Page 1
1 १
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - १
घटक रचना :
१.० उि ्ये
१.१ तावना
१.२ पया वरणीय अथ शा ाची या या
१.३ पया वरणीय अथ शा ाची व ैिश ्ये
१.४ पया वरणीय अथ शा ा या िवकासाच े मह वाचे ट पे
१.५ पया वरणीय अथ शा ाचा आधार
१.६ पया वरणीय अथ शा ाच े व प
१.७ पया वरणीय अथ शा ाची या ी
१.८ पया वरणीय अथ शा ाच े मह व
१.९ पया वरण आिण अथ यव था
१.१० सारांश
१.११
१.१२ संदभ
१.० उि ्ये
१. पया वरणीय अथ शा ाचा अथ , व प आिण या ी समज ून घेणे.
२. पया वरणीय अथ शा ाच े मह व जाण ून घेणे.
१.१ ा तािवक
पया वरणीय अथ शा ाची उ प ी १९६० या दशकात झाली ज े हा औ ोिगक करणा या
िवकासान े झेप घेतली होती .पाि मा य द ेशांम ये औ ोिगकि य ेतून होणार े दूषण ही
वाढ या िच ंतेची बाब बनली होती . पया वरणीय सम या वरील वाढ या िच ंतेमुळे पया वरणीय
अथ शा हा िवषय वत नमान शतकात एक यापक अ यास िवषय हण ून िवकिसत होत
आहे. पया वरण अथ शा अ लीकड या काळात उदयास य े याचे मु य कारण हणज े munotes.in
Page 2
पया वरणीय अथ शा - I
2 मानवी समजा या दीघ कालीन पया वरणाकड े पाह याचा बदल ेला ीकोण ह े आह े.
पया वरण अथ शा ही अथ शा ाची एक उपशाखा आह े. या म य े आिथ क त वा ंचे
आपयोजन क न न ैसिग क पया वरणा या स ंबधातील मानवी वत वणूक व व ृती या ं याशी
िनगडीत आिथ क बाज ूंचा अ यास क ेला जातो . मानवाच े पया वरणाच े संबध का आिण कस े
आहेत , पया वरणीय साधन साम ीचा उपयोग व याच े य थापन कस े केले जाते , मानवी
यवहारा ंचा पया वरणावर काय प रणाम होतो या बाबतीत पया वरणीय अथ शा ात च चा
केली जात े.
१.२ पया वरणीय अथ शा ाची या या
१) “पया वरण आ िण आिथ क िव कास यामधील आ ंतर स ंबधांचा अबयास या
अथ शा ा या शाख ेत केले जातो याला पया वरणीय अथ शा अस े हणतात .”
२) “पया वरणीय अथ शा ह े दूषण, नवीकरण म व अनवीकरण म न ैसिग क संसाधन े
वापर याचा दर , सजीवा ं या जाती व स ंसाधनाच े संवध न इ. पया वरणीय घडामोड च े
अ क िव ेषण करण े आिण पया वरणीय सा य े ा कर यासाठी धोरणाची िनवड करण े
यां याशी िनगडीत आह े.”-D.W. Pearce (1976)
“Environmental economi cs brings the discipline of economics analysis to
environmental issues such as pollut ion, the rate of use of renewable and
non-renewable natural resources, conservation of living species and
resources and the choice of policy to achieve environmental ends. ” D.W.
Pearce (1976)
३) पया वरणीय अथ शा ात बाजारप ेठ िनिम त द ूषणा या अित र उ पादनाचा
समाव ेश होत े. ( िकंवा नैसिग क जगाला िमळणा या बाजारप ेठ यं णेची आप ु या संर णाम ुळे
जे िनमा ण होत े.”-Charles Kolstad (2000).
“Environmental economics involves questions of exce ssive production of
pollution by the market (or insufficient pro tection of nature world due to
market failure.)” - Charles Kolstad (2000)
१.३ पया वरणीय अथ शा ाची व ैिश ्ये
१) पया वरणीय अथ शा अथ शा ाची अलीकड ेच उदयास आल ेली एक उपशाखा अस ून ती
पया वरण आिण आिथ क घडामोडी या ं यातील आ ंतर स ंबध आिण आ ंतर ि या या ं याशी
िनगडीत आह े.
२) पया वरणीय अथ शा ह े बाजारप ेठेत उपल ध नसणा या िकंवा अस यास अप ूण
बाजारप ेठेत उपल ध आह े अशा साव जिनक व त ूंशी स ंबिधत आह े.िनसग िनिम त अशा
व तु व स ेवा यां यासाठी बाजारप ेठ यं णा उपल ध असत े. पया वरणीय अथ शा ा त
यांचा िवचार क ेला जातो . munotes.in
Page 3
पया वरणीय अथ शा ा ची ओळख - १
3 ३) य या अथवा यि सम ुहा या व स ंघटना या क ृतीशी स ंबिधत बहयत ेचा पया वरणीय
अथ शा ाम य े िवचार क ेला जात े.
४) उ पादनासाठी लागणारी अडण े िनमा ण कर याची मता व उ पादन ि य ेत िनमा ण
होणा या टाकाऊ पदाथा चे शोषण कर याची पया वरणाची मता मया िदत असत े.
पया वरणा या म या िदत मत ेचा िवचार पया वरणीय अथ शा ात क ेला जातो .
५) पया वरणीय अथ शा ात कल हा घटक मह वप ूण भूिमका बाजवतो . कळान ुसार िनण य
आिण आ ंतर िपढी समानता याबाब चा िवचार क ेला जातो .
६) मानव आिण प या वरण या ं यातील पर पर स ंबध व आ ंतर ि या या ंची आिथ क बाज ू
पया वरणीयअथ शा ात तपासली जात े.
१.४ पया वरणीय अथ शा ा या िवकासाच े मह वाच े ट पे
पया वरणीयअथ शा ाची वाढ आिण िवकास हो यासाठी मह वाच े ट पे पुढील माण े:
१९९० आिण या नंतर या काळा त पया वरणीय घटका ंचे सै ांितक आिण उपयोिजत
अथ शा ीय ीकोणात ून पया वरणीयअथ शा ाच े िव ेषण कर यास स ुरवात झाली .
अ. . वष तपशील
१) १९७२ टोकहोम य ेथे मानवी पया वरणावर एका प रषद ेचे आयोजन
कर यात आल े. या प रषद ेमुळे पया वरणाची ग ुणव ा आिण
याब ल आ ंतररा ीय पातळीवर जाणीव मा ण झाली .
२) १९८७ ड्टलंड आयोगा या ‘our common future’ या अहवालात
शा तिवकासाची (Sustainable development) संक पना
सव थम मा ंडली ग ेली .
३) १९९२ जागितक ब ँके या अहवालात ’ िवकास आिण पया वरण आिण ज ेता-
जेता धोर ण’ (win-win policies) यासाठी या स ंधी यावर काश
टाक यात आला .
४) १९९२ जागितक पया वरण िनधी (Global Environment Fund -GEF)
तयार क न ज ैव िविवधता स ंर ण , ह रत ग ृह वाय ुचा भाव कमी
करणे, ओझोन तराच े संर ण या साठी या िनधीचा वापर कर या त
आला .
५) १९९२ रओ िद जान ेरीओ या िठकाणी पया वरण आिण िवकास ( Earth
Summit) प रषद ेचे आयोजन . या प रषद ेतील स ूचने नुसार
United Nations Statistics Division (UNSD) यांनी १९९३
म ये ‘Integrate d Environmental & Economic
Accounting’ या शीष काची ह त प ुि तका कािशत क ेली. munotes.in
Page 4
पया वरणीय अथ शा - I
4
६) १९९२ ‘जीवशा ीय िविवधता करार ’ कर यात आला . याम य े जैव
िविवधत ेचे संवध न कर याची गरज य कर यात आली .
७) १९९३ आंतररा ीय पया वरण आिण िवकास स ं थे माफ त (IIED) वन
संसाधन ल ेखांकन यव थ ेची िनिम ती कर यात आली .
८) १९९३ संयु रा पया वरण काय म जागितक स ंवध न व पाहणी क ( United Nations Environment Programme World Conservation & Monitoring Center (UNEP -WCMC)) या
सं थेची िनिम ती कर यात आली .
१.५ पया वरणीय अथ शा ाचा आधार
मानव आिण पया वरण या ंचा अितशय िनकटचा स ंबध आह े .उपल ध असल े या न ैसिग क
संसाधन े दुिम ळ अस यान े अथ शा ीय त वान ुसार मानवाकड ून या ंचा वापर क ेला जातो .
पया वरणीय सम या का उ भवतात ? आिण या सम यावरील पया उपाय काय अस ू
शकता याचा िवचार पया वरण अथ शा ात क ेला जा तो. पया वरणीय धोरण आखताना
पया वरणीय सम या ं या अस ेच या यावरी ल उपाया ं या आिथ क बाज ूंचा ाम ु यान े िवचार
केला पािहज े. पया वरणीय धोरणास ंबधी या सव ांची उ र े पया वरणीय अथ शा ातच
सापडतील अशी नाही ताटी अन ेक सम यावरील उ रा ंसाठीचा तो एकमेव ोत अस ेल.
सव पया वरणीय सम या या द ुिम ळते या ा ंशी िनगडीत आह ेत. पया वरणीय सम या
सोडिवयसाठी म ूलभूत अथ शा ीय त वा ंचा उपयोग होऊ शकतो . जारी पया वरणीय व त ु व
सेवांसाठी बाजारप ेठ यं णा उपल ध नसली ताई या व त ु व स ेवांचे मू य ठर िव यासाठी
अथ शा ीय त वा ंचा उपयोग क ेला जाऊ शकतो . उदा. व छ हवा या व त ूवर कोणाचीही
मालक नसत े.पण व छ हव ेसाठी या वातावरणात टाकाऊ पदाथ न सोड याची गरज
असत े. िकंबह ना ह े घटक वाता वरणात कमीत कमी िमसळतील याची खघ ेणे आव यक
आहे. पया वरणीय अथ शा हे प करत े क , दुिम ळ संसाधना या वाटपात आिथ क
काय मतेची संक पना काशी आणली जाऊ शकत े?
पया वरणीय अथ शा ा या व त ुिन पया वरणीय अथ शा आिण आदश िन पया वरणीय
अथ शा अशा दोन म ुख शाखा आह ेत.
व तुिन पया वरणीय अथ शा ात (Positive Environmental Economics)
पया वरणीय व त ू आिण स ेवां या उपभोग व उ पादनावर आिथ क घटका ंचा होणारा
प रणाम स ू म आिण थ ूल अथ शा ीय िस ा ंता या आधार े प क ेला आह े याचे व प
वरणं मक व अन ुमाना मक आह े.
आदश िन पया वरणीय अथ शा ात (Normative Environmental Economics)
पया वरणा या स ंर ण व स ंवध नासाठीकाय क ेले पािहज े? याचे िववेचन क ेल जात े.
पया वरणीय व त ु व स ेवांचा सामािजक ्या यु तम (Socially Optim um) ऊयापयोग
हो यासाठी क याणकारी अथ शा ातील त वा ंचा आधार घ ेतला जातो . वत मान काळातील munotes.in
Page 5
पया वरणीय अथ शा ा ची ओळख - १
5 आिण भिव य काळातील लोका ंचे िन वळ सा मािजक क याण मह म कर यासाठी यात
क याणकारी अथ शा ा या िस ा ंताचा आधार घ ेतला जातो .
१.६ पया वरणीय अथ शा ाच े व प
पया वरणीय सम या ंचे व प िम आिण ग ुंतागुंतीचे असत े.पया वरणीय अथ शा ात या
सम या ंचे िव ेषण कर याचा य न क ेला जा तो. या मुळेच पया वरणीय अथ शा ह े
नैसिग क श बरोबरच िविवध सामािजक श ा ंचेही ितिनिध व करत े. पया वरणीय
अथ शा ाच े व प खालील माण े सांगता य ेईल.
१) पया वरणीय अथ शा - एक सामािजक शा :
पया वरण अथ शा ह े दूषण व न ैसिग क स ंसाधना ं या आिथ क आिण य थापक य
बाब शी िनगडीत आह े. पया वरणीय अथ शा एक सामा िजक िव ान हण ून मानवी
वत वणूक व याच े प य ा वरणाशी असल ेले संबध या ंचाशी िनगडीत आह े. पया वरणीय
अथ शा मानवी जीवनावर द ूषणाचा काय प रणाम होतो ? तसेच यो य कार े संसधांचा
रा ीय वापर स ुचिवत े जेणे क न सामािजक क याणात व ृ ी अथवा सामािजक खचा त
कपात होऊ शक ेल.
२) पया वरणीय अथ शा - एक आ ंतर िव ाशाखीय ि कोण :
पया वरणीय सम या ंचा आण े िव ा शाखा ंची संबध य ेतो आिण या यावर माग काढ यासाठी
आंतर िव ाशाखीय ि कोणाची आव यकता असत े. पया वरणीय अथ शा ात जीवशा ,
ािणशा , पया वरणीय िव ान , भौितक शा , नीतीशा , त व ान , मानवव ंशशा या
सार या अन ेक िवषया ंचे एकि करण आह े. अथ शा , समाज शा , मानव व ंश शा
यांसारखी अन ेक सामािजक शा े पया वरणीय सम या ंची यो य ओळख , िनयोजन आिण
यव थापन या ंसाठी ितब ंधक सडण े पुरिवतात .
३) पया वरणीय अथ शा - वा तववादी आिण आदश वादी स ंबिधत प ैलू:
वा तववादी अथ शा अथ य थ े या म ू यांशी संबिधत अस ून याम य े ‘ ते काय आह े ?
हे सांगते तर आदश वादी अथ शा ात ’ काय घडल े पािहज े?’हे प करत े. पया वरणीय
अथ शा ा या अ यासाम य े दो ही बाब चा समाव ेश गेला जातो . करण पया वरणीय
अथ शा ह े वै ािनक िस ा ंत आिण क याणकारी अथ शा ा या वापरावर आधा रत आह े.
४) पया वरणीय अथ शा ह े सू मल ी आिण सम ल ी या दो ही प ैलूंवर काय करते.
उदा . एखा ा ठीकणी श ु हवा माइय त नाही या सम य ेची सोडवण ूक कर यासाठी स ू म
पातळीवर या िठकाण चे नोयोजन क ेल अजत े तर जागितक तापमानवाढ या सम याच े
सोडवण ूक हे सम पातळीवरील िनयोजन पया वरणीय अथ शा ा त केल जात े.
munotes.in
Page 6
पया वरणीय अथ शा - I
6 ५) पया वरण अथ शा - ि थर व गितमान ीकोणात ून िवचार :
अथ शा ानी पया वरणास अ क क याण हा ि थर ीकोण लाग ू केला आशे तर ज ंगले,
खिनज े, जीवा म इ ंधन आिण जलस ंपदा यासाठी गितशील शोकोण लाग ू केला आह े.
६) पया वरण अथ शा म ु य उ ेश-
आिथ क िवकास आिण पया वरणाची ग ूणव ा िटकिवण े हा आह े. या उ ेशासाठी शा त
िवकासस करण े तसेच पया वरणातील हािनकारक आिथ क व सामािजक ि यांवर िनय ं ण
ठेव यासाठी शासन कर , अनुदान, पया वरणीय मानक े व कोटा यासार या साधना ंचा
उपयोग करत े.
७) अथ यसठा आिण पया वरण या ंचा संबध :
अथ यव थ ेतील पया वरणा या हा साला आिथ क ि य ेतील कारणीभ ूत घटक आिण
पया वरणीय घटका ंवर आिथ क िवकासाच े प रणामच े मु यांकन याचा स ंबिधत िवचार क ेला
जातो.
८) पया वरणीय अथ शा ाचा क िब द ु –
क याणकारी ीकोण : शा त िवकासा या मा यमात ून सामािजक आ िण आिथ क
क याण करण े या उ ेशाने पया वरणीय अथ शा पया वरणीय धोरणा ं या मा यमात ून
पया वरण द ूषणावर िनय ं ण ठ ेव यावर भर िदला जातो .
९) पया वरणीय आिथ क मू य ठरिवण े:
पया वरणाच े मू य ल ात न घ ेता आिथ क िवकासात जी वाढ क ेली जात असत े आिण
याचा प रणाम हण ून पया वरणीय सम या िनमा ण होत असतात . पया वरणीय स ंसाधन े
मानवाला उपय ु आह ेत क नाही या साठी पया वरणीय न ैसिग क संसाधानाच े आिथ क मू ये
ओळख याची ि या मह वाची आह े. जंगल,पाणी,जमीन इ . मया िदत ो ा ंना आिथ क
मू य देऊन याच े जतन कर याचा य न क ेला जातो .
१.७ पया वरणीय अथ शा ाची या ी
स याचा वाढ या द ूषणा या का ळात आिण जगभरात पया वरणाचा हा स होत असताना
पया वरणीय अथ शा ही अथ शा ाची मह वाची नवी उपशाखा हण ून उदयास य ेत आह े.
ही शाखा अथ शा ा या िस ा ंतांचा उपयोग क न मानव पया वरणाशी िविश कारची
आंतर ि या करत असतो ? ते पया वरणातील साध न साम ीच क ॅश का र उपयोग करतो ?
आिण ितच े य थापन करतो का ? मानवा या उ ोशीलत ेचा पया वरणावर होतो का ? हे
शोध या चा य न क ेला जातो . पया वरणीय अथ शा ाची या ी िव त ृत आह े आिण
याम य े खालील बाब चा अ यास क ेला जातो .
munotes.in
Page 7
पया वरणीय अथ शा ा ची ओळख - १
7 १) पया वरण – एक साव जिनक व तु :
पया वरणीय व त ूंना साव जिनक व त ु संबोधल े जात े. या व त ु एकाच व ेळी अन ेक
य कड ून उपभोग या जाऊ शकतात . पया वरणीय स ंसाधनाचा वापर कर यापास ून
कोणालाही वागळ े जाऊ शकत नाही . याच कारणाम ुळे पया वरणीय व त ूं या बाबतीत बाजार
यं णा िनि य असत े. उदा. व छ हवा , सूय काश , जैव िविवधता आिण न ैसिग क
सौदय इ. या बाब साठी बाजार य ं णा उपल ध असत नाही . पया वरणीय व त ु या सव
समाजा या मालक चा असतात . शु साव जिनक व त ूं पैक ज ैविविवधता , ओझोन वाय ूचे
संर ण या पया वरणीय साव जिनक व त ु आहेत. याचे अ ययन पया वरणीय अथ शा ात
केले जाते.
२) बाजार अपयश :
बाजार अपयश हणज े जेथे ोत प ुरेसे वाटप कर या स बाजार अपयशी ठरतो . साधन
साम ीच े काय मपण े वाटप कर याच े येय स होत नस ेल तर याला बाजार अपयश
असे हणतात . जे हा साव जिनक व त ु असतात त हा उपभोग िबगर पध चा असतो या
ि थतीत बाजार अपयशी ठरतो . बाजारप ेठ अपयशाम ुळे पया वरणीय सम या िनमा ण
होतात . िनसग िनिम त अशा व त ु व स ेवा या ं यासाठी बाजारप ेठ उपल ध नसत े.
पया वरणीय अथ शा ात या ंचा िवचार क ेला जातो . पया वरणीय स ंसाधने ही साव जिनक
व तु अस यान े बाजार अपयश िनमा ण होत े. शु हवा , व छ पाणी , जैविविवधता या साठी
बाजार प ेठ उपल ध नाही याम ुळे याच े मू य ठरिवण े कठीण आह े. यांना िविश
बाजारप ेठ नाही िक ंवा या ंची बाजारप ेठ अप रप व आह े असा साव जिनक तसच े सामूिहक
मालम ा अ यास पया वरणीय अथ शा ात क ेला जातो . हवा श ु राख यासाठी वाय ु
दूषणास ितब ंध करण े अप रहाय असत े.
३) बहयता :
अनेक आिथ क व त ु व स ेवा या उपभोग आिण उ पादनाम य े िवशेषत:एखा ा य चा
िकंवा उ ोग स ं थे या आिथ क कृतीचा ज ेनवा इतरा ंवर प रणाम होतात त हा बहयता
िनमा ण होत े. जर आिथ क ि यात ुन बा खच िनमा ण होत अस ेल तर नकारा मक बहयता
िनमा ण होते. उ ोगाम ुळे जल द ूषण होऊन नदी , समु ातील वन पती , पाणी व इतर
जीवांना धोका िनमा ण झा यास नकारा मक बहयता िनमा ण होत े. नकारा मक ब हयता
िनमा ण झा यास सरकारन े ह त ेप क न यो य योजना करण े अप रहाय आहे.
४) शा त िवकास :
सन १९८७ या ड ्टलंड आ योगा या ‘Our Common Future’ या अहवालात
शा तिवकासाची (Sustainable development) संक पना सव थम मा ंडली ग ेली .
रओ िद जान ेरीओ य ेथे १९९२ म ये झाल े या ‘Earth Summit’ म ये शा त िवकासाच े
मापन या िवषयाला उ ेजन िमळाल े. भिव यकालीन िपढ ्यां या या ं या वत: या गरजा
पूण कर या या मत ेशी कोणत ेही तडजोड न करता वत मान गरजा प ूण करण े हणज े
शा त िवकास होय . शा त िवकासात भिव यकालीन गर जां या स ंदभा त स या या
िवकासाचा िवचार क ेला जात े. संसाधंनाचा अितर ेक वापर झाला तर भावी िपढ ्यांसाठी munotes.in
Page 8
पया वरणीय अथ शा - I
8 अनेक सम या िन मा ण होऊ शकतात . हणून शा त िवकासा या स ंक पन ेत संसाधना या
शा त उपयोगावर भिव यकालीन िपढ ्यां या गरजा ंवर िवचार क न जोर िदला जातो .
शा त िवकासासाठी पया वरणीय घटक , आिथ क घटक , सामािजक घटक आिण मानवी
घकांचा िवचार करावा लागतो . पया वरणाच े र ण आिण ज तन करण े यासाठी िविवध शा त
प त चा िवकास आिण अ ंमलबाजवणी ही पया वरणीय अथ शा ाचा अ यास िवषय आह े.
५) पया वरणीय म ू यांकन:
पया वरणीय म ू यांकन या स ं ेत नैसिग क ोत आिण पया वरणीय मालम ा ,संसाधन े
आिण स ुिवधा या ंचे अंदाजे मू ये ठरिवण े. नैसिग क ोत आिण पया वरणीय स ंसाधन े आिण
सुिवधा या यासाठी क ुठलीही बाजारप ेठ नस याम ुळे तसेच याचा वापर करताना बहयता ंचा
प रणाम होत अस याम ुळे य ांचे अचूक आिथ क मू य िनि त करण े गरज ेचे असत े.
पया वरणीय म ू यांकन आिण ल ेखांकन यासाठी उपय ु ठ शकत े.नैसिग क संसाधन े आिण
पया वरणीय स ुिवधा या ंचे आिथ क मू य िनि त करण े हे ए क अवघड आिण जिटल काम
आहे .पया वरणीय म ू यांकनासाठी बाजार म ू यांकन प त , आकि मक म ू यांकन प त ,
वास खच प त , सुखा मकप त इ . वापर क ेला जातो .
६) पया वरणीय धोरण े आिण मानक े:
पया वरणीय अथ शा ात पया वरणीय धोरणा ं या आिथ क प रणाम आिण भावा ंचा अ यास
केला जातो . प यावरणाच े संवध न आिण जन कर यासाठी धोरणक या ना यो य पया वरणीय
धोरणे ठिव यासाठी अस ेच िव मान िक ंवा तािवत धोरण े आिण मानका ंचे प रणाम याचा
अ यास क ेला जातो . बाजार प ेठेतील काय प तील दोषा ंमुळे पया वरणाचा हा स आिण
दूषण यात जी भर पडत े या स ंबधी जी धोरण े राबिवली जातात . यांचे फायद े आिण तोट े
समजाव ून घे यात पया वरणीय अथ शा ाच े ल बर ेचसे केि त झाल ेले असत े.
७) आंतररा ीय सहकाय आिण पया वरणीय करार:
वत मान काळात पया वरण द ूषण आिण अस ंतुलन ही िव यापी व पाची सम या बनली
आहे. संपूण जगत पया वरणा या अवनती िवषयी िवचारिविन मय आिण िच ंतन क ेले जात
आहे. थािनक , ादेिशक, रा ीय आिण आ ंतर रा ीय तरावर धोरण े अंमलात
आण यासाठी अन ेक अ प कालीन आिण दीघ कालीन योजना ंचा आराखडा क न
आंतररा ीय पातळीवर अन ेक सहकाय पूण करार क ेले जात आह े. आंतररा ीय
पातळीवर पय वरणीय करा र िविवध रा ा ं ारे वा रीक ृत आह ेत आिण ही रा े यां या
अंमलबजावणीत एकम ेकांत सहकारी कराईत आह ेत.
८) आिथ क िस ा ंत आिण पया वरणीय सम य ेचे िनराकरण :
पया वरणीय धोरण क या ना पया वरणीय सम या ं या अथ शा ीय पाइळ ूंची जाणीव
हो यासाठी आिण या सम या सोडिव यासाठी धोरण े आख यासाठी आिथ क िस ा ंताचे
उपयोजन क ेले जात े. पया वरणीय सम या ंचे िव ेषण कर यासा ठी आण े आिथ क
संक पना , साधन े आिण िस ा ंतांचे उपयोजन क ेले जाते. जसे उपभो याच े संतोषािध य , munotes.in
Page 9
पया वरणीय अथ शा ा ची ओळख - १
9 बहयता , पॅरटो पया ता िनकष , संधी याग खच , पया वरणीय क ुझनेट व , खच -लाभ
िव ेषण, कोस म ेय इ.
९) मालम ा ह क आिण पया वरणीय अथ शा :
पया वरणीय अ थ शा ा या स ंदभा त ‘मालम ा ह क ’ ही संक पना पया वरणीय स ंसाधन े
वापरण े आिण ह ता ंत रत करण े यासाठी वापरली जात े. पया वरणाकड े तसेच या या
वापराकड े आिण िनयोजनाकड े पाह याचा लोका ंचा ीकोण ठरिव यात आिण या ं या
वत वणुक स िदशा द े यात मालम ा ह क मह वप ूण भूिमका बाजवतो . सव साम या त:
या वरणीय स ंसाधना ं या मालम ा िवषयकह ं कांची प या या न क ेली गे यामुळे िकंवा
ितचा प ूण त: आभास अस याम ुळे अशा स ंसाधना ंची उधळप ी , हास आिण द ूषण होत
आहे. हवा द ूषण, न ा, तळी आिण इतर जलसाठ े दूषण तस ेच सामाईक चाराऊ क ुरणे
ओसाड होण े ही सव मालम ा िवषयक ह का ंसंबधी प त ेचा अभाव अस यम ुले िनमा ण
होणा या सम या ंची उदाहरण े आहेत. कोस िणत मालम ा ह क म ेयात द ूषणा या
सम य ेवर मात कर यासाठी मालम ा ह क िनि त क न या ंचा कसा वापर करता य ेईल
याचे परी ण क ेले आहे.
१.८ पया वरणीय अथ शा ाच े मह व
१) मुलभूत आिथ क त वा ार े पया वरणीय सम या सोडिवण े :
पया वरणीय अथ शा पया वरणीय सम या या सोडवण ूक कर याशी स ंबंिधत आह े.
पया वरणीय सम या सोडिव यासाठी म ुलभूत अथ शा ीय त वा ंचा उपयोग होऊ शकतो
जरी पया वरणीय व त ू आिण स ेवांसाठी बाजारप ेठ यं णा उपल ध नसली तरी या व त ू
आिण स ेवांचे मू य ठरिव यासाठी अथ शा ीय त वा ंचा उपयोग क ेला
जातो.उदाहरणाथ , व छ हवा यासाठी वातावर णात टाकाऊ पदाथ व िवषारी घटक
कािम न कमी [ माणात िमसळतील याची खबरदारी यावी ला गेल. तसेच व छ
उजा साठी अन ेक पया य उपल ध आह ेत जस े क काब न उ सज नावर मया दा घालण े अथवा
काब न उ सज नावर माण -आधा रत कर लावण े िकंवा द ूषण कमी करणा या क ंप यांना
कर सवलत ( अनुदान) देणेयासारख े ो साहन -आधा रत उपाय अवल ंबणे इ यादी .
आिथ क ो साहन आिण पया वरणिवषयक धोरण े आिण िनयमा ंचे गंभीर म ू यांकन करण े
मह वप ूण आह े. पया वरणीय धोरणा ंची आखणी करतानाद ेखील, आिथ क ो साहनाच े
भावीपण े वापर हा पया वरणाची गुणव ा स ुधार यासाठी आिण पया वरणाच े नुकसान
टाळ यासाठी क ेले जाऊ शकत े.
२) आंतररा ीय पातळीवरील पया वरणीय सम या ंची सोडवण ूक करण े :
पया वरणीय व त ूंचे व प आिण आिथ क मू य बह त ेक वेळेस रा ीय सीमार ेषा ओला ंडत
अस यान े, पया वरणीय सम य े या िन राकरणासाठी बह त ेक वेळा आ ंतररा ीय ि कोनाची
आव यकता असत े. जागितक तापमान वा ढ, अ ल पज य, जल व हवा द ूषण या
सार या आ ंतररा ीय पया वरणीय सम या ंचे िनराकरणपातळीवरील सम या ंची सोडवण ूक
करणे पया वरणीय अ शा ा म ुळे श य आह े. उदाहरणाथ , अित मास ेमारीम ुळे होणार े munotes.in
Page 10
पया वरणीय अथ शा - I
10 माशां या माण घट यासाठी उपाय हण ून एखादा या ि छक द ेश या या वतः या
मासेमारी उ ोगाचर िनयम लाद ू शकतो , परंतु यातअितर ेक गुंतले या इतर अन ेक देशां या,
समान क ृतीिशवाय ही सम या स ुटणार नाही .अशा पया वरणीय सम या ं या जागितक
वैिश ्मुळे,आंतररा ीय पया वरण िवषयी बोलणी कर यासाठी 'हवामान बदलावरील
आंतररा ी य पॅनेल' (IPPC ) सार या वय ंसेवी सं था (एनजीओ ) ची थापना झाली
आहे.
३) गंभीर पया वरणीय आिण आिथ क सम या ंकडे ल द ेणे :
िविवध ग ंभीर पया वरणीय आिण आिथ क सम या ंकडे ल दे यासाठी वत ं पया वरणीय
धोरणा ंची आव यकता आह े. हणूनच उिचत पया वरणीय धो रणे येक देशासाठी िवकिसत
केली जाण े आव यक आह े आिण याच व ेळी आ ंतररा ीय पया वरणिवषयक
सम या ंचेहीिनराकरण कर याची आव यकता आह े. िव मान पया वरणीय सम या ंचे
िनराकरण कर यासाठी तस ेच थािनक िक ंवा ाद ेिशक पया वरणीय धोक े टाळ यासाठी
यो य तरावर यो य पया वरण धोरण आव यक आह े. अशा कार े काय ा या मा यमात ून
पया वरणाच े होणार े िवनाश कमी कर यासाठी क व रा य सरकारन े वेळोवेळी आपली
पया वरगिवषयक धोरण े जाहीर करण े आव यक आह े.
४) खच -लाभ िव ेषणिव े ाणा ार े पया रणीय लाभाच े मापन करण े :
खच -लाभ िव ेषण म य े झाल े या खचा या िव पया वरणीय धोरणाम ुळेमुळे उ वणा या
फाय ा ंची त ुलना क ेली जात े. हणूनच, सव क ृ धोरण ह े अस े आह े क याम य े
िकंमतीचा जा त लाभ िमळती . पया वरणीय अथ शा , िविवध कारा या न ैसिग क
अडचणी द ूर करणा या िविश आिथ क धोरणा ं या खच आिण फाय ा ंचे िव ेषण करतात .
परंतु, पया वरणाचा हास रोख या या स ंभा य स ै ांितक चाच या िक ंवा अ यास
चालिव यात खच सामािव आ हेत. खच -लाभ िव ेषणम य े मानवीबीय क याणा या
ीने फायद े मोजल े जातात जस े क अित र उ प न , आयु याची स ुधारल ेली गुणव ा ,
व छ पाणी व व छ हवा आिण सम ु िकनार े इ. चे मु यांकन खच , मानवी क याणम य े
घट हो या या ीन े मोजल े जातात .
५) पया वरणीय जाग कता आिण स ंवेदनशीलता :
पया वरणीय अथ शा ाचा अ यास , सामािजक गट आिण य न पया वरण अ ल
जाग कता आिण स ंवेदनशीलता ा कर यास मदत करत े आिण याम ुळे संबंिधत सम या
कमी होऊ शकत े. लोकां या मनात पया वरण -हासाब ल िच ंता आिण पया वरण संवध न
भावना ं या िवकास कर यास पया वरणीय अथ शा मदत करत े.
६) पया वरण स ंर ण आिण स ंवध न:
पया वरणीय अथ शा ाचा दीघ काळ िटकणारा पाया हा पया वरण स ंवध न अथ शा ात आह े
जो उ पादक स ंसाधन े आिण उजा ोता ं या मागणीवरील आिथ क ि या ं या प रणामाचर
जोर द े यास व ृ करतो . पया वरणीय अथ शा तक संगत प तीन े नैसिग क संसाधना ं या
वापराम य े चांग या रणनीती स ूिचत करत े. पया वरण अ यास आपण कस े जगाव े आिण munotes.in
Page 11
पया वरणीय अथ शा ा ची ओळख - १
11 आपण पया वरणाच े र ण कर यासाठी शा त नीती कशी िवकिसत क शकतो ह े
िशकिव याच े य न करत े. पया वरणीय अथ शा ाम य े पया वरणा या भौितक बाब चा
अ यास कर या बरोबरच ज ैविविवधता स ंवध न कर या या आिण अिधक शा त
जीवनश ैलीचा अवल ंब कर या या आिण स ंसाधना ंचा जबाबदारीप ूव क उपयोग कर यावर
देखील भर िदला जातो . उदा. लाि टक वापर िक ंवा वायू वा वनी द ूषणािव
जाग कता पसरवण े इ. श य होत े.
७) कॉप र ेट सामािजक दािय व (CSR ) आिण पया वरणीय जबाबदारी :
CSR चे मु य ह ेतू पया वरणीय जबाबदारीच े पुढाकार क न , दूषण आिण ह रतग ृह बाब ू
उ सज न कमी करण े आिण न ैसिग क संसाधना ं या शा त वा परास ो साहन द ेणे हे आहे.
पया वरणीय जबाबदारी या प ुढाकारा ंम ये शा त धोरणाचा यवहारात वापर करताना
उ ोगाची काय मता स ुधारणे हे ही आह े. - उदाहरणाथ , कचरा कमी कर यासाठी नवीन
उ पादन ि या वापरण े व याम ुळे उ प न खच कमी क न नफा वाढिवण े.
८) व छ / ह रत त ं ानाला उ ेजन द ेणे :
पया वरणीय अथ शा ा या अ या साचा ह ेतू व छ / ह रत त ं ाना या वापरास चालना
देणे आहे जे पया वरणास िक ंवा पया वरण अन ुकूलनेसाठी कमी हािनकारक आह े. पया वरणाच
हास हो याच े मु य कारण हणज े स या या उ पादन ि य ेम ये वापर या जाणा -या
दूषण करणा -या त ं ानाचा द ु पयोग आिण याचा अित र वापर , पया वरणीय
अथ शा आिण व ै ािनक बर ेच नवीन त ं ान िवकिसत कर यात ग ुंतलेले आहेत जे
पया वरणाला वाचव यासाठी न ैसिग क संसाधना ंचासवा त संतुिलत वापर कर यास सहा यक
होईल.
१.९. पया वरण आिण अथ यव था
अथ यव था आिण प या वरण या ं यात घिन स ंबंध आह े. तथािप , हे संबंध पर परावल ंबी
आहे कारण आिथ क बाढ , पया वरणीय स ंसाधना ंवर अवल ंबून असत े परंतु याच व ेळी
आिथ क वाढीम ुळे पया वरणाचा -हास होतो या या प रणामी आिथ क वाढीस बाधा य ेते.
हणूनच पया वरण आिण अथ यव थ े या चा ंग या आ ंतरसंबंधासाठी शा त िवकास हा एक
उ म उपाय मानला जातो . पया वरणीय अथ शा ह े आिथ क घटक व पया वरण या ं यातील
आंतरसंबंध प करत े. आिथ क यवहारा ंमुळे पया वरणीय स ंसाधना ंचा झपाट ्याने हास
होतो. जोपय त पया वरणीय स ंसाधना ंचा प ुरवठा अमया िदत होता तोपय त पया वरणीय
सम या सामािजक व पा या हो या ; परंतु जे हा पया वरणीय व त ूंचं पा ंतर आिथ क
व तूंम ये झाल ं ते हा अथ शा ी य त वा ं या आधार े पया वरणीय सम या सोडिवण े
आव यक झाल े.
पया वरण आिण अथ यव था या ं यातील आ ंतरसंबध :
अथ शा ात अथ यव था हा श द वार ंवार वापरला जातो . एखा ा द ेशा या अथ यव थ ेचा
आिथ क िवकास कसा साधता य ेईल ही आिथ क सम या समजली जात े. आता
अथ यव था हणज े काय ? ही एक यव था असत े. याम य े आिथ क सामािजक , munotes.in
Page 12
पया वरणीय अथ शा - I
12 सं था मक , कायद ेशीर, तं ानय ु य व थांचा सम ु चय असतो . यातून समाजातील
य या ंचे भौितक व आ याि मक क याण साध याचा व वाढव याचा य न करत
असतात .
अथ यव थ ेची दोन ाथिमक काय असतात : उपभोग व उ पादन कोणतीही अथ यव था
ही ित याभोवती असणा या पया वरणाशी िनगिडत असत े. या दो ही बाबी एकम ेकांवर
अवल ंबून आह ेत आिण या ं यात आ ंतरि या घडत असतात .पया वरणीय सम या ंचे मूलभूत
कारण व यावरील उपाय समज यासाठी अथ यव था व पया वरण या ं यातील
पर परावल ंबन समज ून घेणे आव यक असत े. नैसिग क पया वरणात जी न ैसिग क संसाधन े
असतात यात ून मानवी जीवनासाठी आव यक असणा या अन ेक व त ू सेवा आिण स ुिवधा
पुरिव या जात असतात .
यािशवाय न ैसिग क पया वरण ह े आिथ क वृ ी या ि य ेत मह वपूण भूिमका/काय िनभावत
असत े. यातील म ुख दोन काय हणज े (i) उ पादन ि य ेसाठीआव यक असणा या
आदानाचा प ुरवठा करण े, (ii) उ पादन ि य ेत तयार होणार े टाकाऊ पदाथ , िश लक
पदाथ यांना सामाव ून घेणे.
पया वरण आिण अथ यव था पर पर अवल ंबून आह ेत आिण त े एकम ेकांना अन ेक मागा नी
भािवत करतात . पया वरणीय कारणा ंमुळे उ वणाया आ आिथ क सम या आह ेत तर
आिथ क कारणा ंमुळे पया वरणीय सम या आह ेत. याच माण े पया वरणीय सम या ंसाठी
आिथ क उपाय आिण आिथ क सम या ंसाठी पया वरणीय उपाय आह ेत. अशा का रे, या
दोघांम ये पर पर स ंबंध आह ेत.
एखा ा अथ यव थ ेची संक पना अशी करता य ेईल क समाजातील सव य या ं या
भौितक आिण आ याि मक क याणात व ृ ी क न घ े यासाठी या आिथ क, सामािजक ,
सं था मक , िविधिवषयक , आिण त ं ाना मक यव था िनमा ण कर तात या ंचा सम ु चय
होय. अथ यव थ ेची दोन ाथिमक काय आहेत, आिण ती हणज े उपभोग आिण उ पादन .
उपभोग हा क ुठ याही अथ यव थ ेला चालना द ेणारा म ु य ेरक घटक असतो . 'उपभो ा
हा राजा असतो ' ही अिभजात उ याच जाणीव ेतून आल ेली आह े क क ुठ याही उ ोग
यवसाया या अि त वासाठी , एवढेच काय , उ पादनासिहत क ुठलेही आिथ क काय कलाप
अि त वात य े यासाठी उपभो याची मागणी हाच घटक सव परी असतो ; यातून
उपभो याची श िकती आह े हे ल ात य ेऊ शकत े.
उ पादन ि या हणज े दोन िक ंवा अिधक स ंसाधना ंवर ि या क न यां या
पांतरणात ून एक िक ंवा अन ेक उपय ु व त ू िनमा ण करण े होय. आव यक साम ीतील
घटक उिचत माणात एक क न हे पा ंतरण घड ून येते; ही ि या ग हा या
उ पादनासारखी ज ैिवक ि या अस ेल, िकंवा क टकनाशक े बनिव यासारखी रासायिनक
असेल, िकंवा ॅ टर अथवा मोटारगाड ्या बनिव यासारखी अिभया ंि क उ पादनाची
असेल.
कुठलीही अथ यव था ही न ैसिग क पया वरणातच अि त वात य ेते आिण सव बाज ूंनी
पया वरणान ेच वेढलेली असत े. पया वरण आिण अथ यव था ह े पर परावल ंबी असतात munotes.in
Page 13
पया वरणीय अथ शा ा ची ओळख - १
13 आिण एकम ेकांशी आ ंतरि या करत असतात . पया वरणीय अथ शा ा या िव ा या ला
पया वरणीय सम या ंची म ूलभूतकारण े समज ून यायची असतील आिण यावर उपाय
शोधाय चे असतील तर या दोन यव था ंमधील पर परावल ंबीता आिण आ ंतरि या तस ेच
यांचे प रणाम समज ून घेणे आव यक आह े. या करणात म ु यतः अथ यव था , पया वरण
आिण िवकास या ंतील स ंबंध आिण आ ंतरि या शोधण े आिण यावर चचा करण े हा क िबंदू
ठेव यात आला आह े. या कर णाचा म ु य उ ेश हा आह े क पया वरण, अथ यव था ,
आिण िवकास या ं यातील पर परावल ंिब वाब ल वाचकाची जाण वाढिवण े आिण
पया वरणीय सम या ंची मूलभूत कारण े शोध याची याची मता िवकिसत करण े.
नैसिग क पया वरण ह े मानवाला न ैसिग क साधनसाम ीबरोबरच अन ेक व त ू, सेवा आिण
सुिवधा प ुरवत असत े आिण आिथ क वृ ी या ि य ेत अन ेक मह वाची काय िनभावत
असत े. यातील दोन मह वाची काय आहेत : (अ) उ पादन ि या ंसाठी क ची साम ी
पुरवणे, आिण (ब) उ पादन आिण उपभोग या ि या ंम ये िनमा ण होणा या टाकाऊ
पदाथा ना पु हा सामाव ून घेणे (आकृती १.१ ) पया वरण आिण अथ यव था या ं यातील
पर परावल ंिब व आिण आ ंतरि या या ं या व पाकड े आिण प रणामा ंकडे पाह याच े
अनेकिवध ि कोन आह ेत.
पया वरण आिण आिथ क वृ ी:
आिथ क वृ ी हणज े व त ू आिण स ेवां या दरडोई उपल धतेत होणारी वाढ होय .
पािह या माण े व तू आिण स ेवां या उ पादनासाठी िनसगा कडू अनेक आदाना ंची/ ोता ंची
आव यकता असत े; यात जमीन , पाणी, हवा, सौरऊजा , झाडे, ाणी, खिनज े, जीवा म
इंधने, धातू, इ याद चा समाव ेश होतो . याबरोबरच , व तु आिण स ेवां या उ पा दना या
ि य ेत िक य ेक टाकाऊ य े - घन, व, आिण वाय ू पांतीलिनमा ण होत असतात . ही
सव टाकाऊ य े प य ा वरणात सोडली जातात . हणजेच, सात य म ( शा त ) आिथ क
वृ ीसाठी पया वरणीय व त ू आिण स ेवा अिधकािधक माणात उपल ध होण े आव यक
असत े, कारण या बाबतीत वाढ या लोकस ं येचा तस ेच दरडोई उ प नासार या इतरही
अनेक बाब चा प रणाम होत असतो . पृ वीची सीिमत मता ल ात घ ेता सात य म
आिथ क वृ ी साधण े व पया वरणाची ग ुणव ा कायम राखण े या दो ही गो ी एकाच व ेळी
साधण े श य नाही .
munotes.in
Page 14
पया वरणीय अथ शा - I
14 आकृती १.१ पया वरण आिण आिथ क वृ ी उ पादनासाठी क चा माल प ुरिवते (उदा. जमीन , पाणी, हवा, सौरऊजा ,
झाडे, ाणी, खिनजे , जीवा म इ ंधने,
धातू इ) पया वरण
आिथ क व ृ ी हणजे
व तू व सेवा ंची िनिम ती आिथ क व ृ ी या ि येत िनमा ण झालेले टाकाऊ प दाथ आिण ये
िजरिवते .
पया वरण, अथ यव था आिण िवकास :
अथ यव था आिण पया वरण या ं यातील पर पर स ंबंधाचा अ या स खालील बाब चा िवचार
करावा लाग ेल.
१) पया वरण ह े अ न प ुरवठ्याचे मु य ोत आह े जे जग यासाठी आव यक आह े. शेती,
वनीकरण , िशकार , मासेमारी इ यादी ार े गोळा क ेलेली फळ े, भा या आिण अ न ह े
जग याची ाथिमक आव यकता पया वरणा या मा यमात ून पूत ता होते. पया वरणाम ुळेचत
मानव उ पादन , िवतरण , देवाणघ ेवाण आिण उपभोग या म ूलभूत आिथ क ि या कर यास
स म आह े.
२) आिथ क िवकासासाठी न ैसिग क भा ंडवल हण ून पया वरण आव यक आह े. अनेक
पया वरणीय स ंसाधन े आहेत जशी क जमीन , पाणी, वायू, ऊजा संसाधन े-कोळसा , तेल,
वने, खिनज े व धात ू, इतर क चा माल इ यादी , जी अ ंितम उ पादनासाठी भा ंडवल हण ून
काम करतात . देशा या आिथ क िवकासासाठी अशी न ैसिग क संसाधन े आव यक आह ेत
कारण या ोता ंचा वापर उ पादन े ा ार े ाहका ंकडून बापर या जाणा या व त ू आिण
सेवा तयार कर यासाठी केला जातो िक ंवा इतर उ पादन घटका ंसाठी क चा माल हण ून
वापरला जातो .
३) पया वरण िविवध कार या स ेवा दान करत े ज या स ेवा मानवाच ेक याण
वाढिव यासाठी य जबाबदार असतात . पया वरणीय ोता ंनी पुरिवले या काही स ेवा
आहेत जी मन ु या या िजव ंत अि त वा साठी अितशय म ूलभूत आिण मह वा या आह ेत.
उदा. हवा , पाणी, यािशवाय मानव िजव ंत राहण े अश य आह े. पया वरणातील ज ंगलाची
साधन े जसे क फिन चरसाठी ज ंगलातील लाक ूड वग ैरे उपल ध आह ेत जे मानवा या
दज दार जीवनमानासाठी कारणीभ ूत आह ेत. पया वरणीय जलाशय , न ा, व यजी व
अभयार य े इ यादी मानवासाठी मनोर ंजक स ुिवधा उपल ध करतात . अशा कार े,
पया वरणीय िक ंवा प रस ं था स ेवा मानवी क ृतीची आव यकता न बाळगता आयु याला munotes.in
Page 15
पया वरणीय अथ शा ा ची ओळख - १
15 आधार द ेतात, उदाहरणाथ , हवामान ि थरता , जैविविवधता , पया वरणातील एका मता ,
अितनील िकरण ेपासून संर ण इ यादी .
४) कचरा िव ह ेवाट / िवघटन : पया वरण ग ैर-वापर असल ेला कचरा िवघटन करतो आिण
यांना प ु हा िन प वी िक ंवा पया वरणीय ्या उपय ु उ पा दनांम ये पा ंत रत
करतो .उ पादन आिण उपभोगा या ि य े या आिथ क ि याकलापा ंचे प रणाम असल े या
सव कचरासाठी पया वरण िवघटनाच े काय करत े. पया वरण हा एक िन य नाही तर सि य
िवघटक आह े कारण त े कचरा उ पादना ंवर या क न , पया वरण व छ कर यासाठी
काय करत े.
उदा. मानवा ंनी टाकल े या भा या ंचे अवश ेष िवघिटत होतात आिण पया वरणा ार े
वन पत साठी या चे स ि य खताम य े पांत रत होतात .
१.९ सारांश
पया वरणीय अथ शा ही अथ शा ाची अशी एक शाखा आह े जी पया वरणा या मया दा
प पणे ल ात घ ेते. मानवी यािकलाप आिण पया वरण या ं यातील आ ंतर याही ल ात
घेते.पया वरणाचा व ेगवेग या कार े उपयोग कर या या बद यात आप याला कोण या गो ी
गमवा या लागतात या ीन े पया वरणीय अथ शा ाचा अ यास मह वाचा ठरतो .
बाजारप ेठे या काय प तीतील दोषा ंमुळे पया वरणाचा -हास आिण द ूषण यात जी भर पडत े
यासंबधी धोरण े राबिवल े जातात या ंचे फायद े आिण तो टे समज ून घे यात पया वरणीय
अथ शा ाच े बरेच ल क ि त झाल ेले िदसत े. पया वरणीय अथ शा आिथ क आिण
पया वरणीय सम याची कारण े आिण यावरील उपाय शोध याच े मह व अधोर ेिखत करत े.
आपण िनसगा तील क चा माल वाप न अिनब धपणे उ पादन वाढवत जाऊ शकणार नाही
आिणअशा उ पादन ि य ेत िनमा ण होणारी टाकाऊ य े अमया द माणात जीवावरणात
(biosphere) िमसळ ू शकणार नाही . आिथ क वृ ीस काही प या वरणीय आिण न ैसिग क
मया दा आह ेत आिण हण ून अशी वाढ िचरकालपय त िटक ू शकणार नाही . या
ि कोनान ुसार, आधुिनक औ ोिगक समाजान े पया वरणाचा इतका नाश क ेला आह े क
नैसिग क प रस ं थेचा -हास आिण अथ यव थ ेचा नाश अप रहाय आहे. याचे एक उदाहरण
हणज े 'द लब ऑफ रोम रपोट ' या 'द िलिमट ्स टू ोथ' नावा या अहवालात (िमडोज
आिद, १९७२ ) असे भाक त क ेले आहे क जर लोकस ं या वाढीच े आिण साधनस ंप ीचा
यय कर याच े स याच े माण अस ेच चाल ू रािहल े तर २१ या शतका या म यापय त
जागितक अथ यव था कोलमड ून जाईल
१.११
१) पया वरणीय अथ शा ाचा अथ , व प आिण या ी यावर सिव तर चचा करा.
२) पया वरणीय अथ शा ाच े मह व सांगा
३) पया वरण आिण अथ यव था या ं यातील आ ंतरसंबध प करा .
munotes.in
Page 16
पया वरणीय अथ शा - I
16 १.१२ संदभ
१. पुरोिहत (खांदेवाले)वसुधा (२०१२ ), ‘पया वरणाच े अथ शा ’, िव ा ब ु स
पि लशश , औरंगाबाद , ISBN -९७८-९३-८१३७४ -०७-८, जुलै २०१२
२. िसंह कटार आिण िशशोिदया अिनल (२०१७ ), ‘पया वरणीय अथ शा – िस ांत
आिण उपयोजन ’ publishedbyVivekMehraforSAGEPublishingIndiaPvt .
Ltd, Mumbai , ISBN -९७८-९३-५२८-०३९७ -२ (PB)
३. Barry C. Field & Martha K. Field ‘Environmental Economics - An
Introduction’,Seventh Edition. Published by Mc Graw -Hill
Education, 2016. ISBN 978 -0-07-802189 -3
४. डॉ. सागर ट कर ‘पया वरणीय अथ शा -१’(२०२१ ) िट.वाय. बी.ए अथ शा स ेम-
५ ‘ सेट पि लक ेश स Pvt. Ltd,’ मुंबई.
munotes.in
Page 17
17 २
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
घटक रचना :
२.० उि ्ये
२.१ पया वरणीय क ुझनेट व
२.२ समाईक स ंसाधन े
२.३ बा ता
२.४ मालम ा ह क
२.५ कोस म ेय
२.६ रओ जाहीरनामा / घोषणाप
२.७ शा त िवकासासाठी २१ िवषय पि का क ृती काय म (अज डा २१)
२.८ सारांश
२.९
२.१० संदभ
२.0 उि ्ये
१) पया वरणीय क ुझनेट व अ यासण े.
२) समाईक मालक ची स ंसाधन े कोणती आह ेत ते समज ून घेणे .
३) बा ता ही स ंक पना समज ून घेणे .
४) मालम ा ह क ही स ंक पना समजून घेणे.
५) कोस िणत मालम ा ह क म ेय अ यासण े.
६) पया वरणीय िवकासावर रओ जाहीरनामा / घोषणाप अ यासण े.
७) शा त िवकासासाठी २१ िवषय पि का क ृती काय म (अज डा) समजून घेणे.
२.१ पया वरणीय क ुझनेट व
ा तािवक :
सायमन कुझनेट्स हे एक रिशयन -अमे रकन िवकास अथ शा आिण सांि यक शा
होते. यांनी िव ावाच तपती (पीएच.डी.) कोलंिबया िव ापीठात ून केलेली होती आिण ते
पेनिस ह ेिनया िव ापीठातील अथ शा आिण आकड ेवारीच े ा यापक हणून (१९३० -munotes.in
Page 18
पया वरणीय अथ शा - I
18 ५४), जॉ स हॉपिक स येथील राजक य अथ यव थ ेचे ा यापक हणून (१९५४ -६०)
आिण हाव ड येथे अथ शा ाच े ा यापक हणून (१९६० -७१) काय रत होते. १९७१ म ये
यांना आिथ क वाढी या संशोधनासाठी अथ शा ातील नोबेल मेमो रयल पुर कारान े
स मािनत केले गेले. यांचे मु य योगदान - 'कुझनेट्स व ' . मु यत: आिथ क वाढ आिण
उ प नातील असमानता यां यातील पर पर संबंधांशी िनगडीत आहे. 'कुझनेट्स व असे
दश िवतो िक, जे हा अथ यव था िवकिसत होते, ते हा थम आिथ क असमानता वाढते
परंतु नंतर ती कमी होत जाते.
‘पया वरणीय कुझनेट्स व ' हे नाव सायमन कुझनेट्स (१९५५ ) यां या नावाव न दे यात
आलेले आहे. कुझनेट्स यांनी असा िस ा त मांडला होता क उ प नाचे िवतरण आिण
उ प नाच े माण यां यातील िवषमत ेचे मोजमाप हे उलट्या U-आकारा या व ान े दाखवता
येईल.
पया वरणीय कुझनेट्स वक्र संक पना :
‘पया वरणीय कुझनेट्स व ’ प करतो िक, आिथ क िवकासाम ुळे ारंभी वातावरणात
िबघाड होतो, परंतु आिथ क वाढी या िविश पातळीन ंतर, समाज पया वरणाशी आपला
संबंध सुधार यास सु वात करतो आिण यामुळे पया वरणाचा हास कमी होतो. अशा कार े
हे व सूिचत करते क , पया वरणासाठी आिथ क वाढ चांगली आहे. पया वारणीय कुझनेट्स
व , दूषण पातळी आिण उ प नातील वाढ यां यातील संबंध प करतो .”
अनेक िव ाना ंनी या िस ा ताचा असा अथ लावला आहे क सु वाती या आिथ क वृ ीतून
जो पया वरणीय हास होत असतो यावर कालांतराने अिधक या आिथ क वृ ीतून
उपाययोजना करता येतील आिण सतत या आिथ क वृ ीतून पया वरणा या गुणव ेत
अिधकािधक सुधारणा करता येईल. मा अनेक िव ाना ंनी या िस ा तावर अनुभवा या
तसेच सै ाि तक आधारावर टीका केली आहे .
िव ेड बेकरमन यां या मते , 'बह तेक देशांत यो य पया वरणीय दजा ा कर याचा एकमेव
माग हणज े ीमंत बनणे होय.' अनेक आंतररा ीय सं थांनी या ि कोणाला पािठंबा य
केला आहे. सायमन कुझनेटस् यांनी सन १९५५ म ये उ प न िवभाजनातील समानता
आिण उ प न पातळी यातील उलटा यू (U) आकाराचा संबंध प केला. असाच
सहसंबंध पया वरणीय कुझनेटस् व ा या पाठपुरावा करणा यान े उ प न पातळी आिण
पया वरणीय दजा यात आढळत अस याचा दावा केला.
