय उĥीĶे साÅय करÁयासाठी ÿकÐपातील
योगदानाचा समावेश होतो. खचª लाभाचे चार िनकष आहेतः
(i) लाभ – खचª (B - C)
जेथे, B = लाभ
या िनकषातील C = खचª
िनÓवळ सामािजक लाभ = लाभ – खचª
B - C िनकष Öवीकारणे मोठ्या आकारा¸ या ÿकÐपाला अनुकूल आहे आिण लहान आिण
मÅयम आकारा ¸ या ÿकÐपाला कमी फायदेशीर ठरते. अशाÿकारे, बी आिण सी मधील
फरक अिधकतम करÁया¸या आधारावर हा िनकष ÿकÐपांचे ÿमाण िनधाªåरत करÁयात
मदत करते.
(ii) B – C / I
जेथे, B = लाभ
C = खचª
I = थेट गुंतवणूक
अथªÓयवÖथेला िविशĶ गुंतवणूकìवर एकूण वािषªक परतावा िनिIJत करÁयासाठी B – C / I
हे सूý आहे. जर खाजगी गुंतवणूक खूप मोठी झाÐयास, तर B – C / I चे उ¸च मूÐय
देखील अथªÓयवÖथेसाठी कमी फायदेशीर ठरेल. Âयामुळे समाधानकारक पåरणाम
िमळिवÁयासाठी ही िनकष फारशी उपयुĉ नाही.
(iii) ∆B / ∆C
जेथे, बी = फायदे
C = खचª
∆ = बदल
हा िनÕ कष ÿोजे³टचा आकार ठरवतो.
munotes.in

Page 52

52
(iv) B / C :
ÿकÐप मूÐयांकनासाठी सवाªत उ°म आिण ÿभावी िनकष Ìहणजे B / C . या िनकषात
ÿकÐपाचे मूÐयमापन हे लाभा¸ या ÿमाणा आधारे केले जाते. जर B / C = 1 असेल तर
ÿकÐप हा सीमांत आहे, कारण ÿकÐपातून होणारे फायदे फĉ खचाªची भरपाई करतात.
जर B < C असेल तर फायदे खचाª पे±ा कमी असतील तर ÿकÐप नाकारला जाईल. जर
B > C = 1 असेल, तर फायदे खचाª पे±ा जाÖत असतील आिण Ì हणूनच ÿकÐप
फायदेशीर आहे असे Ìहणूनच तो िनवडला गेला जाईल. लाभ खचाªचे ÿमाण िजतके जाÖत
असेल िततके ÿकÐप अिधक फायदेशीर असेल
वर चचाª केलेले िनकष वेळे¸या घटकासाठी जबाबदार नाहीत. खरं तर, भिवÕयातील फायदे
आिण खचाªवर सÅया¸या फायīाची आिण खचाªची तुलना करता येत नाही. Ìहणूनच,
ÿकÐप मूÐयमापनासाठी भिवÕयातील फायदे आिण खचाªची सूट आवÔयक आहे, कारण
समाज भिवÕयाकडे दुलª± करते.
जर वेळ घटक मानला गेला तर सामािजक खचाª¸या लाभाचे िनकष खालीलÿमाणे आहेतः
१) िनÓवळ वतªमान मूÐय िनÕकषª (NPV):
ÿकÐप मूÐयांकनासाठी हा एक महßवाचा िनÕकषª आहे.
NPV = लाभांचे सÅयाचे मूÐय - ऑपरेिटंग आिण िकंमतीची देखभाल करÁयाचे सÅयाचे
मूÐय — ÿारंिभक खचª. हे फायदे िनकषांचे िनÓवळ वतªमान मूÐय Ìहणून देखील Óयĉ केले
जातात जेणेकłन,
लाभांचे = लाभांचे एकंदरीत वतªमान मूÐय – खचाªचे एकूण वतªमान मूÐय.
जर O पे±ा NPV मोठा असÐयास ÿकÐप सामािजकŀĶ्या फायदेशीर आहे. जर परÖपर
िवशेष ÿकÐपांची सं´या असेल तर नंतर लाभां¸या सवाªत जाÖत िनÓवळ वतªमान मूÐयासह
ÿकÐप िनवडला जाईल.
NPV िनÕकषª ही ÿकÐपा¸या मूÐयांकनासाठी अचूक पĦत नाही कारण ती वेळ सीमाकडे
दुलª± करते. भांडवली गुंतवणूक काही कालावधीनंतर थोड्या िदवसानंतर फायदे देते.
Ìहणूनच, भिवÕयातील फायदे आिण खचª सÅया¸या फायīांसह आिण खचाªशी तुलना
करता येणार नाही. Ìहणून भिवÕयातील फायदे आिण खचाªवर सूट घेणे आवÔयक ठरते
कारण समाज भिवÕयात सादर करणे पसंत करते.
munotes.in

Page 53

53
केवळ असे ÿकÐप िनवडले पािहजेत ºयात सÅया¸या फायīांचे मूÐय िकंमती¸या वतªमान
मूÐयापे±ा अिधक असेल. ÿोजे³ट¸या िनवडीसाठी सÅया¸या िकंमती¸या लाभा¸या
िकंमतीचे गुणो°र १ पे±ा जाÖत असावे.
१. अंतगªत परतावा दर (IRR) :
िनकष हा फायīाचा आिण ÿकÐपां¸या खचाª¸या ÿवाहात िनिहत परताÓया¸या ट³केवारी
दराचा संदभª आहे. अंतगªत परतावा दर (IRR) मािजªन åरटनªचा अंतगªत दर पåरभािषत
करते Ìहणून सूट दर ºयावर परतावा कमी कłन वतªमान खचª शूÆय होतो.
अंतगªत परतावा दर (IRR) हा पुढील गिणतीय सूýा¸ या आधारे मांडले जाते.

परÖपर िवशेष ÿकÐपां¸या बाबतीत, िनवडÐया जाणा -या ÿकÐपात परतावा दर सवाªिधक
असणे आवÔयक आहे.
एनपीÓही आिण आयआरआर दरÌयान संबंध (Relation between NPV and
IRR):
सामािजक सूट दरावरील एनपीÓही आिण परताÓयाचा अंतगªत दर हे दोन िनकष आहेत जे
ÿकÐप िनवडÁयासाठी वारंवार वापरले जातात. एनपीÓही (NPV) आिण आयआरआर
(IRR) मधील संबंध आकृती¸या मदतीने ÖपĶ केले आहे.

खाली येताच, सवलती¸या दरात वाढ होते आिण एनपीÓही ऋणाÂमक झाÐयावर अशी
पåरिÖथती उĩवते. ºया दराने एनपीÓही पॉिझिटÓह व IRR ऋणाÂमक मÅये बदलला
जातो. ÿोजे³ट¸या िनवडीसाठी, आयआरआर Âया¸या सवलती¸या दरापे±ा जाÖत असणे
आवÔयक आहे Ìहणजेच आय पे±ा आर मोठा असणे आवÔ यक आहे.
वरील आकृती मÅये, एनपीÓही> ओ आिण आर (१० ट³के)> आय (५ ट³के) पय«त
िवकास करÁयासाठी १० ट³के िनवडले जावे यासाठी आयआरआर घेतले जाते. जिटल munotes.in

Page 54

54
ÿकÐपांसाठी, हे दोन िनकष िभÆन पåरणाम देऊ शकतात परंतु बहòतेक ते बदलÁयायोµय
असतात.
एनपीÓही िनकष सामाÆयत: खाजगी आिण सावªजिनक ±ेýातील ÿकÐप मूÐयांकन
करÁयासाठी वापरला जातो. परंतु एनपीÓही िनकष तांिýकŀĶ्या ®ेķ आहे कारण िवशेष
पåरिÖथतीत आयआरआर चुकìचा िनकाल देऊ शकेल.
२. सवलती¸या सामािजक दर (एसआरडी):
समाज भिवÕयाकडे जाणे पसंत करत असÐयाने भिवÕयातील िपढ्यांमधील उÂपÆनाची
पातळी जाÖत आ सेल. सीमाÆत उपयोिगता कमी करÁयाचे िसĦांत जर कायª करत असेल
तर भिवÕयातील िपढ्यांना िदले जाणारे फायदे सÅया¸या िपढ्यांना िमळणा-या उपयोगीता
नÉयापे±ा कमी असतील. Ìहणूनच भिवÕयातील नÉयात सवलत िदली जाणे आवÔयक
आहे.
भिवÕयातील फायīांसह सÅया¸या फायīांशी तुलना करÁयाकåरता ºया दरावर सूट
असणे आवÔयक आहे Âयाला ‘सामािजक सवलत दर’ असे Ìहणतात. आकृती¸या मदतीने
हे ÖपĶ केले आहे.

सÅयाचा उपभोग A1 ि± ितज अ±ावर आिण भिवÕयातील उपभोग A2 ि± ितजलंब अ±ावर
घेतला आहे. A1 A2 पåरवतªन Āंिटयर िकंवा गुंतवणूक संभाÓय वø आहे. यात Âयां¸या
परताÓया¸या दरानुसार उजवीकडून डावीकडे ÓयवÖथा केलेÐया ÿकÐपां¸या ®ेणीचा
समावेश आहे. सÅया¸या उपभोगा¸या Âयागाचा खचª आिण परतावा Ìहणजे भिवÕयात
उपभोग घेणे होय. सÅया¸या उपभोग¸या Âयागाची िकंमत आिण परतावा हा भिवÕयातील
उपभोगाचा फायदा आहे.
समाज आपÐया गुंतवणूकì¸या िविवध श³यतांपैकì िनवड करेल जेणेकłन उ¸चतम
सामािजक उदासीनता वø एसआय पय«त पोहोचेल, जेÓहा पåरवतªन वø A1 A2 हा
सामािजक उदासीनता वø S1 वरील िबंदू ‘G’ िठकाणी Ö पशª करतो, तेÓहा समाज चांगÐया
िÖथतीत पोहोचतो. munotes.in

Page 55

55
पåरवतªन वøांचा उतार गुंतवणूकìवरील परतावा दर दशªिवतो आिण सामािजक उदासीनता
वø वेळ ÿाधाÆयाचे दर दशªवते. अशा ÿकारे, सामािजक सूट दर िबंदू ‘G’ वर
गुंतवणूकìवरील परताÓया¸या दर आिण वेळे¸या पसंती¸या दरा¸या समानतेĬारे िनधाªåरत
केला जातो.
जर सामािजक सूट दर जाÖत असेल तर उ¸च िनÓवळ फायīासह अÐप मुदती¸या
ÿकÐपांना ÿाधाÆय िदले जाईल. Âयाउलट, जेÓहा सूट दर कमी असतो, तेÓहा कमी िनÓवळ
फायīासह दीघª कालावधीचे ÿकÐप िनवडले जातात.
खचª लाभ िवĴेषण मयाªदा Limitations of Cost Be nefit Analysis:
खचª लाभ िवĴेषणा¸या मयाªदा खालील ÿमाणे
१. लाभा¸या मूÐयांकनात अडचणी (Difficulties in Benefit Assessment ):
भिवÕयातील मागणी आिण नवीन ÿकÐपातून उÂपादनां¸या पुरवठ्याबाबत¸या
अिनिIJततेमुळे एखाīा ÿकÐपातील फायīांचा अचूक अंदाज घेणे कठीण होते.
२. अिनयंिýत सूट दर (Arbitrary Discount Rate ):
कोणÂयाही ÿकÐपासाठी गृहीत धरलेला सामािजक दर अिनयंिýत असतो. सामािजक सूट
दर शोधÁयासाठी कोणतीही योµय पĦत नाही. ही एक Óयिĉिनķ घटना आहे. परंतु
सामािजक सूट दरामÅये जर थोडा बदल झाला असेल तर तो ÿकÐप मूÐयांकनाचे संपूणª
पåरणाम बदलू शकेल. दीघª मुदती¸या ÿकÐपां¸या फायīाचे िनÓवळ वतªमान मूÐय
मोजÁयात अिनयंिýतपणे मोठा सूट दर मदत करत नाही
३. संधी खचाªकडे दुलª± (Ignores Opportunity Cost ):
हे िवÔ लेषण संधी खचाª¸या समÖयेकडे देखील दुलª± करते.
४. बाĻता समÖया (Problem of Externalities ):
या िवĴेषणामÅये एखाīा ÿकÐपातील दुÕपåरणामांची गणना करणे कठीण आहे. नदी खोरे
ÿकÐपातील तांिýक आिण िविशĶ बाĻता असू शकतात, जसे कì पूर िनयंýण उपाय.
५. योµय िनणªय िनयम िनवडÁयात अडचणी (Difficulties in Selecting
Appropriate Decision Rules ):
ÿकÐपा¸या मूÐयांकनासाठी तीन िनणªय िनयम आहेत. हे एनपीÓही िनकष, आयआरआर
िनकष आिण एसआरडी िनकष आहेत. या सवª िनकषांचे Âयांचे Öवतःचे फायदे आिण तोटे
आहेत. Ìहणून, ÿकÐपा¸या मूÐयांकनासाठी कोणÂया िनकषांचा वापर केला पािहजे हे
ठरिवणे अवघड आहे कारण चुकì¸या िनवडीमुळे चुकìचे िनÕकषª िमळतील.

munotes.in

Page 56

56
६. खचª मुÐयांकनातील अडचणी (Difficulties in the Cost Assessment ):
खचाªचा अंदाज तंý, िनवडलेली जागा आिण वापरलेÐया घटक सेवां¸या िकंमतé¸या आधारे
केले जातात.
७. संयुĉ फायदे आिण खचा«कडे दुलª± करते (Neglects Joint Benefits and
Costs ):
हे िवÔ लेषण ÿकÐपातून होणारे संयुĉ फायदे आिण खचाª¸या समÖयांकडे दुलª± करते.
नदी खोरे ÿकÐपातून बरेच ÿÂय± व अÿÂय± लाभ होत आहेत, परंतु Â यापासून ÿाÈ त
लाभांचे Öवतंýपणे मूÐयमापन व मोजणी अवघड आहे. Âयाचÿमाणे, संयुĉ खचाªची गणना
लाभा ÿमाणे िवभĉ केली जाऊ शकत नाही.
४.५ सारांश (CONCLUSION) हे ÿकरण सावªजिनक िनवड आिण खचª-लाभ िवĴेषणा¸या िसĦांतासाठी समिपªत आहे.
ÿाधाÆय ÿकटीकरण यंýणा दोन सामािजक िनवडी िसĦांत, िवकसेल अॅÿोच आिण एरो¸या
अश³यतेचे ÿमेय Ĭारे वणªन केले आहे. लोकांĬारे सावªजिनक वÖतूंसाठी सावªजिनक िनवडी
उघड करÁयात अनेक समÖया आहेत. या समÖया िकंवा अडचणी सावªजिनक पसंती¸या
िसĦांताĬारे चचाª केÐया जातात. या ÿकरणामÅये सावªजिनक वÖतूं¸या खासगी तरतूदीवर
चचाª केली आहे आिण सावªजिनक वÖतूं¸या खासगी तरतूदी¸ या मुĉ Öवार समÖया
सोडवतात येवू शकते. अशा पåरिÖथतीवर थोडा ÿकाश टाकला आहे. चालू ÿकरणामÅये
सावªजिनक खचाªचा एक लोकिÿय िसĦांत पूणªपणे Âया¸या मयाªदांसह ÖपĶ केला आहे, तो
Ìहणजे मूÐय-लाभ िवĴेषण.
४.६ ÿij (QUESTIONS ) ÿij १. सावªजिनक िनवडीचा िवकसेल ŀिĶकोण ÖपĶ करा.
ÿij २. सामािजक िनवडी ¸ या अॅरो¸या अश³यता ÿमेयाचे सिचý वणªन करा.
ÿij ३. ÿाधाÆय ÿकटीकरण यंýणा Ìहणजे काय, सावªजिनक पसंती उघड करÁयासाठी
िवकसेल¸या ŀिĶकोणातून ÖपĶ करा.
ÿij ४. सावªजिनक मालाची खाजगी तरतूद ÖपĶ करा. सावªजिनक वÖतूंची खाजगी
तरतूद Āì रायडर समÖयेचे िनराकरण कसे करते?
ÿij ५. खचª-लाभ िवĴेषणाचे मूÐयांकन करा.
ÿij ६. खचª-लाभ िनकष समजावून सांगा?
ÿij ७. खचª-लाभ िवĴेषणाĬारे सरकारी खचª ÿकÐपाचे मूÐयांकन कसे करता येईल?
चचाª करा
ÿij ८. खचª-लाभ िवĴेषणाची मयाªदा काय आहे?
***** munotes.in

Page 57

57
५

कर संकÐपना आिण िसĦांत
घटक रचना
५.० उिĥĶ्ये
५.१ ÿÖतावना
५.२ सावªजिनक महसुलाचे ąोत
५.३ कराचा अथª
५.४ कर ÓयवÖथेची वैिशĶये
५.५ कर आकारणीची उिĥĶये
५.६ कराची तÂवे
५.७ कर िसĦांत
५.८ सारांश
५.९ ÿij

५.० उिĥĶ्ये (OBJECTIVES)
 कराचा अथª समजून घेणे.
 कर ÿणालीची वैिशĶ्ये आिण उिĥĶ्ये मािहत कłन घेणे.
 सावªजिनक महसूलाचे ľोत ²ात कłन घेणे.
 करारोपनाचे िसĦांत अËयासाने.

५.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION)
देशा¸या आिथªक आिण सावªजिनक िवकासासोबत सावªजािनक स°ेची Ìहणजेच
सरकार¸या भूिमकेत वाढ होत असते. ºयाÿमाणे देशाचा िवकास करÁयासाठी
िवकसनशील आिण अÐपिवकिसत देशात सावªजिनक खचाªचे महßव असते तसेच ते
िवकिसत देशातही असते. आिथªक िसĦांतानुसार असे Ìहटले जाते िक, देशाची ÿगती होत
असताना Âया ÿगतीसोबत सावªजिनक खचाªचा आकारही वाढत जातो नÓहे तर Âयात वाढ
करावीच लागते. भारताचे उदाहरण घेतले तरी आपÐया ल±ात येईल िक १९५१ आिण
२०११ या ६० वषाª¸या काळात भारताची आिथªक ÿगती झाली आहे Âयासोबतच
भारता¸या सावªजिनक खचाªत Ìहणजे वािषªक अथªसंकÐपात खूप वाढ झालेली आहे. असा
हा सवª खचª करÁयासाठी सरकार पैसे/उÂपÆन आणते कोठून? हा ÿij न³कìच munotes.in

Page 58

58
अËयासकास पडतो. तर अनेक मागाªने सरकारकडे उÂपÆन जमा होते. Âयात ÿमुख Ìहणजे
कर, शुÐक/फì, नफा आिण कजाªची उभारणी समािवĶ आहेत. वाढÂया खचाªची गरज
भागिवÁयासाठी सावªजिनक उÂपÆनात वाढ करÁयासाठी सरकारĬारे सातÂयाने ÿयÂन चालू
असतात.

भारता¸या तÂकालीन िव°मंÞयांनी १ फेāुवारी, २०२० रोजी संसदेत जो अथªसंकÐप
२०२०-२१ या आिथªक वषाªसाठी सादर केला तो एकूण ३० लाख कोटी Łपयाचा होता.
Âयातील २२.४६ लाख कोटी Łपये सरकारचे उÂपÆन होते ºयात कर महसूल आणी
करे°र महसूलाचा समावेश होत असून सरकारी उīोगां¸या नÉयाचा व ते िवकून आलेÐया
भांडवली उÂपनाचािह समावेश होतो. उवªåरत खचª सरकारĬारे कजाªची उभारणी कłन
भागिवला जातो. वर नमूद केÐयाÿमाणे सरकार¸या Öवतः¸या उÂपÆनात सवाªिधक वाटा
कर महसुलाचा असतो.

वतªमान िÖथतीत सावªजिनक महसूलात अिधकािधक सावªजिनक खचª करÁयाचा ÿयÂन
ÿÂयेक सरकारĬारे केला जात असÐयाचे िदसते. Âया हेतूसाठीच भारतासार´या
िवकसनशील देशात अनेक Öवłपा¸या कर सुधारणा केलेÐया िदसून येतात. सोबतच कमी
महसूल देणारे कर बंद कłन अिधकािधक कर महसूल देणारे नवीन कराची आकारणी
सरकारĬारे केलेली िदसून येते. उदा. सेवा ±ेýाचा राÕůीय उÂपÆनातील वाढत िहÖसा
ल±ात घेता १९९५ पासून भारतात सेवा कर आकारÁयास सुŁवात झाली व कालांतराने
Âयात जवळपास सवªच सेवांचा अंतभाªव करÁयात आला. २०१७ पासून नवीन वÖतू व सेवा
कर (GST) सुŁ करÁयात आला.

५.२ सावªजिनक महसुलाचे ąोत (SOURCES OF PUBLIC REVENUE)
सावªजिनक महसुलाचे ÿमुख ąोत आहेत. कर, शुÐक, फì, सावªजिनक उīोगातील नफा,
सरकारला िमळालेली अनुदाने, देणµया, सावªजिनक उīोगांची िवøì कłन जमा झालेली
र³कम इÂयादी. यांचे िवĴेषण पुढीलÿमाणे.

१) कर (Tax):
सावªजिनक महसुलाचे कर हे ÿमुख साधन आहे. सरकारĬारे लोकांकडून Âयां¸या
उÂपÆनातील काढून घेतलेला काही भाग Ìहणजे कर होय. कराचे वेगवेगळे ÿकार आहेत
ÿामु´याने ÿÂय± कर आिण अÿÂय± कर असे दोन वगाªत करांचे वगêकरण केले जाते.
जेÓहा एखादा कर एका Óयĉìवर आकारला जातो व Âयात Óयĉì Ĭारे तो कर भरला जातो
अशा करास ÿÂय± कर असे Ìहणतात. तर जोकर एका Óयĉìवर आकारला जाऊन
Âयां¸याĬारे तो कर दुसöया Óयĉìवर ढकलला जातो अशा करांना अÿÂय± कर असे
Ìहणतात.
munotes.in

Page 59

59
२) फì (Fees) :
सरकार Ĭारे नागåरकांना अनेक ÿकार¸या सेवा उपलÊध कłन िदÐया जातात.
उदाहरणाथª, ÿशासकìय सेवा, आरोµय सेवा, िश±ण सेवा, ÆयायÓयवÖथा इÂयादी. अशा
ÿकार¸या सेवांचा उपयोग नागåरकांना ¶यायचा असÐयास Âयाची फì īावी लागते.
उदाहरणाथª िश±ण शुÐक, आरोµय शुÐक, नŌदणी शुÐक, उīान ÿवेश शुÐक इÂयादी
शुÐक Öवłपात सरकारला महसूल ÿाĮ होतो.

३) सावªजिनक उīोगांचा नफा (Profit of Public Industries)
अनेक उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी सरकारĬारे अनेक उīोगांची Öथापना करÁयात आलेली आहे.
हे उīोग वेगवेगÑया वÖतू आिण सेवांचे उÂपादन करतात. अशा उīोगांतून िमळणारा नफा
हा सरकारचे उÂपÆन असते. सरकारचे काही उīोग तोटयात चालत असले तरी Âयांचा
अÿÂय± फायदा हा देशात आिथªक िÖथरता राखÁयासाठी होत असतो. तर बरेच उīोग
जसे कì नवरÂन उīोग, िमनी - नवरÂन उīोग नफाही देतात. या उīोगांतून िमळणारा
नफा हे सरकारचे उÂपÆन असते. कायª±म ÓयवÖथापन लाभले कì, हे उīोग अिधक नफा
देताना िदसतात. उदाहरणाथª वषाªनुवष¥ तोटयात चालत असलेला भारतीय रेÐवे उīोग
रेÐवेमंýी लालूÿसाद यादव यांनी नÉयात आणला होता. Âया¸यानंतर तो परत तोटयात
गेला असला तरी Âयाचे महßव देशा¸या िवकासात अनÆय साधारण आहे.

४) दंड (Fine) :
देशात शांतता आिण सुÓयवÖथा राखÁयासाठी देशा¸या सरकार Ĭारे अनेक कायदे व िनयम
बनिवले जात असतात. असे िनयम तोडणाöयांकडून दंड वसूल केला जातो. दंडा¸या
Öवłपात वसूल केले जाणारे पैसे Ìहणजे सरकारचा महसूल असतो. उदाहरणाथª ůॅिफकचे
िनयम तोडणाöया गाडी चालकांवर अथवा मालकांकडून दंड वसूल केला जातो. नागåरकांनी
िनयमांचे पालन करÁयासाठी जरी अशा दंडाची ÓयवÖथा केली असली तरी Âयातूनही
सरकारला महसूल ÿाĮ होतो.

५) अनुदाने (Grants) :
देशातील िवकास कामे करÁयासाठी एका सरकारĬारे दुसöया सरकारांना अनुदाने िदली
जातात. उदाहरणाथª भारतात क¤þ सरकार Ĭारे राºय सरकारांना आिण राºय सरकारĬारे
Öथािनक सरकारांना अनुदाने िदली जातात. जागितक पातळीवरील संÖथांĬारे ही बöयाच
वेळेस वेगवेगÑया देशां¸या सरकारांना अनुदाने िदली जातात.

६) देणµया (Donations) :
जेÓहा जेÓहा ºया ºया देशात अथवा राºयात काही नैसिगªक आप°ी येते जसे कì,
महापूर, दुÕकाळ, भूकंप, सुनामी, covid -19 सारखे साथीचे रोग. तेÓहा देशा¸या
सरकारांना िवदेशातून देणगी¸या Öवłपात महसूल ÿाĮ होतो. एवढेच नाही तर सरकार
Öवतः जाहीर कłन देशातील नागåरकांनी सरकारला देणµया īाÓयात, असे जाहीर
आवाहन करते. जसे भारतात कोिवड -१९, आला तेÓहा Âयासोबत लढÁयासाठी भारता¸या
सरकारĬारे नागåरकां¸या देणµया पीएम केअर फंड उभाłन जमा कłन घेतÐया. munotes.in

Page 60

60
७) सरकारी उīोगांची िवøì (Sales of Government Industries) :
बöयाच वेळेस सरकार आपला खचª भागिवÁयासाठी महसूल कमी पडतो Ìहणून अगोदर¸या
सरकारांनी देशात आिथªक िÖथरता ÿÖथािपत करÁयासाठी उभारलेÐया कंपÆया/उīोगांना
िवøìला काढून आपला खचª भागिवÁयाचे ÿयÂन करीत असताना िदसतात.

ÿÂयेक देशाचे ÿÂयेक सरकार अिधकािधक सावªजिनक खचª कłन देशाचा िवकास साÅय
करÁयासाठी सरकारी उÂपÆनात वाढ करÁयासाठी वेगवेगÑया मागाªचा अवलंब करताना
िदसतात. Âयातील ÿमुख मागª Ìहणजे अिधकािधक कर आकाłन सरकार महसूल गोळा
करीत असते सरकारी महसुलात सवाªिधक वाटा कर महसुलाचा असतो. या ÿकरणामÅये
कराचा सिवÖतर अËयास करणार आहोत. या ÿकरणातील पिहÐया भागात करासंबंधी¸या
सवª संकÐपना आिण कराचे िसĦांत यांचा अËयास करणार आहोत.

५.३ कराचा अथª (MEANING OF TAX)
सवªसाधारणपणे कर Ìहणजे नागåरकांना सरकारकडे भरावा लागणार भरणा होय.
सरकारला ÿशासकìय खचª करावाच लागतो. Âयाचसोबत देशात शांतता ÿÖथािपत
करÁयासाठी अंतगªत संर±ण आिण Æयाय ÓयवÖथेवर खचª करावाच लागतो. याÓयितåरĉ
इतर अनेक महßवा¸या आिण सावªजिनक कÐयाणासंबंधी¸या सेवा उभारÁयासाठी खचª
करावा लागतो. तो खचª भłन काढÁयासाठी सरकार करा¸या माÅयमातून नागåरकांकडून
जो पैसा सĉìने कायदेशीरपणे वसूल करते, Âयास कर असे Ìहणतात. कर हा पुरातन
काळापासून आकारला जातो. कर गोळा करÁया¸या आिण करा¸या पĦती वेगवेगÑया
Öवłपा¸या होÂया. देवाणघेवाणीचा Óयवहारात पैशांचा वापर होता. अगोदर वÖतूं¸या
Öवłपात कर गोळा केला जायचा. सī पåरिÖथतीत सरकारĬारे अनेक ÿकारे कर
आकारला जातो. संप°ीवर - उÂपÆनावर, वÖतू आिण सेवां¸या उÂपादनावर, तसेच वÖतू
आिण सेवांची खरेदी - िवøì करताना Âया Óयवहारावर करांची आकारणी सरकारĬारे केली
जाते.

Óया´या (Definition):
अ ) ॲडम िÖमथ यां¸या मते, "राºया¸या खचाªसाठी जनतेकडून जमा करÁयात येणाöयास
कर असे Ìहणतात. "
ब) ÿा. सेिलंगमन यां¸या मते, " कर Ìहणजे कोणÂयाही ÿकार¸या Óयिĉगत लाभाचा
िवचार न करता सरकारने केलेला खचª भłन काढÁयासाठी लोकांना īावी लागणारी
अिनवायª वगªणी होय."
क) टॉिसंग यां¸या मते, "कर आिण इतर आकारणी यातील महßवाचा भेद ल±ात घेता
करदाता आिण सरकार यां¸यातील ÿÂय± देवाणघेवाणीचा अभाव हाच कराचा स|र
आहे. munotes.in

Page 61

61
ड) बॅÖटॅबल यां¸या मते, " Óयĉìगत अथवा सामूिहक मालकì¸या संप°ीवर सरकारला
īावी लागणारी अिनवायª वगªणी Ìहणजेच कर होय.
इ) डॉ. डाÐटन यां¸या मते, "करदाÂयाला करा¸या बदÐयात िमळणाöया सरकारी सेवेचा
संदभª ल±ात न घेता सरकारने अिनवायª देणे Ìहणजे कर होय, कर हा दंड नसतो जो
गुÆहेगारावर गुÆहा करÁयासाठी लादला जातो. "
ई) िफंडले िशरास यां¸या मते, " कर हे सरकारĬारे केÐया जाणाöया सावªजिनक खचाªची
पूतªता करÁयासाठी आकारले जातात. Óयिĉगत लाभा¸या ÿाĮीमुळे कराचा भरणा
केला जात नाही, तर सामूिहकतेसाठी कराचा भरणा करावा लागतो. "

वरील Óया´यां¸या आधारावर कर Ìहणजे काय?हे ल±ात येते. थोड³यात, कर Ìहणजे
सरकारĬारे नागåरकांवर लादलेले अिनवायª देणे होय. नागåरकांना कर भरÐयामुळे Óयĉìस
िवशेष काही सोयी - सुिवधांची अपे±ा करता येत नाही. कर लागत असÐयाने नागåरकां¸या
खचाªत योµय घट होत असते. तर दुसöया बाजूला करापासून जमा झालेला महसूल
सरकारĬारे खचª केला जात असतो. जेवढा कर महसूल जाÖत जमा होतो तेवढा सावªजिनक
खचª अिधक केला जातो. कर हे एक ÿभावी राजकोषीय धोरणाचे साधनही आहे.
ºया¸याĬारे अथªÓयवÖथेत आिथªक िÖथरता ÿÖथािपत कłन देशा¸या िवकासाला चालना
देÁयाचा ÿयÂन सरकारĬारे केला जातो. सोबतच अथªÓयवÖथेतील उÂपÆन िवषमता
ÿÂय±पणे कमी करÁयाचा ÿयÂन करां¸या माÅयमातून केला जातो.

