Page 1
1 १
ामीण आिण शहरी असमतोल
घटक रचना :
१.० उि य े
१.१ तावना
१.२ ामीण -शहरी असमतोलाची स ंक पना
१.३ ामीण -शहरी असमतोलाच े घटक
१.४ महारा ातील ादेिशक असमतोल
१.५ सारांश
१.६ वा याय
१.७ संदभ सुची
१.० उि य े
१) ामीण -शहरी असमतोलाची स ंक पना समज ून घेता येईल
२) ामीण -शहरी असमतोलाच े घटक कोणत े ते प करता य ेतील.
३) महारा ातील ादेिशक असमतोल समज ून घेता येईल.
१.१ तावना
भारत द ेश हा ख ेडयांचा द ेश आह े. देशाम य े २०२० आकडेवारीनुसार ६५.०७%
नागा रक ामीण भागाम य े राहत आह ेत आिण ३४.३% लोक शहरी भागात वा त य
करतात . ामीण भाग हणज े असा भाग क जेथे शेती हा म ुख यवसाय असून
लोकस ं ये पैक ५०% पे ा जा त लोकस ं या श ेती यवसायावर अवल ंिबत आह े. शहरी
भागाम य े या या उलट िच पाहावयास िम ळते.
शहरी भागात ५०% पे ा जा त लोकस ं या उद योग नोकरी या यवसायात
गुंतलेले असतात . शहरी आिण ामीण भागाचा िवचार करता सरकार न ेहमी स ंप न
शहरी भागातच सोयी स ुिवधा उपल ध क न द ेतो. यामुळे यां या िवकासात
असमतोलपणा िदस ुन य ेतो. शहरी आिण ामीण भागां या िवकासातील
असमतोलाम ुळे ामीण िवकासा या ि येत अडथ ळे िनमा ण झाल ेले आहेत.
munotes.in
Page 2
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
2 २) ामीण -शहरी असमतोलाची स ंक पना
ामीण -शहरी असमतोलाचा अथ समज ून घेत असताना ामीण – शहरी िवभाजनाची
संक पना प करण े आव यक आह े.
ामीण आिण शहरी भागाती ल लोकस ं या उ प न पात ळी आिण जीवनमाना या
दजा म ये मोठया माणात िनमा ण झाल े या तफावतीला ' ामीण - शहरी असमतोल '
असे हणतात . अनेक िवकसनशील द ेश ह े कृषी धान द ेश अस ून या द ेशातील
उदरिनवा हचे मुख साधन श ेती आह े. परंतु अशा देशातील श ेती मागासल ेली
अस याम ुळे शेती उ पादनाम य े कुिटताव था िनमाण झाल ेली िदसत े. तर शहरी भागात
िनरिनरा ळे उदयोग िनमा ण होऊन शहरी िवभागाचा जलद िवकास हा झाल ेला
िदसतो . यामुळे ामीण -शहरी असमतोलाम य े वाढ घड ून येते.
https://pvsbuilders.com
ामीण आिण शहरी भागा या िवभाजना या अथा बाबतीत जागितक पात ळीवर
िभ न िभ न द ेशात एक वा यता िदस ून येत नाही . अथा त देशात ामीण आिण शहरी
िवभाजना या उ ेशानुसार स ं येनुसार िक ंवा राजिकय स े या िवभाजन
अिधकारान ुसार िभ नता िदस ून येते.
ामीण -शहरी असमतोल :
अलीकड े भारतीय सारमा यमा ार े भारत आिण इ ंिडया ा दोन स ं ा उपयोगात
येतात. यानुसार भारत हणज े ामीण भाग व इ ंिडया हणज े शहरी भाग होय . हया शहरी
व ामीण िवभागा म ये सामािजक –आिथ क िभ नता िदस ून येते ही िभ नता खालील
घटका ं ारे प करता य ेईल.
३) ामीण -शहरी असमतोलाच े घटक
ामीण -शहरी असमतोलाला िविवध घटक जबाबदार ठरतात . या घटका ंचा उहापोह
खालील माण े
१.३.१ लोकस ं या :
जगातील अनेक द ेशाम य े म ु यान े िवकसनशील अथ यव थ ेम ये मोठया
माणात लोकस ं या ामीण भागात राहत े जसजसा अथ यव थ ेचा िवकास होत जातो . munotes.in
Page 3
ामीण आिण शहरी असमतोल
3 तसतसा लोकस ं येचे ामीण भागात ून शहरी भागाकड े रोजगार व चांग या कार े
जीवन जग या या उ ेशाने सं मण घड ून येते. परंतु िवकास ि येम ये शहरीकरण
घडून ये याचा व ेग मंद असतो . प रणामत : सं मणात दीघ कालावधी लागतो .
भारतात २०११ या जनगणन ेनुसार एक ूण लोकस ं ये या ६८.८९% लोकस ं या ामीण
भागाम य े राहत े. तर ३१.१६% लोक शहरात राहतात . शहरी भागाम य े लोकस ं येची
घनता ही जा त आह े तर मीण ं भागाम य े लोकस ं येची घनता कमी आह े.
१.३.२ बेरोजगार :
रोजगार हा शहरी तस ेच ामीण िवभागाची एक मोठी सम या आहे. दो ही े ांम ये
बेरोजगारी या व पात िभ नता िदस ून येते. खुली बेरोजगारी ही शहरी भागाती ल मु य
सम या आहे. ामीण िवभाग क ृषी धान असतो . हया े ांम ये हंगामी आिण छ न
बेरोजगारीची सम या असत ेच तसेच वः य नान े िश ण घ ेतले या युवकांसमोर ख ु या
बेरोजगारीची सम या असत े ही सम या उ च िशि त य ुवकांम ये सु दा असत े.
सन २००९-१० म ये दरहजारी ब ेरोजगाराच े माण ामीण भागात १६ य तर शहरी
भागात ३४ य इतक े होते.
१.३.३ दा र य / ग रबी :
दा र याची सम या ही साव जिनक अस ून ती सव च देशातील शहरी आिण ामीण े ात
कमी जा त माणात िदस ून येते. अनेक द ेशाम ये दा र याचा भार ामीण भागात
जा त िदस ून येतो.
भारताम य े िनयोजन मंडळा या २००९ -१० मधली पाहणीन ुसार ामीण भागातील
३८.८% लोकस ं या दा र यर ेषेने खालील जीवन जगत होत े अशा लोकांची िनरप े
सं या २७४.२% दशल ऐवढी होती . शहरी भागात २०.९%लोकस ं या एवढी होती .
अशा लोका ंची िनरप े स ं या २००९ -१० म ये ७६.५% दशल एवढी होती
हणज ेच ामीण भागातील दा र याच े माण शहरी भागाप े ा जा ता आह े. यामुळे
असमतोल िदसन य ेतो.
१.३.४ सामािजक आिण आिथ क िवषमता :
ामीण व शहरी िवभाजन वग आिण जातीच े अि त व असल े या समाजाम य े अगदी
प पण े िदसून येते. ामीण लोक शहरी लोकस ं ये या त ुलनेत गरीब आिण सामािजक
या मागासल ेले अस याच े िदस ून येते.
ामीण े ाम य े वग आिण जाती न ुसार लोकांम ये मोठया माणावर िभ नता िदस ून येते.
जाती यव था कायदयान े जरी बंद झाली असतील तरी सामािजक स ंबंध हे
जाती यव थ ेवर अल ंबून आहेत. शहरी भागात जाती यव थ ेचे माण कमी असल े तरी
आर णाम ुळे जाती वग िदसून येतात. munotes.in
Page 4
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
4 आिथ क िवषमता ही रोजगारा या स ंधीची कमतरता , कमी िम ळकत, कमी मज ुरीचे दर,
कमी उ पाद कता िक ंवा बेरोजगारीम ुळे िनमा ण होत े. ामीण भागाम य े गरीबीच े माण जा त
आढळून येते. यामुळे सामािजक आिण आिथ क िवषमता हा ामीण आिण शहरी
असमतोल हा मह वाचा घटक आह े.
१.३.५ सा रता :
सा रत े या माणान ुसार शहरी आिण ामीण भागात असमतोल िदस ून येतो. शहरी
भागातील आई -विडल आप या म ुलांना िश ण द े यास उ स ुक असतात . ते यां या
िश णाची का ळजी घेतात. तर ामीण िवभागात श ेती हा म ुख यवसाय अस याम ुळे
तसेच शेती या कामासाठी मज ुरांची आव यकता अस याम ुळे आई-विडल म ुलांना म य ेच
शाळा सोडून शेती या कामाला लावतात . गरीबीम ुळे मुलांकडून भारतात उ प नाची
अपे ा असत े.
भारतात सा रत ेचे माण २०११ या जनगणन ेनुसार ७४.०४% एवढे होते. यात ामीण
सा रत ेचे माण ६८.९१% होते. तर शहरी सा रत ेचे माण ८४.९८% होते.तसेच
ामीण आिण शहरी भागात िश णाचा दजा आिण ग ुणव ा , वैिश ्ये इ यादीम य े सु ा
असमतोल िदस ून येतो.
१.३.६ मुलभूत सोई -सुिवधा :
मुलभूत सोई-सुिवधा या बाबतीत ामीण -शहरी भागात असमतोल िदस ूनयेतो.आिथ क
आिण सामािजक सोईम य े मु यान े वाहतुक, िप याच े पाणी स ंदेशवहन , ऊजा , आरो य ,
िश ण , र ते वाहत ुक हयाचा समाव ेश होतो . ामीण भागात ये हया अव थ ेत वाढ
होताना िदसत असल े तरी दजा चांगला नाही . शहरी भागाम य े या सोई स ुिवधांची
गुणव ा चा ंगली असत े. तरीस ु ा िप याच े दुिषत पाणी , सांडपाणी त ुबंणे िकंवा गटारी
भ न वाहत असतात . र ते पादचारी प ुल वाहतुक या ीन े असुरि त असा असमतोल
िदसून येतो.
१.३.७ मिहला रोजगार :
ी-पु षांमधील आिथ क व सामािजक िवषमताही साव ि क व पाची िदसून येते.
तरीस ु दा अन ेक शहराम य े, देशाम य े रोजगार , संप ीचा अिधकार इ .बाबत ामीण
े ापे ा शहरी भागात चा ंग या कारची प रि थती िदस ूत येते.
ामीण भागात दुद वाने मोठया माणावर ि या ं या वग अिशि त असतो . यांना िनण य
ि येत भाग घ े याचा अिधकार द ेखील नसतो . या मु यान े विडल , भाऊ, मुलगा
यां यावर अवल ंबून असतात . कुटुंबातील प ु ष आिण मिहला सद या ंम ये भेदभाव हा
केला जातो . शहरी िवभागातील मिहला ा ामीण भागातील मिहला ंपे ा स म झाल े या
असतात .
munotes.in
Page 5
ामीण आिण शहरी असमतोल
5 १.३.८. आरो य :
आरो या या बाबतीत ामीण व शहरी भागात मोठया माणात असमतोल असल ेला
िदसतो. शहरी भागात आरो या या पदोपदी स ुिवधा झाल े या आहोत . शहराम य े सव
कार या आरो याची स ुिवधा क न द ेणारे दवाखान े उपल ध असतात . या
माणात ामीण भागात या सोई प ुरेशा माणात नसतात . शहरी आिण ामीण
भागात व ैयि क आरो य आिण साव जिनक आरो या या बाबतीत स ु दा ख ूपच तफावत
असल ेली आढ ळते. ामीण समाज आरो या याबाबत जा त सजक नसतो . या
माणात शहरी मानिसकता ही व ैयि क आरो या या बाबतीत अिधक सजक असल ेली
आढळतात. साव जिनक आरो या या बाबतीत शहराम य े था िनक स ं था वत ं
यव था िनमा ण क न प रसर सफाई , सांडपा या या , गटारा या यव था यो य
प दतीन े करतात . या माणात ामीण भागात थािनक वारा य स ं था या सोई
उपल ध क न देऊ शकत नाही . याचे उ प न प ुरेसे नसत े.
ामीण भागाम य े पुरेशा सकस आहार न िम ळा यामुळे ामीण नाग रका ंचे आरो य
सात यान े िबघडत राहत े. एका पाहणीत अस े िदस ून आल े आह े, क ामीण
भागातील ५० ते ४९ वया या नागरीका ंपैक ६० ते ७० नाग रक ॲिनिमया आजारान े
त होत े. शहराम य े हे माण १७.२%आहे.
आरो या या सोयी स ुिवधां या बाबतीत ामीण भागात एक ूण ५९.८% नाग रका ंकडे
िवजेची उपल धता आह े. या मानान े शहरी भागात ९२.२% नाग रकाकड े
िवजेची उपल धता आह े. शैचालया या उपल धत े या बाबतीत ३४.१%
नागरीका ंकडे शौचालय आहे. शहरी भागात ८०.८% नाग रकाकड े शौचालय े
आहेत. शहरी भागातील १२.९% नाग रक क चा घरा ंम ये राहतात . तर ामीण
भागातील १९.६% नाग रक प या घरात राहतात . सुधा रत िप या या पा याचा
माग शहरी भागात ८४.४% उपल ध आह े. ामीण भागाम य े कमीत कमी उ प न
असणार े २४.९% नाग रक वा त य करतात . शहरी भागात ह े माण २.७%
आहे. मुलां या लसीकरणा या बाबतीत ामीण भागात लसीकरण काय म ५०.४%
कुटुंबापय त पोहोचल ेला आह े. यामुळे आरो य हा ामीण शहरी असमतोलातील
मह वाचा घटक आह े.
१.३.९ उदयोग :
शहर व ामीण भागा या बाबतीत उदयोगध ंदे उपल ध ेतेिवषयी मोठी तफावत
असत े. शहराम य े उदयोगासाठी लाग णा या सव सोयी स ुिवधा मोठया माणात
उपल ध असतात . यामंळे शहरात उदयोगधदया या वाढीला चालना िम ळते. ामीण
भागात उदयोगध ंदे सु हो यासाठी लाग णा या असं य सोयीचा अभाव असतो .
यामुळे उदयोग ध ंदया या बाबतीत ामीण आिण शहरी भागात मोठा असमतोल
असतो . दि ण कोकणात उदयोगध ंदे पुरे या माणात स ु होऊ शकत नाही . याचे
कारण वारील मा णे आह े. दुसरी मह वाची बाब हणज े शासन उदयोगध ंदे सु
कर यासाठी शहराला झ ूकते माप द ेते. या मानान े ामीण भागाकड े दुल
होते. यामुळे असमतोल िदस ून येतो. munotes.in
Page 6
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
6 १.३.१० पाणी प ुरवठा :
शहरी भागाम य े िप या या पा या या प ुरवठयाक रता ा मीण भागात मोठमोठी
धरणे बांधली जातात . िकंबह ना महारा रा यात या भागात पा या या उपल धत ेचा
दू काळ आहे. या भागात धरण बा ंधून दु काळी भागाला पाणी न द ेता ते पाणी शहराला
उपल ध क न िदल े जात े. पाणीप ुरवठा कर याबाबतीत अशा कारचा असमतोल
ामीण िवकासात मोठा अडथ ळा िनमा ण करतो . ामीण भागाम य े अस णा या नळ
योजना कायम व पी सु राहतील याची शा ती कोणी ही द ेऊ शकत नाही . यामुळे
ामीण भागातील नाग रका ंना सु दा िप या या पा या या उपल धत ेची हमी िम ळू
शकत नाही . जे पाणी उपल ध होत े ते सु दा स ुर ीत अस ेलच अस े नाही . शहरी
भागात मा य ेक िदवशी पाणी श ु द क नच िदल े जात े. यामुळे ामीण आिण शहरी
भागात पाणी प ूरव या या बाबतीत श ु िप या या पा या या बाबतीत असमतोल
िदसून येतो. यामुळे ामीण भागात अस ूनही पार ंपा रक पा याच े ोतच वापरल े
जातात .
१.३.११ िव ीय स ं थाचा िवकास :
शहरी भागात उदयोगध ंदयाच े जाळे िनमा ण झा याम ुळे िव ीय स ं था प ुरे या माणात
सु होतात . िकंबह ना शहरी भागाम य े िव ीय स ं था या वाढीसाठीची आव यक
प रि थती उपल ध असत े. िव ीय स ं था या प ुरेशा उपल धत ेमुळे शहरी
भागातील उदयोजका ंना पुरेशा माणात यवसायासाठी अथ सहा य अपल ध होतो .
तसेच नाग रका ंनाही ब ँक ग या सोई प ुरेशा मा णांत उपल ध असतात . ामीण
भागाम य े उदयोग यवसायाची वाढ न झा याम ुळे िव ीय स ं थां या वाढीला
मया दा य ेतात. शेतकरी व गा ला अथ सहा यसाठी सावकार अिधक जव ळचा वाटतो .
ामीण भागाम य े िव ीय स ं था या वाढीला मया दा असतात .कारण िव ीय
सं थाचा या ं या अप े माण े यवसाय हो ऊ शकत नाही . यामुळे याचा
प रणाम िवजप ूरवठ्यावर होऊन ामीण शहरी असमतोल िनमा ण होतो .
१.३.१२ सामाजीक बदल :
शहरी आिण ामीण भागा या बाबतीत समाज बदला िवषयी मोठी तफावत असल ेली
आढळते. शहराम य े शै िणक स ं थांचा प ुरेशा िवकास झा याम ुळे तसेच अन ेक
समाजाच े लोक एक राहत अस याम ुळे समाजात बदल जलद गतीने होतो. ही
ि थती ामीण भागाम य े नसत े ामीण भागात श ै िणक स ं थांचे जाळे पुरेशा
माणात िनमा ण झाल ेले नाही . ामीण भगात ग ुणा मक िश णाचा अभाव आह े.
िशवाय गावाम य े अस णा या वाडया िविश य समाजा ं या आह ेत ामीण भागात
अ पृ यतेची ती ता व अ ंध दा जा त आह े. ीया ं या िवकासािवषयी ामीण
भागात अज ून प ूरेशी सकारा मकता िनमा ण झाल ेली नाही . यामुळे वरील मा णे
ामीण आिण शहरी भागात समाजीक बदलािवषयी असमतोल असल ेला िदसतो .
munotes.in
Page 7
ामीण आिण शहरी असमतोल
7 १.३.१३ िनवा-याची उपल धता :
ामीण आिण शहरी भागात या दो ही िठकाणी िनवा या या बाबतीत असमतोल
असल ेला िदसतो . ामीण भागात प ुरेशा प या घरा ंचा अभाव असतो . शहराम य े
गरीबा ंना तस ेच झोपडप ीत राह णा या नाग रका ंना िनवाया चा असतो . ामीण
भागाप े ा शहरी भागातील झोपडप ीत राह णा या नाग रका ंना िनवा या या सम या ंना
सामोर े जाव े लागत े. असं य नाग रक प ुरेशा िनवा या या उपल धत े या अभावी जाण े
जगत असतात . ामीण भागाम य े शहरी भागा या झोपडप ीतील वाईट प र ि थती
नसते. परंतू प या घरा ंची द ुिम ळता असत े. यामुळे ामीण आिण शहरी भागा या
िवकासा या ि येत असमतोल असल ेला आढ ळतो.
१.१३.१४ रोजगार िनिम ती :
ामीण शहरी असमतोलाम य े रोजगार िनिम ती हा घटक अ य ंत मह वाचा आह े. ामीण
भागातील पर ंपरागत यवसाय श ेती असल ेला िदस ून येतो. शेतीशी िनगडीत मया िदत
यवसायाचा िवकास झाल ेला आह े. शेती हा यवसाय ह ंगामी व पाचा अस याम ुळे
िविश ह ंगामात रोजगार िनिम ती होत े याच बरोबर श ेतीपूरक व जोड वसायामध ून
अपेि त रोजगार िनमा ण झाल ेला नाही . परंतु शहरी भागात अन ेक शासक य
काया लये आह ेत. िविवध व पा या यवसाया ंचा िवकास मोठया माणात शहरी
भागात झाला आह े. यामुळे अनेक रोजगारी या स ंधी शहरी भागात आह ेत. हणून
रोजगार िनिम तीबाबत द ेखील ामीण शहरी असमतोल िदस ून येते.
१.३.१५ िवदय ुत पुरवठा :
िवदयुत िनिम ती क ामीण भागात िनमा ण कर यात आल े आ ह ेत पर ंतु थम
या यान े िवदय ुत पुरवठा शहरी व औदयोिग ेक े ाला क ेला जातो . ामीण भागातील
अनेक गाव े िवदय ुत पुरवठयापास ून वंिचत आह े. या गावांम ये िवदय ुत पुरवठा क ेला
आहे या िठकाणी अिनयिमतपणा मोठया माणात आह े. याचबरोबर ामीण भागात
भार िनयमन अिधक आह े. कृषी प ंपात अिनयमीत िव ुत पूरवठा होत अस यान े
याचा प रणाम क ृषी उ पादनावर होव ून ामीण शहरी असमतोल िनमा ण होतो.
१.३.१६ वाहत ुक सुिवधा :
वाहतुक स ुिवधा या बाबतीत ामीण शहरी असमोलआह े. शहरी भा गात मोठया माणात
सुि थतीतील र ते असून अन ेक वाहत ुक ची खाजगी व शासक य स ुिवधा आह े. मा
ामीण भागात अन ेक गाव े अजुन मू य र याला जोडली ग ेली नाहीत . या गावांना
र ते आहेत ते चांगले नाहीत . वाहतुकांची साधन े फारच अप ुया माणात आह ेत.
यामुळे ामीण भागातील उ पादन े जलद गतीन े शहरी बाजारप ेठेत आण यात
अडथ ळे िनमा ण होतात .
यामूळे आज आप याला ामीण आिण शहरी भागात जो मोठया माणात अस मतोल
िदसून येतो या असमतोलास वरील माण े िविवध घटक जबाबदार अस याच े प
होते. munotes.in
Page 8
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
8 आपली गती तपासा .
ािमण शहरी असमतोलाच े मह वाच े घटक कोणत े ते सांगा.
१.४ महारा ातील ादेिशक असमतोल
देशातील या रा याम य े उदयोगाची स ं या जा त आह े या रा यामधील लोका ंचे
उ प न जा त असल ेले िदसून येते.महारा ातउदयोगा ंचीसं या जा त असूनसु दा
ादेिशक असमतोल िदस ून येतो. महारा ातील काही मुख शहरा ंम ये उदयोगाची गती
झालेली िदस ून यात म ुंबई, पुणे, ठाणे, नागपूर या ठरािवक शहरा ंचासमाव ेश होतो .
