Page 1
1 १
कादंबरी सािह य काराची स ंक पना
घटक रचना :
१.१ उि े
१.२ ा तािवक
१.३ िवषय िवव ेचन
१.४ अ] ‘कादंबरी’ या सािह य काराची संक पना : सै ांितक संक पना
कादंबरी सािह य काराची संक पना , या या व व प
१.४.१ कादंबरीचे व प
१.४.२ कादंबरी या या या
१.४.३ कादंबरीचे कार
१.५ सािह यक ृत ची वग वारी करणारी वग करण त वे
१.५.१ अिभजातवाद आिण नव -अिभजातवाद
१.५.२ वछंदतावादी िस ा ंत
१.५.३ पवादी िस ा ंत
१.५.४ भाषा एक यव था
१.६ आ] कादंबरी आिण इतर स ंबंिधत सािह य कार या ं या मधील सा यभ ेदाचे नाते
१.६.१ च र -आ मच र
१.६.२ वासवण न
१.७. कथनपर सािह याच े घटक
१.७.१ कथानक
१.७.२ पा / यि िच ण
१.७.३ िनवेदन
१.७.४ आ मिव कार
१.७.५ कलावकाश
१.७.६ भाषा
१.८ कादंबरीचे वग करण
१.९ समारोप munotes.in
Page 2
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
2 १.१0 संभा य स ंच
१.११ संदभ ंथ
१.१ उि े
कादंबरी सािह य काराची सै ांितक संक पना समज यास मदत होईल.
कादंबरी सािह य कार आिण मराठी सािह यातील इतर सािह य कार यातील
सा यभ ेदाचे आकलन होईल.
कादंबरी लेखन कर यास उपयु सै ांितक पा भूमी तयार हो यास मदत होईल.
कथनपर सािह याच े घटक समज यास मदत होईल. िनवेदन, पा , घटना ,
यि िच ण , भाषा इ. घटका ंब ल मािहती होईल.
कादंबरी सािह य कारच े िविवध कार व उप कार यांची त डओळख हो यास मदत
होईल.
१.२ ा तािवक
मराठी सािह य , याचा इितहास , सािह य कार , समकालीन सािह य वाह , सािह य आिण
समाज अनुबंध अ यासता ंना मराठी भाषा आिण सािह य यािवषयी आपण जाणकार
आहात . कोण याही सािह य कारचा अ यास करणे हणज े केवळ यातील घटका ंचा
आ या स करणे न हे तर याचा इितहास , उ प ी , घटक, व प , या या , वैिश ्ये
तपासण े. तसेच या सािह य काराचा समाजाशी असल ेला अनुबंध तपासण े व इतर
सािह य कारपास ून यांचे असल ेले वेगळेपण तपासण े होय.
अशा कार े कादंबरी सािह य कार अ यासतानाही मवार या सव पैलूंचा िवचार
करावयाचा आहे.
समाजजीवनाचा आरसा सािह यात उमटल ेला असतो . समाज आिण सािह य यांचे अनुबंध
आपण अ यासल े आहेतच. कादंबरी हा सािह य कार ग ा मक , िनवेदना मक व
िव तारप ूव क अस यान े लेखकाला जे काही मांडायच े आहे ते सारे मोठ्या अवकाशात व
अनेक पा , घटना यां या साहा यान े मांडता येणे; ही या सािह य कारची ताकद आहे.
जीवन वाहाबरोबर सतत बदलत जाणारा हा सािह य कार आहे. आशयाचा िव तृत पट
सामाव ून घेणारा हा सािह य कार अ यासताना कादंबरी हणज े काय? कादंबरी या
या या व व प समजून घेत रचनातं ाचे व प कसे असत े? कादंबरी लेखनात
कोणकोणत े घटक अंतभू त असतात ? या कादंबरी कारच े समी ण कसे केले जाते व
समी काच े काय कोणत े आहे? हे आप याला अ यासायच े आहे.
१.३ िवषय िवव ेचन
कादंबरी हा आधुिनक सािह य कार मानला जातो. का य, कथा व नाटक यांसारखा
कादंबरी सािह य कारला ाचीन परंपरा नाही. १५० वष आधी अठरा या शतकात munotes.in
Page 3
कादंबरी सािह य काराची स ंक पना
3 ज माला आलेला हा सािह य कार आहे. कादंबरी सािह य कारच े मूळ जरी कथा
सािह याकड े आप याला घेऊन जात असल े तरी, कादंबरी हणून ओळखला जाणारा
सािह य कार हा आधुिनकच हणायला हवा.
िफि ड ंग यांनी कादंबरीला महाका य ही सं ा िदली आहे. महाका य ही प असत े तर
कादंबरी ग असत े असे हटल े आहे. बाणाची कादंबरी आिण तद व प सािह य प े यांचे
नाते िततकेसे ठामपण े सांगता येणार नाही. हे रव ठाकूर यांचे मत नाकारता येत नाही.
आज या सािह य काराला कादंबरी हणून ओळखल े जाते यांची व पव ैिश ्ये आिण
बाणाची कादंबरी यात साध य आढळत नाही. एक वाडमय कार हणून कादंबरीने धारण
केलेले प अवा चीन आहे. मराठीतील लीळाच र , बखर ग , च र े यात जरी कादंबरीची
बीजे सापडत असली तरी कादंबरी हणून वतं पणे गणली जाणार सािह य कार युरोपात
थम उदयास आला . एकोणीसा या शतकात युरोपम य े कादंबरी या सािह य कारान े
आपल े वतं अि त व िस द केले.
मराठी सािह याचा िवचार केला तर हरी केशवजी यांनी ‘िपल ीमस ो ेस’ यांचे इ.स.
१८४१ म ये मराठीत केलेले भाषांतर ‘याि क मण ’ याला भाषांतर हणून मह व आहे.
इ. स. १८५७ म ये ‘यमुनापय टन’ या बाबा पदमनजी यांनी िलहील े या कादंबरीला पिहली
मराठी कादंबरी अस याचा मान ा होतो.
१.४ अ] ‘कादंबरी’ या सािह य काराची संक पना : सै ांितक संक पना
कादंबरी सािह य काराची संक पना , या या व व प
कादंबरी या सािह य कारच े व प समजून घे यासाठी यां या या या तपासण े गरजेचे
आहे. कादंबरीची एकच एक या या करणे श य नसले तरी अ यासका ंनी केले या
या या ंमधून कादंबरीचे व प समजून घेता येईल. एक दीघ कथा मक ग सािह य कार .
महारा भाषेचा कोश (१८२९ ) यात `कादंबरी’ या सं ेचे अथ , (१) `िनमू ल कथा रचून
कवीन े एक का य केले’ (२) (ला िणक ) `कि पत कादंबरी’, असे िदले आहेत. इं जीम य े
`नॉ हल ' या सं ेचा `कादंबरी' हा मराठी पया य असून तो बाणभ ा या कादंबरी या सं कृत
कथा मक ंथनामाव न मराठीत ढ झाला. `नॉ हल ' ही सं ा मूळ लॅिटन `नॉ हस '
(Novus ) हणज े `नावी यप ूण ' आिण या या `नॉ हेला' (Novella) या इटािलयन
पाव न इं जीत आली . इं जी सािह यात कादंबरीचा उगम अठरा या शतका या म यास
झाला व भारतीय सािह यात तो इं जी कादंब यां या नमु यावर एकोिणसा या शतका या
उ राधा त िनमा ण झाला.
महारा भाषे या कोशात िदले या अथा नुसार कादंबरी हणज े एका िविश त हेची
कि पत गो होय . एकोिणसा या शतका या सु वातीस कादंबरी वाड्मय कारा या मया दा
आिण साम य हे िनि तपण े प झालेले न हत े. वा तव जगाप े ा वेगळे र य जग,
का पिनक जग अथवा वेगळी सृ ी िनमा ण करणार े काहीतरी लेखन असा अथ यामाग े
अिभ ेत असावा . munotes.in
Page 4
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
4 मानवी जीवन व यातील घटना ंचे िच ण हे कादंबरीचे उि अस याच े अ यासका ंनी मा य
केलेले आहे. समाज प रवत नशील असतो यानुसार होत जाणा या सािह य कारा या
बदला ंना सािहि यक आिण अ यासक िटपत जातात . यातूनच येक जण वतःला
जाणव ेल या प तीन े कादंबरीची या या मांडत गेले. कादंबरीचे िव गुंतागुंतीचे व बह पेडी
अस याम ुळे प रपूण या या जरी होऊ शकत नसली तरीही कादंबरीचे व प सांगणारे
असे बरेच लेखन अनेक अ यासका ंनी केले आहे. काही टीकाकारा ंनी कादंबरीतील
य िच ण यावर भर िदला तर काह नी मनोिव ेषणास ाधा य िदलेले िदसत े. ित या
एखा ा च अंगाचा या य ेत अंतभा व झा याम ुळे या या ंम ये िविवधता आढळत े. मानवी
दयाचा कला मक अ यास अथवा आिव करण अशा अथा नेही कादंबरीचे व प मांडलेले
आहे. एकंदरीतच माणसा या यापक जीवनाच े दश न घडवून सामािजक ांची साधक -
बाधक चचा करणार े व या ा रे समाजाला िहतोपद ेश करता येणारे भावी साधन हणून
कादंबरीकड े सु वातीपास ून पािहल े गेले आहे. ह ी जे स कादंबरीबाबत कादंबरीची
साथ कता जीवना या अिभ य त ून होते असे य करतात .
कादंबरी या या या
कादंबरीची या या अनेक अ यासका ंनी केली.
“स य सृ ी या आधारान े का पिनक ितस ृ ी िनमा ण क न का पिनक पा ांची वभाव
िच े व काही अंशी अवल ंिबत िविवध घटना यांचे गो ी पान े वण न क न वकल आनंदाची
ा ी क न जीिवत आतील गुंतागुंती या ावर काश टाकणारा ग वा ड्मय िवभाग .”
अशा कार े अिधक सिव तर या या क न कादंबरीचे व प प कर याचा
अ यासका ंनी य न केलेला आहे.
कुसुमावतीबाई देशपांडे यांनी मांडले या या य ेतून कादंबरीची अनेक अंगोपांग प
होतात . या हणतात “पािथ व संसारािवषयी आ था ही कादंबरीची वृ ी जीवना चे
कानेकोपरे चौकसपण े धुंडाळण े त वदश वाचा िकंवा अ ुताचा माग ध न मूलतः मानवी
ाचा िवचार करणे हा कादंबरीचा ि कोण जीवन िवषयक अनुभव वा क पना या
कादंबरीचा मूळ आधार िकंवा ितची मु य साम ी ही वृ ी हा ि कोन हे अनुभव वा
क पना िजवंत य िच ां या व एका िविश िव तृत आकष क कथानका या ार े य
करणे ही कादंबरीची प ती .”
“िजला काही िव तार आहे अशी ग कि पत कथा हणज े कादंबरी.”
“जीिवत जगताचा प रचय क न देणारी एक कला.” डेि हड सेिसल
“आप या युगाचे वा तव जीवन दश न घडिवणारी कथा हणज े कादंबरी होय.”
ा. मा. का. देशपांडे
“कादंबरी हणज े जीवनाच े कला मक व िव तृत ग िच होय.”
“काय कारण शृंखलाब अशा कि पत कथानका या ारा मानवी जीवनाच े दश न
घडिवणारी सिव तर लिलत ग कथा हणज े कादंबरी.” ी. मा. कुलकण munotes.in
Page 5
कादंबरी सािह य काराची स ंक पना
5 “A friction in process to a certain extent.” M.A. Cheliery
“भरपूर िव तार असल ेली मानवी य व यां या कृत चे कथानकात ून दश न घडिवणारी
का पिनक ग गो िकंवा कथा हणज े कादंबरी होय.”
“िविश प तीन े एका मानवी समूहाचे क पन ेने जाणल ेले अनुभव शृंखलाब घटना ं ारे
य करणारी मु ाम शोधून िलिहल ेली िव तृत आिण गुंतागुंतीची अशी कि पत ग कथा
हणज े कादंबरी.” वेब टर .
“A fictitious prose tale or narrative of considerable length in which
characters and actions to represent those of real life are por trayed in a
plot.” English dictionary
“An invented prose narrative of considerable length and a certain
complexity imaginatively through a connected sequence of events
evolving a group of persons in a specific setting.” Webstar
“A novel in its broadest sense of personal direct impression of life art of
fiction.” Henry James
“Each great novel is unique in that its author's genius has revealed to him
the same aspects of human nature.” S.M. Schreiber
वरील सव या या अ यास या तर एकंदरीतच यापक जीवनाच े दश न घडवून सामािजक
ांसंबंधी साधक -बाधक चचा कर यास यो य व या ार े समाजमनाला िहतोपद ेश करता
येणारे भावी साधन हणून कादंबरी ारंभी या काळाम य े उपयु ठरत होती. दुगा
भागवत यां या मते, “जीवनाचा वेध यि गत जाणीव वाचून घेणे व यातून स य शोधण े.” हे
कादंबरीचे प रणत व प आहे. यि गत जीवनातील नाट्यपूण संगांची अ यंत
मािम कपणे चोखंदळपण े िनवड क न याची नावी यप ूण रीतीन े कादंबरीत मांडणी केलेली
असत े आिण यातून जीवन अनुभवाचा एकसंध प रणाम साधल ेला असतो यालाच
एिलजाब ेथ बॉवेन,“का या म स याच े का या मक कथन.” असे हणत े.
कादंबरी हा जीवनाच े दश न घडवणारा समथ वाड्मय कार असला तरी मानवी जीवन
अितिवशाल अस याम ुळे एकाच वेळी आप या सग या अंगोपांगी यांसह कादंबरीत
ितिब ंिबत होतो असेल असे हणण े अितशयो च ठरेल. कादंबरीकार जीवन दश न
घडिव यासाठी िविवध पया य िनवडतो . कधी यि म वाच े दश न घडवत तर कधी
भावभावना ंचे गुंतागुंतीचे िच ण करणारी कथा रचत कादंबरी वाटचाल करीत असत े.
पा ां या वैयि क ि कोनात ून वागणुक तून समाजाती ल िविश ांचे भेदक दश न
घडवत े. वा तव िचि त करताना कला मक ्या आपल े वैिश ्य जपत कादंबरीचा
आलेख प होतो. कथन करणे अथवा गो सांगणे हा कादंबरीचा पायाभ ूत भाग आहे.
मानवी जीवना या येक पैलू चे दश न घडव यासाठी अथवा वाचका ंसमोर मांड यासाठी
आिण यातून कला आनंदाची ा ी क न दे यासाठी कादंबरीने िविश रचनेचे त व अंगी
बनिवल े आहे. कथानकातील संग कशा त हेने रचना केली असता कादंबरीची अिभ य munotes.in
Page 6
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
6 अिधक आकष क होईल याकड े लेखकाच े जाणीवप ूव क ल असत े. एकंदरीत वरील सव
या या या प रपूण नस या तरी कादंबरी या व पाच े दश न घडवणा या आहेत.
कादंबरी या सािह य काराची काटेकोर या या , वग करण , वण न वगैरे करणे कठीण आहे.
मानवी अनुभवसृ ी, क पनािव आिण यांचा बा प रसर यांतील हरत ह ेची िविवधता ,
वैिश ्य, बह िजनसीपणा , िवपुलता आिण अनेकाथ कता या अनेकिवध आशया ंनु प
कादंबरीची रचनाही बदलत रािह यान े महाका यादी इतर सािह य कारा ं माण े कादंबरीचे
एकच एक तं िकंवा िनयम िनि त होऊ शकल े नाहीत . असे रा.ग. जाधव यांनी कादंबरी
सािह य काराची या या करताना हटल े आहे आिण ते वा तव ही आहे.
कादंबरी सािह य कार हा दीघ आिण अनेक घटका ंनी बनलेला आहे. अनेक अ यासका ंनी
या या या मांड या आहेत याचा इथे िवचार क . या या या ंमधून कादंबरी
सािह य कारच े व प समजून घे यास आप याला मदत होईल तसेच यांचे घटक व
व पव ैिश ्ये जाणून घेता येतील.
मराठीत िदडश े वषा पासून कादंबरी िलिहली आिण वाचली जाते आहे. पण या काळात
कादंबरी सािह य करची सै ांितक चचा अपवादान े आिण ोटकपण े झाली. वातं यपूव
काळात का. बा. मराठे, िव. का. राजवाड े, ी. कृ. को हटकर आिण कुसुमावती देशपांडे
यां या लेखनात ून कादंबरीिवषयी काही मह वाच े पैलू मराठी समी ेला िमळाल े.
वातं यो र काळात मराठी सािह याच े सव संदभ च बदलल े. भालच ंद नेमाडे आिण िवलास
सारंग या दोन कादंबरीकार -समी का ं या काही िनबंधांम ये कादंबरी या काही
व पव ैिश ्यांचा िवचार झालेला िदसतो . डॉ. ह र ं थोरात यांनी ‘कादंबरी: एक
सािह य कार ’ या पु तकात ून कादंबरी या व पिवश ेषांची सिव तर चचा केली आहे.
रा. ग. जाधव , “कथानक , यि िच ण , लेखकाचा ीकोन व यांना अनु प अशी
िनवेदनतं े, वण ने, वातावरणिनिम ती, शैली इ यादी घटका ंनी ग ात िव तृतपणे संघिटत
केलेल वा तव जीवनाच े िच ण हणज े कादंबरी.”
भालच ं नेमाडे, “कादंबरी हणज े दीघ भािषक अवकाश असल ेली, आशयस ु ाचे अनेक
पदर असल ेली, यामुळे िव तृत संरचना मांडणारी , अनेक पा े, संग अपूण तेपे ा
संपूण तेकडे जा त झुकलेली आहेत, अशी सािह यक ृती असण े. कादंबरीत या सव गो ीम ुळे
एखादी कृती साक यान े मांडता येते. सामािजक आशय िवशाल असावा लागतो . एखा ा
सम य ेचा पाठपुरावा ित या िविवध संदभा सकट मांडलेला असतो . एखा ा पोट समुहाचे,
पोट सं कृतीचे तपशीलवारपण े दश न घडिवल ेले असत े. आशयस ु े बळकट असतात , पा े
सलग उभी असतात .”
पा ा य कादंबरीचा जनक िफि ड ंग यां या मते, “कादंबरी हणज े गंभीर वातावरण नसलेले
ग महाका य .”
िव यम िलिटल , “Novel is a fictious prose narrative of considerable length
in which characters and actions representative of real life are portrayed
in a plot of more or less complexity.” हणज े “जीवनाची ितिनिध व करणारी पा े munotes.in
Page 7
कादंबरी सािह य काराची स ंक पना
7 व यांचे काय यापार यात िचि त केलेले असतात अशी कि पत ग कथा अथवा हणज े
वृ ा त हणज े कादंबरी.”
अन ट बेकर, “Novel is a fictious prose narrative of considerable length in
which characters and actions representative of real life are portrayed in a
plot of more or less complexity.” हणज े “मानवी जीवनाच े प ीकरण यात केलेले
असत े असा ग ात िलिहल ेला कि प त वृ ा त हणज े कादंबरी होय.”
ि टािनका एनसाय लोप ेिडया नुसार, “The novel, an invented prose narrative
of considerable length and a certain complexity that deals imaginatively
with human experience, usually through a connected sequence of events
involving a group of persons in a specific setting.”
जे. बी. ी टल े, “मानवी जीवनाचा आरसा हणज े कादंबरी.”
या सव या यामध ून कादंबरी या व पाची तु हाला क पना आली असेलच.
उषा ह तक यांनी कादंबरी या वेगवेग या या या ंचा आधार घेत काही मह वाच े मु े
न दिवल ेले आहेत-
● कादंबरी ही कथा म ग ाच े भरपूर लांबी असल ेले प आहे, ितला िकमान लांबी तर
हवीच यािशवाय कादंबरी हणून ितचे अि त व जाणवणार नाही. ित या लांबीची
िकमान आिण कमाल मया दा सूिचत कर यासाठी श दस ं येचा आधार घे यात
आलेला आहे.
● ा सािह य कारत कथनाला िकंवा िनवेदनाला मह व असत े.
● कादंबरीने यापल े या िवषया ंची वग वारी िनि त करता येत नाही.
● लघुकथा आिण लघुकादंबरी पे ा ितला मानवी जीवन यवहारा ंचे दश न अिधक यापक
व पात घडिवता येते. कारण ितचा फलक यां याह न िव तृत असतो .
● घटना , य , वातावरण इ. घटका ं या सहा यान े मानवी जीवनाशी िनगडीत
असणा या वा तवा या िविवध तरीय यिम पांचे दश न ितला घडिवता येते.
यासाठी सामा यत : थळकाला या यापक पटांचा उपयोग केलेला असतो . (ह तक
१९९३ , ३१)
या मु ांव न कादंबरीचे व प समजा यला मदत होते. कथा म सािह यपर ंपरेशी
कादंबरीचे नाते तुटलेले नाही. अनेक शतका ंची परंपरा कथासािह यात ून कादंबरीने
वीकारली आहे.
कादंबरीचे व प
डॉ. िमिलंद मालश े यांनी िदले या सािह या या पायाभ ूत करार या संक पन ेनुसार ‘कथन
करणे’ हा कादंबरीचा करार सांिगतला जातो. हणज ेच कथाना मक या सािह या या munotes.in
Page 8
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
8 मूलभूत वृ ीत ‘कादंबरी’ हा कार मोडतो . कादंबरी म ये कि पत वा तव असत े.
कथानकाला वा तवाचा आधार असला तरी लेखकाची क पनाश इथे काम करते.
समाजजीवनाचा आरसा सािह यात उमटल ेला असतो . समाज आिण सािह य यांचे अनुबंध
आपण अ यासल े आहेतच. कादंबरी हा सािह य कार ग ा मक , िनवेदना मक व
िव तारप ूव क अस यान े लेखकाला जे काही मांडायच े आहे ते सारे मोठ्या अवकाशात व
अनेक पा , घटना यां या साहा यान े मांडता येणे; ही या सािह य कारची ताकद आहे.
कादंबरी सािह य कार या िविवध या याना ंचे िनरी ण करताना आप याला िदसून येते
क मानवी जीवनाचा भाग कादंबरीतून िचि त करता येतो. जीवनाचा यापक असा पट
कादंबरी या िव तारान े मोठा असल े या वा ड्मय कार सोडव ू शकतो यावर काही दुमत
असण े नाही. हा वाड ्मय कार कथना मक तर आहेच कथानक हा कादंबरीचा आ मा
मानला जातो. लेखकाला जे काही सांगायचे असत े ते याला आप या क पना सृ ीला वाव
देत वाचका ंसमोर ठेवावे लागत े.
कादंबरी हा वाड्मय कार अ यंत लविचक अस याम ुळे ग ा मक िनवेदन हा यातील
मह वाचा घटक आहे. या घटका ंमुळे तो इतर कोण याही कारापास ून वेगळा ठरतो.
िनवेदनातून साकार होणार े वभाव िच ण कादंबरीतील गो पुढे यायला सहायक ठरते.
कादंबरी या दोन िनवेदन प ती मुख आहेत सव सा ी आिण आ मिनव ेदन प त. किवता
आिण नाटक या वा ड्मय माण े वां मयीन कलेला आिव कार कर याच े कादंबरीचे साम य
ययाला येऊ लाग यापास ून जाण या रिसका ंना व अ यासका ंना ित या व पािवषयी
अिधक मूलभूतपणे िवचार कर याची िनकड जाणव ू लागली आहे.
कादंबरीचे िवषय िविवध असतात याचा घाटही मोठा असतो या माण े कोणती कादंबरी
कोण या अनुभव े ातून ेरणा घेऊन आपल े प घडवेल यािवषयीही कोणीही बाबतीत
क शकत नाही. या कारणा ंमुळे कादंबरी या व पािवषयी उपप ी मांड याच े
अ यासका ंचे य न काही अंशी अपुरे ठरत अस याच े िदसत े. याच मुळे कादंबरी
व पा या अ यासात िदवस िदवस भर पडत आहे.
कादंबरीचे सवा त मह वाच े वैिश ्य हणज े भूतकाळ आिण वत मानकाळ या यातील
काय कारण भाव तािवत करणे. दीघ कथा आिण कादंबरी यां यातील भेद मु यता
माणाचा आहे कादंबरी या प रणामा ंचा उपयोग करते याचा उपयोग दीघ कथा ही क
शकते परंतु या अनेकिवध प रणामा ंचा साक यान े उपयोग के यास दीघ कथेची कादंबरी
होते. ितची रचना देखील कोण याही ठरािवक व पा या तांि क बंधनापास ून मु आहे
या मु व पाम ुळे ितला अ य माग या कारा ंची िकंवा कलांची वैिश ्ये गरज पड यास
सहजपण े आ मसात करता येतात उदाहरणा थ काही अशी नाटकाची काही वैिश ्ये ितने
उचलल ेले आहे.
आ मच र सार या काराचा घाटही ितला मानल ेला आहे कादंबरीतील ग कला मक
गरजेनुसार अनुभवाच े प का या म कृतीचे अस यास का या म प धारण क शकते.
तसेच लिलत िनबंधात या माण े आ मपर िचंतनाला वाव असतो तसाच तो कादंबरीम य े munotes.in
Page 9
कादंबरी सािह य काराची स ंक पना
9 असू शकतो . कादंबरी या मु व पाम ुळे ित या अंगी लविचकता आलेली आहे हा एक
मोठा फायदा या सािह य काराला झालेला िदसतो .
१.५ सािह यक ृत ची वग वारी करणारी वग करण त वे:-
सािह य या संक पन ेत येणा या कारा ंना वतं अि त व आहे. सािह य ही संक पना
अमूत आहे असे मानल े जाते. काही अ यासका ंनी सािह या या वग करणाच े समथ न केले
आहे परंतु असे असल े तरीही काही अ यासका ंना हे वग करण अमा य आहे. सािह या या
वग करणा या आव यक ते ब ल डॉ. िव. ना. ढवळे यांनी मत य केले आहे. ते असे-
“या त हे या वग करणाची खरी आव यकता आिण उपयु ता हणज े आपण एखा ा
लेखनाकड े कोण या ीने पहावे हे लेखना या ‘ कारा ’मुळे िनि त होते. एका िविश
ि कोनात ून एका िविश अपे ेने आपण येक कार वाचतो िकंवा पाहतो . लेखनाचा
एकूण अथ या या कारावर आिण पावर (Form) ठरतो. हे स य आहे. लेखन कार
जरी लेखकान े वत: सांिगतला नाही तरी वाचक आप या अनुभवाव न व इतर
मािहतीव न तो ठरिवतात आिण या अनुरोधान े या लेखनाचा आ वाद घेतला जातो.
एकदा लेखनाचा कार समजला क , तो वाचताना आपली एक मानिसक वृ ी, वृ ी
तयार होते आिण या समज ुती या अनुरोधान े आपण ते पु तक वाचतो , पु तकाचा
‘ कार’ समजला क , या पु तकाच े वाचन एका िविश िदशेने आिण अपे ेने सु होते.”
पा ा य सािह य मीमांसेचा िवचार केला तर ॲ र टॉटल या काळापास ून सािह याच े
वग करण कर याचा य न झालेला िदसून येतो. ॲ र टॉटल या मताला 'कांट' व ' ोचे'
या दोन स दय मीमांसकांनी िवरोध केला. ही केवळ एक यावहा रक सोय आहे असे यांनी
हटल े आहे. “ येक कलाक ृती अन यसाधारण असेल तर कोण याही कलाक ृतीचे
वग करण होऊ शकणार नाही, स दय वाचक िवधानात संक पना वापर या जात नाहीत .
हणून याचे तािक क िनकषही सांगता येणार नाहीत . येक कलाक ृती चा घाट अन य
असतो वग करण यव थ ेत कलाक ृत ना क बण े अ यायकारक आहे.” असे ोचेचे मत
अ यासका ंनी मांडले आहे. “कलेम ये जाती व उपजाती नसतात . ित यात केवळ सु ्या व
पूण पणे वतं अशा कलाक ृती असतात . कला स व हणज े ‘अिव कार ’ या स वा खेरीज
आणखी कोणतीही गो आ वादकाळी असू शकत नाही. हणून कलाक ृती या वग करणात
ताि वक आधार नाही.” कलाक ृतीचा आ वाद घेतेवेळी ‘अिव कार ’ मह वाचा कार न हे
असे, मत रा. भा. पाटणकर यांनी मांडलेले आहे.
ॲ र टॉटल या (इ.स.पू.३८४–३२२) पोएिट स (का यशा ) या ंथाम य े वर
उ लेिखले या ांपैक काही ांिवषयी ताि वक िववेचन आलेले आहे. कला कार व
का य का र/सािह य कार यां यािवषयी ॲ र टॉटलन े जे िस ांतन केले, या या आधार े
पा ा य समी ा यवहार पुढे अनेक शतके चालू होता. अनुकरणाच े मा यम वा साधन
(मीिडयम वा मी स), अनुकरणाच े ल य (ऑ ज े ट) आिण अनुकरणा या तुतीकरणाचा
कार (मॅनर). या तीन िनकषां या आधार े ॲ र टॉटलन े कला कारा ंची एक सै ांितक
चौकट उभारली . पा य य सािह यात अॅ र टॉटल या काळापास ून सािह याच े वग करण
कर याचा य न झाला यात अनुकृतीचे मा यम प ती आिण िवषयान ुसार वग करण
क न महाका य , शोकांितका, सुखांितका, गीत अशा वा ड्मय कारा ंची वैिश ्ये याने munotes.in
Page 10
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
10 सांिगतल ेली आहेत. “लघुकथा, कादंबरी, किवता (भाव), महाका य , खंडका य , नाटक ,
शोकाि मका , सुखाि मका , हसन अशा अनेक कारा ंम ये सािह याच े वग करण केले
जाते.” हे वग करण सांग या या दाखिव या या आिण भागिव या या अशा तीन कारात ून
केले गेले. अनु मे कथा मक सािह य , नाट्या मक सािह य आिण भावका या मक सािह य
असे कार उदयास आलेले आप यास िदसून येतात. अगदी सु वातीला ग आिण प
असे वग करण झालेले िदसत े.
“सािह य कार हणज े सािह याच े वग करण . लघुकथा, कादंबरी, किवता (भाव), महाका य ,
खंडका य , नाटक , शोकाि मका , सुखाि मका , हसन अशा अनेक कारा ंम ये सािह याच े
वग करण केले जाते.” असे वण न मराठी िव कोश म ये आढळत े.
सािह या या सज न ि य ेत आिण हण ि य ेत मानवी मनाचा जो यापार घडत असतो
याचे व प काय, यािवषयी या भूिमकेवर कले या वग करणाची श यता अवल ंबून असत े.
१. अिभजाततावाद आिण नव-अिभजाततावाद हा पा ा य सािह यशा ा या
परंपरेनुसार पिहला ट पा ॲ र टॉटल या मांडणीचा . ॲ र टॉटलन े कलेची या या क न
सव कलांना समान असणा या स वाचा वेध घेतला. सािह य ही कला मानून महाका य
(एिपक ), शोकाि मका ( ॅिजडी) आिण सुखाि मका (कॉमेडी) असे तीन मुख कार याने
कि पल े होते.
२. व छ ंदतावादी िस ा ंत अठरा या व एकोिणसा या शतका ंम ये या परंपरेला छेद देणारी
त वे इमॅ युएल कांट (१७२४ –१८०४ ) या या स दय शा ीय िवचारामध ून आिण
व छ ंदतावादी िस ांतामध ून उद्भवली आिण सािह य कारा ं या अ यासाच े मह व कमी
झाले.
३. पवादी िस ा ंताचा िवसा या शतका या ारंभी या काळात पवादी िवचारसरणीवर
याच वाय तावादी िस ांताचा भाव होता परंतु याचबरोबर सािह य कारा ं या
पवैिश ्यांचा वेध घे याचे य नही झाले.. िशवाय पिन वैिश ्यांबरोबरच सामािजक व
सां कृितक आशयत वा ंचा वेध घेणारी रिशयन समी क व भाषाव ै ािनक िमखाइल
बा तीन (१८९५ –१९७५ ) याची सािह य कारा ंची चचा ही याच ट यात सु झाली.
४. भाषा एक यव था : १९५० नंतर या समी ेत भाषे माण ेच सािह य ही सु ा एक
यव था असत े ितचे मा यम , ितची परंपरा, ितचे संकेत, ित या शैली, ितचे कार हे ित या
घडणीच े मह वाच े पैलू होत. येक सािह यक ृती या यव थ े या घटका ं या साहा यान ेच
‘आकलनीय ’ व ‘वाचनयो य ’ होत असत े. ते हा सािह याचा ‘वाचक ’हो या या ि य ेम ये
या यव थ ेचे ान होणे, हा सवा त मह वाचा भाग असतो . ‘सािहि यक ान मता ’चे कार -
यव था , आंतर-संिहता, मू य- यव था हे तीन पैलू आहेत. सािह य कारा ं या संकेत-
यव थ ेचे ानात अंतः तरीय पातळीवर नाट्या म, कथना म , िवषया म आिण
भावका या म हे चार मूलभूत व पाच े ‘करार’ असतात . या चार मूलभूत करारा ंमधून
वेगवेगळे सािह य कार िनमा ण होत असतात . हे चार करार हणज े लेखक आिण वाचक
यां यातल े चार कारच े संबंधच असतात . ेषक व हणकता िकंवा लेखक व वाचक यां या
भूिमका या येक कराराम य े िभ न असतात . munotes.in
Page 11
कादंबरी सािह य काराची स ंक पना
11 पिहला करार
एक करार असतो ‘दाखिव या ’चा होय . या घटना आिण य यांचे िव िनमा ण करायच े
या घटना व पा े हणक या य ला / य ना ‘ य ’ दाखिवली जातात या पा ां या
हालचाली व कृती, भाषण े आिण संभाषण े यांमधून हे िव उलगडत जाते. थोड यात हा
नाट्या म करार झाला. या कराराला अथा तच पाठ्य (िकंवा संिहता) आिण योग (िकंवा
सादरीकरण ) अशी दोन उपांगे असणार , हे उघड आहे. योगा या ीने संिहता या ‘खु या’
िकंवा ‘बंद’ असू शकतील , याच माण े योग हेसु ा संिहतेशी 'बांधीलक राखणार े' िकंवा
‘बांधीलक तोडणार े’ असू शकतील . िशवाय , भरता या नाट्यशा ातील वग करण वाप न
बोलायच े, तर योग हे ‘लोकधम ’ िकंवा ‘नाट्यधम ’ असू शकतील .
दुसरा करार ‘सांग या’चा होय . घटना आिण य य वा केवळ संभाषणात ून न
दाखिवता यां यािवषयी काही सांिगतल े जाते कथनकारा या आवाजात ून हे िव
हणक या य ला / य ना ात होते. थोड यात , गो सांग याचा वा कथनाचा करार
होय.
ितसरा करार ‘भावण े-भाविवण े’ या ि य ेचा असतो . येथे घटना , संग वा य
यां याऐवजी भावाव थ ेवर भर असतो . एखादा कि पत ‘ व’ येथे रचलेला असतो आिण या
‘ व’ या भावाव थ ेचा यय देऊ पाहणारा हा भावका या म करार होय.
चौथा करार ‘ हण या ’चा होय . यात िवषय, बोधपर त व, मु े, युि वाद इ याद ची मांडणी
असत े. घटना , य वा भावाव था एकतर नसतातच (उदा., वैचा रक िनबंध) िकंवा
अस याच तर, एखादा मु ा मांड या या अनुषंगाने िकंवा एखाद े त व थािपत कर या या
िनिम ान े हे घटक या करारात येत असतात (उदा., लघुिनबंध). याला िवषया म करार
हणता येईल.
सािह यातील वग करण े ही िचरकािलक िकंवा सनातन त वां या व पाची नसतात .
कारा ं या मया दा बदलत असतात , पु हा न यान े िनि त होत असतात . परंपरेला िकंवा
लेखकालास ुदधा आप या अटी वाचकावर लादायचा अिधकार नसतो . या या अटी
वाचका ंनी मा य के या, तरच सािह यक ृतीचा अथ लाव याची व मू यमापन हो याची
ि या घडू शकते. सािहि यक ान मता हणज े पायाभ ूत सािहि यक करारा ं या लविचक
व पाच े, यांत अनु यूत असणा या मू यांचे, यां यामधील नावी या या व बदल
हो या या श यता ंचे ान होय.
भारतीय सािह यशा ात वामनान े प ाच े कार सांिगतल ेले आहेत. तर स ं कृत म ये
का याच े उ म, म यम आिण अधम असे वग करण िदसत े. पा ा य अ यासका ंनी
सािह याच े यि िन आिण व तुिन असे वग कि पल ेले आहेत. सािह या तील
कला मकत ेचे वग करण अ ययन आिण समी ा यासाठी अ याव यक आहे.
सं कृत का यशा ा या परंपरेम ये का य कारा ंची चचा दंडी, भामह आिण वामन या
शा कारा ंनी केलेली आहे. याच माण े भरता या नाट्यशा ाम य ेही दश पा ंची वा
दश पका ंची हणज ेच नाट्या या कारा ंची–चचा आलेली आहे. परंतु या
वग करणा ंिवषयीच े सै ांितक िवव ेचन या परंपरेम ये पुरेसे झालेले नाही. कारण े काहीही munotes.in
Page 12
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
12 असोत ; परंतु रस आिण भाव, वनी, रीती यांसार या संक पना जशा सै ांितक पातळीवर
चिच या गे या, तशी सािह य कारा ंची चचा सं कृत का यशा ात झालेली नाही.
ाचीन भारतीय (सं कृत) सािह यशा ाचा उगम भरतम ुनी या नाट ्यशा ात आहे. यात
नाट्याचे दहा कार व आठ रसांचे प ीकरण तसेच अलंकारिवषयक चचा ही अस यान े हे
िववेचन सं कृत सािह यशा ा या पुढील वाटचालीस पायाभूत ठरले. इ. स. पाच या
शतकापास ून ते सतरा या शतकापय त सं कृत सािह य शा ातील मह वाच े लेखन झालेले
िदसत े. भामहान े 'का याल ंकार' या ंथात सािह यशा िवषयक िवचार मांडले. तो अलंकार
मताचा वत क मानला जातो . दंडीने (सु. ६०० ते ७५० दर यान ) व ो व वभावो
यांसंबंधीचे िववेचन का यादशा त केले. उद्भटान े (सु. ८००) अलंकारचच ला थमच
शा ीय प िदले. वामनान े (सु.८००) रीती हा का याचा आ मा अस याचा िस ांत
का याल ंकार स ू ात मांडला. आनंदवध नाने (९ वे शतक ) विनिस ा ंत मांडून या ारे
' वनी' हाच का याचा आ मा अस याच े ितपादन ' व यालोकात ' केले. राजश ेखरान े वाड्
मयाच े 'शा व का य' असे वग करण क न याचे िवव ेचन का यमीमा ंसेत केले.
अिभनवग ु ाने (सु.९५०–सु.१०२० ) आनंदवध ना या ' व यालोक ' वर लोचन ही टीका
िलिहली . ेम ाची 'औिच यिवचार चचा ' व कुंतकाच े 'व ोि जीिवत ' हे सािह यशा ावरील
मह वप ूण ंथ मानल े जातात . म मटाचा (सु.११०० ) 'का य काश ' हा सािह यशा ावरील
माणभ ूत ंथ मानला जातो . यात का यशा िवषयक सवा गीण, यापक िववेचन आहे. हा
ंथ पुढे खूपच िस पावला व यावर अनेक टीका व भा ये िलिहली ग ेली. यकान े
केलेले अलंकारांचे वग करण ( अलंकारसव व ) पुढे मा यता पावल े. िव नाथाचा (चौदाव े
शतक ) 'सािह यदप ण' हा ंथ सं कृत सािह यशा ातील मह वाचा ट पा मानला जातो.
‘वा यंरसा मक ं का यम ्’ ही याची का याची या या पुढे मा यता पावली . याने केलेली
रसचचा ही मह वाची ठरली. जग नाथ प ंिडताचा (सतराव े शतक ) 'रसगंगाधर' हा सं कृत
सािह यशा ावरील अखेरचा मौिलक ंथ असून यातही सखोल , सांगोपांग रसचचा आहे.
रसिस ा ंत ही सं कृत सािह यशा ीय िवचाराची प रणत अव था होय. याखेरीज
का यल ण , का य योजन , ितभाश , श द व यांचे अथ , का यग ुण, का यदोष ,
अलंकार इ. अनेक िवषयोपिवषया ंची िव तृत, सखोल चचा -िचिक सा सं कृत
सािह यशा कारा ंनी क न सािह यशा गताव थेला पोचवल े.