५.४ कर ÓयवÖथेची वैिशĶये (FEATURES OF TAXATION)
कर व कर ÓयवÖथेची ठळक वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे करता येतात:

१) कर हे सावªजिनक स°ेĬारे आकारले जाऊन विगªकृत केले जातात:
सावªजिनक स°ेĬारे करांची आकारणी केली जाते. सरकार सावªजिनक खचाªची पूतªता
करÁयासाठी उÂपÆनाचे ह³काचे साधन Ìहणून आकारणी करतात आिण िनयुĉ केलेÐया
ÓयवÖथेĬारे कर गोळा केले जातात.

२) कर एक अिनवायª देणे असते:
सरकारĬारे जे कर आिण ºया दराने करांची आकारणी केली जाते Âयानुसार करदाÂयास
करांचा भरणा करावा लागतो. कर देणे ऐि¸छक बाब नसून ते अिनवायª ÖवŁपाचे असतात.
उदाहरणाथª, भारत सरकारने ºया दराने उÂपÆन कर आकारले जाते Âया दराने उÂपÆनावर
करदाÂयास कर भरावाच लागतो.

३) कर हे उÂपÆनाचा Âयाग असतात:
ºया दराने सरकार कर आकारते Âया दरानुसार करदाÂयास Âया¸या उÂपÆनातून कराचा
भरणा करावा लागतो. Ìहणजेच करदाÂयास Âया¸या उÂपÆनाचा तेवढया ÿमाणात Âयाग munotes.in

Page 62

62
करावा लागतो. वÖतू-सेवा खरेदी करीत असताना उपभो³Âयास सरकारने आकारलेला
अÿÂय± कर भरावा लागतो.

४) सरकारकडून फायदे आिण कर Ļा Öवतंý बाबी आहेत:
नागåरकांना कोणÂयाही फायīाची अपे±ा न करता कर भरावे लागतात. तर ºया
नागåरकांना सावªजिनक खचाªचे ÿÂय± अथवा अÿÂय± फायदे िमळतात Âयांना कर भरावाच
लागतो असेही नाही. उदाहरणाथª सरकारी योजनांचा सवाªिधक फायदा गåरबांना होतो. परंतु
Âयांचेवर उÂपÆन कर आकारला जात नाही. Âयामुळे फायदे आिण कर Ļा दोÆही बाबी
परÖपरांपासून Öवतंý आहेत.

५) करांचे ÿकार:
करांचे वेगवेगळे ÿकार पडतात. ÿामु´याने करांचे वगêकरण दोन ÿकारात केले जाते. ÿÂय±
कर आिण अÿÂय± कर. उÂपÆन कर, संप°ी कर, मालम°ा कर इÂयादी ÿÂय± कराची
उदाहरणे आहेत. तर वÖतू व सेवा कर, उÂपादन शुÐक, सेवा कर, िवøì कर, मूÐयविधªत
कर इÂयादी अÿÂय± कराची उदाहरणे आहेत.

६)सावªजिनक कÐयाण हे कराचे मु´य उिĥĶय असते:
कर आकारणे, हे सावªजिनक स°ेचे एक राजकोषीय साधन आहे. सरकारĬारे वेगवेगÑया
उिĥĶांतून करांची आकारणी केली जाते. ÿÂयेक कराचे उिĥĶ हे सावªजिनक कÐयाण
साधणे हे आहे, असे ÿÂयेक वेळेस सरकारकडून दशªिवले जाते.
७) करांना कायदेशीर आधार असतो:
सरकारĬारे जेÓहा कर आकारले जातो, तेÓहा Âयास कायīाचे Öवłप ÿाĮ होते. जर
करदाता कर भरÁयास चुकवेिगरी करीत असÐयास Âयास कायदेशीर दंड ठोठावÁयाची
तरतूद असते. देशाची स°ा करांची आकारणी करीत असते व Âयास कायīाचे Öवłप ÿाĮ
होते.

५.५ कर आकारणीची उिĥĶये (OBJECTIVES OF TAXATION)
कर आकारÁयाची ÿमुख उिĥĶे पुढीलÿमाणे आहेत:

१) सावªजिनक महसुलात वाढ करणे :
कर आकारणीचे हे ÿमुख उिĥĶ आहे. सरकारचा वाढता सावªजिनक खचª भागिवÁयासाठी
सरकार करांĬारे महसूल गोळा करीत असते. कÐयाणकारी राºयाची िनिमªती करणे, हे
ÿÂयेक सरकारचे ÿमुख उिĥĶय असते. Âयासाठी अिधकािधक सावªजिनक खचª
करÁयासाठी करा¸या माÅयमातून महसूल सरकारĬारे गोळा केला जातो. यासोबतच
देशा¸या आिथªक िवकासाला चालना देऊन अथªÓयवÖथेत Öवयंपूणª बनिवÁयासाठी
सावªजिनक महसुलात करा¸या माÅयमातून खचाªसाठी महसूल गोळा केला जातो.
munotes.in

Page 63

63
२) उÂपÆन आिण संप°ीतील िवषमता दूर करणे:
देशात आिथªक िवषमता अिधक असÐयास अथªÓयवÖथे¸या िवकासावर िनब«ध येतात. ते
टाळÁयासाठी ®ीमंत Óयĉìकडे काही उÂपÆन काढून आिथªक िवषमतेची दरी कमी होÁयास
मदत होत असते. करा¸या माÅयमातून देशातील उÂपÆन आिण संप°ीतील िवषमता कमी
करÁयासाठी ÿयÂन केले जातात.

३) अथªÓयवÖथेचे िनयंýण करणे:
हे कर आकारणीचे एक ÿमुख उिĥĶय असते. सरकार करा¸या माÅयमातून उपभोग,
उÂपादन, आयात, िनयाªत इÂयादéवर िनयंýण अनंत असते. काही वÖतूंचा उपभोग हा
सामािजक आरोµया¸या ŀĶीकोणातून हािनकारक असतो. उदाहरणाथª, तंबाखूजÆय
उÂपादने, अÐकोहोल युĉ पदाथª, िसगार इÂयादé¸या उपभोगांतून समाजाचे आरोµय
िबघडते. या वÖतूंवर अिधक कराची आकारणी केÐयास Âयांचा उपभोग कमी होÁयास मदत
होते.

तसेच परकìय Öपध¥पासून देशी उīोगांचे संर±ण करÁयासाठी आयात शुÐक मदत
करतात, तर देशातील नागåरकांना अÂयावÔयक वÖतूंचा पुरवठा कमी होऊन यासाठी
िनयाªत शुÐक मदतगार ठरतात. थोड³यात, अथªÓयवÖथेचे िनयंýण करÁयासाठी
सरकारĬारे कराची आकारणी केली जाते.

४) राÕůीय उÂपÆनात वाढ करणे:
राÕůीय उÂपÆनात आिण पयाªयाने दरडोई उÂपÆनात वाढ करणे, हे एक ÿमुख उिĥĶय कर
आकारणीचे असते. देशातील उÂपादकìय ÿिøयेस चालना देÁयासाठी जो सावªजिनक खचª
सरकारला करावा लागतो, Âयासाठी महसूल करा¸या माÅयमातून गोळा केला जातो.
देशातील उÂपादनात वाढ होणे Ìहणजेच देशाचे राÕůिहत वाढÁयास चालना िमळणे होय.
राÕůीय उÂपÆनातील उ¸च वृिĦ दर Ìहणजेच देशाची आिथªक ÿगती होय.

५) आिथªक िÖथरता ÿÖथािपत करणे:
अथªÓयवÖथेत तेजी - मंिद ची चøे येत असतात. अथªतº²ां¸या मते अित तेजी अथवा मंदी
अथªÓयवÖथे¸या चांगÐया आरोµयासाठी घातक असते. आज¸या जागितिककरणा¸या
काळात अशी िÖथतांतरे वाढत आहेत. देशात रोजगाराची िÖथती, िकंमत Öथैयª आिण
उ¸चतम परकìय चलनाची गंगाजळी िनयंिýत कłन आिथªक िÖथरता ÿÖथािपत केली
जाते. कर आकारणी कłन सरकार अथªÓयवÖथेत आिथªक िÖथरता ÿÖथािपत
करÁयासाठी ÿयÂन करीत असते. सरकार करा¸या माÅयमातून जमा झालेला महसूल
रोजगार िनमाªण करणाöया योजनांवर खचª करीत असते. उदाहरणाथª भारतात २००५ मÅये
बनिवÁयात आलेला राÕůीय úामीण रोजगार हमी कायदा - २००५ ºयाचे नाव २
ऑ³टोबर २००९ पासून महाÂमा गांधी राÕůीय úामीण रोजगार हमी कायदा असे करÁयात
आले.

munotes.in

Page 64

64
६) आिथªक पåरणामता ÿÖथािपत करणे:
सरकारĬारे कराची आकारणी केवळ सरकार¸या ितजोरीत महसूल गोळा करणे, एवढाच
नसून वÖतू आिण सेवां¸या उÂपादनातील गुणव°ा िटकवून ठेवणे हाही असतो. करा¸या
माÅयमातून सरकार उÂपादन ÿिøयेवर िनयंýण ठेऊन एक आिथªक पåरणाम सुिनिIJत
करीत असते.

७) भांडवल िनिमªतीस चालना:
िवशेषतः अिवकिसत आिण िवकसनशील अथªÓयवÖथांमÅये भांडवलाचा तुटवडा असतो.
Âयाची कमतरता भłन काढÁयासाठी भांडवल िनिमªती आवÔयक असते. करा¸या
माÅयमातून जमा झालेला महसूल वापर उÂपादकìय कायाªत साकारकडून Öवतंý
गुंतवणुकì¸या माÅयमांतून गुंतवणूक केÐया जातात. ºयातून ÿेरक गुंतवणुकìत वाढ होऊन
भांडवल िनिमªती अिधक वेगाने होÁयास मदत होते.

८) राजकìय हेतू:
लोकशाही देशांमÅये ÿÖथािपत सरकारांकाडून कराचा उपयोग िनवडणूक िजंकÁयासाठी
महßवपूणª हÂयाराÿमाणे केला जातो. उदाहरणाथª, ®ीमंतांवर अिधक कर िनवडणूक काळात
आकारÐयास Âयातून गरीब Óयĉì समाधानी होऊन हे सरकार गåरबां¸या कÐयाणासाठी
कायª करते, अशी भावना अÂयािधक नागåरकांमÅये िनमाªण होऊन Âयाचा फायदा स°ेत
िनवडून येÁयासाठी करÁयाचा ÿयÂन करा¸या आकारणीतून केला जातो. यातून सावªजिनक
खचाªसाठी अिधकच महसूल जमा होऊन राजकìय स°ेत कायम राहÁयासाठीही फायदा
होतो.

५.६ कराची तÂवे (PRINCIPL ES OF TAXATION)
सावªजिनक महसुलात सवाªिधक वाटा कर महसुलाचा असतो. बदलÂया पåरिÖथतीतून
िनमाªण होणाöया समाजा¸या गरजा पूणª करÁयासाठी िवकासासोबत सावªजिनक खचाªत वाढ
करणे øमÿाĮ ठरते. तो खचª भागिवÁयासाठी सरकारĬारे सातÂयाने नवीन करांची
आकारणी करावी लागते अथवा ÿÖथािपत करा¸या दरात वाढ करावी लागते. करातील
बदल आिण सावªजिनक महसुलात बदल यामÅये धनाÂमक संबंध असतो Ìहणजे करामÅये
वाढ केÐयास सरकार¸या महसुलात वाढ होते तर करामÅये घट केÐयास सरकारी
महसूलात घट होते. परंतु करदाÂयावर पडणाöया कारभाराचा िवचार केÐयास करदाÂयावर
अितåरĉ कर भार टाकÐयावर Âयाची कायª±मता, उÂपादकता कमी होऊन देशा¸या
आिथªक िवकासावर Âयाचा िवपरीत पåरणाम होत असतो. Âयामुळे करदाÂयां¸या कर
देÁयाची ±मता ल±ात घेणे महßवाचे असते. आपण कर आकारÁयाचा उिĦĶांमÅये
पिहÐयाÿमाणे कराचे कायª±मता आिण उÂपादकतेवर िवपरीत पåरणाम होता कामा नये.

धोरणकÂया«समोर हा सवाªत मोठा ÿij असतो िक, कराची आकारणी कोणÂया दराने करावी
व Âयाची पĦत काय असावी. Âयामुळे ÿÂयेक नवीन कर आकारणी करीत असताना munotes.in

Page 65

65
करदाÂयां¸या ±मतेचा िवचार कłन Âयांचेवर अिधक भार पडणार हे ल±ात ठेऊन करांची
आकारणी करावी लागते. कर आकारणी करताना भेदभाव होणार नाही व Âयाचे नकाराÂमक
पåरणाम अथªÓयवÖथेवर होणार नाहीत, याचीही काळजी धोरणकÂया«ना ¶यावी लागते.
याŀĶीकोनातून कर आकारणी करताना कोणÂया तßवांचे पालन केले जावे. यासंदभाªत
अनेक अथªतº²ांनी महÂवपूणª तßवांचे िवĴेषण केले आहे. चांगÐया कर ÿणालीसाठी
वेळोवेळी अथªतº²ांनी वेगवेगळी कराची तÂवे सुचिवलेली आहे. करा¸या संदभाªत ठाम
आिण िनिIJत अशी तÂवे सांगणे कठीण काम आहे. तरीही सवªसाधारणपणे काही तÂवे ºयांचे
पालन बöयाच राÕůात कर आकारणी करताना पाळली जातात Âयांचा अËयास या भागात
कł.

ॲडम िÖमथ यांनी सुचिवलेली कराची तÂवे:
ॲडम िÖमथ हे पिहले अथªतº² आहेत ºयांनी सिवÖतरपणे सवªसमावेशक अशी कराची ४
ÿमुख तÂवे सांिगतलेली आहेत. िफंडले िशरस यांनी ॲडम िÖमथ यांनी सुचिवलेÐया
करा¸या तÂवासंदभाªत असे नमूद केले आहे िक, ॲडम िÖमथ यां¸यासारखी कराची ÖपĶ
आिण शाľशुĦ पĥतीची कराची तÂवे िवषद करणे इतर कोणासही श³य झालेले नाही.
ॲडम िÖमथ यांनी िवĴेषण केलेली व सावªिýकपणे माÆय झालेली कराची ÿमुख ४ तÂवे
पुढीलÿमाणे आहेत.

१) समतेचे तÂव
२) िनिIJततेचे तÂव
३) िम°Óययतेचे तÂव
४) सोियÖकरतेचे तÂव

१) समानतेचे तÂव (Canon of Equity ):
हा चांगÐया कर पĦतीचा मूलभूत पाया आहे. असे Ìहटले जाते िक, ती कर पĦती उÂकृĶ
असते ºयामÅये समतेचे तÂव अंतभूªत असते. या तÂवानुसार कराची आकारणी Ìहणजे
करदाÂया¸या कर देÁया¸या ±मतेनुसार कराची आकारणी करणे होय. या संदभाªत ॲडम
िÖमथ असे Ìहणतात िक, ÿÂयेक राºयाने राºया¸या िवकासासाठी महÂवपूणª कायª करीत
असताना व करांची आकारणी करीत असताना करदाÂया¸या कर देय±मतेचा िवचार
कłनच करांची आकारणी केली पािहजे, आिण कर देत असताना करदाÂयाला कर
महसुलात खचाªतून सुरि±त जीवन जगÁयाचा आनंद िमळाला पािहजे.

या तÂवानुसार Óयĉéवर अिधक कर आकारला पािहजे, तर गåरबांवर कमी कर आकारला
पािहजे. थोड³यात ॲडम िÖमथ असे नमूद करतात िक, ÿÂयेकाने आपÐया ±मतेनुसार कर
िदला पािहजे. हे तÂव समानतेवर आधाåरत आहे. कारण ®ीमंतांची पैशांची सीमांत
उपयोिगता कमी असते, तर गåरबांची पैशाची सीमांत उपयोिगता अिधक असते. Âयामुळे
सवाªना पैशा¸या Öवłपातील सीमांत Âयाग सम - समान असावा.
munotes.in

Page 66

66
२) िनिIJततेचे तÂव (Canon of Certainty ) :
कर देÁया¸या ÿणालीमÅये िनिIJतता असली पािहजे. अिनिIJतता नसावी. ÿÂयेक कर
दाÂयावर आकारला जाणारा कर हा िनिIJत Öवłपाचा असावा. कर भरÁयाची वेळ, कर
भरÁयाची पĦत, कर सं´या अशा सवª ŀĶीकोनातून ÖपĶता असावी. जेणेकłन
करदाÂयास करभरणा करताना अडचण येणार नाही. थोड³यात, आकारलेला कर, कर
गोळा करÁयाची पĦत, कराची र³कम, जागा आिण कर जमा करणारी यंýणा इÂयादीमÅये
िनिIJतता असावी. िनिIJततेतून िवĵासाहªता िनमाªण होते व ºयामुळे करदाÂयास कर
भरÁयास आिण कराचे ÓयवÖथापन करÁयास सोयीचे ठरते.

३) आिथªकतेचे तÂव (Canon of Economy ):
याचा अथª कर गोळा करÁयाचा खचª अÂयंत अÐप असला पािहजे. अिधकािधक कराची
र³कम सरकार¸या खाÂयात जमा झाली पािहजे Âयासाठी कर जमा करताना इतर खचª
कमीत कमी होतील अथवा टाळता येतील अशी ÓयवÖथा करायला पािहजे. आिथªकतेचे
तÂव कर जमा करताना पाळले गेले, तर कराची इतर उĥीĶयेही साÅय करता येतात.
दुसöया शÊदात अिधकािधक कर महसूल जमा झाला पािहजे व Âयासाठी कमीत कमी खचª
लागला पािहजे Ìहणजे आिथªकतेचे तÂव कर जमा करÁयासाठी पाळले जाते.

४) सोियÖकरतेचे तÂव (Canon of Convenience ):
ॲडम िÖमथ असे नमूद करतात िक, ÿÂयेक कर अशा ÿकारे आकारला पािहजे िक, जो
करदाÂयास कर भरÁयासाठी सोयीÖकर ठरावे. उदाहरणाथª, वेतनावर काम करणाöया
कमªचाöयांकडून वेतन देत असताना¸या तारखेस तो घेतला जावा, तर जमीन महसूल हा
शेतकöयांकडून वसूल केला जात असताना तो पीक बाजारात िवकÐया गेÐयानंतर¸या
कालावधीत ¶यावा. जेणेकłन तो शेतकöयास कर भरÁयास सोयीचा ठरेल आिण हे
करदाÂयास तसेच कर जमा करणाöया ÓयवÖथेशी अिधक सोयीचे ठरते. एकाच वेळेस कर
जमा करणे, हे कमी खचाªतही श³य होते.

ÿÂयेक महसूल िव°ीय ÓयवÖथेसाठी वरील सवª कराची तÂवे महÂवपूणª ठरतात. या करां¸या
तÂवासंदभाªत ÿा. िफंडले िशरस असे Ìहणतात िक, "आज¸या काळातही ॲडम िÖमथ यांनी
सांिगतलेली कराची तÂवे अÂयंत तंतोतंत अËयासली जातात व Âयांचे पालन ÿÂय±ात केले
जाऊन Âयाचा महÂवपूणª पåरणाम िव°ीय ÓयवÖथे¸या वापरात होतो."

कराची इतर तÂवे (Other Canons of Taxation ) :
ॲडम िÖमथ यांनी सांिगतलेÐया करा¸या तÂवाÓयितåरĉ इतर कराची तÂवे पुढीलÿमाणे
आहेत.
१) उÂपादकतेचे तÂव
२) लविचकतेचे तÂव
३) सोियÖकरतेचे तÂव
४) तटÖथतेचे तÂव munotes.in

Page 67

67
५) िविवधतेचे तÂव
६) उपयुĉतेचे तÂव
७) सहकाराचे तÂव

१) उÂपादकतेचे तÂव (Canon of Productivity ):
ÿा. बेÖटॅबल यां¸या शÊदात, " कराची तßवे िह उÂपादकते¸या आधारावर असली पािहजे.
कराĬारे सरकारला सावªजिनक खचª पूणª करÁयासाठी आवÔयक तेवढा महसूल जमा झाला
पािहजे. जेणेकłन सरकारला कायª±मपणे ÿशासन चालिवता येईल. यातून जनतेला
आवÔयक तेवढया सोयी - सुिवधा सरकारĬारे उपलÊध करता आली पािहजे." उÂपादिकय
करातून कमीत कमी खचाªत अिधकािधक कर महसूल जमा होÁयात सरकारला मदत होते.
तसेच अशा करांमुळे नागåरकां¸या बचतीवर अिधक पåरणाम होता कामा नये.

२) लविचकतेचे तÂव (Canon of Elasticity ):
लविचकतेचे तÂव Ìहणजे करांची आकारणी अशा ÿकारे असायला हवी िक, जेÓहा कराचा
भरणा करणे नागåरकांना श³य होत नसते, तेÓहा कराचे दर कमी Óहायला पािहजे, तर
देशावर आिथªक अथवा इतर संकट उÅदभवले, तर वाढलेला सावªजिनक खचª भłन
काढÁयासाठी अिधकचे कर आकारÁयाची ÓयवÖथा सरकारजवळ असायला पािहजे.

३) सोियÖकरतेचे तÂव (Canon of Simplicity ):
सरकारने आकारलेला ÿÂयेक कर साधा आिण समजून घेÁयासाठी सोपा असला पािहजे.
जर करÓयवÖथा अिधक गुंतागुंतीची आिण समजून घेÁयास अवघड असली, तर
नागåरकांना Âयासाठी कर सÐलागाराची मदत ¶यावी लागते व Âयासाठी अितåरĉ खचª
करावा लागतो. Âयामुळे सरकारने सोपी आिण सोयीÖकर ठरेल अशी करÓयवÖथा उभी
केली पािहजे.

४) तटÖथतेचे तÂव (Canon of Neutrality ):
करÓयवÖथा तटÖथ Öवłपाची असावी. कराचे भाववाढ आिण भावघट होÁयावर पåरणाम
होऊ नये. तसेच कर हे सवा«साठी एकच असावेत. Ìहणजे जो कर दर आकारलेला आहे
Âयाच दराने सवा«कडून कराची वसुली केली जावी.

५) िविवधतेचे तßव (Canon of Variety ) :
करां¸या दरामÅये िविवधता असावी. ÿÂय± कर आिण अÿÂय± करांचे समÆवयन असावे.
कर हा केवळ एका िविशĶ Óयिĉसमूहावरच आकारला जाऊ नये, तर कर देय ±मतेनुसार
तो सवª Óयĉéवर आकारला जावा. यासाठी करांमÅये िविवधता असावी.

६) उपयुĉतेचे तßव (Canon of Expediency ):
कराची आकारणी करीत असताना ते अनुपयुĉ ठरतील अशा Öवłपाचे नसावेत तर
उपयुĉ Öवłपाचे असावेत. कराची आकारणी करÁयापूवê Âयांचे चांगले आिण वाईट munotes.in

Page 68

68
पåरणाम सामािजक, आिथªक आिण राजकìय ŀĶीकोनातून काय होतील, याचा अËयास
कłनच कराची आकारणी करावी.

७) समÆवयाचे तÂव (Canon of co – ordination ) :
िविवध करांमÅये आिण कर आकारणी करणाöया ÿशासकìय ÓयवÖथेमÅये समÆवय असावा.
जर यामÅये समÆवय नसेल तर करदाÂयांवर दुबार कर आकारणी होÁयाची भीती असते.
ºयामुळे करदाÂयांची गैरसोय होऊ शकते. चांगली करÓयवÖथा तेÓहाच बनते, जेÓहा कर
ÓयवÖथेत वरील कराची तÂवे पाळली जातात. परंतु जगात एकही अशी अथªÓयवÖथा
सापडणार नाही जेथे कर ÓयवÖथेĬारे वरील सवª कराची तÂवे कर आकारणी करीत
असताना तंतोतंत पाळली जातात. कराचे अिधकािधक चांगले पåरणाम असावेत आिण
कमीत कमी वाईट पåरणाम असावेत.

५.७ कर िसĦांत (THEORIES OF TAX)
५.७.१ कर देय ±मता (Ability to pay):
कर ÓयवÖथेत समतेचे Æयाय तÂव ÿÖथािपत करÁयासाठी करदेय ±मता तßवाचा Öवीकार
मोठया ÿमाणावर कर आकारणी करताना केला जातो. Óयĉìजवळ असलेली संप°ी आिण
उÂपÆन यावर आधाåरत Âयाची करदेय ±मता अवलंबून असते. जर Óयĉìजवळ संप°ी
जाÖत असेल आिण Âयाला ÿाĮ होणारे उÂपÆन अिधक असेल, तर Âयाची करदेय ±मता
अिधक असते. तर उलट पåरिÖथतीत Ìहणजे संप°ी आिण उÂपÆन कमी असणारी करदेय
±मता कमी असते. सवªÿथम इटािलयन अथªत² िगरकì अिदªनी यांना करदेय ±मता
तßवावर आधाåरत पुरोगामी कर तßवाची मांडणी केली. सीसमोिड, बोिदन, जे. एस. िमल,
वॅµनर, ŁझवेÐट आिण ॲडम िÖमथ इÂयादी अथªतº²ांनी करदेय ±मता तßवाचा पुरÖकार
केला आहे.

करदेय ±मता तßवानुसार Óयĉìने कर देÁया¸या ±मतेनुसार कर िदला पािहजे. जर
Óयĉìची अिधक करदेय ±मता असेल Âयाने जाÖत कर िदला पािहजे, याउलट करदेय
±मता कमी असणाöया Óयĉìने कमी कर िदला पािहजे. हे तÂव पैशा¸या घटÂया सीमांत
उपयोिगता तßवनुसार कायª करते. ®ीमंत Óयĉéची पैशाची सीमांत उपयोिगता कमी असते.
Âयामुळे ®ीमंत Óयĉìने अिधक कर िदला तरी Âयांचा Âयाग कमी असतो. तर गरीब Óयĉìने
कमी कर भरला तरी Âयाचा Âयाग माý जाÖत असतो. कारण गåरबांची पैशांची सीमांत
उपयोिगता खूप जाÖत असते.

करदेय ±मता तÂव ÿामु´याने तीन ÿमुख बाबéवर अवलंबून असते.
१)समान Âयाग
२) उÂपÆनाचा घटÂया सीमांत उपयोिगतेचा िनयम
३) आिथªक आिध³य
munotes.in

Page 69

69
१) समान Âयाग (Equal Sacrifice ) :
ÿÂयेक नागåरकाचा सरकारÿती असलेला Âयाग समान असला पािहजे Ìहणजे कर łपाने
करदाÂयास करावा लागणारा Âयाग हा ÿÂयेकास समान होईल, असा असावा. जे.एस.िमल
यां¸यामते, " ÿÂयेक Óयĉìचा सरकारĬारा केला जाणारा वाटा हा समान असायला पािहजे
Ìहणजे कर हे अशा पĦतीने आकरावे िक सवा«चा सीमांत Âयाग समान होईल अशा पĦतीने
करांची आकारणी असावी.

२) उÂपÆनाचा घटÂया सीमांत उपयोिगतेचा िनयम :
उÂपÆनातील ÿÂयेक वाढीसोबत, पैशाची सीमांत उपयोिगता घटत असते. याउलट
उÂपÆनामÅये घट झाÐयास पैशा¸या सीमांत उपयोिगतेत वाढ होते. याĬारे सवा«वर
एकसारखे करभार आकारÁयास मदत होते व तो समान होÁयासाठी ®ीमंतांवर अिधक कर
आकरावा आिण गåरबांवर कमी कर आकरावा. िनप¥±ŀĶया गरीब Óयĉì अथवा कुटुंबावर
कोणताही कर आकाł नये, कारण Âयांची पैशाची सीमांत उपयोिगता खूप जाÖत असते व
Âयां¸यावर कर आकारÐयास Âयांचा Âयाग इतर सवा«पे±ा अिधक होऊन अÆयायकारक ठł
शकतो. पैशाचा घटता सीमांत उपयोिगता िनयम हा सवªसाधारण घटÂया सीमांत उपयोिगता
िनयमावर आधाåरत आहे.

३) आिथªक अिध³य (Interspectation of Faculty ):
ÿा. हॅबसन यां¸या मते, " आिथªक अिध³य हा उÂपÆनाचा असा भाग असतो िक, जो
करभार Öवीकाł शकतो. घटकां¸या वाढीसोबत आिथªक अिध³यात वाढ होत असते व
ºयातून उÂपÆन आिण संप°ीत वाढ होऊन करदेय ±मतेत वाढ होते." िह सवªसाधारण
ÿवृ°ी असते िक, जनते¸या मूलभूत गरजा पूणª होऊन संसाधने जर अितåरĉ वाढली तर
Âयास आिथªक अिध³य असे Ìहणतात. यातून अिधक कर भरÁयाची करदेय ±मता वाढते.

५.७.२ करदेय ±मता िनधाªरणाचे घटक :

१) संप°ी (Property ):
संप°ी हा करदेय ±मता िनधाªरणाचा ÿमुख घटक आहे. सवªसाधारण ÿवृ°ीनुसार ºया
Óयĉìजवळ अिधक संप°ी असते Âया Óयĉìची करदेय ±मता अिधक असते . संप°ी हा
उÂपÆनाचा ÿमुख ąोत असतो. परंतु सवª ÿकारची संप°ी उÂपÆन िनिमªती करतेच असे
नाही. संप°ीसंदभाªत वेगवेगÑया श³यता आहेत. संप°ी पासून िमळणाöया उÂपÆनाचा
ÿवाह सतत कायम राहीलच असे नाही. संप°ीपासून िमळणारे उÂपÆन जागेनुसार वेगवेगळे
असते. संप°ीवर कर आकारीत असताना Âया¸या भांडवली मूÐयानुसार कराची आकारणी
करायला पािहजे. परंतु जर संप°ीपासून काहीही उÂपÆन ÿाĮ होत नसेल तर अशा
संप°ीवर कर आकारणे अÆयायी असते. थोड³यात, संप°ी हा करदेय±मतेचा ÿमुख ąोत
नसून तो सहाÍयकारी ठł शकतो.


munotes.in

Page 70

70
२) उÂपÆन (Income ):
संप°ी िह एक साठा संकÐपना आहे, तर उÂपÆन िह ÿवाही संकÐपना आहे. करदेय ±मता
तÂव हे ÿवाही संकÐपनेवर आधाåरत असते, साठा संकÐपनेवर नाही. Âयामुळे उÂपÆन हा
करदेय±मता िनधाªरणाचा ÿमुख घटक आहे. जर Óयĉìचे उÂपÆन जाÖत असेल, तर Âया
Óयĉìची करदेय±मता अिधक असते. याउलट उÂपÆन कमी असÐयास करदेय ±मता कमी
असते. िनवाªह उÂपÆन हे करमुĉ असायला पािहजे कारण जीवन जगÁयासाठी ते अवÔयक
असते.

३) कुटुंबाचा आकार (Size of Family ):
करदेय ±मतेवर कुटुंबा¸या आकाराचा पåरणाम होतो. िनिIJत उÂपÆन िमळणारे कुटुंबामÅये
अिधक Óयĉì असÐयास Ìहणजे कुटुंबाचा आकार मोठा असÐयास Âयाची करदेय ±मता
कमी असते. तर याउलट िनिIJत उÂपÆन िमळणाöया कुटुंबाचा आकार लहान असÐयास
करदेय ±मता जाÖत असते. Âयामुळे करदेय ±मतेनुसार कर आकारणी करीत असताना
कुटुंबाकुटुंबाचा आकार ल±ात घेणे महÂवपूणª ठरते. परंतु वाÖतवात आतापय«त ÿÂय±åरÂया
हा िनद¥शक उपभोगात आणलेला नाही.