जागितक करणाम ुळे िश ण , तं ान , राहणीमान यांत बदल झाल ेले िदस ून येतात.
काही भागाम य े उदयोग , यवसाय , िश णा या सोई अज ुनही प ुरे या माणात
उपल ध नाहीत ामीण भागाम य े आजही िश ण , तं ान , रोजगार , आरो य ,
उदयो ग यवसाय याचा अभाव िदस ून येतो. यामुळे ामीण भागाचा िवकास झाल ेला
िदसून येत नाही . बह सं य लोकापय त अ नधा य सार या सोयीस ुिवधा पोहचत नाही .
यामुळे मोठया माणात लोक द र र ेषेखाली जीवन जगत असल ेले िदस ून येतात.
िवकिसत भागाचा अिधक िवकास होतो आिण ामीण भागाची अधोगती होत आह े.
महारा ात असमतोलपणा िदस ून येतो. १९६० म ये महारा थापना झाल े व याम ुळे
म य द ेशात असल ेला िवदभ , है ाबादात असल ेला मराठवाडा महारा ात समािव
कर यात आला १९६० या अगोदर बा @ बे तांत मुंबई, पुणे, गुजरातचा काही भाग
असे सधन द ेश होत े. भौगोिलक प रि थती , पि म घाटाची न ैसिग क सम ु दी,
पा याची बारमाही उपल धता याम ुळे हा भाग कायमच सधन राहला मराठवाडा हा
िनजाम या राजविटत अस याम ुळया ितथल े मराठीपण कमक ुवत बनले पि म
महारा ा या त ुलनेत कमी सम ृ दी असल ेले मोठ े भौगोिलक आिण सा ं कृितक
देश महारा ात आल े. िवदभा तील श ेती प ुण ता मोसमी पावसावर अवल ंबून होती
तर मराठवाडयात मज ुरी ह ेच उदरिनवा हचे साधन होत े. यांचे िवलीनीक रण
महारा ात कर यात आ यावर महारा ात असमतोल िदस ून आला .
नो हेबर १९५६ म ये भारतीय स ंसदेत सातवी घटना द ु ती कर या त आली . यात
काही रा याच े पुन गठन कर यात आल े. याम य े महारा रा याचा िवकास कर यासाठी
िवकास महाम ंडळ थाप या चे आदेशिमळाले. संिवधािनक तरत ुदीचे कायदयात पा ंतरीत
कर यासाठी महारा सरकारन े २८ वष लावली .
१९९५ साली रा यपाला ंनी Indicators and backlog committee गठीत क ेली ज ुलै
१९९७ म ये या सिमती या अहवालात अस े सांग यात आल े क ादेिशक असमतोल
भ न काढ यासाठी १५,३५५ कोटीची गरज आह े.
र ते, िसंचन, मिवदय ुती करण , िश ण , आरो य , पाणी प ुरवठा, जिमनीचा
िवकास आिण स ंवध न या म ुदयांना क थानी ठ ेवून या दो ही सिम या ंनी आपला
अहवाल सादर क ेला. munotes.in
Page 9
ामीण आिण शहरी असमतोल
9 पुनः तपासणीसाठी रा यपाला ंनी १९९७ म ये पु हा एकदा Reconstituted
indicators and backlog commottee गठीत क ेला. या अहवालान े ादेिशक
असमतोल भ न काढ यासाठी १४,००६ कोटीची गरज िस द क ेली आिण िवदभ
आिण मराठवाडयाची ट क ेवारी वाढवली . िवकास खचा चे समान वाटनाचा िवचार
क न साधन –संप ीचे वाटप कर यासाठी तशी त व े सुिचत कर यरसाठी ज े अथ त
डॉ. िवजय क ेळकर या ं या अ य त ेखाली ३१ मे २०११ रोजी उ च तरीय सिमती
थापन कर यात आली . ३१ मे २०१२ पय त अहवाल आल े होत े. पण २०जुलै
२०१२ या GR(General Resolution ) ारे महारा सरकारन े माचा २०१३ पय त
मुदल वाढ क न िदली .
इत या सिम या अहवाल सादर क न देखील असमतोल क ुठेच कमी झालेला िदस ून
येत नाही .
असमतोलची कारण े :
आिथ क िनयोजना या स ुरवातीपास ूनच तर तरत ुदी ारा उदयोग यवसाय यांचे
क ि करण करण े हे धोरण अ ंिगकारल े गेले रा य शासनान े या या प ुरता अ य प
आिथ क िनयोजनाच े व योजना राबिव यासाठी लागणा -या पैशांचे िनयोजन ह े क शासनान े
एकािधकार प दतीन े केले. रा यारा यामध ून कर गो ळा करणा या यं णेचे क ि करण
केले या प ैशाचे फेरवाटप करण े, वेळखाऊ, गुंतागुंताची यव था द ेशा या शासन
यव थ ेत िदघ काळापासून िदसत े.
महारा ातील एक ूण नैसिग क साधनस ंप ीप ैक २/३ साठा हा िवदभा त अस ून देखील
िवदभा चा िवकास पािहज े िततका झाल ेला िदस ून येत नाही . िवदभा त मोठया माणात
कापुस िपकतो पण क ेवळ रा य शासना या धोरणाम ुळे यो य भाव िम ळत नाही . हणून
िवदभा चा श ेतकरी गरीब आह े.
उपाययोजना :
तं ान , खाजगीकरण , जागितक करणाम ुळे ादेिशक असमतोल िमटव यासाठी मोठया
माणात स ंधी आह ेत. आज गरज आह े ती हणज े रा य शासना या यो य आिथ क
िनण य आव यक कायद े व िनयमा या आधार े अमु य बदल घडव ून आण याची गरज
आहे.
रा य शासनान े वःताच े यवसाय , यापार , उदयोग धोरण व िनयोजन क ि करण ,
कररचना , िज हा पात ळीवर िज हािनहाय शासनास थािनक उदयोग अिधकार अशा
कार े नवीन रचना क रायला हवी .
येक िज हाच े तेथील लोका ंना जा तीत -जा त फायदा क न दे यासाठी
वतं उदयोग - यवसाय उपल ध क न देणे गरजेचे आहे.
येक िज हा प रषद ेसह-जागितक यापाराच े वत ं धोरण आखण े. munotes.in
Page 10
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
10 रा यात खाजगीकरण व जागितक करणा या आधार े यवसाय िनिम ती या अमया द संधी,
अनेक रा ीय क ंप यामध ुन गुंतवणुक तुन नवीन त ं ान बदलाम ुळे नवयुवकांना जागितक
तरावरील दज दार रोजगारा या स ंधी उपल ध क न देणे उदा. या िज हाम य े
दु काळ आहे. सौरऊजा अिधक आह े तेथे सौरऊजा िनिम ती क प , ह रतग ृहाचा
वापर यासाठी े साहान द ेवून यवसाय िनिम ती करण े.
आपली गती तपासा :
महारा ातील ाद ेिशक असमतोलवर भा य करा .
१.५ सारांश :
वरील िवव ेचनाव न अस े ल ात य ेते ामीण व शहरी भागाम य े मोठया माणात
असमतोल द ूर कर यासाठी लोकस ं या िनय ं ण, दा र िनम ु लन सामािजक आिण
आिथ क िवषमता कमी करण े, सा रता , सोई-सुिवधाची उपल धता क न देणे, आरो या या
सोई उपल ध क न देणे. उदयोग पाणीप ुरपठा इ . सोयी उपल ध क न ठेवून ामीण -
शहरी असमतोलपणा कमी करता य ेईल. यासाठी शासक य सामािजक पात ळीवर
िवशेष य न क न सामािजक बोधनावर जा त भर द ेणे आव यक आह े. हे प होत े.
१.६ वा याय
१) ामीण शहरी असमतोलाची स ंक पना प करा .
२) ामीण शहरी असमतोलाच े िविवध घटक कोणत े ते सांगा.
३) महारा ातील ादेिशक असमतोलचा परामश ा.
१.७ संदभ सूची
१) . िव ल सोनट क े
. देवराव मनवर , आिथ क वृ दी आिण िवकास स ेठ पि लशस - मुंबई - जून २०१४
२) कै. जे.स. ी.मु. देसाई भारतीय अथ यव था
डॉ. सौ. िनम ल भाल ेराव िनराली काशन प ूणे जूलै २०१५
३) डॉ. रघुनाथ वाघमारे, ामीण िवकास िनयोजन , ाची काशन , मुंबई ऑ टोबर
१९९४ .
munotes.in
Page 11
11 २
पंचवािष क योजना आिण ामीण
िवकासातील तरत ुदी
घटक रचना :
२.० उि ्ये
२.१ तावना
२.२ िनयोजनाची स ंक पना
२.३ िनयोजनाची व ैिश ्ये
२.४ िनयोजनाची आव य कता
२.५ भारतातील िनयोजनाच े व प
२.६ भारतातील िनयोजनाची उि ्ये
२.७ िविवध प ंचवािष क योजन ेची उि ्ये आिण ामीण िव कासासाठी तरतुदी
२.८ पिह या पाच प ंचवािष क योजन ेची उि ्ये आिण ामीण िव कासासाठी तरतुदी
२.९ सहा या आिण सात या प ंचवािष क योजन ेची उि ्ये आिण ामीण िव कासासाठी
तरतुदी
२.१० आठ या आिण नव या प ंचवािष क योजन ेची उि ्ये आिण ामीण िव कासासाठी
तरतुदी
२.११ दहा या आिण अ करा या प ंचवािष क योजन ेची उि ्ये
२.१२ बारा या प ंचवािष क योजन ेची उि ्ये
२.१३ सारांश
२.१४ वा याय
२.१५ संदभ सूची
munotes.in
Page 12
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
12 २.० उि ्ये
१) िनयोजनाचा अथ समजाव ून घेता येईल
२) िनयोजनाची व ैिश ्ये अ यासता येतील
३) भारतात िनयोजनाची आव य कता का आहे ते िवशद करता य ेईल
४) िनयोजनाच े व प प करता य ेईल
५) िनयोजनाची िविवध उि ्ये समज ून घेता येईल
६) िविवध प ंचवािष क योजन ेची उि ्ये आिण यातील ामीण िव कासासाठी कर यात
आले या आिथ क तरतुदी अ यासता य ेतील.
२.१ तावना
एखाद े काम जाणीवप ूव क संगोपांग िवचार क न केले तर यास 'िनयोजन ' हणतात . मनु य
हा आप या अगिणत इ छा व मया िदत उपल ध असल ेली साधन े य ांचा मेळ घाल यात
सतत य न करत असतो . यासाठी जा तीत जा त फायदेशीर ठरेल अशा कारे तो
साधना ंची िविभ न उ ो गांत िवभागणी करतो. अशा तह ने तो िनयोजन करत असतो .
उ पादन िकंवा यापार करणारी यवसाय स ं था द ेखील िनयोजन करतो. भिव य कालीन
येये व आ कां ा भूतकालीन च ुक ची व उिणवा ंची जाण आिण वत नातील वा तवता या
ित ही बाबी िवचारात घ ेऊन प ुढील योजना आखण े ¯ म ा असत े. आप या जव ळ काम
आहे. यात काम कर यासारख े आहे. याचा िवचार करणे अिधकािधक लाभदाय क ठरणारे
िनण य घेऊन कामाला लागण े हे कोण याही य च े सारत व आह े.
२.२ िनयोजनाची स ंक पना
वरील िवव ेचना या आधार े िनयोजन हणज े काय हे आप या ल ात आल े असल े तरी या
संक पने या अथ शा ा ंनी केले या या या प ुढील माण े –
२.१.१ एच.डी. िडक सन -
यां या मत े आिथ क िनयोजन ही िनण य घे याची ि या आह े. यात आिथ क ास ंबंधी
हणज ेच कशाचे िकती वाटप , उ पादन करावयाच े आिण यात ून ा होणाया
उ पादनाचे वाटप कसे करावयाच े या स ंबंधीचे िनण य िनधा रत शास क य यं णे माफ त
जािणवप ूव क होते.
२.२.२ ीमती बाब र वटन -
यां या मते एखा ा साव जिनक धोरणा ंचा आराखडा तयार करावयाचा व या
आराखड ्यानुसार िवकास साध याचा य न करावयाचा , याला 'िनयोजन ' असे हणतात .
२.२.३ भारता या िनयोजन म ंडळा या मतान ुसार munotes.in
Page 13
पंचवािष क योजना आिण ामीण िवकासातील तरत ुदी
13 पूव िनि त सामािज क उि ्याची जा तीत जा त माणात प ुत ता होईल अशा तह ने साधन -
संप ीची ज ुळवाजुळव आिण िविनयोग कर याचा माग हणज े 'िनयोजन ' होय.
िनयोजना या अशा अन ेक या या आह ेत. आप या ी ने या या या प ुरेशा आह ेत कारण
या सव या या ंचे एकि त िवचार क न िनयोजनाची स ंक पना समजण े शवÌय आह े.
२.३ िनयोजनाची व ैिश ्ये
२.३.१ आिथ क सव ण
या अथ यव थ ेसाठी िनयोजन केले जात े. या स ंपूण अथ यव थ ेची पाहणी , सव ण
करणे ही पिहली आव य क बाब असत े. देशातील ए कूण नैसिग क साधनस ंप ी रा ीय
उ प न वाढीचा दर लो कसं या व लो कसं या वाढीचा दर , शेती उ ोग आदी े े व याची
अव था , िवतस ं था वाहत ूक दळणवळ, यापार इ . सवा िगण पाहणी के याख ेरीज
िनयोजन िशवाय आहे.
२.३.२ िनधा रत अिध कारी सं था -
िनयोजन करणारी ए क िनि त अिध कारी स ं था असण े आव य क आहे. या सं थेला
संपूण अथ अव थ ेचा िवचार करणे शवÌय कर याची कामिगरी एखा ा म यवत
सं थेकडे असली पािहज े. भारतातील िनयोजन म ंडळ ही अशा कारची अिध कार
सं था आह े.
२.३.३ पूव िनि त उि ्ये -
पूव िनि त उि ्ये डो यासमोर अस यािशवाय िनयोजन करता य ेत नाही . िनयोजन
हा एक वास मान यावर वासाला िदशा द े याचे काम म यवत अिध कारी स ं था
करते आिण आिथ क सव णाम ुळे वासाला उपयोगी पडणारा न काशा िम ळतो. पण
कोण याही िदश ेने जावयाच े हे प असल े क , ते गाठ याचा सवा त जव ळचा माग
आखण े िनयोजन म ंडळाला श य होते. जलद आिथ क िवकास, बेकारी िनम ुल न ही
उदाहरणादाखल अशी काही उि ्ये सांगता य ेतील.
२.३.४ साधनस ंप ीची जुळवाजुळव -
आिथ क सव णा या आधार े उपल ध साधन स ंप ी िदल े या उि ्यांसाठी जा तीत
जा त काटकसरीने आिण काय म फतीने कशी वापरता य ेईल ह े मग ठरिवले जाते. आधी
िकती साधनस ंप ी आह े. ( हणज े भांडवल, जमीन , धन, वीज इ .) एक करता य ेईल ह े
पािहल े जाते. कशाचे व िकती उ पादन करायाच े व ते कोणाला ायच े हे सव ठरिवले तर
एक मु ा राहतोच . हे सव िकती काळात करायचे? हणज ेच य ेक काय माला ए क
समयब àता हवी . पाच वष , दहा वष असा काही एक कालखंड िनि त करणे हे िनयोजनाच े
शेवटचे वैिश ्ये आहे.
अशा तह ने संपूण अथ यव थ ेचा िवचार क न िव कासासाठी वाटचाल कशी करायची ह े
तपशीलवार आगाऊ ठरिवणे हा िनयोजनाचा अथ आहे. िनयोजन ही ए क सतत चालणारी munotes.in
Page 14
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
14 ि या असत े. आधी या य ेक योजनाचा स ं था प ुढ या योजन ेला जोडल ेला असतो .
अशा अन ेक योजना ंमधून िनयोजन सा कार होते.
२.३.५ अ म ठरिवण े –
साधनस ंप ी िवचारात घ ेऊन कोणत े सा य आधी हाती यायच े व कोणत े नंतर ह े
जाणीवप ूव क ठरवाव े लागत े. उदा. भारतात एकदम सग ळे आधुिनक उदयोग स ु
करणे श य नाही हण ून थम म ूलभूत अस े काही उदयोग काही भा ंडवली उदयोग
मग काही अ य उदयोग , उपयो य व त ूचे उदयोग व ैगेरे मवारी ठरिवण े हा िनयोजनाचा
मह वाचा भाग आह े.
२.३.६वाटणीचा िवचार
उ पादन कशाच े करावयाच े व कोणाला दयायच े हे ही ठरवाव े लागत े. अथा त हा
वाटणीचा अस ून वाढतो ए पादन लोका ंम ये कस े वाटाव े हे िनयोजनकारा ंना ठरवाव े
लागत े.
२.३.७ समब
िदले या उि ्या या प ुत साठी हणज े याची जा तीत जा त माणात प ुत ता
हो यासाठी साधन -संप ी पाह न मवारीन े कशाच े व िकती उ पादन करायाच े ते कोणला
दयायच े हे सव ठरिवल े तर एक म ु ा राहतोच ह े सव िकती का ळात करायच े? हणज ेच
येक काय माला एक समयब ता हवी . पाच वष , दहा वष असा काही एक
कालख ंड िनि त करण े हे िनयोजनाच े शेवटचे वैिश ्य आह े.
अशा तह ने संपूण अथ यव थ ेचा िवचार क न िवकासाची वाटचाल कशी करायची ह े
तपशीलावर आगाऊ ठरिवण े. हा िनयोजनाचा अथ आह े. िनयोजन ही एक सतत
चालणारी ि या असत े. आधी या य ेक योजनाचा सा ंधा प ुढ या योजन ेला
जोडल ेला असतो . अनेक योजनामध ुन िनयोजन साकार होत े.
२.४ िनयोजनाची आव य कता
भारतासार या िवकसनशील द ेशासाठी असल ेली िनयोजनाची आव य कता खालील
मूदयांव न प करता य ेईल.
२.४.१ साधनस ंप ीचा प ुरेपूर उपयोग -
परिकय स ेमुळे देशातील साधनस ंप ीचा यो य व प ुरेपूर वाप र झाल ेला न हता ख ंड ाय
देशात िविवध कारची नैसिग क साधनस ंप ी उप ल ध आहे. धा ये, फळे, खिनज स ंप ी,
जलस ंप ी भारतात िवप ुल माणात आह े. होता तो या स ंप ीचा प ुरेपूर उपयोग क न
घे याचा . योजनाब मागा ने ते उि सहजपण े गाठता येते.
munotes.in
Page 15
पंचवािष क योजना आिण ामीण िवकासातील तरत ुदी
15 २.४.२ अ याव य क व तू व सेवा या ंचे उ पादन -
मुठभर ीम ंतां या च ैनीसाठी देशातील साधनसाम ु ी वापरण े अयो य आह े. बह सं य
लोकां या िकमान गरजा भागिव यासा ठी अ याव य क व तू व स ेवा या या उ पादनाला
अ म िदला पािहज े. यासाठी िनयोजन आव य क आहे.
२.४.३ अप यय टा ळणे -
अिनयोिजत अथ यव थ ेत पध या वातावरणात उ पा दन घ ेतले जाते प रणामी अप यय
अप रहाय आह े. या अथ यव थ ेत खाजगी उ ोज क िविश व त ू मोठ्या माणावर
िनमा ण करतात. अशा तह ने ज रीप े ा जा त उ पादन करणे हणज े साधनस ंप ीचा
अप यय होय . वाहतूक सेवेत देखील पधा अिन ठरते. हे टाळ यासाठी मह वा या
उ पादन े ात िनयोजन ज रीच े ठरते.
२.४.४ मूलभूत उ ोगध ं ाची वाढ -
लोखंड, पोलाद य ं साम ु ी, रासायिन क य आिद अन ेक कारचे मूलभूत उ ोगध ंदे
औ ोिग ककरणा या ीन े पायाभ ूत असतात . अशा उ ोगा ं या थापन ेसाठी व वाढीसा ठी
चंड भांडवल लागत े. यातून नफा त काळ िमळत नाही . साहिज कच खाजगी उ ोगा ंना
यात रस नसतो . िनयोजन काय ¯ मात ह े उ ोग साव जिनक े ात उभ े करणे शवÌय होत े.
या े ात खाजगी उ ोज क कमी पडत असतील ती े े सरकारी े ात समािव करता
येतात.
२.४.५ खाजगी े ाला ो साहन -
िनयोजनात खाजगी े ाची याप कता िनि त करता य ेते. या े ा या काया साठी
िनयोजन म ंडळ िविवध तह ची ो साहान द ेते. वाहतूक यव था स ंपकसा धने, वीज व
ऊजा िनिम ती, पाणीप ुरवठा यासार या पायाभ ूत सोयी िनमा ण क न खाजगी उ ोगा ं या
वाढीला अन ुकुल वातावरण तयार केले जाते.
२.४.६ जनत ेचा सहभाग -
दीघ काळ पारतं यात रािहल े या लो कां या अप े ा वात ं यानंतर वाढ ू लाग या , वाढती
िवषमता कमी होईल . अशी आशा या ंना वाट ू लागली . िनयोजन काळात जनत ेचे सहमत
मह वाच े ठरते. लोकांचे िवचार या या स ुचना यानात घ ेऊन िनयोजनाच े तपशील ठरवता
येतात.
२.४.७ आिथ क दुराव था -
भारतासार या मागासल े या अथ यव थ ेत वाढती लो कसं या श ेतीचा मागासल ेपणा,
उ पादनाची ज ुनाट त ं े आिण िन कृ जीवनमान . यामुळे आिथ क दुराव था िनमा ण होत ती
कमी कर यासाठी िनयोजनाची आव यकता आह े.
munotes.in
Page 16
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
16 २.४.८ दा र ्य, िवषमता आिण ब ेकारी या म ुळावर आघात -
दा र ्य िवषमता या ंचा सांगोपांग िवचार आपण प ूव च केलला आह े. या ा ंवर मूलगामी
उपाय योज यासा ठी संपूण अथ यव था नजर ेसमोर ठेवून यो य त े िनयोजन आव य क
आहे.
