Page 1
1 १
मानव स ंसाधन िवकासाचा आढावा
व प , वैिश ्ये आिण य ेये
घटक संरचना :
१.० उि ्ये
१.१ तावना
१.२ मानवी स ंसाधनाचा अथ आिण या या
१.३ मानवी स ंसाधन िवकासाच े व प आिण वैिश ्य
१.४ मानव स ंसाधन िवकासाची त व े
१.५ मानवी स ंसाधन िवकासाची उि े/ येय
१.६ मानव स ंसाधना या भ ूिमका आिण काय
१.७ सारांश
१.८
१.९ संदभ
१.० उि ्ये
१) मनु यबळ िवकास स ंक पन ेची िव ा या ची समज वाढवण े.
२) याचे व प , वैिश ्ये आिण उि े यांची या ंना ओळख क न द ेणे
३) िव ा या ना जागितक करणाचा मन ु यबळ िवकासावरील भाव समज ून घे यासाठी
स म करण े.
( *मानव संसाधन िवकास यासाठी HRD असे संि प अनेक िठकाणी वापर यात आले
आहे )
१.१ तावना
आज, मानव स ंसाधन िवकास (एचआरडी ) या संक पन ेचा बह त ेक म यम आिण मोठ ्या
माणावर औ ोिगक आिण यावसाियक स ं थांकडून गंभीरपण े िवचार क ेला जातो ; यांना
वत:ला स म ठ ेव यासाठी आिण पधा मक बाजारप ेठेत पुढे जा यासाठी त े आव यक
ठरते. स या या स ंदभा त, वेगवान ता ंि क बदला ं या पा भूमीवर, उदारीकरणा या य ुगात,
कम चा या ंना सं थेम ये मह वाची "मालम ा िकंवा संसाधन े" हणून ओळखल े जाते आिण munotes.in
Page 2
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
2 कम चा या ंम येही मू यवध न होत अस याची जाग कता वाढत आह े, जे उ पादना ंची
गुणव ा आिण उ म ाहक स ेवा दे यास त ेमह वाच े आहेत.
हणूनच, पूण पणे िमक ि कोनात ून, संसाधना या ि कोनात ून एक ितमान बदल
आहे. स या या प रि थतीन े "मानवस ंसाधनिवकास स ंक पना " या यापक चारासाठी
एक अितशय िनकडीचा ीकोन िदला आह े.
मानव स ंसाधन िवकासाचा उ ेश य , कुटुंब आिण समाज या ं या सव क याणाचा चार
करणे आह े. हे अशा प रि थती िनमा ण कर याशी स ंबंिधत आह े जे लोकांना वतः या
आिण या ं या जीवनात ून सव म िमळिव यास स म करत े.
१.२ मानवी स ंसाधनाचा अथ आिण या या
मानवी स ंसाधन हा श द ान , कौश य े, सज नशील मता , ितभा , अिभ ची , मू ये आिण
सं थे या काय श या िव ासा ंना सूिचत करतो . परंतु या संसाधना ंचा यो य वापर क ेला
गेला पािहज े आिण याच व ेळी मोठ ्या माणावर गट , सं था आिण समाजा या गरज ेनुसार
सुधारणा क े या पािहज ेत, हा ोत द ेखील उ ोगा या गरज ेनुसार िवकिसत क ेला गेला
पािहज े. हे मानव स ंसाधन िवकासाच े सार आह े.
मानव स ंसाधन िवकास ही वत मान आिण भिव यातील नोकरी आिण स ं था मक
आव यकता ंवर आधा रत कौश य े, ान, सज नशील मता , अिभ ची , ि कोन , मू ये,
वचनब ता इ यादी स ुधारणे, बदलाची आिण बदल याची ि या आह े. मनु यबळ िवकास
मु य व े लोका ंचे कौश य , ान आिण मता िवकिसत कर याशी स ंबंिधत आह े आिण ती
लोकािभम ुख संक पना आह े. जे हा आपण याला लोकािभम ुख संक पना हणतो त े हा
लोकांचा मोठ ्या िकंवा रा ीय स ंदभा त िकंवा लहान स ंघटना मक स ंदभा त िवकिसत
केला जातो .सू म आिण थ ूलपातळीवरत े वेगळे आह े का? रा ीय तरावर आिण
संघटना म क तरासाठी मानव स ंसाधन िवकास लाग ू केला जाऊ शकतो .
मानव स ंसाधन िवकास ही एक सतत चाल ू असल ेली ि या आह े जी कम चा या ंचे िश ण ,
वयं-िवकास , काय दश न मू यांकन आिण िविवध कम चा या ं या काया शी स ंबंिधत आह े.
सं थे या स ंदभा त मानव स ंसाधन िवका स हणज े सं थे या गरजा ं या स ंदभा त
कम चा या ं या मता आिण मता ंमधील स ुधारणा . यात अस े वातावरण तयार करण े
समािव आह े याम य े मानवी ान , कौश य , मता आिण सज नशीलत ेचे फूल फुलू
शकेल. एचआरडीम य े ि य ेचा वापर समािव असतो या ार े सं थेतील कम चारी
यावसाईक उि ा ंसाठी सव म द े यासाठी आिण नोकरी या भ ूिमकांम ये इ तम
प रणामकारकता ा कर यासाठी तयार असतात .
सं था मक अट म य े, मनु यबळ िवकासाम य े अशा णालीची थापना समािव आह े
या ार े मानवी मता आिण मता ओळख या जाऊ शकतात आिण य आिण स ं था
यां या पर पर समाधानासाठी वापर या जाऊ शकतात . सं थे या पातळीवर मन ु यबळ
िवकास िवभाग मह वाची भ ूिमका बजावतो . थोड यात , मनु यबळ िवकासाचा स ंबंध मानव
संसाधना या िवकासाशी आह े. munotes.in
Page 3
मानव स ंसाधन िवकासाचा आढावा व प , वैिश ्ये आिण य ेये
3 रा ीय स ंदभा त, एचआरडी ही एक अशी ि या आह े या ार े िविवध गटा ंमधील लोका ंना
(वयोगट , ादेिशक गट , सामािजक -आिथ क गट , समुदाय गट इ .) सतत नवीन मता
आ मसात कर यास मदत क ेली जात े जेणेक न या ंना अिधकािधक आ म - िव ास ू आिण
एकाच व ेळी या ं या द ेशाब ल अिभमानाची भावना िवकिसत करतात .
मानव संसाधन िवकासा या या या :
अमे रकन सोसायटी फॉर ेिनंग अँड डे हलपम ट (एएसटीडी ) या मत े, "एचआरडी हा
एकाि मक वापर आह े:
अ) िश ण आिण िवकास
ब) संघटना मक िवकास
क) क रअरचा िवकास
िलओनाड नॅडलर या ंनी एचआरडीची या या अशी केली क "ते िशक याच े अनुभव ज े
एका िविश व ेळेसाठी आयोिजत क ेले जातात आिण वत णुक तील बदलाची श यता
आण यासाठी रचनाक ेलेले असतात ."
एखा ा स ं थेतील मानवी स ंसाधन े ा क न , िटकव ून ठेवणे, संपु ात आणण े, िवकिसत
करणे आिण यो य र या वापरण े या ार े सं था मक उि े सा य कर याची ि या हण ून
एचआरडीची या या क ेली गेली आह े.
टी. व कटे र राव या ंनी संघटना मक स ंदभा त एचआरडीची या या अशी क ेली आह े क
"एक ि या या ार े सं थे या कम चा या ंना सतत िनयोिजत मागा ने मदत क ेली जात े:
अ) यां या वत मान िक ंवा अप ेि त भिव यातील भ ूिमकांशी स ंबंिधत िविवध काय
कर यासाठी आव यक मता ा करण े िकंवा ती ण करण े.
ब) य हण ून या ं या सामा य मता िवकिसत करा आिण या ं या वतः या
आिण/िकंवा सं था मक िवकासा या ह ेतूंसाठी या ं या वतः या आ ंत रक मता ंचा शो ध
या आिण या ंचे वापरकरा .
क) सं था मक स ं कृती िवकिसत करा याम य े व र -गौण स ंबंध, संघ काय आिण
उपयुिनट्स उपघटका ंमधीलसहयोग मजब ूत आह े आिण कम चा यां या यावसाियक
क याण , ेरणा आिण अिभमानाम य े योगदान द ेते.
तुमची गती तपासा :
1) HRD या श दाचा अथ प करा .
2) मानव स ंसाधन िवकासाची या या करा .
munotes.in
Page 4
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
4 १.३ मानवी स ंसाधन िवकासाच े व प आिण वैिश ्य
१) िशकण े/ िश ण : HRD चा गाभा िशकण े आह े. सं थेम ये इतर अन ेक मानव
संसाधन िवकास े े आहेत, परंतु मनु यबळ िवकासाच े वेगळेपण हणज े वैयि क आिण
सं था मक उि े सा य कर यासाठी िशकण े. िश ण काय मां ारे कम चारी ख ूप काही
िशकू शकतात .
२) क रअर िवकास : HRD वैयि क कम चा या ं या क रअर िवकासावर ल क ि त करत े.
कम चा या ंना िविवध िश ण काय मां ारे क रअर िवकासासाठी ो सा िहत क ेले जात े.
अशा क रअर घडामोडी क ेवळ स ंबंिधत कम चा या ंनाच न ह े तर स ं थेला गितमान आिण
िवकासािभम ुख हो यास मदत करतील .
३) मनु यबळ ेणीसुधा रत करण े: मनु यबळ िवकास हा म ुळात स ं थेम ये काम
करणा या मन ु यबळा या अप ेडशी स ंबंिधत आह े. यामुळे कम चा या या व ैयि क
कामिगरीत स ुधारणा होत े आिण याच माण े सं था मक कामिगरीतही स ुधारणा होत े.
४) आप या सद या ंची काय मता आिण समाधान स ुधा न स ं थेला उ च पातळीवरील
काय णाली उ ंचावण े हे े संपूण सं थेम ये उ म स ंवाद आिण स ंबंधांवर ल क ि त
करते. अंतग त संघष , कमी उ पादकता िक ंवा बदलास ितकार , सं था िवकास त य
आिण गटा ंना गैरहजेरी संदभा त कोणतीही सम या सोडव यासाठी मदत करतात .
५) समूह श : टीम ि प रट आिण सहकाय िवकिसत कर यात एचआरडी मह वाची
भूिमका बजावत े. हे सम वियत कृतीम य े िविवध िवभाग आिण यव थापना या िविवध
तरां या एक ीकरणावर भर द ेते.
६) उप- णालीचा एकाि मक वापर : HRD णालीम य े िश ण आिण िवकास , क रअर
िवकास , सं था मक िवकास , कामिगरी म ू यांकन, संभा य म ू यांकन इ यादी उप णालीचा
एकाि मक वापर समा िव असतो . दुस या श दा ंत, सव संभा य े ांवर जोर द ेणे आव यक
आहे. जेणेक न व ैयि क , गट आिण स ं था मक काय मता वाढ ेल.
७) कम चारी क याण : सं था कम चा या ंना संभा य क याणकारी उपाय दान कर याचा
य न करत े. या उपाया ंम ये करमण ूक सुिवधा, शै िणक भ े, वै क य िवमा इ याद चा
समाव ेश आह े. क याणकारी स ुिवधांची प ुरेशी आिण व ेळेवर तरत ूद कम चा या ंना
संघटना मक उि े सा य कर यासाठी े रत करत े.
८) बह िव ाशाखीय ीकोन : HRD हे गितमान , बह िव ाशाखीय आिण िवकिसत होत
जाणार े े आहे जे िश ण , यव थापन िव ान , मानसशा , सं ेषण, अथ शा , संघटना
वत न, त व ान आिण समाजशा इ . सव संभा य े ांम ये वैयि क , गट आिण
सं था मक प रणामकारकता स ुधारणे हे एचआरडीच े उि आह े. . हणून, यात
सामािजक शा ा ं या िविवध शाखा ंचा वापर समािव आह े.
९) िनसगा त सतत : मनु यबळ िवकास हा एक व ेळचा िवषय नाही . ती एक िनर ंतर ि या
आहे. वातावरणातील बदला ंमुळे सं थांना बदलाव े लागत े. जे हा स ं थेतील य आिण munotes.in
Page 5
मानव स ंसाधन िवकासाचा आढावा व प , वैिश ्ये आिण य ेये
5 गट बदल ओळखतात आिण बदल या वातावरणान ुसार या ंचे वत न आिण ि या कलाप
समायोिजत करतात त े हाच स ं था बदल या या ि थतीत असतील .
१०) संभा य म ू यमापन : HRD ारे, येक कम चा या या मत ेचे वेळोवेळी मू यांकन
केले जात े. व र म ुलाखती , िनरी ण े िकंवा अिधकार सोपव ून िकंवा बद या , पदो नती
आिण नोकरी िफरव ून या या अधीन था ं या मत ेचा याय क शकतो . यो य स ंभा य
मू यमापन िवकास िनयोजनात तस ेच यो य ल ेसम टसाठी मदत करत े.
११) सम या ंचा सामना कर यासाठी म ु य घटक : आिथ क, तांि क आिण सामािजक
कलांमुळे यवसाय आिण उ ोगासाठी ग ंभीर सम या िनमा ण झा या आह ेत. प रणा मी,
यव थापनान े मनु यबळ िवकासावर ल क ि त क ेले आहे.
१२) दीघ कालीन लाभ : एचआरडी काय म क ेवळ स ंबंिधत कम चा या ंनाच न ह े तर स ंपूण
सं थेला दीघ कालीन लाभ िमळव ून दे यासाठी रचना क ेलेले आहेत.
१३) काय दश न सुधारणा : मनु यबळ िवकास काय म कम चा या ंचे काय दश न
सुधार याच े उि ठ ेवतात. कामिगरी म ू यांकन काय मा ार े, सं था कम चा या ंची ताकद
आिण कमक ुवतपणा शोध ू शकत े. कम चा या ंना या ं या कामिगरीचा यो य अिभ ाय िदला
जातो. अशा कार े, कम चारी या ंचे काय दश न सुधार या साठी य न करतील थोड यात ,
मनु यबळ िवकास कम चा या ंशी स ंबंिधत आह े, वैयि क आिण एक गट या दो ही कार े
येय सा य कर यासाठी . हे मानवी स ंसाधना ं या िवकासाशी स ंबंिधत आह े जसे क ान ,
मता , कौश य , मता आिण कम चारी - नोकरी या समाधानासह उि े सा य करण े
आिण राखण े.
मनु यबळ िवकास हा स ं था मक , गट आिण व ैयि क उि े सा य कर यासाठी य या
िवकासासाठी एक प तशीर आिण िनयोिजत ीकोन आह े. एचआरडीम य े स व
तरावरील आिण सव ेणीतील कम चा या ंचा समाव ेश होतो . हे जगातील सव कार या
सं थेतील कम चा या ंना लाग ू होते. हे सं थेला जा तीत जा त नफा आिण उ पादकता
िमळिव यात आिण य ना नोकरीच े समाधान ा कर यास मदत करत े. हे मु यतः
कामावर मानवी स ंसाधन े यव थािपत कर याशी स ंबंिधत आह े. पूव िनधा रत उि े सा य
कर यासा ठी मन ु यबळ िवकास यव थापक सव कम चा या ंकडून सहकाय िमळवतो .
एचआरडी ही स ं थेची म यवत उप णाली आह े आिण ती सव कारच े काया मक
यव थापन उदा . उ पादन यव थापन , िवपणन यव थापन आिण आिथ क यव थापन .
एच आर डी काय दश न मू यांकन, िश ण, यव थापन िवकास , स लागार , ऑक रचा
सहभाग इ यादी त ं ांचा वापर करत े.
तुमची गती तपासा :
१.मनु यबळ िवकासाची व ैिश ्ये प करा .
१.४मानव स ंसाधन िवकासाची त व े
munotes.in
Page 6
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
6 १.४ मानव स ंसाधन िवकासाची त व े
अनेक िश णत ा ंनी स ं थेतील मन ु यबळ िवकास णा लीची त व े ओळखली आह ेत.
यापैक काही खाली वण न के या आह ेत -
अ) एचआरडी णालीन े कंपनीला स म मता वाढव यास मदत क ेली पािहज े याम य े
सं था मक आरो य , सम या सोडव या या मता ंम ये सुधारणा , िनदान कौश य े
आिण क ंपनीमधील इतर सव णाल ना समथ न दे यासाठी मता यासार या सव
पैलूंम ये मानवी स ंसाधना ंचा िवकास समािव आह े.
ब) य ना या ंची मता ओळख यात आिण या ंनी या िविवध स ं था मक भ ूिमका पार
पाडा यात अशी अप े ा आह े याम य े यांचे सव म योगदान द े यात मदत क ेली
पािहज े.
क) वाढीव जबाबदारी ार े वैयि क वाय ता वाढवली पािहज े. िश म ंडळ आिण सामाियक
जबाबदारी ार े िवक ीकरण स ुलभ क ेले पािहज े.
ड) याने सहभागा मक िनण य घेणे सुलभ क ेले पािहज े
ई) स या या स ंघटना मक स ं कृतीचा बदल या स ं कृतीशी समतोल साध याचा य न
केला पा िहजे.
फ) िभ नता आिण एका मता याम य े समतोल असावा .
ग) काया या िवश ेषीकरणात म ये समतोल असायला हवा आिण याचा इतरा ंम ये सार
झाला पािहज े.
ह) HRD णालीन े काया ची जबाबदारी स ुिनि त क ेली पािहज े.
इ) ते अिभ ाय आिण मजब ुतीकरण य ं णेवर तयार क ेले पािहज े.
ज) प रमाण आिण ग ुणा मक िनण य याम य े समतोल राखला पािहज े.
क) बा आिण अ ंतग त मदत याम य े समतोल असायला हवा .
ल) काया या उ ा ंतीची योजना आखली पािहज े,
म) काया चे सतत प ुनरावलोकन आिण न ूतनीकरण क ेले पािहज े.
तुमची गती तपासा :
१. मनु यबळ िवकास णाली या त वांचे वण न करा .
munotes.in
Page 7
मानव स ंसाधन िवकासाचा आढावा व प , वैिश ्ये आिण य ेये
7 १.५ मानवी स ंसाधन िवकासाची उि े/ येय
काही साव ि क उि े आहेत या ं या िदश ेने सव मनु यबळ िवकास य ना ंनी उि ठ ेवले
पािहज े. रा ीय तरावर , HRD चे उि आह े क द ेशातील लोक दीघा युषी हाव ेत,
आनंदाने जगू शकतील , रोगमु आिण उपासमार क शकतील , यां या उपजीिवका
आिण क याणासाठी प ुरेसा कौश य आधार अस ेल. सं था मक तरावर , HRD चे उि
सामा यतः स म , आिण स ं थेची उ च पातळीची उ पादकता , नफा आिण वाढ स ुिनि त
कर यासाठी व ृ कम चारी असण े आहे. वैयि क तरावर , या उि ा ंम ये आनंदी आिण
िनरोगी जीवनाची खा ी कर यासाठी मता िवकिसत करण े समािव अस ू शकत े, याम य े
चांगले िश ण िक ंवा कौश य आधार , चांगले उ प न , वािभमान , सुरि तता , समाजात
दजा आिण मा यता , चांगले कुटुंब आिण भावना या ंचा समाव ेश आह े. समूह, समाज िक ंवा
सं थेशी आपल ेपणा.
थोड यात , येये खालील माण े संकिलत केली जाऊ शकतात :
अ) एक य हण ून याची मता जा तीत जा त माणात जाण यासाठी य चा
िवकास करा .
ब) य ची स याची नोकरी अिधक चा ंग या कार े पार पाड यासाठी या या मता
िवकिसत करा .
फ) व र -किन संबंध मजब ूत करा .
ग) आंतर-संघ सहकाया ला ो साहन ा .
ह) वातावरण िवकास आिण स ंघटना मक आरो य िवकासाला चालना ा .
सव तरा ंवर मन ु यबळ िवकासाच े सवा त मह वाच े आिण सामा य उि ह े िनरोगी आिण
आनंदी जीवना साठी स मता ( मता ) िनमा ण करण े आहे. मनु यबळ िवकास उि े सा य
कर यासाठी आव यक असल े या धोरणा मक ि य ेम ये खालील गो चा समाव ेश होतो :
एनजीओ वापरण े, िवक ीकरण , संसाधना ंचे एक ीकरण आिण सरकारच े सम वय आिण
यावसाियकता .
१.६ मानव स ंसाधना या भूिमका आिण काय
नवीन वातावरणान े उ ोगा ंसमोर अन ेक आ हान े आिण स ंधी िनमा ण के या आह ेत. नवीन
उप मा ंसाठी स ंधी आह ेत. या िदश ेने मनु यबळ िवकास कम चा या ंची मह वाची भ ूिमका
आहे. देशातील आ हान े आिण बदला ंब ल कम चा या ंना सतत िश ण द ेणे ही पिहली आिण
मुख भूिमका आह े. दुसरे हणज े कम चा या ंना कंपनीब ल िशि त कर या या ीन े.
ितसर े हणज े बदल या वातावरणासह िविवध तरा ंवर संघटनला आव यक असल े या
मूलभूत मता ंचे मू यांकन करण े आिण या ंचे पुनमू यांकन करण े. चौथा हणज े स व
तरांवर नवी न मता िवकिसत कर यासाठी धोरण े आखण े आिण याची अ ंमलबजावणी munotes.in
Page 8
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
8 करणे. पाचवी हणज े स या या लोक यव थापन णाल च े पुनरावलोकन , सुधारणा आिण
पुन जीवन करण े आिण यात मन ु यबळ िवकास यव थापकाची मह वप ूण भूिमका आह े.
मनु यबळ िवकासा या म ुख भूिमका आिण यांची ाथिमक काय :
अ) शासक - एचआरडी काय म आिण स ेवां या िवतरणासाठी सम वय ताि वक आिण
समथ न सेवा दान करतो
ब) िश क - यव थापन आिण कम चा या ंना मन ु यबळ िवकास स ंक पना आिण
उप मा ं या वापरात माग दश न आिण ी द ेते.
क) कॉ ॅ टर/सोिस ग प ेशिल ट इ ह ॅ युएटर - अंतग त HRD संसाधना ंना पूरक िक ंवा
पया य दे यासाठी िश ण आिण िवकासा या बा दा या ंसह भागीदारी .
ड) मू यांकनकता - य , गट िक ंवा सं था मक प रणामकारकत ेवर ह त ेपाचा भाव
ओळखतो .
ई) एचआरडी यव था पक - योजना , कम चारी, एचआरडी फ ं शन या कामाच े नेतृ व
आिण समथ न आिण एक ूण सं थेशी काय करणार े दुवे.
फ) क रअर ड े हलपम ट अॅड हायझर - य ना व ैयि क मता , मू ये आिण उि े यांचे
मू यांकन कर यास आिण क रअर आिण व ैयि क िवकास ि या ओळख यास , योजना
आख यात आिण अ ंमलात आण यास मदत करत े.
ह) बाजार - HRD ीकोन , काय म आिण स ेवांसाठी बाजार आिण करार .
ई) मटे रअ स िडझायनर - िलिखत , ि ह य ुअल िक ंवा इल े ॉिनकली म य थी
िशकव या या साम ीची िनिम ती करतो .
ज) संघटना बदलाचा एज ंट - सं थे या वत नात आिण स ंरचनेत बदल भािवत करतो
आिण समथ न करतो .
च) काय दश न स लागार (िनड्स अॅनािल ट ) - आदश आिण वा तिवक काय दश न
प रि थत मधील अ ंतर ओळखतो आिण िवस ंगतीची कारण े ठरवतो .
छ) ो ाम िडझायनर - उि े तयार करतो , साम ी प रभािषत करतो आिण िव िश
ह त ेपासाठी ि याकलाप िनवडतो आिण अन ु म करतो .
झ) संशोधक - नवीन मािहती ओळखतो , िवकिसत करतो िक ंवा चाचणी करतो (उदा.
िस ांत, संशोधन , संक पना , तं ान , हाड वेअर) आिण स ुधा रत य , गट िक ंवा
सं था मक काय दश नासाठी मािहतीच े याच े प रणा म हण ून भाषा ंतर करतो .
मनु यबळ िवकासाची काय 3 ेण म य े वग क ृत केली जाऊ शकतात उदा .
munotes.in
Page 9
मानव स ंसाधन िवकासाचा आढावा व प , वैिश ्ये आिण य ेये
9 १) यव थापक य काय
२) यव था मककाय
३) स लागार काय .
१) यव थापक य काय : यात (i) िनयोजन ii) आयोजन , iii) िद दश न आिण iv) िनयं ण
समािव आह े.
i) िनयोजन : अंितम उि ा ंनुसार, मनु यबळ िवकास योजना द ैनंिदन ि याकलाप तस ेच
दीघ कालीन काय म आखत े. मनु यबळ िवकासाम य े मानवी स ंसाधन े, आव यकता ,
भरती, िनवड , िश ण इ याद च े िनयोजन समािव आह े. यात कम चारी गरजा , बदलणारी
मू ये, वृ ी आिण कम चा यांचे वत न आिण या ंचा स ं थेवर होणारा प रणाम या ंचाही
समाव ेश आह े.
ii) संघटन: संघटना ह े समा कर याच े साधन आह े. कृतीचा िनि त माग पार पाडण े
आव यक आह े. एचआरडी िवश ेष िवभाग आिण सामा य िवभाग या ं यातील स ंबंध राखत े
आिण या ंना स ला द ेते.
iii) िद दश न: योजना काया ि वत कर यासाठी HRD लोकांना आ ा द ेते, नेतृ व करत े
आिण सि य करत े. यो य िदशािनद शा ार े, कम चा या ंचे इ छ ुक आिण भावी सहकाय
सुरि त करण े श य आह े. औ ोिगक आिण मानवी स ंबंध यो य स ूचनां ारे िनमा ण होऊ
शकतात . िश ण काय मांचे लेखापरी ण करण े, कामगार उलाढाली या न द च े िव ेषण
करणे, मनोबल िनद िशत करण े, सव ण करण े, वतं मुलाखती घ ेणे इ यादी ार े िनयं ण
केले जाते.
२) काया मक घटक : नोकरी द ेणे हे HRM चे पिहल े काय आहे. यासाठी , िवकासाला
नोकरीच े िव ेषण, मानव स ंसाधन िनयोजन , भरती िनवड , िनयु , इंड शन आिण अ ंतग त
गितशीलता यासाठी जाव े लागेल.
अ) रोजगार : नोक या िनमा ण करण े आिण या नोक या ंम ये लोका ंना भरती करण े हे
पिहल े काय आहे:
आ) नोकरीच े िव ेषण : याम य े एखा ा िविश नोकरी या काया मक आिण
जबाबदा या ंशी संबंिधत मािहतीचा अ यास करण े आिण गोळा करण े समािव आह े.
ब) मानव स ंसाधन िनयोजन : सं थेकडे यो य व ेळी पुरेशा पा य उपल ध असतील ,
सं थे या गरजा प ूण करतील आिण य ना समाधान िमळतील अशा नोक या करत
असतील ह े िनि त कर याची आिण खा ी द े याची ही एक ि या आह े.
क) भत : ही संभा य कम चा या ंचा शोध घ े याची आिण या ंना सं थेम ये नोकरीसाठी
अज कर यासाठी उ ेिजत कर याची ि या आह े.
ड) िनवड : यो य कार या कम चा या ंची िनवड कर यासाठी म ुलाखतीची यव था करण े. munotes.in
Page 10
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
10 इ) िनयु : िनवडल े या उम ेदवाराला यो य नोकरी या पदा ंवर ठेवणे.
िश ण : नवीन उम ेदवारा ंना सं थे या वातावरणात व ृ करण े आिण या ंना अिभम ुख
करणे आिण या ं याम य े यो य व ृ ी िवकिसत करण े.
मानव स ंसाधन िवकास : ही वत मान आिण भिव यातील नोकरी आिण स ं था मक
गरजांवर आधा रत कौश य े, ान, सज नशील मता , मू ये, वृ ी, वचनब ता इ यादी
सुधारणे, बदल आिण बदल याची ि या आह े.
क) पगार, वेतन िक ंवा फायद े इ. िनि त करण े: या ि य ेम ये नोकरीच े मू यांकन, वेतन
आिण व ेतन सव ण आिण व ेतन स ंरचना िनि त करण े समािव आह े.
ड) मानवी स ंबंध : रोजगार िवकास आिण भरपाई या ंसार या िविवध मानवी स ंसाधन
धोरणे आिण काय मांचा सराव करण े आिण कम चा या ंम ये पर परस ंवादाम ुळे वैयि क
कामगार आिण यव थापन , कामगार , कामगार स ंघटना आिण यव थापन या ं यातील
संबंधांची भा वना िनमा ण होत े.
३) स लागार काय : मानव स ंसाधन यव थापकाकड े ुमर: रलेशनिशपच े यव थापन
कर यासाठी िवश ेष िश ण आिण िश ण आह े. तो या या े ातील त आह े आिण
यामुळे सं थे या मानव स ंसाधनाशी स ंबंिधत बाब वर मौ यवान स ला द ेऊ शकतो . तो
यांना स ला द ेतो: अ) कम चारी काय म, धोरणे आिण काय प ती तयार करण े आिण
मू यमापन करण े, चांगले मानवी स ंबंध सा य करण े आिण राखण े आिण उ च कम चारी
मनोबल ; b) िवभागीय म ुख जस े क मन ु यबळ िनयोजन , नोकरीच े िव ेषण आिण रचना ,
भरती आिण िनवड िनय ु , िश ण , काय दश न मू यांकन इ .
तुमची गती तपासा :
१) मानव स ंसाधन िवकास (HRD) या भ ूिमका आिण काय चचा करा.
१.७ सारांश
मानवी स ंसाधन िवकास हा स ं था मक , गट आिण व ैयि क उि े सा य कर यासाठी
य या िवकासासाठी एक प तशीर आिण िनयोिजत ी कोन आह े. हे मानवी
संसाधना ं या िवकासाशी स ंबंिधत आह े जसे क ान , मता , कौश य े, मता आिण
कम चारी - नोकरी या समाधानासह उि े सा य करण े आिण राखण े. एचआरडी ही सतत
आिण कधीही न स ंपणारी ि या आह े. हे मु यतः कामावर मानवी स ंसाधन े यव थािपत
कर या शी स ंबंिधत आह े. हे सं थेला, जा तीत जा त नफा आिण उ पादकता आिण
य ना नोकरीच े समाधान िमळिव यास मदत करत े. मानव स ंसाधन े अ याव यक , उपयु
आिण उ ेशपूण बनव यात एचआरडी मह वप ूण भूिमका बजावत े. जलद बदलणार े
संघटना मक वातावरण आिण पया वरणीय बद लांना ितसाद द े यासाठी स ं थेने नवीन
तं ांचा अवल ंब कर याची गरज ल ात घ ेता HRD ला मह व आह े.
munotes.in
Page 11
मानव स ंसाधन िवकासाचा आढावा व प , वैिश ्ये आिण य ेये
11 १) मानव स ंसाधन : लोकांकडे असल ेली सव कौश य े, मता , ान या ंची एक ूण बेरीज.
२) मानव स ंसाधन यव थापन : लोकांना हाताळ याची ि या .
३) मानव स ंसाधन िवकास : मानवा ची पातळी वाढव याची ि या .
४) समुपदेशन:स ला द ेणे
५) िवकास : हे अशा ि याकलापा ंचे ितिनिध व करत े जे भिव यातील आ हान े आिण
जबाबदा या ंसाठी कम चारी तयार करतात .
६) उ पादकता :सं था दान करत असल े या म ुख उ पादन िक ंवा सेवेचे माण िक ंवा
प रमाण .
७) नोकरीच े समाधान : अनुकूलता, ितकूलता
(* मानव संसाधन िवकास / मनु य बळ िवकास , HRD हे श द समान अथा ने वापरल े
आहेत. )
१.८
१) मानव संसाधन िवकास या या करा, व प आिण वैिश ्य सांगा
२) HRD ची गरज आिण या ी िव त ृत करा .
३) HRD या भ ूिमका आिण काय यांची चचा करा.
४) HRD चे येय आिण मह व प करा .
५) भारतातील मन ु यबळ िवकासा या सम या ंची चचा करा.
१.९ संदभ
1) P. Subba Rao- "Essentials ot Human ~ esource' mana ~
emeanntd Industrial Relations. "Himalaya Publishing House,
2002.
2) Dr.T.D.Tiwari - "Human Resource Development - A New
Perspective". Shanti Prakashan 2003.
3) Gary Dessler -"Human Resqurce Management"
4) Stephen R.Robbins -"Organizational Behaviour"
5) Sudhir Daura -"Human Resource Development and Personnel
Management".
6) Mamoria and Gankar - "Personnel Management" Himalaya
Publishing House. 2002.
munotes.in
Page 12
12 २
मानव स ंसाधन िवकासाची गरज , या ी आिण काय
घटक स ंरचना :
२.० उि ्ये
२.१ तावना
२.२ मानव स ंसाधन िवकास या ी
२.३ मानव स ंसाधन िवकासा या भ ूिमका आिण काय
२.४ मानव स ंसाधनाच े मह व / मह व
२.५ भारतातील मानव स ंसाधन िवकासा या सम या
२.६ जागितक क रणाचे प रणाम
२.७ मानव स ंसाधन िवकासातील नवीन िदशा
२.८ सारांश
२.९
२.१० संदभ
२.० उि ्ये
िव ा या ना मानव स ंसाधन िवकासा या या ीची ओळख क न द ेणे
HRD ची काय समज ून घेणे
HRD या सम या समज ून घेणे
जागितक करणा या स ंदभा त एचआरडी या गरज ेचे िव ेषण कर यासाठी िव ा या ना
मदत करण े
( * मानव संसाधन िवकास यासाठी HRD असे संि प करणात वापरल े आहे. )
munotes.in
Page 13
मनु यबळ िवकासाची गरज ,
या ी आिण काय
13 २.१ तावना
गितमान आिण िवकासािभम ुख बन ू इि छणा या िक ंवा वेगाने बदलणा या वातावरणात
यश वी हो यासाठी एचआ रडीची गरज आह े. सं था गितमान होऊ शकतात आिण या ं या
मानव स ंसाधन कम चा या ं या य ना ंमुळे आिण स मत ेनेच वाढ ू शकतात . धोरणे
कम चा या ंचे मनोबल आिण ेरणा उ च ठ ेवू शकतात , परंतु सं थेला गितमान बनव यासाठी
आिण ितला नवीन िदशा द े यासाठी ह े य न प ुरेसे नाहीत .
कम चा या ंची मता सतत स ंपादन करण े, बळकट करण े आिण वापरण े आव यक आह े. या
उ ेशासाठी , कम चारी ज े हा या ंचा पुढाकार वापरतात , जोखीम घ ेतात, योग करतात ,
नवनवीन गो ी घडव ून आणतात त े हा स म स ंघटना मक स ं कृती आव यक असत े.
जागितक पध या बदल या प रि थती , तं ानातील गती आिण ख ु या आिथ क
वातावरणा या स ंदभा त हा कलख ूप मोठा आह े.
अ) मनु यबळाची ग ुणव ा अ यावत कर यासाठी : एखा ा उ ोगसम ूहा या वाढ या
आिण बदल या गरजा ंनुसार मन ु यबळाची ग ुणव ा अ यावत कर यासाठी मन ु यबळ
िवकास उप म आव यक आह ेत. हे यव थापक य अ चिलतपणा टाळत े; एचआरडी
रचनाकाराम ुळे उ च तरावरील र पद े आंत रक र या भरली जाऊ शकतात कारण त े
सवा त खाल या तरावर काम करणा या कम चा या ंना िश ण आिण वय ं:िवकासा या
संधी दान करतात .
ब) भिव यातील म नु यबळा या गरजा प ूण कर यासाठी : सं थे या भिव यातील
मनु यबळा या गरजा प ूण कर यासाठी मन ु यबळ िवकास आव यक आह े. अिधकारी ,
यव थापक , पय वे क नोकरी सोडतात िक ंवा वया या कारणाम ुळे िनवृ होतात . स म
किन ा ंनी या ंची ि थती घ ेणे आव यक आह े. संर णाची द ुसरी फळी हण ून स म
यव थापका ंची टीम तयार ठ ेव यासाठी आरडीची आव यकता आह े.
क) उ च तरावरील पोकळी भर यासाठी : यव थापना या वर या आिण म यम
तरावर पोकळी िनमा ण हो याची श यता आह े कारण मोठ ्या सं येने जुने र क लवकरच
िनवृ हो याची श यता आह े. यामुळे अशी पद े भर यासाठी िशि त यव थापक य
कम चा या ंची ता काळ गरज आह े.
ड) कम चा या ं या व :िवकासाची मागणी प ूण कर यासाठी : कम चा या ं या वय ं:िवकास
आिण क रअर िवकास आका ं ां या स ंदभा त गरजा प ूण कर यासाठी मन ु यबळ िवका स
आव यक आह े. यां या वय ं:िवकासासाठी कम चा या ंची मागणी , िश ण स ुिवधा, र ेशर
कोस , पदो नती आिण बद या , क रअर माग दश न इ. कम चा या ंचा वय ं:िवकास आिण
क रअर िवकास प ूण कर यासाठी मन ु यबळ िवकास काय मांची आव यकता आह े.
ए) बाजारा या ि थ तीचा सामना करण े : गे या काही वषा म ये ती पधा मुळे
बाजारातील प रि थती मोठ ्या माणात बदलली आह े. या पधा ना सामोर े जा यासाठी
कम चा या ंना चा ंगले: िशि त असण े आव यक आह े. munotes.in
Page 14
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
14 फ) जग याची ताकद िवकिसत कर यासाठी : स या या पधा मक माक िटंग
वातावरणात िटक ून राह यासाठी एचआरडी ो ामर आव यक आह ेत. एखादा उप म
केवळ ग ुणव ा स ुधा न , खच कमी क न आिण अप यय टाळ ून बाजारातील पध चा
सामना क शकतो . हे सव मनु यबळ िवकासा ार े श य आह े.
ग) तांि क बदला ं या आ हाना ंना त ड द े यासाठी : यवसाया या य ेक े ात ता ंि क
बदल व ेगाने होत आह ेत. वेगाने होत असल ेले तांि क बदल आ मसात कर यासाठी
मनु यबळ िवकास काय मांची आव यकता आह े. खरे तर नवीन त ं ान , संगणक,
ऑटोम ेशन ( वयंचलन) इ याद चा प रचय मन ु यबळाला िश ण िद याव रच श य
होईल.
ह) उ पादन मता प ूण तः वापर यासाठी : उपल ध उ पादन मत ेचा इ तम तरावर
वापर कर यासाठी मन ु यबळ िवकास आव यक आह े. यासाठी क ुशल मन ु यबळ प ुरवले
जाते.
इ) िव तार आिण िविवधीकरण स ुलभ कर यासाठी : एंटर ाइझ तरावर हाती
घेतले या िव तार आिण िविवधीकरण काय मां या प रणामी मन ु यबळाची आव यकता
पूण कर यासाठी मन ु यबळ िवकास उप म आव यक आह ेत.
ज) ि थर मश िनमा ण कर यासाठी : वत मान आिण भिव यकाळासाठी एखा ा
एंटर ाइझला आव यक ि थर , काय म, कुशल आिण प रप व मन ु यबळ तयार
कर यासाठी मन ु यबळ िवकास काय मांची आव यकता आह े.
क) रा ीय स ंसाधनाचा इ तम वापर कर यासाठी : HRD सव कार या एकतफ
घडामोडी टाळ यासाठी काय मतेतील कमतरता आिण रा ीय स ंसाधना ंचा अप यय
टाळ याचा य न करत े. यामुळे केवळ स ंघटना तरावर च न ह े, तर स ंपूण देशभरात
सरकारी पातळीवर मन ु यबळ िवकास काय म राबवण े आव यक आह े.
ल) औ ोिगक िवकासाची आ हान े पेल यासाठी : आधुिनक धत वर औ ोिगक
िवकासाम ुळे यावसाियक उप मा ंम ये सव तरा ंवर अप ु या िशि त कम चा या ंची सम या
िनमा ण झाली आहे. एचआरडी , अशा कार े पुरेसे ान आिण कौश या ंचे अंतर भ न
काढत े.
म) मजुरी या खचा वर िनय ं ण ठ ेव यासाठी : सं थेतील मन ु यबळाची कमतरता आिण
अित र मन ु यबळ या दो ही गो ी टाळ ून HRD कामगार खचा वर िनय ं ण स ुिनि त करत े.
भावी मानव स ंसाधन िनयो जना ार े, सं था मन ु यबळा या गरजा ओळख ू शकत े.
मनु यबळाची कमतरता अस यास कम चा या ंची भरती कर यासाठी प ुरेशा आिण व ेळेवर
उपाययोजना क े या जातात . पु हा, अित र मन ु यबळ अस यास , अित र मन ु यबळ
बदल यासाठी िक ंवा संपु ात आण यासाठी व ेळेवर उपाययोजना के या जाऊ शकतात .
तुमची गती तपासा :
१. मनु यबळ िवकासा या गरज ेची चचा करा. munotes.in
Page 15
मनु यबळ िवकासाची गरज ,
या ी आिण काय
15
२.२ मानव स ंसाधन िवकास या ी
मनु यबळ िवकासाची या ी ख ूप िव त ृत आिण अमया द आह े. वैयि क तरावर , जे हा
य ना या ं या मत ेची ओळख िदली जात े, ते हा या ंना पुढे काम कर यास आिण या ंचे
सव म काय कर यास व ृ केले जाते. यांना या ं या कलाग ुणांचा शोध घ े याची आिण
िवकिसत कर याची स ंधी िदली जात े. यांना या ं या वतः या े ातील िनण य घे याचे
वातं य देखील िदल े जाते. वैयि क आ मिव ास वाढव ून चांगले काम कर याची आवड
िनमा ण होत े आिण याम ुळे सवा गीण िवकास आिण जा तीत जा त उ पादनास हातभार
लागतो .
संघटना मक पातळीवर , मानवी स ंसाधना ंचा वापर , शोषण आिण प ुढील वापरासाठी
िशि त क े यामुळे सं थेला जा तीत जा त फायदा होतो . मानवी कौश या ंचा यो य
िनयोजन आिण वापर क न दीघ कालीन आिण अ पकालीन उि े पूण करता य ेतात.
सामािजक तरावर िविवध नोक या ं या स ंधी िनमा ण क न नवीन कौश या ंना आम ंि त
करता य ेईल.
शेवटी रा ीय तरावर , मनु यबळ िवकास सवा त भावी ठ शकतो . रा ीय उ प न
आिण आिथ क वाढीची गणना करताना , संभा य एचआरडी स ंक पना य ची मता ,
यांची वृ ी, आका ं ा, कौश य े, ान इ यादी तपासत े आिण आिथ क िनयोजनासाठी ठोस
आधार तयार करत े.
आप या द ेशात सा रत ेत HRD योगदान द ेऊ शकत े. पदवीिभम ुख िश णाऐवजी
यावसाियक िश ण आिण िश णाला रोजगाराची जोड िद यास द ेशाचे अ नेक स ुटू
शकतात . हे सू मपातळीएचआरडी ि कोन िवकिसत क न द ेखील क ेले जाऊ शकत े.
मनु यबळ िवकासाची या ी सतत िव तारत आह े' आिण िवकिसत होत आह े.
एचआरडी या या ी या स ंदभा त काही मह वाच े मु े खालील मा णे आहेत:
अ) काय दश न मू यमापन : हे मनु यबळ िवकासाच े मह वाच े े आह े. कम चा या या
काय मतेचा ग ंभीरपण े अ यास करण े आिण याची कामिगरी स ुधार यासाठी याला
माग दश न करण े हा यामागचा उ ेश आह े. कम चा या ला या या साम या ब ल आिण
कमकुवतपणाब ल सा ंिगतल े जाते आिण कमक ुवतपणा द ूर कर यासाठी आिण लस पॉइ ंट
(श ) अिधक मजब ूत कर यासाठी मदत िदली जात े. हे तं स म कम चा या ंची टीम तयार
कर यासाठी उपय ु आह े आिण या ं या आ म :िवकासासाठी द ेखील वापरल े जाते.
ब) संभा य म ू यमापन : हे कम चा या ं या मता ं या अ यासाशी स ंबंिधत आह े.
कम चा या ंची यो य िनय ु आिण क रअर िवकासासाठी ह े उपय ु आह े. संभा य म ू यांकन
हे यांचे िवश ेष गुण िवकिसत कर यासाठी उपय ु आह े याचा उपयोग क ंपनी या
ि याकलापा ं या िव तार आिण व ैिव यत ेसह फलदायीपण े केला जाऊ शकतो . munotes.in
Page 16
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
16 क) क रअर िनयोजन आिण िवकास : HRD अंतग त, कम चा या ंना या ं या आ म :िवकास
आिण क रअर िवकासासाठी माग दश न केले पािहज े. सं थेम ये िवकिसत हो याची श यता
असल े या स ंधी या ं या ल ात आण ून िद या पािहज ेत. यांना वय ं:िवकासासाठी े रत
केले पािहज े, जे दीघ काळासाठी स ं थेला उपय ु आह े. व र ा ंनी या स ंदभा त या ं या
किन ा ंना मािहती आिण माग दश न करण े अपेि त आह े. क रअर िवकास हा मन ु यबळ
िवकासाचा अिवभा य भाग आह े.
