Page 1
1
घटक १
राज्यघटना: सामाजजक व अजथिक पररवतिनाचे साधन
घटक रचना
१.१ ईद्दिष्टे
१.२ प्रास्ताद्दिक
१.३ द्दिषय द्दििेचन
१.३.१ भारतीय राज्यघटनेची द्दनद्दमिती
१.३.१.१ राज्यघटना ऄथि ि व्याख्या
१.३.१.२ राज्यघटनेची ऐद्दतहाद्दसक पार्श्िभूमी
१.३.१.३ भारतीय राज्यघटनेस प्रभाद्दित करणारे द्दिद्दटश कायदे
१.३.१.४ घटना सद्दमतीची द्दनद्दमितीची प्रद्दिया
१.३.१.५ घटना सद्दमतीची रचना ि स्िरूप
१.४ भारतीय राज्यघटनेची िैद्दशष्ट्ये
१.५ राज्यघटनेचा सरनामा/ईिेशपद्दिका
१.५.१ संद्दिधानातील सरनामा/ईिेशपद्दिका
१.५.२ भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्याचेद्दिश्लेषण
१.५.३ सरनाम्याचे /ईिेशपद्दिकेचे महत्त्ि
१.६ मूलभूत ऄद्दधकार
१.६.१ मूलभूत ऄद्दधकारांची अिश्यकता
१.६.२ मूलभूत मूलभूत ऄद्दधकारांची िैद्दशष्ट्ये
१.६.३ मूलभूत भारतीय राज्यघटनेतील मूलभूत ऄद्दधकार
१.६.४ मूलभूत मूलभूत ऄद्दधकारांचे मूल्यमापन
१.७ राज्याच्या धोरणाची मागिदशिक तत्त्िे
१.७.१ मागिदशिक तत्त्िांची ईगमस्थाने
१.७.२ मागिदशिक तत्त्िांचे िगीकरण
१.७.३ मूलभूत हक्क ि मागिदशिक तत्ि यातील संबंध
१.७.४ मागिदशिक तत्त्िांचे मूल्यमापन
१.७.५ मागिदशिक तत्त्िांचे महत्त्ि
१.८ मूलभूत कतिव्य
१.८.१ मूलभूत कतिव्यांचे महत्ि
१.९ घटनादुरुस्ती
१.९.१ घटनादुरुस्ती पद्धती munotes.in
Page 2
2
१.९.२ घटनादुरुस्तीची िैद्दशष्ट्ये
१.९.३ महत्िाच्या घटना दुरुस्त्या
संदभि ग्रंथसूची
राज्यघटना: सामाजजक व अजथिक पररवतिनाचे साधन
१.१ ईजिष्टे
‘राज्यघटना: सामाद्दजक ि अद्दथिक पररितिनाचे साधन’ या घटकाच्या ऄभ्यासासाठी पुढील
ईद्दिष्टे द्दनद्दित केली अहेत.
१. सामाद्दजक ि अद्दथिक पररितिनाचे साधन म्हणून राज्यघटनेचा ऄभ्यास करणे.
२. राज्यघटनेची ऐद्दतहाद्दसक पार्श्िभूमी समजून घेणे.
३. भारतीय राज्यघटनेत प्रभाद्दित करणाऱ्या द्दिद्दटश कायद्ांचा सद्दिस्तर ऄभ्यास
करणे.
४. घटना द्दनद्दमितीची प्रद्दिया, घटना सद्दमतीचे स्िरूप ि रचना याद्दिषयी माद्दहती घेणे.
५. भारतीय राज्यघटनेच्या िैद्दशष्ट्यांचा सद्दिस्तर अढािा घेणे.
६. राज्यघटनेचा सरनामा ि सरनाम्यातील मूल्य समजून घेणे.
७. भारतीय राज्यघटनेत नमूद केलेल्या मूलभूत ऄद्दधकारांचा सद्दिस्तर ऄभ्यास करणे.
८. राज्याच्या धोरणाची मागिदशिक तत्िे त्यांचे प्रकार यांची माद्दहती घेणे.
९. राज्यघटनेत नमूद केलेले मूलभूत कतिव्य समजून घेणे.
१०. घटना दुरुस्ती ची प्रद्दिया ि महत्िाच्या घटना दुरुस्ती यांचा ऄभ्यास करणे.
१.२ प्रास्ताजवक
"राज्यघटना: सामाद्दजक ि अद्दथिक पररितिनाचे साधन" या पद्दहल्या घटकात सििप्रथम
राज्यघटनेची सैद्धांद्दतक पार्श्िभूमी समजून घेणार अहोत. भारतीय राज्यघटना द्दनद्दमिती
प्रद्दिया अद्दण द्दिद्दटशांनी भारतीयांचा ऄसंतोष दूर करण्यासाठी ि भारतीय राज्यव्यिस्थेत
सुधारणा करण्यासाठी तत्कालीन कालखंडात केलेले द्दिद्दिध कायद्ांचा ऄभ्यास करणार
अहोत. तसेच घटना द्दनद्दमितीची स्िरूप, प्रास्ताद्दिका, सरनाम्याचे मूल्य, राज्यघटनेची
िैद्दशष्ट्ये आ. बाबींची माद्दहती या घटकात होणार अहे. व्यक्तीच्या सिाांगीण द्दिकासासाठी
अिश्यक ऄसलेले मूलभूत ऄद्दधकार, राज्याच्या धोरण द्दनद्दमितीस मागिदशिन करणारी
मागिदशिक तत्त्िे, मूलभूत कतिव्य यांचा सद्दिस्तर ऄभ्यास या घटकात करणार अहोत.
बदलत्या काळानुसार राज्यघटनेत बदल करण्यासाठी ऄसलेली घटना दुरुस्तीची प्रद्दिया
ि काही महत्त्िाच्या घटनादुरुस्त्या यांचाही परामशि या घटकात घेण्यात अलेला अहे.
munotes.in
Page 3
3
१.३ जवषय जववेचन
कोणत्याही देशाला राज्यघटना ऄसणे हे अधुद्दनकतेचे लक्षण मानले जाते. भारतात द्दिद्दटश
कालखंडापासून भारताच्या राज्यघटनेच्या द्दनद्दमितीची प्रद्दिया सुरू झाली. राज्यघटना
स्िीकार केल्याने स्िातंत्र्याबरोबरच साििभौमत्िाची हमी भारतीय नागररकांना द्दमळाली.
सुजाण नागररक म्हणून जीिन जगत ऄसताना कोणत्या अदशाांचा पालन केले पाद्दहजे हे
राज्यघटनेतून समजते. द्दिद्दटश कालखंडात भारतात ऄज्ञान, ऄंधश्रद्धा, प्राचीन रूढी ि
परंपरा मोठ्या प्रमाणात होत्या तसेच अद्दथिक पररद्दस्थती देखील डबघाइला अली
होती.ऄशा पररद्दस्थतीत भारताच्या सामाद्दजक ि अद्दथिक बदलाचे साधन म्हणून
'राज्यघटना' एक 'अदशि साधन' ठरले अहे. भारतात अदशि समाज व्यिस्था, जबाबदार
राज्यव्यिस्था ि द्दिकद्दसत ऄथिव्यिस्था द्दनमािण करण्यासाठी अिश्यक तरतूदी ि
द्दनयमािली राज्यघटनेत समाद्दिष्ट करण्यात अल्या अहेत.
१.३.१ भारतीय राज्यघटनेची जनजमिती:
‘राज्यघटना’ या शब्दालाच ‘संद्दिधान’ द्दकंिा ‘घटना’ ऄसे देखील म्हटले जाते. ज्याप्रमाणे
प्रत्येक खेळात द्दिद्दशष्ट द्दनयम ऄसतात. या द्दनयमांच्या अधारािर त्या खेळाला सूिबद्ध
चौकटीत खेळण्यासाठी प्रत्येक खेळाडू कद्दटबद्ध ऄसतो. या द्दनयमांचे पालन केल्यामुळे
प्रत्येक खेळाडूला खेळण्याचा अनंद द्दमळत ऄसतो. हीच बाब देशाच्या बाबतीत देखील
लागू पडते. प्रा.लास्कींच्या मते," राज्य म्हणजे एका ठराद्दिक पद्धतीचे अयुष्य जगण्यास
कद्दटबद्ध ऄसलेल्या व्यक्तींचा समाज होय." या राज्यात प्रत्येकाला मनमानी पद्धतीने िागून
चालत नाही. त्यासाठी राज्याने तयार केलेल्या द्दनयमांचे पालन सिि नागररकांना करािे
लागते. देशाचा राज्यकारभार चालिण्यासाठी तयार केलेल्या द्दनयमांचा संचाला
‘राज्यघटना’ ऄसे म्हटले जाते.
कोणत्याही देशाला राज्यघटना नसेल तर राज्यकते मनमानी शासन करतील, जनतादेखील
अपल्या मनाप्रमाणे िागेल, राज्यकते जनतेिर ऄन्याय करतील, त्यामुळे देशात गोंधळ,
बेद्दशस्त ि ऄराजकतेचे िातािरण द्दनमािण होइल. याद्दिषयी जेद्दलक म्हणतात," घटना
द्दिरद्दहत राज्य म्हणजे राज्य नसून ऄराजक होय" ऄशा पररद्दस्थतीत देशातील जनता सुखी
ि समाधानी राहू शकत नाही तसेच त्यांचा द्दिकास होउ शकत नाही. ऄशा प्रकारच्या
ऄद्दनयंद्दित शासन व्यिस्थेिर द्दनयंिण अणण्यासाठी राज्यघटनेची अिश्यकता ऄसते.
भारतीय राज्यघटनेची द्दनद्दमिती प्रद्दियेचा ऄभ्यास करत ऄसताना राज्यघटना म्हणजे
काय? हे समजून घेणे महत्िाचे अहे.
१.३.१.१ राज्यघटना ऄथि व व्याख्या:
‘राज्य’ + ‘घटना’ या दोन शब्दांपासून ‘राज्यघटना’ हा शब्द तयार झाला अहे. याचा ऄथि
राज्यव्यिस्था चालिण्यासाठी जे द्दनयम तयार केले जातात त्यास राज्यघटना म्हटले जाते.
‘राज्यघटना’ यालाच आंग्रजीत ’Constitution’ ऄसे म्हणतात. Constitution हा शब्द munotes.in
Page 4
4
‘Constituent’ या लॅद्दटन शब्दापासून द्दनमािण झाला अहे. याचा ऄथि "शासन कारभाराचे
तत्ि" ऄसा होतो.
जवजवध जवचारवंतांनी राज्यघटनेची व्याख्या केलेली अहे
प्रा.के.सी.व्हीयर यांच्या मते," ज्या तत्त्िांिर शासन संस्थेची स्थापना द्दकंिा ईभारणी झाली
अहे अद्दण ज्या तत्त्िानुसार शासन संस्थेचे द्दनयंिण येते, ऄशी तत्िे द्दकंिा द्दनयम म्हणजे
राज्यघटना होय. "
लॉडि ब्राइसच्या मते," घटना म्हणजे राजकीय समाजाची द्दिद्दधद्दनयमांच्या द्वारे द्दनमािण
केलेली चौकट या चौकटीत द्दिधी द्दनयमांनी कायम स्िरूपाच्या संस्था द्दनमािण केलेले
ऄसतात तसेच त्या संस्थांचे ऄद्दधकार ि कायिक्षेि द्दनद्दित केलेले ऄसते."
प्रा.डायसीच्या मते," साििभौम सत्तेची द्दिभागणी ि ऄंमलबजािणी ज्या द्दनयमानुसार
प्रत्यक्ष-ऄप्रत्यक्षपणे होते त्या द्दनयमांना राज्यघटना म्हणतात."
जॉन अॕस्टीनच्या मते,"घटना म्हणजे शासन संस्थेचे स्िरूप द्दनद्दित करून देणारे द्दनयम
होत."
िरील व्याख्यांच्या ऄभ्यासािरून ऄसे लक्षात येते की, शासन संस्थेचे ऄंमलबजािणी
करण्यासाठी,त्या व्यिस्थेचे ऄद्दधकार ि कायिक्षेि द्दनद्दित करणारे द्दलद्दखत द्दनयम म्हणजे
राज्यघटना होय. कोणत्याही राज्यघटनेत पुढील घटकांचा समािेश होतो.
१. शासन संस्थेची रचना, ऄद्दधकार ि कायि
२. नागररकांचे ऄद्दधकार ि कतिव्य
३. राज्यकारभाराची ईद्दिष्टे स्पष्ट करणारे द्दनयम
४. शासनकते ि नागररक यांच्यातील संबंध द्दनद्दित करणारी तत्िे
कोणत्या देशाची राज्यघटना ही तेथील भौगोद्दलक, राजकीय, अद्दथिक ि सामाद्दजक
पररद्दस्थतीिर अधाररत ऄसते. राज्यघटना ही देशाच्या सामाद्दजक, अद्दथिक ि राजकीय
पररितिनाचे एक साधन अहे. यासाठी राज्यघटनेची प्रभािी ऄंमलबजािणी होणे अिश्यक
ऄसते.
१.३.१.२ राज्यघटनेची ऐजतहाजसक पार्श्िभूमी:
कोणत्याही देशात राज्यघटना द्दिद्दशष्ट काळात तयार केली जात ऄसली तरी त्याच्या
द्दनद्दमितीमागे मोठी पार्श्िभूमी ऄसते. शेकडो िषािच्या प्रथा, परंपरा, देशाची राजकीय,
सामाद्दजक, अद्दथिक पररद्दस्थती, संस्कृती ि त्या देशातील नागररकांच्या गरजा या सिि
बाबींचा द्दिचार संद्दिधान तयार करताना केला जातो. घटनाकारांनी द्दिद्दिध राज्यघटनांचा
ऄभ्यास करून भारतीय राज्यघटना तयार केली अहे. munotes.in
Page 5
5
भारतीय राज्यघटना ही द्दिद्दटश िसाहत द्दिरोधी लढ्यातून द्दसद्ध झाली अहे. द्दिद्दटश
राजिटीतून एका बाजूला कायद्ाचे ऄद्दधराज्य, व्यद्दक्तस्िातंत्र्य, मानितािाद, धमिद्दनरपेक्षता
या अधुद्दनक मूल्यांची ओळख झाली तर दुसऱ्या बाजूला अधुद्दनक शासन संस्थेचा पाया
रोिला गेला. ऄनेक संस्थाने, राजेरजिाडे यात द्दिभागल्या गेलेल्या भारतीय भूप्रदेशाचे
प्रशासकीय ऐक्य ि अधुद्दनक मूल्यांची ओळख ि प्रसार तसेच भारतात झालेल्या
धमिसुधारणा ि सामाद्दजक सुधारणा यामुळे भारतीय राष्रिादाचे बीजारोपण झाले. यातूनच
स्िातंत्र्यप्राप्तीच्या ईद्दिष्टाने भारतीय स्िातंत्र्य चळिळ अकारास अली. या काळातच
भारतीय राज्यघटनेची जडणघडण झाली. भारतीय राज्यघटनेच्या द्दनद्दमिती प्रद्दियेत द्दिद्दटश
शासनाची चौकट अद्दण त्याद्वारे तयार केलेले द्दिद्दिध कायदे महत्त्िाचे अहेत. द्दिद्दटश
राजिटीत तयार झालेल्या कायद्ांचा भारतीय संद्दिधानािर प्रभाि पडला अहे. भारतात
घटनात्मक द्दिचारांची सुरुिात ही द्दिद्दटश काळात झाली. द्दिद्दटश साम्राज्य बळकट
करण्यासाठी, भारतातील राज्यकारभार सुरळीत चालद्दिण्यासाठी, भारतीयांचा
द्दिद्दटशांद्दिरोधातील ऄसंतोष दूर करण्यासाठी केलेले कायदे ि त्यातील तरतुदी ऄभ्यासणे
महत्त्िाचे अहे. यातूनच राज्यघटनेची संरचनात्मक चौकट तयार झाली अहे.
१.३.१.३ भारतीय राज्यघटनेस प्रभाजवत करणारे जब्रजटश कायदे:
भारतीय राज्यघटनेचा ऄभ्यास करत ऄसताना राज्यघटनेच्या द्दनद्दमितीची मागील दोनशे
िषाितील घटनात्मक द्दिकासाची ऐद्दतहाद्दसक पार्श्िभूमी समजून घेणे अिश्यक अहे. यात
प्रामुख्याने दोन कालखंडांचा समािेश होतो.
१. द्दिद्दटश इस्ट आंद्दडया कंपनीची राजिट- आ.स.१६०० ते आ.स.१८५७
२. द्दिद्दटश राजिट - आ.स.१८५८ ते आ.स.१९४७
A. जब्रजटश इस्ट आंजडया कंपनीची राजवट- आ.स.१६०० ते आ.स.१८५७:
आ. स. १६०० मध्ये द्दिद्दटशांचे भारतात अगमन झाले. आंग्लंडची राणी पद्दहली एद्दलझाबेथ
द्दहने द्दिद्दटश इस्ट आंद्दडया कंपनीला भारतात व्यापार करण्याची परिानगी द्ददली. आ. स.
१६०० ते १७६५पयांत द्दिद्दटश इस्ट आंद्दडया कंपनीचे स्िरूप ि कायि पूणिपणे व्यापारी
स्िरूपाचे होते. भारतात व्यापार करत ऄसताना येथील राजांमधील अपसातील
कलह,येथील सामाद्दजक पररद्दस्थती ि राजकीय ऄद्दस्थरतेचा फायदा द्दिद्दटश इस्ट आंद्दडया
कंपनीने घेतला. आ.स. १७५७ मध्ये प्लासीच्या लढाइत द्दिजय द्दमळिून द्दिद्दटश इस्ट आंद्दडया
कंपनीने भारतात द्दिद्दटश सत्तेचा पाया रोिला. तदनंतर कंपनीच्या कारभारािर द्दनयंिण
ठेिणे गरजेचे अहे, ऄसे द्दिद्दटश संसदेला लक्षात अले. त्यासाठी त्यांनी िेळोिेळी द्दिद्दिध
प्रकारचे कायदे केले.
१. १७७३ चा रेगुलेजटंग ॲक्ट:
१७६५ मध्ये द्दिद्दटश इस्ट आंद्दडया कंपनीने बंगालमध्ये द्ददिानी सत्ता प्रस्थाद्दपत केली अद्दण
व्यापाराबरोबरच राजकारण करण्यास सुरुिात झाली भारतात द्दिद्दटश इस्ट आंद्दडया कंपनीने
राजकीय सत्ता प्रस्थाद्दपत केल्यानंतर कंपनीच्या कारभारािर द्दनयंिण ठेिण्यासाठी, द्दिद्दटश munotes.in
Page 6
6
संसदेने १७७३ मध्ये पद्दहला कायदा पास केला हा कायदा "रेगुलेद्दटंग ऄॕक्ट" या नािाने
ओळखला जातो. या कायद्ात पुढील तरतुदी करण्यात अल्या.
१. कंपनीच्या ऄद्दधकाराखाली ऄसलेल्या सिि प्रदेशांचे एकद्दिकरण करण्यात येउन
'बंगालचा गव्हनिर' हा संपूणि भारतीय प्रदेशांचा 'गव्हनिर जनरल' झाला.
२. मुंबइ ि मद्रास येथील मुख्य प्रशासक यांचा ईल्लेख गव्हनिर ऄसा करण्यात येउ
लागला.
३. या कायद्ाने कलकत्ता येथे सिोच्च न्यायालयाची स्थापना करण्यात अली.
४. गव्हनिर जनरलसह कौद्दन्सलला कायदेद्दिषयक ि कायिकारी ऄद्दधकार देण्यात अले.
५. गव्हनिर जनरल, कौद्दन्सल सदस्य अद्दण मुख्य न्यायाधीश यांच्या िेतनात िाढ करण्यात
अली.
६. इस्ट आंद्दडया कंपनीच्या कारभाराची फेरतपासणी ि राज्यकारभारात सुधारणा
करण्यासाठी दर िीस िषाांनी कायदा करण्याचे द्दनद्दित करण्यात अले.
२. चाटिर ॲक्ट (फेरतपासणी) कायदे:
‘रेगुलेद्दटंग ॲक्ट’ मधील तरतुदीनुसार दर िीस िषाांनी आ.स. १७९३,१८१३,१८३३ ि
१८५३ मध्ये ‘चाटिर ॲक्ट’ म्हणजेच फेर तपासणी कायदे संमत करण्यात अले.. या
फेरतपासणी कायद्ाद्वारे कंपनीच्या राज्यकारभारात िेळोिेळी बदल करण्यात अले.
१८१३ ‘चाटिर ॲक्ट’ नुसार इस्ट आंद्दडया कंपनीची व्यापारी मक्तेदारी संपुष्टात अली.
त्यामुळे आतर द्दिद्दटश कंपन्या ि व्यक्तींना व्यापार करण्याची परिानगी द्दमळाली.
१८३३ च्या ‘चाटिडि ॲक् ट’नुसार भारतातील द्दिद्दटशांच्या द्दनयंिणाखालील सिि
भूप्रदेशािर गव्हनिर जनरलची एकमुखी सत्ता प्रस्थाद्दपत झाली. तसेच बंगालच्या
गव्हनिर जनरलचे रूपांतर भारतीय गव्हनिर जनरल मध्ये करण्यात अले.
१८५३ ‘चाटिर ॲक्ट’नुसार प्रथमच कायदेद्दिषयक अद्दण कायिकारी काये यांचे
द्दिभाजन करण्यात अले. प्रशासनात खुल्या स्पधाि परीक्षांद्वारे सनदी सेिकांच्या
भरतीची पद्धती स्िीकारण्यात अली.
राज्यघटना द्दनद्दमिती द्दिकासाच्या पद्दहल्या कालखंडात आ.स. १६०० ते १८५७ या दरम्यान
भारतीय राज्यकारभारासाठी द्दिद्दिध कायदे करण्यात अले. हे कायदे तत्कालीन समस्या
सोडिण्याच्या दृष्टीने महत्त्िाची होती.
B. दुसरा कालखंड १८५८ ते १९४७:
१८५७ चा ईठाि हा भारतीय आद्दतहासातील सिाित मोठे स्िातंत्र्य युद्ध होते. या ईठािानंतर
भारतातील सामाद्दजक ि राजकीय पररद्दस्थतीत मोठा बदल झाला. या ईठािाने द्दिटीशांच्या
राज्यकारभाराचा ऄन्याय ि ऄत्याचार जगासमोर अणला. हा ईठाि मोडून काढण्यात
द्दिद्दटशांना यश अले. माि द्दिद्दटश इस्ट आंद्दडया कंपनीची सत्ता संपुष्टात अली.
munotes.in
Page 7
7
१. १८५८ चा भारत सरकारचा कायदा (गव्हमेंट ऑफ आंजडया ऍक्ट):
यालाच 'राणीचा जाहीरनामा ' ऄसे देखील म्हटले जाते. १८५७ चा ईठाि नंतर आंग्लंडची
राणी द्दव्हक्टोररया ने भारतीय जनतेतील ऄसंतोष दूर करण्यासाठी अपल्या धोरणात मोठा
बदल केला.१ नोव्हेंबर १८५८ मध्ये राणीने जाहीरनामा काढून इस्ट आंद्दडया कंपनीचे
भारतातील शासन स्ितःकडे घेतले. भारतातील शासन कारभारासाठी द्दिद्दटश संसदेने
प्रथमच कायदा पाररत केला. त्याला १८५८ चा 'गव्हनिमेंट ऑफ आंद्दडया ऍक्ट' ऄसे म्हटले
जाते. या कायद्ात पुढील प्रमुख तरतुदी करण्यात अल्या.
1. इस्ट आंद्दडया कंपनीची सत्ता संपुष्टात करण्यात अली ि भारताचा राज्यकारभार
राणीच्या नािाने सुरू झाला.
2. द्दनयंिण मंडळ ि संचालक मंडळ बरखास्त करून भारतमंिी पद द्दनमािण करण्यात अले.
3. भारतमंत्र्यांच्या मदतीसाठी पंधरा सदस्यीय कौद्दन्सल ऑफ आंद्दडयाची स्थापना करण्यात
अली.
4. या कायद्ाने भारत मंिी हा द्दिद्दटश संसदेला जबाबदार झाला.
5. गव्हनिर जनरलचे नामकरण 'व्हाइसरॉय' ऄसे करण्यात अले. भारत मंत्र्यांचा
राज्यकारभार हा व्हाआसरॉयच्या मदतीने सुरु झाला.
6. या कायद्ाने देशाचे प्रशासन ऄद्दधक केंद्दद्रत करण्यासाठी द्दनरद्दनराळ्या प्रांतात भू
प्रदेशांचे द्दिभाजन करण्यात अले.
या कायद्ाच्या तरतुदींिरून भारतीय संसदेचे मूळ १८५८ च्या भारत सरकारच्या
कायद्ात द्ददसून येते.
२. १८९२ चा आंजडयन कौजससल ॲक्ट:
या कायद्ाला एम.व्ही.पायली यांनी ‘द्दिसाव्या शतकातील भारतीय द्दिद्दधमंडळाची प्राथद्दमक
सनद’ ऄसे म्हटले अहे. या कायद्ात पुढील तरतुदी करण्यात अल्या.
1. या कायद्ाने भारतीयांना कायदेमंडळात प्रिेश द्दमळाला.
2. केंद्रीय कायदे मंडळाच्या द्दबगर सरकारी सदस्य संख्येत िाढ करण्यात अली.
3. खातेिारीची पद्धत सुरू झाली म्हणजे मंद्दिमंडळ पद्धतीची पाया बांधणी झाली.
4. कायदेमंडळाला ऄंदाजपिकािर चचाि करण्याचा अद्दण कायिकारी मंडळाला प्रश्न
द्दिचारण्याचा ऄद्दधकार प्राप्त झाला.
याद्दशिाय या कायद्ाने कायिकारी मंडळ ि कायदे मंडळ काही प्रमाणात िेगळे करण्यात
अले.
३. १९०९ चा मोले जमंटो सुधारणा कायदा:
राष्रीय सभेची म्हणजे कााँग्रेसची स्थापना आ.स. १८८५ मध्ये झाली. त्यािेळी कााँग्रेसमध्ये
जहाल ि मिाळ ऄशा दोन गटांचा प्रभाि होता. हे दोन्ही गट अपापल्या मागािने द्दिद्दटश munotes.in
Page 8
8
सत्तेशी संघषि करीत होते. दरम्यान द्दिद्दटश राज्यकत्याांचे दडपशाहीचे ि न्यायाचे धोरण
चालूच होते. १८८५ ते १९०५ या काळात लॉडि लेन्स डाउन, लॉडि एद्दलगन ि लॉडि
कझिन हे तीन व्हाआसरॉय भारतात अले. त्यांच्या कारद्दकदीत भारतीय जनतेिर मोठ्या
प्रमाणात ऄन्याय ि जुलूम झाला. १९०५ मध्ये लॉडि कझिनने बंगालची फाळणी करून द्दहंदू
ि मुद्दस्लम यांच्यात फुट पाडण्याचा प्रयत्न केला. एकूण ऄशा पररद्दस्थतीत द्दिद्दटश सत्तेशी
भारतीय जनतेत ऄसंतोष िाढत चालला होता. तेव्हा भारतीयांना खूष करण्यासाठी काही
सुधारणा घडिून अणणे, द्दिद्दटशांना अिश्यक िाटत होते. यािेळी व्हाइसरॉय लॉडि द्दमंटो ि
भारत मंिी लॉडि मोले यांनी १९०९ चा सुधारणा कायदा तयार केला. हा कायदा मोले द्दमंटो
सुधारणा कायदा सुधारणा कायदा म्हणून ओळखला जातो.या कायद्ाने पुढील सुधारणा
करण्यात अल्या.
1. आंद्दडया कौद्दन्सल ॲक्ट प्रमाणे केंद्रीय ि प्रांद्दतक द्दिद्दधमंडळाच्या सदस्य संख्येत िाढ
करण्यातअली. ही सदस्य संख्या१६ िरून ६९ िर नेण्यात अली.
2. कायदेमंडळाच्या सदस्यांच्या द्दनिडीसाठी मयािद्ददत प्रमाणात द्दनिडणूक पद्धत
स्िीकारण्यात अली.
3. कायदेमंडळाच्या ऄद्दधकारात िाढ करण्यात अली.
4. मुद्दस्लमांसाठी स्ितंि मतदार संघ देण्यात अले.
5. मुद्दस्लमांमधील मध्यमिगािला, व्यापारी, जमीनदारांना, पदिीधर ि व्यिसाद्दयकांना
मतदान करण्याचा ऄद्दधकार देण्यात अला.
कायद्यातील ईणीवा :
1. १९०९ च्या कायद्ातील प्रमुख दोष म्हणजे जातीय पद्धतीच्या द्दनिडणुकीची तरतूद.
त्यामुळे जातीयिादाला खतपाणी घातले गेले.
2. मुद्दस्लमांना स्ितंि मतदार संघ देउन मुद्दस्लम प्रद्दतद्दनधींची द्दनिड फक्त मुद्दस्लम
मतदारांनी करण्याचा निा पायंडा रूढ झाला. यातूनच द्दद्वराष्रिादाचा जन्म झाला.
४. १९१९ चा मााँटेग्यू चेम्सफडि सुधारणा कायदा:
१९०९ चा कायदा भारतीयांना सुधारणा देण्यात ऄयशस्िी झाला. दरम्यान १९१४ च्या
पद्दहल्या महायुद्धासाठी भारतीय जनतेचे सहकायि द्दमळिण्याचे प्रयत्न द्दिद्दटशांकडून सुरू
होते. १९१६ मध्ये डॉ. ऄनी बेझंट ि लोकमान्य द्दटळक यांनी होमरुल चळिळ सुरु केली.
'संद्दिधाद्दनक मागािने स्ियंशासन' ही या चळिळीची मागणी होती. लखनौ ऄद्दधिेशनात
कााँग्रेस ि मुस्लीम लीग यांच्यात समझोता होउन संद्दिधाद्दनक सुधारणांसाठी एकि
लढण्याचा संकल्प कााँग्रेस ि मुस्लीम लीग यांनी केला. त्यामुळे द्दिद्दटश राज्यकते हादरले.
या सिि पररद्दस्थतीचा द्दिचार करून भारतमंिी मााँटेग्यू अद्दण व्हाइसरॉय लॉडि चेम्सफोडि
यांनी १९१९ चा सुधारणा कायदा तयार केला. हा कायदा 'मााँटेग्यु चेम्सफोडि सुधारणा
कायदा' म्हणून ओळखला जातो. या कायद्ात पुढील द्दशफारसी करण्यात अल्या.
munotes.in
Page 9
9
1.संघराज्य पद्धतीचा स्वीकार:
भारतात केंद्रीय ि प्रांद्दतक प्रशासनाच्या ऄद्दधकार द्दिषयांची िाटणी प्रथमच करण्यात
अल्याने संघराज्य पद्धतीचा प्रारंभ झाला.
2.जिदलशासनपद्धती :
प्रांद्दतक पातळीिर द्दद्वदल शासन पद्धती सुरू झाली. यानुसार प्रांतांच्या प्रशासनाच्या
खात्यात राखीि खाते ि सोपीि खाती ऄसे दोन प्रकार करण्यात अले. गव्हनिर जनरलच्या
कायदे मंडळाकडे न्याय, पोलीस, जमीन, महसूल, कालिे ही राखीि खाती तर लोकद्दनयुक्त
मंत्र्यांकडे द्दशक्षण, सहकारी संस्था, अरोग्य, ईद्ोगधंदे, जंगल आ.ईपयुक्त खाती देण्यात
अली. म्हणजेच या कायद्ाने भारतीय व्यक्ती प्रथमच मंिी पदािर जाउ शकत होती.
1. कायिकारीमंडळापासून भारतीय कायदेमंडळास स्ितंि ठेिण्यात करण्यात अले.
2. केंद्रीय कायदेमंडळात कद्दनष्ठ सभागृह ि िररष्ठ सभागृह ऄसलेले द्दद्वगृही कायदे मंडळ
स्थापन करण्यात अले.
3. या कायद्ाने मतदानाचा ऄद्दधकार केिळ घरपट्टी, जमीन महसूल आत्यादी करदात्या
व्यक्तींना देण्यात अला.
4. गव्हनिर जनरलच्या ऄद्दधकारात िाढ करण्यात अली. या कायद्ाने मुसलमान, शीख,
युरोद्दपयन, जमीनदार, व्यापारी यांना स्ितंि मतदार संघ देण्यात अले.
5. भारत मंत्र्यांचे ऄद्दधकार कमी करण्यात अले. भारत मंत्र्यांचा पगार भारतीय
द्दतजोरीतून केला जात होता माि या कायद्ाने भारतमंिी,ईपमंिी यांचे िेतन द्दिद्दटश
पालिमेंटने करण्याचे ठरले.
6. भारतीय ईच्चायुक्त पदाची द्दनद्दमिती करण्यात अली. भारत मंत्र्यांची काही कामे
त्यांच्याकडे सोपद्दिण्यात अली.
7. प्रांतांमध्ये यापूिी कायदेमंडळ पद्धती ठेिण्यात अली. माि यातील लोकप्रद्दतद्दनधींची
संख्या िाढद्दिण्यात अली.
कायद्यातील ईणीवा:
1. या कायद्ाने प्रांतांना स्िायत्तता द्दमळण्यास प्रारंभ झाला ऄसला, तरी खरी सत्ता गव्हनिर
जनरलच्या हातातच राद्दहली होती.
2. द्दद्वदल शासन पद्धतीचा प्रयोग ऄयशस्िी ठरला.
एकंदरीत भारतात जबाबदार शासन पद्धती अद्दण संसदीय लोकशाहीचा प्रयोग सुरू
करण्याच्या दृष्टीने या कायद्ाचे महत्त्ि नाकारता येणार नाही.
५. १९३५ चा भारत प्रशासन कायदा :
आ.स.१९१९ ते१९३५ या काळात भारतीयांनी द्दिद्दटश राज्यकत्याांशी ऄसहकार पुकारला.
१९२७ मध्ये सायमन कद्दमशन नेमण्यात अले. भारतीयांनी त्यािर बद्दहष्कार टाकला. munotes.in
Page 10
10
दरम्यान १९२८ च्या कलकत्ता कााँग्रेस ऄद्दधिेशनात िसाहतीच्या स्िराज्याची मागणी केली
माि द्दिद्दटश सरकारने भारतीयांना िसाहतीचे स्िराज्य एका िषािच्या अत द्ददले नाही,
म्हणून १९३० च्या लाहोर ऄद्दधिेशनात कााँग्रेसने संपूणि स्िातंत्र्याची मागणी केली. १९३०
मध्ये सद्दिनय कायदेभंगाची चळिळ सुरू झाली. सििि ऄसहकार, बद्दहष्कार यासारखे
कायििम सुरू झाले. १९३० ते १९३२ या काळात द्दिद्दटश सर कारने तीन गोलमेज पररषदा
घेतल्या. माि त्या ऄपयशी ठरल्या.
या सिि पररद्दस्थतीचा द्दिचार करता, प्रशासकीय सुधारणा घडिून अणण्यासाठी कायदा
करण्याद्दशिाय द्दिद्दटश सरकारला पयािय नव्हता. त्यासाठी १९३३ मध्ये द्दिद्दटश सरकारने
भारताच्या निीन राज्यघटनेची रूपरेषा स्पष्ट करणारी र्श्ेतपद्दिका प्रकाद्दशत केली. संयुक्त
संसदीय सद्दमतीच्या द्दशफारशीने ि पालिमेंटच्या मंजूरीने १९३५ चा भारत सरकारचा
कायदा करण्यात अला. या कायद्ात ३२१ कलमे ि एकोणिीस पररद्दशष्टे होती.
भारतीय राज्यघटनेचा बहुतांश भाग १९३५ चा भारत सरकारच्या कायद्ातून घेण्यात
अला अहे. घटनातज्ञ सुभाष कश्यप यांच्या मते, "भारतीय राज्यघटनेचे सुमारे ७५ टक्के
भाग १९३५ च्या कायद्ाची पुनद्दनिद्दमितीचाच भाग मानता येतो. राज्यव्यिस्थेचे स्िरूप'
केंद्र-राज्य संबंधाचे द्दनयमन करणाऱ्या तरतुदी, अणीबाणी द्दिषयक तरतुदी या मुख्यतः
१९३५च्या कायद्ािर अधाररत अहे.‛ यािरून हा कायदा म्हणजे संद्दिधान द्दनद्दमितीचा
एक महत्त्िाचा दस्तािेज होता. म्हणून १९३५ भारत सरकारच्या कायद्ाला भारतीय
संद्दिधान द्दनद्दमितीचा प्रमुख अधार मानले जाते. या कायद्ातील तरतुदी पुढीलप्रमाणे
1. संघराज्य शासन पद्धती:
या कायद्ानुसार भारतात संघराज्य शासन पद्धती सुरू झाली. या कायद्ाने भारतीय
संस्थाद्दनक ि द्दिद्दटश प्रांत यांचे द्दमळून संघराज्य स्थापन करण्याची योजना मांडण्यात
अली.
2. ऄजधकार जवभागणी:
या कायद्ाने केंद्र सरकार अद्दण घटक राज्यांच्या ऄद्दधकारांची द्दिभागणी करण्यात अली.
या ऄद्दधकारांची संघ सूची - ५९ द्दिषय, प्रांत सूची- ५४ द्दिषय, समिती सूची - ३६ द्दिषय
ऄशी द्दिभागणी करण्यात अली. तर ईििररत ऄद्दधकार व्हाआसरॉयला देण्यात अले.
3. जिगृही कायदेमंडळ:
भारतात केंद्रस्थानी द्दद्वगृही कायदेमंडळाचा स्िीकार करण्यात अला. यात राज्यसभा
(कौद्दन्सल ऑफ स्टेट्स) हे िररष्ठ सभागृह तर संघराज्य पररषद (सेन्रल ऄसेम्ब्ली) या
कद्दनष्ठ सभागृहाचा समािेश होता.
4. केंद्रात जिदल शासन पद्धती:
केंद्रात द्दद्वदल शासन पद्धती चा स्िीकार करण्यात अला. त्यामुळे केंद्रातील द्दिषयांची
राखीि ि सोपीि ऄशी द्दिभागणी करण्यात अली. munotes.in
Page 11
11
5. प्रांतातील जिदल शासन पद्धती बंद:
या कायद्ाने प्रांतातील द्दद्वदल शासन पद्धती बंद करून प्रांतांना स्िायत्तता देण्यात अली.
प्रांतांचा सिि राज्यकारभार प्रांतांच्या कायदेमंडळाला जबाबदार ऄसणाऱ्या मंद्दिमंडळाकडे
सोपद्दिण्यात अला.
6. प्रांतांमध्ये जिगृहात्मक पद्धत:
प्रांतांमध्ये द्दद्वगृहात्मक पद्धत सुरू झाली. ११ पैकी बंगाल, बॉम्बे, मद्रास,
द्दबहार,असाम,संयुक्त प्रांत या सहा प्रांतात द्दिद्दधमंडळाचे िररष्ठ सभागृह -द्दिधानपररषद
अद्दण कद्दनष्ठ सभागृह- द्दिधानसभा द्दनमािण करण्यात अले.
7.व्हाइसराय वास्तववादी प्रमुख:
१९३५ च्या कायद्ाने व्हाइसरायच्या ऄद्दधकारात िाढ करण्यात अली. या
ऄद्दधकारानुसार व्हाइसराय हाच खरा िास्तििादी प्रमुख झाला.
8.संघ सयायालयाची तरतूद:
केंद्र शासन ि घटक राज्य यांच्यातील संघषि सोडिण्यासाठी संघ न्यायालयाची स्थापना
करण्यात अली. १ ऑक्टोबर १९३७ पासून द्ददल्ली येथे संघराज्य न्यायालयाचे कामकाज
सुरू झाले.
9.जब्रजटश पालिमेंटचे साविभौमत्व:
या कायद्ात बदल करण्याचा सििस्िी ऄद्दधकार द्दिद्दटश संसदेला देउन द्दिद्दटश संसदेचे
साििभौमत्ि ऄद्दधक स्पष्ट केले. भारतातील केंद्रीय द्दिद्दधमंडळाला यासंदभाित कोणताही
ऄद्दधकार नव्हता.
1०.राष्ट्रीय एकात्मतेवर अघात:
या कायद्ाने जातीय मतदार संघाचा स्िीकार करण्यात अला. द्दििन, द्दशख, द्दिया,
कामगार यांना स्ितंि मतदार संघ देण्यात अले. त्यामुळे राष्रीय एकात्मतेच्या तत्िाला
तडा पोहोचला.
11. देशाचे चलन ि पत यािर द्दनयंिणासाठी ररझिि बाँकेची तरतूद करण्यात अली.
12. या कायद्ाने मताद्दधकाराचा द्दिस्तार करण्यात अला. एकूण लोकसंख्येच्या दहा टक्के
लोकांना मतदानाचा ऄद्दधकार द्दमळाला.
13. या कायद्ाने अणीबाणी जाहीर करण्याची तरतूद करण्यात अली.
कायद्यातील ईजणवा :
1. संघराज्याची सगळी िैद्दशष्ट्ये १९३५ च्या कायद्ात होती माि ती योजना प्रत्यक्ष
कागदािरच राद्दहली. munotes.in
Page 12
12
2. ऄद्दधकाऱ्यांची सदोष िाटणी, सिि महत्त्िाचे ऄद्दधकार केंद्राला द्ददल्याने घटक राज्य
दुबिल झाली.
3. प्रांतांशी संबंद्दधत सिि तरतुदी केंद्र सत्तेच्या अधीन होत्या. प्रांद्दतक गव्हनिरांना व्यापक
ऄद्दधकार होते.
घटनात्मक दृद्दष्टकोनातून १९३५ चा कायदा महत्त्िाचा ऄसला तरी या कायद्ातील
तरतुदींची पूणिपणे ऄंमलबजािणी झाली नाही.
६. ऑगस्ट घोषणा १९४०:
१९३७ मध्ये पद्दहली साििद्दिक द्दनिडणूक घेण्यात अली. या द्दनिडणुकीत ऄकरा प्रांतापैकी
अठ प्रांतात मंद्दिमंडळे सत्तेिर अली. १९३९ पयांत या मंद्दिमंडळाने चांगला राज्यकारभार
कारभार केला माि दुसऱ् या महायुद्धाची सुरुिात होता क्षणीच द्दिद्दटश सरकारने भारतीयांना
न द्दिचारता, द्दिर्श्ासात न घेता भारत आंग्लंडच्या बाजूने महायुद्धात ईतरत अहे ऄसे घोद्दषत
केले. त्याचा द्दनषेध म्हणून प्रांतातील कााँग्रेस मंद्दिमंडळांनी राजीनामे द्ददले ि कााँग्रेसचा
द्दिद्दटश सरकारची संघषि सुरू झाला तद्नंतर ऑगस्ट १९४० मध्ये लॉडि द्दलनद्दलथगो यांनी
'ऑगस्ट घोषणा ' करून भारतीयांना घटना तयार करण्याची संधी देण्याचे जाहीर केले. माि
या घोषणेनंतर कृतीचा प्रत्यक्ष ऄभाि ऄसल्याने कााँग्रेसने त्याकडे दुलिक्ष केले.
७. जिप्स जमशन १९४२:
११ माचि १९४२ रोजी द्दिद्दटशांनी भारतात िसाहतीचे स्िातंत्र्य देण्याची घोषणा केली. या
िसाहतीच्या स्िातंत्र्याचे स्िरूप द्दनद्दित करण्याच्या ईिेशाने ि दुसऱ्या महायुद्धात
भारतीयांचे सहकायि द्दमळद्दिण्यासाठी सर स्टॕफडिद्दिप्सयांना भारतात पाठद्दिले. भारतीय
नेत्यांशी चचाि करून द्दिप्स यांनी अपली योजना मांडली म्हणून या योजनेला 'द्दिप्स
द्दमशन' ऄसे म्हटले जाते. या योजनेत पुढील तरतुदी करण्यात अल्या.
1. युद्ध समाप्तीनंतर भारताला िसाहतीचे स्िराज्य देण्यात येइल.
2. युद्ध समाप्तीनंतर भारताची राज्यघटना तयार करण्यासाठी लोकद्दनयुक्त घटना सद्दमतीची
स्थापना केली जाइल. घटना सद्दमतीमध्ये द्दहंदी संस्थाद्दनकांचे सहकायि घेतले जाइल.
3. एखाद्ा प्रांताला घटना मान्य न झाल्यास त्यांना स्ितंि घटना तयार करण्याचा
ऄद्दधकार ऄसेल.
4. घटना सद्दमतीने तयार केलेली राज्यघटना स्िीकारण्याचे बंधन द्दिद्दटश सरकारिर
राहील.
5. युद्ध संपेपयांत भारतीयांनी द्दिद्दटश सरकारला संपूणि सहकायि करािे.
6. निीन राज्यघटना तयार होइपयांत भारताच्या संरक्षणाची जबाबदारी द्दिद्दटश सरकारची
राहील.
munotes.in
Page 13
13
योजनेतील ईणीवा:
1. मुद्दस्लमांसाठी स्ितंि राज्य द्दनमािण करण्याची द्दनद्दित योजना यात नसल्याने मुस्लीम
लीगने या योजनेचा द्दनषेध केला.
2. प्रांतांना फुटून द्दनघण्याची सिलत म्हणजे ऄप्रत्यक्षपणे पाद्दकस्तान द्दनद्दमितीला प्रेरणा
द्ददल्याने कााँग्रेसने या योजनेस द्दिरोध केला.
3. द्दिप्स योजनेत भारताच्या सत्तांतराची द्दनद्दित तारीख द्ददली नव्हती , म्हणून महात्मा
गांधींनी "बुडीत द्दनघालेल्या बाँकेिर काढलेला पुढील तारखेचा चेक" या शब्दात या
योजनेचा द्दनषेध केला.
थोडक्यात या योजनेत कोणाचेही समाधान न झाल्याने ही योजना ऄपयशी ठरली.
८. १९४६ कॅजबनेट जमशन योजना:
द्दिप्स योजनेच्या ऄपयशानंतर भारतातील राजकीय िातािरण ऄद्दतशय तणािाचे होते.
भारतातील घटनात्मक प्रश्न सोडिण्यासाठी द्दिद्दटश सरकारने तत्कालीन व्हाइसरॉय लॉडि
िेव्हेल यांच्या ऄध्यक्षतेखाली द्दसमला येथे १४ जून १९४५ रोजी सििपक्षीय पररषदेचे
अयोजन केले. माि ही पररषद देखील ऄपयशीर ठरली.
भारतीय संद्दिधान द्दनद्दमितीची सुरुिात कॅद्दबनेट द्दमशन योजनेपासून सुरू झाली. १९४६
मध्ये द्दिटनमध्ये पंतप्रधान लॉडि ॲटलीयांचे मजूर पक्षाचे सरकार सत्तेिर अले. त्यांनी
भारतातील राजकीय पेचप्रसंग सोडद्दिण्यासाठी सरपॕद्दथक लॉरेन्स, सर स्टॅंफडि द्दिप्स ि
ऄल्बटि ऄलेक्झांडर या तीन कॕद्दबनेट मंत्र्यांचे द्दशष्टमंडळ भारतात पाठिले म्हणून या
योजनेला 'द्दिमंिी योजना ' द्दकंिा 'कॅद्दबनेट द्दमशन' ऄसे म्हटले जाते.कॅद्दबनेट द्दमशन योजनेत
पुढील तरतुदी करण्यात अल्या.
1. संघराज्याची जनजमिती:
भारतीय संघराज्यात द्दिद्दटश भारत ि संस्थाने यांचे द्दमळून संघराज्य स्थापन करण्यात
यािे.
2. कायदेमंडळ कायिकारी मंडळाची स्थापना:
संघराज्यासाठी स्ितंि कायदे मंडळ कायिकारी मंडळ स्थापन करण्यात यािे. यात प्रांत ि
संस्थांचे प्रद्दतद्दनधी घेण्यात यािे.
3. प्रांतातील गटासाठी स्वतंत्र राज्यघटना:
भारतातील प्रांतांनी अपले गट पाडािेत. त्यांचे ऄ, ब, क ऄसे तीन गटात द्दिभाजन करून
प्रत्येक गटासाठी स्ितंि राज्यघटना द्दनमािण करािी ि त्यािरून संघराज्याची राज्यघटना
द्दनमािण करण्यात यािी.
4. घटना सजमती सदस्य संख्या:
प्रांद्दतक द्दिधानसभांच्या सभासदांकडून घटना सद्दमतीच्या सभासदांची द्दनिड करण्यात
यािी. या सद्दमतीत घटना सद्दमतीत ३८९ सदस्य ऄसतील. munotes.in
Page 14
14
5. हंगामी सरकारची स्थापना:
भारतात घटना द्दनद्दमितीचे कायि पूणि होइपयांत हंगामी सरकार स्थापन करण्यात यािे.
6. पाजकस्तान जनजमितीस नकार:
द्दिमंिी योजनेने पाद्दकस्तानच्या द्दनद्दमितीस म्हणजे भारताच्या फाळणीस स्पष्ट नकार द्ददला.
7. सत्ांतर करार:
सत्तांतराच्या संदभाित द्दनमािण होणाऱ्या प्रश्नांसंबंधी संघराज्याची घटना सद्दमती अद्दण द्दिद्दटश
सरकार यांच्यात करार करण्यात येइल.
कायद्यातील ईणीवा :
1. द्दिमंिी योजनेमुळे केंद्रसत्ता दुबिल बनली तसेच स्थाद्दनकांचे प्रश्न ऄद्दनद्दणित राद्दहले,
भारतीय राजकीय पक्षांना ही योजना काही प्रमाणात पसंत नव्हती.
2. या योजनेत पाद्दकस्तानच्या मागणीचा द्दिचार नसल्याने मुद्दस्लम लीग नाराज झालेला
होता. त्यामुळे २ सप्टेंबर १९४६ रोजी पंतप्रधान पंद्दडत नेहरूंच्या नेतृत्िाखाली
हंगामी सरकार स्थापन झाले, यात मुद्दस्लम लीग सामील झाले माि त्यांनी हंगामी
सरकारला सहकायि केले नाही.
९. लॉडि माईंटबॅटन योजना:
२० फेिुिारी १९४७ रोजी द्दिटनचे पंतप्रधान लॉडि ॲटली यांनी कोणत्याही पररद्दस्थतीत
जून१९४८ पूिी भारतातील सत्ता सोडण्याची घोषणा केली. त्यामुळे सत्तांतर प्रद्दियेला िेग
द्दमळाला व्हाआसरॉय लॉडि माउंटबॅटन यांच्याकडे सत्तांतर करण्याची जबाबदारी देण्यात
अली. कॉंग्रेस ि मुद्दस्लम लीगच्या नेत्यांशी चचाि करून ३ जून १९४७ रोजी लॉडि
माईंटबॅटन यांनी अपली योजना मांडली. त्यात पुढील बाबींचा समािेश होता.
1. भारताची द्दिभागणी भारत ि पाद्दकस्तान ऄशा दोन स्ितंि राष्रात केली जाइल
2. प्रत्येक राष्राला स्ितःची राज्यघटना तयार करण्याचा ऄद्दधकार राहील.
3. िायव्य सरहि प्रांत, पद्दिम पंजाब, द्दसंध, बलुद्दचस्तान अद्दण पूिि बंगाल यांची द्दमळून
पाद्दकस्तान बनेल तर ईििररत भाग हा भारताचा राहील.
4. भारत-पाद्दकस्तान यांची फाळणी झाल्यानंतर या देशांच्या सीमा द्दनद्दित करण्यासाठी
एक मंडळ स्थापन करण्यात येइल.
5. देशी राज्यांना कोणत्याही राज्यात सामील होण्याचे द्दकंिा स्ितंि राज्य म्हणून राहण्याचे
स्िातंत्र्य देण्यात येइल.
१०. १९४७ चा भारतीय स्वातंत्र्याचा कायदा:
लॉडि माउंटबॅटन यांच्या योजनेनुसार भारताच्या स्िातंत्र्यासंबंधीचे द्दिधेयक तयार करण्यात
अले. यालाच ‚भारतीय स्िातंत्र्याचा कायदा‛ ऄसे म्हटले जाते. त्यातील तरतूदी
पुढीलप्रमाणे. munotes.in
Page 15
15
1. १५ ऑगस्ट १९४७ ला सत्तांतराचे कायि पूणि करण्यात येइल. या द्ददिसापासून भारत
ि पाद्दकस्तान या दोन्ही देशांिर द्दिद्दटश सरकारचे कोणत्याही स्िरुपाचे द्दनयंिण
राहणार नाही. तसेच भारत सद्दचि पदाची समाप्ती करण्यात येइल.
2. प्रत्येक राज्यासाठी गव्हनिर जनरलची द्दनयुक्ती करण्यात येइल.
3. निीन संद्दिधान द्दनमािण होइपयांत दोन्ही राष्रातील प्रशासन भारत सरकारच्या १९३५
च्या कायद्ानुसार चालेल.
4. भारतीय प्रांतातील द्दिद्दटशांची साििभौम सत्ता संपुष्टात येइल.
5. निीन राज्यघटना द्दनमािण होइपयांत कायदे करण्याचा ऄद्दधकार घटना सद्दमतीकडे
राहील.
ऄशाप्रकारे १४ ऑगस्ट १९४७ रोजी पाद्दकस्तान ि १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत
ऄशी दोन निीन स्ितंि ि साििभौम राष्रे ईदयास अली.
१.३.१.४ घटना सजमतीची जनजमितीची प्रजिया:
राज्यघटना द्दनद्दमितीच्या ऐद्दतहाद्दसक पार्श्िभूमीच्या ऄभ्यासातून ऄसे लक्षात येते की,
भारतात राज्यघटना द्दनद्दमिती द्दिषयी ऄनेकदा राजकीय स्तरािर चचाि करण्यात अली.
1. महात्मा गांधींनी १९२२ ला "यंग आंद्दडया"मध्ये 'भारतीय संद्दिधान भारतीयांच्या
आच्छेनुसार ऄसेल' ऄसा अशािाद व्यक्त केला.
2. १९२४ मध्ये मोतीलाल नेहरू यांनी केंद्रीय द्दिद्दधमंडळात भारतासाठी संद्दिधानाची
मागणी केली.
3. १९२९ च्या लाहोर ऄद्दधिेशनात 'संपूणि स्िातंत्र्याचा ठराि' पाररत केला. यात घटना
सद्दमती द्दनद्दमितीची मागणी करण्यात अली.
4. लोकद्दनयुक्त घटना सद्दमतीची मागणी मानिेंद्रनाथ रॉय यांनी सायमन कद्दमशन पुढे
मांडली.
५. ८ द्दडसेंबर १९३६ रोजी फैजपूर येथील कााँग्रेस ऄद्दधिेशनात पद्दहल्यांदा घटना सद्दमती
द्दनमािण करण्याचा ठराि राष्रीय सभेने संमत केला.
िरील घटनािम लक्षात घेता दुसऱ्या महायुद्धापयांत द्दिद्दटश सरकार भारतीयांच्या
राज्यघटना द्दनद्दमितीसाठी घटना सद्दमतीच्या मागणीचा द्दिरोध करीत होते, माि दुसऱ्या
महायुद्धास सुरुिात झाल्यानंतर तत्कालीन पररद्दस्थतीत द्दिप्स द्दमशन योजनेत संद्दिधान
तयार करण्याचा प्रस्ताि ठेिला गेला. त्यानुसार १९४६ मध्ये कॅद्दबनेट द्दमशन योजनेनुसार
भारतात 'संद्दिधान सभा' स्थापन झाली ि घटना सद्दमतीच्या द्दनद्दमिती प्रद्दियेस सुरुिात
झाली.
१.३.१.५ घटना सजमतीची रचना व स्वरूप :
कॅद्दबनेट द्दमशन योजनेतील तरतुदीनुसार घटना सद्दमतीची रचना पुढीलप्रमाणे होती. munotes.in
Page 16
16
१. द्दिद्दटश भारतीय प्रांतातील प्रद्दतद्दनधी - २९२
२. चीफ कद्दमशनर प्रांतातून - ०४
३. भारतीय संस्थानांतून - ९३
एकूण सदस्य - ३८९
कॅद्दबनेट द्दमशन योजनेनुसार जुलै १९४६ मध्ये घटना सद्दमतीच्या सदस्यांची द्दनिडणूक
घेण्यात अली. यात २९२ जागांपैकी २११ जागा कााँग्रेस पक्षाला अद्दण ७३ जागा मुद्दस्लम
लीगला द्दमळाल्या तसेच िसाहत ि मांडद्दलक संस्थानांच्या ९३ जागा पूणि भरल्या नाहीत.
भारत-पाद्दकस्तान फाळणीनंतर घटना सद्दमतीतील सदस्यांची संख्या ३८९ िरून २९९
एिढी झाली. त्यापैकी प्रांतातून २२९ तर संस्थानातून ७० सदस्य होते.
घटना सजमतीचे स्वरूप:
घटना सद्दमतीचे स्िरूप 'कॅद्दलडोस्कोप' प्रमाणे म्हणजे बहुरंगी स्िरूपाचे होते. घटना
सद्दमतीत द्दिद्दिध मतप्रिाहांचे सदस्य होते. द्दहंदू-मुस्लीम ह्या प्रमुख जमातीप्रमाणेच शीख,
पारशी, द्दििन, आंद्दडयन ऄल्पसंख्यांक यांनाही प्रद्दतद्दनद्दधत्ि द्ददले होते. घटना सद्दमतीत
समाजातील सिि िगाांना पुरेसे प्रद्दतद्दनद्दधत्ि द्दमळाले होते. घटना सद्दमती साििभौम नव्हती,
द्दतचे कायि कॅद्दबनेट द्दमशनच्या योजनेनुसार चालणार होते. तसेच घटना सद्दमतीतील
प्रद्दतद्दनधींची द्दन िड ही ऄप्रत्यक्षपणे म्हणजे प्रांतांच्या द्दिद्दधमंडळातील प्रद्दतद्दनधीमाफित
झालेली होती. घटना सद्दमतीत द्दिद्दिध द्दहतसंबंधी गटांचे प्रद्दतद्दनधी होते.
घटना सद्दमतीची पद्दहली बैठक द्ददल्ली येथे ९ द्दडसेंबर १९४६ रोजी घेण्यात अली. या
बैठकीत डॉ. सद्दच्चदानंद द्दसन्हा यांना हंगामी ऄध्यक्ष म्हणून द्दनिडण्यात अले. ११ द्दडसेंबर
१९४६ रोजी डॉ. राजेंद्र प्रसाद यांची घटना सद्दमतीचे स्थायी ऄध्यक्ष म्हणून द्दनिड
करण्यात अली. घटना सद्दमतीचे कामकाज पूणि होइपयांत डॉ. राजेंद्र प्रसाद हे ऄध्यक्ष होते
तर ईपाध्यक्ष म्हणून डॉ. एच. सी. मुखजी यांची नेमणूक करण्यात अली. घटना सद्दमतीचे
घटनात्मक सल्लागार म्हणून बी.एन.राि यांची नेमणूक करण्यात अली. घटना सद्दमतीचे
कामकाज ९ द्दडसेंबर १९४६ ते २६ नोव्हेंबर १९४९ पयांत चालले, म्हणजे २ िषे ११
मद्दहने १८ द्ददिस आतके चालले. या दरम्यान घटना सद्दमतीच्या ११ बैठका घेण्यात अल्या.
या बैठकांना एकूण १६५ द्ददिस लागले. घटनेच्या मसुदयािर ११४ द्ददिस चचाि करण्यात
अली. घटना सद्दमतीच्या कामकाजािर ६३ लाख ९६ हजार ७२९ रुपये खचि करण्यात
अले.
१९४७ च्या भारतीय स्िातंत्र्य कायद्ानुसार घटना सद्दमतीला ऄद्दधकृत सद्दमती म्हणून
स्ितंि दजाि प्राप्त झाला. पंद्दडत जिाहरलाल नेहरूंनी मांडलेला 'ईद्दिष्टांचा ठराि' दुसऱ्या
बैठकीत १३ द्दडसेंबर १९४६ रोजी मंजूर करण्यात अला. पंद्दडत जिाहरलाल नेहरू यांनी
मांडलेल्या ईद्दिष्टांच्या ठरािाला भारताची संद्दिधानाची 'ईिेश पद्दिका' म्हणून स्िीकार munotes.in
Page 17
17
करण्यात अले. या दुसऱ्या बैठकीतच घटना सद्दमतीच्या कामकाजासंबंधीच्या २२ सद्दमत्या
स्थापन करण्यात अल्या.
२९ ऑगस्ट १९४७ रोजी घटना सद्दमतीच्या बैठकीत मसुदा सद्दमतीची द्दनद्दमिती करण्यात
अली. मसुदा सद्दमतीच्या ऄध्यक्षपदी डॉ. बाबासाहेब अंबेडकर यांची द्दनिड करण्यात
अली. तर गोपालस्िामी ऄय्यंगार, ऄल्लादी कृष्णस्िामी ऄय्यर, मोहम्मद सादुल्ला, के.
एम. मुंशी, बी. एल. द्दमत्तल , डी.पी. खेतान मसुदा सद्दमतीचे सदस्य होते. मसुदा सद्दमतीने
ऄद्दतशय ऄभ्यासपूणि पद्धतीने घटनेचा मसुदा तयार करुन २१ फेिुिारी १९४६ रोजी हा
मसुदा घटना सद्दमतीकडे पाठद्दिला. गटाच्या मसुद्ािर द्दिचार द्दिद्दनमय करून सूचना
करण्यासाठी ड्राफ्ट ररपोटि प्रकाद्दशत केला. या दरम्यान भारतीय जनतेकडून अलेल्या
सूचनांिर घटना सद्दमतीने चचाि केली. द्दद. १४ नोव्हेंबर ते २६ नोव्हेंबर १९४९ च्या
काळात घटनेच्या मसुद्ाचे द्दतसरे िाचन करण्यात येउन डॉ. राजेंद्र प्रसाद यांच्या सहीने
घटनेला ऄंद्दतम मंजुरी देण्यात अली. घटना सद्दमतीने मंजूर केलेल्या भारतीय राज्यघटनेत
३९५ कलमे ि ८ पररद्दशष्टे होती. स्ितंि भारताच्या राज्यघटनेचे ऄंमलबजािणी २६
जानेिारी १९५० पासून सुरू करण्यात अली.
सारांश:
भारताने लोकशाही शासन पद्धतीचा स्िीकार केलेला अहे. राज्यघटनेमुळे भारतीय
जनतेला साििभौम सत्ता प्राप्त झाली अहे. राज्यघटनेच्या द्दनद्दमितीसाठी भारतीयांना
द्दिद्दटशांची मोठा संघषि करािा लागला.जगातील ऄनेक देशांच्या राज्यघटनांचा प्रभाि
भारतीय राज्यघटनेिर पडल्याने ती जगातील अदशि राज्यघटना अहे. अपल्या देशाला
अपल्या आच्छेनुसार भद्दिष्य घडद्दिण्याची संधी राज्यघटनेने द्ददलेली अहे. जबाबदार
नागररक म्हणून राज्यघटनेचा ऄभ्यास करणे हे प्रत्येक नागररकाचे कतिव्य अहे. भारताच्या
शासनव्यिस्थेची चौकट बळकट करण्यासाठी ि राजकीय स्थैयि द्दनद्दमितीसाठी राज्यघटना
एक मागिदशिक अहे. भारतातील सामाद्दजक ि अद्दथिक पररितिनाचे साधन म्हणून
राज्यघटनेचे योगदान मोलाचे अहे अहे.
अपली प्रगती त पासा
१. भारतीय राज्यघटना राज्यघटनेचा ऄथि सांगून राज्यघटनेचे ऐद्दतहाद्दसक पार्श्िभूमी स्पष्ट
करा ?
munotes.in
Page 18
18
२. द्दिद्दटश इस्ट आंद्दडया कंपनीचा राजिटीतील (१६०० ते १८५७) भारतीय राज्यघटनेस
प्रभाद्दित करणारे कायदे सद्दिस्तर स्पष्ट करा ?
३. १९३५ चा भारत प्रशासन कायद्ातील तरतुदी ि ईद्दणिा सद्दिस्तर द्दलहा ?
४. घटना सद्दमतीचे रचना ि स्िरूप द्दिशद करा ?
१.४ भारतीय राज्यघटनेची वैजशष्ट्ये
कोणत्याही देशाची राज्यघटना ही त्या देशातील लोकांच्या जीिनातील एक महत्त्िाची बाब
ऄसते, 'राज्य म्हणजे एका ठराद्दिक पद्धतीचे अयुष्य जगण्यास कद्दटबद्ध ऄसलेल्या
व्यक्तींचा समाज होय. ' ऄसे लास्कीने यांनी सांद्दगतले अहे. त्यामुळे राज्यात कोणासही
िाटेल तसे िागू चालत नाही. शासन संस्थेचे द्दनयंिण करणारी राज्यघटना म्हणजे या
देशाच्या राज्यकारभाराचा मूलभूत कायदाच ऄसतो. देशाच्या शासनाची मूलभूत बैठक
द्दनद्दित करणारी , शासनाचे ऄद्दधकार अद्दण जनतेचे हक्क स्पष्ट करणारी, सूिबद्ध
द्दनयमािली म्हणजे राज्यघटना. १७८९ झाली प्रथम ऄद्दस्तत्िात अलेल्या ऄमेररकेच्या
संघराज्याचे ऄनुकरण जगातील आतर राष्रांप्रमाणे भारतानेही केले. आतर राज्यघटनांचा
भारतीय राज्यघटनेिर पररणाम झाला ऄसला तरी भारतीय परंपरा अद्दण पररद्दस्थती यांना
ऄनुरूप तत्िे ि भारतीय जनतेच्या अशा-अकांक्षाचे प्रद्दतद्दबंब भारतीय राज्यघटनेत
ईमटलेली अहे. या राज्यघटनेची िैद्दशष्ट्ये पुढीलप्रमाणे सांगता येतील.
munotes.in
Page 19
19
१. जलजखत व जनजमित राज्यघटना:
भारतीय राज्यघटना द्दलद्दखत स्िरुपाची अहे. संघराज्य व्यिस्थेसाठी द्दलद्दखत स्िरुपाची
राज्यघटना ऄत्यािश्यक ऄसते. यात केंद्र ि राज्य ऄद्दधकारांचे द्दलद्दखत स्िरूपात द्दिभाजन
केलेले ऄसते. भारतीय राज्यघटना आंग्लंडच्या राज्य राज्यघटनेप्रमाणे ऄद्दलद्दखत नसून
ऄमेररका ि रद्दशया या राज्यघटनेप्रमाणे द्दलद्दखत स्िरुपाची अहे. भारताची राज्यघटना दोन
िषे ११ मद्दहने १८ द्ददिसात घटना सद्दमतीने ऄभ्यासपूणि पद्धतीने द्दलहून काढली अहे.
द्दलद्दखत राज्यघटनेत शासन संस्थेचे स्िरूप कसे ऄसािे, याद्दिषयी तपशीलिार माद्दहती
ऄसते. द्दनद्दमित राज्यघटना म्हणजे एखाद्ा खास सद्दमतीद्वारे जाणीिपूििक तयार केलेली
राज्यघटना. द्दजची द्दनद्दमिती द्दिद्दशष्ट ध्येय डोळ्यासमोर ठेिून केली जाते. भारताची
राज्यघटना देखील घटना सद्दमतीने द्दनमािण केली अहे.
२. जवस्तृत राज्यघटना:
भारतीय राज्यघटना ही जगातील सिाित मोठी राज्यघटना अहे. ऄद्दतशय द्दिस्तृतपणे
द्दलद्दहलेली अहे. भारतीय राज्यघटनेत ३९५ कलमे ि अठ पररद्दशष्टे होती. जी कोणत्याही
देशाच्या राज्यघटनेपेक्षा ऄद्दतशय व्यापक अहेत. त्यात केंद्रशासन, घटकराज्य ि त्यांचे
ऄद्दधकार क्षेि, नागररकांचे मूलभूत ऄद्दधकार, घटक राज्यांची मागिदशिक तत्िे, शासन
व्यिस्थेचे स्िरूप, शासनाची द्दिद्दिध ऄंग यांचे ऄद्दधकारक्षेि, त्यांचे परस्पर संबंध, केंद्र ि
राज्य यांचे संबंध या संदभाित सखोल ि द्दलद्दखत तरतुदी ऄसल्यामुळे ती व्यापक स्िरूपाची
झाली अहे. अज भारतीय राज्यघटनेत जिळपास ४४८ कलमे १२ पररद्दशष्टे ि बािीस
प्रकरणे अहेत. या तुलनेत ऄमेररकेची राज्यघटना केिळ चार हजार शब्दांची ि सात
कलमांची, कॅनडाची राज्यघटना १४७ कलमांची, ऑस्रेद्दलयाच्या राज्यघटनेत १२८
कलम, दद्दक्षण अद्दिकेच्या राज्यघटनेत १५७ कलमे, चीनच्या राज्यघटनेत १०६ कलमे
अहेत.
३. ऄंशतः पररदृढ व ऄंशतः ऄपररवतिनीय:
एखाद्ा देशातील संद्दिधानाच्या घटनादुरुस्तीची पद्धत साधी की द्दिशेष यािरून
राज्यघटनेचे स्िरूप ताठर ऄथिा लिद्दचक ठरते. साध्या पद्धतीने घटनेत बदल केले जात
ऄसतील तर ते संद्दिधान लिद्दचक मानले जाते. ईदा. आंग्लंडची राज्यघटना, माि ज्या
राज्यघटनेत सििसाधारण कायदे कायदेमंडळाच्या द्दिद्दशष्ट बहुमताने बदलािे लागतात त्यास
ताठर द्दकंिा पररदृढ राज्यघटना ऄसे म्हणतात. ईदा. ऄमेररकेची राज्यघटना. भारतीय
संद्दिधानात या दोघांचा सुिणिमध्य ऄसल्याने त्यास ऄंशतः ऄपररितिनीय ि ऄंशतः पररदृढ
राज्यघटना संबोधले जाते. काही घटना दुरुस्त्या या संसदेच्या साध्या बहुमताने केल्या
जातात, तर काही घटनादुरुस्त्या संसदेच्या दोन्ही सभागृहांची दोन तृतीयांश बहुमताने
मंजुरी घेतल्यानंतर, घटकराज्यांच्या संमतीसाठी ते द्दिधेयक पाठिले जाते. द्दनम्म्याहून
ऄद्दधक घटकराज्यांची मंजुरी घेतल्यानंतर ते द्दिधेयक केंद्र सरकारच्या संमतीसाठी पाठिले
जाते. शेिटी राष्रपतींच्या स्िाक्षरीने घटना दुरुस्तीस मंजुरी द्दमळते.
४. जनतेचे साविभौमत्व:
भारतीय राज्यघटनेने जनतेच्या साििभौमत्िाचा पुरस्कार केलेला अहे. 'अम्ही भारतीय
लोक“..' हे सरनाम्यातील प्रारंद्दभक शब्द प्रयोग स्पष्टपणे ऄधोरेद्दखत करतात की, 'भारतीय munotes.in
Page 20
20
लोक' या सत्तेचा ऄंद्दतम स्रोत अहे. म्हणून घटनाकारांनी घटनेची द्दनद्दमिती, मान्यता ि
स्िीकृती यांची जबाबदारी भारतीय जनतेिर टाकली अहे. ऄशा रीतीने कायदा द्दकंिा
शासन नव्हे तर जनता हीच साििभौम अहे.
५. साविभौम, समाजवादी, धमिजनरपेक्ष, लोकशाही, गणराज्य:
भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्यात साििभौम, लोकशाही, गणराज्य ऄसा ईल्लेख केलेला
होता. माि १९७६ च्या ४२ व्या घटनादुरुस्तीने त्यात 'समाजिादी' ि 'धमिद्दनरपेक्ष' या दोन
शब्दांचा समािेश करण्यात अला. त्यामुळे भारतीय राज्यघटनेने साििभौम, समाजिादी,
धमिद्दनरपेक्ष, लोकशाही, गणराज्य प्रस्थाद्दपत करण्याची घोषणा केली. यात साििभौम म्हणजे
भारतािर कोणत्याही परकीय देशाची सत्ता द्दकंिा ऄंतगित बद्दहगित ऄसे द्दनयंिण राहणार
नाही. जनतेचा सिाांगीण द्दिकास घडिून अणण्यासाठी समाजिादी धोरणाचा स्िीकार
केलेला अहे. सामाद्दजक द्दहताला प्राधान्य देउनच समता प्रस्थाद्दपत केली जाइल.
धमिद्दनरपेक्ष म्हणजे कोणत्याही धमािचा राजकारणात समािेश न करता सिि धमाांना समान
मानणे, त्यानुसार प्रत्येकाला अपल्या धमािचे अचरण ि प्रचार ि प्रसार करण्याचे स्िातंत्र्य
देण्यात अले अहे. लोकशाही म्हणजे लोकांनी स्ितःसाठी चालिलेली राज्यव्यिस्था तर
गणराज्य म्हणजे जनतेने द्दनिडून द्ददलेल्या प्रद्दतद्दनधींचे राज्य होय. या सिि तत्िांचा समािेश
भारतीय राज्यघटनेत करण्यात अला अहे.
६. संसदीय शासन पद्धती:
भारतीय राज्यघटनेत संसदीय शासन पद्धतीचा स्िीकार करण्यात अलेला अहे. याचा ऄथि
देशाच्या राज्यकारभारात लोकप्रद्दतद्दनधींनी बनलेली संसद मध्यिती ऄसेल. संसदेतूनच
मंद्दिमंडळाची द्दनिड होइल अद्दण हे मंद्दिमंडळ संसदेच्या पाद्दठंब्यािर सत्तास्थानी राहील.
त्यामुळे या पद्धतीत पंतप्रधानाना िास्तद्दिक प्रमुखत्त्ि बहाल केलेले अहे. राष्रपतीच्या नािे
सिि राज्यकारभार केला जात ऄसला तरी मंद्दिमंडळाच्या सल्ल्यानुसार राष्रपतींना िागािे
लागते. पयाियाने पंतप्रधान हाच खरा प्रमुख ऄसतो.
७. संघराज्य स्वरूप:
प्रादेद्दशक द्दभन्नता, खंडप्राय देश, लोकशाही द्दिकेंद्रीकरणाची अिश्यकता या
िस्तुद्दस्थतीमुळे संघराज्य पद्धतीचा स्िीकार करून याद्वारे केंद्र ि राज्य ऄशा दोन पातळ्या
द्दनमािण करण्यात अल्या अहेत ि द्दलद्दखत संद्दिधानाद्वारे केंद्र सरकार ि राज्य सरकार
यांच्यात ऄद्दधकारांचे िाटप करण्यात अले अहे. संघराज्याच्या घटक पक्षातील िाद
द्दनष्पक्षपणे ि भयमुक्त िातािरणात सोडिता यािेत, यासाठी स्ितंि न्यायव्यिस्थेची तरतूद
करण्यात अली अहे.
८. मूलभूत ऄजधकारांचा समावेश
भारतीय राज्यघटनेत द्दिभाग तीनमध्ये कलम १२ ते ३५ द्वारे मूलभूत ऄद्दधकार स्पष्ट केले
अहेत. नागररकांचा सिाांगीण द्दिकास करून स्िातंत्र्य, समता, न्याय, बंधुता या तत्त्िांची
जोपासना करण्यासाठी मूलभूत हक्कांचा समािेश करण्यात अला अहे. त्यात समतेचा
ऄद्दधकार, स्िातंत्र्याचा ऄद्दधकार, शोषणाद्दिरुद्धचा ऄद्दधकार , धाद्दमिक स्िातंत्र्याचा munotes.in
Page 21
21
ऄद्दधकार, सांस्कृद्दतक ि शैक्षद्दणक ऄद्दधकार, घटनात्मक ईपायांचा ऄद्दधकार यांचा समािेश
करण्यात अलेला अहे. एखाद्ा व्यक्तीच्या मूलभूत ऄद्दधकारािर ऄन्याय झाल्यास ही
व्यक्ती त्या द्दिरोधात सिोच्च न्यायालयात दाद मागू शकते, माि अणीबाणीच्या काळात या
मूलभूत ऄद्दधकारांच्या संदभाित न्यायालयात जाता येत नाही.
९. मागिदशिक तत्त्वे:
मागिदशिक तत्िांचा समािेश राज्यघटनेच्या चौथ्या भागात कलम ३६ ते ५१ मध्ये करण्यात
अलेला अहे. भारतीय राज्यघटनेत अद्दथिक, सामाद्दजक, राजकीय ि अंतरराष्रीय संबंध
द्दिषयक ऄशा चार प्रकारच्या मागिदशिक तत्त्िांचा समािेश करण्यात अला अहे. भारताचा
सिाांगीण द्दिकास घडिून अणण्यासाठी अद्दण कल्याणकारी राज्याच्या द्दनद्दमितीसाठी ही
मागिदशिक तत्त्िे ईपयुक्त अहेत. या तत्त्िांचा स्िीकार करणे सरकारला बंधनकारक नाही.
त्यामुळे सरकारच्या द्दिरुद्ध न्यायालयात दाद मागता येत नाही.
१०. साविजत्रक प्रौढ मताजधकार:
जात, िंश, धमि, द्दलंग, साक्षरता, संपत्ती ि आतर कोणत्याही कारणाच्या अधारे भेदभाि न
करता ऄठरा िषि पूणि करणाऱ्या सिि भारतीय िी-पुरुषांना घटनेने मतदानाचा ऄद्दधकार
द्ददलेला अहे. १९८९ मध्ये ६१ व्या घटनादुरुस्तीने मतदानाचे िय २१ िरून १८ िषि
करण्यात अले अहे. साििद्दिक मताद्दधकार पद्धतीमुळे लोकशाहीचा पाया मजबूत झाला
अहे.
१.१ स्वतंत्र सयायव्यवस्था:
स्ितंि न्यायव्यिस्था हे लोकशाहीचे मुलतत्ि अहे. न्यायालयीन स्िातंत्र्य सुरद्दक्षत
ठेिण्यासाठी राज्यघटनेत खास तरतुदी करण्यात अल्या अहेत. न्यायाधीशांच्या नेमणूका,
त्यांच्या ऄद्दधकारांची शार्श्ती, िेतन ि भत्ते द्दिषयक तरतुदी केलेल्या अहेत. भारतात
न्यायदान पद्धत ही एकेरी स्िरूपाची अहे. न्यायमंडळाच्या सिोच्चपदी सुप्रीम कोटि
त्याखालोखाल ईच्च न्यायालय कद्दनष्ठ ि द्ददिाणी न्यायालय ऄशी न्यायदानाची एकेरी
पद्धत स्िीकारण्यात अलेली अहे.
१.२ एकेरी नागररकत्व:
भारतीय राज्यव्यिस्था ही संघराज्य स्िरूपाची ऄसली तरी भारतीय राज्यघटनेने एकेरी
नागररकत्िाचा स्िीकार केला अहे. घटनेच्या कलम ५ ते ११ मध्ये भारतीय
नागररकत्िाच्या तरतुदी द्ददलेल्या अहेत, घटकराज्याचे नागररकत्ि ि संघराज्याचे
नागररकत्ि ऄसा द्दिचार न करता भारताने एकेरी नागररकत्िाची पद्धती स्िीकारलेली अहे.
त्यामुळे राष्रीय ऐक्य जोपासण्यास मदत होते.
१.३ एकच राज्यघटना :
भारतासाठी एकच राज्यघटना द्दनमािण केली अहे. ऄमेररकेत संघराज्याची घटना अद्दण
घटक राज्याची घटना ऄशी दुहेरी घटना पद्धती अहे. माि भारतात घटक राज्यांसाठी
िेगळी राज्यघटना द्दनमािण केलेली नाही. तसेच रद्दशयातील घटकराज्यांना संघराज्यातून munotes.in
Page 22
22
फुटून बाहेर पडण्याचा ऄद्दधकार द्ददलेला होता ऄसा ऄद्दधकार भारतीय घटनेने
घटकराज्यांना द्ददलेला नाही. भारतात घटकराज्यांना िेगळी घटना ि िेगळा ध्िज ऄशी
व्यिस्था द्दनमािण करता येणार नाही.
१.४ जिगृही कायदेमंडळ:
भारतीय राज्यघटनेच्या कलम ७९ मध्ये स्पष्ट केले अहे की, ‚संघराज्यासाठी एक संसद
ऄसेल, अद्दण राष्रपती ि ऄनुिमे राज्यसभा ि लोकसभा म्हणून ओळखली जाणारी ऄशी
दोन सभागृहे द्दमळून बनलेली ऄसेल.‛ राज्यसभा हे िररष्ठ सभागृह ऄसून लोकसभा हे
कद्दनष्ठ सभागृह अहे. या दोन्ही सभागृहांचे मंद्दिमंडळाच्या कायाििर द्दनयंिण ऄसते. कायदा
द्दनद्दमितीच्या प्रद्दियेत दोन्ही सभागृहांचे योगदान महत्त्िपूणि ठरते.
१.५ अणीबाणी जवषयक तरतुदी:
ऄसामान्य ि ऄनपेद्दक्षत पररद्दस्थती हाताळता यािी यासाठी राष्रपतीला राज्यघटनेने
अणीबाणी द्दिषयक ऄद्दधकार द्ददलेले अहेत. भारताचे साििभौमत्ि, एकता, ऄखंडता,
देशाची सुरद्दक्षतता, लोकशाही राज्यव्यिस्था , राज्यघटनेचे संरक्षण करण्यासाठी अद्दणबाणी
द्दिषयक ऄद्दधकारांची तरतूद करण्यात अलेली अहे. राष्रीय अणीबाणी कलम ३५२,
राष्टपती राजिट (घटकराज्य अणीबाणी) कलम ३५६, अद्दथिक अणीबाणी कलम ३६०
या तीन प्रकारच्या अणीबाणीची तरतूद राज्यघटनेत करण्यात अली अहे.
१.६ जवजवध स्रोतांचा स्वीकार:
जगातील द्दिद्दिध देशातील राज्यघटनेच्या महत्त्िपूणि तरतुदींचा स्िीकार भारतीय
घटनाकारांनी केलेला अहे. यात आंग्लंडच्या राज्य घटनेतून संसदीय शासन पद्धती,
अयलांड कडून मागिदशिक तत्िे, याद्दशिाय दद्दक्षण अद्दिका , ऑस्रेद्दलया, स्िीडन,
ऄमेररका, िान्स, रद्दशया या राज्यघटनेतील महत्त्िाच्या तरतुदींचा स्िीकार भारतीय
राज्यघटनेत करण्यात अला अहे.
ऄ. नं. देशाची राज्यघटना राज्यघटनेत समाजवष्ट केलेली तत्त्वे १. द्दिटनची राज्यघटना संसदीय कायदा द्दनद्दमितीची प्रद्दिया, एकेरी नागररकत्ि २. ऄमेररकेची राज्यघटना मूलभूत हक्क, न्यायालयीन पुनद्दििलोकन, राष्रपतीिरील महाद्दभयोग, संघराज्य पद्धत ३. अयलांडची राज्यघटना मागिदशिक तत्त्िे, राष्रपती द्दनिडणूकीसाठी द्दनिािचन मंडळ, राज्यसभेत १२ तज्ञ व्यक्तींची द्दनयुक्ती ४. कॅनडाची राज्यघटना प्रबळ केंद्रा सद्दहत संघराज्य, केंद्राकडे शेषाद्दधकार, राज्यपाल द्दनयुक्ती, सिोच्च न्यायालयाचे सल्लाद्दिषयक ऄद्दधकार क्षेि munotes.in
Page 23
23
५. ऑस्रेद्दलयाची राज्यघटना समिती सूची, संसदेच्या दोन्ही सभागृहांची संयुक्त बैठक ६. जमिनीची िायमर राज्यघटना अणीबाणीच्या काळात मूलभूत हक्कांची तहकूबी ७. सोद्दियत रद्दशयाची राज्यघटना मूलभूत कतिव्य, पंचिाद्दषिक योजना, समाजिादी रचना ८. स्िीडनची राज्यघटना लोकपाल ९. दद्दक्षण अद्दिकेची राज्यघटना घटना दुरुस्तीची तरतूद १० जपानची राज्यघटना कायद्ाने द्दनद्दित केलेली प्रद्दिया ११ िान्सची राज्यघटना स्िातंत्र्य, समता, बंधुता १२ १९३५ चा कायदा संघराज्य पद्धत, राज्यपालाचे पद, ऄद्दखल भारतीय लोकसेिा अयोग
िरील तक्त्यािरून ऄसे लक्षात येते की जगातील ऄनेक देशांच्या राज्यघटनांचे ऄनुकरण
भारतीय संद्दिधानात करण्यात अले अहे.
१७. मूलभूत कतिव्य:
मूळ राज्यघटनेत मूलभूत कतिव्य समाद्दिष्ट नव्हती. स्िणिद्दसंग सद्दमतीच्या द्दशफारशीने
१९७६ मध्ये ४२ व्या घटनादुरुस्तीने मुलभूत कतिव्यांचा समािेश भाग ४ ऄ ि कलम ५१
ऄ मध्ये करण्यात अला अहे. २००२ मध्ये ८६ व्या घटनादुरुस्तीने ऄकरािे मूलभूत
कतिव्य राज्यघटनेत समाद्दिष्ट करण्यात अलेले अहे.
१८. कल्याणकारी राज्याचे तत्वज्ञान:
भारतीय राज्यघटनेतून लोक कल्याणकारी राज्याचे तत्िज्ञान प्रद्दतद्दबंद्दबत होते. सरनाम्यात
ऄंतभूित केलेले सामाद्दजक, अद्दथिक- न्याय, दजाि ि संधीची -समानता हे लोक कल्याणाचे
ईद्दिष्ट ऄधोरेद्दखत करतात. यातून कल्याणकारी राज्याच्या द्दनद्दमितीचे कायि राज्यघटनेतून
ऄपेद्दक्षत ऄसल्याचे द्ददसते.
ईपरोक्त भारतीय राज्यघटनेच्या िैद्दशष्ट्यांचा ऄभ्यास करता ऄसे लक्षात येते की,
भद्दिष्यकाळात भारतात राज्यघटना फलदायी होण्याच्या दृद्दष्टकोनातून घटनाकारांनी munotes.in
Page 24
24
ऄभ्यास पूणि पद्धतीने समाजातील सिि घटकांचा द्दिचार करून भारतासाठी एक अदशि
राज्यघटनेची द्दनद्दमिती केली अहे.
सारांश:
भारताच्या राज्यघटना द्दनद्दमितीत घटना सद्दमतीचे योगदान महत्िाचे अहे. घटना सद्दमतीच्या
सदस्यांनी घेतलेल्या पररश्रमामुळेच भारतीय राज्यघटनेला जगातील सिाित मोठी ि
द्दलद्दखत राज्यघटना म्हणून सन्मान द्दमळाला अहे. आंग्लंड, िान्स, ऄमेररका, कॅनडा, दद्दक्षण
अद्दिका, सोद्दव्हएत रद्दशया , अयलांड, ऑस्रेद्दलया, कॅनडा, जमिनी या जगातील द्दिद्दिध
देशांच्या राज्यघटनेचा ऄनुकरण भारतीय राज्यघटनेत केले अहे. भारतातील द्दिद्दिधता
तसेच सामाद्दजक, अद्दथिक ि राजकीय पररद्दस्थती लक्षात घेउन ि भारतीय जनता
केंद्रस्थानी मानून ज्या चांगल्या बाबी अहेत, त्या सिाांचा समािेश राज्यघटनेत करण्याचा
प्रयत्न केलेला अहे. हे भारताच्या राज्यघटनेच्या िैद्दशष्ट्यांचा ऄभ्यास लक्षात येते.
अपली प्रगती तपासा
१. भारतीय राज्यघटनेचे िैद्दशष्ट्ये सद्दिस्तर द्दलहा?
२. भारतीय राज्यघटनेतील साििभौम समाजिादी धमिद्दनरपेक्ष लोकशाही गणराज्य याचा
ऄथि स्पष्ट करा?
१.५ राज्यघटनेचा सरनामा/ईिेशपजत्रका
प्रत्येक राज्यघटनेची द्दनद्दित ध्येय ि ईद्दिष्टे ऄसतात. राज्यघटनेच्या सुरुिातीलाच म्हणजे
ईिेशपद्दिकेत ईल्लेद्दखत केलेली ऄसतात. राज्यघटनेच्या ईिेशपद्दिकालाच 'सरनामा',
'प्रास्ताद्दिका' ि आंग्रजीत 'Preamble' ऄसे म्हटले जाते. राज्यघटनेचा अशय ईिेशपद्दिकेत
स्पष्ट केला जातो. ईिेशपद्दिकेत जनतेच्या भािनांना मूति स्िरूप द्ददले द्ददलेले ऄसते. पंद्दडत
जिाहरलाल नेहरू यांनी १३ द्दडसेंबर १९४६ रोजी ईद्दिष्टांचा ठराि मांडला, त्यािरच munotes.in
Page 25
25
अधारलेला हा सरनामा मसुदा सद्दमतीने स्िीकारला. २६ द्दडसेंबर १९४९ रोजी घटना
सद्दमतीने त्यास मंजुरी द्ददली.हा ईद्दिष्टांचा ठराि म्हणजेच राज्यघटनेची ईिेशपद्दिका होय.
भारतीय राज्यघटनेच्या ईिेशपद्दिकेत भारताच्या राजकीय ि सामाद्दजक जीिनाची रूपरेषा,
घटनेचे ईगमस्थान, राज्यव्यिस्थेचे स्िरूप ि ईद्दिष्टे दशिद्दिण्यात अली अहे. स्िातंत्र्य
प्राप्तीसाठी भारतीय नेत्यांनी जी स्िप्ने बाळगली होती, त्या स्िप्नांचा ऄद्दिष्कार म्हणजे
भारतीय राज्यघटनेची ईिेशपद्दिका अहे.
१.५.१ संजवधानातील सरनामा/ईिेशपजत्रका:
ईिेशपजत्रका अम्ही भारताचे लोक, भारताचे एक साििभौम, समाजिादी, धमिद्दनरपेक्ष, लोकशाही, गणराज्य घडद्दिण्याचा ि त्याच्या सिि नागररकांस: सामाद्दजक, अद्दथिक ि राजनैद्दतक न्याय; द्दिचार, ऄद्दभव्यक्ती, द्दिर्श्ास, श्रद्धा ि ईपासना यांचे स्िातंत्र्य; दजािची ि संधीची समानता; द्दनद्दितपणे प्राप्त करुन देण्याचा ि त्या सिाांमध्ये व्यक्तीची प्रद्दतष्ठा, राष्राची एकता ि एकात्मता यांचे अर्श्ासन देणारी बंधुता प्रिद्दधित करण्याचा द्दनधािर करून; अमच्या संद्दिधान सभेतअज द्ददनांक २६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी याद्वारे हे संद्दिधान ऄंगीकृत ि ऄद्दधद्दनयद्दमत करून स्ितः प्रत ऄपिण करीत अहोत.
भारतीय राज्यघटनेचा सरनाम्यािरून पुढील तीन बाबी स्पष्ट होतात
१. राज्यघटनेचे ईगमस्थान
२. राज्य व्यिस्थेचे स्िरूप
३. राज्यव्यिस्थेची ईद्दिष्टे
भारतीय राज्यघटनेचे ईगमस्थान भारतीय जनता ही अहे. घटनेच्या ईिेशपद्दिकेत
सुरुिातीलाच साििभौम, समाजिादी, धमिद्दनरपेक्ष, लोकशाही, गणराज्य ऄसे राज्यव्यिस्थेचे
स्िरूप स्पष्ट केले अहे. न्याय, स्िातंत्र्य, समता, बंधुता ही राज्याची ईद्दिष्टे घटनेच्या
ईिेशपद्दिकेतसांद्दगतलेली अहेत. यामुळे राज्यघटनेची ईिेशपद्दिका म्हणजे ‘राज्यघटनेची
गुरुद्दकल्ली अत्मा’ द्दकंिा ‘प्राण’ अहे.
१.५.२ भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्याचे जवश्लेषण:
भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्याचे द्दिश्लेषण करत ऄसताना भारतीय राज्यघटनेचे
ईगमस्थान ऄभ्यासणे महत्त्िाचे अहे
munotes.in
Page 26
26
१. राज्यघटनेचे ईगमस्थान
‘अम्ही भारताचे लोक“..’ या सरनाम्याच्या प्रारंभीच्या अद्दण ‘ही राज्यघटना स्ितःप्रत
ऄपिण करत अहोत’ या ऄखेरच्या शब्दातून स्पष्ट होते की, भारतीय जनता हेच
राज्यघटनेचे िोत अहे. साििभौम जनता ऄद्दधसत्तेचा ऄंद्दतम िोत ऄसेल हे स्पष्ट केले
अहे. प्रत्यक्ष घटना द्दनद्दमितीच्या िेळी साििद्दिक मताद्दधकाराद्वारे घटना सद्दमती सदस्यांची
द्दनिड करणे कठीण होते. त्यामुळे तत्कालीन पररद्दस्थतीच्या मयािदा लक्षात घेउन द्दतच्या
प्राद्दतद्दनद्दधक ऄसण्याबाबत अक्षेप घेणे ऄयोग्य ठरते. त्याद्दशिाय राज्यघटना स्िीकृत
झाल्यानंतर पद्दहल्या साििद्दिक द्दनिडणुकीत १९५२ ला कााँग्रेसला पाद्दठंबा देउन जनतेन
राज्यघटनेला पाद्दठंबाच सूद्दचत केला. यािरून घटना द्दनद्दमितीचे श्रेय भारतीय जनतेला द्ददले
अहे अद्दण भारतीय जनतेचे महत्ि देखील मान्य करण्यात अले अहे. म्हणजे भारतीय
राज्यघटनेचे ईगमस्थान भारतीय जनताच ऄसल्याचे सूद्दचत होते.
२. भारतीय राज्यव्यवस्थेचे स्वरूप:
भारतीय राज्यघटनेच्या सरनाम्याद्वारे राज्यव्यिस्थेचे स्िरूप स्पष्ट होते. भारत देश
साििभौम, समाजिादी, धमिद्दनरपेक्ष, लोकशाही,गणराज्य अहे, ऄसेही घोद्दषत केले अहे.
त्यानुसार राज्यव्यिस्थेचे स्िरूप पुढीलप्रमाणे स्पष्ट करता येइल.
i. साविभौम:
भारताला १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी स्िातंत्र्य द्दमळाले. तेव्हा भारत साििभौम राष्र नव्हते,
कारण भारतािर द्दिद्दटश सत्तेचे द्दनयंिण होते. माि २६ जानेिारी १९५० रोजी भारताची
राज्यघटना ऄमलात अली त्या द्ददिसापासून द्दिटीशांचे द्दनयंिण संपले. भारत खऱ्या
ऄथािने साििभौम राष्र झाले. याच द्ददिशी भारताचा िसाहतीचे स्िातंत्र्य ि दजाि संपुष्टात
अला. भारत हे साििभौम राष्र अहे याचा ऄथि, भारत हे स्ितंि राष्र ऄसून भारतातील
जनता देशाच्या ऄंतगित बाबतीत सििश्रेष्ठ अहे. याद्दशिाय भारतािर कोणत्याही बाह्य देशाचे
द्दनयंिण ऄसणार नाही. भारताच्या राज्यकारभारात आतर कोणतेही राष्र हस्तक्षेप करणार
नाही. भारत अद्दण द्दिद्दटश राष्रकुल यांचे सदस्यत्ि स्िातंत्र्यानंतरही कायम ठेिले ऄसून,
त्यामुळे साििभौमत्िाला कोणत्याही प्रकारची बाधा येत नाही.
ii. समाजवादी:
सुरुिातीला भारतीय राज्यघटनेत ‘समाजिादी’ या संकल्पनेचा समािेश केलेला नव्हता.
१९७६ मध्ये ४२ िी घटना दुरुस्ती करून राज्यघटनेच्या सरनाम्यात ‘समाजिादी’ या
संकल्पनेचा स्िीकार करण्यात अला. अद्दथिक समता अद्दण सामाद्दजक न्याय द्दमळिून
भारतीय लोकांचे जीिनमान सुधारण्यासाठी ईिेश पद्दिकेत ‘समाजिादी’ या शब्दाचा
ऄंतभािि करण्यात अलेला अहे. जनतेचा शैक्षद्दणक ि सांस्कृद्दतक द्दिकास करणे,
नागररकांना ईपजीद्दिकेची साधने ईपलब्ध करून देणे, जनतेचा राहणीमानाचा दजाि ईंचािणे
यासारख्या कायाितून समाजिादी समाजरचना प्रस्थाद्दपत करण्याचा हेतूने राज्यघटनेच्या
ईिेशपद्दिकेत ‘समाजिादी’ हा शब्द समाद्दिष्ट केला अहे.
munotes.in
Page 27
27
iii. धमिजनरपेक्ष:
धमिद्दनरपेक्षतेचे तत्त्ि राज्यघटना ऄमलात अणली त्यािेळेस घटनेच्या ईिेशपद्दिकेत
समाद्दिष्ट नव्हते. १९७६ मध्ये करण्यात अलेल्या बेचाळीसाव्या घटनादुरुस्तीनुसार
धमिद्दनरपेक्षतेचे तत्त्ि ईिेश पद्दिकेत समाद्दिष्ट करण्यात अले. धमिद्दनरपेक्षता याचा ऄथि,
राज्याचा कोणताही धमि ऄसणार नाही. धमि व्यक्तीची व्यद्दक्तगत बाब ऄसेल. राज्य
कोणत्याही धमािला प्राधान्य देणार नाही. तसेच व्यक्तीच्या धाद्दमिक कायाित हस्तक्षेप करणार
नाही. या ऄनुषंगाने भारतीय राज्यघटनेत कलम २५ ते २८ दरम्यान धाद्दमिक स्िातंत्र्याचा
ऄद्दधकार ही देण्यात अलेला अहे. थोडक्यात धमि ही व्यक्तीची व्यद्दक्तगत बाब म्हणून
धमािकडे समानतेच्या भूद्दमकेतून पाहण्याचा दृद्दष्टकोन घटनेने स्िीकारलेला अहे.
iv. लोकशाही प्रजासत्ाक :
भारतीय राज्यघटनेने ही प्राद्दतद्दनद्दधक ि संसदीय लोकशाही शासन पद्धतीचा स्िीकार
केलेला अहे. लोकशाहीत जनताच साििभौम ऄसते. शासन द्दनिडण्याचा द्दकंिा त्यांना परत
बोलिण्याचा ऄद्दधकार जनतेला ऄसतो. त्यासाठी साििद्दिक प्रौढ मताद्दधकार,
व्यद्दक्तस्िातंत्र्य, स्ितंि न्यायव्यिस्था, मुक्त प्रसारमाध्यमं ही साधने पुरिली अहेत.
भारतीय प्रजासत्ताक व्यिस्थेत लोकांनी द्दनिडून द्ददलेल्या लोकप्रद्दतद्दनधींकडूनच कारभार
चालद्दिला जातो.भारतात जनतेकडून द्दिद्दशष्ट्य कालािधीसाठी प्रद्दतद्दनधी द्दनिडले जातात.
अद्दण जनमताचा पाठींबा ऄसेपयांत सत्तेिर राहतात.
v. गणराज्य:
ज्या द्ददिशी राज्यघटनेची ऄंमलबजािणी सुरू झाली, म्हणजे २६ जानेिारी १९५० या
द्ददिसापासून भारत हे प्रजासत्ताक गणराज्य बनले अहे. लोकशाही ऄसलेल्या देशात
गणराज्य ऄसतेच ऄसे नाही. गणराज्यातील राष्रप्रमुख (राजा द्दकंिा राणी) हा िंशपरंपरेने
येत नसतो, तर जनतेच्या प्रत्यक्ष ि ऄप्रत्यक्ष द्दनिडणुकीतून द्दनिडला जातो. ईदा. आंग्लंड हे
प्रजासत्ताक राज्य अहे माि गणराज्य नाही. कारण तेथील राजा द्दकंिा राणी ते िंशपरंपरेने
सत्तेिर येत ऄसतात. याईलट भारताने गणराज्याचा स्िीकार केल्यामुळे देशाचे सिोच्च
प्रमुख राष्रपती हे पद जनतेकडून ऄप्रत्यक्षपणे द्दनिडले जात ऄसते.
३. राज्यघटनेची ईजिष्टे:
भारतीय राज्यघटनेच्या ईिेशपद्दिकेत राज्यव्यिस्थेची ईद्दिष्टे स्पष्ट करण्यात अलेली अहे.
न्याय, स्िातंत्र्य, समता ि बंधुता ही भारतीय राज्यव्यिस्थेची चार ईद्दिष्टे अहेत..
i. सयाय:
न्याय हा राज्यसंस्थेचा अत्मा अहे. न्याय हे मानिी मूल्यातील एक महत्त्िाचे मूल्य अहे.
जास्तीत जास्त लोकांचे द्दहत लक्षात घेउन समाजद्दहताला अिश्यक ठरतील ऄसे द्दिचार
प्रत्यक्षात अणणे म्हणजे न्याय होय. राज्यातील प्रत्येक व्यक्तीचा द्दिकास झाल्याद्दशिाय
समाजाचा सिाांगीण द्दिकास होउ शकणार नाही, हे लक्षात घेउन राज्यघटनेच्या
ईिेशपद्दिकेत सामाद्दजक-अद्दथिक ि राजकीय न्यायाची हमी द्ददलेली अहे.
munotes.in
Page 28
28
सामाजजक सयाय :
देशातील सामाद्दजक द्दिषमता दूर करून सामाद्दजक न्याय प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी घटनेने
काही तरतुदी केलेल्या अहेत. ईदा. राज्यघटनेत कलम १५ मध्ये सामाद्दजक समतेचा
ऄद्दधकार द्ददलेला अहे. कलम १७ मध्ये ऄस्पृश्यता नष्ट करण्याची तरतूद द्ददलेली अहे.
कोणत्याही स्िरुपाची ऄस्पृश्यता पाळणे हा कायद्ाने गुन्हा अहे.
अजथिक सयाय:
अद्दथिक न्याय म्हणजे समाजात अद्दथिक समता प्रस्थाद्दपत करणे होय. नागररकांना
ईपजीद्दिकेची साधने ईपलब्ध करून देउन संपत्तीचे योग्य िाटप करणे. अद्दथिक द्दिषमता
कमी करणे, दाररद्र्य ि बेकारी द्दनिारण्याचे प्रयत्न करणे, नागररकांचा राहणीमानाचा दजाि
ईंचािणे, यामुळे भारतातील नागररकांना अद्दथिक न्याय प्राप्त होइल.
राजकीय सयाय :
देशाच्या राज्यकारभारात नागररकांना ऄप्रत्यक्षपणे सहभागी करून घेणे म्हणजे राजकीय
न्याय होय. नागररकांना १८ िषे पूणि झाल्यानंतर मतदानाचा ऄद्दधकार देणे, द्दनिडणूक
लढद्दिण्याचा ऄद्दधकार देणे, ऄसे राजकीय हक्क नागररकांना द्ददलेले अहेत. राजकीय
हक्काद्वारे व्यक्ती राज्यकारभारात सहभागी होउन द्दतला राजकीय न्याय प्राप्त होतो.
भारताने राजकीय न्याय प्रस्थाद्दपत केला ऄसला तरी सामाद्दजक ि अद्दथिक न्याय
प्रस्थाद्दपत करण्याची अिश्यकता अहे.
ii. स्वातंत्र्य:
स्िातंत्र्य म्हणजे स्िैराचार नाही. ऄनुद्दचत अद्दण स्िैराचारी ितिनािर ईद्दचत बंधने घालणे
म्हणजे स्िातंत्र्य होय. भारतीय राज्यघटनेची ईिेशपद्दिका येथील नागररकांना द्दिचार,
ईच्चार, द्दिर्श्ास, श्रद्धा ि ईपासना यांचे स्िातंत्र्य द्दमळिून देण्याची शार्श्ती द्ददलेली अहे.
