Pdf-Pragat-Shikshan-munotes

Page 1

1 १
शिक्षणातील मानसिास्त्राची मूलभूत तत्वे
घटक रचना
१.० ईद्दिष्ट्ये
१.१ प्रस्तावना
१.२ मानसशास्त्र व शैक्षद्दणक मानसशास्त्र – संकल्पना, ऄथथ अद्दण व्याख्या
१.३ शैक्षद्दणक मानसशास्त्राचे ऄध्ययक प्रद्दियेत योगदान
१.४ शैक्षद्दणक मानसशास्त्राची व्याप्ती
१.५
१.६ सारांश
१.७
१.० उशिष्टे हा घटक वाचल्यानंतर तुम्ही
• मानसशास्त्राची व शैक्षद्दणक मानसशास्त्राची व्याख्या .
• ऄध्ययक प्रद्दियेत शैक्षद्दणक मानसशास्त्राची योगदान स्पष्ट कराल.
• शैक्षद्दणक मानसशास्त्राची व्याप्ती स्पष्ट कराल.
१.१ प्रस्तावना मानसशास्त्राची सुरुवातीची ईत्पत्ती प्राचीन ग्रीक जीवनाच्या
स्वरुपाद्दवषयीच्या लेखनात अहे, द्दवशेष : ॲद्दटस्टॉटलच्या द्दलखाणात. ॲररस्टॉटल
‘Rsyche’ ही संज्ञा ‘जीवना ’ या संदर्ाथत वापरली. या शबदांच्या/ सं ग्रीक
र्ाषेत ऄथथ ‘ ’ ण शास्त्र शबद ॲररस्टॉटलच्या ‘Psyche ’( ) ऄ क ग्रीक शबद
`logos' ( ऄभ्यास) यांच्यापासून तयार . ऄशाप्रकारे, ॲररस्टॉटल प्रथम :
जीवनाच्या ऄभ्यासाची सुरुवात केली. ज्यातून पुढे अधुद्दनक द्दवज्ञान मानसशास्त्र
द्दवकद्दसत झाले.
१.२ मानसिास्त्र व िैक्षशणक मानसिास्त्र – संकल्पना, ऄथथ अशण व्याख्या मानसशास्त्र या शबदाचा ऄथथ अत्म्याचे शास्त्र ऄसा होतो. (मानस-अत्मा; लोगो-शास्त्र).
पूवीचे मानसशास्त्र हे मेटाद्दिद्दजक्सचा एक र्ाग होते अद्दण ते अत्म्याचे स्वरूप, ईत्पत्ती
अद्दण द्दनयती यांच्याशी संबंद्दधत होते. त्याला तकथशुद्ध मानसशास्त्र ऄसे म्हणतात. परंतु munotes.in

Page 2

द्दशक्षणाचे प्रगत मानसशास्त्र
2 अधुद्दनक मानसशास्त्र ऄनुर्वजन्य अहे अद्दण अत्म्याशी संबंद्दधत समस्यांना सामोरे जात
नाही. हे अत्मा द्दकंवा मनाच्या ऄभ्यासा व्यद्दतररक्त मानद्दसक प्रद्दियांशी संबंद्दधत अहे.
ऄमेररकन सायकोलॉजीकल ऄसोद्दसएशनच्या मते, 'मानसशास्त्र म्हणजे मनाचा अद्दण
वतथनाचा वैज्ञाद्दनक ऄभ्यास.' ही बहुअयामीशाखा अहे अद्दण मानवी द्दवकास, िीडा,
द्दचद्दकत्सा द्दवषयक , सामाद्दजक वतथन अद्दण बोधात्मक प्रद्दिया यासारख्या ऄनेक ईप-
क्षेत्ांच्या ऄभ्यासाचासमावेश अहे.
द्दसग्मंड फ्रायड (१८५६-१९३९) यांनी स्थापन केलेले ‘मनोद्दवश्लेषण’ हे द्दवसाव्या
शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात मानसशास्त्रातील प्रबळ नमुना होते. फ्रॉइडचा ऄसा
द्दवश्वास होता की लोकांना त्यांचेऄबोध द्दवचार अद्दण प्रेरणा जागृत करून बरे केले जाउ
शकते, त्यामुळे ऄंतर्दथष्टी प्राप्त होते. एकूणच सायकोडायनाद्दमक र्दद्दष्टकोनामध्ये त्याच्या
कल्पनांवर अधाररत सवथ द्दसद्धांतांचा समावेश होतो, ईदा. यूंग (१९६४ ), एडलर (१९७२)
अद्दण एररक्सन (१९५०).
वैज्ञाद्दनक धोरणांचा ऄवलंब करण्यासाठी मानसशास्त्रातील ईत्कृष्ट समकालीन र्दष्टीकोन ते
वतथनवादी होते, जे द्दनयंद्दत्त प्रयोगशाळेतील प्रयोगांवर ऄवलंबून राहण्यासाठी अद्दण
वतथनाची कारणे म्हणून कोणत्याही ऄर्दश्य द्दकंवा ऄबोध शक्तींना नकार देण्यासाठी प्रद्दसद्ध
होते.
नंतर, मानवतावादी र्दद्दष्टकोन मानसशास्त्रातील 'तृतीय शक्ती' बनला अद्दण व्यद्दक्तद्दनष्ठ
ऄनुर्व अद्दण वैयद्दक्तक द्दवकासाचे महत्त्व ऄधोरखीत केले.
१९६० अद्दण १९७० च्या दशकात, मानसशास्त्राने एक बोधात्मक िांती सुरू केली, एक
कठोर, वैज्ञाद्दनक, प्रयोगशाळा-अधाररत अद्दण स्मृती, धारणा, बोधात्मक द्दवकास , मानद्दसक
अजार इत्यादी संबंधी ईपयोद्दजत वैज्ञाद्दनक र्दद्दष्टकोन स्वीकारून.
मानसिास्त्राची व्याख्या :
द्दवद्दवध द्दवचारांच्याऄनेक मानसशास्त्रज्ञांनी मानसशास्त्राची व्याख्या ऄनेक प्रकारे केली
अहे. मानसशास्त्राच्या ऄलीकडील काही व्याख्या खालीलप्रमाणे अहेत.
"मानसशास्त्र म्हणजे व्यक्तीचा त्याच्या पयाथवरणाशीसंबंद्दधत द्दियाकलापांचाशास्त्रीय
ऄभ्यास." – वुड्सवथथ (Woodsworth)
"अज मानसशास्त्र वतथनाच्या वैज्ञाद्दनक तपासणीशी संबंद्दधत अहे, वतथणुकीच्या
र्दद्दष्टकोनासद्दहत , ज्याचा पूवीच्या मानसशास्त्रज्ञांनी ऄनुर्व म्हणून या गोष्टींचा सामना केला"
– मुन(Munn)
वतथन अद्दण मन यांचा शास्त्रीय ऄभ्यास. –नैनथ (Nairne) (2003)
munotes.in

Page 3

द्दशक्षणातील मानसशास्त्राची मूलर्ूत तत्वे
3 एक ऄसे द्दवज्ञान ज्यामध्ये वतथणूक अद्दण आतर पुरावे, मुख्य प्रवाहातील लोकांच्या (अद्दण
आतर प्रजातींच्या सदस्यांच्या) ऄंतगथत प्रद्दिया समजून घेण्यासाठी वापरले जातात, जे
त्यांना, ते जसे करतात तसेच वागण्यास प्रवृत्त करते.– अयसेंक(Eysenck) (2004)
वतथन अद्दण मानद्दसक प्रद्दियांचा ऄभ्यास करणारे द्दवज्ञान. – रथस(Rathus) (2008)
द्दनष्कषाथऄंती, मानसशास्त्र हे वतथनव मानद्दसक प्रद्दियांचे द्दवज्ञान म्हणून पररर्ाद्दषत केले
जाते. या व्याख्येमध्ये मुख्य संज्ञा अहेत – द्दवज्ञान(शास्त्र), वतथन अद्दण मानद्दसक प्रद्दिया.
मानसशास्त्र हे शास्त्र मानले जाते कारण मानसशास्त्रज्ञ काळजीपूवथक द्दनयंद्दत्त द्दनरीक्षणाद्वारे
लोकांना समजून घेण्याचा प्रयत्न करतात. वतथन हा शबद एखाद्या
व्यक्तीच्याप्रकटपणे/ईघडपणे केलेल्या कृतींच्या (overt behaviour) संदर्ाथत अहे ज्याचे
आतर लोकथेट/प्रत्यक्ष द्दनरीक्षण करू शकतात, तर मानद्दसक प्रद्दिया खाजगी द्दवचार, र्ाव,
र्ावना अद्दण हेतू यांच्या संदर्ाथत अहे, जे आतरलोकप्रत्यक्ष पाहू शकत नाहीत,
म्हणजेऄप्रकट वतथन. (covert behavior)
म्हणून अज मानसशास्त्र हे वतथन अद्दण बोधात्मक प्रद्दियांचे शास्त्र म्हणून पररर्ाद्दषत केले
जाते.
िैक्षशणक मानसिास्त्राची संकल्पना:
शैक्षद्दणक मानसशास्त्रात "द्दशक्षण" अद्दण "मानसशास्त्र" या दोन शबदांचा समावेश अहे.
मानसशास्त्र हे वतथन अद्दण ऄनुर्वाचे शास्त्र अहे, तर द्दशक्षण म्हणजे वतथनात बदल.
अधुद्दनक द्दशक्षणाचा ईिेश मुलाच्या व्यद्दक्तमत्त्वाचा सुसंवादी द्दवकास करणे अहे.
व्यद्दक्तमत्वाचा मुक्तपणे अद्दण पूणथ द्दवकास करता येइल ऄशा पररद्दस्थती द्दनमाथण करणे हे
शाळा अद्दण द्दशक्षकांचे काम अहे. हा द्दशक्षणाचा अधुद्दनक ऄथथ अहे. परंतु द्दशक्षणाचा हा
अधुद्दनक ऄथथ मानसशास्त्राच्या ज्ञानावर ऄवलंबून अहे. ऄशा प्रकारे, शैक्षद्दणक मानसशास्त्र
म्हणजे द्दशक्षण क्षेत्ात मानसशास्त्राच्या ज्ञानाचा ईपयोग.
ही मानसशास्त्रातील ऄनेक शाखांपैकी एक अहे जी द्दशक्षणाच्या समस्या , प्रद्दिया अद्दण
ईत्पादने हाताळते. शैक्षद्दणक मानसशास्त्र ही मानसशास्त्राची ती शाखा म्हणून पररर्ाद्दषत
केली जाउ शकते जी द्दशकणाऱ्याच्या शैक्षद्दणक गरजा अद्दण वातावरणाशी संबंद्दधत
वतथनाचा ऄभ्यास करते.
िैक्षशणक मानसिास्त्राच्या काही व्याख्या खालीलप्रमाणे अहेत:
१. शस्कनरचे मत: "शैक्षद्दणक मानसशास्त्र ही मानसशास्त्राची ती शाखा अहे जी ऄध्यापन
अद्दण ऄध्ययन यांच्याशी संबंद्दधत अहे." त्यांच्या मते, ऄध्यापन अद्दण ऄध्ययनही
शैक्षद्दणक मानसशास्त्रातील सवाथत महत्त्वाची समस्या/क्षेत् अहे. ते पुढे म्हणतात की
"शैक्षद्दणक मानसशास्त्र द्दशक्षणाशी संबंद्दधत व्यद्दक्तमत्त्वाची संपूणथ श्रेणी अद्दण वतथन
व्यापते."
२. स्टीफनचे मत: "शैक्षद्दणक मानसशास्त्र म्हणजे शैक्षद्दणक वाढ अद्दण द्दवकासाचा
पद्धतशीर ऄभ्यास." त्यांच्या मते शैक्षद्दणक वाढ अद्दण द्दवकासाच्या पद्धतशीर munotes.in

Page 4

द्दशक्षणाचे प्रगत मानसशास्त्र
4 ऄभ्यासाशी संबंद्दधत जे काही अहे ते शैक्षद्दणक मानसशास्त्राच्या कायथक्षेत्ात समाद्दवष्ट
केले जाउ शकते.
३ . गुड्सचे मत: 'द्दडक्शनरी ऑि एज्युकेशन' मध्ये काटथर व्ही गुड द्दलद्दहतात, "शैक्षद्दणक
मानसशास्त्र म्हणजे द्दशक्षणाच्या मानसशास्त्रीय तत्त्वांच्या व्यावहाररक ईपयोजनासह,
द्दशक्षणामध्ये समाद्दवष्ट ऄसलेल्या मानद्दसक समस्यांचा तपास/चौकशी."
४. क्रो अशण क्रो यांचे मत: "शैक्षद्दणक मानसशास्त्र एखाद्या व्यक्तीच्या जन्मापासून ते
वृद्धापकाळापयंतच्या द्दशकण्याच्या ऄनुर्वांचे वणथन अद्दण स्पष्टीकरण देते."
५. डेशव्हड ऑसुबेल यांचे मत: "शैक्षद्दणक मानसशास्त्र ही मानसशास्त्राची एक द्दवशेष
शाखा अहे जी शालेय द्दशक्षणाचे स्वरूप, पररद्दस्थद्दत, पररणाम, मूल्यांकन अद्दण
धारणेशी संबंद्दधत अहे."
अपण हा द्दनष्कषथ काढू शकतो की शैक्षद्दणक मानसशास्त्र म्हणजेऄध्ययनकताथ अद्दण
ऄध्ययनाची प्रद्दिया यांचा, त्यांच्या शैक्षद्दणक वतावरणाशी द्दकंवा ऄध्ययन पररद्दस्थतीशी
संबंद्दधत केलेला ऄभ्यास होय. द्दवद्यार्थयांमद्धे आद्दच्ित बदल घडवून अणण्याच्या
ईिेशानेद्दशक्षक ज्या वातावरणाची तरतूद करतात, त्या शैक्षद्दणक वातावरणाशी संबंद्दधत
द्दवद्यार्थयांच्या ऄनुर्वांचा अद्दण वतथनाचा ऄभ्यास यात केला जातो. म्हणून, शैक्षद्दणक
मानसशास्त्र हे ऄध्यापन अद्दण ऄध्ययनाचे मानसशास्त्र बनते. ऄध्यापन अद्दण ऄध्ययन या
द्दशक्षणाच्या मुख्य प्रद्दिया अहेत अद्दण ऄध्ययनकताथ हा या प्रद्दियेतील प्रमुख व्यक्ती अहे.
१.३ िैक्षशणक मानसिास्त्राचे ऄध्ययन प्रशक्रयेत योगदान द्दशक्षणाचा हेतू अहे, द्दवद्यार्थयांचा वतथनाला योग्य प्रकारे वळण लावणे अद्दण त्यांच्या
व्यद्दक्तमत्वाचा सवांगीण द्दवकास घडवून अणणे. हे कायथ ऄध्ययन- ऄध्यापनाच्या,
औपचाररक अद्दण ऄनौपचाररक प्रद्दियेद्वारे पार पाडले जाते. शास्त्रीय तत्वांचा वापर करून,
शैक्षद्दणक मानसशास्त्र, ऄध्यापन-ऄध्ययन प्रद्दियेस मदत करते.
शैक्षद्दणक मानसशास्त्र द्दशक्षकाला खालील बाबतीत मदत करते.
१. जन्मजात स्वभावाचे ज्ञान: प्रत्येकमुलाला त्याची नैसद्दगथक आच्िा,ऄंतःप्रेरणा, क्षमता
अद्दण प्रवृत्ती ऄसते. हे जन्मजात गुण त्याच्या वागण्याचे 'मुख्य प्रेरणा स्त्रोत' ऄसतात.
जो द्दशक्षक मानसशास्त्र जाणतो तो मुलाचा जन्मजात स्वर्ाव लक्षात घेउन अपले
ऄध्यापन यशस्वी पणे करू शकतो.
२. व्यशिभेदाचे ज्ञान : कोणत्याही दोन व्यक्ती सारख्या नसतात. प्रत्येक व्यक्ती वय,
क्षमता, योग्यता, प्रवृत्ती, पात्ता, योग्यता, कायथशद्दक्त, लक्ष्य, ऄद्दर्रुची, हेतू अद्दण आतर
ऄनेक वैद्दशष्ट्यांमध्ये द्दर्न्न ऄसते.एकीकडे हुशार मुले तर दुसरीकडे ऄपंग मुले
ऄसतात. या सवांना एकाच पद्धतीने द्दशकवू नये. जर द्दशक्षकाला मुलाचे मानसशास्त्र
माद्दहत ऄसेल तरच हे शक्य अहे. munotes.in

Page 5

द्दशक्षणातील मानसशास्त्राची मूलर्ूत तत्वे
5 ३. वतथनाचे ज्ञान : शैक्षद्दणक मानसशास्त्र द्दशक्षकांना द्दवकासाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर
मुलाचे वतथन जाणून घेण्यात मदत करते.त्याच बरोबर वतथनाचे शरीरद्दवज्ञानशास्त्रीय
अद्दण मानसशास्त्रीय अधार समजून घेण्यास द्दशक्षकांना मदत करते. ईदाहरणाथथ
मज्जासंस्था, ग्रंथी, ऄंतःप्रेरणा, र्ावना, हेतू, खेळ, बुद्दद्धमत्ता, अनुवंद्दशकता, पयाथवरण
आ.
४. ऄध्ययनाचे ज्ञान: शैक्षद्दणक मानसशास्त्राचे ज्ञान द्दशक्षकांनाऄध्ययनाच्या द्दवद्दवध पैलूंचे
द्दवश्लेषण करण्यास मदत करते. म्हणजे ऄध्ययनाची प्रद्दिया, ऄध्ययनाची पद्धत,
ऄध्ययनाचे द्दनयम अद्दण ऄध्ययनाचे घटक. द्दवद्दवध र्दकश्राव्य साधनांच्या सहाय्याने
द्दवद्यार्थयांचे लक्ष, अवड अद्दण प्रेरणा जागृत करण्यात हे द्दशक्षकांना मदत करते.
५. मानशसक अरोग्य -शवज्ञानाचे ज्ञान: मानद्दसक अरोग्य -द्दवज्ञान हा संतुद्दलत
व्यद्दक्तमत्वाचा कणा अहे. शैक्षद्दणक मानसशास्त्राचे ज्ञान ऄसलेले द्दशक्षक,मानद्दसक
अरोग्य-द्दवज्ञानाच्या द्दवद्दवध तत्त्वांचे पालन करून अपल्या द्दवद्यार्थयांचेमानद्दसक
अरोग्य-द्दवज्ञानसकारात्मक राखण्याचा प्रयत्न करतील.
६. मागथदिथनाचे ज्ञान: शैक्षद्दणक मानसशास्त्र द्दशक्षकांना द्दवद्यार्थयांच्या अवडी, क्षमता,
योग्यता, लक्ष्य, समस्या, शैक्षद्दणक अद्दण व्यावसाद्दयक योजना समजून घेउन
द्दवद्यार्थयांना मागथदशथन करण्यास मदत करते.
७. शिक्षक-शवद्याथी नातेसंबंधात सुधारणा: मुळात द्दशक्षक-द्दवद्याथी नातेसंबंध हे
मानद्दसक अहेत. शैक्षद्दणक मानसशास्त्र द्दशक्षकांना त्यांच्या द्दवद्यार्थयांशी सौहादथपूणथ
संबंध ठेवण्यास मदत करते. तसेच द्दशक्षकांना त्यांच्या द्दवद्यार्थयांशी सहानुर्ूतीने
वागण्यास अद्दण समजून घेण्यास मदत करते. द्दशक्षक द्दवद्यार्थयाथना समूह
द्दियाकलापांमध्ये सहर्ागी होण्यासाठी मदत करतो अद्दण सहकायथ करतो.
८. मापन अशण मूल्यमापन: शैक्षद्दणक मानसशास्त्र द्दशक्षकांना द्दवद्यार्थयांच्या कामद्दगरीचे
मोजमाप अद्दण मूल्यमापन करण्याच्या योग्य पद्धती जाणून घेण्यास मदत करते.
९. ऄभ्यासक्रमात सुधारणा: शैक्षद्दणक मानसशास्त्रामुळे ऄभ्यासिमात महत्त्वाची
सुधारणा झाली अहे. यात खेळ, स्काईद्दटंग, सहली, नृत्य, द्दशद्दबरे, द्दवद्दवध कायथिम
आत्यादी सह-ऄभ्यासिम द्दियाकलापांवर र्र देण्यात अला अहे. सद्दिय अद्दण
प्रर्ावी होण्यासाठी , ऄभ्यासिम हा मानसशास्त्रीय पायावर अधाररत ऄसला पाद्दहजे.
१०. ऄध्यापन पद्धतीत सुधारणा: शैक्षद्दणक मानसशास्त्र द्दशक्षकाला ऄध्ययन प्रद्दिया,
ऄध्ययन अद्दण ऄध्यापनाच्या प्रर्ावी पद्धती , ऄध्ययनाच्या प्रद्दियेला मदत करणारे
द्दकंवा ऄडथळा अणणारे महत्त्वाचे घटक अद्दण या माद्दहतीचा त्याच्या ऄध्यापनात
वापर करण्यास परवानगी देते.
११. शिस्तीमध्ये सुधारणा: शैक्षद्दणक मानसशास्त्र द्दशक्षकांना दडपशाही, द्दनराशा अद्दण
द्दचंता टाळून द्दशस्त राखण्यात मदत करते अद्दण ऄशा प्रकारे मुलाला चुकीच्या
समायोजने पासून वाचवते. एक द्दशक्षक वेळ अद्दण श्रमाच्या बाबतीत त्याच्या ईजेचा
कमीत कमी वापर करून प्रर्ावीपणे द्दशकवू शकतो. munotes.in

Page 6

द्दशक्षणाचे प्रगत मानसशास्त्र
6 १२. द्दवद्याथी त्यांचा कमीत कमीवेळ अद्दण श्रम घालवून पररणामकारक द्दशकू शकतात.
१३. शैक्षद्दणक प्रद्दियापार पाडण्यास अद्दण त्याचे पररणाम प्राप्त करण्यासाठी ईपयोगी होउ
शकते.
१४. अवश्यक ज्ञान अद्दण कौशल्ये पुरद्दवण्यास मदत करते. द्दवशेषतः द्दशक्षकांना द्दशक्षणाची
ईद्दिष्टे साध्य करण्यास मदत करते.
१५. द्दवद्यार्थयाथच्या वतथनाला योग्य वळण व अकार देण्यासाठी, द्दशक्षकांना अवश्यक
शास्त्रीय कौशल्ये, तांद्दत्क बाबतीत प्राद्दवण्य वसल्ला द्दमळण्यासाठी साठी सुसज्ज
करते.
जसे द्दवज्ञान अद्दण तंत्ज्ञान,द्दशक्षक व आतर संबंद्दधत व्यक्तींना मदत करण्याची र्ूद्दमका
बजावते तसेच शैक्षद्दणक मानसशास्त्रही नवोद्ददत तरुणांचे र्द्दवष्य तयार करण्यासाठी त्यांना
मदत करते. ऄशा प्रकारे, शैक्षद्दणक मानसशास्त्राचे वणथन द्दशक्षणाचे द्दवज्ञान अद्दण
तंत्ज्ञानऄसे करू शकतो.
१.४ िैक्षशणक मानसिास्त्राची व्याप्ती मानसशास्त्रामध्ये ऄभ्यासाची व्याप्ती अद्दण त्याचे कायथक्षेत् हे सवथ द्दवक सजीवांच्या पयंत
व्यापलेले ऄसते. शैक्षद्दणक मानसशा ऄशा वतथना ऄभ्यास ऄध्यापक ऄध्याय
प्रद्दियेच्या द्दनयंद्दत्त घटकापयंत मयाथद्ददत ऄसतो.ईदा. ऄध्यायक कत्याथच्या वतथनाचा
ऄभ्यास त्याच्या शैक्षद्दणक वातावरणाशी संबंद्दधत क द्दवशेषत: त्यांच्या शैक्षद्दणक गरजा
र्ागवण्यासाठी व त्यांच्या व्यद्दक्तमत्वाचा सवांगी द्दवकासासाठी. म्हणूनच शैक्षद्दणक
मानसशास्त्र हे ऄध्ययन ऄध्यापन प्रद्दियेच्या केंद्रस्थानी ठेवले अहे. जेणेकरुन द्दशक्षण
अद्दण द्दवद्याथी यांना त्याची काये समाधानकारकररत्या करता येइल. द्दशक्षण प्रद्दियेत
ऄध्ययनकत्याथच्या द्दशक्षण क्षेत्ाचा समावेश केला अहे.
१) शिक्षकः
वगाथत ऄध्ययन करणाऱ्या द्दवद्यार्थयांच्या व्यद्दक्तमत्व क व वतथनात बदल करण्याच्या
कायाथत द्दशक्षकाची र्ूद्दमका ऄत्यंत महत्त्वाचा अहे. सदर अव्हान पेलण्यासाठी द्दशक्षकाला
क्षमता व कुशलते वर ऄवलंबून रहावे लागते. ह्यासाठी द्दशक्षकाने शैक्षद्दणक मानसशास्त्राच्या
अशयामध्ये समाद्दवष्ट ऄसलेल्या खालील घटकांकडे लक्ष द्ददले पाहीजे.
- चांगल्या च्या व्यक्तीमत्वाची लक्षणे व वैद्दशष्ट्ये
- द्दशक्षकाची कतथव्ये अद्दण जबाबदाऱ्या.
- व्यद्दक्तगत संघषथ, काळजी तणाव यांच्या ईपायांची माहीती व दूर
घालद्दवण्यासाठीचे ईपाय.
- द्दशक्षकांची प्रेरणा, महत्त्वाकांक्षेचा स्तर, समायोजन, अद्दण मानद्दसक अरोग्य.
munotes.in

Page 7

द्दशक्षणातील मानसशास्त्राची मूलर्ूत तत्वे
7 २) ऄध्ययनकताथ:
ऄध्ययनकत्याथला द्दशकवण्यापूवी त्याची व्यद्दक्तद्दवशेषता व व्यद्दक्तमत्व माहीती ऄसणे गरजेचे
अहे. त्यासाठी खालील घटकांचा समावेश केला अहे की ज्याची मदत त्यां व्यद्दक्तगत
जीवना शोध घेण्यात होइल
- ऄध्ययनकत्याथचे ईपजत स्वर्ाव अद्दण आतर नैसद्दगथक क्षमता
- द्दशकलेल्या अद्दण हस्तगत केलेल्या क्षमता / गोष्टी
- क्षमता अद्दण कायथकुशलता व्यद्दक्तर्ेद
- त्याची ऄद्दर्रुची , द्दवशेष योग्यता, ऄद्दर्वृत्ती, बुद्दद्धमत्ता अद्दण सजथनशीलता.
- मानद्दसक अरोग्य अद्दण व्यद्दक्तमत्व
व्यद्दक्तमत्त्व मापना वरील सवथ महत्त्वाचे अहेत.
३) ऄध्ययन प्रशक्रया:
क क द्दवद्यार्थयांच्या
प्रत्येक द्दवकास वस्थेसाठी योग्य ऄ ऄध्ययन ऄनुर्वांची द्दनवड क
ऄभ्यासिम पाठ्यिम क
द्दवद्यार्थयांच्या क क .
ते ऄभ्यासिम / पाठ्यिम यांना योग्य अकार देण्यासाठी श्रेणीद्वारे अशय द्दकंवा घटक
कशा प्रकारे रचले जावे याबिल स्पष्ट करते.
द्दशक्षकाला द्दवद्यार्थयांच्या द्दवद्दशष्ट व्यद्दक्तगत सामर्थयथ अद्दण त्यांच्या वयानुरुप श्रेणी नुसार
ऄध्ययन ऄनुर्वांची रचना, द्दनवड व द्दनयोजन याची तयारी करण्यासाठीचे अवश्यक ज्ञान
व कौशल्य सवथ ऄंतर्ूथत क .
या मध्ये द्दवशेषतः क -
प्रद्दियेच्या केंद्रस्थानी क प्रद्दि
.
- ऄध्ययनाचे मानसशास्त्र.
- ऄध्ययनाची प्रेरणा.
- ऄध्ययनावर पररणाम करणारे घटक.
- ऄध्ययनाचे संिमण.
- संवेदना, ऄवबोध, संकल्पना द्दनद्दमथती.
- ऄद्दर्रुची अद्दण ऄद्दर्वृत्ती द्दनद्दमथती. munotes.in

Page 8

द्दशक्षणाचे प्रगत मानसशास्त्र
8 - द्दवचार, तकथ अद्दण समस्या द्दनवारण वतथन आ.
४) ऄध्ययन वातावरण:
ऄध्ययन ऄध्यापनाची ईद्दिष्टाची पररणामकारक जाणीव होण्यासाठी ईद्दचत अद्दण ऄनुरुप
ऄध्यापन ऄध्ययन पररद्दस्थतीचे अकलन ऄध्ययनकत्याथला करुन देण्यासाठी शैक्षद्दणक
मानसशास्त्र द्दशक्षकाला मदत करते.
द्दवद्यार्थयांच्या क लक्षात घेउन त्याच्या प्रत्येक द्दवकासावस्थेला ईद्दचत
ऄ ऄध्ययन ऄनुर्वाचा प्रकार ठरद्दवण्यामध्ये शैक्षद्दणक मानसशास्त्र र्ूद्दमका बजावते.
प्रत्येक वातावरणातील पररद्दस्थती ही द्दवद्दशष्ट माहीती अद्दण ऄध्ययन ऄनुर्वाची द्दवर्ागणी
करण्यासाठी ईद्दचत नसतो.
ऄध्यापन ऄध्ययन कायथिमाची पररणामकारकता ही ऄध्यापन ऄध्ययन पररद्दस्थतीतील
वेळ, स्थळ अद्दण आतर पयाथवरणातील घटकांच्या ईद्दचत /योग्य व्यापक बाबीवर ऄवलंबून
ऄसते.
शैक्षद्दणक मानसशास्त्राखालील बाबतीत मदत करते.
- वगाथतील वातावरण.
- संस्थाद्दनहाय / द्दनयोजनात्मक वातावरण.
- समूह वतथन अद्दण समूह गद्दतशीलता.
- द्दशक्षा अद्दण पाररतोद्दषकांची र्ूद्दमका
- मागथदशथन अद्दण समुपदेशन
५. ऄध्ययन स्रोत:
शैक्षद्दणक मानसशास्त्र हे ऄध्ययनकत्याथला पुरद्दवले जाणाऱ्या ऄध्ययन ऄनुर्व व स्त्रोत
कोणते ऄसावेत अद्दण काय द्दशकद्दवले जावे यांच्यांशी द्दनगद्दडत समस्यांशी प्रत्यक्ष संबंध येत
नाही तरीसुद्धा, ऄध्ययन स्रोत संपादन करण्यासंबंधीचे तंत् सुचद्दवण्याची पूणथ जबाबदारी
शैक्षद्दणक मानसशास्त्राची अहे. क
क कायथ क क क . पण
त्यापुढे शैक्षद्दणक मानसशास्त्र ऄध्ययनकत्याथच्या वाढ व द्दवकासाच्या कोणत्या ऄवस्थेसाठी
कोणती ऄध्ययन स्रोत ईपयुक्त अहे हे ऄध्ययन ऄनुर्व कशा प्रकारे संपाद्ददत करुन
चांगल्या प्रकारे समाधान होउ शकेल यासाठी मदत करते. या क्षेत्ामध्ये शैक्षद्दणक
मानसशास्त्र हे ऄध्ययनकत्याथला कोणत्या योग्य ऄध्ययन स्रोताची क
मानसशास्त्राची तत्त्वे अद्दण ज्ञान यांच्या अशयासंबंद्दधत अहे.
शैक्षद्दणक मानसशास्त्र खालील बाबींचे संघटन करण्याला मदत करते.
- द्दलद्दखत साधने - पुस्तके, वतथमानपत्े, क munotes.in

Page 9

द्दशक्षणातील मानसशास्त्राची मूलर्ूत तत्वे
9 - र्दक श्राव्य, दुरदशथन, द्दचत्द्दिती, द्दसनेमा
- बहुसाधने - संगणक (ऑनलाइन / ऑिलाइन)
- संग्रहालये, र्ेटी, प्रदशथने आ.
क वाढ
. क क क
सवांना
शैक्षद्दणक मानसशास्त्राच्या ऄभ्यास स्थान द्दमळाले पाद्दहजे
१.५ मानसिास्त्राच्या शवशवध िाखांचे योगदान १) मानसिास्त्राची वतथनवादी िाखा:
वतथनवाद हा एक ऄशी पद्धत अहे द्दजच्यामध्ये ईघडपणे द्दकंवा द्दनरीक्षणाने वतथनाचे पूणथतः
ऄवधानावर लक्ष केंद्दद्रत केले जाते.
वतथनवादाचा द्दसद्धअंत वॅटसनने लावला की ज्याचा मुळ पाया हा रद्दशयन मानसशास्त्रज्ञ
आव्हॉन पॅव्हलॉव्ह (१८४९-१९३८) ऄद्दर्जात ऄद्दर्संधानाचा द्दसद्धांताचा प्रसार करणारा
होय.
वतथनवाद मानवाच्या द्दवद्दशष्ट यंत्ाच्या गोष्टींना द्दवद्दशष्ट वाढीच्या माध्यमातून चेतकाला
प्रद्दतसाद देण्याचा प्रयत्न करतो.
मानवी वतथनाला मदत तसेच द्दनयंत्ण हे पयाथवरणातील गोष्टी करण्यास र्ाग पाडते जे
ऄनुवंद्दशकतेच्या ईत्तेजनाने द्दकंवा नैसद्दगथक र्ेदामुळे र्ाग पाडले जात नाही. १९२६ मध्ये
वॅटसनने खंबीरपणे केलेल्या चेतकाच्या प्रद्दतसादावर स्वयंचद्दलत अद्दण पयाथवरणाचा
पररणामाच्या दाव्यावर खंबीर होता.
तुम्हा मला डझनर्र नवजात द्दशशू द्या मी माझ्या द्दवद्दशष्ट जगामध्ये त्यांना अणून त्यांना
प्रद्दशद्दक्षत करुन एक द्दवद्दशष्ट प्रकारचे व्यक्ती बनवून दाखद्दवन ऄशी मी खात्ी देतो. ईदा.
डॉक्टर, वकील, कलाकार आ. (वॅटसन १९२२)
वतथनवादाची द्दशकवण वेटसन अद्दण त्याच्या द्दशष्यांनी पुढे ठेवली.
वतथनवादी र्दद्दष्टकोन हा द्दशक्षा व पाररतोद्दषकाच्या अधारावर ऄध्ययन कशा प्रकारे होते याचे
द्दवश्लेषण करते. ईद्दिष्टे व ईद्दिष्टानुसार वातावरणाचा वतथनावर होणारा पररणाम व समस्यांना
संबंद्दधत व्यक्तीचा ऄभ्यास करते.
शचशकत्सा:
१) मानसशास्त्राचे शास्त्र ज्यामध्ये वतथन अद्दण मानद्दसक प्रद्दियाच्या ऄभ्यासाचा प्रयत्न
याची वद्दकली /वॅटसनने केली. munotes.in

Page 10

द्दशक्षणाचे प्रगत मानसशास्त्र
10 २) वातावरणाला ऄवास्तव महत्त्व द्ददले गेले. अद्दण वतथनातील जैद्दवक घटकांना टाळलेले
अहेत.
३) वतथनवादाने मानवी घटकांबदल प्रकाश टाकला अहे यंत्ापेक्षा जास्त.
शिक्षणात योगदान:
१) वतथनवादाने द्दशक्षणातील सवथ कायथिम व पद्धतीमध्ये िांती घडद्दवली.
२) द्दशक्षा व क्लेशदायक वातावरणाच्या जागी पाररतोद्दषके व प्रबलनचा वापर करणे संबंधी
वतथनवादाने पुरस्कार केला.
३) बालकाच्या वतथनात बदल व अकार देण्यासंबंधी प्रेरणा व वातावरणाच्या र्ूद्दमकेवर
प्रकाश टाकला.
४) संगणक सहाय्यक प्रणाली अद्दण ऄनुदेशनात्मक कायथिमातून व्यक्तीगत ऄध्ययन
संबंधी िमद्दन्वत ऄध्ययन सारख्या ऄध्ययन क्षेत्ात नवीन तंत् अद्दण नवोपिमांना
वतथनवादाने पुढे अणले.
तुमची प्रगती तपासा:
१. मानसशास्त्रज्ञांनी िक्त वतथनाची काळजी करावी की जी प्रत्यक्ष द्दनरीक्षणातून केली जातें
या द्दवधानाची मानसशास्त्राच्या र्दद्दष्टकोनातून चचाथ करा.
ऄ) मानसिास्त्राची मानसचलनिशि िाखा:
मानसशद्दक्त र्दद्दष्टकोन िुडने प्रथम वणथन केल्यानुसार एक प्रकारच्या सुप्त ऄंतगथत संघषाथच्या
प्रकार होय जो मानद्दसक ऄवस्थेचा एक र्ाग अहे. प्रथमची /मुळची सहजप्रकृती अद्दण
अिमकवृत्ती अद्दण ऄहंकार यामधील संघषथ होत. मानसशद्दक्त ईपचार पद्धती मानते की,
मानद्दसक ऄस्वस्थता ही द्दनमाथण होते कारण सुख/ऄंतगथत बळ /शद्दक्त अद्दण ईपचाराच्या
द्दवद्दवध पद्धती यांमध्ये कुठेतरी समतूल्य नसल्यामुळे चुकीचे होते. पण मानद्दसक
अजाराच्या पद्धतीनुसार प्रेडने द्दवकद्दसत केलेला र्दद्दष्टकोन होय. फ्रेडने दावा केला अहे की,
मने हे तीन र्ागांनी बनलेले अहे. १) शुद्धीवर ऄसलेली शुद्धीवर ऄसण्यापूवीचा. २)शुद्धीवर
नसलेला. ३) शुद्धीवर नसलेले मन हे अपले जास्तीत जास्त द्दनद्दित करते. त्याने ऄसेही
दशथद्दवले की व्यद्दक्तमत्व हे तीन र्ागांनी बनलेले अहे. ओळख ऄहंकार अद्दण ऄद्दधक
ऄहंकार.
- ओळख ही प्रथमची मुळ होय. ऄसभ्य ईमी / आच्िा कोणत्याही द्दकमतीला अनंदाची
मागणी करणारे.
- ऄहंकार हे तकथशुद्ध व्यवहारी, जाणीवपूवथक सभ्य वागणूक सुसंस्कृत व्यक्ती.
- ऄद्दधक ऄहंकार - ओळखीचे संदर्थ व स्वरूपाचे नैद्दतकतेच्या चौकटीचे समाजामध्ये
संस्कृती व रुढी /परंपरा प्रचद्दलत करण्याचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करते. ऄद्दधक ऄहंकार munotes.in

Page 11

द्दशक्षणातील मानसशास्त्राची मूलर्ूत तत्वे
11 वतथनावर दबाव अणण्याचा प्रयत्न करते व ऄहंकार/ दुराद्दर्मान व ऄपराधाची
र्ावना साध्य करण्यासाठी मान्यतेसाठी ईपयोग करतो.
मानससहजप्रवृत्तीच्या द्दवकासाच्या ऄवस्था फ्रेडच्या मते प्रत्येक ऄवस्थेमध्ये (शैशवस्था ते
प्रौढ) संिमणाचा पररणाम द्दवद्दशष्ट रीतीने गरजांच्या समाधानात होतो. एखाद्याला
द्दनयद्दमतपणे बदल अद्दण पररवतथनाने समाधानाच्या वाटेने केला पाद्दहजे ऄन्यथा प्रद्दतगमन
मंद /सुस्त होउ शकते. फ्रेडच्या मते मानसशास्त्रीय द्दवकास मानससहजप्रवृत्तीच्या ठराद्दवक
माद्दलकेच्या ऄवस्थांमधुन होत ऄशी त्या ऄवस्था खालील प्रमाणे.
तोंडी (०-१८ मद्दहने)
गुदद्वारा (१८-३६ मद्दहने)
द्दलंग (३-६ वषे)
गुप्त (६ वषे - तारुण्य)
जननेंद्दद्रये (तारुण्यानंतर)
फ्रेडने खालील महत्त्वाच्या संकल्पना द्ददलेल्या अहेत.
- दडपशाही शुद्धीवर नसलेल्या मनाच्या खोलवर र्ागावर ऄद्दवचारी द्दवचारांना
ढकलण्याची प्रद्दिया म्हणजे दडपशाही होय. दडपणारे द्दवचार हे एक समूह पृष्ठर्ागावर
गुंतांगुत व जोरात बाहेर येण्यासाठी तयार करते.
- द्दवरेचन - र्ावनांना वाट करुन देणे म्हणजे द्दवरेचन होय. मानसचलनशद्दक्त
द्दसद्धांतानुसार, र्ावनांना वाट करुन देणे हे शुद्धद्ददन नसलेल्याच्या संघषाथतून मोकळे
करण्याची गरजेशी संबंद्दधत अहे.
- कामप्रवृत्ती फ्रेडने कामप्रवृत्ती या संज्ञेचा ईपयोग ईपजत ईजेसाठी केला अहे.
- ईदात्तीकरण - ही एक प्रद्दिया अहे की एकदम ईत्पन्न झालेली अिमक समाजाने
मान्य केलेली व परंपरेनुसार मुल्याची कृतीला वाट करुन देणे.
- आलेक्रा पूवथग्रह - मुलीचे वद्दडलांकडे ऄसलेले अकषथकाशी संबंद्दधत.
- ओडीपस पूवथग्रह. मुलाचे अइकडे ऄसलेले अकषथणाशी संबंद्दधत
डने व्यद्दक्तच्या द्दवचार प्रद्दियाच्या संदर्ाथत ऄथथद्दनवाथचनाचे द्दवश्लेषण केले त्याचा
मतानुसार, स्वप्न हे एक प्रकार ऄसून त्यातून आच्िांची पूणथता केली जाते ते खऱ्या
अयुष्यामधून केली जात नाही.
मानसचलनशास्त्र र्दद्दष्टकोन हा बाल्यावस्थाच्या ऄनुर्वांच्या त्यांच्या व्यद्दक्तमत्वावर
मानसशास्त्रीय समस्यांच्या द्दवकासावर मोठा प्रर्ाव पडतो. या समजुतीवर वर अधाररत
अहे. मानव अपल्या वतथनाची स्वीकृतीवरुन काय द्दवश्वास ठेवते अद्दण ऄस्वीकृती बाबी. munotes.in

Page 12

द्दशक्षणाचे प्रगत मानसशास्त्र
12 या मधील संघषाथवर प्रकाश टाकतो.शुद्दद्धवर नसलेल्या तसेच बाहेरील बाबींची जाणीव व
जी लपलेली ऄसते. त्यावर वरील प्रेरणादायी ठरते.
शचशकत्सा:
(जोन्स अद्दण आलॉक २००१) यांनी सुचद्दवलेले अहे की मानसद्दवश्लेषण शास्त्रीय
मानसशास्त्रावर म याथद्ददत पररणाम द्ददसून येतो. ह्याचे कारण मानसद्दवश्लेषण हे द्दवस्तृतपणे
ऄसे द्ददसून येते की ते ऄशास्त्रीय अहे. तसेच फ्रेडचे संशोधनामध्ये ऄसे द्ददसून येते की
त्यांची पद्धती कमकुवत अहे की जीच्यामध्ये व्यद्दक्तगत केसेस ची संख्या ही िारच कमी
अहे.
यामध्ये मानव हा स्वाथी अनंद घेणारा अद्दण प्राण्यासारखा अहे. सामाद्दजक व
मानवतावादी नाही. ही एकच गोष्ट नाही. मानव हा एक सामाद्दजक घटक अहे अद्दण
दुसऱ्यासाठी जगणे व त्याग करु शकतो.
मानवजीवनामध्ये संबंधाना /कामकृतीच्या र्ुद्दमकेला िार महत्त्व द्ददलेले अहे. प्रुड ने मानवी
वतथनाचे वैयद्दक्तक Unitan y Motive चे कायथ कमी केलेले अहे. ईदा. कामवृत्ती प्रेरणा.
वतथनाचा एक महत्त्वाचा र्ाग जो शुद्धीवर नसलेला अहे तो त्याच्याशी संबंद्दधत अहे.
फ्रेडच्या मते, बेशुद्ध मन हे संघषथ, दबाव अद्दण मानद्दसक अजारासाठी जबाबदार अहे. हे
नेहमीच सत्य ऄसत नाही. बेशुद्धता ही एक रचनात्मक र्ूद्दमका अयुष्यामध्ये ईपयोगी पडते
जशी, नवद्दनमाथण, त्याग अद्दण ईच्च अदशाथमध्ये र्ूद्दमका बजावते आ.
फ्रेड ने बालकाच्या बाल्यावस्थेतील ऄनुर्वांनाची र्ूद्दमकेवर र्र द्ददलेला अहे. एखाद्याचे
अयुष्य द्दस्थरावण्यामध्ये व व्यद्दक्तमत्वामध्ये त्याची प्रमुख र्ूद्दमका अहे. तरीसुद्धा
त्यानंतरच्या द्दकशोरावस्थेमधील ऄनुर्व हे सुद्धा व्यद्दक्तमत्त्व घडद्दवण्यामध्ये एक अवश्यक
घटक / र्ूद्दमका बजावते.
शिक्षणातील योगदान :
- डने बाल्यावस्थेतील द्दशक्षणाला, तसेच मुलांच्या त्याच्या जैद्दवक बाबीच्या नुसार
त्यांना जास्तीत जास्त स्वातंत् द्यावे. तसेच त्यांच्या नैसद्दगथक वाढ अद्दण द्दवकासामध्ये
कमीत कमी हस्तक्षेप करावा.
- बेशुद्धीचे शोध अद्दण त्याचे महत्त्व हे वणथन द्दनद्दित करण्यामध्ये योग्य मागथ
दशथद्दवण्यासाठी मदत करते. द्दशक्षणात हे द्दवद्यार्थयांना द्दवषमसमायोजन व्यद्दक्तमत्त्व
बनण्यामध्ये प्रद्दतबंधात्मक ईपाय, ऄसे समजून घेण्यासाठी मदत करते.
- फ्रेडची मानद्दसक द्दवश्लेषणाची प्रणाली ही द्दवद्यार्थयांमधील दडपून टाकणारी,
कामुकईजाथ व कोंडमाऱ्याची र्ावना ह्यातून सुटका करुन द्दवद्याथी स्वतंत्र्यापणे
सहशालेय ईपिमांमध्ये तसेच योग्य िंद अवड जोपासण्यास मदत करते. एखाद्याच्या
जीवनात कामुकता याची अवश्यकता ही त्याला योग्य लैंद्दगक द्दशक्षण द्यावे ह्यावर
फ्रेडने र्र द्ददला. munotes.in

Page 13

द्दशक्षणातील मानसशास्त्राची मूलर्ूत तत्वे
13 तुमची प्रगती तपासाः
१. मानस द्दवश्लेषणाचा र्दष्टीकोण हा व्यक्तीच्या ऄसामान्य वतथनासाठी कशा प्रकारे ईपयोगी
अहे ते स्पष्ट करा.
क) मानसिास्त्राची मानवतावादी िाखा :
वतथनवाद अद्दण मानसद्दवश्लेषणाच्या प्रद्दतसादातून प्रद्दतद्दियेतून मानवतावादी मानसशास्त्र हे
१९५० मध्ये द्दवकद्दसत झाले. आंद्दद्रयांच्या ईपयोग करुन अशयासंबंधी तसेच व्यक्तीवगथवारी
ने व्यक्तीला ओझरते शोधता येते. या शाखेचे काही संस्थापकांचा द्दवचार हे ऄमेररकन
मानसशास्त्र ऄब्राहम मास्लोचे होते की ज्याने मानवी गरजांची श्रेणी तयार केली होती व
कालथ रॉजर की ज्याने ग्राहक केंद्री ईपचारपद्धती द्दनमाथण व द्दवकद्दसत केली होती अद्दण
जमथन ऄमेररकन मानसईपचारात प्रेटझ पलथझ ज्याने गेस्टॉल ची ईपचार पद्धती शोधली
होती.
मुख्य वैशिष्ट्ये:
- मानवाच्या मानसशास्त्रा संबंधीचे मोजमाप करण्याच्या संबंधी अद्दण मानवाचा सद्य
मानसशास्त्रीय द्दसद्धांतानुसार द्दवकद्दसत केलेली ही बाब ऄगदी स्पष्ट अहे.
मानवशास्त्राचा एक र्ाग म्हणून मानवाच्या प्रत्यक्ष/खऱ्या ऄनुर्वांचा समावेशावर र्र
द्ददलेला अहे.
- ईपपत्तीवाद्यांनी मानव मानसशास्त्राच्या खोलीवर प्रकाश टाकलेला अहे की ज्यामध्ये
शुद्दद्धकरण मुळे मानवाची अरोग्यदायी व्यद्दक्तमत्व द्दनमाथण व्हावे. मानववाद्यांनी मूलर्ूत
अद्दण एकद्दत्त मानवासंबंधीचे मुिे जसे स्व-ओळख, मृत्यु, एकाकीपणा, स्वातंत्र्य
अद्दण ऄथथ यावर प्रकाश टाकलेला अहे.
- मानवतावादी र्दद्दष्टकोन हा अशया चा ऄथथ, पूवी ठरल्याप्रमाणे घडणाऱ्या बाबी वगळणे,
रोगद्दनदानापेक्षा त्यांची नकारात्मक वाढ या बाबींच्या िरका वर द्ददलेला अहे.
मानवतावादी मानसशास्त्राने एकद्दत्तपणे मानवासंबंधीचे मुिे जसे स्व, स्वची जाणीव,
अरोग्य, अशा, प्रेम, सजथनशील स्वरुप/स्वर्ाव, व्यद्दक्तगतता अद्दण ऄथथ म्हणजेच
पातळी ऄनुर्वांचे व्यद्दक्तगत स्वरुपाचे अकलन यावर र्र/प्रकाश टाकला अहे.
- मानवतावादी र्दद्दष्टकोनाने व्यक्तीच्या र्द्दवष्याला कलाटणी देण्यामध्ये व्यद्दक्तगत
स्वातंत्र्यावर र्र द्ददला अहे. मानसद्दवश्लेषण व वतथनवाद यासंबंधीच्या –
ऄसमाधानातून हा र्दष्टीकोन द्दवकास झाला. ह्या र्दद्दष्टकोनानुसार सवांना अपल्या
अत्मप्रद्दचती करण्याकडे वाढण्याचा द्दवकद्दसत व जाण्याचा ऄद्दधकार अहे. हा
र्दद्दष्टकोन मुक्त आच्िा, स्व प्रद्दचतीकरण अद्दण मानवी स्वर्ाव याकडे सकारात्मक वाढ
सुचद्दवणे
शचशकत्सा:
- अशय जास्त अहे. मानवी ऄनुर्वांचे महत्त्व वस्तुद्दनष्ठ र्दष्ट्या ऄभ्यास अद्दण
अकलनाचे मोजमाप करणे कठीण अहे. munotes.in

Page 14

द्दशक्षणाचे प्रगत मानसशास्त्र
14 - द्दनराक्षणाचा पडताळा होत नाही. याद्दठकाणी गुणांचे मापन करण्यासाठी कोणताही
ऄचूक मागथ नाही.
शिक्षणातील योगदान:
- मानवतावादी मानवशास्त्रामध्ये समुपदेशनासाठी अद्दण ईपचारावरील द्दवद्दवध
र्दद्दष्टकोन समाद्दवष्ट अहेत.
- ऄब्राहम मास्लो च्या मानवतावादी मानसशास्त्राचा द्दसद्धांत हा गरजा अद्दण प्रेरणेच्या
श्रेणीवर र्र द्ददलेला अहे.
- मानवतावादी मानसशास्त्र हा द्दवद्यार्थयांच्या जो स्वयं द्ददशा अद्दण त्याच्या स्वतःच्या
द्दवकासाचे अकलनातील क्षमतेला केंद्रस्थानी मानतो.
- स्वयं मदत ही एक मानवतावादी मानसशास्त्रामध्ये समाद्दवष्ट अहे.
- मानवतावादी मानसशास्त्र मानसशास्त्राचे वैद्यद्दकय प्रद्दतमानापद्दलकडे लक्ष द्ददले अहे
जेणेकरुन मानवाचा / व्यक्तीच्या ऄद्दचद्दकत्सक र्दद्दष्टकोन बदलू शकेल.
- मानवी स्वर्ावाचे अकल अद्दण मानवी ऄवस्था यासाठी एक मूल्यसंचय मानवतावादी
मानसशास्त्र पुढे करते.
- मानवी वतथनाचा ऄभ्यास करण्याची पद्धतीची सीमा / कक्षा ही मानवतावादी
मानसशास्त्रामुळे रुंदावते.
- मानसईपचार पद्धतीच्या व्यावसाद्दयक सरावासाठी एक पररणामकारक पद्धतीचा कक्षा
रूंदावते.
- मानवाच्या र्ूद्दमकेवर र्र: मानवतावादी मानसशास्त्र व्यद्दक्तच्या मान द्दसक अरोग्य
द्दनद्दित व द्दनयंद्दत्त करण्याचे श्रेय देते.
- पयाथवरणीय पररणामः ऄंतगथत द्दवचार अद्दण आच्िा यावर पूणथपणे लक्ष देण्यापेक्षा
मानवतावादी मानसशास्त्र अपल्या ऄनुर्वांवर पयाथवरणीय पररणामकारक सुद्धा श्रेय
देते.
- मानवतावादी मानसशास्त्र ईपचारपद्धती द्दशक्षण अ रोग्याची द्दनगा अद्दण आतर क्षेत्ास
पररणाम चालू ठेवतो.
- काही ईपचारपद्धतींना डाग / काळीमा ऄसलेल्या पद्धतींना ते काढून टाकण्यासंबधी
अद्दण सामान्य रुप प्राप्त करुन देण्यास मानवतावादी मानसशास्त्र मदत करते. मध्येच
या पद्धतींद्वारे क्षमता व सामर्थयथ व्यक्तीमध्ये ईपचारपद्धतीच्या माध्यमातून प्राप्त होते.
तुमची प्रगती तपासा
१. मानवतावाद मानसशास्त्र ही वतथनवाद अद्दण मानसद्दवश्लेषणास द्दवरोध करण्यास ईदय
पावली अहे. चचाथ करा. munotes.in

Page 15

द्दशक्षणातील मानसशास्त्राची मूलर्ूत तत्वे
15 मानसिास्त्राची बोधात्मक िाखा:
बोधात्मक मानसशास्त्र ही एक मानस शास्त्राच्या संशोधनात एक ऄद्दतररक्त ऄलीकडील
शाखा ऄसून १९५० नंतर १९६० च्या ऄगोदर ही द्दवकद्दसत झालेली अहे. ह्या शाखेचा
संस्थापक द्दवल्यम वुंड गेस्टालची, ईपपत्ती जी मॅक्स, वथथमेऄर, वोल्िगॅग कोहलर अद्दण
कटथकोिोिका अद्दण जीन द्दवयाजे यांनी मुलांच्या बोधात्मक वाढीच्या द्दसद्धांताचे द्दवद्दवध
स्तर सांद्दगतले. ऄल्टीक नेसर ते बोधात्मक मानसशास्त्राची संज्ञा शोधून काढली व त्याची
व्याख्या ऄशी केली की, ज्यांच्या मानद्दसक द्दियामधील माहीतीची प्रद्दिया ही मोजता
येण्यासारखी अहे. बोधात्मक मानसशास्त्र हे गेस्यलच्या द्दसद्धांताचे मुळ अहे. टोलमन
अद्दण द्दपयाने या मानसशास्त्रज्ञांनी सुद्धा द्दवचाराच्या या शाखेचा प्रसार केला.
बोधात्मक मानसशास्त्रामध्ये मुख्यत्वे मानवाच्या द्दवचार, स्मरण, र्ाषा, द्दवकास, ऄवबोध,
कल्पना अद्दण आतर मानद्दसक प्रद्दियांचा ऄभ्यास केला जाणे. तसेच मानवाच्या ईच्च
मानद्दसक प्रद्दिया म्हणजेच ममथर्दष्टी, सजथनशीलता अद्दण समस्या द्दवमोचन यांचा ऄभ्यास
केला जातो. बोधात्मक मानसशास्त्राचे वतथनवादाच्या चेतक प्रद्दतसाद र्दष्टीकोनाला पूणथतः
द्दवरोध केलेला अहे.
मुख्य लक्षणे / वैशिष्ट्ये:
- बोधात्मक मानसशास्त्र हे त्यामधील मानसशास्त्रातील द्दशस्त अहे की जे ऄंतगथत
मानद्दसक प्रद्दियेचा शोध घेते. जसे र्दश्य प्रद्दिया, स्मरण, समस्या द्दवमोचन अद्दण
र्ाषा.
- ही द्दवचाराची शाखा अपल्या र्दद्दष्टकोनामुळे बोधात्मक म्हणून ओळखली जाते की
ज्यात मानवाच्या मानद्दसक प्रद्दियेची माहीती प्रद्दिया मध्ये ऄशा प्रकारची अवड
अहे.
- मानवाच्या बोधात्मक कतृथत्व व क्षमता यांचा पयाथवरणाचा र्ाग हा ऄभ्यासाच्या र्दष्टीने
करुन बोधात्मक द्दवकास साधण्यासंबंधी मानवाची र्ूद्दमकेवर प्रकाश टाकते.
- बोधात्मक र्दद्दष्टकोन हा मानवाचे द्दवचार व बुद्धी यांचे स्वरुप जाणून घेण्याचा प्रयत्न
करतो.
- बोधात्मक या संज्ञेचा ऄथथ ऄसा की आंद्दद्रयाद्वारे ज्या सवथ प्रद्दिया प्राप्त केल्या जातात
जसे कमी करणे, द्दवस्तार करणे, साठवणे, र्रुन काढणे अद्दण वापरणे.
- बोधात्मक मानसशास्त्र वतथनाची यंत्णा स्पष्ट करण्याची प्रणालीचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करते.
या प्रणालीत पयाथवरणातून चेतकाच्या माध्यमातून जे काही व्यक्त केले जाते. ते Input
(अदान) अहे. मानवाच्या मनातील बोधात्मक कायथ म्हणजे (Process) प्रद्दिया
अद्दण या बोधात्मक कायाथतून ते प्राप्त होते. ते Output (प्रदान) द्दकंवा (Product)
ईत्पादन.
- या प्रद्दियेचे दरम्यान काही घटक ऄनुपद्दस्थत जसे ऄद्दर्रुपता, प्रद्दतमा अद्दण भ्रम या
प्रद्दियेशी संबोद्दधत अहेत. munotes.in

Page 16

द्दशक्षणाचे प्रगत मानसशास्त्र
16 - बोधात्मक मानसशास्त्र ही मुलर्ूतपणे या ऄगोदरच्या मानसशास्त्राच्या र्दद्दष्टकोनाच्या
दोन गोष्टीपेक्षा वेगळे अहे.
- शास्त्रशुद्ध पद्धतींचा वापर करण्यास मान्यता अहे. पण सामान्यपणे अत्मपरीक्षण ही
शोधण्याची वैध पद्धती नाकारते.
- ऄंतगथत मानद्दसक बाबीचे ऄद्दस्तत्व स्पष्टपणे मांडते (ईदा. श्रद्धा, आच्िा, प्रेरणा)
वतथनवादाला मान्य नाही.
बोधात्मक मानसशास्त्र र्ाव , मानद्दसक कृतीतील मानद्दसक प्रद्दिया ऄवरोध, ऄध्ययन,
समस्या द्दवमोचन , कारणद्दममांसा, द्दवचार, स्मरणे, ऄवधान, र्ाषा अद्दण र्ावना यांचा
ऄभ्यास करणे हे मानसशास्त्रातील बोधात्मक र्दद्दष्टकोन हा मानवी वतथनासंबंधीचा अधुद्दनक
र्दद्दष्टकोन अहे. जो अपण कसे द्दवचार करतो, अपल्या श्रद्धेनुसार द्दवचार करतो ज्याचा
पररणाम वतथनावर होतो. ह्यावर प्रकाश टाकते. जीवशास्त्रद्दवषयक र्दद्दष्टकोन जो ईत्पन्न
अद्दण रासायद्दनक समतोलपणाच्या ऄर्ावामुळे जो वतथनावर पररणाम करतो.
बोधात्मक र्दद्दष्टकोन अपण कसे प्रद्दिया साठवणे अद्दण माहीतीचा वापर यावर प्रकाश
टाकते. ते ऄवबंध, स्मरण, प्रद्दतमा, संकल्पना द्दनद्दमथती समस्या द्दवमोचन कारणद्दममांसा
द्दनणथय क्षमता अद्दण र्ाषा यावर र्र देते. माहीती प्रद्दिया र्दद्दष्टकोन, माहीतीचे संकलन,
प्रद्दिया अद्दण प्रद्दतसाद या बाबीवर प्रकाश टाक ते.
शचशकत्सा:
बोधात्मक संबंद्दधत एक ऄडचण म्हणजे बोधात्मक मानसशास्त्राचा वेगवेगळ्या मागाथनी
द्दवचाराची चचाथ करते.
शिक्षणात योगदान :
बोधात्मक मानसशास्त्रामुळे शास्त्रद्दवषयक द्दवद्दवध बाबीना स्पशथ केलेला अहे. वेगवेगळ्या
क्षेत्ातील लोक हे ह्या मानसशास्त्राच्या शाखेचा ऄभ्यास करतात. बोधात्मक मानसशास्त्राचा
ऄभ्यास केल्याने खालील िायदे होतात.
- बोधात्मक मानसशास्त्र कशा प्रकारे माणूस प्राप्त करतो. प्रद्दिया अद्दण माहीतीचे
साठवण यावर मुख्यत्वे प्रकाश टाकला अहे.
- बोधात्मक मानसशास्त्रामध्ये प्रात्यद्दक्षक ईपयोजन िार अहे. जसे स्मृती
सुधारण्यासाठी, द्दनणथयक्षमताची ऄचूकता वाढद्दवण्यासाठी अद्दण ऄध्ययन
वाढद्दवण्यासाठी शैक्षद्दणक ऄभ्यासिमाची रचना कशा प्रकारची ऄसावी.
- वतथनाद्दवषयक मज्जातंतू शास्त्र, र्ाषाशास्त्राद्दवषय , औद्योद्दगक संघटनात्मक
मानसशास्त्र, कृद्दत्म बुद्दद्धमता अद्दण आतर संबंद्दधत क्षेत्ात ऄद्दर्रुची ऄसलेल्या
द्दवद्यार्थयांना िायदेशीर अहे. munotes.in

Page 17

द्दशक्षणातील मानसशास्त्राची मूलर्ूत तत्वे
17 - द्दशक्षक, द्दशक्षक प्रद्दशक्षक अद्दण ऄभ्यासिम रचना तयार करणारे यांना सुद्धा
िायदेशीर अहे. मानवप्रद्दिया, ऄध्ययनच्या माहीतीचे स्मरण हे र्ोधात्मक
मानसशास्त्राद्वारे होते.
- जीन द्दपयाजे अद्दण आतर र्ोधात्मक मानसशास्त्राच्या प्रर्ाव ऄसलेले मानसशास्त्रज्ञ,
द्दशक्षक प्रद्दशक्षक , ह्यांना तरुण व्यक्तीचे जे चुकीचे ऄवबोध अद्दण ते ऄध्ययन करताना,
त्यातील ममथ व मागथ हे सवथ शुद्ध करणे. त्याचे द्दवचार अद्दण वस्तुद्दनष्ठ, सत्य द्दनमाथण
करता येते. वतथनवादामध्ये ऄसत्याचे अद्दण चुकांना योग्य प्रद्दतसाद व त्यातून नाश
तसेच सुटका होण्याचे चुकीचे वतथन होते. बोधात्मक मानशास्त्रामध्ये त्या काही
वतथनवादातील चुका अहेत त्या स्वतः व्यक्ती खोलवर जाउन त्यातील खोल व ऄचुक
अकलन करतो.
- हा एक िार मोठा द्दशक्षक प्रद्दशक्षकांना त्याच्या ऄध्ययनात पररणाम द्ददसून येतो. तसेच
द्दशक्षकाला वगाथतील कृती अद्दण महत्त्वाच्या बाबींच्या ईिेशाचे पूवाथनुमान करण्यास
मदत करते.
- ऄद्दर्यंता, शास्त्रज्ञ, कलाकार, वास्तूद्दवद्याद्दवशारद अद्दण योजक / कल्पक या सवांना
ऄंतगथत मानद्दसक बाबी अद्दण प्रद्दिया अकलन होण्यासाठी िायदेशीर अहेत.
तुमची प्रगती तपासा
१. बोधात्मक र्दष्टीकोन अद्दण त्याचे द्दशक्षणासाठी योगदान द्दचद्दकत्सकररत्या स्पष्ट करा.
मज्जाजीविास्त्राशवषयक मानसिास्त्र :
मज्जाजीवशास्त्रद्दवषयक ईपागम मानसशास्त्राच्या जीवशास्त्र र्दद्दष्टकोनाचा मुख्यत्वे एक
ईपशाखा अहे.
मानसशास्त्रज्ञांनी सुद्धा त्यांना अपल्या मानसशास्त्राचे स्वरुप अद्दण अपल्या जीवशास्त्राचे
स्वरुप यांच्यातील संबंधातील द्दवशेषतः मेंदू ऄद्दर्रुची होती. स्पॅद्दनश शास्त्रज्ञ केजेल यांत
१९९० मध्ये पद्दहल्यांदा मज्जातंतु ओळखले. जे अपले मेंदु अद्दण मज्जातंतु प्रणाली ऄशा
पेशीनी बनलेले अहे. त्याचे मत ऄसे होते की अपला मेंदू हा मज्जातंतू संबंद्दधत पेशीच्या
साखळीने बनलेले ऄसून अधुद्दनक अकलन करण्यामध्ये मानसशास्त्रानुसार मेंदुची र्ुद्दमका
महत्त्वाची अहे. र्ावनात्मक व द्दियात्मक स्मरण अद्दण ईच्च मानद्दसक प्रद्दिया ह्या
अकलन करण्यामध्ये महत्त्वाची ईदाहरणे अहेत.
ह्या सवथ क्षेत्ाचा द्दवश्वास हा वेगवान /चपळ अद्दण ठसा ईमटवणारा अहे पण लहानात लहान
स्तर अद्दण स्थाद्दनक मंडळ ह्याचे र्ावात्मक यंत्णांची गरज अहे. ह्या कायाथसाठी
ऄनुवंद्दशकता वाहक हे ईच्च प्राण्यामध्ये नवीन पद्धतीचे द्दनयंत्ण हवे अद्दण मज्जातंतू
पयाथयी स्तराचे अद्दण ऄभ्यासाचे अंतरद्दिया होय.
मानसशास्त्रज्ञांनी ज्यांना द्दवज्ञानातील जैद्दवक र्दद्दष्टकोनामध्ये मेंदूच्या संदर्ाथत ऄद्दर्रुची
अहे. त्यांना र्ावनाकारक द्दममांसा संर्ाषण अद्दण आतर मानसशास्त्राच्या प्रद्दियांमध्ये
मेंदूची र्ूद्दमका महत्त्वाची वाटते. मज्जातंतू – बोधात्मक बाबींची मानवाची सुरुवात करुन munotes.in

Page 18

द्दशक्षणाचे प्रगत मानसशास्त्र
18 द्ददलेली अहे. ईदा. मज्जातंतु रसायनामधून काळजीच्या माध्यमातून प्रेमाची र्ावना ही
द्दवकद्दसत करते. काळजी, पोषक अद्दण ऄपत्यांना साम्य ठेवते. आंग्रजी शबद emotion हा
च शबद emouvoir ऄसलेली अहे. हा लॅद्दटन शबद emover वर अधाररत अहे. जेथे e
म्हणजे बाहेर अद्दण movere म्हणजे हालचाल ह्याच्याशी संबंद्दधत शबद Motivation हा
शबद सुद्धा Mover पासून अलेला अहे. र्ावना म्हणजे मानद्दसक अद्दण शारीररक क्षेत् जे
व्यापक द्दवद्दवधता , द्दवचार अद्दण वतथन यांच्याशी संबंद्दधत होय. र्ावना ह्या नेहमी मुड,
व्यद्दक्तमत्व स्वर्ाव , कल ह्यांच्याशी ऄसलेले ऄनुर्व होय. ऄवयव प्रणालीच्या
मज्जातंतुसंबंधीच्या नकाशाच्या द्वारे शोधण्याचा पाया होय. मज्जातंतु व शास्त्रासंबंधीचे
स्पष्टीकरण मानवाच्या संदर्ाथत र्ावना ही एक सुखद अद्दण दुःखद मानद्दसक क्षेत् जे
ऄवयवप्रणालीशी संबंधीचे होय.
मज्जातंतू रसायनाच्या वरचा स्तर अद्दण खालचा स्तर जो मेंदूच्या कृतीशी शरीराची
हालचाल हावर्ाव अद्दण याच्यामुळे र्ावना द्दनमाथण होतात.
मुख्य वैशिष्ट्ये:
- मानसशास्त्रातील मज्जातंतू जीवशास्त्र र्दष्टीकोन ह्याची व्याख्या ऄशी की वतथनाचे
द्दनरीक्षण /मत हे मज्जातंतू प्रणालीचे कायथ अद्दण जीवशास्त्राचा पररणाम होय.
- अनंदशास्त्राकडे पाहण्याचा शास्त्रीय र्दद्दष्टकोन होय. मानवी वतथन अद्दण मज्जातंतू
प्रणाली यामधील संबंधाचा ऄभ्यास होय.
- मज्जातंतू जीव शास्त्र र्दष्टीकोन हा मुख्यत्वे मज्जातंतुमध्ये अद्दण ऄतत्वप्रणालीच्या
घटना ज्या वतथन अद्दण मानद्दसक प्रद्दिया शोधण्याचा प्रयत्न करते.
- शरीर कशाप्रकारे पयाथवरणाची ईघड द्ददसणारे शारीररक बदल अद्दण प्रद्दिया ज्या
शरीरीद्वारे द्दवद्दशष्ट प्रसंगी द्दनमाथण होतात. त्याच्यावर मज्जातंतू जीवशास्त्रद्दवषयक
र्दद्दष्टकोन प्रकाश टाकतो.
- व्यक्तीमत्त्वाची ऄवस्था /गोंधळ अद्दण ऄसामाद्दजक वतथन हे एखादे वेळी मेंदूच्या
शारीररक र्ागामुळे चुकीचे होते द्दकंवा रासायद्दनक ऄसमतोलपणा अद्दण ईदास हे
बरोबर ऄसू शकत नाही.
- मज्जातंतूजीवशास्त्र मानसशास्त्रज्ञ यांनी यातील ऄव्यवस्था /गोंधळ हा योग्य वैद्यकीय
बाबीनी ईपचार करता येउ शकतो.
मज्जातंतू जीवशास्त्राद्दवषयक र्दद्दष्टकोन हा संवेदना, ऄवबोध, ऄध्ययन, स्मरण, र्ाषा,
लैंद्दगकता, अद्दण ऄसामान्य वतथनावर र्र देतो. जो जैद्दवक अद्दण मेंदुमधील जीवशास्त्रीय
प्रद्दिया अद्दण मज्जातंतू प्रणालीच्या आतर र्ागावर प्रकाश टाकतो. तो मज्जातंतू पेशी अद्दण
त्याची रचना मेंदू अद्दण मज्जातंतू प्रणाली अद्दण त्याचे वतथनातील योगदान यांचा ऄभ्यास
करते.
munotes.in

Page 19

द्दशक्षणातील मानसशास्त्राची मूलर्ूत तत्वे
19 शचशकत्सा:
मज्जातंतू मानसशास्त्र क्षेत्ात ज्यात मेंदू अद्दण त्याच्याशी संबंद्दधत मज्जातंतू प्रणाली ज्यात
मानवाच्या द्दवचार व वतथनाचा समकालीन द्दनष्पत्तीचा ऄभ्यास केला जातो. ह्या
मानसशास्त्राचा सवांगीण स्पष्टीकरण केलेले नाही. ह्या र्दद्दष्टकोनाचा तोटा अहे. प्रत्येक
व्यक्तीच्या र्ावना अद्दण द्दवचार प्रद्दियेमध्ये मेंदुच्या संबंद्दधत गोष्टी द्दकंवा स्वतःतील
रासायद्दनक घटक कारणीर्ूत अहेत. परंतु तसे पाहता बाहेरील वातावरणातील घटना सुद्धा
कारणीर्ूत अहेत.
शिक्षणातील योगदान:
- हा एक वैज्ञाद्दनक र्दद्दष्टकोन अहे ज्यात वतथनासंबंधी द्दवस्तृत अद्दण रासायद्दनक घटक
शरीरामध्ये कायथरत ऄसतात.
- मेंदू अद्दण मज्जातंतू प्रणाली यामधील कृती अकलन होण्याच्या गरजेवर र्र द्ददलेला
अहे. या दोहोंचा एकद्दत्त पररणाम वतथन व मानद्दसक प्रद्दियेवर होतो.
- कॉटन (१९९५) द्दसद्ध केले की हा र्दद्दष्टकोन हा ऄध्ययन अकलन करण्यास िार
मदतशीर अहे. द्दवशेषतः संवेदनशीलताची जाणीव करण्याची गरजेवर र्र द्ददलेला
अहे. ईदा. कान, डोळे अद्दण नाक.
- द्दशक्षकांना मदत करते की, द्दवद्यार्थयांचे ऄवधान कशा प्रकारे केंद्दद्रत करावे की जे
मेंदूच्या कायाथवर अकलन संबंद्दधत अहे. तसेच संप्रेषणाचे माध्यम अद्दण माहीतीची
प्रद्दिया
- माहीती प्रद्दियेचे ईपयोगी ज्ञान की जे मध्यवती /केंद्र स्थानी अहे की जे म्हणजे
ऄध्ययन (ईदा. बोधात्मक र्दद्दष्टकोन) मानसशास्त्राच्या माहीतीवर अधाररत अहे.
- या पेक्षा स्मरण मेंदूची प्रद्दिया अद्दण वतथनद्दनष्पत्ती हे वैज्ञाद्दनक अकलनाचा र्ाग जो
ऄध्ययनाच्या आतर र्दद्दष्टकोनात ईपयोग करता येत.
तुमची प्रगती तपासा
मज्जातंतूजीवशास्त्रद्दवषयक र्दद्दष्टकोन ऄध्ययनामधील वतथनाचा ऄभ्यास करण्यासाठी कशा
प्रकारे ईपयोग अहे स्पष्ट करा.
१.६ सारांि क र्दष्टीने क
क क क ऄथथ कत्याथच्या क
क क क क
क . द्दवस्तृत क द्दवद्याथी
महत्वपूणथ क .
munotes.in

Page 20

द्दशक्षणाचे प्रगत मानसशास्त्र
20  ‘ ’ क
 क क
 क द्दवद्याथी -
क क क
 क चचाथ क
*****
munotes.in

Page 21

21 २
अÅययना¸या उपप°ीचे सूàमदशê आकलन
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ वतªनाÂमक ŀिĶकोन
२.३ बोधाÂमक ŀिĶकोन
२.४.१ सामािजक अÅययन (अÐबटª बंडूरा )
२.४.२ सामािजक ²ानरचनावाद (लेव वायगोÂसकì)
२.५ सारांश
२.६ ÖवाÅयाय
२.७ संदभª सूची
२.० उिĥĶे Ļा घटका¸या वाचनानंतर तुÌहाला खालील गोĶी करता येतील.
• अिभजात अिभसंधान उपप°ी व साधक अिभसंधात उपप°ी या दोÆहीबĥल
ÖपĶीकरण.
• अिभजात अिभसंधान उपप°ी व साधक अिभसंधान उपप°ी Ļातील फरकाचे
ÖपĶीकरण.
• आसुबेल यांची अथªपूणª अÅययन उपप°ी व āुनर यांची अÅययन उपप°ी, यां¸या
तÂवांचे वणªन.
• सामािजक अÅययनाची Óया´या .
• सामािजक अÅययनाची अÐबटª बंडूरा यांनी व सामािजक ²ानरचनावादाचे लेव
वायगोÂसकì यांनी मांडलेÐया मूलभूत तÂवांचे वणªन.
• सामािजक अÅययन व सामािजक ²ानरचनावा दा¸या उपप°ीचा, अÅयापन –
अÅययन ÿिøयेवर होणारा पåरणाम सांगणे.
२.१ ÿÖतावना अÅययन हे सवªसमावेशक / िवĵÓयापक आहे. आपÐया कुवतीनुसार सवª सजीव Ìहणजे
मानव व पशु अÅययन करतच असतात. परंतु मानवाला बुĦी, िवचार करÁयाची ±मता ,
सारांसार िववेक व समÖयापूितª करÁयाची ताकद / समÖया सोडवÁयाची ±मता यांची ईĵरी
देणगी लाभÐयामुळे तो कोणतीही गोĶ सोपी असो अथवा अवघड सहजåरÂया िशकू शकतो. munotes.in