ड) िश ण आिण िवकास : िश ण हा मन ु यबळ िवकासाचा अिवभा य भाग आह े. हे
े य ना वत मान िक ंवा भिव यातील नोक या कर यास स म बनवणा या मुख
कौश या ं या िनयोजनब िश णा ार े ओळखण े आिण िवकिसत कर यात मदत कर यावर
ल क ि त करत े. िनयोिजत िश ण एकतर नोकरीवरच े िश ण जस े क जॉब रोट ेशन
िकंवा नोकरीबाह ेरचे िश ण आिण घरातील िश ण काय म अस ू शकत े.
इ) कम चारी क याण : हे HRD या काय े ात आह े. काय म आिण समाधानी कामगार
श िनमा ण कर यासाठी क याणकारी उप म उपय ु आह ेत. अशा स ुिवधांमुळे
कम चा या ंचे मनोबल उ ंचावत े. कम चारी क याणाम य े वै क य आिण मनोर ंजन स ुिवधा,
अनुदािनत क ॅ टीन मोफत वाहत ूक आिण व ै क य िवमा या ंचा समाव ेश होतो . अशा स ुिवधा
िश ण आिण मानव स ंसाधन िवकासासाठी स ु केले या इतर उपाया ंना समथ न देतात.
फ) बि स े आिण ो साहन : HRD म ये कम चा या ंना िशक या साठी, वाढ यास आिण
नवीन ग ुण, कौश य े आिण अन ुभव िवकिसत कर यासाठी ो सािहत कर यासाठी बि स े
आिण ो साहना ंची तरत ूद समािव आह े जे नजीक या भिव यात उपय ु ठरतील . ब ीस
हणज े चांग या कामाच े कौतुक. हे पदो नती , उ च पगार िक ंवा उ च दजा या व पात
असू शकत े.
ह) कामा या जीवनाची ग ुणव ा : कामा या जीवनाची ग ुणव ा िनयो ा आिण कम चारी
यां यातील स ु ढ स ंबंधांवर अवल ंबून असत े. पुढे पाहणार े धोरण , नोकरीची स ुर ा,
आकष क वेतन, सहभागी यव थापन आिण आिथ क आिण ग ैर:मौि क बि स े यासारख े
कम चारी लाभ कामा या जीवनाची ग ुणव ा स ुधार यासाठी ख ूप मदत करतील . कामा या
जीवनाची स ुधा रत ग ुणव ा कम चा या ंना सं थेशी ओळख िनमा ण कर यास मदत करत े.
ए) मानव स ंसाधन मािहती णाली : अशी णाली मािहती ब ँक हण ून काय करत े आिण
मानवी स ंसाधना ंचे िनयोजन आिण िवका स यो य रीतीन े सुलभ करत े. हे एचआरडी या
संदभा त व रत िनण य घे यास स ुलभ करत े. मनु यबळ िवकास बाब साठी तयार
संदभा साठी य ेक सं थेने अशी णाली स ु केली पािहज े. अशी मािहती अपड ेट करण े
देखील आव यक आह े. थोड यात , मनु यबळ िवकास काया ची या ी खालील मह वा या
पैलूंवर ल क ि त करत े:
१) कामाची प रि थती आिण क ॅ टीन, ेचेस हाऊिस ंग, कामगारा ं या व ैयि क सम या ,
शाळा आिण मनोर ंजन यासार या स ुिवधांशी संबंिधत क याणकारी प ैलू.
२) भरती, कम चा या ंची िनय ु , मोबदला , पदो नती ो साहन , उ पादकता इ याद शी
संबंिधत कामगार िक ंवा कम चारी प ैलू. munotes.in
Page 17
मनु यबळ िवकासाची गरज ,
या ी आिण काय
17 ३) औ ोिगक स ंबंधांचे पैलू ेड युिनयन वाटाघाटी , औ ोिगक िववादा ंचे िनराकरण , संयु
स लामसलत आिण साम ूिहक सौद ेबाजीशी स ंबंिधत आह ेत. सव तीन प ैलू य ांि क
िकंवा तांि क प े ा वेगळे हणून उ ोगातील मानवी घटकाशी संबंिधत आह ेत.
तुमची गती तपासा :
१) मनु यबळ िवकासाची या ी प करा .
२.३ मानव स ंसाधन िवकासा या भ ूिमका आिण काय
नवीन वातावरणान े उ ोगा ंसमोर अन ेक आ हान े आिण स ंधी िनमा ण के या आह ेत. नवीन
उप मा ंसाठी स ंधी आह ेत. या िदश ेने मनु यबळ िवकास कम चा या ंची मह वाची भ ूिमका
आहे. देशातील आ हान े आिण बदला ंब ल कम चा या ंना सतत िश ण द ेणे ही पिहली आिण
मुख भूिमका आह े.
दुसरे हणज े कम चा या ंना कंपनीब ल िशि त कर या या ीन े. ितसर े हणज े बदल या
वातावरणासह िविवध तरा ंवर कॉप र ेशनला आव य क असल े या म ूलभूत मता ंचे
मू यांकन करण े आिण या ंचे पुनमू यांकन करण े. चौथा हणज े सव तरा ंवर नवीन मता
िवकिसत कर यासाठी धोरण े आखण े आिण याची अ ंमलबजावणी करण े.पाचवे हणज े
िव मान लोका ंचे पुनरावलोकन , सुधारणा आिण नवस ंजीवनीद ेणे.
भूिमका ाथिमक काय
अ) शासक : एचआरडी काय म आिण स ेवां या िवतरणासाठी सम वय लॉिजि टक
आिण समथ न सेवा दान करतो .
ब) िश क : यव थापन आिण कम चा या ंना मानव स ंसाधन िवकास स ंक पना आिण
उप मा ं या वापरासाठी माग दश न आिण ी द ेते.
क) कॉ ॅ टर/सोिस ग प ेशिल ट इ ह ॅ युएटर : अंतग त एचआरडी स ंसाधना ंना पूरक
िकंवा पया य दे यासाठी िश ण आिण िवकासा या बा दा या ंसह भागीदारी .
ड) मू यमापनकता : य , गट िक ंवा सं था मक प रणामकारकत ेवर ह त ेपाचा भाव
ओळखतो .
ई) एचआरडी म ॅनेजर : योजना , कम चारी, एचआरडी काया चे नेतृ व आिण समथ न आिण
एकूण सं थेशी काय करणार े दुवे.
फ) क रअर ड े हलपम ट अॅड हायझर : य ना व ैयि क मता , मू ये आिण उि े यांचे
मू यांकन कर यात आिण क रअर आिण व ैयि क िवकास क ृती ओळख यास , योजना
आख यात आिण अ ंमलात आण यास मदत करत े.
ग) िश क /सुिवधाकता : मािहती सादर करतो , संरिचत िश ण अन ुभव िनद िशत करतो
आिण गट चचा आिण गट ि या यव थािपत करतो . munotes.in
Page 18
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
18 ह) माक टर : HRD ीकोन , काय म आिण स ेवांसाठी बाजार आिण करार .
ल) मटे रअ स िडझायनर : िलिखत , ि ह य ुअल िक ंवा इल े ॉिनकली म य थी
िशकव या या साम ीची िनिम ती करतो .
ज) संघटना बदलाचा एज ंट : सं थे या वत नात आिण स ंरचनेत बदल भािवत करतो
आिण समथ न करतो .
के) काय दश न स लागार (िनड्स अॅनािल ट ) : आदश आिण वा तिवक काय दश न
प रि थत मधील अ ंतर ओळखतो आिण िवस ंगतीची कारण े ठरवतो .
एल) ो ाम िडझायनर : उि े तयार करतो , साम ी प रभािषत करतो आिण िविश
ह त ेपासाठी ि याकलाप िनवडतो आिण अन ु म करतो .
एम) संशोधक : नवीन मािहती ओळखतो , िवकिसत करतो िक ंवा चाचणी करतो (उदा.
िस ांत, संशोधन , संक पना, तं ान , हाड वेअर) आिण स ुधा रत य , गट िक ंवा
सं था मक काय दश नासाठी मािहतीच े याच े प रणाम हण ून भाषा ंतर करतो .
मनु यबळ िवकासाची काय ३ ेण म य े वग क ृत केली जाऊ शकतात उदा .
१) यव थापक य काय
२) ऑपर ेिट ह फ ं शन
३) स लागार काय .
i) िनयोजन : अंितम उि ा ंनुसार, HRD दैनंिदन ि याकलाप तस ेच दीघ कालीन
काय मांसाठी योजना आखत े. मनु यबळ िवकासाम य े मानवी स ंसाधन े, आव यकता ,
भरती, िनवड , िश ण इ याद च े िनयोजन समािव आह े. यात कम चारी गरजा , बदलणारी
मू ये, वृ ी आ िण कम चा या ंचे वत न आिण या ंचा स ं थेवर होणारा प रणाम या ंचाही
समाव ेश आह े.
ii) संघटन : संघटना ह े समा कर याच े साधन आह े. कृतीचा िनि त माग पार पाडण े
आव यक आह े. एचआरडी िवश ेष िवभाग आिण सामा य िवभाग या ं यातील स ंबंध राखत े
आिण या ंना स ला द ेते.
iii) िद दश न : योजना काया ि वत कर यासाठी HRD लोकांना आ ा द ेते, नेतृ व करत े
आिण सि य करत े. यो य िदशािनद शा ार े, कम चा या ंचे इ छ ुक आिण भावी सहकाय
सुरि त करण े श य आह े. औ ोिगक आिण मानवी स ंबंध यो य स ूचनां ारे िनमा ण होऊ
शकतात .
iv) िनयं ण : याचा अथ कामिगरी योजना आिण िनद शांनुसार आह े क नाही ह े स यािपत
करणे. या ि य ेत काही िवचलन आढळ यास , या ुटी दूर करण े देखील व रत क ेले
जाते. िश ण काय मांचे लेखापरी ण करण े, कामगार उलाढाली या न द च े िव ेषण munotes.in
Page 19
मनु यबळ िवकासाची गरज ,
या ी आिण काय
19 करणे, मनोबल िनद िशत करण े, सव ण करण े, वतं मुलाखती घ ेणे इ यादी ार े िनयं ण
केले जाते.
२) ऑपर ेिट ह फ ं श स : नोकरी द ेणे हे HRM चे पिहल े काय आहे. यासाठी , िवकासाला
नोकरीच े िव ेषण, मानव स ंसाधन िनयोजन , भरती िनवड , लेसम ट, इंड शन आिण
अंतग त गितशीलता यासाठी जाव े लागेल.
अ) रोजगार : नोक या िनमा ण करण े आिण या नोक या ंम ये लोका ंना भरती करण े हे
पिहल े काय आहे:
आ) नोकरीच े िव ेषण : याम य े एखा ा िविश नोकरी या ऑपर ेश स आिण
जबाबदा या ंशी संबंिधत मािहतीचा अ यास करण े आिण गोळा करण े समािव आह े.
ब) मानव स ंसाधन िनयोजन : सं थेकडे यो य व ेळी पुरेशा माणात पा य उपल ध
असतील , सं थे या गरजा प ूण करतील आिण य ना समाधानही द ेऊ शकतील अशा
नोक या करत असतील ह े िनि त कर याची आिण खा ी द े याची ही एक ि या आह े.
ड) िनवड : यो य कारच े कम चारी िनवड यासाठी म ुलाखतीची यव था करण े.
ए) िनयु : िनवडल े या उम ेदवाराला यो य नोकरी या पदा ंवर ठेवणे.
िश ण : नवीन उम ेदवारा ंना सं थे या वातावरणात व ृ करण े आिण या ंना अिभम ुख
करणे आिण या ं याम य े यो य व ृ ी िवकिसत करणे.
फ) मानव स ंसाधन िवकास : ही वत मान आिण भिव यातील नोकरी आिण स ं था मक
गरजांवर आधा रत कौश य े, ान, सज नशील मता अिभयो यता , मू ये, वृ ी, वचनब ता
इ यादी स ुधारणे, मोि ड ंग आिण बदल याची ि या आह े.
क) पगार, वेतन िक ंवा फायद े इ. िनि त करण े : या ि य ेम ये नोकरीच े मू यांकन, वेतन
आिण व ेतन सव ण आिण व ेतन स ंरचना िनि त करण े समािव आह े.
ड) मानवी स ंबंध : रोजगार िवकास आिण भरपाई या ंसार या िविवध मानवी स ंसाधन
धोरणे आिण काय मांचा सराव करण े आिण कम चा या ंम ये पर परस ंवादाम ुळे वैयि क
कामगार आिण यव थापन , कामगार , कामगार स ंघटना आिण यव थापन या ं यातील
संबंधांची भावना िनमा ण होत े.
इ) मानव स ंसाधन यव थापनाची प रणामकारकता : हे सं था मक आरो य आिण
मानव स ंसाधन ऑिडिट ंग ारे मोजल े जाऊ शकत े.
३) स लागार काय : मानव स ंसाधन यव था पकाकड े मानव : संबंध यव थािपत
कर यासाठी िवश ेष िश ण आिण िश ण आह े. तो या या े ातील त आह े आिण
यामुळे सं थे या मानव स ंसाधनाशी स ंबंिधत बाब वर मौ यवान स ला द ेऊ शकतो . तो
यांना स ला द ेतो: अ) कम चारी काय म, धोरणे आिण काय प ती तयार करण े आिण
मू यांकन करण े, चांगले मानवी स ंबंध सा य करण े आिण राखण े आिण उ च कम चारी munotes.in
Page 20
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
20 मनोबल ; b) िवभागीय म ुख जस े क मन ु यबळ िनयोजन , नोकरीच े िव ेषण आिण रचना ,
भरती आिण िनवड िनय ु , िश ण , काय दश न मू यांकन इ .
२.४ मानव स ंसाधनाच े मह व / मह व
मानव स ंसाधन , आिथ क आिण भौितक स ंसाधना ंसह : एखा ा स ं थेम ये व त ू आिण
सेवां या िनिम तीम य े योगदान द ेतात.
मनु यबळ िवकासाच े मह व खालील ि कोनात ून पािहल े जाऊ शकत े :
(अ) सं था मक तरावर : सं थेतील मन ु यबळ िवकासाच े मह व खालील घटका ं या
मदतीन े पािहल े जाऊ शकत े.:
अ) सं थेचे यश ह े ित या मानवी स ंसाधना ंची मता , यो यता , काय मता आिण
प रणामकारकता यावर मोठ ्या माणात अवल ंबून असत े.
ब) स मत ेची ती भावना िवकिसत कर यासाठी मन ु यबळ िवकास णाली ह े
यव थापनाच े एक आव यक साधन आह े.
क) मनु यबळ िवकास ह े य , सं था आिण समाज या ं या वचनब उि ा ं या
पूत तेसाठी उपय ु आह े. हे य ची मता आिण काय मता वाढवत े जे वैयि क
क याणाम य े दीघ काळापय त ितिब ंिबत हो याची श यता असत े,
ड) एचआरडी स ं थेतील कम चा या ंची मता आिण प रणामकारकता िवकिसत करत े. हे न
वापरल ेली ऊजा , काय दश न आिण सज नशीलता बाह ेर आणत े.
ए) िनरोगी स ं था मक वातावरण िनमा ण क न , मानवी स ंसाधना ंना े रत क न , संघकाय
िवकिसत क न आिण वचनब ता िनमा ण क न कम चा या ं या िवकासासाठी ही एक
वै ािनक प त आह े.
फ) मानव स ंसाधन िवकास कम चा या ंना या ं या लपल े या ितभ ेचा उ च उ पादकत ेसाठी
वापर कर यास व ृ करत े.
ग) HRD मजबूत व र : अधीन थ स ंबंध िवकिसत करत े, नोकरीत समाधान िनमा ण
करते, सं था मक आरो य स ुधारते आिण कम चा या ंचे मनोबल, सांिघक भावना आिण िन ा
सुधारते.
ह) कम चा या ं या मनात आपल ेपणाची भावना िक ंवा "आ ही :भावना " आिण मोठ ्या
सं था मक उि ा ंची जाणीव .
ई) यवसाय उ ोगाची वाढ आिण सम ृ ी िनि त कर यासाठी मन ु यबळ िवकास हा
मह वाचा घटक आह े.
ज) संघटना मक प रणामका रकता HRD वर अवल ंबून असत े कारण त े सं थेतील
लालिफतीवाद आिण प पातीपणाला पराव ृ कर यासाठी वातावरण िनमा ण करत े. munotes.in
Page 21
मनु यबळ िवकासाची गरज ,
या ी आिण काय
21 क) मनु यबळ िवकास ह े कम चारी िवभागाच े मु य क आह े.
ल) हे यो य मन ु यबळ िनयोजन आिण िश णात मदत करत े.
म) हे काय श या क रअर या आका ं ा पूण कर याच े आ ासन द ेते.
ण) ते संघटना मक उि ा ं या काशात काय रत श ची भिव यातील गरज प ूण करत े.
अ) सहकारी कम चारी स ंघ हण ून काम करतात .
ब) य ना उठ याची प ूण संधी िदली जाऊ शकत े.
क) यो य ेरणा असल े या य या ं या ितभ ेचा श य ितत या चा ंग या कार े उपयोग
क शकतात .
ड) मनु यबळ िवकास य ेक कम चा याची मता ओळख ून याला स मान दान करतो .
(क) सामािजक तरावर : एकूणच समाज हा चा ंग या मानवी स ंसाधन प त चा म ुख
लाभाथ आह े.
अ) रोजगारा या स ंधी वाढतात .
ब) दुिम ळ ितभा ंचा उ म वापर क ेला जातो . या क ंप या लोका ंना पैसे देतात आिण या ंना
स मानान े वागवतात या न ेहमी इतरा ंपे ा पुढे असतात आिण उ क ृ प रणाम द ेतात.
क) समाधानी व ैयि क कम चारी द ेखील व ेगवेग या स ं थेत सामील होऊन समाजासाठी
योगदान द ेऊ शकतात .
ड) कम चा या ंना अिधक जबाबदार पद द ेऊन या ंचा सामािजक दजा वाढिवला जातो .
ए) समाज य ना कठोर प र म कर यासाठी आिण या ं या कलाग ुणांना ओळख ून
सं थेम ये योगदान द े यासाठी तयार करतो .
फ) HRD मानवी स ंसाधनाचा यो य वापर आिण कचरा द ूर कर याचा य न करते.
ग) एचआरडी लोका ंना यो य नोक या द ेते.
(ड) रा ीय तरावर : जे हा देशा या लोका ंचा आिथ क उ ोगा ं या िवकासासाठी सव म
वापर क ेला जातो त े हा रा ीम ंत बनत े. देशाची आिथ क आिण भौितक गती
वाढव यासाठी य या मता , ितभा , कौश य े आिण ानाचा वापर क ेला जातो . ते
देशाची न ैसिग क संसाधन े बनतात .
तुमची गती तपासा :
१) HRD चे मह व प करा
munotes.in
Page 22
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
22 २.५ भारतातील मानव स ंसाधन िवकासा या सम या
मनु यबळ िवकासा या िविवध सम या खालील माण े उ ृत के या जाऊ शकतात :
१) यव थापना या सम या : ब याच भारतीय स ं थांम ये यावसाियक ि कोनाचा
अभाव आह े. ते मनु यबळ िवकास काय मांना कचरा मानतात
२) कम चा या ं या सम या : कम चा या ंना पार ंपा रक वातावरणाची इतक सवय झाली आह े
क ते काम आिण स ं थेकडे बघ याचा ि कोन बदलायला तयार नाहीत . कम चारी नवीन
क पना वीकार यास आिण अ ंमलात आण यास कचरतात . ते िश ण काय म
घे यासही नकार द ेतात. कम चा या ं या नकारा मक व ृ ीमुळे मनु यबळ िवकास काय म
राबव यात सम या िनमा ण होतात .
३) िश का ंची सम या : िश ण आिण िवकासाची जबाबदारी असल े या िश का ंकडे
अनेकदा अन ुभव आिण ानाचा अभाव असतो . पु हा, चांग या िश का ं या ग ुणांचे
िनयोजन विचतच होत े. बरेचदा, यां याकड े यावहा रक ानाचा अभाव असतो . पु हा
अथ पूण आिण उ ेशपूण िश ण द े यासाठी या ं याकड ून कोणत ेही िनयोजन आिण तयारी
नसते.
४) िश ण काय मांचा दजा िनकृ : भारतात िश ण काय मांचा दजा खराब आह े.
काही व ेळा, वेळ, साम ी , िश का ंची िनवड आिण इतर , िश ण काय मांची े े रचना
केली जातात आिण िक ंवा आदश वादी आिण अ यवहाय य नी ठर वली जातात .
५) कामगार स ंघटना ं या सम या : भारतात , कामगार स ंघटना ंचे काही न ेते वाथ आिण
आ मक ि त आह ेत. ते कामगारा ंना िश ण काय मांना उपि थत राह नय े िकंवा सहभागी
होऊ नय े यासाठी ो सािहत करतात . कामगार स ंघटना ं या अशा नकारा मक व ृ ीमुळे
िश ण काय मांना अडथळा िनमा ण होतो .
६) बदल ओळख यात सम या : भारतीय क ंप यांचे यव थापन अन ेकदा पया वरणातील
बदल ओळख यात अपयशी ठरत े. प रणामी , यांना मन ु यबळ िवकास काय मांची गरज
भासत नाही आिण त े बदल ओळख ूनही त े यांचे काय समान दजा आिण काम गारां या
सं येसह आिण याच पार ंपा रक प तीन े सु ठेवतात.
७) ाहकांम ये दज दार जाणीव ेचा अभाव : ाहका ंना उपल ध असल े या व त ू आिण
सेवां या कारा ंची इतक सवय झाली आह े क , ते व तू आिण स ेवां या चा ंग या दजा साठी
त ार कर याची िक ंवा आवाज उठव या ची पवा करत नाहीत . यामुळे कंपनीला अस े वाटत े
क ते ाहका ंना जे काही ऑफर करतात त े पुरेसे आिण यो य आह े आिण त े सं थेतील
गुणव ा आिण मानक े सुधार यासाठी आिण स ुधार यासाठी य न करत नाहीत . प रणामी ,
मानवी स ंसाधन े सुधार याची आिण िवकिसत कर याची गरज अशा सं थांना उ वत नाही .
८) सरकारकड ून पािठ ंबा नसण े : अनेकदा अस े हटल े जाते क एखा ा रा ाची स ंप ी
तेथील लोका ं या ग ुणव ेवर अवल ंबून असत े. या स ंदभा त, केवळ शाळा :
महािव ालया ंम येच न ह े, तर िविवध स ं थांम ये काम करणा या कम चा या ंनाही श ै िणक munotes.in
Page 23
मनु यबळ िवकासाची गरज ,
या ी आिण काय
23 गुणव ा वाढव यासाठी ो साहन द े यासाठी सरकारन े पुरेशी पावल े उचलली पािहज ेत
आिण उपाययोजना स ु के या पािहज ेत. देशात िश ण क े सु कर यासाठी सरकारन े
मदत करावी . मा , स या सरकारकड ून सि य ि लपपोट चा अभाव आह े.
तुमची गती तपासा :
१) भारताती ल मन ु यबळ िवकासा या सम या समजाव ून सांगा.
२.६ जागितक कारणाच े प रणाम
मानवस ंसाधन िवकास बाजारा या अथ यव थ ेत मह वाची भ ूिमका बजावत े आिण
याह नही अिधक हणज े भारतासार या बाजार प रि थतीकड े झुकणा या अथ यव थ ेत.
जागितक पधा मकत ेने आज आप या कडे जे आहे या या िव ितरप े ाहक तयार क ेले
आहेत. ही सम या , आ हान आिण स ंधी आह े. जागितक पधा मकत ेला ितसाद हणज े
'नवीन ाहक '. नवीन ाहका ं या गरजा आिण इ छा ंची पूत ता करण े, ाहका ं ती मानवी
ि कोन असल े या स म , िवकिसत मानव स ंसाधनां या मागणीची प ूत ता करण े.
अशा कार े, उदारीकरणाचा मन ु यबळ िवकासावर सकारा मक प रणाम होतो . उदारीक ृत
भारतातील उ ोगा ंची मन ु यबळ िवकास धोरण े अशी असतील :
अ) सं थे या स ंरचनेचा आकार कमी करण े.
ब) स ि य स ंरचने या व ैिश ्यांवर आधा रत स ं था स ंरचना तया र करण े.
क) संरचना मक स ं थेम ये अंतग त ाहक ि कोनाची या ी दान करण े
ड) सव तरा ंवर रोजगार सम ृ करण े.
ए) वाय नोक या िनमा ण करण े.
फ) कामिगरी िनयोजन आिण िवकास .
ग) पय वे णाप े ा स मीकरणाला ाधा य द ेणे.
ह) सांिघक काया साठी अन ुकूल वातावरण दान करण े.
इ) नवीन ाहक अिभम ुखतेसाठी म ू य िनमा ण करण े.
ज) नािव यप ूण आिण सज नशील क पना ंना ो साहन द ेणे.
क) सव कम चा या ंना संक पना मक आिण मािहती द ेणारी भ ूिमका दान करण े.
ल) आगाऊ आिण सहभागी ीकोन िवकिसत करण े
म) सं कृती इमारत .
ण) स मता इमारत . munotes.in
Page 24
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
24 ओ) ेरणा इमारत .
प) आ मिव ास िनमा ण करण े.
क़) वचनब ता इमारत .
र) यावसाियक गटा ंची रचना करण े.
व) पध भोवती म ू य णाली क िवकिसत करण े.
वा) वयंचिलत मन ु यबळ िवकासाम य े योगदान द ेणारी ब ीस णाली िवकिसत करण े.
) िविवध नोक या ंब ल यो यता िवकिसत करण े आिण नोकरी िफरव यास ो साहन द ेणे.
य) िव मान कौश य े, ान आिण मता ंम ये होणारी झीज रोख यासाठी आरो य स ुिवधा
पुरवणे.
झ) कम चा या ं या सामािजक गरजा प ूण कर यासाठी सामािजक आिण सा ं कृितक काय म
दान क रणे.
तुमची गती तपासा :
१) जागितक करणाचा मानव स ंसाधन िवकासाचा भाव तपासा .
२.७ मानव स ंसाधन िवकासातील नवीन िदशा
आज मन ु यबळ िवकास े ावर अन ेक सम या आिण ड भाव टाकतात आिण भिव यात
मनु यबळ िवकासा या सरावाला आकार द ेतील. या सम या आिण ड कामा चे प य ा य
आिण क रअर माग देखील स ुचवू शकतात िजथ े तुमची अि तीय कौश य े, ितभा आिण
आवड मह वप ूण योगदान द ेऊ शकतात . मानव स ंसाधन िवकास स ंक पना त व ान आिण
वार य व ेगाने लटकत आह े आिण त े सं थेला चा ंगले वातावरण आिण िदशा दान करत े.
एचआरडी या िदशा िनद शांचे नवीन े खाली वण न केले आहे:
(अ) िश ण : काय थळा या गरजा , सं था मक उि े आिण ता ंि क गती बदलत
रािह यान े ते वतःचा प ु हा शोध घ ेत राहील . िडझाइन , ितभा , साम ी , िवतरण आिण
प रणामा ंम ये िश ण पया य य ेक संभा य मागा ने िव तारत आह ेत. िश णाचा फोकस
लोक ' िशि त ' हो याऐवजी िशक याकड े वळला आह े. स या , िश णाकड े मानवी
काय दश न सुधार याच े एक साधन हण ून पािहल े जात े, याचे प रणाम स ं थे या
उि ा ंशी आिण इि छत मता ंशी जोडल ेले असतात आिण सवा त यो य िवतरण प ती
आिण उपल ध नवीनतम त ं ानावर आधा रत िश णा मक रचना उदा . दूर थ िश ण ,
इंटरनेट, म टीमीिडया सॉ टव ेअर आिण ि हिडओ कॉ फरि स ंग.
(ब) जागितक करण : अिधकािधक स ं था "जागितक " होत आह ेत. केवळ आ ंतररा ीय
बाजारप ेठा आिण प ुरवठादार वाढल े आिण िव तारल े नाहीत तर स ंयु उप म ,
परदेशातील मालक आिण जागितक पधा देखील वाढली आह े. काम प ूण कर यासाठी , munotes.in
Page 25
मनु यबळ िवकासाची गरज ,
या ी आिण काय
25 सं था िविवध स ं कृती, वंश आिण जागितक ि कोनात ून बनल े या क प काय संघांवर
अवल ंबून राहतील , याम ुळे ऑपर ेश स, धोरणा मक िनयोजन , िव आिण िवपणन आिण
' लोबल अस याम ुळे' भािवत होणार े इतर ि याकलाप , आंतररा ीय मन ु यबळ िवकास
िवशेष आिण िश का ंसह म य े कौश य
बह सा ं कृितकता आिण िविवधता स ं थांम ये यां या भ ूिमकांचा िव तार करत राहतील .
(क) संघटना मक रचन ेत बदल : जगभरातील अिधक स ं था मोठ ्या आिण लहान अिधक
ाहकािभम ुख, उ पादक आिण फायद ेशीर बन यासाठी वत :चा आकार बदलत राहतील .
हे बदल व ेगवेग या कार े होऊ शकतात : पुनर चना, पुनर चना िक ंवा सं था मक चाट आिण
णालीची प ुनर चना.
िशवाय , सव तरा ंवर कामगारा ं या स मीकरणावर आिण स ं थांना "िश णाची काय थळे"
हणून अिधक भर िदला जाईल .
(ड) तं ानाचा भाव : तं ान लोका ंचे जीवन रोज यारोज बदलत आह े : वैयि क
आिण यावसाियक दो ही . वेगवान ता ंि क नवक पना ंना ितसाद हण ून कौश याची
आव यकता वाढतच जाईल . तं ानातील गतीमुळे िश ण द े या या प त म य े ांती
होईल. एचआरडी े ात वार य असल े या ता ंि क पा भूमी असल े या लोका ंना या ं या
कौश याची मोठी मागणी अस ेल.
(ई) HRD यावसाियक : मूलतः, HRD कडे अिधक समथ न भूिमका होती : भाड्याने घेणे,
गोळीबार करण े, पेरोल शासन : आज हा यवसाय अिधक म यवत भ ूिमकेत जात
असताना , सं थांशी भागीदारी क न या ंना या ंचे यावसाियक य ेय गाठ यात मदत होत े.
याच व ेळी, मनु यबळ िवकास ह े य साठी एक मह वप ूण संसाधन बन ून राहील , जे
बदला या काळात लोका ंना या ं या स व कृ काया त िनरोगी , पु ी दे यास मदत कर ेल.
एचआरडीमधील आणखी एक वाढता बदल हणज े फं श सच े आऊटसोिस ग, याम ुळे
एचआरडी स लागारा ं या स ं येत झपाट ्याने वाढ होत आह े आिण उ च िश ण स ं थांशी
करार होतो . िश णात िवश ेष असल े या स लागार क ंप यांची थापना हा नवीनतम
ीकोन आह े.
(फ) कामगारा ंकडे अिधक ल : आज कामगार नोकरीची स ुरि तता , ओ हरलोड ,
यां या कौश या ंचा अ चिलतपणा आिण या ं या स ं थांमधील बदला ंचे प रणाम तस ेच
यांचे काम आिण व ैयि क जीवन या ं यातील स ंतुलन या सम या ंशी स ंबंिधत आह ेत.
यांना ाधा य म थािपत कर यासाठी आिण क रअरच े माग िनि त कर यासाठी
माग दश न, समथ न आिण िदशा आव यक आह े. सं थांना या ं या कम चा या ं या िच ंता मा य
कर याची , यांना िशक या या स ंधी उपल ध क न द े याची आिण या ंना सतत े रत
कर याच े माग शोध याची आिण या ंचे योगदान ओळख याची गरज आह े. मनु यबळ
िवकास यवसायी िवकास काय मांना आकार द ेऊ शकतो ज े कामगारा ं या गरजा ंना
ितसाद द ेतात आिण स ं था मक उि ा ंना समथ न देतात.
munotes.in
Page 26
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
26 तुमची गती तपासा :
१) HRD या िदशािनद शांचे नवीन े दश वा.
२.८ सारांश
कम चारी राखण े : नोकरी या समाधानासह उि े. एचआरडी ही सतत आिण कधीही न
संपणारी ि या आह े. सं थेचे कामकाज स ुरळीत आिण काय मतेने चाल यासाठी य ेक
तरावर आव यक आह े. हे मु यतः कामावर मानवी स ंसाधन े यव थािपत कर याशी
संबंिधत आह े. हे सं थेला, जा तीत जा त नफा आिण उ पादकता आिण य ना
नोकरीच े समाधान िमळिव यास मदत करत े. मानव स ंसाधन े अ याव यक , उपयु आिण
उ ेशपूण बनव यात एचआरडी मह वप ूण भूिमका बजावत े. जागितक करणा या य ुगात
कोण याही स ं थेला िटक ून राह यासाठी मनु यबळ िवकास हा एक अप रहाय भाग आह े.
जलद बदलणार े संघटना मक वातावरण आिण पया वरणीय बदला ंना ितसाद द े यासाठी
सं थेने नवीन त ं ांचा अवल ंब कर याची गरज ल ात घ ेता HRD ला मह व आह े.
२.९
१) मनु यबळ िवकासाची गरज / याि /काय प करा .
२) जागित क करणा या य ुगात मन ु यबळ िवकासाची गरज प करा
२.१० संदभ
1) P. Subba Rao : "Essentials ot Human ~ esource' mana ~ emeanntd
Industrial Relations. "Himalaya Publishing House, 2002.
2) Dr.T.D.Tiwari : "Human Resource Development : A New
Perspective" . Shanti Prakashan 200 ३.
3) Gary Dessler : "Human Resqurce Management"
4) Stephen R. Robbins : "Organizational Behaviour"
5) Sudhir Daura : "Human Resource Developmentand Personnel
Management".
6) Mamoria and Gankar : "Personnel Management" Himalaya
Publishing House. 2002.
munotes.in
Page 27
27 ३
मानव संसाधन िवकास यव थापकाची काय आिण
भूिमकांची उ ा ंती
घटक स ंरचना :
३.० उि े
३.१ प रचय
३.२ मनु यबळ यव थापका या भूिमका आिण काय
३.३ मनु यबळ यव थापकाची उि े.
३.४ मनु यबळ यव थापकाची वैिश ्ये आिण गुण/िवशेषता.
३.५ मनु यबळ िवकास यव थापका ंसमोरील आ हान े
३.६ सारांश
३.७
३.८ श दकोष
३.९ संदभ
३.० उि े
१) िव ा या ना मानव संसाधन यव थापका या िविवध जबाबदा या आिण कत यांची
ओळख क न देणे.
२) एचआरडी यव थापकाच े गुण, येयआिण उि े समजून घे यात िव ा या ना मदत
करणे.
३) िव ा या ना एचआरडीला येणा या अडचण ची मािहती क न देणे
munotes.in
Page 28
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
28 ३.१ तावना
मानवी संसाधन े हणज े सं थे या कम चा यांचे ान, कौश य े, सज नशील मता , ितभा ,
यो यता , मू ये आिण िव ास . तथािप , गट, सं था आिण संपूण समाजा या गरजा
बदल या या ितसादात सुधा रत करताना या संसाधना ंचा यो य वापर करणे आव यक
आहे. ही संसाधन े देखील उ ोगा या गरजेनुसार िवकिसत केली पािहज ेत. मानव संसाधन
िवकास (एचआरडी ) यव थापका या नोकरीच े हे सार आहे.
३.२ मनु यबळ यव थापका या भूिमका आिण काय
आज, मनु यबळ िवकास यव थापक हे इतर गो बरोबरच सहसा स लागार , म य थ ,
कंपनीचे व े, सम या सोडवणार े आिण बदलाच े कत असतात . प रि थतीन ुसार, तो
अनेक वेगवेग या भूिमका घेतो, जसे क :
१) सदसि व ेकबु ीची भूिमका एका चांग या य सारखी असत े जी मु य अ िधका या ंना
यां या नैितक आिण नैितक जबाबदारीची यां या कामगारा ंना आठवण क न देते.
२) मनु यबळ िवकास यव थापक कम चा या ंना स ला देऊन मदत करतो . लोक सहसा
यां याकड े स ला घे यासाठी आिण यां या वैवािहक जीवनातील सम या , यांचे
आरो य , यांचे मानिसक आरो य आिण यां या नोकरीब ल बोल यासाठी यां याकड े
जातात .
३) तो म य थ हणून शांतता राखतो आिण समोर येणा या कोण याही सम या
सोडव याची संधी देतो. तो एक य आिण समूह, तसेच कामगार आिण यव थापन
यां यातील दुवा आहे.
४) एचआरडी यव थापक हा कंपनीचा व ा असतो कारण तो अनेक मह वा या
उप मात आिण काया म ये गुंतलेला असतो आिण कंपनी कशी काय करते याब ल
अिधक मािहती असत े.
५) मनु यबळ िवकास यव थापक मानवी संसाधना ंसह सम या सोडव याचा आिण संपूण
सं थे या दीघ कालीन िनयोजनाचा देखील य न करतो .
६) तो बदलाचा एजंट आहे कारण तो सं थेची रचना बदलतो . मु य यव थापनाला
यां या गरजा पटवून िद यान ंतर, तो अनेक िवकास काय म तयार करतो आिण
चालवतो . तो एक आहे जो या या सं थां या यव थापनातील सम या ंब ल उ च
यव थापनाला सांगतो.
७) चूक काय आहे, हे कसे शोधायच े आिण ते कसे दु त करायच े ते तो लाइन
यव थापका ंना दाखवतो .
८) मनु यबळ िवकास यव थापक इतर अनेक कामांचीही काळजी घेतो. सं था चांग या
आिण सुरळीत चाल यासाठी मह वा या असल े या अनेक गो वर तो काम करतो . munotes.in
Page 29
मानव संसाधन िवकास
यव थापकाची काय
आिण भूिमकांची उ ा ंती
29
कंपनीचा आकार , कार आिण थान या सवा चा एचआरडी यव थापका या भूिमकेवर
प रणाम होतो. यवसाय िकंवा उ ोगाचा कार , याची अ प-आिण दीघ कालीन उि े,
यवसाय िकंवा उ ोग आिण उ पादनाच े व प , बाजारातील प रि थती , ित पध िकती
पधा मक आहेत आिण आिथ क, सां कृितक, राजक य यांवरही भूिमका भािवत होते. ,
आिण कायद ेशीर वातावरण .
मनु यबळ िवकास यव थापका ं या जबाबदा या :
मनु यबळ िवकास यव थापक िविवध कामांसाठी जबाबदार असतो . यापैक काही काय
पुढील माण े आहेत:
कम चारी मू यांकन हणज े एखा ा य या नोकरी या कामिगरीच े आिण गती या
संभा यत ेचे प तशीर मू यांकन. क रअर िवकास आिण िनयोजन हणज े िश ण , िश ण ,
नोकरी शोध आिण अनुभव या ार े एखा ा या क रअरच े िनयोजन आिण अंमलबजावणी .
बद या , पदो नती , पदावनती हे सव याचाच भाग आहेत. भरपाई , वेतन आिण पगार
शासन , ो साहन , बोनस , ि ंज बेिनिफट ्स, सामािजक सुर ा उपाय, हे सव याचाच
भाग आहेत. संघटना मक वाढ हा संघटना मक काय दश न सुधार या या उि ासह एक
शीष -खाली , संघटना - यापी य न आहे.
ो साहन योजना ंची प रणामकारकता िनि त कर यासाठी िनयिमतपण े पुनरावलोक न करा.
एचआरडी यव थापका या जबाबदा या ंम ये कम चा या ंना यांची कामिगरी सुधार यासाठी ,
नवीन कौश य े िशक यासाठी आिण यांची मानवी संसाधन े वाढव यासाठी आकष क
आिथ क ो साहन कसे ावे यािवषयी उ च यव थापनाला िशि त करणे समािव आहे.
मनु यबळ िवकास यव थापकान े कम चा या ंना यां या नोकरीब ल आिण सं था मक -
संबंिधत ि याकलापा ंब ल वारंवार समुपदेशन कर याची योजना देखील बनवावी .
मनु यबळ िवकास यव थापका ंनी उि े आिण दीघ कालीन योजना या दो ही अंतग त
आिण बा घटका ंचा िवचार केला पािहज े. कम चा या ंना यांची कामिगरी सुधार यासाठी
आिथ क ो साहनाप े ा नुकसानभरपाई आिण लाभांना ाधा य िदले पािहज े. एचआरडी
यव थापका ं या जबाबदा या ंम ये उ च यव थापनाला िश ण -पहलक आिथ क बि स े
कशीदेऊ करावी याब ल िशि त करणे समािव आहे.
तुमची गती तपासा :
१) एचआरडी यव थापका या भूिमका आिण जबाबदा या ंची चचा करा.
३.३ मनु यबळ यव थापकाची उि े
व तूंचे उ पादन आिण िवतरण हे मनु यबळ िवकास यव थापकाच े ाथिमक उि
आहेत. उ पादन , िव , िवतरण आिण िव िवभागातील लोकांना मनु यबळ िवकास
यव थापकाकड ून मदत िमळत े.
munotes.in
Page 30
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
30 मनु यबळ िवकास यव थापकाच े उि खालील माण े आहे.
१) एक उपयु ता कामगार िवकिसत करणे जे सं थेची मूलभूत उि े सा य कर यात
मदत क शकेल आिण क शकेल;
२) यांना आिथ क आिण अ य ब ीसा ंशी संबंिधत आहे जे सद या ंना यांची वतःची
वैयि क उि े सा य कर यात मदत करतात .
३) ाहका ंना ामािणक सेवा देणे, समाजातील राहणीमान उंचावण े, लोकांना आरामदायी
आिण आनंदी बनवण े, मिहला आिण लहान मुलांचे संर ण करणे आिण वृ ांची
काळजी घेणे यासारख े समुदाय आिण सामािजक उि े सा य करणे यांना आव यक
आहे.
एचआरडी यव थापकाची खालील िविश येय आिण उि े आहेत:
१) य चा वापर श य ितत या भावीपण े केला जाईल याची खा ी करणे. मानव
संसाधन इतर सव सं था मक संसाधना ंचा चांगला वापर करेल.
२) भूिमका, जबाबदा या आिण नोक या ंम ये काया चे वग करण क न , येक भूिमकेचा
भारी कोण आहे हे प पण े प रभािषत क न आिण येक भूिमका सं थेतील
इतरांशी कसा संवाद साधत े हे दिश त क न मजबूत संघटना मक संबंध रचना तयार
करा आिण िटकव ून ठेवणे.
३) सूचना आिण अनुभवा ार े वैयि क िवकास
४) कम चा या ंना यां या आरो यासाठी िविवध सेवा आिण सुिवधा देऊन मानवी स मान
राखण े.
५) येकाची उि े सं थे या उि ा ंशी सुसंगत अस याची खा ी करा याम ुळे
कम चा या ंना कंपनीशी एकिन आिण िन ावान वाट यास ो साहन िमळेल.
६) लोकांना काय हवे आहे हे तपासणे आिण यांना पैसे आिण इतर भेटव त ू देऊन यांची
तरतूद करणे.
७) उ च मनोबल राख यासाठी सं थेतील कम चा या ंचे एकमेकांशी चांगले संबंध आहेत
याची खा ी करणे.
सव साधारणपण े, एचआरडी यव थापकाची उि े आिण येय अशी आहेत:
अ) कम चारी आिण पय वे क यां यातील सकारा मक संबंधािशवाय यश िमळू शकत नाही.
उ ोगा या िनरंतर यशासाठी आिण गतीसाठी हे आव यक आहे क यव थापन आिण
कम चार्यांम ये बरोबरीन े राहणे आिण भावीपण े संवाद साधण े. दीघ कालीन कामा या
िठकाणी सामंज य राखण े ही मनु यबळ िवकास यव थापका ंची जबाबदारी आहे.
munotes.in
Page 31
मानव संसाधन िवकास
यव थापकाची काय
आिण भूिमकांची उ ा ंती
31 ब) अिधक काम करा: पधा मक बाजारप ेठेत, उ पादकता वाढवण े मह वप ूण आहे. सवा त
गत तं ान आिण मशीनम य े मोठ्या माणात गुंतवणूक के याने उ पादकता वाढू शकते.
कम चारी यांचे काय अिधक भावीपण े कर यासाठी नवीन, काय म माग िशकू शकतात .
नोकरीसाठी आव यक कौश य े आ मसात क न ती िटकव ून ठेव यान े उ पादकता
वाढवता येते. जर काय कता ानी आिण कुशल असेल तर याला खूप ेरणा िमळू शकते.