व्यक्तीच्या सिाांगीण द्दिकासासाठी व्यक्तीस्िातंत्र्य ऄसणे महत्त्िाचे ऄसते. यातूनच प्रत्येक
व्यक्तीला द्दिकासाची संधी द्दमळत ऄसते. म्हणून राज्यघटनेच्या कलम १९ ते २२ मध्ये
नागररकांना स्िातंत्र्याचे अद्दण त्याच्या संरक्षणात्मक ईपायांचे हक्क देण्यात अलेले अहेत.
याचा ऄथि ईिेशपद्दिकेत व्यक्त केलेले द्दिचार ि ऄद्दभव्यक्ती स्िातंत्र्य मूलभूत ऄद्दधकारांच्या
रूपाने घटनेत साकार झालेले अहेत.
iii. समता:
भारतीय राज्यघटनेची ईिेशपद्दिकेत नागररकांना दजाि अद्दण संधी याबाबत समानतेची
िागणूक द्दमळेल, ऄशी शार्श्ती देण्यात अली अहे. समता म्हणजे सारखेपणा नव्हे. मानि
द्दनद्दमित भेदाभेद नष्ट करणे अद्दण सिाांना व्यद्दक्तमत्त्िाचा द्दिकास करण्याची समान संधी देणे
म्हणजेच समता होय. ईदा.गरीब-श्रीमंत, स्पृश्य-ऄस्पृश्य, श्रेष्ठ कद्दनष्ठ, ग्रामीण-शहरी, िी-
पुरुष, काळा गोरा ऄशा कोणत्याही बाबतीतला भेदभाि न करता समता प्रस्थाद्दपत करणे
म्हणजे समानता होय. धमि, िंश, जात, द्दलंग ऄसा कोणताही भेदभाि न करता सिि
नागररकांना कायद्ाचे समान संरक्षण द्दमळेल, ऄशी तरतूद भारतीय संद्दिधानात करण्यात
अलेली अहे. munotes.in
Page 29
29
iv. बंधुता:
राज्यघटनेच्या ईिेशपद्दिकेत व्यक्तीची प्रद्दतष्ठा अद्दण राष्राचे ऐक्य प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी
बंधुता या ईद्दिष्टाचा स्िीकार केलेला अहे. भारतात द्दिद्दिध जाती, धमि, भाषांचे लोक
राहतात. त्यांच्यात धाद्दमिकिाद, जातीिाद, प्रांतिाद, भाषािाद द्दनमािण झाल्यास राष्रीय
एकात्मतेिर अघात होउ शकतो. त्यामुळे भारतात ऄसलेल्या द्दिद्दिध धमि, भाषा, रूढी,
परंपरा, संस्कृती या द्दिद्दिधतेतून एकतेची भािना द्दनमािण करण्यासाठी, सिि नागररकात
बंधुत्िाची भािना द्दनमािण करणे ऄत्यािश्यक होते, याची जाणीि घटनाकारांना होती. म्हणून
राज्यघटनेच्या ईिेशपद्दिकेत न्याय, स्िातंत्र्य अद्दण समतेच्या पायािर बंधुतेची शास्िती
द्ददलेली अहे.
ऄशा प्रकारे भारतीय राज्यघटनेच्या ईिेशपद्दिकेत ऄंतभूित केलेली मूल्य ही भारतीय
लोकशाही व्यिस्थेला बळकटी देण्यासाठी महत्त्िपूणि अहेत.
१.५.३ सरनाम्याचे /ईिेशपजत्रकेचे महत्त्व:
भारतीय राज्यघटनेतील आतर तरतुदींच्या ऄंमलबजािणीबाबत न्यायालयाकडे दाद मागता
येते, माि ईिेशपद्दिकेतील ईद्दिष्टांच्या ऄंमलबजािणीबाबत न्यायालयाकडे दाद मागता येत
नाही. ऄसे ऄसले तरी भारतीय राज्यघटनेतील ईिेशपद्दिकेचे ऄनेक बाबतीत महत्त्ि अहे.
१. ईिेशपद्दिका ही राज्यघटनेची प्रस्तािना ऄसून, त्यात राज्यघटनेचीतत्त्िे अद्दण ईद्दिष्टे
संद्दक्षप्त रुपाने समाद्दिष्ट केलेली अहे.
२. पंद्दडत ठाकूरदास भागिि यांच्या मते, "सरनामा हा घटनेचा अत्मा अहे, संद्दिधानाची
गुरुद्दकल्ली अहे, संद्दिधानातील एक सुिणि रत्न अहे, संद्दिधानाचे मूल्य जोखू पाहणारा
एक मापदंड अहे" यािरून ईिेशपद्दिकेचे महत्त्ि लक्षात येते.
३. १९७३ मध्ये केशिानंद भारती खटल्यात सिोच्च न्यायालयाने द्ददलेल्या द्दनणियानुसार
भारताच्या संसदेला घटना दुरुस्ती करण्याचा ऄद्दधकार अहे. माि घटना दुरुस्ती
करताना घटनेची मूलभूत चौकट संसदेला बदलता येणार नाही. ही चौकट
ईिेशपद्दिकेच्या अधारे समजून घेता येते. ऄशाप्रकारे केशिानंद भारती खटल्याच्या
द्दनणियाने ईिेश पद्दिकेला िेगळेच महत्त्ि प्राप्त झाले.
४. स्िातंत्र्यलढ्याच्या काळात भारतीय जनतेने जी ईद्दिष्टे, अकांक्षा मनामध्ये बाळगल्या
होत्या. त्यांना स्िातंत्र्यानंतर मूतिरूप व्यक्त करण्याचे कायि ईिेशपद्दिकेने केले अहे.
५. ऄनेस्ट बाकिर सारख्या राजकीय द्दिचारिंताने भारतीय राज्यघटनेच्या ईिेशपद्दिकेने
प्रभाद्दित होउन अपल्या ‚सामाद्दजक ि राजकीय द्दसद्धांताची तत्िे‛ या ग्रंथाच्या
सुरुिातीलाच ईिेशपद्दिका छापली अहे. द्दतचे महत्त्ि स्पष्ट करताना ते म्हणतात, ‚मला
भारतीयांचा ऄद्दभमान िाटतो की, भारताने अपल्या स्ितंि राजकीय जीिनाची सुरुिात
ऄशा तत्िाद्दधष्ठीत तर राजकीय प्रथांनी केली.‛ यािरून भारतीय राज्यघटनेतील
ईिेशपद्दिकेने पािात्य द्दिचारिंताना ऄद्दधक प्रभाद्दित केले होते. munotes.in
Page 30
30
६. के. एम. मुंशी म्हणतात,"ईिेश पद्दिका ही भारतीय घटना जाणून घेण्यासाठी अिश्यक
ऄसलेली एक राजकीय दृष्टी पुरिते." याचा ऄथि राज्यघटनेचा ऄथि लािण्यासाठी
ईिेशपद्दिका ही सहाय्यभूत अहे.
या सिि बाबींिरून भारतीय राज्यघटनेच्या ईिेशपद्दिकेचे महत्त्ि ऄधोरेद्दखत होते.
सारांश:
सरनामा, ईिेशपद्दिका, प्रास्ताद्दिका, ईद्दिष्टांचा ठराि, द्दप्रऄंबल ऄशा द्दिद्दिध नािाने
ओळखला जाणारा 'भारतीय राज्यघटनेचा सरनामा' हा राज्यघटनेचा अत्मा अहे. संपूणि
राज्यघटनेचा सार या सरनाम्यात घेण्यात अला अहे. राज्याचे स्िरूप, ईिेश तसेच
स्िातंत्र्य, समता, बंधुता यासारख्या मूल्यांचा समािेश ईिेशपद्दिकेत करण्यात अलेला
अहे. ज्याप्रमाणे मानिी शरीरात रृदयाचे स्थान अहे तद्वतच राज्यघटनेत ईिेशपद्दिकेचे
स्थान अहे. न्यायदान प्रद्दियेत ऄडचणी द्दनमािण झाल्यास ईिेश पद्दिकेतील मूल्य ि तत्त्ि
द्दिचारात घेउन द्दनणिय द्ददला जातो यािरून ईिेश पद्दिकेचे महत्त्ि लक्षात येते. अपल्या
देशाचे साििभौम, समाजिादी, धमिद्दनरपेक्ष, लोकशाही, गणराज्य चे स्िरूप ईिेशपद्दिकेतून
स्पष्ट होते.
अपली प्रगती तपासा
१. भारतीय राज्यघटनेचे िैद्दशष्ट्ये सद्दिस्तर द्दलहा?
२. भारतीय राज्यघटनेतील साििभौम समाजिादी धमिद्दनरपेक्ष लोकशाही गणराज्य याचा
ऄथि स्पष्ट करा?
१.६ मूलभूत ऄजधकार
मुलभूत ऄद्दधकारांना ‚मुलभूत हक्क‛ ऄसे देखील म्हटले जाते. भारताने लोकशाही
व्यिस्थेचा स्िीकार केलेला ऄसल्यामुळे हक्कांची तरतूद करणे ऄत्यािश्यक अहे. munotes.in
Page 31
31
व्यक्तीच्या सिाांगीण द्दिकासासाठी ऄद्दधकारांची अिश्यकता ऄसते. नागररकांना हिे
ऄसणारे मूलभूत हक्क हे लोकशाही व्यिस्थेचा अधारभूत तत्ि अहेत.
प्रा. लास्कीच्या मते," ऄद्दधकार म्हणजे समाजजीिनाच्या ऄशा ऄटी की, ज्याद्दशिाय
कोणतीही व्यक्ती स्ितःचा सिाांगीण द्दिकास करू शकत नाही."
हाॕबहाउसच्या मते, "हक्क म्हणजे अपणाकडून ज्या गोष्टीची ऄपेक्षा ऄन्य समूह करतात ि
ऄन्य समूहाकडून ज्या गोष्टीची ऄपेक्षा अपण करतो त्या सिि गोष्टी होत."
यािरुन प्रत्येक व्यक्तीचा सामाद्दजक, अद्दथिक, राजकीय, शैक्षद्दणक, सांस्कृद्दतक द्दिकास होणे
अिश्यक ऄसते. हा द्दिकास करण्यासाठी प्रत्येक राज्याने अिश्यक ऄशी पररद्दस्थती
द्दनमािण करणे हे त्या राज्याचे कतिव्य ऄसते. व्यक्ती द्दिकासासाठी जेव्हा अिश्यक
पररद्दस्थती द्दनमािण केली जाते, तेव्हा व्यक्तीला काही ऄद्दधकार प्राप्त होतात. या
ऄद्दधकारांच्या माध्यमातूनच व्यक्तीला स्िातंत्र्य द्दमळत ऄसते. म्हणूनच भारतीय
राज्यघटनेत संद्दिधानाच्या द्दतसऱ्या भागात मूलभूत हक्कांचा समािेश करण्यात अला
अहे.
१.६.१ मूलभूत ऄजधकारांची अवश्यकता:
मूलभूत ऄद्दधकारांची अिश्यकता पुढील बाबींिरून लक्षात येते.
१. नागररकांच्या सवाांगीण जवकासासाठी:
नागररकांच्या सिाांगीण द्दिकासासाठी मुलभूत हक्क ऄत्यंत अिश्यक अहेत. त्यामुळे
व्यक्तीच्या राजकीय, सामाद्दजक, अद्दथिक, सांस्कृद्दतक द्दिकासाला चालना द्दमळते.
२. ऄजधसत्ेच्या मनमानी कारभारावर जनयंत्रण :
ऄद्दधसत्तेच्या मनमानी कारभारािर द्दनयंिण ठेिण्यासाठी तसेच व्यक्तीला जीिन
जगण्यासाठी अिश्यक ऄसतात. मूलभूत हक्कामुळे ऄद्दधसत्तेच्या मनमानी कारभारािर
द्दनयंिण राहण्यास िाि द्दमळतो. कारण मूलभूत हक्कांचा भंग झाल्यास त्याद्दिरुद्ध व्यक्तीस
न्यायालयात दाद मागण्याचा ऄद्दधकार अहे.
३. लोकशाही दृढीकरणास अवश्यक :
प्रत्येक व्यक्तीत मूलभूत ऄद्दधकारामुळे सुरद्दक्षतता, समानता, न्याय, सदव्यिहार द्दनमािण होत
ऄसतो. त्यामुळे व्यक्ती राज्यकारभारात भाग घेउन लोककल्याणकारी शासन प्रद्दियेत
सहभागी होत ऄसतात. यातूनच मूलभूत हक्कामुळे लोकशाही बळकटीकरणासाठी चालना
द्दमळते.
१.६.२ मूलभूत ऄजधकारांची वैजशष्ट्ये:
भारतीय राज्यघटनेत द्ददलेल्या मूलभूत ऄद्दधकारांची काही िैद्दशष्ट्ये पुढील प्रमाणे द्ददलेली
अहेत. munotes.in
Page 32
32
१. जवस्तृत स्वरूप:
भारतीय राज्यघटनेत मूलभूत ऄद्दधकार हे ऄत्यंत द्दिस्तृत स्िरूपात देण्यात अलेले अहेत.
राज्यघटनेत द्दतसऱ्या द्दिभागात कलम १२ ते ३५ दरम्यान मूलभूत ऄद्दधकारांची तरतूद
करण्यात अली अहे. यात मुलभूत ऄद्दधकारांची द्दलद्दखत स्िरुपात, सद्दिस्तर मांडणी केली
अहे.
२. सयायप्रजवष्ट मूलभूत ऄजधकार:
मूलभूत ऄद्दधकार हे न्यायप्रद्दिष्ट अहेत. त्यांचे ईल्लंघन झाल्यास त्याद्दिरुद्ध न्यायालयात
दाद मागता येते. त्यासाठी घटनात्मक ईपायांचा ऄद्दधकाराची तरतूद करण्यात अली अहे.
३. अणीबाणी काळात स्थजगती :
देशात अणीबाणी जाहीर झाली ऄसेल त्या काळात मूलभूत हक्क स्थद्दगत ठेिण्याचा
ऄद्दधकार राष्रपतीला अहे.
४. सकारात्मक व नकारात्मक स्वरूप :
मूलभूत ऄद्दधकार हे सकारात्मक ि नकारात्मक ऄशा दोन्ही प्रकारचे नमूद करण्यात अले
अहेत. ईदा. स्िातंत्र्याचा ऄद्दधकार, संपत्तीचा ऄद्दधकार, धाद्दमिक ि सांस्कृद्दतक ऄद्दधकार हे
सकारात्मक अहेत. तर ऄस्पृश्यता नष्ट करणे, कायद्ासमोर भेदभाि न करणे ऄशा
स्िरूपाचे नकारात्मक ऄद्दधकाराचा समािेश राज्यघटनेत केलेला अहे.
५. घटनादुरुस्तीने बदल:
मूलभूत हक्कांमध्ये बदल करण्याचा ऄद्दधकार संसदेला अहे. पण ऄशी दुरुस्ती करत
ऄसताना संसदेच्या द्दिशेष बहुमताने ती मान्य करािी लागते.
६. फक्त भारतीय जनतेसाठी:
राज्यघटनेतील मूलभूत ऄद्दधकार हे फक्त भारतीय जनतेसाठी अहेत. परकीय नागररकांना
मूलभूत ऄद्दधकारांपासून दूर ठेिण्यात अले अहे.
१.६.३ भारतीय राज्यघटनेतील मूलभूत ऄजधकार:
भारतीय राज्यघटनेतील द्दतसऱ्या भागात कलम १२ ते ३५ दरम्यान मूलभूत ऄद्दधकारांचा
समािेश करण्यात अलेला अहे. संयुक्त राष्रसंघाने स्िीकारलेल्या मानिी हक्क द्दिषयक
जाहीरनाम्याचे प्रद्दतद्दबंब, भारतीय राज्यघटनेत मूलभूत ऄद्दधकारांिर पडलेले द्ददसून येते.
भारतीय राज्यघटनेने नागररकांना सात प्रकारचे मूलभूत ऄद्दधकार द्ददले होते, माि १९७८
च्या ४४ व्या घटनादुरुस्तीने संपत्तीचा ऄद्दधकार नष्ट करण्यात अला. सध्या भारतीय
राज्यघटनेत सहा ऄद्दधकार देण्यात अलेले अहेत.
1. समानतेचा ऄद्दधकार
2. स्िातंत्र्याचा ऄद्दधकार
3. शोषणाद्दिरुद्धचा ऄद्दधकार munotes.in
Page 33
33
4. धमिस्िातंत्र्याचा ऄद्दधकार
5. सांस्कृद्दतक ि शैक्षद्दणक ऄद्दधकार
6. घटनात्मक ईपायांचा ऄद्दधकार
या ऄद्दधकारांचे द्दििेचन पुढीलप्रमाणे करता येइल
1. समानतेचा ऄजधकार - कलम १४ ते१८:
समता हा लोकशाहीचा अधार अहे. समतेमुळे व्यक्तीला कायद्ापुढे समानता अद्दण
कायद्ाचे समान संरक्षण प्राप्त होते. देशात सामाद्दजक ि राजकीय समता प्रस्थाद्दपत
झाल्याद्दशिाय खऱ्या ऄथािने लोकशाही यशस्िी होणार नाही. भारतीय संद्दिधानाच्या कलम
१४ ते १८ मध्ये समानतेचा ऄद्दधकार देण्यात अला अहे.
A. कायद्यापुढे समानता- कलम १४:
या कलमानुसार भारतामध्ये कायद्ानुसार प्रत्येक व्यक्तीला समान मानण्यात येइल.
कोणालाही कायद्ाच्या समान संरक्षणापासून िंद्दचत केले जाणार नाही. कोणतीही व्यक्ती
कायद्ापेक्षा श्रेष्ठ मानली जाणार नाही. या कलमातून कायद्ाचे ऄद्दधराज्य प्रद्दतद्दबंद्दबत होत
ऄसते.
या तत्िाला काही ऄपिाद अहे तो म्हणजे राष्रपती, ईपराष्रपती ि राज्यपाल यांच्या
कायिकाळादरम्यान त्यांच्यािर फौजदारी स्िरूपाची कारिाइ करता येत नाही.
B. भेदभावास प्रजतबंध - कलम १५:
संद्दिधानाच्या पंधराव्या कलमानुसार धमि, िंश, जात, द्दलंग, जन्मस्थान यापैकी कोणत्याही
कारणािरून नागररकांमध्ये भेदभाि केला जाणार नाही.
तसेच या कारणािरून साििजद्दनक द्दठकाणी, दुकाने, साििजद्दनक ईपाहारगृहे, हॉटेल,
करमणुकीची द्दठकाणे आ. द्दठकाणी प्रिेशाबाबत कोणताही भेदभाि केला जाणार नाही.
माि द्दिया ि लहान मुलांसाठी द्दिशेष तरतुदी, तसेच सामाद्दजक ि शैक्षद्दणक दृष्ट्या
मागासिगीय नागरी द्दकंिा ऄनुसूद्दचत जाती जमाती यांच्या प्रगतीसाठी द्दिशेष सिलती
सरकार देउ शकते.
C. साविजजनक नोकरीत समानता - कलम १६:
राज्यघटनेतील कलम १६ नुसार शासकीय नोकऱ्यांच्या पाितेनुसार नोकरी करण्याचा
द्दकंिा पदग्रहण करण्याचा समान ऄद्दधकार अहे. धमि, जात, िंश, द्दलंग, कुळ, जन्मस्थान या
अधारािर कोणालाही द्दनिडणुकीपासून िंद्दचत केले जाणार नाही.
munotes.in
Page 34
34
माि या बाबतीत काही ऄपिाद अहे तो म्हणजे, काही द्दिद्दशष्ट सरकारी नोकरीबाबत
िास्तव्याची ऄट ठेिली जाते. सरकारी नोकऱ्यांमध्ये मागास जाती-जमातींना पुरेसे
प्रद्दतद्दनद्दधत्ि नसेल तर त्यांच्यासाठी राखीि जागा ठेिता येतात. तसेच धाद्दमिक संस्था द्दकंिा
संघटनांमध्ये द्दिद्दशष्ट पदािर द्दिद्दशष्ट धमािची व्यक्ती पाद्दहजे ऄशी ऄट ऄसेल तर ऄशा
द्दठकाणी हे कलम लागू केले जात नाही. या सिि ऄपिादात्मक पररद्दस्थतीसाठी संसद
कायदा करू शकते.
D. ऄस्पृश्यता जनवारण - कलम १७:
राज्यघटनेतील १७ व्या कलमाने ऄस्पृश्यता नष्ट करण्यात अली अहे. या ऄनुषंगाने
संसदेने १९५५ मध्ये ऄस्पृश्यता द्दनिारण कायदा केला ऄसून अहे. या कायद्ानुसार
ऄस्पृश्यता पालनाच्या गुन्ह्याबाबत कारािास ि दंडाची तरतूद करण्यात अली अहे.
E. पदव्यांची समाप्ती - कलम १८:
स्िातंत्र्य पूििकाळात सरकारतफे राि बहादुर, रािसाहेब, दीिान साहेब, खान बहादुर, सर
या पदव्या द्ददल्या जात होत्या. या पदिी प्राप्त व्यक्तींना द्दिशेष ऄद्दधकार प्राप्त होत होते.
त्यामुळे व्यक्ती व्यक्तींमध्ये सामाद्दजक ि अद्दथिक भेदभाि मोठ्या प्रमाणात होत होता हा
भेदभाि कमी करण्यासाठी संद्दिधानाच्या ऄठराव्या कलमानुसार पदव्यांची समाप्ती करण्यात
अली अहे.
माि १९५० पासून भारत सरकार ि राज्य सरकार हे व्यक्तीच्या गुणांची प्रशंसा
करण्यासाठी भारतरत्न , पद्मभूषण, पद्मद्दिभूषण, पद्मश्री ऄशी सन्मानद्दचन्हे देत अहे. ही
सन्मानद्दचन्हे गुणांची प्रशंसा करणारी ऄसल्यामुळे त्या व्यक्तीला समाजात कोणतेही द्दिशेष
ऄद्दधकार द्दमळत नाही.
ऄशाप्रकारे समानतेचा ऄद्दधकार या लोकशाही शासन पद्धतीचा पाया अहे. या माध्यमातून
कायद्ाची समानता ि नागररक समानता प्रस्थाद्दपत होण्यास मदत होते.
२. स्वातंत्र्याचा ऄजधकार - कलम १९ ते २२:
व्यक्ती स्िातंत्र्य हा लोकशाहीचा ऄद्दधकार अहे. व्यक्तीला स्िातंत्र्य द्ददल्याद्दशिाय तो
स्ितःचा द्दिकास करू शकत नाही. पयाियाने समाजाचा कल्याण होउ शकत नाही. म्हणून
व्यद्दक्तद्दिकास अद्दण समाज कल्याण साधण्यासाठी व्यक्तीस्िातंत्र्य अिश्यक ऄसते.
भारतीय राज्यघटनेच्या कलम १९ ते २२ मध्ये स्िातंत्र्याचा ऄद्दधकार देण्यात अलेला
अहे.
A. व्यक्ती स्वातंत्र्याचा ऄजधकार - कलम १९:
भारतीय राज्यघटनेतील कलम १९ नुसार खालील प्रकारचे स्िातंत्र्य भारतीय नागररकाला
प्राप्त झाले अहे.
munotes.in
Page 35
35
(i) भाषण व ऄजभव्यक्ती स्वातंत्र्य - कलम १९ क:
भाषण ि ऄद्दभव्यक्ती स्िातंत्र्यामध्ये िृत्तपि ि लेखन स्िातंत्र्य ऄद्दभप्रेत अहे. या
स्िातंत्र्यामुळे द्दिचारांची मुक्तपणे देिाण-घेिाण होत ऄसते. ईदा.िृत्तपिातील लेखन तसेच
सोशल मीद्दडयािरील व्हाट्सऄप, फेसबुक, ट्द्दिटर या माध्यमातून होणाऱ्या द्दिचारांची
देिाण-घेिाण ही भाषण ि ऄद्दभव्यद्दक्त स्िातंत्र्याचा एक भाग अहे. ऄसे ऄसले तरी या
स्िातंत्र्यािर काही बंधने अहेत ते म्हणजे भारताचे साििभौमत्ि, एकात्मता, राज्याची
सुरद्दक्षतता द्दकंिा साििजद्दनक सुव्यिस्था ऄबाद्दधत राखण्यासाठी योग्य ती बंधने सरकार
घालू शकते. तसेच न्यायालयाचा ऄिमान, ऄिूनुकसानी द्दकंिा ऄपराध करण्यास द्दचथािणी
देण्यासाठी या स्िातंत्र्याचा िापर करता येणार नाही. भाषण ि ऄद्दभव्यक्ती स्िातंत्र्यात
लेखन िृत्तपि स्िातंत्र्यासंबंधी स्पष्ट ईल्लेख नसला तरी हे स्िातंत्र्य यात ऄद्दभप्रेत अहे.
(ii) शांततेने जवना शस्त्र एकत्र जमण्याचा स्वातंत्र्य – कलम १९ ख:
भारतीय राज्यघटनेतील कलम १९ ख नुसार भारताच्या नागररकाला शांततापूणि अद्दण
शिाद्दशिाय सभा घेण्याचे स्िातंत्र्य प्राप्त झाले अहे. लोकशाहीच्या यशस्िीतेसाठी अपले
द्दिचार लोकांपयांत पोहोचिण्यासाठी सभा द्दमरिणुका ि संमेलन घेण्याचा ऄद्दधकार देण्यात
अला अहे.
माि साििजद्दनक सुव्यिस्था प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी या ऄद्दधकारािर बंधने घालण्याचा
ऄद्दधकार सरकारला अहे. भारताची एकता , साििभौमत्ि ि सुव्यिस्था ऄबाद्दधत
राखण्यासाठी ही बंधने सरकार लागू करू शकते.
(iii) संस्था जकंवा संघटना स्थापन करण्याचे स्वातंत्र्य - कलम १९ ग:
भारतीय राज्यघटनेतील कलम १९ ग नुसार भारतातील नागररकांना संस्था द्दकंिा संघटना
स्थापन करण्याचा ऄद्दधकार देण्यात अला अहे. ईदा. सांस्कृद्दतक मंडळे, कामगार
संघटना, द्दिद्दिध प्रकारच्या भागीदारी संस्था तसेच आतर प्रकारच्या सामाद्दजक, अद्दथिक ि
राजकीय संघटना स्थापन करण्याचा ऄद्दधकार नागररकांना द्ददलेला अहे.थोडक्यात
लोकशाही व्यिस्थेत राजकीय ि सामाद्दजक संघटना स्थापन करणे अिश्यक ऄसते. माि
या संघटनांना शासन द्दनयमांचे पालन करणे बंधनकारक ऄसते.
माि भारताचे साििभौमत्िाला बाधा द्दनमािण होत ऄसेल ऄशी संघटना ऄथिा संस्था
बेकायदेशीर घोद्दषत करण्याचा ऄद्दधकार सरकारला अहे. ईदा.गुन्हेगारांच्या टोळ्यांना
पाठबळ देणाऱ्या संस्था.
(iv) भारतीय प्रदेशात सवित्र संचार करण्याचे स्वातंत्र्य - कलम १९ घ:
भारतीय राज्यघटनेतील कलम १९ घ नुसार भारतीय नागररकाला भारतीय प्रदेशात सििि
संचार करण्याचे स्िातंत्र्य देण्यात अले अहे. माि जनद्दहताचा ि मागासलेल्या जातींच्या
द्दहताचा द्दिचार करता सरकारला योग्य ते बंधने घालण्याचा ऄद्दधकार अहे तसेच संसगिजन्य
रोग्याला संचार करण्यापासून सरकार परािृत्त करू शकते.
munotes.in
Page 36
36
(v) भारताच्या कोणत्याही भागात वास्तव्य करण्याचे स्वातंत्र्य - कलम १९ ड:
भारतीय राज्यघटनेतील कलम १९ ड नुसार भारतीय नागररकाला भारताच्या कोणत्याही
द्दिभागांमध्ये अपल्या आच्छेनुसार िास्तव्य करण्याचे अद्दण स्थाद्दयक होण्याचे स्िातंत्र्य प्राप्त
झाले अहे.
(vi) कोणताही रोजगार , व्यापार जकंवा धंदा करण्याचे स्वातंत्र्य - कलम १९ छ:
भारतीय राज्यघटनेतील कलम १९छ नुसार भारतातील कोणत्याही नागररकाला कोणताही
रोजगार, व्यिसाय द्दकंिा व्यापार करण्याचे स्िातंत्र्य देण्यात अले अहे. या स्िातंत्र्यामुळे
भारतात प्राचीन काळापासून ऄद्दस्तत्िात ऄसलेल्या जाद्दतव्यिस्थेच्या अधारािर व्यिसाय
करण्याची पद्धत मोडकळीस द्दनघाली अहे ि प्रत्येक व्यक्तीला स्ितःच्या मतानुसार
कोणताही ईद्ोग व्यिसाय करण्याची संधी प्राप्त झाली अहे.
व्यक्ती स्वातंत्र्याची हमी:भारतीय राज्यघटनेच्या कलम २० ते २२ ऄन्िये राज्यघटनेतील
कलम १९ मध्ये द्ददलेल्या स्िातंत्र्याचे संरक्षण करण्याचा ऄद्दधकार नागररकांना प्राप्त झाला
अहे.
B. ऄपराधी व्यजक्तला दोष जसद्ध करण्याबाबतचे संरक्षण - कलम २०
राज्यघटनेतील कलम २० नुसार
१. जोपयांत प्रचद्दलत कायद्ानुसार गुन्हा द्दसद्ध झाला अहे ऄसे द्दसद्ध होत नाही, तोपयांत
व्यक्तीला त्या ऄपराधाकररता द्दशक्षा देता येत नाही.
२. एकाच गुन्ह्याबिल एकापेक्षा ऄद्दधक िेळा द्दशक्षा देता येत नाही.
३. एखाद्ा गुन्ह्याबिल अरोप ठेिलेल्या कोणत्याही व्यक्तीिर स्ितःच्या द्दिरुद्ध साक्षीदार
होण्याची सक्ती करता येत नाही.
C. जीजवत व व्यजक्तगत स्वातंत्र्याचे संरक्षण - कलम २१:
भारतीय राज्यघटनेतील कलम २१ नुसार कोणत्याही व्यक्तीचे जीद्दित स्िातंत्र्य ि िैयद्दक्तक
स्िातंत्र्य कायद्ाने ठरिून द्ददलेल्या पद्धती द्दशिाय द्दहरािून घेतले जाणार नाही. याचाच ऄथि
कोणत्याही व्यक्तीला बेकायदेशीरररत्या ऄटक करता येणार नाही.
२००२ मध्ये ८६ व्या घटनादुरुस्तीने कलम २१ ऄ मध्ये सहा ते १४ िषािच्या सिि मुलांना
मोफत ि सक्तीच्या द्दशक्षणाची हमी देण्यात अली अहे.
D. नजरबंदी पासून संरक्षण कलम - २२:
भारतीय राज्यघटनेतील कलम २२ नुसार तीन प्रकारे ऄद्दधकारांचे संरक्षण प्राप्त झाले अहे.
१. एखाद्ा ऄटक झालेल्या व्यक्तीस शक्य द्दततक्या लिकर त्याच्या ऄटकेचे कारणे
कळिली जािीत.
२. स्ितःच्या बचािासाठी अपल्या पसंतीच्या िद्दकलाचा सल्ला घेण्याचा हक्क नाकारता
येणार नाही. munotes.in
Page 37
37
३. ऄटक केल्यापासून चोिीस तासाच्या अत जिळच्या न्यायालयासमोर हजर केले
पाद्दहजे.
प्रजतबंधात्मक स्थानबद्धता:
कलम २२ नुसार राज्यघटनेने प्रद्दतबंधक स्थानबद्धत्तेचा ऄद्दधकार राज्याला द्ददलेला अहे.
एखाद्ा व्यक्तीकडून गुन्हा घडण्याची शक्यता द्दिचारात घेउन कायदा ि सुव्यिस्था
राखण्यासाठी जी स्थानबद्धता केली जाते, त्यास प्रद्दतबंधक स्थानबद्धता म्हटले जाते.
याचाच ऄथि- एखाद्ा व्यक्तीने प्रत्यक्ष गुन्हा केलेला नसतो, माि शासनाला तशी शक्यता
िाटते म्हणून ऄशा व्यक्तीला स्थानबद्ध केले जाते. प्रद्दतबंधक स्थानबद्धतेसंबंधी कायदा
करण्याचा ऄद्दधकार संसदेला ि घटक राज्यांच्या द्दिद्दधमंडळाला अहे. संरक्षण, परराष्र
संबंध, भारताची सुरद्दक्षतता या कारणांसाठी संसदेला हा कायदा करता येतो. तर
साििजद्दनक सुव्यिस्था अद्दण सुरद्दक्षतता, अिश्यक िस्तूंचा पुरिठा ि सेिा या कारणांसाठी
घटक राज्याला प्रद्दतबंधक स्थानबद्धतेचा कायदा करता येतो. ईदा.१९८० चा राष्रीय
सुरक्षा कायदा,१९८५ चा दहशतिादी ि फुटीर कारिाया प्रद्दतबंधक कायदा (टाडा),
२००२ चा दहशतिाद प्रद्दतबंधक कायदा (पोटा) आ.
३. शोषणाजवरुद्धचा ऄजधकार - कलम २३ व २४:
स्िातंत्र्यपूिि काळात भारतात गुलामद्दगरी, िेठद्दबगारी, माणसांची खरेदी द्दििी या माध्यमातून
शोषण केले जात होते. शोषणमुक्त समाजाचे ईद्दिष्ट साध्य करण्याच्या हेतूने शोषणाद्दिरुद्धचा
ऄद्दधकार भारतीय नागररकांना देण्यात अला अहे.
A. माणसांचा व्यापार व वेठजबगारीस जवरोध - कलम २३:
कोणत्याही व्यक्तीकडून जबरदस्तीने काम करून घेण्यासाठी तसेच मानिी व्यापार ि
िेठद्दबगारी याच कायद्ाने द्दिरोध करण्यात अला अहे.
B. कारखासयांमध्ये बालकांना बंदी - कलम २४:
कलम २४ नुसार १४ िषािखालील कोणत्याही बालकास कोणतेही कारखाने, खाणी द्दकंिा
आतर धोक्याच्या द्दठकाणी कामािर नेमता येणार नाही.
४. धाजमिक स्वातंत्र्याचा ऄजधकार कलम - २५ ते २८:
भारताने धमिद्दनरपेक्षता या तत्त्िाचा स्िीकार केलेला अहे. या तत्त्िाच्या ऄनुषंगाने भारतीय
राज्यघटनेत धाद्दमिक स्िातंत्र्याचा ऄद्दधकार देण्यात अला अहे. धमिद्दनरपेक्ष राज्यात
धाद्दमिक कारणािरून राज्याला व्यक्ती व्यक्ती मध्ये भेद करता येत नाही. धमािमुळे
लोकांमधील ऐक्य भािना नष्ट होइल याची जाणीि घटनाकारांना होती. म्हणूनच भारतीय
राज्यघटनेत कलम २५ ते २८ ऄंतगित धाद्दमिक स्िातंत्र्याचा ऄद्दधकार देण्यात अला अहे.
A. धमािचा प्रचार व प्रसाराचे स्वातंत्र्य - कलम २५:
साििजद्दनक सुव्यिस्था, द्दनतीमत्ता, अरोग्य तसेच मुलभूत हक्कांच्या द्दिभागातील आतर
तरतुदींना बाधा येणार नाही ऄशा पद्धतीने प्रत्येक व्यक्तीला अपल्या सद्सद्दद्विेकबुद्धी
नुसार अिडीच्या धमािचा ईच्चार, अचार, प्रचार-प्रसार करण्याचा हक्क अहे. munotes.in
Page 38
38
B. धाजमिक व्यवहाराचे स्वातंत्र्य - कलम २६:
भारतीय राज्यघटनेतील कलम २६ नुसार धाद्दमिक गट ऄथिा संस्थांना धाद्दमिक संस्था
स्थापन करण्याचा , चालद्दिण्याचा, धाद्दमिक बाबतीत अपली कायि करण्याचा, स्थािर
मालमत्ता संपादन करण्याचा, ऄशा मालमत्तेची कायद्ानुसार व्यिस्था पाहण्याचा ऄद्दधकार
प्राप्त झाला अहे.
C. धमि संवधिनासाठी पैसे गोळा करण्याचे स्वातंत्र्य - कलम २७:
राज्यघटनेतील कलम २७ नुसार कोणत्याही धमािच्या प्रचारासाठी, कोणताही कर
कोणत्याही व्यक्तीिर सक्तीने िसूल केला जाणार नाही.
D. धाजमिक जशक्षण व ईपासना यांचे स्वातंत्र्य - कलम २८:
भारतीय राज्यघटनेतील कलम २८ नुसार पूणितः राज्याच्या पैशातून चालिल्या जाणाऱ्या
म्हणजेच सरकारी, सरकारमान्य द्दकंिा सरकारकडून ऄनुदान प्राप्त ऄशा द्दशक्षण संस्थेतून
धाद्दमिक द्दशक्षण देता येणार नाही माि एखाद्ा द्दिर्श्स्त द्दनधीतून स्थापन झालेल्या द्दशक्षण
संस्थांमधून धाद्दमिक द्दशक्षण देता येते.
धाद्दमिक स्िातंत्र्याचा हक्कांचा द्दिचार केल्यास त्यातून राज्यघटनेत ऄद्दभप्रेत ऄसलेले
धमिद्दनरपेक्षतेचे तत्त्ि स्पष्ट होते. या ऄद्दधकारातून प्रत्येक व्यक्तीला धाद्दमिक स्िातंत्र्य द्ददले
गेले अहे. ऄसे ऄसले तरी धाद्दमिक स्िातंत्र्यािर योग्य द्दनबांध घालण्यासाठी राज्य ऄद्दधकार
ही स्पष्ट केला अहे. धमािशी संबंद्दधत सामाद्दजक सुधारणा करण्याचा ऄद्दधकार हा राज्याचा
ऄसतो. राज्य सरकारने साििजद्दनक मंद्ददरे सिाांसाठी खुली करणारे कायदे, बालद्दििाह,
बहुपत्नीत्ि, ऄस्पृश्यतेचे पालन यांना प्रद्दतबंध करणारे कायदे ऄमलात अणले अहेत.
धमािशी संबंद्दधत बाबींचे द्दनयमन करण्याचा ऄद्दधकार राज्यांना अहे. ईदा. देिस्थानांच्या
जद्दमनी, मालमत्ता द्दनधी यांचे द्दनयमन, राज्य सरकार रस्टच्या माध्यमातून करत ऄसते.
५. सांस्कृजतक व शैक्षजणक हक्क – कलम २९ ते ३०:
भारतात द्दिद्दिध जाती -धमािचे लोक राहत ऄसल्याने मोठ्या प्रमाणात सामाद्दजक ि
सांस्कृद्दतक द्दिद्दिधता ऄसलेली द्ददसून येते. यात द्दिद्दिध भाद्दषक, धाद्दमिक, तसेच अद्ददिासी
जमाती, अपल्या संस्कृती ि परंपरांचे पालन करत ऄसताना लक्षात येतात. बहुसंख्य
लोकांप्रमाणेच ऄल्पसंख्यांक लोकांनाही अपल्या संस्कृतीचे संरक्षण करण्याचा ऄद्दधकार
अहे. हे तत्त्ि लोकशाही व्यिस्थेमध्ये स्िीकारण्यात अलेले अहे. म्हणून तशी तरतूद
सांस्कृद्दतक ि शैक्षद्दणक हक्कांच्या माध्यमातून भारतीय राज्यघटनेत करण्यात अली अहे.
A. ऄल्पसंख्यांकांच्या जहतसंबंधांचे संरक्षण - कलम २९:
भारतीय राज्यघटनेतील कलम २९ नुसार भारतात कोठेही िास्तव्य करणाऱ्या प्रत्येक
नागररकाला स्ितःची भाषा , द्दलपी ि संस्कृती जतन करण्याचा ऄद्दधकार अहे. तसेच
राज्याच्या खचािने द्दकंिा अद्दथिक मदतीने चालणाऱ्या द्दशक्षण संस्थांमध्ये कोणत्याही
नागररकास धमि, िंश, जात, भाषा या कारणांिरून प्रिेश नाकारता येणार नाही.
munotes.in
Page 39
39
B. ऄल्पसंख्यांकांना शैक्षजणक संस्था चालवण्याचा ऄजधकार - कलम ३०:
भारतीय राज्यघटनेतील कलम ३० नुसार धमि द्दकंिा भाषा या द्दनकषािर ऄल्पसंख्यांक
ऄसलेल्या सिि िगाांना, अपल्या पसंतीच्या शैक्षद्दणक संस्था स्थापन करण्याचा, अद्दण
त्यांचे प्रशासन करण्याचा हक्क अहे. याद्दशिाय शैक्षद्दणक संस्थांना सहाय्य देताना धाद्दमिक
द्दकंिा भाद्दषक ऄल्पसंख्यांक या कारणािरून राज्याला भेदभाि करता येणार नाही.
भारतातील द्दिद्दिध प्रकारच्या संस्कृती द्दटकून राहाव्यात या दृद्दष्टकोनातून सांस्कृद्दतक ि
शैक्षद्दणक हक्कांचा समािेश राज्यघटनेत केलेला अहे
६. संपत्ीचा ऄजधकार - कलम ३१:
१९७८ मध्ये ४४ व्या घटनादुरुस्तीने मूलभूत ऄद्दधकारातून संपत्तीचा ऄद्दधकार काढून
टाकण्यात अला अहे.
७. घटनात्मक ईपायांचा ऄजधकार - कलम ३२:
राज्यघटनेत केिळ हक्क प्रदान करणे पुरेसे नसते. हक्कांना जर घटनात्मक संरक्षण नसेल
तर ते मूल्यहीन ठरतील. म्हणून हक्कांच्या संरक्षणाची योग्य तरतूद करणे महत्त्िाचे ऄसते.
भारतीय राज्यघटनेत हक्कांिर ऄद्दतिमण झाल्यास त्याद्दिरुद्ध ईपाययोजनेचा मूलभूत
ऄद्दधकार देण्यात अले अहे. अपल्या हक्कांची पायमल्ली होत ऄसल्याचे व्यक्तीला िाटले
तर तो सिोच्च द्दकंिा ईच्च न्यायालयात दाद मागू शकतो. घटनात्मक ईपायांचा
ऄद्दधकाराचे महत्त्ि स्पष्ट करताना डॉ. बाबासाहेब अंबेडकर म्हणतात, ‚घटनात्मक
ईपायांचा ऄद्दधकार हा अमच्या ‘राज्यघटनेचा अत्मा ि रृदय’ अहे.‛
अपल्या हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी भारतीय नागररकाला राज्यघटनेतील कलम ३२
नुसार न्यायालयापुढे पाच प्रकारचे ऄजि करता येतात. या अधारािर न्यायालय द्दनणिय देत
ऄसते. व्यक्तीच्या हक्कांिर दुसऱ्या व्यक्तीकडून शासकीय ऄद्दधकाऱ् यांकडून द्दकंिा
कायदेमंडळाकडून ऄद्दतिमण झाल्यास, त्या व्यक्तीला न्यायालयात दाद मागता येते.
(i) बंदी प्रत्यक्षीकरण (Habeaus Corpus ):
बंदी प्रत्यक्षीकरणयासाठी ‘Habeaus Corpus’ हा लॅद्दटन शब्द िापरला जातो. याचा ऄथि
‘अम्हाला शरीर द्ा ’ ऄसा होतो. म्हणजे कोणत्याही व्यक्तीला बेकायदेशीर ऄटक झाली
ऄसेल, तर अपल्या ऄटकेच्या कारणासंबंधी द्दिचारणा करण्याचा ऄजि त्या व्यक्तीमाफित
केला जातो. हा ऄजि न्यायालयाने मान्य केल्यास ऄटक केलेल्या व्यक्तीला न्यायालयासमोर
ईभे करण्याची अज्ञा द्ददली जाते. त्या व्यक्तीची बेकायदेशीर ऄटक झाल्याचे न्यायालयात
द्दसद्ध झाल्यास त्याची तात्का ळ सुटका करण्याचा अदेश द्ददला जातो.
(ii) परमादेश (Mandamus ):
परमादेशयासाठी ‚Mandamus‛ हा लॅद्दटन शब्द िापरला जातो. याचा ऄथि ‚अम्ही अज्ञा
देतो‛ ऄसा अहे. एखाद्ा शासकीय पदािरील व्यक्ती द्दतचे कायि करीत नसेल, त्यामुळे
नागररकांच्या मूलभूत हक्कांची पायमल्ली होत ऄसल्यास, या ऄन्यायाचे पररमाजिन munotes.in
Page 40
40
करण्यासाठी ईच्च द्दकंिा सिोच्च न्यायालयाकडे हा ऄजि केला जातो. तेव्हा न्यायालय या
ऄजािद्वारे संबंद्दधत शासकीय ऄद्दधकाऱ्यास कायि करण्याचा अदेश देते.
(iii) प्रजतषेध (Prohibition ):
िररष्ठ न्यायालयाने खालच्या कद्दनष्ठ न्यायालयास, त्यांच्यापुढे चालू ऄसलेल्या एखाद्ा
खटल्याची सुनािणी थांबद्दिण्यासाठी द्ददलेला अदेश म्हणजे प्रद्दतषेध होय. कद्दनष्ठ
न्यायालयाने अपल्या ऄद्दधकार क्षेिाचे ईल्लंघन करून, जे ऄद्दधकार त्या न्यायालयाला
नाहीत ते िापरण्याचा प्रयत्न केल्यास त्यासाठी प्रद्दतषेध हा अदेश काढला जातो. यामुळे
न्यायाधीशांना अपल्या ऄद्दधकार क्षेिातच कायि करािे लागते.
(iv)ऄजधकार पृच्छा (Quo Warranto ):
पािता नसताना कोणतेही सरकारी ऄगर साििजद्दनक पद जर कोणती व्यक्ती भूषद्दित ऄसेल
तर त्या व्यक्तीच्या पदग्रहण करण्याद्दिषयीची पृच्छा करण्याचा ऄद्दधकार व्यक्तीला अहे.
न्यायालयाने हा ऄजि मान्य केल्यास बेकायदेशीरपणे पद धारण करणाऱ्या व्यक्तीला ते पद
सोडण्याची अज्ञा न्यायालय देते त्याला ऄद्दधकार पृच्छा ऄसे म्हटले जाते.
(v) ईत्प्रेक्षण (Certiorari ):
कद्दनष्ठ न्यायालयाकडे चालद्दिला जाणारा एखादा खटला िररष्ठ न्यायालयाने चालिािा ऄशी
द्दिनंती करणारा ऄजि याला ईत्प्रेक्षण म्हणतात.
हा ऄजि िररष्ठ न्यायालयाने मान्य केल्यास, िररष्ठ न्यायालय कद्दनष्ठ न्यायालयाला संबंद्दधत
खटल्याची कागदपिे सादर करण्याची अज्ञा देतात.
यािरून घटनात्मक ईपायांचा ऄद्दधकार हे नागररकांच्या मुलभूत ऄद्दधकारांचे संरक्षण
करण्याचा एक महत्त्िाचा ऄद्दधकार अहे.
१.६.४ मूलभूत ऄजधकारांचे मूल्यमापन:
मुलभूत ऄद्दधकार भारतीय राज्यघटनेच्या द्दतसऱ्या भागात नमूद करण्यात अले अहे.
व्यक्तीच्या व्यद्दक्तमत्त्िाचा द्दिकास करण्यासाठी ि नागरी स्िातंत्र्याच्या द्दिकासाची हमी
देण्याच्या दृद्दष्टकोनातून मूलभूत ऄद्दधकार घटनेत समाद्दिष्ट करण्यात अले अहे. मूलभूत
ऄद्दधकार हे व्यक्तीच्या सिाांगीण द्दिकासाकररता अद्दण लोकशाही प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी
महत्त्िाचे अहेत. राज्यघटनेत एकीकडे नागररकांना मूलभूत ऄद्दधकार देत ऄसताना,
दुसरीकडे त्यांच्यािर मयािदाही घातलेल्या अहेत. त्यामुळे मूलभूत ऄद्दधकारांिर
टीकाकारांनी ऄनेक दृद्दष्टकोनातून टीका केलेली अपल्याला लक्षात येते.
१. व्यजक्तमत्व जवकासास बाधा :
टीकाकारांच्या मते, भारतीय राज्यघटनेने नागररकांना मूलभूत ऄद्दधकार बहाल केलेले
ऄसले तरी त्यांना काही प्रकारच्या ऄद्दधकारापासून िंद्दचत ठेिण्यात अले अहे. ईदा. काम munotes.in
Page 41
41
द्दमळद्दिण्याचा ऄद्दधकार , द्दिश्रांती द्दकंिा करमणुकीचा ऄद्दधकार, ऄपंगत्ि िृद्धापकाळात मदत
द्दमळण्याचा ऄद्दधकार आ. त्यामुळे व्यक्तीच्या व्यद्दक्तमत्ि द्दिकासात बाधा द्दनमािण होते.
२. मुलभूत ऄजधकारावर बंधने:
मूलभूत ऄद्दधकारांिर भारतीय राज्यघटनेत ऄद्दधक बंधने घातल्याने, एम.व्ही.पायली टीका
करताना म्हणतात , "मूलभूत ऄद्दधकारांिर घातलेल्या बंधनांमुळे मूलभूत ऄद्दधकार ऄसे न
म्हणता ‘मूलभूत ऄद्दधकारांच्या मयािदा’ द्दकंिा ‘मूलभूत ऄद्दधकार अद्दण त्यािरील मयािदा’
ऄसे शीषिक द्ददले जािे."
३. अणीबाणीच्या काळात ऄजधकार जनरुपयोगी:
भारतीय राज्यघटनेत नागररकांना मूलभूत ऄद्दधकार द्दमळाले ऄसले तरी, राष्रपती
अणीबाणीच्या कालखंडात मूलभूत ऄद्दधकार हे द्दनलंद्दबत करू शकतात. या काळात
नागररकांना मूलभूत ऄद्दधकारांच्या संरक्षणाद्दिषयी न्यायालयात जाता येत नाही. म्हणजेच
अणीबाणीच्या काळात मूलभूत ऄद्दधकार हे द्दनरुपयोगी ठरतात.
४. घटनात्मक तरतुदींचा गैरवापर :
मूलभूत ऄद्दधकारांच्या संदभाित या घटनात्मक तरतुदी करण्यात अलेल्या अहेत. ईदा.
प्रद्दतबंधक स्थानबद्धतेचा कायदा, ऄंतगित सुरक्षा कायदा या संदभाित शासनाकडून गैरिापर
होताना द्ददसतो ऄशी टीका केली जाते.
मूलभूत ऄद्दधकारांिर ऄशा प्रकारचे टीका केल्या जात ऄसल्या तरी मूलभूत ऄद्दधकारांच्या
समथिनाथि देखील मुिे लक्षात घेतले पाद्दहजे. मुलभूत ऄद्दधकारांचे समथिन करतांना पुढील
बाबी सांगता येतील.
१. भारतीय राज्यघटनेत मूलभूत ऄद्दधकार द्ददलेले ऄसताना, काही ऄद्दधकार त्यात
समाद्दिष्ट केले गेले नाहीत. या टीकेचे समथिन करताना ऄसे लक्षात येते की, कोणत्याही
देशाची राज्यघटना ऄद्दस्तत्िात येताना साधनसामग्रीचा द्दिचार करून ऄद्दधकार द्ददले
जात ऄसतात. संद्दिधान द्दनमाितेदेखील भारताच्या अद्दथिक पररद्दस्थतीचा द्दिचार करून
काही ऄद्दधकार देउ शकले नाहीत. माि त्यांचा समािेश राज्याच्या धोरणाच्या
मागिदशिक तत्त्िात समाद्दिष्ट झालेला द्ददसून येतो.
२. मूलभूत ऄद्दधकारांिर मोठ्या प्रमाणात बंधने घातलेली अहेत. ही गोष्ट खरी ऄसली तरी
कोणताही ऄद्दधकार हा बंधन द्दिरद्दहत राहू शकत नाही. कारण ऄद्दधकारामुळे द्दमळालेल्या
स्िातंत्र्याचा स्िैराचारात रूपांतर होण्यास िेळ लागत नाही, त्यासाठी बंधनेही अिश्यक
ऄसतात.
३. अणीबाणीच्या काळात मूलभूत ऄद्दधकार स्थद्दगत केले जातात. यातून घटना
द्दनमाित्यांनी राष्र द्दहताचा द्दिचार करून अणीबाणीच्या पररद्दस्थती पुरते ऄद्दधकार
स्थद्दगत करण्याचे द्दनद्दित केले अहे. ऄन्यथा देशात ऄराजकता द्दकंिा गोंधळाची द्दस्थती
द्दनमािण होण्याची शक्यता ऄसते. म्हणूनच मूलभूत ऄद्दधकार हे फक्त अणीबाणीपुरते
स्थद्दगत केले जातात. munotes.in
Page 42
42
४. मूलभूत ऄद्दधकारांच्या संदभाित घटनात्मक तरतुदींचा गैरिापर होत ऄसल्याचे लक्षात
अल्यास, त्याद्दिरुद्ध न्यायालयीन संरक्षण प्राप्त झालेले अहे. त्यामुळे व्यक्तीला
ऄद्दधकाराच्या संरक्षणाथि अपल्यािर ऄन्याय होत ऄसल्यास न्यायालयात दाद मागता
येते.
िरील बाबी लक्षात घेता, मूलभूत हक्कांिर टीका करण्यात येत ऄसली तरी व्यक्ती
स्िातंत्र्याची हमी अद्दण ऄद्दनयंद्दित शासन व्यिस्थेला प्रद्दतबंध करण्यासाठी राजकीय
लोकशाहीला मूति स्िरूप प्राप्त करून देण्यासाठी, तसेच व्यक्तीच्या सिाांगीण द्दिकासाच्या
दृद्दष्टकोनातून मूलभूत ऄद्दधकार हे ऄत्यंत महत्त्िाचे अहेत.
सारांश:
लोकशाही व्यिस्थेत प्रत्येक नागररकाला व्यक्ती म्हणून जीिन जगण्यासाठी राज्यघटनेने
काही ऄद्दधकार द्ददलेले ऄसतात, त्याच प्रकारचे ऄद्दधकार भारतीय राज्यघटनेत देखील
देण्यात अली अहे. व्यक्तीला भयमुक्त जीिन जगण्यासाठी, स्ितःचा सिाांगीण द्दिकास
करण्यासाठी स्िातंत्र्याची अिश्यकता ऄसते. प्रत्येक भारतीय नागररकाला व्यद्दक्तस्िातंत्र्य
मूलभूत ऄद्दधकाराच्या माध्यमातून देण्यात अले अहे. नागररकांना द्ददलेल्या स्िातंत्र्याचा
स्िैराचारात रूपांतर होउ नये, यासाठी मूलभूत हक्कांिर काही बंधने देखील टाकण्यात
अली अहे. मूलभूत ऄद्दधकारांना न्यायालयीन संरक्षण प्राप्त झाले अहे. भारतीय
राज्यघटनेतील मूलभूत ऄद्दधकार हे नागररकांच्या शैक्षद्दणक, सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक,
राजकीय, धाद्दमिक ऄशा सिाांगीण द्दिकासासाठी महत्िाचे अहेत.
अपली प्रगती तपासा :
१. घटनात्मक ईपायांचा ऄद्दधकार सद्दिस्तर द्दलहा ?
२. मूलभूत ऄद्दधकार याचा ऄथि सांगून त्यांची अिश्यकता ि िैद्दशष्ट्ये द्दलहा ?
३. व्यद्दक्तस्िातंत्र्याच्या ऄद्दधकार सद्दिस्तर स्पष्ट करा ?
munotes.in
Page 43
43
१.७ राज्याच्या धोरणाची मागिदशिक तत्त्वे
भारतात सामाद्दजक ि अद्दथिक द्दिषमता मोठ्या प्रमाणात ऄसल्याने ऄशा पररद्दस्थतीत
नागररकांना केिळ हक्क प्रदान करणारी लोकशाही व्यिस्था ही ऄथिपूणि ठरणार नाही. हे
घटनाकत्याांच्या लक्षात अले होते. व्यक्तीच्या सिाांगीण द्दिकासासाठी ज्याप्रमाणे मूलभूत
हक्क महत्त्िाचे अहेत, त्याचप्रमाणे दुबिल समूहाचे द्दहतरक्षण ि समाजद्दहत हेही महत्त्िाचे
अहे. ऄशा समाजद्दहताची हमी देण्यासाठी मागिदशिक तत्िाचा समािेश भारतीय
राज्यघटनेत करण्यात अला अहे.
राज्याच्या धोरणाची मागिदशिक तत्िे ही, नािाप्रमाणे देशातील शासन ि द्दिद्दिध शासकीय
द्दिभाग यांना राज्यकारभार करताना कोणती ईद्दिष्टे ऄंमलात अणाियाची अहेत, याबिल
मागिदशिन करणारी ही तत्त्िे अहेत. राज्यघटनेनुसार काही ईद्दिष्ट ऄमलात अणणे हे
शासनाचे कतिव्य अहे. डॉ. बाबासाहेब अंबेडकर यांच्या मते,"द्दिद्दधमंडळ अद्दण कायिकारी
मंडळ यांनी त्यांच्या ऄद्दधकारांची कायििाही कशाप्रकारे करािी या सूचनांचे एक साधन
म्हणजे मागिदशिक तत्ि होय."
म्हणजे देशातील कायदे द्दनद्दमितीसाठीचे ‘अदशि’ मागिदशिक तत्त्िांमध्ये नमूद केले अहेत.
मागिदशिक तत्त्िांचे स्िरूप हे सूचनांसारखे अहे. भारतीय राज्यघटनेतील चौथ्या भागात
कलम ३६ ते ५१ मध्ये राज्याच्या धोरणाची मागिदशिक तत्िे समाद्दिष्ट्य केलेली अहेत.
भारतातील नागररकांचा सिाांगीण द्दिकास करण्यासाठी, राज्याचे धोरण अदशि ऄसणे
अिश्यक ऄसते. मागिदशिक तत्िे ही सामाद्दजक, राजकीय, शैक्षद्दणक ि अद्दथिक क्षेिात
नागररकांचे जीिनमान ईंचािण्यास ईपयोगी ठरतात.
१.७.१ मागिदशिक तत्त्वांची ईगमस्थाने:
भारतीय संद्दिधानाच्या चौथ्या भागात सांद्दगतलेली मागिदशिक तत्त्िांची दोन प्रकारची
ईगमस्थाने अहे
१. संजवधाजनक ईगमस्थान:
भारतीय राज्यघटनेची द्दनद्दमिती करत ऄसताना घटनाकारांनी ऄनेक देशांच्या राज्यघटनेचा
ऄभ्यास केला.भारतीय संद्दिधानातील राज्याच्या धोरणाची मागिदशिक तत्िे समाद्दिष्ट
करण्यासाठी प्रामुख्याने अयलांडच्या राज्यघटनेचा अदशि घेण्यात अला अहे.
२. वैचाररक ईगमस्थान:
मागिदशिक तत्त्िांिर काही द्दिचारांचा ि घटनांचा प्रभाि पडलेला द्ददसून येतो.
munotes.in
Page 44
44
१. पाश्चात्य राजकीय जवचारवंतांच्या समाजवादी जवचारांचा प्रभाव:
भारतीय राज्यघटनेतील मागिदशिक तत्त्िांिर रॉबटि ओिेन, हेरॉल्ड लास्की, डॉ.बेझंट, द्दसडणे
िेब यासारख्या समाजिादी द्दिचारांचा प्रभाि पडलेला अहे.
२. बेंथमचा ईपयुक्ततावादी जवचारांचा प्रभाव:
भारतीय राज्यघटनेतील मागिदशिक तत्त्िांिर बेंथम, जे. एस. द्दमल यांच्या ईपयुक्ततािादी
द्दिचारांचा प्रभाि ऄसलेला द्ददसून येतो.
३. महात्मा गांधी व कााँग्रेसच्या ध्येय धोरणांचा प्रभाव:
द्दिकेंद्रीकरण, ग्रामस्िराज्य, पंचायतराज, दारूबंदी, कुद्दटरोद्ोग या गांधीजींच्या द्दिचारांचा
मागिदशिक तत्िात समािेश अहे. तसेच कााँग्रेसच्या तत्कालीन हे धोरणांचाही प्रभाि
मागिदशिक तत्त्िांिर ऄसलेला द्ददसून येतो.
४. संयुक्त राष्ट्रे व त्यांच्या घोषणा पत्रांचा प्रभाव:
मानिी हक्कांची सनद तयार करण्याचे काम ज्यािेळी सुरू होते, त्याचिेळी भारतात
राज्यघटना द्दनद्दमितीचे कामकाज सुरू होते. म्हणून युनोचे मानिी हक्कांद्दिषयीचे ऄद्दधकार
पि ि युनोचे घोषणापि यांचा प्रभाि मागिदशिक तत्त्िांिर अहे.
ऄशाप्रकारे अपल्या देशाच्या सिि पररद्दस्थतीत जी मागिदशिक तत्त्िे ईपयुक्त होतील, ऄशाच
तत्िांचा समािेश राज्यघटनेत करण्यात अला अहे.
१.७.२ मागिदशिक तत्त्वांचे वगीकरण:
कल्याणकारी राज्य द्दनमािण करण्याच्या ईिेशाने तसेच भारतात राजकीय, अद्दथिक,
सामाद्दजक न्याय प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी मागिदशिक तत्त्िांचा स्िीकार घटनाकारांनी भारतीय
राज्यघटनेत केलेला अहे. भारतात सामाद्दजक ि अद्दथिक लोकशाहीची ईद्दिष्ट साध्य
करण्यासाठी भारतीय राज्यघटनेतील भाग ४ मध्ये कलम ३६ ते ५१ दरम्यान मागिदशिक
तत्त्िांचा समािेश केलेला अहे. या मागिदशिक तत्त्िांचे िगीकरण पुढीलप्रमाणे करता येते.
१. अजथिक तत्वे:
भारतीय राज्यघटनेच्या कलम ३९, कलम ४१, कलम ४२, कलम ४३, कलम ४८ यात
अद्दथिक स्िरूपाच्या मागिदशिक तत्त्िांचा समािेश करण्यात अला अहे. त्यानुसार राज्याच्या
धोरणद्दनद्दमितीसाठी पुढील मागिदशिन करण्यात अले अहे.
A) कलम ३९ नुसार राज्याला पुढील गोष्टी साध्य करण्याच्या द्ददशेने धोरण अखणे गरजेचे
अहे.
१. ईपजीद्दिकेचे पुरेसे साधन द्दमळिण्याचा िी-पुरुषांना समान ऄद्दधकार द्दमळािा.
२. समाज द्दहताच्या दृष्टीने समाज समाजाच्या भौद्दतक साधन संपत्तीचे मालकी ि द्दनयंिण
यात द्दिभागणी करािी. munotes.in
Page 45
45
३. अद्दथिक यंिणा राबद्दितांना संपत्ती ि ईत्पादन साधनात द्दिकेंद्रीकरण करािे.
४. िी ि पुरुष यांना समान कामाबिल समान िेतन ऄसािे.
५. िी-पुरुष कामगारांचे अरोग्य ि ताकद तसेच बालकांचे कोिळे िय यांचा दुरुपयोग करू
नये, नागररकांना अद्दथिक गरजेपोटी त्यांचे िय ि ताकद यांना न पेलिणारा व्यिसाय
करण्यास भाग पाडू नये.
६. बालकांना मुक्त ि प्रद्दतष्ठापूणि िातािरणात अपल्या द्दिकास करण्याची संधी द्ददली जािी
त्यांना शोषणापासून संरक्षण द्ददले जािे.
B) कलम ४१ नुसार राज्य अपली अद्दथिक समता अद्दण द्दिकास यांच्या मयािदेत कामाचा
ि द्दशक्षणाचा ऄद्दधकार तसेच बेकार, िृद्ध, अजारी अद्दण गरजू व्यक्तींना सरकारी मदत
द्दमळण्याचा ऄद्दधकार प्राप्त व्हािा यासाठी ईपाययोजना करेल.
C) कलम ४२ नुसार कामाबाबत न्याय ि ईद्दचत पररद्दस्थती ईपलब्ध करण्यासाठी, प्रसूती
साहाय्यासाठी राज्य तरतूद करेल.
D) कलम ४३ नुसार राज्य कायद्ाद्वारे द्दकंिा आतर मागाांनी कृषी, औद्ोद्दगक ि आतर
क्षेिातील मजुरांना काम करणे, द्दनिािह िेतन, योग्य राहणीमान तसेच फुरसतीचा िेळ,
सामाद्दजक ि सांस्कृद्दतक संधीचा पूणि ईपयोग याची शार्श्ती देणारी पररद्दस्थती प्राप्त करून
देण्याचा प्रयत्न करेल. तसेच ग्रामीण भागातील कुद्दटरोद्ोगाचे संिधिन करण्याचा प्रयत्न
करेल.
E) कलम ४८ नुसार अधुद्दनक ि शािीय रीतीने कृषी ि पशुसंिधिन करण्याबाबत राज्य
प्रयत्नशील राहील. द्दिशेष करून गाइ, िासरे आतर दुभती अद्दण शेतकामाची जनािरे यांच्या
जातींचे जतन करणे, त्या सुधारणे ि त्यांच्या कत्तलीस मनाइ करणे याबाबत ईपाययोजना
करेल.
२. सामाजजक तत्वे:
भारतीय समाज व्यिस्थेत सुधारणा करण्याच्या दृष्टीने भारतीय राज्यघटनेत या मागिदशिक
तत्िांतील सामाद्दजक तत्त्िाचा स्िीकार करण्यात ऄंतभािि करण्यात अलेला अहे. भारतीय
राज्यघटनेतील कलम ४५ ते कलम ४७, ि ४९ व्या कलमात सामाद्दजक स्िरुपाची
मागिदशिक तत्त्िे समाद्दिष्ट केलेली अहे.
१. कलम ४५ नुसार १४ िषािपयांत सिि मुलांना मोफत ि सक्तीचे द्दशक्षण देण्याची तरतूद
करण्यासाठी राज्य प्रयत्नशील राहील.
२. कलम ४६ नुसार राज्य जनतेतील दुबिल घटक, द्दिशेषतः ऄनुसूद्दचत जाती, ऄनुसूद्दचत
जमातीचे शैक्षद्दणक ि अद्दथिक द्दहत संिधिन करेल अद्दण सामाद्दजक ऄन्याय ि सिि
प्रकारचे शोषण यापासून त्यांचे संरक्षण करेल. munotes.in
Page 46
46
३. कलम ४७ नुसार नागररकांचे राहणीमान ईंचािणे अद्दण साििजद्दनक अरोग्याकडे लक्ष
देणे हे राज्याचे प्राथद्दमक कतिव्य मानले जाइल तसेच अरोग्यास हाद्दनकारक मादक पेय
ि द्रव्य यांचा औषधाद्दशिाय आतरि िापर करण्यास शासन प्रद्दतबंध करेल.
४. कलम ४९ नुसार राष्रीय ि ऐद्दतहाद्दसक स्मारके ि िास्तू यांच्या संरक्षणाची जबाबदारी
शासनाची राहील.
३. राजकीय तत्त्वे:
राज्य कारभारात सुधारणा करण्याच्या दृष्टीने धोरण द्दनद्दमिती करताना काही गोष्टींचा
स्िीकार करण्यासाठी राजकीय तत्त्िांचा समािेश करण्यात अलेला अहे. भारतीय
राज्यघटनेतील कलम ४०,कलम ४४ ि कलम ५० मध्ये राजकीय स्िरुपाची मागिदशिक
तत्ि समाद्दिष्ट करण्यात अले अहे.
१. कलम ४० नुसार राज्य शासन ग्रामपंचायतीची स्थापना करण्यास पुढाकार घेइल ि
त्यांना स्थाद्दनक स्िराज्याचे घटक म्हणून कायि करण्यास अिश्यक ती सत्ता ि
ऄद्दधकार प्रदान करेल.
२. कलम ४४ नुसार सामाद्दजक द्दिषमता नष्ट व्हािी या ईिेशाने भारतातील सिि नागररकांना
समान नागरी कायदा लागू करािा.
३. कलम ५० नुसार राज्याच्या लोकसेिांमध्ये न्यायमंडळ हे कायिकारी मंडळापासून ऄलग
करण्यासाठी राज्य ईपाययोजना करेल.
४. अंतरराष्ट्रीय तत्वे:
परराष्र धोरण ि राजकारण हे भारतीय राजकारणाच्या दृद्दष्टकोनातून एक महत्त्िाचा घटक
अहे. भारताने परराष्रासोबत कसे संबंध ठेिािे याद्दिषयीचे मागिदशिन अंतरराष्रीय तत्िात
केले जाते. यासाठी भारतीय राज्यघटनेत ५१ व्या कलमांचा समािेश करण्यात अला अहे.
या कलमात पुढील तरतुदींचा समािेश अहे.
१. राज्य हे अंतरराष्रीय शांतता ि सुरक्षा यांचे संिधिन करण्यासाठी,
२. राष्रा- राष्रांमध्ये न्याय ि सन्मानाचे संबंध प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी,
३. संघद्दटत समाजाच्या अपापसातील व्यिहारांमध्ये अंतरराष्रीय कायदा ि तहांची बंधने
याबिल अदरभाि जोपासण्यासाठी ,
४. अंतरराष्रीय तंटे लिादामाफित द्दमटिण्यासाठी प्रयत्नशील राहील.
िरील मागिदशिक तत्त्िांचा ऄभ्यास केल्यानंतर ऄसे लक्षात येते की, ही तत्िे सामाद्दजक,
अद्दथिक, राजकीय, मानितािादी, संस्कृती, शैक्षद्दणक, न्यायद्दिषयक, पयाििरण,
अंतरराष्रीय संबंधद्दिषयक ऄशा जीिनाच्या द्दिद्दिध पैलूंची द्दनगद्दडत अहे.त्यामुळे
मागिदशिक तत्िांच्या माध्यमातून राज्याची धोरणे तयार करत ऄसताना राज्याच्या सिाांगीण
द्दिकासाच्या दृद्दष्टकोनातून मागिदशिन द्दमळेल.
munotes.in
Page 47
47
१.७.३ मूलभूत हक्क व मागिदशिक तत्व यातील संबंध:
सििसामान्यपणे मूलभूत हक्क ि मागिदशिक तत्ि यांची ईद्दिष्टे ही समान अहेत. ते म्हणजे
व्यक्तीचा सिाांगीण द्दिकास घडिून अणण्यासाठी सामाद्दजक, अद्दथिक ि राजकीय
न्यायाच्या तत्त्िािर अधारलेली समाज व्यिस्था द्दनमािण करणे. मूलभूत हक्क ि मागिदशिक
तत्िे ही परस्परपूरक अहेत. मूलभूत हक्काच्या माध्यमातून व्यद्दक्तगत कल्याण साधले
जाते, तर मागिदशिक तत्िांच्या माध्यमातून कल्याणकारी राज्याचा द्दिचार केला जातो.
भारतीय संद्दिधानाच्या ईिेशपद्दिकेत ऄंतभूित ऄसलेले स्िातंत्र्य, समता, बंधुता, न्याय या
तत्त्िांिर अधाररत लोकशाहीची ध्येय स्पष्ट करण्याच्या दृष्टीकोनातून मूलभूत हक्क ि
मागिदशिक तत्ि हे बांधील अहेत. मूलभूत हक्क ि मागिदशिक तत्िे परस्परपूरक ऄसले तरी
त्यांच्यात काही फरक देखील द्ददसून येतो. तो पुढीलप्रमाणे सांगता येइल.
ऄ.न. मूलभूत हक्क मागिदशिक तत्व १. मूलभूत हक्क हे न्यायप्रद्दिष्ट अहेत, म्हणजे मूलभूत हक्कांिर ऄद्दतिमण झाल्यास न्यायालयात दाद मागता येते. मागिदशिक तत्िे न्यायप्रद्दिष्ट नाहीत, म्हणजे मागिदशिक तत्ि हे ऄमलात अणािे हे शासनाचे कतिव्य अहे. माि ते ऄमलात न अणल्यास शासनाद्दिरुद्ध न्यायालयात दाद मागता येत नाही. २. मूलभूत हक्क हे शासनाला ठराद्दिक गोष्टी करण्यापासून रोखत ऄसल्यामुळे, हे नकारात्मक स्िरूपाचे अहेत. मागिदशिक तत्िे ही शासनाने काही गोष्टी कराव्यात ऄसे द्दनदेशीत करीत ऄसल्यामुळे, सकारात्मक स्िरूपाचे अहेत. ३. मूलभूत हक्क हे राजकीय लोकशाही प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी ईपयुक्त ठरतात. मागिदशिक तत्िे ही सामाद्दजक ि अद्दथिक लोकशाही द्दनमािण करण्यासाठी ईपयुक्त ठरतात. ४. मूलभूत हक्कांचे पालन करण्याचे बंधन राज्यािर ऄसते. मागिदशिक तत्त्िांचे पालन करण्याचे बंधन राज्यांिर नसते. ५. मूलभूत हक्क व्यक्तीच्या व्यद्दक्तगत द्दिकासाला चालना देतात. मागिदशिक तत्ि हे समाजाद्दभमुख ऄसल्याने सामाद्दजक द्दिकासाला चालना देतात. ६. मूलभूत ऄद्दधकाराचे स्िरूप हे व्यक्तीस्िातंत्र्य पुरते मयािद्ददत अहे. मागिदशिक तत्त्िांचे क्षेि व्यापक स्िरूपाचे अहे, यात सामाद्दजक, अद्दथिक, राजकीय ि अंतराष्रीय तत्त्िांचा समािेश होतो. ७. मूलभूत हक्क नागररकांना मागिदशिक तत्िांना राजकीय दृष्ट्या महत्त्ि munotes.in
Page 48
48
कायदेशीरररत्या प्राप्त होतात. म्हणून मूलभूत हक्कांचे स्िरुपहे कायदेशीर अहे. अहे. ही तत्त्िे ऄंमलात अणणे हे शासनाचे कतिव्य अहे. ८. मूलभूत हक्कांचे ईल्लंघन करणारा कायदा घटनाद्दिरोधी द्दकंिा ऄिैध घोद्दषत करण्याचा ऄद्दधकार न्यायालयाला अहे. मागिदशिक तत्त्िांचे ईल्लंघन करणारा कायदा घटनाद्दिरोधी ि ऄिैध ऄसल्याचे न्यायालय घोद्दषत करू शकत नाही. ९. मूलभूत हक्कांना मागिदशिक तत्िांपेक्षा ऄद्दधक महत्त्ि अहे. अणीबाणीच्या पररद्दस्थतीत मूलभूत ऄद्दधकार हे स्थद्दगत ऄथिा मयािद्ददत केले जाउ शकतात. मागिदशिक तत्ि मूलभूत ऄद्दधकारांच्या तुलनेत दुय्यम अहे. मागिदशिक तत्ि हे स्थद्दगत द्दकंिा द्दनलंद्दबत केले जाउ शकत नाही.
मूलभूत हक्क ि मागिदशिक तत्िे यांच्या फरक द्ददसत ऄसला तरी, एम.व्ही.पायली यांच्या
मते, "मूलभूत हक्क ि मागिदशिक तत्ि यांना एकमेकांपासून िेगळे करणे ऄशक्य अहे."
म्हणून सामाद्दजक, अद्दथिक ि राजकीय स्िरूपाची लोकशाही व्यिस्था द्दनमािण करण्यासाठी
ि ती बळकट करण्यासाठी मूलभूत हक्क ि मागिदशिक तत्त्िांचे महत्त्ि अहे
१.७.४ मागिदशिक तत्त्वांचे मूल्यमापन:
राज्याच्या धोरणाच्या मागिदशिक तत्िांचा मूल्यमापनाचा द्दिचार करता राज्याच्या धोरणाची
मागिदशिक तत्िािरची टीका ि त्यांचे समथिन या बाबींचा ऄभ्यास करणे िमप्राप्त अहे.
ऄनेक द्दिचारिंतांनी मागिदशिक तत्त्िांिर पुढीलप्रमाणे टीका केली अहे.
१. शासनावर पालन करण्याचे बंधन नाही:
टीकाकारांच्या मते, मागिदशिक तत्त्िांचे पालन केलेच पाद्दहजे ऄसे कायदेशीर बंधन शासनािर
नाही. त्यामुळे द्दनिडणुकीच्या काळामध्ये शासनाच्या माध्यमातून जनतेकडून मते
द्दमळिण्यासाठी मागिदशिक तत्त्िांचा अधार घेतला जातो. प्रा. के. टी. शहा म्हणतात ,
‘मागिदशिक तत्त्ि म्हणजे बाँकेच्या सोयीनुसार िटणारा चेक अहे.’ याचा ऄथि मागिदशिक
तत्त्िांचे पालन करण्यासंदभाित शासनािर बंधन राज्यकत्याांकडून नसल्यामुळे प्रत्यक्षपणे
जनतेची फसिणूक केली जाते.
२. कायदेशीर दृष्टीने जनरथिक :
टीकाकारांच्या मते, मागिदशिक तत्त्िांचे पालन न झाल्यास यासंदभाित कोणत्याही
न्यायालयात दाद मागता येत नाही. मूलभूत ऄद्दधकाराचे संरक्षण करण्यासाठी ज्याप्रमाणे
घटनात्मक ईपायांचा हक्क प्राप्त झाला अहे. या हक्कामुळे मूलभूत ऄद्दधकारांचे संरक्षण
केले जाते. माि मागिदशिक तत्िांना कोणत्याही प्रकारचे न्यायालयीन संरक्षण द्दमळत
नसल्याने हे कायदेशीर दृद्दष्टकोनातून कोणतेही महत्त्ि नसल्याने द्दनरथिक अहेत. munotes.in
Page 49
49
३. ऄस्पष्ट व अताकीक :
डॉ. द्दजद्दनंगच्या मते, ‚मागिदशिक तत्िे ही कोणतेही द्दनद्दित अद्दण ताद्दकिक अधारािर नाहीत.
मागिदशिक तत्त्िांमध्ये कामगार संबंध ि द्दनयोजन या द्दिषयांची ऄद्दनद्दितता अहे तर काही
द्दठकाणी एकाच द्दिषयाची पुनरािृत्ती अहे.‛ यािरून मागिदशिक तत्िे ही ऄस्पष्ट ऄशा
स्िरूपाचे अहेत. तसेच बेकारी, अजारपण, िाधिक्यापासून संरक्षण आत्यादी महत्त्िपूणि
गोष्टींचा ईल्लेख या तत्िात नाही.
४. ऄसंगत व जुसया काळातील तत्वे:
टीकाकारांच्या मते, मागिदशिक तत्िे ही एकोद्दणसाव्या शतकातील अहेत. द्दिसाव्या अद्दण
एकद्दिसाव्या शतकातील बदलती अद्दथिक ि सामाद्दजक ि राजकीय पररद्दस्थतीनुसार
मागिदशिक तत्त्िांमध्ये देखील बदल होणे ऄपेद्दक्षत अहे. माि जुनी मागिदशिक तत्िे ऄसल्याने
ती काल सुसंगत नाही. यामुळे राष्र द्दिकासाला बाधा द्दनमािण होउ शकते. ईदा. सध्याच्या
कोरोना महामारीच्या पररद्दस्थतीत ि ऄशा अपत्तीच्या पररद्दस्थतीत शासनाला मागिदशिन
करण्यासाठी मागिदशिक तत्िे ही पररपूणि ठरत नाहीत.
५. ऄनाठायी तत्वे:
प्रत्येक शासनाचा ईिेश हा जनकल्याण ऄसतो. तसेच मागिदशिक तत्िे ही कल्याणकारी
स्िरूपाचीच अहेत. शासनाला मागिदशिन करण्यासाठी जी तत्त्िे द्ददली अहेत, त्या
माध्यमातूनच जनकल्याण साधले जाइल ऄसे होत नाही. त्यासाठी शासन ऄनेक प्रकारचा
मागाांचा ऄिलंब करू शकतो. म्हणून मागिदशिक तत्िे ही ऄनाठायी पद्धतीची ठरतात.
मागिदशिक तत्त्िांच्या संदभाित समथिन करताना पुढील मुिे लक्षात घेणे महत्त्िाचे अहे.
१. जनतेचे पाठबळ:
मागिदशिक तत्िांना कायद्ाचे पाठबळ नसल्याने ते द्दनरथिक अहे द्दकंिा द्दनरुपयोगी अहेत.
ऄसे म्हणणे चुकीचे अहे. लोकशाही पद्धतीमध्ये कोणत्याही कायद्ाचा अधार हा जनमत
ऄसतो. त्याच प्रकारे मागिदशिक तत्िांचा अधार देखील जनमतच अहे. लोकद्दनयुक्त शासन
ज्या िेळेस मागिदशिक तत्त्िांकडे दुलिक्ष करीत ऄसते, तेव्हा त्या शासनास जनमताच्या
ऄसंतोषाला सामोर जािं लागतं. मागिदशिक तत्िांकडे दुलिक्ष केल्यास शासनाला त्यांच्या
बेजबाबदारीचे फळ म्हणून साििद्दिक द्दनिडणुकीत ऄपयश द्दमळत ऄसते.
२. सयायालयाचा महत्त्वाचा अधार :
सिोच्च न्यायालयाने मागिदशिक तत्त्िांची अिश्यकता द्दनद्दिििादपणे मान्य केली अहे. ईदा.
गोपालन द्दिरुद्ध मद्रास राज्य या खटल्यात मागिदशिक तत्िे ही न्यायाधीशांसाठी
दीपस्तंभासारखी मागिदशिक ठरली. म्हणूनच कायद्ाचा ऄथि स्पष्ट करताना सिोच्च ि ईच्च
न्यायालय मागिदशिक तत्त्िांचा अधार घेत ऄसतात. कारण मागिदशिक तत्त्िे ही घटनेचा
ईिेशपद्दिकेचे स्पष्ट ि द्दिस्तृत प्रकारचे स्िरूप अहे. त्यामुळे जनतेला न्याय, समता, बंधुता munotes.in
Page 50
50
ही मूल्य प्राप्त करून देण्यात मागिदशिक तत्िांचे योगदान अहे, त्यामुळेच मागिदशिक तत्त्ि हे
खऱ्या लोकशाहीची खािी देत ऄसतात.
३.नैजतक मागिदशिन:
मागिदशिक तत्िे ही राज्याच्या धोरणांना अदशि ि कल्याणकारी राज्याचे स्िरूप प्राप्त करून
देण्याच्या ईिेशाने नैद्दतक दृद्दष्टकोनातून मागिदशिन करीत ऄसतात. त्यामुळे कोणतेही शासन
ऄथिा सत्ताधारी पक्ष हा ऄद्दतरंद्दजत धोरणे ठरिू शकत नाही. म्हणजेच शासन कायािची
योग्यता ठरिणारी मोजपट्टी म्हणून देखील मागिदशिक तत्त्िे ईपयुक्त अहेत, कोणत्याही
कायद्ाचा पाद्दठंबा नसताना देखील अज िान्समध्ये मानिी हक्काची घोषणा ि
आंग्लंडमधील मॕग्नाचाटाि यांनी संबंद्दधत देशांमध्ये प्रभाि पाडलेला द्ददसून येतो. हे लक्षात
घेउनच घटनाकारांनी मागिदशिक तत्िांची ईभारणी केली अहे. त्यामुळे मागिदशिक तत्िांना
द्दनरथिक द्दकंिा द्दनरुपयोगी म्हणणे चुकीचे होते.
५. वतिमान समस्यांशी सुसंगत:
मागिदशिक तत्िे ही कालसुसंगत नाहीत हे म्हणणे चुकीचे अहे. कारण संद्दिधानाचा ईिेशच
ितिमान समस्याचे द्दनराकरण करणे अहे. त्यामुळे बदलत्या काळानुसार बदलत्या गरजा
लक्षात घेउन मागिदशिक तत्िांमधील राष्रीय प्रगतीला बाधक ठरणाऱ्या गोष्टी बदलद्दिण्याचा,
रि करण्याचा द्दकंिा त्यांच्यामध्ये सुधारणा करण्याचा ऄद्दधकार संसदेला अहे, त्यामुळे
मागिदशिक तत्िे ही काल सुसंगत ठरत अहेत,
थोडक्यात मागिदशिक तत्त्िांच्या टीका ि समथिनाचा द्दिचार करता, कल्याणकारी राज्य
द्दनद्दमितीसाठी, सििसमािेशक धोरणांच्या द्दनद्दमितीसाठी ि लोकशाही व्यिस्थेच्या
बळकटीसाठी मागिदशिक तत्त्िे अधार अहेत.
१.७.५ मागिदशिक तत्त्वांचे महत्त्व:
भारतीय राज्यघटनेत मागिदशिक तत्त्िांचा समािेश अहे. मागिदशिक तत्त्िे राज्यघटनेचे
महत्त्िाचे िैद्दशष्ट्ये अहे. मागिदशिक तत्त्िांचे महत्त्ि पुढील प्रमाणे सांगता येइल.
१. अधुद्दनक कल्याणकारी राज्याची सििसाधारण ईद्दिष्ट ही मागिदशिक तत्त्िांच्या
माध्यमातून स्पष्ट केलेली अहेत. त्यामुळे भारतीय राज्यघटनेत लोककल्याणकारी तत्त्िे
म्हणून मागिदशिक तत्त्िांचे महत्त्ि अहे. मागिदशिक तत्त्िांची प्रभािीपणे ऄंमलबजािणी
केल्याद्दशिाय कल्याणकारी राज्याची संकल्पना साकार होउ शकत नाही.
२. मागिदशिक तत्िांना राजकीय दृष्टीने मोठे महत्त्ि अहे. राज्याच्या धोरण द्दनद्दमितीस
दीपस्तंभाप्रमाणे मागिदशिन करण्याचे काम ही तत्िे करीत ऄसतात. तसेच शासनाच्या
धोरणाचे मूल्यमापन करण्याचे काम देखील मागिदशिक तत्त्िांच्या माध्यमातून केले जात
ऄसते.
३. राजकीय लोकशाही द्दटकद्दिण्यासाठी सामाद्दजक ि अद्दथिक लोकशाही द्दनमािण होणे
महत्त्िाचे ऄसते. मागिदशिक तत्िे ही ऄशा प्रकारच्या भारतीय लोकशाहीला अधार प्राप्त
करून देत अहेत. munotes.in
Page 51
51
४. मूलभूत हक्कांच्या तरतुदींमध्ये ज्या हक्कांचा समािेश करणे अिश्यक होते. ती हक्क
मूलभूत हक्कांमध्ये समाद्दिष्ट करण्यात अली नसल्याने त्यांचा समािेश मागिदशिक
तत्त्िांमध्ये केलेला अहे. ईदा. रोजगार संदभाितला ऄद्दधकार, प्रत्येक व्यक्तीला रोजगार
द्दमळिून देणे ही शासनाची जबाबदारी ऄसली तरी ही बाब प्रत्येक घटकराज्याच्या
अद्दथिक पररद्दस्थतीिर ऄिलंबून ऄसते. भारताच्या सिाांगीण पररद्दस्थतीचा द्दिचार करता
रोजगार द्दिषयक ऄद्दधकाराचा मूलभूत हक्कांमध्ये समाद्दिष्ट करणे द्दजकरीचे होते.
त्यामुळे त्यांचा समािेश मागिदशिक तत्त्िांमध्ये करण्यात अला अहे. थोडक्यात, भारतीय
संद्दिधानात अदशि लोकशाहीची मूल्ये पररपुणि करण्याच्या दृष्टीने मागिदशिक तत्ि
समाद्दिष्ट अहेत.
५. मागिदशिक तत्िांना न्यायालयीन संरक्षण नसले तरीदेखील न्यायालयाने द्दनणिय देताना
मागिदशिक तत्त्िे द्दिचारात घेउन द्दनणिय द्ददलेला अहे. मागिदशिक तत्िांच्या
ऄंमलबजािणीसाठी मूलभूत हक्कांिर ऄशी द्दनयंिणे योग्य िाटल्याने संसदेने ऄनेक
कायदे ऄिैध ठरिलेले अहेत.
६. अंतरराष्रीय धोरण द्दनधािरणमध्ये मागिदशिक तत्ि ही द्ददशादशिक ठरत अहेत.
७. भारतीय राज्यघटनेतील मागिदशिक तत्िे ही समाजिादी समाजरचना द्दनमािण
करण्यासाठी ऄनुकूल ऄशी अहेत. लोकशाही समाजिाद हे राज्य घटनेचे ईद्दिष्ट
मागिदशिक तत्त्िातून पूणित्िास जाण्यास मदत होते.
मागिदशिक तत्त्िांचे महत्त्ि स्पष्ट करताना न्यायमूती एम.सी.छागला म्हणतात, "मागिदशिक
तत्त्िांचे पररपूणि पालन झाले तर भारत देश पृथ्िीिरील स्िगि होइल. भारतीय घटनाकारांची
हे एक स्िप्नरंजन होते, म्हणून त्यांचा त्याग करता येणार नाही. भारतीय जनतेच्या अशा-
अकांक्षा सफल कराियाच्या ऄसतील तर या मागिदशिक तत्त्िांचे पररपूणि पालन होणे गरजेचे
अहे"
यािरुन मागिदशिक तत्िांचे महत्ि हे शासनाच्या मागिदशिक तत्िांच्या पालन करण्यािरच
ऄिलंबून अहेत.
सारांश:
भारताने लोककल्याणकारी राज्यव्यिस्थेचा स्िीकार केला अहे. त्याची हमी राज्याच्या
धोरणाच्या मागिदशिक तत्िांमधून द्ददलेली अहे. सामाद्दजक द्दिकासाच्या पुरेशा संधी ईपलब्ध
व्हाव्यात यादृष्टीने मागिदशिक तत्िे राज्याला मागिदशिन करीत ऄसतात. मागिदशिक तत्िे ही
न्यायप्रद्दिष्ट नाही माि लोकमत ि राजकीय नैद्दतकतेची दंड शक्ती मागिदशिक तत्त्िांना बळ देत
ऄसते. समाजाचा सामाद्दजक, अद्दथिक, राजकीय द्दिकास व्हािा , देशाचे अंतरराष्रीय संबंध
बळकट व्हािे, यासाठी द्ददशा द्दनदेशन मागिदशिक तत्त्िातून होत ऄसते.
munotes.in
Page 52
52
अपली प्रगती तपासा
१ मागिदशिक तत्िांचे सद्दिस्तर िणिन करा ?
२. मूलभूत हक्क ि मागिदशिक तत्ि यातील संबंध स्पष्ट करा ?
३. मागिदशिक तत्त्िांचे महत्त्ि द्दलहा ?
१.८ मूलभूत कतिव्य
लोकशाही शासन व्यिस्थेमध्ये व्यक्तीच्या हक्कांना राज्याच्या मान्यतेची गरज ऄसते. माि
‘कतिव्य’ ची संकल्पना ही नागररकत्िाच्या मूल्यामधून अकारास येत ऄसते. हक्क अद्दण
कतिव्य या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू अहेत. त्यामुळे केिळ कतिव्याद्दशिाय हक्क द्ददले गेले
तर ऄराजकता द्दनमािण होते. अद्दण ऄद्दधकार द्दशिाय कतिव्य द्ददले गेले तर गुलामद्दगरीची
पररद्दस्थती द्दनमािण होते. म्हणून नागररकांना मुलभूत हक्का सोबतच कतिव्याची जाणीि
देखील ऄसणं महत्त्िाचं अहे.
जगातील लोकशाही व्यिस्था ऄसलेल्या देशांच्या राज्यघटनेत द्दिशेषतः ऄमेररका, कॅनडा,
िान्स, जमिनी, ऑस्रेद्दलया या देशांच्या राज्यघटनेत मूलभूत कतिव्यांची तरतूद केलेली
द्ददसत नाही. जपानच्या राज्यघटनेत नागररकांच्या कतिव्याची यादी द्ददलेली द्ददसून येते.
याईलट रद्दशया , चीन, पोलंड, झेकोस्लोव्हाद्दकया ऄशा साम्यिादी देशांच्या राज्यघटनेत
कतिव्यांचा समािेश करण्यात अलेला अहे.
भारताच्या मूळ राज्यघटनेमध्ये मूलभूत कतिव्यांचा समािेश करण्यात अलेला नव्हता.तेव्हा
राज्यघटनेत मूलभूत ऄद्दधकार द्ददलेले ऄसल्यामुळे अपल्या कतिव्याबाबत भारतीय जनता
फारशी जागृत नाही, ऄसे शासनाच्या लक्षात अले. तदनंतर १९७५ च्या अणीबाणीच्या munotes.in
Page 53
53
काळात स्िणिद्दसंग सद्दमतीच्या ऄध्यक्षतेखाली नेमलेल्या सद्दमतीने भारतीय राज्यघटनेत
कतिव्यांचा समािेश करािा ऄशी द्दशफारस केली. या स्िणिद्दसंग सद्दमतीच्या द्दशफारशीने
१९७६ मध्ये ४२ व्या घटनादुरुस्तीने, भारतीय राज्यघटनेच्या प्रकरण चार मधील कलम
५१ ऄ मध्ये दहा मूलभूत कतिव्यांचा समािेश करण्यात अला. २००२ मध्ये ८६ व्या
घटनादुरुस्तीने ऄकराव्या मूलभूत कतिव्यांचा समािेश करण्यात अलेला अहे. भारतीय
राज्यघटनेतील मूलभूत कतिव्य पुढीलप्रमाणे अहेत.
१. संजवधानाचे पालन करणे अजण त्याचे अदशि व संस्था, राष्ट्रध्वज, राष्ट्रगीत यांचा
अदर करणे.
याचा ऄथि भारतीय राज्यघटनेचे न्याय, स्िातंत्र्य, समता, बंधुता यासारख्या मूल्यांचे अदशि
स्िीकारणे ि राज्यघटनेचा अदर करणे, राज्यघटनेने द्दनमािण केलेले संसद, न्यायमंडळ,
लोकसेिा, द्दनिािचन अयोग या संस्थाबिल अदर बाळगणे तसेच राष्रगीत ि राष्रध्िज
यांचा अदर करणे प्रत्येक भारतीय नागररकाचे कतिव्य अहे.
२. अपल्या राष्ट्रीय स्वातंत्र्यलढ्यात स्फूतीजमळाली त्या ईदात् अदशाांची जोपासना
करून त्यांचे ऄनुसरण करणे.
भारताला द्दिद्दटशांच्या गुलामद्दगरीतून मुक्त करण्यासाठी जो स्िातंत्र्य लढा लढला गेला.
याद्दिषयी नागररकांच्या मनात अदराची भािना द्दनमािण होणे, स्िातंत्र्य द्दमळिून देण्यासाठी
जे स्िातंत्र्य सैद्दनक, समाज सुधारक यांचे सतत स्मरण ठेिणे ि त्यापासून प्रेरणा घेणे हे
भारतीय नागररकाचे कतिव्य अहे.
३.भारताचे साविभौमत्व, एकता व एकात्मता ईसनत ठेवणे व त्यांचे संरक्षण करणे.
भारतािर परकीय देशाचे अिमण, देशांतगित जातीय दंगली, दहशतिादी हल्ले झाल्यास,
ऄशा द्दबकट पररद्दस्थतीत देशाचे साििभौमत्ि रक्षणाची जबाबदारी नागररकांची ऄसते.
याद्दशिाय देशातील नागररकात एकता ि एकात्मता द्दनमािण करणे हे प्रत्येक नागररकाचे
कतिव्य अहे.
४. देशाचे संरक्षण करणे व अव्हान केले जाइल तेव्हा राष्ट्रीय सेवा बजावणे.
राष्रद्दहत ही भािना मनात कायम ठेिून देशाच्या संरक्षणासाठी ज्यािेळेस अिाहन केले
जाइल त्या त्या िेळेस त्या अिाहनाला प्रद्दतसाद देणे. िेळप्रसंगी देशाच्या संरक्षणासाठी
सीमेिर ईभे राहणे हे प्रत्येक नागररकाचे कतिव्य अहे.
५. धाजमिक, भाजषक व प्रादेजशक जकंवा वगीय भेदांच्या पलीकडे जाउन भारतातील सवि
जनतेस सामंजस्य व बंधुभाव वाढीला लावणे, जस्त्रयांच्या प्रजतष्ठेला बाधक ठरणाऱ्या
प्रथा मोडणे.
भारतात ऄनेक जाती, धमि, पंथ, िंशाचे लोक ऄसल्याने धाद्दमिक, भाद्दषक, प्रादेद्दशक
द्दिद्दिधता द्दनमािण झाली अहे. या द्दिद्दिधतेत एकता द्दनमािण करण्यासाठी बंधुभाि िाढीस
लािणे हे प्रत्येक नागररकाचे कतिव्य अहे. तसेच द्दियांना सन्मान प्राप्त करून देण्याच्या munotes.in
Page 54
54
ईिेशाने त्यांच्या प्रद्दतष्ठेला बाधक ऄसणाऱ्या प्रथा परंपरा मोडीत काढणे हे प्रत्येक
नागररकाचे कतिव्य अहे.
६. अपल्या संजमश्र संस्कृतीच्या समृद्ध वारशाचे मोल जाणून ते जतन करणे.
भारतात द्दिद्दिध धमािचे लोक राहतात. त्यामुळे द्दिद्दिध संस्कृती, प्रथा, परंपरा यांचा समृद्ध
आद्दतहास भारताला लाभलेला अहे. ऄशा संद्दमश्र संस्कृतीचं जतन करणे म्हणजे या
संस्कृतींच्या प्रथा, परंपरा, भाषा, ररतीररिाज, नृत्य, गायन या घटकांचे जतन करणे हे
प्रत्येक नागररकाचे कतिव्य अहे.
७. वने, सरोवरे, नद्या, वसय जीवसृष्टी यासह नैसजगिक पयािवरणाचे रक्षण करून त्यात
सुधारणा करणे अजण प्राजणमात्रांना बिल दयाबुद्धी दाखवणे.
पयाििरणाचे संरक्षण ही सिाित मोठी समस्या जगापुढे ईभी अहे. ऄशा पररद्दस्थतीमध्ये
भारतातील नैसद्दगिक साधन संपत्ती म्हणजेच िने सरोिरे, नद्ा तसेच िन्य प्राणी यासारख्या
पयाििरणातील घटकांचे रक्षण करणे, प्रत्येक नागररकाचे कतिव्य अहे. पयाििरण
संरक्षणाद्दिषयी शासन, शैक्षद्दणक ि राजकीय स्तरांिर जनतेत जागृती द्दनमािण झाली अहे.
त्यामुळेच दुद्दमिळ पशुपक्षयांच्या द्दशकारीला बंदी घालण्यात अली अहे. बेसुमार जंगल
तोडीस अळा घालण्याचे प्रयत्न केले जात अहे.
८. जवज्ञानजनष्ठ दृजष्टकोन , मानवतावाद अजण शोधक बुद्धी, सुधारणावाद यांचा जवकास
करणे.
भारतीय स्िातंत्र्यापूिीच्या कालखंडाचा द्दिचार करता, भारतात ऄंधश्रद्धा, जातीय रूढी ि
परंपरा यामुळे शािीय दृद्दष्टकोन ऄथिा मानितािाद या गोष्टींची कमतरता जाणित होती.
त्याचे दुष्पररणाम समाजव्यिस्थेला दीघिकाळ भोगािे लागले म्हणून भारतीय राज्यघटनेच्या
मूलभूत कतिव्यात द्दिज्ञानद्दनष्ठ दृद्दष्टकोन, मानितािाद, शोधक बुद्धी, सुधारणािाद यांचा
द्दिकास करणे हे प्रत्येक नागररकाचे कतिव्य ऄसल्याचे समाद्दिष्ट केले अहे.
९. साविजजनक मालमत्ेचे रक्षण करणे व जहंसाचाराचा जनग्रहपूविक त्याग करणे.
बऱ्याचदा जनतेचा रोष ि ऄसंतोष हा साििजद्दनक मालमत्तेिर ईतरत ऄसतो. म्हणजे रेल्िे
बस जाळणे, तोडफोड करणे ऄशा द्दहंसाचाराच्या घटना घडत ऄसतात. यातून देशाचे
म्हणजे अपलेच नुकसान होत ऄसते. ऄशा घटना टाळण्यासाठी साििजद्दनक मालमत्तेचे
रक्षण करणे अद्दण द्दहंसाचाराचा त्याग करणे हे प्रत्येक नागररकाचे कतिव्य अहे.
१०. व्यजक्तगत व सामुदाजयक ईत्कषािकडे वाटचाल करणे, जेणे करून राष्ट्राची प्रगती
होइल ऄसा प्रयत्न करणे.
देशाची प्रगती घडून येण्यासाठी प्रत्येक नागररकाची प्रगती होणे हे महत्त्िाचे ऄसते. यासाठी
प्रत्येक व्यक्ती ज्या क्षेिात कायिरत अहे. म्हणजे द्दशक्षण, द्दिज्ञान, तंिज्ञान, औद्ोद्दगक,
ईत्पादन, कृषी तंिज्ञान, संशोधन त्या-त्या क्षेिांमध्ये अपली कायिक्षमता िाढिून प्रगती
घडिून अणणे. यासाठी प्रयत्न करणे हे प्रत्येक नागररकाचे कतिव्य अहे. जेणेकरून
राष्राची प्रगती होइल. munotes.in
Page 55
55
१.१ जो जसमदाता जकंवा पालक ऄसेल त्याने अपल्या ऄपत्यास ऄथवा पाल्यास
त्याच्या वयाच्या सहाव्या वषािपासून ते १४ व्या वषािपयांत जशक्षणाची संधी ईपलब्ध
करून देणे.
देशाच्या द्दिकासाच्या प्रगतीत द्दशक्षण ही एक महत्त्िाची बाब अहे. द्दशक्षणामुळे ऄनेक
समस्यांचे द्दनराकरण होत ऄसते. हे लक्षात घेउन ८६ व्या घटनादुरुस्तीने २००२ मध्ये या
मूलभूत कतिव्याचा समािेश करण्यात अला अहे. व्यक्तीला द्दशक्षणाची संधी द्दनमािण
झाल्यास तो स्ितःची प्रगती करू शकतो ि स्ितःची प्रगती झाल्यास देशाची प्रगती होण्यास
िेळ लागणार नाही. त्यामुळे जन्मदाता द्दकंिा पालकांनी अपल्या पाल्यास, ऄपत्यास ६ ते
१४ िषे ियापयांत द्दशक्षणाची संधी ईपलब्ध करून देणे हे प्रत्येक जन्मदात्या ऄथिा
पालकाचे कतिव्य अहे.
ऄशा प्रकारे भारतीय राज्यघटनेत िरील मूलभूत कतिव्यांचा समािेश करण्यात अलेला
अहे. प्रत्येक भारतीय नागररकाने केिळ ऄद्दधकारांची मागणी न करता यासाठी अपली
कतिव्य करणे हे देखील महत्त्िाचे ऄसते.
१.८.१ मूलभूत कतिव्यांचे महत्व:
१. देशद्दहतासाठी ज्या गोष्टींची ि कृतींची नागररकांकडून अिश्यकता अहे, त्याची जाणीि
करून देण्याचे कायि मूलभूत कतिव्य करीत ऄसतात. ईदा.राष्रगीत, राष्रध्िज यांचा
सन्मान करणे.