डी. एल. िमडोज यां या मते, पया वरणीय दजा व वृ ी (िवकास ) यां यातील संबंध
ऋणा म क असतो . आिथ क वृ ी ही पया वरणा या ीने वाईट असत े. कारण वृ ीमुळे
अिधक साधनस ंप ीचा वापर होतो व यातून अिधक माणात पया वरण दूषण होते.
कुझनेटस् व ात आिथ क वृ ी ही दरडोई उ प नातील बदलान े मोजली जाते.
पया वरणीय दजा िवचारात घेताना (अ) यि गत दूषण घडवून आणणा या बाबी. उदा.
मोटारीचा धूर (ब) दूषणाचा िनद शांक (क) प रसरातील हवा िकंवा पाणी दजा तील बदल
या बाबी मह वा या ठरतात . दूषण घडवून आणणारी िविश घटना िकंवा सभोवताल या munotes.in
Page 19
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
19 दजा या मापनान े कुझनेटस् व अंदािजत केला जातो. याच माण े तो पया वरणीय आघात
बह धा दरडोई उ प नाही य केला जातो.
आकृती -२.१ पया वरणीय कुझनेट्स व ’
सोबत या २.१ या आकृतीत 'य' अ ावर दरडोई पया वरणीय दूषण (Environmental
pollution) हणजेच पया वरणीय आघात तर ' ' अ ावर ( Per Capita Income)
दरडोई उ प न दश िवले आहे. पया वरणीय कुझनेटस् व ान ुसार दरडोई उ प न वाढ यास
पया वरणीय आघात वाढतो . तो मह म होतो व नंतर घटतो . यामुळे उलटा यू आकाराचा
कुझनेटस् व तयार होतो.
याची कारण े पुढील माण े सांिगतली जातात .
अ) आिथ क वृ ीमुळे साधनसाम ीचा व जिमनीचा मोठ्या माणात वापर केला जातो.
यामुळे टाकाऊ पदाथा चे माण वाढते. आिथ क वाढीम ुळे संसाधना ंचा अिधक उपयोगास
ो साहन िमळत े.
ब) काही अथ शा ा ंचे मत आहे क , आिथ क वाढीम ुळे दूषणाची पातळी कमी
हो याऐवजी , अिधकािधक वाढल ेली आहे. उदा. िवकिसत अथ यव था ंम ये
औ ोिगक करणान ंतर या काळात मोठ्या माणात पया वरणाचा -हास झाला. परंतु,
िवकिसत अथ यव था वाढतच रािह या आहेत, आिण या आिथ क वाढीम ुळे, दूषणा या
पातळीत ही वाढ करणा या काही ोता ंचा जा त उपयोग होत आहे. उदा. सवा िधक
रा ीय उ प न असल े या देशांम ये काब नडायऑ साईड उ सज नाचे माण जा त आहे.
क) देशाने आिथ क िवकासास ारंभ के यानंतर अथ यव था शेतीकड ून उ ोगध ं ाकड े
वळते. औ ोिगक करणान े टाकाऊ पदाथा त वाढ होते. दरडोई उ प न वाढताना दरडोई
उ प नातील वाढीबरोबर दरडोई दूषण घटते. हणज ेच पया वरणीय दजा वाढतो .
याची कारण े पुढील माण े आहेत. munotes.in
Page 20
पया वरणीय अथ शा - I
20 १. उ प नातील वाढीबरोबर पया वरणीय दजा साठी मागणी वाढते. यामुळे पया वरणा या
सरकारी संर णात वाढ होते.
२. पपया वरण अनुकूल तं ान : तं वै ािनक सुधारणान े दाना या दर एकक उ पादनात
शु ता येते. दीघ कालीन आिथ क वाढी मागील ाथिमक ि थतीत सुधारीत आिण चांगले
तं ान हे आहे जे पया वरणाला कमी हानी पोहचव ून उ च उ पादन मता देत असत े.
उदाहरणाथ , स ा या वापरात असल े या चार-चाक वाहना या तं ानान े, इंधन
काय मतेत ल णीय सुधारणा केली आहे आिण यामुळे दूषणाची पातळी कमी होत
चालल ेली आहे.
३. अथ यव थेत रचना मक बदल होतात . अथ यव थ ेचे क कारखानदारीकड ून सेवा
े ाकड े वळते. उच्च तं ान उ ोग िनमा ण होतात .
४. पया वरणीय दजा या वाढ या मागणीम ुळे या या सापे िकमती ल ात घेत या जातात .
पया वरणाचा अ प उपभोग घेणे व पया वरणाच े र ण करणे ही वृ ी वाढते.
५. आिथ क वाढीम ुळे संसाधना ंचा अिधक उपयोगास ो साहन : काही अथ शा ा ंचे मत
आहे क , आिथ क वाढीम ुळे दूषणाची पातळी कमी हो याऐवजी , अिधकािधक वाढल ेली
आहे. उदा. िवकिसत अथ यव था ंम ये औ ोिगक करणान ंतर या काळात मोठ्या
माणात पया वरणाचा -हास झाला. परंतु, िवकिसत अथ यव था वाढतच रािह या आहेत,
आिण या आिथ क वाढीम ुळे, दूषणा या पातळीत ही वाढ करणा या काही ोता ंचा जा त
उपयोग होत आहे. उदा. सवा िधक रा ीय उ प न असल े या देशांम ये काब नडाय
ऑ सा ईड उ सज नाचे माण जा त आहे
पया वरणाचा -हास आिण दरडोई उ प नामधील संबंध पु हा सकारा मक आहे हणज ेच
जरी सु वातीला पया वरणीय कुझनेट्स व ान ुसार पया वरणाची -हास कमी होत आहे, परंतु
दरडोई उ प नात वाढ पया वरणीय -हास वाढिवत े. यासाठीची काही कारण े हणज े-
संसाधनाचा वाढल ेला वापर, तांि क अकाय मता , खूप महाग तं ान िवकास इ यादी
यामुळे पया वरणा या -हासात वाढ होते. पया वरण -हासाला कारणीभ ूत असल े या दूषण
ल ात घेता, कुझनेट्स व , दूषण पातळी आिण उ प नातील वाढ यां यातील संबंध
प करते. आिथ क िवकासा या सु वाती या काळात दूषण पातळी वाढेल आिण ती
जा तीत जा त पोहोचेल. दूषणा या जा तीत जा त तराला 'मु य वळण िबंदु' हणून
संबोधल े जाते यान ंतर दूषणा या सम य ेवर उपाय हणून देशाला पुरेशी संसाधन े िमळत
अस यान े दूषण कमी होऊ लागत े. लोकांना अ न, व व िनवारा यांची थम गरज
असत े. नंतर ते सुखावह व तूंची मागणी करतात . वेग या श दांत सव जण थम
िनसगा पासून वतःच े र ण करतात व नंतर ते वत: पासून िनसगा चे र ण करतात .
समारोप :
अशा कार े पया वरणीय कुझनेट्स व आकृतीम य े दश िव यान ुसार एक उलटा यू-
आकारचा व बनतो. सव साधारण मत असे आहे क हा िस ा त सव च अथ शा ीय
िनद शकांवर लागू होत नाही तर काही थोड्याच िनद शकांवर लागू होतो आिण केवळ
आिथ क वृ ी या सहा यान े सव पया वरणीय सम या सोडिव या जाणार नाहीत . munotes.in
Page 21
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
21
२.२. समाईक मालम ा स ंसाधन े
ा तािवक :
अथ शा ान ुसारसमाईक मालम ा संसाधन हा न ैसिग क िक ंवा मानविनिम त संसाधन
णाली (उदा. िसंचन णाली िक ंवा मास ेमारी तलाव ) यांचा समाव ेश असल ेला एक
संसाधन कार आह े. वगळ यायो य नसल े या आिण ित पध असल े या व त ूंना
"समाईक स ंसाधन " िकंवा संसाधना ं या बाबतीत , "समाईक प ूल संसाधने" असे हटल े
जाते. एक समाईक मालम ा स ंसाधन ह े असे संसाधन आह े जे येकासाठी उपल ध आह े
आिण वापरक या ना लाभ द ेते परंतु अिधकािधक लोक याचा वापर करतात हण ून याच े
मू य कमी होत े.
समाईक स ंसाधनाची व ैिश ्ये:
समाईक स ंसाधनाची दोन प रभािषत व ैिश ्ये हणज े ित पध आिण अपवज नता
( rivalry and non-excludability ).
१) अपवज नता(Non-excludability ):
समाईक स ंसाधना ं या स ंदभा त, अपवज नता हणज े संसाधन वापर यापास ून
इतरांनावगळता न य ेणे. कोणताही खच न करता लोका ंना हवा द ूिषत कर यापास ून िकंवा
मासे पकड यापास ून रोखण े जवळजवळ अश य आह े.
२) ित पध (Rivalry ):
एक समाईक स ंसाधन ह े ित पध चा ंगले आह े कारण एक य स ंसाधन वापरत
असताना , याचे मू य िक ंवा इतरा ंसाठी उपल ध माण कमी हो ते. उदा. एक समाईक
मालक च े जंगल नवीनीकरण म आह े आिण त े दीघ काळात प ु हा वाढणार असल े तरी,
अ पावधीत , एक ज ंगल प ु हा भ न िनघत नाही , असे गृहीत धरा क एका वषा या आत
१० लोक साव जिनक ज ंगलाचा वापर करतात , जर त ेथे १००० झाडे असतील .
जंगलातील य ेक व ेळी एक य वापर यासाठी झाड तोडत े ते हा इतरा ंना
वापर यासाठी एक कमी झाड उपल ध असत े. १० लोकांसाठी ज ंगल ह े एक समाईक
साधन आह े परंतु जसजस े झाडा ंचे माण कमी होत े, १० लोकांमधील ित पध कता वाढत
जाते कारण य ेक य या वापरासाठी कमी झाड े असतात .
वेश िनय ं णां या अन ुपि थतीत , म यसाठा ह े समाईक तलाव स ंसाधना ंची उदाहर णे
आहेत कारण म छीमारा ंना म यसाठा काढणी पासून वगळण े यवहाय नाही पर ंतु यां या
पकड याम ुळे इतर म छीमारा ंना उपल ध माण कमी होत े.शु साव जिनक व त ूं माण ेच,
समाईक स ंसाधन जा त वापरा या सम या ंना सामोर े जावे लागत े कारण त े ित पध
आहेत. समाईक स ंसाधन उदाहरणा ंम ये मानविनिम त िस ंचन णाली , भूजल खोर े,
मासेमारीच े तलाव , सामुदाईक क ुरण, जंगले, पाणी या ंचा समाव ेश आह े. munotes.in
Page 22
पया वरणीय अथ शा - I
22 ‘समाईका ंची शोका ंितका’(Tragedy of The Commons ) अशा प रि थ तीचा स ंदभ
देते याम य े साव जिनक स ंसाधनात व ेश असल े या य ( याला समाईक स ंसाधन
देखील हणतात ) यां या वत : या िहतासाठी काय करतात आिण अस े के याने शेवटी
संसाधन स ंपु ात य ेते. हा आिथ क िस ा ंत ि िटश ल ेखक िव यम फो ट र लॉयड या ंनी
१८३३ म ये थम मा ंडला होता .
कुंपण घातल ेले े हे खाजगी मालम ा अ सते. खाजगी मालक जमीन स ुधार याच े य न
करतो . तो जिमनीची पाच भागात िवभागणी क न य ेक वष नवीन भागात जनावर े
चर यास घ ेऊन जातो . चार वषा त एकच पडीक रािहल ेली जमीन स ुधार यास व ेळ िमळ तो.
पण क ुरणाबाह ेरील े ावर कोणाचीही मालक नसत े तर त े समाईक मालक च े असत े.
यामुळे अशा े ाचा अिनय ंि त उपयोग क ेला जातो . यामुळे अशा े ांचा जलद गतीन े
िवनाश होतो . अशा िवनाशाच े तक संगत िव ेषण सन १८३३ म ये िवि ययम फो ट र
लॉयड या ंनी केले होते. यांनी इं लंडमधील क ुरणांची नासध ूस पािहली होती . समाईक
जिमनीचा ब ेिफक री ने वापर का क ेला जातो याच े उ र द ेताना अस े हणतात क , येक
मनु य समाईक े ाची िपळवण ूक करतो . एखा ा कळपधायान े आप या कळपातील
जनावरा ंची स ं या वाढिवली तरी याला चराईवर खच करावा लागत नाही . यामुळे
िमळणारा फायदा याचा एकट ्याचाच असतो . पण अितचराईम ुळे कुरणांवर पडणारा ताण
िकंवा क ुरणांचे नुकसान सव कळपधारका ंना समाईकपण े सोसाव े लागत े. जर सव
कळपधारका ंनी आपाप या कळपातील जनावरा ंची सं या वाढिवली तर अ ंितमतः समाईक
मालम ा न होत े.
कळपधारका ंना या ं या काया चे दीघ कालीन प रणाम समज यास त े नुकसान टाळ यासाठी
येयवादी य ना आवाहन क शकतात . दीघ कालीन प रणामा ंची क प ना देऊन त े
यां या काया ला यो य िदशा द ेऊ शकतात . िनण य घेणारे िनः वाथ व य ेयवादी असतील
तर िवभाजन िनयमा माणे होईल . पण जगात अस े घडत नाही . या संदभा त जे स मॅडीसनन े
असे हटल े होते क , 'जर, माणस े देवदूत असतील तर सरकारची आव यकता नाही . पण
जगात सव साधनस ंप ी मया िदत आह े, समाईकातील िबगर द ेवदूत सवा साठी पया वरणाचा
िवनाश करतात .' िबगर द ेवदूत या ं या पधा मक फाय ापास ून देवदूतावर लाभ ा
करतात . नंतर ामािणक द ेवदूतांना आपल े नुकसान होत अस याच े ल ात आ यास
यापैक काही द ेवदूत आप या वागणुक चा याग करतात . ते पधा कर याप ूव
समाईकात ून या ंचा िह सा घ े याचा य न करतात . अिनय ंि त समाईक मया िदत भौितक
संप ी व अमया िदत इ छा या ंचा अप रहाय पणे अंत होतो .
भारतातील सामाईक वापरा या स ंसाधना ंम ये अनेक कार समािव आह ेत, यातील
काही कार प ुढील माण े: ामपंचायती या ता यातील चराऊ क ुरणे, खाजगी मालक या
ओसाड जिमनी , िपकां या दोन ह ंगामा या मध या काळात पडीक असणा या खाजगी
मालक या जिमनी , सामुदाियक खळी , उजाड झाल े या महस ुली जिमनी , उजाड झाल े या
वन जिमनी , संरि त आिण अवग क ृत वन े, गावां या अख यारीतील वन े, रे वे ळां या
बाजूचे जिमनीच े प े, र ते, जलसाठ े, तळी, तलाव ,न ा, ओढे, नाले, भूजलसाठ े, समु ी
म य े े, सरकारी आिण साम ुदाियक मालक ची म य तळी आिण व यजीवन , इ यादी . munotes.in
Page 23
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
23 मु वापर स ंसाधना ंम ये अवकाश , हवा े े, सौर ऊजा , आिण रा ीय मालक या िवश ेष
आिथ क े ां या बाह ेर असणारी खोल सम ु ातील म य े े यांचा समाव ेश होतो .
समारोप :
भारतातील बह ता ंशी पया वरणीय स ंसाधन े ही वा तिव क ्या एकतर म ु वापर स ंसाधन े
आहेत िकंवा सामाईक वापराची स ंसाधन े आहेत आिण याम ुळे ती -हास, दूषण आिण
अपहार वण आह ेत. भारतातील सामाईक वापराची स ंसाधन े आिण म ु -वापर स ंसाधन े ही
गॅरेट हाड न (१९६८ ) हणतो या माण े 'सामाईका ंची शोका ंितका' हण यास पा आह ेत.
यािठकाणी स ुयो य अशा मालम ा ह का ंची िनि ती करण े श य आह े आिण या ंची
प रणामकारक अ ंमलबजावणी क े यास पया वरणीय स ंसाधना ंची आिण स ुिवधांची गुणव ा ,
उ पादकता आिण सात य मता या ंत सुधारणा होईल .
२.३ बिहग तता / बाहयता
ा तािवक :
बिहग तता (externalities) ा साव जिनक व तूशी संबंिधत असतात . बिहग तता हे
साव जिनक व तूचे मह वाच े वैिश ्य असून या दोघांचा एकमेकांशी िनकटचा संबंध आहे.
अथ यव थ ेतील व तू या उ पादन आिण िविनयोगाम ुळे िनमा ण झाले या बिहग ततेमुळे
बाजार अपयश उ वत े. बिहग ततेमुळे िविश आिथ क घटका ंना फायद े होऊ शकतात िकंवा
तोटे सहन करावे लागतात . जे हा काही व त ूं या िनिम तीसाठी बाजार मत ेला अप ुरे
ो साहन िमळत े आिण अशा बाजारा या िबगर अि त वान े िबगर -पॅरेटो पया ता समतोल
िनमा ण होतो त े हा बा ता अि त वा त येते. बा त ेचा अथ पुढील या या ं ारे ल ात घ ेता
येईल.
या या :
१) परंपरागत या या : “जे हा एका घटका या क ृतीचा प रणाम द ुस या घटका या
िहतावर िकमती या प रणामािशवाय होतो त े हा ती बा ता होय ."
२) केनेथ ॲरो : “बा त ेची सम या हणज े बाजार अपयशा या अि त वा या सामा य
संक पन ेची िवशेष बाब आह े. "
३) “एखादया ,
िविश आिथ कघटका याउ पादनवउपयोगाम ुळेइतरआिथ कघटका ंवरहोणार ेप रणाम
हणज ेबिहग तताहोय . यालाचबाहयताअस ेही हणतात .”
४) जे.ई. मीड. – “बाहयता हणज े अशी प रि थती िक ंवा घटना क यान े काही
लोकांना ल णीय लाभ िक ंवा नुकसान होत े. हे लोक या िविश प र ि थतीशी
य वा अ य पण े पुण पणे संबिधत असतीलच अस े नाही.”
बा त ेचे प ीकरण (Explanation of Externality)
पधा मक बाजारात साधनस ंप ीच े यो य िवतरण घड ून येते. यामुळे उ पादन , लाभ आिण
खच यांचे ितिबंब मागणी व प ुरवठा घटकावर पडत े. प रणामी , यि गत आिण सामािजक munotes.in
Page 24
पया वरणीय अथ शा - I
24 लाभात खचा या स ंदभा त फरक राहत नाही . पण अप ूण बाजारप ेठेत यि गत य ना ंचा
बाजार िकमतीवर भाव पडत नाही . ब याचदा उ पाद न खच व लाभ या ंचा संबंध ित हाईत
घटका ंशी येतो. जे हा खच लाभाचा स ंबंध उ पादक व ाहका ंिशवाय इतर य शी य ेतो
ते हा ती बा ता असत े. एस. के. नाथ या ं या मत े, 'िव मान आिथ क व सामािजक
सं थां या व पाम ुळे खच इतरा ंवर लादला जातो क या ंना याची िकंमत िदली जात
नाही आिण लाभ इतरा ंना िमळतो क या ं याकड ून िकंमत घ ेतलेली नसत े, ते हाबा ता
िनमा ण होत े.' िबगर यापाराशी िनगिडत पर परावल ंिब व हणज े बा ता अस ेही हणता
येईल.
काही त अस े मानतात क , व तू उ पादनात ून उ ोगा ार े उ वणारा व स ंपूण समाजावर
ढकलला जाणारा खच हणज े बा ता होय . एखा ा कारखा याम ुळे नदीतील पा याच े
दूषण होत अस यास प रसरातील लोका ं या ीन े ते नुकसानदायी असत े. हा एक
कारचा खच च आह े. हणून उ ोगाला उ पादनासाठी य ेणा या खचा िशवाय इतर कारचा
खच हणजे बा खच होय. याला बा ता अस ेही संबोधल े जाते. बा त े या दोन बाज ू असू
शकतात . समाजाला उ पादन , उ प न , रोजगार इ याद त भर पड यान े फायदा होतो . पण
याबरोबर लोका ंना काही बाब चा यागही करण े भाग पडत े.
बा ता आिण बाजार अपयश (Externalities and Mark etsfailures)
पूण पध या बाजारात साधनस ंप ीचे वाटप बाजारय ं णे ारे होत े. यामुळे मह म
सामािजक क याणाची ि थती ा करता य ेते. यात साधनस ंप ी या प ुनवा टपा ार े काही
लोकांचा लाभ कमी क े यािशवाय काही लोका ंचा लाभ वाढिवता य ेत नाही . ही आदश
ि थती पूण पध त िदस ून येते. पण य ात प ूण पधा अि त वात नसत े. यामुळे
साधनस ंप ीच े अयो य व अकाय म वाटप होत े. प रणामी , बाजाराला अपयश य ेते.
साधनस ंप ीच े काय मपण े वाटप कर याच े येय सा य होत नस ेल तर याला बाजार
अपयश ' असे हणता य ेईल.
बा त ेमुळे यि गत खच आिण सामािजक खच य ां यात फरक िनमा ण होतो . ब याचदा
उ पादन े ात द ूषण खच ल ात घ ेतला जात नाही . पण हा एका अथा ने सामािजक खच
आहे. यि गत खचा पे ा सामािजक खच मह वाचा असतो . हणून िन वळ सामािजक
लाभाचा िवचार करावा लागतो . एखा ा िवभागातील कामगारा ंना िश ण िद यान ंतर
दुस या िवभागातील कामगारा ंना या चा लाभ होत अस ेल तर याबाबतीत सामािजक लाभ हा
यि गत लाभाप े ा अिधक राहील . अशा कार े सामािजक आिण खाजगी लाभ व खचा त
बा त ेमुळे फरक िनमा ण होतो .
सामा य पणे उ ोगस ं था बा ता ल ात घ ेत नस ेल तर सीमा ंत खच व सीमा ंत उ प न या
बाबी ज ेथे समान होतात त ेथे उ ोगस ं था समतोल साध ेल. बा खचा चा िवचार क ेला नाही
तर उ पादन पया पातळीप े ा अिधक होईल . याचा अथ येथे संसाधना ंचे अयो य वाटप
झाले असे हणता येईल. याउलट , बा खच ल ात घ ेत यास सीमा ंत खच व सीमा ंत
उ प न समान होईल आिण ह े आदश उ पादन ठर ेल. अशा कार े बा खचा ारे
संसाधना ंचे अयो य वाटप ल ात घ ेता येते तर स ंसाधना ंचा अप ुरा वापर बा लाभान े
समजून घेता येतो. munotes.in
Page 25
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
25 जे हा व त ू साव जिनक अ सतात त े हा उपभोग िबगर - पध चा असतो . या ि थतीत बाजार
अपयशी ठरतो . अशा व त ूंबाबत 'अ' ने उपभोग घ ेत यास 'ब' ला या व त ू या
उपभोगापास ून िमळणारा लाभ घटत नाही . याचा अथ , अ ने उपभोग घ ेत यास 'ब' या
उपभोग लाभास ध का पोहोचत नाही . यामुळे 'अ' चे अपवज न अकाय म राहील .
साधनस ंप ी या काय म वापरासा ठी िकंमत = सीमांत खच होणे आव यक असत े. पण या
व तूंबाबत सीमा ंत खच शू य असतो . हणून िकंमतही श ू य राहील . या संदभा त फारशी
गद नसल े या प ुलाचे उदाहरण िदल े जात े. 'क' हा पुलाव न जात अस ेल तर 'ड' ला
पुलाव न जाताना अडचण होणार नाही . पुलासाठी टोल (कर) आका रणे ठ शकत े. पण
पुलाचा मोठ ्या माणावर वापर स ु होईपय त टोल आकारण े अकाय म ठर ेल. कारण
यामुळे पुलाचा वापर कमी होईल क याचा सीमा ंत खच शू य आह े. अथा त, या ि थतीत
अपवज न लाग ू करता य ेते. तथािप , उपभोग िबगर पध चा अस यान े ते लागू केले जाऊ
नये, असे ितपादन क ेले जात े. तसेच जे हा अपवज न श य नसत े व उपभोग पध चा
असतो त े हा बाजाराला अपयश य ेते. उदा. चंड गद या र याव न होणारी वाहत ूक.
वाहतुक साठी र यावर उपल ध होणारी जागा पध क असते आिण अपवज न काय म
असत े. यासाठी त े लागू करण े आव यक ठरत े. यामुळे अिधक िक ंमत द ेणा या ंना गद या
र याचा वापर करता य ेईल. पण अस े अपवज न श य नसत े िकंवा ते फार खच क असत े.
थोड यात , अशाि थतीत अपवज न आव यक असत े पण त े लागू करता य ेत नाही . याव न
असे हणता य ेईल क , बाजार अपयशात साव जिनक व पा या व त ूंचा िकंवा बा त े या
व तूंचा समाव ेश होतो .
सकारा मक बा ता आिण नकारा मक बा ता (Positive Externalities &
Negative Externalities )
बिहग तता या चा ंग या िक ंवा वाईट अस ू शकतात . वेग या श दात बिह ग ततेमुळे िविश
आिथ क घटका ंना फायद े होऊ शकतात िकंवा तोट े सहन कराव े लागतात . िविश आिथ क
घटका ंना फायद े होऊ शकतात िक ंवा तोट े सहन कराव े लागतात . िविश आिथ क
घटका या उ पादन व उपभोगाम ुळे इतर आिथ क घटका ंना कोण याही िवश ेष खचा िशवाय
आिथ क फायद े िमळत असतील , तर यास चा ंग या िक ंवा सकारा मक बिहग तता असे
हणतात . पातळीवरील हवामानात स ुधारणा होत े; हे सव प रणाम हणज े या प रसरातील
लोकांसा सकारा मक बा ता होत . याउलट , िविश आिथ क घटका या उ पादन व
उपभोगाम ुळे इतर आिथ क घटका ंना आिथ क तोट े सहन करा वे लागत असतील तर यास
वाईट िक ंवा ितक ूल बिहग तता अस े हणतात . िश णाम ुळे य या ानात व कौश यात
वाढ होऊन याची गती होती . या या यि गत फायदाबरोबरच समाजात चा ंगले नाग रक
िनमा ण होऊन समाजाचाही फायदा होतो . हणज ेच िश णाचा समाजावर चा ंगला प रणाम
होतो. अशा सकारा मक बिहग ततेमुळे समाजाच े क याण वाढत े. याउलट , य न े वाहन
खरेदी के यामुळे या य चा वास स ुखकारक , िकंवा आरामदायीहोत असला तरी अशा
अनेक वाहना ंमुळे मोठ्या माणात वाय ू दूषण होत े. वायू दूषणाच े वाईट प रणाम
समाजाला भोगा वे लागतात . उदा. िद लीत होणा या वाय ू दूषणाम ुळे काही काळ शाळा ब ंद
ठेवा या लागतात . इतरांनाही या ंचा ास होतो . अशाव ेळी समाजाचा खच वाढतो . यातून
साव जिनक व खाजगी खचा चा िनमा ण होतो . यावेळी अथ यव थ ेत मोठ ्या माणात munotes.in
Page 26
पया वरणीय अथ शा - I
26 बिहग तता िनमा ण होतात . यावेळी होण े अश य असत े. अशा प ेठेत ह त ेप करावा
लागतो .
१) सकारा मक बा ता (Positive Externalities) :
जे हा एखा ा आिथ क यवहाराच े इतरा ंवर लाभदायक प रणाम होतात त े हा याला
'सकारा मक बा ता ' असे हणतात . एखा ा श ेतक यान े शेतीत ज ंतुनाशकांचा वापर
के याने शेजारील श ेतक या ं या श ेतीतील क टक काही माणात कमी होत असतील तर ती
'सकारा मक बा ता ' होय. जर स ंशोधनाम ुळे तं ान स ुधार यास याच े फायद े सवा नाच
िमळतात . यामुळे सकारा मक बा ता अन ुभवास य ेते. एखा ा य न े आप या घरासमोर
आकष क बाग तयार क े यास प रसरातील सवा ना याचा ला भ होऊ शकतो . लोकांना
िमळणारा हा लाभ हणज े सकारा म क बा ता होय . तसेच िश णाम ुळे ही सकारा मक
बा ता िनमा ण होत े. सुिशि ता ंचे माण वाढ यास िह ंसक ग ु ांम ये ते सहभागी हो याची
श यता कमी राहील . समाजातील य ेकाला िश णाचा य वा अ य लाभ होतो .
सकारा मक बा त ेमुळे काही फायद े होत असल े तरी राजक य स ंघष , अि य कायद े
इ यादी यात ून उ वतात . यामुळे बा त ेची सम या आणखी ग ुंतागुंतीची बनत े. पॅरेटो
पया तेची संक पना साकार यात अडचणी य ेतात.
ब) नकारा मक बा ता (Negative Exter nalities) :
एखा ा आिथ क ि य ेचे िवपरीत प रणाम या ि य ेशी स ंबंिधत नसणा या इतरा ंवर होत
असतील तर याला 'नकारामक बा ता ' असे हणतात . जर आिथ क ि य ेतून बा खच
िनमा ण होत अस ेल तर याला नकारा म क बा ता अस े हणता य ेईल. उ ोगा ंमुळे
जल द ूषण होऊन नदी , समु ातील वन पती , ाणी व इतर जीवा ंना धोका िनमा ण
झा यास ती नकारा मक बा ता ठरत े. तसेच िविश म छीमारा ंनी अितमास ेमारी क े याने
इतरांना उपल ध होऊ शकणा या माशा ं या साठ ्यात घट होईल . ही अ ितमास ेमारीत ून
िनमा ण झाल ेली नकारा मक बा ता होय . आि वक ऊजा क पातील आि वक टाकाऊ
पदाथा ची यो य िव ह ेवाट लावली नाही तर भावी िपढी या ीन े गंभीर सम या िनमा ण
होईल. या सम या हणज े नकारा मक बा ता होय . नकारा मक बा ता िमळत असतील
तर उपभो गाचा सीमा ंत सामािजक लाभ उपभोगा या सीमा ंत खाजगी ला भापे ा कमी
असतो . यामुळे व तू व सेवांचा उपभोग सा मािजक पया तेपे ा अिधक असतो . या ि थतीत
ह त ेप न झा यास व त ू व स ेवां या िकमती कमी ठ ेव या जातील व नकारा मक
बा ता ंचा िवचार क ेला जाणार नाही .
उदा. जर एखा ा क ुटुंबाने अंगणात आकष क व स ुगंधी फुलांची झाड े लावली तर या
मनमोहक व स न वातावरणाचा लाभ श ेजार या क ुटुंबांनाही होऊ शकतो . यासाठी या ंना
कोणतीही िक ंमत मोजावी लागत नाही . ही उपभोग बा ता सकारा मक व पाची असत े.
तसेच एखा ान े अंगणाची व छ ता न ठ ेव यान े कच याच े माण वाढ ून दुग धी सुट यास तो
ास श ेजारी राहणा या क ुटुंबांना सहन करा वा लागतो . ही उपभोग बा ता नकारा मक
व पाची ठरत े. हणज ेच उपभोग बा ता सकारा मक व नकारा मक या दो ही व पात
ा होत े. munotes.in
Page 27
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
27 इतर य िक ंवा उ ोगस ं थां या क ृतीमुळे एखा ा उ ोगस ं थे या उ पा दन फलनावर
प रणाम होऊन िनमा ण होणारी बा ता हणज े उ पादन बा ता होय . उदा. एखा ा
कारखा यात ून बाह ेर पडणा या ध ुरामुळे प रसरातील लोका ंचे कपड े मळत असतील व
यामुळे यांचा कपड े धुलाईचा खच वाढत अस ेल तर ही उ पादन बा ता अस े हणता
येईल. तसेच शेतीत वापर या जाणा या क टकनाशका ंमुळे जल द ूषण होत े. याचा माशांवर
वाईट प रणाम होऊन या ंची सं या घटत े.
बा त ेवरील उपाय
बा त ेकडे दुल झा यास यात ून अप ु या िवतरणाचा िनमा ण होतो . अिवकिसत द ेशात
साधनसंप ीच े भावी व काय म िवतरण होण े आव यक असत े. यासाठी बा त ेचा
सोडिव यावर भर ावा लागतो . सरकारन े ह त ेप क न यो य उपाययोजना करण े
अप रहाय ठरते. बा त ेवरील उपाय प ुढील माण े सांगता य ेतील.
१) करआकारणी करण े व अ ंशदान े देणे :
सरकारन े करआकारणी क े यास व त ूं या िकमती वाढतात . यामुळे मागणीत काही
माणात घट होत े. प रणामी , उ पादकाला उ पादनपातळी कमी करावी लागत े. यामुळे
आदश उ पादनपातळी गाठली जात े. बा त ेकडे दुल क न अित र उ पादन घ े याची
वृ ी कमी होत े. या ार े साधनस ंप ी या अयो य वाटपाचा िनकाली िनघतो . तसेच
उ पादन अप ु या माणात होत अस यास अ ंशदान े देऊन उ पादनवाढीला चालना द ेता
येते. यामुळेही अप ु या िवतरणाची सम या स ुटते; तथािप , करारोपण व अ ंशदान े ठरिवताना
बा खच व लाभाच े मोजमाप कस े कराव े हा उपि थ तीत होतो .
२. मालम ा ह काची अ ंमलबजावणी करण े :
ब याचदा सदोष मालम ा ह क बा ता िनमा ण करत े. कारखानदार टाकाऊ पदाथ नदीत
सोडताना द ूषण खचा चा िवचार करी नाही . कारण नदी ही खाजगी मालम ा नाही . परंतु
नदी या प रसरातील लोक कारखानदारा कड े नुकसानभरपाई मागू शकतील िक ंवा ते शु
पा याचा ह क सा ंगू शकती ल. प रि थतीत कारखानदाराला न ुकसानभरपाईवर खच
करावा लाग ेल व या ंचा समाव ेश उ पादनखचा त होईल . अथा त, या ि थतीत द ूषण खच
हा बा खच असणार नाही . यामुळे साधनस ंप ीचा यो य वापर होत आह े असे हणता
येईल. तथािप , कारखा यान े केले या जल द ूषणाम ुळे प रसरातील हजारो लोका ं या
आरो याला धोका िनमा ण झा यास भरपाई द ेताना यो य वाटाघाटी कशा करावया या हा
िनमा ण होतो . अशा स ंगी सरकारी ह त ेप आव यक ठरतो .
३) दूषण परवा या ंची िव करण े :
औ ोिगक टाकाऊ पदाथ , शहरी घनकचरा इ याद म ुळे वायू दूषण व जल द ूषण होत े. या
ि थतीत सरकार द ूषणाची पया पातळी ठरव ून या स ंदभा त द ूषण परवा याची िव
क शकत े. यामुळे या िनधा रत पातळीप े ा अिधक द ूषण होणार नाही . अथा त,
सरकारमाफ त ठरिवली जाणारी द ूषण पातळी वाजवी व स ुस असण े आव यक अस ते. munotes.in
Page 28
पया वरणीय अथ शा - I
28 ४) य सरकारी िनय ं ण/ ह त ेप :
कारखा या ंनी टाकाऊ पदाथा ची यो य िव ह ेवाट, लावण े, दूषकांवर ि या करण े व या ंचे
यो य िवसज न करण े इ याद बाबतीत सरकार य िनय ं णाच े धोरण वी का
शकते.भारतातही क ीय द ूषण म ंडळ िसम ट, पे ोिलयम , औि णक ऊजा , पे ो- केिमक स
इ यादी उ ोगा ंवर िविश िनय ं ण ठेवते.
५) साव जिनक व त ू पुरिवण े :
या व त ू साव जिनक वापरा या असतात आिण उपभोगाबाबत िबगर - पध या असतात
यांना सा व जिनक व त ू अस े हणतात . काही साव जिनक व त ू अशा असतात क
यासाठी लोक िक ंमत द े यास तयार नसतात . उदा. नदी िकनारी राहणा या लोका ंना
दरवष प ुराचा ास होतो . एखा ा खाजगी क ंपनीने तेथे धरण बा ंध यास ती प रसरातील
लोकांकडून याचा खच वसूल क शक ेल. या ि थ तीत त ेथील लोक धरणाचा लाभ
घे याचा य न करतील पण यासाठी िक ंमत द े यास तयार होणार नाहीत . नदी िक नारी
राहणा या ंपैक ज े लोक िक ंमत द े यास तयार होत नाहीत अशा ंना धरणाचा मोफत लाभ
होईल. मोफत सवारीची ही सम या बाजारय ं णेत सुटत नस यान े सरकारला ह त ेप
करावा लाग ेल. या ि थतीत सरकार धरण बा ंधेल व कोण याही शु काची आकारणी न
करता याचा सवा ना लाभ द ेईल.
२.४ मालम ा ह क (Property Rights )
ा तािवक :
पया वरणाकड े तसेच या या वापराकड े आिण िनयोजनाकड े पाह याचा लोका ंचा ि कोन
ठरव यात आिण या ं या वत णूक स िदशा द े यात मालम ािवषयक ह का ंची मह वा ची
भूिमका असत े. हे आता सव मा य झाल े आह े क पया वरणीय स ंसाधना ं या
मालम ािवषयक ह का ंची प या या न क ेली गे यामुळे िकंवा ितचा प ूण तः अभाव
अस यान े अशा स ंसाधना ंची उधळप ी , -हास आिण द ूषण होत आहे. हवा द ूषण; न ा,
तळी आिण इतर जलसाठ ्यांचे दूषण; सामाईक चराऊ क ुरणे ओसाड होण े; ही सव
मालम ािवषयक ह का ंसंबंधी या प त ेचा अभाव अस यान े उ वणा या सम या ंची
उदाहरण े होत.
मालम ा ह क स ु प असण े गरज ेचे असत े. पया वरणाच े दूषण ह े बाजार पेठे या
अपयशाच े ितक मानल े जात े कारण न ैसिग क संसाधन े हणज े साम ुदाियक मालम ा
अस यान े िकंवा कुणाचाच या ं यावर य शः मालक ह क नस यान े यांचा बह धा
अितवापर होतो . यावेळी मालम ा िवषयक ह क स ु प असत नाहीत त े हा बाजारप ेठा
अपयशी ठरतात कारण संसाधना ं या लाभाथ कड े या स ंसाधना ंचे िनयं ण नस याम ुळे ते
यांचा पुरेशा काय मतेने वापर क शकत नाहीत .
असाही य ुि वाद क ेला जातो क या अथ यव थ ेत सु प व ह ता ंतरणीय अस े
मालम ािवषयक ह क अि त वात आह ेत ितथ े यि गत पातळीवर तस ेच सं थागत
पातळीवर न ैसिग क स ंसाधना ंचा काय म प तीन े वापर कर यास ो साहन िमळत े. munotes.in
Page 29
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
29 अथ िवषयक साम ुदाियक वत णुक तून बाजारप ेठा उ या राहतात आिण िकमतीची िनि ती
होते, मा यासाठी अपवज न (exclusion) त वाचा वापर श य असला पािहज े; अपवज न
हणज े एखाद े संसाधन वापरणारी क ुणीही य इतर य ना त े संसाधन वापर यास
मनाई कर यास स म असली पािहज े, अथा त हे श य हो यासाठी मालम ािवषयक ह क
प असण े आव यक आह े.
'मालम ा ह क ’ संक पना :
'मालम ा ह क ' ही सं ा पया वरणीय अथ शा ात ‘मालम ा ह क' ही सं ा 'पया वरणीय
संसाधन े वापरण े आिण ह ता ंत रत करण े यास ंबंधी या ह का ंचा सम ु चय' या अथा ने
वापर यात य ेते. यात म ु य व े 'असे ह क वापर यापास ून इतरा ंना वगळ याचा ह क
आिण मता ' यािवषयक बाब चा समाव ेश होतो . अशा ह का ंम ये उपभोग , िव , िविनमय ,
भाडेप ी आिण स ंर ण या ंचा समाव ेश होतो .
संसाधना या िक ंवा मालम े या ह का ं या व पाव न मालम ा ंचे वग करण
एखा ा स ंसाधना या िक ंवा मालम े या ह का ं या व पाव न मालम ा ंचे चार कारा ंत
वग करण करता य ेईल .
4. मालम े या ह का ंचे ४ कार
१) सरकारी
मालम ा २) सरकारी
मालम ा ३) सामाईक
मालम ा ४) कुणाचीही मालक
ह क नसल ेली िक ंवा मु
मालम ा
खाजगी मालम ा आिण म ु मालम ा ही मालक ह कास ंबंधी या वग वारीची दोन िव
टोके आह ेत तर या दोन टोका ं या म य े सरकारी आिण सामाईक (एकाह न अिधक
य ची /सं थांची मालक असल ेली) मालम ा ह े दोन कार य ेतात 'मालम ा िनयमन '
(Property Regime) हणज े एखा ा मालम ेचा वापर आिण यव थापन िनय ंि त
करणा या ढी आिण िनयम या ंचा संच िकंवा यव था होय . कुठ याही मालम ेचे िनयोजन
हे खाजगी , सरका री अथवा साम ुदाियक मालम ा समज ून करता य ेऊ शकत े िकंवा एखा ा
मु मालम े माण े ितला िनयोजनरिहत ही ठ ेवता य ेऊ शकत े.मालम ा ं या या चार
कारा ंशी स ंबंिधत अस े मालम ा िनयमनाच ेही चार कार आहेत: खाजगी मालम ा
िनयमन , सरकारी मालम ा िनयमन , सामाईक मालम ा िनयमन , आिण म ु मालम ा
िनयमन . या य ेक कारच े काही फायद े आिण काही तोट े आहेत.
मालम ा ह क स ु प नस याम ुळे बह ता ंशी पया वरणीय स ंसाधन े आिण स ुिवधा प ुढील
कारात य ेतात: (अ) सामाईक उपयोगाची स ंसाधन े, हणज ेच ठरावीक लोकसम ूहां या
ता यात आिण वा परात असल ेली स ंसाधन े; आिण (आ) मु -वापर स ंसाधन े, हणज ेच
कुठ याही िनब धािवना क ुणीही वाप शक ेल अशी स ंसाधन े.
munotes.in
Page 30
पया वरणीय अथ शा - I
30 २.५ कोस िणत मालम ा ह क म ेय Coase property rights
theorem
प रचय रोना ड ए च. कोस (१९१० - २०१३ ) :
एक ि िटश अथ शा होत े. यांनी लंडन िव ापीठ तस ेच ल ंडन क ूल ऑफ
इकॉनॉिम सम य े िश ण घ ेतले होत े. यांनी िशकागो लॉ क ूलम य े िव ापीठा या
अथ शा ाच े ा यापक हण ून काम क ेले . १९९१ म ये यांना अथ शा ातील नो बेल
मेमो रयल प ुर कार ा झाला .
ा तािवक :
नोबेल-पा रतोिषक िवज ेते अथ शा रोना ड कोस या ंनी या ं या 'The Theory of
Social Cost' ( १९६० ) या िस िनब ंधात द ूषणा या सम य ेवर मात कर यासाठी
मालम ा ह क िनि त क न या ंचा कसा वापर क रता य ेईल याच े परी ण क ेले आहे आिण
यावर एक म ेय मांडले आहे, यास ‘कोस म ेय’ असे हणतात .
कोस िणत मालम ा ह क म ेय :
'कोस म ेय' असे सुचिवत े क जगातील बाजारा या प रि थतीत , यवि थत प रभािषत
िकंवा थािपत मालम ा अिधकार , बा त े या सम या ंवर मात क शकत े. मालम ेचे
अिधकार प पण े प रभािषत क ेले अस यास बा त े या सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी
बािधत प पर पर फायद ेशीर धोरण े वीकारतील . जर मालम ेचे हक प पण े प रभािषत
केले गेले आिण त े िव -यो य अस यास व यासाठी लागणारा यवहारा ची िक ंमत श ू य
असेल तर , बा त या प रि थतीत ही एक प रप ूण पधा मक अथ यव था स ंसाधना ंचे
यो य वाटप कर ेल. थोड यात , मालम ेचे ह क आिण दािय व जर यो य र या प रभािषत
केले गेले असेल आिण कोण याही यवहारासाठी कोणत ेही शु क नस ेल, तर लोका ंना
इतरांवर थोपवल े या कोण याही कारा या नकारा मक बा त ेसाठी जबाब दार ठरव ू शकण े
श य आह े आिण बाजाराच े यवहार , बा ता अ ंकुशात ठ ेव यास भावी ठर ेल.
कोस म ेयाची ग ृिहतक े:
१) करार करणा या प ा ंची सं या ख ूपच कमी असत े.
२) इ छुक प ा ंकडून बोलणी कर या या मोबद याची िक ंमतही कमी असत े.
३) कोणत ेही यवहार खच नाहीत .
४) कोणत ेही उ प न िक ंवा संप ीच े भाव नाहीत .
५) कोणताही कारचा सरकारी ह त ेप नसतो .
६) पूण पधा मक बाजार ि थतीच े अि त व आह े .
munotes.in
Page 31
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
31 कोस म ेयाचे िव ेषण :
या म ेयानुसार, जोपय त मालम ा ह का ंची पूण पणे िनि ती क ेलेली असत े आिण जोपय त
सव मालम ा ह का ंचा मु िविनमय श य असतो तोपय त आिथ क काय मता ा क ेली
जाऊ शकत े.
मालम ा ह क िनि त कर यात ून एखा ा बा त ेवर अ ंतग त र या िनवारण क ेले जाऊ
शकते आिण क ुठ या घटकाला ( दूषण करणार े अथवा द ूषणान े त असणार े) असे
ह क िदल े यावर आिथ क काय मता अवल ंबून नसत े. हे मेय ते हाच खर े ठरत े जे हा
लोक जाणीवप ूव क िविश कार े वागत नसतात , देवाणघ ेवाणीसाठी य ेणारा खच शू य
असतो , मािहती प रप ूण असत े आिण ह का ंची िनि ती क े यामुळे यि गत पातळीवर
सीमांत मू यांकनावर प रणाम होणार नसतो .
कोस म ेयानुसार, मालम ा ह क िनि त करण े हाच बा त े या सम य ेवरचाउपाय होय .
उदाहरणाथ , जर एखा ा क टकनाशक बनवणा या उ ोगान े असे ठरवल े क या ं या
कारखा यात ून बाह ेर पडणार े िवषारी सा ंडपाणी जवळ या नदीत सोड ून ाव े, मा जर या
नदी या पा याचा वापर प ुढे काही अ ंतरावर श ेतकरी िस ंचनासाठी करत असतील तर या
उ ोगास सा ंडपाणी नदीत सोड ू दे यास परवानगी द ेणे अ यायकारक होईल , कारण
नदी वाहा या प ुढ या बाज ूला असणा या श ेतक या ं या श ेती उ पादनावर याम ुळे िवपरीत
प रणाम होईल . मा या उ ोगास क टकनाशकाच े उ पादन कर यावर ब ंदी घालण े हेही
अ यायकारक होईल कारण तस े के यास या उ ोगासाठी त े हािनकारक ठर ेल. सामािजक
काय मते या ीन े या उ ोगास क टकनाशका ंचे उ पादन कर याची परवानगी द ेणे
ते हाच िहतकारक ठर ेल जे हा अशा उ पादनाच े सामािजक लाभ ह े या याम ुळे होणा या
सामािजक ययाप े ा अिधक असतील . असे काय म उ पादन श य हो यासाठी या
उ ोगास स ंबंिधत क टकनाशकाच े उ पादन कर याची परवानगी ायला हवी मा
याबरोबर च या उ ोगान े असे उ पादन क नय े हणून शेतक या ंनी या ंना काही लाच
ावी यासही मा यता असावी ; क टकनाशकाच े उ पादन था ंबवून जे नुकसान होणार अस ेल
ते भ न काढ यासाठी श ेतकरी द ेत असल ेली लाच प ुरेशी अस ेल तर तो उ ोग
क टकनाशकाच े उ पादन था ंबिव याचा पया य िनवडू शकतो . याचीच द ुसरी बाज ू हणज े,
शु हवा िमळण े हा जरी श ेतक या ंचा ह क असला तरी काही म ू य आका न त े संबंिधत
उ ोगाला क टकनाशकाच े उ पादन कर याची परवानगी द ेऊ शकतात . सु वातीचा
िवशेषािधकार क ुणाकड े असेल यास फार मह व नाही – या दो ही प त चाप रणा म शेवटी
हाच िदस ेल क िस ंचनासाठी श ु पाणी िमळा यान े शेतक या ंना जे फायद े होणार असतील
ते जर क टकनाशक उ ोगा या न या या त ुलनेत फारच कमी असतील तर
क टकनाशकाच े उ पादन चाल ूच राहील .
बा ता ंचे प रणाम सौ य कर यासाठी या पया यांचा शोध घ े या या स ंदभा त कोस म ेय
उपयु आह े. मालम ा ह क स ंिद ध िक ंवा अस ुरि त असण े हेच जर न ैसिग क
संसाधना ं या अवनतीच े आिण ह हासाच े सवा त मह वाच े कारण अस ेल तर , जे घटक
बा ता िनमा ण करताह ेत या ंना िकंवा जे बा ता ंमुळे बािधत आह ेत या ंना मालम ा ह क
नेमून िद यास बा ता ंचे समाव ेशन करण े श य होईल . यामुळे सुरि त, िविनमययो य munotes.in
Page 32
पया वरणीय अथ शा - I
32 आिण अमलात आण याजोग े असे मालम ा ह क िनमा ण क न त े नेमून देणे आव यक
आहे, तसे के यासच न ैसिग क संसाधना ंची तक संगत अशी िक ंमत ठरवली जाऊन या ंचा
सामािजक ्या इ तम वापर श य हो ईल. मालम ा ह क िनि त क े यास स ंसाधना या
अवनती / हासाची िक ंमत वापरक या ला मोजावी लाग ेल आिण याम ुळे तो वापरकता
संसाधनाचा वापर सामािजक ्या इ तम प तीन े आिण सात य म रीतीन े करेल. िजथे
कुणीतरी द ुस या क ुणा यातरी अख यारीत असणा या स ंसाधनाला दूिषत करत अस ेल
अशा िठकाणी मालम ा ह क िनि त अस यास ह क दार आिण वापरकता आपापसा ंत
वाटाघाटी क न बा त ेचे समाव ेशन कर यासाठी पर परा ंस लाभदायक होईल असा माग
शोधतील .
कोस म ेयाचे आकृती या सहा यान े प ीकरण :
एखा ा बा त ेचे िनरसन कर यासाठीची कोस- िणत प ती आक ृती या सहा यान े
दश िवता य ेईल. एखादी नकारा मक बा ता हणज े एक 'वाईट' िनिम ती असत े तर एखादी
सकारा मक बा ता हणज े एक 'चांगली' िनिम ती असत े; यामुळे नकारा मक बा त ेने जे
बािधत असतात त े ितचा उपशम कर याची ('वाईट' बा ता टाळ याची ) मागणी करत
असतात तर अशा बा त ेचे िनमा ते ित या उपश मासाठी या उपाया ंचा प ुरवठा करत
असतात .
उदा. समजा एका उ ोगान े एका व त ू या उ पादन ि य ेत िनमा ण केलेली एक
नकारा मक बा ता (उदा. वायू दूषण)
आड या अ ावर ( ‘ ’ अ ) दश िवली अस ून ती डावीकड ून उजवीकड े अशी श ू यापास ून
पुढे मोजल ेली आह े. तसेच ित या उपशमासाठीचा उपाय ( नकरा मक बा ता कमी
कर यासाठी ) याच अ ावर उजवीकड ून डावीकड े असा िब ंदू Q" पासून सु क न प ुढे
जाताना दाखवला आह े.
आकृती . २.२ - नकारा मक बा त ेवरील कोस णीत उपाय
munotes.in
Page 33
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
33 वायू दूषण
बा ता िनमा ण करणा या उ पादना या ि येत संबंिधत उ ोगाला होणारा िन वळ खाजगी
सीमांत लाभ आक ृती म य े MNPB = D या व ान े दाखिवला आह े. या व ाला
उ पादनाचा ह क िमळिव यासाठीचीआिण पया याने या ि य ेतील द ूषण पी बा ता
िनमा ण कर याची , उ पादकाची मागणी हणता य ेईल. उ पादकान े बािधत घटका ंवर
लादल ेला सीमा ंत बा यय ( खच ) हा MEC S या व ान े दाखिवला आह े. याची िक ंमत
िततक च अस ेल िजतक क बािधत घटक द ूषणाच े माण कमी कर यासाठी
दूषणक या ना ावयास तयार अतील अथवा हा व हणज े बा त ेचा उपशम िनरसन
कर याची मागणी दश िवतो.
उ पादना या िस ा तान ुसार ज े हा िन वळ खाजगी सीमा ंत लाभ = सीमांत बा यय
(MNPB = MEC ) असेल ते हा हणज े Q* या िबंदूपाशी बा त ेची इ तम पातळी अस ेल.
समजा , जर बा त ेमुळे होणा या अिन प रणामा ंपासून संर ण क शकतील अस े
मालम ा ह क जर बा िधत घटका ंकडे असतील तर स ंबंिधत उ पादनाची स ु वातीची
पातळी श ू य अस ेल आिण क ुठलीही बा ता िनमा ण होणार नाही . मा स ंबंिधत दो ही
घटका ंम ये जर वाटाघाटी हो याची श यता अस ेल तर काही माणात उ पा दन ि या
(आिण आन ुषंिगक बा ता ), समजा ‘d’ या िब ंदू पय त चाल ू राहण े दो ही घटका ं या
िहताच ेच असत े. उदाहरणाथ , उ पादनाची पातळी श ू यापास ून वाढवत d िबंदू पय त
ने यास उ पादकाला आक ृतीत दश िव या माण े abdo या े फळाइतका फायदा
होतोआिण हा फा यदा बािधत घटका ंना होणा या तोट ्यापे ा (आकृतीतील दश िव या माणे
ocdहे े ) मोठा असतो ( abdo प रि थती दो ही घटका ंसाठी फायद ेशीर ठरत े. या पातळीला उ पादनात ून िमळणारा
िन वळ नफा हाबािधत घटका ंना ावया या भरपाईइतका होतो तोपय त उ पादन चाल ू
ठेव यासाठी उ पादक बािधत घटका ंना भरपाई द े यास इ छ ुक असतो . उ पादनाची ही
पातळी Q* या िब ंदूपाशी गाठली जात े.जर उ पादन कर यास ंबंधीचे मालम ा ह क
उ पादकाकड े असतील , तर स ु वातीची उ पादन पातळी ही Qpइतक अ सेल; या
पातळीला सीमा ंत िन वळ लाभ श ू यापय त खाली य ेतील, हणजेच सीमा ंत खाजगी फायद े
हे सीमा ंत खाजगी खचा इतकेच असतील . उ पादना या या पातळीवर , जोपय त
वाटाघाटीत ून बािधत घटका ंना होणार े फायद े हे उ पादका या तोट ्यापे ा जा त असतील ,
तोपय त बािधत घटक बा तेची ती ता कमी कर यासाठी उ पादकाला काही लाच द ेऊ
करतील . या उदाहरणात (Q* या िब ंदूपय त वाटाघाटी लाभदायक ठरतील . अशा त ह ेने
मालम ा ह क क ुणाकड ेही जरी असतील तरी वाटाघाटी या ि य ेमुळेच बा त ेची इ तम
(पया ) पातळी गाठली जाईल .
अशा कार े ो. कोस या ं या मत े, बाजारामधील अपयश बािधत प ा ंम ये, खासगी
सौदेबाजी ार े दर क ेले जाऊ शकत े. पण यासाठी स ु प प रभािषत मालम ेचे ह क
आव यक आह ेत. पुढे, अशा मालम ेचे हक िव यो य अस ू शकतात आिण यवहाराची
िकंमत (अथा त कराराची अ ंमलबजावणी करण े िकंवा अंमलात आणण े यासाठी खच ) शू य munotes.in
Page 34
पया वरणीय अथ शा - I
34 असावा , याम ुळे पूण पधा मक अथ यव था असली तरीही बा ता सम या चा ंग या
कार े सोडव ून, संसाधना ंचे यो य वाटप करता य ेईल
टीका :
१) कोस म ेय ब याच अवा तव ग ुहीताका ंवर आधा रत आह े जस े क प रप ूण
पधा ,कोणताही सरकारी ह त ेपाचा अभाव याम ुळे हे म ेय वा तिवक जगा या
प रि थतीत कमी यावहा रक समजल े जाते.
२) कोस या ंचे मेय जे हा फ दोन प करारात सामील असतात त े हा सव क ृ वापरल े
जाऊ शकत े. परंतु, जे हा सहभागी प ा ंची सं या मोठी असत े, ते हा बयािच यावहा रक
अडचणी उ वतात . उदा. जर एकाप े ा जा त कारखान े दूषण करत असतील तर य ेक
कारखा यामध ून िकती द ूषण होत आह े हे ठरवण े कठीण बनत े.