क) कम चा या ंना अथ पूण काम, भावी पय वे ण आिण सं थेशी संबंिधत अस याची भावना
देऊन यांचे काय जीवन वाढवा .
ड) पधा मक फायदा िमळवण े आिण राखण े: मनु यबळ िवकास यव थापका ंनी सं थेची
सं कृती थािपत करणे आव यक आहे जे िनयम आिण मू यां या संचावर कम चारी करार
सुलभ करते. कम चारी बा आिण अंतग त दो ही वातावरणात नकारा मक कमी करायला
िशकतात , जे एक नािव यप ूण यव थापन धोरण आहे. जे हा प रि थती वेगाने बदलत े
ते हा तं ान वेगाने िवकिसत होते. यांनी यांना पकडल े पािहज े आिण यांचे ान
ताजेतवाने केले पािहज े. सतत सुधारणा आिण नवीन क पना आव यक आहेत.
कम चार्यांची पधा मक भावना उ ेिजत करणे आिण िटकव ून ठेवणे हे मनु यबळ िवकास
यव थापकाच े उि असत े.
तुमची गती तपासा :
१. मनु यबळ िवकास /वैयि क यव थापकाची येय आिण उि े याब ल चचा करा.
३.४ मनु यबळ यव थापकाची वैिश ्ये आिण गुण/ िवशेषता
मनु यबळ यव थापक हो यासाठी , तु हाला महािव ालयात जाणे आिण बरेच गत,
िवशेष, औपचा रक िश ण घेणे आव यक आहे. याला उ च यव थापना या पूण
पािठं याची गरज आहे. याला कामगार आिण यां या संघटना ंचाही िव ास संपादन करणे
आव यक आहे. याचे एकमेव माग दश क हणज े यु आिण क पनाश . एचआरडी
मॅनेजरला या या कामात चांगले राह यासाठी , याला संघटना मक िस ांताब ल बरेच
काही मािहत असण े आिण सं था मक सम या ंम ये शीष यव थापनास मदत कर यास
स म असण े आव यक आहे. याला वतःचा िवभाग िकंवा िवभाग कोण याही
अडचणीिशवाय आिण चांग या इ छेने आयोिजत कर यास स म असण े देखील आव यक
आहे. मनु यबळ िवकास यव थापकाला कम चारी यव थापनाम य े वा तिवक कौश य ,
तसेच संबंिधत कायद े, काय प ती आिण तं ांचे ान, तसेच त सम अथ यव थ ेतील
िस ांत आिण सरावातील बदल, कम चारी यव थापनात वत णूक िव ानाच े योगदान ,
संशोधनाची आवड असण े आव यक आहे. पु षांचे यव थापन , आिण वत णूक िव ानाची
चांगली समज, जे लोक आिण गट एखा ा सं थेतील िविश प रि थती आिण
वातावरणावर कशी िति या देतात याचा अ यास करतात .
ा. युिसयस यांनी हटल े आहे क मनु यबळ िवकास यव थापका ंना कम चारी े ातील
यां या िवशेषीकरणा यित र त व ान , नीितशा , तक शा , गिणत , समाजशा ,
मानवशा , वै कशा , इितहास , अथ शा , यव थापन आिण रा यशा यांब लही munotes.in
Page 32
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
32 बरेच काही मािहत असल े पािहज े. मनु यबळ िवकास यव थापकाला सामािजक यायाची
ती जाणीव असण े आव यक आहे आिण कामावर असल े या पु ष आिण ि या दोघांचे
ह क आिण वार य े तसेच सं थे या आिथ क गरजा समजून घेणे आव यक आहे.
मनु यबळ िवकास यव थापकान े लोकांची खोलवर काळजी घेणे आव यक आहे.
मनु यबळ िवकास यव थापकाकड े हे गुण असाव ेत:
१) एक अशी य जी तक संगत, व तुिन आिण सज नशील िवचार आिण प रि थतीच े
िव ेषण कर यास स म आहे.
२) सम या सोडवताना तो कम चा या ंना े रत आिण िनद िशत कर यास स म असावा .
३) मानवत ेवर अढळ िव ास
४) नेतृ व मता , नागरी जबाबदारीची भावना आिण सामािजक यायाची जाण.
५) नैितक चा र य , जेणेक न कम चारी िनयो यावर िव ास ठेवू शकेल.
मै ीपूण , संपका त ये याजोग े, यवहारी आिण सहान ुभूती अस या यित र , उमेदवाराला
आवडणार े यि म व , एक सुस ज देखावा, प र क ृत भावना आिण सवयी आिण
इतरांसोबत आिण यां या ार े काम कर याची मता असण े आव यक आहे.
मनु यबळ िवकास आिण कम चारी यव थापकाम य े पुढील अवांतर गुणधम आिण गुण
असण े आव यक आहे, जसे क :
बुि म ा :
याम य े बोलण े, िलिहण े, संयत करणे, समजण े, भाषा कशी वापरायची हे जाणून घेणे,
लोकांशी ह शारीन े यवहार करणे आिण करार, धोरणे इ यादी तयार कर यास स म असण े
समािव आहे.
िश ण :
एक मनु यबळ िवकास यव थापक िशक यास आिण िशकव यास स म असला पािहज े,
कारण याला सं थेची वाढ कशी होते, लोकांना काय आव य क आहे आिण ते कसे
िवकिसत होऊ शकतात इ याद ब ल िशकवण े आिण िशकण े आव यक आहे. मनु यबळ
िवकास यव थापका ंना यो य आिण अयो य काय, यो य आिण अयो य आिण यो यता आिण
अवगुण यातील फरक सांगता आला पािहज े.
अंमलबजावणी कौश य े :
मनु यबळ िवकास यव थापकान े कम चारी सम या ंबाबत यव थापनान े घेतलेले िनण य
जलद, अचूक आिण प पात न करता पार पाडण े अपेि त आहे. याला काया लय चालवण े,
कामिगरीच े मानके सेट करणे, सम वय करणे, िनयं ण करणे इ यादी स म असण े
आव यक आहे. munotes.in
Page 33
मानव संसाधन िवकास
यव थापकाची काय
आिण भूिमकांची उ ा ंती
33 एक यावसाियक हणून, स ला दे यापूव या याकड े संयम, समज आिण ऐक याची
मता असावी . तो लोकांम ये ख या वार यान े सामािजक यायाचा समतोल राख यास
स म असावा . हे सामा य नसले या सामा य ाना या पातळी ार े पाठ बा घेतला पािहज े.
एचआरडी यव थापकान े यां या कामात चांगले असण े आव यक आहे, कम चार्यांची
सुर ा आिण क याण पाहणे आव यक आहे, काय ाची मािहती असण े आव यक आहे
आिण मानव संसाधन िनयोजन , कामावर घेणे, िश ण देणे, मू यमापन करणे आिण
कम चा यांना पगार देणे याम य े त असण े आव यक आहे.
थोड यात , मनु यबळ िवकास यव थापकाला लोकांशी चांगले वागणे, लोक कसे वागतात
याब ल संवेदनशील असण े आव यक आहे आिण मोठ्या िच ाकड े पाह यास स म असण े
आिण सम या आ यावर िति या दे याऐवजी काय होईल याचा अंदाज लावण े आव यक
आहे. िन प ता आिण खंबीरपणा , चातुय आिण साधनस ंप ी, सहान ुभूती आिण काळजी ,
सरकार या मिवषयक धोरणाच े ान आिण िविश वेळी सामा य आिथ क प रि थती ,
यो यता , आ मिव ास आिण दीघ कालीन ि कोन ही काही मूलभूत वैिश ्ये आिण गुण
आहेत जे मनु यबळ िवकास यव थापक करतात . असण े आव यक आहे.
तुमची गती तपासा :
१. एचआरडी िकंवा कम चारी यव थापका या गुणांचे आिण वैिश ्यांचे वण न करा.
३.५ मनु यबळ िवकास यव थापका ंसमोरील आ हान े
मनु यबळ िवकास यव थापका ंना आज खालील सम या ंचा सामना करावा लागतो :
कम चारी यव थापनाची या ी वाढवण े :
पूव , कम चारी यव थापन 'आरो य आिण आनंद' इतकेच मया िदत होते, हणज े केवळ
मनोरंजना या उ ेशाने. स या , या उप मा ंम ये भरती, िनवड, नोकरीची रचना, नोकरीच े
िव ेषण, ेरणा, मनोबल , मानवी िवकास , कम चारी स मीकरण इ यािद .
कौश य े आिण ानावर ल क ि त करा:
आज, यवसायाच े यश आिण िटकून राहणे हे या या कम चा या ं या ान आिण मता ंवर
अवल ंबून असत े. अशा कार े, लोक आिण यां या वाढीवर भर िदला जातो. अथ यव थ ेचे
जागितक करण आिण आंतररा ीय यापाराच े उदारीकरण यामुळे यवसाय काया ची या ी
आिण आकार वाढला आहे. प रणामी बह रा ीय कंप यांचा उदय झाला. कंप या जगभरात
पसरल े या आहेत. िविवध सं कृती, त व ान आिण मू ये या सं थां या कम चार्यांची
िविवध सां कृितक पा भूमी दश वतात. य या िविवध गटाचे यव थापन आधुिनक
यव थापका ंसमोर मोठी आ हान े आहेत.
यवसायाच े जागितक कर ण:
जागितक करण आिण यापारा या उदारीकरणा या प रणामी , यव थापक आिण कम चारी,
यव थापक आिण पुरवठादार , यव थापक आिण ाहक इ याद मधील काय रत munotes.in
Page 34
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
34 संबंधांम ये मह वप ूण बदल घडून आले पािहज ेत. जागितक करणा या संदभा त,
" रलेशनिशप नेटवक " आिण " रलेशनिशप मॅनेजम ट" मह वप ूण भूिमका बजावतात .
मनु यबळ िवकास मधील यव थापक य मता :
कम चार्यां या िविवध भाविनक वत नांचे यव थापन कर यासाठी , कम चारी
यव थापका ंकडे तांि क, वैचा रक आिण पर पर कौश य े असण े आव यक आहे. यांचे
यि म व , ीकोन आिण अपे ा िभ न असतात . जलद औ ोिगक करणाम ुळे मोठ्या
माणावर उ पादन आिण कारखान े, तसेच कम चा या ंम ये वाढ झाली आहे. यामुळे
कम चा या ं या सं येत चंड वाढ झाली आहे.
कम चा या ंची गुणव ा :
कम चा या ं या गुणव ेतही बदल कर यात आला आहे. अिधक िशि त आिण जाणकार
लोक कम चारी वगा त सामील होतात . यांचे यव थापन कर यासाठी यां या भावना , वृ ी
आिण भावना ंसह यांचे मानसशा सखोल समजून घेणे आव यक आहे. साव जिनक
मीिडया आिण युिनय सम ुळे ते अिधक चांग या कार े मािहती आिण संघिटत आहेत.
दीघ काली न पधा मक फायदा :
कम चारी उ कृ तं ान , उ कृ कारािगरी आिण काय म ि या ं ारे उ पादनाम य े मू य
िनमा ण करतात . उ पादनाची रचना, उ पादन प ती , िवपणन धोरणे आिण ाहका ं या
पर परस ंवादाम य े नावी यप ूण आिण सुधारणे ारे पधा मक फायदा िटकव ून ठेवणे,
याम ुळे यांची िन ा आिण स ावना ा होते. नािव यप ूण आिण सज नशील कम चारी असे
असतात जे अ यंत े रत आिण ानी असतात .
कम चा या ंचे स मीकरण :
जसजसा काळ पुढे जातो तसतशी पधा वाढत जाते. कम चा या ंनी यां या नोकरीसा ठी
खूप वचनब आिण समिप त असल े पािहज े. जे हा ते वतः असतात ते हा ते अिधक
नािव यप ूण आिण सज नशील असतील .
तुमची गती तपासा :
१. मनु यबळ िवकास यव थापका ंसमोरील आ हाना ंचे परी ण करा.
३.६ सारांश
मानव स ंसाधन यव थापक हे वारंवार समुपदेशक, म य थ , कंपनीचे व े, सम या
सोडवणार े आिण बदल करणार े एजंट असतात . तो प रि थतीन ुसार िविवध भूिमका घेतो,
जसे क िववेकवादी िकंवा बदल कत . मानव संसाधन िवकास यव थापक (HRD) हे
भरती, िश ण आिण िवकास यासार या िविवध काया साठी भारी आहेत. मनु यबळ
िवकास यव थापका ंनी अंतग त आिण बा दो ही पया वरणीय घटका ंचा िवचार केला
पािहज े, जसे क यवसाय िकंवा उ ोगाचा कार , तसेच याचे अ प- आिण दीघ कालीन munotes.in
Page 35
मानव संसाधन िवकास
यव थापकाची काय
आिण भूिमकांची उ ा ंती
35 उि े. काय दश न मू यांकन: हे एखा ा य या नोकरी या कामिगरीच े आिण गती या
संभा यत ेचे प तशीर मू यांकन आहे. सूचना आिण उ ोधन : नवीन वातावरणात नवीन
कम चारी पुनव सन कर या या या प ती आहेत. यव थापन िवकास : भावी काय कारी
िवकास काय म तयार कर याची आिण अंमलबजावणी कर याची ि या . सं थेतील
कम चा या ंना या काया ारे पदो नती आिण पदावनत केले जाते. यात भरपाई , नोकरीच े
मू यांकन, वेतन आिण पगार शासन , ो साहन , बोनस , ि ंज बेिनिफट ्स, सामािजक
सुर ा उपाय इ यादी गो चा समाव ेश आहे. हे ीकोन , मू ये आिण संरचनांम ये बदल
क न सं था मक कामिगरी सुधार याचा य न करते.
कम चा या ंना यांची कौश य े आिण ान िशक याची आिण िवकिसत कर याची संधी आहे
याची खा ी कर यासाठी मानव संसाधन िवभाग (एचआरडी ) चे यव थापक जबाबदार
आहेत. मानव संसाधन यव थापका ंनी कम चारी समुपदेशनासाठी वारंवार योजना
आख या पािहज ेत आिण कामा या िठकाणी टीमवक आिण टीमवक या मू याला ो साहन
िदले पािहज े. मनु यबळ िवकास यव थापक उ पादन , िव , िवतरण आिण िव
िवभागातील कम चा या ंना मदत करतो . ते व तूंचे उ पादन आिण िवतरण कर याची
जबाबदारी घेतात. एचआरडी यव थापकाच े मु य उि हे सुिनि त करणे आहे क
लोकांचा वापर सं थे या येय- िनि ती ारे श य ितत या भावीपण े केला जाईल .
मनु यबळ िवकास यव थापका ंनी एक सं था मक सं कृती तयार केली पािहज े जी
कम चा या ंना िनयम आिण मू यां या संचावर सहजपण े सहमत होऊ देते. ते संघटना मक
िस ांताम य े चांगले पारंगत असल े पािहज ेत आिण संघटना मक सम या ंसह शीष
यव थापनास मदत कर यास स म असाव े. कम चार्यांम ये पधा मक भावना िनमा ण
करणे आिण िटकवण े हे एचआरडी यव थापकाच े येय आहे. ते यां या कम चार्यांचे
क याण आिण क याण सुिनि त कर या साठी तसेच यां या सं थे या आिथ क गरजा पूण
झा याची खा ी कर यासाठी जबाबदार आहेत. आज या मनु यबळ िवकास
यव थापका ंना पुढील आ हाना ंचा सामना करावा लागतो : मानव संसाधन यव थापनाची
या ी वाढवण े - िविवध लोकां या गटाचे यव थापन करणे.
जागितक करण आिण यापार उदारीकरण - भावी मनु यबळ िवकास यव थापनासाठी
यव थापक आिण कम चारी यां यातील कामकाजा या संबंधांम ये मह वप ूण बदल
आव यक आहेत. कम चा या ंचे वैिव यप ूण भाविनक वत न यव थािपत कर यासाठी
यव थापक तांि क ्या, वैचा रक ्या आिण पर पर ्या स म असल े पािहज ेत. जे
कम चारी नािव यप ूण आिण सज नशील आहेत ते असे आहेत जे अ यंत े रत आिण ानी
आहेत. नािव यप ूण आिण सज नशील हो यासाठी कम चारी यां या कामासाठी अ यंत
समिप त आिण वचनब असल े पािहज ेत.
३.७
१) मानव संसाधन िवकास यव थापका या भूिमका आिण िविवध काया चे िव ेषण करा.
२) मनु यबळ िवकास यव थापकाची उि े आिण उि े यांचे वण न करा. munotes.in
Page 36
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
36 ३) मनु यबळ िवकास यव थापका या गुणांचे आिण गुणधमा चे वण न करा.
४) मनु यबळ िवकास यव थापका ंसमोरील आ हाना ंचे परी ण करा.
३.८ श दकोष
१) मानव संसाधन : लोकांची कौश य े, मता आिण ान यांची संपूण ता.
२) मानव संसाधन िवकास : जीवनमान उंचाव याची ि या .
३) समुपदेशन हणज े स ला देणे.
४) उ पादकता : एखा ा सं थे ारे दान केले या मोठ्या उ पादनाच े िकंवा सेवेचे माण
िकंवा प रमाण.
५) यव थापन : इतरां या वापरा ार े उि े सा य कर याची कला.
३.९ संदभ
1. P. Subba Rao - Essentials of Human Resource Management and
Industrial Relations.
2. Stephen R. Robbins - Organizational Behavior.
3. Gary Dessler - Human Resource Management
munotes.in
Page 37
37 ४
भरती : ासंिगकता , घटक , ि या आिण योजना
घटक स ंरचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ भरतीचा अथ आिण या या
४.३ भरतीच े उ ेश
४.४ भरतीवर प रणाम करणार े घटक
४.५ भरतीच े ोत
४.६ भरती या िविवध प ती
४.७ ई भरती/ संगणक णालीवर आधा रत भरती( E - recruitment)
४.८
४.९ संदभ
४.० उि े
या घटका या अ यानान ंतर
● भरती या श दाच े संक पना समजून यावर प रणाम करणार े घटक चा अथ प
होईल.
● भरती संबंिधत िविवध ोतांचे आकलन होईल.
● भरती कर या या िविवध प ती व ि या चे आकलन होईल.
४.१ तावना
कम चारी भरती हे कम चारी यव थापनातील अ यंत मह वाच े काय समजल े जाते. कारण
यो य कम चा या ंची भरती होणारच उप मा ंचे भिव यकालीन यशापयश अवल ंबून असत े.
उप मा ं या काया िवषयी खच ल ात घेऊन ती काय काय मतेने आिण मन लावून क
शकणा या कम चा या ंचा शोध घेऊन आिण यां या वृ ीचे अचूक पूवा नुमान क न यांना
उप मातील जागांसाठी अज कर यास ो सािहत कर याची भरती ही मह वप ूण ि या munotes.in
Page 38
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
38 आहे. उप मा ंसाठी लागणार े कम चारी उप मा ं या गरजेनुसार पया सं येत उपल ध
कर याक रता कम चा या ं या भरतीच े काय व शा श ु असल े पािहज े.
४.२ भरतीचा अथ आिण या या
कम चा या ंची भरती हे मानव संसाधन यव थापनाच े एक मह वाच े काय समजल े जाते व
बदल या गरजा ल ात घेऊन प रि थतीन ुसार अिधक काय मतेने आिण ल पूव क काय
करणा या कम चा या ंचा शोध घेऊन यां या वृ ीचे पूवा नुमान क न यांना यवसाय ते
जागांसाठी अज कर यास लाव याची भरती ही मह वाची ि या आहे. यो य य चा शोध
घे यापास ून या ि य ेची सु वात होते आिण यां या अज काया लयात ा झा यान ंतर ती
संप ी यो य कम चा या ंची िनवड ामु यान े भरती या प त वर अवल ंबून असत े
कम चा या ं या काय मतेते आिण उ पादक येतील वाढीचा य संबंध सुयो य
कम चा या ंशी िनगिडत असतो . यामुळे यो य कम चा यास हेच यवसाया या अपयशाला
जबाबदार मानल े जातात हणून अयो य कम चा या ंची िनवड होऊ नये यासाठी भरती
ि या यश वीपण े राबवल े जाणे आव यक असत े
या या
यव थापन शा ा या िनरिनरा या अ यासका ंनी भरती या िनरिनराळा या या के या
आहेत यापैक काही मुख या या पुढील माण े आहेत
१) भिव यकालीन कम चा या ंना शोध याच े आिण यांना उप मातील रका या जागांसाठी
अज कर याक रता ो सािहत कर याची भरती ही ि या आहे- (Recruitment is a
process of searching for prospective employee and stimulating them to
apply for a job in organisatio n) –एडिवन बी ि लपो
२) उप मातील िविवध पातळीवरील र पदांचे काय मू यांकन क न यानुसार पा ता
असणा या य ना वै ािनक प ती नुसार आप या उप मा ंत कडे आकिष त क न आिण
यांचे गुण मू यांकन क न काय मू यांकन आिण गुण मू यांकन यांची प तशीर जुळवणे
कर या या ि य ेला भरती असे हणतात — डॉ. सुधीर बोधनकर व ा. िववेक
अलोण े
४.३ भरतीच े उ ेश
भरती चा मु य उ ेश यो य काया साठी यो य व स म य उपल ध क न देणे हा असतो
िविवध उप मात िनरिनरा या पातळीवरील कम चा या ं या आिण कामगारा ं या भरतीच े
मुख उ ेश पुढील माण े आहेत
१) उप माची आव यकता िनधा रत करणे :
यवसाय संघटनेला वत मान आिण भिव यकाळात िकती कम चा या ंची आव यकता आहे हे
ठरवण े याबाबतच े िनण य घेताना मनु यबळ िनयोजन आिण काय िव ेषण िवभागा ंशी संपक
साधण े. munotes.in
Page 39
भत : ासंिगकता , घटक,
ि या आिण काय म
39 २) िनवड ि य ेत सुलभता आणली :
भरतीकरता केवळ पा ता व स मता धारण करणार ्या उमेदवारा ंचा िवचार करणे
यवसायात िकंवा उप मात कुशल कम चारी िनयु के यामुळेच यवसायाची गती होत
असतात हणून अपा य चा िनवड ि य ेतील समाव ेश टाळण े.
३) प रवत नाला आळा घालणे :
बदली कम चा या ंवर िनयं ण ठेव यासाठी उपाय योजना करणे तसेच नोकरी सोडून जाणार
यां या वृ ीला आळा घाल यासाठी य न करणे
४) िविवध य ना एक आणण े :
काम क इि छणा या सव िविवध य ना एक आणण े आिण यवसायाला यां या
सेवा उपल ध क न दे याक रता य न करणे.
५) िविवध घटका ंना ितिनिध व देणे :
मनु यबळा या रचनेचा सामािजक आिण कायद ेशीर तरतुद चे पालन हो यासाठी य न
करणे तसेच िविवध घटका ंना यो य ितिनिध व िदले जावे यासाठी य न करणे.
६) संघटना मक काय मता वाढवण े :
अ प काळात आिण दीघ काळात वैयि क आिण संघटना मक काय मता
वाढिव याक रता य न करणे
७) तं े व मा यम े यांचे मू यमापन करणे :
भरती या िविवध यं ांचे आिण मा यमा ंचे मू यमापन करणे व यांची प रणामकारकता
कोण या रतीन े वाढवता येईल या ीने हालचाली करणे.
यवसाय सं थेचा कम चा या ंची भरती मुळे संबंध थािपत होत असतो िविवध य ना
सु ा भरतीम ुळे यवसाय सं थेब ल मािहती िमळत े या सं थेत नोकरी करावी क नाही
यािवषयी िनण य घेता येतो भरती ि य ेमुळे यो य कामासाठी यो य य उपल ध होतात
व यातून चांग या य ची िनवड करता येते भरती या मा यमात ून पा व यो य
उमेदवारा ंना कोण या यवसायात नोकरीची संधी उपल ध आहेत याची मािहती िमळत े
याव न ते नोकरीसाठी अज क शकतात
४.४ भरती वर प रणाम करणार े घटक
येक यवसायाला आप या काया या संचलनासाठी कम चा या ंची भरती करावी लागत े
या भरती ि य ेवर अनेक घटका ंचा प रणाम होत असतो ते घटक पुढील माण े आहेत
munotes.in
Page 40
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
40 १) संघटनेचा आकार :
घटनेम ये िकती कम चा या ंची आव यकता राहील हे संघटने या आकारावर अवल ंबून
असत े मोठ्या यवसाया ला जा त कम चा या ंनी िनयिमत आवश ्यकता राहते तर लहान
यवसाया ंना कमी माणात कम चा या ंची आव यकता भासत े यामुळे मोठ्या यवसाया ंचे
संघटक भरतीच े िविवध माग हातात जा तीत जा त य ना अज कर यास वृ करतात
यो य य ची िनवड करतात यो य य चा शोध घे यासाठी अिधक खच कर याची
यांची तयारी असत े.
२) रोजगाराची ि थती :
देशातील रोजगार िवषयक प रि थतीवर भरतीच े धोरण अवल ंबून असत े अिवकिसत
देशांम ये रोजगारा ं या संधी मया िदत अस याम ुळे तेथे कामगारा ंना िवकासाच े माग फारस े
उपल ध नसतात तसेच िश ण व िश णा या सोय चा अभाव अस याम ुळे यो य उमेदवार
यवसायाला उपल ध होत नाही यो य कम चा या ंचा पुरवठा जा त माणात असेल तर
िनवड ि या सुलभ होते याउलट पुरवठा कमी अस यास यो य उमेदवारा ंचा शोध घेणे
कठीण होते.
३) मोबदला आिण कामाची ि थती :
यवसायातील कामाची ि थती व देऊ केलेला मोबदला यांचा कम चारी भरतीवर प रणाम
होत असतो . मोबदला अिधक असेल आिण कामाची प रि थती चांगली असेल तर या
यवसाियक का िवषयी आकष ण वाढते व या यवसायात काम कर यास अनेक य
तयार असतात . कमी मोबदला आिण कामाच े अयो य प रि थती असणा या यवसायात
काम कर यास कम चारी तयार नसतात कमी वेतन देऊ करणार ्या यवसायाला नेहमी
कम चारी बदली या सम य ेला त ड ावे लागत े. यवसाय संघटनेतील काय ि थतीवर
कम चा या ंची काय संतु ी अवल ंबून असत ं व छताग ृहे, काश यव था , खेळते हवा
इ याद ची ि थती चांगली अस यास कम चा या ंना अिधका यास संतु ी िमळत े व ते
यवसायात िटकून राहतात याउलट काय ि थती असमाधानकारक अस याच े कम चारी
यवसाय सोडून देतात यामुळे पु हा पु हा नवीन कम चा या ंची भरती कर याची गरज
असत े
४) यवसाय िव तार-
यवसाया या िव ताराचा भरती ि य ेवर प रणाम होतो सतत िव तार होणार या
यवसायाला िनयिमत पणे नवीन कम चा या ंची आव यकता भासत े यामुळे अि त वात
असल े या कम चा या ंना वर या सेनेचे काम कर यासाठी बढती या संधी िमळतात परंतु
या यवसायाचा िव ता र होत नाही या िठकाणी िनवृ ी िकंवा मृ यूने जागा र
झा यािशवाय भरतीची श यता नसते.
munotes.in
Page 41
भत : ासंिगकता , घटक,
ि या आिण काय म
41 ५) इतर घटक
यवसाय सं थेतील भरती िवषयक धोरण ठरवता ंना खालील घटका ंचा सु ा िवचार करणे
आव यक असतो जसे क रोजगार िवषयक शासक य धोरण, संघटनेचे कम चारी िवषयक
धोरण, इतर पध क सं थांचे, भरती धोरण,िविवध भरतीच े ोत,भरती करता करावा
लागणारा खच , िनवड कसोट ्या व ाधा यता .
४.५ भरतीच े ोत
उप मा ंना आव यक असणा या कम चा या ंचा पुरवठा िविवध मागा नी केला जातो यांना
भरतीच े पुरवठा ोत असे हणतात . भारतासार या िवकसनशील देशात एका बाजूला
बेकारीचा गंभीर व प धारण करीत आहे तर दुसर्या बाजूला उप मातील येक
काया साठी सुयो य कम चारी िमळण े अ यंत कठीण होत आहे असा िवरोधाभास िदसून येतो.
उप मा ं या गरजा ल ात घेऊन अपेि त काय पार पाडू शकणार या कम चा या ंची िनवड
करणे हे अ यंत मह वाच े काय समजल े जाते. साधारणपण े कम चा या ं या भरतीसाठी पुढील
ोता ंचा उपयोग केला जातो.
अ) अंतग त ोत - मु यतः मा यम तरीय आिण उ च तरीय पदांवर कम चा या ंची
िनयु कर यासाठी अंतग त ोत उपयोगात आणले जातात उप मातील िव मान
मश हाच या पदांसाठी भरती चा मु य ोत समजला जात अस याम ुळे याला
भरतीचा अंतग त ोत असे हणतात . अंतग त ोता ंचे पुढील मुख माग आहेत.
१) पदो नती (Promotion ) - उप मातील व र जागांवर िनयु कर यासाठी किन
जागांवर काय रत असणा या कम चा या ंना बढती देणे हणज ेच पदो नती
आहे.पदो नती या आशेने कम चारी काय अिधकािधक चांग या कार े कर याचा
य न करतात उप मा या गतीबरोबरच आपली गती हो यासाठी वाव आहे या
भावन ेमुळे यांना उप मािवषयी आ मीयता वाटू लागत े यामुळे कम चा या ंची तसेच
उप माची सु ा उ पादकता वाढते याच माण े व र पदांवर बाहेर या य ची
िनयु के याने िनमा ण होणा या सम या सु ा सहज टाळता येतात.
२) पदावनती (Demotion) - व र पदांवर काम करणा या कम चा या ंना किन पदांवर
थला ंतरीत करणे हणज े पदावनती होय. जे कम चारी आप या जबाबदा या
यश वीपण े पार पाडू शकत नाही िकंवा यां या काय प तीम ुळे उप माची उि े पूण
हो याम य े अडथळ े िनमा ण होतात िकंवा यां या काय शैलीमुळे कम चारी यव थापन
अशा सम या िनमा ण होतात अशा कम चा या ंची पदावनती केली जाते .पदावनती हा
यो य कम चा या ंना िदले या िश ेचा एक कार आहे. तरीपण पदावनती मुळे म य
तरीय कम चा या ंची गरज भागिवली जाते .
बह तांश उप मातील र जागा वरील िनयु साठी िव मान कम चा या ंना ाधा य
दे याचे धोरण असत े उप मा या वाढ या बापा या गरजा भागिव यासाठी
आव यकत ेनुसार िव मान कम चा या ंची बदली क न सु ा जागा भर या जातात
नवीन जबाबदार ्या आिण उप मातील नवीन आ हान े वीकार यासाठी िव मान munotes.in
Page 42
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
42 कम चा या ंना ाधा य दे या या धोरणाम ुळे कम चा या ं या नैितकत ेला ो साहन िमळत े
यांना उप मािवषयी आपुलक वाटू लागत े यामुळे उप मा ं या गरजा आिण उि
तसेच कम चा या ं या गरजा आिण उि यां यात एकवा यता िनमा ण होऊन दोघांचाही
लाभ होणे श य आहे
३) बदली ( Transfer) - कम चा या ंकडून एका काया ची जबाबदारी काढून घेऊन
यां याकड े दुसरा काया ची जबाबदारी सोपिव याचा ि येला बदली असे हणतात या
वेळेला िवभागात एखादी जागा रकामी असेल यावेळी दुस या िवभागातील
कम चा याला तेथे आणून ती जागा भरली जाते कम चा या ं या बदलीम ुळे यां या
अिधकारावर िकंवा वेतनावर अनुकूल िकंवा ितकूल प रणाम होत नाही.
ब) बा ोत
उप मातील िविवध पदांसाठी बा कम चा या ंची िनयु करणा याला बा ोत असे
हणतात उप माचा याप जसजसा वाढत जातो तसतस े ते उप म आप या संपूण म
श ची गरज अंतग त ोतांमधून पूण क शकत नाही अशी ि थती िनमा ण होते आिण
काही वषा नंतर अंतग त ोत समा होत अस याम ुळे उप माला बा ोतांचा शोध घेणे
आिण यांचा िवकास करणे आव यक असत े . बा ोता ंचे माग पुढील माण े
१) माजी कम चारी - काही अप रहाय कारणाम ुळे उप मात ून काढून टाकल ेला
कम चा या ंना िकंवा आपण उप म सोडून गेले या कम चा या ंना उप मात परत
घे याची इ छा असेल तर कधीकधी भरती या बाबतीत यांनाच ाधा य िदले जाते
अशा कम चा या ंची भूतकाळातील वागणूक उप मा या यापक िहत बांधत नसेल
तर नवीन कम चा या ंना पे ा माझी कम चा या ंची िनयु करणे अिधक लाभदायक
असत े
२) वत मान कम चा या ंचे िम आिण नातेवाईक - वत मान कम चा या ंचे िम आिण
नातेवाईक यां यामाफ त सु ा कम चा या ंची भरती करता येऊ शकते .वत मान
कम चा या ंना उप मा ं या गरजा ,वातावरण ,कामाच े व प इ यादी बाबत मािहती
अस याम ुळे ते भरती साठी यो य कम चा या ंची िशफारस क शकतात आिण हणून
काही उप म अशा कार या िनयु ला नेहमीच ो साहन देतात
३) काया लयात अज मागिवण े - उप मा या काया लयात उमेदवारा ंकडून अज
मागवून सु ा मश ची पूत ता केली जाऊ शकते. उमेदवारा ं या अजा ची छाननी
करणे आिण उमेदवाराची मुलाखत घेणे यासाठी उप माचा कम चारी यव थापन
िवभाग काय रत असतो .
४) िव ालय , महािव ालय आिण तांि क सं था - नामांिकत िव ालय महािव ालय
सं था यव था पन सं था इ यादी शै िणक सं थांशी संपक साधून यवसायातील
र जागांसाठी या िश ण सं थांम ये िश ण असणा या िव ा या चे मुलाखत
घेतली जाते व मुलाखती या मा यमात ून यां याकड े अपेि त ान, कौश य ,
यो यता यांची खा ी क न होतक उमेदवारा ंची भरती केली जाते. munotes.in
Page 43
भत : ासंिगकता , घटक,
ि या आिण काय म
43 ५) रोजगार काया लय( Employment Exchange) - रोजगार काया लय हे सव
श या पूत तेचा हे एक मह वप ूण मा यम आहे रोजगाराची गरज असणार े िकंवा
नोकरीचा शोध घेणारे उमेदार आपली नावे रोजगार काया लयाम य े न दवतात
न दणी करत करताना िश ण , िश ण, अनुभव, यो यता यासंबंधी संपूण मािहती
काया लयात पुरवली जाते. कम चा या ंचा शोध घेणारे सेवायोजन सु ा र जागांची
मािहती या काया लयाकड े पुरवतात उपल ध मािहती या आधारावर रोजगार
काया लय सेवायोजनकाकड े िनवडा उमेदवारा ंची िशफारस करतात अशा िशफारस
केले या उमेदवारा ंची सेवा योजक मुलाखत घेऊन यो य उमेदवाराची िनवड करतात
६) कामगार संघटना - अनेक वेळेला कामगार संघटनेवर पण करार क न
कम चा या ंची भरती कर यात येते यवसाय सं थेत असल े या र जागांची मािहती
कामगार संघटनेला िदली जाते यानुसार कामगार संघटना संभा य उमेदवारा ंची
िशफारस करते संघटनेने िशफारस केले या उमेदवारा ंमधून यो य उमेदवाराची
िनयु केली जाते
७) जािहराती - जािहराती हे अ यंत भावी मा यम आहेत जािहरातीम ुळे िनरिनरा या
िठकाण या उमेदवारा ंना आप या उप माकड े सव च आकृ करता येते
जािहरातीम ुळे िविश कामासाठी अनेक उमेदवारा ंकडून अज येतात यामुळे यो य
आिण स म उमेदवाराची िनवड कर यास उप माला बराच वाव असून साधारणपण े
िविश कम चा या ं या भरतीसाठी जािहराती या मा यमा ंचा उपयोग केला जाऊ
शकतो .
८) यावसाियक आिण वािण य संघ - यवसाय आिण वािण य संघ हेसु ा
कम चा या ं या भरती चे मह वाच े माग आहेत िविवध पातळीवरील शासक य
यव थापक िनरी क तांि क कम चारी इ यादी बाब साठी हे मा यम अ यंत उपयु
मानल े जाते या संघांना कम चा या ं या भरती या सम या माहीत अस याम ुळे िविश
यवसा यातील कम चारी िवषयक गरजा यो य कार े समजाव ून घेऊन यवसायाची
गरज पूण क शकणा या यो य कम चा या ंची िशफारस क शकतात .
९) इतर कम चा या ंशी संपक - एकाच प तीन े कामाची िनयु करणा या दोन िकंवा
अिधक कंप या असतील तर या कंप या िविश प रि थतीत पर परा ंशी संपक
साधून एकमेकां या कामगारा ं या भरती िवषयक गरजा पूण क शकतात कधीकधी
पदो नती मागणा या आप या कम चा या ंचे सु ा अशा कंप या पर परा ंम ये
ह तांतरण क शकतात .
१०) अंशकालीन कम चारी - नेक वेळेला यवसायाम य े िविश कालावधीसाठी
अित र कम चार्यांची गरज भासत असत े यामुळे यवसायाम य े अंशकालीन काय
क शकतील अशा उमेदवारा ंचे एक यादी तयार ठेवली जाते आवश ्यकते माण े
यादी मधील कम चा या ंची अंशकालीन व पात िनयु केली जाते.
munotes.in
Page 44
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
44 ४.६ भरती या िविवध प ती
उ पादन काढ यासाठी यो य आिण कुशल कामगारा ंचे सहकाय िमळव यासाठी यांचे यो य
प तीन े भरती करणे ही पिहली पायरी आहे यासाठी भरतीच े िविवध ोत ल ात घेऊन
भरती ची प त िनवडली जातील भरती या अनेक प ती आहेत कारण कोण याही एका
प तीन े उप मा या मश ची गरज पूण होऊ शकत नाहीत . कम चा या ं या भरतीसाठी
सामा यपण े पुढील प त चा अवल ंब केला जातो
१) म य था ंमाफ त भरती - कम चा या ंची भरती कर याची ही अ यंत ाचीन प त आहे
या प ती ार े केवळ कामगार आिण िन या पातळी वर काम करणा या मजुरांची
म य था ंमाफ त भरती केली जाते. िनरिन रा या िठकाणी हे म य थ िनरिनरा या
नावान े ओळखल े जातात जसे मुकादम ठेकेदार अशा कार या िनयु झाले या
कम चा या ंचे िश ण , पदो नती , सु ्या कामाव न कमी करणे इ यादी बाबत चे सव
िनण यास म य था ंची िवचारिविनमय क न यव थापनका ार े घेतले जातात.
कामगारा ंचे शोषण कर यासाठी म य थ आपला या ि थतीचा नेहमीच उपयोग करीत
असतात ही प ती अवै ािनक शोषणकारी समजली जाते.
२) य भरती - आधुिनक काळात बह तांश उप मात कम चा या ं या भरतीसाठी या
प त चा उपयोग केला जातो या प तीत म य था ं या ह त ेप नस याम ुळे ही
प ती वै ािनक आिण उपयु समजल े जाते उप मातील कम चारी यव थापक
कामगार अिधकारी यां या माफ त कम चा या ंची भरती केली जातील या प तीत
आवेदन प बोलिवल े, लेखी परी ा , मुलाखत घेणे इ याद चा उपयोग केला जातो. या
ि य ेतून िनवड झाले या कम चा या ंची वै क य तपासणी केली जाते
३) रोजगार काया लयामाफ त भरती - क आिण रा य सरकार माफ त िज हा
रोजगार क ाची थापना कर यात आली आहे या क ात बेरोजगार य आपल े
नाव, प ा, यो यता , यवसायाबाबत ची इ यादीची न द करतात . या वेळी
उप मा ंना कम चा या ंची आव यकता भासत े या वेळेस ते उप म रोजगार क ाकड े
आप या मश या गरजांचा तपशील कळवतात . यानंतर ही रोजगार क े
वतःला यो य वाटणा या उमेदवारा ंची सूची यां याकड े पाठवतात . तसेच संबंिधत
कम चा या ंना तर सूचनासु ा देतात .अशा कार े आले या उमेदवारा ं या सूचीतून
उप मा ार े यो य उमेदवाराची कम चारी हणून िनवड केली जाते . यांची िनवड होत
नाही यां यासाठी रोजगार शोध याच े काम रोजगार क े सु ठेवतात. अशा कार े
माची मागणी व पुरवठा याम य े सम वय थािपत क न ही रोजगार क े
कामगारा ं या भरतीचा गुंतागुंतीचा सोडिव यास मदत करीत असतात . भरतीची ही
प ती स ि थतीत मा यता ा अस याम ुळे बरीच लोकि य आहेत.
४) खाजगी रोजगार सं थांमाफ त भरती - कधीकधी कम चा या ं या भरतीसाठी
खाजगी सेवा उपयोगात आण या जातात . अशा सेवांसाठी या सं था ठरािवक शु क
आकारतात या सं थांना उप म तसेच कम चा या ंकडून भरतीसाठी ही प ती
उपयोगात आणली जाते. munotes.in
Page 45
भत : ासंिगकता , घटक,
ि या आिण काय म
45 ५) कम चारी संघटनेमाफ त भरती - या उप मातील कम चारी संघटना पुरेशी
भावशाली असत े या उप मातील कम चा या ं या भरती या काया त अशा
संघटना ंकडून बरेच सहकाय ा होते कम चा या ं या भरतीसाठी कम चारी संघटना
िव ासात घेत याम ुळे औ ोिगक संबंध सलो याच े हो यास मदत होते या प तीम ुळे
अकुशल कम चा या ं या भरतीला ो साहन िमळत अस याम ुळे या प ती या मया िदत
माणात उपयोग केला जातो
४.७ ई भरती / संगणक णालीवर आधा रत भरती ( E - recruitment)
आज या गत आिण तं ानान े प रपूण अशा यावसाियक े ात कम चा या ंचे िनयु
कर यासाठी इंटरनेटचा मोठ्या माणात उपयोग केला जातो. िविवध यवसाय सं था
आप या र जागांची मािहती इंटरनेटवर वेबसाईट ारे सा रत करतात . रोजगाराची
आव यकता असणार े उमेदवार अशा र जागांची मािहती वेबव न जाऊन िमळतात
आिण ई मेल ारे अज पाठवतात यो य कामासाठी पा उमेदवार िमळव यासाठी इंटरनेट
या काय म मािहती तं ान जा याचा वापर क न घेणे ई- भरतीच े उि असत े. यवसाय
सं थेत क्त असणा या जागांब ल ची एक कारची मािहती ही यावसाियक सं थे या
वेबसाईट वरती िकंवा काय पुरवठा करणा या सं थे या वेबसाइटवर ती कािशत केली
जाते. परंपरागत जािहराती या मागा पे ा या मागा नी केले या जािहराती ला चंड ितसाद
ा होतो अशा कार या भरती या सवा त मोठे वैिश ्य हणज े उमेदवाराच े तांि क ान
यामध ून िदसून येते तसेच याचे िनण य घे याची मता ही िदसून येते. भरती साठी खास
अशा कारची णाली िवकिस त केले या असतात याम ुळे वेळ, म व पैसा यांची बचत
होते. या णालीम ुळे पूण िनवड ि या सुलभ होत असत े ऑनलाइन व पात
उमेदवारा ंना चाचणीला सामोर े जावे लागतात . याम य े पा ता नसलेले उमेदवार गाळल े
जातात . संगणक या णाली या आधा रत चाचणी ांची कािठ य पातळी िनि त केलेली
असत े. चाचणी परी ेत उ ीण झाले या उमेदवारा ंची मािहती , मू यांकन, मानिसक
चाच या व वैयि क कौश य याबाबतची मािहती कॅन क न ऑनलाइन व पात िकंवा
ईमेल ारे पाठिव यात आलेली असत े. पा उमेदवारा ंची िनवड कर यासाठी हीिड ओ
कॉ फरि स ंग ारे मुलाखत घे यात येते.
४.८
१) भरती संक पना सांगून भरती चे िविवध उि सांगा.
२) भरतीच े िविवध ोत प करा.
३) भरती वर प रणाम करणार े घटक प करा.
४) ई- भरती संक पना प करा.
munotes.in
Page 46
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
46 ४.९ संदभ
● Parek Udai - Organizational Behaviour Pro cess, Rawat Publication
● M. Gangadhar Rao - Organizational Behaviour Text, Konark
Publication
● Mheta KIK – Organizational Behaviour, Prentwell Publication
● Greenberg & Boron - Behaviour in Organization, Prentic Hall
● Mathur, B.L. - Human Resource Development, Arihant Publication
● V.S.P. Rao -Human Resource Management in Small Industry,
Discovery Publication.