अशा कारे वरील माण े प केले या िविवध कारणांसाठी भारतासार या िव कसनशील
देशातील िविवध व पा या सम या सोडिव यासा ठी िनयोजनाची आव य कता
आहे हे प होत े. पुढील भागात आपणास िनयोजनाच े व प प करता येईल.
२.५ भारतातील िनयोजनाच े व प
२.५.१ लोकशाही िनयोजनात खाजगी य अथवा य सम ूह या या माल क चे उ ोग
असतात . तसेच सर कारी माल क चेही उ ोग असतात . हणून खाजगी े (Private
Sector ) साव जिनक े (Public Sector ) आिण सह कारी सं था े - (Co-
Operative Sector ) अशी ती न िविवध उ ोजन े े आढळतात.
२.५.२ उ ोगाची िविवध े े अस याम ुळे उ पादनाच े िनण य िवक ि त फतीने घेतले
जातात .
२.५.३ बाजार अि त वात असतो आिण काही व त ू व स ेवा या ं या िकमती ख ु या
बाजारात ठरतात. यामुळे िकंमतीत चढउतार होतात व या चढउतारान ुसार उ पाद क
उ पादनाच े िनण य बदलतात .
उदा. - साखर माहागली क साखर कारखान े जा त साखर िनमा ण करतात. उसाला जा त
िकंमत देतात व उसा या लागवडीखाली े वाढत े.
२.५.४ खाजगी उ ोज क या े ात रस घ ेत नाही त ेथे सरकार वतः उ ोग स ु करतो.
आिथ क िनयोजना साठी आव य क तेवढा औ ोिग क समतोल राखावा लागतो हण ून
सरकार पुढाकार घेते.
२.५.५ खाजगी े ातील उ ोगावरही परवाना फती, कंपनी कायदे, कामगार िवषय क
कायदे इ. कारची िनय ण े असतात व ही िनय ं णे िनयोजनाला अिभ ेत असल ेली िदशा
अथ यव थ ेला दे या या कामी उपयोगी पडतात .
२.५.६ भारतासार या आ काराने मोठ्या आिण िविवधताप ूण देशांत लो कांचे सहकाय
िमळा याख ेरीज आिथ क िवकास आिण आिथ क सम या ंवर मात या गो ी शव Ìय होणाया
नाहीत . िनयोजन ही ए क सामुिहक कृती अस यान े या मागा ने लोकां या सहभागाचीच सोय
होते. लोकां या सहकाया ची हमी हण ूनही िनयोजन आव य क ठरते.
आपली गती तपासा -
भारतातील िनयोजनाच े व प प करा?
munotes.in
Page 17
पंचवािष क योजना आिण ामीण िवकासातील तरत ुदी
17 २.६ भारतातील िनयोजनाची उि ्ये
भारतीय िनयोजनाची उि ्ये रा यघटन ेत िदल ेला माग दश क त वे यानात घेऊन
ठरिव यात आली आह े. माग दश क त वाम ये खालील बाबी समािव आह ेत.
१) देशातील सव नागरी कांना पु ष व ि या ंना समानत ेने आप या उपजीिव केची साधन े
िमळ याचा अिध कार असावा .
२) सामा य िहत उ म कारे साधल े जाईल . अशा रीतीन े समाजातील भौित कसंप ी
साधनाची माल क व िनय ं णे याची वाटणी करावी.
३) संप ी व उ पादन साधना ंचे क ीकरण होणार नाही व सामा य िहताला त े बाधक
ठरणार नाही . अशा कारे अथ यव था राबवली जावी .
ही माग दश क त वे ल ात घ ेऊन प ंचवािष क योजना तयार कर याची जबाबदारी िनयोजन
मंडळाकडे १९५० साली सोपव यात आली . भारतातील आिथ क िनयोजनाची उि ्ये
पुढील माण े -
२.६.१ आिथ क समता -
हे येय सवा त मह वाच े होय. कारण इतर य ेये या य ेयां या प ूव तेसाठी राबवली जातात .
ती गाठ यासा ठी उ प न व स ंप ीची िवषमता कमी करणे आव य क असत े. भांडवलशाही
देशातील म ूठभर ीम ंत माणस े ऐषोआरामान े जीवन जगतात . दुसरीकडे सामा य गरीब
लोक अध पोटी व अध न न ि थतीत आय ु य काढताना िदसतात . िवषमत ेमुळे देशातील
उ पाद क साधनाचा िकफायतशीर उपयोग होत नाही . चैनी या व त ुची िनिम ती भरप ूर
होऊ लागली आह े आिण आव य क उपभो य व त ूचा त ुटवडा िनमा ण होता . वै िकय
मदत, िश ण , सामािज क िवमा, धा य व उपभो य व त ुचा व त दरात प ुरवठा हे उपाय
अ पउ प न गटातील लो कांसाठी अमलात आण यात य ेतात. संप ीची िवषमता कमी
कर यासा ठी वारसा काय ात बदल करता य ेतो. वारसकर, संप ीकर इ. कर लादता
येतात. ग रबी हटाव माण े अिमरी हटाव ही स ु ा िनयोजनाची शोषण अस ू शकत.
२.६.२ पूण रोजगारी -
हे उि ्य सा य के यािशवाय आिथ क समता व कमाल उ पादन ही य ेये गाठणे अश य
असत े. म हा कोण याही उ पादनाचा म ुख घट क असतो . या या ि याशील
भागीदारीवर उ पादनाची सव मदार अवल ंबून असत े. अिवकिसत रा ांत मोठ्या माणावर
बेकारी आढ ळते. अशा द ेशात मन ु यबळाचा अिध क वापर करणाया उ पादनत ं अवल ंब
करणे िहतावह मानल े जाते. या ि कोनातून उ पादनाच े काय म आखल े जातात . 'बह जन
िहताय , बह जन सुखाय’ हा िनयोजनाचा स ंदेश आह े.
२.६.३ जलद गतीन े औ ोिग क करण -
आज या य ुगात औ ोिग क िवकास हा सवा िगण आिथ क िवकासाचा पाया आह े. यामुळे
मूलभूत उ ोग थापन क न खाजगी े ातील उ ोज कांना सव तह ची ो साहन े munotes.in
Page 18
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
18 देऊन द ेशाचे झपाट ्याने औ ोिग क करण घडव ून आणण े हे पंचवािष क योजना ंचे मुख
उि ्ये आहे.
२.६.४ अ नधा य उ पादनात वय ंपूण ता -
औ ोिग क िवकास करताना कृषी े ाकडे दुल क न चालणार नाही . भारतासार या
कृषी धान द ेशाने अ नधा य आयात करता कामा नय े. या ीन े दररोज दरमाणसी
उ पाद कता वाढव याच े धोरण प ंचवािष क योजनेत समािव आह े.
२.६.५ रा ीय उ प न व दरडोई उ प न वाढिवण े -
उ पादनात वाढ क न रा ीय उ प नात तर भर टा कली पािहज ेच पण ह े होत असताना
दरडोई उ प नही वाढल े पािहज े असा िनयोजनाचा य न आह े. दरडोई उ प न वाढ यान े
लोकांचे राहणीमान स ुधारेल. अखेरीस िनयोजनाची फळे जनतेस चाखायला
िमळा यािशवाय िनयोजन यश वी झाल े असे हणता य ेणार नाही .
२.६.६ आिथ क व सामािज क िवषमत ेचे िनमू लन -
देशात जी आिथ क व सामािज क िवषमता आह े ती कमी करणे. ग रबी, ीमंत यामधील दरी
बुजवणे हे समाजवादी समाजरचन ेचे मुख उि ्य आह े. मूठभर ीम ंत व बह स ं य ग रबी
ही प रि थती बदलली तरच िनयोजन ख या अथा ने साथ क ठर ेल.
आपली गती तपासा
भारतातील आिथ क िनयोजनाची उि ्ये प करा?
पाठावरील
१) िनयोजनाची स ंक पना प क न िनयोजनाची व ैिश ्ये प करा?
२) िनयोजनाची स ंक पना प क न िनयोजनाच े व प प करा?
३) िनयोजनाची आव य कता / गरज िकंवा मह व प करा?
४) भारतातील आिथ क िनयोजनाची उि ्ये प करा?
२.७ िविवध प ंचवािष क योजन ेची उि ्ये आिण ामीण िव कासासा ठी
तरतुदी
१९४७ म ये भारताला वात ं य ा झा यानंतर द ेशा या िव कासासाठी माग शोध ून
काढ याची गरज भास ू लागली . मा स ु वाती या काळात काही मह वाच े व सम या
आप या द ेशासमोर हो या . देशा या वात ं या नंतर भारत पा िक तानची फाळणी
झा यान ंतर पा िक तानकडून आल े या िह ंदू धम या ं या प ुन वसनाचा सोडिवण े
मह वाच े होते यां या काळात का मीरचा द ेखील िनमा ण झाला होता ही ि या सु munotes.in
Page 19
पंचवािष क योजना आिण ामीण िवकासातील तरत ुदी
19 करताना द ेशाची रा यघटना तयार करणे आिण द ेशाचा समान िव कास साधण े या बाबतीत
देखील िवचार केला जात होता .
िवकास काय मा या अ ंमलबजावणीसा ठी भांडवलाची आव य कता अस याम ुळे रा ीय
उ प नाच े माग शोधून काढणे आिण ट या -ट यान े देशाचा िव कास घडव ून आण यासा ठी
िनयोजनाची ि या िनि त करणे आव य क होते. ता कालीन प ंत धान जवाहरलाल न ेह
यांनी रिशयना ंना िमयो फतीचा अ यास स ु कर याच े ठरिवले यासा ठी १९५० साली
िनयोजन म ंडळाची थापना क न िनयोजनाची पर ेषा तयार कर याच े काम िनयोजन
मंडळावर सोपिव यात आल े. भारतातील िनयोजन ि या पंचवािष क योजना ं या व पात
असावी अस े नमूद के यानंतर १९५१ पासून पंचवािष क योजना ं या अ ंमलबजावणीला
सु वात झाली. ि िटश राजवटीम ुळे िनमा ण झाल े या भारतातील सम या आिण द ेशाचा
आिथ क िवकास या ीन े िनयोजनाम य े उि ्ये िनि त कर यात आली होती . यासाठी
ामीण भागावर ल क ीत कर यात आल े होत े. एकंदरीत पिह या ५ पंचवािष क
योजना ंम ये खालील कारची उि ्ये िनि त कर यात आली होती . ती पुढील माण े –
https://stringfixer.com
२.८ पिह या पाच प ंचवािष क योजन ेची उि ्ये आिण ामीण
िवकासासा ठी तरतुदी
सु वाती या पिह या पाच प ंचवािष क योजना ंम ये देशाचा सवा िगण िव कासासाठी व
क याण कारी रा याची स ंक पना सा कार यासा ठी अनेक उि ्ये ठरिव यात आली होती .
यापैक ामीण े ा या िव कासासाठी ठरिव यात आल ेली मह वाची उि ्ये
खालील माण े –
१) दुस या महायु ामुळे आिण द ेशा या फाळणीमुळे िव कळीत झाल ेली भारतीय
अथ यव थ ेची पुन रचना करणे.
२) देशातील अ नधा या या सम या सोडिव यासा ठी व क यामालाची िनिम ती
कर यासा ठी शेती यवसायाचा िव कास घडव ून आणण े.
३) रा ीय उ प नात ितवष ए का ठरािवक दराने वाढ घडव ून आणण े. munotes.in
Page 20
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
20 ४) िसंचन क पाची िनिम ती क न जा तीत जा त श ेतजिमनीला बारमाही
पाणीप ुरवठ्याची सुिवधा करणे.
५) देशात िव ुत िनिम तीचे क प उभा न ामीण भागात िव ुतीकरण व शहरी
भागातील औ ोिग क करणासा ठी िव ुत पुरवठा करणे.
६) देशात वाहत ूक व दळणवळणा या स ुिवधा िनमा ण करणे.
७) ामउ ोग , लघुउ ोग व कुटीर उ ोगा ंना ो साहन द ेऊन या ंची नविनिम ती
करणे.
८) ामीण भागात रोजगार िनिम तीसाठी ामीण औ ोिग करणाला चालना द ेणे.
९) उ प नातील व स ंप ीतील िवषमता कमी क न ामीण भागात सामािज क याय
थािपत करणे.
१०) एकंदरीत कृषी उ पादनात वाढ घडव ून शेतमाल िनया तीचे य न करणे.
११) समाजातील गरीब घट कांना िकमान स ुिवधा क न रा त िकमतीत उपल ध क न
देणे.
१२) ामीण भागात म ूलभूत सोयी स ुिवधांची िनिम ती करणे सेवांचा पुरवठा करणे.
अशा कारे पिह या ५ पंचवािष क योजना ंम ये ामीण िव कासा या ीन े िविवध
व पाची उि ्ये ठरिव यात आली होती . यामधील काही पंचवािष क योजना ंम ये काही
िविश घट कांवर अिध क भर दे यात आला होता . कृषी िवकास, जलिस ंचन, िव ुत िनिम ती
आिण वाहत ूक व दळणवळण या मह वा या घट कांवर य ेक पंचवािष क योजन ेत िवश ेष भर
िदलेला िदस ून येतो.
पिह या पाच प ंचवािष क योजना ंमधील आिथ क तरतुदी -
पिह या ५ पंचवािष क योजना काळात ामीण िव कासा या ीन े िकंवा साव जिनक
े ा या ीन े अिधक भर दे यात आला होता . हणून यासा ठी िवशेष आिथ क तरतुद
मह वा या घटकांवर कर यात आली होती . पिह या प ंचवािष क योजन ेत साव जिनक
े ासाठी २ हजार ६९ कोटी पया ंची तरत ूद केली होती . दुसया पंचवािष क योजन ेत
साव जिनक े ासाठी ४८०० कोटी पया ंची तरत ूद कर यात आली होती . हीच तरतूद
ितस या पंचवािष क योजन ेसाठी ७५०० कोटी पया ंची होती . चौ या प ंचवािष क योजन ेत
ामीण िव कास आिण साव जिनक े यासा ठी १५९०२ कोटी पयाची तरत ूद कर यात
आली होती . तर पाच या प ंचवािष क योजन ेम ये साव जिनक े ा या िव कासासाठी
३७२५० कोटी पय े तरत ूद केली होती . या तरत ुदीमध ून ामी ण िव कास िवषय क
घटकांसाठी येक वतं घट कांवर खालील माण े आिथ क तरत ुदी के या
हो या.
munotes.in
Page 21
पंचवािष क योजना आिण ामीण िवकासातील तरत ुदी
21 पिह या पाच प ंचवािष क योजना ंमधील आिथ क तरतुदी दश िवणारा त ा :
योजना /घटक पिहली दुसरी ितसरी चौथी पाचवी
(१९५१ -५६) (१९५६ -६१) (१९६१ ६६) (१९६९-७४) (१९७४ -७९)
१)कृषी
िवकास २९७ ५३० १०६० २७२८ ४७३०
२)मोठे व
म यम िसंचन
क प ३१० ४२० ६५० १०८६ २६८१
३)वाहतूक
दळणवळण ५२३ १३०० १४८६ ३२३७ ७४१५
४)उजा िनिम तीचे क प २६० ४४५ १०१२ २४४८ ६१९०
५) ामउ ोग /लघुउ ोग ४३ १७५ २४६ २९३ -
६) ामीण व शहरी
औ ोिग करण - ९०० ५४० - -
७)साव जिनक
सेवा व इतर
बाबी ४५९ ८३० १५०० २७७२ ६७०९
८)गरीब
घटकांशी गृहिनमा ण - - - - ६००
९) ामीण
साव जिनक बांधकाम - - - - २५
अशा कारे पिह या ५ पंचवािष क योजन ेम ये ामीण िव कासा या ि न े कृषी उ पादनात
वाढ, शेतीला, िवकासा या ि न े कृषी उ पादनात वाढ श ेतीला पाणी प ुरवठ्या या स ुिवधा,
ामीण भागासाठी व औ ोिगकरणासाठी िव ुत पुरवठा द ेशातील व िवश ेषतः ामीण
भागातील वाहत ुक व द ळणवळणाचा िवकास सा ध यासाठी आिण ामीण भागात उ ोगा ंची
िनिम ती कर यासाठी िवश ेष आिथ क तरत ुद कर यात आली होती . या पाच िह प ंचवािष क
योजना ंना काही माणात यश ा झाल े. कृषी उ पादनात भ रीव वाढ झाली . ि या
करणार े उ ोग िवकिसत झाल े. शेतीला पाणी प ुरवठ्या या सोयी स ुिवधांम ये थोड्या फार
माणात गती झाली . मा ामीण भागातील म ु य र याची िनिम ती हो यास व
दळणवळणा या पायाभ ुत िवकासासाठी भरीव तरत ुद याका ळात झाली नाही .
पिह या पाच प ंचवािष क योजना का ळात ठरिवल ेली उि ्ये सा य न झा याम ुळे
देशासमोरील अन ेक सम या स ुटु शक या नाहीत . या सम या सोडिव या या ह ेतुने
साह या आिण सात या प ंचवािष क योजन ेची उि ्ये ठरिव यात य ेऊन यासाठी िवश ेष
आिथ क तरत ुद कर यात आली . याचे िव ेषण पुढील भागात कर यात आल े आहे.
munotes.in
Page 22
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
22 २.९ साह या आिण सात या प ंचवािष क योजन ेची उि य े आिण ामीण
िवकासासाठी तरत ूदी
अ) ६वी पंचवािष क योजना :
आप या द ेशात िनयोजनाचा वीकार क े यानंतर प ंचवािष क योजना य
अंमलबजावणीला स ु वात झाली . ५-५ वषा या योजना आख ुन याम य े िविश
उि ्ये ठोव यात आली . पिह या प ंचवािष क योजना या मा यमात ुन िविवध घटका ं या
िवकासा ल गती द े यात आली होती . मा वाढती लोकस ं या, आिथ क िवषमता याम ुळे
देशातील मह वा या सम या स ुटु शक या नािहत याच प रि थतीत सहा या प ंचवािष क
योजन ेचा आराखडा व िव त ृत मस ुदा १९८० साली तयार कर यात आला . यानंतर
रा ीय िवकास म ंडळाकडे हा मस ुदा मंजुरीसाठी पाठिव यात आला . यानंतर रा ीय
िवकास म ंडळाने फे ुवारी १९८१ म ये सहा या प ंचवािष क योजन ेला मंजुरी िदली आिण १
एि ल १९८१ पासुन योजन े या अ ंमलबजावणीला स ु वात झाली .
६ या प ंचवािष क योजन ेची उि ्ये :
१) उपल ध साधन स ंप ी या काय मतेने वापर क न उ पादकता वाढिवण े व
अथ यव थ ेला चालना द ेणे.
२) आिथ क व ता ंि क वय ंपुण तेसाठी आध ुिनक करणाला चालना द ेणे.
३) दा र य व ब ेरोजगारी या ंचे माण कमी करण े.
४) देशातील उजा साधना ंचा जलद गतीन े िवकास साधण े. उज या उपयोगात
काय मता व उज चे संर ण करण े.
५) सव सामा यपण े जनत े या जीवनमानाचा दजा सुधारणे. िवशेषतः आिथ क
सामािजक ्या मागासल े या लोका ंचा जीवनमानाचा दजा उंचव यासाठी िकमान
गरजा काया म राबिवण े.
६) मालम ा व उ प न या ं या वापारातील िवषमता कमी क न गरीब लोका ंना अन ुकुल
होईल अस े साव जिनक धोरण आखण े.
७) िवकासा या बाबतीत द ेिशक असमतोल कमी करण े.
८) तं ानाचा िवकास क न ामीण समाजा या फाय ासाठी याचा सव सार
करणे.
९) लहान क ुटुंबांचा आदश जनत ेला व े छेने वीकार यास लावण े व लोकस ं या
िनयंि त क रणे, िवकासाची िदघ काळ उि ्ये व अ पकालीन उि ्ये
यां याम य े सम वय साधण े.
१०) िवकास ि य ेत जनत ेतील सव घटका ंचा सहभागी हो यासाठी चालना द ेणे. munotes.in
Page 23
पंचवािष क योजना आिण ामीण िवकासातील तरत ुदी
23 ६ या प ंचवािष क योजन ेची य ुह रचना :
६ या प ंचवािष क योजन ेत शेती आिण उ ोग या दो ही े ासाठी असल ेली संरचना भ कम
कर यासाठी ाधा य द े याचे या योजन ेत ठरिवल े हाते. यामुळे गुंतवणुक उ पादन आिण
िनया त यां या जलद गतीन े वाढीला अन ुकुल प रि थती िनमा ण होऊ शकत े. हे अपेि त
होते. रोजगार िनिम ती व िकमान गरजा यावर आधा रत िवश ेष काय मांची आखणी
कर यात आली होती . याव न ामीण भागात अस ंघिटत े ात रोजगारी या स ंधी
िनमा ण क न द े यात आ या . ामीण भागातील समाजा या िकमान गरजा भागिव या
जातील यासाठी अशा कार े एकि त काय माची , िकमान , गरजा ि कोनात ुन
आखणी कर या त आली होती .६ या प ंचवािष क योजन ेचे वैिश ्ये हणज े येक ाचा
वतं य िवचार न करता यासाठी एकि त ि कोन वीकारला होता . सव े ातील
यव थापक य काय मता वाढव ून लोकसहभागान े याचा जलद िवकास साध याचा य न
होता. सहा या प ंचवािष क योजन ेची हय ूहरचना इतर योजन ेपे ा वेगळी होती.
६ या प ंचवािष क योजन ेतील म ुख आिथ क तरत ुदी -
१) कृषी िवकास : ६ या प ंचवािष क योजन ेम ये शेती िवकासासाठी ५६९५ कोटी
पया ंची तरत ुद कर यात आली होती . शेती े ातील उ पादनात ितवष ५ ट के
दराने वाढ घडव ुन आण याच े उि ्ये ठेव यात आल े होते. शेती आिण म य
यवसाय या दो ही े ातील गती या आड य ेणारे अडथ ळे पार क न य
उ पादन व स ंभा य उ पादन याम य े समतोल साध याच े य न कर यात आल े. या
दो ही े ात अिधक उ पा दन काढ याच े य न ६ या पंचवािष क योजन ेत झाल े.