Page 22

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
22 अÅययन हे आजÆम चालू राहणारी ÿिøया आहे. आपण जÆमापासून मरणापय«त सतत
अÅययन करत रहातो. अÅययन Ìहणजे काय हे पूणªतः समजÁयासाठी.
अÅययन Ìहणजे काय? ते कसे करावं लागते अथवा घडते. Âयासाठी लागणारी सुयोµय
पåरिÖथती कोणती ? Ļा सवª संबंिधत ÿijांना योµय उ°रे हòडकणे गरजेचे आहे.
मानसशाľा¸या िविवध िवचारधारा शाखा Ļा ÿijांची वेगÑया वेगÑया पĦतीने उ°रे
मांडतात. Âयांनी अÅययना¸या िविवध उपप°ी सुचवÐया आहेत/मांडÐया आहेत. खालील
ÿमाणे Âयांचे वगêकरण करता येईल.
१) वतªनशैली आधारीत अÅययन उपप°ी (िसĦांत): अिभजात अिभसंधान आिण
साधक अिभसंधान.
२) ²ानाÂमक अÅययन उपप°ी : आसुवेल यांची अथªपूणª अÅययन उपप°ी व āुनर
यांची अÅययन उपप°ी.
३) सामािजक अÅययन व सामािजक रचनावाद
आपÐया दैनंिदन अनुभवांमÅये अÅययन(िशकणे) खूप महßवाची भूिमका बजावते. िशकणे
ही एक सामािजक ÿिøया आहे आिण आपण आपÐया सामािजक वातावरणात, आपले
समवयÖक, पालक, िश±क इÂयादé शी संवाद साधून िशकतो. िनरी±ण, अनुकरण आिण
मॉडेिलंग मुला¸या िशकÁयात महßवाची भूिमका बजावते. या युिनटमÅये आपण अÐबटª
बांडुरा आिण लेÓह वायगोÂÖकì यांनी िवकिसत केलेÐया िश±णा¸या सामािजक, बोधाÂमक
आिण रचनावादी िवचारांबĥल जाणून घेऊ.
२.२ वतªनाÂमक ŀिĶकोन अ) अिभजात अिभसंधान (Classical Conditioning):
रिशयन मानसशाľ² ®ी इÓहान पी. पावलोÓह (१८४९-१९३६) (Ivan P. Pavlov)
यांनी एकोणासाÓया शतका¸या समाĮी¸या आसपास ही उपप°ी / हा िसĦांत मांडला.
सुरवातीला Âयांनी कुÞयांना लाळ का सुटते Ļावर मूलगामी संशोधन केले व Âयाना
Âयासाठी जागितक पाåरतोिषक सुĦा िमळाले.
कुÞयां¸या पचनøìये¸या अËयासांत Âयांना आढळून आले कì कुÞयाला लाळ सुटÁयाची
िøया फĉ अÆन बिघतÐयावरच होते. असं नाही तर खाÁयाचे भांडे, ते आणणारा व घंटा
वाजवणारा बिघतÐया वर सुĦा सुटते. ÿथम Âयांना असे वाटले कì अÆन पाहीÐयावर
सुटणाöया लाळेपे±ा ही मानिसक लाळ ľवणाची िøया िभÆन असावी. पण नंतर Ļा गोĶीचे
महÂव जाणÐयानंतर Âयांनी Âयां¸या संशोधनाची िदशा शारीåरक िøये ऐवजी मानिसक
ÿिøयेकडे वळवली.

munotes.in

Page 23

अÅययना¸या उपप°ीचे सूàमदशê आकलन
23 ®ी. पावलोÓह यांचा ÿयोग:
Ļा ÿयोगाबĥल सिवÖतर उलगडा करÁयापूवê आपण Ļा खालील सं²ाबाबत ÖपĶीकरण
खुलासा करणे अिधक सोयीÖकर होईल. १) अिनयंिýत चेतक (US) २) अिनयंिýत
ÿितिøया (UR) ३) िनयंिýत चेतक ४) िनयंिýत ÿितसाद/ÿितिøया (CS)
अÆन तŌडात पडÐयावर लाळ ľवÁयाची िøया ही नैसिगªक, आपोआप िमळणारा ÿितसाद
िकंवा ÿितिøया आहे. Ļा ÿितसादाला अिनयंिýत ÿितसाद (Unconditional
Response UR) Ìहणतात. अÆन हे Ļा बाबतीत अिनयंिýत चेतक / ÿेरक
(Uncenditional Stimulus US) आहे. कारण Âयामुळे लाळ सुटÁयाचा अिनयंिýत
ÿितसाद UR िमळाला. ®ी पावलॉÓह यांनी वारंवार घंटा वाजवून नंतर कुÞयापुढे अÆन
ठेवायची िøया घडवून आणÐयानंतर कुÞयाने फĉ घंटा ऐकÐयावर लाळ गाळÁयाची
ąवÁयाची िøया केली. Ļा ÿकारे नुसÂया आवाजाने लाळ ľवÁया¸या िøयेला िनयंिýत
ÿितसाद (CR) असे Ìहणतात.
अिभजात अिभसंधानाचा (परंपरागत िÖथितÓयवÖथा) याची खालील ÿमाणे मांडणी कŁया. १) (US) (अÆन) (UR) लाळ २) (CS) (िन.चे) घंटेचा आवाज + US अÆन US लाळ ३) CS (घंटेचा आवाज) CR लाळ Ļा ÿयोगामÅये ÿथम घंटा वाजवली आिण Âयानंतर अÆन वाढले. Âयामुळे अंगभूत लाळ
ąवÁया¸या िøयेला चालना िमळाली. वारंवार घंटानाद व Âयानंतर अÆनवाढणे ही िøया
घडवून आणÐयावर फĉ घंटानादच, अÆन न देता, लाळ ąवÁयाची िøया घडवून
आणायला पुरेसा ठरला. Ìहणून घंटानादाला िनयंिýत चेतक / ÿेरक CS व लाळ
ľवÁया¸या सुटÁया¸या िøयेला िनयंिýत ÿितसाद / ÿितिøया संबोधÁयात आले.
अिभजात अिभसंधानाची Óया´या अशी करता येईल कì एखादी अशी ÿिøया कì ºयात
तटÖथ चेतक व नैसिगªक चेतक संयुĉपणे नैसिगªक चेतकाचे / ÿेरकाची ल±णे धारण
करतात. कधी कधी याला चेतकांची अदला बदल Ìहणतात कारण आधी तटÖथ असणारा
चेतक हा आधी¸या नैसिगªक चेतकाची जागा घेतो.
आणखी एका अिभसंधानाला उ¸च दजाªचे अिभसंधान Ìहणतात. कारण ÂयामÅये आणखी
एक पायरी पुढे जाता येते.
१) US अÆन......... UR (अ.ÿ) (लाळ)
२) CS + US (घंटानाद िदवा / ÿकाश) .... CR (िन.) लाळ
३) CS + CS2 (घंटानाद िदवा ÿकाश) ..... CR (िन. ÿ) (लाळ)
४) CS2 ...... CR लाळ munotes.in

Page 24

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
24 अिभजात अिभसंधानाची मूलतßवे:
®ी पावलोÓह Ļांना ÿयोग करता करता िनरिनराÑया अिभसंधानाचा मूलतßवे / ल±णे /
िनयम आढळून आले. ती खालील ÿमाणे आहेत.
मंद होत जाणे / मालवत जाणे :
वारंवार फĉ घंटानाद केला व अÆन िदले नाही तर नंतर नंतर लाळ सुटÁयाचे ÿमाण कमी
कमी होत जाऊन शेवटी लाळ सुटतच नाही. जेÓहा िनयंिýत ÿितसाद नाहीसा होतो. तेÓहा
ÿिøयेचा शेवट होतो.
Öवाभािवक /सहज पुनलाªभ / पूवªपक ÿाĮी :
काही काळ िनयंिýत चेतक न िदÐयानंतर थांबलेला / िवझलेला ÿितसाद बहòधा /
बöयाचवेळा परत येताना कमी ±मतेचा आढळतो. Ļा ÿकाराला Öवाभािवक पूवªपद ÿाĮी
असे Ìहणतात.
चेतकाचे सामाÆयीकरण :
एक ÿकार¸या िनयंिýत चेतकाला िमळालेला ÿितसाद Âया¸या सार´या दुसöया िनयंिýत
चेतकांना िमळÁया¸या ÿिøयेला चेतकाचे सामाÆयीकरण Ìहणता येईल.
फरकाÂमक अिभसंधान :
ÿयोगात भाग घेÁयाöया पाýाला (कुýा) िनयंिýत चेतक / ÿेरक व अशाच ÿकार¸या दुसöया
िनयंिýत चेतकामधील फरक ओळखायला िशकवले जाऊ शकते. उदाहरणाथª घंटेचा एक
िविशķ ÿकारचा आवाज हा िनयंिýत चेतक आहे. हा नाद ऐकÐयावर लगेच अÆन िदले
जाते पण तशाच ÿकारचा दुसरा नाद / आवाज (उदा. भŌगा) आÐयावर अÆन िदले जात
नाही. पिहÐया पिहÐयांदा कुÞयाला घंटानाद व भŌµयाचा आवाज ऐकून लाळ सुटते पण तो
लवकरच फĉ घंटानादाला लाळ ąवÁयाचे िशकतो. भŌµया¸या दुसöया ÿकार¸या
आवाजाला लाळ ąवणे बंद होते.
आपण फरकाÂमक अिभसंधान िनमाªण झाले आहे असे तेÓहाच Ìहणू शकतो जेÓहा िनयंिýत
चेतक नसलेÐया चेतकांना ÿितसाद देÁयाची ÿिøया बंद होते पण िनयंिýत चेतकाला
ÿितसाद चालू रहातो.
शै±िणक अÆवयाथª/उपयोजन :
मानसशाľा¸या कायª±ेýांत ही पावलोÓह यांनी øांित घडवून आणली. Âयां¸या उपप°ीमुळे
जगभरात अिभसंधांना बाबत संशोधन केले गेले. िनरिनराÑया Óयवहारीक ÿijां¸या
सोडवणूकìसाठी सैĦांितक ढाचा व ÿयोग±म तंý Ìहणून अिभसंधानाला माÆयता िमळाली.
Âयांनी असे ÿितपादन केले (मत मांडले) कé िविवध ÿकार¸या चेतनासंÖथा/
मºजासंÖथा±मता आिण आधारभूत बळकटीकरण िदलेली वारंवार घडवलेली िøया Ļा
दोÆहीवर अÅययन ±मता अवलंबून असते. एखाīाकडे आंतåरक इ¸छाशĉì कायª
करÁयास भाग पाडत असेल तरच अÅययन िøया घडू शकते अÆयथा नाही. munotes.in

Page 25

अÅययना¸या उपप°ीचे सूàमदशê आकलन
25 अिभजात अिभसंधानाची मूलतßवे/िवचार खालील ±ेýामÅये उपयोगी आणता येऊ
शकतात.
१. मुलांमÅये अिभसंधाना¸या आधारे चांगÐया सवयी łजवता येतात. उदा. Öव¸छता व
टापटीप, मोठ्यांबĥल आदर व वĉिशरपणा वगैरे.
२. तसेच मुलांमधील वाईट सवयी आिभसंधाना¸यामुळे घालिवता येतात.
३. मानिसक łµणांमÅये असलेली भाविनक भीतीची िÖथती घालिवÁयाचे कायª अिभजात
अिभसंधानाची मुलतßवे सामाÆय िनयम वापłन करता येते.
४. Ļा तßवांचा वापर कŁन मुलांमÅये अÅययन, िश±क व शाळा याबाबत अनुकूल व
ÿितकूल ŀĶीकोन िनमाªण करता येईल.
५. कांही ठोस / खास साधने वापŁन मुळा±रे व अंकगिणताचे मूळ िसĦांत िशकवÁयास
अिभजात अिभसंधाना¸या मूलतßवांचा उपयोग करता येतो.
ब) साधक अिभसंधान (Operant Conditioning):
हारवडª िवīािपठातील बी.एफ.िÖकनर (१९०४-१९९०) यांनी साधक अिभसंधान उपप°ी
िसĦांत िवकिसत केली. Âयांनी उंदीर व कबुतरांवर बरेच ÿयोग कŁन Âयां¸या ÿिति±Į
िøयेचा (ÿितसादाचा) अËयास केला. शेवटी Âयांनी खाणे Ļा िवषयावर ल± क¤िþत केले.
कारण तो सहज व सोपा िवषय होता. Âयांनी Öवतःची उपकरणे तयार केली व िनरी±ण
पĦती ठरिवली व वÖतुिनķ पĦतीने Âयांचा अËयास केला.
Âयांनी दोन ÿकारचे अिभसंधान ÿकार ल±ांत घेतले. ÿितसादाÂमक अिभसंधान व साधन
(िøयाÂमक) अिभसंधान ÿितसादाÂमक अिभसंधान तेÓहा Ìहणता येईल जेÓहा बळकटी
आणलेला चेतक हा तटÖथ चेतक Ļाची जोडी नैसिगªक चेतकाचे गुणधमª िमळवते. जेÓहा
कुठÐयाही चेतका¸या अनुपिÖथतीत ताÂकाळ ÿितिøया घडते ÿितसाद िमळतो तेÓहा
साधक अिभसंधान झाले असे Ìहणता येईल. Âयां¸या अिभसंधानाला साधक अिभसंधान
Ìहणून संबोधले जाते. Âयाची Óया´या अशी करता येईल कì असे कुठलेही अÅययन जे
आकिÖमत ÿितसादा¸या बळकटीकरणावर आधारीत आहे आिण ºयामÅये असा कुठलाही
िवकÐप नाही जो ÿयोगाधारीत ठरवलेÐया िवकÐपाना सोडून असेल. वतªणूक ही पåरिÖथती
नुसार कायªरत होऊन Öवतः¸या पĦतीने परीणाम िनमाªण करते. Ļा गृिहतकावर साधक
अिभसंधान आधारीत आहे. जर परीणाम उÂसाहवधªक / उ°ेजक असतील तर ÿितसाद
पुÆहा पुÆहा घडेल व Âया ÿितसादाची ताकद वाढीस लागेल. साधक अिभसंधानासाठी हा
ÿितसाद व मोबदला / बि±स Âयां¸यामधील नाते अितशय महßवाचे आहे. व ते Âयाचा
मूलभूत पाया आहे. सजीवांचा ÿितसाद / ÿितिøया ही बि±स ÿाĮ करÁयासाठी कारणीभूत
असÐयामुळे साधक अिभसंधानाला कारणीभूत अिधसंधान (Instrumental
Conditioning) असे सुĦा Ìहणतात.

munotes.in

Page 26

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
26 िÖकनर यांचा ÿयोग:
िÖकनर खोके (Skinners Box) नावा¸या साधक उपकरणात ÿयोगशाळे मधील उंदीर
ठेवÁयात येतो, Âया खो³या मधील ठरािवक बंिदÖत मोकÑया जागेत तो हालचाल कŁ
शकतो, बागडू शकतो. सवªसाधारणपणे तो काही हòडकून काढÁया¸या उĥेशाने हालचाली
करतो. सरतेशेवटी तो एक खटका दाबतो Âयामुळे अÆन पाठवणारी यंýणा कायाªिÆवत
होऊन एक अÆनाची ताटली Âयाला ÿाĮ होते. हे बि±स (अÆन) िमळाÐयानंतर थोड्या
काळापय«त उंदीरां¸या िनŁĥेश हालचाली Ìहणजे वास घेणे, अंग आळसावणे, साफसूफ
करणे वगैरे चालूच असतात. पण थोड्या िकंवा जाÖत काळानंतर तो पुÆहा खटका
दाबÁयाची िøया करतो. खटका दाबÁया¸या िøयेमुळे अÆन पाठवणारी यंýणा कायाªिÆवत
होऊन उंदराला पुÆहा एकदा बि±स िमळते (अÆन). जसा जसा वेळ जात रहातो तसे तसे
खटका दाबÁयाची िøया Âया¸याकडून पुÆहा पुÆहा केली जाते. नंतर असा एक काळ येतो
कì उंदीर खटका दाबÁयाची िøया बि±स िमळावे Ìहणून सातÂयाने करत रहातो.
साधक अिभसंधानाची मूलतßवे:
अिभजात अिभसंधाना ÿमाणे साधक अिभसंधानाचे कायª वेगवेगÑया गोĶéवर आधारीत
चालते. उदा. आकार देÁयाची िøया, िवझवÁयाची िकंवा संपÁयाचीिøया, Öवाभािवकपणे
मूळपदावर परतणे आिण बळकटीकरण.
आकार देÁयाची िøया / घडवणूक:
ÿयोग पाýा¸या वतªणूकìमÅये अपेि±त बदल घडवून आणÁयासाठी वेचक बळकटीकरणाचा
योµय वापर Ļा घडवणूक ÿिøयेत अंतभूªत आहे. ĻामÅये मूळ िøया अशी आहे कì सातÂय
राखून अपेि±त वतªणूकì¸या जवळ जवळ पोहोचÁयाचा ÿयÂन करणे. ÿयोगकताª
ÿयोगपाýा¸या वतªणूकìला अपेि±त आकार देÁयासाठी योµय बळकटीकरणाचा वापर करतो.
सामाÆयकरण, सवय Öपधाª व साखळीकरण Ļा िøयांचा सफल घडवणूकìमÅये उपयोग
केला जातो.
िवझणे / मंदावणे:
आवÔयक व सुयोµय ÿितसाद िमळाÐयानंतर बळकटीकरण कÂया«ने Âया िøयेतून Âयाचा
सहभाग मागे ¶यायचा असतो. बळकटी करÁया¸या संपूणª अभावानंतर ÿितसाद नाहीशा
होÁयाची िøया घडते.
Öवाभािवक åरÂया मूळपदावर येणे:
थोड्या काळाकरीता अिभसंधाना¸या िÖथतीतून ÿयोग पाýाला बाहेर काढून पुÆहा Âया
िÖथितत आणÐयावर Âयाचे ÖवाभािवकåरÂया मुळपदावर येणे ही िøया अिभजात
अिभसंधानाÿमाणेच घडते. Ļा ÿकारामÅये पावलोÓह यां¸या अिभजात अिभसंधानामÅये
घडते तसंच जवळ जवळ घडते.
munotes.in

Page 27

अÅययना¸या उपप°ीचे सूàमदशê आकलन
27 बळकटीकरण / ŀढीकरण:
ŀढीकरण हा साधक अिभसंधानाचा मूळ गाभा आहे. वतªनाचा वेळेवर मागोवा घेत असताना
वतªनात बदल घडवणारा ÿसंग हा ŀढीकरण कताª असतो. वतªना¸या िनयंýणासाठी (बी.
एफ Öकìनर) यांनी ŀढीकरण ही ÿणाली वापरली. ÿयोगपाýा¸या/अÅययनाÃया«¸या
ÿितसादाचा वेग जो ÿसंग / िøया कारणीभूत होते Âयाला ŀढीकरण Ìहणतात. ŀढीकरणाचे
तीन ÿकार आहेत १) सकाराÂमक २) नकाराÂमक ३) िश±ा करणारे. जो चेतक अपेि±त
ÿितसाद िमळवÁयाचा संभव वाढवतो िकंवा ÿाणीमाýांत ÿितसादाची माýा वाढवतो. Âयाला
सकाराÂमक ŀढीकरण /बळकटीकरण Ìहणतात. अÆन हे भुकेÐया माणसासाठी सकाराÂमक
ŀढीकारक आहे. सकाराÂमक ŀढीकारकाची उदाहरणे Ìहणजे अÆन, पाणी, Öतुित ÿशंसा,
पैसा, सामािजकमाÆयता /ÿितķा , वगैरे. संिध िमळताच अÅययनाथê चेतकाचा Âयाग
करायला सहज तयार होतो. Âयाला नकाराÂमक ŀढीकरण Ìहणतात. जेÓहा नकाराÂमक
ŀढीकरणाचा वापर केला जातो तेÓहा अÅययनाथê लगेच ýासदायक चेतकाचा Âयाग
करायला ÿवृ° होतो. नकाराÂमक ŀढीकारकाची उदाहरणे Ìहणजे सामािजक बिहÕकार
िकंवा िनंदानालÖती ही आहेत. िश±ा करणारा, हा टाळÁयाची िøया घडवणारा चेतक आहे.
ºयामुळे बहòतेक वेळा ÿितसाद िमळतो व दबले जाÁयात पयाªवसान होते. नकाराÂमक
ŀढीकरण व दंडकरणे Ļा दोÆही मÅये फरक आहे. ÿितसादा¸या पूवê नकाराÂमक ŀढीकरण
केले जाते व ÿितसाद टाळÁयाला भाग पाडते िकंवा ÿितसाद न येÁयाची ÓयवÖथा करते .
दंडकारक ÿितसादानंतर कायाªिÆवत होतो व Âयाची भिवÕयातली पुनरावृ°ी कमीत कमी
वेळा होईल अशी ÓयवÖथा करतो.
शै±िणक ±ेýांत साधक अिभसंधानाचे महßव/उपयोजन :
साधक अिभसंधानाबाबत बी.एफ. Öकìनर यांनी ÿाÁयांवर सखोल व भरपूर संशोधन केले.
माणसां¸या अÅययनाबाबत Ļा संशोधना¸या िनकषां¸या उपयोगाबाबत ÿितपादन केले.
Âया संशोधनाची िश±णासाठी उपयुĉता दाखवून िदली.
१. सकाराÂमक ŀढकारकाचा वापर कŁन साधक अिभसंधाना¸या उपप°ीĬारे शाळेतील
वातावरण भयमुĉ करता येऊ शकते. मुलां¸या यशामÅये वाढ होÁयासाठी िश±क
योµय åरतीने ŀढकारकांचा वगाªत वापर कŁ शकतात.
२. तÂकाळ ŀढीकरण केÐयाने वतªणूकì¸या सातÂयाची श³यता वाढीस लागते. Ìहणून
मुलां¸या योµय ÿितसादाला तÂकाळ ŀढीकरण करणे आवÔयक आहे.
३. योजनांबĦ शै±िणक अÅययनाचे सािहÂय ही िÖकनर यांची मोठी उपलÊधी आहे.
िश±ण±ेýाला लाभलेली मदत आहे. िविवध शालेय िवषय िशकवताना कायªøमाधारीत
शै±िणक अÅययन सािहÂयाचा वापर करता येतो. मुलांना अÅययन हे आनंददायक
होते. कारण Ļा सािहÂया¸या आधारे ती आपÐया गित±मतेनुसार पुढे जाऊ शकतात.
ÖवाÅयाय व Âयाची उ°रे हा योजनाबĦ अÅययन सािहÂयाचा मागª असÐयामुळे
मुलांचा ÿितसाद वाढीस लागतो. िश±कांना Óयिĉक¤िþत मागªदशªन करणे सोपे होते.
munotes.in

Page 28

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
28 अिभजात व साधक अिभसंधानातील फरक: अिभजात अिभसंधान साधक अिभसंधान ®ी इÓहान पापलोÓह यांनी शोधून काढली. Âयाला ÿितसादाÂमक अिभसंधान असेपण Ìहणतात. साधक अिभसंधान ®ी. बी.एफ िÖकनर यांनी शोधून काढले. US (अ.चे) मुळे ÿितसादाÂमक (िन.ÿ) CR उīुĉ केला जातो. ÿितसाद हा जाÖत कŁन तÂकाळ व Öवे¸छेने आलेला असतो. ÿयोगपाýा¸या वतªणुकìचा US (अ.चे.) शी कायªकारण संबंध नसतो. US नैसिगªक åरÂया घडते. ÿितसाद येणे हे ŀढीकरणावर अवलंबून असते. चेतक व ÿितसाद यांचा परÖपर संबंध संलµनते¸या िनयमावर आधाåरत आहे. चेतक व ÿितसाद यां¸यातील परÖपरसंबंध परीणामा¸या िनयमावर आधाåरत आहेत. Öवाय° मºजासंÖथेकडून िनयंिýत मÅयवतê मºजासंÖथेकडून िनयंिýत ÿितसाद िमळÁयासाठी ŀढीकरण ÿथम होते. ÿितसाद पािहÐयानंतर ŀढीकरणाची साय केली जाते. ÿितसादाला ÿितिनधी /बदली तयार करणे हा अÅययनाचा गाभा आहे / सार आहे. ÿितसादामÅये फेरबदल / सुधारणा करणे हा यातील अÅययनाचा गाभा आहे / सार आहे. अिभजात अिभसंधाना¸या ÿितसादामÅये सुरवातीला नगÁय /शूÆय ताकद असते. साधकाला शूÆय ताकद असू शकत नाही कारण ŀढीकरण करÁयापूवê कमीत कमी एकदा तरी तो घडावा लागतो.
२.३ बोधाÂमक ŀिĶकोन ( COGNITIVE VIEWS) अ) आसुबेल यांची अथªपूणª अÅययन उपप°ी:
डेÓहीड पी. आसुबेल (१९१८-२००८) Ļा अमेåरकन मानसशाľ²ाने अथªपूणª अÅययन
उपप°ी या नावाने ओळखली जाणारी अÅययन उपप°ी िवकिसत केली.
Âयाचा मौिखक अÅययनावर भर होता. अथाª¸या Öवभाव धमाªबाबत Âयांनी संशोधन केले.
अÅययनाथêने Âया¸या मनामÅये साठवलेÐया संúहात ²ानाची भर टाकÐयावरच Âयाला
अथªपूणª अÅययन केले असे Ìहणता येईल. तो ²ानाÂमक सैĦांितक होता. अÅययनाथê
Âयां¸या ²ानाÂमक संरचनेत नवीन माहीतीची कशी भर टाकतो Ļाचा Âयांनी
खुलासा/उहापोह केला आहे. Âयां¸यामते नवीन ²ानाने अÅययन व साठवण Âयावर ÿभाव
पाडणारा महßवाचा मुĥा Ìहणजे Âयाची सīःिÖथतीतील ²ानाÂमक संरचना िकंवा
²ानाÂमक ÿितमान /ढाचा. मूल ²ान कसे िमळवते Âया ÿijांचे उ°र िमळवÁयात Âयांना
ÿाथिमक रस /आवड होती. एकतर ते मूल Âयाला सादर करÁयात आलेले ²ान úहण करते
अथवा Öवतंýपणे शोधकवृ°ीने िमळवते.

munotes.in

Page 29

अÅययना¸या उपप°ीचे सूàमदशê आकलन
29 आसुबेल¸या मते अÅययनाचे चार ÿकार पडतात.
१) úहणाÂमक अÅययन :
जेÓहा मुलाला केवळ पाठ्यपुÖतक, संदभª सािहÂय, िविवध ÿकारची साधने इÂयादéĬारे
सादर केलेले ²ान ÿाĮ होते, Âयाला úहणाÂमक अÅययन असे Ìहणतात. ÂयामÅये Âयाला
जेवढे सादर केले जाते, फĉ तेÓहढे ²ान मूल úहण करते.
२) शोधकाÂमक अÅययन :
जेÓहा मूल Âयाला सादर केलेÐया ²ानाबरोबरच Öवतंýपणे िवषयाबĥल ²ान ÿाĮ करते
तेÓहा Âयाला शोधकाÂमक अÅययन असे Ìहणतात. Âया ÿकारांत अÅययनाथê Âयाला
Âया¸या िश±कांनी िशकवलेÐया ²ानाची, Âयाने संशोधन कŁन ÿाĮ केलेÐया ²ानाशी
सांगड घालतो.
३) घोकंपĘी अÅययन :
अथªपूणª अÅययन न करतां, अÅययनाथê जेÓहा Âयाला िमळालेली माहीती नुसती तŌडपाठ
करतो, तेÓहा Âयाला घोकंपĘी अÅययन Ìहणतात.
४) अथªपूणª अÅययन :
जेÓहा समजून घेऊन, अथª जाणून अÅययनाथê ते ²ान Öमरणांत ठेवायचा ÿयÂन करतो.
तेÓहा Âयाला अथªपूणª अÅययन असे Ìहणता येईल.
आसुबेल¸या मते अÅययन हे úहणाÂमक व संशोधनाÂमक अशा दोन ÿकारांत िवभागता
येईल. Âयाचा आधार हा Âया अÅययनाथêला ²ान कसे सादर केले, हा असेल. तसेच
िमळालेले ²ान तो Âया¸या ²ानाÂमक संरचनेत कशा ÿकारे सािमल करतो, ÂयावŁन
घोकंपĘी व अथªपूणª अÅययन असे िवभाग पाडता येतील. वरील Óया´येÿमाणे चार ÿकार
तयार होतात.
१) अथªपूणª úहणाÂमक अÅययन. २) घोकंपĘी úहणाÂमक अÅययन. ३) अथªपूणª
संशोधनाÂमक अÅययन. ४) घोकंपĘी संशोधनाÂमक अÅययन. या चार ÿकार¸या अÅययन
ÿकारापैकì घोकंपĘी अÅययन हे अथªहीन व िबनकामाचे आहे. Âयामुळे ते टाकावू ठरते.
Ìहणून फĉ दोनच ÿकारचे अथªपूणª अÅययन उरते. एक अथªपूणª úहणाÂमक अÅययन व
दोन दुसरे अथªपूणª संशोधनाÂमक अÅययन.
®ेणीबĦ अंतभूªतीकरणाÂमक उपप°ी (Subsumption Theory):
®ी गॅµने यांनी ®ेणीबĦ अंतगªतीकरणाÂमक उपप°ी¸या आधारे अÅययन उपप°ी समजवून
सांिगतली आहे. ®ेणीबĦ अंतभूªतीकरणाचा अथª असा आहे कé एखाīा¸या वतªमान
²ाना¸या ढा¸यामÅये नवीन ²ानाची िनयमानुसार चपखल बसवÁयाची िøया. Ļा ÿकारे
²ान अÅययनाथê¸या ²ानाÂमक ढा¸यामÅये बसवणे Âयाला िनयोिजत ®ेणीबĦता
Ìहणतात. दोन ÿकारे नवीन ²ानाचे अंतभूªतीकरण करता येईल. पण Âया दोÆही ÿकारांत
जो पय«त िÖथर ²ानाÂमक ढाचा अिÖतßवात नसेल तर अथªपूणª अÅययन होऊ शकत नाही. munotes.in

Page 30

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
30 नवीन ²ानाचा संबंध जोडÁयासाठी अिÖतßवात असलेला ²ानाÂमक ढाचा िदशादशªक
ठरतो. Óयĉé¸या ²ानाÂमक ढा¸यामÅये अिÖतßवात असलेÐया ²ान व संकÐपनेचे ®ेणीबĦ
अंतभूªतीकरण करता येते.
घोकंपĘी अÅययनामÅये माहीत नसलेले / अिÖतÂवात नसलेले ²ान आढळून येते. हे
घोकंपĘी अÅययनातले ²ान पुढील काळांत ²ानाÂमक रचना / ढाचा बनवायला उपयोगी
पडते व Âया पायावर आधाŁन अथªपूणª अÅययन घडू शकते.
अंतभूªतीकरणाचे दोन ÿकार पुढील ÿमाणेः
१) अÆयोÆय संबंधाÂमक अंतभूªतीकरण : पूवê माहीत असलेÐया ²ानाची पुढील पायरी
अथवा िवÖतारीकरण.
२) िनÕकिषªत अंतभूªतीकरण : असलेÐया ढा¸यापासून नवीन माहीती िकंवा नवीन संबंध
तयार करता येऊ शकतात. अशा ÿकार¸या अंतभूªतीकरणातून एकदम नवीन
संकÐपना पुढे येऊ शकते. तसेच आधी अिÖतßवात असलेÐया संकÐपनेमÅये भर
घालता येते अथवा Âयात बदल घडवता येतो.
शै±िणक उपयुĉता :
आसुवेल घोकंपĘी अÅययनाला Âयाºय मानतात व अथªपूणª अÅययनावर भर देतात.
मुलांमÅये, िवīाÃया«मÅये अथªपूणª अÅययन ±मता िवकिसत करÁयासाठी िश±ण
ÓयवÖथेत/ िश±ण पĦतीत बदल घडवणे अÂयावÔयक आहे. िवīाÃया«नी िश±कांनी िदलेले
²ान घोकंपĘी िकंवा Öमरण करÁयापूवê ते ²ान नीट समजून घेतले पािहजे. शाळेमधील
अÅययन व अÅयापन पĦ तीत घोकंपĘीचे महßव काढून टाकÁयासाठी बĥल बदल करणे
जŁरीचे आहे. पूवê अिÖतÂवात असलेले अनुभव िकंवा सÅया¸या अनुभवांचा शोध घेऊन
Âयांना िमळत असलेÐया ²ाना¸या आधाराने अÅययनाÃया«ना Öवतः¸या संकÐपना िनमाªण
करÁयासाठी ÿोÂसाहन देणे जŁरीचे आहे. िश±कांची अÅययनाथêना जे ²ान īायचे ते
रचनाबĦ, सुिनयोिजत आिण अथªपूणª असेल याची काळजी ¶यायला हवी.
वगªिश±णाबाबत Âयांचे भरघोस योगदान Ìहणजे अúत संघटक ÿितमान (Advance
Organizer Model) ²ानाÂमक रचना तयार होÁयासाठी अúत संघटन ÿितमान हे
आवÔयक आहे. या अúत संघटकाचा हेतू अÅययनाशी पूवª²ानाचा संबंध जोडणे हा आहे.
Âया बरोबर पाठ्यवÖतूचे एकýीकरण करणे हा ही आहे. अÅययनाÃया«ना ºया संकÐपना,
सं²ा, गृिहतके, तßव पूवª पåरिचत आहेत ती या ÿितमानात अúत संघटक Ìहणून काम
करतात. अúत संघटक ÿितमान हे Óया´यान अÅयापन ÿितमान Ļा नावानेही ओळखले
जाते. अÅययनाÃया«चा ²ानाÂमक िवकास करणे हा या ÿितमानाचा मूळ हेतू आहे.
अúत संघटक Ìहणजे िवषयवÖतू हा संघटक अÅययन कृती¸या अगोदर सादर केला जातो.
Ìहणून तो अúत. अúत संघटक पुढील गोĶी पार पाडतो. उदा. एखाīा मुद्īाचे िववेचन
कŁन तो मुĥा ÖपĶ करणे, िविवध गोĶéचे एकýीकरण करणे, नवीन ²ानाचा पूवê¸या
²ानाशी संबंध जोडणे, जुÆया- नवीन ²ानातील फरक ओळखणे. munotes.in

Page 31

अÅययना¸या उपप°ीचे सूàमदशê आकलन
31 संपूणª िवषयवÖतू देÁयापूवê अúत संघटक मुलांना िश±कानी īावा Ìहणजे मुलांना
आपÐयाला काय िशकायचे आहे Âयाचा आराखडा ल±ात येतो.
®ी. आसुबेल यांनी úहणाÂमक अÅययना¸या उÂÖफुतªपणावर भर िदला आहे.
अÅययनाथêनी िवषय समजून घेऊन उÂसाहाने समजून अथªपूणª िशकायला हवे. असे
ÿितपादन केले आहे. उपदेशाÂमक व ÖपĶीकरणाÂमक िशकवÁयाचा पĦतीवर ®ी आसुबेल
यांचा ठाम िवĵास होता. Ļामुळे अÅययनाथêला भरभर िशकÁयाला व िशकलेले ल±ांत
ठेवायला आÂमसात करायला मदत होते. úहणाÂमक अÅययन उÂसाहपूणª असायला हवे
असे Âयांनी ठामपणे ÿितपादन केले. मुलांना उÂसाहवधªक तöहेने अÅययन करÁयासाठी
शÊदरचना बदलून िकंवा कांही ³लीĶ शÊद गाळून अिधक उदाहणे देऊन मदत केली
पािहजे.
ब) जेरोम āूनर यांची अÅययन उपप°ी :
जेरोम āूनर (१९२५) Jerome Bruner (१९१५) Ļा अमेåरकेतील मानसशाľ²ाने
²ानाÂमक िवकास , अÅययन अÅयापन उपप°ी िवकिसत केली. एका िविशĶ उĥीपकाशीच
िनगडीत न रहाता अÅयनाथêकडून वाढÂया ÿमाणात ÿितसाद िमळवÁयास ²ानाÂमक
िवकास घडवता येतो, असे Âयांचे मत आहे. समोर उपलÊध असलेÐया ²ानवाहक
मािहती¸या पिलकडे जाऊन उ¸च ÿतीची ²ानाÂमक ÿøìया व मानिसक उपिÖथती
ĻामÅये अपेि±त आहे. Âयां¸या ²ानाÂमक िवकासा¸या ÿमेयामÅये असे गृहीत धरले आहे
कì एखाīाचे जगाबĥल चे ²ान हे Âयाने वÖतुिÖथती¸या सīःिÖथती¸या रचून बनलेÐया
आराखड्यावर आधाåरत असते. ²ानाÂमक िवकासासाठी Âयांनी भाषेला अिधक महßव
िदले आहे. āूनर यां¸यामते ²ानाÂमक िवकासा¸या तीन अवÖथा / पातÑया Öतर असतात.
सहभाग अवÖथा (Enactive stage) :
छोट्या बाळा¸या उĥीपकाला ÿितसाद देÁया¸या हालचालीवŁन उĥीपक ठरवता येतो. हे
या अवÖथेत घडते. Âयांचा अथª असा कì बाळाला उĥीपकानुसार ÿितिøया िदÐयावरच तो
उĥीपक आहे हे समजून येते. अÆयथा Âया¸या लेखी तो उĥीपक अिÖतßवात नसतो.
बाळा¸या हालचाली मधूनच Âयाचा ²ानाÂमक िवकास घडत जातो. जीन िपयाजे
(Piagets) संवेदनाकारक काळ Ìहणतात तो Ìहणजेच ही अवÖथा.
मूितª घडण अवÖथा / ÿितसाधकणीची अवÖथा (Iconic stage) :
ÿितमां¸या माÅयमांतून बाळ जगाकडे Ļा अवÖथेमÅये पहात असते. एखाīा कृितची
ÿितमा िवकिसत होÁयाची िøया Âया कृती¸या वारंवारीतेमधून घडत जाते. बुिĦगÌय
ÓयवÖथा िकंवा आकलन शĉì Ļांचे िनयमन करते. आयुÕया¸या पिहÐया वषाª¸या शेवटी
पय«त कृितचे ÿितमेत Łपांतर होÁयाची िøया घडून येते.
ÿितकाÂमक उपवÖथा (Symbolic stage) :
ÿितका¸या माÅयमांतून Ļा अवÖथेत बालक जग अनुभवत असते. ÿितकां¸या सहाÍयाने
बालक ²ान ÿकट कŁ शकते व कांही अमूतª कÐपना समजू शकते. Ļा अवÖथेमÅये बालक munotes.in

Page 32

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
32 गिणत व भाषा यां¸याशी संबंध जोडते. भाषा ही ÿितकाÂमक गुणव°ा िमळवÁयासाठी
अितशय महßवाची आहे.
āूनर यांचा अÅययनाबाबतचा ŀĶीकोन :
āूनर यां¸या मते ÿÂयेक Óयिĉ नवीन मािहतीचे संपादन करीत असताना जुÆया िकंवा
अगोदर¸यामािहतीत सुधारणा कŁन भर घालत असते. तेÓहा एका अथाªने पूवê
िमळिवलेÐया पĦतीचे सुधारलेले Łप Ìहणजे नवीन मािहतीचे संपादन असते. यानंतर ¸या
²ानाचे Łपांतर करताना दोन गोĶी केÐया जातात जुÆया मािहतीतील काही भाग वगळून
टाकला जातो आिण काही नवीन भाग Âयाने समािवĶ केला जातो. अÅययनामÅये तीन
एकिýतåरÂया ÿिøया घडतात.
नवीन मािहतीचे संपादन :
जुÆया िकंवा अगोदर मािहती असलेÐया ²ाना¸या आधारे मूळ नवीन ²ान िमळवून ते जुÆया
²ानात समािवĶ करत असते. सīःिÖथती मधील ²ानाचे िवÖतारीकरण िकंवा Âयात
सुधारणा करÁयाची िøया होते.
²ानाचे Łपांतर :
नवीन कायª करÁयासाठी नवीन ²ान िकंवा मािहतीचे Łपांतर िकंवा आवÔयक बदल मूल
करत असते.
²ानाची पयाªĮता व समपªकता :
शेवटी ही मािहती ºया कामासाठी वापरायची आहे ती Âया कामासाठी पुरेशी व योµय आहे
कì नाही या ŀĶीने Âया मािहतीचे मूÐयमापन केले जाते.
तयारी िसĦता :
अÅययनासाठी तयारी ही फार महßवाची आहे. हे Âयांनी ठामपणे मांडले. ही अशी गोĶ नाही
कì ती फĉ वष¥ सरली Ìहणून आपोआप िमळेल. ²ान ही आपोआप ÿाĮ होणारी गोĶ नसून
ती िशकावी लागते आिण Ìहणूनच ती िशकवावी लागते.
ÿेरणा ÿोÂसाहन :
अÅययनाथêसाठी जी गोĶ जे ²ान आÂमसात करायचे आहे Âयाची आवड असणे हा सवाªत
चांगला उĥीपक / चेतक आहे. गुण िकंवा ®ेणी देणे हे िततकेसे ÿेरक ठरत नाहीत.
िवīाÃया«चा या िवषयात िकती रस/Łची /गोडी आहे याकडे जाÖत ल± देऊन Âयाची
अÅययनांतील Łची जाÖतीत जाÖत वाढवÁयाकडे व कायम राखÁयाकडे ल± िदले
पािहजे. Âयाची आवड िकंवा ÿेरणा ही जाÖतीत जाÖत मोठी व िविवध िवषयांमÅये
आणायला हवी. अÅययन होÁयासाठी ÿेरणा िकंवा ÿोÂसाहन हे सुĦा तेवढेच जŁरी आहे.
सहज उÂसुकतेपोटी जे ²ान िमळते ते अिधक ÖपधाªÂमक व पåरपूणª व आदशª बनिवÁयाने
खूप समाधान िमळते व Öवपाåरतोषक िमळवÐयासारखे वाटते. munotes.in

Page 33

अÅययना¸या उपप°ीचे सूàमदशê आकलन
33 शोधकाÂमक अÅययन (Discovery learning) :
समÖया िवमोचन / ÿij सोडवत असताना¸या प åरिÖथती मÅये ही उपप°ी घडते. ही
उपप°ी शोधक वृि° व रचनाÂमक अÅययन यावर आधाåरत आहे. नवीन सÂय ²ानाचे
अÅययन करÁयासाठी अÅययनाथê Âयांचा पूवाªनुभव व असलेली मािहती वापŁन नवीन
सÂय व संबंधाचा शोध घेतो. ÿयोग करणे, जटील ÿij िवरोधाभास यां¸याशी िभडणे, नवीन
गोĶéचा उलगडा करणे, Âयांचा शोध घेणे या सवाªमधून अÅययनाथê जगाबरोबर संपकª
साधतो. Óयवहार करतो. Ļाचा परीणाम असा होतो कì Âयानी Öवतः शोधलेले ²ान, नवीन
संकÐपना Âयां¸या ल±ांत रहाÁयाची श³यता वाढते. संशोधक वृ°ीने िवīाथê Âयांचे ते
नवीन गोĶी हòडकून िशकÁयात /आÂमसात करÁयात मµन होतील. अशा ÿकार¸या
शोधाÂमक अÅययनाचा ®ी. āुनर यांनी ÿÖताव मांडला. Âयाचा अथª नवीन Öवतः Öवतंýपणे
नवीन गोĶी हòडकणे असा असून अिÖतÂवात नसलेली गोĶ शोधणे असा नाही. Âयां¸या
मतानुसार शोधाÂमकता Ìहणजे अिÖतßवातील पुराÓयांची, गोĶीची पुनरªचना/ पुनमा«डणी व
फेरबदल कŁन अशा तöहेने तयार करायची कì Âया गोĶी¸या पलीकडे जाऊन अिधक
सूàम²ात ÿाĮ होईल. ÿमेय/िसĦांत तयार करणे व तपासून बघणे हे ÂयामÅये अंतभूªत
आहे. ®ी. āुनर¸या मते शोधाÂमक अÅययनाचे चार फायदे आहेत; ते बौिĦक ताकद
वाढवते, आंतåरक ÿेरणेमÅये/ÖफूितªमÅये वाढ घडवते, शोधÁयाचे तंý िशकवते, आिण
िशकलेÐया गोĶी ल±ात ठेवÁयाचे ÿमाण वाढते.
िश±कांनी मुलांना शोधÁयासाठी ÿोÂसािहत करायला हवे, वातावरणाकडे आसमंताकडे
शोधक बुĦीने पहायला लावले पािहजे आिण Ļातून अÅययन घडायला हवे.
अंत²ाªन व िवĴेषणाÂमक िवचार करणे:
िनिमªती±म िवचार करÁयासाठी अÂयावÔयक असलेला अंत²ाªनाकडे सहसा दुलª± केले
जाते. अंत²ाªन Ìहणजे िवĴेषणाÂमक ÿिøयेतून शहािनशा कŁन एखादी गोĶ िसĦ न
करता बौिĦक ÿिøयेĬारा श³यतांबĥल उहापोह कŁन संभव गोĶ पुढे आणणे.
शै±िणक उपयुĉता:
अÅययन िøयेमÅये अÅययनाथêचा उÂÖफुतª सहभाग Ļावर ®ी. āुमर जोर देतात. अनुभव
व संदभª Âयांचा िश±कांनी नीट िवचार केला तर मूल िशकायला तयार होईल.
अÅययनाथêमधला पूवêचा ओढा, कल, तसेच Âयाचा Öवभाविवशेष हे अÅययन व अÅयापन
िøयेमÅये ल±ात घेणे जŁरीचे आहे. अÅयापनामÅये आराखड्याचे महßव आिण तो
क¤þÖथानी कसा ठेवता येईल याचा िवचार जŁरी आहे. फĉ ²ानामÅये पारंगत होणे,
िवषयात ÿावीÁय िमळवणे Ļा¸या पे±ा अÅययन अÅयापन आराखड्यानुसार घडायला हवे.
िश±णाचे Åयेय सुÖपĶ जीवनाशी िनगडीत संबंिधत हवे. Âयामुळे आंतरीक उÂसाह िनमाªण
होऊन Âयां¸या मÅये शोधकवृ°ीची िøया वाढीस लागते. मुलाला Âयां¸या Åयेयांबĥल
मािहती असेल तर Âयामुळे Âयाला अÅययनाची ÿेरणा िमळते. munotes.in

Page 34

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
34 Âयांनी मूल / िवīाथê हे अÅययन ÿिøयेत क¤þÖथानी ठेऊन Âयाला संपूणª महßव िदले आहे.
Âया¸या पूवाªनुभवाशी ²ान हे िनगडीत असायला हवे. Âया¸या सÅया¸या िवकासा¸या
अवÖथे¸या आवा³यात असेल अशा तöहेने अÅयापनाची रचना हवी.
मुलां¸या वेगवेगÑया िवकासा¸या अवÖथांना अनुसŁन योµय ती शै±िणक साधने व िवषय
िनवडले पािहजेत. िवषयवÖतू तीन ÿकारे सादर करता येतील. १) िøयांचा संच २)
ÿितमांचा संच ३) ÿितकांचा संच.
पåरणामकारक अÅययनासाठी अÅययन -अÅयापन साधने (अËयासøम, पाठ्यपुÖतके)
ÓयविÖथत øमवारीने वापरायला हवीत. ती साधने सोÈया पासून अवघड, साÅयापासून
गुंतागुंतीची, माहीत असलेÐया पासून मािहती नसलेÐया पय«त, मूतª ते अमूतª अशा तöहेने
सादर केली जायला हवी. Âयांचा øम वरील गोĶी िवचारांत घेऊन ठरवायला हवा. मूतª ते
अमूतª ÿितमा असा ÿवास ÿगितकडे तेÓहाच जातो, जेÓहा ®ेणीबĦ øमवारी चांगÐया तöहेने
आयोजली असेल.
āूनर यांनी चøाकार अËयासøमाचा (spiral curriculum) िहरीरीने पुरÖकार केला.
मुला¸या कुठÐयाही अवÖथेमÅये /शै±िणक ÖतरामÅये Âयाला कोणÂयाही िवषयांचे ²ान देता
येऊ शकते. पण Âयासाठी ÿामािणकपणे व हòशारीने अËयासøमाचा आराखडा तयार
करायला हवा. िवīाÃया«ने पूणªतः Âयाला सादर करÁयात आलेला अËयास जो पय«त
आÂमसात होत नाही तो पय«त अËयासøमाकडे वारंवार नÓयाने पाहóन सुधारणा करत
रहायला हवे. एकाच वेळी एखादा िवषय पूणªपणे आÂमसात झाÐयानंतर पुढ¸याकडे
जाÁयाऐवजी तोच िवषय वेगवेगÑया वेळी वेगवेगÑया अवÖथांमÅये पुÆहा पुÆहा िशकवला
गेला पािहजे. पण तसं करताना Âयात नवीन गोĶीची भर देखील घालत जायला हवी. येथे
अÅययनाथêला Âयाचे ²ान वाढवÁयाची व अिधक सखोल करÁयाची संधी िमळेल.
Âयानी ŀढीकरणा¸या महßवावर देखील जोर िदला आहे. अÅययनिøया पूणª होÁयासाठी
ŀढीकरण जŁरी आहे. योµय वेळी ŀढीकरण करणे पण जŁरीचे आहे. ते Âयाचवेळी केले गेले
पािहजे, जेÓहा ते उपयोगी पडेल. खूप आधी िकंवा खूप नंतर कŁन चालणार नाही. Âयांचा
असा िवĵास आहे कì अÅययनाथêला अÅययन करायला ÿवृ° होÁयासाठी अंतगªत
उÂफूतªता जŁरी आहे. मूतª, सिचý व संकेताÂमक कृितंचा एकिýतåरÂया असा काही
पåरणाम होतो कì ºयायोगे पåरणामाÂमक अÅययन घडते, यालाच अÅयापन व अÅययन
ÿिøया असे Ìहणतात. Ļा अÅययन अÅयापनाची वाटचाल; ठोस अनुभवापासून पुढे
सरकत सिचý ÿितिमित व शेवटी संकेताÂमक ÿितिमित पय«त जाऊन पोहोचणे.
२.४.१ सामािजक अÅययन : अÐबटª बांडुरा:
उĥेशपूणª ²ानाÂमक मानसशाľ व वतªनशैली¸या ŀढीकरणाची उपप°ी Ļा दोÆहीचे िम®ण
अÐबटª बांडुरा यां¸या सामािजक अÅययन उपप°ीमÅये केलेले आहे. वतªनशैलीवर बदल
घडवणाöया मूलतßवांवर ²ानÂमक मानसशाľाचं संतुिलत संिम®ण कŁन Âयांची उपप°ी
बनली आहे. बांडुरांचे Ìहणणं असे पडलं कì जरी पारंपाåरक वतªनशैलीचे िसĦांत अचूक
असले तरी अपूणª आहेत कारण Âयां¸यामुळे अÅययनाबĥल अपूणª मािहती िमळते.
पारंपाåरक वतªन शैलीत अÅययनावर होणाöया सामािजक ÿभावासारखा महßवाचा मुĥा munotes.in

Page 35

अÅययना¸या उपप°ीचे सूàमदशê आकलन
35 नजरेआड केला गेला आहे. ²ानाÂमक, वतªनाÂमक व पयाªवरणीय या ितÆही गोĶé¸या ÿभावा
मधील सतत होणाöया परÖपर संवादा¸या माÅयमातून मानवी वतªणूकìवर होणारा पåरणाम
सामािजक अÅययन उपप°ी ÖपĶ करते. Âया उपप°ीला िनरी±णाÂमक िकंवा
अनुकरणाÂमक उपप°ी असेही संबोिधतात.
िनरी±ण, अनुकरण व ÿितकाÂमक Ļां¸या माÅयमातून लोक एकमेकांकडून िशकत
असतात असे बांडुरां¸या सामािजक अÅययन उपप°ीमÅये सादर केले आहे. लोक इतरांचे
वतªन, वृ°ी आिण Âया वतªनाचे पåरणाम यांचे िनरी±ण कłन िशकतात. िनरी±णाÂमक
åरÂया आदशª ÿितमेĬारे बहòतेक सवª मानवी वतªनाचे नवीन अÅययन करता येते. दुसöयांचो
िनरी±ण केÐयावर आपÐयाला वतªन शैली कशी घडणार आहे Âयाची कÐपना येते. व
Âयानंतर¸या काळात व ÿसंगामÅये ही साठवलेली वतªनशैलीची ÿितमा मागªदशªक ठरते.
मूलभूत सामािजक अÅययन संकÐपना :
१) िनरी±णाĬारे माणूस िशकू शकतो:
बांडुरा यांनी सुÿिसĦ ‘‘बोबो डॉल’’ अËयासातून असे दाखवून िदले कì मुले ही Âयांनी
िनरी±ण केलेÐया, पिहलेÐया वतªनाचे अनुकरण करत िशकत असतात. १९६५ साली
Âयांनी शाळेत जाÁयाöया िविवध मुलांचे तीन गट बनवले व Âयांचा एक ÿौढ माणूस असलेला
गट एका बोबो डॉल बरोबर अमानुष व øूर पĦतीने वागताना दाखवला व Âयानंतर पिहÐया
गटाला Âया माणसाला अशा वागणुकì बĥल बि±स िमळालेले दाखवले. दुसöया गटाला
Âयाला िश±ा झालेली दाखवली. ितसöया गटाला Âयानंतर काहीिह न केलेले दाखवले. Âया
नंतर पिहÐया गटाला एका खोलीमÅये बोबो डॉल बरोबर ठेवले असता Âयांनी जसं पािहलं
तसं Âया डॉलला मारायला, लाथा घालायला सुरवात केली. दुसरा गट िश±ा झालेली
पािहÐयामुळे खूपच कमी आøमक होता. नंतर सवª मुलांना बोबो डॉल असलेÐया खोलीत
ठेवÐयावर आøमकता पािहली असलेÐया Âयांनी Âयांचे अनुकरण करायला सुŁवात केली.
बांडुरांनी तीन ÿितमान(model) आराखडे िनरी±णाÂमक अÅययनासाठी हòडकुन काढले.
१) िजवंत ÿितमान: ºयामÅये ÿÂय± एखाīा Óयिĉचे आचरण िकंवा गटाĬारे वतªन
दाखवणारी भूिमका पहायला देणे.
२) तŌडी सूचना देणारे मौिखक ÿितमान: ºया¸यामÅये वणªनकŁन िकंवा तŌडी
ÖपĶीकरण कŁन एखाīा वतªनाबĥल सांिगतले जाते.
३) ÿितकाÂमक ÿितमान : ºयामÅये पुÖतक, िसनेमा, दूरिचýवाणीवरचे कायªøम, िकंवा
मािहती मायाजालावरील संवाद व माÅयम Ļांत दाखवलेÐया खöया अथवा
काÐपिनक भूिमका Óयिĉ व Âयांचे वणªन.
२) अÅययनासाठी मानिसक अवÖथा महßवाची आहे: ( आंतåरक ŀढीकरण)
मुलां¸या अÅययन व वतªणूकì वर ÿभाव टाकणारा वातावरणीय ŀढीकरण हा एकच घटक
असत नाही असे बांडुरा यांनी िनदशªनास आणले. Âयांनी आंतåरक ŀढीकरण Ìहणजे
आंतåरक शाबासकìचा एक ÿकार आहे असे दाखवले. Âयांची उदाहरणे Ìहणजे अिभमान, munotes.in

Page 36

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
36 गवª, आिण समाधान कायªपूितªची भावना वगैरे. अÅययन उपप°ीचा ²ानाÂमक िवकास
उपप°ीशी संबंध जोडÁयासाठी आंतरीक िवचार व ²ानाÂमकता यावर भर िदला आहे.
३) अÅययन हे वतªणुकìमÅये बदल घडवतेच असे नाहीः
वतªणूक अËयासकांचे असे मत आहे कì अÅययनामुळे वतªणूक Öवभावात कायमचा बदल
घडतो. पण िनरी±णाÂमक अÅययन असे दाखवते कì, लोक नवीन मािहती आÂमसात
केÐयावर देखील नवीन ÿकारची वतªणूक दाखवत नाहीत.
ÿितक आदशª बनवायची ÿिøयाः
सवªच िनरीि±लेÐया वतªणूकì पåरणामकारकåरÂया िशकÐया जात नाहीत. सामािजक
अÅययन हे यशÖवी होÁयासाठी आदशª ÿितमा आिण अÅययनाथê हे संबंिधत घटक
महßवाचे आहेत. काही गरजा व पायöया Ļापण ल±ात ¶याÓया लागतात. िनरी±णाÂमक
अÅययन आिण आदशª ÿितमा ÿिøयामÅये खालील पायöया आहेत.
अवधान (Attention):
अÅययन करÁयासाठी ल± देणे महßवाचे आहे. िनरी±णाÂमक अÅययनावर, ºया गोĶéमुळे
ल± िवचलीत होते Âया नकाराÂमक पåरणाम करतात. जर ÿितमान आकषªक असेल िकंवा
दाखवÁयात येणाöया पåरिÖथती मÅये नािवÆय असेल तर तुÌही तुमचे संपूणª ल±
अÅययनावर क¤þीत करÁयाची श³यता वाढते.
धारणाशिĉ (Retention):
अÅययन ÿिøयेत मािहतीचे साठवण करÁयाची ±मता हा एक महßवाचा घटक आहे.
धारणाशिĉ वर बöयाच घटकांचा परीणाम होतो. परंतु िनरी±णाÂमक अÅययनासाठी
मािहती आठवून Âयाÿमाणे कायª करणे हे महßवाचे आहे.
पुनउªÂपादन(Reproduction) :
तुÌही एकदा ÓयविÖथत ल± देऊन ÿितमान पािहÐयानंतर आिण ती मािहती úहण /धारण
केÐयानंतर ÿÂय±ांत िनरी±ण केलेले वतªन आचरणात आणायची वेळ येते. आणखी सराव
केÐयानंतर सुधारणा घडते व कौशÐयामÅये ÿगित होते.
ÿोÂसाहन/ÿेरणा(Motivation):
तुÌहाला आदशª Ìहणून दाखवलेली वतªनशैलीचे अनुसरण करायला तुÌहाला ÿोÂसाहनाची
गरज पडते आिण मगच िनरी±णाÂमक अÅययन यशÖवी Óहायला लागते. ÿोÂसाहनामÅये
ŀढीकरण व िश±ा हे महßवाची भूिमका पाडतात. दुसöयांचे ŀढीकरण व िश±ा पाहणे हा
ÿोÂसाहन देणाöयां¸या चांगÐया पåरणामकारकते¸या बरोबरीने काम करतात व Âयांची मदत
होते. एखाīा मुलाला वेळेवर येÁयाकरता बि±स िमळालेले पाहóन तुÌहीसुĦा कांही िमिनटे
तरी रोज लवकर येÁयाचा ÿयÂन करतात.
munotes.in

Page 37

अÅययना¸या उपप°ीचे सूàमदशê आकलन
37 २.४.२ सामािजक ²ानरचनावाद ( लेÓह वायगोÂÖकì):
लेÓह वायगोÂÖकì (१८९६-१९३४) हे रिशयन मानसशाľ² व तßविचंतक १९३०
सालामÅये होऊन गेले. Âयांचे नाव बöयाच वेळा सामािजक रचनावाद उपप°ीशी जोडले
जाते. अÅययना¸या शोधकाÂमक सा¸याला सांÖकृितक व सामािजक संदभª खूप परीणाम
करतात, असे Âयांनी ठामपणे मांडले. Âया सा¸यामÅये िश±क हा सøìय भूिमकेत असून
मुले माý वेगवेगÑया शोधाÂमक मागाªने Âयां¸या मानिसक ±मता सहजåरÂया िवकिसत
करत असतात. वायगोÂÖकì यांची उपप°ी ही िवधायक तßवा¸या पायाभूत असणाöया पैकì
आहे. ÂयामÅये तीन महßवाचा कÐपना आहेत.
महßवा¸या संकÐपनाः
²ानाÂमक िवकासामÅये सामािजक परÖपर िøया Ļा पायाभूत भूिमका पार पाडतात. जीन
िपयाजे (Jean Piaget) यां¸या मुला¸या िवकासाबĥल वाटणाöया कÐपने¸या (ºया मÅये
अÅययनापूवê िवकास आलेला असतो असे मानतात) िवŁĦ वायगोÂÖकì वाटले कì
सामािजक अÅययन िवकासापूवê घडते. ते Ìहणतात, मुलां¸या सांÖकृितक िवकासातली
ÿÂयेक कृित दोनदां घडते. ÿथम सामािजक Öतरावर नंतर वैयिĉक Öतरावर; पिहÐयांदा
माणसा माणसामÅये (परÖपरसंबंध मानसशाľीय ) आिण नंतर मुलां¸या मनामÅये (आंतर
मानसशाľीय) वायगोÂÖकì १९७८.
जाÖत ²ान असलेला दुसरा (MKO/ more knowledgeable other):
एखाद् काम, ÿिøया िकंवा कÐपना यां¸या बाबतीत, जी Óयिĉ िशकणाöया पे±ा अिधक
²ान असलेला िकंवा अिधक ±मतेचा Öतर असलेला आहे, Âया Óयिĉला ‘जाÖत ²ान
असलेला दुसरा’ (MKO )असं Ìहटले आहे.
सािनÅयाÂमक िवकास िवभाग (ZPD :Zone of Proximal Developement):
िवīाÃया«¸या Öवतंýपणे ÿij सोडवÁयाची ±मता व िवīाÃयाªची एखादे काम मोठ्या
माणसा¸या देखरेखीखाली िकंवा सहाÅयांयी¸या सहकायाªने पार पाडÁयाची ±मता
यामधील अंतर Ìहणजे ZPD. ÿÂयेक ÿकारचे काम ºयांत ÿवीÁय िमळवायचे आहे,
Âयासाठी ÿÂयेक िवīाÃयाªला Âयाचा सािनÅयाÂमक िवकास िवभाग असतो. अÅययन हे या
िवभागांत घडते.
वायगोÂÖकì यांनी, सहजीवना¸या Âया भागत िजथे सामािजक व सांÖकृितक संदभाªत लोक
एकमेकांशी िविनमय करतात. Âया लोक व Âयांचा सांÖकृितक सामािजक संदभª यां¸या
परÖपर संबंधावर ल± क¤िþत केले. संवाद व िलखाण, सामािजक वातावरणाचा अËयास Ļा
साधनांĬारे लोक Âयांना िवकास कŁन घेतात असं वायगोÂÖकì समजतात.
सामािजकिøया करÁयासा ठी सुरवातीला मुले ही साधने तयार करतात. उ¸च ÿती¸या
वैचाåरक ±मता तयार करÁयासाठी Ļा साधनांचे अंतगªतीकरण िनमाªण करणे जŁरी आहे.
असे वायगोÂÖकì समजतात.
munotes.in

Page 38

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
38 वायगोÂÖकì सामािजक िवकास उपप°ीचे उपयोजन:
िश±क िकंवा ÿाÅयापक हा िवīाÃया«कडे मािहतीचे वहन करतात. अस बöयाच िवचार
ÿवाहांनी परंपरेने वाहक िकंवा िनद¥शक अशी संकÐपना úाĻ धरली होती. िवīाथê हे
अÅययनामÅये सøìय भूिमका घेतात, अस अÅययना¸या संदभाªत वायगोÂÖकì उपप°ी
ठामपणे मांडते. हे Ìहणणे ÿचलीत संकÐपना¸या िवŁĦ आहे. Âयामुळे िश±क व िवīाथê
यां¸या भूिमका बदलÐया आहेत. मुलां¸या अथªपूणª घडणीसाठी मदतगार या नाÂयाने
िश±कांनी Âयां¸या िवīाÃया«बरोबर समÆवय साधÁयाचा ÿयÂन करायला हवा. Âयामुळे
अÅययन हा िश±क व िवīाथê यां¸यातला परÖपर िविनमयाचा अनुभव होऊन जातो.
शाळे¸या वगाªत वायगोÂÖकì संकÐपनेचा उपयोगः
• अÅययन व िवकास ही सामािजक व समÆवयाÂमक िøया आहे Âयामुळे ती िøया
कोणीिह िशकवू शकत नाही. िवīाÃया«चे Âयां¸या मनामÅये Öवतःचे आकलनाचे जाळ
उभं कसे करायचे हे Âयांचे Âयानं ठरवायचे असते. Ļा िøये¸या काळांत िश±क
मदतगार Ìहणून भूिमका बजावतो.
• पयाªĮ अÅययनासाठी सुयोµय आधार िवīाÃया«ना देÁयासाठी सािनÅयाÂमक िवकास
िवभागाची मदत घेऊन सुयोµय ÿसंगाचे आलेखन करता येईल. सािÆनÅयाÂमक
िवकास िवभागामधून िवīाÃया«ला यशÖवीåरÂया ÿवास घडÁयासाठी सािनÅयाÂमक
िवकास िवभागांचा वापर अÅययन कायªøम, िनवडायला व Âयाचं मूÐयमापन
करÁयासाठी करता येईल.
• अÅययनासाठी िश±कांनी योµय पåरिÖथती उपलÊध करायला हवी. Âयासाठी Âयांनी
काय करायला हवे १) अÅययन अथªपूणª संदभाªचे असायला हवे. २) तो संदभª श³यतो
असा हवा कì Âया संदभाªमÅये िमळालेले ²ान वापरायचे आहे.
• शाळेबाहेरील अनुभवांचा शाळेतील अनुभवांशी संबंध जोडायला हवा. मुलांना वगाªत
हाताळलेले िवषय, दाखवलेली िचýे, िचýिफती सांिगतलेÐया गोĶी Ļा मुलांना Âयां¸या
समाजाशी व अÅययनाशी एकŁप वाटाय ला हÓया.
२.५ सारांश हे घटक वतªनाÂमक, ²ानाÂमक आिण िश±णा¸या सामािजक िसĦांतांचे वणªन करते.
अÅययनाचे हे िसĦांत िश±कांना िवīाÃया«मÅये अÅययन कसे घडते हे समजून घेÁयास
मदत करते. अÅययना¸या िसĦांताचे आकलन िश±कांना िविवध ÿकार¸या सवª
िवīाÃया«शी जोडÁयास मदत करते. हे िसĦांत Âयां¸या वगाªत लागू करÁयासाठी िश±क
िविशĶ धोरणे आिण तंýे तयार कł शकतात. हे घटक, मानसशाľ²ांचा, िविवध वैचाåरक
ŀिĶकोनावर होणाöया योगदानावर ÿकाश टाकते, तसेच Âयां¸या िसĦांतांचे शै±िणक
उपयोजन देखील ÖपĶ करते.
munotes.in

Page 39

अÅययना¸या उपप°ीचे सूàमदशê आकलन
39 २.६ ÖवाÅयाय १. अÅययनाची अिभजात अिभसंधान उपप°ी Ìहणजे काय? वगाªतील सरावासाठी
Âयाचा संबंध/ उपयोजन, ÖपĶ करा.
२. अिभजात अिभसंधान उपप°ी व साधन अिभसंधान उपप°ी Ļामधील फरक ÖपĶ
करा.
३. आसुबेल यां¸या अथªपूणª अÅययन उपप°ीचे सिवÖतर वणªन करा. ते करताना,
®ेणीबĦ अंतभूªितकरणाला व अúत संघटका¸या अÅययनातील भूिमकेवर जाÖत भर
īा.
४. āूनर यांची अÅययन उपप°ी िवÖताराने िलहा. या उपप°ीचे शै±िणक उपयोजन
ÖपĶ करा.
५. सामािजक अÅययन Ìहणजे काय? अÐबटª बांडुरा यांनी सांिगतलेÐया उपप°ीचे
अÅययन-अÅयापन ÿिøयेवर होणाöया पåरणामां बĥल चचाª करा.
६. अÅययना¸या, सामािजक ²ानरचनावादा¸या उपप°ीचा ŀĶीकोन काय आहे?
सīिÖथतीत Ļा उपप°ी¸या ÅवÆयथाªचा सूàमåरतीने आढावा ¶या.
२.६ संदभª सूची • Bandura, A (1997) Self efficacy, The exercise of Control New York,
W.H.Freeman
• Bandura, A (1986) Social Foundations of Thought and Action
Englewood cliffs. N.J. Prentice Hall
• Bandura A. (1977) Social Learning Theory, New York General
Learning Press.
• Bandura A (1969) Principles of Behaviour Modification New York,
Holt , Rinehart & Winston.
• Bandur A. Walters R. 1963 Social Learning and Personality
Developement New York Holt Rinehart & Winston.
• Vygotsky L.S. (1978) Mind and Society : The Development of higher
mental Processes, Cambridge, MA Harvard University Press.
• Wertsch, James V. Sohmer, Richard (1995) Vygotsky on learing and
developement, Human Development (38) 332 -37.
• Wolfolk, Anita (2004) Educational Psychology 4th Ed pearson
Education, New Delhi.
*****
munotes.in

Page 40

40 ३
अÅययनकÂयाª¸या गितमानतेचे आकलन
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ अÅययन शैली
३.३ िचंतन शैली
३.४.१ मानिसक आरोµय आिण मानिसक आरोµय -िव²ान
३.४.२ संर±ण यंýणा
३.५ सारांश
३.६ घटक ÖवाÅयाय
३.० उिĥĶे या घटकाचा अËयास केÐयावर तुÌही खालील गोĶी कł शकाल ;
 कोÐब¸या ÿितमानाचे वणªन करणे
 कोÐब¸याÿितमानाचे उपयोजन ÖपĶकरणे
 िविवध िचंतन शैलéची गणनाकरणे
 िश±णातील िचंतन शैलéचे उपयोजन ÖपĶ करणे
 मानिसक आरोµय आिण मानिसक आरोµय -िव²ानाची संकÐपना ÖपĶ करणे
 मानिसक आरोµय राख Áयासाठी िविवध धोरणांची चचाªकरणे(संर±ण यंýणा).
३.१ ÿÖतावना जर िश±णÿिøयेमÅये िवदयाÃयाªची िशकÁयामÅये कायªमµनता आिण गुंतवणूक असेल तरच
वगाªतील िशकवणे/अÅयापन ÿभावकारी आहे असे समजले जाते. याची खाýी कłन
घेÁयासाठी िश±काने िवīाÃयाª¸या वेगवेगÑया अÅययन आिण िचंतन/िवचार करÁया¸या
शैली समजून घेतÐया पािहजेत. िश±क िवदयाÃया«मधील कÐपक आिण समी±ाÂमक
अथवा परी±णाÂमक िवचार िøया िनिIJत कł शकतात.
३.२ अÅययन शैली : कोÐब¸या ÿितमानाची संकÐपना आिण उपयोजन अÅययना¸या शैलéची संकÐपना:
अÅययन शैलéची अितशय सोपी Óया´या खालीलÿमाणे:
िवदयाÃयाªमधील असलेÐया िशकÁया¸या शĉì व Âयांची िशकÁयातील िनवड अथवा
पंसती Ìहणजे अÅययन शैली होय. munotes.in

Page 41

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
41 तसेच अÅययन - शैली¸या आणखी ही अनेक Óया´या उपलÊध आहेत.
नॅशनल असोिसएशन ऑफ सेकंडरी Öकूल िÿिÆसपÐस ने खालील Óया´या िदली आहेः
अÅययनाथêमधील ²ानाÂमक , भावनाÂमक आिण शरीर िव²ान िवषयक घटक असलेली
संिम®/संयुĉ ल±णे, जी अÅययनाथê/िवīाथê , Âया¸या शै±िणक वातावरणाचे
²ान/आकलन कसे कłन घेतो. Âयाबरोबर Âयाची होणारी परÖपरिøया तसेच Âयाचा
ÿितसाद यािवषयीचे िÖथर सूचक दशªक Ìहणून काम करतात अशी ल±णे Ìहणजे अÅययन
शैली असते. [Keef &Monk.1986, p]
शमाª¸या अनुसार अÅययन- शैलीची Óया´या पुढील ÿमाणे:
‚Óयिĉ ºया िविशĶ ÿकारे ित¸या वातावरणाची रचना/आखणी करते व Âयानुसार काम
करते. ती पĦत Ìहणजे ²ानाÂमक शैली हे मािहती ÿिकयेचे महÂचाचे नमुने आहेत जे
Óयिĉ¸या ²ान आकलन करÁयाचे, िचंतना¸या / िवचार िøये¸या, आठवÁया¸या आिण
समÖया िनराकरण करÁया¸या िविशĶ पĦतीचे ÿितिनधीÂव करतात‛. ितने अÅययन
शैलीची खालील ÿमाणे Óया´या ही केली आहे. Âयानुसार-‚अÅययनाथê मधील ²ानाÂमक ,
भावनाÂमक, व शरीरिव²ान िवषयक घटक असलेली संिम® ल±णे जी िवदयाÃया«साठी
शै±िणक वातावरणाचे ²ान करÁयासाठी, परÖपरिøया करÁयासाठी आिण ÿितसाद
देÁयासाठी िÖथर सूचक दशªक Ìहणून कायª करतात‛. वरील सवª Óया´यांमÅये मूलभूत
असणारी कÐपना ÖपĶ होÁयासाठी फेÐडर [Felder] १९९६ ने काही उदाहरणे िदली
आहेत. Âया¸या चच¥नुसार काही िवīाथê वÖतुिÖथती वर िच° एकाú करतात, तर काही
िसĦांत/ उपप°ीची िनवड करतात अथवा काही िवīाथê ŀÔय पĦतीने अिधक चांगले
िशकतात. तर काही तŌडी पĦतीने अिधक चांगले िशकतात. दुसöया शÊदात सांगायचे तर
संवयीचे असलेले नमुने/साचे [Patterns] िकंवा अिधक पसंत असणारी पĦत जी ²ान
िमळिवÁयासाठी अथवा काही काम करÁयासाठी िवīाथê वापरतो , ती पĦत Ìहणजे
अÅययन शैली असते.
अÅययन शैली, अÅययन कायªिनती आिण अÅययन-उपागम यामधील फरकः
[Distinction between Learning Style, Strategy and Approach]:
सुरवातीलाच शैली, कायªिनती आिण ŀिĶकोन या शÊदांमधील फरक करणे आवÔयक आहे.
मानसशाľीय सािहÂयामÅये लोक एखादे काम करताना Âयांनी दाखवलेÐया वेगवेगÑया
िनवडéमधील/पसंतीमधील फरक ठळकपणे दाखवÁयसाठी ‘शैली’ हा शÊदÿयोग केला गेला
आहे. वेबÖटर िड³शनरी (Webster's Dictionary) -``A style is a distinctive or c
Webster's dictionary''
‘‘कायªिसĦी करÁयाची अथवा कायª करÁयाची वेगळी अथवा ल±णीय पĦत Ìहणजे शैली.’’
(P ८७३).
ऑलपोटª (Allport) या मानसशाľ²ाने शैली या शÊदाची Óया´या पुढीलÿमाणे केली आहे. munotes.in