सं कृत सािह यशा ान े वाङ्मय कारा ंचे वग करण वेग या ीने केलेले िदसत े. सव
लिलत वाङ्मयाला –मग ते प ात असो वा ग ात – ‘का य’ ही यापक सं ा योजून याचे
ा य व े य असे दोन वग कि पल ेले आहेत. े य का याच े े यपाठ ्य व े यगेय असे
दोन उपवग कि पल ेले असून े यपाठ ्यम य े नाटक , करण , नािटका इ. बारा कार
आिण े यगेयाम य े डोि बका , थान इ. दहा कार समािव केले आहेत
कादंबरीचे वग करण
कादंबरी या अनुभव व पाव न व आशया या त वान ुसार, िलिह या या प ती व
आकारमानव न कार ठरत असतात .
munotes.in
Page 13
कादंबरी सािह य काराची स ंक पना
13 लघु, म यम आिण दीघ कादंबरी
लघु, म यम , दीघ हे श द कानावर पडले क एकंदरीतच आकारमानचा संदभ येतो. परंतू,
इथे कादंबरीचे लघु, म यम , दीघ प हे केवळ आकारमानावर अवल ंबून नाही तर आशय
आिण अिभ य या दोह या संदभा ने याचा िवचार करावा लागेल.
लघुकादंबरी ही ित या मुळापास ूनच एक वतं ि या आहे. १८७२ साली िवनायक
क डद ेव ओक यांनी 'िशर त ेदार' िलिहली ते हापास ूनच मराठीत िहचा आरंभ झाला. केवळ
आकारा या ीनेच न हे तर िवषय, काल, पा , घटना या सव घटका ंमधूनही लघु व
जाणवत े. य आिण समाज यांचे यथाथ िच ण असल े या लाचखाऊ मामल ेदारा या या
आ मपरी णा मक कहाणीला ते हा छोटेखानी कादंबरी संबोधल े गेले होते. लघुकादंबरी
िलिह यासाठी लघुकथा, दीघ कथा आिण नेहमीची कादंबरी िवचारात यावी लागते, असा
िवचार रा. ग. जाधव यांनी मांडला आहे. ना. ह. आपट े, वामन म हार जोशी, िवभावरी
िश रकर , जयवंत दळवी , िद. पु. िच े, वसंत आबाजी डहाके हे काही मह वाच े लघु
कादंबरीकार आहेत.
डॉ. वाती कव आप या 'लघुकादंबरीचे सािह य व प ' या पु तकात लघु कादंबरीचे
व प मांडताना िलिहतात ,“जी कथा म कलाक ृती मानवी जीवनातील यि गत पातळीवर
अिधक िवकास पावते िकंवा एका सू ा या मदतीन े समूह जीवनाच े िच ण करते; आप या
मया िदत िवकासात एका वतं जीवना ंशाचे, संघषा ने भान आणून देते; कादंबरीतं ाने
िवकिसत होऊन मया िदत अवकाशात संपते ती लघुकादंबरी. वा जो अनुभव यि गत
पातळीवर अिधक र गाळत असतो िकंवा एका सू ात समूहजीवनाच े, व मया िदत प रघात
एका संपूण जीवनाच े िच उभे करीत असतो , असा कादंबरी तं ाने िवकिसत होणारा
कथा म लेखन कार हणज े लघुकादंबरी.”
कादंबरी सािह य कारब ल सिव तर मािहती घेतली. यापुढे कादंबरीतर सािह य काराशी
सा यभ ेदा मक नाते कसे आहे ते पाह .
१.६आ) कादंबरी आिण इतर संबंिधत सािह य कार यां यामधील
सा यभ ेदाचे नाते :
१) च र - आ मच र
च र ात एका य या संपूण जीवनाची िकंवा यातील िविश कालख ंडाची कहाणी
असत े. या सािह य कारात व तुिन त ेला मह व असत े. च र नायकाला मानवी पातळीवर
ठेवून या या य म वा ंचे दश न घडिवल ेले असत े. ऐितहािसक स य व क पिनकता यांचा
आधार घेऊन च र ल ेखन केले जाते.
वत: या आयु याब ल थूलमानान े िलहील ेला वृ ा त हणज े आ मच र . मया दून
घेतले या कालख ंडाचे िच ण केलेले लेखन आहे. ‘मी’शी संबंिधत अनुभव क थानी
असतात . यामाग े व कटीकरण व आ मिच ंतना या ेरणा असतात . munotes.in
Page 14
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
14 या दो ही सािह य काराचा िवचार केला तर कादंबरी या सािह य काराशी यांचे नाते
जवळच े आहे. यात कादंबरीतील कथना मकता व थोड्या माणात का पिनकता आहे.
परंतु वा तवाचा जवळचा संबंध च र कारात असतो जो कादंबरीत असेलच असे नाही.
२) वासवण न
या सािह य कारात ‘ व’ या कटीकरणाला वाव असतो . संपूण मोकळीक असते. यातील
‘मी’ लौिकक व कला मक आशा दो ही पात या ंवर य होतो. वासवण नात लेखकाच े
य होणार े यि म व पारदश क असत े. ‘ व’ या कटीकरणाला संपूण मोकळीक असत े.
या कारात केवळ थळ द ेशाचे व तुिन वण ने यांचा इितहास अिभ ेत नसतो . तर
थळ द ेशाचे यि व आिण ते पाहाणा या , अनुभवणा या लेखकाच े यि म व यां यातील
अ ैत साधणारी अनुभविन ता ही वासवण नाचे मह वाच े वैिश ्य आहे. वा तववादी िच ण
वासवण नाला वेगळेपणा ा क न देते.
या कारात जेवळ थळ-देशाची व तुिन वण ने, यांचा इितहास अिभ ेत नसतो . तर
थळ द ेशाचे यि व आिण ते पाहणा या , अनुभवणा या लेखकाच े यि म व यां यातील
अ ैत साधणारी अनुभविविश ता ही वासवण नाचे मह वाच े वैिश ्य आहे.
यातील िनवेदक हा कादंबरीतील िनवेदकाप े ा वेगळा असतो . तो व-अनुभव रंजक प तीन े
सांगत असतो . यात कथानक असेलच असे नाही परंतु लािल यप ूण भाषेचा वापर असतो .
कादंबरीत लेखकान े िनमा ण केले या िनवेदक-पा ांची जीवन ी कधी पा ां या
जीवन ीत िमसळ ून गेलेली असत े तर कधी ‘ व’तं असत े.
३. लिलत िन बंध- मराठी िनब ंधाम य े १९२० नंतर लिलत िनब ंधाचा उदय झाला . मराठी
लिलत िनब ंधाची थमाव था ना .सी. फडके यां या ग ुजागो ीत सापडत े. लिलत िनब ंधात
वैर क पनािवलास आिण आ मिन िच ण आढळत े. लिलत िनब ंध हणज े लेखका या
यि म वाचा मनमोकळा आिव कर असतो . तसेच लिलत िनब ंध हणज े वाचका ंना म न
करणारा , िच व ेधक, मनमोहक , रिसका ंना आकिष त करणारा िनबंध कार हणज े लिलत
िनबंध होय . िनबंध वाड ्मय कार सरळ , प अथ करणारा अस याम ुळे या- या
काळातील ल ेखकांनी सामािजक , राजक य , आिथ क आप या िनब ंधातून मांडले.
ना.सी.फडके य ांचे 'सुहा य' 'न या ग ुजागो ी ', 'धू वलय ', 'सक सचा त ंबू', 'दाही दाही
शंभर', 'एकादशी ' असे लघुिनबंध आह ेत, िव.स.खांडेकर, यांचे 'रानफुले', 'वायुलहरी',
'मंदािकनी ', 'मंिज या ', 'अिवनाश ', 'िझमिझम ' हे सं ह आह ेत. लिलत िनब ंध िलिहणार े
ना.म.संत, कुसुमावती द ेशपांडे, ना.ग.गोरे, ईरावती कव , दुगा भागवत , िवंदा कर ंदीकर, असे
िकती तरी सािहि यका ंनी लिलत िनब ंध िलिहल े.
१.७ कथनपर सािह याच े घटक
कादंबरीचे व प समजून घेताना िविवध या या व वैिश ्ये यांचा सखोल िवचार केला.
लेखन प तीन ुसार कादंबरीचे कार अ यासल े. यापुढील भागात कादंबरीचे घटक
सिव तरपण े समजून घेऊ. कथानक , पा , िनवेदन, अवकाश , भाषा इ यादी घटका ंचा
प रचय क न घेऊ. munotes.in
Page 15
कादंबरी सािह य काराची स ंक पना
15 कथानक
कादंबरीचा मह वाचा घटक हणज े कथानक . कथानकाचा िव तृत अवकाश कादंबरी या
मोठ्या पटात मांडता येतो. कादंबरी हा िनवेदन धान सािह य कार आहे. यात लेखकाला
आपल े मत मांड याचा वाव असतो . कथानकाम य े कादंबरी या इतर घटका ंचाही समाव ेश
असतो . कथानक हणज ेच पा , संग, घटना याचा िमलाफ होऊन जे िनमा ण होते ती गो .
ही सव घटक कथानकात येत अस याम ुळे कथानकाला सुसू पणा येतो. ारंभ, म य,
शेवट या तीन अव थ ेतून कथानकाचा िवकास होत असतो . कथानकात संगांची गुंफण
केलेली असत े. एका संगातून दुस या संगाचे धागे जोडल ेले असतात . यातून कथानकाला
गती ा होते. वाचका ंची उ कंठा टीकव ून ठेवणे हे काम कथानक करते. कादंबरीचे
कथानक आकष क हो यासाठी संभािवता , काय कारण मीमांसा, कुतुहलिनिम ती ही गुण
आव यक असतात .
कथानकात अनेक पा े असतात . तसेच घटनाही असतात . यां या एकि त गुंफणीत ून
कथानक पुढे सरकत जाते. लेखकाला जो िवषय मांडायचा आहे, यानुसार तो
घटना मा ंची िनवड करतो व पा े याबरह क ूम आपल े काम करतात . कथानकाला
काय कारणभाव लागतो . केवळ घटना ंची गुंफण क न कथानक पुढे सरकत नाही तर
यासाठी काय कारणभाव मह वाचा असतो .
आशयाला अनुस न भाषेचा वापर करत सुसंगत रचना करावी लागत े. कथानकान ुसार या
सव गो ी घडत असतात . यात आव कत ेनुसार उपकथानकाचाही समाव ेश होतो. ह रह र,
आ य , उ सुकता, योगायोग या ार े घटना स ंग अिधक मनोरंजक कर याचा य न लेखक
करत असतो .
कथानक ही इतर सव घटका ंना सामाव ून घेणारी यापक गो आहे.
पा / यि िच ण
समाजाम य े वावरणा या अनेकिवध वेगवेग या वृ ी- वृ ी या माणसा ं या अ यास क न
लेखक आप या कादंबरी या कथानकाला यो य अशी पा िनिम ती करत असतो . ‘पा ’ हा
कादंबरी या रचनेचा एक मह वाचा घटक मानला जातो. कथानकाशी संबंधीत
घटना माला पुढे ने यास मदत करणार े पा कादंबरीत असावी लागतात . यानुसार यांचे
वभाव गुण लेखक ठरवत असतो . या पा ां या वाग या -बोल यात ून व लेखका या
िनवेदनातून वाचकाला पा ांची ओळख हो यास मदत होते.
कादंबरीत िकती पा े असावी याला कोणत ेही बंधन नाही, परंतु या पा ांची सं या माणात
असावी जेणेक न वाचकाला कथानक समज यास सोपे होईल. हे आभासी य
कधीकधी वाचका या जीवनाचा भाग होऊन जातात . यांचे कारण मानवी भावभावना
आहेत. पा े, नायक , नाियका , खलनायक , ितनायक या कार े िवभागता येऊ शकतात .
यातील काही मु य तर काही गौण पा े असतात . परंतु कादंबरी या कथानकासाठी सव
पा े मह वाची असतात . munotes.in
Page 16
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
16 सजीव य बरोबर िनज व गो ी ही पा े बनून येतात. कादंबरीचा िविश ीकोन या
प ां या ार े राबिवला जात असतो . समाजाशी सुसंगत अशा य या वभावशी
िमळतीज ुळती पा े वाचकाला आपलीशी क न जातात .
िनवेदन
कादंबरी हा िनवेदन धान सािह य कार आहे. कादंबरीचा िवषय वाचकाला समज यास
सोपा हावा यासाठी लेखक िनवेदनप तीचा वापर करतो . भािषक िनवेदनामुळे पा व
घटना यापे ाही सु प क पना ये यास मदत होते. िनवेदन हणज े घटना ंची मािलकाच
असत े.
िनवेदक हा कधी थम पु षी (मी,आ ही ) तर कधी तृतीय पु षी (तो,ती, ते / ते, या, ती)
असतो . िनवेदक पा ा या ारे िनवेदन करतो . तर कधी पा े, दैनंिदनी या ार ेही िनवेदन
केले जाते. िनवेदनात लेखका या िचंतनाला अवयव असतो . तो वत:ची मते अथवा
वत:ला जे जे काही सांगायचे आहे ते िनवेदनातून बोलू शकतो . कादंबरीतील िनवेदन हा
अ यंत मह वाचा घटक आहे. जे काही मांडायच े ते कथन क नच मांडावे लागत े.
िनवेदनामुळे लेखकाला ते सहज श य होते.
िनवेदनाच े कार :
● कथन - कादंबरी का कथन कार आहे. कथा सांगणे अथवा गो सांगणे हेच या
सािह य काराच े वैिश ्य आहे. यामुळे कोण याही कारची कादंबरी असली
तरीही यात कथन ही िनवेदनप ती येतेच.
● वण न - कादंबरीकार एखा ा घटनेचे वण न करतो अथवा वातावरण दश िवताना
वण नप तीचा वापर होतो. कथन आिण वण न यात मूलभूत फरक आहे.
कादंबरीतील वातावरण अथवा कादंबरीचा काल िचि त करताना वण नप तीचा
उपयोग होतो.
● संवाद - पा ां या त डी असल ेले संवाद कादंबरी या कथानकाला पुढे ने यास
मदत करतात . िनवेदनप तीत संवाद प त अ यंत उपयु ठरते. संवादात ून
पा ांचे वभाव समज यास मदत होते.
● भा य - एखा ा घटना स ंगावर कादंबरीकार आपल े मत मांडत असतो . ते याने
केलेले भा य असत े. कादंबरीकार आपल े िवचार या भा यात ून य करत असतो .
समाज जागृती कर यासाठी भा य या िनवेदनप तीचा वापर केला जातो.
आ मिव कार
भावना ंचे उ फ ूत कटीकरण हणज े आ मिव कार . कलेचा ज मच मानवी
आ मिव कारात ून झाला आहे. मनात उमटल ेले भाव, िवचार य कर यासाठी व ते
अिधकािधक माणसा ंपय त पोहोचाव े हणून आ मिव कार केले जातात . यास कलेचे ' प'
ा होते. munotes.in
Page 17
कादंबरी सािह य काराची स ंक पना
17 ोचे या मते ानाची दोन पे असतात . सहान ुभूितपूरक आिण तक पूरक कलेचा संबंध
ानाशी असतो तर सहान ुभूतीसाठी आिव कार अप रहाय असतो . सहान ुभूती आिण
आिव कार एकाच णी उ प न होतात . यामुळे यां यात भेद करता येत नाही. अनुभूती
अथवा भावना श दां या ारे य होत असत े. सहजान ुभूतीचा आ यापास ून बु ीपय तचा
वासच कले या मुळाशी असतो . सौ दय ही सहान ुभूतीची अिभ य असत े. ोचे या या
िस ांतानुसार कलाव ंतां या मनात रचना ि या सु असत े व आिण ितचा आिव कारही
अंतकरणातच होत असतो . एका िविश णी आतला आिव कार बाहेर कािशत होतो.
(गणोरकर , संपा. २००१ , ११७)
कादंबरीत आ मिव कार हा घटक मह वाचा आहे.
कालावकाश
मीखाईल ब तीन या रिशयन सािह यमीमा ंसकान े ‘कालावकाश ’ (chronotope) ही सं ा
वापरली आहे. the chronotope is "a unit of analysis for studying language
according to the ratio and characteristics of the temporal and spatial
categories represented in that language" सािह यक ृतीतून य होणा या
कालिन व अवकाशिन संबंधातील आंत रक िनगडीतता हणज े कालावकाश .
सािह यक ृतीचा रचना मक घटक हणून कालावकाशाचा िवचार केला आहे.
काल आिण अवकाश ही कादंबरी या संरचने या येक घटका ंवर प रणाम करते.
कादंबरीतील पा , िच ण , भाषा, कथानक या येक घटका ं या पाशी कादंबरीतील काल
आिण अवकाश यांचा संबंध जवळचा आहे. एकंदरीतच मानवी जीवनाला काल व अवकाश
यांचे संदभ लागतात . भोवताल या प रि थतीत होत जाणा या बदलान ुसार
कालावकाशातही बदल घडत जातात .
कालिन व अवकाशिन यांचा सम वय होऊन सािह यात कला मक आकृितबंध तयार
होतो. कल हा कला मकरी या य बनवतो तर अवकाश काळा या चलनवळणाला ,
कथारचन ेला, इितहासाला ितसाद देऊ लागतो . सािह या या कारान ुसार
कलावकाशाला मह व आहे .
कालावकाशाचा िवचार करताना ब तीन ने घटना सादर कर याच े तीन कार विण ले
आहेत.
१. िद य िकंवा कसोटीशी संबंधीत साहस कादंबरी,
२. दैनंिदन जीवनाची साहस कादंबरी, (रोज या जीवनातील घटना ंचा काल)
३. च र ा मक कादंबरी- िज या मुळाशी च र काळ असतो . यात दैनंिदन काल,
साहसकाळ ऐितहािसक काल यांचा समाव ेश केलेला असतो .
ही सारे कालावकाश कादंबरीतील मूलभूत कथाघटका ं या संघटना ंची क आहेत. िजथे
कथन पा ं या गाठी बांध या व सोडव या जातात . कालावकाशाम ुळे कादंबरीला आकार
येतो. हणून हा घटक मह वाचा आहे. munotes.in
Page 18
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
18 भाषा
भाषा ही संवादाची यव था आहे. कादंबरीत भाषेला वतं मह व आहे. भाषेतून पा
समजतात . वातावरण व याची अनुभूती भाषेतूनच होते.
कादंबरीत संवाद, िनवेदनाला फार मह व असत े. भाषा यासाठी मह वाच े काम करते.
िनिम ती, आकलन , आ वाद , समी ा ही सारे अनुभव यासाठी भाषा ही एक मा यम आहे.
काळानुसार, देशानुसार, समूहानुसार भाषा बदलत जाते. यांचा उपयोग लेखक वातावरण
िनिम तीसाठी क शकतो .
थम पु षी व तृतीय पु षी िनवेदनासाठी वेगवेगळी भाषा वापरली जाते. तसेच पा ांचे
कारान ुसार भाषेत बदल होतो. कादंबरी या िवषयाला अनुस न लेखक आपली भाषा
योजतो . आशयस ू ाला अनुस न भाषा वापरली जाते. वाहीपण हा भाषेचा मह वाचा
िवशेष आहे. यामुळेच काळाच े ान हो यास मदत होते. यांचा उपयोग कादंबरीतून जा त
केलेला िदसून येतो. पा ां या त डी जी भाषा आहे यातून ते पा कसे आहे ही समजत े.
याचा काल समजतो व वभावही समजतात .
कादंबरी सािह य कारात वरील सव घटक मह वाच े असून या सव घटका ं या एकि त
ये याने उ म कादंबरीची िनिम ती होते.
१.८ कादंबरीचे वग करण
अ) ऐितहािसक
ऐितहािसक कादंबरी ही इितहासा या आधार े िलहील ेली असत े. ऐितहािसक कादंबरीतील
पा े ही इितहासातील घटना ंशी िनगडीत असतात . इितहासकलीन जुनी कागदप े, ंथ
यांचा आधार घेऊन िलहील ेली कादंबरी व ित यातील पा े िविश काळाशी , घटना ंशी
िविश थल, काल, प रि थतीशी बांधलेली असत े. ऐितहािसक कादंबरी हणज े इितहास
न हे. इितहासातील घटना व लेखकांची क पनाश यांचा िमलाफ होऊन ऐितहािसक
कादंबरी िनमा ण होते. इितहासल ेखनात घटना ंची काल मान ुसार मांडणी असत े.
ऐितहािसक कादंबरीत कादंबरीकार संगी का पिनक पा ांची िनिम ती करतो . ऐितहािसक
य ना संजीवनी दे याचे काम तो करतो . इितहासकालीन वा तवाची जीव त अनुभूती
दे यासाठी या काळातील भाषा, पोशाख , प रसर इ.घटका ंचा जाणीवप ूव क लेखक वापर
करतो .
१८६७ साली रा. भी. गुंजीकर यांची ‘मोचनगड ’ ही पिहली मराठी कादंबरी िस झाली.
१८६७ ते १९२० या काळात गुंजीकर , ह. ना. आपट े, ना. ह. आपट े, िच.वी. वै ,
नाथमाधव या लेखकां या ऐितहािसक कादंब या कािशत झा या . वातं यो र काळात
अनेक िवषया ंवर कादंबरीलेखन झाले. यात ामु यान े ऐितहािसक कादंब याचा समाव ेश
होतो. उदाहरणाथ वामी , महानायक , पािनपत यांचा उ लेख करता येईल.
munotes.in
Page 19
कादंबरी सािह य काराची स ंक पना
19 ब) पौरािणक
पौरािणक कादंबरीला ऐितहािसक कादंबरीचा एक उपिवभाग हणून ओळखल े जाते.
पौरािणक यि र ेखा, घटना , कथा, उपा यान यावर आधा रत कथानक असल ेली कादंबरी
पौरािणक कादंबरी हणून ओळखली जाते. “पौरािणक कथेवर आधारल ेली पौरािणक
कादंबरी हणज े मूळातच प रपूण कला प पावल े या अनुभवांचे पुन संघटन असत े. एका
िनिम तीची ती पुन िनिम ती आहे.” ( भा गणोरकर व इतर (संपा.), मराठी वाड्गमयकोष ,
जी.आर. भटकळ फाऊंडेशन, मुंबई, २००४ , पृ. १८४ )
ऐितहािसक कादंबरी माण े पौरािणक कादंबरीकराला ता पट , िशलाल ेख, कागदप े इ.
ंथबा साधन े िमळत नाही. वत: या क पनाश वर अवल ंबून राह नच याला
स याभास िनमा ण करावा लागतो . पौरािणक कादंबरी ही पुन िनिम ती असत े.
सामािजक
सभोवताल या प रसराच े िच ण या कादंबरीतून केलेले असत े. या कादंबरीतून एक
सामािजक संदभ असतो . समाजातील िविवध ांवर लेखक आपल े मत मांडत असतो .
समाजातील भेदाभेद, धम , राजकारण आशा अनेक ांना हात घाल याच े काम
कादंबरीकार करत असतो . समकालीन मांड याच े काय ही सामािजक कादंबरीतून केले
जाते. सामािजक कादंबरी सतत गितमान असणा या काळाच े भान देते. काळान ुसार बदलत
जाणा या प रवत नाचा मानवी जीवनावर कसा प रणाम होतो ते या कादंबरीतून लेखक
मांड याचा य न करत असतो .
समाजात काळान ुसार होत जाणा या परीवत नाचा सखोल वेध घे याचे काम सामािजक
कादंबरी करते. सामािजक कादंबरी समाजा या गितशील प रवत नाचा, बदल या काळाचा व
काळान ुसार बदलणा या मानवी वृ चे आिण मू य यव थ ेचे िच ण करते. ह.ना.आपट े,
िव.स.खांडेकर, ी.ना.प डसे, गो.नी.दांडेकर, यंकटेश माडगूळकर, आनंद यादव यांची
ादेिशक कादंबरी मधून सारे समाजाच े िच ण आले आहे. समाजा या गितशील
प रवत नाचे, बदल या काळाच े, मानवी वृ ी वृ ीचे, मू य यव थ ेचे िच ण करणारी
ादेिशक कादंबरी आहे.
कादंबरी या सािह य कार सामािजक यव थ ेचे िच ण कर यासाठी िनमा ण झाला आहे.
सामािजक कादंबरीचे मू यमापन करताना ती समाजा या गितशील प रवत नाचे, बदल या
काळाच े, काळान ुसार मानवी वृ ी व ृ चे आिण मू य यव थ ेचे िच ण करणारी आहे.
च र ा मक
“लहानपणापास ून ौढ वयापय त य ची होत गेलेली जडणघडण मांडणारी कादंबरी
हणज े च र ा मक कादंबरी होय.” (थोरात २००६ , ३९) समाजवा तवात जगणारी यि
व ितचे च र हा च र ा मक कादंबरीचा कणा असतो . वातं यो र काळात च र ा मक
कादंबरीचे दालन मोठ्या माणात बहरल े. पौरािणक , ऐितहािसक , संतच र पर , अवा चीन
आिण आधुिनक काळातील य र ेखाचा शोध या अनेक उ ेशांनी िलहीली गेली. ‘मोगरा
फुलला’, ‘तुका आकाशाएवढा ’, ’आनंदी गोपाळ ’, ‘पु मानवाचा ’, ‘दुद य’, ‘महा मा’, munotes.in
Page 20
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
20 ‘महानायक ’, ‘ढेबू’, ‘ऐलतटावर पैलतटावर ’ या च र ा मक कादंब यामध ून संतच र े,
राजक य ऐितहािसक , सामािजक ्या मह वा या य चा जीवनपट समजून घे यास
मदत होते.
च र ा मक कादंबरीचे लेखकाला पा े, घटना , सामािजक प रि थती यांचे िच ण
वा तवदश करावे लागत े. या कादंबरीचा क िबंदू य वा अ य पण े च र नायक
असावा लागतो . च र नायका या आयु यातील घटना स ंगांना अ यंत बारकाईन े िच ीत
करणे; भावजीवन व यि म व िचि त करणे हे लेखकाच े काम असत े. च र ा मक कादंबरी
ही अिधक जबाबदरीच े लेखन आहे. या कादंबरी लेखनात ून नायका ंचे आयु य समजून घेणे
सोपे होते. वाचका ंपय त नायका ंचे यि म व यो य रीतीन े पोहचिव याच े काम च र ा मक
कादंबरीकारच े आही. लेखक हणून ही मोठी जबाबदारी असत े. यासाठी च र नायका ं या
आयु यातल े संग, घटना यांचा सखोल अ यास असण े गरजेचे आहे.
आ मच र पर
आ मच र हणज े य न े / लेखकान े आप या संपूण जीवनाच े केलेले िच ण िकंवा
य थपण े केलेले अवलोकन असत े. यात ‘मी’ शी संबंिधत अनुभव क थानी असतात .
आ मच र ा मक कादंबरीत ‘ व’ चे अितर ंिजत िच ण हो याची श यता नाकारता येत
नाही. ीया ंची आ मकथन े, दिलत आ मकथन े यांची सु वात १९६० पासून झालेली
आढळत े. या पुरोगामी सािह यात दिलत सािह य , ीवादी सािह य , ामीण सािह य , जन
सािह य , मुि लम सािह य , मा स वादी सािह य , आिदवासी सािह य या वाहांचा समाव ेश
होतो. सामािजकत ेचे भान जोरकसपण े जवणार े ही सािह य आहे. आ मकथना मक
कादंबरी ही सं ा मानायला काही जण नकार देतात. कादंबरी आिण आ मच र े ही दोन
वेगळे सािह य कार असून या दोह मधील पुसटशा रेषेला आ मकथना मक कादंबरी असे
हणू शकतो .
आ मकथन व आ मच र यात मूलभूत फरक आहे. आ मच र हणज े एखा ा य न े
आप या जीवनाच े तट थपण े केलेले मू यमापन असत े, केवळ अनुभविन आ मकथन
नसते. इथे ‘मी’ शी संबंधीत अनुभव क थानी असतात .
१९६० नंतर या पुरोगामी सािह यात अनेक आ मकथन े िस झाली. जे जे भोगल े ते ते
मांड यासाठी अनेक लेखक सरसावल े. आ मकथनात य अनुभवांचे संदभ असतात .
‘बलुतं’, ‘उपरा’, ‘काट्यावरची पोट’, ‘मला उद् व त हायच ंय’, ‘नाच ग घुमा’, ‘आहे मनोहर
तरी’, ‘पंख आिण आकाश ’, ‘एका अ पृ याची डायरी ’ ही काही मह वाची आ मक थने होय.
ादेिशक व ामीण
एखा ा देशातील जीवन -सं कृती, आचार -िवचार , जीवनश ैली आिण भाषा यांचा वापर
या कादंबरीत केला जातो याला ादेिशक कादंबरी हणतात . र.वा.िदघे यां या
‘पाणकळा ’ (१९४० ) या कादंबरीतील पा े, ामीण भाषा, िनसग वण न, थानव ैिश ्य यामुळे
वाचका ं या अिभ चीला एक वळण िमळाल े. रंजनवादी कादंबरी या काळात ादेिशक
कादंबरीने वत:चे थान थािपत केले. मराठी कादंबरी या े ात नवे दालन उघडल े. ी. munotes.in
Page 21
कादंबरी सािह य काराची स ंक पना
21 ना. प डसे ‘गारंबीचा बापू’, बा.भ.बोरकर ‘भावीण ’, यंकटेश माडगूळकर ‘बनगरवाडी ’,
अ णाभाऊ साठे ‘फक रा ’, शंकर पाटील ‘टारफुला’, आनंद यादव ‘गोतावळा ’, मोहन
त हार ‘माणूस’, रा. रं. बोराड े ‘पाचोळा ’ या कादंब यांनी ामीण व ादेिशक कादंबरी या
े ात मह वाची छाप पाडली . ादेिशक कादंबरी िनसग , प रसर , सं कृती यांचे िच ण
करते. ामीण कादंबरीत ामजीवनाच े िविवध पैलू िचतारल ेले असतात . डॉ. भालच ं नेमाडे
ादेिशक कादंबरीब ल िलहीतात - “ थान धान कादंबरीने आप या मया िदत े ात
वा तवाच े जबरद त ांत उभा न मराठीत या पु या-मुंबई या रीती धान परंपरेला खुजे
वाटायला लावल े. दोन िपढ्या जल े या अ-वा तव ल िगक आशयाच े िपतळ उघडक ला
आणल े, गंभीर परीणाम िदले. जोरकस गावठी मराठी भाषा कादंबरीत घुसवून िनवेदनाची
अ पश दकता िदली. नवी आशयिन तं े ढ केली. मराठी कादंबरी या िवकासात ा
वृ ीला मह वाच े थान आहे. मराठी वा तववादाचा र य संपिवणार े देशी भान िदले.”
(नेमाडे १९९० , २१४) ामीण व ादेिशक कादंबरीने वा तवाच े भान देत य जगणे
याला कादंबरीचा िवषय बनवल े.
१.९ समारोप
कादंबरी सािह य काराचा अ यास व याब लच े मह वाच े संदभ यांचा आपण अ यास
केला. कादंबरी काळाचा मोठा पट मांडत असत े. यात िनवेदनाला वाव असतो . लेखकाची
जीवन ी कशी आहे या कार े तो वाचकाला सांगू पहातो . कादंबरीतील पा ही
लेखकांसाठी िजवंत माणसा ंसारखीच असतात . वाचकालाही ती आपल ेसे क न घेतात.
१.१० संभा य स ंच
१. कादंबरी सािह य काराची सै ांितक संक पना प करा.
२. कादंबरी, आ मच र , वासवण न या कथनपर सािह य कारा ंतील सा य-भेदांचा
प रचय क न ा.
३. ‘कादंबरी’ या सािह य कारचा प रचय क न ा.
४. ‘कादंबरी’ या सािह य कारच े घटक सोदाहरण प करा.
५. ‘कादंबरी’ या सािह य कारची या या देऊन व प प करा.
६. कथानक हा ‘कादंबरी’ या सािह य कारचा मह वाचा घटक आहे. प करा.
७. ‘कादंबरी’ या सािह य कारावर टीप िलहा.
१.११ संदभ ंथ
१. गाडगीळ गंगाधर, ‘रणांगण’ सािह याच े मानदंड, पॉ युलर काशन , मुंबई १९६२
२. पाटील गंगाधर, ‘ कथनमीमा ंसा, अनु भ, िदवाळी अंक, १९११ munotes.in
Page 22
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
22 ३. कुलकण ी. मा., कादंबरीची रचना: व प , सामु ी व या या , उ मेष काशन ,
नागपूर,
४. कुलकण वा. ल., मराठी िव कोश , ल मणशा ी जोशी, (संपा), खंड ३, महारा
रा य सािह य आिण सं कृती मंडळ, मुंबई, १९७६
५. फडके ना. सी., ितभासाधन , देशमुख आिण कंपनी, पुणे, १९६०
६. रा. ग. जाधव , मराठी िव कोश , खंड 3, महारा सािह य सं कृित मंडळ, १९७६ ,
५९९-६००
७. डॉ. उषा ह तक , सािह य अ यापन आिण कार , (व. ल. कुलकण गौरव ंथ) मौज
काशन , मुंबई, २५५
८. ह र ं थोरात , कादंबरी: एक सािह य कार , श द पि लक ेश स, मुंबई, २०१०
९. भालच ं नेमाडे, मराठी सािह य ेरणा व व प , पॉ युलर काशन , १९८६ , २४
१०. चं कांत बांिदवडेकर, मराठी कादंबरी: िचंतन आणी समी ा , मेहता पि लक ेश स
पुणे, १९९६ ,
११. ी. मा. कुलकण , कादंबरीची रचना, उ मेष काशन , नागपूर, पिहली
आवृ ी,१९५६
१२. Bakhtin, Mikhail; Emerson, Caryl; Holquist, Michael (1981). The
Dialogic Imagination . p. 425 (glossary)
१३. बापट गोडबोल े, मराठी कादंबरी तं आिण िवकास , हीनस काशन , पुणे,
आवृ ी ितसरी १९७३
१४. कुसुमावती देशपांडे, मराठी कादंबरी पिहल े शतक , भाग पिहला , मुंबई मराठी
सािह य संघ काशन , आवृ ी पिहली १९५३
१५. जानवी संत, कादंबरी एक वां मय कार , मुंशी ेमचंद या आधार े, सािह य का
उ ेश
१६. दुगा भागवत , केतकरी कादंबरी, आवृ ी पिहली १९६७
munotes.in
Page 23
23 २
कथा म सािह याच े घटक
घटक रचना
२.१ उि ये
२.२ तावना
२.३अ. कथा म सािह याच े घटक
२.३.१ आशयस ू
२.३.२ अनुभविव
२.३.३ पा िच ण
२.३.४ कथा म अवकाश
२.३.५ िनवेदक,िनवेदन व िनव ेदनाचे कार
२.३.६ भाषा
२.४आ. कादंबरीचे कार
२.४.१ ऐितहािसक काद ंबरी
२.४.२ पौरािणक काद ंबरी
२.४.३ राजक य काद ंबरी
२.४.४ सामािजक काद ंबरी
२.४.६ च र -आ मच र ा मक काद ंबरी
२.४.७ ायोिगक काद ंबरी
२.५ संदभ ंथ
२.६ संच
२.१ उि ये
या घटकाचा अ यास क े यान ंतर आप याला पुढील म ु े ल ात य ेतील.
१) कथनपर सािह याच े घटक समजाव ून सांगता य ेतील.
२) कथनपर सा िह याची व ैिश ्येसमजाव ून सांगता य ेतील.
३) कादंबरी या वा य कारा या वग करणाची त व े समजाव ून सांगता य ेतील.
४) कथनपर सािह याच े कार व उप कारसमजाव ून सांगता य ेतील. munotes.in
Page 24
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
24
२.२ तावना
२.३अ. कथा म सािह याच े घटक
१) आशयस ू
लेखकाला तीत झाल ेला आिण यान े सािह यक ृती या िनिम तीम य े म यवत क पना
हणून वीकारल ेला जीवनाशय हणज े आशयस ू अस े हणता य ेईल. लेखकाला धािम क,
राजक य , आिथ क, कौटुंिबक, सामािजक , नैसिग क यातील कोण याही घिटता ंमधून
आशयस ू े सापडत असतात . भूतकाळा या िविश चौकटीत घडल े या घटना ंशी िक ंवा
भिव यकालीन जीवना या श यता ंशी ती िनगडीत असतात .आशयस ू एखा ा य या
जीवनातील सम य ेशी स ंबंिधत अस ू शकत े तसे ते समाजा या यापक आशा सम य ेशी
संबंिधत अस ू शकत े. असे काही असल े तरी यात ून लेखक कथा म सािह यात एक कि पत
िव उभ े करीत असतो . कादंबरीती ल या म यवत क पन ेचा िव तार काद ंबरीकार
पा े,घटना - संग,आिण या ं याअवकाशा या आधार े करीत असतो . कादंबरी हा यािम
आिण यापक जीवनान ुभव य करणारा वा य कार अस याम ुळे काद ंबरीत एकाह न
अिधक आशयस ू े असू शकतात .
२) अनुभविव
अनुभविव वा जी वनानुभव हा कथा म सािह याचा मह वाचा घटक असतो . जीवनान ुभव
हा लेखका या जीवन जािणव ेचा, जीवन घडणीचा भाग असतो . लेखक िविवध अन ुभवात ून
सं का रत झाल ेला असतो . यातून याची जीवन ी तयार झाल ेली असत े. िश ण ,
िववेक ी , समाजातील िविवध घटका ंिवषयीची आ था ,मानवतावादी व ृ ी, सिह ण ुता,
स यशीलता इ यादी स ं कार ल ेखकाला आपली जीवनजाणीव यापक आिण िव ा मक
तरावर िवकिसत कर यासाठी प ूरक ठरतात . कथा म सािह यातील जीवनान ुभवािवषयी
सु िस समी क ग ंगाधर पाटील िलिहतात “कथाकाराभोवती एक वा तिवक लौिकक कथा, किवता , कादबरी ंआिण नाटक ह े लिलत सािह याच े मख ु कार मानल े
जातात. या वग करणामाग े वेगवेगळी त व े ि याशील असतात. कथन वा िनव ेदन या
त वानसार ुकथा आिण कादब ंरी हे कथा म सािह याच े दोन मख ु कार मानल े जातात.
आशयिव तार आिण श दिव तार सोड यास या दोनही कारात कथा म सािह याच े घटक
सारख ेच असतात.एखा ा िविश आशयस ू ात घटना सगा ं या ं आधार ेकथा वा
कादबरीची ं रचना क ेली जात े. लेखकाला जाणवल ेला जीवनानभव ु साकार करताना कथा म
सािह याच े घटक आधारभ ूत ठरत असतात. कथा म सािह याची िचिक सा करताना
कथा म सािह या या िविवध घटकाच ंे व प िव ेषण कराव े लागत े.कथा म सािह यात
आशयस ू ,अनभवुिव ,पा िच ण ,कथा म अवकाश ,िनवेदक, िनवेदन व िनव ेदनाच े कार ,
भाषा ह े घटक मह वाच े मानल े जातात. या घटकाचा ं िवचार तत ुिववेचनात करता य ेईल.
munotes.in
Page 25
कथा म सािह याच े घटक
25 व पाच े जीव निव वाढत घडत असत े. तसेच या या समोर कथा -कादंबरी आदी
सािह य काराचा स ंकेत यूह असतो . सािह य यव था या याभोवती ि याशील असत े. या
सां कृितक व सािहि यक िव ा या पा भूमीवर तो आप या कथ ेत एक कि पत
कथन प ,अथा मक अन ुभविव िनमा ण करतो . या िव ात तो माणसामाणसा ंमधील
पर परस ंबंधांचे, यां या जीवनिन ा ंचे, ा मत णाली या ंचे िच ण करीत असतो .
माणसा ंचे वतःशी , वेतरांशी, कुटुंबाशी, समाजाशी , िनसगा शी व एखा ा ई रस य
अ ात अ ेय श शी य ेणा या पर परस ंबंधांचे तो आप या कथािव ात िच ण करीत
असतो . या िविवध कार या पर पर स ंबंधातून मानिसक , आि मक , सामािजक ,राजक य ,
िनसग िन इ यादी व पाच े मानवी अन ुभविव उभारल े जाते.” गंगाधर पाटील या ं या या
िववेचनाव न कथा म सािह यातील अन ुभविव ाच े व प ल ात य ेते.
कथा म सािह यातील जीवनान ुभव घटना - संग, पा े, िनवेदन, भा य इ यादी ार े िस
होत असतो . कादंबरीत जीवनातील िविवधत ेचा वा तवत ेचा सम व ेध घे याचा य न
लेखक करीत असतो . यामुळे कादंबरीतील जीवनान ुभव हा बह क ीय असतो . जीवनान ुभव
य कर या या बाबतीत किव ता आिण नाटक या ंना काहीअ ंशी मया दा पडतात . कथा
कादंब यातून मांड यात य ेणारा जीवनान ुभव वा तवदश व पात मा ंडता य ेतो. किवत ेतून
येणारा जीवनान ुभव हा स ूचक असतो . कथा म सािह यातील िविवध घटका ं या मा ंडणीत
एका मता साधता य ेते तशी एका मता अ य सािह य कारा त साधता य ेतेच अस े नाही .