२) ामीण िवकास : ६ या प ंचवािष क योजन ेत एकंद रत ामीण िवकासासाठी ५३६४
कोटी पयाची तरत ुद कर यात आली होती . या तरत ुदी म य े ामीण िवकास साधण े हे
अ यंत मह वाच े उि ्ये ठेव यात आल े होत े. ामीण िवकासाचा व ेग
वाढिव यासाठी ामीण भागातील क ुटुंबाची उ पादन पात ळी वाढिवण े व वय ंरोजगार
िनिम ती साठी िविवध योजनाच े ि श ण द ेऊन कौश य -िनमा ण क न ामीण
भागातील उ पादनाची िवि यव था स ुधारणे व एक ंद रत ामीण िवकास घडव ुन
आणण े. यासाठी वरील तरत ूद कर यात आली होती .
३) लघु व ाम उ ोगाचा िवकास : लघुउ ोग व ामउ ोगा ं या िवकासासाठी
१५१७ कोटी पयाची तरत ुद कर यात आली होती . लघुउ ोग कमी भा ंडवलात ुन
जलद गतीन े सु करता य ेतात व अस े उ ोग म धान अस याम ुळे रोजगार
िनिम ती ही अिधक होत े हण ुन जा तीत जा त लघ ु व ामो ोगा ंची िनिम ती
कर यासाठी वत ं य तरत ुद कर यात आली होती .
४) सामािजक स ेवा : ामीण भागातील सामािजक स ेवांसाठी १४८३७ कोटी पया ंची
तरतुद कर यात आली होती . सामािजक स ेवांम ये ामी ण भागातील श ै िणक
सुधारणा , आरो य स ुिवधा, कुटुंबक याण काय म, पाणीप ुरवठा, साव जिनक
व छता , कुटुंबक याण काय म, साव जिनक व छता , ायसम योजना अन ुसुिचत
जाती-जमाती व इतर मागासवग यां या िवकासाच े काय म, समाजक याण काय म munotes.in
Page 24
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
24 इ. सामािजक स ेवा समािव कर यात आ या हो या . एकंद रत ामीण समाजाचा
िवकास साध यासाठी सामािजक सम या ंची सोडवण ूक कर यासाठी िवश ेष अिधक
तरतूद या योजन ेत कर यात आली होती .
५) िकमान गरजा : िकमान गरजा या काय मासाठी वत ं य तरत ूद कर यात आली
न हती . हा काय म इतर काय माशी स ंबंिधत अस याम ुळे वेगवेग या काय मा
अंतग त ामीण भागातील िकमान गरजा ंवर भर द े यात आला होता . याम य े ाथिमक
िश ण , ामीण आरो य , र ते, वाहतूक, ामीण िव ुतीकरण , िप या या पा याची
यव था , ामीण भ ुमीहीना ंसाठी ग ृहिनमा ण व गिल छ व या ंचे पुन वसन इ . घटक
िकमान गरजा काय माम य े समािव कर यात आल े होते.
६) दा र य / बेरोजगारी िनम लनः सहा या प ंचवािष क योजन ेत दा र य व ब ेरोजगारी
िनमु लनात मह वाच े थान द े यात आल े होते. ामीण भागात मोठ ्या माणात
वयंरोजगार िनमा ण कर यासाठी व दा र य र ेषेखालील क ुटुंबाचे द र य िनम ु लन
कर यासाठी एकाि मक ामीण िवकास काय म, ामीण भ ूिमहीन रोजगार हमी
योजना काय म इ . काय माची आख णी क न याची अ ंमलबजावणी या
योजनाका ळात कर यात आली . या योजना व काय मांसाठी वािष क तरत ूद कर यात
आली होती .
७) िवकासाचा ाद ेिशक समतोल कमी कर यासाठी : िवकासाचा ाद ेिशक
असमतोल कमी कर यासाठी व िवभाग िवकास काय माची अ ंमलबजावणी
कर यासाठी १४८० कोटी पया ंची तरत ुद कर यात आली होती . ादेिशक िवषमता
कमी करणे व िवकासाचा समतोल साधण े िवश ेषतः मागास व द ुग म भागा या
िवकासावर ल क ि त करण े यासाठी ड गरा ळ देश, वाळवंटी द ेश, आिदवासी
िवभाग या ं यासाठी वत ं काय माची आखणी कर यात आली होती . एकंदरीत ६वी
पंचवािष क योजना भावी योजना हण ून ओळखली जात े. ामीण समाजातील िविवध
सम या सोडिव यासाठी या योजन ेम ये िवशेष य न कर यात आल े. िवखुरले या
व पा या िविवध काय मामध ून गरीबी हटाव व दा र य िनम ु लन यावर आिधक भर
दे यात आला होता . येक काय मासाठी िवश ेष तरत ुदी के यामुळे या योजना
काळात दा र याची सम या कमी हो यासाठी याचा फायदा झाला .
अ या कार े ६ या प ंचवािष क योजन ेची उि ्ये िनि त क न या पच ंवािष क
योजन ेमधून ामीण िवकासासाठी आिथ क तरत ूदी कर यात आ याच े िदसून येते.
(ब) ७वी पंचवािष क योज ना : ७ या प ंचवािष क योजन ेत आिथ क िवकासाबाबत द ुर ी
ठेव यात आली होती . ६ या प ंचवािष क योजन ेम ये ठरवल ेली उि ्ये दीघ कालीन
व पाची अस याम ुळे हीच उि ्ये ७ यापंचवािष क योजनाकाला साठी िनि त कर यात
आली होती . कृषी उ पादन वाढीबरोबर औ ोिगक े ाचा िवकास साधण े आिण मोठ ्या
माणात रोजगार िनिम ती करण े आिथ क िवकासाला गती द ेऊन आव यक स ेवांम ये
सुधारणा घडव ून आणण े हे ७ या पंचवािष क योजन ेत अप ेि त होत े.
munotes.in
Page 25
पंचवािष क योजना आिण ामीण िवकासातील तरत ुदी
25 - ७ या प ंचवािष क योजन ेतील आिथ क तरत ुदी : खचा चे घटक तरतूद (कोटी .)
१) कृषी िवकास १०५७४
२) ामीण िवकास ९०७४
३) िवभागीय िवकास योजना ३१४५
४) िसंचन क प व प ूरिनयं ण १६९७९
५) ऊजा िनिम ती ५४८२१
६) मािहती व त ं ान २४६६
७) सामािजक स ेवा २९३५०
८) शासक य े ातील िवकास १६८७
अशा कार े ७ या पंचवािष क योजना काळात आिथ क तरत ूद क न मागील उि य े सा य
कर याच े य न कर यात आल े होते. शेती े ातील उ पादन वाढीच े उि ४ ट के ठेवले
असल े तरी ७ या प ंचवािष क योजना का ळात हे उि सा य झाल े नाही . मा यापारी
िपकांम ये अपेि त वाढ घड ून आली .
२.१० आठ या नव या प ंचवािष क योजन ेची उि े आिण ामीण
िवकासासाठी तरत ूदी
अ) आठवी प ंचवािष क योजना :
१ एि ल १९९० पासून ८वी पंचवािष क योजना स ु होण े अपेि त होत े. मा राजक य
अि थरता आिण आिथ क मंदी याम ुळे ८वी पंचवािष क योजना य अमलात ये यासाठी
२ वषा चा िवल ंब लागला . १ एि ल १९९२ रोजी ८ या प ंचवािष क योजन ेची अंमलबजावणी
सु झाली .
८ या प ंचवािष क योजना का ळात स ु ा ६ या व ७ या प ंचवािष क योजन े माण े
सामािजक आिण आिथ क िवकासाची उि िनि त कर यात आली होती ती प ुढील
माणे.
१) संपूण ामीण भागात मोठ ्या माणात रोजगार िनिम ती या स ंधी उपल ध क न द ेणे.
२) लोकां या सहकाया ने लोकस ं या वाढीचा व ेग कमी क न लोकस ं या िनय ंि त
करणे.
३) १८ ते ३५ वष वयोगटातील य ना यावसाियक िश ण द ेणे.
४) ामीण भागात प ुरेशा माणात श ु िप या या पा या या स ुिवधा व आरो या या
सुवीधा उपल ध करण े.
५) शेती व प ूरक यावसाया ंचा िवकास साध ून िनया ती या े ात गती करण े. munotes.in
Page 26
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
26 ६) ामीण भागातील स ंरचना मक सोयी स ुिवधा िवकिसत क न आिथ क िवकासाला गती
ा करण े.
आठ या प ंचवािष क योजन ेतील आिथ क तरत ुदी
खचा चे घटक तरतूद (कोटी )
(१) शेती व स ंल न यवसाय २२४६७
(२) ामीण िवकास २४४२५
(३) िवभागीय िवकास ६७५०
(४) िसंचनसोयी व प ूरिनयं ण ३२५२५
(५) उजा िनिम ती ( ामीण व शहरी भागासाठी ) १,१५,५६१
(६) वाहतूक व दळणवळण ८१०३६
(७) सामािजक स ेवा ७९०१२
(८) शासक यसेवा ०३६०
८ या प ंचवािष क योजनाका ळात एकूण ९.९८.००० कोटी पयाची तरत ुद कर यात आली
होती. यामधील साव जिनक े ासाठी ४.३४.१०० कोटी . वापर यात आल े हणज ेच
ामीण िवकासासाठी अिधक आिथ क तरत ूद क न ामी ण िवकासाचा व ेग वाढिव याच े
य न योजना का ळात कर यात आल े.
ब) ९वी पंचवाष क योजना : वातं यानंतर ५० या वष ९वी पंचवािष क योजना स ु
कर यात आली . या योजन े या आराखड ्याला रा ीय िवकास प रषद ेने १६ जानेवारी
१९९७ रोजी म ंजुरी िदली . योजना आयोगान े १ माच १९९८ रोजी ही योजना मा य क ेली
आिण यान ंतर योजन ेची य अ ंमलबजावणी स ु झा यान ंतर क ातील राजक य
प रवत न झाल े याम ुळे काही मह वा या बाबी थोड ्या फार माणात बदल यात आ या
आिण समािजक याय थािपत कर या या ीन े काय माची अंमलबजावणी कर यात
आली . (भारतीय जनता पाट व िम प ाच े सरकार थापन झाल े).
उि य े :
१) उ पादक व पाचा रोजगार िनमा ण क न दा र य िनम ु लनाच े उि य गाठण े.
२) ामीण िवकासाला अ म द ेणे
३) सव समाजाला अ न स ुर तेची हमी द ेऊन समाजातील कमकुवत घटका ंना
अ नधा य उपल ध क न द ेणे.
४) ामीण भागात िकमान स ुिवधांची िनिम ती करण े.
५) लोकस ं या वाढीवर िनय ं ण घालण े.
६) लोक सहभागात ून वेगवेग या घटका ंचा िवकास साध यासाठी िचर थायी िवकासाला
मह व द ेणे. munotes.in
Page 27
पंचवािष क योजना आिण ामीण िवकासातील तरत ुदी
27 ७) अनुसुिचत जाती - जमाती इतर मागास वग मिहला व अ पस ं यांक इ. घटका ंचा
आिथ क िवकास साध यासाठी धोरणा मक काय माची अ ंमलबजावणी करण े.
८) पंचायत राज सहकारी स ं था व वय ंसेवी सं था या ं या िवकासाला ो साहन द ेऊन
या यामाफ त लोकसहभाग वाढिवण े.
९ या प ंचवािष क योजन ेतील तरतूदी : ९ या प ंचवािष क योजन ेत सा व जिनक
े ातील िवकासासाठी ८ लाख ७५ हजार कोटी पया ंची अिधक तरत ुद कर यात
आली होती . या तरत ुदीची िवभागणी खालील मह वा या घटका ंम ये केली आह े.
खचा चे घटक तरतुद (कोटी .) शेती व स ंल न यवसाय ३६,६५८ िसंचन व प ुर िनय ं ण ५७,७३५
ामीण िवकास ७४,९४२ िवशेष काय म ३७१० उजा िनिम ती २,२१,९७३ सामािजक स ुिवधा १,८०,९३१ सामा य स ेवा १२,३९६
munotes.in
Page 28
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
28 ९ या प ंचवािष क योजना काळात वृ ीदर िनि त कर यात आला न हता . परंतु
य ात उ पादनाचा वािष क वृ ी दर ६.७ ट के होता. वेगवेग या े ात ग ुंतवणुक म य े
वाढ कर यात आली होती . ामीण भागात िवश ेषतः दा र य र ेषेखाली क ुटुंबासाठी
वयंरोजगार िनिम तीचा काय म हण ून वण जयंती वय ंरोजगार योजना नावाचा काय म
सु क न याची भावी अ ंमलबजावणी कर यात आली . ामीण भागात रोजगार
िनिम तीसाठी रा ीय ामीण रोजगार हमी योजना नावा या काय माची अ ंमलबजावणी
याच योजना का ळात कर यात आली . यामुळे उ पादक व पाचा रोजगार व वय ंरोजगार
िनमा ण होऊन द र य िनम ु लना या ि न े ही योजना यश वी ठरली .
२.११ - दहा या आिण अकरा या प ंचवािष क योज नेची उि य े आिण
ामीण िवकासातील तरत ूदी
दहा या प ंचवािष क योजना : (२००३ -२००७ ) - दहा या प ंचवािष क योजन ेत ठेवलेली
उि य े मागील दोन प ंचवािष क योजनाम य े असल ेली िदस ुन येतात. ८ या व ९ या
पंचवािष क योजना का ळात या काय माची अ ंमलबजावणी झाली या काय माची या ी
वाढिव यासाठी १० या प ंचवािष क योजन ेत तीच उि य े ठेवलेली िदस ून येत. ामीण
भागातील दा र याच े माण कमी कर यासाठी लोकस ं या वाढीला आ ळा घाल यासाठी
आिण सा रत ेचे माण वाढिव यासाठी मह वाची काही उि य े १० या प ंचवािष क
योजन ेत ठेवली होती . ती उि य े पुढील माण े.
उि य े :
(१) दरडोई उ प न वाढीवर ल क ीत करण े.
(२) लोकस ं या वाढ दरवष १.६ पय त िनय ंि त करण े.
(३) आिथ क िवकासाच े उि ३ ट के पय त वाढिवण े.
(४) मानवी क याणा या काय मांना ाधा य देणे.
(५) मुलभूत सामािजक स ेवा व स ंधीम य े िवकास घडव ून आणण े.
(६) समाजातील सव घकांना आिथ क व सामािजक स ंधीचा समान लाभ द ेणे.
(७) शेती े ातील उ पादन वाढीबरोबर ामीण औ ोिगकरणाला चालना द ेणे.
१० या प ंचवािष क योजन ेमधील अिधक तरत ूदी - १० या प ंचवािष क यो जनेत
साव जिनक े ां या िवकासासाठी १५२३६ कोटी . ची तरत ूद कर यात आली
होती.आिण या माफ त मोठया माणात रोजगार िनिम ती कर याच े य न कर यात आल े
होते. आिण यासाठी ामीण िवभागा या व ेगवेगळया घटका ंवर वत ं य र या खालील
माण े आिथ क तरत ुद केली होती .
munotes.in
Page 29
पंचवािष क योजना आिण ामीण िवकासातील तरत ुदी
29 खचा चे घटक तरतुद (कोटी .)
(१) शेितशी िनगडीत काय म ५८,९३३
(२) ामीण िवकास १,२७,९२८
(३) िवशेष े काय म २०,८७९
(४) िसंचन क पाचा िवकास ७,०३,३७५
(५) िव ूत िनिम ती ४,०३,९२७
(६) सामािजक स ेवा ३८,६३०
(७) सव साधारण स ेवा ७६,३२८
१० या प ंचवािष क योजना का ळात ामीण िवकासा या िविवध योजना व काय मंवर
अिधक भर द े यावर आला होता . द र य िनम ु लन वय ंरोजगार िनिम ती व रोजगार िनिम ती
या मा यमात ुन दुब ल घटका ंचा िवकास साध या या ीन े ही योजना मह वाची
ठरली.
ब) ११ वी पंचवािष क योजना - या योजन ेचा कालावधी - १ एि ल ००७ ते ३१ माच
२०११२ ) असा होता .
१) पंत धान मनमोहन िस ंग यां या अ य त े खाली झाल े या सभ ेत १७
ऑ टोबर २०१६ रोजी अकरा या प ंचवािष क योजना आख यास ि वक ृती दान
कर यात आली .
२) िनयोजन म ंडळाने ९ नो ह बर २००७ रोजी ११ या प ंचवािष क योजन े या मस ु ाला
मंजुरी िदली तर कॅिबनेटने ३० नो ह बर २००७ रोजी स ंमती िदली .
३) १९ िडस बर २००३ रोजी रा ीय िवकास प रषद ेने आप या ५४ या सभ ेम ये ११
या पंचवािष क योजन ेला मंजुरी िदली .
- योजन ेचे ल य -उ च वाढीचा दर सा य करण े आिण व ृ दी दर सा य करण े हे होते.
अकरा या प ंचवािष क - योजन ेची उि य े :
१) वेगवान व ृ दी, याम ुळे दा र य कमी होऊन रोजगारा या स ंधीची िनिम ती होईल .
२) आरो य व िश णासार या अ याव यक स ेवाची उपल धता िवश ेषताः ग रबा ंसाठी
करणे.
३) िश ण व कौश य िवकासा या मा यमात ुन सबलीकरण करण े.
४) रा ीय ामीण रोजगार हमी योजन े या मा यमात ुन रोजगारा ं या स ंधीचा िव तार
करणे.
५) पया वरणचा शा त िवकास करण े.
६) िलंगिवषयक असमानत ेत घट करण े. munotes.in
Page 30
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
30 ७) शासन णालीम य े सुधारणा करण े.
११ या प ंचवािष क योजन ेतील आिथ क तरत ुदी
अकरा या प ंचवािषक योजन ेचा तािवत खच ३६,४४,७१८ कोटी पय े इतका होता .
याचे वाटप िविवध े ानूसार खालील माण े.
१) कृषी व स ंल न े ३.७ ट के
२) ामीण िवकास ८.३ ट के
३) िवशेष े िवकास काय म ०.७ ट के
४) जलिस ंचन व पुरिनयं ण ५.८ ट के
५) ऊजा २३.४ ट के
६) उ ोग व खिनज े ४.२ ट के
७) वाहतूक १५.७ ट के
८) संचार २.६ ट के
९) िव ान , तं ान, पया वरण २.४ ट के
१०) साधारण आिथ क सेवा १.७ ट के
११) सामािजक स ेवा ३०.९ ट के
२.१२ बारा या प ंचवािष क योजनेची उि ्ये
१२वी प ंचवािष क योजना १ माच २०१२ पासून सु वात झाली . याम य े वेगाने
सव समाव ेशक आिण िनर ंतर व ी हा िवचार क न खालील उि य े ठरव यात आली . ती
पुढील माण े.
१) कृषी े ात स ुधारणा करण े (वृ ी)
२) कृषी आिण उ पादन े ातील व ृ ी प ुरेशा पायाभ ूत सुिवधा िनिम तीवर अवल ंबुन
असेल.
३) आरो य , िश ण आिण कौश यव ृ ी या िवषयात गितशील य न झाले पािहज े.
हे उि ्य ठरिव यात आल े.
४) मह वा या काय मात स ुधारणा क न य ेय सा य हो या या ीन े काय म
राबवणे.
५) मागास े आिण द ुब ल घटक या ं यामुळे समोर य ेणारी िवश ेष आ हान े या बाबीकड े
िवशेष ल द े याची गरज .
munotes.in
Page 31
पंचवािष क योजना आिण ामीण िवकासातील तरत ुदी
31 २.१३ सारांश
भारतात वात ं य ा ीन ंतर सामािजक व आिथ क प रवत नाची गरज ओ ळखुन य न
कर याची गरज िनमा ण झाली . हणून िनयोजना ार े ामीण प ुन रचना कर याच े व
क याणकारी रा याच े व न साकार याच े ठरिव यात आल े. १९५१ पासून आजपय त
एकुण १२ पंचवािष क योजना आख यात आ या . या य ेक पंचवािष क योजन ेची िविवध
उि य े ठरिव यात आली होती तस ेच िवकासाची य ुहरचना िनि त क न ती
अनेक ीकोन ठरिव यात आल े याम य े आजपय त :
१) समाज िवकास ीकोन
२) िवभाग िवकास ीकोन
३) गटल ी ीकोन
४) उ पादनािभम ुख ीकोन
५) रोजगारािभम ुख ीकोन
६) े ीय ीकोन
७) क प ीकोन
८) वयंपुण ीकोन
९) क ि य वाढ ीकोन
१०) िकमान गरजा ी कोन
११) िनयोजनाच े िवक ि करण ीकोन
१२) एकाि मक ीकोन
१३) सहभागी ीकोन
१४) तांि क ीकोन
१५) यि भीम ुख ीकोन
१६) समुह ीकोन
१७) एकि त ीकोन
१८) प रपुण ीकोन
इ. िविवध ीकोनाचा समाव ेश झाल ेला िदस ून येतो. हे ीकोन सा य कर यासाठी
िविवध पंचवािष क योजन ेत अन ेक काय म राबिव यात आल े व यासाठी िवश ेष आिथ क
तरतुद कर यात आली . असे वरील िवव ंचनाव न प होत े.
munotes.in
Page 32
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
32 २.१४ वा याय
१) पंचवािष क योज ेची संक पना प करा .
२) पंचवािष क योज ेची वैिश ्ये सांगा.
३) पंचवािष क योज ेची आव यकता िवशद करा .
४) पंचवािष क योज ेचे व प आिण उि ्ये प करा .
५) पिह या पाच प ंचवािष क योजना ंमिधल ामीण िवकासासाठीची मह वाची उि य े
कोणती त े सांगा.
६) पिह या पाच प ंचवािष क योजना ंमिधल ामीण िवकासासाठी या आिथ क तरत ूदीचे
िववरण करा .
७) साह या प ंचवािष क योजन ेची उि य े प क न यातील आिथ क तत ूदी सा ंगा.
८) सात या आिण आठ या प ंचवािष क योजना ंची उि य े प क न यातील आथ क
तरतूदी कोण या त े सांगा.
९) नव या आिण दहा या प ंचवािष क योजना ंमधील आिथ क तरत ूदी सा ंगा.
१०) अकरा या प ंचवािष क योजना ंची उि य े सांगून यातील आिथ क तरत ूदी कोण या त े
सांगा.