४) उपभोग खचª (Consumption and Expenditure ) :
ÿा. कॅÐडोर यां¸या मते, " उÂपÆनापे±ा उपभोग खचª हा ÿमुख आधार कर आकारणीचा
असायला पािहजे." उपभोग खचाªवłन हे ल±ात येते िक, वाÖतवात Óयĉìने
अथªÓयवÖथेतील िकती संसाधनांचा Öवतःसाठी वापर केला आहे. काही िवकसनशील राÕůे
खचª कर आकारतात, तर काही राÕůे आरामदायी वÖतूंवर अिधकचा कर आकारतात.

५.७.३ करदेय ±मता मापनाचे Óयिĉगत ŀिĶकोण:
ÿामु´याने तीन समान Âयागा¸या संकÐपनांचे िववेचन पुढीलÿमाणे:
१) सम िनरपे± Âयाग
२) सम ÿमाणशीर Âयाग
३) सम सीमांत Âयाग

१) सम िनरपे± Âयाग (Equal Absolute Sacrifice ):
सम िनरपे± Âयागावर करदाÂयांचा होणारा एकूण उपयोिगता Âयाग हा सवा«साठी समान
असायला पािहजे तो सवªच उÂपÆन गटांसाठी. याचा अथª ®ीमंत Óयĉìने अिधक कर
भरावा, तर गरीब Óयĉìने कमी कर भरावा. वाÖतवात कर हे करदाÂया¸या उÂपÆना¸या
सीमांत उपयोिगता तßवावर आधाåरत असावेत. अशा ÿकार¸या करांना पुरोगामी कर पĦती
असे Ìहणतात. ए. सी. िपगू यांना हे कराचे पुरोगामी करपĦतीचे तÂव माÆय असून
®ीमंतांकडून अिधक कर गोळा केला जावा, या िवचारास Âयांची सहमती आहे.

सूýाĬारे िवĴेषण :
{ U (Y) – U(Y - T)} R = {U(Y) – U (Y – T)} P munotes.in

Page 71

71
येथे, U = उÂपÆन उपयोिगता
Y = उÂपÆन
T = कर
R = पिहली Óयĉì
P = दुसरी Óयĉì

कराची र³कम सवªच करदाÂयांना समान आकारली गेली, तर सम िनरपे± Âयाग तßवाचा
öहास होतो. उदाहरणात िदÐयाÿमाणे दोन करदाÂयाने भरलेला कर हा Âयां¸या Âयागा¸या
ŀĶीकोनातून समान असणे असे येथे अिभÿेत आहे.

२) सम ÿमाणशीर Âयाग (Equal Proportional Sacrifice ):
यानुसार करदाÂयास करावा लागणार हा Âया¸या ÿÂयेक उÂपÆना¸या िविशĶ / ठरािवक
ÿमाणात असला पािहजे, यानुसार उ¸च उÂपÆन गटातील Óयĉéना अिधक कर भरावा
लागतो तर गरीब Óयĉéना तुलनेने कमी कर भरावा लागतो. परंतु उÂपÆनाशी असलेला
Âयाग हा सवा«चा समान असावा.

गिणतीय भाषेत, सम ÿमाणशीर Âयागाचे िवĴेषण पुढीलÿमाणे करता येते.

± करदाÂयाचा Âयाग य करदाÂयांचा Âयाग
कराचा दर = =
± चे एकूण उÂपÆन य चे एकूण उÂपÆन

पुरोगामी/ÿगितशील करासंदभाªत हे श³य आहे. सवª उÂपÆन गटातील करदाÂयांचा
उÂपÆनाशी असलेला Âयाग हा ÿमाणशीर असावा.

३) सम सीमांत Âयाग (Equal Marginal Sacrifice ) :
मसúेÓह यां¸यानुसार, " सम सीमांत Âयाग हे सवाªिधक महßवाचे तÂव कर आकारणीचे
आहे." या तÂवालाच "Æयूनतम सरासरी Âयाग तÂव " असेही Ìहणतात. या तßवानुसार, सवª
करदाÂयांचा करा¸या माÅयमातून होणारा एकूण Âयाग हा Æयुनतम असायला पािहजे.

सूýा¸या सहाÍयाने िवĴेषण:
Mu (Y -T)R = Mu (Y – T)p

यामÅये,
Mu = उÂपÆनाची सीमांत उपयोिगता
R = पिहला करदाता
P = दुसरा करदाता
Y = उÂपÆन
T = कर munotes.in

Page 72

72
हे सूý असे दशªिवते िक, वेगवेगÑया करदाÂयांचा उÂपÆनाचा सीमांत Âयाग स - समान
असावा. सवª उÂपÆन गटातील करदाÂयांचा सरासरी Âयाग हा Æयूनतम असावा.

५.७.४ Óयिĉगत ŀĶीकोणा¸या मयाªदा (Limitation of Subjectiv Approach ):
१) सवª उÂपÆन गटातील करदाÂयांचा सम सीमांत Âयागाचे मापन करणे अवघड काम
असते. कारण ÿÂयेकजण हा Óयिĉमßवाने आिण कर भरÁया¸या सवयीने वेगवेगळा
असतो.
२) Âयाग ही Óयिĉगत घटना असते. Âयामुळे कर ÿशासनाने आकारलेÐया करामुळे
ÿÂयेकाचा Âयाग िकती होतो, याचे मापन करणे अवघड कायª असते.
३) उÂपÆना¸या घटÂया सीमांत उपयोिगतेचे मापन करणे वाÖतवात/ÿÂय±ात अश³य
असते.
४) ÿÂयेक ÿकार¸या उÂपÆनासोबत िमळणारी सीमांत उपयोिगता िभÆन - िभÆन असते.
उदाहरणाथª, संप°ीपासून िमळणाöया उÂपÆनाची सीमांत उपयोिगता कमी असते. तर
Öवतः कतृªÂवातून िमळिवलेÐया उÂपÆनाची सीमांत उपयोिगता तुलनेने खूप जाÖत
असते.
५) उपयोिगता आिण Âयागाचा Óयिĉगत ŀĶीकोन केवळ आदशª Öवłपाचा असू शकतो,
परंतु वाÖतिवक जीवनात तो दुलªि±त ठरतो.
६) उपयोिगता मापनासाठी िनरपे± असे मापक असÐयािशवाय Âयाचा वाÖतवात उपयोग
होऊ शकत नाही.

Óयिĉगत ŀķीकोनातील अडचणéचा िवचार करता, काही अथªतº²ांनी यास पयाªयी
ŀĶीकोन Ìहणजे वÖतुिनķ ŀĶीकोनातून करदेय ±मता मापणाचा ÿयÂन केला आहे. करदेय
±मता तßव वÖतुिनķ ŀĶीकोनातून िवĴेषण करÁयासाठी ÿा. सेिलµमन यांनी "फ़ॅकÐटी "
ही संकÐपना सुचिवली आहे. या वÖतुिनķ ŀķीकोना¸या काही मयाªदा आहेत. कारण हा
ŀिĶकोण ÿितगामी कर पĦतीवर आधाåरत आहे.

५.७.५ करदेय ±मता िसĦांताचे गुण (Merits of Ability to Pay):
करदेय ±मता िसĦांताचे गुण पुढीलÿमाणे:
१) नैसिगªक Æयायाचे तÂव (Natural Justice ):
ही एक नैसिगªक बाब आहे िक, ºयांचे उÂपÆन जाÖत आहे Âयांनी अिधक कर भरावा व
गåरबांनी कमी कर भरावा अथवा अित गåरबांना कर असू नये. या िसĦांतानुसार कराची
आकारणी करीत असताना या नैसिगªक Æयाय तÂवाचे पालन केले जाते. या ŀĶीकोनातून
करदेय ±मता िसĦांताĬारे नैसिगªक Æयाय ÿÖथािपत केला जातो.

२) ±ैितज आिण अनुलंब समानता (Horizontal and Vertical Equity ):
या िसĦांताĬारे ±ैितज आिण अनुलंब समानता ÿÖथािपत होÁयास मदत होते. या
तÂवानुसार कर आकारणी केÐयास िवकसनशील राÕůातील आिथªक िवषमता कमी munotes.in

Page 73

73
करÁयास मदत होते. अनुलंब समानता Ìहणजे िविभÆन उÂपÆन गट कामगारांना िविभÆन
Öवłपाची वागणूक देणे होय. थोड³यात, या करदेय ±मता िसĦांतानुसार कर आकारणी
केÐयास दोÆही ÿकारची समानता साÅय होते.

३) उÂपÆन िवषमता कमी करÁयात मदत (Income Inequality Reduces ):
करदेय ±मता तßवानुसार कराची आकारणी केÐयास िवकसनशील अथªÓयवÖथांमधील
आिथªक िवषमता कमी होÁयास मदत होते. याĬारे ®ीमंत Óयĉì¸या उÂपÆनातील मोठा
िहÖसा करा¸या माÅयमातून काढून घेतला जातो, तर गरीब Óयĉì ºयांचे उÂपÆन िनवाªह
उÂपÆनापे±ा कमी असते Âयांना सवलत िदली जाते. यातून काही ÿमाणात आिथªक िवषमता
कमी होÁयास मदत होते.

४) ÿगितशील करांची फायदे लाभतात (Merit of Progressive Tax ):
करदेय ±मता िसĦांत हा ÿगितशील कर ÿणालीवर आधाåरत आहे. Âयामुळे ÿगितशील
करांचे फायदे यामधून अनपेि±तåरÂया िमळतात.

५) सामािजक Æयायाची साÅयता (Achievement of Social Justice ):
करदेय ±मता िसĦांता¸या सहाÍयाने सामािजक Æयाय साÅय होतो. यातून ®ीमंतांवर
अिधक कराची आकारणी केली जाते, तर गåरबांना केवळ करातूनच सवलत िदली जात
नाही तर गåरबांना वेगवेगÑया सोयी - सवलती उपलÊध कłन िदÐया जात असÐयाने
सामािजक Æयाय ÿÖथािपत होÁयास मदत होते.

५.७.६ करदेय ±मता िसĦांताचे दोष (Demerits of Ability to pay ):
१) चुकì¸या गृहीतांवर आधाåरत (Base on Wrong Assumptions ):
हा िसĦांताचा समान Âयागावर आधाåरत आहे आिण समान Âयाग िह संकÐपना सं´यामान
उपयोिगता िसĦांतावर आधाåरत आहे. परंतु िह संकÐपना Óयĉìसापे± असÐयाने
वाÖतवात Âयाची मोजणी करणे कठीण काम असते. उपयोिगता िह एक मनाची िÖथती आहे
जी मानिसकतेवर आधाåरत असते.

२) अÖपĶ िसĦांत (Unclear Theory ):
करदेय ±मता तÂव अथवा समान Âयागा¸या तßवाची संकÐपना ÿमुख तीन बाबéĬारे ÖपĶ
केली जाते. समान िनरपे± Âयाग, सम ÿमाणशीर Âयाग आिण सम -सीमांत Âयाग. कोणीही
यासंदभाªत ठामपणे सांगू शकत नाही िक, यापैकì कोणता िनद¥शांक हा शाľीय ŀĶीने
मोजमापासाठी अिधक उपयुĉ आहे.

३) अÿÂय± करांचे िवĴेषण करÁयास हा िसĦांत अपयशी (Unable to Cover
Indirect Taxces ):
उÂपÆन हा या िसĦांताचा ÿमुख आधार आहे. उÂपÆन िनद¥शांक हा ÿÂय± कृषी संबंिधत
आहे. परंतु तो अÿÂय± कृषी जसे िक, िवøì कर, वÖतू आिण सेवा कर, उÂपादन शुÐक,
मूÐय विधªत कर इÂयादéची आकारणी करदेय ±मता तÂवाचा िवचार न करता केली जाते. munotes.in

Page 74

74
खरेदी करणारा गरीब असो अथवा ®ीमंत दोघांनाही वÖतू खरेदी करताना समान कर भरावा
लागतो. यातून असमान Âयाग होतो.

४) उपयोिगता िह Óयिĉिनķ असते (Utility is Subjective) :
हा िसĦांत समान Âयागा¸या िनयमावर आधाåरत आहे. Âयाग Ìहणजे उÂपÆना¸या
उपयोिगते¸या Âयाग परंतु उÂपÆनातून िमळणारी उपयोिगता ÓयĉìपरÂवे वेगवेगळी असते.
कारण जगातील ÿÂयेक Óयĉì हा एक दुसöया पासून पूणªतः वेगवेगळा असतो. तो
भौितकŀĶया, मानिसकŀĶया अथवा भाविनक ŀĶीकोनातून Âयामुळे हा िनयम सवा«सोबत
समान तÂवाने गृहीत धरणे चुकìचे ठरते.

५.८ सारांश (SUMMARY)
करदेय ±मता िसĦांता¸या काही मयाªदा असÐया तरीही वाÖतवात हा िसĦांत अिधक
वापरात आहे. हा िसĦांत ÿगितशील कर ÿणालीला ÿेåरत करतो व यातून ±मता ÿÖथािपत
होÁयास मदत होते. या तßवानुसार कराची आकारणी केÐयास अथªÓयवÖथेतील आिथªक
िवषमता कमी होÁयास मदत होते. अिधकािधक देशांमÅये ÿÂय± करांची आकारणी करदेय
±मता तßवानुसार केली जाते.

५.९ ÿij (QUESTIONS)
१) सावªजिनक महसूलाचे ľोत ÖपĶ करा.
२) कराची Óया´या देवून करÓयवÖथेची वैिशĶये ÖपĶ करा.
३) कर आकारणीची उिĥĶे सिवÖतर िलहा.
४) ॲडम िÖमथ यांनी सुचिवलेली कराची तÂवे ÖपĶ करा.
५) करदेय ±मता िसĦांताचे गुण व दोष ÖपĶ करा.


*****
munotes.in

Page 75

75
६
कर आिण Âयांचे पåरणाम

घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ ÿÂय± आिण अÿÂय± कर
६.३ करभार आिण ®म पुरवठा
६.४ ±ैितज आिण अनुलंब ±मता
६.५ ±मता आिण कायª±मता
६.६ सावªजिनक ±ेý िकंमत िनधाªरण
६.७ उÂपÆन कर
६.८ महामंडळ कर
६.९ खचª कर
६.१० वÖतू कर पĦती
६.११ उÂपादन शुÐक
६.१२ अबकारी शुÐक
६.१४ कर चुकिवणे आिण कर टाळणे
६.१५ सारांश
६.१६ ÿij

६.० उिĥĶे (OBJECTIVES)
 ÿÂय± आिण अÿÂय± करासंबंधी सिवÖतर मािहती अËयासणे.
 इĶतम वÖतूकर ÿणालीची संकÐपना समजून घेणे.
 ±मता व कायª±मता या मधील िभÆनता साÌय अËयासणे.
 ±ैितज व अनुलंब ±मता या संकÐपना अËयासणे.
 करचुकवेिगरी व कर टाळणे यामधील मुलभूत फरक अËयासणे.

६.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) वेगवेगÑया देशांमÅये वेगवेगÑया ÿकार¸या करांची आकारणी केली जाते. एवढेच नाही तर
केवळ एकाच देशात करा¸या तßवां¸या पåरपूतªतेसाठी वेगवेगÑया ÿकार¸या करांची munotes.in

Page 76

76
आकारणी केली जाते. सवªसाधारणपणे करांचे दोन भागात वगêकरण केले जाते. ते Ìहणजे
ÿÂय± कर आिण अÿÂय± कर. उÂपÆन करांचा अंतभाªव ÿÂय± करांमÅये होतो, तर वÖतू व
सेवा करांचा समावेश अÿÂय± करांमÅये होतो. या दोÆही ÿकार¸या करांचे काही चांगले, तर
काही वाईट पåरणाम Óयĉìवर, समाजावर तसेच अथªÓयवÖथेतील िविवध ±ेýांवर होतात.
ÿकरणातील या दुसöया भागात करांचे ÿकार आिण करांचे अथªÓयवÖथेतील िविवध ±ेýांवर
होणाöया िविवध पåरणामांचा अËयास केला आहे.

६.२ ÿÂय± आिण अÿÂय± कर (DIRECT AND INDIRECT TAX )
ÿाÅयापक डाÐटन यां¸यानुसार, " ÿÂय± कर हे असे कर असतात जे तीच Óयĉì जमा
करते ºया Óयĉìवर या करांची आकारणी केलेली असते, तर अÿÂय± कर असे असतात
िक ºयां¸यावर हे कर लादले जातात ते कर संपूणªतः अथवा आंिशक Öवłपाने दुसöया
Óयĉìवर ढकलून वसूल केले जातात. अशा रीतीने ÿÂय± कर हे हÖतांतरणीय असतात,
तर अÿÂय± कर पूणªतः अथवा आंिशक Öवłपाने हÖतांतरणीय असतात. उÂपÆन कर,
संप°ी कर हे ÿÂय± कराची उदाहरणे आहेत तर उÂपादन शुÐक, िवøì कर, वÖतू व सेवा
कर इÂयादी अÿÂय± कराची उदाहरणे आहेत.

जे. एस. िमल यांनी ÖपĶ्पणे ÿÂय± कर आिण अÿÂय± कर यांमधील फरकाची Óया´या
केली आहे. ती अशी, "ÿÂय± कर ºया¸यावर लादले जातात Âयालाच याचा भरणा करावा
लागतो. तर अÿÂय± कराबाबत करभार दुसöया Óयĉìवर ढकलला जातो. "

अशारीतीने, ÿÂय± कर हा Âयाच ÓयĉìĬारे भरला जातो ºया Óयĉìवर कराची आकारणी
केली जाते. अÿÂय± कर माý एका Óयĉìवर आकारला जातो व Âया ÓयĉìĬारे तो कर
अंशतः अथवा पूणªतः दुसöया Óयĉìवर ढकलला जातो व ÂयाĬारे तो भरला जातो. उÂपÆन
कर, संप°ी कर इÂयादी ÿÂय± करांचा भरणा Âयाच Óयĉéकडून होतो ºयां¸यावर तो
आकारला जातो. उÂपादन शुÐक, िवøì कर, वÖतू व सेवा कर िह अÿÂय± कराची
उदाहरणे असून हे कर एका Óयĉìवर आकारले जातात माý Âयांचा भरणा अंशतः अथवा
पूणªतः दुसöया Óयĉìकडून केला जातो. अÿÂय± कराचा करभार उÂपादक अथवा
िवøेÂयांकडून úाहकाकडे ढकलला जातो. Âयामुळे अÿÂय± करांना करभार हÖतांतरण कर
असेही Ìहटले जाते.

ÿा. डी. मॅøो असे िवĴेषण करतात िक, ÿÂय± कर असे असतात िक ºयांचा पåरणाम
करदाÂयास उÂपÆन िमळता ±णी उÂपÆन कमी होÁयावर होतो. तर अÿÂय± कर अशा
Öवłपाचे कर असतात िक जेÓहा úाहक वÖतू अथवा सेवेची खरेदी करतो तेÓहा Âयांना ते
भरावे लागतात."


munotes.in

Page 77

77
६.२.१ ÿÂय± कर (Direct Tax ):
ÿÂय± कर हे अशा Öवłपाचे कर असतात िक, Óयĉì अथवा संÖथा ºयां¸यावर हे कर
आकारले जातात ते ÿÂय± Âया कराचा भरणा कर ÿशासनाकडे करतात."

ÿा. डाÐटन यां¸या मते, " ÿÂय± कर असे असतात िक, Âयांचा भरणा Âयांनाच करावा
लागतो ºयां¸यावर या कराची आकारणी कर ÿशासनाने केलेली असते."

ÿÂय± कराचे गुण / फायदे (Merits and Demerits of Direct Tax ):
ÿÂय± कराचे गुण /फायदे पुढीलÿमाणे िवशद केले जातात.
१) ÿÂय± कर हे आिथªक Öवłपाचे असून हे कर गोळा करÁयासाठी कर ÿशासनास कमी
खचª करावा लागतो.
२) समता तßवानुसार वतªिवलेले ÿगितशील कराचे तßव ÿÂय± करामÅये ÿÂय±
अंमलबजावणीत आणले जाते.
३) ÿÂय± करा¸या माÅयमातून अथªÓयवÖथेतील आिथªक िवषमता कमी करÁयास मदत
होते.
४) ÿÂय± करा¸या माÅयमातून कर ÓयवÖथेस आवÔयक असणारे िनिIJततेचे तßव
अंमलात आणले जाते.
५) कर पĦती लविचक Öवłपाची असणे, हे कर ÓयवÖथापन आिण अथªÓयवÖथेसाठी
आवÔयक असते. ÿÂय± कर हे लविचकते¸या तßवाची पूतªता करते, कारण Óयĉì¸या
उÂपÆनात वाढ झाÐयास Âयावरील करा¸या दरातही वाढ होते.
६) ÿÂय± करांसंदभाªत करदाÂयांमधे सा±रता अिधक असते, कारण करदाÂयास Öवतः
Âया करांचा भरणा कर ÓयवÖथापनाकडे करावा लागतो. अÿÂय± कराबाबत
करदाÂयांमÅये जागृती नसते.
७) ÿÂय± कर समजून घेÁयासाठी तुलनेने अिधक सोपे असतात.
८) ÿÂय± करातून नागåरक सजगता िनमाªण होते. जेÓहा करदाता ÿÂय± कर भरतो, तेÓहा
Âयास जाणीव होते िक, आपÐया करा¸या पैशातूनच सरकारचा कारभार चालतो.
Ìहणून नागåरकां¸या अिधकारांबाबत आिण कतªÓयाबाबतही तो सजग बनतो.

ÿÂय± करा¸या मयाªदा (Demerits of Direct Tax ):
ÿÂय± करा¸या मयाªदा पुढीलÿमाणे आहेत.

१) ना आवडीचा कर: ÿÂय± कर हे ÿÂय±ात थेट नागåरकांकडून कर ÿशासनाĬारे वसूल
केले जात असÐयाने Öवतः मेहनत कłन िमळवलेलया उÂपÆनाचा काही भाग कर łपांने
देत असताना कर दाÂयास वेदना होतात.
munotes.in

Page 78

78
२) गैरसोयीचा कर: ÿÂय± कराबाबतही िविवध लेखे व Âयाची मापे काढून आकडेमोड
करावी लागते तसे करदाÂयास सवलत िमळवÁयासाठी खूप जाÖत कागदपýे सोबत जोडावी
लागतात.

३) अनाथêक कर: अिवकिसत आिण िवकसनशील राÕůांमÅये मोठया ÿमाणात लोकांचे
उÂपÆन खूप कमी असते. अशांवर उÂपÆन कर अÐपदराने आकारावे लागतात. Âयामुळे
यांची वसुली करÁयाचा खचª कधी कधी वसूल झालेÐया कर महसुलापे±ा अिधक असतो.

४) कर चुकवेिगरीसाठी संधी: यामÅये कर चुकवेिगरी करÁयाचा ÿयÂन केला जातो. कारण
नागåरक सरकारकडून कोणÂयाही Öवłपाचा फायदा िमळत नसताना Öवतःचे उÂपÆनातील
वाटा कर łपाने सरकारला देÁयासाठी खुश नसतात.

५) करांमÅये अिनिIJतता: बöयाच वेळेस ÿÂय± करामÅये अिनिIJतता असते. उदाहरणाथª
२०२० पासून भारतात उÂपÆन कराबाबत संिदµधता िनमाªण करÁयात आली जसे िक ५
लाखापे±ा कमी उÂपÆन असणाöयांना कर नाही तर ५ लाखापे±ा अिधक एक Łपया जरी
अिधक उÂपÆन असेल तर Âयाला ५ लाखापय«त ५% कर लागेल यातून काÑयापैशाचे
ÿमाणही वाढते.

६) भांडवल िनिमªत बाधा िनमाªण होते: िवकसनशील देशात नागåरकांचे उÂपÆन अगोदरच
कमी असते Âयामुळे खचªही कमी आिण बचतही कमी असते Âयातच ÿÂय± करा¸या
माÅयमातून Âयांचे उÂपÆन काढून घेतÐयास भांडवल िनिमªतीस बाधा िनमाªण होते.

७) नागåरक सजगतेत संकुिचतता: नागåरकांमÅये सजगता आणÁयात ÿÂय± कर
अपयशी ठरतात. कारण िवकसनशील देशात खूप कमी लोकांवर ÿÂय± कराची आकारणी
केली जाते, कारण अÐप उÂपÆन असणारांचेच ÿमाण अिधक असते.

८) राजकìय ÖवारÖय (Political Interest ): ÿÂय± करांचा वेगवेगÑया पĦतीने वापर
कłन स°ेतील राजकìय प±Ĭारे राजकìय फायदा िमळवÁयासाठी ÿयÂन केला जातो.

६.२.२ अÿÂय± कर (Indirect Tax ):
ए. आर. िÿÖट यां¸या मते, " अÿÂय± कर हे अÿÂय± Öवłपाचे असतात. उÂपादन शुÐक,
अबकारी शुÐक, ÖटॅÌप शुÐक इÂयादी अÿÂय± कर आहेत. "

जे. एस. िमल यां¸या मते, " अÿÂय± कर Ìहणजे असे कर असतात जे एका Óयĉìवर
आकारले जातात व Âयांची भरपाई दुसöया Óयĉìकडून करÁयाचा ŀĶीकोन ठेवला जातो. "
दुसöया शÊदात "अÿÂय± कर हे अशा Öवłपाचे कर असतात जे करदाÂयाकडून
अÿÂय±रीÂया वसूल केले जातात. हे कर एका Óयĉìवर आकारले जातात व Âया
Óयĉìकडून या करांचे हÖतांतरण इतर Óयĉìकडे केले जाते. "
munotes.in

Page 79

79
उÂपादन शुÐक, अबकारी शुÐक, ÖटॅÌप शुÐक, िवøì कर, मूÐयविधªत कर, वÖतू व सेवा
कर इÂयादी अÿÂय± कराची उदाहरणे आहेत.

अÿÂय± कराचे गुण/फायदे (Merits and Demerits of Indirect Tax ):

१) अÿÂय± कर करदाÂयास सोयीचे असतात: अÿÂय± करांचे िवतरण छोट्या - छोट्या
भागात िवभािजत केले जातात आिण अÿÂय± कर वÖतू व सेवां¸या िकमतीमÅये अंतभूªत
असतात जे करदाÂयास कर देतेवेळी ल±ातही येत नसÐयाने Âयांना Âयाग करावा लागत
आहे िह भावना िनमाªण होत नाही.

२) लविचक Öवłप: अÿÂय± कर हे लविचक Öवłपाचे असतात. जेÓहा सरकारला
अितåरĉ महसुलाची गरज असते तेÓहा सरकार अÿÂय± करामÅये वाढ करते व ते
úाहकां¸या - जनते¸या ल±ातही येत नसÐयाने सरकारबĥल अलोकिÿयताही वाढत नाही.
जसे िक, २०२०-२१ मÅये कोरोना महामारी¸या काळात क¤þातील ®ी. नर¤þ मोदी
सरकारने पेůोलवरील करा¸या दरात खूप मोठया ÿमाणावर वाढ केली होती. Âयाचा अÂयंत
वाईट पåरणाम सवªच वÖतूं¸या िकमतीत वाढ होÁयात झाला. परÆतु सरकारची लोकिÿयता
पािहजे तेवढी कमी झाली नाही.

३) कर चुकवेिगरीला कमी संधी: अÿÂय± करासंदभाªत कर चुकवेिगरी कमी होते. कारण
अÿÂय± करांचा अंतभाªव वÖतू व सेवां¸या िकंमतीत केलेला असÐयाने िकंमत अदा
केÐयावर कर सरकारकडे वगª होतो.

४) यातून सामािजक कÐयाण साधले जाते: आरोµयास हािनकारक वÖतूंचा उपभोग कमी
झाÐयास सामािजक कÐयाण साधले जाते. अशा वÖतूंवर मोठया ÿमाणावर अÿÂय±
करांची आकारणी करÁयात येत असÐयाने Âयां¸या िकमितमÅये मोठया ÿमाणावर वाढ
होऊन Âयांचा उपभोग कमी होतो व सामािजक कÐयाण साधले जाते.

५) ÿगितशील Öवłपाचा कर: बöयाच ÿमाणात अÿÂय± कर हे ÿगितशील Öवłपाचे
असतात. जेÓहा सरकार आरामदायी वÖतू ºयांची खरेदी ®ीमंतांकडून होते Âयां¸यावर
अिधक करांची आकारणी केÐयास Âयास ÿगितशील कराचे Öवłप ÿाĮ होते.

६) जमा करÁयास सोपे: सवªसाधारणपणे अÿÂय± कर गोळा करÁयास सोपे असतात
कारण ते वÖतू आिण सेवां¸या िकंमतीत अंतभूªत असतात. हे कर उÂपादक अथवा िवøेता
िकंवा दोघांकडूनही कर जमा कłन घेतले जातात.

अÿÂय± करा¸या मयाªदा (Demerits of Indirect Tax ):
१) ÿितगामी Öवłपाचे: अÿÂय± कर हे मोठया ÿमाणावर ÿितगामी Öवłपाचे असतात.
अÿÂय± कराचा सारखा दर ®ीमंत आिण गरीब दोघांना भरावा लागतो. Âयामुळे गरीबाचा munotes.in

Page 80

80
होणार या करावरील Âयाग खूप जाÖत असतो, तर ®ीमंतांना खूप कमी Âयाग करावा
लागतो.

२) कर महसुलात अिनिIJतता: जेÓहा अÿÂय± कर वÖतू अथवा सेवांवर आकारले जातात
तेÓहा वÖतू व सेवां¸या िकमतीत वाढ होऊन Âयां¸या मागणीत घट झाÐयाने कर महसुलात
घट होते. वÖतू आिण सेवांची मागणी िकंमत लविचक असÐयास सरकार¸या महसुलाचा
अंदाज लावणे अवघड काम असते.

३) नागåरकां¸या सजगतेचा अभाव: अÿÂय± करा¸या बाबतीत करसंदभाªत नागåरक
मोठ्या ÿमाणावर अिनिIJत असतात. तसेच सरकारने अचानक वाढिवलेले िकंवा कमी
केलेले कर जनते¸या लवकर ल±ातही येत नाहीत.

४) भाववाढ करणारे ठरतात: जेÓहा वÖतू आिण सेवांवर अÿÂय± करांची आकारणी केली
जाते, तेÓहा अशा वÖतू आिण सेवां¸या िकमतीत वाढ होऊन भाववाढीचे दुÕपåरणाम
अथªÓयवÖथेस सहन करावे लागतात.

५) अलोकिÿय Öवłपाचे कर: बöयाच वेळेस िवøेÂयाĬारे अÿÂय± करातील वाढी¸या
नावाखाली úाहकांकडून अिधक िकंमत वसूल केली जाते.

६) असमानता तßवावर आधाåरत: मोठया ÿमाणातील अÿÂय± करांचे Öवłप ÿितगामी
Öवłपाचे असते. Âयामुळे ®ीमंत Óयĉéना कमी Âयाग करावा लागतो, तर गरीब Óयĉéना
अिधका अिधक Âयाग करावा लागत असÐयाने याĬारे असमानता वाढीस लागते.

७) बचतीवर िवपरीत पåरणाम: सरकारĬारे अÿÂय± कराची आकारणी केÐयाने वÖतू¸या
िकंमतीत वाढ होऊन नागåरकांचा खचª वाढतो व Âयामुळे Âयांची बचत कमी होते.