Page 42

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
42 ‘‘वेगवेगÑया ÓयिĉमÂवाचे ÿकार अथवा ÓयिĉमÂवांचे वेगवेगळे वतªन ओळखÁयासाठी
असलेले साधन Ìहणजे शैली’’
कायªिनती हा शÊद कायª करÁयाशी जाÖत संबंिधत आहे. ºयायोगे कायª करताना तीन-चार
गोĶीपैकì एखाīाच गोĶीची िनवड/पंसती या शÊदाĬारे सांिगतली जाते.
तर ŀिĶकोन/ उपागम हा शÊदÿयोग िविशĶ ÿिøया करताना / उपयोगात
आणलेÐया/Öवीकारताना " ÿिøया आिण पूवª कल " हा Óयĉ करÁयासाठी वापरत आहे.
अÅययन-शैली Óयिĉ¸या नकळत कायª करते. आिण अिधक उ¸च ÿितची अÅययन
िÖथरता दशªिवते.
दुसöया बाजूला अÅययन कायªिनती िनणªयिøयेमÅये कमीत कमी चूक होÁयासाठी केली
गेलेली कृती दशªिवते, तसेच ती Âया िविशĶ कायाªवर अथवा संदभाªवर अवलंबून असते.
आिण यामÅये पयाªयांची जाणीव पूवªक केलेली िनवड समािवĶ असते हे ही दाखवते.
अÅययन-ŀिĶकोन पुढील गŌĶéशी संबंिधत आहे:
अ) अÅययनाचा पåरणाम ÿÂय±पणे िनिIJत करणाöया व अÅययना¸या वेळी उपयोगात
आणलेÐया ÿिøया.
ब) िविशĶ ÿिøया उपयोगात आणताना असलेले पूवªकल अथवा पूवाªिÖथती²ान.
थोड³यात वरील तीन संकÐपनांचा संबंध पुढील øमानुसार आहे.
अÅययन ±मता
अÅययन शैली
अÅययन कायªिनती
अÅययन ŀिĶकोन
Óयिĉ-Óयिĉमधील असणाöया िविवध अÅययनशैलीचे मूळ Âयांचे ÓयिĉमÂव आहे असे
गृहीत धरले गेले आहे.
अÅययन शैलीचा अथª:
सÅया अÅययन -शैली¸या िकÂयेक Óया´या अिÖतÂवात आहेत. कìफ (Keefe) ¸या
Óया´येÿमाणे-अÅययनाथêमधील ²ानाÂमक , भावनाÂमक आिण शरीरिव²ान िवषयक घटक
असलेली संिम® ल±णे, जी िवīाथê Âया¸या शै±िणक वातावरणाचे ²ान कसे कłन घेतो.
Âयाबरोबरची Âयाची परÖपरिøया Âयाचा ÿितसाद या िवषयीचे िÖथर सूचक दशªक Ìहणून
काम करतात, अशी ल±णे Ìहणजे अÅययनशैली होय. अÅययन-शैली आनुवंिशक वैिशĶ्ये
(गुण-दोष)आिण सभोवताल¸या पåरिÖथतीचा ÿभाव या दोÆहéचे ÿितिनिधÂव सुĦा करते.
munotes.in

Page 43

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
43 डन/डयून- अÅययन:
अÅययन शैलीचे वणªन असे करतो- ‘ÿÂयेक अÅययनाथê ºयायोगे मािहतीवर एकिच°
होऊन, कायªÿिøया करतो आिण ती नवीन आिण अवघड मािहती ल±ात ठेवतो ती पĦत
Ìहणजे अÅययन-शैली’. [P 224] ितने हे नमूद केले कì ही परÖपरिøया ÿÂयेका¸या
बाबतीत वेगवेगÑया तöहेने घडते. डनने याकडे ही ल± वेधले कì, Óयĉìची अÅययन -शैली
ओळखÁयासाठी व ती िनIJीत करÁयासाठी , ÿÂयेक Óयĉì¸या अंगी असलेÐया िविवध
वैिशĶ्यांची चाचणी करणे अितशय महÂवाचे आहे, ºयायोगे हे िनिIJत करता येईल कì, Âया
वैिशĶ्यायपैकì कोणते वैिशĶ्य ÿÂयेक िवदयाÃयाª¸या एकाúतेवर ÿभािवत करेल. Âयाचे
सातÂय राखील आिण Âया¸या/ित¸या नैसिगªक कायª ÿिøया करÁयासाठी ÿितसाद देईल,
तसेच दीघªकालीन Öमरणशĉì जोपासÁयास कारणीभूत होईल.’ [P 224]
तुम¸या ÿगतीचा आढवा ¶या.
१) अÅययन-शैलéचा अथª ÖपĶ करा
डेिÓहड कोÐबचे अÅययन शैलéचे ÿितमान आिण अनुभवाÂमक अÅययन- उपप°ी
डेिÓहड कोÐबने Âयाचे अÅययन-शैलीचे ÿितमान १९८४मÅये ÿकाशीत केले. जे Âयाने
पुÕकळ वष¥ आधीच तयार केले होते. याÿितमानामुळे Âया¸याशी संबंिधत कोÐबचा
ÿायोिगक अÅययन िसĦांत [ELT] आिण कोÐबची अÅययन शैलéची सूची [LSI - Kolb's
Learniag styles inventory] या सारखे शÊदÿयोग िनमाªण झाले. Âया¸या ÿकािशत
सािहÂयामÅये Âयाचे १९८४मधील Expermental Learning Experience हे पुÖतक
उÐलेखनीय आहे. कोÐब¸या आधी¸या काळातÐया-१९०० मधÐया इतर
मानसशाľ²ांनी ही ÿायोिगक अÅययन िसĦांत या संकÐपनेवर काम केले आहे. ºयामÅये
रॉजसª, युंग आिण िपयाजे यांचा समावेश आहे. कोÐब¸या अÅययन व िवकास या पुÖतकाचे
मूळ/पाया या संदभाªत Âयाने या वर उÐलेख केलेÐया सवª मानसशाľ²ां¸या कामाची
दखल घेत Âयांचा उÐलेख केला आहे. या उलट कोÐब¸या अÅययन शैलीचे ÿितमान व
ÿायोिगक अÅययन िसĦांत यांची आज¸या काळात िश±णतº², िश±क, अÅयापक,
मॅनेजसª (ÓयवÖथापक) आिण ÿिश±क यां¸याकडून दखल घेतली जाते, ºयाचा उपयोग
Âयांना चचाª सýा¸या कामात ,मानवी अÅययन वतªनसंबंधी मूलभूत संकÐपनांचे आकलन व
Âयांचे ÖपĶीकरण या संबंधी¸या कामामÅये तसेच इतरांना िशकÁयासाठी मदत करताना
महÂवपूणª रीतीने होतो आहे.
कोÐबची अनुभवाÂमक अÅययन उपप°ी (अÅययनशैली ÿितमान) [Kolb's
Experiential learning theory (Learning styles) Model]:
कोÐबचा अÅययन -िसĦांत चार िनरिनराÑया अÅययन शैलीमÅये (पĦती¸या िनवडीमÅये)
बसवलेला आहे. जो अÅययन -चøा¸या चार टÈÈयांवर आधाåरत आहे (ºयाला ÿिश±णाचे
चø असेही समजता येईल).
या संदभाªत कोÐबचे ÿितमान हे अितशय सुबक आहे. हे ÿितमान वेगवेगÑया लोकां¸या
िनरिनराÑया अÅययन शैली समजÁयासाठी तसेच आपणासवा«ना उपयोगी पडणारे व munotes.in

Page 44

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
44 आपणां सवा«¸या संदभाªत आवÔयक असणारे ÿायोिगक अÅययन चø व Âयाचे ÖपĶीकरण
करÁयासाठी -अशा दोÆही ÿकाराने मागª उपलÊध करते. हे अÅययन-चø कोÐबने Âया¸या
ÿायोिगक अÅययन िसĦांताचे मूलभूत तßव Ìहणून समािवĶ केले आहे. अशा वैिशĶ्यपूणª
रीतीने बनवलेÐया अÅययना¸या चार टÈÈयातील चøासाठी Âवरीत अथवा मूतª अनुभव हाच
िनरी±ण आिण Âया अÅययनाचे िचंतन(मनन)याचा मूलभूत पाया असतो. ही िनरी±णे व
िचंतन अमूतª संकÐपनामÅये एकłप होतात. या संकÐपना कायª करÁयासाठी नवीन अथª
िनमाªण करतात. ºयांची सøìयपणे चाचणी कłन Âयायोगे नवीन अनुभव िनमाªण केले
जातात. Ìहणूनच- अशा ÿकारे कोÐबचे ÿितमान दोन पातÑयांवर काम करते.
चार टÈÈयाचे चø a Four stage cycle:
१) मूतª अनुभव (CE - Concrete Experience)
२) िचंतनीय- (िवचारी)-िनरी±ण [RO - Reflective Observation]
३) अमूतª संकÐपना करणे [Abstract Conceptualization -AC]
४) सिøय ÿायोिगकता [ Active Experimentation - AE]
आिण अÅययन -शैलé¸या चार ÿकार¸या Óया´या:
यामÅये ÿÂयेक Óया´येत िनवडलेÐया दोन शैलéचे एकýीकरण आहे- जसे चार टÈÈयां¸या
चøा¸या शैलéचे दोन-दोन चे साचे आहेत. ते खालीलÿमाणे आहेत. यासाठी कोÐबने पुढील
शÊदÿयोग वापरले आहेत.
१) Diverging [CE/RO] - डायÓहिज«ग- िवक¤िþत असणे.
२) Assimilating - ॲिसिमलेटéग -[AC/RO] -आÂमसात करणे
३) Converging - कनÓहिज«ग [AC/AE] -एकक¤þीिभमुख असणे
४) Accommodating - ॲकोमोडेिटंग [CE/AE] - सहयोग करणे
कोÐब¸या अÅययन - शैली :
कोÐब ÖपĶ करतो कì , वेगवेगळे लोक साहिजकच एक वेगळी िनिIJत अÅययन शैली
िनवडतात. Óयिĉने िनवड केलेÐया शैली वर अनेक घटकांचा ÿभाव असतो. कोÐबने
Âया¸या ÿायोिगक अÅययन िसĦांता¸या ÿितमानात [ELT] िवशेषÂवाने Óयĉì¸या
िवकासाचे तीन टÈपे सांिगतले आहेत. तो असेही सूिचत करतो कì, माणसाची चार वेगÑया
अÅययन शैलéचा मेळ घालून आिण Âया यशÖवीपणे एकिýत करणे ही Öवाभािवक ÿवृ°ी
आहे. आिण आपण आपÐया िवकासा¸या टÈÈयांमÅये जसे पåरप³व होत जातो तशी ही
सहजÿवृ°ी सुधारत जाते.

munotes.in

Page 45

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
45 कोÐबने न³कì केलेले िवकासाचे टÈपे पुढीलÿमाणे आहेतः-
१) ÿाĮ करणे [Acquisition] : जÆम ते पौगंडावÖथा - मूलभूत ±मता आिण म¤दूतील
²ानाÂमक रचनांचा िवकास
२) िवशेष Óयासंग [Specialization] : शाळा, शालेय िश±णा¸या आधीची काय¥ आिण
ÿौढावÖथेतील वैयिĉक अनुभव-सामािजक, शै±िणक आिण ÓयवÖथापनातील
सामािजकìकरण यां¸यामुळे आकारास आलेÐया िविशĶ िवशेष अÅययन शैलीचा
िवकास
३) एकाÂमकता [ Integration] : Óयवसाया¸या मÅयÐया टÈÈयाकडून आयुÕयातÐया
शेवट¸या टÈÈयाकडे जाणे. ÿभावहीन अÅययन शैलीचे कामामÅये व वैयिĉक
जीवनात ÿकटीकरण.
तुम¸या ÿगतीचा आढावा ¶या.
१) कोÐबने िदलेÐया चार वेगवेगÑया अÅययन शैली सांगा.
२) कोÐबने न³कì केलेले िवकासाचे टÈपे ÖपĶ करा.
कोÐब¸या अÅययन शैलé¸या Óया´या आिण वणªने:
Óयĉìची आिण तुमची Öवतःची अÅययन शैली जर मािहत असेल तर पूवाªिभमूखतेनुसार व
िनवडलेÐया पĦतीनुसार अÅययन होऊ शकते. ÿÂयेकाला केÓहा ना केÓहा तरी सवª
ÿकार¸या अÅययन -शैलéचे चेतक आवÔयक असते. तसेच ÿÂयेक जण Âया चेतकाला
ÿितसाद देतो. फĉ िदÐया गेलेÐया पåरिÖथतीमÅये (अÅययनाचे वातावरण)कोणती शैली
चपखलपणे व उ°म ÿकारे कायª करते आिण Âयावेळी Óयĉì कोणÂया अÅययन शैलीची
िनवड करते हीच गोĶ महÂवाची असते.
कोÐब¸या चार अÅययन -शैलीचे थोड³यात वणªन पुढे िदले गेले आहेः
१) Diverging [Feeling and Watching ] -CE/RO िवक¤þीत असणे: (भावना
आिण पाहणे):
ही अÅययन शैली असणारे लोक गोĶéकडे (वÖतूंकडे, ÿसंगांकडे, Óयिĉकडे) िनरिनराÑया
ŀĶीमधून बघू शकतात. ते संवेदनाशील असतात. ते कृती करÁयापे±ा पाहणे-ल± देणे
अिधक पंसत करतात. मािहती गोळा कłन आिण कÐपना शĉìचा वापर कłन समÖया
सोडिवÁयावर Âयांचा भर असतो. ते मूतª पåरिÖथती अनेक वेगÑया-वेगÑया ŀिĶकोनांमधून
पाहÁयात-बघÁयात उ°म असतात. कोÐबने या शैलीला िवकेþéत Ìहटले आहे कारण ºया
पåरिÖथतीमÅये कÐपनािनिमªतीची आवÔयकता असते, अशा पåरिÖथतीमÅये हे लोक जाÖत
चांगली कायªिसĦी करतात. उदाहरणाथª - िवचारंमथंन (Brain Storming). िवक¤िþत
अÅययन शैली असणाöया लोकांना िवशाल सांÖकृितक आवड अथवा रस असतो. Âयांना
मािहती गोळा करायला आवडते. Âयांना लोकांमÅये रस असतो, ते कÐपक आिण
भावनाÿधान असतात तसेच ते कलांमÅये िनपुण असतात. िवक¤िþत अÅययन -शैलीचे munotes.in

Page 46

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
46 लोक गटांमÅये काम करणे अिधक पसंत करतात, ते पूवªúहिवरिहत मनाने दुसöयांचे बोलणे
ऐकतात आिण वैयिĉक ÿितसाद िमळणे अिधक पसंत करतात.
२) Assimilating - úहण करणे/आÂमसात करणे [AC/RO]: ( पाहणे आिण िवचार
करणे):
आÂमसात अथवा úहण करÁयाची अÅययन -शैली असणारे लोक संि±Į व तकªशुĦ
ŀिĶकोन अिधक पंसत करतात. कÐपना आिण संकÐपना लोकांपे±ा अिधक महÂवा¸या
असतात. ही अÅययन -शैली असणारे Óयवहारीक संधीपे±ा चांगले ÖपĶीकरण आवÔयक
समजतात. िवÖतृत मािहतीचे आकलन करÁयात आिण ती मािहती ÖपĶ व तकªशुĦ
पĦतीने मांडÁयात हे लोक अÓवल असतात. आÂमसात/úहण करÁयाची शैली असणाöया
Óयिĉ लोकांवर कमी ल± असते आिण अमूतª संकÐपनांमÅये जाÖत रस असतो. वर नमूद
केलेली अÅययन-शैली असणारे लोक Óयावहाåरक मूÐयांवर आधाåरत ŀिĶकोनांपे±ा
तकªशुĦ मजबूत िसĦांतांकडे अिधक आकिषªत होतात.
३) Converging [doing and thinking - AC/CE] एककेþांिभमुख असणे (करणे
आिण िवचार करणे /िचंतन):
एकक¤þािभमुख अÅययन शैली असणारे लोक समÖया सोडवू शकतात/ Âयांचे िनराकरण
कł शकतात. आिण Óयवहाåरक बाबéमधील येणाöया समÖयांची उ°रे Âयां¸या ²ानाचा
उपयोग कłन शोधतात. ते तांिýक काया«ना ÿाधाÆय देतात तसेच Âयांचा लोकांशी व
परÖपरÓयिĉगत गोĶéशी कमी संबंध असतो. एकक¤þािभमुख अÅययन शैली असणारे लोक
कÐपना आिण िसĦांतांचे Óयवहाåरक उपयोग शोधÁयात अÓवल/सवō°म असतात. ते
समÖयांची उ°रे शोधू शकतात. तसेच ÿijांची उकल कłन, समÖयांची उ°रे िमळवून
Âयाबĥल िनणªय घेऊ शकतात. एकक¤þािभमूख अÅययन-शैली असणारे लोक सामािजक
आिण Óयिĉ-Óयिĉंमधील बाबéपे±ा (ÿijांपे±ा) तांिýक अवघड काय¥ व Âया संबंिधत
ÿijांकडे अिधक आकिषªत होतात. एकक¤þािभमुख अÅययन शैली िवशेष आिण तांिýक
±मता वाढवÁयास मदत करते. ही अÅययन शैली असलेÐया लोकांना नवीन
कÐपनािवषयéचे ÿयोग करायला, ÿितłप करायला व Âयांचा Óयवहायª उपयोग करायला
आवडते.
४) Accommodating - [Doing and Feeling -CE/AE] सहयोगाÂमक असणे :(
करणे आिण भावना )
ही अÅययन शैली Ìहणजे ÿÂय± कृती असून ती तकाªपे±ा अंतःÿेरणेवर अवलंबून असते. हे
लोक दुसöयां¸या िवĴेषणाचा उपयोग करतात आिण Óयवहारी तसेच अनुभवाÂमक
ŀिĶकोन घेणे अिधक पसंत करतात. ते नवनवीन आÓहानांकडे आिण अनुभवांकडे
आकिषªत होतात तसेच योजना कायाªिÆवत करÁयात Âयांना रस असतो. सामाÆयतः ते
तकªशुĦ िवĴेषणा (पृथकरणा)नुसार नाही तर अंतःÿेरणे नुसार (अंतमªना¸या भावनेनुसार)
कायª करतात. ही शैली असणारे लोक Öवतः¸या िवĴेषणापे±ा दुसöयाकडून मािहती
िमळवÁयावरच अवलंबून राहतील. ही अÅययन -शैली ºया कामांमÅये कृित व ÖवयंकतृªÂव
करÁयाची आवÔयकता असते अशा कामामÅये ÿचिलत आिण उपयोगी असते. ही शैली munotes.in

Page 47

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
47 असणारे लोक काम/कायª पूणª करÁयासाठी गटांमÅये काम करणे अिधक पंसत करतात. ते
Åयेये/उिĥĶ्ये िनिIJत कłन Åयेयपूतê करÁयासाठी वेगवेगळे मागª अवलंबून कायª±ेýात
सिøय काम करतात.
उपयोिगता [Application]:
िवīाÃया«चे अवबोधन आिण ²ाना¸या /मािहतीचा वापर यािवषयी¸या वैयिĉक ŀिĶकोनाचे
एकýीकरण कोÐब¸या अÅययन िसĦांतामÅये केले गेले आहे. (Óदत्ं १९८५ ) वगाªमÅये
याचा उपयोग खालील ÿकारे करता येऊ शकतो.
१) अमूतª संकÐपना [Abstract Conceptualization]:
²ाना¸या आकलना¸या सातÂयाने होणाöया ÿिøये¸या िवłĦ टोकाला अमूतª संकÐपना हा
ÿकार आहे. हे िवīाथê तकªशुĦ िवĴेषण/पृथःकरण वापरतात आिण ÓयविÖथतपणे
समÖया/ÿijांची उकल कłन Âयाचे उ°र शोधतात. [Kolb 1985] िचतंन/िवचार कłन जे
िशकतात, असे ते िसĦांतवादी असतात. [Smith and Kolb'1986]]] कॉलेजातील
(महािवīालय) गिणता¸या वगाªमÅये उ¸चतम रचनाबĦ Óया´यानांचा असे िवīाथê आंनद
घेतात. िसĦांत व अमूतª संकÐपनािवषयी काम करताना, Âयांचा अËयास करताना Âयांना
समाधानी व सुखावह वाटते. ÿयोगशाळेतील गटांमÅये काम करताना अमूतª संकÐपनाकार
(Óयिĉ)Óयवहाåरक काय¥ व ÿयोग हे सैĦांितक सा¸याबरोबर कसे जोडता येईल यावर ल±
क¤þीत करतात. वैयिĉकपणे समÖया सोडवताना हे िवīाथê (अÅययनाथê)बöयाच वेळा
समÖयांची गटांमÅये िवभागणी करतात आिण बहòधा सैĦांितक पायöयांनी जोडली गेलेली
सुसूý उ°रे िमळवतात. परी±ांमÅये ते सैĦांितक शÊद-ÿयोग आिण Óया´यांशी संबंिधत
बरोबर चूक आिण जोड्या जुळवा यासारखे ÿij अिधक पंसत करतात तसेच ºया ÿijांना
सिवÖतर व लांबलचक उ°रे ºयांना सैĦांितक ²ानाची आवÔयकता असते-िलिहणे पसंत
करतात.
२) सिøय ÿयोग [ Active Experimentation]:
सिøय ÿयोगा¸या ÿकारातील िवīाथê मािहती अथवा ²ान कृती कłन िमळवतात.
[Smith & Kolb - 1986], सुÖपĶ काय¥ सिøयतेने करÁया¸या संधीचा आनंद घेतात.
[Felder -1996] तसेच काम करÁयासाठी /कłन घेÁयसाठी महßव देतात. [Kolb-1985]
महािवīालयातील गिणता¸या वगाªत Ļा िवīाÃया«ची पारंपाåरक Óया´यानांपे±ा Âयांचा
ÿÂय± सहभाग असणाöया काया«ना व Âयांसंबंधीत चचा«ना अिधक पसंती असते.
ÿयोगशाळेतील सामूिहक कायाªमÅये Âयांना सिøय/िøयाशील असलेली काय¥ आिण ती
िसĦीस नेऊन Âयाचे ŀÔय पåरणाम अनुभवणे आिधक पसंत असते. वैयिĉकपणे समÖया
सोडिवताना सिøय/िøयाशी ल ÿयोगकता कामातील जोखीमीचा घटक /भाग जर तो
समÖयेशी संबंिधत भाग Óयवहाåरक åरÂया क¤þीत असेल तर तो Âया कामाचा आंनद घेतो.
परी±ेमÅये ते अËयासøमातील ºया मािहतीचा सजªनाÂमक उपयोग आहे व Âयातील
मूलभूत तßवे/संकÐपनांचा खöया आयुÕयातील पåरिÖथतीमÅये उपयोग आहे, असे घरी
नेऊन पूवªतयारी करता येईल असे ÿij जाÖत पसंत करतात.
munotes.in

Page 48

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
48 ३) Reflective Observation -िचंतनाÂमक िनरी±ण:
अÅययन -ÿिøये¸या सातÂयाचा िवŁĦ टोकाला िचंतनीय िनरी±ण पĦत येते, ही अशा
अÅययनाथê¸या बाबतीत आहे, जे अÅययनात ल±पूवªक बघणे व ल±पूवªक ऐकणे या
िøयांचा उपयोग करतात. (Veres, १९९१) यांचा उपयोग ते Âयांची िनरी±णे तकªशुĦ
िसĦांतामÅये एकिýत करणाöया कÐपना /संकÐपना िनमाªण करÁयाकåरता करतात.
[Atkinson & Murrell 1988] हे िवīाथê वेगवेगळया ŀिĶकोनांमधील खरेपणा पाहतात.
[Kolb 1985]
महािवīालयातील गिणता¸या वगाªमÅये Âयांचा Öवतःचा ÿÂय± सहभाग नसणारी अशी
सैĦांितक Óया´याने ऐकू शकतील, अशी Óया´याने ऐकणे ते पसंत करतात. ÿयोगशाळेतील
सामूिहक कामांमÅये ते आपÐया गटातील इतर सहभागांची मते/ŀिĶकोन िवचारात घेतात
आिण Âयांनी मांडलेÐया संकÐपनांना Öवतः¸या ²ानामÅये एकसूिýत करतात. वैयिĉकपणे
समÖया सोडिवताना हे िवīाथê कायªवाही करÁया¸या साचेबĦ योजना बनवतात. ºया
िसĦांतसूýांवर व पूवाªनुभवावर आधाåरत असतात, तसेच Ļा समÖया ते Âयां¸या
ÿकाराÿमाणे वेगवेगÑया गटांमÅये िवभािगत करतात व समÖयांचे िनराकरण करतात.
परी±ांमÅये िचंतनाÂमक िनरी±क ते दीघª उ°रे िलिहणे पसंत करतात, तसेच ‘जर असे
असेल तर [what if] यासारखे ÿij अिधक पंसत करतात. -ºयाची उ°रे िलिहताना ते
Âयां¸या सैĦाितंक ²ानाचे ÿाÂयि±क देऊ शकतात.
४) ÿयोगशाळेतील सामूिहक काम [Laboratory Group Work]:
ÿयोगशाळेतील िविवध ÿकारची नेमून िदलेली वैयिĉक आिण सामूिहक कामांमुळे िवīाथê
बहòगुिणत अÅययन-अनुभव घेतील ºयायोगे िवīाÃया«ना सवª ÿकार¸या अÅययन-
ÿकारामÅये कायª करÁयासाठी उ°ेजन िमळू शकेल. सामूिहक कामे िवīाÃया«ना
श³यता/संभवनीय गोĶéची चचाª करÁयास, उ°रांची तुलना करÁयास, अÅययनातील
िवषय-वÖतुचे मनन/िचंतन करÁयसाठी, अथªबोधन होÁयासाठी आिण सøìय ÿयोग
करÁयासाठी एकý आणतात. अÅयापकांनी िवīाÃया«ना अÅययन गट/समूह बनवÁयासाठी
उ°ेजन िदले पािहजे, जेणे कłन ते गट ÿमुखा¸या सूचनेÿमाणे ÿयोगाशाळेतील ÿijांची
चचाª कłन Âया ÿijांचा संबंध अËयसøमा¸या िवषयवÖतुशी जोडÁयाकåरता भेटू शकतील.
िवīाथê मूतª अनुभंवा¸या आधारावर Âयांचे Öवतःचे गट िनवडÁयासाठी इ¸छुक असतात.
पण अÅययन शैली¸या आधारावर िनधमª/िभÆन गट बनवले तर आिण Âयांचे मूÐयमापन
केले वैयिĉक ±मता (िवīाÃया«मधील) िवभागÐया जाÁयाची व Âयांचा फायदा सवा«ना
िमळÁया¸या संधी उपलÊध होÁयाची खाýी असेल. ÿÂयेक अÅययन शैलीसाठी वेगवेगÑया
ÿकारचे (पयाªय िनवडा, खरे/खोटे)बरोबर/चूक इ.) िविवध व अवघड ÿij तयार कłन
येणाöया परी±ेपूवê Âयांचे पåर±ण/समालोचन करणे हा सवाªत उ°म सामूिहक अËयास आहे.
५) वैयिĉक समÖया िनराकरण (Individual Problem Solving):
गिणत आिण इ तर िव²ान-संबंिधत िवषयांमधील समÖया वैयिĉकपणे (Öवतंýपणे-
एकटयाने) सोडवÐयामुळे úहण±मता आिण िचंतन ±मता वाढÁयास मदत होऊ शकते.
तसेच सिøय वारंवाåरतेचे ÿयोग करÁया¸या संधी िमळतात व सूàम व समी±ाÂमक िवचार munotes.in

Page 49

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
49 कौशÐयही वाढते. Âयाचबरोबर Éलो चाटªस (Flow Charts), आकृÂया आिण तुलनाÂमक
व िवषम कोĶके यांचा उपयोग कłन िवīाÃया«ना Âयां¸या úहण केलेÐया ²ानाचा आढावा
घेÁयासाठी गृहपाठा सारखा अËयास करायला सांगता येते. िचंतन व िवĴेषण करÁयासाठी
संधी िवकेिþंत अÅययन-शैली असणाöयांना खूप आवडेल, तर एककेþांिभमुख असणाöया
िवīाÃया«ना ÿÂय± जीवनातील आयुÕयातील समÖयांसाठी ²ानाचा उपयोग करÁयाची
ÿेरणा िमळेल. काही िवīाÃयार्ंमÅये कोणती ही जरी अÅययन - शैली असेल तरीही
समÖयांना सामोरे जाताना िचंता /काळजी आिण अपूरेपणाची भावना असते, Âयातून मुĉ
होÁयासाठी िश±क ÿij/समÖया जाणून घेऊन Âया कशा सोडवाÓयात यासाठी िश±क
उपøम आयोिजत कł शकतात.
६) परी±ा [Examination]:
चाचÁया व परी±ामंÅये लघु व दीघō°री ÿijो°रांचा समावेश असला पािहजे. मूतª
अनुभवा¸या बाबतीत पाठांतर कłन िमळालेÐया ²ानासाठी आिण Öमरण कłन उ°रे
िमळवÁया¸यासाठी पयाªय-िनवडा यासारखे ÿij क¤िþत असतात. िनगमनाÂमक
िवचारसरणीची अवÔयकता असणारे ÿij िवक¤þीत अÅययन शैली असणाöया िवīाÃया«ना
ÿेरणा (चेतना) देतात तर आगमनाÂमक िवचारसरणीची आवÔयकता असणारे ÿij
सहयोगाÂमक अÅययन शैली¸या िवīाÃया«ची आवड असते. खरे/खोटे अथवा चूक/बरोबर,
जोड्या लावा यासार´या ÿijांना बौिĦक, िसĦांताची बांधणी आवÔयक असते असे ÿij-
úहण शैली व अमूतª संकÐपनावादी अÅययन -शैली असणाöया िवīाÃया«ना आिधक पंसत
असतात.या ÿकारचे ÿij वÖतुिÖथतीसंबंिध अËयास व Óया´या यां¸या िवषयी¸या Öमरण
शĉìची पåर±ा घेÁयासाठी उपयोगी असतात. तसेच यांचा उपयोग िसĦांतां¸या
Óयवहारातील वापरासंबंधीची परी±ा घेÁयासाठी होतो. समÖयांचे िनराकरण करÁया¸या
पĦतीवर आधाåरत दीघō°री ÿij िवक¤þीत अÅययन शैली¸या व सिøय ÿयोगशील
िवīाÃया«ना आवडतात.
Ìहणून हा िसĦांत हे ल±ात घेतो कì, लोक चार अÅययन शैलीप§कì कोणती ना कोणती तरी
शैली Âया Âया वेळेÿमाणे वापł शकतात तसेच हे वगêकरण िनवडक नाही तर
अÅययनाथêने िनवडलेली/अिधक पंसत केलेली पĦत आहे. असाही दावा हा िसĦांत
करतो. úेगॉकª (Gregorc) चे ÿितमान [1982] हे ही कोÐब¸या ÿितमानासारखेच आहे.
फĉ Âया¸या खाली िदलेÐया दोन मोजमापा¸या ÿमाणात फरक आहे. १)अमूताªकडून
मूताªकडे होणाöया ²ानाचा आकलना¸या ÿमाणाचे मोजमाप २)øमवार/सुसंगत
ÓयवÖथेकडून असंबĦ (जसे वाटेल तसे)ÓयवÖथेकडे जाÁया¸या ÿमाणाचे मोजमाप. Âया¸या
ÿितमानातील अÅययन -शैली वापरणाöया िवīाÃया«चे अंितम वगêकरण परत कोÐब¸या
सारखेच चार अवÖथांमधलेच आहे - ºयामÅये úेगॉकª Öटाईल िडलायनैटर (Gregorc's
Style Delineator) वापरले आहे.
तुम¸या ÿगतीचा आढावा ¶या.
१) कोÐब¸या अÅययन -शैली¸या ÿितमानाची चचाª करा.
२) वगाªमÅये िश±क कोÐबचे अÅययन ÿितमान (अÅययन शैलीचे ÿितमान)कसे वापरेल? munotes.in

Page 50

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
50 ३.३ िचंतन -शैली-संकÐपना उपयोिगता आिण आर. Öटनªबगªचे योगदानः [Thinking Styles : Concept, Application and Contribution
of R. Sternberg] अथª [Meaning]:
 िचतंन/िवचार करणे, सुसंगत व सुÖपĶ िवचार करणे व समÖया सोडिवणे या ²ानाÂमक
±मता मनुÕयाला इतर ÿािणमाýांपासून वेगळा करणारी, मनुÕय व इतर ÿािणमाýांमÅये
फरक करणारी मु´य ल±णे समजली जातात.
 अितिवकिसत संगणक, यंýमानव अथवा सवō°म इमारत हे सवª िचंतन-±मता व
तािकªक िवचार ±मता आिण समÖया -िनराकरण ±मता असणाöया िनमाªÂयांची व
संशोधकांची िनिमªती आहे.
 हे समजÁयासाठी, ÿशंसा करÁयासाठी िकंवा याचा उपयोग करÁयासाठी सुĦा आपली
िवचारशĉì आपÐयाला कामाला लावावी लागते.
 सवªसाधारणपणे, Óयिĉला िकंवा समाजाला येणाöया अडचणी सोडवÁयासाठी /Âयावर
उपाय करÁयासाठी तसेच Óयिĉ अथवा समाजासमोर असणारी आÓहाने
ÖवीकारÁयासाठी तसेच Âयांना तŌड देÁयासाठी िचंतन व तािकªक िवचार या गोĶी
अंतभूªत असलेले कठीण पåर®म /मेहनत ¶यावे लागतात.
अशाÿकारे:
 मनुÕया¸या तसेच समाजा¸या कÐयाणाकåरता व अथªपूणª अिÖतÂवाकåरता िचंतनशĉì
आिण तािकªक िवचारशĉì ही अÂयावÔयक साधने समजली जातात.
 खरे पाहता, िचंतन/िवचार करणे ही अितशय गुंतागुंतीची ÿिøया आहे.
 सभोवताल¸या पåरिÖथतीची मािहती आिण दीघªकालीन Öमरणातील साठा केलेली
िचÆहे अथवा संकेत या दोÆहéची ²ानाÂमक पुनःरªचना अथवा कौशÐयपूवªक तयार
केलेली रचना यांचा िचंतनात समावेश होतो.
 ÿेरणा देणारी/चेतक ÿसंग आिण Âयाला िमळणारा ÿितसाद या अवधीतील मािहती
ÿिøयेचा एक ÿकार Ìहणजे िचंतन असते.
Óया´या [Definitions]:
 मोहसीन [Mohsin -1967] िचंतन/िवचार करणे हे समÖयाचे िनराकरण सूचक वतªन
आहे.
 गॅरेट [Garret -1968] िचंतन/िवचार करणे हे असे वतªन आहे जे बöयाच वेळा सूचक
आिण छूपे असते आिण ºयामÅये िचÆहे (ÿितमा, कÐपना, संकÐपना)सामाÆयतः कायª
करतात. munotes.in

Page 51

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
51  Óहॅलेटांईन [Valentine -1965] - ‘‘अगदी पूणªपणे मानसशाľीय चच¥नुसार
िचंतन/िवचार करणे परÖपरांशी जोडÐया गेलेÐया कÐपनांचा ľोत जो कोणÂयातरी
हेतूकडे िकंवा Åयेयाकडे वळवला जातो असा ľोत असलेली िøया आहे.’’
Ìहणून िचंतन/िवचार करणे या संकÐपनेची Óया´या पुढीलÿमाणे होतेः
 ºयामÅये आपण वÖतुंचे अथवा घटनांचे आंतåरक ÿितिनधीÂव (संकेत, ÿितमा, िचÆहे,
खुणा इ.) एखाīा िविशĶ, हेतूपूवªक समÖये¸या उ°राकåरता वापरतो. अशा वतªनाची
रचना (साचा)Ìहणजे िचंतन/िवचार करणे असते.’’
 िचंतन/िवचार करणे ही मानिसक ÿिøया आहे. जी समÖयेपासून सुł होऊन
समÖये¸या उ°राशी संपते.’’
āॅमसन¸या अनुसार [Bramson] - िचंतना¸या पाच शैली पुढीलÿमाणेः
• संयोिगक िवचार करणारा [Synthesists]
• आदशª िवचार करणारा [Idealists]
• कायाªÂमक िवचार करणारा [Pragmatists Thinkers]
• पृथःकरणाÂमक िवचार करणारा [Analyst Thinkers]
• यथाथªवादी/वाÖतववादी िवचार करणारा [Realist thinkers]
Synthesists संयोगक:
āॅमसन¸या ŀिĶकोनातून संयोगक सजªनशील िवचारवंत असतात जे जगािवषयीचे
²ान/आकलन िवłĦ अथाªमधून कłन घेतात.‘‘ जेÓहा तुÌही काळा Ìहणता, ते पांढरा असा
िवचार करतात. तसेच तुÌही लांब Ìहटले तर ते आखूड असा िवचार करतात.’’
बॅ्रमसन संयोगक िवचार शैलé¸या Óयिĉिवषयी सुचिवतो कì, Âयां¸या वादाÂमक (वादिववाद
करÁयाचा) Öवभाव हा Âयाचा िवरोध िकंवा ÿितकार या अथाªने बघू नका. Âयािवषयी गोधंळ
कł नका. तर Âयांचे िवचार/ŀिĶकोन, कÐपना, तकª हे कौतुकाने ऐकून ¶या.’’
आदशª (Idealists ):
बॅ्रमसन Ìहणतो,‘‘Åयेयवादéचा उ¸च Åयेये आिण आदशª यांमÅये िवĵास असतो’’
-Åयेयवादéचा संबंधात āॅमसन सुचवतो कì, ही गुणाÂमक सेवा आिण समाजकÐयाणा¸या
Åयेयांबरोबर तुÌही करत असलेÐया अथवा तुÌहाला करावया¸या कायाªचा संबंध जोडा.
कायाªÂमक िवचार करणारा [Pragmatic Thinker]:
āॅमसन¸या ŀĶीकोनातून वरील ÿकारातले िवचारवंत लविचक आिण साधनसंपÆन
[Resourceful] Óयिĉ असतात. ते केलेÐया कामाचा फायदा Öवतःला Âवåरत िमळावा
अशी अपे±ा करतात. ते साöया जगा¸या बदलासाठी¸या मोठमोठ्या योजना करत नाहीत. munotes.in

Page 52

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
52 अशा Óयिĉं¸या बाबतीत āॅमसन Ìहणतो, कमी कालावधीत पूणª करता येणारी व
तुम¸यापाशी असणारी साधने वापłन ती पूणª करता येणाöया Åयेयांवर / उिĥĶांवर जाÖत
भर īा.
पृथःकरणाÂमक िवचार करणारा िवचारवंत [Analyst]:
āॅमसन¸या ŀिĶकोनाÿमाणे, ‘पृथःकरणाÂमक िवचार करणारे िवचारवंत िबनचूकपणा. पूणªता
आिण बारकाÓयांकडे ल± यांचे समीकरण साधून कायªपूणªता करतो. ते तुÌही समोर
ठेवलेÐया कोणÂयाही ÿijाचे बरोबर उ°र देताना Âयासंबंधीची मािहती एकिýत कłन,
Âयांची चाचपणी करतात, तसेच Âया मािहतीची वगªवारी कłन सुसंगत व सुÖपĶ तसेच
पĦतशीर पणे तुम¸या ÿijांचे िबनचूक उ°र देतात.
अÔया बाबतीत āॅमसन सुचवतो िक Âयांना एक तािकªक योजना īा, जी आधारभूत मािहती
आिण वैिशĶ्यांसह पåरपूणª असेल.
वाÖतववादी/यथाथªवादी िवचार करणारा िवचारवंत [Realist Thinkers]:
वाÖतववादी यथाथªवादी िवचार करणारे िवचारवंत हे अिधक गतीने कायª करणारे असतात.
Âयांना मािहत असते कì, जे Âयां¸या संवेदना क¤þांना-ŀक, ®वण, चव, गंध व Öपशª यांना
जाणवते/समजते व ती Óयिĉला सांगतात कì हीच वÖतुिÖथती िकंवा सÂय आहे- तीच खरी
वÖतुिÖथती असते. तसेच िहशोबा¸या वĻातील िनरस गोĶी िकंवा कामकाजासंबंधी¸या
मागªदिशªकेतील िनरस पाने यामÅये असणारा तपशील ही वÖतुिÖथती/सÂय गोĶ नसते हे ही
Âयांना मािहत असते. वरील ÿकार¸या िवचारवंतां¸या संबंधी āॅमसन Ìहणतो तुÌही
यथाथªवादी िवचारसरणी¸या वåरķांना ते पृथःकरणाÂमक िवचार करणाöया िवचारवंतासारखे
समजून Âयां¸याशी संपकª केलात तर तुÌही कधी ही Âयांचे ल± वेधून घेऊ शकणार नाही.
संगणका¸या छापील कागदांचा कचरा आिण इतर सिवÖतर मािहतीपे±ा तीन पåर¸छेदांचा
सवªसमावेशक लेखाजोखा/आढावा, जो थोड³यात काय चूक आहे आिण तुÌही ते कसे
सुधाराल व Âयासाठी काय सुचवाल, हेच वाÖतववादी/यथाªथवादी िवचार करणाöया
िवचारंवंताला हवे असते.
ते जर तुÌहाला ÿिशि±त तº² समजत असतील तर गुंतागुंती¸या कारणांकåरता तुमचा
शÊद नेहमीच úाĻ मानतील. तुÌही Âयां¸या नजरेत तº² Óहाल. जेÓहा Âयांना रस
असलेÐया वÖतुिÖथतéचा साठा तुÌही तुम¸याकडे एकिýत केला आहे हे Âयांना कळेल
तसेच कामकाजा¸या बाबतीत याच गोĶी/काय¥ सवō°म आहेत असा Âयांचा िवĵास
असणाöया गोĶी/कामे असलेला संच जर तुÌही सुचिवला असेल तर सुĦा तुÌही Âयां¸या
नजरेत ÿिशि±त तº² असाल.
तुम¸या ÿगतीचा आढावा ¶या.
१) िचंतन/िवचार-ÿिøयेची Óया´या करा.
२) āॅमसनने मांडलेÐया वेगवेगÑया िचंतन-शैली ÖपĶ करा.
munotes.in

Page 53

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
53 रॉबटª जेĀì Öटनªबगª [Robert Jeffery Sternberg] ( जÆम-८ िडस¤बर,१९४९):
हा अमेåरकन मानसशाľ² आिण मानसशाľीय मूÐयमापन तº², ट्यूÉस [Tufts]
िवĵिवīालयात कला आिण िव²ान शाखेचा ÿमुख (डीन )आहे. तो औपचाåरकåरÂया IBM
चा येल [Yale] िवĵिवīालयामÅये मानसशाľ आिण िश±ण या शाखेचा ÿाÅयापक होता.
तसेच अमेåरकन सायकॉिलजकल ॲसोिसएशनचा अÅय± होता. अमेåरकन
सायकॉलॉिजÖट सिहत अनेक िनयतकािलकां¸य संपादकìय मंडळांचा तो सभासद आहे.
Öटनªबगªची येल [Yale] िवĵिवīालयाची बी.ए. ची पदवी व Öटॅनफोडª िवĵिवīालयाची
पी.एच.डी आहे. गॉडªन बोअर [Gordon Bower] Âयाचा पी.एच.डी साठी सÐलागार होता.
तो एक नॉथª अमेåरकन, एक साऊथ अमेåरकन आिण आठ युरोिपयन िवĵिवīालयां¸या
अशा दहा सÆमानÿद (मानद) डॉ³टरेटस् ची पदे भूषिवतो आहे. यािशवाय जमªनीतील
हेडेलबगª िवĵिवīालयाचे सÆमानÿद (मानद)ÿोफेसरेट हे पदही भूषिवतो आहे. सÅया तो
क¤िāज िवĵिवīालयामÅये असलेÐया मानसशाľीय मूÐयमापन क¤þाचा ÿितिķत सहकारी
सुĦा आहे.
Öटनªबगªने बुिĦम°ेचा िýकमानाÂमक िसĦांत सुचिवला आहे.
बुिĦम°ेचा िýकमानाÂमक िसĦांत (उपप°ी):
बुिĦम°ेची अनेक वणªने शÊदसंप°ी, आकलन, Öमरणशĉì, समÖया िनराकरण -±मता
यासार´या मानिसक ±मतांवर क¤िþत केलेली आहेत. या सवª ±मतांचे बुिĦम°ा
चांचÁयाĬारे मोजमापन करता येते. याचा पåरणाम मानसशाľ²ां¸या मनोवृ°ीवर
ÿितिबंिबंत होतो. Âयामुळे वतªणुकìचे िनरी±ण कłन बुिĦम°ेचे आकलन होते. असा
िवĵास Âयां¸यामÅये वाढीस लागतो.
Öटनªबगªचा असा िवĵास आहे कì, िविशĶ ÿकार¸या आिण मोजमाप करता येणाöया
मानिसक ±मतांबरचे क¤िþकरण खूप संकुिचत आहे. Âयांचा असाही िवĵास आहे कì, या
ÿकारे केले जाणारे बुिĦम°ेचे अÅययन हे बुिĦम°े¸या एकाच घटकांचे आकलन
होÁयासाठी उपयोगी होते. आिण हा भाग जे शाळेमÅये तरतरीत असतात अथवा
पुÖतकां¸या (पाठ्यपुÖतक)बाबतीत हòशार (तरतरीत) असतात, Âया लोकांमÅयेच िदसून
येतो’’
बुिĦम°े¸या िýकमानाÂमक उपप°ीचे ÿितमान [The Triarchic Model]:
Öटनªबगª [2003] ने बुिĦम°ेची तीन भागामÅये िवभागणी केली आहे, जे Âया¸या
उपप°ी¸या क¤þÖथानी आहेत.
पृथःकरणाÂमक /िवĴेषणाÂमक बुिĦम°ा [Analytical Intelligence]:
शै±िणक, समÖया-िनराकरण करणारी काय¥ -ºयांचा पारंपाåरक बुिĦम°ा चाचÁयांमÅये
उपयोग केला जातो-ती पूणª करÁयाची ±मता. या ÿकार¸या कायाªमÅये साधारणपणे ÖपĶ व
नीटनेटके तयार केलेले ÿij िदलेले असतात ºयाचे फĉ एकच उ°र असते. munotes.in

Page 54

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
54 सजªनाÂमक अथवा संयोगाÂमक बुिĦम°ा [Creative or Synthetic
Intelligence]:
पूवª²ान (आधीचे अिÖतÂवात असलेले) आिण कौशÐये यां¸या मदतीने नवीन व असाधारण
पåरिÖथती/गोĶéना यशÖवीपणे तŌड देÁयाची-(सामोरे-जाÁयाची) ±मता. उ¸चतम
सजªनाÂमक बुिĦम°ा असलेले लोक कदािचत चुकìची उ°रे देतील, कारण ते वेगÑया
ŀिĶकोनातून Âया गोĶीकडे पाहतात.
Óयवहाåरक बुिĦम°ा [Practical I ntelligence]:
पूवª²ान-अथवा अिÖतÂवातील आधीचे ²ान व कौशÐये यां¸या साहाÍयाने दैनंिदन जीवनात
जुळवून घेÁयाची ±मता. Óयवहाåरक बुिĦम°ेमुळे Óयिĉला िविशĶ ÿकार¸या ÓयवÖथेत
कोणते काम करÁयाची आवÔयकता आहे हे समजते आिण नंतर ती Óयिĉ ते कायª करते.
Öटनªबगªने अनुभव आिण बुिĦम°ेमधील Âयाची भूिमका यांची चचाª केली आहे. सजªनाÂमक
अथवा संयोगाÂमक बुिĦम°ा माणसांना एका समÖयेसंबंधीची मािहती दुसöया समÖयेकडे
पाठवÁयासाठी मदत करते. एका समÖयेतील कÐपना/िवचांराचा उपयोग नवीन ÿकार¸या
समÖयेमÅये होणे/करणे यालाच Öटनªबगª सापे± नािवÆय असे Ìहणतो. सापे± नावीÆयातील
कौशÐया¸या िवłĦ सापे±/ओळख असते जी Óयिĉला Âया ÿिøयेची इतकì जाÖत
ओळख/पåरचय होÁयासाठी मदत करते कì, ÿिøया Öवयंचिलत होते. Ļामुळे म¤दूतील
साधनांना नवीन िवचार/कÐपनांबरोबर पुढे जाÁयास/काम करÁयास वाव िमळतो (मोकळीक
िमळते). एखादी Óयिĉ ित¸या भोवतालची पåरिÖथती/गोĶी यांबरोबर कसे जुळवून घेते,
िनवड करते अथवा Âयांना आकार देते हे आणखी एक ±ेý आहे ºयाचे ÿितिनिधÂव गुणांचे
पारंपाåरक मोजमापन करीत नाही. Óयवहाåरक ŀĶ्या, Åविनत/गिभªत मािहती गोळा कłन
ती वापरÁयात बुिĦमान लोक हòशार असतात. Âयां¸या भोवताली असलेÐया पåरिÖथतीला
Âयांना हवा तसा आकार देÁयाकडे Âयांचा कल असतो. (Öटनªबगª-२००३)
१९९७ मÅये Öटनªबगªने खालील ²ानाÂमक शैली सुचिवÐया आहेतः
असे समजा कì मन ही एक शासनयंýणा अथवा राºय आहे. Âयाचे खालील ÿकार होऊ
शकतात.
१) ®ेणीबĦ शासन [Hierachical]
२) राजस°ा (राजाचे शासन) [Monarchic]
३) मंडळाÂमक शासन [Oligarchic] ( िनवडक लोकांचे शासन)
४) बेबंदशाहीचे शासन [Anarchie]
यालाच Öटनªबगªने मानसशाľीय भाषेत मानिसक आÂमसंयमनाचे चार ÿकार Ìहटले आहे.
®ेणीबĦ शासन पĦतीत एकाच वेळी अनेक Åयेये समोर िनिIJत केलेली असतात आिण
Âयांचा ÿाधाÆयøम लावलेला असतो. मंडळाÂमक शासन पĦत ®ेणीबĦ शासन
पĦतीसारखीच आहे पण ÂयामÅये ÿाधाÆयøम करÁयाची अडचण असते. या तुलनेमÅये munotes.in

Page 55

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
55 राजस°ा पĦतीत एक कायª ते पूणª होईपय«त क¤þÖथानी असते. ब¤बंदशाही शासनÓयवÖथा
समÖयांशी संबंिधत ÓयवÖथा, िनयम आिण िविशĶ ŀिĶकोनालाच िवरोध करते.
Óयवहाåरक उपयोिगता आिण योगदान [ Practical Application and Contr iloution]:
Öटनªबगª¸या शै±िणक िसĦांताचे लàय/उिĥĶ िवīाÃया« मधÐया वेगवेगÑया ÿकार¸या
बुिĦम°ा आिण िचंतन शैलéचा िवकास होणे हे आहे. हे िसĦांत Âया¸या Öवतः¸या
समÖयां¸या िनराकरणावेळी झालेÐया िचंतनातून/िवचारातूनच िवकिसत झाले आहेत.
Öटनªबगª ÿÂयेक गोĶ तीन वेळा िशकवÁयाचे समथªन करत नाही. पण वेगवेगÑया अÅयापन
शैलीचे समथªन िनरिनराÑया कौशÐयांचा सराव आिण वेगवेगÑया अÅययन शैलéचा िवकास
करÁयासाठी करतो.
पृथःकरणाÂमक कौशÐये [Analytical Skills]:
उदाहरणाथª िवīाÃया«ना कांदबरीतील Óयिĉरेखेच िवĴेषण (पृथःकरण) [Analysis] दोन
तैलिचýातील तुलना व िवषमता (फरक) समजून अथवा टेिनसचा सामना िजंकलेÐया
खेळाडूं¸या कायªिसĦीचे मोजमापन कłन करता येईल. मूÐयमापन हे कामाची मािहती
िकती ÿमाणात िदलेली आहे, ÂयामÅये िकती तकªसंगती आहे, कामाचे सुिनयोजन व
संतुलन िकती ÿमाणात आहे या सवª गोĶéवर आधाåरत असते.
सजªनाÂमक/कÐपाÂमक कौशÐये [CREATIVE SKILLS]:
िवīाÃया«ना बरोबर/िबनचूक उ°र नसलेले ÿij िवचारणे, कांदबरी¸या शेवटा¸या वेगवेगÑया
पयाªयांची कÐपना करणे, िव²ाना¸या वगाªत िशकलेÐया िवषयवÖतुवर आधाåरत एखाīा
उÂपादनाची जािहरात तयार करणे, पॅåरस िवषयी मागªदशªन िवचारणाöया ÿवाशांबरोबर
होणारे संभाषण ÿ¤च भाषेमÅये िलिहणे. मूÐयमापन हे कायाªची /कामाची मािहती िकती िदली
िकती आहे व ते िकती नािवÆयपूणª आहे, कामाची जबरदÖती िकती आहे आिण Âया¸या
कामाशी पåरिचत आहे यावर आधाåरत असते.
Óयवहाåरक कौशÐये [Practical Skills]:
िवīाÃया«ना Âयांनी जे काही िशकलेले आहे Âयाचा वाÖतव जगा¸या संदभाªत उपयोग
करÁयास उīुĉ करणे. उदाहरणाथª-सािहÂयातील Óयिĉरेखेने एखाīा
गोĶीपासून/ÿसंगापासून घेतलेला धडा Âयां¸या Öवतः¸या जीवनात वापरणे, गिणतातÐया
पाठाचा सुपरमाक¥ट मÅये िहशोब करÁयासाठी वापर करणे, िवīाथê Âयांची जीवनशैली
जगातÐया (पृÃवीवरील)वेगवेगÑया भागांमÅये कशी बदलतील याचा अंदाज करणे
मूÐयमापन हे उÂपादना बĥल/िवषय वÖतुबĥल िकतपत मािहती िवīाÃयाªला िदली आहे. व
कायª िकती सुसाÅय आहे यावर आधाåरत असते.
Öटनªबगª¸या ÌहणÁयाÿमाणे, ÿ²ावंत िवīाथê हा Âयां¸या ताकदीचा उपयोग कłन घेतो
आिण कमतरता भłन काढतो , नािवÆयतेशी जुळवून घेणारा आिण नवीन कौशÐयांना
जलद गतीने Öवयंचिलत करणारा असतो. जशी Âया¸यासाठी एकच ÿकारची बुिĦम°ा
नसते, तसेच Âया¸यासाठी एकच ÿकारची ÿ²ाशीलता ही नसते. ती वेगवेगÑया munotes.in

Page 56

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
56 पåरिÖथतीमÅये वेगवेगÑया ÿकारांनी िदसून येऊ शकते. Âयाचा ŀिĶकोन असा आहे कì, जे
ÿ²ावंत िवīाÃयाªसाठी चांगले असते ते सवª िवīाÃया«साठाही चांगले असते. जर हे वाईट
ÿकाराने केले गेले तर ÿ²ावंत िश±ण हा ÿितिķत उīोग होऊ शकतो.
‘‘शहाणपणा, बुिĦम°ा, सजªनशीलता आिण यश यािवषयीचे अÅयापन‛ यामÅये Öटनªबगª,
जारिवन आिण िúगेरेÆको (२००९) चार ÿकारची वेगळी िचंतन कोशÐयेांची ओळख
पटवतात. ती कौशÐये Ìहणजे Öमरणशĉì-पृथःकरणाÂमक/िवĴेषणाÂमक कौशÐये,
सजªनशीलतेची कौशÐये आिण Óयवहाåरक कौशÐये (P -१९)
िचंतन /िवचार-िøये¸या वेगवेगळे ÿकार आिण िश±णा¸या िशÐपकलेतील अÂयंत
महÂवा¸या ÿिø या यां¸यातील तुलनेमुळे बहòमोल पूणª²ान िदले जाते.
Óयवहाåरक कौशÐयामÅये अशा ²ानाचा समावेश असतो, ºयाची िवīाÃया«ना Âयांचे
Öवतःचे जीवन/आयुÕय जगÁयाकरता आवÔयकता असते. (P.47) Óयवहाåरक कौशÐये ही
वाÖतव जगातील पåरिÖथतीमÅये उपयोगी पडू शकतात. (P.47) Óयवहाåरक कौशÐयांशी
संबंिधत िøया-वा³यÿचारांमÅये उपयोग करा. वाÖतव जीवनाशी संबंध दाखवा/जोडा,
उदाहरणाची ओळख कłन दाखवा , भाषांतर करा. वेगवेगÑया संदभाªत Âयाचे फायदे
दाखवा अनुमान/अंदाज करा, रचना करा, समÖया िनराकरण कायªवाहीत आणा, सÐला īा
इ. चा समावेश असतो.
अÅययना¸या वाÖतुशाľात उपयोिगता या शÊदाची Óया´या पुढीलÿमपाणे केलेली
आहेः
‘‘िश±णा¸या ÓयवÖथे¸या अंतगªत होणाöया आकलन अथवा कौशÐयांचा झालेÐया
सरावामुळे Âया आकलन अथवा कौशÐयांचा उपयोग अिधक िवÖताåरत अथवा नवीन
ÓयवÖथेमÅये - जी िश±णÓयवÖथे¸या बाहेरची आहे-करणे Ìहणजेच ‘उपयोिगता’ असते. ती
ÿावीÁय/नैपुÁय िमळवÁयासाठी आवÔयक असलेला सराव देते. Öटनªबगª, जारिवन आिण
िúगेरेÆको¸या ‘Óयवहाåरक कौशÐये’ या संकÐपनेशी जोडले गेलेले िøयापदांचे अनेक
वा³यÿचार आहेत. Âयांचा संबंध िश±णा¸या वाÖतुकले¸या उपयोिगतेत िवīाÃया«ना गुंतवून
ठेवणाöया /कायªरत ठेवणाöया कामांशी आहे.
Óयवहाåरक कौशÐये आिण Âयांची उपयोिगता यां¸या मधील संबंध Öमरणशिĉ आिण
अनुभव, िवĴेषणाÂमक/पृथःकरणाÂमक कौशÐये आिण आकलन सजªनाÂमक कौशÐये
आिण िवÖतार या सवाªमधील संबंधासारखाच आहे. वरील उÐलेख केलेले ठळकपणे
िदसणारे समांतर घटक उपयोगी सूàमŀĶी मजबूत करतात.
तुम¸या ÿगतीचा आढावा ¶या.
१) Öटनªबगª¸या बुिĦम°े¸या िýकमानाÂमक ÿितमानाची चचाª करा.
२) वगाªमÅये Öटनªबगª¸या िýकमानाÂमक ÿितमाना¸याची उपयोिगता उदाहरणासिहत ÖपĶ
करा.
munotes.in

Page 57

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
57 ३.४.१ मानिसक आरोµय ( Mental Health) आिण मानिसक आरोµय -िव²ान
(Mental Hygiene) :
चांगले आरोµय हे शरीर आिण मन या दोघां¸याही िÖथतीवर अवलंबून असते. ÿÂयेकाचा
दुसö यावर थेट ÿभाव पडतो.िनरोगी Óयĉì केवळ शारीåरकच नÓहे तर मानिसकŀĶ्याही
िनरोगी असते. आरोµय Ìहणजे जेÓहा शरीर आिण मन दोÆहीही कायª±मतेने आिण
सुसंगतपणे कायªकरतात. मानिसक आरोµय हा एक मूलभूत घटक आहे जो शारीåरक
आरोµय तसेच सामािजक पåरणामकारकता राखÁयासाठी योगदान देतो. जर एखादी Óयĉì
ÓयविÖथत समायोिजत असेल, ितचे शारीåरक आरोµय चांगले असेल आिण ितची
सामािजक आिण नैितक मूÐये इĶ असतील, तर Âयाचे मानिसक आरोµय अिधक चांगले
राहÁयाची श³यता आहे. अशा ÓयĉéमÅये चांगले मानिसक आरोµयहे Âयां¸या आनंदी,
िनरोगी, आशावादी आिण सुसंगत Óयिĉमßव, यामधून सूिचत होते.
(अ) मानिसक आरोµयाची संकÐपना
१. हॅडिफÐडचे मत: मानिसक आरोµय हे संपूणª Óयिĉमßवाचे पूणªपणे व सुसंगतपणे
(समतोल राखून) चाललेले कायª आहे.
२. जागितक आरोµय संघटना: जागितक आरोµय संघटने¸या मते, "मानिसक आरोµय
ही संपूणª शारीåरक, मानिसक आिण सामािजकिहताची अवÖथा आहे आिण केवळ
आजाराची िकंवा अशĉपणाची अनुपिÖथती नाही."
३. बोहमचे मत: "मानिसक आरोµय ही सामािजक कायाªची िÖथती आिण पातळी आहे
जी सामािजकŀĶ्या Öवीकायª आिण वैयिĉकåरÂया समाधानकारकअसते."
४. Óहाईट हाऊस कॉÆफरÆस: "मानिसक आरोµयाची Óया´या अशी केली आहे,
Óयĉéनी Öवतःशी आिण संपूणª जगाशी जाÖतीत जाÖत पåरणामकारकतेने,
समाधानाने, आनंदाने जुळवून घेणे, सामािजकŀĶ्या माÆय वतªनअसणे आिण
जीवनातील वाÖतिवकतेला सामोरे जाÁया¸या ±मता असणे."
५. कॅट्स आिण मोÖलेचा ŀिĶकोन: "मानिसक आरोµय ही अशी ±मता आहे जी
आपÐया जीवनातील कठीण पåरिÖथतीशी जुळवून घेÁयास आपÐयालामदत करते."
६. मेिनंगरचे मत: "मानिसक आरोµय Ìहणजे जगाशी आिण एकमेकांशी जाÖतीत जाÖत
पåरणामकारकतेने आिण आनंदाने जुळवून घेणे."
७. Ðयुकनचे मत: "मानिसकŀĶ्या िनरोगी Óयĉì Ìहणजे जो आनंदी असतो, आपÐया
शेजाöयांसोबत शांततेने राहतो, आपÐया मुलांना सशĉ नागåरक बनवतो आिण अशा
मूलभूत जबाबदाöया पार पाडÐयानंतर Âया¸याकडे कोणÂयाही पåरिÖथतीत समाजाची
सेवा करÁयासाठी पुरेसे सामÃयª असते."
वरील अËयास केÐयास,असा िनÕकषª काढला जाऊ शकतो कì मानिसक आरोµय ही
मानवी Óयिĉमßवा¸या सुसंगत कायाªची अवÖथा िकंवा िÖथती आहे. हीएखाīा¸या
मनःशांतीची, समाधानाची, आनंदाची, पåरणामकारकतेची आिण समरसतेची िÖथती आहे, munotes.in

Page 58

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
58 जी एखाīाने Âया¸या Öवत:शी आिण संपूणª जगाशी जुळवून घेÁया¸या पातळीĬारे ÿाĮ
केलेली असते.
मानिसक आरोµयाची संकÐपना ÿितिबंिबत करणारी काही महßवाची वैिशĶ्ये
खालीलÿमाणे आहेत:
१. मानिसक आरोµय ही एक सकाराÂमक िÖथती आहे आिण केवळ मानिसक िवकाराची
अनुपिÖथती नाही.
२. मानिसक आरोµय ही बहòआयामी संकÐपना आहे.
३. मानिसक आरोµयाची उ¸चतम (optimum) पातळी गाठÁयासाठी चांगले शारीåरक
आरोµयअसणे आवÔयक आहे.
४. पåरपूणª मानिसक आरोµय Ìहणावे असे काहीहीनसते.पåरपूणª मानिसक
आरोµयापे±ाउ¸चतम मानिसक आरोµयाबĥल बोलणे जाÖत चांगले.
५. मानिसक आरोµय हे नैितक मानकांपे±ा वेगळे आहे. नैितकता, मानिसक आरोµयाची
हमी देत नाही. नैितकŀĶ्या सुŀढ Óयĉì ल§िगक िवकृती, िनराशा आिण िचंता
यासार´या गंभीर िवकृतéनी úÖत असू शकते.
६. मानिसक आरोµय आिण सामािजकता ( sociability) या समान गोĶी नाहीत.समाजात
Łळालेली Óयĉì मानिसकŀĶ्या िनरोगी असेल हे आवÔयक नाही.
७. मानिसक आरोµय Ìहणजे कायª±मता नÓहे.एक कायª±म Óयĉì मानिसकŀĶ्या िनरोगी
असेलच असे नाही.
(ब) मानिसक आरोµय -िव²ानाची (Mental Hygiene) संकÐपना:
मानिसक आरोµय -िव²ानाचा अथª:
मानिसक आरोµय -िव²ानहे मानिसक आरोµय िमळवÁयाचे साधन आहे. मानिसक आरोµय
िव²ाना¸या काही Óया´यांचा िवचार कł, जेणेकłन मानिसक आरोµयाचे Öवłप आिण
Âयाचेकायª ÓयविÖथत समजेल :
१. डी. बी. ³लेनचे मत : "मानिसक आरोµय -िव²ान Ìहणजे मन िनरोगी आिण िवकिसत
होÁया¸या मागा«चा आिण साधनांचा अËयास."
२. हॅडिफÐड्चे मत: "मानिसक आरोµय -िव²ानहे मानिसक आरोµयाची देखभाल आिण
मानिसक िवकार रोखÁयाशी संबंिधत आहे."
३. बनाªडªचे मत: मानिसक आरोµय -िव²ान हे फĉ एक साधन आहे ºयाĬारे मानिसक
आरोµयाची ÿिøया पूणªÂवास येते. munotes.in

Page 59

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
59 ४. शॅफरचे मत: "Óयापक अथाªने, मानिसक आरोµय -िव²ानाचे उिĥĶहे आहे कì सवª
Óयĉéना पूणª, आनंदी, अिधक सामंजÖयपूणª आिण अिधक ÿभावी अिÖतÂव ÿाĮ
करÁयास मदत करणे."
५. जेÌस űेÓहरचे मत: "मानिसक आरोµय -िव²ान Ìहणजे मानिसक आरोµया¸या
कायīांची तपासणी आिण Âया¸या ÿितबंधासाठी उपाययोजना करणे िकंवा Âयांचे
समथªन करणे."
६. øो आिण øो यांचा ŀिĶकोन: "मानिसक आरोµय -िव²ान हे एक िव²ान आहे जे
मानवी कÐयाणाशी संबंिधत आहे आिण मानवी नातेसंबंधां¸या सवª ±ेýांमÅये ÓयाĮ
आहे. "
वरील Óया´ये¸या अËयासा अंती असा िनÕकषª काढला जाऊ शकतो कì:
१. मानिसक आरोµय -िव²ान हे मानिसक आरोµय िटकवून ठेवÁयाचे आिण जाÖतीत
जाÖत मानिसक आरोµयदायी असÁयाचे िव²ान आिण कला आहे.
२. याचा अथª िनरोगी, िÖथर आिण संतुिलत ÓयिĉमÂव आहे.
३. जी Óयिĉ शारीåरक , मानिसक, भाविनक आिण सामािजक ŀĶ्या संतुिलतअसते ती
एक सामाÆय माणूस Ìहणून ओळखली जाते आिण आपले मानिसक आरोµयही
चांगÐया ÿकारे उपभोगते, असे Ìहणतात.
४. मानिसकआरोµय -िव²ानÌहणजे अशा िनयम आिण कायīांचा पĦतशीर अËयास, जे
आपÐयाला पयाªवरणाशी जुळवून घेÁयास आिण समÆवय Öथािपत करÁयास मदत
करतात आिण ÿिशि±त करतात.
५. मानिसकआरोµय -िव²ानआपÐयाला बौिĦक आजारांपासून वाचवते.
मानिसक आरोµय -िव²ानाचे घटक:
मानिसक आरोµय -िव²ानाचे घटक मानिसक आरोµय-िव²ाना¸या संकÐपनेवर (अथª)
अिधक ÿकाश टाकतील.
१. शाåररीक आरोµय : िनरोगी मनिनरोगी शरीरात राहते.Ìहणूनच चांगले मानिसक
आरोµय राखÁयासाठी शरीर सुŀढ असणे आवÔयक आहे.ºया ÓयĉéमÅये काही
शारीåरक दोष िकंवा िवकृती आहेत Âयां¸यामÅये िविवध ÿकार¸या गुंतागुंती आिण
िनराशा िनमाªण होऊ शकतात आिण Âयाचा पåरणाम Ìहणजे वाईट मानिसक आरोµय-
िव²ान. Âयामुळे पालक आिण िश±कांनी मुलांना शारीåरकŀĶ्या तंदुŁÖत ठेवणे
आवÔयक आहे, जेणेकłन Âयांनापåरपूणª Óयिĉमßवाचा आनंद घेता येईल.
२. बौिĦक आरोµय : बौिĦक आरोµय हा मानिसक आरोµय -िव²ानाचा आणखी एक
महßवाचा घटक आहे. बुिĦमान Óयĉì बदलÂया आिण िनराशाजनक पåरिÖथतéशी
चांगÐया ÿकारे जुळवून घेऊ शकतात. अशाÿकारे चांगÐया बुिĦम°ेमुळे मुलाचे munotes.in

Page 60

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
60 मानिसकआरोµय -िव²ान चांगले राहते. Ìहणूनच पालक आिण िश±कांनी िविवध
बौिĦक ±मतां¸या िवकासासाठी संधी उपलÊध कłन īायला हवी.
३. भाविनक आरोµय : मानिसक आरोµयासाठी भाविनक आरोµय खूप महßवाचे आहे.
भाविनकŀĶ्या िÖथर असलेÐया मुलालाचांगले आरोµय-िव²ान लाभते आिण
भाविनकŀĶ्या अिÖथर पåरिÖथतीमुळे िवकृती आिण मानिसक िवकार होतात. Ìहणून
पालकांनी आिण िश±कांनी मुलांना अÖवÖथ/नकाराथê भावना आिण राग , भीती, Ĭेष,
ितरÖकार, मÂसर इÂयादी भावनांपासून दूर ठेवÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे.Âयापे±ा
Âयांना िनरोगी वातावरण उपलÊधकłन िदले पािहजे जेथे Âयां¸या भावना उपयुĉ
हेतुसाठी वळवÐया जाऊ शकतात.
४. आवडी आिण अिभŁची : मुलांनी Âयां¸या आवडी आिण कल यांमÅये िनरोगी असणे
आवÔयक आहे. मुलांना सोपवलेले काम Âयां¸या आवडीनुसार आिण अिभŁचीनुसार
असले पािहजे जेणेकłन Âयांना यश िमळेल आिण िनरोगीव संतुिलत ÓयिĉमÂव
िवकिसत होईल. िवīाÃया«ना सोपवलेले काम Âयां¸या±मते¸या पलीकडचे असेल
िकंवा Âयां¸या आवडीिनवडी आिण अिभŁचीनुसार नसेल तर Âयां¸यात
आÂमिवĵासाचा अभाव असेल आिण Âयामुळे ते िनराशेला बळी पडतील, ºयामुळे
मानिसक आरोµय -िव²ान खराब होते.उīोग आिण Óयवसाययां¸या िनवडीमÅये
Óयĉìची आवड ल±ात घेतली पािहजे.
५. पयाªवरण : चांगÐया मानिसक आरोµय-िव²ाना साठी चांगले वातावरण असणे
आवÔयक आहे. घर, शाळा आिण समाजातीलअयोµय वातावरणामुळे मानिसक
आरोµय-िव²ान खराब होते आिण चांगÐया वातावरणामुळे मानिसक आरोµय-िव²ान
चांगले राहते. Ìहणून घर, शाळा आिण समाजातील आरोµयदायी वाताव रण यामÅये
सहकायª हवे.
मानिसक आरोµय आिण मानिसक आरोµय -िव²ान यां¸यातील संबंध:
मानिसक आरोµय -िव²ानाची संकÐपना मानिसक आरोµयाशी असलेÐया संबंधांचा अËयास
कłन अिधक ÖपĶ करता येईल.
मानिसक आरोµय आिण मानिसक आरोµय -िव²ाना¸या िविवध Óया´या , मानिसक आरोµय
आिण मानिसक आरोµय -िव²ान यां¸यातील संबंध ÖपĶपणे दशªवतात.एकाचे अिÖतÂव
दुसöयािशवाय असू शकत नही. मानिसक आरोµय-िव²ानाची योµय ÓयवÖथा नसेल तर
मानिसक आरोµयची अपे±ा कł शकत नाही. Âयाचÿमाणे मानिसक आरोµय-िव²ानाचा
कोणताही कायªøम जर ईिछत मानिसक आरोµया¸या िवकासाकडे नेत नसेल तर तो
िनŁपयोगी आहे.
मानिसक आरोµय -िव²ाना¸या बरोबरीने मानिसक आरोµयाचा उĥेशच हा आहे कì एखाīा
Óयĉìला आनंदी आिण पåरपूणª जीवनाकडे नेणे.दुसöया शÊदांत, मानिसक आरोµयाचे उिĥĶ
जीवनाची पåरपूणªता ÿाĮ करणे आिण मानिसक आरोµय-िव²ाना¸यामदतीने Óयिĉमßवा¸या
कायाªत समातोलपणा साधणे हा आहे. munotes.in

Page 61

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
61 जेÓहा आपण मानिसक आरोµय या संकÐपनेचा आिण Âयातील अथा«चा अËयास करतो
तेÓहा मानिसक आरोµय आिण मानिसकआरोµय-िव²ान यां¸यातील संबंध अिधक अथªपूणª
बनतो.
मानिसक आरोµयामÅये खालील गोĶéचा समावेश होतो:
१. िÖथर िÖथती ऐवजी सतत समायोजन करणे आिण Ìहणूनच Âयाचे एक ÿगतीशील
Åयेय आहे.
२. समायोिजत वतªनाचे शारीåरक, मानिसक आिण भाविनक टÈपे तसेच कामा¸या सवयी
आिण पåरिÖथती व अडथÑयांबĥलचा ŀिĶकोन.
३. जगÁया¸या सवª टÈÈयांकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोन.
४. एक सामािजक टÈपा , Ìहणजे सामािजकŀĶ्या योµय वतªन, सामािजक ÓयवÖथेबĥल
समाधान आिण समाजासाठी योगदान.
५. अशी ÿिøया जी अिधकािधक कायª कł शकेल आिण जाÖतीत जाÖत परतावा देईल.
मानिसकआरोµय -िव²ानाचा उĥेश ÓयĉìमÅये आÂम-भान िवकिसत करणे आहे. तसेच
Óयĉìची ±मता Âया¸या चांगÐया मानिसक आरोµयासाठी वापरÁयाचा ÿयÂनहीकरते.
िश±णातील मानिसक आरोµय -िव²ान चांगले मानिसक आरोµय िमळिवÁयासाठी पåरिÖथती
िनमाªण करते.
मानिसकआरोµय -िव²ानाचेपåरमाण (मानिसक आरोµय): (Dimensions of Mental
Hygiene (Mental Health) :
मानिसकआरोµय -िव²ानाची संकÐपना, मानिसकआरोµय -िव²ाना¸या पåरमाणां¸या
ÿकाशात देखील अËयासली जाऊ शकते:
१. Öवत:बĥलचा ŀिĶकोन : याचा संबंध आÂम-Öवीकृती आिण आÂम-मूÐयांकनाशीआहे,
िवशेषत:Âयातील कमकुवत मुद्īांशी तसेच Âया¸या मजबूत मुद्īांशी.
२. वाÖतवाबĥलची धारणा : याचा अथª Óयĉì¸या Öवत:बĥल आिण Âया¸या सामािजक
आिण सांÖकृितक वातावरणाबĥल वाÖतववादी ŀिĶकोन बाळगÁयाची ±मता, असा
आहे. यामÅये, इतरां¸या कÐयाणािवषयी जागृत आिण िचंितत असणे, याचा
समावेशहोतो.
३. Óयिĉमßवाचे एकìकरण : यात मानिसक शĉéचा समतोल , जीवनाकडे पाहÁयाचा
एकसंध ŀĶीकोन आिण िचंताव तणाव सहन करÁयाची ±मता यांचा समावेश होतो.
४. स±मता : याचा अथª, शारीåरक, मानिसक, सामािजक आिण भाविनक ±मता , ºया
जीवनातील समÖयांना तŌड देÁयासाठी एखाīा Óयĉìकडेअसायला हÓयात. munotes.in

