Page 1
1 १
सनातन पंथी आिथ क िवचारा ंची सु वात
घटक रचना :
१.१ उि े
१.२ ा तािवक
१.३ यापारवाद
१.४ िनसग वाद
१.५ अॅडम ि मथ
१.६ सारांश
१.७ ा यास
१.१ उि े
आिथ क िवचारा ं या इितहासाची मािहती घ ेणे.
आिथ क िवचारा ंचा िवकास समज ून घेणे.
यापारवा द-िनसग वाद स ंक पना ंना जाण ून घेणे.
सनातनवादी अथ त ांची ओ ळख क न घ ेणे.
अॅडम ि मथ या ं या आिथ क िवचारा ंचा अ यास करण े.
१.२ ा तािवक
आिथ क िवचारा ं या इितहासाला समज ून घे यासाठी आपणा ंस आिथ क िवचार व आिथ क
इितहास या दोन बाज ूंना समजण े मह वाच े आहे, आिथ क प र े ाम य े, मानवान े जीवनास
समृ कर यासाठी व समाधान ा ीसाठी यापार , उपयोग , वाहतूक व या ंसार या अन ेक
सं था िनमा ण के या. या सव बाबी भौितक घटकात नम ूद के या जातात . ही भौितक
सं कृती मानवी आिथ क िवकासाचा एक भाग होती , काळानू प या भौितक साधना ंची
आिथ क इितहास हण ून न द क ेली ग ेली, कारण आिथ क िवकासा या ट या ंम ये या
साधना ंना अिधक मह व ा आह े. मानवी िवकासात आिथ क साधन े मह वप ूण ठरत
असतानाच , या साधना ं या वापर व त ं ाब ल काही िवचार प ूढे येऊ लागल े. सं थां या
काय प ती या स ंक पना , प ती तस ेच कामगार व त ं यासार या घटका ंचे प रचालन या
संदभा त भा य , िववेचन व िवचारा ंची प र मा तयार झाली . बदल या वेळेनुसार त व े,
िस ांत, मू ये व िनयमा ंम येही स ुधार घड ून आल े, या सग या एकि त भा वशाली
िवचाराना ंच आिथ क िवचार अस े संबोधल े जाते. munotes.in
Page 2
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
2 आिथ क िवचारा ं या इितहासाचा अ यास तीन कालख ंडाम य े िवभाग ून केला जाऊ शकतो .
ाचीन , म यय ुगीन व आध ुिनक का ळ, ाचीन आिथ क िवचारा ंम ये िह ू सं कृती
(Hibrew Culture) आिण िह ंदू सं कृतीचे (Hindu Culture) िवचार अ यासायला
िमळतात. ाचीन कालख ंडात ीकम य े आिथ क िवचार मिवभागणी , समाज उ प ी ,
कृषी लाभ आिण कामगार स ंर ण (दास म ु ) या काही म ु ांवरती मा ंडले गेले होते. यात
मु यत: लेटो, ॲरी टॉ टल आिण झ ेनॉफोन या िवचारव ंतांचा समाव ेश होता . याच का ळात
भारताम य े वेदांचे माण मानल े जात होत े. ऋ वेद, यजुव द, सामव ेद व अथव वेद मध ून
अनु मे ान, कम , उपासना व िव ानाची अन ुभूती आह े, म यय ुगीन आिथ क िवचारा ंवर
मु यत: नैितक म ु यांचा भाव होता . युरोपम य े म यय ुगात समाज आिण आिथ क घटक
यांतील स ंबंधाची सर ंजाम रचना होती , यात रोमन कॅथोिलक चच चा अिधक भाव िदस ून
येतो. भारताम य े शतक दहा त े पंधरा कालावधीत स ंत कवी कबीर , तुलसीदास , सुरदास व
मीराबाई या ंनी जाती यव था , बंधूता, कामगारा ंचा स मान व स ंप ी या अिधकारा ंवर
भा य क ेले. मु लीम राजवटीत ग ुलाम, िखलजी , तुघलक, लोदी व म ुघल अस े काही
कालावधी गणल े जातात . म यय ुगीन का ळातील िवचाराला शतक प ंधरापय त िवरोध झाला
नाही, परंतू या ज ु या यव थ ेला िवरोध स ु ळ होऊन , आिथ क जीवनाची प ुनर चना
कर याचा का ळ सु ळ झाला. वािण य प त , को बट वाद, यापार प त , यापार वाद
इ यादी अन ेक नावे समोर य ेऊ लागली .
१.३ यापारवाद (MERCANTILISM )
युरोपम य े सोळा या शतकापास ून ते सतरा या शतकापय त आिथ क िवचारा ंचा एक वग
चिलत होता , यास यापारवाद हणतात . ा सम य े याच वगा स को बट वाद अस े
संबोधतात . कारण ा स या ल ुईस् XIV या राजाचा अथ मं ी को बट हा यापारी
धोरणा ंचा समथ क होता . को बट ने स ेसाठी आिथ क श च े मह व जाणल े होत े.
युरोपम य े या कालख ंडाम य े यापारी , उ ोजक , राजे व शासक या ं याच िवचारा ंतून
यापारवाद उदयास आला . यांनी वेगवेगळी कागदप े, शासनातील द ताव ेज व ल ेख जे
आिथ क सम या व इतर घटका ं या स ंबंधातील आह ेत यांचे जतन क ेले. याव न आपणा ंस
हे ल ात य ेते क , यापारवाद हा राजस ा व यापारी वगा या िहतास ध न उदयास
आला .
या या :
ा. पॅन यां या मत े, ’ या का ळा या आिथ क जीवनात , रा यकत आिण या पारी या ंनी या
त वांचा य यवहारात उपयोग क ेला या ंचा एकि तपण े िनद श कर यासाठी
थुलमानान े यापारवाद हा श द योग क ेला जातो .“
इमॉलर या ं या मत े, ’ यापारवाद हणज े केवळ रा याची िनिम ती िक ंवा आिथ क बाज ूने
रा य िनमा ण करण े होय.“
ा. लॅ चमन या ं या मत े, ’ यापारवाद हणज े माग रोख या या म यय ुगीन िवचारािव व
ढ िव उभारल ेले बंड होय .“ munotes.in
Page 3
सनातनपंथी अथ िवचारा ंची सु वात
3 ा. एल.एच. हॅने य ां या न ुसार, ’शतक सो ळा ते अठरा या उ राधा पय त युरोपातील
रा यक या म ये जे अथ शा ीय िवचार चिलत होत े, एकि तपण े अशा सव िवचारा ंना
यापारवाद अस े हणतात .“
वरील सव या या ंम ये शतक सो ळा ते अठरामधील आिथ क िवचार , म यय ुगीन
िवचारािव होत े हे ल ात य ेते. युरोपातील राजकारणी उ ोगपती , यापारी व शासक
यांचा या वगा त समाव ेश होता .
यापारवा ा ंवरील िटप णी :
सर थॉ मस मन (१५७१ -१६४१ ) हे ई ट इ ंिडया क ंपनी या इ ं लीश यापारी सक लचे
संचालक होत े. यांनी 'अ िड कोस ऑफ ेड ॉम इं लंड इन ट ू द इ ट इ ंडीज' (१६२१ )
आिण 'इं लंडस् ीजर बाय फॉ रेन ेड' (१६३० ) पु तके िलिहली .
सर जोिमइ चाइ ड (१६३० -१६९९) इं जी यापारी , यांनी 'िड कोस ऑन ेड' साठी
योगदान िदल े आहे.
रचाड कॅ टीली न (१६३० -१६९९ ) े च यापारी , यांनी 'एसे ऑन द न ेचर ऑफ कॉमस
इन जनरल ' ा ंथांचे लेखन क ेले.
सर ज ेमस् टुअट (१७१२ -१७८० ) यापारवादाचा श ेवटचा त व अस े य ांना संबोधल े
जाते. यांनी 'अॅन इन वायरी इन ट ू द ि ंसीप स ् ऑफ पॉिलिटकल इको नॉमी' ंथांचे लेखन
केले.
जीन बा टीस को बट (१६१९ -१६८३ ) े च अथ मं ी (लुईस् XIV) यांनी ायोिगक
िववरण द े याचा यश वी य न क ेला. यापारवादास रा याम य े अंमलात आणल े.
यापारवादा या उ नतीच े घटक :
यापारवादा या िवचारा ंम ये अनेक िवस ंगती व व ेगळेपण िदस ून येते, कारण यापारवाद
तीन शतका ं या का ळाम ये अनेक देशांम ये पसरला होता , तरीही यापारवादा या काही
मूलभूत संक पना हो या या खालील माण े आहेत.
i. सोने व चा ंदी ही दोन मह वाची व लोकि य साधन े रा या या बळकटीस व सम ृ ीस
उपयोगात य ेत होती .
ii. या साधना ंना िवद ेशी यापारामध ून ा करता य ेत होत े. जर िनया त जा त व आयात
कमी अस ेल तर याचा फायदा रा या या ितजोरीत होत होता .
iii. मोठ्या माणावर स ंतुलीत यापारशत िनमा ण कर यासाठी द ेशा या अ ंतग त
उ पादनावर भर द ेणे आव यक होत े, यामुळे िनया त जा त व आयात कमी होऊन
यापारशत अन ुकूल राहतील .
यापारवादातील िवचार व व ैिश ्ये :
१) पैशाचे मह व :
काही यापारवादी मौ यवान धात ु, सोने व चा ंदी या ंस अ य ंत लोकि य व िक ंमती साधन
हणून संप ी या ीन े मह व द ेत होत े. रा यातील / देशातील सव आिथ क ि या / munotes.in
Page 4
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
4 यवहार ह े सोने व चा ंदी वाढिव या या ह ेतूने केली जात होती . या का ळात ’अिधक सोन े -
अिधक स ंप ी - अिधक श “ असे सु च बनल े होते. िविनमय अथ यव थ ेमुळे, पैसा (सोने
व चांदी आधारीत ) हा चिलत होऊ लागला , कामगारा ंना मोबदला , सैिनकांचा पगार व
िविनमयासाठी (दैनंिदन यवहारासाठी ) पैशाची आव यकता भास ू लागली . रा य व
शासनाम य े ा ी (उ प न ) वाढीसाठी कराची धोरण े राबव ून पैशा या मा यमात ून वस ूली
कर यास स ु वात झाली . काही कालावधीन ंतर (शतक सो ळावे) यु ांम ये पैशाचा वापर
होऊ लागला , यांत यु िज ंक यासाठी ही प ैशाचे मह व अिधक होत े. हणूनच, ’पैसा,
अिधक प ैसा आिण अज ून अिधक प ैसा“ अशी बोधवा य े यु ांवेळी उ ारली होती .
काही कालवधीन ंतर, सर ज ेमस् टुअट यांनी, 'पैसा हे केवळ िविनमयाच े साधन आह े.' असे
ितपादन क न यापारवा ा ं या िवचारा ंवर घाव घातला .
२) िवदेशी यापाराच े मह व :
एखा ा द ेशास साम य (श ) ा करायच अस ेल या ंनी सोन े व चा ंदी अिधक कमवाव े,
जर अस े असेल, तर ा स व इ ं लंडसार या द ेशांकडे सोने-चांदी जा त नसताना अिधक
वच व कस े? याचे उ र आह े - िवदेशी यापार . िनया त जा त , आयात कमी आिण यापार
संतुलन या स ु ाचे अवल ंबन करण े, या माण ेच यापारवादाम य े िवदेशी यापारास थन
थानी ठ ेवले होते. िनया त कशाची करायची ? एखा ा द ेशात अिधक माणात उ पािदत
होत असणा या व तू, या व त ूस अिधक म ू य अस ेल. हे अिधकच े मू य आ ंतररा ीय
तरावर वाहत ूक खचा पे ा अिधक असाव े. दूस या देशाकड ून कमीत कमी आयात करण े.
अंतग त उ पादन , जरी त े कृषी उ पादन (अ न धा य ) असल े तरी वाढवाव े.
३) उ ोग व या पार िनय ं ण :
यापारवा ा ंचे असे उि असायच े क , सरकारी िनय ं णे, जकात या ंसार या साधना ंचा
वापर क न रा ीय उ पादक काय मता वाढवावी . िनया त व आयात ही श ेवटी उ ोग व
यापारावर अवल ंबून असत े. यावर सरकारच े िनयं ण असण े आव यक असत े. सरकार या
िनयं णाच े दोन भाग क ेले होते. (अ) अंगत त िनय ं णे (ब) बा िनय ं णे
अ) अंगत त िनय ं णे :
याम य े देशांतग त बाब चा िवचार क ेला होता , जसे देशांतग त मू य िनय ं ण, उ पािदत
व तूचा दजा , म िनय ं ण व अवग ुण व त ू कायद े इ. चा समाव ेश होता . मु य िन यं णासाठी
'कॉन लॉ' (Corn Law) चा उपयोग , हणज ेच एखा ा व त ुची (धा याची ) िकंमत एका
ट याप ुढे गेली क , याची आयात करण ेच फाय ाच े होते. मीका ंवर िनब ध घालणार े
िनयमही लाग ू होत े. इं लंडम य े तंबाखु, चहासार या व त ूचा उपभोगस ु ा मया िदत
कर या चा य न क ेला होता .
ब) बा िनय ं ण :
याम य े जकाती , सागरी वाहत ूक व अन ूदान या ंसारखी िनय ं णे आहेत. इं लंडसारखा द ेश,
सागरी वाहत ूक केवळ सेवा वाढावी यासाठी काय रत न हता , तर इतर रा ा ं या स ेवांवर
मया दा घाल यासाठी होता . देशाची आयात कमी हो यासा ठी जकात भरप ूर होती .
munotes.in
Page 5
सनातनपंथी अथ िवचारा ंची सु वात
5 ४) नैसिग क साधन े :
अ नधा य उ पादनासाठी पडीक जमीन चा वापर करण े, सागरी स ा मजब ूत कर यासाठी
मासेमारीसारख े उ ोग करण े; जे परक य स ंर णाचाही भाग होता , अंतग त उ ोग
सुधार यासाठी द ेशांत उपल ध स ंसाधना ंचा वापर क न , क चा माल प ुरवणे, अशा िविवध
अंगांनी यापारवादी िवचारा ंनी काय चाल ू ठेवले होते. नैसिग क साधन े ही उ ोग व
यापारासाठी ाथिमक ोत हण ून सेवा दे याचा वाटा द ेत होती .
५) लोकस ं या िवचार :
लोकस ं ये या िवप ुलतेचा िवचार यापारवा ा ंनी केला होता . अिधक लोकस ं येमुळे
मपुरवठा व स ै यबळात वाढ होत े. जर द ेशातील अिधक लोकस ं या गरीब अस ेल, तर
िश ण , उ ोगा ंमधील िश ण अिधक लोका ंपय त पोहचव याच े योग यापारवादी का ळात
केले होते. यामुळे देशांतग त उ पादन वाढ ून, देशात उ प न जा त होईल आिण याम ुळे
देशाचे साम य वाढते.
६) सरकारी धोरण े :
यापारवादी िवचारा ं माण े, यापारी द ेश िवद ेशी यापारात बलाढ ्य हो यासाठी आिथ क
ि याकलापा ं या िनब धासाठी व िनय ं णासाठी सरकारचा ह त ेप असण े मह वाच े आहे.
अनेक कायद े जसे क , कॉन लॉ, नेिवगेशन लॉ आिण अ नधा या ंवरील इत र कायद े य ा
यापारी लोभापोटी व काय ा या अन ुषंगाने बनवल े होत े. यापारवादी िवचारा ंम ये
'सरकारी ह त ेप' सवा त मह वाचा भाग होता . ‘State intervention was an essential
part of mercantilist doctrine’ या सव काया वयनासाठी ब ळ शासनाची व ब ळ
रा या ची अ य ंत गरज होती . यािशवाय लोका ंचे क याण होण े श य न हत े, असे
यापारवा ा ंचे ितपादन होत े.
७) युरोपीय द ेशांत यापारवादी काय :
युरोपमधील व ेगवेग या देशांत वेग या िनयमा ंची िचती होत े. या कालख ंडाम य े एक
िविश आदश वादी यापारवादी स ंक पना चिलत न हती. यामुळे या- या िनयमा या
अनुषंगाने या- या द ेशाचा िवचार करण े मह वाच े ठरते.
ा स : यापारी िनयमा ंत उ ोग अिधिनयम , को बट ने िदले या िनद शनांनुसार अ य ंत
मह वा या थानी होत े. िनयं ण व िनब धांचे सव ह क उ ोगा ंना, जे अमया द उ पादन व
संप ी ा करणार अशाना िदल े होते. काय ान ुसार उ पादक व कामगार या ं यातील
संबंध, उ पादनाची ि या , दजा व व त ूची हमी , उ ोगाच े थान उ पादनात ून िमळकत
यासार या अन ेक िबंदूंचे उ ल ेख केले गेले होते.
पिश या : ेडरीक िव लीयम या ं या िनद शनांनुसार द ेशा या िवकासात भर टाक यासाठी
उ ोग व उ पादक स ं थांचे काय चालू होते.
इं लंड : इं लंडम य े संतूिलत यापारवादी काय म लाग ू केले होते, जे टूडर िक ंगस् या
िनयं णात होत े. यु व ा ंतीमुळे (१६८८ ) स ा ही अि थ र होती . परंतु खरी श ीम ंत
जमीनदार व यापा यांकडेच होती . इं जी यापारवा ा ं या द ूस या भागाम य े अंतग त
उ पादनाच े िनयं ण व बा आढावा या ंचा कोप िदसत होता . munotes.in
Page 6
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
6 अशा कार े िविश यापारवादी कालख ंडात अन ेक देशांत वेगवेगळे िनयम व िवचार च िलत
होते, जे एकाच क ाभोवती िफरणार े होते आिण त े क यापारी लाभाच े होते.
यापारवादी िवचाराच े मू यमापन :
यापारवादी िवचारसरणीचा कालख ंड हा भा ंडवलशाही या उदयाचा कालख ंड मानला
जातो, यामुळे आता जरी त े िवचार यो य वाटत नसल े, तरी या - या का ळात, या- या
प रि थतीत यो य होत े. यापारवादी ह े अथ शा ा म ये िनपुण होत े असे नाही, परंतु य
व ायोिगक आधार े सोडव यासाठी शासक व रा यस ा ंना या ंनी स ल े व िदशा
िदली. अशा िभ न -िभ न िवचारा ंमुळे पुढे अथ शा ा चे जनक अॅडम ि मथ या ंनी िवचारा ंतील
समान स ू शोध ून यापारवा ा ंवर व या ं या धोरणा ंवर खर िटका क ेली.
१) पैसा हीच स ंप ी : यापारवा ा ं या ीन े पैसा हीच संप ी होती . ि मथ या ं या मत े,
व तू व सेवा हणज े संप ी होय . पैसा केवळ िविनमयाच े मा यम आह े, साधन आह े, सा य
न हे.
२) धातूचा स ंबंध क याणाशी : यापारवा ा ंनी सोन े व चा ंदीला अिधक मह व द ेत,
रा ा या व लोका ं या क याणाशी या ंचा स ंबंध जोडला . हे कोण याही कार े तक शु
वाटत नाही .
३) िवदेशी यापारास अितर ेक मह व : कोण याही द ेशाचा िवकास करायचा असेल, तर
सु वातीला अ ंतग त उ पादनवाढीस मह व ायला हव े. परंतु अनुकुल िवद ेशी यापाराला
उ च थान द े यासाठी श ेती े ाला याय िदला नाही .
४) याज : यापारवा ा ंचे िवचार याजास ंदभा त प न हत े. यां या मते, याज क ेवळ
शासना या अख यारी म ये येणारा घटक आह े.
५) संर ण धोरण : यापारवा ा ंनी िनया त वाढीसाठी व आयात कमी कर यासाठी
अनुदान व जकात चा आधार घ ेतला. मा अॅडम ि मथ या ंनी ख ु या यापारी धोरणाचा
पुर कार क ेला. खुला यापार सव देशांसाठी फायद ेशीर असतो , असे मत ि मथ या ंनी य
केले.
६) अनुकूल यापारतोल : यापारवा ा ंची याबाबत भ ूिमका प न हती . अनुकूल िवद ेशी
यापारश ेष हणज े देशाचा दीघ कालीन फायदा ह े त व आज लाग ू होत नाही . िवकसनशील
रा स ंदभा त हे िवधान अ यवहाय आहे.
७) अिनय ंि त राज ेशाही : यापारवा ा ंनी रा िवकिसत व बलशाली कर यासाठी
सरकारी ह त ेप अ य ंत मह वाचा मानला . मा एवढ े अिधक िनय ं ण व अिधकार
राजस ेस व शासनास द ेणे लोका ं या व समाजा या क याणासाठी अयो य आह े.
यापारवाद ही म यय ुगीन यव थ ेिव ची िति या होती . सरंजामशाही य व थेला
यापारी / भांडवलशाही प द े याचा व द ेशास श शाली बनिव याचा हा य न होता .
अथ शा ीय िवचारा ं या इितहासात यापारवा ा ंचा उ ल ेख करण े मह वाच े आहे. munotes.in
Page 7
सनातनपंथी अथ िवचारा ंची सु वात
7 १.४ िनसग वाद
“Physiocratie” (िफजीओ ेट) हा श द च भाष ेचा असला तरी याची म ुळे ीक
भाषेतील आह ेत. याचा अथ िनसगा चे िनयम (Rule of Nature) असा होतो . भावशाली
च िवचारव ंताचा वग शतक अठराम य े वेने (Quesnay) , तरगो (Turgot) यां या िनसग
िनयमा ंवरील िव ासाचारीत होता . यांनाच िनसग वादी अस े हणतात . अथ यव थ ेसाठी
कृषी े मह वाच े आहे, असे मानणा या िवचारास अॅडम ि मथ या ंनी 'कृषीवादी वग ' असे
संबोधल े आहे.
िनसग वादी आिथ क त व े :
आकृती .१.१
अ) िनसग यव था :
दूपो नेमुर (Dupont De Nemours) यां या मत े, ’िनसग वाद हणज े नैसिग क यव थ ेचे
िकंवा नैसिग क प तीच े शा होय.“ (The Science of Natural order)
Physiocratie श दाचा अथ च 'िनसगा चे िनयम ' असा होतो . मानवी जीवन स ुखी
कर यासाठी िनसग स ा काम करत असत े. यामुळे िनसग यव था सव यापी व
अप रवत नीय असत े. िनसग वादी असा िवचार करतात क , समाजातील वाईट घटना ा
चुक ची समाज यव था व िनसग िनयमा ंचे पालन न क े यामुळे घडत आह ेत. यामुळे सव
मनु यजना ंनी िनसग श स सव च मानायला हव े. िनसग िनयमान ुसार समाज रचना /
यव था द ु त करायला हवी . िनसग वादी िनसग यव थ ेची प ो करत नाहीत . कारण
िनसग यव था ही न समजणारी व िकचकट स ंक पना आह े.
िनसग वा ांनी य वात ं यावर भर िदला आह े. मा यि वात ं याचा ग ैरवापर होत
असेल तर शासनान े ह त ेप करावा ; ही बाब िनसग वा ांना मा य होती . नैसिग क
यव थेतून िनसग वा ांचे यावहा रक धोरणही प होत े. यां या मत े, ’शेतकरी द र ी
अस याम ुळे रा य गरीब रािहल व रा य गरीब अस ेल तर राजास ु ा गरीब राहील .“ यासाठी
नैसिग क यव थ ेचे / िनयमा ंचे पालन कराव े. यां या मत े, नैसिग क यव था ही ई रिनिम त
आहे, ितची मािहती क न घ ेणे मानवाच े पिहल े कत य होय आिण पालन करण े हे दूसरे
कत य होय . munotes.in
Page 8
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
8 ब) िन वळ उ पादन :
िनसग वादाम य े संप ीच े उ पादक े हण ून कृषीस मह व िदल े होते, याम य े लोक
सहकाय क न िनसगा शी एक प होत होत े, शेती हा असा यव साय आह े क जो अिध य
िनमा ण करतो . शेती हणज े केवळ लागवड नस ून यात पश ुपालन , मासेमारी व खाण
उ ोगाचा समाव ेश होतो . शेतीमध ून शेतक यां या गरज ेपे ा जा त उ पादन होत े, हणूनच
यापार व उ ोगाची वाढ होत े.
नवीन स ंप ी िनमा ण होत असताना िक ंवा उ पादन होत असताना अि त वात असल े या
संप ीचा काही भाग न होत असतो . एकूण उ पादनामध ून न झाल ेली स ंप ी वजा
के यास जी स ंप ी / उ पादन राहत े, यास िन व ळ उ पादन / उ प न अस े हणतात .
हे िन व ळ उ प न / उ पादन श ेतीतूनच ा होत े, असे िनसग वा ांनी श ेतीचे े व
वाढवल े आिण इतर सव यवसायास अन ु पादक यवसाय मानल े. यापारात अथवा
कारखानदारीत (उ ोगात ) मुळ माला या िक ंमतीत वाढ होत े. मा ती मा या व
भांडवला या मोबद या इतक च असत े. िनसग वा ां या मत े, उ ोग व यापार ह े यवसाय
मू यांची बेरीज करतात , मु यांची िनिम ती करत नाहीत .
आकृती . १.२
वरील आक ृतीम य े OX ा अ ावर उ पादन दश िवले आहे. OY अ ावर उ प न व खच
दाखवल े आहे. शेतीचे एकूण उ पादन ONM ते सी.उ.व. (सीमांत उ पादकता व ) ने
रेखाटला आह े. एकूण खच OBCM एवढा आह े. यामुळे िन वळ उ पादन प ुढील माण े.
munotes.in
Page 9
सनातनपंथी अथ िवचारा ंची सु वात
9 िन वळ उ पादन = एकूण उ पादन - उ पादन खच
x ONM OBCMx ONM OBCMx NBC
िन वळ उ पादन = NBC (रेखांिकत क ेलेला भाग )
शेतीम य े जा तीत -जा त भा ंडवल ग ुंतवणूक क न अिध कािधक अिध य िनमा ण कराव े,
असे िनसग वा ांचे मत होत े. सरकारच े धोरण ही यास अन ुस न असाव े. शेती यवसायात
िनमा ण होणारी स ंप ी इतर यवसायात ख ेच याच े काम यापारी व उ ोजक करतात .
उ ोगात क या मालाच े पांतर प या मालात क ेले जाते, यामुळे उ प न िमळते पण
वाढावा नाही . हणून हा यवसाय अन ु पादक असतो आिण यात ग ुंतलेले मही अन ु पादक
गणले जाते.
क) संप ीच े िवतरण :
िनसग वा ांचे मते, संप ी हणज ेच िन व ळ उ प नाच े / उ पादनाच े िवतरण काही वगा म ये
होत असत े, यास आिथ क त ा ार े (Table au Economique) िव ेिषत क ेले. िस
िनसग वादी अथ त डॉ. वेने (Quesney) यांनी हा त ा समाजातील तीन वगा ना
िवचारात घ ेऊन तयार क ेला, जो १७५८ म ये ा सचा राजा ल ुई १५ वा यासमोर सादर
केला.
तीन वगा त िवभागणी :
१) उ पादक वग (The Productive Cla ss) - शेतकरी
२) जमीनदार वग (The Land Proprietors) - जमीनदार
३) अनु पादक वग (The Unproductive Class) - यापारी , उ ोगपती , मजूर इ.
आिथ क त ा / संप ी िवतरण :
डॉ. वेने यां यानुसार श ेतातील उ पादन म ु यत: जमीनदार वगा मुळे होते. कारण जमीनीस
उ पादक कर यासाठी जमीनदार क घ ेतात. समजा , शेतक यांनी (उ पादक वगा नी) १०
कोटी पया ंची संप ी िनमा ण केली. यापैक ०४ कोटी पय े शेतकरी वत : या व पा ळीव
पशुं या उपजीिवक ेसाठी िक ंवा बी -िबयाणा ंसाठी बचत करतो . हणून ही र कम या या
वत:साठी वत :जवळ राहते. उव रीत ०६ कोटी स ंप ीच े िवतरण कर यासाठी उरतात .
उ पादक वग उव रत ०६ कोटी प ैक , ०४ कोटी ख ंड हण ून जमीनदारास द ेईल व ०२
कोटी अन ु पादक वगा कडून शेतीस लागणार े साधन , व तू खरेदी कर ेल.
munotes.in
Page 10
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
10
संप ी िवतरणा या ितस या ट यात जमीनदार वग वत:कडे खंड व पात ा असल ेले
०४ कोटी प ैक ०२-०२ कोटी पयाच े शेतक याकडून अ नधा य व अन ु पादक वगा कडून
उ पादन माल , व तू खरेदी कर ेल हणज े वत:कडे शु य िश लक राहील .
चौ या ट यात , अनु पादक वगा कडे असल ेले ०४ कोटी याप ैक ०२ कोटी श ेतकरी
(उ पादक वग ) कडून अ नधा य व ०२ कोटी पया ंचा क चा माल खर ेदी कर ेल. यामुळे
अनु पादक व गा कडे ०० कोटी पय े उरतील .
आकृती १.३
munotes.in
Page 11
सनातनपंथी अथ िवचारा ंची सु वात
11 मू यमापन :
डॉ. वेने यांनी मांडलेली संप ी या िवतरणाची स ंक पना मािहती यो य असली तरी सोपी
नाही.
अ) का पिनक त ा : या त यात य ेक वगा चा फ िह सा दश वला आह े. येकाचा
वाटा कसा ठरतो व स ंप ी कशी िनमा ण होत े याची वा तवता कमी आह े. यामुळे हा त ा
का पिनक वाटतो .
ब) चूक ची वग वारी : िनसग वा ांनी समाजाची वग वारी तीन वगा त केली आह े. यात
जमीनदारा ंनाही मह वाच े थान िदल े आहे. वा तिवक तो उ पादनात जा त भर घालत
नाही. याउलट कामगार व कारखानदार ज े जा त भर द ेतात, यांनाच अन ु पादक वगा त
समािव क ेले आहे.
क) मास मह व नाही : िनसग वा ांनी मास मह व न द ेता सव ेय िनसगा स देऊन
मीका ंस कमी ल ेखले आहे.
१८ या शतका या म यापास ून यापारवादी िवचारा ंिव ा सम य े जी िवचारसरणी
चिलत होती यास िनसग वादी िवचारसरणी अस े ओळखतात . यात िनसग यव थ ेस
ाधा य िदल े आह े. यामुळे रा यसं थेने ह त ेप क नय े, समाजाच े िनयमन
िनसग यव था आपोआप करत े, असे िनसग वा ांचे मत आह े.
१.५ अॅडम ि मथ
जीवन प रचय :
अॅडम ि मथचा ज म ५ जून, १७२३ रोजी कॉ टलँड या कर कॅ दीम य े झाला . तो
ज म याप ूव काही िदवस अगोदर या या विडला ंचे िनधन झाल े याम ुळे या या आईन ेच
पुढे याचा सा ंभाळ केला. सन १७३७ ते १७४० या का ळात यान े लासगो िव ापीठात
अ यास क ेला. १७४० ते १७४६ म ये यान े ऑ सफड िव ापीठात िश ण घ ेतले. पुढे
१७४८ म ये एिडंबग िव ापीठात ग ेला. १८४८ ते १८४९ म ये त व ानावर या यान े
िदली. सन १७५९ म ये यान े 'द िथअरी ऑफ मोरल स े टीमे टस्' हे पु तक िस क ेले.
याम य े लासगो िव ापीठातील नीितशा ावरील या यान े होती . या प ु तकाम य े
सहान ूभूती ही सामा य स ंवेदनातून उ वत े आिण य म य े सं मीत होत े, असे ितपादन
केले आह े. हे पु तक िस झा याम ुळे व या प ु तकान े भािवत झा याम ुळे चाल स्
टाऊनश े ड या ंनी ि मथला ड ्यूकचा ट ूटर हण ून नेमले. १७६४ ते १७६६ याने
ड्यूकबरोबर य ूरोप ख ंडाची सफर क ेली. या वासाम य े हो ट ेअर, वे ने, तग , आ े
मॉल इ. अथ त ांची भेट झाली . या का ळात या ंनी एक ंथ िलहावयास घ ेतला, जे १७७६
म ये िस होऊन , अथ शा ा ची वेगळी ओळख झाली . या प ु तकाच े नाव 'रा ाची
संप ी' (An Inquiry in to the nature and auses of wealth of nations) असे आहे.
या पु तकाम ूळेच या ंना 'अथ शा ाचा जनक ' हणून ओळखले जाते.
munotes.in
Page 12
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
12 ि मथचा उदारमतवाद (Liberalism) :
अॅडम ि मथ हा उदारता ( वातं य) िस ांताचा प ुर कता होता . रा ास सम ृ
कर यासाठी िनह त ेप (laissez faire) हणज ेच आिथ क ि या ंम ये शासनाचा श ु य
ह त ेप मह वाचा असतो , असे ितपादन ि मथ या ंनी केले होते.
िनह त ेपाचे धोरण :
अॅडम ि मथ या ं या मत े, मनु य मुळातच वाथ आह े. यामुळे याला वत :चे िहत कशात
आहे हे समजत े हणून सरकारन े िनह त ेपाचे धोरण ि वकाराव े. जर सरकारन े ह त ेप
केला तर मानवाच े क याण हो याऐवजी न ुकसानच अिधक होईल . यामुळे सरकारन े
ठरािवक व अ य ंत मह वाची काय वत :कडे ठेवून अ य काया साठी बाजारय ं णेला पूण
वातं य ाव े. यालाच ि मथच े िनह त ेपाचे धोरण हणतात . ि मथ या ंनी आिथ क
िवकास िस ा ंत मांडत असताना िनह त ेप भावीपण े मांडला, कारण या ं या मनावर
नैसिग क िनयमां या त वा ंचा भाव पडला होता . िनसगा या िनयमा ंवर या ंचा िव ास होता .
ि मथ या ंना यवहारातील यापारात ह त ेप मा य न हता . सरकारन े संर ण, कायदा व
सु यव था , र तेबांधणी इ यादी काय करावीत , बाक या सव च े ाम य े य ला
वातं य ाव े. यावेळी य गत वाथा पोटी म ेदारी िनमा ण कर याचा य न
य कड ून होईल , ते हा ती म ेदारी द ूर कर यासाठी म ेदारीिव कायद े करण े, बँक
िनिम त चलन , बाजाराच े िनयं ण व स च े ाथिमक िश ण इ यादी बाबतीत ि मथन े
सरकार या ह त ेपाचे समथ न केले, तर द ेशाचा यापार हा म ु व पाचा असावा ,
यावर कस याच कारच े बंधन नसाव े. ि मथ या ंनी सरकार या ह त ेपावर काही
उपि थत क ेले याचा आढावा प ुढील माण े.
अ) सरकारला लोका ं या क याणासाठी प ैसा कसा , कुठे व िकती खच करायचा याची
ेरणा नसत े. खाजगी उ म ह े यवि थत हाता ळतात, कारण खच कर यासाठी त े वत:चा
पैसा वापरत असतात . सरकार लोका ंकडून गोळा केले या कराचा प ैसा, खचा साठी वापरत
असतो , यामुळे यास लोकिहताच े भान राहत नाही .
ब) शासनाला लोका ंपय त पोहच ून या ं या क ृषी व उ ोग सम या ंना समज ून घेणे कठीण
असत े. यामुळे मह वाच े आिथ क बाज ूला राह न , शासनाची िदशाहीन वाटचाल होऊ
शकते.
क) लोक क याणासाठी लोका ंचा पैसा वेळेत व अयो य प तीन े वापर यासाठी शासक य
यं णेला स या जमत नाही . यांना यात व ैयि क रस वा टत नाही . यापुढे जाऊन ि मथ
सांगतो क , सरकारी कम चारी जस े - यायािधश , ा यापक , वक ल या ंना कायम पगार
िदला जाऊ नय े. या प तीन े ते काम करतील या या मोबद या या व पात मानधन
िदले जावे.
ि मथ खाजगी उ मां या बाज ूने आपल े िवचार मा ंडताना दोन अटी ठ ेवतात. एक, खाजगा r
उ म यि गत वाथ (रस) ठेवत असावा व दोन , या या ार े पध स उ ेजन िम ळत munotes.in
Page 13
सनातनपंथी अथ िवचारा ंची सु वात
13 असाव े, काही व ेळा खूप मोठ ्या भा ंडवला या उ मा ंबाबत तो अपवाद ठ ेवतो, जसे, बँका,
िवमा क ंप या व पाणी प ुरवठा िवकास अशा कार े ि मथ िनह त ेपाचे धोरण प करतो .
मिवभागणी (Division of Labour) :
अॅडम ि मथ या ंनी 'रा ाची स ंप ी' (An Enquiry into the Nature and causes of
the wealth of nations) या ंथात उ पादन िस ा ंताची चचा करताना , रा ा या
संप ीचा खरा ोत हा म मानला आह े. जर रा ाची संप ी वाढवायची अस ेल, तर
मिवभागणी करण े आव यक आह े. ि मथ या ं या मत े, म ह े संप ीच े मालक आह ेत. जो
काम करणारा मीक आह े तो द ेशासाठी योगदान द ेत असतो . आळशी माणसा यित र
एवढी छोट े काम िनरथ क नसत े. संप ीचा म ू य ोत हण ून मास मह व द ेताना, ि मथ
उ पादन घटका ं या इतर कोण याही साधनाच े मह व कमी करत नाही . याने भांडवलाच ेही
मह व मोठ ्या भावीपण े मांडले आहे.
समाजाम य े सरकारा या व पात एक य ेऊन उ पादन ि या घडिवण े मह वाच े असत े.
येक यि सग ळी कामे क शकत नाही . यामुळे एका कामात सवा नी सहकाया ने
िवशेषतापूण योगदान िद यास द ेशा या स ंप ीत वाढ होत े. माची िवभागणी सामािजक
िवकास व मानवी क याणाचा खरा ोत आह े.
मिवभागणीच े फायद े :
अॅडम ि मथ मिवभागणी या बाज ूने समथ नीय म ु े खूप प पण े मांडतो. याने टाचणी
िनिम ती कारखा याच े उदाहरण िदल े आह े. याम य े तो सा ंगतो क , टाचणी िनिम ती
कारखा याम य े अठरा व ेगवेगळी काय असतात . जर माची िवभागणी या िविवध
काय े ात क ेली, तर तो कारखाना २४० (दोनश े चाळीस) पट अिधक उ पादन घ ेऊ
शकेल.
ि मथन े मिवभागणीच े काही फायद े पुढील माण े सांिगतल े आहेत.
अ) उ पादनवाढ श य आह े.
ब) काया म ये िविश पणा आण यास कौश यात वाढ होत े.
क) वेळेची बचत होत े, कामात व ेग येतो.
ड) काय कुशलतेमुळे नािव यता िनमा ण होऊ शकत े.
इ) कारखा या ंम ये सुधार घड ून येतो.
मिवभागणीच े तोटे :
मिवभागणी या फाय ासोबतच याच े तोटेही ि मथन े ठळकपणे िलिहल े आहेत.
अ) एकाच कामात सात यप ूण गुंत यान े मीका ं या मानिसकत ेत िढ ल ेपणा य ेतो व
कंटाळा (आळस) चालू होतो. munotes.in
Page 14
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
14 ब) माच े थला ंतरीकरण ब ंद होत े.
जर एखा ा रा ात यापार वाढला , तर उ पा दन वाढ करण े आव यक होत े. यामुळे अिधक
उ पादन घ ेताना मिवभागणी करावी लागत े. यामुळे ि मथ मोठ ्या उ पादना या
कारखा या ंम ये मिवभागणीची पाठराखण करतो , जी देशा या िवकासात मह वाचा वाटा
देत असत े.
टीका :
मिवभागणीची क पना ही सवा त थम अॅडम ि मथ यांनी मांडली नस ून अगोदर या काही
िवचारव ंतांनी ावर भा य क ेले होते. परंतु यांना मिवभागणी िनसग यव थ ेने हावी अस े
वाटायच े. ि मथची खरी क पना ही या या आिथ क ि या ंम ये मिवभागणी रा ा या
संप ीत वाढ कर यासाठी करावी यात आह े.
दरखेम् (Durkheim) , िस समाजशा ान े ि मथ या मिवभागणीच े वागत क ेले,
या या मत े, 'नवनैितकत ेचा आधार ' नवीन न ैितक यव थ ेला आधार बनणारी मिवभागणी
आहे.
[“The basis of a new ethics”, the fundamental of a new moral order]
ि मथन े िदले या मिव भागणी िस ा ंताचे ायोिगक / यावहा रक मह व ख ूप आह े. येक
य हा उ पादक असतो . कर हा समत े या कसोटीवर लावला ग ेला पािहज े. कोणताही वग
हा अित , म यम , कमी उ पादक िक ंवा मह वाचा नस ून, जो काम करतो तो समान उ पादक
आहे.
ि मथचा म ु यिस ा ंत (The ory of value) :
पैशा या बाबतीत उगम , व प आिण फायद े ि मथन े प पण े मांडले आहेत. या या मत े,
पैसा हा िविनमयाचा मा यम आह े, परंतु याच े वत :चे मू य अन ु पादक असत े. पैशाचा
सं या मक िस ा ंताचा, ि मथ या ंनी पैशाची स ं या आिण वाहातील ब ँक नोट ्स या याशी
संबंिधत समायोजन क न अ यास क ेला आह े. ि मथन े मू याचा अ यास दोन अथा ने केला
आहे. एक, उपयोिगता म ू य आिण द ूसरा, िविनमय म ू य, या याप ुढे जाऊन , ि मथ या ंनी
बाजार म ू याच े िव ेषण केले आहे. बाजार िक ंमत, जी रोज चढ -उतार पावत असत े. मागणी
व पुरवठ्यामधी ल अि थरत ेमुळे हे घडताना आप याला द ैनंिदन जीवनात िदसत े. बाजार
मू य बदलताना वा तव व म ूळ िकंमतीम ुळे बदलणारी बाजार िक ंमतसु ा बदलत े.
अ) उपयोिगता म ू य : व तू या वापराव न ज े मू य ठरत े.
उदा. हवा, पाणी, काश इ .
ब) िविनमय म ू य : एखा ा व त ू या मो बद यात इतर व त ूचे िकती नग भ ेटतात याव न
िविनमय म ू य ठरत े.
उदा. एक लीटर प े ोल या बद यात िकती िकलो धा य य ेऊ शकत े. munotes.in
Page 15
सनातनपंथी अथ िवचारा ंची सु वात
15 ि मथ या मत े, व तूचे मू य व त ू या उपयोिगत ेव न ठरत नाही . कारण या व त ूंना मोठ े
उपयोिगता म ू य असत े, यास िविनमय म ू य असत ेच असे नाही व या ंना मोठ े िविनमय
मू य आह े, यास उपयोिगता म ू य अस ेलच अस े नाही . उदा. पाणी व िहरा याची त ुलना
के यास , पा याच े उपयोिगता म ू य अिधक आह े, परंतू िविनमय म ू य कमी , तर िह याचे
िविनमय म ू य हे अिधक आह े, परंतु िनरोपयोगी िहरा कमी उपयोिगत ेचा आह े.
म मु य िस ा ंत (Labour value) :
ि मथ या मत े, म ह ेच उ पादनातील मह वा चे ोत आह े. म ह ेच संप ीचे उगम थान
आहे. या मात ून मूत व तू िनमा ण होतात त े उ पादक म होय . उदा. टेबल, खूच इ.