● Bhatia SK – Strategic Human Resouce Management Winning
through people, Deep & Deep Publication
● Prakash Ved –Human Resource Management Anmol Publication
munotes.in
Page 47
47 ५
िनवड काय प ती
घटक स ंरचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ िनवड - अथ व या या
५.३ िनवड काय प ती
५.४ िनवडीवर प रणाम करणार े घटक
५.५ िनवड ि य ेचे मू यांकन
५.६
५.७ संदभ
५.० उि े
या घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना
● िनवड संक पना अथ समजून यावर प रणाम करणार े घटक प होतील
● कम चारी िनवड ि य ेतील िविवध ट पे प करता येते
● कम चारी िनवड ि य ेवर प रणाम करणार े घटक यांचे आकलन होईल.
५.१ तावना
काही लेखकांनी कम चा या ंची भरती आिण कम चा या ंची िनवड हे श द योग एकाच अथा ने
के यामुळे भरती व िनवड हा श दांचा िनि त अथ समज या या ीने अ यासका ंचा
ग धळ होणे वाभािवक आहे. भरती आिण िनवड हे दो ही श द िभ न असून यांचा अथ ही
वेगळा आहे. भरतीचा उ ेश संभा य कम चा या ंचा शोध घेणे आिण संभा य कम चारी कोण
आहेत हे समज यान ंतर यांना यवसायाकड े अज कर यासाठी वृ करणे हा असतो
.अज करणा या उमेदवारा ंना मधून यो यत ेचा िवचार क न सव क ृ उमेदवारा ंचा शोध
करणे व नंतर याची िविश पदावर नेमणूक करणे हा कम चा या ंची िनवड कर याचा उ ेश
असतो . अशा रीतीन े भरतीची ि या या िठकाणी संपते कम चा या ंची िनवड कर याची
ि या सु होते. या ि य ेचा शेवट सव ीने सुयो य व काय म कम चा या ंची नेमणूक munotes.in
Page 48
मानव स ंसाधन िवकासाचे समाजशा
48 कर याम य े होत असतो हणून िनवड ि या कायद ेशीर उिचत आिण शा श ु असण े
आव यक असते.
५.२ िनवड - अथ व या या
कम चारी यव थापनाम य े भरती नंतरचा हा दुसरा ट पा आहे. यवसाय संघटनेची
काय मता िनवड झाले या कम चा या ंवर अवल ंबून असत े. यामुळे िनवड ि य ेवर ल
क ि त करणे आव यक असत े यो य कामासाठी यो य य ची िनवड न झा यास म
आिण पैशांचा अप यय होतो .पण यािशवाय गैरहजेरीचे आिण काम सोडून जा या यांचे
माणही वाढते. संघटनेत बेिश त िनमा ण हो याची श यता असत े. यो य कम चा या ंची
िनवड करणे अनेक सम या ंना िनमं ण देणे होय हे टाळ यासाठी कम चा या ंची िनवड
काळजी पूव क करणे आव यक असत े. भरतीसाठी उपल ध असल े या िविवध य ची
शारी रक मता बौि क पातळी व कौश य समान दजा चे नसतात . यामुळे यां या
गुणवैिश ्यांचा िवचार क न यो य कम चा या ंची िनवड करणे हे एक आ हान असत े.
सामा यपण े यवसाय सं थांम ये र असल े या जागांची वत मानप ात जािहरात िदली
जाते .नोकरीचा शोध घेणारे उमेदवार या जािहरातीला अनुस न नोकरीसाठी यवसाय
सं थेकडे आपल े आवेदन प सादर करतात . अज सादर करणा या उमेदवाराची मुलाखत
घेतली जाते व यामध ून सव ीने यो य असल े या उमेदवाराच े र जागांसाठी िनवड
केली जाते अशा कार े आवेदन प सादर करणा या उमेदवारा ंमधून यो यत ेचा िवचार
क न सव क ृ उमेदवार िनि त करणे व याचे िविश पदावर नेमणूक करणे हणज े िनवड
होय.
काही त ां या मते भरती आिण िनवड हे एक दुस यांचे पया यी श द असून एकाच अथा ने
वापरल े जातात मा भरती व िनवड हे पया यी श द नसून ते पूरक आहेत . हणज े संभा य
कम चा या ंना शोध घेणे व यांना यवसाय सं थेकडे अज करीना करता वृ करणे होय
तर िनवड हणज े अज करणा या उमेदवारा ंमधून यो य व सव े उमेदवार ठरवणे होईल
यामुळे भरतीची ि या या िठकाणी संपते या िठकाणी कम चा या ंची िनवड कर याची
ि या सु होते.
या या
● अज करणा या सव उमेदवारा ं या यो यत ेचा िवचार क न यवसायातील िविश
कामासाठी सव क ृ उमेदवाराच े िनयु करणार आला िनवड असे हणतात -डॉ.
बोधनकर व डॉ.कानेटकर
● यो य कारणासाठी यो य य ची यव था करणे हणज े िनवड होय.
िनवड करताना पा ता कौश य आिण काया ची आवड या बाबी िवचारात घेत या जातात
उपल ध समूहाम य े यो य य ना नोकरीची संधी िदली जाते तर अयो य य ना
आकार ले जाते िनवड करताना य या अंगी असणार े गुण मता आिण कौश य या बाबी
िवचारात घेत या जातात हणून िनवड ही नोकरी क इि छणा या उमेदवारा ं या यो यत ेचे munotes.in
Page 49
िनवड काय प ती
49 मू यमापन कर याची ि या समजली जाते यानुसार यो य य ला संधी िदली जाते तर
अयो य य ला नाकारल े जाते.
५.३ िनवड काय प ती
कम चा या ंची िनवड करणे ही ि या अितशय मह वप ूण असत े सं थेला आव यक
असणारा यु उमेदवारा ंची िनवड कर यासाठी िविश काय प तीचा अवल ंब करावा
लागतो या ीन े यवसाय सं था कडे रोजगारासाठी अज करणा या उमेदवारा ं या पुढील
दोन कारा ंम ये वग करण केले जाते
१) नेमणूक केलेले उमेदवार
२) िनवड नाकारल ेले उमेदवार
िनवड ि या चा शेवटचा यो य कम चा या ं या िनयु म ये होत अस याम ुळे कम चा या ंची
िनवड कर याच े काय अितशय मह वप ूण करावे लागत े. कम चा यां या िनवडीच े काय
वै ािनक प तीन े करता यावे यासाठी स ि थतीत सव च मोठ्या कारखा या ंम ये िविश
काय प तीचा अवल ंब केला जातो .उप मा ंचे व प , पदांची गरज ,उमेदवारा ंची
उपल धता , पध चे प रि थती इ यादी िविवध घटक ल ात घेऊन िविश पदांसाठी िनवड
काय प ती िनि त केली जाते िनवड काय प तीच े सामा य व प पुढील माण े असत े.
१) अजा ची छाननी करणे - या वेळी उप मातील र पदांची सं या कमी असत े आिण
आले या अजा ची सं या बरीच जा त असत े यावेळी अजा ची छाननी करणे आव यक
असत े. तसेच छाननी के यानंतर पदांची गरज पूण करणा या उमेदवारा ंचे अज पुढील
ि य ेसाठी वेगळे काढून ठेवले जातात . िनवड काय प तीत फ अशाच अजा चा िवचार
केला जातो.
२) अजा तील संदभा चे चौकशी करणे - उमेदवारा ंचे केलेले अज सा या कागदावर
असतील तर यातील मािहती साधारणपण े िवखुरलेले अस याम ुळे सु वातीला या
मािहतीच े वग करण केले जाते कधीकधी असे वग करण दश व यासाठी एक िनि त
आराखडा तयार केला जातो यात उमेदवारास संबंधी ची संपूण मािहती प तशीर परंतु
थोड यात न दवली जाते यामुळे यो य उमेदवारा ंची िनवड करणे सुलभ जाते.
उमेदवारा ंचे अज छापील प ात असतील तर उप माला हवी असणारी उमेदवारास
संबंधी ची संपूण मािहती उपल ध असत े. या मािहतीचा एक भाग हणज े उमेदवारा ंना
ओळखणा या दोन िति त य ची नावे संदभ हणून िदलेले असतात . िनवड मंडळाला
आव यक अस यास ते अशा य ची वतं पणे प यवहार क न उमेदवारा ं या
संबंधी या मािहतीची शहािनशा क शकतात .अशा य कड ून आलेली प े िनवड
मंडळाला यो य उमेदवारा ंची िनवड कर यासाठी उपयु ठरतात .
३) मानसशा ीय चाच या - यावेळी उमेदवारा ंची सं या बरीच जा त असत े या वेळी
उप माला ह या असणा या नेम या गुणव ा धारण करणा या य या िनवडीचा
अितशय गुंतागुंतीचा होतो स ि थतीत िनवड ि य ेत मानसशा ीय चाच या घेत या munotes.in
Page 50
मानव स ंसाधन िवकासाचे समाजशा
50 जातात या चाच या ंमुळे उमेदवारा ंचे यि म वाच े अचूक मू यांकन करता येते
मानसशा ीय चाच या यापक आिण मया िदत अशा दो ही ीकोनात ून घेत या जातात
दोन िकंवा अिधक य या वत णुक ची तुलना कर यासाठी कर यासाठी उपयोगात
आणल े या चाच या यापक व पा या असतात या तुलनेत उमेदवारा ंची यो यता वृ ी
वागणूक इ यादी ि कोनात ून केलेले यांचे व तुिन अनुमान हणज े मया िदत चाच या
होय उप मातील पदां या गरजेनुसार या मानसशा ीय ची चाच या ंची िनवड व
अंमलबजावणी केली जाते.
४) मुलाखत घेणे - िविवध कार या उ ीण झाले या उमेदवारा ंना मुलाखतीसाठी
बोलाव ले जाते.मुलाखत हा िनवड ि य ेतील एक अ यंत मह वाचा ट पा होय.
मुलाखती ार े िनवड मंडळा या उमेदवारास संबंधी मािहती िमळवता येते. तसेच
उमेदवाराला सु ा उप मा संबंधीची बरीच मािहती मुलाखतीम ुळे ा होते .उमेदवार
वतः संबंधी उप मा या ीने आव यक असणारी िकतीतरी मािहती मुलाखती या वेळेस
अनौपचा रकपण े सांगू शकतो . मुलाखती या अनुषंगाने िनवड मंडळ उमेदवाराची िनवड
कर याकरता अंितम िनण या त येत असतील तसेच या उमेदवाराला अनेक िठकाणचा
रोजगारा या संधी असेल तर तो सु ा रोजगारासाठी िविश उप मा या िनवड कर यात
िनण या त येत असतो याउलट उमेदवार करतो असेल तर तो रोजगार यासाठी िनवड
मंडळा या िनण यावर अवल ंबून असतो .
५) िवभाग मुखाचे वीकृती - उमेदवारा ंची मुलाखत झा यान ंतर यांचे व तुिन
मू यांकन क न उमेदवारा ं या िनवडला िनवड मंडळ मा यता देते. उमेदवारा ंची बौि क
पातळी , यांचा मानिसक कल, यि म व यो यता ,कौश य या सव बाबी ल ात घेऊन
िनवड मंडळान े िनवड केले या उमेदवारा ंना िवभाग मुखाची वीकृती असण े आव यक
आहे . यानंतर िवभाग मुख उमेदवारा ंचे प रचय क न िदला जातो. िवभाग मुख
उमेदवाराला यां या काया संबंधी ाथिमक मािहती देतो.
६) वै क य तपासणी - केले या उमेदवारा ंना संबंिधत िवभाग मुख यांनी मा यता
िद यान ंतर याची वै क य तपासणी केली जाते या कामासाठी उमेदवारा ंची िनयु केली
जाणार आहे या कामासाठी तो शारी रक ्या स म आहे का हे वै क य
अिधका या ंकडून मािणत क न घेतले जाते यामुळे उमेदवारा ंम ये असणा या यंगाचे,
शारी रक मया दांचे आिण समतेची क पना येते या आधारावर यांची शारी रक मता
ल ात घेऊन यां याकड े यो य कामाची जबाबदारी सोपिव यात येते
७) नेमणूक करणे - वरील िनवड काय प तीतील सव ट पे यश वीपण े पूण केले या
उमेदवारा ंची उप मातील र जागेवर नेमणूक केली जाते. कम चा या ंची िनवड कर याची
ि या ही अ यंत गुंतागुंतीची आिण लांबलचक अशी ि या आहे. उमेदवाराला कम चारी
यव थापन िवभागाकड ून नेमणूक प पाठवल े जाते. संबंिधत य ची नेमणूक केली जात
आहेत या सवा चाच नेमणूक प म ये उ लेख असतो आप या कामावर जू हो यासाठी
उमेदवारान े कोण या िदवशी , िकती वाजता ,कोणाशी संपक साधायचा आहे याची मािहती
नेमणूक प ात नमूद केली जाते. munotes.in
Page 51
िनवड काय प ती
51 नेमणूक प ाम य े िनि त केले या िविश िदवशी उमेदवार उप मातील िविश िवभागात
आ यान ंतर िवभाग मुख ारे याला या या काया ची मािहती िदली जाते. कम चा याला
कामाच े व प ,जबाबदा या , या संदभा त दे यात आलेले अिधकारी इ याद ची पूण
क पना िद या नंतर याने कामावर जू होत अस यास संबंधीचे प संबंिधत िवभाग मुख
ावयाच े असत े , यानंतर याला याचे काम सु कर याची परवानगी िदली जाते यानंतर
या कम चा याला उप माच े व प , संघटनेची उि े, संघटनेची रचना ,काय प ती
इ याद चा थोड या त प रचय क न िदला जातो. तसेच या िवभागात याला आपल े काम
सु करायच े आहे या िवभागातील इतर कम चा या ंशी याला प रचय क न िदला जातो
उप मातील िविश पदासाठी िनयु हो याची ि या उमेदवारान े केले या कजा पासून
पासून सु होते आिण या या शेवट या या िनयु होत असतो . या ट या ंम ये
ामु यान े िविवध कार या चाच या , मुलाखत आिण वै क य तपासणी यांचा समाव ेश
होतो. औपचा रक ्या हे सव ट पे यो य उमेदवारा ंची िनवड कर यासाठी काया ि वत
केले जातात . उप मा या गरजा भागिवणा या उमेदवारां या मतेचे,िन ेचे आिण
त परत ेने चे पूवा नुमान कर याची शा ीय प ती आहेत असा दावा केला जातो परंतु
य ात मा उमेदवारा ंची िनवड शा ीय प तीन े कर याप े ा या उमेदवारा ंची िनवड
केली जाणार नाहीत यासाठी वै ािनक कारण मीमांसा दे यासा ठी अशा प त चा अवल ंब
केला जातो . हणज ेच िनवड काय प ती ही सकारा मक नसून नकारा मक आहे. कारण
िनवड न होऊ शकणा या उमेदवारा ंना िनवड मंडळाला समाधानकारक प ीकरण देता
यावे यासाठी ही ि या अस याचा अनोपचा रक र या वाटू लागत े असे असल े तरी यो य
कामासा ठी यो य य ची िनवड कर याची ही शा श ु ि या आहे आिण याची
अंमलबजावणी िनवड मंडळ ारे केली जाते.
५.४ िनवडीवर प रणाम करणार े घटक
यो य उमेदवारा ंना गाळून यो य व स म उमेदवारा ंची िनवड करणे हा िनवड ि या चा
उ ेश असतो कम चा या ं या िनवडी बाबत िनण य घेताना उमेदवाराची पा ता , िश ण ,
अनुभव, कौश य , ामािणकपणा , िचकाटी , अपे ा व मानिसकता इ यादी बाब ची
काळजीप ूव क तपासणी क न िनण य यावा लागतो . एकदा िनण य घेत यान ंतर याचे
बरेवाईट प रणाम समोर यवसाय सं थेला ◌ोगाव े लागतात . हणून िनवडीवर प रणाम
करणा या खालील बाब कड े ल देणे आवश ्यक असत े
१) उमेदवाराची मािहती - उमेदवारान े अजा म ये िकंवा प रचय प ाम य े िदले या
मािहतीची तुलना कम चा याला करावा लागणार या कामाशी केली जाते उमेदवारान े
मुलाखत देताना आिण घेताना आले या िविवध चाच या ं या येक ट यात ा
केले या गुणांचा िवचार क न उमेदवारा या िनवडीचा िनण य यावा लागतो .
२) संघटना मक आिण सामािजक प रि थती - काही उमेदवार यवसायासाठी
आव यक असणारी पा ता आिण गुणव ा धारण करतात मा कम चारी हणून ते
यश वी होत नाही. संघटने अंतग त असल े या प रि थतीत जुळवून घेणे यांना श य
होत नाही व ते संघटनेसाठी एक कारची देयता बनतात . यामुळे कम चा या ं या munotes.in
Page 52
मानव स ंसाधन िवकासाचे समाजशा
52 िनवडी संबंधीचा िनण य घेताना ती य संघटनेतील आिण संघटनेने बाहेरील
वातावरणाशी समरस होऊ शकेल िकंवा नाही याची काळजी यावी लागत े.
३) अडथ या ंना सामना कर याची मता - िनवड ि य े या येक ट यात अडथळ े
असतात या अडथ या ंचा यश वीपण े सामना न क शकणार े उमेदवार गाळल े जातात
या सव ट या ंम ये असल े या िविवध अडथ या ंचा उमेदवारान े सामना कसा केला
याचा िवचार कम चा या ंची िनवड करताना करावा लागतो
४) गुणांची गोळाब ेरीज - िनवड ि य े या येक ट यात उमेदवारा ंची गळती होत
असत े परंतु काही उमेदवारा ंना िविश ट पा पार कर यासाठी काही गुण कमी पडतात
असा सीमेवरील उमेदवारा ंना ि य ेमधून घाल याऐवजी या उमेदवारान े इतर
ट या म ये दाखवल े या कामिगरीचा िवचार कर यात आला पािहज े याला गुणक
सहसंबंध असे हणतात . यानुसार एखादा ट यातील उणीव ही दुस या ट यातील
अिधक यातून भ न काढली जाऊ शकते हणज ेच िनवडीसाठी पा उमेदवाराला
िवषयीचा िनण य घेताना सव ट या ंम ये िमळाल े या गुणांची गोळाब ेरीज केली जाते .
५.५ िनवड ि य ेचे मू यांकन
यो य कम चा या ंची िनवड करणे हा िनवड ि य ेचा मह वाचा उ ेश असतो यो य
कम चा या ं या िनवडीसाठी िनवड ि या जर यो य नसेल तर का कम चा या ं या
अनुपि थती व बदली या माणात वाढ होते व कामाचा वेग कमी होऊन कामाचा दजा
घसरतो असे होऊ नये हणून प रणामकारक िनवड ि य ेसाठी ितचे वेळोवेळी मू यांकन
करणे आव यक असत े .मू यमापन यामुळे िनवड ि य ेतील उणीवा िकंवा दोष ल ात
घेऊन ते वेळीच दूर करता येतात. िनवड ि या ंचे मू यांकन करता ना काही बाब चा िवचार
करणे आव यक असत े.
िनवड ि या चे मू यांकन करताना उमेदवार िनवडीच े िविवध माग , घेतले या िविवध
चाच या ,मुलाखती आिण वै क य तपासणी प ती इ यादीचा काळजीप ूव क आिण सखोल
अ यास केला जातो.िनवड ि य े या प रणामा ंचे मू यांकन केले जाते याव न संघटनेचे
उि सा य झाली िकंवा नाही याचा शोध घेतला जातो यानंतर नवीन ोत
मानसशा ीय चाच या मुलाखतीच े नवीन तं उपयोगात आणल े जाते आिण िनवड
ि य ेत सुधारणा क न ते अिधक भावी व प रणामकारक बनिव यात येते.
५.६
१) िनवड ि य ेतील मह वाच े ट पे प करा
२) िनवड ि य ेवर प रणाम करणा या घटका ंचे वण न करा
३) िनवड ि य ेचे मू यमापन कसे केले जाते ते सांगा
munotes.in
Page 53
िनवड काय प ती
53 ५.७ संदभ
● Parek Udai - Organizational Behaviour Process, Rawat Publication
● M. Gangadhar Rao - Organizational Behaviour Text, Konark
Publication
● Mheta KIK – Organizational Behaviour, Prentwell Publication
● Greenberg & Boron - Behaviour in Organization, Prentic Hall
● Mathur, B.L. - Human Resource Development, Arihant Publication
● V.S.P. Rao -Human Resource Managemen t in Small Industry,
Discovery Publication.
● Bhatia SK – Strategic Human Resouce Management Winning
through people, Deep & Deep Publication
● Prakash Ved –Human Resource Management Anmol Publication
munotes.in
Page 54
54 ६
काय िस ी मू यमापन
घटक संरचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ काय िस ी मू यमापनाच े या या
६.३ काय िसि मू यमापनाची वैिश ्ये
६.४ काय िस ी मू यमापनाची उि े
६.५ काय िस ी मू यमापना या प ती
६.६ काय िस ी मू यमापना या मया दा
६.७ सारांश
६.८
६.९ संदभ
६.१ उि े
या घटकाचा अ यास केला नंतर
● काय िस ी मू यमापन संक पना याचे आकलन होईल.
● काय िस ीमू यमापनाची वैिश े समजता येतील.
● काय िस ीमू यमापनाची प त व तं समजतील .
६.१ तावना
जीवनाची अनेक े े असतात येक े ाम य े अनेक य यांचे काय करीत असतात
या य म य े िवचार कर याची मता असत े अशा य यांचे सा य कर यासाठी यो य
माग ठरवतात आव यक ती साधन े गोळा करतात या साधना ंचा उपयोग क न घेतात
आिण उि सा य होते या य ना यश िमळाल े यांचे य न प रणामकारक ठरले आहे
असे आपण हणतो या उलट या य ना उि सा य होत नाही या य ना अपयश
आले व यांचे प रणाम कारक य न झाले नाही असेही आपण हणतो एखा ा य या
जीवनातील वाटचाल यवि थतपण े सु आहे िकंवा नाही कर या देणारे य न भावी munotes.in
Page 55
काय िसि मू यमापन
55 ठरतात िकंवा नाही अशा अनेक गो चा या य िनयिमतपण े आढावा घेत असतात एक
िनरंतर ि या आहे आिण या ि य ेलाच मू यमापन असे हणतात
य वतः या य ना ंचे वतः या वाटचालीच े मू यमापन जसे करता तसेच या य
यां या िनकट सहवासात असणार े यां यावर अवल ंबून असणार े यांचे ही मू यमापन
करतात याच माण े येक संघटना या म ये कारखानाही देखील समािव होतो या
संघटनेमधील िनरिनराळी काय कर यासाठी कम चा या ंची नेमणूक केली जाते िविवध
कारची यो यता असल ेले हे कम चारी यांची मता उपयोगात आणून यांना सोपिव यात
आलेले काम करीत असतात या कम चा या ंनी केले या य ना ंचा प रणाम हणून िविश
िन प ी िनमा ण होते कम चा या ंक रता सोपिव यात आलेले काम या कामाच े उि आिण
कम चा या ंनी केले या य ना ंची िन प ी यांचा पर परा ंशी तुलना क न कम चा या ंनी
केले या कामिगरीच े मू यमापन केले जाते कम चा या ंनी यांना सोपिव यात आलेले काम
कर या या ीने केले या कामिगरीच े मू यमापन कर यासाठी कर यात आले या
व तुिन व प तशीर ि येलाच काय िस ी मु यमापन असे हणतात
कारखा या ंचे उि सा य कर यासाठी आव यक या सं येम ये कम चा या ंची भरती व
नेमणूक करणे यां या यो यत ेनुसार यांना काम सोपवण े भरती केले या कम चा या ंना
िश ण देणे यांना यो य दराने मजुरी देणे जसे आव यक आहे तसेच कम चा या ं या
यो यत ेचे यां या कामिगरीच े मू यमापन करणे हे सु ा तेवढेच आव यक आहे . मानवी
संसाधन यव थापनाच े काय मता आिण हे काय कर याक रता िनमा ण कर यात
आले या िवभागान े वेगवेग या घेतले या िनण यांची पय त मानक मोठ्या माणात
कम चा या ं या यो यत ेचे यांनी केले या य ना ंचा िन प ी चे मू यमापन कशा रीतीन े
कर यात येते यावर अवल ंबून असत े.
६.२ काय िस ी मू यमापनाच े या या
काय िस ी मू यमापन ही स ा यापक आहे काळा या ओघात या साधन ेचा असे व या ी
बदलत गेली िनरिनरा या िव ाना ंनी या सं ेचा वेगवेग या पैलूंवर भर िदला आहे यामुळे
काय िस ी मू यमापन या संघटनेची नेटक व सवा ना मा य ठरेल आिण काळा या
कसोटीवर नेहमीक रता िटकून राहील अशी या या करणे तसे फार अवघड आहे
कारखा यात काम करणा या कम चा या ं या यो यत ेचे यां या कामिगरीच े यांनी केले या
य ना ं या िन प ी चे मू यमापन कर यासाठी कर यात येणा या व तुिन व प तीच े
ि य ेला काय िस ी मू यमापन असे हणता येईल.
ी जोसेफ टीफन यां या मते संघटनेमधील कम चा या ंचे वत मानकालीन व संभा य
उपयु याचे मू यमापन कर यासाठी अवल ंिब यात येणाया प तशीर मब आिण
व तुिन काय प तीला काय िस ी म ू यमापन असे हणतात .
कॉट , लोिदयर या ंथकारा ंनी काय िस ी मू यमापनाची या या पुढील माण े केली
आहे काया या आव यकत ेनुसार िविश काया या संदभा त कम चा या ंनी केले या काया चे
मू यमापन कर याची ि या हणज े कम चा या ंचे काय िस ी म ू यमापन होय munotes.in
Page 56
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
56 एडिवन िफ पपो यां या मतान ुसार काय िस ी मू यमापन या ि य ेचा संबंिधत येक
कम चारी यांचे स याच े काय कशा रीतीन े करतो हे जाणून घे यासाठी जसा आहे तसा
संबंिधत कम चारी हा अिधक चांग या काया साठी िकतपत यो य आहे हे जाणून घे यात
सु ा या ि य ेचा संबंध आहे
हेवेल यां या मतान ुसार कम चा या ंची िनवड या कामाकरता केले जाते व याला जे काम
सोपिवल े जाते या काया ची आव यकता ल ात घेऊन काही शासक य व पाची उि े
सा य कर यासाठी कम चा या ंची कामिगरी आिण यां या पा तेचे मू यमापन कर याची
ि या हणज ेच काय िस ी मू यमापन होईल
६.३ काय िस ी मू यमापनाची वैिश ्ये
काय िस ी मू यमापन या ि य ेचा उ ेश कम चा या ं या यो यत ेचे यां या कामिगरीच े
मू यमापन करताना यां या कृतीम य े िविश काया या िविवध आव यकता िकती पूण
होत आहेत याचा ामु यान े िवचार केला जातो. काय िस ी मू यमापना या िविवध
या यान व न पुढील वैिश े सांगता येतात.
१) िनरंतर ि या - काय िस ी ही एक ि या आहे ही ि या सात यान े व िनरंतरपण े
चालत े यवसायात काम करणा या कम चा या ं या कामिगरीच े मू य मापन करता येते
कम चा या ं या कामिगरीच े मू यमापन के हातरी एक तास के यास यामुळे उि
सा य होत नाही मोठ्या यवसाया ं या संघटनेम ये काय िस ीमू यमापनाची ि या
अिन िनयिमतपण े ठरािवक कालावधीन ंतर केली जाते.
२) िविश उि े - काय िस ीमू यमापन ही एक ि या आहे या ि य ेचा काही
ठरािवक उि असतात हे उि सा य कर यासाठी काय िस ी म ू यमापन अशी
ि या घडवून आणली जाते.
३) शा ीय प ती - काय िस ी मू यमापन एक शा ीय प ती आहेत काय िस ी
मू यमापन कर यासाठी कम चा या ंना सोपिवल े या काया या बाबतीत काही माप
िनि त केले जाते कम चा यान े केले या य ना ंचा िन प ी ची या मापाशी तुलना
क नच कम चा या ंनी केले या काया या बाबतीत काळजीप ूव क िन कष काढल े
जातात .
४) व तुिन ि या - काय िस ी म ू यमापन हे कम चा या ं या कामिगरीच े मू यमापन
कर याच े एक व तुिन ि या आहे या मू यमापन याम य े आिण मू यमापना या
िन कषा म ये यवसायाच े संचालक व यव थापक अिधकारी यां या मतांचे समज-
गैरसमज ितिब ंबीत पडता कामा नये काय िस ी मू यमापन ही ि या पूण पणे
माग दश क असत े
५) सव कम चा या ंशी संबंिधत - काय िस ी मू यमापन हे फ कामगारा ं या संदभा त
केले जाते असे नाहीत या यवसायाम य े सव पात या ंवर काम करणा या
कम चा या ं या संदभा त गरजे माण े केले जाऊ शकते िस ांत ि कोनात ून िवचार munotes.in
Page 57
काय िसि मू यमापन
57 के यास यवसाया या संघटनेम ये घटक हणून काम करणा या येक य न े
केले या कामिगरीच े मू यमापन कर यासाठी प तीच े य न कर याची गरज असत े
६) सं या मक व गुणा मक िव ेषण - काय िस ीमू यमापन करीत असताना
संघटनेमधील कम चा या ंनी केले या कामिगरीच े सं या मक आिण गुणा मक असे
दो ही पैलू िवचारात घेतले जातात .
काय िस ी मू यमापनाचा संबंिधत कम चा या ंनी केले या काया ची यांनी केले या
योगदानाच े व यां या य ना ं या िन प ी शी होतो काय िस ी मू यमापनाचा उ ेश
प रमाणा मक व गुणा मक अशा दो ही ीने कम चा या ंनी यां या सोपिवला कामा या
बाबतीत यांचे योगदान ठरिव यात कम चा या ं या यि म वाची वैिश ्ये, यांचे साम य व
उिणवा यावर पोलीस काश करणे हा असतो .
६.४ काय िस ी मू यमापनाची उि े
● कारखा यात भरती केले या कम चा या ंची यो य तपासण े.
● यो य य ला यो य कर याची जबाबदारी सोपिव यात किवता पय वे कांना सहा य
करणे.
● िविश काळाकरता नेमले या कम चा या ं या यो य याचे मू यमापन क न यांची
नोकरी पुढे चालू ठेवावी क नाही यासंबंधी यो य िनण य घेणे.
● कम चा या ंम ये कामाची वाटणी करणे कम चा या ंचे िश ण ,बदली , बढती, अवनती
यासंबंधी धोरणे ठरिव याक रता वा तववादी आधार उपल ध क न देणे.
● कम चा या ंना संतु करणे यांचे समाधान िटकून ठेवणे व यांचे मनोध ैय उंचावल े
● कम चा या ंक रता िश ण आिण अिधकाया क रता यव थापन िवकास काय मांचे
आयोजन क न या मा यमात ून मानवी संसाधन िवकास ि य ेला हातभार लावण े.
● व र पातळीवरील यव थापका ंना यां या िनयं णाखाली काम करणार े अिधकारी व
कम चारी कसे आहेत हे समजून घे याक रता सहा य करणे.
● कम चा या ंनी केलेले योगदान िवचारात घेऊन यांना यां या काया चा यो य मोबदला
िमळव ून दे याची यव था करणे.
● कम चा या ंना कामाव न कमी करणे ,कम चा या ंची छाटणी करणे इ यादी िनण य
घे यासाठी मािहती उपल ध क न देणे.
● संघटने या प रणाम कारण ते म ये वाढ करणे.
● काय िस ी म ू यमापन यामुळे कम चा या ंना ते यांचे काम कसे करीत आहे हे समजत े
आप या काया िवषयी , ानाम य े, कौश या ंम ये व वागणुक म ये कोण या कारच े
बदल कर याची गरज आहे हे यांना कळत े.
● संघटनेम ये आदश वातावरण व काय सं कृती िनमा ण कर याक रता मदत करते munotes.in
Page 58
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
58 ६.५ काय िस ी मू यमापना या प ती
औ ोिगक क पा ंम ये काम करणा या कम चा या ंचे कामिगरीच े मू यमापन कर यासाठी
काळान ुसार व गरजेनुसार वेगवेग या प त चा अवल ंब कर यास सु वात झाले या एका
िविश प तीचा उपयोग के यानंतर काही सम या उ वतात या प तीच े दोष व मया दा
प होतात हे सव दोष दूर करणे साठी कर यात आलेला य ना ंमुळे दुसरी प त साफ
करते या ि य ेमधून वेगवेग या प ती अि त वात येतात.
स या कम चा या ंचे काय िस ीमू यमापन कर या या वेगवेग या प ती आहेत या प तीच े
वग करण थूलमानान े परंपरागत प ती आिण आधुिनक प ती असे केले आहेत.
अ) परंपरागत प ती
१) कम चारी तुलना प ती - ही प त सव थम पिहला महायु ा या काळात अमेरीकन
ल करात उपयोगात आणली गेली. या प तीन ुसार यव थापनाला कम चा या ंम ये
अपेि त असणार े सव गुण िवचार ल ात घेऊन कम चा या ंची पर परा ंशी तुलना करता
येते कम चा या ंची तुलना करताना यांची काय कर याची मता कौश य त परता
िनयिमतपणा वागणूक असे सव च गुण िवचारात घेतले जातात एकाच वेळी एका
कम चा याची इतर सव कम चा या ंची तुलना करणे श य नसते ही अडचण ल ात घेऊन
येक कौश यासाठी एका य ची माप हणून िनवड कर यात येते अशा य ची
इतर य शी या िविश कौश यासाठी तुलना क न यांना गुण दे यात येतात या
आधार े येक कम चा या या यो यत ेचा िकंवा े तेचा िनद श करणारी एक यादी तयार
केली जाते या प तीचा उपयोग कर यासाठी फारसा खच लागत नाही मा यापारी
ि कोनात ून ती उपयोगी ठरत नाही तसेच कम चा या ं या काय मतेचा मू यमापन
करता येत नाही.
२) मा टर केल प ती - कम चा या ं या िस ीच े मू यमापन करताना यां या काय िस ी
चे िविवध वैिश ्यांनी म ये िव ेषण करणे आव य क आहेत तसेच भ े कम चा या ंशी
तुलना न करता काही िनवडक कम चा या ंशी तुलना करणे यो य व सोयीच े होईल या
जािणवा ंना मधून मा टर केल प तीचा िवकास झाला आहे एका ीने तुला
प तीम य े असल ेले दो ही दोष दूर कर यासाठी कर यात आलेले य न हेच मु य
मापन प ती या िवकासाला कारणीभ ूत ठरले आहे असे हणता येईल अमे रकेमधील
इि टट ्यूट ऑफ टे नॉलॉजी या सं थेशी िनगिडत असल े या युरोप ऑफ
से समनिशप रसच या संघटनेकडे मा टर प तीचा िवकास कर याच े ेय जाते.
मा तर केल प तीम य े कम चा या ं या काय िस ी चा साक यान े िवचार केला जात
नाही यो यत ेचे काही मुख घटक उदाहरणाथ िव ासान इय ा कौश य व नेतृ व
इ यादी िवचारात घेऊन नंतर येक कम चा या या काय िस ी मू यमापन करता त.
३) ेणीयेन प ती (Grading Method))
कम चा या या काय िस ीच े मू यांकन कर या या ेणीयेन प तीच े व प अगदी साधे
ि ल ता व गुंतगुंतीचा आिण अभाव असणार े ेणीयन प तम य े यो यत े या काही िविश munotes.in
Page 59
काय िसि मू यमापन
59 ेणी ठरिव यात येतात व नंतर संघटनेमधील येक कम चा या ंची यो यता या ेणीपैक
नेमक कोण या ेणीची आहे हे िनि त क न यांचे यो यत ेनुसार एक े ता यादी(Merit
List) तयार केली जाते. अमे रकेमधील फेडरल िसिवल सिव स म ये काम करणा या
कम चा या ं या काय िस ीच े मू यांकन कर यासाठी असाधारण , समाधानकारक व
असमाधानकारक अ या तीन ेणी िनि त कर यात आ या .कम चा या ं या काय िस ी
मू यांकनाची ि या अिधक सू मपण े हावी अशी सेवायोजका ंची िकंवा यव थापका ंची
इ छा अस यास , यो यत े या असाधारण , उ कृ , समाधानकारक , साधारण ,
असमाधानकारक व िनकृ अशा सहा ेणी ठरिवता येतात. येक कम चा या या
कारािस ी चा िवचार क न याची ेणी ठरिव यात येते व नंतर े ता माम य े या या
म िनि त केला जातो.
ब) काय िस ी मू यमापना या आधुिनक तं
कम चा या ं या काय िस ी चे िकंवा यां या यो यत ेचे मू यांकन कर यासाठी अवल ंब यात
आले या काही प त वर िववेचन केले आहे प रि थतीन ुसार व गरजेनुसार या प त चा
उपयोग कर यात आला आहे यापैक येक प तीच े काही फायद े आहेत तसेच येक
प तीच े काही दोष आहेत काय िस ी मू यमापन कर यासाठी काही आधुिनक तं ाची
मािहती पुढील माण े आहेत
१) मू यमापन क े - कम चा या ं या काय िस ीच े मू यमापन कर यासाठी एक नेतृ व गट
केला जातो आिण नेतृ व गट दोन, तीन य ची िनवड क न एक काय गट िनमा ण
करतो हा काय गट एका त ां या नेतृ वाखाली काय करतो .कम चा या ं या काय िस ी
मू यांकन कसे करावयाच े आहे हा नेता ठरिवत असतो . मू यमापन क ांम ये
कम चा या ंची जशी यि गत परी ा घेतली जाऊ शकते तशीच यांची सामूिहक परी ा
सु ा घेतली जाऊ शकते.कम चा या ंची भरती झा यान ंतर यांना या कारच े काय
करावे लागत े या कार या कामाची समांतर असल ेला एखादा क प हा कम चा या ंना
िदला जाऊ शकतो .कम चा या ंम ये योजना आख याची मता , संघटन कर याची
मता ,िनण य घे याची मता ,काम क न घे याची मता आहे िकंवा नाही याचा शोध
घेतला जातो. या कम चा या ंचे य थेट मुलाखत घेतली जाते यामुळे संबंिधत
कम चा या ंम ये एखा ा िवषयावर यवि थत िवचार कर याची मता , संदेश वाहनाची
शमता आहे िकंवा नाही हे समजत े या कम चा या ंची लेखी परी ाही घेतली जाते या सव
ि या मू यमापन क ाम य े सहजपण े के या जातात . पय वे क िव ेते किन
यव थापक व परी ा थ यव थापका ं या बाबतीत काय िस ी मू यमापनाच े काय एक
िदवसात सहज पणे केले जाते तर व र यव थापका ं या काय िस ी मू यमापनाच े
काय कर यासाठी तीन ते चार िदवस लागतात मू यमापन काय पूण झा यान ंतर
येक कम चा या ंक रता मू य आपण असं वतं अहवाल तयार केला जातो.
२) उि िन यव थापन ( Management By Objectives) - उि िन
यव थापनाचा िवचार पीटर कर यांनी यव थापन शा ा ंम ये टाकल ेली अ यंत
मह वाची भर आहे पीटर कर यांनी The Practice of Management या ंथात
उि िन त यव थापन या संक पन ेची चचा केले आहे िनयोजन कर यासाठी munotes.in
Page 60
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
60 काया चे माण ठरिव यासाठी यव थापका ंना व यां या िनयं णाखाली काम
करणा या कम चा या ंना अभी े रत कर यासाठी यां या काया चे मू यमापन
कर यासाठी यव थापन हा िवचार वेगवेग या व पात एक तं हणून उपयोगात
आणता येतो.
येयिन व त विन य या जीवनाची िदशा ठरलेली असत े वासाचा म ठरलेला
असतो हळूहळू पण िनधा राने ही य माग मण करते आिण कोण याही कारचा अपघात
न होता आपल े उि सा य क न घेतील अशा येयिन य ला कुणा याही संदेशाची
ो साहनाची माग दश नाची फारशी गरज नसते या य या हालचालीवर इतर कुणाचेही
िनयं ण ठेव याची मुळीच गरज नसते या उ ोगा ंचे उि िनि त आहे आिण हे उि
घटने या िदशेने सव ि या व हालचाली कर यात येतात अशा उ ोगा ं या बाबतीत सु ा
नेमक हीच प रि थती राह शकते उि िन ा यव थापनाब ल पुढे थोड यात प ीकरण
केलेले आहेत येक उप मात काही य चा समूह काम करीत असतो येक य
आप या परीने य न करीत असत े या सव य च े अंितम उि सारखी असायला हवी हे
उि सा य हो यासाठी या सव य ची य न एकाच िदशेने असाव ेत
कम चा या ंचे काय िस ी म ू यमापन कर यासाठी उि तं ांचा उपयोग क न घे या या
ीने िविवध तरावर अप याची य न केले जातात या य ना ंचे ट पे पुढील माण े आहेत
अ) संयु पण े संघटने या उि ा ंचे िनधा रण - उप मा ंची संघटना िनमा ण झा यान ंतर या
संघटनेचे उि े िनधा रत केले जातात उि े िनि त तािवत ते सु प असाव ेत आिण
अजून पाणी मोजमाप करता येतील अशी असावीत .
ब) यि गत ांकचे िनधा रण - घटनेचे उि िवचारात घेऊन संघटनेचे घटक हणून
काम करणार ्या येक य साठी िविश मुदतीत क रता ांक ठरिवल े जातात
यव थापक यां या िनयं णाखाली काम करणा या येक कम चा या ंक रता ांक हवेतून
सहा य कांना यांना कामाच े ांक ठेव याक रता सुचवतो आिण मग यव थापक व
सहा यक दोघेही एक येऊन एका बैठक म य े सवा क रता ांक कोणत े राहतील याचा
िनण य घेतात.
क) काय िस ी चा आढावा - यव थापक आिण यां या सहायका ंची वेळोवेळी बैठक
होते या बैठक म ये सहा यक यांनी केले या कामिगरीचा यवि थतपण े आढावा घेतला
जातो.
मू यमापन - जा उप मा ंम ये उि नसता यव थापन यव थापनाच े तं काया ि वत
के या जाते. तेथे सु वाती या काळात यव थापका ंनी यांचे सहा यक यांची जबाबदारी
भावीपण े पार पाडतात िकंवा नाही याचे मू यमापन करतो . यां या गतीवर ल ठेवणे,
यां या काया वर िनयं ण ठेवणे आिण यां या अडचणी या वेळेस िनराकरण करणे
आव यक असत े. नंतर कम चा या ंवर असल ेली िनयं ण कमी केली जातात कम चा या ंनी
वतःह नच यां या काया चा अहवा ल व र ा ंना ावा अशी अपे ा असत े.
munotes.in
Page 61
काय िसि मू यमापन
61 ६.६ काय िस ी मू यमापना या मया दा
१) हालो प रणाम –
जे हा मू यमापन करता एखा ा य च े मू यमापन करताना या या एखा ा
कौश या या िकंवा िवशेष ल णा ं या आधार े संपूण घटका ंचे िकंवा कुशल यांचे मू यमापन
करतो ते हा याला हालो प रणाम असे हणतात . एखा ा घटकाबाबत कम चा या ंची येक
काय मता िकती आहे याचा िवचार न करता सव च घटका ंचे मू यमापन एका ेणी या
आधार े केले जाते कम चा या ं या मू यांकन क या वर वर असणा या चांग या िकंवा वाईट
भावाम ुळे कम चा या ं या काय मतेबाबत िवचार करावयाचा येक घटकाला तो जा त
िकंवा कमी िकंवा साधारण दजा देत असतो .जे हा मू यांकन करणारा याला कोण या
घटका ं या सा ान े मू यांकन करायच े आहे आिण मू यांकन करताना कोण या कौश याचा
िवचार करणे आव यक आहे याबाबत मािहतीची कमी असत े िकंवा यात यि गत संबंध
यांचा समाव ेश असतो ते हा हलो प रणाम िनमा ण होतो
२) सौ य िकंवा कठोर शैली
येक मू यांकन कर याची वतःची एक शैली असत े मू यांकन क या या शैलीचा
मू यांकना या काया वर भाव पडत असतो . काही मू यांकन कर याचा वभाव सौ या
नसते ते आप या कम चा या ंचे मू यांकन करताना सात यान े यो यत ेपे ा चांगली ेणी
देतात तर इतर वेळा पा कम चा या ंचे मू यांकन करताना यो य ते तुलनेत कमी ेणी
देतात. सात यान े चांगली संधी दे या या काराला घना मक सौ यता चूक Positiuve
Leniency Errror असे हणतात या उलट ऋणा मक सौ य चुक मुळे कम चा याला
या या य काय मते या तुलनेत कमी ेणी ा होते. काय मता मू यमापना या
माणाम य े सात यान े बदल होत अस यास िकंवा कोण या घटका ं या आधार े
कम चा या ं या काय मतेचे मू यांकन करावे यात असणा या मतिभ नता यामुळे धना मक
िकंवा ऋणा मक सौ य चुका उ वतात .