३) इ तम (पया ) सामािजक उ पादना या पातळीवर पोहोच यासाठी आिण या ार े
पया वरणाच े नुकसान कमी कर यासा ठी कोस म ेय, दोन प ा ंमधील काय म आिण भावी
सौदेबाजीवर अवल ंबून आह े. परंतु, वा तिवक जगा या प रि थतीत अशा करारात अन ेक
यावहा रक , कायद ेशीर बाब म य े अडथळ े असतात . यो य सौद ेबाजीसाठी , सामील
असल े या प ा ंकडे समान अिधकार असल े पािहज ेत जे बह तेक वेळा याचा अभाव िदस ून
येतो. कमकुवत सौदाबाजी साम य असणार े प अगदी अ पशी न ुकसानभरपाई िमळव ू
शकतात िक ंवा कोणतीही भरपाई िमळव ू शकत नाहीत .
४) यावहा रक जगात , जरी एका प ाकड े मालम ेचा िनि त हाऊ असला तरीही यात
काहीतरी इतर स ंबंिधत खचा चा समाव ेश असतो . उदाहरणाथ , जर द ूषण कमी
कर यासाठी एकदा करार झा यावर , दूषणाची मया दा स ुिनि त कर यासाठी स ंभा य
दूषक व द ूषण तर िनि ती साठी झाल े या करारा या पालनसाठी , देखरेखीसाठी ,
तपासणी िक ंवा व ै ािनक चाच या ंसाठी इ . या सारख े काही खच कराव े
लागतात .औपचा रक आिण कायद ेशीर ब ंधनकारक करारापय त पोहोच यासाठी स ंभा य
कायदेशीर र कम द ेखील भरण े आव यक आह े. यामुळे शू य यवहाराची िक ंमत ग ृहीत
धरणे चुक चे आहे.
५) पया वरणा या स ंसाधना या वापर कर यापास ून कोणालाही वगळल े जाऊ शकत नाही .
अशा स ंसाधनास सव सामा य मालम ा ोत हटल े जात े आिण कोणाकड ेही अशा
संसाधना ंचा मालकप णा नस याम ुळे मालम ा हक ठरिवण े अवघड आह े आिण हण ूनच
कोस म ेया अ ंतग त सौद ेबाजी या ( वाटाघाटी या ) क पन े ारे कोणत ेही िनराकरण क ेले
जाऊ शकत नाही .
६) सरकारी ह त ेप मेयां ारे दुल केला आह े. पया वरणाच े र ण कर यात , मालम े या
मालक ह क िन ि तीम य े सरकाराची सि य भ ूिमका असत े जे मेयां ारे दुल ि त आह े.
आज अशी अन ेक अभयार य े, नैसिग क उ ान े इ यादी आह ेत या ंचे संर ण आिण जतन
कर यासाठी शासनान े अशी न ैसिग क मालम ा आप या वतः या मालीक आिण
देखरेखीखाली आणली आह ेत. munotes.in
Page 35
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
35 समारोप :
वरील सव मु ांमुळे कोस म ेय बा त े या सम य ेवर कमी यावहा रक उपाय आह े असे
जाणून येते. कोस वत :ह न या समाधानाचा ितर कार करतात . यांनी वतः मा य क ेले क
"मला कोस म ेय कधीच आवडला नाही , मला त े आवडत नाही कारण यात अशा यव थ े
िवषयी ताव आह े याम ये कोण याही यवहारासाठी खच नाही. ही एक अशी णाली
आहे जी अि त वात न हती आिण हण ूनच त े अगदी अक पनीय आह े.
तरीही कोस म ेय असा ताव ठ ेवतो क , काही िविश प रि थतीत मालम ा ह का ंची
पूण पणे िनि ती क े यास वनी द ूषण, वायू दूषण इ यादी नकारा मक बा त ेचे
िनराकरण क शकत े. जेथे मालम ेचे हक स ुिनि त क े केलेले नाहीत , तेथे संसाधना ंचे
अकाय म वाटप क े यास बा ता आिण बाजारप ेठेतील अपयश य ेते. हणून वत मान
काळातही कोस म ेयाचे मह व कमी होत नाही .
२.६ रओ जाहीरनामा / घोषणाप
तावना :
संयु रा स ंघाची पया वरण व िवकासावरील सभा , जी रओ सभा ' रओडीजान ेरो'
यािठकाणी ३ ते १४ जून १९९२ दर यान घ ेतली ग ेलेली अ य ंत मह वाची सभा होती . या
सभेने १७२ रा ांनी भाग घ ेतला. यापैक १०८रा ांनी या ंचे रा म ुख पाठवल े NGO,
सरकारी अस ंल न स ं थांचे २४०० ितिनधी आल े होते.
रओ सभ ेतील ( वसुंधरा प रषद ) चच त खालील िवषय समािव होत े
१) उ पादना या कारा ंची प तशीर छाननी - िवशेषत: खिनजत ेलातील िशस े य ा
सार या िवषारी घटकाची िनिम ती िक ंवा िकरणो सग रसायना ंसह इतर िवषा री
टाकाऊ कचरा
२) ऊज ची इतर उगम थान े जगातील हवामान बदलासाठी कारणीभ ूत ठरल े या
खिनजत ेलाऐवजी वापरता य ेतील
३) साव जिनक दळणवळणा या प त वर मदार ठ ेऊन मोटारगाड ्यां या वापराम ुळे
होणारी वाहतुक ची कोडी कमी करण े, यां या ध ुरामुळे अशु बनणा या हव ेमुळे
उ वणार े रोग कमी करण े
४) वाढती पा याची ट ंचाई
पया वरणीय िवकासावर रओ जाहीरनामा / घोषणाप (Rio- Declaration on
Environmental development)
ा तािवक :-
UNO ( संयु रा स ंघटना ) / युनोची ‘ रओ डी जान ेरो’येथे ३ ते १४ जून १९९२
यादर यान पया वरण आिण िवकासावर प रषद ेचे आयोजन कर यात आल े होते. या
प रषद ेला वस ुंधरा प रषद या नावान े ओळखल े जात े वसुंधरा प रषद े ( रओ सभ ेत)म ये
पुढील ठराव स ंमत कर यात आल े. munotes.in
Page 36
पया वरणीय अथ शा - I
36 अ) पया वरण आिण िवकासावर रओ ठराव / जाहीरनामा
ब) अज डा २१(२) व (३)
क) जैविविवधता ब ैठक ४ व ठराव
ड) जंगलाबाबतचा िनयम
इ) हवामान बादलाबाबत ठराव
जंगलाबाबतचा िनयम हवामान बादलाबाबत ठराव ह े ठराव काय ान ुसार ब ंधनकारक
कर यात आल े
रओ सभ ेत खालील ठराव सम ंत झाल े
पया वरण व िवकासाबाबतया रओचा ठरा व हा १९९२ या वस ुंधरा प रषद (Earth
Summit - अथ सिमट ) मधला छोटासा ठराव आह े य ा रओ ठरावात २७ मु े आह ेत
यायोग े जगातील प ेल याजोगी गतीसाध यास िदशा िमळ ेल. रओ जािहरना यातील
२७त वे खालील माण े आहेत:
१) कायम व पी िवकासासाठी क थानी मानवजातीची काळजी
२) देशाची वाय ता
३) गती ह क
४) िवकासा या मागील पया वरणाबाब त सुरि तता
५) ग रबीच े उ चाटन
६) सवा त अपघात ता ंसाठी अ मान
७) पया वरण बचावासाठी रा ा ंचा सहकार
८) हानीकारक गो ची िनिम ती वस ेवन रोखण े
९) यो य या िवकासावर भर
१०) जनतेचा सहभाग
११) पया वरणाब ल रा ीय कायद े
१२) मदतप ूण आंतररा ी य अथ यव था
१३) दूषण वइतर पया वरणा या ासाम ुळे पीिडता ंना नुकसान भरपाई
१४) पया वरणाला हानीकारक इबीत कचरा फ ेक याला मनाई कर याबाबत रा ाची मदत
१५) पया वरण हानी टाळ याच े धोरण munotes.in
Page 37
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
37 १६) दूषण टाळ याचा खच सवा नी वाट ून घेणे
१७) दूषणावरील प रणामा ंचा अंदाज घ ेणे
१८) नैसिग क आप ीबाबत लग ेच मािहती द ेणे
१९ ) नैसिग क आप ीबाबत अगोदर व ेळीच सावध क
२०) ि या ंनी मह वाची भ ूिमका बजावण े
२१) त णा ंना या पया वरण स ंवध न कामात सहभागी क न घ ेणे
२२) थािनक लोका ंनी मह वाची भ ूिमका ब जावण े
२३) दडपणाखालील जनत ेला मदत करण े
२४ ) आंतररा ीय िनयमा ंचा आदर क न पया वरण स ंर णासाठी सहकाय करण े
२५ ) शेती, गती व पया वरणाची स ुरि तता
२६) पया वरणा बाबत िववादा चा िनवारण
२७ ) सरकारव जनत ेचे सहकाय
रओ जाहीरना यातील २७ त वे – सिव तर िव ेषण
पया वरण आिण िवकासावर रओ जाहीरनामा १९९२ या वस ुंधरा प रषद ेतील एक
छोटासा ठराव . या ठरावात २७ त वे मा य कर यात आली यायोग े जगातील
पेल याजोगी गती साध यास िदशा िमळेल . ही त व े सिव तर पण े पुढील माण े आहेत.
त ा -२.१ रओ जाहीरना याती ल २७ त वे
त व त वे
१) कायम व पी िवकाससाठी क थानी मानव जातीची काळजी - मानवी वत न
हे शा त िवकासा या स ंदभा त क थानी आह े.मानवान े िनसग सोबत
आरो यदायी आिण चैत मय जीवन ठ ेवावे.
२) देशाची वाय ता – UNO या व आ ंतररा ीय िनयम व त वां या स ंदभा त
येक देशाने आप या द ेशातील स ंसाधन े व वत : या पया वरण व िवकास
धोरणास जबाबदार असतील अस े कायद े कराव ेत.
३) िवकास हा समता ीत असावा याम य े िवकासा मक आिण पया वरणीय
गरजा वत मान आिण भिव यकालीन िपढीसाठी सम वय साधतील .
४) शा त िवकास सा य कर यासाठी व पया वरणाच े र ण कर यासाठी य ेक
देशाने घटना मक तरत ूद करावी . munotes.in
Page 38
पया वरणीय अथ शा - I
38
५) दा र ्य िनम ू लन- जगातील सव देशांनी व नाग रका ंनी दा र ्य िनम ू लनासाठी
य न कराव ेत. यायोग े राहणीमना या िवषमत ेत घट होऊन जगातील
अिधकािधक लोका ंना चांगले जीवन जागता य ेईल.
६) िवशेष प रि थती आिण िवकसनशील द ेशां या गरज ेसाठी कमीतकमी िवकास
आिण अ ं यंत पया वरणीय म ू यांना िवश ेष ाधा य िदल े पािहज े.
७) येक देशाची प ृ वीची प रि थ ितक स ंवध न, र ण आिण प ुन थािपत
आरो या साठी जागितक भागीदारी आव यक ठरत े.
८) शा त िवकास सा य करण े आिण मन ु याचे उ च दजा चे आय ु मान असाव े
यासाठी य ेक देशांनी उ पादन वउपभोगाची अशा त वना कमी क न
यो य लोकस ं यािवषयक घोरणाला ो साहन द ेणे आव यक ठरत े
९) येक देशाने स ढ अ ंत:जा त मता असणा या शा त िवकासा साठीसहकाय
करावे. वै ािनक स ंक पना ंम ये सुधारणा क न व ै ािनक आिण ता ंि क
ानाची द ेवाणघ ेवाण करावी यायोग े िवकाससाठी नवीन आिण नावी यप ूण
तं ानाचा वीकार व ह ता ंतरण होईल .
१०) जनतेचा सहभाग - सव नाग रका ंनी आप या पातळीवर सहभागी होऊन
पया वरण अिधक चा ंग या कार े हाताळावा . देश पातळीवर पया वरणा संदभा त नाग रका ंनी सुयो य मािहती सरकारन े ावी
११) येक देशाने भावी पया वरणीय कायद े कराव े पया वरण मानवी य व थापन
उि व ाधा य या कायदयाडवार े पया वरण व िवकासास ंदभा त य झाले
पािहज े पया वरणव िवकासास ंदभा त य झाल े पािहज े. पया वरणीय मानका ं या
संदभा त उपाययोजना करताना काही द ेशांनी अयो य आिण अिनि त आिथ क
सामािजक खच इतर द ेशां या मानान े िदसून येतो िवश ेषता हा िवकसनशील
देशां या स ंदभा त असतो
१२) सव रा ा ंनी ख ुली आ ंतररा ीय अथ यव था िनमा ण कर यासाठी ो साहन
देऊन सहकाय कराव े जेणेक न सवा ची आिथ क गती व शा त िवकास
होईल. आंतररा ीय यवहार धोरण ह े पया वरणा या ह ेतूने असाव े. याम य े
अ यायी प तीन े भेदभाव नसावा .
१३) येक देशांनी दािय व आिण न ुकसान भरपाईसाठी आ ंतररा ीय िनयमा ंचा
आधार घ ेऊन आप या काय े ात पया वरण स ंदभा त िनयम कराव े.
१४) पया वरण -हासाला कारणीभ ूत असल ेले अथवा मन ु या या आरो याला
हािनकार क असल ेले कोणत ेही उप म द ुस या देशात ह ता ंत रत कर या या
श ला नाउम ेद अथ वा ितब ंध सव देशांनी भावीपण े कर यासाठी सहकाय
करावे.
१५) येक देशांनी पया वरण र णा या स ंदभा त आप या मत ेनुसार व द ता
पूव क ीकोणात ून उपाय योजाव ेत. munotes.in
Page 39
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
39 १६) पया वरणीय खच व आिथ क साध ंनांचा वापर , दूषण खच ,आंतररा ीय
यापार आिण गुंतवणूक यासाठी य ेक द ेशा या रा ीय स ेने
आंतररा ीयकरणाला ो साहन िदल े पािहज े.
१७) पया वरणीय प रणामा ंचे मू यमापन करण े व पया वरणा स ंदभा त मह वाच े
ितकूल प रणाम या स ंबधी िनण य घे याचा अिधकार रा ीय पातळीवरील
स ेला असावा .
१८) नैसिग क आप ी आिण पया वरणाला हािनकारक असल ेले उ पादन यास ंबधी
येक देशाने दुस या देशांना मािहती िदली पािहज े. येक देशाचा य न
एकमेकांना आ ंतररा ीय पातळीवर सहकाय कर याचा असावा
१९) आंतरसीमा पया वरण प रणाम या स ंदभा त य ेक देशाने ाधा याने व वेळेवर
सुसंगत मािहती प ुरवणे आव यक आह े.
२०) पया वरण यव थापन आिण िवकास याम य े मिहला ंची भ ूिमका मह वप ूण
आहे.शा त िवकास सा य कर यासाठी मिहला ंचा प ूण सहभाग आव यक ठरतो
२१) युवकांचा सहभाग - शा त िवकास आिण खा ीप ूव क भािव यकालीन जगासाठी
युवकांम ये िनिम ती, क पना , धाडस या बाबतीत जागितक भागीदारी
वाढिव यासाठी गती िदली पािहज ेत.
२२) थािनक लोका ंची भ ूिमका- वैयि क यि आिण थािनक समाज या ंनी
पया वरण यव थापन आिण िवकास यासाठी मह वप ूण भूिमका बजावण े.
२३) पया वरण आिण न ैसिग क स ंसाधन े मान वा या ज ुलमी आिण भावी
यवसाया या अिधप याखाली आह ेत या ंचे संर ण कराव े.
२४) यु तं े ही शा त िवकाससाठी अडथळ े ठरतात . येक देशाने आंतररा ीय
पातळीवरील िनयमा ंचा आ दर क न पया वणाच े र णासाठी सहकाय करण े
२५) शांतता, िवकास आिण पया वरण र ण हे पर पर सहकाय आिण य गत
ीकोण यावर अवल ंबून असत े. यासाठी य न करावा .
२६) पया वरणाबाबतचा वाढिववाद िनवडा - येक देशाने आपापसातील वादिववाद
शांततेने सोडवण े आिण स ंयु रा स ंघाने माग दश न केले या य ुयो य
प तीचा वापर करण े.
२७) येक देशातील जनत ेने सहकाय क न आिण उ साहप ूव क सहभागी होऊन
घोषणा प कातील त वा ंचा वीकार करावा आिण शा त िवकासा या ीन े
आंतररा ीय िनयमा या भिव यकालीन िवकाससाठी सहभाग न दवावा .
वरील २७ त वांबरोब व ज ैिवक जगातील व ैिव यावरील ठराव या अथ सिमटम य े
सहीसाठी घ ेतला ग ेला आिण आिथ क पुरवठ्या या िनयमा ंबाबतही चचा झाली . munotes.in
Page 40
पया वरणीय अथ शा - I
40 सारांश:
अशा कार े पया वरण िवकासावरील रओ जािहरना या या अ यासाव न या सम ेतील
चच चे िवषय , समंत झालेले ठराव आिण रओ जािहरना यातील २७ त वे वरील माण े प
केली आह ेत.
२. ७ शा त िवकासासाठी २१ िवषय पि का क ृती काय म (अज डा २१)
ा तािवक :
रओ प रषद (1992 ) - पया वरणीय िवकासा वरील रओ जाहीरनामा / घोषणाप म य े
अज डा २१ चा क ृती आराखडा मा ंडणी कर यात आली . अज डा २१ -िटकाऊ
िवकासासाठी या सव अगांसाठी या जागितक काय वाहीसाठीचा सव यापी क ृती आराखडा
होता. अज डा २१ हा आजच े मह वाच े हाताळ ून जगाला प ुढ या शतका या आ हानांना
जाग क करतो .
अज डा२१चीचारिवभागात १ते४० करणातमा ंडणी
िवभागएक : सामािजकवआिथ कआयाम / मह व (पैलू ) – करण १ते८
िवभागदोन : संसाधनांचेसंवध नआिण य थापन – करण ९ते२२
िवभागतीन : बळकटीकरणासाठीम ु यगटा ंचीभूिमका- करण -२३ते३२
िवभागचार : अंमलबाजव णीचीसाधन े - करण ३३ते४०
सिव तर िव ेषण खालील माण े
१) िवभाग - I सामािजक व आिथ क आयाम / मह व (पैलू ) - १ ते ८ करणाम य े
मांडणी
या िवभागात अज डा २१ हा एक गितशील काय म अस ून तो दा र ्य िव लढाई
,उपभोग रचन ेत बदल ,लोकस ं या शा तता खच ,संर ण व मानवी आरो याला ो साहन
खच , शा त मन ु यव ती व शा त िवकासासाठी िनण य तयार करण े या बाबत िवव ेचन
कर यात आल े आहे.
२) िवभाग - II संसाधना ंचे संवध न आिण य थापन –९ ते २२ करणाम य े मांडणी
या िवभागात स ंसाधना ंचे संवध न आिण य थाप न कर यासाठी वातावरणाच े र ण करण े,
जमीन शा तत ेचे यव थापन करण े ,िनव िनकरण िव लढाई , ओसाड व अवष ण
(दु काळ ) िव लढाई , शा त पव त िवकास , शा त क ृिष आिण ामीण िवकास , जैव
िविवधत ेचे संवध न , जैव तं ानाच े यव थापन , व छ पा या चे संवध न व य थापन ,
िवषारी रसायना ंचा स ुरि त वापर , धोकादायक कचरा यव थापन इ . बाब वर चचा
कर यात आली
munotes.in
Page 41
पया वरणीय अथ शा ाची ओळख - २
41 ३) िवभाग - III बळकटीकरणासा ठी मु य गटा ंची भूिमका- २३ ते ३२ करणाम य े
मांडणी
या िवभागात शा त िवकासा या बळकटीकरणासाठी म ुखगटा ंची भूिमका – मिहला , मुले ,
त ण ,शा व त ं , यापारी व उ ोजक ,कामगार व कामगार स ंघटना , शेतकरी
यां या सहकाया ची भर पड यासाठीची चचा कर यात आली आह े.
४) िवभाग - IV अंमलबाजवणीची साधन े - ३३ ते ४० करणाम य े मांडणी
या िवभागात रओ ठरावाम य े अज डा २१ या अ ंमलबाजवणीच े काम य ुनो (UNO ) कडे
दे यात आल े . शा त िवकासासाठी िव प ुरवठा, तं ानाच े ह ता ंतरण ,िश ण , िश ण
व लोक जाणीव , शा त िवकासासाठी स ंघटना , िनण य घे यासाठी कायद े, शा त
िवकासासाठी मता िवकिसत करण े इ. चचा कर यात आली .
२.८ समारोप
पया वारणीय कुझनेट्सव , दूषण पातळी आिण उ प नातील वाढया ं यातील संबंध प
करतो .जे हा इतर घटका ं या क ृतीचा एखा ा घटका या उपयोिगत ेवर थ ेट प रणाम होतो
ते हा उपभोग बा ता िनमा ण होत े. अशी बा ता इतरा ं या उपभोगावर सकारा मक िक ंवा
नकारा मक प रणाम घडव ून आणत े.
२.९
१. पया वरणीय क ुझनेट व यावर चचा करा?
२. ‘समाईक मालक ची स ंसाधन े’यावर चचा करा ?
३. ‘बा ता’ ही संक पना प क न बा ता द ूर कर या या उपाय योजना सा ंगा .
४. मालम ा ह क ही स ंक पना प करा ?
५. कोस म ेयाचे टीका मक परी ण करा ?
६. रओ जाहीरनामा / घोषणाप यावर भा य करा .
७. शा त िवकासासाठी २१ िवषय पि का क ृती काय म (अज डा २१)यावर सिव तर
चचा करा ?
८. पया वरणीय िवकासावर रओ जाहीरनामा / घोषणाप मधील २७ त वांचे सिव तर
िववेचन करा?
munotes.in
Page 42
पया वरणीय अथ शा - I
42
२.१० संदभ
१. पुरोिहत (खांदेवाले) वसुधा (२०१२ ), ‘पया वरणाच े अथ शा ’, िव ा ब ु स
पि लशश , औरंगाबाद , ISBN -९७८-९३-८१३७४ -०७-८, जुलै २०१२
२. िसंह कटार आिण िशशोिदया अिनल (२०१७ ), ‘पया वरणीय अथ शा – िस ांत
आिण उपयोजन ’ publishedbyVivekMehr aforSAGEPublishingIndiaPvt .
Ltd, Mumbai , ISBN -९७८-९३-५२८-०३९७ -२ (PB)
३. Barry C. Field & Martha K. Field ‘Environmental Economics - An
Introdu ction’ ,Seventh Edition. Published by Mc Graw -Hill
Education, 2016. ISBN 978 -0-07-802189 -3
४. डॉ. सागरट कर ‘पया वरणीय अथ शा -१’(२०२१ ) िट.वाय. बी.ए अथ शा स ेम-५
‘ सेट पि लक ेश सPvt. Ltd,’ मुंबई
५. The Rio DeclarationonEnvironment and Development ( 1992 , "The
Earth Summit's Agenda forChange" By Michael Keating In The
Earth Summit Times, September 1992, Published By The
CentreFor Our Common Future, 52, Rue Des Paquis, 1201
Geneva, Switzerland.
munotes.in
Page 43
43 ३
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा ) आिण
अंमलबाजवणी - १
घटक रचना :
३.० उि ्ये
३.१ ा तािवक
३.२ पया वरणीय धोरण म ू यमापनासाठीच े िनकष
३.३ पया वरणीय धोरणाचीसाधन े
३.३.१ पया वरणीय मानक े
३.३.२िपगोि हयन कर
३.३.३ मैलापाणी / सांडपाणी कर
३.३.४ यापारी परवाना
३.४
३.५ संदभ
३.० उि ्ये
१) पया वरणीय धोरण म ू यमापनासाठीच े िनकष जाण ून घेणे.
२) पया वरणीय धोरणाची िविवध साधना ंचा अ यास करण े.
३) ‘पया वरणीय मानक े’ ही संक पना समजाव ून घेणे.
४) ‘िपगोि हयन कर ’ही संक पना अ यासण े.
५) ‘मैलापाणी / सांडपाणी क’र या स ंक पनेचा अ यास करण े.
६) ‘ यापारी परवाना ’या संक पेनाचा अ यास करण े.
३.१ ा तािवक
पया वरणीय धोरण े िविवध कार े आखली जातात . कोणत ेही एक धोरण ह े सव समाव ेशक
िकंवा सव पया वरणीय धोरवाना लाग ू होईल , उपयोगी पड ेल अस े नाही . पया वरणीय
धोरणाचे मु यमापन करताना , या धोरणाची यो यता व प रणामकारक ूतांचे मू यमापन
करताना काही िनकष िनि त क ेले आहेत munotes.in
Page 44
पया वरणीय अथ शा - I
44 येक पया वरणीय धोरण काराचा अ ंदाज आह े क शासक आिण द ूषक िविश कार े
ितसाद द ेतील. येक धोरण कारात िविश व ैिश ्ये असता त याम ुळे ते काही
प रि थ त म य े यश वी हो याची अिधक श यता असत े . जे हा आपण पया वरणीय द ूषण
िनयं णाम य े िदले या सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी धोरणाची प रणामकारकता आिण
यो यत ेचे मू यमापन करतो , ते हा धोरण म ू यमापन िनकषा ंचा एक स ंच प पण े ल ा त
ठेवणे आव य क आह े. आंतररा ीय,रा ीय तस ेच थािनक पातळीवर िविवध कारची
पया वरणीय धोरण े आखली जातात . पया वरणीय धोरणाच े मू यमापन करताना या
धोरणाची यो यता व प रणामकारकता या ंचे मू यमापन करताना काही िनकष िनि त क ेले
जातात . पया वरणीय धोरण े िविवध कार े आखली जातात . कोणत ेही एक धोरण ह े
सव समाव ेशक िक ंवा सव प य ा वरणीय धोरवाना लाग ू होईल , उपयोगी पड ेल अस े नाही .
पया वरणीय धोरणाच े मु यमापन करताना , या धोरणाची यो यता व प रणामकारक ूतांचे
मू यमापन करताना काही िनकष िनि त क ेले आहेत
३.२ पया वरणीय धोर ण मू यमापनासा ठीचे िनकष
१) काय मता Efficiency
२) खच प रणामकारकता Cost-effectiveness
३) िन: प पातीपणा Fairness
४) अंमलबजावणी मता Enforceability
५) लविचकता Flexibility
६) तं ाना या नवक पना ंसाठी ो साहन Incent ives for technological
innovations
७) नैितक िवचार Moral Consi derations
१) काय मता (Efficiency ):
समाजासाठी जा तीत जा त िन वळ फायद े िनमा ण करणारी ि थती अस ेल तर ती
काय म असत े. काय मतेचा काहीव ेळा च ुक चा अथ लावला जातो , याचा अथ
एखा ा या िन व ळ उ प नाची कमाल हणज े काय मता . काय मतेने ते नाकारल े जात
नसले तरी, यात याप े ा बर ेच काही समािव आह े; यात समाजातील य ेकाचा िवचार
करता जा तीत जा त िन वळ फाय ा ंचा समाव ेश आह े.
दूषण िनय ं णा या बाबतीत काय मता कमी खच आिण हानी यां यातील स ंतुलन स ूिचत
करते. एक काय म धोरण अस े आहे जे आप याला या िब ंदूकडे िकंवा जवळ (एकतर
उ सज न िकंवा सभोवताल या ग ुणव ेचे) घेऊन जात े िजथ े सीमा ंत खच कमी आिण
सीमांत हानी समान असतात . काय मता धोरण ह े असे धोरण असत े क या िठकाणी
सीमा त हानी (MD) आिण सीमा त खच (MC) यात समतोल िक ंवा या या जवळपास
असेल अस े धोरण . केि त आिण िवक ीत अशी दोन कारची धोरण े असतात
पया वरणीय धोरणा ंब ल िवचार कर याचा एक माग हणज े क ीकृत ते िवक ि त अशा
धोरणाची िनवड . क ीकृत धोरणासाठी आव यक आह े क काही िनय ंि त शासक य munotes.in
Page 45
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबा जवणी - १
45 एज सी काय करायच े आहे? हे ठरव यासाठी जबाबदार असत े. क ीकृत धोरणाम य े
काय मता ा कर यासाठी , भारी िनयामक एज सीला स ंबंिधत सीमा ंत खच कमी आिण
सीमांत हानी काया चे ान असण े आव यक आह े, यानंतर प र ि थती समानत े या िठकाणी
हलिव यासाठी पावल े उचलण े आव यक आहे.
िवक ि त धोरण अन ेक वैयि क िनण यक या या पर परस ंवादात ून प रणाम ा करत े,
यापैक य ेकजण प रि थतीच े मूलत: वतःच े मू यांकन करत असतो . िवक ि त
ि कोनाम य े, गुंतले या य चे पर परस ंवाद सीमा ंतखच कमी करण े आिण सीमा ंत
हानीब ल स ंबंिधत मािहती सादर कर यासाठी आिण त े समान आह ेत या िबंदूकडे
प रि थती समायोिजत कर यासाठी काय करतात .
पया वरणाच े काय म धोरण ह े असे धोरण असत े क , याम ुळे सीमा ंत हानी (Marginal
Damage - MD) व सीमा ंत खच (MarginalCost -MC) यात समतोल िक ंवा या या
जवळपास पोहचतील अस े धोरण असत े. यासाठी क ीय व िवक ीत धोरण समिव क ेलेले
असत े. क ीय धोरण िक ंवा क ीत धोरणा म य े एक शासक य स ं था धोरणा या िनय ं ण
व िनधा रणाची िनि ती करत े. या शासक य िनय ं ण म ुखाला िक ंवा म ुख य ना
सीमांत हानी व सीमात हानी खच भ न काढ यासाठी य ेणारा याच े ान असण े व िनधा रण
करणे असत े. यानंतर स ं थेतील खच आव यक शासक य स ं था पया वरणाच े नुकसान व
येणारा खच दो ही कमी कर यासाठी धोरणा म क िनण य घेते.
िवक ीत िक ंवा िवक ीकृत धोरणाम य े िविवध य म य े झाल े या आ ंतरि या यातून
ा झाल े या सीमा ंत हानी व सीमा ंत खचा ची मािहती व सीमा ंत हानी व सीमा ंत हानी खर
कमी कर यासाठी क ेले या उपाययोजना ंचा समाव ेश होतो .
२) खच भावी धो रण(Cost -Effectiveness ):
अनेकदा अस े होते क पया वरणीय हानी अचूकपणे मोजता य ेत नाही . हे काही वेळा ाथिमक
धोरण िनकष हण ून खच - भावीता वापरण े उपय ु ठरत े. एखाद े धोरण खच - भावी असत े
जर त े खच के या जाणा या संसाधना ंसाठी श य िततक पया वरणीय स ुधारणा घडवून
आणत े िकंवा, िततकेच कमीत कमी स ंभा य खचा त िदल ेली पया वरणीय स ुधारणा सा य
करते.
उपल ध स ंसाधना या साहा यान े मह म पया वरणीय स ुधारणा सा य करणार े धोरण
हणज े खच भावीधोरण होय . कमीत कमी खच क न िनि त क ेलेले आिण मह म
पया वरणीय स ुधारणा सा य करणार े धोरण हणज े खच भावीधोरण .
आकृती या सहा याने खच भावी धोरणाच े प ीकरण :
समजा , दोन पया वरणीय धोरण े आहेत - A आिण B धोरण
आकृतीत खच डॉलर ( $ ) म ये दश िवला अस ून MAC 1हा सीमा त हानी कमी कर याचा
खच व अस ून तो A धोरण आिण MAC 2हा सीमा त हानी कमी कर याचा खच व
B या धोरणाचा आह े . MD – सीमा त हानी व आह े. munotes.in
Page 46
पया वरणीय अथ शा - I
46 आकृती . २.१ खच भावी धोरण िनवड
धोरण िनवड : खच भावी धोरण – B कारण –So2 उ सज न कमी a2 (सीमा त हानी )
व हानी कमी कर या चा खच कमी आह े.
वरील आक ृतीम य े ‘ ’ या आड या अ ावर स फर डॉयऑ साइड (S02) चे उ सज न
दश िवले आह े. याम य े MD हा सीमा ंत हानीचा त अस ून MAC 1 आिण MAC 2 हे
सीमांत हानी खचा चे आहेत. एक खच अ भावी धोरण राबवल े तर य ेणारा सीमा ंत हानी
खच हा जा त अ सेल हणज ेच खच अ भावी धोरणाचा एक MAC 1हा अस ेल याम ुळे
स फर डॉयऑ साइड चे उ सज नही जा त अस ेल(a1) . तर खच भावी धोरणाम य े
कमाल खच क न सीमा ंत हानी व सीमा ंत खच कमी होईल व मह म पया वरणीय
सुधारणा श य होईल . यामुळे भावी धोरणाचा व हा MAC2 असेल व स फर
डायऑ साईडच े होणार े उ सज नही (a2) इतके कमी ख च असेल.
अशा कार े, आकृतीत दश िव या माण े MD फलनासह , उ सज न पातळी a1 ही
दूषणाची काय म पातळी अस याच े िदसत े, तर खच - भावी काय मासह , काय म
पातळी a2 असेल.
खच - भावी धोरण उ सज न कपात सा य कर यासाठी धोरणाची मता ( हणजे, खच
केले या स ंसाधना ंसाठी जा तीत जा त स ुधारणा िमळवण े) हे देखील आणखी एका
कारणासाठी मह वाच े आह े. जर धोरण काय म िकफायतशीर नसतील , तर धोरणकत
आिण शासक आव यकत ेपे ा जा त असल े या एक ूण कमी खचा या काया चा वापर
क न िनण य घेतील, याम ुळे यांना अपेि त माणात उ सज न कमी कर या या ीन े
कमी ितब ंधा मक ल य िनि तच क ेले जाईल . काय मता आिण खच भावीपणा
मह वाचा आह े कारण पया वरणीय स ंसाधना ंचे जतन करण े अ य ंत मह वा चे आह े.
पया वरणीय धोरणा ंचे यश ह े मोठ्या सं येने इतर लोका ंना पटव ून दे यावर अवल ंबून असत े
क पया वरणीय धोरण े काय मतेने तयार क ेली जातात . अशा कार े, पया वरणीय ग ुणव ा
सुधार यासाठी वािहल ेली स ंसाधन े अशा कार े ख च केली जावी याचा सवा त जा त
प रणाम होईल . हे िवश ेषतः कमी िवकिसत अथ यव था ंम ये मह वाचे आह े, िजथे
लोकांकडे पया वरणीय काय म ठ ेव यासाठी कमी स ंसाधन े आह ेत आिण कमी - भावी munotes.in
Page 47
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबा जवणी - १
47 आिण काय म नसल ेली धोरण े परवडणारी नाहीत . मंदी या िक ंवा आिथ क थ ैया या
काळात औ ोिगक द ेशांत खच प रणामकारकता ही मह वाची सम या बनत े.
३) िन: प पातीपणा (Fairness ):
िन:प पातीपणा हा द ेिखल पया वरणीय धोरणाच े "मू यमापन करताना लावला जाणारा एक
मह वाचा िनकष आह े. िन: प पातीपणा क ेवल न ैितक म ू य नस ून ते काय म व भावी
धोरणाशी िनगडीत आह े. जर पया वरणीय धोरणाच े प पतीपण े िनयोजन क ेल व प पात
क न अशा योजना राबिव या ग े या तर या ंना संपूण समाज यव थ ेकडून समथ न िमळण े
अश य होईल . काही घटक समथ न करतील तर काही घटक िवरोध करतील . जरीअस े
असल े तरी काय म / भावी आिण िन : प पाती या दोन िनकषावर िकती ावयाच े? या
िनकषा ंचा िकती अवल ंब करायचा याच े करार िक ंवा मानक े ही िनि त क ेलेली नाहीत ह े
मा य क ेले पािहज े.
उदाहरणाथ , एखा ा द ेशात वाय ू- दूषण िनय ं णासाठी अन ेक पया यी प त चा (
काय म) खच आिण फायद े त यात दश िवले आहेत.
त ा - २.१
वायू- दूषण िनय ं णासाठी अन ेक पया यी प त चा ( काय म)
काय म
Program एकूण
खच
Total
Cost Total
Benefits
एकूण लाभ NetBenefits
िन वळ लाभ DistributionofNetBenefits
िन वळ लाभाच े िवतरण
Group - X Group - Y
A ५० १०० ५० २५ २५
B ५० १०० ५० ३० २०
C ५० १४० ९० २० ७०
D ५० १४० ९० ४० ५०
Progra m- धोरणे – A, B, C, D
Group X - कमी उ प न गट Group Y – उ च उ प न गट Total benefi t – ए कुण लाभ Net benefit – िन वळ लाभ
िनवड
िन: प पातीपणा धोरण िनवड - काय म – ‘B’ कारण – िन वळ लाभ कमी उ प न
गटाला जा त होतो . munotes.in
Page 48
पया वरणीय अथ शा - I
48 त ा .२.१ म ये पिहल े तीन त ंभ अन ु मे एकूण खच , एकूण फायद े आिण िन वळ लाभ
दश वतात. समजा गट X आिण गट Y हे अनु मे कमी-उ प न गट आिण उ च उ प न
गटाचा स ंदभ देतात. काय म A आिण B चे िन वळ लाभ समान आह ेत ( १००) , परंतु ते
A या त ुलनेत B म ये अिधक गतीपथावर िवतरीत क ेले जातात , हणज े, गट- X (कमी
उ प न ) ला गट - Y पे ा अिधक िन वळ लाभ ा कर तात. आ ही सहमत अस ू शकतो
क काय म ‘B’हे िन: प पाती पणा धोरण िनवड आ हे.
काय म B आिण C ची तुलना क ेली असता काय म C चे िन वळ फायद े B पे ा ख ूप
जा त आह ेत. दुद वाने, ते B या माण े मान े िवत रत क ेले जात नाहीत ; िकंबह ना, ते
उ च-उ प न असल े या लोका ंसाठी अिधक िवतरीत क ेले जातात (७० िव. २०). आपण
B आिण C मधील िनवड कशी करावी ? काही जण असा तक क शकतात क
सम याया या कारणा तव B हा सव म आह े; इतर एक ूण काय मते या आधारावर C
साठी वाद घाल ू शकतात
आता कय म B आिण D ची तुलना क े यास D ला एक ंदर काय मतेम ये फायदा आह े
(िन वळ फायद े ९० आहेत), जरी C या बाबतीत , िन वळ फायद े अिधक उ प न
असल े या लोका ंना जातात (५० िव ४० ). येथे येथे आपण ह े देखील पाहतो क कमी -
उ प न असल ेले लोक प रप ूण अट म य े चांगले असतील , जरी त ुलनेने नाही तरी , B पे ा
या कारणा तव D ला ाधा य िदल े जाऊ शकत े.
यातून असा िनमा ण होतो क इतर िनकष व व ैिश ्यांचा अ यास त ुलना करता क ेवळ
पया वरणिवषयक धोरणा या िवतरणा मक प रणामा ंवर िकती भर दयायचा ?एका बाज ुला
असा य ु वाद प ुढे येतो क पया वरणाच े नुकसान ह े यापक / मोठ्या माणात आह े.
यामुळे धोरण ह े काय म आिण खच भावी असल े पािहज े याम ुळे संसाधना या व
नुकसान भ न काढ यासाठी य ेणा-या खचा पे ा याचा प रणाम खचा त हा अिधक यापक
होऊन हा अिधक यापक होऊन कमी खचा त पया वरणीय स ुधारणा होऊ शकतील . तर
दुस या बाज ुला असा य ु वाद क ेला जातो क , धोरण क या नी काय म आिण खच भावी
धोरण जरी अस ेल तरी त े नाकाराव ेत कारण याच े होणार े प रणाम ह े ितगामी असतील .
याचाच अथ जर काय म व खच भावी धोरण पया वरणीय स ुधारणा घडव ून आणताना
यामुळे केवळ काही घटका ंना जा त लाभ होत अस ेल व काही घटका ंना होणार े लाभ कमी
असतील . लाभाम य े िवतरणा मक भ ेद असतील तरी अस े काय म खच भावी धोरण
धोरणक या नी वीका नय े, याचा अवल ंब क नय े. वरील त यात दश िव या माण े
धोरणक या नी िन :प पातीपनाण े B व C या वाय ू- दूषण िनय ं णासाठी पया यी प त चा (
काय म)अवल ंब करावा याम ुळे िन वळ लाभ ह े कमी उ प न गटाला अिधक होतील .
आंतररा ीय पया वरण धोरण तयार करताना सम यायत ेचा िवचारही मोठ ्या माणात
होतो. िवकासा या व ेगवेग या ट या ंवर असल े या देशांचे आंतररा ीय द ूषण-िनयं णाच े
ओझे कसे िवत रत केले जावे याब ल िभ न मत े आहेत. जगभरातील यापक आिथ क
िवषमत े या काशात ज े या य वाटत े या िवचारा ंव न ही मत े े रत आह ेत.
munotes.in
Page 49
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबा जवणी - १
49 ४) नव िनिम ती आिण स ुधारण ेसाठी ो साहन (Incentives for Technologic al
Innovations ):
पया वरणीय धोरणा या अ यासात , सामा यत : साव जिनक सं थां या कामिगरीवर जा त
ल क ि त क ेले जाते कारण त े या धोरणाच े मुख ोत अस याच े िदसून येते. तथािप ,
हे प पण े ल ात ठ ेव याची गरज आह े ती हणज े खाजगी प , उ पादन स ं था आिण
ाहक या ंचे िनण य य ात पया वरणावरील प रणामा ंची ेणी आिण या ी ठरवतात
आिण या खाजगी प ा ंना िमळणार े ो साहन ह े प रणाम कस े आिण क ुठे कमी होतील ह े
ठरवतात . अशा कार े, कोण याही पया वरणीय धोरणाच े मू यमापन कर यासाठी वापरला
जाणारा एक ग ंभीर मह वाचा िनकष हणज े ते धोरण य आिण गटा ंना सभोवताल या
वातावरणावरील या ंचे भाव कमी कर यासाठी नवीन, नािव यप ूण माग शोध यासाठी
मजबूत ो साहन द ेते क नाही .
पया वरणीय धोरण ह े अिधक भार साव जिनक स ं थांवर ठेवते क खाजगी प ा ंना या ंची
ऊजा आिण सज नशीलता पया वरणीय भाव कमी कर याच े नवीन माग शोध यासाठी
समिप त कर यासाठी ो साहन द ेते?काही व ेळा कठोर द ूषण िनय ं ण िनयमा ंमुळे िनमा ण
होणारा ो साहन भाव िनमा ण होऊ शकतो . उदाहरणाथ , जर ह े उ सज न कमी कराव े
लागेल अस े कोणत ेही साव जिनक धोरण नस ेल तर समाजाला काब न डायऑ साइ ड
(CO2) उ सज न कपातीची िक ंमत कमी कर यासाठी ता ंि क बदलासाठी प ुरेसा य न
केला जाईल . तसेच वाजवी खचा सह द ूषण-िनयं ण ल य े पूण कर यासाठी द ूषकांना
नािव यप ूण तं ान शोध याची आव यकता असणार े िनयम िक ंवा िनयमावली तयार क ेली
जाते. यि , उपभो े , उ पादन स ं था या ंना नव िनिम ती आिण स ुधारणेसाठी ो साहन
देणे . यां या म ुळे पया वरणावर होणार े प रणाम व या प रणामा ंची ती ता कशी कमी करता
येईल यासाठी नवनवीन माग , पया यी व त ूंची व स ेवांची िनिम ती हो यास मदत होईल .
तांि क ा न व नवीन शोधाम ुळे पया वरण हानी कमी हो यास मदत होईल .
५. स न े अंमलबाजवणी (Enforceability ):
लोकांम ये कदािचत असा िवचार कर याची न ैसिग क व ृ ी आह े क कायदा लाग ू के याने
या सम य ेकडे ल िद ले जात े ते आपोआप स ुधारते यासाठी िनयमा ंची स न े
अंमलबजावणी करावी लाग ेल. अंमलबजावणीसाठी इतर कोण याही ि याकला पां माण ेच
वेळ आिण स ंसाधन े लागतात आिण साव जिनक अथ संक प न ेहमीच मया िदत अस यान े,
अंमलबजावणी या आव यकता इतर साव जिनक काया शी स ंतुिलत असण े आव यक
आहे.या सवा चा अथ असा आह े क िविश धोरणा ंचा यायिनवाडा कर यासाठी धोरणाची
अंमलबजावणी हा एक मह वा चा िनकष आह े.
अंमलबजावणीम य े दोन म ु य ट प े आह ेत: देखरेख आिण म ंजुरी (monitoring and
sanctioning ).
संिनयं ण( देखरेख-monitoring ) हणज े संबंिधत काय ात नम ूद क ेले या
आव यकता ं या त ुलनेत द ूषकां या कामिगरीच े मोजमाप करण े. अंमलबजावणीचा उ ेश
लोकांना लागू काय ाच े पालन करण े हा आह े.अिलकड या वषा त, िवशेषत: वायुजिनत munotes.in
Page 50
पया वरणीय अथ शा - I
50 आिण जलज य द ूषकां या मोठ ्या ोता ंसाठी, मॉिनट र ंग तं ान िवकिस त कर यात
मोठी गती झाली आह े.मंजूरी(sanctioning ) हणज े यां यावर देखरेख क न काय ाच े
उ लंघन क े याचे िदसून आल े आह े यांना याय िमळव ून दे याचे काय आह े.उ लंघन
करणार े आढळ यास , आ ही या ंना फ यायालयात न ेतो आिण स ंबंिधत काय ाम य े
िनिद केलेला दंड आकारतो , परंतु गो ी याप े ा ख ूपच ग ुंतागुंती या असतात . यायालयीन
करणा ंम ये वेळ आिण श आिण स ंसाधन े लागतात . अनेक कायद े आिण अन ेक
उ लंघनक या सह, सव उ ल ंघन करणा या ंना याय िमळव ून दे याचा य न करणा या
कायद ेशीर यव थ ेवरील भा र जा त अस ू शकतो . थोड यात , धोरणाक या नी ( शासन )
कायदे व स च े िनयम क न पया वणीय काय ाची अ ंमलबाजवणी कर णे. याय यव था
तसेच कायदा व स ु यव था या स ं था या माफ त पया वरणीय कायद े व िनयमा ंची स न े
अंमलबाजवणी करण े.
६. लविचकता (Flexibility ):
कोण याही धोरणाच े िकंवा साधनाच े मह वाच े वैिश ्य हण जे ते बदल या प रि थतीशी
जुळवून घे यासाठी प ुरेसे लविच क असण े. बह तेक पया वरणीय िनयम या प रि थतीवर
लागू केले जातात याब ल मािहती असल े या मािहतीन ुसार लाग ू केले जातात ,
उदाहरणाथ , ात िक ंवा अंदाजे फायद े आिण खच यांचा िवचार .
उदाहरणाथ , जे हा एखा ा पया वरणीय धोरणाच े फायद े िकंवा खचा चे नवीन अ ंदाज
उपल ध होतात , ते हा धोरण े बदलली पािहज ेत. धोरणस ं था (धोरणक य ) आिण राजक य
ताकदी या वा तिवक जगात , कठोर काय मते या िनकषा ंची पूत ता कर णारी धोरण े कमी
काय म पर ंतु नवीन प रि थतीशी ज ुळवून घेणे सोपे असल े या धोरणा ंपे ा दीघ काळात
कमी भावी अस ू शकतात .अलीकड े असा य ुि वाद क ेला गेला जातो , उदाहरणाथ , व छ
वायु काय ातील आ ा आिणिनय ं ण(command &control ) तरतुदी, जरी अ पावधीत
पािह या तर काहीशा अकाय म आह ेत, परंतु दीघ काळात या अिधक काय म
आहेत.याचे कारण अस े क यात अन ेक तरत ुद चा समाव ेश आह े याम ुळे याच े वारंवार
समायोजन आिण नवीन प रि थतीशी ज ुळवून घे याची मता असत े.
७. नैितक िवचार (Moral Considerations )
नैितकता हणज े य ची स य - अस य , चूक- बरोबर , यो य – अयो य यामधी ल फरक
अंगभूत ज मजात भावना होय . उ पादक / दूषक या ंनी पया वरणीय हानी कमी होईल या
ीने उ पादन िनण य घेणे.
३.३ पया वरणीय धोरणाची साधन े
िनणा यक धोरण तया र करताना वापरल ेली साधन े, इि छत प रणाम आण यात यश वी
हो याच े, आहेत. पया वरण धोरण तयार कर या या बाबतीत खालील सा धने मह वाची
भूिमका बजावतात .
munotes.in
Page 51
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबा जवणी - १
51 पया वरणीय धोरणाची साधन े खालील माण े
१) पया वरणीय मानक े EnvironmentalStandards
२) िपगुवेयान कर Pigouvian taxes
३) मैलापाणी / सांडपाणी कर Effluent fees,
४) कोटा िक ंवा यापारी परवाना Quotas/Tradable permits
३.३.१ पया वरणीय मानक े (EnvironmentalStandards ):
ा तािवक :
पया वरणाम य े दूषण घटका ंचे िकती माणात उ सज न करावयाच े य ांचे सरकारकड ून
ठरवून िदल ेले माण हणज ेपया वरणीय मानक े होय. सरकारन े अथवा द ूषण िनय ं ण
मंडळान े िविहल क ेलेली द ूषण उ सज न मानका ंचे पालन करण े उ ोगा ंन बंधनकारक
असत े. भारतात ज ंगल, मस े , भूजल, हवा, पाणी द ूषण िनय ं णासाठी द ूषण मानक े
तयार क ेली जातात .
पया वरणीय मानकाची स ंक पना :
पया वरणीय मानकला , पया वरणीय ािधकरणा ार े जारी क ेले या, पया वरणावरील मानवीय
ि याकलापा ं या भावा चे िनयमन कर यासाठी माग दश क सूचना हण ून प रभािषत क ेले
जाते. पया वरणीय मानक े ही िविश उपाययोजना ंचा एक सम ूह असतो जी िविश
पया वरणीय घटक आिण काया शी संबंिधत आिथ क ि याकलापला िनयमन करीत असतात
हणून या ंचे पालन करण े आव यक आहे.
पया वरणीय मानकाच े ामु यान े तीन कार खालील माण े
अ)) सभोवतालच े मानक ,
ब)) उ सज न मानक , आिण
क) तं ान मानक
अ) सभोवतालच े मानक (Ambient Standards ):
सभोव तालचा मानक हा , िदले या सभोवताल या वातावरणामधील द ूषकांसाठी, कधीही
न ओला ंडणारा तर आहे. या मानका ंचे मु य उ ेश वातावरणातील स ि थतीची ग ुणव ा
जपवण ूक करण े िकंवा िव मान पया वरणा या ग ुणव ेला स ि थतीत ठ ेवणे हा असतो .
पया वरणाची ग ुणव ा वत मानि थती राख यासाठी , भौगोिलक थाना या पया वरणा या
शोषण मत ेनुसार, िविश त रावर द ूषण ितब ंिधत करण े आव यक असत े. यासाठी
िदले या थाना या वातावरणातील स शोषण मता जाण ून घेणे आव यक आह े आिण
नंतर उ सिज त हो याक रता द ूषकांची मया देपे ा अिधक न वाढणारी पातळी िनि त
करणे गरज ेचे असत े. हवे या ग ुणव ा बाबत अशा कारची मानक े तयार क ेली जातात .
सभोवताल या मानका ंची अ ंमलबजावणी य करण े कठीण काम आ हे. परंतु उ सज न munotes.in
Page 52
पया वरणीय अथ शा - I
52 पातळी वातावरणा या ग ुणव ेला स ि थती या पातळीवर ठ ेव यास का रणीभूत ठरतील ,
अशा कार े यांची अंमलात आणली जाऊ शकत े.
ब) उ सज न मानक (Emission Sta ndards ) :
टाकाऊ पदाथा चे उ सज नउ सज न कर यासाठी अशा कारची मानक े तयर क ेली जातात .
मानके हणज े, दूषण ोता ंमधून घेणा या उ सज ना या माणात िनयमन करणा रे तर
िनधा रत करण े. उ सज न मानक ह े एक कारचा 'काय मता मानक ' असतो , कारण त े
िनयमनक ेले या दूषकांनी सा य क ेले पािहज े अस े अंितम प रणामा ंचा स ंदभ
देतात.िनधा रत क ेले या उ सज न मानका ंम ये िविवध कारच े वेगवेगळे तर िनि त
केलेले असतात . उ सज न मानक िविभ न तरावर िविवध कारची ठरल े जाऊ
शकतात . उदाहरणाथ , उ सज न दर (उदा. िकलो ॅम ित तास ), ित नग उ पादन (उदा.
उ पादना या ित िकलोवाट तास स फरच े उ सज न), ित नग उ पादनातील क चा
मालाच े माण (उदा. वीज िनिम तीम य े उपयोगीत ेत येणा या कोळशाच े स फर माण ),
दूषकांची काढ ून टाक याची ट क ेवारी (उदा. दूषण हो याप ूव कचरामधील ६० दूषक
ट के काढण े) इ यादी .
क) तं ान मानक (Technology Standards ):
दूषण कमी कर यासाठी उ पादन ि या िक ंवा इतर कोण याही आिथ क ि या स ु
ठेव यासाठी , संभा य द ूषकां ारे, काही त ं ान , तं े िकंवा प ती वापर यास भा ग
पाडतात . अशा मानका ंना तं ान मानक िक ंवा तं ान -आधा रत मानक अस े हणतात .
उदा. िविश उ सज ना या मापद ंडाने गाडीच े उ पादन करण े िकंवा सीटब े टसहच कार
स ज असण ेहा तं ानमानकचा भाग आह े.तं ाना या मानका ंनुसार, बह तेक मानद ंड,
उ पादना ंम ये िविश कार या त ं ानाचाच वापर िनद िशत करतात . अशा कार या
मानका ंना ब याचव ेळा 'रचना मानक िक ंवा अिभया ंि क मानक ' असेही हटल े जात े.
व तूंम ये आव यक असणारी व ैिश ्ये दश िवणारी िविवध 'उ पादन मानक े' आिण
'क चामाल मानक े' देखील असतात . तं ानाच े मानक , दूषकांना 'सव म उपल ध
तं ान ' िकंवा 'सव म यावहा रक त ं ान ' अथवा 'आिथ क ्या ा य (सव म )
तं ान ' वापर यास व ृ करतात .
पया वरणाची सम या सोडिव यासाठी ता ंि क मानक े ब याच व ेळा सो पी आिण य पण े
भाव िनमा ण करणारी असतात .तांि क मान के ल य -आधा रत असतात कारण त े प पण े
ा ीच े ल य िनधा रत करतात .तांि क मानका ंना लोका ंकडून सहज मा यता िमळत े कारण
यात पया वरणातील द ूषण व रत कमी कर याची भावना लोका ंना आकिष त
करते.तं ान मानक लोका ं या न ैितकत ेशी सुसंगत आह ेत जी सा ंगते क द ूषण वाईट गो
आहे आिण यास ब ेकायद ेशीर घोिषत क ेले जावे.तांि क मानक े ही कायद ेशीर णालीशी
सुसंगत आिण प ूरक आह ेत.
पया वरणीय मानका ं या मया दा:
१) मानक कोण या पातळीवर अथवा तरावर िन ि त कराव े यासाठी एक काय म मानक
शोधण े कठीण आह े . याम य े सीमा त खच व अ य प हानीच े माण समान अस ेल. munotes.in
Page 53
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबा जवणी - १
53 राजक य अथवा शासक य ि या द ेखील अशी आह ेत, या मानका ं या यो य
पातळी या यश वी िनि त अ ंमलबजावणीसाठी अडथळा हण ून काम करतात .
२) एकाच देशातीत िविवध द ेशात पया वरण हानीतील िभ नता असत े. यावेळी द ेश-
देशांम ये सीमा त हानीच े माण िभ न असत े, यावेळी मानक े िनि त करण े कठीण काम
बनते. . उदा. ामीण भागा ंपे ा, िनधा रत करण े आव यक आह े
३) दूषणिनय ं ण धोरणासाठी इ गुणव ेचे मानक , काही व ेळा, पया वरणास अन ुकूल
आिण यव थापक य शोध घ े यासाठी प ुरेशे ो साहन द े यात अपयशी ठरत े. याम ुळे
नवीन त ं ान िवकासाला उ पादका ंना उ स ज न मानका ंनुसार, नवीन त ं ान िवकासात
गुंतवणूक कर यास ो सािहत करत नाहीत कारण का ही क व ेळेस तांि क मानक े स या
असू शकतात .