२. मूलभूत कतिव्य हे भारतीय नागररकांसाठी एक प्रेरणािोत अहे. यातून स्िातंत्र्यलढ्यात
ज्यांनी बद्दलदान द्ददले ऄसे अदशि व्यद्दक्तमत्ि, स्िातंत्र्य लढ्यातील ईदात्त अदशि
यांच्याद्दिषयी बांद्दधलकी द्दनमािण करण्याचे काम मूलभूत कतिव्य करीत ऄसतात.
३. भारत हा द्दिद्दिधता ऄसलेला देश अहे. त्यामुळे भारतातील भाषा, प्रदेश, धमि, द्दलंग,
जात या संदभाितील भेदभाि नष्ट करण्यासाठी मूलभूत कतिव्य मागिदशिक अहेत.
४. संसदेने द्दकंिा द्दिद्दधमंडळाने केलेल्या कायद्ांची घटनात्मक िैधता तपासण्यासाठी द्दकंिा
द्दनद्दित करण्यासाठी न्यायालयांना मूलभूत कतिव्याचे साहाय्य होत ऄसते.
५. लोकशाही व्यिस्था बळकट करण्यासाठी प्रत्येक नागररकाने कतिव्याचे पालन केले
पाद्दहजे. त्याद्दशिाय ऄद्दधकार प्राप्त होउ शकत नाही. ऄशी मानद्दसकता द्दनमािण
करण्यासाठी मूलभूत कतिव्य महत्त्िाचे ठरतात.
६. कायद्ाद्वारे मूलभूत कतिव्याची ऄंमलबजािणी केली जाते. ईदा.पयाििरण संरक्षण
कायदा, िन्यजीि संरक्षण कायदा.आ. नागररकाने पयाििरण कतिव्याचे पालन करण्यामध्ये
दुलिक्ष केल्यास संसद त्याला योग्य ती द्दशक्षा देउ शकते.
७. देशाच्या सिाांगीण द्दिकासासाठी ज्या ज्या घटकांची गरज अहे म्हणजेच संस्कृती,
पयाििरण, द्दशक्षण यांच्या द्दिकासात देशाचे द्दहत सामािलेले ऄसल्याने त्यांचा समािेश
मूलभूत कतिव्यात करण्यात अला अहे. त्यामुळे व्यक्तीचा स्ितःचा द्दिकास होत
ऄसतानाच देशाचा देखील द्दिकास व्हािा ही त्यामागची भूद्दमका अहे. munotes.in
Page 56
56
व्यक्ती द्दिकास ि देशद्दहताच्या दृष्टीने मूलभूत कतिव्याचे पालन करणे हे महत्त्िाचे अहे.
सारांश:
हक्क अद्दण कतिव्य या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू अहेत. ज्यािेळी नागररक म्हणून
अपल्याला हक्क द्दमळािेत ऄशी अपण ऄपेक्षा करतो, त्याच िेळी देशाप्रती ऄसलेले
अपल्या काही कतिव्यांचे देखील पालन करणे प्रत्येक भारतीयाची कतिव्य अहे. देशाच्या
द्दिकासासाठी नागररकांमध्ये एकता, एकात्मता, परस्पर सहकायि, बंधूता द्दनमािण व्हािी
यासाठी मूलभूत कतिव्यांचा समािेश राज्यघटनेत करण्यात अला अहे. प्रत्येक भारतीय
नागररक हा अपल्या देशाचा स्िातंत्र्यलढा, प्रतीके, संस्कृती, नैसद्दगिक साधनसंपत्ती,
िैज्ञाद्दनक दृद्दष्टकोण, साििजद्दनक साधन संपत्तीचे संरक्षण ि गौरिशाली परंपराचे जतन
करण्यासाठी मूलभूत कतिव्यांच्या माध्यमातून कद्दटबद्ध अहे.
अपली प्रगती तपासा
१. भारतीय राज्यघटनेतील मूलभूत कतिव्य सद्दिस्तर द्दलहा?
२. मूलभूत कतिव्य चे महत्ि द्दिशद करा?
१.९ घटना दुरुस्ती
समाजामध्ये बदलत्या िेळ, काळ, पररद्दस्थती नुसार पररितिन होत ऄसते. बदलत्या
काळानुसार मानिाच्या गरजांमध्ये देखील बदल होत ऄसतो. समाजातील सामाद्दजक,
अद्दथिक ि राजकीय पररद्दस्थती बदलत ऄसते. बदलत्या पररद्दस्थतीनुसार निीन द्दिचार,
निीन संकल्पना ईदयास येत ऄसतात. बदलत्या काळानुसार राज्यव्यिस्था अद्दण सरकार
यांच्या कायिपद्धतीत देखील बदल होणे महत्त्िाचे ऄसते. त्यासाठी राज्यघटना दुरुस्तीची
पद्धत स्िीकारण्यात अली अहे.
संद्दिधानातील मूळ कलमात बदल द्दकंिा काही निीन द्दनयमांचा समािेश करणे ऄथिा
एखाद्ा द्दनयमातून एखादा शब्द द्दिधान काढून टाकणे द्दकंिा नव्याने शब्दरचना द्दकंिा
िाक्यरचना करणे यालाच "घटनादुरुस्ती" ऄसे म्हणतात. संद्दिधान द्दनमाित्यांनी कॅनडा, munotes.in
Page 57
57
अयलांड, द्दस्ित्झलांड, ऑस्रेद्दलया, ऄमेररका ऄशा द्दिद्दिध राज्यघटनांचा द्दचद्दकत्सक
ऄभ्यास करून घटनादुरुस्तीची प्रद्दिया द्दनद्दित केली अहे. भारतीय संद्दिधानातील काही
कलमात साध्या बहुमताने बदल केला जातो, तर काही कलमांमध्ये संसदेच्या द्दिशेष
बहुमताने ि घटक राज्यांच्या द्दिद्दधमंडळाच्या संमतीने घटना दुरुस्ती करािी लागते. ही
प्रद्दिया कठीण स्िरूपाचे ऄसते. भारतीय संद्दिधानातील दुरुस्तीच्या पद्धती िरून भारतीय
संद्दिधान हे ऄंशतः पररदृढ ि ऄंशतः ऄपररितिनीय ऄशा स्िरूपाचे अहे. भारतीय राज्य
घटनेच्या ३६८ व्या कलमात घटना दुरुस्तीची तरतूद करण्यात अली अहे. या
कलमानुसार राज्यघटनेतील एखाद्ा तरतुदीमध्ये भर घालून, बदल करून द्दकंिा ही तरतूद
रि करून घटना दुरुस्ती केली जाते. माि राज्यघटनेच्या मूलभूत संरचनेमध्ये
घटनादुरुस्तीने बदल करता येत नाही. ३६८ व्या कलमानुसार तीन िेगिेगळ्या पद्धतीने
घटना दुरुस्ती केली जाते.
१. संसदेच्या साध्या बहुमताने
२. संसदेच्या द्दिशेष बहुमताने
३. संसदेचे द्दिशेष बहुमत ि घटक राज्यांच्या मान्यतेने
या पद्धती सद्दिस्तरपणे पुढीलप्रमाणे स्पष्ट करता येतील.
१.९.१ घटनादुरुस्ती पद्धती:
१. संसदेच्या साध्या बहुमताने घटनादुरुस्ती:
ही घटना दुरुस्तीची सिाित सोपी पद्धत अहे. राज्यघटनेतील काही कलमामध्ये दुरुस्ती
करण्यासाठी संसदेच्या दोन्ही सभागृहांमध्ये साध्या बहुमताने ठराि मंजूर होणे अिश्यक
ऄसते. संसदेच्या साध्या बहुमताने पुढील बाबतीत दुरुस्त्या केल्या जातात.
१. निीन घटक राज्याची द्दनद्दमिती करणे, घटक राज्यांच्या सीमा, नािात द्दकंिा त्यांच्या
क्षेिात बदल करणे.
२. घटक राज्यात द्दिधानपररषद द्दनद्दमिती करणे द्दकंिा बरखास्त करणे.
३. नागररकत्ि संबंधीचे कायदे, नागररकत्ि प्रदान करणे द्दकंिा काढून घेणे.
४. लोकसभेच्या सभासदांची संख्या लोकसंख्येच्या प्रमाणात ठरद्दिणे.
५. सिोच्च न्यायालयाची कायिकक्षा ठरद्दिणे.
६. दुसरे पररद्दशष्ट- राष्रपती, राज्यपाल, सभापती, न्यायाधीश िगैरेंचे िेतन, भत्ते,
द्दिशेषाद्दधकार ि आतर बाबी.
७. न्यायालयातील कामकाजाची भाषा ठरद्दिणे.
८. संसद ि राज्य द्दिद्दधमंडळाच्या द्दनिडणुका,
९. मतदारसंघाचे पररसीमन करणे,
१०. ऄनुसूद्दचत क्षेिाचे ि ऄनुसूद्दचत जमातीचे प्रशासन - पररद्दशष्ट ५ munotes.in
Page 58
58
११. अद्ददिासी क्षेिाचे प्रशासन- पररद्दशष्ट ६ या तरतुदी साध्या बहुमताने दुरुस्त केल्या
जातात.
२. संसदेच्या जवशेष बहुमताने घटनेत दुरुस्ती:
राज्यघटनेतील बहुतेक घटनादुरुस्ती या संसदेच्या द्दिशेष बहुमताने करण्याची अिश्यकता
ऄसते. संसदेचे द्दिशेष बहुमत याचा ऄथि, प्रत्येक सभागृहाच्या एकूण सदस्य संख्याचे बहुमत
अद्दण प्रत्येक सभागृहात ईपद्दस्थत राहून मतदान करणाऱ्या सभासदांच्या दोन तृतीयांश
बहुमताने द्दिधेयकाला मंजुरी द्दमळणे अिश्यक ऄसते. या घटना दुरुस्तीसाठी
घटकराज्यांच्या संमतीची अिश्यकता राहत नाही. याद्वारे पुढील तरतुदींमध्ये दुरुस्ती
करता येते.
१. मूलभूत हक्क
२. राज्याच्या धोरणाची मागिदशिक तत्िे
३. 'साधे बहुमत' अद्दण 'संसदेचे द्दिशेष बहुमत ि घटक राज्यांची मान्यता' या दोन
िगििाऱ् यामध्ये न येणाऱ्या सिि तरतुदी.
यात संसदेच्या द्दिशेष बहुमताने दुरुस्ती करता येते.
३. संसदेचे जवशेष बहुमत व घटक राज्यांची मासयता:
संघराज्य व्यिस्थेशी संबंद्दधत ऄसलेल्या घटनात्मक तरतुदीमध्ये संसदेतील द्दिशेष
बहुमताने, म्हणजे राज्यसभा ि लोकसभा या दोन्ही सभागृहात या एकूण सदस्यसंख्येच्या
बहुमताने ि हजर ऄसलेल्या सदस्यांच्या दोन तृतीयांश बहुमताने तसेच द्दनम्म्या
घटकराज्यांच्या द्दिद्दधमंडळाने साध्या बहुमताने द्दिधेयक मंजूर केल्यास घटना दुरुस्ती
करता येते. यात पुढील तरतुदींचा समािेश होतो .
१. राष्रपतींच्या द्दनिडणुकीची पद्धत
२. केंद्र अद्दण राज्य सरकार राज्यांच्या कायिकारी ऄद्दधकारांचा द्दिस्तार
३. केंद्र ि राज्य कायदेद्दिषयक संबंध
४. केंद्र ि घटक राज्य यांच्यातील कायिकारी ऄद्दधकार
५. घटक राज्यांचे संसदीय प्रद्दतद्दनधीत्ि
६. सातव्या पररद्दशष्टातील सूची
७. संसदेच्या घटनादुरुस्तीचा ऄद्दधकार ि द्दतची काये पद्धती
या तरतुदींमध्ये दुरुस्ती करताना संसदेच्या द्दिशेष बहुमत ि घटकराज्यांची मान्यता द्दमळणे
अिश्यक ऄसते.
घटनादुरुस्ती द्दिधेयक मंजूर झाल्यानंतर ते राष्रपतींच्या मान्यतेसाठी पाठद्दिले जाते.
राष्रपतींची मान्यता द्दमळाल्यानंतर घटनादुरुस्ती ऄमलात अणली जाते.
munotes.in
Page 59
59
१.९.२ घटनादुरुस्तीची वैजशष्ट्ये:
घटना दुरुस्तीच्या पद्धती िरूनच घटना दुरुस्ती ची िैद्दशष्ट्येपुढील प्रमाणे सांगता येतील.
१. घटनादुरुस्तीचा महत्त्िाचे िैद्दशष्ट्य म्हणजे राज्यघटनेत दुरुस्ती करण्याचा ऄद्दधकार
फक्त संस्थेला देण्यात अले अहे घटक राज्य घटनादुरुस्तीच्या संदभाितपुढाकार घेउ
शकत नाही.
२. संसदेने घटना दुरुस्ती द्दिधेयक संमत केल्यानंतर ते राष्रपतींच्या संमतीसाठी पाठिले
जाते ऄशा द्दिधेयकािर राष्रपतीला नकार देण्याचा ऄद्दधकार नाही त्यामुळे हे द्दिधेयक
राष्रपतीला मान्य करािेच लागते.
३. भारतात राज्य घटनादुरुस्तीच्या संदभाित तीन पद्धती सांद्दगतलेले अहे कमी
महत्त्िाच्या, महत्त्िाच्या ि ऄद्दतमहत्त्िाच्या ऄशा तीन प्रकारात राज्यघटनेतील
तरतुदींची द्दिभागणी करून त्यांचे तीन पद्धतीत घटनादुरुस्तीसाठी िगीकरण करण्यात
अले अहे.
४. घटना दुरुस्तीची िैध ि ऄिैध ठरिण्याचा ऄद्दधकार सिोच्च न्यायालयाला देण्यात
अला अहे. त्यामुळे अिश्यक त्या तरतुदींमध्ये घटना दुरुस्ती केली जाते ि त्यांची
पडताळणी सिो च्च न्यायालयाकडून केली जात ऄसते. त्यामुळे कोणती शासन
बहुमताच्या बळािर मनमजीने घटना दुरुस्ती करू शकत नाही.
५. घटना दुरुस्ती द्दिधेयक यांसाठी ऄद्दत महत्त्िाच्या तरतुदींची घटना दुरुस्ती करीत
ऄसताना संसदेच्या दोन्ही सभागृहांत द्दिशेष बहुमताने अिश्यक ऄसते
६. संसदेला घटना दुरुस्ती करीत ऄसताना ऄमयािद्ददत ऄद्दधकार देण्यात अलेले नाही
यामुळे घटनेच्या मूलभूत संरचनेमध्ये संस्थेला कोणताही बदल करता येत नाही
७. घटनादुरुस्ती द्दिधेयकाच्या बाबतीत लोकसभा ि राज्यसभा यांच्यात मतभेद द्दनमािण
झाल्यास दोन्ही सभागृहांच्या संयुक्त बैठकीची तरतूद करण्यात अलेली नाही.
ऄशाप्रकारे भारतीय घटनादुरुस्ती पद्धतीचे ऄंशतः पररदृढ ि ऄंशतः पररितिनीय स्िरूपाची
िैद्दशष्ट्ये द्ददसून येतात.
१.९.३ महत्वाच्या घटना दुरुस्त्या:
अजपयांत भारतीय राज्यघटनेत १२६ पेक्षा ऄद्दधक िेळा घटनादुरुस्ती करण्यात अल्या
अहेत. या घटना दुरुस्त्या त्यािेळच्या पररद्दस्थतीला अिश्यक ऄशा स्िरूपाच्या अहेत.
या सििच घटना दुरुस्त्याची संख्या लक्षात घेता त्यापैकी काही महत्त्िाच्या घटना दुरुस्त्या
पुढील प्रमाणे सांगता येतील.
२. ४२ वी घटनादुरुस्ती:
भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्िाच्या घटना दुरुस्त्यापैकी एक घटनादुरुस्ती म्हणून
ओळखली जाते. या घटनादुरुस्तीने स्िणिद्दसंग सद्दमतीच्या द्दशफारशींना मूति स्िरूप देण्याचे munotes.in
Page 60
60
कायि केले. ही घटना दुरुस्ती १९७६ मध्ये करण्यात अली यात पुढील दुरुस्त्या करण्यात
अल्या.
१. सरनाम्यामध्ये समाजिादी ि धमिद्दनरपेक्षता या तत्त्िांचा समािेश करण्यात अला.
२. नागररकांसाठी मूलभूत कतिव्यांचा राज्यघटनेत समािेश करण्यात अला.
३. राष्रपतीने मंद्दिमंडळाच्या सल्ल्याने कारभार करण्याचे बंधनकारक केले. लोकसभा ि
द्दिधानसभा यांचा कायिकाळ पाच करून सहा िषे करण्यात अला.
४. राज्य सूचीतील पाच द्दिषय समिती सूचीमध्ये समाद्दिष्ट करण्यात अले. ईदा. द्दशक्षण,
जंगल, जंगली प्राणी अद्दण पक्षयांचे संरक्षण, िजन अद्दण मापे आ.
५. घटनादुरुस्ती ही न्यायालयीन पुनरािलोकन कक्षेबाहेर ठेिण्यात अले.
६. मागिदशिक तत्त्िांची ऄंमलबजािणी करण्यासाठी केलेल्या कायद्ामुळे काही मूलभूत
हक्कांचे ईल्लंघन होते या कारणासाठी न्यायालय त्यांना ऄिैध घोद्दषत करू शकत
नाही.
७. समान न्याय अद्दण मोफत कायदेशीर मदत ईद्ोगांच्या व्यिस्थापनात कामगारांचा
सहभाग अद्दण पयाििरण जंगले ि प्राण्यांचे संरक्षण या तीन मागिदशिक तत्त्िांची भर
राज्यघटनेत समाद्दिष्ट करण्यात अले.
८. घटक राज्यातील राष्रपती राजिटीचा कायिकाळ एक िेळ सलग कालािधी सहा
मद्दहन्यांनी िरून एक िषि करण्यात अला.
९. कायदा ि सुव्यिस्थेची द्दस्थती हाताळण्यासाठी कोणत्याही राज्यात सशि दलांची
तैनाती करण्याचे ऄद्दधकार केंद्र सरकारला द्दमळाले.
१०. ऄद्दखल भारतीय न्याद्दयक सेिेची तरतूद करण्यात अली.
१.१ संसद सदस्य अद्दण द्दतच्या सद्दमती यांचे हक्क ि द्दिशेषाद्दधकार िेळोिेळी द्दनद्दित
करण्याचे ऄद्दधकार संस्थेला देण्यात अले.
१२. देश द्दिघातक कारिायांना हाताळण्यासाठी कायदे करण्याचा ऄद्दधकार संसदेला
देण्यात अला.
या घटना दुरुस्ती तरतुदी लक्षात घेता, या घटनादुरुस्तीने व्यापक ि मूलभूत बदल करणारी
दुरुस्ती ऄसल्याने ४२ व्या घटनादुरुस्तीला ‚द्दमनी राज्यघटना ‚ऄसे संबोधले जाते.
३. ४४ वी घटना दुरुस्ती:
४४ िी घटनादुरुस्ती १९७८ मध्ये करण्यात अली. या घटनादुरुस्तीने पुढील दुरुस्त्या
करण्यात अल्या.
१. लोकसभा ि द्दिधानसभा यांचा कायिकाल पूििित पाच िषाांचा करण्यात अला.
२. लोकसभा अद्दण राज्य द्दिधीमंडळाच्या गणसंख्येची तरतूद पुनस्थािद्दपत करण्यात अली. munotes.in
Page 61
61
३. कलम २० अद्दण कलम २१ ऄन्िये अम्ही द्ददलेले मुलभूत हक्क राष्रीय अणीबाणी
मध्ये तहकूब होणार नाहीत.
४. कॅद्दबनेट ही केिळ लेखी स्िरुपात द्दशफारस केल्यानंतरच राष्रपती राष्रीय अणीबाणी
घोद्दषत करू शकतात ऄशी तरतूद केली.
५. राष्रीय अणीबाणी अद्दण राष्रपती राजिट याबाबत काही ठराद्दिक प्रद्दतद्दियात्मक
संरक्षक तरतुदी केल्या.
६. मालमत्तेचा हक्क मूलभूत हक्कांच्या यादीतून रि केला, तो केिळ कायदेशीर हक्क
केला.
७. राष्रपती, ईपराष्रपती, पंतप्रधान अद्दण लोकसभेचा सभापती यांच्या द्दनिडणूक
िादाबाबत न्यायालय द्दनणिय देउ शकत नाही ही तरतूद िगळण्यात अली.
८. सिोच्च ि ईच्च न्यायालयाचे ऄद्दधकार पूििित देण्यात अले.
४. ७३ वी घटनादुरुस्ती:
७३ िी घटनादुरुस्ती द्दिधेयक १९९३ मध्ये मंजूर करण्यात अले. महात्मा गांधीजींची
ग्रामस्िराज्याची संकल्पना साकारण्याचा प्रयत्न या घटना दुरुस्तीतुन झालेला द्ददसून
येतो.या घटनादुरुस्तीने पंचायत राज संस्थांना घटनात्मक दजाि देण्यात अला. त्यासाठी
राज्यघटनेत पंचायत राज या शीषिकाखाली निव्या भागाची भर घातली. त्यात पुढील
तरतुदींचा समािेश करण्यात अला.
१. गािात ग्रामसभा ऄसेल, प्रत्येक राज्यात पंचायतराज संस्थांचे द्दनद्दमिती करण्यात येइल.
त्यातील सदस्य लोकांमधूनच ऄप्रत्यक्षररत्या द्दनिडले जातील.
२. ऄनुसूद्दचत जाती-जमातीच्या लोकांना पंचायतराज संस्थांमध्ये लोकसंख्येच्या प्रमाणात
राखीि जागा ऄसतील.
३. द्दियांसाठी एक तृतीयांश जागा राखीि ऄसतील.
४. पंचायत राज संस्थांच्या कायिकाळ पाच िषाांचा ऄसेल तसेच या घटनादुरुस्तीने
ऄकरािी पररद्दशष्ट चा समािेश राज्यघटनेत करण्यात अला.
५. ७४ वी घटना दुरुस्ती:
ही घटना दुरुस्ती १९९३मध्ये मंजूर करण्यात अली. नागरी स्थाद्दनक स्िराज्य संस्थांत
करता ऄत्यंत महत्त्िाची मानली जाणारी ही घटना दुरुस्ती अहे. या घटनादुरुस्तीने शहरी
स्थाद्दनक स्िराज्य संस्थांना घटनात्मक दजाि ि संरक्षण देण्यात अले.
१. राज्यघटनेमध्ये भाग ९ नगरपाद्दलका या शीषिकाखाली समािेश करण्यात अला. त्यात
नगरपंचायत, नगरपररषद, महानगरपाद्दलका यांच्या स्थापनेची तरतूद करण्यात अली
अहे.
२. नागरी स्थाद्दनक स्िराज्य संस्थांमध्ये ऄनुसूद्दचत जाती जमातीचे अरक्षण मद्दहलांचे
अरक्षण याची देखील तरतूद करण्यात अली अहे. munotes.in
Page 62
62
३. ७४ व्या घटनादुरुस्तीने भारतीय राज्यघटनेत बाराव्या पररद्दशष्टाचा समािेश करण्यात
अला अहे.
ऄशाप्रकारे लोकशाही व्यिस्था बळकट करण्यासाठी बदलत्या काळानुसार सामाद्दजक,
अद्दथिक ि राजकीय गरजा लक्षात घेउन राज्यघटनेत योग्य अिश्यक तेव्हा घटना
दुरुस्त्या करण्यात अलेल्या अहेत.
६. ८६ वी घटनादुरुस्ती :
ही घटना दुरुस्ती २००२ मध्ये करण्यात अली. भारतातील द्दशक्षण व्यिस्थेला बळकटी
देण्याच्य दृद्दष्टकोनातून या घटनादुरुस्तीच्या द्दिशेष महत्त्ि अहे.या घटना दुरुस्तीत पुढील
तरतुदी करण्यात अल्या.
१. प्राथद्दमक द्दशक्षणाचा समािेश मूलभूत हक्कांमध्ये करण्यात अला. यासाठी भारतीय
राज्यघटनेत २१ ऄ कलमाचा समािेश करण्यात अला. या कलमानुसार ६ ते १४ िषे
ियोगटातील मुलांच्या द्दशक्षणच्या हक्कास मूलभूत हक्काचा दजाि देण्यात अला.
२. मागिदशिक तत्िांमधील कलम ४५ च्या द्दिषयात बदल करण्यात अला .यानुसार सिि
मुलांच्या ियाची सहा िषि पूणि होइपयांत राज्यसंस्था त्यांच्या संगोपन ि द्दशक्षणाची
व्यिस्था करेल.
३. या घटनादुरुस्तीने कलम ५१ऄ ऄंतगित निीन मूलभूत कतिव्य म्हणजेच ऄकराव्या
मूलभूत कतिव्याचा समािेश करण्यात अला. यानुसार सहा ते १४ िषे ियोगटातील
मुला-मुलींना द्दशक्षणाची संधी ईपलब्ध करून देणे हे प्रत्येक पालकाचे कतिव्य अहे.
यािरून ८६ िी घटनादुरुस्ती ही मुलांच्या शैक्षद्दणक संगोपनासाठी महत्त्िाची घटना दुरुस्ती
अहे.
७. ९१ वी घटना दुरुस्ती
९१ घटनादुरुस्ती २००३ मध्ये करण्यात अली. िारंिार पक्षांतर करून राजकीय व्यिस्था
ऄद्दस्थर करण्याचे कायि द्ददिसेंद्ददिस मोठ्या प्रमाणात िाढत होते. यामुळे स्िाथािपोटी
पक्षांतर करणाऱ्यांना अळा बसािा, या दृद्दष्टकोनातून ९१ व्या घटनादुरुस्तीत पुढील तरतुदी
करण्यात अल्या.
१. संसदेच्या दोन्ही सभागृहापैकी कोणत्याही सभागृहातील, कोणत्याही राजकीय पक्षाच्या
सदस्याला पक्षांतरामुळे ऄपाि घोद्दषत केले ऄसेल, तर त्या व्यक्तीची मंिीपदी द्दनयुक्ती
करू नये. ऄसे कलम ७५ (१) ब मध्ये नमूद करण्यात अले.
२. पंतप्रधानांसह केंद्रीय मंद्दिमंडळातील मंत्र्यांची एकूण संख्या लोकसभेच्या एकूण
सदस्यसंख्येच्या १५ टक् क् यांपेक्षा ऄद्दधक ऄसणार नाही. ऄसे कलम ७५ (१)ऄ मध्ये
नमूद करण्यात अले. munotes.in
Page 63
63
३. कलम १६४ (१) ऄ नुसार मुख्यमंत्र्यांसहीत राज्याच्या मंद्दिमंडळातील मंत्र्यांची संख्या
संबंद्दधत राज्याच्या द्दिधानसभेतील एकूण सदस्य संख्येच्या १५ टक् क् यांपेक्षा ऄद्दधक
ऄसणार नाही.
४. राज्य द्दिद्दधमंडळाच्या सभागृहांपैकी कोणत्याही सभागृहातील, कोणत्याही पक्षाच्या
सदस्याला पक्षांतरामुळे ऄपाि घोद्दषत केले ऄसेल तर, त्या व्यक्तीला मंिीपदी द्दनयुक्त
करू नये. ऄसे कलम १६४ (१) ब मध्ये सुद्दचत करण्यात अले.
५. कलम ३६१ ब नूसार संसदेच्या द्दकंिा राज्य द्दिद्दधमंडळाच्या सदस्यांपैकी कोणत्याही
पक्षाचा सदस्य ऄसणाऱ्याला पक्षांतराद्वारे ऄपाि घोद्दषत केले ऄसेल, तर त्या व्यक्तीला
आतर कोणतेही मोबदला प्राप्त राजकीय पद भूषद्दित येणार नाही.
यािरून मंद्दिमंडळाचा अकार मयािद्ददत ठेिणे, ऄिास्ति खचि िाढीस अळा घालणे, पक्षांतर
बंदी कायदा बळकट करणे. यासाठी ही घटनादुरुस्ती द्दिशेष महत्त्िाची अहे.
सारांश:
'पररितिन ही संसार का द्दनयम है' या ईक्तीनुसार देशातील पररद्दस्थतीत काळानुरूप सतत
बदल होत ऄसतात. बदलत्या पररद्दस्थतीनुसार राज्यघटनेत देखील बदल व्हािा हा
दूरदृष्टीने द्दिचार करून, भारतीय संद्दिधान द्दनमाित्यांनी घटनादुरुस्ती पद्धत राज्यघटनेच्या
कलम ३६८ मध्ये स्िीकारली अहे. घटनादुरुस्तीच्या पद्धतीिरूनच राज्यघटनेस ऄंशतः
पररदृढ ऄंशतः पररितिनीय ऄसे स्िरूप प्राप्त झाले अहे. राष्राची सतत प्रगती होत रहािी,
नागररकांच्या द्दिकासाला चालना द्दमळािी, बदलत्या काळानुसार नाद्दिन्याचा स्िीकार व्हािा
यासाठी राज्यघटनेत घटनादुरुस्तीची तरतूद ही महत्िाची ठरत अहे.
अपली प्रगती तपासा
१. घटना दुरुस्तीच्या पद्धती स्पष्ट करा?
२. भारतीय घटना दुरुस्तीचे िैद्दशष्ट्ये सद्दिस्तर द्दलहा?
munotes.in
Page 64
64
३. 'बेचाळीसाव्या घटनादुरुस्तीनुसार द्दमनी राज्यघटना म्हणतात' हे द्दिधान सद्दिस्तर स्पष्ट
करा?
संदभि ग्रंथसूची
• Basu, D.D.: Introduction to the Constitution of India,The
Nagpur,Wadhwa and Co. २००२.
• Mahajan V.D.,Constitution History of India,S.Chand Publication,Delhi
• कश्यप, सुभाष: हमारा संद्दिधान, नॅशनल बुक रस्ट आंद्दडया, नइ द्ददल्ली.
• शीलिंत द्दसंह,: संद्दिधान एिम राज्यव्यिस्था, टाटा मेगा द्दहल्स द्दसरीज, न्यू द्ददल्ली.
• भोळे डॉ. भास्कर लक्षमण,: भारताचे शासन अद्दण राजकारण, द्दपंपळापुरे प्रकाशन,
नागपूर.
• घांगरेकर द्दच.ग. :भारतीय राज्यघटना स्िरूप ि राजकारण, श्री. मंगेश प्रकाशन,
नागपूर.
• लक्षमीकांत एम.: आंद्दडयन पोद्दलटी ऄनुिादक श्रीकांत गोखले, के. सागर पद्दब्लकेशन्स,
पुणे.
• देशमुख बी.टी.,भारतीय संद्दिधान, द्दपंपळापुरे प्रकाशन, नागपूर.
• पाटील बी.बी.,फडके प्रकाशन, कोल्हापूर.
• घोरमोडे डॉ. के यु , डॉ.कला: भारतीय संद्दिधान शासन ि राजकारण,द्दिद्ा प्रकाशन,
नागपूर.
• देशमुख डॉ. ऄलका,: भारतीय शासन अद्दण राजकारण , श्री. साइनाथ प्रकाशन ,
नागपूर.
• भारताचे संद्दिधान,: शासकीय मुद्रणालय, मुंबइ.
• कुलकणी बी.िाय., नाइकिाडे ऄशोक,: भारताचे शासन अद्दण राजकारण, श्री द्दिद्ा
प्रकाशन, पुणे.
• देशमुख बी. टी.: भारतीय संद्दिधान, द्दपंपळापुरे प्रकाशन, नागपूर.
• िराडकर र.घ.: भारतीय राज्यघटना राजकारण अद्दण कायदा , द्दनराली प्रकाशन , पुणे.
***** munotes.in
Page 65
65
घटक २
संघराºय पÅदती
घटक रचना
२.१ उिĥĶे
२.२ ÿाÖतािवक
२.३ िवषय िववेचन
२.३.१ संघराºय िनिमªतीचे ÖवŁप
२.३.२ संघराºय पÅदती¸या Óया´या
२.३.२.२ भारतीय संघराºयाची वैिशĶ्ये
२.४ राºयपुनरªचना
२.४.१ एस.के.दार आयोग
२.४.२ िýसदÖय सिमती / जे.Óही.पी.सिमती
२.४.३ फाजलअली किमशन / राºयपुनªरचना आयोग
२.५ क¤þ व घटक राºय सरकार संबध
२.५.१ कायदे िवषयक संबंध
२.५.२ क¤þ राºय ÿशासकìय संबंध
२.५.३ क¤þ राºय आिथªक संबंध
२.६ िव° आयोग
२.७ संदभª
२.१ उिदĶ्ये
भारतीय संिवधानातील संघराºय पÅदतीची रचना व संघराºयपÅदतीचे ÖवŁप या
घटका¸या सिवÖतर अËयासातून पुढील ÿमाणे आपणास उिदĶ्ये ÖपĶ करता येतात.
१) भारतीय लोकशाही ÓयवÖथेत भारताने िÖवकारलेली संघराºय पÅदती कशा ÿकारे
आहे व या संघराºय पÅदतीतून देशाची एकाÂमता कशी िटकून राहते याचा सिवÖतर
अËयास िवīाÃयाªना होतो.
२) भारत हा खरा संघराºय असणारा देश आहे याची सिवÖतर मािहती िवīाÃया«ना देणे.
३) भारतीय संिवधानातील संघराºय पÅदतीमुळेच भारताचे खरे एकाÂम ÖवŁप अबािधत
आहे. याची मािहती िवīाÃया«ना होते.
४) भारतीय संघराºयात कोणÂयाही राºयाला फुटून िनघता येत नाही. Âयामुळेच
अमेåरकन संघराºय पÅदतीपे±ा वेगळे व खरे संघराºय भारतात आहे. याची मािहती
िवīाÃया«ना कŁन देणे. munotes.in
Page 66
66
५) भारतीय संघराºयात क¤þसरकार व राºयसरकार यांचे संबंध कसे असतात व Âयां¸या
देशा¸या िवकासावर काय पåरणाम होतो Âयाचा अīावत मािहती िवīाÃया«ना देणे.
६) क¤þ -राºय संबंधातील ÖपĶता देणाöया अिधकाöयाचे ÖवŁप ÖपĶ करणे.
७) क¤þ सरकार आिण राºयसरकार यां¸यातील समÆवयाची भूिमका कशी असते ते
िवīाÃयाªना मािहत कŁन देणे.
८) बदलÂया काळात क¤þ राºय संबंध व Âया¸यातील संघषाªचा आढावा घेणे.
२.२ ÿाÖतािवक
भारताला १५ ऑगÖट १९४७ रोजी ÖवातंÞय िमळाले आिण २६ जानेवारी १९५0 रोजी
भारत हा सावªभौम देश झाला. कारण या िदवशी भारताचे संिवधान अिÖतÂवात येऊन
Âयाची अंमलबजावणी संपुणª देशासाठी झाली. असे असतांना भारताने िÖवकारलेÐया
लोकशाही ÓयवÖथेचा डोलारा ÓयविÖथत उभारÁयासाठी आिण भारताची लोकशाही
स±मपणे िटकून राहÁयासाठी भारताने संघराºय पÅदतीचा िÖवकार केला. आिण या
संघराºय पÅदती¸या माÅयमातून िविवधतेने नटलेÐया भारतीय संÖकृतीला, धमाªला एकाच
सुýात बांधÁयाचा ÿयÂन कŁन संपूणª देशाची एकाÂमता अबािधत कशी राहील यासाठी
संघराºय पÅदतीचा अवलंब करÁयात आला. ही संघराºय पÅदती जगातील इतर देशां¸या
तुलनेत वेगÑया पÅदतीची िनमाªण करÁयात आली. आिण संपुणª देश एकसंघ कसा राहील
या ŀĶीने घटनाकारांनी यामÅये ÿयÂन कŁन राºयघटनेत तशा ÿकारची तरतूद करÁयात
आली.
एकंदरीतच भारतीय संघराºय हे खरे संघराºय आहे. हे िवīाÃया«ना समजणे गरजेचे आहे.
कारण भारतीय संिवधानात भारत हा राºयाचा संघ असेल असा उÐलेख आहे. परंतू असे
असले तरी डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी भारत हा खरे संघराºय पÅदती असणारा देश
आहे. हे ÖपĶ केले होते. याची खरी ओळख या ÿकरणा¸या माÅयमातून िवīाÃयाªना होणार
आहे.
२.३ िवषय िववेचन
भारतीय संघराºय – ÖवŁप:
भारत हा देश जगातील सवाªत मोठी व चांगली लोकशाही असणारा देश Ìहणून ओळखला
जाणारा देश आहे. आिण याबरोबरच सवाªत महÂवाची बाब Ìहणजे भारतात बहòधिमªय लोक
राहतात आिण बहòसंÖकृती¸या माÅयमातून भारता¸या िवकासाची व एकाÂमतेची वाटचाल
सुŁ आहे. याला कारणीभूत असणारा महÂवाचा घटक Ìहणजे भारताने िÖवकारलेली
संघराºय पÅदती होय. 'India that is Bharat shall be Union of the State' भारतीय
संिवधाना¸या पिहÐयाच कलमात भारत हा राºयाचा संघ असेल. अशी तरतूद आहे.
munotes.in
Page 67
67
भारतीय राºयघटनेने संघराºय शासन पÅदतीचा िÖवकार केलेला असला तरी भारता¸या
संिवधानात संघराºय िकंवा Federation शÊदाचा कुठेही उÐलेख नाही.
भारताने संघराºय शासन पÅदतीचा िÖवकार केलेला असला तरी भारता¸या संिवधानात
Federation शÊदाऐवजी Union हा शÊदÿयोग केलेला आहे. कारण युिनयन शÊद
वापरÁयाचा उĥेश असा कì घटकराºयांना क¤þातून फुटून िनघता येऊ नये असा आहे. असे
ÖपĶ िवचार भारताचे घटनाकार डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी Óयĉ केलेले आहे.
Ìहणजेच राºय घटनेत संघराºय शÊदÿयोग नसला तरी भारतात संघराºयाची खरी ल±णे
आहेत. Âयामुळेच भारत हे संघराºय आहे असे ÖपĶ होते.
भारतातील इतर देशा¸या संघराºय पÅदतीपे±ा भारतीय संघराºय हे वेगÑया ÖवŁपाचे
असÐयामुळे Âया¸या बाबतीत बराच संĂम असÐयाचे बोलले जाते. Âया अनुषंगाने िवचार
करता घटना सिमतीत देखील भारताला संघराºय Ìहणावे कì राºयाचा संघ Ìहणावे
यािवषयी बöयाच ÿमाणात चचाª झाÐयाची िदसून येते. Âया अनुषंगाने डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यांनी फेडरेशन ऐवजी युिनयन असा शÊद का वापरावयाचा याबाबतदोन मुĥे ÖपĶ
केले आहेत.
Âयातील पिहला Ìहणजे भारता¸या शासन ÓयवÖथेचे ÖवŁप जरी संघराºयाचे असले तरी
संघराºय घटकराºयांनी परÖपरात करार कŁन ते िनमाªण केलेले नाही. असा बोध युिनयन
हा शÊद वापरÐयाने होतो. व दुसरा मुĥा असा आहे कì, या शÊदामुळे घटकराºयांना फुटून
िनघÁयाचा अिधकार ÿाĮ होत नाही. Âयामुळे फेडरेशन ऐवजी युिनयन असा शÊद वापरला
आहे.
भारत हे संघराºय आहे पण इतर संघराºयापे±ा भारतात क¤िþकरण जाÖत झाले आहे.
क¤िþकरण ही भारतातील राजकìय ÓयवÖथेची गरज होती. ÿÂयेक शासन रचना ही Âया Âया
ÿदेशा¸या व काळा¸या गरजांची िनिमªती असते. सावªिýक, सावªकालीन, आदशाªÂमक अशी
कोणतीच शासन ÓयवÖथेची रचना असत नाही हा राºयशाľाचा ÿÖथािपत िसÅदांत असून
संघराºय रचना हा Âयाला अपवाद असू शकत नाही.
जगातील कोणÂयाही संघराºयापे±ा अिधक क¤िþकरण भारतीय संघराºयात आढळते.
भारतीय संघराºयात घटक राºया¸या Öवतंý घटना नाहीत. Öवतंý नागåरकÂव नाही.सवª
भारतीयांसाठी एकमेव नागåरकÂव आहे. या देशाची ÿशासन ÓयवÖथा व Æयाय ÓयवÖथा ही
एकटीच आहे. घटक राºयांचे ÿमुख राºयपाल Ļांची नेमणूक राÕůपती करतात. Âयामुळे
राºयपाल हा क¤þाचा ÿितिनधी ठरतो. क¤þा¸या वतीने घटक राºया¸या कारभारावर
राºयपालाने िनयंýण ठेवणे Âयाची जबाबदारी ठरते.
क¤þ सरकार व राºयसरकार यां¸यात अिधकाराची िवभागणी ÖपĶ पणे कŁन क¤þसूची,
राºयसूची व समवतê सूची अशा ÿकार¸या सूचéची िनमêती कŁन क¤þसूचीतील िवषयावर munotes.in
Page 68
68
क¤þसरकार कायदा करते. राºयसूचीतील िवषयावर राºय सरकार कायदा करते. समवतê
सूचीतील िवषयांवर क¤þ व राºय सरकार दोÆहीही कायदा कł शकतात. माý क¤þ
सरकारचा कायदा अंमलात आणला जातो. शेषािधकार क¤þसरकार¸या अखÂयाåरत येतात.
२.३.१ संघराºय िनिमतêचे ÖवŁप:
भारतीय संघराºय हे जगातील इतर देशा¸या संघराºयापे±ा वेगळे असÐयामुळे Âया¸या
िनिमªतीची ÿिøया देखील वेगळी असÐयाचे पुढील ÿमाणे ÖपĶ होते.
साधारणपणे संघराºय िनिमªती¸या दोन पÅदती आहेत. ÂयामÅये एक क¤þाकषê पÅदत व
दुसरी Ìहणजे क¤þोÂसारी पÅदत Âयालाच िवक¤िþकरण पÅदत असे Ìहणतात.
अ. क¤þाकषê पÅदत:
या संघराºय पÅदतीमÅये घटक राºयांनी करार कŁन संघराºय िनमाªण केलेले असते.
उदा. अमेåरकेतील १३ वसाहतéनी करार कŁन अमेåरकन संघराºयाची िनिमªती केली
आहे. Ìहणून अमेåरकन संघराºय हे क¤þाकषê पÅदतीचे संघराºय Ìहणून ओळखले जाते.
ब. केþेाÂसारी िकंवा िवक¤िþकरण पÅदत:
या संघराºय पÅदतीमÅये क¤þसरकार ÿशासना¸या सोयीसाठी संघराºय िनिमªती करते.
यामÅये संघराºया¸या िसÅदांतानुसार अिधकाराची िवभागणी करतांना क¤þ व घटक राºय
सरकारांना समान दजाª देऊन संपूणª देशाची एकाÂमता सुरि±त ठेवÁयाचा ÿयÂन केला
जातो.
परंतु भारतीय संघराºयात मÅयवतê सरकार अÂयंत शĉìशाली व ÿबळ बनिवलेले आहे.
आिण राºयांना अिधकाराची िवभागणी कŁन देतांना मयाªिदत ÖवŁपात अिधकार देऊन
क¤þाने जाÖतीचे अिधकार आपÐयाकडे ठेवून खöया अथाªने संपुणª देशाची एकता िटकून
ठेवÁयाचा ÿयÂन केला आहे.
अशा पÅदतीने भारताचे संघराºय हे िवक¤िþकृत िकंवा केþोसारी पÅदतीने िनमाªण कŁन
देशाची सुरि±तता अबािधत ठेवÁयासाठी Öवतंý ÆयायÓयवÖथेची िनिमªती केली आहे.
कारण यामÅये जर क¤þ व राºय यां¸यात काही वाद िकंवा संघषª िनमाªण झाला तर तो संघषª
िमटिवÁयाचा अिधकार सवō¸च Æयायालयाला िदलेला आहे.
२.३.२ संघराºय पÅदती¸या Óया´या:
जगातील देशामÅये संघराºय पÅदतीमÅये फरक िदसून येत असला तरी खरे संघराºय
Ìहणजे नेमके काय? असते हे ÖपĶ करÁयासाठी काही िवचारवंतानी संघराºय पÅदती¸या
पुढील ÿमाणे Óया´या केÐयाचे िदसून येते.
ºयामधून खरे संघराºयाचे ÖवŁप आपणास ÖपĶ होते. munotes.in
Page 69
69
१) डॉ. गानªर -"ºया संसदेने ही संघटना िनमाªण केली असते. ित¸या कायīाने िकंवा
सामाÆय संिवधानाने आखुन िदलेÐया िनिIJत ±ेýात क¤िþय व राºयीय संघटना
सवª®ेķ असतात. अशा क¤िþय आिण राºयीय शासनाची एकच सावªभौमÂवाखाली
जूळणी झाली कì ते संघराºय होय."
२) ÿो.डायसी- "राÕůीय ऐ³य आिण स°ा व घटक राºयचे अिधकार यांचा योµय तöहेने
मेळ घालÁया¸या उĥेशाने तयार केलेली राजकìय यंýणा Ìहणजे संघराºय होय."
३) डॉ. फायनर- "संघराºयाÂमक शासन पÅदतीत स°ा व सामÃयाªचा एक भाग ÿादेिशक
±ेýाकडे राखून ठेवला जातो. व दुसरा भाग ÿादेिशक ±ेýानी हेतू पुरÖकर िनमाªण
केलेÐया क¤िþय स°ेकडे राखला जातो."
४) मॉÆटेÖ³यू- "संघराºय Ìहणजे अशी पÅदती कì जी अनेक छोटी छोटी राºय एक
मोठी राºय िनमाªण करÁयाचा िनणªय घेवून Âया मोठ्या राºयाचे सभासद होÁयाचे
माÆय करतात."
वरील सवª Óया´यावŁन असे ÖपĶ होते कì, संघराºय शासन पÅदती क¤þ व घटक राºय
सरकारअशी दोन सरकारे देशात अिÖतÂवात असतात. क¤þ सरकारचे अिÖतÂव संपूणª
देशाकåरता असते. तर घटक राºय सरकारचे अिÖतÂव िवशीķ ÿदेशापुरते मयाªिदत असते.
आिण क¤þसरकार व राºयसरकार यां¸यात अिधकाराची िवभागणी कŁन संपूणª देशाची
एकाÂमता िटकून ठेवÁयाची खरी जबाबदारी क¤þशासनाची असते.
अशा पÅदतीची एकाÂमता भारता¸या लोकशाही ÿधान देशाला अÂयंत महÂवाची असते.
२.३.२.२ भारतीय संघराºयाची वैिशĶ्ये:
भारतीय संघराºयाची िनिमªती व ÖवŁप याचा सिवÖतर आढावा घेत असतांना Âयांची
ठळक वैिशĶ्ये अËयासणे देखील तेवढेच महÂवाचे आहे. कारण भारतीय संघराºया¸या
वैिशĶ्यांवŁन Âयाची अिधक मािहती होते. व संघराºयाचे खरे ÖवŁपही समजÁयास मदत
होते.
कोणÂयाही देशा¸या संघराºय िनिमªतीत सारखे पणाची वैिशĶ्ये आढळत नाहीत.ÂयामÅये
काही ÿमाणात का होईना फरक िदसून येतो. अमेåरका व जगातील इतर देशा¸या
संघराºयात असलेली वैिशĶ्ये भारतीय संघराºयात आढळून येत नाही. तर भारतीय
संघराºया¸या वैिशĶ्यावŁन भारतीय संघराºय एकाÂम ÖवŁपाचे आहे काय? याबाबत
देखील ÖपĶीकरण होऊ शकते. व Ļा वैिशĶ्यामुळे भारतीय संघराºय अखंड व
ÿभावशाली आहे हे िसÅद होते. ती विशĶ्ये पुढील ÿमाणे आहेत.
१) िलिखत राºयघटना :
भारतीय संघराºय हे राºयां¸या िविशķ Åयेय पूतªतेसाठी एकý राहÁयासाठीचा करार आहे.
आिण या करारालाच संघराºयाची घटना Ìहटले आहे. ही घटना िनिIJत व िलखीत
ÖवŁपात असÐयािशवाय संघराºयाला Öथैयª लाभणार नाही. Ìहणून ÂयाŀĶीने भारतीय munotes.in
Page 70
70
संघराºयाची घटना ही िवÖतृत ÖवŁपात िलखीत आहे. संघराºया¸या रचनेिवषयी¸या
बöयाच तरतुदी बदलिवÁयासाठी मÅयवतê व घटक राºयसरकारची यामÅये संमती
महÂवाची मानली आहे. राºयघटना कायदा हा सवª®ेķ समजला गेला आहे. Âया¸या िवरोधी
कायदा क¤þसरकार िकंवा राºयसरकार यांना करता येणार नाही. हे खöया अथाªने िलखीत
घटने¸या तरतुदीचे महÂव आहे.
२) अिधकाराची िवभागणी:
भारतीय संघराºया¸या िनिमªतीतील ÿमुख तीन वैशीĶ्यांपैकì १ िलिखत राºयघटना २
अिधकाराची मागणी ३ Öवातंý Æयाय ÓयवÖथा यामधील अÂयंत महÂवाचे व दुसरे वैिशĶ्ये
Ìहणजे क¤þ सरकार व घटक राºयसरकार यां¸यात केलेली अिधकाराची ÖपĶपणे िवभागणी
होय. ºयामुळे क¤þसरकार व राºयसरकार यां¸यात सहजासहजी संघषª उभा राहत नाही.
क¤þसूची ९९ िवषय, राºयसूची ६१ िवषय व समवतê सूचीमÅये ५२ िवषय याÿमाणे
िवषयांची िवभागणी कŁन कायदा िनिमªतीचा Öवतंý अिधकार यानुसार क¤þ व राºयांना ÿाĮ
होतो. असे असले तरी समवतê सूचीतील िवषयावर दोÆही सरकारांना कायदा करता येतो.
परंतू काही कारणाÖतव यामÅये वाद िनमाªण झाÐयास क¤þाचा कायदाच अिÖतÂवात राहील
अशी तरतूद यामÅये आहे.
३) Öवतंý ÆयायÓयवÖथा व Æयायमंडळाचे ®ेķÂव:
भारतीय संघराºय शासनपÅदतीमÅये Öवतंý ÆयायÓयवÖथा िनमाªण कŁन ती¸या ®ेķÂवाला
महÂवाचे Öथान िदले आहे. हे अÂयंत महÂवाची बाब आहे. कारण क¤þसरकार व घटक
राºयसरकार यांनी एकमेकां¸या अिधकारावर अितøमण केÐयास िकंवा दोघांमÅये संघषª
िनमाªण झाÐयास या संघषाªवर तोडगा काढून झालेला वाद िकंवा संघषª िमटिवÁयाचा
अिधकार सवō¸च Æयायालयाला िदलेला आहे. सवō¸च Æयायालयाचा िनणªय हा अंितम
आिण बंधनकारक असतो. घटनेतील अिधकाराची िवभागणी आिण संघराºय िवषयक
तरतूदीचा अथª ल±ात घेवून क¤þ व राºय यां¸या संघषाªत सवō¸च Æयायालयाला योµय तो
अथª लावावा लागतो. तसेच नागåरकां¸या ह³क व अिधकराचे संर±ण करÁयासाठी
सवō¸च Æयायालयाची आवÔयकता संघराºयात असते. Âया ŀĶीनेच भारतात सवō¸च
Æयायालय आहे. या Æयायालयाचा िनणªय संघसरकार व घटकराºयसरकार, तसेच सवª
संÖथा आिण Óयĉì अिधकारी व इतर क िनķ Æयायालये यां¸यावर बंधनकारक आहे.
सवō¸च Æयायालय हे भारता¸या संघराºयाचे अंतीम Æयायालय आहे. हे भारतीय संघ
राºया¸या ŀĶीने महÂवाचे वैिशĶ्ये आहे.
४) िवक¤िþत ÿवृ°ी :
संघराºय िनिमªती¸या क¤þाकषê आिण िवक¤िþकरण या दोन पÅदती आहेत. या पÅदतéपैकì
िवक¤þीकरण पÅदतीने भारतीय संघराºयाची िनिमªती झाली असÐयामुळे क¤þाला जादा
अिधकार ÿाĮ झाले आहेत. संिवधाना¸या पिहÐयाच कलमात भारत हा राºयाचा संघ आहे
असे Ìहटले आहे. आिण संसदेला जरी नवीन राºय िनिमªतीचा जुनी राºय नĶ करÁयाचा व
ÂयामÅये संशोधन करÁयाचा अिधकार असला तरी संसद एकाÂमक राºयाची िनिमªती कŁ munotes.in
Page 71
71
शकत नाही. क¤þ सरकार व राºयसरकार यां¸यात अिधकाराची िवभागणी कŁन संपूणª
देशाची एकाÂमता अबािधत ठेवÁयासाठी िवक¤िþत ÿवृ°ीतून भारतीय संघराºय िनमाªण
केले आहे.
५) अपåरवतªनीय करार:
भारतीय संघराºयाचे हे महÂवाचे वैिशĶ्ये आहे. क¤þ आिण घटक राºयांचे संबंध िनिIJत
करणारी घटना पåरŀढ िकंवा अपåरवतªिनय असलीच पािहजे.तसे नसेल तर परÖपरां¸या
अिधकारावर आøमण होईल. आिण घटनेिवषयी फारशी आÂमीयता राहणार नाही. व
Âयाचा पåरणाम Ìहणजे संघराºय देखील नĶ होईल. Ļा सवª गोĶéचा िवचार कŁन
घटनाकारांनी घटनेत आवÔयकते नुसार बदल करता यावे Ìहणून अंशत: पåरवतªनीयतेचे
सुý िÖवकाŁन संघराºया¸या सुिवधेसाठी घटनेत पåरवतªन करÁयाची तरतूद
राºयघटनेतील कलम ३६८ नुसार तीन ÿकारे कŁन िदली आहे. हे भारतीय संघराºया¸या
एकाÂमते¸या ŀĶीने व कायīाचे राºय िटकिवÁया¸या उĥेशाने महÂवाचे वैिशĶ्ये समजले
जाते. Âयामुळे रिशया¸या राºयघटनेÿमाणे भारतीय संघराºयाची घटना संपुणª
पåरवतªनिशल ठरत नाही. Ìहणून १९५० पासून आजपय«त भारतीय संघराºय अबािधत
आहे.
६) आिणबािण िवषयक तरतूद:
आिणबािण िवषयक तरतूदी¸या माÅयमातून राÕůा¸या संकट काळात भारतीय संघराºयात
राÕůीय एकाÂमता जोपासÁयासाठी राÕůपतéना आिणबािणचा अिधकार िदलेला आहे.
Âयामुळे देशा¸या संकट काळात एकाÂमक शासन िनमाªण होते. यावेळी देशाचे िहत ल±ात
घेवून देशाची शासन ÓयवÖथा वाटचाल करते. व सवª अिधकर राÕůपतé¸या हाती
एकवटतात. यावेळी जनतेला िमळालेले मुलभूत अिधकार देखील Öथिगत होतात.
देशावरील संकटाचे िनराकरण करणे हा महÂवाचा हेतू असतो. Ìहणून भारतीय घटने¸या
३५६ Óया कलमानुसार क¤िþय मंýीमंडळाचे सÐयानुसार कोणÂयाही घटकराºयातील
शासन कारभार घटनेनुसार चालत नाही. त¤Óहाच Ļा कारणामुळे संकटकालीन पåरिÖथतची
घोषणा राÕůपती कŁ शकतात. व Âया घटक राºयाची िवधानसभा आिण मंिýमंडळ
बरखाÖत कŁन तेथे राÕůपती राजवट लागते. हे संघराºया¸या एकाÂमतेसाठीव
अखंडतेसाठी आिणबािण¸या काळातच नÓहे तर शांतते¸या काळात देखील क¤þसरकार हे
सवª शĉìमान होवू शकते. कारण राÕůीय संकटाचे िनवारण करÁयासाठी भारतीय
संघराºयसरकारला अशी एकमेव शĉì ÿाĮ होणे अपåरहायª आहे.
७) एकच राºयघटना:
भारतीय संघराºयाचे हे अÂयंत महÂवपुणª वैिशĶ्ये आहे. कारण अमेåरके¸या संघराºय
पÅदतीत माý दुहेरी राºयघटना आहे. संपूणª देशाची एक राºयघटना व घटक राºयाची एक
राºयघटना अशी दुहेरी राºयघटना अमेåरके¸या संघराºयात आहे. परंतू भारताचे संघराºय
हे खरे संघराºय िकंवा एकाÂम संघराºय हे यामुळे आहे कì भारता¸या संपूणª राºयासाठी व
देशासाठी एकच राºयघटना आहे. आिण तीचे बंधन संपूणª देशातील नागåरकावर शासनावर munotes.in
Page 72
72
व ÿशासनावर आहे िकंबहóना राºयघटने¸या चौकटीतच भारताची एकूनच शासन ÓयवÖथा
आहे.
८) एकेरी नागåरकÂव:
भारता¸या कोणÂयाही भागात Óयĉì राहात असला तरी तो Âयाभागाचा नागåरक नसून
संपुणª देशाचा तो नागåरक आहे. कारण भारतातील Óयिĉला एकेरी नागåरकÂव घटनेने
िदÐयामुळे संपूणª देशा¸या एकाÂमते¸या ŀĶीने हे वैिशĶ्ये अÂयंत महÂवाचे आहे. कारण
यामुळे देशातील सवªच नागåरकामÅये आपण एक आहोत आिण आपला देश एक आहे ही
एकाÂमतेची भावना िनमाªण होऊन देश अखंड व एकसंघ राहतो.
सारांश:
भारत हा बहòधमêय , व बहòलसंÖकृतीने नटलेला देश आहे. या अनुषंगाने भारता¸या
एकाÂमतेचा िवचार कŁन व भारता¸या भिवÕयातील िवकासाचा िवचार कŁन भारताने
संघराºय पÅदतीचा िÖवकार केलेला िदसून येतो.
क¤þोÂसारी संघराºय पÅदतीचा िÖवकार कŁन भारतातील सवªच राºयातील जनते¸या
िवकासाचा िवचार भारता¸या संघराºय पÅदतीत केलेला आहे. कारण क¤þसरकार व
राºयसरकार यां¸यात योµय अशा अिधकाराची िवभागणी कŁन संपूणª देशाची अखंडता व
एकाÂमता िटकून ठेवÁया¸या ŀĶीने भारतीय संिवधान िनमाªÂयांनी ÿयÂन केलेले िदसून
येतात. Âयामुळेच भारताने िविवधतेतून एकाÂमता साधलेली आहे यातून ÖपĶपणे िदसून
येते.
आपली ÿगती तपासा
१) भारतीय संघराºयाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा?
२) क¤þाकषê व क¤þोÂसारी पÅदत ÖपĶ करा?
munotes.in
Page 73
73
२.४ राºयपूनरªचना
राºयपुनªरचना या संदभाªत सिवÖतर आढावा घेतांना आपणास हे ल±ात ¶यावे लागते कì
भाषे¸या आधारावर राºयांची पुनªरचना Óहावी यासाठी ÖवातंÞयपूवª काळापासून चळवळी
उËया रािहÐया होÂया.
िāिटश काळात मु´यत: ÿशासकìय सोयीनुसार ÿांत व राºय तयार करÁयात आले होते.
१९०५ मÅये बंगालमÅये आिण १९१७ मÅये तेलगू लोकांनी मþासमÅये या िवषयी मागणी
व आंदोलने केली होती. ÖवातंÞयपूवª काळात ओåरसा हे भाषावर आधाåरत िनमाªण होणारे
ÿथम राºय बनले. १८९५ पासून भाषे¸या आधारावर Öवतंý राºयाची मागणी सुŁ होती.
१९३६ साली मधुसूदन दास यां¸या ÿयÂनामुळे िबहारमधून Öवतंý नवीन ओåरसा ÿांताची
िनमêती झाली आहे. १९२0 ¸या काँúेस¸या नागपूर अिधवेशनात व १९२८ ¸या नेहŁ
अहवालामÅये भाषावर ÿांत रचने¸या तÂवांचा िÖवकार केला गेला. तसेच १९४५-४६ ¸या
िनवडणूक जाहीर नाÌयात सुÅदा कॉúेसने याचा समावेश केला. परंतू ÖवातंÞयानंतर
फाळणीची झळ पािहलेÐया पं. जवाहरलाल नेहŁंना ध³का बसला होता. Âयामुळे पं. नेहŁ
भाषावर ÿांतरचनेचा धोका पÂकरायला तयार नÓहते.
१९५० साली भारता¸या राºयघटनेत भारताचे वगêकरण अ,ब,क,ड अशा चार भागात
करÁयात आले.
ते वगêकरण खालील ÿमाणे आहे.
'अ.' वगª हा पूवê¸या िāटीश गवªनर शासन असलेÐया राºयांचा वगª होता. या¸यात आसाम,
िबहार, उडीसा, बॉÌबे, मÅयÿदेश, मþास, पंजाब, संयुĉÿांत या ९ भूभाचा समावेश होता.
'ब.' वगª हा पूवêचे संÖथािनक तसेच राºयिवधीमंडळ शासन असलेला ÿातांचा वगª
होता.यामÅये हैþाबाद, जÌमू कािÔमर, मÅयभारत, Ìहैसूर, पिटयाला, राºयÖथान, सौराĶ,
िवंÅयÿदेश व ýावणकोर- कोचीन या ९ भूभागाचा समावेश होता.
'क.'वगª हा पूवê¸या िāटीश उ¸च आयुĉ असलेÐया ÿातांचा वगª होता. या वगाªत अजमेर,
भोपाल, बीलासपूर, कुचिबहार, कुगª, िदÐली, िहमाचल, क¸छ, मिणपूर व िýपूरा या १0
भूभागाचा समावेश होता.
'ड.'वगª या¸यात फĉ अंदमान व िनकोबार या िÓदपसमूहाचा समावेश होता.
वरील ÿमाणे वगªवार राºयिवभागणी यशÖवी न झाÐयाने तÂकालीन शासनाने राºयपुनªरचना
करÁयासाठी िविवध आयोग नेमले होते.
munotes.in
Page 74
74
२.४.१ एस. के. दार आयोग (१९४८):
संिवधान सभेचे अÅय± डॉ.राज¤þ ÿसाद यांनी १७ जुन१९४७ रोजी अलाहाबाद उ¸च
Æयायालयाचे िनवृ° Æयायािधश एस.के.दार यां¸या अÅय±तेखाली िýसदÖयीय आयोग
Öथापन केला होता. यामधील दोन सद ÖयांमÅये जे. एन. लाल हे विकल होते. तर
पÆनालाल हे िनवृ° ÿशासकìय अिधकारी होते.१४ ऑ³टोबर १९४८ रोजी डॉ.बाबासाहेब
आंबेडकर यांनी दार आयोगाला एक िनवेदन िदले ÂयामÅये Âयांनी भाषावार ÿांत रचनेला
समथªन िदले.
िवशेष कŁन मराठी भािषक लोकांसाठी महाराÕů हे राºय व Âयाची राजधानी मुंबई असेल
या मागणीवर आंबेडकर यांनी भर िदला होता. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी असे सांिगतले
कì राÕůीय ऐ³यासाठी ÿÂयेक राºयाची अिधकृत भाषातीच असावी जी क¤þ शासनाची
अिधकृत भाषा असेल. कॉúेसचे गुजराथी नेते के.एम.मुÆशी यांनी डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर
यां¸या मुंबई सह मराठी भाषीकांचे महाराÕů राºय या मागणीला िवरोध केला तसेच Âयांनी
भाषावार ÿांत रचनेलाही िवरोध केला.
१३ िडस¤बर १९४८ रोजी या आयोगाने आपला अहवाल सादर केला ÂयामÅये Âयांनी अशी
िशफारस केली कì भारताचे राÕůीयÂव व राÕůीय एकाÂमता िटकून ठेवÁयात भाषावार
ÿांतरचना अडथळा ठरÁयाची श³यता आहे. यामुळे भाषे¸या आधारावर ÿातांची रचना
करÁयात येऊ नये. तर राºय पुनªरचनेसाठी ÿशासकìय सोय हा मु´य िनकष असावा. भाषा
िकंवा संÖकृती याचा िवचार कŁ नये. माý या आयोगाने आंňÿदेशची िनिमªती भािषक
आधारावर करÁयास अनुकूलता दशªिवली. आिण या आयोगान मþास , बॉÌबे आिण
मÅयÿांत या भागाची भौगोिलक ŀĶीकोनातून पुनªरचना करावी असे सूचिवले.
२.४.२ िýसदÖय सिमती/ जे.Óही. पी. सिमती:
भाषावर ÿांत रचनेसंबंधी पुनªिवचार करÁयासाठी तसेच दार आयोगा¸या अहवालावर िवचार
करÁयासाठी काँúेसने िडस¤बर १९४८ मÅये जयपूर अिधवेशनात राºया¸या िनिमªतीसाठी
कोणÂया तÂवाचा आधार ¶यावा यासाठी आपली एक Öवतंý सिमती Öथापन केली. या
सिमतीमÅये जवाहरलाल नेहŁ, वÐलभभाई पटेल, आिण तÂकालीन कॉúेस अÅय± पĘाभी
सीतारामÍया यांचा समावेश होता.५ एिÿल १९४९ रोजी या सिमतीने आपला अहवाल
ÿिसÅद केला. परंतू या सिमतीनेही भािषक आधारास अनुकूलता दशªिवली नाही. Âयाऐवजी
राÕůीय एकाÂमता , संर±ण व आिथªक िवकास या तÂवांचा आधार घेवून राºयिनिमªती
करायला पािहजे. असे नमूद केले. या सिमतीने दार कमीशनपे±ा सौÌय पण मुंबईसह
महाराÕůा¸या मागणीस अÆयाय करणारीच िशफारस केली. यामÅये मुंबई वगळून महाराÕů
राºयाची िशफारस केली.
माý Âयानंतर तेलगू भािषकांचे राºय िनिमªती करÁयाचा िवचार करÁयासाठी
क¤þसरकारकडून Æया. वा¸छ किमटी नेमÁयात आली. या किमटीने आंň ÿदेशाची ताÂकाळ
िनिमªती करावी. असा अहवाल िदला. Âयातच कॉúेसचे गांधीवादी नेते पोĘी ®ीरामुलू या
आंňदेशभĉाचा ५६ िदवसा¸या उपोषणानंतर १६ िडस¤बर १९५२ रोजी मृÂयु झाला. munotes.in
Page 75
75
Âयामुळे ऑ³टोबर १९५३ मÅये सरकारने ताÂकाळ मþास ÿातांतील १६ तेलगू भािषक
िजÐहे िमळवून आंňÿदेशा¸या िनिमªतीची घोषणा केली. Âयावेळी आंňÿदेशची राजधानी
कनुªल होती.
२.४.३ फाजलअली किमशन / राºयपुनªरचना आयोग:
१० िडस¤बर १९५३ मÅये फाजलअली किमशन हे फाजल अली यां¸य अÅय±तेखाली
Öथापन झाले. ®ी फाजलअली हे सवō¸च Æयायालयांचे Æयायािधश होते. या Óयितåरĉ दोन
सदÖयांमÅये
१ - सरदार के.एम. पÆनीकर व
२ - पंडीत हदयनाथ कुंझŁ यांचा समावेश होता.
या आयोगास PAK आयोग असेही Ìहणतात. या आयोगाने ३० सÈट¤बर १९५५ रोजी
२६७ मुþीत पानांचा अहवाल क¤þशासनाकडे सादर केला. १० ऑ³टोबर १९५५ रोजी
तो अहवाल जनतेसमोर ÿिसÅद करÁयात आला. या आयोगाने भािषक आधारावर राºयांची
पुनªरचना करÁयाचा तÂवास अनुकूलता दशªिवली. परंतू एक राºय एक भाषा या तÂवाचा
अिवÕकार केला.
या अहवालात Öवंýपणे किमशनचे अÅय± फाजल यांनी पंजाबमÅये िहमाचल ÿदेश
समािवķ करÁयास िवरोध दशªिवला तर डॉ. पÁणीकर यांनी अिवभाजीत उ°र ÿदेश
ठेवÁयास िवरोध केला.
१) फाजलअली आयोगातील िशफारशी :
राºयंचे अ,ब,क,ड अशा भागात केलेले वगêकरण रĥ करावे राजÿमुखांची संÖथा आिण
संÖथािनकांशी केला गेलेला िवशेष करार रĥ करÁयात यावा.अनु¸छेद ३७१ ने भारत
सरकारमÅये िविहत केलेले सवªसाधारण िनयंýण रĥ करÁयात यावे फĉ अंदमान,
िनकोबार, िदÐली व मिणपूर यांना क¤þशासीत ÿदेशाचा दजाª देÁयात यावा उवªåरत क व ड
भूभागांना निजक¸या राºयात जोडÁयात यावे.
२) फाजलअली किमशनने राºयपुनªरचनेसाठी अधोरेखीत केलेले ४ ÿमुख घटक:
१. देशातील एकाÂमता आिण सुरि±तता यांचे संवधªन आिण स±मीकरण करणे.
२. भािषक व सांÖकृितक एकजीनसीपणा
३. िवि°य आिथªक आिण ÿशासकìय बाबी.
४. िनयोजन आिण ÿÂयेक राºयातील लोकां¸या, Âयाचबरोबर संपुणª राÕůा¸या
कÐयाणाची ÿेरणा.
या बरोबरच फाजल अली कमीशनने संÖथाना¸या ÿमुखास देÁयात आलेले राजÿमुख हे
पद रĥ केले. याबरोबरच घटक राºयामÅये असलेÐया अÐपसं´यांक लोकांसाठी
सुरि±ततेचे उपाय सूचिवले होते. भािषक तÂवाला सवाªत ÿाधाÆय िदले होते. िहंदी भाषे¸या munotes.in
Page 76
76
अËयासाऐवजी Âया Âया राºया¸या ÿादेिशक भाषे¸या अËयासाला उ°ेजन देÁयात यावे.
अशी किमशनची िशफारस होती.
१४ िडस¤बर १९५५ रोजी हा अहवाल लोकसभेपुढे ठेवÁयात आला. ३१ ऑगÖट १९५६
रोजी राºय पुनªरचना कायदा १९५५, संमत करÁयात आला. व १ नोÓह¤बर १९५६ पासून
Âयाची अंमलबजावणी करÁयात आली. या आधारावर आयोगाने मुळ घटनेतील राºयांचे
चार गटातील िवभाजन रĥ कŁण Âया जागी १६ राºये व ३ क¤þशासीत ÿदेश िनमाªण
करÁयाची िशफारस केली. पण क¤þ सरकारने या कायīाने भारतात १४ राºये व ६
क¤þशासीत ÿदेश िनमाªण केले.
१९५६ ¸या ७ Óया घटना दुŁÖतीÓदारे जुÆया पिहÐया अनुसूची¸या जागी १४ राºये व ६
क¤þशासीत ÿदेश असलेली नवीन पिहली अनूसूची समािवķ करÁयात आली.
राºयपुनªरचना अिधिनयम १९५६ व ७ वी घटना दुŁÖती या Óदारे भाग अ व भाग ब मधील
भेद संपुĶात आणला. आिण भाग क रĥ करÁयात आले.
3) फाजलअली किमशन नुसार सुŁवातीला िनमाªण करÁयात आलेले राºय
१) बॉÌबे २)आंňÿदेश ३) Ìहैसूर ४) आसाम ५) िबहार ६) जÌमू कािÔमर ७) केरळ ८)
मÅयÿदेश ९) मþास १०) उिडसा ११) पंजाब १२) राºयÖथान १३) उ°रÿदेश १४)
पिIJम बंगाल
४) केþशासीत ÿदेश :
१) िदÐली २) िहमाचलÿदेश ३) मिणपूर ४) िýपूरा ५) अंदमान व िनकोबार िÓदपसमूह ६)
ल±िÓदप व िमिनकोच अभीनदीवी बेटे
या काळात राºयाराºयातील सहकायª वाढिवÁयासाठी पाच ±ेिýय पåरषदेचे गठन केले गेले.
ÂयामÅये उ°र पूवª, पिIJम, क¤िþय व दि±ण यांचा व या भागातील राºयांचा समावेश केला
गेला.
१) ÿÂयेक ±िýय पåरषदेत एक राÕůपतéÓदारे िनयुĉ क¤िþय मंýी
२) Âया ±ेýात येणाöया सवª राºयांचे मु´यमंýी
३) ÿÂयेक ±ेýातील राºयांचे दोन मंýी व क¤þशासीत ÿदेशासाठी एक मंýी तसेच
क¤þशासीत ÿदेशासाठी मंÞयां¸या िनयुĉìचे अिधकार राÕůपतीकडे होते.
४) या सोबतच काहéना सÐलागार Ìहणून िनवडÁयाचे अिधकार होते.
या आयोगाने वेगÑया िवदभª राºयाची तरतूद केली होती. परंतू सरकारने ती फेटाळली.
तसेच ५ वषाªसाठी तेलंगणा हे Öवतंý राºय असावे अशी िशफारस केली होती. परंतू
हैþावाद िवधानसभेत याचा िवरोध झाÐयाने ही िशफारस आमलात आली नाही. व तेलंगणा
आंňासोबत िवलीन होऊन एकच राºय बनले. munotes.in
Page 77
77
पंजाबमधील अकाली दल व Âयांचा नेता फतेह िसंग याने पंजाबी भािषकांचे Öवतंý पंजाब
राºयाची मागणी केली पण आयोगाने ही मागणी फेटाळली. यानंतर ýावणेĉर मþास व
बेळगांव या भागात सुÅदा वाद िनमाªण झाला होता तो काही ÿमाणात अजुन पयªत कायम
आहे.
सारांश :
अशा åरतीने ÖवातंÞयपूवª काळापासून भारता¸या िविवध ÿांता¸या िसमा या भाषे¸या
आधारावर िनिIJत करÁया¸या ŀिĶने िविवध चळवळी उËया रािहÐया. Âयातून योµय तो मागª
काढÁयाचा ŀिĶने तÂकालीन सरकारÓदारा योµय ते पय«त झाले. परंतू या राºयपुनªरचनेमÅये
लोकांची भूिमका, राजकìय नेÂयांचा ŀिĶकोन याचा असलेला िविवधांगी ŀĶीकोन महÂवाचा
ठरला. व शेवटी भारता¸या िविवध ÿांतां¸या िसमा Ļा भाषे¸या आधारावर िनिIJत
करÁयाचा ŀिĶने १९५६ साली राºयपुनªरचना कायदा अिÖतÂवात आला. आिण Öवतंý
भारता¸या तÂकालीन ÿांतिसमा आिण ÿशासना संबंधातील पुनªरचनेचे हे एक मोठे पाऊल
ठरले.
आपली ÿगती तपासा
१) ÿij- फाजल अली किमशन मधील िशफारशी ?
२) ÿij- जे. िÓह. पी. सिमतीचा अहवाल?
३) ÿij- एस.के. दारआयोग?
munotes.in
Page 78
78
२.५ क¤þ आिण घटकराºय सरकार संबंध
भारताने संघराºय शासन पÅदतीचा िÖवकार केला आिण क¤þ सरकार व राºयसरकार
यां¸यात अिधकाराची िवभागणी कŁन संपूणª देशाची एकाÂमता व अखंडता अबािधत
ठेवÁया¸या ŀĶीने क¤þसूची, राºयसूची व समवतê सूची¸या माÅयमातून अिधकाराची
िवभागणी केली. कारण या संरचने¸या माÅयमातून क¤þसरकारला घटकराºय सरकारची व
Âयां¸या Öवाय°तेची जोपासणा करणे गरजेचे असते या बरोबरच हा समÆवय साधÁयासाठी
राºयघटनेÓदारा क¤þ सरकारची व राºय सरकारची कायª±ेý िनिIJत कŁन राÕůीय
एकाÂमता साधÁयाचा ÿयÂन केला आहे.
भारतीय संघराºय पÅदतीत क¤þसरकार व घटक राºयसरकार या¸या दरÌयान
अिधकाराची तीन ÿकारे िवभागणी केली आहे.
भारतीय संिवधाना¸या कलम २४५ ते २९३ व सातÓया पåरिशĶात क¤þसरकार व
राºयसरकार यां¸या संबंधिवषयक सिवÖतर तरतूदी करÁयात आÐया आहेत.Âया पुढील
ÿमाणेआहेत.
A) कायदे िवषयक संबंध
B) ÿशासकìय संबंध
C) िव°ीय संबंध
२.५.१ कायदे िवषयक संबंध:
भारतीय राºयघटने¸या भाग ११मÅये कलम २४५ ते २५५ मÅये क¤þ व राºयसरकार
यां¸यामधील कायदे िवषयक संबंधाची तरतूद आहे. राºयां¸या कायदेिवषयक संबंधा¸या
चार बाजू आहेत.
१) कायīांचा ÿादेिशक िवÖतार
२) कायदेिवषयक िवषयांची िवभागणी
३) राºया¸या िवषयावर कायदे करÁयाचा संसदेचा अिधकार
४) राºय कायīावरील क¤þाचे िनयंýण
१) कायīाचा ÿादेिशक िवÖतार:
संसद भारता¸या राºय ±ेýासाठी सवª िकवा कोणÂयाही भागासाठी कायदा कŁ शकते.
राºय िवधीमंडळ राºयां¸या सवª िकंवा काही भागासाठी कायदा कŁ शकते.राºयिवधीमंडळ
चे कायदे राºया¸या बाहेर लागू होणार नाही.
संसदेचे कायदे भारतीय नागåरक व Âयां¸या संपतीला जगा¸या कोणÂयाही भागात लागू
असतील. munotes.in
Page 79
79
राÕůपती अंदमान व िनकोबार बेटे, ल±िÓदप, दादरा व नगर हवेली आिण िदव दमण या क¤þ
शािसत ÿदेशां¸या शांतता, ÿगती, सुशासनासाठी िनयमाने कŁशकतात.राºयपालांना
एखादा संसदीय कायदा राºयातील अनुसूिचत ±ेýास लागू होणार नाही.
२) कायदे िवषयक िवषयांची िवभागणी:
राºयघटने¸या सातÓया पåरिशĶात क¤þ व राºयसरकार यां¸यात कायदेिशर ÿिøयेबाबत
क¤þसूची, राºयसूची व समवतê सूची अशा ÿकारे अिधकाराची िवभागणी करÁयात आली
आहे.
A) संघ वा क¤þसूची :
संपूणª भारताचा ºया िवषयांशी संबंध येवू शकेल व ºया िवषयां¸या बाबतीत देशांतगªत एकच
धोरण असावे. अशी अपे±ा होती. ते िवषय संघसूचीत समािवķ करÁयात आले आहेत.
संघसूचीतील या िवषयावर कायदा करÁयाचा अिधकार फĉ क¤िþय संसदेला आहे. Âयांनी
मंजूर केलेला कायदा संपूणª देशातील घटकराºय व क¤þशासीत ÿदेशावर बंधन कारक
आहे.
संघसूचीमÅये मूळ घटनेत ९७ िवषय होते. सÅया ÂयामÅये ९९ िवषय आहेत. संर±ण,
बँकेत परिकय कामकाज, चलन, अनुउजाª, िवमा, åरझवª बँक, समुþ मागª, वायुमागª, राÕůीय
कजª, पोĶ, तार, दळणवळण, िवदेशी, िविनमय, ऐितहासीक Öमारके, लोकसेवा आयोग,
अिखल भारतीय नोकöया , इÂयादी महÂवा¸या िवषयाचा समावेश क¤þसूची मÅये होतो.
B) राºयसूची:
सवªसाधारणपणे Öथािनक महÂवाचे िवषय राºयसूचीत सामािवķ केलेआहेत.राºयसूचीत
पूवê ६६ िवषय होते.सÅया ÂयामÅये ६१ िवषय आहेत.Âयातील ÿमुख िवषय पुढील ÿमाणे
आहेत.
सावªजिनक शांतता व सुÓयवÖथा, पोिलस, Öथािनक तुŁंग, Öथािनक ÖवराºयसंÖथा,
सावªजिनक आरोµय व Öव¸छता, Łµणालये, दवाखाने व औषधोपचार, शेती व शेतीिश±ण,
सहकार खाते, िविøकर करमणुक कर यासार´या अनेक महÂवा¸या िवषयांचा समावेश
राºयसूचीमÅये होतो.
राºयसूचीतील बहòसं´य िवषय हे ÿादेिशक ÖवŁपाचे व महÂवाचे आहेत. क¤þसूची व
समवतê सूची या दोÆही सूची समावेशक असÐयामुळे राºयसूचीतील िवषयावर आपोआप
मयाªदा पडलेÐया आहेत. राºयसूचीत समािवķ असलेÐया िवषयावर राºयसरकारलाच
आपÐया कायª±ेýापुरते कायदे करता येतात. गरजेनुसार राºयसूचीतील एखादा िवषय
क¤þसूचीत सामािवķ करÁयाचा अिधकार संसदेला आहे.
munotes.in
Page 80
80
C) समवतêसूची:
सामाईक सूची िकंवा समवतê सूची ही भारतीय राºयघटनेतील वैिशĶ्ये पूणª तरतूद
समजली जाते. मूळ घटनेत समवतê सूचीत ४७ िवषय होते. सÅया ÂयामÅये ५२ िवषय
आहेत फौजदारी कायदा, नागरी कायदा, िववाह व घटÖफोट , लोकसं´या िनयंýण, वारसा,
िदवाणी कायदे, िश±ण, सवō¸च व उ¸च Æयायालय सोडून इतर Æयायालयाची रचना व
ÓयवÖथा, वजने- मापे, जंगले, आिथªक व सामािजक िनयोजन, कामगार संघटना, भाव
िनयंýण, वृ°पýे, पुÖतके, कारखाने, वीज पुनवªसनाचा ÿij इ. िवषयाचा समावेश या
सूचीमÅये होतो.
समवतê सूचीतील कोणÂयाही िवषयावर कायदा व ÓयवÖथा कोणÂयाही घटकराºयाला
अिधकार तो पय«त कायम राहतो. जो पय«त क¤þसरकार Âयाच िवषयावर कायदा करत नाही.
तसेच ºया वेळी क¤िþय कायदा अिÖतÂवात असतांना राÕůपती¸या संमतीने
घटकराºयसरकार कायदा करतात. असा ÿसंग वगळता, राºयाचा कायदा जर क¤þाने
केलेÐया कायīाशी िवसंगत असेल तर Âया िवसंगती¸या मयाªदेपय«त तो क¤िþय कायīामुळे
रĥ बातल ठरतो.
ितसöया िनयमानुसार क¤þा¸या व राºया¸या संबंधीत कायīामधेजर िवसंगती नसेल तर
दोÆहीचेही कायदे अंमलात राहतील. आिण चौÃया िनयमानुसार िजथे राºयाचा कायदा हा
क¤िþय कायīामुळे संपूणª बाद ठरला असेल ितथे तो िवषय क¤þािधत होतो.
अशाÿकारे समवतê सूचीतील िवषय हे ÿादेिशक िदसत असले तरी देखील Âयां¸याबाबत
संपूणª देशभर सारखी पåरिÖथतीअसणे.हे राÕůा¸या िहतासाठी आवÔयक ठरणारे आहे.
D) शेषािधकार िकंवा उवªåरत अिधकार:
वरील तीनही सूचीमÅये अंतभूªत नसलेÐया िवषयाचा समावेश शेषािधकारामÅये होतो.
राºयघटने¸या २४८ Óया कलमानुसार शेषािधकार क¤þसरकारकडे सोपिवÁयात आले
आहेत. Ìहणजेच शेषािधकारावर कायदे करÁयाचा अिधकार क¤þ सरकारला आहे. ÂयामÅये
राºयसरकार हÖत±ेप कŁ शकत नाही. कोणता अिधकार शेषािधकारामÅये येतो ते
ठरिवÁयाचा अिधकार क¤þ सरकारलाच आहे. अशा ÿकारे तीन सूचीत िदलेÐया िवषयां¸या
िवभागणीवŁन आपणास असे ÖपĶ होते कì, घटनाकारांनी अिधकार िवभागणीमÅये क¤þाला
झूकते माप िदले आहे. व जाणीवपूवªक ÿभावी व बलवान क¤þसरकार ÿÖथािपत कŁन
घटकराºयांना क¤þापे±ा कमकुवत ठेवÁयाचा ÿयÂन केलेला आहे. Âयामुळेच भारतीय
संघराºयावर बलवान क¤þसरकार व दुबªल राºयसरकारांची Öथापना झाली आहे.
२.५.२ क¤þ राºय ÿशासकìय संबंध:
भारतीय राºयघटने¸या कलम २५६ ते २६३ मÅये क¤þ व राºय सरकारमधील ÿशासिकय
संबंधािवषयी तरतूद आहे.
munotes.in
Page 81
81
संघराºया¸या यशिÖवतेसाठी देशातील क¤þसरकार व राºयसरकारे Ļां¸यात परÖपर
सहकायª आिण सामंजÖय आवÔयक असते. जेÓहा राºयघटनेत तशा ÿकार¸या उÐलेखाचा
अभाव असतो. तेÓहा दोÆही सरकारांना आपआपली जबाबदारी पार पाडणे कठीण होते.
ÂयाŀĶीनेच भारतीय संिवधानात िनमाªÂयांनी क¤þ व घटक राºयामÅये परÖपरात वाद आिण
संघषª िनमाªण होऊ नये, देाघांचेही ÖथाियÂव व िवकास कायª धो³यात येऊ नये Ìहणून
राºय व क¤þ सरकारमधील ÿशासकìय संबंधाचाही सिवÖतर िवचार केलाआहे.राºयघटनेत
Âयां¸या संबंधाचे वणªन क¤þसरकारचे राºयसरकारील िनयंýण पÅदती आिण राºयाराºयांचे
परÖपर संबंध या दोन भागात करता येते. क¤þशासन राºयराºयाने आपÐया कायªकारी
अिधकाराचा वापर संसदीय कायīास सुसंगत ठरेल अशा åरतीने करावा. तसेच क¤þ
आपÐया कायªकारी अिधकारात राºयाला आवÔयक ते िनद¥श देऊ शकते. हे िनद¥श
राºयाला बंधनकारक असतात.
व क¤þशासन राºयशासनावर शांतते¸या काळात देखील िनयंýण आिणत असते.
हे पुढील ÿमाणे सÂय होते.
A) क¤þीय कामे राºयशासनाकडे सोपिवणे:
क¤þसरकारमधील कायªकारी मंडळाला आपÐया अिधकार ±ेýातील काही कामे राºयां¸या
संमतीने राºयशासनाकडे सोपिवता येतात. संसदेला राºयातील अिधकाöयांनाही
कोणÂयाही जबाबदाöया सोपिवÁयाचा अिधकार आहे.
राºयघटनेतील भाग -२ मधील कलम २४५ ते २५५ मÅये क¤þराºय कायªकारी संबंधाची
तरतूद ÖपĶ करÁयात आली आहे.
या संबधा¸या चार बाजू आहेत.
१) क¤þ व राºयां¸या कायīांचा ÿादेिशक िवÖतार
२) कायदे िवषयक िवषयांची िवभागणी
३) राºयिवषयावर कायदे करÁयाचा संसदेचा अिधकार
४) राºय कायīांवरील संसदेचे िनयंýण
३. क¤þ व राºयां¸या कायīांचा ÿादेिशक िवÖतार:
१) संसद भारता¸या राºय±ेýा¸या सवª िकंवा कोणÂयाही भागासाठी कायदे कŁ शकते.
२) राºय िवधीमंडळ संबंधीत राºयभागासाठी कायदे कŁ शकते. हे कायदे Âया राºयाबाहेर
लागू होणार नाहीत.
३) केवळ संसद भारतीय राºय±ेýाबाहेरील कायदे कŁ शकते. हे कायदे जगातील
कोणÂयाही भागात राहणाöया भारतीय नागåरकांना व तेथील Âयां¸या संपतीला लागू
असतील.
४) घटनेने संसदे¸या ÿादेिशक कायª±ेýावर काही मयाªदा घातÐया आहेत. munotes.in
Page 82
82
राÕůपती अंदमान व िनकोबार बेटे, ल±िÓदप, दादरा व नगर हवेली, दमन व िदव या चार
क¤þ शािसत ÿदेशा¸या शांतता ÿगती व सुशासनासाठी िनयमाने तयार कŁ शकतात.
राºयपालास एखादा संसदीय कायदा राºयतील अनुसूिचत ±ेýास लागू होणार नाही िकंवा
बदल अपवादासिहत लागू होईल असा िनद¥श देÁयाचा अिधकार आहे.
आसाम¸या राºयपालांना आसाममधील आदीवासी ±ेýांना आिण राÕůपतéना मेघालय,
िýपुरा व िमझोराम या राºयांमधील आिदवासी ±ेýाना व एखादा संसदीय कायदा लागू
होणार नाही. िकंवा बदल अपवादासहीत लागू होईल असा िनद¥श देÁयाचा अिधकार आहे.
राºयशासनाला आपली काही कामे क¤þ सरकारकडे सोपिवता येतात. ÂयाŀĶीने घटने¸या
७ Óया दुŁÖतीत तरतूद केली आहे. काही िवषय क¤þसरकार व घटकराºय सरकार यांना
समान असून देखील Âया िवषयां¸या ÓयवÖथा संघसरकार व राºयसरकार Âयां¸या
िहशेाबाची तपासणी एकाच महालेखा पåर±काकडे असून Âया महालेखापालाची िनयुĉì
राÕůपती करतात. शेड्यूल काÖट व शेड्यूल ůाईब यां¸या िहताची जबाबदारी राÕůपती कडे
आहे. Âयानुसार राÕůपती Ļा जाती जमाती¸या िहतर±णाथª एखादी सिमती तयार कŁ
शकतात. आिण Âया सिमती¸या पाहणी अहवालानुसार राÕůपती राºयसरकारांना सूचना
कŁ शकतात. क¤þाने केलेले कायदे, व घेतलेÐया िनणªयाची अंमलबजावणी घटकराºय
शासनाकडे सोपिवली जाते. क¤þ व घटकराºय सरकार एकाच प±ा¸या सरकारचे असेल
तर क¤þा¸या कायīाची अंमलबजावणी राºयात करÁयास अडचणी येत नाहीत. पण क¤þ व
घटकराºय सरकार यां¸यातील स°ेवरील प± िभÆन असेल तर क¤þाचे कायदे
अंमलबजावणीस अडचणी येतात.
B) अिखल भारतीय ÿशासन सेवा:
घटक राºयां¸या ÿशाकìय Öवाय°तेचा संकोच करणारी एक महÂवाची यंýणा अिखल
भारतीय ÿशासन सेवा आहे. या ÿशासकìय सेवेतील अिधकाöयांची नेमणूक करÁयाचा
Âयांना ÿिश±ण देÁयाचा व राºयांना Âयां¸या सेवा उपलÊध कŁन देÁयाचा व राºयांना
Âयां¸या सेवा उपलÊध कŁन देÁयाचा अिधकार क¤þसरकारला आहे. घटकराºयां¸या
ÿशासनातील सवª उ¸चपदÖथ जागावर या अिधकाöयाची िनयूĉì केली जाते. हे सवª
कमªचारी क¤þसरकारचे कमªचारी असÐयामुळे Âयां¸यािवŁÅद िशÖतभंगाची कायªवाही
करÁयाचाअिधकार राºयसरकारांना नाही. IAS, IPS अिधकारी क¤þसरकारचे ÿितिनधी
Ìहणून काम करतात. अशी िटका केली जाते. Ìहणजेच IAS, IPS अिधकाöयाÓदारे
राºयसरकार¸या ÿशासकìय यंýणेवर क¤þसरकारचे अÿÂय± िनयंýण असते. ही
वÖतूिÖथती नाकारता येत नाही. घटने¸या ३१२ Óया कलमानुसार राÕůीय िहताकåरता
कायदा कŁन संघ व राºयसरकारसाठी अिखल भारतीय सेवा िनमाªण करÁयाचा संसदेला
अिधकार देÁयात आला आहे.
C) राºयशासनामÅये सौजÆय िनमाªण करणे:
भारतीय राºयघटनेतील कलम २६२ व २६३ नुसार राºयाराºयातील सौजÆय िनमêती
आिण ÿशासकìय सहयोगात वाढ करÁयासाठी सिमÂया िनमाªण करÁयाची तरतूद आहे. munotes.in
Page 83
83
Âयामुळे आंतरराÕůीय संबंधातील संघषª िमटिवÁयाचा क¤þशासनाला अिधकार आहे. दोन
िकंवा अिधक राºयात नदी¸या पाणी वाटपासंबंधी तंटे िकंवा िसमावादासंबंधी तøारी
असÐयास Âयाबाबत क¤þसरकार िनणªय देते. राºयाराºयात िविवध कायाªबाबत सुसूýता
आणता येते. १९५३ मÅये संसदेने कायदा कŁन आंतरराºयातील पाणी वाटपाबाबतचे
वाद सोडिवÁयास लवाद Æयायालयाची सोय केली आहे. आिण इतर Æयायालयाचा या
बाबतचा अिधकार काढून घेतला लवाद Æयायालय Öथापन करÁयापुवê वाटाघाटीने िववाद
सुटÁयासारखे नाहीत अशी क¤þाची खाýी झाली पािहजे परंतू आंतरराºयीय ÿij
सोडिवÁया¸या बाबतीत क¤þ सरकारची भूिमका िदरंगाईची राहीली आहे. उदा. महाराÕů
कनाªटक सीमाÿij, कृÕणा गोदावरी नīांचे पाणी वाटपासंबंधीची समÖया इ.उदाहरण
यामÅये सांगता येतात.
क¤þसरकार घटकराºय सरकारांना मागªदशªन कŁ शकते. संसदेने केलेले कायदे
राºयशासनास लागू होतात. ÿÂयेक राºया¸या कायªकारी मंडळाला अशा कायīांना
माÆयता िमळेल अशाच ÿकारे आपला अिधकाराचा वापर करावयाचा असतो. भारत
सरकार याबाबतीत राºयशासनाला आदेश देऊ शकते. संसदेला कोणÂयाही राजमागाªला
व जलमागाªला राÕůीय राºयमागª घोिषत करÁयाचा अिधकार आहे. राºयात कायदा व
सुÓयवÖथा िनमाªण करणे हे राºयशासनाचे काम आहे. परंतू पोिलस ÓयवÖथा अपूरी
पडÐयास सैÆय बोलिवता येते िकंवा क¤िþय राखीव पोिलसदल याचा वापर करता येतो.
आिण तो वापर श³यतो राºयसरका¸या िवनंतीनुसारच केला जातो. अथाªत काही आप°ी
काळात राºयांना न िवचारता क¤þशासन सैÆय पाठवू शकते. व राºयात शांतता व
सुÓयवÖथा ÿÖथािपत केली जाते.
शांतता व सुÓयवÖथे¸या ŀĶीने क¤þशासनाने राºयाला केलेले मागªदशªन माÆय करावे लागते.
परंतू जर राºयसरकारने ते अमाÆय केÐयास Âया राºयामÅये राÕůपती राजवट जाहीर
करÁयाचा सÐला राÕůपतéना क¤þसरकार देते. व Âयां¸या सÐÐयानुसार Âया राºयात
राÕůपती राजवट लागू शकते.
D) राºयपालाची नेमणूक राÕůपतीकडून:
राºयसरकारमधील घटनाÂमक ÿमुख Ìहणून राºयपाल असतात. Âयांची नेमणूक राºयातून
होत नसून राÕůपती क¤िþय सरकार¸या राºयानुसार िवचार िविनमय कŁन करत असतात.
Âयामुळे घटक राºयातील घटनाÂमक ÿमुख असलेÐया राºयपालाला राÕůपतé¸या
िवरोधात जाता येत नाही. राºयशासनावर क¤þशासनाचे िनयंýण ÿÖथािपत करÁयास
राºयपाल हे महÂवाचा दुवा ठरतात. राºयपालां¸या अहवालानुसार क¤þसरकार िनणªय घेते.
राºयातील ÿशासनात बदल करते. अंमलबजावणीत हÖत±ेप करीत असते. क¤þ राºय
संबंधातील ÿशासकìय संबंधाबाबत १९६३ मÅये किमशन Öथापन केले Âयानंतर दास
आयोग व सरकारीया आयोगाची िनिमªती केली. Âया पाहणी व चौकशी आयोगाÓदारे
क¤þशासक घटकराºयावर ÿशासकìय ÿभाव टाकू शकते. व शासनात हÖत±ेप कŁ शकते.
अशी िशफारस आहे. अथाªत असे असले तरी स°ा संतूलन आिण राजकìय कारणे Ļावर
या हÖत±ेप करÁया¸या अिधकाराचा ÿÂय± वापर करणे अवलंबुन असते. munotes.in
Page 84
84
E) आिणबाणी िवषयक तरतूद:
पåरकìय आøमण , अंतगªत बंडाळी Ļापासून घटकराºयांचे संर±ण Óहावे ही क¤þसरकारची
घटनाÂमक जबाबदारी आहे. घटक राºयां¸या कारभारात राºयघटनेतील तरतूदीÿमाणे
होईल हे पाहÁयाची देखील जबाबदारी क¤þसरकारची. ही जबाबदारी पार पाडÁयाकåरता
क¤þसरकारला आिणबािण िवषयक Óयापक अिधकार देÁयात आले आहेत. राÕůीय
आिणबािण¸या काळात घटकराºयांचे ÿशासकìय अिÖतÂव जवळ जवळ संपुĶात येते. व
एकाÂम शासन ÓयवÖथा ÿÖथािपत होते.
एखाīा घटकराºयातील घटनाÂमक यंýणा मोडकळीस आली असेल तर संिवधातील
कलम ३५६ नुसार Âया राºयात राÕůपती राजवट ÿÖथािपत केली जाते. Ìहणजेच Âया
घटक राºया¸या ÿशासनाची जबाबदारी मयाªिदत कालावधीसाठी क¤þसरकार Öवत:कडे
घेते.
अशा ÿकारे क¤þ-राºय ÿशासकìय संसदेचा अËयास केÐयानंतर कायदेिवषयक
संबंधाÿमाणेच ÿशासकìय संबंधा¸या ±ेýातही क¤þसरकार राºयापे±ा अिधक शĉìशाली
आहे.
F) राºयशासनाला िनद¥श देणे:
क¤þशासना¸या कायªकारी स°ेत घटक राºयां¸या शासनांना मागªदशªन करÁयाची तरतूद
आहे. क¤þशासन दोन ÿकारचे मागªदशªन कŁ शकते. एकतर क¤þीय कायīानुसार घटक
राºय शासनाचे वतªन राहवे यासाठी व ÿÂयेक राºयाची कायªकारी स°ा अशा åरतीने
चालिवली जाईल कì ºयामुळे क¤þा¸या कायªकारी स°ा चालिवÁयाला अडचण येणार नाही.
अशा ÿकारची तरतूद भारतीय राºयघटने¸या कलम २५७ मÅये करÁयात आली आहे.
राºयातील रेÐवेमागª सुरि±त ठेवÁयाचा ŀिĶने तसेच राÕůीय व लÕकरी ŀĶ्या महÂवाची जी
दळणवळणाची साधने असतील ती सुिनिIJत राखÁया¸या ŀĶीने क¤þसरकार
राºयशासनाला आदेश देऊ शकेल. Âयासाठी येणारा जादा खचª Âयांना क¤þाकडून वसूल
करता येतो. या तरतूदीचे वैिशĶ्ये असे आहे कì, लÕकरी िकंवा राÕůीय दळणवळण आिण
रेÐवे या दोÆही क¤þा¸या संपूणª अखÂयाåरतील बाबी आहेत. व Âयां¸या संबंधी कायदे कŁन
घटक राºयावर केÓहाही हÓया तशा जबाबदाöया टाकता आÐया असÂया. पण वरील
ÖवŁपाची तरतूद कŁन संसदे¸या माÆयतेची गरज न ठेवता क¤þशासनालाच आदेश
देÁयाचा अिधकार िदला आहे.
G) आंतरराºय पåरषदेची तरतूद:
घटकराºया¸या सातÂयपूवª मागणीमुळे आंतरराºय पåरषदेची Öथापना करÁयात आली.
घटने¸या कलम २६३ मÅये िविशķ ÿijावर आंतरराºय पåरषद Öथापन करÁयाची तरतूद
आहे. राºयामधील व क¤þ राºयातील अनेक ÿकारचे आिथªक व राजकìय िववाद
सोडिवÁयासाठी आंतरराºय पåरषदेची तरतूद आहे. या सिमतीत पंतÿधान, अथªमंýी, munotes.in
Page 85
85
गृहमंýी, िवरोधी प±नेता, मु´यमंýी यांचा समावेश असतो. आंतरराºय पåरषद फĉ सÐला
देऊ िकंवा सूचना देऊ शकतात. तो सÐला िकंवा सूचना बंधनकारक नसतात.
२.५.३ क¤þ राºय आिथªक संबंध:
क¤þ व घटकराºय सरकारचे आिथªक संबंध:
भारतीय घटने¸या १२ मधील कलम २६८ ते २९३ या कलमांतगªत क¤þ व राºयासंबंधीची
आिथªक संबंधाची तरतूद आहे.
क¤þसरकार व राºयसरकार यां¸यातील संबंध व अिधकार िवभागणीचे महÂव खöया अथाªने
तेÓहाच ÿाĮ होते जेÓहा क¤þ व राºय यामÅये आिथªक अिधकाराचे िवभाजन केले जाईल.
याŀिĶने संघराºयात क¤þ व घटक राºय आिथªक बाबतीत Öवतंý व Öवाय° असावीत हे
सैÅदांतीक ŀĶ्या योµय आहे. परंतू ÿÂय± Óयवहारात असे कोणतेही संघराºयात आढळत
नाही. कॅनडातील संघराºय क¤þराºयात क¤þशासना¸या आिथªक मदतीिशवाय घटकराºये
आपली कायª पार पाडू शकत नाही. तर िÖवÂझªलँडमधील घटकराºय क¤þसरकारला
आिथªक मदत करतात.
दुगाªदास बसू यां¸या मते 'क¤þ आिण राºयशासन यांचे ÿशासन सूरळीत चालावे Âयां¸यात
सहकायª व समÆवय िनमाªण होÁयासाठी Âया Âया राºयांना आपआपली जबाबदारी पार
पाडÁयासाठी योµय अशी आिथªक पåरिÖथती असणे आवÔयक आहे.'
भारतात १९३५ ¸या कायīानुसार घटकराºय शासनांनी क¤þ राºय आिथªक संÖथाचा
िवचार केलेला िदसून येतो. राºयसूचीतील िवषयावरील कर राºया¸या वाट्याला आिण
क¤þसूचीतील िवषयावरील कर क¤þा¸या वाट्याला. सामाईक सूचीत कोणÂयाच कराचा
िवषय समािवķ नाही. जगातील सवªच संघराºयांमÅये क¤þराºय आिथªक संबंध हे अितशय
नाजूक व गुंतागुंतीचे आहेत. याला भारत सुÅदा अपवाद नाही यात वादाचा ÿमुख मुĥा
ľोताचे िवभाजन हा असतो. तो दोन ÿकारे सोडवला जाऊ शकतो. एक Ìहणजे क¤þा¸या व
घटकराºयां¸या करिवषयक अिधकारांचा ÖपĶ, कडक व काटेकोर उÐलेख कŁन ºयाचा
िÖवकार भारताने केलेला आहे. व दुसरा ÿकार Ìहणजे क¤þ व राºय शासनांना एकाच
िवषयावर कर लादÁयाचा अ िधकार देऊन आिथªक िवभागणी िनिIJत केलेली िदसून येते.
कारण वतªमानकाळात आिथªक संबंध हा राºया¸या संघषाªचा क¤þिबंदू बनत चालला आहे
या ŀĶीने भारतीय संघराºयात क¤þ व राºयां¸या आिथªक संबंधात योµयता यावी या ŀिĶने
आधुिनक काळात ÿयÂन केले जात आहेत.