३) म यवत भूिमका सम या
ही सव आढळणारी चूक आहे कोण याही कारच े वचनब ता िकंवा सहभागी त व
वीकार यास तयार नसलेले मू यांकन करता अशा कारची भूिमका घेत असतात या
कार या सम य ेत मू यांकन क या सव कम चा या ंना साधारण ेणीत देत असतो जे हा
मू यांकन कर याला पुरेसा वेळ िमळत नाही िकंवा कम चा या ं या वभावाब ल फारशी
मािहती नसते िकंवा या याजवळ पुरेशी आकड ेवारी नसते िकंवा आकडेवारीत संिद धता
असत े ते हा याला म यवत भूिमका वीकारण े जा त यो य वाटते या कार या
भूिमकांमुळे मू यांकना या उ ेश पूण होत नाही. भरतीसाठी पगारासाठी िकंवा
स लामसलत कर यासाठी अशा कार या मू यांकनाचा उपयोग यो य होत नाही.
munotes.in
Page 62
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
62 ४) सारख ेपणा या चुका-
जे हा मू यांकन क या तो वतः असा आहे या आधार े कम चा या ंचे मू यांकन करीत
असेल ते हा या कार या चुका उ वतात संघटनेतील सव कम चा या ंचे मू यमापन
कर याच े काय अशा मू यमापन करता कडे सोपिवल े तर या यामाफ त हा दोष न होईल.
५) इतर प पात -
िलंग ,जात ,वण ,रा ीय व िकंवा तर याआधार े प पात होताना अनेकदा ना िदसून येते
उदाहरणाथ व र कम चा या ंचे मू यांकन करताना यांना उ च ेणी देणे याच माण े
वर या पदावर काम करणा या अिधका या ंना उ च ेणी देणे हे साधारण बाब बनलेली आहे.
६) सामािजक फरक-
मू यांकन क या या मू यांकन कर या या प तीम ुळे सु ा अनेक सम या उ वतात
मु यांकन क या या याचे दोन कार असतात .जा त फरक करणार े आिण कमी फरक
करणार े हे आहेत जे मू यांकन करते. कम चा या ं या काय मतेचे मू यांकन करताना
मू यांकनासाठी िदले या सव िबंदूचा उपयोग करतात अशा मू यांकन करताना जा त
फरक करणार े मू यांकन करते असे हणतात याउलट कमी फरक करणार े मू यांकन करते
हणज े असे मू यांकन याचे मोजमाप करताना फार कमी िबंदूचा उपयोग करतात .
७) वैयि क प पाती -
मू यांकन कर या कडून मू यांकन करत असताना वैयि क प पाती के यास मु यांकन
कर या कडून यो य मू यांकन होणार नाही कम चा या ंचे मू यांकन करताना यांना ेणी
देतांना जर प पातीपणा के यास यो य मू यांकन होणार नाही.
८) मू यमापन तं ातील सम या -
मू यमापना या अनेक तांि क प ती आहेत यातील काही तं े सोपी व आिथ क ्या
परवडणारी आहेत तर काही तं े खिच क व वेळखाऊ आहेत यामुळे कोणती तं मू यांकन
करता क न वापरल े जाणार आहे या यावर तीदेखील मू यांकन याची यो यता ही
बिघतल े जाऊ शकते.
६.७ सारांश
कम चा या ंवर सोपिव यात आलेले काम पूण झा यान ंतर कर यात आले या व तुिन व
प तशीर ि य ेला काय िस ी म ू यमापन हणतात . काय िस ी मू यमापना या वैिश ्य
म ये एक यव थापक य व शा ीय ि या सहेतुक ि या , सव कम चा या ंना लागू होणारी
ि या , कम चा या ंचे मू यमापन करणारी ि या , कामिगरीच े प रणाम मक व गुणा मक
घेणारे ि या मु े सांगता येतील कारे िस ी मू यमापनाची तं े परंपरागत व आधुिनक
अशा दो ही िवभागात िवभागल े जातात परंपरागत तं ांम ये तुलना प त,मा टर केल
प त, ेणी प त व आधुिनक तं ांम ये मू यमापन क े, उि िनि त यव थापन
इ याद चा समाव ेश होतो मू यमापन करत असताना मू यमापन कर या या कौश य , munotes.in
Page 63
काय िसि मू यमापन
63 यि गत प पातीपणा यामुळेदेखील काय िस ी मू यमापन ि य ेम ये अनेक कार या
मया दा यादेखील येत असतात
६.८
काय िस ी मू यमापन संक पना प करा
काय िस ी मू यमापनाची या या देऊन याचे वैिश ्य प करा
काय िस ी मू यमापनाची उि े व तं प करा
काय िस ी मू यमापनाच े आधुिनक तं प करा
काय िस ी मू यमापना या मया दा प करा
६.९ संदभ
1) Ashwatthapa, K. 2005. Human Resource and Personnel
Management, Text and cases, The Mcgraw Hill Companies. New
Delhi
2) P.Subba Rao.2005.Human Resource Management and Industrial
Relations, Himalaya Publishing Hou se. Mumbai
3) Mamoria C, Gankar, S.V. 2007, Personnel Management, Himalaya
Publishing House, Mumbai.
4) Sarma A.M.2005. Personnel and Human Resource Management,
Himalaya Publishing House, Mumbai.
munotes.in
Page 64
64 ७
मानव स ंसाधन िवकासातील सम या आिण आ हान े
काया यास आिण मानवी घटक
पाठ संरचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ काया यास आिण मानवी घटक आरो य आिण सुर ा सुधारणा
७.३ काया यास घटका ंची उदाहरण े
७.४ कामा या िठकाणी काया यास घटकाच े मह व
७.५ सारांश
७.६
७.७ संदभ आिण पुढील वाचन
(*काया यास - उ पादकता वाढिव यासाठी क ेलेला काया चा आिण काय प तीचा अ यास )
७.० उि े
िव ा या ना काया यास स ंक पन ेचा प रचय क न देणे.
काया सह मानवी घटका ं या पर परस ंवादाब ल अिधक जाणून घेणे.
७.१ तावना
काया यास िकंवा मानवी घटक ही मानव आिण रोजगार णालीतील इतर घटका ंमधील
पर परस ंवाद समजून घे याशी संबंिधत वै ािनक िश त आहे आिण मानवी क याण आिण
एकूण णाली अनुकूल कर यासाठी िस ांत, त वे, मािहती आिण प ती लागू करणारा
यवसाय आहे. काया यास कामगार लोकां या गरजा, मता आिण मया दांशी सुसंगत
कर यासाठी काय , नोकर ्या, उ पादन े, वातावरण आिण रोजगार णाल च े िनयोजन आिण
मू यांकन कर यासाठी योगदान देतात.
काया यास हे लोक आिण यांचे काय यां यातील 'िफट'शी संबंिधत िव ान आहे. हे
लोकांना यां या मता आिण मया दा ल ात घेऊन थम थान देते. काय , उपकरण े,
मािहती आिण वातावरण येक कामगाराला बसेल याची खा ी करणे काया यास चे उि
आहे. एखादी य आिण यांचे काम यां यातील तंदु तीच े मू यांकन कर यासाठी ,
तु हाला अनेक घटका ंचा िवचार करावा लागेल. munotes.in
Page 65
कामातील एग नॉिम स
आिण मानवी घटक
65 अ) काया यास चे काय :
कामगारावरील माग या (ि याकलाप , कामाचा ताण, कामाचा वेग, िश टवक आिण
थकवा ).
वापरल ेली उपकरण े ( याची रचना आकार , आकार , िनयं णे, दश क आिण
काया साठी ते िकतपत यो य आहे).
वापरल ेली मािहती (ती कशी सादर केली जाते, ऍ सेस केली जाते आिण बदलली
जाते).
भौितक वातावरण (तापमान , आ ता, काश , आवाज , कंपन).
ब) िमका ंची शारी रक आिण मानिसक वैिश ्ये:
शरीराचा आकार आिण आकार .
िफटन ेस आिण ताकद .
मु ा.
इंि ये, िवशेषत: ी, वण आिण पश .
मानिसक मता.
यि म व .
ान.
िश ण .
अनुभव.
क) सं था आिण सामािजक वातावरण :
टीमवक आिण टीम चर . ( समूह काय आिण सम ूह संरचना )
पय वे ण आिण नेतृ व.
सहा यक यव थापन .
सं ेषणे.
संसाधन े.
काया यास हे लोक आिण ते करत असल ेले काम यां यात एक आदश तंदु त शोध याच े
शा आहे. तं ानावर लागू केलेले, हे सुिनि त करते क उ पादन े आिण उपकरण े
वापरकता , काय रत वातावरण आिण काया नुसार िडझाइन केलेली आहेत. जे हा सव काही munotes.in
Page 66
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
66 एकि तपण े िवचारात घेतले जाते, ते हा याचा अथ लोक यांची कामे भावीप णे आिण
सुरि तपण े क शकतात .
तथािप , काही उ ोग आिण यवसाया या े ात, "मानवी घटक" आिण "काया यास
घटक" या सं ा देखील वापर या जातात . कम चार्यांम ये आिण यां या कामाम य े श य
िततके यो य जुळणी सुिनि त कर यासाठी सं थांनी िवचारात घेतलेले घटक हे आहेत.
७.२ काया यास आिण मानवी घटक आरो य आिण सुर ा सुधारणा
अ) कामा या िठकाणी काया यास लागू क न खालील काय क शकते.
अपघाता ंची श यता कमी करणे;
दुखापत आिण आरो य खराब हो याची श यता कमी करा;
काय दश न आिण उ पादकता सुधारणे.
ब) काया यास आिण मानवी घटक ल ात घेत यास अपघाताची श यता कमी होऊ
शकते. उदाहरणाथ , िनयं ण पॅनेल या िडझाइनम य े, िवचारात घेता येईल.
ि वचेस आिण बटणा ंचे थान – चुकून ठोठावल ेले िकंवा बंद केलेले ि वचेस
अपघातास कारणीभ ूत ठरणा या घटना ंचा चुक चा म सु क शकतात ;
संकेत आिण िनयं णां या अपे ा – बह तेक लोक सुरि त ि थती दश व यासाठी
िहर याचा अथ लावतात . जर 'चेतावणी िकंवा धोकादायक ि थती ' दश व यासाठी
िहरवा िदवा वापरला असेल तर याकड े दुल केले जाऊ शकते िकंवा दुल केले
जाऊ शकते;
मािहतीचा अितरेक – जर एखा ा कामगाराला जा त मािहती िदली गेली, तर तो
ग धळ ून जाऊ शकतो , चुका क शकतो िकंवा घाब शकतो . धोकादायक
उ ोगा ंम ये, चुक चे िनण य िकंवा चुक या कृत चे आप ीजनक प रणाम झाले आहेत.
क) काया यास देखील कामा या िठकाणी आजारी आरो याची श यता कमी क शकते,
जसे क वेदना, वेदना आिण मनगट , खांदे आिण पाठीला नुकसान , आवाज - े रत
ऐक याच े नुकसान आिण कामाशी संबंिधत दमा. िनयं णे आिण उपकरणा ंचे लेआउट
िवचारात या. ते कसे वापरल े जातात या या संदभा त थान िदले पािहज े. बह तेकदा
वापर या जाणार ्या या िठकाणी ठेवा जेथे ते वाकण े, ताणण े िकंवा न वाकता करता
पोहोचण े सोपे आहे. काही संर णा मक उपाय वापर यास सोपे आिण आरामदायी आहेत
याची खा ी करणे हणज े ते घातक पदाथा चा संपक कमी कर यासाठी भावी ठर याची
अिधक श यता असत े.
तु ही काया यास त वांचे पालन न के यास , लोक आिण संपूण सं थांवर गंभीर प रणाम
होऊ शकतात . लोकां या नोकर ्या आिण िस टीम िडझाइन करताना काया यास आिण munotes.in
Page 67
कामातील एग नॉिम स
आिण मानवी घटक
67 मानवी घटका ंचा िवचार केला असता , तर यांनी काम केले असत े तर अनेक सु िस
अपघात टाळता आले असत े.
तुमची गती तपासा :
१) काया यास सह सुरि तत ेची खा ी देता येईल का? आिण कसे?
७.३ काया यास घटका ंची उदाहरण े
आरो य सुरि तत े (हे थ अँड से टी एि झ य ुिट ह HSE) नुसार, मानवी घटक िकंवा
काया यास घटका ंम ये साधारणपण े म, िमक आिण संघटना हे तीन पर पर जोडल ेले
पैलू असतात.
म : काया यास हणून िवचार करायचा असेल तर, म िकंवा नोकरी आिण यात
समािव असल ेली काय करत असल े या कामगारा ं या शारी रक आिण मानिसक मया दा
आिण साम य ओळख यासाठी िनयोजन केले पािहज े. याम य े अशा गो चा समाव ेश
आहे: भूिमका काय अंतभू त आहे, कामाचा ताण, उपकरण े कशी तयार केली जातात
(आकार , आकार , काया साठी उपयु ता इ.), काय रत वातावरण (तापमान , आ ता, काश ,
आवाज , कंपन इ.), मािहती कशी वापरली आिण ऍ सेस केली जाते.
िमक : वैयि क कम चार्यांसाठी अग नॉिमक ीकोन हणज े नोकरी आिण कामाची
उपकरण े िडझाइन करणे जे य या मता ंचा सव म वापर कर यास मदत करेल, याच
वेळी यांचे आरो य आिण सुरि तता संरि त करेल आिण सं थेची एकूण उ पादकता
वाढवेल. याम य े य च े पैलू समािव आहेत: शारी रक वैिश ्ये (शरीराचा आकार आिण
आकार ), िफटन ेस, साम य आिण पिव ा ी, वण आिण पश , कौश य आिण मता ,
ान आिण अनुभव, यि म व आिण वृ ी, िश ण
संघटना : कम चारी कामावर कसे वागतात ते सहसा मदत क शकत नाहीत परंतु यांना
काम करणार ्या संघटने या वैिश ्यांमुळे भािवत होऊ शकतात . काया यास , मानवी
घटका ं या ीकोनात ून संघटनेचे मू यांकन करणे हणज े यवसाय - तरीय िवचारा ंचा
लोकां या वत नावर आिण कृत वर कसा प रणाम होतो हे पाहणे.याम य े अशा पैलूंचा
समाव ेश आहे: संघटना मक सं कृती, यव थापन , पय वे ण आिण नेतृ व, टीमवक ,
कामाच े नमुने आिण तास, सं ेषण, संसाधन े
तुमची गती तपासा :
१) संघटना तरावर काया यास ची उदाहरण े कोणती आहेत? िव तृत करा.
७.४ कामा या िठकाणी काया यास घटकाच े मह व
वरील बाबी ल ात घेऊन, एखादी सं था आप या कम चा या ंना कामाशी संबंिधत
दुखापतीपास ून िकंवा खराब आरो यापास ून संर ण कर यासाठी खूप पुढे जाऊ शकते.
याच वेळी, काया यास त वे अंमलात आण यान े यवसायाची काय मता आिण एकूण
उ पादकता देखील सुधा शकते. munotes.in
Page 68
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
68 िनकृ कामा या िठकाणी काया यास उ च िकमतीसह येऊ शकतात . या कम चा या ं या
नोक या काया यास घटका ंना ल ात घेऊन तयार केले या नाहीत ते कामाशी संबंिधत
शारी रक मते या पलीकड े (WRMSDs) सह आरो या या त ार या ेणीसाठी अिधक
असुरि त असतात . कामा या िठकाणी उ वू शकणार े मानवी घटक आिण संबंिधत धोके
समजून घेणे ही काया यास सं था तयार कर यासाठी एक मह वाची पायरी आहे.
काया यास घटका ंचा कम चा या ं या कामा या वत नावर, आरो यावर आिण आरो यावर
मोठा भाव असतो . जे हा यवसाय हे मानवी घटक ल ात घेऊन िनण य घेतात, ते हा ते
यां या सव कामगारा ं या गरजा पूण करत आहेत आिण लोकांना सुरि त आिण
जोखीमम ु ठेवत आहेत याची खा ी करते. कामाची पुरेशी जागा (वक पेसेस) आिण म
क े (वक टेश स) आराखडा करणे हणज े खच , काय मता आिण तं ानाची
प रणामकारकता यासंबंधी या सम या िवचारात घेताना काया यास त वांचा िवचार करणे.
एखा ा िविश कम चा यासाठी वक टेशन तयार करणे हणज े या य चा िवचार करणे:
शरीराचा आकार आिण आकार , पिव ा , नायूंची ताकद , हालचालीच े वातं य
म क े (वक टेशन) तयार करणे हे उि आहे जे कम चा या ंना आरामदायी हालचालीची
िव तृत ेणी देते आिण यांना यो य पिव ा राख यास अनुमती देते. यो य र या काम
कर याच े वातं य नस याम ुळे अनेक आरो य सम या उ वू शकतात , िवशेषतः शरीरा या
नायूंम ये वेदना आिण अ व थता . हणूनच जे लोक बैठे काम करता त आिण िदवसभर
बसून राहतात यांना यांची कामाची ि थती िनयिमतपण े बदल याचा स ला िदला जातो.
कम चा या ंना यांची कत ये पार पाड यासाठी पुरेशी जागा आिण ते काम करत असल े या
सव े ात सहज वेश असावा . याचा अथ यांची शारी रक वैिश ्ये िवचारात घेणे आिण
काय े या िविश शरीरा या प रमाणा ंसाठी तसेच यां या कामाचा भाग हणून प रधान
केलेले कपडे िकंवा इतर उपकरण े यासाठी जबाबदार आहेत याची खा ी करणे. उंची-
समायो य काय पृ भाग (जसे क िसट- टँड डे क) कम चा या ं या शरीरा या प रमाणा ंना
श य ितत या चांग या कार े बसणारी वक टेश स तयार कर यासाठी आदश आहेत.
तुमची गती तपासा :
१) काया यास चे मह व प करा.
७.५ सारांश
काया यास ही एक िव ान -आधा रत शाखा आहे जी शरीरशा आिण शरीरशा ,
मानसशा , अिभया ंि क आिण सांि यक यासार या इतर िवषया ंचे ान एक आणत े
जेणेक न िडझाइन लोकां या साम य आिण मता ंना पूरक असतील आिण यां या
मया दांचे प रणाम कमी करतात . लोकांना असुिवधाजनक , तणावप ूण िकंवा धोकादायक
प तीन े काम कर यास भाग पाडणा या िडझाइनशी जुळवून घे याची अपे ा कर याऐवजी ,
एग नॉिम ट आिण मानवी घटक त हे समजून घे याचा य न करतात क एखाद े
उ पादन , कामाची जागा िकंवा णाली या लोकांना वापरायची आहे यां यासाठी कशी
तयार केली जाऊ शकते. मानवी घटक आिण काया यास वापरकता , उपकरण े आिण munotes.in
Page 69
कामातील एग नॉिम स
आिण मानवी घटक
69 यांचे वातावर ण यां यातील "अनुकूलन" शी संबंिधत आहेत. काय , काय , मािहती आिण
वातावरण येक वापरक या ला अनुकूल आहे याची खा ी कर यासाठी वापरक या या
मता आिण मया दा ल ात घेते.
एखादी य आिण वापरल ेले तं ान यां यातील यो यत ेचे मू यांकन कर या साठी,
मानवी घटक िवशेष िकंवा एग नॉिम ट केले जात असल ेले काम (ि याकलाप ) आिण
वापरक या या माग या ंचा िवचार करतात ; वापरल ेली उपकरण े ( याचा आकार , आकार
आिण ते काया साठी िकती यो य आहे) आिण वापरल ेली मािहती (ते कसे सादर केले जाते,
वेश कसा केला जातो आिण बदलला जातो). मानवव ंशशा , बायोम ेकॅिन स , मेकॅिनकल
अिभया ंि क , औ ोिगक अिभया ंि क , औ ोिगक रचना, मािहती आराखडा , , शरीरिव ान
आिण मानसशा यासह मानव आिण यां या पया वरणा या अ यासाम य े काया यास
अनेक िवषया ंवर ल क ि त करते.
७.६
१) संघटना मक पातळीवर काया यास वर प रणाम करणार े घटक कोणत े आहेत?
२) काया यास संक पना संघटनासाठी आिण नोकरीसाठी मह वप ूण का आहे?
७.७ संदभ आिण पुढील वाचन
कामावर मॅ युअल हाताळणी : एक संि माग दश क प क INDG143(rev3) HSE
पु तके 2012 www. hse.gov.uk/pubns/indg143.htm
कामा या िठकाणी आरो य , सुर ा आिण क याण : यव थापका ंसाठी एक लहान
माग दश क प क INDG244(rev2) HSE पु तके 2007
www.hse.gov.uk/pubns/indg44.htm
Dul, J., & Weerdmeester, B. A. (2001). नविश या ंसाठी काया यास : एक
ुत संदभ माग दश क: सीआरसी ेस.
Salvendy, G. (2012). हँडबुक ऑफ ूमन फॅ टस अँड काया यास : िवली.
munotes.in
Page 70
70 ८
कॉप र ेट ( िनगमा ंची ) सामािजक उ रदािय व
घटक स ंरचना :
८.० घटक
८.१ तावना /ओळख
८.२ काप र ेट सामािजक उ रदािय व चा अथ
८.३ क रअर पया य
८.४ पि मा य द ेशांतील कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व चा इितहास
८.५ भारतातील कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व चा उगम
८.६ कॉप र ेट सामािजक उ रदािय वावर सरकारच े पाऊल
८.७ िविवध े ातीलकॉप र ेट सामािजक उ रदािय व (सीएसआर )समजून घेणे
८.८ सव साधारणपण े कंप यां या सीएसआर उप मा ंचे कार
८.९ सीएसआर च े फायद े
८.१० सीएसआर यव थापकाची भ ूिमका
८.११ सीएसआरची आ हान े
८.१२ भारतीय आिण बह रा ीय क ंप यां ारे (एमएनसी )सीएसआरउप म
८.१३ टाटा सम ूहाचा क ेस टडी
८.१४ सामािजक उ ोजकता
८.१५ झोहोचा क ेस टडी
८.१६ सारांश
८.१७
८.१८ संदभ
(* िसएसआर – सामािजक उ रदािय व चा / जबाबदारी या अथा ने कॉप रेट- मंडळ ,
िनगम या अथा ने ल ात यावे .) munotes.in
Page 71
कॉप र ेट ( िनगमा ंची ) सामािज क
उ रदािय व
71 ८.० घटक
कॉप र ेट सामािजक जबाबदारी आिण या या िविवध प ैलूंब ल जाण ून घेणे.
सीएसआर वरील सरकारी ह त ेप िनयमा ंब ल जाण ून घेणे
८.१ तावना / ओळख
या करणात , आपण कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व (सीएसआ र) ब ल जाण ून घेणार
आहोत .कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व हे एक उदयो म ुख े अस यान े हा िवषय
तुम या अ यास मात समािव आह े. समाजशा ाच े िव ाथ हण ून तु ही समाजाचा
अ यास कर यात ग ुंतलेले आहात यासाठी त ु ही सामािजक सम या समज ून घे यासाठी
आिण या ंचे िनराकरण कर यासाठी काही कौश य े िवकिसत क ेली असतील . यामुळे,
सीएसआर हा क रअरचाही चा ंगला पया य अस ू शकतो . या धड ्या ार े, तु हांला सीएसआर
या िवषयाची थोड यात ओळख क न द ेता येऊ शकत े आिण याची व ैचा रक समज
देखील त ु हाला समजाव ून सा ंगता य ेऊ शकत े. आपण या करणात म ु य िवषयाशी
संबंिधत काही क ेस टडी द ेखील िशकणार आहोत . येक स ं था समाजाला मदत
कर यासाठी वतःचा सहभाग न दवत असत े, यात क ेवळ मोठ ्या बह रा ीय क ंप याच
नाही तर लहान द ुकाने देखील आह ेत. उदाहरणाथ - एखा ा थािनक िकराणा द ुकानात
एक लहानसा पारदश क बॉ स अस ेल यामधील र कम एखा ा न े णालय , अनाथा म ,
रेड ॉस सोसायटी इ याद साठी द ेणगी हण ून िदली जात अस ेल. अगदी काही मोठ ्या
कंप यांची उ पादन ेही असतात ती ऑनलाइन खर ेदी करताना त े िवचारतात क त ु हाला
एक पया दान कर यात रस आह े का? हा पया म ुली या िश णासाठी िक ंवा सीआरवाय
िकंवा कोण याही िबगरसरकारी /एनजीओ साठी अस ू शकतो , िकंवा य ेक उ पादना या
खरेदी या न याची ट क ेवारीही कोण या ना कोण या कारणासाठी िदली जात असत े.
दुस या श दा ंत, सांगायचे तरत ु ही नकळतपण े कॉप र ेट सामािज क उ रदािय व पाळत
असता हण ूनच आ हाला िव ास वाटतो क हा िवषय त ु हाला समज ून घेणे खूप
सोपेजाईल . याब ल अिधक तपशील पाह .
८.२ काप र ेट सामािजक जबाबदारीचा अथ
सो या श दात सा ंगायचे तर, कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व हाएक असा माग आह े
या ार े कंप या या ं या न यातील काही वाटा समाजाला परत द ेतात, यां या ार े यांनी
तो कमावल ेला असतो .कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व (सीएसआर ) कॉप र ेट जबाबदारी ,
यावसाियक नाग रक व[1],सामािजक उ ोजकता , शा त िवकास , ि पल -बॉटम लाइन
(triple -bottom line)[2], कॉप र ेट नैितकता आिण काही िविश प रि थत म य े कॉप र ेट
शासन या ंसार या े ात द ेखील काय करत े. या वा या ंशांना एक आणणारी गो हणज े
यवसाय (खाजगी आिण साव जिनक दो ही ) जे कम चारी आिण या ंची कुटुंबे, समुदाय
आिण सामा य लोका ंसह िविवध भागधारका ंसह या ं या यवहारात न ैितकत ेने वागतील
अशी अप े ा असत े. कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व हणज े संपूण समाजाला फायदा
होईल अशा कार े काम कर या या क ंपनी या वचनब त ेचा स ंदभ होय.यात भागधारक munotes.in
Page 72
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
72 आिण इतर भागधारका ंचा समाव ेश होतो ज े एक धोरणा मक ग ुंतवणूक तयार कर यासाठी
काम करतात , यात ून चांगला नफा होतो आिण समाजावर याचाएक ूणिनरोगी भाव िनमा ण
होतो.
भारतीय रा ा या एक ूण वाढी या ीन े, भारतातील सीएसआर तीन ाथिमक े ांवर
(मानवी भा ंडवल, नैसिग क भांडवल आिण सामािजक भा ंडवल) ल क ि त करत े. कॉप र ेट
उप म सीएसआर या मदतीन े भारतीय समाजातील चिलत सामािजक िच ंता द ूर
कर याचा य न करत आह ेत, जसे क रोजगारा या श यता ंचा अभाव , िनर रत ेचे उ च
माण आिण उ च ग रबी दर या ंची उदाहरण े देता य ेतील. भारत सरकारन े अनेक
दशका ंपासून या सामािजक िवकासा या चळवळीत भाग घ ेतला आह े आिण याला का ही
माणात यश िमळाल े आह े, परंतु कॉप र ेट सामािजक जबाबदारीन े या स ंदभा त संपूण
प र यच बदल ून टाकल े आहे. रा ा यासामा य फाय ासाठी नवीन क पना आिण माट
हालचाल ार े, यवसाय े समाजा या क याणात बदल घडव ून आण याचा य न करत
आहे.
सामािज क उ ोजकता आिण कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व (सीएसआर ) दो ही भारतीय
अथ यव थ े या वाढीसाठी मह वप ूण आह ेत. अनेक मोठ ्या कंप या स या कॉप र ेट
सामािजक जबाबदारी या े ात काही नवीन क पना अ ंमलात आण याचा य न करत
आहेत. कंप या अशा सामाियक समा धानावर ल क ि त करत आह ेत जे समाज आिण
यावसाियक स ं था दोघा ंनाही समानत ेने सेवा देतात.भारतीय अथ यव थ ेतीलछोट ्या,
मागासल े या ामीण भागात शाळा आिण श ै िणक स ं थां या थापन े ारेतसेच कृषी
े ातील गरीब श ेतक या ंना कमी याजावर कजा ची तरत ूद करणे आिण काही भागात
जंगलतोड कमी कर यासाठी व ृ ारोपण प ती वापरण े यासार यासामािजक क याण
सुधार या या िदश ेने एक पाऊल प ुढे टाकत आह ेत.
८.३ क रअर पया य
टाटा इि टट ्यूट ऑफ सोशल साय स ेस, िनम ला िनक ेतन यासार या कॉप र ेट सामािजक
उ रदािय व अ यास म/कोस स ऑफर करणा या अन ेक स ं था आह ेत.
कोस रा(Coursera ) (नोट्स िवभागाचा स ंदभ य ा) सार या यासपीठावर जागितक
बँके ारे िवनाम ू य अ यास म द ेखील उपल ध आह ेत. हा कोस पूण पणे िवनाम ू य आह े,
याम य े िव ा या ने पूव -रेकॉड केले या ि हिडओ ल े चरला उपि थत राहण े, असाइनम ट
सबिमट करण े, ऑनलाइन परी ा प ूण करण े आिण यान ंतर माणप जारी करण े
आव यक आह े. कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व िवभाग असल े या क ंप यां या
वेबसाइटवर इ ंटन िशपसाठी अज क न आिण अन ुभवा या आधार े िशकूनही एखादी य
क रअ रची स ु वात क शकत े. अनेक िबझन ेस क ूल, लॉ क ूल, आयआयएम द ेखील
कॉप र ेट सामािजक जबाबदारीच े अ यास म घ ेतात. आपला द ेश अिधक उ ोजक िनमा ण
कर या या िदश ेने वाटचाल करत अस यान े भिव यातही या े ात अिधक स ंधी उपल ध
होणार आह ेत.
munotes.in
Page 73
कॉप र ेट ( िनगमा ंची ) सामािज क
उ रदािय व
73 ८.४ पि म ेतील कॉप र ेट सामािजक जबाबदारीचा इितहास
जबाबदार यवसाय अन ेक शतका ंह न अिधक काळापास ून अि त वात आह ेत हे त य
असूनही या िवषयावर यो य चचा अमे रकन अथ शा हॉवड बोवेन यांनी केली आह े.
कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व हा वा चार या ंनी १९५३ म ये यां या 'सोशल
र पॉि सिबिलटीज ऑफ द िबझन ेसमन' या पु तकात तयार क ेला. हणून बोव ेन यांना
यां या े ातील योगदानाम ुळे "सीएसआरच े जनक " हणूनही ओळखल े जाते.
कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व युनायटेड ट ेट्स/अमे रकाम य े १९७० पय त फारशी
लोकि य झाली न हती . तथािप , नंतर, आिथ क िवकास सिमतीन ेच १९७१ म ये थम
महापािलका /महामंडळ/कॉप र ेशन आिण समाज /सोसायटी या ं यातील "सामािजक करार "
ची क पना स ुचिवली . या करारान े साव जिनक स ंमतीन े यवसाय चालवण े आिण त े
साव जिनक स ंमतीन े अि त वात असण े आव यक आह े, आिण यवसाय समाजा या
गरजांम ये योगदान द े याची जबाबदारी आह े. सु वाती या सीएसआर १९८० या
दशकात िवकिसत होत रािह या , कारण अिधकािधक यवसाय या ंनी भागधारका ंना
अिधक ितसाद द ेत सामािजक िच ंतांचा या ं या काया म ये समाव ेश कर यास स ु वात
केली.
८.५ भारतातील कॉप र ेट सामािजक जबाबदारीची उ प ी
अनौपचा रकपण े, भारतीय स ंदभा तील यवसायात लहान असो क मोठ े यवसाय न ेहमीच
यां या कम चा या ंची काळजी घ ेतात. िकंबह ना, िनयो े यां या कामगारा ंना/कम चा या ंना
कुटुंबातील सद या माण े वागवतात . यवसाय द ेखीलमहाका या ंमधून िशकल ेले धडे,
कुटुंबातील वडीलधारी य (िम टन िस ंगर) अशा कार यापार ंपा रक म ू यांवर चालतो .
भारतात , कॉप र ेट सामािजक जबाबदारीची अशी कोणतीही प स ं ा अ ाप उपल ध
नसली तरी , िनयो े यांचा नफा इतर गावक या ं या क याणासाठी , कम चा या ं या म ुलां या
िश णासाठी िक ंवा गरज ूंना मदत कर यासाठी दान करत आह ेत.
ि टीश राजवटीत सामािजक उ रदािय वावरील चच चे काही स ंदभ पाहता य ेतात. यात
असे िदसून येते क , उ ोगा ंनी या ं या न यातील काही भाग समाजा या वाढीसाठी आिण
सामािजक क याणासाठी ग ुंतवणे अपेि त होत े. भारतातील सीएसआरचा पिहला ट पा
१८५० ते १९१४ पय त होता , या काळात वसाहती -युगातील यवसाया ंना जस े क , मंिदरे
आिण धािम क सं थांचे बांधकाम यासार या सामािजक ह ेतूंसाठी या ं या न यातील काही
भाग बाज ूला ठ ेवणे आव यक होत े. दुस या ट यात , १९१० ते १९६० पय त,
वातं यकाळात , भारतीय राजक य न ेते महा मा गा ंधी या ंनी उ ोगपत ना या ं या स ंप ीचा
काही भाग भारतीय समाजातील गरीब आिण उप ेि तां या फाय ासाठी समिप त कर याच े
आवाहन क ेले.
ितसरा ट पा , १९५० ते १९९० पय त सु झाला , जे हा पीएसय ू (साव जिनक े ातील
उप म ) भारतीय समाजात अिधक उ प न िवतरणासाठी बा ंधले गेले. उदारीकरण ,
खाजगीकरण आिण जागितक करण ह े सव १९८० म ये सु झाल े या सीएसआर या
चौ या ट याच े भाग आह ेत. १९९१ म ये जे हा भारता या आिथ क धोरणात बदल munotes.in
Page 74
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
74 कर यात आला , ते हा भारतीय बाजारप ेठेने अनेक आ ंतररा ीय महाम ंडळाच े/
कॉप र ेश सच े भारतीय अथ यव थ ेत सहभागी हो याच े वागत क ेले, यांनी ामीण
देशातील िवकासाला मदत क ेली.
८.६ कॉप र ेट सामािजक उ रदािय वावर सरकारच े पाऊल
On २२ जानेवारी २०२१ रोजी, भारत सरकारन े कंपनी (कॉप र ेट सामािजक जबाबदारी )
िनयम, २०१४ आिण क ंपनी कायदा , २०१३ या कलम १३५ ची सुधारणा जारी क ेली.
ल ात ठ ेव याची सवा त मह वाची गो हणज े सीएसआर सव कंप यांना लाग ू नाही आह े.
काय ात तीन िनकष नम ूद केले आहेत; जर एखादी क ंपनी या ं यापैक एकाम य ेही बसत
असेल तर या ंना सीएसआर िवभाग (सिमती ) कंपनीत ठ ेवावा लागतो .
ते िनकष खालील माण े आहेत-
१. अशी कंपनी जी न ेट वथ ५०० कोटी . ची आह े िकंवा
२. अशी क ंपनी िजच े वािष क उ प न कर (टॅ स) यित र १००० कोटी . आहे िकंवा
३. कर यित र फायदा ५ कोटी . आहे
जर एखादी कंपनी यापैक कोण याही एका ेणीत येत असेल तर यांना समायोिजत
िन वळ न या या २ ट के (कलम १९८अंतग त) सीएसआरसाठी वापराव े लागतात . हा २
ट के नफा हा सलग तीन आिथ क वषा तील सरासरी नफा अस ेल. कंपनीला स ं थेम ये
सीएसआर सिमती द ेखील िनमा ण करण े आव यक आह े. या सिमतीम य े दोन स ंचालक
मंडळ आिण एक वत ं संचालक या ंचा समाव ेश असतो . जर क ंपनीला वत ं संचालक
नसेल तर फ दोन द ेखील प ुरेसे आहेत.
क पना करा क िदले या वषा त एखादी क ंपनी तोट ्यात जात े. तरीही सीएसआर ट ॅग कायम
राहतो . सीएसआर ट ॅग के यानंतरही एखादी क ंपनी सतत तीन वष वरील स ूचीब
िनकषा ंखाली य ेत नस ेल तर क ंपनी सीएसआर िनकषा ंपासून दूर जाऊ शकत े.
खच न केलेला सीएसआर ३० िदवसा ंत पी एम केअस िकंवा पीएम फंडात हलवावा लागतो .
जर क प चाल ू अस ेल तर खच न क ेलेली र कम ई एस सी आर ओ ड य ू
(ESCROW ) खाते नावान े बँकेत ठेवावी लागत े आिण ती तीन वषा त खच करावी लागत े.
सी एस आर सिमती आिण कृती न के याब ल कंपनीला कलम १३५ (७) नुसार स ंबंिधत
अिधका याला १ कोटीपय त दंड आिण . ५०,००० ते ५ लाख िक ंवा दो ही िक ंवा
तु ंगवास होऊ शकतो . तथािप , कॉप र ेट्स या िवरोध / िनषेधामुळे तु ंगवास माग े घे यात
येऊ शकतो .कंपनीवर एक कोटीपय त दंड होऊ शकतो . कंपनीने सीएसआर उप म सतत
सहा वष न के यास याच े ऑिडट क ेले जात नाही.
सं थांम ये सी एस आर उप म असण े हे सरकारच े मु य उि आहे. २ ट के िकंवा ५
ट के सी एस आर लाद याप े ा सामािजक जबाबदारीची सं कृती, यव था / सिमती
आणण े हे उि आह े. munotes.in
Page 75
कॉप र ेट ( िनगमा ंची ) सामािज क
उ रदािय व
75 कंपनी िबल, २०१२ या श ेड्यूल-VII नुसार क ंप या या ं या सीएसआर धोरणा ंम ये
खालील उप म समािव क शकतात :
i. अ यंत उपासमार आिण ग रबी स ंपवणे;
ii. िश णाचा चार ;
iii. ल िगक समानत ेला ो साहन देणे आिण मिहला ंचे स मीकरण करणे
iv. बालम ृ यू कमी करणे आिण माता आरो य सुधारणे
v. मानवी इ युनोडेिफिशय सी हायरस , ऍ वायड इ य ून डेिफिशय सी िस ं ोम,
मले रया आिण इतर रोगा ंचा सामना करण े
vi. पया वरणीय ि थरता सुिनि त करणे;
vii. यावसाियक कौश य े असल े यांसाठी नोकरी या संधी िनमा ण करणे जेणे क न
यांना रोजगार िमळू शकेल.
viii. सामािजक उप म िवकिसत करण े
नवीन द ु तीम य े संर णासार या इतर अन ेक े ांचाही समाव ेश कर यात आला
आहे - या ार े क ीय सश पोलीस दल , पॅरा िमिलटरी आिण य ु िवधवा ंसाठी िनधी
वाटप, डा, व छ ग ंगा नदी िनधी आिण रा ीय वारसा आिण मारका ंसाठी िनधी
वाटप यासार या कला आिण स ं कृती या प ैलूसाठी िनधी वाटपक ेला जाऊ शकतो .
कंप या प ंत धान नाग रक सहा य आिण आप कालीन प रि थतीत मदत िनधी (पीएम
केअस फंड) िकंवा पंत धान रा ीय मदत िनधी .म ये देखील िनधी द ेऊ शकतात .
या यित र त े भारतातील िविवध स ंशोधन आिण िवकास पीएसय ू जस े क
डीआरडीओ , भाभा अण ुसंशोधन क इ याद ना द ेखील सहा य द ेऊ शकतात . सं था
झोपडप ्या, ामीण भाग या ंसार या जवळपास या थािनक भागात द ेखील काम
क शकत े आिण आप ी यव थापन क पा ंसाठी समथ न देखील द ेऊ शकत े.
सरकार या अलीकडील सीएसआर उप मा ंम ये कंप यांनी वतःची न दणी करण े
आव यक असल े या ि या ंचा समाव ेश आह े. कोिवड स ंशोधन , लस यावर खच
केलेला िनधी द ेखील सीएसआर िनधी हण ून समािव क ेला जाऊ शकतो . तथािप ,
कोण याही कारच े राजक य िनधी / ायोजक व सीएसआर िनधी हण ून पािहल े जात
नाहीत .
थमच , कंप या आ ंतररा ीय स ं था (ड य ूएचओ (WHO), आयएमएफ (IMF),
युिनसेफ (UNICEF) ) ितिनध नामाग दश क त वा ंनुसार, वतःचा सीएसआर स ंघ
तयार कर यासाठी या ं या धोरणा ंनुसार सीएसआर उप म िक ंवा काय म तयार
कर यासाठी , यांचे परी ण कर यासाठी आिण या ंचे मू यांकन कर यासाठी तस ेच
यांची मता वाढव यासाठी िनय ु क शकतात . अशा क ंप यांना िदल ेले शु क
िकंवा फ , तथािप , ५% शासक य ओ हरह ेड िनब धा या अधीन अस ू शकतात .
munotes.in
Page 76
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
76 ८.७ िविवध े ातीलकॉप र ेट सामािजक उ रदािय व
(सीएसआर )समज ून घेणे
कॉप र ेट सामािजक जबाबदा या ंचे तीन म ु य कार पाळल े जातात त े सहसा खालील माण े
आहेत:
नैितक कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व - कंपनीची आिथ क, कायद ेशीर आिण
नैितक कत ये नैितक मागा ने पूण करण े अशी याची या या क ेली जात े.
परोपकारी कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व : सं थे या परोपकारी कत यांची पूत ता,
जी नैितक सीएसआर या पलीकड े साव जिनक क याणातील अप ुरेपणा द ूर कर यात
मदत कर यासाठी िव ता रत आह े, याचा क ंपनीला फायदा होतो क नाही याची
पवा न करता त े केले जाते.
धमा दाय वचनब ता प ूण करण े या धोरणा मक कॉप र ेट सामािजक जबाबदारी ार े
अनुकूल िस ी आिण स ावन े ारे सं थेला लाभदायक ठरतील .
८.८ सव साधारणपण े कंप यां या सीएसआर उप मा ंचे कार
पया वरण े ातील कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व (सीएसआर ): कॉप र ेट
सामािजक उ रदािय व (सीएसआर ) हानीकारक पया वरण आिण हवामान भाव
कमी कर यास मदत करत े. पया वरणावरील नकारा मक भाव कमी कर याचा
य न करत े. ते लोका ंना अ य ऊजा वापर यास ो सािहत करतात .
समुदायातील कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व (सीएसआर ): शेजार या
रिहवाशा ं या क याणाची हमी द े यासाठी क ंपनी इतर ना -नफा स ं थांसोबत काम
करते या ंना मदत करत े. समाजातील रिहवाशा ं या राहणीमानात स ुधारणा
कर यासाठी महाम ंडळ/कॉप र ेशन या िबगरसरकारी सं थांना/एनजीओना ायोिजत
करतात .
मानवी स ंसाधना ंवर आधा रत कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व (सीएसआर ):
कॉप र ेशन या ं या वतः या कम चा या ं या क याणासाठी उ च म ू य ठ ेवतात.
कंप या या ं या कामगारा ं या राहणीमानात स ुधारणा कर याचा य न करतात .
सूती आिण िपत ृ व स ु ्यांसार या िविवध रजा िनयो या ं ारे वाढव या जाऊ
शकतात . ते यां या कम चा या ंचा वै क य खच देखील भ शकतात .
८.९ सीएसआर च े फायद े
कंपनीसाठी सीएसआरच े अनेक फायद े आहेत याप ैक काही फायद े पाह या
कंपनीची ँड ितमा िक ंवा ित ा सुधारते.
िन ावान ाहका ंची सं या वाढत े
कम चारी धारणा वाढतात . munotes.in
Page 77
कॉप र ेट ( िनगमा ंची ) सामािज क
उ रदािय व
77 ाहक , गुंतवणूकदार, बँकर, पुरवठादार आिण पधा मक स ंबंध सुधारतात .
अिधक पा कम चा या ंना आकिष त करतात .
एकूणच आिथ क प रणाम स ुधारतात .
खच बचत - िनसग आप याला द ेत असल े या स ंसाधनांबाबत सावधिगरी बाळगण े हे
भिव यातील िपढ ्यां या जीवनाच े र ण कर यास मदत करत े आिण आप या
यवसायासाठी कमी खचा या पात व रत फायद े देखील दान करत े. कंप या
आता अिधक काय म काय प त म य े पांत रत होत आह ेत, अ य ऊजा ोता ंकडे
वळत आह ेत आिण आिथ क लाभ दान करणा या काय प ती लाग ू करत आह ेत.