६.२.३ ÿÂय± आिण अÿÂय± करामÅये िनवड (Choice between Direct and
Indirect Tax ):
ÿÂय± आिण अÿÂय± दोÆही Öवłपां¸या करांचे काही गुण आहेत, तर काही दोष आहेत.
Âयामुळे कोणते कर आकारावे िक जेणेकłन ते नागåरकांना कमी असोयीÖकर ठरतील असा
ÿij देशा¸या सरकारसमोर असतो. तसेच कोणÂया करा¸या माÅयमातून अिधकािधक कर
महसूल जमा होईल. परंतु वाÖतवात ÿÂय± आिण अÿÂय± असे दोÆहीही कर आकारले
जातात.

ÿÂय± कर हे िवशेषतः Óयĉì¸या उÂपÆनावर आकारले जातात. उÂपÆनाबाबत एक बाब
Ìहणजे जीवन िनवाªहासाठी आवÔयक असणाöया उÂपÆनावर उÂपÆन कर आकारला जात
नाही, तर यापे±ा अिधकां¸याच उÂपÆनावर ÿÂय± कर आकारले जातात. िवकसनशील
राÕůात खूप कमी लोकांवर उÂपÆन कर आकारला जातो. कारण अशा देशात गरीब लोकांचे
ÿमाण खूप जाÖत असते. अशा पåरिÖथतीत सरकारला महसुलासाठी अÿÂय± करावर munotes.in

Page 81

81
अिधक अवलंबून राहावे लागते. परंतु अÿÂय± कर ÿितगामी Öवłपाचे असÐयाने Âयातून
गåरबांवर अÆयाय होतो. असे असले तरीही महसूल ÿाĮीसाठी अÿÂय± कर आकारावेच
लागतात. दोÆही ÿकारचे कर जगातील जवळपास सवªच देशात आकारले जातात.

६.३ करभार आिण ®म पुरवठा (TAXATION AND LABOUR SUPPLY)
६.३.१ कर आिण संसाधनांचा पुरवठा:
वेगवेगÑया ÿकार¸या संसाधनां¸या सहभागातून देशात वÖतू व सेवांचे उÂपादन होत असते
िह उÂपादनाची घटक उपलÊधता देशा¸या आिथªक िवकासाची िÖथती ठरवीत असतात,
भूमी, ®म, भांडवल आिण संयोजक ही ÿमुख चार उÂपादनाची साधने उÂपादन ÿिøयेत
महßवाची भूिमका बजावतात. कर धोरणांचा पåरणाम या उÂपादन घटकां¸या पुरवठयावर
होत असतो. भूमी संदभाªत बोलायचे झाÐयास भूमी¸या वापराबाबत भूमी मालकास खंड
īावा लागतो. जर सरकारने खंडावर कराची आकारणी केÐयास खंडाचा दर वाढतो व
भूमीचा पुरवठा भूमी मालकाकडून कमी केला जातो. भांडवलाबाबत जर सरकारने Óयाजावर
कराची आकारणी केली, तर Âयाचा पåरणाम भांडवल पुरवठयावर होतो. आधुिनक काळात
उÂपादन ÿिøयेत ÓयवÖथापकाĬारे महßवपूणª भूिमका बजावली जाते. सरकारने
ÓयवÖथापका¸या नÉयावर अथवा वेतनावर कराची आकारणी केÐयास ÓयवÖथापका¸या
पुरवठयावर Âयाचा पåरणाम होतो. याचÿमाणे ®िमकां¸या वेतनावर सरकारने कराची
आकारणी केली असता Âयाचा पåरणाम ®िमकां¸या पुरवठयावर होतो.

६.३.२ कराचे ®म पुरवठयावरील पåरणाम (Effect of Taxation on Labour
Supply ):
कराचे ®म पुरवठयावरील पåरणाम पाहत असताना ®िमकांची आराम आिण ®म तास
मधील िनवडी¸या माÅयमाचा वापर करावा लागतो. हा कराचा पåरणाम पाहÁयासाठी
िसĦांतामÅये एक िविशĶ ÿकारचा ®िमक गृहीत धरला आहे िक जो करामुळे आराम
करÁयास ÿाÅयाÆय देतो िक ®म करÁयास ÿÂयय देतो यामधील िनवडीतून कराचे ®म
पुरवठयावरील पåरणाम अËयासले जातात. सोबतच वेतन हे कायाª¸या तासावर अवलंबून
असते, असेही गृहीत धरले जाते. पुढील आकृतीमÅये ®िमक कशाÿकारे ®म आिण आराम
यामधून अिधक समाधानासाठी िनवड कशी करतो, हे आकृती ø. ६.१ मÅये दशªिवलेले
आहे.






munotes.in

Page 82

82
आकृती ø. ६.१


वरील आकृतीत OX अ±ावर आराम आिण कामाचे तास मोजले आहेत, तर OY अ±ावर
ŁपयांमÅये उÂपÆनाचे मापन केलेले आहे. ÿित तास वेतन दर हा Łपये
OW1/OL1=OW1/24 असा आहे. आकृतीत आराम आिण कामाचे तास यां¸या
संयोगा¸या िबंदूंचा तटÖथता वø काढला आहे. ®िमक W1L1 या संिधÂयाग खचª रेषा िह
तटÖथता वøाला Öपशª करते. या E1 िबंदू¸या िठकाणी ®िमक OM1 , तास आराम करतो,
तर E1 L1 इतके तास काम करतो व Âयासाठी Âयास E1M1 इतके उÂपÆन ÿाĮ होते.
जेÓहा कोणÂयाही Öवłपा¸या कराची आकारणी केली जात नसते. तेÓहा आराम आिण
®माचे तास यामधील सीमांत पयाªयता दर E1 या संतुलन िबंदुला असलेÐया वेतन
दराबरोबर असतो.

६.३.३ िविशĶ कर आिण ®म पुरवठा (SPECIFIC Tax and labour Supply ):
जर सरकारĬारे ®िमकांवर िविशĶ Öवłपाचा कर उदाहरणाथª िनवडणूक कर आकारला तर
®िमक तो कर देऊन पूवê इतके उÂपÆन िमळवÁयासाठी अिधक कायª करतात Ìहणजे
®माचा अिधक पुरवठा करतात तर ताÂपयाªने आरामाचे तास कमी करतात Ìहणजे
आरामाचा Âयाग करतात. पुढील आकृती øमांक ६.२ Ĭारे िविशĶ कराचा ®िमकां¸या
आराम आिण ®म पुरवठा Ìहणजेच वेतनावर काय पåरणाम होतो हे िवशद केले आहे.

आकृती ø. ६.२

munotes.in

Page 83

83
वरील आकृती øमांक ६.२ मÅये दशªिवÐयानुसार सरकारने िविशĶ कराची आकारणी
®िमकां¸या उÂपÆनावर केली असता ®िमकांची संिध Âयाग खचª रेषा W1L1 वłन W2L2
पय«त खाली येते. जी ®िमकां¸या उÂपÆनातील घट दशªिवते. अशा पåरिÖथतीत ®िमक
कमीत कमी पूवêइत³या उÂपÆनावर कायम राहÁयासाठी आराम कमी करतात. ®िमक
Âयांचा आरामाचा वेळ OM1 वłन OM3 पय«त कमी करतात Ìहणजे कामाचे तास M1L1
वłन पय«त M3L3 वाढिवतात. आता ®िमक Âया¸या एकूण E3M3 उÂपÆनातून F3E3
इतका कर भारतात.

६.३.४ ÿगितशील उÂपÆन कर आिण ®म पुरवठा (Progrssive Income Tax and
Labour Supply ):
®िमकां¸या सीमांत आिण सरासरी उÂपÆनात वाढ होत असताना कर दरामÅये वाढ होत
असेल, तर Âयास ÿगितशील कर Ìहणतात. ÿगितशील कराचे वाईट पåरणाम ®म
पुरवठयावर होतात. एकदा ®िमकांना मािहत झाले िक, ®िमकां¸या अिधक उÂपÆनावर
जाÖत कराचे दर आकारले जातात, तेÓहा ®िमकांĬारे ®माचा पुरवठा कमी केला जाऊन
आरामाला अिधक ÿाधाÆय िदले जाते. अशा पåरिÖथतीत वेतन दरात वाढ झाÐयास ®िमक
कमी तास काम कłन अिधक आराम करÁयास ÿाधाÆय देतात.

®ी. नर¤þ मोदी सरकारने आकारलेÐया उÂपÆन कराचा पåरणामही ®म पुरवठा कमी
होÁयावर झाÐयाचे िदसून येते. कारण ५ लाखापे±ा १००० Łपये उÂपÆन अिधक िमळिवले
तर ®िमकास ५% दराने १०५०० Łपये कर भरणा लागतो. Âयामुळे उÂपÆन ५ लाखापे±ा
जाÖत होऊ नये यासाठी ®िमक कमी तास काम कłन अिधक तास आराम करÁयास
ÿाधाÆय देतात.

६.३.५ ÿमाणशीर उÂपÆन कर आिण ®म पुरवठा (Proportional Income Tax
and Labour Supply ):
ÿमाणशीर कर Ìहणजे ÿÂयेक उÂपÆन गटातील नागåरकां¸या उÂपÆनावर एका िविशĶ
ÿमाणात कर आकारणे होय. ÿमाणशीर कराचे दोÆही Ìहणजे पयाªयता पåरणाम आिण
उÂपÆन पåरणाम िदसून येतात. पयाªयात पåरणामानुसार आराम करणे अिधक सोयीÖकर
वाटते. तर अिधक वेतन उÂपÆन िमळवणे कंटाळवाणे होते. यातून आरामास ®िमकांĬारे
अिधक ÿाधाÆय िदले जाते. तर ®म पुरवठा घटÁयावर Âयाचा पåरणाम होतो.

ÿमाणशीर करानुसार आकृती øमांक ३.२ मÅये संतुलन िबंदू िबंदूवर ढकलला जातो.

६.३.६ अÿÂय± कर आिण ®म पुरवठा (Indirect Tax and Supply of Labour )
जवळपास सवªच अÿÂय± Öवłपाचे कर वÖतू अथवा सेवां¸या िकमतीत अंतभूªत असतात.
या करांचा ®िमकां¸या उÂपÆनावर पåरणाम होत नाही. परंतु या करामुळे वÖतू आिण
सेवां¸या िकमतीत वाढ होऊन ®िमकांचे वाÖतव उÂपÆन माý घटते. जेÓहा सरकार
अÿÂय± करांची आकारणी करते अथवा ÿÖथािपत अÿÂय± करांचे दर वाढिवते, तेÓहा
®िमकां¸या वाÖतव उÂपÆनात घट होते. पूवêचा उपभोग कायम ठेवÁयासाठी अशा munotes.in

Page 84

84
पåरिÖथतीत ®िमकांकडून अिधक तास ®म केले जातात व पयाªयाने आरामाचे तास कमी
होतात. अशा रीतीने ®म पुरवठयात वाढ होते.

कधी कधी अशा ÿकार¸या अÿÂय± करा¸या आकारणीतून वÖतू आिण सेवां¸या वाढÂया
िकमती ल±ात घेता ®िमकांĬारे उपभोगÁय वÖतूंमÅये बदल केला जातो व úाहक/®िमक
उपभोµय उ¸च गुणव°ा वÖतूऐवजी इत³या हल³या ÿती¸या वÖतूचा समावेश करतो व
आराम अिधक कłन ®म पुरवठा कमी केला जातो. उदाहरणाथª, २०२०-२१ मÅये नर¤þ
मोदी सरकारने पेůोलवर खूप मोठया ÿमाणात अÿÂय± कर लादÐयाने पेůोल¸या िकमती
११० Łपये ÿित िलटर इत³या वाढÐयाने नागåरकांनी गाडीऐवजी सायकल वापरÁयास
अिधक पसंती िदली. ÿÂय± कराचे ÿÂय± Öवłपात पåरणाम अÐपकाळात िदसून येतात,
परंतु अÿÂय± कराचे पåरणाम दीघªकालीन अिधक िदसून येतात.

६.४ ±ैितज आिण अनुलंब ±मता (HORIZONTAL AND VERTICAL EQUITY)
६.४.१ ±ैितज समता (HORIZONTAL EQUITY ):
करासंदभाªत ±ैितज समता याचा संदभª आहे समान उÂपÆन असणाöया Óयĉé¸या गटावर
समान Öवłपाचा कर आकारणे होय. सोÈया शÊदात, समान उÂपÆन असणाöया लोकांवर
समान कर दर आकारणे. उदाहरणाथª, उÂपÆन कर हा ÿगितशील कर असतो. परंतु तो
समान उÂपÆन कर असणाöया समूहासाठी समान असून ±ैितज समांतर असतो. परंतु
कायª±मता तßवासाठी ±ैितज समता तßवास दुÍयम पसंती असते. उदाहरणाथª ľी व
पुŁषास समान उÂपÆन असतानाही िľयांना अिधक उÂपÆनावर करातून सूट देÁयात येते.
तर पुŁषांना कमी उÂपÆनाची सूट असते अथवा पौढांना समान उÂपÆन असूनही Âयांना
कमी कर दर आकारला जातो.

कर ÿशासनाने ±ैितज समानता ÿÖथािपत करÁयासाठी अिधक करांचा गट िनमाªण केला
पािहजे िक ºयातून ±ैितज समानता आिण कायª±मता दोÆही तßवांची पूतªता होईल. ±ैितज
समता खालील मुद्īांची पुĶी करते.
१) भारता¸या ÿÂयेक नागåरकाने समान कर भरावा.
२) ºयांना सावªजिनक खचाªतून समान लाभ झाला आहे Âयांनी समान कर भरावा.
३) समान ±मता असणाöया करदाÂयाने समान कर भरावा.

वरील ितÆही ±ैितज समानतेचे मुĥे परÖपर संबंिधत नाहीत. ±ैितज समता तßवा¸या बöयाच
मयाªदा आहेत.
१) हे तßव आज¸या काळात जसे¸या तसे लागू पडत नाही. कारण करदेय ±मता िनिIJत
करणे अश³यÿाय असते. munotes.in

Page 85

85
२) úामीण भागात आिण शहरी भागात राहÁयाचा खचª वेगवेगळा आहे. तसेच देशा¸या
वेगवेगÑया भागात वेगवेगळा खचª असतो.
३) वेळेनुसार ±ैितज समानता ÿÖथािपत करणे कठीण होते.
४) जेÓहा करदाÂयाचे उÂपÆन िÖथर नसते, तेÓहा ±ैितज समानते¸या तßवातून करदाÂयास
नुकसान सहन करावे लागते.

६.४.२ अनुलंब समता ( Vertical Equity ):
®ीमंत आिण गरीब Óयĉéवर जेÓहा वेगवेगळे कराचे दर आकारले जातात, Âयास या
तßवानुसार समाजामÅये आिथªक समता ÿÖथािपत करÁयास मदत होते. िवशेषतः अनुलंब
समता ही करदाÂया¸या करदेय ±मता तßवावर आधाåरत असते. ºयांना अिधक उÂपÆन
िमळते Âयांनी अिधक दराने कर भरला पािहजे, तर कमी उÂपÆन िमÑणाराने कमी कर
भरला पािहजे. परंतु या तßवाने अिधक काम करणाöया Óयĉì¸या कायª±मतेवर िवपरीत
पåरणाम होतो.

िनसगाªनुसार जी Óयĉì अिधक कायª करते, ती Óयĉì अिधक उÂपÆन िमळवते व कमी कायª
करणारी Óयĉì कमी उÂपÆन िमळिवते. जर कर ÿशासनाने अिधक कायª करणाöया Óयĉéवर
अिधक कराची आकारणी केली आिण कमी कायª करणाöया Óयĉéना करातून सूट िदली तर
यातून कायª±मतेवर िवपरीत पåरणाम होऊन देशाचे राÕůीय उÂपÆन वाढÁयात बाधा
िनमाªण होते. अनुलंब समानता तßवामुळे कायª±मतेवर िवपरीत पåरणाम होतो आिण Óयĉì
अिधक कायª करÁयाऐवजी अिधक आराम कłन कर सवलती अिधक िमळिवÁयाचा ÿयÂन
करतात.

उदाहरणाथª, २०१९-२० पासून भारत सरकारने कमी उÂपÆन असणाöया Óयĉéना Ìहणजे
५ लाख Łपयांपे±ा वािषªक उÂपÆन कमी असणाöयांना उÂपÆनातून पूणªतः सवलत िदली
आहे. परंतु जर Óयĉìने अिधक कायª कłन वषाªला १००० Łपये जरी अिधकचे उÂपÆन
िमळिवले तर Âया Óयĉìवर ५ लाखातील २.५ लाखावर ५% कर भरावा लागणार आिण
वरील १००० Łपयावर १०% कर भरावा लागणार. Ìहणजे अिधक¸या १०००
Łपयांसाठी Óयĉìने अिधकचे काम कłन देशाचे राÕůीय उÂपÆन वाढिवले, तर Âया
Óयĉìला अजून १३५०० Łपये कर सरकारला भरावा लागणार Ìहणजे Âया¸या अितåरĉ
१००० ŁÈया¸या अिधक¸या कायाªमुळे Âयाचे उÂपÆन वाढÁयाऐवजी कमी होऊन
Âया¸याकडे केवळ ४,८७,००० Łपयेच राहणार. अशा पĦती¸या करातून कायª±मता कमी
होऊन देशाचे राÕůीय उÂपÆन वाढू शकत नाही. अशा पĦतीची कर ÿणाली भारतात ®ी.
नर¤þ मोदी सरकारने सुŁ केली होती.

देशातील कर रचना िनिIJत करÁयासाठी अनुलंब समता हे तßव अनुकूल ठरत नाही. हे तßव
Ìहणजे सोÈया भाषेत ®ीमंतांनी अिधक कर भरावा, तर गåरबांनी कमी कर भरावा. हे
ÿगितशील करा¸या तßवाचा पुरÖकार करते. ÿमाणशीर कर तßवानुसार सवाªनी समान
ÿमाणात कर भरावा जे तÂव ±ैितज समानतेशी संबंिधत आहे. हे ÿामु´याने Óयĉì¸या munotes.in

Page 86

86
परÖपरातील उÂपÆन उपयोिगते¸या तुलनेवर आधाåरत आहे. परंतु नवीन कÐयाणकारी
अथªतº²ांनी ही उपयोिगता Âयागाची संकÐपना नाकारली आहे.

राजकìय ŀिĶकोनातून हे तßव अिधक उपयोगी पडते. अथªÓयवÖथेत मोठया ÿमाणात
आिथªक िवषमता असÐयास ÿगितशील कराचे तßव सामािजक आिण राजकìय
ŀिĶकोणातून अिधक सुयोµय ठरते. साधारणपणे, ®ीमंतावर अिधक आिण गåरबांवर कमी
कर आकारणारी ÿगितशील कर ÿणाली सवाªिधक उपयोगात आणली जाते.

६.५ ±मता आिण कायª±मता (ABILITY AND EFFICIENCY)
करभार लावताना समता तßवानुसार कर आकारणी कłन सरकार सामािजक उिĦĶ साÅय
करीत असते. हे नेहमी सरकारĬारे केले जाते. कर हा लोकांना केलेला Âयां¸या उÂपÆनाचा
Âयाग असतो आिण तो कमीत कमी असला पािहजे. कमीत कमी कराचा भार हे आदशª कर
यंýणेचे ÿमुख ल±ण आहे. परंतु कमी कर भार टाकÁया¸या ÿिøयेत समता आिण
कायª±मता तßवाचा ÿij िनमाªण होतो. ÿामु´याने, समता तßव दोन ÿकारात वगêकृत केले
जाते. ±ैितज समता आिण अनुलंब समता ºयांचा आपण यापूवêच अËयास केला आहे.

दुसरे तßव आहे कायª±मतेचे जे सुचिवते िक अिधकािधक कर आकारावे जेणेकłन कमीत
कमी खचाªत अिधकािधक कर महसूल गोळा केला जाईल. परंतु अितåरĉ कर भारामुळे
समता आिण कायª±मता या दोहŌमÅये िभÆनता िनमाªण होते.

अितåरĉ करभार आिण उपभोĉा अिध³याचा öहास हा आकृती øमांक ६.३ मÅये
दशªिवलेला आहे.

आकृती ø. ६.३

वरील आकृती øमांक ६.३ मÅये OX अ±ावर वÖतूंची मागणी दशªिवलेली आहे, तर OY
अ±ावर वÖतूची िकंमत दशªिवलेली आहे. AB हा उपयोगीता तसेच मागणी वø आहे जो
डावीकडून उजवीकडे वłन खाली जातो. OC हा िÖथर उÂपादन खचª आहे. OY
munotes.in

Page 87

87
अ±ावरील CG हा ÿित नग कर आहे ºयातून úाहकां¸या उपभोĉा अिध³याचा öहास
होतो. जेÓहा उÂपादनावर कर आकारला जातो तेÓहा वÖतूची िकंमत OC वłन OG पय«त
वाढते. िकमतीमÅये वाढ झाÐयाने वÖतू¸या मागणीमÅये OF पासून OJ पय«त घट होते.
आिण यामुळे उपभोĉा अिध³यात IEK घट होते.

उपभोĉा अिध³याची घाट = IEK
IEK = ½ IKEL = ½ KE.KI

कर महसूल = CGIK = KC.KI

उपभोĉा अिध³यात घट = ½ KE.KI = KE
जमा कर महसूल KC.KI KC

KE/KC
मागणीची लविचकता (Ed) = ---------------
KI/KJ

KI KE KE KI
Ed ----- = -------- --- or ½ --------- = ½ Ed . --------
IJ KC KC IJ
उपभोĉा अिध³यात घट कर महसूल जमा
---------------------------- = ½ Ed ----------------------
जमा कर महसूल एकूण खचª

िकंवा

जमा कर महसूल
उपभोĉा अिध³यात घट = ½ Ed -----------------------
खचª उÂपÆन
िवशेषतः करआकारणीमुळे पूवêपे±ा वÖतू¸या िकंमतीमÅये वाढ होते. ºयामुळे उपभो³Âयाचे
वाÖतिवक उÂपÆन कमी होऊन उपभो³Âया¸या उपभोĉा अिध³यामÅये घट होते.

६.६ सावªजिनक ±ेý िकंमत िनधाªरण (PUBLIC SECTOR PRICING )
देश अथवा राºया¸या सावªजिनक ±ेýाĬारे समाजा¸या कÐयाणात वाढ करÁयासाठी अनेक
ÿकार¸या वÖतू आिण सेवांचे उÂपादन केले जाते व Âयासाठी सावªजिनक खचª केला जातो.
उदाहरणाथª, दळणवळणा¸या सोयी - सुिवधा, पोÖट /डाक सेवा, वाताªलाप सेवा, ÿमुख
औīोिगक उÂपादने इÂयादी. सरकार सरकारी महसुलात वाढ करÁयासाठी अशा वÖतू munotes.in

Page 88

88
आिण सेवां¸या वापरासाठी िकंमत आकारत असते. अशा ÿकार¸या सावªजिनक वÖतू आिण
सेवां¸या िकमती ठरवीत असताना अनेक बाबéचा िवचार करावा लागतो. कारण सरकार
अशा सोयी सुिवधांची िनिमªती करते ती नफा मह°मीकरण करÁयासाठी नाही, तर
सामािजक कÐयाण मह°म करÁयासाठी Âयासाठी सरकारला तोटा सहन करावा लागला
तरी एकवेळ चालेल. सावªजिनक वÖतूं¸या /उÂपादना¸या िकमती ठरवीत असताना वेगवेगळे
िनकष लावले जातात.

सावªजिनक ±ेý िकंमत िनधाªरणाचे तßव:
सावªजिनक वÖतूं¸या िकमती ठरिवÁया¸या सवª तßवां¸या मुळाशी मह°म सामािजक
कÐयाण साधणे हे ÿमुख उिĥĶ असते. सैĦांितक ŀिĶकोनातून अनेक गृहीतांवर हे तßव
आधाåरत असते. येथे ÿितÖपÅयाªचे अिÖतÂव जात नाही. िकमती Ļा केवळ सीमांत
खचाª¸या समता ÿÖथािपत करÁयासाठी केवळ उÂपÆन हÖतांतरण ही बाब गृहीत धरली
जाते, िकंमत आकारणे नÓहे.

वाÖतवात सावªजिनक ±ेýात अिधकािधक कायª±मता वाढÁयासाठी सावªजिनक वÖतूं¸या
िकमती मागणी वøाला जेथे अÐपकालीन सीमांत वø छेदतो, तेथे िकंमत िनिIJती झाली
पािहजे असे बöयाच तº²ांचे मत आहे.

६.७ उÂपÆन कर (INCOME TAX)
उÂपÆन कर हा ÿÂय± करामÅये अंतभूªत होतो. ÿÂय± करामÅये उÂपÆन कराचा सवाªिधक
वाटा असतो असे जगामधील सवªच अथªÓयवÖथेत आढळून येते, यास भारतही अपवाद
नाही. सर जेÌस िवÐसन यांनी सवªÿथम उÂपÆन कराची संकÐपना १८६० मÅये मांडली.
सुŁवातीला उÂपÆन कर हा क¤þा¸या महसुलाचा मागª होता, परंतु नंतर तो क¤þ आिण
राºयांमÅये अनुलंब समÆयाय ÿÖथािपत करÁयासाठी क¤þ आिण राºयांमÅये उÂपÆन
महसुलाचे िवभाजन करÁयात आले. १८६५ मÅये बंद केलेला उÂपÆन कर १८६९ मÅये
परत सुŁ करÁयात आला. १९२२ ¸या कायīानुसार उÂपÆन कर आकारणीसाठीची
उÂपÆन पातळी ठरिवÁयाचे कायª कर ÓयवÖथापनाĬारे केले जायचे. हा कायदा १९२२ ते
१९६१ पय«त कायदा अयोµय आिण ÿÂय± कर ÿशासन चौकशी सिमती¸या
िशफारशीनुसार उÂपÆन कर कायदा, १९६१ अिÖतÂवात आला. १९३९ पूवê उÂपÆन
कराची पायरी पĦती अिÖतÂवात होती. उÂपÆन कर सुधारणा कायदा, १९३९ नुसार
उÂपÆन करा¸या रचनेत सुधारणा कłन Öलॅब पĦती ÖवीकारÁयात अली. भारतामÅये असे
आढळून येते िक, वेळोवेळी उÂपÆन करा¸या ÖलॅÊसमÅये बदल करÁयात आलेले आहेत.
ÿामु´याने उÂपÆन करा¸या तीन ÿमुख संकÐपना आहेत. Âया आिथªक पĦती, सेवांचा
ÿवाह आिण उÂपÆनातील वाढ या संकÐपनां¸या आधारावर उÂपÆन कर कसा आकारावा व
Âयासाठी कोणÂया पĦतéचा उपयोग करावा, हे ठरते.
munotes.in

Page 89

89
उÂपÆन कर हा ÿगितशील Öवłपाचा असून Âया¸या उपयोगातून ±ैितज आिण अनुलंब
समता/समÆयाय ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन केला जातो व हा कर करदेय ±मता तßवा¸या
आधारावर आकारला जातो. हा कर ÿगितशील Öवłपाचा असÐयाने अिधक उÂपÆन
असणाöयांवर कमी दराने आकारला जातो. तर गरीब लोकांना उÂपÆन करातून सूट िदली
जाते.

६.७.१ उÂपÆन कराचे गुण (Merits of Income Tax ):
१) उÂपÆन कर हा करदेय ±मता तßवा¸या आधारावर आकारला जातो.
२) उÂपÆन कर ÿगितशील Öवłपाचा कर आहे. उ¸च उÂपÆन असणाöयांवर अिधक कर
तर कमी उÂपÆन असणाöयांवर कमी कर आकारला जातो.
३) उÂपÆन कराचे Öथान िनिIJत असून तो पुढे िकंवा मागे हÖतांतåरत करता येत नाही.
४) उÂपÆन करा¸या माÅयमातून उÂपÆनातील िवषमता कमी करÁयास मदत होते.
५) अथªÓयवÖथेत आिथªक िÖथरता आिण आिथªक वृĦी कायम ठेवÁयासाठी उÂपÆन
कराचा उपयोग होतो.
६) उÂपÆन करामÅये करÓयवÖथेचे िनिIJतता तßव, आिथªक तßव, उÂपादकता,
सोियÖकरता आिण लविचकता तßवाची पåरपूतªता होते.

६.७.२ वतªमानकालीन उÂपÆन कर आिण Âयाची िनयमांची िÖथती (Present
Position of Income Tax and Its Rules ):
देशातील ÿÂयेक जो उÂपÆन िमळिवतो Âया ÿÂयेकास उÂपÆन कर भरावा लागतो. कृषीतून
िमळणाöया उÂपÆनाशी भारतात उÂपÆन करातून वगळÁयात आले आहे. देशात उÂपÆन
िमळवणारी Óयĉì देशाची नागåरक असो व िवदेशी नागåरक असो उÂपÆन कर लागतो.
दुसöया शÊदात, उÂपÆन कर असा कर आहे जो Óयिĉगत अथवा 'िहंदू अिवभĉ कुटुंबाने'
िमळिवलेÐया उÂपÆनावर आकारला जातो. यातून शेतकरी आिण कंपÆया वगळÁयात
आÐया आहेत. ÿामु´याने उÂपÆन कर हा वेतन उÂपÆन, घरगुती संप°ीपासूनचे उÂपÆन,
भांडवल ÿाĮी, Óयापारातून िमळणारे उÂपÆन आिण इतर ąोतातून िमळणाöया उÂपÆनावर
आकारला जातो.

आपण जर मूÐयांकन वषª २०२१-२१ िवचारात घेतले तर असे आढळून येते िक, उÂपÆन
कर भरणाöया करदाÂयास नवीन कर ÖलॅÊस आिण जुना कर ÖलॅÊस िनवडीसाठी दोन पयाªय
उपलÊध आहेत. दोÆहीपैकì कोणÂयाही एका पĦतीचा वापर कłन करदाता उÂपÆन कर
भł शकतो. यामÅये वयÖक आिण अितवयÖकांना उÂपÆनामधून अिधक ÿमाणात सूट
देÁयात अली आहे. २०१४ पूवê भारतात मिहलांसाठीही उÂपÆन कर भरताना आिथªक
उÂपÆन कर मुĉ असायचे, परंतु २०१४ पासून भारतात आलेÐया नर¤þ मोदी सरकारने
मिहलाना िदलेली अिधकची उÂपÆनातील सूट काढून टाकली आहे. उÂपÆन कर हे देशवासी
आिण अिनवासी भारतीय दोहŌनाही समान आहेत. यामÅये उÂपÆन कराची आकारणी
करताना भारत सरकारने करदाÂया¸या वयानुसार तीन गटात वगêकरण केले आहे. ते
Ìहणजे munotes.in

Page 90

90
१) ६० वषाªपे±ा कमी वयाचे करदाते
२) ६० ते ८० वयाचे करदाते (वåरķ नागåरक)
३) ८० पे±ा अिधक वयाचे (अित वåरķ नागåरक)

उÂपÆन करा¸या केवळ पिहÐया ÖलॅबमÅये वयानुसार सवलत आहे. इतर ÖलॅÊसमÅये अशी
काही सवलत देÁयात आलेली नाही.