२.३.२ िपंगोि हयन कर (Pigouvian taxes )
ा तािवक :
बा ता ंचे प रणाम सौ य कर याच े दोन पया यी प ती आह ेत, या अशा िपगू िणत कर -
अनुदान प ती ; आिण कोस िणत मालम ा ह क म ेय . िपगोि हयन कर ह े नाव ि टीश
अथ शा आथ र िपग ु (१९६२ ) यां या या नावाव न िदल े गेले अस े.नकारा मक
बा ता सौ य कर याची कर ही पार ंपा रक प तीचा सव थम उपयोग कर याच े ेय आथ र
िपगु यांना जात े. याचे असे मत होत े क बा ता ंना सामाव ून घे यासाठी आिथ कघटकांना
ो सािहत द े या या ह ेतूने कर आिण अन ुदाने यांचा वापर क ेला जाऊ शकतो .
‘िपंगोि हयन कर ’संक पना :
बाजारात कोण याही कार े नकारा मक बा ता िनमा ण करणा या ि येवरील लादल ेले कर
हणज े िपंगोि हयन कर . नकरा मक बा त ेचा व त ू या बाजारभावा या िकंमतीत
समाव ेश होत नाही आिण हण ूनच बाजार अपयश ह े बा ताम ुळे येते. नकारा मक
बा त े या बाबतीत अस े सुचिवतात िक ,
प ीकरण :
नकारा मक बा ता ं या स ंदभा त िपग ू असे सुचिवतो क या ं यावर बा ता ंचा नकारा मक
प रणाम होत आह े अशा घटका ंना उ पादकान े भरपाई िदली पािहज े िकंवा स ंबंिधत
उ पादकावर अशा कार े कर लावल े गेले पािहज ेत क या करासिहतचा सीमांत उ पादन
खच हा नकारा मक बा ता िमळव ून येणा या सामािजक खचा इतका झाला पािहज े. सीमांत
बा खचा ची जी पातळी अस ेल ितत याच माणात हा कर आकारला पािहज े. यामुळे जे
घटक बा ता लादणार असतील या ं यावर काहीशी ब ंधने पडतील जस े िक
१) बा त ेचा प रणाम न करण े अथवा ितच े माण वीकाराह मया देपय त कमी करण े
(कशा माणा त आिण िकती कर लावला आह े यावर ह े अवल ंबून राहील ); िकंवा munotes.in
Page 54
पया वरणीय अथ शा - I
54 २) या घटका ंवर बा त ेचा िवपरी त प रणाम होत अस ेल या ंना करा ं या मा यमात ून
भरपाई द ेणे. या या िवपरीत प रि थती हणज े कुणी उ पादक जर लाभदायक बा ता
िनमा ण करत असतील तर या ंना अन ुदाना या व पा त याची भरपाई िदली ग ेली पािहज े.
िनमा ण होणा या सीमा ंत बा लाभा या माणाइतक ेच हे अनुदान असल े पािहज े, याम ुळे
उ पादन खच मोठ्या माणात कमी होऊन समाजासाठी फायद ेशीर अस े दान ( output)
वाढीस लाग ेल. कर- अनुदान प ती ही िवकिसत तस ेच िवकसनशील द ेशांम येही वापरली
जाते. नकारा मक बा त ेमुळे उ वणार े खच उ पादन िक ंवा स ेवे या अ ंितम िकंमतीत
समािव होत नाहीत . यामुळे बाजारप ेठ अकाय म बनत े.पया वरण द ूषण, हािनकार क
पदाथ (तंबाखू आिण अ कोहोल )िपगौि हयन कर लादल े जाऊ शकतात .
उदा. एका कार या नकारा मक बा त ेसाठीची (वायू दूषण) कर आकारणी सा ंगता
येईल. समजा , एक रासायिनक खता ंची (उदा. यु रया) िनिम ती करणारा कारखाना
जवळपास या प रसरातील हवा द ूिषत करत आह े. खतांचे उ पादन िकती माणात कराव े
आिण आज ूबाजू या वातावरणात िकती माणात द ूषके सोडावीत यावर काही ब ंधने
नाहीत . दूषण कमी कर याचा एकच उपाय आह े तो हणज े खताच े उ पादन कमी करण े.
यासाठी खता या िनिम तीवर कर आकारणी क न द ूषण कमी कर यासाठी खताच े
उ पादन कमी करण े हा सामािजक ्या इ तम माग आहे.
खत कारखा यात ून उ सज ना या माणात कर लाव यास , उ पादका ंना सामािजक ्या
इ तम पातळीवर उ पादन कमी कर यासा ठी ो साहन िमळत े. उ पादना या ित य ुिनट
उ सज ना या ट क ेवारीवर कर लाव यास , कारखा याला व छ ि या िक ंवा
तं ानाम य े बदल कर यास ो साहन िमळत े.
आकृती- २.२ िपगोि हयन कर
सामािजक ्या पया पातळी उ पादन - Q2 कर आकारणी -PO-P2
वरील आक ृती . २.२ म ये आड या ‘ ’ अ ावर उ पादन आिण उ या ‘य’अ ावर
िकंमत, खच दश िवला आह े. D हा मागणी व आह े यािठकाणी खाजगी सीमा ंत लाभ
(PMB ) = सामािजक सीमांत लाभ (SMB ) अशी ि थती आह े. मु बाजार munotes.in
Page 55
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबा जवणी - १
55 प रि थतीन ुसार समतोल उ पादन Q1 इतके आहे. या समतोल िठकाणी खाजगी सीमा ंत
खच हा PMC आहे. एखा ा यवहारात सीमा ंत खाजगी खचा पे ा (SPM ) सीमांत
सामािजक खच (MSC ) अिधक अस ेल तर ती नकारा मक बा ता अस यच े पटकन
ल ात य ेत. आकृतीत Q2 हे सामािजक पया पातळीच े उ पादन आह े. नकारा मक
बा ता कमी कर यासाठी Q1 ते Q2 इतके उ पादन कमी क ेले जाते आिण यासाठी P0 -
P2 इतका कर लादला जातो . कर आकारणी म ुळे मागणीच े माण क मी होईल , तर िक ंमत
वाढेल. यामुळे, बाजार समतोल सामािजक ्या काय म होईल कारण सामािजक सीमा ंत
खच खाजगी सीमा ंत खचा या बरोबरीचा होईल .
२.३.३ सांडपाणी िक ंवा मैलापाणी कर ( शु क) Effluent Charges :
ा तािवक :
सांडपाणी िक ंवा मैलापाणी कर ( शु क) हा सर कारी ािधकरणाकड ून द ूषकांवर
लादल ेला कर िक ंवा आिथ क अथवा प ैसा पी दंड आह े. सभोवताल या वातावरणात
उ सिज त होणा या वाहा या ित य ुिनट पय े,डॉलस िकंवा स ट या आधारावर श ु क
आकारणी क ेले जाते. उदाहरणाथ , एखा ा उ पादन स ं थेने तलावात टाक या जाणा या
कच या या ित य ुिनट डॉलर $.30 एवढा सा ंडपाणी श ु क भ रावे लागेल.
सांडपाणी िक ंवा मैलापाणी कर (चाज ) हा िपगोि हयन करा म य े फ एक फरक आह े. या
दोन धोरण साधना ंमधील फरक एवढाच आह े क िपगौि हयन कराच े मू यमापन व त ू िकंवा
सेवां या य ुिनटवर केले जाते, तर उ सिज त कच या या य ुिनटवर सा ंडपाणी कर आकारला
जातो.
साव जिनक धोरण साधन े हणून, सांडपाणी श ु काचा इितहास मोठा आह े आिण िविवध
कार या पया वरणीय सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी याचा वापर क ेला जातो .
उदाहरणाथ , अिलकड या वषा त, लोबल वािम ग या िच ंतेचे िनराकरण कर यासाठी , अनेक
मुख िव ाना ंनी जागितक काब न कर (Pearce 1991 ) तािवत क ेला आह े.
पुढील बाब व न म ैलापाणी कर ( शु क) मह व अधोर ेिखत करता य ेईल.
१) मैलापाणी कर ( शु क) हे उ सज न मानका ंपे ा कमी ह त ेप करणार े आहे आिण
पूण पणे आिथ क ो साहन िक ंवा िन साहा या आधारावर काय करत े, आदेश आिण
िनयं ण त वावर नाही .
२) शासन करण े तुलनेने सोपे असू शकत े. आिण
३) मैलापाणी कर ( शु क) हे हे उ पादन स ं थाना स ुधा रत ता ंि क मा यमा ं ारे यांचे
दूषण कमी कर यासाठी ो साहन द ेते.
मैलापाणी कर ( शु क) चा ीकोन कसा काय करतो ?
आकृती . २.३ म ये आड या अ ावर टाकाऊ उ सज न दश िवले असून MCC हा
सीमांत िनय ं ण खच व आह े. एखादी उ पादन स ं था एखा ा िविश पया वरणीय munotes.in
Page 56
पया वरणीय अथ शा - I
56 मा यमात (हवा, पाणी िक ंवा जमीन ) कचरा सोडत आह े अशा प रि थतीच े िच ण करत े. या
उ पादनस ं थेने टाकल े या क च या या ित य ुिनट tkिकंवा $20 एवढा सा ंडपाणी कर
भरावा लागतो .
या उ पादनस ं थेचा सीमा ंत िनय ं ण खच (MCC ) व द ेखील िदल ेला आह े. ही मािहती
िद यास , असा िन कष काढण े अगदी सोप े आहे क याची िक ंमत कमी कर यात वार य
असल ेली उ पादन स ं था 150 युिनट कचरा टाक ेल.
आता ल ात या क याचा अथ उ पादन स ं था कचरा साफ कर यासाठी या या
सुिवधेचा वापर क न 250 युिनट कच यावर (400-150) िनयं ण कर ेल. हे खच कमी
करणार े आह े कारण 150 युिनट्सवर, नेहमीची समत ु य ि थती ा होत े. अिधक
िविश ट पणे, सीमांत िनय ं ण खच पूव िनधा रत सा ंडपाणी करा या समान आह े;
MCC=tk= $20. ही अट प ूण झा यावर , उ पादन स ं थेला कचरा सोड याच े माण 150
युिनट्सपे ा कमी कर यासाठी कोणत ेही ो साहन नाही . हे पाह यासाठी , समजा उ पादन
सं थेने याच े उ सज न 100 युिनट्सपय त कमी कर याचा िनण य घेतला. उ सज ना या या
तरावर , आकृतीम य े दश िव या माण े, MCC= $30>tk=$20
आकृती २.३ मैलापाणी कर ( शु क) ारे दूषण िनय ं ण
अशा कार े, कचरा साफ कर यासा ठी उ पादन स ं थेची स ुिवधा वापर याप े ा कचरा
सोड यासाठी कर भरण े व त होईल . जर उ पादन स ं थेने आपला कचरा 150
युिनट्सपे ा जा त पातळीपय त वाढव याचा िनण य घेतला तर असाच य ुि वाद सादर
केला जाऊ शकतो . तथािप , या करणात कर भर याप े ा कचरा ि या सुिवधा वाप न
कचरा साफ करण े उ पादन स ं थेसाठी व त अस ेल; हणज ेच, MCCसांगायचे तर, जे हा नफा वाढवणा या उ पादन स ं थेला सा ंडपाणी श ु काचा सामना करावा
लागतो , ते हा अित र य ुिनट कच यावर ि या कर याचा खच मैलापाणी कर (शु क)
हणजे tk>MCC) पे ा कमी अस ेल ते हा या या कच यावर ि या करण े ित या िहताच े
असेल. जे हा या व पा या कोण याही अित र ि याकलापात ून ( हणज े tk=MCC) munotes.in
Page 57
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबा जवणी - १
57 कोणताही फायदा होऊ शकत नाही त े हा उ पादन स ं था कचरा िनय ंि त कर याचा
आपला य न था ंबवेल.
या ट यावर , खालील दोन म ु े ल ात घ ेणे आव यक आह े. थम, सांडपाणी
शु कािशवाय , या उदापादन स ं थेला कचरा साफ कर या या उ ेशाने वतःची स ंसाधन े
वापर यासाठी कोणत ेही ो साहन िमळाल े नसत े. दुस या श दात , आकृती म य े,
दाखिव या माण े पया वरणाची सेवा िवनाम ू य मानली जात अस यान े, या उ पादन
सं थेने एकूण 400 युिनट सांडपाणी पया वरणात सोडल े असेल. याचा अथ असा होतो क
सांडपाणी श ु क द ूषण कमी करत े कारण याम ुळे कंपनीला ह े समजत े क द ूषणाम ुळे
कंपनीला प ैसा लागतो . या िविश करणात , ित य ुिनट सांडपाणी $20. हे दश िवते क
बा व ह े वाही श ु का ार े आंत रक कसे केले जाते. आकृती म य े दश िव या माण े, जे हा
सांडपा याच े शु क tkवर िनि त ( िनधा रत) केले जात े, ते हा उ पादन स ं थेने ने
वतः या कचरा - ि या त ं ानाचा वापर क न द ूषण िनय ंि त कर यासाठी क ेलेला
एकूण खच े C ारे दश िवला जातो — MCC व अ ंतग त े जे हा उ सज न पातळी
असत े 150 युिनट्स िकंवा फम या या कच या या 250 युिनट्स (400-150) िनयंि त
कर यासाठी िनवडत े.या यित र , उ पादन स ं थेला पया वरणात उ सिज त कर या चा
िनण य घेतले या ि या न क ेले या कच या या रकम ेवर ($20 ित य ुिनट) कर भरावा
लागतो , जो े A+B ारे दश िवला जातो . या िविश करणात ह े $3,000 असेल.
अशा कार े, या फम साठी 400 युिनट कच याची िव ह ेवाट लाव या साठी लागणारा एक ूण
खच हा कर आिण एक ूण िनय ं ण खच असेल, हणज े े A+B+C. ल ात या क
सांडपाणी श ु किनयमा ंतग त, साव जिनक ािधकरणउ पादन स ं थेला केवळ काही इि छत
तरापय त कचरा साफ करतीलच अस े नाही तर कर महस ूल िनमा ण कर यास स म
करतील या चा वापर पया वरण व छ कर यासाठी िक ंवा इतर सामािजक उि ा ंसाठी
केला जाऊ शकतो . हा एक मह वाचा फायदा आह े क सा ंडपाणी श ु कउ सज न
मानका ंपे ा जा त असतो .हे ल ात घ ेणे मह वाच े आहे क उ पादन स ं थेकडे कोण याही
कचरा साफसफाई या ि याकलापा ंम ये सहभागी न हो याचा पया य आह े. तथािप , जर
उ पादन स ं थेने या पया याचा वापर कर याच े ठरवल े, तर त े े A+B+C+D ारे
दश िवले या रकम ेवर सा ंडपाणी कर भर ेल, जे $8,000 ($20×400) असेल. प पण े, हे
इ होणार नाही , कारण यात िन वळ तोटा होतो सा ंडपाणी कर कारण यात सा ंडपाणी
शु क योजन े या त ुलनेत े D या बरोबरीच े िन वळ नुकसान होत े.
२.३.४ कोटा/ यापारी परवान े (Quotas/Tradable Permits ):
पया वरणा या स ंर णाम य े यापार कर यायो य परवा या ंची भूिमकामह वाची आह े. यापार
कर यायो य परवान या ही दूषण कमी कर या या उ ेशाची साधन े आह ेत. जा तीत
जा त अन ु ेय उ सज न दर सरकार ार े िनधा रत क ेला जातो आिण उ ोगातील उ पादन
सं थानी जा तीत जा त उ सज ना या उ पादनास परवानगी द ेणारे परवान े िदले जातात .
या परवान या न ंतर अशा उ पादन स ं थाना िव क या जाऊ शकतात या ंना या ंचे
ि याकलाप स ु ठेव यासाठी अिधक परवान या आव यक आह ेत.
munotes.in
Page 58
पया वरणीय अथ शा - I
58 ‘ यापारी परवाना ’अथ :
‘ यापारी परवाना (ह तांतरणीय द ूषण परवाना ) हणज े एखादया उदयोगान े
पया वरणाम य े िकती द ूषण कराव े यासाठी सरकारकड ून िदल ेला द ूषण उ सज न
परवाना होय .’उदा.सीम ट, कापड , लोखंड, उदयोग , खत कारखान े यांनी हव ेत (Co, S02,
िमथेन, CFC ) सोड यास क शासन य ेक उदयोगान े हवेम ये िकती माणात वाय ू
उ सज न (सोडावा ) याचा कोटा िनधा रीत क न परवानगी द ेते अथवा या द ूषण
उ सज न परवानाचा या पार कर यास परवानगी िदली जात े, ते हा त े िव यो य परवान े
बनतात , हणजेच कमी द ूषण करणा या क ंप यांना जा त द ूषण करणा या क ंप यांना
यांचे उव रत द ूषण परवाना िवक ू शकतात . पया वरणीय स ंर णा या बाबतीत , यापार
कर यायो य परवानगी णाली एक असे साधन आह े, यायोग े बाजाराला पया वरण समथ क
वृ ी करायला पया य िमळतो कारण न ैसिग क र या पया वरणीय स ंसाधनाच े बाजारा ार े
वयंचिलत समायोजन श य नाही . अशा कार े, यवहार कर यायो य परवान या द ूषण
कमी कर या या उ ेशाने वापर यात य ेणारे साधन आह ेत. याम य े, जा तीत जा त
परवानगीयो य उ सज न दर, सरकार ार े िनधा रत क ेले जाते आिण परवान या िक ंवा ह क
िनधा रत मया दे या आधारावर िनि त क ेले जातातआिण जा तीत जा त उ सज ना या
पातळीवर उ पादनास परवानगी उ ोजका ंना िदली जात े. या परवा या ंचे वाटप क े या न ंतर
आपल े काय सु ठ ेव यासाठी जर अिधक परवा या ंची आव यकता असल े या
तरकंप यांम ये आपापसात द ेवाण - घेवाणीसाठी यवहार क ेला जाऊ शकतो .
हणूनच या ंना यापारा या द ूषण परवान या ' हणूनही ओळखल े जाते. तसेच, यापारा या
दूषण परवान या ंना 'मया दा आिण यापार योजना ' असेही हणतात कारण त े कंप यांना
ठरािव क मुदतीत िविश मया देपय त दूषण कर याचा कायद ेशीर अिधकार द ेतात.
थोड यात , यापारपरवानगी यव था माणआधा रत आिण िक ंमत-आधा रत िनयमा ंचे
संकरण आह े. या अथा ने ते माण -आधा रत िन यम आह ेत कारण , उ सज नाचे वीकाय
माण िनधानक ािधकरणा ार े िनि त केले जाते आिण त े िकंमत-आधा रत िनयम आह ेत
कारण क बाजारात या मागणी -पुरवठा व यापाराम ुळे परवान े या समतोल िक ंमती ठरव ून
याचे अंितम वाटप कर यात य ेते.
आधुिनक य ुगात सवा त जा त वापर काब न डायऑ साईडचा यापार क ेला जातो . रा ीय
व आ ंतररा ीय पातळी वरील उ सिज त यापाराचा एक मह वाचा घटक हणज े काब न
डाय-ऑ साईड होय . या यापाराच े स लागार आज जगभरात पसरल ेले आहेत. भारतात
अनेक मोठ ेमोठे उ ोगपती उदा . Reliance, ITC आिण Tata काब न बँके या यापाराम य े
भारताश ेजारील द ेश व चीनशी मोठ ्या माणात स ंघष करीत आह े.
काब न यापार ही एक यापारी हालचाल आह े. वेगवेग या उ ोगात ून वाय ू उ सिज त होतात
आिण या वाय ूपासून पृ वीचे संर ण कर या या ि य ेला काब न यापार अस े हणतात .
काब न ेडीट ही स ंक पना अशा यापाराशी स ंबंधीत आह े. काब न ेडीट हणज े कमी
दूषण करणा या उ ोगा ंम ये गुंतवणूक करण े आिण मोठ ्या माणावर द ूषण करणा या
उ ोगामध ून गुंतवणूक काढ ून घेणे होय. थोड यात काब न ेडीट ब ँक हणज े आंतररा ीय
पातळीवर य वसायाची आदलाबदल करण े िकंवा खर ेदी-िव करण े होय. काब न ेडीट ही munotes.in
Page 59
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबा जवणी - १
59 संक पना मोठ ्या माणावर काब न डायऑ साईड उ सज त करणा या क ंपनीम य े जागृत
कर यासाठी अि त वात आल ेली आह े. आज अन ेक कारखा यात खिनज त ेल, नैसिग क
वायू िकंवा इंधन हण ून दगडी - कोळसा िकंवा तेलाचा वापर क ेला जातो . यामुळे मोठ्या
माणात पया वरणात हरीतग ृह वाय ू उ सिज त केला जातो . सव साधारणपण े लोख ंड, कापड ,
िसम ट आिण खत िनिम ती करणार े कारखान े उ सिज त करणा या वाय ूंम ये काब न
डायऑ साईड , िमथेन, लोरो य ूरो काब न इ. वायू असतात . यामुळे पृ वीचा प ृ भाग
तापतो .
काब न यापार काय प ती :
क शासन पया वरणात िकती द ूिषत वाय ू सोडावा याच े माण ठरव ून देते. नंतर या
परवा याच े लहान -लहान िवभाग क ेले जातात आिण या ंचे वाटप िविवध क ंप यात क ेले
जाते. उदा 'Reliance' कंपनीस फ २,००० युिनट एवढाच वाय ु वातारणात सोड यास
स म असतो आिण या क ंपनीस जर १५०० युिनट एवढा वाय ू वातावरणात सोड यासाठी
परवाना अस ेल, तर उरल ेला ५०० युिनट िवषारी वाय ू या क ंपनी या नावावर वातावरणात
सोड याचा िश लक अस ेल. दुस या बाज ूने जर Tata कंपनीस जर १०,०० युिनट एवढ ेच
िवषारी वाय ू वातावरणात सोड याचा परवाना अस ेल आिण ही क ंपनी जर १५,०० युिनट
एवढा िवषारी वाय ू जर वातावरणात सोडत अस ेल, तर ५०० युिनट एवढा िवषारी वाय ू
Tata कंपनी या नावावर कज अस ेल Tata िकंवा कंपनीने ५,०० युिनट एवढ े वायू
वातावरणात सोडला अस े हणता य ेईल. परंतु जर Reliance कंपनीचे ५,०० युिनट व
िवषारी वाय ु िश लक असतील व Tata कंपनीचे ५०० युिनटस िवषारी वाय ू वातावरणात
जा त सोडल े असेल तर हव ेत सोड या जाणा या िवषारी वाय ुचा समतोल आह े, असे
हणता य ेईल आिण जर या Reliance कंपनी या उरल े या ५००० युिनटस हा प ैशा ार े
Tata कंपनीस वापरायला िदला जात अस ेल तर यास 'काब न बँक' (Carban Bank)
असे हणता य ेईल. स या या काळात काब न डायऑ साईड हा यापाराचा म ु य िवषय
बनला आह े. कारण िवकसनशील द ेश िवकसीत द ेशावर आरोप करत आह ेत क , मोठ्या
माणात हरीत वाय ू उ सिज त के यामुळे पृ वी या तापमानात सात यान े वाढ होत आह े.
यामुळे अिधक धोका वाढत आह े.
यापारी परवाना अथवा िव यो य परवानगीची िकया :
खालील माण ेिव यो य परवानगीची ि याच े मु यत: तीन ट प े असतात .
पिहला ट पा -
या ट यात , शा द ूषकां या पया वरणावर होणा या भौितक भावा ंिवषयीआिण यास
शोषून घे या या पया वरणाची मता यािवषयी मािहती आिण िशफारसी करतात .
उदाहरणाथ , जर १२०० टन काब न डायऑ साईड (Co2) उ सज न पया वरणासाठी
हािनकारक अस याच े आढळल े तर व ै ािनक सम ुदाय उ सज न १००० टनांवर मया िदत
ठेव याची िशफारस क शकतात .
munotes.in
Page 60
पया वरणीय अथ शा - I
60 दुसरा ट पा :
या ट यात , दूषक उ सज नासाठी कोणती मया दा ठेवली जाईल यावर सरकार िनण य घेते.
यानंतर िनयमन म ंडळ, ठरािवक मया देचा आधार े दूषक उ सज नाचे परवान े उ ोगा ंम ये
वाटप करत े. िशफारशी ल ात घ ेता सरकार व ै ािनक समुदाया या उ सज ना या मया दला
आधार घ ेऊन,१००० परवान या जारी करत े, आिण य ेक उ ोजकाला १० टनकाब न-
डायऑ साइड उ सज नाचा अिधकार परवान े ारे देते. अशा कार े काब न-डाय ऑ साइड
उ सिज त करणा या कोण याही क ंपनीने य ां या सव उ सज नासाठी कायद ेशीर र या
परवान या घ ेणे आव यक आह े.
ितसरा ट पा :
शेवट या ट यात , परवान े एकतर सवा त जा त बोली लावणा यास िक ंवा वत मान
कंपनां या माणान ुसार िव मान द ूषकांना िललाव क न िदल े जातो . एकदा परवान े जारी
झा यान ंतर, दूषण परवाना धारक बाजारात भाग घ ेऊ इि छत असल े या कोणा याही
कडून िवकत घ े यास िक ंवा इि छत असल े या को णालाही िव कर यास मोकळ े
असतात .
थोड यात , यापार कर यायो य परवानगी ि य ेचा सारा ंश खालील माण े :
१) शा ीय ्या, वातावरणाची द ूषक - शोषण मता िनि त क ेली जात े आिण
सरका रला मया देची िशफारस क ेली जात े.
२) वै ािनक सम ुदायान े सुचिवल े या मया दानुसार सरकार क ंप यांना परवान या जारी
करते.
३) आव यकत ेनुसार क ंप याकड ून परवान या िवक या जातात िक ंवा िवकत घ ेत या
जातात . जर क ंप यान े कमी द ूषण क ेले तर द ूषण परवान या इतर क ंप यांना िवक ू
शकते. तथािप , जर क ंप यांना जा त द ूषण करायच े अस ेल तर यास इतर
कंप यांकडून िकंवा शासनाकड ून परवान या िचकत या या लागतील ,यामुळे मागणी
आिण प ुरवठ्या ार े िनि त क ेले या िक ंमतीसह द ूषण परवान या ंसाठी बाजारप ेठ
तयार होत े.
दूषण परवाना म ुळे , दूषण कमी कर यासाठी क ंप यांना बाजाराधा रत उ ेजक प ुरिवणे
आिण या ारे संबंिधत ब त ेचे खच कमी करण े श य आह े. उदाहरणाथ , काब न
डायऑ साईड उ सज न जागितक तापमान वाढीसाठी कारणीभ ूत आह े, हणूनच
काब नडाय ऑ साईड उ सज न कर यासाठी आव यक परवा ने घेणे गरज ेचे ठरते. दूषण
परवाना पया वरण अन ुकूल तं ान आिण शा त उ पादन ि य े या िवकासास ो सािहत
करते.
सरकारी ािधकरण द ूषकां या एक ूण परवा या ंची िक ंवा युिनट्सची स ं या कशी
ठरवतात ?
समाजा या ीकोनात ून होणार े नुकसान आिण िनय ं ण खच या दो ह चा िवचार क न
एकूण द ूषण परवाना य ुिनटची स ं या िनि त क ेले पािहज े. सामा यत : दूषण munotes.in
Page 61
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबा जवणी - १
61 परवा या ंची एक ूण सं या सरकारी एज सी व ेळेत नुकसान आिण िनय ं ण खच य ा
दो ह ब ल उपल ध सव म मािहती वाप न िनधा रत करतात . हे ल ात घ ेणे मह वाचे
आहे क , नैसिग क पया वरणाचा द ु पयोग रोख यासाठी िडझाइन क ेलेले धोरण साधन
हणून, ह तांतरणीय परवानगी योजन ेचे यश ह े दूषण परवा या ं या एक ूण आकारावर
अवल ंबून असत े. तथािप हा िनण य सोपा नाही , जरी सरकारी अिधकारी कोण याही व ेळी
दूषकाला जारी क ेले या द ूषण परवा या ंची स ं या न ेहमी समायोिजत क
शकतात .एकदा एक ूण उ स ज न परवान या िनि त क े यावर , पुढील चरणात एक य ं णा
शोधण े आव यक आह े या ार े एकूण परवान या द ूषकांम ये िवतरीत क े या जातील .
दूषकांम ये सु वातीच े अिधकार िवतरीत कर या साठी वापरल े जाऊ शकणार े कोणत ेही
एक स ू अि त वात नाही , िवशेषत: जर “ याय” (इि वटी ) हा मह वाचा िवचार अस ेल.
दूषण परवान या म ु पणे ह ता ंत रत कर यायो य अस यास , ह का ं या स ु वाती या
िवतरणाचा बाजार य ं णे ारे एकूण परवान या कशा कार े वाटप के या जातात यावर
कोणताही प रणाम होणार नाही .दुस या श दा ंत, जसेएकूण परवान या ंचे काय म वाटप
दूषण अिधकारा ं या स ु वाती या िवतरणाप े ा वत ं अस ेल दान क ेलेले परवान े
मु पणे ह ता ंत रत करता य ेतील.
ह ता ंतरणीय परवान या ंची णाली खालील म ूलभूत िनयमा ं या आधारावर काय
करते:
१) दूिषत कर याचा कायद ेशीर र या मंजूर अिधकार ा करण े श य आह े.
२) हे अिधकार (परवान या ) प पण े प रभािषत क ेले आहेत.
३) एकूण परवा या ंची स ं या आिण िविवध द ूषकांम ये एकूण परवान या ंचे ारंिभक
िवतरण सरकारी स ं थां ारे िनयु केले जाते. या यित र , यां या द ूषण परवानगी
पे ा जा त माणात उ सिज त करणार े दूषक कठोर आिथ क दंडा या अधीन
आहेत.
४) दूषण परवान या म ु पणे ह ता ंतरणीय आह ेत. हणज ेच बाजारप ेठेत या ंचा मु पणे
यवहार करता य ेतो.
ह ता ंतरणीय उ सज न परवान या कस े काय करतात ?:
ह तांतरणीय परवान या ंवर आधा रत स ंसाधन वाटप णाली कशी काय करत े हे प
कर यासाठी , आपण खालील सा या उदाहरणा ंचा िवचार क या . समजा क सव संबंिधत
मािहतीचा काळजीप ूव क िवचार क े यानंतर काह या सरकारी स ं थाका पिनक िठकाण
एक वषा या कालावधीसाठी एक ूण ३०० परवान या जारी क रते.
येक परिमट धारकास एक टन स फर डायऑ साइड उ सिज त (So2) कर याचा
अिधकार सरकार द ेते. स फर डायऑ साइड उ सिज त करणा या फ दोन क ंप या
(फम -1 आिण फम - 2) आहेत. एक िनकष वा प न जो " या य " मानला जातो , सरकारी
अिधकारी दो ही क ंप यांना समान स ं येने परवान या द ेतात. हणज ेच, येक फम हवेत
जा तीत जा त 150 टन स फर डायऑ साइड उ सिज त क शकत े. munotes.in
Page 62
पया वरणीय अथ शा - I
62 शेवटी, आपण अस े समज ू क सरकारी िनयमा ं या अन ुपि थतीत य ेक फम ने 300 टन
स फर डायऑ साइड उ सिज त केले असत े.अशा कार े एकूण 300 परवान या द ेऊन
अंितमया द ेशातील एक ूण स फर उ सज नाची स याची पातळी िन यान े (300 टन) कमी
करणे हे सरकारी धोरणाच े उि आह े. आकृती २.४ म ये सादर क ेलेलाडेटा का पिनक
आहे. िशवाय , या आक ृतीम य े या दोन क ंप यांसाठी सीमा ंत िनय ं ण खच (MCC ) िभ न
अस याच े गृहीत धरले आहे. िवशेषतः, फम 1 फम 2 पे ा अिधक काय म कचरा ि या
तं ान वापरत े असे गृहीत धरल े जाते.
आकृती- २.४ ह तांतरणीय उ सज न परवान या कस े काय करतात ?
आकृती- २.४ MCC 1- Firm -1 चा सीमा ंत िनय ं ण खच व MCC 2- Firm -2 चा
सीमांत िनय ं ण खच व
अडवा अ ‘ ’:- डावीकड ून उजवीकड े - Firm -1 चे So2 (स फर डायऑ साइड
उ सज न) आिण
उजवीकड ून डावीकड े - Firm -2 चे So2 (स फर डायऑ साइड उ सज न) (टन)
उभा अ ‘य’ : - खच डॉलर $ म ये दश िवला आह े.
दूिषत कर याची परवानगी म ु पणे यापार क े यानंतर समतोल िब ंदू :
समतोल िब ंदू ‘E’ - या िठकाणी दोन क ंप यां या सीमा ंत िनय ं ण खचा त समानता य ेते-
हणज े MCC2=MCC1 munotes.in
Page 63
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबा जवणी - १
63 वर वण न केले या अटी ल ात घ ेता, या दोन क ंप या पर पर फायद ेशीर वाटाघाट म य े गुंतू
शकतात . सु वात कर यासाठी , फम -1 या प रि थतीला त ड द ेत आह े ते पाह .फम -1 ही
जा तीत जा त 150 युिनट्स स फर उ सज न क शकत े हे ल ात घ ेता, फम -1 या या
MCC या िब ंदू ‘R’वर काय रत आह े. या ट यावर त े या या स फर उ सज ना या 150
युिनट्स िनय ंि त करत आह े. या फम साठी, SO2 या श ेवट या य ुिनटसाठी सीमा ंत
िनयं ण खच (MCC ) $500 आहे. दुसरीकड े, फम -2 या या MCC या िब ंदू S वर
काय रत आह े, आिण फम -2 ती या या कच याच े 150 युिनट्स िनय ंि त करत आह े आिण
इतर 150 युिनट्स पया वरणात सोडत आह े. ऑपर ेशन या या तरावर , िबंदू S, फम -2 ची
सीमांत िनय ं ण खच (MCC ), $2,500 इतका आह े.
येथे प पण े िदस ून येते क , यां या स या या कामकाजा या पातळीवर , या दोन
कंप यांचे सीमा ंत िनय ं ण खच िभ न आह ेत. अिधक िविश पण े, उ सज ना या श ेवट या
युिनटवर उपचार कर यासाठी , फम 1 ($500 िव $2,500) पे ा फम -2 ची िक ंमत
पाचपट आह े.
दूिषत कर याची परवानगी म ु पणे यापार कर यायो य व त ू अस यान े, फम -1 कडून
परिमट खर ेदी करण े फम -2 या िहताच े असेल जर या ची िक ंमत $2,500 पे ा कमी
असेल. याच माण े, फम -1 परिमट िवक यास तयार अस ेल जर याची िक ंमत $500 पे ा
जा त अस ेल. दो ही प ा ंमधील वाटाघाटी या य ेक ट यावर , MCC2 >MCC1
असेपय त परवा या ंची पर पर फायद ेशीर द ेवाणघ ेवाण चाल ू राहील . हणज ेच, जोपय त फम -
2 ची सीमा ंत िनय ं ण िक ंमत फम -1 पे ा जा त आह े, फम -1 ही फम -2 ला द ूषण
परवान या प ुरव या या ि थतीत अस ेल.जे हा दोन क ंप यां या सीमा ंत िनय ं ण खचा त
समानता य ेते- हणज े MCC2=MCC1 ते हा हा स ंबंध था ंबेल.आकृती २.४ म ये, ही
समतोल ि थ ती E िबंदूवर पोहोचली आह े. या समतोल िब ंदूवर, फम -1 ही 100 टन
स फर उ सिज त करत आह े (िकंवा 200 टन स फर िनय ंि त करत े). याचा अथ फम - 1
या या कमाल अन ुमत परवानगीप े ा 50 टन स फर कमी उ सिज त करत आह े.
दुसरीकड े, समतोल िब ंदूवर, फम - 2 ही 200 टन स फर उ सिज त करत आह े, जे
या या जा तीत जा त वीकाय दूषण परवानगीप े ा 50 टन अिधक आह े. तथािप , फम
2 फम 1 कडून 50 टन िकमतीच े दूषण परवान े खरेदी क न ही त ूट भ न काढ यास
स म आह े.हे देखील ल ात याव े क समतोल ि थतीत या दोन क ंप यां ारे उ सिज त
केले या स फरच े एकूण माण 300 टन आह े, जे सरकारी ा िधकरणा ंनी जारी क ेले या
एकूण द ूषण परवा या ं या बरोबरीच े आहे.
या दोन क ंप यां या स ु वाती या ि थतीत (िबंदू R आिण S) आिण ह ता ंतरणीय द ूषण
परवान या , िबंदू E या णाली ार े थािपत क ेलेली नवीन समतोल ि थती यात न ेमका
काय फरक आह े? दो ही घटना ंम ये, स फर उ सज नाची एक ूण एकक े समान आह ेत: 300
टन स फर . तथािप , नवीन समतोल ि थती (िबंदू E) ब ल काय इ आह े ते हणज े ते
िकफायतशीर आह े. थम, ल ात याव े क त े संसाधना ं या िकफा यतशीर वाटपासाठी
नेहमी या ि थतीच े समाधान करत े हणज ेच, अंतग त कंप यां या सीमा ंत िनय ं ण
खच समान आह ेत. munotes.in
Page 64
पया वरणीय अथ शा - I
64 आकृती २.४ म ये , हे देखील दाखवण े श य आह े क दो ही फम नवीन ि थतीत अिधक
चांग या आह ेत. ऑपर ेशन या स ु वाती या तरावर (िबंदू R आिण S), या दोन
कंप यांसाठी एक ूण द ूषण िनय ं ण खच े OESRU ारे दश िवला जातो. नवीन
समतोल ि थती (िबंदू E) वर एक ूण द ूषण िनय ं ण खच े 0EU ारे मोजला जातो .
हणून, नवीन समतोलाकड े जा यान े, एकूण िनय ं ण खच े ERS ारे कमी क ेला जातो .
हे प पणे पॅरेटो स ुधारणा घडव ून आणत े कारणज ु याकड ून नवीन ि थतीकड े
जा या नेकोणाचीही वाईट ि थती होत नाही . याचे कारण अस े क वाटाघाटी दोन
कंप यांमधील व ैि छक आिण पर पर फायद ेशीर द ेवाणघ ेवाणी ार े केली जात े.
ह तांतरणीय परवान या ंचा वापर नवीन द ूषण िनय ं ण तं ानाम य े गुंतवणूक कर यास
ो साहन द े यासाठी मजब ूत ो सा हन द ेईल.साव जिनक धोरण साधन हण ून,
ह तांतरणीय परवान या ंचे कदािचत सवा त उ ल ेखनीय व ैिश ्य हणज े, एकदा एक ूण
परवान या ंचा आकार िनि त क े यावर , ित पध वापरक या म ये या प रवान या ंचे वाटप
पूण पणे बाजार णालीवर आधा रत असत े.हे फ दोन क ंप यां या ऐवजी साध े केस
वाप न वर दिश त केले गेले. तथािप , ह तांतरणीय द ूषण परवान या णालीच े
उ लेखनीय व ैिश ्य हणज े जे हा परवान या ं या द ेवाणघ ेवाणीम य े सहभागी असल े या
प ांची सं या वाढत े ते हा ती अिधक चा ंगले काय करत े.
दूषण परवा या या मया दा :
१) िकती परवान या ावया या आह ेत ते ठरिवण े अवघड असत े कारण जर सरकारन े
अ यंत कठोर धोरणा ंचे पालन क ेले तर कमी परवान े देते आिण जर सरकार जा त उदार
अस यास मोठ ्या माणावर पर वाने िद या जाऊ शकतात .
२) दूषणाची पातळी मोजण े अवघड आह े, कारण यासाठी िवकसनशील द ेशांना खूप मोठा
खच वै ािनक ान , वै ािनक साधन े उपकरण े इ. वर करावा लागतो .
३) िकती परवान या द ेताना शासक य पातळीवर ाचार हो याची श यता असत े.
ाचारा ार े दूषण पातळी लपिव याची श यता असत े आिण अशा प रि थतीत , दूषण
परवा या चे कोणताही इि छत प रणाम िदस ून येत नाहीत
३) या योजन ेची अ ंमलबजावणी कर यासाठी व द ूषणाची पातळी मोज यासाठी मोठ े
शासक य खच करावा लागतो . उदा. हे योजना भावी हो यासाठी क ंप या िक ंवा इतर
वापरक या या द ूषण उ सज नाचा माणात ल ठ ेव यासाठी देखरेख यव था ठ ेवणे
आव यक आह े जेणेक न क ंप या या ं या परवा या ार े दे यात आल े या द ूषण पातळीला
मागे टाक यास , यांचावर द ंड आकारला जाऊ शकतो .
४) जगात जागितक करण झा यान े, बह रा ीय क ंप या आपली उ पादन ि या ,
जगात या कमी स या पया वरणीय मानक े असल े या द ेशांकडे थला ंत रत कर याची
श यता आह े. जागितक द ूषण परवा याम ुळे दूषण थला ंतर करण े सोपे आहे.कारण या
देशात या उ ोग जा त द ूषण करतात त े देश इतर द ेशांकडील परवान े सहज खर ेदी क
शकतात आिण द ूषण चाल ू ठेवू शकतात . ीमंत िवकिसत द ेशिवकसनशील द ेशांकडून munotes.in
Page 65
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबा जवणी - १
65 परवान े खरेदी क शकतात आिण याम ुळे दूषण मोठ ्या माणात कमी न होता त े ीम ंत
देशांमधून गरीब द ेशांकडे वळत े िकंवा थाना ंतरीत होत े.
अशा कार े उ पादना या नकारा मक बा ता द ु त कर यासाठी , िव यो य बाजार -
आधा रत उपाय आहे. सरकार क ंप यांना पया वरणाम य े पूव िनधा रत माणात द ूषक
उ सज न कर याची परवानगी जारी करत े िकंवा िवकत े. जर एखा ा िनमा यास परवानगी
असेल या जा त परवाना यायची इ छा अस यास , यासाठी यान े इतर क ंप यांकडून
अित र परवान या को कराळ े लागतात . अशा कार े दूषण करणा या क ंप या, अिधक
उ पादनासाठी अिधक प ैसे देऊन द ूषक उ सज न कर याची परवानगीिमळवतात . अशी
योजना द ूषण कमी कर यासाठी ती ो साहन द ेते.
३.४
१. "काय मता खच - भावीता दश वते, परंतु खच - भावीता काय मता दश वत नाही ."
हे िवधान प करा .
२. पया वरणीय धोरण म ू यमापनासाठीच े िनकषकोणत े आहेत ?
-३ पया वरणीय धोरणाचीिविवध साधन े सिव तर प करा ?
-४ पया वरणीय मानक े’ यावर चचा करा?
-५‘मैलापाणी / सांडपाणी कर ’ यावर च चा करा?
- ६ ‘ह तांत रत द ूषण परवाना िक ंवा यापारी परवाना ’ यावर सिव तर चचा करा?
३.५ संदभ
पुरोिहत (खांदेवाले) वसुधा (२०१२ ), ‘पया वरणाच े अथ शा ’, िव ा ब ु स
पि लशश , औरंगाबाद ISBN -९७८-९३-८१३७४ -०७-८, जुलै २०१२
िसंह कटार आिण िश शोिदया अिनल (२०१७ ), ‘पया वरणीय अथ शा – िस ांत
आिण उपयोजन ’ published by Vivek Mehra for SAGE Publishing India
Pvt. Ltd, Mumbai ISBN -९७८-९३-५२८-०३९७ -२ (PB)
Barry C. Field & Martha K. Field ‘Environmental Economics - An
Introduction’ , Seventh Ed ition. Published by Mc Graw -Hill
Education, 2016 . ISBN 978-0-07-802189 -3
डॉ. सागर ट कर ‘पया वरणीय अथ शा -१’(२०२१ ) िट.वाय. बी.ए अथ शा स ेम-५
‘ सेट पि लक ेश स Pvt. Ltd,’ मुंबई
Ahmed M.Hussen (२००० ), ‘Principles OfEnvironmental Economics -
Economics , Ecology and Public Policy ’, First Published 2000 By
Routledge11 New Fetter Lane, London EC4P 4EE , ISBN 0 -203-
45581 -9 Master E -Book ISBN
munotes.in
Page 66
66 ४
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा ) आिण
अंमलबाजवणी - २
घटक रचना :
४.० उि ्ये
४.१ ा तािवक
४.३ कर आिण कोटा यामधील िनवड
४.४ पया वरणीय धोरणः िनयमन आिण अ ंमलबजावणी
४.५ सारांश
४.६
४.० उि ्ये
१) ‘कर आिण कोटा ’ यामधील िनवड या ंचा अ यास करण े.
२) पया वरणीय धोरणः िनयमन आिण अ ंमलबजावणी या बाब च े सिव तर अ ययन करण े.
४.१ ा तािवक
पया वरण स ंर णा या धोरण साधन े अनेक आह ेत. पया वरण स ंर णाची सवा त मह वा या
प ती हणज े कर आिण माण मया दा / कोटा होय . ते एकम ेकांना पूरक नाहीत
नस या मुळे कर आिण कोटा या दोघा ंमधील िनवडीच सम या उ वत े . या दोन मधील
िनवड काळजीप ूव क करण े आव यक आह े कारण या ंचे फायद े आह ेत याच माण े मया दा
आहेत.
४.२ कर आिण कोटा या मधील िनवड
कर (taxes ) :
पया वरणीय करा या अ ंतग त द ूषकांवर एक िविश का रचा कर लादला जातो (उदा.
िपगोि हयन कर िक ंवा सा ंडपाणी श ु क िक ंवा काब नकर). पया वरणीय कर हा अशा कारचा
कर आह े जो द ूषण करणा या द ुषाकावर लावला जातो अशा कारच े पया वरणीय कर ह े
सरकार लादत े जातात .
munotes.in
Page 67
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबाजवणी – २
67 कोटा (quotas ):
कोटा ही व त ू या उ पादना या सं येवरील प रमाणा मक मया दा असत े जे उ पादन
होणा या व त ूं या भौितक माणात ितब ंिधत करत े. माण मया दा/कोटा ह े परवानगी
िदले या अथवा वीकाय तरावरलपया वरणीय हास िवचारात घ ेऊन, िदले या
कालाव धीसाठी तयार क ेले जाणार े, कमाल नगाच े उ पादन िनिद करत े. (उदा. िव -यो य
दूषण परवान े)
कर आिण कोटा या मधील िनवड कशी करावी ?
कर आिण कोटा या दोन मधील िनवडीसाठी उ पादनावर आिण या ार े संबंिधत
समतोलावरील भावा ंचे मू यांकन करण े आव यक आह े. कर / शु क आिण कोटा या ं या
भावाच े तुलना मक मू यांकन समतोल िक ंवा मागणी -पुरवठा ि कोनचा वापर क न क ेले
जाऊ शकत े.
कर आिण आिण कोटाच े उ पादनावरील भाव :
भाव खालील आक ृती . २.५ म ये दश िवला आह ेः
१) कराचा भाव : वरील आक ृती या सहा यान े , उ पादनावरील भाव कर -पूव आिण
कर आकारणी न ंतर या
ि थतीम य े खालील माण े सांगता य ेईल.
• कर-पूव ि थती :
सु वातीला समतोल नसताना , मागणी िब ंदु ‘B’ आिण प ुरवठा िब ंदु ‘A’इतका आह े.
( हणूनच, कर लाग ू झा यान ंतर समतोल िब ंदू E या इथ े गाठला जाईल .) DD हा मागणी
व आिण SS हा पुरवठा व आह े .
ारंिभक िक ंमत OP आहे. आरंिभक प ुरवठा = Qइतका आह े. ारंिभक मागणी = Q1
आहे. या िठकाणी प ुरवठा मागणी प े ा कमी आह े. (पुरवठा < मागणी हणज े Q कर आकरणी न ंतरची ि थती :
कर आकारणी क े या न ंतर िक ंमत वाढ याम ुळे नवीन िकंमतOP1 इतक होत े .समजा ,
(सरकार ार े) लादल ेला कर = P1- P2 आिण कर आिण ार ंिभक िक ंमत OP पे ा
अिधक आह े. नवीन समतोल िब ंदू = E, या िठकाणी नवीन प ुरवठा व ं नवीन मागणी Q2
इतक होईल . कराम ुळे मागणी Q1ते Q2 पय त घसरत े. परंतुकरांमुळे िकंमत वाढत े आिण
यामुळे पुरवठा Q ते Q2 पय त वाढतो . अशा कार े मागणी पुरवठा समतोल E िबंदूत
होऊन उ पादन तर Q2 इतक होतो . कर लाद यान े होणारा सरकारला महस ूल PP1EA
इतका ा होतो .
अशा कार े, कर वाढ यान े ाहक कमी मागणी करतात आिण व त ूचा वापर कमी होतो .
याला कराचा ‘उपभोग प रणाम ' हणतात . दुसरा भाव हणज े 'उ पादन भाव ' हणज े,
कर वाढ उ पादन वाढवत े, कारण जा त कराम ुळे वाढणारी िक ंमत, उ पादका ंना अिधक munotes.in
Page 68
पया वरणीय अथ शा - I
68 उ पादन कर यास व ृ करत े . कराम ुळे िकंमत वाढ यान े मागगी कमी होत े आिण याम ुळे
पया वरणा या स ंसाधना ं या काय म वापरास चालना िमळ ेल.
आकृती . २.५ कर आिण आिण को टाचे उ पादनावरील भाव
२) कोटा भाव : वरील आक ृत या सहा यान े उ पादनावरील कोटा -पूव आिण
कोटान ंतरचा भाव दाखिवता य ेईल.
कोटा-पूव प रि थती :
सु वातीला समतोल नसताना , मागणी िब ंदु B एवढी आिण प ुरवठा िब ंदू- Aइतका आह े.
िकंमत OP1 इतक आह े. D D हा मागणी व आिण SS = पुरवठा व दश िवला आह े.
ारंिभक िकमत OP ही अस ून आर ंिभक प ुरवठा Q इतका तर ार ंिभक मागणी Q1 इतक
आहे. हणून, पुरवठा मागणी प े ा कमी आह े. (Q कोटान ंतरची ि थती :
समजा उ पादनावरी ल (सरकार ार े लादल ेला) कोटा लाद याम ुळे नवीन िकमत OP1
इतक होईल जी ार ंिभक िक ंमती OP पे ा जा त आह े. (OP>OPI) नवीन प ुरवठा Q2
होईल जो ार ंिभक प ुरवठा Qपे ा जा त आह े (Q>Q2 ) नवीन मागणी Q2 इतक होईल
जी ार ंिभक मागणीप े ा कमी आह े (Q1 आहेत.
मु य फ रक हा आह े िक कोटा मया िदत माणात िनब ध आणताततर कर उ पादन
मया िदत कर यासाठी िक ंमत ि य े ारे काय करत े. अशा कार े कोटा मयािदत माणात
उ पादनावरील प रमाणा ममया दा आह े. करां माण ेच कोट ्यामुळेसु ा व त ूची मागणी कमी
होते आिण याम ुळे पया वरणा या स ंसाधना ं या काय म वापरास ो सा हन िमळ ेते.
थोड यात , कर आिण कोटाचा 'उ पादन भाव ' आिण 'उपभोग भाव ' अगदी सारखीच
आहे. फरक हणज े महस ूल े . आकृतीतदश िव या माण े करांमुळे सरकारच े महस ूल
वाढते तर कोटाम ुळे कोणत ेही सरकारी महस ूल िमळत ना ही. अशा कार े, कोटाच े सव
फायद े अशा उ पादका ंकडे जातात , जे दुिम ळ आिण मौ यवान यापार परवान े िमळवतात .
अशा कार े कोटा कराप े िभ न असतो . परंतुउ पादका ंना िव -योग् परवा याचा िललाव munotes.in
Page 69
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबाजवणी – २
69 जर सरकारन े केला तरसरकार िललावात ून महस ूल िमळव ू शकेल आिण अशा प रि थ तीत
कोटा आिण कराचा प रणाम समान अस ेल.
कर आिण कोटा या मधील िनवड कर यासाठी या ंचे संबंिधत फायद े आिण
मया दा िवचारात घ ेणे आव यक ठरत े
१) करांचे दोष हणज े मागणी वाढत े ते हा त े उ पादन वाढवतात . कर णालीम य े
जा त कर द ेऊन जा त उ पादन घ ेता येते. कारण उ पा दनावर कोटासारख े कोणतीही
मया दा नाही . दूषणाला िविश मया िदपय त, काटेकोरपण े आिण थ ेटपणे िनयं न कर यात
कर णाली अपयशी ठरत े. कोटाचा फायदा असा आह े क , उ पादनाची मागणी वाढत
असतानाही त े उ पादनाच े माण बदलत नाही . कारण कोटाम ुळे पुरवठा व , पूण पणे
अलविचक बनतो , अशा कार े कोटातील मया िदत उ पादन परवानगीम ुळे उ पादन आिण
दूषके यांना काट ेकोरपण े आिण थ ेटपणे िविश मया िदपय त िनय ंि त कर यात य ेते.
२) कराचा दोष हणज े करांचे प रणाम अिनि त आिण अ प असतात . कारण कर
लाव यान ंतरही उ पादनाच े माणच े माण बदल ू शकत े. कोट्याचा फायदा हण जे याचा
प रणाम िविश आिण अच ूक असतो . कारण कोटा लाग ू के यास उ पादनाच े माण
बदलत नाही
३) करां या त ुलनेत कोटा अिधक लविचक असतो , कारण कर काढ ून टाकण े अिधक
कठीण होते. कोटा अिधक सहजपण े लागू केला जाऊ शकतो . कर काढून टाक यान े
सरकारच े उ प न कमी होऊ शकत े.
अशा कार े, धोरण िनमा यांना कर आिण कोटा मध े काळजीप ूव क िनवड करण े आव यक
आहे कारण दो हीच े काही िविश फायद े तस ेच तोट े आह ेत. करा हा सहसा
कोट्यापे ा यापारा या िनब धाचीकमी आ ेपाह प त मानली जात े. कर, मागणी वाढ यास
उ पादका ंनाउ पादन वाढिव याची परवानगी द ेतो आिण प रणामीसरकार अिधक महस ूल
वाढिव यास स म होत े. याउलट , कोटा या बाबतीत कमी प असतात आिण अिनि त
काळासाठी कायम राह याची श यता असत े. या सव कारणा ंमुळे, कर. हे आ ेपाह असल े
तरीही कोटा पे ा अिधक ेय कर समजल े जाते. हे देखील ल ात घ े यासारख े आहे क
जागितक यापार स ंघटना कोटाचा िनष ेध करत े.
४.३ पया वरणीय धोरणः िनयमन आिण अ ंमलबजावणी
ा तािवक :
इतर कोण याही िनयमा ं माण ेच पया वरणिवषयक धोरणाशी स ंबंिधत िनयमा ं या
अंमलबजावणीसाठी काही पावल े उचलण े आव यक आह े जसे पया वरण धोरण ठराव
करणे, िनण य घेणे आिण श ेवटी याची अ ंमलबजावणी करण े.
munotes.in
Page 70
पया वरणीय अथ शा - I
70 पया वरण िनयमनाचा अथ :
िनयमनाला एक अिधक ृत कायद े हणून प रभािषत क ेले गेले आहे यात यवहार करताना
िकंवा काही िविश काय वाही करतानाठरािवक तपशील िक ंवा काय प त चा अन ुसरण
करणे आव यक आह े. िनयमन हणज े काय कारी ािधकरण िक ंवा सरकार या िनयामक
सं थे ारेजारी क ेलेला िनयम िक ंवा आद ेश आिण यास काय ाचा दजा असतो . याच
धत वर , पया वरण िनयमन , हे शासना ार े लागू केलेले िनयम आिण िविश ि या आह ेत
जेणेक न पया वरणाच े र ण कर यासाठी आिण बा त ेचे अंतग तकरण कर या या उ ेशाने
नैसिग क संसाधना ंचे यव थापन क ेले जाऊ शकत े. पया वरण िनयमन हणज े पया वरणाला
संर ण दान करणाया ज काय ा ं या प ैलूंचा समाव ेश असणारी एक साम ूिहक स ं ा.
पया वरणीय िनयम उ ोग आिण िवकासा ार े साव जिनक आरो यास आिण बातावरणास
दूषणापास ून वाचिव याचा य न करता त. उदा. वातावरणीय िनयमात - हवा ग ुणव ा ,
पा याची ग ुणव ा , व यजीव आिण इतर पया वरणीय घटका ंशी संबंिधत िनयम / कायद े असू
शकतात .