मानवी जीवना या सम आकलनाच े भान कथा म सािह यात ून कट करता य ेते. ितत या
तपशीलान े, शाि दक िव तारान े अ य सािह य कारात ून य करता य ेत नाही . िकंबह ना
कादंबरीकाराला भािषक अवकाशा या मया दा नस याम ुळे तसे करण े श य असत े.
जीवन ह े सुखदु:खा मक असत े. यामुळे सािह यातील जीवनान ुभव स ु ा स ुखदु:खा मक
असतो . असा जीवनान ुभव य कर यासाठी ल ेखकाला कथा म सािह यात घटना -
संगांची मािलका तयार करावी लागत े. कथा म सािह यात य ेणा या घटना या
िजवनान ुभवां या मा ंडणी साठी असतात . पा ां या मा यमात ून घटना ंचे िनवेदन केले जाते.
या स ंदभा त समी क स ुधा जोशी हणतात - “ पा े घटना घडिवतात याचा अथ या
घड यामाग े पा ा ं या आशा आका ं ा, वा तव ेरणा, जीवन ी इ . गो ी ि याशील
असतात . कथाकाद ंबरीतील घटना वाहामाग े सू संचालन कर णारी िनव ेदक पा ाची
भूिमका,जीवनजाणीव असत े.आिण या सम कथािव ाची िनिम ती करणारा जो ल ेखक
याची कला ी , जीवन ी , मू यिवचार या सा यामाग े ि याशील असतात . यातूनच
कथा म सािह य घटना स ंग, भािषक व अ य क ृती तस ेच थलकालादी तपशील या ंची
िनवड होत असत े.यां या ग ुंफणीत ून िविश कथानक घडत े.” सुधा जोशी या ं या िवव ेचनात
कथा म सािह यातील िविवध घटका ंचे उ ल ेख आल े आहेत. यांचे अिधक िवव ेचन क न
कथा म सािह याची स ंक पना प करता य ेईल. य समाजजीवनात घडणा या
घटना ंचा लेखक हा तट थ सा ीदार अस तो. या घटना ंना या या जीवनजािणव ेत थान
ा झाल ेले असत े. मानवी जीवन , अि त व ,मानवेतरांचे िव , िनसग , िविवध सामािजक
सं था, धम , भाषा इ यादी िवषयी या घटना ंकडे लेखक वत : या ि कोनात ून पहातात
आिण सािह यात या ंची मा ंडणी करतात . या ीन े या कि पत असतात , असे हणता
येईल. कथा म सािह यात अशा घटना ंना एकि त करणार े सू असत े. दोन घटना ंम ये munotes.in
Page 26
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
26 काल म , संभवनीयता व काय कारण स ंबंध असतो . कलाक ृतीला अथ पूण ता ा क न
दे यासाठी घटना ं या मा ंडणीची ही त व े कथा म सािह यात ल ेखकाला वीका रावी
लागतात . सारांश घटना ंची संघटना ह े कथा म सािह यातील अन ुभिव ाच े एक यव छ ेदक
ल ण ठरत े.
समाजात िविवध घटना घडतात या ंना एक िविश काय म असतो . हणज ेच या
भूतकालीन घटना असतात . कथा म सािह यातील घटना ंम येही भूतकाळ असतो . मा
याचा म ल ेखक आव यकत ेनुसार बदलव ू शकतो .या स ंदभा त चं कांत पाटील
हणतात ,“सामा यतः कथनपर सािह यात ून येणारा काळ हा सरळ एकर ेषीय, आदी-अंत
असल ेला आिण वाहणारा काळ असतो . यातून भूत, वत मान आिण भिव या या सात याची
एक िदशा असत े. ब याच व ेळा हा भ ूत, वत मान, भिव य या ंचा म माग ेपुढे केलेला असतो .
िकंवा तो िव कळीत क ेलेला असतो .” पाटील या ंचे कथा मक सािह या या काळािवषयीच े
िववेचन मह वाच े आह े. कथा म सािह यात य ेणारा काळ हा वाही असला तरी आिण
सािह यक ृती या श ेवटी तो स ंपणारा असला तरी य ात या िनर ंतर वाह या काळा चा एक
तुकडा असतो . हणून याला आधी अ ंत असतो . मा बह ता ंश लेखक काळाची ही यव था
मागेपुढे करीत असतात . सािह यान ुभवा या गरज ेनुसार आिण कलाक ृतीमधील
योगशीलत े या अन ुषंगाने लेखक काळाची मोडतोड क न घटना स ंगांचे सादरीकरण
करीत असतात . कलाक ृतीत य ा तला भ ूतकाळ हा वत मानासारखा साकार होत असतो .
िकंवा भिव यकालीन घटना ंचे संदभ वत मान काळात घ ेतले जातात . काळाची न ैसिग क
म यव था बदलव ून लेखक गरज ेनुसार नवी म यव था िनमा ण करतो .
३) पा िच ण
कथा म सािह यातील पा हा मह वाचा घटक ठरतो .लेखकाने श दा ं या आधार े
रेखाटल ेली एखा ा य ची ितमा हणज े पा अस े हणता य ेईल. य च े वभाव ,
जीवन ी , वत न, भाविव , सामािजक तर , बोलण े, व ावरण े इ यािद मध ून पा ितमा
साकार होत असत े. य ात या य ह न कथा -कादंबरीतील य व ेगळी असत े.
हणज ेच कथ ेतील पा े श द प व अथ प असतात . तसेच पा े य ात या
समाजजीवनातील व ृ ी व ृ चे ितिनधी व करणारी वा तव , खरीख ुरी असतात आशा
दोन भ ूिमका पा ा ंिवषयी घ ेत या जातात .
कथनमीमा ंसेम ये‘पा िच ण ’ आिण ‘पा व प ’ अशा दोन अ ंगांनी पा िच णाचा िवचार
केला जातो . हणज ेच लेखक य चा िविश कार या क ृतीउ , वृ ी, भाववृ ी,
याची जीवन ी यां सिहत तो िच ण करतो . सािहि यकाला अिभ ेत असल े या
आशया या गती कर यासाठी वा तव दश नासाठी वण न, िनवेदन, संवाद आिण भा य या
भाषे या घटका ं या आधार े पा िनिम ती केली जात े. पा िनिम तीला पा िच ण अस े हटल े
जाते. लेखका या जीवन ीत ून पा िच ण होत े. लेखकाची जीवन ी क ेवळ स दय वादी
असेल तर स दय वादी पा े िनमा ण होतात . लेखकाची जीवन ी ही वा तववादी अस ेल
ते हा पा िच णात अिधक उ कटता वा तवता य ेते. हीच जीवन ी ज े हा अ ुत असत े.
ते हा काही अ ुत पा े िनमा ण होतात . पा ांची वाचका या मनात एक िविश ितमा िनमा ण
होते. या ितम ेला पा व प अस े हटल े जात े. वाचक सािह या चा आ वाद घ ेत munotes.in
Page 27
कथा म सािह याच े घटक
27 असताना या या मनात पा व प िनमा ण होत े. अथा त पा व प िनमा ण हो यासाठी
वाचका ंकडे सु ा एक िविश सािहि यक आकलन मता असावी लागत े.
पा ांचे या या व पाव न आिण काया व न िविवध कार क ेले जातात .सािह यक ृतीत
काही पा े मुख तर काही द ु यम असतात . तसेच नायक , नाियका , खलनायक ,
खलनाियका , ितनायक , न नायक , िवदूषक अस े पा कार क ेले जातात . कथा म
सािह यातही अस े कार िदसतात . पौरािणक सािह यात राजा वा द ेवपा े, ा हणपा े,
िश यगण , सेवक, िवदूषक, राणी अशी पा योजना असे.
ई. एम फॉ टर या ंनी ‘Flat’ (एकिमतीय )आिण ‘Round’ ( अनेकिमतीय )असे पा कार
केले आहेत. Flat यि र ेखा हणज े काही ठरीव , कोण याही प रि थतीत न बदलणा या
असे गुणिवश ेष असल े या यि र ेखा होय . उलट अन ेकिमतीय यि र ेखा ा काळ आिण
प रि थती या ओघात बदलत जाणा या , अनेक गुणवैिश ्यांनी यु असतात . यां या
यि म वातील बदल िनव ेदनातून सहज ल ात य ेतात. रंजन धान सािह यात ाधा यान े
एकिमतीय यि रखा आढळतात . शोका म , संघष शील आशय असल े या सािह यक ृतीत
िवकासशील , अनेकिमतीय यि र ेखा िचि त झाल े या िदसतात . ई. एम फॉ टर या ंनी
केलेले हे वग करण मह वाच े असल े तरी ह े क पेबंद , साचेबंद कार आह ेत अस े हणता
येत नाही . ि थितशील पा ेही जीव ंत आिण सामथ शील असतात . िवकासशील पा ाम य े
काळा या ओघात बदल होतातच अस े नाही . यामुळे हे वग करण केवळ िव ेषणापुरते
मया िदत राहात े.
पा िच णात उ कटता , वेधकता असावी लागत े. सािह यातील वा तव अिधक भावीपण े
तीत हो यासाठी पा िच ण भावी असण े आव यक असत े. कारण कोणतीही कलाक ृती
वाचका ं या ल ात राहात े, हणज े यातील पा े ल ात र हात असता त. पा ांची
मानिसकता , िवचारिव , यांची िवकासशीलता कथा म सािह याच े मुख अंग असत े.
४) कथा म अवकाश
कथा म अवकाश िक ंवा द ेश हा कथा म सािह याचा मह वाचा घटक असतो .पा े
या थळकाळात वावरतात याला कथा म अवकाश हणतात .सािह यातील भौगोिलक ,
सामािजक , सां कृितक वातावरणाची िचती द ेणे हा अवकाश र ेखाटनाचा म ुख हेतु
असतो . अवकाश वा तव अस ू शकतो तस े याच े िच ण का पिनकही अस ू शकत े. सूचकता
हे अवकाशाच े मह वाच े ल ण असत े. पा ां या मानिसकत ेशी आिण कथा म आशयाशी
सुसंगत असल ेला अवकाश कलाक ृती या सम ृ तेत भर घालीत असतो . लेखक पा े,
घटना स ंग, थळे, काळ यात ून एकस ंध अस े वा तव घडिवत असतो . वा तवा या आधार े
कि पत वा तवाची ितमा अवकाशा या पान े कथा म सािह यात साकार झाल ेली असत े.
कथा म सािह यक ृतीतील अवकाश श दिच हा ंनी घडल ेला क ेवळ अथ प असतो .
सािह यक ृती या य ातील वा तवाह न तो िभ न असतो . उलट सािह यातील अवकाश
वा तवात या अवकाशा ंचे ितिनिध व करीत असतो . अशा पर पर िवरोधी दोन भ ूिमका
अवकाश िच णािवषयी घ ेत या जातात . यातील पिह या भ ूिमकेतून गंगाधर पाटील munotes.in
Page 28
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
28 हणतात ,“खरे हणज े सािह यातील कथा म अवकाश व द ेश हा श दाथ जिनत असतो .
कथा म अवकाशाचा व द ेशाचा वाचकाला जो अन ुभव य ेतो तो म ूलतः अथ व प असतो .
देश िचि त करताना द ेशाची क पना करावी लागत े. थलवण नात सामािजक व
क पकताप ूण अथा ची ग ुंफण करावी लागत े. या अथा ने कथा काद ंबरीती ल अ वकाश
आयिडऑलॉिजकल असतात . देश सािह याचा चौकटीत ब ंिद त असतो . थलकाला या
िनवडीत ून उभारणीत ून आिण रचन ेतून याची एक म ू य ी गिभ त अस याच े िदसून येते.
गावाचा भ ू देश, थळे व माणस े य ां याम य े िविवध िविश कारच े सामािजक , धािम क,
शै िणक , आिथ क व पाच े संबंध थािपत झाल ेले असतात . यामुळे गाव, थळे,
भोवतालचा भ ू देश हा िन वळ भ ू देश न राहता मानवी अथ , मानवी म ू य यात ग ुंफली
जातात . वाचक आप या ानश या आधार े या द ेशाची अथ प ितमा िनमा ण
करतात .” वा तवातील द ेशाला ल ेखक िविश आशया या कटीकरणासाठी तीक
पान े िचि त करतो . घरेदारे, ड गर-द या,जंगले,र ते, बागा, न ा-नाले,समु ाचा प ृ भाग ,
देवळे, काया लये, महानगर े, बाजारप ेठा, िक ल े, झोपडप ्या, ंथालय े, िश णस ं था
इतकेच काय आकाश , ढग, पाऊस , पूर अस ेही घट क सािह या या अवकाशात तीक पान े
येतात. ते वा तवदश असतात . सािह याचा िवचार क ेवळ श दा ं या पातळीव न करण े हे
सािह याच े वा तवाशी असल ेले संबंध नाकार यासारख े आह े. वा तिवक सािह यातील
पा े, घटना स ंग यांना थळाकाळाच े संदभ असतात . हणून सािह या तील वा तव ह े
य ातील वा तवाचा आिव कार असतो . अशी अवकाशास ंबंधी वा तववा ा ंची भूिमका
आहे.
अवकाश व काळा या स ंदभा त आध ुिनक इ ं जी समी ेत िमखाईल बाि तन या ंनी
‘कालावकाश ’ ही संक पना मा ंडली आह े.बाि तनन े मानवी वत न व स ं कृती या ंचे कथा म
सािह या तील िच ण हणज ेच कालावकाश अस े हटल े आह े. मानवी वत न हणज ेच
सं कृती या ंना काळाच े संदभ असतात . काळ मानवी वत नातूनच तीत होत असतो .
काळाच े प ीकरण मानवी वत ना या आधार ेच कराव े लागत े. या दोन घटकात अिभ न व
असत े. हणून कालावकाश ही स ंक पना स ु ा कथा म सािह या या म ू यमापनासाठी
उपयु ठरणारी आह े.
सारांश लेखक काहीव ेळा वा तवदश अवकाश िचि त करतात . तर काही व ेळा वा तवाचा
आभास िनमा ण करणारा तरीही प ूण त: का पिनक द ेश रेखाटतो . कथाशया या गरज ेनुसार
अ ूत, क पनार य द ेश लेखक िनमा ण करीत असतात .
५) िनवेदक
कथा म सािह याची स ंिहता िनमा ण हो यासाठी कथािनव ेदकाची आव यकता असत े.
िनवेदन ही भािषक घटना असत े. कथा सा ंग याच े काय करणा याला िनव ेदक अस े
हणतात . लेखकान े कथा सा ंग यासाठी िनमा ण केलेले ते म यवत पा असत े.तो कथ ेची
संिहता िनमा ण करतो . िनवेदकाच े अि त व कथना मक सािह यक ृतीने िनमा ण केले या
कि पत जगाम य े असत े. एका अथ ल ेखकान े आपली िनिम तीची श िनव ेदकला द ेऊन
संिहतेमधून वत :ला वेगळे ठेवलेले असत े. तो पा ा ंचे, अवकाशाच े वण न करण े, कथेला
आकार द ेणे, िनवेदनाला गती ा क न द ेणे, भा य करण े अशी स ंिहतागत अन ेक काय पार munotes.in
Page 29
कथा म सािह याच े घटक
29 पाडतो . लेखकाकड ून ा झाल े या ानाच े कटन तो स ंिहतेमधून करीत असतो .
िनवेदकाला ल ेखकान े बहाल क ेलेली भ ूिमका पार पाडावी लागत े. संिहता आिण ोता वा
वाचक या ं यातील तो द ुवा असतो .
सािह यातील भाष े या याकरण पाव न िनव ेदकाच े थमप ु षी आिण त ृतीय प ु षी अस े
वग करण क ेले जाते.तृतीयपु षी िनव ेदक हा तट थ कथाबा असतो . तो सव सा ी, सव
सु ा असतो . िनवेदकाच े या या काया व न आिण याचा कथ ेशी असल ेले संबंध याव न
दोन कार स ंभवतात . थमप ु षी िनवेदनात जो कथ ेतील एक पा बन ून कथा सा ंगत
असतो . असा एक िनव ेदक कार तर द ुस या कारचा िनव ेदक जी कथा सा ंगत असतो या
कथेत तो पा नसतो . तो तट थ राह न िनव ेदन करतो . याला सव सा ी िनव ेदक अस ेही
हणतात . पिह या कार या िनव ेदका या आणखी दोन अव था संभवतात . काही व ेळा
िनवेदक सा ंगत असल े या कथ ेतील तो म ुख पा असतो . तर काहीव ेळा तो पा असला
तरी द ु यम पा ा या भ ूिमकेत वावरत असतो . हणज ेच दुस याची कथा सा ंगत असतो .
िनवेदकाच े कोणत ेही कार स ंभवत असल े तरी िनव ेदकाचा ि कोण मह वाचा असतो .
िनवेदक लेखकान े घेतलेली भ ूिमका य कर याच े काम करतो , हे आपण वर पािहल ेच.
कथा काद ंबरीतील िनव ेदक हणज े गिभ त लेखक असतो . याची जीवन ी ह े लेखकाच े
वैिश ्य असत े. हणज ेच गिभ त लेखकाला िनवडीच े भान ठ ेवावे लागत े. आशय , पा े,
घटना - संग यां या िनवडीत ून या चा ि कोन आकाराला आल ेला असतो . यालाच
लेखकाची न ैितकता िक ंवा मू यिवव ेक अस े हटल े जाते.
कलाक ृतीम य े िनव ेदकाचा हणज े कथा सा ंगणा या चा कथािव ाशी आिण वाचका ंशी
कोणता स ंबंध आह े, लेखकान े िनवेदनासाठी कोणाची िनवड क ेली, याव न िनव ेदकाच े
वरील दोन कार पाडल े जातात .
िनवेदन व िनव ेदनाच े कार
कथा म सािह यात िनव ेदन हा जीवनदश न घडिव याचा भावी माग आहे. कथन, वण न,
संवाद आिण भा य या आधार े लेखक जीवनदश न घडिवत असतात . जे हा कथ ेतील पा
वतःची आिण इतरा ंची कथा सा ंग याच े काय करते ते हा थमप ु षी िनव ेदन कसा कार
केला जातो . यालाच आ मिनव ेदन अस ेही हणतात . या कारातील िनव ेदकाला कथा ंतग त
िनवेदक अस े हटल े जाते. उलट ज े हा िनव ेदक कथ ेतील पा ं असतो तो कथा बा राह न
कथेचे िनव ेदन करतो अशा िनव ेदनाला त ृतीयपु षी िनव ेदन कस े हणतात . काही
कलाक ृतीम य े एकाच कारच े िनवेदन वापरल े जात नाही . एकाच काद ंबरीत एकाह न
अिधक िनव ेदन कार आढळ ू शकतात . हणज ेच आ मिनव ेदना मक काद ंबरीत काही भाग
तृतीयपु षी असतो . तर त ृतीयपु षी िनव ेदनात एखाद े पा वतःची कथा सा ंगत असत े.
अशी योजना क न आ मिनव ेदनाच े तं वापरल े जात े. िनवेदनाची अशी व ेगवेगळी प े
वापर यान े कथाशयाची कोणतीच हानी होत नाही . उदाहरणाथ ‘गौतमची गो ’ या अिनल
दामल े यां या काद ंबरीत अशा कारच े िनवेदनतं वापरल े गेले आहे. तसेच याम ुळे कोणत ेही
एक िनव ेदन े व द ुसरे किन अस े हणता य ेत नाही . munotes.in
Page 30
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
30 आ मिनव ेदन आिण त ृतीयपु षी िनव ेदन या दो ही िनव ेदनप तीची काही सामथ व काही
मया दा सा ंगता य ेतात.आ मिनव ेदनात घटना - संगांचा तपशील , हक गत कळत ेच. पण
पया याने लेखकाचा ि कोनही कळतो . आधुिनक काद ंब यांतून नायकपा ा ं या मा यमात ून
लेखकांनी आप या समाजातील वा तवािवषयी चा ब ंडखोरपणा य क ेलेला िदसतो .
यासाठी आ मिनव ेदनाचा वापर मह वप ूण ठरल ेला िदसतो . साठो र काळात कथा ंतग त
िनवेदक वापर याची प त अिधक जोमान े पुढे आली . याचे मु य कारण अस े क ,
जीवनदश नाबरोबर ल ेखकाचा ि कोन य करण े कथा ंतग त िनव ेदनामुळे अिध क सुलभ
झाले. घटना - संगांचे िनवेदन करताना , िववि त प रि थतीवर भा य कर यासाठी अशा
िनवेदकपा ाचा चात ुया ने वापर करता य ेतो. अशा भा यात ून लेखकाची म ू य ी काय आह े
हे गट करता य ेते.
तृतीय प ु षी िनव ेदक िक ंवा कथाबाहय िनव ेदक प ुराणकाळापास ून कथासािह या त चालत
आलेला आह े. हणून तो पार ंप रक आह े आह े अस ेही हणता य ेईल. तो कथाबा
अस याम ुळे मु संचारी असतो , सव सा ी असतो . याचे प र े यापक असत े. घटना -
संगाबाबत याला िनवडीच े वात ं य असत े. वतःच े अि त व न दाखवता याची
सांग याची भ ूिमका असत े. तट थपण े िनव ेदन करणा या िनव ेदकाचा अिधक भर
या मकत ेवर असतो . संपूण कथािव तो आप या ता यात ठ ेवत नाही . जे घडल े, जे
घडते आहे िततक ेच तो कथन करीत असतो .
या दोन भ ूिमका िनव ेदनात वीकार या जातात . याव न ‘सांगणे’ आिण ‘दाखवण े’ हे
िनवेदकाच े दोन कार दोन ि कोण सा ंगता य ेतात. थमप ु षी िनव ेदन व सव सा ी
िनवेदनात वरील दो ही कार स ंभवू शकतात . याबरोबर ‘पाहाण े’ व ‘सांगणे’ या दो ही
गो ीतही िनव ेदक काय शील असतो . याम य े तो कथाबा क कथा ंतग त ही गो गौण
असत े. लेखक याची जीवन ी य कर यासाठी पा ा ंची िनवड करण े, पा ां या मनात
उत न या ंची मानिसकता जािणवा जाण ून घेणे व या ंचे कटन करण े, कथानकाला गती
देणे, कथांतग त मािहतीच े िवतरण करण े, पा ांचे, अवकाशाच े वण न करण े अशी मह वप ूण
कामे िनवेदकाला िनव ेदनात करावी लागतात .
वरील िवव ेचनात ून िनव ेदका या भ ूिमकेम ये काळा माण े बदल होत ग ेलेला िदसतो . तरी
थमप ु षी िक ंवा आ मिनव ेदन आिण त ृतीय प ु षी िक ंवा सव सा ी िनव ेदन हे िनवेदनाम य े
दोन कार ग ृहीत धराव े लागतात . कथा म सािह याचा म ूळ हेतू असतो क , वा तवाच े
अिधक यापक , सारभ ूत दश न घडवण े.तर आप या जीवन ीच े यंतर देणे हा ल ेखकाचा
हेतू सांगता य ेतो. यासंदभा त ‘स दय मीमांसा’ या ंथातील रा . भा. पाटणकरा ंचे मत मािम क
आहे ते हणतात ,“कलाक ृतीतला आशय खरा वा स चा आह े असे वाचकाला पटल े पािहज े.
हणून लेखक िविश िनव ेदनप तीचा अव लंब करतो . सामा यपण े काद ंबरीकाराचा
ि कोन सव सा ी िनमा याचा असतो . पा े व घटना या ंनी िनमा ण केलेली अस याम ुळे
याला या ं यािवषयी सव काही माहीत असत े. परंतु य आय ु यात कोण याही गो ीचा
आप याला जो प रचय होतो तो तसा सव सा ी ि कोनात ून होत नाही . आप या ीला
मया दा असतात . गो ीच े व प आप याला हळ ूहळू समजत े आिण प ु कळदा त े प रप ूण
समजत नाही . परंतु या आप ु या जािणव ेत जी खोली व जो स च ेपणा असतो तो सव सा ी munotes.in
Page 31
कथा म सािह याच े घटक
31 ि कोनात ून िमळाल े या व त ुि थती या जाणव ेत पु कळदा नसतो . हणून काहीव ेळा
कादंबरीकार मया िदत ि कोनात ून िनव ेदन करतो . काही काद ंब या िविश पा ा ं या
ि कोनात ून िलिहल े या असतात . तर काहीत प े, रोजिनशी , संवाद या ंचा भरप ूर उपयोग
केलेला असतो . कादंबरीतील आशया या स च ेपणाब ल वाचका ंची खा ी पटव याच े हे सव
माग आहेत.”(पृ ३९३)याचा अथ दो ही कार या िनव ेदन त ं ाचा वापर क न काद ंबरी
लेखनामागील ह ेतू सा य करता य ेईल मा ल ेखकाला आप या िविश ि कोन य
करायचा अस यास िनव ेदन तं ा या प तीची िनवड तारत यान े करावी लागत े.
१) भाषा
कथा म सािह या या भाषेकडे वेगवेग या ि कोनात ून पािहल े जाते. कथा म सािह याची
भाषा ही सािह यभाषा असली तरी अ य सािह य काराह न ती िभ न असत े. िवशेषतः
नाटक , किवता , लिलतिनब ंध अशा वा य काराह न ती आपल े वेगळेपण राखत े. किवता या
वा य कारात भािषक पा ंना िजतक े मह व असत े िततक े कथा म सािह यात नसत े.
तसेच नादमध ुरता, भावस ंपृ ता ह े का यभाष ेचे गुण कथा म सािह यात फारस े आव यक
ठरत नाहीत . कथा म सािह याची भाषा एकाच व ेळी साधन व मा यम या दो ही अ ंगांनी
काय रत असत े. जीवनाशय य कर यासाठी ती मा यम असत े. तर अवका श, पा े यांचे
वण न कर यासाठी ती साधन ठरत े. कथा-कादंबरी ह े वा तवािभम ुख वा य कार
अस याम ुळे यांची भाषा अिधकािधक वा तवदश , यवहाराला जवळ जाणारी असावी .
जीवन दश न घडवण े हा कथा म सािह याचा म ूळ उ ेश असतो . याआधार े लेखक आप या
नैितक जािणव ेचे कटन करीत असतात . या अथा ने भाषेचा लेखका या न ैितक जािणव ेची
संबंध असतो . कथा-कादंबरीतील जीवनदश न या भाष े या आधार े आकाराला आल ेले
असत े या भाष ेचा िवचारही िततकाच मह वाचा असतो .
कथा मसािह यात स ि य एकत े या िनकषान ुसार िविवध घटका ंची एका म ज ुळणी
कलाकृती झाल ेली असत े. असे मानून या िविवध घटका ंमधील आ ंतरसंबंध तपासण े असा
एक पवादी ि कोन वीकारला जातो . मा हा ि कोन सािह या या सामािजकत ेकडे
दुल करणारा , केवळ रचन ेला मह व द ेणारा, हणून पूण तः वीकारता य ेत नाही . याच
बरोबर मानसशा ी य,वा मनोिव ेषणा मक ि कोन , तीकवादी , ऐितहािसक , स दय वादी,
आिदब ंधा मक अशा िविवध ि कोनाला ाधा य द ेऊन कथा म सािह या या भाष ेचा
िवचार क ेला जातो .
म. सु. पाटील या ंनी भाष े या स ंरचना मक िवचारातील रोमन याकबसन या
भाषास ं े णा या नम ुना पा या आधार े सािह या या भाष ेचे िव ेषण करता य ेईल. असा
िवचार मा ंडला आह े. सं ेषणा या नम ुना पातील व ा , अिभ ाय , िवषयिनद श, संपक ,
मा यम आिण ोता ह े सहा घटक िवचारात घ ेऊन सािह यक ृती या भाष ेचा िवचार करता
येईल अस े मत मा ंडले आहे.
जीवनाशय आिण भाषा यांची सा ंगड घाल ून सािह यक ृतीतील म ू या मकता िनि त करण े
हे अिधक सय ुि क ठरत े. भाषे या आधार े य झाल ेला ल ेखकाचा म ू यिवव ेक मह वाचा
असतो . सािह यात ून कट झाल ेली ल ेखकाची भाषाश ैली या या ल ेखना या ल ेखनाची munotes.in
Page 32
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
32 या या व ेगळेपणाची ख ूण असत े. ल िगक भा वनांचे उ ीपन करणारी रोम ँिटक भाषा ,
वा तवाच े आभासी िच उभी करणारी अल ंकार च ुर, मु ामह न घडवल ेली भाषा आिण
वा तवाला अिधक उ कटपण े गट करणारी भाषा , संगी वाचका ं या अिभ चीला
पटकावणारी , लेखका या न ैितक जीवनाच े ितिनिध व करणारी बोलीभाषा ह े वेगवेगळे
भाषा योग सा ंिगतल े जातात . बोलीभाष ेचा योग सािह याला अिधक िजव ंत, रसरशीत
बनवीत असतो . सािह यक ृतीचे समाज -सां कृितक म ू य िनि त कर यासाठी तो अिधक
उपयु ठरतो . बोलीभाषा ही या द ेशातील द ैनंिदन जीवन यवहाराची भाषा असत े.ती
या द ेशातील व ैिश ्यपूण श द पात ून, हणी, वा चार यात ून घडल ेली असत े.
देशानुसार घडल े या बोली पा ंना सा ं कृितक स ंदभ असतात . सािह यक ृतीत ज े हा वग ,
वंश, वण य ांचे ितिनिध व करणार े आवाज असतात , ते हा या घटका ंचेसंदभ
सािह यक ृतीला वभावताच ा झाल ेले असतात . यांचा िवचार भाष ेबाबत करावा लागतो .
कथा म सािह या या स ंक पन ेनुसार सािह य भाष ेचा िवचार करताना कथा म
सािह यातील कथन ,वण न, संवाद आिण भा य ही चार अ ंगे िवचारात यावी लागतात .
कथा म सािह यातील ल ेखकाची जीवन ी या या भाष े ारे तीत होत े. लेखकान े िनमा ण
केलेले िनवेदकपा कथन करत े. यातून घटना - संग, देश, पा े साकारतात . हणून
लेखकाला कथन , वण न,संवाद आिण भा य ह े िनवेदनाच े चार कार योजाव े लागतात .
लेखक घटना - संगांचे कथन करीत असतो . यातून याला कथ ेला आकार ावयाचा
असतो . भोवताल या देशाचे व पा ा ंचे वण न केले जाते. हे करीत असताना य ातील
थळावकाशाच े संदभ कलाक ृती अिधकािधक वा तवप ूण तेने कसे िचि त होतील , याचे
भान ठ ेवावे लागत े. अवकाश िच णात ून कथाशयाला आव यक असणार े समकालीन व
िनमा ण कराव े लागत े. कारण यात ूनच पा ा ं या क ृतीउ घडतात . कथानकाला प ुढे
रेट याच े, गती द े याचे काम ल ेखक पा ा ं या स ंवादात ून करतो . पा ां या स ंवादात ून अन ेक
य यवहारा ंचे व समाज यवहारा िवषयीच े मत न दव याचा य न ल ेखक करीत असतो .
पा िनिम ती, पा िच ण , यांची भावि थती , िवचार णाली , यांचे धान व ,दु यम व ,
पर पर स ंबंध संवादात ूनच य करता य ेतात. पा ांमधील स ंघष , कथानकाची नाट ्यमयता
यासाठी िनव ेदनाम य े संवाद िनमा ण केले जातात . संवादाम य े लेखका या न ैितकत ेचा ही
यय य ेतो. यव थ ेचा उपरोध , उपहास य कर या मागे लेखकाची जीवन ी व याला
अिभ ेत असल ेला म ू यभाव असतो . जीवन यवहारा या न ैितक व अन ैितक वत नाची
अिभ य ल ेखक भाषा ार े करतो . हणून भा य हणज े जीवनभा य . हे करीत असताना
लेखक आपल े िचंतन कट करत असतो . लेखकाला आल ेले स याच े भान, वा तवा या
िविवध बाज ूंचे आकलन तो भाष े ारे य करतो . अितशयो , रंजन धानता टाळ ून केलेले
भा य कलाक ृतीला अिधक भावी आिण सम ृ बनव ू शकत े.
munotes.in
Page 33
कथा म सािह याच े घटक
33 २.४आ. कादंबरीचे कार
१) ऐितहािसक काद ंबरी
ऐितहािसक काद ंबरी हा काद ंबरीचा एक मह वप ूण कार मानला ग ेला आह े. ऐितहा िसक
घटना स ंगां या आधार े जी काद ंबरी िलिहली जात े ितला ऐितहािसक काद ंबरी हणता
येईल. मा ऐितहािसक वा तवा या आधार े आिण इितहासकालीन य या जीवनातील
घटना स ंगां या मा यमात ून एक कि पत िव उभ े कर याचा य न काद ंबरीकार करीत
असतो , ते हा ितला ख याअथ ऐितहािसक काद ंबरी हणता य ेईल. ऐितहािसक काद ंबरी
इितहासा या आधार े िलिहली जात े, यामुळे ऐितहािसक पा े,पोशाख , थळे, घटना - संग,
इितहासकालीन भाषा यांचा वापर क न काद ंबरीकार काद ंबरीची स ंरचना करीत असतो .
ऐितहािसक काद ंबरीतील य या या थला वकालाशी जोडल े या अस या तरी या ं या
िच णात तीका मकता य ेणे,सूचकतेने समकालीन वृ ी- वृ चा िनद श होण े आव यक
असत े. यामुळे ऐितहािसक काद ंबरी हणज े इितहास न ह े. इितहासात स याला आिण
िविश काल माला मह व असत े. मा ऐितहािसक काद ंबरीत का दंबरीकार काल माची
मोडतोड क न घटना - संगाम य े का पिनकता िनमा ण क न ऐितहािसक काद ंबरीचा पट
उभा क शकतो . ऐितहािसक काद ंबरी िलिहताना काद ंबरीकार िनवडक पा ा ं या आधार े,
िनवडक घटना स ंगां या आधार े कथानकाला आव यक अस ेल यान ुसार काद ंबरीची
रचना करीत अस तो. इितहासातील प ु षां या क ृतीउ , त कालीन धािम क, राजक य ,
सामािजक , सां कृितक वातावरण आिण मनोबंधांचा आधार काद ंबरीकार आप या
िनिम तीसाठी घ ेत असतो . तसेच ऐितहािसक य या यि म वाला नव े प रमाणही
दे याचा य न करीत असतो . कादंबरी ह े एक कि पत रिचत असत े. साहिजकच इितहास
आिण रचना मक सािह य याम य े भेद अस याम ुळे कादंबरी ही अिधकािधक कि पताचा
आधार घ ेत असत े.
ऐितहािसक काद ंबरीचा उ ेश वेगवेगळा असतो . कादंबरीकाराला ऐितहािसक घटना स ंग
कोण या उ ेशाने कथन करावयाच े असतात , या याशी िनगिडत अस े आशयिव
कादंबरीकाराला उभ े कराव े लागत े. रा ीय व , ेम, वातं य िकंवा इितहासात दडव ून
ठेवले या गो ी स ु ा काद ंबरीकार ऐितहािसक काद ंबरी या आधार े न या िपढीसमोर सादर
कर याचा य न क शकतो .या शोधाम ुळे ऐितहािसक काद ंबरीला नव े प रमाण ा
हो याची श यता असत े. ऐितहािसक काद ंबरीकार आपल े िवचार आिण क पना
ऐितहािसक पा ा ं या आधार े य करीत असतो . काही स ंगी ऐितहािसक काद ंबरीकार
ऐितहािसक य च े वेगवेग या उ ेशाने अकारण उदा ीकरण करीत असतो . तसेच
अनैितहािसक घटना - संगांचा ही भरणा कथनात क शकतो . यामुळे ऐितहािसक काद ंबरी
ही िलिहताना काद ंबरीकारान े िविश तारत य ठ ेवले पािहज े.वाचकान ुनय करण े आिण
वाचका ं या अि मत ेला ढळ पोहोचिवण े या पास ून दूर राह न इितहासकालीन घटना ं या
आधार े समकालीन स ंवेदनशीलत ेला स ं का रत कर याची जबाबदारी ऐितहािसक
कादंबरीकाराला पार पाडावी लागत े. ह. ना. आपट े य ांची ‘व ाघात ’ ही ऐितहािसक
कादंबरीचा मानद ंड ठरावी अशी काद ंबरी आह े. नंतर या काळात र ंजीत द ेसाई या ं या munotes.in
Page 34
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
34 ‘ वामी ’,‘ ीमान योगी ’, िशवाजी साव ंत या ंची ‘पािनपत ’, ना. स. इनामदार या ं या
‘झुंज’,‘झेप’,‘राऊ’,‘शहेनशहा ’या काद ंब या वेगवेग या कारणा ंनी मह वा या ठरल े या
िदसतात .
२) पौरािणक काद ंबरी
पुराणे ही कथना मकता आिण आशयाची आवाहकता घ ेऊन आकाराला आल ेली असतात .
तसेच िमथका मकता हा ही प ुराणकथाब ंधांचा ल णीय िवश ेष असतो . िमथक े ही
साव कािलक अथ य करणारी असतात . यामुळे कादंबरी लेखनाला प ुराणातील कथाब ंध
उपयु ठरत असतात . अशा पौरािणक घटना - संगां या आधार े िलिह या ग ेले या
कादंबरीला पौरािणक काद ंबरी हणता य ेईल. पुराणातील य आिण थळ े या य या
जीवनातील घटना - संग, य ची च र या आधार े पौरािणक काद ंबरी रचली जा ते.
पुराणात ून ा झाल ेले च र आिण घटना - संग पौरािणक काद ंबरीकार काद ंबरीचा
रचनेसाठी साम ी हण ून वापरत असतात . “ऐितहािसक काद ंबरीत य ेणा या काळा या
मानान े पौरािणक काद ंब याम ये येणारा काळ फार मागचा असतो ... ऐितहािसक
यि म वा माण ेच पौरािणक यि म वास ंबंधी समाज मनात राग -लोभ, अनुकूल- ितकूल
िति या िनमा ण झाल े या असतात . परंपरेने या ढही झाल े या असतात . ते हा या या
पलीकड े जाऊन लिलतक ृती िनमा ण करण े परंपरे या दडपणाखाली वावरणा या समाजात
संभवनीय असल े तरी अवघड असत े. अशा कथात ून एका बाज ूला जशी गो असत े, तसेच
दुस या बाजूने जीवनास ंबंधीचे सव साधारण भा य आल ेले असत े आिण या भा याच े व प
जसे साव ि क असत े तसे ते एका िविश स ं कृतीतून िनमा ण झाल े या समाजरचन ेशी ब
असत े. या रचन ेतून िनमा ण झाल े या जीवनाकारा ंचे ितका म क दश नही असत े. यांचे
आवाहन जस े मानिसक असत े तसे ते सामािजकही असत े.”अिवनाश स े यांचे पौरािणक
कादंबरीिवषयीच े हे िववेचन पौरािणक काद ंबरी या व पावर काश टाकणार े आहे.
मराठीत ‘ययाती ’या काद ंबरी या यशान ंतर पौरािणक काद ंबरी मोठ्या माणात िलिहली
जाऊ लागली . मा अन ेक लेखकर ंजन धानआशयस ू े िनवड ून लेखन करताना िदसतात .
इितहास व प ुराणे यांचा साव कािलक , पका मक अथ लावण े हे अिभ ेत असताना वा तव
जीवनाचा आभास िनमा ण करणारी आशयस ू े कादंब यांतून रेखाटली ग ेली. महाका य व
पुराणे केवळ अ ुतर य कथा नसतात , तर यात ून काही न या समाजाला न ैितक आिण
मू ययु िवचार ा हो याची श यता असत े. आदश समाजासाठी िनिम तीसाठी
पुराणातील य आिण घटना - संग ेरणादायी ठ शकतात याची जाणीव ठ ेऊन
कादंबरी ल ेखन झा यास पौरािणक काद ंबरी काही अ ंशी यश वी ठ शकत े. पुराणातील
िमथक े आध ुिनक जीवनाथा या स ंदभा त काद ंबरीतून मांडता आली तर ती ल ेखना या
मौिलकत ेत भर घालताना िदसतात . पौरािणक काद ंबरी ही िनिम तीची प ुनिन िम ती
अस याम ुळे ित या यशाला म ुळातच मया दा पडतात .