ँड िभ नता : ाहक अिधक िशि त आिण स या या सामािजक आ हाना ंब ल
जाग क झा याम ुळे, यांना सामािजक सम या ंचे िनराकरण कर यात मदत
कर यासाठी कोण याही कार े सहभागी हायच े आह े. प रणामी , जे हा ाहका ंना
कळत े क त े यां या द ैनंिदन जीवनात आव यक असल े या सा या गो ी सामािजक
गतीला ो साहन द ेणा या स ं थेकडून खर ेदी क शकतात , ते हा त े िनःस ंशयपण े
ती सं था िनवडतील . यामुळे सं था ित पध स ं थेपे ा वेगळी होत े.
सवा त मोठ े काय बल िमळवण े: आप या सवा ना कमी भा यवान /कमकुवत लोका ंना
मदत करायची आह े, परंतु केवळ काही लोक या ं या वतः या सव गो चा याग
क शकतात आिण इतरा ं या िवकासासाठी या ंचे जीवन समिप त क शकतात .
अशा कार े, बह सं य लोक ज े यां या क ुटुंबाचे पालनपोषण कर यासाठी काम
करतात त े देखील इतरा ंना मदत क इि छतात . प रणामी , लोक अशा स ं थांसाठी
काम करण े िनवडतात िजथ े यांना जाणीव असत े क या ं या उप मा ंचा जीवना या
एकूण या ीवर ख ूप मोठा भाव पडतो .
कंपनी मोशन : कंप यांचे सीएसआर उप म , तसेच या ं या अंमलबजावणीशी
संबंिधत खच , माक िटंग खच हण ून सहज समजल े जाऊ शकतात . गरजूंना मदत
करणे आिण अिधक चा ंग यासाठी काय करण े ही लोका ंचे ल आिण श ंसा
िमळिव याची एक चा ंगली प त आह े.
८.१० सीएसआर यव थापकाची भ ूिमका
कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व या प ती ने चालत े ती य ेक कंपनीत व ेगळी असत े.
काही क ंप या फ एका य ला कामावर घ ेतात आिण याला कॉप र ेट सामािजक
उ रदािय व भूिमका िदली जात े आिण तो /ती ग ैर-सरकारी स ं थांना काम द ेतात/
आउटसोस करतात आिण यान ंतर तो /ती या कामा या गतीवर ल ठ ेवतात. हे
उदाहरणाव न समज ून घे याचा य न क या -
उदाहरणाथ – हाईट प ॅरो नावाची क ंपनी एक बह -रा ीय क ंपनी आह े. कॉप र ेट
सामािजक उ रदािय व उप मा ंची देखरेख कर यासाठी ती यव थापक िनय ु करत े - हा
क प मिहला ंसाठी झोपडप ीत मोफत यावसाियक िश ण िक ंवा व ृ ाव था , munotes.in
Page 78
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
78 अनाथा म इ यादीसार या िविवध स ं थांना न याचा मािसक ठरािवक भाग दान करण े
इ यादी सार या उप मा ंचा क प अस ू शकतो .
दुसरी प त हणज े िजथे कंपनी या नावावर स ं था/फाउंडेशन िक ंवा ित ान / ट बनवल े
जाते आिण न ंतर स ं था थेट एक स ंघ हण ून काम करत े आिण काही सामािजक काय कत ,
कम चारी िनय ु करत े आिण समाजाला मदत कर याचा य न करत े. उदाहरण घ ेऊया-
वाय नावा या एका क ंपनीचे. जी एक स ंपूण गाव द क घ ेते आिण यान ंतर या या
उ नतीसाठी काय करत े जसे क िश ण , यावसाियक कौश य िश ण , झाडे लावण े इ.
या करणात , कंपनीचे कम चारी द ेखील गावा या स ुधारणेसाठी दर आठवड ्याला एक िक ंवा
दोन तास वय ंसेवक हण ून काम क शकतात .
तुमची गती तपासा
१) कंप यांनी ठरािवक नफा समाजाला परत ायला हवा , यावर त ुमचे मत काय आह े?
२) सरकार या सीएसआर आ हामागील ह ेतूबाबत चचा करा.
३) कंप यांनी िकती ट क े सीएसआर िनधी खच करावा याब ल चचा करा.
८.११ सीएसआरची आ हान े
सीएसआरच े एक मह वाच े आ हान ह े आहे क क ंपनीने कॉप र ेट सामािजक जबाबदारीसाठी
वाटप क ेलेला िनधी जर न ेतृ व, क या मालाची कमतर ता, जागितक िव त घसरण , इतर
देशांमधील य ु ासार या अिनि त काळ या द ेशांम ये कंपनी आपल े उ पादन िवतरीत
करते िकंवा उ पादनाचा काही भाग घ ेते यासार या प रि थतीत यावर प रणाम होऊ
शकतो .अशा काळात क ंपनीला तोटा होत अस ेल. िकंबह ना, खच कमी कर यासाठी
कम चा यांची छाटणी द ेखील होऊ शकत े. अशा कालावधीत , कंपनी कॉप र ेट सामािजक
जबाबदारीवर कोणत ेही पैसे गुंतवू शकणार नाही . यामुळे, िनधीची कमतरता आिण कॉप र ेट
सामािजक उ रदािय व िनधीवर अवल ंबून असल े या अशासक य स ं था द ेखील काम
अध वट सोड ून देतात. आपण अलीकडच ेच उदा हरण घ ेऊ - कोरोना महामारी या काळात
वारंवार लॉकडाऊन होत े, प रणामीमज ूर थला ंत रत झा यान े उ पादन होत न हत े, या
साथी या रोगाम ुळे कंप या ब ंद पड या हो या . साथी या रोगान ंतर आता स ेमी-कंड टर
सम या , तेल संकट, यु याचा जागितक बाजारावरही प रणाम झाला आह े.
८.१२ भारतीय आिण बह रा ीय क ंप यां ारे (एमएनसी ) सीएसआर उप म
सामािजक र या जबाबदारिवपणना / माक िटंगसाठी बार (bar) वाढव यासाठी यो य
कायद ेशीर, नैितक आिण सामािजक जबाबदारी या आचरणावर आधा रत ि -आयामी
ि कोन आव यक आह े. टाटा सम ूह ही एक अशी स ं था आह े जी सामािजक ्या
जबाबदारिवपणना /माक िटंगला ित या सव कामा ंम ये अ थानी ठ ेवते. माय ोसॉ ट ,
जॉ सन अ ँड जॉ सन , ३ एम, गुगल, कोका-कोला, सोनी आिण ॉ टर अ ँड गॅ बल या
कॉप र ेट सामािजक जबाबदारीसाठी उ च माना ंिकत क ेले या इतर आ ंतररा ीय क ंप या
आहेत. टाटा, गोदरेज, गुजरात को -ऑपर ेिट ह िम क माक िटंग फेडरेशन, नारायण दालय munotes.in
Page 79
कॉप र ेट ( िनगमा ंची ) सामािज क
उ रदािय व
79 आिण अरिव ंद आय क ेअर िस टीम या कॉप र ेट सामािजक जबाबदारीला ाधा य द ेणा या
काही क ंप या आह ेत.
८.१३ टाटा सम ूहाचा क ेस टडी
टाटा सम ूह ही भारतातील शि शाली क ंप यांपैक एक क ंपनी आह े िजच े भारतीय
अथ यव थ े या िवकासात ख ूप मजब ूत व मह वाच े योगदान आह े. िन ा, ित ा आिण
कॉप र ेट सामािजक उ रदािय व हे तीन मजब ूत त ंभ या सम ूह सं कृतीचा पाया तयार
करतात . टाटा ट आरो य (टाटा क ॅ सर हॉि पटल ), सा रता , व छता , कमी िकमतीच े
िप याच े पाणी , ामीण कौश य िवकास आिण ामीण बीपीओची थापना , तसेच सोलर
होम िस टीमचा सार या े ातील िविवध क प आिण स ं थांना ामीण भागात या ं या
देखभालीसाठीसमथ न देतात. आिण इतर िविवध ामीण िवकास क पा ं या समथ नासह
समाजाती ल सवा त अस ुरि त सद या ंना याचा फायदा होतो . टाटा ह े नाव भारतात
" ट/ ित ान " चा समानाथ श द आह े यात आ य नाही . २६/११ या ह यात ून
टाटा या नीितम ेचा खोल प रणाम िदस ून आला िजथ े यांनी आप या सव कम चा या ंना
समान वागण ूक िदली आिण या ंची काळजी घ ेतली. िकंवा महामारी या काळातही योगदान
हणून या ंनी . १५,०० कोटी त े २५,०० कोटी र कम िदली आह े.
८.१४ सामािजक उ ोजकता
सामािजक उ ोजक ह े य यय आणणार े आिण बदल घडवणार े असतात . सामािजक
यवसाय न यासाठी िक ंवा ना -नफा स ं था अस ू शकतात . ते वाढव यास , या सामािजक
कंप यांनी िवकिसत क ेलेले ांितकारक उ पादन िक ंवा णाली मोठ ्या माणात आिथ क
फायद े देऊ शकत े. अनेक िवकसनशील रा ा ंम ये जेथे काही मोठ ्या िकंवा अगदी म यम
आकारा या क ंप या आह ेत, सामािजक उ ोजकता ही नोकरी -िनिम तीची रणनीती मानली
जाते. पुढील वषा त देशाची भरभराट हो यासाठी सामािजक उ ोजक मह वप ूण ठरतील .
सामािजक उ ोजकत ेची संक पना फार प ूव पास ून अि त वात असली तरी , ती अलीकड ेच
उ ोजकत ेची शाखा हण ून प रभािषत आिण ल ेबल/नामिनद िशत क ेली गेली आह े. कॉप र ेट
सामािजक उ रदािय व (सीएसआर ) सार या श दा ंब ल आिण बह त ेक यवसाय या ं या
समुदाया या फाय ासाठी याचा वापर कसा करतात याब ल सामा य लोक प रिचत
आहेत. यांना अस े वाटत े क सीएसआर हा नकारा मक पया वरणीय प रणाम टाळ यासाठी
मोठ्या कंप यांचा य न आह े.
८.१५ झोहोचा क ेस टडी
ीधर व बू हे झोहो (Zoho ) नावा या सॉ टव ेअर क ंपनीचे सीईओ (मु य काय कारी
अिधकारी ) आहेत जे सॉ टव ेअर एकवीस द ेशांम ये काय रत आह े. कंपनी सॉ टव ेअर आिण
संबंिधत उ पादन े हाताळत े. या या क ंपनीची खास बाब हणज े ती ख ेड्यातील त णा ंना
यां या झोहो क ू स नावा या शाळ ेत दाखल क न घ ेऊन काम करत े. हे सॉ टव ेअर
गावातील त णा ंना मोफत िश ण द ेते आिण य ेक िव ा या लाझोहो शाळा ंम ये िशकत
असताना . १०,००० टायप ड देते. यानंतर, या य ना प ु हा स ं थेत िनय ु केले munotes.in
Page 80
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
80 जाते. एकूण कम चा या ंपैक िकमान १० ट के कम चारी ह े झोहो शाळा ंमधून आल ेले आहेत.
जेथे पदवीप े ा कौश य स ंचांना अिधक मह व िदल े जाते. स या क ेरळ, आं द ेशातील
१० गावांसाठी झोहो ितक ृती/मॉडेलचे योग कर याच े िनयोजन आह े. आजही या ंचे
काया लय च े नईजवळ एका गावात आह े. झोहो ह े गावे कशी गती क शकतात आिण
उ ोग आिण श ै िणक या ं यातील दरी कशी सोडव ू शकतात याच े उदाहरण आह े.
८.१६ सारांश
भारतीय रा ा या सवा गीण िवकासा या स ंबंधात, भारतातील कॉप र ेट सामािजक
उ रदािय व तीन ाथिमक े ांवर (मानवी भा ंडवल, नैसिग क भा ंडवल आिण सा मािजक
भांडवल) ल क ि त करत े. कॉप र ेट उप म सीएसआर या मदतीन े भारतीय समाजातील
चिलत सामािजक िच ंता दूर कर याचा य न करत आह ेत, जसे क रोजगारा या
श यता ंचा अभाव , िनर रत ेचे उ च माण आिण उ च ग रबी दर अस े हणता य ेईल. भारत
सरकार अन ेक दशका ंपासून या सामािजक िवकासा या चळवळीत सि य आह े, परंतु
कॉप र ेट सामािजक जबाबदारीन े सव काही बदलल े आहे.
भारतीय रा ा या एक ूण वाढी या ीन े, भारतातील सीएसआर तीन ाथिमक े ांवर
(मानवी भा ंडवल, नैसिग क भांडवल आिण सामािजक भा ंडवल) ल क ि त करत े. कॉप र ेट
उप म सीएसआर या मदतीन े भारतीय समाजातील चिलत सामािजक िच ंता द ूर
कर याचा य न करत आह ेत, जसे क रोजगारा या श यता ंचा अभाव , िनर रत ेचे उ च
माण आिण उ च ग रबी दर अस े हणता य ेईल. प रणामी , यवसाय े सज नशील
क पना आिण भारतीय द ेशा या सामा य फाय ा या उ ेशाने धोरणा मक हालचाल ार े
समाजा या क याणावर भाव टाक याचा य न करीत आह े.
तुमची गती तपासा
१) सीएसआर उप मा ं या ीन े टाटा सम ूहा या क ेस टडीची चचा करा.
२) वत मानप ा ंमधून शोध ून सामािजक उ ोजकत ेची काही उ दाहरण े ा.
८.१७
१. पि मेकडील सीएसआरचा इितहास प करा
२. सामािजक उ ोजकत ेवर चचा करा
३. सं था आिण समाजासाठी सीएसआर च े फायद े प करा
४. भारतातील सीएसआर या उगमाची चचा करा आिण दोन क ेस टडीजवर चचा करा.
(तु ही त ुमची वतःची क ेस टडी िनरी ण े देखील समािव क शकता ).
५. सीएसआर वर सरकार या िनण याबाबत चचा करा
munotes.in
Page 81
कॉप र ेट ( िनगमा ंची ) सामािज क
उ रदािय व
81 ८.१८ संदभ आिण नोट ्स/ िटपण े
https://www.worldbank.org/en/news/feature/2013/08/27/india -corporate -
social -
responsibility#:~:text=It%20is%20about%20working%20together,by%20
making%20growth%20more%20inclusive .
https://www.coursera.org/learn/global -sustainability -be-sustainable This
is the link for free corporate social responsibility course The steps which
needs to be followed are – Check the dates when the course i s beginning.
Click the join button new user and register yourself with your personal
details.
Enroll for the course. Complete assignment, lesson sessions, Appear for
the online MCQ exam Get the certificate.
https://www.coursera.org/courses?query=corporate%20social%20responsi
bility
Here’s a list of courses which are related to Corporate Social
Responsibility which you can enrol too.
https://www.thomasnet.com/insi ghts/history -of-corporate -social -
responsibility/#:~:text=Although%20responsible%20companies%20had%
20already,as%20the%20father%20of%20CSR.
Singer, M. B. (1972). When a great tradition modernizes: An
anthropological approach to Indian civilization . Pall Mall .
https://www.mca.gov.in/Ministry/pdf/FAQ_CSR.pdf
https://www.livemint.com/news/india/penalty -for-csr-breaches -kicks -in-
today -but-businesses -get-spending -flexibility -11611330157097.html
https://taxguru.in/company -law/faqs -csr-22-jan-2021 -amenments -
mca.html
https://www.youtube.com/watch?v=xOeGbJ2bYL0&t=163s&ab_channel
=ThinkSchool
https://www.moneycontrol.com/news/india/coronavirus -pandemic -ratan -
tata-donates -rs-500cr -for-protective -equipment -testing -kits-in-fight -
against -covid -19-5083301.html
https://www.business -standard.com/article/companies/tata -group -has-
spent -rs-2-500-cr-for-covid -relief -till-now-chandrasekaran -
121061001323_1.html
https://timesofindia.indiatimes.com/blogs/developing -contemporary -
india/csr -act-amendments -all-you-need -to-know/
munotes.in
Page 82
82 ९
सम गुणव ा यव थापन
घटक संरचना :
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ सम गुणव ा यव थापनाची या या (TQM)
९.३ सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) चे मूळ
९.४ सम गुणव ा यव थापनाची (TQM )ची गरज
९.५ सम गुणव ा यव थापनाची व ैिश ्ये (TQM)
९.६ घटक संपक योजना सम गुणव ा यव थापनाची (TQM )
९.७ मानव स ंसाधन यव थापन आिण सम गुणव ा यव थापनाची (TQM )
९.८ सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) चे फायद े/फायद े/मह व
९.९ सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) या मया दा
९.१० सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) या प ती
९.११ सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) ची भारतातील ि थती
९.१२ भारतीय उ ोगा ंम ये सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) लागू कर यात
सम या
९.१३ सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) ला भारतीया ंम ये उ ो ग भावीपण े
लोकि य कर यासाठी स ूचना
९.१४ सारांश
९.१५
९.१६ संदभ
munotes.in
Page 83
एकूण गुणव ा यव थापन
83 ९.० उि े (OBJECTIVES )
१) िव ा या ना सम गुणव ा यव थापन (TQM ) या स ंक पन ेची ओळख क न द ेणे
२) उ पादन यव थापनाम य े सम गुणव ा यव थापन (TQM ) ची गरज समज ून घेणे
३) मानव स ंसाधना या िवकासाम य े सम गुणव ा यव थापन (TQM ) या गरज ेचे
िव ेषण करण े
९.१ तावना (INTRODUCTION )
सम गुणव ा यव थापन (TQM) ही एक सतत ि या आह े. य साठी स ुधारणा ,
लोकांचे समूह आिण सम सं था. सम गुणव ा यव था पन (TQM ) हे सं थांम ये गो ी
कर या या प ती बदल याब ल आह े. जीवन व ेळ लोका ंना काय कराव े, ते कसे कराव े,
यो य प ती मािहत असण े आव यक आह े. ते कर यासाठी आिण ि य ेची स ुधारणा
मोज यास स म हा आिण ि या स ुधार यासाठी स याची उपल धी पातळी .
सम गुणव ा यव थापन (TQM ) हा सव म स ंभा य उ पादन तयार कर यासाठी एक
धोरणा मक ीकोन आह े आिण थमच यो य गो ी क न सतत नावी यप ूण सेवा आिण
येक वेळी हे सुधार याऐवजी ितब ंध कर यावर भर द ेते. हे ाहक -क ि त, गुणव ा -
क ि त य व थापन त व ान दश वते. ाहका ंचे समाधान िमळव याच े हे त व ान आह े. हे
एक यव थापन आह े वचनब त ेने यव थापक आिण कामगार दोघ ेही गुणव ेसाठी सिमती
आहेत.
९.२ सम गुणव ा यव थापनाची या या (DEFINITION OF
TOTAL QUALITY MANAGEMENT )
जॉन िग ब ट या मत े, "सम गुणव ा यव थापन ही एक ि या आह े. ाहका ं या
अपे ांवर ल क ि त कर यासाठी , सम या टाळ यासाठी िडझाइन क ेलेले, काय बलाम य े
गुणव ेसाठी वचनब ता िवकिसत करण े आिण म ु चार करण ेिनण य घेणे." सम
गुणव ा यव थापन (TQM ) ाहका ं या समाधानावर क ि त आह े. सम गुणव ेची
या या "लोक क ि त यव थापन णाली " अशी क ेली जात े. याचा उ ेश ाहका ं या
समाधानाम य े सतत वाढ करण े हा कमी खच करण े. सम गुणव ा यव थापन हा सम
णालीचा ीकोन आह े (एक व ेगळे े ल ात या िक ंवा काय म), आिण उ च तरीय
धोरणाचा अिवभा य भाग . हे ैितज र या काय करत े फं श स आिण िवभागा ंम ये, सव
कम चा या ंचा समाव ेश, वरपास ून खालपय त आिण प ुरवठा साखळी समािव कर यासाठी
मागे आिण प ुढे वाढवत े आिण ाहक साखळी ." हा एक कारचा काय म आह े याचा
उ ेश ाहका ंचे समाधान वाढवण े आहे. सतत स ुधारणा क न . याचा अथ शू य दोष द ेखील
होतो.
munotes.in
Page 84
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
84 सम गुणव ा यव थापन (TQM ) ही तीन ि या प ती आह े:-
(a) गुणव ा ि या :- ाहक कोण आह े, काय आह े हे समज ून घेणे या या गरजा आिण
या ार े, ाहका या गरजा प ूण कर यासाठी पावल े उचलण े
(b) यव थापन ि या :- सतत स ुधारणेसाठी, सं ा यव थापन हणज े यव थापना या
सव तरा ंचा स ंदभ . यव थापन ि य ेम ये िनयोजन , आयोजन आिण िनय ं ण या ंचा
समाव ेश होतो . यव था पन ि या सतत स ुधारणेवर भर द ेते यासह : -
(i) आव यकता बदलण े
(ii) पधा मक वातावरण
(iii) तांि क गती
(c) लोक ि या :- लोक ि य ेम ये समप ण आिण स ं थे या कम चा या ंची वचनब ता
दिश त केले पािहज े:-
(i) बौि क ामािणकपणा
(ii) आ म-िनयं ण
(iii) इतरांब ल आदर
तुमची गती तपासा :-
.१. सम गुणव ा यव थापन (TQM) हणज े काय? ची या या करा
९.३ सम गुणव ा यव थापन (TQM ) ची उ पती (ORIGIN OF
TQM )
(a) सम गुणव ा यव थापन (TQM ) संक पना जपानम य े िवकिसत झाली :-
सम गुणव ा यव थापन (TQM ) ही एक नवीन स ंक पना आह े जी १९६० या
दशकात जपानम य े थम िवकिसत झाली . केवळ ग ुणव ा िनय ं ण कम चारीच न ह े तर सव
कम चा या ंचा समाव ेश कर याची क पना आिण ग ुणव ा िनय ं ण यव थापन जपानम य े
लोकि य झाल े. जपानी स ं था संपूण गुणव ा िनय ं णावर िव ास ठ ेवतात.
(b) सम गुणव ा यव थापन (TQM ) म ये डेिनंग आिण ज ुरानच े योगदान :-
जपानम य े दज दार ा ंती आण याच े ेय दोघा ंना जात े. अमे रकन - डॉ. ड य ू. एडवड ् स
डेिमंग आिण डॉ . जे. एम. जुरान, दो ही ग ु गुणव ा य व थापन े ात जपानी म य े आहे.
munotes.in
Page 85
एकूण गुणव ा यव थापन
85 (c) गुणव ेशी बा ंिधलक :-
जुरान आिण ड ेिमंग या भावाखाली , गुणव ेची बा ंिधलक िह य ेक वन पती स ं कृतीचा
एक भाग बनला . या बा ंिधलक ला बळ िमळाल े. गुणव ा स ुधार यासाठी आिण कमी
कर यासाठी ग ुणव ा म ंडळे सु क न ख च गुणव ेसाठी ही खोलवर ए ब ेड केलेली
वचनब ता TQM हणून ओळखली जात े. डेिमंग पुर कार हा जपानमधील सव च TQM
पुर कार आह े आिण याला िदला जातो . सवा त िति त आिण यश वी कॉप र ेशन.
९.४ सम गुणव ा यव थापन (TQM ) ची गरज (NEED OF TQM )
सम गुणव ा यव थापन ची गरज आता सव वीकारली ग ेली आह े. उ पादन
उप मा ं या बाबतीत ग ुणव ा आिण सम काय मता स ंघटना तरावर , यवसाय तरावर
आिण रा ीय तरावर द ेखील TQM आव यक आह े.
पातळीयासाठी सम गुणव ा यव थापन (TQM ) आव यक आह े:-
(a) ाहका ंचे समाधान आिण आन ंद.
(b) TQM ने ाहका ं या सम अपे ांवर भर द े यास स ुचवले आहे गुणव ा आिण सहभागी
यव थापनासाठी वचनब ता .
(c) बाजारातील पध ला भावीपण े त ड द े यासाठी TQM आव यक आह े.
(d) सम गुणव ा यव थापन (TQM )उ पादन ि य ेत आिण यासाठीही नका र दर कमी
करते ाहका ं या त ारी कमी करण े.
(e) कम चा या ंना ेरणा द े यासाठी आिण या ंना दे यासाठी सम गुणव ा यव थापन
(TQM ) आव यक आह े. उ म स ुिवधा, िश ण आिण िनण य घे यात सहभाग
घेतात.
(औ ोिगक वाढ , आिथ क गती स ुलभ कर यासाठी सम गुणव ा यव थापन (TQM )
आव यक आह े आिण रा ाची सम ृ ी.
तुमची गती तपासा :-
.१. सम गुणव ा यव थापन (TQM ) ची गरज प करा .
९.५ सम गुणव ा यव थापनाची व ैिश ्ये (FEATURES,
CHARACTERISTICS OF TOTAL QUALITY MANAGEMENT )
(TQM)
(१) ाहक फोकस :-
सम गुणव ा यव थापनाची TQM दो ही या गरजा प ूण कर यावर भर द ेते अंतग त
आिण बा ाहक . ची आव यकता प ूण कर यासाठी बा ाहक , अंतग त ाहकाची गरज munotes.in
Page 86
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
86 पूण करण े आव यक आह े. जर अ ंतग त ाहका ंची आव यकता सहमत अस ेल आिण प ूण
झाली अस ेल, तर ते आहे. बा ाहका ं या गरजा प ूण करण े श य आह े.
(२) सतत ि या :-
सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) ही एक सतत ि या आह े कारण वापर यासाठी
भरपूर वाव आह े. गुणव ा मानका ंम ये सुधारणा कर यासाठी नवीन प ती आिण त ं े
आिण कामिगरी नािव यप ूण क पना ंची अंमलबजावणी करण े िकंवा नवीन क पना ंचा लाभ
घेणे संधी हा सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) चा अिवभा य प ैलू आह े. सम
गुणव ा यव थापनाची (TQM ) हा कधीही न स ंपणारा शोध आह े कामिगरीच े नवीन तर
सा य कर यासाठी .
(३) दोषम ु ीकोन :-
सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) बह तेक वेळा दोषम ु कामावर भर द ेते. दोषमु
ीकोन िविवध कार े थमच यो य हण ून श दब क ेला आह े, ह शार िक ंवा शू य दोष .
म ये प रप ूण तेसाठी य न करण े ही क पना आह े.
(४)कम चा या ंचा सहभाग :-
सम गुणव ा यव था पनाची (TQM ) म ये य ेकजण यव थापनापास ून ि य ेत
सामील असतो . संचालक त े किन िलिपक िक ंवा सं थेतील काय कता . ते फ नाही
उ पादन करणार े लोक , परंतु लेखा, िव , िवपणन आिण अगदी क ॅ टीनच े लोक द ेखील
सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) ि य ेत सामील आह ेत. म ये येकजण दज दार
व तू आिण स ेवां या उ पादनासाठी क ंपनी जबाबदार आह े आिण अंतग त खच कमी
कर यासाठी .
(५) िमक ि या :-
सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) चा प रचय ही एक िमक ि या आह े. हे वत: ची
सुधारणा आह े आिण टीम िबि ड ंग ारे गट स ुधारणा काय म. मनाची ा ंती सम गुणव ा
यव थापनाची (TQM ) या अ ंमलबजावणीसाठी कम चा या ंम ये आव यक आह े. तथािप ,
यव थापक आिण कम चा या ं या मानिसक म ेक-अपम य े असा बदल करण े ही काळाची
गरज आह े सेवन हे सूिचत करत े क सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) ही एक िमक
ि या आह े आिण व ेळ नाही ब ंधनकारक काय म. प रचयातील खालील सम गुणव ा
यव थापनाची (TQM ) चे 4 िव तृत ट प े आहेत .
(a) जाग कता ट पा
(b) िनयोजन ट पा
(c) अंमलबजावणीचा ट पा
(d) सं था मक ट पा munotes.in
Page 87
एकूण गुणव ा यव थापन
87 (६) ाहका ंवर ल क ि त करा :-
ही सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) ची म यवत क पना आह े. नुसार व त ूंचे
उ पादन कर याच े उि आह े ाहका ं या अप े ा आिण या ंना रा त दरात प ुरवठा. ाहक
समाधान हा पाया आह े याभोवती सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) चे:- संक पना
िफरत े. ाहक कॉप र ेशन या सव कमाईच े ोत आह ेत. यांचे िवशेषत: उघड्यावर प ैसा
वािहत ठ ेव यासाठी समाधान आव यक आह े. बाजार ज ेथे ित पध या ंना आकिष त
करतात .
(७) ओळख आिण बि स े :-
हा कंपनी या सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) ो ाम काय माचा अिवभा य भाग
आहे. सकारा मक ओळख आिण ब ीस ार े मजब ुतीकरण राख यासाठी आव यक आह े.
गुणव ेत यश आिण सतत स ुधारणा होत े.
(८) गुणव ा स ुधारणा स ंघांची िनिम ती :-
सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) चा कोनिशला हणज े संघ बा ंधणी जी
बांिधलक कड े जाते
सुधारणा कर यासाठी . अशा स ंघांचे अनेक कार आह ेत जस े क ग ुणव ा स ुकाणू संघ,
सुधारा मक क ृती संघ इ. िवशेष मह व सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) म ये संघ
काय िदल े जाते.
(९) यव थापनाचा सहभाग :-
सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) हा यवसाय य व थािपत कर यासाठी आिण
सुधार यासाठी एक णाली ीकोन आह े. सम कामिगरी . यासाठी उ च
यव थापनाकड ून पूण वचनब ता आव यक आह े. संपूण ि कोनाला यवहाय नेतृ व
दान कर यासाठी . उ च तरीय यव थापन सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) ची
ि या स ु कर यासाठी अन ेक पुढाकार यावा लाग ेल.
(१०) तं :-
गुणव ा यासार या िविवध त ं ांचा अवल ंब क न टी य ूएम होऊ शकत े मंडळे, मू य
अिभया ंि क , सांि यक ि या िनय ं ण इ . अशा मा यमात ून तं आिण ि या स ुधारणे
श य आह े. तसेच आह े. वेळ घेणारे कमी म ू याचे ि याकलाप कमी करण े श य आह े.
(११) णालीचा ि कोन :-
सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) हा यवसाय यव थािपत कर यासाठी आिण
सुधार यासाठी एक णाली ीकोन आह े कामिगरी णालीचा ीकोन वचनब त ेसह
सु होतो आिण म ु य काय कारी अिधका या ंचे नेतृ व. सम बांिधलक न म ु य काय कारी
अिधकारी आिण या ंचे व र अिधकारी , सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) क
शकत नाही . munotes.in
Page 88
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
88 तुमची गती तपासा :-
.१. सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) ची वैिश ्ये आिण व ैिश ्ये प करा .
९.६ सम गुणव ा यव थापनाची घटक स ंपक योजना (TQM )
(ELEMENTS APPROACH PLAN OF TQM )
(१) मु य यव थापन /काय कारी या ंची भूिमका :-
सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) चे यश म ु य व े वैयि क प ुढाकारावर अवल ंबून
असत े. उ च अिधका या ंनी दाखवल े आहे. यांनी उदाहरण द ेऊन न ेतृ व केले पािहज े.
(२) बदलािभम ुख संक पना :-
सज नशील मता असल े यांना अिधक ो साहन िदल े जात े, यांची मता दिश त
कर यासाठी .
(३) शू य दोष :-
सम गुणव ा यव थापनाची TQM सुधारा मक क ृती कर याऐवजी ितब ंधा मक
पाय या ंवर भर देते. जे हा मशीन आिण लोक च ुका करतात त े हा दोष उ वतात . जे हा
मानव आिण या ंि क ुटी िनय ंि त क े या जातात , शू य दोष ा करण े श य आह े.
(४) शै िणक आिण िश ण :-
िनयिमत िश णासह , कम चाया ना काहीतरी हटिव यास सा ंिगतल े पािहज े िकंवा दररो ज
कामिगरी करताना जोड यासाठी . हे आव यक आह े जेणेक न या ंचे ान कालबा होत
नाही. ते केवळ िश णात ूनच कम चारी कामावर चमक ू शकतात .
(५) संयु िनण य घेणे :-
येक य ला स ुचिव याची आिण सहभागी हो याची स ंधी िदली जात े, अंितम िनण य
घेताना.
(६) मानवाला ित ा :-
कम चा या ंना आदर आिण मानवी ित ा िदली जात े. ते आहेत ते सं थेचा भाग आिण
पास ल आह ेत याची जाणीव क न िदली .
(७) पुर कार आिण काय दश न यव थापन :-
चांगले काम करणा या ंना समाधानकारक ब ीस िदल े जाते. ओळख आह े, शंसा, य ना ंचे
कौतुक, माणप े या ार े दान क ेले जाते गुण, आभार प इ .
munotes.in
Page 89
एकूण गुणव ा यव थापन
89 (८) कामिगरीच े मू यांकन:-
िनयतकािलक कामिगरी म ू यमापन यव थापका ंना ठेवते आिण अधीन थ इशारा . अशा
मू यमापनाम ुळे यांना या ंची जाणीव होत े, यां या सहका या ं या त ुलनेत संघटनेत उभ े
आहेत.
(९) इतरांची चा ंगली व ैिश ्ये अंगीकारण े :.
कर यासाठी पध कांची सव म ग ुणव ा व ैिश ्ये घेतली पािहज ेत, वतःची ग ुणव ा
सुधारणे.
(१०) यो य दजा ची यादी :-
कम चा या ंनी कौश य यादी िक ंवा गुणव ा यादी भरण े अपेि त आह े यांची सुधारणा जाण ून
घे यासाठी.
तुमची गती तपासा :-
.१. सम गुणव ा यव थापनाची (TQM ) साठी घटक आिण ि कोन योजना प
करा.
9.7 मानव स ंसाधन यव था पन आिण सम गुणव ा यव थापन
(HUMAN RESOURCE MANAGEMENT AND TQM )
सम गुणव ा यव थापनात मानवी स ंसाधन े मह वा ची भूिमका बजावतात . खालील घटक
TQM साठी मानवी स ंसाधन यव थापनाला आकार द ेतात :-
(a) १९९१ म ये भारताचा सरकारन े आिथ क उदारीकरण े जाहीर क ेलेली.
(b) भारतीय जागितक करण धोर णा ार े अथ यव था उव रत जगासाठी ख ुली करण े
(c) िवधायक भ ूिमका बजाव यासाठी खाजगी े ाला अिध क ाधा य द ेणे भारतीय
अथ यव थ ेची पुनर चना आिण िवकास ि य ेत.
(d) जगभरातील उ ोगा ंम ये वाढणारी पधा .
(e) यश वी क ंप या उ पादकत ेला उ च ाधा य द ेतात आिण प तशीरपण े समज ून घेणे
आिण वत मान आिण भिव यासाठी ितसाद द ेणे बा ाहका ं या गरजा .
(f) यश वी सं था सि यपण े आिण प तशीरपण े समज ून घेतात आिण वत मान आिण
भिव यातील बा ाहका ं या गरजा ंना ितसाद ा .
(g) मानव स ंसाधन िविवधता आिण गितशीलता नवीन कम चारी तयार करत आह ेत
भिव यातील काय सं कृतीब ल गरजा आिण अप े ा. munotes.in
Page 90
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
90 (h) मािहती त ं ान ा ंती गा याला आकार द ेत आह े ान अथ यव थ ेत आव यक
मता .
(i) संघटना मक आिण मानव स ंसाधन न े यांना आ हान िदल े जात आह े जागितक
दजा या िनिम तीम य े भावी धोरणा मक भागीदार हो यासाठी काय सं कृती.
सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) ि कोनान े वृ म य े बदल घडव ून आणल े आिण
मानव स ंसाधना या भ ूिमकांब ल यव थापका ं या अप े ा यव थापक प ुढे, (HRM ) ब ल
भागधारका ं या अप े ा यवसायातही बदल होत आह ेत.
तुमची गती तपासा :-
1. मानव स ंसाधन यव थापन या ं यातील स ंबंध प करा
९.८ सम गुणव ा यव थापनात TQM चे फायद े/ मह व
(ADVANTAGES/BENEFITS/MPORTANCE OF TQM )
(१) अंतग त आिण बा ाहका ंचे समाधान :-
सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) अंतग त तस ेच दो ही भाग प ूण कर या या गरज ेवर
बा ाहक भर द ेते.
(२) पधा ना सामोर े जा यास मदत होत े :-
सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) यो य जोर क ंपनीला पध चा सामना कर यास स म
करते. बाजाराम य े कंपनी कदािचत एक िवज ेता िक ंवा नेता हण ून बाह ेर येऊ शकत े. हे
श य ितत या कमी खचा त उ च दजा या उ पादनाम ुळे आह े, काय थळा या समिप त
संघा ार े उ पािदत करतात .
(३) सिद छा :-
सम गुणव ा यव थापनात TQM कंपनीला बाजारात नाव आिण ित ा िनमा ण करत े.
म ये सुधारणा घडव ून आण यासाठी सात यान े केले या य ना ंमुळे हे घडल े आह े.
उ पादना ंची रचना , िविवधता , आकार , आकार , रंग आिण इतर व ैिश ्ये आहेत.
(४) उ च व ृ कम चारी :-
सम गुणव ा यव थापनात TQM म ये समप ण आिण िश तीची भावना िवकिसत करत े,
कम चारी कम चा या ंची ओळख पटव याची इ छा आह े, गुणव ा स ुधारणा आिण कचरा
िनमू लन स ंधी. कम चारी क ंपनी या कामिगरीम य े यांचे मह व जाण ून या आिण कम चारी
गती ह े अिधक सहभाग आिण सहभाग ठरतो .
munotes.in
Page 91
एकूण गुणव ा यव थापन
91 (५) कमी नकार दर :-
अंतग त नकार दर ठरािवक कालावधीत ल णीयरी या कमी होतो व ेळोवेळी, िविवध उप म
जसे क ग ुणव ा म ंडळे, ि या िनय ं ण, उजवीकड े थम व ेळ ीकोन , फ व ेळेत
ीकोन इ यादी क ंपनीला स म करत े, नकार दर कमी करा .
(६) ाहका ं या त ार म य े घट :-
सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) चे प रणाम कमी िक ंवा ाहका ं या त ारी नाहीत . हे
कारण आह े. उ पादन े शू य दोषा ंसह िविश त ेनुसार तयार क ेली जातात . पु हा, य न
आहेत. दान कर यासाठी ाहक तपशी ल जिटल समाधान स ुधार यासाठी क ेले.
(७) कम चा या ंना चा ंग या स ुिवधा :-
सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) या स ंदभा त सं थेला जा त फायद े िमळतात
वाढल ेला नफा . हे जा त िव आिण खच कमी कर या या य ना ंमुळे आहे. कंपनी या
बाजूने. जा त नफा एक का रे वापरला जातो . कम चा या ंना िश ण , वेतन, कामाची
प रि थती , उपहारग ृह सार या स ुिवधा, वाहतूक सुिवधा, करमण ुक या स ुिवधा इ .
(८) िव तार आिण व ैिव य :-
सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) बाजारात चा ंगले नाव िनमा ण करत े. ते उ च द ेखील
आणत े परतावा ह े एखा ा कंपनीला क ंपनीचा िव तार आिण िविवधीकरण कर यास स म
करते अिधक ँड िकंवा उ पादन ओळी सादर कर यासाठी कदािचत चा ंग या ि थतीत
असेल.
(९) अित र ग ुंतवणुक चा अभाव :-
सम गुणव ा यव थापनात TQM ला कोण याही अित र ग ुंतवणूक ची आव यकता
नाही. ते सुधारते ऑपर ेशनल ग ुणव ा तस ेच खच कमी करत े.
तुमची गती तपासा :-
.१. TQM चे फायद े/ मह वाची चचा करा.
९.९ सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) या मया दा (LIMITATIONS
OF TQM )
(१) हळू चालणारी ि या :-
सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) ही एक हळ ू चालणारी ि या आह े. यासाठी
ि कोनात स ंपूण बदल आव यक आह े. यव थापन आिण कम चारी. याचे फायद े
अ.नंतरच िमळतील दीघ कालावधी . साहिजकच , सम गुणव ा यव थापनात सम
गुणव ा यव थापनात (TQM ) व रत सोडव यासाठी उपय ु नाही .
munotes.in
Page 92
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
92 (२) पुढाकाराचा अभाव :-
सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) चे यश म ु य व े सहभागी या अि त वावर
यव थापन अवल ंबून असत े. सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) ला नेतृ व कर याची
मता असल े या कम चा या ंची गरज आह े. खरे सांगायचे तर कामगार स ंघटना आिण
कामगारा ंना गुणव ेचा फारसा संबंध नाही . सुधारणा या ंना फ या ं या फाय ा ंम येच रस
आहे.
(३) सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) या अ ंमलबजावणीतील अडचणी :-
सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) ची अ ंमलबजावणी िवश ेषतः िवकिसत करण े सोपे
नाही. यव थापन आिण कम चा या ं या ितक ूल वृ ीमुळे देश आह ेत.
तुमची गती तपासा :-
.१. TQM या मया दा प करा .
९.१० सम गुणव ा यव थापनात (TQM ) या प ती (METHODS
OF TQM )
गुणव ा यव थापन ा कर यासाठी अन ेक प ती आह ेत. IS0 9000 गुणव ा
यव थापन तयार कर यात मदत करणारी एक प त आह े. IS0 9000 ही मानक करणाची
ि या आह े आिण कड ून माणप िमळवत े. गुणव ा यव थापन स ंबंिधत आ ंतररा ीय
सं था आह ेत. गुणव ा यव थापन णाली (QMS) तयार कर यासाठी अन ेक पाय या .
(a) गुणव ा यव थापन णाली (QMS ) साठी वचनब ता
(b) गुणव ा य व थापन णाली (QMS ) म ये समािव क े या जाणा या ि याकलापा ंची
या ी प रभािषत करण े.
(c) िव मान णाली आिण काय प त च े ऑिडट करण े मानक आव यकता .
(d) ि या िलिह यासाठी योजना िवकिसत करण े.
(e) ि या िलिह याच े िश ण .
(f) अंतग त लेखापरी का ंना िश ण द ेणे.
(g) ऑपर ेश सची उजळणी करण े.
(h) न दणीसाठी अज करण े.
(i) यव था राखण े.
munotes.in
Page 93
एकूण गुणव ा यव थापन
93 गुणव ा यव थापन णाली QMS म ये साधारणपण े चार तरा ंचे द तऐवज
असतात :
(1) गुणव ा धोरण प ुि तका
(2) गुणव ा ि या प ुि तका
(3) गुणव ा न दी
(4) कामा या स ूचना
तुमची गती तपासा :-
.१. गुणव ा यव थापन णाली (TQM ) या प ती प करा .
९.११ भारतातील गुणव ा यव थापन णाली TQM ची ि थती
(POSITION OF TQM IN LNDIA )
स या भारत जागितक बाजारप ेठेत व ेश करत आह े. आिथ क सुधारणा आिण सरकारची
उदारमतवादी आिथ क धोरण े. वीकारतात . जागितक यापाराला ो साहन ा . म ये या
संदभा त, गुणव ा यव थापनाला िवश ेष मह व आह े. गुणव ा यव थापन ह े एकम ेव
त व ान आह े. जे भारतीय उ ोगा ंना मदत क शकतात . िनया तीला ो साहन द ेणे.
यासाठी दज दार म ंडळे आिण टी य ूएम ही स ंक पना हवी भारतीय अथ यव थ े या सव
पैलूंम ये िवशेषत: अथ पूण वापर क ेला जाईल औ ोिगक े . TELCO, TISCO, SAIL
सार या अन ेक भारतीय क ंप या बजाज ऑटो , गोदरेज, एलबीटी या ंनी गुणव ेसाठी
पुढाकार घ ेतला आह े. यव थापन . तथािप , जोपय त गुणव ा स ुधारणे कठीण आह े. आ ही
सुधारणा करतो . संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) हणून आमची व ृ ी ही व ृ ीब ल
आहे. औ ोिगक े ाबरोबरच स ेवा भारतातील टी य ूएमचे मह व ह े े देखील ओळखत
आहे.
९.१२ भारतीय उ ोगा ंम ये संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) लागू
कर यात सम या (PROBLEM OF IMPLEMENTING TQM IN
LNDIAN INDUSTRIES )
(१) पुराणमतवादी ीकोन :-
पुराणमतवादी , पारंपा रक आिण नफा द ेणारा ीकोन आिण ीकोन भारतीय
यवसायासाठी सामा य आह ेत. िशवाय , ाहका ंची कमतरता आह े. यवसायात ल क ि त
करा. भारतीय यापारी सम ुदाय द क यायला तयार नाही वातावरणात होत असल ेले
बदल. यामुळे म य े सम या िनमा ण होत े. भारतीय उ ोगा ंम ये TQM ची अ ंमलबजावणी
करणे.
munotes.in
Page 94
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
94 (२) असुरि त स ंबंध :-
अनेक औ ोिगक े ात सौहाद पूण कामगार यव थापन स ंबंधांचा अभाव उप म स ंपूण
गुणव ा यव थापन (TQM ) या अ ंमलबजावणीम य े सम या िनमा ण करतात . चा भावी
वापर स ंपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) िनयो या ंमधील आिण कम चारी स ंघष -मु
संबंधांची उपि थती मानत े
(३) युिनयन ग ैरसमथ क :-
कामगार स ंघटना आिण या ं या न े यांचा नकारा मक ि कोन आहे. संपूण गुणव ा
यव थापन (TQM ) तं ाकड े. या मया िदत वार य आिण दी ा द ेखील आह े. गुणव ा
िनयं ण, गुणव ा स ुधारणा आिण स ंपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) संदभा त कामगार
संघटना होय . बह तेक युिनयन राजक य ्या क ि त असतात . ने यांना अिध क रस आह े.