या मात ून भौितक व त ूची िनिम ती होत नाही त े अनु पादक म होय . उदा. डॉ टर,
वक ल , गायक इ . ि मथ या िस ा ंतानुसार, व तू या उ पादनासाठी लागणा या
माव नच व त ूचे िविनमय म ू य ठरत े. म ह ेच िविनमय म ू य मोज याच े साधन आह े
याचा अथ व त ू तयार कर यासाठी ज ेवढे म खच पडतात याव न याची िकंमत
ठरवावी .
उदा. जर, सुतारास एक ख ूच तयार कर यासाठी सहा तास लागतात व एक ट ेबल तयार
कर यासाठी बारा तास लागतात हणज े एका ट ेबलची िक ंमत दोन ख ू या होय. कारण ट ेबल
तयार कर यासाठी द ू पट व ेळ लागतो .
मु य िस ा ंताचे परी ण :
अ) उपयोिगत ेकडे दुल : ि मथन े उपयोिगता म ू यापे ा िविनमय म ू यास अिधक मह व
िदले आहे. यामुळे उपयोिगता व सीमा ंत उपयोिगता याकड े दुल झाल े आहे.
ब) च य य ु वाद : व तूचे मू य माव न मोजतात पर ंतु माव न ठरल े या म ू याच े
मोजमाप कस े करायच े? हे यवि थत िव त ृतपणे मांडले नाही . व तूची िक ंमत जा त
हणून ती तयार कर यासाठी म जा त लागतात अस े एक कड े ितपादन क न ,
दूसरीकड े ि मथ हणतो क म जा त हण ून व त ूची िकंमत जा त ावी लागत े.
क) पूण पधा : ि मथन े मू य िसमा ंतासाठी प ूण पधा हे गृहीतक मान ले आहे. याचा अथ
असा होतो क , हा िस ा ंत म ेदारी बाजारास लाग ू पडत नाही . यामुळे तो वत : हणतो
क , म ेदारीसाठी वत ं िस ा ंत मांडायला हवा .
अशा कार े अॅडम ि मथ या ंनी अथ शा ाचा जनक हण ून नावा पास य ेताना अथ शा ात
महान योगदान िदल े आहे. अथ शा िवषय हण ून थमच या ंनी तक शु िवचार मा ंडले
होते.
munotes.in
Page 16
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
16 १.६ सारांश
यापारवा द ही म यय ुगीन यव थ ेिव ची िति या होती . यापारवादी िवचारव ंत
रा ा या साम या चा व स ुब ेचा िवचार करीत होत े. साम य िमळिव यासाठी मौ यवान
धातू (सोने व चा ंदी) संचयाला अ यािधक मह व िदल े होते. त कालीन प रि थती या
संदभा त तस ेच काही अ ंशी आजही यापारवादी धोरणा ंचे समथ न उिचत ठरत े.
१८ या शतका या म यापास ून यापारवादी िवचारा ंना िवरोध होऊन नवी िवचारसरणी
उदयास आली . िनसग वादी िवचारात ई री ेरणेने थापन क ेले या िनसग यव थ ेला
ाधा य िदल े व या िनयमा ंचे पालन करण े लोका ं या क याणासाठी आह े, असे सांिगतल े.
यास िनसग यव था अस े संबोधल े आह े. िनसग वा ांनी श ेतीचे मह व अ यािधक उ च
थानी न ेले. शेती हाच घटक उ पादक यवसाय मानला .
आधुिनक का ळातील यापारवाद व िनसग वा ान ंतरचा कालख ंड (१७७६ ते १८४८ ) हा
सनातनवादी आिथ क िवचारा ंचा कालख ंड होय . अॅडम ि मथ या आिथ क िवचारापास ून या
कालख ंडाची स ु वात होत े. १७७६ साली ि मथ या ंनी रा ाची स ंप ी ंथामध ून मू य
िस ांत, मिवभागणी , िनह त ेपी धोरण इ . िवचारा ंचे कटीकरण क ेले. यां या या
वैिश ्यपूण शैलीमुळे यांना अथ शा ाच े जनक हण ून ओळखले जाते.
१.७ ा यास
१) यापारवाद हणज े काय? यापारवादाची पा भूमी प करा .
२) िनसग वा ांची शेतीचे े व क पना प करा .
३) डॉ. वेने यांचा संप ी स ंचलनाचा आराखडा िव त ृतपणे िलहा .
४) अॅडम ि मथ या म ू यिवषयक िस ा ंताचे परी ण करा .
५) अॅडम ि मथची मिवभागणीची स ंक पना िव तारीतपण े िलह न ितच े फायद े व तोट े
िलहा.
munotes.in
Page 17
17 २
सनातन पंथी आिथ क िवचारव ंत
घटक रचना :
२.१ उि े
२.२ ा तािवक
२.३ डेि हड रकाड च े आिथ क िवचार
२.३.१ खंड िस ा ंत
२.३.२ वेतन िस ा ंत
२.३.३ मू य िस ा ंत
२.४ काल मा स चे आिथ क िवचार
२.४.१ अित र म ू य िस ा ंत
२.४.२ इितहासाची भौित कवादी मीमा ंसा
२.४.३ शा ीय समाजवाद
२.५ सारांश
२.६ ा यास
२.१ उि े
रकाड च े मू य िस ा ंत िवषयक िवचार प करता य ेतील.
रकाड च े िवभाजन िवषयक िवचार िवशद करता य ेतील.
काल मा स यांचा जीवनपट स ंि पण े समज ून घेता येईल.
शा ी य समाजवाद प करता य ेईल.
काल मा स यांचा अित र म ू याचा िस ा ंत प करता य ेईल.
२.२ ा तािवक
सनातनवादी प ंथ/ वग यापारवाद व िनसग वाद यान ंतर हणज े अठरा या शतका या
उ राधा त युरोपात ज े अनेक बदल घड ून आल े. इं लंड या श ेतीम य े बदल घड ून आला .
नवे शोध, नवी उ पादन प ती इ याद म ुळे औ ोिगक उ पादनात वाढ झाली . या सवा चा
प रणाम आिथ क िवचारा ंवरही झाला . जुने आिथ क िवचार माग े पडून नवीन उदयास
आले या अथ त ा ं या गटाला एकि तपण े सनातनवादी स ं दाय सनातनवादी प ंथ अस े
हणतात . munotes.in
Page 18
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
18 अॅडम ि मथ, डेि हड रकाड , थॉमस मा थस , ा. िपगु, जे.बी.से, जे.एस. िमल इ यादी
अथ त याम य े आहेत. डॉ. माश ल व क े स या ंचेही सु वातीच े िवचार सनातनवा ा ंशी
जवळीकतेचे होते.
२.३ डेि हड रकाड च े आिथ क िवचार
जीवन प रचय :
सनातनवादी पर ंपरेतील थोर अथ शा हॉलंडम य े थाियक झाल े या एका य ू कुटूंबात
याचा १७७ म ये ज म झाला . इं लंडम य े ज मल े या रकाड च े वडील ह ंड्या आिण
सरकारी रोख े यांची खर ेदी-िव करणार े दलाल होत े. वया या अव या चौदा या वष तो
विडला ं या यवसायात िशरला आिण च ंड संप ी िम ळवली. िश णाकड े दुल झाल े.
यानंतर तो ि िटश संसदेचा सभासद झाला . धािम क अडचणीम ुळे याला आपला प ंथ
सोडावा लागला . प रणामी या या विडला ंनी याला जाितबिह क ृत केले. अथ शा ात
याला वार य वाट ू लागल े. बँक यवसायात िनमा ण होणा या सम यामुळे अथ शा
सोडून हळुहळु याने गिणत , रसायनशा आिण भ ूिव ान या िवषया ंचा अ यास क ेला.
१७९९ म ये अॅडम ि मथ या ंचा ंथ वाचनात आला . या ंथाचा भावाम ुळे अखेरपय त
अथ शा ाचा अ यास कर यात का ळ घालवला . सा ेपी िवचार , आकड ेमोड कर यातील
ावी य दीघ प र म कर याची तयारी याम ुळे आिथ क सम या ंचा वेध घे यात यश िम ळाले.
सन १८२१ म ये यान े पोिलिटकल इ कॉनॉमी लब थापन क ेला. मुख ंथ
ि ि सप स ऑफ पॉिलिटकल इ कॉनॉमी हा होय . सवा िधक मह वाचा ंथ ि ि सपल ऑफ
पोिलिटकल इ कॉनॉमी अँड टॅ सेशन १८१७ साली कािशत झाला . १८२२ ोटे शन ट ू
ऑ े चर ही प ुि तका कािशत क ेली. लॅन फॉर द इ टॉ ि लशम ट ऑफ अ न ॅशनल ब ँक
अखेरचे पु तक म ृ यूनंतर १८२३ िस झाल े.
अॅडम ि मथ थािपत क ेले या सनातनवादी पर ंपरा रकाड ने िह ररीन े पुढे चालिवली .
आंतररा ीय पात ळीवर मु यापाराचा प ुर कार क ेला. पण काही बाबतीत यावहा रक
तडजोड याला मा य होती . शासनान े अथ यवहारात ह त ेप क नय े या धोरणाचा होता .
२.३.१ खंड िस ा ंत (Rent Theory) :
जे स अ ॅ डरसन (१८०१ ), मा थस (िस ांताचे दूसरे सं करण ) आिण सर एडवड वे ट
यांनी ख ंडासंबंधी चचा केली होती . रकाड न े या या िवतरणा या िस ा ंताचा आधार
हणून खंड िस ा ंताचे िववेचन शा शु प तीन े केले आहे. िनसग वादी अथ त व अॅडम
ि मथ या ंनी ख ंड हा िनसगा कडून भेटलेले वरदान आह े अ से मत मा ंडले. परंतू रकाड न े
खंड हा जमीनदारा ंना ावयाचा भाग आह े असे प क ेले.
रकाड या मत े, “That portion of the produce of the earth which is paid to the
landlord for the use of the original and indestructible powers of the soil ---
- It invariably pr oceeds from the employment of an additional quantity of
labour with a proportionately less return.” munotes.in
Page 19
सनातन पंथी आिथ क िवचारव ंत
19 (जमीनी या एक ूण उ पादनाप ैक जो भाग जिमनी या उपजत व अिवनाशी ग ुणांब ल जमीन
मालकाला िदला जातो यास ख ंड हणतात , रकाड या ख ंडाचा उ व जमीनी या
गुणिभ न तेमुळे होतो. काही जमीन स ुपीक, म यम स ुपीक व कमी स ुपीक अशा कार े असत े.
उ पादना या स ु वाती या का ळात कोणतीही जमीन स ुपीक असत े. या जमीनीवर १००
ि वंटल ग हाच े उ पादन झाल े व यासाठी उ पादन खच ५००० . आला तर १ ि वंटल
ग हाचा उ पादन खच ५० . येईल व बाजारात हा गह ५० . ि वंटल िवकला जाईल .
काही कालावधीन ंतर स ुपीक जमीनीवर िपकवल ेला गह कमी पड ू लागला , तर आता म यम
तीची जमीनही लागवडीखाली आणावी लाग ेल. या जमीनीवर ५००० . इतकाच खच
क न ५० ि वंटल गह िपकवला , तर १ ि वंटल गह चा उ पादन खच १०० . इतका
येईल व हा गह बाजारात १०० . हे माण े िवकला जाईल . बाजारात प ूण पधा अस यान े
ग हाची िक ंमत सव समान अस ेल, यामुळे सुपीक व म यम स ुपीक जमीनीवरील गह
१०० माण े िवकला जाईल , यामुळे जिमनी या मालकाला य ेक ि व ंटल पाठीमाग े ५०
. जा त िम ळतील, यास ख ंड अस े हणतात .
अजून काही कालावधीन ंतर लोकस ं या वाढ यास स ुपीक व म यम स ुपीक जमीनीवरील
उ पादीत गह प ुरणार नाही , हणून पुरेशा गरजा भागव यासाठी कमी तीची जमीनही
लागवडीखाली आणावी लाग ेल. या जमीनीवर ५००० . खच क न २५ ि वंटल गह
उ पािदत हो तो. एका ि व ंटल ग हाचा खच २०० . येईल व बाजारात याची िव २००
. माण े होईल . बाजारात प ूण पधा अस यान े २०० . ि वंटल ही एकच िक ंमत अस ेल.
या सीमा ंत (शेवट या ) जमीन मालकास ख ंड िमळणार नाही . सुपीक जमीनी या मालकास
(२०० - ५० ) १५० खंड िमळेल. तसेच म यम ती या जमीन मालकास (२००
- १०० ) १०० खंड ा होईल .
वरील उदाहरणाचा त ा :
त ा .२.१
जमीनीची
त एकूण उ पादन (Q) व मू य ( ) खच ( ) खंड ( ) ि थती सुपीक (A) १०० Q x २००
= २०,००० ५,००० १५,००० सीमांत जमी नीपे ा जा त ख ंड
म यम (B) ५० Q x २००
= १०,००० ५,००० ५,००० सीमांत जमीनीप े ा जा त ख ंड
कमी (िन न)
(C) २५ Q ƒ x २००
= ५,००० ५,००० ०० शु य ख ंड munotes.in
Page 20
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
20
आकृती . २.१
वरील आक ृती व त याम य े दश व या माण े सुपीक (A), म यम (B) व (िन न) (C)
जमीनी मश : लागवडीखाली आण या जातात .
अशा कार े खंडाचा उ व कसा होतो त े आपण वरील माण े पािहल े आहे.
टीका :
रकाड या मत े खंड हणज े जमीनी या उपजत व अिवनाशी ग ुणधमा चा मोबदला होय .
परंतु, िस ांताचे प ीकरण करताना हणतो क , सीमांत जमी नीस ख ंड िमळत नाही .
काहीव ेळा सीमांत जमीनीच े िकंवा कोण याही भूमीचे गुण / त वाढिव यासाठी स ीय व
रासायिनक खत े वाप न काय कराव े लागत े. याचा अथ असा होतो क , जमीनीची स ुपीकता
ही िनसग िनिम त नस ून मानविनिम त आह े. रकाड न े िस ा ंतात थम स ुपीक, नंतर म यम व
शेवटी िन न स ुपीक अशा मान े जमीन लागवडीखाली य ेते असे सांिगतल े आह े. परंतु
टीकाकार हणतात क , यास कसलाही ऐितहािसक प ुरावा नाही . अमे रकेम ये वसाहतीतल े
लोक अस े लाग याच े िदसून येत नाही .
टीकाकारा ं या मत े, जमीनीस उपजत ग ुणामुळे खंड िम ळत नस ून, जमीनीचा प ुरवठा
अलविचक अस यान े खंड उ प न होतो . याच माण े रकाड न े पूण पध चा आधार घ ेऊन
खंड िस ा ंत िव ेिषत क ेला आह े. टीकाकार हणतात बाजारात प ूण पधा नसत े, अपूण
पधा असत े. तसेच खता ंचा वापर क न उ पादनात वाढ करता य ेते. जमीनीचा वापर
केवळ अ नधा य िनिम तीसाठीच होत नस ून आज आपण पाहतो क , उ ोगासाठी पायाभ ूत
सुिवधांसाठी जिमनीचा वापर क ेला जातो . munotes.in
Page 21
सनातन पंथी आिथ क िवचारव ंत
21 २.३.२ वेतन िस ा ंत (Wage Theory) :
Wages, “The natural prices of labour is that price which is necessary to
enable the labourers to subsist and to perpetuate their race without either
increase or dimunition.”
रकाड या मत े, म हा एक उ पादनाचा घटक अस ून याला िम ळणारा मोबदला हणज े
वेतन होय . तसेच इतर कोण याही व त ू माण े म ही एक व त ू आहे व ितचा प ुरवठा कमी
जा त क ेला जाऊ शकतो . माच े मू य हणज ेच वेतन होय . साधारण व ेतन हणज े मास
जीवन यतीत कर याइतपत िदला जाणारा मोबदला होय . अ प कालावधीम य े, मा या
अभावाम ुळे वेतन ह े साधारण दराप े ा अिधक अस ू शकत े. परंतू ा अिधक या व ेतनाम ुळे
अिधक मीक (कामगार ) आकिष त होतात आिण प ु हा वेतन दर ढा सळून िनवा ह पात ळीवर
(subsistence level) येतो.
समाजा या िवकासाम य े लोकस ं ये या मागणीम ुळे (जी लोकस ं या अ नधा य
उ पादना या व ेगापे ा अिधक व ेगाने वाढत असत े) व तू या, अ नधा या या िक ंमती वाढत
असतात. या वेगा माण ेच वेतनदराम य ेही सुधारणा हायला हवी, परंतु याच े वा तिवक
वेतन पुढेही तस ेच राहत असत े. हणून इतर व त ू माण े मालाही दोन म ु ये असतात .
१) नैसिग क मू य : उदरिनवा हासाठी आिण कामगारा ं या स ं येत वाढ अथवा घट होणार
नाही, अशा कार े वृ ी हो याक रता कामगारा ंना जो मोबदला िदला जातो . यास न ैसिग क
मू य अस े हणतात .
२) बाजार म ू य : इतर व त ुं माण े मागणी व प ुरवठ्याव न माची ठरणारी िक ंमत हणज े
माच े बाजार म ू य िक ंवा वेतन होय . हे नैसिग क वेतनापे ा कमी िक ंवा जा त अस ू शकत े.
िनवा ह वेतन िस ा ंत :
रकाड न े मा थस या लोक सं या िस ा ंतास आधार मान ून हा िस ा ंत मांडलेला आह े.
नैसिग क िक ंवा दीघ कालीन व ेतन िनधा रणाचे िव त ृत लेखन या िस ा ंतात क ेले आह े.
याम य े कामगारा ंना या ं या उदरिनवा हापुरतेच वेतन िम ळते. हे प कर यासाठी तो
हणतो , बाजार व ेतन ह े नैसिग क वेतनापे ा जा त झाल े क तो आव यक व स ुखसोयी या
अिधक व त ू खरेदी क शकतो , राहणीमान उ ंचावल े जाते. यामुळे प रि थतीम य े सुधार
होतो. अगोदरप े ा जा त व त ू व दजा म ये वाढ होत े. यामुळे हे िच पाह न अन ेक लोका ंना
आशा िनमा ण होत े आिण त े या कामासाठी तयार हो तात याम ुळे पुरवठा वाढतो . याचा
प रणाम बाजार व ेतन घट ून ते नैसिग क वेतनाइतक े हणज ेच िनवा ह पात ळीवर य ेऊन
थांबते.
रकाड या मत े, िनवा ह वेतन हणज े सामािजक चाली रती , ढी-सवयी यान ुसार
लागणा या व तू व स ेवांचा प ुरवठा कर याइतपत व ेतन होय . गत द ेशात आिथ क
गतीबरोबरच भा ंडवल स ंचय, गुंतवणूक वाढ ून उ ोगाची गती होत े व कामगारा ंची मागणी
वाढते, वेतन वाढत े, कामगारा ंचा पुरवठा वाढतो . परंतु बाजार व ेतन कमी होत नाही .
भांडवल व ग ुंतवणूक इतक वाढत े क , माची मागणीही याच पटीम य े वाढत े. अशा कार े munotes.in
Page 22
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
22 गत द ेशांत दीघ कालावधीम य ेही बाजार म ू य अथवा व ेतन िनवा ह पात ळी इत या कमी
हो याची भीती नसत े. अशा कार े िस ा ंताम य े थोडी द ु ती कर यात आली होती .
टीका :
१) रकड चा िनवा ह वेतन िस ा ंत हा मा थस या लोकस ं या िस ा ंतावर आधा रत आह े.
लोकस ं या िस ा ंतही आज थोडासा माग े पडून चुक चा ठरत आह े. यामुळे िनवा ह
वेतन िस ा ंतही च ूक चा होत आह े.
२) मजूर सघिटत झाल े तर ब ळ संघटने या जोरावर व ेतनात व इतर भ या ंम ये वाढ
घडवून आण ू शकतात याचा िवचार रकड न े केला नाही .
३) टीकाकारा ं या मत े, रकाड न े या िस ा ंतात मीकाला उदर िनवा हापुरते वेतन िम ळावे
असा मानवतावादी िवचार मा ंडला आह े. मीक उ पादक काम करतो . वत:ची मज ूरी
िमळवतो, याचा िवचार क ेला नाही .
४) रकाड या मत े, मजूरांचे वेतन वाढल े क या ंची पोषण मता स ुधा न अिधक म ूले
होऊ लागतात . टीकार हणतात क , वेतन वाढ यास कामगार म ुले वाढत नाहीत तर
राहणीमान वाढत े.
२.३.३ मू य िस ा ंत (Value Theory) :
अॅडम ि मथ या ं यानंतर रकाड न े मू य हे उपयोिगता व िविनमय अशा कार े वग क ृत केले
आहे. िविनमय म ू य हे अ प कालावधीतील बाजार म ू य आह े, जे बाजारातील मागणी व
पुरवठ्यामुळे बदलत असत े. रकाड न े म म ू य िस ा ंताचीच मा ंडणी क ेली आह े. पूण
पध म ये समान व ेतन व फायद े अस यान े व तू या िविनमय म ू याम य े माची स ं याच
मह वाचा भाग ठरत े. माम य े कौश य , गुणव ा व ती ता या ंत फरक अस ू शकतो ,
याम ुळे मू यातही बदल होऊ शकतो . परंतू यास रकाड न े िस ा ंतात मह व िदल े नाही ,
कारण तो सम मास मह व द ेतो. रकाड न े समाजा या ाथिमक आिण गत अव थ ेम ये
व तूचे मू य माव न ठरत े असे सांिगतल े.
ममू य िस ा ंत :
या व त ूं या प ुरवठ्यात वाढ करता य ेते या व त ूंचे मू य माव न ठरत े. रकाड या
मते, समाज गत होतो त े हा व त ू उ पादनासाठी मासोबत भ ूमी-भांडवल या ंचाही वापर
करतो . उ पादनासाठी म , भूमी व भा ंडवल अशा तीन घटका ंची गरज असत े. भूमीचा
मोबदला ख ंड याचा िक ंमतीत समाव ेश होत नाही . कारण रकाड ख ंड िस ा ंतात सा ंगतो
क , खंडामुळे िकंमत ठरत नस ून, िकंमतीम ुळे खंड िनि त होतो . हणून व त ू उ पादकात
भांडवल व म ह े दोन घटक मह वाच े आह ेत. भांडवल हणज े यं -अवजार े इ. होय.
रकाड या मत े, भांडवल ह े सं हीत म असत े.
munotes.in
Page 23
सनातन पंथी आिथ क िवचारव ंत
23 रकाड न े व त ूचे मू य चाल ू काळातील म व भ ूतकाळातील स ं हीत म याव न ठरत
असत े असे सांिगतल े, संिचत मावर (भांडवलदार ) भांडवलदाराची मालक अस यान े
भांडवलदारास व त ूचे जे मू य िम ळेल यातील काही भाग कामगारास व ेतन व उव रत भाग
नफा हण ून घेतो. व तूचे मू य मा व नच ठरत े या याशी तो ठाम होता . या िवचारात प ुढे
याने दु या स ुचिव या या प ुढील माण े आहेत.
१) मगुण िभ नता : व तूचे मू य माव न ठरत असल े तरी िविवध म ह े
गुणा मक ्या वेगवेगळे असत े. यावर रकाड हणतो , गुणिभ नता असणा या माच े
पर पर म ू यमापन बाजारात यावहा रक ्या केले जात े आिण बह त ेक वेळा ते अचूक
असत े. यािवषयी उदाहरण द ेताना रकाड िलिहतो क , जवािह याचे एका तासाच े म ह े
सामा य कामगारा या पाच तासा या माइतक े असत े हे बाजारात अच ूक ठरत े.
२) नफा : व तू या म ू यात न याचा समाव ेश होत नाही , सु वातीला रकड च े हेच मत
होते, मा थसन े या भ ूमीकेस िवरोध क ेला. पुढे रकाड न े अशी द ु ती क ेली क , व तू या
मू यात व ेतन व नफा दो ह चा समाव ेश होतो .
३) भांडवल ग ुणिभ नता : या प तीन े म ग ुणिभ नता आह े याच प तीन े भांडवल
(यं े-अवजार े) यांतही ग ुणिभ नता आढ ळते. वेगवेग या उ ोगात वापर यात य ेणारी य ं े ही
वेगवेग या उ पादन मत ेची व काय मतेची असतात . याचा प रणाम म ू यावर होत असतो .
रकाड या मत े, या दोन व त ू या उ पादनाक रता लागणा या भांडवलाची उ पादन मता
वेगवेगळी असत े, या दोन व त ुंचे मू य समान अस ू शकत े.
अशा कार े मू य िस ा ंतात रकाड न े बदल क ेले तरीही काही दोष का ळा या बदल याम ुळे
आढळतात. दोषाब ल रकाड न े मा य क न यान े मू यािवव ेचनात ून माघार घ ेत याच े
िदसत े.
२.४ काल मा स चे आिथ क िवचार
जीवन प रचय : काल मा स
काल मा स यांचा ज म पिश या या हाईन ा ंतातील टायर या शहरात ५ मे १८७८ रोजी
झाला. यांचे वडील वक ल होत े. १८३० ते १८३५ पय त मा स ायर िन ना पिश याम य े
िशकत होत े. आप या शहरात शाला ंत प र ेसाठी या ंनी यवसा य िनवडीबाबत एका
त णाच े िवचार हा िनब ंध िलिहला होता . मानवजातीशी िन : वाथ सेवा हाच आप या
जीवनाचा ह ेतू आिण न ंतर बिल न िव ापीठात काय ाचा अ यास क ेला. यायशा िवषय
िनवडला .
मा स नी डॉ टरेट पदवीसाठी ड ेमोिकटसच े कृतीवादी त व ान आिण एिप य ुरसचे
कृतीवादी त व ान यामधील फरक यास ंबंधी ब ंध सादर क ेला. १८४१ म ये वया या
२३ या वष मा स ला त व ानातील डॉ टरेट पदवी िम ळाली. एि ल १८४२
‘Rheinsche Zeitung’ या वृ प ात दाखल झाल े आिण ऑ टोबरम य े संपादक झाल े.
धा यांचा या ं या ‘Philosophy of Poverty’ हा ंथ िस झाला याला य ु र
दे यास ‘Poverty of Philosophy’ हा ंथ १८४७ म ये िस झाला . १८४५ मा स munotes.in
Page 24
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
24 यांना धोक ेबाज ा ंतीकारक हण ून पॅ रसमध ून ह पार क ेले. मा स व एंग सची मा स शी
क युिन ट लीग म य े या स ंघात वेश केला. कॉ ेस या िवन ंतीव न स ु िस क य ुिन ट
जाहीरनामा तयार क ेला. तो फे ुवारी १८४८ म ये िस झाला . फे ुवारी १८४८ म ये
ांतीला त ड फ ुटताच ब े जीयममध ून मा स ची हकालप ी कर यात आली . मा स या
संपादक वाखाली ‘New Rheinische Zeit ung ’ वत मानप १ जुन १८४८ ते १९ मे
१८४९ पय त िस झाल े.
राजक य ह पारीच े मा स यांचे जीवन अितशय खडतर होत े. यांचे कुटुंब दा र ्याने ासल े
होते. ेड रक ए ंज सन े मा स ला सतत िन वाथ पण े आिथ क सहा य क ेले. मा स ने
राजक य अथ शा ाला वत:ला वाह न घ े यासाठी राजक य अथ शा ा या अ यासा या
मीमांसेिवषयी (१८५९ ) भांडवल या ंथाचा पिहला ख ंड कािशत क ेला. उव रत ए ंग सन े
मा स या म ृ युनंतर कािशत क ेले. १८६४ म ये पिह या इ ंटरनॅशनलची थापना क ेली.
िविवध द ेशातील मज ुर चळवळीत ऐ य घडव यास , िबगर कामगारवग य मा स वादपुव
समाजवादा या िविवध कारा ंना माग थ आण यास एकस ंघ डावप ेच आखला .
दास कॅिपटल (भाग १) हा याचा उ क ृ हण ून िस असल ेला ंथ होय . इंटरनॅशनल
विक ग मे स असोिशएशन या स ंघटनेत कामगारा ंचा िस ंथ हणून वण न भांडवलशाही
अथ यव था ही य ेक समाजरचन ेसारखी िजव ंत शरीरासारखी रचना आह े. ितचा िवकास
ित या अ ंतग त वभाविनयमान ेच होतो . नफा िम ळिव याची व ृ ी अपयशी होऊ लागली ,
नफा कमी होऊ लागला हणज े संबंध समाजरचना ड ळमळते. भांडवलशाहीचा नाश होतो
आिण ित या िठकाणी उ च दजा या समाजस ं थेची थापना होत े. ि िटश कामगार वगा चे
दै य व द ुद शा मा स ने पािहली व मोजली आिण याव न भिव यवाद काढला . या
भांडवलशाही या खाजगी स ंप ीवर िख ळा ठोकळा जात आह े. यांनी ल ुटले ते लुटले
जाणार आह ेत. पीडीत जनत ेला आशावादी ी कोन द े यात मा स यश वी झाला .
२.४.१ अित र म ू य िस ा ंत (Theory of Surplus Value) :
भांडवलशाहीन े उ पादनासाठी कामगारा ंचा वापर क न या ंचे शोषण क ेले होते. कामगारा ंना
यांनी एका व त ू माण े ठरािवक कालावधीसाठी िवकत घ ेत या माण े वत णूक केली जात
होती. अशा कार े केले जाणार े शोषण शा ी य प तीन े कोणी ही मांडले न हत े. काल मा स
यांनी अित र म ू य िस ा ंत मा ंडून शोषण कशा कार े होत े, याचे िवव ेचन क ेले.
भांडवलशाहीत कामगारा ं या मात ून जे मू य िनमा ण होत े. याचा अ प भाग कामगारा ंस
वेतन हण ून ावयाचा असतो . कामगारान े मात ून िनमा ण केलेले मू य ह े खूप अिधक
परंतू, या त ुलनेत या ला िफरणार े वेतन हे खूप कमी असण े यास अित र म ू य (Surplus
Value) हणतात . मा स ने मू य, उपभोग म ू य, मूत व अम ूत म यासार या म ुलभूत
संक पना मा ंडून िन कष काढल े आहेत.
अित र म ु याची िनिम ती :
अित र म ु याची िनिम ती समज ून घे यापूव म ि या समज ून घेणे अ य ंत मह वाच े
आहे. म ि य ेम ये क या मालासार या व त ूमधून इतर अ ंतीम उपभोगयो य व त ू
िनमा ण के या जातात . समाजाच े क याण व गतीसाठी म ि या आव यक असत े. ती munotes.in
Page 25
सनातन पंथी आिथ क िवचारव ंत
25 पूण कर यासाठी काही िनयम व अटी पार पाडा याच ला गतात. भांडवली उ पादनासाठी
याच अटी पार पाडा या लागतात . सु वाती या भा ंडवला या म ू यापे ा जा त म ू य
िनमा ण कर याची ि या हणज ेच अित र म ू यिनिम ती होय . या ि य ेम ये तीन घटक
एक य ेऊन काय करत असतात .
१) मिवषय िक ंवा क चा माल : अनेक उपयोगी व त ूंचा वापर क न एक अ ंतीम
उपभोगयो य व त ू बनवण े. उदा. टेबल बनिव यासाठी लाक ूड, िखळे, पॉलीश व र ंग इ.
चा वापर होतो .
२) मसाधन े : क या मालास िवश ेष प दान कर यासाठी अन ु प अशी साधन े होय.
उदा. करवत , पटाशी , हातोडा , पालीश व र ंग दे यासाठी श इ. चा वापर होतो .
३) मश : उपयोगी व त ू बनिव यासाठी काय करणारा म हा घटक सजीव असतो .
यामुळे व तूस शारी रक व मानिसक दो ही आधार े बनिवण े हे मश या क ुवतीचा
भाग असतो .
वरील तीनही घटका ं या एक य ेऊन उ पादन ि य ेस म ि या असे संबोधल े जाते.
उ ोगस ं थेमधून उ पादन हावयाच े असेल तर भा ंडवलदाराकड े म ि य ेचे ित ही घटक
उपल ध असाव े लागतात . कामगार ह े मश च े मालक असतात . भांडवलदार
कामगाराकड ून मश िवकत घ ेतात, परंतु कामगारा ंना मश सोबत काम कर यास
भाग पडतात का रण मश कामगारापास ून वेगळी काढता य ेत नाही .
काल मा स कॅपीटल या ंथात मश व म या ं यातला भ ेद प , सात यान े व
काटेकोरपण े पाळतो. मा स या मत े, कामगार भा ंडवलदारा ंना मश िवकतात आिण
मश तील स ंिचत कामाचा मोबदला द ेणे ज रीच े असत े. हणून कामगारा ंना लागणा या
उपजीिवक ेचे साधना ंचे मू य ाव े लागत े. कामगारात मश च े मू य िद यास याच े म
भांडवलदारास ा होत े. हे सव य व त ूं या िनयमा ंतग तच होत े. हणून कोण याही
शोषणावर आधा रत यव थ ेतील शोषण ह े िनयमा ंना ध न च होत े. मा स या मत े कामगार
शोषणाला यव त ूंचे िनयमच जबाबदार असतात . यातून कामगारा ंचे शोषण न कर याचा
माग यव त ूं या िनयमा ंचे उ चाटन करण े हा आह े.
उदाहरण :
१) एक ट ेबल तयार करणारी उ ोगस ं था, याम य े टेबल तयार कर यासाठी लाक ूड,
िखळे, सरस इ . चे ( मिवषय ) मू य ६ म तास आह े. एका कामगाराला ट ेबल
बनिव यासाठी लागणा या मसाधना ंचे मू य ५००० म तास आह े व अ य
मसाधनाच े मू य १०,००० म तास आह े. एका िदवसा या मश च े मू य ४ मतास
अस यास म ि या स ु होत े. कामगारा ंनी िदले या म ूत माम ुळे मिवषयाला ट ेबलचा
आकार य ेतो. लाकूड, िख याचे उपयोग म ू य श ू य होत े. दर दोन तासा ंना एक या माण े
एक कामगार िदवसभरा या आठ तासाम य े चार ट ेबल तयार क ेले. चार ट ेबलासाठी
लागणार े मिवषय म ू य ४ x ६ = २४ मतास होय . या मिवषयाच े मू य कमी-जा त न
होता, उ पािदत मालाम य े साठत े. यामुळे अित र म ू य मिवषया ंतून िनमा ण होत नाही . munotes.in
Page 26
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
26 २) समजा मसाधना ंचे आयु य ५००० टेबल बनिव याइतक े आहे व अ य १०,०००
टेबल बनिव याइतक े आहे. यांचे ५००० मतास व १०,००० मतास म ू य हे अनु मे
५००० टेबले व १०,००० टेबलांवर िवख ूरतात य ेक टेबलमाग े य आिण अ य
मसाधना ंचे खच पडणार े ए केक मतास म ू य ट ेबलम य े जाईल . हणून यं े िकतीही
उ पादक असली तरी म ं ातूनही अित र म ू य िनमा ण होत नाही .
३) कामगार िदवसभरात ८ तासाम य े मिवषयात ून मसाधना ं या सोबत ४ टेबल तयार
करतो . येक टेबलम य े २ ममू य तास साठ ेल. मश च े मू य हणज े केवळ
यव त ुं या िनयमान ुसार ठरणार े मू य. याचा अथ असा होतो क , यव त ूचे ४ मतास
हे रा त / वैध मू य द ेऊन ती व त ू खरेदी करणा या भांडवलदारान े ८ मतास िम ळवले
आहेत. यातून ४ मतास अित र म ू य िनमा ण होत े.
अशा कार े भांडवलदारान े ३६ मतास खच पडल े या भा ंडवलात ून, यव त ू या
िनयमा ंचे यवि थत पालन क न याह न जा त ४० मतासाच े मू य ा क ेले. याच
अित र म ू याची िनिम ती हणज ेच कामगारा ंचे शोषण होय .
अित र म ू याचा दर (Rate of Surplus Value) :
Surplus valueRate of surplus value =Variable Capital
Deel f eefjkel Ì e cetu³eDeefleej f kel Ì e cetu³e oj 100yeoueles Yeeb[Jeue ek f eÀ b Jee ÞeceMekeÌlee® r es cetu³e
100
एकूण मू य = C + V + S
C = Constant Capital
V = Variable Capital
S = Surplus Valueem f Lej Yeeb[Jeueyeoueles Yee[ b JeueDeel f eej f keÌle Yee[ b Jeue
न याचा दर (Rate of Profit) :
Rate of Profit = 1
SS CCV V CVSCVC
VC V
SVVCV
न याचा दर S=CV
munotes.in
Page 27
सनातन पंथी आिथ क िवचारव ंत
27 उदाहरण :
१) अित र म ू य ८ मतास व मश च े मू य ८ मतास अस यास -
=%
8Þece leemeDeefleefjkeÌle cetu³ee®ee oj 1008Þece leeme100
याचा अथ भांडवलदार कामगाराच े १००% शोषण करतो .
२) समजा एक ूण भांडवल ३०० कोटी . आहे, यापैक २०० कोटी . ि थर भा ंडवल
आिण १०० कोटी . बदलते. भांडवल आिण अित र म ू य १०० कोटी . आता
भांडवलाची रचना प ुढील माण े येईल.
=
efmLej Yee[ b JeueYee[ b Jeue IeìveelcekeÀ j®eveeyeoueles Yeeb[Jeue200 keÀesìer2:1100 keÀeì s er
न याचा दर 100S
CV
100100200 100
100100300
11003
अशारीतीन े न याचा दर कमी -जा त होऊ शकतो . सामािजक पात ळीवर हा िन कष
न या या दरास ंदभा त लाग ू होतो.
३) भांडवलशाहीचा सव साधारण नफा पसरला तर भा ंडवलशाहीम ये आिथ क अ र
िनमा ण होत े. हे भांडवलदारास समजताच , उपाया ंची ज ुळणी हायला लागत े. कामगारा ंना
धाक द ेणे, कामाच े तास वाढिवण े, ओवरटाईम चाल ू करण े, वेतन कपात करण े, थोड यात
कामगारा ंकडून िन व ळ अित र म ू य काढल े जाते यात कामगारा ंचे हाल होतात . यातच
ांतीकारक लढ ्याला व िश णाला अन ुकूल प रि थती तयार होत े.
अशा कार े भांडवलशाही अथ यव था अशा अ र ात ूनच लयाला जाईल , असे मा स ने
हटल े आहे.
munotes.in
Page 28
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
28 २.४.२ इितहासाची भौितकवादी मीमा ंसा (Materialistic Interpretalian of
History) :
मानवी समाजा या िवकासाचा मोठा इितहास आह े. एका अव थ ेमधून दुस या अव थ ेत
िवकासाची मीमा ंसा मा स अगोदरही क ेली होती . यांनी िवकासा या बदलणा या अव था ंची
कारण े िदली होती , जी खालील माण े आहेत.
१) रा यप तीमधील बदल
२) धािम क बदल
३) िनसग िनयमा ंतील बदल
४) े य या काया चा भाव
वरील कारण े मा स ने नाकारली व िवरोधिवकासािध ीत भौितकवादा या आधार े मानवी
समाजा या िवकासा या अव था ंचे िव ेषण केले आहे. यालाच इितहासाची भौितकवादी
मीमांसा हणतात . समाज गतीशील व प रवत नशील आह े. समाजाच े अि त व उ पादनावर
अवल ंबून असत े, हणून उ पादन साधन े व ती साधन े वापरणारी माणस े समाजा या
उ पादक श आह ेत.
मानवी समाजात ज े हा उ पादन प तीम य े वग िनमा ण होतात त े हा वग संघष िनमा ण
होतो. वग हणज े उ पादन साधना ं या वामी व िक ंवा मालक ह कासाठी स ंबंिधत मानव .
या याकड े उ पादन साधना ं या मालक ह काच े अि त व आह े तो आह े हे वग आिण
या याकड े उ पादन साधना ंची मालक ह क े नाहीत तो नाही र े वग होय. यालाच आपण
भांडवलदार वग व कामगार वग असे हणतो . मा स या मत े, या वगा म ये एकम ेकां या
िवरोधी िहतस ंबंधामुळे जो स ंघष होतो यात ून ांती घडत े व याचा प रणाम मानवी समाज
प रवत न होत े.
मा स असे हणतो क , 'आजपय त अि त वात आल े या समाजा ंचा सम इितहास हणज े
वग लढ्याचाच इितहास होय .' मानवी समाजा या िवकासा या अव था मा स ने
पुढील माण े िलिह या आह ेत.
१) आिदम सा यवाद
२) गुलामिगरी अव था
३) सरंजामशाही
४) भांडवलशाही
१) आिदम सा यवाद : या अव थ ेम ये समाजाच े उदरिनवा हाचे साधन िक ंवा भरणपोषण
िनसगा ने िनमा ण केले या अ नान े होत असत े. िशकार , मासे पकडण े, कंदमुळे-फळे गोळा
करणे, रानटी धा य , मध जमवण े अशी उपिजिवक ेची साधन े होती . अ नाचा प ुरवठा
िनसगा वर अवल ंबून होता . येकाने म क न वत :चा उदरिनवा ह करण े या अव थ ेत munotes.in
Page 29
सनातन पंथी आिथ क िवचारव ंत
29 अ याव यक होत े. यामुळे या समाजात वग भेद न हता , मालक यव था न हती आिण
उ च नीच भ ेद ही न हता .
राजा, शासन , कायदा , याय यव था , सै य अशा स ं थांचे अि त व न हत े. येक
य या स ंर णाची व पोषणाची जबाबदारी सव समाजावर होती . अशी अव था नसली
तर काही मह वा या िक ंवा अडचणी या स ंगी ने याची गरज अस े. नेता हा ान व
कौश याधारीत होता . ही िनवड गण सभा करीत अस े. उ पादनाची साधन े व य
उ पादन या ंवर सवा चा अिधकार हणज ेच साम ुदाियक अिधकार होता . हणूनच मा स या
अव थ ेस सा यवाद अस े संबोधतो .
२) गुलामिगरी अव था :
शेती, पशुपालनाम ुळे प रवत न आर ंभ झाला . मानवान े उ पादनश वाढवली . माणूस
अगोदर माण े फळे गोळा करणे, िशकार करण े यासाठी वणवण करत न हता . पाळीव ाणी
हे दूध, मांस व व ाचीही गरज भागवत होत े. शेतीमुळे पोटाची गरज भाग ून अ न िश लक
राहत होत े. काहीच माणसा ंनी अ नउ पादन घ ेतले क त े इतरा ंनीही उपभोग याची शा ती
िनमा ण झाली . यामुळे सवा ना एकाच कामात ग ुंतून राह याची आव यकता उरली नाही .
यातून यवसाय व यापाराची िनिम ती होऊ लागली . हळूहळू यातून इतरा ंना काम े लावण े व
इतरां या मावर जग णा या वगा ची िनिम ती झाली . साव जिनक िश लक वर गणनायका ंचा /
ने यांचा ताबा य ेऊ लागला . याम य े काही िनसगा तील घटना उदा . पाऊस , िवजांचा
कटकडाट , महापूर इ. अ ात हो या . मं , ाथ ना, बळी इ. साहा यान े यातून समाजास
िनभाव ून ने याचे आ ासन द ेणारे य ांि क या ंचे मह व थािपत झाल े. य उ प न
काया त साठा न घ ेता सवलत घ ेणारा पिहला यावसाियक मा ंि क वग होता . यामुळे
उ चवगा वाची स ु वात , खाजगी मालक , वारसा ह क , नेतृ वाची म ेदारी इ . सु झाल े.