मराठीत ‘ययाती ’नंतर िशवाजी साव ंत या ंची ‘मृ युंजय’, रंजीत द ेसाई या ंची ‘राधेय’,
‘कणा यन’, प ाकर गोवईकर या ंची ‘मुंगी उडाली आकाशी ’ आिण गो . िन. दांडेकर या ंची
‘मोगरा फ ुलला’ या संत ान े रां या जीवनावरील काद ंब या तसेच िद. बा. मोकाशी या ंची
‘आनंदओवरी ’ या काही ल णीय पौरािणक काद ंब या हणता य ेतील. munotes.in
Page 35
कथा म सािह याच े घटक
35 ३) राजक य काद ंबरी
राजक य काद ंबरी हणज े राजक य वा तवाचा , राजक य काळाचा आिण राजक य घटना -
संगांचा आधार घ ेऊन िलिहल ेली काद ंबरी होय . मराठीतील राजक य काद ंबरी ऐितहािसक
कादंबरी चा पातच अवतरल ेली िदसत े. इितहासकालीन रा या ंची च र े, यु वण ने,
यांचे डावप ेच हे इितहासा या आड ून य झा याम ुळे मराठीतील ार ंभीची राजक य
कादंबरीही इितहाससाप े होती . केवळ राजक य पा भूमी असल े या काद ंबरीला राजक य
कादंबरी हणता य ेणार नाही . या काद ंबरीतील म ुख सू हे राजकारणाशी िनगिडत आह े
अशा काद ंबरीलाच राजक य काद ंबरी हणता य ेईल.
राजक य काद ंबरीत िविवध ताणतणाव , राजक य क ृती, राजक य डावप ेच असण े गरज ेचे
असत े. वातं यो र काळात राजक य जािणवा ं या क ा िव तार या . लोकशाही
रा यप तीचा वीकार क े यामुळे भारतीय सामािजक वा तवात राजक य जाणीव भावी
झाली. राजक य स ेची अिभलाषा यातून उ वल ेला संघष , बदलती राजक य प रि थती ,
मानिसकता यािवषयीच े घटना - संग या काळात या राजक य काद ंबरीतून िस झाल े.
वातं यपूव काळातील वात ं य ा ीसाठी क ेले या चळवळ च े आदश प, वतं
भारताची व न े आिण न ंतर झाल ेला अप े ाभंग, मिनरास , भोगवादी व ृ ीने पोखरल ेली
राजक य यव था या ंचे ययकारी िच ण काही काद ंबरीकारानी र ेखाटल े. वसंत वरख ेडे
यांची ‘ ितिनधी ’ आिण ग . . धान या ंची ‘साता उ राची कहाणी ’ या काद ंब या या नव
राजक य वा तवाच े िच य करणा या ठरतात . गांधीवादा या स ं कारा ंमुळे ग. . धान
समाजवादी ि कोनाच े मह व पटव ून देतात. तर वस ंत वरख ेडे यांनी लोकशाही रा यप ती
वीका नही राजकारण , अथ कारण , समाजकारण कस े िदशाहीन होत ग ेले, यािवषयीच े
वा तव र ेखाटल े आह े.१९४२ पासून नंतर या काळाम य े बदलत ग ेले या रा जक य
भूिमकांचा वा तववादी व ेध रंगनाथ पठार े य ांनी ‘ता पट ’ या बृहद काद ंबरीतून घेतला
आहे.सहकार , िश ण , समाज प रवत ना या चळवळी याम य े राजक य व ृ ीनी
माजवल ेला उ छाद वा तववादी प तीन े य कर यात पठार े य ांना यश आल ेले
िदसत े.‘िदवे गेलेले िदवस ’ या का दंबरीतही या ंनी आणीबाणी या काळातील राजक य
वृ ी िचि त क े या आह ेत.
‘िसंहासन ’ आिण ‘मुंबई िदना ंक’ या राजक य पा भूमी असल े या दोन काद ंब या अ ण
साधूनी िलिह या आह ेत. या काद ंब या राजक य हणता य ेतील. राजक य स ास ंघष ,
डावपेच, ाचार , ादेिशकवाद आिण त वश ू य राजक य वत नावर ‘िसंहासन ’ ही काद ंबरी
काश टाकत े.राजकरणाच े ‘िसंहासन ’ या काद ंबरीइतक े प िच अ य मराठी काद ंबरीतून
अभावान ेच आल ेले िदसत े. कामगार स ंघटनामधील राजकारण आिण शासक य स ाकारण
यावर ‘मुंबई िदना ंक’ ही अ ण साध ू यांची काद ंबरी तस ेच ड बा या चा ख ेळ ही भाऊ पा य े
यांची काश टाकत े. राजकारण हा आध ुिनक माणसा या वत नातील एक म ुख वत न
यवहार झाला आह े, बळ व ृ ी ठरली आह े. या व ृ ीचा थ ेट संबंध स ंसदीय
राजकारणाशी अस ेलच असा नाही . मा वाथ , आपमतलबीपणा आिण बाजा व ृ ी यामुळे
य - य या ं या पर पर स ंबंधातील स ास ंघष या काद ंब या िचि त करताना
िदसतात . munotes.in
Page 36
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
36 संसदीय राजकारणाचा ामीण जीवनावर झाल ेला प रणाम राजन गवस या ंनी ‘िधंगाणा’ या
कादंबरीत य क ेला आह े. तसेच पु षो म बोरकर या ंनी ‘मेड इन इ ंिडया’ या
कादंबरीतही ामीण पातळीवरील राजकारणावर काश टाकल ेला िदसतो .‘िधंगाणा’ या
कादंबरीत राजन गवस ब ेकार त णा ंचे ामीण पातळीवरील थािपत राजक य य शी
होणार े संघष नेमकेपणान े िचि त करतात . यामुळे ही काद ंबरी समाजातील नवराजक य
यव थ ेवर काश टाकताना िदसत े.
५) सामािजक काद ंबरी
सामािजक काद ंबरी असा काद ंबरीचा कार रॉजर ह कल या ंनी केला आह े. पण काद ंबरी हा
समाजवा तवातील घटना स ंगां या आधार े रचला जाणारा ल ेखन कार अस याम ुळे
सामािजक काद ंबरी असा ितचा वत ं कार स ंभवत नाही . ऐितहािसक , राजक य ,
पौरािणक या काद ंबरी कारातही अ ंितमत : कालस ंब सामािजक वा तवच असत े.
सामािजक काद ंबरीचे िविवध सामािजक तरभ ेदां या जाणीव क ेतून महानगरी काद ंबरी,
ामीण वा ाद ेिशक काद ंबरी, आिदवासी काद ंबरी, ीवादी काद ंबरी, मा स वादी काद ंबरी
असे उप कार क ेले जातात . अथा त या कारातील काद ंबरीत िविश द ेश, तेथील
जािणवा , संवेदना िचि त क े या जातात . िविश द ेशा या चौकटीत घडणा या घटना
संगातून कथानक आकाराला आल ेले असत े. अवकाशाच े ाब य िक ंवा भाव , पा ांची
मानिसकता , यवसाय तस ेच एक ूणच मानवी जीवनावर पडल ेला असतो . िविवध वयाची ,
यवसाय करणारी , सम या असणारी , पा े रेखाटली जातात . काळान ुसार बदलत जाणा या
आिथ क, सां कृितक वा तवाच े मानवी वत नावर, िवचारिव ावर कस े प रणाम होतात याच े
िच सामािजक काद ंबरीतून केले जाते.
सामािजक काद ंबरीत समाजमनावर भाव टाकणा या िविवध िवचारसरणी , वाद वाह
यांचेही य ंतर द े याचे य न काद ंबरीकार करीत असतात . यां याशी िनगडीत अशी
आशयस ू े िनवड ून या िवचारसरणीशी िनगडीत असणारी िक ंवा या िवचारसरणीला िवरोध
करणारी पा े िनमा ण क न जीवनदश न घडिवल े जात े. गांधीवाद , मा स वाद, फुले-
आंबेडकरवाद , ीवाद इ यािद वाद वाहा ंना क ावत ठ ेऊन काद ंबरी ल ेखन झाल ेले
िदसत े. ीवादी काद ंबरी ही िल ंगभेदा या जािणव ेतून य झाल ेली राजक य क ृती मानली
जाते. समाजात िल ंगभेदा या जािणव ेतून ीला िदल े जाणार े दु यम व , ित यावर क ेले.
अ याय अ याचार एक ूणच प ु ष धान ीत ून ीची होणारी अवह ेलना ीवादी काद ंबरीत
िचि त क ेली जात े. याचबरोबर ी या अि त वाची साम य थळे रेखाटली जातात .
सारांश समाजा या िविवध घटका ंना,िवचारसरणीना ं,वा तवाला , अवकाश पा ंना क वत
ठेवून कधी सामािजक िचिक स े या तर कधी स ंघषा या अ ंगाने कादंबरी ल ेखन क ेले जाते.
सव साधारण सामािजक काद ंबरीचे व प या व ैिश ्यांनी यु असत े असे हणता य ेईल.
२) च र व आ मच र ा मक काद ंबरी
च र ा मक आिण आ मच र ा मक काद ंबरी अस े काद ंबरी कार क ेले जाता त. अथा त
कोण याही काद ंबरीत म ुख िक ंवा दु यम पा ा ंची च र े येतच असतात . च र आिण
च र ा मक काद ंबरी या ंचे व प िभ न असत े. “ च र ा मक काद ंबरी िलिहण े हणज े munotes.in
Page 37
कथा म सािह याच े घटक
37 एखा ा य च े िन वळ च र मा ंडणे न हे, तर एक कलाव ंत हण ून आशा च र ात ून
उपल ध झाल े या घटना ं या आधार े एक स ुसंगत मानवी यि म व साकार करण े, आिण
या य या जग यामाग या ेरणांचा अथ शोधण े होय. च र ाम य े ामु यान े घटना ंची
तािक क मा ंडणी क न एक स य शोध याकड े लेखकाचा कल असतो . अशा च र ावर
आधारल े या काद ंबरीत स याप े ा कि पता या आधार े मानवी यि म व उभी कर याची
ी अिभ ेत असत े. च र नायका या जीवनातील अनाकलनीय जागा ंचे आकलन द े याचा
य न करीत असतो . च र नायका या यशापयशात ल ेखकाला रस असतोच , पण
याचबरोबर यामाग े काय करणा या काय कारण भा वाम य े तो तट थ पण स दय व ृ ीने
रस घ ेतो आिण या अन ुरोधान े अनुभवांचे कला मक स ंघटन करतो . हे करीत असताना
आव यक वाट ेल तेथे कि पताचा आधार घ ेतो.”हे अिवनाश स े य ांचे च र ा मक
कादंबरीिवषयीच े िचंतन यथोिचत वाटत े. कारण च र ाला वा तवाच े, खरेखुरे संदभ
असतात . यामुळे च र ा मक काद ंबरी ल ेखन करणा या लेखकाला कि पताचा वापर
कौश यान े करावा लागतो .
मराठीत ी . ज. जोशी या ंची ‘आनंदीगोपाळ ’, मृणािलनी द ेसाई या ंची ‘पु मानवाचा ’,वी. ग.
कानेटकर या ंची ‘होरपळ ’, गंगाधर गाडगीळ या ंची ‘दुद य’ इ यािद काद ंब या च र ा मक
आहेत.
आ मच र हा ल ेखन कार वा तवािधि त अस याम ुळे याला काद ंबरीचे प मानण े
अवघड असत े. मा अन ेक लेखकांनी आपल े च र म यवत ठ ेवून काद ंबरी ल ेखन क ेले
आहे. आ मच र आिण काद ंबरी यातील सीमार ेषा धूसर होत जातात त े हा आ मच र
कादंबरीकडे झुकलेले िदसत े. ‘कोसला ’ या काद ंबरीत भालच ं नेमाडे य ां या िव ाथ
दशेतील अन ेक अन ुभवांचा आिण जीवन तपाशीला ंचा यय य ेतो. यामुळे यान ंतर या
अनेक काद ंबरीकारानी आप या जीवनाच े तपशील काद ंबरीसाठी वापरल ेले िदसतात .
कादंबरीतील आल े या ल ेखका या च र ा तील तपशीला ंमुळे मराठीत आन ंद यादवा ं या
‘झ बी’,‘नांगरणी’,‘घरिभंती’ या काद ंब या, ह. मो. मराठे य ांची ‘बालका ंड’,शरणक ुमार
िलंबाळे य ां या ‘अ करमाशी ’,‘राणीमाशी ’,‘बारामाशी ’ या काद ंब या आ मच र ा मक
कादंब या हणून समी का ंनी मा य क ेले या िदसतात .
६) ायोिगक काद ंबरी (प ा मक , सं ा वाही , खंिडत िनव ेदना मक )
ायोिगक काद ंबरीहा कथा म सािह याचा एक काद ंबरीचा आणखी एक मह वप ूण कार
मानला जातो . कादंबरी हा िनव ेदना मक वा कथना मक सािह य कार अस याम ुळे
कादंबरीतील योग ह े रचने या आिण भा षे या अ ंगाने केले जातात . काही काद ंबरीकारा ंनी
अपवादा मक ल ेखनात आशया या अ ंगाने योग क ेलेले िदसतात . प ा मकता ,कादंबरी
आिण गभ कादंबरी,सं ा वाही िनव ेदन,कथामािलका , िच पटा मक या ंची िनिम ती,
मनोिव ेषण अस े िविवध ब ंध काद ंबरी रचन ेसाठी योगशील कादंबरीकार वापरताना
िदसतात .
वामन म हार जोशी या ंची ‘इंदू काळ े सरला भोळ े’, पु षो म भा कर भाव े य ांची
‘अकुलीना’ आिण प ु षो म िशवराम र ेगे यांची ‘सािव ी ’ या काद ंब यांम ये प रचन ेचा बंध munotes.in
Page 38
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
38 वापर यात आला आह े.‘इंदू काळ े सरला भोळ े’ या काद ंबरीत या दोन म ुख पा या ंनी
एकमेकांना पाठवल ेली प े आह ेत. यामुळे प आिण याच े उ र यात ून काद ंबरीचे
कथानक , पा ांची भावि थती , िवचारशीलता य होत जात े. जीवन िच ंतनासाठी वा . म.
जोशी या ंनी प हा भावन ेला जवळ जाणारा असा रचनाब ंध वीकार याम ुळे काद ंबरी
ल णीय झाली आहे.‘सािव ी ’या काद ंबरीत प ु. िश. रेगे यांनी या ंनी सािव ी या म यवत
पा ा याएकतफ प यवहाराचा , यात कोण याही कारच े उ र नाही , अशा प रचन ेचा
बंध वीकारला आह े. कादंबरीत सािव ी या मनाचा िवकास , ितची ेमाची क पना , ितचे
तरल भाविव आिण कौटुंिबक स ंदभ , भाषेची सूचकता याम ुळे या काद ंबरीला मौिलकता
ा झाली आह े.
भालच ं नेमाडे य ांची ‘कोसला ’ ही काद ंबरी योगशील काद ंबरीचा उ म नम ूना ठरावा
अशी आह े. कथन, वण न, आिण रचनाब ंध या ीन े ही काद ंबरी भाष ेचे अनोख े प साकार
करते. डायरी , प , आंत रक एकालाप अशी व ेगवेगळी िनव ेदनतं े वाप न काद ंबरीचा
पबंध साकार होतो . याम मनोहर या ंनी मानवी जीवनातील ं हरव याची जाणीव ,
सां कृितक िव ात माणसाची झाल ेली क डी ‘शीतय ु सदान ंद’,‘हे ई रराव ह े
पु षो मराव ’ या काद ंब यातून योगशील िनव ेदनतं ाने य क ेली आह े.‘शंभर मी ’ या
कादंबरीत उ र -आधुिनक जग याच े य ंतर द ेताना वा तवाची ख ंिडत प े अनेक
कार या ख ंिडत घटना - संगातून या ंनी साकारक ेली आह ेत. यामुळे िनवेदनात आल े या
यांचा, घटना - संगांचा एकम ेकांशी कोणताही स ंबंध असल ेला िदसत ना ही.मा यािम
आिण सलग जीवनदश न ही काद ंबरी गट करताना िदसत नाही . कथानकाची स ुसू ता न
राखण े, पा ांचे असा ंकेितक िच ण , वा या ंची, वा याब ंधांची पुन , मोडतोड अस े योग
शाम मनोहर करताना िदसतात .
सं ा वाह आिण मनोदश नाचे योग क न काही का दंबरीकारा ंनी काद ंबरी ल ेखन क ेलेले
िदसत े. ‘रणांगण’ या काद ंबरीत िव ाम ब ेडेकर पा ा ं या मनातील ग ुंतागुंती या ि य ेचे
दश न घडिवतात . बा. सी. मढ कर या ंनी ‘रा ीचा िदवस ’ या काद ंबरीत मना या आ ंत रक
एकालापाच े तं वापरल े आ ह े. ही मराठीतील मह वाची स ं ा वाही काद ंबरी आह े.
जािणवा ंचे तुटक, तुटक अस े बंध आिण मनातील ग ूढ, अ फुट िवचार , क पना या ंची
मािलका यात ून िनव ेदनाचा पट साकार क ेला जातो . मा या िनव ेदनात अस ंबंधता असत े.
काहीव ेळा भाषा द ुब ध होत जात े.
कादंबरी आिण गभ कादंबरी असा योग अिनल दामल े यांनी ‘गौतमची गो ’ या काद ंबरीत,
तर र ंगनाथ पठार े य ांनी ‘भर चौकातील अर य दन ’ या काद ंबरीत क ेला आह े.
कादंबरीतील िनव ेदक पा ा ंची गो रचतानाच पा े िनवेदकाची िक ंवा काद ंबरीतील अ य
पा ांची गो कथन करतात . ‘चाळेगत’ या काद ंबरीत वीण बा ंदेकर या ंनी िनव ेदक व
िनवेदनाच े बदलत े तर वाप न काद ंबरीची स ंरचना उभी क ेली आह े. थोड यात ायोिगक
कादंबरी भाषा आिण रचन े या िविवध योगा ंना सामाव ून घेत असत े.
munotes.in
Page 39
कथा म सािह याच े घटक
39 २.५ संदभ ंथ
१. कथा: संक पना आिण समी ा , सुधा जोशी , मौज काशन ग ृह, मुंबई, आ.१ली,
२००० .
२. समी ामीमा ंसा, गंगाधर पाटील , मौज काशन ग ृह, मुंबई, आ.१ली, २०११ .
३. दि णा , खंड दूसरा, कॉि टन े टल काशन ,पुणे,आ. १ ली. १९९१ .
४. स दय मीमांसा, रा. भा. पाटणकर , मौज काशन ग ृह, मुंबई, आ.३ री, २००१
५. कादंबरी : एक सािह य कार , ह र ं थोरात , श द पि लक ेशन, मुंबई, आ. १ ली.
२०१० .
६. सािह याच े सामािजक आिण सा ं कृितक अन ुबंध,म. सु. पाटील , श दालय काशन ,
ीरामप ूर, आ. १ली. २००१ .
७. खानोलकरा ंची नाट ्यसृ ी, पु पलता राजाप ूरे-तापस , श दालय काशन , ीरामप ूर, आ.
२ री . २००८ .
८. अनु भ, िदवाळी ,१९९१ .
९. अनु भ, वष , १४. मे- जून,१९९१ .
२.६ स ंच
अ) दीघ री
१) कथानपर सािह याच े घटक प करा .
२) कथनपर सािह याची व ैिश ्ये सांगा.
३) कथनपर सािह याच े कार व उप कार सिव तर िलहा .
४) कादंबरी या वाड ्मय कारा या वग करणाची त व े प करा .
ब) टीपा िलहा .
१) ऐितहािसक काद ंबरी
२) कथा म अवकाश आिण काद ंबरी
३) सामािजक काद ंबरी
४) िनवेदक, िनवेदन व िनव ेदनाच े कार
५) कादंबरीचे अनुभविव
munotes.in
Page 40
40 ३
व ाघात - ह. ना. आपट े
घटक रचना
३.१ उ ी े
३.२ तावना
३.३ मराठीतील ऐितहािसक काद ंबरी ल ेखन
३.४ लेखक प रचय
३.५ ह रभाऊ यांचे कादंबरीलेखन
३.६ ‘व ाघात ’कादंबरीची िनिम ती
३.७ व ाघात
३.८ संरचना
३.९ आशयस ू
३.१० कथानक
३.११ पा िच ण
३.१२ घटना स ंग
३.१३ वातावरण
३.१४ िनवेदन
३.१५ ‘व ाघात ’ या काद ंबरीचे वेगळेपण
३.१६ समारोप
३.१७ संदभ
३.१८ वयं-अ यनासाठी
३.१९ पूरक वाचन
३.२० उप म
munotes.in
Page 41
व ाघात - ह. ना. आपट े
41 ३.१ उ ी े
१. व ाघात ’ या काद ंबरीतील कथानकाच े आकलन क न घ ेणे.
२. ‘व ाघात ’ या काद ंबरीचे अनुभविव अ यासण े.
३. ‘व ाघात ’ या काद ंबरीची स ंरचना उलगडण े.
४. पा िच ण , घटना स ंग, िनवेदन, भाषा, वातावरण या घटका ं ारे कादंबरीचे
वेगळेपण समज ून घेणे.
३.२ तावना
मराठी सािह याला इ ं ज राजवटीत अन ेक सािह य कारा ंचा तं ्या प रचय झाल ेला
आहे. यापैक च ‘कादंबरी’ हा एक कथना मक सािह य कार आहे. मराठी काद ंबरीचा
आरंभिबंदू हरी क ेशवजी या ं या ‘यांि क मण ’ या भाषा ंतरीत काद ंबरीने झाला आह े. या
आरंभिबंदूनंतर मराठीतील पिहली वत ं काद ंबरी हण ून बाबा प नजी या ंची ‘यमुना
पय टन’ (१८५७ ) आहे. तर १८६१ म ये ल मण मोर े र हळब े यांची ‘मु ामाला ’ ही
कादंबरी कािशत झाली . मराठी काद ंबरीची स ु वात ‘यमुनापय टन’ या सामािजक
कादंबरीने झाली आिण ‘मु ामाला ’ ते पुढे अनेक काद ंब या ‘अ ूतर य ’ व पात
िलिह या ग े या आह ेत. त कालीन कालख ंडातील काद ंबरी या सािह य काराचा मराठी
वाचकवग हा अ ूतर य काद ंब यांचे वाचन करत होता तो काहीसा बा याव थ ेतील होता ,
असे हणता य ेईल. या अ ूतर य काद ंब यांबरोबरच या काळात ऐितहािसक काद ंबरीचा एक
वाह स ु झाल ेला िदसतो . रा. ी. गुंजीकर या ंची ‘मोचनमाड ’ (१८७१ ), िचंतामण
मोरे र आपट े य ांची ‘पुतळाबाई ’ (१८८९ ), शंकर मोरो रानड े य ांची ‘हंबीरराव व
पुतळीबाई ’ (१८७३ ) अशा अन ेक ऐितहािसक काद ंब या िलिह या आह ेत.
३.३ मराठीतील ऐितहािसक काद ंबरी ल ेखन
मराठीतील पिहली ऐितहािसक काद ंबरी हण ून रा. िभ. गुंजीकर या ंची ‘मोचनगड १८६७
म ये आल ेली आह े. यानंतर ह. ना. आपट े, ना. ह. आपट े, िच. िव. वै , नाथमाधव
अशी एक पर ंपरा १९२० पय त सा ंगता य ेईल. वातं यो र कालख ंडात रणिजत द ेसाई
यांची वामी ’ ही १९६२ म ये आल ेली एक मह वाची काद ंबरी आह े. तसेच िव ास पाटील
यानी पािनपत ’,‘महानायक ’, ‘संभाजी या काद ंब या िलिह या आह ेत. ऐितहािसक
कादंबरीने मराठी काद ंबरी िव ात एक मह वाचा ट पा अधोर ेिखत क ेलेला आहे. एकूणच हा
ारंिभक काद ंबरीचा ल ेखनकाल जरी मनोर ंजन धान , अ ूतर य ,ऐितहािसक असला तरी
बोधदेणे’ हा हेतूही या काद ंबरी ल ेखनामाग े असल ेला िदसतो .
munotes.in
Page 42
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
42 ३.४ लेखक प रचय
हरी नारायण आपट े (ज म ८ माच १९६४ , मृ यू ३ माच १९१९ ) कथा काद ंबरीकर
हणून िस आहेत.ह रभाऊना सामािजक ब दलाची जाणीव होती . यामुळेच या ंनी
‘काळ तर मोठा कठीण आला ’, ‘पुरी हौस िफटली ’, ‘िड पेिशया’, ‘प क अ ल
घडली ’, ‘खरी क खोटी ’, ‘दहा पया ंची फेड’ आदी कथा िलिह या आहेत. तर
‘मधली ि थती ’, ‘गणपतराव ’, ‘ल ात कोण घ ेतो?’, ‘यशवंतराव खर े’, ‘जग ह े असे
आहे’, ‘मायेचा बाजार ’, ‘कम योग’, ‘आजच ’, ‘भयंकर िद य ’ आदी सामािजक
कादंब यांचे लेखन क ेले आहे.ह. ना. आपट े यांचे एकूण कथना म ल ेखनकाय मोलाच े आहे.
तसेच ‘करमण ूक’ चे सं थापक हण ूनही या ं या काया ची दखल मराठी सािह यिव ात
मोलाची ठरल ेली आह े. ह रभाऊ या ंनी आप या लेखनात ून वा तवाला अधोर ेिखत करीत
त कालीन समाजाच े ययाथ दश न घडिवल े आहे.
३.५ ह रभाऊ यांचे कादंबरील ेखन
ह रभाऊ या ंची ‘मधली ि थती ’ (१८८५ ) ही पिहली काद ंबरी आह े. ती ‘पुणे वैभव’
मधून मशः कािशत होत ग ेली. या काद ंबरीत पा ा य िश ण , इं जांची जीवनश ैली
याचा भाव आिण पा ंढरपेशा समाज , पु यातील समाजजीवन या ंचे दश न घडवत े. यानंतर
यांची ‘गणपतराव ’ ही काद ंबरी ‘मनोरंजन’ आिण ‘िनबंधचंि का’ या मािसका ंमधून
मशः कािशत होत ग ेली. यांनी या काद ंबरीत प ु यातील म यमवग य ा हण क ुटुंबाचे
िच ण क ेले आह े. १८९० म ये ‘करमण ूक’ या मािसकात या ंची ‘पण ल ात कोण
घेतो?’ ही काद ंबरी करणशः कािशत होत होती . या काद ंबरीतूनही समाजजीवनाच े
िच ण र ेखाटल े आहे. तसेच ‘यशवंतराव खर े’, ‘मी’, ‘जग ह े असे आहे’, ‘मायेचा
बाजार ’ यांसार या काद ंब यांमधून त कालीन समाज , सामािज क सुधारणा , त कालीन
समाजवा तव अधोर ेिखत कर याचा य न क ेलेला आह े.
३.५.१. सामािजक काद ंबरी
ह रभाऊ यां या सामािजक काद ंबरी ल ेखनात ून मानवी जीवना या िविवधा ंगी सामािजक
जीवनाला िविवध घटना - संग, यि िच ण यामध ून साकारल े आहे. यामुळे याला एक
सव ि कता ा झाल ेली आह े. यि िच ण हा या ं या काद ंबरी या ाण आह े.
यि िच णात ून य ची स ुख:दुखे, भाव-भावना या िवषयाच े सू म दश न ते करतात .
उदाहरणाथ ,‘पण ल ात कोण घ ेतो? ’या काद ंबरीतून यम ू या पा ाच े केलेले यि िच ण ह े
सुखदु:खा म क अन ुभवांचे िच आह े. एकूणच, यां या सामािजक काद ंबरी ल ेखनात ून
मानवी जीवनस ंबंिधत अन ेकांगी घटना स ंगा या िच ंतनात ून सामािजक सम या ंची मा ंडणी
केली आह े. यामुळे यां या या आशयािभम ुख काद ंब यांमधून काद ंबरी या सािह य काराच े
िवकासक ग ुणधम यांनी जोपा सलेले, वाढवल ेले ययास य ेतात, असे हणता य ेईल.
munotes.in
Page 43
व ाघात - ह. ना. आपट े
43 ३.५.२ ऐितहािसक काद ंबरी
ह रभाऊ या ंची ‘उषःकाल ’ ही पिहली ऐितहािसक काद ंबरी आह े. ही काद ंबरी
‘करमण ूक’ या मािसकात ून १८८५ म ये िस झाली . यातून या ंची इितहासाकड े
पाह याची ी अधोर ेिखत होत े. यांनी ‘कालत व ’ या घटकाला माण मानल े होते.
यामुळेच ‘उषःकाल ’ ते ‘व ाघात ’ या ऐितहािसक काद ंबरीलेखना या वासात ून
इितहासातील अन ेक य , घटना स ंग, काल अधोर ेिखत झाल ेला आह े. ‘सूय दय’,
‘सूय हण’, ‘गड आला पण िस ंह गेला’ या काद ंब या िशवकालीन समाज , लोकजीवन यांचे
िच ण करणा या आहेत. तर ‘चं गु ’ ही काद ंबरी ाचीन इितहासाच े दश न घडवणारी
आहे. ह रभाऊ यांची ‘व ाघात ’ ही कादंबरी िवजयनगर या िवनाशकालाच े िच ण करत े.
याबरोबरीन े रामराजा , मेहेरजान, नूरजहाँन, रणम तखान या य र ेखां ारे
शोका मभाव साकार ते.
ह रभाऊ यांनी ‘ हैसूरचा वाघ ’, ‘उषःकाल ’, ‘केवळ वरा यासाठी ’, ‘ पनगरची
राजक या ’, ‘चं गु ’, ‘गड आला पण िस ंह गेला’, ‘सूय दय’, ‘सूय हण’, ‘म या ह ’,
‘कालक ूट’, ‘व ाघात ’ अशा एक ूण अकरा ऐितहािसक काद ंब या िलिह या आहेत.ह रभाऊ
यांचे ऐितहािसक का दंबरी ल ेखन ह े इितहासकालीन समाजजीवनाचा शोध घ ेत समकालीन
जाणीवा ं या आधार े अ वयाथ लाव याचा य न करणार े आहे.इितहासकालीन घटना ं या
काय कारणस ंबंधां ारे ते समकालीन नवा जीवन वाह साकारताना िदसतात , हे आपणास
यां या ऐितहािसक काद ंब यां या िवषय िनवडीत ून ल ात य ेते.‘उषःकाल ’ (१८९५ ),
‘सूय दय’ (१९०८ ), ‘सूय हण’ (१९०९ ), ‘गड आला पण िस ंह गेला’ (१९०३ ) ‘केवळ
वरा यासाठी ’ (१८९९ ) या काद ंब या िशवकालीन घटना स ंगावर आधा रत आह ेत.
या‘काल’ िनवडीमाग ेही हरीभाऊ यांची िवश ेष ी िदसत े. कारण आपण पारत ं यात आहो त
याची जाणीव होत होती . यामुळे वात ं या या जािणव ेने हा काळ भारल ेला होता .
ह रभाऊनी पारत ं याचे दाहक वा तव जनमानसात न दिव यासाठी िशवकालाची िनवड
केली, याचे मु य कारण वात ं याची जाणीव लोकमनात िनमा ण करण े ही
असावी .इितहासाच े कि पत िच क ेवळ िचि त करण े हा या ंचा ह ेतू नाही , तर
इितहासाला समकालीन स ंदभा त थान द ेत इितहास ही ेरकश हण ून ते मांडताना
िदसतात . ते इितहासाच े समकालाशी नात े जोडत कथानकाची बा ंधणी करतात . तसेच
यां याऐितहािसक काद ंब यां या कथानकाची ग ुंफण काहीशी ग ुंतागुंतीची आह ेत अस े
असल े तरी यात क ुतूहलताही आह े. ते यि िच णाला मह व देत िवचारस ू ाची ग ुंफण
करतात . आशय , यि िच ण आिण स ंरचना या या ंचे ऐितहािसक काद ंबरी ल ेखन
मनोवेधक आह े.एकूणच, ह रभाऊ या ंचे ऐितहािसक काद ंबरी ल ेखन अन ेकांना ेरणा थान
देणारे ठरलेले आहे.
३.६ ‘व ाघात ’कादंबरीची िनिम ती
‘व ाघात ’ ही काद ंबरी करणश : ५९ करणा ंम ये आह े. या काद ंबरीचा िवषय
‘तािलकोट या लढाईम य े िवजयनगर या िह ंदू सा ा याचा अ ंत‘ या ऐितहािसक स यावर
आधा रत आह े. तसेच रामराजा राजाचा अ ंत का ? आिण कसा झाला? यािवषयी या munotes.in
Page 44
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
44 दंतकथेवर आधा रत कथाब ंधाची बा ंधणी कर यात आ लेली आह े. तुत काद ंबरी इितहास
आिण द ंतकथा यावर आधा रत अस ून याला का पिनकत ेची कला म जोड आह े. ह.ना.
आपट े त ुत काद ंबरी या तावन ेत काद ंबरी या िनिम ती ि य ेतील आधारभ ूत
घटका ंची चचा करताना हणतात , “ऐितहािसक काद ंबरीचे आधार त ंभ इितहास आिण
दंतकथा . या दोन त ंभा या आधारावर “ऐितहािसक कादंबरी-मंिदराची रचना असत े.
आम या या काद ंबरीला ऐितहािसक आधार काय आह े तो Sewell साहेबां या
AForgotten Empire पु तका ंत-िवशेषतः या प ु तका ंतील करण १४ व १५ यांत
वाचका ंस सा पडेल. सोएलसाह ेबां या िवजयनगर या सा ा या या इितहासात या
सा ा या या अपकषा स व िव व ंसास काय कारण झाली याच सिव तर िवव ेचन आह े. या
ऐितहािसक आधाराला फ े र ा या दि ण या इितहासातील मािहतीची जोड िदला .”
( ा तािवक , व ाघात )तसेच िवजयनगर या उ कषा वर जो व ाचा आघात झाला या
आघाताला कोण -कोणती कारण े होती यािवषयी कुसुमावती द ेशपांडे हणतात , ‘व ाघात ’
ही काद ंबरी हरी नारायणा ं या सव ऐितहािसक कथा ंपे ा वेगळी आह े. सेवेलचा ंथ व
ि ज या फ े र टातील एक टीप यावर ही कथा आधारल ेली आह े. िवजयनगर या
रामराजाचा पराभव या ं या स ै यातील दोन म ुसलमान सरदारा ं या िफत ुरीमुळे झाला ,
असा या टीप ेचा भावाथ . या टीप ेत हरी नारायणा ंना या काद ंबरीतील कथानकाच े बीज
सापडल े. व पुढे ‘िहंदु थान र ू’ नावा या मािसकात रामराया व िफत ूर मुसलमान
सरदार या ं या संबंधािवषयी एका म ासी ग ृह थान े िलिहल ेला ल ेख सापडला . याने
िदले या द ंतकथ ेवर या काद ंबरीची उभारणी झाली . या दंतकथ ेत स याचा भाग िकती ह े
अजून िनि त झाल ेले नाही. आज या इितहासातही ितला थान िमळाल ेले नाही. "रामराया
शूर परंतु मु स ी नस यान े या या उ ा मपणा या काही क ृ यांनी सव मुसलमान राज े
या या िव एक बनल े आिण या यावर चाल ून गेले. रामरायान े यांची गाठ
तालाकोटजवळील र कसगी -तंगडगी (रा स -तागडी ) गावी घ ेतली.रामराया याव ेळी बेपवा
होता. दोनश े वष सतत िवजयनगर या िह ंदू लोका ंनी या म ुसलमान राजाला खड े चारल े होते
या भरवशावर तो ग ेला. "एवढीच आजवर ात झाल े या इितहासाची सा . हरी नारायणा ंची
क पना िवजयनगर या सा ा या या नाशाप े ा रामराजा या आ ंत रक जीवनावर क ि त
झाली. (मराठी काद ंबरी, पिहल े शतक १८५० ते १९५० , कुसुमावती द ेशपांडे, पृ. ९६-
९७)‘व ाघात ’ या काद ंबरीला द ंतकथ ेचा आधार आह े ही द ंतकथा ह . ना. आपट े य ांनी
Hindustan Review या मािसकाम य े ‘िवजयनगरच े सा ा य ’ हा लेख वाचला होता
यामधील द ंतकथा हा एक मह वाचा आधार अस याच े यांनी न दिवल े आह े. एकूणच
‘व ाघात ’ या काद ंबरी या िनिम ती ि य ेत ‘इितहास ’ आिण ‘दंतकथा ’ हे दोन घटक
आहेत.
३.७ व ाघात
तुत काद ंबरीत क ुंजवना ंत, कोठ ही जगा ंत!, याण , दर या ंत गे यावर , ेमनाश िक ं राज
पाश, रामराजाची मनःि थती , िववाह झाला , िनराशा , मधला इितहास , आणखी थोडा
इितहा स, कुंजवना ंत राह यास कोण आल ?, िवजाप ूरकरांचा वक ल , आणखी एक दरबार ,
ितकड े कुंजवना ंत, रणम तखानाची ित ा , नूरजहान , बुरखा िनघाला !, रामराजा ंचे मन,
नवा कोण आला !, भेट, स य क व न ?, क हा?, संवाद, ित ा, मासाह ेबांनी कोण munotes.in
Page 45
व ाघात - ह. ना. आपट े
45 पािहल े?, याण , रामराजाची जाग ृित व न े, दोष क ुणाचा, थोडा पूव ितहास , रणम तखान
परत आला , िवजाप ूराह न परत आ यावर , रामराजा व रणम तखान , रामराजा चिकत
झाला!, मासाह ेब परत आ या , मायल ेकरांचे संभाषण , मासाह ेबांचा िवचार , रणम तखानाचा
िनरोप , आतां काय करणार ?, रामराजाचा आन ंद, रामराजा क ुंजवना ंत जातो , अपूव भेट!,
रणम त खानासाठी मागणी , िवजाप ुरास, शेवटचा खिलता , रामराजाच े उ र , थोडा
इितहास , रामराजाची नवी लहर , भेट, रणम तखानाची बातमी , मासाह ेब आिण धनम ल ,
नूरजहान , रामराजा यामना ंत काय चालल े होत ?, नूरजहान व म ेहेरजान, श ूची हालचाल ,
लढाईचा स ंग, रामराजाचा श ेवट, कुंजवना ंत, दुसरी जलसमािध !, उपसंहार अशी एक ूण
एकोणसाठ करण े आह ेत. या करणा ंतून त ुत काद ंबरीची बा ंधणी क ेलेली आह े.
कादंबरीगत वा तवात िवजयनगरचा िवनाशकाल साकारला आह े. तसेच िवजयनगर या
िवनाशाला कारणीभ ूत ठरल े यारामराजा , मेहेरजान, रणम तखान आिण न ूरजहान या चार
यि रेखा आहेत. ेम आिण स ूड या पर परिवरोधी भावना ंभोवती काद ंबरी या आशयाची
गुंफणकेलेली आह े.
३.८ संरचना
इितहासातील यि र ेखा, थलकाल , घटना - संग, प रि थती , भाषा या ंचे उपयोजन
क न काद ंबरीगत अन ुभविव इितहासाशी नात े सांगणारे िचि त क ेलेले असत े, या
कादंबरीला ऐितहािसक कादंबरी अस े हणता य ेईल. ‘व ाघात ’ ही काद ंबरी ऐितहािसक
आहे. यातील घटना - संग ऐितहािसक थलावकाशाला साकारणार े आह ेत. तुत
कादंबरीचे अनुभविव ह े ऐितहािसक थलकालाला अधोर ेिखत करीत ऐितहािसक
समाजवा तव , राजक य घटना - संग याचा आ धार घ ेत गुंफलीग ेली आह े.
‘व ाघात ’ या काद ंबरीची कथाव त ूइितहासाशी स ंबिधत आह े. इितहास आिण कि पतता
यां या अन ुबंधातून ही काद ंबरी कला म घाट ा करत े. मु य व े इितहा सातील स याला
कि पताची जोड देत’ व ाघात ’ या काद ंबरीची स ंरचना आकार प घ ेते. ितला द ंतकथ ेचा
आधार आह े. ‘िवजयनगर या िह ंदु सा ा याचा नाश ’ या िवषयाभोवती त ुत
कादंबरीचीग ुंफण क ेली आह े. रामराजा , मेहेरजान, रणम तरखान या चार पा ा ं या
पर पर भावना आिण िवजयनगरचा िवनाशकाल या स ंरचनेतून िचि त कर यात आल ेला
आहे.तसेच ‘भूतकाळ ’ हा या काद ंबरीचा म ूल ोत आह े. याला िनव ेदक वत मानकालीन
आकर प द ेतो. भूतकालीन वा तवाची अन ुभूती दे यासाठी त कालीन काळाच े संदभ
जाणीवप ूव क साकारल े आह ेत. ा. गंगाधर गाडगीळ हणतात , कादंबरीची रचना द ुहेरी
आहे. कादंबरी हण ून ितला एक आकार आह े आिण का य हण ून ही एक आकार आहे,
लय आह े आिण या दोह चा अक ृि म िमलाफ ह रभाऊ ंना साधला आह े.” (गंगाधर
गाडगीळ , सािह याच े मानद ंड, पृ.४२)
मानवी मनातील ेम आिण मरण या दोन व ृ ीसतत वास करीत असतात . यांचे िच ण
व ाघात म य े घडत े. तुत काद ंबरीतील रामराजा आिण म ेहेरजान या ं यात ेमभाव
आहे. हा ेमभाव अ य च पातळीवरचा आह े. याचे उदाहरण हणज े यां या अन ेक भेटी
पु क रणीतील आह ेत. पु क रणीत एक नौकािवहार करतात . यिवषयी म ेहेरजान munotes.in
Page 46
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
46 हणत े,‘पु क रणीत डानौका करताना आपण दोघा ंनीही एकम ेकांना घ िमठी मा न ही
नौका ब ुडावी’ अशी भावना य करते. कादंबरी या अ ंतातील घटन ेम ये या भावन ेचा शेवट
कि पला आह े. रामराजाच े शीर घ ेऊन म ेहेरजान प ु करणीत उडी मारत े. ही घटना
कथानका या बा ंधणीच े वतु ळ पूण करणारी आहे.