६.७.३ जुना उÂपÆन कर िनयम : (जुने उÂपÆन कर ÖलॅÊस )
सवªसाधारण नागåरक वåरķ नागåरक अित वåरķ नागåरक उÂपÆन Łपये कर दर
उÂपÆन Łपये कराचा दर दर २.५ लाखांपय«त कर माफ
३ लाखापय«त कर माफ कर माफ २.५ ते ५ लाखापय«त ५%
३ लाख ते ५ लाखापय«त ५% कर माफ ५ ते १० लाखांपय«त २०% ५ ते १० लाखांपय«त २०% २०% १० लाखा¸या पुढे ३०% १० लाखा¸या पुढे ३०% ३०%
या पĦतीमÅये उÂपÆन कर कायदा - १९६१ मधील से³शन ८०सी आिण ८० डी नुसार
उÂपÆनातील सवलती िमळणार. जर करदाÂयास या से³शननुसार सवª सवलती
िमळवाय¸या असतील, तर Âयाला जुÆया कर Öलॅबचा पयाªय उपलÊध आहे. जर नवीन
उÂपÆन कर Öलॅब िनवडला, तर वरीलÿमाणे सवªच सवलती िमळणार नाहीत. याच
मूÐयांकन वषाªसाठी भारत सरकारने करदाÂयांचा नवीन कर ÖलॅÊसचा पयाªय उपलÊध केला
तो पुढीलÿमाणे.

६.७.४ भारतातील नवीन उÂपÆन कर ÖलॅÊस मूÐयांकन वषª २०२१-२२ पासून
उÂपÆन कराचे ÖलॅÊस (ŁपयांमÅये ) उÂपÆन कराचा दर २. ५ लाख Łपयांपय«त कर नाही. २.५ ते ५ लाख Łपयांपय«त ५ % ५ लाख ते ७.५ लाख Łपयांपय«त १० % ७.५ लाख ते १० लाख Łपयांपय«त १५ % १० लाख ते १२.५ लाख Łपयांपय«त २० % munotes.in

Page 91

91
१२.५ लाख ते १५ लाख Łपयांपय«त २५ % १५ लाख Łपयां¸या पुढे ३० %
उÂपÆन करावर अिधभार:
Óयिĉगत अथवा संÖथाÂमकरीÂया उ¸च उÂपÆन गटावर असलेÐया उÂपÆन करा¸या
मूÐयानुसार अिधभार आकारला जातो. थोड³यात, अिधभार Ìहणजे उÂपÆन करदाÂयावर
आकारला जाणारा अितåरĉ भार होय. भारतीय उÂपÆन कर पĦतीमÅये पुढीलÿमाणे
अिधभार आकारला जातो.

मूÐयांकन वषª २०२१-२२ साठी आकारÁयात आलेला अिधभार
िनÓवळ उÂपÆन मयाªदा अिधभाराचा दर ५० लाख ते १ कोटी Łपये १०% १ कोटी ते २ कोटी Łपये १५ % २ कोटी ते ५ कोटी Łपये २५ % ५ कोटी ते १० कोटी Łपये ३७ % १० कोटी पे±ा जाÖत ३७ %
आरोµय आिण िश±ण उपकर : उÂपÆन करा¸या र³कमेवर ४ % आरोµय आिण िश±ण
उपकर आकारला जातो. िवशेष बाब अशी आहे िक, आरोµय आिण िश±ण उपकर हा सवª
उÂपÆन गटावर एकसारखा Ìहणजे उÂपÆन कर रकमेवर ४ % आकारला जातो.

६.७.७ पयाªयी Æयूनतम कर (Alternative Minimum Tax (AMT) ):
पयाªयी Æयूनतम कर हा कंपनी नसलेÐया Óयĉéवर आकारला जातो व तो से³शन 115JC
नुसार १८.५% पे±ा जाÖत नसावा. परंतु जर करदाÂयाचे संपूणª उÂपÆन परकìय चलनात
पåरवतªनीय Öवłपाचे असÐयास असतो.

नोट: ºया करदाÂयाचे उÂपÆन ५ लाखापे±ा कमी असते अशा करदाÂयांना १२५००
Łपयांपय«तचा उÂपÆन कर सूट िदला जातो. Ìहणजे थोड³यात ५ लाख Łपयांपय«त उÂपÆन
असणाöया Óयĉìला कुठलाही कर īावा लागणार नाही परंतु ५ लाखापे±ा १ Łपया उÂपÆन
जरी अिधक असले तर Âयास ५ लाखावर १२५०० Łपये उÂपÆन कर भरावा लागेल.

६.७.८ दुहेरी उÂपÆन कर Öलॅब पĦती (Dual Income Tax System):
वर नमूद केÐयाÿमाणे भारत सरकारने दुहेरी उÂपÆन कर Öलॅब पĦती Öवीकारलेली आहे.
हे करदाÂयावर अवलंबून आहे िक, कोणÂया ÿकारचा Öलॅब Öवीकारायचा. जुना उÂपÆन कर
Öलॅब करदाÂयाने ÖवीकारÐयास Âयास उÂपÆन कर अिधक दराने भरावा लागेल, परंतु Âयास
से³शन ८० सी आिण ८० डी मÅये नमूद सवª सवलतéचा फायदा घेता येणार. तर नवीन
उÂपÆन कर Öलॅब करदाÂयाने Öवीकारला, तर Âयास उÂपÆन कर कमी दराने लागणार. परंतु munotes.in

Page 92

92
Âयास से³शन ८० सी आिण ८० डी मधील बöयाच सवलती सोडाÓया लागणार Âया
पुढीलÿमाणे
१) से³शन १०(५) वाहतूक सवलत
२) से³शन १० (१३ अ) घरभाडे सवलत
३) से³शन १० (१४), कायाªलयीन आिण Óयिĉगत सवलत
४) से³शन १० (१३ अ) खासदार / आमदारांचे भ°े

असे एकूण २२ सवलती करदाÂयास गमवाÓया लागणार. जर करदाÂयाने नवीन उÂपÆन कर
Öलॅब पĦतीनुसार उÂपÆन कर भरÐयास.

६.८ महामंडळ कर (CORPORATION TAX)
महामंडळ कर हा ÿÂय± कर आहे. हा कर कंपनीला/मंडळाला ÿाĮ झालेÐया उÂपÆनावर
आकारला जातो. ÿामु´याने एक वषाª¸या कालावधीत महामंडळांना ÿाĮ झालेÐया िनÓवळ
नÉयावर महामंडळ कर आकारला जातो. महामंडळ कर भरÐयानंतर उरलेला नफा हा
भागधारकांमÅये िवतåरत केला जातो. १९६० पूवê महामंडळांवर सुपर कर आकारला
जायचा तो आता महामंडळ कर आहे. १९६०-६१ पासून कंपÆयांवरील उÂपÆन कर व
महामंडळ कर आकारत. १९६५ पासून दोÆही करां¸या एकýीकरणातून महामंडळ कर लागू
केला गेला.

महामंडळ कराची ÿमुख वैिशĶये:
१) महामंडळ कर हा सरकारने ठरिवलेÐया िनिIJत दराÿमाणे कंपÆयांना भरावा लागतो.
२) कंपÆयांना महामंडळ कर भरÁयासाठी वेगवेगÑया सवलती देÁयात आÐया आहेत.
३) नवीन उÂपादन करणाöया कंपÆयांना पिहले पाच वषª महामंडळ करातून सूट िदली
जाते.
४) कंपÆयांनी उÂपÆन कर भरणे िह Âयांची जबाबदारी आहे.
५) मागास भागात Öथापन होणाöया नवीन कंपनीसाठी सुŁवातीचे १० वषª महामंडळ
करातून सूट देÁयात येते.

६.९ खचª कर (Expenditure Tax )
खचª कर हा ÿÂय± कर असून तो úाहकां¸या उÂपÆनाऐवजी Âयांनी केलेÐया खचाªवर
आकारला जातो. समता आिण ÿशासनीय कायª±मता तßवावर अथªतº² जे. एस. िमल,
अÐĀेड माशªल, िपगू, िफशर इÂयादी अथªशाľ²ांनी खचª कराचे समथªन केले आहे. कारण
नागåरकां¸या खचाª¸या आधारावर Âयांची करदेय ±मता अिधक चांगÐया पĦतीने तपासता
येते. ÿा. कलंदर यां¸या मते, " खचª कर हा संकÐपनाÂमकŀĶया उÂपÆन करापे±ा अिधक munotes.in

Page 93

93
सोयीÖकर आिण उपयुĉ आहे. तो कायª, बचत, जोखीम इÂयादी बाबतीत देशा¸या आिथªक
ÿगती¸या ŀिĶकोनातून अिधक सुयोµय आहे." Âयांचा असा िवĵास आहे िक, खचª कर हा
उÂपÆन करापे±ा अिधक स±म आहे. मृÂयू कर, संप°ी कर, भांडवल ÿाĮी कर इÂयादी
करांचा ÿÂय± करामÅये अंतभाªव होतो ते उÂपÆन कराचे भाग आहेत.

६.१० वÖतू कर पĦती (COMMODITY TAXATION)
जेÓहा वÖतू व सेवांवर उÂपादना¸या वेळी अथवा उÂपादन ÿिøयेत असताना कर आकारला
जातो Âयास वÖतू कर असे Ìहणतात. भारतात वÖतू करांची आकारणी क¤þ सरकार तसेच
राºय सरकारे करतात. ÿामु´याने उÂपादन शुÐक आिण अबकारी शुÐक असे दोन ÿकारचे
कर भारतात क¤þ सरकारĬारे आकारले जातात.

६.११ उÂपादन शुÐक (EXCISE DUTY)
उपभो³Âयापय«त पोहोचÁयाअगोदर वÖतू¸या उÂपादनावर आकारÐया जाणाöया कराल
उÂपादन शुÐक असे Ìहणतात. भारतीय संिवधानातील तरतुदीनुसार, अÐकोहोिलक आिण
नाकōिटक वÖतू सोडता इतर सवª वÖतूं¸या उÂपादनावर क¤þ सरकार आकाł शकते, यातून
वगळÁयात आलेÐया वÖतूं¸या उÂपादनावर राºय सरकारांĬारे उÂपादन शुÐक आकारले
जाते. उÂपादन शुÐक हा क¤þ सरकार¸या महसुलाचा अित महßवपूणª भाग आहे. भारता¸या
िव° आयोगा¸या िनद¥शानुसार क¤þ सरकारला उÂपादन शुÐका¸या महसुलातील काही वाटा
राºय सरकारांकडे हÖतांतåरत करीत असते.

१९३० पय«त उÂपादन शुÐक हा फेमस नÓहता. १९१७ मÅये मोटर िÖपåरटवर, १९२२
मÅये केरोिसनवर, १९२२ मÅये चांदीवर, १९२४ मÅये कॉटनवर उÂपादन शुÐक
आकारला जायचा. १९३४ मÅये कॉटनवरील उÂपादन शुÐक हटिवÁयात आला होता.
१९३४ पासून इतर वÖतू उदाहरणाथª साखर, Öटील, माचीस इÂयादी उÂपादनावरही
उÂपादन शुÐक आकारला जाऊ लागला. दुसöया महायुĦा¸या काळात सरकारचा वाढीव
खचª भागिवÁयासाठी अनेक उÂपादनांवर उÂपादन शुÐक आकारÁयात आला. १९४९
मÅये िमलमÅये उÂपािदत होणाöया कपड्यांवर भारत सरकारने परत उÂपादन शुÐक
आकारÁयास सुŁवात केली.

१९५३ ¸या कर चौकशी आयोगाने अशी िशफारस केली िक, नवीन वÖतूंचा अंतभाªव
उÂपादन शुÐकामÅये करावा तसेच वाÖतवात आकारÐया जाणाöया उÂपादन शुÐकाचे दर
वाढवावेत. िवशेषतः चहा, कापड, केरोसीन, माचीस, साखर इÂयादéवरील. Âयानुसार
१९५७ मÅये राºय सरकारांनी टे³Öटाईल, साखर आिण तंबाखू वरील िवøì कर हटिवला
आिण Âया वÖतूंवर क¤þ सरकारने अितåरĉ उÂपादन शुÐक आकारले. सरकारĬारे उÂपादन
शुÐकामÅये वेळोवेळी ÓयाĮी करÁयासाठी ÿयÂन करÁयात आले आहेत. भारतीय munotes.in

Page 94

94
संिवधानातील कलम २७२ नुसार उÂपादन आकारणी आिण वसुली क¤þ सरकारĬारे केली
जाईल तर Âयातील महसूल क¤þ आिण राºयांमÅये िवभािजत होईल.

क¤þीय उÂपादन शुÐकातील राºयांचा वाटा (िव° आयोगा¸या िशफारशी ) िव° आयोग उÂपादन शुÐकातील राºयाचा वाटा पिहला िव° आयोग ४० % दुसरा िव° आयोग २५ % ितसरा िव° आयोग २० % चौथा िव° आयोग २० % पाचवा िव° आयोग ४० % सातवा िव° आयोग ४० % आठवा िव° आयोग ४५ % नववा िव° आयोग ४५ % दहावा िव° आयोग ४७.५ %
अशारीतीने क¤þ सरकार¸या महसुलात उÂपादन शुÐक महßवाची भूिमका बजावते. सोबतच
यातील वाटा राºय सरकारांकडे हÖतांतåरत होत असÐयाने राºयां¸या ŀिĶकोनातूनही यांचे
महßव आहे. उÂपादन शुÐक हा अÿÂय± कर असून तो वÖतू¸या उÂपादनावर आकारला
जातो. याचे हÖतांतरण उÂपादकाकडून úाहकांकडे आंिशक िकंवा पूणªतः वÖतू¸या
िकंमती¸या łपाने होत असते.

६.१२ अबकारी शुÐक (CUSTOM DUTY)
आंतरराÕůीय Óयापारावर आकारÐया जाणाöया करास अबकारी शुÐक असे Ìहणतात.
अबकारी कर ÿामु´याने दोन मागाªने आकारले जातात. ते Ìहणजे आयात शुÐक आिण
िनयाªत शुÐक. भारत सरकारसाठी अबकारी शुÐक हे एक महßवाचे महसुलाचे साधन आहे.
साधारणतः दुसöया जागितक युĦानंतर अंतरराÕůीय Óयापार संकुिचत झाÐयाने अबकारी
शुÐक महसुलात मोठया ÿमाणात घट झाली.

अबकारी शुÐकाचे ÿमुख चार उĥीĶे आहेत.
१) परकìय वÖतूं¸या / उÂपादना¸या Öपध¥त देशी उÂपादकांचे / उīोगांचे संर±ण करणे.
२) देशी उīोगांची उÂपादकता वाढिवणे.
३) सरकारचा महसूल वाढिवणे.
४) देशांतगªत आवÔयक वÖतूंमÅये Öवयंपूणªता कायम ठेवणे.

आयात शुÐक आिण िनयाªत शुÐक असे ÿमुख दोन ÿकारचे अबकारी शुÐक असतात.
munotes.in

Page 95

95
६.१२.१ आयात शुÐक (Import Duty ):
आयात होणाöया उÂपादनावर मूÐयानुसार आयात शुÐक आकारले जाते. आयात
ÿशुÐकाचा मु´य हेतू Ìहणजे आयात कमीत कमी करणे आिण देशी उÂपादन संÖथांना
सुर±ा देणे हा आहे. परकìय वÖतू जेÓहा देशा¸या सीमेवłन देशात येतात. तेथे आयात
शुÐक जमा केले जाते. आयात शुÐकामुळे आयात वÖतूं¸या िकमती देशांतगªत बाजारात
वाढतात. आिण मागणी¸या िनयमानुसार िकमती वाढवÐयाने मागणी कमी होऊन आयात
घटÁयावर Âयाचा पåरणाम होतो व देशी उÂपादनसंÖथांना संर±ण ÿाĮ होते.

भारतात आयात शुÐक आकारÁयास १९२९ मÅये सुŁवात झाली. राजकोषीय कायदा
१९२९ नुसार, भारतात भेदजÆय परकìय धोरणानुसार काही वÖतूं¸या आयातीवर आयात
शुÐक आकारÁयास सुŁवात केली. िव°ीय कायदा १९६५ अंतगªत २० ऑगÖट १९६५
पासून आयात शुÐक सवªमाÆय झाला. तेÓहा क¸चा मालावर ४०%, ÿिøयायुĉ मÅयÖथ
वÖतूंवर ६०%, तर अंितम वÖतूं¸या आयातीवर १००% आयात शुÐक िनिIJत करÁयात
आला होता.

एल. के. झा यां¸या अÅय±तेखालील सिमतीने आयात ÿशुÐकाबाबत महßवपूणª
सुधारणाÂमक िशफारशी सुचिवÐया. Âयां¸या िशफारशीनुसार महßवपूणª मशीन आिण
वेगवेगÑया आदानांवरील आयात शुÐक कमी करÁयास सुचिवले होते जेणेकłन अंितम
वÖतूं¸या आयातीवर ÿितबंध होईल.

६.१२.२ िनयाªत शुÐक (Export Duty):
जेÓहा देशातून वÖतूंची िनयाªत होत असते अशावेळी िनयाªतीवर सरकारĬारे आकारलेÐया
ÿशुÐकास िनयाªत ÿशुÐक असे Ìहणतात. १९ Óया शतका¸या उ°राधाªत इंúज सरकारने
भारतातून होणाöया िनयाªतीवर िनयाªत ÿशुÐक आकाłन इंúज सरकार¸या महसुलात वाढ
करÁयाचा ÿयÂन केला होता. पिहÐया जागितक युĦकाळात िनयाªत ÿशुÐक बंद करÁयात
आले होते माý ते नंतर आणखी सुŁ करÁयात आले.

भारताला Öवातंý िमळाÐयानंतर अिधक ÿमाणात िनयाªत शुÐक िनयाªतीवर आकारÁयात
आले. िनयाªत ÿशुÐक आकारÁयाचे ÿमुख उिĥĶ सरकारचा महसूल वाढिवणे हा नसून
देशांतगªत आवÔयक वÖतूंची कमतरता पडू नये व देश अशा वÖतूंबाबत Öवयंपूणª असावा हे
आहे. यासोबतच अशा महßवपूणª वÖतूं¸या िकमतीत िÖथरता राखता यावी यासाठीही
िनयाªत शुÐक आकारला जातो. िनयाªत ÿशुÐक ÿामु´याने कॉफì, तंबाखू, चामडे,
काळीिमरी, कापूस इÂयादी वÖतू¸या िनयाªतीवर आकारला जातो. भारतातून अिधकािधक
िनयाªत Óहावी यासाठी आयात - िनयाªत धोरणात महßवपूणª तरतुदी केÐया जातात.

भारत सरकार तसेच राºय सरकारांĬारे वेगवेगळे वÖतू कर आकारले जातात. ÿामु´याने
वÖतू कर हे अÿÂय± कर आहेत आिण ते ÿमाणशीर Öवłपाचे आिण ÿितगामी Öवłपाचे
आहेत. या अÿÂय± करासंदभाªत करदेय ±मता तßवाचे पालन होत नाही. परंतु
अÐकोहोिलक उÂपादनावरील , तंबाखूजÆय उÂपादनावरील उ¸च अÿÂय± करा¸या munotes.in

Page 96

96
माÅयमातून यांचा उपभोग कमी होऊन सामािजक कÐयाण साधले जाते. यातून दुसöया
बाजूस सरकारनं अिधक ÿमाणात महसूलही ÿाĮ होतो. ºयातून सावªजिनक खचª अिधक
अिधक कłन सरकारला सामािजक कÐयाÁया¸या योजना राबिवता येतात. भारतात
२०१७ पासून वÖतू आिण सेवा कर आकारला जाऊ लागला आहे तो क¤þ सरकार आिण
राºयसरकार यां¸यामÅये ५०:५० असा महसुलाचा कर आहे.

६.१३ इĶतम वÖतू कर ÿणाली (OPTIMUM COMMODITY TAXATION)
इĶतम कर ÿणाली Ìहणजे ºया¸या रचनेतून आिण आकारणीतून सामािजक कÐयाण
फलन मह°म होईल. सामािजक कÐयाण फलन हे Óयिĉगत कÐयाण फलनाचेच ÿतीक
असते. Ìहणजे Óयिĉगत उपयोिगतेत वाढ झाÐयास सामािजक कÐयाणात वाढ होते. यातून
असे सूिचत होते िक कर ÿणाली अशी असावी ºयातून Óयिĉगत सरासरी उपयोिगता
मह°म साÅय होईल.

६.१४ कर चुकिवणे आिण कर टाळणे (TAX EVASION AND TAX AVOIDANCE )
६.१४.१ कर चुकवेिगरी :
जगातील जवळपास सवªच देशात कर चुकवेिगरी आिण कर टाळÁया¸या समÖया आहेत.
उÂपÆन करावरील रॉयल आयोगाने नमूद केले होते िक, २० Óया शतका¸या सुŁवातीस या
समÖयांनी गंभीर łप धारण केले होते. नागåरक जरी सावªजिनक खचाªतून Öवतःचे उÂपÆन
वाढवीत असले तरी ते कर भरÁयाबाबत ÿामािणक नसतात. कर चुकवेिगरी आिण कर
टाळÁयाचा ÿयÂन Âयाचेकडून सातÂयाने होत असतो. अमेåरका आिण Āांस सार´या
िवकिसत देशातही िह समÖया गंभीर आहे, तर भारतातील नागåरक ÿामािणकपणे
सरकारकडे कर भरत नाहीत.

"कर चुकवेिगरी Ìहणजे अशी कोणतीही िøया ºयाĬारे असलेले उÂपÆन लपिवले जाते,
झालेले आिथªक Óयवहार लपिवले जातात आिण आहे Âयापे±ा कमी उÂपÆन दाखवून अथवा
आिथªक Óयवहार दाखवून कर चुकिवले जातात Âयास कर चुकवेिगरी असे Ìहणतात."
साÅया शÊदात कर न भरणे िकंवा आकारला गेला Âयापे±ा कमी कर भरÁयाचा ÿयÂन करणे
Ìहणजे कर चुकवेिगरी होय. कर चुकवेिगरी करणे हा भारतात दंडाÂमक गुÆहा आहे.

कर चुकवेिगरी हे ÿमुख कारण आहे देशातील कला पैसा वाढÁयाचे. या¸या पåरणामातून
भाववाढ मोठया ÿमाणात होते व Âयाचे नुकसान समाजातील घटकांना िवशेषतः गरीब
वगाªस अिधक सहन करावे लागते. यातून अथªÓयवÖथेची उÂपादकìय ÿिøयाही मंदावते.
यातून सरकारकडे आवÔयक तेवढा महसूल जमा होत नसÐयाने सरकारला आपÐया
िवकास योजनांवरील खचª कमी करावा लागतो. ºयातून आिथªक िवकासाची ÿिøया munotes.in

Page 97

97
िÖथरावते. ÿÂय± करावरील वांछू सिमतीने याबाबत असे मत Óयĉ केले आहे िक, " हे
बोलणे अितशयोĉì ठरणार नाही िक, काळा पैसा आिण कर चुकवेिगरी हे देशा¸या
अथªÓयवÖथेला लागलेÐया ककªरोगासार´या िबमाöया आहेत. Âयांचं िनदान वेळीच केले गेले
नाही तर Ļा अथªÓयÖथेचा नाश करतील.’’ कर चुकवेिगरी हा एक कर चकिवÁयाचा
बेकायदेशीर मागª आहे, तरीदेखील कायīातील पळवाटांचा फायदा घेऊन कर टाळले
जातात.

कर चुकवेिगरीचे मापन :
भारतात वेळोवेळी वेगवेगÑया सिमÂयांमाफªत कर चुकवेिगरीचे मापन करÁयाचा ÿयÂन
करÁयात आला आहे. कर चौकशी आयोगाने केलेÐया मापनानुसार ५० कोटी Łपयाचा कर
चुकिवला आहे. १९५३-५४ दरÌयान कर चुकिवला आहे, असे मत ÿाÅयापक कॅलडोर
यांनी मांडले. रांगणेकरां¸या मापनानुसार भारतात काळा पैसा १९६१-६२ मÅये ६.९ %
ट³के होता. Âयात १९६९-७० पय«त वाढ होऊन तो १३.३ ट³के झाला. वांछू सिमती¸या
अंदाजानुसार १९६८-६९ मÅये केवळ उÂपÆन कर हा ४७० कोटी Łपयाने चुकिवला गेला.
एस. एस. ÿसाद यां¸या अंदाजानुसार १९५३-५४ ते १९७९-८० दरÌयान¸या
कालावधीत कर चुकवेिगरी ७०१ कोटी Łपयांवłन १२६११ कोटी Łपयांपय«त वाढली.
अशारीतीने कर चुकवेिगरी भारतात होते.

कर चुकवेिगरीची कारणे :
वांछू सिमती Ìहणजे ÿÂय± कर ÿशासकìय सिमतीने कर चुकवेिगरीची ÿमुख करणे
पुढीलÿमाणे सांिगतलेली आहेत.
१) ÿÂय± कर कायīानुसार खूप जाÖत ÿÂय± कराचे दर आहेत.
२) राजकìय प±ांना अिधक देणगी जाते.
३) ĂĶाचारी Óयवहारांचे वाढते ÿमाण.
४) अथªÓयवÖथेतील िनभêडता आिण लायÆसस व िनयम.
५) िवøì कर आिण इतर अÿÂय± कराचे उ¸च दर.
६) कर कायīा¸या अंमलबजावणीत कुचकामीपणा.
७) नैितक ÿमाणांचा öहास इतर कारणे.
८) लेखाखाते दोषपूणª
९) कर कायīात गुंतागुंती आिण तटÖथता.
१०) कर कायīाचे अयोµय आिण अकायª±मपणे अंलबजावणी.
११) रोख Óयवहारांचे अिधक ÿमाण

६.१४.२ कर टाळणे (Tax Avoidance ):
कर कायīातील पळवाटांचा फायदा घेऊन कर देÁयाचे टाळणे Ìहणजेच कर टाळणे होय.
करदाते करकायīातील पळवाटांचा फायदा घेऊन आहे. Âयापे±ा कमी कर भरतात, असे
िनदशªनास येते िक, देशात कोणीिह नागåरक ÿामािणकपणे सरकारला कर भरत नाही. कर munotes.in

Page 98

98
कायīांत िदलेÐया सवलतéचा फायदा घेऊन ÿÂयेकजण करभार कमी करÁयाचा ÿयÂन
करतो.

जोफेस िÖटिµलट्झ यां¸यानुसार कर टाळÁयाचे ÿमुख मागª तीन अवलंिबले जातात. ते
Ìहणजे १) कर देणे, २) पुढे ढकलणे, ३) वेगवेगÑया कर बाÖकेटला उपाय Ìहणून कर
लवाद.

कर टाळÁया¸या िवरोधात जगात वेगवेगळे कायदे बनिवÁयात आले आहेत. ÿामु´याने दोन
ÿकारचे कायदे कर टाळणे थांबिवÁयासाठी बनिवÁयात आले आहेत. सवªसाधारण कर
टाळणे िवरोधी कायदा आिण िविशĶ कर टाळणे िवरोधी कायदा -

६.१४.३ कर चुकवेिगरी आिण कर टाळÁयाचे पåरणाम (Effects of Tax
Avoidance and Evasion ):
कर चुकवेिगरी आिण कर टाळÁयातून इतर करदाÂयावर कराचे अितåरĉ ओझे सहन करावे
लागते. तसेच यामुळे सावªजिनक खचाªत कपात होऊन देशा¸या आिथªक िवकासा¸या
ÿिøयेत खंड पडतो. भारता¸या संदभाªत लागू पडेल असे यासंदभाªत राÕůाÅय± ŁझवेÐट
यांचे मत, " कर चुकवेिगरी अथवा कर टाळÁयासाठी वेगवेगÑया पĦतीचा वापर होत
असतो. काही अिजबात कर भरत नाहीत तर काही सवलती िमळिवÁयापुरते कर भरतात,
तर काही आहे Âयापे±ा कमी कर भरतात. यामुळे इतर करदाÂयांवर अितåरĉ कराचा बोजा
पडतो व यातून देशा¸या अथªÓयवÖथेतील सावªजिनक खचाªत कपात होते व आिथªक
िवकास थांबतो. "

कर टाळÁयाने अथªÓयवÖथेतील काÑया पैशाचे ÿमाण वाढून Âयाचे ÿितकूल पåरणाम
अथªÓयवÖथेवर होतात. कर टाळणे आिण काळा पैसा या दोहŌमÅये परÖपर संबंध असून
दोहŌमÅये धनाÂमक संबंध असतो. कर टाळÁयातून काळा पैसे अथªÓयवÖथेत वाढतो तर
दुसöया बाजूला काळा पैशा¸या साहाÍयाने गुĮतेने आिथªक Óयवहार करावे लागत असÐयाने
कर टाळले जातात. थोड³यात कर टाळणे आिण काळापैसा हे दोÆही एकमेकां¸या हातात
हात घालून काम करतात. यातून ÿामािणकपणे कर भरणारांवर कराचे अितåरĉ ओझे
टाकले जाते व यातून आिथªक स°ेचे क¤þीकरण झाÐयाने ते आिथªक आिण सामािजक
नैितकतेस धोकादायक ठरणारे असते.

कर टाळÁयाने कराची समता कायदेशीर कृतीकडून बेकायदेशीर कृतीकडे वळिवली जाते.
जे करदाते कर टाळतात अथवा करचुकवेिगरी करतात व Âयांचेवर कायदेशीर कारवाई होत
नाही अशा पåरिÖथती ÿामािणकपणे कर भरणा करणाöया करदाÂयांचा कर कायīावłन
िवĵास कमी होतो. वांछू सिमतीने अगदी योµय Ìहटले आहे िक, "हे बोलणे अितशयोĉì
ठरणार नाही िक, काळा पैसा आिण कर टाळणे हे एखाīा कॅÆसरसार´या वाढत जाणाöया
िबमारी सारखे आहे. ते वेळीच थांबिवले नाही तर िवनाश ठरलेला." अशा रीतीने कर
टाळÁयातून सामािजक ÖवाÖथास मोठी हानी होत असते.
munotes.in

Page 99

99
६.१४.४ कर कायīातील िश±े¸या तरतुदी ( Provision of Punishment in the
Law):
कर चुकवेिगरी अथवा कर टाळणाöयांसाठी कर कायīातील िश±े¸या तरतुदी
१) उÂपÆन कराचे åरटÆसª न भरÐयास :
उÂपÆन कर कायīातील सबसे³शन १३९ नुसार ÿÂयेक करदाÂयास िदलेÐया तारखे¸या
आत उÂपÆन कर åरटÆसª भरणे बंधनकारक असते. जर करदाता उÂपÆन कर åरटÆसª
भरÁयात अपयशी ठरला तर कर ÿशासन Âया¸यावर ५००० Łपयाचा दंड आकारÁयाचा
अिधकार कर ÿशासनास आहे.

२) कर देÁयात अपयशी ठरÐयास :
जर करदाता संपूणª अथवा अंशतः कर भरणा करÁयात अपयशी ठरला अथवा Âयाने åरटÆसª
िकंवा Óयाज नाही भरले तर उÂपÆन कर कायīातील से³शन १४०अ(१) नुसार Âयास
िडफॉÐटर घोशीत केले जाते. अशा करदाÂयास उÂपÆन कर कायदा से³शन २२१(१)
नुसार मूÐयमापन अिधकारी िडफॉÐटर Ìहणून घोिषत करतो व Âयास चुकिवलेÐया
कराइतका दंड Âया¸याकडून वसूल केला जातो परंतु Âयाने वैध कारण िदÐयास दंड
आकारला जात नाही.

३) खाÂयाचे लेखापरी±ण न केÐयास :
कर ÿशासनाने िदलेÐया सूचनेÿमाणे ३० िदवसा¸या आत कर देय केले नाही, तर अशा
करदाÂयास ऑथॉåरटीĬारे िडफॉÐटर घोिषत केले जाते. अशा िडफॉÐटरवर से³शन ९२(इ)
नुसार १ लाख Łपये दंड आकारला जातो.