राजक य उि े सा य करण े आिण कामगारा ं या िहताकड े दुल करण े.
४) पुरेसे िश ण :-
कम चा या ंना िश णाची अप ुरी सुिवधा आिण चा ंग या िश का ंचा अभाव ह े भारतीय
यवसायाच े एक सामा य व ैिश ्य आह े. िश णाम ुळे नाट्यमय प रणाम होतो . कम चा या ंचे
कौश य आिण ान यावर . संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) चे भारतातील यश
िश णाअभावी यवसाय मया िदत आह ेत.
(५) ो साहनाचा अभाव :-
कम चा या ंना उदारमतवादी ो साहना ंचा अभाव आिण अपयश आह े. चांग या कामाच े
कौतुक कर यासाठी यव थापन . कामगारा ंनी केलेले चांगले काम आह े. यव थापनान े
व रत ओळखल े नाही. यामुळे कामगार िनराश होतात . संपूण गुणव ा यव थापन (TQM )
यश वी कर यासाठी या ंचा अित वाह सहभाग कायम आह े.
(६) संवादाचा अभाव :-
कम चा या ंशी कुचकामी स ंवाद आिण मनोबल कमी आह े. कम चारी या दळणवळणा या
अभावाम ुळे यातील अ ंतर वाढत े. यव थापन आिण कम चारी. अस यािशवाय स ंपूण
गुणव ा यव थापन (TQM ) यश वी होऊ शकत नाही . सहभागी सव प ांम ये पुरेसा
संवाद मह वाचा आह े.
(७) घरगुती वातावरण :-
संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) ला यापक पा िठंबा िमळा यािशवाय भारतात यश वी
होऊ शकत नाही आिण सरकार आिण ाहका ंनी द क घ ेतले. योगायोगान े, सरकार नाही .
संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) चा ाधा यान े िवचार करा . सरकारच े संपूण गुणव ा
यव थापन (TQM ) कडे दुल आह े. ाहक ह े िकमती या िवचारा चे असतात आिण
गुणव ेचे नसतात . यामुळे सामा य प रि थती , संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) ची
अंमलबजावणी कठीण झाली आह े. munotes.in
Page 95
एकूण गुणव ा यव थापन
95 (८) मया िदत सहभाग :-
प रचयासाठी यव थापनाकड ून मया िदत य न क ेले जात आह ेत. यवसाय य ुिनट
तरावर सहभागी यव थापन . बह तेक यव था पनांचा सहभागा मक यव थापन स ु
कर यास िवरोध आह े.
संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) हा सहभागी यव थापनाचा एक कार आह े.
(९) संघ काया चा अभाव :-
संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) भावी हो यासाठी , टीमवक तयार करण े आव यक
आहे.
काही व ेळा, यव था पनाला कामगार स ंघटना कमक ुवत कराय या असतात आिण या ंचे
अनुसरण करतात
फूट पाडा आिण रा य करा .
(१०) उ च यव थापनाची उदासीनता :-
उ च यव थापन न ेतृ व आिण सहभागाचा अभाव आह े. संपूण गुणव ा यव थापन
(TQM ) काय म आह े. मु य यव थापन ची ि थती राखत े. वच व आिण कम चा या ंना
यांचे सेवक मानतात . िशवाय , कम चा या ंकडून गांभीया ने अिभ ाय घ ेतले जात नाही .
९.१३ संपूण गुणव ा यव थापन (TQM )ला भारतीया ंम ये भावीपण े
लोकि य कर यासाठी स ूचना (SUGGESTIONS FOR MAKING
TQM EFFECTIVELPOPULAR IN INDI AN INDUSTRIES )
उ ोग :-
१) गुणव ेसाठी पार ंपा रक ि कोन स ु झाला पािहज े. आ हाला कराव े लागेल. गुणव ा
मानके वीकारा . जे आंतररा ीय बाजारात सव म आह ेत. या पातळीपय त
पोहोच याचा य न करा .
२) यव थापन श ैली ख ुली आिण पारदश क असण े आव यक आह े. हे आ ह े. अंधांना
ाधा य द े यासाठी ओपन ' लश' णाली असण े आव यक आह े.
३) भावी स ंपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) साठी, सवा ना अच ूक डेटा दान क ेला
गेला पािहज े. यव थापनान े यांना मु संवाद साधायला िशकल े पािहज े. यां या
लोकांमधील सव म गो ी बाहेर आणा .
४) संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) या सरावाम य े यव थापनाची एक सहभागी
शैली आव यक आह े. सव सम या ंबाबत कम चा या ंशी व त ुि थतीसह चचा करावी .
munotes.in
Page 96
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
96 ५) संपूण गुणव ा यव थापन TQM काय म, यव थापक आिण कामगारा ं या
प रचयासाठी दज दार ज नजाग ृती, संघबांधणी याबाबत िश ण िदल े पािहज े, वेळ
यव थापन आिण भावी िश म ंडळ. हे अगदी बरोबर हटल े आहे क " संपूण गुणव ा
यव थापन (TQM ) िश णापास ून सु वात होत े आिण िश णान े संपते.
६) कम चा या ंना या ं या स ूचना य कर याच े पूण वात ं य िदल े पािहज े. गुणव ा
सुधारणे, खच कमी करण े आिण अप यय द ूर करण े.
७) संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) या प रचयासाठी , कम चाया ची वृ ी आिण या ंचे
युिनयन मोठ ्या माणात बदलण े आव यक आह े. यां या मनोव ृ ीत सकारा मक
बदल स ंपूण गुणव ा यव था पन (TQM ) या यशासाठी आव यक आह े.
८) या आव यकता ंकडे अिधक ल द ेणे आव यक आह े. िविवध िवभागा ंम ये काम
करणार े कम चारी.
९) सव खेळाडूंना ख ेळ या या प ृ भागावर द ेखील ऑफर िद यास ग ुणव ा वाढ ेल.
'ठर या माण े करा' हा िनयम क ंपनीतील य ेकाला पाळावा लागतो . संपूण गुणव ा
यव थापन (TQM ) या यशासाठी असा साम ूिहक ि कोन आव यक आह े
तुमची गती तपासा :-
१) भारतीय उ ोगा ंम ये संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) या अ ंमलबजावणीतील
सम या प करा .
२) संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) भावीपण े भारतीया ंम ये उ ो ग लोकि य
कर यासाठी त ुम या स ूचना ा
९.१४ सारांश (SUMMARY )
या घटकाम य े, थम आपण मानवाम य े िश णाची भ ूिमका अधोर ेिखत क ेली आह े.
संसाधन िवकास िश ण हणज े अशा सवा चा िवकास मता आिण मता या ंचा
समाजासाठी काही उपयोग होऊ शकतो आिण व ैयि क िश ण ही आिथ क गतीची
पूव अट आह े. आिथ क िवकास व ृ ी आिण म ू यांचा एक िविश स ंच गृहीत धरतो , िकंवा
यापकपण े वतःची एक नवीन स ं कृती. तक शु तेिशवाय , यि म व , नोकरशाही आिण
काटकसरीच े गुण, िनयोिजत आिथ क िवकास य ात य ेऊ शकत नाही . िश ण एक
अस याचे िदसत े. लोकांम ये अशी म ू ये आिण व ृ ी जोपास यासाठी मह वाची स ं था
आिण या ंना आिथ क िवकासासाठी तयार करण े. िश ण बनवत े समाजातील या ं या
भूिमकेब ल व ैयि क जाग क . लोकांना या ंचे कत य कळल े पािहज े. आिण समाजा ती
जबाबदा या आिण या चा ंग या कार े पार पाड यास स म हा . िश णउपजीिवक ेची संधी
दे यास स म असण े आव यक आह े. िव ाथ स म असल े पािहज ेत िश णा ार े कमाई
करणे. या युिनटम य े, आ ही "ईड आिण इ पोह स फो . ब ल द ेखील बोललो आहोत .
संपूण गुणव ा यव थापन (TQM) ही आज या काळाची गरज आह े." ितसादात
पधा मक दबावा ंसाठी, वाढ या स ं येने सं था वीकारत आह ेत. संपूण गुणव ा munotes.in
Page 97
एकूण गुणव ा यव थापन
97 यव थापन (TQM ) नावा या ग ुणव ेशी स ंबंिधत अि तीय त व ान . संपूण गुणव ा
यव थापन (TQM ) चे उि आह े. िनयिमत नवोप मा ार े श य िततके सव म
उ पादन आिण स ेवा तयार करण े य ेक वेळी यो य गो ी क न . संपूण गुणव ा
यव थापन (TQM ) ाहकािभम ुख दजा िभमुख सूिचत करतो . यव थापन त व ान . ही
सवा ची गुणव ेशी बांिधलक आह े. यव थापक आिण कामगार . संपूण गुणव ा यव थापन
(TQM ) हे ाहक िमळव याच े त व ान आह े. समाधान , याम य े स व यव थापक ,
कम चारी आिण वापरकत य ांचा समाव ेश होतो .. वचनब त े ारे यव थापन आिण
िनयं णा ार े यव थापन नाही .
९.१५ (QUESTIONS )
१) आिथ क आिण सामािजक िवकासात िश णाची भ ूिमका चचा करा.
२) भारतातील यावसाियक आिण ता ंि क िश णा या गरज ेवर चचा करा.
३) संपूण गुणव ा यव थापन (TQM) हणज े काय? याचे वैिश ्ये प ीकरण ा ?
४) भारतात स ंपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) ची गरज प करा ?
५) संपूण गुणव ा यव थापन (TQM ) चे फायद े आिण मया दा प करा ?
६) भारतीय उ ोगा ंम ये सम गुणव ा यव थापन (TQM ) या अ ंमलबजावणीतील
सम या ंवर चचा करा.
९.१६ संदभ (REFERENCES )
१) K. Aswathappa -Organizational Behavior
२) P. Subba Rao - Essential of Human Resource Management and
Industrial Relat ions
३) C.Mamoria and S.V.Gankar - Personnel Management
४) Misra and Puri - Business Economics
५) A.M. Sarma - Personnel and Human Resource Management.
munotes.in
Page 98
98 १०
ितभा यव थापन - गरज, मह व आिण फायद े
घटक संरचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ ितभा यव थापनाच े फायद े
१०.३ ितभा यव थापन ितमान
१०.४ ितभा यव थापन - संधी आिण आ हान े
१०.५ सारांश
१०.६
१०.७ संदभ आिण अिधक वाचन
१०.० उि े
● िव ा या ना कामा या िठकाणी ितभा यव थापनाची ओळख क न देणे
● ितभा यव थापनाच े फायद े आिण मह व याब ल अिधक जाणून घेणे
१०.१ तावना
नावा माण ेच ितभा यव थापन हणज े सं थेतील कम चा या ंची मता , यो यता आिण
साम य यव थािपत करणे. ही संक पना यो य वेळी यो य उमेदवाराची िनयु
कर याप ुरती मया िदत नाही तर ती तुम या कम चा या ंचे छुपे आिण असामा य गुण शोधण े
आिण इि छत प रणाम िमळिव यासाठी यांचा िवकास आिण पालनपोषण कर यापय त
आहे. उ ोगातील सव क ृ ितभ ेची िनयु करणे ही आज सं थांसाठी एक मोठी िचंतेची
बाब असू शकते परंतु यांना िटकव ून ठेवणे आिण सवा त मह वाच े हणज े, सं थे या
सं कृतीनुसार यांचे सं मण करणे आिण यां यामध ून सव म िमळवण े ही याह न मोठी
िचंता आहे.
सं थांमधील ितभा यव थापन ही केवळ उ ोगातील सव क ृ लोकांना आकिष त
कर याप ुरती मया िदत नाही तर ही एक सतत ि या आहे याम य े एकाच वेळी सं थे या
गरजा पूण करताना यांना ोत उपल ध करणे, िनयु करणे, िवकिसत करणे, िटकव ून
ठेवणे आिण ो साह न देणे यांचा समाव ेश होतो. उदाहरणाथ , जर एखा ा सं थेला
आप या ित प या ची सव म ितभा या यासोबत काम करायची असेल, तर ितने या
य ला आकिष त केले पािहज े आिण याला ये यासाठी आिण सामील हो यासाठी आिण munotes.in
Page 99
ितभा यव थापन - गरज,
मह व आिण फायद े
99 नंतर सं थेला िचकट ून राह यासाठी या या क पन े या पलीकड े काहीतरी आकष क देऊ
केले पािहज े. केवळ याला कामावर ठेव यान े उ ेश सुटत नाही तर या याकड ून कामे
क न घेणे हे मु य काम आहे. हणून, असे हणता येईल क ितभा यव थापन ही एक
पूण ि या आहे जी केवळ कम चा या या वेशावरच िनयं ण ठेवत नाही तर याचे बाहेर
पडणे देखील िनयंि त करते.
आप या सवा ना मािहत आहे क हे लोकच सं थेला पुढील तरावर घेऊन जातात .
यवसायात यश िमळव यासाठी , सवा त मह वाची गो हणज े आप या येय सा य
कर यासाठी आप या सोबत असणारी ितभा ओळखण े. यांना तुम यासाठी काम
कर यासाठी आकिष त करणे आिण यांना तुम या सं थेत यो य िठकाणी यो य र या
बसवण े ही पुढची पायरी आहे. हे ल ात ठेवले पािहज े क उमेदवाराला चुक या िठकाणी
ठेव यान े या य ची पा ता , कौश य े, मता आिण यो यता ल ात न घेता तुम या
सम या वाढू शकतात . तो िकंवा ती िकती ह शार असेल, परंतु यांना चुक या िठकाणी
ठेव यान े तुमचा एकमेव उ ेश न होतो. उ ोगातील सव क ृ ितभा या िठकाणी तो
िकंवा ती असायला हवी ितथे बसवता येत नसेल तर ितभा यव थापनाची ि या अपूण
आहे.
काही सं थांना ही संपूण ि या अ यंत अनैितक वाटू शकते, िवशेषत: जे पध या शेवटी
आहेत ( यांनी यांचे उ च मू य असल ेले कम चारी गमावल े). पण या गळा काप या या
पध त िजथे िटकून राहणे हे मोठे िच ह आहे, ितथे संपूण संक पनाच रा त वाटते.
येक सं थेला िटकून राह यासाठी आिण पध त पुढे राह यासाठी सव म ितभा
आव यक असत े. ितभा हा सवा त मह वाचा घटक आहे जो एखा ा सं थेला चालना देतो
आिण ितला उ च पातळीवर नेतो आिण हणूनच, अिजबात तडजोड केली जाऊ शकत
नाही. ितभा यव था पन हे ितभ ेसाठी कधीही न संपणारे यु आहे असे हणण े
अितशयो ठरणार नाही!
१०.२ ितभा यव थापनाच े फायद े
ितभा यव थापन ही एक िव ाशाखा असू शकते जेवढी मोठे मानव संसाधन काय िकंवा
लोक आिण सं था िवकासा या उ ेशाने लहान उप म असू शकते. िविवध सं था यां या
फाय ासाठी ितभा यव थापनाचा वापर करतात . हे सं थे या आकारमानान ुसार आिण
यां या सरावावरील िव ासान ुसार आहे.
याम य े दरवष आयोिजत केले या सव कम चा या ं या सा या मुलाखतीचा समाव ेश असू
शकतो , यांची साम य आिण िवकासा मक गरजा यावर चचा केली जाऊ शकते. याचा
उपयोग कंपनी या भिव यातील उप मा ंसाठी लोकांचा आराखडा कर यासाठी आिण
उ रािधकारा या िनयोजनासाठी केला जाऊ शकतो . वर चचा केले यांपे ा अिधक फायद े
आहेत जे िव तृत पुढील माण े आहेत:
munotes.in
Page 100
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
100 ● यो य काया साठी यो य य : लोकांची कौश य े आिण साम य यांचे यो य
परी ण क न , लोकांचे िनण य एक धोरणा मक उि िमळवतात . कौश य िकंवा
स मता आराखडा तु हाला सं थेकडे असल े या कौश य यादीचा साठा घे यास
अनुमती देते. सं थे या तसेच कम चा या ं या ीकोनात ून हे िवशेषतः मह वाच े
आहे कारण यो य य यो य ि थतीत तैनात केली जाते आिण कम चार्यांची
उ पादकता वाढते. तसेच एखा ा य या आवडीिनवडी आिण या या काय
णाली म ये चांगले संरेखन अस यान े नोकरीतील समाधान वाढते.
● अ वल ितभा िटकव ून ठेवणे : जागित क अथ यव थ ेत बदल असूनही,
संघटना ंची गळती ही मु य िचंता आहे. बाजारप ेठेतील नेतृ व आिण वाढीसाठी
सव च ितभा िटकव ून ठेवणे मह वाच े आहे. या सं था यांची उ च ितभा
िटकव ून ठेव यास अयश वी ठरतात यांना ित प या पासून पराभूत हो याचा
धोका असतो . दज दार लोकांची िनयु , िवकास , िटकव ून ठेव यासाठी आिण
य त ठेव यासाठी कम चारी धारणा काय म आिण धोरणे तयार कर यावर आता
ल क ि त केले आहे. क रअरम य े कम चा या ं या वाढीची काळजी घेणे
आव यक आहे, उ रािधकाराच े िनयोजन केले जात असताना जे रडारवर आहेत
यांना संघात म ये ठेवणे आव यक आहे जेणेक न यांना कळेल क यां या
कामिगरीच े ब ीस िदले जात आहे.
● उ म िनयु : सं थेची गुणव ा ही ित याकड े असल े या कम चा या ंची गुणव ा
असत े. शीष थानी ितभा अस याचा सव म माग हणज े तळाशी ितभा
असण े. ितभा यव थापन -काय म आिण िश ण , नोकरदार मू यांकन हे
आजकाल मानव संसाधन ि य ेचे अिवभा य पैलू बनले आहेत यात आ य
नाही.
● कम चा या ंना अिधक चांग या कार े समज ून घेणे : कम चार्यांचे मू यांकन
यव थापनाला यां या कम चार्यांब ल सखोल अंत ी देतात. यां या
िवकासा या गरजा, क रअर या आका ं ा, ताकद आिण कमकुवतपणा , मता ,
आवडी -िनवडी . यामुळे कोणाला काय े रत करते हे ठरवण े सोपे आहे आिण
यामुळे नोकरी संवध न ि य ेस खूप मदत होते.
● उ म यावसाियक िवकास िनण य : जे हा एखा ा सं थेला या या उ च
मतेची मािहती िमळत े ते हा यां या यावसाियक िवकासाम य े गुंतवणूक करणे
सोपे होते. िवकासाम य े य च े िश ण , िश ण आिण िवकासासाठी गुंतवणुक चे
िनण य घेणे आव यक अस यान े, वारसाह क िनयोजन , काय दश न यव थापन
इ यादीसाठी , ही गुंतवणूक कोठे करावी अशी सं था िचंतेत असत े ते हा ितभा
यव थापन यां यासाठी हे सोपे करते, .
यािशवाय एक मजबूत ितभा यव थापन सं कृती देखील ठरवत े क सं था यां या
सं थांना कामाची िठकाण े कशी मानांकन करते. या यित र , जर कम चारी सं थे या
ितभा यव थापन प त ब ल सकारा मक असतील तर यांना यां या सं थे या
भिव यात आ मिव ास अस याची अिधक श यता असत े. प रणामी , यां या munotes.in
Page 101
ितभा यव थापन - गरज,
मह व आिण फायद े
101 ित प या ना मागे टाक यासाठी आिण यां या सं थेसाठी बाजारप ेठेत नेतृ वाचे थान
सुिनि त कर यासाठी अिधक वचनब आिण य त असल ेले कम चारी आहेत.
तुमची गती तपासा :
१) ितभा यव थापनाच े फायद े काय आहेत?
१०.३ ितभा यव थापन ितक ृती
ितभा यव थापनाम य े या बाबीचा जसे िक ितभा संपादन (आिण भरती), िश ण आिण
िवकास , सं था मक मू ये आिण ी, काय दश न यव थापन , क रअर माग आिण
उ रािधकार िनयोजन यांचा समाव ेश असू शकतो . अनेक ितभा यव थापना या
ितकृती असताना , ितभा यव थापना या घटका ंचे साधारणपण े पाच भागात वग करण
केले जाऊ शकते; िनयोजन , आकिष त करणे, िवकिसत करणे, िटकव ून ठेवणे आिण
सं मण करणे.
िनयोजन
ितभा यव थापना या िनयोजना या ट यात ३ मुख े ांचा समाव ेश आहे.
१) सं था मक / यवसाय धोरण समजून घेणे
२) मू यमापन आिण मापन/िव ेषण
३) काय बल योजना िवकिसत करणे munotes.in
Page 102
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
102 कोण याही ितभा यव थापना या प दतीसह , यापक सं था मक रणनीतीशी संरेिखत
करणे मह वाच े आहे. संघटना मक रणनीतीच े मू यांकन करताना सं थे या सभोवतालच े
वातावरण देखील िवचारात घेतले जाते.
आकिष त करणे
आकिष त करणे यात समािव असणार े घटक :
१) कम चारी मू य ताव
२) िवपणन
३) ितभा संपादन
४) स लागार / ला ंसर
िवकास करणे
िवकासाम य े हे समािव आहे:
१) ऑनबोिड ग/ पटलावर येणे
२) काय दश न मू यांकन/ यव थापन
३) िशकण े आिण िवकास
४) मता चौकट
५) क रअरच े माग
िटकव ून ठेवणे
िटकव ून ठेव यात हे समािव आहे:
१) सं कृती
२) मोबदला धोरण
ितभा िटकवून ठेव याम य े िवकसनशीलत ेचे पैलू समािव आहेत, याची आपण आधीच
चचा केली आहे आिण याम य े एखा ा सं थे ारे िनधा रत केलेली हेतुपुर सर सं कृती
आिण या या मोबद याची रणनीती देखील समािव आहे.
सं मण
सं मणाम य े हे समािव आहे:
१) वारसाह क िनयोजन
२) अंतग त गितशीलता munotes.in
Page 103
ितभा यव थापन - गरज,
मह व आिण फायद े
103 ३) िनवृ ी
४) ान यव थापन
५) काय समा ी मुलाखत
तुमची गती तपासा :
१) ितभा यव थापन ितकृती हणज े काय?
१०.४ ितभा यव थापन - संधी आिण आ हान े
यावसाियका ंची कमतरता नाही परंतु जागितक तरावर ितभावान यावसाियका ंची ती
कमतरता आहे. दरवष बी- कूल जागितक तरावर मोठ्या सं येने यव थापन
यावसाियका ंची िनवड करतात पण य ात िकती रोजगार म आहेत हा च आहे! हे
इतर यवसाया ंसाठी देखील खरे आहे.
दि ण पूव आिशयातील िवकसनशील अथ यव था ंम येही प रि थती वाईट आहे. अमे रका
आिण अनेक युरोपीय देशांसार या देशां या वतः या सम या आहेत. सम या वयोवृ
लोकस ं येची आहे प रणामी ितभा अंतर शीष थानी आहे. दि ण -पूव आिशयातील
िवकसनशील देश ही त ण लोकस ं या आहे परंतु एकूणच दज दार िश ण प तीम ुळे अनेक
ितभा सम या िनमा ण होतात . यां याकड े भरपूर मजूर आहेत - कुशल आिण अकुशल
आिण सुिशि त बेरोजगार यावसाियका ंची मोठी मनु यबळ . आज सं थांमधील ितभा
यव थापनाला या संधी आिण आ हाना ंचा सामना करावा लागत आहे -
लोकस ं याशा ीय ितभा सम या ंना सामोर े जाणे.
आता जर आपण जागितक संदभा त सम य ेची चचा केली तर, ही लोकस ं याशा आहे
याची ामु यान े काळजी घेणे आव यक आहे आिण जे हा आपण थािनक संदभा त चचा
करतो ते हा सम या थोडी सोपी आिण हाताळ यास सुलभ होते. असे असल े तरी,
जागितक िकंवा थािनक पातळीवर तळागाळाती ल ितभा यव थापनाला कमी-अिधक
माणात अशाच कार या सम या सोडवा या लागतात . याला खालील संधी आिण
आ हाना ंचा सामना करावा लागतो :
१) ितभा भरती
अलीकड या आिथ क मंदीमुळे जागितक तरावर नोक या कमी झा या . जे यां या
समज ुतीनुसार संघटना ंसाठी सवा त मह वाचे होते यांना कायम ठेव यात आले, इतरांना
काढून टाक यात आले. याच माण े आघाडी या पदांवर मोठ्या माणात फेरबदल झाले.
संकट त प रि थतीत संघटना ंना फेक यासाठी जबाबदार मान या गेले या लोकांपे ा
यांना संकट यव थापक हणून पािहल े गेले. ितभा यव थापनच े अिधकार े आहे क
अशा लोकांना समोर आणण े, जे उ मशील आहेत परंतु एखा ा सं थेला यामुळे अडचणी
िनमा ण होणार नाही याची खा ी करणे आव यक आहे .
munotes.in
Page 104
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
104 २) िश ण आिण ितभा िवकिसत करणे
मंदीमुळे सं थांचे डोळे रोजगारा या नवीन मॉडे सकड ेही उघडल े - अध वेळ िकंवा ता पुरते
कामगार . हे ितभा यव थापन , िश ण आिण िवकास करणा या लोकांसाठी एक नवीन
आ हान आहे जे कं ाटी िकंवा क प आधारावर काम करतात . या लोकांचा यां या
कामात सहभाग वाढवण े हे मोठे आ हान आहे.
३) ितभा िटकव ून ठेवणे
सं था कम चा या ंची सं या कमी कर यावर आिण अ पावधीत अनाव यक असल े यांना
काढून टाक यावर ल क ि त करत असताना , ते कायम ठेवले यांम ये नैरा याची लाट
पसरवत े. आपणही बंदुक या टोकावर अस याची एक अिनि तता यां या मनात दाटून
येते. या कम चा या ंना काढून टाक यात आले आहे तसेच यांना कायम ठेव यात आले
आहे यां याशी मानिसक करार राखण े आव यक आहे. संकटात लोकां या िवकासावर
गुंतवणूक करणे ही सं था आपली सव च ितभा िटकव ून ठेव यासाठी क शकते ही
सव म गो आहे.
४) नेतृ व ितभा िवकिसत करणे
कृतीत नेतृ व हणज े संकटा या प रि थतीत ून बाहेर काढ याची मता , अिनि तत ेतून
िनि तता काढण े, येय िनि त करणे आिण गती गमावली जाणार नाही याची खा ी
कर यासाठी बदल चालवण े. सं थेतील लोकांची ओळख पटवण े यां यावर गुंतवणूक केली
पािहज े हे एक िनणा यक ितभा यव थापन आ हान आहे.
५) ितभावान नैितक सं कृती िनमा ण करणे
नैितक वत नासाठी मानके िनि त करणे, पारदश कता वाढवण े, गुंतागुंत कमी करणे आिण
ब ीस आिण कौतुकाची सं कृती िवकिसत करणे ही ितभा यव थापनासाठी अजून
आ हान े आिण संधी आहेत.
तुमची गती तपासा:
१) भावी ितभा यव थापनासाठी कोणती आ हान े आहेत?
१०.५ सारांश
ितभा यव थापन ही एक सतत ि या आहे याम य े उ च-गुणव े या कम चार्यांना
आकिष त करणे आिण िटकव ून ठेवणे, यांची कौश य े िवकिसत करणे आिण यांचे
काय दश न सुधार यासाठी यांना सतत े रत करणे समािव आहे. ितभा यव थापनचा
ाथिमक उ ेश वृ कम चारी तयार करणे हा आहे जो तुम या कंपनीसोबत दीघ काळ
िटकेल. हे सा य कर याचा अचूक माग कंपनीनुसार िभ न असेल.
ितभा यव थापनची या या मानव संसाधनातील एकाि मक सं था मक ि या हणून
केली जाऊ शकते जी कम चार्यांना वृ कर यासाठी , िवकिसत कर यासाठी , आकिष त munotes.in
Page 105
ितभा यव थापन - गरज,
मह व आिण फायद े
105 कर यासाठी , िटकव ून ठेव यासाठी आिण संल न कर यासाठी आव यक आहे. ितभा
यव थापनच े येय अशी सं था थापन करणे आहे जी उ च कामिगरी करणारी आिण
िटकाऊ आहे, जी कंपनीची धोरणा मक आिण काया मक उि े आिण आव यकता पूण
करते.
ितभा यव थापन ही एक कार े यवसायाची रणनीती आहे जी यवसाया या
कम चार्यांशी संबंिधत सव ि या ंसह एकि त करणे आव यक आहे. ितभा यव थापन
हणज े यो य य यो य िठकाणी यो य वेळी इ तम वेळेसाठी आिण यो य िकमतीत
िमळण े. संघटना ंना आता हे ल ात आले आहे क वाढ या पधा मक बाजारप ेठेत लोक
यां यासाठी मह वप ूण िभ नता असू शकतात .
१०.६
● ितभा यव थापन हणज े काय?
● मानव संसाधना ंम ये ितभा यव थापन कसे भावी आहे?
● ितभा यव थापनच े फायद े तसेच मह व िवशद करा.
१०.७ संदभ आिण पुढील वाचन
● Wilcox, M. (2016). Effective Talent Management: Aligning Strategy,
People and Performance : Taylor & Francis.
● Ltd, S. P. P. (2021). Talent Management: A C ontemporary
Perspective : SAGE PUBN.
● The Talent Management Handbook . (2004). McGraw -Hill Education
(India) Pvt Limited.
● Collings, D. G., Mellahi, K., & Cascio, W. F. (2017). The Oxford
Handbook of Talent Management : Oxford University Press.
● Shukla, R. (2009 ). TALENT MANAGEMENT: Process of Developing
and Integrating Skilled Workers : Global India Publications Pvt.
Limited.
munotes.in
Page 106
106 ११
मानव स ंसाधन यव थापन योजना : ी ेप,
मह व , फायद े
घटक स ंरचना :
११.० उि े
११.१ प रचय
११.२ मानव स ंसाधन यव थापनाची त व े
११.३ मानव स ंसाधन यव थापनाची म ु य काय
११.४ मानव स ंसाधन यव थापनाच े मह व , मह व आिण फायद े
११.५ सारांश
११.६
११.७ संदभ आिण प ुढील वाचन
११.० उि े
िव ा या ना मानव स ंसाधन यव थापन योजना ची ओळख क न द ेणे.
याची काय आिण फायद े समज ून घेणे.
११.१ तावना (INTRODUCTION )
मानव स ंसाधन यव थापन योजना म ये क प स ंघाचे आयोजन , यव थापन आिण
नेतृ व करणा या ि या ंचा समाव ेश होतो . खालील ि या आिण क प मानव स ंसाधन
यव थापनाची ाथिमक उि े खाली प रभािषत क ेली आह ेत:
मानव स ंसाधन योजना िवकिसत करा . येय: मानव स ंसाधन योजना
संघ िमळवा . येय: क प कम चारी काय
संघ िवकिसत करा . येय: संघ कामिगरी म ू यांकन
संघ यव थािपत करा . येय: अ तन े
मानव स ंसाधन यव थापन (एचआरएम ), हणज े कामाच े यव थापन आिण लोका ंचे
इि छत उि ाकड े जाण े, ही कोण याही स ं थेतील म ूलभूत ि या आह े याम य े मनु य
काम करतात . हे असे काही नाही याच े अि त व सिव तरपण े या य असण े आव यक
आहे: मानव स ंसाधन यव थापन ही स ं था स ु कर याचा आिण वाढव याचा अप रहाय munotes.in
Page 107
क प मानव स ंसाधन
यव थापन : ी ेप, मह व, फायद े
107 प रणाम आह े. िवचारधारा , शैली आिण यव थापक य स ंसाधना ंम ये असं य िभ नता
गुंतलेली असताना , मानव स ंसाधन यव था पन कोण या ना कोण या व पात घडत े.
एखा ा स ं थेतील िवभाग हण ून मानव स ंसाधन यव थापन कम चा या ंचे सव पैलू
हाताळत े आिण मानव स ंसाधन िनयोजन , नोकरीच े िव ेषण, िनयु आिण नोकरी या
मुलाखती आयोिजत करण े, मानव स ंसाधना ंची िनवड , ओ रए ंिटंग, िश ण , नुकसान
भरपाई , फायद े आिण ो साहन दान करण े, मू यांकन करण े यासारखी िविवध काय
आहेत. , िटकव ून ठेवणे, क रअर िनयोजन , कामा या जीवनाची ग ुणव ा , कम चा या ंची
िश त , ल िगक छळ , मानव स ंसाधन ऑिडिट ंग, औ ोिगक स ंबंधांची देखभाल , कम चा या ंचे
क याण आिण सुर ा सम या , सव तरा ंवर सव कम चा या ंशी स ंवाद साधण े आिण
जाग कता राखण े आिण या ंचे पालन करण े. थािनक , रा य आिण फ ेडरल कामगार
काय ा ंसह.
मानव स ंसाधन कम चारी आव यकता ंसाठी ऐितहािसक िनयम हा आह े क य ेक १००
कम चा या ंमागे एक प ूण वेळ यावसा ियक मानव स ंसाधन य िनय ु केली पािहज े. मानव
संसाधन यव थापन ह े क ीकरणाची पदवी असल े या, सेवा िदले या कम चा या ंचे िवतरण ,
कम चा या ंची अ याध ुिनकता पातळी आिण स ं थेची साप े जिटलता यासार या घटका ंवर
अवल ंबून यवसायाच े वा तिवक माण बदल ू शकते.
११.२ मानवी स ंसाधन यव थापनाची त व े (PRINCIPLES OF
HUMAN RESOURCE MANAGEMENT )
मानव स ंसाधन िवभागान े १९८० या दशकात शासना या काया िभमुख व पापास ून
ल णीय बदल क ेला आह े. हे आता य ेक कंपनीचे धोरण -क ि त िव तार हण ून पािहल े
जाते. मानव संसाधन िवभाग िविश त वा ंवर भरभराट करतो , खाली ठळक क े या माण े:
१. वचनब ता (Commitment )
मानव स ंसाधन िवभाग या बाबी हाताळ याचा य न करतो तो हणज े नोकरीची स ुर ा
होय. नोकरी या स ुरि तत ेची हमी द े यासाठी , ब याच कम चा या ंना मािहत आह े क या ंना
कंपनी आिण या ं या नोकरी या कत या ती वचनब ता दाखव याची गरज आह े. कम चारी
तर क ंपनी या गरज ेशी स ुसंगत अस याची खा ी कर यासाठी आिण ि य ेत
कम चा या ंना स ं थेतील या ं या दीघ कालीन पदा ंची खा ी द ेणारे उपाय मानव स ंसाधन
यव थापनान े केले आहेत. उ ोग िनयिमत िश ण , काय दश न मू यमापन आिण य ेय-
िनधा रण ि याकलाप दान क न कामगारा ंना दीघ कालीन वचनब त ेचे दश न करत े.
२. यो यता (Competence )
कंपनी या वाढीला आिण िवकासाला समथ न देणारे मु य त व हणज े मता होय . हा
देखील एक प ैलू आहे जो कम चा या ं या नोकरी या समाधानावर आिण क ंपनीचा समाजाला
कसा फायदा होतो यावर प रणाम करतो . कंपनीचे यश या या कम चा या ं या मत ेवर
अवल ंबून असत े. मानवी स ंसाधन यव थापना िवभाग िश णा या स ंधी उपल ध क न
देऊन कम चा या ंची स म ता िटकव ून ठेव याचा य न करतो . हे िश ण काय म द ेखील munotes.in
Page 108
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
108 िनयोजन करत े, जे नवीन कम चा या ंना क ंपनी या य ेय आिण उि ा ंवर बोधन
कर यासाठी माग दान करत े.
कम चा या ंची कौश य े, ान आिण स मता स ुधार यासाठी िश ण आिण अिभम ुखता
आव यक आ हे. स म काय बल अस याचा फायदा असा आह े क याम ुळे सुरि त आिण
िव ासाह उ पादन े आिण स ेवांचे उ पादन होत े यावर ाहक अवल ंबून राह शकतात . उ च
पातळी या स मत े या अन ुपि थतीत , कंपनी ती त ुत करत असल े या उ पादन े आिण
सेवां या प रणामी खटल े आिण का यदेशीर दा या ंना संवेदना म अस ेल.
तुमची गती तपासा :
१) मानव स ंशाधन िवकासासाठी 'वचनब ता ' कशी स ंबंिधत आह े?
११.३ मानवी स ंसाधन यव थापनाची म ु य काय (MAIN
FUNCTIONS OF HUMAN RESOURCE MANAGEMENT )
१. कम चारी भरती (Employee Recruitment )
भत ही क ंपनीतील ितभा ंमधील अ ंतर ओळख याची आिण भ ूिमका भर यासाठी यो य
लोक शोध याची ि या आह े. कम चारी भरती ि य ेत चार ट प े आहेत:
कामाच े िव ेषण - याम य े नोकरीच े िविवध प ैलू जॉबच े वण न आिण िवश ेिशकरना ार े
प रभािषत करण े समािव आह े. नोकरी या व पा ारे, एचआरएम िवभाग िविश
नोकरीसाठी आव यक असल ेली काय ओळखतो तर न ंतरचे काय एखा ा य ला ती
नोकरी प ूण कर यासाठी आव यक असल े या आव यकता प रभािषत करत े.
संसाधन े - िदलेले थान भर यासाठी स ंभा य उम ेदवारा ंना आकिष त कर यासाठी
कंपनी वापरत असल े या िविवध त ं ांचा यात समाव ेश आह े. हे अंतग त आिण बा
जािहरात ार े सा य क ेले जाऊ शकत े.
श आिण िनवड – ही नोकरीसाठी अज करणा या उम ेदवारा ंचे मू यांकन कर याची
ि या आह े. संभा य उम ेदवार समोर आणणारी कौश य े, पा ता , यो यता आिण
नोकरी -संबंिधत अ नुभव िनि त कर यासाठी म ू यांकन क ेले जाते.
यो य उम ेदवारा ंची िनवड - एकदा सव क ृ उम ेदवार िनवड यान ंतर, पुढील ि या
साधी सरळ आहे. हे फ नवीन िनय ु यांना कंपनीचे उ पादक सद य बन यास
मदत करत आह े.
२. कम चारी अिभम ुखता (Employee Orientation )
मानव स ंसाधन यव थापनाच े आणखी एक म ु य काय हणज े कम चारी अिभम ुखता होय .
ऑनबोिड ग हण ूनही ओळखल े जाते, ही नवीन िनय ु यांना आव यक कौश य े, ान आिण
वत न िशकव याची ि या आह े जेणेक न त े नवीन क ंपनीम य े भावीपण े सं मण क
शकतील . munotes.in
Page 109
क प मानव स ंसाधन
यव थापन : ी ेप, मह व, फायद े
109 कम चारी अिभ मुखता ही एचआर िवभागा ार े आयोिजत क ेलेली एक यापक ि या आह े
आिण ती या यान े, बैठका, ि हिडओ , माग दश न आिण स ंघ-बांधणी यायामा ंसह िविवध
प त ार े केली जात े. अिभम ुखतेचा मु य उ ेश नवीन िनय ु यांना कंपनीचे ल य , िनयम,
धोरणे आिण ि याकलाप या संबंधी पुरेशी मािहती दान करण े आहे.
३. कम चारी िवकास (Employee Development )
कम चारी िवकास व ैयि क , सांिघक आिण स ं था मक प रणामकारकता स ुधार यासाठी
सव य ना ंचा स ंदभ देते. मानव स ंसाधन िवभाग हाताळतो तो एक प ैलू हणज े ितभा
िवकास करतो . याम य े कम चा या ंची कौश य े कंपनी या गरज ेनुसार स ंरेिखत करण े
समािव आह े. कम चा या ंना िनय ु , िश ण आिण िदशा द े या यित र , मानव स ंसाधन
य थापकान े यां या यवसाया या स ंधी देखील स ुधार या पािहज ेत.
मूलत:, भिव यात नवीन कम चारी िनय ु कर याप े ा कंपनीचे वत मान कम चारी स ुधारण े
अिधक िकफायतशीर आह े. तर, कम चारी िवकास हा एक यवहार आह े या ा रे मानवी
संसाधन यव थापन नवीन कम चा या ंना कामावर घ े याचे संभा य खच टाळून पैशाची
बचत करत े.
तुमची गती तपासा :
१) मानव स ंसाधन यव थापकाची काय काय आह ेत?
११.४ मानवी स ंसाधन यव थापनाच े मह व , मह व आिण फायद े:
(IMPORTANCE, SIGNIFICANCE AND BENEFITS OF
HUMAN RESOURCE MANAGEMENT )
येक उ पादन िक ंवा सेवे या उ पादनामाग े मानवी मन , य न आिण मन ु याचे तास
(कामाच े तास ) असतात . मनु या या मदतीिशवाय कोणत ेही उ पादन िक ंवा सेवा तयार
होऊ शकत नाही . कोणतीही व त ू बनव यासाठी िक ंवा िनमा ण कर यासा ठी मन ु य हा
मूलभूत ोत आह े. येक सं थेची इ छा असत े क आपली स ं था स म आिण सव म
कर यासाठी क ुशल आिण स म लोक असाव ेत.
यव थापनातील पाच यव थापन पैक , हणज े, पु ष, पैसा, यं , सािह य आिण प ती ,
मानव स ंसाधन यव थापन थम यव था पक ब ल बोलतो , जो पु ष आह े. असे मानल े
जाते क पाच स ु म य े, "पु ष" यव थािपत करण े इतक े सोपे नाही . " येक माण ूस
इतरांपे ा वेगळा आह े" आिण त े इतर स ु पे ा पूण पणे िभ न आह ेत या अथा ने क
पु षांम ये इतर स ु ना हाताळ याची श अस ते. तर, इतर घटक एकतर िनज व िक ंवा
अमूत असतात आिण हण ून, यां याकड े श नसत े. यां यासाठी काय चा ंगले आह े
याचा िवचार करण े आिण िनण य घेणे.
मानव स ंसाधन यव थापनाचा उ ेश नोकरी करण े आिण नोकरी धारकाशी (कम चारी)
यवहार करण े हा आह े. एखा ा स ं थेम ये नोकरी कर यासाठी , एखा ाची ओळख असण े
आव यक आह े. एखा ा िविश नोकरीसाठी यो य य ओळख यासाठी , नोकरीच े वण न munotes.in
Page 110
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
110 (कत य आिण जबाबदा या ) आिण तपशील (शै िणक पा ता आिण शारी रक पा ता )
असल ेली अिधस ूचना जारी क ेली जावी . आमंि त क ेले या उम ेदवारा ंची अच ूकता
तपास यासाठी , यो य य िनवड यासाठी यो य िनवड प त ार े यांची चाचणी क ेली
जावी.
यानंतर िनवडल े या उम ेदवारा ंना अिधस ूचनेत नम ूद केलेली कत ये आिण जबाबदा या पार
पाड यासाठी यो य िश ण िदल े जावे. नंतर, कम चारी यव थापनान े ठरवल े या इि छत
मानका ंनुसार कामिगरी करत आह ेत क नाही ह े जाण ून घे यासाठी कम चा या ं या
कामिगरीच े मू यांकन क ेले पािहज े. यानुसार, कम चा या ंना या ंनी स ं थेम ये केले या
कामासाठी ब ीस िक ंवा मोबदला िमळावा आिण नोकरीम य े यांची स ुर ा ही एचआर
यव था पक िक ंवा स ुर ा अिधका याची जबाबदारी आह े यांनी कम चा या ंसाठी स ुर ा
उपाया ंचे िनद श िदल े पािहज ेत आिण या ंचे काटेकोरपण े पालन क ेले आहे हे पहाव े.
कम चा या ंना आन ंदी आिण े रत ठ ेव यासाठी आरो यदायी आिण क याणकारी उपाय ख ूप
मह वाच े आहेत याचा यां या उ पादकत ेवर थेट प रणाम होतो . हे सव के याने, कम चारी
आिण यव थापन या ं यातील यो य आिण िनरोगी नात ेसंबंध राखण े हे संघष टाळत े
याम ुळे सं थे या एक ूण कामिगरीवर प रणाम होईल . सवा त मह वाची गो हणज े पालन
करणे आिण नोकरीसाठी वरील सव ि याकलाप िनय ंि त करणा या रोजगार आिण
कामगार काय ा ंकडे दुल न करण े. रोजगार काय ा ंचे उ ल ंघन के यामुळे सं थेला आिण
ित या ँिडंगला खच येईल. यामुळे सं थेला स ुरळीत आिण दीघा यु यासाठी मानव
संसाधन यव थापन ह े संर क द ेवदूतासारख े आहे.