पया वरणिवषयक िनयमा ंचे उि े :
पया वरणिवषयक िनयमा ंचे मु य उ ी े हणज े दूषणापास ून पया वरणाच े संर ण करण े
आिण माणसा या वात ं य, समानता आिण जीवनातील प ुरेशा प रि थती या मूलभूत
अिधकारा ंचे र ण क नक याणकारी जीवनासाठी गरज े या असल े या उ च ग ुणव ाय ु
वातावरणा त पउपल ध क न द ेणे.
पया वरणीय िनयमा ंची काय े े :
जरी पया वरणीय बाब च े पूण िव त ृत े , पया वरणीय िनयमनाचा अस ू शकतात , परंतु पुढे
िदले या काही बाबी िवचारात घ ेणे आव यक आह ेत. जसे िक ज ैविविवधता स ंवध न,वन
संवध न ,व यजीव स ंर ण , ाणी क या ण, पया वरण मािहती णाली , पया वरण स ंवध न
िश ण व स ंशोधन इ .
चांग या पया वरणीय िनयमनाची ठळक व ैिश ्ये अथवा त व े :
डॅिनयलमझमिनयन आिण पॉल स बा तीयर (१९८९ ), या दोन अम े रकन राजन ैितक
शा ा ंनी धोरण यश वीरी या अ ंमलात आण याक रता काही मह व पूण ठळक व ैिश ्ये
त वे िनयमा ंिवषयी मा ंडले आहेत. पया वरणीय िनयम तयार कर यासाठी ही त व े िततक च
मह वाची आह ेत िजतक इतर िनयम तयार कर यासाठी असत े. यां या मत े, चांगले िनयम
खालील माण े असतात .
िनयम प पण े केलेले व िनि त य ेय ठेवून तया र केले पािहज ेत. िनयम या कारण
आिण प रणामािवषयी अच ूक धारणा घ ेऊन िनयम तयार क ेले पािहज े.
अंमलबजावणी करणा या अिधका याला प ुरेसे कायद ेशीर अिधकार दान क ेले
पािहज ेत.
िनयम ह े लि त गटाकड ून इि छत काम क न घ े यास स म पािहज े. munotes.in
Page 71
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबाजवणी – २
71 स म आिण व ृ यव था पन गटाकड े िनयमा ंची अ ंमलबजावणी सोपवली ग ेली
पािहज े.
ल य गटाच े ितिनिध व करणा या स ं थांचे यास समथ न असल े पािहज े;
क ीय पातळीवरील राजक य य चा आिण अिधका या ंचा तयार क ेले या िनयमा ंना
पािठंबा असला पािहज े.
िनयम अ ंमलबजावणीसाठी प ुरेशीआिथ क संसाधन े उपल ध क न िदली पािहज े;
पया वरण स ंवध न काय मांब ल सकारा मक ीकोन असणा या अिधक ृत सं थांवर
अंमलबजावणी कर याची जबाबदारी सोपवली पािहज े.
िनयमा ंची अशी रचना क ेली जाऊ नय े क त े याय यव थ े या िवरोधात य ेईल.
पया वरण धोरणाचीअ ंमलबजावणी :
भारतात आता रा ीय पातळीवरील ए क क ीय द ूषण िनय ं ण म ंडळ आह े आिण बह ता ंशी
रा या ंम ये रा य द ूषण िनय ं ण म ंडळे आह ेत यासव सांिविधक स ं था आह ेत आिण
यां या िनिम तीचा उडद ेश द ूषण िनय ं णात ठ ेवणे आिण या या पा तळीवर द ेखरेख ठेवणे
हा आह े. यां या कामकाजास ंबंधीचा अन ुभव मा यश आिण अपयश असा िम व पाचा
आहे. पया वरणीय धोरणा ंची िशिथल अ ंमलबजावणी आिण कायद ेशीर अडथळ े ही या
सं थां या कमक ुवतपणाची कारण े आहेत.
पया वरणाच े र ण कर यात आिण याचा सामािजक ्या इ तम वापर कर यात
बाजारप ेठा अपयशी ठरत असतात , यामुळे पया वरणाचे सात य म रतीन े संवध न
कर यात शासनाचा ह त ेप आव यक ठरतो .पया वरणाच े यव थापन कर यासाठी िविवध
कारची धोरणा मक साधन े आता उपल ध आह ेत. यां यात प ुढील साधना ंचा समाव ेश
होतो: अ) य िनय ं ण अथवा िनयमन ; आ) िश ण आिण बोधन ; इ) अनुदाने आिण
उ सज न शु कासारखी आिथ क साधन े: ई) सं था मक पर ेषेत बदल , उदाहरणाथ , न या
सं था िनमा ण करण े अथवा अि त वात असणा या स ं थांम ये बदल घडवण े, िकंवा करा ंचे
दर आिण या या ंचे दर या ं यात फेरबदल करण े.
िविश े ांमधील िनवडक बदला ंपे ा मु ािवषयक धोरण , राजकोषीय धोरण , आिण िवद ेशी
िविनमय धोरण या ंसार या सम ल ी धोरणा ंमधील बदला ंमुळे संसाधना ंचे िवतरण आिण
यांचा वापर कशा कार े होतो यावर अिधक प रणाम होतो . उदाहरणाथ , इतर गो म य े
काही बदल झाल ेला नसताना स ंसाधनाच े िन कष ण करणा या अथवा दूषण करणा या
उ ोगा ंना जर भा ंडवल आिणया ंसाठी उ पादना या िकमती या त ुलनेत िजतका अिधक
खच करावा लागत अस ेल ितत या माणात स ंसाधनाचा -हास हो याचा तस ेच द ूषण
वाढीचा व ेगही कमी होईल .
यो य सा धने िनवडण े आिण या ंचे इ तम माण ठरवण े ही काम े इतर क ुणापे ा साव जिनक
धोरणा ंचे िव ेषक अिधक चा ंग या कार े क शकतात ; यासाठी त े पया वरणीय धोरणा ंची
आिण स ंबंिधत साधना ंची सा ंगड घालणा या अशा सा ंि यक चौकटी वापरतात .
थलकालिविश अस े सामािजक -आिथ क आिण राजक य पया वरण ल ात घ ेऊनच
सुयो य अशा साधना ंची िनवड करणे आव यक असत े. ब याचदा साधन े यो य कार े munotes.in
Page 72
पया वरणीय अथ शा - I
72 िनवडली जात नाहीत तस ेच जी उि े सा य करावयाची आह ेत ती ल ात न घ ेताच या ंचे
माण ठरिवल े जाते. याचा प रणाम असा होतो को साव जिनक स ंसाधना ंचा अप यय होतो
आिण उि े गाठ यात अनाव यक िवल ंब होतो .
एखादया धोरणाचा अवल ंब करावा क क नय े हे ठरिव यासाठी - एक साधा ठोकताळा
हणज े अपेि त सामािजक लाभ आिण सामािजक प र यय या दोन गो ची त ुलना करण े-
जर एक ूण ययाप े ा एक ुण लाभ जा त असतील तर अशी धोरण े ही सामािजक ्या
वांछनीय ठरतात आिण हण ून या ंची यो यरी तीने अमंलबजावणी क ेलीच पािहज े. एखाद े
साधन कागदावर िकतीहीचा ंगले िदसत अस ेल तरीही जोपय त ते पूण वाने लागू केले जात
नाही आिण याची अम ंलबजावणी ामािणकपठी क ेली जात नाही तोपय त ते िन पयोगीच
ठरले.
भारतात सव च धोरणा मक उपाया ंची, आिण िवश ेषतः न ैसिग क संसािनयत े. आिण िवश ेषतः
नैसिग क स ंसाधन े आिण पया वरण यव थापनास ंबंधी या धोरणा मक उपाया ंची
अमंलबजावणी ही अ चण ची आिण असमाधानकारकच रािहली आह े.पृ वी या पाठीवर
अशी अन ेक सामाियक े े आहेत क यांचे अितशोषण होऊन अवनती झाली आह े. आिण
ती अ य ंत द ूिषत अिहत ही े े कुठ याही रा ा या अख या रत य ेल नस ून ती
सामािधक आ ंतररा ीय े े आहेत. या बाबतीत अशी अन ेक ऐितहािसक उदाहरणो आह ेत
क या ंत आप याला आ ंतररा ीय सहकाय आिण करार य ात आ याच े िदसून आल े
होते. मा अस े सव य न होत अस ूनही आ ंतररा ीय िनयमन े आिण करार या ंचे पालन
यो य रीतीन े हो यासाठी बर ेच काही क ेले जा याची आव यकता आह े.
वरील िविवध साधना ं या प रणामकारक बळ राजक य इ छाश आिण सव पात या ंवर
नेतृ वाची आव यकता आह े. तसेच सुयो य स ंघटना मक रचना , पया वरण यव था पनाती
समिप त असल ेले धडाडीच े आिण जाणकार अिधकारी , कुशल पया वरण यव थापक . आिण
सवा त मह वाच े हणज े जाठाकार , जाग क आिण पया वरणाली स ंवेदनशील असगार े
नागरीक अस े सव घटक असण े आव यक आह े ते नसतील तर अशा साधना ंची
अमंलबजावणी अवघड आिण च ैत यहीन बन ेल. पया वरणीय धोरणा ंची अम ंलबजावणी यो य
रतीन े झाली तर पया वरण द ूषण कमी यवि थत र याहो यास िनि तच मदत होईल
धोरणाची अ ंमलबजावणी ही सव साधारणपण े धोरणाची उ ी े य ांचे कृतीत पा ंतर
कर याची ि या असत े. पया वरणीय धोरणा या बाबतीतपया वरणिवषयक धोरणाची
अंमलबजावणीही मानवी ि याकलापा ंमुळे भािवत झाल े या पया वरण स ंसाधनाची स
ि थती जशी या तशी राख यासाठी आिण यात स ुधारणा कर यासाठी क ेली जात े.
सव साधारण िवश ेषतः पया वरणीयधोरणा ं या अ ंमलबजावणीम य े िवचारल े जाणार े काही
मु य क ीय खाली िद या माण े आहेत.
१) यश वी अ ंमलबजावणी स ुिनि तकर यासाठी , काय ाच े मह वप ूण घटक कोणत े
आहेत ?
२) सरकार व लोक शासनातील कोणाला जबाबदार धराव े?
३) कोण या कार या स ंसाधन ेचा वापर क ेला पािह जे ?
४) यश वी अ ंमलबजावणी या मागा त कोणती अडचणी आिण अडथळ े आहेत ? munotes.in
Page 73
पया वरणीय धोरणाची रचना (आराखडा )
आिण अ ंमलबाजवणी – २
73 ५) अंमलबजावणीसाठी हवी टी यो य ता ंि कआिण सामािजक मता उपल ध आह ेत का?
पया वरणीय धोरणाची अ ंमलबजावणी ही बह -आयामी ि या आह े यात िविवध
तरांबरची अ ंमलबजावणी तस ेच ितिनध ची मह व पूण भूिमका समािव आह े.
पया वरणीय धोरणा या अ ंमलबजावणीच े तर :
अ) जागितक तर :
जागितक आिण आ ंतरदेशीय पया वरणीय सम या ंना सामोर े जा यासाठी तयार क ेलेली
जागितक पया वरणीय धोरण े, आंतररा ीय तराबर राबिवण े आव यक आह े. यासाठी
संयु रा ा ंसार या (UNO ) आंतररा ीय स ंघटना ंची भ ूिमका आिण जगात या
देशांम ये सहकाय मह वप ूण आहे.
ब) रा ीय पातळी :
रा ीय पया वरणीय धोरण या अ ंमलबजावणीसाठी आराखड े तयार कर यासाठी
आिण कायदा कर यासाठी तस ेच या या अ ंमलबजावणीसाठी रा ीय पातळीवरील िविवध
सं थाची आव यकता असत े. उदा. भारतातील क ीय द ूषण िनय ं ण म ंडळ सार या
अिधक ृत सं थांकडून शासक य अ ंमलबजावणी द ेखील आव यक आह े. याच माण े,
पया वरण स ंर णाखाली िनमा ण झाल े या िववादा ंचे िनराकरण कर यासाठी , ' ीन ि य ूनल'
हणज े िविश यायालयी न सिमतीची भ ूिमकाद ेखील, दोष ना िनयमा ंचे पालन कर यात
अपयशी ठ र यास , िश ा कर यासाठी मह वप ूण आह े. पया वरणीय धोरणा या
अंमलबजावणी या अ ंतग त रा ीय सरकार या भ ूिमकेम ये, थािनक पया वरणीय
सम या ंना सामोर े जा यासाठी ( थािनक पया वरणीय धोरण या ं या थािनक पातळीवर )
तयार कर यासाठी आिण अ ंमलबजावणी कर या साठी, थािनक सरकारा ंना िनद श जारी
करणे देखील समािव अस ू शकत े.
क) थािनक पातळी :
थािनक पातळ वर , थािनक स ं था (जसे क रा य सरकार ) आिण थािनक वरा य
सं था जस े क महानगरपािलका , ामपंचायत तस ेच इतर थािनक शासनाची भ ूिमका
पया वरण धोरण राबिव या म ये मह वाची आह े. थािनक पातळीवरील पया वरणिवषयक
िनयमा ंची अंमलबजावणी हण ून थािनक पया वरणिवषयक सम या ंना सामोर े जा यासाठी
थािनक पया वरण धोरण तयार कर याच े िनद श िदल े जाऊ शकतात . उदा. भारतात , हवा-
गुणव ेशी संबंिधत पया वरणीय मानक े क ीय दूषण िनय ं ण म ंडळा या आव यकतान ुसार
बनवली जातात पर ंतु ती रा य द ूषण िनय ं ण म ंडळा ार े लागू करण े आव यक आह े.
याच माण े थािनक पातळीवर कचरा यव थापना या बाबतीत महानगरपािलका ंना यो य
पया वरण धोरण आख ून यात अ ंमलात आण या पािहज ेत. थािनक ा िधकरणा ंना
थािनक पया वरणीय सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी या ं या थािनक नाग रका ंशी
आिण या ं या थािनक सम या व गरजा समज ून काम करण े आव यक आह े.
पया वरणीय धोरणा या अ ंमलबजावणीत ितिनध ची भूिमका :
पया वरणीय सम या स ंपूण मानव जातीशी स ंबंिधत अस या ने य ेक य ची भ ूिमका
िनणा यक आह े. परंतु, सामूिहक य नात ून सहकाय मोठे गट तयार क न , पया वरणीय
सम या सोडिव यास , व रत व चा ंगले प रणाम घ ेऊन य ेणे श य आह े. आंतररा ीय munotes.in
Page 74
पया वरणीय अथ शा - I
74 सं था, रा ीय व थािनक सरकार या कायद ेिवषयक व काय कारी स ं था, वयंसेवी
सं था, थािनक स ं था, धािम क, ादेिशक, राजक य गट -इ यादी ितिनधी द ूिषत
झाले या वातावरणाच े संर ण आिण प ुन संचियत कर यात मह वप ूण भूिमका बजाव ू
शकतात . आंतररा ीय आिण रा ीय स ं था तस ेच वय ंसेवी सं था, थािनक आिण
आंतररा ी य पातळीवर , पया वरणिवषयक धोरणा ंची वत ं देखरेख, लेखापरी ण ,
तपासणी कर याच े काम द ेखील हाती घ ेऊ शकतात . ते केवळ यो य पया वरणीय धोरण े
आिण मानक े तयार कर यासाठीच न ह े तर या या अ ंमलबजावणी कर यातही सरकार
अथवा सरकारा ंना मदत पण क शकतात .
४.४ सारांश
पया वरणीय धोरणा या अ ंमलबजावणीचा एक मह वाचा भाग हणज े पया वरणास
संभा यतः हािनकारक ि याकलाप िनय ंि त करण े आिण कायद ेशीर र या मानवीय हान वर
िनयं ण ठ ेवणे आिण पया वरणा या स ंर णास ंदभा त कायद ेशीर िनयमा ंचा आदर स ुिनि त
करणे हे आहे.
४.५
1 दूषण िनय ं ण करताना कर आिण कोटा यामधील िनवड कशी क ेली जात े ? यावर
भा य करा
2 पया वरणीय धोरणः िनयमन आिण अ ंमलबजावणी यावर सिव तर चचा करा?
४.६ संदभ
पुरोिहत (खांदेवाले) वसुधा (२०१२ ), ‘पया वरणाच े अथ शा ’, िव ा ब ु स पि लशश
, औरंगाबाद ISBN -९७८-९३-८१३७४ -०७-८, जुलै २०१२
िसंह कटार आिण िशशोिदया अिनल (२०१७ ), ‘पया वरणीय अथ शा – िस ांत
आिण उपयोजन ’ published by Vivek Mehra for SAGE Publishing India
Pvt. Ltd, Mumbai ISBN -९७८-९३-५२८-०३९७ -२ (PB)
Barry C. Field & Martha K. Field ‘Environmen tal Economics - An
Introduction’ , Seventh Edition. Published by Mc Graw -Hill Education,
2016 . ISBN 978-0-07-802189 -3
डॉ. सागर ट कर ‘पया वरणीय अथ शा -१’(२०२१ ) िट.वाय. बी.ए अथ शा स ेम-५
‘ सेट पि लक ेश स Pvt. Ltd,’ मुंबई
Ahmed M.Hussen (२००० ), ‘Principles OfEnvironmental Economics -
Economics , Ecology and Public Policy ’, First Published 2000 By
Routledge11 New Fetter Lane, London EC4P 4EE , ISBN 0 -203-
45581 -9 Master E -Book ISBN
munotes.in
Page 75
75 ५
पया वरणाच े आिथ क मू य घटक रचना :
५.० उि ्ये
५.१ तावना
५.२ पया वरण आिथ क मू य
५.३ पया वरणीय म ू यांकनाची आिथ क प त
५.४ वापर म ू य
५.५ िबगर-वापर मू य
5.6 सारांश
5.7
५.१ तावना
पया वरणाच े आिथ क मु याकन कस े केले जाते याचे या करणात अ यास करणार आहोत .
पया वरणाच े आिथ क मू य हणज े, पया वरणीय व त ू आिण स ेवांना आिथ क मू ये दे याची
ि या होय .
५.२ पया वरण आिथ क मू य
पया वरणाचे आिथ क मू य हणज े, पया वरणीय व त ू आिण स ेवांना आिथ क मू ये दे याची
ि या होय . पया वरणीय व त ूंचे वापराधा रत बाजारम ू य िक ंवा बीगर -वापरच े िबना बाजार
मू य अस ू शकत े. अशा कार े, वापराधा रत बाजारम ू य असल े या पया वरणीय व त ू आिण
सेवा, इतर व त ू आिण स ेवा माण ेच, थेट बाजारात िवक या िक ंवा खर ेदी के या जातात .
उदा. फळे, भा या , लाकूड, कोळसा , क चे तेल खिनज ेइ. परंतु बीगर -वापरच े िवना-बाजार
मू य असणा या पया वरणीय व त ू आिण स ेवा, ही इतर व त ू व सेवां माण े थेट बाजारात
िवकत घ ेतलेली नाहीत . उदा. जैविविव धता, िनसग र य य , नदीचे स दय , वन , पय त
इ यादी . या हे प होत े क , जे हा पया वरणीय व त ू आिण स ेवांचा मानवी क याणात थ ेट
आिण सकारा मक योगदान अस ेल, ते हा या ंना आिथ क मू य द ेणे िकंवा याच े आिथ क
मू यांकन करण े सोपे असत े.
munotes.in
Page 76
पया वरणीय अथ शा - I
76 ५.३ पया वरणीय म ू यांकनाची आिथ क प त (वापर/उपयोग आिण िबगर -
वापर/अनुपयोग प ती )
अ) पया वरणीय म ू यांकनाचा अथ : पया वरणीय व त ू आिण स ेवा िक ंवा नैसिग क
संसाधना ं या बाबतीत म ू यांकन हणज े व त ू आिण स ेवांचे आिथ क मू ये ठरिव याचा
य न अशे सहजपण े प रभािषत क ेले जाऊ शकत े, आिथ क िव ेषणाचा हा एक मह वाचा
यायाम आह े आिण याचा प रणाम पया वरणीय व त ू आिण स ेवां या म ू यांब ल मह वप ूण
मािहती दान करतो . या ही प ुढे, या मािहतीचा उपयोग वन आिण इतर
प रसं था या शहाणपणय ु वापर आिण स ंवध ना या िनण यावर भाव टाक यासाठी क ेला
जाऊ शकतो .
(ब) पया वरणीय आिथ क मू यांकनच े अथ :
एक िविश व त ू िकंवा सेवा, लोकांसाठी िक ंवा संपूण समाजासाठी िकतीतरी म ू यवान
आहे हे समज ून घे याचा एक माग हणज े आिथ क मू यांकन आिथ क मू यांकनाच े उ ी हे
सहसा पया वरणीय सम या ंना, खच फाय ा या िव ेषणाम य े समािव करण े होय.
पया वरणीय म ू यांकनाची आिथ क प त , अथ शा ीय िस ा ंता या आधार े पया वरणीय
व तू आिण स ेवांचे मू यांकन करत े. ही प त बाजारप ेठेत यापार यो य पया वरणीय व त ू
आिण स ेवांिवषयी बा जारभाव आिण या चा माणिवषयक मािहती वाप न ाहका ंचे
अिधश ेष आिण उ पादकाच े अिधश ेष अंदाज करत े. उदा. मासे, इमारती लाक ूड इ. एकूण
िन वळ आिथ क फायदा िक ंवा आिथ क अिधश ेष, हा ाहक -अिधश ेष आिण उ पादका ं या
अिधश ेषाचे बेरीज आह े. (िन ळ आिथ क फाय दा िक ंवा आिथ क अिधश ेषक= ाहक -
अिधश ेष+ उ पादका ंचे अिधश ेष) पया वरणीय व त ू आिण स ेवा, यात मोठ ्या माणात
िन वळ अिधश ेष उ प न होत े, ती व त ू आिण स ेवा अिधक मौ यवान समजत े.
क) एकूण आिथ क मू य :
पया वरणीय व त ू आिण स ेवांचे एकूण आिथ क मू य शोध यासा ठी आिथ क प तीम य े
दो ही - वापर/उपयोग म ू य तस ेच िबगर - वापर/ अनुपयोगम ू य ल ात घ ेतले जाते. अशा
कार े, एकूण आिथ क मू य = वापर/उपयोग म ू य िबगर -वापर/अनुपयोगम ू य, उपयोगम ू य
िकंवा वापर म ू य, ही शा ीय अथ शा ाची अशी एक स ंक पना आह े. जे व तू (िकंवा
यापारयो य व तूची)मूत वैिश ्ये दश वते यात मानवीय गाजा ंची पूत ता कर याची मता
असत े, आिण या या उपभोगसाठी लोक काही द ेय दे यास द ेखील तयार असता , उदा,
मासे, लाकूड , तेल इ यादीसाठी िदल ेली िक ंमत हणज े पया वरणीय व त ू आिण स ेवांचा
थेट उपयोग क े याने लोका ंना होणाया फाय ाच े मू य होय .
दुसरीकड े, िबगर-बापर/ अनुपयोग म ू य, हे असे मू य आह े जे लोक पया वरणीय व त ू आिण
सेवासाठी द ेतात, जरी या ं या वापर या ंनी कधीही क ेला नस ेल िकंवा कधीही करणार म ु ा
नाही. उदा. जरी व य वाघा ं या अि त वाचा , देशातील जनत ेला कोणताही थ ेट उपयोग
नाही, तरीही बया वच नाग रका ंनी वाघ या ं या न ैसिग क वातावरणात अि त वात रहाव ेत
अशी या ंची इ छा आह े. असे मू य, िबगार-वापर/ अनुपयोग म ू य /न-बापर म ू य आह े. munotes.in
Page 77
पया वरणाच े आिथ क मू य
77 ५.४ वापर म ू य
हे मू य मानवाकड ून होणाया पया वरणीय व त ू आिण सेवां या वापराशी / उपयोगाशी
संबंिधत आह े. दुस या श दा ंत, वापर म ू य, य आिण पया वरणीमधील प िदस ून
येणारे यवहार आह े. मानवाच े पया वरणीय व त ू व स ेवेचे वापरम ू य ठरिवतात . वापर /
उपयोग म ू यला खाली िद या माण े उप-िवभागात वग क ृत केले गेले आहे :
१) य वापर म ू य :
हे मू य, िनसगा कडून िमळणा या व त ू, जे मानवीय वापरास य र या मानवीय गरज प ूण
करतात िक ंवा या ंचा थेट उपयोग या आधारावर िनि त होत े, जसे क , िशकार करण े
िकंवा लाक ूड, मासे, पाणी इ यादी उ पादना ंचा उपयो ग अशा थ ेट िकंवा य पया वरणीय
व तूचा वापर - यावसाियक (न या या ह ेतूने) तसेच अ- यावसाियक ह ेतूसाठी (न या या
हेतूिशवाय ) असू शकतो . उदा. नदीचे पाणी थ ेट वीज िनिम ती िक ंवा िस ंचन िक ंवा
मासेमारीसाठी वापरल े जाऊ शकत े. हे पया वरणीय स ंसाधन ेचे य यावसाियक वापर
दश िवते परंतु याच नदीच े पाणी थ ेट पोह यासाठी वापरल े गेले तर त े पया वरणीय
संसाधना ंचा गैर- यावसाियक (िबगर-तफा ह ेतूने केला गेलला) वापर आह े.
२) अ य वापर म ू य:
हे मू य, िनसगा या, न काढता य े याजो य उ पादना ार े िमळत े, जे अ य पण े यां या
वापरािवना मानवा ंची गरजा /इ छा प ूण करतात . उदा. पव तारोहण . अशा कार े, अ य
वापर म ू य, लोक आिण पया वरण या ं यातला य पर पर स ंबंध सामील करत नाही .
पया वरणीय स ंसाधना या अ य लाभ हणज े, पूर िनय ं ण, भू- खलन रो खणे, इ. वरील
उदाहरणात , जरनदी -पा याचा उपयोग , व छ ंद ( वतः या आन ंदासाठी ) मासेमारी या
हेतूने (नफा िमळिव या ह ेतूिशवाय ) केला गेला तर , हे पया वरणीय स ंसाधनाचा अ य
वापर हण ून मानल े जाणार .
३) पया य मू य:
हे मू य, एखादी य , भिव यकाळात एखा ा न ैसिग क घटकाचा स ंभा य उपयोग ल ात
घेऊन िदल े या िक ंमती हण ून प रभािषत क ेली जात े. अशा कार े, पया य मू य
स या या /वत मान वापराशी स ंबंिधत नाही तर , भिव यातील वापराशी स ंबंिधत म ू यशी
जुडलेले आह े. हे स या वापर या जात नसल े या आिण याची भिव यातील वापराची
श यताही फारच कमी अस ूनही, संभा य ोता य िक ंवा अ य वापरावर आधा रत
आहे. दुसया च श दा ंत, पया ग मू य हणज े भिव यातील उपयोगा या ह ेतूने, ोतां या
वापरावरील िक ंमत ठ ेव याची लोका ंची इ छा अस े होय . हे संभा य भिव यातील
वापरासाठी पया य िटकव ून ठेव या या इ छ ेचे ितिब ंध आह े. अशा कार े, पया य मू य
अिनि त भिव यातील ोत या स ंभा य उपयोिगत ेशी स ंबंिधत आह े, परंतु हे उपयोग
एकतर य िक ंवा अ य नाहीतर यावसाियक िक ंवा अ यावसाियक अस ू शकत े. उदा.
भिव यात नदी या पा याचा थ ेट िसंचनासाठी होणरा उपयोग - नैसिग क ोताचा थ ेट आिण
यावसािवक पया यी उपयोग मानला जाऊ शकतो . याच कार े भिव यात नदी या munotes.in
Page 78
पया वरणीय अथ शा - I
78 पा याचा , अ य पण े वतः या पोह या या िक ंवा नौका िवहार या उपभोग घ े याक रता
नैसिग क संसाधना चा अ य आिण अ यावसाियक वापर आह े.
५.५ िबगर-वापर म ू य
ास 'गैर-वापरकता िकंवा िनि य म ू य' हणून देखील ओळखल े जाते. न वापरल ेले मू य
हणज े, लोक पया वरणीय व त ू आिण स ेवासाठी काही न ेमलेले मू य अदा करतात , जरी
पया वरणीय व त ू आिण स ेवा या ंनी कधीही वापरल ेले नसतील िक ंवा भिव यातही कधीही
वापरणार नाहीत . अशा कार े, दुस या श दा ंत, हे मू य नैसिग क ोता या अि त वासाठी
दे यात य ेणा या म ू याचा स ंदभ देते. उदाहरणाथ , जंगलात वाघ आह ेत. हे जाणून घेत यान े
लोक या बाबीच े समाधान करतात , जरी या ंनी ते कधीच बिघतल े नसतील . िबगर-
वापर/अनुपयोग म ू य खालील माण े िवभागल े जाऊ शकतात :
१) जतन म ू य : याचा अथ , नैसिग क मालम ा िक ंवा संसाधन े, िटकव ून ठेव यासाठी
िकंवा जतन कर यासाठी ठ ेवले या म ू य अस े आहे, याचा आता उपयोग नस ून तर त े
भिव यातील िपढ ्यांसाठी उपल ध अस ेल. अशा कार े, जतन म ू य अशा स ंसाधनाच े ठेवले
जाते जे वत मानात य कधीही वापरणार नाही आिण हणूनच, भिव यातील िपढ ्यांसाठी
नैसिग क वातावरण िक ंवा ऐितहािसक वातावरण ( हणज ेच नैसिग क वारसा िक ंवा
सां कृितक वारसा ) जप याम ुळे समाधानाच े मू य ा होत े. थोड यात , हे मू य फायद े
आिण समाधानाशी स ंबंिधत आह े जे, भिव यातील िपढ ्यांसाठी पया वरणीय मालम ा
अि त वात आह े या ानाम ुळे ा होत े.
अशा कार े, जतनम ू य अ ंतग त, वत मान िपढी भिव यातील िपढ ्यांसाठी ज ैविविवधता आिण
पया वरणीय स ंसाधन े उपल ध क न द े याचे सुिनि त करत े. हे एखा ा य या
िचंतेनुसार िनधा रत क ेले जात े क ,भिव यातील िपढ ्यांना स ंसाधना या वापराची स ंधी
असावी .
२) अि त व म ू य : अि त व म ू य, एक अस े मू य आह े, जे नैसिग क संप ी िक ंवा
संसाधना ं या अि त वाब ल लोकां या ानाव न ा होत े. दुस या श दा ंत. हे मू य
एखा ा िविश पया वरणीय स ंसाधन अि त विवषयी मािहतीम ुळे लोका ंना िमळाल ेला या
ानाचा लाभ ितिब ंिबत करत े. उदा. अंटाि ट का या अि त वाच े ान, लु ाय जाती
आिण इतर जीव िक ंवा व त ूचे ान इ यादी . हे मू य ज े पया वरणीय मालम े या
अि त वा या मािहतीव न ा झाल ेले फायद े आिण समाधानाशी स ंबंिधत आह े.
अशा कार े, िनसगा चे मू य या या अि त वाम ुळेच आह े आिण ह े मू य मानवा या
संसाधना या वापरापास ून वत ं आह े.
३) परोपकारी मू य :'परोपकारी ' हणज े 'िनः वाथ तेने िकंवा िनः वाथ '. या अथ
परोपकारी म ू य हणज े,िनः वाथ कारणा तव , पया वरणीय स ंसाधना ंना िदल ेली म ू य.
जसे क , लोक या ं या आय ु यकाळात ,नैसिग क स ंसाधन े, वत मानातील लोका ं या
िहतासाठी असाव ेत, असे मानतात ह े मू य, अशा कार े, हे मू य स या या काळात
जगणाया इतरा ं या आनंदासाठी पया वरणीय मालम ा अि त वात आह े या ानाव न
ा झाल े या फाय ाशी आिण समाधानाशी स ंबंिधत आह े. munotes.in
Page 79
पया वरणाच े आिथ क मू य
79 ड ) पया वरणीय आिथ क मू य प ती या मया दा :
खालील चचा के या माण े आिथ क मू य प त या काही मया दा आह ेत:
१) सव थम, केवळ काही पया वरणीय व त ू / सेवा च बाजारात िवक या ग े याने,
याप तीची या ी मया िदत आह े.
२) दुसरे हणज े, बाजारातील अप ूण तेमुळे, पया वरणीय स ंसाधनाचा िक ंमत च े िवकृतीकरण
होते आिण हण ूनच िन व ळ फायदा मोज यासाठी , अशा िकमत च े उपयोग अयो य ठरत े
उदा. म ेदारी वाढ आिण याम ुळे ठरलेली िक ंमत.
३) ितसर े हणज े, िकंमती द ेखील ह ंगामीपण े-ऋतू माण े आिण यापार च ाम ुळे बदलतात .
४) चौथे हणज े, बाजारा या अथ यव थ ेची पया वरणाशी स ुसंगता, ही अथ यव थ े या
िवकासा या पातळीवर अवल ंबून असत े. कमी िवकिसत अथ यव था ंम ये, उ पादनास
हातभार लावणार े अनेक ोत बाजारात आणल े जात नाहीत . आिण हण ूनच त े बेिहशोबी
असतात आिण हण ूनच िक ंमत म य े याच े समाव ेश होत नाही .
५.६ सारांश
पया वरणीय आिण न ैसिग क संसाधन अथ शा ा ंनी पया वरणीय व त ू आिण स ेवा िटकव ून
ठेव या या फाय ा ंचा िक ंवा जे हा अशी स ंसाधन े न होतात त े हा होणा या न ुकसानीच े
अंदाज घ े यासाठी , आिथ क प ती िवकिसत क े या आह ेत. जर पया वरणा या स ंर णाच े
फायद े मोजल े जाऊ शकतात तर या ंची त ुलना हानी या खचा शी केली जाऊ शकत े
(फायद े-नुकसान िव ेषण). िनण यकत या न ंतर पया वरणीय धोरणा ंची अंमलबजावणी क
शकतात , जे अशा िनवड चा िन वळ फायदा , समाजाला िमळव ून देतात याला अथ शा
'सामािजक क याण ' असे हणतात . परंतु, आिथ क प त ार े पया वरणाचे मू यमापन ,
काही मया दांपासून मु नाही .
५.७
1. पया वरण आिथ क मू य हणज े काय? पया वरणीय म ू यांकनाची आिथ क प त प
करा.
2. िटपा िलहा.
अ) वापर मू य
ब) िबगर-वापर मू य
munotes.in
Page 80
80 ६
पया वरणीय म ू यांची मोजमाप प ती :
बाजारप ेठ आधा रत प ती
घटक रचना
६.१ तावना
६.२ शु बाजार म ू य आधा रत म ू यांकन प त
६.३ पया वरणीय म ू यांची मोजमाप प ती
६.४ पया वरणीय म ू यांकनासाठी िबगर -बाजार आधा रत प त चा अथ
६.५ पया वरण म ू यांकना या िबगर -बाजार / गैर-बाजार -आधा रत प त च े कार
६.६ सुखसोयी / आराम स ंबंिधत (हेडॉिनक ) िकंमत प त
६.७ आकि मक म ू यमापन प दत
६.८
६.१ तावना
पया वरणीय म ू यांकना या प त च े दोन कार े िव त ृतपणे वग करण क ेले जाऊ शकत े:
•बाजार आधा रत प ती आिण
• िबगर बाजार आधा रत प ती
या करणात पया वरणीय म ू यांकनाची बाजार -आधा रत प त च े मू यांकन खालील माण े
केलेले आहे.
अ) पया वरणीय म ू यांकनाची बाजारप ेठ आधा रत प त चा अथ : बाजार आधा रत
पया वरणीय म ू यमापन प तीम य े पया वरणीय व त ू आिण स ेवेचे, लेवण-घेवाणचा
बाजारभाव वाप न म ू य िनधा रत कर यात य ेते. पया वरणीय व त ूंचा आिण स ेवेचा
उपयोग , आिथ क िवकासा या ह ेतूने के यास व याच े आिथ क ि याकलापा ंवर प रणाम
होत अस यान े, यामुळे आिथ क उ प न आिण आिथ क खचा म ये बदल घडव ून येते. उदा.
पया वरणीय ोता ंचा अिधकािधक वापर क े यास उ पादन वाढत े आिण या ार े
महसुलातही बाढ होत े. याच कार े, जर पया वरण-हास करणारी उ पादन ि या ,
पया वरणाला द ूिषत करीत अस ेल तर द ूषण कर लावला जातो , याम ुळे आिथ क खच
वाढते. या प दती ची ाथिमक व ैिश ्य हणज े, जे हा उपल ध अस ेल, ते हा बाजारातील munotes.in
Page 81
पया वरणीय म ू यांची मोजमाप प ती :
बाजारप ेठ आधा रत प ती
81 िकंमत चा वापर क न पया वरणीय व त ू आिण स ेवेचे मू यांकन करण े असा आह े. हे श य
ही आह े कारण , थािनक िक ंवा आ ंतररा ीय पातळीवर अन ेक पया वरणीय व त ू आिण
सेवांचा बाजारात यापार होतो .
बाजार-आधा रत म ू यांकन ीकोन , फायदा -खच िव ेषणावर आधा रत आह े.
पया वरणाच े जतन करण े फाय ाच े असत े, तर द ूषण िनमा ण कर याम ुळे पया वरणीय
जतनेचे खच वाढत े. महसूल (उ प न ) आिण खचा तील बदल याचा उपयोग , पया वरणात
होणाया ण बदला या प रणामा या मोजपाना साठी क ेला जाऊ शकतो . या ीन े, उ प न
वाढ िक ंवा खच घट यास लाभ /फायदा हण ून व उ प न घट िक ंवा खच वाढ यास , आिथ क
खच हणून समजल े जाते.
पया वरणीय व त ु िकंवा सेवे ारे दान क ेलेला आिथ क फायदा / लाभ हणज े, याक रता ,
समाजातील सव सद य , जी िकंमत द े यास तयार असतील , याचे बेरीज. उदाहरणाथ ,
लोक त ेल, जमीन , इमारती लाक ूड, िपके इ यादी बाजाराम य े यापार होणा या ोता ंसाठी
िकंमत द े यास तयार असतात . याच माण े, पधा मक बाजारप ेठांम ये िनि त होणारी
िकंमत, उ पादकाच े सीमा ंत खच व ाहका चे सीमा ंत लाभ दश िवतात . बाजारातील
अथ यव थ ेत तथाकिथत अ य हात हणज ेच बाजारातील मागणी आिण प ुरवठा,
व तू या उ पादनाच े माण व िक ंमत िनि त करतात . िकमत या
यं णे या, या प तीचा वापर क न , बाजार -आधा रत प ती ार े, पया वरणाच े मू यांकन
करणे श य होत े. हणूनच, बाजारप ेठेवर आधा रत पया वरणीय म ू यमापन ि कोन मधील
व तूची िकंमत हणज े पया वरणीय स ंसाधना ंचे वापरकत ( ाहक आिण उ पादक ) जे िकंमत
दे यास तयार असतात त े अशा कार े, या ि कोनास 'िकंमत द े याची इ छा ' ि कोन
देखील हटल े जाते. पुढे, येथे वापरक या नी पया वरणीय स ंसाधना ं या खर ेदीसाठी (आिथ क
ीने) िकमत द े याची तयारी दश िवली असली तरी या ि कोना ' कट पस ंती ि कोन '
असेही हणतात .
ब) बाजार -आधा रत पया वरणीय म ू यांकन प तीच े कार : कालांतराने अनेक बाजार
आधा र त पया वरणीय म ू यांकन प ती , अथ शा आिण पया वरण शा ा ंनी िवकिसत
के या आह ेत. बाजार आधा रत पया वरणीय म ू यांकन प तीच े पुढील माण े वग करण
कर यात आल े आहे :
६.२ शु बाजार म ू य आधा रत म ू यांकन प त
शु बाजार म ू यांवर आधा रत म ू यमापन ीकोन , एकूण मू य ठरिव यासाठी बाजारभाव
आिण व तूचा बाजारातील उपल धत माण या मािहतीच े अवल ंबन करत े. अशा कार े,
शु बाजार म ू य आधा रत म ू यमापन ीकोन हणज े, चिलत बाजारभाव आिण
बाजारात उपल ध असल े या पया वरणीय व त ू आिण स ेवांचे माण यावर आधा रत ,
पया वरणीय व त ू आिण स ेवांचे मू य िनि त कर याच े तं होय .
munotes.in
Page 82
पया वरणीय अथ शा - I
82 बाजार म ू यांवर आधा रत दोन म ू यांकनप दती आह ेत:
१) अवलोकन / आकलन आधा रत प त आिण
२) संबंिधत व त ूंचा ीकोन (प त)
१) अवलोकन /आकलन आधा रत प त : या ीकोनात , बाजारपेठेत िवक यात य ेणा या
पया वरणीय व त ु आिण स ेवांसाठी चिलत बाजारभाव व हजर माणवरील मािहतीचा
वापर, यां या म ू यांचा अ ंदाज िमळव यासाठी क ेला जातो . उदा. कोळशाची िक ंमत
( हणा, पयात ) ठरिव यासाठी या या बाजारभावाचा ग ुणाकार या या उपल ध
माणा शी (टनम य े) केला जातो आिण अशा कार े, पया वरणीय (कोळशाच े) मू यमापन
केले जाते. याच माण े, इतर पया वरणीय व त ू आिण स ेवां या िकमतीचा अ ंदाज या व त ू
आिण स ेवाचे िनरी ण /अवलोकन /आकलन क ेलेले मू य आिण बाजारात उपल ध
असल े या या ं या स ंबंिधत माणाचा वापर क न क ेला जाऊ शकतो .
बाजारप ेठेत आढळल े या िकमत चा वापर क न , मू यांकन करण े हे िनःस ंशयपण े, सवा त
सोपा माग आह े आिण याम ुळे पया वरणीय व त ू आिण स ेवां या म ू यांचा, तुलनेने
व त र या (कमी खच त) आिण व रत अ ंदाज िमळतो .
२) संबंिधत व त ूंचा ी कोन : संबंिधत व त ूंचा ि कोन हणज े, िवपणनात नसल े या
(बाजारात न िवकणा -या) ब तूंचे मू य िनि त करण े. ही प त , िवपणनात नसल ेले व त ू
िकंवा स ेवा चे मू य, या या स ंबंिधत िवपणन होत असल े या िकमती या आधारावर
अनुमान क न काढल े जात े. संबंिधत व त ूं या ि कोणात तीन म ू यांकन त ं प त
आहे.
• माल अदला -बदली (व तु िविनमय ) प त : व य फळ े आिण भा या यासारख े वन
उ पादन े बाजारात िवकल े जात नाहीत . यातील काही व त ू बाजारात उपल ध असल े या
काही इतर व त ु बरोबर िविनमयासाठी , अ यावसाियक ह ेतूने के या जाऊ शकतात . या
मधील िविनमय दराच े वापर , वन उ पादना ंचे मू यांकन कर यासाठी वापरल े जाऊ शकत े.
उदाहरणाथ , िहर यागार भाजीपाला , जंगलातील द ुग म भागात राहणार े लोक व -
उपभोगासाठी वापरतात . या भा या ंची िव बाजारात क ेली जात नस यान े, यांचे
बाजारभाव शोधण े श य नाही . परंतु, या भाजीपालाचा वापर िनयिमतपण े इतर कोण याही
व तू समजा , धा या या खर ेदीसाठी िविनमया या मा यमात ून केला जातो . अशा
पालेभा या आिण धान या ं यातल े िविनमय दर शोधता य ेऊ शकत े आिण धा याचा
बाजारभाव िवचारात घ ेऊन पाल ेभा या ंचे मू य िनि त क ेले जाऊ शकत े.
• थेट य पया य प दत : या म य े समान पया ची स ंसाधन े बाजार म ू याचे चार,
नैसिग क संसाधन ेचे मू यांकन कर यासाठी क ेले जाते. उदाहरणाथ , जवळ या ज ंगलांमधून
ाम था ंनी गोळा क ेले या इ ंधन लाकडाच े मू य य ेथे जवळचा पया य हणज े बाजारात ून
िवकत घ ेतलेली अि न लाक ूड िकंवा गोळा क ेले या इ ंधना या लाकडाइतक क ैरोिसन /
रॉकेल/घासल ेट िकंवा कोळशाची िकमत .या प तीची अच ूकता न ैसिग क संसाधन आिण
पया य हण ून वापरल ेले बाजा उ पादन िकती माणात समानता आहे यावर अवल ंबून
असत े. munotes.in
Page 83
पया वरणीय म ू यांची मोजमाप प ती :
बाजारप ेठ आधा रत प ती
83 • अ य पया य प दत : अनेक वेळी औपचा रक बाजारात व ेश करणा -या उ पादना ंचा
थेट पया य शोधण े अवघड असत े. अशा प रि थतीत उ पादन ि या (क चा मालात ून थेट
उपभोग यो य ब त ु बनिवण े) ि कोनचा थ ेट पया य ि कोनाबरोबर एक ीकरण कर यात
येते. यात थमतः पया वरणीय व त ूचा थेट पया य शोधला जातो . उ पादन काय प दती
(उ पादन ि या ) या मा यमात ून या थ ेट व त ूचे मू य शोधल े जात े. अशा कार े
पया वरणीय च े मू य अ य पण े उ पादन काय णाली ार े शोधल े जाते.
हे तुलनेने सोपी प त बह तेकदा िवकसनशील द ेशांमधील उ पादना ंचा अ ंदाज
लाव यासाठी उपय ु ठरत े जी मोठ ्या माणात ामीण सम ुदाय वापरत असतात आिण
यांचा अनौपचा रक र या यापार क ेला जातो . ा ि कोनचा आधार असा आह े क ब -
याचदा बाजारात न येणा या व त ू िकंवा सेवाचा स ंबध बाजारात िवक या जाणा या व त ू
िकंवा सेवेशी संबंिधत अस ते. या ना या या आधारावर आिण बाजारात िवक या जाणा या
व तूंची िक ंमत वाप न , िव ेषक कदािचत बाजारात न िवक या जाणा -या व तूचे मू य
शोधू शकतात .
• शु बाजार म ू य आधा रत ि कोनाच े फायद े:
१) समज यात मोजमाप कर यात त ुलनेने सो पी प त . िविश पया वरणीय लाभ
िमळिवण े व ते लाभ स ु ठेव यसाठी लोका ं या िक ंमत द े या या िकमान इ छ ेचे योजक
आहे. परंतु, ही प दत म ू यांकनाच े केवळ िकमान अंदाज द ेते कारण गरज अस यास
लोक जा त खच सु ा करायला तयार असता , या प तीची म ु य धारणा अशी आह े क
बदली करण े फायदेशीर आह े.
(३) पुनसंचय / पुन थापन / पुनव सन िक ंमतीची प त : या प तीम य े पया वरणीय
गुणव ेची पातळी कायम राख यासाठी लागणा -या ि याकलापा ंचे पुनस चय / पुन था पन /
पुनव सन कर याचा अ ंदािजत खच काढला जातो आिण याची गणना ार े मू यमापन क ेली
जाते. या बाबीत झाल े या खचा म ये िव मान थानावरील पया वरणीय ग ुणव ेचे र ण
कर यासाठी लागणार े खच समायोिजत कर या ऐवजी वैयि क ि याकलाप िक ंवा संपूण
उ ोग िक ंवा कुटुंबे समुदाय या ंचे नवीन िठकाणी प ुन था िपत कर या खच समािव आह े.
उदाहरणाथ , संवध नामुळे होणा -या फाय ा ंचा अंदाज, इतर वापरक या ना / लोकांना अ य
थाना ंवर हलिव या या / थाना ंतरीत खचा व न क ेला जाऊ शकतो . या ि कोनात
समािव असल े या चरणा ंम ये खालील ट प े समािव आह े.
१) थान े/जागेला भेट दे यासाठी लागणारा अ ंदािजत खच (x)
२) दुस या जाग ेला भेट दे यासाठी लागणा या खचा चा अंदाज (Y)
(३) पुनव सन या िन वळ खच हणून वरील खचा मधील फरका ंची गणना (X-Y-7)
४) शेवटी प ुनव सना या एक ूण खचा ◌ा◌ंची गणना खालील माण े केली जात े:
एकूण पुनव सन खच = पुनव सन या िन वळ खच (Z)x भािवत लोका ंची एक ूण सं या munotes.in
Page 84
पया वरणीय अथ शा - I
84 ४) नुकसान / हानी खच टाळ याची /भरपाईची प त : या प तीचा ग ृिहतक असा आह े
क , पया वरणा या -हासम ुळे होणा या खचा म ये काही माणात पया वरणीय फाय ाच े मू य
सामािव आह े. या प तीत पया वरण स ंवध नाचे िन वळ फाय ाच े मू यांकन, नुकसान
टाळ यासाठी /भरपाई लागणा या खचा या अ ंदाजाव न क ेले जाते.
(५) ितब ंधा मक खचा ची प त (बचाव खच िकंवा अपवज न सुिवधा खच ): या
प तीस बिह कार स ुिवधा खच ', 'बचाव खच िकया 'समाव ेशक खच प त हण ूनही
ओळखल े जात े. काही व ेळा, कुटुंबे यां या सभोवतील पया वरणाला होणारी हानी
टाळ यासाठी िक ंमत द े यास तयार असतात , याम ुळे य ां या सभोवती पया वरणाचा
आनंद या ंना घेता येईल. हे खच लोक त े हा करायला तयार होतात ज े हा या ंना वाटत े क
नुकसान / हानी झा यावर होणारा खच , नुकसान / हानी टाळाय या खचा पे ा जा त
असतो . हे खच कर याची लोका ंची तयारी , पया वरणा या स ंर णापास ून होणारा फायदा
दश वते.
खच -आधा रत म ू यमापना या ि कोना ंचे फायद े:
१ )हे एक यावहा रक ीकोन आह े आिण स ंसाधना ं (वेळ, मािहती , पैसा इ.) चा अभाव
असला तरीही उ पयु ठरत े.
२) अिधक प र क ृत ि कोना ंपे ा यात कमी मािहती आिण कमी व ेळ मू यमापनासाठी
लागतो .
खच -आधा रत म ू यमापना या प दत च े दोष :
१) ा प तीम ुळे केलेले मू यमापन च ुक चे अस ू शकत े कारण , या प ती फ
फायद े/लाभच े मोजमापन
हणून वापर करत े.
२) या प तीत बाजारप ेठेतील िक ंमतीचा वापर होतो ज े व त ूचे वा तिवक वाप ुर-मू य
ितिब ंिबत करतात आिण हण ूनच न -वापर / िबगर-वापर म ू यांकडे दुल करतो .
३) या प तीत ाहक -अिधश ेषचे मापन नाही .
६.३ पया वरणीय म ू यांची मोजमाप प ती
िबगर- बाजार आधा रत प ती :
मागील अ यायात पािह या माण े, पया वरणीय म ू यांकना या प त च े दोन भागात
िव तृतपणे वग करण क ेले जाऊ शकत े:
• बाजार आधा रत प ती आिण • िबगर बाजार आधा रत प ती
या करणात , पया वरणीय म ू यांकनासाठी िबगर -बाजार आधा रत प ती मािहती
खालील माण े िदलेली आहे. munotes.in
Page 85
पया वरणीय म ू यांची मोजमाप प ती :
बाजारप ेठ आधा रत प ती
85 पया वरणीय म ू यांकनासाठी िबगर -बाजार आधा रत प त चा अथ :
या ि कोनामागील म ूलभूत क पना अशी आह े क -
१) बाजारभाव , काही व त ू िकंवा सेवांचे, आिथ क मू य यो य र या मोजत नाही .
२) ब याच लोक काही व त ूंची बाजारभावाप े ा जा त िक ंमती द े यास तयार असतात
आिण अशा कार े यांची मू ये बाजारभावाप े ा अिधक अस ू शकत े याचा ही मोजमापन
बाजार -आधा रत प तीम य े होत नाही .
अशा कार े, िबगर-बाजार आधा रत म ू यांकन, या पया वरणीय व त ू आिण स ेवाचे मू य
शोध याचा य न आह े, जे बाजारात व ेश करत नाही त िकंवा यासाठी बाजारप ेठ
अि त वात नाही .
६.४ पया वरण म ू यांकना या िबगर -बाजार / गैर-बाजार -आधा रत प त च े
कार
दोन िव त ृत प ती , प बाजारा या अन ुपि थतीत , पया वरणीय व त ू आिण स ुिवधां या
आिथ क मू यांकन क शकतात : (1) वागणूक / वत णूक आधा र त ( ाधा य / पसंती गट
करणारी ) प ती आिण (ii) ीकोन /वृ ी आधा रत ( ाधा य / पसंती िनिद करणारी )
प ती . दुस या श दा ंत हट यावर , अशा पया वरणीय व त ू आिण स ेवा, जे बाजारात व ेश
करत नाहीत िक ंवा या या खर ेदी िव साठी बाजार उपल ध नाही , या या
मू यांकनासाठी , अथ शा आिण पया वरण शा ा ंनी दोन कार या प ती आख या
आहेत.
(i) वागणूक / वत णूक आधा रत ( ाधा य / पसंती गट करणारी ) प ती याम य े लोक
पया वरणीय व त ु आिण स ेवांसाठी प ैसे दे याची या ंची तयारी /पसंती व तः दश िवतात
(उदा. वास खच प त , सुखसोयी / आराम (हेडॉिनक ) संबंिधत िक ंमत प त इ .)
(ii) ीकोन /वृ ी आधा रत ( ाधा य / पसंती िनिद करणारी ) प ती यात य नी
ाधा य िदल ेली/पसंत केलेली, पया वरणीय व त ू आिण स ेवां या वीकार याची तयारी ,
ावली , सव ण इ . ारे शोधली जात े.
(उदा. आकि मक म ू यमापन प त )
६.५ वास खच प दत
अ) अथ : ही प त , या प दतीचा स ंदभ देते यात , यासाठी बाजार नसल े या
पया वरणीय व त ू आिण स ेवा (उदा. नैसिग क स ुंदरता असल े या जागा सार या ) चे
मू यांकन वास भ ेटी या खचा या आधारावर क ेले जात े. अशा कार े, वास खचा
प तीन ुसार अस े मानल े जाते क , एखा ा जाग ेवर जा याचा वासाचा खच हा, बाजार -
नसले या पया वरणीय स ेवा / मालम े या म ू यांसाठी, एक आधार / ितिनधी हण ून मानला
जाऊ शकतो . ही प त, सहसा मनोर ंजन े े आिण रा ीय उ ाना ंचे, यासाठी बाजारात
उपल ध नाही अ या , पया वरणीय व त ू आिण स ेवा या म ु याकनासाठी लाग ू केली जात े. munotes.in
Page 86
पया वरणीय अथ शा - I
86 थोड यात , ही प त अस े गृिहत धरत े, क ाहक काही पया वरणीय व त ू िकंवा सेवा
िमळिव यासाठी वास भ ेटी या भरीव खच (वेळ िकंवा पैशा या ीन े) कर यास तयार
असतो . या प रि थतीत पया वरणीय मालम ेचे मू य वेळ घालिव याच े संधी िकंमती आिण
पय टक/अ यागता ं या वास खचा या बरोबरीच े असत े. मनोरंजक स ुिवधांचे मू य
मोज यासाठी िवकिसत द ेशांम ये या प तीचा मो ठ्या माणात वापर क ेला जात आह े.
ब) उदाहरण : समजा , वास खच प तीचा वापर क न , काही स ुंदर न ैसिग क
थळाच े/जागेचे अनुमािनत म ू यांकन करायच े आहे, तर, यासाठी , मनोरंजन िमळिव या या
हेतूने, यासुंदर न ैसिग क थळाच े/जागेचे भेट घे यासाठी लोक (इंधन, िनवास , भोजन ,
वेश शु क, वेळ इ याद वर ) िकती खच करतात ह े, िनरी ण क शकतो . लोक या
जागेला भेट दे यासाठी वास करतात , हणज े यामुळे यांना मनोर ंजना मक फायदा होत
असेल, अ यथा त े सहल घ ेणार नाहीत . भेटी या स ं येिवषयी आिण वासा या खच
िवषयक • एकि त केले या मािहतीच े िव ेषण, या जाग ेमुळे िमळणा या मनोर ंजन-
फाय ा ं या मागणीसाठी क ेले. जाऊ शकत े. अशा कार े वासी खचा या अ ंदाजा या
आधार े, पया वरणीय व त ू आिण स ेवांचे मू य, जे बाजारात व ेश न करत अस ूनही क ेले
जाऊ शकत े.