२.१५ संदभ सूची
१) ा. अशोक प क , िवकासाच े अथ शा आिण िनयोजन ,
िव ा ब ु स पि लक ेश स, औरंगाबाद , जून २०००
२) डॉ. एस. ही. ढमढेर, डॉ. एस. के. मगरे, डॉ. संजय त ूपे,
आिथ क िवकास आिण िनयोजन डायम ड पि लक ेशन, जून २००५
३) ा. ज. का. पाटील , ा. पी.जे. ता हणकर ,
िवकास व िनयोजनाच े अथ शा -२, कॉि टने टल काशन , १९८०
४) डॉ. भाकर द ेशमुख , आिथ क धोरण आिण िनयोजन , मनोहर काशन
५) कै. डॉ. स. ी.मु. देसाई भारतीय अथ यव था
डॉ. सौ. िनम ल भाल ेवार िनराली काशन - पूणे - जूलै २०१५
६) डॉ. रघुनाथ वाघमार े, ा. अ रवंद वई.
ामीण िवकास िनयोजन शासन , ाची काशन , मुंबई- नो हे. १९९५
munotes.in
Page 33
33 ३
ामीण िवकासाकड े झाल ेले दुल
आिण सदय :ि थती
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ ामीण िवकासाकड े झालेले दुल
३.३ ामीण िवकासाची सदयि थती
३.४ सारांश
३.५ वा याय
३.६ संदभ सुची
३.०.उिदद े
१) िनयोजन का ळात ामीण िवकासाकड े झालेले दुल समज ून घेता येईल.
२) ा ीण िवकासा या सदयि थतीस जबाबदार असल े या िविवध घटका ंचा शोध
घेता येईल.
३.१ तावना
भारतात ामीण िवकास ि या १९५१ पासून प ंचवािष क योजन े या
मा यमात ून सु झाली . येक प ंचवािष क योजन ेत ामीण िवकासासाठी िवश ेष
आिथ क तरत ूद कर यात आली आिण या मा यमात ून िविवध िवकासकामा ंची
अंमलबजावणी झाली . मा िवकासाच े उिदद ् या िनयोजन कालख ंडात सा य झाल े
नाही.
भारतातीत ामीण भाग मोठ्या आकाराचा अस ून लहान -लहान ख ेड्यांत िवख ुरलेला
आहे. ामीण भागात वा तव करणारा समाज सम ु सपाटीपास ून ते मोठ्या ड गरा ंपय त
वा त य करत आह े. वेगवेग या िवभागात िभ न -िभ न सम या आह ेत. या
सोडिव याच े य न झाल े असल े तरी शासन आिण शास न या ं याम य े मोठी उदासीनता
अस याम ुळे य ामीण िवकासाकड े दुल झाल े आह े हे आप याला खालील
मु यांव न प करता य ेईल. munotes.in
Page 34
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
34 ३.२ ामीण िवकासाकड े झाल ेले दुल
१) गरीब क ुंटुंबा या आिथ क िवकासाकड े दुल :
ामीण भागातील गरीब कुटुंबांतील िवकास घडव ून आणण े हा ामीण िवकासाचा
मु य ह ेतू आहे. मा अशा क ुटुंबांचा कायम व पाचा आिथ क िवकास न साधता मोठ ्या
माणात आिथ क सवलती िद या जात आह ेत. अनेक गो चा मोफत प ुरवठा क ेला
जात आह े. यामुळे गरीब क ुटुंब कायम व पी परावल ंबी झाल े आहे. यामुळे गरीबा ंचा
आिथ क िवकास झाल ेला नाही .
https://dvpawara98.blogspot.com
३.२. २ शेती या िचर थायी िवकासाकड े दुल :
पिह या प ंचवािष क योजना का ळापासून शेती िवका साचे य न स ु झाल े. शेतीचा
जलद गतीन े िवकास घडव ून आण यासाठी मोठ ्या माणात रासायिनक खत े व
िकटकनाशका ंचा वापर कर यात आला मा याच गो ी या माणब वापरासाठी
शासनामाफ त य न झाल े नाही रासायिनक खत े व िकटकनाशका ं या अिधक वा परामुळे
एक ठरािवक ट यात क ृषी उ पादनात मोठ ्या माणात वाढ होउन ह रत ा ंती झाली .
मा रासायिनक खता ं या वापराच े िवपरीत प रणाम काला ंतराने शेती े ावर झाला
शेती िवकासाची सम या िनमा ण झाली हणज ेच शेती या कायम व पी िवकासाकड े
िनयोजन का ळात दुल झा याम ुळे उ पादनात सा यत िटकव ून ठ ेवता आल े नाही
याचा िवपरीत प रणाम ामीण कुटुंबावर झाला .
३.२. ३ शेतीस जोड व प ूरक उ ोगा ं या िवकासाकड े दुल :
आप या द ेशातील बह ता ंशी श ेतकरी अ प व अ य प भ ुधारक आह ेत धारणा े
कमी अस याम ुळे आपली आिथ क प रि थती फ श ेती यवसायात ून सुधारता य ेत
नाही हण ून शेतीला जोड व प ूरक यवसाया ं या िवकासावर भर द े यात आला मा
समाजातील या योजना ंचा लाभ िम ळणे आव यक होत े. यां यापय त योजना
पोहोच या ना हीत शासन लाभ पोहचिव यासाठी अपयशी ठरल े मोठे शेतकरी व
गावातील ित ीत य नी अशा योजना ंचा लाभ िम ळिवला याच माण े योजना ं या
अ मलबजावणी मोठ ्या माणात ाचार व ृती वाढत ग ेली हणज े लघ ु व जोड munotes.in
Page 35
ामीण िवकासाकड े झालेले दुल आिण सदय:ि थती
35 यवसाया ंचा यो य या मा णात ामीण भागात सार कर याम य े शसन अपयशी
ठर याम ुळे गरीब क ुटुंबाचा िवकास होऊ शकत नाही .
३.२. ४ उ पादन व पा या राजगार िनिम तीचा अभाव :
िनयोजन कालख ंडात रोजगार िनिम तीचा ि कोन वीका न ामीण भागात
रोजगार िनिम ती या योजना ंची अ ंमलबजावणी कर यात आली . या योजना ंचा
मु य उ ेश ामीण भागात रोजगार िनिम ती आिण कायम व पी उ पादक
मालम ा िनमा ण करण े हा होता . मा रोजगार िनिम ती या काय मां या अ ंमलबजावणी
म ये मोठ ्या माणात ुटी अस याम ुळे आिण उिदद ् पूत ला अिधक मह व
िद याम ुळे अपे ित व पाची मालम ा िनमा ण होऊ शकली नाही . यामुळे दा र ्य व
बेरोजगारी या ामीण सम या द ुर होव ू शक या नाहीत .
३.२.५ काय म पाणी वाटपाकड े दुल :
शेतीसाठी पाणीप ुरवठा या घटकाला पिह या प ंचवािष क योजन ेपासून मह व
दे यात आल े. अनेक मोठी धरण े बांधून मोठ ्या माणात पा याच े साठ े िनमा ण केले.
मा पाणी वाटपाकड े शासनान े दुल केले. पाणी वाटपासाठी वत ं यं णा नस याम ुळे
मोठ्या माणात पा या चा अप यय व पा याची चोरी या सम या िनमा ण झा या .
यामुळे अपे ित श ेती ओिलताखाली आली नाही . हणज ेच शेती े ात यो य गती
झाली नाही . पा याचा काय म वाटपातील प दतीकड े दुल झा याम ुळे शेती
िवकासावर मया दा आ या .
३.२. ६ यवसाियक िश णाकड े दुल :
आप या द ेशात ामीण शहरी भागासाठी एकाच कारची िश ण प ती अि त वात आह े.
ही िश ण प ती ि िटश काळापासून स ु अस ुन यात औपचा रक िश णावर
अिधक भर िदला आह े. या िश ण पद ्:धतीत यवसाियक िश णाला मह व िदल े
नस याम ुळे िश ण घ ेतलेली य क वत : या पायावर उभी राह यास अकाय म ठरत े.
औपचा रक िश ण प ती मध ुन एक कार े कारक ून तयार क ेले जातात . शहरी
भागातील काया लयासाठी ही प ती पोषक असली तरी , ामीण भागातील
यवसायासाठी फायद ेशीर ठरत नाही .
३.२. ७ काय म आरो य सुिवधांकडे दुल :
ामीण भागात शासक य आरो य य ं णा काय रत आह े. या य ं णेमाफ त मोफत व
सवलती या दरात आरो य स ुिवधांचा प ूरवठा क ेला जातो . मा कमक ुवत व पाची
आरो य य ं णा अस याम ुळे आरो या या सम या स ुटले या िदस ून य ेत नाहीत .
याचबरोबर आरो य अिधकारी ामीण भागात काय कर यासाठी नाख ुश अस याम ुळे
ामीण भागातील आरो यस ुिवधाकड े दुल झाल ेले िदसून येते.
munotes.in
Page 36
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
36 ३.२. ८ नैसिग क साधन संप ी या िवकासाकड े दुल :
नैसिग क साधनस ंप ी हा ामीण िवकासातील अ य ंत मह वाचा घटक आह े. या
साधनस ंप ीम य े भुसंप ी, जलस ंप ी, वनसंप ी, सागरीस ंप ी, ाणीस ंप ी व
खिनजस ंप ी इ , घटकाचा समाव ेश होतो . िनयोजन का ळाम ये जलद गतीन े
आिथ किवकास घडव ुन आण यासाठी न ैसिग क साधन स ंप ीचा अमया द वापर झाला .
मा या न ैसिग क साधन स ंप ी या स ंर णाकड े िकंवा िवकासाकड े दुल झाल ेले
िदसून येते. नैसिग क साधनस ंप ी या स ंर णास ंदभा त अन ेक कायद े केले आह ेत. मा
या कायदया ंची यो य माणात अमलबजावणी कर याकड े दुल झाले आह े. यामुळे
नैसिग क साधनस ंप ीचा िवकास यो य माणात झाला नाही .
३.२.९शेतमाल बाजार प ेठां या िवकासाकड े दुल :
शेती े ा या िवकासासाठी श ेतमाल बाजारप ठा काय म व िनद ष असण े आव यक
आहे. मा ामीण भागातील श ेतमाल उ पा दकांची यापारी वगा कडून मोठ ्या माणात
िपळवणूक होत े. शेतमाल बाजारप ेठेत अन ेक अनाव यक म य थ काय करत
अस याम ुळे शेतक याला िम ळणारी श ेतमालाची िक ंमत याम य े मोठी तफावत असत े.
वा तिवक पाहता म य थावर िनय ंण ठ ेव यासाठी व बाजारप ेठांम ये सुधारणा
घडवून आण यासाठी िनय ंि त बाजारप ेठंची (कृषी उ प न बाजार समीती ) शासनान े
थापना क ेली आह े. मा या बाजारप ेठांमधील काया वर शासक य अिधकाया चे िनय ं ण
नस याम ुळे शेतकया ची फसवण ूक था ंबलेली नाही . हणज ेच शेतमाल बाजारप ेठां या
िवकासाकड े िनयोजन कालख ंडात द ुल झल ेले िदसून येते.
३.२.१० शेतमाला या हमी िक ंमत कड े दुल :
िनयोजन कालख ंडात श ेती े ात गती झाली असली तरी ठरािवक श ेतमाल वग ळता
इतर श ेतमाला या िक ंमतीवर शासनाच े िनयं ण नाही . येक शेतमाला ची हमी िक ंमत
शेतक याला िमळणे आव यक असत े. ही िकंमत ठरिवताना उ पादन खच व शेतकया चा
नफा िवचारात घ ेणे आव यक असत े मा या िक ंमती ठरिव या नस याम ुळे
शेतमाला या िक ंमतीम य े मोठ्या माणात चढ उतार होतात . शासक य तरावर
शेतमाला या हमी िकंमती ठरिव याकड े दुल झाल े अस याम ुळे शेतकया या आिथ क
िवकासावर िवपरीत प रणाम होत आह े.
३.२.११ सहकारी े ा या िवकासाकड े दुल :
आप या द ेशात सहकारी े ा या िवकास घडव ुन आण यासाठी मा ठरािवक कालख ंडात
मोठ्या माणा त भर दे यात आला सहकाया या मा यमात ुन ामीण िवकासाला मह व
दे यात आल े. मा काला ंतराने सहकारी े ात मोठ ्या माणात राजक य े ाचे
अिधक फायद े राजक य य क घ ेऊ लाग या प रणामी सहकारी े ाची अवनती झाली
शासनान े सहकारी े ा या िवकासाला ो साहन िदल े असाव े तरी सहकारा या िनकोप
िवकासाकड े दुल झालल े िदस ून येते. munotes.in
Page 37
ामीण िवकासाकड े झालेले दुल आिण सदय:ि थती
37 अशा कार े िनयोजन कालख ंडाम य े ामीण िवकासा या मह वा या घटका ंकडे यो य
माणात ल िदल ेले िदस ून येत नाही . या े ा या िवकासासाठी मोठ ्या माणात
आिथ क तरदूत कर यात आली . मा ाचार व ृ ी वाढ याम ुळे कायम व पी व
दज दार िवकासाकड े दुल झाल ेले िदसून येते.
आपली गती तपासा .
िनयोजन कालख ंडात ामीण िवकासाकड े झाले या द ुल ावर भा य करा .
सारांश:
वरील िवव ेचनाव न अस े ल ात य ेते क िनयोजन का ळात ामीण भागाकड े दुल
कर यात आल ेले िदस ुन येते मा ा ामीण भागाचा िवकास कर यासाठी लोकाचा
आिथ क िवकास करण े, शेतीचा िचर थायी िवकास , जोडध ंदया प ुरक यवसाय
रोजगाराची उपल धता पा याची सोय, नैसिग क साधन स ंप ीचा िवकास बाजारप ेठेचा
िवकास इ गो ीकड े ल िद यास ामीण भागाचा िवकास होव ु शकतो .
३.३ ामीण िवकासाची सदयि थती :
भारतात ामीण िवकासाला िनय ेाजन कालख ंडा पास ुन िवश ेष मह व द े यात
आले ामीण भागा तील मह वा या िवभागासाठी व घटका ंसाठी प ंचवािष क योजन ेत व
येक वषा या अ ंदाजप कात िवश ेष तरद ुत कर यात आली . िविवध कारच े
ु ीकोन व िवकासाची य ुहरचना ठरव ुन अन ेक कार या काय माची अ ंमलबजावणी
देखील झाली तरी स ु ा आज प य त ामीण िवकासाच े उि सा य हाव ु शकल े
नाही. आज ामी ण िवकासाची सदयि थती काय आह े? ते पुढील म ु याव न प
करता य ेईल.
३.३.१ कृषी िवकास :
देशातील श ेती यवसाय िवकासासाठी पिह या प ंचवािष क योजन ेपासुन ते बारा या
पंचवािष क योजन ेपय त िवशेष तरद ुत कर यात आली होती . अ प, अ य प व म यम
भुधारका ंसाठी अन ेक व पा या योजना आख यात आ या . यामुळे थोड्याफार
माणात क ृषी उ पादनात वाढ झाली . मा याचा फायदा काही ठरािवक िवभागातील
शेतक यांनाच झाला . यामुळे आज सु ा बह स ं य श ेतकया ची श ेती ही पार ंपा रक
प तीची व कायम व पी कोरडवाह व पाची आह े. यामुळे या या प रणाम क ृषी
उ पादनावर होऊन उ प न व खच या म ेळ न बस यान े शेतकया ना आ मह या करा या
लागतात . या स ंदभा त महारा ातील िवदभ व मराठवा डा श ेतकया ना बोलक े उदाहरण
देता येईल.
३.३.२ िसंचन स ुिवधा :
शेती े अिधक माणात ओिलताखाली आणुन बारमाही श ेतीला ो सा हन द े यासाठी
म य व मोठ ्या धरणा या बा ंधकामासाठी िनयोजन काळात मोठ ्या माणात तरतुद
कर यात आली . लघुिसंचन योजना ंना ामीण भागात ाधा य द े यात आल े. मा munotes.in
Page 38
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
38 िसंचनाच े उि प ूण करता आल े नाही. स याद ेखील एक ूण शेती े ापैक फ ३६%
े ाला बारामाही पाणी प ुरव या या स ुिवधा आह ेत. बाक च े सव े कोरडवाह
व पाचे आह े. हणज ेच स य ि थतीत िस ंचनाचा िवकास समाधान कारक झाल ेला
नाही.
३.३.३ िवदय ुत िनिम ती :
उदयोगा या िवकासासाठी िवदय ुत पुरवठा हा घटक मह वाचा मानला जातो . िवजे या
घरगुती वापराबरोबर श ेतीसाठी िवदयुत पुरवठा आिण औदयोिगककरणासाठी िवदय ुत
पुरवठा आव यक असतो हण ून िनयोजन कालख ंडात स ु वातीपास ून िवदय ुत िनिम तीवर
भर द े यात आला . िवदयुतिनिम तीम य े वाढ द ेखील झाली . मा ामीण भागातील
वाढती िवज ेची मागणी प ूण होऊ शकली नाही . उलट स ंगी िवज ेची सम या वाढत
गेली याम ुळे ामीण भागातील यवसायावर या ंच िवपरीत परीणाम होत आह े. हणज े
ामीण िवकासात िवदय ुत पुरवठा हा घटक जरी मह वाचा असला तरी . या बाबतची
स प रि थती फारशी समाधानकारक नाही .
३.३.४ दळणवळण यव थ :
ामीण भागत आध ुिनक त ं ानाचा सार कर यासाठी द ेशभरातील जलदगतीन े सा रत
कर यासाठी द ळणवळणा या बाबत य ेक गावात इ ंटरनेट सुिवधा द े याच उिद
िनयोजन कालख ंड ठेव यात आ ली. मा ह े उि प ूण होऊ शकत नाही. स ि थतीत
दळणवळणाची जी यव था ामीण भागात उपल ध आह े ती यव था फारशी काय म
असल ेली िदस ून येत नाही .
३.३.५ वाहत ुक यव था
वाहतुक यव थ ेत स ुधारणा क न सव खेडी शहराना जोड याच े उिद िनयोजन
कालख ंड ठेव यात आल े. िकमान गरजा ि कोनात ून ामीण भागात गावा ंना जोडणार े
र या ंचे जाळे िनमा ण कर यावर भरा द े यात आ ला. बह तांशी गावाम य े शहारा ंना
जोडणार े र त े िनमा ण झाल े. मा स याि थतीत द ेखील अन ेक गाव े र यापास ून वंिचत
असल ेली िदस ून येतात. या गावासाठी र त े वाहत ूक सुिवधा िनमा ण कर यात आली
आहे. अशा गावातील र त े अितशय िनक ृ दजा चे आहेत.
३.३.६ आरो य स ुिवधा :
ामीण भगातील य ेक नाग रकाला आरो या या स ुिवधा हो यासाठी आरो य
सुिवधांची य ं णा शासनान े िनमा ण केली. २००० साला पय त सवा साठी आरो य ह े
उि य ठ ेव यात आल े होते. आरो यिवषयक िविवध काय म रा ीय काय म हण ून
घोिषत कर यात आल े. यासाठी , मोठया माणात आिथ क तरत ुद कर यात आली .
मा ामीण भागातील शासक य आरो य य ं णा स म नस याम ुळे आरो या या
सुिवधा व आरो याच े काय म यो य माणात ामीण समाजाला उप ल ध होत
नाही. हणून स या प रि थतीत द ेखील आरो या या सम या ामीण भागात असल ेली
िदसून येते. munotes.in
Page 39
ामीण िवकासाकड े झालेले दुल आिण सदय:ि थती
39 ३.३.७ दुब ल घटकाचा िवकास :
ामीण भागात आिथ क व सामािजक समानता िनमा ण कर यासाठी द ुब ल घटका ं या
िवकासावर ल क ि त कर यात आल े. दुब ल घटका ं या िवकासासाठी प ंचवािष क
योजना ं या मा यमात ून वत ं काय माची िनिम ती कर यात आली मा द ुब ल
घटकापय त या काय माचा लाभ पाहचल ेला नाही . ामीण भागातील स म
कुटुंबीयानीच अशा काय माचा लाभ घ ेतला याम ुळे स ि थतीत द ेखील जव ळजवळ
३०% कुटुंब दा र र ेषेखाली जीवन जगत आह ेत कुपोषणाची साम या ामीण भागात
मोठया माणात आह े.
३.३.८ रोजगार िनिम ती :
ामीण भागात क ेले जाणार े बह ता ंशी यवसाय ह ंगामी व पाचे आह ेत याम ुळे
िविश ह ंगामात ामीण भागात मोठया माणा त रोजगार िनिम ती होत े मा इतर भागात
बेरोजगारीची मोठी सम या असत े. हणज े ामीण भागात रोजगार िनिम ती कर यासाठी
अनेक रोजगार िनिम ती या काय माची आखणी व अ ंमलबजावणी कर यात आली . मा
ता पुर या व पाचा रोजगार िनिम ती या काय माची स ु वात अ ंमलबजावणीतील दोष व
चूक चा मागा ने हाता ळणी याम ुळे मोठ्या माणावर रोजगार िनिम ती होऊ शकत नाही .
ामीण भागातील मया िदत यवसायाम ुळे रोजगाराची सत या िदवस िदवस वाढीत
असल ेली िदस ून येते. हणून स ि थतीत द ेखील कायम व पी रोजगार िनिम ती बाबत
प रि थती समाधानकारक नाही .
३.३.९ ामीण औदयोिगकरण :
दुसया पंचवािष क योजना का ळापासून ामीण औदयोिगक करणावर भर द े यात आला .
ामीण भागात उ पािदत हो णा या क या मालावर ि या करणार े उदयोग ामीण
भागात िनमा ण हा वे हे अपेि त होत े मा उदयोग िनिम तीसाठी आव यक असणारा
भांडवल प ुरवठा व म ूलभूत सुिवधांची कमतरता अस याम ुळे ामीण औदयोिगकरणात
फार मोठी गती साधता आली नाही . स यप रि थती द ेखील ामीण भागातील
अनेक कारची क चा माल ि या कर यासाठी शहरी भागात पाठिवला जातो .