एखा ा परक य माणसाला पकड ून आण ून या याकड ून कामे क न घ ेतली जाऊ लागली ,
या कै ांना गुलामासारखी वागण ूक देऊन, आणखी ग ुलाम वाढिव यासाठी टो या तयार
करणे, सैिनक यव था तयार झाली . पूव चे समानत ेचे वग न हायला स ु वात झाली .
समाजात ग ुलाम, गुलामांचे मालक अस े वग िनमा ण होऊन भ ेद वाढ ू लागला . आता
सम या ंना ार ंभ झाला . काही ठरािवक उ च ु ीमंत, मीक व ग ुलामांची वाढती स ं या
अशी िवभागणी झाली . व र ा ंतही लढाई करणारा यो ावग , पूरोिहत वग , यापारी अस े भेद
होते. यामुळे समाजाची यव था राख याच े काम कायदा व याय यव थ ेकडे हणज ेच
रा यस ं थेअंतग त आल े. अशा कार े बह स ं य जनत े या क ात वाढ होऊन वग संघष सु
झाला.
३) सरंजामशाही : गुलामी यव थ ेचा अ ंत हा एका ती त ेनंतर झाला आिण काही
कालावधीन ंतर सर ंजामशाही उदयास आली . िमकाकड े वत :चा जमीनीचा त ुकडा,
वत:ची उ पादनाची साधन े आिण उ पादनाचा ठरािवक वाटा वत :कडे राह याची शा ती
यामुळे गुलामाप े ा यात अिधक वार य वाट ू लागल े. उ पादनाची व ेगवेगळी तं े वाप न तो
उ पादनात वाढ घडव ून आणत होता . नांगर, हातमाग , शेती, फळ बागायत , दूध यवसाय
यांत सुधारणा झाली सर ंजामदार मीका ंनी केले या माचा वाटा घ ेत असत पर ंतू पूण
मालक न हती . सरंजामशाहीतील उ पादन बह ता ंशी थािनक गरजा प ूण कर याक रता munotes.in
Page 30
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
30 होत अस े. यापारा या स ु वातीम ुळे कुशल कामगारा ंची िनिम ती होऊ लागली . येक
ांतात सर ंजामशाही स ाधीश बन ू लागली . या स ेस वस ूली, फौज, य प ुरिवणे अशी
जबाबदारी होती . सरंजाम स ा जनत ेसाठी ठरािवक काम ेच पार पाडत अस े, पाटबंधारे
कालव े आिण र त े यांची यव था ठ ेवणे.
सरंजाम व श ेतकरी मीक या ं यात ह ळूहळू वाद िनमा ण होऊ लागला , सरंजामशाहीतील
उ पादना या िवकासाबरोबर या ं यातील वग संघष ती होत गेला, अशी ग ुलामिगरीची
यव था नाहीशी झाली व सर ंजामशाही आली . तशाच प तीन े सरंजामशाहीची यव था
उलटून भांडवलशाहीन े आपली जागा पटकावली .
४) भांडवलशाही : न या वाढ या यापाराची गरज भागिव याची मता सर ंजाम
प तीम य े न हती . कारण त ेथे फ थािनक गरजा प ुरिव याच े उ पादन घ ेतले जात होत े.
भांडवलदारा ंनी कारखान े थापन क ेले आिण याम य े य ांनी मीका ंस कामावर लावल े.
येथेच मिवभागणीची स ंक पना प ुढे आली . उ पादन वाढिव यासाठी िनरिनरा ळी यं े
शोध यात आली . अशा िवकासासाठी भा ंडवल आिण कामगारच मह वाच े घटक हो ते.
यापारात ून नफा िम ळत होता , अशा नप Ìया या यात ून भांडवलाची गरज प ुरिवली जात
होती. उ पादन व उदरिनवा ह यांतून िमकास तोड यािशवाय कामगार यव था थािपत
करणे श य न हत े. यासाठी सरजामशाही स ंपवणे अिनवाय होते. भांडवलदारा ंनी शेतकरी -
मीका ं या मदती ने सरजामशाही न क ेली आिण य ेथेच भांडवलशाही थािपत झाली .
युरोपम य े भांडवलशाही या िवकासाम य े व त माल आिण तोफा दा गो ळा, फौजा
घेऊन य ुरोपीय भा ंडवलशाही आिशया ख ंडात उतरली . िजंकलेले देश ह कमी बाजारप ेठ व
व त क चा माल ह तगत कर यासाठी उपयोगी पड ू लागले. भांडवलशाही समाज
सरंजामशाही समाजाप े ा गत होता . यात मीक उ पादन व स ंप ीचा ड गर िनमा ण
करतात पर ंतू बह स ं य मीक वत :च कमी उ प नात जगतात . ा च ंड उ प नाचा भाग
भांडवलदाराकड े जातो . यातूनच भा ंडवलदारी क ीकरण व म ेदारी स ु होत े. कामगारा ंचे
शोषण अिधकािधक होऊ लागत े. यातून आिथ क अ र े, िवषमता , िपळवणूक, यु े व
सा यवाद अस े उ प न होऊ लागल े. हणून मा स ने सांिगतल े क , कामगारवग च
भांडवलशाही उलथ ून लाव ेल आिण समाजवादी यव था थापन होईल .
२.४.३ शा ी य समाजवाद :
वातं य व समता आधा रत समाज अि त वात य े यासाठी स ंगतवार मा ंडणी काल मा स
यांनी शा ी य समाजवाद िस ा ंताम य े मांडली आह े. आिथ क िवषमत ेचे व कामगार
शोषणाच े खरे कारण शोध यासाठी धम , त व ान , इितहास व भौितकशा ा ंचा अ यास
मा स ने केला. १८४८ म ये मा स व ए ंग स या ंनी क य ुिन ट म ॅिनफॅ टो जाहीरनामा
िस क ेला. याम य े भांडवलशाही उलथव ून लाव ून समाजवादाची स ु वात कर याच े
िवशेष य न क ेले आहेत. अथ यव थ े या िवकासा या मा स ने पाच अव था सा ंिगत या ,
चार आपण पाठीमागील म ु ांम ये पािह या, आदीम सा यवाद , गुलामिगरी , सरंजामशाही व
भांडवलशाही आिण पाचवी अव था समाजवाद होय . शेवट या समाजवादा या अव थ ेत
कामगारवग संघिटतपण े उठाव क न शासनस ं था ता यात घ ेतो. उ पादनाची साधन े munotes.in
Page 31
सनातन पंथी आिथ क िवचारव ंत
31 समाजा या मालक ची होतात , वग िवहीन , शोषणिवरिहत समाजाम य े स व लोक
क याणकारी , सुखाने जगतील . मा स नी मा ंडलेला शा शु समाजवाद जगातील सव
देशातील कामगारवग य च ळवळीची िवचार णाली व काय म बनला आह े.
मानवी समाजाम य े प रवत न कस े घडून येते, यामाग े कोणत े घटक व श असत े याचा
अ यास कर याम य े मा स य ांना खा स रस होता . समाज एका अव थ ेतून दुस या
अव थ ेतून दुस या अव थ ेत ( गत अव थ ेत) कसा जातो , याचे शा ी य िव ेषण मा स
यांना करायच े होते. जग ह े दोन कारच े आहे. एक ह े जग सव श मान ई रान े िनमा ण केले
आहे आिण दोन , सारे जग ह े स य , आ आिण ेय आ हे. मा स ने दुसरा भौितकवादी
ि कोन ि वकारला आह े. यातूनच समाज बदलाच े गतीशा मांडले. यासाठी मा स ने या
भौितकवादाला िवरोध िवकासाच े त व जोड ून ं ा मक भौितकवाद मा ंडला.
मा स या या िवचारा ंचा वीकार सवा त थम रिशयान े केला. २० या शतका या
सु वातीस स ंपूण जगभर मा स चे वादळ होते. परंतु याची स ु वात १८४४ या द होली
फॅमेली नावा या काल मा स व ेडरीक ए ंजेल या प ु तकात ून झाली . यांनी
भांडवलशाही या च ूकांवर कडाड ून टीका क े या. यांनी शा ी य ीन े समाजा या
िवकासासाठी समा जातील सव च वगा चे आिथ क, भौितक योगदान कशा प तीन े मह वाच े
आहे, हे प क ेले.
२.५ सारांश
डेि हड रकाड हा द ूसरा सनातनवादी अथ त अस ून याचा ख ंडिवषयक िस ा ंत िवचारात
िस आह े. रकाड या मत े, अ नधा या या िक ंमती ा ख ंडाव न ठरत नाही त, तर
िकंमतीव न ख ंड ठरत असतो . याचा अथ , खंडाचा समाव ेश िक ंमतीत होत नाही .
रकाड चा या यित र व ेतन व म ू य िस ा ंतही आिथ क िवचारा ंत मह वाचा आह े.
मा स चे िवचार शा शु समाजस ावादी द ेशातील कामगारवगा चा आदश हणून आजही
खर आह ेत. जग क सं आहे हे सांग याचा य न अन ेकांनी केला. परंतू जग बदल याचाच
मु ा मोठा आह े. यामुळे यांनी समाज बदलाच े गतीशा मांड यासाठी आ यु य खच
घातल े. यामुळे मा स यांनी समाज बदलाच े शा ी य िवचार मा ंडले आहेत.
२.६ ा यास
१) रकाड या ख ंडिवषयक िस ा ंताचे मू यमापन करा .
२) रकाड या म ू यिवषयक िस ा ंताचे परी ण करा .
३) मा स चा अित र म ू याचा िस ा ंत प करा .
४) न याचा दर पसर याचा व ृ ीचे मा स ने केलेले िववेचन िलहा .
५) मा स चा शा ी य समाजवाद िव त ृतपणे िलहा .
munotes.in
Page 32
32 ३
नव-सनातनप ंथी अथ शा : अ ेड माश ल
घटक रचना :
३.१ उि े
३.२ अ ेड माश लचे आिथ क िवचार
३.२.० जीवन प रचय
३.२.१ मु यिवषयक िवचार
३.२.२ ाितिनधीक उ ोगस ं थेिवषयक िवचार
३.२.३ उपभो ा आिध य िवषयक िवचार
३.२.४ आभास ख ंड
३.३ सारांश
३.४ ा यास
३.१ उि े
अ ेड माश लचे िवचार प पण े समज ून घेणे.
अ ेड माश लचे उपभो यािवषयीच े िस ा ंत िवशद करणे.
आभास ख ंडािवषयीची अिधक मािहती ा करणे.
अ ेड माश लचे अथ शा ातील योगदान क न घ ेणे.
अ ेड माश ल या िवचारा ंची व जीवनातील आिथ क घडामोड ची सा ंगड घालण े.
३.२ अ ेड माश लचे आिथ क िवचार
३.२.० जीवन प रचय :
माश ल हे जग िस ि टीश अथ शा होते ते अथ शा ामधील नवसनातनवादाचा
मह वाचा प ुर कता होत. याचा ज म ल ंडन या ल ॅपम नगरात झाला . याचे वडील ब ँक
ऑफ इं लंडम य े रोखपाल हण ून काम करत होत े. यांना गिणत िवषयात आवड होती .
यासाठी क ि ज या स ट नॉ स महािव ालयात व ेश िमळाला. ायपॉस प र ेत तो द ुस या
रँकवर होता . ि लप Ìटन व क ि जम य े गिणत िवषयाच े अ यापन क लागला . पे सर,
िगल, टॉय बी, कुन , बेथॅम यां या ंथा या वाचनाचा व या ं या िवचारसरणीचा माश लवर munotes.in
Page 33
नव-सनातनप ंथी अथ शा : अ ेड माश ल
33 खोल प रणाम झाला . गितत अस ूनही अथ शा ाने झपाट ून टाकल े. मा अथ शा ाची
ओळख याला त व ान आिण िनितशा या िवषया ार े झा याम ुळे या िवषया ंचा भाव
होता.
क ि जम य े अिधछा व ृ ी िम ळत असताना १८७७ साली यान े आपली िव ािथ नी मेरी
पॅले िह याशी िववाह झाला . यानंतर ि टल येथील य ुिन हिस टी कॉलेजचा पिहला ाचाय
हणून १८८१ पय त काम पािहल े. कृतीवर प रणाम हण ून पदाचा राजीनामा िदला .
यानंतर इटलीत वष भर िव ा ंती घेतली. यानंतर ऑ सफड या ब ॅ यल महािव ालयात
अथ शा िवषयाचा ा यापक हण ून काम क ेले. १९०८ म ये िनवृ होईपय त तो या
जागेवर होता . माश लने अथ शा ातील क ेि ंज सं दायाची थापना क ेली. १९०२ पासून
रॉयल इ कॉनॉिम स सोसायटी ही स ं था आिण इ कॉनॉिमक जन ल मािसक या दोह ची
थापना या ं या प ुढाकारान ेच झाली . अथ शा ाची या या करताना एका बाज ुला
अथ शा संप ीचा अ यास करत े. तर दुस या बाजुला मानव आिण याच े क याण
अथ शा ाला जा त मह वाच े वाटत े. ते हा या या यि म वामधील मानविहतवाद
कषा ने यानात य ेतो. इकॉनॉिम स ंथात हा श द थमच योिजला . या मानवी
यवहाराच े पैशा या फ ूटप ीन े मोजमाप करता य ेते याच यवहारात अथ शा ा या
अ यासका ंना वार य असत े, असे माश ल हणतो . अथ शा हे य ान ुसारी, तसेच
आदश नुसारी शा आहे, असे माश लचे मत होत े.
माश लचे मह वाच े ंथ हणज े, इकॉनॉिम स ऑफ इंड ी (१८९९ ), ि ि सप स ऑफ
इकॉनॉिम स (१८९० ), इंड ी अ ँड ेड (१९१९ ) आिण मनी ेिडट अ ँड कॉमस
(१९२४ ) हे होत. उपभोगाला अथ शा ाम ये जा त मह व िदल े. मानवी गरजा या सव
आिथ क यवहारा ंशी मुळाशी आह ेत. उपभोग हा आिथ क यवहाराचा ार ंभ तसाच अ ंतही
आहे. हे थमच ठामपण े सांिगतल े. लविचकत ेची स ंक पना अथ शा ात मह वाची आह े.
उ पादन काया त िनसग मह वाची कामिगरी बजा वतो, िमका ंची शारी रक बौि क वाढ
सु ा भोवताल या प रि थतीन ुसार अवल ंबून असत े. अथ शा ात ाितिनिधक
उ पादनस ं था ही क पना सव थम माश लने उपयोगात आणली .
माश लने व त ुचे मु य िनि त करताना व त ुची सीमा त उपयोिगता व उ पादन प र यय
यांची सा ंगड घातली . मागणी प ुरवठा ही का ी या दोन पा या ं माण े असतात . दो हीचा
वापर क ेला तरच कापड िक ंवा कागद कापता य ेईल. मु यिनधा रणात माश लने कालावधीला
मह वाच े थान य ेईल. अितअ पका ळात िनधा रत हो णा या मु यास माश ल िवपण न िकंमत
(Market Price) हणतो . दीघ काळातील िक ंमतीस सामा य िक ंमत (Normal Price)
असे नाव द ेतो. माश लचे मत मानविनिम त उ पादन घटका ंचा प ुरवठा अ प का ळात
िमळणा या अित र उ पादनाच े व प खंडासारख े असत े. माश लचे आभासी वा ित प
खंड हणतो . दीघ काळात या घटकाचा प ुरवठा वाढिवण े श य अ सते तसे झाल े हणज े
अित र उ प न नाहीस े होते. उ पादन घटका ंना या ंचे सव सामा य उ प न िम ळू लागत े.
भुमीचा प ुरवठा न ेहमीच ि थर अस याम ुळे ितला अ पका ळात व दीघ काळात खंडात
िमळत राहतो . माश लची ित प खंडाची क पना मानविनिम त उ पादन घटका शी िनगडीत
आहे. munotes.in
Page 34
आिथ क िवचारांचा इितहास - १
34 माश लने संप ीची अथ शा ावरील पकड कमी क न त े मानवी क याणािभम ुख बनिवल े.
माश लमधील हा मानवतावाद यान े कामगाराची काय मता आिण सवड या ंची सा ंगड
घातली आह े. कामगारा ंना िव ा ंती िम ळाली हणज े िश ण , डा व अ य े ांत ावी य
िमळिवणे श य होईल . यासाठी कामाच े तास कमी कराव ेत. प रणामी रा ीय उ प नाचा
आकार कमी झाला तरी ययच नाही . असे ठामपण े माश लने हटल े आहे. अथ शा ा या
सुब मा ंडणीच े ेय माश लकड े जाते. सीमा त उपयोिगत ेची क पना तपशीलवार मा ंडली.
पैशाचे मु य अ य व त ुं माण े मागणी प ुरवठा यावर ठरत े आिण प ैशाची म ु य अ य
व तुं माण े मागणी व प ुरवठा यावर ठरत े आिण प ैशाचे मु य अ य व त ु माण े पैशाची
मागणी ाम ु यान े मु यसंचयासाठी क ेली जात े. या यराशी िस ा ंचा या श ेकडा िश लक
ि कोन माश लने व अ य क ि ज अथ शा ानी मांडला.
३.२.१ मु यिवषयक िवचार :
माश लने मु यसंदभा तील िवचार ह े सनातनवादी िवचारसरणी आिण उपयोिगतावादी
िवचारसरणी या ं या आधार े सम वय साध ून मांडले आह ेत. िवचारा ंना व त ूिन आिण
यि िन ि कोनाची जोड िदली आह े. सनातनवादी िवचारव ंतां या मते, व तूचे मू य
पुरवठा व उ पादन खचा या सम वयान े होत े, तर ऑ ीयन (उपयोिगतावादी )
िवचारव ंतांनी मागणी व उपयोिगता यास मह व िदल े होते. माश ल या मत े, मागणी व प ुरवठा
या दोह या सम वयान े मू य ठरत असत े.
ि कोन (मु यिवषयक ) : िवचारव ंत सम वय
सनातनवादी पुरवठा उ पादन खच
ऑ ीयन मागणी उपयोिगता माश ल मागणी पुरवठा
मु यिनि तीसाठी मागणी व प ुरवठा या ंना मह व द ेऊन, माश लने मू य िवव ेचनाम य े
कालख ंडाचा (Time) िवचार क ेला आह े. माश ल या मत े, मू य हे आिथ क सम या ंचे क
आहे. माश लने, मागणीची बाज ू प करताना खर ेदी कर णा या ाहका ं या वत ु णूक चा
अ यास क ेला आह े. ाहक हा उपभो ा बन ून व त ूपासून िमळणा या उपयोिगत ेचा िवचार
करत असतो . उपयोिगता िस ा ंत प करताना , उपभो ा जस े जसे एखा ा व त ुचा
उपभोग अिधक स ं येने घेऊ लागतो . तसे-तसे उपयोिगता कमी होत जात े. हे िव ेषण तो
त या ार े करतो . पुरवठ्या या बाज ूने िव े या या वत णूक चे िव ेषण केले आहे. व तूची
िव िक ंमत िनि त करताना , िव े यास व त ूची सीमा ंत उपयोिगता व प ैशाची सीमा ंत
उपयोिगता या ं यात स ंतुलन असण े गरज ेचे असते यामुळे माश ल व त ूची मागणी व प ुरवठा
यां या स ंतुलनान े मू य ठरत े असे ठामपण े सांगतो.
व तूची बाजार िक ंमत अशा िब ंदूस िनि त होत े, या िठकाणी मागणी व व प ुरवठा व
एकमेकांस छेदतात . अशा िब ंदूवर सीमा ंत मागणी िक ंमत व सीमा ंत पुरवठा िक ंमत, व तू या
िविनमयासाठी समान असतात . यासाठी माश ल का ीच े उदाहरण द ेतो. एखाद े कापड munotes.in
Page 35
नव-सनातनप ंथी अथ शा : अ ेड माश ल
35 कापायच े अस यास का ी या दो ही पा या ंवर बोटा ंनी समान जोर लावतो , या प तीन े
मागणी व प ुरवठ्या या स ंतूलनासाठी बाजार काय करत असत े.
कालख ंडिवषयकच े िव ेषण व म ू यिनि तीतील थान आज ही मह वाच े मानल े जात े.
मू यिनि तीम य े कालख ंडा या अ पका ळ व दीघ काळ अशा स ंक पना मा ंड या.
अ पकालावधीम य े, बाजार म ू य ह े ता प ुर या स ंतुलनान े िनि त होत े, याम य े मागणी
अ यंत भावी असत े. दीघ कालावधीत ि थर / शा त स ंतुलन ा झाल ेले असत े,
याम य े सामा य िक ंमत ही उ पादन खचा एवढी असत े. माश ल उ पादन खचा संदभा त
वा तव खचा ची संक पना मा य करतो , याम य े मीका या प र म , हाल अप े ा, ास
आिण प ैशातील खच याचा समाव ेश करतो .
अशा कार े माश ल मु य स ंक पना प करताना मागणी -पुरवठा या अ ंतग त कालख ंडाचा
िवचार करतो . तसेच यान े सनातनी व उपयोिगतावादी म ू यिवषयक िवचारा ंत सम वय
साधल े आहे.
३.२.२ माश लचे ाितिनधीक उ ोगस ं थेिवषयक िवचार :
माश लने उ पादनािवषयी ज े.एस. िमल या ं या िवचारा ंना अवल ंब याच े िदसत े. याम य े
व तू या उ पादनाच े तीन घटक - म, भूमी आिण भा ंडवल अस े मानल े गेले आह ेत.
माश लला स ं था व उदयमाच े (उप म ) मह व मािहत होत े. सं थेशी स ंबंिधत अ ंतग त व
बा बचतीवर तो िवव ेचन करत होता . माश लला, मा थस या लो कसं यािवषयक
िस ांतावर कायम ुटी िदसत होती . या या मत े, आधुिनक समाजात लोकस ं येपे ा
संप ी ही अिधक व ेगाने वाढत असत े.
माश लने उ पादना या अन ुषंगाने ाितिनिधक उ ोगस ं थे या स ंक पन ेला चालना िदली .
माश ल या मत े, “One which has a fairly long life, and fair success, which is
managed with normal ability, and which has normal access to the
aggregate of production, account being taken of the class of goods
produced, the conditions of marketing them and the economic
environment generally.”
संि पणे याचा अथ असा क , ाितिनिधक उ ोगस ं था ही उ ोगध ं ाची सरासरी
उ ोगस ं था असत े. या ाितिनिधक उ ोगस ं थे या उ पादन खचा चा िवचार माश लने
मु य िस ा ंताम य े केला आह े.
ाितिनिधक उ ोगस ं थेम ये चिलत उ पादन त ं व यव थापक य कौ श य, पूण
पध या ि थतीम य े, ाितिनिधक उ ोगस ं थेचा सरासरी खच िकमान असतो . यामुळेच
अशी स ं था दीघ काळात िटक ून राह शकत े. अशा उ ोगस ं थेचा दीघ काळातील सरासरी
खच िकमा पात ळीवर अस यान े ती इतर उ ोगस ं थांचे ितिनिध व करत असत े.
munotes.in
Page 36
आिथ क िवचारांचा इितहास - १
36 त ा . ३.१
अंतग त लाभ बा लाभ A) तांि क लाभ अ) िवशेषीकरण
B) यव थापक य लाभ ब) थानीक करण
C) भांडवलिवषयक लाभ क) संशोधन लाभ
D) खरेदी िव िवषयक लाभ ड) उपफल िनिम ती
E) मागणी लाभ
माश ल या ाितिनिधक उ ोगस ं थे या िस ा ंतावर ा . ाफा, ा. रॉबी स आिण ा . िपगू
यांनी टीका क े या आह ेत. बदल या का ळात माश ल या ाितिनिधक उ ोगस ं थे या
िवचाराला तडा जाऊन पया उ ोगस ं था चिलत झाली आह े.
३.२.३ माश लचे उपभो ा आिध य िवषयक िवचार :
माश लचा उपभोगिवषयक िस ा ंतावर सनातन वादी अथ त ा ं या िवचारा ंना िवरोध करत
होता. या या मत े, आधुिनक समाजात , मनु य हा अमया िदत इ छा ंनी ो सािहत होत
असतो . इ छा या प ूण होतात या प ूण झा या क , माणूस दूस या इ छा िनमा ण क न
यापाठीमाग े धावत असतो अशा न स ंपणा या साख याच मानवाला उपभोगाची च ेतना
देतात. यामुळे कोण याही आिथ क ि य ेचे मुळ हे उपभोगाम य े आहे आिण याचाच अ यास
आपण सवा त थमत : करायला हवा .
माश लने इ छा ंची काही व ैिश ्ये आिण िव ा ंती व आरामाची चचा केली आह े. याने दैनंिदन
जीवनातील उदाहरणा ं या / अनुभवा या आधार े अ याव यक गरजा , सोई-सुिवधा मक
गरजा व च ैनी या / ित े या गरजा (Necessities, Comforts and Luxuries)
िव ेिषत क े या आह ेत.
माश लने उपभो याच े आिध य (संतोषािध य ) हे मनु या या समाधानाच े मोजमाप , जे
एखादी व त ू उपभोग यान ंतर ा होत े, हे अ यासल े. एखादी व त ू खरेदी करताना याला
ावी लागणारी िक ंमत ही व त ू उपभोग यान ंतर िम ळणा या आनंदापे ा कमी अस यास
संतोषािध य ा होत े.
munotes.in
Page 37
नव-सनातनप ंथी अथ शा : अ ेड माश ल
37 त ा .३.२
आकृती .३.१
वरील आक ृती व त याव न समजत े क , जोपय त व त ू या ित स या नगसं येपय त
उपभोग घ ेत आहोत , तोपय त व त ू या िक ंमतीपे ा अिधक सीमा ंत उपयोिगता ा होत े.
यामुळे उपभो याच े संतोषािध य ह े िदसून येते. यानंतर हळूहळू कमी होऊन उपभो ा
संतोषािध य नगस ं या पाचपट श ू य होत े. अशा कार े रेखांिकत भागाम य े उपभो ा
संतोषािध य जे िकंमतीपे ा अिधक आह े, दश िवले आहे.
३.२.४ आभास ख ंड (Quasi Rent) :
आभासी ख ंडाला ता प ुरता ख ंड अस ेही हणतात . आभास ख ंड याचा अथ खंडासार या /
खंडस य / असे उ प न क ज े खंडासारख े आहे, असा होतो , डॉ. माश ल यांनी आभास
खंडाची स ंक पना सव थम मा ंडली, अितअ पका ळात बाजारात एखा ा व त ूची मागणी
खूपच वाढली तर अ प कालावधी अस याम ुळे लगेच पुरवठा वाढिवता य ेत नाही , यामुळे
या व त ूची िक ंमत ख ूप वाढते. उ पादन वाढिव यासाठी लाग णा या कालावधीत या
व तू या मालका ंस ता प ुरते अिधकच े िकंवा यादा उ प न िम ळते, यास आभास ख ंड अस े
संबोधल े आहे. munotes.in
Page 38
आिथ क िवचारांचा इितहास - १
38
आकृती .३.२
त ा .३.३
िकमंत
(Price ) उ पादन
रेषा
(Product
Line) उ पादन
(Output ) संतुलन
(Equilibriu m) एकूण ा ी
(TR) एकूण बदलता
खच TVC आभास
खंड
Quasi
Rent
OP PL OM Q OMQP OMEF FEQP OP1 P1L1 OM1 R OM1RP1 OM1GH HGRP1 OP2 P2L2 OM2 S OM2SP2 OM2SP2 (0)
वरील आक ृती व सारणीम य े रेखाट या माण े, जे हा एका उ पादन स ं थेमाफ त मशीन
(ि थर घटक ) व म (बदलता घटक ) वाप न उ पादन घ ेतले जाते, ते हा मशीनीस करार
प तीन े ित मिहना मोबदला िदला जातो , तर माचा मोबदला व ेतन हा बदलता खच
ठरतो. अशा प रि थतीत मागणी व खच रचना खालील माण े िव ेिषत क ेले जाईल . munotes.in
Page 39
नव-सनातनप ंथी अथ शा : अ ेड माश ल
39 १) जे हा िक ंमत OP असेल, ते हा उ पादन र ेषा PL इतक दश िवली आह े. यातून
िमळणारे उ पादन ह े OM इतके असून समतोल िब ंदू Q हा आह े. या सवा मधून TVC
आिण TR यांचा फरक काढ यास आपणास आभास ख ंड िमळतो.
....TR TVC QR
OMQP OMEF QROMQP OMEF QPEF
२) जे हा िक ंमत OP 1 असेल, या िठकाणी उ पादन र ेषा P1L1 आहे. यातून िमळणारे
उ पादन OM 1 इतके अस यास स ंतुलन अव था R वर ा होत आह े, हणून आपणास
आभास ख ंड काढ यासाठी TVC व TR चा िवचार करावा लाग ेल.
11 1
11 1 1....TR TVC QR
OM SP OM GH QROM RP OM GH RPHG
३) जे हा िक ंमत OP 2 इतक कमी अस यास याची उ पादन र ेषा ही P2L2 असेल, यातून
OM 2 इतके उ पादन ा होते, जेथे S ही संतुलन अव था दश िवली आह े. या िदल े या
सव िबंदू या आधार े आपण आभास ख ंड मोज ूया.
22 22
22 22..
..00. ( )
TR TVC QR
OM SP OM SP QROM SP OM SP zero
थोड यात , मागणीतील वाढी या माणात प ुरवठा वाढिवता य ेणे श य नस याम ुळे ि थर
उ पादन घटका ंना िम ळणारा अित र मोबदला हा आभास खंड असतो . आभास ख ंडाचे
दैनंिदन अव थ ेतील एक उदाहरण द ेता येऊ शकत े. काही कालावधीसाठी महारा रा य
माग प रवहन म ंडळ (MSRTC) या हणज ेच एस .टी. कम चाया या स ंपामुळे लोकांनी
वासासाठी खाजगी बस व ऑटो र ा ंचा वापर क ेला. या अ पका ळात बस ेस व र ा
मालका ंनी अित र उ प न कमवल े. हे अित र उ प न या ंचा प ुरवठा मागणी या
माणात वाढिवता य ेणे श य नस याम ुळे ा झाल े. या अिधक या उ प नास आभास
खंड हणण े उिचत (यो य) राहील .
३.३ सारांश
माश ल हा नवसनातनवादी अथ त यान े उपभोग , लविचकता , उपयोिगता , व तूचे मू य,
मागणी , पुरवठा, खंड या सव घटका ंबरोबरच मानवतावादी ीन े आिथ क-िवचार िव त ृत
केले आह ेत. माश लने मू यिनि तीसाठी ज ु या दोन िवचारा ं या सम ु चयान े मागणी व
पुरवठ्यास मह व द ेऊन नवा िवचार थािपत क ेला आह े. याने उपभो ा
संतोषािध याम य े उपयोिगता व व त ूची िकंमत या ंची तुलना क ेली आह े. आभासी ख ंड हा
ता पुरता ख ंड असतो अस े ितपादन सव थम करणार ेही माश लच होत े. अशा कार े माश ल munotes.in
Page 40
आिथ क िवचारांचा इितहास - १
40 यांना सनातनवा ा ंपे ा पुढे एक पाऊल टाक ून आिथ क िवचारा ंना िदशा द े याचे काम क ेले
आहे.
३.४ ा या स
१) माश लचे मू यिवषयक िवचार िव त ृतपणे िलहा .
२) माश ल या ाितिनिधक उ ोगस ं थे या लाभा ंिवषयी टीप िलहा .
३) माश लचा उपभो ा स ंतोषािध य प करा .
४) आभास ख ंड हणज े काय? िव तृतपणे िलहा .
munotes.in
Page 41
41 ४
नव-सनातनप ंथी अथ शा : शुंपीटर व िपग ु
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ ा तािवक
४.२ शुंिपटरच े आिथ क िवचार
४.३ िपगूचे क याणकारी अथ शा
४.४ सारांश
४.५ ा यास
४.० उि े
शुंपीटरचा जीवन प रचय मािहती क न घेणे.
शुंपीटरच े आिथ क िवकासाच े िव ेषण समज ून घेणे.
नव वत नाचा िस ा ंत संि पण े समज ून घेणे.
िपगूचे क याणकारी अथ शा समजून घेणे.
क याणकारी अथ शा ाचे मह व अ यास णे.
४.१ ा तािवक
पाठीमागील करणाम य े आपण अ ेड माश लचे नवसनातनवादी िवचार अ यासल े.
अ ेड माश ल या म ुख आिथ क िवचारात स ु मल ी अथ शा ाचे िववेचन पहावयास
िमळत े. याने मु यािवषयी , ितिनधीक उ ोगस ं थेिवषयी , उपभो या या
आिध यािवषयी आिण आभासी ख ंडािवषयी मह वप ूण िवचार मा ंडले आहेत. मु यत: या
सव िवचारा ंत य क ेवळ माग णी-पुरवठा, उ पादन व याच े घटक याच बाब शी जा त
िनगडीत असल ेला अ यासायला िमळतो .
या करणाम य े आपण श ुंपीटर व िपग ू य ांचे आिथ क िवचार अ यासणार आहोत .
शुंपीटर या आिथ क िवचारा ंम ये आिथ क िवकास व नव वत नाचा िस ा ंत हे दोन घटक
मह वाच े आहेत. भांडवली अथ यव थ ेचा पुर कार क न द ेशाचा आिथ क िवकास साधण े. munotes.in
Page 42
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
42 यासाठी नव वत नास िदल ेले मह वही गती ा क न द ेते. यामुळे बन र सो बाट ने
संक पना तयार क न श ुंपीटर या सज नशील िवकास श दास िचती िमळव ून िदली .
यासोबतच क याणकारी अथ शा ा या अ नुषंगाने आपण म ु यत: ा. िपगु या आिथ क
िवचारा ंचा अ यास करायचा आह े. िपगुने य गत क याणापास ून ते सामािजक क याण ,
रा ीय स ंप ीत वाढ , उ प नाच े यो य िवतरण अशा स ंक पना ंचा वापर क न क याणाचा
अथ शा ीय ीकोन समोर मा ंडला आह े. िमल, रॉबी स , माश ल तस ेच के स या ंनीही
क याणासाठी आिथ क िवचार व माग दश ना संदभा त अन ेक मत े मांडली आह ेत, याम य े
के ससार या अथ त ान े मंदी या काळात अथ यव थ ेला वर काढ यासाठी िक ंवा देशा या
क याणासाठी शासक य ह त ेप व य ेय धोरणा ंची अ ंमलबजावणीच े त व समोर आणल े.
अशाच कार े या करणाम य े आपण िपग ूचे आिथ क िवचार व िपग ूचे क याणकारी
अथ शा ीय िवचार अ यासणार आहोत .
४.२ शुंिपटरच े आिथ क िवचार
जीवन प रचय : जोसेफ शुंपीटर
मोशेि हयातील िवएश य ेथे ज मल ेला अम े रकन अथ शा . शालेय आिण महािव ालयी न
िश ण ि हए ना य ेथे पुढे बॉन िव ापीठात साव जिनक िव यवहारा या अ यायनावर
यांनी ा यापक स ंशोधन हण ून काम क ेले (१९२५ -३२). याच वष या ंनी अम े रकेत
थला ंतर केले. १९३२ पासून शेवटपय त ते हाव ड अथ शा ाचे ा यापक होत े. १९१९
म ये सहा मिहन े ते ऑि िलयाम य े रेने यां या म ंि मंडळात अथ मं ी होत े. भांडवल-
आयाम या म ु ाव न मतभ ेद झाल े व ते बाहेर पडल े. गिणती त ं ाचा अथ शा ात वापर
कर यास ंबंधी अन ुकूल होत े.
शुंिपटर या ंनी अन ेक पु तके िलिहली याप ैक द िथअरी ऑफ इकॉनॉिमक ड े हलपम ट
१९३४ ; िबझन ेस सायक स ; ए िथऑर ेिटक स , िह टा रका अ ँड ट ॅिटि टकल
अॅनॅिलिसस ऑफ द क ॅिपटॅिल ट ास ेस ही मह वाची आह ेत. शुंिपटर या ं या आिथ क
िवचारा ंचा इितहासाचा प रघ िवशाल आह े. यात यापारच े, आिथ क िवकास आिण
अिभव ृ ी, भांडवलशाहीची उ ा ंती, िवकासातील नव वत नाची भ ूिमका इ . िवषय य ेतात.
यातही नव व तन स ंक पना ल ेखनात क थानी य ेते. करप ती व करधोरण या ंवर या ंनी
१९१८ म ये एक प ु तक िलिहल े. पिह या महाय ु ानंतर ऑि यातील सम या ंचे यात
िववेचन आह े. आिथ क धोरणाचा आराखडा कसा असावा . याचा व त ुपाठच या
पु तकात ून जाणवतो . या काळात करप ती , आिथ क मंदी, यू डील यावर िवप ुल िलखाण
केले. काल मा स चा १८८३ म ये मृ यु झाला . याच वष क े स तस ेच शुंिपटर या ंचा ज म
झाला. एक अथ पूण योगायोग हणता य ेईल. भांडवलशाही समाजवाद व लो कशाही या
िवषयी या प ु तकात श ुंिपटर या ंचे भांडवलशाही या वाटचालीच े मौिलक िच ंतन आढळत े.
उ ोजक , म ेदा या, तांि क स ुधारणा , आिथ क चढउतार ट प े पार करीत भा ंडवलशाहीची
गती स ु च राहील . असा यांचा दावा आह े. परंतु उ ोजका ं या वत ं िनण य घे या या
मतेवर आ मण े होतील . नोकरशाहीची पकड वाढ यावर उ ोजका ंची सज नशीलता कमी
होईल. भांडवलशाही वाढ हळ ूहळू खुंटेल आिण समाजवाद अवतर ेल अस े भािकत होत े. munotes.in
Page 43
नव-सनातनप ंथी अथ शा : शुंपीटर व िपग ु
43 िह टरी ऑफ कॉनॉिमका अनॉिलिसस (१९५४ ) या मरणो र कािशत ंथात या ंचे
मह वाच े योगदान आह े.
१) आिथ क िवकासाच े िव ेषण :
शुंपीटरन े आिथ क िवकासाच े िव ेषण ‘Theory of Economic Development ’
(आिथ क िवकासाच े िस ा ंत) या पु तकात क ेले आहे. हे पु तक १९११ म ये जम न भाष ेत
कािशत झाल े आिण याची इ ं जी आव ृ ी १९३४ म ये आली . यानंतर िवकासास
यापक प या पारी च े (Business Cycles) १९३९ व भांडवलशाही , समाजवादी
आिण लोकशाही (Capitalism, Socialism and Democracy) १९४२ यांमधून
पु तक पात िदस ून येते. शुंपीटर भा ंडवली यव थ ेचा पुर कता होता. आिथ क िवकासाच े
च य वाह प तीन े िव ेषण करताना श ुंपीटर हण तो क , च य वाह हा ि थर
संतूलनाचा आधार आह े.
पूण पध म ये ि थर स ंतुलन अव था मानली आह े. याम य े अित र लाभ नसतो , याज
नसते, बचत नसत े िकंवा याम य े बेरोजगारी स ु ा आढळ ून येत नाही , हणून अशा
संतुलनाला श ुंपीटर च य वाह हणतो . च य वाहात य ेक वष याच त ं ाचा वापर
क न एका समान स ं येत व त ूचे उ पादन घ ेतले जाते, जेवढी या व त ूची मागणी आह े,
व तु या मागणी व प ुरवठ्याचे समायोजन क न स ंतुलन अव था ा क ेली जात े. यामुळे
संसाधनाचा अप यय होत नाही . उ पादन घटका ंना या ंचा मो बदला सीमा ंत उ पादना या
आधार े िदला जातो . अशा ि थर अव थ ेम ये लोकस ं या व ृ ी ही ि थर आिण प ूण रोजगार
ि थती असत े.
शुंपीटर या मत े, ि थर स ंतुलन अव थ ेतील िवकासासाठी प रवत नाची आव यकता असत े.
यामुळे ि तीय अव थ ेत नव वत नाला मह व ा झा ले. िवकास ि य ेत संयोजकास
नव वत नाची चालना िमळत े. धोका आिण अिनि तत ेला सामोर े जा याची इ छाश िक ंवा
काय यो यता व क ुशलता या उ ोजकाकड े असत े, तोच नव वत न िकंवा नावी यत ेची
सु वात करतो . अशी स ु वात क ेवळ लाभा या ीन े होत नस ून यवसाया म ये
सृजनशीलता व िविश ओळख िनमा ण हावी . अशा य ेयाने होत असत े. संयोजकास
यासाठी लाभ दरासोबतच अन ुकूल वातावरण ही ेरणा द ेते. संयोजक अशा समाजात
आपली मता िवकिसत व िस करतो , या िठकाणी या या काया ची श ंसा होईल ,
िस ी िमळ ेल िकंवा स मान ा होईल . अशा कार े संयोजक / नव वत क िवकासाचा
एजंट असतो . याची क पना , िवचार व ी , काया त बदलतात . हे काय च याच े योग
ठ न, यातून शोध लागतो .
नव वता ची ि या खालील काही म ु ां ारे अ यासता य ेईल.
अ) नवीन व त ू बाजाराम य े ाहका ंसाठी उपल ध करण े, जी ाहका ंना पूण पणे नवीन
असेल. यास कस याही कारची मािहती नस ेल.
ब) उ पादनाच े नवीन त ं
क) न या बाजाराची उपल धता . munotes.in
Page 44
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
44 ड) क या माला या उ पादनाचा नवीन ोत
इ) नवीन उ ोगस ं थेचा प रचय
अशा वरील काही घटका ंमुळे आिथ क ि या ंम ये गती य ेते. व तू या िक ंमती व उ प नात
वाढ होत े. िवकासाची ही अव था नव वत नात ग ुंतवणूक ची आह े.
आिथ क िवकास िव ेषणात श ुंपीटरन े पत (credit) या मह वाच े सु ा वण न केले आहे.
उ पादनाच े घटक खर ेदीसाठी िक ंवा वापरासाठी प ैसा मह वाचा असतो . पत ह णजे चालू
उ प न न ह े िकंवा बचत न ह े, तर बँका ार े उपल ध प ैसा जो ग ुतवणूक हेतूने िदला जातो .
यवसाया या िव तारासाठी ब ँकाकड ून िमळणारा प ैसा मह वाचा असतो . काही अथ त
आिथ क िवकासा या ि य ेला िमक व िनयिमत मानतात , परंतु शुंपीटर काही धो या या
बाजू ल ात घ ेऊन व ृ ीस अिनयिमत व अस ंगतीपूण मानतो . यवसाय िक ंवा बाजार हा
ि थर नस ून, तो बदलणारा (Dynamic) असतो . ि थर अव थ ेम ये आिथ क चला ंचे
अनुमान यो य अस ू शकतात पण बदल या बाजार ि या ंत धोक े व अिनि तता असत े
आिण याम ुळेच नव वत कास / संयोजकास अिधक ग ुंतवणूक अिधक लाभाची स ंधी
उपल ध होत े.