तुत काद ंबरीतील रामराजा आिण म ेहेरजान रणम तखान आिण न ूरजहान या ं यातील
ेमातून नाट ्योपरोध प रणामकारक झाल ेला आह े. कृ. रा. सावंत यािवषयी
हणतात ,“व ाघात ही काद ंबरी नाट ्यपरोधावरच उभी रािहल ेले आह े. खरे हणज े
ेयसी या उ कट ेमाची तारणा क न अ ंिकत क ेले या सा ा या या नशास अख ेर
मुलाचे या या ेयसीवरील उ कट ेम कारण होत े असा नाटयपरोध या कथाव त ुत आला
आहे.”(ह. ना. आपट े यांचे कादंबरी त ं , कृ. रा. सावंत, पृ.५५) ऐितहािसक अन ुभवात ून
कादंबरी या घाटाची बा ंधणी करीत पा ा ंची शोका ंितका िनव ेदनातून अधोर ेिखत क ेली आह े.
ऐितहािसक घटना , दंतकथा आिण य चा मानिसक स ंघष यामध ून या काद ंबरीची
एका म , संघटना म रचना क ेलेली आह े, ऐितहािसक घटना , दंतकथा या ंचे संदभ घेत
क पकत ेने ेमकथा ग ुंफली ग ेली आह े. उ कट ेमातून पुढे सूडकथ ेने ज म घ ेतला आह े.
ेमकथा आिण स ूडकथा या ंचे धागे एकम ेकांत अितशय तरलत ेने गुंफले आहेत. ेम आिण
सूड या घटका वय े घटना स ंगाची िनिम तीकर यात आली आह े. सूडा या भावन ेतून घटना
घडत ग े याने पुढे कथानकाला शोककारकता ा झाल ेली आह े.
३.९ आशयस ू
‘िवजयनगर या सा ा यावर व ाघात ’ या ऐितहािसक स याला आशयस ू ा या
बांधणीसाठी उपयोिजल े आहे.िवजयनगर या िह ंदू राजाच े (रामराजा ) मुसलमान त णीवर
ेम असण े, परंतु राजक य मह वका ं ेपायी ित याशी ल न न करता िह ंदू ीशी ल न करण े.
यामुळे अपमािनत झाल ेली त णी (मेहेरजान) राजाला न सा ंगताच त ेथून िनघ ून जात े.
राजान े नोकरामाफ त (धनम ल ) शोध घ ेणे परंतु ती कोठ ेही न सापडण े आिण जवळपास
तीसेक वषा नंतर ितच े आिण ित या प ु ाचे (रणम तखान ) बादशहाचा वक ल हण ून
आगमन होण े. पु ाकड ून राजाचा (रामराजा ) सूड घेऊ पाहण े. राजान े पु ेमामुळे या यावर
िव ास टाकण े. पु ाला (रणम तखान ) हाच आपला िपता आह े हे माहीत नसण े आिण
नूरजहान या ेमापोटी राजाचा वध करण े आिण सवा चाच शोका मअ ंत होण े हे या
कादंबरीचे आशयस ू सांगता य ेईल.
तुत काद ंबरीचे आशयक िवजयनगरचा िवनाशकाल याभोवती आह े. तसेच
िवजयनगर या िवनाशाला कारणीभ ूत ठरणा या यि र ेखा, यांचे ेम आिण स ूड या
पर परिवरोधी भावना याभोवती आशयाची ग ुंफण आह े. िवजयनगर या िवनाशाला
कारणीभ ूत ठरल े या य चाजीवनपट आशयात ून य झाल ेला आह े. कादंबरीतील
रामराजा आिण म ेहेरजान, रणम तखान आिण न ूरजहान या पा ा ं या जीवनातील घटना -
संग, यां या भाव -भावना यात ून काद ंबरी या कथास ू ाला िवकिसत क ेले आहे.
munotes.in
Page 47
व ाघात - ह. ना. आपट े
47 ३.१० कथानक
तुत काद ंबरीतील रामराजा म ेहेरजानला क ुंजवनात घ ेऊन य ेतो. तेथून कथानकास ार ंभ
होतो. रामराजान े मेहेरजानचा वाघा या तावडीत ून जीव वाचिवला याम ुळे मेहेरजान
या यावर ख ूष होत ितला या यािवषयी ेम वाटत े. रामराजा ित याव र ेम करतो आह े.
परंतु रामराजाला राजक य मह वाका ं ा आह े आिण यासाठीच तो क ृ णदेवराय या म ुलीशी
िववाहब होतो . मेहेरजान याला सोबत हवी आह े परंतु ित याशी िववाह न करता रख ेली
हणून ठेव याची याची इ छा आह े. मेहेरजानला हे समजत े हणूनच ती याला काही ही न
सांगता क ुंजवनात ून मािज नासहिनघ ून जात े. मेहेरजान अ ातवासात जाऊन एका सा वी
ीचे जीवन जगत आप या म ुलाचे संगोपन करत े. ित या मनात रामराजािवषयीचा राग
आहे. याने आप या ेमाची क ेलेली अवह ेलना ितला सतत अ व थ करत े. यामुळे
रामराजािवषयी ितची स ूडभावना ती म ुलाकरवी प ूण कर याचा िनधा र करीत स ंधी पाह न
िवजयनगरला य ेते. ितचा म ुलगा रणम तखान स ुलतानाचा वक ल हण ून िवजयनगरला
येतो. तेथूनच िवजयनगर या सव नाशाला स ु वात होत े.
रामराजान े कृ णदेवराय या म ुलीशी िववाह क े याने िवजयनगर या सा ा या या
कारभा राची स ू े या या हाती य ेतात. कृ णदेवरायचा म ुलगा अ पवयीन आह े आिण
कृ णदेवराय आजारी अस यान े रामराजा आप या भावाला स ेनापती करतो . िम ाला
कारभारी हण ून नेमतो. एकूणच रा यकारभाराची सव सू े रामराजा आप या हाती ठ ेवतो.
कृ णदेवराय या म ृ यूनंतर अ य ुतराय स ा ढ होतो . यामुळे रामराजा या हाती असल ेली
सू े अ य ुतराय या या हाती जातात . ित म लराय आिण मिणम ल रा याचा कारभार
पाहतात , असे असल े तरी रामराजा क ुंजवनात राह न कपट कार थान े करतो आिण प ु हा
िवजयनगरची सव सू े आप या हाती घ ेतो.
रणम तखान हा आप याला म ुलासारखा आह े (खरेतर तो याचाच म ुलगा आह े.) ही भावना
रामराजा बाळगतो आिण या याशी भाविनक ब ंध जुळवत राहतो . जे हा न ूरजहान या
त णीचा ब ुरखा भर दरबारात काढला ग ेला ते हा रणम तखानला बराच ोध य ेतो. तो
संतांपून हणतो , “मा या शरीराच े हजारो त ुकडे झाले तरी हरकत नाही , मा या क ुंडीत ाण
आहे त मी या ि या ं या अ ंगावरील ब ुरखा द ूर क द ेणार नाही .”(पृ.१३१) यावर न ूरजहान
हणत े, “छे छे. मा याक रता अस या श ूर पु षा या शरीराच े तुकडे हाव े हे मुळीच इ
नाही. राजा, पाहा. काय त ुझे संशय असतील त े फेडून घे. पण मी हणत े, हे यानात ठ ेव.
या तु या आज या क ृ याचा प रणाम फार घोर होणार आह े.” (पृ.१३२) ित या स ंवादात ून
िवजयनगर या िवनाशाची ना ंदी अधोर ेिखत कर यात आल ेली आह े.
तुत काद ंबरी या कथानकात िव तीण काल आल ेला आह े. या कालात ेम, ज म,
सूड, िवनाश ित ा, ित ाप ूत , यु , कटकार थान े आद च े उपयोजन क ेलेले आहे.
कथानकाची बा ंधणी‘ ेमाची भावना ’ आिण ‘ ेमाचे सूडात झाल ेले पांतर’ अशी क ेलेली
आहे. तसेच रामराजाची राजक य अिभलाषा , रामराजाचा िह ंदू ीशी िववाह , मेहेरजानचा
अपमान , ितची स ूडाची भावना , कृ णदेवराय या म ृ यूनंतर ित म लराया या हाती
रा याची स ू े येणे, रामराजान े पु हा कटकार थान े करीत िवजयनगरची स ा ह तगत
करणे, रणम तखानला च ंड राग य ेणे, तसेच रामराजाचा श ेवट कर याची ित ा घ ेणे munotes.in
Page 48
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
48 या घटना स ंगातून कथानकाची कला म बा ंधणी कर यात आलेली आह े. नूरजहान आिण
रणम तखान या ंनी सा ा या या िवनाशाची ित ा घ ेत या सा ा याचा अ ंत घडव ून
आणल ेला िदसतो .
कुंजवनातील प ु क रणीम य े रामराजा आिण म ेहेरजान या ंचा चा ंद यातील नौकािवहार ,
यांचे ेम, यांचा सहवास , यािवषयीच े अन ुभव; रामराजान े मेहेरजानला फसिवण े,
रामराजाची िवरहाव था , दरबारातील न ूरजहानचा बुरखा स ंग, नूरजहाँनची शापवाणी
इ यादी घटना स ंगामुळे कथानकाला िजव ंतपणा , ा झाल ेला आह े.
‘व ाघात ’ या काद ंबरी या पिह या आठ करणा ंम ये कुंजवनातील म ेहेरजानचा काळ ,
यानंतरचे ितचे य ाण, रामरा याची मनःि थती याच े िच ण आह े. रामराजा या हाती
रा य य ेणे, कृ णदेवराययाचा भाऊ अ य ुतराय गादीवर य ेताच ित म लराय आिण
मिणम ल या ं या हाती रा यस ू े जाण े, रामराजान े िवजयनगरची स ा प ु हा आप या
हाती घ ेणे असा एक ूण जवळपास प तीस वषा चा कालप ट कथानकात य ेतो. राजक य
घटना , घडामोडी याच े िच ण कथानकात ग ुंफले आहे. तेरा या करणात रणम तखान
(िवजाप ूरचा वक ल ) आिण रामराजा या ं यातील स ंवाद, रामराजा आिण रणम तखान
यां यात स ंघष पुढील कथानकात य ेतो. कथानकात िवजयनगरचा िवनाश आिण ेमात
अनुभवलेला ेष, सूडभाव अशा कथाब ंधातून कथानक आकार प घ ेते. रामराजा ,
मेहेरजान, रणम तखान , नूरजहान या ं या जीवनातील द ुःखमय घटना , संघष हाच
िवजयनगर या िवनाशाला कारणीभ ूत ठरतो . दोन िभ न कथा प े असली तरी ती एक पच ,
एका म होत जातात . िवजयनगर मधील क ुंजवन ह े सव घटना ंचे क िबंदू आहे.
रामराजा आिण म ेहेरजान या ं यातील ेमसंबंध, दरबारात रणम तखानाच े दश न,
बुर याचा स ंग, नूरजहानन े मासाह ेबांचा पािहल ेला भावनो ेक, बादशहाची
रणम तखानवर झाल ेली इतराती आदी घटना स ंग कथानकाला गती द ेतात. यामधील
नूरजहाँनचा ब ुर याचा स ंग हा कथान काचा ाण आह े. कारण न ूराजहानच े मुख
रणम तखानन े पािहल े नसत े तर प ुढचे कथानक आकारास आल े नसत े. रणम तखान या
मनात रामराजा िवषयी स ूडाची भावना याच स ंगाने ती होत ग ेली. या स ंगानंतर
कथानक शोका म पय वसाना या िदश ेने जाते.
३.११ पा िच ण
तुत का ंदबरी या आशयस ू ाला साकारणारी प ुढील म ुख पा े आहेत. िहंदू रामराजा ,
याची ेयसी म ुसलमान ी म ेहेरजान, यांचा पु रणम तखान , रणम तखानच े ेम
असल ेली नूरजहान आिण म ेहेरजान सोबत असल ेली मिज ना आिण म ेहेरजान वर सतत
पाळत ठ ेवून असल ेला रामराजाचा नोकर ध नम ल ही पा े आहेत. या पा ा ंचे अनुभविव ,
यां या उ क ृती, यांचा जीवन यवहार , आदी बाबी समजाव ून घेऊ.
३.११ .१ रामराजा
रामराजा ह े पा मह वाका ंशी, सुखलोल ुप, भावनाशील आिण राजिकय अिभलाषा
बाळगणार े आह े. िवजयनगरच े सा ा य हाती य ेईपय त मेहेरजानन े कुंजवनात राहाव े ही munotes.in
Page 49
व ाघात - ह. ना. आपट े
49 याची अप े ा आह े. ही अप े ा मेहेरजानला मा य नाही . यामुळे मेहेरजान मािज नासोबत
कुंजवनात ून पलायन करीत अ ातवासात जात े. रामराजाला राजक य मह वका ं ा आिण
ेम या दो ही गो ी स ंपािदत कराय या आह ेत.यापैक याची राजक य मह वाका ं ेची पूत
होते. परंतु मेहेरजान िनघ ून जात े. यामुळे रामराजा ंचे ेम पूण वास जात नाही . मेहेरजानवर
याचे अ य ंत ेम आह े हण ूनच तो ितला श ेवटपय त िवस शकल ेला नाही . तो सतत
कुंजवनात फ े या मारत राहतो . तो भावनािववश होत जातो . रणम तखान (मुलगा)
सहवासात आ यावर तो या या आहारी जातो . या या िफत ूरीस बळी पडतो . एकूणच,
या यात िवजयनगर या सा ा याचा श ेवट होतो .
तुत काद ंबरीतील रामराजा ह े पा स ेचा ह यास बाळगणार े आिण म ेहेरजानच े ेम हवे
असणार े आहे. स ेचा ह यास आिण ेमवंिचत रामराजा ह े पा आ यंितक ख ेद, प ा ाप ,
संताप य करतो . कुंजवनात याम ुळेच तो काही काळ राहतो त ेथे तो द ु:खा या काळात
भूतकालातील आठवण वर स ुखाचा अन ुभव घ ेऊ पाहतो . पुढे तो राजक य घडामोड म य े
गुंतून जातो . तरीही मनात क ुंजवनाची ओढ याला आह े. मेहेरजान िनघ ून गे यानंतर ित चा
शोध घ ेतो आिण काही काळान े दोन मिहन े तो शोध था ंबिवतो . एकूणच यादर यान
रामराजाची प तीस वष िनघून जातात आिण एक ेिदवशी िवजाप ूरचा त ण रणम तखान
दरबारात य ेताच प ु हा काहीसा िवचिलत होतो . तो रणम तखानाला पािह यान ंतर
कुंजवनातील आठवणीना उजाळा द ेतो. तो प ु क रणीकड े ओढला जातो . उदाहरणाथ ,
रणम तखानास तो हणतो , “मी आज इथ आलोच आह , तर मला एकदा या
पु क रणीकड े जाऊं ा. एकवार ित या का ंठाव न दि णा घालावी अशी मला उ कट
इ छा झाली आह े. आपण य ेत असला तर चला , नाह तर मला जाऊ ं ा. मी एक दि णा
करीन , वाटलं तर घटका ंभर कुठं तरी बस ेन, नाह तर लवकरच परत जाईन ; पण इ छा
झाली आह े, तर आता ं एकदा ती प ु क रणी मला सभ वार िह ंडून पाह ा . तु ही बरोबर
असला ं तर चा ंगलंच." (पृ. १५८)
रामराजा या मनात रणम तखानया यािवषयी एक अ ंतरीक िपता -पु या िवषयीची ओढ
आहे.उदाहरणा थ , “ब चा, ह तूं काय बोलतोस ह ! अरे, तु यावर िजतका माझा िव ास
आहे इतका आलम द ुिनयेत कोणावर नाह . पोट या पोरावर - आणखी तोिह पोरगा
तु यासारखा अस यावर िव ास नाह , तर कुणावर असणार ? (पृ. ३७५)
नूरजहान या ब ुरखा स ंगाने रामराजा अिधक िवचिलत झा लेला आहे. ित या शापवाणीन े
तो अ व थ होतो . या या मनावर या घटन ेचा प रणाम होतो . हणूनचतो प ु हा कुंजवनाकड े
ओढला जातो . मेहेरजानसोबतचा काळ तो आठव ू लागतो . मेहेरजान िदस याचा भासही
याला होतो . एकूणच याच े ेमतृ णा या ंचे िच ण य ेथे होत े.रामराजाच े पु ेमच
िवजयनगरा या िवनाशाला कारणीभ ूत ठरत े.रणम तखानाला आिण न ूरजहान या ं या
िववाहाला ‘रामराजाचा वध ’ ही अट न ूरजहानन े ठेवलेली आह े. रामराजान े
रणम तखानालाच आपला शरीरर क हण ून ठेवले आह े आिण तोच रामराजाचा वध
करतो .रणम तखान ज े हा रामराजाचा गळा कापतो त े हा रामरा जा ‘अरे पोरा त ू माझा ...’
असे हणतो त े उ ार ही प ूण होत नाहीत त ेथेच रामरा याचा अ ंत होतो . एकूणच रामराजा ह े munotes.in
Page 50
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
50 पा मह वका ं ी, धीट, कत बगार तस ेच बेिफक र , भोळा, भावनाशील अस े आहे. तुत
पा अशा पर परिवरोधी धा यानी ग ुंफले गेले आहे.
३.११ .२ मेहेरजान
मेहेरजान ही म ुसलमान ी आह े. आपला जीव वाचवणा या रामराजासाठी ती रामराजा
सोबत राहते. ती गा ंधव िववाह क न क ुंजवनात राहणारी एक णियनी हण ून
रामराजासमव ेत राहत े. परंतु रामराजा ज े हा स ेसाठी म ेहेरजानला द ूर ठेवतो, ते हा
ित या मनात रामराजािवषयी ेष िनमा ण होतो . ती याला सोड ून जात े.रामराजािवषयी
मनात असल ेला ेष सूडात पा ंत रत होतो आिण रणम तखानला (मुलाला) ती याच
अनुषंगाने तयार करत े. ितला रामराजा या द ु कृ याब ल अ ल घडवायची असत े. याचा
मृ यू ितला अप ेि त ना ही पर ंतु याला प ाताप घडला पािहज े अशी भावना ितची आह े.
आप या म ुलाकड ून याचा पराजय घडव ून आणावा ही इ छा ितन े मनोमन बाळगल ेली
आहे. मुलाला मोठ े क न िवजाप ूरचा वक ल हण ून रणम तखान य ेतो.
रणम तखान सतत आप यासमोर असावयास हवा अस े ितला वाटत राहत े. तसेच तो
समोर िदसला नाही तर ती िच ंता त होत े. यातून ितच े मुला ती असल ेले िनराितशय ेम
तीत होत े. रामराजापास ून दूर गे यावर ितचा म ुलगा रणम तखान हाच सव व आह े.
कुंजवनात ून बाह ेर पड यान ंतर ती त थ राह न रणम तखानला घडवत े. यातून ितचा
वािभमान , कठोरपणा , खंबीरपणा ययास य ेतो. तसेच आप या मनातील
रामराजिवरोधी असल ेला अपमानाचा स ूड घे याची ितची भावना सतत धगधगती ठ ेवते.
मेहेरजानला क ुंजवनाच े आकष ण आह े. रामराजाला जस े या थळाच े आकष ण आह े, तसेच
ितलाही आह े. रामराजािवषयी या ेम आिण स ुड या दो ही भावना ित या ठायी आह ेत.
ित या अ य ंितक ेमातून सूडाची भावना ती होत ग ेलेली आह े. तसेच रामराजा आप या
मुलाला वत :भोवती ठ ेवले आहे, आिण न ूरजहानवरील ेमामुळे आपला म ुलगा आप या
पासून दूर जातो आह े. यामुळे ती याक ुळ होत े. धनम ल ज े हा पु हा ीला पडतो त े हा
ित या प ूव मृती जाग क होतात . ती आपल े दु:ख य करत े; याचव ेळी नूरजहान ह े
पाहते ते हा म ेहेरजान आपला वभाव कठोर करत े. एकूणच ित या कठोरत ेचे, मानी
वभावाच े येथे दश न घडत े.
मेहेरजान या ेमाचे पा ंतर ेषात होत े आिण हा ेष अख ेरपय त राहतो ; परंतु
कथानका या श ेवटी ज े हा रणम तखान हा प ु रामराजाच े हणज ेच वत : या िप याच े शीर
आईसमोर ठ ेवतो त े हा ितला तो अनप ेि त ध का बसतो . खरेतर ती िन यीव ृ ीची ी
त कालीन घटन ेने कोसळत े.एका मािज नाखेरीज ितचा भ ूतकाळ कोणालाही माहीत न हता .
आपल े पुव जीवन ितन े पूण पणे इतरा ंपासून लपव ून ठेवले होते. शेवटपय त जे गुिपत ितन े
सवा पासून लपव ून ठेवले होते ते याव ेळी ती य करत े.या पा ाच े अंतबा प फार
कला मत ेने रेखाटल े आहे.
३.११.३. रणम तखान
तुत पा हणज े िनयती या वत ु ळात अडकल ेले एक द ुद वी त ण पा आह े.
रणम तखानला वत :चा प ुव ितहास ात नाही . आईवर िनता ंत ा असणारा munotes.in
Page 51
व ाघात - ह. ना. आपट े
51 रणम तखान आईला द ु:ख होईल अस े कोणत ेच कृ य करीत नाही , परंतु नूरजहाँनला
पाहताच याच े ित यावर ेम बसत े. या ेमासाठी तो रामराजाचा वध करतो . या वधानंतर
जे हा आईक डून हाच आपला िपता आह े हे कळताच फार द ु:खी होतो . यािवषयीच े िनवेदन
येथे पाहण े संयुि क ठर ेल. िनवेदक हणतो , “रामराजा आप यावर इतक ेम करी , ‘तूं
माझा म ुलगाच आह ेस’ अस वारंवार हण ून आप याला खरोखरी म ुला माण े वागवी ,
यांतल इंिगत याला आता ं समजल परंतु आप या मना ंत या यािवषयी इतका ेष कां
िनपजला ? या याश आपण इतक कपट कस केल ? या गो ी या या मना ंत उ या
रािह या आिण याला कस स च होऊ ं लागल . आपण िपत ृघाती, आप या हातान आपण
आप या िप याचा िशर छ ेद केला, ह केवढ भयंकर पातक आप या हातून झाल े! ह मनांत
येऊन तो अगदी कावराबावरा झाला . याची ि िफरली . याचे डोळ े िजकड े लागल े
ितकड ेच याची ि होती अस िदसेना. एखा ा िम ा या ीची जशी अव था होत े तशी
या या ीची अव था झाली . तथािप तो बस या जाग च व थ बसला .” (पृ. ४११)
शेवटी तोही प ु क रणीत न ूरजहान सोबत उडी घ ेतो.
तुत पा ह े िन यी , भावनामय , अबोल आिण श ूर आह े. रणम तखानला आपला िपता
कोण आह े हे माहीत नाही . यामुळे िप यािवषयीच े एक श य या या मनात आह े. आप या
आईचा याग करणारा आपला िपता कोण आह े, यािवषयीची मािहती क न घ े याची
याची जा व य इ छा आह े. या या आ हाखातर मािज ना याला ज ुजबी मािहती द ेते,
परंतु वडील कोण आह ेत हे कधीच सा ंगत नाही . या या मनात वडीला ंिवषयी च ंड राग
िनमा ण झाल ेला आह े. याचे आईवर अतोनात ेम आह े. आईच े दश न घेत यािशवाय याचा
िदवसही स ु होत नाही . आईला सतत आन ंदी ठेव याचा तो य न करीत राहतो .
कथानका या अख ेरीस रामराजाचा वध क न याच े िशर आई या हातात द ेणे हाही या या
आईवरील ेमाचाच भाग आह े.
रामराजाच े रणम तखानवर प ु ेम आह े. या यािवषयीच े रामराजाला आकष ण आह े.
आपला प ु आप या नजर ेसमोर राहावा अस ेही याला वाटत राहते. दरबारातील ब ुरखा
संगा या व ेळचा रणम तखानचा आव ेग, याची कत यिन ा पाह न रामराजाला अिधकच
ेम आिण आकष ण वाटत े. रणम तखान न ूरजहानवर भािवत झाला आह े. याला ती
आवडली आह े ही बाब रामराजाला माहीत आह े. तो िवजाप ूर या बादशहाला तशी
िशफारसही करतो . या िशफारशीम ुळे बादशहाची रणम तखान वरील मज कमी होत े. या
संधीचा फायदा रामराजा घ ेतो आिण आप या दरबारात सरदार ह े पद द ेऊ पाहतो .
राजक य ह ेतू आिण प ु ेम या दो ही बाबी य ेथे अधोर ेिखत होतात .
रणम तखानच े नूरजहानवर अितशय ेम आह े. तो ितला हणतो , “ प बोलायलाच
पािहज े ते हां नाइलाज हण ून बोलत या याब ल मा कर . पण माझ ं सारं जीिवत त ु या
चरणी म वािहल ं आहे. नूरजहान , तूं जुनी फारशी किवता प ु कळ वाचली असशीलच . किव
जीवाला ब ुलबुलाची उपमा द ेतात. मा या या देह प िप ंज यांतला ब ुलबुल तूं कालपास ून
झाली आह ेस. तूंजर मला सोड ून गेलीस तर हा माझा द ेह याप ुढे अगद म ृताव थ े माण च
होईल. तूं जर माझा वीकार क ेला नाहीस , या आप या िप ंज यांत येऊन बसली नाह स ,
तर हा िप ंजरा क ेवळ सा ंधीक दीत टाक ून दे या या लायक चाच होईल. मा या हात ून जर munotes.in
Page 52
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
52 कांह होईल , तर त माझा ब ुलबुल या िप ंज यांत राहील तरच होईल . मी तुला बुलबुल ा
नावान ं हांक मा ं लागलो , तो उगीच नाही . ख या ख या भावान ं म ह नांव तुला िदल ं.
आजपय त मी मा या आईचा ब ुलबुल होत . यापुढ तूं माझा ब ुलबुल झाली आह ेस. न हे,
न हे. तूं माझा ब ुलबुल खरी होतीस , पण आजपय त मला माझा ब ुलबुल सा ंपडला न हता .
तो त ूं िदस यान ं सांपडला . आजप त मी अ ंधारांत चाचपडत होत , आतां जगा ंत
वाग यासाठी माझा िदवा मला सा ंपडला . आजपय त माझ े डोळे होते ते जणू काय आ ंत या
बाह या ंवांचून होत े, आज या डो या ंत या बाह या मला सा ंपड या . आजपय त भा
नसणाचा च ं ा माण े माझी ि थित होती , आतां याला भा य ेऊन िमळा या माण े
झांल.आता तो हरदम वाढत जाऊन या भ ेचं चीज होईल असच ं वत न करील .” (पृ.
१७५-१७६)
रणम तखान बादशहाची नोकरी सोड ून राम राजाकड े सरदार ह े पद वीकारतो पर ंतु
अंतम नातून तो रामराजाशी एकिन नाही तर िह ंदू राजान े आईवर क ेलेलाअ याय ,
नूरजहानचा क ेलेला अपमान यािवषयीचा स ूडघे याची मनोभावना याची आहे.
३.११ .४ नूरजहान
तुत पा िनि यी आह े. रामराजान े बुरखा काढायला सा ंगणे या घट नेने ती अ व थ होत े
आिण त े हाच ती स ूडा या भावन ेने े रत होत े. नूरजहाँनवर रणम तखान ेम करतो .
रणम तखान आिण न ूरजहान या ंचा िववाह हावा अशी इ छा रामराजा बाळगतो .
मेहेरजान या मनात मा नूरजहाँनिवषयी म सर िनमा ण झाल ेला आह े. आपला म ुलगा
आप यापास ून दूर जातो आह े असे ितला सतत वाटत राहते. नूरजहाँन आिण म ेहेरजान या
दोघीही रामराजा िवषयीचा स ूड मनात बाळग ून आह ेत. या सूडाची प रणीती रणम तखान
घडवून आणणार आह े. परंतु रणम तखान रामराजासोबत िमळाल ेला आह े यान े
बादशहाशी िफत ुरी केली आह े. यामुळे आप या स ूडा या भावन ेची प रपूत होणार नाही
असे या दो ही ीया ंना वाटत े आहे. जे हा म ेहेरजान आपला श ेवट घडव ून आण याचा
िवचार करत े ते हा न ूरजहान हणत े, “छे, छे. पा यात ब ुडून सुटका कसली !" नूरजहान
लागलीच ितला हणत े, “इथून िजव ंतपणी स ुटून बादशहाचा जय झाल ेला पाहावाया िह ंदु
राजाला क ैद क न याला िप ंज यांत क ड ून ठेवून याची िवट ंबना चालल ेली पाहावी , या
गो ी पाहायला िमळा या तरच ती स ुटका. आणखी तशी आपली स ुटका खिचत होईल
अशी मला आशा आह े. आम या बादशहाला यश य ेईल अशी माझी प ूण खा ी आह े. आपण
िनराश होऊ ं नये; न जाणो रणम तखाना ंनी जरी िफत ुरी केली ती कपटाची नस ेल हण ून
कशाव न ? असा िवचार मा या मना ंत एखाद व ेळ येतो. यांन या िह ंदु राजावर स ूड
उगािव याची क ेवढी ित ा क ेली? ती ित ा द ूर झुगा न द ेऊन त े एखा ा लहानसहान
कारणाव न आप या बादशहाशी ब ेइमानी करतील ह े मला व ेळ श यच वाटत नाह . यांचा
नूर तशा कारचा नाह ...(पृ. ४०३)
नूरजहान रामराजा या स ूडासाठी रणम तखानला सा ंगते आिण रणम तखान आपला
िववाह न ूरजहान सोबत हावा यासाठी तो रामराजाचा वध ही करतो .आईन े रामराजाच े शीर
घेऊन प ु क रणीत उडी घ ेत या न ंतर रणम तखान ही न ूरजहान सोबत उडी घ ेतो. एकूणच,
या चारही यि र ेखा ेम- ेष या भावन ेतून संपु ात य ेतात. munotes.in
Page 53
व ाघात - ह. ना. आपट े
53 ३.११ .५ धनम ल
धनम ल ह े पा रामराजाचाफार िव ास ू नोकर आह े. रामराजान े मेहेरजानवर ल
ठेव यासाठी याची न ेमणूक केलेली आह े. या पा ाच े वत न आिण बा दश न वैिश ्यपूण
आहे. या पा ाच े वण न िनव ेदकान े फार कला म र या क ेले आह े."धनम ल हा अगदी
कोळशासारखा कणखर होता . परंतु तेलांत कोळसा घोट ून या िम णाला जशी तकाक य ेते
तसा तकाक दार याचा काळ ेपणा होता . याचे नाकडोळ े अितशय नीटस . डोळे तर फारच
पाणीदार -फार त ेज वी - होते. परंतु ते तेज आर त ेज होत े. या या काना ंत िह या ं या फार
पाणीदार अशा िह या या लव ंगा हो या . याचे केस काळ ेभोर आिण ख ूप लांब अस ून या
केसांचा बुचडा बा ंधून या ब ुचडयावर यान े एक लहानसा फ ुलांचा गजरा घातल ेला होता .
हातात दोन ल ल अशी सो याची कडी हो ती. तो चा ंगला ध प ु आिण कणखर
होता. "(पृ३३) रामराजा िन ा ताव थ ेतील म ेहेरजानला क ुंजवनातील शयनमिदरात सोड ून
जातो. ते हापास ून ते अख ेरपय त तो ित यासोबत असतो . मेहेरजान पीरदश नाला जात े.
ते हा धनम लच ितला घ ेऊन जात असतो . मेहेरजान आिण मािज ना या ंनी जे हा पलायन
केले. ते हा तो या ंचा ख ूप शोध घ ेतो. कथानका या अख ेर या घटना स ंगात धनम लही
पु क रणीत उडी मारतो त े हा तो पाणव ेल या जा यात अडक ून मू यू पावतो . धनम लचा
रामराजा आिण म ेहेरजान या ं या सोबत श ेवट होतो .
कुंजवनात धनम ल म ुका आह े. खरेतर तो राम राजा या आ ेव न म ुका अस याच े नाटक
करतो . याची त ेथे वामीिन ा ययास य ेते. जे हा मेहेरजान आिण मािज ना यांनी पलायन
केले. ते हा धनम ल रामराजाला हणतो , “पाखर ं उडाली ! यांनी मला फसिवल ं. "ते
ऐकता ंच रामराजा , एकदम स ंतापून उठ ून हणतो , “मूखा , काय सांगतो आह ेस ह ?
तुला या ं याजवळ ठ ेवलं, मु याच ं स ग यायला लावल ं त एवढ्याकरता का ? एक िदवस
मला ‘पाखर ं उड़ाली’ हणून सांगायला ? कशी उडाली ? तूं काय करीत होतास ? तूं
कसं यांना जाऊ ं िदलंस? बोल काय हक कत आह े ती!” धनम ल याला उलट हणतो ,
“आपण शा ंतपणान ं सगळं ऐ कून याल , तर सा ंगतो. हक कत ऐक यावर माझी या ंत
कांह कस ूर नाह ह आप याला समज ून येईल. ऐकून न घ ेतांच ठपका ावयाचा अस ेल,
तर मी बोलत नाह . ितथ मुका तसाच इथ िह मुकाच होत .” आप या ध याला आपण थोड
उ टपणान बोलल तरी तो िनम ूटपणे ऐकून घेईल, अथवा यान ऐकून घेतल च पािहज े
अस वाटून तो एखा ा नोकराला जसा िनभ डपण े बोलतो , तशीच धनम लाची ि थती
होती अस िदसल , आिण असाच कार असावा अस रामराजा या वत नाव निह िदसल .
तो यास लागलीच हणतो , “बोल बोल . काय सा ंगायचं असेल त सांग.” (पृ. ४५)
धनम लन े मुका अस याच े नाटक करण े, मेहेरजान या स ुरि तत ेची सतत काळजी घ ेणे
आिण रामराजा व म ेहेरजान या ं या सोबत आपला श ेवट क न घ ेणे या धनम ल पा ा या
जीवनातील घटना स ंग वामीिन त ेचा अथ सूिचत करणा या आह ेत. तसेच
मेहेरजानिवषयी या या मनाम य े असल ेले आकष ण हेही येथे ययास य ेते.
उदाहरणाथ , तो ितला हणतो , “काय? या हाता ंन मी आपला हा गळा दाब ून आप याला
मा न टाक ूं हणता ? मला आपण आजपय त कृ णसपा ची उपमा िदलीत . आणखी मी munotes.in
Page 54
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
54 कृ णसपा माण े वागल खरा तो आप याला ड ंख मार याक रता ं न हे. आप या ला िवळखा
मा न या आन ंदांत या या त ड ून हे श द िनघता ंच मेहेरजान एकदम दचकली आिण द ूर
झाली. याबरोबर तो ितला एकदम हणतो , “कां? आतां अशा दचकता ं कां? मला ड ंख
मारायचा आह े तो िनरा याच माणसाला ! तुम या शोधाक रता ं तीसप तीस वष सग या
िहंदु थानाभर भटक ल . हजार िठकाण त ुमचा शोध क ेला. शेवट शोध करीत करीत त ु ही
िवजाप ुरास आला आहा ं असं कळ यावर ितथ आल . ितथ आ यावर प ुनः तु ही इकड े
आला अस ं कळल ं ते हां इकड े आल . तुम याजवळ असाव ं आणखी - आणखी ......” (पृ.
३५६)
जे हा म ेहेरजानला रामराजा या तावडीत ून वतःची स ुटका क न यावयाची आह े ते हा
ती धनम लला सा ंगते ते हा धनम ल मेहेरजानला हणतो , “मी तुमची स ुटका क ं?
करीन . करीन . पण याला मला ड ंख मारायचा आह े याला ड ंख मार यान ंतर करीन . स या ं
तुमची स ुटका कर याचा स ंग नाह . याला मला ड ंख करावयाचा आह े तो इथ तुम याकड े
एकटा य ेऊ ा . आज नाह उ ा ं तो य ेईलच. आला क ड ंख मारीन ! तुम याद ेखत मारीन !
आणखी मग त ुमची स ुटका करीन .” (पृ. ३७५)
मेहेरजानवर धनम ल सतत करडी नजर ठ ेऊन राहतो . हे मेहेरजानला नकोस े होते.
यां यािवषयी ितला राग आह े. पण धनम ल राजआ ा ह णून एक कड े ित यावर पाळत
ठेवतो तर द ुसरीकड े या या मनात ित यािवषयी ेमभाव अस याच े या या स ंवादात ून
िनदश नास य ेते. यासंदभा त याचा प ुढील स ंवाद पाहता य ेईल.
धनम ल मेहेरजानला हणतो , “मी तुमचा ेष? जे आप याला िमळाव ं असं आप याला
अितशय उ क ंठेन वाटत असत ं याचा क ुणीतरी ेष करील / कोणी सा ंिगतल ं, क मी
आपला ेष करत हण ून? जे मला पािहज े ते दुसराच एखादा आप याद ेखत बळकाव ून
बसला आह े अस ं पािहल ं हणज े ेमाचा ेषी बनतो ! तसा कार झाला , आणखी
या यासाठी हा क ृ णसप दंश ध न रािहला आह े. तो दंश उगव याख ेरीज कधी सोडायचा
नाही. मी तुमचा ेष? ा दयात त ुम यािवषय ेष? कसं श य? जर श य असत तर
हे दय उकल ून तु हांला दाखिवल ं असत ं! आंत ेष आह े क ेम आह े त ! पण या मा या
ेमाचं फळ मला िमळाल ं नाही. या ेमाचं चीज झाल ं नाही. तु ही मला फसवून चाल या
झाला. तु ही गे याब ल या द ु ाला सा ंगायला ग ेलो,क तो काहीतरी उपाय क न त ु हांला
शोधून काढील पण यान े मलाच अतोनात िश या िद या . माझी िवट ंबना क ेली. ते हा मी
एकटाच त ुम या पाठीमाग े तुमचा तपास कर यासाठी हण ून पाय - अनवाणी , िभ ेक याचं,
तडीतापड ्याचं, फिकराच ं अशी स ग घ ेऊन िह ँडलो. िकती वष िहडल त े कुठे प ा लागला
नाही. शेवटी सहजग या प ा लागला . लाग याबरोबर क ु यासारखा परत आलो . पुढील
हक कत त ु हांला आता माहीतच आह े. मग सा ंगा बर ं मा या मनात काय आह े ते ेम का
ेष? (पृ. ३५८)
३.१२ घटना स ंग
तुत काद ंबरीत ाम ु यान े दोन घटना मह वा या आह ेत या दोन घटना ंनी काद ंबरी या
सू ाची बा ंधणी केलेली आह े. िविश ना यान े बांधले या यि ं या आधार े घटना स ंगाची munotes.in
Page 55
व ाघात - ह. ना. आपट े
55 साखळी तयार होत ग ेली आह े. ही साखळी ाम ु यान े पुढील दोन घटनाशी नाते सांगणारी
असून या ंनीच प ूण कादंबरीचे कथानक ग ुंफले आहे.
१) रामराजान े मेहरजानची तारणाकरण े.
२) रामराजान े नूरजहाँनला भर दरबारात ब ुरखा काढ यास सा ंगणे.
उपरो दोन घटना ंनी पुढील अन ेक घटना स ंगाची िनिम ती केली आह े यात ून काद ंबरीगत
ताणतणाव , संघष िनमा ण हो यास मदत झाल ेली आह े.