Page 62

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
62 ५. कृतीची Öवाय°ता: यामधे कृतीची Öवाय°ता असते,ºयामधे Óयĉì Öवतःचे
वतªनÖवयंÖफूितªने ठरवते. यामÅये पुरेशी आÂमिनभªरता, सामािजक ÿभावां¸या पुरेशा
ÖवातंÞया सोबत जबाबदारी आिणआÂम-ÿेरणा असते.
६. Öव-वाÖतिवकìकरण ( Self-actualisation): यामÅये अनेक पटीत ±मतांचा
िवकास होणे आिणशÊदातून, कृतीतून, िवचारातून सवō°म ±मतेने Óयĉहोणे, असते.
७. याĬारे, पयाªवरणावर ÿभुÂव िमळवणे:
(१) ÿेम करÁयाची ±मता,
(२) आपÐया Öवतः¸या वातावरणातून समाधान िमळवÁयाची ±मता,
(३) ÿेम, काम आिण खेळयामÅये पुरेशी गुंतवणूक,
(४) मानवी संबंधांमÅये स±मता,
(५) बदलÂया पåरिÖथतीशी जुळवून घेÁयाची ±मता, आिण
(६) अनेक ÿिøयांत समÖया िनराकरण पĦती वापरÁयाची इ¸छा.
३.४.२ बचाव/संर±ण यंýणा (Defense Mechanism) :
१. शॅफर आिण शोबेनचा ŀĶीकोन: "समायोजन यंýणा Ìहणजे अशा सवयी ºयाĬारे लोक
Âयांचे हेतू पूणª करतात, Âयांचे तणाव कमी करतात आिण Âयांचे संघषª सोडवतात."
२. इंिµलश आिणइंिµलशचा ŀĶीकोन: संर±ण यंýणा Ìहणजे "मानवी मनाची कोणतीही
अशी िटकाऊ रचना जी एखाīा Óयĉìला अिÿय िकंवा िचंता वाढवणारी जागŁकता
टाळÁयास स±म करते."
३. कोलमनचे मत: अहंकार संर±ण यंýणा ही एक "अशा ÿकारची ÿितिøया आहे िजची
रचना, Óयĉì¸यापयाªĮतेची भावना व Âयांची योµयता/मूÐये िटकवून ठेवÁयासाठी
केलेली असते, ना कì तणावा¸या पåरिÖथतीचा सामना करÁयासाठी , जी सहसा
वाÖतिवकतेचा िवपयाªस करते.‛
वरील िविवध Óया´यां¸या आधारावर असा िनÕकषª काढला जाऊ शकतो कì संर±ण
यंýणाÌहणजे जी Óयĉìला मानिसक धो³यांपासून Öवतःचे संर±ण करÁयास मदत करते.
ती अहंकाराचे तडे जाÁयापासून वाचवते, मानिसक आरोµय राखÁयास मदत करते,
मानिसक आरोµय समायोिजत करÁयास आिण Óयĉìचे ÓयिĉमÂव िÖथर ठेवÁयास मदत
करते.
समायोजन यंýणे¸या संर±णाची वैिशĶ्ये:
१. अबोध (unconscious) पĦती: समायोजन यंýणा Ìहणजेअबोध पĦती ºया Óयĉì
वापरते. munotes.in

Page 63

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
63 २. सवा«Ĭारे वापर : समायोजन यंýणा जवळजवळ सवªच लोक वापरतात. ती अशी रचना
आहेत जी Óयĉé¸या वागणुकìवłनअनुमान कłन काढली जातात.
३. संर±णाÂमक अिभमुखता: समायोजन यंýणेमÅये संर±णाÂमक अिभमुखता असते.
धो³यांपासून Óयĉì¸या आÂमसÆमानाचे संर±ण करÁयासाठी िकंवा वाढिवÁयासाठी
सवª यंýणा वापरÐया जातात. Âया Óयĉìला िचंता आिण िनराशेपासून वाचवतात.
मयाªदेत वापरÐयास Âया समाधान वाढवतात आिण समायोजन ÿिøयेत मदत
करतात.
४. Öवत:ची फसवणूक: समायोजन यंýणा ही Öवत:¸या फसवणुकìचा ÿकार आहे आिण
ितचा वापर करणाöया Óयĉìला Âयाची उपिÖथती िकंवा उĥेश माहीत नसतो.
५. वाÖतवाचे िवकृतीकरण: समायोजन यंýणा, जेÓहा गरजेपे±ा जाÖत ÿमाणात वापरली
जाते, तेÓहा जीवनातील वाÖतिवकता िवकृतहोतात आिण Âयांचा वापर करणारी
ÓयĉìÖवतःला कÐपनारÌय जगात सुरि±त समजते.
६. असामाÆयतेचे सूचक: अितशयोĉìपूणª ÿकारांमÅये समायोजन यंýणा मानिसक
िवकृती¸या सूचक असतात. पेज¸या मते, जेÓहा समायोजन यंýणा Öवतःच अंितम
पåरणाम बनतात तेÓहा Âयांना अÖवाभािवक ल±णे मानली जातात.
काही महßवा¸या समायोजन िकंवा संर±ण यंýणा:
१. ÿ±ेपण(Projection): ÿ±ेपण Ìहणजे काही बाĻ वÖतूंवरील एखाīा¸या भावना,
िवचार, आशा, महßवाकां±ा, आकां±ा, िनराशा, भीती, ÖवारÖये आिण आúह ÿ±ेिपत
करणे. आपÐया चुकांसाठी इतरांना दोष देÁयाची सामाÆय ÿवृ°ी, हे ÿ±ेपणाचे एक
साधे उदाहरण आहे. अशाÿकारे Öवतः¸या दोषाचे खापर दुसöयावर फोडÁयाचे हेतंý
आहे. परी±ेत कमी गुण िमळÁयाची कारणे पुÖतके नसणे,अकायª±म िश±क िकंवा
आजारी पडणे इÂयादी कारणे सांिगतली जातात, Ìहणजे वाईट काम करणारा माणूस
नेहमी Âया¸या साधनांशी भांडतो. अशा रीतीने आपण आपÐया अहंकाराला चुकì¸या
समायोजने पासून वाचवतो.
२. तकªसंगतीकरण (Rationalisation) : तकªशुĦीकरण Ìहणजे एखाīा गोĶीचे
समथªन करÁयाचा ÿयÂन जे अÆयथा अÆयायकारक आहे. ते अहंकाराला िनराशेपासून
वाचवते. उदाहरणाथª, परी±ेत नापास झालेला िवīाथê असे Ìहणू शकतो कì "फĉ
øॅमरच अशा परी±ा उ°ीणª होतात." Âयाचÿमाणे, ºया Óयĉìला फुटबॉल चांगला
कसा खेळायचा हे मािहत नाही, तो कदािचत खेळात भाग नाही घेणार, पण भाग न
घेÁयाचे समथªन "मला फुटबॉल खेळायचा नाही कारण तो चांगला खेळ नाही,"असं
Ìहणूनकł शकतो. या यंýणेचे दुसरे उदाहरण Ìहणजे "þा±े आंबट आिण िलंबू
गोडअसतात." जे आपÐयाला िमळू शकत नाही, ते आपÐयाला िमळावायचेच नाही,
असा नकळतपणे िवचार होतो. ही Öवतःची फसवणूक आहे.
munotes.in

Page 64

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
64 ३. नुकसानभरपाई (Compensation): आयुÕयातील खडतर वाÖतवातून पळवाट
काढÁयाचा दुसरा मागª Ìहणजे नुकसानभरपाई. भरपाई Ìहणजे एका±ेýातील कमतरता
भłन काढÁयासाठी दुसöया ±ेýात आपली ताकद दाखवÁयाचा ÿयÂनकरणे.
उदाहरणाथª, शारीåरकŀĶ्या आकषªक नसलेली Óयĉì अËयासात उÂकृĶ होÁयासाठी
कठोर पåर®म कł शकते. Âयाचÿमाणे अËयासात चांगली नसलेली Óयĉì खेळात
आपली ±मता दाखवू शकते. असे केÐयाने Âयाला समाधान िमळू शकते आिण तो
मानिसकŀĶ्या िÖथर राहó शकतो.
४. ओळख (Identification) : øूझ¸या शÊदात, ओळख Ìहणजे "एक समायोजन
यंýणा जी एखाīाला इतर लोक , गट िकंवा संÖथे¸या यशातून समाधान ÿाĮ करÁयास
स±म करते." Óयवसायात यश िमळवू न शकलेला Óयापारी Öवत:ची ओळख सुÿिसĦ
आिण ÿÖथािपत Óयापारी Ìहणून कł शकतो. िवīाथê सामाÆयतः Âयां¸या आवडÂया
िश±कां¸या जागीÖवतःला बघतात आिण Öवतःलाचुकì¸या समायोजना पासून
वाचवतात.
५. ÿितगमन (Regression) : ÿितगमन Ìहणजे मागे जाणे. ही एक संर±ण यंýणा आहे
ºयामÅये आपण आधी¸या वयातील वतªन Öवीकारतो. या किवतेची सुŁवात ‚आज
राýीसाठी मला पुÆहा मूल बनवा‛ हीएखाīा माणसाची अशी अिभÓयĉì आहे जी
सावªिýक आहे आिण जी बाल ÿितगमना¸यामुळाशी आहे.
६. सहानुभूती (Sympathism) : सहानुभूती ही एक संर±ण यंýणा आहे ºयामÅये
Óयĉì कोणÂयाही कठीण पåरिÖथतीत इतरांकडून सहानुभूती आिण दयेची अपे±ा
करते. अयशÖवी उमेदवार हताश आिण िनराश होऊ शकतो जेणेकłन इतरांना
Âया¸याबĥल दया वाटेल. जेÓहा इतरांना Âयांची दया येते तेÓहा अनेकांनाÂयाचे
समाधान िमळते.
७. िदवा-ÖवÈन (Day-dreaming) िकंवा कÐपनारÌय (Fantasy) : जागेपणी ÖवÈन
पाहणे ही आणखी एक संर±ण यंýणा आहे जी कधीकधी समायोजन करÁयास मदत
करते. िदवाÖवÈन Ìहणजे हवेत िकंवा कÐपनेत िकÐले बांधÁयात गुंतणे. या यंýणे¸या
साहाÍयाने आपण कÐपनेत ते साÅय करतो जे आपण ÿÂय±ात साÅय करÁयात
अपयशी ठरतो. ÿेमातआकंठबुडालेला तŁण नवरदेव बनÁयाचे ÖवÈन पाहतो आिण
काÐपिनक जगात समाधान मानतो. अशा ÿकारे वाÖतिवक जगात िनराश झालेÐया
Óयĉìला िदवाÖवÈन हे कÐपने¸या जगात समाधान ÿदान करते. काहीवेळा िदवसा
ÖवÈन पाहÁयाने आÂमिवĵास िनमाªण होतो, परंतु काहीवेळा ते Óयĉìसाठी तसेच
समाजासाठीही घातक ठरते.
८. उदा°ीकरण ( Sublimation) : उदा°ीकरण ही एक संर±ण यंýणा आहे ºयामÅये
आपÐया अÖवीकायª इ¸छा सामािजकŀĶ्या इĶ चॅनेलमÅये पुनिनªद¥िशत केÐया
जातात. उदाहरणाथª, िचýकला, संगीत, किवता, नृÂय, नाटक इÂयादé¸या माÅयमातून
ल§िगक इ¸छाचे उदा°ीकरण होऊ शकते. उदा°ीकरणामुळे Óयĉìला वैयिĉक
समाधान िमळते आिण Âयामुळे Âयाला समायोजन करÁयात मदत होते. munotes.in

Page 65

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
65 ९. दडपशाही (Repression): दडपशाही ही आपÐया अिÿय आिण संघषªिनमाªण
करणाöया भावना आिण इ¸छायांना जाणीवपूवªक िवसरÁयाची ÿिøया आहे. एखादी
Óयĉì अशा गोĶी िवसरÁयाचा ÿयÂन करते ºयामुळे Âयाला किनķ, लाज, दोषी,
िचंताúÖत आिण अयोµय वाटते. अशाÿकारे एखादी Óय³ ती आपले अिÿयअनुभव
बळजबरीने दडपून टाकते ºयामुळे ित¸या भाविनक आरोµयाला धोका िनमाªणहोऊ
शकतो आिण िचंतेपासून Öवतःचे संर±ण करते.
हे ल±ात घेतले पािहजे कì दडपणामĦे (suppression) आपण आपले िवचार, कृती
आिण संभाषणातून वेदनादायक आिण िचंता िनमाªण करणायाª कÐपनांना जाणीवपूवªक
वगळÁयाचा िनणªय घेतो तर दडपशाहीमÅये (repression) वेदनादायक आिण िचंता
िनमाªण करणारे अनुभव अजाणतेपणी आिण आपोआप िवचार ÿिøयेतून वगळले
जातात.
१०. ÿितिøया िनिमªती (Reaction Formation) : ही उलटी िनिमªती देखील आहे.
ºयामुळे िचंता िनमाªण होतेअशा उलट ÿितिøया िनिमªतीसाठीपयाªय Ìहणून हे आहे.
येथे Óयĉì अबोध आवेगा¸या थेट िवŁĦ रीतीने िवचार करते आिण कायª करते.
उदाहरणाथª Ĭेषाची जागा ÿेमघेत. मूळ आवेग अजूनही अिÖतßवात आहे परंतुतो अशा
पĦतीने िचÆहांिकत आहे ºयामुळे िचंता होत नाही. असे िदसून आले कì ºया आईने
नकळतपणे/ अबोध अवÖथेत आपÐया कुłप मुलाला नाकारले, ितनेसबोध अवÖथेत
या मुलासाठी ितचे अितलाड ÿकट केले. ÿितिøयािनिमªती मÅये, अबोध इ¸छा
सामािजकŀĶ्या अÖवीकायª आहेत, परंतु ित¸या सबोध अवÖथेत एखादी Óयिĉ Âयाचा
उघडपणे िवरोध कł शकते.
११. िवÖथापन (Displacement ): एखादी Óयĉì दुसö या गोĶीचा पयाªय Ìहणून काहीतरी
करते. िवÖथापनाचे उदाहरण एका िश±का¸या वतªनात आढळते ºयाला Âया¸या
मु´याÅयापकाने फटकारले आिण घरी आÐयावर Âयाने आपÐया पÂनीला फटकारले,
पÂनीने Âया बदÐयात आपÐया मुलीला िश±ा केली आिण मुलीने ित¸या कुÞयाला
मारहाण कłन आपला िवÖथािपत राग ÿदिशªतकेला.
१२. ÿितÖथापन ( Substitution) : ÿितÖथापन ही एक समायोिजत यंýणा आहे
ºयामÅये मूळ उिĥĶे िकंवा इ¸छा इतरउिĥĶा मÅये बदलÐया जातात. मूळ उिĥĶे
साÅय करणे कधी-कधी कठीण असते आिण ते साÅय करÁयाचा ÿयÂन अयशÖवी
होऊ शकतो.अशावेळी ती Óयĉì हे अपयश टाळÁयाचा ÿयÂन करते िकंवा अशी नवीन
Åयेय/नवीन पåरिÖथती िनवडते जी सहज साÅय करणे सोपे आहेआिण ÂयाĬारे
अपयशाचे पåरणाम कमी करते. ºया िवīाÃयाªला वैīकìय महािवīालयाने
ÿवेशासाठी Öवीकारले नाही ती Óयिĉ पåरचाåरका बनून Öवतःला संतुĶ कł शकते.
१३. नकाराÂमकता (Negativism): काही Óयĉì िनराशाजनक पåरिÖथतéवर
नकाराÂमक होऊन ÿितिøया देतात.याचा अथª ते Âयां¸यासमोर असलेÐया समÖया
िकंवा अडथÑयावरमात करÁयास नकार देतात. Âयाऐवजी, तेउलट हĘी आिण
बंडखोर बनतात. ते असहयोगी बनतात आिण जे केले पािहजे Âया¸या उलट
करतात.ºया मुलांना अÆयायकारक आिण भेदभावाची वागणूक िदली जाते, ºयांना munotes.in

Page 66

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
66 परावृ° केले जाते, ºयांचे खूप लाड केले जातात, Âयां¸यात असहकार आिण
नकाराÂमक वतªन िवकिसत होÁयाची श³यता असते. अव²ा, िचडिचडेपणा आिण
कमतरता ही मुलां¸या नकाराÂमकतेची अिभÓयĉì आहेत.
१४. माघार घेणे (Withdrawal) : काही Óयĉì धोकादाय क, कठीण िकंवा ýासदायक
पåरिÖथतीतून माघार घेतात.ते Âयां¸या जबाबदाöयांचा सामनाकरÁयाचे टाळतात.जर
Âयांनी Âयां¸या समÖयांना तŌड देÁयास नकार िदला तर Âयांना अपयशाचा धोका
नाही.परंतु माघार घेतÐयाने Óयĉì Öवतः¸या अहंकाराचे र±ण होÁयाची आशा
बाळगते. कारण जी Óयĉì माघार घेते ती सामािजक नाराजी/राग यांस कारणीभूत होत
नाही. Âया¸या समÖयातोपय«त ल±ात येतनाहीत िकंवा Âया न सोडवता तशाच
राहतात, जो पयªÆत आयुÕयातील ध³के आिण िनराशा यामुळे ते माघार घेऊन
Öवतः¸या आंतåरक आयुÕयातच जगतात.
१५. इंůोजे³शन(Introjection): इंůोजे³शन हे ÿोजे³शन¸या (ÿ±ेपणात) िवŁĦ आहे.
ÿ±ेपणात, आपण इतरांमÅ ये ते पाहतो जे आपÐयात आहे.इंůोजे³शनमÅये आपण
इतरांमÅये जे शोधतो ते आपण ÖवतःमÅये शोधतो.आपण ÖवतःमÅये Âयांचे िवचार,
इ¸छा आिण आकां±ा पाहतो. या ÿवृ°ीचा पती आपÐया पÂनी¸या इ¸छेकडे
Öवतः¸या इ¸छाÌहणून पाहतो आिण ित¸याशी कधीही भांडण करत नाही. Âया¸या
पÂनी¸या िवचार आिण इ¸छांिशवाय Âया¸याकडे कोणतीही इ¸छा आिण िवचार
नसतात.
ही समायोजन यंýणाÌहणजे एखाīा Óयĉìचे मानिसक आरोµय संतुिलत
राखÁयासाठीअसलेली मानिसक उपकरणे. Âयांचा वापर जर कमी ÿमाणात केला तर Âया
Óयĉìचे मानिसक असंतुलन आिण चुकìचे समायोजन होÁयापासून वाचवता येऊ
शकते.परंतु जर Âयांचा वापर वारंवार केला गेला,ºयामुळे ते एक ÿकारचे सवयीचे वतªन
बनले तर ते धोकादायक होऊ शकते आिण गंभीर मानिसक गुंतागुंत िनमाªण होऊ शकते. हे
औषधांसारखेच आहे, फĉ योµय ÿमाणात माýा घेतÐयासÂयाचा फायदा होतो. जाÖत
ÿमाणात औषधे घेतली आिण औषधाचे Óयसन लागले तर Âयाचे गंभीर पåरणाम होऊ
शकतात.
हे ल±ात घेतले पािहजे कì समायोजन यंýणा, मजबूत आिण सुŀढ आरोµयाची जागा घेऊ
शकत नाही.िनरोगी Óयिĉमßवाला या यंýणा वापरÁयाची आवÔयकता नाही. Âयांचा
जाणीवपूवªक वापर टाळावा. Óयĉìचे मानिसक आरोµय जपÁयासाठी Âया अंगभूत मानिसक
यंýणा आहेत.
तुमची ÿगती तपासा:
१. मानिसक आरोµय आिण मानिसक आरोµय -िव²ान यांची संकÐपना ÖपĶ करा.
२. मानिसक आरोµय राखÁयासाठी िविवध रणनीतéची चचाª करा (Deference
mechanism)
munotes.in

Page 67

अÅययनकÂयाª गितमानतेचे आकलन
67 ३.५ सारांश अÅयायना¸या शैली Ìहणजे अिधक पसंत असणारा मागª ºयाĬारे िवīाथê मािहतीवर
ÿिøया करतो आिण ितचे जतन करतो. तर िचंतन शैली ही िवīाÃया«ची बौिĦक ±मता
आिण ²ानाचा एखाīा समÖयेवर उपयोग करÁयाचा ÿाधाÆयाचा मागª आहे.
िवīाÃया«¸याअÅययन आिण िचंतनशैलीबĥलची जागŁकता, िश±कांना अÅययन-
अÅयापनाचे वगª वातावरण अिधक अनुकूल आिण ÿभावी करÁयास मदत करेल.हे
िवīाÃया«नाअिधक कायª±मतेने गुंतवून ठेवÁयासिश±कांना मदत करेल.
मानिसक आरोµय Óयĉì¸या भाविनक आिण वतªनाÂमक समायोजना¸याउ¸चतम पातळीशी
संबंिधत आहे. तसेच मानिसक आरोµय-िव²ान चांगले राखून ठेवÐयास ÿÂयेक Óयĉìला
Âया¸या समाजात एक सुयोµय Óयĉì बनÁयास मदत होते. योµय मानिसक संतुलन
राखÁयासाठी आपण अनेकदा संर±ण यंýणांचा अवलंब करतो. आपण िचंता िकंवा
अपराधीपणा¸या भावनांपासून Öवतःचे संर±ण करÁयासाठी बचाव/संर±ण यंýणा वापरतो.
३.६ ÖवाÅयाय १. अÅययना¸या शैलीचा अथª ÖपĶ करा.
२. कोÐबने िदलेÐया चार वेगवेगÑया अÅययन शैलéची नावे īा.
३. कोÐबनेिदलेले िवकासाचे टÈपे ÖपĶ करा.
४. कोÐब¸या अÅययन शैली¸या ÿितमानाची चचाª करा.
५. वगाªमÅये िश±क कोÐबचे अÅययन शैलीचे ÿितमान कसे वापरेल?
६. िचंतनाची Óया´या करा.
७. āॅमसनने मांडलेÐया िविवध िचंतन शैली ÖपĶ करा.
८. Öटनªबगª¸या बुिĦम°े¸या िýकमानाÂमक ÿितमानची (Tri-archic Model) चचाª करा.
९. Öटनªबगª¸या िýकमानाÂमक ÿितमानाचे वगाªतील उपयोजन सोदाहरण ÖपĶ करा.
१०. मानिसक आरोµय आिण मानिसक आरोµय -िव²ानया संकÐपना ÖपĶ करा.
११. मानिसक आरोµय राखÁयासाठीलागणाöया िविवध धोरणांची चचाª करा.

*****
munotes.in

Page 68

68 ४
अÅययनकÂयाªची िविवधता
घटक रचना
४.० उिĥĶ्ये
४.१ ÿÖतावना
४.२ Óयिĉमßव: Óयिĉमßवा¸या उपप°ी/िसĦांत पाIJाÂय (बोधाÂमक -इिलस ,
मानवतावादी -बन¥) आिण भारतीय ŀिĶकोन (वैिदक आिण बौĦ)
४.३ बुिĦम°ा बोधाÂमक - (जे.पी.िगलफोडª, भावनाÂमक - डी. गोलमन , बहòपयाªयीः एच.
गाडªनर)
४.४.१ सजªनशीलता
४.४.२ सजªनशील िवचार धारा: इ.डी. बोनो यांचे योगदान
४.५ सारांश
४.६ घटक ÖवाÅयाय
४.० उिĥĶ्ये हा घटक वाचÐयांनतर तुÌही खालील बाबी ÖपĶ कł शकाल.
 इिलसची Óयिĉमßवाची उपप°ी.
 बन¥ची Óयिĉमßवाची उपप°ी.
 Óयिĉमßवाची वैिदक संकÐपना.
 Óयिĉमßवाची बौĦ धमाªची संकÐपना.
 िगलफोडªची बुिĦम°ेची संरचना.
 गोलमनची भाविनक बुिĦम°ेची उपप°ी.
 गाडªनरची बहòपयाªयी बुिĦम°ेची उपप°ी.
 सजªनशीलताची Óया´या
 इ. डी. बोनो यांचे योगदान
४.१ ÿÖतावना आपÐयाला अÅययकÂयाªमÅये Óयिĉभेदाचे Öवłप व Âयाचे उपयोजन याबĥल मािहती
आहे. अÅययनकÂया«ची िविवधता ही िविवध घटकांमÅये िदसुन येते. यात Óयिĉमßव,
बुिĦम°ा, सजªनशीलता आिण अिभवृ°ी यांचा समावेश होतो. िवīाÃयाªचा सवाªगीण
िवकास आिण अÅययन अनुभवांची रचना करÁयासाठी िश±काला अÅययनकÂयाªची
िविवधता समजणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 69

अÅययनकÂयाªची िविवधता
69 ४.२ Óयि³ त मßव- Óयि³ त मßवा¸या उपप°ी ÿÖ तावना (Ó यि³ त मÂ व):
‘Ó यि³ त मÂ व’ ही सं²ा लॅटीन शÊ द ‘Persona’ या शÊ दा पासून येते, º याचा अथª आहे
‘मुखवटा’ (mask) लोकांनी पåरधान केलेÐ या मुखवटयांचा अË यास Ì हणजे Ó यि³ त मÂ वाचा
अË या स असं समजू शकतो. सामाÆ यत: Ó य ि³ त मÂ व एखाīा Ó य ि³ त ¸ या िवशेषÂ वाशी
संबंिध त असते, ती वैिशÕ टयै जी Â याला िकंवा ितला इतर लोकांपासून वेगळे करतात.
िवचार , भावना आिण वतªन हे Ó यि³ त मÂ वाची रचना करत नाहीत उलट Ó य ि³ तमÂ व Ì हणजे
या घटकांना अधोरेिखत करणारा Ö वभाव. एखादी Ó य ि³ त वेगवेगळया पåरिÖ थतीत कशी
वागेल िकंवा कशी ÿितिøया देईल, याबĥल अंदाज करणे, Ì हणजे Ó यि³ त मÂ व.
Ó या´ या:
Ó यि³ तमÂ व Ì हणजे Ö वत:¸ या पåरिÖ थ तीशी Ó य ³ तीचे जे वैिशÕ टपूणª समायोजन होत असते,
 याला कारण असणारी Ó य ि³ तची मानिसक -शारीåरक िनयंýणाची संघटना होय. – (जी.
डÊ लू. ऑलपोटª, १९३७)
‘जे, एखादया िदलेÐ या पåरिÖ थ त Ó य³ त ी काम करेल याचा अंदाज बांधÁ याची परवानगी
देणे.’ – (कॅटल, १९६५)
‘एखादया¸ या सवयी आिण नेहमी¸ या शैली, परंतु भूिमका िनभावÁ याची ±मता देखील.’ –
(øॉनबा, १९८४)
‘Ó यि³ त मÂ वाचे वैिशÕ टय हे एखादया Ó य³ ती¸ या आकलनश³ ती चे आिण भाविनक
अवÖ थांचे मु´ य पूवªवतê आहेत, जे Â या¸ या िकंवा ित¸ या कायाªवर आिण सघांमधील
परÖ प र िकंवा, सामािजक -भाविनक , भूिमके¸ या वतªनावर ÿभाव टाकू शकतात.’ –
(मोयनीहॅन आिण पीटरसन, २००१)
एक संि±È त Ó या´ या अशी कì Ó य ि³ त म व हे िवचार, भावना आिण वतªनांÓ या वैिशÕ टयपूणª
आकृितबंधापासून बनवलेले असते, जे एखादया Ó यि³ त ला अिĬितय बनवते. या
Ó यितåर³ त , Ó यि³ त मÂ व हे Ó यि³ त ¸ या आतून (अत:ÿेरणेतून) िनमाªण होते आिण आयुÕ यभर
ते ब-यापैकì ŀढ, तसेच राहते.
पाIJाÂय Óयिĉमßवा¸या उपप°ी :
बहòतांश पाIJाÂय उपप°ी/िसĦांत हे Óयिĉ¸या मान िसक-शाåररीक घटकास Óयिĉमßवा चे
मूलभूत एकक मानतात.
Óयिĉगत Óयिĉमßव हे एक नमुना आहे कì जे Óयिĉ¸या Âया¸या आिण सभोवताल¸या
वातावरणाशी िवल±ण आिण सतत आंतरिøया करÁयामÅये फरक करते.

munotes.in

Page 70

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
70 Ó यि³ त मÂ वाची वैिशÕ टयै:
सातÂ यता (Consistency) :
सामाÆ य त: वतªनामÅ ये एक ओळखÁ या योµ य øम आिण िनयिमतता असते. मूलत:, लोक
िविवध पåरिÖ थ तीमÅ ये सार´ या च ÿकारे िकंवा समान ÿकारे कृती करतात.
मानिसक आिण (Phynological ) :
Ó यि³ त मÂ व ही मानिसक रचना आहे, परंतु संशोधन हे दशªवते कì जैिवक ÿिøया आिण
गरजांही Â या¸ यावर ÿभाव पडतो.
ÿभािवत वतªन आिण कृती :
आपण आपÐ या आजूबाजू¸ या वातावरणात कसे वावरतो आिण कसा ÿितसाद देतो यावरच
फ³ त Ó यि³ त मÂ वाचा ÿभाव पडतो असे नाही, तर ते आपÐ याला िव िशÕ ट मागाªने कृती
करÁ या स ÿवृÂ त करते.
एकािधक अिभÓ य ि³ त :
Ó यि³ त मÂ व हे फ³ त वतªनापे±ा अिधक बाबतीतून ÿदिशªत केले जाते. ते आपण आपÐ या
िवचारांमÅ ये, भावनांमÅ ये, जवळ¸ या नातेसंबंधांमÅ ये आिण इतर सामािजक संवांदामÅ ये
देखील पाहó शकतो.
Ó यि³ त मÂ वाची िनयंýके (Determinants of Personality):
१. आनुवंिशकता (Idenedity) :
आपण काय बनू इि¸ छ तो, हे ठरिवणारे जे िविशÕ ट पैलू असतात Â यामÅ ये काही आनुवंिशक
घटक महÂ वा ची भूिमका बजावतात. आपण उंच आहोत कì बुटके, आपण चांगले आरोµ य
अनुभवतो कì खराब , Â वरीत िचडतो कì धीर धरतो , ही सवª वैिशÕ टयै आहेत, जी अनेक
बाबतीत आनुवंिशकतेने शोधली जाऊ शकतात.
२. संÖ कृित (Culture) :
आपÐ या सभोवताली असलेली संÖ कृित आिण मूÐ ये, आपÐ या वैयि³ त क मूÐ यांना आिण
कलांना आकार देत असतात. अशाÿकारे, वेगवेगळया संÖ कृतीमÅ ये जÆ म लेले लोक,
वेगवेगळया ÿकारचे Ó यि³ त मÂ व िवकिसत करतात , º यामुळे Â यां¸ या वतªनावर ल±िणय
पåरणाम होतो. भारत हा सांÖ कृितक पाÔ वªभूमीची समृĦ िविवधता असलेला एक िवशाल
देश असÐ याने Â यावर चांगला अË यास करÁ या ची संधी िमळते. उदाहरणार्, गुजरात मधील
लोक ही इतर राº या तील लोकांपे±ा अिधक चांगली उīोजक असतात, पंजाबी लोक
अिधक कÕ टा ळू आिण मेहनती असतात, बंगालमधील लोक अिध क सजªनशील आिण
बौिĦ कतेकडे झुकलेली असतात.
munotes.in

Page 71

अÅययनकÂयाªची िविवधता
71 ३. कौटुंिबक पाÔ वªभूमी (Family background):
कुटुंबाची सामािजक -आिथªक िÖ थती, कुटुंबातील मुलांची एकूण सं´ या आिण जÆ म -øम,
पालक आिण इतर कुटुंबातील सदÖ यांची पाÔ वªभूमी आिण िश±ण यांचा Ó यि³ त मÂ व
जडणघडणीवर ब -याच ÿमाणात ÿभाव पडतो. ÿथम जÆ म लेÐ या मुलांला सहसा, नंतर
जÆ मलेÐ या मुलांपे±ा, बालपणात वेगळे अनुभव येतात. मुलां¸ या जÆ मा पासूनच कुटुंबातील
सदÖ य मुलां¸ या चाåरÞयाला वेगवेगळया पĦतीने आकार देत असतात. जसे कì – आपली
मूÐ ये Ó य³ त कłन आिण Ö वत:¸ या मूÐ यांशी Â यां¸ या मूलांनी सुसंगत राहÁ याची अपे±ा
कłन , रोल मॉडिलंग Ĭारे, बि±सं आिण िश±ा यांसार´ या िविवध मजबूतीकरण
रणिनतीĬारे, º यांचा Æ या यपूवªक उपयोग केला जातो. िवचार करा कì, तुमची कौटुंिबक
पाÔ वªभूमी आिण पालक िकंवा भावंडा¸ या ÿभावामुळे तुमचे Ö वत:चे Ó यि³ त मÂ व कसे घडले
आहे!
४. जीवनातील अनुभव (Experiences in life):
एखादी Ó य ³ ती इतरांवर िवÔ वास ठेवते िकंवा अिवÔ वास ठेवते, कंजूस िकंवा उदार असते,
उ¸ च िकंवा कमी आÂ मसÆ मान असते हे आिण यांसारखे िकमान अंशत: Ó य³ ती¸ या
भूतकाळातील अनुभवांशी संबंिधत असते. िवचार करा, एखादी Ó य ³ ती तुम¸ याकडे येते
आिण १०० ł उधार देÁ याची िवनवणी करते, जे आठवडया¸ या आत परत करÁ या चे
आÔ वा सन ही करते आिण तुÌ ही Â याला ते देता, जरी तुम¸ या िखशातली ती शेवटची नोट
असली तरी. º या मधून तुÌ ही उरलेÐ या मिहÆ या चा खचª भागवला असता. समजा Â या
माणसाने तुÌ हाला परत कधी तŌड दाखवल नाही आिण तुÌ हीही शेवटचे तीन मिहने Â याचा
माग काढू शकला नाही. असंही समजा कì, गेÐ या काही मिहÆ या त अशा ÿकार¸ या तीन
घटना , तीन वेगवेगळया माणसांबरोबर घडतात. उदया जर एखादया Ó य³ तीने तुम¸ याकडे
कजª मािगतले, तर िकती श³ य ता आहे कì तुÌ ही Â या Ó य³ तीवर िवÔ वा स ठेवाल?
५. º या लोकांशी आपण संवाद साधतो:
‘एखादया Ó य ³ तीला Â या ने ठेवलेÐ या साथीदारांवłन ओळखले जाते’ अशी एक Ì ह ण आहे.
ताÂ पयª असं आहे कì, लोक एकमेकांची मन वळवतात आिण Â यां¸ या सार´ या च असलेÐ या
वृत् ती व मूÐ ये असलेÐ या सदÖ यांशी संबंध ठेवतात. बाÐ यावÖ था¸ या सुłवातीला,
º यां¸ याशी आपण संवाद साधतो Â यांचा आपÐ या वर ÿभाव पडतो. मु´ यत: आपले पालक
आिण भावंड, मग आपले िश±क आिण वगªिमý Â यानंतर आपले िमý आिण सहकारी आिण
.... यातील काही Ó य ³ तéचा आिण गटां¸ या ÿभावांमुळे Ó यि³ त मÂ व घडत असते.
उदाहरणाथª, जर आपÐ या ला आपÐ या कायªगटाचे सदÖ य Ì हणून िÖ व कारायचे असेल, तर
आÌ हांला Â या गटा¸ या मूÐ यांचे पालन करावे लागेल, जे आम¸ यासाठी नेहमीच łचकर असू
िकंवा नसू शकतात. जर आपण नाही केले, तर समूहाचे मुÐ यवान सदÖ य मानले जाणार
नाही. समूहाचा एक ÿकार भाग बनÁ याची आिण Â याचा सदÖ य Ì हणून संबंिध त असÁ या ची
आपली इ¸ छा आपÐ या पैकì अनेकांना Ó यि³ त मÂ वाची काही वैिशÕ टयै बदलÁ यास भाग
पडेल (उदा. आपÐ याला कदािचत थोडं कमी आøमक आिण जाÖ त सहकारी Ó हा वं
लागेल). अशा ÿकारे आयुÕ यभर आपÐ या ला Ó य ि³ तमÂ वाची जडण -घडण, आपण º या
लोकांशी आिण समूहाशी संवाद साधतो, Â यापैकì काहीजनांमुळे होत असते. अशा ÿकारे munotes.in

Page 72

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
72 आपले Ó यि³ तमÂ व हे आनुवांिशकता आिण इतर बाĻ घटक या दोघांचे कायª आहे. जे
 यास आकार देतात.
Ó यि³ त मÂ वाचा िवकास कसा होतो याबĥल अनेक उपÂ ती िसĦांत आहेत. यातील अनेक
िसĦांतावर िविवध िवचारसणé ÿभाव टाकतात.
अ) अÐ बªट एिलस यांनी तकªसंगत-भावनाÂ मक-वतªन उपचार पĦती (Rational -
Emotive -Behavior Therapy by E llis):
बोधाÂ म क Ì ह णजे ²ात होणे, आकलन होणे, जाणणे िकंवा मािहत होणे. Ó यि³ त मÂ वा¸ या
बोधाÂ म क िसĦांतां¸ या मुळाशी ही कÐ पना आहे कì º या ÿकारे आपण आपÐ याबĥल िकंवा
इतरांबĥल िवचार करतो, Â या आधारावरच आपण आपÐ या भावना व वतªना¸ या Ĭारे
ÿितसाद देत असतो. Ì हणूनच कोणÂ याही उपचारात एखादया माणसा¸ या Ö वत: िवषयी¸ या
व जगािवषयी¸ या िवचारातील बदल समािवÕ ट झाला पािहजे. तकªसंगत-भावनाÂ म क-वतªन
उपचार पĦती (REBT) ही अÐ बªट एिलस याने िवकिसत केली. या उपचारामÅ ये łµ णा ला
मदत करण् यासाठी बोधाÂ म क, भावनाÂ म क आिण वतªनाÂ मक तंýांचा जाणीवपूवªक उपयोग
केला जातो. ‘मानवाला पयाªय आहेत’ यावर REBT िसĦांतवादी जोर देतात. कÐ पना,
अिभ वृÂ ती, भावना आिण कृती यांचे िनयंýण हे Â या Ó यि³ त साठी िविशÕ ट असते, जी
आपÐ या आयुÕ याची Ó य वÖ था वैयि³ त त अंत: ÿेरणेतून करते.
जगाकडे कोणÂ या ŀÕ टी ने पाहतो आिण समÖ यांना कसे ÿितसाद देतो यांवर लोकांकडे
न³ कì च पयाªय आिण िनयंýण असते, ज¤Ó हा Â यां¸ याकडे जे काही घडत असते िकंवा जी
वÖ तुिÖ थती आहे, Â यावर थोडेफार िनयंýण असते.
वतªनाÂ मक तंýाचा मानवाला उपयोग:
REBT या ÿमेयावर आधाåरत आहे कì जेÓ हा आपण अÖ व Ö थी होतो , तेÓ हा आपÐ या
जीवनात घडणा -या घटनांमुळे आपण अÖ वÖ थ होत नाही , तर आपण धारण केलेÐ या
समजूतéमुळे आपण उदासीन, िचंताúÖ त, िचडिचडे होतो.
हे उदाहरणासिहत Ö पÕ ट करÁ या साठी, डॉ एिलस यांनी एक सोपा ‘OBC’ नमुना, लोकांना
हे िशकवÁ यासाठी िवकिसत केला कì कशाÿकारे Â यां¸ या समजुती, भाविनक आिण
वतªनाÂ मक ÿितसादासाठी कारणीभूत असतात.
A- काहीतरी घडते.
B- Â या पåरिÖ थ ती बĥल तुमची एक समजूत िवÔ वास आहे.
C- त् या समजूतीवर तुमची एक भावनाÂ मक ÿितिøया आहे.
A B C
घटना सिøय /कायªरत समजूत/िवÔ वा स भाविनक पåरणाम
D-E-F- हे पदोÆनती व बदल करÁयासंबंधीचे हेतू आहेत. munotes.in

Page 73

अÅययनकÂयाªची िविवधता
73 D- úाहकां¸या असमंजस िवचारांना वाद करणारा (आ±ेप घेणारा) समुपदेशक
E- समुपदेशका¸या मÅयÖथीने ते गृिहत धरलेले पåरणाम
F - पåरिÖथती संबंिधत úाहकांची नवीन भावना
उदा.
A- तुमचा मालक खोटेपणाने तुÌहाला फसवून तुम¸या पसªमधून पैसे काढून घेतो आिण
तुÌहाला काढून टाकÁयाची धमकì देतो.
B- तुÌही िवĵास ठेवता-Âयाला कोणÂयाही ÿका रे मला फसवÁया चा अिधकार नाही तो
वाईट आहे.
C- तुÌही रागवता/संतĮ होता.
जर तुÌही दुसरी समजूत कŁन घेतली असती तर तुमचा भाविनक ÿितसाद वेगळा असता.
A- तुमचा मालक खोटेपणाने, तुÌहाला फसवुन तुम¸या पसªमधुन पैसे काढतो व तुÌहाला
काढून टाकÁयाची धमकì देतो.
B- तुमची समजुत/िवĵास ; मी माझी नोकरी गमावू शकत नाही. हे सहन कŁ शकणार
नाही.
C- तुÌही िखÆन Óहाल.
ABC- नमुना दाखवतो कì, A हा C चे कारण नाही. B हा C चे कारण आहे. पिहÐया
उदाहरणामÅये, तुम¸या मालकाला चुकì¸या दोषारोप आिण धमकì मुळे तुÌही संतĮ होत
नाही, ही तुमची समजुत असते कì, Âयाला कोणÂयाही ÿका रे मला फसवÁयाचा अिधकार
नाही आिण तो वाईट आहे.
दुसöया उदाहरणामÅये Âयांचा दोषारोप आिण धमकì यामुळे तुÌही िखÆन होत नाही. पण ती
या समजुतीमुळे होता कì मी ही नोकरी गमावू नये आिण नोकरी गमावणे हे सहन कŁ शकत
नाही.
आपण ÿÂयेकजण वेगवेगÑया ÿकारे Óयĉ करतो. तरीही अÐबटª एिलसनुसार, आपली
समजूत आपÐयाला तीन सवªसामाÆय असंमजस समजुतीमुळे िनराश करते. तीन
समजुती/ºया मानवाला दयनीय/दुःखी बनिवतात:
१) मी चांगले केलेच पािहजे आिण Âयाला दुसöयांनी माÆयता िदली पािहजे
२) मला इतरांनी चांगली वागणूक िदली पािहजे आिण तंतोतंत मला पािहजे तशी.
३) जे मला हवे ते िमळालेच पाहीजे, जेÓहा मला ते हवे आहे आिण मला जे नको आहे ते
मला िमळालेच नाही पाहीजे.
पिहली समजुत नेहमी िखÆनतेकडे, िनराÔयेकडे, शरम/लाज , अपराधीपणाकडे घेऊन जाते. munotes.in

Page 74

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
74 दुसरी समजूत नेहमी øोधाकडे, आøमकतेकडे आिण िहंसे¸या कृतीकडे घेउन जाते.
ितसरी सम जूत नेहमी, Öवयं-कłणा/दया आिण िदरंगाई कडे घेऊन जाते. अशा ÿकार¸या,
समजुती¸या अपेि±त Öवłपामुळे समÖया िनमाªण होतात. कमी मागणी, जाÖत पåरवतªनीय
समजूत ही िनरोगी भावनेकडे आिण कायªशील वतªनाकडे घेऊन जाते.
आ±ेप/िवरोध:
आर ई बी टी चा हेतू हा कì मानवा¸या Âया¸या अतािकªक समजुती बदल होऊन तािकªक
समजूतीकडे नेÁयास मदत करते. समजूतीमÅये बदल घडणे उपचारांचे खरे कायª आहे
आिण रोगिववारण त² úाहकांची अतािकªक समजूतéना िवरोध कŁन ते िमळवतात.
अतािकªक िवचार कमी करÁयासाठी िकंवा काढून टाकÁयासाठी रोगिनवारण त²ांनी
वापरलेली तंýे:
सøìय िवरोध - सॉøिůस¸या ÿijो°र पĦतीने ÿij िवचारणे.
१) भयानक व ÿचंड ----- का आहे?
२) तुÌही Âया पåरिÖथतीला तोड देऊ शकत नाही असे कुठे िलिहलेले आहे?
३) Âयां¸या िवषयी आणखी कोणता िवचार करÁयाचा मागª आहे का?
४) तुÌहाला ते करÁयापासून कोणी रोखते आहे काय?
५) तु हे असंच का केले पाहीजे?
६) जर तुÌही या समजूतीचा Âयाग केला तर जे काही घडेल ते वाईट आहे काय?
७) जे घडेल ते उ°म असेल काय?
जेÓहा úाहक रोगिनवारण तº²ां¸या ÿijांना उ°र देÁयाचा ÿयÂन करेल तेÓहा Âयाला
कळेल कì, आपÐयाला माÆयता िमळाली पािहजे, Æयाय, वागणूक िकंवा इतर काहीही जे
मला पािहजे, याला काहीच कारण नाही.
ममªŀĶी:
अÐबटª एिलसने माÆय केले आहे कì अनेकदा आपण अतािकªक ŀĶीने वेळोवेळी िवचार
करतो.
आपÐया ÿवृ°éना बाहेर काढÁयासाठी आपण तीन ममाªचा िवकास कł शकतो.
१) आपण फĉ िनराश होत नाही. पण मु´यÂवे समजूती¸या ताठरपणामुळे
आपÐयाकडूनच िनराश होतो.
२) आपण आपÐयाकडून कधी आिण केÓहा नैराÔय सुł होते तरीही आपले िनराश होणे
चालू राहते कारण आपण आपÐया अतािकªक समजुतéना िचकटून बसतो. munotes.in

Page 75

अÅययनकÂयाªची िविवधता
75 ३) यातून एकच चांगला मागª Ìहणजे आपÐया समजूतीमÅये बदल करÁयासाठी अथक
ÿयÂन करणे
Öवीकार:
आरईबीटéनी तीन ÿकारे िÖवकार करÁयासाठी úाहकांना मदत करÁयासाठी फार ÿयÂन
केले.
अ) शतê िशवाय Öवयं Öवीकार
ब) शतêिशवाय इतरांचा Öवीकार
क) शतêिश वाय जीवनाचा Öवीकार
वरील ÿÂयेक Öवीकाराचा ÿकार हे तीन मुळ समजुतéवर आधाåरत आहेतः
अ) शतêिशवाय Öवयं Öवीकार:
१) मी दोषपाý Óयिĉ आहे. मा»याकडे चांगले गुण आहेत, वाईट गुण ही आहे.
२) मा»यामÅये वैगुÁय का नाही याचे कोणतेही कारण नाही.
३) मा»यामधील चांगले व वाईट गुण आहेत तरीसुĦा मी जाÖत लायक नाही आिण
दुसöयांपे±ा कमी लायक नाही.
ब) शतêिशवाय इतरांचा Öवीकार:
१) वेळोवेळी इतर Óयĉì मला अÆयायकारक वागणूक देतात.
२) Âयांनी मला Æयाय, वागणूक िदली पाहीजे, Âयापाठीमागे कोणतेही कारण का नाही.
३) जे मला अÆयायकारक वागवतात ते इंतरापे±ा जाÖत लायक नाहीत व कमी लायक
नाहीत.
क) शतêिशवाय जीवनाचा Öवीकार :
१) जीवनात मला जसे हवे तसेच काम होईल, असे नाही.
२) मा»या इ¸छेनुसार जीवन का चालले पािहजे. Âयाचे कोणतेही कारण नाही.
३) जीवन हे नेहमी सुखदायक हवे, अशी गरज नाही. पण ते कधीच भयानकसुĦा नाही. ते
नेहमी सहन करÁयासारखे आहे.
इिलसला िवĵास होता कì जेÓहा मानव वरील तीनही ममª साÅय करतो तेÓहा Âया¸यात
अिभłची असलेले बदल होतात कारण ते फĉ बदल घडवून आणत नाही तर बदल का
झाले हे सुĦा माहीत कłन देतात.
munotes.in

Page 76

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
76 ब) Óयवहार/आतंरिøया िवĴेषण- इरीक बन¥:
मानवतावादी िसĦांताचा असा िवĵास आहे कì ÿÂयेक Óयĉì िवकास कर Áयासाठी ÿेåरत
असते आिण Âयाची पूणª ±मता आिण कायªकुशलता िवकिसत करÁयासाठी ÿयÂन करते.
इिलस ने Óयवहार िवĴेषण िवकसीत केले, ºयामÅये मानवी Óयिĉमßवा¸या संदभाªतील
मुलभूत िवधांनाने वणªन केलेले आहे. Âयाचा असा िवĵास आहे का जीवन ही एक समÖयांना
सोडिवÁयासंबंधी िनणªय घेÁयाची मािलका आहे आिण Âयात मानव तकªशĉì आिण
ÖवातंÞय यांचा वापर करताना िदसतो. Óयवहार िवĴेषण ही एक Óयिĉमßवाची िसĦांत
आिण िनयोजनबĦ उपचारपĦती आहे कì ºयाĬारे Óयिĉगत वाढ आिण Óयिĉगत बदल
होतात. Óयिĉमßवाची उपप°ी Ìहणून Óयवहार िवĴेषण Óयĉì¸या मानिसक रचना कशा
ÿकारे आहे Ļाचे वणªन करते. बन¥चा िवĵास आहे कì, जेÓहा आपण दुसöया Óयĉìशी
आंतरिøया साधतो तेÓहा आपÐया मन पटलावर काहीतरी घडते.
भावनां¸या मनपटलावरील घडणाöया बाबी तीन ÿकार¸या आहेत. Âया िकती जुÆया आहेत
हे महßवाचे नाही.,
अहंकार (पालक-ÿौढ-मुल) ÿितमान:
कोणÂयाही वेळी, एखादी Óयĉì वतªन ,िवचार आिण भावनां¸या िम®णातून Âयांचे ÓयिĉमÂव
अनुभवते आिण ÿकट करते.
मानव वारंवार तीन अंहकारा¸या बाबी वापरतो.
१) पालक: जेÓहा आपण तłण असतो तेÓहा ÿÂयेकामÅये असलेला अिधकाराचा आिण
िनद¥शकाÂमक गाभा आपण आपÐया पालकांकडून आिण इतर घटकांकडून िशकत
असतो. पालक हे िनयम आिण मागªदशªक बाबéशी िचंतीत असतात. उदा. Óयĉì
वैफÐयामÅये दुसöयावर ओरडतो कारण Âयां¸या बाÐयावÖथेमÅये Âयांनी Âयाचा
पåरणाम िशकलेला असतो आिण हा एक मागª कामी येतो , हा धडा Âयांनी िशकलेला
असतो.
२) ÿौढ: हा आपणामÅये युिĉवादाचा भाग आहे Óयिĉ चेतकाला योµय ÿितसाद देताना
तकªशĉì¸या Ĭारे चेतक समजून घेÁयाचा ÿयÂन करतो.
३) मुल: हा आपÐयातील भाविनक भाग होय. आपÐयातील मुल हे बाहेरील चेतकांना
भाविनक बाबé¸या माÅयमातून, जसे आनंदी, दुःखी, रागीट इ. ÿितसाद देत असतो.
उदा. एखाīा Óयĉìला Âया¸या बॉसने कामाबाबतीत बोलले तर तो एखादे वेळी खाली
पाहील आिण Âयाला लाज वाटेल िकंवा राग येईल. असे केÓहा करतो जेÓहा तो लहान
मुल असताना केले असेल.
वरील तीन िवभागातील पालकांची भुिमका ही संगोपनाचा (परवानगी देणे, सुरि±तता
देणे)िकंवा िचिकÂसक (दोष काढणे पूवªúहदूिषतपणा दाखिवणे, सहमती न देणे दुसöया
पासून चांगले वागÁयाचा सÐला देणे.) बाÐयावÖथेतील वतªन हे नैसिगªक (मुĉ, ताÂकाळ , munotes.in

Page 77

अÅययनकÂयाªची िविवधता
77 Öवयंपूणª, भावनावश , Öवयंक¤þी, ÿेमळ) िकंवा द°क/बाĻ बाबी (तøार , इ¸छा Óयĉ करणे,
पालकाकडून¸या अपे±ा) वरील ÿÂयेक गोĶ Óयĉìला वतªना¸या ,भावने¸या आिण िविवध
िवचारां¸या िविशĶ नमुÆयाकडे आकृĶ करते. जे फायदेशीर िकंवा अकायª±म असू
शकतात.
Óयवहार:
जेÓहा Óयĉì हा अहंकारा¸या वेगवेगÑया अवÖथांमÅये असतो. ते दुसöया Óयĉìशी
आंतरिøया करतात अवÖथांमÅये तेÓहा तीन महßवपूणª आंतरिøया अवÖथांमÅये घडू
शकतात.
Óयवहाराचे ÿकार:
१) पूरक-दोÆही ÿकारचे Óयĉì एकाच ÿकार¸या अहंकार अवÖथेतून आंतरिøया
करतात.
२) िवłĦ -दुसरा Óयĉì अनपेि±त अहंकार अवÖथेतून ÿितसाद देते.
३) गुĮ-दोन वेगवेगळी अहंकार अवÖथा हे एकाच Óयĉì पण एक गुĮ ठेवतो.
बन¥चा उपप°ीचा महßवाचा भाग असा कì पåरणामकारक Óयवहार (फलदायी संÿेषण) हे
परÖपरपुरक असावे असा िनयम आहे. Âयांनी िमळालेÐया अहंकार अवÖथेपासून ते
देणाöया¸या अहंकार अवÖथेकडे मागे गेले पाहीजे. उदा. समजा पालक हा मुलाचा चेतक
आहे, Âयाचा ÿितसाद हा मुलाकडून पालकाकडे असा पण आहे. िकंवा जो Óयवहार असेल
तो िवłĦ असेल आिण Âयामुळे घेणारा आिण देणाöयामÅये कोणÂयाही ÿकारची समÖया
नसेल.
जीवन अवÖथा :
अनेक Óयĉì इतर दोन अंहकार अवÖथेपे±ा एकाच अंहकारा¸या अवÖथेत जाÖत
अडकतात. याचे कारण लहान वयात Âयांना तसे अनुभव िमळालेले असावेत.
जीवन अवÖथेचे ÿकार (Types a Life Positions) :
चार मूलभूत जीवन¸या िÖथती:
१) मी ठीक आहे तू ठीक आहे- आदशª
२) मी ठीक आहे, तू ठीक नाहीस- मा»यापासून दूर जा
३) मी ठीक नाही , तू ठीक आहे. मला हे कधीही िमळणार नाही.
४) मी ठीक नाही तू ठीक नाहीस- एकमेकांपासून सुटका करा.
ÿÂयेकजण ‘मी ठीक नाही , तु ठीक आहे’ या जीवना¸या अवÖथेनुसार जÆमाला आला आहे. munotes.in

Page 78

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
78 तु ठीक नाही जेÓहा तु जÆमाला आला याचे कारण तुÌही तुम¸या गरजांसाठी दुसöयावर
अवलंबून आहात. ते ठीक आहेत कारण Âयां¸यामÅये Âयां¸या Öवतः¸या गरजा आिण
तुम¸या गरजा पूणª करÁयाची ±मता आहे.
ठीक असÁयाकडे पोहचÁयाचा एक आदशª जीवन िÖथती Ìहणजे मी ठीक आहे, तू ही ठीक
आहेस. जेथे तुÌही तुम¸या Öवतः¸या गरजा पूणª करÁया¸या िÖथतीत असते, इतर Âयां¸या
गरजा पूणª करÁयास स±म आहेत Ìहणून आनंदी आहात.
परंतु, सवªच Óयĉì या अवÖथेपयªत आनंदी वातावरणात आपला िवकास/ÿगती कł शकत
नाही एकतर ते मी िठक नाही, तु ठीक नाही िकंवा मी ठीक आहे, या अवÖथेत Âयां¸या
बाÐयावÖथेतील अनुभवामुळे अडकतात. Âयाचा पåरणाम असा कì एकतर ते Öवतःला फार
कमी आदर देतात िकंवा जाÖत आदर देतात.
Óयवहाåरक िवĴेषण ÿÂयेक पåरिÖथतीत नवीन सहसंबंध िनमाªण करÁयास, ते िवकािसत
करÁयास , व जतन करÁयास मदत करते. ºयामुळे एखादयाला काय चालले आहे ते ÖपĶ
समजते आिण Âया ²ानाचा उपयोग कोणÂया अहंकार अवÖथांचा िÖवकार करायचा, कोणते
संकेत पाठवायचे आिण कुठे पाठवायचे यांची िनवड करÁयास होतो.
Óयिĉमßवाचा भारतीय ŀिĶकोन :
भारतीय Óयिĉमßवा¸या िविवध उपप°ी/ िसĦांतानी असे मत Óयĉ केले आहे कì, मानव हा
एक अÅयाÂमाचा आवÔयक भाग आ हे. आिण ÿÂयेका¸या Óयिĉमßवाची खरी ओळख ही
बाĻभाग नसून जीवाÂमा/आÂमा आहे. भारतीय तßव²ांनी व मानसशाľ²ांनी ए´याīा
ÓयिĉमÅये काही ‘जीवनशĉì’ (life force) जाणवली, जी जैिवक, मानसशाľीय आिण
पयाªवरणीय बदलांमÅये िटकून राहते. Âयाला असे संबोधले जाते ‘Öवजाणीव’ िकंवा
‘Öवयंÿकािशत’. पाIJाÂयांची Öव बदलांची संकÐपनेमÅये एखादयाचा ÿितसाद ही एक
मानिसक ÿिøया आहे. तर भारतीयांनुसार Öवयं संकÐपना जाणीव ही काहीतरी खोल
अलौिकक , अंतª²ान, सुĮ अशी ÓयĉìमÅये िदसून येते.
Óयिĉमßवाचा वैिदक ŀिĶकोन:
संÖकृत भाषेत,वेद Ìहणजे ²ान होय. वेिदक तßव²ानानुसार /मानसशाľानुसार Öवःजाणीव
हा एक Óयिĉमßवाचा आवÔयक भाग आहे. शरीर, मन, अहंकार, आिण आÂमा यांचा
एकािÂमक योµय संगम मानवा¸या ÓयĉìमÂवाला बळकट बनिवते. शरीरातील िविवध पेशéचे
एकसंघ राहणे फूटीरता िकंवा अनारोµय रोखÁयास आवÔयक आहेत.
बळकट आरोµयदायी आनंदी राहÁयासाठी एखाīाला आपÐया शरीराला शुĦ अÆन, शुĦ
हवा आिण Óयायाम यांचे पोषण हवे. तशाच ÿकारे आपले मन िøयेĬारा िनमाªण केलेले आहे
ÂयामÅये वेगवेगÑया िवभाग Ìहणजे बोध, भावना आिण इ¸छा आहेत. या वेगवेगÑया
िवभागांमÅये वारंवार एकमेकांशी संघषª/युĦ होतात आिण Âयामुळे ÓयिĉमÅये गŌधळ िनमाªण
होतात. तसेच Âयामुळे भावनांचे एका ÿकारे पाÁयातील भोवöयाÿमाणे झगडले जाते.
शुĦता, सामÃ यª, सुसंवाद सुिनिÔ च त करÁ या साठी मनाची एकाÂमता आवÔयक आहे. munotes.in

Page 79

अÅययनकÂयाªची िविवधता
79 एखाīाने अहंकाराला क¤þÖथानी मानून Âयाचा नेहमी बदल केला तर Âयापासून नुकसान
होऊ शकते. Âयाचा Âयाला, Âयां¸या कुटूंबाला व समाजाला नुकसान होऊ शकते,
अहंकारा¸या िविवध घटकांचे एकाÂम साधले गेले तर एखाīाला िवषम समायोजना पासून
ÿितबंध कł शकतो.
‘एकाÂमतेला’ भौितक , मानिसक व तसेच अÅयािÂमक घटक महßवाचे आहे.
एकाÂ म / एकसंघ Ó य³ तीमÂ वामÅ ये ‘अहंकार’ िकंवा Ö व-जाणीव ही जगा¸ या जाणीवे¸ या
अनुłप असते Âयामुळे मन व शरीराला सुसंवादीपणे हóशारी ने व उÂसफूतªपणे मागªदशªन कł
शकते.
एखाīाला Óयĉì एकािÂमक व सुसंवादी वाटते जेÓहा तो/ती आपÐया मनाचा Ö वामी असतो
व संघषाªिशवाय आÅयािÂमक जीवन उÂसफूतªपणे घालिवतो. मानिसक शुĦाते¸या ÿिøयेला
मानसशाľात उदा°ीकरण असे Ìहणतात. आपÐया ÿाथिमक/उपजत सहÿवृ°éना एक
ÿकारे मोठे वळण देÁयाची ÿिøया होय. अशाÿकारे आिशवाªदाने ÿाĮ झालेले Óयिĉमßव हे
ÖवतःमÅये आिण दुसöयांमÅये सवª®ेķ आÂमा असतो. Âयाचे मन दुःखाने हादरत नाही
तसेच आनंदाने वाहत जात नाही. Âयाला आनंद, दुःख, िनंदा, Öतुती, Ļाचा कोणताही
पåरणाम होत नाही. Âयाला ओंडका व सोने यामÅये कोणताही फरक जाणवत नाही.
Âया¸यासाठी आदर , अनादर , मैýी, शýुÂव हे सवª समान असते. सवª बाबीमÅये
तटÖथ/अिलĮ असतो. पåरपूणª ÖवातंÞय, िकवा सवª®ेķ जाणीव हे Óयĉì मÅये असणे
अवघड आहे हे फĉ अिवरत चालू असलेली ÿयÂन व अिलĮतेचे धोरण यां¸याĬारे साÅय
कł शकतो.
वैिदक िश±णाची उिĥĶे:
१) अंितम Å येय आहे, परमाÂ Ì या शी एकłप होणे िकंवा मु³ त होणे
२) चाåरÞय िनमêतीसाठी िश±ण
३) िवकास :
Öविनयंýण
आÂमिवĵास
आÂमसमान
भेदभाव व Æयाय
सामािजक कतªÓयांवर जोर
संÖकृतीचे संर±ण व ÿसार.

munotes.in

Page 80

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
80 बौĦकालीन - Óयिĉमßविवषयक ŀĶीकोन :
िùÖत पूवª ६ शतकात बौĦधमाªची भारतात सुŁवात झाली. िसĦाथª गौतम - बुĦां¸या
िशकवणीनुसार बौĦधमाªने सवª Óयĉéना बुĦ Öवभावाची िशकवण िदली. ÿÂयेकामÅये बुĦ
बनÁयाची ±मता आहे. (बुĦ- जो जागा आहे आिण ºयाने मानवता साÅय केली आहे तो)
बौĦधमाªत मनुÕ य हा पाच घटकांनी (Ö कंदा) ठरलेला आहे, असे मानले जाते. १) भौितक
(Łप) २) ²ान-(समता) ३) संवेदना (वेदना) ४) ÿवृ°ी-(सहकार) ५) Öव जणीव - (िवजÆना)
बौĦधमाªनुसार वरील पाच वेगवेगÑया घटकांमुळे Óयĉì हा चैतÆयमय व आøमक िदसुन
येते. या एकिýत पाच घटकांना नाम/Łप Ìहणतात.
Öकंद हे Óयिĉचे Óयिĉमßव साकारते. बौĦधमाªतील Óयिĉमßव Ìहणजे एखादया Óयिĉचे
िविशĶ वैिशĶ्ये होय. ही वैिशĶ्ये Óयिĉचे Âया¸या मन वतªन, शरीर यां¸या माफªत केले
जाणाöया चांगÐया व वाईट वतªनावłन ÖपĶ होतात. दुसöया शÊदांत मानिसक ÿवृ°ीवŁन
ÖपĶ होणारे चांगले व वाईट वतªन होय.
Óयिĉमßवाची दोन िवभागामÅये िवभागणी केलेली आहे.
१) पूणª Óयिĉमßव
२) ÖपĶ Óयिĉमßव.
पूणª Óयिĉमßवाचे वणªन असे कì एखादया Óयिĉची मानिसक वतªणूक/आचरण आरोµ यदायी
आिण हािनकारक असे आहे.
ÖपĶ Óयिĉमßवाचे वणªन असे कì बाĻ बाबी वŁन शरीर व भाषणातून Óयĉ होणारे वतªन
सवª व इतर बाबीतून ÖपĶ होते. बौĦधमª चार आयªसÂयांबाबतीत आवÔयक सांगते. सवª िवĵ
हे दुःखाने भारलेले आहे. आिण Âया दुःखाचे कारण इ¸छा होय. Âया दुखाचा अंत होऊ
शकतो व Âयासाठी एक मागª आहे, ÖवातंÞय िकवा िनवाªण होय. हा मागª हा अĶांग मागª आहे.
सÌयक ŀĶी , सÌयक िवचार , सÌयक भाषण , सÌयक कृती, सÌयक उपजीिवका , सÌयक
Óयायाम , सÌयक Öमृती व सÌयक समाधी.
बौĦ धमाª¸या िशकवणीचा महßवाचा भाग Ìहणजे आयुÕय/जीवन आिण राहणीमान मागे
असणाöया मूळ घटक समजवून घेणे. बुĦांनी समजून घेतले कì हा एक दुःखाचा घटक
आहे. दुःख हा एक इ¸छेचा भाग आहे. ŀÔ य एक इ¸ छा श³ ती आहे, अÖ वÖ थते¸ या,
अतृÈ तते¸ या, अपूणªते¸ या भावनेची ÂयामÅये आळशी, असमाधान व अपूणªते¸ या बाबी
आहेत. हे दु:खाचे एक łप आहे. असमाधान अपूणªÂवाची भावना आिण असुरि±तता हे सवª
दुःखाचे मूळ आहे.
अशा ÿकारची भावना िनमाªण होते/िवकिसत होते कारण भावनांना तÆहा आहे कì जी
गरजां¸या, इ¸छेचा, आकां±ा, महßवाकां±ा यातून िनमाªण होते आिण जरी या पूणª झाÐया
तरी ÿयÂन करÁया¸या भावना आिण आणखी ÿाĮ करÁयाची वृती िनमाªण होऊन दुःखाला
आमंýण िदले जाते. अशा ÿकारची पåरिÖथतीतून बाहेर यायचे असेल तर Âयासाठी अĶांग
मागाªचा अवलंब केला तर Âयातून बाहेर येऊ शकेल. munotes.in

Page 81

अÅययनकÂयाªची िविवधता
81 अĶांग मागª Óयिĉला मन, भावना आिण कृतé¸ या Ö तरांसह ÖवयंिशÖती, उ¸ च भावना ÿाÈ त
करतात . तसेच ते मानवा¸या पाच घटकांशी संबिधत असते, Öकंद ÓयिĉमßवामÅये
पåरपूणªता ÿाÈ त करÁ या साठी बौĦां¸ या मदतीसाठी अनेक तंýे िवकिसत केली जातात.
तÆहा आिण दुःख या दोघांना एकिýत दूर करÁयासाठी Óयĉìला ÿिश±ण व िशÖत िवषयक
गोĶीचे ÿिश±ण देणे एक उिĥĶ आहे. िनवाªण ही अशी एक अवÖथा आहे. दुःख व तÆहा
यांचा सूपणªपणे नाश हा फĉ िनवाªणाची अवÖथा¸या माÅयमातून मानव कł शकतो.
बौĦधमाªत Óयिĉमßवाचा िवकास हा अंतगªत व बाĻ वैिशĶ्यांमÅये सुधारणा करणे होय.
बौĦ धमाªचा एक हेतू आहे कì मानवा¸या अंतगªत वैिशĶ्यांना ÿकाशमान करणे Â यामुळे
िनवाªणा¸ या अंितम Å येयापय«त जाता येते. िनवाªण मनातील सवª तीĄ इ¸छांना मारणे हा एक
मनाचा भाग होय. िनवाªण हे केवळ ÖवयःिशÖत, मौन/समाधी आिण ताĮुरते Öवाथê वृ°ीची
जाणीव यामुळे ÿाĮ होते.
जो Óयĉì बौĦधमाª¸या Óयिĉमßवा¸या िवकासानुसार चालतो. Âयास बौĦधमाªची
िशकवणूकìचा तीन मागाªनी फायदा होतो. शारीåरक ŀĶ्या Âयां¸या शारीåरक कृती आिण
वाईट वागणूक/बोलणे हे चांगÐया वतªणूकìत/बोलÁयात बदलते. मानिसक ŀĶ्या वाईट
वृ°ीचे चांगÐया वृ°ीमÅये बदल घडवून आणते.
अÅयािÂमकŀĶ्या अÅयाÂम²ान ÿाĮ होते आिण हòशारीचे उदा°ीकरण होते.
गैरसमजूत/संĂम मूळासकट लोभ यांचा नाश होतो. हा एक बौĦ धमाªचा हेतू आहे. उदा.
दुःखाचे संपूणª िनमूलªन Ìहणजे िनवाªण होय.
४.3 बुिĦमÂ ता (Intelligence) बुिĦमÂ ता हा लॅिटन िø यापद ‘Intelligere’ वłन आला , º याची Ó युÂ पती enter -lingene
Ì हणजे ‘pick out’ (उचला) िकंवा discen (ओळखणे) यापासून झाली. बुिĦमÂ ता ही अशी
सं²ा आहे º याची Ó या ´ या करÁ या पे±ा ओळखणे अधीक सोपे. िकंबहòना, याने वै²ािनक
समुदायाला अनेक दशकांपासून िवभागले आहे आिण Â या¸ या अचूक Ó या´ या व मापना¸ या
Ö वłपावर अजूनही वाद आहेत.
ÿचिलत अथाªने, बुिĦमÂ तेची Ó या ´ या पåरिÖ थ ती हाताळÁ या साठी ²ान िशकणे व Â याचा
उपयोग करÁ या साठी लागणारी सामाÆ य मानिसक ±मता , तसेच तकª करÁ याची आिण
अमूतª िवचार करÁ याची ±मता Ì ह णून केली जाते. बुिĦमÂ ते¸ या इतर Ó या ´ यांमध् ये खालील
बाबéचा सामावेश होतो. नवीन वातावरणाशी जुळवून घेणे िकंवा सहा पåरिÖ थतीमÅ ये बदल
करणे, मूÐ यांकन आिण Æ यायकरÁ या ची ±मता , जिटल कÐ प ना समजूत घेÁ याची ±मता ,
अिभनव आिण उÂ पाद क िवचार करÁ या ची ±मता , पटकन िशकÁ या ची आिण अनुभवातून
िशकÁ या ची ±मता , िशवाय नातेसंबंध समजून घेÁ याची ±मता.
वातावरणाशी संवांद साधÁ याची उ¸ च ±मता आिण आÓ हा नांवर मात करणे, यांकडे
बुिĦमÂ तेची ल±णे Ì हणून पािहले जाते. यामÅ ये वातावरण Ì ह णजे भौितक जागा (उदा.
पवªत, जंगल) िकंवा फ³ त आजूबाजूचा पåरसर (उदा. शाळा, घर, कामाचे िठकाण) एवढाच munotes.in

Page 82

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
82 येत नाही, तर Ó य ³ तीचे सामािजक संपकª देखील जसे कì सहकारी, िमý, कुटुंब िकंवा
अगदी अनोळखी Ó य ³ ती देखील येतात.
जेÓहा संशोधकांना बुिĦमÂ ते¸ या घटकांबĥल िवचारले गेले, तेÓ हा Â यांना वाटले कì,
समÖ या -िवराकारण ±मता , मानिसक गती , सामाÆ य ²ान , सृजनाÂ मकता, अमूतª िवचार
आिण Ö मृती हे सवª बुिĦ मÂ तेचे मोजमाप आिण ÿमाण यामÅ ये महÂ वा ची भूिमका बजावतात.
बहòतेक यासाठी सहमत आहेत कì बुिĦमÂ ता ही एक सवªÓ यापी सं²ा आहे, º यामÅ ये िविवध
ÿकार¸ या संबंिध त मानिसक ±मतांचा समावेश होतो.
Ó या´ या:
‘बुिĦ मÂ ता Ì हणजे चांगला Æ याय करÁ या ची, चांगले तकª करÁ याची आिण चांगले वागÁ याची
±मता .’ - िबनेट
‘बुिĦ मÂ ता Ì हणजे अनुभवातून िशकणे, चांगले तकª करणे, महÂ वा ची मािहती ल±ात ठेवणे
आिण दैनंिदन जीवनात संकटांचा सामना करणे यासाठी लागणारी एखादया Ó य³ तीची
बौिĦक ±मता .’ Ö टमबगª
‘बुिĦमÂ ता Ì हणजे ÿयोजनपूवªक कायª करणे, तकªिनÕ ठ िवचार करणे, आिण पåरिÖ थ तीशी
पåरणामकारक समायोजन साधणे यांसंबंधीची समु¸ चायाÂ मक योµ य ता होय. ’ वेÔ लर
या Ó या´ यांवर आधाåरत, बुिĦमÂ ता Ì हणजे:
१) बौिĦक: बौिĦक ±मतेची उदाहरणे: Ö मृती, अवबोधन , संकÐ प िनिमªती, समÖ या -
िनराकारण , मानिसक ÿितमा , कृती, संघटना , भाषा आिण अवधान.
२) अनुभवातून अÅ ययन करÁ या ची ±मता
३) दैनंिदन जीवनातील समÖ यांचा सामना करÁ या ची आिण जगÁ या ची ±मता
४) तकªशुĦ िवचार आिण तकª
५) एखाīा पåरिÖथतीत ÿयोजनपूवªक कायª करÁ याची ±मता
६) वातावरणातील पåरिÖ थ तéशी पåरणामकारक समायोजन सा धÁ याची ±मता
अशाÿकारे बुिĦमÂ ता Ì हणजे, अÅ ययनासाठी िøयाकलांपांची संघटना, िवÖ तृत आिण
सूà म तÃ ये समजून घेणे, िवशेषत: अमूतª तÃ ये, सतªकता आिण अचूकतेसह समजून
घेÁ यासाठी. º या मुळे समÖ यांवर उपाय शोधताना मानिसक िनयंýण आिण लविचकता
ÿदिशªत करता येईल.
(अ) बोधाÂमक जे. पी. िगलफोडª:
जे.पी. िगलफोडªचे बुिĦमते संबंधीचे मत असे होते कì िविवध मागाª¸या Ĭारे मािहती¸या
ÿिøयेचे कायª िकंवा ±मता यांचे िनयोजन बĦ संकलन होय. munotes.in

Page 83

अÅययनकÂयाªची िविवधता
83 १९८६ मÅये िगलफोडª ने बुिĦम°े¸या रचनेची ÿितकृती िनमाªण केली. ÂयामÅये
बुिĦम°ेसंबंधीचे गुण/वैिशĶ्ये यांचे तीन भागामÅये वगêकरण केले जाते.
१) ÿिøया (Operation) : यात मन कशाÿकारे एखादे कायª करते आिण शैली िकंवा
ŀिĶकोन वापरते.
२) आशय (Content) : मन हे कशामÅये व कोणÂया मानिसक िøयेमÅये गुंतलेले आहे
या संबधीत.
३) उÂपादन/िनिमªती (Product) : मानिसक कायाªतून िनमाªण होणारे उÂपादन/िनिमªती
होय.
ÿिøयांचे मोजमाप:
यामÅये पाच ÿकार¸या बुिĦम°े¸या ÿिøये¸या संबधीत िøयांचा समावेश आहे. (सहावे
ºयात Öमरणाचे दोन वेगÑया भागात िवभाजन केले आहे.- नोद व धारणा)
१) बोध (Cognition) : आकलन , समज, शोध, आिण मािहती संबंधी जाणीव या ±मता.
२) Öमरण-मािहती (Memory) : आठवणे व माहीतीचे सांकेतीकरण करणे याची ±मता.
याचे नंतर दोन भागात िवभाजन केले आहे १) Öमरण – नŌद- मािहतीचे सांकेितकरण
करÁ या ची ±मता २) Öमरण -धारण - मािहती आठवÁयाची ±मता
३) क¤þाÿसारी उÂपादन (Divergent Production) (बहòिदश िनिमªती): समÖये¸या
िविवध ÿकारचे उपाय सुचिवÁयाची ÿिøया
४) क¤þानुसारी उÂपादन (Convagent Production) (एकिदश िनिमªती): समÖयेला
एकाच ÿकारचे उपाय सुचिवÁयाची ÿिøया
५) मूÐयमापन: उ°र हे अचूक, वैध असÁयासंबंधीची िनणªय ÿिøया.
आशयमोजमापः
Ļा मोजमापामÅये मािहती कोणÂया िøयेमÅये Óयापक ±ेýासंबंधी आहे याचे चार गोĶéमÅये
वगêकरण केले आहे. नंतर पाचवे ®ाÓय, व ŀक वेगळे केले आहे.
१) आकृती- िचý अशािÊदक गोĶी माÅयमातून िदलेली मािहती हीचे नंतर - िवभाजन -
खालीलÿमाणे:
®ाÓय- ®वणा¸या माÅयमातून िमळालेली मािहती
ŀक- पाहÁया¸या माÅयमातून िमळालेली मािहती
२) ÿतीक - िविवध ÿितक िचÆहां¸या माÅयमातून िमळालेली मािहती कì ºयांना अथª
नाही. उदा.अरेिबक नंबर, इंúजी आīा±रे. munotes.in