सनातनवादी अथ त हासमान ितफला या िनयमाम ुळे व लोकस ं या व ृ ीमुळे िचंतीत
होते, परंतु शुंपीटर याबाबतीत िनधा त होता . शुंपीटरला भा ंडवलशाही यव थ े या मत ेवर
पूण िव ास होता , जी यव था रा ी य उ प नात वाढ घडव ून आण यास मदत करत े. या
ि य ेत काही धोक े व अिनि ता ंना यान े ि वकार क ेले. शुंपीटरला भा ंडवलशाहीवर च ंड
िव ास होता , परंतु मा स या भा ंडवलशाहीची समा ी व समाजवादाचा उदय या िवचारान े
तो भािवतही झाला होता . अशाव ेळी श ुंपीटर हणतो , ’ही भा ंडवलशाहीची असफलता
नाही, फ अशी अव था आह े िजथे सो याची अ ंडी देणारी क बडी मारली जात े.“
कमी िवकिसत िक ंवा िवकासनशील द ेशांत सामािजक आिथ क स ं था ा पार ंपा रक
शैली या असतात . यांत कमी बचती या श यता व पत प ुरवठा स ं था काय कुशल नसतात .
अशावेळी भा ंडवली त ं व कौश याची आयात करावी लागत े. वा तिवक र या कमी
िवकिसत द ेशांत लोकस ं या दबावाम ुळे कृषी उ पादन वाढीसाठी त ं ांत बदल करण े
आव यक आह े, यामुळे वाय ग ुंतवणूकच े रत होत असत े. कमी िवकिसत िक ंवा
िवकासशील द ेशांत नव वत काची / संयोजका ची कमी असत े. अशा िठकाणी समाजाची
िनि यता व नािव यत ेस ो साहन द ेणारे सामािजक वातावरण आढळत नाही . अशाव ेळी
देशातील सरकारन े िनयोजन करण े मह वाच े असत े.
क याणकारी रा याची थापना व जीवन तरात व ृ ीशी स ंबंिधत उपभोग व मागणी ,
िवकास ि य ेत मह वाची भूिमका िनभावतात . उ प नातील असमानत ेची कमी , सामािजक
सुर ा व क याण ाथिमक मह वाच े असतात . शुंपीटर या मत े, लाभ व ृ ी व यावसाियक
असफलत ेपे ा याचा िवचार करण े गरजेचे आहे.
munotes.in
Page 45
नव-सनातनप ंथी अथ शा : शुंपीटर व िपग ु
45 २) नव वत नाचा िस ा ंत :
इतर अथ शा ां या क पना ंशी श ुंपीटरच े नाते गुंतागुंतीचे होते. आिथ क िव ेषणातील
यवसाय च व िवकासाचा िस ात या ंम ये काही मतभ ेद होत े. शुंपीटरन े वॉलरस िक ंवा
के स या दोघा ं याही िवचाराच े पालन न करता Theory of Economic Development
(आिथ क िवकासाच े िस ा ंत) याम य े आपली मत े मांडली. यांत ामु यान े कोण याही
नवक पना वगळ ून ि थर ि थतीच े िव ेषण आह े. यांनी नवक पना , च आिण िवकास
यांना जोडणारा िस ा ंत मा ंडताना रिशयन िनकोलाई क ािटए ह या प नास (५०)
वषा या च लहरी या क पना जीव ंत ठेव या अस या तरीही क िटए ह या
िवभाजना बाबत यान े कधीही िनि त मॉड ेल तािवत क ेले नाही. शुंपीटर उ ोजकत ेब ल
िस ांत मांडताना , यांना माक -१ व माक -२ नावान ेही संबोधल े जाते. माक -१ म ये यान े
असा य ु वाद क ेला क , रा ातील नवक पना आिण ता ंि क बदल ह े उ ोजक /
संयोजक / नव वत काकड ून येतात. माक-२ नुसार, मोठ्या यवसाया ंचा सामा य लोका ं या
जीवनावर नकारा मक प रणाम होतो , ा चिलत मता या िवरोधाम य े शुंपीटरन े असा
यु वाद क ेला क , नवक पना आिण अथ यव थ ेला चालना द ेणारे संयोजक या ं याकड े
नवीन उ पादन े आिण स ेवां या स ंशोधन आिण िवकासाम य े गुंतवणूक कर यासाठी
भांडवल असत े. व तू व स ेवा अिधकािधक व त क न कमीतकमी िक ंमतीम य े
ाहका ंपय त पोहच या क , लोकांचे जीवनमान उ ंचावत े असे शुंपीटरच े मत होत े.
च य अि थरता आिण आिथ क वाढ या दो हीसाठी नव वत न मह वाच े ठरते. नव वत ने
िकंवा नवोप मातील चढउतारा ंमुळे गुंतवणूक त चढ उतार होतात आिण याम ुळे आिथ क
वाढीच े च स ु होत े, हणून दीघ काळातील च े नविनिम तीमुळे होतात . नव वत नाचे दर
बदल नवीन ग ुंतवणूक दर बदल करतात , िनयं ण ठ ेवतात आिण याचा एकि त प रणाम
हणून एकूण उ पादन िक ंवा रोजगाराम य े चढ उतार होतात . या ि य ेत काही चला ंचा
समाव ेश होतो . उदा. शोध, नवक पना , सार माग आिण ग ुंतवणूक ि या इ यादी नवीन
शोध सामा यता आिदम असतात . यांची कामिगरी िव मान त ं ानाप े ा कमी असत े
आिण या ं या उ पादनाची िकंमत जा त असत े.
शुंपीटर या मत े, आिथ क िवकासाच े मुख कारण नव वत न आह े. भांडवलशाही
अथ यव थ ेम ये हे िच समथ क ठरत े. ि थर स ंतुलन अव थ ेमुळे उ ोजक आिथ क
िवकासाची ि या नव वत ना ार े सु करतात . नवनवीन शोध , नािव यप ूण उ पादन
आणून यवसायाची जोखीम उचलत असतात .
नव वत नाचे (नािव यत ेचे) कार :
i. नवीन व त ू (Innovation of new goods)
ii. नवीन त ं ाचा वापर (The use of new method or technique of production)
iii. नवीन बाजाराचा िवकास (The opening of new market)
iv. क या माला या प ुरवठ्यासाठी नवीन ोत (Finding of new source of raw
materials)
v. अयो य स ं थेचे पुनग ठन (The organization of Industry) munotes.in
Page 46
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
46 नव वत क िक ंवा उ ोजक िक ंवा संयोजकास अशा नवीन क पना त ं ानाची मािहती
असायला हवी या ार े तो नवीन व त ूंचे उ पादन करण े िकंवा उ पादना या नवीन त ं ाचा
वापर क शक ेल. संयोजकास द ूसरी आव यक बाब हणज े भांडवल हव े असत े. बँकाकड ून
मोठ्या माणात पत उपल ध होण े आव यक असत े. यामुळे उ पादन ि य ेस वेग ा
होतो. अथ यव थ ेम ये आशावादी वातावरणाची िनिम ती होत े.
शुंपीटर या िस ा ंतातील दोन धोरणा मक घटक :
i. नािव यता (नव वत न) Innovations
ii. संयोजक (नव वत क) Entrepreneurs
ि थर स ंतुलना या वत ु ळाकार अथ यव थ ेला तडा द े याचे काम ह े नािव यत ेमुळे होत
असत े. िवकास ही ि या गितशील (बदलती ) असत े. आिथ क िवकासा या वत ु ळाकार
ि य ेम ये संयोजकाच े काय थ या माण े असत े. यावेळेस तो नािव यत ेम ये गुंतवणूक
करतो त े हा िवकास वर या िब ंदूस (िदशेस) जातो.
(Schumpeter attributes the swarm - like appearance of entrepreneurs to the
cyclical nature of economic progress. The cyclical upswi ng starts when
entrepreneurs start investing in the commercial applications of their
innovative ideas.)
काही ठरािवक स ंयोजक ा नािव यप ूण उप मा ंवर ि याशील राहतात . यांना याम य े
यश य ेऊन लाभ झा यास , इतर अन ेक उ ोजक या ंचे अनुकरण करतात . अशाव ेळी
बँकांकडून, अिधक पत (Credit) ा होऊन उ पादन , रोजगार , उ प न इ . आिथ क
ि या वर या िब ंदूवर पोहचतात . याच ि थतीस त ेजीची अव था (Prosperity
Stage) असे हणतात .
काही कालावधीन ंतर जा तीत जा त ग ुंतवणूक केले या उ ोगस ं था उ च उ पादन
पातळीवर पोहचता त आिण बाजाराम य े या व त ूं या िक ंमती ढासळतात , बँकाकड ून
पत देणे थांबते आिण उ पादन साधना ं या िक ंमती वाढतात , यामुळे उ पादनाचा खच ही
वाढतो . या ि थतीत नव वत न थांबते िकंवा ख ुंटते. इथेच तेजी स ंपून घसरण चाल ू
होते. बँकांकडून घेतलेली कज परत कर याची वेळ स ु होत े. यांत ज ु या
उ ोगस ं थांना स ु वाती या िब ंदूस ा करण े अवघड जात े. सु वातीची ा ी ही
िमळत नाही . ही अव था म ंदीकड े वाटचाल क लागत े. यास शुंपीटर ' वयं चलन
संकोच' (Auto Deflation) असे हणतो .
अथ यव थ ेम ये मंदीची ि थती ही नव वत ने / नव क प ब ंद के यामुळे येते.
अथ यव थ ेम ये संयोजकाची काय थांब यान े, काय कुशलता न दाखव याम ुळे मंदी
येऊ लागत े. शुंपीटर ह े प पण े मांडतो क , नव वत ने थांब याम ुळे मंदी येत नाही ,
परंतु नव वत नासाठीच े आिथ क वातावरण नकारा मक िक ंवा ितकूल झा याम ुळे
अथ यव थ ेम ये मंदीची ि थती उ वत े.
munotes.in
Page 47
नव-सनातनप ंथी अथ शा : शुंपीटर व िपग ु
47
आकृती . ४.१
आकृती ४.१ म ये दश िव या माण े, च य वाहाचा कल त ुत केला आह े. याम य े
येक च ास चार ट प े आहेत. कालावधी व धन -ऋण वाहातील व ृ ी ही समान व ि थर
दाखवली आह े. अशा प तीन े दीघ कालीन च य चढ -उतार ( यापारी च े) शुंपीटरन े
आप या Business Cycles पु तकात र ेखाटल े आहेत.
आकृती . ४.२
अशा कार े शुंपीटरन े आिथ क िवकासासाठी नव वत न व स ंयोजक या ं या भ ूिमकेची चचा
केली आह े. आिथ क बदलाच े मह वप ूण प रमाण हण ून नव वत नास श ुंपीटरन े मह व िदल े
आहे. याने नव त नास बाजार श , अ य हात आिण िक ंमत पध पे ा चा ंगला प रणाम
देऊ शकत े, असा यु वादही क ेला आह े.
४.३ िपगूचे क याणकारी अथ शा
जीवन प रचय : िपगू, आथ र सेसील
यात ि िटश अथ शा व क याणकारी अथ शा ाचा वत क आइल ऑफ
वाइटमधील बीचल ँडस् येथे ज म . यांचे वडील स ेनािधकारी होत े. हॅरो या िस
िव ािनक ेतन आिण िक ज महािव ालयामध ून िवश ेष नैपु यासह अन ेक पा रतोिषक े
िमळव ून शाल ेय व महािव ालयीन िश ण प ूण . १९०२ म ये याच महािव ाल यात munotes.in
Page 48
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
48 अिधछा हण ून िनय ु , १९०८ म ये अ ेड माश ल या स ुिव यात अथ शा ा या
िनवृ ीनंतर िपग ुला वया या ३१ या वष अथ शा ाचे अ या पन िमळाल े, ते यांनी ३५ वष
उ कृ रतीन े सांभाळल े (१९०८ -४३). 'कनािलफ चलन सिमती ' (१९१८ ), शाही
ाि कर आयोग (१९१९ ), च बरलेन चलन सिमती (१९२४ ) यांचा िपगु सद य होता .
च बरलेन सिमती या अहवाला वय े सुवण प रमाणाच े पुन जीवन कर यात आल े होते.
मानवसमान स ुधार याच े तळ साधन हण ूनच अथ शा ाकडे पािहले पिहल े माश ल माण े
िपगूचे मत होत े. िपगू याच य ना ंमुळे माश लचे आिथ क िस ा ंत सार पाव ू शकल े आिण
पुढे िव यात झाल े या क ि ज अथ शा सं दाय व ैचा रक अिध ान बनल े. िपगूचा पिहला
वैचा रक ंथ ि िस ंप स अ ँड मेथड्स ऑफ इ ंडि यल पीस - अॅडम ि मथ पा रतोिषकला
पा , िनबंधाचा िव तार - १९०५ म ये िस झाला . याम य े गिणतीय व सा ंि यक य
प त चा थोडा वावर अस ून अथ शा ीय िवव ेचनाला ताि वक ितपादनाची झालर
लाव यात आली आह े. १९१२ म ये वे थ अ ँड वे फेअर हा िपग ूचा सवा त मह वाचा ंथ
िस झाला . पुढील तीस वषा या काळात याचा िव तार द इकॉनॉिम स ऑफ व े फेअर
असा कर यात आला .
रा ीय उ प नाची चलनशीलता , याची िवतरण प ती व याच े प ती व माण या सवा वर
आिथ क क याण अवल ंबून असत े. या िवधानान े समा धाना या अव था िवषद क े या
आहेत. म यवत स ंक पना हण जे खाजगी िन वळ उ पाद व सामािजक िन वळ उ पाद
यामधील फरक प करण े ही होय . क याणकारी अथ शा ा या फल िस ा ंतावर अिधक
भर िदल ेला आढळतो .
िपगूने मोठी ंथसंपदा िनमा ण केली. या या नावावर ३० ंथ आिण िस ल ेख पण
लोकि य आह ेत. १९२० -२१ म ये यु कालीन अथ कारणाच े िववेचन करणारी दोन
पु तके िस झाली . १९२७ म ये इंडि यल ल चुएशन, १९२८ म ये ए टडी इन
पि लक फायना स , १९३३ म ये द िथअरी ऑफ अनए लॉयम ट, १९३५ म ये द
इकॉनॉिम स ऑफ ट ेशनरी ट ेटस, १९४९ म ये द हेल ऑफ मनी अस े ंथ िस होत
होते. वा तव -शेष प रणाम मा ंडला : वाढणा या िकंमतीची जादा मागणीच े माण क मी
कर याकड े वृ ी असत े. याजोग े समतोल िनमा ण होऊ शकतो . हा िपग ु प रणाम हण ून
िस आह े. िव ेषण व रचना मक साम य य ांचा भावी वापर क न जकात धोरण ,
औ ोिगक आ ंदोलन े, बेकारी, सरकारी अथ शा ातील सम या क ुशलतेने सोडिव याचा
य न क ेला.
पा भूमी :
क याणकारी अथ शा मु यत: आिथ क धोरणा ं या त वाशी स ंबंिधत असल ेली
अथ शा ाची शाखा आह े. आिथ क घटना व शासक य धोरण े यांचा समाजा या क याणावर
काय प रणाम होतो, याचा अ यास ही शाखा करत े. हणून यास आिथ क धोरणाची
त व णाली अस े हणतात . सनातनवादी अथ शा ांनी अस े गृहीत धरल े होते क ,
अथ शा हे धोरणिवषयक माग दश न करत े. अथ शा ही रा य यवहाराचीच शाखा आह े
असे ते मानत . िमल भ ूती उपय ु वादी िवचारव ंत अस े मानीत क , सुख अथवा द ु:ख या ंचे
मापन करता य ेणे श य आह े. मानवा या स ुखात वाढ करणार े अथवा द ु:ख कमी करणार े munotes.in
Page 49
नव-सनातनप ंथी अथ शा : शुंपीटर व िपग ु
49 धोरण, मग त े ंसगी ह त ेपाचे असल े तरी चाल ेल, असे ितपादन त े करीत . माश ल
सार या ंनी या िवचारास फारस े मह व िदल े नाही. उलट, माश ल प पणे सांगतो क , एका
िशल गापास ून एका इ ं जास ज ेवढे समाधान ा होत े तेवढेच दुस या कोण याही इ ं जास
ा होत े, असे गृहीत धर यास काही हरकत नाही . ाच िवचारसरणीस िपग ूने पुढे १९२०
मधील द इकॉनॉिम स ऑफ व े फेअर (क याणाच े अथ शा ) ंथाम य े थान िद याच े
आढळ ून येते. याम य े यांनी पैसा हे मोजमापाच े साधन मानल े. क याणा या अथ शा ात
दोन कसोट ्या मान या . एक अथ यव था काय म बनवण े आिण अथ यव थ ेतील िवषमता
कमी करण े. रॉबी स या स ंक पन ेस अशा ीय समजतो . रॉबी सने १९३२ साली कािश त
‘अॅन एस े ऑन द न ेचर अ ँ ड िस नीिफक स ऑफ इकोनॉिमक साय स ’ (An Essay on
the nature and significance of Economic Science) झाले या ंथात, िनरिनरा या
य ना उपभोगापास ून ा हो णा या समाधानाची त ूलना करण े अयो य व अशा ीय आह े
असे सांिगतल े. याचा प रणाम असा झाला क , ब याच अथ शा ांनी आिथ क
धोरणािवषयी माग दश न करण े टाळल े व आिथ क घटना ंचे केवळ परी ण , वण न, वग करण व
संकलन एवढीच जबाबदारी आह े, असे ते मानू लागल े. काही कालावधीन ंतर के स या या द
जनरल ‘थेअरी ऑफ ए लॉएम ट, इंटरे ट अ ॅ ड मनी’ (The General Theory of
Employment, Interest and Money) ंथात म ंदीमुळे उ प न सम या ंवर उपाय
सुचिव यासाठी माग दश नाने नवीन िवचारसरणी त ूत केली. पु हा आिथ क धोरणािवषयी
माग दश क सूचना द े यासाठी अथ शा ात धज ू लागल े. िनरिनरा या य या समाधाना ंची
तुलना करता य ेणे अश य आह े, असे काटेकोरपण े पाळ यास अथ शा ात कुचकामी व
समाजा या ीन े िन पयोगी ठरतील , असे मत १९३८ म ये हेरॉड या अथ शा ाने
मांडले.
नवे क याणकारी अथ शा , शा ीय आधारा या प ुनिव चारात ून उदयास आल े. कोण याही
आिथ क धोरणा ंचे दोन प रणाम होतात . एक अथ यव थ े या काय मतेवर आिण द ूसरा
यामुळे होणा या क याणा या िवभाजनावर . याचाच आधार घ ेऊन क ॅ डॉरन े,
काय मतेवरील प रणाम हीच क याणाची कसोटी मानावी अस े मत य क ेले. कॅ डॉर या
या भ ूिमकेस िलटल याचा िवरोध होता . अथ शा ासार या सामािजक शा ात
जीवनम ू यांचा िवचार टाळता य ेत नाही हण ून कोण याही अथ शा ाने आिथ क धोरणा ंचे
िववेचन करताना आपण कोणती जीवनम ू ये मानतो ह े प करण े, असे ितपादन िलटलन े
केले. यापुढे जाऊन बग सन या ंनी सामािजक क याण ही क पना आणली . सामािजक
ाधा य ेणी गृहीत ध न जा तीत जा त सामािजक क याणाची जबाबदारी कोण या
मागा ने पूण करता य ेईल, यािवषयी अथ शा ांनी माग दश न कराव े, असे याम य े मत होत े.
क याणकारी अथ शा ातील िस ा ंत मा ंडताना वा तिवक अथ शा ातील ितपादन
प तीचाच वापर झाल ेला िदस ून येतो. परंतु यात काही दोष आढळ ून येऊ शकतात
हणूनच क याणकारी अथ शा अथ यव थ ेतील अ याया ंवर काश टाक ू शकत े. यामुळेच
अथ शा ाची ही शाखा धोरणिवषयक माग दश न कर यास उपय ु आह े.
िपगूचे क याणका री अथ शा :
िपगूने क याण स ं ेचे प पण े िव त ृत िवव ेचन क ेले आहे. या या मत े, यि गत क याण
हे एखा ा य न े एकूण व त ू व स ेवां या उपभोगात ून ा क ेलेले समाधान होय . munotes.in
Page 50
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
50 सामािजक क याण हणज े सव य या समाधाना ंची एक ूण गणना होय . सामा य क याण
प करण े खूप ि ल आह े हण ून िपग ूने आिथ क क याण अ यासला आह े. यांनी
आिथ क क याणाची या या खालील माण े केली आह े.
आिथ क क याण ह े समाज क याणाचा भाग आह े ’जे य िक ंवा अ य पण े पैशा या
मापनाशी िनगडीत आह े.“
(Economic We lfare is that part of social welfare “that can be brought
directly or indirectly into relation with the measuring rod of money.)
क याण मह मीकरणा या दोन अटी :
१) चव आिण उ प नाच े िवतरण पाहता , रा ीय उ प नातील वाढ ही क याणातील वाढ
दश िवते.
२) क याण वाढ हो यासाठी , रा ीय उ प नाच े िवतरण मह वाच े आहे.
जर रा ीय उ प न समान अस ेल तर उ प नाच े िवतरण ( ीमंताकड ून गरीबा ंकडे) क याण
वाढ घडव ून आण ेल. उ प ना या अन ुषंगाने, घट या सीमा ंत उपयोिगता िनयमान ुसार,
ीमंतांकडून गरीबा ंकडे ह ता ंतरीत होणार े उ प न , गरीबा ं या अन ेक गरजा भागिव यासाठी
स म असतात . यामुळे सामािजक क याणाम य े वाढ होत े. हीच आिथ क समता क याण
वाढीची मह वाची बाब आह े.
सामािजक क याणातील वाढ शोध यासाठी ा . िपगू यांचा दुहेरी िनकष आह े.
१) समाजाच े आिथ क क याण प ैशात मोजल े व संसाधनाचा प ुरवठा ल ात घ ेता, रा ीय
लाभांशात वाढ होण े हणज ेच सामािजक क याणात वाढ .
२) िपगूने उ प ना या समानीकरणाला अन ुकूलता दश िवली आिण हण ूनच,
अथ यव थ ेची पुनर चना करण े या वय े गरीबा ंचा वाटा ितक ूलपणे न वाढवता ’उ पादक
उ ोग आ िण भा ंडवली उपकरणा ंचा िवकास ह े सामािजक क याण हण ून घेणे होय.“
िपगूने खाजगी व साव जिनक खचा म ये फरक क ेला आह े. एखा ा व त ूची खाजगी िक ंमत
(सीमांत) ही अित र घटका या उ पादनाची िक ंमत असत े. साव जिनक सीमा ंत खच हा
या व त ू या उ पादना या प रणामी स माजाला होणारा खच िकंवा नुकसान होय . खाजगी
िकरकोळ लाभ , व तू या िव िक ंमती ार े मोजला जाऊ शकतो . साव जिनक सीमा ंत लाभ
हणज े अित र घटका या उ पादनात ून समाजाला िमळणारा एक ूण लाभ होय .
ा. िपगूने सामािजक इ तम ि थती मा ंड याचा य न सव थम क ेला. यांनी स ंपूण
अथ यव थ ेसाठी 'आदश उ पादन ' (Ideal Output) सं ा वापरली . यां या मत े, जे हा
सव उ ोगा ंम ये िकरकोळ सामािजक उ पादन े समान असतात आिण अशा कार े
वा तिवक स ंप ीच े उ पादन जा तीत जा त होत े, ते हा सामािजक इ तम उ च होत अस े.
सव उ पादक स ंसाधन े काय रत आह ेत अस े गृहीत ध न व िविवध यवसाय आिण
थाना ंम ये बदली खच नसतो . अशाव ेळी असा िन कष काढला जाऊ शकतो क , सव munotes.in
Page 51
नव-सनातनप ंथी अथ शा : शुंपीटर व िपग ु
51 उ ोगात सीमा ंत सामािजक िन वळ उ पादना ंची मू ये समान अस यास रा ीय लाभा ंश
अिधक असतो . हीच यव था कायम रािह यास 'आदश उ पादन ' ा होत े.
४.४ सारांश
ि थर स ंतुलन अव थ ेत िवकासासाठी प रवत नाची आव यकता असत े. यामुळे
नव वत नास मह व असत े. िवकास ि य ेम ये संयोजक आिण यास नव वत नाची
िमळाल ेली ेरणाच ख या अथा ने चालक असत े. अशाव ेळी च य व ेग ा होऊन बाजारात
लाभ, उ पादन , मागणी -पुरवठा रचना या ंत प रवत न होत असत े. अशा अन ेक चला ंचा वापर
क न रा ात भा ंडवलशाही या सहा यान े समृ िकंवा िवकिसत करता य ेऊ शकत े, असे
ितपादन श ुंपीटरन े आप या िवचारात ून केले आहे.
िपगूचे सामािजक क याण ह े पैशा या मापनाशी िनगडीत आह े. क याण वाढ हो यासाठी
रा ीय उ प नातील वाढ व रा ीय उ प नाच े समान िवतरण होण े, या अट चा उ ल ेख
केला आह े. सामािजक इ तम ि थती प कर यासाठी आदश उ पादना ंची सं ा मह वाची
ठरते. संपूण संसाधन े जे हा उ पादनासाठी वापरात असतात , ते हा खच कमी य ेऊन,
रा ीय लाभा ंश वाढ होऊन क याणाच े मह मीकरण होत े. अशा कार े सामािजक क याण
वाढीसाठी िपग ू या िनकषा ंची व अट ची उपयोिगता यो य ठरत े.
४.५ ा यास
१) शूंपीटर या आिथ क िवकासास ंदभा तील िवचारा ंचे िव ेषण करा .
२) शूंपीटरचा नव वत नाचा िस ा ंत प करा .
३) क याणकारी अथ शा ाची पा भूमी िव त ृतपणे िलहा .
४) िपगू या क याणास ंदभा तील स ंक पना सिव तर मा ंडा.
munotes.in
Page 52
52 ५
के सची क पना - १
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ रोजगाराचा क े सचा िस ा ंत
५.३ पैसे-वेतन प र ढता ा प
५.४ गुणक आिण व ेग ि या पर पर स ंबंध
५.५
५.० उि े
रोजगारा या क े स या िस ा ंताचा अ यास करण े.
पैसे-वेतन प र ढता ा पाच े िव ेषण करण े.
गुणक आिण व ेगक आिण या ं या पर परस ंवादा या स ंक पना समज ून घेणे.
५.१ तावना
के स हे कदािचत िवसा या शतकातील सवा त महान अथ त आह ेत आिण अथ शा ा या
इितहासात त े सव क ृ राहतील . के सने अथ शा ा या िव ेषणात एक नवीन नम ुना
मांडला. के स ह े मुळात सनातनवादी अथ शा होत े. सनातनवादी पर ंपरेत के सचे
योगदान हा याचा िस ंथ आह े. के स हे ामु यान े सनातनवादी अथ शा आह ेत.
यांनी आिथ क सम या ंचे सम ि कोनात ून िव ेषण क ेले. के सला अस े आढळून आल े
क चलनिवषयक धोरणाची सनातनवादी उपाययोजना ही ब ेरोजगारी आिण तीस या
दशकातील च ंड मंदी दूर क शकत नाही . मग या ंनी बेरोजगारी आिण म ंदीशी िनगडीत
सम या ंचा बारकाईन े अ यास क ेला. १९३६ म ये कािशत झाल े या या ं या, रोजगार ,
याज आिण प ैशा या सामा य िस ा ंत या ंथाम य े याचा िवचार क ेला. हणून के स या
अथ शा ाला कधीकधी म ंदीचे अथ शा हटल े जाते. असो, के सने आिथ क धोरणा या
अकाय मतेकडे ल व ेधले आिण ब ेरोजगारी आिण म ंदी दूर कर यासाठी राजकोषीय
धोरणाचा वापर िनधा रत क ेला. के स या ंनी भारतीय चलन आिण िव (१९१३ ), चलन
सुधारणा (१९२३ ) आिण य ु ासाठी प ैसे कसे ाव े? (१९४० ) यासह अन ेक पु तके
िलिहली आह ेत. तथािप , 'जनरल िथअरी ' ही या ंची महान रचना आह े. munotes.in
Page 53
के सची क पना - १
53 ५.२ के स या ंचा रोजगार िस ा ंत
के स या ं या सामा य िस ा ंताम य े, के सने रोजगारा या शा ीय िस ा ंतावर ह ला क ेला
आिण रोजगार , उ पादन आिण उ प नाचा वत :चा िस ा ंत प तशीरपण े िवकिसत क ेला.
के स या मत े, अथ यव थ ेचे एकूण उ प न ह े एकूण रोजगाराच े काय आह े. रोजगाराच े
माण भावी मागणीवर अवल ंबून असत े. भावी मागणी एक ूण मागणी िक ंमत आिण एक ूण
पुरवठा िक ंमतीवर अवल ंबून असत े. एकूण मागणी (AD) काय आिण एक ूण पुरवठा (AS)
काय यां यातील समतोल िब ंदू भावी मागणी िनधा रत करतो . के स या ा पात , एकूण
पुरवठ्याचे काय िदले आहे असे गृहीत धरल े जाते आिण स ंपूण िव ेषण क एकूण मागणी चे
काय िनधा रत आिण भािवत करणाया घटका ंभोवती अवल ंबून असतात . भावी मागणी ही
उपभोग मागणी आिण ग ुंतवणूक या मागणीवर अवल ंबून असत े. उपभोग हा उ प नाची
पातळी आिण उपभोग कर या या व ृ ीवर अवल ंबून असत े. उपभोग घ े याची व ृ ी
उ प ना या वाढी या माणात वाढत नाही . के सचे िनरी ण क ेले आह े क अ प
कालावधीत , उपभोग काय कमी-अिधक माणात ि थर असत े. यामुळे अ प कालावधीत
रोजगार वाढव यासाठी ग ुंतवणूक वर म ु य भर िदला जातो . गुंतवणूक उ प न आिण
उपभोग यातील अ ंतर कमी करत े. गुंतवणूक चे माण अप ुरे अस यास , एकूण मागणी िक ंमत
एकूण पुरवठा िक ंमतीपे ा कमी होईल आिण रोजगार आिण उ प न कमी होईल .
अशा कार े, रोजगार आिण उ प नातील फरक ाम ु यान े गुंतवणूक तील फरकावर
अवल ंबून असतो .
गुंतवणूक दोन घटका ंवर अवल ंबून असत े :
अ) भांडवलाची सीमा ंत काय मता
ब) याज द र
भांडवलाची सीमा ंत काय मता भा ंडवलाची प ुरवठा िक ंमत आिण भा ंडवलापास ून िमळणाया
संभा य उ प नावर अवल ंबून असत े. भांडवलाची प ुरवठा िक ंमत उ पादना या भौितक
आिण ता ंि क प रि थतीवर अवल ंबून असत े. याम य े अ पावधीत ल णीय बदल करता
येत नाहीत . यामुळे, अ पा वधीत , गुंतवणूक या िनण याम य े संभा य उ प न हा अिधक
बळ घटक बनतो . जे हा नप Ìया या अप े ा जा त असतात आिण उ ोजका ंना चा ंग या
हेतूने माग दश न केले जाते ते हा गुंतवणुक चा दर सामा यत : जा त होतो . दुसरीकड े, जे हा
नपÌयाची अप े ा कमी असत े ते हा गुंतवणूक कमी होत े.
याजार दर (गुंतवणूक चा द ुसरा िनधा रक) पैशाचे माण आिण रोखता ाधा य यावर
अवल ंबून असतो . जर प ैशाचा प ुरवठा क ेला गेला तर याजाचा दर रोखता ाधा यान े
ठरवला जाईल , रोखता ाधा य तीन मानवी ह ेतूंवर अवल ंबून असत े.
१) यवहाराचा ह ेतू,
२) सावधिगरीचा ह ेतू
३) स ा ह ेतू munotes.in
Page 54
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
54 पैसे ठेव याच े पिहल े दोन ह ेतू सामा यत : याज-अलविचक असतात , तर ितसरा ह ेतू याज -
लविचक असतो अस े हटल े जाऊ शकत े. तथािप , रोखत ेला ाधा य िद यास , याजाचा
दर ब ँिकंग णाली या आिथ क धोरणा ार े िनधा रत क ेला जातो . भांडवलाची सीमा ंत
काय मता वाढव ून िकंवा याजदर कमी क न िक ंवा दो ही ार े गुंतवणूक वाढवली जाऊ
शकते.
साधारणपण े, गुंतवणूक त वाढ झा याच े उ प न आिण रोजगारात वाढ होत े. पण याच व ेळी
लोकांचा उपभोग घ े याची व ृ ी कमी झाली तर रोजगार वाढणार नाही . खरं तर, उपभोग
काय हे रोजगार आिण उ प नाच े, ’के स या िव ेषणाच े दय “ आहे. गुंतवणूक त त सम
वाढ न करता उ प न आिण रोजगारातील वाढ , कमीतकमी एका िब ंदूपय त वाढल े या
वापराम ुळे िटकून राहत े. गुंतवणूक चे आिण उपभोगाच े मह व , रोजगार , उ प न आिण
उ पादनासाठी , के स या िस ा ंताम य े, गुणक भावा या काय णाली या स ंदभा त उ म
कार े समजल े जाऊ शकत े. गुंतवणूक त िदल े या वाढीम ुळे उ प नात होणारी वाढ
दश िवणारा स ं या मक ग ुणांक संदिभ त करतो . गुण एक ूण रोजगार आिण उ प न आिण
गुंतवणुक चा दर या ं यात उपभोग घ े याची व ृ ी ल ात घ ेऊन, एक अच ूक स ंबंध
थािपत करतो . गुंतवणूक तील वाढीम ुळे उ प नात वाढ होत े, यात ून उपभोगा या
व तूंची मागणी वाढत े याम ुळे उ प न आिण रोजगारामधय े पु हा वाढ होत े.
जे हा ि या स ंचयी होत े, ते हा ग ुंतवणूक त िदल े या वाढीम ुळे उपभोग घ े या या
वृ ी ार े उ प नात अन ेक पटीन े वाढ होत े. गुणकांचा आकार उपभोगा या सीमा ंत
वृ ीवर अवल ंबून असतो . जर उपभोगाची सीमा ंत व ृ ी जा त अस ेल, तर गुणक मोठा
असेल आिण या उलट उपभोगाची सीमा ंत व ृ ी कमी अस ेल, तर ग ुणक कमी अस ेल
यामुळे उ प न आिण रोजगार वाढव यासाठी , उपभोग घ े याची तस ेच गुंतवणूक कर याची
सीमांत व ृ ी वाढवावी लाग ेल. परंतु उपभोगाची सीमा ंत व ृ ी उ प न वाढीसह कमी
हो याची श यता अस यान े, अथ यव थ ेतील ग ुंतवणूक चा दर वाढवण े आव यक आह े.
उपभोगा या मागणीसह ग ुंतवणूक ची मागणी भावी मागणी िनि त कर ेल जी अथ यव थ ेचे
उ प न आिण रोजगाराची पात ळी िनि त कर ेल. हा एका अथा ने रोजगार , उ प न आिण
उ पादनाचा क े स या ंचा िस ा ंत आह े. रोजगाराचा क े सचा िस ा ंत खालील आक ृतीम य े
सारांिशत क ेला आह े.
munotes.in
Page 55
के सची क पना - १
55
आकृती . ५.१
५.३ पैसे-वेतन प र ढता ा प
जे.एम. के स या मत े पैशातील -वेतन प र ढता हणज े पैशा या मज ुरीची खाली जाणारी
लविचकता याम ुळे िदले या व ेतना या दरान े कामगारा ंची अन ैि छक ब ेरोजगारी मज ुरां या
मागणीप े ा जा त असत े याम ुळे बेरोजगारी िनमा ण होत े यां या मते पैशातील -मजुरीम य े
पुरेसा बदल होणार नाही आिण अ पावधीतच प ूण रोजगारावर अथ यव था ब ेरोजगारीला
कारणीभ ूत असल े या प ैशातील मज ुरीची प र ढता समज ून घे यासाठी मज ुरी दर कमी
क न िमक बाजार का प होत नाही ह े आपण तपासल े पािहज े.
५.३.१ पैशातील - वेतन प र ढता ा पाची कारण े :
१) पैशाचा म :
मजुरांचा जा त प ुरवठा अस ूनही उ ोग स ं था मज ुरी कमी करणार नाही कारण कामगार
मजुरी कमी कर या या कोण याही हालचालीचा ितकार करतील ज े ते िकंमती
वाढ याम ुळे वा तिवक व ेतनात घट वीकारतील . कामगारा ंना पैशाची िक ंमत िक ंवा पैशाची
यश क ळत नाही . यांना अस े वाटत े क प ैशाचे मू य ि थर आह े हणून ते पगार कमी
कर यास कडाड ून िवरोध करतात पर ंतु िकंमती वाढ यान े खरे वेतन कमी झा यास त े
िवरोध करत नाहीत .
munotes.in
Page 56
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
56 पैशा या मोहाची दोन कारण े आहेत :
थमत : एखा ा उ पादन स ं थे या कामगारा ंना अस े वाटत े क , िकमंती वाढ याम ुळे यांचे
वा तिवक व ेतन कमी होत े याचा इतर उ ोगा ंमधील कामगारा ंवर िततकाच प रणाम होतो
हणून या ंचे सापे वेतन इतरा ंम ये काम क ेले यां या त ुलनेत समान राहत े.
दुसरे हणज े, कामगार या ं या कम चाया ना वा तिवक व ेतनात कपात कर यासाठी प ैशा या
वेतनात कपात क े याब ल दोषी ठरवतात या ंना वाटत े क या करणात सामा य आिथ क
श या कामाचा थ ेट प रणाम झाला नाही कारण कामगार स ंघटना म ूक े क आह ेत.
२) करारा ार े वेतन िनि ती :
अमे रका आिण इ ं लंडम य े मजुरीचे वेतन ह े करारा ार े िनि त क ेली जात े आिण
कामगारा ं या अित र िक ंवा तुटी या ि थतीत िदल े या कालावधीसाठी मज ुरीचे वेतन
समान राहत े.
कामगार स ंघटना ं या अ ंतग त ि -सामूिहक सौद ेबाजी प ैशातील मज ुरी दर जा त असतो
आिण तो ३-४-५ वषा साठी िनि त क ेला जातो .
काही कामगार स ंघटना कामगार ब ेकार रािहल े तरीही कधीही व ेतन कपात ि वकारत नाहीत
यामुळे कामगार बाजार अ पावधीत प होत नाही आिण प ैशातील व ेतना या
प र ढत ेमुळे अनैि छक ब ेरोजगारी िनमा ण होत े.
३) िकमान व ेतन कायद े :
िनि त िकमान व ेतनावरील सरकारी काय ाम ुळे िनयो या ंना िकमान व ेतनापे ा कमी व ेतन
दे याची परवानगी नाही .
४) काय मतेचे वेतन :
िनयो या ंनाही व ेतन कमी कर यास वार य नाही कारण जा त व ेतन कामगारा ंना अिधक
काय म आिण उ पादक बनवत े.
के स पैशातील - वेतन प र ढता आिण लविचक िक ंमत ा प :
अनैि छक ब ेरोजगारीचा उदय . munotes.in
Page 57
के सची क पना - १
57
आकृती . ५.२
आकृती या पॅनेल B म ये अ पकालीन एक ूण पुरवठा व AS आिण एक ूण मागणी व
AD 0 काढल े गेले आह ेत आिण या ं या पर पर स ंवादा ार े िकंमत पात ळी P0 आिण
वा तिवक सकल रा ीय उ पादनाची पात ळी Y0 या ब ेरोजगारीची आह े. हे ल ात घ ेणे
मह वाच े आहे क अ पकालीन एक ूण पुरवठा AS व हा W0 इत या प ैशातील िनि त
वेतन दरासह काढला आह े.
आकृती या पॅनेल A म ये कामगार रोजगारा ंची पात ळी N0 नोकया ची स ं या दश िवते.
जे हा अथ यव था पॅनेल B म ये रा ीय उ पादना या Y0 इत या पात ळीचे उ पादन
करत असत े. ते हा एक ूण पुरवठा AS आिण एक ूण मागिण AD 0 मधील समतोल िक ंमत P0
वर िनि त प ैशातील व ेतनासह एक ूण रा ीय उ पादनाची पात ळी Y0 इतक आह े.
म बाजार समतोल िब ंदू हा E0 िबंदूवर समतोलात आह े जेथे वा तव व ेतन दर W0 / P0
इतका असणे आव यक आह े आिण या व ेतन दराला N0 इत या कामगारा ंची मागणी क ेली
जाते व या ंना कामावर ठ ेवले जात े. वा तिवक व ेतन दर हा W0 / P0 वर नोकया
िमळिव यास इ छ ुक असल े या सवा ची मागणी आिण रोजगार इतका आह े. अशा कार े E0
िकंवा रोज गार पात ळी N0 तरावरील समतोल प ूण रोजगार समतोल दश वतो.
आता आक ृती या पॅनेल B चा पु हा िवचार करा . समजा भा ंडवला या सीमा ंत काय मतेत
घट झा याम ुळे गुंतवणुक या मागणीत घट झाली आह े. जी या या ग ुणक प रणामासह
एकूण मागणी व AD म ये डावीकड े बदल घडव ून आणत े. के सचा असा िव ास होता
क एका िनि त प ैशातील मज ुरी दरान े एकूण पुरवठा व AS िदलेला आह े आिण तो
अप रवित त राहतो ह े आकृती या पॅनेल B व न िदस ेल क नवीन एक ूण मागणी AD 1 व
आिण िनि त एक ूण पुरवठा व AS िबंदू K वर एकम ेकांना छेदतात त े हा नवीन समतो ल
िकंमत P1 आिण सकल रा ीय उ पादन Y1 हे दो हीही कमी आह ेत.
के सने असे ितपादन क ेले आहे क , अथ यव था Y1 या पूण रोजगार पात ळीपे ा कमी
उ पादन आिण P1 या कमी िक ंमत पात ळीसह िब ंदू K वर अडक ून रािहला . आता
आकृती या प ॅनल A वर नजर टाक यास अस े िदसून येते क , िनि त प ैशातील व ेतन WO
आिण कमी िक ंमत पात ळी P1 सह वा तव व ेतन दर WO / P 1पय त वाढतो आिण उ च munotes.in
Page 58
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
58 वा तव व ेतन दराला N1 इत या कमी कामगारा ंची मागणी होईल आिण उ पादन स ं था
तेवढ्याच कामगारा ंना कामावर ठ ेवतील . अशा कार े के सने प क ेले आहे क , WO / P 1
या उ च व ेतन दराला RT इतके कामगार ब ेकार होतील . WO तरावर प ैशातील व ेतनदर
ि थर रािह यास आिण िक ंमतीम य े लविचकता अस यास एक ूण मागणीत घट झा याम ुळे
सतत अन ैि छक ब ेरोजगारी िनमा ण होत े.
के स कं ाटी कामगार बाजारात अस े गृहीत धरतो क :
१) िकंमत बदल यासाठी मु / वातं य आह े.
२) पैशातील व ेतन िनि त आह े.