मानव संसाधन यव थापनाच े दहा "सी" आहेत: खच प रणामकारकता , पधा मकता ,
सुसंगतता, िव ासाह ता, संवाद, सज नशीलता , पधा मक फायदा , मता , बदल आिण
वचनब ता . दहा "Cs" ेमवक अॅलन ाइस या ंनी या ं या " यवसाय स ंदभा तील मानव
संसाधन यव थापन " या पु तकात िवकिसत क ेले आहे.
तुमची गती तपासा :
१) मानव स ंसाधन यव थापना चे फायद े प करा .
११.५ सारांश (SUMMARY )
मानव स ंसाधन यव थापन (HRM) ही कंपनीमधील कम चारी आिण इतर भागधारका ंना
यव थािपत कर यात मदत कर यासाठी तयार क ेले या सव औपचा रक णा ल साठी एक
सामूिहक स ं ा आह े. मानव स ंसाधन यव थापनाला तीन म ु य काय सोपवली जातात ,
हणज े, कम चा या ंची भरती आिण भरपाई आिण काम िनय ु करण े. त तच , मानव
संसाधन यव थापन (HRM ) ची भूिमका हणज े एखा ा स ं थेची उ पादकता वाढव याचा
सव म माग ित या कम चा या ंमाफ त शोधण े. कॉप र ेट जगतातील बदलाचा दर सतत
वाढत अस ूनही, मानव स ंसाधन यव थापन (HRM ) भूिमकेत ल णीय बदल हो याची
श यता नाही .
munotes.in
Page 111
क प मानव स ंसाधन
यव थापन : ी ेप, मह व, फायद े
111 मानव स ंसाधन यव थापन हणज े कंपनीचे कम चारी भरती आिण िवकिसत कर या या
ि य ेचा संदभ . एचआर िवभाग एखा ा कंपनीतील बोिधक मया दा ओळखण े, पदांसाठी
जािहरात करण े, संभा य उम ेदवारा ंचे मू यमापन करण े आिण उ च ितभ ेची िनय ु
कर याशी स ंबंिधत आह े.
मनु यबळ यव थापन क ेवळ नवीन कम चा या ंची िनय ु च हाताळत नाही ; या क ंप यांना
आकार कमी करायचा आह े यां या ते देखरेख करत े. नवीन कम चा या ंना कंपनीची उि े,
उि े आिण धोरणा ंशी ओळख क न द े यासाठी एचआर यव थापन अिभम ुखता
काय मांचेही िनरी ण करत े. एकंदरीत, मानवी स ंसाधन यव थापन क ंपनीमधील
कम चा या ं या स ुरळीत चाल याची हमी द ेते.
११.६ (QUESTIONS )
१) मानव स ंसाधन यव थापनाचा म ु य उ ेश काय आह े?
२) क प यव थापकाची मानवी स ंसाधना ंम ये कोणती काय आहेत?
३) मानव स ंसाधन िनयोजनासाठी कोणती साधन े आिण त ं े वापरली जातात ?
४) मानव स ंसाधन यव थापनाच े मह वाच े का आह े?
११.७ संदभ आिण प ुढील वाचन (REFERENCES AND FURTHER
READINGS )
Huemann, M., Turner, J. R., & Keegan, A. E. (2004). The role of
human resource management in project -oriented organizations. Paper
presented at PMI® Research Conference: Innovations, London,
England. Newtown Square, PA: Projec t Management Institute.
Melnic, A.S. & PUIU, T., (2011), “The Management of Human
Resources within Projects: the Structures of the Project Team, the
Responsibility Assignment Matrix”, Economy Transdisciplinary
Cognition, Vol. 14, pp. 476 - 484.
Bredin, K., (2006), “Human Resource Management in Project -Based
Organisations: Challenges and Changes”, Department of Management
and Economics Linköpings universitet, Thesis No. FiF -a 89.
munotes.in
Page 112
112 १२
ितमा िनमा ण (इमेज िबि ड ंग): वैिश ्ये,
गरज आिण फायद े
घटक स ंरचना :
१२.० उि े
१२.१ तावना
१२.२ ितमा िनमा णची वैिश ्ये
१२.३ ितमा िनमा णची गरज
१२.४ ितमा िनमा णची त वे
१२.५ ितमा िनमा णची कामा या िठकाणी सॉ ट ि क सचा सराव करणे
१२.५.१ संघष िनराकरण
१२.५.२ जादूचे श द
१२.५.३ सामाियक सामाियक े े
१२.५.४ वैयि क िवचार
१२.५.५ यावसाियक व प राखण े
१२.५.६ वैयि क व छता आिण स दय
१२.५.७ शारी रक भाषा आिण गैर-मौिखक संदेश
१२.५.८ वैयि क जागा
१२.५.९ सभा आिण अिभवादन
१२.५.१० सजगता
१२.६ कामा या िठकाणी साधन े
१२.७ ितमा िनमा णचे फायद े
१२.८ सारांश
१२.९
१२.१० संदभ आिण पुढील वाचन
munotes.in
Page 113
ितमा िनमा ण (इमेज
िबि ड ंग): वैिश ्ये, गरज
आिण फायद े
113 १२.० उि े
कम चा या ंनी वापरल े या ितमा िनमा ण ि य ेब ल जाणून घेणे
दैनंिदन उदाहरणा ंसह ितमा िनमा ण कर याची ि या यावहा रक प तीन े िशकवण े.
१२.१ तावना
येकजण कोण या ना कोण या व पात कामाला जातो. कामा या िठकाणी िटकून
राह यासाठी काही कौश य े आव यक असतात यापैक एक हणज े ितमा िनमा ण (इमेज
िबि ड ंग) होय. या करणात तु ही याब ल जाणून घेणार आहात . हे ल ात ठेवणे मह वाच े
आहे क कामा या िठकाणी तु ही वतःला कसे सादर करता याचा प रणाम तुम या
कामाच े वातावर ण आिण सहकारी यां यावर होतो. काया लयात या कारची सामािजक
वत णूक वीकाय आहे यांना कामा या िठकाणी िश ाचार असे संबोधल े जाते. तु ही कसे
कपडे घालता , तुमचे यि म व आिण वभाव , तुमची व छता , तु ही सहकार ्यांशी कसा
संवाद साधता आिण तं ान आिण वेळेचा वापर कसा करता यासारख े िनयम िकंवा
िश ाचार इतरांना यो य व स ुलभ वाटतात .
सो या भाषेत ितमा िनमा ण करणे हणज े सं थेम ये चांग या जनसंपक , जािहराती
इ यादीसह एखा ा य ची ँड ितमा िकंवा साव जिनक ितमा सुधारणे. ही इतरांसाठी
वतःची एक ि या आहे, जसे क इतरांनी तु हाला िवशेषत: कामा या िठकाणी कसे
पहावे अशी तुमची इ छा आहे इमेज िबि ड ंग देखील ँड्सशी संबंिधत आहे आिण वतःच े
ँिडंग देखील आहे. या िवषयाखालील िवषय मानव संसाधनाचा आहे हणून आ ही येथे
िवशेषत: वैयि क संदभा त ितमा िनमा ण कर याब ल िवशेष चचा क . कामा या
िठकाणी वतःची ितमा तयार कर यासाठी काही िनयमा ंचे पालन करणे आव यक आहे.
येथे यावसाियक िश ाचार हे एक उपयु आिण फायद ेशीर सामािजक कौश य आहे जे
तु हाला तुम या कामात , तुम या जोड या ंम ये गती कर यास आिण तुमची
यावसाियकता वाढिव यात मदत क शकते. कम चारी चांग या वातावरणात भरभराट
करतात िजथे येकाला स यत ेने आिण आदरान े वागवल े जाते आिण कामा या िठकाणी
स यत ेचा प रणाम हणून ते यां या कामावर ल क ि त कर यास स म असतात .
िशवाय, बॉस, सहकम आिण ाहका ंशी भावीपण े संबंध ठेव याची आिण यां याशी संवाद
साध याची मता हे एक मह वप ूण पर पर कौश य आहे याचा िनयो े (आिधकारी ) खूप
आदर करतात . यावसाियक िश ाचारा या िनयमा ंम ये पारंगत असल ेले कम चारी
कामा या िठकाणी वेगळे िदसतात आिण आ मिव ासप ूण यावसाियक वत न ेिपत
करतात .
१२.२ ितमा िनमा णची वैिश ्ये
ितमा िनमा णचे एक मह वाच े वैिश ्य हणज े भावी संवाद - भावी सं ेषण
कामा या िठकाणी अिधक उ पादन म आिण आनंददायक बनवत े. मुले हणून आ ही
िशकले या मूलभूत गो ी अजूनही लागू होतात जसे: कृपया, ध यवाद आिण वागत munotes.in
Page 114
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
114 आहे, तुम या आंतर आवाजाचा वापर करा, अपश द वाप नका िकंवा आवाज उठवू
नका, तुमचे संपूण ल देऊन तुम या सहकार ्यांचा आदर करा, इतर य शी डोळा
संपक करा, तुम या देहबोलीवर ल ठेवा, तुम या बॉसला िकंवा ितला मािहती देऊन
या याशी सकारा मक नातेसंबंध िटकव ून ठेवा जेणेक न आ य चिकत होणार नाहीत .
इतरांना िवलंब, अडथळ े, नवीन घडामोडी इ याद ची मािहती ा.
तुम या भावना ंचे यव थापन करा - तु ही बोल याप ूव िवचार करा आिण काही
अयो य िकंवा वाद त बोल याप ूव तुमची जीभ चावा. थांबा, तुम या िवचारा ंवर
ि या करा आिण कामा या सम य ेला सामोर े जात असताना तु ही िचडिचड िकंवा
रागावता ते हा त ार , िट पणी िकंवा िशफारस कर याप ूव तुम या श दांचा िवचार
करा.
िनिष िवषय - तुम या समवय का ंवर उघडपण े टीका क नका िकंवा इतरांब ल
ग पा मा नका िकंवा तुम या वैयि क जीवनाब ल जा त मािहती शेअर क नका.
ऑिफस या आवारात राजकारण , धम , िलंग आिण पगाराची चचा टाळली पािहज े.
तुमची कत ये पार पाडण े - तुमचा वेळ यव थािपत कर या साठी 10-15 िमिनट े
लवकर पोहोचा . हे दश िवते क तु हाला नोकरी आिण तुम या बॉसची काळजी आहे,
तसेच तेथे काम कर याची इ छा आहे. तुम या कामाचा आदर करा, तु हाला ते
आवडल े िकंवा नसले तरी, चांग या कामाचा अिभमान बाळग ून. जे हा तु ही कामावर
असता ते हा मानिसक आिण शारी रक ्या पूण पणे उपि थत रहा.
उ रदािय व वीकारा - आप या चुकांची जबाबदारी वीकारण े प रप वता दश वते
आिण या बद यात , आदर आमंि त करते.
कामाची िठकाण े जी खुली आिण सां दाियक आहेत - लोक अनेकदा मोक या
भागात िकंवा असं य कामा या िठकाणी केिबन/ युिबकलम य े काम करतात . ही
रचना य यय आणत असताना , तुम या सहकम ं या वैयि क जागा आिण सीमांब ल
जाग क रहा. फ आत जाऊ नका; िकंवा नॉक िकंवा "माफ करा" िकंवा "नॉक
नॉक" सार या वा यािशवाय घोषणा करा. वयंपाकघरात वतःची व छता करा
आिण इतरांनी तसे करावे अशी अपे ा क नका. तु ही माय ोव े हम य े अ न जाळत
नाही याची खा ी करा आिण मासे सारख े दुग धीयु पदाथ पु हा गरम कर यासाठी
वाप नका. आम या नाव आिण तारख ेसह तुम या रेि जर ेटर व तूंना लेबल करा;
कालबा अ नाला िव ान योगा त बदलू देऊ नका.
नानग ृहे - साधनग ृहांम ये, वत: नंतर व छ करा. टॉयल ेट पेपर आिण पेपर
टॉवेल रोल बदला आिण नवीन पु हा भरा. टॉयल ेट सीट वापर यान ंतर खाली ठेवा.
लहान काया लयांम ये, पु ष आिण ि या दोघे वापरत असल ेले सामा य शौचालय
अस यास , इतरां या वापरासाठी जागा िट यू/पा यान े व छ करणे ल ात ठेवा. जर
तु ही िद यांग य नसाल तर वेग या िद यांगांसाठी असल े या शौचालया ंचा वापर
क नका.
झेरॉ स आिण फॅ स मशीन "नवीन सार या " ि थतीत ठेवा यात . तुमचे पेपर जाम
दु त करा, तुमचे रका या कागदाचे ॉवर पु हा ठेवा आिण नंतर येणार्यांना यांचे
काम थोडे अस यास यांना कॉपीची कामे क ा. munotes.in
Page 115
ितमा िनमा ण (इमेज
िबि ड ंग): वैिश ्ये, गरज
आिण फायद े
115 हॉलव े आिण िल ट (उद् वाहक ) हे सहकम चा या ंसोबत चांगले आिण सौहाद पूण
संभाषण कर यासाठी आदश े आहेत, यामुळे संदेशांसाठी तुमचा फोन तपास ून
िकंवा हेडफोन लावून वतःला वेगळे क नका. अ यथा , तु ही एकटे राहणे पसंत
करत अस याचा संदेश देत आहात .
चांगली पिहली छाप पाड यासाठी िटपा - कपडे- तु ही कसे कपडे घालता याब ल
सावधिगरी बाळगण े उिचत आहे, ऑिफससाठी यो य कपडे घालण े आव यक आहे.
तु ही जे प रधान करता ते तुम या कामाच े ितिनिध व करताना तुमची वैयि क शैली
दश वते. अ राचा वापर कमीत कमी केला पािहज े, कारण वास कामा या िठकाणी
िवचिलत करणारा िकंवा ासदायक असू शकतो . एलज या बाबतीत ते इतर
सहका या ंसाठी संभा य धोकादायक असू शकतात . प रणामी , पर य ूम आिण
आ टरश े हपास ून दूर रहा. व छ कपडे, व छ केस आिण व छ शरीरासह
कामावर असण े आव यक आहे. तसेच, तुमची वैयि क ूिमंग वतःकड े ठेवा.
तुम या डे कवर जेव याऐवजी , लंच मम य े तुमचे मसाल ेदार जेवण िकंवा नॅ स
घेऊ शकता .
सेल फोन - कामावर असताना वैयि क सम या ंवर चचा कर यासाठी सेल फोन
वाप नका. तु हाला तुम या फोनवर चॅट करणे आव यक अस यास , आवाज कमी
ठेवा आिण श य अस यास , खाजगी जागेत बोला. मीिटंगम य े असताना , कधीही
तुम या फोनकड े डोकाव ू नका िकंवा तुमचे ईमेल िकंवा मजकूर संदेश वाचू नका.
ई-मेल/ इंटरनेट - प , िविश आिण लहान संदेश िलहा. तुमचा ईमेल पाठव याप ूव
श दल ेखन, याकरण आिण िवरामिच ह े सम या ंसाठी तपासा . पाठवा बटण
दाब याप ूव , ा क या ची नावे दोनदा तपासा . अनाव यकपण े इंटरनेट वाप न
यवसाय संगणकावर आपल े वैयि क वत न मया िदत करा. उदाहरणाथ - कंपनी या
वेळेत असताना , इंटरनेट सफ क नका, फेसबुकवर जाऊ नका िकंवा तुमचा वैयि क
ईमेल तपास ू नका.
छळ - अनेक कायद े कामा या िठकाणी छळ कर यास ितबंिधत करतात . वंश, रंग,
धम , िलंग, रा ीय मूळ, वय, अपंग व िकंवा ल िगक अिभम ुखता यावर आधा रत
शाि दक िकंवा शा ररीक आचरणा या आधारावर कोणताही भेदभाव/ छळ- सम या ंना
आमं ण देऊ शकते.
िलंग तट थता - िश ाचार हणज े ज डर यू ल: पूव या काळी पु ष ि या ंसाठी
दरवाज े धरतात असा िनयम होता. कामाची जागा मिहला ंनी भरलेली आहे आिण
िश ाचाराची माग दश क त वे बदलली आहेत. येथे काही सामा य सूचना आहेत. -
दरवाजा ध न ठेवणे: थम येणारा तो इतरांसाठी धरतो - िल टमध ून उतरण े:
दरवाजापास ून सवा त जवळची य थम बाहेर पडते - जेवणासाठी पैसे देणे: जो
कोणी आमंि त करतो तो पैसे देतो
एखा ा ला अिभवादन करणे - पु ष िकंवा मादी, एखा ाला , िवशेषतः उ च
तरावरील सहकारी , ाहक िकंवा लाय ंट यांना अिभवादन कर यासाठी उभे राहणे
चांगले. munotes.in
Page 116
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
116 सामान वाह न ने यास मदत करणे - जे हा आप यावर िपश या ंचा जा त भार
असतो , ते हा कोणीही आप याला मदत करत अस यास आपण सव जण याचे कौतुक
करतो , हणून इतरां या बाबतीतही असेच आहे, िलंग पवा न करता हात ा.
कामा या िठकाणी िश ाचार - कामा या िठकाणी व छ आिण िव ांती या; -
तुम या कामा या िठकाणी थािपत केले या ेस कोडच े पालन करा. - इतरां या
कामात िवनाकार ण य यय आणू नका - शांतपणे बोला जेणेक न तुमचा आवाज
तुम या सहकम ं या काय े ात अडथळा आणणार नाही. आपण वत: नंतर
साफसफाईची खा ी करा. - तुम या सहकम चा या ं या व तू आिण खा याकड े ल
ा.
१२.३ ितमा िनमा णची गरज
ितमा िनमा ण सव कम चा या ंना एकाच दजा वर राह यास मदत करेल. हे िविश माणात
पर परावल ंबन िवकिसत करेल. हणून, कामा या िठकाणी , एकमेकांब ल आदर आिण
मू य नस याम ुळे रोजगार गमावू शकतो . जे कम चारी कामावर यां या वागणुक ब ल
असमाधानी आहेत ते कमी उ पादक आहेत. रागा या भरात कम चारी संपक कमी क
शकतात , एखा ाला ास दे याऐवजी वतःला शांत कर यासाठी थोडा वेळ घेणे चांगले
आहे. ामािणक असण े चांगले आहे. कामा या िठकाणी काही कारचा भाविनक गैरवापर
होत असेल िकंवा बॉसला ेरणा देत नसाल तर याचा मनोबल आिण उ पादन मत ेवर
प रणाम होऊ शकतो हणून एखादी य दुसरी नोकरी शोधू शकते.
अ यवसाियक आिण अस य वत न िविवध प रि थत म ुळे होऊ शकते, या माण े:
कामा या िठकाणी तणाव पातळी
काया लयीन वेळेत वाढ
खूप काम
िदले या वेळेत िकती सा य करता येईल यावर मया दा
ाहका ंकडून मागणी
काम आिण वैयि क जीवन संतुिलत कर यात सम या
वैयि क सम या , वासातील ास, जवळ या िठकाणी काम करणे यासार या बा
ि गस मुळे संघष होऊ शकतो
कामा या िठकाणी , िविवधत ेब ल (उदा. वय, िलंग, सं कृती, काय शैली, ीकोन )
समजून घे याची आिण संवेदनशीलत ेची कमतरता अस यास सम या उ वू शकते.
munotes.in
Page 117
ितमा िनमा ण (इमेज
िबि ड ंग): वैिश ्ये, गरज
आिण फायद े
117 अशा कार े, कॉप र ेट उ पादकता आिण कम चार्यांचे काम समाधान या दो ही गो ना या
चलांमुळे हानी पोहोचत े. यामुळे इमेज िबि ड ंग होणे गरजेचे आहे.
तुमची गती तपासा :
१) कामा या िठकाणी ितमा िनमा ण सराव कसा मदत क शकतो यावर चचा करा
२) तुम या मते कामा या िठकाणी संघष सुरळीतपण े कसा सोडवला जाऊ शकतो .
१२.४ ितमा िनमा ण त वे
तुम या कृत या पायावर सकारा मक नातेसंबंध तयार होतात . सव यावसाियक संबंध
खालील यावसाियक िश ाचार त वां ारे प रभािषत केले पािहज ेत:
अनेक लोकांना व र आिण ाहका ंशी आदरान े वाग याची गरज आहे. तथािप , समवय क
आिण अधीन था ंशी यां या पर परस ंवादाब ल यांना कदािचत मािहती नसेल. हे ल ात
ठेवणे मह वाच े आहे क काय सेिटं ज वरीत बदलू शकतात आिण क शकतात .
भिव यात तु हाला कोणासोबत सहकाय करावे लागेल हे तु हाला कधीच माहीत नाही.
तु ही यां या संपका त आलात या येकाशी चांगले काय संबंध थािपत करणे आिण
िटकव ून ठेवणे हा सवा त मोठा सराव आहे. यवसाय िश ाचारा या िनयमा ंकडे ल देऊन
आिण सात यान े सराव क न तु ही उ कृ कामाच े कने शन िवकिसत क शकता ,
तुम या यशा या श यता वाढवू शकता आिण तुमचे कामाच े िठकाण अिधक आनंददायी
िठकाण बनवू शकता .
इतर काय बोलतात याकड े ल ा. समोरची य काय हणत आहे याकड े तु ही ल
देत आहात हे दश िव यासाठी त डी आिण गैर-मौिखक संकेत वापरा . आपण ते
बोल याप ूव आपण काय हणणार आहात याचा िवचार करा. तु हाला काय हणायच े आहे
याचा िवचार करा आिण तुमचे श द काळजीप ूव क िनवडा . तु ही संवाद साधत असताना
तुमचा आवाज वाढवू नका, मजबूत टोन वाप नका िकंवा अस यता वाप नका. तु ही
जर एखा ासारख े बोलाल तर तु हाला यावसाियक हणून पािहल े जाईल . अि य होऊ
नका. आपण जे ऐकले आहे याचा सारांश देऊन आिण पुनरावृ ी क न गैरसमज टाळा.
जर तु हाला काही समजत नसेल तर िवचारा . • हॉइसम ेल िकंवा ई-मेल वर
समोरासमोर संभाषणाला ाधा य ा. राजनियक सूर ठेवा. सव सं ेषणांम ये इतरांशी
स यत ेने आिण आदरान े वाग या या मह वावर जोर ा.
१२.५ ितमा िनमा ण कर यासाठी कामा या िठकाणी सॉ ट ि क सचा
उयोग
१२.५.१ संघष िनराकरण -
य -संबंिधत सम य ेऐवजी प रि थतीशी संबंिधत हणून संघषा कडे जा. य प े ा
मुद् ावर ल क ि त करा. munotes.in
Page 118
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
118 सकारा मक ीकोन ठेवा आिण वतःसाठी येय िनि त करा. सम य ेचे िनराकरण
कर यासाठी उपाय आिण ताव दान करा. िति या दे याऐवजी सि य हा.
त ार कर याप े ा उपाय सांगा.
जे हा तु ही रागावता ते हा धीर धरा, िवशेषत: जे हा लहान गो चा येतो. शांत
राह न सम या य के याने सम या सहज सुट यास मदत होते.
मन मोकळ े ठेवा. समोर या य या ि कोनात य यय न आणता िकंवा वादिववाद
न करता ऐका आिण िवजय -िवजय समाधानासाठी काय करा.
सकारा मक िकंवा नकारा मक , संयमाने आिण बचावा मक न बनता अिभ ाय
वीकारा . आपण िकती यावसाियक आहात याब ल बरेच काही सांगते.
सहकारी िकंवा सहका याब ल कधीही साव जिनक भा य क नका.
जर तुमची कोणाशी सम या असेल तर ती इतरांसमोर मांडू नका. सम य ेब ल
बोल यासाठी एक शांत जागा शोधा.
सामूिहक क पावर काम करताना , मदत करणा या येकाचे ेय आिण शंसा
कर याच े सुिनि त करा.
तुम या सहकार ्यांची तुती करा आिण यां या कामिगरीब ल यांचे अिभन ंदन करा.
इतरां या य ना ंचे ेय कधीही घेऊ नका.
सहकार ्यांचे वाढिदवस , जािहराती , ितब ता , िववाह , नवीन मुले िकंवा एखा ा ि य
य या मृ यूब ल यांचे अिभन ंदन करा. अशी िवचारशीलता एक अिमट िच ह
बनवत े.
१२.५.२ जादूचे श द -
काही वा ये कामा या िठकाणी अनेकदा दुल ि त केली जातात , तरीही ते काय फरक क
शकतात . यांचा वापर करा!
• कृपया • ध यवाद • शा बास ! • उ कृ क पना • माफ करा • मला माफ करा
नेहमी या कामा या िठकाणी िश ाचार आ हान े
कामा या िठकाणी काही सामा य िश ाचार सम या आहेत:
िवचिलत करणार े उप म
अलीकडील अ यासान ुसार, नोकरी या काय मतेत य यय आणणा या ि याकलाप
कम चा या ं या म ये थम मांकावर आहेत. मु य िचडखोरा ंपैक एक हणज े ऑिफस munotes.in
Page 119
ितमा िनमा ण (इमेज
िबि ड ंग): वैिश ्ये, गरज
आिण फायद े
119 लाऊड टॉकर ( मोठ्याने बोलणारा ) , यानंतर मोठ्याने िकंवा अि य सेल फोन रंग टोन.
खालील क पना िवचारात या:
तु ही िकती मोठ्याने बोलता याची जाणीव ठेवा. तुम या यूिबकल या िभंत वर
ओरडू नका.
तुमचा फोन सायल ट िकंवा हाय ेट मोडवर ठेवा.
तुम याकड े यवसायाशी संबंिधत चचा कुठे आहे याची काळजी या जेणेक न ते
इतरां या कामात य यय आणणार नाहीत .
वैयि क संभाषण े कामा या िठकाणा या बाहेर (िकंवा ऑिफस या बाहेर अजून
चांगली) झाली पािहज ेत. वैयि क फोन कॉ स आिण ई-मे स लहान आिण टू द पॉइंट
ठेवा.
तु ही तुम या काया लयात संगीत वाजवणार अस यास ते ऐकू शकणा या य
तु हीच आहात याची खा ी करा.
१२.५.३ सामाियक / सामाियक े े :
कामा या िठकाणी सामा य सुिवधा, जसे क वयंपाकघर आिण लंच म,
सहकम चा या ंमधील बह तेक संघषा चे थान कारण असू शकतात . व तूं या यो य िठकाणी
धुणे आिण परत करणे, गळती साफ करणे आिण आव यकत ेनुसार काउंटर आिण टेबल
पुसणे यासह पुरवठ्या या देखभालीम य े मदत करा. शेअर केले या रेि जर ेटरम य े अ न
सोडताना , येक गो ीला तुमचे नाव आिण तारख ेसह लेबल करा आिण आठवड ्या या
शेवटी सव काही बाहेर काढा. शौचालय हे संभा य संघषा चे िठकाण हणून सवा त जवळच े
थान आहे. काउंटरटॉपमध ून सांडलेले पाणी िकंवा साबण पुसून टाका आिण येक
वापरान ंतर िसंक करा. पुढील य साठी व छताग ृह व छ अस याची खा ी करा.
पुरवठा कमी िकंवा बाहेर अस यास , िकंवा देखभालीम य े काही अडचणी अस यास , यो य
प रचरा ंना सूिचत करा.
तुम या डे कवर िकंवा सामाियक केले या जागांवर जेवण करता ना काया लयात ती दुग धी
असल ेले अ न खाणे टाळा.
सामाियक काया लयीन उपकरणा ंची ि थती कायम ठेवा. काया लयीन उपकरण े यवि थत
काम करत नस यास , कागद पु हा भ न याचे िनराकरण करा िकंवा यो य य शी संपक
साधा. तु हाला यव था बदल याची आव यकता अस यास , जसे क असं य ती
मुि त करताना , कायद ेशीर आकाराचा कागद वापरताना िकंवा दोन बाजूं या ती तयार
करताना , मूळ यव था वर परत जात आह े.
munotes.in
Page 120
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
120 १२.५.४ वैयि क िवचार :
परवानगीिशवाय सहकम चा या या डे कव न कधीही व तू उधार घेऊ नका आिण
उधार घेतले या व तू नेहमी चांग या कामा या मान े परत करा.
व छ आिण यवि थत वैयि क काय े ठेवा. जे हा ऑिफस आिण यूिबकल
सजावटीचा िवचार केला जातो ते हा कमी सहसा जा त असत े. तुम या काय े ात
जा त गद िकंवा ग धळ टाळ यासाठी , कौटुंिबक फोटो आिण मृितिच हे यासार या
वैयि क व तू दिश त करताना सावधिगरी बाळगा .
व शीर हा. अप रहाय िवलंब झा यास , तुमची वाट पाहत असल े या कोणाशीही
िकंवा कोण याही गटाशी संपक साध याचा सव तोपरी य न करा. जर तु हाला वास
करायचा असेल तर नेहमी अित र वेळ ा.
यावसाियक मािहती शेअर करणे ही एक िवल ण गो आहे. गॉिसिप ंग आिण खूप
वैयि क तपशील उघड करणे वीकाय नाही.
१२.५.५ यावसाियक व प आिण उपि थती राखण े -
तु ही या कार े प रधान करता ते िवधान सं ेषण करते आिण टोन तयार करते. साधे,
चांगले कापल ेले कपडे जे तुमचा आकार /आकृती चपखल बनवतात ते पु ष आिण ि या
दोघांसाठी उ म पया य असू शकतात . नेहमी, जुनी हण ल ात ठेवा, "तु हाला ह या
असल े या नोकरीसाठी कपडे घाला, तुम याकड े असल ेली नोकरी कपडे घाल यासाठी
नाही."
तुम या कंपनी या ेस कोडची जाणीव ठेवा आिण याचे पालन करा. जर तेथे औपचा रक
ेस कोड नसेल, तर तुम या सभोवताल या लोकांकडून सूचना या. बह तेक
यवसाया ंम ये खालील गो ी यो य मान या जात नाहीत : खूप घ िकंवा खूप लहान कपडे;
फाटल ेले िकंवा फाटल ेले कपडे; खूप लहान कट िकंवा शॉट् स; वेटपँट, सायकल शॉट् स
आिण रिनंग टाइट्ससह िफटन ेस पोशाख .
१२.५.६ वैयि क व छता आिण स दय -
एखा ाचा ीकोन , आनंदी चेह याम य े ूिमंग, पोशाख आिण देहबोली यांचा समाव ेश
होतो, सु वाती या छापा या 50% भाग असतो . चांगली त डी आिण शारी रक व छता
राखणे आव यक आहे. चेह या या केसांसह केस व छ , सुंदर आिण सुंदर असाव ेत.
तुमची नखे फाइल करणे, साफ करणे िकंवा ि म करणे, कोणताही मेकअप लावण े िकंवा
तुमचे केस कंघी करणे साव जिनक िठकाणी क नये. हलका पर य ूम िकंवा कोलोन
कधीकधी मदत करते.
munotes.in
Page 121
ितमा िनमा ण (इमेज
िबि ड ंग): वैिश ्ये, गरज
आिण फायद े
121 १२.५.७ शारी रक भाषा आिण गैर-मौिखक संदेश -
93 ट के सं ेषणासाठी गैर-मौिखक सं ेषण आहे; श द एखा ा य या संभाषणात फ
7% भाग बनवतात . चेह यावरील हावभाव , मु ा, हात, हात, पाय आिण पायाची हालचाल
यांचा समाव ेश असल े या य ची देहबोली बरेच संदेश पाठवत े. काहीही न बोलता ,
एखादी य य त , वार य , संबंिधत, दयाळ ू, ितर कार , कंटाळल ेली, तणाव त िकंवा
िचंता त िदसू शकते.
एखा ा या देहबोलीवर िनयं ण ठेवणे कठीण असू शकते. हणून शरीरा या भाषेचा एक
भाग हणून एखा ा या कृती आिण श दांची जाणीव असण े आव यक आहे. इतरांशी
बोलताना , कुचंबणा न कर याचा , इतर य या अगदी जवळ जा याचा , खोलीकड े टक
लावून पाह याचा िकंवा केस िकंवा दागदािगन े न घाल याचा य न करा. समोरची य
काय बोलत आहे याकड े तु ही ल देत आहात हे दश िव यासाठी तुमची मु ा आिण डोळा
संपक वापरा .
१२.५.८ वैयि क जागा -
तुम या वतः या आिण इतरां या वैयि क जागा आिण संभाषणा या सोई झोनब ल
जाग क रहा. संभाषण करताना , समोर या य पास ून खूप जवळ िकंवा खूप दूर उभे राह
नका. जर तु ही आंतररा ीय यवसाय करत असाल , तर ल ात ठेवा क वेगवेग या
सं कृत म य े िविवध क युिनकेशन क फट झोन असतात .
१२.५.९ भेट आिण अिभवादन -
एखा ाला भेटताना आिण याचा प रचय क न देताना िकंवा एखा ा अनोळखी य शी
ओळख क न देताना काही पाय या पाळ या पािहज ेत जसे:
तु ही बसलेले अस यास , उभे राहा, ि मत करा, तुमचा हात पसरवा आिण वागत
करताना डो या ंशी संपक साधा.
तीन ते चार सेकंद िकंवा दोन ते तीन सेकंद िटकणारा मजबूत हँडशेक ा, नंतर
सोडा.
प रचयादर यान तु ही एखा ाच े नाव िवसर यास घाब नका. या य या
डो यात पहा आिण हणा, "मला माफ करा, पण तुझे नाव नुकतेच िवसरलो ." कृपया
तुमचे नाव पु हा सांगाल का?
याच े नाव तु हाला आठवत नाही अशा य ला भेट यावर तु ही तुमचा हात पुढे क न
तुमचे नाव सांग याचा पारंपा रक अिभवादन देखील वाप शकता . बह सं य लोक तुमचा
हात हलवतील आिण नैसिग क ितसाद हणून वतःच े नाव सांगतात.
munotes.in
Page 122
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
122 १२.५.१० भाविनकता (माइंडफुलनेस) -
भाविनक संसग हा एक श द आहे जो एका य कड ून दुसर्या य म य े भावना ंचा सार
कर यासाठी वापरला जातो. अ यासान ुसार भावना सं ामक असतात आिण नकारा मक
भावना आनंदी भावना ंपे ा अिधक भाविनक संसगा स कारणीभ ूत ठरतात . यामुळे आनंदी
राहणे केवळ वत:साठीच नाही तर इतरांसाठीही मह वाच े आहे.
कॉप र ेट जगतात , यशासाठी भाविनकता मह वाची असत े. माइंडफुलनेस हणज े जाग क
असण े, वत मानात असण े. एखा ा या कृतीचा इतरांवर कसा प रणाम होतो याची जाणीव
असण े आव यक आहे. अनेकदा प रि थत म य े, अनादरप ूण िकंवा अस य वत न हे
सावधिगरीन े आिण यावसाियक िश ाचारा या िनयमा ंचा िनयिमत वापर क न टाळल े
जाऊ शकते. थम छाप यावसाियक जगात कायम आहेत; दुसरी संधी श य होणार
नाही. िश ाचार समजून घेऊन आिण उपयोग के याने आनंददायी वातावरण िनमा ण
कर याची आिण ठेव याची मता वाढते. सकारा मक काम संबंध वाढवण े ही कामा या
िठकाणी यशाची एक मह वाची बाब आहे. जे हा इ क प िनयु करणे आिण पदो नती
देणे आिण बोनस वाढवण े, ते हा हे सकारा मक संबंध मह वप ूण असू शकतात .
तुमची गती तपासा
१) कामा या िठकाणी वैयि क जागेवर चचा करा.
२) ऑिफस या वेळेत वैयि क वापरासाठी Facebook, Instagram, Twitter तपासण े
चांगले आहे असे तु हाला वाटते का?
१२.६ काय थळ सं ेषण साधन े
फोन-
फोनवरील यवसायाम य े सहकम चारी आिण लाय ंट ( ाहक ) यां याशी िविवध
कार या पर परस ंवादांचा समाव ेश असतो , जसे क ऑड र देणे, भेटीची वेळ िनि त
करणे, एखा ा सम य ेसाठी मदत घेणे िकंवा एखा ा गंभीर सम य ेवर चचा करणे. चांग या
कार े हाताळल ेले फोन संभाषण या प रि थती भावीपण े हाताळ यात सव फरक सोडव ू
शकते.
फोनवर यवसाय करताना , काही वेळा खालील माग दश क त वे ल ात ठेव यास मदत
होते:
न पण े आिण प पण े बोलण े.
पीकरफोन वापर याप ूव , जवळ या लोकांची आिण फोन या पलीकड े असल े या
य ची परवानगी या. अनेक लोक या प तीन े संभाषण कर या स कचरतात .
कॉल करताना िकंवा फोनला उ र देताना, सावध रहा कारण इतर लोक देखील
संभाषण ऐकत असतील हणून कोणतीही वैयि क संभाषण े टाळण े चांगले. munotes.in
Page 123
ितमा िनमा ण (इमेज
िबि ड ंग): वैिश ्ये, गरज
आिण फायद े
123 कम चार्यांनी फोनला कसे उ र ावे याचे अनेक यवसाया ंचे िनयम आहेत. तुम या
सं थेचे असे िनयम अस यास , यां याशी प रिचत हा आिण यांचे पालन करा.
श य ितत या लवकर फोन कॉल परत करा. तु हाला कॉलर या ाच े उ र अ ाप
मािहत नस यास , मदत या िकंवा यांना यो य लोकांशी कने ट करा.
कॉलर हो डवर ठेवू नका. तु हाला काही सेकंदांपे ा जा त काळ कॉलर हो डवर
ठेवावा लागेल अशी तु हाला शंका अस यास , आधी परवानगी या आिण कॉल समा
कर याची ऑफर ा आिण नंतर परत करा.
हॉइसम ेलम य े फ सवा त मह वाची मािहती सोडा
खाताना , युइंगम चघळताना िकंवा म पान करताना फोनवर कधीही बोलू नका.
तुम या फोनची फं श स वापर याप ूव ती कशी वापरायची ते जाणून या, जसे क
दुस यास उ र देणे, कॉल ा सफर करणे िकंवा कॉ फर स कॉल करणे.
कॉल- िन ंग साधन हणून हॉईस मेलचा वापर क नका.
ई-मेल-
ई-मेल हे एक उपयु आिण आव यक संवादाच े मा यम आहे. ई-मेल िलिहण े,
ितसादाची वाट पाहणे, उ र देणे आिण असेच रीअल -टाइम चच ारे अिधक जलदपण े
सोडव या जाणा या सम य ेवर चचा कर याचा सवा त भावी माग असू शकत नाही.
या यित र , ई-मेल सं ेषण depersonalizes. िशवाय , ईमेल सं ेषणांचाही गैरसमज
होऊ शकतो .
िवचारशील राह न आिण यो य िश ाचारा ंचे पालन क न ई-मेलचा यो य वापर करा :
तु ही कोणताही ई-मेल पाठव याप ूव मािहतीचा काळजीप ूव क िवचार करा. ई-मेलम य े
असे काहीही बोलू नका जे तु ही लोकां या समूहासमोर बोलणार नाही. ल ात ठेवा
क ई-मेल संदेश नाहीस े होत नाहीत . हणून, औपचा रक आिण सावधिगरी
बाळग याचा स ला िदला जातो.
संदेशा या साम ीशी संबंिधत िवषय ओळ असण े उिचत आहे.
संदेश िलिहताना मु ेसूद असण े उपयु आहे.
िवषय ओळीत नावे आिण ई-मेल प े स यािपत करणे मदत करते. चुक या ईमेल
आयडी ार े, संवेदनशील मािहती तृतीय प ापय त पोहोचू शकत े आिण यामुळे मािहती
लीक होईल. munotes.in
Page 124
मानव स ंसाधन िवकासाच े समाजशा
124 यवसाय लेखनात , िवशेषतः ई-मेल आिण सं ेप, एखा ान े इमोजीचा वापर केला
पािहज े कारण ते अयो य आिण अनौपचा रक व पाच े आहे. ते ा क या ला समजू
शकत नाहीत आिण ते तुमचे सं ेषण अ यावसाियक बनवतात .
सं ेषण पुढे पाठिवता ना , संदेशा या िवषयाशी अ ास ंिगक िकंवा असंबंिधत असल ेली
कोणतीही मािहती काढून टाका.
सं ेषणांना ितसाद देताना संबंिधत मािहती पुसून टाकू नका.
टायिप ंग करताना सव कॅ स वापरण े टाळा—जसे क ते ओरडत आहे! ( चुक चे मुि त
क नका )
संदेश फॉरवड करताना , िवचारशील हा. ई-मेल फॉरवड कर याप ूव , परवानगीसाठी
ेषकाशी संपक साध याचा िवचार करा.
हातातील कामावर ल क ि त करा. कामा या ई-मेलवर वैयि क संदेश पाठवू नयेत.
िवनोद , साखळी प े िकंवा िचथावणीखोर िकंवा आ ेपाह साम ी िवत रत क नका.
तुमचे सहकारी तुमचे मू य शेअर करणार नाहीत आिण ही मािहती आ ेपाह िकंवा
अयो य वाटू शकते याची जाणीव ठेवा.
तुमचे संदेश ूफरीड आिण श दल ेखन तपासल ेले अस याची खा ी करा.
यावसाियक टोन वापरा आिण अिभवादन समािव करा, वा य पूण करा आिण संपूण
संदेश िलहा.
एखा ा शी बोलण े टाळ याचा माग हणून ई-मेल वाप नका.
अनेक यवसाया ंम ये धोरणे आिण काय प ती आहेत जी टेिलफोन आिण ई-मेल
णालीचा यो य वापर िनयंि त करतात . तुम या सं थेचे असे िनयम अस यास ,
यां याशी प रिचत हा आिण यांचे पालन करा.
तुमची गती तपासा :
१) असे कोणत े जादूचे श द आहेत जे आपण दररोज आिण अगदी कामा या िठकाणी
वापरतो ?
२) सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी कोणत े सं ेषण अिधक चांगले आहे - ईमेल िकंवा
वैयि क समोरासमोर संवाद.
munotes.in
Page 125
ितमा िनमा ण (इमेज
िबि ड ंग): वैिश ्ये, गरज
आिण फायद े
125 १२.७ ितमा िनमा णाचे फायद े
ितमा िनमा णामुळे िनयो े, सहका या ंम ये एक माणूस हणून तुम यावर एक सहकारी
हणून िव ास िनमा ण होतो. हे एक य हणून िव ासाह ता आणत े िज यावर िव ास
ठेवला जाऊ शकतो , संकटा या वेळी िव ास ठेवता येतो आिण मदतीची मागणी केली
जाते. यामुळे काही माणात मोकळ ेपणा, इतरांसाठी आप याशी संपक साध यायो य
वातावरण िवकिसत होते. इमेज िब ड गम ुळे मोशन , इि छत क प , कामाच े अनुकूल
वातावरण िमळ यास मदत होऊ शकते. हणूनच, ितमा िनमा ण ही एक कला, संप ी
हणून पािहली जाऊ शकते जी कालांतराने िवकिसत केली जाते.
१२.८ सारांश
या धड्यात आ ही ितमा िनिम ती समजून घे यापास ून सु वात केली, सो या भाषेत
याचा अथ सं थेम ये चांगला जनसंपक , जािहराती इ यादीसह एखा ा य ची ँड ितमा
िकंवा साव जिनक ितमा सुधारणे. ही इतरांसाठी वतःची एक ि या आहे, जसे क
इतरांनी तु हाला िवशेषत: कामा या िठकाणी कसे पहावे अशी तुमची इ छा आहे इमेज
िबि ड ंग देखील ँड्सशी संबंिधत आहे आिण वतःच े ँिडंग देखील आहे. या
िवषयाखालील िवषय मानव संसाधनाचा आहे हणून आ ही येथे िवशेषत: वैयि क
संदभा त ितमा तयार कर याब ल िवशेष चचा क . काय े ात वतःची ितमा तयार
कर यासाठी काही िनयमा ंचे पालन करणे आव यक आहे. भावी संवाद, सॉ ट ि क स ,
टेिलफोन िश ाचार , भावीपण े ईमेल करणे इ. सार या िविवध मागा नी ितमा िनमा ण होऊ
शकते.
१२.९
१) कम चारी हणून िश ाचार आिण सजगत े या गरजेवर चचा करा.
२) काय थळ सं ेषण साधन हाताळ याच े सव म माग प करा.
३) कामा या िठकाणी संघष िनराकरण प त वर चचा करा. तु ही तुमची काही िनरी ण े
देखील जोडू शकता .
१२.१० संदभ आिण पुढील वाचन
1) P. Subba Rao-"Essentials ot Human ~ esource' mana ~
emeanntd Industrial Relations."Himalaya PublishingHouse, 2002.
munotes.in