A) कर अिधकाराची िवभागणी :
१. क¤þ राºयातील आिथªक संबंधात संघसूचीतील िवषयावर कर आकारÁयाचा अिधकार
क¤þाला आहे. संघसूचीमÅये िवषय øमांक ८२ त ९२ (क) पय«त असे १४ कर िवषयक
अिधकार आहेत. munotes.in
Page 86
86
२. राºयसूचीमधील िवषयावर कर आकारÁयाचा अिधकार केवळ राºय िवधीमंडळाला
आहे. राºय सूचीमधील िवषयावर कर आकारÁयाचा अिधकार केवळ राºयिवधी
मंडळाला आहे. राºयसूचीमÅये िवषय øमांक ४५ ते ६३ दरÌयान एकूण १९ कर
िवषयक िवषयांचा समावेश आहे.
३. समवतê सूचीतील िवषयांवर कर आकारÁयाचा अिधकार संसद तसेच िविधमंडळाला
आहे. समवतê सूचीत असे तीन िवषय आहेत यांýीक वाहने, ÖटॅÌप ड्युटी आिण या
सूचीतील कोणÂयाही बाबéशी संबंधीत शुÐक याचा समावेश यामÅये होतो.
४. कर आकारÁयाचा शेषािधकार संसदेकडे आहे या तरतूदी¸या आधारे देणगीकर,
संप°ीकर, आिण खचªकर यांची आकारणी केली होती.
क¤þ सरकार व राºयसरकारां¸या उÂपÆनासंबंधी¸या बाबी भारतीय संवीधाना¸या ७ Óया
पåरिशĶात खालील ÿमाणे ÖपĶ केला आहे.
B) क¤þ सरकार¸या उÂपÆना¸या बाबी :
भारतीय राºयघटने¸या ७ Óया अनुसूचीतील पिहÐया सूचीत ८२ ते ९२ (ए) मÅये उÐलेख
केलेÐया करांचा समावेश क¤þीय करांमÅये केला जातो.
क¤þसरकार¸या उÂपÆना¸या बाबी पुढील ÿमाणे आहेत.
१. शेतीÓयितरीĉ इतर उÂपÆनावरील कर
२. आयात व िनयाªत कर
३. कापōरेशन कर
४. शेतजमीनी Óयितåरĉ कर
५. मालम°ेवरील ÖवािमÂवाचा कर
६. शेतजमीन सोडून Óयिĉ¸या िकंवा कंपÆया¸या भांडवला¸या िकमतीवर कर
७. िवमानाने, रÐवेने अगर आगबोटीने जाणारे उताŁ व माल यां¸यावर सीमाकर
८. रेÐवेभाडे व वाहतूकìवरील भाडे यावर कर
९. Öटॉक ए³सच¤जमधील Óयवहार व कायदे बाजार यावर ÖटॅÌप कराÓयितåरĉ इतर कर
१०. वृ°पýां¸या खरेदी िवøìवर व ÂयामÅये ÿिसÅद होणाöया जािहरातéवर कर
११. संप°ीकर आिण Óयवसायकर
१२. धनादेश, हòंडी, िवमा पॉिलसी यावरील ÖटॅÌप कर
या वरील सवा«चा क¤िþय उÂपÆनात समावेश होतो.
C). राºयसरकार¸या उÂपÆना¸या बाबी :
१. राºयांतगªत वसूल होणारा शेतसारा
२. शेती¸या उÂपÆनावरील कर
३. शेतजिमनीवरील वारसदारीचा कर munotes.in
Page 87
87
४. जमीनी व इमारतéवरील कर
५. मादक þÓय िविøवरील कर
६. वाहतूक साधनांवरील कर
७. पशूंवरील कर
८. Óयवसाय कर
९. मनोरंजन कर
१०. लॉटरीपासून िमळणाöया उÂपÆनावरील कर
११. याýा कर
१२. जलमागª वाहतूकìवरील कर
D) क¤þ व राºय सरकारां¸या उÂपÆनाची इतर साधने:
यामÅये क¤þ सरकार¸या करेतर महसूलाचे ľोत Ìहणून पोĶ व टेिलúाफ, रेÐवे ,बँिकंग,
ÿसारण, नाणे व चलन, क¤þीय सावªजिनक ±ेý उपøम,
E) राºयसरकार¸या उÂपÆनाची साधने:
राºयसरकार¸या इतर उÂपÆना¸या साधनांमÅये जलिसंचन, वने, मÂÖय Óयवसाय , राºय
सावªजिनक ±ेý उपøम या घटकांचा समावेश होतो.
F) क¤þ सरकारकडून राºयांना सहाÍयक अनुदान वा आिथªक मदत:
A) वैधािनक अनुदाने या ÿकारची अनुदान हे िव° आयोगा¸या िशफारसीनुसार राºयांना
िदली जातात.
यात दोन ÿकार¸या अनुदानाचा समावेश होतो.
१. साधारण अनुदाने
२. िविशķ अनुदाने
१) साधारण अनुदाने: यामÅये संसद कायīाÓदारे राºयांना अशी अनुदाने देÁयाची तरतूद
कŁ शकते. अशी अनुदाने सवªच राºयांसाठी नसतात. हे अनुदान देÁयाची तरतूद
भारता¸या संचीत िनधीवर अवलंबून असते.
२) िविशķ अनुदाने: ही अनुदाने कोणÂयाही राºयातील अनुसूचीत जमाती¸या
कÐयाणासाठी िकंवा अनुसूचीत ±ेýा¸या ÿशासनाचा दजाª उंचावÁयासाठी िदली जातात.
G) Öवे¸छाधीन अनुदाने- कलम २८२:
या अनुदान ÿकारात पुढील घटकांचा समावेश होतो. munotes.in
Page 88
88
१. क¤þ तसेच राºयांना कोणÂयाही सावªजिनक उĥेशासाठी अनुदाने देÁयाचा अिधकार
िदलेला आहे. यासाठी कायदे करÁयाचा अिधकार संसदेला िकंवा राºयालाही नाही.
तसेच अशी अनुदाने देणे Âयां¸यावर बंधनकारक नाही.
२. क¤þसरकार राºयांनाही अशी अनुदाने पंचवािषªक योजनेला मदत करÁयासाठी
देतअसते. ते सुÅदा िनयोजन आयोगा¸या िशफारसीनुसार िदली जातात.
३. वैधािनक अनुदाना¸या तुलनेत राºयांना िदली जाणारी Öवे¸छाधीन अनुदाने खुप अिधक
असतात. Âयामुळे िवि°य संबंधामÅये िनयोजन आयोगाला िव° आयेागापे±ा अिधक
महÂव ÿाĮ झाले आहे.
२.६ िव° आयोग (Finance Commission )
भारतीय संिवधाना¸या कलम २८० नुसार भारतामÅये िव° आयोगाची Öथापना करÁयात
आली आहे. भारताचे संिवधान अमलात आÐयापासून दोन वषाª¸या आत आिण Âयानंतर
ÿÂयेक पाच वषाª¸या अखेरीस िकंवा आवÔयकता वाटÐयास पाच वषाª अगोदर भारताचे
राÕůपती एक वटहóकुम काढुन िव° आयोगाची Öथापना कŁ शकतात. अशी तरतूद
भारतीय संवधानात आहे.
िव° आयोगात राÕůपती एक अÅय± व चार सदÖयांची नेमणूक करतात. यासाठी नेमणूक
होणाöया सदÖयांची पाýता काय असावी हे संसद कायदा कŁन ठरिवते.
कलम २८० नुसार िव° आयोगाची तरतुद एक अधªÆयायीक संÖथा Ìहणून करÁयात आली
आहे.
भारतीय संघराºयामÅये ÿÂयेक राºयाची भौगोिलक, सामािजक, आिथªक पåरिÖथती िभÆन
ÖवŁपाची आहे. Âयामुळे उÂपÆना¸या ľोतात देखील िभÆनता आढळते. ÿÂयेक राºयाचे
दरडोई उÂपÆन वेगवेगळे आहे. ÿÂयेक राºयाचा िवकास दर वेगवेगळा आहे. देशाचा
एकिýतåरÂया सामुिहकपणे िवकास साधायचा असेल तर या िभÆनतेचा िवचार कŁन सवª
राºयांना आवÔयक ती मदत क¤þसरकार अनुदान व िविवध योजनां¸या माÅयमातून करत
असते. अशा अवÖथेत आिथªक ľोतां¸या बाबतीत एकवा³यता िनमाªण होणे आवÔयक
असते. या ŀिĶने क¤þसरकार व राºयसरकारांमÅये िव°ीय सामंजÖय िनमाªण करÁयासाठी
क¤þाला अथª िवषयक सÐला देÁयासाठी िव° आयोगाची िनिमªती केली आहे.
क¤þसरकारने महसूलातील वाटा, अनुदाने राºयांना िकती īावेत, राºयाराºयांना कशी
िवतरीत करावी हे सूचिवÁयासाठी दर पाच वषाªसाठी िव° आयोग िविवध िनकष सूचवत
असते.
A) िव° आयोगा¸या सदÖयांची पाýता:
१) िव° आयोगाचा सदÖय होÁयासाठी सवō¸च Æयायालय िकंवा उ¸च Æयायालयाचा
Æयायािधश होÁयाची पाýता सदÖयात असावी लागते. munotes.in
Page 89
89
२) सदÖय Ìहणून नेमणूक होÁयासाठी ती Óयĉì सरकारी खाÂयावर िव°ीय बाबéसंबंधी
त² असावी
३) Âया Óयिĉला अथªशाľाचे मुलभूत ²ान असणे आवÔयक असते.
B) राÕůपतéना सÐला देÁयाचे कायª:
भारतीय संिवधाना¸या कलम २८० (३) नुसार िव° आयोग खालील बाबी िवषयक
राÕůपतéना सÐला देÁयाचे कायª करतात.
१) क¤िþय कर उÂपÆनापैकì ºया करांची िवभागणी होऊ शकते ती िवभागणी सुचवणे.
२) भारता¸या संचीत िनधीतून राºयांना िदÐया जाणाöया अनुदानाचे िनकष ठरिवणे.
३) क¤þ व राºयातील िव° िवषयक बाबी संबंधीत मागªदशªन करणे.
४) राºयां¸या संचीत िनधीमÅये वाढ करÁयासाठी उपाययोजना सूचिवणे.
५) राÕůपतéनी सूचिवलेÐया इतर कोणÂयाही िव° िवषयक बाबी संबंधी सÐला देणे.
६) पंचायतराज ÓयवÖथेकडे ľोत उपलÊध करÁयासाठी राºयां¸या संिचत िनधीत वाढ
करÁया¸या उपाययोजना सूचिवणे
७) नागरी पंचायतराज ÓयवÖथेकडे ľोत उपलÊध करÁयासाठी राºयां¸या संचीत
िनधीत वाढ करÁया¸या उपाययोजना सूचिवणे
८) िव° आयोगाची कायª राºयांना īावया¸या अनुदानासंबंधी िशफारशी करणे आिण
आिथªक बाबतीत राÕůपतéनी मागिवलेÐया मुīावर िशफारस करणे.
९) राºयातील एकिýत िनधीचे वाटप Âया Âया राºयातील िव° आयोगाने
सूचिवÐयाÿमाणे कसे होते यावर िवचार करणे.
वरील ÿमाणे िव° आयोगाला आपली कायª राÕůपतéना सÐला देतांना पार पाडावी
लागतात. िव° आयोग घटनाÂमक दजाª असलेली संÖथा असली तरी Âयांनी केलेÐया सवª
िशफारशी राÕůपती , संसद यां¸यावर बंधनकारक नाहीत.
C) क¤þ सरकार आिण राºयसरकार यां¸यातील बदलते संबंध:
A) घटक राºयां¸या Öवायत°ेची मागणी:
क¤þ सरकार आिण राºयसरकार यां¸यात १९६७ ¸या अगोदर जे संबंध होते ते एकिवचारी
व एकसुýता िनमाªण करणारे होते. कारण क¤þ आिण राºयात तेÓहा एकाच प±ांची सरकारे
होती. परंतू १९६७ नंतर क¤þ आिण राºय यामÅये एकाच प±ाची सरकारे अिÖतÂवात
येÁयास अनेक अडचणी िनमाªण झाÐया. कारण या काळात वैचाåरक मतभेदातून अनेक
ÿादेिशक प± उदयाला येऊन िविवध ÿादेिशक प±ांची सरकारे अिÖतÂवात आÐयामुळे क¤þ
आिण राºयात मतांची िभÆनता असणाöया प±ा¸या स°ेला चालना िमळाली व Âयां¸यातील
संबंध बीघडत गेले. अनेक कारणांमुळे िकंवा आिथªक, िवकासा¸या दरीमुळे व िविवध
िवकास योजनांमुळे क¤þ आिण राºयांमÅये तणावाची पåरिÖथती िनमाªण होतांन िदसत आहे. munotes.in
Page 90
90
आज भारतात २८ राºय अिÖतÂवात आहेत. वरील ÿकार¸या तणावातून आजची राºये
Öवाय°तेची मागणी करावयास लागत आहेत. हे भारतीय संघराºया¸या ŀिĶने असणे
धोकादायक आहे. कारण यामुळे भारताची अखंडता धो³यात येऊ शकते.
B) क¤þ व राºय संघषाªची कारणे:
क¤þ आिण राºयात आज ºया ÿकारची संघषªमय पåरिÖथती िनमाªण होत आहे Âयाला
पुढील घटक जबाबदार असÐयाचे िदसून येते.
१) भारतीय संिवधानातील कलम २४१, २५०, ३१२, ३६२ या कलमामुळे क¤þ व
राºयामÅये संघषªमय पåरÖथीती िनमाªण होतांना िदसत आहे.
२) क¤þ आिण राºयामÅये जेÓहा जेÓहा आपणास संघषाªची पåरिÖथती िदसते तेÓहा ल±ात
येते कì, घटनाÂमक ÿमुख Ìहणून राÕůपतीचे राºयाÿती असलेले काही धोरणे सुÅदा
Âयाला जबाबदार असÐयाचे िदसतात.
३) राºयपालांचे राºयाÿती असलेले प±पाती पणाचे व असहकायाªचे धोरण देखील
संघषाªला कारणीभूत ठरतात. कारण सरकार एक प±ाचे व राºयपाल यांची भूिमका माý
वेगÑया राजकìय प±ां¸या बाजूची असेल तर Âया राºयात संघषª होणारच.
४) िनयोजन मंडळाची Öथापना ही संपूणª देशा¸या िवकासासाठी महÂवाची असते. Âया
ŀĶीने १९५0 साली Âयाची Öथापना करÁयात आली. परंतू िनयोजन मंडळाने जर
देशाचे िनयोजन िवषयक धोरण ठरिवतांना राºयांना िवĵासात न घेतÐयास Âयां¸या
संबंधात दुरावा िनमाªण होऊ शकतो.
५) क¤þ सरकार आिण राºयसरकार जर परÖपर िवरोधी प±ाचे असेल तर Âयां¸यात
वैचाåरक सलोखा िनमाªण न होता. संघषªमय भूिमकाच िनमाªण होते.
६) योजना व आिथªक िवतरणात िभÆनता
क¤þ सरकार हे संपूणª देशा¸या िहता¸या ŀिĶने िनणªय घेते संपूणª राºयांना Âयांनी
िनप±पातीपणे मदत केली पािहजे. असा उĥेश संघराºयपÅदतीत असतो. परंतू असे
जर झाले नाही तर माý क¤þ व राºयात संघषª िनमाªण होतो.
सारांश:
एकंदरीतच क¤þसरकार व राºयसरकार यां¸यात अिधकाराची िवभागणी कŁन Âयां¸यातील
अिधकाराची Öवतंýता अबािधत ठेवÁयाचा ÿयÂन भारतीय संघराºय पÅदतीमÅये भारतीय
संिवधान िनमाªÂयांनी केलेला असला तरी काळा¸या ओघात देशपातळीवरील राजकìय
नेतृÂव तसेच राºयाराºयातील िविवध प±ांची स°ांतरे आिण क¤þ राºय यां¸यातील
बदलता ŀिĶकोन ल±ात घेता असे िदसते कì क¤þसरकार व राºयसरकार यां¸यात
ÿशासकìय संबंधात, कायदेिवषयक संबंधात व आिथªक संबंधात काही ÿमाणात ि³लĶता
िदसते. ºयामुळे क¤þराºय यामÅये बöयाच वेळा संघषाªची पåरिÖथती िनमाªण होऊन
भारता¸या एकाÂमतेला व राÕůीय अखंडतेला बाधा पोहचते कì काय? असे वाटायला
लागते. Âयामुळे क¤þ व राºय यां¸यात योµय समÆवय िनमाªण होणे हेच भारता¸या
िवकासा¸या ŀĶीने महÂवाचे ठरते. munotes.in
Page 91
91
आपली ÿगती तपासा.
१..क¤þ राºय यां¸यातील ÿशासकìय संबंध ÖपĶ करा?
२. क¤þ राºय यां¸यातील कायदेिवषयक संबंधाचा आढावा ¶या?
३. क¤þ राºय यां¸यातील बदलते संबंध ÖपĶ करा.
२.७ संदभª • डॉ. जोशी सुधाकर, भारतीय शासन आिण राजकारण , िवīाबुक पिÊलशसª,
औरंगाबाद, दुसरी आवृ°ी जुन २०१२.
• डॉ. देवरे पी. डी., डॉ. िवसपुते एस. एम., डॉ.िनकुंभ डी. एस., भारतीय लोकशाही
गणराºय, ÿशांत पिÊलकेशन जळगांव, ÿथम आवृ°ी २00७.
• डॉ. तुंटे िवजय, डॉ.नेरकर संदीप, भारतीय संिवधान भाग-१ , ÿशांत पिÊलकेशन
जळगांव, ÿथम आवृ°ी २०१३.
• डॉ. राठी शुभांगी, भारतीय संिवधानाची ओळख, अथवª पिÊलकेशन जळगांव, ÿथम
आवृ°ी २०१७.
• डॉ. तुंटे िवजय, डॉ. नेरकर संदीप, पाडवी जयेश,भारतीय संिवधानाची ओळख,
ÿशांत पिÊलकेशन जळगांव, ÿथम आवृ°ी २०१७.
• डॉ.राठी शुभांगी, महाराÕůाचा सामािजक व राजकìय िवकास , सािहÂयसेवा ÿकाशन
औरंगाबाद, ÿथम आवृ°ी १९९८.
• https://www.nitinsir.in
• https//www.mpsctoday.com २०१४.
***** munotes.in
Page 92
92
घटक ३
संसदीय संÖथा
घटक रचना
३.१ उिĥĶे
३.२ ÿाÖतािवक
३.३ िवषय िववेचन
३.३.१ क¤þीय कायªकारी मंडळ: रचना व कायª
३.३.१.१ राÕůपती
३.३.१.१.१ राÕůपतéचे Öथान व महÂव
३.३.१.१.२ राÕůपतéचे कायª / भूिमका
३.३.१.२ पंतÿधान
३.३.१.२.१ पंतÿधानांचे Öथान व भूिमका
३.३.१.३ क¤þीय मंिýमंडळ
३.३.१.३.१ मंýीमंडळ: अिधकार व कायª
३. ४ संसद: महÂव व भूिमका
३.४.१ संसदीय लोकशाही
३.४.२ संसद
३.४.३ िĬगृही सभागृहाचे महÂव
३.४.४ लोकसभा: रचना
३.४.५ राºयसभा: रचना
३.४.६ संसद: भूिमका (लोकसभा व राºयसभा कायª)
३.४.७ कायदेिनिमªतीची ÿिøया
३.५. Æयायालयीन Öवतंýता, Æयायालयीन सिøयता , Æयायालय आिण संसदेतील वाद
३.५.१ भारतीय ÆयायÓयवÖथा
३.५.२ Æयायालयीन Öवतंýता
३.५.३ Æयायालयीन सिøयता
३.५.४ Æयायालय आिण संसदेतील वाद
३.६ सारांश
munotes.in
Page 93
93
३.१ उिĥĶे
आपÐया देशात आपण संसदीय लोकशाहीचा पुरÖकार केला आहे. या संसदीय लोकशाही
ÓयवÖथेत स°ेचे क¤þीकरण होऊ नये Ìहणून स°ा िवक¤þीकरणाचे धोरण ÖवीकारÁयात
आले आहे. Âयानुसार राºयघटने¸या माÅयमातून वेगवेगÑया संसदीय संÖथा िनमाªण
करÁयात आलेÐया आहेत. Âया संÖथांमधील क¤þीय कायªकारीमंडळ, संसद व Æयायमंडळ
या घटकांचा अËयास आपण या ÿकरणात पाहणार आहोत. या घटकां¸या अÅययनामागील
ÿमुख उिĥĶे पुढीलÿमाणे....
१. भारता¸या क¤þीय कायªकारी मंडळाचे Öवłप ÖपĶ करणे.
२. कायªकारी मंडळा¸या कामाची ÓयाĮी ÖपĶ करणे.
३. भारताचे राÕůपती आिण पंतÿधान यां¸यातील संबंध समजावून सांगणे.
४. पंतÿधानांची वाÖतिवक ÿमुख Ìहणून भूिमका ÖपĶ करणे.
५. पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळ यां¸या कायाªची िदशा समजून देणे.
६. संसदीय लोकशाहीत मंिýमंडळ संसदेला जबाबदार असÐयाने Âयांची संसदेतील
भूिमका समजावून देणे.
७. संसदेची महßवपूणª भूिमका अËयासणे.
८. घटनेचा संर±क Ìहणून Æयायालयाची भूिमका अËयासणे.
९. Æयायालयीन सिøयता व Æयायालयीन Öवतंýता यांचा अथª समजावून देणे.
१०. Æयायमंडळ आिण संसद यां¸यातील वादातीत मुĥे अËयासणे.
३.२ ÿाÖतािवक
लोकशाहीची जननी Ìहणून आपण इंµलंडला ओळखतो. इंµलंड¸या ÿभावामुळे तसेच
भारतावरील Âयांनी केलेÐया दीडशे वषाª¸या राजवटीत आपला संसदीय लोकशाही
ÓयवÖथेशी जवळून संबंध आला. Âयामुळे भारतीय राºयÓयवÖथेत ÖवातंÞयानंतर संसदीय
लोकशाहीचा पुरÖकार करÁयात आला. अथाªत अÿÂय± लोकशाहीचे दोन ÿकार पडतात.
एक संसदीय लोकशाही आिण अÅय±ीय लोकशाही. भारतात आपण संसदीय लोकशाहीचा
Öवीकार केला. Âयात घटनावादा¸या माÅयमातून संिवधाना¸या आधारावर संसदीय संÖथा
भारतीय राºयÓयवÖथेत िनमाªण करÁयात आÐया आहेत. कारण स°ेचे िवक¤þीकरण होऊन
कोणाही एका संÖथेकडे स°ेचे क¤þीकरण होऊ नये व एकच संÖथा हòकुमशाही ÿवृ°ीने
काम कł नये. या भूिमकेतून भारतात संिवधाना¸या आधारावर संसदीय संÖथा िनमाªण
करÁयात आलेÐया आहेत. Âयात ÿामु´याने क¤þीय कायªकारी मंडळ, कायदेमंडळ Ìहणजे
संसद आिण Æयायालय या संÖथा महßवा¸या आहेत. सुजाण नागåरक तसेच राºयशाľाचा
अËयासक या नाÂयाने आपणास स°े¸या िवभागणीचे ²ान असणे आवÔयक आहे.
munotes.in
Page 94
94
मॉंÆटेØयु यांनी ‘द िÖपरीट ऑफ लॉंज ’ या úंथातून स°ा िवभाजनाचा िसĦांत मांडला.
कायदेमंडळ, कायªकारीमंडळ व Æयायमंडळ या तीन संसदीय संÖथांमधून आपण देखील
भारतात स°ा िवभाजन केलेले िदसते. या तीन संÖथा घटनाÂमक चौकटीत काम करत
असतात. कायदे िनमाªण करÁयाचा अिधकार कायदेमंडळाकडे, कायīाची अंमलबजावणी
कायªकारीमंडळाकडे तर कायīाचे उÐलंघन झाÐयास Æयायदानाचे काम Æयायमंडळ करत
असते. Âयामुळे संसदीय चौकटीमÅये आपण हे स°ा िवभाजन केलेले आहे. जर सवª स°ा
एकाच Óयĉì¸या िकंवा गटा¸या हातात क¤िþत झाÐयास ÓयिĉÖवातंÞयाचा संकोच होऊ
शकतो व स°ेचा गैरवापर कłन हòकूमशाही िनमाªण होऊ शकते. Âयामुळे घटनाÂमक
चौकटीचे संर±ण करÁयासाठी Æयायमंडळाचे Öथान Öवतंý ठेवÁयात आलेले आहे. या
कायदेमंडळ, कायªकारीमंडळ व Æयायमंडळ यांचा परÖपरावलंबी संबंध सदर ÿकरणांमधून
आपण सिवÖतर बघणार आहोत.
३.३ िवषय िववेचन
३.३.१ क¤þीय कायªकारी मंडळ: रचना व कायª:
३.३.१.१ राÕůपती:
भारतीय राºयघटने¸या िवभाग पाच मÅये कलम ५२ ते ६२ या मÅये राÕůपतé¸या संदभाªत
तरतुदी केलेÐया आहेत. भारतीय राºयघटनेनुसार राÕůपती हे भारताचे ÿथम नागåरक
असून ते घटनाÂमक ÿमुख असतात. भारतीय संघराºयाची कायªकारी स°ा राÕůपतé¸या
नावाने चालते. भारतीय राÕůपती हे अÿÂय±पणे लोकिनवाªिचत असÐयामुळे भारत हे एक
गणराºय आहे. माý इंµलंडचा राजा वंशपरंपरेने येतो Âयामुळे इंµलंड हे गणराºय नाही.
भारतीय राºयघटनेनुसार पािहले असता राÕůपती हे नामधारी ÿमुख आहेत. माý सवª
देशाची स°ा Âयां¸या नावाने चालते. देशाची कायªकारी स°ा पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळ
सांभाळत असतात. Ìहणून पंतÿधानांना वाÖतववादी ÿमुख Ìहणतात तर राÕůपतéना
नामधारी ÿमुख Ìहणतात.
पाýता:
राÕůपती पदासाठी आवÔयक असणाöया पाýता पुढीलÿमाणे;
१. ती Óयĉì भारताचा नागåरक असावी.
२. वयाची ३५ वष¥ पूणª असावे.
३. संसदेने वेळोवेळी िनधाªåरत केलेÐया अटी Âयांनी पूणª केलेÐया असाÓयात.
४. क¤þ िकंवा राºय शासनाचे कोणतेही आिथªक लाभाचे पद धारण केलेले नसावे.
५. संसद िकंवा घटक राºया¸या िवधीमंडळाचे सदÖय नसावेत.
िनवडणूक:
राÕůपतéची िनवडणूक अÿÂय±पणे जनतेकडून केली जाते, Âयां¸या िनवडणुकì संदभाªत
सिवÖतर तरतुदी घटने¸या कलम ५४ मÅये केलेÐया आहेत. संसदे¸या दोÆही सभागृहांचे व munotes.in
Page 95
95
घटक राºया¸या िवधानसभेचे लोकिनवाªिचत सदÖय राÕůपतé¸या िनवडणूक ÿिøयेत
मतदान करतात. या िनवडणुकìत लोकसभा, राºयसभा, एकूण घटक राºयां¸या
िवधानसभा व क¤þशािसत िदÐली, जÌमू व पुदु¸चेरी यां¸या िवधानसभांचे िनवडून आलेले
सदÖय मतदार असतात. या सवा«चा िमळून एका िनवाªचक गणा¸या सदÖयांकडून
(इले³टोरल कॉलेज) राÕůपती िनवडले जातात. या िनवाªचक गणामÅये लोकसभा,
राºयसभा व िवधानसभेतील िनवाªिचत सदÖय मतदार असतात. अथाªतच राºयसभेचे बारा,
लोकसभेचे दोन व काही राºय िवधानसभांतील आंµलभारतीय नामिनद¥िशत सदÖय व
Âयाचÿमाणे ºया राºयात िवधानपåरषदा आहेत, Âयां¸या सदÖयांना मतदानात भाग घेता
येत नाही. यावłन हे ÖपĶ होते, कì घटनाकारांनी राÕůपती िनवडणुकìत मतदार Ìहणून
ÿÂय± लोकांचा सहभाग घेÁयाऐवजी Âयांनी िनवडून िदलेÐया ÿितिनधéना यात ÿाधाÆय
िदलेले आहे. राÕůपतéची िनवडणूक ÿमाणशीर ÿितिनिधÂव Ĭारे होते. Âयात øमदेय
मतदान पĦत वापरली जाते. गुĮ मतदान पĦतीĬारे पसंतीøम िदले जातात. राÕůपती
पदासाठी आवÔयक असणाöया मतांचा ‘कोटा’ पूणª करणारा उमेदवार राÕůपती Ìहणून
िनवडून येतात. अशापĦतीने राÕůपतéची िनवडणूक ÿिøया पार पडते.
मतदारां¸या मत मूÐयांकनाची पĦत :
भारतीय राºयघटनेने िनरिनराÑया राºयांचा व क¤þाचा िनवाªचक गणात समावेश केला व
Âयाचबरोबर Âयांना समसमान ÿितिनिधÂव देÁयाची योजनाही केली. राÕůपती पदा¸या
िनवडणूकìमÅये िवधानसभा सदÖयांचे मतमूÐय खालील सूýानुसार ठरिवले जाते.
राºयाची लोकसं´या
िवधानसभे¸या िनवािचªत सदÖयांची सं´या𝐗१
१०००
=राºयिवधानसभे¸या ÿÂयेक िनवाªिचत सदÖयाचे मतमूÐय
संसद सदÖयां¸या मतांचे मूÐय खालील सूýानुसार ठरिवले जाते.
सवª राºयातील िवधानसभे¸या िनवाªिचत सदÖयांची एकूण मते
लोकसभा व राºयसभेतील िनवाªिचत सदÖयांची सं´या
िनवडणुकìची पĦती:
िनवडणूक ÿमाणशीर ÿितिनिधÂव पĦतीनुसार एकल संøमणीय मताĬारे घेतली जाते.
मतदान गुĮ असते. या पĦतीनुसार ÿÂयेक मतदाराला एक मत असते. परंतु, Âयास १, २,
३… या øमाने मतपिýकेवर उमेदवाराची पसंती दाखिवता येते. मत úाĻ ठरÁयासाठी
िकमान एक तरी पसंती िलहावी लागते. शÊदात अथवा फुलीने ही पसंती दाखवता येत
नाही. असे केÐयास मत रĥ होते. िनवडून येÁयास उमेदवाराला िकमान मतांची आवÔयकता
असते. Âयास कोटा Ìहणतात. सवª उमेदवारां¸या एकंदर úाĻ मतांना; Ìहणजेच ºयावर १
आकडा टाकला असेल; Âयाला दोनने भागून जो भागाकार येईल तो एकाने वाढवून जी
सं´या येईल तो आवÔयक असा कोटा मानÁयात येईल. सामाÆय भाषेत याचा अथª असा,
कì िनवडून येÁयासाठी उमेदवारास एकूण मतांपैकì िकमान पÆनास ट³के अिधक एक munotes.in
Page 96
96
इतकì तरी मते िमळालीच पािहजेत. ती िमळताच उमेदवार पिहÐया फेरीतच िवजयी घोिषत
केला जातो. अÆयथा कमी मते िमळालेÐया उमेदवारास बाद कłन Âयाची दुसöया, ितसöया
इÂयादी पसंतीची मते उरलेÐया उमेदवारां¸या खाÂयात जमा केली जातात. ही ÿिøया
अंततः एक तरी उमेदवार िनवडून येईपय«त चालू राहते.
राÕůपती पदावर िनवडून येÁयासाठी िविशĶ मतांचा कोटा िमळणे आवÔयक असते. हा
कोटा खािलल सूýानुसार िनिIJत केला जातो.
कोटा= राÕůपित पदा¸या िनवडणूकìत झालेले एकूण वैध मतदान
िनवडून īावया¸या ÿाितिनिधंची सं´या+ 01=01
कायªकाल:
भारतीय राºयघटनेनुसार राÕůपती पदाची शपथ घेतÐयापासून पाच वषाªपय«त ते पदावर
असतात. तÂपूवê ते आपÐया पदाचा राजीनामा Öवखुशीने देऊ शकतात. तसेच Âयां¸या
िवरोधात कलम ६१ नुसार महािभयोगाचा ÿÖताव मंजूर झाÐयास Âयांना आपले पद सोडावे
लागते. सदर महािभयोगाचा ÿÖताव संसदेत दोÆही सभागृहात २/३ बहòमताने मंजूर Óहावा
लागतो. Âयानंतर ते आपÐया पदाचा Âयाग करतात. पदúहण केÐयापासून नवीन
राÕůपतéची िनयुĉì होईपय«त ते पदावर असतात.
पदाचा शपथिवधी:
राÕůपतéची िनवाªचन ÿिøया पार पडÐयानंतर राÕůपतéना पदाची शपथ िदली जाते.
सवō¸च Æयायालयाचे सरÆयायाधीश िकंवा Âयां¸या अनउपिÖथतीत सवō¸च Æयायालयाचे
ºयेķ Æयायाधीश Âयांना पदाची शपथ देतात. संिवधान तसेच कायīा¸या सुरि±ततेची
Âयांना शपथ ¶यावी लागते.
वेतन, भ°े आिण सोयीसुिवधा:
राÕůपतéना िनिIJत वेतन व भ°े िदले जातात. Âयाचबरोबर राÕůपतéना िनवृ°ीनंतर पेÆशन
िदली जाते. तसेच ते जेथे िनवास करतात Âया भवनाला राÕůपती भवन Ìहणतात. सÅया
भारता¸या राÕůपतéना दरमहा पाच लाख Łपये वेतन देÁयात येते. भारतीय संसदेला
राÕůपतéचे वेतन आिण भ°े ठरिवÁयाचा अिधकार िदलेला आहे.
३.३.१.१.१ राÕůपतéचे Öथान व महÂव:
भारतीय राºयघटनेतील ÿथम नागåरक तसेच घटनाÂमक ÿमुख या नाÂयाने राÕůपतéना
Óयापक अिधकार ÿाĮ झालेले आहेत. Âयांना िमळालेÐया िविधक अिधकारांचा ते कसा
वापर करतात, यावłन Âयांचे Öथान िनधाªåरत होताना िदसते. काही ÿसंगी राÕůपतéनी
आपली सिøय भूिमका िनभावÐयास ते आपला ÿभाव िनमाªण कł शकतात. तसेच
िनिÕøयता दाखवÐयास Âयांचे Öथान नामधारी होताना िदसते.
munotes.in
Page 97
97
राÕůपतéचे वाÖतिवक Öथान:
राÕůपती खालील मुद्īां¸या बाबतीत आपले Öथान वाÖतववादी िनमाªण कł शकतात.
१. पंतÿधानांची तसेच Âयां¸या मंिýमंडळाची नेमणूक करताना राÕůपतéना आपले Öवतंý
Öथान िनमाªण करता येते.
२. पंतÿधानांची नेमणूक करताना समान मते पडÐयास राÕůपतéचा िनणªय महßवाचा ठरतो.
तसेच अÐपमतवाले सरकार असÐयास राÕůपतéचा िनणªय िनणाªयक ठरतो.
३. भारतात आणीबाणी घोिषत करताना राÕůपती आपÐया Öव: िववेकाचा वापर कł
शकतात. राÕůीय आणीबाणी , घटक राºयांमÅये कलम ३५६ चा वापर कłन
घटनाÂमक आणीबाणी लागू करत असताना तसेच आिथªक आणीबाणी लागू करÁया¸या
ÿसंगी राÕůपती आपले Öवतंý Öथान िनमाªण कł शकतात.
४. Âयाचबरोबर राÕůपती हे ितÆही दलांचे ÿमुख असतात, ते सरसेनापती असतात. Âयामुळे
लÕकरी ÿमुख या भूिमकेतून ते लÕकराला िनयंýणात ठेवून आपले वाÖतववादी Öथान
िनमाªण कł शकतात.
५. राÕůपती लोकसभा िवसिजªत करÁयाचा िनणªय पंतÿधानां¸या सÐÐयाने घेऊ शकतात.
६. राÕůपतéकडे एक Öवतंýपणे भारतीय राºयघटने¸या कलम २६७ नुसार संिचत व
आकिÖमत िनधी असतो Âयावर संपूणª िनयंýण राÕůपतéचे असते.
Âयामुळे वरील िविवध ÿसंगांमधून राÕůपती आपले Öवतंý Öथान िनमाªण कł शकतात.
यावłन राÕůपती वाÖतववादी ÿमुख Ìहणून आपली भूिमका िनमाªण कł शकतात.
नामधारी Öथान:
भारतीय राÕůपतéची तुलना करायची झाÐयास इंµलंड¸या राजाबरोबर करावी लागेल.
भारतात राÕůपती हे राºयाचे ÿमुख आहेत परंतु ते कायªकारी मंडळाचे ÿमुख नाहीत.
Âयामुळे ते शासनाचे ÿितिनिधÂव करीत नाहीत तर ते केवळ राÕůाचे ÿितिनिधÂव करतात.
Âयांना आपले काम करताना पंतÿधान व मंिýमंडळ यां¸या सÐÐयाने करावे लागते. यावłन
राÕůपतéचे Öथान हे नामधारी तयार होताना िदसते. राÕůपतé¸या नावाने राÕůाचा राºय
कारभार चालत असला तरी ÿÂय± स°ा पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळ वापरतात.
राºयघटने¸या कलम ७४ नुसार राÕůपतéना मदत करÁयासाठी पंतÿधान व मंिýमंडळ
यांची तरतूद करÁयात आली आहे.
१. राÕůपती आणीबाणी लागू कł शकतात, परंतु आणीबाणी लागू करÁयापूवê पंतÿधान व
मंिýमंडळाचा सÐला ¶यावा लागतो. तसेच संसदे¸या बहòमताने माÆयतेची आवÔयकता
असते. संसदेने माÆयता न िदÐयास आणीबाणी रĥ होऊ शकते.
munotes.in
Page 98
98
२. भारतीय संसदेला तीन सभागृह असणारी संसद असे Ìहणतात. कारण संसदेत
लोकसभा, राºयसभा व राÕůपती यांचा समावेश होतो. राÕůपती संसदेचा जरी भाग असले
तरीही ते संसदे¸या सभागृहात उपिÖथत राहó शकत नाहीत.
३. कायदे िनिमªती¸या ÿिøयेत कायदा राÕůपतéना अमाÆय असÐयास एका वेळी ते आपला
नकारािधकार वापł शकतात , परंतु दुसöया वेळेस तेच िवधेयक संसदेतून मंजूर होऊन
आÐयास Âयांना सही करावी लागते.
४. राÕůपती कलम १२३ नुसार वटहòकूम काढू शकतात. वटहòकूमाला कायīाचा दजाª
असतो, परंतु संसदेचे अिधवेशन सुł झाÐयानंतर सहा आठवड्यां¸या आत या
वटहòकुमाला संसदेची माÆयता ¶यावी लागते. संसदेची माÆयता न िमळाÐयास तो वटहòकूम
रĥ होतो.
५. संसदीय लोकशाहीत संसद राÕůपती पे±ा ®ेķ असते. Âयामुळे राÕůपतéनी गैरकारभार
केÐयास भारतीय राºयघटने¸या कलम ६१ नुसार संसदेमÅये राÕůपतé¸या िवरोधात
महािभयोग खटला चालिवला जाऊ शकतो. तो खटला दोन तृतीयांश बहòमताने मंजूर
झाÐयास राÕůपतéना आपले पद सोडावे लागते.
या वरील िविवध बाबतीमÅये राÕůपतéचे अिधकार तसेच कायाªÂमक Öथान पािहले असता
Âयांचे Öथान नामधारी असताना ÖपĶ होते.
३.३.१.१.२ राÕůपती: कायª व भूिमका:
राÕůपती हे भारतीय संघराºयातील कायªकारी ÿमुख आहे. Âयाचबरोबर घटनाÂमक ÿमुख
Ìहणून तसेच ितÆही सेना दलाचे सरसेनापती Ìहणून Âयांना आपली भूिमका पार पाडावी
लागते. राºयकारभार Âयां¸या नावाने चालत असÐयामुळे Âयांना राºयघटने¸या माÅयमातून
काही महßवाचे कायª व अिधकार ÿाĮ झालेले आहेत.Âयां¸या या कायª व अिधकार यां¸या
अंमलबजावणीतून Âयांची महßवपूणª भूिमका ÖपĶ होते. राÕůपतéना पुढील महßवा¸या
भूिमका पार पाडाÓया लागतात.....
१. कायदेिवषयक कायª:
क¤þीय कायदेमंडळात लोकसभा, राºयसभा व राÕůपती यांचा समावेश होतो. Âयामुळे
राÕůपती हे कायदेमंडळाचा एक अिवभाºय भाग असतात. संसदेने वेळोवेळी मंजूर केलेÐया
िवधेयकावर राÕůपतéची सही झाÐयािशवाय कायīात łपांतर होत नाही. Âयामुळे
कायदेिवषयक बाबतीत राÕůपतéचे अिधकार अिधक महßवाचे आहेत. राÕůपती संसदेचे
अिधवेशन बोलावू शकतात, Âया अिधवेशना मधून संसदेसमोर अिभभाषण करतात. तसेच
संसदे¸या दोÆही सभागृहांचे संयुĉ अिधवेशन बोलावू शकतात. अशा संयुĉ अिधवेशना
समोर ते भाषण करतात. लोकसभा बरखाÖत करÁयाचा अिधकार देखील राÕůपतéना ÿाĮ
झालेला आहे.
munotes.in
Page 99
99
राºयसभा हे वåरķ सभागृह आहे. या सभागृहावर १२ सदÖय राÕůपती िनयुĉ करतात.
Âयात कला, सािहÂय, समाजसेवा व øìडा अशा िविवध ±ेýातील नामवंत Óयĉéची ते
िनयुĉì कł शकतात. तसेच राÕůपती लोकसभा या किनķ सभागृहावर अँµलो-इंिडयन
जमातीचे ÿितिनधी िनवाªिचत न झाÐयास Âयां¸या दोन ÿितिनधéची िनयुĉì कł शकतात.
Âयाचबरोबर राÕůपती कलम १२३ नुसार वटहòकूम काढू शकतात. ºयावेळेस संसदेचे
अिधवेशन चालू नाही, अशा काळात कायīाची गरज भासÐयास राÕůपती असा अÅयादेश
काढतात. या अÅयादेशाला कायīाचा दजाª असतो. या अÅयादेशाला संसदे¸या माÆयतेची
आवÔयकता असते. नंतर लगेच होणार असलेÐया संसदे¸या आिधवेशनात सहा
आठवड्यां¸या आत संसदेची माÆयता ¶यावी लागते. अÆयथा तो वटहòकुम रĥ होतो.
संसदेने पाåरत केलेÐया िवधेयकावर राÕůपतéची Öवा±री झाÐयािशवाय िवधेयकाचे
कायīात łपांतर होत नाही. Âयामुळे राÕůपती िवधेयका¸या बाबतीत आपला नकारािधकार
वापł शकतात. हा अिधकार Âयांना केवळ एकदाच वापरता येतो, Ìहणजेच राÕůपती हे
कायदे िनिमªतीमÅये महßवपूणª भूिमका पार पाडतात.
२. कायªकारी Öवłपाची कायª:
राÕůपती हे भारतीय शासनाचे कायªकारी ÿमुख असतात. देशाचे कायªकारी ÿमुख तसेच
Âयां¸या नावाने देशाचा कारभार चालत असÐयामुळे Âयांना महßवा¸या कायªकारी
Öवłपा¸या जबाबदाöया पार पाडाÓया लागतात. भारतीय संघराºया¸या कायªकारी
जबाबदाöया पार पाडÁयासाठी , कलम ७४ नुसार राÕůपतéना कामात मदतीसाठी पंतÿधान
व Âयांचे मंिýमंडळ असते. Âयामुळे राÕůपती व पंतÿधान यांची नेमणूक व Âयां¸या
माÅयमातून मंिýमंडळ िनिमªतीचे काम राÕůपती करतात. मंिýमंडळाला व पंतÿधानांना
पदा¸या गोपनीयतेची शपथ देतात. Âयाच बरोबर राÕůपतéना िविवध नेमणुका कराÓया
लागतात.
राÕůपती हे िविवध घटक राºयां¸या राºयपालांची नेमणूक करणे, Âयांची बदली करणे.
तसेच सवō¸च Æयायालया¸या व उ¸च Æयायालया¸या Æयायाधीशांची नेमणूक करÁयाचे काम
राÕůपती करतात. क¤þीय लोकसेवा आयोगाचे अÅय± व सदÖय, ितÆही सेनादलांचे
सेनाÿमुख, िव° आयोगाचे अÅय± व सदÖय, परराÕůातील राजदूत, åरझवª बँकेचे गÓहनªर,
क¤þीय िनवडणूक आयोग इÂयादी¸या नेमणूका राÕůपती करतात. राÕůपती पंतÿधान व
मंिýमंडळ यां¸या माÅयमातून ÿशासकìय कामकाज पाहत असतात. मंिýमंडळाने घेतलेÐया
िनणªयांची मािहती पंतÿधान राÕůपतéना देतात. Âयामुळे कायªकारी Öवłपा¸या सवª
महßवपूणª जबाबदाöया राÕůपती यां¸या माÅयमातून ÿÂय±-अÿÂय±पणे पार पडत असतात.
३. अथªिवषयक कायª:
“भारतीय अथªÓयवÖथे¸या ितजोरी¸या दोन चाÓया आहेत. एक चावी संसदेकडे असते तर
दुसरी चावी राÕůपतéकडे असते.” कारण राÕůपतé¸या िनयंýणाखाली कलम २६७ नुसार
एक Öवतंý संिचत व आकिÖमत िनधी असतो. Âया संिचत व आकिÖमत िनधीवर
जबाबदारी संपूणª राÕůपतéची असते. तसेच राÕůपती अंदाजपýक तयार करणे, munotes.in
Page 100
100
अंदाजपýकाला मंजुरी देणे, यासंदभाªत राÕůपतéची पूवªपरवानगी घेणे आवÔयक असते.
धनिवधेयक संसदेत सादर करÁयापूवê राÕůपतéची िशफारस घेणे आवÔयक असते.
Âयाचबरोबर भारतीय राºयघटने¸या कलम २८० नुसार िव° आयोगाची नेमणूक करणे.
िव° आयोगाचे अÅय± व सदÖयांची िनयुĉì करणे. तसेच आिथªक बाबतीमÅये Âयांचा
सÐला घेणे. Âयानुसार अनुदाना¸या वाटपासंदभाªत िनणªय घेणे, या िविभÆन आिथªक
बाबतीमÅये राÕůपतéचे आिथªक कायª ÖपĶ करता येतील.
४. Æयायिवषयक कायª:
देशाचा घटनाÂमक ÿमुख या नाÂयाने राÕůपतéना काही Æयायिवषयक अिधकार व कायª पार
पाडावी लागतात. राÕůपती भारतीय राºयघटनेनुसार सवō¸च व उ¸च Æयायालया¸या
Æयायाधीश यां¸या िनयु³Âया करतात. Æयायाधीशांचा राजीनामा Öवीकारणे तसेच ते
Æयायाधीशांना बडतफª करणे, Âयांनी गैरकारभार केÐयास यां¸यािवरोधात महािभयोगाचा
खटला चालिवला जातो. Æयायाधीशां¸या िवरोधातील महािभयोगाचा खटÐयाला संसदेने
माÆयता िदÐयानंतर राÕůपतéची सही झाÐयास तो खटला मंजूर होतो व Æयायाधीशांना
आपले पद सोडावे लागते.
राÕůपतéना दयेचा अिधकार ÿाĮ झालेला आहे. Âयानुसार भारतीय राºयघटने¸या कलम
७२ ने िविशĶ ÿसंगी गुÆहेगाराला ±मा करणं, गुÆहेगाराची गुÆĻाची िश±ा कमी करणे िकंवा
गुÆहेगारांची फाशी माफ करणे हे अिधकार Âयांना ÿाĮ झालेले आहेत. Âयासाठी सदर
गुÆहेगाराने राÕůपतéकडे दयेचा अजª करावा लागतो. अशा अजा«¸या बाबतीत राÕůपती
आपला हा दयेचा अिधकार वापरतात.
५. राÕůपतéचे आणीबाणी िवषयक कायª:
भारतावर आणीबाणीचे काही संकटकालीन ÿसंग उĩवÐयास Âयावर सुर±ाÂमक उपाय
Ìहणून राÕůपती आपला आणीबाणीचा अिधकार वापł शकतात. भारतीय राºयघटने¸या
कलम ३५२ ते ३६० यामÅये आणीबाणी िवषयक तरतुदी केलेÐया आहेत. देशाला
संकटातून बाहेर काढÁयासाठी ही आणीबाणीची िवशेष तरतूद केलेली आहे. राÕůपती तीन
ÿकार¸या आणीबाणी लागू कł शकतात. कलम ३५२ नुसार देशावर बाĻ आøमण िकंवा
युĦ झाÐयास, तसेच देशा¸या काही भागात सशľ उठाव झाÐयास Âया भागामÅये
राÕůपती राÕůीय आणीबाणी लागू कł शकतात. तसेच एखाīा घटक राºयात घटक
राºयाचा राºय कारभार राºयघटने¸या िनयमानुसार चालत नसÐयास, येथील
राºयपालांनी आणीबाणी लागू करÁया संदभाªत िशफारस राÕůपतéना केÐयास राÕůपती
अशा घटक राºयात कलम ३५६ नुसार घटनाÂमक आणीबाणी लागू कł शकतात. कलम
३५६ चा घटक राºयात मÅये वापर प±ीय राजकारणातून िविवध वेळेस केला गेलेला
िदसतो.
देशावर आिथªक संकट उĩवÐयास देशाची आिथªक िÖथती खालावÐयास देशाचे आिथªक
Öथैयª धो³यात येते. तसेच राÕůाची आिथªक पत धो³यात आÐयास अशा ÿसंगी राÕůपती
कलम ३६० नुसार देशात आिथªक आणीबाणी घोिषत कł शकतात. या आणीबाणीला munotes.in
Page 101
101
सुĦा दोन मिहÆया¸या आत संसदेची माÆयता ¶यावी लागते. संसदेने माÆयता न िदÐयास
आणीबाणी रĥ होते. भारतामÅये आजतागायत आिथªक आणीबाणी लागू झालेली नाही.
३.३.१.२ पंतÿधान:
भारताने संसदीय शासन पĦतीचा Öवीकार केलेला आहे. संसदीय शासन पĦतीत
शासनाचे दोन ÿमुख आहेत. एक नामधारी कायªकारी ÿमुख व दुसरे वाÖतिवक कायªकारी
ÿमुख. भारतात नामधारी कायªकारी ÿमुख Ìहणून राÕůपती भूिमका पार पडतात तर
कायªकारी मंडळाची ÿÂय± स°ा पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळ वापरत असतात. देशा¸या
राºयकारभाराची सवª सूý पंतÿधानांकडे असतात. भारतीय राºयघटने¸या कलम ७४(१)
मÅये असे ÖपĶ करÁयात आले आहे कì, राÕůपतéना आपÐया कामात मदत करÁयासाठी
तसेच सÐला देÁयासाठी पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळ असेल. थोड³ यात राÕůपती
कायªकारी मंडळाचा ÿमुख Ìहणून कामकाज पार पाडत असताना पंतÿधान व
मंिýमंडळा¸या सÐÐयानुसार काम पार पाडत असतात.
भारतीय पंतÿधानांना इंµलंड¸या पंतÿधानंसारखे वाÖतववादी Öवłपाचे अिधकार ÿाĮ
झालेले आहेत. भारताचे पंतÿधान कायªकारी ÿमुख या भूिमकेत देशाची सवª सूýे सांभाळत
असतात.
पंतÿधानांची िनवड ÿिøया:
पंतÿधानांची िनवड ÿिøया बहòमता¸या आधारावर होत असते. लोकसभे¸या सावªिýक
िनवडणुकìत ºया राजकìय प±ाला लोकसभेत बहòमत ÿाĮ होते, अशा राजकìय प±ाचा
नेता पंतÿधान बनतो Ìहणजेच लोकसभेमÅये ºया राजकìय प±ाला िनÌÌयापे±ा जाÖत
बहòमत ÿाĮ होते, अशा प±ाचा पंतÿधान होतो. जेÓहा कोणÂयाही राजकìय प±ाला बहòमत
ÿाĮ होत नाही तेÓहा िविवध राजकìय प± एकý येऊन आपले आघाडी तयार करतात.
आघाडी कłन ते आपले बहòमत ÖपĶ करतात, तेÓहा आघाडीचा नेता पंतÿधान होऊ
शकतो. अशा सरकारला आघाडी सरकार असे Ìहणतात. अटल िबहारी वाजपेयी यां¸या
नेतृÂवाखाली िविवध चोवीस राजकìय प±ांचे लोकशाही आघाडीचे सरकार स°ेवर आले
होते. आघाडी सरकार मÅये राजकìय प±ांमÅये स°ेचे समान व Æयाय आधारावर वाटप
करÁयाचा ÿयÂन केला जातो.
भारतीय संसदीय शासन पĦतीत लोकसभेत जोपय«त स°ाधारी प±ाचे बहòमत िटकून
असते तोपय«त पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळ स°ेवर राहतात. माý जेÓहा लोकसभा
मंिýमंडळािवŁĦ अिवĵास ÿकट करते तेÓहा पंतÿधानांना पदाचा राजीनामा īावा लागतो.
राÕůपतéना कामात मदतीसाठी व Âयांना वेळोवेळी सÐला देÁयासाठी पंतÿधान व Âयांचे
मंिýमंडळ असते. थोड³यात राÕůपती आपले अिधकार मंिýमंडळा¸या सÐÐयानुसार
वापरत असतात. भारतीय राºयघटने¸या कलम ७५ नुसार भारताचे राÕůपती
लोकसभेतील बहòमत ÿाĮ राजकìय नेÂयाची पंतÿधान Ìहणून िनवड करतात. पंतÿधान
संसदेला जबाबदार राहóन काम करत असतात.
munotes.in
Page 102
102
पंतÿधानांचा शपथिवधी:
लोकसभेत बहòमत ÿाĮ राजकìय प±ा¸या सवªमाÆय नेÂयाची नेमणूक राÕůपती पंतÿधान
पदावर करतात. पंतÿधानांची नेमणूक झाÐयानंतर राÕůपती Âयांना पदाची व गोपनीयतेची
शपथ देतात. पंतÿधानांना Âयां¸या पदाची व गोपनीयतेची शपथ देतांना घटनाÂमक ÿमुख
या नाÂयाने राÕůपती पंतÿधानांना संिवधाना¸या कायīा¸या पालनाची व संर±णाची शपथ
देत असतात.
पंतÿधानांचा कायªकाल:
भारतीय राºयघटने¸या माÅयमातून पंतÿधानांचा कायªकाल पाच वषाªचा िनिIJत केलेला
आहे. माý Âयापूवê ते आपÐया पदाचा Öवखुशीने राजीनामा देऊ शकतात. तसेच
लोकसभेत Âयां¸यािवŁĦ अिवĵासाचा ठराव संमत झाला तर पंतÿधानांना आपÐया पदाचा
राजीनामा īावा लागतो. माजी पंतÿधान चंþशेखर यां¸या मंिýमंडळावर अिवĵास ÿÖताव
मंजूर होऊन, पंतÿधान चंþशेखर यांना िदनांक ६ माचª १९९१ रोजी पंतÿधान पदाचा
राजीनामा īावा लागला होता. Âयामुळे हे ÖपĶ होते िक संसदीय लोकशाहीत पंतÿधान व
Âयां¸या मंिýमंडळावर कायाªÂमक ŀिĶकोनातून संसदेचे िनयंýण ÿÖथािपत होताना िदसते.
हेच संसदीय लोकशाहीचे महßवपूणª वैिशĶ्य आहे.
पंतÿधानांना वेतन, भ°े व सुिवधा:
पंतÿधानांना संिवधािनक तरतुदीनुसार िनिIJत वेतन, भ°े व सुखसुिवधा िदलेÐया आहेत.
Âयांचे मूळ वेतन पÆनास हजार इतके असून Âयावर इतर भ°े िदले जातात. वेतन व भ°े
िमळून Âयांना १,६०,००० एवढे एकýीत वेतन िदले जाते. हे वेतन जुलै २०१३ पासून
पंतÿधानांना िदले जात आहे. Âयाचबरोबर पंतÿधानांना दैिनक भ°ा, संिवधािनक भ°े
तसेच इतर भ°े अदा केले जातात.
३.३.१.२.१ पंतÿधानांचे Öथान व भूिमका:
भारतीय संघराºय ÓयवÖथेत पंतÿधानांचे Öथान अÂयंत महßवाचे आहे. भारतीय
राºयघटनेनुसार संसदीय लोकशाहीत वाÖतववादी ÿमुख Ìहणून पंतÿधान यांना
ओळखतात. Âयामुळे देशाची ÿÂय± स°ा पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळ सांभाळत असतात.
भारतीय शासनाचे तसेच कायªकारी मंडळाचे ÿमुख पंतÿधान असतात. या अथªपूणª संदभाªत
पंतÿधानांचा िवचार केला असता Âयां¸या Öथानाबाबत वेगवेगळे िवचारÿवाह पुढे येतात.
“पंतÿधानांना राºयŁपी जहाजाचा चालक असे देखील Ìहणतात”. पंतÿधान हे सवª
ÿशासन ÿणालीचा दुवा आहेत असे देखील Ìहणतात. तसेच Âयां¸या Öथानाबाबत Ìहटले
जाते कì, “पंतÿधान हे úहमालेतील सूयª आहेत”. Âयाचबरोबर पंतÿधानांना मंिýमंडळा¸या
कमानीची कोनिशला असेदेखील Ìहणतात. पंतÿधानांचे Öथान सवª मंÞयांमÅये ÿथम
असते. Âयामुळे Âयांना समाजातील पिहला असे देखील Ìहणतात. यावłन पंतÿधानाचे
महÂवपूणª Öथान ÖपĶ होते.
भारतीय राºयघटने¸या कलम ७४ नुसार पंतÿधानां¸या िनयंýणाखाली एक मंिýमंडळ
असते. ते मंिýमंडळा¸या क¤þभागी असतात, बाकì सवª मंýी पåरघावर असतात. Âयामुळे munotes.in
Page 103
103
मंिýमंडळाचे पूणª कायाªÆवयन Âयांना करावे लागते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर Ìहणतात कì,
“भारतीय पंतÿधानांची तुलना आपÐयाला करायची झाÐयास अमेåरकन राÕůाÅय±ांशी
करावी लागेल”.
पंतÿधानांचे Öथान अÂयंत महÂवाचे, जबाबदारीचे व देशाचे िदशादशªन ठरवणारे असते.
Âयामुळे पंतÿधान पदावरील Óयĉì िववेकì, ÿभावी, अËयासू, दूरŀĶीकोन असणारी असणे
महÂवाचे असते. अशा पंतÿधान या भारतीय संघराºया¸या वाÖतिवक ÿमुखाला महßवा¸या
िविवधांगी जबाबदाöया / भूिमका पार पाडाÓया लागतात. Âया पुढील ÿमाणे.....
१. मंिýमंडळाची िनिमªती करणे:
भारतीय राºयघटनेनुसार देशा¸या कायªकारी मंडळात मंिýमंडळाचा समावेश होतो.
लोकसभेतील बहòमत असणाöया प±ाचा पंतÿधान होतो. पंतÿधानांची नेमणूक झाÐयानंतर
Âयांना मंिýमंडळ तयार करÁयाची महßवपूणª जबाबदारी पार पाडावी लागते. भारतीय
राºयघटने¸या कलम ७५ नुसार मंिýमंडळातील इतर मंÞयांची नेमणूक पंतÿधानां¸या
सÐÐयाने राÕůपती करत असतात. मंिýमंडळातील िविवध मंýी कॅिबनेट मंýी, राºयमंýी
तसेच उपमंýी यांची नेमणूक करणे. िनरिनराÑया खाÂयांचे अÅययन कłन मंिýमंडळात
अËयासू, एकिनķ व ÿामािणक अशा मंÞयाचा मंिýमंडळात ते समावेश करतात. पंतÿधान
Öवतः¸या मजêनुसार मंिýमंडळात हवा तसा बदल कł शकतात. जर पंतÿधानांनी
राजीनामा िदला तर तो संपूणª मंिýमंडळाचा राजीनामा समजला जातो. मंिýमंडळा¸या
बाबतील सवª महßवपूणª िनणªय पंतÿधानां¸या िनयंýणाखाली असतात. मंिýमंडळाची बैठक
बोलवीÐयास पंतÿधान बैठकìचे अÅय±Öथान भूषिवतात. बैठकìस मागªदशªन करणे या
बाबतीत Âयांना भूिमका पार पाडावी लागते. मंिýमंडळात िकती मंÞयांचा समावेश करायचा
याबाबतचा िनणªय पंतÿधानांचा असतो.
२. खाÂयांचे वाटप करणे:
पंतÿधानानी मंýीमंडळाची िनिमªती केÐयानंतर दुसरे महßवाचे कायª Âयांना पार पाडावे
लागते, ते Ìहणजे मंÞयांमÅये खाÂयांचे वाटप करणे. पंतÿधानांची नेमणूक झाÐयानंतर ते
आपÐया बहòमतवाÐया प±ातील प±ाशी एकिनķ , अनुभवी, हòशार, सु², िवचारी व अËयासू
ÓयिĉमÂवाना मंýी Ìहणून आपÐया मंिýमंडळात समािवĶ कłन घेतात. Âयां¸या
गुणवैिशĶ्यां¸या आधारावर मंिýमंडळातील खाÂयांचे वाटप करत असतात. अÂयंत महÂवाचे
कॅिबनेट मंýी कोणाला बनवायचे हा सवªÖवी िनणªय पंतÿधानांचा असतो. कॅिबनेट मंÞयांना
तर ‘िकचन कॅिबनेट’ असेदेखील Ìहणतात. Âयामुळे मंिýमंडळातील खाÂयांचे िवभाजन
मंÞयांमÅये करणे हे पंतÿधानांचे कठीण कायª आहे.
३. खाÂयांमÅये समÆवय िनमाªण करणे:
पंतÿधान हे मंिýमंडळाचे ÿमुख असतात. Âयामुळे Âयांचे Öथान समानातील पिहला असे
असते. कायªकारी ÿमुख या नाÂयाने Âयांना इतर मंिýमंडळातील खाÂयांमÅये तसेच
मंÞयांमÅये समÆवय िनमाªण करावा लागतो. मंिýमंडळाला वेळोवेळी सूचना करणे व
मागªदशªन करणे व मंिýमंडळात संघटन िटकवून ठेवÁयाचे काम Âयांना करावे लागते. तसेच munotes.in
Page 104
104
मंÞयांनमधील Ĭेषभाव दूर कłन Âयां¸यात समÆवय व सहकायाªची भावना वाढिवÁयाचे
काम पंतÿधानांना करावे लागते.
४. मंिýमंडळाचा नेता:
पंतÿधान हे मंिýमंडळाचा नेता असतात. नेÂयांची भूिमका बाकì अनुयायांना योµय िदशेला
नेÁयाची असते. Âया भूिमकेतून पंतÿधान इतर मंÞयांना वेळोवेळी मागªदशªन व सूचना करत
असतात. मंिýमंडळाची Åयेय धोरणे ठरिवणे, मंिýमंडळा¸या बैठका भरिवणे, बैठकéमÅये
चचाª घडवून आणणे, िवधेयकांवर मतदान घेणे, याबाबत कामे करताना Âयांना आपले कसब
पणाला लावावे लागते. तसेच अिधवेशन काळामÅये िवचारÐया गेलेÐया ÿijांची उ°रे देत
असताना पंतÿधानांना मंिýमंडळाची बाजू सावłन ¶यावी लागते. Âयाÿसंगी आवÔयकता
वाटÐयास संसदेत तारांिकत ÿijां¸या वेळेस पंतÿधानांना Öवतः उ°रे īावी लागतात.
Ìहणून मंिýमंडळाचा नेता Ìहणून मंिýमंडळाची बाजू खंबीरपणे लावून धरÁयाचे काम Âयांना
करावे लागते.
५. राÕůपती व मंिýमंडळ यातील दुवा:
भारतीय राºयघटने¸या कलम ७८ नुसार पंतÿधान हे मंिýमंडळाने घेतलेले सवª िनणªय
राÕůपतéकडे सांगतील अशी तरतूद करÁयात आलेली आहे. Âयामुळे पंतÿधानांनाराÕůपती
व मंिýमंडळ यातील दुवा Ìहणून काम करावे लागते. मंिýमंडळाने घेतलेÐया ÿÂयेक
िनणªयांची मािहती ते राÕůपतéना कळिवतात. नवीन िवधेयकां¸या िनिमªती संदभाªत तसेच
ÿशासना¸या संदभाªतील सवª मािहती राÕůपतéना देणे बंधनकारक असते. राÕůपती
Âयाबाबत सूचना कł शकतात. परंतु Âया सूचनांची अंमलबजावणी करÁयाचे बंधन
पंतÿधानांवर नसते. राÕůपती ÿÂय± मंिýमंडळा¸या बैठकìला उपिÖथत राहó शकत नाही.
परंतु राÕůाचे ÿमुख या नाÂयाने राÕůपतéना मंिýमंडळाने घेतलेले सवª िनणªय तसेच
ÿशासनाची कायाªची िदशा राÕůपतéना समजणे आवÔयक असते. Âया संदभाªतील राÕůपती
व मंिýमंडळ यातील दुवा Ìहणून जबाबदारी पंतÿधान पार पाडत असतात.
६. संसदेचा नेता:
पंतÿधान हे संसदेचा नेता असतात. Âयामुळे संसदे¸या दोÆही सभागृहांचे नेता Ìहणून Âयांना
मानाचे Öथान असते. तसेच मंिýमंडळाचा ÿमुख या भूिमकेतून संसदेत Âयांना वेळोवेळी
आपली बाजू मांडावी लागते. संसदेतील मंिýमंडळाने मांडलेÐया िवधेयकांना सरकारी
िवधेयक Ìहणतात. Âयामुळे ÿशासनाचा क¤þिबंदू Ìहणून पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळ काम
करत असते. संसदेतील कायदेिवषयक बाबतीत पंतÿधानांची भूिमका महßवाची असते.
Ìहणून Âयांना संसदेचा नेता असे देखील Ìहणतात.
७. स°ाधारी प±ाचा नेता:
पंतÿधान हे संसदेत स°ाधारी प±ाचा नेता Ìहणून आपली भूिमका पार पाडत असतात.
जेÓहा िवरोधी प± संसदेत अिधवेशन चालू असताना स°ाधारी प±ाला जाब िवचारतो तेÓहा
पंतÿधानांना स°ाधारी प±ाची भूिमका मांडावी लागते. कारण ते बहòमतवाÐया प±ाचे नेते
असतात. स°ाधारी प±ाची भूिमका, भिवÕयातील दुरŀĶीकोन व राजकारणाचे उिदĶ ÖपĶ munotes.in
Page 105
105
करत असतो. स°ाधारी प±ावरती िनयंýण ठेवणे, प±ाची Åयेय धोरणे ठरिवणे, प±ाची
भूिमका जनतेपय«त पोहोचिवणे, प±ामÅये एकाÂमता िनमाªण करणे याबाबत पंतÿधानांना
प±ाचा नेता Ìहणून भूिमका ¶यावी लागते.
८. नेमणुकìिवषयी कायª:
भारतीय राºयÓयवÖथेतील बहòतांशी उ¸चपदÖथ पदािधकाöयां¸या नेमणुका राÕůपतé¸या
माÅयमातून होतात. Âयाÿसंगी राÕůपती नेमणूक करताना पंतÿधानां¸या िशफारशीचा
िवचार करतात. जसे वेगवेगÑया राºयांचे राºयपाल, सवō¸च व उ¸च Æयायालयाचे
Æयायाधीश, परराÕůातील राजदूत, क¤þीय लोकसेवा आयोगाचे अÅय± व सदÖय, िविवध
राÕůीय आयोगाचे अÅय± व सदÖय यांसारखे उ¸च पदÖथ यांची िनयुĉì करताना राÕůपती
पंतÿधानां¸या िशफारशीचा िवचार करतात.
९. राÕůाचे नेतृÂव करणे:
पंतÿधान हे भारतीय संघराºयातील वाÖतववादी ÿमुख असतात. कायªकारी मंडळाची
ÿÂय± स°ा पंतÿधान सांभाळत असतात. Âयामुळे िविवध ÿसंगी पंतÿधानांना राÕůाचे
नेतृÂव करावे लागते. भारतीय राºयघटनेनुसार वाÖतववादी ÿमुख या भूिमकेतून देशातील
सवō¸च नेता Ìहणून पंतÿधानांना ओळखले जाते. Âयामुळे देशातील िविवध समÖयां¸या
बाबतीत िनराकरनाÂमक ŀिĶकोनातून पंतÿधानांना भूिमका पार पाडावी लागते. लोकांचे
ÿितिनधी या भूिमकेतून पंतÿधानांना जनमत व जनते¸या समÖयांचा िवचार कłन जनतेला
संबोिधत करणे, जनते¸या समÖया सोडिवणे, जनकÐयाणा¸या योजना व धोरणे आखणे
याबाबतीत िनणªय ¶यावा लागतो. तसेच राÕůीय बाबतीत पंतÿधानांना वेळोवेळी नेतृÂव
करावे लागते, तसेच परराÕů मÅये जाऊन राÕůाची भूिमका, राÕůाचे नेतृÂव करावे लागते.
राÕůीय-आंतरराÕůीय करार तसेच पåरषदांमधून Âयांना राÕůाचे नेतृÂव करावे लागते.
३.३.१.३ क¤þीय मंिýमंडळ:
कायदेमंडळाने तयार केलेÐया कायīांची अंमलबजावणी करÁयासाठी कायªकारी मंडळाची
िनिमªती करÁयात आलेली आहे. भारतीय राºयघटने¸या कलम ७४ नुसार राÕůपतéना
Âयां¸या कायाªत मदत करÁयासाठी पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळ असेल अशी तरतूद
करÁयात आली आहे. Âयानुसार देशातील कायªकारी कायª करÁयासाठी पंतÿधान व Âयांचे
मंिýमंडळ असते. भारताने िāटन¸या संसदीय लोकशाहीचा Öवीकार कłन कायªकारी मंडळ
हे संसदेला जबाबदार बनिवÁयाचे धोरण Öवीकारले आहे. भारतीय घटनाकारांनी जगातील
िविवध राºयघटनांचा अËयास कłन लोकशाही ÓयवÖथेचा Öवीकार भारतात केलेला आहे.
पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळ या संसदीय लोकशाही ÓयवÖथेत उिĥĶ पूतêचे ÿÂय± कायª
करत असते. राºयघटने¸या माÅयमातून ठरलेÐया Åयेयधोरणांची, Âयाच बरोबर संसदेतून
तयार होणाöया िविवध कायīांची अंमलबजावणी करÁयासाठी मंिýमंडळ असते.
मंिýमंडळाचे नेतृÂव पंतÿधान करत असतात.
लोकांचे ÿितिनिधÂव करणारे सभागृह Ìहणून लोकसभेला ओळखतात, Âयामुळे मंिýमंडळ
तयार होत असताना लोकसभेतील बहòमतवाÐया प±ाला ÿाधाÆय िदले जाते. मंिýमंडळात munotes.in
Page 106
106
राºयसभेतील काही मंÞयांचा समावेश होऊ शकतो. ºया मंÞयाचा मंिýमंडळात समावेश
झालेला आहे, परंतु तो संसद सदÖय नसÐयास सहा मिहÆयां¸या आत Âया मंÞयाला
संसदेचे सदÖयÂव िमळवावे लागते. अÆयथा Âयाला आपÐया पदाचा राजीनामा īावा
लागतो. मंिýमंडळ संयुĉåरÂया संसदेला जबाबदार असते कारण आपण संसदीय
लोकशाहीचा Öवीकार केलेला आहे.
मंिýमंडळाची िनिमªती:
लोकसभेतील बहòमतवाÐया प±ा¸या प±ÿमुखास राÕůपती पंतÿधान पदासाठी आमंिýत
करतात. बहòमतवाÐया प±ाचा प±ÿमुख िकंवा Âयां¸या मजêतील Óयĉì पंतÿधानपदाची
सूýे सांभाळतात. पंतÿधानांची िनयुĉì राÕůपतéकडून ÿथम केली जाते. Âयानंतर भारतीय
राºयघटने¸या कलम ७५ (१) नुसार मंिýमंडळातील इतर मंÞयां¸या नेमणुका राÕůपती
पंतÿधानां¸या सÐÐयाने करीत असतात. मंिýमंडळाची िनिमªती करताना पंतÿधान यांचा
िनणªय महßवाचा असतो. राÕůपतéचे अिधकार मंिýमंडळ िनिमªतीत केवळ औपचाåरक
Öवłपाचे असतात. मंिýमंडळात समावेश होणारे सवª मंýी हे संसदेचे सदÖय असणे
बंधनकारक असते. Âयामुळे संसदे¸या लोकसभा िकंवा राºयसभेचे सदÖयÂव Âयां¸याकडे
असावे लागते. मंिýमंडळात एखाīा मंÞयांचे सदÖयÂव नसÐयास सहा मिहÆया¸या आत
Âयाला संसदेचे सदÖयÂव िमळवावे लागते. मंिýमंडळात जाÖतीत जाÖत लोकसभेतील
ÿितिनधéचा समावेश केलेला असतो. अशाÿकारे औपचाåरकरीÂया राÕůपती हे
मंिýमंडळाची िनिमªती करत असतात.
मंिýमंडळाची रचना:
मंिýमंडळाची रचना Ìहणजे मंिýमंडळात समािवĶ होणाöया मंÞयांची सं´या िकती आहे हे
िनिIJत करणे होय. मंिýमंडळातील मंÞयांची सं´या िकती असावी यासंदभाªत राºयघटनेत
कोणतीही सिवÖतर तरतूद नाही. मंिýमंडळातील मंÞयां¸या सं´येत िदवस¤िदवस वाढ
होताना िदसते. लोकशाही राÕůांमÅये लोकिहताचा िवचार करता मंिýमंडळा¸या कायाªमÅये
Óयापकता वाढलेली िदसते. Âयामुळे मंýीमंडळाला आपÐया उिĥĶापय«त पोचÁयासाठी
वेळोवेळी मंÞयांची सं´या वाढवÁयाची गरज भासली.
सन १९६२ पय«त क¤þात मंिýमंडळातील मंÞयांची सं´या ४० पय«त असायची परंतु
Âयानंतर या सं´येत वाढ होताना िदसते. वतªमान नर¤þ मोदी यां¸या मंिýमंडळाचा िवचार
केला असता ६० मंýी मंिýमंडळात आहेत. हा मंिýमंडळातील मंÞयांचा आकडा प±ीय
राजकारणामुळे तसेच मंिýमंडळा¸या वाढलेÐया कायाª¸या आवा³यामुळे वाढतांना िदसते.
मंिýमंडळात िविवध ÿकारचे मंýी समािवĶ असतात. सवª मंÞयांचा समान दजाª नसतो.
कॅिबनेट मंýी. राºयमंýी व उपमंýी असे तीन Öथरात मंिýमंडळाची रचना केलेली असते.
मंिýमंडळातील मंÞयांची सं´या साधारण ५० ते ७० पय«त असते. पंतÿधान आिण
मंिýमंडळ यां¸यात असलेले समÆवय, सहकायª व परÖपरावलंबन यावर मंिýमंडळाचे यश
अवलंबून असते. मंिýमंडळातील मंÞयांची सं´या लोकसभे¸या एकूण सदÖय सं´ये¸या
१५% पे±ा जाÖत असू नये, असे बंधन २००९ मÅये केलेÐया ९१Óया घटनादुłÖतीनुसार
िनिIJत केलेले आहे. मंýीमंडळातील मंÞयांची वगवाªरी पुढीलÿमाणे. munotes.in
Page 107
107
१. कॅिबनेट मंýी:
मंिýमंडळातील सवाªत महßवाचे मंýी Ìहणजे कॅिबनेट मंýी होय.कॅिबनेट मंýी हे ÿथम ®ेणीचे
मंýी असतात. अिखल भारतीय पातळीवरील महßवा¸या खाÂयांची जबाबदारी कॅिबनेट मंýी
यां¸याकडे िदलेली असते. कॅिबनेट मंýी पंतÿधानां¸या जवळचे िवĵासू व आतÐया
गोटातले असतात. Âयामुळेच कॅिबनेट मंÞयांना िकचन कॅिबनेट (Kitchen Cabinet) असे
देखील Ìहणतात. मंिýमंडळातील महßवाचे िनणªय घेणे, मंिýमंडळा¸या कायाªची िदशा ठरवणे
इÂयादी काम Âयांना करावे लागते. सन २००४ ला मनमोहन िसंग यां¸या मंिýमंडळामÅये
२८ कॅिबनेट मंýी होते. तर जुलै २००७ ¸या मंिýमंडळामÅये ३२ कॅिबनेट मंÞयांचा
समावेश होता. वतªमान २०१9 ¸या नर¤þ मोदी यां¸या मंिýमंडळात २२ कॅिबनेट मंýी
आहेत.
२. राºयमंýी:
कॅिबनेट मंýी नंतर¸या दुसöया ®ेणीचे मंýी Ìहणजे राºयमंýी होय. राºयमंýी हे कॅिबनेट¸या
बैठकìला उपिÖथत राहó शकत नाही. आवÔयकता वाटÐयास Âयांना कॅिबनेट¸या बैठकìला
आमंिýत केले असते तेÓहा ते उपिÖथत राहó शकतात. राºय मंýी हे कॅिबनेट मंÞयांना
मदतीसाठी असतात तसेच Âयां¸याकडे काही Öवतंý खाÂयांची जबाबदारी सुĦा िदली
जाऊ शकते. मोठ्या खाÂयांचा वाढलेला Óयाप कमी करÁयासाठी खाÂयातील काही
िवभागांची जबाबदारी राºय मंÞयांकडे िदली जाते. कॅिबनेट बैठकां¸या आमंýनािशवाय ते
कॅिबनेट¸या बैठकìला उपिÖथत राहó शकत नाहीत. कॅिबनेट मंÞयांना सहाÍयक Ìहणून ते
काम करतात. Âयांची सं´या वेगवेगÑया मंýीमंडळात वेगवेगळे आढळते. २००७ ¸या डॉ.
मनमोहन िसंग यां¸या मंिýमंडळात ३९ राºयमंýी होते. तर वतªमान २०१९ ¸या नर¤þ मोदी
यां¸या मंिýमंडळात ९ Öवतंý राºयमंýी आहेत तर २९ राºयमंýी आहेत.
३. उपमंýी:
उपमंýी हे मंिýमंडळातील ितसöया दजाªचे मंýी असतात. Âयां¸याकडे कोणÂयाही िवभागाचे
Öवतंý कामकाज िकंवा खाते िदलेले नसते. Âयांचे कायª हे फĉ वेगवेगÑया मंÞयांना
सहाÍयक Ìहणून मदत करÁयाचे असते. उपमंýी हे कॅिबनेट¸या बैठकéना उपिÖथत राहó
शकत नाहीत. Âयांचे ÿमुख कायª Ìहणजे संसदेत िवचारÐया गेलेÐया ÿijांची उ°रे देणे,
मंÞयांना सहाÍयक Ìहणून काम करणे, मंिýमंडळातील एक भाग Ìहणून मंिýमंडळ
कामकाजात सिøयता दशªिवणे ही कामे Âयांना करावी लागतात.बöयाच मंिýमंडळामÅये या
उपमंÞयांचा समावेश केलेला नसतो. गरजेनुसार Ļा मंÞयांची नेमणूक केली जात असते. हे
मंýी मंिýमंडळात असलेच पािहजे असे बंधन नाही. वतªमान नर¤þ मोदी सरकार¸या
मंिýमंडळात एकही उपमंýी नाहीत.
४. संसदीय सिचव:
ÿशासनाचे योµय िदशेने कायाªÆवयन करÁयासाठी संसदीय सिचवांची िनयुĉì केलेली
असते. हे ÿशासनातील सवō¸च भाग असतात. मंिýमंडळातील मंÞयांना ÿशासकìय
सहाÍयक Ìहणून संसदीय सिचवांची िनयुĉì केलेली असते. वाÖतिवक पाहता सिचव हे
मंýी नसतात माý मंिýमंडळा¸या बैठकìला उपिÖथत राहó शकतात. मंýी यांचे सिचव munotes.in
Page 108
108
ÿशासकìय ŀĶीने कायª करत असतात. मंÞयांना ÿशासकìय ŀĶीने आवÔयक असलेली
मािहती देणे, कायदे िनिमªती¸या वेळेस आवÔयक ती मािहती पुरिवणे तसेच िवभागाचे
कामकाज याबाबतचे मागªदशªन करÁयासाठी सिचव असतात. कॅिबनेट¸या बैठकìला मु´य
सिचव उपिÖथत राहó शकतात. Ìहणून संसदीय सिचव हे मंिýमंडळाचा एक ÿशासकìय
ŀĶीने अिवभाºय भाग असतात.
मंिýमंडळाचा कायªकाल:
भारताने संसदीय लोकशाहीचा Öवीकार केलेला आहे. Âयानुसारमंिýमंडळ हे संसदेला
जबाबदार असते. संसदेचा मंिýमंडळावर जोपय«त िवĵास आहे तोपय«त मंýीमंडळ हे
कायªरत असते. संसदेने मंिýमंडळा¸या िवरोधात अिवĵास ÿÖताव सादर केÐयास आिण तो
मंजूर झाÐयास मंिýमंडळाला राजीनामा īावा लागतो. मंिýमंडळ हे Öथापन झाÐयापासून ५
वषाªपय«त कायªरत राहते. मंिýमंडळातील काही मंÞयांचा पंतÿधान राजीनामा घेऊ शकतात.
अशा राजीनाÌयाची िशफारस राÕůपतéकडे कłन Âया मंÞयाला पदावłन दूर करÁयाचे
काम राÕůपतé¸या आदेशाने होते.
मोरारजी देसाई यांना पंतÿधान इंिदरा गांधी यां¸या िशफारशीने तÂकालीन राÕůपतéनी
पदावłन दूर केले होते.
मंÞयांना शपथ:
मंÞयांना पदúहण करÁयापूवê राÕůपती Âयांना पद व गोपनीयतेची शपथ देतात. या मÅये
पुढील बाबéचा समावेश असतो.
• भारतीय संिवधाना बĥल खरी िनķा व ®Ħा बाळगणे.
• भारताचे सावªभौमÂव व एकाÂमता उÆनत राखणे.
• कायª िनķापूवªक व शुĦ बुĦीने पार पाडणे.
• सवª तöहे¸या लोकांना िनभªयपणे व िनÖपृह पणे ममÂव भाव िकंवा आकस न बाळगता
ÆयाÍय वागणूक देणे.
याबाबत पदाची व गोपनीयतेची शपथ मंÞयांना राÕůपती देतात.
मंिýमंडळ मंÞयांचे वेतन व भ°े:
मंÞयांचे वेतन व भ°े संसदेĬारे वेळोवेळी ठरवले जातात. मंिýमंडळातील मंÞयाला संसद
सदÖया ÿमाणे वेतन व भ°े िमळत असतात. Âयाचबरोबर Âयाला दजाªÿमाणे खाजगी
खचाªसाठी भ°ा, मोफत िनवास, ÿवास भ°ा, वैīकìय सुिवधा इÂयादी ÿाĮ होतात.
३.३.१.३.१ मंिýमंडळ: अिधकार व कायª:
संसदीय लोकशाही ÓयवÖथेमÅये संसदेने घेतलेÐया िनणªयांचा तसेच कायīांची
अंमलबजावणी करÁयाचे कायª मंिýमंडळाला करावे लागते. मंिýमंडळाचा ÿमुख पंतÿधान
असून ते वाÖतवादी ÿमुख असतात. भारतीय राºयघटने¸या कलम ७४ नुसार अशी तरतूद munotes.in
Page 109
109
करÁयात आली आहे कì, राÕůपतéना Âयां¸या कायाªत मदतीसाठी पंतÿधान व Âयांचे
मंिýमंडळ असेल. भारतीय राजकìय ÓयवÖथेतील अंतगªत व बाĻ िनणªय घेÁया¸या ŀĶीने
मंिýमंडळ जबाबदार असते. कायªकारी मंडळाची सवª सूý पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळाकडे
असतात. राÕůीय Åयेयधोरणांची िनिमªती झाÐयानंतर Âया¸या अंमलबजावणीची सवªÖवी
जबाबदारी मंिýमंडळ पार पाडते. मंýीमंडळाचे कायª व अिधकार पुढीलÿमाणे...
१. धोरणांची आखणी करणे:
अिखल भारतीय पातळीवरील राÕůीय धोरणांची आखणी करÁयाची जबाबदारी
मंिýमंडळाची असते. िविवध खाÂयातील मंýी आपÐया खाÂयासंदभाªतील Åयेयधोरणे
ठरिवत असतात. देशांमÅये कायदा व सुÓयवÖथा िनमाªण Óहावी. Âयाचबरोबर
लोककÐयाणकारी ŀĶीने काम करÁयासाठी मंिýमंडळ जबाबदार असते. देशा¸या अंतगªत व
बाĻ िनणªय घेणे. देशा¸या सामािजक, आिथªक व राजकìय िवकासासाठी वेगवेगळे उपøम
आयोिजत करणे, Åयेय धोरणांची आखणी करणे याबाबत मंिýमंडळाला िनणªय ¶यावे
लागतात. Ìहणून मंिýमंडळाला राÕůीय Åयेयधोरणांची िनिमªती करÁयाचे महßवपूणª कायª पार
पाडावे लागते.
२. Åयेय धोरणांची अंमलबजावणी करणे:
कायªकारीमंडळ या नाÂयाने मंिýमंडळाने आखलेÐया Åयेयधोरणांची अंमलबजावणी
करÁयाची जबाबदारी मंिýमंडळाची असते. मंिýमंडळाने आखलेÐया धोरणांना संसदेची
माÆयता ¶यावी लागते. कारण आपण संसदीय लोकशाही ÓयवÖथा Öवीकारलेली
असÐयामुळे मंिýमंडळ हे संसदेला जबाबदार असते. िविवध अिधवेशनामधून संसदेने
िवचारलेÐया मािहतीची उ°रे मंिýमंडळाला īावी लागतात. मंिýमंडळातील मंýी संबंिधत
खाÂया¸या बाबतीत जबाबदार असतात. मंÞयांना सिचवां¸या मदतीने टाकलेÐया
Åयेयधोरणांची ÿÂय± अंमलबजावणी करावी लागते.
३. कायदेिवषयक कायª:
कायदे िनिमªतीचे कायª संसदेला पार पाडावे लागते. परंतु संसदेमÅये कायदे िनमाªण होत
असताना जे सरकारी िवधेयक मांडले जातात ते मंिýमंडळाला मांडावे लागतात. मंिýमंडळ
अिधवेशन काळामÅये कोणते िवधेयक आणायचे, तसेच कोणÂया मुद्īांवर चचाª करायची
याबाबतचा सवªÖवी िनणªय मंिýमंडळाचा असतो. ºया िवधेयकाला मंिýमंडळाची माÆयता
नसते असे खाजगी िवधेयक पास होÁयाची श³यता कमी असते. कायदेिनिमªती होत
असताना िवधेयका¸या समथªनाथª योµय ती भूिमका मंिýमंडळाला ¶यावी लागते.
कायदेिनिमªती¸या कामात मंिýमंडळाची महßवपूणª भूिमका असते. तसेच ºया वेळेस
लोकसभा िवसिजªत करायची आहे याबाबतीत मंिýमंडळाचा िनणªय महßवाचा असतो.
संसदेचे अिधवेशन बोलावणे, Öथिगत करÁयाचा िनणªय घेतांना राÕůपती मंिýमंडळाचा
सÐला घेतात.
४. आिथªक Öवłपाचे कायª:
मंिýमंडळाला आिथªक ÖवŁपाची कायª पार पाडावे लागते. देशा¸या सवा«गीण आिथªक
िवकासा¸या ŀĶीने मंिýमंडळ जबाबदार असते. Âयामुळे अंदाजपýक तयार करणे munotes.in
Page 110
110
याबाबतीत मंिýमंडळाचा िनणªय महßवाचा असतो. अंदाजपýक िव°मंýी तयार करतात
Âयांना पंतÿधान व मंिýमंडळ यांची सवªÖवी मदत ÿाĮ होते. राºया¸या उÂपÆना¸या व
खचाª¸या सवª बाबी अंदाजपýकात समािवĶ असतात. अशा ÿसंगी अंदाजपýकास पूरक
मािहती मंिýमंडळ ÿदान करत असते. संसदेमÅये अंदाजपýक मांडले गेÐयास Âयाचे
ÖपĶीकरण मंिýमंडळाला īावे लागते. मंिýमंडळाĬारे आयात िनयाªत धोरण, उÂपÆना¸या
बाबी, खचाª¸या बाबी व िव°ाचे ÓयवÖथापन कसे केले आहे याबाबत सिवÖतर मािहती
मंिýमंडळाला īावी लागते. Âयामुळे आिथªक ŀĶीने मंिýमंडळाची जबाबदारी अनÆयसाधारण
आहे.
५. समÆवय िनमाªण करणे:
मंिýमंडळ हे देशाचे कायªकारी मंडळ असते. देशा¸या सवा«गीण िवकासाला मंिýमंडळ
जबाबदार असते. Âयामुळे मंिýमंडळ कशा ÿकारची भूिमका पार पाडते यावर मंिýमंडळाचे
यशापयश अवलंबून असते. मंिýमंडळातील िविवध मंÞयांमÅये समÆवय िनमाªण कłन संघ
भावनेने काम करÁयाची जबाबदारी मंिýमंडळाची असते. भारतीय शासन ÓयवÖथेचे
कायª±ेý अिधक Óयापक झाÐयाने मंिýमंडळाला जबाबदारीने िनयोजनपूवªक काम करावे
लागते. ®म तसेच योजनांचे िवभाजन करत असताना समÆवयाची भावना िविवध
खाÂयांमÅये ठेवावी लागते. तसेच मंिýमंडळातील िविवध खाते हे परÖपरावलंबी असतात.
Âयामुळे Âयां¸यात संघषª होÁयापे±ा समÆवय िनमाªण होणे अिधक महßवाचे असते.
६. देशा¸या सावªभौमÂवाचे र±ण करणे:
मंिýमंडळाला देशातील सवª कायªकारी भूिमका पार पाडाÓया लागतात. देशा¸या अंतगªत व
बाĻ िनणªय घेÁयाचे सवªÖवी ÖवातंÞय मंिýमंडळाला असते. Âयामुळे देशा¸या सावªभौमÂवाचे
र±ण ते करत असतात. वेगवेगÑया देशांबरोबर तह, Óयापारी करार, व सैिनकì करार करणे,
आंतरराÕůीय पåरषदांमÅये सहभाग घेणे, आंतरराÕůीय संघटनांमÅये योµय ती भूिमका घेणे.
इÂयादी बाबतीमÅये मंिýमंडळाला देशाचे सावªभौमÂव अबािधत ठेवावे लागते.
७. नेमणुकì िवषयी कायª:
भारतीय राºयÓयवÖथेतील िविवध संिवधािनक पदािधकाöयां¸या नेमणुका राÕůपती करत
असतात. परंतु Âया पदावरील Óयĉé¸या नेमणुका राÕůपती करत असताना मंिýमंडळाचा
िनणªय महßवाचा असतो. मंिýमंडळाने िनिIJत केलेÐया Óयĉé¸या बाबतीत राÕůपतéना
औपचाåरक माÆयता īावी लागते. अशा नेमणुकì मÅये राºयांचे राºयपाल. ितÆही दलांचे
सेनापती, परराÕů राजदूत, सवō¸च व उ¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश, िनवडणूक आयुĉ,
वेगवेगÑया आयोगाचे अÅय± व सदÖय इÂयादéची नेमणूक करताना मंिýमंडळाचा िनणªय
महßवाचा ठरतो.
वरील िविवध महßवा¸या कायª व अिधकारामधून मंिýमंडळाची भूिमका िनणाªयक व
महßवाची असÐयाचे ÖपĶ होते. कायªकारीमंडळ Ìहणून मंिýमंडळाला देशा¸या कायªकारी
स°ेची, कायदा व सुÓयवÖथेची सवªÖवी जबाबदारी पार पाडावी लागते.
munotes.in
Page 111
111
सारांश:
भारताने संिवधाना¸या माÅयमातून संसदीय लोकशाहीचा Öवीकार केलेला आहे. संसदीय
लोकशाहीचे दोन ÿमुख असतात एक वाÖतिवक ÿमुख Ìहणून पंतÿधान असतात, तर
नामधारी ÿमुख Ìहणून राÕůपती असतात. संसदीय लोकशाहीत क¤þीय पातळीवर
कायªकारी ÖवŁपाचे कायª करÁयासाठी कायªकारीमंडळ असते. क¤þीय कायªकारीमंडळात
राÕůपती, पंतÿधान व Âयां¸या मंिýमंडळाचा समावेश होतो. राÕůाचा कारभार राÕůपतé¸या
नावाने चालतो. कारण ते घटनाÂमक ÿमुख असतात. राÕůपतéना कायाªत मदतीसाठी
पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळ असते. Âयामुळे आपण या ÿथम भागातून क¤þीय कायªकारी
मंडळाचे अÅययन केले. राÕůपती, राÕůपतéची भूिमका, पंतÿधान व पंतÿधानांचे Öथान व
भूिमका, मंिýमंडळाची रचना, मंýीमंडळाचे कायª व अिधकार यांचे अÅययन केले. क¤þीय
कायªकारीमंडळावर देशा¸या राजकìय ÓयवÖथेचे भिवतÓय अवलंबून असते.
आपली ÿगती तपासा:
१. राÕůपतéचे Öथान व भूिमका ÖपĶ करा?
२. पंतÿधानांची कायª व अिधकार िलहा?
३. मंिýमंडळाची रचना ÖपĶ करा?
४. मंिýमंडळाचे कायª व अिधकार िलहा?
munotes.in
Page 112
112
३.४ संसद: महÂव व भूिमका
३.४.१ संसदीय लोकशाही :
भारताने संसदीय लोकशाहीचा Öवीकार केलेला आहे. लोकशाहीची जननी Ìहणून आपण
इंµलंडला ओळखतो. इंµलंडमधील संसदीय लोकशाहीचा भारतीय लोकशाहीवर Óयापक
ÿभाव पडलेला आहे. कारण िāिटशांनी भारतावर दीडशे वष¥ राºय केले. भारतीय
राºयघटनेची िनिमªती होत असताना िāिटश पालªम¤टने केलेÐया कायīांचा ÿभाव पडलेला
आहे. Âयात १९०९ चा कायदा, १९१९ चा कायदा व १९३५ चा कायदा यांचा Óयापक
ÿभाव भारतीय राºयाघटनेवर पडलेला आहे. Âयाच माÅयमातून आपण राºयघटने¸या
माÅयमातून संसदीय लोकशाहीचा Öवीकार केलेला आहे. हे वरील मुīावłन आपण
बिघतले. स°ा िवभाजनातून कायदेमंडळ, कायªकारी मंडळ व Æयायमंडळ यांची िनिमªती
करÁयात आली. क¤þीय कायदेमंडळाला संसद असे Ìहणतो. संसदेला िविधमंडळ
असेदेखील Ìहटले जाते.
सवªÿथम संसदीय लोकशाहीचा अथª बिघतला असता.-
• अशा संसदीय लोकशाही¸या राजकìय ÓयवÖथेमÅये संसद सवª®ेķ असते.
• संसदीय लोकशाहीत दोन ÿमुख असतात एक नामधारी ÿमुख Ìहणून राÕůपती
असतात. तर वाÖतिवक ÿमुख Ìहणून पंतÿधान असतात.
• संसदीय लोकशाहीत कायªकारी मंडळ Ìहणजे मंिýमंडळ हे संसदेला जबाबदार राहóन
काम करत असते.
• मंिýमंडळ संसदेचा िवĵास असे पय«त कायªरत असते, संसदेचा अिवĵास ठराव पाåरत
झाÐयास मंिýमंडळ बरखाÖत होते. अशा ÓयवÖथेला Óयापक ÿमाणात संसदीय
लोकशाही असे Ìहणतात.
Âयामुळे लोकांचे ÿितिनिधÂव करणारी संसद ही सवō¸च संÖथा Ìहणून कायªरत असते.
Âयामुळे संसदीय लोकशाहीमÅये संसद कायदे िनिमªती, तसेच कायªकारी मंडळावर
िनयंýणाÂमक ŀĶीने काम करत असते. Âयामुळे संसदेचे महßव अनÆयसाधारण िनमाªण
झालेले आहे.
लोकशाहीची Óया´या करताना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर Ìहणतात, “लोकशाही िह अशी
राजकìय ÓयवÖथा आहे कì, ºयात Óयĉì¸या मत आिण मनाचे पåरवतªन अिहंसाÂमक
मागाªने करता येते, अशा ÓयवÖथेला लोकशाही Ìहणतात.”
munotes.in
Page 113
113
तसेच अāाहम िलंकन यांची Óया´या देखील समपªक आहे. ते Ìहणतात, “लोकशाही Ìहणजे
लोकांनी, लोकांसाठी. लोकांĬारे चालिवलेले शासन Ìहणजे लोकशाही होय.”
भारतीय संसदीय लोकशाही राÕůात संसदेचे दोन सभागृह आपण Öवीकारले आहे. लोकांचे
ÿितिनधी संसदे¸या लोकसभा या सभागृहात िनवडून येतात तर राºयसभा या दुसöया
सभागृहात राºयाचे ÿितिनधी िनवडून येत असतात. अशा िĬगृही संसदेचा आपण Öवीकार
केलेला आहे.
३.४.२ संसद:
चला तर मग सवªÿथम भारतीय संसदेची संकÐपना अËयासूया. भारताने राºयघटने¸या
कलम १ नुसार संघराºय ÓयवÖथेचा Öवीकार केला आहे. Âयानुसार संघराºय ÓयवÖथे¸या
कायदेिवषयक बाबतीत कायदे िनमाªण करÁयासाठी क¤þीय कायदेमंडळ Öथापन करÁयात
आले आहे. Âयालाच संसद असे Ìहणतात. आपण लोकशाही ÓयवÖथेत संसदीय शासन
पĦती Öवीकारलेली असून संसदीय शासन पĦतीनुसार भारतीय राºयघटने¸या कलम ७५
नुसार कायªकारीमंडळ संसदेला जबाबदार राहते, Ìहणून राºयघटने¸या माÅयमातून
संसदेची भूिमका अÂयंत महßवाचे आहे. कलम ७९ नुसार क¤þीय कायदेमंडळात राÕůपती,
राºयसभा व लोकसभा यांचा समावेश होतो. संसदेची ÿमुख दोन सभागृहे आहेत एक
लोकसभा आिण दुसरे राºयसभा. संसदेत पाåरत केलेÐया कायīावर राÕůपतéची Öवा±री
झाÐयानंतर कायīात łपांतर होते. Âयामुळे राÕůपती हे कायदेमंडळातील एक अिवभाºय
भाग आहेत Âयामुळे भारतीय कायदेमंडळाला िýगृही संसद असे देखील Ìहणतात.
भारतीय राºयघटने¸या कलम ७९ नुसार संसदेची तरतूद करÁयात आली आहे. भारतीय
संसदेत राÕůपती, राºयसभा व लोकसभा यांचा समावेश होतो. भारतीय राºय घटने¸या
कलम ८० नुसार राºयसभा या वåरķ सभागृहाची तरतूद केलेली आहे. तर कलम ८१
नुसार लोकसभा या किनķ सभागृहाची तरतूद केलेली आहे. संसदेने पाåरत केलेÐया
कायīावर राÕůपतéची सही झाÐयानंतर कायīात łपांतर होते. Âयामुळे राÕůपती हे
संसदीय एक अिवभाºय भाग आहेत. वरील कायªकारीमंडळा¸या मुīात आपण राÕůपतéचा
अËयास केला. आता आपण लोकसभे¸या दोÆही सभागृहांचा अËयास कłया. संिवधािनक
संÖथा Ìहणून संसदे¸या या दोÆही सभागृहांची रचना. कायª व अिधकार यांचे अÅययन कł.
३.४.३ िĬगृही सभागृहांचे महÂव/ गरज:
१. एका सभागृहाची हòकूमशाही: कायदेमंडळाचे एकच सभागृह असÐयास कायदे
िनिमªती¸या बाबतीत संपूणª स°ा एका सभागृहाकडे एकवटली जाईल. Âयामुळे एकाच
सभागृहाचे जुलमी स°ा ÿÖथािपत होईल व मनमानी पĦतीने कायदे तयार होतील.
२. िवधेयकावर सिवÖतर चचाª: कायदेमंडळाची दोन सभागृह असÐयामुळे िवधेयकावर
सिवÖतर चचाª करता येते. घाईघाईने िनणªय घेणे िकंवा कायदा पास करणे यामुळे
चुकìचा कायदा पास होऊ शकतो. कायदेमंडळाची दोन सभागृह असÐयामुळे munotes.in
Page 114
114
सिवÖतर व ÿदीघª चचाª करता येते. Âयामुळे िनदōष असा कायदा िनमाªण होÁयास
मदत होते.
३. िवधेयकातील दोष दूर करणे: कायदेमंडळाची दोन सभागृह असÐयामुळे यावर दोÆही
सभागृहात चचाª होते. िवधेयका¸या योµय अयोµय बाजू बिघतÐया जातात, Âयामुळे ते
दोष दूर करÁयास मदत होते.
४. कामात मदत: कायदेमंडळाची एकच सभागृह असÐयास एकाच सभागृहावर कामाचा
अितåरĉ ताण पडतो. Âयामुळे Ĭीगृिह कायदेमंडळ असÐयास कामात मदत होते.
५. लोकांचे व राºयाचे ÿितिनधी: संसदेचे लोकसभा व राºयसभा अशी दोन सभागृह
असÐयामुळे कायदेमंडळाचे कामकाज करणे सोयीचे होते. लोकसभा हे लोकांचे
ÿितिनिधÂव करते तर राºयसभा हे राºयाचे ÿितिनिधÂव करते. Âयामुळे
संघराºयातील एकाÂमता जोपासणे श³य होते.
६. कायदेमंडळात सातÂय: संसदेचे दोन सभागृह असÐयामुळे लोकसभेचा कायªकाल
संपतो तेÓहा लोकसभा बरखाÖत होते. अशा ÿसंगी राºयसभा हे Öथायी सभागृह
असते. Âयामुळे कायदेमंडळात सातÂय राहते.
७. त² Óयĉéचा फायदा : कायदेमंडळाची दोन सभागृह असÐयामुळे त² Óयĉéचा
फायदा होतो. कारण राºयसभा या व åरķ सभागृहात राÕůपतéĬारे १२ िविवध
±ेýातील त² व ²ानी Óयĉéची सदÖय Ìहणून िनयुĉì केली जाते. Âयां¸या ²ानाचा व
अनुभवाचा कायदे िनिमªती¸या वेळेस फायदा होतो.
८. िभÆन िवचार ÿवाहांना ÿितिनिधÂव: कायदेमंडळात दोन सभागृह असÐयामुळे
समाजातील िभÆन- िभÆन िवचार ÿवाहांना ÿितिनिधÂव देता येते. जसे अँµलो-इंिडयन,
अÐपसं´यांक, अनुसूिचत जाती व जमाती िविवध ±ेýातील नामवंत Óयĉì यांना
ÿितिनिधÂवाची संधी िमळते.