के स या मत े पैशातील व ेतना या प र ढत ेचा अथ असा नाही क प ैशातील व ेतन प ूण पणे
ि थर िक ंवा िचवट / ताठर आह े. याचा अथ असा क , पैशातील मज ुरी व रत कमी होत
नाही आिण प ूण रोजगारापय त पोहच यासाठी मजुरांची मागणी व प ुरवठा व रत होत नाही .
पूण रोजगार स ुिनि त कर यासाठी प ैशातील मज ुरी कमी झाली आह े. कारण अन ैि छक
बेकारी अि त वात आली आह े. कारण राजा ंना पैशातील व ेतनाचा दर खाली य े याची िच ंता
होती.
५.४ गुणक आिण व ेग: पर पर ि या
वाय खचा त सु वाती या वाढीम ुळे उ प नातील एक ूण वाढ जाण ून घे यासाठी ग ुणक
आिण व ेग यांचे एकि त प रणाम िवचारात याव े लागतील . वाय खचा तील कोण याही
वाढीचा प रणाम पिह या घटन ेत उ प नात समान वाढ घडव ून आणतो . याम ुळे उपभोग
वाढतो याम ुळे उ प नात आणखी वाढ होते. हे आधीच नम ुद के या माण े, गुणक भाव
आहे. ाहकोपयोगी व त ू या उ ोगा ंम ये अित र मत े या अन ुपि थतीत , उपभोगातील
वाढ ग ुंतवणूक स व ृ करत े आिण उ प नात आणखी वाढ होत े. हे जसे आप याला
माहीत आह े हा व ेग भाव आह े. हणून वाय खचा या वाढी या ितसादात उ प नात
एकूण वाढ क ेवळ गुणक आिण व ेग यां यातील पर पर ि या ं या स ंदभा त समज ू शकत े.
आता आपण उदाहरणा या मदतीन े गुणक आिण व ेग यां यातील पर पर ि या प क
इि छतो , आपण अस े गृहीत ध क उपभोगाची सीमा ंत व ृ ी ०.५ आहे आिण व ेग
गुणांक २ आहे. जर, या प रि थतीत , वाय ग ुंतवणूक १०० कोटी . ने वाढली . तर
पिह या ग ुणांक कालावधीत उ प नातील एक ूण वाढ ही . २५० कोटी इतक अस ेल.
गुणक कालावधी १ म ये उ प न साराची ि या आक ृतीम य े प पण े दश िवली आह े.
munotes.in
Page 59
के सची क पना - १
59 आकृती
गुणक आिण व ेगक
वाय ग ुंतवणूक त १०० कोटी . वाढ
त ा . ५.१
गुणक
कालावधी वाय
गुंतवणूक त
वाढ े रत उपभोग
( . कोटी) े रत ग ुंतवणूक
( . कोटी) एकूण उ प नात
वाढ ( . कोटी)
० १०० - - १००
१ १०० ५० १०० २५०
२ १०० १२५ १५० ३७५
३ १०० १८७.५ १२५ ४१२.५
४ १०० २०६.५ ३७.५ ३४३.७५
उ प नावर ग ुणक आिण व ेग यांचा एकि त भाव -
त ा ५.१ म ये वाय ग ुंतवणुक तील वाढीम ुळे उ प नात झाल ेली वाढ दश िवली आह े.
गुणक कालावधी ० म ये, उ प नातील वाढ ही ग ुंतवणूक तील स ु वाती या वाढी या
र कम ेइतक च आह े, हणज े . १०० कोटी, गुणक कालावधी १, उ प नातील ही वाढ
उपभोगास े रत कर ेल, आिण सीमा ंत उपभोग व ृ ी (MPC) ०.५ अस यान े
ाहकोपयोगी व त ूंवरील खच . ५० कोट नी वाढ ेल, या या बद यात , वेग गुणांक २
या आधारावर , १०० कोटी पया ं या ग ुंतवणूक ला े रत कर ेल.
यामुळे गुणक कालावधी १ म ये एकूण वाढ २५० कोटी . इतक होईल . गुणक
कालावधी २ म ये, या वाढीव उ प नाचा अधा (िकंवा ०.५) ाहकोपयोगी व त ूंवर खच
केला जाईल आिण अशा कार े े रत उपभोग . १२५ कोटी होईल . मागील ग ुणक
कालावधीत ५० कोटी . िकंमती या ाहक व त ू या उ पादनासाठी अित र मता
िनमा न कर यात आली आह े. स या या कालावधीत हणज ेच गुणक कालावधी २ म ये,
कंप या ७५ कोटी . िकंमती या अित र ाहक व त ूं या उ पादनासाठी या ंची मता
वाढवू इि छतात . अशा कार े, गुणक कालावधी २ म ये, े रत ग ुंतवणूक फ . १५०
कोटी (२ƒ . ७५ कोटी) आिण उ प नात ए कूण वाढ ३७५ कोटी . इतक अस ेल. गुणक
कालावधी ३ म ये े रत उपभोगाची र कम . १८७.५ कोटी अस ेल. munotes.in
Page 60
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
60 या कालावधीत खप क ेवळ ६२५ कोटी . ने वाढला आह े. या कालावधीत े रत ग ुंतवणूक
. १२५ कोटी आिण उ प नातील वाढ ही . ४१२.५ कोटी. ही खर ेतर सव च मया दा
आहे. वाय ग ुंतवणूक त १०० कोटी . या वाढी या ितसादात त े उ प न पोहोच ेल.
यानंतरचा ग ुणक कालावधीत उ प नाची पात ळी घसरेल. गुणक कालावधी ४ िवचारात
या, याम य े े रत उपभोगाची र कम . २०६.२५ कोटी आह े. हे गुणक कालावधी ३
म ये े रत उपभोगा या रकम ेपे ा फ . १८.७५ कोट नी जा त आह े.
यामुळे या कालावधीत े रत ग ुंतवणूक फ . ३७.५ कोटी अस ेल. पूव या ग ुणक
कालावधीतील े रत ग ुंतवणूक या त ुलनेत, हे खूपच कमी आह े. े रत ग ुंतवणूक तील ही
ती घसरण म ंदी या ि य ेला कारणीभ ूत ठरत े. ही व त ुि थती ल ात घ ेऊन ज े.आर.
िह सन े यांचा यापार च ाचा िस ा ंत मांडला आह े.
तुमची गती तपासा :
१) 'जनरल िथअरी ऑफ ए लॉ यम ट, इंटरे ट अ ँड मनी ' या पु तकाच े लेखक कोण
आहेत?
२) केनेिशयन थ ेअरी ऑफ ए लॉयम ट कोण या घटका ंवर अवल ंबून आह े?
३) –––––– हा गुंतवणूक चा िनधा रक घटक आह े.
४) जे.एम. के स या मत े पैसा - वेतनाची प र ढता हणज े पैशा या मज ीची ––––
लविचकता .
५) गुंतवणूक या वाढीसह , भांडवलाची सीमा ंत काय मता –––––– .
६) पैशां या मज ुरीची प र ढता ––––– बेरोजगारी िनमा ण करत े.
७) वाय खचा त सु वाती या वाढीम ुळे –––– - जाणून घे यासाठी ग ुणक आिण व ेग
यांचे एकि त प रणाम .
८) उपभोग याची सीमा ंत वृ ी (MPC) ०.५ आहे आिण व ेग गुणांक ––––– आहे.
५.५
१) रोजगाराचा क े स या ंचा िस ा ंत प करा .
२) पैसा - वेतन प र ढता प करा .
३) अनैि छक ब ेरोजगारीची कारण े काय आह ेत?
४) गुणक आिण व ेग पर पर ि या प करा .
५) C = 20 +.75Y ते हा गुणकाच े मू य शोधा .
६) MPS = .२५ असताना उ प न ग ुणकाच े मू य शोधा .
munotes.in
Page 61
61 ६
के सची क पना - २
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ यापार च ाचा क े सचा िस ा ंत
६.२ चलनवाढीचा क े सचा िस ा ंत
६.३ राजकोषीय धोरणा या भ ूिमकेवर के सची क पना
६.४ के स या ंचे अथ शा आिण िवकसनशील द ेश
६.५ सारांश
६.६
६.७ संदभ
६.० उि े
यापार च ा या क े स या ं या िस ा ंताचा अ यास करण े.
चलनवाढीचा क े स या ंचा िस ा ंत समज ून घेणे.
राजकोषीय धोरणा या भ ूिमकेवर के सची क पना जाण ून घेणे.
के सचे अथ शा आिण िवकसनशील द ेशांमधील स ंबंधांचा अ यास करण े.
६.१ यापार च ाचा क े स या ंचा िस ांत
के स या मत े, यापार च ह े भांडवला या सीमा ंत काय मतेतील चढ -उतारा ंमुळे
गुंतवणूक या दरातील फरका ंमुळे होते. 'भांडवलाची सीमा ंत काय मता ' या श दाचा अथ
नवीन ग ुंतवणूक तून अप ेि त नफा असा होतो . उ ोजक य ि या ि या न या या
अपे ेवर अवल ंबून असतात . या या च िस ा ंताम य े, के सने अपे ांना म ुख भूिमका
िदली आह े.
यापार च ह े रोजगार , उ प न आिण उ पादनाच े िनयतकािलक चढ -उतार असतात .
के स या मत े, उ प न आिण उ पादन रोजगारा या माणात अवल ंबून असत े. रोजगाराच े
माण तीन चला ारे िनधा रत क ेले जाते. munotes.in
Page 62
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
62 १) भांडवलाची सीमा ंत काय मता
२) याजदर आिण
३) उपभोग कर याची व ृ ी
के स स ुचवतात क यापार च ाच े आव यक व ैिश ्य आिण िवश ेषत: वेळ- म आिण
कालावधीची िनयिमतता जी आप याला च हण यात या य ठरत े, हे मु यत:
भांडवला या सीमा ंत काय मतेम ये चढ-उतार हो या या मागा मुळे आहे. भांडवला या
सीमांत काय मतेम ये च य बदल घड ून आ यान े यापार च ाला सव म मानल े जाते,
जरी िकचकट आिण अन ेकदा आिथ क यव थ े या इतर मह वा या अ प -कालावधी या
चलांमधील स ंबंिधत बदला ंमुळे वाढल े.
आम या आधी या िस ा ंताने सुचवले या तपासा या ओ ळीला स ूिचत कर यासाठी
खालील लहान िटपा प ुरेशा असतील .
च य हालचालीचा अथ असा होतो क णाली जसजशी प ुढे जाते, उदा. वर या िदश ेने,
ितला वर या िदश ेने पुढे नेणारी श थम श गो ळा करतात आिण या ंचा एकम ेकांवर
एकि त भाव पडतो पर ंतु एका िविश िब ंदूपय त ते हळूहळू यांची श गमावतात . उलट
िदशेने काय रत अस णा या श न े बदलतात ; जे यामध ून काही का ळासाठी श गो ळा
करतात आिण एकम ेकांवर जोर द ेतात, जोपय त ते देखील या ं या जा तीथ जा त
िवकासापय त पोहोचत नाहीत , कमी होतात आिण या ं या िव थान िम ळवतात.
तथािप , आप या क ेवळ च य हालचालीचा अथ असा नाही क ऊ व गामी आिण
अधोगामी व ृ ी, एकदा स ु झा यान ंतर, याच िदश ेने कायमच े िटकून राहत नाहीत पर ंतु
शेवटी उलट होतात . आप याला असे हणायच े आहे क , वर या आिण खाल या िदश ेने
होणा या हालाचाल या व ेळे या म आिण कालावधीम य े काही माणात िनयिमतता
ओळख यायो य आह े.
तथािप , आपण याला यापार च हणतो याच े आणखी एक व ैिश आह े जे पुरेसे
अस यास आप या प ीकरणात समािव करणे आव यक आह े; अथा त संकटाची घटना
ही व त ुि थती आह े क ऊ व गामी व ृ ीसाठी खाल या िदश ेने बदलण े अनेकदा अचानक
आिण िह ंसक रीतीन े घडत े, तर िनयमान ुसार, जे हा खाली या व ृ ीसाठी ऊ व गामी
बदलली जात े ते हा अस े कोणत ेही ती व ळण नसत े.
गुंतवणूक तील कोणताही चढ -उतार, उपभोग घ े या या व ृ ीतील स ंबंिधत बदलाम ुळे
भरपाई न िम ळा यास , अथा तच, रोजगाराम य े चढ-उतार होईल . यामुळे, गुंतवणूक चे
माण अ य ंत गुंतागुंती या भावा ं या अधीन न अस यान े, गुंतवणूक तच िक ंवा
भांडवला या सीमा ंत काय मतेतील सव चढउतार ह े च य व पाच े असतील ह े अ य ंत
असंभा य आह े. या करणा या न ंतर या भागात एक िवश ेष बाब , िवशेषत:, कृषी उतार -
चढावा ंशी िनगडीत असल े या करणाचा वत ं पणे िवचार क ेला जाईल . के स स ुचवतात
क , एकोिणसा या शतकातील सामा य औ ोिगक यापार च ा या बाबतीत , भांडवला या
सीमांत काय मतेतील चढ -उतारा ंची च य व ैिश ्ये असायला हवीत अशी काही िनि त
कारण े आहेत. ही कारण े वत :म ये िकंवा यापार च ाच े प ीकरण हण ून कोण याही munotes.in
Page 63
के सची क पना - २
63 कार े अप रिचत नाहीत . यांचा येथे एकच उ ेश आह े क या ंना आधी या िस ांताशी
जोडण े.
तेजी या न ंतर या ट यापास ून सु वात क न आिण म ंदी ची स ु वात क न क े स याला
काय हणायच े आहे हे उ म कार े मांडू शकतो .
भांडवलाची सीमा ंत काय मता क ेवळ भांडवली व त ूं या िव मान म ुबलकत ेवर िक ंवा
टंचाईवर आिण भा ंडवली व त ूं या उ पादनाची स याची िक ंमत यावर अवल ंबून नाही , तर
भांडवली व त ूं या भिव यातील उ प ना या स या या अप े ांवरही अवल ंबून आह े हे
आपण वर पािहल े आहे. िटकाऊ मालम े या बाबतीत , हे नैसिग क आिण वाजवी आह े क
भिव यातील अप े ा कोण या माणात नवीन ग ुंतवणूक चा स ला िदला जातो ह े ठरव यात
मुख भूिमका बजावली पािहज े. परंतु, जसे आपण पािहल े आहे, अशा अप े ांचा आधार
अितशय अिनि त आह े. बदल या आिण अिव सनीय प ुरा यावर आधा रत अस यान े, ते
अचानक आिण िह ंसक बदला ं या अधीन आह ेत.
आता यापार आिण स ा ह ेतूंसाठी प ैशा या वाढ या मागणी या भावाखाली याजदरा या
वाढ या व ृ ीवर ताण द े यासाठी म ंदी समजाव ून सा ंग याची आप याला सवय झाली
आहे. काही व ेळा हा घटक न क च उ ेजक आिण , कधीकधी , आरंिभक भ ूिमका बजाव ू
शकतो . परंतु तो स ुचिवतो क म ंदीचे अिधक व ैिश ्यपूण , आिण बया चदा म ुख, प ीकरण
हणज े, ामु यान े याजदरात झाल ेली वाढ न ह े तर भा ंडवला या सीमा ंत काय मतेचे
अचानक कोस ळणे होय.
तेजी नंतरचे ट पे भांडवली व त ूंचे भिव यातील उ प न या ं या वाढ या िवप ुलतेची आिण
यां या उ पादना या वाढ या िक ंमती आिण बह धा याजदरात होणारी वाढ या ंची भरपाई
कर यासाठी प ुरेशी मजब ूत असल े या आशावादी अप े ां ारे वैिश ीक ृत आह ेत. हे संघिटत
गुंतवणूक बाजारा ंचे व प आह े. यां या भावाखाली खर ेदीदार त े काय खर ेदी क न
आहेत यािवषयी मोठ ्या माणावर अनिभ असतात आिण स ेबाजां या भावाखाली त े
बाजारातील प ुढील हालचाल चा अ ंदाज घ ेतात आिण भा ंडवली मालम े या भिव यातील
उ प नाचा वाजवी अ ंदाज घ ेत असतात . हणज े जे हा आशावादी आिण जा त खर ेदी
केले या बाजारात मिनरास होतो . ते हा तो अचानक आिण अगदी आप ीजनक श न े
कोसळतो.
िशवाय, भांडवला या सीमा ंत काय मतेत घसरणीसह भिव यािवषयीची िनराशा आिण
अिनि तता याम ुळे वाभािवकपण े रोखता - ाधा य -म ये ती वाढ होत े आिण याम ुळे
याजदरात वाढ होत े. अशा कार े भांडवला या सीमा ंत काय मतेत घट होण े हे
याजदरातील वाढीशी स ंबंिधत असत े हे त य ग ुंतवणूक तील घट ग ंभीरपण े वाढव ू शकत े.
परंतु प रि थतीच े सार अस े असल े तरी, भांडवला या सीमा ंत काय मतेत, िवशेषत: अशा
कार या भा ंडवला या बाबतीत , जे मोठ्या नवीन ग ुंतवणुक या मागील ट यात सवा िधक
योगदान द ेत आह ेत. रोखता - ाधा य , वाढ या या पार आिण स ा या ं याशी स ंबंिधत
असल ेले कटीकरण वग ळता, भांडवला या सीमा ंत काय मतेत घट होईपय त वाढत नाही . munotes.in
Page 64
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
64 हेच आह े, जे घसरणीला अगदी सहजत ेने दाखवत े. नंतर, याजदरातील घट ही
पुन ा ीसाठी मोठी मदत कर ेल आिण बह धा याची एक आव यक अट अस ेल. परंतु या
णासाठी , भांडवला या सीमा ंत काय मतेतील घट इतक प ूण असू शकत े क याजदरात
कोणतीही यावहा रक कपात प ुरेशी होणार नाही . जर याजदरातील कपात वत :ह न एक
भावी उपाय िस कर यास स म अस ेल, तर कोण याही मह वप ूण कालावधीिशवाय
आिण कमी -अिधक माणात थेट चलन ािधकर या या िनय ं णाखाली प ुन ा ी सा य
करणे श य होईल . पण, खरे तर अस े सहसा होत नाही ; आिण यापार जगता या
अिनय ंि त आिण अव ाकारी मानसशा ान े िनधा रत क ेले या भा ंडवला या सीमा ंत
काय मतेचे पुन जीवन करण े इतके सोपे नाही. सामा य भाषेत बोलण े हा आ मिव ासचा
परतावा आह े, जो यि वादी भा ंडवलशाही या अथ यव थ ेत िनय ं णासाठी अस आह े.
या मंदीचा हा प ैलू आहे यावर ब ँकस आिण यावसाियका ंनी जोर द ेणे यो य आह े आिण
या अथ शा ांनी ’िन वळ आिथ क“ उपाया ंवर िव ास ठ ेवला आह े यांनी कमी ल ेखले
आहे.
के सने यापार च ाचा वत :चा िवश ेष िस ा ंत तयार क ेला नाही . परंतु यांनी मंदी आिण
चलनवाढीचा िव ेषणात इतक े मह वाच े योगदान िदल े क या ंचे िश य चढ -उतार आिण
आिथ क घडामोडीतील म ंदीचा प तशीर ल ेखाजोखा द ेऊ शकल े. या सामा य िस ांतात
के सने ’ यापार च ावरील मािहती “ जोडण े पुरेसे मानल े.
यापार च ावरील या मािहतीच े यापार च ा या स ंपूण िस ा ंताशी तडजोड क ेली नाही .
कारण यापार च ा या िविवध ट या ंचे तपशीलवार वण न कर याचा य ेथे कोणताही य न
केला ग ेला नाही . के सने च य चढउतारा ं या अन ुभवजनय आकड ेवारीच े बारकाईन े
परी ण क ेले नाही . सव सामा यपण े के सने संपूण िस ा ंत तयार कर या या उ ेशाने
िव ेषणा मक साधन े दान क ेली.
के स या मत े यापार च ह े भांडवला या सीमा ंत काय मतेतील चढउतारा ंमुळे
गुंतवणूक या दरातील फरका ंमुळे होते. 'भांडवलाची सीमा ंत काय मता ' या श दाचा अथ
नवीन ग ुंतवणूक तून अप ेि त नफा . उ ोजक य ि या ि या नप Ìया या अप े ेवर अवल ंबून
असतात . या या यापार च िस ा ंताम य े के सने अपे ांना म ुख भूिमका िदली आह े.
यापार च ह े रोजगार , उ प न आिण उ पादनाच े िनयतकािलक चढ -उतार असतात .
के स या मतान ुसार उ प न आिण उ पादन रोजगारा या माणावर अवल ंबून असत े.
रोजगाराच े माण ह े तीन घटका ंवर िनधा रत क ेले जाते. भांडवलाची सीमा ंत काय मता ,
याज दर आिण उपभोग व ृ ी.
अ प कालावधीत याजदर आिण उपभोग घ े याची व ृ ी कमी -अिधक माणात ि थर
असत े. यामुळे भांडवला या सीमा ंत काय मतेतील चढउतारा ंमुळे रोजगारा ं या माणात
चढ-उतार होतात .
munotes.in
Page 65
के सची क पना - २
65 यापार च ाचा क े स या िस ा ंत खाली सारा ंिशत क ेला आह े.
१) गुंतवणूक ची मह व पूण भूिमका :
के सने अस े सांिगतल े क यापार च म ुलत: भांडवला या सीमा ंत काय मतेतील
चढउतारा ंमुळे िनमा ण होत े आिण भा ंडवला या सीमा ंत काय मतेतील चढउतार ह े
गुंतवणूक या दरातील चढउतारा ंमुळे होतात. भांडवला या सीमा ंत काय मतेतील चढ -
उतार ह े के सने यापार च ाच े मूळ कारण मानल े होते.
के स या मत े भांडवलाची सीमा ंत काय मता ाम ु यान े दोन घटका ंवर अवल ंबून
असत े:
१) नवीन भा ंडवली मालम ेतील ग ुंतवणूक तून संभा य उ प नाची मािलका .
२) नवीन भा ंडवली मालम ेची पुरवठा िक ंमत (बदली खच )
हे दोन घट क गुंतवणूकदारा ं या मानसशा ावर आधा रत आह े. यामुळे ते कधीही आिण
खूप वेगाने बदल ू शकतात . भांडवलाची सीमा ंत काय मता ही यावसाियका ं या अप े ांवर
आधा रत असत े. एका व ेळी आ ावादा या लाटा य ेऊ शकतात याम ुळे भांडवलाची
सीमांत काय मता वाढत े. दुसया वेळी नवीन भा ंडवली मालम ेसाठी बाजारात िनराशावादी
सूर अस ू शकतो . याम ुळे भांडवलाची सीमा ंत काय मता ल णीयरी या कमी होत े.
के स या ं या ि क ेनानुसार भा ंडवला या सीमा ंत काय मतेतील अचानक बदला ंचा प रचय
आिण हण ून गुंतणूक ही यापार च समज ून घे याची ग ु िक ली आह े. आिथ क
घडोमोडीतील म ंदी आिण चढउतार ह े दो ही ग ुंतवणूक तील अचानक आिण ल णीय
बदला ंचे प रणाम आह ेत.
२) आिथ क ि या ि या ंम ये वाढ :
यापार च ा या िव तारा या ट यात ग ुंतवणूकदारा ंचा ि कोन आशावादी असतो . नवीन
भांडवली मालम ेतील गुंतवणूक या उ च फाय ाचा या ंना ठाम िव ास आह े. यांचा
गुणक भाव जा त आह े. गुंतवणूक चा वाढीप े ा उ प न ख ूप वेगाने वाढत े. वाढ या
उ प न , उ पादन आिण रोजगारा या का ळात गुंतवणूकदारा ं या आशावादाला आणखी
आधार िम ळते. यामुळे संसाधना ंना पूण रोजगार िम ळेपय त आिथ क ि या ि या ंचा
िव तार आपोआप होत जातो .
पूण रोजगारा या िदश ेने जाणा या अथ यव थ े या ि थतीला त ेजी अस े हणतात . तेजी या
ट यात याजदर व ेगाने वाढतो . परंतु गुंतवणूकदारा ं या क ेवळ आशावादाम ुळे याजदर
वाढ या ग ुंतवणूक ला ख ंडीत कर याच े काम क द ेत नाहीत . जर ग ुंतवणूक ि थतीशील
गणने या आधार े करायची अश ेल तर , याजदराचा दर भा ंडवला या सीमा ंत काय मते या
बरोबरीन े झा यावर नवीन ग ुंतवणूक होणार नाही .
munotes.in
Page 66
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
66 जसजस े तेजी पुढे जाईल तसतस े गुंतवणूक चा नफा तीन घटका ंमुळे घसरतो :
१) भांडवली मालम े या वाढ या प ुरवठ्यामुळे सीमांत परतावा कमी कर याकड े कल.
२) भांडवली मालम े या उ पादनाची वाढती िक ंमत.
३) याजदरात वाढ .
परंतु यावसाियक या ं याकड ून अती आशावादाम ुळे सीमांत काय मतेतील घसरणीकड े
दुल करतात . येथे के स हणतात क , ’तेजी ही एक अशी प रि थती आह े याम य े
याजदरावर आशावादाचा िवजय होतो ज े ि थतीशील प रि थतीत अन य अस याच े
िदसून येते.“
३) मंदी आिण न ैरा य :
गुंतवणूक त सतत होणारी वाढ ह ळूहळू अशा ट यावर पोहोचत े िजथ े अित र भा ंडवली
व तूंची मागणी क ेली जाणार नाही . भांडवली व त ूं या मागणी या स ंपृ तेचा हा एक िब ंदू
आहे. भांडवली मालम े या उ पादनाची वाढती िक ंमत, कमी होत चालल ेली स ंभा य
उ प न ट ंचाई आिण उ पादनाम य े अडथ ळे िनमा ण होण े अ यािधक पधा आिण उ पािदत
व तूंचे िवपुलता ही य ेऊ घातल े या म ंदीची िन :संिद ध िच हे आह ेत. यामुळे तेजी या
ि थतीचा अितआशावाद िनराशावादान े अनुसरला आह े. िनराशावादाचा माग वेगाने पसरतो .
या प रि थतीत भा ंडवलाची सीमा ंत काय मता अचानक कोस ळते जी आप ीजनक
असत े. शेअर बाजार अन ेकदा कोस ळतात. गुंतवणूकदारा ंचा आ मिव ास कमी होतो .
उ पादन घटले, बेरोजगारी वाढत े. बाजारात भा ंडवली व त ूंची चणचण भासत े. अशा कार े
आकुंचन ट पा स ु होतो .
आिथ क आक ुंचन जलद गतीन े होत े कारण ग ुणक उलट िदशन े काय करत े आिण
गुंतवणूक त घट हो याप े ा जा त व ेगाने उ प न कमी करत े. आकुंचनाला गती द ेणारी
आणखी एक श ह णजे गुंतवणूक बाजार कोस ळ यानंतर याजदरात होणारी झपाट ्याने
वाढ ही होय . तसेच आ कुंचन अव थ ेत याजदरात त ुलनेने जलद वाढ ह े िकंमती
घसर याचा कालावधीत लोका ं या रोखत े या पस ंतीम य े अचानक वाढ झा याम ुळे होते.
के स या ंनी रोखता ाधा याम य े अचानक वाढीच े ेय खालील तीन घटका ंना िदल े जे
मंदीम य े काय करतात :
१) रो या ं या िक ंमती आणखी घसरतील अशी लोका ंची अप े ा असत े याम ुळे रो या ंचे
मालक या ंना आणखी भा ंडवली तोटा हो याप ूव या ंची िव करतात . रो या ंचे
खरेदीदार कमी अस यान े यां या िक ंमती घसरतात आिण याजदर रो या ं या
िकंमती घसर या या माणात वाढतात .
२) जे हा सामा य िक ंमत पात ळी घसरत असत े ते हा ाहक या ंची खर ेदी पुढे ढकलतात
आिण रोख र कम जव ळ ठेवतात. पैशाचे मू य वाढत े हणून रोख रकम ेची मागणी
वाढते. munotes.in
Page 67
के सची क पना - २
67 ३) कायम व पी कम चाया ना भाड े आिण पगा रा या व पात या ं या क ं ाटी जबाबदाया
पूण कर यासाठी या उ पादका ंना या ंची यादी र कर यास भाग पाडल े जाते. ते या
उ ेशासाठी कज उभार याचा य न करतात याम ुळे रोख मागणीत आणखी भर
पडते.
हे ित ही घटक लोका ंची रोखता पस ंती वाढवतात आिण याम ुळे याजदर वाढतात .
अशा कार े याजदर वाढत असताना भा ंडवलाची सीमा ंत काय मता कमी होत राहत े.
यामुळे गुंतवणूक ची ि या आणखी कमी होत े. यावसाियक जग उदासीनत ेने यापल े आहे.
य ात प रि थती िदसत े िततक वाईट नसावी पण ग ुंतवणूकदार िनराशावादी बनतात .
गुंतवणूक या बाजारप ेठेतील या ंचा िव ास प ुन जीिवत करण े सरकारसाठी ख ूप कठीण
आहे.
कारण वाढीव प ैशा या प ुरवठ्या ार े सरकार याजदर कमी कर याचा य न क शकत े.
गुंतवणूक या फाय ाची हमी सरकार द ेऊ शकत नाही . बँका कज आिण सवलतीचा दर
देऊ शकतात . परंतु गुंतवणूकदार या कजा चा लाभ घ ेऊ शकत नाहीत . अशा कार े केवळ
आिथ क धोरण न ैरा यात आिथ क ि या ि या ंना चालना द े यात अपयशी ठरत े.
गुंतवणूक चा कमी दर अथ यव थ ेत समतोल उ प नाची िन न पात ळी िनमा ण करतो .
यालाच क े स अप ूण रोजगार समतोल अस े हणतात . हा समतोल काही का ळ ि थर
असतो .
मंदी या ि थतीत ून अथ यव थ ेला सावर यासाठी राजकोषीय धोरणाचा वापर करण े
आव यक आह े. केवळ साव जिनक ग ुंतवणूक सह ग ुंतवणूक या ि या ि या ंसाठी कर
सवलत आिण इतर ो साहन े अथ यव थ ेला नैरा या या गत तून बाह ेर काढतात .
पुन ा ी ही एक म ंद आिण था ंबणारी ि या आह े.
मंदीनंतर आिथ क ि या ि या ं या िव ताराची ि या म ंद होत े.
अथ यव थ ेला सावर यासाठी लागणारा व ेळ खालील तीन घटका ंवर अवल ंबून असतो :
१) अथ यव थ े या वाढीचा सामा य दर हा त ुलनेने जा त िक ंवा तुलनेने कमी अस ू
शकतो . अथ यव थ े या वाढीचा सामा य दर लवकर प ुन ा ी करतो आिण कमी
वाढीचा दर तो म ंदावतो .
२) भांडवली व त ूं या अ चिलतपणाचा / प रधानाचा कालावधी भा ंडवली व त ूंचे आयु य
िजतक े जा त अस ेल िततक े अथ यव थ ेला सावर यासाठी जा त व ेळ लागतो आिण
याउलट भा ंडवली व त ूं या कमी कालावधीसाठी या व त ूं या बदलीसाठी लवकरात
लवकर ग ुंतवणूक करण े आव यक आह े. यामुळे पुन ा ीसाठी व ेळ कमी होतो .
३) तेजी या कालावधीपास ून जमा झाल े या साठ ्याची िव ह ेवाट लाव यासाठी लागणारा
वेळ. जर उ ोजका ंनी यापार च ा या मंदी या ट यात अथ -तयार आिण तयार
मालाचा साठा आधीच िवकला अस ेल तर ग ुंतवणूक या वातावरणात थोडीशी
सुधारणा द ेखील प ुन ा ी स ुलभ करत े. आिथ क ि या ि या ं या उलट munotes.in
Page 68
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
68 पुन जीवनास उशीर होईल या माणात उ पादका ंकडे िव न झाल ेला साठा
असेल. हणजेच जुना साठा स ंपपय त नवीन ग ुंतवणूक करता य ेत नाही .
यामुळे वसुली म ंदावते व यासाठी साधारणपण े ३ ते ४ वष काला वधी लागतो . या
कंप यांचे टॉक ते तेजी या ट यापास ून जमा करतात याम ुळे बंदी िटक ून राह यासाठी हा
िकमान व ेळ आव यक आह े. सवा त मह वाच े हणज े मंदी या का ळात लोका ं या उपभोगाची
पातळी कमी होत े.
आपण आता यापार च ा या प ीकरणासाठी क ेले या िविश योगदाना या सारा ंश
दे या या ि थतीत आहोत . सव थम क े सने हे प क ेले क यापार च ह े समतोल
पातळी या आसपास या आिथ क ि या ि यांचे चढउतार असतात . आिथ क
ि या ि या ंची समतोल पात ळी मु यत: गैर- े रत ( वाय ) गुंतवणूक ार े िनधा रत क ेली
जाते.
दुसरे हणज े के स थमच यापार च ातील व ळण िबंदूचे खा ीशीर प ीकरण द ेऊ
शकते. हे यां या उपभोग काया या िस ा ंता या मदतीन े तो यश वीपण े क शकत े.
गुंतवणूक बाजारातील पडझड ही लोका ं या उपभोग काया या अ ंतग त वा तिवक बचती या
तुलनेत जा त ग ुंतवणूक मुळे होते.
जेथे उ प न उपभोगा या बरोबरीच े होते आिण िन व ळ बचत िक ंवा गुंतवणूक नसत े तेथे
खालचा व ळण िबंदू िच हा ंिकत क ेला जातो. ितसर े हणज े के स ह े दाखव ू शकतात क
अथ यव थ ेत मंदी अचानक का आली तर प ुन ा ी ि या साधारणपण े मंद आह े. ितसर े
हणज े, चढाव आिण उताराच े एकि त व प क े सने या ं या ग ुंतवणूक ग ुणक
संक पन े या मदतीन े प क ेले. गुंतणूक ग ुणक उताराम य े वेगाने उ प न कमी
कर यासाठी उलट िदशन े काम करत असताना उ प न जलद वाढव यासाठी मदत करतो .
६.२ चलनवाढीचा क े सचा िस ा ंत
के सचा चलनवाढीचा िस ा ंत सनातनवादी िस ा ंतचा िवश ेषत: िवकसल े या ि कोनाचा
िव तार आिण सामा यीकरणाप े ा थोडा अिधक आह े असे मानले जाते. तथािप , के सने
सनातनवादी ि कोनात ून मह वप ूण थान क ेले (बाहेर पडला ) आहे. सनातनवादी
अथ शा ांनी पैशा या प ुरवठ्यात वाढ आिण याम ुळे एकूण मागणीत वाढ होण े हे
चलनवाढीच े एकम ेव कारण मानल े. के सने देखील अस े मानल े क चलनवाढ ही एक ूण
मागणी वाढ याम ुळे होते.
के स या मत े, वा तिवक घटका ंम ये वाढ, सीमांत उपभोग व ृ ी वाढ याम ुळे ाहका ं या
मागणीत वाढ , गुंतवणूक या सीमा ंत काय मतेत वर या िदशन े बदल झा याम ुळे,
गुंतवणूक या मागणीत वाढ आिण सरकारी खचा त वाढ याम ुळे एकूण मागणी वाढ ू शकते.
पैशाचा प ुरवठा ि थर असतानाही अस े बदल होऊ शकतात . एकूण मागणीत वाढ आिण
एकूण पुरवठा ि थर रािह यान े मागणी -पुरवठ्यात तफावत िनमा ण होत े याला या ंनी
चलनवाढीय अ ंतर हटल े. के स या मत े, चलनवाढीच े अंतर हे चलनवाढीच े कारण आह े.
munotes.in
Page 69
के सची क पना - २
69 के सने आप या प ु तकात चलनवा ढीवर आ पले मत मा ंडले होते. हाऊ ट ू पे फॉर द वॉर?
(१९४० ), याम य े यांनी चलनवाढीचा अ ंतराची स ंक पना िदली . िनयोिजत खचर ् आिण
पूण रोजगारावर उपल ध वा तिवक उ पादन या ं यातील अ ंतर हण ून चलनवाढीच े अंतर
प रभािषत क ेले जाते.
के स या पाठोपाठ , ि िटश चॅ सेलर ऑफ ए च ेकर या ंनी या ं या १९४१ या
अथ संक पीय भाषणात चलनवाढीची तफावत सरकार या खचा ची र कम हण ून
प रभािषत क ेली. या या िव समाजातील इतर काही सद या ंकडून मन ु यबळ िकंवा
साम ीची वा तिवक स ंसाधन े सोडली जात नाहीत . याला चलनवाढीय अ ंतर अस े हणतात
कारण याम ुळे उ पादनाची पात ळी न वाढता चलनवाढ वाढत े.
येथे हे ल ात घ ेणे मह वाच े आहे क क े सने चलनवाढीय अ ंतर आिण प रणामी चलनवाढ
पूण रोजगार पात ळी या उ पादनाशी जोडल ेली आह े. यां या मत े, जर अथ यव था प ूण -
रोजगार पात ळीपे ा कमी अस ेल, तर िक ंमत वाढ हणज े चलनवाढ नाही . याचा अथ असा
होतो क , पूण -रोजगार पात ळीवर उ पादना या प ुरवठ्यापे ा जा त मागणी िनमा ण करणारा
खच िकंमती वाढ या तरी चलनवाढ वाढवत नाही . कारण , िकंमतीतील अशा वाढीम ुळे
अित र रोजगार आिण उ पादन िनमा ण होत े. अित र उ पाद न पुरवठा व ेळे या अ ंतराने
अित र मागणी शोष ून घेतो. के स या मत े, वेळे या अ ंतरादर यान िक ंमत वाढण े हणज े
चलनवाढ नाही .
चलनवाढी या क े स या िस ा ंतानुसार, केवळ पूण रोजगार तरावर अित र मागणीम ुळे
होणारी िक ंमत चलनवाढ आह े. हणज े, जे हा अथ यव था पूण रोजगारा या पात ळीवर
असत े ते हाच चलनवाढ होत े.
चलनवाढी या अ ंतराची स ंक पना आिण याचा िक ंमत तरावर होणारा प रणाम प ुढील
आकृतीम य े प क ेला आह े.
आकृती . ६.१ चलनवाढीय अ ंतर munotes.in
Page 70
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
70 वरील आक ृतीत अ ावर उ प न दश िवले असून अ ावर खच दश िवला आह े. हे पूण
रोजगार पात ळीचे उ प न आह े. ४५ अंशाची र ेषा उ प न †खच दश िवते. खच व हा ४५
अंशा या व ाला िब ंदूत पश करतो . यामुळे हा पूण रोजगार पात ळी या उ प नाला
समतोल िब ंदू आहे. जर एक ूण खच वाढला तर नवीन खच व हा असा होईल . एकूण
खचा त होणारी वाढ िक ंवा मागणीत होणारी वाढ ही दोन खच व ातील उ या अ ंतराने
मोजली जाईल . अंशा या व ाला िदल े या उ प न पात ळीला िब ंदूत पश करतो . आता
उपल ध उ पादन पात ळीला एक ूण खच इतका आह े. अशा कार े अित र मागणी ह े
चलनवाढीय अ ंतर िनमा ण करत े.
६.३ राजकोषीय धोरणा या भ ूिमकेवर के सची क पना
६.३.१ तावना :
थूल आिथ क धोरणाच े साधन हण ून, अथ यव थ ेतील रा ीय उ पादन , रोजगार ,
औ ोिगक उ पादन , िकंमती इ याद चा आकार आिण रचना भािवत कर यासाठी
राजकोषीय धोरण आध ुिनक सरकारा ंम ये खूप लोकि य आह े. १९३६ म ये जॉन मेनाड
के स या ं या ‘द जनरल िथअरी ऑफ ए लॉ यम ट इंटरे ट अ ँड मनी ’ या िस प ु तका या
काशान ंतर, अथ यव थ ेत पूण रोजगार आिण िक ंमती ि थरता िम ळव यासाठी आिण
िटकव ून ठेव यासाठी एक साधन हण ून िव ीय धोरणाचा जाणीवप ूव क वापर ह े गे या सात
दशका ंतील व ैिश ्यपूण वैिश ्य आह े.
राजकोषीय धोरणाची क े स नंतरची लोकि यता म ु य व े खालील तीन घटका ंमुळे आहे:
१) ३० या दशकातील महान म ंदीम य े मोठ्या माणावर ब ेरोजगारी द ूर कर याच े साधन
हणून चलनिवषयक धोरणाची अकाय मता .
२) एकूण भावी मागणी या भ ूिमकेवर ताण द ेऊन जॉन मेनाड के स या नवीन
अथ शा ाचा िवकास .
३) थािनक उ प न आिण उ पादना या स ंबंधात सरकारी खच आिण कर आकारणीच े
वाढते मह व . ४० या दशकातील माफक स ु वातीपास ून, राजकोषीय धोरण ह े आज
सरकार ार े पूण रोजगार ा कर यासाठी , चलनवाढ रोख यासाठी आिण जलद
आिथ क िवकासाला चालना द े यासाठी वापर यात य ेणारे एक मोठ े आिथ क धोरण
साधन बनल े आहे.
के स या पाठोपाठ , अथ शा ानी असा य ुि वाद क ेला आह े क सरकार ार े कर
आकारणी या व पात मोठ ्या माणात खच आिण िनधी उभारणी रा ीय उ पादनाचा
आकार आिण णालीमधील एक ूण आिथ क ि या ि या ंचा वेग बदल यास स म आह े.
कोण या व त ू आिण स ेवांचे उतपादन क ेले जाईल ह े ठरव ून, सरकार या िव ीय
काय णालीचा अथ यव थ े या स ंसाधना ं या रोजगारा या िदश ेने ल णीय प रणाम होतो .
तथािप , सरकारी खच आिण कर महस ूल यांचा एकम ेकांशी जव ळचा संबंध नाही . कोण याही
वषा त, सरकारचा एक ूण खच आिण एक ूण कर ा ी असमान अस ू शकतात अशा munotes.in
Page 71
के सची क पना - २
71 प रि थतीत अ ंदाजप क एकतर त ुटीचे िकंवा अिध याच े असेल. जे हा सरकारचा खच
आिण उ प न समान असत े ते हा अथ संक पाला स ंतुिलत अथ संक प हटल े जाते. एकूण
आिथ क ि या ि या ंचा तरावर प रणाम कर यासाठी िक ंवा आिथ क ि थरता
राख यासाठी िक ंवा अथ यव थ ेतील आिथ क वाढीला चालना द े यासाठी अ ंदाजप क य
तूट आिण अिधश ेष यांचा वापर ह े राजकोषीय धोरणा चा सार आह े. के सवादी आिण नव -
के सवादी अथ त दोघ ेही अथ यव थ ेला ि थर कर यासाठी ाम ु यान े िव ीय धोरणावर
अवल ंबून असतात . मोठ्या मंदी या का ळात, जसे क १९३० या दशकात , अगदी
मौि कवा ा ंचा अशा िव ास होता क अथ यव थ ेतील एक ूण मागणीची पात ळी
वाढव यासाठी िव ीय धोरण अिधक भावीपण े वापरल े जाऊ शकत े.