३.३.१० सहकार े ाचा िवकास :
सहकारा या मा यमात ून ामीण भागातील उदयोगा ंचा िवकास साध यासाठी व द ुब ल
घटका ंची आिथ क िवकास सा ध यासाठी िनयोजनाम य े सहकारी े ा या िवकासावर
भर द े यात आला ए क िविश कालख ंडापय त सहकारी पतस ं थांची मोठया माणात
िनिम ती झाली . मा सहकारी े ात ाचार व ृ ी व राजक य प ा ंचा अवाजवी
ह त ेप याम ुळे सहकारी े ाची अधोगती होत ग ेली. अनेक सहकरी स ं था ब ंद पडू
लाग या स यप र ि थतीत या सहकारी स ं था अि त वात आह ेत. यापैक बह ता ंशी
सहकारी स ं था कमक ुवत व पा या आहेत. हणज ेच सहकारी स ं थाची प रि थती
समाधानकारक असल ेली िदस ून येत नाही . munotes.in
Page 40
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
40 एकंदरीत ामीण िवकासाची स यप रि थती पािह यावर मोठया माणात भा ंडवल खच
क न देखील अन ेक सम या ामीण भागात आह ेत यामुळे यापुढे ही ामीण िवकासातील
अनेक े ांवर िवश ेष भर द ेणे आव यक आहे.
३.४ सारांश
वरील िवव ेचनाव न अस े िदसून येते क ामीण भागाचा िवकास झाल ेला नाही . ामीण
िवकास कर यासाठी श ेतीचा िव कास, िसंचन स ुिवधा, दळणवळण यव था , वाहतुक
यव था , आरो य सोई , दुब ल घटका ंचा िवकास करण े, रोजगार िनिम ती, ामीण
औदयोिगक करण करण े, सहकारी े ाचा िवकास या सव घटका ंचा उपल धता क े यास
ामीण भागाचा िवकास हो यास मदत होईल .
३.५ वा या य
१) भारतातील िविवध प ंचवािषक योजना का ळात ामीण िवकासाकड े झाल ेले दुल
प करा .
२) भारतातील ामीण िवकासा या स यप रि थतीच े प र ण करा .
३.६ संदभ सूची
१) ा. िव ल सोनट क े
ा. देवराव मनवर , आिथ क वृ दी आिण िवकास
शेठ पि लक ेशन-मुंबई - जून२०१४
२) कै. डॉ.स. ी.मु. देसाई भारतीय अथ यव था
डॉ. सौ. िनम ल भाल ेराव िनराली काशन प ूणे जूलै २०१५
munotes.in
Page 41
41 ४
सहकारी े ाचा िवकास
घटक रचना :
४.० उि य े
४.१ तावना
४.२ सहकाराचा अथ
४.३ सहकारी स ं थांची वैिश ्ये
४.४ सहकारी पतप ुरवठ्याचे कार
४.५ भारतातील सहकारी स ं थांची रचना
४.६ सहकारी च ळवळी या गतीचा आढावा
४.७ सहकार आिण ामीण िवकास आ ंतर स ंबंध
४.८ सहकाराच े िविवध फायद े
४.९ सारांश
४.९ वा याय
४.१० संदभ ंथ
४.० उि य े
१) सहकाराचा अथ समजाव ून घेता येईल.
२) सहकारी स ं थांची वैिश य े अ यासता य ेतील.
३) सहकारी पतप ुरवठ्याचे कार सा ंगता य ेतील.
४) भारतातील सहकारी स ं थांची रचना समजाव ून घेता येईल.
५) सहकारी च ळवळी या गतीचा अ यास करता य ेईल.
६) सहकार आिण ामीण िवकास आ ंतर स ंबंध अ यासता य ेईल.
७) सहकाराच े िविवध फायद े अ यासता य ेतील.
munotes.in
Page 42
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
42 ४.१ तावना
सहकारी च ळवळीची स ुरवात सव थम इ ं लंडम य े झाली . इं लंडम य े १७६० पासून
औ ोिगक ा ंतीची स ुरवात झाली. यामुळे तेथील उ पादन , यापार , वाहतूक यम य े चंड
माणात वाढ झाली होती .मा याचबरोबर त ेथे हजारो कामगारा ंची िप ळवणूक होत होती .
एकूणच काय तर भा ंडवलाशाही म य े अनेक दोष होत े. या का ळात सामा य माणसा या
क याणाचा िवचार करणार े िवचारव ंत होत े. या क प क व द ुर ी िवचारव ंतांनी
भांडवलशाहीतील दोषात ून माग काढ यासाठी य न क ेले. यातूनच सहकरी च ळवळ व
सहकारी स ं थांची क पना प ुढे आली .
'रॉबट ओव ेन' या उदारमतवादी उ ोगपतीन े कामगारा ं या प रि थ तीत स ुधारणा घडव ून
आण यासाठी अनेक य न क े याचे िदसत े. हणून 'रॉबट ओव ेन' यांना आध ुिनक
सहकारी च ळवळीचा जनक हण ून ओ ळखले जात े. भारताला मा सहकारी चळवळीची
ेरणा जम नीकड ून िम ळाली आह े. जम नीत थम 'रफेसन' या ग ृह थान े सहकारी
पतपेढ्यांची च ळवळ सू केली होती . भारतातील ामीण पतप ेढ्या या धरतीवरच
काढ यात आ या .
भारतात सव थम १९०४ म ये सहकारी पतप ेढ्यांचा कायदा पास कर यात आला .
१९०४ या काय ात िबन कजा ऊ स ं थांना थान न हत े. तसेच सहकारी स ं थांवर
िनयं ण ठ ेवून या ंना भा ंडवल प ुरिव याची ही यात सोय न हती . हे दोष द ूर क न सहकारी
चळवळ अिधक यापक कर यासाठी १९१२ चा सहकारी स ं थांचा कायदा पास कर यात
आला . या काय ा वय े खरदी िव , उ पादन , िवमा व घर े इ. सेवा पुरिवणा या सहकारी
सं था ही मा य कर यात आ या . १९१२ या काय ा नुसार सहकारी स ं थां या
रिज ारकड े सहकारी स ं थांची न दणी व पाहाणी कर याच े आिण या ंचा सार कर याच े
काम द े यात आल े. यामुळे सहकारी स ं थांची स ं या व सभासद स ं येम ये मोठी वाढ
झाली. या गतीचा आठावा घ े यासाठी सरकारन े 'म@कलागन सिमती ' नेमली होती . या
सिमतीन े आपला अहवाल १९१५ म ये सादर क ेली. या सिमती या िशफारसीन ुसार
१९१९ म ये 'सुधारणा कायदा ' नावाचा कायदा पास क ेला. या काय ाम ुळे सहकार
हा िवषय क सरकार कड ून रा य सरकार या अख या रत आला तस ेच सहकारासाठी
वेग या मं ालयाची तरत ूद कर यात आली .
https://na vpradesh.com
munotes.in
Page 43
सहकारी े ाचा िवकास
43 ४.२ सहकाराचा अथ व या या
१) सहकार हा को -ऑपरेशन या इ ं जी श ं दाचा मराठी प रभािषक श द अस ून तो को -
ऑपरेटी या ल ॅटीन श दापास ून बनल ेला आह े. CO या अथ सह आिण Opereri याचा
अथ काम करण े. सहकाराची क पना मानवा या इितहासाइतक ज ुनी आह े. िशकारी
अव थ ेपासून ते आधूिनक का ळापय तचा िवचार क े यास न ैसिग क भावन ेने य एक
येतात व अडचण या व ेळी मदत करतात . एकमेकां या श ेतीत सावड घाल याची
हणज ेच मोबदला न घ ेता काम कर याची प त ाचीन का ळापासून भारतात सव
िस आह े.
या या :
१) ी. वैकुंठलाल म ेहता या ं या मत े - सहकार ही एक यापक च ळवळ असून याम य े
समान गरजा असल े या य समान आिथ क उ ी ा ं या प ुत तेसाठी व े छेने संघिटत
झाले या असतात .
२) भारत सहकार कायदा (१९१२ ) - सहकारी त वान ुसार आप या सभासदा ंचे
आिथ क िहतस ंवध न करणारी स ं था हणज े सहकारी स ं था होय .
आपली गती तपासा :
सहकाराची स ंक पना प करा .
४.३ सहकरी स ं थांची वैिश ्ये
सहकारी स ं थांची म ूख वैिश ्ये पुढील माण े आहेत.
१) चिलत सहकारी स ं थे या काय ान ुसार सहकारी स ं थेची न दणी होण े आव यक
आहे.
२) सहकारी स ं थेची थापना कर यासाठी कमीत कमी दहा सभासद आव यक
असतात .
३) सहकारी स ं थेचे सभासद व ऐि छक असत े.
४) सहकारी स ं थेचे यव थापन लोकशाही प तीच े असत े. एक य एक मत (One
Man One Vote ) या त वान ुसार सहकारी स ं थेचे काय चालत े.
५) सभासदा ंचे िहत ल ात घ ेणे हे सहकारी स ं थेचे मूख उि अस यान े नफा कमिवण े
हा सहकारी स ं थेचा उ ेश नसतो .
आपली गती तपासा :
सहकारी स ं थेची वैिश ्ये िलहा . munotes.in
Page 44
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
44 ४.४ सहकारी पतप ुरवठा कार
भारतीय श ेतीला िविवध कार या कज पुरवठ्याची आव यकता अस यान े शेतीला
कज पुरवठा कर णा या अनेक सहकारी स ं था काय रत आह ेत. सहकारी कज पुरवठ्याचे
तीन कार पडतात .
१) अ पकालीन कज पुरवठा - (साधारणपण े ३ ते १५ मिह यापय त)
२) म यमकालीन कज पुरठा - (१५ मिहने ते ५ वष कालावधी पय त)
३) दीघ कालीन कज पुरठा - (५ वष ते २० वष कालावधी पय त)
४.५ भारतातील सहकारी स ं थांची रचना भारतातील सहकारी स ं था रा य सहकारी स ं था िज हा म यवत सहकारी अिधकोष ाथिमक सं था भुिवकास
अिधकोष बह उ ेिशय
सहकारी स ं था ाहक सहकारी सं था सहकारी खरेदी िव स ं था शेतक िबगर शेतक कजा ऊ िबनकजा ऊ कजा ऊ िबनकजा ऊ munotes.in
Page 45
सहकारी े ाचा िवकास
45 वरील आराखडयाव न भारतातील सहकारी स ं थां या रचन ेची क पना य ेते.
वरील माण े शेतक यांना शेतीकरीता पतप ुरवठा क ेला जातो .
आपली गती तपासा :
भारतातील सहकारी स ं थांची रचना प करा.
४.६ सहकारी च ळवळी या गती या आढावा : (Review of the
progress of Co -Operative Movement after independence in
India )
सहकारी च ळवळी या स ंदभा त कु फ या ंनी सहकारान े आळशी माणसा ंस उ ोगी बनिवल े.
उधळप ी कर णा या स संचयी बनिवल े. दा बाजाराला स ुधारल े आिण अिशि त माणसा ंस
वाच यास आिण िलही यास व ृ केले. असे गौरो ार काढल े आह ेत. या उ दारा या
आधार े भारतीय सहकार च ळवळी या गतीचा आढावा खालील माण े घेता येईल.
१) ामीण जीवनाच े पुन जीवन व सवा गीण िवकास :
वातं यो र का ळातील भारतासमोरी ल प रि थतीचा िवचार क न ामीण भागा या
िवकासासाठी सहकारी स ं थांना िवश ेष मह व िनयोजना या का ळात दे यात आल े.
ामीण भागाचा िवकास फ सरकारी मदतीन े न करता ामीण भागातील जनत ेची भूिमका
मह वाची रहावी या उ े यातून वात ं यो र का ळात सहकारी च ळवळीचा िवचार कर यात
आला . ामीण भागातील समाजजीवनाच े पुन जीवन आिण ामीण भागाचा सवा गीण
िवकास ही क पना साकार कर या या ीने य न कर यात आल े. सरकारन े ामीण
भागा या िवकासासाठी सहकारी स ं थां या मा यमात ून अ पकालीन , म यम व
िदघ कालीन कज पूरवठा क ेला आह े. गरजू य ना या ं या गरज ेनुसार कज प वठा क ेला
जाऊन या ं या गरज ेची पूत ता केली जात े.
सहकारी प ुरवठ्याची रचना रा य सहकारी ब ँक (िशखर ब ँक) िज हा म यवत सहकारी ब ँक ाथिमक सहकारी ब ँक शेतकरी munotes.in
Page 46
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
46 २) िवकासाच े भावी मा यम :
भारता या आिथ क िवकासात सहकारी च ळवळ हे िवकासाच े मा यम मान यात आल े.
सहकार हा भा ंडवलशाही आिण समाजवा द यांना जोडणारा स ुवण म य अस े समज ून
वेगवेग या े ात सहकारी स ं यां या महारा रा य िनयोजनातील सहकारी िवभागाचा
वाटा. पुढील माण े प करता य ेईल.
को क मा ंक ३.१ महारा रा य िनयोजनातील सहकारी िवभागाचा वाटा .
Five Year Plan
Period Ex penditure Maharashtra State
Expenditure Co-Operative Dept . Percentage
2nd Plan (1956 -61) 266.30 8.36 3.14
3rd Plan (1961 -66) 434.73
(63.25) 24.40
(191.86) 5.61
4th Plan (1969 -74) 1,004.51
(131.06) 60.14
(146.47) 5,991
5th Plan (1974 -79) 2,660.13
(164.82) 64.50
(7.25) 2.42
6th Plan (1980 -85) 6,538.24
(145.78) 147.38
(128.49) 2.25
7th Plan (1985 -90) 10,454.90
(59.90) 148.89
(1.02) 1.42
8th Plan (1992 -97) 18,520.00
(77.16) 263.00
(76.64) 1.42
9th Plan (1997 -
2002 ) 63.056.00
(240.47) 478.58
(81.97) 0.77
2002 -2003 11,135.37
(-82.34) 28.83
(-94.14) 0.91
2003 -2004 12,052.50
(8.23) 109.99
(281.51) 0.91
2004 -2005 10,020.0
(-16.86) 543.74
(394-35) 5.43
Source : Co-operative at a Glance in Maharashtra , 2005 . Commissioner
for Co -operative & Register of Co -operative sicieties , Maharashtra
State , Pune .
को क मा ंक १ म ये सहकारी िवभागाचा महारा ा या िनयोजनातील द ुस या पंचवािष क
योजन े पासून (१९५६ -१९६१ ) िह सा ३.१४ ट के व न सन २००४ -२००५ म ये तो
५.४३ ट के इतका वाढला आह े. याव न िनयोजना या कालख ंडात महारा ातील
सहकारी च ळवळी या गतीचा आढावा घेता येतो.
munotes.in
Page 47
सहकारी े ाचा िवकास
47 को क . ३.२ महारा ातील सहकारी च ळवळ ची गती
Progress of the Co -operative Movement in Maharashtra
(Membership in Lack and Rs .in crore )
Items 1961 1971 1981 1991 2001 2005 2006 2007
No.of
Societies
सहकारी सं थांची
सं या 31565 426029
(34.96) 60747
(42.69) 104620
(72.22) 158016
(54.04)
184390
(1669 ) 192797
(4.56) 200740
(4.12)
No. of
Members
सभासद सं या 42 86
(104.76) 148
(72.09) 270
(82.43) 430
(59.26) 458
(6.51) 464
(1.31) 476
(2.58)
Share
Capital भाग
भांडवल of
Which
Govt . 53
8 238
(349.05)
39
(387.50) 600
(152.10)
105
(169.23) 1957
(226.16)
385
(266.66) 7560
(286.30)
1150
(198.70) 11186
(47.96)
1646
(43.13) 12329
(10.22)
2367
(43.80) 125.65
(1.91)
2435
(2.87)
Own Funds
वमालक चा
िनधी 73 345
(372.60) 1207
(249.85) 3935
(226.01) 17770
(351.58) 31626
(77.97) 34665
(9.61) 36366
(4.90)
Deposit ठेवी 76 315
(314.47) 1939
(515.55) 11048
(469.78) 74462
(573.98) 110943
(48.99) 109635
(-1.17) 99792
(8.97)
Working
Capital खेळते भांडवल 326 1490
(357.05) 5210
(249.66) 24713
(374.34) 134441
(444.01) 179502
(33.52) 200265
(11.56) 202207
(0.97)
Loans
Advance
आगाऊ कज 95 348
(266.31) 1116
(220.68) 6300
(264.51) 43392
(588.76)
62592
(84.24) 61186
(-2.24) 82450
(34.75)
Audit
Classific -
ation
A
B
C
D 3110
10921
7515
3088 3600
12343
16122
3886 3671
11670
18854
3477 4966
13581
17058
862 N.A.
N.A.
N.A.
N.A. 6068
15437
12746
3654 6420
14251
15269
4129 5457
12884
13777
3739
Not
Classified 291 865 774 4006 N.A. 1185 912 833
Not
Audited - 5787 22301 67747 N.A. 104619 104400 11171 0
Not Due of
Audit - - - - N.A. 2199 4744 3542
Source : Co-operative Movement at a Glane in Maharashtra , 2007 .
Commissioner for Co -operation & Register of Co -operative Societies ,
Mahaeashtra State , Pune .
को क मा ंक ०२ व न महारा ातील सहकारी च ळवळी ची गती दश िवली आह े.
१९६१ ते २००७ पय त सहकारी स ं थां या थापन ेत तस ेच सभासद स ं येत ल िणय
वाढ झाल ेली िदस ून येते.
munotes.in
Page 48
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
48 को क . ३.२ महारा ातील सहकारी च ळवळीची गती
Sectorwise Numbers and M embers of Co -operatives Societies .
Items 1961 1971 1981 1991 2001 2005 2006 2007
I.No of
Agril .
Member 21438
22.55 20453
38.83
(72.19) 18605
64.47
(66.03) 19597
90.07
(39.71) 20585
114.96
(27.63) 21124
119.81
(4.04) 21195
122.62
(2.34) 21271
124.28
(1.35)
II. Non
Agril .
Credit Stys -
Members 1631
10.87 2966
(81.85)
24.38
(124.28) 5477
(84.66)
37.59
(54.18) 11293
(106.19)
93.02
(147.46) 22014
(94.23)
184.68
(98.54) 26147
(18.77)
192.56
(4.26) 26197
(0.17)
202.28
(5.15) 26631
(1.68)
200.27
(-0.99)
III.Marketi
ng
Socoeties
Members 344
1.41 410
(19.18)
2.82
(100.0) 423
(3.17)
4.71
(67.02) 931
(120.09)
7.47
(58.60) 1115
(19.76)
8.40
(12.45) 1314
(17.84)
10.76
(28.09) 1380
(5.02)
11.05
(2.69) 1451
(5.14)
16.72
(51.31)
IV. No.
Productive
Enterprises
Members 4306
3.23 6810
(58.15)
9.59
(196.90) 14327
(110.38)
21.24
(121.48) 28980
(102.27)
41.49
(95.34) 39070
(34.80)
63.39
(52.78) 41699
(6.73)
67.70
(6.80) 42892
(2.86)
68.63
(1.37) 44401
(3.52)
71.33
(3.93)
V. No.
Social
societies
Members 38466
3.94 11964
(211.07)
10.3
(163.45) 21915
(83.17)
19.99
(92.58) 43819
(99.95)
34.12
(7068 ) 75232
(7169 )
58.79
(72.30) 94106
(25.08)
67.39
(14.63) 101139
(7.47)
60.57
(-10.12) 106986
(5.78)
63.01
(4.03)
VI. Total
Societies
Members 31565
42 42603
(34.97)
86
(104.76) 60747
(42.69)
148
(72.09) 104620
(72.22)
266.17
(7973 ) 158.016
(51.04)
430.22
(61.65) 184390
(16.69)
458.22
(6.51) 192797
(4.56)
465.15
(1.53) 200740
(4.12)
475.61
(2.15)
Source : Co-operative Movement at a Glance in Maharashtra , 2005 .
Commissioner for Co -operation & Register of Co -operative Societies ,
Masharashtra State , Pune .
को क मा ंक -३ इ.स. १९६१ पासून े िनहाय सहकारी स ं थांची सं या व
सभासद स ं या दश िवली आह े.
१) सरकार आिण सहकार या ंचा सहस ंबध : सरकार आिण सहकार याम य े अितशय
िनकट संबंध आह े. वातं यपुव काळात सहकारी स ं था या सरकार या ेरणेने आिण
िनयं ण खाली थापन कर यात आ या . परंतु वात ं यो र का ळात सरकारन े
सहकारी स ं थांना आिथ क ्या स म कर या या ह ेतुने पुरेसे आिथ क साहा य
दीले. पया याने सरकार या मदतीवरच सहकाराचा िवकास झाला . परंतु सरकार ज ेथे
काय क शकत न हत े, तेथे सहकारी स ं था या मा यमात ून सरकारन े काय
कर याचा य न क ेला हण ून सहकार व सरकार या ंचा मह वाचा स ंबंध थािपत
झाला आह े.
२) सहका र स ं था आिथ क ट्या स म करण े : वातं यो र का ळातील चौ या
पंचवािष क योजन े नंतर सहकारी स ं थांना आिथ क ्या स म कर यावर भर
दे यात आला होता . सहकारी स ं थांची गती आिण वकास आिथ क ्या स म
करणे आिण या स ं थांचे सरकार वरील अवल ंबून राह याच े माण कमी कर याचा
य न या मा यमात ून केली गेला.
३) िविवध कार या सहकारी स ं थांची थापना : सहकारी स ं था हणज े ामीण
पतपुरवठा स ं था अस े वात ं यपूव क ाळातील सहकारी स ं थांचे मूख व प
होते. वातं यो र का ळात िवचार क े यास पतप ुरवठा, कृषी आिण ग ैरकृषी, शहरी munotes.in
Page 49
सहकारी े ाचा िवकास
49 आिण ामीण आिथ क ्या कमक ूवत वगा या सहकारी स ं था अशा िविवध
कार या सहकारी स ं थांची िनिम ती वात ं यो र का ळात झाली आिण स ंबंिधत
े ात या स ं थांनी मोलाच े अतुलनीय काय केले.
४) सहकार िश ण व िश णावर भर : सरकारन े वात ं यो र का ळात सहकारच े
िश ण आिण िश णासाठी िशखर स ं थेचा दजा िदला . अनेक िव ािपठ े आिण
महािव ालयीन अ यास मात सहकार हा िवषय समािव कर यात आला . महािव ालय
आिण िव ापीठात ाहक सहकारी भा ंडारा या थापन ेस ो साहन िदल े. अनेक
शै िणक स ं थांम ये ाहक सहकारी भा ंडारे काय रत आह े.
आपली गती तापासा -
सहकारी च ळवळी या गतीचा आढावा या .