४) वाÖतव उÂपÆनाची दडवणूक केÐयास :
जर कोणी उÂपÆन दडवून कर चुकवेिगरी करीत असÐयास उÂपÆन कर कायīातील से³शन
२७१(सी) नुसार दंड आकारला जातो. कर चुकवेिगरीसाठी १००७ ते ३००७ पय«त दंड
आकारÁयाची तरतूद कायīात आहे. वेगवेगÑया पåरÖथीसंदभाªत वेगवेगÑया ÿकारे दंड
आकारÁयाची तरतूद कर कायīात आहे.

५) उÂपÆन कर सूचनेचे पालन करÁयास असमथª ठरÐयास :
उÂपÆन कर िवभागाने जारी केलेÐया सूचनांचे पालन करदाÂयास करणे बंधनकारक असते.
जर करदाÂयाने उÂपÆन कर िवभागा¸या सूचनांचे पालन केले नाही तर कर कायīातील
से³शन १४५(१) नुसार अथवा से³शन १४३(२) नुसार कर िवभाग आवÔयक ती मािहती
िलिखत Öवłपात करदाÂयाकडून मागू शकते.

६.१५ सारांश (SUMMARY)
सावªजिनक िव°ा¸या अËयासातून िवīाÃया«ना सरकार¸या आिथªक धोरणासंदभाªत
िवशेषतः राजकोषीय धोरणाबाबत ²ान ÿाĮ होते. देशा¸या अथªÓयवÖथेचा इि¸छत आिथªक munotes.in

Page 100

100
िवकास साÅय करÁयासाठी आिण अथªÓयवÖथेत आिथªक िÖथरता िटकवून ठेवÁयासाठी
वेळोवेळी सरकारĬारे राबिवÐया जाणाöया धोरणांचा अËयास यातून होतो.

ÿÖतुत ÿकरणात करासंबंधीची मािहती आिण कर आकारणीची तßवे व उĥीĶे आिण कराचे
पåरणाम िवशद करÁयात आले आहेत. कर हा सरकार¸या महसुलात वाढ करÁयासाठी
उपयोगी असे साधन आहे, परंतु जनते¸या ŀिĶकोनातून हे वेदनादायी आहे. वाÖतवात
ÿÂयेक नागåरक हा करदाता असतो. ÿÂय± अथवा अÿÂय± करांपैकì कुठलेतरी कर
नागåरकांकडून भरले जातात. थोड³यात Óयĉì ®ीमंत गटातील असो अथवा गरीब
गटातील नागåरकांना कर भरावेत लागतात. या िवषयाचा अËयास िवīाÃया«ना शै±िणक
जीवनात तसेच Óयिĉगत जीवनातही यशÖवी होÁयासाठी उपयोगी ठरतो.

६.१६ ÿij (QUESTIONS)
१. ÿÂय± कर Ìहणजे काय? सांगून ÿÂय± कराचे गुण व मयाªदा ÖपĶ करा.
२. अÿÂय± कराची Óया´या देऊन गुण ÖपĶ करा.
३. ±ैितज ±मता व अनुलंब ±मता या संकÐपना ÖपĶ करा.
४. जुने उÂपÆन कर ÖलॅÊस व निवन उÂपÆन कर ÖलॅÊस ÖपĶ करा.




*****
munotes.in

Page 101

101
मॉडयुल IV
७
सुधारणा व शासन - I

घटक रचना
७.० उĥीĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ िव°ीय िनयम
७.३ आंतरराÕůीय आिण भारतीय अनुभव
७.४ िवक¤þीकरण
७.५ सारांश
७.५ ÿij

७.० उĥीĶे (OBJECTIVES )
अथªशाľा¸या, िवīाÃया«ना िव°ीय धोरण Ìहणजे काय हे मािहत असणे आवÔयक आहे. ते
कसे तयार केले जाते आिण तयार करताना शासनाने कोणते िनयम पाळले पािहजे? हे
ÿकरण िवīाÃया«ना वरील ÿijांची उ°रे शोधÁयास मदत करेल. तसेच या ÿकरणा¸या
माÅयमातून िव°ीय धोरणा¸या िवक¤þीकरणावर ÿकाश टाकला आहे. कर ÿणाली आिण
कर आकारणी , सरकारी खचª, इतर सरकारी िव°ीय संबंध याची चचाª या ÿकरणात
करÁयात आली आहे.

७.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION )
राजकोषीय धोरण हा सावªजिनक िव°ाचा एक महßवाचा भाग आहे. पॉल सॅÌयुएलसन
यां¸या ÌहणÁयानुसार, “राजकोषीय धोरणाचा अथª सावªजिनक खचª आिण कर
आकारणीसंदभाªत सरकारने जाहीर केलेले धोरण होय.” आथªर िÖमथ Ìहणतात कì,
राजकोषीय धोरण सरकारĬारे सावªजिनक खचª, कर आकारणी आिण सावªजिनक कजª
यासाठी वापरते ºयाचा पåरणाम देशांतगªत उÂपादन, रोजगार आिण उÂपÆना¸या पा तळीवर
होतो. ÿा. िलपसे यां¸या मते, राजकोषीय धोरण हे एखाīा देशा¸या आिथªक िवकासाचे
Öथूल-आिथªक उिĥĶे साÅय करÁयाचे साधन आहे. अशाÿकारे, िव°ीय धोरण हे आिथªक
िवकासा¸या Öथूल अथªशाľीय उĥीĶांसाठी सरकारने राबिवलेले धोरण आहे, खालील
िववेचनावłन आपणास राजकोषीय धोरण अिधक ÖपĶ होईल .
munotes.in

Page 102

102
७.२ िव°ीय िनयम (FISCAL RULES )
ओईसीडी ¸या (आिथªक सहकार आिण िवकास संÖथा) अथªसंकÐपीय ÿिøया आिण
कायªपĦतीनुसार, एक राजकोषीय िनयम Ìहणजे अथªसंकÐपीय धोरणावर दीघªकालीन
मयाªदा घालणे. अशा मयाªदेिशवाय शासन अिनयंिýतपणे खचª करेल ºयामुळे राजकोषीय
तुट वाढू शकते. िव°ीय िनयमात दोन मूलभूत वैिशĶ्ये असतात. पिहले Ìहणजे, राजकोषीय
धोरण हे कायदेमंडळ आिण मंिýमंडळाने घेतलेÐया राजकìय िनणªयांना बंधने घालते.
आिण दुसरे Ìहणजे, राजकोषीय धोरण कायªकारी संÖथेस िव°ीय ÓयवÖथापना स मागªदशªक
Ìहणून काम करते. राजकोषीय िनयम सरकार ला िव°ीय उĥीĶे आिण िशÖत साÅय
करÁयात मदत कł शकतात , परंतु सवª देशांसाठी एकच िनयम लागू होऊ शकत नाही.

राजकोषीय िनयम हे काही देशात कायīांवर आधाåरत असू शकतात िकंवा ते संिवधान,
तसेच ÿाथिमक िकंवा दुÍयम कायīामÅये अंतभूªत असू शकतात. काही देशात ते
सावªजिनक राजकìय वचनबĦतेमÅये िकंवा िव° मंýालयाने ठरवलेÐया िनयमांनुसार
राजकोषीय िनयम ठरवू शकतात. राजकोषीय िनयमांचे ऑÖůेिलया हे एक मनोरंजक
उदाहरण आहे. कारण ÂयामÅये चारही ÿकारचे िनयम आहेत. Âयापैकì तीन िनयमांना
कायदेशीर आधार आहे. अथªसंकÐप ÿामािणकपणा कायदा (The Budget Honesty
Act), जी एक भ³कम राजकìय बांिधलकì आहे; कजाª¸या िनयमनासाठी, सदर कायदा
िनमाªण करÁयात आला आहे. अंतगªत िनयम आिण धोरण िनिमªती यासाठी जपान आिण
कोåरया देशात केवळ खचाªचे िनयम आहेत1.

७.२.१ राजकोषीय िनयमांची उिĥĶे (Aims of Fiscal Rules ):
डेिÓहड कोवेन, थायलंडमधील आयएमएफ ±मता िवकास कायाªलयाचे संचालक
(सीडीओटी) यां¸या मते राजकोषीय िनयमांनी पुढील लàये गाठली पािहजे.
१. सुबोधता राजकोषीय िनयम हे िनणªय घेणारे आिण जनता यांना समजला पािहजे. २. शाĵतता दीघªकालीन िटकाव सुिनिIJत करÁयासाठी िनयमांचे पालन करणे उपयुĉ असावे. ३. िÖथरीकरण िनयमाचे पालन केÐयाने समúल±ी-आिथªक िÖथरतेस हातभार लागला पािहजे िकंवा अिÖथरता कमी झाली पािहजे. ४. कायªकारी मागªदशªन वािषªक अथªसंकÐप ÿिøयेत या िनयमाचे ÖपĶ मागªदशªन श³य झाले पािहजे. ५. लविचकता िवĵासाहªता िनमाªण करÁयासाठी, एखादा िनयम िटकून रािहला आिण एखाद दुसöया अपयशाने तो सोडला जाऊ नये. ६. पडताळणी सरकारने या िनयमांचे पालन केले आहे कì नाही याची पडताळणी करणे श³य झाले पािहजे. 1 1 https://www. oecd -ilibrary.org/docserver/gov_glance -2013 -26-
en.pdf?expires=1621580112&id=id&accname=guest&checksum=5061DFE2D3A5123CDAA03D8B5D2E45A
0 munotes.in

Page 103

103
७.२.२ राजकोषीय िनयमांचे ÿकार:
१. कजाªचे िनयम: सावªजिनक कजाªसाठी एक ÖपĶ मयाªदा िनधाªåरत करते.
२. अथªसंकÐपीय िशÐलक िनयम: सावªजिनक कजाªचे ÿमाण वाढीस ÿितबंध करणारे.
३. खचाªचे िनयम: एकूण / ÿाथिमक / चालू खचª मयाªिदत करणारे.
४. महसूल िनयम: महसूला वर मयाªदा घालणे िकंवा महसुलाचे Öतर ठरवणारे.

७.२.३ राजकोषीय िनयमांचे यश पुढील पåरिÖथतीवर अवलंबून असते:
अ. अिधक यशÖवी िनयम:
१. िÖथर / चांगÐया आिथªक पåरिÖथतीत.
२. Öथािनक सरकारी िव° िनयंýणासाठी.
३. आिथªक संकटातून बाहेर पडत असताना: काही बाबतीत पािहले जाऊशकते (जरी ते
चुकì¸या कारणांमुळे घडले असेल तरीही)

ब. कमी यशÖवी िनयम:
१. अपुरे सामािजक पाठबळ.
२. गंभीर आिथªक संकट आÐयास.
३. सवª आिथªक पåरिÖथतीचा सामना करताना.
४. जेÓहा िनयम पाळÁयास ýासदायक होतात.

७.२.४. िव°ीय िनयम आिण राजकोषीय जबाबदारी कायदे Fiscal rules and
fiscal responsibility laws (FRLs):
राजकोषीय जबाबदारी कायदे आपेि±त िव°ीय ÅयेÍय गाठÁयासाठी उपयुĉ साधनेआहेत.
राजकोषीय जबाबदारी कायदे हे राजकोषीय धोरणे, ÿिøया आिण राजकोषीय
योजनांमधील आिथªक धोरण आिण Âयांची उĥीĶे यांचे पालन करÁयासाठी सरकारने
वचनबĦ कŁन िव°ीय िशÖत , पारदशªकता, उ°रदाियÂव आिण िÖथरता सुधारÁयासाठी
केलेली ÓयवÖथा आहे. ितचे यश हे योµय रचना आिण िवÖतृत राजकìय समथªन आिण
Öवीकृती यावर अवलंबून आहे.

राजकोषीय िनयमांमुळे राजकोषीय जबाबदारी कायīाची आवÔयकता अिधक क¤िþत
आिण बंधनकारक बनू शकते. राजकोषीय िनयमांणी बदलÂया आिथªक पåरिÖथतीत
ºयािठकाणी लविचकतेची आवÔयकता असेल तेथे अंमलबजावणी¸या आवÔयकतेनुसार
संतुलन राखणे आवÔयक आहे. राजकोषीय जबाबदा री कायदे आिण िव°ीय िनयमांना
पुरेसे िव°ीय िनरी±ण आिण ÓयवÖथापन ±मता यांचे पाठबळ असणे आवÔयक आहे . देश
िविशĶ पåरिÖथती मÅये यांचे मूÐयमापन करणे आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 104

104
७.२.५ राजकोषीय जबाबदारी कायīांची आवÔयकता:
१. कजª आिण तुट यामधील.
- असुरि±तता
- कजª आिण तुटीचे चø.
- आंतर-िपढ्यामधील मुद्īांचा िवचार नसणे.
२. िव°ीय / अथªसंकÐपातील िशÖतीचा अभाव.
३. िव°ीय धोरणांना पायबंद नसणे.
४. िव°ीय धोरण पारदशªक, जबाबदार आिण / िकंवा सुÓयविÖथत ÿिøया नसणे.
५. कधीकधी कोणतेही वाÖतिवक िव°ीय धोरण काम करत नाही.

वरील पåरिÖथती मÅये राजकोषीय जबाबदारी कायīांची आवÔयकता भासते.

७.३ आंतरराÕůीय आिण भारतीय अनुभव (INTERNATIONAL AND INDIAN EXPERIENCE )
७.३.१ आंतरराÕůीय अनुभव:
१. िचली - २००६ िव°ीय जबाबदारी कायदा:
- िव°ीय िनयम: रचनाÂमक िशÐल क.
- िनवृ°ीवेतन आिण िÖथरीकरण िनधीसह िविवध िनधी Öथािपत करणे.
- िव°ीय अहवालानुसार वाढलेले आकिÖमक दाियÂव.

२. आयल«ड - २०१२ िव°ीय जबाबदारी कायदा :
- िव°ीय िनयम: सामाÆय अथªसंकÐपीय िशÐलक आिण कजाªचे िनयम, िÖथरता आिण
वाढी¸या कराराशी सुसंगत; सुधाराÂमक यंýणा आिण मंजुरéचा समावेश आहे.
- मÅयम मुदती¸या अथªसंकÐपीय उĥीĶे ठरवणे.
- वाढीव िव°ीय अहवाल
- िव°ीय पåरषद Öथापन करणे.

३. पेł - २०१३ िव°ीय जबाबदारी आिण पारदशªकता कायदा:
- िव°ीय िनयम: रचनाÂमक िशÐलक िनयम आिण कजª िनयम, मंजुरéसह
- एक मÅयम-मुदतीतील Óयापक आिथªक रचनेची आवÔयकता.
- क¤þ सरकारसाठी एक िव°ीय िÖथरीकरण िनधी तयार करणे.
- एक िव°ीय पåरषद Öथापन करणे. munotes.in

Page 105

105
४. थायलंड - २०१८ िव°ीय जबाबदारी कायदा :
- सावªजिनक गुंतवणूकìवर िव°ीय िनयम.
- राÕůीय िव°ीय धोरण मंडळ Öथापन करणे
- एका मÅयम-मुदती¸या िव°ीय चौकटीची आवÔयकता.
- हÖतांतरण आिण कजाªची मयाªदा िनिIJत करÁयाची ÿिøया Öथािपत करणे.
- िवशेिषकृत पारदशªकता आिण जबाबदारीची आवÔयकता.

७.३.२ भारतीय अनुभव:
सन २००३ साली भारतामÅये िव°ीय दाियÂव व अथªसंकÐप ÓयवÖथापन अिधिनयम
(Fiscal Responsibility and Budget Management ) हा कायदा िव°ीय िशÖत
कायम करÁयासाठी करÁयात आला. िव°ीय तूट कमी करणे आिण महसूल तूट दूर
करÁयाचे लàय िनिIJत कłन, भारतातील आिथªक एकýीकरणा¸या िदशेने उचलले गेलेले
हे एक मोठे कायदेशीर पाऊल मानले जाते.

भारतामÅये िव°ीय दाियÂव व अथªसंकÐप ÓयवÖथापन अिधिनयम (Fiscal
Responsibility and Budget Management ) कायīाची आवÔयकता:
१९९० आिण २००० ¸या दशकात भारतात कजª घेÁयाची पातळी खूपच जाÖत होती.
भारतीय अथªÓयवÖथा कमकुवत होती कारण Âयात उ¸च िव°ीय तूट, उ¸च महसूल तूट
आिण राÕůीय उÂपÆन आिण कजª यांचे उ¸च ÿमाण होते.२००३ पय«त सरकार सतत कजª
घेत रािहले आिण पåरणामी कजाªने भारतीय अथªÓयवÖथेवर गंभीर पåरणाम केला. पूवê¸या
कजा«¸या Óयाज देयकासाठी बरेच कजª वापरले गेले होते, ते उÂपादक-हेतूंसाठी वापरले
नÓहते. याचा पåरणाम Ìहणजे Óयाज देयके ही सरकारची सवाªत मोठी खचाªची बाब बनली
होती.Âयानंतर अनेक अथªशाľ²ांनी सरकारला असा इशारा िदला कì ही पåरिÖथती
अथªÓयवÖथेसाठी योµय नाही. देश कजाª¸या सापÑयात अडकू नये यासाठी कायदेशीर
पावले उचलÁयाचा सÐला Âयांनी िदला. भारता¸या संसद सदÖयांनासुĦा असे वाटत होते
कì भारत सरकारने आपÐया खचाªसाठी जाÖत कजª घेÁयावर िनयंýण ठेवले पािहजे.
Ìहणूनच सन २००० मÅये Âयांनी खचª आिण कजाª¸या बाबतीत जबाबदारी आिण िशÖत
आणÁयासाठी िवधेयक आणले. हे िवधेयक सन२००३ मÅये भारतीय संसदेने मंजूर केले
आिण ते िव°ीय जबाबदारी आिण अंदाजपýक ÓयवÖथापन कायदा Ìहणून ओळखले गेले.

िव°ीय जबाबदारी आिण अंदाजपýक ÓयवÖथापन कायदा २००३ (Fiscal
Responsibility and Budget Management ):
तÂकालीन अथªमंýी ®ी. यशवंत िसÆहा यांनी िडस¤बर २००० मÅये Fiscal
Responsibility and Budget Management bill भारतीय संसदेत सादर केले .
िवधेयका¸या सुŁवाती¸या आवृ°ीत तरतुदी फारच कठोर होÂया. बö याच चच¥नंतर FRBM
कायदा होÁयासाठी २००३मÅये या िवधेयकाची सौÌय आवृ°ी मंजूर केली गेली. व
भारतात िव°ीय जबाबदारी आिण अंदाजपýक ÓयवÖथापन कायदा २००३, ५ जुलै
२००४ पासून लागू झाला. munotes.in

Page 106

106

िव°ीय जबाबदारी आिण अंदाजपýक ÓयवÖथापन कायदा २००३ ची उिĥĶे:
िव°ीय जबाबदारी आिण अंदाजपýक ÓयवÖथापन कायदा Ìहणजे सरकारी महसूल आिण
सरकारी खचाªचे संतुलन राखणे या संदभाªत आहे. या कायīाची उिĥĶे पुढीलÿमाणे:

िव°ीय िशÖत:
 खचª, महसूल आिण कजाªचे कुशल ÓयवÖथापन.
 समúल±ी आिथªक िÖथरता.
 राजकोषीय आिण मौिþक धोरण यां¸यात समÆवय.
 शासना¸या राजकोषीय कायाªत पारदशªकता.
 संतुिलत अथªसंकÐप.

याÓयितåरĉ, या अिधिनयमातून देशातील महागाई ÓयवÖथािपत करÁयासाठी åरझÓहª बँक
ऑफ इंिडयाला (आरबीआय) आवÔयक ÖवातंÞय िमळेल अशी आपे±ा करÁयात आली.

िव°ीय जबाबदारी आिण अंदाजपýक ÓयवÖथापन कायदा २००३ मधील तरतुदी:

मÅयम-मुदती¸या िव°ीय धोरणात FRBM कायīाने चार िव°ीय िनद¥शक जाहीर करÁयाचे
आदेश िदले आहेत. ते पुढील ÿमाणे:
१. राÕůीय उÂपÆना¸या ट³केवारीनुसार महसूल तूट
२. राÕůीय उÂपÆना¸या ट³केवारीनुसार िव°ीय तूट.
३. राÕůीय उÂपÆना¸या ट³केवारीनुसार कर महसूल.
४. राÕůीय उÂपÆना¸या ट³केवारीनुसार एकूण थकबाकì.

FRBM कायīाने िव°ीय तूट आिण महसूल तूट यासाठी लàय िनधाªåरत करÁयात आले
आहे.

एफआरबीएम कायīात अथªसंकÐपासमवेत देशा¸या िव°ीय धोरणा¸या संदभाªत काही
कागदपýेही भारतीय संसदेत मांडली जाने आवÔयक करÁयात आले. यामÅये मÅयम-
मुदतीचे राजकोषीय धोरण िवधान (the Medium -term Fiscal Policy Statement) ,
राजकोषीय धोरणाचे धोरणाÂमक िवधान (Fiscal Policy Strategy Statement ), मॅøो-
इकॉनॉिमक Āेमवकª Öटेटम¤ट (Macro -economic Framework Statement ) आिण
मÅयम मुदती¸या खचª Āेमवकª Öटेटम¤ट (Medium -term Expenditure Framework
Statement ) चा समावेश होता. अिधक तपशीलांसाठी अथªसंकÐपातील कागदपýांचे
तपशील तपासा.
munotes.in

Page 107

107
सन २००८ – २००९ पय«त पूणª करÁयाची ÿारंिभक लàये:
१. महसूली तुटीचे लàय: ३१ माचª २००९ पय«त महसुली तूट पूणªपणे दूर केली जावी.
दर वषê वािषªक कपात जीडीपी¸या ०.५% करÁयाचे उĥीĶ िनधाªåरत करÁयात आले
होते.
२. राजकोषीय तुटीचे लàय: ३१ माचª २००९ पय«त राजकोषीय तुट ३% पय«त कमी
करावी. दर वषê वािषªक कपात जीडीपी¸या ०.३% करÁयाचे उĥीĶ िनधाªåरत
करÁयात आले होते.
३. आकिÖमक दाियÂव : सन २००४-०५ पासून क¤þ सरकारणे कोणÂयाही आिथªक
वषाªत जीडीपी¸या ०५% पे±ा जाÖत र³कम एकिýत वाढीची हमी देणार नाही.
४. अितåरĉ दाियÂव : अितåरĉ देयता (सÅया¸या िविनमय दरावर बाĻ कजाªसह)
२००४-०५ पय«त जीडीपी¸या ९% पय«त कमी केले जावे. Âयानंतर¸या ÿÂयेक वषाªत
जीडीपी¸या १% िकमान वािषªक कपात करÁयाचे िनधाªåरत केले गेले.
५. आरबीआयĬारे सरकारी बाँडची खरेदी: १ एिÿल २००६ पासून पुढे आरबीआयĬारे
सरकारी बाँडची खरेदी थांबिवणे. यामुळे सरकारला थेट आरबीआयकडून कजª
घेÁयापासून मºजाव करÁयात आला.

माचª २००९ पय«त सरकारने एफआरबीएम कायīाने िदलेली लàय पूणª केले का?
या ÿijाचे उ°र नाही असे आहे. या कायīाची अंमलबजावणी करीत असताना सरकारने
२००७-०८ मÅये िव°ीय तूट जीडीपी¸या २.७% आिण महसूल तूट जीडीपी¸या १.१%
पय«त कमी केली. तथािप, लàय पूणª केले गेले नाही. २००७-०८ मÅये जागितक िव°ीय
संकटामुळे सरकारला अथªÓयवÖथेतील संसाधनांचा अितåरĉ वापर करÁयास ÿवृ° केले.
पåरणामी जागितक संकटा¸या पाĵªभूमीवर िव°ीय लàयांना ताÂपुरते Öथिगत करावे लागले.

एफआरबीएम कायīातील दुŁÖती:
सन २०१२ आिण २०१५ मÅये एफआरबीएम कायīात ल±णीय सुधारणा करÁयात
आÐया ºयायोगे उिĥĶ ÿाĮी चे वषª िशिथल केले गेले. “ÿभावी महसूल तूट” (E.R.D)
नावाची एक नवीन संकÐपना देखील आणली गेली. एफआरबीएम मधील दुŁÖतीĬारे
‘मÅयम मुदत खचª Āेमवकª Öटेटम¤ट’(‘Medium Term Expenditure Framework
Statement’) ची गरज Óयĉ करÁयात आली.

सन-२०१२ मÅये एफआरबीएम कायīातील दुŁÖतीनंतर सन- २०१५ पय«त
गाठावयाचे ल±:
१. महसूल तूट लàय: ३१ माचª २०१५ पय«त महसुली तूट पूणªपणे दूर केली जावी.
िकमान वािषªक कपात करÁयाचे उĥीĶ जीडीपी¸या ०.५% होते.
२. िव°ीय तूट लàय: िव°ीय तूट ३१ माचª २०१५ पय«त जीडीपी¸या ३% पय«त कमी
करावी. िकमान वािषªक कपात करÁयाचे लàय जीडीपी¸या ०. ३% होते.
munotes.in

Page 108

108
सन-२०१५ मÅये एफआरबीएम कायīात सुधारणा झाÐयानंतर सन-२०१८ पय«त
गाठावयाचे ल±:
१. महसूल तूट लàय: ३१ माचª २०१८ पय«त महसुली तूट पूणªपणे दूर केली जावी.
िकमान वािषªक कपात करÁयाचे उĥीĶ जीडीपी¸या ०.५% होते.
२. िव°ीय तूट लàय: िव°ीय तूट ३१ माचª, २०१८ पय«त जीडीपी¸या ३% पय«त कमी
करावी. िकमान वािषªक कपात करÁयाचे लàय जीडीपी¸या ०३% होते.

एनके िसंग यां¸या अÅय±तेखाली एफआरबीएम आढावा सिमती¸या िशफारसी :
सरकार¸या मते एफआरबीएम कायīाने ठरिवलेली लàये गाठÁयासाठी खूपच कठीण
आहेत. मे २०१६ मÅये सरकारने एफआरबीएम कायīाचा आढावा घेÁयासाठी एन.के.
िसंह यां¸या नेतृÂवाखाली एक सिमती गठीत केली. सिमतीने अशी िशफारस केली कì ३१
माचª २०२० पय«त िव°ीय तूट जीडीपी¸या ३ ट³के पय«त खाली आणÁयाचे ल± िनधाªåरत
केले पािहजे, २०२०-२१ मÅये ती २.८ ट³³यांवर आिण २०२३ पय«त २.५. ट³³यांपय«त
खाली आणावी.

सिमतीने कजª हा िव°ीय धोरणाचे मु´य लàय Ìहणून सूिचत केले. २०१७ मÅये कजाªचे
ÿमाण ७००% होते. एनके िसंग यांनी खालील उिĥĶ्ये ठरवली:
१. कजª आिण जीडीपी यांचे गुणो°र: आढावा सिमतीने क¤þासाठी ४०% मयाªदा आिण
राºयांसाठी २०% मयाªदा ठेवून कजª आिण जीडीपी यांचे एकूण गुणो°र ६०% करावे असे
सुचिवले.
२. महसुली तूट लàय: १ माचª, २०२३ पय«त महसुली तूट जीडीपी¸या ०.८% पय«त कमी
करावी. िकमान वािषªक कपात करÁयाचे उĥीĶ जीडीपी¸या ०.५% िनधाªåरत करÁयात
आले.
३. राजकोषीय तूट लàय: िव°ीय तूट ३१ माचª, २०२३ पय«त जीडीपी¸या २.५% पय«त
कमी करावी. िकमान वािषªक कपात करÁयाचे उĥीĶ जीडीपी¸या ०. 3% सुचिवÁयात
आले.

एफआरबीएम कायīानुसार सुधाåरत उिĥĶे:
एफआरबीएम कायīा¸या सुधाåरत उिĥĶानुसार ३१ माचª २०२१ पय«त, राजकोषीय तुट
३% पय«त मयाªिदत ठेवणे आवÔयक आहे. तसेच २०२४-२५ पय«त क¤þ सरकारचे कजª
जीडीपी¸या ४०% पय«त मयाªिदत ठेवणे आवÔयक आहे. तसेच हा कायदा काही अटéवर
वािषªक िव°ीय तूट लàयापासून िवचिलत होÁयास देखील जागा ÿदान करतो.

एफआरबीएम कायīा ¸या मयाªदांचे उÐलंघन करÁयास मदत करणारी कलमे
(Escape Clause in the FRBM Act ):
Escape Clause Ìहणजे क¤þ सरकार िविशĶ िव°ीय पåरिÖथतीतील तूट ल±णाशी
तडजोड कł शकते. एनआर िसंग सिमतीने एफआरबीएम कायīात हा शÊद आणला munotes.in

Page 109

109
आहे. अथªसंकÐप २०१७ मÅये अथªमंýी अŁण जेटली यांनी जीडीपी¸या ३% ट³के
िव°ीय तूट लàय वाढवून, एनके िसंह सिमती¸या अहवालाचा हवाला देऊन ३.२ ट³के
लàय िनधाªåरत केले. तथािप, िनयंýक आिण महालेखा परी±क (कॅग) यांनी असे ल± पुढे
ढकलÁयासाठी कायīात बदल करावा असे सुचिवले.

२०१८ मÅये एफआरबीएम कायīात आणखी सुधारणा करÁयात आली. कलम ४ ¸या
पोट-कलम (२) मÅये िविशĶ तपशील अīयावत करÁयात आला. या कलमामुळे सरकारला
िव°ीय तूट लàय ०.५ ट³³यांपय«त िशिथल करÁयास परवानगी िमळते. एफआरबीएम
कायīा अंतगªत, िव°ीय तूट उिĥĶा¸या उÐलंघनास परवानगी देत असताना
आरबीआयला थेट सरकारी रो´यां¸या ÿाथिमक िललावात भाग घेÁयाची मुभा िदली जाते,
Âयामुळे तुटी¸या अथªभरÁयास औपचाåरकता ÿाĮ होते.

एफआरबीएम कायīा¸या मयाªदांचे उÐलंघन करÁयासंबंधी िवनंती (The Escape
Clauses c an be invoked ):
 राजकोषीय पåरषदेशी औपचाåरक सÐलामसलत कłन सरकार अशी िवंनती कł
शकते.
 आगामी आिथªक वषाªत मूळ िव°ीय लàयावर परत येÁया¸या ÖपĶ ÿितबĦतेसह अशी
िवंनती केली जाऊ शकते.

सन २०२० मÅये, अथªमंýी िनमªला सीतारमण यांनी एफआरबीएम कायīांतगªत देÁयात
आलेÐया सुटके¸या कलमाचा उपयोग लàय कमी करÁया¸या उĥेशाने केला. िव°मंÞयांनी
िव°ीय वषª २०२० साठी िव°ीय तूट ३.८ ट³³यांपय«त सुधाåरत केली आिण आिथªक वषª
२०२१ साठी ३.५ ट³³यांचे लàय ठेवले.

टीपः हा कायदा सरकारला युĦ िकंवा आप°ी¸या वेळी एफआरबीएम¸या मागªदशªक
सूचनांचे पालन करÁयास सूट देतो.