६.३.२ िव ीय धोरणाचा अथ :
द जनरल िथअरी ऑफ ए लॉ यम ट, इंटरे ट अ ँड मनी या आप या य ुग वत क पु तकात
के सने आिथ क धोरणाचा वापर बचत आिण सरकारी ग ुंतवणूक खचा वरील करा या
भावाचा स ंदभ देताना क ेला आह े. के सने याकड े रा य धोरण हण ून पािहल े यान े
साव जिनक िव ाचा अथ यव थ े या िवकासात स ंतुलन करणारा घटक हण ून वापर क ेला.
सामा यत : िव ीय धोरणाचा अथ अथ संक पीय बदला ार े मह वप ूण समि आिथ क चल -
एकूण उ पादन , रोजगार , बचत, गुंतवणूक इ याद वर प रणाम करणार े धोरण आह े.
राजकोषीय धोरण सरकारी खच , कर आकारणी आिण साव जिनक कजा या पात ळीचे
िनयमन करत े. आथ र ि मथ या मत े, राजकोषीय धोरण या श दाचा स ंदभ अशा धोरणाचा
आहे या अ ंतग त सरकार आपला खच आिण महस ूल काय म वाप न इि छत प र णाम
िनमा ण करत े आिण रा ीय उ प न , उ पादन आिण रोजगारावर अिन प रणाम टा ळते.
बुएलर या ं या मत े, आिथ क धोरणाचा अथ साव जिनक िव िक ंवा खच , कर, कज आिण
िव ीय शासन या ंचा वापर क न आपल े रा ीय आिथ क उि सा य करण े असा होतो .
ेड आर लेह यां या मत े, िव ीय धोरणाचा अथ सरकारी खचा या पात ळीचे िनयमन
आिण अथ यव थ ेत पूण रोजगार िम ळव यासाठी कर आकारणी करण े होय . येथे
राजकोषीय धोरणाचा स ंदभ देत असताना आपला अथ शु राजकोषीय धोरण आह े. एक
राजकोषीय धोरण सरकारी खच िकंवा कर आकारणी या पातळीवर प रणाम करत े तर
नाममा प ैशाचा प ुरवठा ि थर राहतो .
६.३.३ िव ीय धोरण आिण आिथ क ि या ि या :
सरकारी खच , कर उ प न आिण साव जिनक कज हे अ थ यव थ ेतील एक ूण प र यय ,
रोजगार आिण िक ंमतीवर भाव टाक यासाठी मह वप ूण घटक हण ून काम क रतात. एकूण
सरकारी खचा त घट झा याम ुळे एकूण मागणीत घट हो या या बदलाम ुळे उ प न वाढत े
िकंवा घटत े. कम चाया चे वेतन आिण आिण पगार यावर होणारा सरकारी खच , सरकारी
कजा वरील याज , सामािजक स ुर ा आिण व ृ पका ळातील प े शन द ेयके, या सवा चा
प रणाम हण ून लोकां या व ैयि कखच यो य उ प नात वाढ होत े, याम ुळे ाहकोपयोगी
व तूंची एक ूण मागणी वाढत े. अशा कार े सरकार या एक ूण खचा त वाढ झा यान े
अथ यव थ ेतील एक ूण आिथ क ि या ि या ंचा िव तार होतो . दुसरीकड े, सरकारी खचा ला
िव प ुरवठा कर यासाठी लोका ंवर लावल े जाणार े कर ह े वैयि कखच यो य आिण कॉप रेट munotes.in
Page 72
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
72 उ प न कमी करतात ज े एकतर उपभोगावर खच केले जाऊ शकतात िक ंवा बचत क न
भांडवल िनिम तीसाठी समिप त केले जाऊ शकतात . अशा कार े करांमुळे अथ यव थ ेतील
एकूण आिथ क ि या ि या ं या पात ळीवर प रणाम कर यासाठी सव रा या ं या आिण
नगरपािलका आिण िज हा म ंडळासार या थािनक स ं थां या एकि त अथ संक पाप े ा
अिधक शि शाली आह े.
अथ यव थ ेतील एक ूण भावी मागणी आिण आिथ क ि या ि या ंना चालना द े यासाठी
िकंवा कमी कर यासाठी सरकारी खच आिण महस ूल अनेक मागा नी एक क ेला जाऊ
शकतो . अथ संक पातील अित र रकम ेचा रा ीय उ प नावर चलनवाढीचा प रणाम
होईल. कारण च य उ प न वाहात एक ूण सरकारचा च य वाह उ प न वाहात ून
होणा या कर ग ळतीपे ा कमी अस ेल. याउलट , अथ संक पातील त ूट िन व ळ रा ीय
उ पादनाचा िव तार करत े. कारण करा ंमुळे एकूण उ प ना या वाहात ून होणारी ग ळती ही
सरकारी खचा या पात च य वाहातील अित र वाहाप े ा कमी आह े. यामुळे,
मंदी या का ळात जे हा एक ूण मागणी वाढव याची त ुटीचा अथ संक प गरज ेचा आह े. तर
चलनवाढी या का ळात जे हा एक ूण मागणीला एक ूण पुरवठ्यापे ा जा त हो यापास ून
रोख याची सम या असत े, ते हा िशलक चा अथ संक प तयार क ेला पािहज े. तथािप , या
सामा यीकरणाम ुळे आपण असा िन कष काढू नये क स ंतुिलत अथ संक प ह े रा ीय
उ प नावर आिण णालीतील आिथ क ि या ि यावर हो णा या प रणामा ंम ये तट थ
आहे. िविश प रि थतीन ुसार, संतुिलत अथ संक प ह े अ संतुिलत त ूट िकंवा अित र
अंदाजप काप े ा कमी मह वाच े असू शकत नाही .
एकूण आिथ क ि या ि या ंचा पात ळीवर सरकार या राजकोषीय धोरणा या प रणामा ंचे
यो य मू यमापन कर यासाठी सरकारी खच आिण महस ूल या ं या प रमाण यित र ,
यांची िनिम ती िक ंवा रचना द ेखील िततक च मह वप ूण आहे. महसूलाची िदल ेली र कम
सरकार अन ेक मागा नी िमळवू शकत े. कर आका न , यावसाियक ि या ि या ंचे े आिण
नफा वाढव ून आिण लोकांकडून कज घेऊन. तथािप , या अन ेक पया यी प त ार े
िमळिवलेला महस ूल सारखाच असला तरी , महसूल वाढव याचा य ेक प तीचा
अथ यव थ ेवर व ेगळा प रणाम होईल . उदाहरणाथ , समान माणात महस ूल एकतर
लोकांवर कर लाव ून िकंवा बाजारात बदल णा या रो या ं ारे वाढिव ला जाऊ शकतो पर ंतु या
दोन प त प ैक य ेकाचा सरकारी महस ूल वाढव याचा प रणाम िभ न अस ेल. आयकर
आिण अबकारी श ु क या ंसार या िविवध कर आकारणी या बाबतीतही प रणाम िभ न
असतील .
याच माण े, सरकार िदल ेला खच अनेक कार े क शकत े. उदाहरणाथ , णालय
बांध यासाठी िक ंवा झोपडप ी म ंजुरीवर िक ंवा साखर कारखा या या बा ंधकामावर िक ंवा
बेरोजगारी कमी कर यावर खच होऊ शकतो . येक बाबतीत एक ूण खच समान असला
तरी एक ून आिथ क ि या ि या ं या पात ळीवर होणारा प रणाम िभ न अस ेल. नवीन
रा ीय महामाग बांध यासाठी िकंवा झोपडप ी म ंजुरीसाठी झाल े या ४ कोट या खचा चा
खाजगी े ातील एक ूण गुंतवणूक वर िवपरीत प रणाम होणार नाही ; जर काही अस ेल, तर
ते र ते बांधणीसाठी िक ंवा झोपडप ीतील रिहवाशा ं या िनवासासाठी आव यक असल े या
क या मालाची आिण उपकरणा ंची मागणी वाढव ून खाजगी ग ुंतवणूक वर अन ुकूल प रणाम munotes.in
Page 73
के सची क पना - २
73 करेल. परंतु तीच र कम नवीन साखर कारखाना स ु कर यासाठी खच के यास , यामुळे
खाजगी े ातील भा ंडवलाची सीमा ंत काय मता कमी होऊन एक ूण खाजगी ग ुंतवणूक त
घट होऊ शकत े. प रणामी , एकूण आिथ क ि याकलापा ं या पात ळीवर साव जिनक खचा चे
फायद ेशीर प रणाम अ ंशत: न होतील . अशा कार े, खच आिण उ प नाची रचना वषा नुवष
अप रवित त राहत े अस े गृिहत धर यािशवाय रा ीय उ प न आिण आिथ क
ि या ि या ंवर प रणाम करणार े संतुिलत बज ेट तट थ नसत े. जरी अथ यव थ ेतील एक ूण
आिथ क ि या ि या ं या पात ळीला संतुिलत अथ संक पा या आकारात फरक पड ू शकतो ,
तरीही िव ीय धोरणाचा ि थर प रणाम हा म ु य व े अ थ संक पातील अिधश ेष िकंवा
तुटी या आकारावर अवल ंबून असतो . आिथ क थ ैया चे साधन हण ून राजकोषीय धोरण
िकतपत भावी ठ शकत े हे सरकार समतो ल अथ संक प आिण या या आकारमानात
बदल कर याप े ा उ प न आिण खचा तील फरक िकती माणात बदल ू शकत े यावर
अवल ंबून आह े.
६.३.४ िव ीय धोरणाची उि े :
सम ल ी अथ शा ीय धोरणाच े साधन हण ून, िव ीय धोरणाची उि े वेगवेग या
देशांम ये आिण एकाच देशात व ेगवेग या प रि थतीत िभ न अस ू शकतात . उदाहरणाथ ,
िवकिसत अथ यव थ ेत पूण िकंवा जव ळपास प ूण रोजगार तरावर काय रत असताना
राजकोषीय धोरणाच े उि प ूण रोजगाराची द ेखभाल असल े पािहज े, तर िवकसनशील
अथ यव थ ेम ये िव ीय धोरणाची म ु य िच ंता ह णजे आिथ क िवकासाचा चार करण े,
ि थरता आिण आिथ क असमानता कमी क न अथ यव थ ेचा िवकास व वाढ करण े हे
येय असल े पाहज े.
थोड यात सा ंगायचे तर, एकूणच िव ीय धोरणात दोन कारच े मह वाच े िनण य असतात .
या दोन िनण यांपैक एक प ूण रोजगारा या उि ाशी संबंिधत आह े, तर दूसरा सामािजक
ाधा य म ठरव याशी स ंबंिधत आह े. दुसरा धोरणा मक िनण य अथ यव थ े या उ पादक
संसाधना ं या वाटपा या म ु ाशी स ंबंिधत आह े कारण या ं या िविवध ित पध वापरा ंम ये
िश ण , आरो य स ेवा, साव जिनक ग ृहिनमा ण झोपडप ी मंजुरी, वाहतूक इ याद साठी
अिधक स ंसाधन े वाटप क ेली जावीत . कोण याही समाजातील िविवध व त ूंवर सरकारी खच
चिलत सामािजक म ू यां ारे िनधा रत क ेले जाईल .
अथ शा सामा यत : सहमत आह ेत क अथ यव थ ेत पूण रोजगार आिण आिथ क
ि थरता ा कर या साठी राजकोषीय धोरण वापराव े. ३० या दशका या जागितक
मंदीपूव , आिथ क ि थरत े ारे सामा य िक ंमत पात ळीची ि थरता मोठ ्या माणात समजली
होती. मंदी या उदासीनत े या ती त ेने बेरोजगारी द ूर कर या या आिण या उ ेशासाठी
िव ीय धोरण वापर या या गरज ेवर ल क ि त क ेले. अमे रकेमधील १९४६ या रोजगार
काय ान े असे हटल े आहे क अथ यव थ ेत जा तीत जा त रोजगार , उ पादन आिण
यश ला ो साहन द े यासाठी िव ीय धोरणासह सव संभा य मा यमा ंचा वापर करण े
ही संघीय सरकारची जबाबदारी आह े.
दुस या महायु ांनतर चलनवाढ ही जगभरातील सम या बनली आह े. प रणामी ,
अथ यव थ ेतील चलनवाढीचा दबाव द ूर कर यासाठी आिथ क ि थरीकरण यापकपण े munotes.in
Page 74
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
74 प रभािषत क ेले गेले आहे. याचा अथ असा क स ंपूण रोजगार आिण िक ंमत ि थरता एकाच
वेळी राजकोषीय धोरणा या साधना ार े ा क ेली जावी . तथािप, कधीकधी , ही दो ही
उि े सा य करण े कठीण अस ू शकत े कारण त े पर पर िवस ंगत अस ू शकतात . या
अथ यव थ ेला पूण रोजगार िम ळवायचा आह े यांनी िकंमती िनय ं ण, रेशिनंग आिण मज ुरी
गोठव या या धोरणा ंचा अवल ंब के यािशवाय म यम िक ंमतवाढ ि वकारली पािहज े.
६.४ के स या ंचे अथ शा आिण िवकसनशील द ेश
काही ल ेखकांचे असे मत आह े क क े सचे अथ शा साव ि क उपयोजनाला मा यता द ेत
नाही. ते हणतात , इं लंड िकंवा अम े रका या ंसार या गत द ेशांपुरते मया िदत आह े. के सचे
अथ शा हे मंदीचे अथ शा आहे असे मानल े जाते; आिण हण ूनच, काह या मत े, हे
अ पिवकिसत द ेशां या बाबतीत लाग ू केले जाऊ शकत नाही , कारण अस े देश धम िनरपे
चलनवाढ या गत त आह ेत. शुि पटर हणतो क , यावहा रक क े सवाद ह े एक रोप आह े जे
परक य यातील रोपण क ेले जाऊ शकत नाही ; ते तेथे मरते आिण मर याप ूव ते िवषारी
बनते. याच भावन ेत, हॅ रस िलिहतात क ज े सव िठकाणी आिण सव वेळी लागू होणार े
वैि क स य शोधतात , यांनी सामा य िस ा ंतावर आपला व ेळ वाया घालवला नाही .
काही भारतीय अथ शा ांचेही अस ेच मत आह े. ए.के. दासग ु ा िट पणी करतात ;
सामा यता काहीही असो , या अथा ने जनरल हा श द क े सने वापरला होता , या अथा ने
सामा य िस ा ंता या तावा ंची अिवकिसत अथ यव थ े या प रि थतीसाठी लाग ू होणारी
यो यता मया िदत आह े. V.K.R.V. राव या ंचे िनरी ण आह े क आिथ क िवकासा या
सम या ंवरील क े स या स ू ां या आ ंध या वापराम ुळे अिवकिसत द ेशां या अथ यव थ ेवर
मोठ्या माणात इजा झाली आह े आिण स या स ंपूण जगावर प रणाम कर णा या
चलनवाढी या श म य े भर पडली आह े.
परंतु असे काही आह ेत जे अगदी िव मत धारण करतात . या नंतर या गटातील काही
लेखकांचे हणण े आहे क क े सचा िस ा ंत हा उ प न िनधा रणाचा एक सामा य िस ा ंत
आहे; तो िवकिसत आिण अिवकिसत अथ यव थ ेसाठी व ैध आह े. यातील काही ल ेखकांनी
मागासल े या द ेशांना के सचे अथ शा लागू कर यास िवरोध कर णा या लेखकां या
पूव या गटा या मता ंना आ हान िदल े आहे. या नंतर या िवचारान ुसार, के सची साधन े
आिण स ंक पना अज ूनही अिवकिसत द ेशां या बाबतीत लाग ू आहेत. के सची स ंक पना ,
साधन े आिण ग ृिहतका ं या स ंदभा त लेखकां या दो ही गटा ंची मत े शेजारीच तपास ूया.
बेरोजगारीच े व प :
के स ाम ु यान े गत देशांमधील अन ैि छक ब ेरोजगारी या सम य ेशी स ंबंिधत आह ेत
आिण या ंचा स ंपूण बंध या द ेशां या बाबतीत प ूण रोजगार कसा स ुरि त करायचा या
ाशी स ंबंिधत आह े. के स या िस ा ंतानुसार भावी मागणी या कमतरत ेमुळे बेरोजगारी
िनमा ण होत े. ही.के.आर. ही. राव हणतात क , अिवकिसत द ेशांम ये अन ैि छक
बेरोजगारी नसत े, परंतु छ न ब ेरोजगारी असत े. पु हा, येथे बेरोजगारी भावी मागणी या
अभावाम ुळे नाही तर प ूरक स ंसाधना ं या अभावाम ुळे आहे. munotes.in
Page 75
के सची क पना - २
75 वरील मत , तथािप , अिवकिसत द ेशांसाठी न ेहमीच यो य नसत े. या देशांम ये, कृषी
े ाबरोबरच औ ोिगक े ातही ब ेरोजगारी मोठ ्या माणावर आह े. याच माण े,
रोजगारा या अ ंतग त , ते यमान िक ंवा छ न असल े तरीही , िनसगा त अंशत: अनैि छक
बेकारी आह े आिण ती पया यी संध या अभावाम ुळे उ वत े. मागासल े या अथ यव था ंम ये
नेहमीच स ंसाधना ंची कमतरता असत े, असे हणण ेही यो य नाही . अिवकिसत द ेश अन ेकदा
संसाधना ंची सम ृ असतात ; परंतु सम या अशी आह े क या स ंसाधना ंचा अ ाप यो य
वापर झाल ेला नाही . या स ंसाधना ंचा वापर उ च आिथ क ो साहन आिण भावी
मागणी या मदतीन े केला जाऊ शकतो . खरं तर, अिवकिसत द ेशांम ये भावी मागणी प ुरेशी
नाही. बह धा असा दावा क ेला जातो क अिवकिसत द ेशांम ये, भावी मागणी प ुरेशी आह े
आिण क े सचे िव ेषण ज े ामु यान े बेरोजगारी द ूर कर यासाठी भावी मागणी वाढव याच े
समथ न करत े ते मागासल े या अथ यव था ंम ये लागू होत नाही .
अिवकिसत द ेशांम ये, दरडोई उ प न कमी अस याम ुळे, भावी मागणी ( हणज े,
यश ) कधीही प ुरेशी नसत े; दुसरीकड े, ते खूप कमी आह े. िवकसनशील द ेशांमधील
चलनवाढी या प रि थती या प ीकरणाम य े एकूण मागणी या त वाला समान मह व
आहे जसे प रप क अथ यव था ंमधील चलनवाढी या अ ंतरा या िव ेषणा या बाबतीत . हे
त व िवकसनशील द ेशांम ये चलनवाढ िनय ंि त कर या या उ ेशाने धोरणा ंसाठी स ै ांितक
आधार दान करत े. परंतु ए कूण मागणी या स ंक पन ेसाठी आिण िव ेषणा या स ंबंिधत
साधनासाठी , रा ीय उ प न ल ेखा तं , जे िवकास िनयोजनासाठी इतका मह वाचा आधार
आहे, श य झाल े नसत े. मागासल े या अथ यव था ंम येही, कमीत कमी खाजगी े ाम य े,
गुंतवणूक या अन ुकूल ि कोनासाठी वाढ या भावी मागणी या प रि थती आव यक
आहेत. दु च तोड यासा ठी आिण िवकासाम य े उड्डाण घ े यासाठी वाढती एक ूण मागणी
खूप मह वाची आह े.
गुणक :
के सचे गुणक िव ेषण अिवकिसत अथ यव थ ेम ये काम करत नाही अस े राव या ंचे मत
आहे. गुणकां या काया साठी खालील अट च े अि त व आव यक आह े.
१) अनैि छक ब ेरोजगारी
२) उ पादना चा लविचक प ुरवठा
३) जादा मता
४) खेळ या भा ंडवलाचा लविचक प ुरवठा
राव या ं या मत े, मागासल े या अथ यव था ंम ये वरील प रि थतीची अन ुपि थती ग ुणक
ि य े या काया त अडथ ळा आणत े.
मागासल े या द ेशांम ये अनैि छक ब ेरोजगारी अि त वात अस याच े आ ही आधीच प
केले आहे. येथे, वर नम ूद केले या सव प रि थती ख ूप उपि थत आह ेत. उ ोगा ंम ये,
िवशेषत: साव जिनक े ातील , भारता माण ेच, अित र मता ही एक सम या आह े. munotes.in
Page 76
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
76 गुंतवणूक चाच दीघ काळात मता िनमा ण करणारा भाव असतो . िवकसनशील द ेशांम ये
उ पादन आिण खेळ या भा ंडवलाचा प ुरवठा प ुण पणे अलविचक नसतो .
चलनीय आिण पत िनमा ण कर णा या सं था अिलकड या वषा त अशा सव देशांम ये
खेळ या भा ंडवलाचा प ुरवठा वाढवत आह ेत. अिलकड या दशका ंम ये कृषी आिण
उपभोगा या व त ूं या े ा या उ पादनातही वाढ झाली आह े.
या े ांमधील उ पादन आणखी वाढव याचा मोठ ्या श यता आह ेत. दीघ काळात, पुढचे
आिण मागील द ुवे प रणाम उ पादन वाढव यास मदत क शकतात . राव ह े गुणक ि य ेला
अगदी ि थर ि थती म ये पाहतात . िवकसनशील अथ यव थ ेत दीघ काळापय त, उ पादन
ि थर अस ू शकत नाही . िवकसनशील द ेशांम ये, गुंतवणूक चा ार ंिभक चालना िद यान ंतर
जवळजवळ लगेचच ग ुणक आिण व ेगक या ं यातील पर परस ंवाद हो याची श यता
असत े. अिवकिसत द ेशांम ये गुणक उ पादन वाढव ेल आिण अडथ ळे आिण कौश य े
अडख ळत नाहीत , जर म यम व पात आिण जलद उ प न द ेणा या ाहको पयोगी
व तूं या उ ोगा ंपुरती मया िदत ग ुंतवणूक केली तर अशाव ेळी संभा य चलनवाढची राव
यांची भीती द ूर होऊ शकत े.
मागासल े या द ेशांम ये छुपे बेरोजगारीच े अि त व ग ुणक त वा या काया त अडथ ळा
आणत े, असे राव सा ंगतात. काय मतेने भावी हो यासाठी , गुणकांना, इतर गो बरोबरच ,
स या या व ेतन तरावर रोजगार ि वकार यास इ छ ुक असल े या मश चा लविचक
पुरवठा आव यक आह े. तथािप , राव या ंचे मत मागासल े या द ेशांतील वा तिवक
प रि थतीच े यो य सादरीकरण नाही . अशा द ेशांम ये मजूर मुबलक आिण व त आह े. ा.
लुईस या ं या िनरी णा माण े औ ोिगक े ातील ब ेरोजगारीच े उ च माण , कृषी े ाब ल
बोलायच े नाही तर , स या या व ेतनावर कामगारा ंचा पुरवठा लविचक बनवत े. न सेने
दश िव या माण े ाथिमक े ातील छ न ब ेरोजगारी द ेखील एकि त क ेली जाऊ शकत े,
स या या औ ोिगक मज ुरी या दरान े, जे कृषी वेतनापे ा जा त आह े.
तुटीचा अथ भरणा :
ो.राव हणतात क क े सने पूण रोजगार िमळव यासाठी सा ंिगतल ेले तुटीचा अथ भरणा
कर याच े आिथ क धोरण मागासल े या द ेशांम ये लागू होत नाही . तो हे मत म ु यत: या
आधारावर ठ ेवतो क एका अिवकिसत द ेशात उ पादनाचा प ुरवठा व ि थर असतो आिण
अशा स ंदभा त तूटीचा अथ भरणा चलनवाढ िनमा ण करणारा अस ेल.
राव वत : मा य करतात क त ूटीचा अथ भरणा न ेहमीच चलनवाढ िनमा ण क शकत नाही .
आपण आधीचा नम ूद के या माण े, िवकसनशील द ेशांमधील उ पादनाचा पुरवठा व
खरोखरच लविचक नाही . जर त ूटीचा अथ भरणा मता वाढिव यासाठी आिण जलद उ पन
देणा या ाहकपयोगी व त ूं या उ ोगा ंम ये उतपादन वाढव यासाठी वापरला जात अस ेल,
तर याम ुळे चलनवाढ हो याची श यता नाही . दुसरीकड े, तूटीचा अथ भरणा, अथ यव थ ेत
स ची बचत िनमा ण करतो आिण याम ुळे गरीब द ेशांम ये भांडवल िनिम तीचा दर वाढ ू
शकतो . ा. राव या ंचे मत खर े अस यान े तूटीचा अथ भरणा यो यरी या िनयोिजत क ेला
पािहज े आिण याच े माण म यम असाव े असे सांगतात. munotes.in
Page 77
के सची क पना - २
77 ा. राव या ं या मत े, बचत आिण ग ुंतवणूक काटकसरीकड े दुल कर याच े के सचे धोरण
मागासल े या द ेशांतील आिथ क गतीसाठी उपय ु नाही . यांचे हणन े आहे क अिधक
बचत करन े आिण अिधक प र म करन े ही ज ु या प तीची सनातनवादी उपाययोजना
गरीब द ेशांसाठी उपय ु आह े. बचत ही न ेहमीच ग ुंतवणूक ठरवत े असे मानण े यो य ना ही.
बचत आिण ग ुंतवणूक वत ं पणे लोका ं या िविवध ेण ारे घेतली जातात . बचतीम य े
केवळ वाढ क े याने ती साठव ून ठेवली ग ेली िक ंवा याचा उ पादक काया स वापर क ेला गेला
नाही तर काही अन ुकूल होऊ शकत नाही . गुंतवणूक िवकास ठरवत े बचत नाही . कमी बचत
वाईट आह े ही क पना बचत आिण ग ुंतवणुक त अि त वात अशा स ंबधात ून उ प न होत े,
िवशेषत: बचत ग ुंतवणुक चे िनधा रण करत े. गुंतवणुक चा प रणाम िक ंमत वर होतो , याम ुळे
उ पनाच े िवतरण आिण नफा आिण व ेतन या ं यावर प रणाम होतो ; आिण बचत कर याची
सीमांत वृ ी ल ात घ ेता, बचतीची प रणामकारकता िनि त क ेली जात े.
कमी बचत कधी कधी फायद ेशीर ठरत े. कमी बचत हणज े जा त उपभोग होय . हणज ेच,
इतर गो ी कायम असताना जा त नफा , िकंवा गुंतवणूक कर यायो य अिधश ेष आिण
जा त ग ुंतवणूक अशा कार े कमी बचतीम ुळे गुंतवणूक अडथळ आण ू नये. अिवकिसत
देशांमधली मु य अडचण ही कमी बचत नस ून संसाधनाचा आिण स ंघटना मक मत ेचा
वापर नसण े ही आह े. तथािप , गुंतवणुक चा व ेग वाढव ून अडथळ े ब याच माणात कमी क ेले
जाऊ शकतात , याचा मोठा भाग परद ेशी भा ंडवला ार े िव प ुव ठा केला जाऊ शकतो . अशा
कार े, के सचे िव ेषण याम य े बचत ही िनि य भ ूिमका बजावत े ती अज ूनही
मागासल े या द ेशांम ये वैध आह े.
इतर उपाया ंचे मह व जाणता क े स या ंनी मंदी या िनम ू लनात रा या या भ ूिमकेवर भर िदला
आहे. अिवकिसत द ेशांम ये, अथ यव थ ेला खाल या पातळी या ि थरत े या साप यात ून
माग दिश त कर यासाठी आिण बाह ेर काढ यासाठी रा याची क ृती अप रहाय आहे. रा य
सामािजक दरडोई भा ंडवलात ग ुंतवणूक वाढव ू शकत े आिण खाजगी ग ुंतवणूक
वाढव यासाठी अन ुकूल वातावरणात िनमा ण क शकत े. दुस या रा याची जबाबदारी
वाढिव यािशवाय आिथ क िवकासाची कोणतीही योजना यश वी हो ऊ शकत नाही . उ च
राहणीमान सा य कर यासाठीआिण वाढ या रोजगारा या स ंिध उपल ध क न द े यासाठी
साव जिनक ग ुंतवणुक चे के सने धोरण अिवकिसत द ेशांना लाग ू आहे.
के सने गत द ेशांमधील आिथ क आिण िवि य धोरणा ं या सकारा मक भ ूिमकेवर जोर
िदला. अिवकिसत द ेशांम ये, आिथ क आिण िव ीय धोरण े अिधकािधक िवकासािभम ुख
होत आह ेत. के सने मौि क िस ा ंत आिथ क िवकासात प ैशा या थानाचा चच साठी
तािक क चौकट आप आप याला कोण या म ुद् ांवर स ं या मक आिथ क िव तार िनमा ण
कर यास अयश वी ठ शकत े हे ओळख यास मदत करत े. रोखता रा ीय उ प न ल ेखा,
चलनवाढीची तफावत आिण तूटीचा अथ भरणा इ याद या के स या स ंक पना अज ूनही
िवकसनशील अथ यव था ंम ये लोकि यत ेने वापर या जात आह ेत.
munotes.in
Page 78
आिथ क िवचारा ंचा इितहास - १
78 ६.४ सारांश
शेवट या ीकोनात ून के स या िव ेषणाचा वापर अलीकड या वषा त जोन रॉिब स,
हॅरॉड-डोमर आिण इतरा ंनी दीघ काळ चालणा या गितमान वाढी या सम या ंचे िव ेषण
कर यासाठी क ेला आह े. ि थर पार ंपा रक समाजात नसल े तरी, वाढ या स ंघटीत े ासह
िवकसनशील समाजा ं या बाबतीत क े सने अथ शा मोठ ्या माणात व ैध आह े. के सचे
िस ांत िवचा रांना एक साधन दान करत े आिण यातील आव यक साम ीचा वापर
वेगवेग या परीि थतीचा सम या ं या िव त ृत ेनीचे िव ेषण कर यासाठी क ेला जाऊ
शकतो . के स या स ंक पना आिण साधन े आप या स ंदभा त कमी -अिधक माणात
मा थ ुिशयन , माि स यन िक ंवा माश िलयन स ंक पनां माण ेच लाग ू होऊ शकतात . अिधक
मह वाच े हणज े के सने श द ह े िलिखत न हत े तर या या िव ेषणाचा आ मा आह े.
के सची णाली स ंपूण पणे लागू होणार नाही , अिवकिसत द ेशांमधली आिथ क सम या ंचे
िव ेषण आिण िनराकरण कर यासाठी साधना ंचे खूप मह व अस ू शकत े. डॉ. के. एन. राज
यां या मत े, " के सचे बंध अिवकिसत द ेशांम ये पूण पणे िनि य हण ून टाक ून देणे आिण
खरोखरच बाळाला आ ंघोळी या पा यापास ून दूर फेक यासारख े आहेत.
तुमची गती तपासा :
१. के स या मत े, यापारच ह े ---- मधील चढउतारा ंमुळे गुंतवणुक या दरातील
फरका ंमुळे होते.
२. के स या मत े,------- मुळे एकूण मागणी वाढ ू शकत े.
३. ------- उ पादन प ुरवठा व ेळे या अ ंतराने जा तीची मागणी शोष ून घेतो.
४. के स या मत े, टाइम ल ॅग दर यान िक ंमत वाढ ही ----- चलनवाढ आह े.
५. चलनवाढी या क े स या िस ा ंतानुसार, केवळ अित र मागणीम ुळे होणारी िक ंमत वाढ
ही ---- चलनवाढ आह े.
६. लोकांकडून उ या क ेले या कजा ारे िव प ुरवठा केले या बचत आिण सरकारी
गुंतवणूक खचा वर ---- यां या भावाचा स ंदभ देताना क े सने िव ीय धोरण वापरल े.
६.६
) खालील ा ंचे तपशीलवार वण न करा
१. यापार च ा वरील क े सचे ीकोन प करा .
२. चलनवाढीचा क े स िस ा ंत प करा .
३. चलनवाढीचा दर िकती आह े ?
४. चलनवाढीचा अ ंतर प करा . munotes.in
Page 79
के सची क पना - २
79 ५. राजकोषीय धोरणाची उि े काय आह ेत?
६. रा या या आिथ क ि या या ंम ये सरकार या भ ूिमकेवर के सचे मत प करा .
७. िवकसनशील द ेशां या िवश ेष संदभा तील िवकास िस ा ंताचे प ीकरण ा .
६.७ संदभ
बी. एन. घोष: आिथ क िवचारा ंचा स ंि इितहास : "के सचे अथ शा आिण
िवकसनशील द ेश, रोजगार िस ा ंत".
आर. डी. गु ा: के सचे आिण पो त क े सचे: "के सचे िव ीय धोरणा या भ ूिमकेवर
ीकोन ".
डी. एन. ीवेदी: मॅ ोइकोनोिम स िस ा ंत आिण धोरण : "िकनेिशयान िथअरी ऑफ
इ लेशन".
एन. ेगरी म ॅनक व : मॅ ोइकोनोिम स त व े: " मनी-वेज कडकपणा मॉ डेल".
जे. एम. के स: रोजगाराचा सामा य िस ा ंत: " यापार च ".
िम ा आिण प ुरी: अथ शा : "गुणाक आिण व ेग: पर परस ंवाद".
वाचनासाठी स ूचना
युझो कुरोक : के स आिण आध ुिनक अथ शा ;
E.K. Hunt आिण Mark Lautzenheiser : िह ी ऑफ इकोनोिम स थॉ ट:
एरॉल िडसोजा : मॅ ोइकोनोिम स :
munotes.in
Page 80
80 ७
के सनंतरचे अथ शा – १
करण रचना :
७.१ उि े
७.२ तावना
७.३ पुरवठा-बाजूचे अथ शा
७.४ हायकेचा यापार च ाचा िस दा ंत
७.५ जीवन च िस दा ंत
७.६ सारांश
७.७
७.१ उि े
वाचका ंना के स या पर ंपरेचे उ ल ंघन करणाया िस दा ंतां या िवकासाची जाणीव
क न देणे.
यापार च ाचा मौि क िस दा ंत समज ून घेणे
उपभोगा या जीवन च िस दा ंताचा अ यास करण े
७.२ तावना
के सनंतरचे अथ शा हा आिथ क िस दा ंतांचा एक भाग आह े जो एकतर क े स या
युि वादा ंची पर ंपरा ख ंिडत कर यासाठी िक ंवा के स या य ुि वादा ंना पूरक बनव यासाठी
आिण या ंना आधारभ ूत पुरावे देऊन आध ुिनक काळात लागू कर यासाठी िवकिसत क ेले
गेले होते. या िवभागात प ुरवठा – बाजू अथ शा सार या िवषया ंचा समाव ेश आह े जे
आिथ क सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी प ुरवठया या बाज ूवर जोर द ेते. नवीन यापार
च िस दा ंत जस े हायक ेचा यापार च िस दा ंत आिण जीवन च िस दा ंत.
७.३ पुरवठा बाज ूचे अथ शा
७.३.१ तावना :
पुरवठा- बाजूचे अथ शा हा अथ शा ातील त ुलनेने िवचार आह े.आिथ क सम या कमी
कर यासाठी प ुरवठा बाज ूचे घटक अिधक भावशाली आह ेत अस े मानणाया अथ तं ांना
पुरवठा-बाजूचे हणतात . यां या िवचारा ंना आिण क पना ंना पुरवठा बाज ूचे अथ शा
हणतात .आिथ क िस दा ंत पुरवठा बाज ूचे आिण मागणी बाज ूचे िकंवा के सिवचारा ंम ये munotes.in
Page 81
के सनंतरचे अथ शा – १
81 िवभागल े आहे. लॉड के स आिण या या अन ुयायांनी मागणी या मह वावर जोर िदला .
यां या मत े, एकूण मागणी वाढव यासाठी िव तारा मक िव ीय आिण आिथ क धोरण े लागू
क न मंदी आिण ब ेरोजगारी या सम या कमी जाऊ शकतात .
परंतु १९७० या दशकात पा ा य जगान े एकाच वेळी बेरोजगारी आिण महागाईन े
िच हा ंिकत क ेलेले संकट अन ुभवले.एकाच वेळी महागाई आिण ब ेरोजगारी अशा
प रि थतीवर क े स या िस दा ंताकड े कोणताही उपाय न हता . Laffer , lrving Kristol ,
पॉल रॉबट स, जॉन सार या अथ शा ा ं या गटान े सम य ेवर पुरवठाबाज ू या उपाया ंचे
समथ न केले.
७.३.२ पुरवठा बाज ूचे अथ शा आिण मा गणी बाज ूचे अथ शा मधील फरक :
मागणी -बाजूचे अथ शा आिण प ुरवठा-बरजूचे अथ शा या दो ही समथ कांनी आिथ क
वाढीच े उि ठ ेवले असल े तरी इि छत उि े सा य कर यासाठी या ंची धोरण े आिण
काय प दती िभ न आह ेत. हा फरक खालील माण े पािहला जाऊ शकतो .
१. उ पादक V/S ाहकांवर भर : मागणी बाज ूचे अथ शा दावा करतात क सरकारी
खचा ारे ाहकांना मदत क न व त ूंची मागणी िनमा ण केली जाऊ शकत े. उदाहरणाथ , जा
सरकार े नोकया िनमा ण कर यासाठी खच करत असतील , तर लोका ंचे उ प न वाढव यास
मदत होईल ज े ते व त ूं या उपभोगावर खच करतील . परंतु पुरवठा-बाजूचे अथ शा
यवसाया ंना ो साहन द े यावर ल क ि त करत े. यां या मत े, उ पादनाम ुळे रोजगार
आिण उ प न िनमा ण होईल याम ुळे मागणी िनमा ण होईल.
२. कर कपात धोरणावर भर : पुरवठा-बाजूचे अथ शा प ुरवठयाला ो साहन
दे यासाठी धोरण हण ून कर कपातीचा स ला द ेतात. अशा कारच े धोरण यावसाियका ंना
यावसाियक ि याि यांना ो साहन द े यासाठी उपय ु आह े. परंतु मागणी -बाजू या
अथ शा ा ंचा असा िव ास होता क उपभो या ंना अिधक खच कर यास ो सािहत
कर यासाठी कर कपात म ुजूंर केली पािहज े.
३. सरकारी ह त ेप : पुरवठा-बाजूचे अथ शा उ पादन आिण अथ यव थ ेसाठी िकमान
सरकारी िनय ं णाचा दावा करतात . परंतु साव जिनक खचा ारे मागणी आिण वाढीस
ो साहन द े यासाठी सरकारकड ून ह त ेप अप ेि त आह े. जा खचा मुळे अ पावधीत त ूट
िनमा ण झाली , परंतु जसजशी अथ यव था वाढ ेल आिण कर महस ूल वाढ ेल तसतशी त ूट
कमी होईल .
४. ाहकांना अिधक प ैसे िव द अिधक पया य देऊ क रणे : पुरवठा –बाजूचे अथ शा
पुरवठ्यावर जोर द ेते; ाहकांना खर ेदीसाठी अिधक उ पादन े आिण स ेवा पया य दान
करणे हे उि आह े. ाहकांना िविवध उ पादन े उपल ध क न दे यासाठी उ पादन आिण
संशोधनासाठी स ंसाधन े समिप त कर यासाठी यवसाया ंना समथ न देणे याचा अथ होतो .
याउलट , मागणी-बाजूचे अथ शा व त ू आिण स ेवांवर अिधक खच कर यासाठी कर कमी
क न ाहकांना या ंचे उ प न वाढव यास मदत कर यावर ल क ि त करत े.
munotes.in
Page 82
आिथ क िवचारा ंचा इितहास
82 ७.३.३ पुरवठा-बाजू या अथ शा ाच े ताव
१. कर आकारणी आिण कामगार प ुरवठा- पुरवठा-बाजू या अथ शा ा ं या मत े, जर
कराचा दर कमी क ेला तर कामगार प ुरवठा वाढतो कारण कामगारावरील करान ंतरचा
परतावा वाढतो . कामगार प ुरवठ्यात वाढ झा याम ुळे एकूण पुरवठा व बदलला जातो .
आकृतीम य े दश िवले आहे.
आकृती . ७.१
वरील आक ृतीम य े, X-अ उ पादनाच े ि तिनिध व करतो आिण Y-अ िक ंमत पात ळीचे
ि तिनिध व करतो .ADहा एक ूण मागणी प आहे.AS हा मूळ एकूण पुरवठा व आहे. E
ही मूळ समतोल ि थती आह े िजथ े एकूण मागणी व एकूण पुरवठा व ला छेदते.िबंदू E
वर, अथ त ा ं या िकंमत िनधा रत क ेली जात े. जे हा सरकार आयकर दर कमी करत े
ते हा मज ुरांचा प ुरवठा वाढतो . प रणामी , एकूण पुरवठा व या या उजवा rकडे
सरकतो .पुरवठा व ातील हालचालीम ुळे समतोल ि थती बदलत े, E१नवीन समतोल
ि थती बनत े.या नवीन समतोल िब ंदूवर, िकंमत OPव न OP१घसरत े. पण उ पादन OY
व न OY१पय त वाढत े. उ पादन पात ळी वाढ या ने अथ यव थ ेतील ब ेरोजगारी कमी
क न मंदीची सम या कमी करता य ेईल.
२. बचत आिण ग ुंतवणुक साठी ो साहन - पुरवठा बाज ू या अथ शा ा ं या मत े, कर
दर कमी क े याने अथ यव थतील बचत आिण गुंतवणूक वाढव यास मदत होत े. कमी कर
दर बचतीला ो साहन द ेतात. यवसायासाठी कमी दर , नफा मता वाढव ेल आिण प ुढील
गुंतवणूक आिण भा ंडवल िनिम तीला ो साहन द ेईल.
भांडवल िनिम ती आिण ग ुंतवणुक त वाढ झा यान े कामगार उ पादकता वाढव यास मदत
होते. तं ाना या व पात भा ंडवलाचा वापर म उ पादकता स ुधारतो . यामुळे मजुरीचा
खच कमी कामगार खच , गुंतवणुक त वाढ आिण भा ंडवल िनिम तीमुळे एकूण पुरवठा वाढ ेल.
आकृतीम य े दश िव या माण े व या या उजवीकड े सरकेल. याम ुळे िकंमत कमी होईल .
अशा कार े रोजगार वाढव ून िकंमत कमी करता य ेऊ शकत े.
३. कराचा खच -ध का भाव - आधुिनक काळात सरकार या कामा ंम ये वाढ झाली आह े.
सरकारला या या ि याि यांना िव प ुरवठा कर यासाठी अिधक महस ुल आव यक
आहे. आधुिनक काळात सरकारची क याणकारी काय देखील वाढली आह ेत. यासाठी munotes.in
Page 83
के सनंतरचे अथ शा – १
83 सरकारला महस ूल आव यक आह े. सरकारला करात ून महस ूल िमळतो. मागणी बाज ू या
अथ त ा ं या मत े (के स) कर आकारणी वाढ यान े मागणी कमी होत े. जे हा मागणी कमी
होते ते हा उ पादन घट होत े याम ुळे रोजगार कमी होतो . परंतु पुरवठा-बाजू या
अथ शा ा ं या मत े वाढीव कर आकारणीम ुळे उ पादन खच वाढतो . जसजसा उ पादन
खच वाढतो , तसतसा तो प ुरवठा व माग या िदश ेने सरकतो . अशा कार े, साव जिनक
े ा या वाढीसाठी अिधक िनधीची आव यकता आह े. तो उ च कर लादतो याम ुळे एकूण
पुरवठा व डावीकड े सरकतो .