क) आकृती या आधार े प ी करण:
आकृती ६.१ :
वास खच प तीचा वापर क न पया वरणीय व त ुचे / मालम ेचे मू यमापन ,
खालील माण े वण न केले आहे. समजा , कुठ या तरी शहरात एक तलाव आह े जेथे वेश
शु क OP आहे, जी य ेक भेटीसाठी िनि त क ेली गेलेली आह े. तलावाची ार ंिभक
मनोरंजन मागणी AD या मागणी व ार े दश िवली आह े. ारंिभक समतोल , िबंदू E येथे
आहे जेथे, भेट ची स ं या ON इतक आह े. अशा कार े, वेश शु काचा िवचार क े यास ,
तलावाच े मू य, हे वेश शु क (OP) गुिणले भेट ची स ं या (ON) = OPEN ( िकंमत×
माण ) एवेढे आहे. आता जर व ेश शु कात िक ंवा भेट या स ं येम ये कोणताही बदल munotes.in
Page 87
पया वरणीय म ू यांची मोजमाप प ती :
बाजारप ेठ आधा रत प ती
87 झा यास , तलावा या OPEN या म ू याम य े बदल होईल . पय टक/अ यागता ं या
ि कोनात ून, APE हे ाहक अिधश ेष (िकंवा लाभ आह ेत कारण , ाहका ंची (पय टक)
िकंमत द ेय दे याची इ छा OAEN' एवढी आह े आिण ाहका ंचे वा तिवक िक ंमत द ेयक
OPEN आहे (OAEN - OPEN APE)
समजा , तलावा या पया वरणीय ग ुणव ेत सुधारणा झाली तर , यामुळे याची मागणी
वाढेल, हणून ार ंिभक मागणी बन AD1, उजवीकड े सरक ून BDI बनेल आिण नवीन
समतोल E1 वर येईल, और भ ेट ची स ं या ON ते OMपय त वाढली आह े, हणज े NM
िजतक वाढ हणज े, भेटीतील अशा वाढीम ुळे तलावाच े मू य OPEN ते े OPEIMF
(OF X OM) पय त वाढ ेल. अशा कार े, भेटीतील स ं ये या वाढीम ुळे, वेश शु कात
कोणताही बदल न करता , NEEIM े ाइतक े तलावाच े मू य वाढत े. पय टक अ यागता ं या
ि कोनात ून, आता े PBEI हे ाहक अिधश ेष (िकंवा लाभ ) आहे कारण ाहका ंची
(पय टक) िकंमत द ेय दे याची इ छा OBEIM' एवढी आह े परंतु ाहका ंचे वा तिवक िक ंमत
देयक OPE1M आहे (OBEIM -OPEIM=PBET). जरी उपरो नम ूद केलेले सरलीक ृत
ितमान ार े, नैसिग क संसाधनाच े मू य िनि त करण े सोपे असल े,तरीही य ात , वास
खचा या प ती या आधारावर , एकािधकचल / घटका ंचा िवचार क न सव ण करण े
आव यक आह े. अशा सव णात खालील आव यक घटक /चल असाव ेतः
॰ मौ यवान असल े या न ैसिग क व त ूंचे, या या सव मौ य वान ग ुणधमा ं या
ओळखसहवण न
॰ खचा या द ेयक प तीच े वण न ॰ का पिनक बाजाराच े वण न उदा . कोण प ुरवठा कर ेल
आिण पया वरणीय स ुधारणा ंसाठी कोण िक ंमत देईल इ यादी .
ड) वास खच प तीच े फायद े :
(१) ही प त पया वरणीय व त ू या मागणी व ाचा अ ंदाज प ुरवते, हणूनच, ही प त
वाप न (उपरो आक ृतीम य े िद या माण े) ाहक अिधश ेषाचा अ ंदाज बा ंधणे श य आह े.
(२) ही प त , जेथे श य अस ेल तेथे, उ ान आिण मनोर ंजना या स ुिवधां या म ू याच े
अंदाज द ेऊ शकत े.
इ) वास खच प तीची मया दा :
वास खच प ती या का ही मया दा आह ेत या खालील माण े िद या जाऊ शकतातः
१) गैर- ितिनधी नम ुना : िनवडल ेला नम ुना, रा ीय उ ान िक ंवा अभयार यासार या
पया वरणीय मालम े या म ू याचा अ ंदाज लाव यासाठी कधी कधी ग ैर- ितिनधीक अस ू
शकते,कारण , ीमंत आिण अ य ंत गरीब लोक या ंना भेट देत नाहीत . अशा कार े, या
अ यंत शेवट या गटातील लोका ंचे मत म ू यमापन ि य ेम ये समािव होत नाही .
२) पया वरणीय लाभ / फाय ातील घट : जा त भ ेटीमुळे पया वरणाच े नुकसान हो याची
श यता आह े. याम ुळे या जाग ेवर जा त लोका ं या जमावाम ुळे गद आिण द ूषण होत े munotes.in
Page 88
पया वरणीय अथ शा - I
88 आिण याम ुळे ठरािवक कालावधीत न ंतर पया वरणीय लाभ /फाय ाच े नुकसान / हानी म य े
पांतरण होऊ शकत े.
३) संरि त े ासाठी लाग ू नाही : व य जीवनाच े काही े अस े आहे जे िनयमन /कायद े
अंतग त संरि त े हण ून वग क ृत केले गेले आहेत आिण अशा े ात मानवी व ेशास
परवानगी नाही . अशा कार े,संरि त े शी कोण याही वासाचा खच गुंतलेला नाही आिण
हणूनच या प ती या मा यमात ून, अशा पया वरणीय मालम ेचे मू यांकन करण े श य
नाही.
४) मू यांकनातील स ंिद धता : या प तीन ुसार पया वरणा या मालमस े या िक ंमतीचा
अंदाज लाव यासाठी , या े ाला भ ेट दे याची या ा / वासखच हा एकमा आधार आह े.
परंतु, वासा या अ ंतराचा या या म ू यावर प रणाम होतो . हणून, जर मोठ ्या सं येने
थािनक लोक या न ैसिग क संप ीस भेट देत असतील तर वासाची िक ंमत ख ूपच कमी
असेल आिण अ ंदािजत म ू य स ु ा कमी अस ेल. या उलट , लांबह न य ेणा या वास ची
सं या जा त अस यास , जा त वास खचा मुळे, अंदािजत म ू य स ु ा जा त अस ेल.
(५) अपवाद : गद असल े या आिण अगदी गिल छ असल े या तीथ े ांसार या
अपवादा मक बाब म य े वास खच आधा रत म ू यांकन प त उपय ु नाही . कारण गद
आिण अ व छता असली तरीही , बरेच लोक या ंना भेट देतात. वास खच प दतीन ुसार
अशा जाग ेचे मू य ख ूप जा त अस ेल.
६) इतर कार या पया वरणीय सम या ंकडे दुल : हवामानातील बदल , नैसिग क
संसाधनाची घट , जातीच े न होण े, प रसं था, आनुवंिशक र या स ुधा रत िपक े इ यादी
अनेक कार या पया वरणीय सम या ंवर उपाय हण ून ही म ू यमापन कर याची प त
उपयु ठरत नाही .
(७) एकािधक घटका ंवर म ू यचे अवल ंबून: अिभ चीन ुसार पस ंत म य े िभ नता िक ंवा
िभ न अ ंतरावर उपल ध पया यामुळे मागणीच े अंदाज िवक ृत अस ू शकत े, याचा
मू यांकनावर प रणाम होऊ शकतो .
८) अवा तव ग ृिहतक े : वास खच प तीची म ूलभूत धारणा अशी आह े क , ाहक व ेश
शु कातील वाढला , वासा या खचा तील बाढ हण ूनच मानतात . हे संबंध स ुचक आह े.
या प तीशी स ंबंिधत आणखी एक सम या अशी आह े क , स या या व ेश शु काम य े
शू य वापरापास ून ते पूण वापर पय त, मनोरंजक ग ुणव ा ि थर राहत े, हे अ य ंत का पिनक
बाब आह े.
९) न-वापर / िबगर-वापर म ू यकड े दुल : वास खच प त क ेवळ मनोर ंजन द ेणा या
जागे या वापराच े मू य मोजत े. अशा कार े ही प त वापर म ू य गृहीत धरत े हणून एकूण
आिथ क मू य (वापर+न-वापर म ू य) ठरिव यास ही प त स म नाही कारण यात
अि त वाच े मू य' यासार या व त ूंचे न वापर म ू य, समािव नाही .
१०) बह उ ेशीय / बह थलीय वास : या प तीशी स ंबंिधत एक सम या अशी आह े क ,
बह उ ेशीय िक ंवा बह थलीय वासा या बाबतीत , ही प त यो य अ ंदाज दान कर यात munotes.in
Page 89
पया वरणीय म ू यांची मोजमाप प ती :
बाजारप ेठ आधा रत प ती
89 अपयशी ठरत े, हणज ेच, एकाच वासाम य े एकािधक जागा ंना ना भ ेट देणारे लोका ं या
बाबतीत , वासा या खचा चे वाटप कर याची सम या उ वत े, याम ुळे ही प ती वाप न ,
मु याचे अंदाज लावण े, कमी उपय ु ठरत े.
११) यावहा रक अडचणी : ही प त , सव ण आधा रत आह े आिण हण ूनच व त ू या
मू यांकनासाठी ,मोठ्या माणात मािहतीची आव यक असत े. हणूनच, ही जा त महाग
आिण जा त व ेळ घेणारी प त आह े. या ही प ुढे, सव ण काय कर यासाठी िशि त
मुलाखतकार आिण आकड ेवारी शा ा या ंची िव ेषण या काया साठी गरज असत े,
जेणेक न खचा त आणखी भर पडत े.
६.६ सुखसोयी / आराम स ंबंिधत (हेडॉिनक ) िकंमत प त :
अ) अथ : पया वरणीय मालम ेचे मू यांकन, अनेक वेळा , यां या व ैिश या ं या आधार े
केले जाऊ शकत े. हेडा◌ॅिनक िक ंमत प त या ग ृिहतका ंवर आधा रत आह े. हेडा◌ॅिनक
िकंमत हणज े, पया वरणीय व ैिश ्यांचे बाजार मू य जाण ून घ ेऊन, पया वरणीय
व तू/मालमत े या म ु यांकन ि या अशा कार े या पया वरणीय व त ूं या िक ंमती या ं या
वैिश ्यांमुळे भािवत होतात या व त ूं या बाबतीत ही प दत लाग ू आहे. दुस-या श दा ंत
ही प त बाजारात िव होत नसल े या व त ू आिण स ेवां या म ू यांकनासाठी वापरली
जाते. या प तीत व त ूं या िकंमती, या या घटका ं या िक ंमतीच े िवघटन क न ठरिव यात
येते.
उदाहरण : हेडॉिनक िक ंमत प तीच े सव क ृ उदाहरण हणज े 'मालम ाबाजार ' िकंवा
'घराचे बारजार व ेगवेग या जाग ेत या पया वरणीय स ुिवधांमधील फरका ंमुळे मालम ा
/घराचे, तुलना मक ग ुणधम िभ न अस यान े यां या बाजार म ू यात िभ नता असत े. अशा
कार े, येथे मूलभूत धारणा अशी आह े क , मालम ेची िक ंमत, आसपास या पया वरणीय
वैिश ्यांमधून ा झाल े या फाय ा ंशी संबंिधत आह े. अशा कार े एका मालम ेची िकंमत
हणज े या मालम े या आसपास या प या वरणीय ग ुणधमा ची थ ेट िक ंमत. उदा.
धोकादायक कच -या या ढीग जवळ असल े या मालम े या िकमतीम य े चांग या न ैसिग क
प रसर व छता , शांतता, िहरवाई वग ैरे असल े या मालम े या त ुलनेत च ंड घट असत े.
अशा कार े जर एका जाग े या सभोवतील , पया वरणाची ग ुणव ा अ िधक चा ंगली अस ेल तर
ितथ या मालम ेची िकंमत त ुलनेने जा त अस ेल.
अशा कार े हेडॉिनक िक ंमत प त , हा पया वरण या िविश ग ुणधमा मधील फरका ंमुळे
मालम े या िक ंमतीत िकती फरक आह े हे ओळख याचा य न करत े आिण लोक
पया वरणिवषयक सम य ेस त ड देताना, पया वरणास स ुधार यासाठी िकती िक ंमत द े यास
तयार आह ेत व या स ुधार याच े सामािजक म ू य काय आह े हे ओळख याचा य न करत े
आहे.
क) हेडॉिनक िक ंमत प तीतील म ू य िनि ती ि या :
वरील उदाहरणात , हे प आह े क चा ंग या पया वरणीय सोयी स ुिवधा (जसे क
साव जिनक शाळ ेची िनकटता , साव जिनक वाहत ुक ची उपल धता पोिलस स ंर ण, स य munotes.in
Page 90
पया वरणीय अथ शा - I
90 शेजार इ यादी व ैिश य े सकट ) असल ेले जागेत ि थत असल े या घर /मालम ेला इतर
दुिषत वातावरणात असल े या घर / मालम ेपे ा जा त िक ंमत िमळत े. अशा कार े, दोन
घरां या मालमत े या िक ंमतीत असल ेला फ रक हा चा ंग या ती या पया वरणासाठी िक ंमत
दे याची इ छा मानला जाऊ शकतो .
ड) फायद े :
1) हेडॉिनक िक ंमत प दतीची थापना आिथ क िस ा ंता या आधारावर क ेली गेली आह े.
२) आिथ क लाभा ंचा वैध अंदाज तयार कर यास ही प त स म आह े.
इ) मया दा : ही प त ब -याच कार या मया िदशी त आह े जी खाली िद या माण े आहे
आिण ही मया दा या प दतीला कमी यावहा रक बनवत े :
१) मया िदत या ी : घर आिण या सार या मालम ा वगळता इतर सव कार या
पया वरणीय सेवेचे मू यांकन या प ती ार े के या जाऊ शकत नाही आिण ह णूनच
पया वरणीय व ैिश य े िकंवा िनवासी नसल े या भागातील प रस ं थाकड े दुल केले जाते
आिण हण ून या प तीची या ी मया िदत आह े. २) बह -समरेिखता / या एकर ेषीता : ही
प त बह - समरेिखता/ बह - एकरेषीते या सम य ेने त आह े हणज े या म ेयाम य े
वतं चल एकम ेकांशी एकम ेकांशी जोडल ेले आहेत आिण एकम ेकांना भािवत करतात (
जे ि थर अस याच े गृिहत या प तीम य े धरल े जात े.) दुस-या श दात चल / घटक
एकमेकांपासून वत ं नाहीत . उदा. िवमानतळाजवळील अिधक िक ंमत अस ू शकत े , जरी
तेथे अिधक आबाज हो याची सम या असेल. अशा कार े बरेच चल /घटक एकम ेकांवर
अवल ंिबत अस ून, एकमेकांशी िवरोधाभासी आह े आिण या कारणा तव , या प तीन ुसार
पया वरणीय स ेवांचे मू यांकन करण े कठीण होत े.
३) आिथ क असमानत ेकडे दुल : आिथ क असमानत ेची ि थती द ेखील, मालम े या
अयो य म ू यांकनास जबा बदार अस ू शकत े कारण िनक ृ वातावरणाम य े राहणार े लोका ंना,
गरीबीम ुळे, अिधक चा ंगले पया वरणीय लाभ िमळणा या थान ेत राह याची व यासाठी
िकंमत द े याची अस ेल तरीही , ते न देऊ शकत अस याम ुळे आपली पस ंती दाखव ू शकत
नाही.
४) न-वापर / िबगर-वापर म ू यकड े दुल : ही प त वापर म ू य गृहीत धरत े हणून एकूण
आिथ क मू य (वापर + न - वापर म ू य) ठरिव यास ही प त स म नाही कारण यात
'अि त वाच े मू य' यासार या व त ूंचे न-चापर म ू य, समािव नाही .
५) भिव यातील िपढी या आव यकता ंकडे दुल : ही प त पया वरण स ेवां या
स या या /वत मान िक ंमत वर आधा रत अस यान े, िनरोगी वातावरणासाठी भिव यातील
िपढ्यां या गरज ेकडे दुल करत े.
६) इतर कार या पया वरणीय सम या ंकडे दुल : हवामानातील बदल , नैसिग क
संसाधनाची घट , जातीच े न होण े, प रसं था, आनुवंिशक र या सुधा रत िपक े इ यादी munotes.in
Page 91
पया वरणीय म ू यांची मोजमाप प ती :
बाजारप ेठ आधा रत प ती
91 अनेक कार या पया वरणीय सम या ंवर उपाय हण ून ही म ू यमापन कर याची प त
उपयु ठरत नाही .
७) िविश घटक / चल अबािधत ठ ेव यात अडचण : या प तीवर आधा रत
मू यमापनासाठी काही घटक /चल, जशे या तश े न बदलता ठ ेवणे आव यक आह े कारण
चल बदल या स िकंमतीवर प रणाम होईल आिण त ुलना करण े कठीण होईल . उदा. घराचे
आकार , वेगवेग या िठकाणी , तुलनेसाठी समान असल े पािहज े, नाहीतर म ू याचा अ ंदाज,
िभ नत ेमुळे घेणे कठीण होत े. तथािप , वरील उदाहरणा माण े घराच े आकार आिण
पया वरणीय घटका ंची समानता िविश र या ि थर ठ ेवणे अवघड आह े.
८) य िन ा आिण प पात : गृहीत घ ेतलेले वैिश ्ये वैिश ्येचे मोजमाप आिण
वैिश ्येचे अचूक मू यांकन याम य े बरीच य िन ा ग ुंतलेली आह े. याम ुळे, िनःप पाती
प तीन े िकंमतीचा अ ंदाज लावण े अवघड बनत े, कारण एका य साठी मह वाच े असल ेले
वैिश , इतरांसाठी त ेवढेच मह वप ूण असण े गरजेचे नाही.
९) मोठ्या माणात मािहतीची आव यकता : या प तीम य े मू यांकनासाठी आव यक
मािहतीची मोठ ्या माणात गरज आह े जे, या प ती या अन ु योगा ंना अडथळा आणत े. या
प तीत मोठ ्या माणत मािहतीची आव यकता आह ेत कारण या प तीत दो ही कार या
ाथिमक मािहती (आसपास या /सभोवता या व ैिश ्यांशी स ंबंिधत) आिण द ु यम मािहती
(बाजारातील यवहाराशी स ंबंिधत) सं िहत करण े आव यक असत े. उदा. घराचे मू य
एकािधक सामािजक घटका ंवर अवल ंबून असत े जसे क जवळपासची रोजगा रा या स ंधी,
कर, गरजेचा सुिवधांची समीपता इ यादी या सव घटका ंसाठी मोठ ्या माणत मािहती गोळा
करणे आव यक आह े.
१०) अवा तिवक -गृहीतक े : ही प त प ूण काय म मालम ा बाजारप ेठांसार या काही
अवा तव धारणावर अवल ंबून आह े. अशा अवा तिवक ग ृिहतका ंमुळे ही प त कमी
वापरायो य बनत े.
६.७ आकि मक म ू यमापन प दत
(अ) अथ : ब-याच बाबीम य े जेथे पया वरणीय व त ू आिण स ेवेसाठीऔपचा रक बाजार
नसतो त ेथे मू यांकन कर या या ह ेतूने एखा ा का पिनक बाजाराच े िवचार क ेले जात े.
आकि मक म ू यमापन प दत ही आह े एक प त आह े याम ये पया वरणीय आिण
सेवां या म ू यांकनाच े अनुमान का पिनक आधार े केले जात े. याला बनवल ेले / िनिम त
केलेली बाजार प त ' हणूनही ओळखल े जाते.
ब) उदाहरण : समजा , सरकाराला तलावाच े संवध न करायच े ठरवायच े आह े आिण
यासाठी सर अित र फरा ं या मा यमात ून महस ूल वाढ वावा लाग ेल. हणज ेच
समाजावरील सामािजक तलावाच े मू यांकन कर यासाठी , आकि मक म ू यांकन
प दतीन ुसार, अशा कार या स ंवध ना लोक जादा कर द े यास तयार आह ेत क नाही , हे
सरकारला मािहत असण े आव यक आह े काय माचा काही फायदा जर या ंना िमळा यास
लोक कर भर यास त यार होतील य ेथे सम लाभ ' संवध नासाठी इ छ ुकते या िकमती इतक े munotes.in
Page 92
पया वरणीय अथ शा - I
92 आहे तर अित र कर हा सामािजक खच शेवटी, सामािजक लाभाची त ुलना सामािजक
खचा शी केली जात े आिण याव न स ंवध नाचा घ े यात य ेतो. तर, जर पया वरणीय लाभ
(सामािजक लाभ ) आिथ क खचा (कर) पे ा जा त अस ेल तर ,तो संवध न काय म घ ेणे
फायद ेशीर आह े. अ यथा , ते नाकारल े पािहज े.
अिलकड या वषा त, ही प त भारतात ही लोकि य झाली आह े. भारतीय प रि थतीत ही
प दत (i) हँडेकर आिण इतर ार े (१९९७ ) मुंबईतील बो रयाली रा ीय उ ाना या
मनोरंजन व श ै िणक म ू यां या मोजमापासाठी लाग ू केली गेली आह े. (ii) गंगा नदी या
जल द ूषणा या खचा या मोजमापसाठी ज े स आिण म ुत (१९९८ ) यांनी, आिण (iii)
कोलाद ेव रा ीय उ ानातील पया वरणा या म ू यांकनासाठी , मुत आिण म ेनखौस
(१९९४ ) यांनी ही प त वापरली आह े.
क) आकि म क मू यमापन प तीन ुसार म ू य िनि त कर याच े चरण / ट पे :
आकि मक म ू यमापन प त ,ही
एक म ुलाखत -आधा रत प त आह े, जेथे पया वरण स ेवा चाल ू ठेव यासाठी ,
ितवादी /संबंिधत लोका ंना या ं या िक ंमत द े या या तयारीची िवचारणा क ेली जात े.
वैकि पक र या , काही अ या सात पया वरणीय स ेवे या अन ुपल धत ेम ये येणा या खच , जे
लोक वीकाया स सु ा तयार असतील , याचे वापर क न मू यांकन करतात . अशा
प रि थतीत , संबंिधत लोका ंना / ाहका ंना, पया वरणीय स ेवेतील बदलम ुळे होणारा खच ,
जर या ंनी वीकार यास तयारी दाखव या स, भरपाई क न िदली जात े.
थोड यात , ही प दत , लोक पया वरणीय स ंसाधना ंसाठी िकती िक ंमत दे यास तयार आह ेत
िकंवा संसाधनापास ून वंिचत रािह यास या ंना वीकार यास यो य िकती मोबदला िमळ ू
शकेल, हे ल यात घ ेऊन म ू यांकन ठरिव यासाठीची ि या आह े. उदा. िवकासा या
उ ेशाने जर एखादा तलाव (सरकार ार े) भरला जात अस ेल, तर याम ुळे म छीमार िकती
नुकसान भरपाई वीकार यास तयार आह ेत हे जाण ून घेणे मह वाच े ठरत े. आकि मक
मू यमापन प तीम य े खालील ट प े/चरण आह ेत:
१ ला ट पा - का पिनक बाजारप ेठेचे सव ण आिण िनिम ती : या ट यात , एक
का पिनक बाजारप ेठ तयार क ेली जात े आिण यातील ितवादी / संबंिधत ाहका ंना
सव णा ार े ओळखल े जात े. याच माण े यांची िक ंमत द े याची तयारी िक ंवा भरपाई
वीकार याची इ छ ुकतेचा अ ंदाज घ े यासाठी ावली तयार क ेली जात े. (या ट या त
ितसाद द ेणारे य ात काहीही द ेत नाहीत िक ंवा काहीही ा करत नाहीत , परंतु ते फ
पया वरण स ेवांसाठी िक ंमत द े याची िक ंवा या ं या न ुकसानीची भरपाई घ े याची फ इ छा
य करतात )
२ रा ट पा - बोली िमळवण े : या ट यात , लोकांची िक ंवा िवकासा या उप माम ुळे
भािवत झाले यांची मुलाखत घ ेतली जात े. जा तीत जा त इ छ ुकतेनुसार िक ंमत िक ंवा
जा तीत जा त इ छ ुकतेनुसार भरपाई वीक ृती जाण ून घे यासाठी बोली लाव या या
िविवध प ती वापर या जातात , जसे क प ूव िनधा रत रकम ेसाठी होय /नाहीचा मत , munotes.in
Page 93
पया वरणीय म ू यांची मोजमाप प ती :
बाजारप ेठ आधा रत प ती
93 पधा मक बोली िक ंवा बोलीख ेळ िजथ े र कम उ च तरापय त वाढिवली जात े. बोलीफळी
जेथे रकम े या फळीची िनवड होत े, वतः या रकम े या घोषण ेसाठी इ .
३ रा ट पा - सरासरी िक ंमत द े याची / भरपाई वीक ृतीची गणना : या ट यात मागील
ट यात िमळाल े या मािहती मध ून सरासरी िक ंमत द े याचा / भरपाई वीक ृतीचा अ ंदाज
लावला जातो .
४ था ट पा - बोली-च चा अ ंदाज घ ेणे: या , ट यात सा ंि यक य िव ेषणाचा वापर
क न , बोली व ेचा अंदाज लावला जातो कारण लावल ेली बोली िकती अच ूक आिण व ैध
आहे हे जाणून घेणे मह वाच े आहे. या नंतर, िविवध घटका ंचा भाव द ेखील य ेथे स यािपत /
जाणून केला जातो . िकंमत द े याची / भरपाई वीक ृतीची इ छ ेशी िनगडीत घटक /चल
िवचारात घ ेऊन व ावलीत ून गोळा क ेले या वत ं घटक /चल िवषयक मािहती गोळा
क न िव ेषण केले जाते. उदा. जसे क उ प न , िश ण इ यादी , अशा कार े, बोली व
पया वरणीय ग ुणव ेचे मू य िनि त कर यात मदत करतात . हे व िक ंमत दे याची / भरपाई
वीकृतीची लोका ंची संवेदनशीलता स ुचवते.
५ वा ट पा - मािहती एकि त करण े : या ट यात ावली ार े गोळा क ेले या (वरील
ट यातील ) नमुने-िवषयक मािहती ,एकि त / एकूण म ू य िमळिव यासाठी , संपूण
लोकस ं येला, लागू केला जात े. या ट यात , वेळेचा मू य िवचारात घ ेणे देखीत आव यक
आहे कारण काही कालावधीत / कालावधीन ंतर, याचे फायद े िकंवा प रणाम जाणवतात .
तर, एकूण मू याचे अनुमान काढ यासाठी , 'िन वळ वत मानमू य' सार या प ती वापर या
जातात .
६ वा ट पा - मू यमापन : या ट यात , वर नम ूद केलेला यायाम िकती यश वी आह े, हे
शोध याचा य न क ेला जातो . या शोधा या आधार े, धोरणा मक बदलिवषयी स ूचना
िद या जाऊ शकतात .
ड) फायद े :
१) या प तीच े एक मह वाच े वैिश ्य हणज े, यामुळे इतर प ती वाप न कट न
झाले या म ू यांची मू य जाण ून घे यास मदत होत े. िवशेषत: ही प त न वापर /िबगर- वापर
मू यशोध ू शकत े.
२) या प तीचा वापर क न , िव ेषकांना स या या पया वरणातील स ुधारणा ंसाठी
लोकांची िकंमत दे याची तयारीचा अ ंदाज घ ेता येतो.
इ) मया दा :
१) महाग आिण व ेळखाऊ : या प तीसाठी काळजीप ूव क तयार क ेलेले सव ण आिण
नमु यांची काय प ती व अ याध ुिनक मािहती िव ेषणाचा (अथ -सांि यक ितमान )
वापराची आव यक आह े. िव सनीय मािहती ा कर यासाठी व ेळ आिण स ंसाधना ंची
मोठी ग ुंतवणूक आव यक आह े, जे ा प तीला ख ूप महाग बनवत े. munotes.in
Page 94
पया वरणीय अथ शा - I
94 २) खाजगी लाभ सामािजक लाभप े ा जा त (खाजगी लाभ सामािजक लाभ ) :
अ यासा ंनी अस े दश िवले आहे क खाजगी लाभ सामािजक लाभ (४ ते ५ पट अिधक )
कारण न ुकसान वीक ृती अ ंतग त नुकसान भरपाई हण ून माग यात य ेणारे मू य, हे
पया वरणाची द ेखभाल / जतन कर यासाठी , देय होणा या िक ंमतीपे ा जा त असत े.
( हणज े लोक िक ंमत द े याचा ि थतीत कमी िक ंमत ायला इि छत असतात पण भरपाई
घे या या व ेळी या ंना झाल ेले या / होणा-या नुकसानीप े ा जा त भरपाई हवी असत े असा
हा मन ु य वभावाच आह े) अशा कार े, खाजगी लाभ सामािजक "लाभ. िशवाय , या दो ही
अटी (िकंमत आिण भरपाई ), समान मालम े या अिधकाराना स ूिचत करीत नाहीत कारण
जर लोका ंना य ात प ैसे दे यास सा ंिगतल े गेले तर या ंचे वत न वेगळे असेल. ३)
जागृतीची आव यकता : या प तीत , मुलाखत घ ेतलेले लोक का पिनक ाहक आह ेत
आिण या ंना श य आह े क पया वरणा या स ेवेचे फायद े, गुणव ा िक ंवा या या
भावािवषयी या ंना मािहती नस ेल. या संदभा त ते यो य अथा ने यांचे इि छत िक ंमत द ेय
िकंवा इि छत भरपाई वीक ृती प पण े जाहीर कर या या ि थतीत नसतील . हणज ेच
मू यांकन, अित अन ुमािनत िक ंवा कमी अन ुमािनत होव ू शकत े.
(४) उ प न /आिथ क असमानता : असे नमूद केले गेले आहे क , आिथ क असमानत ेचा,
लोकांनी िदल े या ितसादा ंवर प रणाम होतो आिण उ प नातील असमानत ेमुळे
फाय ा या िक ंवा नुकसानीचा लोक यो य म ू यांकन क शकत नाही .
५) सामािजक घटका ंचे प रणाम : शै िणक तर , िलंग, वय इ यादी अन ेक सामािजक
घटक इि छत िकंमत द ेय िकंवा इि छत भरपाई वीक ृती वर प रणाम करतात आिण याम ुळे
पया वरणीय फाय ा या िक ंवा नुकसानीचा , वाजवी म ू यावर पोहोचण े कठीण बनत े.
६) अशा त : ही प त पया वरणीय स ेवेचे मू यांकन, इि छत िक ंमत द ेय िकंवा इि छत
भरपाई वीक ृतीिवषयी या , सं िहत आकड ेवारी या आधारावर करत े यात , भावी
िपढी या गरजा ंना िवचारात घ ेत या जात नाहीत . अशा कार े, पया वरणीय म ू यांकन ार े,
सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी ,ही प त कमी शा त ठरत े.
७) मौ ीकरणाचा म ु ा : ही प त , पया वरणाची ग ुणव ा िक ंवा भावा या मौ ीकरणवर
(पैशे व पातील म ू बबर )अवल ंबून आह े, जी प रमाणा मकप े ा अिधक ग ुणा मक असत े.
या ही प ुढे, पया वरणीय स ंसाधन े ही िनसगा ची मोफत भ ेट आह ेत आिण ह णूनच न ेमका
अथा ने याच े फायद े /लाभ आिण िक ंमतीचा अ ंदाज लावण े अश य आह े. अशा कार े यात
पया वरणीय स ेवेचे अ यिधक म ू यांकन िक ंवा कमी म ू यांकनाची श यता आह े.
८) य िन ा िक ंवा प पात : ही प त , असं य यि िन ता िक ंवा पूवा हांमुळे खूप
संवेदनशील आह े जी सव ण रचन ेपासून अ ंमलबजावणीपय त, वैयि क ितसाद
कर यापास ून मािहती स ंकलनापय त या ि य ेला भािवत करत े. अशा कार या
य िन ा िक ंवा प पातीपणाचा प रणाम हणज े, पया वरणीय स ेवे या म ू यचा एकतर
जा त िक ंवा कमी अ ंदाज. ई) िन कष : हणूनच, वर उ ल ेख के या माण े, पया वरणीय
मू यांकना या िविवध प ती , काही-न-काही मया दांपासून मु नाहीत आिण हण ूनच,
वरील वरील प त च े संयोजन वापरल े पािहज े, िवशेषतः ज े हा त े एकम ेकांशी स ुसंगत munotes.in
Page 95
पया वरणीय म ू यांची मोजमाप प ती :
बाजारप ेठ आधा रत प ती
95 असतील . व तुि थती अशी आह े क , या सव प ती, वेळ आिण जाग े या भावाखाली
बदलत अस यान े, या मुळे पया वरणा या िक ंमती कमी ल ेख याची श यता असत े.
६.८
1. शु बाजार म ू य आधा रत म ू यांकन प त प करा .
2. पया वरणीय म ू यांची मोजमाप प ती प करा .
3. पया वरणीय म ू यांकनासाठी िबग र-बाजार आधा रत प त चा अथ प करा .
4. पया वरण म ू यांकना या िबगर -बाजार / गैर-बाजार -आधा रत प त च े कार प करा .
5. सुखसोयी / आराम स ंबंिधत (हेडॉिनक ) िकंमत प त प करा .
6. आकि मक म ू यमापन प दत प करा .
munotes.in
Page 96
96 ७
यापार आिण पया वरण घटक रचना :
७.० उि ्ये
७.१ तावना
७.२ संक पना
७.३ यापार आिण पया वरण या ं यातील स ंबंध
७.४ सीमावत / सीमाबा पया वरणीय सम या ंचे िवहंगावलोकन
७.५ सीमाबाहा िक ंवा सीमावत पया वरणीय सम या
७.६ जागितक तापमान वाढ आिण हवामानातील बदल
७.७ ऊजा संकट
७.८ भारतातील ऊजा संकट
७.९ शहरीकरणाची आ हान े
७.१० सारांश
७.११
७.१२ संदभ
१.० उि ्ये
१. यापार आिण पया वरण या ं यातील स ंबंधाचा अ यास करण े.
२. सीमाबाहा िक ंवा सीमावत पया वरणीय सम या याचाअ यास करण े .
३. जागितक तापमान वाढ आिण हवामानातील बदल यािवषयी मािहती जाण ून घेणे.
४. ऊजा संकटयािवषयी मािहती जाण ून घेणे.
५. शहरीकरणाची आ हान ेयािवषयी मािहती जाण ून घेणे.
munotes.in
Page 97
यापार आिण पया वरण
97 ७.१ तावना
संयु रा पया वरण काय म (युनायटेड नेश स ए हायन मे ट ो ाम -यूएनईपी ) असे
नमूद करत े क - 'जगभरातील , आंतररा ीय यापाराची वाढ आिण उदारीकरण आप या
जग याच े आिण काय कर याचा माग बदलत आह े. यापार वाह आिण या ंना िनय ंि त
करणा रे िनयम आिथ क, पया वरणीय आ िण सामािजक बदलासाठी च ंड टाकत लावत
आहेत. आंतररा ीय यापार , हा आिथ क िवकासाचा मह वाचा चालक बनत चालल ेला
आहे. िवकसनशील द ेशांची वाढती स ं या, यां या िवकासा या धोरणा ंचा एक म यवत
भाग हण ून, यापार आिण ग ुंतवणुक कड े पाहत आह ेत आिण अशा कारे यापारिवषयी
वाढ या माणातील िवचार , सव देशांना यापार चाढीसाठी आिथ क धोरण ठरिव याच े
आ हान द ेत आह ेत. परंतु, याच व ेळी, जगातील बह त ेक पया वरणीय िनद शक सात यान े
खालावत आह ेत.
वरील स ंदभा त यापार आिण पया वरण या ं यातील स ंबंध समज ून घेणे मह वा चे आहे.
७.२ संक पना
यापार ही एक यापक स ंक पना आह े.“ यापार हणज े व तू व सेवा एका प ाकड ून
दुस या प ाकड े रोखीन े िकवा उधारीन े केली जाणारी द ेवाणघ ेवाण होय ”. यापाराला
यवहार बाजार अस ेही हठल े जाते.
पया वरण: पया वरण हा श द दोन श दा ंनी बनल ेला आह े. आप याभोवती असल ेले
“परी“, आप या सभोवतालच े “आवरण “, हणज ेच पया वरणाचा शाि दक अथ असा आह े.
“आप या सभोवती असल ेला प रसर हणज े पया वरण होय . पया वरण ह े सव भौितक ,
रासायिनक आिण ज ैिवक घटका ंचे एक ीकरण आह े जे एखा ा जीव िक ंवा प रस ं थे या
लोकस ं येवर प रणाम करतातआिण या ंचे व प , जीवन आिण जग याची िनधा रण
करतात . पया वरण ह े असे आहे जे येक ा याशी स ंबंिधत असत े”,
“ पया वरण हणज े आप या सभोवतालची कोणतीही गो होय .” हे सजीव (जैिवक) िकंवा
िनज व (अजैिवक) गो ी अस ू शकतात . यात भौितक , रासायिनक आिण इतर न ैसिग क
श चा समाव ेश आह े. सजीव व त ू यां या वातावरणात राहतात . वातावरणाचा प रणाम
य या वाढीवर आिण िवकासावर होतो .
७.३ यापार आिण पया वरण या ं यातील स ंबंध
यापार आिण पया वरण या ं यातील अगदी जवळ चे संबंध आह ेत. मु यत; यापारा चे
पया वरणावरनकारा मक आिण सका रा मकअस े दो ही कारच े प रणाम होऊ
शकतात . यापारा या िव ताराम ुळे उ वणारी आिथ क वाढ , दूषण बाढव ून िकंवा नैसिग क
संसाधना ंचा -हास क न , पया वरणावर थ ेट प रणाम करत आह े. हा पया वरणावर झाल ेला
यापाराचा नकारा मक प रणाम मानला जाऊ शकतो . परंतु, यापार , आिथ क बाढ , िवकास
आिण सामािजक क याणाला पािठ ंबा देऊन, पया वरणाच े अिधक भावीपण े यव थापन munotes.in
Page 98
पया वरणीय अथ शा - I
98 कर यासाठी मोठ ्या मत ेत योगदान द ेऊ शकतो . (पया वरणीय क ुझने स व ितमान )
मह वाच े हणज े, मु बाजारप ेठा, नवीन त ं ाना या मा यमात ून, ऊजा , पाणी आिण
पया वरणास हािनकारक क चा माल /पदाथा सार याचा वापर कमी क न , थािनक
उ पादन ि य ेला अिधक काय म बनवत े. याच माण े, यापार आिण ग ुंतवणूकचे
उदारीकरण व या ार े दे यात य ेणारे उ ेजक, कंप यांना अिधक कडक पया वरण मानके
वीकार यासाठी ो सा हन द ेऊ शकतात . जसेजसे देश जागितक अथ यव थ ेत अिधक
समाकिलत होतो , तसतस े याच े िनया त े अ ग य आयातदारा ंनी लादल े या
पया वरणीय आव यकता ंशी स ंबंिधत बाबा ं या जा त जवळ जात े. पया वरणावर यापाराचा
हा सकारा मक प रणाम मानला जाऊ शकतो .
यापार आिण पया वरण या दोघा ंमधील स ंबंधब ल य ूएनईपी (UNEP ) खालील दोन
मह वप ूण गो ची न द करत े. यापार आिण पया वरण दर यानच े दुवे एकािधक मह वाच े
आिण जिटल आह ेत. यापाराच े उदारीकरण वतःच पया वरणासा ठी चा ंगले िकंवा वाईट
नाही. पया वरणावर होणार े दु प रणाम , पया वरण आिण यापाराची उ ी े, िकती माणात
पूरक व पर पर सहा यकारी बन ू शकतात , यावर अवल ंबून असतात . सकारा मक
प रणामासाठी रा ीय आिण आ ंतररा ीय तरावर यो य सहा यकआिथ क आिण
पया वरणीय धोरणा ंची आव यकता असत े. वरील बा बी ल ात ठ ेवून, यापार आिण
पया वरण या ं यातील स ंबंध, खाली िद या माण े, अिधक िव त ृतपणे प क ेले जाऊ
शकतात .
१) माणाच े भाव : आंतररा ीय यापारा या प रणाम व प आिथ कि याकलापा ं या
माणातील झाल े या बदला ंमुळे उ पािदत व त ूंचे संयोजन ि थर ठ ेवून, िनमा ण झाल े या
पया वरणीय भावा ंनासंदिभ त करतात . आंतररा ीय यापार वाढ याम ुळे सव े ातील
आिथ क ि याकलापा ंचे माण वाढत े; हणून या वाढल े या माणाच े प रणाम व प
पया वरणीय भाव न ेहमीच नका रा मकअसतो . दुसया र श दा ंत सांगायचे तर, मु यापार ,
एकूण आिथ क ि याकलापा ंचा िव तार करीतअस यान े, पया वरणावर जा त दबाव आणत े
(हे दबाव दो ही र या श य आह े एक हणज े, ऊजा , लाकूड िकंवा पाणी या सार या
नैसिग क ोता ंचा, जा त माणात उ पाद नात वापर क े याने आिण द ुसरे हणजे, वाढीव
उ पादनाम ुळे उ वणार े वाय ू आिण जल द ूषण व पात , जे घातक कचरा िक ंवा
अिधकिवषारी उ सज नमुळे होते). व तुतः माणा या प रणामाम ुळे होणार े पया वरणीय
भाव , पया वरणीय धोरण ेसादर कर याच े औिच य िस करतात .
२) संयोजन / संयु भाव : संयु भाव (िकया िमि त प रणाम ) हे आंतररा ीय
यापाराम ुळे आिथ क ि याकलापा ंचे माण ि थर ठ ेवून, उ पािदत आिण उपभोग या
जाणा या व त ू मध या स ंबंधातील बदल ज े पया वरणास भािवत करत े ते आहे. सा या
श दांत सांगायचे तर, उ पािदत व त ू आिण स ेवांचे वातावर ण द ूिषत क शकतात िक ंवा
या व तू व स ेवांचे उ पादन क ेला जाऊ शकत े जे दूषण कमी करत े, अशा कार े
हािनकारक व त ूंमुळे होणार े दु प रणाम , पया वरण अन ुकूल व त ूं या उ पादनाम ुळे
तीस ंतुलीत / संतुिलत होतात . हे संयु प र णाम कमी -अिधक र या सकारा मक िक ंवा
नकारा मक अस ू शकतात , याचा आधार पया वरणा या भा ंडवला या एक ूण साठ ेबर,
उ पादनात बदलम ुळे होणा या साप े भावावर अवल ंबून असतो . munotes.in
Page 99
यापार आिण पया वरण
99 उदा. जर अ ंतररा ीय यापाराम ुळे, कृषी उ पादनात घट झाली (अकृिषक उ पादना या
तुलनेत) आिण जर क ृषी े कमी द ूिषत करणार े े अस ेल, तर उ पादना ं या स ंयु
प रणामाचा पया वरणीय भाव नकारा मक अस ेल; याउलट जर क ृषी े अिधक द ूिषत
होत अस ेल तर स ंयु प रणामाचा पया वरणीय भाव सकारा मक अस ेल.
३) नकारा मक बा त ेचे प रणाम : बा तेचे प रणाम हणज े उ पादन आिण उपभोगम ुळे
तयार होणारी नकारा म क बा त ेचे, पया वरणीय भाव जा त द ूषण करणा या उ पादन
े ात ही पया वरणीय बा ता मोठ ्या माणात िनमा ण होत े. बाला उ पादन बा ता हण ून
ही संबोधल े जाऊ शकत े. याच माण े उपभोगा मुळे सु ा बा ता िनिम त होऊ शकते, जसे
क , उपभोगन ंतर तयार होणारा घनकचरा आिण उ सज न पया वरणीय बा तािनिम त
करतात .
४) तांि क प रणाम : तांि क भाव हणज े, यापाराचा असा पया वरणीय भाव , जे नवीन
व तू/ उ पादन े, नवीन उ पादन ि या िक ंवा नवी न तं ान तयार झा यान े होते. खरं तर,
आंतररा ीय यापार , तांि क बदल घडव ून आण ू शकत े, याम ुळे पया वरणीय भाविनिम त
होते. अ लर आिण शोट ल (१९९८ ) तांि क बदल का होतात , याची चार कारण े नमूद
करतात .
थम हणज े, आंतररा ीय यापाराम ुळे पया वरणाला हानी न पोहचिवणा या िक ंवा
पया वरणास अन ुकूल अशा व ैिव यप ूण तं ानाचा आ ंतररा ीय सार होऊ शकतो . दुसरे
हणज े, वाढ या यापाराम ुळे मोठ ्या माणात उ पादनाचा फायदा घ े यासाठी
पया वरणासअन ुकूल तं ान िवकिसत कर या या स ंशोधन आिण िवकासा या हेतूसाठी,
कंप या चा ंग या माणात ग ुंतवणूक क शकतात . ितसर े हणज े, उ पादना ं या साप े
िकंमती बदल ून, यापार , वेगवेग या े ातील स ंशोधनासाठी ो साहन द ेते, कारण
उ पादन वाढिव या या उ ेशाने केले या स ंशोधन य ना ंचा, उ पादना ं या िक ंमत वर
सकारा मक अवल ंबन असत े. उदाहरणा थ , जर यापार , कृषी उ पादना ं या साप े िकंमती
कमी कर ेल, तर याम ुळे, कृषी संशोधनासाठीच े ो साहन द ेखील कमी होईल . अशा कार े,
शेती े ात, पया वरणास अन ुकूल तं ाना या िवकासास हानीपोच ू शकत े.
शेवटी, उ पादना ं या सापे िकंमत मधील बदल , उ पादन घटका ं या साप े िकंमत वर
सु ा प रणाम क शकतात , याम ुळे या घटका ंचा अथ यव थ े या िविवध े ांम ये
उपयोगा या माणात द ेखील बदल होतो . घटक स ंयोजनात अशा बदलाम ुळे पया वरण
अनुकूल अशा त ं ानाचा िवकास होऊ श कतो.
५) धोरण िक ंवा िनयमन प रणाम : धोरणा मक प रणाम हणज े, पया वरणीय धोरणा ंमधील
बदल आिण याम ुळे उ वणा या आ ंतररा ीय यापारा या प रणामाच े होणार े पया वरणीय
भाव द ुस या श दा ंत, आंतररा ीय यापारातील वाढ , धोरणे िनिम तीस व ृ करत े आिण
यामुळे पया वरणीय भाव उ वत े. परंतु, असा य ुि वाद क ेला जात आह े क , पया वरणीय ,
मानवी आरो य , अ न स ुर ा आिण ब यजीव स ंर णास ंदभा तील धोरण /िनयम, यापारा या
िनयमा ंशी िभडतील आिण या न ंतर, य अशा पया वरणीय धोरणाचा याग करतील .हा
युि वाद , पया वरणीय धोरणा ंवरील यापारा या प र णाम दाखवत े आिण नाही क
पया वरणीय धोरणाच े यापारावरील भाव , munotes.in
Page 100
पया वरणीय अथ शा - I
100 ६) पधा प रणाम : मु यापाराम ुळे, आंतररा ीय पध ला चल िमळा यास , बाजाराची
पधा मकता वाढत े आिण याम ुळे कंप याना , पया वरणीय खच कमी कर यासाठी उ पा दन
ि य ेत बदल करावा लागतो . या पधा मकत ेची िच ंता खास गी े ा ार े सरकारकड े
सा रत क ेली जात े, आिण स या पया वरणीय धोरणा ंमुळे, कंप यांनी इतर द ेशात जाऊ
नये हण ून सरकार , पया वरणा या िनयमा ंचे िनरी ण आिण अ ंमलबजावणी कर यास
िशिथल करतात . या मुळे, पया वरणावर िवपरीत प र णाम होत े.
७) थला ंतर प रणाम : जर द ेशांतग त सरकारा ंनी बाजारातील वाढ या पध या
पा भूमीवर, कठोर पया वरणीय िनयम पाळल े तर, कंप या भा ंडवली या गितशीलत े या
संध ना ितसाद द ेऊन, कठोर पया वरणीय िनयम (िकंवा अ ंमलबजावणी ) असल े या
देशांमधून बाह ेर पडतात आिण कोणत ेही िनयम नसल े या िक ंवा अिधक िढसाळ
अंमलबजावणी असल े या द ेशांम ये थाना ंतरीत होतात . या भावास , " दूषण वग
गृहीतक " हणून ओळखल े जाते. अशा बदलाम ुळे पया वरणावर तस ेच यापारावरही प रणाम
होऊ शकतो .
थोड यात , यापार आिण पया वरण एकम ेकांशी स ंबंिधत आह ेत कारण सव आिथ क
ि याकलाप पया वरणावर आधा रत आह ेत.
सारांश : सवा त मूलभूत तरावर , यापार आिण पया वरण एकम ेकांशी स ंबंिधत आह ेत
कारण सव आिथ क ि याकलाप पया वरणावर आधा रत आह ेत. पया वरण ह े सव मूलभूत
आदान /क चामा ल (धातू व खिनज े, माती, जंगले आिण म य पालन ) आिण या ं यावर
ि या कर यासाठी आव यक उज चा आधार आह े. यापारावर वातावरणाचा हा
सकारा मक प रणाम आह े. याच माण े, पया वरणाला आिथ क ि य ेमुळे िनमा ण होणा या
कच याम ुळे, नुकसान होत े. पया वरणावर हो णारा यापाराचा हा नकारा मक प रणाम आह े.
उ पादन ि य ेत सु ा पया वरणा या बदलाम ुळे, प रणाम होत े, कारण िनया तदारा ंनी ह रत
व तु आिण स ेवांसाठी या बाजारातील मागणीला , ितसाद द ेऊन पया वरण अन ुकूल व त ू
बनिवण े आव यक आह े.
७.४ सीमावत िक ंवा सीमाबा पया वरणीय सम या ंचे िवहंगावलोकन
'सीमावत ' िकंवा 'सीमाबा हणज े 'सीमा िक ंवा सीमार ेषा ओला ंडून भाव पाडण े असा
अथ होतो . सीमावत िक ंवा सीमाबा पया वरणीय सम या ंचे चचा करताना अन ेक
सम या ंचा येथे अ यास करावा लागतो .
७.५ सीमाबाहा िक ंवा सीमावत पया वरणीय सम याः
अ) संक पना :
'सीमावत ' िकंवा 'सीमाबा हणज े 'सीमा िक ंवा सीमार ेषा ओला ंडून भाव पाडण े. अशा
अथा ने, सीमावत पया वरणिवषयक सम या हणज े या द ेशात सम या िनमा ण झाली
असेल, केवळ या द ेशात िक ंवा रा ालाच न ह े तर, इतर जवळपास या द ेशास िक ंवा
रा ांना ही हानी पोहचण े. सीमावत पया वरण िवषयक सम या ंना संकुिचत आिण यापक munotes.in
Page 101
यापार आिण पया वरण
101 या दो ही अथा ने पािह या जाऊ शकतात . संकुिचत अथा ने, याचा अथ मूळ रा या ंिशवाय
इतर जवळ या रा या या द ेशात होणा या न ुकसानीचा स ंदभ आहे, िजथे संबंिधत रा य े /
ांत एक समान सीमा सामाियक करतात . परंतु, यापक अथा ने, याचा अथ मूळ
रा यािशवाय इतर रा या या द ेशात होणारी हानी होय , हणज ेच संबंिधत रा य े एक
समान सीमा सामाियक करत नाहीत तरीही न ुकसानी या स ंदभ आहे. काही पया वरणीय
सम या या यां या यापक अथा न येतात, यास 'जागितक पया वरण सम या हण ूनही
ओळखल े जाते. सा या -सो या श दात सा ंगायचे झाले तर, सीमाबा पया वरणीय सम या ,
ही अशी एक पया वरणीय सम या आह े. जी माणाम य े सीमाबा आह े हणज े याचा
उगम एका द ेशात झाला अस ेल तरीही दुस या द ेश िकंवा देशांना ते भा िवत करत े,
यां याम य े सीमा ंची ज ुळत असो िक ंवा नसो . उदा. वायू दूषण, पा याच े दूषण,
सीमाबा कचरा पाठिवण े इ याद शी स ंबंिधत घातक ि या . इकडे ही न द घ ेणे गरजेचे आहे
क , अशा कार या सीमाबाहा पया वरणिवषयक सम य ेमुळे केवळ पया वरणाची हानी होत
नाही, तर स ंबंिधत भागातील मानवी क याण द ेखील कमी होत े.
ब) अथ “'सीमावत ' िकंवा 'सीमाबा हणज े 'सीमा िक ंवा सीमार ेषा ओला ंडून भाव
पाडण े. या अथा ने, सीमावत पया वरणिवषयक सम या हणज े अशा पया वरणीय सम या
होय”,
क) सीमापार पया वरणीय सम या ंशी स ंबंिधत काही मह वाची उदाहरण े :
१) ीनल ँड हे सीमावत द ूषणा या प रणामा ंचे एक चा ंगले उदाहरण आह े. मु य
औ ोिगक क ांपासून बरेच दूर आिण व छ द ूषणाच े काही ोत असल ेले हे व छ हवा
व पा याचा द ेश आह े. तरीही ितकड याअ न साखळीत आिण पार ंपा रक ी नल िडक
आहारात व ितकड या लोका ं या र ात , उ च पातळीवरम य ु री (पारा) या द ूषकचे माण
पािहल े गेले आहेत.
२) याच माण े, आि ट क जग , अजूनही म ु य भ ूमीपास ून दूर असताना ही ितकड या अ न
जा यात अस े दूिषत पदाथा ची वा ढती म ूक उपि थती आह े, यांचे खरे ोत हजा रो मैल
दूर देशात आह ेत.
ड ) सीमापार पया वरणिवषयक सम या ंचे ोत : सीमापार पया वरणीय सम या ंचे,
नैसिग क तस ेच मानविनिम त ोत आह ेत.
नैसिग क ोत :
१) वारा ार े दूषकांचे वाहत ुक या ोता या अ ंतग त, बा याचे वाह एका द ेशातून /
देशातून दुस या द ेशात द ूषक आणता त. उदा. मा सून/ पावसा प ूव काळात (एि ल त े मे),
भारत आिण पािक तान या दो ही या प ंजाब े ांम ये आगीचा वापर श ेतीतील स ुखलेले
वन पती / घास जाळ यासाठी क ेला जातो आिण ाम ुळे िनमा ण झाल ेले दूषक, यां या
सामािय क सीमा ओला ंडून जवळ या द ेशा या वाय ू दूषणात योगदान द ेते.
आ ल पाऊस ह े सु ा एक अस ेच प उदाहरण आह े क कसा कार े, हवेचे वाह एका
देशातून दुस या द ेशात आिण खर ंच जगभरात , िवनाशकारी द ूषक वाह शकतात . हवेत या munotes.in
Page 102
पया वरणीय अथ शा - I
102 दूषकामुळे वातावरणात आ लता जमा होण े, हे अनेक वषा पासूनची आ ंतररा ीय सम या
आहे. जीवा म इ ंधन जळ याम ुळे आिण िकरणो सग उ सज नामुळे, वातावरणास , पा या या
वाफेसह, दूषक एक होतात आिण आ ल पाऊस हण ून खाली जिमनीत उतरतात . हे
पज यवृ ी िक ंवा आ ल पाऊस या यात स फर आिण नाय ोज न कमीअस ेल अशा
तलाव , नाले तसेच जंगल व इमारत ना न ुकसानकारक ठरत े.
२) नदी या मा यमात ून द ूषकांची वाहत ूक एका द ेशातून देशातून दुस या द ेशात
न ांचा वाह हा द ूषकां या वाहत ुक चा ोत आह े.
३) महासागर या मा यमात ून दूषकांची वाहत ूक एका ा ंत िकंवा देशातून दुस या द ेशात
दूषकां या वाहत ुक समहासागराच े वाह द ेखील जबाबदार आह ेत.
४) रजकण या मा यमात ून दूषकांची वाहत ूक ( ासहोपरइफ े ट) काही द ूषक वारयाम ुळे
उडणा य ध ुळी या कणा ंना िचकट ून मोठ ्या अंतराचा वास कर यास स म असतात .
५) लांब या देशात द ेशात थला ंतर करणार े प ी अस े प ी ख ूपच अ ंतर काप ून ब याच
देशांतून जातात . एका द ेशाचे दूषक द ुस या द ेशात या ं या िव ाम य े आढळतात .
अशा कार े, असे प ी एका द ेशातून दुस या द ेशात दूषकांचे बाहक हण ून काम
करतात .