रामराजाच े मेहेरजान त णीवर ेम असण े, रामराजान े ितला रख ेल हण ून ठेवणे, मेहेरजानन े
कुंजवनात ून पलायन करण े, ितने पु ाला घ ेऊन अ ातवासात राह न म ुला या मनात िह ंदू
सा ा यिवषयीची त ेढ िनमा ण करण े, पु रणम खान याला अंगर क हण ून रामराजान े
जबादारीच े काम द ेणे, रामराजान े मुसलमान ी (नूरजहान ) िहचा ब ुरखा भर दरबारात
काढावयास सा ंगणे, रणम तखानन े या िवरोधात रामराजाशी ितर कारय ु बोलण े,
नूरजहानशी िववाह कर याच े ठरवून ितला रामराजा या वधाच े वचन द ेणे, रणम तखानन े
रामराजा चा वध करण े आदी घटना स ंगातून कथानकाची बा ंधणी झाल ेली आह े. उपरो
सव घटना स ंगातून िह ंदू सा ा याचा िवनाश घडव ून आणण े ही ित ा म ेहेरजान,
नूरजहान , रणम तखान या ंनी घेतलेली िदसत े. येथे िहंदू िव म ुसलमान असा स ंघष ही
कि पला ग ेला आह े. राजक य आिण धािम क संघष याबरोबरीन ेच यि गत स ंघष यामध ून
कथानकाची वीण िवणली ग ेली आह े.रामराजा , मेहेरजान, रणम तखान या ंचे उ कट ेम,
मेहेरजान, नूरजहान या ंचा झाल ेला अपमान आिण अपमानात ून िनमा ण झाल ेला सूड वास ,
राजकारण आिण ेम यांमधून िवजयनगर या सा ा याची िवनाशात झाल ेली प रणती असा
एक शोका म वास घटना स ंगातून होताना िदसतो .
कादंबरीगत ेमकथेतील पिहली घटना क ुंजवन आिण श ेवट शोका म व पातील क ुंजवन
येथीलच आह े. या दर यान या कालातील अन ेक घटना स ंगातून पा ा ंचे जगण े, या या
मनातील भावना या ंचे िनवेदन स िव तरपण े केलेले आह े. तसेच िनव ेदनातून वाचका ंचे
औ स ु य िटकव ून ही ठ ेवलेले आहे. कुंजवन, यु भूमी, पु क रणी , दगा आदी थळ े आिण
पा ां या क ृितउ व या ार े िनिम या ग ेले या घटना यात ून स दया मकता िनमा ण केली
आहे.
कुंजवनातील रामराजा आिण म ेहेरजान या ंचा नौकािबहार , ेमाचा अन ुभव, राजक य
मह वका ं ापायी म ेहरजानची होणारी फसवण ूक, मेहरजानन े अ ातवासात राहण े,
रणम तखानन े िवजयनगरात वक ल हण ून येणे. नूरजहानचा ब ुरखा स ंग, रामराजाची
ह या, पु पक रणीत सवा नी समप ण करण े आदी घटना स ंगातून काद ंबरीची वीण ग ुंफली
गेली आह े. उपरो सव घटना स ंगातून काद ंबरीला शोका मता ा होत ग ेलेली आह े.
३.१३ वातावरण
कादंबरीतील मह वाच े घटना स ंग कुंजवनात घडतात . कादंबरीचा ार ंभ आिण श ेवट याच
कुंजवनातील आह े. हे कुंजवन हण ूनच मह वाच े ठरत े. ‘व ाघात ’ या कादंबरीतील
‘कुंजवनात ’ या पिह या करणातील िनसग व ण ने, अिभजात स ंगीत, का यप ूव भाषा munotes.in
Page 56
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
56 यामुळे मेहेरजान आिण रामराजा या ं या िमलनाचा स ंग उ कटपण े रेखाटला ग ेला आह े.
संगांना वाव द ेणारे वातावरण , संगीत आिण का यगत भाषा याम ुळे कादंबरीला व ेगळेपण
ा क न िदल े आहे.
उदाहरणाथ , मेहेरजान प ुढील अ पदी हणत े,
“िन दित च दनिम द ुिकरणमन ुिव दित ख ेदमधीरम ् ।।
यायिनलय िमलन ेन गरलिमव कलयित मलयसमीरम ् ।
माधव मनिसजिविशखभयािदव भावनया विय लीना ।
सा िवरह े तव दीना ॥
िनवेदक प ुढे याचे वण न करताना हणतो , “पु हा ित या द ूरवरपय त प पण े ऐकू जाणा या ,
परंतु अ य ंत मध ुर अशा वरा या ताना ंनी सव प रसर भ न ग ेला. जसा एखादा प ेला
अमृतरसान भ न जाऊन या ंतून त बाहेर वाह न जाऊन सगळीकड े पसराव तशीच या
वेळी या ा ंताची ि थती झाली . ित या अ ंत:करणातील भावना ंचे उ ार जयद ेव कव या
मृदुमधुर श दा ं या पान एखा ा कार ंजांतून िनघणा या फवा या माण े िनघा यासारख े
जोरान े ित या क ंठातून बाह ेर पडून या प रसरा ंत तीच भावना भ न जात होती अस
िदसल . मनाला उि न करणारी भावना फार व ेळ कोणाला आवडणार आह े? या
अ पदी या दर कड यागिणक जण ू काय च ं एक एक हात खाली उत ं लागला . इतका व ेळ
तो देखावा पाहात त ध असल ेला वाय ु आता ं आपणही य ेथ राह नय े अस च जण ू काय
वाटून जोरान पळत स ुट या या िवचारास लागला . या प ु क रणतील कमिलनी िमट या या
पंथाला लाग या ; चं जाऊं लाग याम ुळे या गा या ंत विण लेली दीन िवरिहण ची ि थती
आतां आप यावर य ेऊन ठ ेपलीच अस े या या मना ंत येऊन याची अव था तशी झाली
असावी . पृ वीला तर या स ंगी ह डह डी भर यासारखी ि थती झाली . झाड फारच हाल ूं
डोलूं लागल . अशा ि थत त आपण आता ं येथ बसण ठीक नाह अस मनांत येऊन
मेहेरजान आप या लय त िनम न असता ंनाच रामराजान ती नौका या वज त ंभापास ून
सोडली , आिण तीराकड े चालिवली .” (पृ.२६ )
तुत काद ंबरीत य ेणारे ‘कुंजवन’ हे थळ ितका मक अथ घेऊन आल ेले आह े.
रामराजा आिण म ेहेरजान या ं यातील ेमभावाच े ते वाहक आह े. ते यां या म ृत चे तीक
आहे. कुंजवनातील नौका , पु करणी ही ी -पु ष समागमाचा ितकाथ य करणारी
आहेत. रामराजा या थलावकाशात वार ंवार य ेत राहतो . तसेच मेहेरजान व ेळी अव ेळी तेथे
येते. कादंबरी या अ ंतात म ेहेरजान प ु हा या च थळापाशी य ेते. ही घटनाही अथ पूण आहे.
रामराजा आिण म ेहेरजान या ंचा कुंजवनातील थम भ ेटीचा स ंग कथानका या आर ंभीच
येतो. यातून या ं यातील ेमभावाच े िच होत े. आनंदा या णी आपण रामराजासोबत
पु पकरणीत ब ुडून जाव े, असे मेहेरजानला वाटण े आिण रामराजा ला कोणतीही म ृ यसूचक
घटना नको असण े यात ून या ंची अ व थता स ूचकपण े अधोर ेिखत होत े. या अ व थत ेचे
िनवेदन िनवेदक करतो . उदाहरणाथ , “ या क ुंजवना ंतील ब ंग यापास ून कांह अंतरावर तो
जाऊन पोचतो , त रणम तखान यास आपली का ंह मंडळी घ ेऊन सामोरा आला . munotes.in
Page 57
व ाघात - ह. ना. आपट े
57 याबरोब र रामराजा खाली उतरला . दोघांनी एकम ेकांचे हात ध न क ुशल समाचाराच
बोलणी क ेली; नंतर बोलत बोलत म ंडळी ब ंग यांत गेली. तेथ दरबारखा या ंत जाता ंच
रणम तखानान रामराजाला म यभागी उ च थान बसिवल व इत या एकाएक य े याच
आिण त िह आगाऊ कोणाला न कळिवता , आध वद न द ेता ये याचे कारण काय हण ून
िवचारल . रामराजान थमतः “कांह नाह , सहज आलो . या कुंजवना ंत म आपल े अनेक
सुखाचे िदवस काढल े. ते हां के हां तरी याच ं एकदा दश न याव ं असं मनांत येतं. तसं रा
एकाएक मना ंत आल ं आिण या लहरीसरसा आल , “अस उ र िदल .” (पृ. १५४)
रामराजान े मेहेरजानशी ल न न करण े, राजस े या अिभलाष ेपायी म ेहेरजान सोबत या
भेटी कमी करण े यामुळे मेहेरजान या मनाला ह रह र लागत े. अशाव ेळी ती क ुंजवनातील
आठवणी , कृती-ऊ च े सूचन करत े, एकूणच ‘कुंजवन’ या थळाचा कथाव त ू म य े
मह वा चा वाटा आह े. यामुळेच काद ंबरी या ‘ पा’ला आकष कता ा झाली आह े.घटना ,
य , यांचे िवचार , सभोवतालची प रि थती यात ून िविश कारच े वातावरण साकारल े
आहे. िविश घटना स ंगाचे वण न, िनसगा चे व ण न, य ची वण ने यातून त कालीन
काळातील वा तावरण िनिम ती केलेली आह े.
३.१४ िनवेदन
‘व ाघात ’ या काद ंबरीचे िनवेदन त ृतीयपु षी आह े. कादंबरीचा िनव ेदक ऐितहािसक स ंदभ
देतो आिण वाचका ंना िव ासात घ ेत कथािनव ेदन करतो . वाचक आिण िनव ेदक यामधील
सीमार ेषा तो प ुसट करतो आिण िनव ेदनाचा ओघ सहज ठ ेवतो. उदाहरणाथ
‘िवजाप ूरकरांचा वक ल ’ हे बाराव े करण यास ंदभा त पाहता य ेईल. तुत करणा या
ारंभीचे िनवेदन य ेथे पाह .“अ युतराय हा क ेवळ द ुस या या ओ ंजळीन े पाणी िपणारा राजा
होता ह े वाचका ंस माहीत आह ेच. ित म लरायान याला हात ध न रा यकारभार
चालिवला , ते हां तो या या त ं ान चालत अस े. आतां ित म लराय न झाला , याची
जागा रामराजान घेतली, ते हां अथा तच अ य ुतराय या या त ं ान चाल ू लागला .
रामराजान मुसलमाना ंस घालव ून िहंदूंच रा य िह ंदूं याच ता या ंत ठेिवले, घरांत आल ेल
संकट यान मोठ्या िश ताफ न नाह स केल . अशी सव रा या ंत लोका ंची समज ूत
झा याकारणान रामराजाब ल सव लोका ंस ेम वाट ू लागल . तो फार शहाणा , फार
परा मी , खरा िह ंदुधमा िभमानी , अशी याची सव क ित झाली . ित म लरायाची वाट
लािव यावर िजकड े ितकड े ि थर थावर क े यानंतर आपण रीती माण े धानक च व े
अ युतरायापास ून याव , आिण या व ेळी आप या िवजयनगरच ऐ य व साम य िकती
आहे ह एकवार म ुसलमानी बादशहा ंस व िफर ंगी बादशहा या िह ंदु थाना ंतील अ ंमलदारास
दाखवाव , हणज े ते कांह िदवस तरी आप या वाट ेस जाणार नाहीत ; या िदवसा ंत
आपण शा ंतपणे आपल साम य वाढव ूं आिण मग एकदम इ ािहम अिदलशहान
ित म लरायापास ून जो तह क न घ ेतला व जी ख ंडणी न ेली याब ल स ूड उगव ूं, असा
यान िन य क ेला होता . इ ािहम अिदलशहान खंडणीब ल हण ून जो ऐवज न ेला, तो या
वेळेपुरताच होता अस नाह . दर वष िततकाच जरी नाह तरी ख ंडणी हण ून बराचसा ऐवज
दे याची शत यान तहना या ंत घाल ून घेतली होती , व आपण वक ल पाठव ूं याचा क चा
खच हण ून दर सहा मिह या ंन का ंह र कम ावी अशीिह शत होती . या सव शत munotes.in
Page 58
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
58 रामराजा या मनास क ेवळ िवषान मारल े या तीरा ं या टोका ं माण े ब चत व द ुःख द ेत
हो या. पुढ या सालचा ह ा का ंह आपण ावयाचा नाह हा िनरोप व या या विकलास
िवजयनगर या रा याची ह सोड ून चालता हो अशी ताक द , ह बरोबरच ावयाच असा
यान िन य क ेला होता ."(पृ ९७)
तुत काद ंबरी या िनव ेदनात स ंवाद, कथन, वण न आह े. कथानकास ंबंधी स ंदभ ,
मािहती , या िवषया ंवर चचा िनवेदक घडवून आणतो . तसेच पा ा ं या उ कट भावना ंचे
दश न िनव ेदनातून घडिवतो . यि वण ने, भास, यांची व न े, भिव यस ूचना, अबोध
जािणवा या ंचे उपयोजन मािम क िनव ेदनात केले आहे.उदाहरणाथ , मेहेरजान व न पाहत े
आिण मािज नाला हणत े, “मािज ना, मी कुठ आह गं? ते कुठे गेले? मला ढकल ून देत
होते - देत होत े कसल े/ यांनी मला ढकल ून िदल ं, असा का ंह भय ंकर भास झाला . एकदा
वाटल ं क , मला क ुठ उंच कड ्यावर न ेऊन ितथून ढकल ून देता हेत. आणखी एकदा वाटल ं
क , आ ही या नाव त बस ून पु क रण त डा करीत असता ंना एकदम या ंनी मला
उचलून पु क रण त टाक ून िदल ं. असं काही चम का रक व न पडल ं. पाहत त अज ून मी
इथ च आह े.”(पृ.३१)
रामराजा , मेहेरजान, रणम तखान , नूरजहाँन, धनम ल या यि र ेखा कलाप ूण ,
िजवंतपणे िनवेदनातून साकार या आह ेत. िनवेदक काद ंबरीतील इितहासा या भागाच े
संगिच ण न करता िनव ेदनातून इितहासातील घटना ंचे द श न घडिवतो . तसेच मुि लम
पादशहानी िवजयनगर रा यािव जी आघाडी क ेली, आ मण क ेले तो ऐितहािसक भाग
िनवेदना या पातळीवर कथन करतो .उदाहरणाथ , “आता या या प ुढील इितहास स ंकिलत
पान े िदला हणज े मेहेरजान क ुजवनात ून िनघ ून गे यावर प ुढे सुमारे ३५ वषा चा इितहास
कळेल. यापुढे आमच े कथानक १५६४ सालापास ून सु होणार , रामराजाची कार थानी
कारक द इ.स. १५३० पासून हणजे कृ णदेवराया या म ृ यूपासून सु झाली . इ.स.
१५३० पासून १५४२ पय त याला काही वष अ ातवासात राह न काढावी लागली व
काही वष नाना कारची कुिटल कार थान े क न आपला िवजयनगर या सा ा याचा श ू
जो होज े ित म लराय याचा का ंटा मागा तून काढ ून टाक यास लागली . होजे
ित म लराया या म ुठीत एखा ा बाह ली माण े वागणारा अ य ुतराय मरण पावता ंच याचा
पुत या सदािशवराय यास रामराजान े आपल े दोघ े भाऊ ित म ल व य ंकटाि या
दोघां या साहा यान े गादीवर बसव ून आप या हाती कारभार घ ेतला. सदािशवराय हा
ज मपय त केवळ या ितघा या हाता ंत कैदीच होता , ते हां रामराजान े आपण वतःस
अिभष ेक क न घ ेतला नाह इतक च, परंतु तोच िवजयनगरा या सा ा याचा खरा स ाट
होता. मा आपणास तो स ाट िक ंवा महाराजा हणवीत नस े. ‘महाम डल े र’ ही कमी
तीची पदवी लावीत अस े आिण वषा दोन वषा न , चार वषा नी जे हां जे हां दरबार भरवीत
असे ते हां सदािशवरायास िस ंहासनावर बसव ून सारा म ु य मान यालाच द ेववीत अस े.
परंतु सदािशवराय इतका या या वाधीन होता , मुसलमान इितहासकार िक ंवा पोत ु गीज
इितहासकार या ं या इितहासा ंव न व बखर व न या सा ा याची हक गत आपणा ंस
उपल ध झाली -- यांस सदािशवरायाच नांवसु ां मािहती नाह ! रामराजासच िवजयनगरचा
राजा समज ून या ंनी आपल े इितहास व बखरी िलिह या आह ेत.” (पृ. १०२) munotes.in
Page 59
व ाघात - ह. ना. आपट े
59 तुत काद ंबरी या िनव ेदनात अन ेक थला ंची,पा ांची वण ने सिव तर आल ेली आह े.
िनवेदक थळ , पा , घटना या ंचे वण न िनव ेदनातून साकारतो आिण कला मकता िनमा ण
करतो . उदाहरणाथ , “वसंतऋत ूचा िदवस . पौिण मेची रा . यामुळे या माण े या रमणीय
पु क रण त म यभागी उभी राह न सभोवताली ि ेप करीत असल े या या त णी या
मुखकमलाम ुळे इतर सव कमल अगदी िन त ेज अस ून नस यासारखी झाल , या माण च
आकाशात य ेऊन दशिदशा त ेजोवृि क ं लागल े या प ूण चं ामुळे इतर सव तारे अगदी
िन तेज व अस ून नस यासारख ेच झाल े होते. पौिण मे या च ं ा या शा ंत काशान े आकाश
आिण प ृ वी व मधल सव वातावरण ही या क ुंजवना ंत या िविवध प ु पां या व िवश ेषतः या
पु क रण तील च ं कमला ं या स ुगंधान अगद त ुडुंब भरली होती . सव अगद िनवा ंत होत .
आकाशा ंत चं अगदी ि थर िदसत होता , वारा अगदी वाहात न हता , पु क रण त एकिह
तरंग उठत न हता , नौका अचल होती , आिण नौक तील ती अ सरा अगद त ध होती .
तर या द ेखा यावर या ंनी अन ेक उ े ा के या अस या . कोणी हटल असत , चं या
देखा यास पाह न इतका मोिहत झाला क , याला प ुढे जा याच े भान रािहल नाह .
सुगंधभारान आधीच म ंदावल ेला वाय ूिह या द ेखा या या मोहकपणात अटकला . पु क रणी
या दोघा ंची ती ि थती पाह न चिकत झाली . ितच भानच ग ेल , मग तर ंग उठणार कोठल े!”
(पृ १९/२०)
३.१५ ‘व ाघात ’ या काद ंबरीचे वेगळेपण
१. तुतकाद ंबरी िवजयनगर या सा ा या या िवनाशकालाची कथा जशी र ेखाटत े
तसे या िवनाशका लाला कारणीभ ूत असणा या य या जीवनाच े िनवेदन करत े.
२. ‘व ाघात ’ ही काद ंबरी ेमकथेला साकारत े. या काद ंबरी मधील मह वा या म ुख
पा ां या क ृतीउ ेम वृ ीशी िनगिडत आह ेत.
३. ेमभावन ेचे िविवध आयाम कथाव त ूत ययास य ेतात. तसेच सूडभाव नेचे ही दश न
घडते. सूडाचा वास िवकोपाला जाऊन ेमकथेचा वास भीषण शोकमयत ेम ये
होतो, यातून पा ा ंची शोका ंितका िचि त झाल ेलीआह े.
४. ‘व ाघात ’ या काद ंबरीचे व प ऐितहािसक अस ून ते रंजक धान आह े. तसेच
पा ांचे य र ेखाटन करीत पा ा ं या भावजीवना चे पदर उलगडत े.
५. ‘व ाघात ’ ही काद ंबरी यि र ेखांना ाधा य द ेणारी आह े. या काद ंबरीत िवजयनगर या
सा ा यातील िवनाश कथन झाला असला तरी रामराजा या काळात व ेगवेग या
य या ‘ ेम’ आिण ‘सूड’ या भावनानी िवनाश घडव ून आणला . रामराजा मेहेरजान
रणम तखान नूरजहान या पा ा ं या जीवनातील घटना स ंगानी या ं या जीवनावर
भाव टाकला आह े. घटना स ंगानी या ं यावर व ाघात झाला आह े,याचे दश न घडत े.
६. पा ां या अंतम नातील उलथापालथीन े यांचे जीवन ढवळ ून िनघाल े आहे. िनवेदकान े ते
अ यंत कौश यप ूण आिण मािम कपणे रेखाटल े आहे.
उदाहरणाथ , “ या या आईवर याच े अतोनात ेम आह े. ित याब ल या या मना ंत फार
आदर अस े. ितला ितच े शेजारीपाजारी ती महासा वी हण ून मान द ेत. ित या munotes.in
Page 60
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
60 परोपकारीपणाब ल तर फार याित झाली होती . ती ज ेथ जाईल त ेथ कोणा याना
कोणा या त री उपयोगीच पडावयाची . कोणाच कांह असो , ती आप या अ ंगाखां ाकड े न
पाहता लोका ंवर उपकार करावयाची आिण याम ुळे ित याब ल जो तो आदरब ु ीन च
बोलावयाचा , असा कार चाल े. ती अ य ंत स यिन , अ यंत पापभी , अ यंत सिह ण ु,
अ यंत परोपकारी , ितच िश ण चा ंगल , ितच आचरण फार उ म ; यामुळे आपण ितचा
पु , याब ल याला फार फार अिभमान होता , परंतु कोठ िह गेल तरी द ु व िन ंदक लोक
असावयाच े. मनु य वभाव -- सामा य मन ु य वभावच असा क , याला कोठ िह
िन कल ंकते या क ात हणा िक ंवा या िन कल ंकते या प ूव ितहासा ंत हणा , कलंक
असला पािहज े असे याला वाट ू लागत , आिण या कल ंका या शोधासाठी याची धडपड
सु होत े. या धडपडीत यश आल नाह , तो शोध सफल झाला नाह , क मग क पन ेला
मूत व प िदल जाऊन का पिनक कल ंक अि त वात य ेतो. व न िदसणारी िन कल ंकता
सकल ंक आह े अशी ठाम िवधान होऊं लागतात . एकांितक व छत त अ व छता , शु त त
अशु ता, शु त त कृ णता िदस ूं लागत . बेडाख व िनम ळ सो या ंत डाख व भ ेसळ ह
िदसतात . िदसल नाह त , आढळली नाहीत तर त असली पािहज ेत, असा लोक वाद
उ प न होतो . ‘असेल’ या शंकेचे व प ‘आहे’ या िन या ंत प रणत होत े. आिण मग तो
वाद कायमचा लोकापवाद बनतो .” (पृ. २१८)
७. रा यावर होणा या व ाघाता माण ेच रामराजा , मेहेरजान, रणम तखान , नूरजहान
या चार पा ा ंवर ही व ाघात झाला आह े. यामुळेच या काद ंबरीचे‘व ाघात ’हे शीष क
मह वपूण आिण समथ क ठरत े.
८. तुत काद ंबरीचे िव तार मता , यि जीवना िभमुखता व वा तवता ह े गुण आह ेत.
९. ‘व ाघात ’ ही कादंबरीवा तव आिण कि पतता या ंचा अ ैत संगम घडवून आणताना
िदसत े.
१०. ‘व ाघात ’ ही काद ंबरी कथानक , यि र ेखाटन , वातावरण , भाषा, मनोिव ेषण
या ्या उ क ृ आह े.
११. मेहेरजान या मनात न ूरजहाँनिवषयी असल ेला म सर , रामराजा आिण म ेहरजान
यांना कुंजवनाच े असल ेले आकष ण, रणम तखानला आईचा प ूव ितहास माहीत
नसणे, यामुळे या या मनात िनमा ण झाल ेला स ंशय, मेहेरजानन े रामराजाच े शीर
कवटाळून आ मह या करण े या सव च घटना स ंगांना भावी क ेले आह े. पा ांचा
पूव ितहास , पा ाच े पर पर स ंबंध आिण फोटक स ंगानी कथानकाला िदल ेली
कलाटणी काद ंबरी या आशयाला उठावदार करत े.
१२. तुत काद ंबरीतील स ंघष ‘िहंदू-मुि लम स ंघष ’ असा िदसत असला त री पा ा ंचा
अंतग त संघष मह वाचा ठरतो. ‘व ाघात ’ या काद ंबरीला सोळा या शतकातील िह ंदू
मु लीम लढ ्याची पा भूमी आह े. यात वक य राजवटीचा िवनाश कथन क ेला आह े.
तसेच ऐितहािसक यि या यि गत जीवनाला क ि त ठ ेवले आहे. यातून मानवी
जीवनम ू यां या स ंघषा चे िच ण झाल े आहे. या संघषा त एक िव ा मक भाव आह े. ेम munotes.in
Page 61
व ाघात - ह. ना. आपट े
61 आिण स ूड या दोन भावना ंचे िच ण यात ून होत े. ेमाचा वास ेषापास ून सूडापय त
होत जातो याच े दश न येथे घडत े.
३.१६ समारोप
िवजयनगर या सा ा याचा िवनाश ह े ऐितहािसक स य ह रभा ऊ आपट े यांनी‘व ाघात ’ या
कादंबरीतील कथानका या पा भ ूमीसाठी उपयोिजल े आह े. रामराजा , मेहेरजान,
रणम तखान , नूरजहान या पा ा ं या यि गत जीवनात द ुःखमय घटना िनमा ण झा या
यातून या ं या जीवनावर व ाघात व प आघात होत ग ेला आह े. याचे िच ण या
कादंबरीत िचि त झाल े आह े.रा यत ृ णा आिण ेमतृ णा या ं या स ंघषा त अडकल े या
रामराजा , रामराजावर िन सीम ेम करणारी म ेहेरजान, आई आिण ेयसी या ं या इ छा
पूण क पाहणारा रणम तखान , रामराजाचा बळी ि यकराकड े मागणारी न ूरजहान या
चारही य र ेखा िविवध भाव संबंध मांडणा या आह ेत. यातून नाट ्यपूण ता ा होत ग ेलेली
आहे.
‘व ाघात ’ ही ऐितहािसक काद ंबरी अस ून ित यातील अन ुभविव ह े मानवी भावभावना ंशी,
संघषा शी िनगिडत आह े. ेम आिण स ूड या पर पर िवरोधी भाविव ात ून भावना मक ताण
अधोर ेिखत क ेला आह े. ऐितहािसक स य आिण द ंतकथा या या अन ुबंधातून ही काद ंबरी
शोका म भाव य करत े. आशय आिण रचनाब ंध या ं या बा ंधणीत ून ही शोकाि मका
साकारली आह े.
३.१७ संदभ
१. मराठी काद ंबरी, पिहल े शतक १८५० ते १९५० , कुसुमावती द ेशपांडे, मुंबई सािह य
संघ िगरगाव , मुंबई, दुसरी आव ृती, १९७५ , पृ. ९६-९७
२. गंगाधर गाडगीळ , सािह याच े मानद ंड, पॉ युलर काशन , मुंबई, १९६२ , पृ.४२
३. ह. ना. आपट े यांचे कादंबरी त ं , कृ. रा. सावंत, मॅजेि टक काशन , पुणे १९७७ ,
पृ.५५
४. व ाघात ,ह. ना. आपट े, सम वय काशन , को हाप ूर, आवृ ी मे २०१२
(टीप – तुत लेखात उदाह रणांसाठी िदल ेले उतार े या आव ृ ीतील पाहाव े)
३.१८ वयं-अ यनासाठी
१.ऐितहािसक काद ंबरीचे व प सा ंगा.
२.व ाघात या काद ंबरीचे कथानक िलहा .
३. मेहेरजान या पा ाच े िच ण करा .
४. व ाघात या काद ंबरीचे िनवेदन सोदाहरण प करा . munotes.in
Page 62
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
62 ५. व ाघात या का दंबरीची व ैिश े उदाहरणासिहत िवशद करा .
िटपा िलहा
१. व ाघात मधील िनव ेदन
२. धनम ल यि र ेखा
३. व ाघात मधील वातावरण
४. व ाघात मधील इितहास
३.१९ पूरक वाचन
व ाघात - ह. ना. आपट े
मोचनमाड - रा. ी. गुंजीकर
पुतळाबाई - िचंतामण मोर े र आपट े
हंबीरराव व प ुतळीबाई -शंकर मोरो रानड े
पािनपत – िव ास पाटील
मराठी काद ंबरी, पिहल े शतक १८५० ते १९५० - कुसुमावती द ेशपांडे
३.२० उप म
१. िवजयनगरचा ऐितहािसक आढावा या .
२. कोण याही िक लाला भ ेट ा आिण त ेथील ऐितहािसक य ची मािहती िमळवा .
३. एखा ा ल ेखकाची मुलाखत या .
munotes.in
Page 63
63 ४
रीटा वेिलणकर
लेिखका शांता गोखल े
घटक रचना
४.१ तावना
४.२ शांता गोखल े यांचा प रचय
४.३ िवषय वेश
४.४ कादंबरीचे मुखपृ
४.५ कथानक
४.६ " रीटा वेिलणकर " कादंबरीचे आशयस ू
४.७ यि िच ण
४.८ कादंबरीतील घटना िच ण / संग िच ण
४.९ भाषाश ैली
४.१० रीटा वेिलणकर कादंबरीचा आकृितबंध
४.११ रीटा वेिलणकर मधील ितमािव
४.१२ संदभ ंथ
४.१३ पूरकवाचन
४.१४ ावली
४.१ तावना
कथना मक सािह य कारात कादंबरी हा सािह य कार मह वाचा मानला जातो.
लेखका या क पनाश ला आिण आशय - अिभ य अिव काराला आ हान देणारा
कादंबरी हा एक िवकसनशील आिण िव तारशील सािह य कार आहे. यात समाजाच े
आिण यि गत संदभ येतात. लेखका या अिभ य ला ितथे वाव िमळतो सग या
वा तववादी गो ी कादंबरी िव ात मांडताना लेखक कथना मक तं कौश या ंचा वापर
क न दीध काळ िटकेल अशी का पिनक , हचु अल संरचना तयार करत असतो .
अथा त असे करत असतानाही याला वा तवाचा आधार या याच लागत े. कादंबरीम य े
ामु यान े आशय य , कादंबरी या अंतग त असल ेले अवकाशभान यांचा िवचार मह वा चा munotes.in
Page 64
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
64 ठरतो. याच माण े ित या पावर देखील भर िदला जातो. बह तेक कादंबया वाचकान ुवत
असतात . काही लेखकान ुवत देखील असतात .
कादंबरीम य े िव तृत अवकाशपट , यािम ता , अनेक यि ंचा समाव ेश, या यातील
ि या- िति या ंची गुंतागुंत, अनेक घटना - संगांची गुंफण, यां यातील ताण-तणाव
य केलेले असतात .
शांता गोखल े िलिखत ‘रीटा वेिलणकर ’ या कादंबरीत लेिखकेने वैिव यप ूण खास
अनुभवांचे दश न घडिवणार े कथानक आिण वैिश ्यपूण आशयस ू े मांडली आहेत.
‘रीटा’ ही या कादंबरीची नाियका असून नाियक ेचे जीवन सांगणारी व यि क ि त असे या
कादंबरीचे व प आहे या कादंबरीत म यमवग य आिण उ च म यमवग य शहरी ी या
भाविव ातील गुंतागुंत िचि त केली आहे. रीटा या यि जीवनातील संघष , रीटा व इतर
यि र ेखांची िवचारसरणी यां या एकूणच मांडणीत ून कादंबरी एक प रप व प िदसून
येते. ‘रीटा वेिलणकर ’ चे कथानक , घटना , संग, पा िच ण , जीवन संघष अ यास याप ूव
लेिखका शांता गोखल े यांचा अ प प रचय क न घेणे आव यक आहे.
४ .२ शांता गोखल े यांचा प रचय
शांता गोखल े या नावाजल े या प कार असून १४ ऑग ट १९३९ रोजी डहाण ू येथे
यांचा ज म झाला. म यमवग य व उ च म यमवग य मराठी कुटुंबात यांचा ज म झाला.
यांचे वडील “टाई स ऑफ इंिडया” या वृ समूहात उपसंपादक हणून काम बघत होते
मा स वादी उदार िवचारसरणीचा भाव यां या िवचारा ंवर होता.
शांता गोखल े यांनी इं जी सािह यात ून ि टॉल िव ापीठात ून पदवी ा केली. मुंबई
िव ापीठात ून पद य ु र पदवी ा केली. अ ययन , अ यापन , वाचन, अनुवाद करणे,
नाटक आिण िच पटात ून काम करणे, प का रता या िविवध े ांत िललया यांनी संचार
केला. जवळपास १०० ह न अिधक लेख, पु तके, िच पट परी ण , किवता , नाटक लेखन
अशी याची लेखन संपदा आहे. अिवनाश , ीट ले ही याची गाजल ेली नाटके! “रीटा
वेिलणकर ” या कादंबरीनंतर जवळपास १७ वषा नी याची " यावष " ही कादंबरी
कािशत झाली. यांनी रंगभूमीचा इितहास देखील िलिहला आहे. याच माण े १८४३ ते
२००० या कालख ंडातील रंगभूमीचा देखील वेध घेतला आहे. कोण या सामािजक -
राजक य पा भूमीवर मराठी रंगभूमी अि त वात आली याचाही यांनी वेध घे याचा य न
केला आहे. " मृितिच े, ( ल मीबाई िटळक ) अ युत आठवल े आिण आठवण (मकरंद
साठे), गोडस े भटजी कृत" माझा वास " बेगम बव (सतीश आळेकर) या पु तका ंचा
अनुवाद िनि तच मोठा आहे. "फेिमना" आिण "सा ािहक सकाळ " मधून यांचे अनेक
लेख कािशत झाले आहेत. तसेच िविवध पुर कारा ंनी यांना स मािनत कर यात आले
आहे. munotes.in
Page 65
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
65 ४.३ िवषय वेश:
" रीटा वेिलणकर " ही चाळीशी या आसपास असणारी नाियका ौढ कुमा रक ेचे जीवन
जगत असताना ित याशी संबंिधत यि र ेखामुळे, ित या िवचारसरणीत झालेले प रवत न,
ितचे उ त झालेले भाविव , ित या आयु याला िमळाल े या िविवध कार या
कलाट या या सग यात ून वतःला सावरणा री रीटा आिण ितला साथसोबत देणारा
साळवी , संगीता आिण सर वती यांचे िच ण एका बाजूला िदसत े तर दुस या बाजूला
वतः याच मुलीचे भाव िव समजून न घेता वाथा ने अंध झालेले रीटाच े आईविडल
आिण शेवटी समाज ित ेला मह व देणारा रीटाचा बॉस- कम-ि यकर साळवी यामुळे
रीटा या आयु याची जी घुसमट होते ती या कादंबरीतून अ यंत टोकदारपण े अधोर ेखीत
झालेली िदसत े. रीटा वेिलणकर या कादंबरीचा " कादंबरी" या वा य कारा या ीने
िवचार करत असताना या कादंबरीचे घटक अ यासण े आव यक आहे. तसेच या
कादंबरीची ीवादी वाहा या ीने देखील ितचा िचिक सक अ यास करणे आव यक
आहे.
४.४ कादंबरीचे मुखपृ :
कांदबरी या आकलनात यशापयशात मुखपृ ाचा देखील मोठा वाटा असतो हे "रीटा
वेिलणकर " या कादंबरी या मुखपृ ाव न िदसून येते. मुखपृ ावर तीन ीया या
ितघी जणी िदसतात. एक डावीकड े कािहशी सुटलेली, म यमवयीन , लांब केसाचा शे पटा
सोडल ेली ी; आप या शेजारी उ या असल े या दुस या तुलनेने त ण , आधुिनक
पेहरावा या ी या गालांवर हात ठेऊन ितचे कौतूक तरी करत आहे िकंवा ितचे सां वन
तरी करत आहे. या दोघ या शेजारी उजवीक डे एक ितसरी ी, सपाट , एकाच रंगात
कोण याही आकारा ंिशवाय , या दोघ कड े बघतेय. पुसटशा आनंदाने, कािहशा क ण ेने
आिण ब याच माणात भावश ु यतेने!
हे वण न आहे डॉ. गी ह पटेल यां या 'काँ ॅ युलेश स' या िच ाच े. आप याला हे िच
'रीटा वेिलणकर ' या मुखपृ ावर िदसत े.. असे बोलक े िच उ सुकता वाढवत े आिण
कादंबरी वाचायला सुरवात कर याप ूव च शांताबाई िलिहतात ,"हे िच आहे डॉ. गी ह
पटेल यांचे 'कॉ य ुलेश स'. हे खरंतर 'कॉ सोल ेशन " ही असू शकेल. कोण याही
झगड्यात अखेरीस हाती येणारी यथ ता इथे आहे. एकमेकांना बळकट - कोमल श न े
सांभाळणा या बायका जगात सव आहेत.. इथे यांची नावे आहेत रटा, सर वती आिण
संगीता.
( थमाव ृती िडस बर १९९० म ये तर दुसरी आवृती मे २००५ )
कथे या सुरवतीला मुखपृ ावर िदसल ेले डॉ गी ह पटेल यांचे 'कॉ े युलेश स' हे िच
कथेत अनेकदा मनात डोकावत े -कधी 'कॉ े युलेश स' हणून तर कधी munotes.in
Page 66
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
66 ' कॉ सोल ेशन' ( सां वन) हणून- आिण कथा संपताना नेमका भाव घेऊन अगदी साकार
- मूत होऊन समोर येते. जणू हे पु तक ते िच समोर ठेऊनच िलिहल ं असाव ं इतकं!
४.५. कथानक
" रीटा वेिलणकर " या कादंबरीत रीटा वेिलणकर या पा ाभोवती चालु असल ेला
भावना ं या क लोळाचा वास आपणास िदसतो . साळवी नावा या िववाहीत बॉसबरोबर
ितचे असल ेले िववाहबा संबंध, लहानपणापास ून आं लाळल े या पालका ंसोबत राह न
ितची झालेली घुसमट, चार बिहण म य े आलेले 'मोठे'पण, कालांतराने आलेले कत पण या
सा या सं कारात ून, पा भ ूमीतून उभी रािहल ेली रटा जे हा आपल े अंतरंग उलगडव ून
दाखव ू लागत े ते हा ितचा राग, लोभ, िकळस , आनंद, उ ेग वगैरे िविवध कार जाणवत
असल े तरी मु यतः िदसत े ते या या मुळाशी असल ेले दु:ख.
रीटा या जीवनात अनेक उंच सखल पडाव िदसून येतात. सु वातीला संप न कुटुंबाकड ्न
उ त होत चालल े या कुटुंबाकड े जाणारा ितचा जीवन वास िदसतो . लहानवयातच
ित यावर कुटुंबाची जबाबदारी पडते. नाकत विडल आिण वतः याच िव ात रममाण
असणारी आई यामुळे रीटा लहान वयातच वतःह न जबाबदारी या भावन ेने कुटुंबाची
सवा गीण जबाबदारी वतः या खां ावर घेते. यागा या भावन ेने ती कुटुंबातील
सद या ंचा केवळ िवचार आिण िवचारच करते .असा सव सद या ं या िहताचा िवचार
करता करता वतः या शा ररीक , मानिसक , भाविन क गरजांचा िवचार ती करत नाही.
वतः काही ही जबाबदारी न घेता रीटा या िमळकतीवर घर चालवणार े हेकेखोर वडील
आिण वम न आई यां याकड ून ितला पुरेसे ेम िमळत नाही. ितचे शोषण होते, ितची
घुसमट होताना िदसत े. अशा मना या दुख या अव थ ेत ितचा बॉस साळवी या या
ेमामुळे आिण या या एकंदर वत णुक मुळे एका णी ती आपल े सव व याला अप ण
करते तो िववािहत आहे हे मािहत असून देखील! रीटा साळवीबरोबर या संबंधाना
समाजमा यता िमळावी यासाठी य नशील होते आिण यामुळे रीटा आिण साळवी यां या
इतके िदवस िनध क चालल े या संबंधांवर िच ह उपि थत होते. या मुळे रीटाच े
मानिसक संतुलन िबघडत े पण हॉि पटलमधील दहा िदवसात रीटा खूपच अंतमु ख होऊन
आप या जीवनाचा ग भपण े िवचार करते. जीवना या वाटेवर संगीता आिण सर वती
यांची कोमल पण भ कम अशी साथ ितला िमळत े आिण ती पुन ित या जीवनाला िदशा
ायला स ज होते.
रीटा वेिलणकर या जीवनातील ट पे:
कथानकाची गुंफण अनुलोम-िवलोम प तीन े िदसत े. सुरवातच हॉि पटल मधील
वा त यान े झालेली िदसत े. मानिसक संतुलन िबघडल े अस या कारणान े रीटा दहा िदवस
हॉि पटल म ये आहे. ित याच िवचारा ं या शृंखलेतून एक एक कडी आप या समोर munotes.in
Page 67
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
67 उलगडत जाते. बालपण , ता यातील जबाबदारीम ुळे अकाली आलेले ौढ व , साळवी
आिण रीटा यां यामधील घ ेमसंबंध, यातून िनमा ण होणारी अप रहाय ता आिण यातून
स वाचा आिण व वाचा घेतलेला शोध अशा या पाय या ंमधूल रीटा वेिलणकर
आप यासमोर उलगडत जाते.