९. एकगृिह कायदेमंडळाचे दोष दूर होतात: एक गृही कायदेमंडळात िविवध दोष
असतात जसे Óयिĉगत ÿभाव, िविशĶ प±ाचा ÿभाव , राजकìय िवचारÿणालीचा
ÿभाव, एक प±ीय हòकूमशाही, Óयिĉपूजा, भावना यांसार´या समÖया दूर होऊ
शकतात.
३.४.४ लोकसभा: रचना :
लोकसभा हे संसदेचे किनķ सभागृह आहे. भारतीय राºयघटने¸या कलम ८१ नुसार
लोकसभेची तरतूद करÁयात आलेली आहे. लोकसभा हे नावाÿमाणे लोकांचे ÿितिनिधÂव
करणारे सभागृह आहे. माý अिधकारा¸या बाबतीत पािहले असता ते ÿथम सभागृह िदसते.
लोकसभेची रचना अËयासत असताना सदÖय सं´येचा िवचार करणे øमÿाĮ ठरते.
लोकसभेची जाÖतीत जाÖत सदÖय सं´या ५५२ िनिIJत केलेली आहे. Âयात ५३० सदÖय
घटक राºयातून २० सदÖय क¤þशािसत ÿदेशातून व २ सदÖय अँµलो-इंिडयन जमातीचे
राÕůपती िनयुĉ कł शकतात. माý वतªमान लोकसभेचा जर िवचार केला असता ३१ Óया
घटना दुŁÖतीनुसार ५४५ सदÖय सं´या िनिIJत केलेली आहे. यात अनुसूिचत जातéसाठी
७८ जागा तर अनुसूिचत जमातéसाठी ३८ जागा राखीव ठेवÁयात आलेÐया आहे. उ°र munotes.in
Page 115
115
ÿदेशातून सवाªिधक ८० जागा लोकसभेवर िनवडून जातात. महाराÕůातून ४८ खासदार
लोकसभेवर िनवडून जातात.
या लोकसभे¸या सदÖयांची िनवडणूक ÿÂय±पणे लोकांकडून होते. क¤þीय िनवडणूक
आयोगा¸या माÅयमातून गुĮ मतदान पĦतीने िनवडणूक ÿिøया पार पडते. एका मतदार
संघातून एक सदÖय िनवडून येत असतो. साधारणतः दहा लाख लोकसं´येचा एक मतदार
संघ असतो.
लोकसभे¸या सदÖयÂवासाठी पाýता:
१. तो उमेदवार भारतीय नागåरक असावा.
२. Âयाचे वयाचे २५ वषª पूणª असावे.
३. Âया उमेदवाराचे नाव मतदार यादीत असावे.
४. संसदेने वेळोवेळी िनधाªåरत केलेÐया अटी Âयाने पूणª केलेÐया असाÓयात.
५. उमेदवाराने क¤þ िकंवा राºय शासना¸या आिथªक लाभाचे कोणतेही पद धारण केलेले
नसावे.
६. अनुसूिचत जाती िकंवा अनुसूिचत जमाती¸या राखीव जागांवर उभा राहणारा उमेदवार
Âयाच जातीतील असावा Âयाबाबतचे जातीचे ÿमाणपý तसेच वैधता ÿमाणपý Âयाने
सादर करावे.
७. ती Óयĉì वेडी िकंवा िदवाळखोर नसावी.
लोकसभेचा कायªकाल:
भारतीय राºयघटनेनुसार लोकसभेचा कायªकाल पाच वष¥ इतका िनिIJत केलेला आहे. माý
कायªकाल पूणª होÁयापुवê राÕůपती लोकसभा िवसिजªत कł शकतात. तसेच लोकसभे¸या
सदÖयांचा कायªकाल देखील पाच वषाªचा िनिIJत केलेला आहे. कायªकाल संपÁयापूवê
सदÖय राजीनामा देऊ शकतात. Âयाचबरोबर आणीबाणी¸या काळात सहा मिहÆयांनी
लोकसभेचा कायªकाल वाढिवता येतो. माý असा कायªकाल केवळ दोनच वेळा वाढिवता
येतो. आणीबाणी रĥ झाÐयानंतर सहा मिहÆया¸या आत पुÆहा िनवडणुका घेऊन नवीन
लोकसभा तयार करावी लागते.
लोकसभेसाठी गणपूतê/ गणसं´Íया/ कोरम:
लोकसभेचे कामकाज चालू राहÁयासाठी िविशĶ गणसं´येची आवÔयकता असते. िकमान
लोकसभे¸या सदÖयांची उपिÖथती आवÔयक असते. Âया सं´येला गणपूतê, गणसं´या
िकंवा कोरम असे Ìहणतात. लोकसभेचे एकूण सदÖयां¸या १/१० ÿमाणात िकमान सदÖय
उपिÖथत असणे आवÔयक असते. या सं´येलाच गणपूतê असे Ìहणतात. गणपूतê अभावी
लोकसभेचे अिधवेशन तहकूब केले जाते. लोकसभा सभापती गणपूतê अभावी अिधवेशन
तहकूब कł शकतात.
munotes.in
Page 116
116
लोकसभेचे अिधवेशन:
लोकसभेचे वषाªत िकमान दोन अिधवेशन घेतले गेले पािहजेत असे बंधन आहे. या दोन
अिधवेशनामधील अंतर सहा मिहÆयापे±ा जाÖत असता कामा नये. तसेच िवशेष ÿसंगी
राÕůपती देखील अिधवेशन बोलावू शकतात. काही ÿसंगी लोकसभा व राºयसभा यांचे
संयुĉ अिधवेशन राÕůपती बोलवत असतात. साधारण वषा«मÅये पावसाळी अिधवेशन,
िहवाळी अिधवेशन व अथªसंकÐपीय अिधवेशन असे अिधवेशन होत असतात.
३.४.५ राºयसभा: रचना:
भारतीय राºयघटने¸या कलम ७९ नुसार संसदेची तरतूद करÁयात आली आहे. भारतात
कायदेमंडळ हे िĬगृही ÖवीकारÁयात आले आहे. संसदे¸या वåरķ सभागृहाला राºयसभा
असे Ìहणतात. भारतीय राºयघटने¸या कलम ८० नुसार राºयसभा या सभागृहाची तरतूद
केलेली आहे. राºयसभा हे सभागृह कायम सभागृह असून ते कधीही बरखाÖत होत नाही,
Âयामुळे या सभागृहाला Öथायी सभागृह असे देखील Ìहणतात. राºयसभा या सभागृहात
राºयांचे ÿितिनधी असतात. घटक राºयां¸या िवधानसभे¸या िनवाªिचत सदÖयां¸या
माÅयमातून िनवाªिचत होऊन येणारे ÿितिनधी राºयसभेवर असतात. हे कायम सभागृह
असÐयाने क¤þीय कायदेमंडळ कधीही बरखाÖत होत नाही.
संसदे¸या राºयसभा या वåरķ सभागृहाची सदÖय सं´या जाÖतीत जाÖत २५० इतकì
असते. या सदÖयांपैकì २३८ सदÖय घटकराºय व क¤þशािसत ÿदेशातून िनवाªिचत होऊन
येतात, तर राÕůपती कला , सािहÂय, िव²ान, øìडा, संÖकृती, समाजसेवा, िश±ण
यांसार´या िविवध ±ेýातील १२ नामवंत त² व हòशार Óयĉéची िनयुĉì राºयसभेवर
करतात. घटक राºया¸या िवधानसभा या सभागृहातील िनवाªिचत सदÖयांकडून
राºयसभे¸या सदÖयांची िनवडणूक पार पडते. महाराÕůातून राºयसभेवर १९ सदÖय,
उ°र ÿदेशातून सवाªिधक ३१ सदÖय तर िदÐलीतून ३ सदÖय राºयसभेवर जातात.
राºयसभेसाठी पाýता:
राºयसभे¸या सदÖयÂवासाठी उमेदवाराकडे पुढील पाýता असणे आवÔयक असते.
१. तो उमेदवार भारताचा नागåरक असावा.
२. Âया Óयĉì¸या वयाची ३० वष¥ पूणª केलेली असावीत.
३. संसदेने वेळोवेळी केलेÐया राºयसभे¸या सदÖयÂवासाठी¸या पाýते¸या अटी Âया
Óयĉìने पूणª केलेÐया असाÓयात.
४. Âया Óयĉìचे नाव ºया राºयातून िनवाªिचत होऊन येणार आहे Âया राºया¸या मतदार
यादीत असले पािहजे.
५. Âया Óयĉìने क¤þ शासनाचे व राºय शासनाचे कोणतेही आिथªक लाभाचे पद धारण
केलेले नसावे.
६. तो उमेदवार िदवाळखोर िकंवा वेडा नसावा.
munotes.in
Page 117
117
राºयसभेचा कायªकाल:
राºयसभा हे संसदेतील Öथायी सभागृह आहे. ते कधीही बरखाÖत होत नाही. Âयामुळे Âया
सभागृहाला कायम सभागृह अस¤ देखील Ìहणतात. माý राºयसभे¸या सदÖयांचा कायªकाल
६ वषा«चा िनिIJत केलेला आहे. राºयसभा हे कायम सभागृह आहे, कारण राºयसभेचे दर
दोन वषा«नी एकतृतीयांश सदÖय िनवृ° होतात आिण िततकेच सदÖय पुÆहा िनवाªिचत
होऊन पाठिवले जातात. ते सदÖय कायªकाल संपÁयापूवê आपÐया पदाचा राजीनामा देऊ
शकतात.
राºयसभेसाठी गणपूतê/ कोरम:
राºयसभेचे कामकाज चालू राहÁयासाठी िविशĶ गणसं´येची आवÔयकता असते. िकमान
राºयसभे¸या सदÖयांची उपिÖथती आवÔयक असते. Âया सं´येला गणपूतê, गणसं´या
िकंवा कोरम असे Ìहणतात. राºयसभेचे एकूण सदÖयां¸या १/१० ÿमाणात िकमान सदÖय
उपिÖथत असणे आवÔयक असते. या सं´येलाच गणपूतê असे Ìहणतात. गणपूतê अभावी
राºयसभेचे अिधवेशन तहकूब केले जाते. राºयसभा सभापती गणपूतê अभावी अिधवेशन
तहकूब कł शकतात.
राºयसभेचे अिधवेशन:
राºयसभेचे वषाªत िकमान दोन अिधवेशन घेतले गेले पािहजेत असे बंधन आहे. या दोन
अिधवेशना मधील अंतर सहा मिहÆयापे±ा जाÖत असता कामा नये. तसेच िवशेष ÿसंगी
राÕůपती देखील अिधवेशन बोलावू शकतात. काही ÿसंगी लोकसभा व राºयसभा यांचे
संयुĉ अिधवेशन राÕůपती बोलवत असतात. साधारण वषा«मÅये पावसाळी अिधवेशन,
िहवाळी अिधवेशन व अथªसंकÐप अिधवेशन असे अिधवेशन होत असतात.
३.४.६ संसद: भूिमका (लोकसभा व राºयसभा कायª):
क¤þीय कायदेमंडळाला संसदअसे Ìहणतात. संसदेमÅये लोकसभा व राºयसभा या दोÆही
सभागृहांचा समावेश होतो. लोकसभा हे सभागृह किनķ सभागृह असले तरीही
अिधकारां¸या बाबतीत ÿथम सभागृह आहे. राºयसभा हे वåरķ सभागृह आहे परंतु
अिधकारां¸या बाबतीत दुÍयम सभागृह आहे. दोÆही सभागृहांना संयुĉåरÂया संसद असे
संबोधले जाते. संसदेतील लोकसभा व राºयसभे¸या काया«चा आढावा घेतला असता
लोकसभेकडे अिधकारां¸या बाबतीत झुकते माप असताना िदसते. संसदेला संयुĉरीÂया
पुढील महßवाची कामे करावी लागतात.
१. कायदेिवषयक कायª व अिधकार:
लोकसभा हे जनतेचे ÿितिनिधÂव करणारे सभागृह असÐयाने लोकसभेकडे अिधक ÿमाणात
अिधकार क¤िþत झालेले आहेत. राºयसभा हे राºयांचे ÿितिनिधÂव करणारे सभागृह आहे.
या दोÆही सभागृहांना कायदे िनिमªतीची महßवाची जबाबदारी पार पाडावी लागते. कायīाची
िनिमªती करणे, कायīात दुŁÖती करणे िकंवा कायदा रĥ करणे याबाबतीत संसद कायª पार
पाडत असते. क¤þसूची, समवतê सूची व शेषािधकार या बाबतीत कायदा करÁयाचा
अिधकार संसदेला आहे. तसेच राºयसूचीतील एखाīा िवषयाबाबतीत क¤þाला कायदा munotes.in
Page 118
118
करावासा वाटला तर राºयघटने¸या कलम २४९ नुसार संसद राºयसूची¸या
िवषयासंदभाªत सुĦा कायदा कł शकते. सामाÆयतः धनिवधेयक हे िवधेयक ÿथम
लोकसभेत मानले जाते. लोकसभेने िवधेयकावर सिवÖतर चचाª कłन मंजुरी िदÐयानंतर
िवधेयक राºयसभेत मांडले जाते. िवधेयका¸याबाबतीत संसदे¸या दोÆही सभागृहांची
बहòमताने माÆयता िमळाÐयानंतर िवधेयक मंजूर होते. Âयानंतर ते िवधेयक राÕůपतीकडे
सहीसाठी जाते. राÕůपतéची Öवा±री झाÐयानंतर िवधेयकाचे कायīात Łपांतर होते.
राÕůपितनी कलम १२३ नुसार काढलेÐया वटहòकुमास कायīाचा दजाª असतो. परंतुअशा
वटहòकुमासकायīाचा दजाª ÿाĮ होÁयासाठी संसदे¸या बहòमता¸या माÆयतेची आवÔयक
असते. दोÆही सभागृहांना कायदे िनिमªती¸या याबाबतीत िवधेयकावर चचाª करणे, िवधेयक
मंजूर करणे, िवधेयक नाकारणे, Âयाबाबत मतदान करणेचे कायª करावे लागते. संसदे¸या
लोकसभा व राºयसभा या दोÆही सभागृहांना कायदा िनिमªती¸या संदभाªत वरील महÂवाची
भूिमका पार पाडावी लागते.
२. अथªिवषयक कायª व अिधकार:
संसदेचे अथªिवषयक कायª व अिधकार अËयासले असता लोकसभेकडे आिथªक अिधकार
अिधक क¤िþत झालेले िदसतात. तुलनेने राºयसभेकडे आिथªक बाबतीत कमी अिधकार
असलेले िदसतात. िवधेयक हे अथª िवधेयक आहे कì सामाÆय िवधेयक आहे हे ठरवÁयाचा
अिधकार लोकसभे¸या सभापतéना आहे. अथª िवधेयक हे सवªÿथम लोकसभेतच मांडावे
लागते. लोकसभेने मंजूर केलेले अथªिवधेयक बहòमताने माÆयता िदÐयास लोकसभेत मंजूर
होते. Âयानंतर ते राºयसभेचे कडे पाठवले जाते. राºयसभेला चौदा िदवसांचा अवधी िदला
जातो, Âया अवधी¸या आत राºयसभेला आपले मत कळवावे लागते.जर १४ िदवसां¸या
आत राºयसभेने मंजुरी न िदÐयास ते िवधेयक राºयसभेला माÆय असÐयाचे समजले जाते.
वािषªक अंदाजपýक देखील सवªÿथम लोकसभेतच मांडावे लागते. घटक राºयांना िदÐया
जाणाöया आिथªक िनधé¸या मागÁया, पुरवणी मांगÁया लोकसभेतच मांडाÓया लागतात.
यावłन हे ÖपĶ िदसते कì आिथªक बाबतीमÅये लोकसभेला अिधक अिधकार ÿाĮ झालेले
िदसतात. Âयामुळे आिथªक बाबतीत लोकसभेचे अिधक िनयंýण ÿÖतािपत होते, तुलनेने
राºयसभेचे आिथªक बाबतीत Öथान दुÍयम असताना ÖपĶ होते.
३. कायªकारी Öवłपाची कायª व अिधकार:
भारताने संसदीय लोकशाहीचा Öवीकार केलेला आहे, Âयामुळे कायªकारी मंडळ हे संसदेला
जबाबदार राहóन काम करत असते. भारताचे पंतÿधान व कायªकारी मंडळ हे लोकसभा व
राºयसभेला जबाबदार असतात. दोÆही सभागृहांमÅये अिधवेशन काळात मंिýमंडळावर पij
- उ°रांĬारे िनयंýण ठेवले जाते. मंिýमंडळावर लोकसभेचे अिधक िनयंýण ÿÖथािपत होते.
कारण लोकसभेतील बहòमता¸या आधारावर मंिýमंडळ तयार होत असते. तुलनेने
राºयसभा या सभागृहाला कमी अिधकार ÿाĮ झालेले आहेत.अिधवेशन काळात मंÞयांना
Âयां¸या खाÂया संदभाªतील िविवध ÿij िवचारले जातात. Âया ÿijांची लेखी अथवा तŌडी
उ°र देणे ही मंÞयांची जबाबदारी असते. Âयामुळे कायªकारी मंडळावर कायदेमंडळाचे
िनयंýण ÿÖथािपत होते. कायªकारी मंडळातील ĂĶाचार, दĮर िदरंगाई, जनतेबĥल munotes.in
Page 119
119
जागłकतेचा अभाव, समाजिहताचा िवसर यांसार´या समÖयांवर संसद िनयंýण ठेवत
असते. संसदेĬार¤ कायªकारी मंडळावर अिवĵास ÿÖताव सादर करणे, सभाÂयाग करणे,
मंिýमंडळाचा राजीनामा मागणे, Öथगन ÿÖताव मांडने इÂयादीĬारे संसद कायªकारी
मंडळावर िनयंýणाÂमक भूिमकेतून काम करताना िदसते.
४. घटनादुŁÖती िवषयक कायª व अिधकार:
भारतीय राºयघटने¸या कलम ३६८ नुसार घटना दुŁÖतीची तरतूद केलेली आहे.
Âयानुसार संसदे¸या दोÆही सभागृहांना घटनादुŁÖतीचा अिधकार ÿाĮ झालेला आहे.
घटनादुŁÖतीतीन ÿकारे करता येते. संसदे¸या साÅया बहòमताने, संसदे¸या िवशेष बहòमताने
व संसदे¸या िवशेष बहòमताने आिण िनÌया पे±ा जाÖत घटक राºयां¸या माÆयतेने
घटनादुŁÖती करता येते. घटनादुŁÖतीĬारे राºयघटनेतील जुने कायदे रĥ करणे, नवीन
कायदा अंतभूªत करणे िकंवा कायīाचा काही भाग रĥ करणे याबाबतीत घटना दुŁÖती
िवधेयक संसदेत सादर होते. तेÓहा Âया घटनादुŁÖती िवधेयका¸या बाबतीत लोकसभा व
राºयसभा या दोÆही सभागृहांची काही िवधेयाका¸याबाबतीत साÅया बहòमताची
आवÔयकता असते. तर काही घटनादुŁÖती िवधेयाका¸या बाबतीत संसदे¸या २/३
बहòमताची आवÔयकता असते. संसदे¸या माÆयतेनंतर घटनादुŁÖती िवधेयक संसदेत मंजूर
होते .
५. िनवडणुकìिवषयी कायª व अिधकार:
संसदेला िनवडणुकìिवषयी महßवाचे कायª व अिधकार ÿाĮ झालेले आहेत. भारतीय
राºयघटने¸या कलम ५४ ते ६६ मÅये राÕůपती व उपराÕůपती यां¸या िनवडणुकìची
ÿिøया ÖपĶ केलेली आहे. यात केवळ संसदेचे लोकिनवाªिचत खासदार मतदान करतात.
राÕůपती व उपराÕůपती यां¸या िनवडणुकìिवषयी महßवाची भूिमका संसदेला पार पाडावी
लागते. संसदेचे लोकिनवाªिचत खासदार मतदानातून राÕůपती व उपराÕůपती यांची
िनवडणूक ÿिøया पार पाडत असतात. तसेन पंतÿधान आिण Âयांचे मंिýमंडळ यांची
नेमणूक करताना संसदेतूनच करावी लागते, लोकसभेतील बहòमतवाÐया प±ातून Âयांची
नेमणूक होत असते. तसेच संसदेत िविवध अËयास सिमÂया तयार कराÓया लागतात,
Âयांचे अÅय± व सदÖयांची नेमणूक करÁयाचे कायª संसदेला पार पाडावे लागते.
Âयामुळे संसदेला राÕůपती व उपराÕůपती यां¸या िनवडणुकì¸या संदभाªत मतदानाचे कायª
करावे लागते. तसेच पंतÿधान आिण Âयांचे मंिýमंडळ यांची नेमणूक करताना, संसदीय
सिमÂया तयार करताना संसदेला महßवाचा अिधकार ÿाĮ झालेला आहे.
६. संसदेची इतर कायª व अिधकार:
संसदेमÅये महािभयोगाचा खटला भरता येतो. कलम ६१ नुसार राÕůपती¸या िवरोधात
असा खटला भरता येतो. Âयाÿसंगी संसदे¸या दोÆही सभागृहांची २/३ बहòमताची माÆयता
आवÔयक असते. तेÓहाच हा महािभयोगाचा खटला मंजूर होतो व राÕůपतéना आपले पद
सोडावे लागते.
munotes.in
Page 120
120
सवō¸च व उ¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश यांनी घटनाबाĻ कायª केÐयास िकंवा गैरकारभार
केÐयास Âयां¸या िवरोधात महािभयोगाचा खटला भरता येतो. Âयाÿसंगी हा महािभयोगाचा
खटला मंजूर होÁयासाठी संसदे¸या दोनतृतीयांश बहòमताची आवÔयकता असते.
राÕůपती भारतीय संिवधाना¸या कलम ३५२ ते ३६० या कलमानुसार आणीबाणी लागू
कł शकतात. राÕůीय आणीबाणी, घटनाÂमक आणीबाणी व आिथªक आणीबाणी लागू
करताना आणीबाणी घोिषत केÐयानंतर Âया आणीबाणीला संसदे¸या मंजुरीची आवÔयकता
असते. संसदेने नामंजुरी िदÐयास आणीबाणी रĥ होऊ शकते.
राÕůपती भारतीय संिवधाना¸या कलम १२३ या कलमानुसार वटहòकुम काढू शकतात.
राºयघटनेनुसार वटहòकुमाला कायīाचा दजाª असतो. माý Âया वटहòकुमाला संसदे¸या
माÆयतेची आवÔयकता असते, अÆयथा तो वटहòकुम रĥ होतो.
भारतीय संघराºयातील घटक राºयां¸या सीमा बदलणे, नवीन घटक राºयांची िनिमªती
करणे, एखाīा घटक राºयात नवीन िवधान पåरषद Öथापन करणे इÂयादी बाबतीत
संसदे¸या दोÆही सभागृहांची माÆयता घेणे आवÔयक असते.
संसदे¸या राºयसभेला एक िवशेष अिधकार ÿाĮ झालेला आहे. Âयानुसार राºयसभा नवीन
अिखल भारतीय सेवा िनमाªण कł शकतात. भारतीय राºयघटने¸या कलम ३१२ नुसार
राºयसभा गरजेनुसार नवीन अिखल भारतीय सेवा िनमाªण कł शकतात. अशा Öवłपाचा
ठराव राºयसभेत २/३ बहòमताने मंजूर करणे गरजेचे असते. Âयानंतर नवीन अिखल
भारतीय सेवा िनमाªण होते.
वरील िविवध बाबतीमÅये पािहले असता संसदे¸या दोÆही सभागृहांची वेगवेगळी कायª व
अिधकार ÖपĶ होताना िदसतात. माý अिधकारा¸या बाबतीत राºयसभेचे Öथान दुÍयम
असÐयाचे ÖपĶ होते. आिथªक बाबतीत लोकसभेला अिधक अिधकार ÿाĮ झालेले आहेत.
३.४.७ कायदे िनिमªतीची ÿिøया:
क¤þीय कायदेमंडळाला संसद Ìहणतात. संसदेचे ÿमुख कायª कायīाची िनिमªती करणे
असते. आधुिनक काळात पािहले असता इंµलंड, अमेåरका व भारतात देखील कायदे
िनिमªतीचे कायª कायदेमंडळ व कायªकारी मंडळा¸या संयुĉपणे मदतीने होत असते. कारण
भारतीय संसदीय लोकशाही ÓयवÖथेत कायªकारी मंडळाĬारे स°ेचा ÿÂय±ात वापर
पंतÿधान व Âयांचे मंिýमंडळ करत असते. कायदा िनिमªतीचे कायª संसदेत पार पडत असले
तरीही कायªकारी मंडळाĬारे ÿामु´याने कायदे सुचिवले जातात. तसे िवधेयक तयार कłन
कायदेमंडळांमÅये सादर केले जातात. कायदेमंडळा¸या संमतीनंतर िवधेयकाचे कायīात
łपांतर होते. कायदे मंडळांमÅये सामाÆयपणे नवीन कायदा तयार करणे. अिÖतÂवात
असलेÐया कायīामÅये दुŁÖती करणे िकंवा कायīातील काही भाग रĥ करणे इÂयादी कायª
कायदेमंडळात पार पडत असते. कायदेमंडळाचे कायª मंिýमंडळा¸या सहाÍयाने चालत
असते कारण मंिýमंडळ हे ÿमुख केÆþीय कायªकारी मंडळ असते. munotes.in
Page 121
121
िवधेयक व िवधेयकाचे ÿकार:
कायदा िनमाªण करÁयापूवê जो कायīाचा क¸चा मसुदा तयार केला जातो Âयालाच िवधेयक
असे Ìहणतात. साधारणपणे कायīाचा ÿÖताव Ìहणजे िवधेयक होय.
िवधेयक कायदेमंडळा मÅये कोण मांडतात, िवधेयक कशाशी संबंिधत आहे, िवधेयकाचा
मु´य आशय काय आहे यावłन िवधेयकाचे ÿकार ठरत असतात.
१. सावªजिनक िवधेयक :
कायदेमंडळात तयार होणारा कायदा सवªसामाÆय जनते¸या िहताचा असÐयास अशा
िवधेयकास सावªजिनक िवधेयक Ìहणतात. सावªजिनक िवधेयक िविशĶ गट, िविशĶ समाज
िकंवा िविशĶ Óयĉì समूहाशी संबंिधत नसते. Âया िवधेयाकातून तयार होणारा कायदा
हासवªसामाÆय जनते¸या िहताचाअसून सवª सामावेशक असतो. अशा िवधेयकास
सावªजिनक िवधेयकअसे Ìहणतात. उदाहरणाथª उīोगधंīांचे राÕůीयीकरण, जी.एस.टी.
असे िवधेयके सावªजिनक संबोधले जातात.
२. शासकìय (सरकारी) िवधेयक:
िवधेयक कोणी मांडले यावłन हा िवधेयकाचा ÿकार िनमाªण होतो. जर मंिýमंडळातील
मंÞयांनी Ìहणजे शासनाकडून िवधेयक मांडले जातअसÐयास अशा िवधेयकाला शासकìय
िवधेयक असे Ìहणतात.
३. खाजगी सभासदांचे िवधेयक:
जे िवधेयक खाजगी सदÖयाने मांडलेली असते, Âयाला खाजगी िवधेयक असे Ìहणतात.
मंिýमंडळात सहभागी नसलेÐया कायदेमंडळा¸या सदÖयांनी मांडलेÐया िवधेयकाला
खाजगी सभासदांचे िवधेयक Ìहटले जाते. हे िवधेयक Óयिĉगत पातळीवर कायदेमंडळाचा
सदÖय मांडू शकतो.
४. अथª िवधेयक:
िवधेयका¸या अंतगªत कशाचा समावेश आहे यावłन िवधेयकाचा हा ÿकार पडतो. भारतीय
राºयघटने¸या कलम ११० मÅये अथª िवधेयकाबाबत ÖपĶीकरण केलेले आहे. ºया
िवधेयकात उÂपÆन, खचª, कर लावणे, नवीन कजª घेÁयाबाबतचे िनयमन, क¤þ शासन व
राºय शासना¸या खचाª¸या िहशोबाचे तपासणी करणे, संिचत व आकिÖमत िनधीतील खचª
याबाबतीतील िवधेयकास अथª िवधेयक असे Ìहणतात. अथª िवधेयक ÿथम लोकसभेतच
मांडावे लागते. अथª िवधेयक¸या बाबतीत राºयसभेचे अिधकार नाममाý आहे.
५. घटनादुŁÖती िवधेयक:
भारतीय राºयघटने¸या कलम ३६८ नुसार कायदेमंडळात घटनादुŁÖती करता येते.
राºयघटनेतील एखाīा कायīामÅये दुŁÖती करÁयाबाबत¸या िवधेयकाला घटनादुŁÖती
िवधेयक असे Ìहणतात.
हे िवधेयकाचे काही ÿमुख ÿकार पडतात. munotes.in
Page 122
122
कायदा िनिमªतीची ÿिøया:
वरील िविवध िवधेयकां¸या बाबतीत कायīा¸या िनिमªतीची ÿिøया पार पडत असताना
कायदेमंडळाला िविवध टÈÈयातून जावे लागते. िवधेयकाचे कायīात łपांतर करताना तीन
वाचने केली जातात. िवधेयक कायदेमंडळा¸या दोÆही सभागृहांमधून तीन वाचना¸या
अवÖथांमधून जाते. काही ÿसंगी सिमती अवÖथेकडे िवधेयक पाठिवले जाते. िवधेयकावर
सिवÖतर चचाª होऊन िवधेयकावर मतदान घेतले जाते. दोÆही सभागृहां¸या बहòमता¸या
मंजुरीनंतर ते िवधेयक कायदेमंडळात पास होते. भारतीय संसदीय लोकशाहीत संसदेने
पाåरत केलेÐया िवधेयकावर राÕůपतéची Öवा±री झाÐयानंतर Âया िवधेयकाचे कायīात
łपांतर होते. िवधेयकाचे कायīात łपांतर होÁया¸या ÿिøयेचे िविवध टÈपे पुढीलÿमाणे;
१. ÿथम वाचन:
िवधेयक संसदे¸या कोणÂयाही सभागृहात मांडता येते. माý धनिवधेयक असÐयास ÿथम ते
लोकसभेत मांडावे लागते. िवधेयक सभागृहात मांडÁयापूवê एक मिहना आधी सभापतéची
परवानगी ¶यावी लागते. ठरलेÐया िदवशी संबंिधत िवधेयकाचे शीषªक, उिĥĶ, महßव व
आवÔयकता इÂयादी ÖपĶ केले जाते. सदर िवधेयका¸या ÿती सभागृहातील उपिÖथत
सदÖयांना वाटÐया जातात. पिहÐया वाचनामÅये िवधेयकाला िवरोध होत असÐयास
सभापती िवरोधकांचे ÿितिनधीÂव घेऊन िवरोधाची कारणे िवचारात घेतात. गरज पडÐयास
मतदान देखील घेतले जाते. बहòमताने जर िवधेयक फेटाळले गेले तर पिहÐया वाचनातच
िवधेयकाचे भिवतÓय ठł शकते. पिहÐया वाचनाची ÿिøया औपचाåरक आहे. पिहÐया
वाचनानंतर लगेच दुसöया वाचनासाठीचा िदनांक व वेळ िनिIJत केली जाते.
२. िĬतीय वाचन:
पिहÐया वाचना¸या िदवशी ठरलेÐया िदनांक आिण िनिIJत केलेÐया वेळेत ते िवधेयक
सभागृहात मांडÁयात येते. ते िवधेयक मांडणारा सदÖय िकंवा मंýी िवधेयकाचे महßव,
आवÔयकता व गरज सभागृहाला पटवून सांगतात. िवधेयकातील सवª मुद्īांवर चचाª घडवून
आणली जाते. Âयानंतर िवधेयकाचे पुढील भिवतÓय खालील घटकां¸या माÅयमातून ठरते.
कारण िवधेयका¸या बाबतीत तीन पयाªय पुढे येतात...
- िवधेयका¸या सवª बाबéवर सिवÖतर चचाª करणे.
- िवधेयक ÿवर सिमतीकडे िवचाराथª पाठवणे िकंवा संसदे¸या दोÆही सभागृहां¸या संयुĉ
सिमतीकडे सोपवले.
- िवधेयका¸या संदभाªत लोकमत आजमावÁयासाठी ते सादर करणे.
साधारणत: िवधेयकाचे कायīात łपांतर होताना पिहला पयाªय ³विचत िÖवकारला जातो.
जर िवधेयक शासनातफ¥ मांडले गेलेले असेल तर Âयावर ताÂकाळ पिहलाच पयाªय सुचवला
जातो. जर िवधेयक िचिकÂसा सिमतीकडे िकंवा संयुĉ सिमतीकडे गेले असÐयास सिमती
िवधेयकावर सिवÖतर अËयास करते. सिमतीकडून आपला अËयासपूणª अहवाल
सभागृहापुढे सादर केला जातो. सिमतीचा अहवाल आÐयानंतर िवधेयकावर चचाª होते. जर
िवधेयका¸या बाबतीत ितसरा पयाªय सुचवला गेला असÐयास, िवधेयक जनतेसमोर वृ°पý, munotes.in
Page 123
123
िमडीया िकंवा सभा संमेलनाĬारे जनमतासाठी ठेवले जाते. जनते¸या ÿितिøया जाणून
घेतÐया जातात. Âयानुसार आवÔयक Âया दुŁÖÂया िवधेयकात केÐया जातात.
३. सिमती अवÖथा:
कायदा िनिमªतीची ÿिøया पार पडताना ÿÂयेक िवधेयका¸या बाबतीत सिमतीची अवÖथा
असतेच असे नाही. जर िवधेयकां¸या बाबतीत सिवÖतर अËयासासाठी िवधेयक िचिकÂसा
सिमतीकडे िकंवा संयुĉ सिमतीकडे पाठवायचे असÐयास ही अवÖथा येते. सिमतीकडे
िवधेयक पाठवायचे असतांनाच सिमती¸या सदÖयांची िविधमंडळ सदÖयांमधून िनवड केली
जाते. Âया सिमतीत साधारण २० ते ३० सदÖय असून स°ाधारी प± व िवरोधी प± यां¸या
सदÖयांचा Âयात समावेश असतो. सिमतीकडे िवधेयक अËयासासाठी पाठिवले जाते कारण
िवधेयकावर सखोल चचाª सभागृहात घडून येणे अश³य असते. तेÓहा अशा ÿसंगी सदर
सिमतीने िवधेयका¸या सवª बाबéवर सिवÖतर अËयास कłन िवचारिविनमय कłन आपला
अहवाल तयार करावयाचा असतो. Âयाÿसंगी ही सिमती िवधेयका¸या सवª बाबéची मािहती
गोळा कłन आवÔयक Âया दुŁÖÂया सुचिवते. Âया आधारावर सिवÖतर आपला अहवाल
तयार कłन सभागृहासमोर मांडत असते.
अहवाल सभागृहात सादर झाÐयानंतर अहवालातील ÿÂयेक बाबéवर चचाª सभागृहात
होते.सभागृहातील सवª सदÖय या अहवालावरील बाबéवर चचाª करतात, दुŁÖÂया
सुचवतात. अहवालाबाबत मतदान घेतात.Ìहणून िह सिमती अवÖथा कायदा तयार
होÁया¸या ÿिøयेतील महßवपूणª अवÖथा आहे हे ÖपĶ होते.
४. ितसरे वाचन:
सभागृहामÅये ितसöया वाचना¸या वेळी िवधेयकातील वरील दुŁÖÂया कłन सभागृहाने ते
िवधेयक Öवीकारावे अशी िवनंती िवधेयक मांडणारा करत असतो. या अवÖथेत संपूणª
िवधेयकाचे वाचन होते, माý चचाª अपेि±त नसते. सभासद िवधेयकात काही शािÊदक
दुŁÖÂया सुचवतात आिण िवधेयक सरळ मतदानासाठी ठेवले जाते. सभागृहातील
सदÖयांनी Âया िवधेयकाबाबत मतदान केÐयानंतर बहòमताने ते मंजूर झाÐयास सभापती ते
मंजूर झाÐयाचे जाहीर करतात.
एका सभागृहाने संमत केलेले िवधेयक दुसöया सभागृहात चच¥साठी पाठिवले जाते. दुसöया
सभागृहात देखील िवधेयकावर तीन वाचनानंतर मतदान होऊन मंजुरीसाठी ठेवले जाते.
५. दुसöया सभागृहाची माÆयता:
िवधेयकाचे कायīात łपांतर होताना पिहÐया सभागृहाने मंजूर केÐयानंतर दुसöया
सभागृहाकडे ते पाठिवले जाते. दुसöया सभागृहात देखील पिहले वाचन, दुसरे वाचन, गरज
पडÐयास सिमती अवÖथा आिण ितसरे वाचन अशा अवÖथेमधून िवधेयकाची कायªवाही
होते. ितसöया वाचना¸या ÿसंगी दुसöया सभागृहात िवधेयक मतदानासाठी ठेवले जाते. जर
Âया सभागृहात बहòमताने िवधेयक मंजूर केÐयास या सभागृहाचे सभापती िवधेयक मंजूर
झाÐयाचे जाहीर करतात. munotes.in
Page 124
124
६.संयुĉ अिधवेशन:
भारतात काही िवधेयकां¸या बाबतीत जर दोÆही सभागृहांमÅये िववाद िनमाªण झाला
असÐयास िकंवा िवधेयका¸या बाबतीत मतभेद िनमाªण होत असÐयास अशा ÿसंगी संसदेचे
संयुĉ अिधवेशन बोलिवÁयाची तरतूद आहे. भारतीय राºयघटने¸या कलम १०८ नुसार
संसदेचे संयुĉ अिधवेशन बोलिवÁयाची तरतूद केलेली आहे. अशा अिधवेशनाचे अÅय±
लोकसभेचे सभापती असतात. राÕůपती असे संयुĉ अिधवेशन बोलावू शकतात. संयुĉ
अिधवेशन हे सवª िवधेयकां¸या बाबतीत बोलावू शकत नाही. ते केवळ सामाÆय
िवधेयकासाठी बोलावले जाते. अथª िवधेयका¸या बाबतीत संयुĉ अिधवेशन बोलावता येत
नाही. कारण अथª िवधेयका¸या बाबतीत लोकसभेला अिधक अिधकार ÿाĮ झालेले
िदसतात. अिधवेशनामÅये िवधेयकावर चचाª होऊन मतदान घेतले जाते. माý लोकसभेचे
सदÖय सं´या जाÖत असÐयाने संयुĉ अिधवेशनामÅये राºयसभेपे±ा लोकसभेचा ÿभाव
अिधक िदसून येतो. लोकसभेची सदÖय सं´या राºयसभे¸या दुÈपट असते, Âयामुळे
सं´याबळ लोकसभेकडे जाÖत असÐयाचे िदसून येते. Âयाचा ÿभाव कायदे िनिमªतीत संयुĉ
अिधवेशनात लोकसभेकडे झुकते माप असÐयाचे ÖपĶ होते.
७. राÕůपतéची Öवा±री िकंवा नकारािधकार:
कायदा िनिमªती¸या ÿिøयेची ही शेवटची अवÖथा आहे. संसदे¸या दोÆही सभागृहांनी
िवधेयकाला बहòमताने मंजुरी िदÐयानंतर ते िवधेयक राÕůपतéकडे Öवा±रीसाठी पाठिवले
जाते. राÕůपतéना िवधेयका¸या बाबतीत नकारािधकार वापरता येतो. िवधेयक सदोष
असÐयाचे राÕůपतé¸या ल±ात आÐयास ते िवधेयकात काही दुŁÖÂया सुचवू शकतात
िकंवा िवधेयकाला नकार देऊ शकतात. राÕůपती ते िवधेयक परत संसदेकडे पाठिवतात.
राÕůपतéनी सुचवलेÐया दुŁÖÂया कłन िवधेयक परत राÕůपतéकडे जर पाठिवले तर
Âयांना िवधेयकावर Öवा±री करÁयािशवाय दुसरा पयाªय नसतो. Ìहणजेच राÕůपती आपला
नकारािधकार केवळ एकदाच वापł शकतात. नंतर माý Âयांना िवधेयकावर Öवा±री
करावीच लागते. िवधेयकावर राÕůपतéची Öवा±री झाÐयानंतर िवधेयकाचे कायīात
łपांतर होते.
संसदीय सिमÂया( Parliamentary Communities) :
संसदेला कायदेमंडळ Ìहणून आपली जबाबदारी पार पाडत असताना िविवध संसदीय
सिमÂयांची काम करÁयासाठी गरज भासत असते. संसदे¸या िविवधांगी कामा¸या
Öवłपावłन तसेच कामा¸या ±ेýावłन सिमÂया संसदेत तयार केÐया जातात. संसदेचे
लोकशाही¸या संदभाªत कामाचे Öवłप अिधक Óयापक होत चालले आहे. Âयानुसार
संसदेतील संसदीय सिमÂयांची सं´यादेखील वाढत जाताना िदसते. संसदीय सिमÂया
Öथापन करÁयामागची जर भूिमका ल±ात घेतली, तर ÿमुख कारण ÿशासकìय कायाªचे
ÓयवÖथापन करणे. संिवधािनक ÿÖतावांची चौकशी कłन सखोल अÅययन करÁयासाठी
सिमती Öथापन झालेÐया िदसतात. संसदे¸या सभागृहाचे कामकाज वाढलेले असÐयामुळे
Âयांना कामात सहाÍय करÁयासाठी सिमÂया तयार केÐया जातात. सिमÂयां¸या माÅयमातून
िविशĶ बाबéवर सखोल व िचिकÂसक अÅययन करÁयासाठी सिमÂयांची गरज असते.
सिमतीमÅये स°ाधारी प± तसेच िवरोधी प±ांचे सदÖय समािवĶ केलेले असतात. Âयामुळे munotes.in
Page 125
125
स°ाधारी प±ा¸या मनमानी कारभारावर आळा बसतो. सिमÂयांचे काम कायदा िनिमªती¸या
ÿिøयेमÅये सुलभता िनमाªण करणे.िवधेयक जाÖतीत जाÖत िनदōष करणे व योµय Âया
कायīाची िनिमªती करणे याबाबतीत सिमÂया आपली भूिमका पार पाडत असतात.
संसदीय सिमÂयांचे दोन ÿकार पडतात:
१. ÿवर सिमती ( Select Committees) :
ÿवर सिमती Ļा संसदे¸या सभागृहाĬारे िकंवा सभापतीĬारे एखाīा िविशĶ घटकावर िकंवा
बाबéवर अÅययन करÁयासाठी िचिकÂसक अËयास करÁयासाठी तयार केली गेलेली सिमती
असते. या सिमÂयांची िनिमªती ठरािवक उिĥĶां¸या पूतêसाठी असते. हे िनिIJ° उिĥĶ पूणª
झाÐयानंतर ÿवर सिमÂया बरखाÖत केÐया जातात. उदाहरणाथª एखादे िवधेयक ÿवर
सिमतीकडे अÅययनासाठी, चच¥साठी, दुŁÖÂया सुचिवÁयासाठी पाठिवले जाते. सिमतीचे
काम व िनिIJत उिĥĶ सफल झाÐयानंतर ही सिमती बरखाÖत केली जाते. अशा ÿवर
सिमÂया या िविशĶ घटनेची चौकशी करÁयासाठी सभागृहा¸या सभापतéĬारे िनयुĉ केÐया
जातात.
२. Öथायी सिमÂया ( Standing Committees) :
Öथायी सिमÂया( Standing Committees) या दर वषê िकंवा वेळोवेळी आवÔयकतेनुसार
सभागृहाĬारे िकंवा सभापतीĬारे िनयुĉ केÐया जातात. या सिमतीचे Öवłप िविशķ ÿकारचे
आहे. या सिमÂया सतत कायªरत असतात, सिमÂयांकडे सावªजिनक िवधेयक चच¥साठी
पाठिवले जातात.
िव°ीय सिमÂया:
संसदेमÅये िव°ीय सिमÂयांची भूिमका अÂयंत महßवाची असते. संसदेत सादर होणाöया
िविवध आिथªक बाबतीत िनयंýणाÂमक व मागªदशªनाÂमक ŀĶीकोनातून Ļा सिमÂयांचे महßव
अनÆयसाधारण आहे. िव°ीय सिमÂया या तीन ÿकार¸या असून आिथªक धोरणांचे
अÅययन, कायªøमांचे आिथªक िनयोजनव आिथªक Óयवहारातील चुका या सिमÂया ÿकाश
झोतात आणतात. शासन या सिमÂयांनी केलेÐया िशफारसी माÆय करतात. Âयांनी Âया
माÆय केÐया पािहजे असे कुठलेही बंधन नाही.
या िव°ीय सिमÂया पुढीलÿमाणे;
१. लोकलेखा सिमती:
संसदेची ही महßवाची सिमती आहे. लोक लेखा सिमती शासना¸या आिथªक Óयवहारांची
तपासणी करते. या सिमतीमÅये लोकसभा व राºयसभेचे सदÖय असतात. या सिमतीची
रचना पािहली असता लोकसभेतून पंधरा सदÖय व राºयसभेतून सात सदÖय असे एकूण
२२ सदÖय या सिमतीवर असतात. ही लोक लेखा सिमती शासना¸या िहशोबाची तपासणी
करते. िह सिमती संसदेने मंजूर केलेÐया आिथªक बाबéचा, खचाªचा तसेच आिथªक
िनयोजनाचा अËयास करते. संसदेने मंजूर केलेÐया आिथªक तरतुदéची योµय अंमलबजावणी munotes.in
Page 126
126
झाली कì नाही हे बघते. मंýालयातील मंÞयां¸या आिथªक िहशोबाची तपासणी ही सिमती
करत असते. तसेच िनयंýक व महालेखापाल (CAG) यांनी मांडलेÐया अहवालाचा
अËयास कłन िवĴेषण करते. सवª िहशोब व आिथªक Óयवहारांचा ताळमेळ बसÐयानंतर
आपला अहवाल तयार कłन संसदेमÅये सादर करत असते. शासना¸या आिथªक
Óयवहारांवर िनयंýणाÂमक ŀĶीने ही सिमती महßवाचे काम करते.
२. अंदाज सिमती (Estimate Committee) :
संसदेला आिथªक िनयोजन अंदाजपýकां¸या माÅयमातून करायचे असते. तेÓहा
अंदाजपýकातील आिथªक अंदाज यांचे परी±ण करÁयासाठी अंदाज सिमती तयार करÁयात
आलेले आहे. या सिमतीत ३० सदÖय असतात. दरवषê लोकसभा अंदाज सिमतीची रचना
करत असते. या सिमतीचे काम पािहले असता संसदेत मंजूर होणाöया खचा«चा िविनयोग
योµय कसा करता येईल, अंदाजपýकातील खचª योµय पĦतीने करÁयात आला का
याबाबतीत अÅययन करते. अंदाजपýकातून खचाªचे अंदाज कशा पĦतीने मांडले जावेत
याचे मागªदशªन करते. ÿशासकìय रचनेत कायª±मता, आिथªक सुधारणा, िवकास दर,
आिथªक िवकासाला ÿेरणा या बाबतीत वेगवेगÑया िशफारशी करत असते. तसेच महßवाचे
Ìहणजे मंिýमंडळातील वेगवेगÑया खाÂयां¸या संदभाªत िशफारसी करते. जेणेकłन खचाªत
काटकसर कशी हो ईल, कायª±मता कशी वाढेल तसेच Âया खाÂया¸या खचाªची चौकशी,
छाननी इÂयादी मागªदशªनाÂमक भूिमकेतून ही सिमती काम करत असते.
३. सावªजिनक उपøम सिमती (Committee on Public Undertaking) :
शासनाĬारे िविवध सावªजिनक उपøमांचे आयोजन केले जाते. देशा¸या आिथªक
िवकासासाठी कृषी, सेवा, औīोिगक िवकास , वािणºय, Óयापार यांसार´या बाबतीत िविवध
उपøम Öथापन केलेले आहेत. तसेच शासकìय कंपÆया, सावªजिनक उīोग धंदे इÂयादé¸या
िवकासासाठी शासन ÿयÂन करत असते. भारतीय संिचत िनधीतून मोठी र³कम
सावªजिनक उपøमांवर खचª होते. अशा शासना¸या आिथªक गुंतवणुकìतून सावªजिनक
उपøमाचे आयोजन केले जाते. Âयां¸यावर िनयंýण ठेवÁयाची नैितक जबाबदारी संसदेची
असते. Âयामुळे यासंदभाªत ही सावªजिनक उपøम सिमती महßवाची जबाबदारी पार पाडते.
सावªजिनक उपøम सिमतीची रचना पािहली असता, या सिमतीत २२ सदÖय असतात. या
सिमतीमÅये लोकसभेतून १५ सदÖय तर राºयसभेतून ७ सदÖयया सिमतीवर घेतात. ही
सिमती वषªभर कायªरत असते. आपÐया कायाªमधून सावªजिनक उपøमांचे िहशोब ठेवणे.
Âयां¸या िनयोिजत खचाªवर योµय तो खचª झाला कì नाही Âयाची पडताळणी करणे. तसेच
िनयंýक व महालेखापरी±क यां¸याकडून आलेले िविवध अहवाल यांचे अÅययन करणे हे
सावªजिनक उपøम सिमतीचे कायª आहे. सावªजिनक िवकासासाठी िनयोजना¸या
कायªकुशलते¸या िशफारशी या सिमतीला कराÓया लागतात. या सिमती¸या माÅयमातून
शासना¸या आिथªक िनयोजनातून िनमाªण झालेÐया सावªजिनक उपøमांवर या सिमती¸या
माÅयमातून िनयंýण ÿÖथािपत होते. जेणेकŁन आिथªक ÓयवहारांमÅये िशÖत व
िवकासाÂमक ŀिĶकोन Łजेल या भूिमकेतून ही सिमती काम करत असते.
munotes.in
Page 127
127
संसदीय कामकाजा¸या आिथªक िनयोजना¸या ŀĶीने या सिमÂया अिवरत कायªरत
असतात. Âयाच बरोबर संसदेतील ÿशासन सुरळीत पार पाडावं, यासंदभाªत अÆय काही
महßवा¸या सिमÂया िनमाªण करÁयात आलेÐया आहेत. यामÅये कामकाज सÐलागार
सिमती, संसद सदÖय यां¸या अनुपिÖथती संबंधी सिमती, तøार सिमती, छाननी सिमती ,
िनवास सिमती , úंथालय सिमती, शासकìय आĵासन सिमती इÂयादéसार´या वेगवेगÑया
सिमÂया तयार कłन संसदीय कामकाजाला सुÓयविÖथत पार पाडÁयासाठी या सिमÂयांची
िनिमªती करÁयात आली आहे. या सिमÂयांनी वेळोवेळी केलेÐया िशफारशी, मागªदशªन व
सूचनांचे शासन गंभीरतेने पालन करते. Âयां¸या िशफारशी बöयाचदा ÖवीकारÐया जातात या
सिमÂयांनी केलेले अÅययन िचिकÂसक व िवĴेषणाÂमक असते. या सिमÂयांनी पार
पाडलेÐया आपÐया कतªÓयामुळे संसदेचा कामकाजाचा वेळ वाचतो. तसेच संसदेची
प±पाती भूिमका राहणार नाही याची काळजी घेतली जाते. थोड³यात संसदीय सिमÂया या
संसदेला कराÓया लागणाöया कामकाजामÅये पूरक भूिमका पार पाडताना िदसतात. Ìहणून
संसदेची भूिमका अिधक िनणाªयक व लोकशाही िवकासाला पूरक ठरÁयासाठी संसदीय
सिमÂयांचे कायª महßवाचे ठरते.
सारांश:
भारतीय संसदीय लोकशाही मÅये संसदेला ®ेķ बनिवÁयात आलेले आहे. Âयामुळे
कायªकारीमंडळ हे संसदेला जबाबदार असते. संसदेचे ÿमुख कायª कायदेमंडळ Ìहणून
कायīाची िनिमªती करणे असते. संसदेची लोकसभा व राºयसभा ही दोन सभागृहे आहेत.
क¤þीय कायदेमंडळामÅये लोकसभा, राºयसभा व राÕůपती यांचा समावेश होतो. लोकसभा
व राºयसभेमÅये बहòमताने मंजूर झालेÐया िवधेयकावर राÕůपतéची सही झाÐयािशवाय
कायīात łपांतर होत नाही. लोकसभा हे एक किनķ सभागृह आहे. Âयावर लोकांचे ÿÂय±
िनवडून िदलेले ÿितिनधी असतात. भारतीय लोकसभेचे जाÖतीत जाÖत सदÖय सं´या
५५० व अँµलो-इंिडयन जमातीला ÿितिनिधÂव न िमळाÐयास राÕůपती दोन सदÖय िनयुĉ
कł शकतात. राºयसभा हे वåरķ सभागृह असून Âयात राºयांचे ÿितिनिधÂव करणारे
सदÖय असतात. राºयसभेची सदÖय सं´या २५० इतकì आहे. कायदा िनिमªती¸या
ÿिøयेत संÖथेला आपली महßवपूणª भूिमका पार पाडावी लागते.
आपली ÿगती तपासा :
१. लोकसभेची रचना, कायª व अिधकार िलहा?
munotes.in
Page 128
128
२. िĬगृही सभागृहाचे महßव ÖपĶ करा?
३. संसदेची भूिमका ÖपĶ करा?
४. कायदा िनिमªतीची ÿिøया ÖपĶ करा?
३.५ Æयायालयीन Öवतंýता, Æयायालयीन सिøयता , Æयायालय आिण संसदेतील वाद
३.५.१ भारतीय ÆयायÓयवÖथा:
भारतीय राºयघटने¸या माÅयमातून भारतीय संघराºयात कायदेमंडळ, कायªकारीमंडळ व
Æयायमंडळ यात अिधकारांची िवभागणी करÁयात आली आहे. Âयानुसार या ÿकरणातून
कायदेमंडळव कायªकारीमंडळ यांचा अËयास आपण केला. भारतीय राºयघटनेचा संर±क
व Óयĉì¸या मूलभूत ह³काचा र±क या भूिमकेतून Æयायमंडळाला महÂवाचे कायª करावे
लागते. Âयासाठी राºयघटने¸या माÅयमातून भारतात Öवतंý व एकेरी ÆयायÓयवÖथा
ÖवीकारÁयात आली आहे. कारण अशा िन:प± व एकेरी ÆयायÓयवÖथेतूनच Óयĉì¸या
मूलभूत ह³कांचे र±ण होऊ शकते व सुशासन िनमाªण होऊ शकते. भारताने कायīा¸या
राºयाचा Öवीकार केलेला आहे, Âयामुळे या कायīा¸या र±णाची जबाबदारी Æयायमंडळाची
आहे. तसेच Æयायमंडळाला कायदा व सुÓयवÖथा िनमाªण होÁयासाठी ÿयÂन करावे
लागतात.
munotes.in
Page 129
129
कायदेमंडळा¸या माÅयमातून कायīांची िनिमªती होते. कायªकारीमंडळ Âया कायīांची
अंमलबजावणी करते. तर अशा तयार झालेÐया कायīांचे उÐलंघन झाÐयास िकंवा
कायīांची योµय अंमलबजावणी होत नसÐयाने Æयायदानाचे काम Æयायमंडळ करत असते.
भारताने अमेåरकेसारखी दुहेरी ÆयायÓयवÖथा न Öवीकारता एकेरी व एकाÂम ÆयायÓयवÖथा
Öवीकारली आहे. कारण कायīा¸या बाबतीत एकवा³यता राहावी व संिवधानाचा अिखल
भारतीय पातळीवर एकच अथª लागावा या भूिमकेतून Æयायमंडळाची अशी रचना भारतात
करÁयात आली आहे. भारतीय संघराºय क¤þोÂसारी पĦतीतून िनमाªण झाÐयामुळे क¤þ व
राºय असा वाद िनमाªण होऊ नये. Âयां¸यामÅये ÿशासकìय ŀĶीने सहकायª व समÆवय
िनमाªण Óहावा यासाठी Æयायमंडळाला मÅयÖथी करावी लागते. ®ी. एम. सी. सेटलवाड
Ìहणतात,“घटनेचा अÆवयाथª लावणे, मूलभूत ह³कांचे संर±ण करणे, क¤þ व राºय संबंधांचे
ÿij सोडवणे आिण कायīाची वैधािनक तपासणी करणे या संदभाªत सवō¸च Æयायालय
महßवपूणª जबाबदारी पार पाडते, तसेच राÕůा¸या सामािजक आिण आिथªक
जडणघडणी¸या ÿिøयेत सवō¸च Æयायालयाचा ÿभाव असतो असे Ìहणणे वावगे अथवा
अितशयोिĉ ठरणार नाही. ”
Æयायमंडळा¸या माÅयमातून या कायīाची अंमलबजावणी योµय ÿकारे होते िकंवा नाही हे
पाहÁयासाठी Æयायमंडळाला कायª करावं लागतं. Æयायमंडळ िविवध ÿसंगी कायªकारीमंडळ
व कायदेमंडळ यांना कायª करÁयासाठी सूचना कł शकते. तसेच नागåरकां¸या मूलभूत
अिधकारांचे संर±ण करणारी यंýणा Æयायमंडळा¸या माÅयमातून िनमाªण करÁयात आलेली
आहे.
भारतीय ÆयायÓयवÖथेची रचना:
• भारतीय ÆयायÓयवÖथेची रचना पािहली असता, एकेरी व Öवतंý Æयायमंडळाचे Öवłप
भारतात िदसते.
• सवō¸च Öथानी सवō¸च Æयायालय
• एक िकंवा अिधक राºयांसाठी उ¸च Æयायालय
• िजÐहा पातळीवर दुÍयम Æयायालय
• तालुका पातळीवर किनķ Æयायालय
अशी एकेरी व Öवतंý Æयायमंडळाची रचना भारतात आहे.
Æयायमंडळाची आवÔयकता:
Æयायमंडळ हे भारतीय संघराºय ÓयवÖथेतील एक Æयायदाना¸या संदभाªत महßवाची भूिमका
पार पाडते. Æयायमंडळा¸या कायाªवłन Æयायमंडळाची आवÔयकता ÖपĶ होताना िदसते.
१. कायīाचा अथª लावणे:
भारतीय राºयघटने¸या माÅयमातून िनयमां¸या व कायīा¸या आधारावर राºयकारभार
चालतो. कायīा¸या कलमांचा अथª लावÁयाचे काम Æयायमंडळाला करावे लागते. िनयमांचा munotes.in
Page 130
130
अथª बदलÂया पåरिÖथतीनुसार बदलताना िदसतो असे वाद िनमाªण झाÐयास ते
Æयायमंडळात सोडिवले जातात. राºय संÖथेने तयार केलेले कायदे अमानवी, अÆयायी व
घटनाबाĻ नाहीत ना हे Æयायमंडळ तपासू शकते. Âयामुळे Æयाय मंडळाला कायīाचा अथª
लावÁयाचे महßवपूणª कायª करावे लागते.
२. Óयĉì¸या मूलभूत ह³कांचे संर±ण करणे:
Æयायमंडळ हे Óयĉì¸या मूलभूत ह³कांचा संर±क Ìहणून ओळखले जाते. भारतात संसदीय
लोकशाही ÓयवÖथेचा Öवीकार केलेला आहे. लोकशाहीत भारतीय नागåरक हा या स°ेचा
उगमľोत आहे. Âयानुसार भारतीय नागåरकांना मूलभूत ह³क देÁयात आले आहेत. या
ह³कां¸या संर±णाची जबाबदारी Æयायमंडळावर सोपिवÁयात आलेली आहे. Âयानुसार
Óयĉì¸या मूलभूत ह³कांवर गदा आÐयास ती Óयĉì भारतीय राºयघटने¸या कलम ३२
नुसार ÆयायमंडळांमÅये दाद मागू शकते. अशा खटÐयां¸या संदभाªत Æयायमंडळाला
Óयĉì¸या मूलभूत ह³कां¸या संर±णा¸या ŀĶीने योµय तो Æयाय िनवाडा करावा लागतो.
Ìहणूनच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर कलम ३२ ला भारतीय राºयघटनेचा आÂमा
Ìहणतात.Âयामुळे Æयायमंडळाला Óयĉì¸या मूलभूत ह³कांचे संर±ण करणे हे महßवपूणª
कायª पार पाडावे लागते.
३. क¤þ व राºय वाद िमटिवणे:
भारताने संघराºय ÓयवÖथेचा Öवीकार केलेला आहे, Âयामुळे क¤þ सरकार व राºय सरकार
अशी ही दुहेरी रचना भारतात िनमाªण झालेली आहे. बहòतांशी ÿसंगी क¤þ सरकार व राºय
सरकार यां¸यात िविवध मुद्īां¸या आधारावर वाद िनमाªण होतात. तसेच कायदेमंडळ व
कायªकारीमंडळ यात वाद उĩवतात या ÿसंगी Æयायालयास मÅयÖथाची भूिमका पार
पाडावी लागते. क¤þ सरकार व राºय सरकार यां¸यातील मतभेद सोडिवताना
Æयायमंडळाला योµय Âयाकायīा¸या आधारावर Æयायदान करावे लागते. िविवध
राºयांमधील वाद असÐयास ते खटले सवª सवō¸च Æयायालयात दाखल होतात Âयाÿसंगी
Æयायदानाचे काम Æयायमंडळाला करावे लागते.
४. िश±ा करणे:
Æयायमंडळाला Æयायदानाचे महßवपूणª कायª करावे लागते. भारतीय राºयÓयवÖथेत तयार
केलेÐया कायīांचे उÐलंघन करणाöया Óयĉìला गुÆहेगार समजले जाते. असा गुÆहा िसĦ
झालेÐया गुÆहेगाराला Æयायमंडळ िश±ा करत असते. थोड³यात Æयायमंडळाला कायदेभंग
झाला िकंवा नाही हे ठरिवणे, कायīाचा भंग झाÐयास गुÆहेगाराला िश±ा करणे या बाबतीत
Æयायमंडळाला कायª करावे लागते.
५. जनिहताचा िवचार कłन Æयायदान करणे:
सावªजिनक जनिहताचा िवचार कłन Æयायमंडळात िविवध जनिहत यािचका सादर केÐया
जातात. अशा जनिहत यािचकांचा िवचार कłन योµय ते सावªजिनक िहत ल±ात घेऊन
Æयायदान करÁयाचे काम Æयायमंडळाला करावे लागते.Æयायमंडळा¸या माÅयमातून जनिहत
यािचकांचा गांभीयाªने िवचार होऊन गरीब, दुबªल व सवªसमावेशक ÆयाÍय िनणªय munotes.in
Page 131
131
Æयायमंडळाला ¶यावा लागतो. Âयामुळे Æयायमंडळाचे हे जनिहत यािचकां¸या संदभाªतील
काम देखील िततकेच महÂवाच आहे.
भारतीय ÆयायÓयवÖथा:
भारतीय ÆयायÓयवÖथे¸या िशरोभागी सवō¸च Æयायालय िदÐली येथे आहे. Âयाखेरीज Âया
खालोखाल २५ उ¸च Æयायालय वेगवेगÑया राºयांमÅये आहेत. तसेच ÿÂयेक िजÐĻा¸या
िठकाणी िजÐहा Æयायालय असते. सामाÆयपणे Öथािनक नागåरकांना Æयाय मागÁयासाठी
जाÖत दूर जावे लागू नये Âयामुळे तालुका पातळीवर Öथािनक Æयायालय असतात.
Öथािनक पातळीवरील Æयायालयाचा िनणªय माÆय नसÐयास Âया पे±ा वरीķ Æयायालयात
जाÁयाची तरतूद असते. राºया¸या िठकाणी उ¸च Æयायालय हे अिभलेख Æयायालय असते.
तर अिखल भारतीय पातळीवर सवō¸च Æयायालय हे अिभलेख Æयायालय असते. सवō¸च
Æयायालयाचा िनणªय बाकì सवª किनķ Æयायालयांवर बंधनकारक असतो.
सवō¸च Æयायालया¸या तरतुदी भारतीय राºयघटने¸या ÿकरण-४ मÅये कलम १२४ ते
१४७ यात करÁयात आलेÐया आहेत. सवō¸च Æयायालया¸या Æयायाधीशाची सं´या
अËयासली असता १ सरÆयायाधीश असतात आिण संसद कायīाने ठरवतील इतके इतर
Æयायाधीश असतात. १९५० मÅये सवō¸च Æयायालया¸या Æयायाधीशांची सं´या पािहली
असता एक सरÆयायाधीश व ७ इतर Æयायाधीश होते. आजची सवō¸च Æयायालया¸या
Æयायाधीशांची सं´या पािहली असता सवō¸च Æयायालयात १ सरÆयायाधीश व २६ इतर
Æयायाधीश आहेत. असे एकूण स°ावीस Æयायाधीश सवō¸च Æयायालयात असतात. उ¸च
Æयायालया¸या Æयायाधीशांची सं´या पािहली असता उ¸च Æयायालयात एक मु´य
Æयायाधीश असतात व इतर काही Æयायाधीश असतात. वेगवेगÑया उ¸च Æयायालया¸या
कायª ±ेýानुसार Æयायाधीशांची ही सं´या वेगवेगळी असते. महाराÕůातील मुंबई उ¸च
Æयायालया ¸या Æयायाधीशांची सं´या ७० इतकì आहे.
सवō¸च Æयायालया¸या Æयायाधीशांची नेमणूक भारतीय राºयघटनेचे कलम १२४(२)
नुसार राÕůपती करतात. तसेच सवō¸च Æयायालया¸या इतर Æयायाधीशांची नेमणूक
राÕůपती सरÆयायाधीश यां¸या सÐÐयाने करतात. उ¸च Æयायालया¸या Æयायाधीशांची
नेमणूक ही राÕůपतीĬारे केली जाते. उ¸च Æयायालया¸या Æयायाधीशांची नेमणूक करत
असताना राÕůपती उ¸च Æयायालयाचे मु´य Æयायाधीश व Âया राºयाचे राºयपाल यांचा
सÐला देखील घेतात. उ¸च Æयायालया¸या मु´य Æयायाधीशांची नेमणूक करत असताना
सवō¸च Æयायालयाचे सरÆयायाधीश यांचा सÐला राÕůपती घेतात. Âयाचबरोबर एखाīा
घटक राºयातील उ¸च Æयायालयात कामाचा Óयाप वाढÐयास राÕůपती उ¸च Æयायालयात
काही अितåरĉ Æयायाधीश नेमू शकतात. अितåरĉ Æयायाधीशांची दोन वषाªपे±ा जाÖत
काळासाठी नेमणूक करता येत नाही.
सवō¸च Æयायालया¸या Æयायाधीशां¸या पाýता:
सवō¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश होÁयासाठी भारतीय राºयघटने¸या कलम १२४ (३)
मÅये िविशĶ पाýता ÖपĶ केलेÐया आहेत. munotes.in
Page 132
132
१. सवō¸च Æयायालयाचा Æयायाधीश होणारी Óयĉì भारताचा नागåरक असावा.
२. ती Óयĉì िकमान पाच वष¥ उ¸च Æयायालयात Æयायाधीश Ìहणून कामाचा अनुभव
असलेली असावी.
िकंवा
Âया Óयĉìने िकमान दहा वषª उ¸च Æयायालयात विकली केलेली असावी.
३. राÕůपतé¸या मते ती सुÿिसĦ कायदेत² असावी.
अशीच Óयĉì राÕůपती सवō¸च Æयायालयाचा Æयायाधीश Ìहणून िनयुĉ कł शकतात.
उ¸च Æयायालया¸या Æयायाधीशां¸या पाýता:
उ¸च Æयायालयाचा Æयायाधीश होÁयासाठी Âया उमेदवाराकडे िविशĶ पाýता असणे
आवÔयक असते.
१. उ¸च Æयायालयाचा Æयायाधीश होणारी ती Óयĉì भारताचा नागåरक अ सावी.
२. भारतातील कोणÂयाही Æयायालयात िकमान दहा वष¥ Æयायाधीश Ìहणून काम केलेले
असावे.
िकंवा
उ¸च Æयायालयात सतत दहा वष¥ विकली केलेली असावी.
३. राÕůपतé¸या मते ही Óयĉì िनÕणात कायदेपंिडत असावी.
या पाýता पूणª करणाöया Óयĉìला राÕůपती उ¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश Ìहणून िनयुĉ
कł शकतात.
कायªकाल:
सवō¸च Æयायालया¸या Æयायाधीशांचा कायªकाल पदावर आłढ झाÐयापासून ६५
वषाªपय«त असतो. सवō¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश वया¸या ६५ वषाªपय«त सतत आपÐया
पदावर असतात. कायªकाल संपÁयापूवê Æयायाधीश Öवइ¸छेने पदाचा राजीनामा
राÕůपतéकडे देऊ शकतात. Æयायाधीशांनी गैरकारभार केÐयास िकंवा अकायª±मतेमुळे
Âयांना पदĂĶ केले जाते. Âयासाठी संसदेत महािभयोगाची ÿिøया मंजूर Óहावी लागते.
महािभयोगाचा खटला संसदेत २/३ बहòमताने मंजूर झाÐयास राÕů पती Æयायाधीशांना
पद¸युत कł शकतात.
उ¸च Æयायालया¸या Æयायाधीशांचा कायªकाल हा वया¸या ६२ वषाªपय«त आहे.
Æयायालयांची उ¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश यांची िनयुĉì झाÐयानंतर वया¸या ६२
वषा«पय«त ते पदावर असतात. तÂपूवê ते आपÐया पदाचा राजीनामा Öवइ¸छेने राÕůपतéकडे
देऊ शकतात. तसेच Æयायाधीशांची बदली एका उ¸च Æयायालयात दुसरा Æयायालयात
होऊ शकते. तसेच उ¸च Æयायालया¸या Æयायाधीशांना देखील महािभयोगा¸या खटÐयाĬारे
पदĂĶ केले जाऊ शकते. संसदेमÅये महािभिवयोगाचा खटला दोन तृतीयांश बहòमताने मंजूर
झाÐयास राÕůपती Æयायाधीशांना पदĂĶ कł शकतात. munotes.in
Page 133
133
शपथिवधी:
सवō¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश यांना िनयुĉìनंतर पदाची व गोपनीयतेची शपथ राÕůपती
देतात.तर उ¸च Æयायालया¸या Æयायाधीश यांना आपÐया पदाची व गोपनीयतेची शपथ
राºयपाल देतात. Æयायाधीशांनी ÿामािणकपणा व कतªÓयाची जाण ठेवÁयाची ÿित²ा ¶यावी
लागते. तसेच संिवधान व कायदा यां¸या ®ेķ तÂवावर िवĵास ठेवÁयाचा Âयांना िनधाªर
करावा लागतो.
सवō¸च Æयायालयाचे अिधकार±ेý:
भारतीय संसदीय लोकशाही मÅये स°ेचे िवभागणी होऊन कायदेमंडळ, कायªकारी मंडळ व
Æयायमंडळ यांची िनिमªती करÁयात आली आहे. Æयायमंडळ हे Öवतंý ठेवÁयात आले
आहे.घटनाÂमक िनयमानुसार राºयÓयवÖथेचा कायªभार पाडला जावा, Âयावर िनयंýणाÂमक
ŀĶीने जबाबदारी सवō¸च Æयायालयावर टाकÁयात आली आहे. भारतीय सवō¸च
Æयायालया¸या अिधकार ±ेýाचा िवचार केला असता जगातील सवाªिधक अिधकारांचे
क¤þीकरण भारतीय Æयायालयाकडे झालेले िदसते. भारतीय सवō¸च Æयायालय हे
भारतातील अिभलेख Æयायालय आहे. सवō¸च Æयायालयाने िदलेÐया िनणªयानुसार
देशातील सवª किनķ Æयायालय संदभª घेत Æयायदान करत असतात. Âयामुळे कायīा¸या
बाबतीत एकवा³यता िनमाªण होते. भारतीय सवō¸च Æयायालयाÿमाणेच अमेåरकेचे सवō¸च
Æयायालय देखील राºयघटने¸या कायīांचा अथª लावत असते. माý भारतीय सवō¸च
Æयायालयाला अमेåरके¸या सवō¸च Æयायालयापे±ा अिधक अिधकार ÿाĮ झालेले आहेत.
भारतात उ¸च Æयायालया¸या िवरोधात सवō¸च ÆयायालयामÅये यािचका दाखल करता येते
माý अमेåरकेमÅये उ¸च Æयायालया¸या िनणªया¸या िवरोधात सवō¸च Æयायालयात आपील
करता येत नाही. Âयामुळे भारतातील सवō¸च Æयायालय हे अिधकारां¸या बाबतीत अिधक
Óयापक व सवªसमावेशक असÐयाचे ÖपĶ होते. या ŀिĶकोनातून भारतीय सवō¸च
Æयायालया¸या अिधकार ±ेýाचा िवचार केला असता, घटनाÂमक संदभाªत िविवधांगी
भूिमका सवō¸च Æयायालयाला ¶याÓया लागतात. सवō¸च Æयायालयाचे पूणª अिखल
भारतीय पातळीवरील ÆयायÓयवÖथेवर िनयंýण असते. सवō¸च Æयायालयाने िदलेÐया
िनणªयांचा सवª किनķ Æयायालयांनी पालन करणे बंधनकारक असते. सेटलवाड व
कृÕणÖवामी अÍयंगार Ìहणतात, “भारतीय सवō¸च Æयायालयाला िजतके अिधकार ÿाĮ
झालेले आहेत िततके जगातील दुसö या कोणÂयाही सवō¸च Æयायालयाला अिधकार ÿाĮ
झालेले नाहीत.”
सवō¸च Æयायालयाचे अिधकार ±ेý पूढीलÿमाणे;
१. ÿारंिभक अिधकार ±ेý:
सवō¸च Æयायालयाने काही ÿाथिमक अिधकार ÿाĮ झालेले आहेत. सवō¸च Æयायालय हे
भारतीय राºयघटनेचे संर±क Ìहणून ओळखले जाते. Âयानुसार भारतीय राºयघटने¸या
िनयमानुसार देशातील राºयकारभार चालला आहे कì नाही यावर सवō¸च Æयायालयाचे
िनयंýण असते. सवō¸च Æयायालय हे कायīाचा अथª लावÁयाचे काम. Âयामुळे Âयांचे हे एक
ÿारंिभक अिधकार±ेý आहे. राºयघटनेतील िनयमांचा अथª लावणे व िनयमानुसार कारभार munotes.in
Page 134
134
चालू आहे का यावर ल± ठेवणे या बाबतीत सवō¸च Æयायालय ÿारंिभक कायª पार पाडत
असते.
भारतीय राºयघटने¸या कलम १३१ मÅये काही ÿारंिभक अिधकार ±ेý समािवĶ केलेले
आहे. Âयानुसार सवō¸च Æयायालयाला क¤þ सरकार िवŁĦ राºय सरकार असा वाद िनमाªण
झाÐयास तो सवō¸च Æयायालयात सोडवला जातो. तसेच क¤þ सरकार िवŁĦ काही राºय
सरकार व िविवध घटक राºयांमधील वाद हे सवō¸च Æयायालया¸या कायª±ेýात येतात.
भारतीय राºयघटने¸या माÅयमातून िवभाग तीन मधून कलम १२ ते ३५ मÅये भारतीय
नागåरकांना िविवध मूलभूत ह³क ÿाĮ झाले आहेत. या मूलभूत ह³कां¸या संर±णाची
जबाबदारी सवō¸च Æयायालयावर असते. Óयĉì¸या मूलभूत ह³कांचे उÐलंघन झाÐयास,
कलम ३२ नुसार Æयायालयात दाद मागता येते. या घटनाÂमक उपाययोजने¸या
ह³कानुसार Óयĉìला आपÐया मूलभूत ह³कांचे संर±ण करता येते. Ìहणून सवō¸च
Æयायालयाला Óयĉì¸या मूलभूत ह³काचा संर±क Ìहणतात.
Âयाचबरोबर सवō¸च Æयायालया¸या ÿारंिभक अिधकार ±ेýांमÅये राÕůपती व उपराÕůपती
यां¸या िनवडणुकì संदभाªत काही वाद िनमाªण झाÐयास Âया बाबतीत अंितम िनणªय सवō¸च
Æयायालयाचा असतो. हे सवō¸च Æयायालयाचे ÿारंिभक अिधकार ±ेý आहे.
२. पुनिनªणªयाचे अिधकार±ेý:
Æयायमंडळाला पुनिनªणªयाचा अिधकार ÿाĮ झालेला आहे. अिखल भारतीय पातळीवरील
सवª उ¸च Æयायालयाने िदलेÐया िनणªया¸या बाबतीत सवō¸च Æयायालय पुनिनªणªय देऊ
शकते. भारतीय राºयघटने¸या कलम १३२ मÅये सवō¸च Æयायालया¸या पुनिनªणªयाचा
अिधकार ÖपĶ केलेला आहे. उ¸च Æयायालयाने िदलेÐया िनणªयाचा पुनिवªचार करÁयासाठी
हा अिधकार सवō¸च Æयायालयाला देÁयात आलेला आहे. तसेच उ¸च Æयायालय देखील
Âया¸या अंतगªत असलेÐया किनķ Æयायालयां¸या बाबतीत हा अिधकार वापł शकतात.
पुनिनªणªयाचा अिधकार वेगवेगÑया घटनाÂमक दाÓयां¸या बाबतीत तसेच िदवाणी दावे व
फौजदारी दावे यां¸या बाबतीत वापł शकतात.
सवō¸च Æयायालयावर भारतीय राºयघटने¸या संर±णाची जबाबदारी आहे. तसेच भारतीय
राºयघटने¸या िविवध कलमांचा अथª लावणे, घटनेनुसार राºयकारभार चालला कì नाही
या¸यावर िनयंýण ठेवÁयाचे काम सवō¸च Æयायालयाला करावे लागते. Âयामुळे भारतीय
राºयघटने¸या संदभाªत आलेले िविवध दावे या बाबतीत सवō¸च Æयायालय िनणªय घेते.
कायīाचा योµय तो अथª लावने. राºयघटने¸या िनयमां¸या बाबतीत िविवध घटक
राºयां¸या उ¸च ÆयायालयांमÅये मतिभÆनता असÐयास असे दावे सवō¸च Æयायालयात
िनकालात काढले जातात. इÂयादीबाबतीत सवō¸च Æयायालय आपला पुनिनªणªयाचा
अिधकार वापł शकते.
munotes.in
Page 135
135
िदवाणीदावे यां¸या बाबतीत देखील पुनिनªणªयाचा अिधकार वापरला जातो. सावªजिनक िहत
व सवªसामाÆयांचे कÐयाण ल±ात घेतले असता Âया बाबतीतील िनणªय सवō¸च
Æयायालयात घेणे आवÔयक असते. िदवाणी दाÓयां¸या बाबतीत उ¸च Æयायालया¸या
िनणªयावर सवō¸च ÆयायालयामÅये पुनिवªचार केला जातो. तसेच फौजदारी दाÓयां¸या
बाबतीत देखील पुनिनªणªयाचा अिधकार ÿाĮ झालेला आहे. फौजदारी दाÓया¸या संदभाªत
सवªच अपील सवō¸च Æयायालयात जात नाहीत. सवō¸च Æयायालयात पुनिनªणªयासाठी
केवळ मृÂयुदंडा¸या िकंवा गंभीर Öवłपा¸या खटÐयां¸या संदभाªत पुनिनªणªयाचा अिधकार
वापरला जातो. इÂयादी बाबतीत सवō¸च Æयायालयाला आपÐया पुनिनªणªयाचा अिधकार
वापरÁयात येतो. तसेच उ¸च Æयायालय देखील आपÐया कायª±ेýा¸या अंतगªत असलेÐया
िविवध किनķ Æयायालयाने िदलेÐया िनणªयाचा पुनिवªचार कł शकते व Âयांनी िदलेÐया
िनणªयांवर पुÆहा पुनिनªणªय देऊ शकते.उ¸च Æयायालय देखील आपÐया कायª±ेýा¸या
अंतगªत पुनिनªणªयाचा अिधकार वापł शकते.
३. अिभलेख Æयायालय:
Æयायमंडळाला अिभलेख Æयायालया¸या भूिमकेतून काम करावे लागते. क¤þीय पातळीवर
सवō¸च Æयायालय हे अिभलेख Æयायालय असते. सवō¸च Æयायालयाने िदलेÐया
िनणªयानुसार तसेच कायīा¸या लावलेÐया अथाªचे सवª किनķ Æयायालयांना पालन करावे
लागते. तसेच उ¸च Æयायालया¸या कायª±ेýामÅये येणाöया सवª किनķ Æयायालयांना उ¸च
Æयायालयाने िदलेÐया िनणªयांचा आधार घेऊन Æयायदान करावे लागते. येथे उ¸च
Æयायालय हे अिभलेख Æयायालय असते. माý अिखल भारतीय पातळीवर सवō¸च
Æयायालय हे अिभलेख Æयायालय असते. अिभलेख Æयायालय असÐयामुळे Öवतः
Æयायालय दंड व िश±ा कł शकते. Âयाच बरोबर Âया Æयायालयाने िदलेÐया सवª िनणªयांची
व कायªवाहीची नŌद ठेवली जाते. कारण भिवÕयात िनमाªण होणाöया Âयाच पĦती¸या
खटÐयासंदभाªत Âया आधी¸या खटÐयांचा आधार घेऊन Æयायदान केले जाते. Ìहणून
किनķ Æयायालयांना अिभलेख Æयायालया¸या माÅयमातून वåरķ Æयायालयाकडून
मागªदशªक मािहती ÿाĮ होत असते. Ìहणून सवō¸च Æयायालय अिखल भारतीय पातळीवर
अिभलेख Æयायालय आहे. तर उ¸च Æयायालय Âया¸या कायª±ेýात अिभलेख Æयायालय
असते.
४. खटÐयां¸या बाबतीत पुनिनªणªयासाठी खटले मागवÁयाचा अिधकार:
सवō¸च Æयायालयाला उ¸च Æयायालयाने िदलेÐया खटÐयांचे पुनिनªणªय देÁयासाठी खटले
Öवतःकडे घेÁयाचा अिधकार आहे. कारण या आधी उ¸च Æयायालयाने िदलेÐया
िनणªयानुसार सवō¸च Æयायालय पुनिनªणªय Âयाच खटÐयावर देऊ शकते. तसेच उ¸च
Æयायालया¸या कायª±ेýात िजÐहा Æयायालय व किनķ Æयायालय यांनी िदलेÐया िनणªयांचा
पुनिनªणªय उ¸च Æयायालय देऊ शकते. Âयामुळे भारतीय ÆयायÓयवÖथेला Æयायदानातील
अचूकते¸या ŀĶीने पुनिनªणªयाचा अिधकार ÿाĮ झालेला आहे. Âयासाठी खटÐयां¸या
बाबतीत पुनिनªणªयासाठी खटले मागवÁयाचा अिधकार वåरķ Æयायालयाला असतो.
munotes.in
Page 136
136
५. िनणªयांचा पुनिवªचार करÁयाचा अिधकार:
Æयायालयाला हा िनणªयाचा पुनिवªचार करÁयाचा अिधकार ÿाĮ झालेला आहे. Âयाच
Æयायालयाने िदलेला एखाīा खटÐया¸या बाबतीतील िनणªय Æयायालयाला पुÆहा तपासून
पाहायचा असÐयास , ते Æयायालय पुÆहा Âयाच खटÐयासाठी पुनिवªचार कł शकते. आधी
िदलेÐया खटÐयातील Æयायिनवाड्यातील चुका दुŁÖत करÁयासाठी हा अिधकार
Æयायालयाला वापरता येतो. थोड³यात Æयायालयाला Öवतः िदलेÐया िनणªयाचा पुनिवªचार
करÁयाचा अिधकार सवō¸च Æयायालयाला ÿाĮ झालेला आहे. कारण सवō¸च Æयायालय हे
िनणªयाचे अंितम Æयायालय आहे. तसेच उ¸च Æयायालय देखील आपण िदलेÐया िनणªयाचा
पुनिवªचार कł शकते.
६. Æयायालयीन पुनिवªलोकनचा अिधकार (The Power of Judicial Review) :
Æयायालयाने Æयायालयीन पुनिवªलोकनाचा अिधकार ÿाĮ झालेला आहे. संसद िनमाªण
केलेला एखादा कायदा भारतीय राºयघटने¸या कलमांची सुसंगत नसÐयास Æयायालय Âया
कायīाला घटनाबाĻ ठरवू शकते. अशा घटना बाĻ कायīाला घटनाबाĻ ठरिवÁया¸या
Æयायालया¸या अिधकाराला Æयायालयीन पुनिवªलोकन असे Ìहणतात.
थोड³यात Æयायालयीन पुनिवªलोकन Ìहणजे उ¸च Æयायालयाने व सवō¸च Æयायालयाने
शासकìय िनयम Óयवहार घटनाÂमक तरतुदीनुसार केलेले आहेत कì नाही याची चौकशी
करणे होय. कायदेमंडळ व कायªकारी मंडळाची कायª±मता वाढावी.Âयां¸या कामातील
टाळाटाळ, Âयांनी घटनेचा लावलेला चुकìचा अथª Âयानुसार अिधकारांचा वापर केला
असÐयास Æयायाल य हÖत±ेप करते. राºयघटने¸या िनयमांचा भंग होत असÐयास
शासकìय अिधकारी व ÓयवÖथा यांना िनयमांची चौकट Æयायमंडळ दाखवून देते.
Æयायालयीन पुनिवªलोकनाचा अिधकार एखाīाचे ह³क िहरावले गेले, शासना¸या िनणªय
ÿिøयेमÅये िवलंब होत असÐयास, शासकìय अिधकाöयांची ±मता नसताना अिधकारांचा
वापर केला जात असÐयास, Æयायालयीन पुनिवªलोकनाचा अिधकार Æयायमंडळ वापरत
असते. Æयायालयीन पुनिवªलोकना¸या बाबतीत घटनाÂमक तरतुदéचे अÅययन केलं
असÐयास, भारतीय राºयघटने¸या कलम ३२ मÅये महßवा¸या तरतुदी आढळतात. तर
उ¸च Æयायालया¸या बाबतीत कलम २२६ मÅये Æयायालयीन पुनिवªलोकनाचे अिधकार
ÖपĶ होताना िदसतात. Æयायालयीन पुनिवªलोकना¸या अिधकारा¸या माÅयमातून
कायदेमंडळ, कायªकारीमंडळ यां¸या घटनाबाĻ कृतीवर मयाªदा घालÁयाचा ÿयÂन
Æयायमंडळ करत असते. अमेåरकन राºयघटनेचा घटनाÂमक पुनिवªलोकनाचा
अिधकारा¸या बाबतीत ÿभाव पडलेला िदसतो. या अिधकारा¸या माÅयमातून भारतीय
राºयघटने¸या िनयमांचा योµय अथª लागावा तसेच राºयघटनेचा गैरवापर होऊ नये
यासंदभाªत Æयायालयाला जबाबदार धरÁयात येते. Æयायालयीन पुनिवªलोकना¸या
माÅयमातून तयार झालेला कायदा व िनयम योµय आहे िक अयोµय, उिचत आहे कì
अनुिचत हे तपासÁयासाठी Æयायमंडळाला हा अिधकार ÿाĮ झालेला आहे. या
अिधकारा¸या माÅयमातून भारतात सवō¸च Æयायालय हे तयार झालेला कायदा घटनाÂमक
तरतुदéशी सुसंगत आहे कì िवसंगत हे तपासून पाहó शकते. िवसंगत असलेला कायदा
सवō¸च Æयायालय रĥ कł शकते. Æयायालयीन पुनिवªलोकना¸या अिधकारा¸या बाबतीत munotes.in
Page 137
137
२५ Óया घटनादुŁÖतीने काही बंधने घालÁयात आली. या घटनादुŁÖतीने मागªदशªक
तÂवातील कलम ३६ नुसार संप°ीचे क¤þीकरण टाळणे व समाजवादातून संप°ीचे समान
िवभाजन करणे या मूलभूत ह³काचा संकोच करÁयाचा अिधकार संसदेला ÿाĮ झालेला
आहे.
गोलकनाथ िवŁĦ पंजाब सरकार १९६७ ¸या या खटÐयात भारतीय संसदेला मूलभूत
अिधकारांमÅये बदल करÁयाचा कोणताही अिधकार नाही असा िनणªय सवō¸च Æयायालयाने
िदला. माý १९७३ ला केशवानंद भारती िवŁĦ केरळ राºय या खटÐयात सवō¸च
Æयायालयाने पुÆहा संसदेला मूलभूत अिधकारांमÅये बदल करÁयाचा अिधकार िदला. परंतु
हा अिधकार वापरत असताना संसदेला भारतीय लोकशाही ÓयवÖथे¸या मूळ गाËयात
कोणताही बदल करता येणार नाही, असे बंधन घालÁयात आले.
थोड³यात भारतीय शासन ÓयवÖथेतील सवª कायªकारीमंडळ व अिधकाöयांनी
राºयघटने¸या तरतुदé¸या माÅयमातूनच कामकाज करावयाचे बंधन घातलेले आहे.
राºयघटने¸या िनयमांचे उÐलंघन होत असÐयास Æयायालय Æयायालयीन पुनिवªलोकनाचा
अिधकार वापłन Âयांना जाब िवचाł शकते. कायīा¸या चुकìचा अथाªबाबत
मूÐयमापनाÂमक ŀĶीने हा अिधकार Æयायमंडळाला वापरता येतो. एम. Óही. पायली
Æयायालयीन पुनिवªलोकना¸या बाबतीत Ìहणतात , “सवō¸च Æयायालयाला िविवध अिधकार
ÿाĮ झालेले आहेत Âयापैकì Æयायालयीन पुनिवªलोकनाचा हा सवª®ेķ अिधकार आहे,
Âयामुळे Æयायालयाचे Öथान सवª ®ेķ तर आहेच तसेच िवधी िनयमांचे संर±क बनलेले
आहे.” Âयाचबरोबर १९७६ ¸या ४२ Óया घटनादुŁÖतीने Æयायालयीन पुनिवªलोकना¸या
अिधकारांमÅये काही मयाªदा घालÁयात आलेÐया आहेत.
३.५.२ Æयायालयीन Öवतंýता:
भारतीय राºयघटने¸या िविवध तरतुदé¸या माÅयमातून भारतात Æयायमंडळाचे Öवतंý
Öथान अबािधत राखले जाते. Âयामुळे Æयायमंडळाला Öवतंý व िनÕप±पणे Æयायदान करता
येते. Æयायमंडळाचे Öवतंý Öथान तसेच एकाÂम Öथान िटकून राहÁयासाठी िविवध
घटनाÂमक ÓयवÖथा करÁयात आलेÐया आहे.
१. Æयायाधीशांना िनवृ°ीनंतर विकली करता येत नाही िकंवा किनķ Æयायालयात वकìल
Ìहणून देखील काम कł शकत नाही.
२. Æयायाधीशांचा अवमान करणे हा गुÆहा समजला जातो. अवमान झाला आहे कì नाही हे
ठरवणे तसेच गुÆहा झाला असÐयास Âयासाठी काय िश±ा करायची हे ठरिवÁयाचा
अिधकार Æयायालयाला असतो.
३. Æयायाधीशांना आपÐया पदाची शाÖवती असते. सवō¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश
वया¸या ६५ वषा«पय«त कायªरत असतात तर उ¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश वया¸या ६२
वषा«पय«त कायªरत असतात. Æयायाधीशांना आपÐया पदाची शाĵती िमळते. ते Æयायदान
िन:प±पातीपणे कł शकतात, Âयांना कोणाची मजê सांभाळÁयाची गरज वाटत नाही munotes.in
Page 138
138
४. Æयायाधीशांची नेमणूक होताना िविशĶ पाýते¸या व सेवाºयेķता या िनयमां¸या
आधारावरच करावी लागते.
५. Æयायमंडळा¸या Æयायाधीशांची नेमणूक. राÕůपतé¸या माÅयमातून होते. माý
Âया¸यासाठी िविशĶ पाýतेची आवÔयकता असते. तसेच Âयांना बडतफª करायचे
झाÐयास संसदेमÅये महािभयोग खटला मंजूर Óहावा लागतो. ही अÂयंत कठीण व
खडतर ÿिøया आहे. Âयामुळे Âयांना पदाची शाĵती िमळते व ते िन:प±पणे आपले
कामकाज कŁ शकतात.
६. Æयायाधीशांचे वेतन राÕůपतé¸या िनयंýणात असलेÐया संिचत िनधीतून केले जाते,
Âयामुळे राºयघटने¸या चौकटीत कायīाचा अथª लावÁयाचे काम ते अिधक ÿभावीपणे
व दबावरिहत कł शकतात.
यांसार´या िविवध तरतुदé¸या माÅयमातून भारतात Æयायमंडळाचे Öवतंý Öथान अबािधत
राखणे श³य होते. Æयायमंडळाला Öवतंý व िन:Õप±पणे Æयायदान करता येते. Æयायमंडळाचे
Öवतंý Öथान तसेच एकाÂम Öथान िटकून राहÁयासाठी वरीलÿमाणे िविवध घटनाÂमक
ÓयवÖथा करÁयात आलेली आहे. कारण Æयायमंडळा¸या या भूिमकेतून जनते¸या मूलभूत
ह³कांचे र±ण करणे तसेच राºयघटनेचा संर±क Ìहणून Æयायमंडळाला भूिमका पार पाडवी
लागते.
३.५.३ Æयायालयीन सिøयता ( Judicial Activision) :
Æयायमंडळाला Óयĉì¸या मूलभूत ह³कांचा संर±क तसेच राºयघटनेचा संर±क Ìहणून
ओळखतात. Âयामुळे Æयायमंडळाला आपली सिøय भूिमका ¶यावी लागते. Óयĉìला
सामािजक, आिथªक व राजकìय Æयायाची ÿाĮी समानते¸या आधारावर िमळवून देÁयाची
जबाबदारी Æयायमंडळाची असते. Âयामुळे Æयायालयाला Æयायालयीन सिøयता दाखवावी
लागते. Æयायालयीन सिøयता अलीकडील काळातील अिधक िवकिसत झालेली संकÐपना
आहे. Æयायालयाने आपÐया कायª±ेýामÅये केलेली वाढ Æयायालयीन सिøयते¸या अंतगªत
येते. वाÖतवात पहाता Æयायालयाचे काम घटने¸या िनयमांचा अथª लावणे व िनयमानुसार
Æयायदान करणे एवढेच आहे. परंतु Æयायदाना¸या ŀĶीने Æयायमंडळाकडून वाढलेÐया
अपे±ामुळे Æयायालया¸या कायाªची ÓयाĮी अिधक वाढलेली आहे. सामािजक जबाबदारी व
दुबªल घटकांनाही Æयायदान िमळाले पािहजे, हे आपले कतªÓय समजून Æयायालयाला
आपÐया कायाªत सिøयता दाखवावी लागते. यातून ही Æयायालयीन सिøयतेची संकÐपना
उदयास आली. Æयायालयीन सिøयतेची संकÐपना पािहली असता Æयायालय सामाÆय
लोकांचा कैवारी Ìहणून पुढे येताना िदसते.
Æयायालयीन सिøयता संकÐपना पुढीलÿमाणे ÖपĶ करता येईल.
"सामािजक, आिथªक Æयाय सवा«ना समानतेवर िमळÁयासाठी Æयायमंडळाने कायīाचा
परंपरागत अथª बाजूला साłन िदलेला नवीन िनणªय Ìहणजे Æयायालयीन सिøयता होय."
munotes.in
Page 139
139
"कायदेमंडळाने व कायªकारीमंडळाने आपली िविशĶ भूिमका पार न पाडÐयास Âयांना
Âयांचे िविशĶ कायª करÁयास भाग पाडणे हे Æयायालया¸या Æयायालयीन सिøयतेत येते."
Æयायालयीन सिøयता ही संकÐपना अËयासली असता ही संकÐपना याआधी बरीच
वापरली गेलेली आहे. Æयायालयाचे कायª±ेýहे लोकां¸या Æयाय िवषयक अपे±ामुळे वाढताना
िदसते. अलीकडे लोककÐयाणकारी राºयामुळे Æयायमंडळाची तÂपरता व जागłकता
आपणास पहावयास िमळते. Âयामुळे सामाÆय नागåरकाला Æयायाची पूतªता होते,
लोककÐयाणकारी राºय अिÖतÂवात आÐयामुळे सामाÆय नागåरकांसाठी Æयायालय या
संकÐपनेचा पुरÖकार करताना िदसतात.
Æयायालयीन सिøयतेचे महÂव:
१. Æयायालयीन सिøयते¸या माÅयमातून संिवधानाचे संर±ण होते, राजकìय ÓयवÖथेचे व
ÿशासनाचे कायª संिवधाना¸या चौकटीतच चालते कì नाही, यामÅये ÆयायÓयवÖथा
Æयायालयीन सिøयतेने हÖत±ेप कł शकते.
२. भारतीय राºयघटने¸या माÅयमातून Óयĉìला िमळालेÐया मूलभूत ह³कां¸या र±णाची
जबाबदारी कलम ३२नुसार ÆयायÓयवÖथेवर आहे. Âयामुळे Æयायालय Óयĉì¸या
मूलभूत ह³कांचा संर±क ठरते. ही भूिमका पार पाडताना Æयायालयाला Æयायालयीन
सिøयता दाखवावी लागते.
३. कायदेमंडळ, कायªकारीमंडळ आपÐया िविशĶ जबाबदाö या पार पाडÁयास टाळाटाळ
करत असÐयास Æयायालयाला सिøयता दाखवत हÖत±ेप करावा लागतो.
कायदेमंडळ व कायªकारी मंडळास िविशĶ कायª पार पाडÁयात भाग पाडावे लागते.
४. अलीकड¸या काळात जनिहत यािचका मोठ्या ÿमाणात मांडÐया जातात. सावªजिनक
िहताचा िवचार कłन Æयायालयाला सिøयता दाखवत अशा जनिहत यािचकांचा
Æयायिनवाडा करावा लागतो.
५. भारतीय राºयघटनेतील िविवध तरतुदéचा दुŁपयोग होऊ नये, तसेच कायīाचा
चुकìचा अथª काढू नये यावर ÆयायÓयवÖथेचे ल± असते. असे झाÐयास Æयायालयाला
Æयायालयीन सिøयता दाखवावी लागते.
६. Æयायालयीन सिøयते¸या माÅयमातून राजकìय ÓयवÖथेतील ĂĶाचार, दĮर िदरंगाई
यांसार´या दोषांचे िनराकरण करÁयासाठी Æयायालय राºयÓयवÖथेला आदेश देऊ
शकते.
७. Æयायालय गरजेनुसार कायदेमंडळाला उपदेश कłन समाजोपयोगी कायदा िनमाªण
करÁयाचे सांगू शकते अशा ÿसंगी Æयायालय आपली सिøयाता दाखवू शकते.
Æयायालयीन सिøयतेचे दोष:
१. Æयायालयीन सिøयतेचा अितरेकì वापर केÐयामुळे Æयायमंडळाचे महßव अिधक
वाढताना िदसते. munotes.in
Page 140
140
२. कायīाचा अथª लावÁयाची जबाबदारी Æयायमंडळाची असÐयाने कायīा¸या बाबतीत
Æयायालयाची हòकूमशाही िनमाªण होऊ शकते.
३. कायदेमंडळ व कायªकारीमंडळा¸या कायाªमÅये Æयायालय अितरेकì हÖत±ेप कł शकते
Âयामुळे कायदेमंडळ व कायªकारीमंडळ यांना काम करताना अडथळे िनमाªण होतील.
४. Æयायालयाने Æयायालयीन सिøयतेचा अिधक वापर केÐयामुळे स°ा िवभाजनाचे सूý
असंतुिलत होऊ शकते Âयामुळे स°ा िवभाजन धो³यात येऊ शकते.
५. कायदेमंडळ व कायªकारीमंडळाचे महßव कमी होऊन अिधकारां¸या बाबतीत
Æयायालयाकडे झुकते माप होताना िदसते.
६. Æयायालयीन सिøयते¸या नावाखाली Æयायमंडळावर कामाचा ताण वाढेल. Âयामुळे
Âयांचे ÿमुख Æयायिनवाडा करÁयाचे काम याकडे दुलª± होईल Âयाचा पåरणाम
Æयायÿिøयेत िदरंगाई िनमाªण होऊ शकते.
७. राºयघटने¸या कलमांचा अथª लावÁयाची जबाबदारी Æयायमंडळाची असÐयाने
राºयघटने¸या मूळ अथाªस तडा जाऊ शकतो. राºयघटने¸या िनयमांचा चुकìचा अथª
काढला जाऊ शकतो.
Æयायालयीन सिøयतेचेउदाहरण पािहले असता १९८० नंतर ¸या दशकात ही संकÐपना
अिधक Óयापक ÿमाणात वापरली गेली. समाजातील ĂĶाचार, गुÆहेगारी, शासकìय
कायाªतील टाळाटाळ यामुळे Æयायालयाला ही संकÐपना वापरÁयाची गरज भासते. १९८०
मÅये आúा सुर±ा गृह असा खटÐयात Æयायालयाने सिøयता दाखवली होती. आगरा येथे
सुर±ा गृहातील गैरसोय, अमानवी वागणूक याबाबतीत Æयायालयाने सिøयता दाखवली
होती. तसेच १९९३ मÅये गंगा नदी व ताजमहाला¸या ÿदूषणा¸या बाबतीत कारखाने बंद
करÁयाचे िनणªयाबाबत सिøयता दाखिवली होती. तसेच मुंबई मधील पथिदवे बंद
असÐयामुळे मुंबई उ¸च Æयायालयाने मुंबई महानगरपािलकेला ते लावÁयाबाबत आदेश िदले
होते. तसेच ĂĶाचाराचे ÿकार मोठ्या ÿमाणात वाढत असÐयामुळे Æयायालयाने सिøयता
दाखवत ĂĶाचार कायदेशीर करा िकंवा Âयाची åरसीट īा अशा पĦतीचे ताशेरे ओढले होते.
Ļा िविवध बाबतीत देखील Æयायालयाने आपली सिøयता दाखिवली होती. अशा िविवध
ÿसंगी Æयायालय आपले ÿमुख कायª बाजूला साłन समाजातील अÆयायी भूिमकां¸या
िवरोधात Æयाय भूिमका घेताना िदसते. अशा ÿसंगी Æयायालयाला Æयायालयीन सिøयता
दाखवावी लागते.
३.५.४ Æयायालय आिण संसदेतील वाद:
संसदेला कायदे िनमêतीचे कायª करावे लागते, तर कायīाचे उÐलंघन झाÐयास Æयायदान
करÁयाचे काम Æयायमंडळाला करावे लागते. Æयायालय आिण संसद यांची भूिमका भारतीय
राºयघटनेत ÖपĶ करÁयात आली आहे. स°ा िवभाजनाचा िसĦांतातून कायदेमंडळ,
कायªकारी मंडळ व Æयायमंडळ यां¸यात स°ेची िवभागणी करÁयात आली आहे.