मानविनिम त ोत :
सीमावत द ूषक, दूिषत पा याच े व प घ ेऊ शकतात िक ंवा रा ीय सीमा ओला ंडून हवेत
दूषकांचे साठवण क शकतात . तथािप , अशा सीमावत द ूषकांचे ोत धोकादायक
मानवी ि याकलाप अस ू शकतात जस े क ,
१) चेरनोिबलमध या आि वक फोटासार या आप ीजनक घटना ही द ेखील ोत
आहे.
२) औ ोिगक िवसज नाचे र गाळण े जे अखेरीस जवळ या द ेशांवर न मोज यायो य घातक
प रणाम करत े.
३)िकना यावरील औ ोिगक ि या या कच याची िव ह ेवाट लाव यासाठी तटाचा वापर
करतात .
४) समु ावरील जहाज े य ांना सम ु ालाच कचरा टाक या या जागा हण ून अगदी
सोयी कर र या वापरतात आिण त ेल उ खननसार या सम ु ी ि याकलापस ु ा
दूषणाच े िनरंतर ोत आह ेत.
५) समु ात होणार े अपघात आिण त ेलगळती ह े देखील सीमाबा पया वरणीय सम या ंसाठी
जबाबदा रआहेत, िवशेषत: हे सागरी द ूषणासा ठी जबाबदार आह ेत आिण त े सागरी
प रसं थेवर वाईट प रणाम करतात .
ि व झल ड या बास ेल येथे नदी िकनारा या द ूषणाच े सवा त िस करण हणज े राईन
नदीचे दूषण होय . या द ूषणाचा ोत हणज े रासायिनक फ े टरीमधला फो ट होय . या munotes.in
Page 103
यापार आिण पया वरण
103 फोटीत आग िवझव या या ि य ेत, मोठ्या माणात पा याचा वापर क ेला गेला याम ुळे
वन पतीसाठीची रसायन े (पारा, क टकनाशक े, बुरशीनाशक े, औषधी वन पती आिण इतर
कृषी रसायन े) या पा यात िमसळल े व अशा कार े अ य ंतिवषारी ाव िनमा ण झाल े. हे
ाणघा तक िम ण राईन नदीत िमसळल े गेले आिण बाि टक सम ु ाकड ेजा याचा माग पुढे
िनघाल े. यामुळे वाटेवरील य ेक देशावर वाईट प रणाम झाल े. यात सहा साव भौम
रा ांचे नाग रक भािवत झाल े.
६) िवषारी कचरा यव थापन य ं णेतील िबघाड , हे सीमावत द ूषणा या मौन ोत द ेखील
असू शकत े.
७) िनवा िसतांची िवश ेषतः अित द ूिषत असल े या द ेशांमधून, दूषकांचे एक द ेशातून
दुस या द ेशांत थला ंतर हो याच े कारण आह े. अशा थला ंतरामुळे रोगांचा आिण
क टका ंचा एका भौगोिलक थानापास ून दुस या िठकाणी सार होऊ शकतो .
अशा कारे सीमाबा पया वरणीय सम या ंचे व प पहावयास िमळत े . याम य े
मानविनिम त ोत अिधक भावी ठरतात .
ड) सीमाबा पया वरणीय सम या ंचे यव थापन : सीमाबा पया वरणीय सम या ंचे
यव थापन , काही धोरणा मक िनय ं णे- घातक मानवी ि याकलापवरलाव ून, यव थािपत
कर याशी स ंबंिधत आह े. सीमाबा पया वरणीय सम या य व थािपत कर यासाठीच े
उपल ध काही साधन े खालील िद या माण े आहेत.
१) बह प ीय पया वरण करार ार े सीमाबा पया वरणीय सम या ंचे िनराकरण क ेले जाऊ
शकते. अशा कराराम य े िविवध स ंबंिधत रा ी य सरकारा ंची, यां या े ाशी स ंबंिधत,
सीमाबा पया वरणीय सम या हाताळ याची भ ूिमका समािव आह े.. उदा. युरोपम य े आठ
देशांम ये झाले या कराराम ुळे स फा उ सज न कमी झाल े आहे. याच माण े, १९९२ म ये
युरोिपयन सम ुदायान े, उ सज न कमी कर यासाठी वाहना ंसाठी उ सज न मानक े लाग ू
कर या स सहमती दश िवली होती .
२) आंतररा ीय काय ा ंचा मस ुदा तयार करण े आिण याची अ ंमलबजावणी करण े ही सीमा
पार पया वरणा यासम या ंना यव थािपत कर यात मह वप ूण भूिमका बजाव ू शकत े.
िवशेषत: बह रा ीय क ंप यांचे दूषणकरणा या उ पादन ि य ेला रोख या साठी अस े
कायद े मह वप ूण ठरता त.
३) रा ीय द ूषण िनय ं ण िनयमन , हे रा य िक ंवा परगणामधील िविवध े ांशी संबंिधत,
सीमा पार पया वरणीय सम या टाळ यासाठी मह वप ूण आहे. अशा िनयमा ंमुळे नाग रका ं या
औ ोिगक -सामािजक उप मा ंचे िनरी ण आिण तपा सणी करता य ेते. उदा. यूएसएम य े,
रा ीय पया वरण धोरण कायदा हा ाद ेिशक / रा य सीमा ंचा िवचार न करता , पया वरणीय
गुणव ेचे प ीकरण आिण द ेखरेख कर याचा य न करत े. अशी द ेखरेख कर यासाठी ,
एक पया वरणीय ग ुणव ेची स ंबंधी प रषद , रा ीय तरावर मािह ती स ंकिलत कर याच े
काय करत े. munotes.in
Page 104
पया वरणीय अथ शा - I
104 ४) पया वरण द ूषणास जबाबदार असल े याना दोष करार द ेऊन द ंड लावण े, हे सीमा पार
पया वरणीय सम या ंचे यव थापन कर याच े एक साधन आह े. चुक या िक ंवा दु या न
कर यासाठी द ंड भर या या व पात त े लागू होऊ शकतात व उ म प त चे अनुपालन
कर याच े आ ासन द े यासाठी ह े गरज ेचे ही आह े. परंतु, या प दतीची सम या अशी आह े
क , र गाळणार े दूषण िनय ंि त कर यासाठी लागणा या िक ंमतीची मोजमाप त े क शकत
नाही. अपेि त आप ी टाळ यासाठी रा ीय सी मा िक ंवा उ पादन ि य ेचे िनरी ण
कर याच े खच सु ा ख ूप जा त असू शकत े. सागरी द ूषण ह े सीमावत द ूषणा या
सम य ेचे उ कृ उदाहरण आह े यात ब याच द ेश-रा ये आिण द ूषणाच े अमया िदत िब ंदू
ोत, यांचा समाव ेश आह े.
इ) सीमावत पया वरणीय सम या ंचे यव थापन कर यात य ेणा या अडचणी :
सीमावत पया वरणीय सम य े या यव थापनात य ेणा या अडचणी म य े अस े अनेक
मु ांचा समाव ेश आह े. जसे क
१) अिधकाराची कमक ुवतता : सीमावत द ूषणा या म ु ांवर जो अिधकार आणला जाऊ
शकतो तो म ु यतः कमक ुवत आिण ग धळा त टाकणारा आह े. याचे कारण हणज े सीमापार
पया वरण सम य े या बह प ी य वण , उदा. जे हा द ूषक मा रा ीय सरकार वतः असत े,
जसे चेरनोिबल आप ी या बाबतीत , ते हा सम याच िवहगावलोकनन ुकसान भरपाई
िमळवण े जवळजवळ अश य अस ू शकत े.
२) नुकसान कमी कर यात आिण भरपाई िनि त कर यात अडचण मोठ ्या माणावर
सौमापार पया वरणिवषयक सम या ं या सामािव खच मोजण े अवघड आह े आिण हण ूनच
नुकसान भरपाई िनि त कर यात ही अडचण असत े, िवशेषतः अशा पया वरणीय व त ू
आिण स ेवे या बाबतीत , यांना बाजारप ेठ उपल ध नाही . उदा. तेल गळती मुळे होणार े
सागरी जीवनाच े नुकसान ,
३) आंतररा ीय खट याची साम ेलिगरी /समाव ेश: सीमावत द ूषण अन ेक प धारण करत े
आिण त े खाजगी उ ोग आिण सरकारी कामकाजा ार ेसु ा होऊ शकत े, अश य नस ेल
तरीही द ूषण करणा यावर , आंतररा ीय तरावर खटला चालवण े कठीण आह े.
४) दूषणक या ची िनि त कधी कधी, दूषण र गाळणार े' असून याच े खरे दूषक कोण
आहे हे ठरिवण े कठीण होत े. बायूज य सीमापार द ूषण िनमा ण ब याच प तीन े होत असत े
आिण या या यापक व पाम ुळे हे शोधण े अ यंत अवघड आह े.
फ) सारांश :
सीमापार पया वरणीय सम या ख ूप मोठ ्या माणातील अस यामुळे यास , थािनक िक ंवा
कधीकधी िक ंवा रा ीय सरकारन े देखील हाताळल े पािहज े. सव रा ा ंनी जर ' ात द ूषक'
कमी कर यासाठी िनय ं णे अंमलात आण यास सहमती दश वली व इतर द ेशां या
पया वरणाची ग ुणव ा खराब करणा या वतः जबाबदारी घ ेतली, तरच आ ंतररा ीय
पातळीवरील ही सम या कमी कर यासाठीच े सहकाय यश वी होऊ शकत े. munotes.in
Page 105
यापार आिण पया वरण
105
७.६ जागितक तापमान वाढ आिण हवामानातील बदल
िवसा या शतका या म यापास ून हवामान शा ा ंनी हवामानातील िविवध घटन ेचे जसे क
तापमान बाढ , पज य िक ंवा आ लव ृ ी आिण त ूफान, वादळ आिण ह वामानावरील स ंबंिधत
प रणामािवषयी ज से क सम ु ाचे वाह आिण वातावरणाची रासायिनक रचना याची
तपशीलवार िनरी ण े गोळा क ेली आह ेत. याची आकड ेवारी दश वते क प ृ वीचे हवामान
बदलल े आहे. िवशेषतः औ ोिगक ा ंतीनंतर तर याम य े आमुला बदल झाला आह े.
अ) अथ :“जागितक तापमान वाढ हणज े पृ वी या वातावरणातील एक ूण तापमानात
हळूहळू होणारी वाढ होय ”. तसेच ह रतग ृह वाय ू' प रणाम हण ून ओळख या जाणा या
ि य े या प रणामी होणार े तापमानातील वाढ , हणज े जागितक तापमानात वाढ होय .
“वातावरणातील काही वायू काच े माण े काय करतात , यामुळे सूय काश ज े पृ वी या
पृ भागावर पडतो यास , पु हा अ ंतराळात /वातावरणात िफरवत े आिण ितथ े उ णत ेस
अडकव ून ठेवते. वातावरणात अस े ह रतग ृह वाय ूचे माण वाढ यास प ृ वी अिधक गरम
होते. या ि य ेमुळे, हवामानात जलद बदल होत आह ेत, याला 'हवामान बदल ' असेही
हणतात ”. दुस या श दा ंत हवामान बदल ' हणज े हवामानातील बदल ज े थेट िकंवा
अ य पण े मानवी काया चे प रणाम आह े, जे जागितक वातावरणा या रचन ेत बदल करत े.
थोड यात , ीनहाऊस ग ॅस, बातावरणाचा एक असा वाय ू आहे जो िकरणो सग शोषून घेतो
आिण उ णताउ सिज त करतो. ही ि या ीनहाऊस भा वाचे मूलभूत कारण आह े.
पृ वी या वातावरणातील ाथिमकह रतग ृह बाब ू हणज े पा याची वाफ , काब नडाय
ऑ साईड , िमथेन, नाय स ऑ साईड आिण ओझोन .ह रतग ृह वाय ू, बातावरणा या उ ण
किटब ंधीय े ाम य े आढळतात आिण प रणामी हवा आिण प ृ वी यातापमानात वाढ
करतात .
काब न डायऑ साइड (CO2) : मानवी ि याकलापा ं ारे उ पािदत ीनहाऊस वाय ूपासून
जागितक तापमान वाढम य े ाच े योगदान ५५% िजतक े आहे. औ ोिगक द ेशांचा वािष क
उ सज ना या स ुमारे ७६% पय त याचा वा टा आह े. याचा म ु य ोत हणज े जीवा म
इंधनाच े जळण (६७%) वजंगलतो ड आिण जाळ याच े इतर कार (३३%). हा वाय ू सुमारे
५०० वष पय त वातावरणात राहतो .
लोरो लोरो काब स (सीएफसी ) : असे मानल े जात े क , ह रतग ृह वाय ूंम ये य ांचे
योगदान मोठ े आहे. यामुळे ओझोनच े तर द ेखील कमी होत े. सीएफसी या मु य ोता ंत
वातान ुकूलन आिण रेि जर ेटर गळती , औ ोिगक सॉ ह ट्सचे बा पीभवन , लाि टक
फोम, एरोसॉ स , ोपेल ट्स इ यादीच े उ पादन याच े समाव ेश आह े. सीएफसीम य े, CO2
पे ा, १५०० ते ७००० पट जा त उ णता िनमा ण कर याची मता असत े. munotes.in
Page 106
पया वरणीय अथ शा - I
106 िमथेन: ीनहा ऊस वाय ूं या वाढीम य े ाच े माण १८% आहे. िमथेन तयार त े हा होत े,
जे हा जीवाण ू ऑि सजनची कमतरता असल े या दलदली , नैसिग क पाणथळ जमीन ,
भातश ेती, लँडिफ म आिण ग ुरेढोरे, म ढ्या आिण दीमक या ं या पाचन त ं ाम य े मृत स ि य
पदाथा ला तोडतात . तेल आिण न ैसिग क वाय ूचे उ पादन आिण स ीय सािह याचा अप ूण
वलन ह े देखील, िमथेनचे मह वप ूण ोत आह े. िमथेन ७-१० वष बातावरणात राहतो .
येक िमथ ेन अण ू, CO2 रेणूपे ा २५ पट जा त उ णता िनमा ण करतो .
नाय स ऑ साईड (N2O): ह रतग ृह वाय ूं या माणात याच े योगदान ६% एवढे आहे.
उ ण किटब ंधीय े ाम य े उ णता अडकव या यित र , ते सम तापम ंडळात ओझोनच े
तर कमी करत े. हे नायलॉन उ पादना ंमधून, बायोमास आिण नाय ोजन सम ृ इंधन
(िवशेषत: कोळसा ) जाळ यापास ून आिण जिमनीत नाय ोजन खतां या िवघटनापास ून,
पशुधन कचरा आिण नाय ेट दूिषत भ ूजल पास ून िनमा ण होत े. उ णकिटब ंधीय े ाम य े
याचे आयु यमान १४०-१९० वष आहे आिण त े ित अज ू CO2 पे ा २३० पट जा त
उ णता िनमा ण करतो .
अशा कार े िविवध वाय ू जागितक तापमान वाढीत योगदान द ेतात.
ब) जागितक तापमान वाढ आिण हवामान बदलाची कारण े:
जागितक तापमान वाढ व याम ुळे होणा या बदलाच े मु य ोत खालील माण े आहेत:
१) जीवा म इ ंधनचे जळण : लोकस ं या वाढ यान े आिण औ ोिगक वाढीम ुळे जीवा म
इंधनाची मागणी मोठ ्या माणात वाढली आह े. वातावरणीय काब नडाय ऑ साईडचा
िनिम तीचा सवा तमह वा चा ोत हणज े जीवा म इ ंधनचे जळण े.
२) जंगलतोड आिण िनव यीकरण ज ंगलतोड : अशा दोन कार े वातावरणात काब नडाय
ऑ साईडची भर घातली जात े. थम, बह तेक झाड े एकतर जाळली िक ंवा बॅ टे रयांमुळे
िवघिटत क ेली आह ेत, आिण याम ुळे, काब नडाय ऑ साईड थ ेट हव ेत िमसळत े. दुसरे
हणज े, जंगलतोड क ेलेली जमीन काश स ं ेषणा ार े काब नडायऑ साईड जम / जतन
कर यात अ म बनत े आिण या म ुळे, काब नडाय ऑ साईड व ेट: हवेत िमसळत े. या दोन
घटना ं या प रणामी , १०% ते ३०% िजतक े काब नडाय ऑ साईड वातावरणात िमसळत े.
दुस या श दा ंत सांगायचे झाले तर, हवामान बदलाम य े जंगलां या िनव यीकरणची मोठी
भूिमका आह े. झाडे बातावरणात ून CO2 शोषून घे या ार े याच े िनयं ण कर यास मदत
करतात . जे हा त े कापल े जातात त े हा, हा सकारा मक भाव गमावला जातो आिण
झाडांम ये साठलेला काब न वातावरणात िमसळतो .
३) वालाम ुखीचा उ ेक: वालाम ुखीमुळे अंदाजे २५ दशल टन इतक े काब न
डायऑ साईड उ सिज त होत े, हणूनच वालाम ुखी भोवतालचा स ंपूण देश काब नडाय
ऑ साईड सम ृ असतो .
४) सधन िक ंवा मोठ ्या माणात श ेती : नाय ोजनय ु खतांचा तस ेच ाणी , म ढ्या आिण
गुरेढोरे यां यामुळे िमथेन, हा ह रतग ृह वाय ू तयार होतो . जे हा पश ुधन मोठ ्या माणात चरत े
ते हा, मोठ्या माणात िमथ ेन िनमा ण होत े. munotes.in
Page 107
यापार आिण पया वरण
107 ५) तेल उ खनन : तेल उ खनन उ ोगात ून तेल जाळ या जात े याम ुळे, काब नडाय
ऑ साईडवरबातावरणा त िमसळत े. जीवा म इ ंधन प ुन ा ी ि या आिण िवतरण याम ुळे
अंदाने आठ टक ेकाब न डायऑ साईड आिण तीस टक े िमथेन िनमा ण होत े.
६) नैसिग क वाय ूउ खनन : नैसिग क वाय ू उ खनन िक ंवा गॅस उ खनन याम ुळे मोठ्या
माणात वाय ू दूषण होत े.
(७) तं ान : नैसिग क वायू काढ यासाठी वापर या जाणा या हाय ॉिलक ै च रंग
तं ामुळे, भूजल ोत द ेखील द ूिषत होतात . कच याची िव ह ेवाट: कचरा यव थापन प ती
जसे क जमीन भरण (कचरा जिमनीत खड ्डा क न भर याची आिण कचरा वलन
(बिन ग) िमथेनसह इतर ीनहाऊस ग ैस आिण िवषारी चाय ूंचे उ सज न होत े जे वातावरण ,
माती आिण पा यात िमसळल े जाते व याम ुळे ीनहाऊसप रणामात / भावात वाढ होत े.
८) खाणकाम : आधुिनक जीवन , खाण आिण धात ू उ ोगा ंवर जा त अवल ंबून आह े. धातू
आिणखिनज े ा सार या क या मालाच े बांधकाम , वाहतूक आिण प का माला या
िनिम तीम य े वापर होत े. उ खननापा सून िवतरणापय त या ा मोठ ्या बाजारच े, सव
ह रतग ृह वाय ू उ सज नात माण ५% एवढे आहे.
९) अित-उपभोग : शेवटी, अित-उपभोग द ेखील हवामानातील बदलाम य े मोठी भ ूिमका
बजावत े खरं त र, असे उपभोग , नैसिग क स ंसाधना ं या अ यिधक शोषणासा ठी आिण
आंतररा ीय माला या वा हतुक तून होणा या उ सज नासाठी जबाबदार आह े आिण ही
दो ही बाब जागितक तापमान वाढीला कारणीभ ूत आह े.
क) जागितक तापमानवाढ व हवामानातील बदलच े प रणाम :
जागितक तापमान वाढ आिण हवामान बदलाच े अनेक प रणाम िदस ून येतात. याचे िववेचन
पुढील माण े प करता य ेईल.
१) पावसा या या व पात बदल : पावसा याच े व प स ंपूण जगभरात बदलत आह े,
याम ुळे कृषी े ातमोठ ्या माणात बदल होईल .
२) काब नडाय ऑ साईड फळपीकरण िक ंवा स ुपीककरण : काब नडाय ऑ साईडची
वाढल ेली पातळी , काश स ं ेषणाची गती वा ढवते, अशा कार े बाढल े या का ब नडाय
ऑ साईड या पातळी मुळे, काश स ं ेषणा या दरात झाल े या वाढीस काब नडाय
ऑ साईड फिट लायझ ेशन / फळपीकरणअस े हणतात .
३) नाय ोजनची कमतरता : नाय ोजनची कमतरता पडल ेली पान े आिण फा ं ा
यासार या म ृत वन पतीज य साम ीम ये नाय ोजन भरप ूर असत े जे नैसिग क खत हण ून
काम करतात आिण जिमनीत नाय ोजन आधा रत पोषक य े दान करतात आिण याम ुळे
मातीची उ पादकता वाढत े. तथािप , काब नडाय ऑ साईड या जा त माणात वाढीम ुळे
वन पत म य े नाय ोजन कमी आिण काब नचे माण जा त हो ते. वन पत म य े कमी
नाय ोजन हणज े यात ोटीन साम ीची कमतरता . हणूनच, काब नडाय ऑ साईडम ुळे munotes.in
Page 108
पया वरणीय अथ शा - I
108 फिलत झाल े या वन पत म य े, क टक प ुरेसे नाय ोजन िमळिव यासाठी , जा त पान े
खातात .
४) िवघटनाचा वाढल ेला दर : िवघटनाचा वाढल ेला दर ह रतग ृह भावाम ुळे वाढल े या
जागितक तापमानाचा प रणाम ह णून, मृत वन पती , पदाथ आिण स ि य पदाथा चे,
सामा यप े ा जा त दरान े िवघटन होत े आिण याम ुळे अिधक काब नडाय ऑ साईड िनिम त
होते, जे ह रतग ृह भावास जा त मोठ ्या माणत प ूरक ठरत े.
५) मातीमध ून पा याच े बा पीभवन : तापमाना त वाढ झा याम ुळे, मातीतील ओलावा कमी
होतो आ िणब याच िपका ं या बाबतीत , मातीची स ुपीकता कमी होत े.
६) मानवीय आरो यावर प रणाम : सरासरी जागितक तापमानात वाढ झा यान े मले रया,
ि क टोसोिमयािसस , झोपेचा आजार , ड यू आिण िपवळा ताप यासार या स ंसग ज य
रोगांचा ाद ुभा वबाढ याची श यता आह े. जागितक तापमानात वाढ झा याम ुळे, संसग ज य
रोग पसरवणा या डास माशा आिण गोगल गाय च े माण वाढत े. जागितक तापमानात
वाढीम ुळे, ड यू आिण िपव या तापा या म ुख वाहका ंपैक चे एक एडीस इिज सी (एका
कार या म छर ) ने को टा रका , कोलंिबया, केिनया आिण भारत यासार या िविवध
े ांम ये याची या ी वाढवली आह े.
७) व यजीवा ंवरील प रणाम : १ िड ी स ेि सयस या तापमानातील य ेक वाढीसह ,
वन पतीआिण झाडा ं या जात ना जग यासाठी स ुमारे ९० िकलोमीटर ुव-वाड पय त
हलवाव े लागत े, यामुळे पावसाच े माण बदल यास , पया वरणीय आप ीला सामोर े जावे
लागेल याच माण ेसमु ा या पातळीत वाढ झा यान े िकनारप ीची वसाहत दलदली
जातील .जशी जशी झाड े मरतात , तशी तशी या ं यावर अवल ंबून असणा या ा याचा
िनवास थान न होतजात े.
८) नैसिग क आप ी : जागितक तापमानात वाढ झा यान े वादळ , पूर, दु काळ इ यादी
अनेक नैसिग क आप ी य ेत आह ेत.
९) समु ा या पातळीत वाढ : ह रतग ृह वाय ूंचे उ सज न कमी कर या या य ना ं या
अनुपि थतीत , असाअ ंदाज आह े क , २०३० पय त सम ु ाची पातळी १० ते ३० स .मी.
आिण प ुढील शतका याअख ेरीस ३० ते १०० स टीमीटर पय त वाढ ेल. याचे थेट प रणाम
१) िकनारप ीतील जिमनीची कमतरता . २) भरती या माणात वाढ ३) िकना यावरील गोड
पा यातील जलचरा ंम ये मीठय ु पा याचावाढ . या सव भावा ंचामानवी समाजावर
खोलवर प र णाम होतो , िवशेषतः दाट लोकव ती असल े या अन ेक िकनारप ीभागात
प रणाम होतो .
१०) िवलु करण : कोरलरी स आिण अ पाइनम ेडोज सार या अन ेक वन पती िवल ु
झा यान े, जल ा या ं या जाती नामश ेष हो यास कारणीभ ूत ठ शकतात .
ड) जागितक तापमान वाढी या सम य ेवरील िनराकरण :
जागितक तापमानवाढीम ुळे होणा या हवामाना या बदलावरील उपाय योजना : munotes.in
Page 109
यापार आिण पया वरण
109 1) अिधक झाड े लावा आिण ज ंगलतोड था ंबवा: जागितक तापमानवाढी या धो या ंपासून
आप या हाला वाचव याचा हा सवा त सोपा उपाय आह े. वातावरणातील काब नडाय
ऑ साईड या मोठ ्या माणावरील साठ ेमुळे जागितक तापमानवाढीच े माण वाढल े आहे.
असे हटल े गेले आह े क , झाडे लाव यान े हा हािनकारक वाय ू शोषून घे यास आिण
बातावरणात याच े माण िनयिमत कर यास आिण ीनहाऊसइफ े टकम कर यास व
या ार े जागितक तापमान बाढ रोख यास मदत होत े.
2) कॉ प ॅ ट ल ूरोसंट लाइट ब बचा वापर : येक घरातील वलनशील ब बचा
( युिमनस ब ब ) बापर मोठ ्या माणात जागितक तापमानवाढीला हातभार लावतो . एकूणच
हे ब ब बातावरणात दरवष ३०० प ड काब नडाय ऑ साइ ंड िमसळवतात . ऊजा बचत
करणा या कॉ प ॅ ट लोरोस ट लाइट ब ब (सीएफएल ) वापर यान े काब नडाय
ऑ साईडची िनिम ती कमी हो यास मदत होऊ शकत े आिण ६० ट के पय त उजा
वाच यास मदत होऊ शकत े.
3) पुनवा परयो य आिण प ुनर् उ पािदत व त ू वापर : आपण आप या द ैनंिदन जीवनात
बापरत असल े या िविवध उ पादना ंचा प ुनवा पर आिण प ुनउ पािदत क न द ेखील,
जागितक तापमान वाढ था ंबवू शकतो . उदाहरणाथ , कागदाच े पुनवा पर हे सुिनि त कर ेल
क नवीन कागद तयार कर यासाठी मोठ ्या माणात झाड े तोडण े जाणार नाही आिण ही न
कापल ेली झाड े वातावरणात काब नडाय ऑ साईड शोष ून घेतील आिण जागितक तापमान
वाढीस कमी करतील .
4) उपकर णे अन लग करण े: उजा बचत कर यासाठी , उपकरण े अन लग करण े हा
जागितक तापमान बाढी या सम य ेवर भावी माग आह े. वापरात नसल ेली सव
इले ॉिनक उपकरण े फ अन लग क े यास २० टके ऊजा वाच यास मदत होऊ शकत े.
मह वाच े हणज े दरमहा बीजिबलात १० ट के कपात कर या त सु ा याची मदत होईल .
5) ट डबाईवर इल ेि कल उपकरण े ठेवयाच े टाळे : इले ॉिनक उपकरण े ट डबाईवर
ठेवणे देखील उजा आिण जागितक तापमान वाढी या न ुकसानास कारणीभ ूत ठरत े आिण
हणूनच त े टाळता . आले पािहज े. एखा ाला अस े वाटू शकत े क एकच स ंगणक ट डबाय
चर ठेव यान े मोठा फरक पडणार नाही , परंतु जे हा लाखो लोक या प तीन े िवचार करतात
ते हा याम ुळे खूप फरक पडतो .
6) ो ाम पस ंत कर यायो य थम ट ॅटचा वापर : थम ट ंट उ णता प ुरवठ्यात बदल
क न तपमानाच े िनयमनकर यास मदत करत े. आपण िहवा याम य े थम ट ंट श य
ितत या कमी आिण उ हा यात श य ितत याउ ंचीवर ठ ेव याची खा ी क ेली पािहज े,
7) पया यी ोता ंचे अवल ंबन: जागितक तापमानवाद सम य े या िनराकरणम य े सवा त
जा त चच त असल ेला एक पया य हणज े सौर ऊजा आिण पवन ऊजा सार या पया यी
ऊजा ोता ंचा वा पर. िनसगा या या ोता ंचा वापर बीज िनमा ण कर यासाठी व जीवा म
इंधनां या जागी करता य ेतो. केवळ जीवा म इ ंधन द ूर के याने वातावरणातील काब नडाय
ऑ साईडच े चंड माण दररोज कमी हो यास मदत होईल . munotes.in
Page 110
पया वरणीय अथ शा - I
110 8) जबाबदार नाग रक : जागितक तापमान वाढीला आळा घाल यासाठी केले या िविवध
उपाया ंपैक ह ेसवा त मह वाच े आह े. या धो यासाठी आपण मोठ ्या माणात जबाबदार
आहोत ही व त ुि थती आपण ओळखली पािहज े. वर नम ूद केले या जागितक
तापमानवाढी या सम य ेला या ंबव यासाठी फ सो या उपाय लाग ू के यास ख ूप मोठा
फरक पड ू शकतो .
ितब ंधा मक उपाय :
१) अ य ऊजा चा वापर : हवामानातील बदल रोख याचा पिहला माग हणज े जीवा म
इंधनापास ून दूर जाण े. पया य काय आह ेत? सौर, वारा, बायोमास आिण भ ूऔि णक
यांसार या अ य ऊजा इ यादीचा वापर करायला पािहज े.
२) ऊजा आिण पा याच े काय मतेने वापर : व छ ऊजा उ पादन करण े आव यक
आहे, परंतु अिधक काय म उपकरण े (उदा. एलईडी लाइट ब ब , नािव यप ूण शॉवर
िस टम ), जे खिच कसु ा आह ेत. उजा आिण पा याचा वापर कमी करण े िततक ेच मह वाच े
आहे.
३) शा त वाहत ूक: साव जिनक वाहत ूक, कारपूिलंग, याच बरोबर इल ेि क आ िण
हाय ोजनन े चालणा या वाहना या उपयोगास द ेखील ो सािहत क े याने िनि तपण े CO2
चे उ सज न कमी हो यास मदत होईल आिण अशा कार े जागितक तापमान वाढी या
सम य ेशी लढता य ेईल.
४) शा त पायाभ ूत सुिवधा उभारण े: इमारत मध ून हीिट ंग, वातान ुकूलन, गरम पाणी िक ंवा
काश याम ुळेहोणार े उजरच े उ सज न कमी कर यासाठी नवीन कमी उजिन इमारती बा ंधणे
आिण िव मान बा ंधकामा ंचे नूतनीकरण करण े हे दो ही आव यक आह े.
५) शा त श ेती आिण वन यव थापन : नैसिग क संसाधना ंचा, काय म उपयोग कर यास
ो सािहत करण े, मोठ्या माणात ज ंगलतोड था ंबिवणे तसेच शेती े ाला जा त ह रत व
अिधक काय म बनिवण े देखील ाधा यान े केले पािहज े.
६) जबाबदारीप ूव क वापर आिण प ुनवा पर: जबाबदारीप ूव क वापरा या सवयी वीकारण े
मह वाच े आह े, मगते अ न (िवशेषतः मा ंस), कपडे, स दय साधन े िकंवा व छ ता
उ पादना ंशी स ंबंिधत असो . याचबरोबर ,हाताळ यासाठी या प ुनवा पर करण े ही एक
आव यकता आह े
िन कष : जागितक तापमान बदलाची एक घटना आह े, जी प ृ वीरा तापमानाबादी ार े
दश िवली जात े, जे दीघ काळातच े संतुलनात आिण प र य े बदल करत े. जागितक तापमान
वाढीची न ैसिग क आिण मानविनिम त अशी िविवध कारण े आह ेत. नैसिग क ग ॅस
वालाम ुखीचा उ ेक, िमथेन गैस आिण इतर बर ेच काही समािव आह े, तर मानविनिम त
कारण े जंगलतोड , खाणकाम , गुरांचे संगोपन, जीवा म इ ंधन चलन आिण बर ेच काही आह ेत.
आिण सरकार या स ंयु य ना ंमुळे जागितक तापमानवा ढता य ेते. जंगलतोडब ंदी करण े
आव यक आह े आिण झाड े अिधक लावावीत ह ेही गरज ेचे आहे. वाहनाचा वापर मया िदत
असण ेही आव यक आह े आिण प ुनवा पराला ो साहन स ु ा िदल े पािहज े. munotes.in
Page 111
यापार आिण पया वरण
111 ७.७ ऊजा संकट
अ) अथ : ऊजा ही कोण याही अथ यव थ ेची जीवनर ेखा आिण द ेशा या सामािजक -
आिथ क िवकासाच े सवा त मह वाच े साधन मानल े जाते. उजा उ पादनात वाढ कर या या
तुलनेत, औ ोिगक िवकास आिण बाढी या माण जा त अस यान े, प रणामी , उज या
मागणीत मोठ ्या माणात वाढ झाली आह े. १९६० या दशका या म य भागापास ून जगान े
असं य उजा संकटांना त ड िदल े आ ह े कारण नजीक या भिव यात त ेल आिण वाय ू
सार या काब न-आधा रत इ ंधनां या अ ंितम समातीस सामोर े जावे लागल े. व उज चा पुरवठा
य मागणीप े ा ख ूपच कमी आह े. प रणामी ऊजा संकट उभ े रािहल े आहे. उजा संकट
हणज े अथ यव थ ेला ऊजा संसाधना ं या प ुरवठ्यातील होणारा अडथळा , दुस या
श दांत, ही उजा पुरवठ्याची कमतरता िक ंवा पुरवठ्यात आल ेला अडथळा आह े. उजा
संकट ही अशी िच ंता आह े, क यात , मया िदत न ैसिग क स ंसाधन े, जे. औ ोिगक
समाजाला श द े यासाठी वापर या जातात , याची मागणी कमी होत असल े या दरान े
वाढत आह ेत. ही नैसिग क संसाधन े म य ा िदत साठ े आह ेत. ते नैसिग क र या तयार होत
असतात आिण या या प ु हा भर यासाठी श ेकडो-हजारो वष लागतात .
ब) ऊजा संकटाच े कार : ऊजा संकट दोन कारा ंचाचे अस याचा िवचार क ेला जाऊ
शकतो ज े खालीिद या माण े आहे:
१) मानविनिम त उजा संकट: यु , राजक य ग धळ , तेल उ पादक द ेशांचे संघटनेने
तेलाची िनया त व यव थापनावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी क ेलेलं एक काम इ यादी
मानविनिम त उजा संकटसाठी जबाबदार आह े.
२) नैसिग क उजा संसाधना ंची कमतरत ेमुळे िनमा ण झाल ेले ऊजा संकट: या कार या
संकटाच े कारण हणज े म य ा िदत साठ ेत असणारी न ैसिग क उजा संसाधन े जी कमी होत
चालल ेली आह े. जा त लोकस ं या, अकाय म ऊजा ि ड आिण ऊज या द ु पयोग या
कार या ऊजा संकटाच े एक मोठ े कारण आह े.
क) ऊजा संकटाची कारण े:
ऊजा संकटाची कारण े खालील माण े आहेत.
१) अित वापर :तेल, वायू आिण कोळशासार या जीवा म इ ंधनांवर या या अित
उपयोगाम ुळे ताण आला आह े आिण याम ुळे, पाणी आिण ाणवाय ु (ऑि सजन ) या
संसाधना ंवरसु ा ताण य ेऊ शकतो .
२) जा त लोकस ं या: या संकटाच े आणखी एक कारण हणज े, जगाची लोकस ं या आिण
इंधन आिण उ पादना ं या मागणीत सात यान े होणारी वाढ . तु ही कोण या कारच े अ न
िकंवा उ पादन े वापरायच े/ उपयोग करायच े पसंत करता त े सव व त ू उजा संसाधना ंवर
ल णीय प रणाम क े यािशवाय बनिवला जात नाही .
३) खराब पायाभ ूत सुिवधा : वीजिनिम तीत वापर होणार े जुने उपकरण स ु ा ऊजा
टंचाईच े आणखी एक कारण आह े. बह तेक ऊजा उ पादक क ंप या, कालबा उपकरणा ंचा munotes.in
Page 112
पया वरणीय अथ शा - I
112 वापर करत राहतात याम ुळे, ऊज चे उ पादन काय मरी या होत नाहीत . ही पायाभ ूत
सुिवधा स ुधारत राहण े आिण काय मतेचेउ च मानक िनि त करण े ही ऊजा उ पाद क
कंप याची जबाबदारी आह े.
४) अजूनही न सापडल े या अ य ऊज चे पया य ब याच द ेशांम ये, नूतनीकरण यो य ऊजा
अजूनही वापरात नाही . बह तेक ऊजा कोळशासार या न ूतनीकरण न कर यायो य
ोता ंमधून येते. ऊजा िनिम तीसाठी हा अज ूनही सव च जा त वापरात य ेणारा पया य
आहे. जोपय त आपण , नूतनीकरणयो य उजा िवषयी ग ंभीरपण े िवचार द ेत नाही , तोपय त
उजा संकटाची सम या स ुटू शकत नाही . नूतनीकरणयो य उजा ोत, जीवा म इ ंधनांवरील
आपल े अवल ंबन कमी क शकतात आिण ीनहाऊस ग ैस उ सज न सु ा कमी कर यास
देखील मदत करतात .
५) वीज क प स ु हो यास िवल ंब काही द ेशांम ये नवीन बीज क प स ु हो यास
ल णीय िवल ंब होत आह े, जे ऊज ची मागणी आिण प ुरवठा या ं यातील अ ंतर भ न काढ ू
शकतात . याचा प रणाम असा होतो क , जुनी उ पादन सवलत , दररोज , िवजेची मागणी
पूण कर यासाठी च ंड ताण तणावाखाली य ेतात. जे हा पुरवठा मागणीशी ज ुळत नाही , ते हा
याचा प रणाम बीजभार िनयमन /िबजेची काटौती (लोडश ेिडंग) आिण बीज ख ंिडता
( ेकडाउन ) व पी होतो .
६) ऊज चा अप यय : जगा या बह त ेक भागा ंम ये लोका ंना ऊजा संवध नाचे मह व कळत
नाही. हे फ प ु तके, इंटरनेट, वत मानप ातील जािहराती आिण चचा स ांपुरते मया िदत
आहे. जोपय त आपण याचा गा ंभीया ने िवचार करत नाही , तोपय त गो ी लवकरात लवकर
बदलणार नाहीत , वापरात नसताना प ंखे आिण िदव े बंद करण े, जा तीत जा त
िदवसात या उज ेडाचा वापर करण े, कमी अ ंतरासाठी गा डी चालव याऐवजी पायी चाल ून
जाणे, पारंपा रक ब बऐवजी सीएफएल वापरण े, ऊजा गळतीसाठी यो य इ स ुलेशन वापरण े,
या सारख े उपाय उज ची बचत कर याम य े बरीच मदत प होऊ शकत े.
७) अयो य िवतरण णाली : वारंवार िवज ेचे आपोआप ख ंडन होण े (ि िपंग) होणे आिण
वीज ख ंडीत होण े, हे अयो य िवतरण णालीचा प रणाम आह े.
८) मोठ्या दुघ टना आिण न ैसिग क आप ी : पाईपलाईन फ ुटणे आिण वालाम ुखीचा
उ ेक, पूर, भूकंप अशा न ैसिग क आप सार या मोठ ्या अपघाता ंमुळे, ऊजा पुरवठ्यातही
य यय / खंिडता य ेऊ शकत े. ऊज ची मागणी आिण प ुरवठा याती ल चंड अंतर, आव यक
व तूं या िकमती वाढव ू शकत े, याम ुळे महागाई वाढ ू शकत े.
९) यु े आिण ह ल े: िवशेषतः सौदी अर ेिबया, इराक, झान, कुवैत, युएई िक ंवा कतार
सार या म य प ूव या द ेशांम ये यु घड यास द ेशांमधील य ेणा या ऊजा पुरवठ्यात
अडथळा य ेऊ शकतो . १९९० या आखाती य ु ादर यान त ेलाची िक ंमत अितशय उ च
पातळीवर पोहचली होती , याम ुळे जागितक ट ंचाई िनमा ण झाली होती आिण उजा
ाहका ंसाठी मोठी सम या िनमा ण झाली होती . munotes.in
Page 113
यापार आिण पया वरण
113 १०) इतर घटक : कर बाढ , संप, ल करी स ा , राजक य काय म ती उ हाळा िक ंवा थंड
िहवाळा यामुळे ऊज ची मागणी अचानक बाढ ू शकत े आिण प ुरवठा रोख ू शकत े. तेल
उ पादक क ंप या या स ंघटना ंनी संप के यामुळे िनि तच उजा संकट उ व ू शकत े.
ड) ऊजा संकटाच े िनराकरण :
१) नूतनीकरण कर यायो य स ंसाधना ंचा वापर : नूतनीकरण न कर यायो य
संसाधना ंवर, जगाच े अव लंिब व/अवल ंबन कमी करण े आिण एक ंदर स ंवध ना या
य ना ंम ये सुधारणा करण े, हा सव मऊजा संकटीचा सवा त यो य उपाय आह े. बह तेक
औ ोिगक िवकास जीवा म इ ंधन वाप न तयार क ेले गेले होते, परंतु, आता आप याकड े
असे ात त ं ान द ेखील आह े जे इतर कार या अ य ऊजा सु ा वापरत े क जस े क
बाफ, सौर आिण बारा . मु य िच ंता इतक नाही क आप याकड े गॅस िकंवा तेल संपेल,
परंतु कोळशाचा वापर , बातावरण द ूिषत करत राहणार आह े आिण कोळसा या
खाणकामा या ि य ेत बर ेच नैसिग क संसाधन े / मालम ा न होणार ही आह े. कारण
अनेक आघाडीच े उ ोग , गॅस िकंवा तेलाचा नाही , तर उ पादनासाठी कोळसाचा ाथिमक
ोत हण ून वापर करतात .
२) ऊजा काय म व त ु उ पादन े : पारंप रक ब ब या जागी , सीएफएल आिण
एलईडीसहचा वापरकरावा कारण त े कमी बीज वापरतात आिण जा त काळ िटकतात .
जगातील कोट ्यावधी लोकांनीजर एलईडीच े आिण सीएफएलच े, िनवासी व यावसाियक
हेतूंसाठी वापर यास , उज ची मागणी कमी होऊ शकत े आिण उजा संकट टाळता य ेऊ
शकते.
३) काश िनय ं णे: आता बरीच नवीन त ं ान आह ेत, जी गरजान ुसार काश िनय ं णे
क शकतात आिण त े दीघ कालावधीसाठी बरीच ऊजा आिण रोख बचत कर यास मदत
करतात . ीसेटलाइिट ंग कं ो स , लाइडलाइिट ंग, टचिडमर , इंिट ेटेडलाइिट ंग कं ो स ही
अशी काही काश / तेजि वता िनय ं ण करणार े तं ान आह ेत जी ऊजा वाचिव यास
आिण एक ूणच काशा /तेज वीत ेचेखच कमी कर यास मदत करतात .
४) सोपे ि ड व ेश: जे लोक वीजिनिम तीसाठी िविवध पया य वापरतात , यांना ि डम य े
बीज परत िफरिव याची / लग कर याची परवानगी िदली जाण े आव यक आह े आिण
लोकांना या ंनी भरल े या िवज ेचे मुल देणे ही आव यक आह े. (उदा. घरा या छतवर सौर
पॅन स लाव ून िनमा ण केलेले अित र बीज परत ीडम य े टाक याच े तं ान िवकिसत
झाले आहे.) ाहका ंना अित र बीजप ुरवठा ीडम य े परत िफरिब याच े मू य िमळ याची
अडचण द ूर करावी . यािशवाय , अिधक लोका ंना नूतनीकरणयो य पया य शोध यासाठी
ो सािहत कर यासाठी सौर प ॅन सवर अन ुदान िदली पािहज े.
५) ऊजा तं ान : कॉप र ेट्स आिण कॉप र ेश स ार े इमारतीच े पु हा बा ंधकाम
कर यासाठीस ा िमळत असल े या उज तील खच कमी कर यासाठी 'एनजी िस य ुलेशन
सॉ टव ेअरवापरल े जाऊ शकत े. बह तेक अिभय ंते, आिक टे ट आिण िडझायनर या
सॉ टव ेअरचा वा पर ऊजा काय म इमारतीसाठी आिण काब न उ सज न कमी कर यासाठी
क शकतात . munotes.in
Page 114
पया वरणीय अथ शा - I
114 ६) ऊजा लेखा परी ण : ऊजा लेखा परी ण (एनजी ऑिडट ) ही एक अशी ि या आह े
जी, आप याला आपल े घर िक ंवा काया लयाम य े उजा गमावत असल े या भाग आिण
उज ची काय मता स ुधार यासा ठी आपण कोणती पावल े उचल ू शकतात ह े ओळख यास
मदत करत े. एनज ऑिडट , जे हा एखाद े यावसाियक ार े केले जाते, ते हा आप याला
आपला काब न उ सज न कमी कर यास ऊजा आिण प ैशाची बचत कर यास व उजा संकट
टाळ यास मदत करत े.
७) हवामानातील बदलावर एकमत : िवकिसत आिण िवकसनशील , अशा दो ही द ेशांनी
हवामान बदलबाबतएकसमान भ ूिमका /एकमत वीकारली पािहज े. यांनी भावी सीमापार
यं णे ारे ीनहाऊस ग ॅसचे उ सज न कमी कर यावर भर िदला पािहज े. स याची
लोकस ं या वाढ आिण ोता ं या जा त वापराम ुळे जागितक तापमान वाढ आिण
हवामाना तील बदलच े नकारा मक प रणाम नाकारता य ेत नाहीत . िवकिसत आिण
िवकसनशील , दो ही द ेशांनी, उ सज न कपातीवर ल क ि त क ेले पािहज े जेणेक न
२०५० पय त या ंची ( ीनहाऊस ग ॅसची) उ सज न पातळी वत मान पातळीप े ा िन यावर
आणली जाईल .
७.८ भारतातील ऊजा संकट
भारतीय अथ यव थ े या य ेक े ातील िवकासाम ुळे, ऊज या प ुरवठ्यापे ा ऊज ची
मागणी व ेगाने वाढत आह े. आिण याम ुळे उजा संकट वाढल ेले आहे..भारता या आिथ क
िवकासा या स ंदभा त, उजा संकटाच े खालील कार आह ेत.
(a) तेलाची कमतरता भारतातील खिनज त ेलाचा साठा जगातील ात त ेला या
साठ्यापैक फ ०.३% आहे. तेलाची कमतरता , अथ यव थ े या प रवहन े ावर
िवप रत प रणाम करत े. पु हा, तेला या वाढ या िकमत म ुळे भारतातील सव साधारण
िकंमती (महागाई ) वाढ या आह ेत.
(b) कोळशाची कमतरता : भारतात कोळशाच े साठे प रमा णा मक आिण ग ुणा मक ्या
िन न दज चे आहेत. कोळशा या कमतरत ेमुळे िवजे या िनिम तीवर िवप रत प रणाम होतो ,
यामुळे आिथ क िवकासावर मया दा येतात.
(c) िवजेची कमतरता भारतात बीज िनिम ती आिण िवतरणात ती कमतरता आह े. िवजेचा
तुटवडा औ ोिगक तस ेच शेती उ पाद नावर ग ंभीर प रणाम करत े.
भारतातील ऊजा संकटाचा सामना कर यासाठी काही उपाययोजना :
एक कड े ऊज चा पुरवठा वाढव यासाठी आिण द ुसरीकड े मागणी िनय ंि त कर यासाठी
भारतात खालील उपाययोजना करा या लागतील .
१) देशातील त ेलाचे ोत शोध यासाठी आिण िवकिसत कर यासाठी य न करण े.
२) ऊज या स ंवध नासाठी वाहत ूक आिण इतर औ ोिगक े ांम ये इंधन काय मता
सुधार यासाठी उपाययोजना यव थािपत करण े. munotes.in
Page 115
यापार आिण पया वरण
115 ३) पे ोिलयम , तेल आिण ब ंगण (POL) चा वापर तपास यासाठी पावल े उचलण े.
४) इंधन धोरण सिमतीन े अनेक उ ोगा ंम ये कोळशा या जागी त ेला ार े उ पादन ि या
ित थािपत कर या या ट याट यान े काय माची अ ंमलबजावणीची िशफारस क ेली आह े.
५) ऊज या नवीन आिण न ूतनीकरण म ोता ंचा िवकास आिण वापर , सुधा रत च ु या
बायोग ॅस ला ंट्स, सौर हो ट ेइक िस टम , पवनच क आिण छोटया ज लिव ुतयावर
य न क ेले गेले आह ेत.कारखा यासार या अन ेक नवीन त ं ानाला िवकिसत क े या
आहेत.
६) सरकारन े बीज िनिम ती योजना ंम ये खासगी े ा या ग ुंतवणूक ला ो साहन िदल े आहे.
७) भारतातील ऊजा प रि थती स ुधार यासाठी अन ेक साव जिनक े ातील उ प म आिण
इतर स ं था थापन क े या ग े या आह ेत.
८) सवा साठी श ' हे येय सा य कर यासाठी , अ ा म ेगा पॉवर ोज े ट्स (यूएमपीपी )चे
िवकास ह ै भारतासाठी म ुख े हण ून ओळखल े गेले आहे. यूएमपीपी ह े सुमारे ४०००
मेगावॅटचे खूप मोठ े क पआह ेत, यात य ेकासाठी अ ंदाजे १५०-२०० अ ज पया ंची
गुंतवणूक आव यक आह े.
िन कष : बह तेक उजा संकट, ही थािनक पातळीवरील ट ंचाई, कर बाढ , संप, सै य
उठाव, राजक य काय म, ती उ हाळा िक ंवा थंड िहवाळा , बाजारप ेठेतील हाताळणी इ .
मुळे उजा मागणीत अचानक वाढ होऊ शकतात आिण प ुरवठ्याला ताण आण ू शकतात .
काह नी अस े मत मा ंडले आहे क -कर वाढ , ऊजा कंप यांचे रा ीयीकरण आिण ऊजा
े ाचे िनयमन इ यादी सरकारी कारवाई , उज चा पुरवठा आिण मागणी यातील , आिथ क
असमतोल िनमा ण कर यास कारणीभ ूत ठरत े. डॉ. हो कॉ ब े यां या मत े - तीन म ु य घटक
जे उजा संकटेत समािव आह ेत ते हणज े जागितक त ेल िनया त बाजारात प े ोिलयम
िनवा त करणा या द ेशांचा (ओपेक) एकािधकारशाहीम ुळे तेलाची जा त िक ंमती; परदेशी
उजा ोता ंवरील मोठ ्या माणावर अवल ंबून असणारी ऊजा बाजारप ेठेत सरकारी ह त ेप;
आिण िकरकोळ यापारात िक ंमती यािनय ं णाम ुळे वेळोवेळी होणारी कमतरता .
७.९ शहरीकरणाची आ हान े
अ) तावना : जागितक ब ँके या आकड ेवारीन ुसार, २००७ म ये जागितक शहरी
लोकस ं या, जागितक ामीण लोकस ं येपे ा जा त झाली होती आिण यान ंतर जगातील
लोकस ं या मु यतः शहरी रािहली आह े. १९६० म ये जागितक शहरी लोकस ं या एक ूण
३४% होती; परंतु, २०१४ म ये शहरी लोकस ं येचे एकूण माण एव ेढी ५४% लोकस ं या
होती आिण ती अज ूनही वाढत चालल ेली आह े. २०५० पय त शहरी भागात राह याच े
माण ६६% पय त पोहोच याची अप े ा आह े (UND ESA, २०१४ ).
ब) अथ : शहरीकरण हणज े एक अशी ि या यात , संपूण लोकस ं येचा वाढता भाग ,
शहरांम ये आिण शहरा ं या उपनगरा ंम ये राहतो . ही ि या , औ ोिगकरणाशी आिण
देशा या आिथ क िवकासाशी जवळ ून जोडल ेली आह े. िकं ले डेि हस या ं या munotes.in
Page 116
पया वरणीय अथ शा - I
116 हण यान ुसार, शहरीकरण ही मानवी व तीला ामीण पसरल े या/ िवभािजत वसाहत
प तीपास ून शहरा या स ंघिटत वसाहत प तीम य े बदल याची ि या आह े.
शहरीकरणाची ि या ही त ुलनेने अलीकडील घटना आह े. औ ोिगक करणा या व ेगवान
दरामुळे, आधुिनक शहर े अ य ंत अि थर /अशा त प तीन े वाढत आह ेत. याचे मु य कारण
हणज े, ामीण -शही थला ंतराचा वाढता कल . रोजगारा या स ंधी या शोधात , लोक मोठ ्या
सं येने शहरा ंम ये थला ंतर करतात , उ च दजा चे जीवनमान आिण चा ंग या
राहणीमानाची इ छा करतात . ही वाढती लोकस ं या शहरी भागातील पायाभ ूत सुिवधांवर
जा त दबाव टाकत आह े याम ुळे शहरा ंम ये िविश सम या िनमा ण होत आह ेत.
शहरी भाग हणज े (१९६१ या जनगणन ेनुसार व यान ंतर य ेक जनगणन ेम येपुढील
या या वीकारली ग ेली आह े).
अ) नगरपािलका , महानगरपािलका िक ंवा छावणी िक ंवा अिधस ूिचत शहर े असल ेली सव
िठकाणे हणज े शहर होय
ब) खालील िनकषा ंवर िनि त होणारी इतर सव जागा यातः (१) िकमान लोकस ं या
५,००० (२) अकृिषक े ात ग ुंतले या प ु ष काय रत लोकस ं येपैक िकमान ७५%
लोकस ं या, (३) ित चौरस िकलोमीटरम य े कमीतकमी लोकस ं येची घनता ४००
यि एवढी . ( हणज े १००० ती चौरस मील )
अशा कार े, शहरी े खालीलप ैक एक िक ंवा अिधक िनकषा ार े प रभािषत क ेले जाऊ
शकते: शासक य िनकष िक ंवा राजक य सीमा उदा .,नगरपािलका िक ंवा नगर सिमती या
काय े ातील े या आधारावर लोकस ं येचा आधारावर इ .
क ) भारतीय शहरीकरणा चा कल :
शहरी िवकास म ं ालया या मत े, भारतातील शहरीकरणाम य े खालील कल प होत े.
1. सव रा य े आिण क शािसत द ेशांम ये रा ीय राजधानी े िद ली आिण
क शािसत द ेश चंदीगढ़ ह े य ेक ९७.५ टके आिण ९७.२५ ट के शहरी
लोकस ं येसह सवा िधक शहरी कृत आह ेत.
2. ६२.२ टके शहरी लोकस ं या असल ेले गोवा ह े आता सवा िधक शहरी रा य आह े.
२००१ पासूनगो यातील शहरी लोकस ं या ४९.८% होती.
3. केरळची शहरी लोकस ं या ४७.७ टके आहे, तर एक दशकाप ूव ती फ २५.९ टके
होती.
4. ईशा य ेकडील रा या ंम ये ५१.५ टके शहरी लोकस ं येसह िमझोरम सवा त शहरीकरण
झाले आह े. जरी द ेशातील एक ूण शहरी लोकस ं ये या प ूण योगदाना या बाबतीत ,
िमझोरामच े योगदान क ेवळ०.१ टके आहे.
5. िहमाचल द ेशात शहरी लोकस ं येचे माण १०.० टके असून िबहारचा ११.३ टके,
आसाम (१४.१ ट के) आिण ओ रसा (१६.७ टके) इतके सवा त कमी आहे.
munotes.in
Page 117
यापार आिण पया वरण
117 6. देशातील शहरी लोकस ं ये या १३.५ टके लोकस ं या असल े या महारा ाम य े
५०.८ दशल शहरी लोका ंची सं यासकट द ेशात सवा िधक आह े.
7. २०११ या जनगणन े या ता प ुर या िनकाला ंव न अस े िदस ून येते क २७७४
शहरांम ये २४२ वैधािनक आिण २५३२ जनगणना शहरा ंचा समाव ेश आहे.
8. शहरी भागातील लोकस ं येचा िवकास दर ३९.८% होता. या पुढे, दशल ह न अिधक
लोकस ं या असल े या शहरा ंची एकि त स ं या २००१ या जनगणन ेत ३५ व न
२०११ इतक झाली आह े. या जनगणन ेत ५३ इतक झाल ेली आह े.