Page 84

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
84 ३) शािÊदक- वा³य व शÊदा¸या माÅयमातून िमळालेली मािहती कì जी तŌडी, लेखी
िकंवा मौनĬारा
४) वतªन- एखादया Óयिĉ¸या िøये¸या माÅयमातून िमळालेली मािहती.
िनिमªती/उÂपादन मोजमाप :
मोजमापा¸यामाÅयमातून िविशĶ िøयेकडून सामाÆयाकडे आशयाचे मोजमापन - सहा
ÿकार आहेत.
१) घटक: मािहतीचे एक घटक -ÿितिनधीÂव करते
२) वगª: िविवध ÿकारचा संच जो काही िवशेषता सामाियक करते
३) संबंध: भाग िकंवा चला¸या मधील संबंध -जे िवŁĦ, साहचयª, एकानंतर एक- समान
यां¸यामधील दुवा असू शकते.
४) ÿणाली: भागाचे संघरटन िकंवा संवादाÂ मक भागांसह जोडलेले
५) पåरवतªन: ŀिĶकोन , Łपांतर, िकंवा ²ानात उÂ प åरवतªन यामधील बदल -जसे
शÊदांतील अ±रे उलट करणे.
िगलफोडª चे मूळ बुĦीम°ेची ÿितकृती ही १२० घटकांची आहे. Âयाने Âयातील आकृती,
आशय यामधील ®ाÓय व ŀक आशय तसेच Öमरणामधील Öमरण नŌद, व Öमरण धारणा हे
वेगळे केले नÓहते. जेÓहा Âयाने आकृतीचे ®ाÓय व ŀक आशय वेगळे केले तेÓहा Âयाची
ÿितकृती ही ५ x ५ x ६ = १५० एवढी वाढ ली आिण जेÓहा िगलफोडªने Öमरणाचे आशय
वेगळे केले तेÓहा शेवटी ते वाढून १८० घटक झाले. आिण ते १८० घटक हे बुĦी बनवतात
व बौिĦ क कृती ºयाला सामाÆयपणे बूिĦम°ा Ìहटली जाते.
(ब) डॅिनअल गोलमनची भाविनक बुĦीम°ेिवषयीची उपप°ी:
ÿÖतावना:
जीवनात उ¸च ÿतीचा बुÅदीगुणांक यशÖवीततेची गवाही देउ शकत नाही. तसेच उ¸च
बुÅयांक (IQ) वरचा दजाª देÁयाची खाýी देतो पण तो तुÌहाला Óयĉì Ìहणून ®ेķ बनवू
शकत नाही. जीवनात यशÖवीपणे समायोजन कसे करावे हे ठरिवÁयासाठी िविवध त²ांनी
अËयास केला आहे. आपले जीवन यशÖवी झाले हे कसे ठरवावे या ÿijाचे उ°र देऊ
शकणा री भाविनक बुĦीम°ा ही संकÐपना डॅिनअल गोलमनने सन १९९५ मांडलेली आहे.
Âयांनी भाविनक बुĦीम°ेत Öवजाणीव, ÖवयंिशÖत आिण सहानुभूती यांचादेखील समावेश
केला आहे.
भाविनक बुĦीम°ा Ìहणजे काय?:
भाविनक बुĦीम°ा िकंवा भाविनक गुणांक या सं²ा बöयाचवेळा समान अथाªने ÿयोगात
आणÐया जातात. भाविनक बुĦीम°ेचा संबंध Óयĉì¸या Öथानाशी येतो Ìहणजे Âयाचे
कुटुंबातील,समाजातील , संघटनेतील, कामा¸या िठकाणातील Óया´या - munotes.in

Page 85

अÅययनकÂयाªची िविवधता
85 १) डॅिनअल गोलमन (१९९८): आपÐया नातेसंबंधात आिण आपÐयात भावनांचे
ÓयवÖथापन करÁयासाठी , Öवतःला ÿेरणा देÁयाकåरता तसेच Öवतः¸या व इतरां¸या
भावना ओळखÁयासाठी जी ±मता असते ितला भाविनक बुĦीम°ा Ìहणतात.
थोड³यात एकापे±ा दुसöया Óयĉìचा वेगळेपणा दाखिवणाöया ±मतेचा गट Ìहणजे
भाविनक बुĦीम°ा.
२) रॉबटª कूपर (१९९६): मनुÕयबळ, मािहती , िवĵास , सृजनशीलता यांचे मुळ
असणाöया भावनां¸या शĉì व कुशाúतेचा पåरणामकारक उपयोग करणे, ती समजणे
व जाणीव असणे यांची ±मता Ìहणजे भाविनक बुĦीम°ा होय.
३) दलीपसéग (२००३): ताÂकािलक वातावरण व आतून बाहेर येणाöया भाविनक
उ°ेजना¸या अफाट वैिवÅयाला यशÖवीपणे व योµय तöहेने उ°र देÁयासाठी
वैयĉìक±मता Ìहणजे भाविनक बुĦीम°ा.
भाविनक बुĦीम°ेचे घटक - गोलमनने सुचिवलेले भाविनक पाच मु´य घटक आहेत ते
खालीलÿमाणे
१) Öवतः¸या भावनांची मािहती असणे:
काही Óयĉéना भावनांची जाणीव चांगÐया ÿकारे असते तर काहéना अजीबातच नसते.
Âयामुळे आंतरÓयĉìक संबंध जोडताना Âयाचा पåरणाम होतो. Ìहणून Óयĉìला Öवतः¸या
भावनांची मािहती असणे गरजेचे असते.
२) Öवयंÿेरणा:
Óयĉìला िविशĶ वतªन ÿवृ° करणारी शĉì Ìहणजे ÿेरणा होय. Óयĉìने अनुभवाने Öवतःला
ÿेåरत करावे Öवतः हा पुढाकार घेऊन उपलÊध पåरिÖथतीत काय करता येईल Ļाचा शोध
¶यावा Âयासाठी Öवयंÿेरणेची आवÔयकता असते.
३) Öवतः¸या भावनांचे ÓयवÖथापन:
Óयĉìला Öवतः¸या भावनांची जाणीव असेल तर Óयĉìला Öवतः¸या भावनांचे ÓयवÖथापन
करता येईल. Âयासाठी Âयाने Öवतःचे आÂमपरी±ण करावे व Âयासाठी Óयĉìकडे
आÂमिवĵास असायला हवा तरच तो Öवतः¸या भावनांचे ÓयवÖथापन नीट कł शकेल.
४) इतरां¸या भावनांचे आकलन आिण ÿभाव:
समाजामÅये वावरताना आपÐयाला वेगवेगÑया Óयĉìचा पåरचय होत असतो समाजात
वावताना इतरां¸या काय ±मता आहेत भावना आहे हे समजणे आवÔयक आहे तर
आपणांस Âयां¸याशी एकłप होता येईल Âया¸या सुखदुःखात सहभागी होता येईल.
५) संबंधांची जपणूक:
गोलमन¸या मते काही लोकांचे जीवन इतरांशी सहज जुळले जाते आिण Âयामुळे अशा
Óयĉì आनंदी आिण यशÖवी होतात. परंतु काहéना आपले संबंध जुळवता येत नाही आिण munotes.in

Page 86

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
86 जुळवता आले तर िटकवता येत नाही. Âयासाठी ÓयĉìमÅये िनरिनराळी सामािजक कौशÐये
आÂमसात करणे आवÔयक आहे.
क) बहòआयामी गाडªनर:
ÿÖतावना :
१९८१ साली गाडªनर यांना ‘मॅकआथªर ÿाईज फेलोशीप’ ÿाĮ झाली. १९९० साली
úेÓहामेअर ॲवॉडª २०० साली गुगेनहेय फेलोशीप िमळाली. यािशवाय १८ िवīापीठांनी
मानद पदÓया िदÐया. ÿोजे³ट िझरो या कला िश±णिवषयक ÿकÐपात काम करÁयाची संधी
गाडªनर यांना िमळाली. हे संशोधन दोन िदशांनी होते. Âयातील एक िदशा सामाÆय व
असामाÆय मुलां¸या बुĦीम°ेबाबत संशोधन करÁयाची आिण दुसरी ºयां¸या म¤दूला इजा
पोहोचली अशा ÿौढां¸या बाबतीत Âयां¸या िविवध ÿितकां¸या वापरा¸या ±मतां¸या
संदभाªतील संशोधनाचे या दोन िदशांनी केलेÐया संशोधनाचा बहòिवध/बहòआयामी
बुĦीम°े¸या िसĦांता¸या उभारणीत फार मोठा वाटा आहे.
गाडªनरची बहòआयामी बुĦीम°ेची उपप°ी:
हॉवडª गाडªनरने बहòआयामी बुÅदीम°ेची उपप°ी १९८३ साली ‘फे्रमस ऑफ मांइ«ड’ या
पुÖतकात ÿथम ÿिसÅद केली.
गाडªरने मूलतः बुÅदीम°ेचे सात मु´य ÿकार िनद¥िशत केले.
१. भािषक बुÅदीम°ा
२. तािकªक बुÅदीम°ा
३. अवकाश िवषयक बुÅदीम°ा
४. शरीर-गती कुशलता-िवषयक बुÅदीम°ा
५. संगीतिवषयक बुÅदीम°ा
६. आंतरÓयिĉक बुÅदीम°ा
७. Öव²ानाÂमक बुÅदीम°ा
१९९९ मÅये Âयांनी नैसिगªक बुÅदीम°ा अिÖतÂवाÂमक बुÅदीम°ा या दोन नÓया ÿकार¸या
बुÅदीम°ेचा समावेश केला आहे.
१) भािषक बुÅदी°ा:
शÊदांचे अथª समजणे, शाÊदीक भावना समजणे, आवाजातील चढ उतार जाणÁयाची ±मता ,
Óयाकरण व भाषेची िविवध काय¥ जाणÁयाची ±मता Ìहणजे बुÅदीम°ा होय.
उदा. लेखक, कवी, पýकार , राजकारणी , अÅया पक इ. munotes.in

Page 87

अÅययनकÂयाªची िविवधता
87 २) तािकªक बुÅदीम°ा:
तकª करणे सं´यामधील संबंध ओळखÁयाची ±मता Ìहणजे तािकªक बुÅदीम°ा होय. अमूतª
िवचार व िचÆहे वापरÁयाची ±मता, उदा. शाľ² ,गिणत² ,अथªशाľ² इ.
३) अवकाश िवषयक बुÅदीम°ा:
अवकाशिवषयक आकलन±मता Ìहणजे अवकाशिवषयक बुĦीम°ा होय. एखादी ÿितमा
िकंवा नमुÆयाचे िचý मनातÐया मनात उभे करÁयाची ±मता आिण मनाने वÖतु तयार
करÁयाची ±मता उदा. कलाकार ,अिभयंता,शÐयिवशारद इ.
४) शरीरगती कुशलता िवषयक बुÅदीम°ा:
Öवहालचालीवर कुशल िनयंýण,वÖतू कौशÐयपुवªक हाताळÁयाची ±मता Ìहणजे शरीरगती
कुशलता िवषयक बुÅदीम°ा होय. उदा. øìडापटू, नतªक, अिभनेता,Öटेनो,हÖतकलाकार इ.
५) संगीतिवषयक बुÅदीम°ा:
Öवर, लय, नाद, ताल िनमाªण करÁयाची व ओळखÁयाची ±मता Ìहणजे संगीतिवषयक
बुÅदीम°ा होय. उदा.वाīवादक,संगीतिनद¥शक,गायक.
६) आंतरÓयिĉक संबंधिवषयक बुÅदीम°ा:
आपण ºया ºया Óयĉì¸या संपकाªत येतो Âयां¸या भावभावना, ÿेरणा आिण इ¸छा इ. चे
योµय आकलन करÁयाची ±मता Ìहणजे आंतरÓयिĉक बुÅदीम°ा होय. उदा. अÅयापक,
राजकारणी.
७) Öव²ानाÂमक बुÅदीम°ा:
Öवतःची बलÖथा ने इ¸छा,बुÅदी आिण भावभावनांची जाण असÁयाची ±मता Ìहणजे
Öव²ानाÂमक बुÅदीम°ा होय. आंतरमुख होÁयाची ±मता उदा. तÂव²ानी, अÅयािÂमक गुŁ.
८) िनसगªिवषयक बुÅदीम°ा:
िनसगाªतील िविवध रचना व वैिशĶये जाणÁयाची ±मता Ìहणजे िनसगªिवषयक बुÅदीम°ा
उदा. जीवनशाľ , शेतकरी, िनसगªवादी.
९) अिÖतÂववादी बुÅदीम°ा:
मानवी अिÖतÂव संदभाªतील मूलभूत ÿij सोडिवÁयाची ±मता व संवेदनशीलता Ìहणजे
अिÖतÂववादी बुÅदीम°ा होय. उदा. तÂव²ानी.
गाडªनरची उपप°ी असे सांगते कì िश±णा¸या िवÖतृत ŀĶीकोनामुळे िवīाथêजनास जाÖत
लाभ िमळेल, केवळ भाषािवषयक आिण तकªशाľीय कौशÐय असलेÐयांनाच नÓहे तर सवª
िवīाÃया«पय«त पोहचÁयसाठी िश±क वेगवेगळया पÅदती, ÿयÂन आिण गतीिवधीचा वापर
करतात. munotes.in

Page 88

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
88 ४.४.१ सजªनशीलता:
ÿÖतावना:
काहीतरी नवीन करÁयाची ± मता Ìहणजे सजªनशीलता. सजªनशीलता ही नवीन कÐपना
आिण िवचार िन माªण करÁयाची मनाची शĉì आहे. सÅया सजªनशीलतेवरील िवचार असे
दशªिवतो िक ÿÂयेकजण एक वेगळया मागाªने एकवेगळया संपादना¸या ±ेýात सजªनशील
आहे. आपण Âयांना िवशेष पदवी आिण िवशेष सजªनशीलतेचे ±ेý यावर फरक कŁ शकतो.
सजªनशीलते¸या ®ेķÂवा¸या िवकासासाठी ÿिश±ण, ÿेरणा, योµय पयाªवरण आिण चांगले
िश±ण यांची आवÔयकता असते.
Óया´या:
१. बॅरन: नवीनतेला जÆम देणारी एक ±मता Ìहणजे सजªनशीलता होय.
२. Öपीअरमन: सजªनशीलता ही मानवी मनाची अशी शĉì आहे कì िज¸यामुळे मनुÕय
वÖतूं¸या परÖपर संबंधांचे Łपांतर कŁन सवªÖवी आगळया ÖवŁपा¸या
परÖपरसंबंधाची िनिमªती घडवून आणतो.
३. टेलर: सजªनशीलता अशी एक िøया आहे कì, िजचे पयाªवसन नविनिमªतीत होते
आािण ती नूतन कृती पुढे केÓहातरी उपयुĉ, समथªनीय व संतोषदायक Ìहणून गणली
जाते.
सजªनशीलतेचे ÖवŁप:
१. सजªनशीलता ही एक वेगळी आ िण नािवÆयपूणª वैयिĉक अनुभव आहे.
२. सजªनशीलता ही वैिĵक आहे.
३. सजªनशीलता ही नैसिगªक आिण संपािदतही आहे.
४. सजªनशीलता ही काहीतरी नवीन उÂपािदत करते.
५. सजªनशीलतेची ÓयाĮी खूप मोठी आहे.
६. सजªनशीलता ही िवल±ण आिण मुĉ िवचारÿिøया आहे.
७. बुÅदीम°ेपासून सजªनशीलतेला वेगळे करता येत नाही.
८. शालेय संपादन आिण सजªनशीलता यांचा काहीही सहसंबंध नाही.
९. काही आंतरिकयाचा िनकाल Ìहणजे सजªनशीलता.
१०. सजªनशीलता ही गुंतागुंतीची आिण गितमान ÿिøया आहे.
सजªनशील Óयĉìचे Öवłप:
 अिधक धाडसी आिण कोणतीही जबाबदारी घेÁयाची वृ°ी. munotes.in

Page 89

अÅययनकÂयाªची िविवधता
89  Öवभावाने िचिकÂसक आिण िज²ासू
 िवचारात , कामात लविचकता.
 ÖवयंिशÖत पाळणारा, दूरŀĶीने िवचार करणारा.
 सजªनिशलत Óयĉì पारंपाåरकतेला महÂव देत नाही.
सजªनिशलतेची ÿøìया:
१) तयारी: सवªच ±ेýात सजªनशील िवचारासाठी तयारीची आवÔयकता असते. यात
चुका आिण िशका िकंवा ÿयÂन ÿमाद पĦतीचा वापर होतो. यात सतत ÿयÂन करावे
लागतात आिण शेवटपय«त िचकाटी असावी लागते.
२) कालावधी: यात समÖयेवर िवचार केला जातो. इतर बöयाच कृतीवर ल± क¤þीत
करावे लागते. थोडी िव®ांतीची गरज भासते. कृतीनंतर काय पåरणाम बाहेर येईल
यासाठी ÿित±ा करावी लागते. तेÓहाच समÖयेची सोडवणूक होते यामÅये बराच
कालावधी जाऊ शकतो.
३) ÿकाशन: कृतीचा पåरणाम Ìहणजेच ÿकाशन. हे कोणÂयाही वेळी होऊ शकते ते
ÖवÈनासारखेच असते. उदा. Æयुटनला गुłÂवाकषªणाचा शोध लावÁयासाठी ÿथम
िवचार , करावा लागला. Âयासाठी बराच कालावधी गेला आिण नंतर शोध लागला.
पडताळा - एखादा ÿयोग अनेक वेळा राबवून Âयाचा पडताळा घेतला जातो.
सजªनशीलतेचे मापन:
सजªनशीलतेचे मापन करÁयासाठी खालील तंýाचा वापर होतो.
१) िनåर±ण
२) अनौपचाåरक चाचÁया
३) ÿमािणत चाचÁया
४) संकिलत नŌदपýक
सजªनिशल िवचारÿिøये¸या ±मतेचा िवकास:
सजªनिशलता ही नैसिगªकही असते आिण संपिदतही करता येते. युवकांमÅये सजªनशील
िवचार ÿिøये¸या ±मतेचा िवकास करÁयासाठी काही कुÐयुपÂया
 ÿितसादकाचे ÖवातंÞय.
 मुळ कौशÐयांना ÿेरणा देणे.
 भीती दूर करणे. munotes.in

Page 90

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
90  उपयुĉ वातावरण आिण योµय संधीचा पुरवठा.
 समुदायातील सजªनशील Óयĉìचा समावेश.
४.४.२ सजªनशील िवचार धारा: इ. डी. बोनो यांचे योगदान:
ÿÖतावना :
औपचाåरक िश±णामÅये केÐया गेलेÐया िवचांरामÅये िवĴेषणाÂमक कौशÐयांवर भर िदला
गेला आहे जसे कì १) िसĦ असलेÐया गोĶी समजून ¶यायला िवīाÃया«ना िशकवणे. २)
तकªशुĦ मुĥा मांडणे िकंवा Âयाचा पाठपुरावा करणे. ३) उ°र शोधून काढणे ४) चुकìचे मागª
टाळणे/गाळणे ५) आिण योµय मागाªवर ल± क¤िþत करणे. हे जरी औपचाåरक िश±णात
वापरत असले तरी आणखी एक ÿकारची िवचारसरणी आहे. ÂयामÅये कÐपना हòडकून
काढणे यावर ल± क¤þीत केले असते. तसेच नवीन श³यता िनमाªण करणे, आिण एकच
अचूक उ°राऐवजी अनेक अचूक उ°रे हòडकणे यांचा समावेश असतो. Ļा दोÆही ÿकार¸या
िवचारधारा कामकाजामÅये यशÖवी होÁयासाठी अÂयंत महÂवा¸या आहेत तरी देखील
महािवīालयापय«त पोहोचेÖतवर दुसöया ÿकार¸या िवचारसरणीकडे दुलª± करÁयाचा कल
िदसून येतो. या दोन िवचार पĦतीमधील फरक पाहóया.
िटकाÂमक िवचारसरणी सजªनशील िवचारसरणी िवĴेषणाÂमक िनिमªती±म केþीकृत /क¤þीभूत िवक¤िþत सरळ उËयाåरितनी आडÓया व आजूबाजूला जाणारी जवळ¸या काळातील एकच श³यता भिवÕयातील अनेक श³यता िनवाडा िनणªय ÿलंिबत िनणªय क¤िþत िवक¤þीत वÖतुिनķ Óयिĉिनķ
सजªनशीलता Ìहणजे काय?:
एक ±मता - साधी Óया´या करायची झाÐयास कÐपना करÁयाची िकंवा नवीन गोĶ शोधून
काढायची ±मता Ìहणजे सजªनशीलता. सजªनशीलता Ìहणजे शूÆयातून िनमाªण करÁयाची
±मता नÓहे, (जे सामÃयª फĉ देवाकडे आहे) तर असलेÐया कÐपनां¸यामÅये बदल कłन,
पुÆहा वेगÑया ÿकारे वापłन, िकंवा दोन िकंवा अिधक अिÖतÂवात असलेÐया कÐपनां¸या
एकìकरणांतून, नÓया कÐपनांना जÆम देÁयाची ±मता. काही सजªनशील कÐपना Ļा
आIJयªचकìत करणाöया व बुिĦसामÃयª दशªिवणाöया असतात तर काही सरळ, साÅया सुंदर
Óयवहाåरक कÐपना असतात ºयांचा आ°ापय«त कोणी िवचारच केला नÓहता.
िवĵास बसो अथवा नसो ÿÂयेकामÅये भरपूर ÿमाणात सजªनशील ±मता असते. मुंल िकती
सजªनशील असतात तेच पहा. पण बöयाचवेळा िश±णपĦतीतून गेÐयामुळे ÿौढांमÅये
सजªनशीलता दाबली गेलेली िदसते. पण तरी सुĦा ÿौढांमÅये ती अिÖतÂवात असते व munotes.in

Page 91

अÅययनकÂयाªची िविवधता
91 ितला पुनłªिजिवत करता येते. सजªनशील होÁयासाठी मनाचा िनIJय कłन Âयासाठी वेळ
काढला तर बöयाचवेळा हे श³य आहे.
एक ŀिĶकोन /मनाचा कल :
सजªनशीलता ही एक ÿकारची मनोवृ°ी आहे. बदल िकंवा नवीन गोĶीची जुळवून घेÁयाची
±मता , श³यता व नÓया कÐपना वापर करायची इ¸छाशĉì -चांगÐया गोĶéचा आंनद घेत
असतानाच ÂयामÅये सुधारणा करत रहायची सवय हे सवª Âया मनोवृ°ी मÅये येते. आपण
आपÐया सामािजक वातावरणात काही छोट्या गोĶéचा िÖवकार करायला िशकलो आहोत.
उदा.चॉक लेट गुंडाळलेली Öůॉबेरी पण सजªनशील Óयिĉ¸या ल±ात इतरही काही श³यता
येतात. जसे श¤गदाÁयापासून बनवलेले लोणी, केÑयाचे सँडिवच, चॉकलेट गुंडाळलेÐया
मनुका वगैरे.
एक ÿिøयाः
सजªनशील लोक Âयां¸या कामामÅये हळूहळू पण ठामपणे सुधारणा करत नवीन कÐपना
शोधÁयासाठी व सुधारÁयासाठी सातÂयाने खुप कĶ घेत राहतात. खूपच थोड्या उ°म
सजªनशील कÐपनांचा अिवÕकार हा अचानक बुिĦ¸या चमकÁयाचा व अचानक पटकन
घडÁयाचा गोĶéमधून झाला आहे पण परंपरागत गैरसमज असाच आहे. कì वीज चमकावी
तशी सजªनशील कÐपना उदयाला येते. उīोगजगतातील लोक संशोधकांपासून संशोधन
दूर नेतात. व Âयांचे (Marketing) िवपणन करतात. Âयाचे मु´य कारण संशोधक Âयां¸या
संशोधन वृ°ीमुळे सतत सुधारणा करÁयासाठी बदल करत राहतात.व Âयामुळे उÂपादन
कŁन बाजा रात िवकायला अडचण होते.
सुधारणेला सदैव वाव असतो. हे सजªनशील माणसाला प³के ठाऊक असते.
सजªनशील पĦती:
सजªनशील पåरणाम िमळवÁयासाठी बöयाच पĦती हòडकून काढÐया आहेत. Âयाचपैकì पाच
पĦती खाली िदÐया आहेत.
उÂøांती िवकास:
ही चढÂया øमाने सुधारणा घडिवणारी पĦत आहे. इतर कÐपनां मधून नवीन कÐपना पुढे
येते. आिध¸या उ°रांमधून नवीन उ°रे सापडतात. जुÆया कÐपना उ°रे यांत िकंिचत
सुधारणा केÐयावर नवीन गोĶी उदयाला येतात. सतत केलेÐया छोट्या छोट्या
सुधारणाĬारे खूप काळानंतर आज आपÐया पुढे िदसणाöया गुंतागुंती¸या उ¸चतंý²ाना¸या
गोĶी तयार झाÐया आहेत. थोडेसे इकडे चांगले बनवून थोडेसे ितकडे अिधक चांगले
सुधाłन खूप मोठी सुधारणा हळूहळू घडते. कांही वेळा तर पिहÐया असलेÐया अÖसल
गोĶीपे±ा अिधक चांगली व िनराळी तयार होते.
‘‘ÿÂयेक ÿijाला शोधून काढलेÐया उ°रांपे±ा अिधक चांगले उ°र तोच ÿij परत एकदा
सोडवून िमळू शकतो.’’ या वचनाची आठवण Ļा उÂøांती आधाåरत सजªनशीलते¸या
पĦतीत येते. ‘‘जो पयªत मोडत नाही तोपय«त दुłÖत करायला जाऊ नका. िकंवा एखाīा munotes.in

Page 92

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
92 ÿijांची सोय सोडवणूकì नंतर तो िवसŁन जा.’’ Ļा िवचारांशी सजªनशील िवचारवंत सहमत
नाही.‘‘नगÁय/िचÐलर सुधारणा असं काही अिÖतÂवात नाही.’’ हे सजªनशील िवचारवंतांचे
तÂव²ान आहे.
संयोगाÂमक:
Ļा पĦतीत दोन िकंवा अिधक कÐपनां¸या संयोगामधून ितसरी नवीन कÐपना तयार
करतात. मािसकाची कÐपना व Åविनिफ त ही कÐपना या दोÆहé¸या संयोगातून ऐकता
येणाöया मािसकाची कÐपना पुढे आली िजचा उपयोग अंधÓयिĉ आिण महामागाªवर वाहन
चालिवणाöया िकंवा ÿवास करणाöयांना होतो आहे.
आणखी एक उदाहरण असे कुणा¸या ल±ात आले कì, िÿयजनां¸या ÿथम भेटी¸या वेळी
लोक ÿथम जेवण घेऊन नंतर नाटक िसनेमाला जातात. जर या दोन गोĶी / घटना एकý
Âयातून केÐयातर? Ļांतून उपहारवाले नाटक ही संकÐपना पुढे आली. ºयामुळे एका जागी
लोक जेवण घेऊन /िसनेमा पाहतात.
øांतीकारी:
बöयाचदा असे घडते कì, नवीन कÐपना व जुनी यांत जमीन आसमानाचा फरक असतो.
एखादा उÂøांतीवादी सजªनशील ÿाÅयापक असा िवचार करेल कì माझे वगाªतील िशकवणे.
मी अिधकािधक सुधाŁन चांगले कसे कł शकेल. पण तोच øांतीकारी सजªनशील
पĦतéचा ÿाÅयापक असा िवचार करेल कì वगाªत िशकवणे बंद कłन िवīाÃया«नीच
एकमेकांना िशकवणे व Âयांनीच Âयांचे गट बनवून Âयांचे िनÕकषª सादर केले तर कसे ?
उदाहरणाथª- घर पोखरणाöया वाळवीचा नायनाट करणारे कìटक नाशक औषध
उÂøांतीवादी तंý²ाना¸या असे बनवायचा ÿयÂन केला जातो कì ते औषध जाÖतीत जाÖत
सुरि±त व पåरणामकारक कसे होईल. िकंवा Âयातून िनमाªण होणाöया वायुमुळे ते लवकर
कसे मरतील! Ļा परंपरागत व उÂøांतीवादी िवचारसरणी ऐवजी øांतीकारक िवचारसरणीत
िवषारी वायूंची जागा þवłप नेýवायू घेईल कां कì ºयामुळे वाळवी गोठवून टाकून मारता
येईल. िकंवा लघुलहरी (Microware) Ĭारे Âयातून भाजून काढता येईल. पण आजूबाजूं¸या
वÖतूंना झळ पोहोचणार नाही अशा ÿकारे ÿयÂन केला जाऊ शकतो. अगदी खरीखुरी
øांतीकारी कÐपना लढवायची झाली तर असाच िवचार करता येईल कì वाळिवला घर
पोखरÁयापासून कसे परावृ° करता येईल. िकंवा ितचे घर पोखरणे कसे ÿितबंिधत करता
येईल? या िवचारा मधून घर बांधत असताना Âयां¸या सभोवती वाळवीला आकिषªत करणारी
आिमषे पसरवून पुłन ठेवली जातात. ºयामुळे वाळवी घराकडे याय¸या ऐवजी Âया
अिमषाकडे जाईल अशा ÿकारचे उपाय िनघू शकतात.
पूनउªपयोग/(तीच गोĶ परत वापłन पाहणे):
नवीन मागाªमÅये/पĦतीमÅये जुÆयांतील कांहीतरी पहायचे. वर वर िदसणाöया गोĶी पलीकडे
पहा. पूवªúह सोडा, असलेÐया अपे±ा आिण गृिहत गोĶी उडवून लावा, आिण िवचार करा
कé, पुनवाªपराने कांही नवीन शोधता येईल काय? ĻामÅये एखादा सजªनशील माणूस
भंगारा¸या अड्डयांवर जाऊन जुÆया कचöयातून काही कलािनिमªती करता येईल काय? तो munotes.in

Page 93

अÅययनकÂयाªची िविवधता
93 Âयावर रंगवÁयाचे िचकटवÁयाचे संÖकार कłन आपÐया िदवाणखाÆयात
लावायची/ठेवायची शोभेची वÖतू बनवून ठेवेल. दुसरा एखादा सजªनशील माणूस भंगार
दातेरी चाकांचा वापर Âया¸या घरात असलेÐया चालÁयाचा Óयायाम करÁया¸या उपकरणांत
कłन Âया त वेगवेगÑया गित आणायची सोय करेल. कदािचत तो Âया दातेरी चाकां¸या
मािलकेला मोटारशी जोडून आपÐया तबेÐयात काही कामासाठी वापर करेल Ļामधील
कळीचा मुĥा हा आहे कì, ÿचलीत वापरापिलकडे िवचार कłन Âयाच कÐपना, उ°रे व
गोĶéमधून दुसरा काय वापर होऊ शकेल याचां िवचार करणे. उदाहरणेच īायची झाली तर
कागदाला लावाय¸या िचमट्याला घासून बारीक कłन छोटा पेचकस (Screwdriver)
बनवता येईल. Öøू/पेच िढले होऊ नयेत Ìहणून रंगाचा गŌदासारखा वापर करता येईल.
भांडी घासाय¸या मिशन मधला साबण िजवाणूमधून ÿयोगशाळेत मूळ गुणसूý वेगळी
करायला वापरता येईल. सवªसाधारण उपयोगाचा साफसफाईचा फवारा मुंµया मारायला
वापरता येऊ शकतो.
िदशा बदल पĦती :
ÿijाकडे पहाÁया¸या ŀिĶकोनात बदल झाÐयामुळे खूपसे øांतीकारी सजªनशील शोध
लागले आहेत. Ļाला सजªनशील सूàमŀĶी असेही Ìहणतात.
खास उदाह रणच īायचं झाल तर महामागª यंýणेचा मुलांना बाजू¸या िसंमेट¸या गटारांमधून
Öकेटबोडª चालवÁयाला टाळÁयाचा ÿयÂन. यंýणेने कुंपण घातले तर मुलं Âयाला वळसा
घालून जातात. जाÖत Łंद कुंपण घातले तर मुलं Âयाला भोक पाडून जातात. अिधक
बळकट कुंपण घातलं तरी ते सुĦा कापलं गेलं. नंतर यंýणा धमकìवजा सूचनेचा फलक
लावते तरी Âयाकडे दुलª± केले जातं मग कोणीतरी िवचारांची िदशा बदलणारा ÿij िवचारतो
‘‘ĻामÅये खरी अडचण काय आहे? ýास काय आहे? मुलांना Âया गटारांत Öकेटéग
करÁयांत रस आहे व कुंपण तोडÁयामÅये नाही. Âयावर तोडगा असा काढला कì नाÐया¸या
तळाला जो गुळगुळीत भाग होता तो खडबडीत कłन टाकला. Âया खडबडीत पृķभागा¸या
कंगोöयांमुळे Öकेटéग करणं अश³य होऊन बसले व Öकेटéग करणं बंद झालं. Öकेिटंगचा
ýास बंद झाला आिण कुपंण घालणे तोडणे हा ÿij देखील सुटला.’’
वरील उदाहरण ÿij सोडवÁया¸या महÂवा¸या पĦतीवर ÿकाश टाकते. ‘‘एखाīा उ°राची
अंमलबजावणी हा Ļातील मूळ हेतू/उĥेश नसून ÿij सोडवणे हा आहे.’’ जर एखादा उपाय
पåरणाम कारक ठरत असेल/उपयोगी पडत नसेल तर दुसöया उपाया¸या पयाªयाकडे वळावे.
Åयेय िकंवा उĥेशावर ल± क¤þीत करायला हवे. न कì एखाīा उपायावर िकंवा
मागª/पĦतीवर. ºयांचा हे समजÁया पिलकडचे असते Âयांना मागª िनिIJत करणे कठीण
जाते. Âयामुळे ते एखाīा उपायाशी िकंवा मागाªशी बांिधल होऊन बसतात. पण Âयामुळे होते
काय कì ती गोĶ /तो उपाय काम क रत नाही व नैराÔय पदरी येते.
Edward de Bono: एडवडª. डी. बोनो:
‘‘सहा वैचाåरक टोÈया,’’ हा Edward de Bono यां¸या वैचाåरक कौशÐयावरचा ÿिश±ण
कायªøमामÅये, वादिववादाला पयाªय Ìहणून समांतर िवचारशैली िशकवते. समांतर
िवचारसरणी एकावेळेला एका िदशेने िवचार करायला मागªदशªन करते ºयायोगे आपण munotes.in

Page 94

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
94 पåरणामकारकåरÂया ÿijांचा उहापोह करतो, नÓया कÐपनांना जÆम देतो, आिण अिधक
चांगÐया ÿकारे िनणªय घेऊ शकतो. परंपरागत िवचारसरणीमÅये दोन ÓयिĉंमÅये मतभेद
झाÐयास वादिववादाला सुरवात होऊन ÿÂयेक जण दुसöयाला चुकìचा िसĦ करायला
ÿयÂन करता रहातो. पण समांतर िवचारशैली मÅये एक दुसöयाचे िवचार िकतीही िवŁĦ
िदशेचे असले तरी Âयांना समांतर ठेवून िवचार केला जातो. सवªकाळ पुढे जाÁयाचा िवचार
करÁयावर भर िदला जातो.
वादिववाद न करता , आपली मते व अहंकार बाजूला ठेवून पुढे जाय¸या मागाªवर ल± क¤þीत
करायला ‘‘सहा वैचाåरक टोÈया’’मदत करतात. सहाच सहा टोÈयांना वेगवेगळे रंग िदले गेले
आहेत. पांढरा, लाल, काळा, िपवळा , िहरवा आिण िनळा. टोपीचा रंग Âयाचं नाव दशªिवतो.
इ. डी. बोनो ना िवचार करणाöयांनी डोÑयासमोर ŀÔयÖवłपात ÿÂयेक टोपी ही खरीच
टोपी आहे अशी कÐपना करायला हवी आहे. हे घडÁयासाठी रंग हा महÂवाचा आहे.
डोÑयासमोर ŀÔय आणायला रंग सुकर करतो.
ÿÂयेक टोपीचा रंग हा Âया¸या कायाªशी संबंिधत आहे.
पांढरी टोपी - पांढरा रंग िनःप± व वÖतुिनķ आहे. पांढरी टोपी वÖतुिनķ सÂय व आकडे
Ļां¸याशी संबंिधत आहे.
लाल टोपी - लाल रंग राग, संताप, उþेक व भावना िनद¥शक आहे. लाल टोपी भाविनक
ŀिĶकोन दाखवते.
काळी टोपी- काळा रंग उदािसनता व गंिभरतेचा दशªक आहे. काळी टोपी सावधानता व
काळजी Óयĉ करते. ती एखाīा कÐपनेतील ýुटी व कमकुवता दाखवते.
िपवळी टोपी: िपवळा Ìहणजे ÿकाशमान व सकाराÂमकता. िपवळी टोपी आशादशê असते
व आशा आिण सकाराÂमक िवचार दाखवते.
िहरवी टोपी: िहरवे Ìहणजे गवत, पाने फुले झाडे, आिण अमाप सकस वाढ िहरवी टोपी
सजªनशीलता व नÓया कÐपनांची īोतक आहे.
िनळी टोपी: िनळा Ìहणजे शांत, आिण तो आकाशाचा रंग आहे. Âयामुळे तो सवा«¸या पे±ा
®ेķ आहे. िनळी टोपी िनयंýण, िवचार ÿिøयेची रचना करणारी आिण इतर टोÈयांचा वापर
करणारी आहे.
उपयोग:
सहा वैचाåरक टोÈयांचे ÿिश±ण हे खूप वेगवान, Óयवहाåरक आिण परÖपरदेवाघेवी करणारे
आहे. ÿिश±ण घेणारे सÂय गोĶ आिण भावना तसेच सकाराÂमक व नकाराÂमक आिण
टीकाÂमक िवचारसरणी व सजªनशील िवचारसरणी यांना एकमेकांपासून िनराळे कसे
करायचे ते िशकतात.
Ļा ÿिश±णातून मुले िनरिनराÑया पåरिÖथतीत वेगळे िवचार करायचे मागª कसे अवलंबायचे
ते िशकतात व Âयांना Âयां¸या िवचारशĉìची अनुभूती येते. munotes.in

Page 95

अÅययनकÂयाªची िविवधता
95 अथाªत Ļा ÿणाली/संकÐपनांची कोवÑया मुलांना सरळ सोÈया व साÅया तöहेने
तŌडओळख कłन देता येईल. Âयामुळे ती मुले िवचार करÁया¸या वेगवेगÑया पĦती जाणून
घेतील व िवचारशĉì वापराचे वेगळे आराखडे तयार करायला सुłवात करतील. वैचाåरक
Óयूहरचना तयार कł लागतील.
िवचारां¸या वेगवेगÑया ÿकारामÅये Ļा वैचाåरक टोÈयांचा वापर ल±ात येऊ शकेल.
 वगाªचे ÓयवÖथापन, वगाªमधील िनयम, व िशÖतीबĥलची िशÕती¸या कायªनीती यासाठी
नÓया कÐपनांचे िवचारमंथन करता येईल.
 वगाªतील संकिÐपत ÿयोगाचे िनयोजन उदा. हजेरी सभांचे वेळापýक कायª िसĦी वगैरे.
 वगª बैठका
 समÖया िनराकरण तंýे जसे भूिमका पालन
 गट ÿकÐप
 पुÖतकांचे समी±ण/Öवभावाचे कंगोरे (इतर जण कसा िवचार करतात)
कारण व पåरणाम याची चचाª:
वगाªत वापरता येतील अशी काही तंýे /पĦतीः
िवचारमंथन:
उīोगातील कारखाÆयामÅये मोठ्या ÿमाणावर िवचारमंथना सारखे ÿij सोडवÁयाचे तंý
वापरÁयात येते. हÐली ते वगाªमÅये पुÕकळदा सराªस वापरÁयात येते. िभÆन िभÆन
िनÕकषाª¸या तÂवावर आधाåरत असलेले हे तंý Osborn(1953) यांनी िवकिसत केले.
Âयां¸या असं ल±ात आलं कì सजªनशील िवचारसरणीमÅये िनÕकषª आिण कÐपना िवलास
एकý नांदू शकत नाहीत. Âयांना एकमेकांपासून दूर असतानांच एकमेकांना उपयोगी पडता
येते. मूÐयामापनाची श³यता नाकारली नाही तरी ती पुढे ढकलेली असते. ÿijांची
सोडवणूक करत असतानां Ļामुळे मुलांना मानिसक सुरि±तता िमळते. िवचारमंथनाचे तंý
एका Óयिĉसाठी िकंवा समूहासाठी वापरता येते.
 हे शाळे¸या वगाªत वापरायचे तंý आहे.
 ÿलंिबत िनणªया¸या तÂवांवर आधाåरत सामूिहत िÖथतीमÅये नÓया कÐपनांची िनिमªती
करणे हा िवचारमंथनाचा पाया आहे.
 सामूिहक ÿयÂनामÅये, वै²ािनक संशोधनाĬारे िवकिसत झालेले हे तंý खूप चांगÐया
तöहेने उपयोगी पडताना आढळते.
 िवचार ÿिøयेमÅये िनिमªतीची अवÖथा ही िनÕकषª/िनणªया¸या अवÖथेपे±ा िनराळी
असते. munotes.in

Page 96

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
96  िविवि±त ÿijां¸या सोडवणूकìसाठी (सवªसाधारण ÿijासाठी नÓहे) िवचारंमंथन तंý
उपयुĉ असते. अशा ÿijां¸या उ°रासाठी चांगÐया, नवीन, ताºया कÐपनां¸या
एकिýत असÁयाची जŁर असते.
िवचारमंथनाची मागªदशªक तÂवे:
 ÿलंिबत िनÕकषª/िनकाल/िनणªय
 मूÐयमापन पुढील काळासाठी राखून ठेवणे.
 Óयवहाåरक कÐपना बöयाच वेळा अश³य व वेडगळ वाटणाöया कÐपनांमधून पुढे
येतात.
 मोकळेपणाने िवचार करणे.
 अधोरेिखत ÿij
 कÐपनांची सं´या महÂवाची आहे.
िवचारमंथन वापरÁयाची रीत:
 मौिखक/तŌडी व िलिखत åरÂया ÿij , िवषय िकंवा अडचण Âयां¸या पुढे ठेवा.
 ÿijांची Óया´या करा.
 जाÖतीत जाÖत कÐपना िकंवा सूचना पुढे आणÁयासाठी भाग घेणाöया सवा«ना कळवा.
 वेळेची मयाªदा आखून īा.
 कÐपनांचा ओघ सुł राहó īा कोणालाही एखाīा कÐपनेची पुनरावृ°ी कł देऊ नका.
तसेच दुसöया¸या कÐपनेवर भाÕय कł देऊ नका.
 ÿÂयेक ÿितसादाची नŌद करा.
 कोणÂयाही कÐपनेवर अिजबात टीका होणार नाही याची खबरदारी
 वेळ संपÐयावर सवō°म कÐपना िनवडा.
 संबंिधत िनकषांवर आधाåरत उ°म कÐपना िनवडा
 शेवटी चचाª करा.
टीप-िवचारमंथना¸या वेळी ÿÂयेकजण सहभाग घेतो याची खाýी करा. उदा.
१) ऑलéपीक Öपध¥साठी नवा खेळ शोधून काढा.
२) वाहतुकìची कŌडी कशी कमी करता येईल ?
३) ÿदुषण िनयंýण कसे कराल ? munotes.in

Page 97

अÅययनकÂयाªची िविवधता
97 ४) शाळांतील परी±ा घेणेच बंद झाले तर काय होईल ?
५) जर सवª घरांना पंख असते तर काय होईल ?
६) तुÌही दुरदशªनचा संच (TV) असता तर तुÌहाला काय वाटेल?
भूिमका पालन:
सामािजक नाटक व मानसशाľीय नाटक तंýाचा िवकास करÁयासाठी मोरेनो यांनी Ļा
नैसिगªक /Öवाभािवक गुणाचा वापर केला िश±णाचे तंý Ìहणून सुłवात झाली. पण Âयातून
‘‘भूिमका बजावणे’’ हे तंý िवकिसत झाले. सुłवात नकला कłन पुढे Âयातून सÂयिÖथतीचे
कÐपनारÌय łपांतर करÁयांत पयाªवसान होते ही एक सामूिहक िøया आहे. तुलना कłन,
िवरोध समजून, संबंध जोडून, आिण शोधÁयातून ही ÖवंयअÅययनाची िøया िशकणाöयांना
मदत करते.’’ भूिमका बजावÁया¸या तंýात तŌडी पातळीवर तसेच भाविनक व समजा¸या
पातळीवर अÅययन घडते. िशकणारा आपÐया वतªणुकìवर वेगवेगळे ÿयोग करतो पण Ļा
तंýामुळे Âयाला खöया आयुÕयांत ÿयोग करताना वाटणाöया भीतीचा लवलेश नसतो. ही
पĦत िवचार करायला , कÐपना िवलासावर जोर īायला , आिण अडचणी¸या पåरिÖथतीत
Âवåरत उÂÖफूतª ÿितसाद īायला उīुĉ करते.
कायªपĦती/कायªÿणाली:
अडचणी¸या /ÿijाÂमक िÖथतीची Óया´या करा.
भूिमका बजावणाöयांची िनवड
पूवª तयारी
सं±ेपात मािहती
भूिमका करणे
चचाªसý
मूÐयमापन
पुÆहा भूिमका करणे
उदा.पयाªवरणाचा öहास आिण पयाªवरण र±णाचे मागª
िचथावणी:
िचथावणी हे समपातळी िवचारसरणीचे तंý आहे. ĻामÅये ÿij सोडवायचे जे ÿचिलत मागª
आहेत Âयापे±ा दुसरीकडे िवचारांचा मोचाª वळवायला भाग पाडून काम करÁयात येते
अिनयिमत मािहती देऊन आपण आखीव नमुने ल±ात घेत Âया ÿमाणे ÿितिøया देत
राहतो. Ļा ÿितिøया आपÐया पूवाªनुभवानुसार व Âया¸या तकªशुĦ िवÖताराÿमाणे येत
असतात.बöयाचदा आपण चाकोरी बाहेरचा िवचार करत नाही. आपÐया म¤दूतील िविशĶ munotes.in

Page 98

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
98 रचनेमुळे जरी आपÐयाला वेगÑया ÿकार¸या अडचणीतून मागª काढायला येत असले तरी,
ते कसे करÁयामÅये अडचण येत रहाते.
दोन वेगÑया चाकोöयामÅये संबंध जोडणाöया Ļा ‘‘िचथावणी ’’तंýाचा उपयोग ÿथम
Edward de Bono यांनी िवकिसत केला.
हे तंý कसे वापरायचे:
ÿथम मुĥामहóन आपण िचथावणी देणारे वेडगळ िवधान करायचे, ते करत असताना आपण
असे समजायचे कì ÿाĮ िÖथतीमधील ºया कांही गोĶी आपण अÅयाहत समजतो Âया
खöया नाहीत. जी िवधाने करायची ती मूखªपणाचीच असायला हवीत ºयायोगे आपÐया
मनातील सÅया¸या िवचार करÁया¸या ÿĦतीला ध³का बसला पािहजे. आपण एकदाचे
िचथावणी देणारे िवधान केले कì मग िनणªय/िनÕकषª ÿलंिबत ठेवायचा आिण िचथावणीखोर
िवधानाचा कÐपना िनिमªतीसाठी वापर करायचा सजªनशील िवचार करÁयासाठी िचथावणी
हा सुŁवात कłन देणारा िबंदू ठरते.
उदाहरण øं १:
घरांना छÈपर नसले पािहजे असे िवधान आपण कłया. सवªसाधारणपणे ही काही फारशी
चांगली कÐपना नाही ! पण Ļा िवधानामुळे उघडझाप करणारी छÈपरे असणारी घरे िकंवा
काचेचे छÈपर असणारी घरे अशा ÿकार¸या कÐपनांचा िवचार येऊ शकतो अशी छÈपरे
असणाöया घरांमुळे तुÌही पलंगावर घरांत झोपून ताöयां¸या दशªनाचा आनंद लुटू शकता.
एकदा िचथावणीखोर िवधान केÐयावर तुÌही Âयाचा िनरिनराÑया ÿकारे उपयोग कł
शकता. Âयासाठी खालील गोĶी नजरेखाली घालाÓया लागतील.
 िवधानामुळे होणारे पåरणामÖवłप
 Âयाचे फायदे काय होतील?
 अशा कोणÂया िविशĶ पåरिÖथतीत हे समंजसपणाचे उ°र ठरेल.
 Âयाला पाठéबा देणारी व Âयाचा उपयोग करता येईल Ļासाठी कोणÂया तÂवांचा
उपयोग करायची गरज भासेल.
 ते सतत कसे कामाला येऊ शकेल, वेगवेगÑया वेळी कसे काम करेल
 जर घटनाøम बदलला गेला तर काय होईल.
उदाहरण øं २:
मािहती¸या मायाजालाशी (Internet) Öपधाª करÁयासाठी िÓहडीओ कॅसेट (Åविनिचýिफत)
भाड्याने देणाöया दुकानदाराला नÓया कÐपनांची जłर आहे. तो पुढील िवधानाने सुŁवात
करतो. munotes.in

Page 99

अÅययनकÂयाªची िविवधता
99 ‘‘úाहकांनी िÓहडीओ कॅसेट भाड्याने नेÁयासाठी पैसे देÁयाची जłर नाही.’’ तो Ļा
िचथावणीचे िनरी±ण/परी±ण करतो.
पåरणाम - दुकानाला भाड्याचे उÂपÆन िमळणे बंद होईल व Âयामुळे पैशांसाठी पयाªय
शोधायला लागेल. इंटरनेट वłन डाऊनलोड करणे व नेटवłन खरेदी करÁयापे±ा
िÓहडीओ¸या दुकानातून घेणे फायīाचे पडेल.
फायदे- खूप लोक िÓहडीओ भाड्याने घेÁयासाठी दुकानांत गदê करतील. दुकानात खूप
जाÖत लोकांची ये जा वाढेल. बाजारातील इतर िÓहडीओवाÐयांचा धंदा मार खाईल.
पåरिÖथती/वातावरण : दुकानात पयाªयी उÂपÆनाची गरज भासेल. कदािचत दुकानदार
Âया¸या दुकानात जािहरातीĬारे कमाई करेल. िकंवा येणाöया िगöहाईकांनी (जे खूप जाÖत
ÿमाणात असतील) पॉपकॉनª, िमठाई , िपझा, वाईन¸या बाटÐया , शीतपेये, वगैरे िवकू शकेल.
Âयामुळे Âया¸या दुकानाची ÿिसĦी ‘‘राý घरी घालवÁयासाठी ’’ लागणा öया गोĶी एकच
िठकाणी िमळÁयाची सोय असणारे दुकान अशी होईल. कदािचत तो, जे लोक ३०
स¤कदाची जािहरात पहायला वेळ देतील िकंवा ºयांनी बाजारांतील मागणीबाबत शोध
घेणाöयांचा ÿijसंच भłन िदला आहे, अशांनाच फुकट िÓहडीओ देईल.
अशा िचथावणी नंतर दुकानदाराने काही मिहÆयांसाठी ÿायोिगक तÂवांवर हा उपøम
करायचे ठरवले. Âयाने पिहÐया दहा øमांकावर पसंत असलेले िÓहडीओ फुकट īायचे
ठरवले. पण उशीरा परत करणाöयांना दंड आकारायचे ठरवले. Âयाने सगळे िÓहडीओ
दुकाना¸या मागील बाजूला लपवून ठेवले.
िचथावणी पĦत वापरायला , जो ÿij तुÌहाला सोडवायचा आहे Âया¸याशी संबंिधत
मुĥामहóन मूखªपणाचे िवधान करायचे असते. िनणªय/िनÕकषª ÿलंिबत ठेवायचा आिण कÐपना
िनमाªण करायला सुłवात Ìहणून Âया िवधानांचा वापर करायचा.
ÿijमािलका:
उ°रांमधून नÓहे तर ÿijां¸या माÅयमातून िवचार ÿिøया चालते. भौितकशाľ व जीवशाľ
यांचा ºयांनी पाय रचला Âयांना जर ÿijच पडले नसते तर ही शाľे िवकिसतच झाली
नसती. िजत³या ÿमाणांत Âयां¸यावर िवचार िवमशª होईल ितत³याच ÿमाणात ते ±ेý
िजवंत राहóन ÿगित साधते. आपण ÿij िवचारÐयािशवाय आपण िवचार करायला तयार होत
नाही. ÿijामुळे कामाची िनिIJती, ÿijांची ÓयाĮी, व अडचणéची मािलका खंडीत करणे, Ļा
गोĶी घडतात. बöयाचदा उ°र िमळणे Ļामुळे िवचार खंिडत होतात. जर उ°रामुळे नवीन
ÿij िनमाªण झाले तर िवचार मािलका पुढ¤ चालू रहाते.
Ìहणूनच हे खरे आहे कì जी मुले ÿij िवचारतात तीचे मुले खöया अथाªने िवचार करत
असतात. व िशकत असतात. मुलांना एखाīा िवषयाची पåर±ा घेताना Âयांना Âया
िवषयांवर¸या ÿijांची यादी बनवायला सांगता येईल. ÂयामÅये Âयां¸या ÿijां¸या पिहÐया
यादीवłन तयार होणा रे ÿij पण Âया यादीत समािवĶ करता येतील. ÿijांपासून उ°रे
वेगळी ठेवायला आपण जो वेगळा दजाª देतो तो मुलांना ÿijांची उ°रे न िलहीता Âयांची munotes.in

Page 100

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
100 यादी बनवायला सांगÁयात िदसून येते. िवचारमाला खंिडत करणारी उ°रे िमळवÁयासाठीच
आपण ÿij िवचारतो,पुढील ÿij िनमाªण करÁयासाठी नÓहे.
योगदान:
वादिववादावर आधाåरत िवचार करायला लावणारी पĦित ही गाडी¸या पुढील डाÓया
बाजू¸या चाकासारखीच उ°म आहे ÂयामÅये चुकìचे असं काहीच नाही. पण ती पयाªĮ
नाही, पुरेशी नाही. टोÈयांची पĦत वापरÁयामुळे आलेÐया अनुभवांचा मोठा साचा तयार
झालेला आहे. ती पĦत आता शै±िणक ±ेýामÅये खाýीपूवªकåरÂया वापरता येईल. कारण
गेÐया दहा वषाªत ती पĦत वापरÁयाने आलेले अनुभव व पåरणाम फारच उÂसाहवधªक व
अÿितम आहेत. ती पĦत आता नवीन काहीतरी िविचý करायचे अशा सदरांत राहीलेली
नाही. आता ही पĦत चौदा वषाªपासून सवª वयोगटांमÅये, सवª संÖकृतीमÅये, आिण शै±िणक
±मतांमÅये सवªदूर वापरली जाणारी जोमदार पĦत Ìहणून माÆयता पावली आहे. सवª
वयोगटातील मुलांमÅये िवचार±मतेचा िवकास घडवून आणणारी øांतीकारी कÐपना झाली
आहे.
वादाÂमक पĦती जी कधीच रचनाÂमक िकंवा सजªनशील समजली गेली नÓहती ितला पयाªय
Ìहणून ही पĦत उदयाला आली. सहा टोÈयां¸या पĦतीमÅये ‘‘काय आहे’’यापे±ा ‘‘काय
असू शकेल’’ आिण पुढे जाÁयाचा मागª कसा तयार कł शकतो यावर भर िदला गेला आहे.
कोण बरोबर व कोण चूक अशा गोĶéकडे कानाडोळा केला गेला आहे.
४.५ सारांश या घटकामÅये अÅययनकÂयाªची िविवधते¸या ±ेýांसबंधी मािहतीचे वणªन केले आहे. या
िविवधतेचे ²ान ही अÅययनकÂयाªचे योµय िनदान करÁयासाठी होऊ शकते. या िनदानाचा
उपयोग शाळेसाठी होऊ शकतो. कì जे अथªपूणª तसेच उĥेशपूणª अÅययन अनुभव
देÁयासाठी कŁ शकतात. जेणे कŁन Óयिĉमßवाची एकिýत िवकास हा होऊ शकेल.
४.६ ÖवाÅयाय १) इिलसची Óयिĉमßव िसĦांत ÖपĶ करा.
२) बन¥ची Óयिĉमßव िसĦांत ÖपĶ करा.
३) Óयिĉमßवाची वैिदक संकÐपना ÖपĶ करा.
४) Óयिĉमßवाची बौĦधमाªची संकÐपना ÖपĶ करा.
५) िगलफोडªची बुिĦम°ा रचना ÖपĶ करा.
६) गोलमनची भावनीक बुिĦमतेचा िसंĦात ÖपĶ करा.
७) गाडªनरची बहòपयाªयी बुिĦम°ेचा िसĦांत ÖपĶ करा.
८) टीकाÂमक आिण सजªनशील िवचारसरणीमधील फरक ÖपĶ करा. munotes.in

Page 101

अÅययनकÂयाªची िविवधता
101 ९) िवचारांची Óया´या करा.
१०) सजªनशील पĦती सुयोµय उदाहरणाने ÖपĶ करा.
११) एडवडª डी.बोनो यांनी मांडलेÐया सहा वैचाåरक टोÈयांवर चचाª करा.
१२) मुलांची वैचाåरक ±मता वाढवÁयासाठी िश±क आपÐया वगाªत Edward de Bono
यां¸या सहा वैचाåरक टोÈयांचा पĦतीचा कासा वापर कł शकतील.


*****
munotes.in

Page 102

102 ५
वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या
(अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
घटक रचना
५.० उिĥĶ्ये
५.१ ÿÖतावना
५.२ Óयिĉगत फरकाÿमाणे वगªवारी
५.३ अÅययन अकायª±मतांची संकÐपना आिण ÿकार
५.४ भाविनक आिण वतªनातील अिनयिमतता
५.५ समावेिशत िश±ण
५.६ सारांश
५.७ ÖवाÅयाय
५.८ संदभª
५.० उिĥĶ्ये हा घटक वाचÐयानंतर तुÌही स±म Óहाल,
• िशकणाöयां¸या िविवधतेचा अथª ÖपĶ करा
• अपवादाÂमक मुलांची वैिशĶ्ये मोजा
• अपवादाÂमक मुलां¸या शै±िणक आवÔयकतांचे वणªन करा
• अपवादाÂमक मुलांशी वागÁयात िश±काची भूिमका ÖपĶ करा
• भारतीय संदभाªत सवªसमावेशक िश±णाची संकÐपना ÖपĶ करा
५.१ ÿÖतावना मानवातील (मनुÕयातील) िविवधतेने िवपुलता असणारे हे सुंदर जग मनुÕयातील
आनुवंिशकता आिण Âया¸या भोवतालचे वातावरण (भोवतालची पåरिÖथती)यां¸यातील
िøया व ÿितिøया यां¸यामुळे िनमाªण झाले आहे. Óयĉì Âयां¸यातील शारीåरक बौिĦक
भाविनक आिण वतªनातील असलेÐया ल±णांमुळे/गुणदोषांमुळे एकमेकांपे±ा वेगÑया/िभÆन
असतात. यामुळे वगªिश±कांसमोर Ăमाची िकंवा गŌधळाची पåरिÖथती िनमाªण होते जेÓहा
ितला/Âयाला व गाªमÅये वेगवेगÑया Öतरा¸या ±मता असलेÐया भाविनक आिण
ŀिĶकोनामÅये िविवधता/फरक असलेÐया तसेच वेगवेगÑया शाåररीक गुणदोष/ल±णे
असलेÐया िवīाÃयाªबरोबर (अÅययनाथê) काम करावे लागते. हे सवª काम ितला/Âयाला
शै±िणक (अÅययन जबाबदाöया पार पाडÁयासाठी आखून िदलेÐया वेळे¸या चौकटीतच munotes.in

Page 103

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
103 करावे लागते. Âयामुळे वगाªमÅये असलेÐया िवīाÃयाªमधील वेगवेगÑया वैयिĉक फरकांना
ल±ात घेऊन Âयां¸याबरोबर काम करणे हे िश±कांसमोर (अÅयापकासमोर) खूप मोठे
आÓहानच असते. वगाªतील वैिशĶ्यपूणª बालक सवªसाधारण ±मता असणारे सामाÆय
बालकही असू शकते. अथवा अपवादाÂमक िकंवा वेगÑया ±मता असणारे बालक ही असू
शकते. ºयाला िश±काकडून/अÅयापकाकडून अिधक/जाÖत ल± असÁयाची गरज असते.
५.२ Óयिĉगत फरकाÿमाणे वगªवारी i) ²ानाÂमक (बौĦीकŀĶ्या) अपवादाÂमक मुले
ii) शारीåरक व ²ानाÂमक (बौिĦक) अपवादाÂमक मूले
iii) सामािजक - सांÖकृितक ŀĶ्या अपवादाÂमक मूले
अपवादाÂमक मूले कोणाला Ìहणतात?:
ºया मुलां¸या िवīाÃया«¸या अंगी सवªसाधारणतेपे±ा कमी िकंवा अिधक गुणव°ा व Æयूनता
असते. आिण Âयां¸या शै±िणक/अÅययनािवषयी¸या गरजा पूणª करÁयासाठी िवशेष
अÅययन कायªøम वव योजनापूवªक हÖत±ेप यांची आखणी करावी लागते. व ºयां¸याकडे
अिधक ल± देÁयाची गरज असते. असे मूल अपवादाÂमक मूल असते.
अपवादाÂमक मूलाचे ÿकार-अशी मूले खाली िदलेÐया तीन ÿकारात वगêकृत करता येतात.
(अ) बौिĦक/²ानाÂमक Öतरानुसार अपवादाÂमक मुले.
(ब) शाåररीक Öतरानुसार अपवादाÂमक मूले.
(क) सामािजक व सांÖकृितक Öतरानुसार अपवादाÂमक मुले
(अ) बौिĦक/²ानाÂमक Öतरानुसार अपवादाÂमक मुले:
या ÿकारात येणारी मुले खाली िदलेÐया ÿकारात मोडतात.
i) अलौिकक मुले
ii) मंदबुĦी मुले
iii) अÅययन अ±मता असलेली मुले
अलौिकक बुĦीची मुले (कुशाú बुĦीचे अÅययनाथê):
कुशाú /अलौिकक बुĦी¸या मुलांमÅये िवशेष ±मता व गुणवैिशĶ्ये तसेच उ¸च बौिĦक
±मता आढळून येतात.
िगलफडª¸या मतानुसार ºया िवīाÃयाªमÅये सजªनाÂमक आिण मूÐय मापनाÂमक
िवचारातील अंगीभूत बौिĦक ±मता अितशय उ¸च कÐपनाधाåरत पातळीवर असतात. ते
िवīाथê कुशाú बुĦीचे अÅययनाथê/िवīाथê असतात. Ìहणून असे योµय åरतीने गृहीत munotes.in

Page 104

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
104 धरता येईल कì अशा िवदयाÃया«ना जर योµय अÅययन/शै±िणक संधी /अनुभव योजून देता
आले तर ते भिवÕयातील समÖया सोडिवणार, संÖकृितमÅये नावीÆय आणणारे / बदल
घडवणारे होतील.

कुशाú अलौिकक (ÿ²ावंत)मुलांची वैिशĶ्ये:
शारीåरक वैिशĶ्ये - या मुलांमÅये असणाöया उ¸चतम शारीåरक ±मता खालीलÿमाणे -
१) जÆमतः वजन जाÖत अस णे.
२) चालणे व बोलणे हे वयापे±ा लवकर(आधी)असते.
३) पौगंडावÖथा सामाÆय िवदयाÃया«पे±ा आधी येते.
४) उ¸च कारक ±मता.
बौिĦक वैिशĶ् ये (IQ):
१) उ¸च बुिĦगुणांक (१४० ¸या वर असतो.)
२) अकाली वाढ झालेला (बौिĦक वाढ)
३) वैिवÅयपूणª अिभŁची
४) उ¸च ÿतीची िवदयालयीन अÅययन कृती
५) उ¸च दजाª¸या अमूतª वैचाåरक कायªकारणभावाÂमक, सामाÆयीकरणाÂमक , टीकाÂमक
व ÿितसादाÂमक िवचार ÿिøया आिण सजªनशĉì.
ÓयिĉमÂव गुणवैिशĶ्ये:
१) महßवाकां±ी
२) उ¸च दजाª¸या ÿेरणा व उÂसाह
३) भावनावश
४) िनःशंक munotes.in

Page 105

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
105 ÿ²ावंताचा शोध:
ÿ²ावंताचा कुशाú बुिĦ¸या मुलांचा शोध तसेच Âयां¸या िठकाणी असणाöया सुĮ गुणांचा
शोध घेÁयासाठी पालक, िश±क आिण समाजसेवक शालेय िश±णा¸या अगदी सुरवाती¸या
(आधी¸या) टÈÈयात मदत कł शकतात.
• वेगवेगÑया वातावरणात आिण ÓयवÖथामÅये आवÔयक वेळ घेऊन काळजी पूवªक
िनरी±णांĬारे या कुशाú बुĦी¸या ±मतांची ओळख अकाली/लवकर कłन घेÁयासाठी
कायªयोजना केली पािहजे.
• बौिĦक चाचÁया , सजªनशĉì¸या चाचÁया, शÊद परÖपर संबंध कसोट्या तसेच
कायªयश कसोटी यासारखी साधने उपयोगी असतात.
• शाळेतील नŌदी, शाळेचे ÿगतीपýक यासार´या गोĶीही ÿ²ावंतासाठी महßवाची
मािहती पुरवू शकतात.
कुशाú बुिĦ¸या अÅययनािथªचे अÅययन–अÅयापन:
ÿ²ावंतांचे (कुशाú बुĦी¸या मुलांचे) अÅययन-अÅयापन:
यासाठी दोन मह ßवाचे ŀिĶकोन:
(१) गितमानता-गतीÿमाणे िश±ण (acceleration):
अशा मुलाला खास िश±ण देÁयाची गरज असते सवªसामाÆयांपे±ा Âयाला वर¸या वगाªत
ÿवेश देणे, Âयाला Âया¸या गतीÿमाणे पुढ¸या Öतरावर जाऊ देणे, तो उ¸च Öतराचा
अËयास कł शकेल. असा अÅययन कायªøम या ÿकार¸या ŀिĶकोनामुळे साÅय होतो.
२) समृĦ अËयासøम (enrichment):
अशा िवदयाÃयाªला इतर िवदयाÃयाªसाठी असलेÐया अËयासøमापे±ा अिधक समृĦ
अËयासøम उपलÊध कłन देणे, ºयायोगे Âयाला Âयाच वगाªत राहóनही िवशेष अÅययन
करता येणे श³य होईल, तसेच बौĦीक व मानिसक ±मतेनुसार अÅयापन, अÅययन - पĦत
व वेगवेगÑया ÿकारचे Öवाधाय, उपøम, ÿयोग करणे यासार´या संधी उपलÊध कłन
देऊन Âयाला Öवतःची ²ान ±मता, आकलन±मता यांचा िवकास करÁयास ÿोÂसाहन व
संधी िमळवून देणे साÅय होते.
कुशाú बुĦी¸या िवदयाÃया«¸या अÅययन-अÅयापनात खालील उिĥĶांवर भर िदला पािहजे,
याबद् दल सवªसाधारणपणे एकमत आहे.
१) पृथःकरणाÂमक ²ान
२) ÿij/समÖया सोडवÁया¸या पĦती
३) पृथःकरण व संयोग यांचा उपयोग करणे. munotes.in

Page 106

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
106 ४) कÐपनाÂमक िवचार कर णे
५) िव²ानाÂमक उĥीĶे /उĥेÔय
६) िवचांराचा अÖसलपणा व सजªनशीलता
७) Öवतंý व ÖवयंअÅययन पĦती
८) िवशेष ÿोÂसाहन.
मंदबुĦी मुल:
‘द अमेåरकन असोिसएशन ऑफ म¤टल डेिफिशयÆसी’¸या ÌहणÁयानुसार वाढी¸या वयात
मंदबुिĦÂवाची सुरवात होते. जेÓहा ÿकषाªने िदसून येणाöया सामाÆय बौĦीक
िøयािशलतेपे±ा कमी बौिĦक िøयािशलता आिण भोवताल¸या वातारणातील बदलानुसार
आवÔयक असणाöया वतªनात दोष हे दोÆही एकाच वेळी िनमाªण होतात, Âयावेळी
मंदबुिĦÂवाची सुŁवात होते.
याचा अथª असा होतो कì, मंदबुिĦÂवामÅये येणाöया लोकां¸या वगêकरणात ÿिश±ण
िदÐयावर काम कł शकणारे, थोडेसे ल± िदले तर काम कł शकणारे, अिजबात ÿिशि±त
न होणारे आिण भाषण/बोलणे अिजबात न कŁ शकणारे तसेच इतर कारक संबंिधत िøया
कł न शकणारे असे सवª मतीमंद समािवĶ होतात.
बौिĦक Öतरानुसार मंदबुिĦÂव (मंदबुिĦ मुले)चार पातÑयांवर आढळून येते.
१) ±ीण बालके (±ीणÂव):
यांचा बुिĦगुणांक ५०-७० असतो. जी मुले या ÿकारात मोडतात Âयांचा मानिसक िवकास
७ ते १० वषाª¸या मुलासारखा असतो. मंदबुĦी असलेÐया लोकसं´ये¸या ८०% लोक
यामÅये येतात. ते िश±ण घेÁयास लायक असतात. Âयां¸यामÅये मेदूं¸या दोषांची व इतर
शाåररीक दोषांची ल±णे िदसून येत नाहीत. Ìहणून Âयांचे मंदबूिĦÂव काही वेळा शाळेत
जायला लागÐयावर सुĦा ओळखले जात नाही. तरी Âयांचा सुरवाती¸या काळातला िवकास
हा नेहमीच सामाÆयांपे±ा मंदगतीने झालेला असतो. Âयां¸यामÅये अंतŀªĶी, िनणªय±मता इ.
गोĶी कमी असतात. Âयामुळे जेÓहा ही मुले यां¸या समवयÖक मुलांपे±ा शाळे¸या कामामÅये
मागे पडू लागतात, तेÓहा ते ल±ात येते. अशी मुले जर लवकर ओळखू आली तसेच
पालकांचे सहकायª व योµय ÿिश±ण िमळाले तर ती ३री ते ६वी पय«त¸या शै±िणक
Öतरावर पोहोचू शकतात. तरी सुĦा ही मुले ि³लĶ, अवघड बौिĦक काय¥ कł शकत
नाहीत. असे असूनही ती दैनंिदन कामे कमी ÿतीची कौशÐय लागणारी कामे व काय¥, तसचे
मानवी कामे Öवतंýपणे व यशÖवीपणे कł शकतात व Öवावलंबी नागåरक होऊ शकतात.
२) जडबुĦी बालक (जडबुĦीÂव) (IQ35 -49):
Ļांचा बुĦीगुणांक ३५ ते ४९ असतो. ३ ते ७ वषाª¸या सामाÆय मुला¸या वयाइतके Âयाचे
मानिसक वय असते. मंदबुĦी¸या लोकसं´ये¸या १२% लोक या ÿकारात येतात. Âयांचे
मंदबुिĦÂव Âयां¸या लवकर¸या काळातच िदसून येते. ती ÿिशि±त होऊ शकतात. भाषा munotes.in

Page 107

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
107 कौशÐयामÅये Âयांची मंदगती असते. तसेच Âयां¸या कारक वाढीवरसुĦा पåरणाम झालेला
असतो. यां¸यापैकì काही जण भाषेचे वाचन, िलखाण व मोड³या -तोड³या मौिखक भाषेचे
²ान घेऊ शकतात. भाषेचे व गिणताचे ÿाथिमक Öतरावरील ²ान आÂमसात करतात.
शåरåरक ŀĶ्या ती ि³लĶ व गचाळ असतात. तसेच Âयां¸या हालचालीवर कारका¸या कमी
ÿती¸या परÖपर अनुकुलतेचा पåरणाम झाÐयामुळे Âयां¸या हालचाली Âयांना ýासदायक
होतात. तरीही Âयांना संर±णाची फारशी गरज भासत नाही. थोडेसे ल± िदले तरी ती ÿगती
कł शकतात. माý आिथªक जबाबदारी पेलू शकत नाहीत.
३) गंभीर बुिĦमंदÂव:
यांचा बुिĦगुणांक २० ते ३४ यामÅये असतो. मंदबुिĦ¸या लोक सं´ये¸या ७% या
ÿकारात मोडतात. या ÿकारात येणाöया मुलांना भाषेचे (मौिखक भाषा) गंभीर ÿij असतात.
संवेदनाÖथानाचे दोष व कारक±मतांमÅयेही अपंगÂव असते.
४) पूणªÂव : मंदबुिĦÂव (IQ under 20):
या ÿकारात येणाöया मुलाची वाढ २ वषाª¸या मुला¸या मानिसक वाढीएवढी झालेली असते.
याचा बुिĦगुणांक २०¸या खाली असतो. मंदबुĦé¸या लोकसं´ये¸या १% लोक या वगाªत
मोडतात. यामÅये येणारे लोक आयुÕयभर परावलंबी असÐयामुळे सतत दुसöयांची मदत
लागते. अशी माणसे भोवताल¸या पåरिÖथतीनुसार ÖवतःमÅये वतªनबदल करÁयासाठी
अ±म असतात. तसेच सोपी-साधी कामे पूणª करÁयास व ÂयामÅये सुĦा ÿावीÁय
िमळवÁयास अ±म अस तात. Âयां¸यामÅये गंभीर शारीåरक Óयंगे, फेफरे, मुकेपणा, बिहरेपणा,
इ. अनेक समÖया आढळून येतात. िशवाय बहòतांशी मुले रोगी/आजारी अवÖथेत असतात.
ती िश±ण, ÿिश±ण घेऊ शकत नाहीत. जÆमभर परावलंबी असÐयामुळे Âयांना सेवाभावी
संÖथांमÅये ठेवावे लागते. ती अÐपायुशी असतात.
मंदबुिĦÂव येÁयाची कारणे (Biological causes):
• साधारणपणे २५% ते ३५% मंदबुिĦÂवा¸या उदाहरणामÅये मािहती असलेले
शाåरåरक कारण आढळून येते. बहòतांशी आढळणारे कारण Ìहणजे अितåरĉ øोमोझोम
(chromosome) शरीरात असणे, ºयामुळे डाऊÆस िसंűोम (Down's syndrome)
हा म¤दूसंबंिधत रेाग होतो. Ļा रोगाची पुनःपुनरावृ°ी (वारवांरीता) आईचे वय (मूल
होÁयाचे) वाढत जाते तशी वाढत जाते. मुला¸या जÆमा¸या वेळी म¤दुला ÿाणवायु
(ऑ³सीजन)¸या अपुöया पुरवठ्यामुळे िनमाªण झालेÐया समÖया व जटीलता हे ही
आणखी एक शा åरåरक कारण आहे.
बöयाच उदाहरणामÅये मंदबुिĦÂवाला आनुंविशक मंदबुिĦÂव असेही संबोधले जाते.
ºयामÅये शारीåरक कारण माहीत होत नाही पण यामागे कुटुंबाचा/आनुवंिशक इितहास
असतो.
• वेडसरपणा अथवा िवŁपता हा आजार कंठúंथीमÅये िबघाड (Failed thyroid)
अथवा कंठúंथीचे िवघटन या कारणामुंळे उदभवलेÐया मºजासंÖथे¸या अंतú«थीमधील
असमतोलामुळे होतो. munotes.in