४. घटक प ुरवठा आिण उ पादन वाढ - पुरवठा-बाजू याअथ शा ा ं या मत े उ पादनाची
दीघ कालीन आ िण म यम -मुदतीची वाढ घटका ं या प ुरवठ्या ार े िनधा रत क ेली जात े.
उदाहरणाथ . तं ानासह म आिण भा ंडवलाचा प ुरवठा अथ यव थ ेतील उ पादन वाढ
िनि त करतो . हे खालील आक ृती या मदतीन े दश िवले जाते.
आकृती . ७.२
वरील िच ात ,X – अ ावर उ प न दश िवले आह े आिण Y – अ ावर िक ंमत पात ळी
दश िवली आह े.Aएहा एक ूण पुरवठा व आहे, AD हा एक ूण मागणी व आहे.दो ही व
एकमेकांना Eिबंदूवर छेदतात . ती मूळ समतोल ि थती आह े. जे हा मज ुरांचा पुरवठा आिण
तं ानासह उ पादनाच े इतर घटक वाढतात , ते हा एक ूण पुरवठा व उजवीकड े सरकतो .
एकूण पुरवठा व ाची ही उजवीकड े हालचाल समतोल ि थती बदलत े.आता AS१ हा
नवीन एक ुण पुरवठा व बनला आह े.E१ ही नवीन समतोल ि थती आह े.नवीन समतोल
प रि थतीत (E१), OY१ उ प नाची एक पात ळी आिण P१ िकंमत िनधा रत क ेली
जाते. ही उ प न पात ळी पूव या उ प ना या िक ंवा उ पादना या पात ळीपे ा जा त
आहे.OP१ ची िक ंमत प ूव या िकमतीप े ा कमी आह े हे दश िवते क प ुरवठा िक ंवा घटक
वाढ यान े उ पादनात वाढ होत े िकंवा अथ यव थ ेची वाढ होत े. अशा कार े,
अथ यव थ ेचा म यम -मुदतीचा िवकास दर प ुरवठा-बाजू या घटका ं ारे िनधा रत क ेला
जातो.
५. भूिमगत अथ यव था - पुरवठा-बाजू या अथ शा ा ंनी असा स ला िदला क
सरकारन े कर चे दर कमी क ेले पािहज ेत. झा कराचा दर ख ुप जा त अस ेल, तर ते लोका ंना
भूिमगत अथ यव थ ेत काम कर यास ो सािहत करत े. भूिमगत अथ यव थ ेला समा ंतर
अथ यव था िक ंवा का ळी अथ यव था अस ेही हणतात . जे हा कर ख ूप जा त असतात
ते हा लोक कर च ुकवतात . कधी- कधी कर च ुकवणाया लोका ंना शोधण े सरकारला अवघड munotes.in
Page 84
आिथ क िवचारा ंचा इितहास
84 जाते. यामुळे सरकारच े उ प न कमी होत े. यामुळे, पुरवठा-बाजू या अथ शा ा ंनी असा
स ला िदला क कमी करा ंमुळे केवळ सरकारचा महस ूल वाढणार नाही तर लोका ंना कर
चुकव यास आिण का ळया अथ यव थ ेत काम कर यास पराव ृ ही होईल .
६. लॅफर व - आथ र लाफरन े कर दर आिण कर महस ूल यां यातील स ंबंध दश िवला
आहे. यां या मत े कर दर आिण कर महस ूल या ंचा स ंबंध य त आह े. मागणी -बाजूचे
अथ शा कर आिण सरकारचा महस ूल या ं यातील कोणताही स ंबंध प क शकल े
नाहीत . परंतु पुरवठा-बाजू या अथ त ा ं या मत े, जे हा सरकार कर कमी करत े सरकारला
करां या मा यामात ून िमळणारा महस ूल वाढतो लॅफरव ा या कर दरा ं या वाढीची मया दा
दश िवते. ख र दर आिण कर महस ूल यां यातील स ंबंध लॅफर व ा या मदतीन े प क ेले
जाऊ शकतात .
आकृती . ७.३
आकृतीम य े, कर दर X-अ ावर मोजला जातो आिण कर महस ूल Y -अ ावर दश िवला
जातो. LC हा Laffer व आहे.व शू यापास ून सु होते.ते िबंदू C पय त वर या िदश ेने
ऊ व गामी उताराचा आह े.कर दर OT३ पय त ते वर या िदश ेने वर जात े. जे हा कर OT३
असतो त े हा कर महस ूल कमाल असतो तो OR३ असतो .OT३ कर दरान ंतर, कर महस ूल
कमी होतो .समजा कराचा OT४ पय त वाढला आह े ते हाकर महस ूल OR२ इतका कमी
होतो.
परंतु OT३ कर दराप ूव , कर महस ूल वाढिवला जाऊ शकतो . उदारणाथ , कराचा दर OT१
व न OT२ वर वाढ यास कर महस ूल OR१ व न OR२ वर वाढतो .
थोड यात , Laffer Curve सुचिवतो क कर महस ूल केवळ एका मयाद ेपय तच कर दरात
वाढ क न वाढवला जाऊ शकतो . (िच ातील OT३) परंतु याप लीकड े कर दर वाढव ून कर
महसूल वाढवण े श य नाही . याऐवजी कर दर कमी क े यास कर महस ूल वाढ ेल.
७.४ हायकेचा यापार च ाचा िस दा ंत
७.४.१ तावना :
अथ यव थ ेतील थ ुल आिथ क चला ंमधील चढउतार समज ून घे यासाठी यापार च
िकंवा च ांचे िस दा ंत उपय ु आह ेत. अथ शा यापार च ाची वेगवेगळी कारण े munotes.in
Page 85
के सनंतरचे अथ शा – १
85 सुचवतात . यापार च ाचा पूव या िस दा ंतांम ये भांडवली मालम ा आिण ग ुंतवणुक त
आिण ग ुंतवणुक या अि थरत ेवर जोर द े यात आला होता , तर साप े ् उ पादन घटक
आिण उ पादन िकमती , याजदर आिण नफा या ं यातील बद लांवर देखील जोर द े यात
आला होता . भिव यतील यावसाियक उप मांचा न याब ल अिनि तता आिण स ंबंिधत
अपे ांची अि थरता यासार या घटका ंकडे के स या आधीही जा त ल व ेधले गेले.परंतु
के स या कामा ंम ये आिथ क घटका ंकडे फारच कमी ल िदल े गेले. ऑि यन स ं दायाच े
ि तिनिध व करणाया हायेकने यावर भर िदला क बाजारातील याजदर आिण याजाचा
नैसिग क दर या ं यातील असमानत ेमुळे यापार च उ दभवत े.
७.४.२ हायकेचा आिथ क अित -गुंतवणूक िस दा ंत :
हायकेने यापार च ाचा िस दा ंत हा एक मौि क िस दा ंत आह े. तो आ िथ क चला ंमधील
बदल ठरव यासाठी आिथ क घटका ं या मह वावर भर द ेतो. यां या मत े, िकंमत या
समतोल ि थतीतील िवचलना ंचे परी ण करण े आव यक आह े जे सामा य िक ंमत
पातळी या हालचाल ऐवजी आिथ क घटकाम ुळे होते.
हायकन े िवकस ेल या क पना ंवर आधा रत आपला िस दा ंत िवकिसत क ेला. िवकसेलने
नैसिग क याजदर आिण बाजारातील याजदर या ं यात फरक क ेला. याजाचा न ैसिग क दर
हणज े कज पा िनधीची मागणी कज पा िनधी या प ुरवठया या बरोबरीचा दर आह े.
याजाचा बाजार दर हा असतो जो एका िविश वेळी बाजारात चिलत असतो . शमतोल
साध यासाठी दो ही दर समानत ेत आणल े पािहज ेत.
हायेक या या िस दा ंताला मौि क ि त ग ुंतवणूक िस दा ंत अस े हणतात कारण त े प
करते क भा ंडवली व त ू ं ातील स ंसाधनाची जा त ग ुंतवणूक हे यापार च ाचे एकम ेव
कारण आह े जे हा प ैशाचा जा त िव तार होतो त े हा जा त ग ुंतवणूक होत े. व त प ैसा
उ पादका ंना भा ंडवल-क ि त उ पादन प दती घ े यास ो सािहत करतो कारण भा ंडवल
कमी खिच क असत े आिण उ च दरान ेनफा द ेऊ शकतो .
यां या मत े, जर ाहकोपयोगी व त ू आिण भा ंडवली व त ूंसाठी वापरल ेले माण स ंतुिलत
असेल तर अथ यव था स ंतुिलत आह े. उ पादक या ं या मत ेनुसार स ंसाधन े गुंतव याचा
िनण य घेतात. हायेक या मत े, जोपय त याजाचा न ैसिग क दर बाजारा या याजदरा या
बरोबरीचा असतो , तोपय त अथ यव था समतोल आिण प ूण रोजगारा या ि थतीत राहत े.
समृ दी/ तेजी :
जे हा बाजारातील याजदर न ैसिग क याजदराप े ा कमी असतो त े हा सम ृ दीचा ट पा स ु
होतो. स या या बचती या प ुरवठ्यापे ा गुंतवणूक िनधीची मागणी जा त अस यान े पैशाचा
पुरवठा वाढव ून गुंतवणूक ची मागणी प ूण केली जात े. प रणामी , याजदर घसरतो . अिधक
कजा ची मा गणी कर यासाठी उ पादका ंना ो साहन द ेते. अिधक भा ंडवली व तूं या
िनिम तीसाठी कजा ची गुंतवणूक केली जात े. अिधक भा ंडवली व त ूं या उ पादनासाठी
भांडवली -क ि त प दती वापर या जातात . प रणामी उ पादन खच घटतो आिण नफा
वाढतो . भांडवली -क ि त प दत चा अव लंब के याने उ पादन ि या ख ूप िव त ृत होत
अस यान े, उपभोग व त ूं या त ुलनेत भांडवली व त ूं या िकमतीकमी राहतात . munotes.in
Page 86
आिथ क िवचारा ंचा इितहास
86 अथ यव थ ेत पूण रोजगार अस यास , उ पादनातील घटका ंचे ाहकोपयोगी व त ू े ातून
भांडवली व त ू े ाकड े ह ता ंतरण होईल . प रणामी , उपभो य व त ूंचे उ पादन कमी होत े,
यां या िकमती वाढतात आिण वापर कमी होतो . भांडवली व त ूं या िनिम तीसाठी
गुंतवले या उपभोगात घट झा यान े स च े बचत वाढत े. यामुळे यां या उ पादनात वाढ
होते. दुसरीकड े, उपभो य व त ूं या िकमती वाढ यान े यांचे उ पा दक अिधक नफा
कमावतात . ते अिधक उ पादनकर याचा य न करतात कारण या ंना जा त नफा िम ळतो.
ते उ पादना या घटका ंना जा त मोबदला द े यास तयार आह ेत. दोन े ांमधील पध मुळे,
घटका ं या िक ंमती आिण अथ यव थ ेतील िक ंमती वाढतात . यामुळे समृ दी य ेते.
नैरा य/ मंदी :
हायेक या मत े, जे हा घटका ं या िक ंमती सतत वाढत असतात , ते हा उ पादन खचा त वाढ
झा यान े उ पादका ं या न यात घट होत े. तोटा टा ळ यासाठी उ पादक भा ंडवली व त ूंम ये
कमी ग ुंतवणूक करतात .
प रणामी , नैसिग क याजदर घसरतो .प रणामी , बँकां कजा वर िनब ध आणतात .कमी नफा
आिण कजा वरील िनब ध, यामुळे उ पादक भा ंडवली व त ूंचे उ पादन कमी करतात . अशा
प रि थतीत म -क ि त त ं ांना धा य िदल े जाते.
भांडवली व त ूंम ये गुंतवणूक कमी आह े. उ पादन ि या लहान आिण म -क ि त आह े,
पैशाची मागणी कमी होत े, याम ुळे बाजारातील याजदर वाढतो जो न ैसिग क याजदराप े ा
जा त असतो . भांडवली व त ूंपासून उपभो य व त ूं या उ पादनात घटका ंचे ह ता ंतरण
होते. ीकोपयोगी व त ू े िविश मत ेपे ा जा त उ पादनाच े घटक सामाव ून घेऊ शकत
नाही. प रणामी घटका ंची िक ंमत कमी होत े आिण स ंसाधन े बेरोजगार होतात . व तूं या
िकमती आिण घटका ं या घटीम ुळे आिण अथ यव थ ेतील ब ेरोजगारा उदासीनत ेत ढकलली
जाते.
पुन जीवनः
हायेक सुचिवतो क ज े हा म ंदी या काळात िकमती कमी होतात त े हा बँका पैशाचा प ुरवठा
वाढवतात . यामुळे बाजारातील याज दर न ैसिग क याजदर नैसिग क याजदराप े ा कमी
होऊ शकतात . यामुळे गुंतवणुक ला आधार िम ळतो आिण प ुन जीवनाची ि या सु
होते.
७.४.३ प रणामः
१. संकेत हण ून िकंमत-
हायेक या मत े, िकंमती बाजारा याश ार े िनधा रत क े या जातात , परंतु ते बाजारातील
खेळाडूंना एक स ंकेत देतात ज े खरेदीदार आिण िव ेते आह ेत. हे बाजारातील य ेक
सहभागीला खर ेदीदारा ंनी क ेले या म ू यमापनातील बदल आिण स ंसाधना ंची साप े
कमतरता याब ल आव यक मािहती पोहोचवत े. िकमतीच े संकेत चुक चे दश िव यास
िवसंगती िनमा ण होत े. munotes.in
Page 87
के सनंतरचे अथ शा – १
87 २. याजदरा ंची भूिमका-
याजदर कज पा िनधी बाजारात समतोल आणतात .हे बचत आिण ग ुंतवणूक समानत ेत
आणत े. बचत प दतीतील बदलाम ुळे याजदरात होणारा बदल ग ुंतवणूक चे व प ठरवतो .
कमी याजदर ग ुंतवणुक ला ो साहन द ेतात.
३. आिथ क हाता ळणी-
आिथ क हाता ळणी पगितक ूल प रि थती िनमा ण करतात .पत िव ताराम ुळे याजदर कमी
होतो.हे उ पादनासाठी कजा ची मागणी उ ेिजत करत े, परंतु वेळेत उ पादन कर या या
मतेपे ा जा त माणात करण े. परंतू कमी याजासह उ प न िम ळवणारे कमी बचत
करतात .प रणामी .आिथ क यव थापन ि तकूल प रि थती िनमा ण क शकते.
४. िवषम भा ंडवली व त ू-
भांडवली व त ू िवषम व पा या आतात आिण ि त थापन आिण प ूरकते या व ेगवेगळया
माणात एकम ेकांशी संबंिधत असतात . जर आिथ क हेरफेर (पैशाचा क ृि म प ुरवठा) उ च-
मागणी भा ंडवली व त ूंम ये जा त ग ुंतवणूक िनमा ण करत े. उ चमागणी भा ंडवली व त ू
(मशी स ) आिण आिण कमी मागणी भा ंडवली व त ू (लेबर) यां यातील स ंबंध काला ंतराने
िवकृत होतो याम ुळे असंतुलन िनमा ण होत े.
५. भांडवली व तूंवर प रणाम -
यापार च ा या स ु वाती या ट यात , कमी याजदर उ च -मागणी भा ंडवली व त ू
(मशीन ) म ये गुंतवणुक ला अन ुकूल बनवतात . प रणामी .कमी मागणी भा ंडवली व त ू
(मजूर) यां या िकमती झपाट ्याने वाढ यास व ृ करतात . पत बाजारामधील वाढ या
मागणीम ुळे याजदर वाढतो . उ च- मागणी भा ंडवली व तूंमधील ग ुंतवणुक वर याचा
प रणाम होतो .
६. उ पादन आिण उ पादन घटका ंसाठी िव द मागणी -
िविश कालावधीत , जे हा पूण रोजगार असतो उपभोग खच आिण गुंतवणूक खच िव द
िदशेने जातात . उपभोग आिण गुंतवणुक या ि याि यांम ये आिण उ पादन ि ये या
वेगवेगळया ट या ंम ये वेळोवेळी ाहकां या पस ंत म य े बदला ंना ि तसाद हण ून
संसाधनाच े थला ंतर अथ यव था समतोलत ेसाठी समायोिजत करत े.
७. बाजारािवषयी अप ूण मािहती -
बाजारातील सहभाग ना ाहकांची धा य े, संसाधना ंची उपल धता , तं ान , इतर
बाजारातील सहभाग या योजना आिण योजना ंचा एकम ेकांवर होणा रा प रणाम याब ल
प रपूण मािहती नसत े. झर बाजारातील सहभाग ना आधीच मािहती अस ेल जी
िकंमतसंकेताची िवक ृती, तर िक ंमत स ंकेता या िवक ृतीमुहे च य चढउतार िक ंवा इतर
कोण याही कारच े असंतुलन होऊ शकत नाही .
munotes.in
Page 88
आिथ क िवचारा ंचा इितहास
88 ७.४.४ टीकाः
हायेक या आिथ क अित -गुंतवणुक या िस दा ंतावर खालील म ु यांवर टीका क ेली गेली
आहेः
१. पूण रोजगाराची स ंकुिचत धारणाः
िस दा ंत अस े गृहीत धरतो क प ूण रोजगार उपल ध आह े आिण हण ून उपभो य व त ू कमी
क न अिधक भा ंडवली व त ूंचे उ पादन क ेले जाऊ शकत े. पण वा तिवक जगात प ूण
रोजगार नाही .संसाधनाचा वाप र न क े यास भा ंडवली व त ू े आिण ाहकोपयोगी व त ू
े ाम य े एकाच वेळी िव तार होईल , प रणामी , संसाधन े एका े ातून दुसया े ाकड े
ह तांत रत कर याची गरज उ व ू शकत नाही .
२. समतोलपणाच े अवा तव ग ृिहतकः
िस दा ंत अस े गृहीत धरतो क स ु वातीला बचत आिण ग ुंतवणूक समतोल आह े, परंतु
बँिकंग णाली ह े समतोल तोडत े. पण ह े गृिहतक अवा तव आह े. अंतग त आिण बा
कारणा ंमुळे समतोल ि थती बदलत े.
३. याज दर , केवळ िनधा रक नाहीः
हायेक या ं या मत े याजदरातील बदल ह े अथ यव थ ेतील बदला ंचे कारण आह े.परंतु
याजदराजील बदला ं यित र , न या या अपे ा, नावी य , शोध इ यादी घटक द ेखील
यापार च ावर प रणाम करतात .
४. स या बचताला जा त मह वः
ो.ि गल या ंनी या िस दा ंतावर स या बचतीला जा त मह व िद यान े टीका क ंली
आहे. यां या मत े.जे हा ि थ र उ प न असल ेले लोक उ च िक ंमतीम ुळे यांचा वापर कमी
करतात त े हा उ च उ प न गट द ेखील या ंचा वापर कमी करतात . अशा प रि थतीत बचत
ऐि छक अस ेल.स न े बचत कर याची अिभ य च ुक ची आह े.
५. ाहकोपयोगी व त ूं या वाढीसह गुंतवणुक त घट नाहीः
ाहकोपयोगी व तूंचे उ पादन आिण ाहकोपयोगी व त ू े ातील नफा वाढ यान े भांडवली
व तूंमधील ग ुंतवणूक कमी होत े, असे हाय ेक या ंनी स ुचवले आह े. पण क े स या
हण यान ुसार, उपभो य व त ूं या न यात वाढ झा याम ुळे भांडवली उ पादनाची िकरको ळ
उ पादकता वाढत े. यामुळे भांडवली व त ूंमधील गुंतवणूकही वाढत े.
६. यापार च ा ंचे िविवध ट प े प क ेले नाहीतः
हािस दा ंत यापार च ा या फ काही ट या ंचे प ीकरण द ेतो. हणून ते अपूण
प ीकरण मानल े जाते.
munotes.in
Page 89
के सनंतरचे अथ शा – १
89 ७.५ जीवन च िस ा ंत
७.५.१ तावना :
जीवन च गृहीतक अ ँडो मोिडि लयानी आिण रचड बु्रमबग यां या नावाशी स ंबंिधत आह े.
याने के सने िवकिसत क ेले या ग ृहीतकाची जागा घ ेतली. के सने असे सुचिवल े क बचत
उ प ना या वाढीसह वाढत े, परंतु एकूण तरावर , ते एकूण मागणी कमी क शकते. अँडो
मोिडि लयानी आिण रचड ुमबग यांनी सुचिवल े क य नी सा ं या उपभोगाची आिण
बचतीची दीघ कालावधीसाठी योजना आखली पािहज े आिण या ंचा वापर
आयु यभर यवि थत करावा . यांचा िस दा ंत ीडमन या कायम व पी उ प ना या
गृहीतका या समकालीन होता , यांनी उ प ना या जीवनच ावर आिण क ुटुंबां या
उपभोगा या गरजा ंवर आधा रत ाहक खचा चा िस दा ंत िवकिसत क ेला. डमॅनची
गृिहतके ॉस-से शन ड ेटासाठी अन ुकूल आह े, परंतु मोिडि लयानी आिण ुमबग य ांनी
यां या ग ृहीतकाच े वेळ-मािलका प रणाम काढ याचा य न क ेला.
जीवन च गृहीतकान ुसार, आजी वन उपभोग ह े ाहकां या आजीवन अप ेि त उ प नाच े
काय आह े. हे अस े ि तपादन करत े क एखादी य या या अप ेि त आजीवन
उ प ना या आधारावर या या उपभोगाची आिण बचतीची योजना आखत े. वैयि क
ाहकाचा उपभोग या याकड े उपल ध स ंसाधन े, भांडवलावरील परता याचा दर , खचा ची
योजना आिणही योजना कोण या वयात बपवली आह े यावर अवल ंबून असत े. या या
संसाधना ं या वत मान म ू याम य े मालम ा िक ंवा संप ी िक ंवा मालम ा आिण वत मान
अपेि त कामगार उ प न या ंचा समाव ेश होतो . अशा कार े, या या एक ूण संसाधना ंम ये
याचे उ प न आिण स ंप ी असत े.जीवन च िस दा ंत उपभोग आिण बचत वत न यांना
लोकस ं याशा ीय घटका ंशी जोडत े, िवशेषतः लोकस ं ये या वया या िवतरणाशी
कायम व पी उ प नात ून उपभोग घ े याची िकरको ळ वृ ी, वयानुसार बदलत े. वाढ या
वयाबरोबर सीमा ंत उपभोग व ृ ी कमी होत े. अथ यव थ ेम ये, िविवध वयोगटातील आिण
आयुमा नाचे लोक असतात , यामुळे अथ यव थ ेसाठी वयाबरोबर सीमोत उपभोग व ृती
(MPC ) हे संबंिधत (MPC ) चे िम ण असत े. प रणामी , वेगवेगळया वयोगटातील िम ण
असल े या अथ यव था ंम ये बचत आिण उपभोग कर या ची िभ न सीमा ंत वृ ी असत े.
७.५.२ गृहीतक े :
जीवन च गृहीतके खालील ग ृिहतके आहेत
१. ाहका या आय ु यादर यान िक ंमती या पात ळीत कोणताही बदल होत नाही .
२. मालम ा िदल ेला याजदर श ू य आह े.
३. ाहकाची िन व ळ मालम ा या या बचतीचा प रणाम आह े.
४. भिव यातील उपभोग हा ाहका या स या या बचतीचा प रणाम आह े.
५. ाहकाला याची एक ूण आय ु यभराची कमाई आिण चाल ू मालम ा वापर याची
अपे ा असत े. munotes.in
Page 90
आिथ क िवचारा ंचा इितहास
90 ६. तो कोण याही दकणगीची योजना करत नाही .
७. ाहकां या वत मान आिण भिव यातील उ प ना या वाहािव षयी िनि तता आह े.
८. ाहकाला आय ुमा नाची िनि त जाणीवप ूव क ी असत े.
९. ाहकाला भिव यातील आ कालीन प रि थती , संधी आिण सामािजक दबावा ंची
जाणीव असत े याम ुळे या या उपभोग खचा वर प रणाम होईल .
१०. ाहक तक संगत आह े.
या गृिहतका ं या आ धारे जीवन च गृहीतक प करत े क ाहक आय ु यभर याची
उपयु ता जा तीत जा त वाढव ेल. याची उपय ु ता वाढवण े या या आयु यभरा या
संसाधना ंवर अवल ंबून असत े.
सांकेितक भाष ेत
Ct = f(Vt)
Where Ct - JesUer JeeHej t
(Vt) - - JesUer SketÀCe mebmeeOeves t
जीवन च िस दा ंत लोकस ं ये या वया या िवतरणासह लोका ं या उपभोग आिण बचत
वत नाशी जोडतो . ाहकाचा उपभोग या याकड े उपल ध असल े या स ंसाधना या
माणात असतो . परंतु उपभोग योजना लहान वयात िक ंवा नंतर या वयात क ेली जात े यावर
य चा उपभोग अवल ंबून असतो . आयु या या म यभागी , य च े उ प न जा त
असत े.तो या या मात ून आिण मालम ेतून कमावतो . पु हा, आयु या या न ंतर या
ट यावर , एखा ा य च े उ प न माफक असत े कारण तो या या मात ून फारच कमी
कमावतो आिण या याकड े कमी मालम ा असत े. आयु या या म यभागी य च े उ प न
जा त अस यान े, संपूण आयु यभर उपभोगाची पात ळी ि थर राहत े.जीवन च गृहीतक ह े
प करत े क सव साधारणपण े, य समान तरावर उपभोग ठ ेवतात कारण जीवना या
नंतर या ट यात त े या या म ु य कमाई या वषा म ये िनमा ण केले या बचतीचा वापर
करतात िक ंवा ते यांची मालम ा न क शकतात . जावना या स ु वाती या काळात ,
उपभोगाची िविश पात ळी राख यासाठी उ प न प ुरेसे नस यास , य कजा ारे यांचा
उपभोग तर राख ू शकतात . िस दांताचा अ ंदाज आह े क आक ृतीम य े दश िव या माणे
संप ी जमा हो यासाठी क ुबड्या या आकाराचा नम ुना लागतो .
munotes.in
Page 91
के सनंतरचे अथ शा – १
91
आकृती . ७.४
आकृतीम य े,C C१ हा उपभोग व आहे.Y०Y१ही य ची िम ळकत व आहे, ती
य च े आयु यभराच े उ प न दाखवत े. आयु या या स ु वाती या काळात (OT१) य च े
उ प न या या उपभो गापे ा कमी असत े. उपभोग व CC१उ प न व Y०Yआहे,तो
याचा उपभोग तर राख यासाठी कज घेतो. Y०CB बेबचत आह े. याची उपभोग पात ळी
CB आहे जी जव ळजवळ ि थर आह े.एखा ा य या आय ु यातील मधली वष T१T२
ारे दश िवली जातात .मध या काळात याचे उपभोगाप े ा जा त असत े. उ प न व
Y०Y१ उपभोग CC१ या वर आह े. याची बचत पात ळी खूप उ च हणज े BYS आहे.जी
म यम वयातील एक ूण बचत आह े. पुढे,T२T ारे दश िवले या जीवना या न ंतर या
ट यात , पु हा याचे उ प न कमी होत े परंतु उपभोगाची पात ळी काहीशी तशीच राहत े.
जीवना या या ट यातील उपभोग व उ प ना या व वर आह े. जीवना या स ुरवाती या
ट यातील बचतीचा वापर तो सतत उपभोगाची पात ळी राख यासाठी करतो . प रणामी
SC१Y१ हे बेबचत आह े.
७.५.३ प रणाम :
के स या िस दा ंतानुसार, एकूण बचत दर उ प ना या पात ळीनुसार िनधा रत क ेला जातो ,
परंतु जीवन च गृहीतक अस े सूिचत करत े क बचत दर उ प ना या वाढी या दरावर
अवल ंबून असतो .
२. उपभोगाची िभ न सीमा ंत व ृ ी -
जीवन च प रक पना कायम व पी उ प न , ता पुरते आिण स ंप ी यात ून उपभोग याची
िभ न सीमा ंत व ृ ी सूिचत क रते. या या आय ु यभरा या उ प ना या अप े ेनुसार याचा
उपभोग ि थर राहतो , परंतु जीवना या व ेगवेग या ट या ंवर याच े उ प न बदलत े आिण
उपभोग कर या या सीमा ंत वृ ीमुळे बदलत े.
munotes.in
Page 92
आिथ क िवचारा ंचा इितहास
92 ३. सेवन कर याची सरासरी व ृ ी ि थर राहत े -
झसजस े उ प न वाढत े तसतस े, (ACP) सरासरी उपभोग व ृ ी उ प ना या वाढीसह
ि थर राहत े कारण एक ूण उ प नाम य े िमक उ प नाचा वाटा आिण एक ूण उ प नातील
संप ी (मालम ा ) यांचे गुणो र अथ यव था वाढत े तसे ि थर असत े.
४. सुरळीत आिण अख ंड वापर -
जीवन च गृहीतक दश िवते क ाहका या जीवन काळात च बचत बदलत े. आयु या या
सु वाती या ट यात , ाहकाकड े संप ी नसत े, परंतु जो या या कामा या वषा म ये
संप ी वाचव ेल आिण गो ळा करेल. पण प ु हा, याचा आय ु या या न ंतर या ट यात ,
िपवृ ी या काळात , तो पूव ची बचत वा परेल. याचा अथ असा होतो क ाहकाला याचा
आयु यभर स ुरळीत आिण अख ंड वापर हवा आह े. कामा या वषा म ये, तो बचत करतो
आिण न ंतर यालाबचत करण े श य होत नाही .
५. िभ न वयोगटातील रचना आिण स ंप ी असल े या अथ यव थाम ये
िभ नसीमा ंतउपभोग व ृ ी आिण सीमा ंत बचत व ृ ी असतात -
संप ीची रचना आिण वयोमानान ुसार उपभोग आिण बचत कर याची व ृ ी बदल ेल. कमी
उ प न असल े या क ुटुंबा या तुलनेत उ च उ प न असल ेले कुटुंब यां या उ प ना या
कमी माणात वापरत े. वेगवेग या वयोगटातील िविवध स ंप ी रचना असल े या
अथ यव था ंम ये उपभोग आिण बचत कर याची िभ न व ृ ी असत े.
७.५.४ टीका :
१. आजीवन उपभोगाची च ुक ची धारणा - गृहीतक अस े गृहीत धरल े क या या
आयु यभर या या उपभोगाची योजना करतो . परंतु भिव य अिनि त अस यान े ाहक
भिव यातील उपभोग कर याऐवजी वत मानावर ल क ि त क शकतो .
२. पुढील िपढ ्यांसाठी उ च बचत - जीवन च गृहीतक अस े गृहीत धरत े क जीवना या
नंतर या ट यावर , बचत कमी होत े, परंतु वारसा प ुढ या िपढीला द े यासाठी लोक अिधक
संप ी जमा क शकतात . तसेच, वृ दापकाळात जा त माणात स ेवन कर याची इ छा
नस याम ुळे ते कमी माणात स ेवल करतात .
३. उपभोग ाहकां या मानिसकत ेवर अवल ंबून असतो - उपभोग हा क ेवळ उ प न
आिण स ंप ीवर अवल ंबून नसतो तर जीवनाकड े पाह याचा ि कोन यावर अवल ंबून
असतो . समान उ प न आिण मालम ा असल े या लोका ंचे उपभोग आिण बचतीच े तर
िभ न अस ू शकतात .
४. ाहक असम ंजसपणान े वागू शकतो - असे गृहीत धर यात आल े आहे क ाहक
तक संगत आह े याला या या उ प नाब ल आिण भिव यातील उ प नाब ल प ूण मािहती
आहे. याचे उपभोगाच े िनण य आय ु यभरा या उ प नावर अवल ंबून असतात , तो
आयु यभरा या उ प नाब ल स ंपूण मािहती नस ू शकत े आिण या ं या जीवनभरासाठी
यां या उपभोगाच े िनयोजन कर याची मता िक ंवा इ छा या ं याकड े नसत े. munotes.in
Page 93
के सनंतरचे अथ शा – १
93 ५. अनेक चला ंचा अ ंदाज लावण े आव यक आह े.- हा िस दा ंत स याच े उ प न ,
मालम ेचे मू य, भिव यातील अप ेि त कामगार उ प न , संप ी इ यादीवर अन ेक चला ंवी
अवल ंबून आह े, असं य चला ंचे मू यांकन करण े खूप कठीण होत े.
६. पत मया दा- एखा ा य ला या या भिव यातील अप ेि त उ प ना या आधार े
जीवना या स ु वाती या ट यात भा ंडवली बाजारात कज घे याची स ंधी कमी असत े.
प रणामी , आजीवन उ प नावर आधा रत अ ंदािजत उ प नाप े ा वत मान उ प नातील
बदला ंसह ाहक बदल ू शकतात .
७. अचानक फाय ा ंचा िवचार नाही - हे गृिहतक अचानक नफा आिण उपभोगावर होणार े
प रणाम िवचारात घ ेत नाही .
८. उपभोग स ुरळीत नाही - जीवन च िस दा ंत असे गृहीत धरतो क एखा ा य या
संपूण आयु यात उपभोग स ुरळीत आिण ि थर असतो , परंतु अमे रका आिण इ ं लंड म य े
असे िदसून आल े क उपभोग म यम वयाम वाढतो आिण तो जीवना यान ंतर या ट यात
कमी होतो .
अशा मया दा अस ूनही, आधुिनक सम ा अथ शा ीय िस दा ंता म य े जीवन च गृहीतके
मह वाच े थान आह े.
७.५ सारांश
के स न ंतरचे अथ शा हा िवचारा ंचा एकस ं दाय आह े जो क े स या क पना ंवर आधा रत
आहे परंतु मु य वाहातील अथ शा ा या क पना नाकारत े. पुरवठा बाज ूचे अथ शा
पुरवठा बाज ू िकंवा उ पादनावर जोर द ेते.आिथ क सम या कमी कर यासाठी प ुरवठा बाज ूचे
घटक अिधक भावशाली आह ेत अस े मानणाया अथ त ा ंना प ुरवठ-बाजूचे
हणतात .मागणी -बाजूचे अथ शा आिण प ुरवठा-बाजूचे अथ शा दो ही समथ क आिथ क
वाढीच े उि ठ ेवतात आिण इि छत उि े सा य कर यासाठी या ंची धोरण े आिण
काय प दती िभ न आह ेत. उ पादन िक ंवा पुरवठ्याला ो साहन द े यासाठी करा ंम ये
तािवत कपातक ेली जात े. के स या िस दा ंनंतरचा िस दा ंत हा हाय ेकचा यापार च ाचा
िस दा ंत आह े. यापार च ा या प ूव या िस दा ंतांम ये भांडवली मालम ा आिण
गुंतवणुक या अि थरत ेवर जोर द े यात आला होता , तर यापार च ांचे िव ेषण करताना
सापे आदान आिण दान िकमती , याजदर आिण नफा या ं यातील बदला ंवर देखील जोर
दे यात आला होता . अँडो मोकडि लयानी आिण रचड ुमबग . याने के सने िवकिसत
केले या ग ृहीतकाची जागा घ ेतली. के सने असे सुचवले क बचत उ प ना या वाढीसह
वाढते, परंतु एकूण मागणी कमी क शकते. अँडो मोिडि लयानी आिण रचड बु्रमबग यांनी
सुचवले क य नी या ं या उपभोगाच े आिण बचतीच े दीघ कालावधीसाठी िनयोजन क ेले
पािहज े जेणेक न ते यां या उपभोगाच े वाटप आय ु यभर सव म मागा ने करतात .
munotes.in
Page 94
आिथ क िवचारा ंचा इितहास
94 ७.६
१. पुरवठा बाज ूचे अथ शा हणज े काय? पुरवठा बाज ूचे अथ शा च े िवषय प करा .
२. मागणी -बाजूचे अथ शा आिण प ुरवठा-बपजूचे अथ शा यातील फरक समोर
आणा.
३. हायेक या यापार च ाचा िस दा ंताचे टीका मक म ू यांकन करा .
४. हायेक या यापार च ा या िस दा ंताचे वण न करा . याचे प रणाम काय आह ेत.
५. जीवन च गृहीतक प करा . याचे प रणाम काय आह ेत?
६. जीवन च गृहीतका ंचे परी ण करा .
munotes.in
Page 95
95 ८
के सनंतरचे अथ शा - २
करण रचना :
८.१ उि े
८.२ तावना
८.३ पैशा या मागणीचा डमनचा िस दा ंत
८.४ दीघ कालीन िफिल स व
८.५ मँनक व या ंचे नवीन क ेि सयन ा प
८.६ चलनवाढज य म ंदी
८.७ सारांश
८.८
८.१ उि े
१. िम टन डमनची प ैशाची मागणी आिण प ैशा या मागणी या प ूव या आव ृ यांमधील
फरक समज ून घेणे.
२. डमन या मागणी या िस दा ंताचे मू यमापन करण े.
३. दीघ कालीन िफिल स व ा या वत नाचे परी ण करण े.
४. के स या नवीन ि कोनाचा अ यास करण े.
५. के स या नवीन अथ शा ाच े मॅनिकव प समज ून घेणे.
८.२ तावना
के सनंतरचे अथ शा हा ानाचा एक भाग आह े जो सतत वाढत आह े. अनेक िस दा ंत
आिण य ुि वाद क े स या िस दा ंतांवर आधा रत आह ेत. या करणाम य े आणखी काही
िस दा ंत समािव क ेले आहेत. यापैक एक म ुख िस दा ंत हणज े डमॅनचा प ैशा या
मागणीचा िस दा ंत. िम टन डमनचा मागणीचा िस दा ंत अंशतः क े स या िवचारा ंवर
आधा रत आह े परंतु तो क े स या िस दा ंतापास ून काही बाबतीत वेगळा आहे. के स या
क पन ेवर आधा रत आणखी एक युि वाद िफिल स व आहे तो चलनवाढ आिण munotes.in
Page 96
शहरी समाजशा
96 बेरोजगारी या ं यातील िवपरीत स ंबंध य करतो . असे नाते फार काळ िटकत नाही हा
युि वाद सिव तरपण े सांिगतला आह े.
मॅनक व या ंनी िकंमत स ूची खचा या िस दा ंता ार े अथ यव थ ेत अन ैि छक ब ेरोजगारी आह े
या के स या युि वादाच े समथ न कर याचा य न क ेला. महागाई व ब ेरोजगारी हण ून
ओळख या जाणाया अथ यव थ ेत एकाच व ेळी चलनवाढ आिण ब ेरोजगारी या
अि त वा या सम य ेला क े स न ंतर या अथ शा ात द ेखील म ुख थान आह े, या
घटकाम य े चलनवाढज य म ंदी सम य ेवर चचा केली गेली आह े.
८.३ िम टन डमनची प ैशाची मागणी
८.३.१ तावना
पैशा या सनातनवादी चलन स ं यामान िस दा ंतावर क ि ज या अथ शा ा ंनी िवश ेषतः
के सने टीका क ेली होती . यांनी असा य ुि वाद क ेला क सनातनवादी िस दा ंत हा मौि क
िस दा ंत आिण म ू य िस दांत आिण याज दर िनधा रण िस दा ंत या ंना आिथ क
िस दा ंताशी जोड ून पैशा या माण िस दा ंताची प ुनर चना क ेली. के स या प ैशा या
िस दा ंताला यापक मा यता िम ळाली. पण िशकागो िव ापीठातील अथ शा ा ंचा एक गट
पैशा या पार ंपा रक माण िस दा ंतावर का म करत होता . िशकागो िव ापीठात , िम टन
डमन ह े ी सायम स , लॉयड िम ंट्स, ॅक नाइट आिण ज ेकब ि हनर सार या िव ाना ंनी
पैशा या माण िस दा ंताची एक संबंिधत आव ृ ी िवकिसत क ेली. यांनी सामा य िक ंमत
पातळीसह माण िस दा ंत पैसा एकि त क ेला. िम टन डमन या ंनी १८५६ म ये “
पैशाचे माण िस दा ंत - A Restatement ” म ये एक ल ेख कािशत क ेला. पैशा या
माण िस दा ंता या नवीन आव ृ ी या पावर ल ेखात चचा केली ग ेली. लेखा या
काशनासह , मु ावादी ांती ल णीयरी या मजब ूत झाली . िम टन डमनचा पैशा या
मागणीचा िस दा ंत अंशतः क े स या िवचारा ंवर आधा रत आह े कारण तो प ैशाची मा गणी हा
भांडवला या िस दा ंताचा एक भाग मानतो पर ंतु िम टन डमनचा िस दा ंत के सने
मान या माण े पैसे ठेव या या ह ेतूंचे वग करण घ ेत नाही .
८.३.२ डमनचा िस दा ंत
िम टन डमन या ंनी या ं या चलन स ं यामान िस दा ंत पुनरावृ ीम य े पैशाला एक
कारची मालम ा मानली . पैशाची मागणी ही उपभोग स ेवे या मागणीइतक च आह े. तो
वा तव रोख िशलक ची स ं या (M/P) एक व त ू मानतो . याची मागणी क ेली जात े कारण
ती या या मालक या य साठी उपय ु आह े. आिथ क एज ंट जस े क घर े, कंप या
आिण सरकार या ं या स ंप ीचा एक िविश भाग प ैशा या पात ठ ेवू इि छतात . अशा
कार े. पैसा ही एक मालम ा िक ंवा भा ंडवल आह े याचा सकारा मक परतावा असतो .
हणून डमनची प ैशा या िस दा ंताची मागणी हा स ंप ी िस दा ंताचा एक भाग आह े.
डमन स ंप ीसाठी ि तिनधी हण ून कायम व पी कमाई घ ेतो.
munotes.in
Page 97
के सनंतरचे अथ शा - २
97 ८.३.३ पैशा या मागणीच े काय
डमन या मत े, पैशाची मागणी प ैसा रोख ठ ेव यासाठी असत े. तो अस े ि तपादन करतो
क पैसा ही एक कारची स ंप ी ठ ेवतात. य यवहारासा ठी पैसे ठेवतात. पैसा यश
हणून काम करतो आिण व त ू आिण स ेवा खर ेदी कर यासाठी द ेखील त े खूप सोयीच े आहे.
पैशा या मागणीकड े याचा ि कोन प ैसे ठेव या या इतर कोण याही ह ेतूंचा िवचार करत
नाही.
िम टन डमन या मत े संप ीच े पाच व ेगवेगळे प आह ेत, पैसा, रोखे, समभाग , भौितक
व तू आिण मानवी भा ंडवल . संप ी या य ेक कारात िविश ग ुण असतात आिण त े
परतावा द ेतात.
१. पैसा - याम य े चलन , मागणी ठ ेवी आिण म ुदत ठ ेवी यांचा समाव ेश होतो यात ठ ेव वर
याज िम ळते. पैसे धारकाला व ेशयो यता , सुरि तता इ यादी व पात वा तिवक परतावा
देखील द ेतात.
२. रोखे - रोखे हे िस य ु रिटज आह ेत जे याज उ प न द ेतात, नाममा अट म य े िनि त
केले जातात . रो या ंवरील उ प न हणज े याज दर आिण बाजारातील याजदरातील
अपेि त भा ंडवली नफा िक ंवा तोटा होतो .
३. समभाग - वा तिव क एककाम य े िनि त क ेले या द ेयका या व ेळेचा दावा आह े.