ड) शहरीकरणाची कारण े:
शहरीकरण या स ंक पन ेचा अ यास क े यानंतर प होत े क िविवध कारणा ंमुळे शहरा ंची
वाढ झाली होत े, जी खालील माण े आहेत.
1. औ ोिगक करण : औ ोिगक करण ह े शहरीकरणाच े मुख कारण आह े. यामुळे
अनेक लोका ंना रोजगार िमळाला आह े आिण ह े े , दु यम उप मा ंना आधार द ेत
अस यान े या ार े शहरे बनली आह ेत. अशा कार े, औ ोिगक करणाम ुळे रोजगारा या स ंधी
वाढ या आह ेत याम ुळे लोका ंना नोकरी या उ च ेण म य े आध ुिनक े ात काम
कर याची स ंधी िदली आह े जे आिथ क पडामोड ना चालना द े यास मदत करत े.
2. सामािजक घटक आिण शहरी फायद े: ब याच िवकसनशील द ेशांम ये लोक शहरी
भागात आकिष तहोतात , उ म जीवनश ैली, चांग या श ै िणक स ुिवधा, मान-मोभेची
आव यकता द ेखील लोका ंनाशहरा ंम ये थला ंतर कर यास व ृ करत े. अशा कार े,
ामीण भागात उपल ध नसल े या आिणशहरात उपल ध असल े या िविवध कारच े
सामािजक लाभ आिण स ेवा िमळव यासा ठी, अिधकािधकलोका ंना शहर े आिण उप -
शहरांम ये थला ंतर कर यास व ृ करतात .\
3. रोजगारा या स ंधी: भारतात , शहरे लोका ंना अिधक रोजगारा या स ंधी उपल ध
करतात . हणूनच बह त ेक शहर े गद न े व शहरी सीमा बाढीसाठी जबाबदार आह ेत.
शहरांम ये आिण उप -शहरांम ये, रोजगारा या भरपूर संधी उपल ध आह ेत, याम ुळे
ामीण भागातील लोका ंना चा ंग या उपजीिवक ेसाठी त े सतत आकिष त करत राहत े.
हणूनच, बह तेक लोक चा ंग या पगारा या नोक या िमळव यासाठी , शहरी भागात बार ंबार
थला ंतर करतात कारण शहरी भागात साव जिनक आरो य , िश ण , वाहतूक, डा व
करमण ूक, उ ोग आिण यवसाय उप मा ंसार या सव िवकास े ात नोकरी या अस ं य
संधी आह ेत. सेवा आिण उ ोग अिधक म ू यविध त नोक या िनमा ण करतात आिण याला
याढवतात आिण याम ुळे रोजगारा या अिधक स ंधी शहरात िनमा ण होतात .
4. आधुिनक करण आिण उ च राहणीमान : शहरी े े अ याध ुिनक त ं ानाम ुळे
उ म पायाभ ूत सुिवधा, दळणवळण , वै क य स ुिवधा इ . ारे िनमा ण केले जातात याम ुळे
लोकांना वाटत े क त े शहरा ंम ये आरामदायी जीवन जग ू शकतील आिण शहरा ंम ये
थला ंतर करतात . अशा कार े, शहरीकरणा या ि य ेत आध ुिनक करणाची मह वप ूण
भूिमका आह े. शहरी भाग अ य ंत अ याध ुिनक दळणवळण , पायाभ ूत सुिवधा व ै क य munotes.in
Page 118
पया वरणीय अथ शा - I
118 सुिवधा, बोधन , उदारीकरण आिण इतर सामािजक स ुिवधां या उपल धत ेसह अिधक
तं ान वीकारणार े अस यान े लोका ंना िव ास आह े क त े शहरा ंम ये आनंदी जीवन जग ू
शकतात . शहरी भागात , लोक राहणीमाना या सवयी , ीकोन , फॅशन अ ायावत समजल े
जाणार े पोशाख , अ न आिण रहन -सहन या प तीम य े बदल करतात . प रणामी , लोक
शहरांम ये थला ंतर करतात आिण िदवस िदवस वाढत जाणा या लोका ंची स ं या
आ मसात क न शहर ेही वाढतात .
5. थला ंतर: ामीण भागा तून शहरी भागात , उपनगरात ून शहरा या म यभागी आिण
छोट्या शहरा ंमधून मोठ ्या शहरा ंकडे लोका ंचे थला ंतर िनर ंतर होत असत े.
6. लोकस ं येची नैसिग क वाढ : शहरांची लोकस ं या जसजशी वाढत जात े तसतस े
शहरात या शहरीलोकस ं येतही वाढ होत े.
7. यापारीकरण : यापारीकरण आिण यापा राची शहरीकरणाम य े मोठी भ ूिमका आह े.
आधुिनक य ुगात व त ू आिण स ेवांचे िवतरण आिण यावसाियक यवहारा ंनी, आधुिनक
िवपणन स ं था आिण द ेवाणघ ेवाण प ती िवकिसत क े या आह ेत याम ुळे शहर े आिण
शहरां या वाढीस च ंड गती आली आह े. यापारीकरण / यापार िवषयी सामा य धारणा
अशी आह े क शहर े आिण उप -शहरे ामीण भागा या त ुलनेत चांग या यावसाियक स ंधी
आिण ग ुंतवणुक वर परतावा द ेतात,
8. ामीण -शहरी प रवत न: खिनज स ंसाधनच े शोध िक ंवा श ेतीिवषयक कामा ंमुळे
एखादा प रसरअिधक फलदायी व सम ृ होतो , आिण मग या ामीण भागाच े,
शहरीकरणा या ि येमुळे, शहरात प रवित त होऊन , शहरे उदयास य ेऊ लागतात . अशा
िठकाणी , उ पादकता वाढीम ुळे, आिथ क वाढ आिण उ च म ू यविध त रोजगारा या स ंधी
िनमा ण होतात . यामुळे उ म पायाभ ूत सुिवधा, चांग या िश ण स ं था, उ म आरो य
सुिवधा, उ म वाहत ूक सेवा, ब िकंग सं थांची थापना , चांगले शासन आिण उ म
िनवास यव था िवकिसत कर याची गरज िनमा ण होत े. जसजस े हे सव काही घडत े,
तसतस े ामीण सम ुदाय, शहरी स ं कृतीचा अवल ंबन कर यास स ुरवात करतात आिण
शेवटी शहरी क े बनतात ज े नंतर वाढत राहतात कारण अिधक लोक चा ंग या आ यु या या
शोधात अशा िठकाणी य ेत राहतात .
इ) शहरीकरणाची सम या : शहरीकरणाची सम या अन ेक बाबतीत प करता य ेते जी
खालील माण े आहेत.
1) जमीन उपयोगात बदल :कोण याही शहरी भागाला , काही भौगोिलक जाग ेवर िवकिसत
करणे आव यक आह े. याचा अथ असा आह े क , शहर िक ंवा शहरा स आपली घर े, सं था,
र ते, रे वे, औ ोिगकरण , घरांसाठी िवकिसत जिमनीची कमतरता , चांग या जीवनासाठी
शहराकड े ामीण थला ंत रता ंचा मोठा ओघ आिण जिमनी या वाढल े या िक ंमतीम ुळे
आणखी वाढली आह े. शहरात परवडणारी जागा गरीबा ंची पोहोच बाह ेरील गो बनली आह े.
2) वाईट आ रो य आिण रोगा ंचा सार : शहरी भागातील गद चा /गीचतेचा सामािजक ,
आिथ क, राहणीमान , साव जिनक आरो य स ेवां या प ूत आिण बापरावर प रणाम झाल े आहे.
िवशेषतः झोपडप ी भागात व छत ेची कमतरता आिण अप ुरा पाणी प ुरवठा आह े याम ुळे munotes.in
Page 119
यापार आिण पया वरण
119 सामा यतः झोपडप ीतील लोक स ंसग ज य रोगा ंना बळी पडतात . शहरी द ूषणाम ुळे
िनिम त, पया वरणीय सम या ंमुळे दमा, बं य व, अ न िवषबाधा , कक रोग आिण अकाली
मृ यू सार या अन ेक आरो यिवषयक सम या द ेखील उ वतात .
3) शहरी ग ु हाखोरी : संसाधना ंची कमतरता , जा त गद , बेरोजगारी , दा र ्य व सामािज क
सेवा आिण िश णाची कमतरता या सम या ंमुळे िहंसा, अंमली पदाथा चा गैरवापर आिण
गु हे यासह अन ेक सामािजक सम या उ वतात . खून, बला कार , अपहरण , दंगल, ह ला ,
चोरी, दरोडा आिण अपहरण या ंसारख े बह त ेक गु हे शहरी प रसरा ंम ये अिधक ठळकपण े
न दवल े जातात . यािशवाय , बेगाने वाढणा या शहरी भागात ग रबीशी स ंबंिधत ग ु हे
सवा िधक आह ेत. शहरी ग ु हेगारी या या क ृ यांमुळे सामा यतः शहरा ंची/शहरांची शा ंतता
िबघडत े.
4) उ च खा ा न िक ंमती आिण िव कळीत अ न प ुरवठा: शहरातील लोकस ं ये या
हालचाल म ुळे अ न प ुरवठा आिण अ न िवतरणावरही दबाव य ेतो. लोक शहरा ंम ये
थला ंतर करतात त े हा या ंचा वतः या िपका ंऐवजी खर ेदी क ेलेला खा पदाथ
वापर याकड े यांचा कल असतो आिण याम ुळे यांना खा पदाथा या खचा त वाढ
होणायाची श यता असत े. जसजशी लोकस ं या वाढत े आिण पाणी व जिमनीची मागणी
वाढते, तसतसे अ न उ पादन वाढवण े कठीण होत े. शहरी मागणी वाढ याम ुळे शेती या
जिमनीच े (शहरात पा ंतर झा याम ुळे) नुकसान होत े आिण ामीण भागातील लोका ंवर,
शहरी लोका ंसाठी जा त अ न तयार कर यासाठी अिधक दबाव आणला जातो . िशवाय ,
शहरी भागातील द ूषण याम ुळे अ न प ुरवठा स ु ा खंिडत होऊ शकतो . उदाहरणाथ , शहली
घरगुती कचरा आिण शहर -आधा रत उ ोगा ंमधून िनघणार े व/ दूषक सा ंडपा याम ुळे
नदधात िमसळत े आिण याम ुळे म यपालनाच े नुकसान होत े, प रणामी मास ेचे उ पादन
कमी होत े व याम ुळे मासेचा अ न प ुरवठा ख ंिडत होऊ शकतो .
5) वाहत ूक :शहराती ल मोठी वाहना ंची सं याम ुळे र यात गद िनमा ण होत े आिण याम ुळे
वासात िवल ंब, अपघात , आवाज याचा ास होतो .
6) झोपडप ्यांचे िनमा ण सम या : शहरी लोका ंना शहर े व उपा य े आकिष त करत े
याम ुळे शहराची लोकस ं या वाढत े. शहरी क ाम य े राहणा या ंची स ं या वाढ यान े
घरांची सतत ट ंचाई जाणवत राहत े. याचे कारण हणज े, गृहिनमा ण आिण साव जिनक
उपयु िनमा णासाठी जाग ेची कमतरता , दा र य आिण महागड ्या बांधकाम सािह य , अपुरी
िव तार जागा इ यादी सव बाब म ुळे झोपडप ्या िनमा ण होऊ लाग या आह ेत.
फ) शहरीकरणा या आ हाना ंवर उपाय :
शहरीकरणा या सम या ंवर प उपाय योजना करण े अ यत िनकडीच े बनल े आह े.
शहरीकरणा या सम या ंवर हणज े सम या ंचे चांगले यव थापन आिण खाली िदल े या
बाब िवषयी चा ंगले िनयोजन आिण चा ंग या ीकोनात ून सम या हाताळण े:
1) ामीण तरावर रोजगार िनमा ण करण े: शहरीकरणासाठी म ु य जबाबदार घटक
हणज े ामीण े ातील मोठ ्या माणातील ब ेरोजगारीच े माण अशा कार े ामीण त े munotes.in
Page 120
पया वरणीय अथ शा - I
120 शहरी भागात थला ंतर था ंबव यासाठी , ामीण भागात अिधकािधक रोजगार स ंधी िनमा ण
कर याचा य न क ेला पािहज े.
2) आप ी यव थापन : दु काळासार या आप ीशी िनपट यासाठी ामीण भागाला
चांग या कार े अनुकूल पायाभ ूत सुिवधा उभारण े याम ुळे ामीण त े शहरा ंम ये मोठ्या
माणात थला ंतर था ंबेल.
3) शा त शहर े :शा त शहर े तयार करण े जी शहरी भागातील लोका ं या वहन
मतेचा अगो दरच अ ंदाज घ ेऊन या िवषयक िवकास योजना आख ू शकेल. यामुळे शहराच े
िनयोजन व ै ािनक प तीन े हो यास आिण शहरा ंमधील सव रिहवाशा ंसाठी यो य शहरी
जागा िनमा ण कर यास मदत होईल .
4) अ याव यक स ेवांची तरत ूद: शहरी यव थापनकारा ंनी/भागधारका ंनी हे सुिनि त
केले पािहज े क , शहरी भागातील सव लोकस ं येला पुरेसे अ याव यक सामािजक स ेवा
जसे क िश ण , आरो य , व छता , व छ पाणी , वीज इ . उपल ध करण े .
5) नोक या िनमा ण करण े : ामीण भागात नोकया ची िनिम ती के यास शहराकड े
लोकांचा ओढा कमी होईल .
6) लोकस ं या िनय ं ण:लोकसं या िनय ं णात आणण े हे देखील शहरीकरण
रोख याचा एक उपाय ठर ेल .
७.१० सारांश
येक रा ासाठी भिव यात होणार े नेमके बदलच े अंदाज द ेणे कठीण आह े शहरी
लोकस ं या िकती आिण क ुठे वादेत याबाबत अिनिधतता आह े. परंतु शहरीकरणा या
फाय ा आिण आ हाना ंसह आपण जगा त शा खत शहर े आिण लोका ंचे उभार यासाठी
उपाययोजना तयार कर याम स ुरवात क शकतो .
७.११
1) सीमापार /सीमाबा पया वरणीय सम या ंिवषयी िलहा .
2) जागितक तापमान बाढ आिण हवामानातील बदल यािवषयी िलहा .
3) ऊजा संकटा या िवषयावर चचा करा.
4) शहरीकरणाची आ हान े कोणती आह ेत?
७.१२ संदभ
१. पया वरण सम या िनराकरण व े अ यास (डॉ. ीकांत काल कर)
२. पया वरणाची कथा आिण यथा (डॉ. रिवका ंत पागनीस )
३. प ी आिण पया वरण (डॉ. दीप यवहार े, डॉ. सुभाष ब ेहरे
४. पया वरणीय अथ शा ,डॉ. सागर ट कर , सेठ पि लक ेशन munotes.in
Page 121
यापार आिण पया वरण
121 ५. Barry C. F ield & Martha K. Field ‘Environmental Economics - An
Introduction’ , Seventh Edition. Published by Mc Graw -Hill Education,
2016.
ISBN 978 -0-07-802189 -3
६. The Rio Declaration on Environment and Development (1992, "The
Earth Summit's Agenda for Chan ge" By Michael Keating In The Earth
Summit Times, September 1992, Published By The Centre For Our
Common Future, 52, Rue Des Paquis, 1201
munotes.in
Page 122
122 ८
पया वरण संबिधत आ ंतररा ीय करार
घटक रचना :
८.० उि ्ये
८.१ आंतररा ीय पया वरण करार
८.२ आंतररा ीय पया वरण करारा ंपैक काही मह वाच े करार खालील माण े सूचीब
८.३ आंतररा ीय पया वरण करारा ंचे िवहंगावलोकन
८.४ सारांश
८.५
८.६ संदभ
८.० उि ्ये:
1) आंतररा ीय पया वरण कराराची मािहती जाणून घेणे.
८.१ आंतररा ीय पया वरण करार
तावना : अगदी वषा नुवष , िविवध पया वरणीय सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी ,
जागितक तरावर , अनेक आ ंतररा ीय पया वरण स ंबंिधत करार क ेले गेले आहेत. अशा
करारा ंम ये मह वाची आ ंतर-सरकारी धोरण े, जागितक पया वरणिवषयक सम या ंना सामोर े
जा यासाठी एकि तपण े घेतले या प ुढाकार आिण उपाया ंचा समाव ेश आह े.आंतररा ीय
पया वरण करारा ंचे वग करण बह त ेक आ ंतररा ीय करार , कायद ेशीर र या या द ेशांसाठी
बंधनकारक आह ेत या ंनी या ंना औपचा रक मा यता िदली आह े. काही आ ंतररा ीय
करार, देशां या कारा ंम ये फरक करतात आिण य ेक रा ा या स ंबंिधत जबाबदा या
करारान ुसार िनधा रत क े या जातात . उदा. योटो ोटोकॉल , शेकडो आ ंतररा ीय
पया वरण करार फ मया िदत द ेशांना समाव ेश करत े. हे ि प ीय िक ंवा कधीकधी ि प ीय
करार फ या द ेशांसाठी ब ंधनकारक आह ेत, यांनी या ंना मा यता िदली आह े परंतु,
तरीही आ ंतररा ीय पया वरणीय यव थ ेत ते समज ून घेणे आव यक आह ेत. ३,००० पे ा
जा त आ ंतररा ीय पया वरण करार, िविवध पया वरणीय सम या ंशी संबंिधत आह ेत
आंतररा ीय पया वरण करार िकंवा पया वरण ोटोकॉल , हा एक कारचा करार आहे
जो आंतररा ीय काय ात बंधनकारक असतो , याम ुळे यांना पया वरणीय येय गाठता
येते. munotes.in
Page 123
पया वरण संबिधत आ ंतररा ीय करार
123 या या : "नैसिग क संसाधना ंवर मानवी भावा ंना ितब ंिधत करण े िकंवा यव थािपत
कर या या ाथिमक उ ेशाने कायद ेशीर र या ब ंधनकारक असा एक आ ंतरसरकारी
द तऐवज आह े."
दोन रा ा ंमधील करार ि प ीय पया वरण करार हणून ओळखला जातो . जर तीन िक ंवा
अिधक रा ा ंम ये करार क ेला अस ेल तर याला बह प ीय पया वरण करार (MEA)
हणतात . अशा कारच े करार हणज े, ामु यान े संयु रा ांनी तयार केलेले,
वातावरणिवषयक धोरणे, गोड्या पा याची धोरण े, घातक कचरा आिण पदाथ धोरण े,
सागरी पया वरण, िनसग संवध न धोरण े, वनी दूषण आिण आि वक स ुर ा इ यादी .
पया वरण करार इितहास आिण वापर : बह प ीय पया वरण कराराचा वापर 1857 म ये
सु झाला, जे हा एका जम न करारान े कॉ ट स सरोवरात ून ऑि या आिण
ि व झल डकडे जाणा या पा या या वाहाच े िनयमन क ेले. 1960 या दशकात
सीमापार पया वरणीय सम या मोठ्या माणावर ल ात आ यान ंतर पया वरणीय
शासनाम य े आंतररा ीय पया वरण ोटोकॉल व ैिश ्यीकृत झाल े. 1857 ते 2012
दर यान एक ूण 747 बह प ीय पया वरण करार झाल े आह ेत. 1972 म ये टॉकहोम
आंतरसरकारी प रषद ेनंतर , आंतररा ी य पया वरण करारा ंची िनिम ती वाढली . बह प ीय
पया वरण करार संयु रा ांनी लोकि य क ेले , बह सं य बह प ीय पया वरण करार 1972
पासून मानव पया वरणावरी ल संयु रा प रषद ेत ( याला टॉकहोम प रषद हण ूनही
ओळखल े जात े) लागू केले गेले. टॉकहोम घोषणाप प रषद ेत उपि थत असल े या सव
113 देशांनी वीकारल े आिण पया वरणा या म ुद् ावरील मह वाचा पिहला साव ि क
द तऐवज होता . काय म बह प ीय पया वरण करार णालीसाठी एक जिटल न ेटविक ग
णाली आव यक आह े. बदलाबाबत एकम ेकांना अडथळा आण ू शकतात (उदाहरणाथ )
िवरोधी मता ंमुळे िकंवा प ा ंमुळे, अंमलबजावणी करण े अिधक कठीण होत े आिण बा
संबंधांवर प रणाम होतो . बह प ीय पया वरण करार या आसपासची धोरण े सहभागी द ेशां ारे
िनधा रत क ेली जातात . युनायटेड नेश स आिण व ड ेड ऑग नायझ ेशन या करारा ंची
बनावट आिण अ ंमलबजावणी कर यासाठी मुख आंतरसरकारी सं था आहेत. ि प ीय
पया वरण करारा ंम ये आिण ि प ीय पया वरण करारासार या आ ंतररा ीय ग ुंतवणूक
करारा ंम ये पया वरणीय तरत ुद चा वापर वाढला आह े.
पया वरण करार प रणामकारकता : ोटोकॉल प रणामकारकता स ुधार यासाठी लविचक
ि कोन घ ेऊ शकतात . मंजुरीचा वापर ह े एक उदाहरण आह े: मॉि यल
ोटोकॉल अंतग त, वा री करणा या ंना कोणत ेही नुकसान टाळ यासाठी , वा री न
करणा या ंकडून लोरो लोरोकाब न खरेदी कर यास मनाई होती . उ र-दि ण स ंघषा वर
मात कर यासाठी िनधी द ेखील वापरला ग ेला. योटो ोटोकॉलम य े िभ न दािय व े
देखील पािहली जातात आिण यापक सहभागास ो सािहत क शकतात ,
पया वरण करार अडथळे आिण टीका
जगातील िव मान राजक य यव था , मतभेद आिण स ंघष पया वरणीय ोटोकॉल या
िनिम तीम य े अडथळ े िनमा ण करतात . थम, साव भौम व राखण े हणज े कोण याही द ेशाला
भाग घ े यास भाग पाडल े जाऊ शकत नाही , फ तस े कर याचा आ ह धरला munotes.in
Page 124
पया वरणीय अथ शा - I
124 जातो. प रणामी , च हट या माण े, "आंतररा ीय काय ात न ैितक आव ेशाची श
आहे, परंतु काही खर े दात आह ेत." दुसरे, उ र-दि ण संघष सहकाया ला अडथळा
आणूशकतो आिण स ंघष िनमा ण क शकतो . जागितक दि ण ेतील देश, यांना गरीब
मानल े जात े, सामा यत : उ रेकडील , ीमंत देशांना पया वरणा या हासाची जबाब दारी
वीकार याची गरज आहे असे िदसत े.आिण या ं या राहणीमानात ल णीय बदल घडव ून
आणतात ,
शेवटी, इतर िहतस ंबंध, िवशेषत: आिथ क सम ृ ी या ं याशी स ंघषा मुळे देशांना या ंची
पया वरणिवषयक धोरण े बदल याची ेरणा नस ू शकत े. जर पया वरणीय ोटोकॉलम ुळे
एखा ा द ेशाला आिथ क अडचणी िक ंवा हानी पोहोचत े, तर इतर द ेश या ंचे पालन करत
असताना त े ोटोकॉलपास ून दूर जाऊ शकतात , याम ुळे लािसक -राइडर सम या
िनमा ण होते . या यित र , पया वरणीय ोटोकॉलची वै ािनक अिनि तत ेसाठी िकंवा
िकमान व ै ािनक मािहती या स ं ेषणा या अभावासाठी टीका क ेली जाऊ शकत े , याचा
वापर " वार य अवरोिधत करण े आिण ग ैरवत न करण े" साठी क ेला जाऊ शकतो . या
अडथ या ंमुळे, पया वरणीय ोटोकॉल ह े अनेक टीक ेचे प ल य बनल े आहेत,
८.२ आंतररा ीय पया वरण करारा ंची काही मह वाच े करार खालील माण े
सूचीब कर यात आल े आहेत
1. आि कन -युरेिशयन थला ंत रत जलप या संवध नावर करार
2. सीमापार धुके दूषणावर आिसयान करार
3. भूम य समु ातील दूषणापास ून संर णासाठी बािस लोना क हे शन , 1976
4. धोकादायक कचरा आिण यांची िव हेवाट लाव या साठी सीमापार हालचाल या
िनयं णावरील बेसल क हे शन , बेसल, 1989
5. बायोलॉिजकल वेप स क हे शन (क हे शन ऑन द ोिहिबशन ऑफ ड े हलपम ट,
ोड शन आिण ब ॅ टे रयोलॉिजकल [बायोलॉिजकल ] आिण टॉि सन व ेप स आिण
यां या िड शन ऑन ड े शन ) (BWC)
6. जैवसुर ा 2000 वर काट जेना ोटोकॉल
7. चीन ऑ ेिलया थला ंत रत प ी करार
8. सव समाव ेशक अणु-चाचणी -बंदी करार (CTBT), 1996
9. अंटाि ट क मरीन िलि ह ंग रसोस स (CCAMLR), कॅनबेरा, 1980 या
संवध नासाठीच े अिधव ेशन
a. अंटाि ट क ाणी आिण वन पत या संवध नासाठी मा य उपाययोजना .
b. अंटाि ट क सागरी िजवंत संसाधना ं या संवध नासाठीच े अिधव ेशन. munotes.in
Page 125
पया वरण संबिधत आ ंतररा ीय करार
125 c. अंटाि ट क करारासाठी पया वरण संर णावरील ोटोकॉल .
10. पि म आिण म य आि कन देशातील सागरी आिण िकनारी पया वरणा या संर ण
आिण िवकासासाठी सहकाया चे अिधव ेशन , अिबदजान , 198
11. िव तीण कॅ रिबयन देशा या सागरी पया वरणा या संर ण आिण िवकासासाठीच े
अिधव ेशन , काट जेना डी इ ंिडया, 1983
12. पूव आि कन देशातील सागरी आिण तटीय पया वरणाच े संर ण, यव थापन
आिण िवकास , नैरोबी, १९८५
13. दि ण -पूव पॅिसिफक , िलमा, 1981 या सागरी पया वरण आिण तटीय े ा या
संर णासाठी अिधवेशन
14. नॉथ -ई ट अटला ंिटक या सागरी पया वरणा या संर णासाठी क हे शन (OSPAR
क हे शन), पॅ रस, 1992
15. दि ण पॅिसिफक देशातील नैसिग क संसाधने आिण पया वरणा या संर णासाठीच े
अिधव ेशन , नौिमया , 1986
16. अ व अपघात िकंवा रेिडओलॉिजकल इमज सी (सहायता अिधव ेशन), ि हए ना ,
१९८६
17. आि क ेतील आयातीवर बंदी आिण आि क ेतील सीमापार हालचाली आिण
धोकादायक कच याच े यव थापन , बामाको , 1991 वरचे अिधव ेशन
18. जैिवक िविवधत ेचे अिधव ेशन (CBD), नैरोबी, 1992
19. र ता, रे वे आिण अंतद शीय नेि हगेशन वेसे स (CRTD), िजिन हा , 1989 ारे
धोकादायक व त ूं या वाहत ूक दर यान झाल े या न ुकसानासाठी नागरी
दािय वावरील अिधव ेशन
20. युरोिपयन व यजीव आिण नैसिग क अिधवासा या संर णावरी ल अिधव ेशन
21. व य ा या ं या थला ंत रत जात च े संवध न (सीएमएस ), बॉन, १९७९
22. अ व अपघाता या पूव अिधस ूचनेवरील अिधव ेशन (सूचना अिधव ेशन), ि हए ना ,
1986
23. मासेमारी आिण उ च समु ातील िजवंत संसाधना ंचे संवध न
24. व य वन पती आिण ा या ं या लु ाय जात या आंतररा ीय यापारावरील
अिधव ेशन (CITES), वॉिशं टन, डीसी, 1973
25. लाँग-र ज ा सबॉउ ंडरी वायू दूषणावरील अिधव ेशन munotes.in
Page 126
पया वरणीय अथ शा - I
126 26. पि म गोलाधा तील िनसग संर ण आिण व यजीव संर णावरील अिधव ेशन ,
वॉिशं टन, डीसी, १९४०
27. अणु सुर ेवरील अिधव ेशन , ि हए ना , 1994
28. कचरा आिण इतर पदाथ टाकून सागरी दूषण रोख यासाठी अिधव ेशन
29. पया वरणीय सुधारणा तं ांचा ल करी िकंवा इतर कोण याही ितकूल वापरा या
ितबंधावरील अिधव ेशन
30. सीमापार जलकुंभ आिण आंतररा ीय तलावा ंचे संर ण आिण वापर (ईसीई वॉटर
क हे शन), हेलिसंक , १९९२
31. दूषणािव का या समु ा या संर णावरील अिधव ेशन , बुखारे ट, 1992
32. बाि टक सागरी े ा या सागरी पया वरणा या संर णावरील अिधव ेशन 1992
हेलिसंक अिधव ेशन , हेलिसंक , 1992
33. औ ोिगक अपघात , हेलिसंक , 1992 या सीमापार प रणामा ंवरील अिधव ेशन
34. िवशेषत: जलपण अिधवास हण ून (िवशेषत: बह प ीय पया वरण करार नाही)
आंतररा ीय मह वा या पाणथळ देशावरील अिधव ेशन
35. घातक आिण िकरणो सग कच या या फोरम आयल ंड देशांम ये आयातीवर बंदी
घाल यासाठी आिण दि ण पॅिसिफक देशातील घातक कच या या सीमापार
हालचाली आिण यव थापन िनयंि त कर यासाठी अिधव ेशन , वायगनी , 1995
36. क हे शन टू कॉ बॅट डेजिट िफकेशन (CCD), पॅ रस, 1994
37. UNEP ादेिशक समु काय म अंतग त अिधव ेशने
38. बायोट े नॉलॉिजकल आिव कारा ं या कायद ेशीर संर णाच े िनद श
39. ऊजा समुदाय (ऊजा समुदाय दि ण प ूव युरोप करार ) (ECSEE)
40. ए पू क हे शन क हे शन ऑन ए हायन म टल इ पॅ ट असेसम ट इन ए
ा सबाऊ ंडरी कॉ टे ट , ए पू, 1991
41. अंतद शीय जलमाग (AND), िजिन हा , 2000 ारे धोकादायक व तूं या
आंतररा ीय वाहतूक संबंधी युरोिपयन करार
42. रोड ार े धोकादायक व तूं या आंतररा ीय वाहतूक संबंधी युरोिपयन
करार (ADR), िजिन हा , 1957
43. क टकनाशका ं या िवतरण आिण वापरावर FAO आंतररा ीय आचारस ंिहता , रोम,
1985 munotes.in
Page 127
पया वरण संबिधत आ ंतररा ीय करार
127 44. FAO इंटरनॅशनल अंडरटेिकंग ऑन लांट जेनेिटक रसोस स , रोम, 1983
45. कॅि पयन समु ा या सागरी पया वरणा या संर णासाठी ेमवक क हे शन
46. ेमवक क हे शन ऑन लायम ेट च ज (UNFCCC), यूयॉक , 1992
47. िजिन हा ोटोकॉल (एि फि सएिट ंग, िवषारी िक ंवा इतर वाय ूं या य ु ात वापरावर
ितबंध कर यासाठी ोटोकॉल आिण यु ा या जी वाणूशा ीय प ती )
48. अटला ंिटक ट ुनास (ICCAT), रओ िद जान ेरो, 1966 या संर णासाठी
आंतररा ीय अिधव ेशन
49. जहाजात ून होणार े दूषण रोख यासाठी आंतररा ीय अिधव ेशन
50. तेला ार े समु ाचे दूषण रोख यासाठी आंतररा ीय अिधव ेशन , लंडन, 1954,
1962, 1969
51. इंटरनॅशनल क हे शन फॉर द रे युलेशन ऑफ हेिलंग (ICRW), वॉिशं टन, 1946
52. अ न आिण शेतीसाठी वन पती अनुवांिशक संसाधना ंवर आंतररा ीय करार
53. आंतररा ीय उ णकिटब ंधीय इमारती लाकूड करार (कालबा ), 1983
54. आंतररा ीय उ णकिटब ंधीय इमारती लाकूड करार (ITTA), िजिन हा , 1994
55. दूषणापास ून सागरी पया वरणा या संर णावर सहकाया साठी कुवेत ादेिशक
अिधव ेशन , कुवेत, 1978
56. योटो ोटोकॉल - ह रतग ृह वायू उ सज न कमी
57. 1918 चा थला ंत रत प ी करार कायदा
58. बुध हावरील िमनामाता अिधव ेशन , 2013
59. मॉि यल ोटोकॉल ऑन पदाथ जे ओझोन थर कमी करतात , मॉि यल , 1989
60. नागोया ोटोकॉल ऑन ऍ सेस आिण बेिनिफट शेअ रंग 2010, जपान
61. आंतररा ीय यापारातील काही घातक रसायन े आिण क टकनाशका ंसाठी पूव
सूिचत संमती ि य ेवर रॉटरड ॅम क हे शन , रॉटरड ॅम, 1998
62. टॉकहोम क हे शन टॉकहोम कॉ ह े शन ऑन पिस टंट ऑग िनक
दूषक टॉकहोम , 2001
63. वातावरणात , बा अवकाशात आिण पा याखाली आि वक श चाच या ंवर बंदी
घालणारा करार
64. ओझोन लेयर या संर णासाठी ि हए ना क हे शन , ि हए ना , 1985, munotes.in
Page 128
पया वरणीय अथ शा - I
128 65. ओझोन थर कमी करणा या पदाथा वरील मॉि यल ोटोकॉलसह , मॉि यल , 1987
66. ि हए ना क हे शन ऑन िसि हल लायिबिलटी फॉर यूि लयर डॅमेज , ि हए ना,
1963
67. काय रत वातावरण (वायू दूषण, वनी आिण कंपन) अिधव ेशन, 1977
८.३ आंतररा ीय पया वरण करारा ंचे िवहंगावलोकन
आंतररा ीय पया वरण स ंर णाशी स ंबंिधत काही मह वा या कराराच े िवहंगावलोकन खाली
िदले आहे.
रामसर अिधव ेशन १९७१ (Ramsar Convention 1971) :
"आंतररा ीय मह वा या पाणथळ जागावरील अिधव ेशन' हणून, रामसर , रानम य े
झाले या या अिधव ेशनास "पाणथळ जागावरील अिधव ेशन' असेही हणतात . या
अिधव ेशनाच े येय आई भ ूमी आिण या ं या स ंसाधना ंचे संर ण आिण या या स ु पणे
वापरािवषयी होत े. या अिधव ेशनात दरव ष २ फे ुवारी रोजी "जागितक पाणथळ िदवस
साजरा कर याचा िनण य घे यात आला व पाणथळ जाग े या स ंवध नासाठी १६९ करार
करणा या प ा ं/ देशांनी २२६६ एवढ्या रामसर (पाणथळ ) थळा ंची ओळख क ेली होती .
संयु रा मानवीय पया वरण िवषयीच े प रषद , टॉकहोम १९७२ (UN
Conference on Hu man Environment, Stockholm 1972):
जागितक तरावर पया वरण आिण िवकासा या आ ंतर-संबंधांना स ंबोिधत कर याचा हा
पिहला य न होता . या प रषद ेने आंतररा ीय पया वरण धोरणाचा ज म झाला . या
प रषद ेची मु य उ ी े खालील माण े होती.
अ) पया वरण िश ण यास अन ेक रा ा ंचे जीवन अिधक चा ंगले कर यासाठी एक स ंभा य
साधन हण ूनओळखण े.
ब) पया वरण धोरणा याचचा स ेत आंतररा ीय सम ुदायाला सामील करण े या प रषद े या
प रणामाम ुळे संयु रा पया वरण काय म (UNEP) ची थापना झाली .
या प रषद ेत मा य ता दे यात आल ेली आिण वीकारल ेली काही मह वाची त व े खाली
िद या माण े आहे.
नैसिग क संसाधन े आिण व यजीवा ंचे र ण क ेले पािहज े.
करार न ूतनीकरण कर यायो य स ंसाधन े वापरली पािहज े.
नूतनीकरण न कर यायो य स ंसाधन े, सामाियक क ेली पािहज ेत
नूतनीकरण न कर यायो य संसाधन ेसंपवले नाही पािहज े.
दूषणचे माण , पया वरणा या वतः या व छता कर या या मत ेपे ा जा त
नसाव े
सामुि क द ूषण रोखण े munotes.in
Page 129
पया वरण संबिधत आ ंतररा ीय करार
129 पया वरणात स ुधारणा करण े
पया वरण मानक े थािपत करण े
पया वरणस ंशोधन आिणपया वरण िश ण द ेणे.
िवनाशकारी श े काढून टाकण े
वॉिशं टन अिधव ेशन १९७३ (Washington Convention 1973) :
"क व शन ऑन इ ंटरनॅशनल ेड इन ए ड े जड पीसीज ऑफ बाइ डफॉना अ ँड लोरा '
(सीआयटीईएस ) हा ाय जात या यापारािवषयीचा , एक आ ंतररा ीय करार आह े
याला रा य े आिण ाद ेिशक स ंघटना ने वे छेने पाळणे अ से ठरिव यात आल े होते. या
प रषद ेत १८३ प ां/ देशांनी भाग घ ेतला होता . व य ाणी आिण वन पत या नम ु यांचा
अंतररा ीय यापार या ं या अि त वाला धोका िनमा ण क नय े याची खा ी करण े हा
याचा म ु य उ ेश होता . या प रषद ेत ाणी आिण वन पत या ३५,००० ह न अिधक
जात ना खाली िद या माण े ३ गटांम ये वग क ृत क न या ंना संर ण दान कर याचा
िनण य घे यात आला होता .
प रिश :- I यात स ुमारे १००० जाती समािव आह ेत, यांना यापाराम ुळे
नामश ेष हो याचा धोका अस याच े मानल े जाते. या जा तीतील यावसाियक यापार
बेकायद ेशीर हण ून घोिषत कर यात आला .
प रिश – II: यात स ुमारे ३४,५०० जाती समािव आह ेत या ंना िवल ु हो याचा
धोका नाही , परंतु याच े यापार काट ेकोरपण े िनयमन क े यािशवाय कर यात होऊ शकत
नाही. अशा जाती या बाबतीत ,
िनया त परवाना द ेऊन, अिधक ृत यापारक या / यापारी माफ तच आ ंतररा ीय यापार
कर याचा िनण य घे यात आला
"प रिश III बात स ुमारे २०० जाती समािव आह ेत या ंना जागितक तरावर
नामश ेष हो याचाधोका नाही अस े मानल े जात े. या जात या बाबती त केवळ यो य
परवान या िक ंवा माणप े सादर क े यावरच आ ंतररा ीय यापाराला परवानगी आह े.
ि हए ा क ह े शन (Vienna Convention) १९८५ :
"ओझोनल ेयर या स ंर णासाठी ि हए ा क ह े शन ह े ओझोनवरच े कमी हो यावरील
सम य ेवर साव ि क मा यता िमळवणार े पिहल े अिधव ेशन होते. याची दोन म ु य उि े
खाली िद या माण े होती:
ओझोन घरावर मानवी ि याकलापा ं या प रणामा ंचे प तशीर िनरी ण , संशोधन आिण
मािहतीची द ेवाणघ ेवाण क न सहकाया ला ो साहन द ेणे.
ओझोन थरावर ितक ूल प रणाम हो याची श यता असल े या ि याकलापा ंिव
कायद ेशीर िक ंवा शासक य उपाययोजना करण े
मॉि यल ोटोकॉल १९८७ (Montreal Protocol - 1987) हे अिधव ेशन, ि हए ा
अिधव ेशनाच े प रणाम होत े, यात ओझोन तर कमी करणार े पदाथ पूण पणे न कर याच े munotes.in
Page 130
पया वरणीय अथ शा - I
130 मा य क ेले गेले. १९७ देशांनी या अिधव ेशनात भाग घ ेतला आिण सीएफसी ( लोरो लोरो
काब न)चे उ पादन आिण वापर , ट याट यान े बंद कर याचा िनण य घे यात आला , जो
ओझोन थर कमी हो यास जबाबदार आह े. या अिधव ेशनात बह प ीय िनधी तयार
कर याचा िनण य घे यात आला , याम य े िवकिसत द ेश सीएफसीशी स ंबंिधत िनय ं ण
उपाय सा य कर यासाठी िवकसनशील द ेशांना मदत कर यासाठी योगदान द ेतील. यापुढे,
ओझोन न करणा या रसायना ं या यापारावर ब ंदी आण याचाही िनधा र कर यात
पया वरणीय आला व 'जागितक ओझोन िदन - १६ स ट बर २०१७ रोजी आिण यान ंतर
दरवष साजरा कर याचा िनण य घे यात आला .
बेसल क ह े शन-१९८९ (Basel Convention) 'घातक कचरा आिण या ं या
िव हेवाटी या सीमावत हालचाल या िनय ं णावरील ब ेसल अिधव ेशन म य े १८६
देशां/प ांनी भाग घ ेतला होता , धोकादायक कच या या ितक ूल प रणामा ंपासून, मानवीय
आ आिण पया वरणाच े र ण कर या या उ ेशाने हे आयोजन कर यात आल े होते. परंतु,
यात िकरणो सग क समािव न हता .
पया वरण आिण िवकासावर स ंयु रा प रषद (पृ वी िशखर )- १९९२ [UN
Conference on Environment nt Development (Earth Summit)
या प रषद ेत पया वरण, आिथ क आिण िवकास उि ा ं या एक ीक रणा या िदश ेने
पुनिन द िशत रा ीय आिण आ ंतररा ीय धोरणा ंवर चचा कर यात आली . या प रषद ेत
आंतररा ीय सम ुदायान े शा त िवकासावरील कर या क ृतौ व उपाययोजन ेचर सहमती
दश वली. ही सवा त मोठी पया वरण प रषद आह े यात १७२ प ांनी भाग घ ेतल होता यात
िविवध देशात या सरकार , वयंसेवी सं था आिण इतरा ंचा समाव ेश होता . िशखर प रषद ेचा
संदेश असा होता क आप या मन ु या या ) वृ ी आिण वत नातील बदल कर याप े ािशवाय
काहीही आव यक बदल (पया वरणात ) घडवून येऊन शकत नाही ', या िशखर प रषद ेत
संबोिधत क ेलेले काही मह वाच े मु े हणज े उ पादना या नम ु यांची प तशीर छाननी ,
जीवा म इ ंधन या जागी उज चे पया यी ोत बापरण े, साव जिनक वाहत ूक यव थ ेवर जा त
अवल ंबन, जाग कत आिण पा या या ट ंचाईवर िच ंता इ यादी . िशखर प रषद ेत २७ त वे
िनि त कर यात आली होती याप ैक क ह मह वाची त व े हणज े पया वरण आिण
िवकासा मक गरजा प ूण करण े, िनसगा शी सुसंगत िनरोगी आिण उ पादक जीवन , शांतता,
िवकास आिण पया वरण स ंर ण च ेपर पर अवल ंबन, दूषणक पिन द ूषणाचा खच सहन
करावा , सव नाग रका ंचा सहभाग , पया वरणाच े र ण कर याची जबा बदारी रा य सरकारा ं
ची आह े क िशखर प रषद ेचे मुख प रणाम हणज े शा त िवकास आयोग (CSD) चे गठन,
अज डा २१ िकंवापया वरण आिण िवकासावरील रयो घोषणाप , वन स ंर ण त व े इ यादी .
ही िशखर प रषद न ंतर, जैव िविवधता अिधव ेशन-नैरोबी आिण स ंयु रा ेमवक
क हे शन ऑन लायम ेटच ज, यूयॉक आिण कॉ ट ट ू कॉ ब ैटडेझिट िफकेशन, परीस यात
तबदील झाली .
munotes.in
Page 131
पया वरण संबिधत आ ंतररा ीय करार
131 जैिवक िविवधत ेवर अिधव ेशन - १९९२ (जैव-िविवधता अिधव ेशन) (Convention on
Biological Diversity -1992 (Bio -Diversity Convention)
जैिवक िविवधत े या स ंवध न आिण शा त वापरासाठी रा ीय धोरण े िवकिसत कर या या
उ ेशाने है अिधव ेशन आयोिजत क ेले गेले होते आिण १९६ देशांनी ा बह प ीय करारावर
वा री क ेली. यातील म ु य ल िदल ेले े े हणज े-- जैिवक िविवधत ेचे संर ण, जैिवक
िविवधत े या घटका ंचा शा त वापर , फाय ा ंचे समान आिण याि यक वाटप . २०१० या
वषा ला 'जैविविवधत ेचे आंतररा ीय वष हण ून घोिषत क ेले आिण २०११ -२०२० या
दशकास ज ैव िविवधत ेवरील स ंयु रा दशक हण ून साजर े कर याचा िनण य घे यात
आला .
काटांजेनाजैव-सुर ा ोटोकॉल -२००० (Cartage na Protocol on Biosafety,
2000):
सुधा रत सजीव जीवा ंची स ुरि त हाताळणी , वाहतूक आिण वापर स ुिनि त कर यासाठी
आिण अन ुवांिशक ्या स ुधा रत जीवा ंमुळे होणा या स ंभा य धो या ंपासून, जैिवक
िविवधत ेचे र ण कर यासाठी हा ोटोकॉल वीकारला ग ेला. यानंतर 'अॅड हा स
इ फॉम ड अॅ ीम ट' आिण 'बायोस े टी ि लअ र ंग हाऊस ' ीपया वरणीय / पया वरणस ंबंिधत
आंतररा
संयु रा हवामानातील बदलिवषयीच े अिधव ेशन UN ेमवक क ह े शन ऑन
लायम ेटच ज (UNFCCC), यूयॉक , १९९२ (UN Framework Convention on
Climate Change (UNFCCC) , New York) या अिधव ेशनाम य े जगातील बह स ं य
रा या ंनी ितिनिध व क े यामुळे याला जवळजवळ साव ि क सद य व िमळाल े होते. याचे
काही म ुख मु य उि े :
ह रतग ृह वाय ूचे माण , एका पातळीवर ि थर करण े, याम ुळे हवामान णालीम य े
धोकादा यक मानवीय े रत ह त ेप टाळता य ेईल.
ह रतग ृह वाय ूंचे ठरिवल ेले माण एका िविश कालावधीत सा य क ेले जाव े,
जेणेक न पया वरणीय प रि थती वतः हवामान बदलाशी न ैसिग क र या ज ुळवून
येईल.
अ न उ पादन धो यात य ेणार नाही याची खा ी करण े
शा तआिथ क िवकास स म करण े
यां या अ ंमलबजावणीची साधन े हणज े िवकसनशील द ेशांना आिथ क सहा य , तं ान
सामाियक करण े, सम य ेवर ब ल काम क ेले जात यावर ल ठ ेवणे, िवकसनशील द ेशांना
यां या आिथ क गतीम य े अडथळा न आणता उ सज न मया िदत कर यात मदत करण े,
देशां/प ांची वािष क बैठक घेणे इ.
munotes.in
Page 132
पया वरणीय अथ शा - I
132 योटो ोटोकॉल १९९७ (Kyoto Protocol -1997)
आंतररा ीय तरावर उ सज न कमी कर याच े ल य िनधा रत क ेले आह े. सुरळीत
अंमलबजावणी स ुिनि त कर यासाठी , संयु रा सद य द ेशांना खालील माण े िवभागल े
गेले.
अनुल नक -१ देशांचे गट : यात औ ोिग क देश आिण अथ यव थ ेचा समाव ेश होतो .
अनुल नक -२ देशांचे गट याम य े िवकिसत द ेशांचा समाव ेश आह े जे िवकसनशील द ेशां या
पैसे या व पात सहा य द ेतात खचा साठी
अनुल नक मध े असल े या द ेशांचे गट यात िवकसनशील द ेश समािव आह ेत. याचा एक
मह वाचा प रणाम हणज े २०१२ मधील दोहा द ु ती .
हवामान बदलावरील प ॅ रस करार -२०१६ (Paris Agreement on Climate
Change, 2016)
हा करार , ३१ जानेवारी २०२० रोजी योटो ोटोकॉलची जागा घ ेईल आिण भारतासह
१९२ देशांनी या करारावर वा री क ेली होती . जागितक तापमानातील बाढ दोन िड ी
सेि सयस (2°C) पे ा कमी कर याचा िनण य घे यात आला होता आिण त े सा य
कर यासाठी िवकसनशील रा ा ंना जागितक तापमानातील बाढी या हािनकारक
प रणामा ंना अन ुकूल कर यास मदत कर याचा िनण य घे यात आला .
भारत हा जगातील चौथा सवा त मोठा काब न उ सज क देश आहे, याने या करारा अ ंतग त
खालील
मह वा या वचनब तादाखिव या आह े.
अ) जीवा म इ ंधनां यित र इतर ोता ंमधून एकूण िवज े या ४०% उ पादन
ब) २०३० पय त अित र ज ंगल आिण झाडा ं या आ छादना ार े, अित र काब निसक
(घट) तयार करण े.
क) २०२२ पय त १७५GW िजतक े अ य ऊजा मता थािपत करण े वगैरे.
रॉटरड ॅम अिधव ेशन १९९८ (Rotterdam Convention) "आंतररा ीय यापारातील
काही घातक रसायन े आिण क टकनाशका ंसाठी रॉटरड ॅम अिधव ेशन, 'पूव मािहती स ंमती
ि य ेवर' खालील उि ा ंसह आयोिजत क ेले गेले:
मानवीय आरो या चे आिण पया वरणाच े संभा य न ुकसान हो यापास ून संर ण कर यासाठी
यापारातील घातक रसायना ंमधील स ंबंिधत द ेशा/पांमधील सामाियक जबाबदारी आिण
सहकारी य ो साहन द ेगे,
पया वरणीयवापर कर यास ो साहन द ेणे. प रणाम हणज े रसायनाच े अनुल नक | तयार
केले गेले यात ५० घातक रसायना ंचा समाव ेश आह े. munotes.in
Page 133
पया वरण संबिधत आ ंतररा ीय करार
133 घातक रसायना ंचा पया वरणास यो य अस े या अिधव ेशनाच े मु य
पूव मािहती स ंमती ि य ेचा िवकास िनण य माग दश न द तऐवजाचा िवकास याम य े
याली , मूलभूत मािहती पोक े, संभा य इ यादीचासमािव होता .
घातक रसायना ं या िनया तदारा ंनी यो य लेबिलंग, सुरि त हाताळणीसाठी िदशािनद श
वापराव ेत कोण याही िनब ध िकया ब ंदीवरील मािहती आयातकरणा या द ेशाता स ूिचत
करावे.
सात यान े राहणार े स ि य द ूषकवरील टॉकहोम स ंमेलन-२००१ (Stockholm
Convention on Peris istent Organic Pollutants P OP)
हे संमेलन, मानवीय आरो य आिण पया वरणाला सतत स ि य द ूषकांपासून संरि त
कर या या आयोिजत कर यात आल े होते कारण याच े अनेक हािनकारक प रणाम आह ेत
जसे क :ते वातावरणात अपवादा मक र या दीघ कालावधीसाठी अख ंड राहतात . ते
नैसिग क ि या ं (माती, हवा, पाणी) ारे संपूण वातावरणात यापकपण े िवतरीत
होतात .सजीवा ं या चरबीय ु ऊतका ंम ये ते जमा होतात . मानव आिण व यजीवा ंसाठी त े
िवषारी ठरतात . यामुळे कक रोग, ज मजात अप ंग व, दोष, मजास ं था दोष , रोग ितकारक
श कमी होण े इ याद चा व पात ग ंभीर आरो य प रणाम िनमा ण होतात .
शा त िवकासावरील जागितक िशखर प रषद (WSSD), जोहा सबग सिमटदि ण
आि का 26 ऑग ट - 4 स ट बर 2002 (World Summit onSustainab le
Development, Johannesburg, South Africa, 4 september 2002 ),:शा त
िवकासावरील जागितक िशखर प रषद ेने - जगाच े ल व ेध यासा ठी रा य आिण सरकारच े
मुख, रा ीय ितिनधी आिण ग ैर-सरकारी स ं था (एनजीओ ), यवसाय आिण इतर म ुख
गटां या न े यांसह हजारो सहभाग ना एक आणल े आिण अ न , पाणी, िनवारा , व छता ,
ऊजा , आरो य स ेवा आिण आिथ क सुर े या सतत वाढ या माग या ंसह लोका ंचे जीवन
सुधारणे आिण लोकस ं येम ये वाढ होत असल े या जगात आप या न ैसिग क संसाधना ंचे
जतन करण े यासह कठीण आ हाना ंना सामोर े जा यासाठी थ ेट कृती करण ेसाठी प रषदच े
आयोजन क ेले. यालाअथ सिमट २००२ ( रओ+१०)' असेही हणतात .
याची म ु य उि े खालील मा णे होती:
सामािजक, आिथ क आिण पया वरणीय िवकासा ार े शा त िवकासासाठी
वचनब त ेची पु ी करण े
अिवकासास / अपूण -िवकामास स ंपिवणे मानवा या म ूलभूत गरजा प ूण करण े
पृ वी या स ंसाधना ंचे र ण करताना जीवनमान स ुधारणे
या िशखर प रषद ेचा मु य प रणाम असा होता क , सद या ंनी २०१५ पय त ८ गंभीर
आिथ क आिण सामािजक िवकास बाब ना ाधा य द ेऊन सा य कर यास सहमती
दश िवली. यास ‘िमलेिनयम ड े हलपम ट गोल ’ सह क िवकास उि ्ये हण ून ओळखली
गेले जे खालील माण े आहेत: munotes.in
Page 134
पया वरणीय अथ शा - I
134 1) अ यंत ग रबी आिण भ ूक/उपासमार िमटवाव े
2) साव ि क ाथिमक िश ण सा य करण े
3) ल िगक समानत ेला ो साहन द ेने आिण मिहला ंना स म करण े.
4) बाल म ृ यूचे दर कमी करण े.
5) मातृ-आरो य स ुधारणे.
6) एचआय ही /एड्स, मले रया आिण इतर रोगा ंचा परा त करण े,
7) पया वरणीय ि थरता स ुिनि त करण े.
8) िवकासासाठी जागितक भागीदारी
संयु रा शाधन िवकासािवषयी जागितक स ंमेलन, रओ २०१२ (United
Nations Conference on Sustainable Development, Rio, 2012) ही
प रषद , अथ सिमट २०१२ ( रओ+२०) हणूनही ओळखली जात े, या या म ु य
उि ा ंम येखालील म ु े समािव आह ेत:
शा त िवकासासाठी नवीन राज क य बा ंिधलक िमळिवण े.
गती आिण अ ंमलबजावणी यात या अ ंतराचे ( हणज े येणा या अडचणीच े)
मू यांकन करण े.
नवीन आिण उदयो म ुख आ हानाना समोर जाण े, इ. .
या प रषद ेचा एक मह वाचा प रणाम हणज े, 'िमलेिनयम ड े हलपम ट गोल
(एमडीजी )/सहा दी िवकास उि े या जागी '१७ शा त िव कास उिदट े/ टेनटेबल
डे हलपम ट गोल (SDGs) िनधा रत कर यात आल े. याने UNEP ला' 'अ ग य जागितक
पया वरण ािधकरण ' हणून मा यता िदली आिण सव सद य रा ा ंनी जीवा म इ ंधन
अनुदान ब ंद कर या या वचनब त ेची प ु ी केली. दुसरा मह वाचा प र णाम हणज े
आ हाला हव े असल ेले भिव य ह े द ताऐवज .
८.४ िन कष
अनेक आ ंतररा ीय करारा ं ारे, शा त िवकासासाठी , अनेक आ ंतररा ीय य न क ेले
जात आह ेत आिण ठोस प रणाम सा य कर यासाठी अस े आणखी य न अ यावत
आव यकआह ेत.
८.५
१) आंतररा ीय प या वरण करारब ल िलहा .
munotes.in
Page 135
पया वरण संबिधत आ ंतररा ीय करार
135 ८.६ संदभ
१. पया वरण सम या िनराकरण व े अ यास (डॉ. ीकांत काल कर)
२. प ी आिण पया वरण (डॉ. दीप यवहार े, डॉ. सुभाष ब ेहरे
३. पया वरणीय अथ शा ,डॉ. सागर ट कर , सेठ पि लक ेशन
४. Barry C. Field & Martha K. Fie ld ‘Environmental Economics - An
Introduction’, Seventh Edition. Published by Mc Graw -Hill Education,
2016 . ISBN 978-0-07-802189 -3
५. The Rio Declaration on Environment and Development ( 1992 , "The
Earth Summit's Agenda for Change" By Michael Keating In T he
Earth Summit Tim es, September 1992 , Published By The Centre For
Our Common Future, 52, Rue Des Paquis, 1201
munotes.in