Page 108

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
108 • संसगªदोष अथवा िवषारीवाहक (Infection and Toxic Agents) : आईला
िसिफिलस (Syphilis) िकंवा गोवर (Germ Measles) यासारखे िवकार/रोग तसेच
ित¸या शरीरात काबªन मोनेा³सॉईड असणे या कारणामुळे गभाªला मंदबुिĦÂव येते.
गभाªवÖथेत असताना झालेले रोग, गरोदरपणी घेतलेÐया औषधांचा पåरणाम, आई व
गभाªचा रĉगट एकमेकांना अनुłप नसणे यासवª गोĶीही मंदबुिĦÂवाला कारणीभूत
होतात.
• अपåरप³वता आिण भाविनक आघातजÆय िÖथती (Prematurity and
Trauma): जÆमा¸या वेळी १५०० úॅम पे±ा कमी वजनाची बालके जÆमणे, अवघड
बाळंतपण, बाळा¸या मेदूंमÅये रĉľाव होणे ही आणखी काही कारणे आहेत.
• शåररातील अणुंचे िवīुतभारीकरण आिण िकरणोÂसगª(Inizing and
Radiation): िकरणोÂसगाªमुळे ±िकरण थेट फिलत बीजांड कोशावर पåरणाम
करतात., तसेच दोÆही पालकांमधील (आई-विडल) ल§िगक पेशéचे ख¸चीकरण
करतात. (Âयांना दुबªल करतात) ºयाचा पåरणाम सदोष मूल जÆमाला येÁयात होतो.
• कुपोषण: गरोदरपणामÅये शेवट¸या पाच मिहÆया¸या काळात आई¸या आहारातील
ÿोटीन ÿिथनांची कमतरता िकंवा मुला¸या जÆमानंतर पिहÐया १० महीÆयामÅये
Âया¸या आहारातील ÿिथनांची कमतरता या कारणामुळे मुला¸या मेदुंला गंभीर व मोठे
नुकसान होते.
मंदबुिĦÂवासाठी अÅयापन/िशकवणे:
मंदबुिĦ असलेÐया मुलाला Öमरणशĉì, िशकवÁयाचा वेग, सामाÆयीकरण करÁयाची
±मता, संकÐपना समजणे, अवधान, आवाका, एकाúिच°ता यासारखी ±ेýे िविशĶ ÿकारे
कठीण असतात. शै±िणक कायªøमात या मुलांना जाÖतीत जाÖत सरावाकरीता योµय संधी
व वातावरण देणे, योजना तयार करणे तसेच अËयासाचे सािहÂय, धडे, ÿijो°रे ल±ात
राहÁयासाठी वारवांर Ìहणणे यामुळे मुला¸या ÖमरणशĉìमÅये योµय ÿमाणात ÿगती होईल.
अित िशकणे (over learning) ही सुĦा यासाठी चांगली पĦत आहे. शेवटी
अËयासøमाची Åयेये ही अपवादाÂमक असलेÐया मूलां¸या गरजांबरोबर ताळमेळ बसणारी
असली पािहजेत. हे अÅयापकाने ओळखले पािहजे. अपवादाÂमक मुलाला Öवतः-बरोबर
आिण समाजामÅये ÖवतंýåरÂया ÿÖथािपत होÁयासाठी लागणारी कौशÐये िशकवÁयावर
शाळा व िश±कांनी जोर िदला पािहजे.
(ब) अपंग मुले/शारीåरक ŀĶ्या अपवादाÂमक मुले (Physically Exceptional
children):
अपंग मुले हा शÊद सािहÂयामÅये अनेक वेगÑया ÿकारांनी वापरला जातो. जसे शारीåरक
ŀĶ्या अ±म, िवकलांग, अिÖथÓयंगúÖत िकंवा आजारी इÂयादी.
शाåरåरक अपगंÂव असलेली मुले दोन ÿकारात िवभागली जातात:
१) अिÖथÓयंगúÖत (Orthopadically handicapped -OH) munotes.in

Page 109

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
109 २) शारीåरक ÿकृतीŀĶ्या असमथª/आजारी (Helth Impairments) वरील िवभागणी
िवशेष िश±णाचा उĥेश साÅय करÁयासाठी केली गेली आहे.
अÖथीÓयंगúÖत अपंगाची वैधािनक Óया´या खालीलÿमाणे:
ºयां¸या गंभीर अिÖथÓयंग असमथªतेमुळे अÅययना¸या सादरी करणावर अथवा कायª
करÁयावर ÿितकुल पåरणाम होतो. असे मूल आिÖथÓयंग úÖत अपंग होय.
या शÊदा¸या ÓयाĮीमÅये उपजतच असलेली शारीåरक असमथªता/कमतरता उदा. खुरटे
पाय, एखादा अवयव/अंग नसणे. अवयव/अंग नसलेली, Óयाधी/रोगामुळे असमथªता आलेली.
उदा. पोिलयो úÖत, हाडांचा ±यरोग आिण इतर अनेक कारणामुळे उदा. सेरेāल पॅलसी,
हातपाय तोडलेले (अपघात/आजारपणामुळे) आिण हाड मोडून अथवा जळÁयामुळे
आकुंिचत झालेले अवयव असलेली असमथª/कमतरता असणारी मुले समािवĶ आहेत.
२) शाåरåरक ÿकृितŀĶ्या उणीव (कमतरता)/असमथªता याची वैधािनक Óया´या
पुढीलÿमाणे आहे:
शाåरåरक ÿकृितŀĶ्या असमथªतता Ìहणजे शरीराची गंभीर अथवा तीĄपणे झालेली अवÖथा
जी परÖपरसंबंध आिण वाढीतील/िवकासातील आिण अÅययनातील गंभीर समÖयांदवारे
ÿकट होते. अथवा अशी अवÖथा ºयामÅये मयाªिदत शारीåरक शĉì, कमी मानिसक ताकद ,
िकंवा कमी मानिसक तरतरीपणा Ļा सवª बाबी तÊयेती¸या गंभीर समÖयामुळे -उदा.
Ńदयाची िÖथती , ±य, संिधवातामुळे ताप, मूý िपडांला सूज येणे, दमा, पंडुरोग, रĉपीत,
अपÖमार (फेफरे येणे), िशशाची (lead) िवषबाधा, रĉाचा ककªरोग अथवा मधुमेह िदसून
येतात. ºयांचा मुला¸या अÅयापनातील/ शालेय सादरीकरणावर अितशय ÿितकुल पåरणाम
होतो. तथािप मेदूंला दुखापात झाÐयामुळे झालेला भाषासंबंधीत आजार/रोग-अफॅिसया
(aphasia) यासारखे मºजासंÖथेशी संबंिधत रोग/आजार हे पंगुÂव अथवा िवशेष शाåरåरक
तÊयेती¸या समÖयांमÅये वगêकृत करÁयात येत नाहीत. Ìहणून शै±िणक ŀĶ्या पंगुÂव आिण
मºजासÖथ¤चे आजार या वगाªत संवेदनाÖथान िवरिहत शारीåरक आजार जे मºजासंÖथेला
नुकसान कारक असोत वा नसोत िकंवा Âयां¸यामुळे गंभीर अशा तÊयेती¸या समÖया
उदभवतात असे सवª आजार असणारी मुले यामÅये समािवĶ केली जातात.
मूलतः संवेदनािवरिहत शारीåरक आजार हे पंगुÂव आिण असाÅय व िचवट शारीåरक
आजार/रोग यामÅये वगêकृत केले जातात. अपंग/पंगु असलेÐयामÅये ठळकपणे, ÖपĶपणे
िदसून येणारी हाडांची व Öनायूंची िवŁपता आढळते. ते पĘे लावतात (braces) कृिýम
अवयंवासारखी कृिýम साधने वापरतात. िकंवा कुबड्या, चाकाची ढकलगाडी यां¸या
साहाÍयाने इकडे ितकडे वावरतात, हालचाली करतात.
िश±क/ अÅयापकाला शारीåरक असमथªततेमÅये कमी Łची/रस असतो, पण Âया असमथª
तेचा Âया¸या (िवīाÃयाª¸या) अËयासावर काय व कसा पåरणाम होईल यािवषयी तो अिधक
जागłक असतो. munotes.in

Page 110

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
110 अ) Öनायू¸या अथवा मºजा Öनायूं¸या अपंगÂवामूळे अशा मूलांची वगाªत बसणे,
कौशÐयाने काम करणे, हÖतकौशÐय, समजणे यासार´या ±मता अिधक जाÖत
मयाªिदत होतात.
ब) हाडांचे िवकार असलेÐया मुलां¸या हालचाली, बसणे, उठणे, चालणे, याची पĦत
अथवा शाळे¸या कामात हातांचा उपयोग करणे. या सवª बाबéवर Âया आजाराचा
पåरणाम होतो.
क) ताÂपुरते अथवा असाÅय आजार असलेÐया मूलांमÅये शĉìची कमतरता, अशĉपणा
अथवा मानिसक ताकदीची कमतरता आढळते.
अिÖथÓयंगÂवाचे Âया¸या तीĄते/गंभीरतेÿमाणे व िवÖताराÿमाणे खालील ÿकार आहेत.
सौÌय (mild) < ४०%
मÅयम (modera te) `४०% व ४०% वरील
तीĄ/गंभीर (severe) - ७०% व ७०% वरील
ड्डपूणªतः (profound) १००%
ÿाबÐय (Prevalence):
असा अंदाज आहे कì भारतात शाåरåरक अपंग, लोकसं´ये¸या २% आहेत. साधारणतः
शाळांमÅये आढळून येणारे शारीåरक आजार सेरेāल पॅलसी (cerebraldpalsy), Öपायना
बायिफडा (Spina Bifida) आिण मस³युलर िडसůॉफì (muscular Dystrophy)
यासार´या शारीåरक Óयाधी आहेत. द नॅशनल सँपल सÓह¥ - १९९१ ¸या अनुसार १६.१५
लाख शारीåरक अपंगÂवापैकì ८.९३९ लाख अिÖथपंगुÂव असलेले आहेत. ÂयामÅये úामीण
व शहरी यांचे ÿमाण ८०:२० आहे, पुłष -ľी ÿमाण ६०:४० असे आहे. १९८१ मÅये
शारीåरक अपंग úामीण भागातील लोकसं´ये¸या १.९४% व शहरी भागातील
लोकसं´ये¸या १.४२% होते. १९९१ मधील ऱ्एएध् चा संबंिधत आकडा úामीण भागात
१.९९% व शहरी भागात १.५८% होता.
कारणे (Causes):
शारीåरक अपंगÂवाची कारणे अनेक व िविवध आहेत. म¤दूला इजा, मेदूंला ताप व मेदूंची
दुबªलता यामुळे शारीåरक अपंगÂव येते. रĉगट अनुłप नसणे, मादक þÓयाचे
(पदाथाªचे)सेवन िवषाणुचा ÿादुभाव ची लागण गभªवती ľीला असेल तर सुĦा जÆमणाöया
मुलाला शारीåरक अपंगÂव येते. तसेच ÿसूती वेदनांचा काळ लांबला, िशशामुळे िवषबाधा,
अपघात या गोĶीही म¤दूला इजा होÁयास व मºजासंÖथेसंबंिधत िवकार होÁयास कारणीभूत
होतात.
NSSO, १९९१ ¸या मतानुसार पोिलयो, भाजÐयामुळे जखमा व दुखापती ही भारतीय
समाजात आढळणारी ठळक कारणे आहेत. munotes.in

Page 111

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
111 (Identification) Öवłप ओळखणे:
शाåरåरक अपवादाÂमक मूलांमÅये एक अथवा एकापे±ा जाÖत शाåरåरक Óयाधी/आजार
आढळून येतात.
१) बोटे, हात, पाय, पाठीचा कणा, मान यामधील िवłपता (मेłदंड)
२) सांÅयांमÅये वारंवार वेदना होणे
३) चालताना िहसक/झटका देणाöया हालचाली
४) तोडलेले अवयव
५) बसणे, चालणे, उभे राहणे या िøयामÅये अडचण.
६) िनकृĶ कारक िनयंýण.
७) कंपनयुĉ हालचाल.
८) वÖतु उचलणे, पकडणे अथवा योµय ÿकारे जागेवर ठेवणे यामÅये अडचण.
वैिशĶ्ये (characteristics):
शाåरåरक अपंगÂव असलेले िवदयाथê सामाÆय बुिĦम°ेचे व सामाÆय बुिĦम°े¸या थोडे
वर¸या पातळी¸या बुिĦम°ेचे असतात.
डाई³स (Dykes -१९८४-८५) सूिचत करतो कì, शारीåरक तÊयेतीचे आजार असणारी
८५ % मुले व अिÖथÓयंग असणारी ३५% मुले िवशेष शाळा िकंवा वगाªमÅये काम करतात.
बहòतेक वेळा Âयां¸या गरजा वेगवेगÑया असतात. शारीåरक अपंगÂव असलेÐया मुलां¸या
जाÖत गरजा या बदलणाöया साधनांसंबिधत असतात. Âयांना नेहमी चाकां¸या खु¸याª,
कुबड्या, हेडपॉईटर, हातापायांचे पĘे/बंद यासार´या सांधनांची गरज भासते. तंý ²ानातील
उणीवा कमी होत गेÐयामुळे बोलू न शकणाöया हालचाली व हातांचा उपयोग कŁ न
शकणाöया िवīाÃयाªना योµय व चांगÐया ÿतीचे िश±ण देणे श³य झाले आहे.
शारीåरक ŀĶ्या अपंग/िवंकलांग मुले िनिøय, कमी ÿयÂनशील , कमी अवधान ±मता
असणारी असतात. Âयां¸यामÅये संशोधनवृतीचा अभाव, िनåर¸छ वतªन, कायª करÁया¸या
ÿेरणेचा अभाव आढळतो. ती ÿौढांवर जाÖत अवलंबून राहतात आिण समवयÖकांशी
परÖपर िøया कमी करतात. Âयांना Öवतंýपणे काम करÁयासाठी मदत करणे आिण
Âयां¸यातील आÂम सÌमानाची भावना वाढवणे या शाåरåरक अपंग असलेÐया मुलां¸या दोन
गरजा आहेत.
शाåरåरक अपंगा¸या मनात Öवतः¸या शरीरािवषयीची िनकृĶ ÿितमा, अितशय
िचंता/काळजी आिण िनराशा असते. ती अबोल, शांत, दुसöयांशी जूळवून घेणारे, कोमल,
ऋजु मनाचे व काहीसे तणावाखाली असतात. सामािजक वातावरणात व नातेसंबंधात अपंग
मुलांना बöयाच अडचणी येतात. सामाÆय मुलांपे±ा िनराशा सहन करÁयाची /िनराशेला
सामोरे जाÁयाची ±मता फार कमी पातळीची असते. munotes.in

Page 112

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
112 अिÖथÓयंग असलेÐया मुलांना अनेक गोĶीमुंळे अडचणी िनमाªण होतात. कारक अ±मता
असलेली मुले सामाÆय मुलामुलéपे±ा फार वेगळी नसतात. Âयांचे अपंगÂव खालील तीन
घटंकामुळे िनमाªण होते.
(अ) समाजाचा Âयां¸या िवषयीचा ŀिĶकोन
(ब) अपंगा¸या मयाªदा िवषयी असलेÐया समाजा¸या ÿितिøयेचे Âयांचे आकलन
(क) महßवाकां±ा आिण िसĦी/यश संपादन यामधील िवषमता मºजासंÖथेचे आजार
आिण िनकृĶ ÿयोगांमुळे Âयां¸या अडचणी ठळकपणे िदसून येतात.
अिÖथÓयंग असलेÐया मुलांची बुिĦम°ा सामाÆय मुलां¸या बुिĦमतेपे±ा फार काही िनराळी
नसते. याला अपवाद फĉ सेरेबाल पॅलसी असणाöया मुलांची आहे.
मºजाÖनायुंची Óयाधी असलेÐया मुलांची बुिĦम°ा अपेि±त बुिĦम°े¸या १०% ते १५%
काम करते. सेरेāल पॅÐसी, मस³युलर िडसůोफì आिण हायűोसेफॅिलक हे आजार
असलेली मुले साधारण ÿाथिमक मंदबुिĦ या वगाªत मोडतात. तर अिÖथÓयंगÂव असलेली
मुले साधारण बुिĦम°े¸या क±ेत असतात.
शै±िणक सोयी (Educational Provisions):
अÖथीÓयंग असलेÐया मुलांना Öवतंý शाळेची ÓयवÖथा असÁयाची आवÔयकता नसते.
सवªसाधारण मुलां¸या शाळामÅये ते उ°म ÿकारे िश±ण घेऊ शकतात. सामाÆय वगाªतील
िश±क अशा ÿकार¸या मुलां¸या िशकवÁयाची ÓयविÖथत काळजी घेऊ शकतात.
एकाÂमक िश±ण अÅययन (Integrated Education):
अिÖथÓयंगा¸या िश±णामÅये गेÐया ५० वषाªमÅये बराच बदल झाला आहे. या मुलां¸या
पुनवªसनाची ÿिøया अंतभूªत करÁयासाठी शै±िणक कायªøमांची ÓयाĮी मोठ्या ÿमाणात
वाढलेली आहे. ही ÿिøया मुलां¸या संपूणª Óयिĉमßवाचा अËयास आहे. या शै±िणक
कायªøमातील ÿÂयेक कमªचाöयाने यात सहभागी Óहावे लागते. तसेच Âयाने या मुलां¸या
िवषयी संवेदनशीलता आिण उÂÖफूतª मान दाखवायचा असतो.
िवशेष िश±कांना सांिघक काम करताना Âयां¸या Öवतः¸या कामासाठी िवशेष ÿकारची
तयारी करÁयाची आवÔयकता असते. िश±कां¸या कायाªमÅये (अ)अपंग अÅययनाथê¸या
Óयंगाचे/आजांराचे नेमके िनदान करणे, Âयाचे नेमके Öवłप ओळखणे आिण Âयानुसार
Âयां¸या समÖया जाणून घेऊन Âयां¸यासाठी आवÔयक ते उपचार, सुधारणाÂमक उपाय
Âयानुसार अËयासøमाची ÓयवÖथा करणे. (ब) िवकास/ÿगतीनुसार मागªदशªन (क) पुनवªसन
कायªøमातील घटकांची परÖपर सह अनुकुलता (ड) एकाÂमक कायाªमÅये Âयां¸यासाठी
योजलेÐया कायªøमांमÅये वाढ करणे (इ) वÖतुिÖथती मानक (ÿमाण) आिण िशÖतपालन
यांची ÓयवÖथा या सवª गोĶी समािवĶ होतात.
Óयिĉसापे± िनदानाची आखणी करताना Âया Óयिĉकडे तसेच ती ºया गटात येते Âयाकडे
ल± िदले पािहजे. याचा अथª असा आहे कì Âया मुला¸या वाढ आिण िवकासातील सवª munotes.in

Page 113

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
113 घटक समजून घेऊन Âयांचा अËयास करणे. उदा. मुलाचा बुÅयांक ६० आहे आिण Âयाला
कौटुंिबक तणाव आिण दबावामुळे गंभीर भाविनक समÖया िनमाªण झाली आहे. तर हे,
उदाहरण पोिलओúÖता चे नाही या संपूणª कायªøमामÅये ÿमुख जबाबदारी Óयावसाियक
पुनवªसन समोपदेशकाची गृहीत धरली जाते. या मुलांसाठी असलेÐया िवशेष वगाªचा भाग
जर पिÊलक Öकूल नगरपािलके¸या शाळांमÅयेच एक भाग असेल तर अंशीक (Partial)
एकाÂमता सहज श³य होते.
सवªसामाÆय वगªÓयवÖथेमÅये मुलां¸या यशांची संभावना/श³यता वाढते जेÓहाः
अ) ते मूल बौĦीक, सामािजक आिण भाविनक ŀĶ्या Âया¸या समवयÖकांना बरोबर
सहभागी होÁयासाठी स±म असते.
ब) मूल सहभागी होऊ शकते.
क) शाåरåरक पुनवªसनाकåरता आवÔयक उपाययोजना मुलाला नाकारली जात नाही.
ड) Âया¸या बहòतेक सवª गरजांÿमाणे अËयासøमामÅये बदल केलेले असतात.
इ) शाळेतील भौतीक सवलतीमुळे मुलाला महßवा¸या शै±िणक क¤þामÅये जाणे श³य होते
उदा.जाÁयायेÁयासाठी सव-सवलत इतर साधने इÂयादी.
फ) िश±काची अशा मुलाला Öवीकाłन Âया¸याबरोबर पुढे जाÁयाची इ¸छा असते.
ग) पुरेशी शारीåरक मदत व िवशेष देखरेख (ल±) िदली जाते.
ह) वेळोवेळी केलेल मूÐयमापन मुला¸या ÿगतीपुÖतकात समािवĶ केले जाते.
शाåरåरक अपंगÂव असलेÐया मुलांना एकाÂमक (एकसूýीत) शाळेमÅये ÿवेश देÁयासाठी
कोणते िनकष (मापदंड) असावेत?
खालील िनकष (मापदंड) समपªक आढळतात:
१) साधारण अथवा Âयापे±ा वर¸या पातळीची अÅययन ±मता
२) सामािजक व भाविनक ±मता
३) एकसूýीत होÁयाची इ¸छा
४) पालकांचा पािठंबा (पाठबळ)
५) पåरणामकारक परÖपरसंवाद साधÁयाची ±मता
६) आकिÖमक/अचानक होणाöया गो Ķéचे/घटनांचे पåरणामकारक ÓयवÖथापन. उदा.
åर±ा/बस बंद पडली, पावसामुळे शाळेत अडकून पडावे लागते इ.

munotes.in

Page 114

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
114 िनयिमत िश±क (Regular Teacher):
शारीåरक अ±मता असलेÐया मुलांसाठी वगª-िश±काने शै±िणक कायªøमात बदल करणे
आवÔयक असते ºयामुळे Âया मुलांना िश±कांशी सुंसवाद साधता येतो. शारीåरक
आरोµयाचे आजार असणाöया मुलांसाठी Âयाला Âया आजारा¸या/िवकारा¸या मूलभूत
ल±णांची मािहती असावी लागते. तसेच औषधे व Âयांचे पåरणाम काळजी घेÁयासार´या
बाबी दैनिदंन गरजांवर ल± ठेवणे व Âयानुसार अपेि±त गोĶीची तरतूद करणे ºयायोगे अशा
मुलांना ओळखून ती दुलªि±त होणार नाहीत.
शारीåरक अपंगÂव व मºजासंÖथेचे आजार असणाöया मुलां¸या अÅयापना¸या पĦती
ठरवताना खालील तीन घटक ÿामु´याने महßवाचे असतात.
१) कामाचे पृथः³करण (Task analysis). २) Öवतंý व Öवावलंबी होÁयासाठी अÅयापन
(teaching towards developing). ३) संगणक िश±णाचा उपयोग (Use of
Computer instruction)
िवषयवÖतूचा ÿकार शाåरåरक Óयंगा¸या माýेवर अवलंबून असतो. तरीही अÅयापनात काही
िवभागांचे अÅयापन जłरीचे आहे. जसे
अ) सुंसवाद कौशÐये आिण भाषा.
ब) दैनंिदन जीवनातील िøया /कामे अथवा Öवतःची काळजी घेÁयासाठी लागणारी
कौशÐये (उदा. खाणे, आघोळ करणे)
क) समाजसंबंधीत िश±ण (उदा.रÖता ओलांडणे, पैशाचा Óयवहार करणे, सावªजिनक
वाहनांमÅये ÿवास करणे).
ड) Öवतःची काळजी घेÁयासाठी आवÔयक अिधक िवकसीत कौशÐये अथवा घरासाठी
आवÔयक कौशÐये (उदा.Öवयंपाक घरातील उपकरणे/साधणे वापरणे).
इ) Óयावसाियक तयारी , नोकरी/कामधंदा यामधील वाटचालीची जाणीव, कामामÅये
तडजोडी करÁयासाठी लागणारी कौशÐये
फ) सातÂय आिण सामाÆयीकरण.
(क) सामािजक-सांÖकृितक ŀĶ्या अपवादाÂमक मुले:
िश±ण ±ेýातील तº² अथवा िश±क सामािजक -सांÖकृितक ŀĶ्या अपवादाÂमक मुलांची
खालीलपैकì एका अथवा अिधक अभावúÖत ÿकारात िवभागणी करतात. आिथªक,
वांिशक, भौगोिलक, सामािजक, सांÖकृितक, ²ानाÂमक/बौĦीक आिण भाविनक ऐितहासीक
ŀĶ्या या ÿकार¸या मुलां¸यातील अभावाची बीजे Âया¸या शै±िणक गरजांमÅये ओळखू
येतात. पण १९६० साला¸या मÅयामÅये राइसमन (Riessman) आिण हॅिवघसªट
(Havighurst) यासार´या लेखकांनी या अभावúÖत मुलांमधील ल±णाची Óया´या केली.
राइसमन (Riessman) १९६२ ने सूिचत केÐयाÿमाणे सांÖकृितकŀĶ्या, शै±िणकŀĶ्या munotes.in

Page 115

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
115 वंिचत व ÿितकूल पåरिÖथतील, िनÌनÖतर, सामािजक-आिथªक िनÌनÖतरातील समूह हे
सवª शÊद अदलाबदल कłन वापरले जाऊ शकतात.
वंिचत आिण ÿितकूल पåरिÖथतीतील मुले ही अनुकूल व उ¸च Öतरातील पåरिÖथतीतÐया
मुलांपे±ा मु´यÂवे खालील ६ िवभागात वेगळी असतात. १) Öवतःची ÿितमा
२) इ¸छाशĉì/ÿेरणा ३) सामािजक वतªणुक ४) भाषा ५) बौĦीक कायª ६) तंदुŁÖती
अभावúÖत/वंिचत अपवादाÂमक िवदयाÃया«ची िविशĶ अÅययनाÂमक ल±णे खालीलÿमाणे
अनेक आहेत.
१) मौिखक गोĶीपे±ा शाåरåरक व ŀÔय गोĶéकडे जाÖत रोख
२) आÂमपåर±णाÂमकापे±ा िवषय क¤þीत असणे
३) अमूतª क¤þीत पे±ा समÖया क¤þीत असणे
४) बुिĦपे±ा आंतåरक संकेतानुसार काम करणारी
५) Spatial rather than temporal
६) चपळ, हòशार (बुिĦमान), सुलभ आिण लविचक असÁयापे±ा संथ (मंद), आÖथेवाईक
(काळजी घेणारा), सोशीक आिण िचकाटीने काम नेटास नेणारा असतो.
७) शÊदांनी संपकª साधÁयापे±ा कृतीने संपकª साधÁयाकडे कल असतो.
८) ®वणसंबंधी अवधानता आिण अथªबोधनाÂमक कौशÐयाची अ±मता असणे.
९) जे िशकले आहे Âयाचा िनIJीत वापर करÁयाकडे रोख नसणे.
१०) अवधानतेचा आवाका कमी असतो.
११) ²ान आिण अÅययन यामÅये ल±णीय तफावत.
१२) कामामÅये िमळालेÐया यशाची माÆयता िमळÁयाचा अनुभव नसणे.
वंिचत आिण अभावúÖत मुलां¸या शै±िणक गरजा पूणª करणे हा तसा नवीन शै±िणक
ŀिĶकोन आहे.
कारणे (causes):
सांÖकृितक ŀĶ्या अभावúÖत आिण वंिचत मूल Âया¸यात बौĦीक अ±मता िनमाªण
करणाöया अनेक गुंतागुंती¸या पåरिÖथतीमुळे िनमाªण होते. यापैकì काही पåरिÖथती या
िनŁÂसाही वातावरण , ÿौढाबरोबर संभाषणाचा अभाव, संवेदनाचे िनकृĶ अनुभव आिण इतर
अपायकारक/हानीकारक घ टक जे साधारणतः गरीबी, सामािजक िनÌन Öतर , िनकृĶ
आहार, उÅवÖत घरे या¸याशी संबंिधत असतात.
munotes.in

Page 116

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
116 िनरी±णासाठी वतªणुकìची ल±णे (Behavionral signs for observation):
वंिचत अथवा अभावúÖत मुले हा शÊदÿयोग िनरी±णाÂमक वेगवेगळी वतªणूक सूिचत
करÁयासाठी वापरला जातो. ती खालीलÿमाणे
अ) शाळेतील बौिĦक कामातील वाढत जाणारी अधोगती.
ब) अÅययनातील एकूण िसĦीतील अ±मता.
क) अकािलक शाळेतून नाव काढून टाकणे आिण शाळासोडून देणाöयाचे अिधक ÿमाण.
ड) वाचन व अÅययना¸या अ±मता.
इ) िनकृĶ दजाªचे भाषा-िश±ण.
फ) ÿितमाना¸या (model) अनुपिÖथतीत अपुरे सामािजक अÅययन आिण िनरी±ण.
ग) िनÌनतम अवधानता आवाका आिण िशकताना मन िवचिलत होणे.
ह) उ¸च ÿकार¸या ²ानाÂमक अÅययनातील व अÅययनाचा वापर करÁयाचा नैपुÁयाचा
अभाव
ज) अÅययनासाठी पृथःकरणाची ±मता जŁरी असते ितचा अभाव.
य) तकªशुĦ संकÐपना तयार करÁयाची व वगêकृत करÁयाची अ±मता, तसेच ÿसंगाचे
तŌडी वणªन व ÿijांची तŌडी उकल करÁयाची अ±मता.
ख) Öवतःबदलची खाýी (िवĵास) आिण कृित करणे यापे±ा नशीब, मौका (संधी), दैव
(ÿारÊध)इÂयादी बाĻकारणावरील िवĵास.
ल) आनंद अथवा समाधान दाखवणे थांबवू शकत नाहीत. ÿÂय± व िनिIJत Öवłपाची
तसेच ताÂकाळ िमळालेली ब±ीसे Ļा Âयां¸या गरजा असतात.
म) यशाकरता पåर®म करÁयापे±ा अपयश आले कì Âयाला टाळणे याची तीĄ जाणीव
असते.
न) Öवतःबददलली िनकृĶ ÿितमा, िसĦी संपादन करÁयाची िनÌनपातळीची गरज तसेच
Öवतःबĥल¸या खरेपणा िवषयी¸या इ¸छेचा अभाव
ओ) सवªसाधारण वतªणूकìत मूलभूत ÿोÂसाहनाचा अभाव. असुरि±तता व काळजी/िचंता
ठळकपणे िदसतात.
सामािजक ŀĶ्या वंिचत/अभावúÖतांचे मूÐयमापन (Assessment of Social
disadvantage):
सामािजकŀĶ्या अभावúÖतांना ओळखून काढÁयासाठी खालील मापट् टया आिण चाचÁया
वापरÐया जातात. munotes.in

Page 117

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
117 १) िडिÿÓहेशन इंडे³स Deprivation Index : Óहाईटमन (whiteman) आिण ड्यूश
(deutch) १९६८. ही मापपĘी - USA- अमेåरकेत तयार केलेली असलीत तरी
ÂयामÅये योµय ते बदल केले तर संयुिĉक आहे.
२) कÐचरल िडिÿÓहेशन इंडे³स: (Cuttural Deprivation Index) - राथ (rath)
आिण सामंत (samant) -१९७५.
३) ÿोलॅांगड िडिÿÓहेशन Öकेल: Prolonged Deprivation Scale िम®ा (Misra)
आिण Tripathi (िýपाठी)- १९७७. ही मापपĘी संयुिĉक व योµय आहे पण Ļा
चाचणीची लांबी कमी करÁयाची गरज आहे. ती सामािजक-सांÖकृितकतील १५
िवभागातील अनुभवांशी संबंिधत आहे.
• घराची पåरिÖथती ,
• घरातले वातावरण
• आिथªक कमतरता - पैशांची चणचण
• अÆन व पौिĶक आहार
• कपडाल°ा
• शै±िणक अनुभव/अÅययन अनुभव
• बालपणातील अनुभव
• पूवêचे अनुभव
• पालकामधील गुण-दोष (ल±णे)
• पालकाबरोबरची परÖपरिøया
• ÿेरणाÂमक ल±णे
• भाविनक अनुभव,
• ÿवास आिण मनोरंजन/करमणूक
• सामािजक- सांÖकृतीक अनुभव
• िविवध.


munotes.in

Page 118

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
118 अभावúÖत/वंिचत मुलांची ल±णे:
अभावúÖत/वंिचत मुलांची ल±णे कोणती?:
ही मुले शै±िणक कामात िनÌन Öतरीय कायª करतात. शाळा सोडून देणाöयांची मोठी सं´या,
वाचन व इतर अÅयापन अ±मता आिण तडजोड करÁया¸या समÖया असतात. शाळेत
Âयां¸या ®ेणी खाल¸या पातळीवर असतात. Âयांचे आरोµय िनकृĶ असते. Âयां¸यात वाचन
व भाषा या दोÆही कौशÐयांमÅये अ±मता आढळते, जी शाळेत यश िमळिवÁयासाठी
आवÔयक असतात. Âयांना िशÖत, सामूिहक वतªन इ. मÅये कमीकमी ÿिश±ण िमळते.
शै±िणक ŀĶ्या ते कमी महßवाकां±ी असतात. गरीब पåरिÖथतीतील मुलांना भाषासंबंिधत
अनेक अ±मता असतात. ते िनåर±ण ±मता, ÿसंगातील/घटनेतील सुसुýता सांगणे,
कायªकारण, संबंध, साकार वÖतुंचे वगêकरण, Öवतःची जबाबदारी समजणे आिण
Öवतःबददलची िनकृĶ ÿितमा या सार´या ²ानाÂमक ÿिøयामÅये अ±मता असतात.
अमौिखक िøयांमÅये (कामांकडे रोख व कÐपनाशĉìचा अभाव यां¸या एकýीकरणामुळे
Âयां¸यात बौिĦक अ±मता व ²ानाÂमक कौशÐयां¸या अ±मता असतात. अथवा िपजेिटयन
(Piagetian) पåरभाषेत (Terminology) औपचाåरक तकªशुĦ िवचार करणे Ļाचा
Âयां¸यात अभाव असतो. िकंवा ते Âयां¸या िवकासामÅये खूप उशीरा िदसून येते. ²ानाÂमक
अ±मतेचे पåरणाम हे Âयां¸या ÿेरणे¸या सा¸याÿमाणे व ŀिĶकोनाÿमाणे खूप गुंतागुंतीचे
असतात. मानसशाľ² ÖपĶ करतात कì या मुलांमÅये कौटुिबंक वातावरणामुळे व
कुटूंबातील अनुभवामुळे व Öवतःबददलची दुबªल व Æयूनगंडाची भावना यां¸या
एकýीकरणीमुळे िवरĉìची भावना असते. ते Öवतः¸या लायकìबददल ÿij करतात,
आÓहान केले जाÁयाला घाबरतात. ओळखी¸या/मािहती¸या गोĶéना िचकटून राहÁयाची
इ¸छा दशªिवतात. Âयां¸यामÅये अपराधीपणा¸या व शरमे¸या अनेक भावना असतात. ही
मुले समाजात िमसळताना िचंतातुर असतात. Âयांना ÿौढांिवंषयी मयाªिदत िवĵास वाटतो.
ती चंचल असतात. व अितिशŅ ÿितसाद देतात. वंचीत/अभावúÖत मुलांची
िनÌनÖतरावरील िसĦी असÁयाची कमीतकमी पाच कारणे पुढील ÿमाणे- िनकृĶ आहार,
आनुवंिशक, लवकर येणारे ÿेरणादायी अनुभव, सामािजक ÿेरणा व सांÖकृितक मूÐये यांचा
अभाव. भारतामÅये सामािजक व सांÖकृितक ŀĶ्या वंिचत/अभाव úÖत मुले हे फार ÖपĶ
नाही सवª िनÌनतरी य आिथªक उÂपÆनातील वगाªमÅये येणारी मुले वंिचत/अभावúÖत या
वगाªत मोडत नाहीत. उ¸चजातीयांचा सांÖकृितक Öतर हा िनÌनजातीयां¸या सांÖकृितक
Öतरापे±ा उ¸चतम समजला जातो. हåरजनांना हाच आिथªक िनÌन दजाª िदला गेला होता.
या साöयां¸या एकिýत पåरणामामुळे āाĺण व हåरजनांमधील दरी łदांवली गेली आहे.
अनुभवजÆय शोध उ¸चवणêय/जातीय घरां¸या सांÖकृितक पåरणामाला पािठंबा देतात.
ÿितबंधाÂमक उपाय (Remedial Measures):
अभावामुळे/कमतरतेमुळे झालेले दुÕपåरणाम कमी करÁयासाठी काही िनिIJत ÿितबंधाÂमक
उपायाची िशफारशी केलेली आहे.
अ) ÿाथिमक अवÖथेत/बाÐयावÖथेतच मुलांना ÿितकृतीचे अनुभव व इĶ वतªणूकìचे
अनुकरण करÁयाची संधी. munotes.in

Page 119

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
119 ब) मुलां¸या भाषासमृिĦ साठी कायªøम आिण ÿोÂसाहन घरातच उपलÊध होणे.
क) पåरणामकारक अवधानता आिण अनुमती (Öवीकृती).
ड) अिधक चांगली ÿेरणा िमळÁयासाठी आिण यशासाठी ÿयÂनशील होÁयासाठी
ÿाथिमक काळातच यशÖवी होÁयाचे अनुभव उपलÊध.
इ) िश±क आिण समाजातील इतर महßवा¸या लोकांचे मुलांमÅये भेदभाव करणारे
ŀिĶकोन दूर होणे. (नĶ होणे)
फ) शाळेत या वंिचत मुलांना िशकवताना मानवतावादी ŀिĶकोन.
ग) मुलां¸या गरजा व ±मतां¸या पातळीÿमाणे अÅययन कायªøम सुł करावेत.
ह) जबाबदारी, माÆयता, ÿÂय± ब±ीसे, सकाराÂमक शेरे देणे.
य) Âयां¸या समÖयांशी िनगडीत संवेदनशीलतेचे, ÿिश±ण, सािहÂय, चचाª, गटातील
संपकª, न³कल करणे, वेगवेगÑया उदाहरणां¸या पåरषदा यांचा अनुभव देणे.
ज) ÿितमा, दाखले, उदाहरणे, िचýे, सहाÍयक सािहÂये, सुयोµय संघटक व उजळणी
यासारखे शै±िणक/अÅयापन सािहÂय पुरवणे.
या मुलां¸या कमतरता भłन काढणाöया शै±िणक कायªøमांनी वरील िदलेÐया िशफारशीचा
ÿÂयय िदला आहे.
िनयिमत िश±काची भूिमका (Role of Regular Teacher):
वंिचत/अभावúÖत मुलां¸या अÅयापनाची उिĥĶे व वतªणुकìचा अÅयापना¸या पåरिÖथतीवर
होणारा पåरणाम ल ±ात घेऊन Âया¸यासाठी अÅयापना¸या खालील मागª सुचिवले आहेत.
मूलतः सामाÆय मूले व अभावúÖत मुलां¸या अÅययन ±मतेत काहीच फरक नसतो. पण
अÅययनाची गती , øम, साधनांचा ÿकार व ÿÖतुतीकरणा¸या पĦती यावर िश±काने ल±
ठेवून असले पािहजे. Ìहणून काही मागªदशªकतßवांची आवÔयकता िदसून येते.
अ) ÿगतीचे सतत मूÐयांकन आिण ÿितसादाĬारा केलेले िनदान व गुण úाहकता यांचे
समÆवयाÂमक ÿमाण यावर ÿÂयेक अÅयापन कृतीचा भाग आिण पुढील अÅययन
अनुभव आधाåरत असला पािहजे.
ब) िशकवणे/अÅयापन पåरणामकारक होÁयाकåरता मुलांना Âयाचबरोबर होÁयाकåरता
मुलांना Âयाचबरोबर ²ान,कौशÐये व ŀिĶकोन ही उिĥĶे आÂमसात करÁयासाठी
ÿिश±ण िदले पािहजे.
क) शाळेत िशकणारे हे िवदयाथê ²ानाÂमक अ±मता असणारे असतात. Âयामुळे
Âया¸यासाठी भाषा िशकवÁयाकåरता उपचाराÂमक अÅययन , अबौिĦक वैिशĶ्ये
िशकणे व जोपासणे उदा. Öवतःची ÿितमा, महßवाकां±ेचा Öतर/पातळी, जबाबदारीची
जाणीव इÂयादी यासाठी खास तासांचा अवधी शाळे¸या वेळे Óयितåरĉ ठेवला पािहजे. munotes.in

Page 120

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
120 ड) अभावúÖत मुलांसाठी संकÐपना व कÐपना िशकÁयापूवê ÿÂय± आिण जीवनसŀÔय
पåरिÖथतीचा उपयोग कłन øमबĦ केÐया पािहजेत. पृथः³करणाÂमक िवचार
करÁयाचे िश±ण हे शै±िणक कायªøमा¸या रचनेचा भाग असावे.
इ) वैयिĉकåरÂया अÅययनाची गित आिण िविवध साधनांची ओळख यावर कायªिसĦीचे
मानक ठरवावे. कायªिसĦीची गित Âयां¸या ±मतेÿमाणे कशी वाढवावी याबाबत
िशकवावे. िश±काने िशकवÁया¸या पुढ¸या पायरीवर जाÁयाआिध पूवª आवÔयक
घटकांची िनिIJत मािहती कłन ¶यावी.
फ) पåरणामकारक परÖपरøìया आिण िवकासास शाळे¸या कायªøमामÅये पािठंबा िदला
पाहीजे. अभावúÖत मूलांना िशकवताना माÆयता देणे ,जबाबदारी, ÿÂय± ब±ीसे,
सकाराÂमक पåरणामकारक शेरे व ÿोÂसाहना या गोĶी पåरणामकारक असाÓयात व
Âयाकåरता शाळांकडून ÿोÂसाहन िमळावे.
ग) Âयांना सुसंÖकृत करÁयासाठी संवेदनशीलतेचे ÿिश±ण, सािहÂयाचा अनुभव, चचाªसýे
व गटातील संबंध, न³कल करणे, उदाहरणाचे संदभª देऊन पåरषदा इÂयादी गोĶéचे
आयोजन करÁयाची गरज आहे.
ह) ÖवाÅयायाचे सािहÂयांचा Âयांना फायदा होÁयासाठी ते उ°म ÿकारे वापरले पािहजे.
य) Âयां¸या जीवनाशी संबंधीत संÖकृती िवशेष अËयासøम िवकसीत कłन िशकवताना
वापरला पािहजे. खास कłन आिदवासी मुलांसाठी याचा उपयोग करावा.
५.३ अÅययनाची अ±मतांची संकÐपना आिण ÿकार (Concept and types of Learning Disabilities) अÅययन अकायª±मता (थ्) मेदूंमÅये िनमाªण झालेÐया दोषामुळे Óयिĉ¸या मािहती úहण
करणे, रचना करणे, संचय करणे पुनःÖथाªिपत करणे या ±मतांमÅये अडथळा येऊन
ÂयामÅये कमतरता िनमाªण होते. अÅययन अ±मता मािहती ÿिøया होताना जी अदलाबदल
होते Âयामुळे Óयĉìची ±मता आिण कायªिसĦी यामÅये अंतर िनमाªण करते. पुनउª¸चार
आिण सराव ही अदलाबदलाची ÿिøया बदलत नाहीत पण अÅययन सा िहÂय वेगÑया
ÿकाराने ÿÖतुत केले तर Âयाची मदत होते. अÅययन अकायª±म मुलांचा बुĦयांक सवª
सामाÆय अÅययनाथêएवढा अथवा Âयापे±ा थोडा जाÖतच असतो.
• अÅययन अ±मतेचा वाचन, लेखन, बोलणे, गिणत आकडेमोड करणे यासार´या
±मतांवर पåरणाम होऊ शकतो. तसेच ही अ±मता समाजात िमसळÁयासाठी
आवÔयक असणारी कौशÐये आÂमसात करÁयासाठी अडथळा आणते.
• अकाली दोषाचे /कमतरतेचे िनदान, योµय मÅयÖथी आिण पािठंबा अÅययन अ±मता
असलेÐया Óयĉìला अÂयावÔयक आहे.
• ही अÅययन अ±मता बहòतेक वेळा छुपा अडथळा असतो. Âयामुळे अÅययन अ±मता
सहजपणे ओळखू येत नाही. माÆय होत नाही तसेच गंभीर ही समजली जात नाही. munotes.in

Page 121

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
121 • अÅययन अ±मता ही कधी पूणª नाहीशी होत नाही पण Âयाची भरपाई करता येते असे
मानले जाते.
• अवधानतेची कमतरता (अनावधानता) व अितचंचलता ही कधीकधी अÅययन
अ±मतेशी जोडली जाते. पण ते नेहमीच तसे नसते.
• अÅययन अ±मता ही खालील ÿकार¸या अपंगÂवासारखे /दोषसारखी नसते- जसे
मितमंदÂव, बिहरेपणा, अंधÂव, वतªणुकìसंबंधी आजार आिण Öवमµनता (Autism)
असे समजले जाते कì, कोणÂयाही देशा¸या लोकसं´येमÅये १५% पयªत अÅययन
अ±म Óयĉì असतात. िविशĶ ÿकारचे अÅययन अ±म िवīाथê /Óयĉì यांना
शाळेतील पारपांरीक वगाªमÅये यश िमळवणे अवघड जाते. Âयामुळे बालवाडी, मॉटेसरी
पासून ते िवĵिवīालया पयªतं¸या वगाªमÅये िनदान न केलेली अ±मता ओळखू न
येणारी असे अÅययन अ±म िवदयाथê असतात आिण िश±क Âयांना ढ, डÉफड,
मागील बाकावर बसणारी मुले असे समजतात.
अÅययन अ±मता ही Óयिĉ¸या िनयंýणा¸या पलीकडे असणारी मेदूंतील सौÌय ÿकार¸या
दोषामूळे झालेली अवÖथा आहे. असा िवīाथê वेगळा असÁयापे±ा अिधक सामाÆय असतो.
अÅययन अ±मते¸या वेगवेगÑया पातÑया आहेत-सौÌय, मÅयम, तीĄ. अÅययन अ±मतेचे
िनदान माÅयिमक शाळेत, िवĵिवīालयात अथवा काही वेळा आयुÕय भर सुĦा होत नाही.
िनदान करताना मूल जेवढे अिधक लहान असेल तेवढी ÿितबंधक उपचाराची श³यता
जाÖत असते. िवīाथê जाÖत वयाचा (मोठा)असेल तेÓहा अÅययनात इतर िवīाथê बरोबर
राहÁयासाठी लागणाöया पĦती /बळकट (प³³या)करणे आवÔयक असते.
अÅययन अ±मतेचा मुलांवर कसा पåरणाम होतो?:
मुलावर अÅययन अ±मतेचा पåरणाम वेगवेगÑया ÿकारे होतो. पण बहòतांशी आÂमसमान
आिण आÂमिवĵास यावर होतो. बाÐयावÖथेत/मुला¸या ÿारंभीक अवÖथेत Âयाचा
पूवªतपशील (Feedback) पालकाकंडून येतो पण या कालावधी अÅययन फारसे तणावपूणª
नसÐयामूळे अपयशाचे ÿसंग कमी असतात. जेÓहा मूल शाळेत ÿवेश करते आिण इतर
मुलां¸या सपंकाªत येते, जी Âयाचे बहीण, भाऊ, चुलत भांवडे नसतात तसेच पर³या
वातावरणात Âयां¸याशी Öपधाª असते, जे Âयाचे आईवडील नसतात, Âया इतर ÿोढांशीही
संपकाªत येते. अशा ÿकारे नंतर¸या काळातला या सवª िवदयाÃया«वर होणारा पåरणाम
महßवाचा व दीघª काळापयªत (जÆमभर)राहणारा असतो. Ìहणून या काळात Âया मुलांना
िविशĶ अÅययन कौशÐये िशकवÁयापुरते अÅयापन नसते. तर ÂयामÅये Âया मुलां¸या मनात
आÂमसÆमानाची भावना जोपासणे, तसेच शाळेबददल आपलेपणाची भावना आिण शाळा
Âयांचे Öवागत करते अशी भावना िनमाªण करणे हे ही ÂयामÅये समािवĶ आहे. हे
करÁयासाठी वगाªमÅये या मुलांना काही जबाबदाöया देता येतात. जेणेकŁन ते Öवतःला
शाळेचा वगाªचा िहÖसा समजतात उदाहरणाथª िवदयाÃयाªना वĻापुÖतके वाटणे,मधÐया
सĘीत लहान मुलांना मदत करणे, वगाªसाठी त´ते तयार करÁयास मदत करणे इÂयािद.
Âयांना िनवडी करÁयास आिण िनणªय घेÁयासाठी तसेच समÖया सोडवणे संपकª
साधÁयासाठी उ °ेजन याकåरता संधी उपलÊध करणे आिण सकाराÂमक ÿितसाद िमळवणे
यामुळे अÅययना¸या ÿिøयेला मदत िमळते. अशा ÿकारची सकाराÂमक मÅयÖथी सवª munotes.in

Page 122

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
122 मुलांसाठी महßवाची असते. तसेच ती िवशेष कłन अÅययनि³लĶ आहे असे वाटणाöया
मुलांसाठी अथªपूणª असते.
अÅययन अ±मतेशी संबंधीत शाळेतील नकाराÂमक अनुभव जसे कमी दजाªचा कमी
महßवाचा अथवा फुट पाडणारा Ìहणून इतरांनी संबोधणे जेÓहा ते खरेतर वगाªत काय
िशकवले जात आहे हे कळून येÁयासाठी धडपडतात - हे अनुभव Âयां¸या मनावर खोलवर
व दीघª पåरणाम करतात.
वतªणूक समÖया (Behavio ur Problems):
अÅययन अ±म िवदयाथê िवचार िचंतनाचा अभाव असलेली कृती करताना अितचंचलता
आिण आवेश दाखवणारे वतªन करतो. या मुलांचे Âयां¸या समवयÖकांबरोबरचे संबंध कमी
दजाªचे असतात. तसेच Âयाची सामािजक िनणªयशĉìही कमी ÿतीची असते. ते वेगवेगÑया
पåरिÖथतीमÅये अयोµयपणे वागतील आिण Âयां¸या कृतीचे पåरणामही Âयां¸या ल±ात येणार
नाहीत. ते अितशय भोळसट असतात. आिण समवयÖकां बरोबर वाहवत जाऊ शकतात. ते
सभोवताल¸या वातावरणातील बदलांशी अितशय कमी तडजोड करताना िदसतात. तसेच
ते लहरी मनोवृतीचे असतात आिण Âयां¸यात ÿितसादाचे वैिवÅय िदसते.
भाविनक समÖया (emotional problems):
अÅययन अ±म िवदयाथê बहòधा ओळखले जात नाहीत शाळेत जाÁयासाठी नकार
ॲगोराफोिबया -िवपåरत पåरिÖथतीत िकंवा असहाय पåरिÖथतीत वाटणारी िभती) देणे
अथवा डोकेदुखी आिण पोटदुखी यासारखे शारीरीक आजार उदभवणे िवशेष कłन Âयांनी
वगाªसमोर वाचन करणे अथवा बोलणे अपेि±त असते Âया िदवशी िनदान व उपचार न
केÐयामुळे Ļा समÖया वाढतात आिण मुलांला शाळेबदल नावड िनमाªण Óहायला सुłवात
होते. तो गृहपाठ करायला नकार देतो. आिण कदािचत िवरोध दशªिवणारी ल±णे ही
Âयां¸यात उदभवतात. काही मुले अपशÊद बोलतात आिण शाåरåरक िचथावणी देतात. या
मुलां¸या भािषक व अÅययना¸या समÖयाचे िनदान आिण Âयांवरचे उपचार हे यशÖवी
मÅयिÖथसाठी आवÔयक असतात. जसजशी मुले ÿगÐभ होतात तशा वतªणुकì¸या आिण
भाविनक समÖया उदभवणे साहिजक असते. आिण अÅययनातील कामे अिधक अवघड
होतात. आिण समवयÖकां बरोबर¸या परÖपरिøया जाÖत गुंतागुंती¸या होतात.
वातावरणीय कारणे:
गरीबी, अपुöया जागांची घरे, कौटुंिबक कलह, िनिÕøयता, दुरावÖथा आिण -
paychopathology, - घरात िशवीगाळ/अपशÊदांचा ÿयोग, िनिÕøय समवयÖक दूरदशªन
बघÁयाचा अितरेक अपुरे व अयोµय शालेय िश±ण.
िश±कांकåरता सवªसाधारण मागªदशªन (General Guidlines For Educators):
अÅययन अ±मता असलेÐया िवīाÃयाªना िशकवताना जाÖत वेळ लागतो आिण ती लवकर
दमतात सुĦा (थकतात). munotes.in

Page 123

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
123 Âयांना जाÖत ÿयÂन/मेहनत करायला लागÐयामुळे ते थकतात. हे ल±ात असू īा. सामाÆय
वगाªतील अÅययनाची गती ही Âयां¸यासाठी खूप जाÖत असेल कारण Âयांना नेहमी भाषा
िशकÁयासाठी अिधक वेळ, मेहनत लागते. Ìहणून जाÖत जलद गतीने न बोलÁयाचा
जाणीवपूवªक ÿयÂन करा.
पालकाकडून Âयां¸यािवषयी जाÖत जाणून घेÁयाकरता तयारी ठेवा. Âयां¸यामÅये रस घेऊन
गुंतून Âयां¸या सािनÅयात काम करा. जे काही उपयोगी असेल ते वापरा. आमने सामने भेटी
(ÿÂय±) टेिलफोन अथवा इ.मेल घर/शाळेतील कायªøम यांचा उपयोग करा.
िवदयाÃयाªसंबंिधत सवª मािहती जेÓहा िवदयाथê एका इय°ेतून दुसöया इय°ेत बदलून
जाईल अथवा एका िश±काकडून दुसöया िश±काकडे जाईल Âयावेळी ÓयविÖथत िदली
जाईल (पाठवली जा ईल). हे आपोआप होईल असे समजू नका.
सूिचत कुÐयुपÂया (Suggested strategies):
ड्ड ही मुले अÅययन व अËयासातील कौशÐये िशकताना ºया पĦती वापरतात जसे िटपणे
काढणे. वेळेचे संघटन (रचना) करणे इÂयादी-Âयाचे मूÐयाकंन करÁयासाठी व Âया पĦतीची
जाणीव ठेवÁयासाठी ÿोÂसाहन देणे तसेच Âया सøìय िशकवणे जłरीचे आहे.
ड्ड मुलांना कामासाठी वेगवेगÑया कामासाठी ढाचा/मांडणी (पुरवणे) जसे-दैनंिदन
कामाची यादी आिण अपेि±त वतªन सूिच यादी खूप मदत होऊ शकते. जेÓहा
वेळापýकामÅये, िश±क िकंवा काय¥ (कामे) यात बदल केली जातात. Âयांवेळी Âयांना भरपूर
सूचना देणे.
• ÿij कसे िवचारावेत हे िशकवा. सवª मुलांना, िवशेषतः अÅययन अ±मता असलेÐया
मुलांना मदत घेताना सोिय³सर वाटणे आवÔयक असते.
• कामाची लहान भागांमÅये (घटकात) øमबĦ िवभागणी करा तसेच िविशĶ उदाहरणे
दया.
• जुÆया व नवीन सािहÂयाची (अËयासाचे सािहÂय) वेगवेगÑया ÿकारे परत परत
उजळणी (पुनरावृ°ी) पाठांतर करणे.
• मुलांना आवÔयक असणाöया रचना व पािठंबा Âयां¸या आवÔयकतेनुसार पुरवणे.
• मुलांनी एकाच वेळी ऐकणे आिण िलहीणे यांची अपे±ा ठेवू नका.
• मुलां¸या लेखन कायाªसाठी सकाराÂमक गुण दया. िवषयवÖतुसाठी गुण आहेत-
ÿÖतुतीकरणासाठी (सादरीकरणासाठी) नाहीत अथवा सादरीकरणासाठी गुण आहेत-
िवषयवÖतुसाठी नाहीत हे ÖपĶपणे दशªवा.
• खेळाचा वेळ अËयासाचे /अÆयकाम पूणª करÁयासाठी वापŁ नका.
• चांगÐया व इतरही वतªणुकìचे ब±ीस दया.
• या मुलांची ÿशंसा करÁयासाठी व Âयांचा आÂमसमान वाढवÁयसाठी संधी शोधणे हे
फार महßवाचे आहे. munotes.in

Page 124

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
124 अÅययन अकायª±मतेचे मु´य ÿकार आहेतः
१) वाचन अ±मता (Dyslexia): या Óयिĉला िलिखत शÊद , वा³ये आिण पåर¸छेद
वाचून समजÁयास अवघड असते.
२) लेखन अ±मता (Dysgraphia): अ±रे समजून िलहीणे व लेखन Âया िविशĶ
जागेवर (ओळीने ओळीवर इ.) िलिहणे हे Âया Óयĉìला अवघड जाते.
३) गिणत व अंकगिणत अ±मता (Dyscalculia): या Óयĉìला अंकगणीतातील ÿij
सोडिवणे आिण गिणतातील संकÐपनाचे आकलन होणे यासंबंधी अडचण असते.
१) वाचन व भाषण अ±मता (Dysleria):
वाचन अ±मता ही वाचताना येणाöया अडचणीमुळे ÿकट होते खरे तर पुरेशी अथवा Âयापे±ा
जाÖत बुिĦम°ा आिण सामाजीक सांÖकृतीक संधी उपलÊध असूनही ही अ±मता
असणाöया मुलां¸या मनात पारंपाåरक िश±णाबददल/अÅययनािवषयी िवटकारा अथवा
नावड िनमाªण झालेली िदसून येते. हा आजार ºया मूलतः शाåरåरक Öवłपा¸या असतात
अशा ²ानाÂमक अ±मतांवर अवलंबून आहे.
वाचन व भाषण अ±मतेची ल±णे(Characteristics of Dyslexia) :
यामÅये बोलÁयातील संभाषणातील अडचणी या सामाÆयपणे आढळतात. जसे तोतरेपणा
आिण बोबडे बोलणे हे नेहमी आढळते. मुलांचे उशीरा बोलायला लागणे हे बहòधा वाचन
अ±मतेचे ल±ण असते.
ड्ड अ±रा¸या Öथळा¸या/जागेबददल¸या (Spatial) अडचणी मुळे शÊदामÅये व
वा³यामÅये अ±रांची अदलाबदल (आधी/नंतर वाचणे /बोलणे) जसे (B-D), आिण (saw-
was) आिण वा³ये सुĦा अदलबदल होतात तसेच डावीकडून उजवीकडे वाचÁयासाठी ही
अडचण येते.
• ŀÔय Öमृतीमधील अडचणीमूळे शÊदांतील अ±रांचा øम ल±ात ठेवून आठवÁयात
अडचण ही शÊदलेखनात ही येते.
• वÖतूचे ŀÔय आिण कारक Öथान समजÁयातील अडचणéचा पåरणाम Ìहणजे दुबōध
(वाचायला कठीण) , अÖपĶ हÖता±र ओळीचे िनरी±ण करÁयातील अडचणी आिण
अ±रांमधील फरक समजÁयातील अडचणी येणे. वर िदलेली ल±णे बहòधा एकिýत
आढळतात/िदसतात. Åविनशाľासंबंधीत िøयामधील अडचणी Óयितåरĉ वाचन-
भाषण अ±मता Âया मूला¸या ²ान आिण अÅययन यामÅये येणाöया तफावतéशी सुĦा
िनगिडत असते.
भाषा-समÖया (Language Problems):
वाचन भाषण अ±म िवदयाÃयाªमÅये Åविनपåरमाणाचा ºयायोगे अ±रे वा शÊद तयार होतात
अभाव असतो. ºयामुळे Âयांना वाचन शÊदांचे Öपेिलंग (एजßµहò), शÊदांमÅये अ±रांचा øम munotes.in

Page 125

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
125 लावणे आिण शÊदो¸चार योµय ÿकारे करणे यासंबंधी अडचणी असतात. जसे शÊद
वाचताना अ±रांचे Åविन पुढे-मागे होतात.
बाÐयावÖथेत समजून येणारी ल±णे:
पुढील ÿमाणे-मुलांचे बोलणे उशीरा होणे, मूळा±रे, अंक, आठवड्याचे िदवस, मिहने, रंग,
आकार आिण इतर मूलभूत मािहती िशकताना िवलंब लागणे. Âयांना िवनोद, खेडवळ िकंवा
गावठी भाषा व Âयामधील शÊदांचे बारकावे, छटा, संकÐपना दशªक शÊद (पुढे-मागे, जवळ-
दूर) इÂयािदचे आकलन होÁयासाठी अडचणी असतात. या मुलांचे शÊदभंडार/शÊदसंप°ी
अÿगत -मागासलेली असते, चुकìचे उ¸चारण, आिण Åविन गाळून शÊदो¸चारण असते.
अÅययनातील ®वणसंबंधी व ŀÔयमान कायªÿिøयेतील अडचणी:
ही आढळतात. यामÅये एकाच ÿकारचा Åवनी असणाöया शÊदांमÅये फरक करता येत नाही.
(Goe. pig-big), तसेच यमक जुळवणारे शÊद व शÊदातील िम®Åवनी यामÅये अडचण
येते. ŀशमान िøयाÿिøयामÅये अ±र, शÊद व इतर छापील (कागदावरील/फलका वरील)
िचÆहे Âवरीत व बरोबर ओळखÁयाची अ±मता समािवĶ होते. उदाहरणाथª, b आिण d
मÅये गŌधळ असणे अथवा Saw शÊद was Ìहणून वाचणे/Ìहणणे, दह शÊद हद Ìहणून
वाचणे/ Ìहणणे, दह शÊद हद वाचणे/Ìहणणे, वेद शÊद देव Ìहणणे/वाचणे.
कारकाचे परÖपरानुकुल कायª (Motor Coordination):
कारका¸या परÖपरानुकूलते¸या समÖया या सगÑया मुलांमÅये असतात. ही मुले कामात व
इतरý ही बैडोल (ओबडधोबड व बोजड) अथवा चमÂकåरक असतात. Âयांना
नीटस/सुबकपणे व अचूक िलहीणे, आखणे िकंवा उतरवून घेणे (न³कल करणे)कठीण
असते. Âयां¸यामÅये बुटा¸या नाड्या बांधणे, बटणे लावणे, काýी वापरणे अथवा िशवायला
िशकणे यासार´या सूàम कारक कौशÐयांसंबिधंत समÖया असू शकतात.
िनदान (Diagnosis):
वाचन -भाषण अ±मतेचे िनदान करताना अÅययनाथê िवषयीचा सिवÖतर इितहास सवाªत
महßवाचा असतो. वाचन अ±मतेची शंका आÐयावर वाचन, शÊदांचे Öपेिलंग, भाषा,
²ानाÂमक ±मता अशा िविवध चाचÁया समािवĶ असलेÐया ÿमािणत चांचÁयांचा संचाĬारे
पåर±ा घेऊन िनÕकषª काढणे जłरीचे असते. या Óयितåरĉ अÅययन यशिसĦी मÅये
येणाöया गिणत, भाषा व Öमृती संबंिधत अितåरĉ चाचÁयाही घेतÐया जाÓयात. ºयायोगे
शै±िणक, भािषक आिण ²ानाÂमक कायाªचे एकिýत मूÐयमापन केले जाईल. Óयिĉचा
इितहास, अÅयनाथê¸या अ±मते िवषयी िचिकÂसा पूणª केलेली िनरी±णे आिण चाचÁयांची
संकिलत मािहती या सवª बाबी काळजीपूवªक िवचारात घेऊन िनदान केले जाते.
वाचन /भाषण अ±मता असणाöया अÅययनाथêला मदत करÁया ¸या पĦती:
• भाषेचे आकलन वाढवÁयासाठी ŀशमान ²ान, ®वणाÂमक ²ान व संवेदना Ĭारा
एकाच वेळी होÁयाकåरता वाचन आिण लेखन एकाच वेळी िशकवावे. munotes.in

Page 126

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
126 • मुलां¸या सवयी¸या बहòतांशी मूलभूत पाहता येतील अशा गŌĶीवर/बाबéबर जोर
देणे/भर देणे.
• भाषेचा संपूणª अनुभव देÁयासाठी शÊदातील Öवतंý अ±रांऐवजी पूणª शÊद िशकवणे.
• अÅययनाथê/मूल ºयामÅये यशÖवी होऊ शकेल असे अÅययन अनुभव आखणे/तयार
करणे.
• मुलाने आधी िशकलेÐया कौशÐयांचा उपयोग होणारे वाचन अनुभव तयार करणे.
• िशकणे Öवयंचिलत (आपोआप)होईपयªत िशकÁयावर भर/जोर īावा.
अÅयापना¸या (िशकवÁयाचा) िविशĶ पĦती (Specific Teaching strategies):
• वाचन अÅययन±मता मुलांना रचनाÂमक, पायरीपायरीने व तकªशुĦ पĦतीने िशकवले
पािहजे. ÿारंभी एक अ±रÅवनी जो अ±रां¸या नावाशी संबंिधत आहे., अ±रांचा
आकार असे टÈÈयाटÈÈयाने साÅया एक अ±रा¸या शÊदापासून ते अवघड अनेक
अ±रांचे शÊद िशकवणे.
• अÅययनाचा सराव िविवध संवेदनाÖथानांचा वापर करणाöया तंýावर आधाåरत
असावा. सरावासाठी सवाªगीण ŀिĶकोन, ºयामÅये िवदयाÃयाª¸या ŀक आिण ®ाÓय
संवेदना¸या जाणीवांची उपयोग तसेच मजकूर िलहóन घेऊन िलिहलेले परत मोठ्याने
वाचणे समािवĶ केले तर ही पĦत वाचन अ±म िवदयाÃया«¸या बाबतीत यशÖवी होते.
• ÿÂयेक शÊदामÅये असलेÐया ÿÂयेक अ±राचे नाव, Åवनी आिण आकार सवª ÿथम
िशकवले पािहजे. Âयाचबरोबर या अ±रांमधील काही अ±रे हे Öवर असतात
(vowels) ºयांची ÿÂयेक शÊद बनÁयासाठी आवÔयकता असते. हे ही ²ान िदले
पािहजे. हळूहळू, सुłवातीपासून शेवटपय«त सवª शÊदां¸या Öपेिलंग¸या िविवध रचना
आिण वा³ये िशकवावे.
• भाषेची रचना व वाढ कशी होते हे िश±काने पूणªपणे समजून घेतले पािहजे. वाचन
अ±म िवदयाÃयाªला अनुलेखनाĬारा सोÈयात सोÈया वा³य रचनेची बांधणी करÁयास
िशकवावे.
• अनुलेखन देताना (Dictation) मुलाला वा³ये पुÆहा Ìहणायला सांिगतली तर वा³यांचे
Öमरण Óहायला मदत होते. हळूहळू अिधक गुंतागुंतीची (³लीĶ)वा³यांची ओळख
कłन दयावी.
• वाचन अकायª±मता असलेÐया िवदयाÃया«ना ÿÂयेक पायरी नीट ÖपĶ कłन आिण
आकलनीय पĦतीने सादर कłन शाľीय पĦतीने वाचन आिण शÊदांचे Öपेिलंग
(अ±रे) िशकवावे.
• वाचन अकायª±म िवदयाÃयाªना खास बनवलेÐया वाचन आिण लेखन
अÅययनाÓयितåरĉ वाचन अकायª±मतेसाठी असलेली िवशेष उपाययोजनेची मदत munotes.in

Page 127

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
127 जेÓहा गरज भासेल तेÓहा īावी. उदा. गिणत, िदशा संĂम, वेळ सांगणे आिण इतरही
अनेक समÖयासाठé.
लेखन अकायª±मता (Dusgraphia):
लेखन अकायª±मता म¤दू¸या िøया ÿिøयेशी संबंिधत अ±मता आहे. अशा Óयिĉला
कागदावर िवचार िलहीÁयात /ÿकट करÁयात समÖया असते. ितचे लेखन अथªहीन, असंबĦ
असते तसेच Âया Óयĉìला लेखणी हातात धरणे व कागदावर लेखणीने िलहीणे या िøया ही
सुंसगतपणे करता येत नाहीत. भाषेĬारा संपकª साधÁयाची सवाªत उ¸च दजाªची व
गुतांगुंतीची रचना भाषा-लेखन आहे. भाषा कौशÐया¸या ®ेणीबĦ रचनेत लेखन हे सवाªत
शेवटी िशकले जाते. ®वण, बोलणे (भाषण) व वाचन यांचे पूवªअÅययन व अनुभव हा
लेखनाचा पाया असतो. जरी लेखन अकायª±मता ही हÖतलेखनाची समÖया आहे, तरी
शÊदांची अ±रे Ļा अÅययन अकायª±मता असलेÐया मुलांमधील कमतरताही या संदभाªत
िवचारात घेतÐया पािहजेत.
लेखन अकायª±मतेची सवªसाधारण ल±णे (िचÆहे (Commobn signs o f
Dysgaphia):
• वाईट िकंवा अवाचनीय (दुबōध)अÖता±र.
• लेखणी /पेिÆसलीची पकड अवघडलेली/वेडी वाकडी.
• िलखाणाची (लेखनाची)िøया असलेली कामे टाळणे.
• िलिहलेली अ±रे व शÊद यात एकाच तöहेने िलिहÁयाचे काम सातÂय नसणे.
• कागदावर कÐपना /िवचार ÿकट करÁयात अडचण.
• योµय ÿकारे अ±र रचना करÁयाची अ±मता.
• संथगतीने व कĶाने िलहीणे.
• ओळीवर ओळीखाली अ±रे िलिहÁयात अडचण.
• अ±रांचा योµय आकार समजÁयात अ±मता.
• शÊद िलिहताना अ±रांची िगचिमड.
• दोन शÊदांमÅये अंतर कमी (जागा) असणे.
• जरी शÊदांचे Öपेिलंग (अं±रे)अचूक असली तरी िलिहलेले वाचÁयात अडचण येणे.

munotes.in

Page 128

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
128 लेखन अकायª±मता असलेÐया मुलांस मदत करÁयासाठी पĦती (Strategies for
hilping the child with Dygrtaphia) िश±काने खालील गोĶéकडे ल± īावे:
हÖतलेखनाची कौशÐये:
• चांगÐयाÿकारचे ितहेरी आकलन असणे.
• आडÓया व उËया रेषा (ओळी) आखÁयाची ±मता असणे.
• वतुªळ आखू शकणे.
• अ±रे व शÊदांची न³कल करता येणे.
अ±रे िलिहणे (Writing Letters):
• अ±रा¸या सुरवाती¸या जागी छोटा िहरवा िठपका, अ±रासाठी ितरकì रेष आिण छोटा
लाल िठपका अ±रा अंितम जागी īा. बाणा¸या खुणा ितर³या रेषेची िदशा
दाखिवÁयसाठी िदÐया जाऊ शकतात.
• øमानुसार मूलभूत ितर³या, उËया, आडÓया रेषा िशकवणे उदाहरणाथª, अ±र
िशकवताना दोन वेगÑया रेषा िशकवणे आिण वेळेÿमाणे मुलाला मुलभूत रेघा एकý
जोडÁयाकरता ÿोÂसाहन दया.
• पिहÐयांदा सोÈया रेषांनी तयार होणारी अ±रे िशकवा. खालील अ±रे मुलांना
िशकायला कमी कठीण समजली जातात. म्,ग्,त्,द्,न्.
• मुळा±रांचा तĉा मुला¸या टेबलाजवळ िचकटवा.
• ओळीची रचना व शÊदामधील जागा सोडणे या समÖया असणाöया मुंलासाठी Öव¸छ
व रेघा असलेला पेपर वापरा.
• िविशĶ अ±रे िलिहताना मुलांना Âयां¸या रेषांचे उ¸चारण करायला िशकवा. जसे - W
ितरकì रेषा खाली, ितरकì रेषा वर, ितरकì रेषा खाली-वर, घ् - छोटी सरळ रेषा,
िठपका.
वळणदार लेखन (िलहीणे) (cursive writing):
• मुलांना वळणदार अ±रासाठी अनेक िविवध रेषा व फराªटे यांचा सराव होÁयासाठी
वेगवेगळे खेळ तयार करा. उदाहरणाथª, १) मणी ओळखणे २) केस कुरळे करणे ३)
हाताने लहरी /लाटा तयार करणे.
• िठपके एकम¤काना जोडणे, अ±रे जोडणे, हे अनौपचारीक वळणदार िलिहÁयासाठी
तयारी आहे कì नाही हे तपासाÁयासाठी वापरा. munotes.in

Page 129

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
129 • पेिÆसलीची एकसार´या हालचाली असणाöया अ±रां¸या रचना øमानुसार िशकवा.
खालील चार िवभागामÅये एकसार´या रेषा (फराªटे) असतात.
१) a,c,d,g,o २) b,h,f,l,e ३) i,j,p,r,s,t,u,w ४) m,n,v,x,y,z
• ºया मुलांना Âयाचे मनगट योµय िÖथतीत, योµय ÿकारे ठेवणे कठीण जाते Âया¸या
मनगटावर वजनदार कडे अथवा मनगटी पट् टा घालणे.
• वळणदार िलही णे िशकवÁयासाठी मौिखक खुणा /संकेत (परवलीचे शÊद/अ±रे)वापरा
एकसार´या रेषा /फराªटे असलेले अ±रे øमानुसार िशकवा ºयायोगे मूलगा ते संकेत
सहज समजतो. उदाहरणाथª अ±राचे संकेत/खुणा अ±राचे फराªटे/रेषा िशकवताना
वापरा.
डावखोöया असणाöया िवदया Ãयाªसाठी हÖतलेखनातील िøया:
मुलगा योµय ÿकारे बसतो का याचे िनåर±ण करा. डावखोöया मुलांचे हÖतलेखन थोडे
डाÓया बाजूला झुकून झाले पािहजे. Ìहणून मुलाचा कागद योµय िठकाणी असला पािहजे.
जŁर पडली तर मुलाला वगाªत इतरांपासून दूर डाÓया कोपöयात बसवावे आिण Âयाला
हालचालीसाठी मोकळी जागा आहे याची खाýी कłन ¶यावी. अÅययन अकायª±म मुलांना
नेहमी िलिखत भाषे¸या वेगवेगÑया ÿकार¸या समÖया असतात. Âयांना हÖतलेखनातील
समÖया असतात. जसे अ±रांची/शÊदांची रचना, आकार, शÊदामÅये जागा सोडताना
अिनयिमतता, िलहीताना िदला जाणारा दाब व खाडाखोड इÂयादी. तसेच शÊदातील अ±रे
व िलखीत ÿकटीकरण यापैकì ÿÂयेक ±ेýातील सवªसाधारण आवÔयक ÿावीÁय
खालीलÿमाणे.
गिणत व अंकगिणत अÅययन अकायª±मता (Dyscalulia):
सं´याÂमक आिण गिणती संकÐपना व कÐपना समजÁयासाठी व िशकÁयासाठी व
िशकÁयासाठी येणाöया समÖयांमुळे िनमाªण होणारी अकायª±मता Ìहणजे गिणत व
अंकगिणत अÅययन अकायª±मता.
• सवªसाधारण बेरीज, वजाबाकì, गुणाकार यासार´या िøया करÁयाबाबत अडचणी.
• अकांचा øम लावणे आिण गिणतातील ÿij सोडिवÁयाकरीता आवÔयक असणारा
िनयमांचा øम लावणे यासार´या गिणती कÐपनांिवषयी अडचण.
• Poor retention and retrieval of math concepts
• अंक व िचÆहे या संबंधी कामात अ±मता.
• गिणतातले िनयम समजणे व Âयांचा वापर करणे यात अिनयिमतता.
• िदशा व वेळ याबाबत िनकृĶ जाणीव /समज उदा. नकाशेवाचन, वेळ सांगणे इÂयािद.
• खेळामÅये िनयम पाळताना अडचण. munotes.in

Page 130

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
130 • प°े व कॅरम यासारखे खेळ खेळताना गुण व खेळाडू यांवर ल± ठेवÁयात ýास.
• दैनंिदन जीवनात पैशाचे Óयवहार करताना अ±मता.
गिणतातील समÖया :
• िनरिनराÑया घडणéमधील वेगळेपणा ओळखताना होणाöया गŌधळामुळे अंक
ओळखÁयात अडचण येणे. जसे गोल, चौकोनी, आयताकृती.
• आकारातील वेगळेपणा/िनराळेपणाशी िनगडीत संकÐपना: जसे मोठा, लहान-
मोठा, लांब/आखूड इÂयादी अमूतª गुणाÂमक संकÐपना आÂमसात करÁयाकåरता फार
महßवा¸या असतात. जसे अिधक, कमी, Âयापे±ा मोठा, Âयापे±ा लहान इÂयादी यामुळे
±ेýफळ, परीघ इÂयादी समजणे व Âयांचा अंदाज करणे यात नंतर¸या काळामÅये
समÖया येतात./अडचणी येतात.
• वÖतूंचे विगªकरण-गटांमÅये वÖतुंची वगªवारी करणे: गिणतात ÿािवÁय
िमळिवÁयाकåरता फार महßवाची संकÐपना आहे. यामÅये येणाöया अडचणéमुळे
मोजणे ही साधी कृती करताना अडचणी येतात.
• एकास एक संबंध/Óयवहार: हा संबंध समजÁया¸या उणीवेमुळे /कमतरतेमुळे अंक
मोजणी करताना समÖया येतात. यामुळे øमवाचक सं´या समजत नाहीत.
• ŀक-®ाÓय संकलन: िचÆहांची नावे (अंक, खुणा) ल±ात ठेवÁयासाठी ŀक-®ाÓय
संकलनाची आवÔयकता असते. Öमृतीमधील दोषांमुळे समÖया अिधक गंभीर होते.
• गिणतातील अंकÖथानाचा गŌधळ: जसे एकम् , दहम् , शतम् , इ. मुला¸या या भागात
होणाöया गŌधळामुळे बेरीज, भागाकार, गुणाकार (ºयामÅये हातचा घेणे व देणे अंतभूªत
असते)करताना अडचणी येतात.
• आकडेमोडीतील कौशÐये: बेरीज-गुणाकार यां¸या सवªसमािवĶ गुणधमा«चे आकलन
होणे आिण वजाबाकéची कृती/बेरजे¸या कृती¸या िवłĦ कृती आहे व भागाकार ही
गुणाकारा¸या िवłĦ असलेली कृती आहे हे समजणे अवघड जाते.
• समÖया/ÿij सोडिवणे: भाषेची, पृथः³करणाची व कायªमीमांसा करÁयाची समÖया
असÐयामुळे शÊदांिकत केलेले ÿij (word problems) सोडिवताना अडचणी येतात.
• Öथानसंबंिधत संकÐपना: वेळ, अंतर याच¤ मोजमाप करताना अडचणी येतात.
हÖत±ेप मÅयÖथी करÁयासाठी पĦती (strategies of Intervention):
गिणतामधील कोणÂया ±ेýात समÖया येतात हे ओळखणे हीच मुलाला मदत
करÁयासाठी¸या पĦतीमधील पिहली पायरी आहे. मुला¸या मनात संकÐपनाचे एकýीकरण
आिण Âया संकÐपनांचे एकýीकरण आिण Âया संकÐपनां¸या धारणा प³³या होऊन
Öमरणात राहÁयासाठी संकÐपना प³³या करणे (मजबूत करणे), Âयासाठी िविवध संवेदना munotes.in