राजकोषीय तूट आिण महसूल तूट यांची सīिÖथती. २०१९-२० चा सुधाåरत अंदाज २०२०-२१ चा अथªसंकÐपीय अंदाज २०२१-२२ ची आपेि±त २०२२-२३ ची आपेि±त १ राजकोषीय तुट ३.८ ३.५ ३.३ ३.१ २ महसुली तुट २.४ २.७ २.३ १.९ ३ ÿाथिमक तुट ०.७ ०.४ ०.२ ०.० ४ एकूण कर महसूल १०.६ १०.८ १०.७ १०.७ ५ करेतर महसूल १.७ १.७ १.५ १.५ munotes.in

Page 110

110
६ क¤þ सरकारी कज¥ ५०.३ ५०.१ ४८.० ४५.५
 राजकोषीय तूट: भारतीय अथªसंकÐप २०२०-२१ मधील िव°ीय तूट जीडीपी¸या
३.५% इतकì होती.
 महसूल तूट: भारतीय अथªसंकÐप २०२०-२१ मधील महसुली तूट जीडीपी¸या
२.७% इतकì होती.
 ÿभावी महसूल तूट: भारतीय अथªसंकÐप २०२०-२१ नुसार ÿभावी महसूल तूट
जीडीपी¸या १.८% इतकì होती.
 कर आिण जीडीपी गुणो°र: १०.८.
 क¤þ सरकार चे जीडीपी ÿमाणात कजª: ५०.१

कोणतीही िव°ी य िशÖत नसÐयास:
कोणतीही िव°ीय िशÖत नसÐयास , अशा पåरिÖथतीत सरकार (कायªकारी मंडळ) आपÐया
इ¸छेनुसार खचª कł शकते. देश हा घरासारखाच असतो; जर खचª जाÖत असेल आिण
समतोल साधÁयासाठी कोणताही महसूल नसेल तर अखेर हा देश कजाª¸या सापÑयात
अडकतो आिण Âयाचा प åरणाम Âया देशाचे अिÖतÂव संपÁयात होऊशकतो.

७.४ िवक¤þीकरण (DECENTRALISATION )
िव°ीत िवक¤þीकरण हे औīोिगकìकरण झालेÐया आिण िवकसनशील या दोÆही ÿकार¸या
देशांमÅये ÿचिलत संकÐपना आहे. सावªजिनक ±ेýातील कामिगरी सुधारÁयासाठी अनेक
देश िव°ीय सुधारणांकडे वळत आहेत. अमेåरकेत, क¤þ सरकारने कÐयाणकारी, वैīकìय
सेवा, कायदेशीर सेवा, गृहिनमाªण आिण नोकरी ÿिश±ण यासह अनेक मोठ्या
कायªøमांसाठी संघराºय ÿािधकरणाचे महßवपूणª भाग परत राºयांकडे वळवले आहेत.
अशी आशा आहे कì राºय आिण Öथािनक सरकार लोकां¸या जवळ असÐयाने Âयां¸या
कयª±ेýात िविशĶ पसंतीस अिधक चांगला ÿितसाद देतील आिण या सेवा पुरवÁयासाठी
नवीन आिण चांगले मागª शोधÁयास स±म असतील. युनायटेड िकंगडम मÅये, Öकॉटलंड
आिण वेÐस यांनी आपापÐया ÿादेिशक संसदेची िनवड केली. आिण इटलीमÅये
िवक¤þीकरणा¸या िदशेने चळवळ इतकì झाली आहे कì दोन Öवतंý देशांमÅये देशाचे
िवभाजन करÁयाचा गंभीर ÿÖताव समोर ठेवÁयात आला. िवकसनशील जगातही ,
िनयोजनावरील क¤þाची पकड मोडीत काढÁया¸या उĥेशाने िव°ीय िवक¤þीकरणात लोकांना
Óयापक रस िदसतो , कारण अनेकां¸या मते या राÕůांना Öवावलंबी िवकासा¸या मागाªवर
आणÁयात क¤þीय िनयोजन यंýणा अपयशी ठरली आहे. परंतु सावªजिनक ±ेýा¸या
पुनरªचनेचे योµय लàय केवळ िवक¤þीकरण असू शकत नाही. जवळजवळ सवª देशांमधील
सावªजिनक ±ेýात अनेक िभÆन Öतर असतात. महÂवाचा मुĥा Ìहणजे सरकार¸या योµय
पातळीवरील जबाबदा öया आिण िव°ीय साधनांची संरेखन करणे होय. अलेि³सस डी munotes.in

Page 111

111
टोकिवले यां¸यामते शतकानुशतके पूवê पािहÐयाÿमाणे, " राÕůां¸या महÂवा¸या िविभÆन
आिण छोट्या छोट्या मुīांना एकिýत करÁया¸या उĥेशाने क¤þीय रचना तयार करÁयात
आली होती" (१९८०, v. I, p. १६३) परंतु हे "िभÆन फायदे" ल±ात येÁयासाठी
आपÐयाला कोणती काय¥ आिण उपकरणे क¤þीकृत असणे सवō°म आहे आिण कोणÂया
साधनाचे िवक¤िþकरण योµय आहे हे समजून घेणे आवÔयक आहे. क¤þीकृत िव°ीय धोरण हे
उप±ेýे Ìहणून सावªजिनक ±ेýाची उभी रचना Öवीकारतात. व आदशªवादी आिण
वाÖतववादी अशा दोÆही ŀĶीकोनातून िविवध Öतरातील यंýणा िविवध ÿकार¸या
अनुदाना¸या माÅयमातून एकमेकांशी ताळमेळ साधतात.

७.५ सारांश (SUMMARY)
एफआरबीएम कायदा दीघªकालीन आिथªक Öथीरता साÅय करÁयासाठी करÁयात आला
आहे, तो अथªसंकÐपातील अितåरĉ बचत, िववेकì कजª ÓयवÖथापन, तूट व कजª कमी
करÁयासाठी कजª मयाªिदत ठेवणे, जाÖत पारदशªकता आणणे, िव°ीय अडथळे दूर करणे
आिण अथªसंकÐपीय अंमलबजावणीसाठी मÅयम मुदतीची चौकट उपलÊध कłन देÁयाचा
ÿयÂन करतो.

वरील िवĴेषणानुसार, एफआरबीएम कायīाने िनधाªåरत केलेली २००८ पय«त गाठावयाची
लàये २०२० पय«त सुĦा भारतातील िभÆन सरकारे गाठु शकली नाहीत.

जरी या कायīाचे उĥीĶ राजकोषीय तूट कपात करणे असले तरी िव°ीय ÓयवÖथापनात
आंतर-िपढीतील समभाग साÅय करणे हे देखील एक महßवाचे उĥीĶ आहे. कारण आज
जेÓहा जाÖत कजª घेतले जाते तेÓहा ते कजª भावी िपढीने परतफेड करणे आवÔयक असते.
पण जाÖत खचª आिण कजाªचा फायदा आज¸या िपढीला होतो. एफआरबीएम उिĥĶे साÅय
केÐयाने भावी िपढीवरील कजाªचा बोजा कमी कłन आंतर-िपढीतील समभागांची खाýी
देता येते.

७.६ ÿij (QUESTION )
१. िव°ीय िनयम काय आहेत? Âयाची उिĥĶे ÖपĶ करा.
२. िव°ीय िनयमां¸या भारतीय आिण आंतरराÕůीय अनुभवाबĥल थोड³यात चचाª करा.

*****


munotes.in

Page 112

112
८
सुधारणा व शासन - II

घटक रचना
८.० उĥीĶे
८.१ भारताची संघराºय रचना
८.२ कर आकारणी
८.३ खचाª¸या जबाबदाöया
८.४ क¤þ आिण राºय सरकारे यां¸यातील हÖतांतरण
८.५ मूÐय विधªत कर, वÖतू आिण सेवा कर
८.६ सारांश
८.७ ÿij
८.८ संदभª

८.० उĥीĶे (OBJECTIVES )
 भारताची संघीय रचना समजून घेणे.
 सरकारी ÿािधकरणा¸या कर िनधाªरण शĉì जाणून घेणे.
 खचाªची जबाबदारी समजून घेणे.
 आंतरसरकारी हÖतांतरण कसे होते हे जाणून घेणे.
 मूÐयविधªत कर व वÖतू आिण सेवा कर समजून घेणे.

८.१ ÿÖतावना (Introduction)
संघराºय हा राºयÓयवÖथेचा एक ÿकार आहे ºयामÅये सावªभौम िकंवा राजकìय शĉì क¤þ
आिण राºय िकंवा Öथािनक सरकारांमÅये िवभागली जाते जसे कì ÿÂयेक शासकìय यंýणा,
Âया¸या Öवतः¸या ±ेýात, इतरांपासून Öवतंý असते. संघराºय शासनपĦतीअंतगªत,
क¤þाकडे एक सावªभौम अिधकार आहे आिण Âयाखालील सरकार¸या िविवध खाÂयांकडे
आहेत. या सरकारी िवभागांची कतªÓये आिण अिधकार संिवधानातील िविशĶ पåरभािषत
मागाªने िनिIJत केले जातात. या िवभागांची काही काय¥ क¤þा¸या थेट िनयंýणापासून Öवतंý
असतात आिण या काया«साठी महसूल जमा करÁयाचा आिण खचª करÁयाचा अिधकार
Âयांना िदला जातो. सावªजिनक िव°ाची सामाÆय तßवे संघराºय तसेच सरकार¸या munotes.in

Page 113

113
एकाÂमक Öवłपावर िततकेच लागू होतात. तथािप, शासना¸या संघराºयीय िव° िवभाग
संदभाªत काही िविशĶ समÖया देखील आहेत.

संघराºयीय रचना Ìहणजे काय?:
रॉबटª गॉसªन यां¸या शÊदात संघराºय हा शासनाचा एक ÿकार आहे ºयामÅये सावªभौमÂव
िकंवा राजकìय शĉì क¤þ आिण Öथािनक सरकारमÅये िवभागली गेली आहे जेणेकłन
Âयापैकì ÿÂयेकजन Âया¸या Öवतः¸या ±ेýात Öवतंý असेल. दुसöया शÊदात सांगायचे
झाले तर, संघराºय हे राजकìय संघटनेचे एक łप मानले जाऊ शकते ºयात दोन िकंवा
अिधक राºये सामाÆय सरकारसोबत राजकìय ऐ³य बनवतात, परंतु ºयामÅये सदÖय राºये
अंतगªत Öवाय°तेचे ÿमाण कायम ठेवतात. अशा रचनेमÅये, ÿÂयेक ÿदेश िकंवा राºयासाठी
एकापे±ा जाÖत सरकार असतात. अशा ÿकारे, सरकार¸या संघीय ÿणाली अंतगªत,
सावªभौम अिधकार क¤þ िकंवा संघीय सरकारकडे असतात. संघराºयीय िव°ीय ÓयवÖथेची
संकÐपना अमेåरकेत १७७६ ते १७७९ दरÌयान िवकिसत झाली. संघराºयीय िव°
ÓयवÖथा Ìहणजे क¤þ सरकार, राºय सरकार आिण Öथािनक सरकार यां¸यामÅये उÂपÆन
आिण खचाª¸या िविवध वÖतूंचे िवभाजन आिण समÆवय, संघीय िव° ÓयवÖथापणा¸या या
ÿणाली अंतगªत, राºय आिण Öथािनक सरकार यांना उÂपÆन आिण खचाªचे पुरेसे ÖवातंÞय
आहे. डॉ. आर. एन. भागªव, यां¸या मते " संघराºयीय िव°ÓयवÖथापन '' हा शÊद संघ
तसेच राºय सरकार आिण दोघांमधील संबंध यांचा अथª दशªिवतो. , परंतु या पĦतीमÅये
घटक राºयांना काही बाबéमÅये Öवाय°ता िदली जाते.

भारतातील संघराºयीय िव°ÓयवÖथापनाचा इितहास:
भारत एक ' संघराºय लोकशाही देश ' आहे आिण ही तरतूद देशा¸या संिवधानात समािवĶ
आहे. भारतीय राºयघटनेत िविवध सरकारी िवभागाची आिथªक शĉì आिण जबाबदाöया
ÖपĶपणे पåरभािषत करÁयात आÐया आहेत. तथािप, भारताचे संिवधान आिण Âयात नमूद
केलेÐया तरतुदी भारतातील संघराºयीय िव° ÓयवÖथापना¸या िवकासाचा अंितम टÈपा
असताना, देशातील संघराºयीय िव° ÓयवÖथापनाची वाढ गेÐया शंभर वषा«मÅये उÂøांती
ÿिøयेĬारे ÿाĮ झाली आहे. आिथªक अिधकारां¸या संपूणª क¤þीकरणापासून ते संघराºयीय
िव° ÓयवÖथापना¸या सÅया¸या ÓयवÖथेपय«त, या देशातील िव°ीय ÓयवÖथा अनेक
टÈÈयांतून गेली आहे. भारतातील संघराºयीय िव° ÓयवÖथापना¸या øिमक उÂøांती¸या
इितहासाचा पुढील पाच कालखंडांत अËयास केला जाऊ शकतो:
१. पिहला कालावधी १८३३ ते १८७०.
२. दुसरा कालावधी -१८७१ ते १९१८.
३. ितसरा कालावधी – १९१९ ते १९३५.
४. चौथा कालावधी -१९३६ ते १९४९.
५. पाचवा कालावधी -१९५० ते अīाप.
(सÅया¸या भारतीय संिवधाना¸या अंमलबजावणी नंतर सुł) या कालावधीत, : (१)
देशमुख पुरÖकार, आिण (२) देशातील क¤þ आिण राºयांमधील महसूल संसाधनांचे वाटप
भारत, १९५०. यांचा देखील समावेश करता येईल. munotes.in

Page 114

114
१. पिहला कालावधी ( १८३३ ते १८७०):
१८३३ मÅये, िāिटश सरकार¸या सनदी कायīाĬारे िव°ीय ÓयवÖथा पूणªपणे क¤þीकृत
करÁयात आली ºयामÅये बंगाल¸या राºयपालाची भारताचे गÓहनªर जनरल Ìहणून िनयुĉì
करÁयाची तरतूद करÁयात आली आिण िविवध राºयांतील राºयपालांना आिथªक
बाबéसाठी Âया¸या अधीनÖथ करÁयात आले. भारत सरकार¸या नावाने महसूल गोळा
करÁयात आला आिण तो खचª करÁयाचे पूणª अिधकार गÓहनªर जनरलकडे होते. सवª खचª
आिण नेमणुका गÓहनªर जनरलĬारे मंजूर करÁयात येणार होÂया. खरं तर, भारता¸या
गÓहनªर जनरलवर राºयपालांचा ÿभाव आिण आपापÐया राºयांत तूट दाखवÁया¸या
Âयां¸या डावपेच, राºयां¸या मदतीतील अनुदानांचे ÿमाण िनिIJत करÁयाचा एकमेव िनकष
होता. Ìहणूनच, ही ÿणाली आिथªक गैरसोयीची आिण सुÖत होती खालील मुद्īे यास पुĶी
देतील:
अ. ही ÿणाली आिथªक आिण गैरसोयीची होती.
ब. ते ÿशासनात सुÖत होते आिण राºयाने Âयािवरोधात नाराजी Óयĉ केली.
क. राºयां¸या राºयपालांची आपापÐया राºयांत तूट दाखवÁयाची सतत ÿवृ°ी होती
आिण क¤þाकडून िमळणाöया मदतीसाठी वैयिĉक ÿभाव हा मु´य िनकष होता.

२. दुसरा कालावधी (१८७१ ते १९१८):
१८७१ पूवê देशातील क¤þ सरकारचे देशातील महसूल आिण खचाªवर पूणª िनयंýण होते.
क¤þ सरकारकडून ÿांतांना िनिIJत अनुदान देÁयात येई जेणेकłन ते Âयांचा खचª भागवू
शकतील. या ÿथेमुळे क¤þीय अथªसंकÐपासंबंधी अिनिIJतता िनमाªण झाली आिण ÿांतीय
सरकारांकडून िनŁपयोगी खचाªला सामोरे जावे लागले. ÿांतांना एकसमानते¸या आधारावर
मदत-अनुदान िवतरीत करÁयाची ÿथा भारतासार´या मोठ्या देशासाठी Öथािनक
पåरिÖथतीमÅये मोठी वैिवÅय असÐयाने अयोµय होती. पåरणामी, १८७१ मÅये लॉडª मेयोने
आिथªक िवक¤þीकरणा¸या िदशेने पिहले पाऊल उचलले आिण १८७१ मÅये देशात
आिथªक बाबतीत काहीÿमाणात िवक¤þीकरण सुł झाले. हे िवक¤þीकरण 'ÿांतीय िव°ीय
वसाहती' ÿणाली¸या łपात सादर करÁयात आले. या ÿणाली अंतगªत, वन उÂपादन,
मुþांक, जमीन महसूल, पोलीस, कारागृह, िश±ण, वैīकìय सेवा, नŌदणी, रÖते आिण नागरी
कामे यासार´या खचाªचे अिधकार ÿांतांना देÁयात आले. पåरणामी, या िवभागां¸या
ÓयवÖथापनासाठी , ÿांतीय सरकारांना वािषªक िनिIJत एकरकमी अनुदान Ł. ४.६८ कोटी
आिण कर आकारणीचे काही मयाªिदत अिधकार देÁयात आले. जरी क¤þ आिण ÿांतांमÅये
महसूल संसाधनांचे वाटप योµय आिथªक तßवांवर आधाåरत नसले, तरीसुĦा ते भारतातील
िव°ीय संघराºय ÿणाली¸या िदशेने टाकलेले पिहले पाऊल समजले जाते. १८८२ मÅये,
ÿांतांना िनिIJत अनुदान देÁयाची पĦत रĥ केली गेली आिण महसूल ľोत खालील तीन
®ेणéमÅये िवभागले गेले:

अ. शाही िवभाग: या शीषªकाखाली, क¤þाने Óयापारी िवभागांचा संपूणª नफा आिण
सीमाशुÐक, मीठ आिण अफूपासून िमळणारा पैसा कायम ठेवला. या िवभागांमधून िमळणारे munotes.in

Page 115

115
उÂपÆन क¤þीय खचाªला पुरवÁयासाठी पुरेसे नसÐयाने आयकरांसह उÂपÆनाचे इतर ľोत
क¤þ आिण ÿांतीय सरकारांमÅये िवभागले गेले.

ब. ÿांतीय िवभाग: क¤þ सरकारने ÿांता¸या बाबतीत िनिIJत केलेले ÿमाण, ÿांतांमÅये
गोळा केलेÐया महसुला¸या मु´य िवभागां¸या उÂपÆनाचे, नंतर¸या संबंिधत गरजां¸या
मूÐयांकनावर आधाåरत ठेवले. गरजांची कोणतीही िनिIJत मानके िवकिसत केली गेली
नसÐयाने, ÿांतांना वाटप हा मु´यÂवे मागील देÁया¸या ÿमाणावर अवलंबून होता. यामÅये
नागरी िवभाग आिण ÿांतीय कामे यांचा समावेश होता.

क. िवभािजत िवभाग: िवभािजत िवभागाकडून िमळणारा महसूल ÿांतीय सरकारां¸या
गरजा पूणª करÁयासाठी अपुरा आहे, मूÐयांिकत कर, मुþांक, जंगले आिण नŌदणी यातून
िमळणारा महसूल समािवĶ होता.

3. ितसरा कालावधी (१९१९ ते १९३५):
देशातील आिथªक िवक¤þीकरणा¸या ÓयवÖथेची चळवळ मŌटागू-चेÌसफोडª सुधारणांअंतगªत
आणखी एकवटली गेली जी १९२१ मÅये अंमलात आलेÐया भारत सरकार अिधिनयम,
१९१९ ¸या Öवłपात Óयावहाåरक łपात आली. हा कायदा राºया¸या ÖपĶ िवभĉìसाठी
ÿदान करÁयात आला. क¤þाची आिथªक संसाधने राºयांकडे वळिवÁयात आली. जमीन
महसूल, उÂपादन शुÐक, मुþांक आिण िसंचन शुÐक हे महसूलाचे महßवाचे ľोत होते जे
आता राºयांना िदले गेले. मेÖटन पुरÖकार या संकÐपनेनुसार क¤þ सरकारला ÿांतीय
योगदाना¸या योजनेची िशफारस करÁयासाठी आिथªक संबंध सिमती (लॉडª मेÖटन अंतगªत)
Öथापन करÁयात आली. या सिमतीने एक योजना सुचवली ºयाला 'ÿारंिभक योगदान'
आिण 'मानक योगदान ' असे Ìहटले गेले. मेÖटन योजने¸या अंमलबजावणी मुळे ÿांतांसाठी
मोठी तूट िनमाªण झाली. ÿांतीय सरकारांनी आिथªक ÓयवÖथेत बदल करÁयाची मागणी
केली जेणेकłन ÿांतीय Öवाय°ता ÿाĮ होईल. घटनाÂमक बदलांसाठी अनेक ÿÖताव
मांडÁयात आले. यामुळे Âया ÿÖतावांची तपासणी करÁयासाठी सलग चौकशी सिमÂया
Öथापन झाÐया.

अ. भारतीय कर आकारणी चौकशी सिमती , इतर बाबéसह, महसूल ľोतांचे िवभाजन
आिण क¤þ आिण ÿांतांमधील आिथªक संबंधांची रचना यांची तपासणी या सिमतीने केली
आिण ÂयामÅये सामाÆय मुþांक शुÐक, देशात उÂपािदत परदेशी मīांवर उÂपादन शुÐक
आिण अफूची िशफारस केली. ÿािĮकर लावÁयाची ÿशासनाची शĉì हÖतांतåरत केली
पािहजे; जर करांचे कोणतेही िवभाजन करायचे असेल तर आयकर हा मु´य समतोल घटक
असावा; आयकरातील एक िहÖसा ÿांतांना ÿदान केला जाऊ शकतो आिण तो क¤þा¸या
आधारावर िवतåरत केला जावा.

आ. पिहली पील किमटी, १९३१ ने असे सुचवले कì: सवª आयकर ÿांतांना हÖतांतåरत
केले जावे, संकलन आिण ÿशासन हे संघाराºया¸या हातात असेल; संघराºयाचा कर
महसूल मु´यतः अÿÂय± कर आकारणीतून ÿाĮ होईल; कोणतीही पåरणामी संघराºयीय munotes.in

Page 116

116
तूट ÿांतीय योगदानांमधून पूणª केली जाऊ शकते जी १० ते १५ िनिIJत टÈÈयात भłन
काढली जाई.

इ. पसê किमटी, १९३२, वरील समÖयांचे परी±ण करÁयासाठी िनयुĉ केले गेली या
सिमतीने िशफारस केली कì: िवतरणासाठी कोणतीही ÿिøया सोपी, सकारण आिण
ÿशासकìयŀĶ्या कायª±म असावी; संकलना¸या आधारावर वाटप केÐयाने ÿांतांमÅये घोर
अÆयाय होईल ; लोकसं´ये¸या आधारावर िवतरण पूणªपणे वै²ािनक नाही परंतु िविशĶ
पåरिÖथतéमÅये हे तÂव Öवीकारले जाऊ शकते; मूळचा आधार सैĦांितकŀĶ्या ÿशंसनीय
असू शकतो परंतु यामुळे मनमानी होऊ शकते; शेवटी, दोनपैकì एका Öवłपात िवतरणाचा
आधार ®ेयÖकर आहे; आयकर क¤þ आिण ÿांतांमÅये सामाियक केले पािहजे आिण ÿांतांचा
वाटा सतत बदलू नये परंतु Âयाची मुदतीसाठी िनिIJत केला पािहजे, तो वाÖतिवकते दर
पाच वषा«नी पुनरावृ°ी¸या अधीन असावा; आिण संघराºयाचे अनुदान श³य झाले तर,
लोकसं´ये¸या आधारावर िवतåरत केले जावे.

ई. दुसरी पील किमटी, १९३२ ने उÂपÆनावरील करां¸या उÂपÆनाचे दुÈपट िवभाजन
ÿÖतािवत केले, जे कायमÖवłपी घटनाÂमक ÓयवÖथा Ìहणून क¤þ आिण ÿांतांना िदले
जाईल.

ए. भारतातील घटनाÂमक सुधारणांची ĵेतपिýका, १९३१नुसार पुढील िशफारस केली
गेली: कृषी उÂपÆनाÓयितåरĉ इतर उÂपÆनावरील करातून िमळणाöया िनÓवळ उÂपÆनाची
एक िनधाªåरत ट³केवारी, ५० ट³³यांपे±ा कमी आिण ७५ ट³³यांपे±ा जाÖत नसावी, ती
ÿांतांना īावी. िनधाªåरत आधारावर; संघराºय आिण ÿांतांना Âयां¸या Öवतः¸या
योजनांसाठी आयकरावर अिधभार लावÁयाचा अिधकार असावा ; संघराºय कायदे मंडळात
मीठ शुÐक, उÂपादन शुÐक आिण िनयाªत कतªÓयांचे संपूणª िकंवा काही भाग ÿदान करÁयाचे
अिधकार िदले पािहजेत; आिण काही करां¸या संदभाªत, टिमªनल कर आिण मृÂयू
कतªÓयांसह, इतर कर लावÁयाची शĉì केवळ क¤þ सरकारकडे असेल, व हे उÂपÆन
ÿांतांना िवतåरत केले जाईल.

ऐ. संसदीय सिमती, १९३४, सुधारणा ¸या सुधारणा ĵेतपिýकेत केलेÐया ÿÖतावांशी
सहमत होती आिण पुढे असे सुचवले होते िक: आयकरातील ÿांतीय िहÖसा ऑडªर-इन-
कौिÆसलĬारे िविहत केला जावा; ÿांतांचा िहÖसा आयकरातून िमळणाöया िनÓवळ
उÂपÆना¸या अÅयाªपे±ा जाÖत नसेल; आिण ÿांतांना वैयिĉक आयकर वर अिधभार
लावÁयाचा अिधकार देऊ नये. आयकर संबंिधत संयुĉ संसदीय सिमतीचे ÿÖताव भारत
सरकार अिधिनयम , १९३५ मÅये समािवĶ केले गेले.

ओ. भारत सरकार अिधिनयम , १९३५. या कायīाने क¤þ आिण राºयां¸या िवभागा¸या
वाटपात कोणताही बदल केला नाही. हे काही ÿमाणात सुधाåरत Öवłपात पुनŁºजीिवत
झाले, महसूल¸या काही क¤þीय ÿमुखां¸या कमाईचे िवभाजन करÁयाचे पूवêचे तßव कायम
ठेवले गेले. munotes.in

Page 117

117
४. चौथा कालावधी (१९३६ ते १९४९):
१९३५ ¸या कायīानुसार, संघराºयाचे आिण ÿांतीय उÂपÆनाचे ľोत पूणªपणे िवभĉ होते.
तथािप, संÖथानांना देशातील संघीय िव° ÓयवÖथे¸या बाहेर राहावे लागले. या
तरतुदीअंतगªत, ÿांतां¸या महसुलाचे ľोत, जमीन महसूल, िसंचन शुÐक, मīावरील
उÂपादन शुÐक, अफू, मादक औषधे, वैīकìय , कृषी उÂपÆन कर, मुþांक आिण नŌदणी
यांची तरतूद केली गेली. महामंडळ कर, आयात कर, रेÐवे, टेलीúाफ, ÿसारण, चलन
आिण नाणे आिण लÕकरी पावÂया यांचा समावेश क¤þीय संसाधना मÅये केला गेला. िशवाय,
अिधिनयमाने काही करांची तरतूद केली होती जी क¤þ सरकारĬारे आकारली आिण गोळा
केली जाणार होती परंतु Âयातील काही िहÖसा राºयांमÅये िवतåरत केला जाणार होता.
Âयात काही इतर करांची तरतूद होती जी राºयांनी आकारली आिण गोळा करायची होती,
परंतु महसूल क¤þ आिण राºयांमÅये वाटला जाणार होता. ºया राºयांना आिथªक मदतीची
गरज आहे अशा राºयांना मदतीची आणखी एक तरतूद या कायīाने केली आहे. अखेरीस,
अकृिषक मालम°े¸या उ°रािधकारांवर कर, क¤þ सरकारĬारे आकारले जाणार होते, परंतु
ते पूणªपणे ÿांतांना िदले जायचे. ओĘो नायमर अहवाला नुसार या कायīात 'ÿांतीय
Öवाय°ता' लागू करÁयापूवê आिथªक चौकशीची आणखी एक तरतूद होती. क¤þ आिण
राºयांमधील आिथªक संबंधांची चौकशी करÁयासाठी सर ओĘो नायमर यांची िनयुĉì
१९३६ मÅये करÁयात आली. Âयांनी खालील उपायांची िशफारस केली:
१. ÿािĮकरा¸या उÂपÆनापैकì पÆनास ट³के र³कम ÿांतांना īावी. ÿांतांमÅये
िवतरणा¸या संदभाªत, अंशतः ±ेýावर आिण अंशतः लोकसं´येवर िवतरणाचे ÿमाण
िनिIJत कłन Æया Íय वाटपाचा भरीव ÿयÂन केला जाईल.
२. क¤þाने ÿांतीय वाटा पिहली पाच वष¥ राखून ठेवला पािहजे, Âया रकमे¸या बरोबरीची
र³कम ºयाĬारे क¤þीय वाटा आिण रेÐवेकडून योगदान Ł. वषाªला १३ कोटी. ÿांतीय
भागातून राखून ठेवलेली र³कम पुढील पाच वषा«¸या कालावधीत ÿांतांना सोपवली
पािहजे.
३. ताग िनयाªत शुÐकामÅये ÿांतांचा िहÖसा िनÓवळ उÂपÆना¸या ५०% वłन ६२.५
ट³के असावा असे िनधाªåरत करÁयात आले.
४. बंगाल, िबहार, आसाम, उ°र पिIJम सर हĥ ÿांत आिण ओåरसा कडून क¤þाकडे
थकìत कजª, १ एिÿल १९३५ पूवê करार केलेले रĥ केले जावे आिण क¤þीय ÿांतां¸या
थिकत कजाªमÅये कपात देखील केली जावी.

वरील िशफारसी भारत सरकार (महसूल िवतरण) आदेश, १९३६ मÅये Öवीकारलस गेले
गेÐया आिण समािवĶ देखील केले गेले. १९४० मÅये केलेÐया बदला¸या अधीन राहóन हा
आदेश ऑगÖट १९४७ मÅये देश Öवतंý होई पय«त क¤þ आिण राºय यां¸यातील महसूल
वाटपाचे िनयमन करत रािहला.

५. पाचवा कालावधी (ÖवातंÞयानंतर):
भारतीय राºयघटनेने भारत सरकार अिधिनयम, १९३५ मÅये िदलेÐया आिथªक तरतुदीच
पुढे लागूकेÐया. २६ जानेवारी १९५० रोजी राºयघटना अंमलात आÐयानंतरच िव° munotes.in

Page 118

118
आयोगाची Öथापना केली जाऊ शकली. राºयघटने¸या अनु¸छेद २३३ आिण २५५ नुसार
िवतरण आिण सहाÍय अनुदानाची भरपाई, संिवधाना¸या ÿारंभापासून आिण िव°
आयोगा¸या िनयुĉì दरÌयान¸या कालावधीसाठी राÕůपतé¸या आदेशाĬारे िनयिमत
करÁयात आली . काही राºयांनी फाळणीनंतर लगेचच भारत सरकारने केलेÐया आयकर
आिण ताग िनयाªत कार¸या वाटपा¸या ÓयवÖथेवर असमाधान Óयĉ केले होते. Ìहणूनच, हे
ठरवले गेले कì या बाबéचा पुनिवªचार करÁयासाठी िनÕप± ÿािधकरणाकडे तो पाठवावा.