कायªकारीमंडळ हे संसदेला व Æयायमंडळाला जबाबदार राहóन काम करत असते. संसद व
Æयायमंडळ आपापली जबाबदारी पार पाडत असताना ÿÂय± वा अÿÂय±पणे एकमेकां¸या munotes.in
Page 141
141
कायाªवर हÖत±ेप करतात. Âयामुळे परÖपरां¸या अिधकारां¸या बाबतीत बöयाच वेळेस
मतभेद होताना िदसतात. Âयातून Æयायमंडळ आिण संसद यां¸यात वाद िनमाªण होतात ते
पुढीलÿमाणे;
१. भारतीय राºयघटने¸या कलम ३२ नुसार मूलभूत ह³का¸या संर±णासाठी घटनाÂमक
उपाययोजनेचा अिधकार भारतीय नागåरकांना िमळालेला आहे. Âयामुळे Æयायमंडळाला
राºयघटनेतील मूलभूत अिधकारां¸या संर±णाची जबाबदारी पार पाडावी लागते. संसदे¸या
माÅयमातून एखाīा कायīाĬारे नागåरकां¸या मुलभूत ह³कांवर गदा येत असÐयास
सवō¸च Æयायालय तो कायदा रĥ करÁयाचा आदेश देऊ शकते. Âयामुळे मूलभूत ह³कां¸या
संर±णामुळे संसद व Æयायमंडळ यां¸यात वाद होताना िदसतात. उदाहरणाथª संप°ी¸या
अिधकारा¸या बाबतीत असाच वाद संसद व Æयायालयात िनमाªण झाला होता.
ÖवातंÞय ÿाĮीनंतर संप°ीचे योµय िवतरणा¸या ŀĶीने जमीन सुधारणा िवषयक काही नवीन
कायदे करÁयावर संसदेने भर िदला होता. Âयाचबरोबर समाजवादी िवचारधारे¸या धतêवर
खाजगी मालकìवर काही िनब«ध लादÁयाचा ŀĶीने संसदेने कायदे केले. परंतु मालम°ेचा
ह³क हा मूलभूत अिधकारांमÅये समािवĶ असÐयाने असे कायदे संसदेला करता येणार
नाही, अशी भुिमका Æयायालयाने घेतली होती. Âयावेळेस संसद व Æयायालय यां¸यामÅये
पेच िनमाªण झाला होता.
२. भारतीय राºयघटने¸या कलम ३६८ नुसार घटना दुłÖतीबाबत संसदेला Óयापक
अिधकार िदलेले आहेत. तर भारतीय राºयघटने¸या संर±णाची जबाबदारी सवō¸च
Æयायालयावर आहे. Âयामुळे घटनादुŁÖतीत नवीन कायदे तयार करत असताना कायदा
घटनेशी सुसंगत आहे िक िवसंगत आहे यावłन बöयाच वेळेस संसद व Æयायमंडळ
यां¸यामÅये पेचÿसंग िनमाªण होतात.
१९७३ ¸या केशवानंद भारती िवŁĦ केरळ राºय या खटÐयात सवō¸च Æयायालयाने
संसदेला मूलभूत अिधकारांमÅये बदल करÁयाचा अिधकार िदला. माý संसदेला भारतीय
लोकशाही¸या मूळ गाËयात कोणताही बदल करता येणार नाही असे बंधन घालÁयात आले.
३. संसद ®ेķ कì Æयायमंडळ ®ेķ याबाबत वेगवेगळे मतÿवाह िदसून येतात. पिहला
मतÿवाह असा आहे कì, संसद भारतीय जनतेचे ÿितिनिधÂव करणारे सभागृह असÐयाने
संसद ही अंितम असली पािहजे. याउलट देशात िलिखत राºयघटना हीच सवª®ेķ आहे.
आिण ितचा अंितम अथª लावÁयाचा अिधकार Æयायमंडळाला असÐयामुळे संसदे¸या
अिधकारांवर मयाªदा येणारच अशी भूिमका घेणाöया दुसöया मतÿवाहाची आहे. या दोन
मतÿवाहामुळे संसद व Æयायमंडळ यां¸यामÅये वाद िनमाªण होतात.
४. संसदेमधील लोकसभा या सभागृहातील बहòमतवाÐया प±ाकडे स°ेचे सूý क¤िþत
होतात. ÖपĶ बहòमतवाला प± असÐयास एका प±ाची हòकूमशाही िनमाªण होऊ शकते. असे munotes.in
Page 142
142
झाÐयास संसदे¸या अंितम ®ेķÂवाचा आúह धरणे हे धो³याचे ठरते. अशावेळी शासना¸या
मनमानी कारभा रावर िनयंýणाÂमक ŀĶीने Æयायमंडळाचे Öथान महßवाचे ठरते.
५. Æयायाधीशांनी Æयायदान करताना गैरकारभार केÐयास िकंवा Âयांनी पदाचा गैरवापर
केÐयास Âयां¸यािवरोधात महािभयोगाचा खटला भरÁयात येतो. हा महािभयोगाचा खटला
संसदेमÅये मंजूर Óहावा लागतो. Âयामुळे Æयायाधीशा¸या वतªनावर संसदेचे िनयंýण
ÿÖथािपत होते. परंतु Æयायाधीशांना पदावłन काढÁयाची ही पĦत कठीण आहे.
६. संसदीय लोकशाही ÓयवÖथेमÅये संसद वैचाåरक ŀĶीने ®ेķ ठरत असली, तरी बहòतांशी
ÿसंगी संसदेत मंýीमंडळच वरचढ ठरताना िदसते. Âयामुळे संसदे¸या ®ेķÂवाचा मुĥा केवळ
वैचाåरक ŀĶीने महßवाचा ठरतो.
७. Æयायमंडळा¸या माÅयमातून संसदे¸या कामकाजावर बöयाच वेळेस टीका केली जाते.
Âयामुळे Âयां¸या ÿितķेला बाधा आणणे संसदेचा अपमान इÂयादी कृÂयामुळे संसद व
ÆयायमंडळांमÅये वाद िनमाªण होऊ शकतो .
८. संसदेमÅये काही सदÖयां¸या िवरोधात सभापती कायªवाही कłन िश±ा करत असतात.
अशा ÿसंगी सदर सदÖय ÆयायमंडळांमÅये दाद मागतो, तेÓहा संसद व Æयायमंडळ
यां¸यातील संबंध तणावाचे िनमाªण होऊ शकतात. कारण संसदेत िश±ा करÁयाचा
अिधकार संसदेला आहे तर Æयाय ÿिøयेवर ल± ठेवÁयाचा अिधकार Æयायमंडळाला आहे.
यावłन दोघांमÅये वाद िनमाªण होऊ शकतात.
९. प±ांतर बंदीची घटनादुŁÖती माÆय झाÐयानंतर प±ांतर केÐया गेलेÐया सदÖयाबाबत
अंितम िनणªय संसदे¸या सभागृहातील सभापतéचा असतो. Âयानुसार वेळोवेळी सभापतéनी
जे िनणªय िदले Âयां¸या िवरोधात Æयायालयात आÓहान देÁयात येते. अशाÿसंगी संसद व
Æयायमंडळ यां¸यात तणावाचे संबंध िनमाªण होऊ शकतात.
वरील िविवध मुद्īां¸या आधारावर पािहले असता संसद व Æयायमंडळ यां¸यामÅये वाद
िनमाªण होणारे िविवध मुĥे ल±ात येतात. परंतु दोÆही संÖथा या संिवधािनक संÖथा
असÐयाने दोघांचे Öवतंý Öथान आिण महßव आहे. Âयामुळे संिवधािनक चौकटीमÅये काम
करत असताना या दोÆही संÖथांनी परÖपरां¸या िवŁĦ भूिमका घेÁयापे±ा घटनाÂमक
भूिमका घेÁयावर भर īावा. स°ा िवभाजना¸या िसĦांतानुसार दोÆही संÖथांनी स°ेचा
समतोल राखणे महßवाचे आहे. Âयां¸या या स°ा संतुलनावर राजकìय ÓयवÖथेचे यशापयश
अवलंबून आहे.
३.६ सारांश Æयायमंडळ हे Æयायदानाचे काम करत असते, भारतामÅये संिवधाना¸या माÅयमातून एकेरी
व Öवतंý ÆयायÓयवÖथा ÖवीकारÁयात आली आहे. Âयानुसार देशा¸या सवō¸च Öथानी munotes.in
Page 143
143
सवō¸च Æयायालय आहे. Æयायमंडळाला राºयघटनेचा व Óयĉì¸या मूलभूत ह³कांचा
संर±क असे Ìहणतात. कारण Æयायमंडळ भारतीय राºयघटनेतील कायīांचा अथª
लावÁयाचे कायª करते. तसेच कलम ३२ नुसार Óयĉì¸या मूलभूत ह³कां¸या संर±णाची
जबाबदारी Æयायमंडळावर आलेली आहे. Âयामुळे Æयायमंडळाचे Öवतंý Öथान घटनाÂमक
आधारावर िनमाªण करÁयात आले आहे. वेळोवेळी Æयायमंडळाला या आपÐया भूिमका पार
पाडÁयासाठी Æयायालयीन सिøयता दाखवावी लागते. क¤þ सरकार, राºय सरकार िकंवा
Öथािनक सरकार आपÐया कायाªपासून परावृ° होत असÐयास Æयायमंडळ Âयांना ठरािवक
कायª करÁयाची जाणीव कłन देऊ शकते. Âयां¸या या भूिमका पार पाडÁयावłन
Æयायमंडळ व संसद यां¸यात बöयाच वेळेस वाद िनमाªण होताना िदसतात. समाजिहत व
लोक िहताचा िवचार कłन Æयायमंडळाला Æयायदान करावे लागते.
आपली ÿगती तपासा:
१. Æयायालयाचे Öवतंý Öथान ÖपĶ करा?
२. Æयायालयाचे अिधकार ±ेý िलहा.
३. Æयायालयीन सिøयता Ìहणजे काय?
४. Æयायालय आिण संसदेत वाद िनमाªण होणाöया बाबी ÖपĶ करा?
अिधक वाचनासाठी उपयुĉ संदभªúंथसूची:
• भारतीय शासन आिण राजकारण - ÿा. बी. बी. पाटील
• भारतीय गणराºयाचे शासन आिण राजकारण – डॉ. भा. ल. भोळे
• आवर कॉिÆÖटट्यूशन - सुभाष कÔयप
• भारतीय संिवधानाची ओळख - डॉ. शुभांगी राठी
• भारतीय संिवधान व शासन - डॉ. ÿमोद पवार व डॉ. िवजय तूंटे
• भारताचे संिवधान - डॉ. शुभांगी राठी.
***** munotes.in
Page 144
144
घटक ४
राºय आिण Öथािनक संÖथा
घटक रचना
४.१ उिĥĶे
४.२ ÿाÖतािवक
४.३ िवषय िववेचन
४.३.१ राºय शासन
४.३.१.१ राºयपाल
४.३.१.१.१ अिधकार व कायª
४.३.१.१.२ राºयपाल पदाचे Öथान, महßव व भूिमका
४.४ मु´यमंýी
४.४.१ अिधकार आिण काय¥
४.४.२ मु´यमंýी पदाचे Öथान, महßव व भूिमका
४.४.३ उपमु´यमंýी
४.५ मंिýमंडळ
४.५.१ मंिýमंडळाची तßवे/वैिशĶ्ये
४.५.२ मंिýमंडळाचे अिधकार व कायª
४.६ पंचायत राज आिण ७३ वी घटनादुŁÖती
४.६.१ पंचायत राज ÓयवÖथा-िविवध सिमÂया
४.६.२ पंचायत राज ÓयवÖथा: रचना, अिधकार आिण कायª
४.६.२.१ िजÐहा पåरषद-रचना:
४.६.२.२ िजÐहा पåरषदेचे अिधकार व कायª
४.७ पंचायत सिमती: रचना
४.७.१ पंचायत सिमतीचे अिधकार व कायª
४.८ úामपंचायत: रचना
४.८.१ úामपंचायत: अिधकार व काय¥
४.९ ७४ वी घटनादुŁÖती: उĥेश, वैिशĶ्ये व महßव
४.१० नागरी शासन आिण ७४ वी घटनादुŁÖती
४.१०.१ महानगरपािलका : रचना
४.१०.२ महानगरपािलका : अिधकार व कायª
४.११ नगरपािलका/नगरपåरषद रचना munotes.in
Page 145
145
४.११.१ नगरपåरषद: अिधकार व कायª
४.१२ नगरपंचायत रचना
४.१२.१ नगरपंचायत: अिधकार व कायª
४.१३ छावणी : मंडळ रचना
४.१३.१ छावणी: मंडळ अिधकार व कायª
४.१४ ७४ वी घटनादुŁÖती: उĥेश, वैिशĶ्ये व महÂव
४.१ उिĥĶे
राºय आिण Öथािनक शासन या घटका¸या अËयासातून आपणास पुढील उिĥĶ साÅय
करता येतील;
१) घटकराºया¸या कायªकारी मंडळाची अīयावत मािहती वाचक िवīाÃया«ना कłन
देणे.
२) घटकराºया¸या कायªकारी मंडळातील राºयपाल पदाची पाýता, िनयुĉìची पĦती
आिण अिधकार व कायª यािवषयी िवīाÃया«ना अīयावत मािहती देणे.
३) घटकराºया¸या राजकìय ÓयवÖथेचा ÿमुख Ìहणून राºयपाल पदाचे Öथान, महßव व
भूिमका यािवषयी िवīाÃया«ना मािहती देणे.
४) घटकराºया¸या राजकìय ÓयवÖथेतील वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख Ìहणून
मु´यमंýीपदाचे Öथान, महßव व भूिमका िवīाÃया«ना समजावून देणे.
५) घटकराºया¸या मंिýमंडळाचे ÿमुख तÂवे, रचना आिण अिधकार व कायª यािवषयी
िवīाÃया«ना अīयावत मािहती कłन देणे.
६) राºया¸या धोरण िनिमªतीमधील राºयपाल, मु´यमंýी व मंिýमंडळाची भूिमका
अËयासणे.
७) पंचायत राज ÓयवÖथेिवषयी वाचक िवīाÃया«ना सिवÖतर मािहती देणे.
८) ७३ Óया घटनादुŁÖतीचा आशय िवīाÃया«ना समजून देणे.
९) ७३ Óया घटनादुŁÖतीचा सिवÖतर आढावा घेणे.
१०) नागरी Öथािनक शासनािवषयी िवīाÃया«ना अīयावत मािहती कłन देणे.
११) ७४ Óया घटनादुŁÖतीचा आशय िवīाÃया«ना समजून देणे.
१२) ७४ Óया घटनादुŁÖतीचा सिवÖतर आढावा घेणे.
४.२ ÿाÖतािवक
भारताचा एक सजग नागåरक Ìहणून भारतीय संिवधानातील तरतुदीनुसार िनमाªण करÁयात
आलेÐया राजकìय ÓयवÖथेचा अËयास करणे, हे एक जागłक नागåरकाचे ल±ण आहे.
Ìहणून भारतीय संिवधानातील तरतुदीनुसार तसेच संघराºय ÓयवÖथेनुसार munotes.in
Page 146
146
घटकराºयातील राजकìय ÓयवÖथेचा तसेच Öथािनक पातळीवरील शासनÓयवÖथेचा
अËयास या ÿकरणामÅये करणार आहोत. घटकराºया¸या राजकìय ÓयवÖथेमधील
कायªकारी मंडळाची रचना समजावून घेऊन या कायªकारी मंडळातील राºयपाल, मु´यमंýी
आिण मंिýमंडळ या मु´य घटकांची अīयावत मािहती ÿÖतुत ÿकरणांमÅये कłन घेणार
आहोत. तसेच Öथािनक पातळीवरील úामीण भागातील शासनÓयवÖथा अथाªत पंचायत
राज ÓयवÖथा आिण Âयासंदभाªत १९९३ मÅये झालेÐया ७३ Óया घटनादुŁÖतीमधील
तरतुदéचा व वैिशĶ्यांचाही अËयास करणार आहोत. यािशवाय नागरी Öथािनक
शासनÓयवÖथा समजावून घेऊन Âयासंदभाªत संसदेने केलेÐया ७४ Óया घटनादुŁÖतीचाही
आढावा ÿÖतुत ÿकरणात कłन घेणार आहोत. थोड³यात ÿÖतुत ÿकरणांमÅये
घटकराºयाची शासनÓयवÖथा , रचना आिण कायªपĦती तसेच úामीण व शहरी भागातील
Öथािनक शासनÓयवÖथेची रचना, कायªपĦती आिण ७३ Óया व ७४ Óया घटना दुŁÖतीतील
घटनाÂमक बाबéचा अËयास करणार आहोत.
४.३ िवषय िववेचन
भारताने संिवधानानुसार िÖवकारलेÐया संघराºय ÓयवÖथेमÅये संपूणª भारतासाठी एक क¤þ
सरकार आिण भारतातील ÿÂयेक घटकराºयासाठी Öवतंý राºय सरकार अशी ÓयवÖथा
अिÖतÂवात आहे. Öवतंý भारतामÅये १९५६ मÅये राºय पुनरªचना आयोगाने केलेÐया
िशफारशीनुसार भारतात घटकराºय आिण क¤þशािसत ÿदेश अशा दोन ÿकारची ÓयवÖथा
िÖवकारÁयात आलेली आहे. भारतात सÅया २८ घटकराºय आिण ०९ क¤þशािसत ÿदेश
आहेत. भारतीय संिवधाना¸या कलम १५२ ते कलम १६७ मÅये घटकराºया¸या
कायªकारी मंडळािवषयीची तरतूद केलेली आहे. घटकराºया¸या कायªकारी मंडळामÅये
राºयपाल, मु´यमंýी आिण मंिýमंडळ यांचा समावेश होतो. भारतीय संिवधानानुसार
घटकराºयाची शासनपĦती ही क¤þ सरकार¸या संसदीय शासनपĦतीÿमाणेच कायª करते.
देशातील पंचायत राज ÓयवÖथेमÅये एकसूýता आणणे, तसेच या ÓयवÖथेला घटनाÂमक
संर±ण देÁया¸या उĥेशाने भारतीय संसदेने १९९३ मÅये ७३ वी घटनादुŁÖती केली. या
घटनादुŁÖतीनुसार संपूणª देशातील úामीण Öथािनक शासनÓयवÖथा अथाªत पंचायत राज
ÓयवÖथा 'िýÖतरीय' करÁयात आली. िजÐहा Öतरावर िजÐहा पåरषद, तालुका Öतरावर
पंचायत सिमती आिण गावा¸या Öतरावर úामपंचायत अशी एकसमान ÓयवÖथा
िÖवकारÁयात आली. Âयासाठी भारतीय संिवधाना¸या नवÓया भागाचा िवÖतार कłन
ÂयामÅये कलम २४३ (ऐ) ते कलम २४३ (ओ) समािवĶ करÁयात आले. úामीण Öथािनक
शासनाÿमाणेच नागरी Öथािनक शासनÓयवÖथेत एकसूýता आणÁयासाठी १९९३ मÅये
भारतीय संसदेने ७४ वी घटनादुŁÖती केली. या घटनादुŁÖतीनुसार भारतीय संिवधानात
१२ वे पåरिशĶ समािवĶ करÁयात आले. संिवधानात कलम २४३ (त) ते कलम २४३ (य,
छ) समािवĶ करÁयात येऊन नागरी Öथािनक शासनÓयवÖथेला घटनाÂमक संर±ण देÁयात
आले.
munotes.in
Page 147
147
४.३.१ राºय शासन:
भारतीय संिवधानानुसार िÖवकारÁयात आलेÐया संघराºय ÓयवÖथेमÅये संपूणª भारत
देशासाठी एक क¤þ सरकार आिण भारतातील ÿÂयेक घटकराºयासाठी Öवतंý राºय
सरकारची ÓयवÖथा िÖवकारÁयात आलेली आहे. भारतात घटकराºयां¸या
राºयकारभारासाठी वेगळी राºयघटना नसून क¤þ सरकार आिण घटकराºय सरकार
यां¸यासाठी एकच राºयघटना अिÖतÂवात आहे. Âयाचÿमाणे भारतातील घटकराºयांची
शासनपĦती ही क¤þ सरकार¸या संसदीय शासनपĦतीÿमाणेच कायª करते. भारतीय
संिवधाना¸या कलम १५२ ते कलम १६७ मÅये घटकराºया¸या कायªकारी
मंडळािवषयी¸या तरतुदी केलेÐया आहेत. घटकराºया¸या कायªकारी मंडळात राºयपाल,
मु´यमंýी आिण मु´यमंÞयां¸या नेतृÂवाखाली कायª करणाöया मंिýमंडळाचा समावेश होतो.
राºया¸या कायªकारी मंडळामÅये राºयपाल हे नामधारी कायªकारी ÿमुख असतात.
घटकराºयातील राÕůपतéचे ÿितिनधी Ìहणून राºयपाल कायª करीत असतात. तर
राºया¸या कायªकारी मंडळामÅये मु´यमंýी आिण Âयां¸या नेतृÂवाखाली कायª करणारे
मंिýमंडळ हेच वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख असतात. मु´यमंýी संपूणª मंिýमंडळासह
सामूिहकåरÂया िवधानसभेला जबाबदार राहóन कायª करीत असतात.
४.३.१.१ राºयपाल:
भारताने संघराºय शासनपĦतीचा Öवीकार केलेला आहे. राÕůपतéचा घटकराºयातील
ÿितिनधी Ìहणून राºयपाल काम पाहत असतात. ºयाÿमाणे संपूणª भारताचा राºयकारभार
राÕůपतé¸या नावाने चालतो, Âयाÿमाणेच घटकराºयाचा राºयकारभार हा राºयपालां¸या
नावाने चालतो. तसेच ºयाÿमाणे क¤þीय कायªकारी मंडळात राÕůपती हे नामधारी कायªकारी
ÿमुख असतात, Âयाÿमाणेच राºया¸या कायªकारी मंडळात राºयपाल हे नामधारी कायªकारी
ÿमुख असतात. कारण राºयाची वाÖतिवक स°ा ही ÿÂय±ात मु´यमंýी आिण
मंýीमंडळा¸या हाती एकवटलेली असते. भारतीय संिवधाना¸या कलम १५३ मÅये असे
Ìहटले आहे कì, ÿÂयेक राºयाला एक राºयपाल असेल.
पाýता:
भारतीय संिवधाना¸या कलम १५७ मÅये राºयपाल पदासाठी¸या आवÔयक पाýता
पुढीलÿमाणे ÖपĶ केलेÐया आहेत;
१) ती Óयĉì भारताची नागåरक असावी.
२) Âया Óयĉìने वयाची ३५ वषª पूणª केलेली असावीत.
३) ती Óयĉì क¤þ सरकार िकंवा राºय सरकार¸या अखÂयारीतील कोणÂयाही लाभा¸या
पदावर नसावी. असÐयास उमेदवारी अजª भरÁयापूवê Âया पदाचा राजीनामा देणे
आवÔयक असते.
४) ती Óयĉì राºय िविधमंडळ िकंवा संसदे¸या कोणÂयाही सभागृहाचा सदÖय नसावी.
असÐयास Âया पदाचा राजीनामा देणे आवÔयक आहे. munotes.in
Page 148
148
वरील पाýता पूणª करणारा कोणताही भारतीय नागåरक राºयपाल हे पद धारण कł
शकतात.
िनयुĉì:
संघराºय शासनÓयवÖथे¸या र±णाची जबाबदारी भारता¸या राÕůपतéची असते, Ìहणून
आपला ÿितिनधी ÿÂयेक घटकराºयात राÕůपती िनयुĉ करत असतात. थोड³यात
राÕůपती घटकराºयातील आपला ÿितिनधी Ìहणून राºयपालाची िनयुĉì करतात.
जगातील िविवध देशात राºयपालांची िनयुĉì करÁया¸या वेगवेगÑया पĦती ÿचिलत
आहेत. अमेåरकेत जनतेकडून राºयपालांची िनयुĉì होते, ऑÖůेिलयात राजाकडून
राºयपालांची िनयुĉì होते, तर कॅनडामÅये मंिýमंडळा¸या सÐÐयानुसार गÓहनªर
जनरलकडून राºयपालांची िनयुĉì करÁयात येते. भारताने राºयपाल िनयुĉì¸या संदभाªत
कॅनडा¸या संिवधानाचे अनुकरण केलेले आहे. Ìहणजेच भारतात राºयपालां¸या िनयुĉìची
पĦती कॅनडा¸या राºयघटनेवłन घेÁयात आलेली आहे, हे ÖपĶ होते.
भारतीय संिवधान िनिमªती¸यावेळी राºयपाल पदाची िनवड जनतेमाफªत Óहावी, असे मत
मांडले गेले होते. परंतु ÿÂय±ात ही पĦती िÖवकारÁयात आलेली नाही. जनतेकडून
राºयपाल पदाची िनवड करÁयाची पĦती िÖवकारली असती तर, राºयपाल आिण
मु´यमंýी यां¸यात साहिजकच संघषª िनमाªण झाला असता. Âयामुळेच संिवधानसभेकडून
राºयपालांची जनतेकडून िनवड करÁयाची पĦती नाकारÁयात आली असावी. Ìहणूनच
राºयपालाची िनयुĉì भारता¸या राÕůपतéनी करावी, ही पĦती संिवधानानुसार
िÖवकारÁयात आली. भारतीय संिवधाना¸या कलम १५५ नुसार भारताचे महामहीम
राÕůपती राºयपालांची िनयुĉì करतात. थोड³यात भारतात संिवधानानुसार राºयपाल
पदावरील Óयĉìची नेमणूक भारताचे राÕůपती करतात.
कायªकाल:
राºयपाल हे राÕůपतéचे घटकराºयातील ÿितिनधी असतात. Ìहणून राºयपालांची िनयुĉì
राÕůपतीकडून होत असÐयामुळे राÕůपतéची मजê असेपय«त राºयपालांना अिधकार पदावर
राहता येते. परंतु असे असले तरीही भारतीय संिवधाना¸या कलम १५६ नुसार
राºयपालांचा कायªकाल हा अिधकारपद úहण केÐयापासून पाच वषाªपय«त असतो. तसेच
तÂपूवê राºयपाल Öवइ¸छेने पदाचा राजीनामा देऊ शकतात. राºयपालांचा पाच वषाªचा
कायªकाल पूणª झाÐयानंतर राÕůपतीकडून Âयांची Âयाच पदावर फेरिनयुĉìदेखील होऊ
शकते. थोड³यात सवªसाधारणपणे राºयपालांचा कायªकाल हा पाच वषाªचा असतो.
पदाचा शपथिवधी:
भारता¸या राÕůपतéकडून राºयपाल Ìहणून अिधकृत िनयुĉì झाÐयानंतर राºयपालांना पद
व गोपनीयतेची शपथ Âया-Âया राºया¸या उ¸च Æयायालया¸या मु´य Æयायाधीशांनीकडून
िदली जाते. राºयपालांना पद úहण करताना आपÐया कायाªशी एकिनķ राहóन कायª करील,
अशा आशयाची शपथ ¶यावी लागते. भारतीय संिवधाना¸या कलम १५९ मÅये राºयपाल
पदावरील Óयĉìने ¶यावया¸या शपथेची तरतूद करÁयात आलेली आहे. munotes.in
Page 149
149
'मी......... ईĵरसा± शपथ घेतो कì, मी.......... ( राºयाचे नाव)राºयाचा राºयपाल Ìहणून
आपÐया पदाचे कायªपालन िनķापूवªक करीन आिण मा»या संपूणª ±मतेिनशी संिवधान व
कायदा यांचे जतन, संर±ण व ÿितर±ण करीन आिण मी Öवतःला........ ( राºयाचे नाव)
¸या जनते¸या सेवेस व कÐयाणासाठी वाहóन घेईन." अशी शपथ राºयपालांना पदúहण
करताना ¶यावी लागते.
वेतन, भ°े व सोयीसुिवधा:
भारतीय संिवधाना¸या कलम १५८ मÅये राºयपालांचे वेतन, भ°े आिण सोयीसुिवधां¸या
संदभाªमÅये तरतूद करÁयात आलेली आहे. Âयानुसार राºयपालांचे वेतन, भ°े आिण
सोयीसुिवधा ठरिवÁयाचा अिधकार भारता¸या संसदेला आहे. राºयपालांना राजभवनात
मोफत िनवास ÓयवÖथा पुरवÁयात येते. भारतीय संसदेने ठरिवÐयानुसार सÅया
राºयपालांना दरमहा १,१०,००० Łपये वेतन िदले जाते. यािशवाय टेिलफोन, वाहनÿवास
भ°ा, कायाªलयीन कमªचारी इÂयादी सुिवधाही मोफत िदÐया जातात. राºयपालांचे वेतन
राºया¸या संिचत िनधीमधून िदले जाते.
४.३.१.१.१ अिधकार व कायª:
राºयपाल हे घटक राºयाचे कायªकारी ÿमुख असतात. Ìहणून संपूणª राºयाचा कारभार हा
राºयपालां¸या नावाने चालतो. राºयपाल हे राºयाचे ÿथम नागåरक असतात. भारतीय
संिवधाना¸या कलम १५४ तसेच १६० ते कलम १६४ मÅये राºयपालां¸या अिधकार
आिण कायाªिवषयी तरतूद केलेली आहे. या संिवधािनक तरतुदीनुसार राºयपालांना पुढील
अिधकार ÿाĮ आहेत. Âयानुसार Âयांना पुढील संिवधािनक कायª करावी लागतात;
१) कायªकारी िवषयक अिधकार:
राºयपाल हे घटकराºयाचे कायªकारी ÿमुख असÐयामुळे Âयां¸या नावाने संपूणª घटक
राºयाचा राºयकारभार चालतो. राºयपाल घटक राºयाचे सवª ÿशासकìय अिधकार Öवतः
िकंवा दुÍयम अिधकाöयांमाफªत वापरतात. Âयाचÿमाणे राºयातील सवª ÿशासकìय आदेश
राºयपालां¸या नावाने िनघत असतात. घटक राºया¸या िवधानसभा िनवडणुकìमÅये
बहòमत ÿाĮ राजकìय प±ा¸या नेÂयाची मु´यमंýी Ìहणून राºयपाल िनयुĉì करतात. जेÓहा
राºया¸या िवधानसभेत कोणÂयाही एका राजकìय प±ाला ÖपĶ बहòमत ÿाĮ नसेल
अशावेळी राºयपाल दोन िकंवा Âयापे±ा अिधक राजकìय प±ांचे संयुĉ मंिýमंडळ
बनवतात. उदा. १९७८ मधील ®ी शरद पवार यां¸या नेतृÂवाखालील पुलोद सरकार
(पुरोगामी लोकतांिýक दल), तसेच ®ी िवलासराव देशमुख, ®ी अशोक चÓहाण, ®ी मनोहर
जोशी, ®ी नारायण राणे, ®ी देव¤þ फडणवीस आिण ®ी उĦव ठाकरे यांचे सरकारही
दोनपे±ा अिधक राजकìय प± एकý कłन राºयपालांमाफªत Öथापन करÁयात आलेले
आहेत. घटकराºयात एका राजकìय प±ाला ÖपĶ बहòमत नसेल आिण दोन िकंवा Âयापे±ा
अिधक राजकìय प± एकý येऊनही संयुĉ मंिýमंडळ िनमाªण करणेही अश³य असÐयास
राºयपाल राÕůपतéना Âयासंदभाªतील अहवाल पाठवून राºयात राÕůपती राजवट लागू
करÁयासंदभाªत िवनंती कł शकतात. मु´यमंÞयां¸या सÐÐयाने राºयपाल मंिýमंडळातील
मंÞयांची िनयुĉì कłन Âयांना पद व गोपनीयतेची शपथ देतात. थोड³यात भारतीय munotes.in
Page 150
150
संिवधाना¸या कलम १६३ नुसार मु´यमंÞयां¸या सÐÐयानुसार राºयपाल मंýीमंडळाची
िनिमªती करतात.
राºयपाल राºया¸या राºयकारभारासंदभाªत मु´यमंÞयांकडून मािहती मागवत असतात.
तसेच काही महßवाचे िवषय वा ÿij राºया¸या मंिýमंडळाकडे िवचाराथª पाठवू शकतात.
यािशवाय राºयपाल राºया¸या राºयकारभारासंदभाªतील अहवाल राÕůपतéना पाठवत
असतात.
राºयपालांना घटक राºया¸या ÿशासनातील उ¸चपदÖथ अिधकाöयां¸या नेमणुका
करÁयाचा अिधकार आहे. यामÅये राºयाचे महािधवĉा, िविवध िवīापीठांचे कुलगुŁ,
िविवध आयोगाचे अÅय± आिण सदÖय, दुÍयम Æयायालयाचे Æयायाधीश, िवīापीठा¸या
िसनेटमधील नामिनद¥िशत सदÖय इ. चा समावेश होतो. अशाÿकारे राºयपालांना Óयापक
Öवłपात कायªकारीिवषयक अिधकार संिवधानानुसार ÿाĮ झालेले आहेत.
२) कायदेिवषयक अिधकार:
राºयपाल हे राºयिवधीमंडळाचे सदÖय नसले तरीदेखील Âयांना राºय िविधमंडळाचा
अिवभाºय भाग मानले जाते. कारण Âयांना Óयापक Öवłपात कायदेिवषयक अिधकार
संिवधानानुसार ÿाĮ झालेले आहेत. राºय िविधमंडळाचे अिधवेशन बोलावणे, आवÔयक
तेÓहा राºयिविधमंडळाचे िवशेष अिधवेशन बोलावणे, संयुĉ अिधवेशन बोलावणे,
िविधमंडळा¸या पिहÐया अिधवेशनात सभागृहात उĥेशून अिभभाषण देणे, अथªिवधेयक
मांडÁयास परवानगी देणे, िविधमंडळाने मंजूर केलेÐया िवधेयकांना संमती देणे िकंवा नकार
देणे अथवा ÂयामÅये दुŁÖÂया सुचवणे िकंवा एखादे िवधेयक राÕůपतé¸या मंजुरीसाठी
राखून ठेवणे, राºय िविधमंडळाचे अिधवेशन चालू नसतांना कायīाची गरज भासÐयास
वटहòकूम काढणे इ. कायदेिवषयक अिधकार राºयपालांना ÿाĮ आहेत.
राºय िवधानसभेत अँµलो-इंिडयन जमातीला योµय ÿितिनिधÂव िमळाले नसÐयास आिण
राºयपालांची तशी खाýी झाÐयास Âया जमातीमधून एका Óयĉìची िनयुĉì िवधानसभेत
राºयपाल कł शकतात. तसेच राºयात िवधानपåरषद हे सभागृह असÐयास
िवधानपåरषदे¸या एकूण सदÖयसं´ये¸या १/६ सदÖयांची सािहÂय, कला, िव²ान,
समाजसेवा, øìडा इ. ±ेýातील नामवंत, ÿिसĦ सदÖयांची िनयुĉì राºयपाल करतात.
राºयपाल राºया¸या िवधानसभेचे मुदतपूवª िवसजªन कł शकतात. राºयाचे वािषªक
अंदाजपýक राºयपालां¸या परवानगीनेच राºयाचे अथªमंýी िवधानसभेत सादर करत
असतात. Âयाचÿमाणे खचाª¸या पुरक मागÁया आिण अितåरĉ खचाªचे िववरणपýदेखील
राºयपालां¸या संमतीनेच िवधानसभेत मांडले जातात. यािशवाय राºया¸या संिचत
िनधीमधून खचª करÁयासाठी राºयपालांची मंजुरीदेखील आवÔयक असते. अशाÿकारे
राºयपालांना कायदेिवषयक अिधकार ÿाĮ झालेले आहेत.
munotes.in
Page 151
151
३) अथªिवषयक अिधकार:
राºयपालां¸या पूवªपरवानगीिशवाय कोणतेही अथªिवधेयक िवधानसभेत मांडता येत नाही.
तसेच राºयाचे वािषªक अंदाजपýक राºयपालां¸या संमतीनेच राºयाचे अथªमंýी
िवधानसभेत मंजुरीसाठी ठेवत असतात. परंतु असे असले तरी राºयिविधमंडळाने मंजूर
केलेले अथªिवधेयक नाकारÁयाचा अिधकार माý राºयपालांना संिवधानाने िदलेला नाही.
तसेच राºया¸या संिचत िनधीमधून जो खचª केला जातो Âयास राºयपालांची मंजुरी असणे
आवÔयक असते, Âयािशवाय संिचत िनधीमधून कोणताही खचª राºय शासनाला करता येत
नाही. यािशवाय राºय सरकार¸या िविवध खाÂयां¸या खचाª¸या मागÁया राºयपालां¸या
िशफारशीनुसारच िविधमंडळात सादर केÐया जातात. तसेच खचाª¸या पुरक मागÁया आिण
अितåरĉ खचाªचे िववरणपýदेखील राºयपालां¸या संमतीनुसारच िवधानसभेत मांडÐया
जातात.
४) Æयायिवषयक अिधकार:
भारता¸या राÕůपतीÿमाणेच राºयपालांना काही Æयायिवषयक अिधकार संिवधानाने िदलेले
आहेत. राºया¸या उ¸च Æयायालयातील Æयायाधीशां¸या नेमणुकìबाबत राÕůपतéना
राºयपाल सÐला देत असतात, परंतु हा सÐला राÕůपतéवर माý बंधनकारक नसतो.
िजÐहा व किनķ Æयायालयातील Æयायाधीशांची नेमणूक, बदली, बढती, िनवृ°ी आिण
पद¸युती इÂयादीबाबत राºयपालांना अिधकार ÿाĮ आहेत. परंतु याबाबतीत राºयपाल
उ¸च Æयायालयाचा सÐला िवचारात घेतात. घटकराºय सरकार¸या कायªकारी ±ेýात
येणाöया कायīां¸या वा िवषयां¸या संदभाªत एखाīा गुÆहेगारास झालेली िश±ा कमी करणे,
िश±ेचे Öवłप बदलणे िकंवा िश±ा पूणªपणे माफ करÁयाचा अिधकार राºयपालांना भारतीय
संिवधाना¸या कलम १६१ नुसार देÁयात आलेला आहे. परंतु क¤þ सरकार¸या
कायदेभंगामुळे देÁयात आलेली िश±ा बदलवÁयाचा अिधकार माý राºयपालांना नाही.
५) Öविववेकािधन अिधकार:
भारतीय संिवधाना¸या कलम १६३ नुसार राºयपालांना Öविववेकािधन अिधकार ÿाĮ
झालेले आहेत. राºयपालांना Âयां¸या कायाªमÅये मदत करÁयासाठी मु´यमंýी आिण
मंिýमंडळ असले तरी सदैव राºयपालांनी मु´यमंÞयां¸या सÐÐयानुसारच कायª करावे असे
नाही, तर काही कायाªबाबत वा िविशĶ ÿसंगी राºयपाल Öविववेकानुसार िनणªय घेऊ
शकतात. अशावेळी मु´यमंÞयांचा सÐला घेणे राºयपालांना बंधनकारक नसते. राºयपाल
पुढील बाबतीत Öविववेकािधन अिधकारांचा वापर करीत असतात;
a) राºय िवधानसभे¸या सावªिýक िनवडणुकìमÅये कोणÂयाही राजकìय प±ाला ÖपĶ
बहòमत िमळाले नसÐयास राºयपाल आपÐया ÖविववेकबुĦीने िनणªय घेऊन संयुĉ
मंिýमंडळ Öथापन कł शकतात. उदा. १९७८ मÅये ®ी शरद पवार यां¸या नेतृÂवाखाली
राºयपालांनी पु.लो.द. (पुरोगामी लोकतांिýक दल) सरकार Öथापन केले होते.
b) राºय िवधानसभेत कोणÂयाही राजकìय प±ाला ÖपĶ बहòमत नसेल तसेच तेथे दोन
िकंवा Âयापे±ा अिधक राजकìय प±ांचे संयुĉ मंिýमंडळ बनवणेही श³य नसेल, अशावेळी munotes.in
Page 152
152
राºयपाल राºयाची िवधानसभा बरखाÖत करतात. कारण िवरोधी प±ांनाही सरकार
Öथापन करणे अशावेळी श³य नसते, Ìहणून असा िनणªय Öविववेकानुसार राºयपाल घेऊ
शकतात. उदा. तािमळनाडू (१९७१), पंजाब (१९७१), ओåरसा (१९७३), कनाªटक
(२००७) या राºयात राºयपालांनी वरील कारणावłन Öविववेकानुसार िवधानसभा
बरखाÖत केलेली आहे.
c) राºय िविधमंडळाचे अिधवेशन सुł नसेल आिण एखाīा वेळेस तातडीने एखाīा
कायīाची गरज भासत असेल तर अशावेळी राºयपाल वटहòकूम काढू शकतात.
d) घटकराºयात कायदा आिण सुÓयवÖथा ढासळलेली असेल, राºयात राजकìय पेचÿसंग
िनमाªण होऊन अिÖथरता आिण गŌधळाची िÖथती िनमाªण झाली असेल आिण एकूणच
संिवधानानुसार राºयाचा राºयकारभार करणे श³य नसेल तर अशावेळी तशा Öवłपाचा
अहवाल राºयपाल राÕůपतéना पाठवत असतात आिण राºयपालां¸या अहवालावłन
राÕůपती भारतीय संिवधाना¸या कलम ३५६ नुसार राºयात आणीबाणीची घोषणा कł
शकतात.
६) ईतर अिधकार:
घटकराºयात राÕůपतéनी आणीबाणीची घोषणा केलेली असÐयास राÕůपतéचा राºयातील
ÿितिनधी Ìहणून राºया¸या ÿशासनाची संपूणª जबाबदारी राºयपालांना पार पाडावी लागते.
यािशवाय ÿशासकìय समारंभ, कायªøम, पदÓया-पाåरतोिषक िवतरण, सांÖकृितक कायªøम,
सÆमानदशªक पदक िवतरण इÂयादी कायªøमांना राºयपालांना उपिÖथत राहावे लागते.
काहीवेळा राÕůपतéनी सोपवलेला क¤þशािसत ÿदेशाचा राºयकारभार राºयपालांना पाहावा
लागतो. यािशवाय राºय लोकसेवा आयोगाचा वािषªक अहवाल मागून तो चच¥साठी
िवधानसभेपुढे ठेवणे, तसेच महालेखापरी±क यां¸याडून राºया¸या जमाखचाªचा अहवाल
मागिवणे इÂयादी कायª राºयपाल करीत असतात.
४.३.१.१.२ राºयपाल पदाचे Öथान, महßव आिण भूिमका:
संिवधािनक ŀĶ्या राºयपाल हे पद महßवपूणª आहे. राºयपाल हे पद राÕůपती आिण
घटकराºय यांना जोडणारा एक महÂवाचा दुवा आहे. घटक राºयातील राÕůपतéचे
ÿितिनधी Ìहणून राºयपालांचे कायª महßवपूणª ठरले आहे. घटक राºयातील शासनाचा
कारभार राºयपालां¸या नावाने चालत असतो. घटकराºयाचे कायªकारी ÿमुख Ìहणून
राºयपालांचे राºया¸या राºयकारभारावर िनयंýण असते. संिवधानाÂमकŀĶ्या राºयपाल हे
राºयाचे कायªकारी ÿमुख असले तरी ÿÂय±ात माý राºयाची स°ा मु´यमंýी व
मंिýमंडळा¸या हातामÅये एकवटलेली असते. Ìहणजेच ÿÂय±ात राºयपाल हे पद नामधारी
Öवłपाचे बनलेले िदसून येते. माý असे असले तरीदेखील राºयपालांना ÿाĮ असणाöया
Öविववेकाधीन अिधकारांचा वापर ते कशाÿकारे करतात यावłन Âया पदाचे महßव िनिIJत
होत असते. माý अनेक वेळा राºयपाल हे पद क¤þ सरकार¸या हातातील बाहòले बनलेले
आढळून आलेले आहे. राºयपालांची िनयुĉì राÕůपतéकडून होत असÐयामुळे राÕůपतéची
मजê असेपय«त राºयपाल पदावर राहó शकतात. यामुळे अनेक वेळा हे िनदशªनास आलेले munotes.in
Page 153
153
आहे कì, क¤þ सरकारमÅये स°ापåरवतªन झाले कì घटकराºयांचे राºयपाल बदलले
जातात. उदा. १९७७ मÅये जनता प± आिण १९८० मÅये इंिदरा काँúेस प± तसेच
२०१४ मÅये भारतीय जनता प± स°ेवर आÐयामुळे भारतातील िविवध राºयांचे
राºयपाल बदलले गेलेले आहेत. यावłन राºयपाल हे पद प±ीय राजकारणाचा बळी
ठरताना िदसून येते.
राºयपाल हे राÕůपतéचे घटकराºयातील ÿितिनधी Ìहणून कायª करीत असÐयामुळे
वेळोवेळी राºयातील िÖथतीचा अहवाल ते राÕůपतéना पाठवत असतात. प±ीय
राजकारणामुळे काहीवेळा घटक राºयाचा कारभार कायदा आिण सुÓयवÖथेनुसार सुł
असला तरीदेखील क¤þ सरकार¸या अÿÂय± सूचनेनुसार राºयपाल क¤þ सरकारला
अनुकूल अहवाल पाठवून Âया राºयात राÕůपती राजवटीची िशफारस कł शकतात, असे
अनेक उदाहरणांवłन ÖपĶ झालेले आहे. यामुळे राºयपाल हे पद प±ीय राजकारणातून
कायª करते, असे ÖपĶ झालेले आहे.
भारतीय संिवधाना¸या मसुदा सिमतीचे सदÖय ®ी अÐलादी कृÕणÖवामी हे राºयपाल
पदाबाबत Ìहणाले होते कì,' राºयपाल पदावर िनयुĉ होणारी Óयĉì संबंिधत घटक
राºया¸या पåरिÖथतीची जाणीव ठेवून िनवडलेली, िनिवªवाद योµयता व चाåरÞयसंपÆन,
ÿितिķत असणारी परंतु कोणÂयाही प±ा¸या, गटा¸या राजकारणापासून अिलĮ अशी
असावी. राºयपाल हा राºय मंिýमंडळाचा िमý व मÅयÖथ असावा. राºया¸या घटनाÂमक
ÿमुखपदी असणारी ही Óयĉì मंिýमंडळाला सÐला देणारी आिण तणावपूणª पåरिÖथतीतून
मागª काढणारी असावी कì, ºयामुळे घटकराºयाचा राºयकारभार सुरळीत चालÁयासाठी
कोणतीही अडचण राहणार नाही.' तसेच मसुदा सिमतीचे अÅय± डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
राºयपाल पदाबाबत Ìहणाले होते कì,' राºयपाल हे पद अलंकाराÂमक Ìहणून जरी मानले
असले तरी िविशĶ पåरिÖथतीत Âया पदाला अमयाªद अिधकार ÿाĮ होतात. अशावेळी हे
अिधकार सामंजÖयता व राÕůिहताची जाणीव ठेवून वापरÁयाची ±मता असणारी Óयĉì Âया
पदावर असÐयासच घटनेतील उिĥĶ सफल होईल.' थोड³यात वरील दोÆही मतां¸या
आधारे हे ÖपĶ होते कì, राºयपाल पदावर आŁढ होणारी Óयĉì ही शुĦ चाåरÞय, िश±ण,
पåरिÖथतीची जाणीव, योµयता तसेच अिधकारांची वापर करÁयाची ±मता असणारी
असावी.
राºयपाल पदावर कायª केलेÐया अनेक राºयपालां¸या कायाªचा आढावा घेतÐयास हे ÖपĶ
झालेले आहे कì, अनेकदा राºयपालांचा प±ीय राजकारणाशी अÿÂय±पणे संबंध आलेला
आहेत. स°ाधारी क¤þ सरकार¸या तंýाने राºयपालांचे वतªन घडलेली अनेक उदाहरणे
आपÐयासमोर आहेत. घटकराºयात िवधानपåरषद हे सभागृह अिÖतÂवात असÐयास या
सभागृहातील १/६ सदÖयांची िनयुĉì सािहÂय, कला, शाľ, शेती, सहकार, िव²ान या
±ेýांमधून राºयपाल करीत असतात. परंतु ÿÂय±ात ही िनयुĉì करतांना राºयपाल
क¤þातील स°ाधारी राजकìय प±ा¸या सूचनेचे पालन करतांना िदसून येतात. वाÖतवात
राºयिविधमंडळात मागील दाराने ÿवेश िमळवÁयासाठी स°ाधारी प±ाने Öवीकारलेला हा
एक वाममागª Ìहणजेच राºयपालांकडून िवधानपåरषदेवर होणारी सदÖयांची िनयुĉì होय. munotes.in
Page 154
154
उदा. महाराÕů राºयात २०२० मÅये स°ेत आलेÐया महािवकास आघाडी सरकारने
महाराÕůाचे राºयपाल महामिहम भगतिसंह कोशारी यां¸याकडे िवधानपåरषदेतील १२
िनयुĉ सदÖयांची यादी पाठवूनही अनेक िदवस राºयपालांनी ही िनयुĉì ÿलंिबत ठेवलेली
आहे. राºयपालां¸या अशा कृतीमुळे राºयपाल हे पद अनेकवेळा राजकìय वादा¸या चøात
अडकलेले िदसून येते.
राºयपाल हे पद नामधारी आहे, हे पद केवळ मानसÆमानाचे आहे, राºयपाल Ìहणजे केवळ
उÂसवमूतê आहेत. राºयपाल हा केवळ रबरी िश³का आहे, हे केवळ उ¸च वेतनाचे पद आहे
तसेच राºयपाल हे पद अनावÔयक आहे, अशाÿकारची टीका राºयपाल पदासंदभाªत
अनेकवेळा केली जाते. परंतु अशी टीका या पदासंदभाªत केली जात असली तरी, राºयपाल
हे पद क¤þ सरकार आिण राºय सरकार यांना जोडणारा एक महÂवाचा दुवा आहे. तसेच क¤þ
सरकार आिण राºय सरकार यां¸या कायाªमÅये समÆवय तसेच या दोÆही सरकारमÅये
सुसंवाद साधÁयाचे कायª राºयपाल करीत असतात, हे दुलª±ून चालणार नाही. परंतु
यासाठी गरज आहे ती राºयपालांनी िनप±पातीपणे आिण िववेकबुĦीने िनणªय घेतले
पािहजेत तसेच िनभêडपणे िनणªय घेऊन मु´यमंýी आिण मंिýमंडळ यां¸यामाफªत Âयांची
अंमलबजावणी देखील केली पािहजे. यािशवाय स°ाधारी क¤þ सरकारमधील राजकìय
नेÂयांनी राºयपालांवर कोणतेही दडपण आणता कामा नये. कारण घटकराºयात शांतता व
सुÓयवÖथा ÿÖथािपत करÁयासाठी तसेच क¤þ सरकारचा घटकराºयातील ÿितिनधी Ìहणून
राºया¸या िहताचे संर±ण व संवधªन करÁयासाठी राºयपाल हे पद महßवाचे आहे.
थोडक्यात राºयपाल हे पद नामधारी असले तरीदेखील Âया पदाला ÿाĮ असलेÐया
Öविववेकािधन अिधकारांचा वापर ते कसे करतात, यावर या पदाचे महßव आिण Öथान हे
भारतीय राजकारणात अवलंबून आहे.
सारांश:
घटकराºया¸या कायªकारी मंडळामÅये कायªकारी ÿमुख Ìहणून तसेच राÕůपतéचे
घटकराºयातील ÿितिनधी Ìहणून राºयपाल हे पद महßवपूणª ठरलेले आहे. क¤þ सरकार
आिण राºय सरकार यां¸यात सुसंवाद आिण समÆवय साधÁयासाठी राºयपाल या पदाची
भूिमका महßवपूणª ठरलेली आहे. राºयपाल पदावरील Óयĉìने प±ीय राजकारणापासून
अिलĮ राहóन िन:प±पातीपणे ÿाĮ असणाöया Öविववेकािधन अिधकारांचा वापर केÐयास,
या पदाचे महßव भारतीय राजकारणात अिधकच अधोरेिखत होईल.
आपली ÿगती तपासा.
१) राºयपालांचे अिधकार व कायª सिवÖतर िलहा.
munotes.in
Page 155
155
२) राºया¸या राजकारणातील राºयपाल पदाचे Öथान, महßव आिण भूिमका ÖपĶ करा.
३) राºया¸या कायªकारी मंडळातील राºयपालांचे Öथान ÖपĶ करा.
४.४ मु´यमंýी
भारताने संसदीय शासनपĦतीचा िÖवकार केलेला आहे. या शासनपĦतीमÅये क¤þ
सरकारमÅये जे Öथान पंतÿधान या पदाचे असते, अगदी तेच Öथान राºय सरकारमÅये
मु´यमंýी या पदाचे असते. मु´यमंýी हे घटकराºया¸या कायªकारी मंडळातील वाÖतिवक
कायªकारी ÿमुख असतात. जरी घटकराºयाचा राºयकारभार राºयपालां¸या नावाने
चालवला जात असला तरी ÿÂय±ात माý मु´यमंýी आिण Âयांचे मंिýमंडळ हेच राºयाचे
वाÖतिवक शासनÿमुख असतात. Ìहणजेच राºयपालां¸या अिधकारांचा वापर वाÖतिवक
पातळीवर मु´यमंýी आिण Âयांचे मंिýमंडळ करीत असते. Ìहणुनच घटकराºया¸या
राºयकारभारामÅये मु´यमंýी हे पद अÂयंत महßवपूणª आहे. घटकराºया¸या
राºयकारभाराची संपूणª धुरा मु´यमंÞयां¸या हाती असते.
िनयुĉì:
भारतीय संिवधाना¸या कलम १६४ नुसार राºया¸या राºयपालांकडून मु´यमंÞयांची
िनयुĉì केली जाते. Ìहणजेच राºय िवधानसभे¸या िनवडणुकìमÅये ºया राजकìय प±ाला
िवधानसभेमÅये ÖपĶ बहòमत ÿाĮ होईल, Âया राजकìय प±ा¸या सवªमाÆय नेÂयाची िनयुĉì
राºयपाल मु´यमंýी Ìहणून करीत असतात. परंतु जेÓहा राºय िवधानसभेत कोणÂयाही एका
राजकìय प±ाला ÖपĶ बहòमत ÿाĮ नसेल, तेÓहा राºयपाल आपÐया Öविववेकािधन
अिधकाराचा वापर कłन दोन िकंवा Âयापे±ा अिधक राजकìय प± एकञ येऊन Öथापन
झालेÐया आघाडी¸या सवªमाÆय नेÂयाची मु´यमंýी Ìहणून िनयुĉì करतात. मु´यमंýी
Ìहणून पद व गोपनीयतेची शपथ घेÁयापूवê मु´यमंýी पदाचा उमेदवार असणारी Óयĉì
िवधानसभा िकंवा Âया राºयात अिÖतÂवात असÐयास िवधानपåरषदेचा सदÖय असणे
आवÔयक असते. परंतु मु´यमंýी पदाची शपथ घेतांना जर एखादी Óयĉì िवधानसभा
अथवा िवधानपåरषदेचा सदÖय नसÐयास पदाची शपथ घेतÐयापासून सहा मिहÆयां¸या munotes.in
Page 156
156
आत िवधानसभा िकंवा िवधानपåरषदेचा सदÖय होणे आवÔयक असते. असे न झाÐयास
Âया मु´यमंÞयांचा कायªकाल सहा मिहÆयात समाĮ होतो. उदा. ®ी उĦव ठाकरे हे महाराÕů
राºय िवधीमंडळाचे सदÖय नसतांना महाराÕůाचे मु´यमंýी Ìहणून Âयांनी शपथ घेतली,
परंतु मु´यमंýीपदाची शपथ घेतÐयापासून पुढील सहा मिहÆयां¸या आत ते राºय
िवधीमंडळाचे सदÖय बनले. ®ी उĦव ठाकरे हे महाराÕů राºय िवधीमंडळाचे सदÖय
झाÐयामुळे Âयांनी राजीनामा देÁयाचा ÿijच रािहला नाही. तसेच पिIJम बंगालमÅये
झालेÐया राºय िवधानसभे¸या िनवडणुकìनंतर मे २०२१ मÅये तृणमूल काँúेस¸या नेÂया
ममता बॅनजê यांनी िवधानसभे¸या सदÖय नसतांनाही मु´यमंýीपदाची शपथ घेतली. परंतु
शपथ घेतÐयापासून पुढील सहा मिहÆयां¸या आत Âयांना िवधानसभेचा सदÖय होणे
अिनवायª आहे, अÆयथा Âयांना मु´यमंिýपदाचा राजीनामा īावा लागेल.
भारतीय संिवधानानुसार राºया¸या िवधानसभेमÅये ÖपĶ बहòमत ÿाĮ करणाöया राजकìय
प±ा¸या नेÂयाची िनवड िवधानसभे¸या नविनयुĉ सदÖयांकडून सवªमाÆयतेने होणे अपेि±त
असते. परंतु अलीकडील कालावधीमÅये मु´यमंÞयांची िनवड क¤þातील Öवस°ाधारी
प±ाकडून आिण िवशेषतः पंतÿधानांकडून होताना िदसते. Ìहणजेच स°ाधारी राजकìय
प±ाकडून राºयातील मु´यमंÞयांची िनवड करÁयाचा अंितम िनणªय प±®ेķéकडून िकंवा
पंतÿधानांकडून झाÐयाची अिलकिडल काळात उदाहरणे आहेत. क¤þीय Öतरावरील
Öवस°ाधारी राजकìय प±ातील प±®ेķéकडून मु´यमंÞयांची िनवड होणे तसेच िनवडणुका
होÁया¸या पूवê मु´यमंýीपदाचा उमेदवार घोिषत करणे, Ļा ÿथा सÅया भारतीय
राजकारणात łढ होतांना िदसत आहेत.
शपथिवधी:
राºय िवधानसभेमÅये ÖपĶ बहòमत ÿाĮ असणाöया राजकìय प±ा¸या नेÂयाची Ìहणजेच
िवधानसभे¸या सदÖयांचा पािठंबा असÐयाचे लेखी पý राºयपालांना सादर केÐयानंतर
राºयपाल मु´यमंÞयांची Ìहणून नेमणूक करतात. अशा बहòमत ÿाĮ राजकìय प±ा¸या
सवªमाÆय नेÂयाला मु´यमंýी Ìहणून संबंिधत राºयाचे राºयपाल पद व गोपनीयतेची शपथ
देतात.
कायªकाल:
मु´यमंýी Ìहणून पद आिण गोपनीयतेची शपथ घेतÐयापासून सवªसाधारणपणे मु´यमंÞयांचा
कायªकाल हा पाच वषा«चा असतो. तÂपूवê मु´यमंýी Öवइ¸छेने आपÐया पदाचा राजीनामा
देऊ शकतात. मु´यमंýी आपÐया पदाचा राजीनामा राºयपालांकडे सोपवतात. मु´यमंýी
यांचा कायªकाल जरी सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असला तरी, जोपय«त मु´यमंýी आिण
Âयां¸या मंिýमंडळावर िवधानसभेचा िवĵास आहे, तोपय«त ते अिधकार पदावर राहó
शकतात. ºया िदवशी मु´यमंýी आिण मंिýमंडळ िवधानसभेचा िवĵास गमावेल, Âया िदवशी
Âयांना आपÐया पदाचा राजीनामा īावा लागतो. मु´यमंýी आपÐया सवª मंÞयांसह
सामूिहकरीÂया िवधानसभेला जबाबदार असतात. Ìहणजेच िवधानसभेला जबाबदार राहóन
मु´यमंýी आपÐया मंýीमंडळात कायª करीत असतात.
munotes.in
Page 157
157
४.४.१ अिधकार आिण काय¥:
घटकराºया¸या कायªकारी मंडळातील वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख Ìहणून मु´यमंÞयांचे
Öथान अÂयंत महßवपूणª आहे. घटकराºया¸या राºयकारभाराची संपूणª धुरा मु´यमंÞयां¸या
हाती असते. घटकराºयाचा वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख Ìहणून मु´यमंÞयांना पुढील
अिधकार ÿाĮ आहेत, Âयानुसार Âयांना पुढील कायª करावी लागतात;
१) मंिýमंडळाची िनिमªती करणे:
मु´यमंýी Ìहणून सूýे हाती घेतÐयानंतर मंýीमंडळाची िनिमªती करणे, हे मु´यमंÞयांचे ÿथम
आिण महßवाचे कायª असते. राºयातील सवª ÿादेिशक िवभागांना तसेच घटकांना आपÐया
मंिýमंडळात Öथान िमळेल, अशापĦतीने मु´यमंýी मंिýमंडळातील मंÞयांची िनयुĉì कåरत
असतात. मंिýमंडळातील मंÞयांची िनयुĉì करताना Âयांचे ²ान, अनुभव, कुशलता,
प±िनķा इÂयादी घटकांचा िवचार मु´यमंýी करीत असतात.
२) मंिýमंडळातील खातेवाटप करणे:
मंिýमंडळातील कोणÂया मंÞयांकडे कोणÂया खाÂयाचा कारभार सोपवायचा, याचा िनणªय
पूणªपणे मु´यमंýी घेत असतात. हा िनणªय घेतांना मु´यमंýी संबंिधत मंÞयांची कायª±मता,
पाýता तसेच िनķा िवचारात घेतात. गरज पडÐयास मंÞयां¸या खाÂयात फेरबदल करणे,
अकायª±म मंÞयांना समज देणे िकंवा गरज पडÐयास मंिýमंडळातून हकालपĘी करणे
इÂयादी कायª मु´यमंýी करतात.
३) मंिýमंडळा¸या बैठकìचे अÅय±Öथान िÖवकारणे:
मु´यमंýी हे मंिýमंडळाचे ÿमुख असतात. Âयामुळे मंिýमंडळाची बैठक बोलावणे, या
बैठकìचे अÅय±Öथान िÖवकारणे तसेच मंिýमंडळा¸या बैठकìमÅये मंÞयांना मागªदशªन
करणे, सूचना देणे इÂयादी कायª मु´यमंýी करीत असतात. मंिýमंडळा¸या कायाªवर िनयंýण
ठेवणे तसेच देखरेख करÁयाचे कायª मु´यमंýी करतात. मंýीमंडळाचे एकमुखी िनणªय
घेÁयात तसेच मंिýमंडळाचा एकिजनसीपणा आिण ऐ³य िटकिवÁयात मु´यमंýी सतत
पुढाकार घेत असतात. मु´यमंýी मंिýमंडळातील सवª मंÞयांना िवĵासात घेऊन िनणªय घेत
असतात. कारण मु´यमंýी संपूणª मंिýमंडळासह सामूिहकरीÂया िवधानसभेला जबाबदार
राहत असतात. Ìहणून मु´यमंýी सतत िवधानसभेचा िवĵास संपादन करÁयाचा ÿयÂन
करीत असतात.
४) महßवा¸या नेमणुका करणे:
राºयातील महßवा¸या आिण उ¸चपदÖथ अिधकाöयां¸या िनयु³Âया करÁयाचा अिधकार
राºयपालांचा असला तरीही अशा नेमणुका करतांना राºयपाल मु´यमंÞयां¸या सÐला
िवचारात घेत असतात. अशा उ¸चपदÖथ नेमणुकéमÅये उ¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश,
िविवध आयोगाचे अÅय± आिण सदÖय, राºयातील िवīापीठांचे कुलगुŁ, िवधानसभेत
अँµलो-इंिडयन जमातीमधून एक सदÖय तसेच राºयात िवधानपåरषद हे सभागृह असÐयास
Âया पåरषदेतील १/६ सदÖय यांचा समावेश होतो.
munotes.in
Page 158
158
५) क¤þ सरकारशी सलो´याचे संबंध ÿÖथािपत करणे:
घटकराºयात ºया राजकìय प±ाचे मु´यमंýी असतील, Âयाच राजकìय प±ाचे सरकार
क¤þीय Öतरावर असÐयास क¤þ सरकारशी साहिजकच मु´यमंÞयांचे अथाªत राºय सरकारचे
चांगले संबंध Âवåरत ÿÖथािपत होत असतात. परंतु क¤þीय Öतरावर जर िवरोधी राजकìय
प±ाचे सरकार असेल, तर माý क¤þ सरकारशी सलो´याचे संबंध ÿÖथािपत करणे, हे
मु´यमंÞयांचे एक कसोटीचे कायª ठरते. कारण अशा िÖथतीमÅये क¤þ सरकारचा
घटकराºयात वेळोवेळी हÖत±ेप होणे, िवधानसभा बरखाÖत करÁयाची श³यता, राºयात
राÕůपती राजवट लागू करÁयाची श³यता असते Ìहणून क¤þ सरकारशी मैýीपूणª आिण
सलो´याचे संबंध ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन मु´यमंýी सतत करीत असतात.
६) मंिýमंडळ व राºयपाल यां¸यातील दुवा:
मंिýमंडळा¸या बैठकìमÅये मंिýमंडळाने घेतलेÐया िनणªयांची मािहती मु´यमंýी वेळोवेळी
राºयपालांना देत असतात. तसेच राºयपालांनी केलेÐया सूचना, Âयांनी िदलेला सÐला
तसेच Âयांचे आदेश मंýीमंडळापय«त पोहोचिवÁयाचे कायªदेखील मु´यमंýी करीत असतात.
तसेच राºयपालांना सÐला देणे, सहकायª करणे हे कायªही मु´यमंýी करीत असतात.
थोड³यात मु´यमंýी हे मंिýमंडळ आिण राºयपाल यां¸यातील दुवा Ìहणून महßवाची
भूिमका पार पाडीत असतात.
७) िविधमंडळ व मंिýमंडळ यां¸यात समÆवय साधणे:
मंिýमंडळा¸या बैठकìमÅये घेतलेÐया िनणªयांना िवधानसभेची मंजुरी घेणे आवÔयक असते,
हे कायª मु´यमंýी करीत असतात. संबंिधत िनणªय िकंवा िवधेयका¸या संदभाªत
िविधमंडळा¸या सदÖयांनी िवचारलेÐया ÿijांना उ°रे देणे, एखादा मंýी समाधानकारक
उ°र देऊ शकत नसÐयास चच¥त हÖत±ेप कłन मंिýमंडळाचा ÿमुख Ìहणून पूरक मािहती
देणे इÂयादी कायª कłन मु´यमंýी िविधमंडळ आिण मंýीमंडळ यां¸यात समÆवय िनमाªण
करीत असतात. थोड³यात मु´यमंýी हे िविधमंडळ आिण मंिýमंडळ यां¸यातील दुवा बनून
Âयां¸यात समÆवय ÿÖथािपत करीत असतात.
८) शासनाचे Åयेयधोरण ठरवणे:
राºय शासनाचा वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख Ìहणून मु´यमंýी राºय शासनाचे Åयेयधोरण
मंिýमंडळा¸या बैठकìसमोर ठेवून िनिIJत करत असतात. थोड³यात शासना¸या िविवध
िवभागाचे Åयेयधोरण ठरवणे, योजना आखणे इÂयादी कायª मंिýमंडळा¸या सÐÐयाने
मु´यमंýी करीत असतात.
९) शासकìय Åयेयधोरणांची अंमलबजावणी करणे:
मु´यमंÞयां¸या नेतृÂवाखाली मंिýमंडळाने िविवध िवभाग िकंवा खाÂयांची जी धेÍयधोरणे
िनिIJत केली आहेत, Âयांची ÿÂय±ात अंमलबजावणी करÁयाचे आदेश मु´यमंýी िविवध
खाÂयांना व िवभागांना देत असतात. शासकìय Åयेयधोरणां¸या अंमलबजावणीचे कायª
मु´यमंÞयां¸या िनयंýणाखाली चालते. धेÍयधोरणांची अंमलबजावणी करतांना येणाöया munotes.in
Page 159
159
अडचणी, समÖया, उĩवणारे ÿij ई.चे िनवारण करÁयाचे कायªदेखील मु´यमंýी करीत
असतात.
१०) जनतेचा व सभागृहाचा नेता Ìहणून करावयाची कायª:
राºय िवधानसभा िनवडणुकì¸या वेळी स°ाधारी प±ाने जनतेला जी आĵासने िदलेली
असतात, ती पूणª करÁयासाठी संबंिधत िनणªय घेऊन ते अंमलात आणÁयाचे कायª
मु´यमंýी ‘जनतेचा नेता’ Ìहणून करीत असतात. Âयाचÿमाणे जनते¸या ÿijांना वाचा
फोडÁयाचे कायª, Âयां¸या अडीअडचणी सोडिवÁयाचे कायª मु´यमंýी करीत असतात. तसेच
‘सभागृहाचा नेता’ Ìहणूनदेखील मु´यमंýी महßवाची भूिमका बजावत असतात.
११) सरकारवरील िवĵास कायम ठेवणे:
िवधानसभेचा िवĵास असेपय«त मु´यमंýी व Âयां¸या नेतृÂवाखालील मंिýमंडळ अिधकार
पदावर राहात असते. िवधानसभेचा हा िवĵास पाच वषाªपय«त कायम राहावा, Ìहणून
सभागृहात Öवप±ीय सभासदां¸या उपिÖथतीवर िनयंýण ठेवणे तसेच सरकारवरील
िविधमंडळाचा िवĵास कायम ठेवÁयाची ÿमुख जबाबदारी मु´यमंÞयांची असते.
िवधानसभेचा िवĵास संपादन करÁयाबरोबरच राºयातील जनतेचादेखील िवĵास
मु´यमंÞयांना संपादन करावा लागतो, Âयासाठी जनतेचा नेता Ìहणून मु´यमंýी महßवाची
भूिमका बजावत असतात.
१२) स°ाłढ प±ाचा नेता Ìहणून करावयाची कायª:
मु´यमंýी पदावरील Óयĉì ही स°ाłढ प±ाचा नेता असते. Ìहणून मु´यमंýी आपÐया
प±ाचे िहत सांभाळत असतात. तसेच जनमानसात आपÐया राजकìय प±ाची ÿितमा कशी
उंचावेल, आपÐया राजकìय प±ाचे महÂव कसे वाढेल, यासाठी मु´यमंýी सतत ÿयÂन
करीत असतात.
१३) इतर कायª:
वरील कायाªिशवाय आणखी महßवाची कायª मु´यमंýी करीत असतात. यामÅये दर पंधरा
िदवसांनी मंिýमंडळा¸या कामकाजाबाबतचा अहवाल मु´यमंýी राºयपालांना पाठवतात.
कÐयाणकारी राºय िनमाªण करÁयासाठी मु´यमंýी राºयांमÅये िविवध योजना, उपøम,
आिण िवकास कायªøम राबवतात. तसेच राºयामÅये राजकìय पेचÿसंग िनमाªण झाÐयास
अशा िविशĶ पåरिÖथतीमÅये मु´यमंýी राºया¸या राºयपालांना िवधानसभा बरखाÖत
करÁयाचा सÐलादेखील देत असतात. यािशवाय िनती आयोगा¸या बैठकéना उपिÖथत
राहणे, राÕůीय िवकास कायªøम आिण ÿकÐपांचे उĤाटन करणे, िविवध पåरषदांना
उपिÖथत राहóन राºयाचे ÿितिनिधÂव करणे इ. कायª मु´यमंýी करीत असतात.
४.४.२ मु´यमंýी पदाचे Öथान, महßव व भूिमका:
मु´यमंýी हे राºया¸या कायªकारी मंडळांमधील वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख असतात. Ìहणून
घटकराºया¸या राºयकारभारामÅये मु´यमंýी हे पद अÂयंत महßवपूणª असते. राºयाला पूणª
पाच वषाªसाठी िÖथर शासन देÁयामÅये महßवाची भूिमका मु´यमंÞयांना पार पाडावी लागत munotes.in
Page 160
160
असते. मु´यमंýी हे मंिýमंडळाचे ÿमुख असÐयामुळे मंिýमंडळा¸या ÿÂयेक बैठकìÿसंगी ते
अÅय±Öथानी असतात. मंिýमंडळामÅये 'समानातील ÿमुख' तसेच 'úहमालेतील सूयª' िकंवा
'मंिýमंडळłपी कमानीची आधारिशला' अशाÿकारचे वणªन मु´यमंýीपदाचे केले जाते. या
वणªनामधूनदेखील मु´यमंÞयांची भूिमका सहज ल±ात येते. राºयाचा राºयकारभार
पाहतांना मु´यमंÞयांना मंिýमंडळाचा नेता, िवधानसभेचा नेता, जनतेचा नेता तसेच
स°ाधारी प±ाचा नेता Ìहणून िविवध ÿकार¸या भूिमका पार पाडाÓया लागतात. या भूिमका
पार पाडताना मु´यमंÞयांना अगदी तारेवरची कसरत ÿसंगी करावी लागते. घटकराºया¸या
राºयकारभाराची संपूणª धुरा मु´यमंÞयां¸या हाती असते. कÐयाणकारी राºया¸या
िनिमªतीसाठी तसेच राºयात शांतता आिण सुÓयवÖथा ÿÖथािपत करÁयासाठी मु´यमंýी
सतत ÿयÂनरत असतात. थोडक्यात मु´यमंÞयांना ÿाĮ असणारे संिवधािनक अिधकार,
Âयानुसार Âयांना करावी लागणारी िविवध कायª यावłन राºया¸या राजकारणातील
मु´यमंिýपदाचे Öथान, महßव आिण भूिमका अधोरेिखत होते.
४.४.३ उपमु´यमंýी:
भारतीय संिवधानामÅये उपमु´यमंýी या पदाचा कोठेही उÐलेख करÁयात आलेला नाही.
माý असे असले तरीही िविवध राºयात उपमु´यमंýी हे पद अिÖतÂवात असÐयाचे
िनदशªनास येते. क¤þीय Öतरावरील उपपंतÿधान या पदा¸या धतêवर राºयात उपमु´यमंýी
हे पद राजकìय तडजोड िकंवा राजकìय सोय Ìहणून िÖवकारÁयात आलेले आहे. जेÓहा
स°ाधारी राजकìय प±ात दोन तुÐयबळ राजकìय नेते असतात िकंवा दोन अथवा Âयापे±ा
अिधक राजकìय प± एकý येऊन आघाडी अथवा युती सरकार Öथापन केले जाते,
अशावेळी उपमु´यमंýी या पदाची िनिमªती 'राजकìय सोय' Ìहणून केली जाते, हे ÖपĶ होते.
महाराÕůात जेÓहा-जेÓहा दोन िकंवा Âयापे±ा अिधक राजकìय प±ांची आघाडी वा युती
सरकार अिÖतÂवात आले तेÓहा-तेÓहा उपमु´यमंýी हे पद िनमाªण झाÐयाचे िदसून आले.
महाराÕů राºयात आतापय«त ®ी. नािशकराव ितरपुडे, ®ी गोपीनाथराव मुंडे, ®ी. रामराव
आिदक, ®ी. िवजयिसंह मोिहते पाटील, ®ी. आर. आर. पाटील, ®ी. छगन भुजबळ आिण
®ी. अिजत पवार इ.नी उपमु´यमंýी Ìहणून काम पािहलेले आहे.
सारांश:
घटकराºया¸या कायªकारी मंडळातील वाÖतिवक शासनÿमुख Ìहणून मु´यमंÞयांचे Öथान
महßवपूणª ठरलेले आहे. राºयपाल आिण मंिýमंडळ तसेच िविधमंडळ आिण मंिýमंडळ
यां¸यामÅये समÆवय साधून Âयां¸यातील दुवा Ìहणून मु´यमंýी पद महßवाची भूिमका पार
पाडत असते. मंिýमंडळाचा नेता, जनतेचा नेता, िविधमंडळाचा नेता, स°ाłढ प±ाचा नेता
अशा िविवध भूिमका मु´यमंýी पदावरील Óयĉìला पार पाडाÓया लागतात. भारतीय
संसदीय लोकशाहीत क¤þीय कायªकारी मंडळामÅये जे Öथान पंतÿधानपदाचे आहे, अगदी
तेच Öथान घटकराºया¸या कायªकारी मंडळामÅये मु´यमंýी या पदाला ÿाĮ झालेले आहे.
munotes.in
Page 161
161
आपली ÿगती तपासा.
१) मु´यमंÞयांचे अिधकार व कायª सिवÖतर िलहा.
२) घटकराºया¸या कायªकारी मंडळातील मु´यमंýीपदाचे Öथान, महßव आिण भूिमका ÖपĶ
करा.
४.५ मंिýमंडळ
भारतीय संिवधाना¸या १६३ Óया कलमामÅये राºयपालांना Âयां¸या कायाªत मदत
करÁयासाठी तसेच सÐला देÁयासाठी मु´यमंÞयां¸या नेतृÂवाखाली एक मंिýमंडळ असेल,
अशी तरतूद करÁयात आलेली आहे. मु´यमंýी मंýीमंडळासिहत िवधानसभेला आपÐया
कायाªÿती सामूिहकरीÂया जबाबदार असतात.
मंिýमंडळाची िनिमªती:
िवधानसभे¸या िनवडणुकìनंतर ºया राजकìय प±ाला ÖपĶ बहòमत ÿाĮ असेल, Âया
राजकìय प±ा¸या सवªमाÆय नेÂयाची िनवड राºयपाल मु´यमंýी Ìहणून करतात.
मु´यमंÞयां¸या िनवडीनंतर मु´यमंÞयां¸या सÐÐयानुसार राºयपाल मंिýमंडळातील इतर
मंÞयांची िनयुĉì करतात, तसेच Âयांना पद आिण गोपनीयतेची शपथदेखील देतात.
मु´यमंýी आपÐया मंिýमंडळातील मंÞयांची नेमणूक करतांना Âयांची प±ातील जेķता,
अनुभव, कायª±मता, शै±िणक पाýता तसेच प±िनķा इÂयादी घटकांचा िवचार करतात.
मंिýमंडळाची िनिमªती करतांना मु´यमंÞयांना राºया¸या सवª ÿादेिशक भागांना ÿितिनिधÂव
िमळेल तसेच सवª जाती-धमाª¸या सदÖयांना मंिýमंडळात ÿितिनिधÂव िमळेल, याचा िवचार
कłन मंिýमंडळ िनिमªती करतांना संतुलन साधावे लागते. मंÞयांची िनवड करणे, खातेवाटप
करणे, मंिýमंडळाची फेररचना करणे तसेच एखाīा मंÞयास मंिýमंडळातून वगळणे िकंवा
बडतफª करणे याबाबत मु´यमंÞयांना अंितम अिधकार िदलेला आहे. मंýी Ìहणून शपथ
घेतांना ती Óयĉì राºय िविधमंडळाचा सदÖय असणे आवÔयक असते. परंतु राºय
िविधमंडळाचा सदÖय नसतांना एखाīा Óयĉìची मंýी Ìहणून िनयुĉì झाÐयास िनयुĉì munotes.in
Page 162
162
झाÐयापासून सहा मिहÆयां¸या आत राºय िविधमंडळाचा सदÖय होणे आवÔयक असते,
अÆयथा सहा मिहने पूणª होताच संबंिधत मंÞयाचा कायªकाल आपोआप समाĮ होतो.
िवधानसभेत कोणÂयाही एका राजकìय प±ाला ÖपĶ बहòमत ÿाĮ नसÐयास दोन िकंवा
Âयापे±ा अिधक राजकìय प± एकý येऊन सरकार Öथापन करत असतात. अशावेळी
िविवध राजकìय प±ांचे संयुĉ मंिýमंडळ राºयपालांकडून बनवले जाते. भारतीय राजकìय
ÓयवÖथेत १९६७ पय«त बहòतेक राºयात एका प±ाची मंýीमंडळे कायªरत होती. परंतु
१९६७ नंतर देशात दोन िकंवा अिधक राजकìय प±ांची अथाªत आघाड्यांची मंिýमंडळे
स°ेवर येÁयास सुŁवात झाली आिण ती आज बहòतेक राºयात अिÖतÂवात असÐयाची
उदाहरणे आहेत. महाराÕů राºयात १९७८ मÅये शरद पवार यां¸या नेतृÂवाखाली Öथापन
झालेले पुलोद सरकार, १९९५ मधील भाजपा-िशवसेनेचे युती सरकार, १९९९, २००४
मÅये Öथापन झालेले काँúेसÿिणत आघाडी सरकार, २०१४ मÅये Öथापन झालेले भाजपा-
िशवसेनेचे युती सरकार आिण २०२० मÅये Öथापन झालेले काँúेस, राÕůवादी काँúेस
आिण िशवसेनेचे महािवकास आघाडी सरकार ई. संयुĉ मंिýमंडळाची उदाहरणे
आपÐयासमोर आहेत. महाराÕůाबरोबरच उ°र ÿदेश, पिIJम बंगाल, तािमळनाडू, केरळ
अशा राºयांमÅयेदेखील संयुĉ मंिýमंडळे अिÖतÂवात आÐयाची उदाहरणे आहेत.
मंिýमंडळाची रचना:
राºया¸या कायªकारी मंडळात मु´यमंÞयां¸या नेतृÂवाखाली कायª करणाöया मंिýमंडळामÅये
मंÞयांची सं´या िकती असावी, याबाबत सुŁवातीला भारतीय संिवधानामÅये कोणताही
ÖपĶ उÐलेख नÓहता. परंतु २००३ मÅये भारतीय संिवधानात ९१वी घटनादुŁÖती
करÁयात येऊन ÂयाĬारे मंिýमंडळा¸या सं´येवर बंधन टाकÁयात आले. या
घटनादुŁÖतीनुसार कोणÂयाही घटकराºया¸या मंिýमंडळात मु´यमंýी तसेच मंýी यांची
एकूण सं´या ही Âया राºया¸या िवधानसभे¸या एकूण सदÖयसं´ये¸या १५% पे±ा अिधक
असणार नाही, अशी तरतूद करÁयात आली. परंतु असे असले तरीदेखील मु´यमंýी आिण
मंýी यांची एकूण सं´या १२ पे±ा कमी असणार नाही, असाही उÐलेख यामÅये करÁयात
आलेला आहे.
सवªसाधारणपणे राºया¸या मंिýमंडळातील मंÞयांचे तीन Öतर िनमाªण कłन Âयाचे वगêकरण
पुढील तीन ÿकारांमÅये करÁयात आलेले आहे;
अ) कॅिबनेट मंýी:
मंिýमंडळामÅये कॅिबनेट मंýी हे ÿथम दजाªचे मंýी असतात. स°ाधारी प±ातील ºयेķ,
अनुभवी, िनķावंत सदÖयांची कॅिबनेट मंýी Ìहणून मु´यमंýी मंिýमंडळात िनयुĉì करतात.
कॅिबनेट मंÞयांची सं´या ठरिवÁयाचा अिधकार हा मु´यमंÞयांचा असतो. गृह, अथª, कृषी,
महसूल, सावªजिनक बांधकाम, शालेय िश±ण, उ¸च, तंý व वैīकìय िश±ण इ. खाÂयांचा
समावेश सवªसाधारणपणे कॅिबनेट दजाª¸या खाÂयामÅये होतो. मंिýमंडळाची बैठक Ìहणजे
सवªसाधारणपणे कॅिबनेट दजाª¸या मंÞयांची बैठक असते.
munotes.in
Page 163
163
ब) राºयमंýी:
राºयमंýी हे मंिýमंडळातील दुसöया दजाªचे मंýी असतात. कॅिबनेट दजाª¸या मंÞयांना
Âयां¸या कायाªत मदतनीस Ìहणून हे मंýी कायª करीत असतात. सवªसाधारणपणे कॅिबनेट
दजाª¸या खाÂया¸या कामाचा जाÖत Óयाप असÐयास कॅिबनेट खाÂयांचे िवभाग पाडून Âयाची
जबाबदारी राºयमंÞयांकडे िदली जाते. सवªसाधारणपणे कॅिबनेट दजाª¸या एका खाÂयास
एक िकंवा दोन राºयमंýी असतात. राºयमंÞयांकडे कॅिबनेट दजाª¸या खाÂयाची िवभागणी
कłन Öवतंý ÿभार सोपवला जातो. मु´यमंÞयांनी आमंिýत केÐयािशवाय राºयमंÞयांना
मंýीमंडळा¸या बैठकìसाठी उपिÖथत राहता येत नाही.
क) उपमंýी:
उपमंýी हे मंिýमंडळातील ितसöया दजाªचे मंýी असतात. उपमंýी हे कॅिबनेट व राºयमंýी
यांना Âयां¸या कायाªत मदत करीत असतात. मंिýमंडळातील उपमंÞयांकडे कोणतेही Öवतंý
खाते सोपवलेले नसते. तसेच मु´यमंÞयां¸या आमंýणािशवाय उपमंÞयांना मंिýमंडळा¸या
बैठकìला उपिÖथत राहता येत नाही.
अशाÿकारे क¤þीय मंिýमंडळा¸या रचनेÿमाणेच राºया¸या मंिýमंडळाची रचना असते. तसेच
क¤þीय मंिýमंडळातील उपपंतÿधान या पदा¸या धतêवर राºया¸या मंिýमंडळात
उपमु´यमंýी हे पद राजकìय तडजोड िकंवा सोय Ìहणून िनमाªण करÁयात आलेले आहे.
मंिýमंडळाचा कायªकाल:
मंिýमंडळाचा कायªकाल सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो. परंतु राºयपाल िविशĶ ÿसंगी
मुदतीपूवêदेखील मंिýमंडळ बरखाÖत कł शकतात. माý वाÖतिवक पाहता मंिýमंडळा¸या
कायªकालाबाबत सवाªत महßवाची तरतूद Ìहणजे जोपय«त िवधानसभेचा मंिýमंडळावर
िवĵास असतो, तोपय«तच मंýीमंडळ अिधकारपदावर राहó शकते, ºया िदवशी मंिýमंडळ
िवधानसभेचा िवĵास गमावेल, Âयािदवशी मंिýमंडळाचा कायªकाळ समाĮ होतो. Ìहणजेच
मु´यमंýी आिण मंिýमंडळाने िवधानसभेचा िवĵास गमावÐयास Âयांना पदाचा राजीनामा
īावा लागतो. मंिýमंडळातील एखादा मंýी Öवइ¸छेने पाच वषª पूणª होÁयापूवê राजीनामा
देऊ शकतो. तसेच एखाīावेळी मु´यमंýीदेखील एखाīा मंÞयाला मंिýमंडळातून बडतफª
कł शकतात िकंवा Âयाचा राजीनामा मागू शकतात.
मंÞयांचे वेतन, भ°े व सोयीसुिवधा:
घटकराºया¸या मंिýमंडळातील मंÞयांचे वेतन, भ°े आिण इतर सोयी-सुिवधा िनिIJत
करÁयाचा अिधकार राºय िविधमंडळाला आहे. मंिýमंडळातील मंÞयांना वेतन, भ°े, ÿवास
व वाहन भ°ा, िनवासÖथान, टेिलफोन, आरोµयसेवा, कायाªलयीन कमªचारी इÂयादी सोयी-
सुिवधा सरकारी ितजोरीमधून पुरवÐया जातात.
४.५.१ मंिýमंडळाची तßवे/वैिशĶ्ये:
क¤þीय मंýीमंडळाÿमाणेच राºया¸या मंिýमंडळाची ÿमुख तÂवे अथवा वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे
आहेत; munotes.in
Page 164
164
१) सामूिहक जबाबदारीचे तÂव:
भारतीय संिवधाना¸या कलम १६४ (२) नुसार राºयाचे मंिýमंडळ राºय िवधानसभेला
सामूिहकरीÂया जबाबदार राहóन कायª करीत असते. कारण जोपय«त मंिýमंडळावर
िवधानसभेचा िवĵास असतो, तोपय«त मंिýमंडळ अिधकार पदावर राहó शकते. Âयामुळे
मंिýमंडळाचे ÿमुख Ìहणून मु´यमंýी मंिýमंडळातील सवª मंÞयांना िवĵासात घेऊन तसेच
िवधानसभेला जबाबदार राहóन कायª करतात. मंिýमंडळातील एका मंÞयाचे यश हे संपूणª
मंिýमंडळाचे यश आिण एका मंÞयाचे अपयश हे संपूणª मंिýमंडळाचे अपयश मानले जाते.
Ìहणून मंिýमंडळातील सवª मंýी जबाबदारी¸या भावनेतून कायª करीत असतात. थोड³यात
'एकासाठी सवª आिण सवा«साठी एक' (One for all and all for one) अशा पĦतीने
मंिýमंडळ सामूिहकåरÂया राºय िवधानसभेला जबाबदार असते आिण सामूिहक
जबाबदारी¸या तßवानुसार कायª करीत असते.
२) गोपनीयता:
मंिýमंडळातील मंÞयांना पदúहण करताना राºयाचे राºयपाल पद आिण गोपनीयतेची शपथ
देतात. Âयामुळे मंÞयांना मंिýमंडळा¸या बैठकìत घेÁयात येणारे िनणªय, ठराव, चचाª याबाबत
गुĮता पाळावी लागते. Ìहणजेच मंिýमंडळा¸या बैठकìतील िनणªयाबाबत मंÞयांना गुĮता
पाळावी लागते. मु´यमंÞयांनी अिधकृतपणे संबंिधत िनणªय घोिषत केÐयािशवाय Âयासंबंधी
गुĮता पाळÁयाचे बंधन मंÞयांवर असते.
३) एकिजनसीपणा :
सवªसाधारणपणे मंिýमंडळातील मंýी एकाच राजकìय प±ातील िकंवा संयुĉ मंýीमंडळ
असÐयास समिवचारी राजकìय प±ातील असतात. Âयामुळे Âयां¸यामÅये एकिजनसीपणा
िदसून येतो. सामुिहक जबाबदारी¸या तßवातून िवधानसभेचा िवĵास संपादन करÁयासाठी
मंिýमंडळामÅये एकिजनसीपणा असणे आवÔयक असते. मंिýमंडळातील सवª मंýी
मु´यमंÞयां¸या अÅय±तेखाली एकिýतपणे िनणªय घेत असतात आिण हे सवª िनणªय
मंिýमंडळाचा एकिजनसीपणा ÖपĶ करतात. थोड³यात मंýीमंडळा¸या कायाªत ऐ³यभाव
िकंवा एकिजनसीपणा िदसून येतो.
४) मु´यमंÞयांचे एकमुखी नेतृÂव:
िवधानसभेत ÖपĶ बहòमत ÿाĮ करणाöया राजकìय प±ा¸या सवªमाÆय नेÂयाची िनवड
मु´यमंýी Ìहणून केली जाते. मु´यमंýी राºयपालां¸या सÐÐयाने मंिýमंडळातील मंÞयांची
िनयुĉì करतात. मंिýमंडळा¸या ÿÂयेक बैठकì¸या अÅय±Öथानी मु´यमंýी असतात. तसेच
मंिýमंडळातील सवª मंÞयांनी मु´यमंÞयांचे एकमुखी नेतृÂव माÆय केलेले असते.
मंिýमंडळाचा िनणªय हा केवळ मु´यमंÞयांचा िनणªय नसतो, तर तो संपूणª मंिýमंडळाचा
िनणªय असतो. मु´यमंÞयां¸या एकमुखी नेतृÂवामुळे मु´यमंýी मंिýमंडळातील सवª मंÞयांना
िवĵासात घेऊन राºयात िÖथर व कायª±म सरकार ÿÖथािपत करीत असतात.
munotes.in
Page 165
165
५) मु´यमंýी हे वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख:
घटकराºयाचा राºयकारभार राºयपालां¸या नावाने चालत असला तरीदेखील राºयपाल हे
नामधारी कायªकारी ÿमुख असतात. परंतु वाÖतवात मु´यमंýी हेच घटक राºया¸या
कायªकारी मंडळातील वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख असतात. कारण राºयपालां¸या
अिधकारांचा ÿÂय±ात वापर मु´यमंýी आिण मंिýमंडळ हेच करीत असतात. राºया¸या
धेÍयधोरणासंबंधात ÿÂय±ात मु´यमंýी आिण Âयांचे मंिýमंडळ हेच सवª िनणªय घेत
असतात.
४.५.२ मंिýमंडळाचे अिधकार व कायª:
घटकराºयाचा राºयकारभार राºयपालां¸या नावाने चालवला जात असला तरीदेखील
वाÖतवात मु´यमंýी आिण Âयां¸या नेतृÂवाखालील मंिýमंडळ हेच राºयाचे वाÖतिवक
कायªकारी ÿमुख असतात. राºयाची वाÖतिवक स°ासूýे ही मु´यमंýी आिण मंýीमंडळा¸या
हाती एकवटलेली असतात. घटकराºया¸या मंिýमंडळाला भारतीय संिवधानानुसार पुढील
अिधकार ÿाĮ आहेत;
१) शासनाचे Åयेयधोरण ठरवणे:
राºय शासनाचे धेÍयधोरण ठरवणे, ही मंिýमंडळाची सामूिहक जबाबदारी असते.
राºयातील बदलÂया सामािजक, आिथªक, राजकìय पåरिÖथतीचा िवचार कłन
मंिýमंडळातील ÿÂयेक खाÂयाचा मंýी शासकìय Åयेयधोरणाची आखणी करत असतो.
२) Åयेयधोरणाची अंमलबजावणी करणे:
मंिýमंडळाने िनिIJत केलेली शासनाची Åयेयधोरणे, योजना अथवा कायªøमांची ÿÂय±ात
अंमलबजावणी करÁयाचे कायª ÿÂयेक मंýी आपÐया खाÂयामाफªत करत असतो. Ìहणजेच
मंिýमंडळाने िनिIJत केलेÐया धेÍयधोरणांची अंमलबजावणी मंिýमंडळाकडून होत असते.
३) कायदेिवषयक कायª:
मंिýमंडळाने िनिIJत केलेÐया धेÍयधोरणांना, योजनांना अथवा कायªøमांना कायदेशीर दजाª
ÿाĮ कłन देÁयासाठी मंिýमंडळ िवधेयकाची िनिमªती करीत असते. तसेच अशा
िवधेयकांना राºय िविधमंडळाची माÆयता िमळिवÁयाचे कायदेिवषयक कायªदेखील
मंिýमंडळाला करावे लागते. िवधेयकाचा मसुदा तयार करणे, िवधेयक सभागृहात मांडणे,
िवधेयकाचा उĥेश सभागृहाला समजून व पटवून देणे, िवधेयक मंजूर कłन घेणे तसेच
िविधमंडळात िविधमंडळ सदÖयांनी िवचारलेÐया ÿij, उपÿijांना योµय व समाधानकारक
उ°र देÁयाची जबाबदारी मंिýमंडळाची असते.
४) आिथªक कायª:
घटकराºयाची संपूणª आिथªक स°ा ही मंिýमंडळा¸या हाती एकवटलेली असते. राºयाचे
आिथªक धोरण ठरिवणे, राºयाचा वािषªक अथªसंकÐप राºय िविधमंडळात मांडणे, क¤þ
सरकारकडून अनुदानाची मागणी करणे, कजª उभारणी करणे, कर आकारणीचे धोरण
ठरिवणे, कजाªची परतफेड करणे, वÖतूं¸या िकंमतीवर िनयंýण ठेवणे इÂयादी आिथªक कायª munotes.in
Page 166
166
मंिýमंडळाला करावी लागतात. यािशवाय राºय िविधमंडळाने मंजूर केलेÐया आिथªक
धोरणाची तसेच राºया¸या अथªसंकÐपाची अंमलबजावणी मंिýमंडळ करीत असते.
५) नेमणूकिवषयक कायª:
राºयातील उ¸चपदÖथां¸या नेमणुका करÁयाचा अिधकार राºयपालांना असला तरीदेखील
अशा उ¸चपदÖथां¸या नेमणुका करतांना राºयपाल मंिýमंडळा¸या सÐÐयानुसार करीत
असतात. राºयातील उ¸चपदÖथांमÅये उ¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश, िवīापीठांचे
कुलगुŁ, िविवध आयोगाचे अÅय± व सदÖय ई. चा समावेश होतो.
६) मागªदशªनपर कायª:
शासना¸या िविवध िवभागांना मागªदशªन करणे, राºयपालांना सÐला देणे, राºयपालांनी
मािगतलेली मािहती देणे इ. मागªदशªनपर कायª मंýीमंडळामाफªत केली जातात.
७) राºयात कायदा व सुÓयवÖथा ÿÖथािपत करणे:
राºयात कायदा व सुÓयवÖथा ÿÖथािपत करÁयाची जबाबदारी मंिýमंडळाची असते.
Âयासाठी मंýीमंडळामाफªत िविवध उपाययोजना केÐया जातात. राºयात जातीय, धािमªक,
भािषक संघषª िनमाªण होऊन राºयातील कायदा व सुÓयवÖथा िबघडू नये, यासाठी
मंिýमंडळ खबरदारी घेत असते. राºयातील कायदा व सुÓयवÖथा िटकवÁयासाठी राºय
पोिलस दलाला सूचना करणे, मागªदशªन करणे हे कायª मंýीमंडळ करते.
८) इतर कायª:
मंिýमंडळ गरजेनुसार चौकशी आयोगाची Öथापना कłन राºयातील िविवध ÿijांची चौकशी
करीत असते. राºयातील िविवध िवकास कायªøम, िवकास योजना राबिवणे यामÅयेही
मंिýमंडळाची भूिमका महßवाची असते. िजÐĻाचे पालकमंýी या नाÂयाने मंिýमंडळातील
मंÞयांना िजÐĻा¸या िवकासातही महßवाची भूिमका बजावावी लागते. मंिýमंडळाला
आपÐया कायाªचा अहवाल राºयपालांना पाठवावा लागतो.
सारांश:
संपूणª राºयाचा राºयकारभार हा राºयपालां¸या नावाने चालवला जात असला तरीदेखील
मु´यमंýी आिण Âयां¸या नेतृÂवाखाली कायª करणारे मंिýमंडळ हेच राºयाचे वाÖतिवक
स°ाÿमुख असतात. मु´यमंýी आिण मंिýमंडळ राºय िवधानसभेला सामूिहकरीÂया
जबाबदार राहóन कायª करीत असतात. मंिýमंडळातील मु´यमंýी सूचना देत असतात,
मागªदशªन करीत असतात तसेच Âयां¸या कायाªवर िनयंýण व देखरेखदेखील ठेवत असतात.
राºयातील कायदा आिण सुÓयवÖथा अबािधत राखÁयाची जबाबदारी मंिýमंडळ पार पाडत
असते.
munotes.in
Page 167
167
आपली ÿगती तपासा.
१) मंिýमंडळाची रचना ÖपĶ करा.
२) मंिýमंडळाची ÿमुख तÂवे सिवÖतर िलहा.
३) मंýीमंडळाचे अिधकार व कायª ÖपĶ करा.
४.६ पंचायत राज आिण ७३ वी घटनादुŁÖती
भारतीय संिवधानामÅये Öथािनक Öवराºय संÖथा या िवषयाचा समावेश राºयसूचीमÅये
केलेला आहे. थोड³यात Öथािनक Öवराºय संÖथा हा िवषय घटनाÂमक तरतुदीनुसार
राºय सरकार¸या अखÂयारीतील िवषय आहे. Ìहणून घटक राºयांना ÿाĮ झालेÐया या
संिवधािनक अिधकारानुसार úामीण भागातील Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या माÅयमातून
úामीण ±ेýाची पुनरªचना करÁयाची संधी िमळालेली आहे. Öथािनक Öवराºय संÖथा हा
िवषय जरी राºय सरकार¸या अिधकार±ेýातील असला तरीदेखील क¤þ सरकारने पंचायत
राज ÓयवÖथेला बळकटी ÿाĮ कłन देÁयासाठी सुŁवातीपासूनच ÿयÂन केलेले िदसून
येतात. वाÖतिवक क¤þ सरकारने िनयुĉ केलेÐया बलवंतराय मेहता सिमती¸या
िशफारशीनुसार पंचायत राज ÓयवÖथेचा िवचार पुढे आलेला िदसतो. Âयामुळे देशातील
िनरिनराÑया घटक राºयांनी पंचायत राजची Öथापना केÐयानंतर या ÓयवÖथेला अपेि±त
यश िमळावे, Ìहणून क¤þ सरकारने या ÓयवÖथे¸या मूÐयमापनाकडे ल± देऊन Âयासाठी
वेगवेगÑया सिमÂया आिण अËयासगटांची िनयुĉì केलेली होती. úामीण Öथािनक Öवराºय
संÖथेस 'पंचायती राज' असे संबोधले जाते. Âयाचÿमाणे लोकशाहीचे िवक¤þीकरण कłन
राºयातील नागåरकांना राजकìय ÿिøयेत सहभागी होÁयाची संधीदेखील या माÅयमातून munotes.in
Page 168
168
िमळालेली आहे. नागåरकां¸या राजकìय सहभागावर लोकशाहीचे यश-अपयश अवलंबून
असते. Ìहणून लोकशाही¸या अिधकािधक यशासाठी राजकìय ÓयवÖथेमÅये नागåरकांचा
जाÖतीत-जाÖत सहभाग अपेि±त असतो. लोकशाही¸या िवक¤þीकरणा¸या माÅयमातून
नागåरकांचा जाÖतीत-जाÖत सहभाग लोकशाहीमÅये श³य आहे. Ìहणून पंचायती राज
ÓयवÖथे¸या माÅयमातून लोकशाहीचे अिधकािधक िवक¤þीकरण कłन लोकांचा राजकìय
ÓयवÖथेतील राजकìय सहभाग वाढिवÁयावर भर देÁयात आलेला आहे. तसेच राºया¸या
ÿशासनातील पंचायती राज ÓयवÖथेची भूिमका महßवपूणª मानली जाते. १९९३ मÅये
करÁयात आलेÐया ७३ Óया घटनादुŁÖतीनुसार पंचायती राज ÓयवÖथेला घटनाÂमक दजाª
ÿाĮ कłन िदलेला आहे. Âयामुळे पंचायती राज ÓयवÖथेला ÿितķा तसेच राजकìय
Öथैयªदेखील ÿाĮ झालेले आहे.
४.६.१ पंचायत राज ÓयवÖथा-िविवध सिमÂया:
अ) क¤þीय सिमÂया:
भारतात úामीण Öथािनक Öवराºय संÖथेला अथाªत पंचायती राज ÓयवÖथेला बळकटी ÿाĮ
Óहावी, यासाठी क¤þ सरकारने सुŁवातीपासून ÿयÂन केले होते. पंचायत राज ÓयवÖथे¸या
संदभाªतील िविवध घटकांचा आिण पैलुंचा अËयास करÁयासाठी क¤þ सरकारने अनेक
सिमÂयांची िनयुĉì केलेली आहे. स°े¸या िवक¤þीकरणातून पंचायत राज ÓयवÖथा यशÖवी
Óहावी, अशी क¤þ सरकारची ÿबळ इ¸छा होती. Ìहणूनच क¤þ सरकारने पंचायत राज¸या
संदभाªमÅये अËयास करÁयासाठी पुढील िविवध सिमÂयांची आिण अËयासगटांची Öथापना
केलेली होती;
१) बलवंतराय मेहता सिमती (१९५७)
२) Óही. आर. राव सिमती (१९६०)
३) एस. डी. िम®ा सिमती (१९६१)
४) पंचायत राज ÿशासनासंबंधीचा अËयासगट-१९६१ (अÅय±-Óही.ईĵरन)
५) Æयाय पंचायतीसंबंधीचा अËयासगट-१९६२ (अÅय±- जी. आर. राजगोपाल)
६) पंचायत राज िव°ÓयवÖथेसंबंधीचा अËयासगट-१९६३ (अÅय±-के. संथानम)
७) पंचायत राज िनवडणूक िवषयक अËयासगट-१९६५ (अÅय±-के. संथानम)
८) पंचायत राज संÖथां¸या लेखापरी±णासाठी संबंधीचा अËयासगट-१९६५ (अÅय±-
आर. के. खÆना)
९) पंचायत राज ÿिश±ण क¤þासंबंधीची मूÐयमापन सिमती-१९६६ (अÅय±- जी.
रामचंþन)
१०) समाजिवकास व पंचायत राज िवषयक सिमती-१९७२ (अÅय±- ®ीमती दया चौबे)
११) अशोक मेहता सिमती-१९७७
१२) जी. Óही. के. राव सिमती-१९८५
१३) एल. एम. िसंघवी सिमती-१९८६ munotes.in
Page 169
169
वरील िविवध सिमÂया व अËयासगटांनी पंचायत राज ÓयवÖथेचे वेगवेगÑया ŀिĶकोनातून
अÅययन केले आिण Âयातून या ÓयवÖथेत सुधारणा घडवून आणÁयासाठी िविवध
िशफारशéसह आपÐया अहवालात उपाययोजना सुचवलेÐया आहेत.