Page 131

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
131 इंिþये क¤िþत ŀिĶकोनाचा उपयोग (यामÅये शरीरातील िविवध संवेदनाÖथाना Ĭारे अÅययन
कłन ²ान िमळवले जाते.) पुÆहा पुÆहा सराव करणे, व उजळणी ÖवाÅयाय यांचा उपयोग
एकदा संकÐपना समजÐया आहेत याची खाýी झाÐयावर केला तर ती मदत चांगÐया ÿकारे
होऊ शकते. मुलाने अÅययनात ÿÂय± सहभागी होÁयासाठी हळूहळू संकÐपनाची ि³लĶता
अिधक वाढवणे, गिणती संकÐपना िशकताना वाÖतिवक जीवनातील उदाहरणे व कथांची
गुंफण कłन िशकवणे.
खालील गोĶी ल±ात ठेवाÓयात:
मुलाला कोणÂया ÿकारची अÅययनाची समÖया आहे व गिणती संकÐपनाचे Öवłप यावर
हÖत±ेप करÁया¸या वैिशĶपूणª पĦतीची रचना आधाåरत असते. Ìहणून िश±काला अशी
समÖया हाताळताना (Âयासाठी काम करताना) अिधक कÐपकता व कÐपना शĉìचा
उपयोग करणे आवÔयक असते.
हे खालील उदाहरणा¸या चच¥वłन ÖपĶ केले आहे.
• गिणती िøयां¸या पूवª संकÐपना िशकवणे.
• गिणतातील िचÆहे गाळून ÖवाÅयाय तĉा (work sheet) तयार करा. िवदयाÃया«ना
ÂयामÅये िचÆहे भरायला सांगा.
• अिधक लांब व अिधक आखूड या शÊदांचे आकलन वाढवÁयासाठी वेगवेगÑया
लांबीची रेघा (रेषा) खडू-फलकावर आखून िवदयाÃया«ना Âया अिधक लांब व अिधक
आखूड करÁयास सांगा.
• आधी, नंतर, मधे, यापे±ा मोठा, यापे±ा लहान आिण समान यासारखा शÊदसाठा
वाढवÁयासाठी अंक रेघेचा उपयोग करा. याबाबत मुलानां ÿijांची उ°रे देताना
अंकरेघेची मदत घेÁयाची मुभा/परवानगी īावी. उदाहरणाथª ७ या अंका¸या लगेच
आधी कोणता अंक येतो? १३ या अंका¸य लगेच नंतर कोणता अंक िकंवा ६ व ८
अंका¸या मÅये कोणता अंक येतो? इÂयादी.
• िवदयाÃया«ना १ते१० अंक िलिहलेला पÂयांचा (cards) /पुĜयां¸या तुकड्यांचा संच
īा. Âयांना एक प°ा उलटून बघायला सांगा व तुÌही िवचारलेला अंक कोणÂया
अंका¸या आधी, नंतरन आिण मधे येतो असे सरसकट िवचारा. Ļाच ÿमाणे
जाÖत/कमी, यापे±ा जाÖत /यापे±ा कमी यासाठीही या कृतीचा वापर करा.
• वेगवेगÑया गिणती कृती करताना वापरÐया जाणाöया िचÆहांकडे ल± वेधून घेÁयासाठी
रंगीत िनदशªक वापरा. जसे (+, - , x , यासाठी वेगवेगळे रंग) िचÆहाकडे अिधक
सूàमपणे ल± वेधÁयासाठी िचÆहाभोवती गोल अथवा चौकोन काढा/आखा.
• गिणतातील कृती¸या/िøयेची िचÆहे Éलॅश काडाªवर (Flash cards) छापा. दररोज
ती काड¥ दाखवून िचÆहे ओळखÁयाचा मुलांना सराव कł īा. तसेच खरकागदावर
(sand paper) ¸या खुणा कापून Âया पुठठ्या¸या तुकड्यावर िचकटवणे यासारखे
हÖत िøयांशी संबंिधत संकेत वापरणे ही यात समािवĶ करा. munotes.in

Page 132

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
132 (हÖतिøयांचे संकेत- Kinesthetic clues ):
२) अपूणाªक िशकवणे (Teaching Fractions):
केवळ मुलेच नाही तर ÿौढांना सुĦा अपूणा«क समजÁयात अडचण असते. अपूणाªकाचे
आकलन होÁयासाठी खालील गोĶी मािहत असाÓयात.
• अपूणा«काना Öवतंý असा अथª नसतो. अपूणा«क जेÓहा पूणा«काशी संबंिधत असेच
पािहले जातात तेÓहाच ते अथªपूणª असतात.
• अपूणाªकां¸या िचÆहाचे आकलन कłन घेणे (समजणे) - पूणाªकांचा छेद- the
denominator (द िडनॉिमनेटर)आिण पूणा«काचा अंश the numerator (द
Æयूमरेटर) Ļा गोĶी ÅयाÆयात घेणे.
अÅययनाची साधने व अनुभव मुलांना खालील मूलभूत गोĶी मÅये ÿावीÁय
िमळवÁयसाठी िदली गेली पािहजेतः
• अपूणाªकांना आिण समान वाटणी (समान भाग) (Fraction and equal sharing)
• मुलांना गोट्यांची, चॉकलेटची िपशवी दया. Âयांची २,४,८ आिण १० मुलांमÅये
समवाटणी करÁयास आिण समान अपूणा«क िलिहÁयास सांगा.
• अपूणा«क आिण घडणी-ठेवणी (Fraction and shapes)
• एक सार´या घडणéना आखा आिण Âया¸यातं १/४, १/२, १/८ अशा घड्या घाला.
• अपूणा«क व लांबी (Fraction an d lengths) एका लांब पट् टी¸या लांबéचा अंदाज
करणे अथवा, ितची लांबी मोजणे. ितची १/४, १/२, १/८इ. भागांची लांबी मोजणे ही
कृती वजन, वेळ, ±मता मोजÁयासाठी तसेच सवªसामाÆयीकरणासाठी केली जाऊ
शकते.
• अपूणा«क व पूणा«काचा संबंध (परÖपरांशी) असणारी उदाहरणे दाखवणारे तĉे तयार
कł शकतात.
• हळूळळू ŀÔय संकेत नसतानाही अपूणाªका संबंिधत अËयास करÁयाची आवÔयकता
असणाöया गृहपाठाची ओळख कłन देऊन ते Âयां¸याकडून कłन ¶यावेत.
• अपूणाªकां¸या घटकांचे अÅययन प³के करÁयासाठी मापांची साधारण यादी (simple
reuips) /सूची वापरा.
५.४ भाविनक आिण वतªणुकìचे आजार (Emotional and Behavioural Disorders) १) अवधानातील दोषांचा आजार आिण अवधान दोषामुळे अितचंचलतेचा
(अितअिÖथरता) आजार
२) वतªणूकìत िबघाड करणारा आजार (Disruptive behariour Disorder) munotes.in

Page 133

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
133 भाविनक आिण वतªणूकì¸या आजारांची एकही Óया´या नाही कारण या ÿकारात मोडणाöया
अपवादाÂमक मुलां¸या समÖया मÅये अितसौÌय ते अितगंभीर अशा अनेक समÖया अतंभूªत
होतात.
बोअर (Bower -१९६९) यांची Óया´या ही शै±िणक वातावरणाशी जवळचा संबंध
दशªिवते. Âयां¸या मतानुसार ही मानिसक Óयाधी/हा मानिसक आजार हा तेÓहाच मुलामÅये
िदसून येतो. िनमाªण होतो. जेÓहा मुलगा नेहमीचे Łळलेले िवचाराधीन अिण संबंिधत
सामािजक िनयमांतगªत असणारे वतªन सोडून वारंवार व तीĄतेने या िवपåरत वतªन करतो,
ºया िवषयी मुला¸या आसपास¸या वातावरणातील िनणªय घेणारे ÿौढ Âया¸यािवषयी
अितशय उ¸च ÿतीचे अथवा िनÌन ÿतीचे मत ठरवतात.
यातील दोन मु´य िवभाग खालील ÿमाणे:
१) अवधानातील दोषाचा आजारर् (ADD -Attention Deficit disorder) आिण
अवधानातील दोषामूळे अितचंचलतेचा आजार. (ADHD -Attention Deficit
Hypera ctivity Disorder)
२) वतªणुकìत िबघाड करणारा आजार (Disruptive behaviour Disorder)
अवधानातील दोषामुळे अितचंचलतेचा आजार (ADHD):
ADHD अवधान अ±मतेमूळे अितचंचलतेचा आजार हा मºजातंतू¸या िøयाÿिøया
संबंिधत आजार आहे. ºयामÅये अनाबधानता, भावनावशता, आिण अितचंचलता यांचे
वाढलेले िवसामाÆय ÿमाण समािवĶ आहे. हा आजार मुलां¸या शै±िणक वतªनसंबंधी आिण
सामािजक कायª यशÖवी åरÂया करÁया¸या ±मतेमÅये नेहमी अडथळे िनमाªण करतो. काही
वेळा मुलाचे भाविनक ŀĶ्या मनःÖवाÖÃय िबघडलेला (ýासलेला) िकंवा बेिशÖत असेही
चुकìचे िनदान केले जाते. ही मूले घरात व शाळेत अनथª िनमाªण करतात हा आजार
अितशय अिनयमीत कायªय± व अिनयिमत काम यासाठी कारणीभूत असतो. अवधान
दोषामूळे अितचंचलतेचा आजार असणारी मुले िच°िवĂम(मनाचा गŌधळ) व गडबड या
अवÖथेत असतात. Âयां¸या मनावर व म¤दूवर ÿÂयेक िदशेने सतत येणारी ÿेरणा जोराने
आदळत असते आिण मुले Âया ÿेरणा वेगÑया (वगêकृत) कł शकत नाहीत. Ļा अवÖथेची
तुलना लµना¸या सभागृहात भाषण ऐकÁयाशी होऊ शकते. मुलाला आपÐया कामावर ल±
क¤þीत करÁयासाठी खूप पåर®म करावे लागतात.
हÖत±ेप करÁयासाठी पĦती:
वगाªतील वातावरण व िशकवÁया¸या पĦतीमÅये िकरकोळ बदल. मुलाला Âयां¸या
आजाराला पुरे पडÁयास बराचे काळ मदत कł शकतात. िश±क मुला¸या कशी जवळ
जाते (Âयाला कशी जाणून घेते) आिण तो िकंवा ती मुलाकडून कोणÂया अपे±ा करते
यामÅये लहान लहान बदल केले तर मुलाचे वषª वाया न जाता तो यशÖवीपणे पुढ¸या वगाªत
जाउ शकतो.
munotes.in

Page 134

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
134 अनावधनासाठी हÖत±ेप करÁयासाठी पĦती बसÁयाची जागा :
१) मुलाची वगाªमÅये बसÁयाची जागा दरवाजे िखड³यापासून लांब असावी. बसÁयाची
जागा शांत िठकाणी असावी.
२) एकिýत होऊन ऐकÁयासाठी िश±कां¸या जवळ व आदशª ÿितमेजवळ (हòशार अËयासू
मूलाजवळ)
काम पूणª करÁयासाठी हÖत±ेप करÁया¸या पĦती:
१) काम पूणª करÁयासाठी ºयादा वेळ देणे.
२) कामाचा वेळ ल± देउन काम करÁया¸या ±मते¸या वेळेपे±ा कमी ठेवणे हळूहळू
कामाचा वेळ व काम वाढवणे.
३) कामाचा अितåरĉ बोजा टाळÁयासाठी एका चवेळी एकच काम देणे
४) मुलांना काम चालू ठेवÁयासाठी सूचकता दशªक संकेत देणे
५) ÖपĶ व थोड³यात सूचना दया.
६) अवधानातील दोषामुळे अितचंचलतेचा आजार असणाöया मुलांना ऐकलेले ल±ात
ठेवÁयामÅये अडचण असÐयामुळे तŌडी सूचनां बरोबर लेखी सूचना िदÐया तर Âया
मुलांना मदत होते.
७) असे घटक अंतभूªत करा ºयामÅये Öवतःला आठवण कłन देणे हे ®वणकौशÐये
वाढवÁयासाठी मदत कł शकतील. उदा.ऐकत असताना बोलायचे नाही अशी
Öवतःला आठवण कłन देणे.
भावनावशतेसाठी हÖत±ेप करÁया¸या पĦती:
• ±ुÐलक अयोµय वतªणुकìकडे दुलª± करणे.
• सकाराÂमक वतªनाची Öतुती कłन दखल ¶या. आÂमसÆमान वाढवÁयासाठी
सामािजक सÆमान िदला तर मदत होते. तसेच सकाराÂमक वतªनाची वारंवाåरता ही
सामिजक सÆमानामुळे वाढते.
• मुलांबरोबर वतªना¸या बाबतीतले ठराव िनिIJत करणे आिण वतªनाचे Öविनयंýण कłन
Âयावर ल± ठेवÁयासाठी उ°ेजन देणे.
कारक िøयेसाठी हÖत±ेपा¸या पĦती:
• मुलाला काम करÁया¸या वेळेत उभे राहÁयाची मुभा देणे.
• शåरराची योµय िÖथती ठेवÁयासाठी उिĥĶे िनिIJत करणे तसेच Öवतःकडे ल±
ठेवÁयासाठी उ°ेजन देणे यासाठी सूचक दशªक संकेताची मदत. munotes.in

Page 135

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
135 • शåरराची हालचाल करÁयासाठी संधी देणे. उदा. कामे करÁयासाठी पळत फेöया
मारणे, पुÖतके वाटताना व पुÖतके गोळा करताना फेöया मारणे.
• अÅययन व इतर कामे करताना कामामÅये िवराम (break) देणे.
• िÖथÂयंतरा¸यावेळी देखरेख करणे.
रचना /िनयोजन (organization / planning):
• दैनंिदन /साĮािहक ÿगतीचा अहवाल मुला¸या घरी पाठवणे रचनाÂमक अथवा
िनयोजन कौशÐये िशकवÁयासाठी पालकांची मदत घेणे.
• गृहकृÂय (Home work) िलहóन घेताना देखरेख करणे.
• िनÕकाळजीपणासाठी िश±ा देÁयापे±ा नीटनेटकेपणासाठी ब±ीस व उ°ेजन दया.
• कमी कालावधीची उिĥ Ķ्ये /Åयेये िनिIJत करÁयासाठी मुलांना मदत करणे.
• जर ŀक-कारक अडचणी (दोष) मुलामÅये असतील तर हÖतलेखनासाठी दंड देऊ
नका.
सामािजकरण:
बांधणी:
बाĻ सुÓयवÖथेने अंतभाªगातील गडबड गोधंळाची, गŌगाटाची भरपाई होते. Ļाचा अथª असा
कì, मुलामधÐया गŌधळ गŌगाटा¸या अवÖथेवर Âया¸या भोवती¸या सामािजक सुÓयवÖथे¸या
घटकामुळे काही ÿमाणात मात करÁयासाठी मदत होते. जसे मुलासाठी िवराम, जेवणा¸या
वेळा, खेळाचा तास, आिण शाळा सुटÐयानंतरचे तास यासाठी वेळापýक आखणे/तयार
करणे जेÓहा Âयां¸यासाठी हा वेळ उ¸च ताणाचा असतो. ŀÔय आिण िलिखत सूचना
Öमरणपý (आठवण राहÁयासाठी) Ìहणून वापरÐया जाऊ शकतात.
देखरेख:
कोणÂयाही कामामÅये मुलगा बरोबर ÿगती करतो आहे Ļाची खाýी कłन घेÁयासाठी
मधून मधून कामाची तपासणी करणे जोपयªत समÖयांचे िनराकरण करणे श³य असते.
तेÓहाच समÖया हाताळणे. िनयम सकाराÂमक पĦतीने मुलांना सांगावेत उदा. घेऊ नको.
असे सांगÁयाऐवजी तुला काही हवे असÐयास िवनंती कर असे सांगणे. Öथान/िदशा िवषयी
सूचना देताना िविशĶ तöहेने सांगणे उदा. इकडे ितकडे पळू नको ¸या ऐवजी कृपाकłन
तु»या जागेवर परत ये असे सांगणे.
पािठंबा:
यशा¸या सातÂयाची खाýी कłन घेÁयासाठी पुढ¸या वेळी होणाöया बदलासाठी सूचना देणे
व Âयासाठी उ°ेजन देणे. अवधान ±मतेमुळे िनमाªण झालेला अितचंचलतेचा आजार munotes.in

Page 136

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
136 असलेÐया मुलांमÅये अनेक हवेहवेसे वाटणारे, चांगले गुण असतात. Âयापैकì काही खालील
ÿमाणे-
• सजªनशील
• Öवयÿेåरत
• उÂसाही
• Öवीकारी व ±माशील
• चौकस आिण कÐपक
• संशोधक वृ°ीचा (नवीन गोĶी करणारा/शोधणारा)
• युĉìबाज
• समाजशील
• आनंदी
िश±काने सुĦा Âया¸यामधील सकाराÂमक गुणांवर ल± क¤þीत केले पािहजे. आिण Âयांचा
उपयोग मुलाला ÿगती करÁयासाठी व Âयाला इतरा¸या बरोबरीने राहÁयाची संधी
देÁयासाठी केला पािहजे. मुला-मुलामधील फरक समजणे, Âयाबददल आदर असणे व
Âयांना ÿितसाद देणे हे Âया¸या अÅययना¸या लकबéवर आधाåरत असते. मुलाचे
भिवतÓयही Âयावर अवलंबून असते. वÖतुतः हे फĉ िवशेष गरजा असणाöया मुलांनाच नाही
तर सवª मुलांना लागु आहे. ÿÂयेक मुलामÅये िशकÁयासाठी ±मता व ÿेरणा असते.
िश±काने ही वÖतुिÖथती ल±ात घेतली पािहजे. आिण Âयानुसार अÅययनाचे िनयोजन
आिण मूÐयमापन पĦती मुला¸या गरजेनुसर ठरवÐया पािहजेमत.
वतªणुकìत िबघाड करणारा आजार (Disruptive Behaviour Disorder):
यामÅये वतªणुकì¸या चार समÖया एकिýत समािवĶ असतात.Âया खालील ÿमाणे आहेत.
• वतªन िबघाडाचे आजार
• ÓयिĉमÂव िबघाडाचे आजार
• अपåरप³वता
• सामािजक अपराध/गुÆहेगारी.
वतªन िबघाडाचे आजार हे Âयां¸या तीĄतेनुसार सांगता येतात. बहòतेक वतªन िबघाडाचे
आजार असलेÐया मुलांना मÅयम ÿती¸या समÖया असतात. ºयांचे िनराकरण/उपाय
पåरणामकारक रीती ने िनयिमत वगाªत व घरीच यŌजणे श³य असते.गभéर åरÂया
मनःÖवाÖÃय िबघडलेली मुले ºयांना मनोłµण (psychotic - सायकोिटक), िÖकझोĀेिनक munotes.in

Page 137

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
137 (schizophreni c) आिण Öवमµन (Autistic -) ऑिटिÖटक-संबोधले जाते-अशा मुलांसाठी
नेहमी िनब«िधत वातावरणामÅये अिधक सखोलपणे केलेÐया िनयोजनाची आवÔयकता
असते.
ल±णे (chracteristics):
या मुलांपैकì बरीच मुले बुिĦम°ा मापन चाचणीतीत ९० आिण Âया वरील बुĦयांक
असलेली गितमंद अÅययनाथê अथवा सौÌय मितमंद िवदयाथê असतात. Öवमµन मुले
बहòतेक वेळा चाचणीकरीता योµय नसतात.
• बöयाच वेळा िडवचून िकंवा थोड्याशा अपमानाÖपद पĦतीने आøमकता अथवा
नाटकìपणा ही सवªसामाÆयपणे आढळणारी ल±णे आहेत. या ÿकार¸या
अपायकारक/अिहतकारी वागÁयामÅये दुसöयाकडून अÖवीकृती, नकाराÂमक, नकार,
िकंचाळणे/जोरजोराने ओरडणे, िचडवणे, Öवतःवर/दुसöयावर शारीरीक हÐला करणे,
िकरिकर इ. गोĶी समािवĶ असतात.
• कोरडेपणा दाखवणारे वतªन, सामािजक कौशÐयांचा ÖपĶपणे िदसणारा, अभाव,
संवेदना¸या ÿितसादाचा, आÂमÿेरणा यांचा अभाव िदस णारा. ÿितÅवनीÂमक
(echolalic) आिण मनोिवकाराÂमक (psychatic) बोलणे, आÂममµनता असणारी
वतªणूक, øोधािवÕकार/आवेश तसेच वतªणुकìतील वैगुÁये.
वतªणुकìत िबघाड करणाöया आजाराची कारणे:
• अितशय खोलवर आिण ितĄतेने मनःÖवाÖÃय िबघडलेÐया मुलांमÅये शाåरåरक
कारणे ÿकषाªने आढळतात. अनेक Öवमµन (autistic) मुलांमÅये मºजांततूमधील
रसायनाचा असमतोल आढळतो. तसेच बाÐयावÖथेतील िÖकझोĀेिनया मÅये
(schizophrenia) आनुवंिशकतेची भुिमका बहòतेक वेळा असते.
• आई-वडील आिण मुल यांचे परÖपरातील संबंध आिण परÖपर िøया, शाळेतील
अिनĶ अनुभव, अयोµय अपे±ा, इतरांकडून दाखवलेला दुĶावा, अÆयायकारक
वागणूक, इÂयादी मानसशाľीय घटंकाचा पåरणाम वतªणुकìत िबघाड आजारात होतो.
आजार ओळख व आढावा (Identification and assessment):
भाविनक मनÖवाÖÃय िबघाड अचूक ओळखणारी अशी कोणतीही खाýीलायक पĦत नाही.
मानसशाľीय चांचÁया आिण मुलांखली या सार´या पĦतéना मयाªिदत Óयावहाåरक मूÐय
असते.
• आøमक िवदयाथê उठून िदसतात. तर कामामधील अंग काढून घेणारे िवदयाथê
दुलªि±त असतात.
• मनःÖवाÖÃय िबघडलेÐया मुलांना ओळखून Âयाचे वगêकरण करणाöया चांचÁया तयार
केÐया जात आहेत. munotes.in

Page 138

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
138 • वगाªतच ÿÂय± व सातÂयाने िनरी±ण आिण िविशĶ वतªनसमÖयांचे मापन करणे. Ļा
पĦती अिधकािधक लोकÿीय होत आहेत. मुलां¸या आजारांचा आढावा घेणारे तंý
हेच उपचारासाठी कोणÂया ÿकारचा हÖत±ेप आवÔयक आहे हे ÿÂय±पणे दशªिवते.
वतªणुकìत िबघाड करणाöया आजारांकåरता शै±िणक पĦती:
ÿेरणाकारी मानिसक ŀिĶकोन (Psychodynamic Approach):
ही पĦत मुलाला अÅययन संबंिधत उपचारांपे±ा मनोवै²ािनक उपचारपĦती व सजªनाÂमक
ÿकÐप यावर आधाåरत आहे. भाविनक मःनÖवाÖÃय िबघाड ही मानिसक रोगासंबंिधत
िøया आहे, असे समजले जाते.
जीवशाľीय ŀिĶकोन (Biologiacl Approach):
भरकटलेले वतªन हा शारीåरक आजार आहे, जो वैīकìय आिण आनुवंशीक कारणांमुळे
उदभवतो. Âयासाठी भाविनक मनःÖवाÖथा¸या िबघाड दूर करÁयासाठी आवÔयक उपचार
अथªभूत आहेत.
वतªनवादी उपागम (Behariounral Approach):
मुलगा भरकटलेले वतªन (अिनयिमत) िशकला आहे आिण योµय व अचूक ÿितसाद
िशकलेला नाही. असे या ŀिĶकोनात गृहीत आहे. िश±क वतªणूक बदल तंýे या समÖये¸या
उपचारांसाठी वापरतो.
पयाªवरणवादी उपागम (Ecologiacal Approac h):
मुलाची Âया¸या भोवती असणाöया लोकांबरोबरची आिण सामािजक संÖथाबरोबरची परÖपर
िøया हा ŀिĶकोन सूिचत करतो. यावर आधाåरत उपचार पĦतीमÅये मुलाला कुटुंब, शाळा,
शेजारी आिण समाजात काम करायला िशकवणे समािवĶ असते.
मानवतावादी उपागम (Humanistic Approach):
हा ŀिĶकोन असे सूिचत करतो कì, मनःÖवाÖÃय िबघडलेला मुलाचा Âया¸या Öवतः¸या
भावनांबरोबरच संपकª तुटलेला असतो आिण पारंपाåरक शै±िणक ÓयवÖथेमÅये आÂमपूतê
शोधु शकत नाही. यावर आधाåरत उपचारपĦत खुÐया वातावरणात Óयिĉसापे± ÓयवÖथेत
होते ºयामÅये िश±क साधन अथवा ÿेरक Ìहणून कायª करतो.
ÖवÓयवÖथापन तंý (Self management technique):
मनःÖवाÖÃयात िबघाड करणारा आजार असणाöया मुलां¸या संबंधात हा एक खास
ŀिĶकोन आहे. यामÅये िश±काची भूिमका फार महßवाची असते. तो मुलाला Öविनयंýण,
ÖवÓयवÖथापा¸या कौशÐयाबरोबर सामािजक कौशÐयेही िशकवतो. या पĦतीत मुलांसाठी
Óयावसाियक कायª±मता आिण Óयिĉगत गुणिवशेष यांचा समÆवय असणारा पåरणामकारी
िश±क असणे अपेि±त असते. munotes.in

Page 139

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
139 ५.५ समावेिशत िश±ण १) मु´यधारा, एकìकरण आिण समावेश (अंतभाªव)या संकÐपना
२) अंतभूªत/समािवĶ अÅययनाची भारतीय संदभाªत आवÔयकता आिण महßव
अपवादाÂमक मुलांसाठी वेगळे/िविशĶ अÅययन या पांरपाåरक ŀिĶकोनाचे /िवचारधारेचे
अनेक तोटे होते. जसे साधनांची कमतरता होणे/ती संपणे ºयासाठी दुÈपट मेहनत/काम,
मुलांवर िश³का लावणे (ढ, व¤धळी, आøमक, चळवळी, दंगखोरे इ.)आिण Âयांना िमळालेला
अÐपसं´यांकाचा दजाª ºयामुळे Âयांची Öवÿितमा आणखीनच ढासळणे आिण Âयां¸यात
सामािजक एकटेपणा िनमाªण होणे अशी अनेक कारणे होती. या सवाªचा पåरपाक Ìहणजे
िवशेष/िविशĶ अÅययनाची उिĥĶ्ये िनÕफळ होणे हा होता.
मु´यधारेत समािवĶता (Mainstreaming):
मु´यधारेत समािवĶता ही संकÐपना पारंपाåरक ŀिĶकोनातील आढळणाöया ýुटी /तोट्यांना
भłन काढÁयसाठी /दूर करÁयासाठी पयाªय Ìहणून आढळते. मु´यधारेत समािवĶता Ļा
ŀĶीकोनाची रचना अपवादाÂमक मुलांना वेगळे ठेवणे हे थांबवून Âयांना अÅययन
ÓयवÖथे¸या मु´य धारेत आणणे आिण Âयांना अÅययनातील Óयापक पयाªय पुरवणे यासाठी
केली आहे. िÖटफÆस आिण ³लॅकहटª¸या मतानुसार, सौÌय अपंगÂव/अ±मता असलेÐया
मुलांसाठी िनयिमत वगाªमÅये अÅययन असणे Ìहणजे मु´यधारेत समािवĶता आहे. हा
ŀिĶकोन समान संधी या तßवांवर आधारीत आहे. योµय व अचूक अÅययन /िश±ण यशÿाĮी
आिण सामािजक सामाÆयीकरण हे वाढवÁयासाठी वैयिĉक िनयोजना Ĭारे समान संधी हे
तßव अंमलात आणले जाते.
एकìकरण:
एकाच शै±िणक ÓयवÖथेत अÅययन अ±मता असलेली मुले अपवादाÂमक मुले आिण
सामाÆय मुले यांची परÖपरिøया होÁयाची िøया Ìहणजे एकìकरण. िश±णाचे /अÅययनाचे
एकìकरण हा शै±िणक कायªøम आहे. यामÅये अपवादाÂमक मुले सामाÆय मुलाबरोबर
वगाªत पूणª वेळ अथवा काही वेळ बसून िशकतात. असा समÆवय हा सामािजक एकìकरण
अथवा शै±िणक एकìकरण या संदभाªत असतो. ही जाÖत Óयापक संकÐपना आहे. ºयात
मु´यधारेत समािवĶता हे ही अंतभूªत आहे. या दोÆही संकÐपनातील फरक फार सूàम आहे.
मु´यधारेत समािवĶता यामÅये सामाÆय शाळा अपवादाÂमक मुलांना शाळेचाच भाग
होÁयासाठी परवानगी देते. एकìकरणात सामाÆय शाळा ही अपवादाÂमक मुलांसाठी
िशकÁयासाठी, वाढÁयासाठी आिण Âयांना तेथेच शाळेत जाÁयाची योµय जागा असते.
तरीही शाळे¸या वातावरणात ÿमाणे Öवतःला अनुकूल करÁयाची जबाबदारी /जोखीम
बöयाच अंशी अपवादाÂमक मुलावरच असते.

munotes.in

Page 140

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
140 अंतभूªत िश±ण/अÅययन:
अÅययनातील सवª अडथळे दूर कłन, तसेच सवª अÅययनाथêचा सहभाग असलेÐया
िश±णाशी अंतभूªत िश±ण संबंिधत आहे. हा एक रचनाÂमक ŀिĶकोन आहे जो सवा«ना
िश±णात यश िमळवÁयासाठी तयार केला आहे. मानवी ह³कामÅये िश±ण हा
पायाभूत/मूलभूत ह³क आहे. Âयामधून कोणीही वगळले जाऊ नये. यासाठी शाळेमÅये
ÿवेश अिधक सुलभ करणे अÅययनात सहभाग, आिण िशकणे, गुणाÂमक यश, ÿाथिमक
िश±ण सवाªसाठी आहे. ही सवª उिĥĶे सूिचत करतात.
अंतभूªत िश±णाचे मु´य घटक खालीलÿमाणे आहेत:
• मानवी ह³कांचा मुĥां- (Education for ALL children not almost all)
• Education of ALL in a school for ALL अ±मता असलेली मुले आिण अ±मता
नसलेली मुले -(सामाÆय मुले) यांचे िनयिमत (सामाÆय शाळात) शाळेमÅये एकिýत
अÅययन /िश±ण होणे, ²ान िमळवणे, काम करÁयासाठी , एकý राहóन जगÁयासाठी व
अिÖतßव आहे हे िशकÁयासाठी या बाबी असतात.
• एकिýतपणा- (सवा«ना सुरवातीपासून समाजात एकिýतपणे सहभागी होणे, सामािजक
ऐ³यासाठी हातभार/मदत व यासाठी समथª करणे, आिण ÓयिĉÓयिĉमÅये, गटामÅये
आिण राÕůाराÕůांमÅये वेगवेगÑया ÿकारचे संबंध (सांÖकृितक, भाविनक, आिथªक,
वैयिĉक इÂयादी) वाढवÁयास ÿेरणा देणे.)
• अडचणी अडथळे दूर करणे /नĶ करणे (पåरचय आिण संयमशीलता वाढून याऊलट
भीती, पूवªúह आिण नकार या गोĶी कमी होणे.)
अंतभूªतता खालील बाबीमुळे ओळखू येते:
• पायöया, जाÁयायेÁयसाठी दरवाजे व Âयातले मागª, Öव¸छता गृहे, बाथłम, संडास इ.
पाÁयासाठीची उपकरणे व सोयी आिण इतर वाÖतुशाľिवषयक शारीåरक
अडथळे/अडचणी दूर कłन Âयाबाबत शाळेत सोयी असणे जłरी.
• अÅयापन िशकवÁयातील ÓयवÖथेतील अडथळे दूर करणे, तसेच अËयासøमाशी
िनगडीत मािहती आधुिनक तंý²ानाचा मदतीने िमळवÁयाची सोय उपलÊध कłन
देणे. उदा. संगणकातील खास वापरणे. आिण िश±कांना याबाबतची जाणीव /मािहती,
संवेदना±मता आिण उपाय या बाबी देणे/पुरवणे.
• परी±ा पĦती (मूÐयमापन पĦती) मधील अडथळे दूर कłन मुलां¸या ²ानाचे खुले
आिण योµय मूÐयमापन करÁयाची पĦत (Âया¸या/ित¸या शारीåरक /संवेदना±मतांशी
संबंिधत -िनरपे±)पुरवणे.
• वÖतुिÖथती¸या जाणीवे¸या कमतरतेमुळे िनमाªण झालेÐया िविवध ŀिĶकोनामुळे
असणारे अडथळे दूर करणे. munotes.in

Page 141

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
141 अशा ÿकारे, हे िदसून येते कì, अतंभूªततेमÅये याआधी चचाª केलेÐया दोन संकÐपना
येतात. मु´यधारेत समािवĶता आिण एकिýतपणा आिण Âयात आणखी थोडे पुढे जाऊन
सवाªसाठी िश±णाचा मागª खुला आहे. तसेच यामÅये िवशेष गरजा असलेÐयांना जागा
देÁयासाठी आणखी पुनःसंशोधन करÁयासाठीचे वचन आहे.
भारतीय संदभाªत अंतभूªत िश±णाची आवÔयकता आिण महßव :
भारत देश िवपुल मानवी भांडवल असलेला देश आहे. या महßवा¸या मानवी उपलÊधी
बाबत योµय काळजी घेतली पािहजे. Âयासाठी ती काळजी िश±ण आिण ÿिश±णा¸या
माÅयमाĬारे घेतली गेली पािहजे. जी राÕůउभारणी¸या कायाªमÅये यशÖवीपणे कामास
लावता येईल. पण दुद¨वाने अÅयाªपे±ा जाÖत तłण मुले वेगवेगÑया कारणांमुळे शाळेतून
बाहेर गेलेली (िश±ण न घेता/अधªवट सोडून) आहेत. हे मानवी ह³कां¸या मुīांचे उÐलंघन
करणारे आहे. ºया मुīामÅये मानव ÿितķे¸या माÆयतेवर जोर िदला गेला आहे. िश±ण
ह³का¸या कायīांचे मु´य उिĥĶ हे मुलांचे Öथान (राहते Öथान) वगª, जात, धमª, Öतर,
मानिसक आिण शारीåरक मयाªदा तसेच Âयां मुलाला ýासदायक आिण अिहतकारी गोĶी Ļा
कूठे ही व कशाही असतील तरीही Âयाला िश±ण उपलÊध असणे हे आहे. िश±णातील
गुंतवणूकìत सवा«ना समािवĶ करणे हे देशापुढे असलेले िनिIJत Åयेय अंतभूªत आहे.
याकåरता या Åयेयाचा पाठपुरावा करÁयासाठी अनेक बाबीमÅये पुढाकार घेतला गेला आहे.
राÕůीय पुढाकार:
१) भारतीय िश±ण आयोग (The Indian Education Commission -1964 -66):
भारतीय िश±ण आयोग ही पिहले वैधािनक मंडळ होते. हे मंडळ असे सुचिवते कì,
कोणÂयाही ÿकारचे अपंगÂव असलेÐया मुलांचे िश±ण हे फĉ मानवतावादी तßवावर
आधाåरत नसावे तर Âयासाठी उपयोिगता हा ही आधार असावा. भारतीय घटनेने सवाªसाठी
िश±ण आवÔयक याबाबत काही िविशĶ वैधािनक सूचना िदलेÐया होÂया. ºयामÅये
अ±मता असलेली मुले ही समािवĶ होती. तरी ही याबाबत फारच थोडे काम केले गेले आहे.
आयोगाने यावरही भर िदला आहे कì, अ±मता असणाöया मुलांचे अÅययन सवªसाधारण
िश±णÓयवÖथेचाच अिवभाºय भाग असला पािहजे. आयोगाने Âया¸या िशफारशी केÐया
Âयावेळी भारतात २५० पे±ा कमी िवशेष शाळा (special schools) होÂया. अ±मता
असलेÐया मुलांना परवÐया जाणाöया सेवा -सुिवधा या अितशय कमी ÿमाणात होÂया असे
आयोगाला वाटले. आिण आयोगाने याबाबतचा ŀिĶकोन दोन ÿकारे बदलÁयासाठीची
िशफारस केली. मु´यÂवे पåरिÖथतीत सुधारण करÁयासाठी िवशेष आिण एकिýत िश±ण.
आयोगाने १९८६ पय«त साÅय करÁयासाठी िनिIJत केलेली उिĥĶे खालील ÿमाणे-
• १५ % अंधाचे, बिहöया आिण अिÖथÓयंग असलेÐया अपंगांचे िश±ण.
• ५ % मितमंदाचे िश±ण.
आयोगाने िवशेष कłन एकिýत िश±णाचे ही महßव यावर वर उÐलेख केलेले Åयेय पूणª
करÁयासाठी भर िदला होता. कारण Ļा ÿकारचे िश±ण िकफायतशीर (कमी खिचªक) आिण munotes.in

Page 142

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
142 सामाÆय मुले आिण अ±मता /आजार असलेÐया मुलांमधील परÖपर समज वाढवÁयासाठी
उपयोगी असते.
२) अ±मता असलेÐया मुलांसाठी एकिýत िश±ण (IEDC -1974 - Integrated
education for disabled chil dren):
भारत सरकार¸या सामािजक Æयाय आिण अिधकार खाÂयाने १९७४ साली (IEDC) हा
कायªøम सौÌय मÅयम अ±मता असलेÐया मुलांसाठी िनयिमत शाळामÅये एकिýत िश±ण
वाढवÁयासाठी सुŁ केला. मुलांना पुÖतके, लेखनसािहÂय, शाळेचे गणवेश, वाहतूक
ÓयवÖथा, खास साधने आिण मदत हे सवª पुरिवले जाणार होते. हा कायªøम िनयिमत
शाळांमÅये अंमलात आणÁयासाठी राºयसरकारला ५०% आिथªक मदत िदली गेली.
तरीही हा कायªøम फारच थोड्या ÿमाणात यशÖवी झाला.
४) महाराÕů राºयात झालेÐया या कायªøमा¸या टीकेबाबतचा तपशील/अहवालात असे
सांिगतले गेले कìः
अ) अनुभवी व ÿिश±ीत िश±क िमळÁयाची श³यता नसणे.
ब) शाळेतÐया कमªचारी वगाªला समÖयांचे पूवª²ान/ओळख आिण शै±िणक सािहÂय याचा
अभाव.
हे घटक या¸या अपयशासाठी सहभागी होते. ही योजना कायाªिÆवत करÁयासाठी वेगवेगÑया
िवभागातील परÖपरानुकुलतेची मोठी कमतरता हे ही Âया¸या अपयशासाठी ÿमुख कारण
होते असे समजले गेले. या काŔªøमामुळे १९७९-८० पयªत ८१ शाळामधील फĉ १८८१
मुलांनाच फायदा झाला. (IEDC) योजनेतील अपयशामुळे ती योजना १९९२मÅये नÓयाने
बनवÁयात आली. १९९०पय«त ती योजना फĉ १४ राºयामÅये कायाªिÆवत करÁयात
आली. ती राºये होती अंदमान आिण िनकोबार िबहार,गुजराथ, हåरयाणा, कनाªटक, केरळ,
मÅयÿदेश, महाराÕů, नागालँड, ओåरसा, राजÖथान, तामीळनाडू आिण उ°रÿदेश. केरळ
हे एकमेव असे राºय आहे ºयामÅये ही योजना कायाªिÆवत करताना उÐलेखनीय ÿगती
दाखवलेली आहे. केरळमÅये ४,४८७ शाळांमÅये ही योजना कायाªिÆवत झाली ºयामुळे
१२,९६१ मुलांसाठी या योजनेखाली काम केले गेले.
३) िश±णाचे राÕůीय धोरण (National Policy on educaton -NPE-1986 -92):
१९६८साली सवाªसाठी िश±ण या योजनेबĥल भारत सरकारने राÕůीय धोरण तयार
केले.जे सवª सरकारी शाळांना लागू केले. यामÅये अ±मता असलेÐया मुलांचे इतरांबरोबर
एकýीकरण करÁयाची आवÔयकता ÖपĶ करÁयात आली. पुÆहा १९८६मÅये, िश±णाचे
राÕůीय धोरणांतगªत िश±णाचा िविशĶ िवभाग अ±मता असलेÐया मुलां¸या िश±ण िदला
गेला. ÂयामÅये या बाबीवर भर िदला गेला कì, जेÓहा श³य असेल तेÓहा कारक अ±मता
आिण इतर सौÌय अ±मता असणाöया मुलांना िनयिमत शाळामÅयेच िश±ण िदले गेले
पािहजे. राÕůीय धोरणात ºया मुलां¸या शै±िणक व इतर गरजा िनयिमत शाळांमÅये पूणª
होत नाहीत. Âया मुलांना िवशेष शाळांमÅये ÿवेश िदला जावा. Ļा गोĶéवर भर िदला गेला
होता. िवशेष शाळांमÅये आधीच असलेÐया मुलांनी दैनंिदन जगणे, परÖपरसंपकª आिण munotes.in

Page 143

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
143 मूलभूत शै±िणक कौशÐये यामÅये वाजवी पातळी गाठली Âयांचे िनयिमत शाळांमÅये
एकýीकरण केले जाउ शकेल. या धोरणाने िश±काने अÅययन अ±मता असलेÐया मुलां¸या
िविशĶ अडचणéना योµय ÿकारे हाताळÁयासाठी /समजून घेÁयासाठी Âयाला तयार
करÁयासाठी ÿाथिमक िश±कां¸या ÿिश±णाची पुनरªचना करÁयासाठी ÿितपादन केले.
४) अपंग/अ±मता असलेÐया मुलांसाठी एकिýत िश±ण ÿकÐपः (PIED -1987 -
Praject Integrated Education for Disabled):
१९८७ मÅये मानव साधन िवकास खाÂयाने (MHRD) UNTCEF आिण नॅशनल
कौिÆसल फॉर एºयुकेशनल åरसचª ॲड ůेिनंग (NCERT) या¸याबरोबर अ±मता
असलेÐया मुलांसाठी एकिýत िश±ण हा ÿकÐप हाती घेतला. या ÿकÐपाचे Åयेय IEDC
योजने¸या कायªवाहीला बळकटी आणणे हा होता.
५) िजÐहा ÿाथिमक िश±ण कायªøमः (District Primary Education
Program -DPEP, 1994) :
िजÐहा ÿाथिमक िश±ण कायªøम ही क¤þसरकारने ÿायोिजत योजना आहे. या योजनेची
उिĥĶे खालील ÿमाणे -
• सवªसाधारण ÿाथिमक वगाªमÅये ÿवेश घेतलेÐया मुलांपैकì शाळा सोडून जाणाöया
मुलांची सं´या कमी करणे.
• या मुलांची (ÿाथिमक वगाªतील)मुलांची कायªयशाची पातळी वाढवणे.
• अÅययन व इतर अ±मता असलेÐया मुलांसिहत सवª मुलांना ÿाथिमक िश±ण देणे
आिथªक मदती¸या संदभाªत क¤þसरकारचा हा सवाªत मोठा कायªøम आहे.
६) अ±मता असलेÐया Óयिĉबाबत कायदा : (PWD Act - 1995 -'the Persons
with Disabi Lities Act -1995):
राÕůीय पुढाकाराबाबत झालेÐया चच¥चे जवळून िनरी±ण केले असता हे िदसून येते कì,
भारत सरकारने एकिýत िश±णाचा कायªøम कायाªिÆवत करÁयासाठी अनेक ÿयÂन केले
तरी ÂयामÅये िश±णा¸या एकिýकरणाला पािठंबा देणारी िनिIJत खाýी नÓहती. Ļाचे कारण
बहòधा बöयाच अशी अ±मता असणाöया मुलांसाठीची ÓयवÖथा ही शै±िणक गरजेपे±ा
कÐयाणकारी बाब आहे. या सरकार¸या समजुती मुळे होती. PWD कायīाने सुधाåरत
शै±िणक सेवा, वैīकìय सेवा, Óयवसाय ÿिश±ण , नोकरी, आिण सामािजक सुरि±तता
यासार´या तरतूदी अ±मता असलेÐया सवª Óयिĉसाठी सुचिवÐया. कायदयाने हे ही
सांिगतले कì, जेÓहा श³य असेल तेÓहा अ±मता असलेÐया िवदयाÃया«ना िनयिमत शाळा
ÓयवÖथामÅयेच िश±ण िदले गेले पािहजे.
अंतभूªतते समोरील आÓहाने:
वेगवेगÑया आयोगाद् वारा तयार केलेले वर उÐले◌ेख केलेÐया धोरणातील िवधाने
सरकारने िश±ण आिण सवाªसाठी िश±ण याला जोडलेले महßव अधोरेखीत करतात. munotes.in

Page 144

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
144 फĉ ३ आर (वाचन, लेखन आिण अंकगिणत reading, writing, and Arithmatic
यावरच क¤þीत असणारा सÅया¸या ŀिĶकोनामुळे िश±णाकडे िøया या अथाªने बिघतले न
जाता फĉ ÿÂय± ब±ीसे ºयामÅये अहवाल, माकªशीट (गुणपिýका), अथवा शेवटी पदवी हे
समािवĶ असते. जेÓहा मुले शाळेत अÅययन कł शकत नाहीत तेÓहा ते फĉ मुलांमÅयेच
काही तरी िबघाड आहे/दोष आहे या ŀिĶतून Âयां¸याकडे बिघतले जाते. शै±िणकिøया
समाजात अिÖतßवात असलेÐया अनेक गोĶीपैकì एक आहे. जी Öवतंýपणे तपासली जाऊ
शकत नाही. शाळा िशकणे हे अिधक Óयापक/खोल आिण गुंतागुंतीची वÖतुिÖथती आहे,
ÿितिबंिबत झालेले सततचे बदल आिण पåरवतªने आहेत ºयांचा पåरणाम आधी कळू शकत
नाही. शाळेतील िøयांचे/कामांचे Öवłप हे फĉ Âया काळातील उÂपादनाचे मागª दाखिवणारे
ÿितबéबासारखे नसते तर Âयांचा आिथªक ÿाधाÆय/ÿाथिमकता आिण समाजातील राजकìय
िøया यावरही Âयाचा ÿभाव असतो. या ÿकार¸या वातावरणात िकÂयेकांनी अशी िभती
बोलून दाखवली आहे कì शाळा अतंभूªत मूÐये आिण तßवे (िश±णातील)यांना ÿाधाÆय
देतील.
शाळा कसा ÿितसाद देऊ शकतात?:
मुलांमधील िवषमता जर हाताळाय¸या असतील Âयां¸याबाबत काम करायचे असेल तर सवª
मुलांचा आदर ठेवणे आिण Âयांना माÆयता यांना शाळांचे िनयोजन करताना सवªÿथम
ÿाथिमकता िदली पािहजे. माåरया मॉटेसरी-िश±ीका/िश±णतº² जी िवचार करÁयात
ित¸या काळा¸या खूप पुढे होती, ितने भारतात िदलेÐया एका Óया´याÆयात असे Ìहटले
होते, ‘‘शाळेचे जग हे एखाīा बेट/Ĭीपासारखे असते-जगापासून तुटलेले. शाळेत मुले
जीवनासाठी तयार होतात पण जीवनातून बिहÕकृत होऊन. -जीवनापासून लांब जाऊन.
अंतभूªततेसाठी अभावúÖत आिण उपेि±त मुलां¸या गटांना फĉ संधी आिण तीच जागा
वाटून घेÁयसाठी ÿवेश िमळाला पािहजे, असे नाही तर Âयां¸या समवयÖकाÿमाणे शाळेची
सवªसाधारण मालम°ा आिण संÖकृती मÅये समान िहÖसा िमळाला पािहजे. अंतभूªतता
याचा अथª जे ऐितहासीक ŀĶ्या शाळेबाहेर बंिदÖत आहेत Âयांना आत येÁयास आमंिýत
करणे असा आहे. शाळा Ìहणजे मुलां¸या सामािजक वातवरणात अिधक Łंद बदल घडवून
आणणारा मागª तसेच एक Æयाय समाज िनमाªण करÁयाचा ºयामÅये ÓयिĉÓयिĉतील भेद
आिण Âयांना येणाöया समÖया अशा संकÐपना असलेला मागª आहे ÓयिĉÓयिĉतील
फरकांना िमळणारा ÿितसाद हा समाजांमÅये वेगवेगळा असतो Ìहणून ÿij आहे कì
समानता Ìहणजे काय?
समानता सारखेपण आिण फरक ही िýकोणाचे तीन कŌपरे आहेत. फरकामÅये समानता ही
कÐपना Ìहणजे सवª लोकांना समान वागणूक देण पण सार´याच ÿकारे देणे असे आवÔयक
नाही. Ìहणून शाळांनी सवª मुलांमधील िभÆन गरजांची सातÂयता (continuum) ओळखली
पािहजे आिण Âया¸या सवª उपलÊध असलेÐया साधनांचा उपयोग योµय सोयीसवलतीर
देऊन Âयां¸या गरजा भागवÁयासाठी केला पािहजे. अंतभूªतता लŌकामधील फरक नाकारत
नाही. उलट ÿÂयेक सुसंÖकृत देशाने Âया¸या Öवतः¸या घडणी मुळे िनमाªण होणाöया
िवषमता कमी केÐया पािहजेत. आदशª अंतभूªतता तेÓहाच अिÖतßवात असेल जेÓहा शाळा
िवषमता /मुलामुलांमधील फरक कमी करÁयासाठी काम करतील, अशा िवषमता ºया जÆम
अथवा पåरिÖथतीमुळे िनमाªण होतात. Ìहणून आदशª अंतभूªतता ही कÐपना काही ठरािवक munotes.in

Page 145

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
145 अ±मतांभोवतीच मयाªिदत नाही तर ती अशा ÿकारची बांधणी /रचना तयार करते ºयामÅये
अशी सवª मुले जी ±मता , िलंग, भाषा, संÖकृितक मूळ हे वेगवेगळे असून सुĦा समानतेने
या ÿकार¸या शाळांमÅये िÖवकारली जातात. आदशª अंतभूªतता अशा ÿकारे जाÖत Óयापक
पण वेगळा अथª सूिचत करते. जे Óयिĉ¸या अÅययन अडचणी या िवचाराने घेरलेÐया
अथाªपे±ा दूर जाउन उपाय शोधÁयाचा कायªøम या अथाªकडे पोहोचते.
आदशª अंतभूªतता- पूल बांधणी (Building Bridges ):
आदशª अतंभूªत िश±ण पĦतीत Âयासमोर असणाöया आÓहानाची पूतªता यावर भर िदला
गेला आहे. यां¸या पåरणामात खालील गोĶी होतील. जे िवदयाथê -
• शाळा आिण िश±ण अधªवट सोडून देतात व शाळेबाहेर जातात .
• नापास होऊन Âयाच वगाªत िशकत असतात.
• रÖÂयावर राहतात.
• अभावúÖत घरांमधून शाळेत येतात.
• दूर¸या आिदवासी भागातून येतात.
• िभÆन जातीतéल अÐपसं´याक लोकांमधील असतात.
• बाल कामगार असतात.
• लैिगंक भेदाला सामोरे जायला लागलेली मुले असतात. वरील पैकì अशा सवª
मुलांकåरता शै±िणक आिण सामािजक अथªपूतê करता येईल.
ĻामÅये खालील गोĶéची गंभीरपणे घेतलेली जबाबदारी /वचनबĦता समािवĶ आहेः
• ओळखून िनदान करÁयाचे काम.
• आज¸या काळाÿमाणे व Âयावर आधाåरत असलेÐया िश±णÓयवÖथा ºया काही
िनराळे अथवा वेगळे देÁयापे±ा एकसारखेपणा असणाöया गोĶी देतात -अशा
िश±णÓयवÖथांना आÓहान देऊन Âया दूर करÁयास सहभाग देणे.
• समाजातून वर नमूद केलेÐया गोĶी काढून टाकणे/वगळणे या ÿिøयेचाच िश±णातून
Âया गोĶी काढून वगळणे ही िøया एक भागच आहे. सतत बदलणाöया स°ेमधील
िवषमता आिण मोठ्या सं´येने वगळÁयात आलेÐया मुलांवरच दडपण, Âयांची
छळवणूक यांना ओळखून, आÓहान देउन Âया दूर करणे हे फĉ आदशª अंतभूªत
िश±णपĦतीच जाणू शकते, कł शकते. महाÂमा गांधीनी अनेक दशकापूवê सूिचत
केले होते कì, िश±ण जीवनात संहअिÖतßव झाले पािहजे. आज िनमाªण होणारे िश±ण
हे सामािजक जीवनापासून दूर गेले आहे. िकÂयेक शतकापासून जी मुले िबनकामाची
आहेत असे समजले गेले होते Âयां¸यातील मूÐयांचा ल± देÁया¸या गरजेपोटी अंतभूªत
िश±णा¸या मुदयाला अितशय महßव झालेले िदसते. munotes.in

Page 146

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
146 चाÐसª डािवªन¸या मते फĉ ताकतीवर आिण अÂयंत बुिĦमानच िटकून राहतात असे नाही,
तर ºया Óयĉì बदलाला/पåरवतªनाला अिधक पåरणामकारक ÿितसाद देतात Âयाच िटकून
राहतात. बदलामÅये /पåरवतªनामÅये सुĦा िटकून राहणाöया गोĶéचा पुनःशोध कłन Âयाची
पुनªरचना िश±णाने केली पािहजे. शाळा Ìहणजे सवª मुलांची काळजी घेणारा गट/समूह हे
िश±णाचे उिĥĶ अजूनही दूरवरचे ÖवÈन वाटते, पण ती कालची किव कÐपनाच आजची
वÖतुिÖथती होऊ शकते.
५.६ सारांश चाÐसª डािवªनचे मते: "ती ÿजातéपैकì सवाªत मजबूत िटकून राहÁयासाठी नाही, सवाªत
हòशार नाही, परंतु बदलÁयासाठी सवाªत ÿितसाद देणारा”. Ìहणून िश±णाने Öवतःची
पुनरªचना करणे आवÔयक आहे जेणेकŁन "बांधले जावे िटकÁयासाठी" हे खरे तर
"बदलÁयासाठी तयार केलेले" आहे. Ìहणून शाळा िवकिसत करÁयाचे उिĥĶ आहेसवª
िवīाÃया«ची काळजी घेणारे समुदाय हे दूरचे ÖवÈन वाटू शकते; पण नंतर आहेत. काल¸या
काÐपिनक गोĶी नाहीत, आजचा सा±ाÂकार!
५.७ ÖवाÅयाय १) आपण कोणाला अपवादाÂमक मुले समजतो? तुÌही Âयांचे वगêकरण कसे कराल?
२) ²ानाÂमक ŀĶ्या अपवादाÂमक मुलांचे वणªन करा. Âयांना हाताळताना वगªिश±क
कोणÂया पĦती /रचना कौशÐये वापरतो हे ÖपĶ करा.
३) शारीåरक अपंगÂव असलेÐया अपवादाÂमक मुलांची ल±णे ÖपĶ करा. या मुलांना
येणाöया अडचणी ÖपĶ करा.
४) सामािजक-सांÖकृतीक ŀĶ्या अभावúÖत मुलांकडे िवशेष ल± आिण शै±िणक
मािहती, साधणे पुरवÁयाची आवÔयकता असते, ‘‘Ļा िवधानाची चचाª करा.
५) अÅययन-अ±मता Ìहणजे काय तुÌही वाचन-भाषण अ±मता असलेÐया िवदयाÃयाªला
कसे हाताळाल/Âयाला कसे िशकवाल?
६) लेखन अ±मता आिण गिणती/अंकगिणती अ±मता या शÊदÿयोगातून काय अिभÿेत
होते? या मुलांना मदत करÁयाकåरता तुÌही कोणÂया दोन कायªøमाचे िनयोजन कराल
Âयांचे वणªन करा.
७) ADHD बददल सिवÖतर चचाª करा आिण िश±काने या मुलांबाबत करावया¸या
उपचार योजनेची चचाª करा.
८) मु´य धारा, एकसुýीपण/एकìकरण आिण अंतभूªतता या संकÐपनामधील फरक ÖपĶ
करा.
९) भारतीय संदभाªत अंतभूªत िश±णाची गरज िवÖतारीत करा. munotes.in

Page 147

वेगÑया ÿकार¸या ±मता असणाöया मुलां¸या (अपवादाÂमक मुलां¸या) शै±िणक गरजा
147 ५.८ संदभª • Chintamani kar (2003) -Exceptional Children Their Psychology and
Education - Sterling Publishers
• Costa A(2001) -The vi sion and Developing Minds - alexeandra
• Donald Johnson &Leah Johnson (1978)Learning Disabilities NFA,
Wa shing ton D.C. Wadke and Bhatia (1990) - Introduction to
Educational Psychology - Sheth Publishers - Mumbai.
• William Heward&Michael Orlansky (1980) -Excep tional Children, Bell
and Howell - ohio.

*****




munotes.in

Page 148

148 ६
िवचार आिण Öव –िवकासासाठी अÅयापन
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ अÅयापन ÿितमाने
६.२.१ िहÐडा टाबा याचे उģामी िवचार ÿितमान
६.२.२ िवÐयम गॉडªन यांचे िभÆनाÆवयन ÿितमान
६.३ पराबोध :-अथª ,िवकास आिण अÅयापन
६.४.१ Öव आिण ओळख यांचा िवकास
६.४.२ कॅरोल ड्वेक यांची Öव-उपप°ी
६.४.३ डॅåरल ब¤म यांची Öव-धारणा उपप°ी
६.५ सारांश
६.६ ÖवाÅयाय
६.७ संदभª सूची
६.० उिĥĶ या पठा¸या अËयासानंतर िवīाÃया«ना पुढील गोĶी समजतील,
• िहÐडा टाबा याचे उģम उģामी िवचार ÿितमान ÖपĶ होईल
• िवÐयम गॉडªन यांचे िभÆनाÆवयन ÿितमान समजेल
• पराबोध सं²ा अथª समजेल
• पराबोधाÂमक िवकासासाठी¸या कायªिनती ÖपĶ होतील
• Öव धारणे¸या िविवध मानसशाľ²ांनी मांडलेÐया उपप°ी समजतील
६.१ ÿÖतावना अÅयापन हे िवīाÃया«ना अÅययनात गुंतवून ठेवत असते. िवīाÃया«ना या अÅययन
अÅयापना¸या ²ाना¸या संरचनेत सिøय सहभागी कłन घेणे आवÔयक असते.
िवīाÃया«ना अÅयापनास पूरक पोषक वातावरण िनमाªण करणे हीच िश±काची ÿमुख
भूिमका असते. अवघड गुंतागुंती¸या संकÐपना िश±कच सोपे सहज कłन अमूतª संकÐपना
िवīाÃया«ना उपलÊध कłन देत असतात. शै±िणक संपादन ÿाĮ करणे हाच अÅयापनाचा
एकमेव उĥेश नाही, तर िवचारशील , साधनसंपÆन आिण मािहतीपूणª Óयिĉमßव घडिवणे ही
जबाबदारी िश±कांवरच असते. munotes.in

Page 149

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
149 या पाठा मÅये िवīाÃया«ना अÅयापन करताना िश±कांना वगाªÅयापनात उपयुĉ ठरतील
अÔया अÅययन कायªनीती मांडÐया आहेत Âयाचÿमाणे Âया इतर िठकाणी कशा ÿकारे
उपयुĉ ठरतील यांचा उहापोह केला आहे.
६.२ अÅयापनाची ÿितमाने िश±क कृतéना मागªदशªक करणारा आिण अनुदेशन सािहÂयाची रचना िनिमªतीसाठी उपयुĉ
ठरणारा आकृतीबंध Ìहणजे अÅयापन ÿितमान होय.
अÅयापन ÿितमाना¸या काही Óया´या पुढील ÿमाणे आहेत:
पॉल एµगन (Paul Eggan) आिण इतर: अÅयापन ÿितमाने ही अÅयापनाची उिĥĶे
साÅय करÁयासाठी तयार केलेली िनद¥िशत अशी अÅयापन कायªनीती आहेत.
āूस जॉइस आिण माशाª िवल ( Bruce Joyce and Marsha Weil): अÅयापन
ÿितमान हे एक अनुदेशनाचा आकृितबंध िकंवा आराखडा होय..सुिÖथर तßवां¸या मदतीने
िवīाथê व िश±क यां¸या सहकायाªने केÐया जाणाöया वातावरणाची िनिमªतीची योजना
Ìहणजे 'अÅयापन ÿितमान' होय.
अÅयापन ÿितमानाचे मूलभूत घटक खलील ÿमाणे आहेत:
• उĥेश िबंदू (Focus) : अÅयापनाची मूलभूत संकÐपना आहे ºयामÅये अÅयापना¸या
उिĥĶांचा समावेश असतो.
• पायöया (Syntax): या मÅये अÅयापन ÿितमानाचा ÿÂय± वगाªत कसा वापर
करायचा याचे वणªन केलेले आहे.हा ÿितमाना¸या सादरीकरणाचा भाग आहे.
• सामािजक ÿणाली (social system): या मÅये िश±क आिण िवīाथê यां¸या
मधील संबंधाची łपरेखा असते. Âयाच बरोबर िश±क आिण िवīाथê यां¸या भूिमका
कोणÂया? याची मािहती िनिIJत केलेली असते.
• ÿितिøयेची तÂवे (Principles of Reaction): ÿÂयेक ÿितमानासाठी
िवīाÃया«ना कोणÂया ÿकारे ÿितसाद īावा याची मागªदशªक तÂवे िदलेली आहेत.
िश±काने यानुसारच ÿितसाद īायचा असतो.
• आधार ÿणाली (Support system): ÿितमानाची कायªवाही करÁयासाठी
आवÔयक अÅययन पåरिÖथती िश±काला िनमाªण करावी लागते. िश±क आिण
िवīाÃया«ना Âयांची अंमलबजावणी कशी करावी याचा समावेश यामÅये असतो.
• पåरणाम (Effect): पåरणाम Ìहणजे उिĥĶांचे संपादन. अÅयापन ÿितमानांचे दोन
ÿकारचे पåरणाम िवīाÃया«वर िदसून येतात. जसे अÅयापनीय पåरणाम
(Instructional Effect) आिण पोिषत पåरणाम (Nurturing Effect)
munotes.in

Page 150

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
150 ÿितमानांचे ÿकार-
अÅयापन ÿितमाने:
अÅयापन ÿितमांचे चार भागात वगêकरण केले आहे Âया ÿितमानातून ÿामु´याने कोणती
ÿमुख उिĥĶे साÅया होतात या आधारेत ÿितमांचे हे गट बनवले आहेत .
१. ²ान ÿिøयाकरण ÿितमाने (Information Processing Models ):
या ÿितमानामÅये Óयĉì पåरसरातील चेतकांचा योµय ÿकारे उपयोग कłन िमळवलेÐया
मािहतीचे योµय ÿकारे, ÓयवÖथापन करणे , समÖयेची जाणीव होणे , संकÐपना तयार करणे
आिण समÖयेचे िनराकरण करणे या बाबéचा समावेश आहे . Óयĉì¸या सामािजक आिण
भाविनक िवकासापे±ा या ÿितमानातून बौिĦक िवकासावर अिधक भर िदला जातो.
मािहती ÿिøयाकरण ÿितमांना मधील समािवĶ उदाहरणे पुढीलÿमाणे आहेत:
• िहÐडा टाबा यांनी उदगामी िवचार ÿितमा न (Inductive Thinking Model )
िवकिसत केले.
• åरचडª सचमान यांनी पृ¸छा ÿिश±ण ÿितमान (Inquiry Training ) िवकिसत केले.
• जेरोम āूनर यांनी संबोध साÅयता ÿितमान (Concept Attainment Model )
मांडले
• डेिÓहड असुबेल यांनी अúत संघटक ÿितमान (Advance Organiser Model ) हे
िवकिसत केले.
२. सामािजक आंतरिøया ÿितमान (Social Interaction Model ):
या गटामधील अÅयापन ÿितमान हे भाविनक आिण सामािजक उिĥĶे साÅय करÁयाशी
संबंिधत आहेत. ही ÿितमाने लोकशाही ÿिøयेला सुधारÁयास ÿाधाÆय देतात आिण Âयाच
बरोबर Óयĉì¸या ±मतांचा समाजा¸या सुधारÁयास ही ÿाधाÆय देतात .
सामािजक आंतरिøया ÿितमांना मधील समािवĶ उदाहरणे पुढीलÿमाणे:
• भूिमकापालन ÿितमान (Role Play Model): हे फॅनी शाÉटेल आिण जॉजª
शाÉटेल यांनी मांडले.
• सामािजक अिभŁपता ÿितमान (Social Simulation Model): हे सेरेन बुकॉक
यांनी मांडले.
• समूह अÆवेषण ÿितमान (Group Investigation Model): हे हबªटª थेलेन आिण
जॉन ड्युई यांनी मांडले.

munotes.in

Page 151

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
151 ३. Óयिĉगत िवकास ÿितमाने ( Personal Development Model) :
अÅयापनाचे हे ÿितमाने भाविनक ±ेýातील अनुदेशनाÂमक उिĥĶांची (Instructions
goals) जाणीव करÁयावर भर देतात. Óयĉìला सभोवताल¸या पयाªवरणाशी िनिमªती±म
संबंध ÿÖथािपत करÁयास मदत करतात. Óयिĉगत उिĥĶ साÅय कłन Óयĉìचे ÓयिĉमÂव
घडवÁयास मदत करते. उदाहरणाथª:
• कॉल रॉजसª यांचे अिनद¥शीत अÅयापन ÿितमान (Nondirective Teaching
Model) ,
• िवÐयम शूटस आिण िĀट्झ पेÐसª यांचे जाणीव जागृती ÿितमान (Awareness
Training Model )
• िवÐयम गाडªन यांचे िभÆनाÆवयन ÿितमान (Synectics Model) ,
• डेÓहीड हंट यांचे संकÐपनाÂमक ÿणाली ÿितमान ( Conceptual System Model )
४. वतªन पåरवतªन ÿितमान (Behaviour Modification Model) :
ही ÿितमाने वतªन पåरवतªन या िसĦांतावर आधाåरत आहेत. ही ÿितमाने ÿभावी ÿणाली
तयार करÁयासाठी अथवा अÅययन ÿिøयेला अनुøिमत आिण Âयां¸या ÿबलनातून
वतªनाला आकार देतात. या कुलातील अिधकतर ÿितमाने ही साधक अिभसंधान
(Operant conditioning) यावर आधाåरत आहेत.
वतªन पåरवतªन कुलातील ÿितमांचे उदाहरणे पुढीलÿमाणे आहे:
• ब¤जािमन ÊÐयूम आिण जेÌस Êलोक यांचे ÿभुÂव अÅययन ÿितमान (Mastery
Learning model)
• टॉम गुड जेरी, जेरे āोफì, कालª गेरीएटर, िझµगी इंगलमन आिण वेस बेफर यांचे ÿÂय±
अनुदेशन ÿितमान (Direct Instructional Model)
• कालª िÖमथ, मेरी िÖमथ यांचे अिभŁपता ÿितमान (Simulation Model)
६.२.१ टाबा यांचे उģामी िवचार ÿितमान (Inductive Thinking Model) :
उģामी िवचार ÿितमान हे िहÐटा टाबा अËयासøम उपप°ीकारांनी तयार केले. स¤ůल
कॉÖटा शाळेत ÿायोिगक अËयास करत असताना Âयांनी हे ÿितमान तयार केले. Âयांनी
अÅयापन कायªिनती (Teaching Strategy ) ही सं²ा वापरली. टाबा यांनी सामािजक
अËयास याचा संपूणª अËयासøम हा उदगामी िवचार ÿितमानावर आधाåरत तयार केला.
टाबा यां¸या उदगामी िवचार ÿितमानालाच मािहती ÿिøयाकरण ÿितमान ( Information
Processing Model ) असेही Ìहटले जाते. कारण या ÿिøयेमÅये िवīाÃया«ना
पåरसरातील मािहतीवर िविवध ÿिøया करÁया¸या पĦती िवकिसत करÁयास मदत करते.
हे ÿितमान िवīाÃया«¸या भाविनक अथवा सामािजक िवकासापे±ा ÿामु´याने बौिĦक
िवकासाशी िनगिडत आहे. याबरोबरच हे ÿितमान िवīाÃया«¸या तािकªक िवचारां¸या munotes.in

Page 152

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
152 िवकासास मदत करते. िहÐटा टाबा यांनी िवīाÃया«ना उदगामी िवचार करÁयास ÿवृ°
करÁयासाठी ÿ ितमानांची एक साखळीच तयार केली.
उदगामी िवचार ÿितमानाचा अथª:
१. उदगामी Ìहणजे िविशĶा पासून सामाÆय पय«त उदाहरणाकडून तÂवाकडे, अनुभवजÆय
मािहतीपासून सामाÆयीकरÁयापय«त. Ìहणूनच उदगामी िवचार ÿितमानाĬारे अशा
ÿकारे िशकवले जाते कì, िवīाथê िविशĶ उदाहरणे देतात ºयामधून संकÐपनांची
िनिमªती होते.
२. मािहतीचे संकलन िकंवा हाताळणे कसे करावे हे िशकवÁयाचे हे ÿितमान आहे .
३. हे िवचार ÿिøयेवर आधाåरत आहे. कौशÐय िशकिवÁयासाठी िविशĶ अÅययन
कायªिनतéचा वापर कłन कौशÐय िशकवले पािहजेत हे या ÿितमानात योµय øमाने
कौशÐय िशकवले जातात. Ìहणजे एक िवचार ÿिøया दुसöया वर आधाåरत आहे .
४. उदगामी िवचार ÿितमाना मÅये तीन अÅयापन कायªिनती सुचवÐया आहेत. संकÐपना
िनिमªती (concept Formation ) मािहतीचे अथªिनवªचन (Interpretation of data )
आिण तÂवे \ िनयमांचे उपयोजन (Application of principles)
ÿितमानाचे मूलभूत गृिहतके िकंवा तकª:
हे ÿितमान िवचार ÿिøयेबĥल¸या काही िनयमां¸या आधारे िवकिसत केले आहे टाबा
१९६७ यांचा पुढील गोĶéवर िवĵास होता.
१. िवचार करायला िशकवता येते
२. Óयĉì व मािहती यां¸यातील ÿिøयेतून िवचारÿिøया िवकिसत होते. िवīाÃया«ना
संकÐपना समजतात. िवīाथê जेÓहा तÃयांची जुळणी करतो. तÃयांचा परÖपर संबंध
जोडतो (सहसंबंध), सामाÆयकरण अनुमान काढतो, पåरकÐपना मांडतो, भािकत \
पूवªकथन करतो. अपåरिचत घटनांचे ÖपĶीकरण करतो.
३. िविशĶ øमाने िवचार ÿिøया िनमाªण होतात ÿÂयेक िवचार हा आधी¸या िवचारावर
आधाåरत असतो. कौशÐयांवर ÿभुÂव िमळवणे आवÔयक असते. हा øम कधीही
उलटा होऊ शकत नाही.
गृहीतक २ मधील ‘मािहती’ ही सं²ा वगª अÅयापन आिण अÅययन अÅयापन सािहÂय यांचा
संदभª देते. अËयासाचा हेतू, सािहÂया, आकृÂया, नमुने Âयाचबरोबर ऐितहािसक वाÖतू,
ÿाणी सृĶी, वनÖपती सृĶी या सवा«चा मािहती¸या संदभाªमÅये समावेश होतो. जेÓहा
अÅययन करणारा बोधाÂमक िøया कłन बौिĦक ÿिøयेĬारे जुळणी कłन िविवध गोĶीशी
संबंध जोडतो Âयावłन पåरकÐपना मांडतो. सामाÆयीकरण कłन Âयावłन अनुमान
काढतो आिण यावłन अपåरिचत घटनांचे ÖपĶीकरण करतो. िश±क िवīाÃया«ना जटील
मानिसक ÿिøया करÁयास उ°ेजन देऊन िवचारÿिøयेला चालना देऊ शकतात आिण munotes.in

Page 153

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
153 ÿÂय± मदत कमी करत िवचार ÿिøया िशक Áयास मदत कł शकतात . हे ÿितमान
सामािजक अËयासा¸या अËयासøमाचा ÿमुख आधार आहे.
अÅयापना¸या तीन कायªिनती ( पायöया अथवा टÈपे):
पिहÐया गृिहतकावर (जसे िवचार करायला िशकिवता येते) टाबा याने उदगमन िवचारांचे
कौशÐय िवकिसत करÁयासाठी अÅयापना¸या तीन कायªिनती सांिगतÐया आहेत.
कायªिनती पुढील पायöयांचा समावेश असतो.
i संकÐपना िनिमªती ( Concept Formation)
ii मािहतीचे अथªिनवाªचन ( Interpretat ion of data) आिण
iii तÂवे / िनयमांचे उपयोजन(Application of Principles)
१. संकÐपना िनिमªती:- या टÈÈयात तीन मानिसक ÿ िøयांचा / कृतéचा समावेश आहे:
i ओळख ( Identification ): िश±काने िवīाÃया«ना समÖया देऊन Âया संबंधी¸या
िविवध बाबी Âयांना पुरवलेÐया मािहतीतून शोधणे व Âयांची यादी करणे याचा समावेश
आहे.
ii गट तयार करणे: िश±क िवīाÃया«ना िविवध बाबीमधील समान गुणधमª िकंवा वैिशĶ्य
असलेÐया बाबéचे गट तयार करÁयास सांगतात.
iii िवकिसत करणे: िविवध घटकांना ओळखून गट तयार केÐयानंतर िश±क
िवīाÃया«ना गटांना योµय वगêकरण करणे आिण वैिशĶ्यपूणª नावे देतात.
िवīाÃया«ना ÓयÖत ठेवÁयासाठी टाबा सवª संबंिधत िøयांना जोडतात , या सवª पायöया
ÿितमांचा आधार आहेत. यामÅये अÅयापनाची सुŁवात ÿijां¸या Öवłपात होते. या
िनवडलेÐया ÿijांना कृतीशी जुळवले जाते. उदाहरणाथª ÿij कृतीची जुळणे i तुÌही काय पािहले ? i यामÅये िवīाथê घटकांची यादी करतात. ii कोणते समान घटक आहेत ? ii िवīाथê गटात िवभागणी करतात. iii हे या गटात का घातले ? Iii यामÅये िवīाथê नावे देतात िकंवा वगêकरण करतात.
अÅयापन कायªिनती मधील ÿÂयेक कृतीमागे मानिसक िøया दशªवते.
२. मािहतीचे अथªिनवªचन:
ÿितमानातील ही दुसरी अÅयापन कायªिनती आहे. िश±कां¸या ÿijांवर ही कायªिनती
अवलंबून आहे. यामÅये तीन मानिसक िøयांचा समावेश आहे. munotes.in