४.७ सहकार आिण ामीण िवकास आ ंतरसंबंध
समाजातील आिथ क ्या द ुब ल घटका ंना स ंघिटत कर याच े आिण या ं या
संघिटत य ना ं ारे यांचा आिथ क िवकास आडव ून आण याच े भावी मा यम
सहकार आह े. भारतात ाद ेिशक िवकासात असमतोल िवषमत आढ ळून येते. ामीण
भागा या त ुलनेत शहरी भाग आह े. उ पादन आिण स ेवा े ाचा िवकास आिण
सार शहरी भागात झाला आह े. ामीण भागात श ेती आिण त सम ाथिमक
े ातील यवसाय अि त वात आह ेत. कालबा उ पादन त ं आिण भा ंडवलाची
कमतरता या कारणा तव श ेती यवसायाची उ पादकता , उ पादन आिण उ प न कमी
आहे. ७२ ट के शेतकरी अ प , अ य प आिण िसमा ंत भूधारक अस यान े यांची श ेती
िनवा ह श ेती या व पाची आह े. या यती र भ ुिमिहन श ेतमजूरांची स ं या च ंड
आहे. औ ोिगकरणा या ि येनंतर ामीण भागातील पार ंपा रक कारािगरा ंची
प रि थती ब ेताची आह े. हणज ेच ामीण भागातील बह स ं य सम ुदाय
आिथ क ट्या द ुब ल घटक या सदराखाली आह े. िकंबह ना भारतातील सहकारी
चळवळीचा १९०४ साली उ म ामीण भागातील श ेतक यां या कज बाजारीपणा या
सम य ेवरील भावी उपाययोजना हण ूनच झाला होता . सहकारी स ं था व सहकारी
चळवळी या मा यमात ून भारतातील ामीण िवकासा या ि य ेला चालना िम ळाली आह े.
समाजातील आिथ क ्या कमक ूत असणार े मि छमार , शेतमजूर, भूिमहीन
शेतकरी , ामीण कामगारा ंना आिथ क स ंर ण िम ळाले आह े.शेतक यांना या ं या
शेतमालास यो य भाव िम ळत नाही . समाजातील व ैमन य कमी होत आह े.िहंसक
मागा चा अवल ंब न करता समाजाम य े मुलभूत व पात समािजक व आिथ क बदल
घडवून आणण े श य झाल े आह े.आळशी माण ूस उ ोगी बनण े, खिच ताला बचतीची
सवय लावण े, म यपीन े आप या वत नात स ुधारणा घडव ून आणण े, िनर रा ंना
िलही यास व वाच यास िशकण े ही सव प रि थती ामीण िवकास व सहकारा ंची
आहे. सावकारा या कचाट ्यातून गरीब श ेतक यांना व मि छमारा ंना सोडिव याच े यांना
िवकासािभम ूख कर यात सहकारी स ं था द ेशात या िविवध भागात यश वी झाल े या
आहेत. munotes.in
Page 50
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
50 आपली गित तपासा -
१) सहकार आिण ामीण िवकास या ंतील सहस ंबंध प करा .
४.८ सहकारी च ळवळीचे फायद े
महारा ात मा . ी. धनंजयराव गाडगी ळ, ी. वैकुंठभाई म ेहता आिण प ी
िव लराव िवख े पाटील या ंनी सहकारा या मा मात ून उ ोग े ाचा पाया रचला .
१९४९ साली वरा सहकारी साखर कारखा या या मा यमात ून उ ोग े ाचा पाया
रचला . १९४९ साली वरा सहकारी साखर कारखा याची स वात झाली . दु काळी
भागांतील लौिककाथा नी अिश ीत श ेतकया ने महारा ाला न ह े देशाला व ेगळी िदशा
दाखिवली .
अनेक वष या सहकारा या मा यमात ून ामीण भागाचा कायापालट हायला स ुरवात
झाली. सहकारा या मा यमात ून जोड यवसाय असल े या द ुधा या ध ं याला
मेहसाणा या सहकारी ड ेअरीन े वेगवेग या पातळीवर न ेऊन ठ ेवली. ितचा पाठप ुरावा
सहकाराचा पाया घाल णा या महारा ान े क न सफ ेद ा ंती क न द ुधाचा महाप ूर
आणला . कु कुट पालन या जोड ध ं ाला बरकत आली आिण तो एक मुख यवसाय
झाला. अंडी आिण िचकन या मा यमात ून करोड ची उलाढाल होऊ लागली सहकारी
पतपेढ्या आिण काला ंतराने सहकारी ब ँका थापन होऊ लाग या . या मा यमात ून
अनेक छोट ्या उ ोगा ंना भा ंडवल िम ळ याची सोय होऊन अन ेक यवसाय भरभराटीला
आले.
समाजातील दिलत , उपेि त, दुल ि त समाजही या िवकासाची फ ळे चाखू लागला .
परीणामी श ेतीची स ुधारणा , उ पादन वाढ , दरडोई उ प नात वाढ , आव यक
गरजाची प ूत ता, भांडवल िनिम ती तस ेच रोजगार िश णा या स ुिवधा िनमा ण होऊ
शक या . प रसरा या िवकासाच े क साखर कारखाना ठरला . प रणामी िवख े
पाटला ं या सहकाया ने नगरिज हा , महारा रा य द ेशातील अन ेक भागातील सहकारी
साखर कारखानदारी उभी राहीली . ामीण अथ यव था भ कम झा यान े
िवकासापास ून वंिचत रािहल ेला हा भाग मोठी गती कर यात यश वी ठरला .
देशा या सामािजक , राजक य , आिथ क शै िणक व इतर े ात नावलौक क िम ळवणारे
अनेक सुपु ामीण भागात ून िनमा ण झाल े.
(अ) सहकारी च ळवळीचे आिथ क फायद े :
१) सहकाराम ुळे ामीण भागातील सावकारी प त ब ंद होऊन ामीण भागातील
जनतेला कमी दरान े कज पुरवठा कर यात य ेतो.
२) भारतीय अथ यव था ही सहकारा या मा यमात ून सू ब प तीन े िवकसीत
कर यात आली . ५० ते ६० ट के ामीण कज पुरवठा हा सहकारी
सं थां या मा यमात ून कर यात य ेतो. munotes.in
Page 51
सहकारी े ाचा िवकास
51 ३) ामीण भागातील सहकारी प तसं था - बँकाची थापना कर यात आ यान े
ामीण भागातील जनत ेला बचती या सवयी लाग या .
४) अनेक कार या लघ ु व कुिटरो ोगा ंम ये सहकारी े ाचाच भाव िनमा ण झाला .
अनेक बल ुतेदार यवसाय करणा यां या यवसायाला सहकारी स ं थांम ये
पांतर झाल े आहे.
५) सहकारी स ं थांना कज देताना उ पादक काया लाच ाधा य िद यान े
कजा ला उिचत उपयोग होऊन श ेतक यां या उ प नात मोठ ्या माणात वाढ
झाली.
६) सहकार च ळवळीने देशात ह रत ा ंती घडव ून आण यास मदत क ेली.
शेती या िवकासासाठी मोठ ्या माणात य न क न श ेती िवकासाच े तं
लोकि य क ेले.
७) कृषीमाला या िवपणनातील दोष , शेतक यांची होणारी फसवण ुक आिण
िपळवणुक स पायब ंद हण ून क ृषी उ प न बाजार सिमती , खरेदी-िव स ंघ
थापन क न श ेतक यां या आिथ क उ नतीचा पाया घातला .
८) कृषी उ पािद त मालावर ि या करणार े अनेक उ ोग , साखर कारखान े सुतिगर या
इ यादीम ुळे ामीण िवकास आिण श ेतक यांचा आिथ क कायापालट झाला .
९) िविवध व त ुंमिधल भ ेसळ टाळणे, व तुची ग ुणव ा , वाजवी िक ंमत आिण
ाहका ंचे क या ण साध यासाठी ाहकभा ंडारा या मा यमात ुन जीवनाव यक
व तुं या िवतरणाम ुळे य चा आिथ क क याण आिण जीवनमान
उंचाव यास मदत झाली .
१०) सहकार च ळवळ ही सभासदा ं या आिथ क उ दारासाठी थापन झाल ेली
वयं फूत सहकारी च ळवळ अस यान े सभा सद ामािणकपण े िवकासासाठी
य न करतात .
११) सहकार च ळवळीचे कामकाज प ूण पणे लोकशाही प तीन े लोकशाही
त वावर चालत े, यामुळे आिथ क िप ळवणुक स पायब ंद बसतो . सभासदा ंना
यामुळे सव कारच े फायद े ा होतात .
१२) सभासदा ंचे आिथ क य ेय आिण िहत सा य क न घ ेत असताना वावल ंबन आिण
आिथ क काटकसर याबाबतच े सभासदा ंचे ान आिण आकलन वाढत े.
१३) सहकाराम य े दुब ल घटका ंतील य ची आिथ क िप ळवणुक टा ळ यासाठी
य न होतो , यासाठीच ही च ळवळ िनमा ण झाल ेली आह े.
१४) सहकार ही च ळवळ आहे, िवकास साधना ंचा वापर करत असताना
मिवभागणी आिण िवश ेषीकरण या ंम ये सम वय साधला जातो . munotes.in
Page 52
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
52 १५) खाजगी मालम ेचा कायम ठ ेवुन सहकारी स ं थां या मा यमात ुन आिथ क गती
करता य ेतो.
ब) शै िणक फायद े :
सहकार च ळवळीचे िश ण ह े मु य त व आह े. सहकार च ळवळीचे शै िणक
फायद े पुढील माण ेः
१) ामीण जनतेला वेगवेग या कारच े िश ण द े यात य ेतो.
२) जनतेला आिथ क बचत , काटकसर , सेवात व उि ा ंसाठी एक य ेऊन आिथ क
िवकास करावयाच े िश ण ा होत े.
३) सहकारा या मा यमात ून अन ेक स ं थांची िनिम ती कर यात आली . या ार े
िशि त कम चारी, गत वग िनमा ण हो यास मदत होत े.
४) सहकारा या मा यमात ून एक य ेऊन आिथ क िवकासासाठी य न कर याच े
आिण स ंघटीत होऊन अप ेि त य ेय गाठ याच े िश ण िश ण सहकाराम ुळे िमळते.
५) सहका र चळवळीमुळे सभासदा ं या आिथ क प रि थतीत स ुधारणा झा यान े यांना
यि म वाम य े (सामािजक दजा उंचाव यान े) बदल होऊन वावल ंबन, नैितकता ,
चा र य , काटकसरीच े िश ण ा होत े.
(क) नैितक आिण सामािजक फायद े :
सहकाराची च ळवळ ही नैितकत े या पायावर उभी आह े. यामुळे या चळवळीचे
पुढील फायद े मह वाच े आह ेत.
१) सहकार च ळवळीतील काय कत / सभासद या ंना स ेवा, बंधुता, एका मता आिण
सामुहीक जीवन जग याची जाणीव िनमा ण क न द े यात आली .
२) सहकारी स ं थेचे सभासद चा र यवान आिण सामा िजक जबाबदारीची जाणीव
असल ेला असतो . या िवचारात ून सामािजक आिण न ैितक पाया चांगला िनमा ण
झाला.
३) सहकार च ळवळी या सभासदा ंचा काटकसर , आिथ क वावल ंबन, एकमेकास
सहा य , सेवात व , बचतीची सवय इ . मुळे समाजाचा आिण पाया याने देशाचा
आिथ क व समािजक पाया मजब ुत हो यास मदत झाली .
४) समाजजीवनात प रवत न घडव ून आण याच े काम सहकार च ळवळीने केले.
५) सहकार च ळवळी या मा यमात ुन ामीण भागातील कलह , मतभेद, दूर क न
वैचा रक समानता इ . बाब वर समाज हा सामािजक व न ैितक ट ्या एकि त आला
आिण देशाचा पाया रच यात आला . munotes.in
Page 53
सहकारी े ाचा िवकास
53 ६) सहकार च ळवळीस राह न न ेतृ व करता य ेते. यामुळे समािजक ट ्या ने यांचे
मह व वाढत े.
७) सहकारी सं थे या गितमान न ेतृ वामुळे सभासदा ं या सामािजक सुधारणा ंना गती
िमळते.
ड) राजक य फायद े :
सहकार च ळवळ ही मुळातच लोकशाही चळवळ आहे. यामुळे लोकशाही या
चळवळीचे राजक य फायद े पुढील माण े -
१) सहकारी सं थाचा पाया हा लोकशाही यव थ ेवर अवल ंबुन असतो . यामुळे
लोकशाही णालीच े धडे सभासदा ंना सहकारी स ं थे या मा यमात ुन िमळतात.
२) लोकशाही मा यमात ुन स ेवर आल ेले काय कत मोठ्या माणात स ं थेम ये
असतील तर सहकारी च ळवळीचा िवकास याम ुळे होऊ शकतो .
३) राजक य य आिण स े या मा यमात ुन सहकारासाठी भरीव आिथ क तरतुद
क न या च ळवळीचा िवकास साधला जातो .
आपली गती तापासा :
सहकारी च ळवळीचे िविवध फायद े प करा .
४.९ सारांश
सहकारी च ळवळीचा उगम इ ं लंडम य े झाला असला तरी सहकार े ाने भारता या
वातं यो र कालख ंडात मह वाची भ ुिमका बजावली आह े.भारतात सव थम १९०४ ला
सहकारी पतप ेढ्यांचा कायदा पास कर यात आला . यानंतर भारतात सहकार िवषयक
अनेक कायद े केले व सिम या न ेम या ग े या.
सहकारात ून सामािजक द ुब ल घटक , शेतमजुर, अ पभ ुधारक श ेतकरी , ामीण कारागीर ,
यापारी या सवा चा आिथ क, सामािजक , शै िणक फायदा कर या ंचा य न क ेला.
भारतातील सहकारान े, कृषी े , औ ोिगक े , सहकारी म छीमार , पतसं था, बँका,
दु ध यवसाय , भांडार ग ृहे, या उ ोग इ यादी अन ेक े े पादा ा ंत क ेली
आहेत. परंतु अिलकडील काही वषा त सहकारी च ळवळीला अपयश आल े आहे.
४.१० वा याय
१) सहकारी च ळवळीची संक पना प करा .
२) सहकारी च ळवळीचा अथ व या या िलहा .
३) सहकारी च ळवळी या गतीचा आढावा या .
४) सहकार आिण ामीण िवकासाचा आ ंतर स ंबंध प करा .
५) सहकारी च ळवळीचे िविवध फायद े िलहा . munotes.in
Page 54
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
54 ४.११ संदभ ंथ
१) शहा पा - सहकाराचा िवकास , फडके काशन , दामजी बी . एच. - को हाप ूर,
फडके भवन , दुधाळी, को हाप ूर, जून - २००५
२) कायंदे - पाटील ग ंगाधर िव . - सहकार , चैत य प लीक ेश स नािशक -१३, १० जून -
२००६
३) महारा ाची आिथ क पाहणी - २००१ - २००२
४) सहकारीर पतरचना ,पुनरावलोकन १९९८ -९९
५) www .internet .website
६) www .cooperativemovement in India
७) www .cooperative movement in Maharashtra
सहकारी म छीमार स ंघटना
munotes.in
Page 55
सहकारी े ाचा िवकास
55 मिहला सहकारी स ंघ
सहकारी साखर कारखाना
munotes.in
Page 56
56 ५
सहकार े ाची अवनती
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ भारतातील सहकाराक रता न ेमले या िविवध सम या
५.३ सहकाराच े देशातील सकारा मक प रणाम
५.४ सहकारा या अवनतीची कारण े
५.५ सहकार च ळवळी या उिणवा द ूर करण साठी उपाय -योजना
५.६ सारांश
५.७ वा याय
५.८ संदभ ंथ
५.० उि े
१) भारतातील सहकारा या िवकासाक रता न ेमले या सिम या ंचा अ यास करण े.
२) सहकाराच े देशातील सकारा मक प रणाम अ यासण े.
३) सहकार च ळवळी या अवनतीची कारण े अ यासण े.
४) सहकार च ळवळी या उिणवा द ूर करण साठी उपाय -योजना स ुचिवण े.
५.१ तावना
भारतात िनयोजन का ळात सहकारी स ं थानी ल िणय गती साधली . सहकारी
सं थांची सव बाजूंनी गती झाली सहकारी स ं थांची स ं या, सभासद स ं था, खेळते
भांडवल, भागभा ंडवल, सहकारी ब ँका, पतपेढी इ यादी म य े वाढ घड ून आली प रंतु
ही वाढ क ेवळ सं या मक झाली ग ुणा मक वाढ झाली नाही . सहकारी स ं थांम ये
िनि य स ं थांचे माण अिधक होत े. सहकारी परप ुरवठा स ं थांनी मोठ ्या माणात
पतपुरवठा क ेला असला तरी श ेतक यांना होणा या परपुरवठ्यातील या ंचा िह सा
कमीच आह े. munotes.in
Page 57
सहकार े ाची अवनती
57 समाजातील द ुब ळ घटका ंचा िवकास , तळागाळातील लोका ं या उ नतीसाठी सहकारी
चळवळ सु झाली. भारतातील ामीण भागातील छोट े शेतकरी , शेतमजूर, ामीण
कारागीर , ोटे यापारी , यावसाियक या ं या आिथ क िवकासाला सहकारी च ळवळीने
हातभार लावण े अपेि त होते अशी अप े ा होती . हे उ ी े सा य े कर यात सहकारी
चळवळीला अपयश आल े. भारता या ामीण भागात जमीनदार व सावकारा ंचे वच व
रािहल े. तसेच सहकारी स ं थांकडून वेळेवर कज उपल ध होत नाही व अप ुरा कज पुरवठा
होतो. यामुळे भारतातील छोट े शेतकरी सावकाराकड ून कज घेणे पसंत करतात . प रणामी
भारतात श ेतक यां या आ मह य ेचे माण वाढल े आहे.
५.२ भारतातील सहकाराक रता न ेमले या िविवध सम या
वातं यपूव काळात व वात ं यो र का ळात नेमले या सिम या ं या यादी -
अ. . वष सिमती
१) १९२८ रॉयल किमशन ऑन ॲ ीक चर . ी आर . जी. सैर या.
२) १९५१ अिखल भारतीय ामीण पतप ुरवठा सिमती .
३) १९५७ मंडेल लालरी कायदा व िनयम सिमती .
४) १९५७ सर मालकम डािल ग सिमती .
५) १९५८ अ यास गट
६) १९५९ अ यास गट
७) १९६० सहकारी पतप ुरवठा सिमती (महेता सिम ती)
८) १९६१ अ यास गट
९) १९६१ ाहक सहकारी स ं था.
१०) १९६१ ी. आर.जी. सैर या सिमती .
११) १९६३ ी. ही. एस. महेता सिमती .
१२) १९६५ ी. एस. डी. िम ा सिमती .
१३) १९६६ ी. डी. जी. कव सिमती .
१४) १९६९ ी. यंक या सिमती .
१५) १९७१ ी. टी.ए. पै. किमशन .
१६) १९७२ ी. आर. जी सर ै या ब ँक ग सिमती .
१७) १९७३ सहकार अ यास गट munotes.in
Page 58
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
58 १८) १९७६ ी. आर. के. हजारी सिमती .
१९) १९७८ ी. माधवदास सिमती .
२०) १९८५ ी. अध नारी र सिमती .
२१) १९८७ ी. बी. वैक या सिमती .
२२) १९८९ ी. ए. एम. खुरगो सिमती .
२३) १९९१ ी. चौधरी ह काश सिमती .
२४) १९९२ ी. मराठे सिमती .
२५) १९९२ अ यास गट
२६) २००९ हाय पॉ वर किमटी ऑन कोऑपरेशन.
५.३ सहकाराच े देशातील सकारा मक प रणाम
भारतात १९०४ म ये सहकार े ात पतप ुरवठा च ळवळ सु झाली . १९१२ या
सहकारी काय ाम ुळे िबगर पतप ुरवठा े ातस ु ा सहकारी चळवळीचा िव तार
झाला.
सन १९१९ ते १९२९ या का ळात पतप ुरवठा स ं थांबरोबर िबगर पतप ुरवठा
सं थांची स ं या व ेगाने वाढली . सन १९३९ म ये दुसरे महाय ु स ु झा यान ंतर
सहकारी च ळवळी या जलद िवकासाला स ु वात झाली . भारतात वात ं य ा ीन ंतर
१५ माच १९५० ला िनयोजन म ंडळाची थापना झाली . १९५१ पासून भारतात
पंचवािष क योजना ंची काय वाही स ु झाली . भारतात पंचवािष क योजना ं या का ळात
सहकारी च ळवळी या िवकासाला उ ेजन द े यात आल े. यामुळे पतपुरवठा करणाया
सं थांची जलद गतीन े गती झाली . तसेच सहकारी खर ेदी-िव स ं था, सहकारी
ाहक स ं था, सहकारी ि या स ं था, सहकारी औ ोिगक स ं था, सहकारी भा ंडार
गृहे, सहकारी त वा वरील ग ुदाम यव था आदी कार या स ं थांची चा ंगली गती घड ून
आली .
सन २००१ -२००२ म ये भारतात एक ून ९५,६७०० ाथिमक पतप ुरवठा स ं था हो या .
या सं थांची १०० ट के खेडी यापली होती . याच माण े सहकारी ब ँका, भू-िवकास
बँका, रा यसहकारी ब ँका, नागरी सहकारी ब ँका, ाथिमक ाहक भा ंडार यािशवाय
घाऊक ाहक स ं था या ं यात ल िणय वाढ झाली . या अन ुषंगाने सहकारी
चळवळीचे भारतावर झाल ेले सकारा मक प रणाम जाण ून घेणे आव यक आह े ते पुढील
माण े-
munotes.in
Page 59
सहकार े ाची अवनती
59 सहकाराच े सकारा मक प रणाम -
१) रा िवकासा ला गती - सहकाराम ुळे रा ीय अथ यव थ ेतील क ृषी े ाचा अिधक
जलदगतीन े िवकास झाला आह े. कृषी े ां या िवकासाम ुळे रा ा या िवकासालास ु ा
गती ा झाली आह े. भारता या ीन े तर क ृषी अथ यव था फार मह वाची आह े.
२) रा ीय उ प न वा ढ - सहकार े ा या िवकासाम ुळे ामीण भागात क ृषीमालावर
आधा रत नवीन उदयोग थापन झाल े आहेत. दु ध यवसाय , साखर उ ोग , खत िनिम ती,
सुतिगर या , भातिगर या , तेलिगर या , ि या उ ोग .द. उ ोगा ं या िवकासाम ुळे देशा या
रा ीय उ प नात िनि तपण े वाढ झाली आह े.