जानेवारी १९५७ मÅये क¤þ सरकारने ®ी बलवंतराय मेहता यां¸या अÅय±तेखाली úामीण
Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या संदभाªत िशफारशी करÁयासाठी एक सिमती नेमली होती. या
सिमतीने १९५८ मÅये सादर केलेÐया अहवालानुसार तÂकालीन úामीण पåरिÖथती,
शासनाचा व एकूणच कारभाराचा आढावा घेऊन भारतात िýÖतरीय पंचायत राज
ÓयवÖथेची िशफारस करÁयात आली. क¤þ सरकारने २ ऑ³टोबर १९५९ रोजी बलवंतराय
मेहता सिमती¸या अहवालास माÆयता िदली. पंचायत राज पĦतीचा अवलंब करणारे
राजÖथान हे भारतातील पिहले राºय ठरले.
ब) महाराÕů राºयाने Öथापन केलेÐया सिमÂया:
देशातील िविवध राºय सरकारने देखील पंचायत राºया¸या कारभारा संदभाªत िशफारशी
करÁयासाठी तसेच पंचायत राºय ÓयवÖथेचे मूÐयमापन करÁयासाठी िविवध सिमÂयांची
िनयुĉì केली होती. महाराÕů सरकारने पंचायती राज ÓयवÖथेसंदभाªत िशफारशी
करÁयासाठी पुढील सिमÂयांची Öथापना केलेली होती;
१) वसंतराव नाईक सिमती (१९६०)
२) एल. एन. बŌिगरवार सिमती (१९७०)
३) बाबुराव काळे सिमती (१९८०)
४) ÿाचायª पी. बी.पाटील सिमती (१९८४)
महाराÕů राºया¸या Öथापनेनंतर वसंतराव नाईक यां¸या अÅय±तेखाली पंचायत
राºयÓयवÖथेचा अËयास करÁयासाठी एक सिमती नेमÁयात आली. या सिमतीने आपला
अहवाल माचª १९६१ मÅये महाराÕů सरकारला सादर केला. Âयानंतर १ मे १९६२ पासून
महाराÕů राºयात पंचायत राज ÓयवÖथे¸या अंमलबजावणीला सुŁवात झाली.
४.६.२ पंचायत राज ÓयवÖथा: रचना, अिधकार आिण कायª:
क¤þ सरकारने १९५२ मधील 'समाज िवकास कायªøम' आिण १९५३ मधील 'राÕůीय
िवÖतार सेवा' या कायªøमांना आलेले अपयश ल±ात घेऊन या योजनांचा अिधक अËयास
करÁयासाठी बलवंतराय मेहता यां¸या अÅय±तेखाली १६ जानेवारी १९५७ रोजी एका
सिमतीची िनयुĉì केली. या सिमतीने आपला अहवाल क¤þ सरकारला सादर केÐयानंतर
राÕůीय िवकास मंडळाने १२ जानेवारी १९५८ रोजी झालेÐया बैठकìत बलवंतराय मेहता
सिमतीने केलेÐया ÿमुख िशफारशéना माÆयता िदली. Âयामुळे पंचायत राज ÓयवÖथे¸या
संदभाªतील िशफारशी अंमलात आणÁयाचा मागª मोकळा झाला. बलवंतराय मेहता सिमतीने
आपÐया अहवालात लोकशाही िवक¤þीकरणाचा पुरÖकार केला होता. यानुसार लोकशाहीचे
िवक¤þीकरण करÁयासाठी मेहता सिमतीने 'िýÖतरीय' ÓयवÖथा सुचवलेली होती. िजÐहा
Öतरावर िजÐहा पåरषद, तालुका Öतरावर पंचायत सिमती आिण गावा¸या Öतरावर munotes.in
Page 170
170
úामपंचायत अशी Öथािनक शासनाची िýÖतरीय ÓयवÖथा ÖवीकारÁयात आली. या
ÓयवÖथेला 'पंचायत राज ÓयवÖथा' असे मेहता सिमतीने संबोधले.
४.६.२.१ िजÐहा पåरषद-रचना:
बलवंतराय मेहता सिमती¸या िशफारशीनुसार देशातील वेगवेगÑया घटक राºयांनी पंचायत
राºय ÓयवÖथेचा Öवीकार केलेला आहे. १ मे १९६० रोजी महाराÕů राºयाची Öथापना
झाÐयानंतर महाराÕů राºय सरकारने महाराÕůातील Öथािनक Öवराºय संÖथे¸या संदभाªत
बलवंतराय मेहता सिमती¸या िशफारशéची अंमलबजावणी महाराÕůात कशाÿकारे करता
येईल, यावर िवचार करÁयासाठी ®ी. वसंतराव नाईक यां¸या अÅय±तेखाली एक सिमती
िनयुĉ केली होती. नाईक सिमतीने आपला अहवाल सादर केÐयानंतर या अहवालातील
िशफारशé¸या आधारे १ मे १९६२ पासून महाराÕůात पंचायत राज ÓयवÖथा िÖवकारÁयात
आली.
महाराÕů राºयात वसंतराव नाईक सिमतीने केलेÐया िशफारशé¸या आधारे 'महाराÕů राºय
िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१' मंजूर करÁयात आला. महाराÕůातील
पंचायत राज ÓयवÖथेत िजÐहा पåरषद, पंचायत सिमती आिण úामपंचायत अशा तीन
संÖथांचा समावेश होतो. यापैकì िजÐहा पåरषद ही िजÐहाÖतरावर कायªरत असणारी úामीण
Öथािनक Öवराºय संÖथेतील अथाªतच पंचायत राज ÓयवÖथेतील सवō¸च िकंवा िशखर
संÖथा आहे. वसंतराव नाईक सिमतीने पंचायत राज ÓयवÖथेत िजÐहा पåरषदेला मÅयवतê
Öथान देÁयाची केलेली िशफारस महाराÕů शासनाने िÖवकारलेली असÐयामुळे
महाराÕůातील पंचायत राज ÓयवÖथेत िजÐहा पåरषदेला िवशेष महßव ÿाĮ झालेले आहे.
पंचायत राज ÓयवÖथेचे कायª±ेý úामीण भागापुरते मयाªिदत असÐयामुळे िजÐहा पåरषद
úामीण भागासाठी कायª करणारी एक संÖथा आहे. महाराÕůात सÅया ३६ िजÐहे आहेत,
परंतु राºयातील िजÐहा पåरषदांची सं´या माý ३४ इतकì आहे. कारण राºयातील मुंबई
शहर व मुंबई उपनगर हे दोन िजÐहे पूणªपणे नागरी लोकवÖतीचे असÐयामुळे Âयां¸यासाठी
िजÐहा पåरषदांची Öथापना करÁयात आलेली नाही. यािशवाय िजÐĻातील नगरपािलका
±ेý आिण महानगरपािलका ±ेý यांचा समावेश िजÐहा पåरषदे¸या कायª±ेýात होत नाही.
िजÐहा पåरषदेची सदÖयसं´या व आर±ण:
भारतातील सवª राºयात िजÐहा पåरषद िह पंचायत राज ÓयवÖथेतील एक महßवाची संÖथा
आहे. िजÐहा पåरषदेचे नाव माý भारतात सवªý सारखे नाही. आसाम मÅये ‘महकमा
पåरषद’, तािमळनाडू आिण कनाªटकमÅये ‘िजÐहा िवकास पåरषद’, गुजरातमÅये ‘िजÐहा
पंचायत’, महाराÕůामÅये ‘िजÐहा पåरषद’ आिण अÆय राºयात ‘पåरषद’ अशा वेगवेगÑया
नावाने िजÐहा पåरषदेचा उÐलेख केला जातो.
महाराÕů राºयात १९६१ मÅये 'महाराÕů राºय िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती
अिधिनयम १९६१' हा कायदा मंजूर करÁयात आला. 'महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत
सिमती अिधिनयम १९६१' मधील ६ Óया कलमात असे Ìहटलेले आहे कì,' ÿÂयेक
िजÐĻाकåरता अÅय± व पåरषद सदÖय यांची िमळून एक िजÐहा पåरषद Öथापन करÁयात munotes.in
Page 171
171
येईल.' Âयाचÿमाणे या कायīा¸या कलम ८ मÅये असे Ìहटलेले आहे कì,' ÿÂयेक िजÐहा
पåरषद ही िजÐहा पåरषद नावाची एक िनगम िनकाय असेल आिण ितची परंपरा अखंड
असेल व ितचा एक सामाियक िश³का असेल आिण ती करार करÁयास आिण ºया ±ेýावर
ितचा अिधकार असेल अशा ±ेýा¸या हĥीतील आिण हĥीबाहेरील जंगम व Öथावर अशा
दोÆही ÿकारची मालम°ा संपादन करÁयास व धारण करÁयास स±म असेल आिण ितला
िनगम Ìहणून जे नाव असेल Âया नावाने ितला व तीजवर दावा करता येईल.' अशाÿकारे
िजÐहापåरषदे¸या संदभाªत उपरोĉ कायīामÅये तरतूद करÁयात आलेली आहे.
िजÐहा पåरषदेची सदÖयसं´या आिण रचना यासंदभाªत उपरोĉ कायīामÅये पुढील
तरतुदी केलेÐया आहेत;
१) िजÐहा पåरषदेवर जनतेकडून ÿौढ मतदान पĦतीनुसार िनवडून आलेले िकमान ५० व
कमाल ७५ सदÖय असतील. िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील
कलम ९ (१) अ नुसार राºय िनवडणूक आयोग िजÐĻाची लोकसं´या िवचारात घेऊन
Âया िजÐĻा¸या िजÐहा पåरषदेची सदÖयसं´या िनिIJत करीत असतो.
२) िजÐĻातील सवª पंचायत सिमÂयांचे सभापती हे िजÐहा पåरषदेचे पदिसĦ सदÖय
असतात.
३) िजÐहा पåरषदे¸या कायª±ेýातील अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत जमातीना Âयां¸या
लोकसं´ये¸या ÿमाणात िजÐहा पåरषदेमÅये ÿितिनिधÂव देÁयात येते. हे ÿितिनिधÂव
िजÐहा पåरषदेतील सवª मतदारसंघ अथाªत गटांना आळीपाळीने लागू करÁयात येते.
उपरोĉ वगाªसाठी आरि±त असलेÐया एकूण जागेपैकì ५०% जागा Âया-Âया वगाªतील
मिहलांसाठी राखीव ठेवÐया जातात.
४) िजÐहा पåरषदे¸या एकूण जागांपैकì २७% जागा Ļा इतर मागास ÿवगाªसाठी आरि±त
असतात. तसेच आरि±त केलेÐया जागांपैकì ५०% जागा इतर मागास ÿवगाªतील
मिहलांसाठी राखीव असतात.
५) िजÐहा पåरषदेमÅये एिÿल २०१३ पूवê एकूण जागांपैकì १/३ जागा मिहलांसाठी
आरि±त होÂया. परंतु महाराÕů सरकारने १४ एिÿल २०१३ पासून िजÐहा पåरषदेतील
एकूण जागांपैकì ५०% जागा मिहलांसाठी आरि±त केलेÐया आहेत.
६) िजÐहा पåरषदेचे मु´य कायªकारी अिधकारी हे िजÐहा पåरषदेचे पदिसĦ सिचव
असतात.
७) सवªसाधारणपणे दर ४० हजार लोकसं´येमागे एक िजÐहा पåरषद सदÖय िनवडून िदला
जातो. िजÐहा पåरषदे¸या मतदारसंघास 'गट' असे Ìहणतात.
munotes.in
Page 172
172
पाýता:
िजÐहा पåरषदेचा सदÖय Ìहणून िनवडून येÁयासाठी खालील पाýता असणे आवÔयक
असते;
१) ती Óयĉì भारताचा नागåरक असावी.
२) Âया Óयĉì¸या वयाची एकवीस वषª पूणª झालेली असावीत.
३) ती Óयĉì कायīानुसार गुÆहेगार नसावी.
४) िजÐĻातील कोणÂयाही मतदारसंघा¸या मतदार यादीत Âयाचे नाव असावे.
५) ती Óयĉì वेडी िकंवा िदवाळखोर नसावी.
६) ती Óयĉì संसद िकंवा राºयिवधीमंडळाचा सदÖय नसावी.
७) Öथािनक Öवराºय संÖथे¸या कोणÂयाही करांचा ती Óयĉì थकबाकìदार नसावी.
८) राखीव असणाöया गटामधून िनवडणूक लढवणार Óयĉì Âया-Âया राखीव ÿवगाªची
असणे आवÔयक आहे.
९) १२ िडस¤बर २००१ नंतर िजÐहा पåरषदेची िनवडणूक लढवू इि¸छणाöया Óयĉìला
दोनपे±ा जाÖत अपÂय नसावीत.
कायªकाल:
िजÐहा पåरषदेचा कायªकाल हा सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो. िजÐहा पåरषदे¸या
िनवडणुकìपासून हा कायªकाल गणला जातो. तसेच िजÐहा पåरषदेचा कायªकाल संपÁयापूवê
िविशĶ कारणावłन राºय सरकार िजÐहा पåरषद बरखाÖतही कł शकते, राºय शासन
िजÐहा पåरषद अशावेळी बरखाÖत कł शकते कì, जेÓहा एखादी िजÐहा पåरषद आपली
कतªÓय पार पाडत नसेल िकंवा राºय सरकार¸या आदेशाचे पालन करीत नसेल. परंतु
बरखाÖत केलेÐया िजÐहा पåरषदेची िनवडणूक ही सहा मिहÆया¸या आत घेणे बंधनकारक
असते.
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ नुसार िजÐहा पåरषद
सदÖयांचा कायªकाल हा सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो. राºय शासन िजÐहा पåरषद
सदÖयांचा कायªकाल संपÁयापूवê िविशĶ पåरिÖथती असÐयामुळे िनवडणूक ÿिøया पूणª
कł शकत नसÐयास िजÐहा पåरषद सदÖयांचा कायªकाल जाÖतीत जाÖत सहा
मिहÆयांपय«त वाढवू शकते. िजÐĻातील ÿÂयेक पंचायत सिमतीचे सभापती हे िजÐहा
पåरषदेचे पदिसĦ सदÖय असतात. Âयामुळे Âयांचा पंचायत सिमती¸या सभापतीपदाचा
कायªकाल जेÓहा पूणª होतो, तेÓहा आपोआपच Âयांना िमळालेले िजÐहा पåरषदेचे सदÖयÂव
देखील संपुĶात येते. िनधाªåरत पाच वषा«चा कायªकाल पूणª होÁयापूवê िजÐहा पåरषदेचे
िनवाªिचत सदÖय Öवइ¸छेने आपला राजीनामा देऊ शकतात. िजÐहा पåरषदेचे सदÖय
आपला राजीनामा िजÐहा पåरषद अÅय±ांकडे सुपूतª करीत असतात.
munotes.in
Page 173
173
िजÐहा पåरषदेचे अÅय± व उपाÅय±:
िजÐहा पåरषदेचा अÅय± आिण उपाÅय± हे दोन महßवाचे पदािधकारी असतात. िजÐहा
पåरषदे¸या सवªसाधारण िनवडणुका पार पडÐयानंतर िजÐहा पåरषदेचे अÅय± आिण
उपाÅय± यांची िनवड करÁयासाठी िजÐहा पåरषदेची सभा आयोिजत केली जाते. या सभेचे
िनधाªरण आिण आयोजन िजÐĻाचे िजÐहािधकारी करीत असतात. या सभेमÅये िजÐहा
पåरषदेचे िनवडून आलेले सदÖय Âयां¸यामधून अÅय± आिण उपाÅय± यांची बहòमताने
िनवड करतात. िजÐहा पåरषदेचे अÅय± आिण उपाÅय± यांची िनवड करत असतांना
आयोिजत केलेÐया सभे¸या अÅय±Öथानी िजÐहािधकारी िकंवा िजÐहािधकाöयांनी
ÿािधकृत केलेला, परंतु उपिजÐहािधकारी यां¸या दजाªपे±ा कमी दजाª नसलेÐया अिधकारी
असतो. िजÐहा पåरषद अÅय± तसेच उपाÅय± यां¸या िनवडणुकìत समान मते पडÐयास
Âयांची िनवड िचĜ्या टाकून केली जाते. तसेच िजÐहा पåरषदेचे अÅय± िकंवा उपाÅय±
यां¸या िनवडणुकìबाबत काही वाद उÂपÆन झाÐयास िनवडणूक झाÐयापासून ३०
िदवसा¸या आत Âयासंदभाªत िवभागीय आयुĉांकडे दाद मागता येते, तसेच आयुĉांनी
िदलेÐया िनणªयािवŁĦ अपील करावयाचे असÐयास िदलेÐया िनणªयापासून ३० िदवसां¸या
आत राºय शासनाकडे अपील करता येते.
िजÐहा पåरषद अÅय± आिण उपाÅय± यांचा कायªकाल पूवê पाच वषª होता, नंतर ÂयामÅये
बदल कłन तो एक वषª करÁयात आला आिण आता पुÆहा ÂयामÅये बदल करÁयात येऊन
तो अडीच वषª करÁयात आलेला आहे. िजÐहा पåरषदेचे अÅय± आिण उपाÅय± ही पदे
आळीपाळीने खुला ÿवगª, अनुसूिचत जाती-जमाती, इतर मागास वगª, मिहला यासाठी
आरि±त असतात. या पदासाठीचे आर±ण राºय सरकारकडून िनश्िचत करÁयात येते.
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील कलम ४२ (२)
नुसार िजÐहा पåरषद सदÖयाने एकूण दहा वषाªपे±ा अिधक कालावधीसाठी कोणÂयाही
िजÐहा पåरषदेचे अÅय±पद िकंवा उपाÅय±पद धारण केलेले असÐयास, असा िजÐहा
पåरषद सदÖय Âयापुढे िजÐहा पåरषदेचा अÅय± िकंवा उपाÅय± होऊ शकत नाही.
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील कलम ४९ नुसार
िजÐहा पåरषदेचा अÅय± िकंवा उपाÅय± यां¸यािवŁĦ अिवĵासाचा ठराव मांडता येतो.
अिवĵास ठराव मांडÁयासाठी िजÐहा पåरषदेची िवशेष सभा बोलवावी लागते. अशा िवशेष
सभेची मागणी िजÐहा पåरषदे¸या एकूण सदÖयांपैकì िकमान १/३ सदÖयांनी करणे
आवÔयक असते, तसेच सभेमÅये िकमान २/३ बहòमताने अिवĵासाचा ठराव मंजूर होणे
आवÔयक असते. थोड³यात िजÐहा पåरषदेचे अÅय± िकंवा उपाÅय± यां¸या िवŁĦ िजÐहा
पåरषदेने अिवĵासाचा ठराव मंजूर केÐयास दोÆही पदािधकाöयांचा कायªकाल पूणª
होÁयाअगोदरच Âयांना अिधकारपदावłन दूर Óहावे लागते. माý िजÐहा पåरषद अÅय±
िकंवा उपाÅय± यांची िनवडणूक झाÐयापासून सहा मिहÆया¸या आत Âयां¸यािवरोधात
अिवĵासाचा ठराव दाखल करता येत नाही. तसेच अÅय± आिण उपाÅय± यां¸यािवŁĦ
मांडÁयात आलेला अिवĵासाचा ठराव फेटाळला गेÐयास फेटाळÐया गेÐया¸या Âया
तारखेपासून एक वषाªचा कालावधी संपेपय«त Âयां¸यािवŁĦ अिवĵासाचा नवीन ÿÖताव
मांडता येत नाही. munotes.in
Page 174
174
िजÐहा पåरषद अÅय±ांना राजीनामा īावयाचा असÐयास तो िवभागीय आयुĉांकडे सादर
करावा लागतो, तर िजÐहा पåरषदे¸या उपाÅय±ांना राजीनामा īावयाचा असÐयास तो
िजÐहा पåरषद अÅय±ांकडे सादर करणे आवÔयक असते. यािशवाय िजÐहा पåरषद अÅय±
आिण उपाÅय± यांनी आपली कतªÓय पार पाडत असताना गैरवतªणूक केली असेल,
कतªÓयात कसूर ठेवला असेल िकंवा Âयांचा िनÕकाळजीपणा िदसून आला असेल, तर
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयमातील कलम ५० नुसार राºय
सरकार िजÐहा पåरषदेचे अÅय± िकंवा उपाÅय± यांना पदावłन दूर कł शकते. परंतु
Âयांना पदावłन दूर करÁयापूवê Âयांना Âयांचे Ìहणणे मांडÁयाची पूणª संधी िदली जाते,
Âयानंतरच Âयांना पदावłन दूर करÁयासंदभाªतील िनणªय घेतला जातो.
मानधन:
िजÐहा पåरषद अÅय±ांना दरमहा २०,०००/ Łपये तर उपाÅय±ांना दरमहा १६,०००/
Łपये एवढे मानधन िदले जाते. यािशवाय Âयांना मोफत िनवासÖथान िकंवा घरभाडे भ°ा,
ÿवास भ°ा, अितथी भ°ा आिण इतर भ°े इÂयादी सुिवधाही िदÐया जातात.
िजÐहा पåरषद अÅय±ांचे अिधकार व कायª:
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील कलम ५४ नुसार
िजÐहा पåरषदे¸या अÅय±ांचे अिधकार व कायª पुढीलÿमाणे आहेत;
१) िजÐहापåरषदे¸या सभांचे आयोजन करणे, Âया सभांचे अÅय±Öथान भूषवणे आिण
सभेचे कामकाज चालवणे.
२) िजÐहा पåरषदे¸या आिथªक व कायªकारी ÿशासनावर देखरेख ठेवणे.
३) िजÐहा पåरषदे¸या सवªसाधारण सभेने मंजूर केलेले ठराव व घेतलेÐया िनणªयांची
अंमलबजावणी करणे.
४) िजÐहा पåरषदे¸या Öथायी सिमतीचे पदिसĦ अÅय± या नाÂयाने या सिमतीचे
कामकाज पाहणे.
५) िजÐहा पåरषदे¸या Öथायी सिमतीने तसेच कोणÂयाही िवषय सिमतीने केलेले ठराव,
घेतलेले िनणªय यांची अंमलबजावणी करणे.
६) िजÐहा पåरषदेची कागदपýे िकंवा अिभलेख तपासणे.
७) मु´य कायªकारी अिधकाöयांचे गोपनीय अहवाल िलहóन ते िवभागीय आयुĉांकडे
पाठवणे.
८) िजÐहा पåरषदेने मंजूर केलेले ठराव अथवा घेतलेले िनणªय यांची अंमलबजावणी होत
आहे िकंवा नाही, हे पाहÁयासाठी मु´य कायªकारी अिधकाöयां¸या कामकाजावर
देखरेख व िनयंýण ठेवणे.
९) िजÐहा पåरषदेमाफªत अंमलात आणणाöया िविवध कायªøमांची ÿÂय± िठकाणी भेट
देऊन पाहणी करणे. munotes.in
Page 175
175
१०) क¤þ आिण राºय सरकार¸या िविवध योजनेअंतगªत आलेÐया िनधीचा योµय वापर
करणे.
११) आणीबाणी¸या काळात Öथािनक जनते¸या िहतासाठी व िवकासासाठी नवीन िवकास
कामे सुŁ करणे.
अशाÿकारची कायª िजÐहा पåरषदे¸या अÅय±ांना ÿाĮ अिधकारानुसार करावी लागतात.
जेÓहा-जेÓहा िजÐहापåरषदेचे अÅय± हे गैरहजर असतील िकंवा अÅय±पद åरĉ असेल
तेÓहा-तेÓहा िजÐहा पåरषदे¸या अÅय±ांचे सवª अिधकार हे उपाÅय±ांना ÿाĮ होतात आिण
Âयांना अÅय±ां¸या अनुपिÖथतीत अÅय±ांची कायª पार पाडावी लागतात.
िजÐहा पåरषदे¸या सिमÂया:
िजÐहा पåरषदेचे कामकाज चालिवÁयासाठी सिमती पĦतीचा अवलंब करÁयात येतो.
Âयासाठी िजÐहा पåरषदेत वेगवेगÑया िवषय सिमÂया Öथापन कłन Âया सिमÂयांमाफªत
कामकाज चालिवले जाते. िजÐहा पåरषदेचे कामकाज चांगÐयाÿकारे चालिवÁया¸या
उĥेशाने अशा सिमÂयांची Öथापना केली जाते. महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती
अिधिनयम १९६१ मधील कलम ७८ ते ९३ नुसार िजÐहा पåरषदेत पुढील दहा सिमÂया
Öथापना करÁयात आलेÐया आहेत;
१) Öथायी सिमती
२) बांधकाम सिमती
३) िश±ण सिमती
४) िव° सिमती
५) जलÓयवÖथापन आिण जलिन:Öसारण सिमती
६) आरोµय सिमती
७) समाजकÐयाण सिमती
८) कृषी सिमती
९) मिहला व बालकÐयाण सिमती
१०) पशुसंवधªन व दुµध िवकास सिमती
अशाÿकारे िजÐहा पåरषदेमÅये कायªरत असणाöया सवª सिमÂया सिमतीशी संबंिधत
धेÍयधोरणांची आखणी कłन िवकास योजना अंमलात आणÁयाचे कायª करीत असतात.
तसेच िवकास कायªøमांचे पयªवे±ण करणे, अंदाजपýकात केलेÐया तरतुदी¸या खचाªचे
पयªवे±ण करणे, िविवध िवकास कायªøमांवर देखरेख व िनयंýणासाठी अिधकाöयांना आदेश
देणे इÂयादी कायª सिमÂया करीत असतात.
िजÐहा पåरषदेचे उÂपÆनाचे ľोत:
िजÐĻा¸या िवकासासाठी िजÐहा पåरषदेची भूिमका महßवाची ठरते, परंतु Âयासाठी िजÐहा
पåरषदेला िविवध कर आिण अनुदाना¸या Öवłपात िमळालेÐया उÂपÆनाचा वापर करावा munotes.in
Page 176
176
लागतो. िजÐहा पåरषदे¸या कायª±ेýातील िविवध Óयवसाय, Óयापार, याýा आिण करमणूक
यावर आकारÁयात येणाöया करातून िजÐहा पåरषदेला उÂपÆन िमळते. तसेच िजÐहा पåरषद
पåर±ेýात ÿाĮ होणाöया जमीन महसुलातील ७०% वाटा िजÐहा पåरषदेला ÿाĮ होतो.
यािशवाय राºय शासनाकडून िजÐहा पåरषदेला अनुदान िमळते, तसेच राºय िव°
आयोगाने िनिIJत केलेÐया आिथªक उÂपÆनातील वाटादेखील िजÐहा पåरषदेला िमळत
असतो.
४.६.२.२ िजÐहा पåरषदेचे अिधकार व कायª:
पंचायत राज ÓयवÖथेतील िýÖतरीय ÓयवÖथेनुसार िजÐĻासाठी असणाöया िजÐहा
पåरषदेला िजÐĻा¸या िवकासामÅये महßवाची भूिमका बजावावी लागते. महाराÕů िजÐहा
पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील कलम १०० मÅये िजÐहा पåरषदेचे
ÿशासकìय अिधकार आिण कायª ÖपĶ केलेली आहेत. Âयाचÿमाणे या कायīा¸या कलम
१०६ मÅये िजÐहा पåरषदेचे सवª सामाÆय अिधकार आिण कायाªचा समावेश केलेला आहे.
तसेच या कायīा¸या पिहÐया अनुसूचीमÅये िजÐहा यादीत समािवĶ केलेÐया िवषयां¸या
संदभाªत कायª करÁयाचा तसेच िवकास योजना अंमलात आणÁयाचा अिधकार िजÐहा
पåरषदेला िदलेला आहे. थोड³यात महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम
१९६१ नुसार िजÐहा पåरषदेला पुढील अिधकार ÿाĮ आहेत आिण Âयानुसार पुढील
िविवध ÿकारची कायª िजÐहा पåरषदेला करावी लागतात;
१) कृषी िवकास:
कृषी िवकास साधÁयासाठी पीक Öपधाª, पीकसंर±ण, शेतीची ÿगती व सुधारणा, गोदाम
बांधकाम व Âयाची ÓयवÖथा ठेवणे, सुधाåरत बी-िबयाÁयांची आयात आिण वाटप, सुधाåरत
शेती पĦतीची ÿाÂयि±के, खरीप व रÊबी िपकां¸या िविवध मोिहमा, खते व अवजारांचे
वाटप, शेती सुधारणा व आधुिनकता, खाöया आिण पडीक जिमनीचा िवकास, घातक
वनÖपतéचा नाश करणे इÂयादी िविवध कायª िजÐहा पåरषद करीत असते.
२) समाजकÐयाण :
िजÐहा पåरषद समाजकÐयाणिवषयक कायª करतांना िजÐĻातील मागासवगêय िवīाÃया«चा
शै±िणक िवकास करÁयासाठी मागासवगêय िवīाÃया«ना िशÕयवृ°ी, नादारी, परी±ा फì
माफì तसेच अशा िवīाÃया«ना वसितगृह तसेच Âयां¸यासाठी शाळा Öथापन करीत असते.
तसेच िजÐĻातील मागासवगêयांचा आिथªक िवकास करÁयासाठी Âयांना शेतीची आधुिनक
साधनसामúी खरेदी करÁयासाठी अथªसहाÍय करणे तसेच कुटीरउīोग व Óयवसायासाठी
कजª िकंवा अथªसहाÍय करणे, िवमुĉ जातéना चरखे पुरवणे, मागास वÖतीमÅये
दळणवळणाचा िवकास करणे, हÖतÓयवसायाची क¤þ Öथापन करणे इÂयादी कायª िजÐहा
पåरषद करीत असते. समाजातील अÖपृÔयतेचे िनवारण करÁयासाठी हåरजन सĮाह साजरा
करणे, सवणª िहंदू आिण हåरजन यां¸यातील आंतरजातीय िववाहास ÿोÂसाहन देणे, झुणका
भाकर कायªøम आखणे, अÖपृÔयता िनवारणासाठी उÂकृĶ कायª करणाöया गावांना पुरÖकार
देणे इÂयादी कायª िजÐहा पåरषद करते. याबरोबरच मागासवगêयां¸या कÐयाणाचा िवचार
करतांना िजÐहा पåरषद बालवाड्यांची Öथापना करणे, मागासविगªयांसाठी करमणुकìचे munotes.in
Page 177
177
कायªøम आयोिजत करणे, सामािजक मेळावे भरिवणे, मिहलां¸या आिण बालकां¸या
हीतसंवधªनाचे कायªøम आयोिजत करणे तसेच मागासवगêयांना िविवध ÿकारचे ÿिश±ण
देऊन Âयांना Óयवसायासाठी सºज करणे इÂयादी कायªदेखील समाजकÐयाण साधतांना
िजÐहा पåरषद करीत असते.
३) सावªजिनक आरोµय व वैīकìय सेवा संदभाªतील कायª:
िजÐहा पåरषदेमाफªत तालुका पातळीवर दवाखाने तसेच गाव पातळीवर úामीण आरोµय
क¤þ, ÿाथिमक आरोµय क¤þ, रोगÿितबंधक लशी, आरोµय िश±णा¸या सुिवधा, िफरती
आरोµय पथके, शालेय आरोµय सेवा, ÿसूती व िशशु कÐयाण क¤þ, úामीण साफसफाई,
गिल¸छ वÖÂयांचे पुनवªसन, आरोµया¸या ŀĶीने िहतकारक उपाययोजना राबिवÐया जातात.
तसेच तालुकाÖतरावर असणाöया úामीण Łµणालयाचा दजाª वाढवणे, िजÐहा व कुटीर
Łµणालय िवकिसत करणे, úामीण वैīकìय मदत क¤þ सुł करणे, तसेच खाजगी धमाªथª
Łµणालये, औषधालये, ÿसूितगृह इÂयादी ±ेýात कायª करणाöया संÖथांना सहाÍयक
अनुदान देणे इÂयादी कायª िजÐहा पåरषद सावªजिनक आरोµय व वैīकìय ±ेýासंदभाªत
करीत असते.
४) िश±ण िवकास व ÿसार:
िजÐहा पåरषदेमाफªत ÿाथिमक शाळांची Öथापना, Âयांचे ÓयवÖथापन, Âयांची देखभाल
करणे, ÿाथिमक शाळांना भेटी देणे, तसेच िजÐĻामÅये माÅयिमक शाळांची Öथापना करणे,
Âयांचे ÓयवÖथापन व देखभाल करणे, शाळांना अनुदान देणे तसेच िवīाÃया«ना शै±िणक
कजª आिण िशÕयवृ°ी देणे, ÿाथिमक व माÅयिमक शाळां¸या इमारतéचे बांधकाम करणे
आिण Âया इमारती सुिÖथतीमÅये राखणे, ÿÂयेक शाळांसाठी उपयुĉ शै±िणक
साधनसामúी आिण øìडांगणे यासाठी िजÐहा पåरषदे¸या अथªसंकÐपात तरतूद करणे
इÂयादी कायª िजÐहा पåरषद करीत असते.
५) पशुसंवधªन व दुµधिवकास:
िजÐहा पåरषदे¸या माफªत पशुवैīकìय दवाखाने, पशु सहाÍयता क¤þे, सुधाåरत जाती¸या
जनावरांची पैदास, सुधाåरत जातé¸या कŌबड्यांचे वाटप, गुरांचे ÿदशªन व मेळावे भरिवणे,
िजÐĻात वराहपालन तसेच कु³कुटपालन Óयवसायास उ°ेजन देणे, दुµध Óयवसायाचा
िवकास घडवून आणणे, कृिýम रेतन उपक¤þ Öथापन करणे, तालुका आिण िजÐहा पशुधन
सुधारणा संघ Öथापन करणे इÂयादी कायª केली जातात.
६) वनसंवधªन:
खेड्यातील वने अथाªत úामवने आिण गवताची कुरणे यांचा िवकास व संवधªन करÁयात
िजÐहा पåरषदेची भूिमका महßवाची असते. Âयासाठी िजÐहा पåरषद िविवध उपाययोजना
करीत असते.
munotes.in
Page 178
178
७) इमारत व दळणवळण संदभाªतील कायª:
संपूणª िजÐĻां¸या खेड्यातील रÖते, िजÐĻातील ÿमुख िजÐहा रÖते तसेच इतर रÖते,
रÖÂयांवरील पूल, Âयांचे बांधकाम, देखभाल व दुŁÖती िजÐहा पåरषदेमाफªत केली जाते.
तसेच úामीण उīाने आिण बाग, रÖÂयांÓयितåरĉ दळणवळणाची िजÐĻातील इतर साधने,
रÖÂया¸या आजूबाजूला झाडे लावणे, टेिलफोन लाईन, छोटे लोहमागª, िजÐहा पåरषदे¸या
कामासाठी इमारतéचे बांधकाम करणे, Âयांची देखभाल व दुŁÖती करणे इÂयादी कायª
िजÐहा पåरषदेमाफªत केली जातात.
८) जलिसंचन व पाटबंधारे:
िजÐहा पåरषदेमाफªत úामीण भागातील शेतीला िसंचना¸या सुिवधा उपलÊध कłन
देÁयासाठी लहान पाटबंधाöयांची बांधकामे अथाªत लघुपाटबंधारे योजना तसेच
जलिसंचनाशी संबंिधत इतर बांधकामे केली जातात.
९) लघु उīोग व कुटीर उīोग:
िजÐहा पåरषदे¸या माÅयमातून Öथािनक पातळीवर लघुउīोग आिण कुटीर उīोग
यां¸याबाबतीत कजª मंजूर करणे, या उīोगां¸या संदभाªतील संशोधन संÖथा आिण ÿिश±ण
संÖथा Öथापन करणे, िवøìसाठी भांडारे व दुकाने उपलÊध कłन देणे, ÿिश±ण घेणाöयास
िवīावेतन देणे, कुटीर उīोग आिण लघु उīोगांचा िवकास करणे, औīोिगक संÖथांना
आवÔयक अनुदान व कजª देणे, हातमागाचा िवकास घडवणे, कारागीरास वैयिĉक
पातळीवर सहाÍयक अनुदान व कजª उपलÊध कłन देणे इÂयादी कायª केली जातात.
१०) úामीण पाणीपुरवठा:
िजÐहा पåरषदे¸या माफªत úामीण पाणीपुरवठा, úामीण िवभागातील जýांसाठी संरि±त
पाणीपुरवठा करणे, िपÁयासाठी, Öनानासाठी आिण Öवयंपाकासाठी लागणारे पाणी दूिषत
होऊ नये, Ìहणून उपाययोजना करणे तसेच úामीण जलिन:Öसारण इÂयादी
पाणीपुरवठािवषयक कायª िजÐहा पåरषदेला करावी लागतात.
११) समाजिश±णिवषयक कायª:
िजÐहा पåरषदे¸या माफªत समाजिश±णासाठी िविवध उपøम हाती घेतले जातात. यामÅये
िकसान मेळावे, अÐपमुदतीची िशिबरे, मिहला संघटन व कÐयाण, िशशू संघटन व कÐयाण,
úंथालय व वाचनालयाची Öथापना, जýा, देखावे व ÿदशªनाचे आयोजन, सामूिहक मनोरंजन
क¤þांची िनिमªती, ÿौढ सा±रता क¤þाची िनिमªती, øìडा, खेळ, øìडांगणे आिण Âया¸याशी
संबंिधत सामúी पुरवणे इÂयादी उपøम िजÐहा पåरषदेमाफªत अंमलात आणले जातात.
१२) इतर कायª:
िजÐहा पåरषदेमाफªत िजÐहा पåरषदे¸या कमªचाöयांचे कÐयाण, नवीन गावठाण बसवणे,
धमªशाळा, िव®ांतीगृह, चावडया िनमाªण करणे, खेडयांचे आिथªक कÐयाण साधने, आदशª
गाव िनमाªण करणे, úामोÅदार करणे, आठवडे बाजाराची ÓयवÖथा करणे इÂयादी कायª केली
जातात. तसेच úामीण भागातील समुदाय िवकास, úामीण गृहिनमाªण, सामुिहक िवकास, munotes.in
Page 179
179
िजÐहा पåरषदे¸या योजना व कायªøमांना ÿिसĦी देणे इÂयादी कायªदेखील िजÐहा
पåरषदेमाफªत पार पाडली जातात.
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील पिहÐया
अनुसूचीतील अथाªत िजÐहा यादीतील वरील काही महßवा¸या िवषयांवर कायª करÁयाचा
अिधकार िजÐहा पåरषदेला ÿाĮ आहे. परंतु याÓयितåरĉ इतरही काही महßवाची कायª
िजÐहापåरषद करीत असते, ती पुढीलÿमाणे आहेत;
१) िजÐहा िवकास योजनांना मंजुरी देणे.
२) िजÐĻातील रिहवाशांचे आरोµय, सुरि±तता आिण िश±ण इÂयादी गोĶéचे संवधªन
होईल, अशा काया«ची अंमलबजावणी करणे.
३) िजÐĻाचा योजनाबĦ िवकास साधÁयासाठी Öथािनक साधनसंप°ीचा अिधकािधक
उपयोग करणे.
४) राºय सरकारने िजÐहा पåरषदेकडे हÖतांतåरत केलेÐया िवकास योजनांची
अंमलबजावणी करणे.
५) िजÐĻातील रिहवाशांचे सामािजक, आिथªक व सांÖकृितक कÐयाण करÁयासाठी
आवÔयक Âया उपाययोजना करणे.
६) िजÐĻातील अनुसूिचत जाती आिण जमाती तसेच सामािजक व शै±िणकŀĶ्या
मागासवगा«ची िÖथती सुधारÁयासाठी राºय सरकारकडून वेळोवेळी करावया¸या
उपाययोजनांबाबत आलेÐया आदेशांची अंमलबजावणी करणे तसेच Âयासाठी
आवÔयक असणाöया आिथªक खचाªची तरतूदही करणे.
७) िजÐहा यादीमÅये समािवĶ असणाöया िवषयांनुसार úामीण िवकासा¸या योजनांची
अंमलबजावणी करणे.
८) िजÐĻातील पंचायत सिमÂयांनी तयार केलेÐया िविवध योजनांसह अÐप तसेच दीघª
मुदती¸या िवकास योजना तयार कłन Âया अंमलात आणणे.
९) अिधिनयमातील तरतुदé¸या अधीन राहóन मु´य कायªकारी अिधकाöयां¸या कायाªवर
सवªसाधारण देखरेख व िनयंýण ठेवणे.
१०) िजÐहा पåरषदे¸या िनयंýणाखालील सवª अिधकारी व कमªचाöयांवर ÿशासकìय
िनयंýण ठेवणे.
११) अÖपृÔयता िनमूªलनसंबंधी राºय शासना¸या आदेशाचे वेळोवेळी पालन करणे.
१२) गट िवकास अिधकारी यां¸या कायाªवर देखरेख व िनयंýण ठेवणे, तसेच Âयांना
मागªदशªन करणे.
१३) क¤þ सरकार, राºय सरकार िकंवा इतर कोणÂयाही Öथािनक ÿािधकरणाची िकंवा
परीसंÖथांची ÓयवÖथा पाहणे आिण Âयांना तांिýक मागªदशªन करणे. munotes.in
Page 180
180
१४) िजÐहा पåरषदेने इतरांिवŁĦ लावलेÐया िकंवा िजÐहा पåरषदेिवŁĦ इतरांनी
लावलेÐया कोणÂयाही दाÓयात तडजोड करणे.
१५) राºय शासनाने वेळोवेळी सोपवलेÐया जबाबदाöया पार पाडणे.
१६) िजÐहा पåरषदेचे वािषªक अंदाजपýक तयार करणे, Âयात गरजेनुसार सुधारणा करणे
आिण Âया अथªसंकÐपास मंजुरी देणे.
१७) िजÐĻातील पंचायत सिमÂयांना अनुदान व आिथªक साहाÍय देणे.
१८) िजÐहा पåरषदेचे पदािधकारी, अिधकारी िकंवा कमªचारी यां¸याकडून अिधकारांचा
सदभावनापूवªक वापर केÐयामुळे एखाīा Óयĉìचे काही नुकसान झाÐयास, Âया
Óयĉìला िजÐहा िनधीमधून नुकसान भरपाई देणे.
१९) महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयमानुसार िजÐहा पåरषदेवर
सोपवÁयात आलेली कायª आिण कतªÓय योµयरीÂया पार पाडÁयासाठी आवÔयक ती
कायª करणे.
२०) नैसिगªक आप°ीÿसंगी शासनाने पुरÖकृत केलेÐया कोणÂयाही िनधीस अंशदान
करणे तसेच शासकìय आदेशानुसार जुनी कायª बंद करणे.
२१) कर, उपकर आिण फì यामÅये बदल करणे, तसेच जमीन महसूल व उपकरात वाढ
करÁयासंदभाªत राºय शासनाकडे िशफारस करणे.
२२) िजÐहा पåरषदेअंतगªत कायª करणाöया कोणÂयाही िवषय सिमती¸या कामकाजाचा
िहशोब िकंवा अहवाल मागिवणे.
२३) भारता¸या कोणÂयाही भागातील इतर लोकांवर आलेÐया संकटास तŌड देÁयासाठी
शासनाने पुरÖकृत केलेÐया िनधीसाठी अंशदान देणे.
२४) िजÐहा पåरषद आिण पंचायत सिमती सदÖय तसेच िजÐहा पåरषदे¸या कोणÂयाही
िवषय सिमती¸या सदÖयांनी िजÐहा पåरषद िकंवा पंचायत सिमती¸या
कामकाजासाठी केलेला सवª ÿवासखचª देÁयासाठी राºय शासना¸या िनयमांना
अनुसłन पुरेशी तरतूद करणे.
२५) राºय शासनाने िजÐĻातील रिहवाशां¸या कÐयाणासंदभाªतील एखादी िवकास
योजना िजÐहा पåरषदेकडे हÖतांतåरत केलेली असÐयास, Âया िवकास योजनेची
अंमलबजावणी करणे.
सारांश:
पंचायत राज¸या िýÖतरीय रचनेतील िशखर संÖथा Ìहणून िजÐहा पåरषदेकडे बिघतले
जाते. महाराÕůातील वसंतराव नाईक सिमतीने िजÐहा पåरषदे¸या संदभाªत मÅयवतê Öथान
देÁयाची िकंवा ितला कायªकारी संÖथा बनवÁयाची केलेली िशफारस महßवपूणª ठरÐयामुळे
महाराÕůातील पंचायत राज ÓयवÖथेत िजÐहा पåरषदेला िवशेष महßव ÿाĮ झालेले आहे.
Öथािनक जनतेचे सहकायª िमळवून úामीण िवकासा¸या कायाªत िजÐहा पåरषदेने महßवाची
भूिमका बजावलेली आहे. िजÐहा पåरषदेला ÿाĮ असणारे उÂपÆनाचे िविवध ąोत, िजÐहा munotes.in
Page 181
181
पåरषदेला ÿाĮ असणारे िविवध अिधकार यामुळे िजÐहा पåरषद ही िýÖतरीय पंचायत राज
ÓयवÖथेतील ®ेķ संÖथा ठरलेली आहे.
आपली ÿगती तपासा.
१) िजÐहा पåरषदेची रचना सिवÖतर िलहा.
२) िजÐहा पåरषदेचे अिधकार व कायª ÖपĶ करा.
३) िजÐĻा¸या िवकासातील िशखर संÖथा Ìहणून िजÐहा पåरषदेची भूिमका सिवÖतर
िलहा.
४.७ पंचायत सिमती: रचना
िýÖतरीय पंचायत राज ÓयवÖथेतील 'पंचायत सिमती' हा मÅयम िकंवा िĬतीय Öतर आहे.
बलवंतराय मेहता सिमतीने िýÖतरीय पंचायत राज ÓयवÖथेत पंचायत सिमतीला मÅयवतê
Öथान देÁयाची िशफारस केलेली होती. या सिमतीने आपÐया अहवालात पंचायत सिमती
ही पंचायत राज ÓयवÖथेची कायªकारी संÖथा असावी आिण िजÐहा पåरषद ही सÐलादायी व
समÆवयाचे कायª करणारी संÖथा असावी, असे Ìहटलेले होते. थोड³यात यावłन पंचायत
सिमतीला जाÖत आिण महßवाचे अिधकार देÁयात यावेत, असे मेहता सिमतीचे ÖपĶ मत
होते. महाराÕů राºयात पंचायत राज ÓयवÖथेची अंमलबजावणी कशी करता येईल, याचा
अËयास करÁयासाठी महाराÕů राºय सरकारने नेमलेÐया वसंतराव नाईक सिमतीने
बलवंतराय मेहता सिमतीने सुचवलेÐया िýÖतरीय रचनेला माÆयता िदली, परंतु िवकास गट
Öतरावरील पंचायत सिमतीपे±ा िजÐहा Öतरावरील िजÐहा पåरषदेला जाÖत महßव आिण munotes.in
Page 182
182
अिधकार देÁयाची िशफारस केली. महाराÕů सरकारने महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत
सिमती अिधिनयम १९६१ तयार करतांना नाईक सिमतीची ही िशफारस माÆय केÐयामुळे
महाराÕůातील पंचायत राज ÓयवÖथेत पंचायत सिमतीपे±ा िजÐहा पåरषदेला जाÖत महßव
ÿाĮ झाले. महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ नुसार
महाराÕůात िजÐहा पåरषद आिण पंचायत सिमती या संÖथांची िनिमªती झाली. पंचायत राज
ÓयवÖथे¸या िýÖतरीय रचनेत िवकास गट िकंवा तालुका Öतरावर Öथापन करÁयात आलेली
संÖथा Ìहणजेच 'पंचायत सिमती' होय. पंचायत राज ÓयवÖथेतील पंचायत सिमती या
Öतराचा उÐलेख भारतातील वेगवेगÑया राºयात वेगवेगÑया नावांनी केला जातो.
महाराÕůामÅये पंचायत सिमती, पिIJम बंगालमÅये आचािलक पåरषद, गुजरातमÅये तालुका
पåरषद, मÅयÿदेशात जनपद पंचायत, तािमळनाडूमÅये पंचायत संघ पåरषद अशा
वेगवेगÑया नावांनी ओळखले जाते. पंचायत सिमती ही िजÐहा पåरषदे¸या िनयंýणाखाली
कायª करणारी संÖथा आहे. पंचायत सिमती ही िýÖतरीय पंचायत राज ÓयवÖथेत िजÐहा
पåरषद ही ‘िशखर संÖथा’ आिण úामपंचायत ही ‘पायाभूत संÖथा’ यां¸यातील महßवाचा दुवा
ठरलेली आहे. िजÐहा पåरषदेÿमानेच पंचायत सिमती हीदेखील úामीण भागापुरता मयाªिदत
कायª±ेý असलेली संÖथा आहे. पंचायत सिमती¸या कायª±ेýात नागरी िकंवा नगरपािलका
±ेýाचा समावेश होत नाही. महाराÕůात सÅया ३५४ तालुके असले तरी ३५० पंचायत
सिमÂया कायªरत आहेत. कारण पुणे, ठाणे, नागपूर आिण उÐहासनगर या चार शहरी
तालु³यांसाठी पंचायत सिमÂया अिÖतÂवात नाहीत.
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील कलम ५६ मÅये
Ìहटलेले आहे कì, ÿÂयेक िवकास गटासाठी (तालुका) एक पंचायत सिमती असेल.
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील कलम ५७ नुसार
पंचायत सिमतीची रचना पुढीलÿमाणे िनिIJत करÁयात आलेली आहे;
सदÖयसं´या आिण आर±ण:
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ नुसार पंचायत सिमतीची
िकमान व कमाल सभासदसं´या िनिIJत केलेली नाही, तर पंचायत सिमतीची सदÖयसं´या
ही Âया िवकास गटा¸या अथाªत तालु³या¸या लोकसं´येवर अवलंबून असते. पंचायत
सिमती¸या ÿादेिशक ±ेýाची लोकसं´या िवचारात घेऊन राºय िनवडणूक आयोग पंचायत
सिमतीचे मतदारसंघ Ìहणजेच िनवाªचक गण िनिIJत करतो. पंचायत सिमती¸या
मतदारसंघास 'गण' असे Ìहणतात. िजÐहा पåरषदे¸या िनवडणुकìसाठी जे मतदारसंघ
Ìहणजेच िनवाªचक गट तयार करÁयात येतात, Âया ÿÂयेक िनवाªचक गटाची पंचायत
सिमती¸या िनवडणुकìसाठी दोन िनवाªचक गणात िवभागणी केली जाते. Ìहणजेच ÿÂयेक
तालुक्यात िजÐहा पåरषदेचे िजतके िनवाªचक गट असतात, Âया¸या दुÈपट िनवाªचक गण
पंचायत सिमतीचे असतात. उदा. एखाīा तालु³यात िजÐहा पåरषदेचे ६ िनवाªचक गट
असतील, तर Âया तालु³यातील पंचायत सिमती¸या िनवाªचक गणांची सं´या Âया¸या दुÈपट
Ìहणजेच १२ इतकì असेल. पंचायत सिमतीचे हे िनवाªचक गण ÿादेिशक सलगते¸या
तßवानुसार िनवडणूक आयोगाकडून तयार केले जातात. िजÐहा पåरषदेचा मतदारसंघ
अथाªत गट चाळीस हजार लोकसं´येचा असÐयास पंचायत सिमतीचा मतदारसंघ अथाªत munotes.in
Page 183
183
गण वीस हजार लोकसं´येचा असतो. पंचायत सिमती¸या सदÖयांची िनवड ही जनतेकडून
ÿौढ व गुĮ मतदान पĦतीनुसार होते. थोड³यात एखाīा तालु³यात िजतके िनवाªचक गण
असतात, िततकì Âया तालु³या¸या पंचायत सिमतीची सदÖयसं´या असते.
मुंबई úामपंचायत आिण महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती दुŁÖती िवधेयक
१९९४ मÅये केलेÐया दुŁÖतीनुसार पंचायत सिमतीमÅये सहयोगी सदÖय, Öवीकृत सदÖय
िकंवा पदिसĦ सदÖय घेÁयाची तरतूद रĥ करÁयात आलेली आहे.
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील कलम ५८ (१-बी)
(ए) नुसार पंचायत सिमतीमधील िविवध ÿवगाªसाठी आरि±त जागांची सं´या िविहत
पĦतीने िनधाªåरत करÁयाचा अिधकार राºय िनवडणूक आयोगाला आहे. पंचायत
सिमतीमधील आरि±त जागांचा तपशील खालीलÿमाणे;
१) पंचायत सिमतीमÅये अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत जमातीसाठी Âयां¸या लोकसं´ये¸या
ÿमाणात राखीव जागा ठेवÐया जातात. तसेच या राखीव जागांपैकì ५०% जागा Âयाच
ÿवगाªतील मिहलांसाठी राखीव असतात. अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत जमाती
यां¸यासाठी राखीव असलेÐया जागा Âया पंचायत सिमतीमधील वेगवेगÑया िनवाªचक
गणांना आळीपाळीने नेमून िदÐया जातात.
२) पंचायत सिमतीमÅये एकूण जागां¸या २७% जागा नागåरकां¸या मागास ÿवगाªसाठी
राखीव असतात. या राखीव जागा पंचायत सिमतीमधील वेगवेगÑया िनवाªचक गणांना
आळीपाळीने नेमून िदÐया जातात. नागåरकां¸या मागास ÿवगाªसाठी असलेÐया एकूण
राखीव जागां¸या ५०% जागा Âयाच ÿवगाªतील मिहलांसाठी राखीव असतात.
३) पंचायत सिमतीमधील एकूण जागां¸या ५०% जागा मिहलांसाठी राखीव असतात.
यामÅये अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती, नागåरकांचा मागास ÿवगª आिण खुला गट या
सवा«चा समावेश असतो. मिहलांसाठी पंचायत सिमतीमÅये राखीव ठेवÁयात आलेÐया जागा
पंचायत सिमती¸या वेगवेगÑया िनवाªचक गणांना आळीपाळीने नेमून िदÐया जातात.
थोड³यात पंचायत सिमतीचे राखीव िनवाªचक गण øमशः बदलले जातात.
पाýता:
पंचायत सिमतीचा सदÖय होÁयासाठी िकंवा पंचायत सिमतीची िनवडणूक लढिवÁयासाठी
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ नुसार पुढील पाýता पूणª
करणे आवÔयक असते;
१) ती Óयĉì भारताचा नागåरक असावी.
२) Âया Óयĉì¸या वयाची २१ वषª पूणª झालेली असावीत.
३) िवकास गटातील कोणÂयाही िनवाªचक गणा¸या मतदारयादीत Âया Óयĉìचे नाव
समािवĶ झालेले असावे. munotes.in
Page 184
184
४) राखीव िनवाªचक गणातून िनवडणूक लढवणार Óयĉì ºया ÿवगाªसाठी तो गण राखीव
आहे, Âया ÿवगाªची असणे आवÔयक आहे.
कायªकाल:
पंचायत सिमतीचा कायªकाल हा सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो. हा कायªकाल पंचायत
सिमती¸या पिहÐया सभेपासून मोजला जातो. परंतु असे असले तरी पंचायत सिमती
कायīातील तरतुदी आिण शासना¸या आदेशांचे उÐलंघन इ. कारणावłन पंचायत
सिमतीचा कायªकाल संपÁयापूवê राºय सरकार पंचायत सिमती बरखाÖत कł शकते, परंतु
असे केÐयास पुढील सहा मिहÆयां¸या आत पंचायत सिमतीची नवीन िनवडणूक घेणे राºय
शासनावर बंधनकारक ठरते. पंचायत सिमती¸या कायªकालाÿमाणेच पंचायत सिमती¸या
सवª सदÖयांचा कायªकाल सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो, परंतु तÂपूवê Öवइ¸छेने ते
आपला राजीनामा देऊ शकतात. पंचायत सिमतीचे सभासद पंचायत सिमती¸या
सभापतéकडे आपला राजीनामा देतात. तसेच सदÖयांचे गैरवतªन, ĂĶाचार, कायदाभंग
िकंवा सतत सहा मिहने परवानगीिशवाय पंचायत सिमती¸या सभांना गैरहजर राहणे इ.
कारणावłन पंचायत सिमती सदÖयांचे सदÖयÂव रĥ करÁयाचा अिधकार िवभागीय
आयुĉांना असतो.
सभापती व उपसभापती:
पंचायत सिमतीचे सभापती आिण उपसभापती हे दोन ÿमुख पदािधकारी असतात. पंचायत
सिमतीचे िनवाªिचत सदÖय आपÐयामधून एकाची सभापती तर एकाची उपसभापती Ìहणून
बहòमताने िनवड करतात. पंचायत सिमती¸या िनवडणुकìनंतर िजÐहािधकारी िकंवा
िजÐहािधकाöयांनी िनयुĉ केलेÐया अिधकाöयाकडून पंचायत सिमती¸या बोलावलेÐया
पिहÐया सभेत सभापती व उपसभापती यांची िनवड गुĮ मतदान पĦतीने केली जाते.
सभापती व उपसभापती यां¸या िनवडणुकìत उमेदवारांना समान मते पडÐयास िनवाªचन
अिधकारी िचĜी टाकून िनणªय देतात. पंचायत सिमती¸या सभापती पदासाठी अनुसूिचत
जाती, अनुसूिचत जमाती, नागरीकांचा मागास ÿवगª आिण मिहला यां¸यासाठी पद राखून
ठेवÁयाची तरतूद या अिधिनयमात आहे. अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमातéना
Âयां¸या राºयातील एकूण लोकसं´ये¸या ÿमाणात सभापती हे पद राखीव ठेवले जाते.
तसेच नागåरकां¸या मागास ÿवगाªतील Óयĉìसाठी राºयातील एकूण पंचायत सिमÂयां¸या
सभापती पदांपैकì २७% पदे राखीव असतात. तसेच राºयातील पंचायत सिमÂयां¸या
एकूण सभापती पदां¸या ५०% पदे सवª ÿवगाª¸या (अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती,
नागरीकांचा मागास ÿवगª आिण खुÐया ÿवगाªतील) मिहलांसाठी राखीव ठेवलेले असतात.
सभापतéची राºयातील एकूण आरि±त पदे ही वेगवेगÑया पंचायत सिमÂयांना आळीपाळीने
नेमून िदली जातात. सभापती पदाचे आर±ण राºय सरकारमाफªत ठरवले जाते.
पंचायत सिमतीचे सभापती व उपसभापती यांचा कायªकाल सवªसाधारणपणे अडीच वषा«चा
असतो, तÂपूवê ते Öव¸छेने पदाचा राजीनामा देऊ शकतात, तसेच Âयां¸या िवŁĦ
अिवĵासाचा ठराव मंजूर झाÐयास Âयांना पदाचा राजीनामा īावा लागतो. पंचायत
सिमती¸या एकूण सदÖयांपैकì १/३ सदÖयांनी मागणी केÐयास सभापती व उपसभापती munotes.in
Page 185
185
यां¸यािवŁĦ अिवĵासाचा ठराव मांडता येतो, परंतु हा ठराव पंचायत सिमती¸या सभेमÅये
२/३ बहòमताने मंजूर होणे आवÔयक असते. परंतु मिहलांसाठी सभापती पद राखीव
असÐयास अिवĵास ठराव ३/४ बहòमताने मंजूर होणे आवÔयक असते. सभापती व
उपसभापती यां¸या िनवड झालेÐया तारखेपासून सहा मिहÆयां¸या आत अिवĵास ठराव
मांडता येत नाही. तसेच मांडलेला अिवĵास ठराव जर फेटाळला गेला, तर फेटाळÐया
गेÐया¸या िदनांकापासून एक वषाª¸या आत नवीन अिवĵास ठराव मांडता येत नाही.
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील कलम ७३ नुसार
सभापती व उपसभापती यांनी कतªÓयात कसूर अथवा गैरवतªणूक केली असेल,
िनÕकाळजीपणा केला असेल िकंवा कतªÓय पार पाडÁयात असमथªता दशªवली असेल, तर
राºय शासन Âयांना पदावłन दूर कł शकते. परंतु पदावłन दूर करÁयापूवê सभापती व
उपसभापती यांना Öवतःची बाजू मांडÁयाची संधी िदली जाते.
मानधन:
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील कलम ७० नुसार
पंचायत सिमती¸या सभापती व उपसभापती यांना मानधन व िनयमानुसार भ°े िदले
जातात. Âयांचे मानधन व भ°ा ठरवÁयाचा अिधकार राºय सरकारला आहे. सभापतéना
मोफत िनवासÖथान िकंवा घरभाडे भ°ा तसेच ÿवास भ°ा आिण इतर भ°ेही िदले
जातात.
सभापतéचे अिधकार व कायª:
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील कलम ७६ नुसार
पंचायत सिमतीचा राजकìय ÿमुख Ìहणून सभापतéना पंचायत सिमतीचे कामकाज
चालवÁयासाठी पुढील अिधकार िदलेले आहेत;
१) पंचायत सिमती¸या कायाªवर देखरेख व िनयंýण ठेवणे.
२) पंचायत सिमती¸या सभा बोलावणे, Âया सभांचे अÅय±Öथान िÖवकारणे आिण सभेचे
कामकाज चालवणे.
३) पंचायत सिमतीचे अिभलेख अथाªत कागदपýे यांची तपासणी करणे.
४) पंचायत सिमती¸या कायª±ेýात काम करणाöया अिधकाöयांकडून मािहती, िववरणपý,
िहशोब िकंवा अहवाल मागिवणे.
५) िजÐहा पåरषदेने िदलेÐया आदेशांची अंमलबजावणी करणे.
६) पंचायत सिमतीने मंजूर केलेले ठराव, घेतलेले िनणªय यांची योµयÿकारे अंमलबजावणी
होते िकंवा नाही, यावर देखरेख ठेवणे.
७) पंचायत सिमती¸या कायª±ेýात िजÐहा पåरषदेने सुł केलेÐया कामाचे पयªवे±ण करणे.
८) पंचायत सिमती¸या कायाªबाबत शासनाने िदलेÐया आदेशांचे पालन करणे.
९) नागåरकां¸या तøारéची दखल घेऊन Âया गटिवकास अिधकाöयांमाफªत दूर करणे.
१०) पंचायत सिमती¸या सभेमÅये मंजूर करÁयात आलेÐया ठरावांची गटिवकास
अिधकाöयांकडून अंमलबजावणी कłन घेणे.
munotes.in
Page 186
186
अशाÿकारे पंचायत सिमती¸या सभापतéना अिधकार ÿाĮ आहेत. जेÓहा सभापती गैरहजर
असतील िकंवा कोणÂयाही कारणाने सभापती पद åरĉ असेल, तेÓहा नवीन सभापतéची
िनवड होईपय«त सभापतéचे अिधकार आिण कतªÓय पंचायत सिमतीचे उपसभापती
सांभाळतात.
पंचायत सिमतीचे उÂपÆनाचे ľोत:
पंचायत राज ÓयवÖथेतील िजÐहा पåरषद व úामपंचायतीÿमाणे पंचायत सिमतीला
उÂपÆनाची Öवतंý साधने ÿाĮ नाहीत. Âयामुळे िजÐहा पåरषदेकडून पंचायत सिमतीला
िमळणारे वािषªक अनुदान, तसेच राºय शासनाकडून िविवध िवकास योजना अंमलात
आणÁयासाठी िमळणाöया आिथªक मदतीवर पंचायत सिमतीला अवलंबून राहावे लागते.
४.७.१ पंचायत सिमतीचे अिधकार व कायª:
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील दुसöया अनुसूचीमÅये
समािवĶ केलेÐया िवषयाशी संबंिधत कायª पंचायत सिमतीला करावी लागतात. तसेच या
अिधिनयमा¸या कलम १०८ नुसार पंचायत सिमतीला िविवध अिधकार ÿाĮ आहेत.
Âयानुसार खालील िवषयांवर आधाåरत कायª पंचायत सिमती पार पाडत असते;
१) कृषीिवषयक कायª:
पंचायत सिमती माफªत खरीप व रÊबी िपकां¸या मोिहमा, शेतीचा िवकास व सुधारणा, गोदाम
बांधकाम व Âयाची ÓयवÖथा, फळे व भाजीपाला यां¸या उÂपादनात वाढ करणे, सुधाåरत
अवजारांचा ÿचार करणे, आदशª कृषी±ेýांची Öथापना, सुधाåरत शेती पĦतीचे ÿाÂयि±क,
शेतीची अवजारे व शेतीसाठी लागणाöया सािहÂयांचे वाटप, सुधाåरत बी-िबयाणे वाटप,
रासायिनक व िम® खतांचे वाटप तसेच पीक Öपधा«चे आयोजन केले जाते इ. उपøमा¸या
माÅयमातून पंचायत सिमतीकडून कृषी ±ेýा¸या िवकासासाठी ÿयÂन केले जातात.
२) िश±ण ÿसार व िवकास:
पंचायत सिमतीमाफªत तालुकाÖतरावर ÿाथिमक शाळां¸या इमारती बांधणे व Âया
सुिÖथतीमÅये ठेवणे, तसेच ÿाथिमक शाळांसाठी सािहÂय पुरवणे, øìडांगणाची ÓयवÖथा
करणे, थोड³यात ÿाथिमक शाळांचे ÓयवÖथापन इ. कायª केली जातात. या माÅयमातून
पंचायत सिमती िश±णाचा ÿसार आिण िवकास करीत असते.
३) सावªजिनक आरोµय:
पंचायत सिमतीकडून úामीण Öव¸छता, सावªजिनक आरोµया¸या ŀĶीने आवÔयक
उपाययोजना, úामीण पाणीपुरवठ्यासाठी िविहरéची ÓयवÖथा, गावात सांडपाÁयासाठी गटार
बांधकाम, गावात औषधांची उपलÊधता, úामीण वैīकìय मदत क¤þे उभारणे ई. कायª केले
जातात आिण या कायाª¸या माÅयमातून पंचायत सिमती सावªजिनक आरोµयाची काळजी
घेत असते.
munotes.in
Page 187
187
४) समाजकÐयाण :
पंचायत सिमतीमाफªत समाज कÐयाणा¸या संदभाªत कायª करणाöया Öवयंसेवी संघटनांना
मदत करणे, अनुसूिचत जाती-जमाती तसेच मागासवगêयां¸या कÐयाणाकरता शासनाĬारे
सहाÍयता िमळवून घेणे, मागासवगêयां¸या आिथªक ÿगती¸या ŀĶीने सहाÍय व सबिसडी
देणे, अÖपृÔयता िनमूªलन करÁयासाठी ÿयÂन करणे, आंतरजातीय िववाहांना उ°ेजन देणे,
संÖकार क¤þांची Öथापना करणे, मागासवगêयांना घरे पुरवणे, िपÁया¸या पाÁयासाठी
िविहरéची सोय करणे, बालवाड्या Öथापन करणे, िवमुĉ जाती¸या लोकांना कपडे पुरवणे इ.
कायª समाजकÐयाणासंदभाªत केली जातात.
५) पशुसंवधªन व दुµधिवकास:
पंचायत सिमतीकडून पशुसंवधªन व Âयां¸या उ°म जातé¸या पैदाशीसाठी उ°ेजन देणे,
सुधाåरत जाती¸या कŌबड्या आिण म¤ढ्यांचे वाटप करणे, जनावरांचे ÿदशªन भरवणे,
दुµधिवकासास ÿोÂसाहन देणे, तालुका पशुधन सुधारणा संघाची Öथापना करणे, पशु
वैīकìय सहाÍयता क¤þे Öथापन करणे, वैरण िवकास भूखंडाचा िवकास करणे, तलावामÅये
मÂÖयपालन व िवकास करणे, सुधाåरत चारा व पशुखाī िनमाªण करणे, दूध शाळांची
Öथापना व दूध पाठवÁयाची ÓयवÖथा करणे इ.कायª केली जातात.
६) सामुिहक िवकास:
पंचायत सिमतीमाफªत úामीण भागामÅये अिधक रोजगार तसेच उÂपादन आिण सुखसोई
िमळÁयाकरता úामीण Öतरावर संÖथांची Öथापना करणे, úामीण भागात Öवावलंबनाची
ÿवृ°ी िनमाªण करणे, सामूिहक िवकास कायªøमांची अंमलबजावणी करणे, तसेच Öथािनक
िवकास कायªøम आयोिजत करणे इ. कायª करÁयात येतात.
७) समाज िश±ण:
úामीण भागात पंचायत सिमतीमाफªत ÿौढ सा±रता क¤þे, सामूिहक मनोरंजन क¤þे, मिहला
संघटन व कÐयाण, अÐपमुदतीची िशिबरे, िशशु संघटना व कÐयाण, úंथालय व
वाचनालयांची िनिमªती, जýा, देखावे व ÿदशªनाचे आयोजन, øìडा ÿोÂसाहन आिण
øìडांगणांची िनिमªती, शेतकöयांचे मेळावे, युवक संघटनांची Öथापना करणे इ.मÅये महßवाची
भूिमका पार पाडली जाते.
८) लघु उīोग व कुटीर उīोग:
úामीण भागात कुटीर उīोग, लघु उīोग व úामोīोगांची वाढ करणे, ÿÂयेक कारागीरास
सहाÍयक अनुदान व कजª उपलÊध कłन देणे, रोजंदारी उīोगाचा िवकास करणे, उÂपादन
तसेच ÿिश±ण क¤þांची Öथापना करणे, कारािगरांमधील कलेचा िवकास करणे, कारािगरांना
सुधाåरत अवजारांची उपलÊध कłन देणे इ.कायª पंचायत सिमतीमाफªत केली जातात.
९) वनसंवधªन:
úाम वनांचा िवकास करणे, तसेच úाम कुरणे िनमाªण कłन चांगÐया ÿती¸या गवताचे
उÂपादन करणे, कुरण व जळण यां¸या ÿयोजनाकåरता गाविशवारात उपाययोजना करणे, munotes.in
Page 188
188
आळीपाळीने चराई ±ेý ठरवून देणे इ. कायª वनसंवधªनासंदभाªत पंचायत सिमतीकडून केली
जातात.
१०) रÖते बांधकाम व दळणवळण:
पंचायत सिमतीकडून खेड्यातील रÖते तयार करणे, Âयांची देखभाल व दुŁÖती करणे,
खेड्यातील रÖÂयांवर पुलांची उभारणी करणे, रÖÂया¸या दुतफाª झाडे लावणे इ. कायª
करÁयात येतात.
११) इतर कायª:
वरील िवषयासंदभाªतील कायाªिशवाय सहकार चळवळीची वाढ व िवकास करणे, पंचायत
सिमती¸या कायªøमांना ÿिसĦी देणे, úामीण ±ेýात गृहबांधणी करणे, úामोÅदार, आदशª
गावाची िनिमªती, खेड्यांचे आिथªक कÐयाण, िव®ांतीगृहे, धमªशाळा तसेच चावडयांची
िनिमªती, सावªजिनक संÖथांची Öथापना, úामीण पाणीपुरवठा, गावात सांडपाÁयाचे
ÓयवÖथापन, गावठाणाची सुधारणा, सावªजिनक जागेमÅये बागेची िनिमªती व झाडांची
लागवड, Öथािनक याýांची ÓयवÖथा, आठवडे बाजाराची ÓयवÖथा करणे इ. कायª केली
जातात.
महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ मधील दुसöया अनुसूचीमÅये
समािवĶ असणाöया िवषयां¸या संदभाªतील कायª पंचायत सिमतीमाफªत केली जातात, परंतु
याबरोबरच पंचायत सिमती खालील कायªदेखील करत असते;
१) पंचायत सिमती गटात िजÐहा पåरषदेकडून चालू असलेÐया िवकास कामांवर
देखरेख व िनयंýण ठेवणे.
२) िजÐहा पåरषदेला आपÐया िवकास योजना तयार करता याÓयात, यासाठी िवकास
गटात हाती ¶यावयाची कामे आिण िवकासा¸या योजनांची आखणी करणे.
३) िवकास गटासाठी िमळणाöया अनुदानातून करावयाची कामे व िवकास योजना
यासंबंधीची łपरेषा तयार करणे.
४) गटिवकास अिधकाöयां¸या कायाªवर सवªसाधारण देखरेख व िनयंýण ठेवणे.
५) िवकास गटा¸या कायª±ेýात असणाöया úामपंचायतé¸या कायाªवर देखरेख व िनयंýण
ठेवणे.
६) पंचायत सिमती¸या सभांचा अहवाल िजÐहा पåरषदेला सादर करणे.
७) िजÐहा पåरषदे¸या िवकास योजनांची अंमलबजावणी करणे.
८) तालुकाÖतरावर िवकास योजनांना मंजुरी देऊन Âयांची अंमलबजावणी करणे.
९) पंचायत सिमतीकडून बसिवÁयात येणारे कर िकंवा शुÐक यामÅये वाढ करÁयाबाबत
िजÐहा पåरषदेकडे ÿÖताव पाठवणे. munotes.in
Page 189
189
१०) पंचायत सिमती¸या कायª±ेýात येणाöया úामपंचायतéना मागªदशªन करणे, तसेच
िवकास कायाªिवषयी सÐला देणे.
११) पंचायत सिमतीचे सभापती, उपसभापती, गटिवकास अिधकारी िकंवा अÆय
अिधकाöयांनी घेतलेÐया कोणÂयाही िनणªयात बदल करणे िकंवा Âया िनणªयात
सुधारणा करणे.
१२) आपÐया कायª±ेýात नवीन योजना सुł करÁयासंदभाªत िजÐहा पåरषदेला िशफारश
करणे.
१३) िजÐहा पåरषदेने पंचायत सिमती कायª±ेýात सोपिवलेली कामे पार पाडणे.
अशाÿकारे पंचायत सिमतीला िजÐहा पåरषदे¸या िनयंýणाखाली वरील सवª कायª करावी
लागतात.
सारांश:
पंचायत राज¸या िýÖतरीय ÓयवÖथेमÅये तालुका Öतरावर कायª करणारी महßवाची संÖथा
Ìहणून पंचायत सिमतीकडे पािहले जाते, परंतु असे असले तरी िजÐहापåरषदे¸या तुलनेत
पंचायत राज ÓयवÖथेमÅये पंचायत सिमतीला दुÍयम Öथान ÿाĮ झालेले आहे, हे ल±ात
येते. पंचायत सिमती ही तालुका Öतरावर कायª करणारी संÖथा असली तरी, Öथािनक
ÿशासना¸या संदभाªत ितला पूणªपणे Öवाय°ता िमळालेली नाही, कारण पंचायत सिमती
िजÐहा पåरषदे¸या िनयंýणामÅये तसेच मागªदशªनाखाली काम करीत असते. थोड³यात
पंचायत सिमतीला आपला कारभार चालिवतांना िजÐहा पåरषदे¸या िनद¥शांचा वापर करावा
लागतो. Ìहणजेच Öवतः¸या इ¸छेÿमाणे पंचायत सिमती कारभार करतांना सवª िनणªय घेऊ
शकत नाही, माý असे असले तरी तालुकाÖतरावरील िवकासामÅये पंचायत सिमतीची
भूिमका महßवपूणª ठरलेली आहे, हे माý आपण नाकाł शकत नाही.
आपली ÿगती तपासा.
१) पंचायत सिमतीची रचना सिवÖतर िलहा.
२) पंचायत सिमतीचे अिधकार व कायª ÖपĶ करा.
munotes.in
Page 190
190
३) तालु³या¸या िवकासामÅये पंचायत सिमतीची भूिमका सिवÖतरपणे िलहा.
४.८ úामपंचायत: रचना
िýÖतरीय पंचायत राज ÓयवÖथेतील ितसरा अथाªत शेवटचा Öतर Ìहणजे úामपातळीवर
कायª करणारी संÖथा Ìहणजेच úामपंचायत होय. úामपंचायत ही úामीण जनते¸या
ÿÂय±पणे संपकाªत असणारी आिण जनते¸या जाÖतीत जाÖत जवळ पोहोचणारी Öथािनक
Öवराºय संÖथा असÐयामुळे पंचायतराज ÓयवÖथेत úामपंचायतीचे Öथान महßवाचे मानले
जाते. Ìहणूनच úामपंचायतीला पंचायतराज राजची पायाभूत संÖथा असे Ìहटले जाते.
úामपंचायत ही संÖथा Ìहणजे पंचायत राज ÓयवÖथेची आधारिशला आहे.
७३ Óया घटनादुŁÖतीनुसार úामपंचायतéना घटनाÂमक दजाª ÿाĮ झालेला असला
तरीदेखील यापूवêच भारतीय संिवधाना¸या मागªदशªक तßवांमÅये कलम ४० नुसार
úामपंचायतीची Öथापना करÁया¸या संदभाªतील उÐलेख केलेला आहे. úामपंचायत हा
पंचायत राज ÓयवÖथेचा महßवाचा घटक असला तरीदेखील úामपंचायतीची िनिमªती िजÐहा
पåरषद व पंचायत सिमती या दोन घटकांपे±ा वेगÑया पĦतीने झालेली आहे. कारण
महाराÕůात िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती या दोन संÖथांची Öथापना महाराÕů िजÐहा
पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ नुसार झालेली आहे. úामपंचायतीची Öथापना
या अिधिनयमानुसार झालेली नाही, तर वरील अिधिनयम अिÖतÂवात येÁयापूवêच
महाराÕůात úामपंचायती कायªरत होÂया, कारण िāिटश काळापासूनच मुंबई ÿांतात िकंवा
नंतर¸या महाराÕůात úामपंचायती अिÖतÂवात होÂया. ÖवातंÞयो°र काळात महाराÕůात
मुंबई úामपंचायत अिधिनयम-१९५८ नुसार महाराÕůातील úामपंचायतéना अिधक ÖपĶ व
सुसंघिटत Öवłप देÁयात आले. सÅया याच अिधिनयमानुसार महाराÕůातील
úामपंचायतीचा कारभार चालिवला जातो. १ मे १९६२ रोजी महाराÕůात पंचायत राºयाची
संकÐपना अंमलात आÐयावर या पंचायत राज ÓयवÖथेत úामपंचायतीचाही अंतभाªव
करÁयात आला.
úामपंचायतीची िनिमªती:
मुंबई úामपंचायत अिधिनयम १९५८ मधील पाचÓया कलमात 'ÿÂयेक गावात एक पंचायत
असेल', असा उÐलेख करÁयात आलेला आहे. úामपंचायतीची िनिमªती करÁयासाठी
गावाची लोकसं´या िनिIJत करÁयात आलेली आहे. क¤þ सरकारने िनयुĉ केलेÐया
बलवंतराय मेहता सिमतीने गावात नवीन úामपंचायत िनमाªण करÁयासाठी गावाची munotes.in
Page 191
191
लोकसं´या ५०० एवढी सांिगतलेली आहे. तर महाराÕůातील वसंतराव नाईक सिमतीने
úामपंचायती¸या िनिमªतीसाठी गावाची लोकसं´या १००० एवढी सांिगतलेली आहे. तर
महाराÕů सरकारने सपाट भूÿदेशातील गावात úामपंचायती¸या िनिमªतीसाठी ६००
लोकसं´या, तर डŌगरी ÿदेशातील गावात úामपंचायत Öथापना Öथापन करÁयासाठी ३००
लोकसं´या असावी, असे िनिIJत केलेले आहे. úामपंचायतीची िनिमªती करÁयासाठी
गावाची लोकसं´या कमी असÐयास दोन िकंवा Âयापे±ा अिधक गावे एकý येऊन 'गट
úामपंचायत' Öथापन केली जाऊ शकते. गावातील जनतेने Öवतंý úामपंचायतीची मागणी
केÐयास संबंिधत िजÐहा पåरषदेचे मु´य कायªकारी अिधकारी Âया गावाची लोकसं´या,
दरडोई उÂपÆन आिण गावाचे ±ेýफळ इ. बाबéचा अहवाल िवभागीय आयुĉांकडे सादर
करतात. या अहवालानुसार या गावाला úामपंचायत घोिषत करÁयाचा अथवा नाकारÁयाचा
अिधकार राºय सरकार¸या वतीने िवभागीय आयुĉांना देÁयात आलेला आहे.
सदÖयसं´या आिण आर±ण:
úामपंचायतीची सदÖयसं´या ही संबंिधत गावा¸या लोकसं´ये¸या ÿमाणानुसार िनिIJत
केली जाते. माý ही सदÖयसं´या कमीत कमी ७ व जाÖतीत जाÖत १७ इतकì असते.
लोकसं´येनुसार úामपंचायतीची सदÖयसं´या ही पुढील त³Âयानुसार असते;
अ. ø. गावाची लोकसं´या úामपंचायत सदÖयसं´या ०१ ६०० ते १५०० ७ ०२ १५०१ ते ३००० ९ ०३ ३००१ ते ४५०० ११ ०४ ४५०१ ते ६००० १३ ०५ ६००१ ते ७५०० १५ ०६ ७५०१ पे±ा अिधक १७
ÿÂयेक úामपंचायतीमÅये गावा¸या लोकसं´येनुसार अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती,
इतर मागास ÿवगª आिण मिहला वगाªसाठी राखीव जागा ठेवÐया जातात, Âया पुढीलÿमाणे
असतात;
१) संबंिधत गावातील अनुसूिचत जाती आिण जमातéची लोकसं´या िवचारात घेऊन
संबंिधत úामपंचायतीमधील अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमातé¸या ÿितिनधéसाठी
राखीव जागा िनिIJत केÐया जातात. अनुसूिचत जाती-जमातéना राखीव असलेÐया
जागांपैकì याच ÿवगाªतील मिहलांना ५०% जागा राखीव ठेवÐया जातात. हे आर±ण
úामपंचायती¸या ÿभागांमÅये आळीपाळीने बदलले जाते.
munotes.in
Page 192
192
२) úामपंचायती¸या ±ेýातील इतर मागासवगाªसाठी एकूण जागां¸या २७% जागा राखीव
ठेवÐया जातात. यापैकì याच ÿवगाªतील मिहलांसाठी ५०% जागा राखीव ठेवÐया जातात.
हे आर±ण úामपंचायती¸या ÿभागांमÅये आळीपाळीने बदलले जाते.
३) ÿÂयेक úामपंचायतीमÅये एकूण सदÖयसं´ये¸या ५०% जागा मिहलांसाठी राखीव
ठेवÐया जातात. यामÅये अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती, इतर मागास ÿवगª आिण
खुÐया ÿवगाªतील मिहलांचा समावेश होतो. मिहलांसाठी राखीव ठेवÁयात आलेÐया
úामपंचायतीमधील जागा वेगवेगÑया ÿभागांना आळीपाळीने नेमून िदÐया जातात.
úामपंचायतीचे राखीव ÿभाग िनिIJत करÁयाचा िकंवा ÿभाग बदलिवÁयाचा अिधकार राºय
सरकारला िकंवा राºय सरकार¸या वतीने िजÐहािधकार्यांना असतो. úामपंचायती¸या
राखीव ÿभागात Âयाच जातीतील ľी-पुŁषांना िनवडणूक लढिवता येते, परंतु खुÐया अथवा
सवªसाधारण जागांवर कोणÂयाही ÿवगाªतील Óयĉì िनवडणूक लढवू शकते.
ÿभागाची िनिमªती:
ÿÂयेक गावा¸या लोकसं´येनुसार úामपंचायतीची सभासद सं´या िनिIJत करÁयात येते.
úामपंचायती¸या िनवडणुकìसाठी ÿÂयेक गावाची िवभागणी राºय िनवडणूक आयोग िकंवा
आयोगाने ÿािधकृत केलेला अिधकारी ÿभागात करीत असतो. úामपंचायती¸या
मतदारसंघास 'ÿभाग', इंúजीमÅये 'वाडª' असे Ìहटले जाते. úामपंचायती¸या ÿÂयेक
ÿभागातून िनवडून īावया¸या úामपंचायत सदÖयांची सं´या राºय िनवडणूक आयोग िकंवा
Âयाने ÿािधकृत केलेला अिधकारी िविहत रीतीने िनधाªåरत करीत असतात. úामपंचायती¸या
ÿÂयेक ÿभागातून िनवडून īावया¸या सदÖयांची सं´या दोन पे±ा कमी नसते आिण तीन
पे±ा अिधकही नसते. परंतु िवशेष कारणासाठी एखाīा ÿभागातून केवळ एकच सदÖय
िनवडून िदला जाऊ शकतो. úामपंचायतीची ÿभाग रचना आिण ÿभागामधून िनवडून
īाय¸या सदÖयसं´येत बदल करÁयाचा अिधकार राºय सरकारला असतो.
úामपंचायती¸या सदÖयांची िनवड ÿÂयेक गावातील जनतेकडून गुĮ व ÿौढ मतदानाĬारे
होत असते.
सदÖयÂवासाठी पाýता:
úामपंचायतीचा सभासद होÁयासाठी िकंवा úामपंचायतीची िनवडणूक लढिवÁयासाठी
कोणÂयाही Óयĉìला पुढील पाýता पूणª करणे आवÔयक असते;
१) ती Óयĉì भारताचा नागåरक असावी.
२) Âया Óयĉì¸या वयाची २१ वष¥ पूणª झालेली असावी.
३) गावा¸या मतदार यादीत Âया¸या नावाची नŌद असावी.
४) ती Óयĉì úामपंचायत िकंवा िजÐहा पåरषदे¸या करांचा थकबाकìदार नसावी.
५) १२ िडस¤बर २००१ नंतर Âया Óयĉìस ितसरे अपÂय नसावे.
६) ती Óयĉì वेडी िकंवा िदवाळखोर नसावी.
७) ती Óयĉì शासकìय सेवेत नसावी, असÐयास Âया पदाचा राजीनामा īावा लागतो. munotes.in
Page 193
193
८) úामपंचायती¸या ÿभाग ºया ÿवगाªसाठी राखीव असेल Âयाच ÿवगाªतील उमेदवार
असावा.
कायªकाल:
सवªसाधारणपणे úामपंचायतीचा कायªकाल ५ वषा«चा असतो. परंतु पåरिÖथतीनुसार राºय
सरकार हा कायªकाल úामपंचायतीसंदभाªत कमी-अिधक कł शकते. मुंबई úामपंचायत
अिधिनयम १९५८ मधील कलम २७ नुसार वाढिवलेला úामपंचायतीचा हा कालावधी
एकूण साडे पाच वषा«पे±ा अिधक असत नाही.
úामपंचायती¸या िनवाªिचत सदÖयांचा कायªकालदेखील सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा
असतो, तÂपूवê Öवइ¸छेने ते आपÐया पदाचा राजीनामा सरपंचाकडे देऊ शकतात.
गैरवतªणूक, कतªÓयपालनात कसूर करणे, तसेच úामपंचायती¸या परवानगीिशवाय सदÖय
लागोपाठ चार मिहÆयांहóन अिधक कालावधीपय«त गावात गैरहजर रािहÐयास िकंवा
úामपंचायती¸या परवानगीिशवाय úामपंचायती¸या सभांना सलग सहा मिहने अनुपिÖथत
रािहÐयास Âयांचे सदÖयÂव संपुĶात येते.
úामपंचायतीचे पदािधकारी: सरपंच आिण उपसरपंच:
सरपंच आिण उपसरपंच हे úामपंचायतीचे महÂवाचे पदािधकारी असतात. úामपंचायती¸या
िनवडणुकìनंतर बोलावÁयात आलेÐया पिहÐया सभेत सरपंच आिण उपसरपंच यांची िनवड
केली जाते. úामपंचायतीचे नविनयुĉ सदÖय Âयां¸यामधूनच सरपंच आिण उपसरपंच यांची
बहòमताने िनवड करतात. सरपंच आिण उपसरपंच यां¸या िनवडणुकìत समान मते
पडÐयास अÅय±Öथानी असलेले स±म अिधकारी िचĜ्या टाकून िनवडणुकìचा िनणªय
घेतात. मुंबई úामपंचायत अिधिनयम १९५८ मधील नवीन सुधारणांनुसार अनुसूिचत
जाती, अनुसूिचत जमाती, नागåरकांचा मागास ÿवगª आिण िľयांसाठी राखून ठेवावया¸या
सरपंचां¸या पदांची सं´या राºय शासन िनधाªåरत करीत असते. अनुसूिचत जाती आिण
जमाती यां¸यासाठी राखून ठेवाय¸या सरपंच पदांची सं´या श³यतो िजÐĻातील अनुसूिचत
जाती आिण जमातé¸या एकूण लोकसं´ये¸या ÿमाणात असते. तसेच िजÐĻातील
नागåरकां¸या मागास ÿवगाªसाठी राखून ठेवावयाची सरपंच पदे श³यतो Âया िजÐĻातील
एकूण सरपंच पदसं´ये¸या २७% असतात. िजÐĻातील िľयांसाठी राखून ठेवावयाची
सरपंचांची पदे िजÐĻातील एकूण सरपंच पदा¸या ५०% िकती असतात. यामÅये
अनुसूिचत जाती, जमाती आिण नागåरकां¸या मागास ÿवगाªमधील मिहलांचाही समावेश
असतो. उपसरपंच पदासाठी माý कोणतेही आर±ण नसते, कारण उपसरपंच हे खुले
असते.
सरपंच आिण उपसरपंच यांचा कायªकाल úामपंचायतीचा कायªकालाइतकाच Ìहणजे
सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो. तÂपूवê ते Öवइ¸छेने पदाचा राजीनामा देऊ शकतात.
सरपंचाना पदाचा राजीनामा īावयाचा असÐयास तो पंचायत सिमती सभापतéकडे, तर
उपसरपंचांना पदाचा राजीनामा īावयाचा असÐयास तो सरपंचाकडे īावा लागतो. सरपंच
आिण उपसरपंच यां¸यािवरोधात úामपंचायत अिवĵासाचा ठराव मांडू शकते. अिवĵासा¸या munotes.in
Page 194
194
ठरावानुसार पदावłन दूर करÁयाची कायªपĦती िजÐहा पåरषद अÅय±, उपाÅय±, पंचायत
सिमतीचे सभापती आिण उपसभापती यां¸याÿमाणेच असते.
सरपंच: अिधकार व कायª:
मुंबई úामपंचायत अिधिनयम १९५८ मधील कलम ३८ नुसार úामपंचायत कायª±ेýात
सरपंचांना पुढील कायª करावी लागतात;
१) úामपंचायतीची सभा बोलावणे, सभेचे अÅय±Öथान Öवीकारणे आिण सभेचे
सूýसंचालन करणे.
२) úामपंचायतीने मंजूर केलेÐया ठरावांची आिण घेतलेÐया िनणªयांची अंमलबजावणी
करणे.
३) úामसभेची बैठक बोलावणे.
४) úामपंचायती¸या कमªचाöयांवर देखरेख व िनयंýण ठेवणे.
५) गावा¸या िवकासाचा िवकास आराखडा úामसेवक यां¸या सहकायाªने तयार करणे.
६) úामसभे¸या बैठकìचे अÅय±Öथान िÖवकाłन या बैठकìचे सुýसंचालन करणे.
७) पंचायत सिमती, िजÐहा पåरषद आिण राºय सरकारने वेळोवेळी केलेÐया मागªदशªक
सूचनांचे पालन करणे.
८) गावकöयांना शासकìय योजनांची मािहती देणे.
९) úामपंचायती¸या ठरावांना िजÐहा पåरषदेची मंजुरी िमळवणे.
१०) úामपंचायती¸या Óयवहारासंबंधीची कागदपýे सुरि±त ठेवणे.
११) úामपंचायतीचा अथªसंकÐप तयार कłन Âयास माÆयता िमळिवणे.
१२) कायīातील तरतुदीÿमाणे आवÔयक असलेले अहवाल, आराखडे िकंवा तĉे तयार
कłन घेणे.
úामपंचायत: उÂपÆनाचे ąोत:
इमारत व जिमनीवरील कर, याýा कर, जýा, उÂसव व करमणुकìवरील कर, िदवाब°ी कर,
आठवडे बाजार कर, पाणीपĘी, जिमनीवर जनावरे चराईबĥल शुÐक इ. úामपंचायतीकडून
आकारले जातात. यािशवाय राºय सरकारकडून िमळणारे शासकìय अनुदान, िजÐहा
पåरषदेकडून िमळणारे अनुदान व कजª, िजÐहा úामिवकास िनधी, úाम पाणीपुरवठा िनधी इ.
मधून úामपंचायतीला उÂपÆन िमळते.
४.८.१ úामपंचायत: अिधकार व काय¥:
पंचायत राज ÓयवÖथेमÅये úामपंचायत हा úामीण िवकासाचा कणा मानला जातो. मुंबई
úामपंचायत अिधिनयम १९५८ ¸या पिहÐया अनुसूचीमÅये समािवĶ करÁयात आलेÐया
úामसूचीतील पुढील िवषयासंदभाªत कायª करÁयाचे अिधकार úामपंचायतीला ÿाĮ आहेत;
munotes.in
Page 195
195
१) कृषी िवकास:
शेतीची सुधारणा करणे, पडीत व ओसाड जिमनी लागवडीखाली आणणे, िपकासंबंधी
िविवध ÿयोग व संर±ण करणे, सुधाåरत बी-िबयाणे यांची िनिमªती व Âयां¸या वापरास
ÿोÂसाहन देणे, जमीन सुधारणा योजनांची अंमलबजावणी करणे, धाÆय कोठाराची िनिमªती
करणे, लहान पाटबंधारे िनमाªण करणे इ. कायª कृषी िवकासासंदभाªत úामपंचायतीकडून
केली जातात.
२) िश±णÿसार:
िश±णाचा ÿसार करणे, वाचनालय व पुÖतकालयांची Öथापना करणे, शाळेकåरता øìडांगणे
व इतर साधनसामúी उपलÊध कłन देणे, ÿोढ सा±रता क¤þांची Öथापना करणे, शाळा
खोÐयांचे बांधकाम करणे व Âयाची ÓयवÖथा पाहणे इ. कायª úामपंचायतीमाफªत केली
जातात.
३) पशुसंवधªन व दुµधिवकास:
गावातील पशुधनाची काळजी घेणे, गुरां¸या पैदाशीत सुधारणा करणे, गुरांना कोणतेही रोग
होऊ नये Ìहणून ÿितबंधक उपाययोजना करणे, दुµध िवकासाकåरता उपाययोजना करणे इ.
कायª úामपंचायतीमाफªत केली जातात.
४) समाजकÐयाण :
अपंग, िनराधार यांना मदत करणे, अÖपृÔयता िनवारण करणे, गावातील मागासवगêयांची
िÖथती सुधारणे, दाłबंदीस ÿोÂसाहन देणे, जुगारास आळा घालने, लाचलुचपितचे
उ¸चाटन करणे, मिहला व बालकां¸या िहताचे संवधªन करणे, कुटुंबकÐयाण योजनेचा ÿसार
व ÿचार करणे, ÖवÖत धाÆय दुकाने उघडणे इ. कायª úामपंचायतीमाफªत
समाजकÐयाणासाठी केली जातात.
५) सावªजिनक आरोµय व वैīकìय सेवा:
संसगªजÆय रोगा¸या ÿसारास आळा घालणे, आरोµयाचे संर±ण व सुधारणा करणे, ÿसूती व
िशशु कÐयाण, वैīकìय मदतीची तरतूद करणे, सावªजिनक रÖते, गटारी, िविहरी व इतर
सावªजिनक जागा Öव¸छ ठेवणे, आरोµयास हानीकारक वÖÂयांची सुधारणा करणे, गुरांसाठी
िपÁया¸या पाÁयाची ÓयवÖथा करणे, सावªजिनक शौचालयांची िनिमªती करणे, िचिकÂसा
सोयी उपलÊध करणे, माणसे व जनावरांना रोगÿितबंधक लस टोचणे, Öमशानभूमीची
ÓयवÖथा व िनयंýण करणे इ. कायª सावªजिनक आरोµय उ°म राखÁयासाठी
úामपंचायतीकडून केली जातात.
६) úामोīोग:
úाम उīोगांचे संवधªन करणे, ÂयामÅये सुधारणा करणे, úामोīोगांना ÿोÂसाहन देणे तसेच
गावात लघुउīोग, कुटीर उīोगांचा िवकास करÁयासाठी úामपंचायतीकडून ÿयÂन केले
जातात.
munotes.in
Page 196
196
७) इमारती व दळणवळण:
गावात सावªजिनक इमारती उभारणे, रÖते करणे, रÖÂयांची दुŁÖती करणे, पूल उभारणे,
नाÐया बांधणे, øìडांगणे, धमªशाळा, सावªजिनक उīाने उभाłन Âयाची ÓयवÖथा करणे,
शासकìय इमारतéची देखभाल करणे इ. कायª úामपंचायत करते.
८) úाम संर±ण:
úाम संर±ण यासंदभाªत úामपंचायतीकडून गावाची राखण व जागता पहारा ठेवणे, यासाठी
úामसंर±क दलाची िनिमªती करणे, आगीपासून संर±ण करणे, संप°ीचे र±ण करणे,
धोकादायक Óयवसायावर िनयंýण ठेवणे, िपकां¸या चौकìदारीची ÓयवÖथा करणे इ. कायª
केली जातात.
úामसूचीतील वरील िवषयांशी िनगिडत कायाªिशवाय úामपंचायतीकडून पुढील महßवाची
कायªदेखील केली जातात;
१) गावा¸या िवकासासाठी गावातील Öवयंसेवी संघटनांचा उपयोग कłन घेणे.
२) úामपंचायत पåर±ेýातील ÿाथिमक शाळेवर देखरेख व िनयंýण ठेवणे.
३) िजÐहा पåरषद िकंवा राºय शासनामाफªत गावासाठी नळ पाणीपुरवठा योजना हाती
घेतली असÐयास, अशी योजना िÖवकारणे आिण ितची देखभाल करणे.
४) गावातील शेती उÂपादनात वाढ करÁयासाठी आिण शेती Óयवसायात सुधारणा
करÁयासाठी गावातील सहकारी संÖथांना ÿोÂसाहन देणे.
५) úामपंचायत कायª±ेýातील अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती आिण इतर
मागासवगêयांची िÖथती सुधारÁयासाठी उपाययोजना करणे, तसेच याबाबतीत राºय
सरकार आिण िजÐहािधकारी यांनी िदलेÐया आदेशांचे पालन करणे.
६) गावातील रिहवाशांचे आरोµय, सुरि±तता, िश±ण तसेच Âयांचे सामािजक, आिथªक,
सांÖकृितक व शै±िणक कÐयाण ºयामधून होईल, असे कोणतेही कायª िकंवा योजना
पार पाडणे.
७) úामपंचायत पåर±ेýात िश±णा¸या ÿसारासाठी ÿयÂन करणे.
८) दैनंिदन पाणीपुरवठा, िदवाब°ी, नाÐयांची साफसफाई तसेच रÖÂयांची दुŁÖती करणे.
९) úामपंचायतीने आकारलेÐया िविवध करांची वसुली करणे.
१०) úामपंचायती¸या कायाªत लोकसहभाग वाढवणे.
११) úामसभेचे आयोजन कłन जनते¸या समÖया, ÿij सोडवणे.
१२) जÆम, मृÂयू व िववाह यांची नŌद ठेवणे.
१३) नैसिगªक आप°ी¸या काळात गावातील लोकांना मदत करणे.
१४) úामपंचायतीची कागदपýे सुिÖथतीत ठेवणे.
१५) गावा¸या िवकासासाठी िविवध योजना तयार करणे आिण Âया अंमलात आणणे. munotes.in
Page 197
197
१६) úामवने, गायराने िनमाªण कłन Âयांचे संवधªन करणे.
१७) गावातील भटकì कुýी व अÆय ÿाÁयांचा बंदोबÖत करणे.
१८) गावात बाजार, जýा व उÂसव सुł कłन Âयांची ÓयवÖथा पाहणे.
सारांश:
िýÖतरीय पंचायत राज ÓयवÖथेतील úामपंचायत हा सवाªत किनķ िकंवा ितसरा घटक
असला, तरीदेखील पंचायत राºया¸या वाटचालीमÅये úामपंचायतीची भूिमका महßवाची
ठरलेली आहे. कारण úामपातळीवरील úामीण जनते¸या ÿÂय± संपकाªत असणारी आिण
जाÖतीत जाÖत जवळ पोहोचणारी Öथािनक Öवराºय संÖथा Ìहणून úामपंचायतीचा
उÐलेख केला जातो. पंचायत राज ÓयवÖथेचा पायाभूत घटक Ìहणूनदेखील úामपंचायतीचे
िवशेष महÂव आहे. तसेच पंचायत राज¸या यशाचा आधार Ìहणूनही úामपंचायतीकडे
बिघतले जाते.
पंचायत राज ÓयवÖथा हे úामीण पुनरªचनेचे तसेच úामीण पåरवतªनाचे एक महßवाचे साधन
ठरलेले आहे. Ìहणून क¤þ व राºय सरकारने पंचायत राज ÓयवÖथेला कायª±म बनिवÁयात
नेहमीच पुढाकार घेतलेला आहे.
आपली ÿगती तपासा.
१) úामपंचायतीची रचना सिवÖतर िलहा.
२) úामपंचायतीचे अिधकार व कायª ÖपĶ करा.
३) úामपंचायत पंचायत राज ÓयवÖथेची ‘पायाभुत संÖथा’ आहे, सिवÖतरपणे ÖपĶ करा.
munotes.in
Page 198
198
४.९ ७४ वी घटनादुŁÖती: उĥेश, वैिशĶ्ये व महßव
पंचायतराज संÖथेला घटनाÂमक दजाª िमळवून देÁयासाठी पंतÿधान Óही. पी. िसंग
सरकारने ÿयÂन केले, परंतु हे सरकार अÐपजीवी ठरÐयाने हे ÿयÂन यशÖवी होऊ शकले
नाहीत. Âयानंतर पंतÿधान Ìहणून पी. Óही. नरिसंहराव यां¸या नेतृÂवाखालील क¤þ सरकारने
पंचायत राज संÖथेला घटनाÂमक दजाª िमळवून देÁयासाठीचे ÿयÂन सुł ठेवले. याचाच
भाग Ìहणून नरिसंहराव सरकारने १६ सÈट¤बर १९९१ रोजी पंचायत राज संÖथाबाबतचे
घटनादुŁÖती िवधेयक लोकसभेत मांडले. लोकसभेने २२ िडस¤बर १९९२ रोजी या
घटनादुŁÖती िवधेयकाला मंजुरी िदली, Âयानंतर २३ िडस¤बर १९९२ रोजी राºयसभेत या
िवधेयकाला माÆयता िमळाली. पंचायत राज हा िवषय राºयसूचीमÅये समािवĶ असÐयामुळे
संसदे¸या माÆयतेबरोबरच देशातील अÅयाªपे±ा अिधक राºय िविधमंडळाची मंजुरी या
िवधेयकाला आवÔयक होती. Ìहणून हे घटनादुŁÖती िवधेयक िविवध घटकराºयां¸या
िविधमंडळा¸या मंजुरीसाठी पाठवÁयात आले. देशातील घटकराºयांपैकì १७
घटकराºयां¸या िवधीमंडळाने हे िवधेयक मंजूर केले. Âयानंतर २० एिÿल १९९३ रोजी या
िवधेयकाला राÕůपतéची मंजुरी िमळाÐयानंतर या घटनादुŁÖती िवधेयकाचे कायīात
łपांतर झाले. अशाÿकारे हे घटनादुŁÖती िवधेयक 'पंचायत राज संिवधान िवशोधन
अिधिनयम १९९२' अथाªत '७३ वी घटनादुŁÖती अिधिनयम १९९२' Ìहणून अिÖतÂवात
आले. २४ एिÿल १९९३ पासून या घटनादुŁÖती िवधेयका¸या अंमलबजावणीला भारतात
सुŁवात झाली.