Page 154

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
154 i. संबंध ओळखणे ( िभÆनता /फरक ):
िश±कां¸या ÿijातून िवīाÃया«ना मािहती Ĭारे िविशĶ गुणधमªचा शोध घेÁयास ÿवृ° केले
जाते. दुसöया शÊदात या ÿijातून िवīाÃया«ना इतरांहóन िभÆन असणारी वैिशĶ्ये शोध
घेÁयास ÿवृ° केले जाते.
ii. संबंधाचे ÖपĶीकरण:
िश±क िवīाÃया«ना परÖपर संबंध जोडून पाहÁयास ÿवृ° करतात. कायªकारण संबंध
ÿÖथािपत करÁयास िश±क हे ÿij िवचारतात.
iii. सामाÆयीकरण:
िवīाथê मािहती¸या पलीकडे िनÕकषª, ÅवÆयथª शोधतात. Âयाच मािहतीचे सामाÆयीकरण
करÁयास िवīाÃया«ना िश±क ÿेåरत करतात.
या सवª मानिसक कृती अÅयापन कायªिनती Ĭारे िवīाÃया«ना ÖपĶ केले जाते.
3. तÂव / िनयमांचे उपयोजन:
यामÅये पुढील गोĶéचा समावेश आहे.
i. समÖये¸या Öवłपाचे िवĴेषण करणे.
ii. संबंिधत ²ाना¸या आधारे संभाÓय पåरणाम अथवा पåरकÐपना मांडÁयास आिण Âयाचे
ÖपĶीकरण करÁयास मदत करणे.
iii. तािकªक तÂवांचा उपयोग कłन आवÔयक आिण योµय परिÖथती िनिIJत कłन
परीकÐपनांची पडताळणी करणे .
हे सवª टÈपे खालील पायöया Ĭारे ÖपĶ केले जाते .
उģामी िवचार ÿितमाना ची तÂवे:
१. घटकांना ओळखÁयाचे तÂव:
घटकांना ओळखÁया साठी िनकष िदले जातात . घटकांना दुहेरी ओळखले जाऊ शकते
Ìहणजे आवÔयकता असÐयास वÖतू दोन ®ेणीमÅये मांडणे
२. घटकांना वेगळे करÁयाचे तÂव:
जेÓहा एक ®ेणी दुसöया पे±ा वेगÑया øमाची असते, असलेÐया घटकातून इतर ®ेणी
काढून टाकले जाऊ शकतात हे काढलेले घटक नंतर इतर घटका¸या अंतगªत िलिहले
जाऊ शकतात.

munotes.in

Page 155

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
155 3. ÖपĶीकरणाचे तÂव:
ज¤Óहा ®ेणीचा अथª ÖपĶ होत नाही तेÓहा िवīाÃया«कडून ÖपĶीकरण िवचारले जाते.
िश±काने Âयाला काय Ìहणायचे आहे हे समजावून सांगू नये . Âयाच बरोबर िश±कांनी
®ेणीशी संबंिधत घटकांना नावे देऊ नयेत.
४. िनणªय न घेÁया¸या दबावाचे तÂव :
अनेक घटकांमÅये िनणªय घेÁयासाठी दबाव करणे आवÔयक नसते . कारण हे ÿितमान हे
ÿिøयेवर अवलंबून नसून आशयावर आहे. ही सवª एक मुĉ ÿिøया असून जेÓहा
िवīाÃया«ना घटकांना वगêकरण करÁयास अडचण येते तेÓहा Âया वेळेसाठी हे सवª पुढे
ढकलणे आवÔयक असते.
५. ÿिøया यांचे तÂव (Principle of Mental Operation) :
हे ÿितमान िवīाÃया«¸या ŀÔय कृती (Overt Activities ) Âयांचे मानिसक अŀÔयकृतीशी
(Covert Activities) संबंिधत आहे .
६. ÿितिøयांचे तÂव ( Principle of Reaction) :
७. मयाªदांचे तÂव (Principles of Limits ): िनÕकषª हे मािहती¸या मयाªदेत असले
पािहजेत.
उदगामी िवचा र ÿितमानांचे मूलभूत घटक :
१. मु´य उĥेश (Focus) : मु´य उĥेश संकÐपना िनिमªती करÁयासाठी मानिसक ±मता
िवकिसत करणे हा आहे. यामÅये संकÐपना तयार करÁयासाठी बोधाÂमक कृतéचा
समावेश आहे.
२. पायöया (Syntax) : या ÿितमानात नऊ टÈÈयांमÅये अÅयापनाचे आयोजन केले
जाते. पिहÐया तीन टÈÈयां मÅये उदाहरणांची मोजणी करणे, गट तयार कłन Âयांना
नावे देणे या सवा«चा समावेश संकÐपना िनिमªतीत आहे. दुसöया तीन टÈÈयांमÅये संबंध
ओळखून मािहतीचे अथªिनवªचन करणे. संबंधाचे ÖपĶीकरण करणे आिण Âयावłन
अनुमान काढणे यांचा समावेश आहे. शेवट¸या तीन टÈÈयांमÅये तÂवांचे उपयोजन
करताना पåरकÐपना मांडणे. परीकÐपनांचे ÖपĶीकरण करणे आिण परीकÐपनांची
पडताळणी करणे यांचा समावेश आहे. या ितÆही टÈÈयांचे थोड³यात ÖपĶीकरण
खालीलÿमाणे
समÖयेशी संबंिधत असलेÐया मािहतीची ओळख आिण मोजणी :
एµगेन आिण Âयां¸या सहकायाªने (१९७९) मÅये सादर केलेÐया उदाहरणांमÅये एका
िवīाÃयाª¸या गटाला ÿाणी सृĶी बĥल िशकवताना, Âयाची सुरवात ÿािणसंúहालय
दाखवÁयापासून केली. िश±क Âयांना ÿाणीसंúहालयात घेऊन जाऊन आजूबाजूला काय munotes.in

Page 156

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
156 िदसते ते नŌदवÁयास सांगतात. परत वगाªमÅये आÐयावर िश±क िवīाÃया«¸या मदतीने
ÿाÁयांची संपूणª यादी तयार करतात आिण ती फÑयावर नŌदिवतात.
i. वÖतूंचे गट तयार करणे:
या टÈÈयामÅये िश±क ÿij िवचारतात, “ कोणÂया उदाहरणांचा एकý गट करता येईल ?”
ÿाÁयां¸या वगêकरणा¸या कोणÂयाही एका िनकषावर आधाåरत वगêकर ण केले जाते.
उदाहरणाथª - गाय, घोडा, कुýा, मांजर, शेळी या ÿाÁयांचा एक गट तर िसंह, िबबट्या,
हåरण यांचा दुसरा गट गट तयार करताना कोणÂयाही एका नावाखाली केला जाऊ शकते.
ii. गटांना नावे देÁयासाठी िनकषांची िनिमªती करणे:
या टÈÈयावर िश±क ÿij िवचारतात कì या गटांना काय Ìहणतात ? कठीण गटाना वेगळी
नावे िदली जातात. वरील उदाहरणांमÅये ÿाÁयां¸या एका गटाला पाळीव ÿाणी आिण
दुसöया गटाला वÆयÿाणी असे Ìहटले जाऊ शकते. ÿाÁयां¸या िविवध गटासाठी प±ी
सरपटणारे ÿाणी इÂयादी सं²ा असू शकतात.
iii. पैलू आिण घटकांचा संबंध ओळखणे:
या कृतीमÅये तुÌहाला काय आढळून आले, पािहले आिण शोधले अशा ÿijांचा अंतभाªव
असतो. वरील उदाहरणावłन गट करÁयासाठी अÆन , िनवारा, वातावरण इÂयादी पैलूंचा
अËयास यादी करताना केला. आिण Âया¸या नŌ दी सारणे मÅये केÐया. िसंह आिण िबबट्या
हे मांसाहार करतात तर गाय गवत खाते.
iv. पैलू घटकांचा संबंधाचे ÖपĶीकरण:
या टÈÈयाची मÅयवतê ÿij Ìहणजे “ हे असे का झाले’’ याचे उ°र हे यामागचा संबंधाचे
ÖपĶीकरण करते.
v. अनुमान काढणे:
या टÈÈयावर घटकातील संबंधावर अनुमान काढले जाते. उदाहरणाथª ºया ÿाÁयांना मानवी
वÖती सारखे वातावरण आवÔयक असते ते सामाÆयतः पाळीवÿाणी असतात.
vi. पåरणामांचा अंदाज बांधणे आिण पåरकÐपना तयार करणे:
यामÅये िवīाÃया«ना “ काय होईल” असा ÿij िवचारला जातो.
उदाहरणाथª जंगलाचे जर शेत जिमनीत łपांतर केÐयास जंगलातील वÆय ÿाÁयांचे काय
होईल? या ÿijां¸या चचा«मधून मािहतीतील घटकांबĥल िनÕकषª काढता येतो आिण
Âयावłन सामाÆयकरण करता येते.
vii. पåरकÐपना आिण गृिहतक यांचे ÖपĶीकरण अथवा Âयांचे समथªन करणे:
या पायरीवर चचाª करताना “ असे का होईल असे तुÌहाला वाटते?” अशा ÿijाने सुŁवात
करता येईल. गृहीतकाचे समथªन करताना ÖपĶीकरण सिवÖतर केले जाते. उदाहरणाथª munotes.in

Page 157

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
157 जंगलाचे łपांतर जर शेतजमीिनत केÐयास वÆय ÿाणी घनदाट जंगलात Öथलांतåरत
होतील या िनÕकषाªला ÖपĶीकरण देताना “ शेत वÆयÿाÁयांना जगÁयासाठी आवÔयक अÆन
आिण वातावरण पुरवत नाही.” असे समथªन देता येईल.
viii. गृहीतकांची पडताळणी:
शेवटची पायरी आहे यामÅये गृहीतकाचे पडताळणी करणे गरजेचे असते. मागील पायरीवर
केलेÐया ÖपĶीकरण याचा आधार यामÅये आहे. उदाहरणाथª, जंगलाचे शेत जिमनीत
łपांतर केले, तेथील ÿाणी खरोखरच घनदाट जंगलात Öथलांतåरत झाले आहेत. िकंवा ते
वÆय ÿाणी मानवी वÖÂया भोवती िफरत आहेत का हे तपासावे लागेल.
3. सामािजक ÿणाली ( Social System) :
i. एक अनुकूल वातावरण:
या अÅयापना¸या नवÓया पायöयांमÅये वगाªतील वातावरण हे अÅययनासाठी आिण
सहकायाªसाठी अनुकूल असते.
ii. िश±क मािहतीचा ÿथम ľोत :
ÿथम िश±क नेहमी मािहतीची सुŁवात करतात.
iii. िश±क हा िनयंýक:
िश±क जरी सहकायª करीत असला तरी तो िनयंýक या भूिमकेत असतो. िश±क सवª कृती
कोणÂया øमाने कराÓयात याचे आधीच िनयोजन करत असतो. वगªकृतीचे ÓयवÖथापन
करतो, Âयाचबरोबर अÅयापन कृतीचे तािकªक øमाने आयोजन केले जाते. या
ÿितमानामÅये अÅयापन ÿिøया काही ÿमाणात संरिचत असते
iv. िवīाथê उपøम:
सवª पायöयांमÅये िवīाÃया«चा सिøय सहभाग असतो. सवª उपøमांमÅये िवīाÃया«ना
सहभाग घेÁयासाठी मुĉ वातावरण िदले जाते. ÿÂयेक कृतीसाठी लोकशाही वातावरणात
पूणª केÐया जातात.
४. ÿितिøयाचे तÂव (Principle of Reaction) :
टाबा यांनी अÅयापन ÿितमाना मधील ÿÂयेक पायरीवरील िविवध पåरिÖथतीत
िशकवÁयासाठी आिण ÿितसाद देÁयासाठी ÖपĶ आिण िनिIJतच मागªदशªक तÂवे सांिगतली
आहेत. ही मागªदशªक तÂवे खालीलÿमाणे आहेत
i. योµय øम:
ÿÂयेक ®ेणी मधील िविशĶ बोधाÂमक कृतéसाठी िश±क योµय Âया कृती करतात.
िश±कांना माहीत असते. या कृतीĬारे बोधाÂमक िøया योµय øमाने होतील. munotes.in

Page 158

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
158 ii. योµय वेळ:
ÿÂयेक कृती योµय वेळेस होणे गरजेचे असते. ºया िवīाÃया«नी मािहती ओळखली नाही
अथवा Âयांची यादी केली नाही अशा िवīाÃया«ना िश±कांनी ÿij िवचाł नये.
iii. बोधाÂमक कायª:
ÿijाĬारे बोधाÂमक ÿिøया होते. िश±कानी बोधाÂमक कायª मांडली पािहजेत.
iv. आकलन:
गट तयार करणाöया ÿijांना सुŁवात करÁयापूवê िश±कांनी ÿÂयेक कृती िवīाÃया«नी पूणª
केली आहे का आिण सवा«ना Âयाचे आकलन झाले आहे का हे पाहणे गरजेचे असते.
v. अनुभवाचे तयारी:
नवीन अनुभवासाठी िवīाÃया«ची तयारी िश±काने पाहणे आवÔयक असते. नवीन गोĶ
िशकÁयासाठी िवīाथê िकती तयार आहे हे िश±काला पाहावे लागते.
vi. मु´य मानिसक िøया:
िश±कांचे ÿाथिमक कायª Ìहणजे िवīाथê मािहतीची ÿिøया कसे करतात हे पाहणे आहे.
आिण नंतर िवīाÃया«ना कृती करÁयास ÿवृ° करणारे ÿij िवचारणे हे आहे.
५. आधार ÿणाली( Support System) :
टाबा यांनी उģामी िवचार ÿितमान हे सामािजक अËयासामÅये अÅयापना¸या कायªिनती
तयार करÁयासाठी िवकिसत केले असले तरी या कायªनीतीचा वापर अशा अनेक
िवषयांसाठी सुĦा केला जाऊ शकतो. ºयामÅये िवषयांशी संबंिधत अिधक मािहती
उपलÊध आहे जसे कì वनÖपितशाľ, ÿािणशाľ, भूगोल, समाजशाľ, ÿािणसृĶी
सामािजक संÖथा या सार´या अËयासासाठी आधार उपलÊध कłन देतात. िश±कांचे
ÿमुख कायª हे आहे कì िवīाÃया«ना अवघड मागाªने मािहती ÿिøया करÁयासाठी ÿवृ°
करणे आिण Âयांची ±मता वाढवणे हे आहे.
६. अÅयापनीय आिण पोिषत पåरणाम ( Industrial and N urturing Effect) :
या ÿितमानाचा ÿमुख उĥेश संकÐपना तयार करÁयास िशकवणे हा आहे. यामÅये तािकªक
िवचार आकलन , पयाªवरण याबĥल जागृकता िनमाªण होते आिण संकÐपनांचे वगêकरण
वाढते.
७. उपयोजन:
सामािजक अËयास जैवशाľ, भूगोल समाजशाľ आिण भाषा िवशेषतः इंúजी भाषे सारखा
िवषयासाठी या ÿितमाना चा वापर यशÖवी रीतीने करता येतो. हे ÿितमान शालेय
िवīाÃया«साठी उपयुĉ आहे. संकÐपना िशकवÁयासाठी आिण उģामी िवचार करÁयास
ÿवृ° करÁयासाठी उपयुĉ आहे. मािहती मधील आशयाला योµय øमाने मांडणे हा munotes.in

Page 159

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
159 अÅययन अनुभूती देÁयाचा पाया आहे. पिहÐया तीन पायöया ÿाथिमक Öतरासाठी उपयुĉ
आहेत. आिण शेवट¸या तीन पायöया या उ¸च Öतरावरील ÿामु´याने िव²ान आिण भाषे¸या
अËयासøमासाठी उपयुĉ आहेत.
६.२.२ िभÆनाÆवयन ÿितमान (Syntactic Model) :
िभÆनाÆवयन ÿितमान िवÐयम गाडªन या तÂव²ानाने हे तंý िवकिसत केले. सुŁवातीला ही
पĦत काही औīोिगक कंपÆयांमÅये सृजनशीलता िवकिसत करÁयासाठी वापरले जात
होती. Âयानंतर गाडªन यांनी या तंýाचा उपयोग शालेय िवīाÃया«मÅये सृजनशीलता
िवकिसत करÁयासाठी केला. गाडªन यांनी मूलभूत गृिहतके मांडली. यामÅये Öवłप ÿिøया
आिण सृजनशीलतेचा िवकास याचा समावेश आहे.
आधारभूत गृिहतक: सृजनशीलतेचे ÖवŁप ÿिøया आिण िवकास या बĥल परंपरागत
कÐपना अपे±ा पूणªपणे वेगÑया धारणा आहेत. Âयां¸या मु´य कÐपना आिण गृिहतकांचा
समावेश खालील ÿमाणे आहे.
१. सृजनशीलता ही अपवादाÂमक गोĶं नाही. कलाकृती, संगीत सार´या िवषया¸या
िवकासासाठी िकंवा नवे शोध यां¸याशी केवळ सृजनशीलता संबंिधत असेल.
सृजनशील कायª आिण ÿिøया या आपÐया दैनंिदन कृती सार´या आहेत आपण
आपÐया दैनंिदन कामकाज छंद, फुरसतीचा वेळ यामÅये सृजनशीलतेचा खूप उपयोग
होऊ शकतो.
२. सृजनशील िवचार ÿिøया हे गूढ अथवा अनाकलनीय नाही ितचे वणªन करता येते.
आिण अÅयापन िकंवा परी±णाĬारे िवīाÃया«ना Âयांची सृजनशीलता िवकिसत करणे
श³य आहे.
३. सृजनशीलता िनमाªण आिण ÿिøया जीवना¸या सवªच ±ेýांमÅये एकसमानता दशªिवते.
कला, िव²ान, Óयापार व कृषी आिण हÖतकला इÂयादी ±ेýांमÅये एकाच ÿकार¸या
मानिसक ÿिøयांचा सृजनशील िनÕप°ी मÅये उपयोग केला जातो. Ìहणूनच
िव²ानातील अिवÕकार सृजनशीलते¸या ŀिĶकोनातून कले¸या िनिमªतीपे±ा वेगळे
नाहीत.
४. सृजनशीलता ही अगदी वैयिĉक अनुभूती आहे ही धारणा चुकìची आहे. वैयिĉक व
सामूिहक सृजनशील िवचार दोÆहीही समान असतात. Âयांचे Öवłप सारखेच असते,
Ìहणूनच सृजनशीलते¸या िवकासासाठी िवīाÃया«ना गटामÅये िशकवणे अथवा
ÿिशि±त करणे श³य आहे.
५. Óयĉì आिण गट या दोघांची सृजनशील ±मते¸या िवकासासाठी सजªनशील ÿिøयेचे
जाणीवपूवªक िवĴेषण कłन ÂयाĬारे सजªनशील िवकासासाठी योµय साधने आिण
सामúी वापłन सृजनशीलता वाढवली जाऊ शकते.
६. जेÓहा आपÐया समोर एखादी समÖया असते िकंवा कायª करÁयास सांिगतले जाते
तेÓहा आपण समÖया सोडवÁयासाठी िकंवा कायª करÁयासाठी जुने मागª अवलंबतो. munotes.in

Page 160

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
160 काही वेळा हे मागª योµय ठरत नाहीत. तेथेच आपण िभÆनाÆवयन याचा वापर कł
शकतो. नवीन कÐपनाकडे नेणारा एक आनंददायक ŀिĶकोन आहे.
७. सृजनशीलता ही मुलत: एक भाविनक ÿिøया आहे. ºयाला बौिĦक ÿिøया
वाढवÁयासाठी तािकªक आिण भाविनक घटकांची आवÔयकता असते Ìहणूनच
सृजनशील िवकासासाठी या ÿितमाना ची आवÔयकता आहे. Ìहणूनच
सृजनशीलते¸या िवकासासाठी ÿिश±ण देताना बौिĦक घटकांपे±ा वतªनातील
भाविनक घटकांवर अिधक भर िदला पािहजे.
८. Óयĉì आिण समूह यां¸या सृजनशीलते¸या िवकासासाठी जाणीवपूवªक अतािकªक
घटकांना समजून घेऊन Âयावर िनयंýण ठेवणे आवÔयक.
९. िभÆनाÆवयन ÿितमानात वापरÐया जाणाöया łपकाÂमक कृतीतून सृजनशीलता ही
जाणीवपूवªक केलेली अथवा जािणवे¸या Öतरावरील ÿिøया.
िभÆनाÆवयन ÿितमानाचे ÖपĶीकरण:
मूलभूत कÐपना आिण गृहीतकां¸या वर आधाåरत िभÆनाÆवयन ÿितमानाची रचना आिण
कायªपĦती खालील घटकां¸या łपात ÖपĶ केली जाऊ शकते
• उĥेश (Focus) : अÅयापना¸या िभÆनाÆवयन ÿितमानाचा मु´य उĥेश हा
अËयासøम िनिमªती िव²ान आिण कला ±ेý या सवª ±ेýांमÅये Óयĉì आिण समूह या
दोघांची सृजनशीलता वाढिवणे हा उĥेश आहे.
• ÿितमाना¸या पायöया (Syntax): िभÆनाÆवयन ÿितमाना मÅये वÖतूंची संबंध
जोडताना दोन ÿकार¸या सूýांचा वापर केला जातो.
i) जे पåरिचत आहे ते अपåरिचत करणे
ii) जे अपåरिचत आहे ते पåरिचत करणे
पिहÐया सूýाचा उĥेश Ìहणजे िवīाÃयाªला जे पåरिचत आहे ते अपåरिचत करणे Ìहणजेच
नेहमीपे±ा वेगÑया ŀĶीने बघणे आिण तुलना करÁयास मदत करणे. जॉइस आिण िवल
(१९९७:२७२) यांनी सांिगतÐयाÿमाणे या अÅययन कायªिनती ¸या खालील सहा पायöया :
पिहली पायरी:
सīिÖथतीचे वणªन(Description of present condition): या पायरीमÅये िश±क
िवīाÃया«ना एखाīा समÖयेबĥल पåरिÖथतीबĥल आ°ाचा Âयांचा ŀिĶकोन वणªन करÁयास
सांगतात.
दुसरी पायरी:
ÿÂय± तुलना(Direct Analogy): या पायरीमÅये िवīाÃया«ना ÿÂय± तुलना करÁयास
तसेच साधÌयª सुचवायला सांिगतले जाते. यामधून एकाची िनवड कłन Âयाचे वणªन
करायला सांिगतले जाते. ÿÂय± तुलनेचा अथª दोन वÖतू िकंवा संकÐपनांची साधी तुलना
करणारे होय. ÿÂय± घटना िकंवा समÖयांमÅये िवīाÃया«ना समानता शोधÁयास सांिगतले munotes.in

Page 161

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
161 जाते. Âयाचबरोबर िविवध उदाहरणातून एखादे िनवडून Âयाचे अिधक वणªन करÁयास
सांिगतले जाते. उदाहरणाथª, मोटार सायकल ला साधÌयª देÁयासाठी कोणी असेही Ìहणू
शकते कì िसंहासारखा गरजला, पोलादी घोडा, उडणारा प±ी.
ितसरी पायरी:
वैयिĉक तुलना (Personal Analogy): या पायरीमÅये तुलना करÁयासाठी
िनवडलेÐया साÌय दशªक उदाहरणां¸या भूिमकेत िवīाथê िशरतात. िवīाथê Öवतःला
आलेÐया अनुभवाचे वणªन करतात. उदाहरणाथª िवīाथê Öवतः मोटर सायकल चे वणªन
िसंहासारखा गरजला आिण पोलादी घोडा असे करतात. िश±क Âयांना मोटारसायकल
िकंवा िसंह आिण घोडा Ìहणून कÐपना करÁयास सांगू शकतात.
चौथी पायरी:
संि±Į िवरोधाभास(Compressed Conflict) : या पायरी भłन िवīाÃया«ने दुसöया व
ितसö या पायरी मधील वणªनात झालेÐया िविवध शÊद योजनेतून िकÂयेक िवरोधाभासाÂमक
शÊदयोजना शोधÐया . यामधून एकाची िनवड केली जाते आिण Âयाचा उपयोग वणªनात
केला जातो. उदाहरणाथª तुमची मोटरसायकल डरपोक िकंवा धाडसी कशी ? ते कसे हसते
आिण आठ्या घालते ? इÂयादी
पाचवी पायरी:
ÿÂय± तुलना (Direct Analogy) : या पायरीमÅये िनवडलेÐया िवरोधाभासाÂमक
शÊदयोजनेवर आधाåरत िवīाथê काही ÿÂय± तुलना तयार करतात आिण Âयामधील
एकाची िनवड.
सहावी पायरी:
मूळ कायाªचे पुनःपरी±ण(Re-examination of the original task) : या पायरीमÅये
िवīाथê मूळ समÖया िकंवा िवषयाकडे वळतात. आिण आ°ापय«त केलेÐया िविवध तुलाना
चा िकंवा Âयापैकì िनवडक तुलनांचा उपयोग कłन समÖया सोडिवतात िकंवा िवषयांचे
वणªन.
दुसöया सूýांचा उĥेश:
या दुसöया सूýात अनोळखी अपåरिचत गोĶी पåरिचत कłन देणे हा उĥेश असतो. यामधून
िवīाÃया«ना नवीन आिण अवघड आशय समजणे, आÂमसात करणे याला मदत होते.
यामÅये खालील सात पायö यांचा समावेश आहे.
१. आशय पुरिवणे(Substantive input) :
या पायरीमÅये िश±क िवīाÃया«ना नवीन घटकाचा संबंधी काही मािहती तŌडी अथवा
पåर¸छेदाचा सादरीकरणातून सांगतात.
उदाहरणाथª, ‘मानवी म¤दू आिण Âयाचे कायª' या िवषयावर अथªपूणª मािहती िश±क देतात.
munotes.in

Page 162

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
162 २. ÿÂय± तुलाना(Direct Analogy):
या पायरीमÅये िश±क ÿÂय± तुलनेसाठी उदाहरण सुचिवतात आिण िवīाÃया«ना Âयाचे
वणªन करÁयास सांिगतले जाते उदाहरणाथª टेिलफोन िनयंýण क±ाचे उदाहरण देऊन तो
मानवी म¤दूशी ÿÂय± तुलना करÁयास सांगतात.
३. Óयिĉगत तुलना Personal Analogy) :
या पायरीमÅये िश±क िवīाÃया«ना िनवडक उदाहरणावłन वÖतू Óयĉì इÂयादé¸या
भूिमकेतून Âयांचे वणªन करÁयास सांगतात. उदाहरणाथª, लोकशाही¸या संकÐपना ÖपĶ
करÁयासाठी िवīा Ãया«ना मानवी शरीर संÖथे¸या कायªÿणालीशी िकंवा िवīाÃया«चे घर,
शाळा इÂयादé¸या कायाªची तुलना करÁयास ÿवृ° केले जाऊ शकते.
४. साधÌयाªची तुलना (Comparing Analogy) :
या पायरीमÅये िवīाथê िवषय वÖतू व सामने दशªक उदाहरण या मधील समानतेचे मुĥे
ओळखून ÖपĶ करणे आवÔयक आहे. उदाहरणाथª मानवी म¤दूचे कायª आिण टेिलफोन
िनयंýण क± यामधील समानता शोधÁयास सांिगतले जाऊ शकते.
५. फरकांचे ÖपĶीकरण (Explaining Difference) :
या पायरीमÅये िवīाÃया«ना फरकाचे मुĥे शोधÁयास ÿवृ° केले जाते. आिण यानंतर सामने
दशªक उदाहरण कोणÂया संदभाªत बसत नाही ते ÖपĶ करÁयास सांिगतले जाते.
उदाहरणाथª टेिलफोन िनयंýण क±ा¸या संरचनेत आिण कायªपĦती मÅये मानवी म¤दू मÅये
िभÆनता असलेले मुĥे कोणते आहेत? कोणते साÌय आहे? इÂयादी
६. शोध (Explorat ion):
या पायरीमÅये िवīाथê िवषयातील मुद्īांचा शोध घेतात. िवīाथê ÿÂय± आिण Óयिĉगत
तुलाना या पायरी¸या आधारे साÌय असलेले मुĥे शोधू शकतात.
७. नÓया उदाहरणांची िनिमªती(Generating Analogy):
या पायरीमÅये िवīाथê Öवतः ÿÂय± साÌय असलेÐया मुīांचा शोध घेÁयाचा ÿयÂन
करतात. आिण अपåरिचत िकंवा नÓया िवषयाचा अथª आिण Öवłप समजून घेÁयासाठी
नवीन उदाहरणे आिण मूळ िवषय वÖतू यामधील साÌय आिण फरक ओळखणे.
या दोÆही सूýांचा उĥेश िवīाÃया«मÅये सृजनशीलते¸या िवकासासाठी ÿिश±णात संधी
उपलÊध कŁन देणे हा . अपåरिचत िवषयाची तुलना करायची आहे िकंवा अपåरिचत गोĶ
समजून ¶यायची आहे यानुसार वरीलपैकì कोणता ÿकार वापरायचा हे ठरवावे.
सामािजक ÿणाली ( Social system ) या ÿितमानाचे Öवłप हे संरिचत असून िश±क
िविवध पायö यां¸या िविशĶ øमा Ĭारे िवīाÃया«ना िवचार करÁयास ÿवृ° करतात.
िवīाÃया«ना Âयां¸या बुĦी/ तकª आिण मानिसक ÿिøया यां¸याĬारे नवीन संकÐपना तयार
करÁयास ÿवृ° करतात. munotes.in

Page 163

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
163 िभÆनाÆवयन ÿितमानात उदाहरणे तुलना आिण संि±Į िवरोधाभास इÂयादी ¸या मदतीने
समÖया िनराकरण करÁयास िव īाÃया«ना िश±क मदत करतात. Âयाचबरोबर िवīाÃया«ना
अपåरिचत संकÐपना बरोबर पåरिचत होÁयासाठी मागª आिण साधने शोधÁयात आवÔयक
ÖवातंÞय िमळते. िश±क आिण िवīाथê यां¸यामधील परÖपर संबंध साठी अनुकूल आिण
मैýीपूणª वातावरण असते. या सवª कृतीमÅये िवīाÃया«ना िवषय योµय रीतीने समजून
घेÁयासाठी पूणª संधी आिण सहकायª िदले जाते.
ÿितिøयेची तÂवे (Principles of Reaction) : या ÿितमानामÅये खालील ÿकार¸या
ÿितिøया आिण िश±कां¸या ÿितसादाची आवÔयकता असते;
१. िवषय िकंवा समÖया या बĥल िवīाÃया«चा असलेला अनुभव आिण अÅययन पाĵªभूमी
याबĥल िश±कास मािहती असणे आवÔयक असते.
२. िवīाÃया«ना पारंपåरक िवचार पĦतीपे±ा िभÆन ÿकारे िवचार करÁयास ÿवृ° करायला
हवे. िवīाÃया«ना काÐपिनक, िवसंगत, łपकाÂमक इÂयादéचा वापर कłन नवीन
घटक समजÁयास मदत केली पािहजे.
३. िवīाÃया«¸या सृजनशील अिभÓयĉì चा िवकास करत असता ना िश±कांनी Öवतःला
अपारंपåरक,िविचý अशा गोĶé आिण ÿितसा दांना ÖवीकारÁयाची तयारी ठेवली
पािहजे.
४. िश±कांनी ÿितसाद िनमाªण करÁयासाठी योµय आिण मानसशाľीय पåरिÖथती तयार
करÁयासाठी िवīाÃया«ना ÿोÂसाहन िदले पािहजे. Âयाचबरोबर कधी ÿÂय± तर कधी
अÿÂय± मदत िश±कांनी िवīाÃया«साठी केली पािहजे.
५. िश±कांनी िवīाÃया«मÅये समÖयेबĥल नवीन आिण वेगळा ŀĶीकोन िवकिसत
करÁयासाठी योµय वेळ आिण संधी िदली पािहजे. िवīाÃया«मÅये सृजनशील
अिभÓयĉì िवकिसत करÁयासाठी िवīाÃया«चे मूÐयमापन लगेच करणे टाळावे.
६. या सवª कृतीमÅये िश±कांनी िवīाÃया«ना िदलेली ÿेरणा ही अंतगªत असते Âयामुळे
िवīाÃया«ना Âयां¸या सृजनशील अिभÓयĉìचे जे समाधान व आनंद िमळतो तो Âयांना
उपभोगÁयाची संधी िदली पािहजे.
आधार ÿणाली ( support system) :
िभÆनाÆवयन ÿितमानात खालील ÿकारची आधार ÿणाली असते :
१. िभÆनाÆवयन ÿितमाना¸या कायªनीती वापरासाठी कुशल आिण स±म िश±काची
आवÔयकता असते.
२. सृजनशील िवकासासाठी मोठ्या िवīाथê सं´ये¸या वगाªपे±ा लहान गटात अिभÓयĉì
अिधक चांगÐया ÿकारे होऊ शकते. munotes.in

Page 164

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
164 ३. या ÿितमाना मÅये नवीन िवषयाचा अËयास करताना िकंवा अपåरिचत गोĶी पåरिचत
होÁयासाठी अतािकªक घटकांची ओळख कłन देणे आिण मागªदशªन करणे यासाठी
िश±कांनी मदत करणे आवÔयक आहे .
४. ÿयोगशाळा, कायªशाळा, úंथालय, सहली, ŀक®ाÓय उपकरणे इÂयादी Öवłपातील
आवÔयक सुिवधा िवīाÃया«ना समÖया िनराकरणा साठी उपलÊध कłन िदÐयास
Âयांना सृजनशील अिभÓयĉìची संधी िमळू शकते.
ÿितमानाचा उपयोग ( Application of Model):
िभÆनाÆवयन ÿितमान हे शालेय अËयासøमातील जवळजवळ सवªच िवषय आिण
अनुभवांशी संबंिधत आशयाचे सखोल ²ान होÁयासाठी उपयुĉ आहे. या ÿितमानाचा
उपयोग खालील ÿमाणे आहे.
• िभÆनाÆवयन ÿितमाना¸या कायªनीती मÅये Óयĉìगत समाज आिण समूहाची भावना
यामÅये वाढ होÁया साठी एकý अÅययन अनुभूती िदली जाते.Âयाचबरोबर समÖया
िनराकरण करÁयासाठी िकंवा नवीन काहीतरी शोधून काढÁयात िवīाÃया«चे महÂवपूणª
योगदान असते. या मÅये िभÞया, लाजाळू िवīाÃया«चा ही समावेश असतो.
• िभÆनाÆवयन ÿितमानाचा उपयोग िवÅयाÃया«ना अपåरिचत घटना समजुन देणे.तसेच
शालेय अËयासøमातील तÃये मनोरंजक पĦतीने समजून देÁयासाठी समृĦ अनुभव
वापरला जातो. या पायöया सवªच ±ेýातील अËयासøमा मÅये उपयुĉ आहेत.िव²ान,
कला, सैĦांितक आिण Óयवहाåरक अËयासøम, तसेच शालेय व सहशालेय इÂयादी
िवषयां¸या अÅयापनासाठी या ÿितमांचा उपयोग होतो.
• िभÆनाÆवयन हे ÿितमान सवª वयोगटासाठी अÅयापन करÁयासाठी उपयुĉ आहे .
Âयाचबरोबर वगाªत हळू िशकणारा गितमंद आिण वेगाने िशकणारा कुशाú या सवªच
िवīाÃया«साठी हे ÿितमान उपयुĉ आहे. या यामÅये वगाªतील सवª ÿकार¸या
िवīाÃया«ना एकिýतपणे या ÿितमांनाचा फायदा होऊ शकतो.
• सृजनशीलता आिण सृजनशील अिभÓयĉì यांचा िवकास करÁयाचे साधन Ìहणून
िभÆनाÆवयन ÿितमानाचे अनेक उपयोग आहेत (जॉयस आिण १९९७:२५८) ते
खालील ÿमाणे आहेत.
i. सृजनशील लेखन करताना
ii. सामािजक समÖयां¸या िनराकरणासाठी उपयुĉ साधने आिण तंýे ÿदान करणे.
Âयाचबरोबर एखाīा घटनेबĥल बहòतेक सामािजक आिण सांÖकृितक वातावरणातील
गोĶी आिण घटकांचा शोध घेणे.
iii. िवīाÃया«मÅये समÖया िनराकरण करÁयाची ±मता िनमाªण करणे आिण Âयासाठी
नवीन पĦतीचा वापर कłन वेगळा ŀिĶकोन तयार करणे. munotes.in

Page 165

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
165 iv. िविवध ÿकार¸या नÓया ÿकÐपांचा अËयास करताना वापर केला जातो ( उदाहरणाथª
सामािजक संमेलनाची नवी कÐपना िकंवा संवादाचे नवे माÅयम )
v. अÅयापनासाठी वापरलेÐया कायªिनती या लोकशाही , संÖकृती,अथªÓयवÖथा,
ÖवातंÞय, Æयाय, भेदभाव आिण पूवªúह या सार´या कठीण आिण अमूतª संकÐपनाशी
संबंिधत िवīाÃया«¸या ŀिĶकोना मÅये वाढ करÁयास मदत कł शकतात .
अनुदेशनाचा पåरणाम:
िभÆनाÆवयन ÿितमान Âया¸या अनुदेशनाÂमक मूÐयांशी संबंिधत उपयुĉ ठł शकते.
खालील ÿमाणे या ÿितमानाचा अनुदेशनाÂमक उपयोग सांगता येतील:
१. ²ान Ìहणजे शĉì नाही. तर ²ान िमळवÁयासाठी वापरलेला मागª हा ²ानाचे संपादन
करÁयापे±ा अिधक महßवाचा आहे. िभÆनाÆवयन ÿितमान हे ²ान संपादन
करÁयासाठी आिण शोधक वृ°ी िनमाªण करÁयासाठी संधी आिण ÿिश±ण देते.
२. Öमरण, आकलन, आिण िवमशê िवचार या तीन वेगवेगÑया Öतरावर अÅयापन केले
जाऊ शकते. िभÆनाÆवयन ÿितमानामÅये िमळालेले अनुभव िश±क आिण िवīाथê या
दोघांनाही आकलन आिण िवमशê िवचार यावर आधाåरत ÿिøया करÁयास मदत कł
शकतात.
३. अÅययन अÅयापन या दोÆही मÅये नवीन तßवांचा शोध घेणे आिण िशकणे,
कÐपनािवÖतार करÁया¸या पĦती यावर आनंद अवलंबून असतो. िभÆनाÆवयन
ÿितमानात अनुदेशन ÿिøया िश±क आनंददायक आिण मनोरंजक बनवू शकतात.
४. हे ÿितमान केवळ सामाÆय सृजनशील ±मते¸या िवकासासाठीच उपयुĉ नाही तर
सहशालेय अËयासøमातील िविवध िवषय आिण अनुभवांशी संबंिधत िविशĶ
सृजनशील ±मतांमÅये देखील िवकास करÁयाचे एक ÿभावी साधन ठł शकते.
६.३ पराबोध (Metacognition) : अथª Öवłप आिण अÅयापन पराबोध (Metacognition):
पराबोध ही िवकासाÂमक आिण अनुदेशनाÂमाक मानसशाľातील संशोधनामÅये सवाªत
जाÖत सिøय पणे तपासलेली बोधाÂमक ÿिøया आहे.(टेिबयास आिण इतर१९९९)
पराबोध (Metacognition) हा एक बोधाÂमक ÿकार आहे तर दुसरी िकंवा उ¸च िवचार
ÿिøया ºयामÅये बोधाÂमक ÿिøये¸या सøìय िनयंýणाचा समावेश होतो. “ ²ाना बĥलचे
²ान िकंवा Óयĉì¸या आकलना बĥलचे आकलन” Ìहणजे पराबोध (Metacognition)
होय.(वैलमन १९८५ पृ१ ) पराबोध (Metacognition) ही संकÐपना ÿथम १९७५ मÅये
Öटॅनफोडª िवīापीठातील एका वैकािसक मानसशाľ² जॉन Éलावेल यां¸या कायाªत िदसून
आली. Âयांनीही सं²ा, “ एखाīा Óयĉì¸या Öवतः¸या बोधाÂमक ÿिøया आिण Âया¸याशी
संबंिधत कोणÂयाही गोĶीबĥल चे ²ान आिण इतर गोĶी बरोबर¸या ÿिøयांचे सøìय
िनरी±ण करणे आिण Âयांचा पåरणाम हे असतो. Âयाचबरोबर सवª िøयांवरील िनयंýण हे
Åयेय आिण उिĥĶ यां¸या पूतêसाठी असते” (जॉन Éलावेल १९७६पृ २३२) या बोधाÂमक munotes.in

Page 166

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
166 ÿिøयां¸या वरील िनयंýण आिण िनयमन यामÅये पराबोध भर देते. पराबोध ÿिøयेमÅये
उिĥĶ साÅय करÁयासाठी मािहतीवर ÿिøया करावी लागते Âयासाठी ÿिøयांची
अंमलबजावणी आिण Âयावर िनयंýण करÁयाची जबाबदारी असते. जॉन Éलावेल यांनी
पराबोध (Metacognition) मÅये उपयुĉ उदाहरणे सांिगतली आहेत ती खालील ÿमाणे:
“मला ‘ब’ पे±ा ‘अ’ िशकÁयासाठी जाÖत ýास होत आहे, हे जर ल±ात येते. जर
वÖतुिÖथती Ìहणून ÖवीकारÁयापूवê मी ‘क’ दोनदा तपासून पािहले पािहजे हे ल±ात येते,
जर ÿयोगकÂयाªला मा»याकडून काय करायचे आहे याची मला खाýी नाही, याची मला
जाणीव होते, जेÓहा मला जाणवते कì मी ’ड’ ची नŌद करणे अिधक चांगले आहे, कारण
कदािचत मी ते िवसł शकतो, मा»याकडे हा पयाªय योµय आहे कì नाही हे पाहÁयासाठी
जर मी एखाīाला ‘इ’ बĥल िवचाł शकतो , तर मी पराबोध िøयेमÅये गुंतलेलो आहे हे
ल±ात येते.( Éलावेल१९७६ पृ ३२३)
पराबोधामधील तीन घटक:
१. पराबोधाÂमक ²ान/जाणीव Ìहणजे Óयĉìला Öवतःबĥल आिण इतरां¸या बोधाÂमक
ÿिøया बĥल मािहती असते थोड³यात Óयĉì मािहती कशी िशकतो आिण Âयावर
ÿिøया कसे करतो हे पाहणे Ìहणजे पराबोध होय.
उदाहरणाथª - घरी अËयास करÁयापे±ा शांत वाचनालयामÅये अËयास करणे अिधक
उपयुĉ असते हे तुÌहाला मािहत आहे
२. परबोधाÂमक िवचारांचे िनयंýण Ìहणजे अÅययन अनुभवांवर िविवध कृती Ĭारे िनयंýण
करणे. ºयामधून Óयĉì Âयांचे अÅययन वरील िनयंýण कł शकते. या मÅये Óयĉì¸या
अÅययना वरील ÿगतीवर ल± ठेवÁयाची ±मता, Âयाच बरोबर चुका सुधारणे यांचा
समावेश असतो अÅययन कायªनीती¸या पåरणामांचे िवĴेषण करणे आिण आवÔयक
असेल तेÓहा अÅययन कायªिनती मÅये बदल करणे या सवª घटकांचा समावेश असतो.
३. परबोधाÂमक अनुभव हे असे अनुभव आहेत िक ºयाचा सīिÖथतीशी बोधाÂमक
ÿयÂनांशी काहीतरी संबंध असतो .
परबोधाÂमक िवकासासाठी कायªनीती:
१. Öव-ÿij (Self Questioning) :
ही सामाÆयपणे पराबोधाÂमक आकलनाचे िनरी±ण करÁयाची कायªिनती आहे. जर एखादी
Óयĉì Öवतः¸या ÿijाचे उ°र देऊ शकत नसेल, िकंवा चचाª केलेली मािहती सगळीच समजू
शकत नाही. पण ती Óयĉì हे सवª समजून घेÁयासाठी आिण बोधाÂमक उिĥĶ साÅय
करÁयासाठी काय करणे आवÔयक आहे हे ठरवू शकते. ÿijांची उ°रे देÁयासाठी स±म
होणे, Âयाच बरोबर मािहती समजÁयासाठी Óयĉì परत मागे जाऊन पुÆहा वाचÁयाचा िनणªय
घेऊ शकते. थोड³यात Óयĉì Öवतःच आपÐया ²ानाची परी±ा करत असते.
Öव ÿij समजून घेतÐयामुळे Óयĉìची बोधाÂमक उिĥĶे पूणª झाÐयाचे समजते. जर Öव-ÿij
²ान िमळवÁयाचे एक साधन Ìहणून वापरले जात असेल, तर ती एक बोधाÂमक कायªिनती munotes.in

Page 167

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
167 आहे.आिण जर Öव-ÿij Óयĉìने Öवतः वाचलेÐया गोĶéचे िनरी±ण करÁयाचा एक मागª
Ìहणून वापरले असेल, तर ती पराबोधाÂमक कायªिनती आहे.
२. KWL कायªनीती (KNOW - WHAT -LEARN) :
या अÅयापना¸या कायªिनती मÅये िवīाÃया«ना नवीन घटक िशकÁयासाठी कायªिनती तयार
करÁयास मदत करते. KWL मÅये ÿमुख तीन घटक आहेत
K- = पूवª²ानानुसार काय मािहत आहे (Know)
W- = िवīाÃया«ना काय हवे आहे (What), काय िशकायचे आहे हे ठरिवणे
L- = अÅययना नंतर िवīाथê काय िशकतात (Learn)
या संपूणª ÿिøयेमÅये िवīाÃया«ना मागªदशªन करÁयाची महßवाची भूिमका िश±क बजावतात.
िश±क पिहÐयांदाच हे ÿितमान वापरत असतील तर, Âयांनी या ÿिøयेमधील सवª पायöयांचे
सिवÖतर मागªदशªन िवīाÃया«ना करावे.
३. PQ4R:
हे तंý थॉमस आिण रॉिबÆस (1972) यांनी िवकिसत केले. या पĦतीने ÿभावी अÅययन
होते. Âयाचबरोबर िवīाÃया«चा अÅयापनाकडे सकाराÂमक ŀिĶकोन िनमाªण होतो. या
तंýामÅये सहा पायांöया चा समावेश आहे. या पायöया Ìहणजे पूवाªवलोकन (Preview) , ÿij
(Question), वाचन (Read), परावतªन(Reflect), कथन (Recite), आिण
आढावा(Review) घेणे ,इÂयादéचा समावेश होतो. PQ4R ही कायªिनती मु´यतः
वाचनामÅये अडचण असलेÐया िवīाÃया«ना मदत करÁयासाठी वापरली जाते या तंýामुळे
िवīाÃया«ना घटकाचा संपूणª आढावा घेऊन घटकातील महßवाचे मुĥे आठिवणे आिण
समजÁयास मदत होते.
४. IDEAL:
यात कायªिनती मÅये पाच पायö यांचा समावेश आहे. समÖया ओळखणे (Identify), Åयेय
िनिIJत करणे (Define goals) , संभाÓय कायª नीतीचा शोध (Explore possible
strategies /Evaluate), िनकालाची अपे±ा करा आिण कृती करा (Anticipate
outco me and act) आिण मागे वळून बघा आिण िशका (Look back and Learn) इ
याचा समावेश आहे.
समÖया ओळखणे Ìहणजे, समÖया नेमकì काय आहे, हे ओळखणे महßवाचे असते.
घटकांमÅये असलेली मािहती ही िदÐया जाणाöया ÿijांपे±ा अिधक असते. आिण Âया
मािहती¸या आधारे दैनंिदन आÓहानांना तŌड देणे हे सुĦा यामÅये समािवĶ असते.
समÖया ओळखÐयानंतर उिĥĶ काय आहे हे माहीत असणे गरजेचे आहे. समÖया िनिIJती
नंतर अंितम Åयेयापय«त जाÁयासाठी नको असलेÐया मािहतीला काढून टाकावे लागते. ‘अ’
िबंदूपासून ‘ब’ िबंदू कडे जाणाöया िविवध मागाªसाठी योµय कायªिनती चा वापर कłन
समÖयेचा शोध घेतला जातो. munotes.in

Page 168

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
168 ५. Óया´या / िववरण तयार करणे (Paraphrasing) :
समÖयेचे िववरण करÁयाचे तंý हे िवīाÃया«ना गिणतातील समÖया Öवतः¸या शÊदात वणªन
करÁया साठी मदत करते. यामधूनच िवīाÃया«ना समÖयेचे संपूणª आकलन होते. हे तंý कसे
वापरावे या साठी पुढील बाबीचा िवचार करावा लागतो,
• समÖये चे वाचन करणे
• मु´य मुīांना अधोरेिखत करणे
• समÖयेचे िववरण Öवतः¸या शÊदात करणे
• गिणतीय िवधान िलिहणे
६. सारांश (skimming):
ही जलद वाचन करÁयाची ÿिøया आहे. यामÅये पåर¸छेदाचा सारांश Óयĉì तयार करतो.
वाचकांना पåर¸छेदाचा उĥेश मु´य घटक िकंवा संदेश, Âयाच ÿमाणे काही आधारभूत
कÐपनांचा अंदाज लावता येतो. जलद वाचन करत असताना काळजीपूवªक वाचन करणे
गरजेचे आहे.
पराबोध कौशÐयाचे अÅयापन (Teaching Metacognitive skills) :
पराबोध कौशÐयाचे अÅयापन िवīाÃया«ना करताना खालील मुīांचा िवचार करता येईल.
१. पराबोधाÂमक कायªनीतीचा ¸या समवेशसाठी सामाÆय ŀिĶकोन:
 पराबोधाÂमक कौशÐय िशकवÁयासाठी आवजूªन ÿयÂन करणे
 पराबोध कौशÐय िशकवताना ते अिधक ÖपĶ कłन सांगणे
 कृतéची पुनरावृ°ी कł नका
२. Öविनयंýण कौशÐय वाढवÁयासाठी अनुदेशनाÂमक कायªिनती:
 ÅयेयिनिIJतीसाठी ÿोÂसाहन īावे.
 वगª अÅयापनात िवīाÃया«ना “थांबा आिण आढावा ¶या” यासाठी तयार करणे.
 िवīाÃया«ना ते कशी तयारी करतात याचा िवचार करÁयास ÿवृ° करणे.
 अचूक उ°र िमळवणे हे उिĥĶ नसून िशकÁयाला अिधक महßव īा.
 मÅये मÅये Óया´यानाचा वापर करा.
३. ÿijमंजुषा आिण मÅयवतê परी±े साठी कायªनीती:
 चाचणी आिण परी±ेचे Öवłप िवīाÃया«ना सांगा munotes.in

Page 169

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
169  िवīाÃया«ना सरावाचे ÿij īा. आिण िवīाÃया«ना Öव मूÐयांकनात Ĭारे Âयांची Öवतःची
ÿijमंजुषे साठी िकती तयारी झाली याचे मूÐयमापन करÁयास ÿोÂसािहत करा.
 ÿijमंजुषा पूवê िवīाÃया«ना नमुना ÿijांचे िवĴेषण करÁयास सांगा
 पåर±ांचा वापर करा. यामÅये पुढील ÿijांचा वापर करता येईल
तुÌही परी±ेची तयारी कशी केली? कोणÂया ÿijांची उ°रे देणे तुÌहाला कठीण वाटले?
िकंवा कोणÂया चुका झाÐया? पुढील परी±ेसाठी तुÌही तयारी करताना काय नवीन वेगळे
ÿयÂन कराल?
४. ÖवाÅयायसाठी कायªनीती (Strategies for Assignment) :
 ÖवाÅयाय चा उ पयोग अिधक मािहती िमळवÁयासाठी करा
 िवमशê ÿijांचा समावेश ÖवाÅयाया¸या शेवटी करा
 िवīाÃया«ना िदलेÐया ÖवाÅयाय यावरती Öवतःचे मत मांडÁयास सांगावे
५. पराबोध िवचार करÁयासाठी अनुदेशनाÂमक कायªनीती
 िवīाÃया«ना सुŁवातीलाच नैदािनक चाचणी īावी
 पराबोध िवचारां¸या ÿितमांची ÖपĶ मांडणी करा
 संकÐपना िचýणांचा वापर करा
 िवīाÃया«ना सवाªत गुंतागुंती¸या िकंवा सवाªत मनोरंजक िकंवा सवाªत संबंिधत घटक
ओळखÁयास सांगा
 ÖवाÅयाय देताना Âयाचा उĥेश आिण कौशÐय यांची सांगड घाला
६.४.१ Öव आिण ओळख/Óयिĉ Âव यांचा िवकास (Development of Self and
Identity) :
Öव -जाणीव िकंवा Öव -संकÐपना ही एक सामाÆय स²ा आहे. यामÅये िवīाथê Öवतः बĥल
कसा िवचार करतो , Öवतःचे मूÐयमापन कसा करतो, िकंवा Öवतःला कसा ओळखतो
यासाठी Öव -जाणीव ही सं²ा वापरला जाते. Öवतः बĥल जागłक असणे Ìहणजे Öवतःची
संकÐपना असणे होय.
कालª रोजसª यांनी Öव यांची Óया´या पुढीलÿमाणे केली:
“Öवतःबĥल¸या असलेÐया धारणा आिण िवĵास यांचा एक सुसंघिटत सुसंगत असा गट
Ìहणजेच Öव होय”.
Óयĉì Ìहणून आपण कोण आहोत या साठी Öव -जाणीव गरजेची आहे. Óयĉì¸या
जीवनातील अनुभवांचा आिण Âया अनुभवांचा लावलेला अथª याचा Öव वर ÿभाव पडतो. munotes.in

Page 170

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
170 रॉय एफ. बाउिमÖटर (१९९९) हे एक अमेåरकन सामािजक मानसशाľ² आहेत . Âयांनी
Öव संकÐपनेची Óया´या पुढीलÿमाणे केली, “Óयĉì¸या Öवतःबĥल¸या असलेÐया
धरणांमÅये Óयĉì¸या गुणधमाª बरोबरच Óयĉì कोण आहे आिण काय आहे हे सांगणे
Ìहणजेच Öव जाणीव होय”. आपÐया Öव संकÐपना ÿभािवत करणारे दोन ÿाथिमक ľोत
Ìहणजे बालपणीचे अनुभव आिण इतरांचे मूÐयमापन.
रोजसª यां¸या मतानुसार(१९५९) वाटणे, अनुभवणे आिण वतªन या ÿकारे Óयĉìची Öव
ÿितमा तयार होत असते. Âयाचÿमाणे आपÐयाला ‘आदशª- Öव’ कसे बनवायचे हे सांगतो.
आपली ‘Öवÿितमा’ आिण ‘आदशª Öवÿितमा’ या एकमेकां¸या िजत³या जवळ असतील
िततकì Óयĉì सुसंगत असते. आिण Âयाचबरोबर Óयĉìची ‘Öव मूÐयाची’ भावनाही अिधक
असते.
एखाīा Óयĉìची Öवतःची ÿितमा नाकारली गेÐयास आिण Âयां¸या अनुभवाची संपूणªता
अÖवीकायª केÐयास ती Óयĉì मानिसक ŀĶ्या िवसंगत िÖथतीत असÐयाचे Ìहटले जाते .
मानवतावादी ŀिĶकोन सांगतो कì Öव ही Öवतःसाठी असलेÐया संकÐपनांनी बनलेला
असतो. Öव जाणीव या संकÐपनेमÅये तीन घटक समािवĶ आहेत ते पुढीलÿमाणे आहेत;
१. Öव मूÐय(Self -worth) : Öव मूÐय (आÂमसÆमान) यामÅये Óयĉì Öवतः बĥल काय
िवचार करते याचा समावेश आहे. रॉजसª यांचा असा िवĵास होता कì Öव- मूÐयाची
भावना ही बालपणी च तयार होते असते. आई-वडील आिण मुले यां¸या परÖपर
संवादातून ही भावना तयार होत असते.
२. Öव-ÿितमा (Self-Image ): Óयĉì Öवतःला कशी पाहते हे चांगÐया मानिसक
आरोµयासाठी खूप महßवाचे असते. Öव ÿितमे मÅये आपण कसे िदसतो याचा ÿभाव
Óयĉì¸या मानिसक Óयिĉ मÂवावर ही होत असतो. उदाहरणाथª ,Óयĉì Öवतःला एक
चांगली अथवा वाईट Óयĉì, सुंदर अथवा कुłप समजू शकते. Óयĉì कशी वागते,
कसा िवचार करते ,कसे अनुभवते या सवा«चा िवचार Óयĉì¸या Öव ÿितमेवर होत
असतो.
३. आदशª-Öव (Ideal -Self) : Óयĉìला Öवतःला का य Óहायला आवडेल असे वाटणे
Ìहणजेच आदशª Öव होय. यामÅये जीवनातील Åयेय, महÂवाकां±ा, यांचा समावेश
असतो. हे सतत बदलत असते. बालपणातील आदशª Öव हा Óयĉì¸या
िकशोरावÖथेतील िकंवा वृĦावÖथेतील आदशª Öव नसतो.
सकाराÂमक आÂमसÆमान िनमाªण करÁयासाठी खालील मुīांचा वापर करता येईल:
१. Öवतःची तुलना इतरांबरोबर कł नका. ÿÂयेक Óयĉì हा एकमेवािĬतीय असतो. तो
Öवतः¸या ±मता आिण कौशÐय घेऊन जÆमाला येतो. Ìहणूनच आपली तुलना
इतरांशी करणे हे योµय नाही.
२. Öवत:ची शिĉÖथाने ओळखा आिण संधीचा शोध ¶या: Öवतःला जसे आहोत तसे
Öवीकारा. Öवतः मÅये असलेÐया कमतरता कमी कłन Öवतःची शिĉÖथाने वाढवा. munotes.in

Page 171

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
171 ३. वाÖतिवकतेला धłन नÓया बदलासाठी तयार राहा: नेहमी वतªमानात जगा आिण
सकाराÂमक िवचार बाळगा.
४. सहकायª करणाöया Óयĉé¸या सोबत राहा : सहकायª करणाöया Óयĉì आपण जसे
आहोत तसे Öवीकारत असते. आिण Âयावरच ÿेम करत असते. अशा Óयĉì¸या
सोबत असÐयावर Óयĉì Öवतः¸या भावना सांगू शकते आिण Âयामधून Öव ÿितमा
तयार होÁयास मदत होऊ शकते.
५. सकाराÂमक राहा : सकाराÂमक िवचार आिण Öवसंवाद हे आÂमसÆमान तयार करत
असते.
६. इंटरनेट आिण सामािजक माÅयमांचा यापासून दूर राहा: आभासी जगापे±ा
वाÖतिवक जगात राहा.
७. जे आवडते ते करा: जेÓहा Óयĉì एखादे काम करत असताना ÂयामÅये आनंिदत ,
उÂसाहात असते तेÓहा नैसिगªक पणे म¤दूमधून एÆडोफêÆस हामōन तयार होतो ºयामुळे
आपण आनंदी होतो.
Öव- ओळख (Identity ):
Óयĉìची ओळख ही िविवध पयाªय आिण शोध घेÁया¸या ÿिøयेत Ĭारे तयार होत असते जर
Óयĉì Öवतःला ओळखÁयास असफल झाली तर Öव ओळख या मÅये गŌधळ होऊ शकतो
एåर³ सन यांनी Öव ओळख याची Óया´या पुढीलÿमाणे केली,
“Fundamental or ganizing principal which develops constantly throughout
the life span” मूलभूत तÂव हे आयुÕयभर सतत िवकिसत होत असते. Öव ओळख या
मÅये अनुभव, नातेसंबंध, धारणा, मूÐय, आिण Öमृती इÂयादी या सवा«चा समावेश होतो या
मधून च Óयĉìची Öव ओळख तयार होत असते. यामधून Óयĉìची तयार होणारी Öवÿितमा
ही िÖथर असते Öव ओळखीमÅये खालील घटकांचा समावेश होतो
 Öव समानता (Self-Saneness ): Óयĉìची Öव जाणीव आिण इतरांबरोबर
असलेले अंतरिøया यामÅये सातÂय राहÁयाची भावना असते.
 िविशĶता /वेगळेपण (Uniqueness) : Óयĉìची Öव जा णीव आिण इतरांची
असलेली आंतरिøया यामधील फरक.
 मानिसक िवकास ( Psychological Development) : Óयĉìचा िकशोरावÖथेत
मानिसक आिण शारीåरक िवकास होणे आवÔयक आहे.
Öव ओळख कशी मजबूत करावी:
• Óयĉì कोणÂया मूÐयांचा िवचार करते यामधून Óयĉìची Öवतः ची ओळख िनमाªण होत
असते. Óयĉìला ÿेरणा देऊन िनणªय घेÁयास मागªदशªन करणाöया गोĶीच या मूÐयांचा
गाभा आहेत. munotes.in

Page 172

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
172 • Öव -ओळख होÁयासाठी Öवतः साठी काही वेळ देणे महßवाचे असते .या Öवतः साठी
असलेÐया ±णात Óयĉìला Öवतः ¸या गरजांवर ल± क¤þीत कłन सवª िवकास करता
येतो.Öव जाणीव झाÐयास Óयĉìला Öवतः ला िÖवकाłन पुढे जाÁयात अडचणी येत
नाहीत.
६.४.२ कॅरोल ड्वेक यांची Öव ची उपप°ी:
कॅरोल ड्वेक (इंिडयाना िवīापीठात सīा कायªरत आहेत) यांनी अनुभवावर आधाåरत
अËयास केला. या मÅये Óयĉì Öवतः बĥल (Ìहणजे च Öव िसÅदांत) कसा िवĵास िनमाªण
करते Óयĉì Öवतःचे मनोवै²ािनक जग कसे तयार करतात Âयाचबरोबर िवचार भावना
आिण वतªन या सवª बाबी Öव िसĦांत तयार करतात कॅरोल ड्वेक यांनी या उपप°ी मÅये
काही िवīाथê Öवतःला अिधक पåर®म करÁयास कसे ÿेåरत करतात तर काही िवīाथê
असहाÍयते¸या चøात अडकतात आिण Öवतःला पराभूत का करतात हे मांडले आहे
या उपप°ी मधून कॅरोल ड्वेक यांनी आÂमसÆमाना¸या पåरणामाचे िनÕकषª काढले
Âयावłन ÿेरणेने मधील पुनिवªचार करÁयाची सूचना Âयांनी मांडली ड्वेक यांनी ÿायोिगक
åरÂया दाखवून िदले कì जे िवīाथê बुिĦम°ेचा िसĦांत धारण करतात ते आÓहानाÂमक
कायª करÁयाचा ÿयÂन करÁयाची श³यता कमी असते Âयाचबरोबर Âयांना शै±िणक संपादन
कमी असÁयाचा धोका असू शकतो
बुिĦम°ा आिण ±मता यावर िवīाÃया«चे दोन ÿकारचे मत असते:
१. अिÖतÂवाचे मत (Entity view/ िनिIJत मानिसकता mind -set) :
िनिIJत मानिसकता हा ŀĶीकोण (ºयांना अिÖतÂव िसĦांतवादी Ìहणतात) बुिĦम°ेला ठाम
आिण िÖथर मानतो. अशा िवīाÃया«ना Öवतःला इतरांसमोर िसĦ करÁयाची खूप इ¸छा
असते ते Öवतःला हòशार Ìहणून घेतात.
२. वाढीव मत(Incremental view) / िवकासाची मानिसकता( Growth mindset) :
हा ŀिĶकोन बुĦीला जुळवून घेणारी व वाहती आिण बदलणारी मानते. या िवīाÃया«ना
अÅययना¸या ÿिøयेतून समाधान िमळते. Âयातूनच िवīाÃया«ना अिधक चांगले Óयिĉमßव
घडÁया¸या संधी ÿाĮ होते. हे िवīाथê काय िमळणार आहे यावर ल± क¤þीत करत नाही
तर उपøमात सहभागी झाÐयानंतर Âयांना काय िमळू शकते यावर ते अिधक ल± देतात.
अिÖतÂवाचे मत असलेÐया िवīाÃया«ना असहाय वाटू शकते .कारण पåरिÖथती Âयां¸या
िनयंýणाबाहेर आहे हा िवĵास असतो. Âयामुळे ते पåरिÖथतीला सहजपणे शरण जाऊ
शकतात. (Ìहणजेच गोĶी चांगÐया करÁयासाठी काहीही केले जाऊ शकत नाही), अनेकदा,
ते हेतुपुरÖसर अÂयंत कठीण काय¥ िनवडू शकतात जेणेकłन Âयां¸याकडे अपयशाचे िनिम°
असेल. शेवटी, ते पूणªपणे ÿयÂन करणे थांबवू शकतात. कारण यश (िकंवा अयशÖवी) हे
सहसा ÿयÂनाऐवजी बुिĦम°ेचे िनिIJत ÿमाण मानÐया जाणाö या गोĶéशी जोडलेले असते
(उदा., “मी हòशार नसÐयामुळे मी हे काम खराब केले” हा िवĵास), िवīाÃया«ना असे वाटू
शकते कì बुिĦम°े¸या अभावाने अपयश येते. (कदािचत िवलंब अनुपिÖथती इÂयादी) munotes.in

Page 173

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
173 ड्वेक यांना असे आढळून आले कì यशाचा ºयां¸याकडे वाढीव ŀिĶकोन आहे (“ वैकािसक
िसĦांतवादी”) जेÓहा अपयशाला सामोरे जावे लागते, तेÓहा ते वेगÑया पĦतीने ÿितिøया
देतात: हे िवīाथê आÓहाने पेलÁयाची इ¸छा करतात आिण Ìहणून ÿभुÂव िमळवÁयाचा मागª
Öवीकारतात. असे िवīाथê ताबडतोब िविवध मागा«चा िवचार करÁयास सुŁवात करतात
ºयामुळे ते कायª वेगÑया पĦतीने कł शकतात आिण Âयामधूनच ते Öवतः¸या ±मता
वाढवतात. अिÖतÂव िसĦांता¸या िवपरीत, वाढीव िसĦांतकारांचा असा िवĵास आहे कì
Óयĉì या ®म , अÅययनातून आिण िविवध तंýातून िवकास घडू शकतो. Âयाचबरोबर
यामधूनच Âयां¸या बुĦीचा ही िवकास होत जातो.
६.४.३ डॅåरल ब¤म यांची Öव ची धारणा( self perception theory SPT) :
Öव ची धारणा ही उपप°ी डॅåरल ब¤म या मानस शाľ²ांनी िवकिसत केली. यामÅये Óयĉì
Âयांची अिभवृ°ी तयार करतो. (जेÓहा अनुभव नसÐयाने पूवêची वृ°ी नसते, आिण Âयामुळे
भाविनक ÿितसाद संिदµध असतो.) Óयĉì Öवतः¸या वतªनाचे िनरी±ण कłन कोणÂया
वृ°ीमुळे Âयाचे Óयिĉमßव घडले असावे याचा िनÕकषª काढतात .Öव जाणीव िसĦांत Ìहणजे
आÂम²ान होय . सामाÆयपणे एखाīा Óयĉìचे ÓयिĉमÂव हे Âयां¸या कृतéना चालना देतात
परंतु Öव जाणीव या िसĦांतानुसार हे नेहमीच खरे असते असे नाही. सोÈया भाषेत असे
Ìहटले जाते “ जे आपण करतो ते Ìहणजे आपण आहोत” Öव जाणीव या उपप°ी नुसार,
Óयĉì Öवतः¸या कृतीचा अथª ºयाÿमाणे लावतो Âयाचÿमाणे इतरां¸या कृतéचा ही लावत
असतो.Óयĉì¸या कृतéवर अनेकदा सामािजक ÿभाव पडलेला असतो आिण Âया आपÐया
मजê नुसार घडलेÐया नसतात, ºयाची आपण अपे±ा केलेली असते.
Öव:धारणा ÿयोग (Self-perception Experiment):
डॅåरल बेम, हे या िसĦांताचा जनक आहेत, यांनी खराखुरा ÿयोग केला ºयात 'सहभागी -
िनरी±का' स ÿयोगातील बोधाÂमक िवसंगती बाबत िवÖतृतपणे मािहती ÖपĶ केली. Âयात
असे िवषय होते ºयांनी पेग-टिन«ग टाÖकचे उÂसाहाने वणªन करणाöया माणसाचे रेकॉिड«ग
ऐकले. यामÅये रेकॉिड«गĬारे िविवध बाबéवरील कृती जसे कé पेग-टिन«ग टाÖक Ìहणजे धातू
अगर लाकडा¸या सĻाने वÖतू उÖफुतªपणे एकिýत बांधणे, ई.चा समावेश होता.
एका गटास यासाठी 1$ िदले गेले, तर दुसöया गटास Âयाचसाठी 20$ िदले गेले. 1$
िमळणाöया गटास असा िवĵास होता कé Âयांनी 20$ िमळणाöया गटाला ÿाĮ झालेÐया
आनंदापे±ा जाÖत आनंद ही कृती करÁयातुन ÿाĮ झाला.
दोÆहीही गटांचा िनÕकषª Âयांनी Óयĉ केलेÐया आनंदाशी लावÁयात आला. कारण सहभागी
सदÖय अिभनेÂयांना काय वाटत असेल याचा अचूक अंदाज बांधू शकत होते. याĬारा असा
िनÕकषª काढÁयात आला कé Öव: वतªना¸या िनरी±नातूनच हे िदसून आले आहेत.
अनेक संशोधनातून Öव धारणा या उपप°ी ला आधार िमळाला आहे. Âयाचबरोबर Öव
धारणा िसĦांत वेगÑया पåरिÖथती संदभाªत सुĦा ÿभाव पडू शकतो हे िदसून आले. िटफनी
इटो आिण सहकाöयांनी २००६ मÅये चेहöयावरील हावभावाने सहभागी Óयĉì मÅये
असलेÐया पूवª úहांमÅये काही बदल घडतो का हे पाहÁयासाठी अËयास केला. अनोळखी
कृÕणवणêय आिण गोöया पुŁषांची छायािचýे पहात असताना सहभागी Óयĉéना Âयां¸या munotes.in

Page 174

िश±णाचे ÿगत मानसशाľ
174 तŌडात पेिÆसल धरÁयास सांगÁयात आले. अशा ÿकारे Âयांना हसÁयास ÿवृ° केले
यावłन असे िदसून आले, कì ºया Óयĉì कृÕणवणêय पुŁषा¸या फोटोकडे पाहóन हसायला
लावले होते, Âयां¸यामÅये कृÕणवणêयां¸या बĥल असलेला पूवªúह कमी झाÐयाचे िदसून
आले. तर ºया Óयĉì फĉ गोöया पुŁषां ¸या फोटो कडे पाहóन हसत होते Âयां¸यामÅये
कृÕणवणêयां¸या बाबतचा पूवªúह अिधक िदसून आला.
जेरेमी एन बेलेÆसन, हे Öटॅनफोडª िवīापीठातील मानवी अंतर िøया या ÿयोगशाळेचे
संÖथापक संचालक आहेत Âयांनी हेड माऊंटेड िडÖÈले याĬारे आभासी वातावरणात
बुडालेÐया सहभागी यांचा समावेश असलेÐया एका अËयासाचा अहवाल मांडला आहे तो
खालीलÿमाणे आहे
या ÿयोगामÅये काही सहभागी Óयĉéना Öवतः¸याच ÿितमेला आभासी Öवłपात Óयायाम
करताना पािहले काहीजणांनी इतरांना आभासी Öवłपात Óयायाम करताना पािहले आिण
काही Óयĉéनी Öवतःला िÖथर उभी असलेली Öवतःची ÿितमा पािहली यावłन असे िदसून
आले कì ºयांनी Öवतःला Óयायाम करताना पािहले Âयांची अशी धारणा आहे कì ते Öवतः
यशÖवीपणे Óयायाम कł शकतात ÿयोग झाÐयानंतर सहभागी Óयĉéकडून ÿijावली भłन
घेताना या Óयĉéनी इतर गटापे±ा एक तास अिधक Óयायाम केला असे नमूद केले Âयाच
बरोबर पाठपुरावा करताना असे िदसून आले कì Öव कायª±म गटाला Âयांचा आभासी
अवतार पाहóन Óयायाम करÁयास सांिगतले होते Âयांनी Óयायाम केलेÐया ÿÂयेक िमिनटाला
Âयांचे वजन कमी होते Âयांना पुढ¸या अÅयाª तासासाठी Óयायामाची खोली वापरÁयास
परवानगी िदली असता इतर पे±ा Âयांनी दहा िमिनटे अिधक Óयायाम केला
Öव-धारणा उपयोग :
Öव-धारणा उपप°ी ही Öवतःचे मन वळिवणे, Öवतःची धारणा बनिवणे या संदभाªत उपयुĉ
ठरते. पारंपाåरक उपचारांमÅये मानिसक समÖया Ĭारे केÐया जाणाöया चुकì¸या वतªन आिण
कृतéचा िवचार केला जातो. Öव-धारणा उपप°ीचा यांचा वापर कłन उपचारक Óयĉìची
वृ°ी बदलÁयासाठी ÿथम वतªना पासून सुŁवात करÁयाचा ŀिĶकोन वापł शकतात आिण
शेवटी वतªनात अिधक िÖथर बदल घडवून आणू शकतात
एका उदाहरणांमÅये Öव धारणा या ŀĶीकोनाचा वापर िकशोरांना सामुदाियक सेवा
करÁयासाठी वापरÁयात आला या ÿयोगामुळे िवīाÃया«ची Öवतःची ÿितमा सकाराÂमक
रीÂया बदलेली िदसून आली Âयामुळे िकशोरवयीन गभªधारणा होÁयाची आिण इतर
जोखमी¸या वागणुकìची श³यता कमी झाली.
६.५ सारांश Óयĉì कोण आहे ते Ìहणजेच Öव होय. संतुिलत आिण िनरोगी जीवन जगÁयासाठी आपली
Öवतःची धारणा आपÐया वाÖतिवक जीवनाशी सुसंगत असणे आवÔयक आहे. आपले
िवचार, कृती, ®Ħा आिण वृ°ी याĬारे आपली ओळख िनमाªण केली जाते. Öव धारणा
उपप°ी मुळे अनेक नवे मागª उपलÊध होतात आिण Âयामधूनच Óयĉìला Öवतः बĥल
अिधक चांगले समजून घेता येते. Öवतःला समजून घेणे आिण ÖवतःमÅये अनुकूल बदल munotes.in

Page 175

िवचार आिण Öव–िवकासासाठी अÅयापन
175 घडवून आणणे याचा ÿयÂन करणे हे जीवनातील अंितम Åयेय आहे. Âयामुळे Óयĉìचा
Öवतःचा िवकास कधीच थांबू नये. जीवना¸या िविवध पैलूंमÅये जाणीवपूवªक Öवतःला
सुधारÁयाची ही एक सतत ÿिøया असली पािहजे. अÅयापन ÿितमाने या Ĭारे िश±क
िवīाÃयाªला बोधाÂमक, सामािजक, भाविनक, वतªन आिण वैयिĉक इÂयादी िविवध
िवīाशाखां¸या िवकासावर ल± क¤िþत करÁयाची संधी ÿदान कł शकतात.
६.६ ÖवाÅयाय • िहÐडा टाबा यांचे अÅयापनाचे उदगामी िवचार ÿितमान ÖपĶ करा.
• िवÐयम गाडªन यांचे िभÆनाÆवयन अÅयापन ÿितमान ÖपĶ करा
• पराबोध ही सं²ा ÖपĶ करा
• पराबोधाÂमक िवकासासाठी कायªिनती ची चचाª करा
• कॅरल डवेक याची Öव उपप°ी ÖपĶ करा
• डॅåरल ब¤म याची Öव धारण उपप°ी ÖपĶ करा
६.७ संदभª सूची  https://uwaterloo.ca/centre -for-teaching -excellence/teaching -
resources/teaching -tips/metacognitive
 https://www.learning -theories.com/self -theories -dweck.html
 https://www.learning -theories.com/self -perception -theory -bem.html
https://www.sweetstudy.com/files/week -3-ideal -strategy -1-pdf
https://www.verywellmind.com/identity -versus -confusion -2795735
 Bem, D. J. (1967). Self -Perception: An Alternative Inter pretation of
Cognitive Dissonance Phenomena. Psychological Review, 74, 183 -
200.
 Bem, D. J. (1972). Self -Perception Theory. In L. Berkowitz (Ed.),
Advances in Experimental Social Psychology (Vol. 6, pp.1 -62). New
York: Academic Press.
 Robak, R. W., Ward, A. , & Ostolaza, K. (2005). Development of a
General Measure of Individuals' Recognition of Their Self -Perception
Processes. Psychology, 7, 337 -344.
 Mangal, S.K. & Mangal, Uma (2011). Essentials of Educational
Technology. 602 -607
 Walia, J. S. (2003). Teaching -Learning Process. 320 -326
***** munotes.in