समभागात ून िमळणारा परतावा हा लाभा ंशाचा दर , अपेि त भा ंडवली नफा िक ंवा तोटा
आिण िक ंमत पात ळीतील अप ेि त बदला ंव न िनि त क ेला जातो .
४. भौितक व त ू - भौितक व त ू िकंवा मानवत ेवर व त ू हे उ पादक आिण हक या ंचे
िटकाऊ व त ूंचे साठ े आहेत.
५. मानवी भा ंडवल - िश ण , कौश य िक ंवा चा ंगले आरो य यासारखी मन ु याची उ प न -
उ पादक मता आह े. पिह या चार कारा ंना गैर-मानवी स ंप ी हण ून वग क ृत कर यात
आले आह े तर श ेवटची मानवी स ंप ी आह े. गैर-मानवी स ंप ीच े पांतर प ैशात सहज
करता य ेते. मानवी सहजासहजी स ंपु ात य ेऊ शकत नाही .
संप ी खालील माण े तीका मक श दात य क ेली जाऊ शकत ेः
W= yrWhere W - एकूण संप ीच े वत मान म ू य, y - पाच कार या स ंप ीत ून
अपेि त उ प नाचा एक ूण वाह , r- याज दर
८.३.४ पैशा या मागणीच े िनधा रक
के सची प ैशाची मागणी ही उ प नाची पात ळी आिण याजदर या ंचे काय आह े. परंतु
डमनचा िस दा ंत अस े समथ न करतो क प ैशाची िक ंवा मालम ेची मागणी खालील
घटका ं ारे िनधा रत क ेली जात े. munotes.in
Page 98
शहरी समाजशा
98 १. एकूण संप ी : एखा ा य या स ंप ीचा एक ूण साठा हा डमन या प ैशा या
मागणीचा एक मह वाचा िनधा रक आह े. एखा ा य ची स ंप ी िजतक जा त ओल
िततका प ैसा यवहारासाठी आिण आणखी एका उ ेशासाठी मािगतला जातो . डमनन े
संप ीचा िनद शांक हण ून कायम व पी उ प नरच े सवलत म ू य वापरल े. कायम व पी
िमळकत हणज े य या जीवनका ळात संप ीत ून िमळणारे अपेि त उ प नहोय .
२. मानवी त े गैर-मानवी स ंप ीच े माणः : मानवी स ंप ीच े माण (कायम व पी उ प न )
हा पैशाची मागणी ठरव यासाठी एक मह वाचा घटक आह े. मानवतेवर स ंप ी आिण
संप ीच े गुणो र िक ंवा संप ी आिण उ प नाच े गुणो र आह े. परंतु डमने आप या
थायी उ प ना या ग ृहीतकात अस े सुचवले क मानवी स ंप ीतील सीमा ंत उपभोग व ृ ी
कमी आह े. हणूनच, मानची स ंप ी आिण ग ैर-मानवी स ंप ीच े गुणो र जरी संिगक असल े
तरी, ि डमॅन या भ ूिमका बजावत नाही .
३. पैसे आिण इतर आिथ क मा लम ेवरील परता याचा अप ेि त दरः : पैशाची मागणी
करणाया इतर िस दा ंतां या िवपरीत , डमन प ैशाची िव त ृत या या घ ेतात. यात
मागणी ठ ेवी आिण चलनासह म ुदत ठ ेवी समािव आह ेत. यामुळे , पैशाला इतर कार या
मालम े माण ेच नाममा परतावा अप ेि त आह े. एखा ा य च े कासम व पी उ प न
ि थर अस यान े याची स ंप ी ि थर असत े. पैसे आिण इतर आिथ क मालम ा या िनि त
संप ीत ून या ंचा वाटा िम ळिव यासाठी पधा करतात . दुसया श दांत, पैशाचे िकंवा इतर
आिथ क मालम ेचे माण इतर मालम ा जस े क रोख े, पैशा या समभाग ठ ेव यासाठी
े साहन ार े िनधा रत क ेले जाते. जर आिथ क मालम ेवर परतावा उदाहरणाथ रोखे व
समभाग जा त अस ेल तर प ैशाची मागणी कमी अस ेल. परंतु जर रो खे व समभाग सा र या
इतर आिथ क मालम ेवरील परतावा कमी अस ेल तर प ैशाची मागणी जा त अस ेल.
४. िकंमत आिण अप ेि त चलनवाढः चलनवाढीच े पैशा या मागणीवर दोन िवपरीत
होतात . चननवाढीम ुळे पैशाची यश कमी होत े. प रणामी , एखा ा य ला जा त प ैसा
िश लक ठ ेवायचा अस ेल जेणेक ण तो पूव माण ेच यश राख यास स म अस ेल.
परंतु चलनवाढीम ुळे, वा तव मालम ा , सोने इ या दी सार या गैर-मानवी मालम ेवरील
सा ेप परता याम य े वाढ झाली आह े, प रणामी , लोक कमी प ैसे ठेवतील आिण उ च -
उ पादक ग ैर-मानवी मालम ा ंम ये गुंतवणूक करतील . यामुळे पैशाची मागणी यावर
अवल ंबून असत े.
५. इतर चलः : चव आिण पस ंती, जागितक आिथ क संकटासारखी अप ेि त आिथ क
अि थरता , यापार च ाचे ट पे, इ. आिण व ेतन द ेयकाची प दत , िबलांची इेयके यासारख े
सं थापक घटक प ैशा या मागणीवर प रणाम करतात .
८.३.५ पैशा या मागणीसाठी डमनच े समीकरणः Mdp= f(py,w,(bR-mR),(eR–mR),(e-mR)
समीकरणात munotes.in
Page 99
के सनंतरचे अथ शा - २
99 Mdp -वा तव रोख प ैशाची मागणी
f - काया मक स ंबंध ey -वा तिवक कायम उ प न w - मानवी स ंप ी आिण अमानवी स ंप ीच े गुणो र mR - पैशातून नाममा परतावा अप ेि त आह bR - रो या ंमधून अप ेि त नाममा परतावा eR - समभागात ून नाममा परतावा अप ेि त आह े e - महागाईचा अप ेि त दर z - वा तिवक प ैशातून िमळणाया उपयोिगत ेवर प रणाम कर याची श असल ेले इतर
कोणत ेही चल
ि डान या मत े, वा तव िश लक प ैशची मागणी वाढत े जे हा कायम व पी उ प न वाढत े
आिण अप ेि त परतावा िम ळा यावर घटत े, पैशांवरील अप ेि त नाममा परता याचा
तुलनेत रोख े व समभाग िक ंवा मालम ा वाढतात .
हे खालील आ कृती या मदतीन े सूिचत क ेले आहे.
आकृती - १
आकृती . ८.१
आकृती. १ म ये पैशांची िश लक X - वर दश िवली आह े तर याजदर Y - अ ावर
दश िवला आह े. MD हणज े पैशाची मागणी . याजदरातील बदला ंमुळे पैशा या मागणीवर
फारच कमी प रणाम होतो . याजदरात बदल होत असताना , पैशा या दीघ कालीन
मागणीतील बदल नग य आह े. डमनन े पैशा या मागणीचा िस दा ंत हण ून माण
िस दा ंताचा तावना क न िदला आिण प ैशाची मागणी ही मालम ा िक ंमती िक ंवा सा ेप munotes.in
Page 100
शहरी समाजशा
100 परतावा आिण स ंप ी िक ंवा उ प न यावर अवल ंबून असत े असे गृहीत धरल े आहे. तो अस े
दाखवतो क प ैशा या मागणीचा िस दा ंत हा िकमती आिण उ पादताचा िस दा ंत बनतो .
तो असा य ु वाद करतो क प ैशा या साठ ्यातील बदलाम ुळे िकंमत िक ंवा उ प न िक ंवा
दो ही एकाच िदश ेने बदलतात . याचा अथ असा होतो क जर अथ यव थ ेचीपात ळीपूण
रोजगाराप े ा कमी अस ेल तर, पैशा या प ुरवठ्यात वाढ झा याम ुळे उ पादन आिण
रोजगारात वाढ होईल कारण अ प कालावधीत खच वाढेल,. पैशा या प ुरवठ्यातील बदल
दीघ काळासाठी प ैशां या िशलक वर प रणाम क शकत नाहीत . पूण रोजगार तरावर ,
पैशाचा प ुरवठा वाढ यान े िकमती वाढतील .
८.३.६ टीका मक म ू यांकन
१. पैशाची अितशय यापक या या - डमन या अितशय यापक या येम ये चलन
आिण मागणी ठ ेवी M१) आिण यावसाियक ब ँकांमधील म ुदत ठ ेवी (M२) या या प ैशा या
या य ेत समािव आह ेत. याची यापक या या स ुिचत करत े क प ैशा या मागणीची
याज लविचकता नग य आह े. उदाहरणाथ , मुदत ठ ेव वरील याजदर वाढ यास , मुदत
ठेव ची मागणी (M२) वाढेल. परंतु चलन आिण मागणी ठ ेव ची मागणी (M१) कमी होईल .
प रणामी , याजदराचा एक ूण प रणाम प ैशा या मागणीवर नग य अस ेल. पुढे, डमन या
िव ेषणात ठ ेव साठी दीघ कालीन आिण अ प –मुदती या याजदरा ंम येकोणताही फरक
पडत नाही . पुढे, डमन या िव ेषणात ठव साठी दीघ कालीन आिण अ प –मुदती या
याजदरा ंम ये कोणताही फरक पडत नाही . मागणीठ ेवीसाठी (M१), अ प म ुदतीचा याज
दर ेय कर आह े, परंतु दीघ कालीन याजदर म ुदत ठेव साठी (M२) अिधक यो य आह े.
२. पैसा, सुख-सोयीची व त ू नाही - डमनन े पैशाला व त ू मानल े. भह धा याचा
िस दा ंतानुसार प ैशाला प ैशा या या य ेत मुदत ठ ेव चा समाव ेश के यामुळे एक िवलासी
व तू मानली ग ेली होती . याने पैशा या क पन ेत मुदत ठ ेव चा समाव ेश केला कारण यान े
ओ िनरी ण क ेले क अम े रकेत उ प नाप े ा जा त प ैसा पुरवठा आह े. पण इ ं लंड या
प रि थतीत अस े िन र ण च ुक चे ठरले.
३. संप ी चलाला जा त मह व - डमन या प ैशा या मागणी या काया म ये, संप ीची
चले िमळकतीसाठी इ आह ेत. या करणात , संप ी आिण उ प ना या चला ंचे एकाचव ेळी
वाकाराय होणे कांही अथ शा ा ंना मा य नाही . उदाहरणाथ , जॉ सन प करतात क
िम टन डमन या िस दा ंतातील उ प न हा स ंप ीवर परतावा आह े, तसेच संप ी ह े
उ प नाच े वत मान म ू य आह े. याज दराची उपि थती आिण प ैशा या मागणीतील या
चलांपैक एक चल इतर चलाला िनरथ क बनवत े.
४. पैशा या मागणीच े खूप मह व - ि डमन या ंनी पैशाचा प ुरवठा अि थर अस याच े वण न
केले आहे कारण त े चलनिवषयक अिधकाया ारे िनि त क ेले जाते आिण बदलल े जाते.
परंतु पैशा या प ुरवठ्याम य े बँक कजा म ये बदल क न तयार क ेले या ब ँक ठेवी असतात .
बँक राखीव िनधी ार े िनधा रत क ेले जाते जे बँकेतर िव ीय म य था ं ारे ठेवी आिण चलन
काढण े य ांचा िवसतार करतात आिण करार करतात ; यापारी ब ँकांकडून घेतलेले कज
आिण परद ेशातून पैशांचा ओघ आिण बिहग मनम यवत ब ँके ारे खरेदी िस य ु रटीजची munotes.in
Page 101
के सनंतरचे अथ शा - २
101 खरेदी आिण िव यांचा समाव ेश होतो . पण ि डमन फ प ैशाचा प ुरवठा हा एक बा
घटक मानतो तो अवा तव आह े.
५. वेळ घटक िवचारात घ ेत नाही - ि डमन व ेळेचे प रणाम िनिद करत नाही . चलांम ये
फरक हो यासाठी लागणारा व ेळ आिण समायोजनासा ठी लागणारा व ेळ िनिद केलेला
नाही.
८.३.७ सारांश : िम टन डमन या ंनी पैसा हे उपभो य व त ू हणून आिण प ैशाची मागणी
हणज े उपय ु ता असल े या कोण याही हक िटकाऊ व त ूं या मागणीची थ ेट िव तार
हणून िव ेषण क ेले. यां या मत े. य रोख यवहारा साठी प ैसे ठेवतात. पैसा यश
हणून काम करतो आिण व त ू आिण स ंवा खर ेदी कर यासाठी द ेखील त े खूप सोयी कर
आहे. पैशां या मागणीकड े याचा ीकोन प ैसा ठेव याच े इतर ह ेतू िवचारात घ ेत नाही .
या या िस दा ंतानुसार स ंप ी हा मागणीचा एक मह वाचा िनधा रक आहे. तो स ंप ीच े
मानवी आिण ग ैर-मानवी स ंप ीम य े वग करण करतो पर ंतु संप ीयाठी ि तिनधी हण ून
कायम व पी उ प न घ ेतो. डमनची प ैशाची ि थर मागणी ह े वैयि क हका ं या कायम
उ प नाच े काय आह े. ि डमन या मत े, वा तव रोख प ैशाला मागणी वाढत े
ते हाकायम व पी उ प न वाढत े आिण रोख े, समभाग िक ंवा इतर मालम ेवरील अप ेि त
परतावा हा प ैशा या नाममा परता याचा अप े े या त ुलनेत वाढतो त े हा प ैशाची मागणी
घटते. तो असा य ुि वाद करतो क प ैशा या साठ ्यातील बदलाम ुळे िकंमत पात ळी िकंवा
उ प न िक ंवा दो ही एकाच िदश ेने बदलतात . याचा अथ असा होतो क जर अथ यव थ ेत
पूण रोजगाराप े ा कमीपात ळी असमल , तर पैशा या प ुरवठ्यात वाढ झा याम ुळे उ पादन
आिण रोजगारात वाढ होईल कारण अ पावधीतच खच वाढेल. पैशा या प ुरवठ्यातील
अदल दीघ काळासाठी प ैशां या िशलक वर क शकत नाहीत .
८.४ िफिल स व
सनातनवादी अथ शा ा ंचा पूण रोजगार समतोल यावर िव ास होता . के सने या क पन ेचे
खंडन क ेले आिण सा ंिगतल े क प ूण रोजगार पात ळीपे ा कमी पात ळीला अथ यव था
समतोल साध ू शकत े. लंडन क ूल ऑफ इकॉनॉ िम समधील यापक ए .ड य ू. िफिल स
यांनी आकड ेवारीच े िव ेषण केले आिण १८५८ म ये बेरोजगारी आिण महागाई या ं यातील
संबंधांब ल एक िवकिसत क ेला. यांनी १८६१ ते १८५७ पय त इं लंडमधील ब ेरोजगारी
दर या ं यातील स ंबंधांचे िनरी ण क न. यांनी चलनवाढ आिण ब ेरोजगारी या ं यातील
संबंध प केले. चलनवाढ आिण ब ेरोजगारी या ंचा पर पर /नकारा मक स ंबंध आह े.
चलनवाढीचा दर जा त अस ेल तर ब ेरोजगारीचा दर कमी ब ेरोजगारी या कमी दराला उ च
माणात चलनवाढ असत े.
कमी ब ेरोजगारी हणज े कामगारा ंची जा त मागणी . कमी ब ेरोजगारीम य े जे हा कामगारा ंची
जा त मागणी अस ते ते हा व ेतन वाढत े. मजुरी वाढ यान े उ प न आिण चलनवाढ वाढत े.
यामुळे, बेरोजगारी या िन न तरावर . उ च चलनवाढीचा दर आह े. चलनवाढ आिण
बेरोजबारी या ं यातील य त स ंबंध सूिचत करत े क सरकार एकाच व ेळी कमी चलनवाढ
आिण ब ेरोजगारी कमी क शकत नाही . १ कमी चलनवाढ सा य कर यासाठी उ च munotes.in
Page 102
शहरी समाजशा
102 बेरोजगारी वीकारण े आव यक आह े. िकंवा २ कमी ब ेरोजगारी आिण चलनवाढ या ं यातील
संबंध िफिल स व ारे दश िवला जातो
आकृती . ८.२
आकृतीम य े दश िव या माण े, िफिल स व बेरोजगारी आिण चलनवाढ या ं यातील य त
संबंध दश िवते. उदाहरणाथ , जे हा चलनवाढीचा दर ठीक असतो त े हा ब ेरोजगारीची
पातळी OL१ असत े. याचा अथ , कमी महागाई दरात . बेरोजगारीचा दर जा त आह े. दुसया
श दांत, कमी चलनवाढीचा दर सा य कर यासाठी सरकारण े उ च ब ेरोजगारीचादर
वीकारला पािहज े.
पण द ुसरीकड े, जे हा चलनवाढीचा दर जा त असतो , हणज े Ok१, बेरोजगारीचा दर OL
इतका कमी असतो . याचा अथ असा होतो क सरकारला ब ेरोजगारीचा दर िनय ं णात
ठेवायचा अस ेल तर चलनवाढीचा उ चा ंक वीकारला पािहज े.
िफिल स व चलनवाढ आिण ब ेरोजगारी या ं यातील यापारस ंबंध दश िवते. हे असेही
सूिचत करत े क कमी ब ेरोजगारासहअथ यव था ंम ये कमी महागाई अस ू शकत नाही . उ च
बेरोजगारी दरा या िक ंमतीवर कमी चलनवाढीचा दर गाठला जातो . अ य पण े िफिल स
व असे सूिचत करतो क , जर अथ यव था मत ेपे ा कमी काम करत अस ेल, तर एक ूण
मागणी (C+I+G) वाढ यान े बेरोजगारीचा दर कमी होतो .
पॉल सॅ युएलसन आिण रॉबट सोलोवोसार याअथ शा ा ंनी १८६० -६१ या वषा तील
अमे रकन अथ यव थ े या आकड ेवारीच े िनरी ण क ेले आिण धोरणा मक िफिल स व
िस दा ंतावर टीका क ेली.
८.४.१ दीघ कालीन िफिल स व
िम टन डमन आिण एडम ंड सार याअथ शा ा ं या मत े, कामगार वा तिवक व ेतन
आिण चलनवाढ समायोिजत प ैशाची मज ुरी िवचारात घ ेतात. यामुळे सरकारला िकमान
दीघ कालीन उ च चलनवाढीसह कमी ब ेरोजगारी िम ळू शकत नाही . munotes.in
Page 103
के सनंतरचे अथ शा - २
103
आकृती . ८.३
एडमंड फे स सार या अथ शा ा ं या मते, दीघ काळ चालणारी िफिल स व ही
रेखािच ात दश िवलेली उभी सर ळ रेषा आह े. अ पावधीत , खाली उतरल े या िफिल स व
SPC१ ारे दश िव या माण ेबेरोजगारीचा दर आिण चलनवाढ या ं यात एक य त स ंबंध
आहे. व असे सूिचत करत े क OK ते OK१ (िकंवा िव तारीत चल निवषयक धोरणा ार े)
उ च चलनवाढीचा दर वीका न बेरोजगा रीचा दर OL१ व न OLपय त कमी क ेला जाऊ
शकतो पर ंतु तो केवळ अ प कालावधीत , लोकांना स या या िकमती या बरोबरीन े िकमती
वाढव याची अप े ा आह े. िफिल स व उजवीकड े सरकतो . SPC२ नवीन िफिल स व
बनतो. लोक महागाईची अप े ा करतात . चलनवाढीचा दर OK व न OK१ पय त वाढतो ,
पांतु बेरोजगारी या दरात कोएाताही बदल /घट झाल ेला नाही . दीघ काळत, िफिल स व ही
उभी सर ळ रेषा बनत े. आकृतीम य े , LPC हा दीघ काळ चालणरािफिल स व आहे. तो हे
सूिचत करतो का दाघ कालीन आिथ क िव तार िक ंवा चलनवाढीचा दर वीकारण े,
बेरोजगारीची पात ळी कमी कर यासाठी िक ंवा रोजगार वाढव यासाठी काय करणार नाही .
दीघ काळात महागाई दर आिण ब ेरोजगारी दर या ं यात कोणताही यापार नाही .
८.५ मॅनक वच े नवीन क े सीयन ा प
८.५.१ तावना :
के सचे नवीन अथ शा ही आध ुिनक सम अथ शा ाची एक शाखा आह े जी क े स या
िवचारा ंवर आधा रत आह े. के स या िवचारा ंनी १८३० ते १८७० पय त जगावर भाव
टाकला पर ंतु काही नवीन शा ीय अथ शा ा ंनी क े स या िस दा ंता या अन ेक
िव ासा ंवर िच ह उपि थत क ेले. के स या िवचारसरणीत फ ेरबदल क न नवीन
सनातन वा ा ं या समालोचना ंना ि तसाद द ेणाया अथ शा ा ंना नवीन क े सीयनिवचार
हणतात .
नवीन सनातनवादी अथ शा ा ंनी वेतन आिण िक ंमती लविचक असतात . या गृिहतकावर
आधा रत या ंचा थ ूल आिथ क िस दा ंत िवकिसत क ेला. यां या मत े बाजारातील िकमती
वरीत समायोिजत क न मागणी आिण प ुरवठा स ंतुिलत करतात . परंतु munotes.in
Page 104
शहरी समाजशा
104 नवीनक े स यािवचारा ं या अथ शा ा ं या मत े, बाजार समाशोधन प अ पकालीन
आिथ क चढउतार क शकत नाहीत . यांनी िचकट / ताठर व ेतन िक ंमती या
िस दा ंताना समथ न िदल े. यांचे हणण े आह े क व ेतन आिण िक ंमतीचा िचकटपणा /
ताठरता अन ैि छक ब ेरोजगारीच े अि त व आिण अथ यव थ ेवरआिथ क धोरणाचा मजब ूत
भाव प क शकते. जॉज मॅनक व , रॉबट गॉड न, डेि हड रोमर , आिमल हर ल ँचाड
लॉरे स समस , जोसेफ ि टि लट ्झ आिण ब ु्रस ीनवा ड ह े काही म ुख नवीन
के सीयनिवचारा ंचे अथ शा आह ेत.
के स या पाने अन ैि छक ब ेरोजगारीवर आिण उ पादन आिण रोजगार िनि त
कर यासाठी एक ूण मागणी या भ ूिमकेवर जोर िदला . नवीन क े स िवचारा ंचा अथ शा ा ंनी
अनैि छक ब ेरोजगारी चे अित र प ीकरण िदल े आहे. एन. ेगरी म ॅनक व आिण ड ेि हड
रोमर ह े मु य योगदानकत आहेत. यांनी के स या णालीम य े हा स ू म आिथ क पाया
एक कर याचा य न क ेला.
८.५.२ मॅनक वच े नामपा िक ंमत िचकटपणा / ताठर प :
सनातनवादी अथ शा ा ंचा िकमतीतील लविचकत े या ग ृहीतकावर िव ास होता . लविचक
िकमती बाजारात समतोल आण ू शकतात . पण नवीन क े स िवचारा ं या अथ शा ा ं या
मते, िकंमती िचकट /ताठर आह ेत. यांचा असा य ु वाद आह े क िक ंमत स ूची या िक ंमती
हे िचकटपणाच े /ताठरत े कारण आह े. ेगरी म ॅनक व या या ल ेखात (लहान िक ंमतसूची
खच आिण मोठ े यवसाय च ) म ेदारीच े एक सम अथ शा ीय प ने दावा क ेला क
िकंमत समायोिजत करण े कठीण आह े. िकंमतसूची खच हणज े िकंमती बदल याचा खच
होय. मॅनक व या मत े.बाजार लवकर प होत नाहीत (िकंमतीतील समा योजना ार े
समतोल साधण े) कारण िक ंमती समायोिजत करण े कठीण आह े. िकंमत िचकटपणाचा /
ताठरत ेचा िस दा ंत खालील ग ृिहतका ंवर आधा रत आह े.
८.५.३ गृहीतक े :
१. बाजार अव ूण आहे आिण त ेथे मोठ्या माणात म ेदारी असल े या पधा मक क ंप या
आहेत.
२. उ पादन स ं था मा िणत िक ंवा िभ न उ पादन े तयार करतात .
३. बह सं य क ंप या या ं या उ पादना ं या िक ंमतीवर ठ ेवणाया िकंमतरक या आहेत.
४. िकंमत समायोजनासाठी खच समािव आह े.
५. कंप यांम ये रेखीय मागणी व असतात .
६. सीमांत खच व ि ितजसमा ंतर आह े.
या गृिहतका ंवर आधा रत , असा य ु वाद क ेला गेला आह े क िक ंमत स ूची या िक ंमती
कंप यां या िक ंमती आिण माणावर प रणाम करतात . जे हा क ंप या िक ंमती बदलतात ,
ते हा यात नवीन िक ंमत स ूची (मेनू) छापण े यासार या खचा चा समाव ेश होतो , जरी अस े munotes.in
Page 105
के सनंतरचे अथ शा - २
105 खच कमी असल े तरी त े कंप यां या िकंमतीवर आिण उ पादनावर प रणाम करतात .
मॅनक व स ुचवतात क कमी कालावधीत िकमती ि थर ठ ेवून मागणीतील लहान बदला ंवर
ि ित या देणे कंप यांसाठी फायद ेशीर आह े. या करणात , कंप या उ पादन बदल ून
ि तसाद द ेऊ शकतात . खालील आक ृती या साहा यान े गृहीतक प क ेले जाऊ शकत े.
आकृती . ८.४
वरील आक ृतीम य े, मुळ मागणी व D० आहे, D१ मागणीत घट दश वते. MR० मूळ
सीमांत ा ी व आहे. MR१ हा व मागणी कमी झा याम ुळे सीमांत ी व ातील घट
सूिचत करतो . MC१ हा नवीन सीमा ंत खच व आहे. OP० ही मूळ िकंमत आह े. जे हा
MR०, P० िकंमत आिण OQ१ उ पादन प रणाम या ंना छेदतो . ते हा उ पादनस ं था
AEKP० नफा कमावत े. मागणी कमी झा याम ुळे, D१ हा नवीन मागणी व बनतो. MR१
हा नवीन सीमा ंत ा ी व आहे. हे िबंदू इ वर सीमा ंत खचा ला छेदते. F OP१ वर नवीन
िकंमत बनत े आिण OQ२ हे नवीन माण आह े. नफा KFCP१ होतो. जर िक ंमत स ूचीची
िकंमत जा त अस ेल, तर क ंप या िक ंमत OP० ठेवतील आिण उ पादन OQ१ वर
ठेवतील . उ पादन स ं थेचा नफा KGB P० असेल. KFCDP२ नफा KFCP१
(KEDP२>KFCP१) पे ा जा त अस ेल पण क ंप या OP२ पय त िकंमत कमी करतील .
कंप या िक ंमत कमी करणार नाहीत हण ून OP० वर िकमतीत कठोरता / ताठरता अस ेल.
ही प रक पना द ेखील िक ंमत कपातीचा यापक आिथ क प रणाम प करत े. िकंमतीत घट
झा यान े अथ यव थ ेतील इतर क ंप यांना फायदा होतो . जे हा उ पादन स ं थे ारे िकंमत
कमी क ेली जात े, ते हा सरासरी िक ंमत कमी जात े. ते हा सरासरी िक ंमत पात ळी थोडी कमी
होते याम ुळे हका ंचे वा तिवक उ प न वाढ ेल. वा तिवक उ प न वाढ यान े
बाजारप ेठेतील सव कंप यां या उ पादना ंची मागणी वाढ ेल. बाजारातील सव कंप यां या
मागणीवर एखा ा उ पादन स ं थे ारे िकंमत समायोज ना या या यापक आिथ क भावाला
मॅनक व ार े एकूण मागणी बा ता हणतात .
munotes.in
Page 106
शहरी समाजशा
106 ८.५.४ टीका
गृहीतका ंवर खालील कारणा ंव न टीका क ेली आह े.
१. हा ीकोन उ पादना या माणात समायोजनाकड े दुल करतो . हा िस दा ंत
िकंमतीतील जोर द ेतो. उ पादन समायोजना ंवर अथ यव थेला समतोल आण याचा
अपेि त प रणाम द ेखील सा य होतो .
२. असे गृहीत धर यात आल े आहे क मागणी बदलत असताना सीमा ंतिकंमतीत याच
माणात बदल होतो , परंतु य ात , सीमांत खच एकूण मागणीशी प ूण पणे संबंिधत नाही .
३. हे िनदश नास आण ून दे यात आल े आह े क िक ंमतसूचीचा खच कमी आह े आिण
आधुिनक का ळात िडिजटल ांतीमुळे ती आणखी कमी झाल े आहेत.
४. हा िस दा ंत िकमती या िचकटपणाच े / ताठरत ेचे प ीकरण द ेतो, परंतु ते िकंमती या
दरा या िचकटपणाकड े/ताठरत ेकडे दुल करतो .
५. कांही अथ शा असहमत आह ेत क कमी िक ंमत स ूची िक ंमत चा
िचकटपणा /ताठरपणा प क शकते. खच खूपच कमी आह ेत आिण त े मंदी आिण न ैरा य
यासार या प रि थतीच े प ीकरण द ेऊ शकत नाही .
८.६ चलनवाढज य मंदी
लॉड के सने या या िस दा ंताम य े भावी मागणी या मह वावर जोर िदला . यां या मत े,
बेरोजगारी कमी कर याचा उपाय हणज े भावी मागणी वाढवण े होय. िफिल सन े
बेरोजगारी आिण चलनवाढीची य त स ंक पना मा ंडली . यांनी पुढे प क ेले क , िविश
माणात चलनवाढ ि वकार यािशवाय सरकार ब ेरोजगारी कमी क शकत नाही . दुसया
श दांत, जर चलनवाढ अस ेल तर अथ यव थ ेत बेरोजगारीच े माण कमी असत े.
परंतु अलीकड या का ळात, अथ यव था ंना अशी प रि थती अन ुभवायला िम ळत आह े
याम य े िकमतीची पात ळी सतत वाढत असत े परंतु बेरोजगारीची पात ळी देखील वाढत े.
ेफेसर स ॅ युएलसन या ंनी या प रि थतीच े वण न चलनवाढज य म ंदी अस े केले आह े.
यां या मत े, काच व ेळी िकमती आिण मज ुरी यांम ये चलनवाढझा यान े, लोकांना नोकया
िमळत नाहीत आिण क ंप या उ पािदत उ पादना ंसाठी हक शोध ू शकत नाहीत . दुसया
श दांत, चलनवाढज य म ंदी ही अशी प रि थती आह े िजथ े एकाच व ेळी बेरोजगारी आिण
चलनवाढ असत े. भारत आिण जगातील इतर िवकसनशील अथ यव था चलनवाढज य
मंदी या सम य ेला त ड द ेत आह ेत. अशा अथ यव थ ेत िकमती सतत वाढत असतात पण
याचव ेळी अथ यव थ ेत बेरोजगारी असत े. चलनवाढज य म ंदी ही एक आिथ क घटना आह े
जी ज े हा महागाई जा त असत े आिण असत े आिण आिथ क वाढ कमी असत े ते हा मोठ ्या
माणात ब ेरोजगारी असत े.
चलनवाढज य म ंदी = उ च चलनवाढ + उ च ब ेरोजगारी + कमी आिथ क वाढ munotes.in
Page 107
के सनंतरचे अथ शा - २
107 चलनवाढज य म ंदी अन ेक कारणा ंमुळे होते. असे घटक प ुरवठ्यावर प रणाम करतात ज े
आकृतीम य े दश िव या माण े िकमत वर प रणाम करतात .
आकृती . ८.५
आकृतीम य े एकूण मागणी व आिण एक ूण पुरवठा व एकमेकांना Eिबंदूवर छ ेदतात
आिण िक ंमत पात ळी OP आहे आिण वा तिवक सकल रा ीय उ पादन OY तरावर
आहे. पुरवठा बाज ू या घटका ंमुळे (खच े रत घटक ) एकूण पुरवठा व AS व न AS१
असा डावीकड े मागे सरकतो . एकूण मागणी व AD ि थर रािह यास नवीन एक ूण पुरवठा
व AS१ मुळ एकूण मागणी व AD ला समतोल िब ंदू E१ वर छेदतो. जर पुरवठा बाज ूचे
घटक एकट ेच काम करत असतील तर िक ंमत पात ळी OP१ वर गेली असती आिण न ंतर
वा तिवक सकल रा ीय उ पादन Y१ वर घसरल े असत े. परंतु मागणी या बाजू या
घटका ंमुळे एकूण मागणी व देखील AD ते AD १ पासून उजवीकड े वर सरकत े आता
एकूण पुरवठा व AD१ िबंदु E२ वर एक ूण मागणी व AD१ ला छेदतो. P२ ही िकंमत
वाढली आह े आिण वा तिवक सकल रा ीय उ पादन Y२ वर िक ंिचत वाढल े आहे. ते हे
दश िवते क चलनवाढीसह मंदी आिण सकल रा ीय उ पादनात म ंद वाढ िदस ून आली .
८.६.१ चलनवाढज य म ंदीची कारण े आिण प रणाम :
१ तेला या िकमतीत वाढ : जे हा एखा ा अथ यव थ ेत इंधन त ेल आिण इतर प े ोिलयन
उ पादना ं या िक ंमतीम य े अचानक वाढ होत े. प रणामी उ पादन खचा त ती वाढ होत े
आिण उ पािदत व त ूं या िक ंमती वाढवतात त े हा म ंदी येते . तेला या िकमतीत ती वाढ
झा याम ुळे, एकूण पुरवठा व डावीकड े सरकतो याम ुळे िकंमती वाढवतात . आिण
उ पादनात घट होत े. ते हा येथे चलनवाढ आिण ब ेरोजगारी दो हीच े अि व व िनमा ण होत े.
२ कृषी उ पाद नांचा तुटवडा : जे हाअथ यव थ ेला कृषी उ पादना ंची कमतरता जाणवत े
ते हा चलनवाढ होत े. कृषी उ पादना ं या कमी प ुरवठ्यामुळे क चा माला या िकमती
वाढवतात . यामुळे उ पादन खच वाढतो याम ुळे पुरवठ्यावर प रणाम होतो . यामुळे एकुण
पुरवठा व डावीकड े (मागे) सरकतो. प रणामीचलनवाढ वब ेरोजगारीिनमा ण होत े. munotes.in
Page 108
शहरी समाजशा
108 ३ पयाच े अवम ू यन : चलनवाढीचा आणखी एक घटक हणज े पयाच े अवम ू यन.
अवमू यनाम ुळे चलनाच े मू य कमी होत े. पयाचे अवम ू यन आयाती या िक ंमती वाढवत े
आिण ज े उ ोग आयात क ेले या व त ूंचा उ पादन घटक हण ून वापर करतात या ं या
उ पादन खचा त वाढ होत े. हे एकूण पुरवठा व डावीकड े िकंवा माग े सरकवत े कारण जा त
िकमतीचा प रणाम प ुरवठा कमीकर यात होतो आिण उ पादना या िक ंमती वाढवतात .
४ जा त कर : जर सरकारन े कर वाढवल े तर उ पादन खच वाढतो आिण द ुसरीकड े
उ पादनात घट होत े. हे पुरवठ्यावर प रणाम क शकते आिण एक ूण पुरवठा व डावीकड े
सरकव ू शकत े आिण प ुढे अथ यव थ ेत चलनवाढ िनमा ण क शकते.
५ उ च- याज दर : जे हा याजा या दरा ंम ये वाढ होत े त हाचलनवाढज य म ंदीिनमा ण
होते. यामुळे पुरवठ्यावर प रणाम करणाया कंप यां या उ पा दन खचा त वाढ होत े आिण
यामुळे पुरवठा व डावीकड े सरकतो याम ुळे चलनवाढीचा दर वाढव यास आणखी
हातभार लागतो .
६ शािसत िकमत म य े वाढ : शािसत िक ंमती हणज े सरकार ार े िनघा रत क ेले या
िकंमती पोलाद , कोळसा, िसंमेट , खत या ं या शािसत िक ंमतीम य े वाढ झा यान े उ पादन
खच वाढतो . जा त िक ंमतीम ुळे पुरवठ्यावर प रणाम होता आिण एक ूण पुरवठा व
डावीकड े (मागे) सरकतो प रणामी उ पादना या िक ंमतीत झपाट ्याने वाढ होत े आिण
चलनवाढी यादरात वाढ होत े.
७ मंद औ ोिगक वाढ : चलनवाढज य ब ेकारी त हा आढ ळते जे हा आिथ क िवकासाची
गती म ंद असत े.
औ ोिगक े ा या स ंथ वाढीस जबाबदार असल ेले मह वाच े घटक ह े खालील माण े
आहेतः
१.उ ोगा ंसाठी आव यक असल े या क या माला या आयातीवर िनब ध.
२. साव जिनक गुंतवणुक त घट .
३. उ च ग ुंतवणूक दर.
४. कजा ची कमी उपल धता .
हे सव घटक उ पादनातील वाढ कमी करतात . यामुळे औ ोिगक वाढ आिण चलनवाढीचा
उ च याम ुळे मंदीची प रि थती िनमा ण होत े.
८ िकमत ल अप े ा : जर लोका ंना अप े ा अस ेल क थोड ्याच कालावधीतिकम ंती
वाढतील त हा लोक ताबडतोब उ पादन े खरेदी कर याचा िनण य घेतात आिण याम ुळे एकूण
मागणी िनमा ण होत े याम ुळे िकंमतीत आणखी वाढ होत े. कामगार स ंघटना चलनवाढीची
भरपाई हण ून वाढीव व ेतनाची मागणी करतात . अशा चलनवाढी या अप े ांमुळे चलनवाढ
आिण म ंदी िनमा ण होत े. munotes.in
Page 109
के सनंतरचे अथ शा - २
109 ९ मौि क धोरण े : क ीय ब ँकेची आिथ क धोरण े अथ यव थ ेत पत िनमा ण करता त. यामुळे
पैशा या प ुरवठ्यात वाढ होत े याम ुळे अित र मागणी होत े आिण याम ुळे एकूण मागणी
व उजवीकड े सरकतो आिण चलनवाढीचा दर आणखी वाढतो आिण अथ यव था
मंदावते. चलनवाढ होत े.
तेला या िकमतीत झाल ेली वाढ . पयाचे अवम ू यन , मंद औ ोिगक वाढ , शािसत
िकमतीत वाढ , चलनवाढीची अप े ा, इ यादी ह े पुरवठा – बाजूचे घटक आह ेत जे एकूण
पुरवठा वकग डावीकड े वळवतात आिण याम ुळे मंदीस य ि थती िनमा ण होत े.
८.६.२ धोरणा मक उपाय :
अथ यव थ ेला म ंदीतून बाह ेर काढ यासाठी सरकारन े अशा उपाया ंचा अवल ंब करण े
आव यक आह े
१ िव ीय तूट कमी करण े.
२ पैशा या प ुरवठ्या या वाढीवर िनय ं ण ठ ेवणे.
३ खासगी ग ुंतवणुक वरील िनब ध हटवण े. िवशेषतः पायाभ ूत सुिवधांमधील िनब ध हटवण े.
४ कॉप रेट आिण व ैयि क आयकर कमी करण े.
५ उ पादन श ु क आिण सीमाश ु क कमी करण े इ.
८.७ सारांश
के स न ंतरचे अथ शा हा एक यापक वाह आह े. के सची पर ंपरा ख ंडीत कर यासाठी
िवकिसत क ेले या िस दा ंताची ेणी या िवचारसरणीम य े समािव आह े. पारंपा रक
िवचारा ंना छ ेद देणारा असा एक िस दा ंत हणज े िम टन डमनचा िस दा ंत. याने
चलनस ं यामान िस दा ंतात प ैशाला सामा य िक ंमती या पात ळीशी एकि त क ेले. पैशा या
साठ्यातील बदलाम ुळे िकंमत पात ळी िकंवा उ प न िक ंवा दो ही एकाच िदश ेने बदलतात
असा या ंचा तक आहे. याचा अथ असा होतो क जर अथ यव थ ेत पूण रोजगाराप े ा कमी
पातळी असेल, तर प ैशा या प ुरवठ्यात वाढ झा याम ुळे उ पादन आिण रोजगारत वाढ
होईल कारण अ पावधीतच खच वाढतो . पैशा या प ुरवठ्यातील बदल दीघ काळासाठी
पैशां या िशलक वर प रणाम क शकत नाहीत .
िम टन डमन आिण एडम ंड फे स या ंचा आणखी एक उ ल ेखनीय य ु वाद हणज े
िफिल स व ा या दीघ काळ चालणाया वागण ुक ब लची अिभ य . िफि सन े चलनवाढ
दर आिण ब ेरोजगारी दर या ं यातील य त स ंबंधासाठी य ु वाद क ेला. याचा अथ असा
होता क सरकार काही माणात चलनवाढ वीका न बेरोजगारी कमी क शकते. परंतु
िम टन डमन आिण एडम ंड फे स, दीघ काळात कामगारा ंम ये, वा तिवक व ेतन आिण
महागाई -समायोिजत प ैशाची मज ुरी िवचारात घ ेतात. यामुळे सरकारला िकमान दीघ कालीन
उ च चलनवाढीसह कमी ब ेरोजगारी िम ळू शकत नाही . munotes.in
Page 110
शहरी समाजशा
110 के स या पर ंपरेनंतर िवकिसत झाल ेली िवचारसरणी हणज े नवीन क े सीयन िवचार होय .
मॅनक व या ंनी असा य ु वाद िवकिसत क ेला क अथ यव थ ेत अन ैि छक ब ेरोजगारी
अि तवात आह े कारण समतोल साध यासाठी क ंप या िक ंमत समायोिजत क इि छत
नाहीत . िकंमती समायोिजत क न समतोल साधण े कठीण आह े. कंप या िक ंमती बदलत
नाहीत आिण िक ंमत िचकट /ताठर झा याम ुळे अथ यव थ ेत अन ैि छक ब ेरोजगारी आह े.
लॉड के सने या या िस दा ंताम य े भावी मागणी या मह वावर जोर िदला . यां या मत े,
बेरोजगारी कमी कर याचा उपाय हणज े भावी मागाणी वाढवण े. परंतु अथ शा ा ंनी ओ
न दवल े क आध ुिनक का ळात महागाई आिण ब ेरोजगारी एकाच व ेळी अि त वात आह े या
ि थतीला चल नवाढज य म ंदी ओ हणतात . के सचा िस दा ंत या सम य ेवर उपाय द ेऊ
शकला नाही . परंतु असे सुचव यात आल े क चलन प ुरवठा कमी करण े, िव ीय धोरण कमी
करणे यासार या उपाया ंमुळे अथ यव थ ेला मंदीतून बाह ेर काढ यास मदत होऊ शकत े.
८.८
१ डमनची प ैशाची मागणी प करा . या या मया दा काय आह ेत?
२ दीघ कालीन िफिल स व चे वत न प करा .
३ नाममा िकंमत िचकटपणा या /ताठरपणा या म ॅनक ह ा पाचे िटका मक परी ण
करा.
४ चलनवाढज य म ंदीची कारण े आिण प रणाम काय आह ेत?
munotes.in