अशाÿकारे ७३ Óया घटनादुŁÖतीमुळे भारतातील 'पंचायत राज' ÓयवÖथेला घटनाÂमक
दजाª ÿाĮ झाला आिण २४ एिÿल १९९३ पासून भारतात पंचायत राज ÓयवÖथे¸या
एकसमान अंमलबजावणीला घटनाÂमक तरतुदीनुसार सुŁवात झाली. ७३ Óया
घटनादुŁÖतीनुसार 'पंचायती' या शीषªकाखाली 'भाग ९-A' हा नवीन भाग संिवधानात
समािवĶ करÁयात आला. या भागामÅये कलम २४३A ते कलम २४३-O अशी कलमे
समािवĶ करÁयात आली. तसेच या घटनादुŁÖतीनुसार भारतीय संिवधानाला अकरावे
पåरिशĶ जोडून ÂयामÅये पंचायतराज संÖथे¸या अिधकारक±ेत येणाöया २९ िवषयांचा
समावेश करÁयात आला.
उĥेश:
७३ Óया घटनादुŁÖतीचे ÿमुख उĥेश पुढीलÿमाणे आहेत;
१) पंचायत राज ÓयवÖथेला घटनाÂमक दजाª ÿाĮ कłन देणे.
२) पंचायत राज ÓयवÖथेचे आिथªक बाबतीमधील परावलंबन दूर करणे.
३) पंचायत राज ÓयवÖथेतील तÂकालीन िविवधता नĶ कłन ÂयामÅये एकसूýता िनमाªण
करणे.
४) पंचायतराज ÓयवÖथेमÅये अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती, इतर मागास ÿवगª
आिण मिहलांना पुरेसे ÿितिनिधÂव देऊन Âयांना Æयाय िमळवून देणे. munotes.in
Page 199
199
५) पंचायत राज ÓयवÖथे¸या माÅयमातून मु´य लाभाथêंपय«त िवकास योजनांचा िनधी
पोहोचिवणे.
६) पंचायत राज ÓयवÖथे¸या तीनही Öतरांसाठी िनवडणुका घेÁयासाठी राºय Öतरावर
िनवडणूक आयोग Öथापन करणे.
७) úामसभेला घटनाÂमक दजाª िमळवून देणे.
८) पंचायत राज ÓयवÖथा Öथापन करÁयाचे घटनाÂमक पालन राºय सरकारवर
बंधनकारक करणे.
७३ Óया घटनादुŁÖतीची वैिशĶ्ये:
२४ एिÿल १९९३ रोजी 'पंचायत राज संिवधान िवशोधन अिधिनयम १९९२' अथाªत ७३
वी घटनादुŁÖती मंजूर होऊन पंचायत राज ÓयवÖथेसंबंधीचा जो कायदा भारतामÅये
अंमलात आला, Âया कायīामधील महßवा¸या तरतुदéवłन ७३ Óया घटनादुŁÖतीची
पुढील वैिशĶ्ये आहेत;
१) पंचायत राºयाची Öथापना बंधनकारक:
७३ Óया घटनादुŁÖतीनुसार पंचायत राºयाची Öथापना करÁयाचे घटनाÂमक बंधन ÿÂयेक
राºयावर घातलेले आहे. Âयामुळे पंचायत राºयाची Öथापना करणे, ही आता ÿÂयेक
घटकराºयाची घटनाÂमक जबाबदारी ठरलेली आहे. यामुळे घटकराºयांना पंचायत राºय
िनिमªतीचा Öवतंý कायदा करÁयाचा अिधकार ÿाĮ झालेला आहे.
२) पंचायत राज ÓयवÖथेला घटनाÂमक दजाª:
७३ Óया घटनादुŁÖतीमुळे भारतीय राºयघटनेमÅये 'पंचायती' या शीषªकाखाली भाग ९ (A)
समािवĶ करÁयात आला. या भागामÅये कलम २४३ (A) ते कलम २४३ (O) समािवĶ
करÁयात आले. या कलमानुसार भारतातील पंचायत राज ÓयवÖथेला घटनाÂमक दजाª ÿाĮ
झाला, जो ७३ वी घटनादुŁÖती होईपय«त या ÓयवÖथेला िमळालेला नÓहता.
३) िýÖतरीय पंचायत राज ÓयवÖथा:
७३ Óया घटनादुŁÖतीमधील कलम २४३ (B) नुसार ÿÂयेक घटकराºयात úामÖतरावर
úामपंचायत, मÅय Öतर अथाªत तालुका Öतरावर पंचायत सिमती आिण िजÐहा Öतरावर
िजÐहा पåरषद अशी िýÖतरीय पंचायत राज ÓयवÖथा िनमाªण करÁयात येईल, असे Ìहटलेले
आहे. माý ºया घटकराºयाची लोकसं´या वीस लाखांपे±ा कमी असेल, अशा राºयात
पंचायत सिमती या मÅय Öतराची Öथापना न करÁयाची सवलत देÁयात आलेली आहे.
४) úामसभेला घटनाÂमक दजाª:
७३ Óया घटनादुŁÖतीमधील कलम २४३ (A) नुसार úामसभे¸या िनिमªतीची तरतूद
केलेली आहे. úामसभेमÅये संबंिधत गावातील मतदारयादीमÅये समािवĶ असलेÐया सवª
ÿौढ नागåरकांचा समावेश असेल. úामसभेचे अिधकार आिण कायª िनिIJत करÁयाचा
अिधकार राºया¸या िविधमंडळाला िदलेला आहे. संपूणª गावासाठी Öथािनक सुशासनाचा, munotes.in
Page 200
200
कायदेमंडळाÂमक Öवłपाचा घटक Ìहणून úामसभेला राºयघटनेत Öथान देÁयात आलेले
आहे. क¤þीय Öतरावर लोकसभेला आिण राºय Öतरावर िवधानसभेला जे Öथान ÿाĮ
झालेले आहे, तेच Öथान गाव पातळीवर úामसभेला देÁयात आलेले आहे.
५) पंचायत राज ÓयवÖथेची एकसमान संरचना:
या घटनादुŁÖतीनुसार संपूणª देशात पंचायत राज ÓयवÖथे¸या संरचनेत एकसूýता िनमाªण
केलेली आहे. कलम २४३(C) नुसार घटकराºयातील पंचायत राज ÓयवÖथेची संरचना
िनिIJत करÁयाचा अिधकार राºयांना िदलेला आहे. घटकराºयाचे िविधमंडळ
लोकसं´ये¸या ÿमाणात िविवध Öतरावरील पंचायत संÖथांची सभासद सं´या िनिIJत
करील. पंचायत राज संÖथे¸या सदÖयांची िनवड जनतेकडून ÿÂय± ÿौढ मतदानाĬारे केली
जाईल. माý सरपंचाची िनवड जनतेकडून ÿÂय± कì अÿÂय±पणे करायची, यासंबंधी Âया-
Âया राºया¸या िविधमंडळाने िनणªय ¶यावा, अशी तरतूद केलेली आहे.
६) कायªसूचीसाठी नवीन पåरिशĶ:
पंचायत राज संÖथांचे कायª तसेच जबाबदारी ÖपĶ करÁयासाठी भारतीय संिवधानात
अकरावे पåरिशĶ नÓयाने जोडÁयात आलेले आहे. या पåरिशĶामÅये पंचायत राज संÖथेला
कराÓया लागणा-या वेगवेगÑया २९ कायª िवषयांची सूची िदलेली आहे.
७) पंचायत राज संÖथांचा कायªकाल:
या घटनादुŁÖतीतील कलम २४३(E) नुसार पंचायत राज संÖथांचा कायªकाल एकसमान
कłन तो ५ वषा«चा िनिIJत करÁयात आलेला आहे. तसेच पाच वषा«चा कायªकाल पूणª
होÁयापूवê या संÖथां¸या नÓयाने िनवडणुका घेÁयाचे बंधन घालÁयात आलेले आहे.
पंचायतराज संÖथेचा कायªकाल पूणª होÁयापूवê Âया बरखाÖत केÐया जाऊ शकतात, परंतु
अशा संÖथां¸या बरखाÖत झालेÐया तारखेपासून सहा मिहÆया¸या आत नÓयाने िनवडणुका
घेतÐया जाÓयात, असे बंधन घालÁयात आले आहे.
८) सदÖयांची अपाýता:
या घटनादुŁÖतीमधील कलम २४३(F) नुसार पंचायत राज संÖथे¸या सदÖयां¸या
पाýतेसंदभाªत तरतुदी केलेÐया आहेत. यानुसार पंचायतराज संÖथे¸या सदÖयां¸या
अपाýतेसंबंधी¸या तरतुदी करÁयाचा अिधकार राºया¸या िविधमंडळाला िदलेला आहे.
९) अिधकार व कायª:
या घटनादुŁÖतीतील कलम २४३(G)नुसार पंचायत राज संÖथांचे अिधकार व कायª
यासंबंधी तरतूद केलेली आहे. संिवधाना¸या अकराÓया पåरिशĶातील २९ िवषयांसह
आिथªक िवकास व सामािजक Æयाय या संबंधी¸या िविवध योजनांची अंमलबजावणी
करÁयाची जबाबदारी पंचायत राज संÖथांवर सोपिवÁयात आलेली आहे.
munotes.in
Page 201
201
१०) आर±णाची ÓयवÖथा:
या घटनादुŁÖतीमधील कलम २४३(D) नुसार पंचायत राज ÓयवÖथेतील संÖथांमÅये
अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती, नागरीकांचा मागास ÿवगª आिण मिहला यां¸यासाठी
राखीव जागा ठेवÁयाची तरतूद केलेली आहे. अनुसूिचत जाती आिण जमातéना Âयां¸या
लोकसं´ये¸या ÿमाणात हे आर±ण असेल, तर इतर मागास ÿवगाªला एकूण जागां¸या
२७% आर±ण िदले जाईल. मिहलांना आर±ण एकूण जागां¸या १/३ इतके होते, परंतु
िविवध राºयांनी ÂयामÅये आता बदल केलेला आहे.
११) िव°ीय तरतूद:
या घटनादुŁÖतीमधील २४३(H) कलमानुसार पंचायत राज संÖथांना आपÐया कायª±ेýात
कर बसिवणे, ते वसूल करणे तसेच Âयांचा िविनयोग करÁयाचा अिधकार िदलेला आहे.
पंचायतराज संÖथांची कर आकारणी आिण वसुली यासंबंधीचे अिधकार िनिIJत करÁयाचा
अिधकार राºय िविधमंडळाला िदलेला आहे. Âयाचÿमाणे राºय िविधमंडळ राºया¸या
संिचत िनधीमधून पंचायत राज संÖथांना देÁयात येणारे अनुदान िनश्िचत करेल.
१२) राºय िव° आयोगाची िनिमªती:
७३ Óया घटनादुŁÖतीतील कलम २४३(I)नुसार दर पाच वषा«नी राºयाचे राºयपाल
पंचायतराज संÖथे¸या आिथªक िÖथतीचे समी±ण करÁयासाठी एक िव° आयोग Öथापन
करतील, अशी तरतूद केलेली आहे. हा िव° आयोग राºय आिण पंचायत राज संÖथा
यां¸यातील करा¸या उÂपÆनाची िवभागणी कशी करावी, पंचायत राज संÖथांना कोणते कर
बसिवÁयाचा अिधकार īावा, राºया¸या संिचत िनधीमधून पंचायत राज संÖथांना अनुदान
īावयाची तÂवे ठरवणे, पंचायत राज संÖथांची आिथªक िÖथती सुधारÁयासाठी कोणÂया
उपाययोजना कराÓयात तसेच पंचायत राज संÖथांना आिथªकŀĶ्या स±म बनवÁयासाठी
राºयपाल जी जबाबदारी िव° आयोगावर सोपवेल ती पार पाडणे इ. कायª हा िव° आयोग
करेल.
१३) पंचायत राज संÖथांचे लेखापरी±ण:
या घटनादुŁÖतीमधील कलम २४३(J)नुसार पंचायत राज संÖथांचे लेखापरी±ण
करÁयासंदभाªतील तरतुदी करÁयाचा अिधकार राºय िविधमंडळास देÁयात आलेला आहे.
१४) राºय िनवडणूक आयोगाची िनिमªती:
ÿÂयेक घटकराºयासाठी एक राºय िनवडणूक आयोग असेल, अशी तरतूद या
घटनादुŁÖतीमधील कलम २४३(K) मÅये करÁयात आलेली आहे. पंचायत राज संÖथां¸या
िनवडणूका पार पाडणे, मतदार याīा तयार करणे, िनवडणुकìवर िनयंýण व देखरेख ठेवणे,
िनवडणुकìचे िनकाल घोिषत करणे इ. िनवडणूकिवषयक कायª िनवडणूक आयोग करेल.
िनवडणूक आयोगा¸या आयुĉांची िनयुĉì राºयपाल करतील. पंचायत राज संÖथे¸या
िनवडणुकìसंदभाªतील कायदे करÁयाचा अिधकार राºय िविधमंडळाला असेल, अशी तरतूद
केलेली आहे.
munotes.in
Page 202
202
१५) क¤þशािसत ÿदेशांना लागू:
या घटनादुŁÖती¸या कलम २४३ (L) नुसार या घटनादुŁÖतीमधील सवª तरतुदी
क¤þशािसत ÿदेशांना लागू होतील, असे ÖपĶ केलेले आहे. Ìहणजेच घटकराºयांबरोबरच
भारतातील सवª क¤þशािसत ÿदेशांनाही ही घटनादुŁÖती लागू करÁयात आलेली आहे.
१६) िविशĶ ±ेýांना ही घटनादुŁÖती लागू नाही:
या घटनादुŁÖतीनुसार केलेÐया तरतुदी कलम २४३(M) नुसार भारतातील कोणÂया
िवभागांना लागू होणार नाहीत, हे ÖपĶ केलेले आहे. यानुसार नागालँड, मेघालय, िमझोरम,
मिनपुर या घटकराºयातील पहाडी ÿदेश तसेच भारतीय संिवधाना¸या २४४ Óया कलमात
िनद¥िशत केलेले अनुसूिचत जनजाितिवषयक ÿदेश तसेच पिIJम बंगालचा दािजªिलंग िजÐहा
इ. भागात या घटनादुŁÖतीमधील तरतुदी लागू केÐया जाणार नाहीत.
७३ Óया घटनादुŁÖतीमधील घटनाÂमक तरतुदी:
कलम घटनाÂमक तरतूद कलम २४३ Óया´या कलम २४३(A) úामसभा कलम २४३(B) पंचायती गठीत करणे कलम २४३(C) पंचायतéची रचना कलम २४३(D) जागांचे आर±ण कलम २४३(E) पंचायतéचा कायªकाल कलम २४३(F) सदÖयÂवासाठी पाýता कलम २४३(G) पंचायतéचे अिधकार, जबाबदाöया आिण कायª कलम २४३(H) पंचायतéचा कर लावÁयाचा अिधकार आिण पंचायतéचे िनधी कलम २४३(I) िव° आयोगाची तरतूद कलम २४३(J) पंचायतéचे लेखापरी±ण कलम २४३(K) पंचायती¸या िनवडणुका कलम २४३(L) क¤þशािसत ÿदेशांना लागू करणे कलम २४३(M) िविशĶ ±ेýांना हा भाग लागू नसणे कलम २४३(N) िवīमान कायदे व पंचायती अिÖतÂवात राहणे कलम २४३(O) िनवडणुकìसंबंधी¸या बाबéमÅये Æयायालयाने हÖत±ेप करÁयास िवरोध
munotes.in
Page 203
203
७३ Óया घटनादुŁÖतीचे महßव:
पंचायत राज संÖथांचे Öवłप पूणªपणे बदलून टाकÁयामÅये ७३ Óया घटनादुŁÖतीची
भूिमका महßवपूणª ठरलेली आहे. कारण या घटनादुŁÖतीनुसार पंचायत राज संÖथांना
घटनाÂमक दजाª ÿाĮ झाÐयामुळे या संÖथांची ÿितķा वाढलेली आहे. स°ेचे िवक¤þीकरण
होऊन स°ा समाजातील तळागाळापय«त पोहोचवÁयासाठी ही घटनादुŁÖती महßवपूणª
ठरलेली आहे. तसेच अनुसूिचत जाती, जमाती, मागास ÿवगª आिण मिहला यांनादेखील
राºयकारभारात सिøयपणे सहभागी कłन घेÁयात ही घटनादुŁÖती बöयाच अंशी यशÖवी
ठरलेली आहे. कारण या घटकांना आर±ण िनमाªण कłन Âयांचे ÿितिनिधÂव पंचायत राज
संÖथेमÅये उभे करÁयाचे काम या घटनादुŁÖतीने केलेले आहे. राºय िनवडणूक आयोग,
राºय िव° आयोग, पंचायत राज संÖथेमधील राखीव जागा, पंचायत राज संÖथेचे अिधकार
व कायª, úामसभा व ितचे अिधकार, पंचायतé¸या िहशोबाचे लेखापरी±ण इ. संबंधी या
घटनादुŁÖतीत करÁयात आलेÐया तरतुदी अितशय महßवा¸या ठरलेÐया आहेत. पंचायत
राज संÖथेला घटनाÂमक दजाª बहाल करतांना तसेच ितची ÿितķा वाढवताना राºया¸या
अिधकारावर कोणÂयाही मयाªदा येणार नाहीत, याची द±ता या घटनादुŁÖतीमÅये घेÁयात
आलेली आहे. पंचायत राज संÖथे¸या संदभाªत कायदे करÁयाचा अिधकार घटकराºया¸या
िविधमंडळाला िदलेला आहे. थोड³यात राºय सरकार आिण पंचायत राज संÖथा यां¸यात
योµय समतोल साधÁयाचे कायª ७३ Óया घटनादुŁÖतीने केलेले आहे. ७३ Óया
घटनादुŁÖतीमुळे पंचायत राज संÖथेला घटनाÂमक दजाª ÿाĮ कłन िदलेला असला
तरीदेखील ÿÂय±ात या घटनादुŁÖतीमुळे िनमाªण करÁयात आलेÐया तरतुदéचे पालन
िकती ÿमाणात आिण कोणÂया ÿकारे होते, यावर या घटनादुŁÖतीचे यशापयश अवलंबून
आहे.
सारांश:
७३ Óया घटनादुŁÖतीने पंचायत राज ÓयवÖथेला घटनाÂमक दजाª तसेच िवशेष
ÿितķादेखील िमळवून िदलेली आहे. पंचायत राज ÓयवÖथे¸या िनवडणुका वेळेवर घेÁयाचे
घटनाÂमक बंधन राºय सरकारवर टाकÁयात आÐयामुळे जनतेचा राजकìय सहभाग
Öथािनक पातळीवर मोठ्या ÿमाणात वाढलेला आहे. अनुसूिचत जाती, जमाती, मागास
ÿवगª आिण मिहला यांना िदलेÐया राखीव जागांमुळे स°ेचे िवक¤þीकरण खöयाखुöया अथाªने
झालेले िदसून येते. िव° आयोगा¸या तरतुदीमुळे पंचायत राज संÖथेची आिथªक िÖथती
सुधारÁयास गती िमळालेली आहे. तसेच राºय िनवडणूक आयोगा¸या तरतुदीमुळे पंचायत
राज संÖथे¸या िनवडणुका िनकोप, Öव¸छ,िनप±पाती आिण खुÐया वातावरणात घेतÐया
जात आहेत. या घटनादुŁÖतीमुळे स°ेचे िवक¤þीकरण अिधकािधक ÿमाणात झाÐयामुळे
लोकशाही¸या स±मीकरणात महßवाची भूिमका बजावलेली आहे. थोड³यात ७३ Óया
घटनादुŁÖतीनुसार पंचायत राज ÓयवÖथेत करÁयात आलेले बदल हे लोकशाहीला पूरक
आिण तेवढेच पोषकदेखील ठरलेले आहेत.
munotes.in
Page 204
204
आपली ÿगती तपासा.
१) ७३ Óया घटनादुŁÖतीचे ÿमुख वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
२) ७३ Óया घटनादुŁÖतीमधील घटनाÂमक तरतुदी सिवÖतर िलहा.
३) ७३ Óया घटनादुŁÖतीचे महÂव िवशद करा.
४.१० नागरी शासन आिण ७४ वी घटनादुŁÖती
Öथािनक Öवराºय संÖथांचे úामीण Öथािनक Öवराºय संÖथा आिण नागरी Öथािनक
Öवराºय संÖथा असे दोन ÿकार आहेत. úामीण ±ेýातील Öथािनक ÿशासनाचे कायª
करणाöया संÖथांना úामीण Öथािनक Öवराºय संÖथा अथाªत पंचायत राज संÖथा असे
Ìहटले जाते, तर शहरी ±ेýा¸या Öथािनक ÿशासनाचे काम करणाöया संÖथांना नागरी
Öथािनक Öवराºय संÖथा Ìहटले जाते. आधुिनक काळातील वाढÂया औīोिगकìकरणामुळे
शहरांचा िवकास झाला, तसेच शहरा¸या िवकासामुळे Öथािनक शासना¸या कायाªत अितशय
वाढ झाली. शहराचा जसजसा िवकास झाला, तसतसे शहरातील लोकांचे जीवन गुंतागुंतीचे
होऊ लागले. Âयां¸यासमोरील ÿij, समÖया वाढू लागÐया, Ìहणून शहरातील लोकांना
नागरी सोयीसुिवधा पुरिवÁयासाठी तसेच Âयांचे Öथािनक ÿij सोडवÁयासाठी नागरी
Öथािनक Öवराºय संÖथा Öथापन करÁयास सुŁवात झाली. थोड³यात नागरी िवभागा¸या
समÖया सोडिवÁयासाठी , शहरातील नागåरकांना मूलभूत सेवा पुरवÁयासाठी तसेच
Öथािनक ÿशासनाचे कायª करÁयासाठी महानगरपािलका , नगरपािलका, नगरपंचायत,
छावणी मंडळ आिण औīोिगक नागरी वसाहत अशा संÖथांची िनिमªती करÁयात आली.
munotes.in
Page 205
205
भारतात ÿाचीन काळापासून नागरी ÿशासनाची सुŁवात झाÐयाचे ऐितहािसक दाखले
िमळतात. ÿाचीन आिण मÅययुगीन भारतात नागरी ÿशासन अिÖतÂवात असले, तरीदेखील
खöया अथाªने नागरी ÿशासना¸या िवकासाची सुŁवात ÖवातंÞयपूवªकाळात Ìहणजेच
िāिटशकाळात झालेली आहे. िāिटशकाळात इ.स. १६८७ मÅये मþास येथे पिहली
नगरपािलका Öथापन झाली. Âयानंतर मुंबई, कलक°ा या शहरात नगरपािलकांची Öथापना
करÁयात आली. भारतातील Öथािनक Öवराºय संÖथे¸या िāिटशकालीन िवकासामÅये
लॉडª åरपन यांची भूिमका महßवपूणª ठरÐयामुळे Âयांना 'Öथािनक Öवशासनाचा जनक' Ìहटले
जाते. ÖवातंÞयो°र काळात भारतात नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथे¸या िवकासामÅये
महßवपूणª पाऊले उचलÁयात आली. यामÅये ७४ वी घटनादुŁÖती करÁयात येऊन नागरी
Öथािनक Öवराºय संÖथे¸या िवकासाला गती देÁयात आली.
१ मे १९६० पूवê Ìहणजेच महाराÕů राºया¸या िनिमªतीपूवê या ÿदेशात अिÖतÂवात
असणाöया नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथे¸या संदभाªतील सवª कायīांचे एकýीकरण कłन
'महाराÕů नगरपािलका, नगरपंचायती व औīोिगक नागरी अिधिनयम १९६५' हा कायदा
तयार करÁयात आला. १९९३ मÅये क¤þ सरकारने नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेसंदभाªत
केलेÐया ७४ Óया घटनादुŁÖतीनुसार महाराÕů सरकारने 'महाराÕů नगरपåरषदा,
नगरपंचायती व औīोिगक नगरी अिधिनयम १९९४' हा कायदा मंजूर केला. या
कायīानुसार महाराÕů राºयातील नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथा कायª करीत आहेत.
४.१०.१ महानगरपािलका : रचना:
मोठी शहरे िकंवा महानगरां¸या Öथािनक ÿशासनाची जबाबदारी पार पाडÁयासाठी नागरी
Öथािनक Öवराºय संÖथा Ìहणून महानगरपािलकेची Öथापना करÁयात येते. Öथािनक
Öवराºय संÖथा हा िवषय राºयसूचीतील असÐयामुळे महानगरपािलका Öथापन करÁयाचा
अिधकार राºय सरकारला आहे, तसेच महानगरपािलके¸या सीमा िनिIJत करणे िकंवा
िसमेत फेरबदल करÁयाचा अिधकारदेखील राºय सरकारला िदलेला आहे. महाराÕůात
सÅया एकूण २७ महानगरपािलका आहेत. यामÅये मुंबई शहर, नागपूर, पुणे, ठाणे, सोलापूर,
कोÐहापूर, औरंगाबाद, िपंपरी-िचंचवड, नािशक, कÐयाण-डŌिबवली, नवी मुंबई, अमरावती,
उÐहासनगर, सांगली-िमरज-कुपवाड, नांदेड-वाघाळा, अकोला, मालेगाव, िभवंडी-
िनजामपूर, मीरा-भाईंदर, जळगाव, धुळे, अहमदनगर, वसई-िवरार, पनवेल, चंþपूर, लातूर
आिण परभणी या महानगरपािलकांचा समावेश आहे. यामधील मुंबई शहर ही राºयातील
सवाªत जुनी व मोठी महानगरपािलका आहे. महाराÕůात मुंबई महानगरपािलका अिधिनयम
१९८८ (मुंबई महानगरपािलके¸या कामकाजासाठी ), नागपूर महानगरपािलका अिधिनयम
१९४८ (नागपूर महानगरपािलके¸या कामकाजासाठी ) आिण मुंबई महानगरपािलका
अिधिनयम १९४९ (मुंबई व नागपूर महानगरपािलका वगळता राºयातील इतर
महानगरपािलके¸या कामकाजासाठी ) हे महानगरपािलकासंबंधीचे तीन कायदे अिÖतÂवात
आहेत. शहराची लोकसं´या तीन लाख िकंवा Âयापे±ा जाÖत असणे, शहराचे Öथािनक कर
उÂपÆन एक कोटी Łपये िकंवा Âयापे±ा जाÖत असणे, दाट लोकवÖती असणे आिण
Öथािनक जनतेचे मत महानगरपािलके¸या Öथापनेसाठी अनुकूल असणे, या बाबी
महानगरपािलके¸या िनिमªतीसाठी आवÔयक आहेत. क¤þ सरकारने केलेÐया ७४ Óया munotes.in
Page 206
206
घटनादुŁÖतीनुसार महाराÕů सरकारने महानगरपािलका कायīात दुŁÖÂया केलेÐया
आहेत.
सदÖयसं´या आिण आर±ण:
जनतेकडून ÿÂय±, ÿौढ व गुĮ मतदानानुसार महानगरपािलकेत िकमान ६५ ते कमाल
२२१ एवढ्या सदÖयांची िनवड केली जाते. महानगरपािलका ±ेýातील एकूण
लोकसं´ये¸या आधारे सदÖयसं´या िनिIJत केली जाते. Âयामुळे ÿÂयेक महानगरपािलकेची
सदÖयसं´या वेगवेगळी िदसून येते. ही सदÖयसं´या िनिIJत करÁयाचा अिधकार राºय
िनवडणूक आयोगाला आहे. महानगरपािलके¸या मतदारसंघाला 'ÿभाग' अथाªत 'वाडª'
Ìहटले जाते. जनतेकडून िनवडून िदÐया जाणाöया सदÖयांना 'नगरसेवक' Ìहणतात.
महानगरपािलकेत िनवाªिचत आिण नामिनद¥िशत असे दोन ÿकारचे सदÖय असतात.
महानगरपािलकेची िनवाªिचत सदÖयसं´या पुढील त³Âयात दशªिवÐयाÿमाणे असते;
अ. ø. शहराची लोकसं´या महानगरपािलका िनवाªिचत सदÖयसं´या वाढीव लोकसं´येनुसार सदÖय ०१ तीन लाखांपे±ा जाÖत व सहा लाखांपय«त ६५ ते ८५ तीन लाखांवरील ÿÂयेक पंधरा हजार लोकसं´येमागे एक सदÖय ०२ सहा लाखांपे±ा जाÖत व बारा लाखांपय«त ८५ ते ११५ सहा लाखांवरील ÿÂयेक वीस हजार लोकसं´येमागे एक सदÖय ०३ बारा लाखांपे±ा जाÖत व चोवीस लाखांपय«त ११५ ते १४५ बारा लाखावरील ÿÂयेक चाळीस हजार लोकसं´येमागे एक सदÖय ०४ चोवीस लाखांपे±ा जाÖत १४५ ते २२१ चोवीस लाखांवरील ÿÂयेक एक लाख लोकसं´येमागे एक सदÖय
मुंबई महानगरपािलका अिधिनयम १९४९ नुसार महानगरपािलकेत कमाल पाच
नामिनद¥िशत सदÖय घेÁयािवषयी तरतूद केलेली आहे. वैīकìय Óयवसाय, सामािजक
संघटनेचे कायª, नगरसेवक, महानगरपािलका आयुĉ, नगर पåरषद मु´यािधकारी इ.
बाबतचा अनुभव या आधारावर महानगरपािलकेतील िनवाªिचत सदÖय पिहÐया बैठकìत
नामिनद¥िशत सदÖयांची िनयुĉì करतात. हे नामिनद¥िशत सदÖय महानगरपािलके¸या
बैठकìत भाग घेऊ शकतात, माý Âयांना ठरावावर मतदान करÁयाचा अिधकार नसतो.
महानगरपािलका पåर±ेýातील अनुसूिचत जाती व जमातीला Âयां¸या लोकसं´ये¸या
ÿमाणात राखीव जागा ठेवÐया जातात. तसेच या राखीव जागांपैकì ५०% जागा Âयाच
ÿवगाªतील मिहलांना राखीव असतात. तसेच इतर मागास ÿवगाªला महानगरपािलके¸या
एकूण सदÖयसं´ये¸या २७% जागा राखीव असतात. या राखीव जागांपैकì ५०% जागा munotes.in
Page 207
207
याच ÿवगाªतील मिहलांसाठी राखीव असतात. यािशवाय महानगरपािलका पåर±ेýातील
मिहलांना महानगरपािलके¸या एकूण सदÖयसं´ये¸या ५०% जागा राखीव असतात.
मिहलांसाठी¸या राखीव जागांमÅये अनुसूिचत जाती, जमाती, इतर मागास ÿवगª व खुÐया
गटातील मिहलांचा समावेश असतो. वरील सवª राखीव जागा वेगवेगÑया ÿभागांना
आळीपाळीने नेमून िदÐया जातात.
पाýता:
महानगरपािलकेचा सदÖय होÁयासाठी िकंवा िनवडणूक लढिवÁयासाठी पुढील पाýता
असणे आवÔयक असते;
१) ती Óयĉì भारताचा नागåरक असावी.
२) Âया Óयĉì¸या वयाची २१ वष¥ पूणª झालेली असावीत.
३) महानगरपािलके¸या मतदार यादीत नाव नŌदणी झालेली असावी.
४) राखीव ÿभागांमधून िनवडणूक लढवणारी Óयĉì Âयाच ÿवगाªतील असावी.
कायªकाल:
सवªसाधारणपणे महानगरपािलकेचा कायªकाल पाच वषा«चा असतो, परंतु कायªकाल
संपÁयापूवê राºय शासन महानगरपािलकेचे िवसजªन कł शकते. माý असे केÐयास
िवसजªन केÐयापासून सहा मिहÆयां¸या आत महानगरपािलकेची िनवडणूक घेणे राºय
शासनावर बंधनकारक असते. महानगरपािलका सदÖयांचा कायªकालदेखील
सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो, परंतु तÂपूवê ते Öवइ¸छेने आपला राजीनामा
महानगरपािलका आयुĉांकडे देऊ शकतात. एखाīा सदÖयाला गैरवतªना¸या कारणावłन
महानगरपािलके¸या एकूण सदÖयां¸या ३/४ सदÖयांनी ठराव मंजूर केÐयास, अशा
सदÖयाचे सदÖयÂव रĥ होऊ शकते.
महापौर आिण उपमहापौर:
महापौर आिण उपमहापौर महानगरपािलकेचे पदािधकारी असतात. महानगरपािलके¸या
िनवडणुकìनंतर होणाöया पिहÐया बैठकìत महानगरपािलकेचे िनवाªिचत सदÖय
आपÐयामधूनच एकाची बहòमताने महापौर Ìहणून तर एकाची उपमहापौर Ìहणून िनवड
करतात. राºयातील एकूण महापौर पदां¸या तुलनेत एकूण लोकसं´ये¸या ÿमाणात
अनुसूिचत जाती व जमातीला राखीव जागा ठेवÐया जातात. तसेच राºयातील एकूण
महापौर पदां¸या २७% जागा इतर मागास ÿवगाªला आिण राºयातील एकूण महापौर
पदा¸या ५०% जागा मिहलांना राखीव ठेवÐया जातात. महापौर पदासाठी मिहलांना राखीव
असणाöया एकुण जागांमÅये अनुसूिचत जाती, जमाती, इतर मागास ÿवगª आिण खुÐया
ÿवगाªतील मिहलांचा समावेश होतो. महापौर पदाचा कायªकाल अडीच वषा«चा आहे. तÂपूवê
ते Öव¸छेने पदाचा राजीनामा िवभागीय आयुĉांकडे देऊ शकतात अथवा Âयांनी
संिवधानाचा भंग केला असेल, गैरवतªन केले असेल तर अिवĵासाचा ठराव मंजूर कłन
Âयांना पदावłन दूर करता येऊ शकते. उपमहापौर पदाचा राजीनामा महापौरांकडे देतात.
munotes.in
Page 208
208
महापौर: अिधकार व कायª:
मुंबई महानगरपािलका अिधिनयम १९४९ नुसार महापौरांचे पुढील अिधकार व कायª
आहेत;
१) महानगरपािलकेची सवªसाधारण व िवशेष सभा बोलावणे तसेच ितचे अÅय±Öथान
िÖवकारणे.
२) सवªसाधारण सभेने घेतलेÐया िनणªयांची अंमलबजावणी महानगरपािलका
आयुĉांकडून कłन घेणे.
३) महानगरपािलकेचे अिभलेख पाहणे.
४) शहराचा ÿथम नागåरक Ìहणून महßवा¸या शासकìय अथवा अशासकìय कायªøमांना
व समारंभांना उपिÖथत राहणे.
५) महानगरपािलके¸या कायाªवर देखरेख व िनयंýण ठेवणे.
६) महानगरपािलके¸या आयुĉांकडून ÿशासकìय कायाªचा अहवाल मागवणे.
७) महानगरपािलके¸या आयुĉांचा गोपनीय अहवाल राºय सरकारकडे पाठवणे.
८) महानगरपािलकेचे ठराव गरजेनुसार चचाª करÁयासाठी िवषय सिमÂयांकडे पाठवणे.
९) शहरात येणाöया शासकìय पाहòÁयांचे Öवागत करणे.
महानगरपािलकेतील सिमती:
महानगरपािलकेत वैधािनक आिण अवैधािनक अशा दोन ÿकार¸या सिमÂया कायªरत
असतात. राºयातील सवª महानगरपािलकेत सिमÂयांची सं´या सारखी नसते, कारण
वैधािनक सिमती सवª महानगरपािलकेत कायªरत असÐया तरी माý अवैधािनक सिमÂया
इ¸छा आिण गरजेनुसार Öथापन केÐया जातात. Öथायी, िश±ण, पåरवहन, ÿभाग, महानगर
िनयोजन, आरोµय तदथª इ. सिमÂया महानगरपािलकेत कायªरत असतात.
उÂपÆनाचे ąोत:
महानगरपािलकेला मालम°ा, वाहन, जकात, पाणीपुरवठा, साफसफाई, उपकर, नाट्यगृह
व िसनेमागृहे, पथकर, िश±ण, सेवा इ. कर यािशवाय अÆय वैधािनक करापासून उÂपÆन
िमळते. तसेच परवाना शुÐक, भूखंडापासून, दंडातून महानगरपािलकेला उÂपÆन िमळते.
तसेच राºय शासनाकडून िमळणारे अनुदान आिण कजाª¸या माÅयमातून उपलÊध होणारा
पैसा यातूनही महानगरपािलकेला उÂपÆन ÿाĮ होत असते.
४.१०.२ महानगरपािलका : अिधकार व कायª:
मुंबई महानगरपािलका अिधिनयम १९४९ मधील कलम ६३ मÅये महानगरपािलकेची
अिनवायª कायª, तर कलम ६६ मÅये महानगरपािलकेची ऐि¸छक कायª ÖपĶ केलेली आहेत;
अ) अिनवायª कायª:
१) महानगरपािलकेचे कायª±ेý िनिIJत करणे, सीमा ठरवणे व ÂयामÅये बदल करणे. munotes.in
Page 209
209
२) िपÁया¸या पाÁयाची तसेच िवतरणाची ÓयवÖथा करणे.
३) जलिन:Öसारण तसेच मलिन:Öसारण ÓयवÖथा करणे.
४) शहरात िदवाब°ीची ÓयवÖथा करणे.
५) शहराची साफसफाई व Öव¸छता राखणे.
६) अिµनशमन दलाची ÓयवÖथा करणे.
७) ÿाथिमक िश±णाची ÓयवÖथा करणे.
८) Öमशानभूमीची ÓयवÖथा करणे.
९) शहरात पåरवहन सेवा उपलÊध करणे.
१०) शहरातील िविवध िठकाणांना, रÖÂयांना नावे देणे वा øमांक देणे.
११) नागåरकां¸या जÆम-मृÂयूची नŌद ठेवणे.
१२) सावªजिनक आरोµय व ÿसूितगृहाची ÓयवÖथा करणे.
१३) महानगरपािलकाचे कायाªलय व अÆय संप°ीचे र±ण करणे.
१४) शहरातील जुÆया व धोकादायक इमारती पाडणे.
१५) संसगªजÆय रोगाचा ÿसार रोखÁयासाठी ÿितबंधक लसी देÁयाची ÓयवÖथा करणे.
१६) मादक पदाथª तसेच अÆय घातक वÖतुं¸या Óयापारावर िनयंýण ठेवणे.
१७) गटारी व नाÐयांची साफसफाई करणे.
१८) मोकाट कुýे व जनावरांचा बंदोबÖत करणे.
१९) शहरातील पीिडत, रोगी व वेड्या Óयĉì यां¸या पालन पोषणाची ÓयवÖथा करणे.
२०) सावªजिनक बाजारपेठा, क°लखाने बांधणे तसेच Âयाचे िनयमन व िनयंýण करणे.
२१) शहरातील गिल¸छ वÖÂयांचे िनमूªलन कłन ÂयामÅये सुधारणा करणे.
२२) शहरा¸या िवकास आराखड्यासंबंधी िनयोजन करणे.
२३) शहरात सावªजिनक रÖते, उड्डाणपूल, भुयारी मागª इ.चे बांधकाम करणे.
२४) शहरात वृ±ांची लागवड आिण पयाªवरण संर±णाला चालना देणे.
२५) महानगरपािलके¸या साफसफाई कमªचाöयांसाठी िनवासÖथाने बांधणे व Âयाची
ÓयवÖथा पाहणे.
ब) ऐि¸छक कायª:
१) शहरात मनोरंजनाची साधने उपलÊध कłन देणे.
२) सावªजिनक घरांची िनिमªती करणे.
३) गरीब आिण असहाÍय Óयĉéना मदत करणे.
४) सावªजिनक बगीचे, Óयायामशाळा, øìडांगण, संúहालय, सांÖकृितक मंडळ,
पुÖतकालय इ.ची ÓयवÖथा करणे.
५) शहरात रÖÂया¸या दुतफाª वृ± लागवड करणे.
६) जीवनावÔयक वÖतूंची िवøì क¤þे सुł करणे. munotes.in
Page 210
210
७) शहरातील नागåरकां¸या वाहतूक ÓयवÖथेचा िवकास करणे.
८) बिहरे, मुके, आंधळे, िनराि®त, आजारी इ.वर उपचार करÁयासाठी संÖथा Öथापन
कłन Âयां¸या ÿिश±णाची ÓयवÖथा करणे.
९) शहरात बालकÐयाण क¤þांची Öथापना करणे.
१०) शहरात दूध पुरवठ्याची ÓयवÖथा करणे.
११) िववाह नŌदी ठेवणे.
१२) मनोरंजन साधनांचा िवकास करणे.
१३) Łµणवािहकेची ÓयवÖथा करणे.
१४) कपडे धुÁया¸या सावªजिनक जागा, सावªजिनक Öनानगृहे व पोहÁयाचे तलाव िनमाªण
करणे.
१५) टंचाई¸या काळात जीवनावÔयक वÖतूं¸या िवøìची ÓयवÖथा करणे.
१६) महानगरपािलके¸या कमªचाöयांना घरबांधणीसाठी सवलती¸या दराने कजªपुरवठा
करणे.
१७) शहरात वीज, गॅस यांचा पुरवठा सुŁ करणारे उपøम सुŁ करणे.
१८) ÿाÁयांसाठी शहरात Łµणालयाची ÓयवÖथा करणे.
१९) सावªजिनक सुरि±तता, आरोµय व िश±ण यांचे संवधªन करÁयासाठी उपाययोजना
करणे.
२०) शहरातील उÐलेखनीय कायª करणाöया Óयĉéना मानपý देऊन Âयांचा सÆमान राखणे.
२१) शहरा¸या सावªजिनक कÐयाणासाठी करÁयात येणाöया सावªजिनक कायाªस अंशदान
देणे.
२२) शहरात ÿाणीसंúहालये, वÖतूसंúहालये, वनÖपती संúहालये, कलादालने आिण
úंथालये िनमाªण करणे आिण Âयांची ÓयवÖथा पाहणे.
२३) नवीन सावªजिनक रÖÂयांची आखणी करणे, Âयासाठी जमीन संपादीत करणे.
२४) शहरा¸या वैभवात भर घालÁयासाठी योµय ती कृती करणे.
२५) शहरात सावªजिनक वाहनतळ उभारणे, Âयाची ÓयवÖथा पाहणे.
सारांश:
महानगरपािलका ही नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेतील सवō¸च संÖथा आहे. याबरोबरच
इतर नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेपे±ा महानगरपािलकेचा दजाª सÆमानकारक असून
इतर नागरी Öथािनक संÖथापे±ा महानगरपािलकेला अिधक ÿमाणात Öवाय°ता ÿाĮ
झालेली आहे. मोठी शहरे िकंवा महानगरातील नागåरकांना नागरी सुिवधा पुरवÁयात,
Öथािनक ÿशासनाची जबाबदारी पार पाडÁयात तसेच शहरा¸या िवकासात महßवाची
भूिमका महानगरपािलका पार पाडत आहे. महानगरपािलका ही Öवाय° संÖथा असली
तरीदेखील इतर सवª Öथािनक Öवराºय संÖथांÿमाणे महानगरपािलकेवर राºय शासनाचे
िनयंýण असते.
munotes.in
Page 211
211
आपली ÿगती तपासा.
१) महानगरपािलकेची रचना सिवÖतर िलहा.
२) महानगरपािलकेचे अिधकार व कायª ÖपĶ करा.
३) शहरा¸या िवकासामधील महानगरपािलकेची भूिमका ÖपĶ करा.
४.११ नगरपािलका/नगरपåरषद रचना
नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेतील दुसरी महßवाची संÖथा Ìहणजे नगरपािलका होय.
लहान व मÅयम आकारा¸या नागरी ±ेýासाठी नगरपािलकेची Öथापना केली जाते. १ मे
१९६० रोजी मुंबई राºयाची Öथापना झाÐयानंतर राºयात अिÖतÂवात असलेÐया
वेगवेगÑया नगरपािलका कायīांचे एकýीकरण कłन 'महाराÕů नगरपåरषदा, नगरपंचायती
व औīोिगक नगरी अिधिनयम १९६५' हा कायदा करÁयात आला. या कायīात
आतापय«त अनेकवेळा सुधारणा करÁयात आÐया. सÅया महाराÕůातील सवª
नगरपािलकांचा कारभार या कायīानुसार चालिवला जातो. राºय सरकारला राºयातील
कोणÂयाही Öथािनक नागरी ±ेýासाठी राजपýातील अिधसूचनेĬारे नगरपािलका घोिषत
करÁयाचा अिधकार आहे. परंतु अिधक लहान नागरी ±ेý Ìहणून कोणÂयाही ±ेýाची घोषणा
करतांना अशा ±ेýाची लोकसं´या २५ हजारांपे±ा कमी नसावी, तसेच अशा ±ेýातील
िबगर कृषी Óयवसायातील रोजगाराचे ÿमाण ७५% िकंवा Âयापे±ा अिधक असावे, हे िनकष
पूणª करणाöया लहान नागरी ±ेýासाठी राºय सरकार नगरपािलका Öथापन करÁयाची
घोषणा कł शकते. नगरपािलका ±ेýामÅये गरजेनुसार बदल करÁयाचा अिधकार राºय
शासनाला आहे. महाराÕůात सÅया २२९ नगरपािलका आहेत.
munotes.in
Page 212
212
सदÖयसं´या व आर±ण:
राºय सरकार २५००० पे±ा अिधक लोकसं´या असलेÐया लहान शहरांसाठी
नगरपािलका Öथापन कł शकते. शहरा¸या लोकसं´येनुसार सदÖयसं´या िनिIJत केली
जाते, तसेच नगरपािलकेचे वगêकरणही केले जाते. महाराÕůातील नगरपåरषदेचे वगêकरण
आिण सदÖयसं´या लोकसं´येनुसार पुढील त³Âयात ÖपĶ केलेली आहे;
अ. ø. लोकसं´या सदÖय सं´या वाढीव लोकसं´येसाठी सभासद नगरपåरषदेचा वगª १ एक लाखापे±ा अिधक ३८ ते ६५ एक लाख लोकसं´यानंतर ÿÂयेक
८००० हजार लोकसं´येसाठी एक
सदÖय अ २ ४०००० ते एक लाख २३ ते ३८ ४०००० लोकसं´यानंतर ÿÂयेक
५००० लोकसं´येसाठी एक सदÖय ब ३ २५००० ते ४०००० १७ ते २३ २५००० लोकसं´यानंतर ÿÂयेक
३००० लोकसं´येसाठी एक सदÖय क
अशाÿकारे नगरपåरषदेची िनवाªिचत सदÖयसं´या ही Âया शहराची लोकसं´या तसेच Âया
नगरपåरषदेचा वगª यानुसार १७ ते ६५ यादरÌयान असते. नगरपåरषदे¸या सदÖयांची िनवड
करÁयासाठी राºय िनवडणूक आयोगाकडून नगरपåरषदे¸या परी±ेýाची िवभागणी
मतदारसंघ Ìहणजेच ÿभागांमÅये करÁयात येते. ÿभागांची सं´या आिण Âयांचा िवÖतार
िनिIJत करÁयाचा अिधकार राºय िनवडणूक आयोगाला असतो. सÅया ÿÂयेक ÿभागांमधून
तीन िकंवा चार सदÖय जनतेकडून ÿौढ व गुĮ मतदान पĦतीने िनवडले जातात. थोड³यात
नगरपåरषदेचे बहòसदÖयीय ÿभाग िनमाªण करÁयात आलेले आहेत. नगरपåरषदेसाठी
िनवडून येणाöया सदÖयास 'नगरसेवक' Ìहणतात.
नगरपåरषदेत िनवाªिचत सदÖयांÓयितåरĉ नामिनद¥िशत आिण पदिसĦ सदÖयही असतात.
नामिनद¥िशत सदÖयांची सं´या नगरपåरषदे¸या िनवाªिचत सदÖयसं´ये¸या १०% िकंवा
जाÖतीत जाÖत ५ असते. वैīकìय Óयवसाय, समाजसेवा, कामगार कायदे, मु´यािधकारी,
नगरसेवक िकंवा आयुĉपदाचा अनुभव असणाöया सदÖयांना नगरपåरषदे¸या िनवाªिचत
सदÖयांकडून िÖवकृत केले जाते. यािशवाय नगरपåरषद पåर±ेýातुन संसद आिण राºय
िविधमंडळावर िनवडून आलेले सदÖय हे नगरपåरषदेचे पदिसĦ सदÖय असतात.
नगरपåरषद पåर±ेýातील अनुसूिचत जाती व जमातीला Âयां¸या लोकसं´ये¸या ÿमाणात
राखीव जागा ठेवÐया जातात, तसेच यातील ५०% जागा याच ÿवगाªतील मिहलांसाठी
राखीव असतात. तसेच नगरपåरषदे¸या एकूण सदÖयांपैकì २७% जागा इतर मागास
ÿवगाªसाठी राखीव असतात. यामधील ५०% जागा याच ÿवगाªतील मिहलांसाठी राखीव
असतात. तसेच नगरपåरषदे¸या एकूण जागांपैकì ५०% जागा मिहलांसाठी राखून ठेवÐया munotes.in
Page 213
213
जातात. मिहलांसाठी राखीव असणाöया जागांमÅये अनुसूिचत जाती, जमाती, इतर मागास
ÿवगª आिण खुÐया ÿवगाªचाही समावेश असतो.
पाýता:
नगरपåरषदेचा सदÖय होÁयासाठी िकंवा नगरपåरषदेची िनवडणूक लढवÁयासाठी पुढील
पाýता धारण करणे आवÔयक असते;
१) ती Óयĉì भारताचा नागåरक असावी.
२) Âया Óयĉì¸या वयाची २१ वषª पूणª असावीत.
३) नगरपािलका पåर±ेýातील मतदारयादीत नाव नŌदलेले असावे.
४) राखीव ÿभागातून िनवडणूक लढवणारी Óयĉì Âया-Âया ÿवगाªची असावी.
कायªकाल:
सवªसाधारणपणे नगरपåरषदेचा कायªकाल पाच वषा«चा आहे. राºय सरकार आिथªक
गैरÿकार, कतªÓयपालनात केलेली टाळाटाळ यामुळे नगरपåरषदेचे मुदतपूवª िवसजªन कł
शकते. परंतु असे केÐयास पुढील सहा मिहÆयां¸या आत नगरपåरषदे¸या िनवडणुका घेणे
राºय सरकारवर बंधनकारक आहे.
नगरपåरषदे¸या सदÖयांचा कायªकाल सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो, परंतु तÂपूवê
Öवइ¸छेने ते आपÐया पदाचा राजीनामा देऊ शकतात. तसेच नगरसेवकाने गैरÓयवहार,
गैरवतªणूक केÐयास राºय शासन Öवतः िकंवा नगरपåरषदे¸या िशफारसीनुसार
नगरसेवकाला पदावłन दूर कł शकते.
नगराÅय± व उपनगराÅय±:
महाराÕů नगरपåरषदा, नगरपंचायती व औīोिगक नगरी अिधिनयम १९६५ नुसार ÿÂयेक
नगरपåरषदेसाठी नगराÅय± असतो. नगराÅय± हा नगरपåरषदेचा राजकìय ÿमुख असतो.
नगरपåरषदे¸या पिहÐया सवªसाधारण सभेत सवª नगरसेवक आपÐया मधूनच एकाची
नगराÅय± Ìहणून तर एकाची उपनगराÅय± Ìहणून बहòमताने िनवड करतात. अनुसूिचत
जाती व जमातीला Âयां¸या लोकसं´ये¸या ÿमाणात राºयातील एकूण नगराÅय± पदा¸या
तुलनेत राखीव जागा असतात. यामÅये ५०% जागा याच ÿवगाªतील मिहलांसाठी राखीव
असतात. राºयातील नगरपåरषद नगराÅय±ां¸या एकूण पदांपैकì २७% पदे इतर मागास
ÿवगाªसाठी राखीव असतात. यातील ५०% पदे याच ÿवगाªतील मिहलांसाठी राखीव
असतात. तसेच राºयातील नगराÅय± पदांपैकì ५०% पदे मिहलांसाठी राखीव असतात.
यामÅये अनुसूिचत जाती, जमाती, इतर मागास ÿवगª व खुÐया ÿवगाªतील मिहलांचा
समावेश असतो.
नगराÅय± पदाचा कायªकाल सÅया अडीच वषा«चा आहे. कायªकाल संपÁयापूवê नगराÅय±
आपÐया पदाचा राजीनामा िजÐहािधकाöयाकडे देऊ शकतात. नगराÅय±ांवर नगरपåरषदेने
२/३ बहòमताने अिवĵास ठराव मंजूर केÐयास नगराÅय±ांना पदाचा राजीनामा īावा munotes.in
Page 214
214
लागतो. यािशवाय नगराÅय±ांना गैरवतªनाबĥल तसेच जबाबदारी पार पाडÁयात असमथªता
दशªिवÐयाबĥल राºय सरकार बडतफª कł शकते. यािशवाय तीन मिहÆयांपे±ा अिधक
काळ नगरपåरषदे¸या परवानगीिशवाय नगरपåरषदे¸या सभेला गैरहजर रािहÐयास
नगराÅय±पद संपुĶात येते. नगराÅय±ां¸या कायªकालांÿमाणेच उपनगराÅय±ांचा कायªकाल
असतो, तÂपूवê ते Öव¸छेने पदाचा राजीनामा नगराÅय±ांकडे देऊ शकतात.
नगराÅय±: अिधकार व कायª:
महाराÕů नगरपåरषदा, नगरपंचायती व औīोिगक नगरी अिधिनयम १९६५ मधील कलम
५८ नुसार नगराÅय±ांचे पुढील अिधकार आहेत;
१) नगरपåरषदेची सभा बोलावणे व ितचे अÅय±Öथान िÖवकारणे.
२) नगरपåरषदे¸या सभांचे संचलन करणे व सभागृहात िशÖत िनमाªण करणे.
३) नगरपåरषदे¸या कायªकारी व आिथªक ÿशासनावर ल± ठेवणे.
४) नगरपåरषदेचे अिभलेख तपासणे.
५) नगरपåरषदेतील िवषय सिमÂयांची Öथापना करणे.
६) नगरपåरषदेचे अंदाजपýक तयार करÁयास मदत करणे.
७) मु´यािधकाöयांकडून ÿशासनाचा अहवाल मागवणे.
८) शहरा¸या िवकास कायªøमांचे िनयोजन तयार करणे.
९) मु´यािधकाöया¸या कायाªवर िनयंýण ठेवणे.
१०) राºय सरकारने सोपिवलेÐया जबाबदाöया पार पाडणे.
११) शासनाने वेळोवेळी मागवलेला अहवाल पाठवणे.
१२) नगरपåरषदे¸या दैनंिदन कामकाजावर िनयंýण ठेवणे व देखरेख करणे.
१३) शहराचा ÿथम नागåरक Ìहणून शहरातील सभा-समारंभात सहभाग घेणे.
१४) नगरपåरषदेकडून शहरात करÁयात येणाöया बांधकामाचे िनरी±ण करणे.
१५) आपÂकालीन िवशेष अिधकारांचा वापर करणे.
नगराÅय±ां¸या गैरहजेरीत नगराÅय±ांची वरील कायª उपनगराÅय± पार पाडीत असतात.
नगरपåरषदेतील सिमÂया:
नगरपåरषदे¸या ÿशासनात सिमÂयांची भूिमका महßवपूणª असते. Âयामुळे नगरपåरषद
दैनंिदन कायª ÓयविÖथत पार पाडÁयासाठी काही सिमÂयांची Öथापना करत असते. यामÅये
Öथायी सिमती व िविवध िवषय सिमÂया असतात. िवषय सिमÂयांमÅये सावªजिनक
बांधकाम, िश±ण, सावªजिनक आरोµय व Öव¸छता, मिहला व बालकÐयाण, िनयोजन आिण
िवकास, पाणीपुरवठा व जलिन:Öसारण इ. सिमÂयांचा समावेश होतो.
munotes.in
Page 215
215
नगरपåरषद: उÂपÆनाचे ľोत:
नगरपåरषदेला आपली कायª ÓयविÖथतपणे पार पाडÁयासाठी िनधीची आवÔयकता असते.
हा िनधी िविवध मागा«नी नगरपåरषद उभारीत असते. मालम°ा, जकात, करमणूक,
जािहराती, वाहन, Óयवसाय, वृ±, याýा, पथकर, दंड तसेच िवशेष बाबéवर कर आकाłण
नगरपåरषदेला उÂपÆन िमळते. यािशवाय नगरपåरषदेला राºय शासनाकडून िमळणारे
अनुदान तसेच नगरपåरषद दीघªकालीन योजना अंमलात आणÁयासाठी कजाªची उभारणी
करीत असते. तसेच Öवतः¸या मालम°ेचेपासून िमळणारे उÂपÆन नगरपåरषदेला ÿाĮ होत
असते.
४.११.१ नगरपåरषद: अिधकार व कायª:
महाराÕů नगरपåरषदा, नगरपंचायती व औīोिगक नगरी अिधिनयम १९६५ नुसार
नगरपåरषदेला अिनवायª आिण ऐि¸छक अशी दोन ÿकारची कायª करावे लागतात, ती
पुढीलÿमाणे आहेत;
अ) अिनवायª कायª:
१) शहरातील नागåरकांना िपÁया¸या शुĦ पाÁयाचा िनयिमतपणे पुरवठा करणे.
२) जÆम-मृÂयूची नŌद ठेवणे.
३) शहरातील सावªजिनक रÖते, जागा व इमारती यािठकाणी िदवाब°ीची ÓयवÖथा करणे.
४) सावªजिनक रÖते, जागा व Öव¸छतागृहांची साफसफाई करणे.
५) सावªजिनक रÖÂयांची बांधणी कłन Âयांची देखभाल करणे.
६) शहरात अिµनशामक दलाची ÓयवÖथा करणे.
७) शहरातील धोकादायक इमारती पाडणे.
८) ýासदायक िकंवा िवघातक Óयवसाय अथवा ÿथा यावर िनयंýण ठेवणे.
९) रÖÂयांना, चौकांना नाव देणे, इमारती व मोकÑया जागांचे øमांक िनिIJत करणे.
१०) ÿाथिमक शाळा सुł कłन Âयांची ÓयवÖथा करणे.
११) शहरातील गटारी व नाÐयांची साफसफाई करणे.
१२) गिल¸छ वÖÂया व अितøमण हटवणे.
१३) शहरातील मागास घटकां¸या कÐयाणासाठी उपाययोजना करणे.
१४) शहरात Öमशानभूमीची ÓयवÖथा करणे.
१५) कुटुंबिनयोजन क¤þ Öथापन करणे.
१६) शहरात संसगªजÆय रोगाचा फैलाव होऊ नये, Ìहणून आवÔयक उपाययोजना करणे,
तसेच सावªजिनक लस टोचणी कायªøम राबिवणे.
१७) नगरपåरषदे¸या कायाªचा वािषªक अहवाल तयार करणे.
१८) नगरपåरषदे¸या सफाई कामगारां¸या राहणीमानात सुधारणा करÁयासाठी उपाययोजना
करणे. munotes.in
Page 216
216
१९) सावªजिनक आरोµय क¤þांची िनिमªती करणे.
२०) शहरा¸या सामािजक आिण आिथªक िवकासाचे िनयोजन करणे.
२१) शहरात वृ±लागवड, पयाªवरण संर±ण अशा गोĶéना चालना देणे.
२२) सावªजिनक रÖते, पूल व अÆय िठकाणी िनमाªण झालेले अडथळे दूर करणे.
ब) ऐि¸छक कायª:
१) शहरात सावªजिनक उīाने, बगीचे, øìडांगणे, वाचनालय, Óयायामशाळा, पोहÁयाचे
तलाव बांधणे व Âयाची ÓयवÖथा करणे.
२) रÖÂया¸या दुतफाª झाडे लावणे व Âयांची िनगा राखणे.
३) शहरात मनोरंजनाची ÓयवÖथा करणे.
४) शहरात सावªजिनक वाहतूक ÓयवÖथा िनमाªण करणे.
५) नगरपåरषदे¸या कमªचाöयांसाठी िनवासÖथानाची सोय करणे.
६) शहरात उ¸च िश±णाची ÓयवÖथा करणे.
७) शहरात नवीन रÖते बांधणे, Âयासाठी भूमी संपादन करणे.
८) शहराची जनगणना, सव¥±ण करणे.
९) शहरातील गिल¸छ वÖÂयांची सुधारणा करणे.
१०) शासनमाÆय Öवयंसेवी संघटनांना आिथªक मदत देणे.
११) शहरात दूध व दुµधजÆय पदाथा«चा पुरवठा करणे.
१२) नगरपåरषद पåर±ेýातील गåरबी दूर करÁयासाठी उपाययोजना करणे.
१३) शहरात सावªजिनक सÂकार समारंभ तसेच मनोरंजन कायªøमांचे आयोजन करणे.
१४) शहरात िव®ामगृह, नाट्यगृह, ÿे±ागृह, नगरसभागृह व धमªशाळा बांधून Âयांची
देखभाल करणे.
१५) चराईची मैदाने संपादन कłन Âयांची ÓयवÖथा ठेवणे.
१६) शहरा¸या वैभवात भर घालÁयासाठी योµय Âया उपाययोजना करणे.
१७) शहरात िविवध ±ेýात जनिहतकारी कायª करणाöया धमाªदाय संÖथांना अंशदान देणे.
१८) अपंग, िनराि®त, िनराधार, वेडे इ. साठी आ®यÖथाने Öथापन करणे.
१९) वीज व गॅस पुरवÁयाची ÓयवÖथा करणे.
सारांश:
नगरपåरषद ही छोट्या नागरी ±ेýासाठी कायª करणारी महßवाची नागरी Öथािनक Öवराºय
संÖथा आहे. छोट्या शहरां¸या िवकासामÅये नगर पåरषदेची भूिमका महßवपूणª ठरलेली
आहे. तसेच कÐयाणकारी राºया¸या भूिमकेमुळे नगरपåरषदेचे कायª±ेý िवÖतृत झालेले
आहे. परंतु असे असले तरी नगरपåरषदे¸या समोर आिथªक साधनांची कमतरता, राºय
शासनाचे अितåरĉ िनयंýण, अिनयिमतपणे होणाöया िनवडणुका, सेवक वगाª¸या
ÓयवÖथापनाची समÖया, राजकìय नेतृÂवाचे अडथळे इ. समÖया िनमाªण झालेÐया आहेत. munotes.in
Page 217
217
आपली ÿगती तपासा.
१) नगरपåरषदेची रचना ÖपĶ करा.
२) नगरपåरषदेचे अिधकार व कायª सिवÖतर िलहा.
३) लहान शहरां¸या िवकासातील नगरपåरषदेची भूिमका ÖपĶ करा.
४.१२ नगरपंचायत रचना
महाराÕůातील नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांचे वगêकरण ºया तीन घटकांमÅये केलेले
आहे, Âयापैकì सवाªत लहान घटक Ìहणजे 'नगरपंचायत' होय. ७४ वी घटनादुŁÖती
अिधिनयम १९९२ मधील कलम २४३(Q) मÅये नगरपंचायत Öथापनेसंदभाªतील तरतुदी
केलेÐया आहेत. जेÓहा एखादे úामीण ±ेý नागरी ±ेýाकडे वाटचाल कł लागते, तेÓहा अशा
संøमण अवÖथेतील नागरी ±ेýासाठी राºय सरकार राजपýातील अिधसूचनेĬारे
नगरपंचायतीची Öथापना कł शकते. महाराÕůामÅये नगरपंचायत Öथापन करÁयासाठी
काही िनकष पूणª करणे आवÔयक आहे. यामÅये Âया ±ेýाची लोकसं´या १०,००० पे±ा
कमी व २५,००० पे±ा जाÖत नसावी, तसेच Âया ±ेýातील िबगरकृषी Óयवसाय करणाöयांचे
ÿमाण ५०% पे±ा कमी नसावे, यािशवाय असे ±ेý महानगरपािलका िकंवा 'अ' दजाª
असणाöया नगरपािलकेपासून िकमान २५ िकलोमीटरपे±ा अिधक दूर असावे तसेच úामीण
भागाकडून नागरी भागाकडे संøमण करणारे नागरी ±ेý Ìहणून संबंिधत ±ेýाची घोषणा
राºयपालांकडून होणे आवÔयक आहे. वरील िनकष पूणª करणाöया ±ेýासाठी राºय सरकार
नगरपंचायतीची Öथापना कł शकते. महाराÕůात १२३ नगरपंचायती आहेत.
munotes.in
Page 218
218
सदÖयसं´या व आर±ण:
महाराÕů नगरपåरषदा, नगरपंचायती व औīोिगक नगरी अिधिनयम १९६५ मÅये महाराÕů
शासनाने ७ सÈट¤बर २००१ रोजी केलेÐया दुŁÖतीनुसार नगरपंचायतीची रचना िनिIJत
करÁयात आलेली आहे. नगरपंचायतीची रचना िनिIJत करतांना Âया ±ेýाची भोगोिलक
िÖथती आिण एकूण लोकसं´या िवचारात घेतली जाते. नगरपåरषदेÿमाणेच
नगरपंचायतीमÅये िनवाªिचत, नामिनद¥िशत आिण पदिसĦ असे तीन ÿकारचे सदÖय
असतात. नगरपंचायती¸या ±ेýातील लोकसं´येनुसार िनवाªिचत सदÖयांची सं´या ९ ते
१७ यादरÌयान असते. या सदÖयांची िनवड जनतेकडून ÿÂय±, ÿौढ व गुĮ मतदान
पĦतीनुसार होते. राºय िनवडणूक आयोगाकडून नगरपंचायत पåर±ेýाची िवभागणी
मतदारसंघात अथाªत ÿभागांमÅये केली जाते. ÿÂयेक ÿभागातून नगरपंचायतीचा एक
सदÖय बहòमताने िनवडला जातो. नागरी ÿशासनाचा अनुभव िकंवा िवशेष ²ान असणाöया
दोन त² सदÖयांची िनवड नगरपंचायतीवर नामिनद¥िशत सदÖय Ìहणून राºय शासनाकडून
केली जाते. अशा सदÖयांना नगरपंचायती¸या बैठकìत भाग घेता येतो, माý या सदÖयांना
मतदानाचा अिधकार नसतो. तसेच नगरपंचायत पåर±ेýातील संसद िकंवा राºय
िविधमंडळाचे सदÖय हे नगरपंचायतीचे पदिसĦ सदÖय असतात. या सदÖयांनाही
नगरपंचायती¸या बैठकìत सहभाग घेता येतो, माý यांनाही मतदानाचा अिधकार नसतो.
नगरपंचायत पåर±ेýातील अनुसूिचत जाती व जमातीला लोकसं´ये¸या ÿमाणात राखीव
जागा ठेवÐया जातात. या राखीव जागांपैकì ५०% जागा याच ÿवगाªतील मिहलांसाठी
राखीव असतात. नगरपंचायती¸या एकूण सदÖयसं´ये¸या २७% जागा इतर मागास
ÿवगाªसाठी राखीव असतात. या राखीव जागांपैकì ५०% जागा याच ÿवगाªतील
मिहलांसाठी राखीव असतात. तसेच नगरपंचायती¸या एकूण सदÖयसं´ये¸या ५०% जागा
मिहलांसाठी राखीव असतात. यामÅये अनुसूिचत जाती, जमाती, इतर मागास ÿवगª व
खुÐया ÿवगाªतील मिहलांचाही समावेश असतो. वरील तीनही ÿकारचे आर±ण
नगरपंचायती¸या ÿभागांमÅये आळीपाळीने िदले जाते.
पाýता:
नगरपंचायतीचा सदÖय होÁयासाठी िकंवा नगरपंचायतीची िनवडणूक लढवÁयासाठी पुढील
पाýता धारण करणे आवÔयक असते;
१) ती Óयĉì भारताचा नागåरक असावी.
२) Âया Óयĉì¸या वयाची २१ वषª पूणª झालेली असावीत.
३) नगरपंचायत पåर±ेýातील मतदारयादीत Âया Óयĉìचे नाव नŌदलेले असावे.
४) राखीव ÿवगाªतून िनवडणूक लढवणारी Óयĉì Âया-Âया ÿवगाªची असावी.
कायªकाल:
नगरपंचायतीचा कायªकाल सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो, परंतु हा कायªकाल
संपÁयापूवê राºयशासन नगरपंचायतीचे िवसजªन कł शकते, कतªÓयतील कसूर, स°ेचा
दुŁपयोग, आिथªक पåरिÖथती गंभीर बनने िकंवा नगरपंचायत कायª करÁयास स±म नसणे munotes.in
Page 219
219
या कारणांवłन नगरपंचायत िवसिजªत करता येते, माý अशाÿसंगी पुढील सहा मिहÆयां¸या
आत िनवडणुका घेणे राºय शासनावर बंधनकारक असते.
नगरपंचायत सदÖयांचाही कायªकाल सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो, परंतु तÂपूवê
Öवइ¸छेने ते पदाचा राजीनामा नगराÅय±ांकडे देऊ शकतात. गैरवतªन, ĂĶाचार आिण
कतªÓयपालनातील कसूर यामुळे िजÐहािधकारी नगरपंचायत सदÖयांना बडतफª कł
शकतात.
नगराÅय± व उपनगराÅय±:
नगराÅय± व उपनगराÅय± हे नगरपंचायतीचे पदािधकारी असतात. नगरपंचायती¸या
िनवडणुकìनंतर पिहÐया सभेत सवª िनवाªिचत सदÖय आपÐयामधून एकाची िनवड बहòमताने
नगराÅय± Ìहणून तर, एकाची िनवड उपनगराÅय± Ìहणून करतात. नगराÅय± हा
नगरपंचायतीचा राजकìय ÿमुख असतो. अनुसूिचत जाती व जमातीला लोकसं´ये¸या
ÿमाणात नगराÅय± हे पद राखीव ठेवÁयात येते. तसेच याच ÿवगाªतील एकूण नगराÅय±
पदां¸या ५०% पदे मिहलांसाठी राखीव असतात. इतर मागास ÿवगाªला राºयातील एकूण
नगरपंचायत नगराÅय± पदांपैकì २७% पदे राखीव असतात. तसेच याच ÿवगाªतील एकूण
नगराÅय± पदां¸या ५०% पदे मिहलांसाठी राखीव असतात. यािशवाय अनुसूिचत जाती,
जमाती, इतर मागास ÿवगª आिण खुÐया ÿवगाªतील मिहलांसाठी राºयातील एकूण
नगराÅय± पदांपैकì ५०% पदे राखीव असतात. नगराÅय± आिण उपनगराÅय± यांचा
कायªकाल सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो, परंतु तÂपूवê ते Öवे¸छेने आपला राजीनामा
देऊ शकतात. यािशवाय िनवाªिचत सदÖयांनी अिवĵास ठराव मंजूर केÐयास नगराÅय± व
उपनगराÅय± यांना पदाचा राजीनामा īावा लागतो.
नगराÅय±: अिधकार व कायª:
१) नगरपंचायतीची बैठक बोलावणे व ितचे अÅय±Öथान िÖवकारणे.
२) नगरपंचायती¸या आिथªक तसेच ÿशासकìय Óयवहारावर िनयंýण ठेवणे व देखरेख
करणे.
३) कायªकारी अिधकाöया¸या कायाªवर देखरेख व िनयंýण ठेवणे.
४) नगरपंचायत कायīानुसार सोपवलेÐया जबाबदाöया पार पाडणे.
५) नगरपंचायतीची कागदपýे पाहणे व तपासणे.
नगरपंचायती¸या नगराÅय±ांना वरील कायª करावी लागतात. नगराÅय±ां¸या अनुपिÖथतीत
ही कायª उपनगराÅय± करीत असतात.
उÂपÆनाचे ąोत:
संøिमत नागरी ±ेýा¸या िवकासासाठी नगरपंचायतीला उÂपÆनाची साधने आवÔयक
असतात. घरपĘी, पाणीपĘी, Óयापार, Óयवसाय, याýा, वाहन, भूखंड, बांधकाम यापासून
िमळणारा कर तसेच परवाना फì, नगरपंचायती¸या मालम°ेपासून िमळणारे उÂपÆन, क¤þ munotes.in
Page 220
220
आिण राºय सरकारकडून िमळणारे अनुदान तसेच नगरपंचायतीने घेतलेले कजª इ.
माÅयमातून नगरपंचायतीला उÂपÆन िमळते.
४.१२.१ नगरपंचायत: अिधकार व कायª:
úामीण ±ेýाकडून नागरी ±ेýाकडे संøिमत होणाöया परी±ेýासाठी नगरपंचायत ही नागरी
Öथािनक Öवराºय संÖथा िवकासाÂमक कायª करीत असते. Öथािनक जनते¸या मूलभूत
आिण दैनंिदन गरजांशी संबंिधत असणारी पुिढल अिनवायª तसेच ऐि¸छक कायª
नगरपंचायतीकडून केली जातात;
१) नागåरकांना शुĦ िपÁया¸या पाÁयाचा िनयिमतपणे पुरवठा करणे.
२) सावªजिनक आरोµय सुरि±त राहÁयाची ÓयवÖथा करणे.
३) िदवाब°ीची सोय करणे.
४) जÆम, मृÂयू व िववाह यांची नŌद करणे.
५) सावªजिनक रÖते, पूल व नाÐयांचे बांधकाम करणे.
६) अिµनशमन दलाची ÓयवÖथा करणे.
७) रÖते, गटारी व नाÐया यांची साफसफाई करणे.
८) मोकाट जनावरांचा बंदोबÖत करणे.
९) घातक व मोडकळीस आलेÐया इमारती नĶ करणे.
१०) लोकसं´या व दाåरþ्य िनमूªलनासाठी कायª करणे.
११) याýांचे आयोजन व ÓयवÖथापन करणे.
१२) नागåरकां¸या मनोरंजनासाठी साधने िनमाªण करणे.
१३) Öमशानभूमीची ÓयवÖथा करणे.
१४) सावªजिनक सÂकार समारंभाचे आयोजन करणे.
१५) ÿाथिमक िश±णाची सोय करणे.
१६) बाग, उīाने, øìडांगणे, वाचनालये उभारणे व Âयाची ÓयवÖथा पाहणे.
१७) रÖÂयां¸या दुतफाª वृ±लागवड करणे.
१८) ÿाथिमक आरोµय क¤þांची ÓयवÖथा करणे.
१९) नगरा¸या िवकासाचा आराखडा तयार करणे.
२०) नवीन रÖÂयांची िनिमªती करणे व Âयासाठी भूमी संपादन करणे.
सारांश:
नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेतील सवाªत लहान घटक असलेÐया नगरपंचायतीची
भूिमका संøिमत लहान नागरी ±ेýा¸या िवकासासाठी महßवपूणª ठरलेली आहे. मोठ्या
खेड्याकडून शहराकडे संøमण सुł असणाöया पåर±ेýात िवकास कामाची आिण Âयां¸या
िनयोजनाची िनतांत आवÔयकता असते, नेमकì हीच गरज नगरपंचायतीकडून पूणª
करÁयासाठी ÿयÂन केले जातात. munotes.in
Page 221
221
आपली ÿगती तपासा.
१) नगरपंचायतीची रचना सिवÖतर िलहा.
२) नगरपंचायतीचे अिधकार व कायª ÖपĶ करा.
४.१३ छावणी : मंडळ रचना
भारतातील नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेतील अÆय एक संÖथा Ìहणजे छावणी मंडळ
होय. ºया िठकाणी भारतीय संर±ण दलातील सैिनकांची कायमÖवłपी छावणी असते, Âया
िठकाणी छावणी ±ेýात िनवास करणाöया सैिनक तसेच जनतेला मूलभूत आिण नागरी
Öवłपा¸या सोयीसुिवधा पुरिवÁयासाठी जी नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथा Öथापन केली
जाते, ितला 'छावनी मंडळ' िकंवा 'कटक मंडळ' असे Ìहणतात. छावणी पåरसरात वाÖतÓय
करणारे सैिनक, Âयांचे कुटुंबीय तसेच सैिनकांना सेवा पुरवÁयासाठी असलेले Óयापारी या
सवª घटकांना सवª नागरी सुिवधा उपलÊध कłन देÁया¸या उĥेशाने छावणी मंडळ Öथापन
केले जाते.
छावणी मंडळाची सुŁवात भारतात िāिटशकाळात झालेली िदसून येते. िāिटश काळातच इ.
स. १९२४ मÅये कॅÆटोÆम¤ट ॲ³ट मंजूर कłन छावणी मंडळाची Öथापना करÁयात आली
होती. भारतात छावणी मंडळाचे कामकाज आजही याच कायīानुसार चालते. भारतात
ÖवातंÞयÿाĮीनंतर भारत सरकारने १९५३ मÅये छावणी मंडळ या नागरी Öथािनक
Öवराºय संÖथेचा आढावा घेÁयासाठी ®ी. एस. के. पाटील यां¸या अÅय±तेखाली सिमती
Öथापन केली. या सिमतीने छावणी मंडळाची पुनरªचना कłन नागरी ÿितिनधéची सं´या
वाढिवÁयाबाबत िशफारस केली. भारतात एकूण ६२ छावणी मंडळी आहेत, तर महाराÕůात
७ छावणी मंडळे आहेत. महाराÕůात औरंगाबाद, अहमदनगर, देहó, खडकì, पुणे कॅÌप,
देवळाली कॅÌप (नािशक), कामठी (नागपूर) या िठकाणी छावणी मंडळे कायªरत आहेत.
munotes.in
Page 222
222
वगêकरण:
संर±ण दलातील सैिनकांची वसाहत असलेÐया नागरी ±ेýातील लोकसं´ये¸या आधारे
छावणी मंडळाचे वगêकरण पुढील ®ेणéमÅये केले जाते;
१) ºया छावणीमधील नागरी लोकसं´या ही १०,००० पे±ा जाÖत असते, Âया छावणी
±ेýाचा समावेश ÿथम ®ेणी छावणी मंडळात केला जातो. भारतात ÿथम ®ेणीची ३०
छावणी मंडळे आहेत.
२) ºया छावणीमधील नागरी लोकसं´या ही १०,००० पे±ा कमी परंतु २५०० पे±ा
जाÖत असते, Âया छावणी ±ेýाचा समावेश िĬतीय ®ेणी छावणी मंडळात केला जातो.
भारतात िĬतीय ®ेणीची १९ छावणी मंडळे आहेत.
३) ºया छावणीमधील नागरी लोकसं´या ही २५०० पे±ा कमी असते, Âया छावणी
±ेýाचा समावेश तृतीय ®ेणी छावणी मंडळात केला जातो. भारतात तृतीय ®ेणीची १३
छावणी मंडळे आहेत.
सदÖयसं´या:
ÿथम ®ेणी छावणी मंडळात एकूण १५ सदÖय असतात. यामÅये ७ सदÖय िनवाªिचत तर ८
सदÖय िनयुĉ केलेले असतात. छावणी ±ेýातील मतदारांकडून ÿÂय±, ÿौढ व गुĮ मतदान
पĦतीने ७ सदÖयांची िनवड केली जाते. िनयुĉ सदÖयांमÅये छावणीचा ÿमुख अिधकारी हा
छावनी मंडळाचा पदिसĦ अÅय± असतो. िजÐहािधकाöयांकडून ÿथम ®ेणीचा एक
दंडािधकारी, छावणीतील एक आरोµय अिधकारी, छावणीतील एक कायªकारी अिभयंता
आिण छावणी¸या मु´य अिधकाöयाकडून चार सैिनकांची िनयुĉì छावणी मंडळात केली
जाते. अशाÿकारे ८ िनयुĉ सदÖय छावणी मंडळात असतात.
कायªकाल:
छावणी मंडळातील िनवाªिचत असणाöया सात सदÖयांचा कायªकाल तीन वषा«चा असतो.
तसेच छावणी मंडळातील िनयुĉ सदÖयांचा कायªकाल ते जोपय«त पदावर कायªरत आहेत,
तोपय«त असतो. Ìहणजेच िनयुĉ सदÖय सेवािनवृ°ीपय«त छावणी मंडळाचा सदÖय Ìहणून
कायªरत असतात. आपला कायªकाल संपÁयापूवê सदÖय Öवइ¸छेने सदÖयÂवाचा राजीनामा
देऊ शकतात.
अÅय± आिण उपाÅय±:
छावणीचा ÿमुख अिधकारी हा छावणी मंडळाचा पदिसĦ अÅय± असतो. Âयामुळे छावणी
मंडळा¸या अÅय±ाची िनवड करÁयाची आवÔयकता नसते. माý छावणी मंडळाचे ७
िनवाªिचत सदÖय आपÐयामधूनच एका सदÖयाची िनवड उपाÅय± Ìहणून करीत असतात.
छावणी मंडळाचा अÅय± हा छावणीचा ÿमुख सैिनकì अिधकारी असÐयामुळे उपाÅय± हा
िनवाªिचत सदÖयांपैकì असावा, अशी तरतूद करÁयात आलेली आहे.
छावणी मंडळ : वैिशĶ्ये:
१) छावणी मंडळ सैिनकां¸या लÕकरी छावणीसाठी असते. munotes.in
Page 223
223
२) छावणी मंडळाचे वगêकरण लोकसं´ये¸या आधारे तीन ®ेणीत केले जाते.
३) छावणी मंडळात सैिनक आिण छावणीतील नागåरकांचे ÿितिनधी असतात.
४) छावणी मंडळात िनवाªिचत आिण िनयुĉ असे दोन ÿकारचे सदÖय असतात.
५) छावणी मंडळाचे िनयमन भारत सरकार¸या अखÂयारीतील संर±ण खाÂयाकडून केले
जाते.
६) छावणी मंडळाची Öथापना िāिटश काळात इ.स. १९२४ ¸या कॅÆटोÆम¤ट अॅ³टनुसार
झालेली आहे.
७) छावणी मंडळात िनवाªिचत सदÖयांचे अिधकार व कायाªस कायदेशीररीÂया मयाªदा
घातलेÐया आहेत.
८) भारत सरकारने छावणी मंडळाचा आढावा घेऊन िशफारसी करÁयासाठी ®ी. एस. के.
पाटील सिमतीची Öथापना केली. या सिमतीने छावनी मंडळा¸या पुनरªचनेबाबत
िशफारशी केलेÐया आहेत.
उÂपÆनाचे ąोत:
छावणी मंडळाला िविवध करांपासून तसेच करांÓयितåरĉ उÂपÆन िमळत असते. छावणी
मंडळाला िविवध कर लावÁयाचा अिधकार आहे, परंतु हे कर लावÁयापूवê Âयाला क¤þ
सरकारची माÆयता ¶यावी लागते. क¤þ सरकारकडून छावणी मंडळाला िनधी अथवा
अनुदान िमळत असते.
४.१३.१ छावणी: मंडळ अिधकार व कायª:
छावणी पåर±ेýाकåरता छावणी मंडळाकडून पुढील अिनवायª तसेच ऐि¸छक कायª केली
जातात;
१) ÿाथिमक िश±णाची ÓयवÖथा करणे.
२) जनतेला िनयिमतपणे शुĦ िपÁया¸या पाÁयाची ÓयवÖथा करणे.
३) जÆम-मृÂयूची नŌद ठेवणे.
४) अिµनशमन दलाची ÓयवÖथा करणे.
५) सावªजिनक रÖते तसेच सावªजिनक िठकाणी िदवाब°ीची ÓयवÖथा करणे.
६) गटारी व नाÐयांची साफसफाई करणे.
७) सावªजिनक आरोµया¸या ÓयवÖथेसाठी सावªजिनक Łµणालये िनमाªण करणे.
८) रÖते, पूल व नाÐयांचे बांधकाम करणे.
९) सावªजिनक रÖते तसेच इतर सावªजिनक जागांची साफसफाई करणे.
१०) Öमशानभूमी व दफनभूमीची ÓयवÖथा करणे.
११) जलिन:Öसारण व मलिन:Öसारणाची ÓयवÖथा करणे.
१२) सांडपाÁयाची ÓयवÖथा करणे. munotes.in
Page 224
224
१३) रÖÂया¸या दुतफाª झाडे लावणे.
१४) संसगªजÆय रोगां¸या िनयंýणासाठी उपाययोजना करणे, तसेच लस टोचणी कायªøम
राबिवणे.
१५) धोकादायक इमारती पाडणे.
१६) िवīुत पुरवठ्याची ÓयवÖथा करणे.
१७) सावªजिनक उīाने, øìडांगणे, úंथालये, वाचनालये, बाग, Óयायामशाळा उभारणे.
१८) सावªजिनक वाहतुकìची ÓयवÖथा करणे.
१९) अवैध Óयवसाय तसेच Óयापाराचे िनयमन करणे.
२०) सावªजिनक बांधकाम पाÁयाचे हौद, िविहरी व तळे इ.ची िनिमªती करणे.
२१) जनगणना व सव¥±ण करणे.
२२) सावªजिनक सुरि±तता, आरोµय आिण सोयीसाठी रÖÂयावरील अडथळे दूर करणे.
सारांश:
छावणी मंडळांची Öथापना ÿामु´याने सैिनकांसाठी िनमाªण करÁयात आलेÐया
वसाहतीसाठी अथाªत छावणीसाठी करÁयात येते. नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेतील एक
महßवाची संÖथा Ìहणून छावणी मंडळाकडे बिघतले जाते. छावणी मंडळात िनवाªिचत तसेच
नामिनद¥िशत सदÖयांचा समावेश असतो. परंतु असे असले तरी छावणी मंडळात
नामिनद¥िशत सदÖयांचे वचªÖव िदसून येते. कारण छावणी मंडळाचा पदिसĦ अÅय± हा
ÿमुख सैिनकì अिधकारी असतो. छावणी मंडळा¸या ÿशासनावर क¤þ सरकार¸या संर±ण
मंýालयाचे िनयंýण असते.
आपली ÿगती तपासा.
१) छावणी मंडळाची रचना ÖपĶ करा.
२) छावणी मंडळाचे अिधकार व कायª सिवÖतर िलहा.
munotes.in
Page 225
225
४.१४ ७४ वी घटनादुŁÖती: उĥेश, वैिशĶ्ये व महÂव
पंचायत राज संÖथांना संिवधािनक दजाª िमळावा, ही मागणी जोर धरत असतानाच नागरी
Öथािनक Öवराºय संÖथांनाही असाच संिवधानाÂमक दजाª देÁयात यावा, असा िवचार पुढे
येत होता. या ŀिĶकोनातूनच १९८९ मÅये पंतÿधान राजीव गांधी यां¸या नेतृÂवाखालील
क¤þ सरकारने नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांना घटनाÂमक दजाª देÁया¸या उĥेशाने ६५
वे घटनादुŁÖती िवधेयक संसदेमÅये मांडले, परंतु ते राºयसभेने फेटाळÐयामुळे मंजूर होऊ
शकले नाही. पी. Óही. नरिसंहराव पंतÿधान असताना नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेला
घटनाÂमक दजाª देणारे ७४ वे घटनादुŁÖती िवधेयक संसदेत मांडÁयात आले. या
िवधेयकाला २२ िडस¤बर १९९२ रोजी लोकसभेने, तर २३ िडस¤बर १९९२ रोजी
राºयसभेने मंजुरी िदली. संसदे¸या मंजुरीनंतर या घटनादुŁÖती िवधेयकाला अÅयाªपे±ा
अिधक घटकराºयां¸या िवधानसभांची माÆयता िमळाली. तसेच २० एिÿल १९९३ रोजी
राÕůपतéची या िवधेयकावर Öवा±री झाÐयामुळे या िवधेयकाला घटनाÂमक दजाª िमळाला
आिण १ जून १९९३ पासून ७४ वे घटनादुŁÖती िवधेयक अंमलात आले. अशाÿकारे
'नगरपािलका संिवधान िवशोधन अिधिनयम १९९२' अथाªत '७४ वी घटनादुŁÖती
अिधिनयम १९९२' Ìहणून अिÖतÂवात आले.
७४ Óया घटनादुŁÖतीनुसार 'नगरपािलका' या शीषªकाखाली भारतीय संिवधानात 'भाग ९-
अ' समािवĶ करÁयात आला. यामÅये कलम २४३(P) ते कलम २४३(ZG) समािवĶ
कłन नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथे¸या संदभाªतील तरतुदी करÁयात आÐया, तसेच
भारतीय संिवधानात १८ िवषय असणारे बारावे पåरिशĶही जोडÁयात आले. अशाÿकारे
७४ Óया घटनादुŁÖतीमुळे नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेला घटनाÂमक दजाª ÿाĮ झाला.
उĥेश:
७४ Óया घटनादुŁÖतीचे ÿमुख उĥेश पुढीलÿमाणे आहेत;
१) नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांना घटनाÂमक दजाª ÿाĮ कłन देणे.
२) नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांची कायªसूची िनिIJत करणे.
३) नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या िनवडणुकéमधील अिनयिमतता टाळणे.
४) नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांना आिथªकŀĶ्या स±म तसेच Öवावलंबी बनवणे.
५) नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या कायाªत एकसूýता तसेच सुसूýता िनमाªण करणे.
६) शासकìय िवकास योजनांचा लाभ नागरी भागातील ÿÂय± लाभाथêंपय«त पोहोचिवणे.
७) अनुसूिचत जाती, जमाती, इतर मागासवगª व मिहलांना आर±ण देऊन नागरी
Öथािनक Öवराºय संÖथेमधील Âयांचा राजकìय सहभाग वाढवणे.
८) नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेतील राजकìय व ÿशासकìय ÿमुखांमÅये परÖपर
सहकायª व सामंजÖय िनमाªण करणे.
munotes.in
Page 226
226
७४ वी घटनादुŁÖती: वैिशĶ्ये:
१) घटनाÂमक दजाª:
७४ Óया घटनादुŁÖतीमुळे नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांना घटनाÂमक दजाª ÿाĮ झाला.
या घटनादुŁÖतीमुळे भारतीय संिवधानात 'भाग ९-अ' मÅये कलम २४३(P) ते २४३(ZG)
समािवĶ करÁयात आले.
२) िýÖतरीय नागरी संÖथा:
७४ Óया घटनादुŁÖतीमÅये नागरी ±ेýात तीन ÿकार¸या नागरी संÖथांची Öथापना
करÁयाची तरतूद केलेली आहे. यामÅये मोठ्या शहरांसाठी महानगरपािलका , लहान
शहरांसाठी नगरपåरषद आिण úामीण ±ेýामधून नागरी ±ेýांमÅये संøमण होत असलेÐया
±ेýासाठी नगरपंचायत Öथापन करÁयासंदभाªत तरतुदी केलेÐया आहेत.
३) कायªसूचीसाठी नवीन पåरिशĶ:
७४ Óया घटनादुŁÖतीनुसार नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांचे कायª आिण जबाबदाöया
ÖपĶ करÁयासाठी भारतीय संिवधानात बारावे पåरिशĶ जोडÁयात आले या पåरिशĶामÅये
नागरी Öथािनक संÖथांना करावया¸या िविवध १८ काया«ची िवषयसूची िदलेली आहे.
४) आर±णाची तरतूद:
७४ Óया घटनादुŁÖतीनुसार नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेमÅये अनुसूिचत जाती व
जमातéना Âयां¸या लोकसं´ये¸या ÿमाणात राखीव जागा तसेच इतर मागास ÿवगाªला २७%
राखीव जागांची तरतूद केलेली आहे. तसेच मिहलांना १/३ जागा आरि±त केÐया होÂया,
परंतु ÂयामÅये आता वाढ कłन हे आर±ण ५०% करÁयात आलेले आहे.
५) एकसमान कायªकाल:
नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांचा कायªकाल या घटनादुŁÖतीनुसार सवªसाधारणपणे पाच
वषा«चा करÁयात आलेला आहे, परंतु हा कायªकाल पूणª होÁयापूवê राºय सरकार ठोस
कारणाÖतव नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेचे िवसजªनही कł शकते. परंतु िवसजªन
केÐयास पुढील सहा मिहÆयां¸या आत नÓयाने िनवडणुका घेÁयाचे घटनाÂमक बंधन
घातलेले आहे.
६) िव° आयोगाची तरतूद:
नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांची आिथªक िÖथती सुधारणे, Âयां¸यासाठी अनुदानाची तÂवे
ठरवणे, तसेच कर लावÁयासंदभाªत सूचना करÁयासाठी िव° आयोगाची िनिमªती करÁयात
आलेली आहे. िव° आयोग नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथे¸या आिथªक िÖथतीचे
पुनिवªलोकन कłन उपाययोजना तसेच िशफारशी कł शकतो.
७) नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांचे अिधकार व जबाबदाöया:
७४ Óया घटनादुŁÖतीनुसार नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेचे अिधकार, कायª आिण
जबाबदाöया िनिIJत करÁयाचा अिधकार राºय िविधमंडळाला िदलेला आहे. सामािजक munotes.in
Page 227
227
Æयाय व आिथªक िवकासासाठी योजना तयार करणे, बाराÓया पåरिशĶातील
कायªसूचीसंदभाªतील योजनांची अंमलबजावणी करणे इ. संदभाªतील जबाबदाöया कायदा
कłन राºय िविधमंडळ नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेकडे देईल.
८) सदÖयांची अपाýता:
नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथेची िनवडणूक लढिवÁयास कोणती Óयĉì पाý आहे िकंवा
पाý नाही, हे ठरिवÁयाची जबाबदारी या घटनादुŁÖतीनुसार राºय िविधमंडळावर
सोपिवÁयात आलेली आहे. राºय िविधमंडळाला Âयासंदभाªत कायदा करÁयाचा अिधकार
आहे.
९) िव°ीय ÓयवÖथा:
या घटनादुŁÖतीनुसार नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या संदभाªतील कर आकारणी व
वसुली यासंबंधीचे अिधकार िनिIJत करÁयाची जबाबदारी राºय िविधमंडळावर सोपवलेली
आहे. तसेच राºय सरकार नागरी Öथािनक संÖथांना राºया¸या संिचत िनधीमधून देÁयात
येणाöया अनुदानासंबंधीचे धोरण ठरिवल, अशी तरतूद करÁयात आलेली आहे.
१०) राºय िनवडणूक आयोगाची िनिमªती:
नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या िनवडणूका िन:प±पाती, Öव¸छ व खुÐया वातावरणात
पार पाडÁयाची जबाबदारी राºय िनवडणूक आयोगावर सोपवलेली आहे. नागरी Öथािनक
Öवराºय संÖथे¸या िनवडणुकìसंबंधी घटकराºयाचे िविधमंडळ कायīाĬारे तरतुदी कł
शकेल.
११) लेखापरी±ण:
या घटनादुŁÖतीनुसार घटकराºया¸या कायदेमंडळाला नागरी Öथािनक Öवराºय
संÖथेकडून लेखे ठेवÁयासंबंधी आिण अशा लेखांचे लेखापरी±ण करÁयासंबंधी तरतूद
करÁयाचा अिधकार िदलेला आहे.
१२) महानगर िनयोजन सिमतीची तरतूद:
या घटनादुŁÖतीनुसार ÿÂयेक महानगर ±ेýाची िवकास योजना तयार करÁयासाठी
‘महानगर िनयोजन सिमती’ Öथापन करÁयाची तरतूद केलेली आहे. महानगर िनयोजन
सिमतीबाबत आवÔयक Âया तरतुदी करÁयाचा अिधकार राºया¸या िविधमंडळाला िदलेला
आहे.
१३) िजÐहा िनयोजन सिमतीची Öथापना:
या घटनादुŁÖतीनुसार िजÐहा पातळीवर Âया िजÐĻातील पंचायती आिण नगरपािलका
यांनी तयार केलेÐया योजना एकिýत करÁयासाठी आिण संपूणª िजÐĻाची एकý ÿाłप
िवकास योजना तयार करÁयासाठी ‘िजÐहा िनयोजन सिमती’ Öथापन करÁयाची तरतूद
केलेली आहे. िजÐहा िनयोजन सिमती Öथापन करÁयाबाबतचे अिधकार राºय
िविधमंडळाला िदलेले आहेत. munotes.in
Page 228
228
१४) क¤þशािसत ÿदेशासाठी तरतूद:
या घटनादुŁÖतीमधील तरतुदी घटकराºयाÿमाणेच क¤þशािसत ÿदेशांनाही लागू असतील.
िविधमंडळ असणाöया क¤þशािसत ÿदेशासाठी िविधमंडळ कायदा करेल, तर िविधमंडळ
नसणाöया क¤þशािसत ÿदेशासाठी राÕůपतé¸या िनद¥शानुसार संसद कायदा करेल, अशी
तरतूद करÁयात आलेली आहे.
१५) िविशĶ ±ेýांना ही घटनादुŁÖती लागू नाही:
भारतीय संिवधाना¸या कलम २४४ मÅये ÖपĶ केलेÐया अनुसूिचत ±ेýांना ही
घटनादुŁÖती लागू होणार नाही. यामÅये पिIJम बंगालमधील दािजªिलंग िजÐĻातील पहाडी
±ेýाचा समावेश होतो.
१६) ÿभाग सिमÂयांची तरतूद:
या घटनादुŁÖतीनुसार तीन लाख िकंवा Âयापे±ा जाÖत लोकसं´या असलेÐया
नगरपािलका ±ेýात एक िकंवा अिधक ÿभागांसाठी ÿभाग सिमÂया Öथापन करÁयाची
तरतूद केलेली आहे. ÿभाग सिमतीची रचना, Âयांची कायªपĦती यािवषयी िनणªय घेÁयाचा
अिधकार राºय िविधमंडळाला िदलेला आहे.
महßव:
७४ Óया घटनादुŁÖतीने नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांना घटनाÂमक दजाª ÿाĮ कłन
िदला. Âयामुळे नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांना भारतीय संिवधानाचे संर±ण ÿाĮ झालेले
आहे. Öथािनक Öवराºय संÖथा हा िवषय राºयसूचीत समािवĶ करÁयात आलेला असला
तरीदेखील राºय शासन नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या कारभारात आपÐया
मजêÿमाणे हÖत±ेप कł शकत नाही, कारण ७४ Óया घटनादुŁÖतीतील तरतुदी राºय
सरकारवर बंधनकारक करÁयात आलेÐया आहेत. Âयामुळे या घटनादुŁÖतीतील तरतुदéचे
पालन करÁयाचे घटनाÂमक बंधन राºय शासनावर टाकÁयात आलेले आहे.
नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या िनवडणुका घेÁयाची जबाबदारी राºय िनवडणूक
आयोगावर सोपवलेली आहे. Âयामुळे या घटनादुŁÖतीनुसार राºय शासनाला राºय
िनवडणूक आयोगा¸या मदतीने नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या िनवडणुका िनयिमत
तसेच वेळेवर घेणे बंधनकारक आहे. या घटनादुŁÖतीमुळे नागरी Öथािनक Öवराºय
संÖथेतील राºयशासना¸या वाढÂया हÖत±ेपाला आळा बसलेला आहे. थोड³यात ७४ Óया
घटनादुŁÖतीमुळे राºयशासना¸या मनमानी हÖत±ेपाला आळा घालÁयात येऊन नागरी
Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या िनवडणुका वेळेवर होत असÐयामुळे जनतेचा राजकìय
सहभाग वाढू लागलेला आहे.
७४ Óया घटनादुŁÖतीमुळे िव° आयोगाची Öथापना करÁयात आÐयामुळे नागरी Öथािनक
Öवराºय संÖथां¸या आिथªक िÖथतीचे पुनिवªलोकन होऊ लागलेले आहे. तसेच या नागरी
संÖथांची आिथªक िÖथती सुधारÁयासाठी िकंवा Âयांना आिथªकŀĶ्या स±म व Öवावलंबी
बनवÁयासाठी िव° आयोग िविवध िशफारशी तसेच उपाययोजना करीत असतो. munotes.in
Page 229
229
Âयाचÿमाणे या घटनादुŁÖतीमुळे नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांमÅये अनुसूिचत जाती,
अनुसूिचत जमाती, इतर मागास ÿवगª आिण मिहला या घटकांना आर±ण देÁयात आलेले
आहे. Âयामुळे या सवª घटकांचा राजकìय सहभाग वाढू लागलेला आहे. या
घटनादुŁÖतीनुसार राºय सरकारला 'िजÐहा िनयोजन सिमती' आिण 'महानगर िनयोजन
सिमती' अशा दोन सिमÂया Öथापन करणे बंधनकारक करÁयात आलेले आहे. या
सिमÂयांनी संबंिधत ±ेýा¸या िवकासासाठी योजनांचा आराखडा तयार कłन तो राºय
शासनाकडे पाठिवणे अपेि±त असते. या घटनादुŁÖतीनुसार भारतीय संिवधानात १२ वे
पåरिशĶ समािवĶ करÁयात येऊन यामÅये नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या अिधकार,
कायª व जबाबदाöया यासंदभाªतील १८ िवषयांचा समावेश करÁयात आलेला आहे.
नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांना बळकटी ÿाĮ कłन देÁयासाठी ७४ Óया
घटनादुŁÖतीची भूिमका महßवाची ठरलेली असली तरीदेखील या घटनादुŁÖतीमÅये काही
उणीवा िकंवा दोष देखील आढळून येतात. नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांचे एकांगी
Öवłप, या संÖथे¸या िनवडणुकìत होणारे गटबाजीचे राजकारण, आर±ण िमळूनही
िľयांची राजकìय सहभागामधील राजकìय उदासीनता, लेखापरी±णातील उिणवा तसेच
िव° आयोगाची िनÕÿभता इ. उिणवा िदसून येतात.
सारांश:
७४ वी घटनादुŁÖती ही नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या संदभाªत मैलाचा दगड
ठरलेली आहे, कारण या घटनादुŁÖतीनुसार नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांना घटनाÂमक
दजाª ÿाĮ झाला. या घटनादुŁÖतीनुसार नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या िनवडणुकìचे
संचलन करÁयासाठी राºय िनवडणूक आयोगाची Öथापना करÁयात आÐयामुळे तसेच या
संÖथां¸या िनवडणुका वेळेवर आिण मुĉ वातावरणात घेÁयात येत असÐयामुळे नागåरकांचा
राजकìय सहभाग वाढू लागलेला आहे. यािशवाय िविवध घटकांना देÁयात आलेÐया
आर±णामुळे राजकìय ÿवाहाबाहेरील घटकांचा राजकìय सहभाग Öथािनक पातळीवर
मोठ्या ÿमाणात वाढू लागलेला आहे. थोड³यात या घटनादुŁÖतीमुळे नागरी Öथािनक
Öवराºय संÖथांना भारतीय संिवधानाचे संर±ण ÿाĮ होऊन नागरी भागा¸या िवकासामÅये
या संÖथा महßवाची भूिमका पार पाडत आहेत.
आपली ÿगती तपासा.
१) ७४ Óया घटनादुŁÖतीची वैिशĶ्ये सिवÖतर िलहा.
munotes.in
Page 230
230
२) ७४ Óया घटनादुŁÖतीचे महÂव ÖपĶ करा.
अिधक वाचनासाठी उपयुĉ संदभªúंथसूची
• पाटील बी. बी., महाराÕů शासन आिण राजकारण, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर
• डॉ. बाचल िव.मा. व नायगावकर सुधाकर, भारतातील Öथािनक शासन, सुिवचार
ÿकाशन
• ÿा. यमलवाड गोिवंद, Öथािनक Öवराºय संÖथा
• डॉ. बढे जी. एस., भारतीय Öथािनक Öवराºय संÖथा: उगम व िवकास
• जोशी व.श., नगरपåरषदा, नगरपंचायती व औīोिगक नगरी अिधिनयम १९६५
• ÿा. कुलकणê, भारतातील Öथािनक Öवशासन, िवīा ÿकाशन, नागपूर
• पाटील बी. बी., लोकÿशासन, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर
• शमाª अशोक, भारत म¤ Öथानीय ÿशासन
• शमाª हåरIJंþ, भारत मे Öथानीय शासन
• डॉ. सचदेव ÿदीप, भारत म¤ नगरीय, Öथानीय एवं ÿशासन
• Gupta B. B., Local Government in India
• Raghunandan J.R., Decentralization and Local Government -the
Indian experience, Orient Black swan, New Delhi
• Raj B.C., Local Self Government in India
*****
munotes.in