रीटाच े बालपण एक कार े करपून गेलेले िदसत े. आप या स दया चा अतोनात गव
असणारी वाथ वम न आई, आिण पा ा य सं कृतीचा बराच पगडा असणार े वडील
यां या म ये रीटाची कुचंबणा लेिखकेने आधोर ेखीत केली आहे. आई कोकण थ ा हण
आिण वडील देवदासीप ु अस याम ुळे रीटा या आजोळी नेहेमीच ितचा उ ार होताना
िदसतो नेहेमीच ितला तु छ आिण कमी दजा ची वागणूक िमळत े. आई नेहेमीच वतःतच
म न अस याम ुळे चार मुलीनंतरही वतःच े स दय कमी झा याम ुळे ती सदैव अ व थ
आिण नैरा य त वम न ी या पात िदसत े.' तर विडला ंना आप या मुली
सांभाळ यात अिजबात काडीच ेही वार य नस याम ुळे नोकरा ंवर या चारही मुली
लहाना या मोठ्या होतात . बालपणी या एका संगातून आई- विडला ंना शाळेत जायला
वेळ िमळत नाही . जोपय त आई - वडील शाळेत येत नाहीत तोपय त अ यंत ुरपणेच
ित या ग यात पाटी लटकव ून "मी कु ा, मी चावत े." अशी मानहानी केली जाते. ित या
बालमनाचा कोणीही िवचार करत नाही. शेवटी ितची शाळा बदलली जाते पण नेमके
कारण काय याचा शोध घे याचा य न कोणीही करत नाही. आई- वडील कधीही ित या
भाविव ाचा िवचार करताना िदसत नाही. ेमासाठी तडफडणा या रीटा या वाट्याला
अ यंत शु क आयु य येते. बालपणीची सुरि तत ेची, ेमाची भावना ित या वाट्याला येतच
नाह ितचे कोवळ े भाविव लहानपणीच कु करल े गेलेले असत े.
रीटाच े बदलत गेलेले आयु य:
बालपणीच े आयु य भाविनक ्या जरी शु क गेले असल े तरी सुरवाती या काळात
आिथ क ्या रीटाच े वडील संप न होते. यांना एका चांग या कंपनीत भरपूर पगारावर
नोकरी होती. घरात रीटाला आिण ित या बिहण ना सांभाळायला नोकर ाय हर असा
सगळा लवाजमा तैनातीला असतो . ( इ ािहम बेरा, ि ह टो रया , ह सेन ाय हर इ.) पण
काही गैर यवहारा ंमुळे, आिथ क अफरातफरीम ुळे रीटा या वडीला ंची नोकरी जाते आिण
इथूनच ित या कुटुंबाची एक कार े घसरण सु होते. यातूनही ितचे कुटुंब साव शकल े
असत े पण वडीला ंचा हेकेखोरपणा आिण आईच े वतःतच म न असण े यातून रीटाच े
बालपण साव च शकत नाही. विडला ंचा सुंभ जळाला तरी पीळ तसाच असतो . इना
आंटी या मदतीन े हे कुटुंब आपल े आयु य कंठत असत े. अशा प रि थतीत रीटा वतःह न
वडीला ं या मोड या संसाराची लाज राख याची जबाबदारी घेते. वडीला ंचा हेकेखोरपणा
आिण पु षस ाक परंपरेचा पगडा यां या वाग या तून िदसून येतो. अनेक उदाहरणात ून
रीटा आिण ित या वडीला ंमधील संघष िदसून येतो. एकदा रीटा वडीला ंना आवडत े हणून
कोळंबी आणत े पण वडीला ं या वक ि त वभावाम ुळे यांना एकट्यालाच ती हवी असत े
घरातील इतर सद याचा ते िवचारच करत नाहीत यामुळे घरात आणल ेले पदाथ सव munotes.in
Page 68
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
68 सद या ंनी वाटून खायच े असे ती प पण े सांगते पण वडीला ंना तो अपमान वाटतो आिण
ते घर सोडून जा याची धमक देतात पण वडील परत येतील न येऊन जातील कुठे?
अशी रीटाला खा ी असत े हणून रीटा यां याकड े ल देत नाह . आिण खरोखरच वडील
परत येतात. पण या दोघाम ये अढी िनमा ण होते ती कायमची !
रीटा या मागे तीन बहीणी असतात . डॉली- शेरी- आिण संगीता! डॉली- शेरीची ल न,
संगीताच े िश ण वडीला ं या बेजबाबदार पणे संसारात ल न घाल या या वृ ीने ती
वतःच जबाबदारीन े पार पाडत े. मोठ्या बिहणीच े कत य िनभावत े. वडीला ंचा संसार
वत:ह न जबाबदारी घेऊन वीकारत े. यामुळे ित या ल नाच े वय उलटून जाते पण ती
कत यभावन ेने सव गो ी पार पाडत असत े. या सग या ंत ितला वेळेआधीच ौढ व आलेले
आहे असे िदसत े.
डॉली- शेरीशी रीटा चे कत यभावन ेचे संबंध िदसतात . खरा िज हाळा िदसतो तो
संगीताशी... सग या ंत धाकट ्या बिहणी शी... याच माण े रीटा या वाळव ंटी आयु यात
ितचा बॉस साळवी ओॲिसस बनून येतो. बहीण ची ल न, िश ण आिण पंचासाठी
रीटाला नोकरी करणे म ा होते. ितथे साळवी ितचा बॉस ित या आयु यात येतो आिण
ितचे आयु य यापून टाकतो. साळवी ितला िश णासाठी ो साहन देतो ितला आिथ क
मदत करतो . ित या आई- वडीला ंशी देखील चांगले संबंध थािपत करतो . साळवी या
मदतीन े रीटा पुढील िश ण घेते आिण अिधक चांग या पगाराची नोकरी ती िमळवत े.
साळवी सतत ितचा एक पाठीराखा हणून िदसतो .
एकदा , डॉली- शेरी यां या ल नाची पि का दे यासाठी आई- वडील घराबाह ेर पडले
असतात . घरात कोणीही नसतं, अशा वेळी अंगावर आले या एकांतात “आपल े पुढे आता
काय आिण कसे होणार ?” अशा अ व थ िवचारानी ती घाबरी झालेली असत े. याचव ेळी
साळवी घरी येतो आिण कुठेतरी ित या मनाचा बांध फुटतो. जणू काही जरा कुठे
आपुलक चा ओलावा िमळताच रीटान े पांघरलेला जबाबदारीचा मुखवटा गळून पडतो .
आई- वडीला ंचा अिल पणा , पोट या मुलांब ल असल ेला परकेपणा, वाथ वक ीपणा
या सग यात ून रीटान े जो कणखरपणा धारण केलेला असतो तो गळून पडतो . ितला शांत
कर या या य नात साळवी ितला शा ररीक आधार देतो आिण याचीच प रणीती शेवटी
साळवी आिण रीटा यां या ेमसंबंधात घडून येते. वया या अ ािवसा या वष , आ ापय त
अ पश रािहल े या रीटा या मनात साळवीब ल ेम िनमा ण होते साळवी िववािहत आहे;
याला सुशीला नावाची सुशील प नी आहे, अमर आिण अनुराधा अशी त ण मुलं आहेत
हे मािहती असून देखील! साळवी बरोबर शरीरस ंबंध िनमा ण होतात . संगीता या
सांग याव न ित या आ हाव न आई- वडीला ं या िवरोधाला न मानता रीटा एक लॅट
घेते. सुस ज असा लॅट साळवीला आ य चिकत कर यासाठी दाखवायला घेऊन जाते
ते हा साळवी ितला हणतो ," रीटा, तू आिण मी कुठेही भेटलो तरी व छ मनाचा
आप याला ह क नाही. व छ मन फ सुशीलेचं असू शकत ं." या या या वा यान े
रीटा वा तवात येते कारण साळवीला आप या प नीबरोबर चा संसार आिण रीटाबरोबरच े
अनैितक संबंध दो ही हवे आहेत. समाजाम य े आप या उजळ तीमेला ध का बसू नये munotes.in
Page 69
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
69 अशी याची इ छा आहे. जे हा रीटा याला ल नािवषयी िवचारत े ते हा मा तो रीटाला
नकार देतो. पण ितला दुस या कोणाबरोबर ल न करायच े अस यास तो मदत करायला
तयार आहे असे हणतो . रीटा हणत े, " मा या औदाया चं, मॅ यु रटीच ं िकती कौतुक
करीत असे साळवी ! आता तो मला टुिपड, इ मॅ युअर वुमन हणतो . सातवष
ासागिणक खोट बोलत मी जगले ते हा मी मॅ युअर होते. मग उघडपण ं, मान ताठ ठेवून,
चेहे यावर खोटेपणान धरलेली काजळी िनपटून टाकून, ल ख जीवन जगायच ं ठरवल ं,
ते हा मी अचानकपण ं इ मॅ युअर झाले! या या अशा वाग यान े - बोल यान े रीटाच े
मानिसक संतुलन िबघडत े आिण ती न न ह स ेकडाऊनम य े जाते. साळवी रीटाला
हाँि पटल म ये ठेवतो पण दहा िदवसात एकदाही तो ितला भेटायला जात नाही. रीटाची
बहीण संगीता याला तसं सुचवते देखील पण तो जात नाही. यावेळेत तो रीटा या म मी
डॅडी ना भेटायला जातो पण रीटाकड े हॉि पटलम य े जात नाही याव नच याला रीटा
आिण आपल े संबंध उघड करणं कठीण जात असत ं. हॉि पटलमधील वा त यात रीटा
आप या आयु याचा आढावा घेते. यातून बाहेर पड यावर आपल े वतःचे नवीन आयु य
जग याचा , वतं हो याचा आिण साळवीपास ून मु हो याचा िन य करते. रीटाची बहीण
संगीता आिण मै ीण सर वती याकामी ितला मदत करतात . हॉि पटल मधून बाहेर
पड यावर साळवी ितला भेटतो. आहे तसे नाते, जगाला कळू न देता, िटकव ून ठेवावी
अशी साळवीची इ छा आहे पण रीटा याब ल उ सुक नाही. आिण साळवी व रीटा
यां यातील सात वषा या ना याला रीटा पूण िवराम देते.
एकूणच ेमाचा अभाव असल े या रीटा या आयु यात साळवी या पाने ओलावा आलेला
असतो . एका अशाच णी ती आपल े सव व साळवीला वहाते. यापुढे जगाची पवा ती
करत नाही; पण वत: या लॅटम य े वेश करताना साळवी जे उ ार काढतो , यामुळे
रीटा मनापास ून हादरत े, यावेळी ती मुळापास ून उखडत े आिण नैरा या या गत त जाते,
हॉि पटल या वा त यात आप या आयु याचा आढावा घेते आिण काय आप या हातात ून
िनसटून गेलय याची ितला क पना येते, सर वती या आप या जीवलग मै ीणीला
प पाठव ून मन मोकळ े करते. शेवटी संगीता आिण सर वती यां या मदतीन े रीटा आप या
आयु याचा , ख या अि त वाचा शोध घेताना िदसत े. ितघीही एकमेक ना िबलग ून घ
आधार देताना िदसतात . हाच िनधा र यां या न या जग याची आशा िदसत े आिण
फुलांची तोरणं लावून तो िनधा र या साजरा करतात आिण येथे कादंबरी संपते.
४.६ " रीटा वेिलणकर " कादंबरीचे आशयस ू :
कादंबरी हा अितशय यापक आिण गुंतागुंतीचा सािह य कार आहे. समाजातील
वा तवाच े िच ण घटना संगां या मा यमात ून कांदबरीकार करत असतो . भालच ं नेमाडे
हणतात ," कादंबरी हणज े दीघ भािषक अवकाश असल ेली, आशयस ू ांचे अनेक पदर
असल ेली, यामुळ िव तृत संरचना मांडणारी , अनेक पा े, संग, अपूण तेपे ा संपूण तेकडे
जा त झुकलेले आहेत अशी सािह यक ृती असत े." आशयस ू ांना कांदबरीत फार मह व
आहे कारण िजतक आशयस ू े जा त िततक कादंबरी समृ होते. कादंबरीला िजतक े munotes.in
Page 70
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
70 आयाम जा त िततक ती कादंबरी े दजा ची ठरत जाते. आशयस ू ांवरच कथानकाची
रचना, पा िच ण , वातावरणिनिम ती लेखनश ैली अवल ंबून असत े. या ीन े "रीटा
वेिलणकर " या कादंबरीतील आशयस ू ांचा अ यास करणे मह वाच े ठरते.
४.६.१. शोषण
या कादंबरीतील एक मह वाच े आशयस ू हणज े शोषण हणता येईल. आिथ क,
सामािजक , क टुंिबक, ल िगक अशा वेगवेग या तरांवर ीया ंचे शोषण होतांना िदसत े.
ीवादी सािह याचा मह वाचा मु ा असा क ीला ित या िविवध तरांवर होणा या
शोषणा ंची क पना असण े व याची जाणीव होणे. रीटा वेिलणकर म ये ीमु या
काराचा ीवाद िदसत नाही. पण कुटुंबात, समाजात ीला जे गौण व िमळत े याने
रीटा, संगीता आिण सर वती अ व थ होतात , आिण आपाप या परीने िवरोध करतात ,
रीटाच े आिण संगीताच े शोषण य ितचे आई- वडीलच करताना िदसतात तर
सर वतीच े शोषण नवरा सुंदरम कडून होताना िदसत े. रीटा या वडीला ंची नोकरी
गे यानंतर अनेक उपि थत होतात . सतरा अठरा वषा ची रीटा, अकरा -बारा वषा या
डॉली- शेरी आिण नुकतीच केजी म ये जाणारी संगीता एवढ्यांची जबाबदारी असताना
देखील आई- वडील बदल या प रि थती नुसार वतःम य े बदल करत नाहीत . वम न
आई आिण आपली जबाबदारी झटकून टाकणार े वडील हे एक कारच े क टुिबक शोषणच
करतात . अशा प रि थतीत रीटा संपूण कुटुंबाची जबाबदारी वतःवर घेते. िश ण घे याची
पा ता आिण इ छा असून देखील ती नोकरी क लागत े याचे आईवडीला ंना काहीच
वाटत नाही उलट ते ितचे कत यच आहे असे भासवल े जाते. आिण आईवडीला ं या
संसाराचा गाडा रीटा हाकू लागत े.. एवढे असूनही ितला कुटुंबात मानान े वागवल े जात
नाही. ित या कामाच े कौतुक होत नाही उलट ही ितचीच जबाबदारी आहे असे वारंवार
ितला सांिगतल े जाते. डॉली- शेरी या ल नाच े देखील रीटाच बघते आिण संगीताच े िश ण
देखील. पण ित या ल नाबाबत मा डॅडी- म मी मौन बाळगतात . एवढेच न हे तर डॉली-
शेरी या िववाहाप ात या सम याही ितने सोडवा यात अशी यांची अपे ा असत े. साळवी
आिण रीटा या िववाहबा संबंधाना यांचा आ ेप नसतो पण जे हा संगीता या
सांग यान ुसार रीटा लॅट घेते ते हा मा ते दोघ यावर नापस ंती दश िवतात . थोड यात
रीटा आिण ित या नंतर संगीता क टुिबक पातळीवर आईव डीलांकडूनच शोिषत होतात .
कामा या िठकाणी देखील ल िगक शोषण झालेले िदसत े. बदल या आधुिनक सामािजक
प रि थतीत देखील थािपत यव थ ेने ीला कसे बंिद त क न टाकल े आहे हे
देखील या कादंबरीत िदसत े. संगीता या ऑिफसम य े काम करत असत े ितथे मॅनेजर
शमा येणा या मुल ना प पण े सांगतो," पम नंट हायच ं असेल तर मा याबरोबर
अधूनमधून झोपाव ं लागेल." जी ही अट मा य करणार नाही ित याजागी दुसरीला घेतली
जाते. शमा ही य नाही तर ती एक वृ ी आहे अशा या शमा ला मॅनेजम ट आिण युिनयन
दोघेही घाबरतात यामुळे अशा य चे फावत े. यामुळे शमा सारखी माणस े कामा या munotes.in
Page 71
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
71 िठकाणी अशा कार े ल िगक शोषण करताना िदसतात . रीटाच े देखील साळवी ारे शोषण
होताना िदसत े. कारण साळवीला आपला संसार ि य आहे असे असूनही रीटाबरोबरच े
अनैितक संबंध असेच चालू रहावे असे वाटते. पण जे हा एकाची िनवड करायची वेळ येते
ते हा' तो रीटाला प नकार देतो. एक कड े साळवी या या प नीशी देखील तारणा
करतो आिण ितचेही एक कार े शोषणच होते. आिण दुसरीकड े रीटाशी संबंध तर हवेत पण
ल न आिण तद्अनुषंगाने येणारी जबाबदारी याला नको. याला आपली सामािजक ित
त णी मह वाची वाटते.
रीटाची मै ीण सर वतीच े देखील सुंदरम नावा या य शी ल न झाले आहे. ल न झाले
अस याम ुळे कायद ेशीरपण े ितला ल ना या जबाबदा या मनािव द पाळा याच लागतात .
कारण ल न या सामािजक सं थेमुळे देखील सर वती सार या ीचे शोषण होताना
िदसत े. हॉि पटलमधील ित याश ेजारची ी मुलगा होत नाही हणून या सामािजक
प रि थतीची शोिषत आहे. ीवर होणा या य अ य अ याय अ याचाराच ं िच ण '
रीटा वेिलणकर ' म ये िविवध ीया ं या मा यमात ून लेिखकेने केलेले िदसत े.
४.६.२. िचरंतन नातेसंबंधांचा शोध
दुसरे आशयस ू सांगता येईल ते हणज े िचरंतन नातेसंबंधांचा शोध! रीटा वेिलणकर
कादंबरीत िचरंतन नातेसंबंधांचा शोध घे याचा य न केला आहे. आई- मुलगी, वडील -
मुलगी, बिहणी - बिहणी , पती- प नी, मैि णी- मैि णी, ि यकर - ेयसी अशा अनेक
ना या ं या िविवध छटा या कादंबरी म ये िदसतात , मानवी ना याम य े िकती घ पणा असू
शकतो आिण िकती िव कळीतपणा आढळ ून येऊ शकतो याचे ययी िच ण या
कादंबरीत िदसून येते. कौटुंिबक, सामािजक , आिथ क आिण सां कृितक ्या या
नातेसंबंधाचा शोध घेणे आव यक ठरते.
सां कृितक ्या दोन वेगवेग या तरावरील ी- पु षाच ल न हाचमुळी कौटुंिबक
नातेसंबंध शोध याचा मह वाचा मु ा होऊ शकतो . नलीनी हणज े रीटाची आई कोकण थ
ा हण आिण देवदासी चा मुलगा शंकर वेिलणकर हे रीटाच े वडील . अथा तच या ल नाम ुळे
आईच े माहेर तुटलेले आहे. काही िदवस उ म अशा आिथ क प रि थतीत घालव यावर
रीटा या वडीला ंची नोकरी सुटते. आधीही यां यातील नातेसंबंधाची वीण िव कळीतच
होती. नंतर नोकरी गेले या परीि थतीत तर एक लहान बहीण संगीता सोडली तर बाक
कोणाम य ेही ेम िकंवा आपुलक च े संबंध नाहीत . रीटा या जीवावर जगणा या आई
वडीला ंकडून ितला कधीच ेम िमळाल े नाही. लहानपणीही नाही आिण त णपणी देखील
नाही. लहानपणी या शाळे या संगाव न हे िदसत े क आई- वडीला ंना ित या शाळेत
देखील जायला वेळ नाही. आई वरील िनबंधात रीटा जे िलिहत े यात ितला दहापैक शू य
माक िमळतात ; याव न ित या आप या आईब ल कोण या अपे ा हो या, कोणती मते munotes.in
Page 72
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
72 होती हे ल ात येते. तसेच मोठी झा यावरही रीटा वतःह न कुटुंबाची जबाबदारी आप या
कोव या खां ावर पेलते पण याचेही आई- वडीला ंना काही कौतुक नाही. उलट ितने हे
करायलाच हवे अशी यांची अपे ा िदसत े. डॉली- शेरीचे ल न रीटान े करावे एवढेच न हे
तर यां या पुढील कौटुंिबक सम याही ितने सोडवा यात असे यांना वाटते. पण ित या
ल ना या बाबतीत ते मौन बाळगताना िदसतात . याव न चारही मुल या बाबतीत
अपपरभाव बाळगताना िदसतात . रीटाच े आिण साळवी चे िववाहबा संबंध मा य आहे पण
ितने वतःचा संसार यवि थत मांडावा असे मा यांना वाटत नाही.
रीटा या न ह स ेकडाऊन या काळात देखील ते ितला आधार देत नाही ही ना या ंतील
उसवल ेली वीण िदसत े. लहानपणीस ु ा तीची भाविनक गरज आईन ेसु ा समजून घेतली
नाही. आई या पशा ला आसूसले या रीटाला लहानपणीच कळत होत क काय बोलल ं
तर आई खुश होईल आिण आप याला जवळ घेईल. आई या स दया ची शंसा केली क
आई खुश होऊन ित या डो याव न हात िफरवायची आिण तेवढयावरच रीटाला
समाधान मानाव ं लागायच ं. .
शंकर वेिलणकर हे रीटाच े वडील ! कुटुंबाब ल अितशय अना था असल ेले . रीटावर
संपूण कुटुंबाची जबाबदारी टाकताना जरास ु ा काही वाटत नाही. ित याम ुळे आप याला
युमोिनया झाला आिण आयु यभराचा खोकला मागे लागला असं सग या ंना सांगत
सुटतात . रीटा कुटुंबासाठी काही करते आहे यावर ते एकही कौतुकाचा श द बोलत नाहीत
उलट ितने हे केलेच पािहज े असा यांचा अ ाहास िदसतो . संगीता आिण रीटा ब ल
यां या मनात अिजबात ेम िदसत नाही. चारही मुल ब ल या ेमाची त हा यांची वेगळी
वेगळी आहे. डॉली- आिण शेरी यां यावर रीटाच े ेम आहे पण यातही जा त संगीतावर
आहे. रीटा आिण संगीताम य े तेरा वषा चे अंतर आहे. रीटा तर संगीताला आपली मुलगीच
मानते. रीटाच े दुःख संगीता जाणू शकते आिण यावर ती उपाययोजनाही सांगते.. रीटाला
लॅट घे याब ल संगीताच सुचवते. एके रा ी संगीता भुकेने कळवळ ून रडत असत े ते हा
रीटाच ितला अ रशः छातीशी धरते. ते हापास ून ती ितची जणू आई च होते. रीटा आिण
संगीता आई मुलीचं नात िदसत ं अितशय िनरपे िनम ळ मनाने या दो धी एकमेक ना
वेळोवेळी आधार देताना िदसतात इतके क दोघीजणी एकमेक ची ितिब ंबच! जे नात
रीटाला वतः या म मीकड ून अपेि त असत े ते नातं ती संगीताशी जोडत े.
िव ल साळवी बरोबरच े ितचे नाते बदल या कॅिलडो कोप सारख े आहे. सव थम बॉस,
िहतिच ंतक आिण नंतर िववाहबा संबंध ठेवणारा एक ि यकर ! साळवी नेहेमीच रीटाला
आिथ क मदत करतो , ितला िश ण यायला वृ करतो ित यात आ मिव ास िनमा ण
करतो. रीटाला साळवीबरोबरच े छुपे संबंध नको आहेत. पण साळवीला आप या
प नीसोबतच े संबंध तोडायच े नाहीत . मा या गोषटीला रीटा तयार होत नाही आिण ती
शेवटी साळवीशी संबंधच तोडून टाकत े. munotes.in
Page 73
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
73 सर वती आिण रीटा या संबंधांम ये एक अनोख ेपण आहे. यां यातील मै ी या ना याची
वीण अितशय घ आहे. हॉि पटलमधील दहा िदवसा या वा त यात रीटा सर वतीला
प िलिहत े. सर वती आपली मनोभ ूिमका समजून घेईल असा िव ास ितला वाटतो आिण
तो साथ देखील ठरतो. सुंदरम सर वतीचा नवरा यां यातील नातेसंबंध देखील िबघडल ेले
आहेत असे िदसत े. शेवटी सर वती रीटा या भ कम पाठ याला येते.
माणसामाणस ं मधील अनोख े नातेसंबंध धुंडाळून काढण े हे या कादंबरीचे एक आशयस ू
आहे असे हणता येईल.
४.६.३ व व आिण स व जागृत झाले या ीया :
रीटा वेिलणकर या मा यमात ून लेिखकेने व व आिण स व जागृत झाले या ीया ंचा
वेध घे याचा य न केला आहे. या ीया हणज े रीटा, संगीता आिण सर वती !
पारंप रक पणे जग यात काही अथ नाही हे या ितघ नाही जाणवल े आहे. वतः पा
असूनही केवळ पु षस ाक प तीम ुळे रीटा ला घरात नेहेमीच दु यम थान प कराव े
लागल े होते. यामुळे आपण प रि थती शरण जावे क वतःच े अि त व उभे करावे याचा
िवचार रीटा करते आहे. आिण याचेच ोतक हणज े रीटा, संगीता आिण सर वती यांचा
िनण य. वािभमान जागृत झालेली ी आिण व व व स व जागृत झाले या ि या हे रीटा
वेिलणकर या कादंबरीचे एक मह वा चे आशयस ू हणता येईल.
४.६ ४. ीवादाचा वेगळा पैलू:-
रीटा वेिलणकर म ये चिलत असा जहाल ीवाद िदसत नाही. पु षस ाक प तीला
िवरोध करायचा हणून इथे कोणताही िवरोध िदसत नाही उलट जीवना या येक
ट यावर वयाआधीच मॅ युअर झाले या रीटा संगीता आिण सर वती आप या जीवनाकड े
अंतमु ख होऊन बघतात याचे कारण यांचे वतःच वतःच े समायोजन केलेले िदसत े.
मनातील वादळे यांनी बाहेर दाखवली नाही िकंवा एक संयतपणा यात िदसतो . एक कड े
ी व सांभाळताना िदसत े (छोट्या संगीताला छातीशी धर याचा संग) आिण दुसरीकडे
िलपि टक , म अशी सगळी स दय साधन े कच या या ड यात टाकत े यातून ी वा या
कैदेतून मु ता िमळिव याचा य न करते. साळवी जे हा दो ही संबंध चालू ठेव याचा
य न करतो ते हा रीटा याला शांतपणे नकार देते. ितचा आ मस मान दुखावला जातो,
वतःचा वािभमान राख यासाठी ती या बंधनात ून मु हो याचा य न करताना िदसत े.
सर वती देखील ल न नावा या बंधनात ून सुट याचा य न करते. ल न नावा या
सं थेमुळे ीवर होणारा रोजचा बला कार तरी टळेल असे ितला रीटाची कहाणी वाचून
वाटते. संगीता देखील रीटाला आ मभान दे याचा य न करते. िशवाय ऑिफसम य े
देखील ल िगक अ याचार सहन करत नाही याव न या तीन ि या ीमु वादी आहेत
पण यांची मु ी वापास ून नाही तर आ मभान जागृत करणारी आहे. munotes.in
Page 74
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
74 ४.६.५. सां कृितक दश न:-
एखा ा य या जडणघडणीव र ित यावर झालेले सं कार, ितची कौटुंिबक ि थती ,
ितचा यि गत वभाव या सग या गो चा भाव पडतो . धम हा देखील मह वाचा मु ा
ठरतो. रीटा वेिलणकर म ये देखील धम हे आशयस ू मह वाच े ठरते. रीटा या आई
वडीला ंचा अंतरजातीय िववाह ! आई निलनी कोकण थ ा हण तर वडील शंकर
वेिलणकर देवदासीप ु ! याचा प रणाम मुल या जडणघडणीवर होतो. रीटा या आईला
ित या माहेरी ये याला म जाव होता पण मुल ना मा मामा सणास ुदीला बोलवत असे.
जेवताना दुस या पंगतीत बसवायच े. रीटा या संगाचे वण न करताना हणत े, आम याकड े
बघताना यां या नजरेत क णािमि त तु छता असायची . …. सं कृतीला पार या
झाले या' िबचा या ' मुल ना सणावाराच िनमं ण यायच आिण यांना दुस या पंगतीला
बसवल ं जायच ं. अथा तच आ ही हे डॅड ना कधीच सांगीतल नाही. नाहीतर …."
जातीजात म ुळे माणसामाणसा ं मधील संबंध कसे िबघडतात याचे हे उ म उदाहरण
हणता येईल. हा धमा चा, जातीचा भाव कसा जीवनावर परीणाम करतो हे लेिखकेने येथे
अधोर ेखीत केले आहे.
डॉली- शेरी ची ल न जमताना , िशक या सवर या असूनही- िदसायला ब या असून
देखील आई- वडीला ंचा िववाह यांचे ल न ठरवताना मह वाचा ठरत होता. शेवटी यांची
ल न जमली ती मुले देखील आंतरजातीय , आंतरधम य संबंधांतूनच िनमा ण झाली होती
असे िदसत े.. एकिन तर वीस तो या ंची मागणी देखील केली होती.
हणज ेच धमा धता, जातीयत े ची मूळं समाजात िकती खोलवर जली आहेत यावर
लेिखकेने ल वेधलेले िदसत े..
४.७ यि िच ण :-
कादंबरीचा मह वाचा घटक हणज े पा िच ण िकंवा य िच ण ! या पा ाम ुळेच
कादंबरी या कथानकाला ओघ ा होतो. पा िच ण लेखकाची वैिश ्यपूण रचना
असत े. िविवध वभाव , भाविनक कंगोरे, िविवध लकब नी समृ अशी पा रचना लेखक
करत असतो . रीटा वेिलणकर म ये देखील अशा कारची वैिश ्यपूण मांडणी केलेली
आढळ ून येते. एकेक पा ाचा प रचय क न घेऊ.
४.७.१ रीटा:-
कादंबरीची नाियका ! संपूण कादंबरी रीटाभोवती िफरत े. रीटा पारंप रक नाियका ंसारखी
सोिशक , चौकटीत रहाणारी नाही पण ती उ छ ुंखल, बदफैली, बंडखोर अशी देखील
आप याला हणता येत नाही. रीटाचे य म व संगानु प, बदल या काळान ुसार munotes.in
Page 75
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
75 बदलताना िदसत े. ते अिधकािधक परीप व होताना िदसत े. ित यातील ता यस ुलभ
अिभसा रका वृ ी साळवी या एका वा यासरखी कोलमड ून पडते. ती दुखावली जाते.
आिण ितथून ितचा वास सु होतो िचंतनाचा , मननाचा ..
रीटाच े बालपण अकाली कु करल े या फुला माण े गेले असे िदसत े. आई- वडीला ं या
आंतरजातीय िववाहाम ुळे पुरेसे कौटुंिबक ेम ितला िमळत नाही, यावर आईची चैनीची
वृ ी आिण वडीला ंचा बेजबाबदार पणा या गो म ुळे बालपणातच ित या खा ावर
जबाबदारीच े ओझे पडते आिण वया या सतरा या वष च ती वडीला ंचा उ ा खरकटा
संसार पेलू लागत े. काय केले तर आईला आपण आवड ू याची क पना बालपणीच ितला
आली होती. यामुळेच ती आईला तू मा याप े ाही यंग िदसत ेस असं हणत े . मा याचे
कारण चलाखी नसून आई या पशा ला वंिचत झालेले बालस ुलभ मन आहे.
आवड असून, पा ता असून िश णाची संधी ती आप या धाकट ्या बहीण ना देते, पण
जे हा ितला िश णाची संधी ितचा बॉस साळवी या याम ुळे िमळत े ती या संधीचे सोने
करते. ितची मता , ितचे कौश य पाह न साळवी ितला मदत करतो आिण एका अशाच
भाविनक णी ती साळवीला सव व अप ण करते. साळवी िववािहत आहे मािहत असूनही
ती या या ेमात पडते आिण या याशी ल न कर याचा अ ाहास करते. यासाठी ती
वतं लॅट घेते पण आपण कधीच व छपण े भेटू शकणार नाही तो अिधकार केवळ
सुशीलाचाच आहे या साळवी या उ ाराम ुळे ती पूण पणे उद् व त होते आिण ितला न ह स
ेकडाऊनचा अटॅक येतो. हॉि पटलमधील दहा िदवसा या वा त यात ती संपूण
आयु याचे िसंहावलोकन क न साळवीबरोबरच े संबंध कोणताही आतातायीपण न करता
शांतपणे तोडून टाकत े. वया या अ ािवसा या वष ती एका अनपेि त णी आपला बॉस
साळवी याला आपल े सव व देते पण ितला उजळमा यान े हे संबंध हवे आहे त.
साळवीलामा हे मा य नाही . साळवी वर िन ा ठेवून ती आहे. साळवीवर सूड उगवण े
हणज े एक कार े वतःवरच सूड उगव या सारख े आहे असे ितला वाटते. यामुळे जरी ती
साळवीवर सुड घे यासाठी काही वेळा परपु षाबरोबर रहाते तरी आप याला यात
तारणा िकंवा वैराचार जणवत नाही, हणूनच ती साळवीला सुनवते, " एकदा नाही
शंभरदा मी तुला सािगतल ं….. मला तु याशी - िव ल साळवीशी ल न हवं आहे. िमळेल
या पु षाशी नाही…"
सव व याला अप ण क नही शेवटी वत: याच घरात वतःच अप रिचत होत आहोत हे
बघून ती शेवटी लाचारीच े, वासनाशरणत ेचे जीवन जग याच े सोडन आ मस मान
शोध याचा य न करते. रीटाचा लहानपणापास ून येकानेच एक कार े वापर क न
घेतलेला िदसतो . घरातील जबाबदारी वीकारणारी असून देखील वडीला ंकडून स मान
नाही, आईकड ून ेम नाही आिण याला आप या जीवनाचा आधार मानल े होते या
साळवीकड ून देखील ितला हवा असल ेला आधार िमळत नाही. सव च पात या ंवर ती
पराभूत झालेली िदसत े. तरीदेखील धाकटी बहीण संगीता आिण मैि ण सर वती यां या munotes.in
Page 76
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
76 मदतीन े ती आप या जु या आयु याला रामराम ठोकत े आिण एक नवीन आयु य सु
करते. रीटा ही एक जबाबदार , ह शार, कत बगार, साळवीबरोबर िववाहबा संबंध ठेवले
तरी या याशी एकिन रहाणारी शेवटी प रि थती शरण न होता, प रि थतीला वबळावर
बदलून न या आयु याचे वागत करणारी आहे. ित या तील हा बदल सकारा मक वाटतो .
४.७.२ . रीटाच े आई- वडील :-
येक मुली या मनात आई वडीलाब ल एक िच असत े, काही अपे ा असतात . रीटाचे
असे कोणत ेच िच , कोण याच अपे ा आई वडीला ं या बाबतीत पूण होताना िदसत
नाहीत . रीटाच े वडील शंकर वेिलणकर उफ शँ स एक देवदासीचा मुलगा आहेत तर आई
निलनी साठे ल ना नंतर निलनी वेिलणकर उफ नेली ही कोकण थ ा हण आहे. विडल
आिण आई दोघेही आं लाळल ेले. आई वतः म ये म न तर वडील ऐषोआराम पाट ज ,
उ च रहाणीमान या सग यात रमणार े! सुरवातीला असल े या आिथ क सुब े या
वातावरणात च ते राह इि छतात . रीटा १३ वषा ची असताना नोकरीत ून काढून टाकल े या
वेिलणकरा ंचा सुंभ जळाला तरी पीळ कायमच राहील ेला िदसतो . अव या साडेसतरा या
वष घराची संपूण जबाबदारी रीटा या कोव या खां ावर येते पण वडीला ंना याचे काही
वाटत नाही उलट ही ितची नैितक जबाबदारीच आहे असे यांना वाटते. पु षी अहंकार
वारंवार दुखावला गे याचे िदसत े. साळवीशी रीटा ने ठेवले या संबंधाब ल यांचा आ ेप
नसतो रीटा या वाग याम ुळे यांचा अहंकार दुखावला जातो आिण ित याम ुळेच
आप याला युमोिनया झाला आिण जीवनभराचा आजार मागे लागला असे यांना वाटते.
यामुळे ते कधीही ितला माफ करत नाही. थोड यात , वाथ , बेजबाबदार , मुलीब ल
जराही ेम नसलेले, पा ा य सं कृतीचे अनुकरण करणार े असे रीटाच े वडील िदसतात .
आईला वत या स दया चा चंड अिभमान असतो . ितला रीटा आिण संगीताप े ा डॉली
आिण शेरी जास आवडतात कारण या िदसायला गो या असतात उलट रीटा आिण
संगीता ितला" घाटी" वाटतात . सदैव ती स दय साधना ंम ये गुरफटल ेली असत े शंकर
वेिलणकरा ं सारखाच ित यावर देखील पा ा य सं कृतीचा भाव िदसतो . बाळंतपणाच े
नऊ मिहने ित यासाठी कठीण जातात कारण गरोदर पणातील बेढब आिण बेडौल शरीर
ितला आवडत नाही सहािजकच बाळंतपणान ंतर या मुल ची रवानगी सांभाळणा या
आयाकड े ि ह टोरीया कडे होते. अशा प रि थतीत आईिवषयी रीटाला जरास ु ा मम व
वाटत नाही याचीच प रणती शाळेत आईिवषयी िनबंध लेखनात होते. ितथे ितला
दहापैक शू य गुण िमळतात पण वारंवार शाळेने िनरोप पाठवून देखील आई िकंवा वडील
यां यापैक कोणीही शाळेत जा याच े क घेत नाहीत ; उलट ितची शाळाच बदलून
टाकतात . रीटाच े आईवडीला ं ब ल असणार े ठोकताळ े इतके बरोबर असतात क ते
बरोबर ित या अंदाजा माण ेच वागतात .
अशा कार े एक िनरा या च कारातल े आई- वडील रीटाला लाभल े होते असे िदसत े. munotes.in
Page 77
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
77 ४.७.३. िव ल साळवी :-
रीटाच े संपूण आयु य बदलून टाक यास कारणीभ ूत झाले ते पा हणज े रीटाचा बॉस
िव ल साळवी ! साळवी रीटाचा बॉस असून तो एक समजूतदार आिण प रप व अशा
वभावाचा िदसतो . अितशय सहजपण े तो रीटाला मदत करतो . उ च िश ण घे यास
वृत करतो . एक वष लंडनला रािहला अस याम ुळे याची जीवनश ैली, याचे बोलण े-
चालण े, इं जीचा वापर या सग या गो म ुळे तो एक स य गृह थ वाटतो . रीटा या
वडीला ंशी देखील याचे चांगले जमते.िव ल साळवी हा एक कुटुंबव सल असा माणूस
असतो याला अमर आिण अनुराधा अशी दोन मुले आहेत आप या मुलांवर आिण प नी
वर याचे खूप ेम आहे असे असताना देखील रटा आिण साळवी यां यात एका हळ या
णी शरीर संबंध येतात आिण यां यातील बॉस आिण हाता खालची कम चारी हे नाते
बदलत े. ल न झाले अस याम ुळे रीटाबरोबर याला उघडपण े िफरता येत नाही परंतु
या या हण या माण े लॅट वरती आपण व छ मनाने भेटू शकणार नाही अिधकार फ
सुशीलेचा जावे असे जे हा साळवी हणतो के हा या या या वा यान े रटा कोलमडत े
साळवी आिण रटा मधील संबंध िबघडतात रटा याला शांतपणे नकार देते मनः शांती
करता तो एका गु ंकडे जातो तो ित यासाठी काहीतरी आणतो पण रटाला आता असे
चो न लपून संबंध नको आहे यामुळे ितला नव स ेक डाऊन चा ास होतो अशा
प रि थतीतही साळवी भेटायला हॉि पटल म ये जात नाही याऐवजी तो या वेळेत
रटा या म मी डॅड ना भेटायला जातो ती वेळ याने इतर वेळी रटा साठी राखून ठेवलेले
असत े अशाव ेळी या वेळेत रटाला भेट या यित र दुसरे काय क शकणार असा
याला पडतो संगीता देखील शाळेिवषयी बोलत े परंतु हॉि पटल म ये जाणे तो हेतूपुर सर
टाळतो कारण रीटा आिण या या मधील संबंध हे याला समाजात गट करायच े नसतात
यां या मते दोघांचे संबंध जरी अनैितक नसले तरी समाजाला हे मा य होणार े नाहीत असे
साळवी ला वाटते साळवी या मनात एक अपराधग ंड िदसून येतो याला वतःची ित ा
जपायच े आहे असे िदसत े िशवाय सुशीलाब ल देखील या या मनात आदरणीय कृत ता
आहे यामुळे सुशीला अशीद ेखील तो तारणा क इि छत नाही यामुळे तो रटाला
ल नाचा नकार देतोपूव जसे रीटा आिण या या मधले संबंध चालू असतात तसेच
आ ाही चालू राहाव े यासाठी साळवी य न करतो यासाठी तो रटा ची मै ीण सर वती
कडे आपल े मन मोकळ े करतो तो रटा वरील आपल े ेम ित यािवषयी असल ेली भावना
कुटुंबाला जप याची धडपड आिण यातून येणारी अप रहाय ता प करतो साळवी हा
अितशय संयमी आिण प रप व िवचारा ंचा मनु य आहे असे िदसत े कधीही रीटाचाआिण
ित या कुटुंबाचा गैरफायदा घेतला नाही सामािजकनीती मू यांम ये अडकल ेले असे ते
य म व आहे.