देशमुख िनवाडा:
१९४९ ¸या अखेरीस, सी.डी. देशमुख यांना या बाबéकडे ल± देÁयाची िवनंती करÁयात
आली. देशमुख िनवडा १ एिÿल १९५० पासून लागू झाला आिण ३१ माचª १९५२ ला
संपलेÐया दोन वषा«साठी लागू रािहला. िव° आयुĉ Ìहणून कोणाची िह Âवåरत िनयुĉì
होऊ शकली नाही Ìहणून भारत सरकारने ®ी सी.डी. देशमुख यांना क¤þ आिण राºय
यां¸यातील कर महसुला¸या िवभाजना¸या ÿijाचे परी±ण करÁयाची िवंनती केली व Âयांनी
जाहीर केलेला उÂपÆन िवभाजना¸या िनवाड्यास देशमुख िनवडा असे Ìहटले गेले. ®ी
देशमुख यांनी Âयांचा िनवडा जानेवारी १९५० मÅये िदला. या िनवाड्या नुसार क¤þ आिण
राºयांमधील आयकर आिण िनÓवळ उÂपÆनाचे आधार िनधाªåरत केले. भारतीय
संिवधाना¸या अनु¸छेद २८० अंतगªत िव° आयोग Öथापन होईपय«त हा िनवडा लागू
रािहला.

८.२ भारताची संघराºय रचना (INDIA’S FEDERAL STRUCTURE )
राºयसरकारचे उÂपÆनाचे मागª (Receipts of State Government ):
क¤þ सरकार ÿमाणेच राºय सरकारांना देखील उÂपÆनाचे िविवध मागª आहेत. राºय
सरकारचे उÂपÆन देखील महसूली येणी आिण भांडवली येणी या दोन वगाªत वगêकृत
करÁयात आली आहेत. महसूली येÁयामÅये ÿामु´याने कृषी उÂपÆन, Óयवसाय कर,
मालम°ा कर आिण भांडवली Óयवहार जसे कì मुþांक शुÐक आिण नŌदणी शुÐक, जमीन
महसूल, शहरी Öथावर मालम°ा कर आिण रोख िपकांवर अिधभार या करांĬारे िमळणारे
उÂपÆन यांचा समावेश यामÅये होतो. या ÿÂय± करांÓयितåरĉ िविवध वÖतू व जीएसआय
सार´या सेवांवर अÿÂय± कर लावÁयाचे अिधकार राºयांना आहेत.

कर महसुलाÓयितåरĉ, राºयांकडे इतर मागाªने देखील महसूल जमा होतो. हे उÂपÆन करेतर
महसूल आहेत जसे कì राºय सरकार¸या मालकì¸या उīोगातून िमळणारा नफा,
Óयाज,लाभांश इ.

तसेच राºय सरकारकडे भांडवली खाÂयावरील जमा देखील आहेत, ºया मÅये बाजारातून
घेÁयात आलेली कज¥, याÓयितåरĉ क¤þ सरकारकडून घेÁयात आलेली कज¥ यांचा समावेश
यामÅये होतो. या Óयितåरĉ, क¤þीय करांमÅये वाटा, अनुदान, मदत आिण क¤þ पुरÖकृत
योजनांसाठीचा िनधी हे देखील राºयां¸या महसुलाचे मागª आहेत.
munotes.in

Page 119

119
८.३ खचाª¸या जबाबदाöया (EXPENDITURE RESPONSIBILITIES )
काया«ची िवभागणी: कायª िवभागणी¸या तÂवानुसार देशÓयापी काय¥ क¤þ आिण राºय
सरकारला देÁयात आली आहेत. तसेच, Öथािनक महßवची कामे Öथािनक Öवराºय
संÖथांना देÁयात आली आहेत.

अ. क¤þ सरकारची काय¥: क¤þ सरकार¸या अनेक कामांचे िवकासाÂमक आिण िबगर
िवकासाÂमक कामांमÅये वगêकरण करÁयात आला आहे. िवकासाÂमक काय¥ Ìहणजे
समाज¸या िवकासाठी आिण कÐयाणासाठी ÿोÂसाहन देणारी काय¥, उदा. सावªजिनक
सेवांची तरतूद (िश±ण, सावªजिनक आरोµय, िव²ान आिण तंý²ान, कामगार आिण
रोजगार इ.); आिथªक सेवा (शेती आिण संबंिधत सेवा, उīोग आिण खिनजे, वाहतूक आिण
दळणवळण, परदेशी Óयापार इ.); आिण िवकासाÂमक कामांसाठी राºयांना मदत करणे
िकंवा अनुदान देणे यांचा समावेश िवकासाÂमक कायाªत होतो. गैर-िवकास काया«मÅये
कायदा व सुÓयवÖथा (पोिलस, संर±ण) यांची देखभाल समािवĶ असते; बाĻ संबंधांची
देखभाल; गैर-िवकासा¸या उĥेशाने राºयांना िदलेजाणारे अनुदान यांचा समावेश गैर-
िवकास काया«मÅये होतो.

ब. राºय सरकारची काय¥: क¤þ सरकार ÿमाणेच राºयां¸या देखील िविवध जबाबदाöया
िवकासाÂमक आिण गैर िवकासाÂमक या दोन िवभागांत िवभागÐया जातात. िवकासाÂमक
काया«मÅये सामािजक आिण सामुदाियक सेवा; आिथªक सेवा इ. चा समावेश िवकासाÂमक
कायाªत समािवĶ होतात. ÿशासकìय सेवा, िनवृ°ीवेतनाची भरपाई, कजाªवरील Óयाज देयके
यांचा समावेश गैर िवकासाÂमक कायाªत होतो.

िवभागणीचे कारण:
१. संर±ण आिण दळणवळण सेवा देशभर एकसार´याच ÿदान केÐयाजाÓयात Ìहणून ती
क¤þाची जबाबदारी असावी.
२. देशा¸या मोठ्या आकारामुळे या सेवां¸या तरतूदीमÅये मोठ्या ÿमाणात आिथªक
िमतÓययतेचा फायदे िमळतो.
३. परदेशी गुंतवणूक आिण परराÕů Óयापार ºयांना राÕůीय धोरण आवÔयक आहे अशी
महÂवपूणª ±ेýे क¤þाकडे आहेत.
४. पुढे, शेती सारखे िवषय ÿदेशानुसार िभÆन असलेÐया सेवांचे िनयमन करÁयाचे
अिधकार राºयांना देÁयात आले आहेत.

सÅया¸या कायª िवभागणीमधील अडचणी:
१. िश±ण आिण आरोµय यासार´या महßवा¸या िविवध राºयांना ÖवातंÞय आिण
Öवाय°ता असणे आवÔयक आहे. पण अशा महÂवा¸या ±ेýात क¤þ आिण राºय munotes.in

Page 120

120
यां¸या मÅये धोरणाÂमक िविवधता( over lapping ) असÐयामुळे ल± गटांना Âयाचा
फायदा होणार नाही.
२. क¤þ पुरÖकृत बö याच योजनांमÅये Âयां¸या रचना आिण अंमलबजावणी¸या संदभाªत
ÿदेशांना आवÔयक ÖवातंÞय आिण Öवाय°ता पुरिवली जात नाही आिण यामुळे
लिàयत गटांना फायदा होणार नाही.

८.४ क¤þ आिण राºय सरकारे यां¸यातील हÖतांतरण (INTERGOVERNMENTAL TRANSFER )
क¤þ आिण राºये यां¸यातील अिधकार आिण िव°ीय संसाधनां¸या िवभाजनात
ÖपĶताअसूनही, ľोतां¸या िवभागणीत असंतुलन आहे, आिण हे असंतुलन क¤þा¸या बाजूने
झुकते आहे. आिण वषाªनुवष¥ या असंतुलनात वाढ झाली आहे, परंतु Âया ÿमाणात
महसुलाचे ľोत माý वाढले नाहीत.

क¤þाकडून राºयांना होणारे हÖतांतरण:
भारता¸या संिवधान कÂया«नी राºयां¸या अÐप आिथªक ľोतांचा िवचार कłन क¤þाकडून
संसाधने हÖतांतåरत करÁयाची तरतूद राºयघटनेने केली आहे. हे हÖतांतर तीन ÿकारची
आहे.
१. िव° आयोगा¸या िशफारशीनुसार करमहसुलाचा काही भाग क¤þाकडून राºयाना
हÖतांतåरत केला जातो.
२. क¤þाकडून राºयांना अनुदान व कजाª¸या Öवłपात हÖतांतरण. हे देखील िव°
आयोगा¸या िशफारशी माफªत केली जाते.
३. िविवध योजना व ÿकÐपांसाठी सहाÍया¸या Öवłपात हÖतांतरण. हे िनयोजन
आयोगा¸या माÅयमातून. केले जाते.
वरील हÖतांतरण हे िव°ीय असमतोल कमी कŁ शकत नाही.

िव° आयोग:
भारतीय राºयघटने¸या अनु¸छेद २८० नुसार िव° आयोगाची तरतूद करÁयात आली
आहे. िव° आयोग (िविवध तरतुदी) कायदा १९५१ मÅये मंजूर करÁयात आला.
कायīा¸या तरतुदीनुसार दर पाच वषा«नी िव° आयोगाची िनयुĉì करÁयात येते. ÂयामÅये
अÅय± आिण इतर चार सदÖयांचा समावेश असतो.

िव° आयोगाची काय¥:
(अ) क¤þसरकार आिण राºयसरकार यां¸यात कर रकमे¸या िवतरणाची िशफारस करणे.
(ब) राºयांचा महसूल आिण खचाªमधील तफावत भŁन काढÁयासाठी तसेच राºयांमधील
±ेýीय असमानता दूर करÁयासाठी अनुदान िकंवा सहाÍय यांची िशफारस करणे. munotes.in

Page 121

121
अनेकदा िव° आयोगाने एखाīा राºयास िवशेष उĥेशाने अनुदान देÁयाची देखील
िशफारस केली आहे.
(क) िव° आयोग राÕůपतé¸या सÐÐयानुसार, क¤þ आिण राºये यां¸यातील िनरोगी आिण
योµय आिथªक संबंधां¸या िहता¸या समÖयामÅये ल± घालून Âया समÖयांचा अËयास
कŁ शकते. या मुīांमÅये राºयांचे कजाªचे ÿमाण, कजªमुĉì उपाय आिण िवशेष खचª
यासाठी राºयांनी करावयची तरतूद यांचा समावेश होतो.

आतापय«त १४ िव° आयोगांची Öथापना करÁयात आली आहे. डॉ वाय.Óही.¸या
अÅय±तेखाली जानेवारी,२०१४ मÅये १४ Óया िव° आयोगाची Öथापना केली गेली.
रेड्डी, आरबीआयचे माजी गÓहनªर आहेत . आयोगाने आपला अहवाल तÂकालीन राÕůपती
ÿणव मुखजê यांना िडस¤बर २०१४ मÅये सादर केला. भारत सरकारने २०१५-१६ ते
२०१९-२० या कालावधीसाठी आयोगा¸या िशफारशी माÆय केÐया, Âया पुढील ÿमाणे.
१. क¤þीय करांमधील राºयांचा वाट ३२% वłन ४२% करÁयात आला.
२. आठ क¤þी पुरÖकृत योजनाचे क¤þीय अथªसहाÍय बंद करÁयात आले. एकूण ३० क¤þ
पुरÖकृत योजना शोधÐया गेÐया, परंतु राÕůीय ÿाधाÆयøम आिण कायदेशीर
जबाबदाöया यामुळे अīाप क¤þाचे अथªसहाÍय बंद करÁयात आलेले नाही. क¤þ
पुरÖकृत योजना राÕůीय उिĥĶे साÅय करÁयासाठी योजना आखणे आिण
अंमलबजावणी करÁयासाठी क¤þ सरकारकडून ती राºय सरकारांना िदली जाते. क¤þ
पुरÖकृत योजनाची काही उदाहरणे पुढील ÿमाणे जवाहरलाल नेहł राÕůीय शहरी
नूतनीकरण अिभयान (JNNURM ), राÕůीय कृषी िवकास योजना, सवª िश±ा
अिभयान.
३. सÅया¸या क¤þसरकार पुरÖकृत योजनांमÅये राºयांनी जाÖत वाट उचलला पािहजे.
४. वÖतू आिण सेवा कर अंतगªत पिहÐया तीन वषा«त १००%, चौÃया वषाªत ७५%
आिण पाचÓया वषê ५०% इतकì महसूल भरपाई राºयांना īावी; वÖतू आिण सेवा
कर लागू केÐयामुळे राºयांचे कर संúहण कमी होणे अपेि±त आहे.
५. एक Öवाय° आिण Öवतंý असा वÖतू आिण सेवा कर भरपाई िनधी तयार केला
जावा.

८.५ मूÐय विधªत कर, वÖतू आिण सेवा कर (VAT, GST )
८.५.१. मूÐय विधªत कर:
मूÐय विधªत कर हा मूÐयवधªन साखळी¸या ÿÂयेक टÈÈयावर आकारला जाणारा मÐटी -
Öटेज कर आहे, यापूवê¸या टÈÈयावर भरलेÐया करावर इनपुट टॅ³स øेिडट (आयटीसी) ला
परवानगी देÁयाची तरतूद आहे, ºयास पुढे िवøìवरील मूÐय विधªत कर परतावा देÁयात
येईल.
munotes.in

Page 122

122
मूÐय विधªत करचा उĥेश िवøì¸या ÿÂयेक टÈÈयावर कर लावÁयाचा आहे ºयात ÿÂयेक
टÈÈयावर क¸¸या मालामÅये काही मूÐय जोडले जाते, परंतु करदाÂयांना खरेदी¸या
टÈÈयावर आधीच भरलेÐया करांचे øेिडट िमळेल. पूवê¸या िवøì कर कायīात ÿचिलत
असलेÐया दुहेरी कराची समÖया मूÐय विधªत कर मुळे िनमाªण होत नाही.

सÅया १६० पे±ा जाÖत देशांमÅये मूÐय विधªत करची अंमलबजावणी केली जात आहे.
भारतातील ÿÖतािवत मूÐय विधªत करचे मॉडेल हे जगा¸या बö याच भागात अिÖतÂवात
असÐयाने मूÐय विधªत करा पे±ा वेगळे आहे. भारतात मूÐय विधªत करने राºयां¸या जुÆया
िवøì कर ÿणालीची जागा घेतली आहे.

चालू कर ÿणाली बदलून मूÐय विधªत कर ÖवीकारÁया¸या अनेक कारणांपैकì एक Ìहणजे
देशातील एकाच मोठ्या बाजाराऐवजी अनेक लहान बाजारपेठ िनमाªण करणे हे एक आहे.
जुÆया कर रचनेतील िवकृती दूर करणे आिण पूवê¸या िवøì कर संरचनेत मूÐयवधªना¸या
सवª टÈÈयांवर कर आकारला जात नÓहता. पåरणामी िवतरक / िवøेते / िकरकोळ आपÐया
मािजªणे अिधक िकंमत आकारात होते जे िवøìकरासाठी नÓहते.

अनेकदा कर दराचा गुणाकार होतो तसेच करां¸या संरचनेतही िवषमता होतो. सामाÆय
िवøì कर वगळता बहòतेक राºये अितåरĉ िवøì कर िकंवा अिधभार आकारत असत.
याÓयितåरĉ, राºयांनी आयात वÖतूं¸या िवøìवर ल³झरी कर तसेच ÿवेश कर देखील
आकारायला सुŁवात केली होती.

करांची संरचना आिण दरामÅये असणारे वैिवÅय या मुळे Óयापार िवचिलत होत से तसेच
उÂपादन ÿिøया एका राºयातून दुसö या राºयात िवÖथािपत होत असत. पुढे, अदानानवर
देखील कर आकारणीमुळे कर आकारणीमुले उÂपादन संÖथांचे एकýीकरण होत असे.
Ìहणजेच आधी¸या कर ÿणाली मुळे आदाणे सहाÍयक उīोगाकडून खरेदी करÁयापे±ा ती
उÂपादन संÖथांकडून िनमाªण केली जाऊ लागली.

पूवêची कर ÿणाली िह तशी नÓहती. उÂपादकां¸या आदानांची िनवड तसेच úाहकां¸या
उपभोगा¸या िनवडीमÅये िह कर ÿणाली हÖत±ेप करत असे ºयामुळे गंभीर आिथªक िवकृती
िनमाªण होते.

८.५.२ वÖतू आिण सेवा कर (GST):
केळकर टाÖक फोसªने िडस¤बर २००२ मÅये सवªÿथम मूÐयविधªत कर (Óहॅट) तßवावर
आधाåरत सवªसमावेशक वÖतू आिण सेवा कर सुचिवला होता. २००६-०७ ¸या क¤þीय
अथªसंकÐपात भारतात वÖतू आिण सेवा कर ÖवीकारÁयाची घोषणा सवªÿथम करÁयात
आली होती. Âयानंतर, मंÞयां¸या सिमतीने वÖतू आिण सेवा कर साठी पाĵªभूमी तयार करणे
आिण वÖतू आिण सेवा कर कायīाचा मसुदा तयार करÁयाचे काम केले. वÖतू आिण सेवा
कर ची अंमलबजावणी अखेर सÈट¤बर २०१६ मÅये संसदेने घटनाÂमक सुधारणा कायदा
संमत केला आिण Âयानंतर िववध राºय िविधमंडळाणी माÆयता िदÐया नंतर भारता १ munotes.in

Page 123

123
जुलै २०१९ पासून लागू करÁयात आला व जÌमू-काÔमीरसह ८ जुलै २०१७ पासून लागू
करÁयात आला . ३० जून २०१७ रोजी संसदे¸या स¤ůल हॉलमधून वÖतू आिण सेवा कर
ची अंमलबजावणी सुł करÁयाबाबत भारताचे राÕůपती ®ी. ÿणव मुखजê यांनी
ÌहटÐयाÿमाणे, “वÖतू आिण सेवा कर हा क¤þ आिण राºये यां¸यात झालेÐया Óयापक
सहमतीचा पåरणाम आहे आिण भारता¸या पåरप³व लोकशाहीला िदलेली सलामी आहे ”.

वÖतू आिण सेवा कराची Óया´या (Definition of GST ):
वÖतू आिण सेवा कर Ìहणजे वÖतू आिण सेवा िकंवा दोघां¸या पुरवठ्यावर आकारला
जाणारा कर जो उÂपादनापासून úाहकापय«त कायªरत असलेÐया ÿÂयक टÈÈयावर
आकारला जातो. ÿÂयेक टÈÈयावर भरलेÐया इनपुट टॅ³सचे øेिडट, मूÐयवाढी¸या
Âयापुढील टÈÈयात उपलÊध असेल, Ìहणून वÖतू आिण सेवा कर ÿÂयेक टÈÈयावर
मूÐयविधªत कर ÖवŁपात आकारला जातो. शेवटचा úाहक पुरवठा साखळीतील शेवट¸या
Óयापाöयाणे आकारलेला वÖतू आिण सेवा कर च भरेल, मागील सवª टÈÈयावर सेट-ऑफ
बेिनिफट्स मुळे वÖतू आिण सेवा कर हा एक उपभोग -आधाåरत कर (consumption -
based tax ) आहे Ìहणजेच ºया वÖतू आिण / िकंवा सेवा शेवटी जेथे वापरÐया जातात
Âया राºयात कर जमा होतो. वÖतू आिण सेवा कर चे तीन घटक पुढील ÿमाणे आहेत.
 क¤þीय वÖतू व सेवा कर: राºय / क¤þशािसत ÿदेशात वÖतू आिण सेवां¸या
पुरवठ्यावर क¤þ सरकारला देय असलेला कर.
 राºय / क¤þ शािसत ÿदेश वÖतू व सेवा कर: राºय / क¤þशािसत ÿदेशातील
सरकारला राºय / क¤þशािसत ÿदेशात वÖतू आिण सेवां¸या पुरवठ्यावर देय अलेला
कर.
 एकािÂमक वÖतू आिण सेवा कर : वÖतू व सेवांचा आंतरराºयीय पुरवठा झाÐयास
भारत सरकारकडून एकािÂमक वÖतू व सेवा कर आकारला जातो. समतुÐय एकािÂमक
वÖतू व सेवा कर देखील भारत सरकार कडून आयातीवर आकारला जातो. एकािÂमक
वÖतू व सेवा कर कायīातील तरतुदीनुसार संघ आिण राºये यां¸यात एकािÂमक वÖतू
व सेवा कराची िवभागणी केली जाते.
 वÖतू आिण सेवा कर भरपाई उपकर: वÖतू आिण सेवा करा Óयितåरĉ वÖतू आिण
सेवा कर भरपाई उपकर अिधसूिचत वÖतू आिण सेवांवर आकारला जाऊ शकतो
आिण सÅया असा उपकर पान मसाला , तंबाखू, वाितत पेय (aerated drinks ), कार
आिण कोळशावर आकारला जातो.

वÖतू आिण सेवा करामÅये समािवĶ कर:
अ. क¤þीय कर:
१. क¤þीय उÂपादन शुÐक ( पेůोल आिण तंबाखू वगळून).
२. सेवा कर.
३. अितåरĉ सीमा शुÐक (काउंटरवेिलंग ड्यूटी Ìहणून ओळखले जाते).
४. वľोīोग व कापड यावरील अितåरĉ उÂपादन शुÐक. munotes.in

Page 124

124
५. िवशेष अितåरĉ सीमा शुÐक.
६. सŏदयª ÿसाधनावरील कर.

ब. राºय कर:
१. राºय मूÐयविधªत कर (Óहॅट) / िवøì कर (मानवी वापरासाठी पाच पेůोिलयम उÂपादने
आिण मī वगळून).
२. करमणूक कर (Öथािनक संÖथांनी आकारलेÐया कर वगळता).
३. क¤þीय िवøì कर (क¤þाकडून आकारला जातो आिण राºयांनी गोळा केला आहे).
४. जकात आिण ÿवेश कर.
५. खरेदी कर.
७. ल³झरी कर.
८. लॉटरी, सĘेबाजी आिण जुगार यावर कर.

वÖतू आिण सेवा करा संबंधी ÿमुख कायदे:
देशात वÖतू व सेवा कर लागू करÁयासाठी संिवधान (एकशे बावीसवé दुŁÖती) िवधेयक,
२०१६,, राºयसभेने ०३ ऑगÖट २०१६ रोजी आिण लोकसभेने ८ ऑगÖट २०१६
रोजी मंजूर केले. Âया अनुषंगाने भारताचे राÕůपती यांचेकडून ८ सÈट¤बर २०१६ रोजी
माÆयता देÁयात आली आिण संिवधान (एकशे एक øमांकाची दुŁÖती) अिधिनयम, २०१६
Ìहणून Âयास अिधसूिचत करÁयात आले. Âयाच बरोबर वÖतू आिण सेवा करा¸या
अंमलबजावणीसाठी पुढील कायदे करÁयात आले.
१. क¤þीय वÖतू व सेवा कर कायदा, २०१७;
२. क¤þ शािसत ÿदेश वÖतू व सेवा कर कायदा, २०१७.
३. एकािÂमक वÖतू व सेवा कर कायदा, २०१७;
४. वÖतू आिण सेवा कर (राºयांना भरपाई) कायदा, २०१७.

वरील कायदे १२ एिÿल २०१७ रोजी भारता¸या राÕůपतéनी माÆयता िदÐयानंतर २१
जुलै २०१७ पासून लागू केले गेले. या Óयितåरĉ, ÿÂयेक राºयाने आपÐया राºयासाठी
वÖतू व सेवा कर कायदा देखील मंजूर केला आहे.

वरील सवª कायīांमÅये क¤þीय वÖतू व सेवा कर दुŁÖती अिधिनयम, २०१८, वÖतू आिण
सेवा कर (राºयांना भरपाई) सुधारणा अिधिनयम, २०१८, एकािÂमक वÖतू व सेवा कर
कायदा, (दुŁÖती) अिधिनयम, २०१८ आिण क¤þ शािसत ÿदेश वÖतू व सेवा कर (दुŁÖती)
अिधिनयम, २०१८ २९ ऑगÖट २०१८ रोजी अिधसूचीत करÁयात आले आिण १
फेāुवारी २०१९ पासून अंमलात आणले गेले.
munotes.in

Page 125

125
वÖतू आणी सेवा कर पåरषद (Goods and Service Tax Council ):
दुŁÖती केÐयानुसार भारतीय राºयघटने¸या अनु¸छेद २७९ अ (१) ¸या अटीनुसार,
भारता¸या राÕůपतéनी १२ सÈट¤बर २०१६ पासून वÖतू आणी सेवा कर पåरषद Öथापन
केली. वÖतू आणी सेवा करांसंबंधी मुīांवर सÐला मसलत करÁयासाठी वÖतू आणी सेवा
कर पåरषद हा क¤þ आिण राºयांचा संयुĉ मंच आहे, िजचे अÅय± क¤þीय अथªमंýी असतात
आिण इतर सदÖय क¤þीय महसूल राºय मंýी िकंवा अथªमंýी आिण अथª िकंवा कराचे
ÿभारी मंýी िकंवा शासनाने नेमणूक केलेले अÆय मंýी असतात. अनु¸छेद २७९ अ (४)
नुसार पåरषद राºयांना िकंवा क¤þाला वÖतू आणी सेवा करा संबंधी पुढील बाबतीत
िशफारसी करेल.
अ) वÖतू आणी सेवा करामÅये समािवĶ झालेली राºये आिण Öथािनक संÖथा यांनी
आकारलेले कर, उपकर आिण अिधभार.
आ) वÖतू आणी सेवा करामÅये अधीन राहó शकणारी िकंवा सेवांमधून मुĉ केलेली वÖतू
आिण सेवा;
इ) वÖतू आणी सेवा करासंबंधी कायदे, आकारणीचे िसĦांत, वÖतू आणी सेवा कराचे
िवभाजन, आंतरराºयीय Óयापारावर लागू केलेले कर आिण पुरवठ्याचे िठकाण
िनयंिýत करणारे तÂव;
ई) उलाढालीची मयाªदा ºया¸या खाली वÖतू आिण सेवांना वÖतू आणी सेवा करामधून
सूट िदली जाऊ शकते;
ई) वÖतू आणी सेवा कराचे Öतर व कारचा दर िनिIJत करणे;
उ) कोणÂयाही नैसिगªक आप°ी िकंवा आप°ी दरÌयान अितåरĉ संसाधने
वाढिवÁयासाठी िनिदªĶ कालावधीसाठी कोणताही िवशेष दर लागू करÁया संबंधी;
ऊ) अŁणाचल ÿदेश, आसाम, जÌमू-काÔमीर, मिणपूर, मेघालय, िमझोरम, नागालँड,
िसि³कम, िýपुरा, िहमाचल ÿदेश आिण उ°राखंड या राºयां¸या संदभाªत िवशेष
तरतूद; आिण
ए) पåरषदेस आवÔयक वाटेल अशा जीएसटीशी संबंिधत इतर कोणÂयाही बाबी.

वÖतू आिण सेवा कर नेटवकª:
वÖतू व सेवा कर नेटवकª (GSTN) ची कंपनी अिधिनयम २०१३ ¸या कलम ८ अÆवये २८
माचª २०१३ रोजी एक ‘ना नफा ना तोटा तÂवावर ” चालणारी गैर-सरकारी कंपनी Ìहणून
नŌदणी केली गेली आहे. वÖतू व सेवा करा¸या अंमलबजावणीसाठी क¤þ आिण राºय
सरकारे, करदाÂयांसह अÆय भागधारकांना सामाÆय आिण सामाियक मािहती तंý²ान
(आयटी) पायाभूत सेवा आिण सुिवधा पुरवÁयासाठी याची Öथापना केली गेली. वÖतू व
सेवा कर नेटवकªमÅये भारत सरकारचे २४.५ ट³के इतके समभाग आहेत. आिण देशातील
इतर राºयांकडे २४.५ ट³के िहÖसा आहे. िशÐलक ५१ ट³के भागीदारी ही िबगर-सरकारी
िव°ीय संÖथांकडे आहे. मे, २०१८ मÅये जीएसटीएनला संपूणª मालकì¸या सरकारी
कंपनीमÅये łपांतåरत करÁयाचा िनणªय घेÁयात आला. या िनणªयावरील पुढील कायªवाही
अīाप शासनाने केलेली नाही. munotes.in

Page 126

126
८.६ सारांश (SUMMARY )
संघराºय हा सरकारचा एक ÿकार आहे ºयामÅये सावªभौम राजकìय शĉì क¤þ आिण
राºय िकंवा Öथािनक सरकारांमÅये िवभागली जाते जसे कì ÿÂयेक सरकार, Âया¸या
Öवतः¸या ±ेýात, इतरांपासून Öवतंý असते. भारत एक लोकशाही संघराºय आहे आिण ही
तरतूद देशा¸या संिवधानात समािवĶ आहे. भारतीय राºयघटनेत िविवध सरकारी
िवभागांची आिथªक शĉì आिण जबाबदाöया ÖपĶपणे पåरभािषत करÁयात आÐया आहेत.
परंतु भारतीय संघीय ÓयवÖथेला दीघª इितहास आहे १८३३ मÅये, िāिटश सरकार¸या
सनदी कायīाĬारे िव°ीय ÓयवÖथा पूणªपणे क¤þीकृत करÁयात आली होती ºयात बंगाल¸या
राºयपालांना भारताचे गÓहनªर जनरल Ìहणून िनयुĉ करÁयाची तरतूद करÁयात आली
होती आिण िविवध राºयांतील राºयपालांना अधीनÖथ करÁयात आले होते. Âयाला
आिथªक बाबéसाठी १८७३ मÅये क¤þ सरकारकडून ÿांतांना िनिIJत अनुदान देÁयात आले
जेणेकłन ते Âयांचा खचª भागवू शकतील. देशातील आिथªक िवक¤þीकरणा¸या ÓयवÖथेकडे
चळवळ मŌटागू-चेÌसफोडª सुधारणांअंतगªत आणखी मजबूत करÁयात आली ºयाने भारत
सरकार अिधिनयम , १९१९ ¸या łपाने Óयावहाåरक आकार घेतला. १९३५ ¸या
कायīानुसार, संघराºय आिण महसूलाचे ÿांतीय ľोत. भारतीय राºयघटनेने भारत
सरकार अिधिनयम , १९३५ मÅये िदलेÐया आिथªक तरतुदी केÐया. २६ जानेवारी १९५०
रोजी राºयघटना लागू झाÐयानंतरच िव° आयोग Öथापन केला जाऊ शकतो. सरकार
आिण राºय सरकार. तसेच, खचाªची जबाबदारी देखील Âयाच भागांमÅये िवभागली गेली
आहे आिण िनधीचे काही हÖतांतरण देखील आहे. कालांतराने कर ÿणाली देखील बदलली
आिण िवकिसत झाली.

८.७ ÿij (QUESTION S)
१. भारतातील िव°ीय संघराºय रचना ÖपĶ करा.
२. मूÐयविधªत कर आिण वÖतू आिण सेवा कर यां¸यातील फरक ÖपĶ करा.
३. िवक¤þीकरणाची आवÔयकता व भारतीय अनुभव याची चचाª करा.

८.८ संदभª (REFERENCES)
1. Jean Hindriks and Gareth D. Myles, (2013) INTERMEDIATE
PUBLIC ECONOMICS, se cond edition.
2. Dr. H L Ahuja, Advanced Economic theory, 19th Revised edition.
3. Chand S. N., (2008) Public finance.
4. Atkinson A B and J E Stiglitz, lecture on public Economy, New York
cgraw Hill (1980) munotes.in

Page 127

127
5. Chand S.N., Public finance, volume 2
6. Government at a Glanc e (2013) OECD Library.
7. David Cowen, Director IMF Capacity Development Office in Thailand
(CDOT) ADBI -UNESCAP Seminar on Fiscal Governance
Sustainable Growth and Development in the Asia and Pacific Region
April 24 - 25, 2019 Bangkok.



*****
munotes.in