४.७. ४. संगीता:-
रीटा वेिलणकर कादंबरीतील एक अितशय मह वाच े पा हणज े संगीता! संपूण कादंबरीचा
समतोल साधणारी अशी ही य र ेखा आहे. चार बिहणीमधील संगीता ही सवा त धाकटी !
रीटा आिण ित या म ये तेरा वषा चे अंतर! रीटा तर ितला आपली मुलगीच मानते. दुद व munotes.in
Page 78
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
78 असे क ितचा ज म होतो आिण वडीला ंची नोकरी जाते. बाक या मुल ना जी समृ ी
बघायला आिण उपभोगायला िमळाल ेली असत े ती ितला िमळत नाही. सदैव तणाव त
अव थ ेत ितला रहावे लागल े. िमळेल ते कपडे, िमळेल ते अ न ित या वाट्याला आले.
यात आईच े देखील ेम ितला िमळत नाही. लहान असताना भूकेने याकूळ होऊन रडत
असताना आई उठत नाही असे बघून रीटाच ितला आप या छातीशी धरते. आिण
ते हापास ून रीटाच संगीताची आई होते. या सा या प रि थतीम ुळे संगीता वेळेअगोदर च
मॅ युअर झालेली िदसत े. ित यात एक समंजसपणा आला आहे. डॉली- शेरी ला या
मोठ्या असून ही जी जाणीव नाही ती ितला कधीच आली आहे. रीटाची कुटुंबासाठी
चालल ेली धडपड , ितचा याग ती जवळून बघते यामुळे ती मनाने रीटा या जा तीत
जा त जवळ जाते आिण ित यासारखी बन याचा य न करते. यामुळेच ितचा ास कमी
कर यासाठी ती लवकर लवकर वतः या पायावर उभे रहा याचा िवचार करते.
रीटा आिण साळवीमधील संबंध ितला मािहत आहे. यांना मोकळ ेपणा िमळावा यासाठी
ती रीटाला दुसरा लॅट यायला लावत े. डॉली- शेरी या ल नात मदत करायची सोडून
वतः लॅट घेणा या रीटावर म मी-डॅडी दोघही नाराज असतात . पण ितकड े ल देऊ
नकोस असा स ला संगीता रीटाला देते जणू काही " ितच मोठी बहीण आहे. वेळ स ंगी
संगीताच रीटाची स लागार , िहतिच ंतक होते. ितला जाणून घे याचं काम संगीताच
यवि थत करते असे िदसत े. संगीता बी. ए सी पय तचे िश ण घेते आिण मॅनेजम ट
िड लोमा करते. साळवी या कॉ म ेिट स या एका कंपनीत ितला नोकरी िमळत े. नोकरी
िमळा यावर ती रीटाला प पण े सांगते," ताई, मी आता वतं झा य ेय आिण वतं च
राहणार आहे. म मी-डॅड चा अधा खच मी करीन . मी ल न केलचं तर मा या पैशानी
करीन . तु याकड ून मी फार घेतलं. आता नाही घेणार. तू आता जरा वतःकड े बघ."
वरील संवादाव न संगीताचा परखड , प व ेपणा आिण ॅि टकल वभाव ल ात येतो
ितचे िवचार प आहेत. ती आप या िवचाराशी ठाम आहे. डॉली- शेरी सारखी केवळ
वतःप ुरत बघणारी नाही िकंवा अिधक या कोण याही गो ी अंगी लावून घेणारीही नाही.
कारण आप या बहीणीची काय दशा झाली याची ितला क पना आहे. यामुळे ितला घरात
कसे वागायच े याची क पना आली आहे नोकरी िमळतात कुटुंबाची अध जबाबदारी
वीकारायला ती तयार आहे परंतु आपल े वातं य गमवायला तयार नाही यामुळे ितची
िवचारसरणी यातून प होते ती आप या आयु याशी ामािणक आहे आई-विडला ंब ल
असल ेली कत य ती पूण करते पण यात कत याचा भाग जा त आहे ेम कमी . रीटा या
बाबतीत मा ितचे ेम मुलीसारख े िदसत े.संगीता वतःच े शोषण होऊ देत नाही आिण
दुसया चंही शोषण होत असताना बघत नाही यािव आवाज उठवत े संगीता या
कंपनीत काम करत होती ितथला मॅनेजर हा एका टायिप ंगचे काम करणा या मुलीचे ल िगक
शोषण करत होता पण संगीता यािव आवाज उठवत े संगीताचा िम िल रक या या
मदतीन े ती या मुलीला दुस या िठकाणी नोकरीला लावत े या सग या गो म ुळे ितला munotes.in
Page 79
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
79 नोकरीव न काढून टाकल े जाईल असे ठाम वाटत असे आप याला काढ याप ूव आपण
राजीनामा ावा क कोण या कारणान े आप याला नोकरीव न काढून टाकतात हे बघावे
याचा िवचार ती करते शेवटी िदला नोकरीव न काढून टाकल े जाते पु हा जु या
कॉलेजम य े नोकरी कर याचा िवचार करते यानंतर धारावी या झोपडप ीत जाऊन या
मदतीन े थोडेफार समाज काय करते. संगीता आप या आई-विडला ं या वाग यान े नेहमीच
दुखावल ेली असे यामुळे आई-विडला ंकडून रठाला कमीत कमी ास हावा यासाठी ती
य नशील असत े थोड यात संगीता ही यि र ेखा कादंबरीतील अितशय संतुिलत
संयिमत अशी यि र ेखा आहे हे असे िदसत े.
४.७.५. सर वती
सर वती रटा ची लहानपणाची मै ीण.ब याच वष दोघ ची भेट गाठ देखील नाही पण
वतः या मनातल े घालम ेल सांग यासाठी रटाला सर वती मह वाची वाटते जा त
जवळची वाटते अनेक वषा पासून कोण या घटना घड या आहेत या आपण य सांगू
शकणार नाही असे ितला वाटते यामुळे ती आपल े मन मोकळ े कर यासाठी हॉि पटल या
वा त यात असताना सर वती ला प पाठवतो या प ातून आिण या प ा या वाचनात ून
सर वती या या काही िति या आप या समोर येतात यातून सर वती वाचका ंपय त
जाऊन पोहोचत े वाचका ंसमोर उलगडली जाते सर वती एक अ यंगार या ऑिफसर ची
बायको सव साधारण माण े िश ण ल न आिण या नंतरचे आयु य ती जगत आहे अधून
मधून लेखन क न तेथे िस ी ला देते एकूणच अितशय बंिद त पण सुरि त असे आयु य
सर वतीच े आहे असे रटा चे प ित या आयु यात खळबळ माजवतात . रटा ब ल
ित या मनात ेम आिण आपुलक िनमा ण होतो. रटा या प ातून रटा य होते ते हा
साळवी ितला आप या नव या माण े वाटते आप या प नीशी तारणा न करणारा मा
अशा या नव याचा जर साळव े माण े बाहेर संबंध असता तर िकंवा बाहेर असे करण
असत े तर काय झाले असत े असा िवचार ती करते परंतु या िवचारान े भय त होत नाही
उलट असे असत े तर बरे झाले असत े असे ितला वाटते आपला नवरा कोणीतरी शेअर
करतो आहे ही गो ितला खूप मनाला शांतता देऊन जाणारी िदसत े ती मनाशी हणत े
माय गॉड पेढे वाटेल क या बाईचे जाऊन आभार मानेल. ताठ झाले रा ी सुंदर आम या
डो यात येऊ नये हणून काळा रेणू हायचा य न करणार नाही माझं पोट दुखणार नाही
माझी कंबर दुखणार नाही डोकं दुखणार नाही मा या शरीफ मी खूप सुंदर आिण वतं
होईल. ितचे हे मत ित या अंतम नातील मानिसक आंदोलनाच े ितिब ंब आहे असे वाटते
आपण ल न या सं थेचे रोजच आप या मनावर आप या शरीरावर होणारा अ याय
अ याचार सहन करतो आहे याची ितला खंत वाटते. आपण सतत चाचपडत जगतोय पुढे
काय घडणार आहे याची खा ी नाही या सग या िवचारा ं या गत त सर वती अितशय
घुसळून िनघाली आहे असे िदसत े. रटा ची प े वाच यान ंतर एकूणच प रि थती ित या
ल ात येते आिण रटा या प रि थतीशी हे वतःला संलि नत क पाहते रटा चे
िकंचाळण े ही टो रया चे सतत रडणे आप याला यापैक काहीच करता येत नाही जणू
आपली वाचा कोणीतरी बंद केली आहे असे ितला वाटते सर वती असहा य आहे हे munotes.in
Page 80
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
80 वाचका ंपय त कषा ने होते. पंचवीस हजारा ंम ये िवकत घेतलेला सुंदरम या याशी सर वती
समाधानी नाही
सर वती हणत े, "आप याशी िववाह केला तो एका बलवान सामािजक सं थे या िव
जग यात वेळ आिण एनज वाया जाऊ नये आिण या सं थे या िनयमान ुसार
आप याला काही सोयी उपल ध होतात . उदाहरणाथ जेवण आिण संसारस ुख." या
कार या वा यात ून सर वतीची मानिसकता ितचे दबलेपण ित यातली घुसमट य
होते. सर वती सार या िकतीतरी ि या या चौकटीत ून बाहेर पडू इि छतात पण यांना
पडता येत नाही. ही चौकट सुरि त आहे हणून ती नाईलाजान े संसार पुढे नेत आहे त
असे िदसत े. श य असत ं तर ितने देखील या थािपत यव थ ेला मोडीत काढल े असत े,
असे िदसत े परंतु शेवटी ती रीटाला मानिसक अव थ ेतून बाहेर काढ यासाठी मदत करते
असे िदसत े.
यािशवाय डॉली- शेरी, ि ह टोरीया , इना आंटी, इ ाहीम , ह सेन, साळवीची प नी सुशीला,
मुलं अमर आिण अनुराधा, सर वतीचा नवरा सुंदरम अ यंगार, संगीताचा िम एरीक,
िस टर ॅगँझा ही पा े कादंबरीला पुरक व ा क न देतात आिण उठाव देतात.
४.८. कादंबरीतील घटना िच ण / संग िच ण :-
घटना संगांची यािम ता कादंबरीला सश बनवत े. रीटा वेिलणकर म ये असे अनेक
संग कथन केले आहेत यातून एकूणच रीटाचा वभाव , ितची मानिसकता , ितची
जडणघडण प होते. ित या वभाव वैिश ्यां या मागील कारणमीमा ंसा देखील ित या
जीवनात घडले या संगाव न ल ात येते. बालपणापास ून ित या आयु यात घडले या
घटना ंना एक वेग आहे. यातून ितची िविवधर ंगी पे िदसतात . कथना म शैली या पात
हे संग रेखाटल े गेले आहेत.
४.८.१ कादंबरी या सुरवाती या भागातच हॉि पटल मधील रीटा आप याला िदसत े
नस ला ती आरसा मागते आिण इतरां या मानान े ितची ही मागणी नस ला अवाजवी वाटते.
पण या संगातून रीटाला आपल े ितिब ंब बघायच े आहे. आरसा हणज े ित या जीवनाच े
ितिब ंब असून ती यात बघून अंतमु ख होते आिण यातूनच ती वतः या यापुढील
जीवनाचा िनण य घेते. यातच ितला एक संग आठवतो . ित या आईकड े अनेक पावडरी ,
कॉ पॅ ट िलपि टक असतात . रीटाला नोकरीलाग या वर ती एक कॉ पॅ ट आईकड े
मागते. पण आई ितला ती देत नाही यामुळे वािभमानी रीटा पु हा ित याकड े कधी मागत
नाही एवढेच न हे तर ती पावडर लावण ेच बंद करते.
४.८.२ आई वडीला ंचा िवजोड िववाह (कोकण थ ा हण आिण देवदासीप ु ) यामुळे
आई या माहेरचे र ते जरी आईला बंद असल े तरी रीटा आिण ित या बहीणा ंना
सणास ुदीला बोलवल े जायच े पण ितथेही यांचा उ ार हायचा पण या सग या गो ी, मान munotes.in
Page 81
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
81 अपमान रीटान े खालमान ेने सहन केले. अ यथा ितला सणास ुदीचा आनंद देखील कधी
घेता आला नसता . पण ित या बालमनावर ओरखड े पडले ते कायमच ेच!
४.८.३ रीटा आिण आई यां यात कधीही संवाद िदसत नाही. उलट रीटा ित या
पशा ला आसुसलेली असायची आिण यासाठी काय करावे काय बोलाव े हे ित या
बालमनाला चांगलेच समजल ेले होते. यामुळे वतः या सौदया त म न असल े या
चाळीशीत या आईला , ितला खुलव यासाठी ितची खुशामत कर यासाठी तेरा-चौदा
वषा ची रीटा हणत े," म मी, तू मा या पे ाही यंग िदसत ेस." यावर आई ित या
केसांव न हात िफरवून हणायची ," िसली गल !" वरील संगाव न नस सस वृ ीची
आई आिण आई या ेमाला आसुसलेली समज ुतदार रीटा िदसत े.
४.८.४ साळवी आिण रीटा या वडीला ं या बोल यात ून एक संग उलगडतो तो हणज े,
रीटान े नोकरी लाग यावर कोळंबी आणल ेली असते यावेळी वडील सव कोळंबी
आपणासच िमळावी असे हटून बसतात . पण रीटा वयंपाक ण बाईला ठामपण े सांगते,
"घरात जे काही बनेल ते सगळे जण समान वाटून घेतील." याव न रीटा या वडीला ंना
राग येतो आिण ते घर सोडून जा याचा य न करतात . पण आप यावर झाले या अथाय
अ याचा राचे थोडेतरी प रमाज न रीटा असे वागून करताना िदसत े.
४.८.५ साळवीबरोबर उघड संबंध ठेव यात उ सुक असणारी रीटा वतःचा लॅट
घेते. आिण खूप उ ेिजत अव थ ेत साळवीला लॅट दाखवायला घेऊन जाते. पण
साळवी ित ेचा िवचार करतो आिण आपण कधीच व छ े मनाने भेटू शकत नाही .
आप यात नेहेमीच अपराधग ंड असणारच व छ मन फ सुशीलेचेच असू शकते. असे
जे हा बोलतो ते हा रीटा चंड न ह स होते. न ह स ेकडाऊनचा तो संग ित या
जीवनाला कलाटणी देणारा ठरतो.( पृ ३८)
४.८.६ रीटा या पौगंडाव थ ेतील एक संग ! ित या आिण संगीतातील नातेसंबंध
अिधक ढ आिण खोल करणारा आहे. संगीता या ज मान ंतर रीटा आिण ित या तीनही
बिहणी ि ह टो रया नावा या आया बरोबर एका खोलीत आिण आई- वडील दुस या
खोलीत झोपत असत . संगीताचा रड याचा आवाज आईला येत नाही. कारण नुकतेच ती
पाट ह न आलेली असत े आिण म धुंद अव थ ेत असत े आिण संगीताचा आवाज
खोलीपलीकड े पोहोचत नाही. ती हळूहळू वर या प ीत रडू लागत े तरीही आई पय त ितचा
आवाज पोहोचत नाही. शेवटी संगीताला घेऊन रीटा आई- वडीला ं या खोली या बाहेर
उभी रहाते. एवढे झाले तरी आई- वडीला ंना भान येत नाही. अंधूक उजेडात आई-
वडीला ंमधील संबंध बघून ती एकदम सु न होते. ित या मनावर एक ओरखडा उठतो . ती
धावत आप या खोलीत जाते . संगीता रीटाजवळ दुधाची मागणी करत होती शेवटी रीटा
आपल े कोवळ े तन संगीता या ओठात देते. यातून दुध ये याची श यता नसते पण munotes.in
Page 82
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
82 माया असत े. णाधा त जादूची कांडी िफरावी तशी संगीता शांत होते आिण चटकन
झोपून जाते. १३/१४ वषा ची रीटा मा रा भर आई आिण वडीला ंचा बघीतल ेला संभोग
आठवत तळमळत बसते. संगीता आिण रीटामधील नाते एवढे गहीरं, खोल का आिण इतर
दोन बिहण प े ा संगीता रीटा या जा त जवळ का असत े? ती ितला समजून घे याचा
य न का करते याचे उ र या संगातून कळत े. आईवडीला ंची मुल या ती असल ेली
बेजबाबदार वृती, आईची वतःतच म न अस याचा वभाव , भोगिवलासात रमलेले
आईवडील , लहान बहीणीचा दुधासाठी चालल ेला आका ंत पाह न १३ वषा या रीटाकड ून
अजाणत ेपणी झालेला य न का प नातीत आहे. मा या संगातूनच रीटा आिण
संगीतामधील वेगळं नात अधोर ेखीत होतं. ( पृ ७६/७७)
४.८.९ रीटाचा ेमभंग:-
या संगाने रीटा या जीवनाला कलाटणी िमळाली आहे तो संग हणज े ित या न ह स
ेकडाऊनचा ! साळवीशी लपूनछपून भेटावे लागू नये हणून संगीता या सांग याव न
रीटा वतः एक लॅट घेते आिण साळवीला आ य चिकत करायच े हणून ती लॅटब ल
याला काही सांगत नाही. साळवी आनंिदत होईल असे ितला वाटते. पण य ात मा
साळवी या गो ीम ुळे काहीसा अिल होतो. तो हणतो , " रीटा, तू आिण मी कुठेही भेटलो
तरी व छ मनाचा आप याला ह क नाही. व छ मन फ सुशीलेचं असू शकत ं.."
या या या वा यान े रीटा मूळापास ून तुटते. आप याला सुशीले ची जागा कधीच िमळणार
नाही या भावन ेने कोलमडत े, संतापते आिण साळवीन े आप या बरोबर ल न करावे असा
ागा करते. पण साळवी ितला नाही हणतो ," नाही, हे दुःख मी मा या कुटुंबाला देऊ
शकत नाही." हे वा य रीटा या मन वी मनाला खूप लागत े. यानंतर रटा या
मनोगता या पात पुढील माण े तो संग िदसतो .
मी शांतपणे हटल े," आय सी."
यानंतर एक- दोन सेकंदच तो माझेजवळ पडून रािहला . मग लगेच उठून हणाला ," गेलं
पािहज े मला आता." आिण लगबगीन बाथ म म ये गेला.
मी पलंगावर उठून बसले. शेजार या ेिसंग टेबलावरच ं गुलाबी िलपि टक सहज खेळ
हणून हातात घेतलं.बघता बघता सहजच नाकावर िठपका . मग गालांवर फुल काढल े.
उभी रािहल े. तना ा ंभोवती . फुल काढली . ब बी भोवताली फुलं काढल ं. काय मजेदार
िदसू लागल े होते. आता एक भडक लाल िलपि टक उचलल . ते कपाळावर दोन
भुवयां या म ये कुंडिलनी या िशरेवर टेकवलं. ितथून ि थर हातान ं नाकाव न ,
ओठांव न, हनुवटी व न, तनां या मधून ब बी भोवताल या फुलाला छेदत एक रेषा
काढली ती सरळ योनीशी आणून सोडली आिण पुटपुटली," All roads to the
bloody cunt." हे श द मला फारच मजेदार वाटल े. मी ते जोरात हसत गायला लागल े . munotes.in
Page 83
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
83 साळवी बाथ म मधून आला याने मा याकड े पािहल ं आिण खाडकन मा या थोबाडीत
मारली एकदम हसायची थांबले याने मला बाथ म म ये नेलं असा कसा धुतलं माझा
शरीर पुसुन काढला हाऊस बोट आिण यात मला पटलं पलंगावर बसून िखशात ून या या
गु चा ताईत काढला आिण तो मा या ग यात घालू लागला मी या या हाताला कचकन
चावल े. ग यात ताईत काढून अंगावर िभरकावला . "असं नको क स !" तो काकुळतीला
येऊन हणाला ,"तुझी मनःशा ंती ढळतेय.ताईत राह दे ."
यानंतर काय झालं मला मािहत नाही आज पावेतर मािहती नाही पण काहीतरी फोट
झाला असावा . फ एक िवल ण कदािचत माझीच असेल ती ! साळवी आिण एक
दोघांचे चेहरे िदसल े कधी कुठे, कोण, का मािहत …"
रटाचा हा नव स ेकडाऊन चा संग कादंबरीतील अितशय मह वाचा संग आहे असे
िदसत े रटा ची असहा यता िदसत े.साळवीन े दाखवल ेली िति या ित या म दूला भेदून
जाते असे िदसत े. आिण बालपणापास ून अनेक गो ीपास ून वंिचत रािहल े या रीटाला
शेवटी याही िठकाणी र च रहावे लागत े ते हा सगळा फोट झालेला िदसतो..(पृ ३८)
४.८.१० सरतेशेवटी येतो तो सर वती , संगीता आिण रीटा यां या आयु यातील मु चा
आनंद दाखववणारा संग! या संगातून या ितघी जणी आपाप या आयु यातील अ य
पाशात ून मु हो याचा आनंद उपभोगतात असे लेिखकेने दाखवल े आहे. हॉि पटल या
वा त यात रीटा आप या आयु याचे िसंहावलोकन करते. आपण काय कमावल े आिण
काय गमावलल े याचा िहशेब लाव याचा य न करते. यात अिल ता आहे. रीटाच े डोळे
आता यवि थत उघडल े आहेत. पूव ची वेडी रीटा आता राहील ेली नसते. या
कुटुबासाठी ितने आपल े आयु य पणाला लावल ेले असत े या कुटुंबातील ितचे थान
ितला कळून चुकले असत े. आिण या साळवीसाठी ितने आपल े सव व देऊन टाकल ेले
असत े या साळवी या वेग याच पिव याम ुळे ितचा न ह स ेकडाऊन होता अशा
कुटुंबापास ून आिण य पास ून दूर हो याचा िनण य रीटा अितशय शांतपणे घेते. संगीता
देखील काप र ेट जगातील िवकृत ना खतपाणी न देता यातून मु होऊन िश ण े ात
काम कर याचा िनण य घेते तर सर वती सुंदरम या संसारात ून काही िदवसा ंकरीता का
होईना मु चे दार उघडून रीटा कडे येते. या ितघी रीटा या लॅटवर हा शेवट्चा संग
साजरा करतात आिण मुखपृ ावर दाखव या माण े एकमेक चे सां वनही करतात आिण
एकमेक ना बळकट आधार देखील देतात.
४.९ भाषाश ैली:-
कोण याही कांदबरीचा भाषाश ैली हा घटक मह वाचा असतो . भाषाश ैलीतून लेखका या
यि म वाच े ितिब ंब पडलेले िदसत े. लेिखका शांता गोखल े यांची भाषा या ीने
बघ यासारखी आहे. संपूण कादंबरीत एक वैिश यप ूण भाषाश ैली वापरली आहे ती हणज े munotes.in
Page 84
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
84 उपहासा मक , उपरोिधक ! संपूण कादंबरीत एक उपरोिधक सूर जाणवतो तो या शैलीमुळे!
रीटाच े संपूण यि म व वाचका ं या समोर उभे रहाते ते या शैलीमुळे! कादंबरी या
सुरवाती या वा या ंतूनच ल ात येते रीटाची मनोवृ ी, ितची िवचार कर याची प त
आिण आिव कार ! "...... आता जरा शांत वाटतय ं. थंडगार आिण शात. ासो वास
एकदम िनयिमत . घेताना तीन आिण सोडताना चार अंक मोजता येतायत . िवचार केला
क चम का रक वाटतं. आपण आत घेतो तेवढीच हवा सोडतो मग सोडायला जा त वेळ
का लागावा ,? पण लागतो खरा. आिण तु ही जर ास घेताना तीन मोजू शकलात आिण
सोडताना चार मोजू शकायात , असं वषा नुवष क शकलात आिण करीत रािहलात , तर
मग आणखी काय पािहज े? तु हाला ज माची शांतता लाभणार ; तुमचे आयु य आिण
लांबलचक होणार ; तुम या शरीरातील चरबी आटो यात राहणार आिण सरतेशेवटी सव
मोहात ून तु ही मो पावणार . योगसाधन ेची िकमया … चरबी. ती आधी वाढते. ितला
पोसायला आपला आहार वाढतो . मग वाढल े या आहाराची अिधक चरबी बनते आिण हळू
हळू तु हांला लोकं' फॅट अँड जॉली' हणू लागतात …."
सुरवाती या या मनोगतात ूनच ित या िवचारा ंची िदशा कळत े. ित या मनात असे िवचार
का येतात याची क पना येते आिण या िवचारा ंमागील अप रहाय ता समजत े. (पृ १)
…. तु हांला माहीत नसेल मा या फुगले या शरीराकड े पाह न माझा मलाच िकती
ितटकारा यायचा ते! लोकांना वाटतं, ल ं लोक ' जॉली' असतात . तु ही अशा शरीरात
राह न बघा एकदा , मग कळेल…. कसली िचडत असे मा या या शरीराची आठवण क न
देणा या लोकांवर मी. तंदुरी िचकनचा पायच फेकून मारणार होते एक िदवस . साळवीन े
आवरल ं नसतं तर. दोन पोरं, दोन पोरी एका हॉटेलम य े. कॉलेजटाइप . एकमेकाना
भयंकर इ ेस कर या या मागे. युईंग गमची चरंथी चालल ेली. मला पाह न एकमेकांना
कोपरख या मा न काहीतरी कुजबुजले आिण लागल े हसायला . खॅ खॅखॅ! मा या
डो यात जी सणक भराची ! उचलली बशीतली लाल भडक तंदुरी. तेवढ्यात साळवीन े
हात धरला . याचा चेहरा तंदुरीसारखाच लाल, Poor Fe ॥ow !... ( पृ २)
अशी छोटी छोटी समप क वा यरचना . छोटेखानी वा यरचन ेमुळे कथानकाला एक गती
ा झालेली िदसत े. एक अथ वाही पणा ा झालेला आढळतो .
भाषाश ैली अनुलोम- िवलोम प तीची . एक धागा उचलत दुसरा धागा यात गुंफत
आशयाला ठाशीव पणा आणून देणारी अशी िदसत े.
कादंबरीत थमप ु षी िनवेदन प ती आिण तृतीय पु षी िनवेदन प ती चा वापर
अितशय समप क प तीन े केलेली िदसत े थमप ु षी िनवेदन प तीम ुळे रीटाच े अंतरंग
उलगडायला मदत होते; तर तृतीयपु षी िनवेदन प तीम ुळे भावी प तीन े संग
रेखाटायला मदत झालेली िदसत े. munotes.in
Page 85
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
85 रीटा या मनातील उपरोध य कर याला साजेशी वा यरचना लेिखकेने अनेक िठकाणी
वापरली आहे यामुळे रीटाची मानिसकता य होते पण यातूनच ित या वभावाच े
िविवध कंगोरे प िदसतात . " मा या खोलीतही होता एक लांबट गोल आरसा . या या
चौकटीवर होती गुलाबी आिण िनळी चेर ज. आिण म मी या पस म ये रोज नवीन
कॉ पॅ ट. मी नोकरीला लागल े ते हा ित याकड े यांतला एक मािगतला . सगळे या जु या
सामाना या टूंकेत पडलेले होते. पण एकही कॉ पॅ ट िदला नाही ितने, मग ठरवल ं, आपण
पावडरच वापरणार नाही … आिण हेच तर मा या सौदया चं रह य ! टँ टँ डँ! कोवळी ,
मुलायम व तेज वी कांती हवी आहे? मग रोज सकाळी साडेसहा वाजता शौचास जा,
तळकट - तुपकट खाऊ नका, िनयिमत यायाम करा, आकाश कोसळल ं तरी काळजी क
नका आिण पावडर लावू नका, असे हणतात पेरी पड ावर कधी न झळकल े या रीटा
वेिलणकर. (पृ ३)
अशा वा यरचन ेतून रीटाची मनोव था उलगडत जायला मदत होते याचबरोबर एक
वैिश यप ूण शैली लेिखका वाचका ंपुढे सादर कर यात यश वी झालेली िदसत े.
रीटा पुढे हणत े यातून ित या मनातील राग, चीड, उ ेक य होतो "…. काय नावं
आहे सालं! रीटा हणे. काही यि म व आहे का या नावाला ? काही जोरकसपणा ?
रीटा- टाटा, काटा, बाटा, फाटा. एकाही वािभमानी श दाशी जुळत नाही. ए रक हणत
होता, बदलून टाक. कशाला बाळगत ेस गुलामिगरीची खूण? थोड यात , आहे ते सव
उद् व त करा आिण न यान े आयु य आरंभा. हणज े वतःचा, देशाचा इितहास नाकारा .
जणू काही तो घडलाच नाही असं भासवा . हयाला आपण नाही कबूल. आपल नाव '
रीटा' असाव ं ात देशाचा इितहास भरलाय . आपण इितहासाला होकार देत ज मभर ा
नावाचा ुस वाहणार !
केवढी उपरोिधकता भरली आहे यात! वतःच ं अि त व िमटवून टाकण ं रीटाला कबूल
नाही आिण या नावाला िचकट ून येणा या इतर गो ना बरोबर वागवण े यािशवायही
ित याकड े यावेळी तरी (हॉि पटलम य े असताना ) पया य नाही, असा मो ा अथ लेिखका
या वैिश ्यपूण भाषेतून य करते.
हाच ओघ लेिखकेने संपूण कादंबरीभर कायम राखला आहे.
णा णाला िविवध िवचारा ंची जी गद डो यात उसळत असत े याचा अचूक मागोवा
लेिखकेने आप या भेदक भाषाश ैलीने घेतलेला िदसतो .
काही काही िठकाणी रीटा या मनातील वादळं, साळवी या मनातील पंदन य
कर यासाठी इं जीचा वापरही िठकिठकाणी लेिखकेने केला आहे.
munotes.in
Page 86
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
86 उदा:
…. तरी णा णाला ' मी' चा उ चार आपण करतच असतो ाच िनसरड ्या ' मी' ची
शेपूट ध न आप याला ज मापास ून मरणापय तचं वतु ळं पुरं करायच असत
Here we go round mulberry bush
On a cold and frosty morning
This is the way we wash our hands
On a cold and frosty morning…..
… This the way we live for them…
यातून ती एक जीवनाच ं च सांगते..
आिण अस च नाकारणा या काह चा न हस ेकडाऊन होतो असही ती सहजपण े हणून
जाते.
वडीला ंचे वा य यांची मानिसकता य करणार े आहे आिण रीटाब ल , वतः या
पिह या अप याब ल असलेले िवचार मांडणारे आहे. एके िठकाणी ते हणतात , " I
had tought her a lesson. A proper lesson which she has
never forgotten. " ( पृ १५)
" Tomorrow and tomorrow ,creeps in this petty pace from
dayto day, to the last syllable of recorded time…. ( पृ १९ )
आिण रीटा वेिलणकर पु हा होती ितथेच. वेअर वन म ये.
या वा याला देखील खूप मोठा मितताथ आहे असे िदसत े.
या भाषे या अनुषंगाने लेिखका देखील उलगडत जाते.
उदा:- … डॅड नी िलअरची ती िव थरारक गज ना आप या िचड या , िचंचो या
आवाजात करावी ?
" Ita x not you, you elements,eith unkindness; I never gave
you kingdom,call'd you children,you owe me no subscription;
then let fall your horrible pleasure; here I stand ,your slave,a
poor,infirm ,weak and dispis'd old man."
( पृ ४०) िकंवा
" The growing good of the world is partly dependent on
unhistoric acts, and what things are not so ill with you and me
as they might have been ,is half owing to the number who munotes.in
Page 87
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
87 lived faithfully a hidden life,and rest in unvisited tombs. "
( पृ ४२)
अशा िविवध तरावर रीटा वेिलणकरची भाषाश ैली कादंबरीला एक वैिश ्यपूण असा
आयाम देऊन जाते.
४.१० रीटा वेिलणकर कादंबरीचा आकृितबंध:-
शांता गोखल ची' रीटा वेिलणकर ' ही कालावकाश मधील संबंधां या ीकोणात ून अ यंत
मह वाची कादंबरी आहे. अवकाशामध ून िलंगभाव य कर याचा - gendering the
space- चा मह वप ूण य न ' रीटा वेिलणकर ' मधून झाला आहे.
" रीटा वेिलणकर " मधील डॅडीचे घर एकापरीन े पु षसत ेचे ितिनिध व करते. या
घरातील डॅड चा दबदबा , म मीन े सुंदर िदस यासाठी वापरल ेला आरसा , बेड म, रीटा
आिण ित या बिहण या झोपाय या जाग ॥ या सव गो ीवर पु षस ेचे भु व आहे. या
अवकाशात ून बाहेर पडून रीटा ऑिफस या अवकाशात वेश करते ते हा संबंधातील
सुसंवाद श य करणारा एकनवा अवकाश आप याला सापडला असे ितला वाटते. पण
येथेही साळवी आहे. येथील वंचना अिधक ती आहे. कारण ित यावर एकमेकांवर या
ेमाचा ामक मुलामा आहे. रीटा वत: चा लॅट घेते. पण तेथेही ही वंचना चालत येते.
वतः या न न शरीरावर िलपि टकन े रेघोट्या ओढून आप या लॅटमधील आरसा
फोडण े ही रीटा या बंडखोरीची तीका मक कृती आहे. या य नात ती मोडून पडने पण
िन यान े पु हा उभी राहते. लॅटची चावी साळवीकड ून काढून घेतली जाते. सर वती
आिण संगीताही या लॅट या अवकाशात वेश करतात . हा अवकाश आता पु षी
वच वापास ून मु झाला आहे.. सज ना या , अथ पूण ते या श यता तेथे िनमा ण झा या
आहेत. या सव ि य ेशी सर वतीचा बंगला, संगीताच े ऑिफस , हॉि पटलया वॉड ,
साळवीच े घर असे िविवध अथा नी यु असल ेले अवकाश शांता गोखल नी जोडल े आहेत.
(पृ ९३ "गे या अध शतकातील मराठी कांदबरी" लेख गे या प नास वषा तील मराठी
कादंबरीचा आकृतीबंध- लेखक ह र ं थोरात )
४.११ रीटा वेिलणकर मधील ितमािव :-
पृथगा म ितमािव रीटा वेिलणकर या कादंबरीत लेिखकेने िनमा ण केलं आहे. ते अनेक
उदाहराणा ंनी िदसून येते. उदा डॅड चे घर, गॅलरी, डॅड चा पोशाख , ना याच े वण न,
आई या साड्या ितचा मेकअप यावर फुलपाखराचा ोच, ितचे िलिपि ट स , काँपॅ ट,
आरसा , वॉड मधील वातावरण , सर वती या खोलीतील कुई- कुई वाजणारा पंखा, िस टर
ि गेझा या कातडीचा वातड पश , सुरंगी या फुलां या रंगांचे रीटाच े डोळे, ोकेड ेिसंग
गाऊनम य े आरामख ुच त बसलेले डॅडी आिण पेट्यांवर रजई टाकून तयार केले या munotes.in
Page 88
meeefnl³eÒekeÀeje®ee DeY³eeme
88 िदवाणावर शू यात नजर लावून बसलेली म मी, हॉि पटल मधील , रीटा या लॅटचे वण न
इ इ.
समारोप :- रीटा वेिलणकर ही शांता गोखल े िलिखत मराठीतील ीवादी जािणव ेची
मैलाचा दगड ठरेल अशी मह वप ूण कादंबरी ! यातील ि या मु होऊ पहाताह ेत.
पारंप रक समाज य व थेला' नाका पहात आहे. यांचा ीवाद फार जहाल नाही पण
गुलामिगरीची जोखड उतरव यास या स ज आहेत. तेवढे कतृ व आिण िहंमत यां यात
आहे. थािपत यव थ ेला नाकार याच े धाडस यां याम य े आहे.
दु:ख हा िवषय तसा थानातीत . मा इथे केवळ दु:खाला इत या व पात मांडून
यातूनच इतर भावना ंचे उगवण ं, हे एकाच रंगाला डझनभर पोतात रंगवून वेगवेगळे रंग
भासव यासारख ं रंगवलं आहे. अन् हे आ हान शांता गोखल े यांनी केवळ पेललेच नाही
आहे तर यातून एक कारची स दय िनम ती केली आहे. ' ी ज मा तुझी कहाणी ' असे
हणत रडत न बसणारी आिण समाजात खुलेआम िववाहबा संबंध ठेवायची इ छा
बाळगणारी रीटा त कालीनच काय पण ह ली या समाजातही भुवया उंचावणारी ठरावी .
ितचे अचाट त व ान , ितचे दु:ख, ितचे साळवीवरच ेम आिण या यातील 'पू षावर 'चा
राग आिण या या 'गृह थ' अस या चे आकष ण+असुया या सा या ंचा प रपाक लहान
संगांतून, चपखल वा या ंतून, अचूक पा योजन ेतून आिण साजेशा वातावरणिनिम तीतून
कर याच े लेिखकेचे कसब वाखाण याजोग े आहे.
केवळ रटाच नाही तर सर वती आिण संगीता या पा ांची योजना यां या वतं तरीही
समांतर कहा या , यां यातल े एकमेक ना सुखावणार े, दुखावणार े आिण असुयेने, ेमाने,
रागान े भरलेले उभे आडव े संग यातून कमी संगातूनही ित ही य र ेखा खुलतात .
नुस या खुलत नािहत तर एका शा त दु:खाचे तीन चेहरे भासतात . लहान परंतू भावगभ
वा ये, समप क िच दश वातावरणिनिम ती हा शांताबाई ंचा गुण येथे कषा ने िदसून येतो
शांता गोखल े यां या रीटा वेिलणकर या कादंबरीची मानसशा ीय तसेच समाजशा ीय
ीवादी भूिमकेतून िचिक सा करता येते. ीवादातील ‘भिगनीभाव ’ या संक पन ेचा
पुर कार करणारी ही कादंबरी आहे.
४.१२ संदभ ंथ:
१ भालच ं फडके, मराठी लेिखका : िचंता आिण िचंतन, शीिव ा काशन पुणे १९८०
२. भालच ं नेमाडे- टीका वय ंवर, सिकत काशन , औरंगाबाद ,१९९०
३. कुसुमावती देशपांडे, मराठी कादंबरी, पिहल े शतक , (१८५० -१९५० ) मुंबई मराठी
संघ काशन
४. गे या अध शतकातील मराठी कादंबरी- संपादक िवलास खोले - लोकवाङमय गृह जुलै
२००७ munotes.in
Page 89
रीटा वेिलणकर लेिखका शांता गोखल े
89 ५. रीटा वेिलणकर - शांता गोखल े (दुसरी आवृती मे २००५ ) मौज काशन गृह िगरगाव
६. https://mr.vikaspedia.in/education/93893e93993f92494d92f93e
93593f93792f940 -93893094d93591593e939940/93893e93993f 92494
d92f93e91a947 -92a94d93091593e930/93894d92494d93094093593e
926940 -92e93093e920940 -93893e93993f92494d92f
७. https://www.maayboli.com/node/23254
४.१३ पूरक वाचन :-
१. कुसुमावती देशपांडे, मराठी कादंबरी, पिहल े शतक , (१८५० -१९५० ) मुंबई मराठी
संघ काशन
२. गे या अध शतकातील मराठी कादंबरी- संपादक िवलास खोले - लोकवाङमय गृह जुलै
२००७
३. मराठी कादंबरी: तं आिण िवकास ' - बापट, गोडबोल े
४. धार आिण काठ- नरहर कु ंदकर
५. कादंबरी- ल. ग. जोग
६. https://youtu.be/CGk_ERxuonQ
७.रीटा वेिलणकर िच पट
४.१४ सरावासाठी :-
१. कथना मक सािह य कार हणून " रीटा वेिलणकर " कांदबरीची समी ा करा.
२. रीटा वेिलणकर या कादंबरीचे कथानक प करा.
३. रीटा वेिलणकर या कादबरीतील पा िच ण सिव तर रेखाटा.
४." कादंबरीतील घटना संगांनी कादंबरीला वेग ा होतो" हे िवधान रीटा वेिलणकर
या कादंबरी या आधार े प करा.
५. टीपा िलहा.
अ ) रीटा चे यि म व
ब ) आशयस ू – ‘ रटा व ेलणकर ’
क ) भाषाश ैली - रटा व ेलणकर ’ – कादंबरी
ड ) ितमािव - रटा व ेलणकर ’
इ ) कादंबरीचे मुखपृ - रटा व ेलणकर ’
munotes.in