३) कृषीमाला या उ प नात वाढ - कृषीमाला या उ पादनाम य े सतत वाढ हो यासाठी
सहका राचा फारसा उपयोग झाला आह े. सहकाराम ुळे सुधा रत बी -िबयाण े, गत त ं ान ,
िकटकनाशक े, रासायिनक खत े, पाणी प ुरवठा, पीक स ंर ण इ .सुिवधांमुळे शेती उ पादनात
फारच वाढ झाली आह े.
४) पुरक व जोड यवसाया ंचा िवकास - सहकाराम ुळे अनेक प ूरक व जोड यवसाया ंचा
िवकासाला चालना िमळाली आह े. कु कटपालन , म सपालन , वराहपालन , म ढीपालन
इ. यवसाय थापन झाल े आहेत. यामुळे शेती यवसायावरील जनत ेचा भारस ु ा त ुलनेत
कमी झाला आह े.
५) एकसंघ समाज िनिम ती - सहकाराम ुळे धम , पंथ, जात, वण , िलंग कारच े भेद
कमी होऊन सवा ना सम पात ळीवर समाज जाऊ लागल े. प रणामी समाजाम य े एकता
सलोखा व सामज ं य आिण एक संघ समाजा या िनिम तीची ि या स ु झाली .
६) म ेदारी व शोषणास आळा - सहकाराम ुळे उ ोगपत ची म ेदारी न हो यास
मदत झाली . अवाजवी िकंमत व अनाजवी नफा यात ून होणार े आिथ क शोषण
सहकाराम ुळे थांबले आहे.
७) ामीण भागाचा िवकास - सहकाराम ुळे ामीण भागाचा िवकास झाला आह े.
याभा गात सुब ा िनमा ण झा ली आह े. साखर कारखान े, सूत िगर या , दु ध यवसाय
इ यादीम ुळे ामीण भागाच े िच आम ूला बदलल े आह े. िवकासा या अ य योजना
खेड्यांपय त पोहच या आह ेत. केवळ सहकाराम ुळे ही प रवत न झाली आह ेत.
८) दुब लांना स ंर ण - सहकाराम ुळे दुब ल घटक एक य ेऊन आप या आिथ क िहताच े
वबळावर संर ण क शकतात . आपली आिथ क िप ळवणूक टा ळ यासाठी या ंना
सहकारी स ं थांचा आधार ा झाला आह े.
९) लोकिश ण - लोकिश ण ीन े सहकाराच े मह व वाढल े आह े. कारण सहकार ह े
शै िणक साराच े मह वप ूण साधन ब नले आह े. सहकारम ुळे सा रत ेचे माण वाढल े
आहे.
munotes.in
Page 60
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
60 आपली गती तपासा -
सहकाराच े भारतातील झाल ेले सकारा मक प रणाम प करा .
सहकारा या िव कासासाठी इ .सन. २९२८ पासून रॉयल किमशन ऑन अॅ ीक चर त े
इ.सन.२००९ हाय पॉ वर किमटी ऑन कोऑपरेशन अशा स वीस व ेगवेग या सिम या ंची
िनिम ती ही सहकारी च ळवळी या िवकासासाठी टाकल ेली पाऊल े होती ह े ल ात य ेते.
असे असल े तरी सहकारी च ळवळीला लागल ेली घरघर शासनाला रोखता आली
नाही. सहकारी च ळवळी या अवनतीस अन ेक कारण े आहेत. यांची चचा पुढील माण े
करता य ेईल.
आपली गती तपासा .
भारत सरकारन े नेमले या िविवध सिम या ंची नाव े िलहा .
५.४ सहकारा या अवनतीची कारण े.
१) अवाजवी ह त ेप : सहकार चळवळीचा िवकास हा सरकारी ेरणेने झालेला असला
तरी अन ेक व ेळा सरकारन े सहकारी स ं था या काय भारात अवाजवी ह त ेप क न
सहकाराचा पाया क चा कर याचा य न क ेला. उदा. महारा ातील य ुतीचे शासन .
२) भ ाचारास ो साहन : सहकारी स ं था बरखा त करण े, शासक िनय ु करण े,
राजक य पदा या सद या ं या/ काय क या या िनय ु या सहकारी सं थावर क न
सहकारी स ं थांचे यव थापनात भ ाचारास शासनाकड ून ो साहन द े यात आल े.
३) घराण ेशाही : राजक य प आिण स ािधकाया नी सहकारी स ं थांचा उपयोग
घराणेशाही, वैयि क मालम ा स ा आिण स ंप ीच े जमिव याच े यं हण ून केला
आिण सहकार े ात घराण ेशाही मो ठ्या माणात फोफावत ग ेली.
४) आिथ क द ु ्या द ुब ळ सं था : सहकार काय ा ंतग त न दणी झाल े या अनेक
सं था आिथ क द ु ्या स ु ढ नस याच े आढ ळून आल े. आिथ क ्या स म
नसले या स ं थांकडून देशा या ामीण यव थ ेचा िवकासाची क पना कर णे चुक चे
आहे. असा आरोप कर यात आला .
५) असमानवाढ : सहकार चळवळीचा ाद ेिशक या स ंतुिलत िवकास झाल ेला नाही .
महारा ातील पि म महारा हा सहकार े ात आघाडीवर आह े. इतर भागात ही
चळवळ मोठया माणात जली नाही . देशा या पात ळीचा िव चार क े यास महारा ,
तािमळनाडू, आिण प ंजाबम य े ६० ते ७०% जनता सहकारा या भावाखाली आह े तर
इतर रा या ंत हे माण २५% या जव ळपास आह े. यामुळे असमान वाढ (Uneven
of Grow ) ही या च ळवळीतील उणीव आह े.
munotes.in
Page 61
सहकार े ाची अवनती
61 ६) िनि य स ं था : सहकारी स ं था या उ ेशासाठी थापन कर यात य ेतात. या
उ ेशासाठी सहकारी स ं थांनी काय कराव े ही अप े ा आह े. तथािप अन ेक स ं था या
न दणी झा यान ंतर काही का ळ काय करतात व न ंतर िनि य असतात . सरकारी
मािहती न ुसार या स ं था काय रत असतात . परंतु सं थांची आिथ कि थती िवकिसत
वाटत नाही .
७) सहकारत व े : पाि मा य रा ातील सहकारी स ेवा, वावल ंबन, आिण बचत ही
वैिश ्ये भारतीय सहकारात यो य प तीन े जिव यात आली नाहीत .
८) सहकारी मदत : भारतातील सहकार च ळवळ ही सरकारा या मदतीवरच ब याच
अंशी अवल ंबून असत े.
९) सभासदा ं या गरजा भागिव यात अपयश : ब याच सरकारी स ं था आिथ क
्या कमक ुवत आह ेत. या िवतीय मदतीसाठी सरकारवर िक ंवा इतर उ च त रीय
सं थावर अवल ंबून असतात . पुरेशा िनधी अभावी सभासदा ंना सावकार व सराफ
पेठीवा या ंचा आ य यावा लागतो .
१०) यव थापक य दोष : सहकारी स ं थांना िशि त व अह ता ा कम चारी
उपल ध होत नाहीत . यामुळे िहशेब तपासणी , कज िवतरण , यवहारा या न दी ठ ेवणे
इ यादी बाबतीत िशिथलपणा येतो. सं था चालिव याचा प ुरेसा अन ुभव नस या मुळे
सं थेची काय मता कमी होत े. सभासदा ंनी सहकाराच े पुरेसे िश ण नसत े. यामुळे
यां याकड ून अप ेि त सहकाय िमळत नाही . ामीण पतपुरवठा पुन पाहणी सिमती या
मते, यो य व काय म यव थापनाचा अभाव हा सहकारी च ळवळीतील फार मोठा दोष
आहे.
११) अपुरे भांडवल : पुरेशा भा ंडवलाचा अभाव हा सहकारी च ळवळीतील म ूलभूत दोष
आहे. सामा यपण े सभासदा ंनी काटकस क न बचती करा यात सहकारी स ं थांम ये ठेवी
ठेवा यात . या ार े सहकारी सं थांनी आप या ख ेळ या भा ंडवलाची गरज भागवावी
अशी अप े ा असत े. पण य ात सहकारी स ं था ठ ेवी या मा यमात ून भांडवल
उभार यात यश आल ेले नाही. िज हा म यवत सहकारी ब ँक, रा य सहकारी ब ँक
इ यादी स ं थांना सु ा ठेवी आकिष त करता आ या नाहीत . रझ ह बँक सहकारी
सं थांना सवलती या दराने पतप ुरवठा कर याची योजना राबिवत े, पण रा य
सहकारी ब ँका अशा योजना ंचा स ु ा प ुरेशा माणात लाभ होत नाही . यािशवाय
सभासदा ंची स ं या कमी अस यान े सं थ कडे कमी भा ंडवल जमते. नाबाड रा य
सरकार आदीकड ून पतप ुरवठा होत असला तरी तो कमी पडतो . प रणामी , सहकारी
सं थांना सभासदा ं या आिथ क गरजा ंची पूत ता करता य ेत नाही .
१२) सामा य सभासदा ंकडे दुल : ामीण भागातील गरीब व सामा य य या
िहतस ंबंधांचे संर ण करण े हे या च ळवळीचे मु य उि आह े. तथािप , या चळवळीने
गरीब व सामा य सभासदा ंकडे पुरेसे ल िदल े नाही. बड्या श ेतकया ना िक ंवा सधन
सभासदा ंना सहकारी स ं थांचे अिधक फायद े िमळतात. छोट्या व गरज ू शेतकया ना
मा िवश ेष फायद े िमळत नाहीत . जिमनीच े मु य, तारणयो य इतर मालम ा , कज फेड
कर याची मता आदीचा आ ह धरला जात अस यान े सामा य सभासदा ंना munotes.in
Page 62
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
62 कज सुिवधांचा फार कमी लाभ होतो . महारा , कना टक, तािमळनाडू, आं देश इ यादी
रा या ंत बड ्या श ेतक यांना अिधक कज िमळाली. तर लहान श ेतकाया ना कमी कज
िमळाली आहेत.
१३) थकबाक या सम या : सहकारी पतपुरवठा स ं थांबाबत थकबाक ची ग ंभीर
सम या आह े. अ पकालीन पतप ुरवठा कर यात स ं थांबाबत थकबाक च े माण
२५ ते ३०ट के इतक े आहे. अपा य ना कज देणे, कजा या वापराकड े दुल , कज
व सू ीचे अपुरे य न इ यादी करणा ंमुळे थकबाक वाढत आह े. सामा य श ेतकरी
व दुब ल घटका ंकडून कजा ची परतफ ेड लवकर होत नाही . अनेकदा सधन
शेतकरी स ु ा कजा ची परतफ ेड कर यास टा ळाटाळ करता राजक य दाबाम ुळे
सु दा कज वसूलीस अडथ ळे येतात. प रणामी पतप ुरवठा स ं थांची थकबाक
वाढत जात े. वाढ या थकबाक म ुळे पतपुरवठा स ं थां या िवकासावर मया दा पडतात .
१४) राजकारणाचा व ेश : भारतातील सहकारी च ळवळीत राजकारणाचा व ेश झाला
आहे. सहकार स ं थां या दैनंिदन कामकाजात व मह वप ूण िनण यात राज कारणी
य कड ून ह त ेप होतो. िकंबह ना सहकारी स ं था या राजकारणान े भावी मा यम
बन या आह ेत. 'भारतीय सहकारी स ं था या राजकारणाच े अड्डे बनल े आहेत.' अशी
टीका क ेली जात े. सहकारी स ं थांचा स ंचालक म ंडळात राजकारणी य चा भरणा
होतो. राजक य लाभ उठिव यासाठी सहकारी स ं थांचा वापर क ेला जातो . यामुळे
सामा य सभासदा ं या िहताकड े दुल होत े. सभासदा ं या क याणाच े िनण य घेतले जात
नाहीत . सामा य य ना व सभासदा ंना सहकारी स ं थेिवषयी फारशी आप ुलक व
आ था वाटत नाही .
यािशवाय सहकारी च ळवळीत इतरही अन ेक दोष िदस ून येतात.
आपली गती तपासा -
सहकारी च ळवळी या अवनतीची कारण े प करा .
५.५ सहकारी च ळवळीतील उिणवा दूर कर यासाठी उपाययोजना
भारतातील सहकार च ळवळीचे आिथ क, सामािजक , शै िणक फायद े होत असल े तरी
भारतातील सहकारी च ळवळ या उिणवा ंचा िवचार करण े आव यक आह े.
भारतात महारा रा या या सहकारी च ळवळीला आदश वत् मानल े जात े. महारा ात
सहकारी च ळवळी या िवकासासोबत सहकारा या मा यमात ून काही प रसरा ंचा िवकास
मोठ्या माणात झाला अस याच े िदस ून येते.
उदा. पद् ी िव लराव िवख े पाटील या ंचे वरानगर गडाख या ंचा नेवासा प रसर ,
काकासाह ेब वाघ या ंचा िनफाड प रसर , ता यासाह ेब कोर े यांचे वारणानगर प रसर ,
वसंतदादा पाटील या ंचा सा ंगली प रसर , यशवंतराव च हाण या ंचा सातारा िज हा ,
सहकारा या बाबतीत प ुणे िज हा , को हाप ूर प रसर हा सहकारी उदयोग आिण
िश णा ं या बाबतील आघाडीवर आह े. देशात महारा ातील सहकारी चळवळीची munotes.in
Page 63
सहकार े ाची अवनती
63 भूिमका अ य ंत मह वाची मानली जात े. असे असल े तरी सहकारी चळवळीतील
अनेक दोषा ंमुळे ितला हण लागल े अस ून सहकारी च ळवळीतील ह े दोष उिणवा द ूर
कर यासाठी उपाय -योजना प ुढील माण े करता य ेतील.
१) सहकार े ा या प ुन जीवनाची आव यकता - स या ाथिमक सहकारी स ं थांपैक
ब याच सं था द ुब ल आिण स म नसले या आह ेत. यांनी वत : या ब ळावर उभ े
राह यासाठी य न क ेले पािहज ेत तस ेच सव िनि य स ं थांचे पून जीवन कराव े.
२) सहकारी े ात भ कमपणाची गरज - सहकारी े ात िवकास झाला पर ंतु तो
सामा य पय त कसा पोहोच ेल व अिधक ब ळकट कसा होईल या ंचा य न करण े.
सहकारच े यश ह े मानवी सं थावरील आह े. हणून लोका ं या व े छेवर अवल ंबून
असत े. केवळ सं या मक गती या आहारी न जाता ग ुणा मक गतीकड े अिधक ल
िदले पािहज े.
३) सहकाराच े िश ण आिण िश ण - सहकारी च ळवळ जर खया अथा ने वावल ंबी
हायची अस ेल आिण ितचा िवकास अिध क िनकोप हावा अस े वाटत अस ेल तर
सहकारी िश ण आिण िश ण यावर जा तीत जास त भर द ेणे १९६५ या सहकारी
सिमतीन े अशी िशफारस क ेली.
४) यागी न ेतृ वाची गरज - सहकार च ळवळी या िवकासाक रता यागी न ेतृ वाची
गरज होती . असे नेतृ व हे राजकारणात ून येणारे नसाव े. समाजा या िवकासाच े
यापक य ेय बा ळगणारे नेतृ व असायला हव े. देशातील सव सामा य य ना
ितिनधी व िम ळावयास हव े.
५) ठेवी गोळा कर यावर भर ावा - सहकारी सं थांनी आपली कामिगरी
सुधार याक रता आपल े ल ठ ेवी गोळा कर यावर ठ ेवले पािहज े. सहकारी स ं थांनी
आप या सभासदा ंना बचत व काटकसरीची सवय वाढिवली पािहज े. िज हा
म यवत ब ँकानी ठ ेवी संकलनाच े काय सुलभ कर याक रता शाखा ंची स ं या प ुरेशा
माणात वाढिवली पािहज े. सहकारी स ं थांनी मुबलक माणात ठ ेवी गो ळा के यावर
या ार े िनधी या कमतरत ेला काही माणात त ड द ेता येईल.
६) यव थापन काय म बनिवण े - इतर यावसाियक स ं था माण े सहकारान े
आपल े यव थापन काय म बनिवल े पािहज े संचालक म ंडळ मु य अ िधकारी क म चारी
यांनी आपआपली जबाबदारी िनसंिद ध पण े व ामािणकपण े पार पाडली पािहज े. तसेच
यव थापनाचा दजा सुधार यासाठी स ंचालक म ंडळात आव यक त ेवढे बदल
कर यात आल े पािहज े. संगी संचालक म ंडळाची पुन रचना क ेली पािहज े. रझ ह बँके या
िनयमान ुसार संचालक म ंडळात िविवध िवभागा ंचे ितिनधी व त ं य चा समाव ेश
केला पािहज े.
७) वत:चा िनधी वाढवावा - सहकारी स ं थांनी आपला वत :चा िनधी
वाढव यावर भर ावा . सहकारी स ं था ख ेळ या भा ंडवलासाठी इतरा ंवर अवल ंबून
राहतात . सहकारी स ं थां या आिथ क वावल ंबणाक रता ह े यो य नाही . सभासद ज े हा munotes.in
Page 64
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
64 कज घेतात त े हा याप ैक िविश ट क े र कम ेचे भाग खर ेदी कर याच े बंधन
यां यावर घालाव े. सभासदा ंन म य े बचतीची व काटकसरीची सवय वाढीस लावावी .
८) िहतस ंबंिधतांचे वच व कमी करणे - सहकारी च ळवळीचे िनकोप वाढ घडव ून
आण याची अस ेल तर िहतस ंबंिधतांचे व च व कमी करण े आव यक आह े. यासाठी
सहकारी स ं थेचे सभासद व द ेताना खबदारी घ ेतली पािहज े. सावकार , यापारी ,
म य थ , दलाल या ंना सभासद व द ेऊ नय े. सं थे या स ंचालक म ंडळात छोट े
शेतकरी व द ुब ल घटका ंतील य साठी जागा राखीव ठेव या पािहज ेत.कम चारां या
िनयु या कोटेकोरपण े व िनयमान ुसार क े या पािहज ेत. कम चाया ना िश ण व िश ण
ावे.
९) थकबाक ची वस ुली - सहकारी स ं थांची काय मता स ुधार यासाठी आणखी एक
मह वाची स ूचना हणज े या स ं थांनी थकबाक ची वस ुली कर यास ाधा य िदल े
पािहज े.सभासदा ंना थकबाक वस ुलीचे मह व पटव ून सांगावे. कजा ची परतफ ेड कर यास
टाळाटाळ करणा या य वर कायद ेशीर कारवाई करावी . कज िवषयक धोरणात यो य
ते बदल क न िपक कज मोठ्या माणात िदली जावी . िपक कजा वर िवमा उतरवावा
यामुळे थकबाक ची सम या कमी होईल .
१०) पय वे ण व अ ंके ण - सहकारी स ं थांनी आपला कारभार पारदश कपणे
चालावा या क रता आपल े पय वे ण व अ ंके ण क न याव े. िज हा म य वत
बँकानी ाथिमक स ं थां या कारभारावर द ेखरेख ठ ेव यासाठी प ुढाकार घेतला
पािहज े. तसेच अिधक ृत अंके काकड ून सं थेचे िनयिमतपण े अंके ण क न घ ेतले पािहज े.
११) समान िवकासाच े य ेय - भारतातील सहकारी च ळवळीचा िवकास सव
रा या ंम ये एक सार या माणात झाल ेला नाही . काही रा य े सहकारी चळवळीत
पुढारलेली काही रा य े मागासल ेली आह ेत. यासाठी अ प िवकास झाल े या रा या ंवर
अिधक ल ठ ेवून िनयोजन प ूव क कामकाज क ेले पािहज े संबंिधत रा य सरकारा ंनी
सहकारी स ं थां या भागभा ंडवला तील सहभाग वाढिवला पािहज े.
आपली गती तपासा -
सहकारी च ळवळी या उिणवा द ूर करण े साठी उपाय -योजना िलहा .
५.६ सारांश
भारतात िनयोजना ं या का ळात सहकारी स ं थांची गती झाली . सहकारी स ं था या
शाखा वाढ या , सभासद स ं या वाढली , खेळते भांडवल, भागभा ंडवल, सहकारी ब ँक,
भांडार ग ृहे, सहकारी पतप ेठ्या, सहकारी सोसायट ्या या ं यात वाढ घड ून आली पर ंतु
ही वाढ हणज े सं या मक वाढ अस ून गुणा मक वाढ झाली नाही . समाजातील द ुब ळ
घटका ं या िवकासासाठी थापन झाल े या सहकारी स ं थाम य े राजकार या ंनी िशरकाव
केला. राजकारणातील वाथ , मतलबी व स ेवर डो ळा असले या राजकार या ंनी
सहकार लयास घालिवल े. सहकारी चळवळी या अवनतीत अन ेक कारण े जबाबदार
आहेत. munotes.in
Page 65
सहकार े ाची अवनती
65
भारतातील सहकारान े लोकांना आिथ क, सामािजक , शै िणक , फायद े क न िदल े.
आजिमतीत सहकार चळवळ चे चंड नुकसान झाल े असून सहकारी च ळवळी या
उिणवा िक ंवा ुटी दूर कर यासाठी िविवध कार े उपाययोजना स ुचवता य ेतील.
५.७ वा याय
१) भारतातील सहकाराच े सकारा मक प रणाम िलहा .
२) सहकार r या अवनतीची कारण े िलहा
३) सहकार या च ळवळी या उिणवा द ूर करण साठी उपाय -योजना स ुचिवण े.
५.८ संदभ ंथ
१) शहा रम ेश - सहकार , ची काशन , मं◌ुबई, १७ िडस बर, १९९४ .
२) कायंदे पाटील ग ंगाधर - सहकारी , चैत य काशन , नािशक , २००६ .
३) शहा पा एस . - सहकाराचा िवकास , फडके काशन ,
दामजी बी .एस. - को हाप ूर, दुघासे को हाप ूर, जून २००५ .
४) महारा ा ची आिथ क पाहणी - २००१ -२००२ .
५) सहाकारी पतरचना , पुन वरालोकन - १९९८ -९९.
६) www .internet website
७) www .cooperativemovement . in India .
८) www . cooperativemovement in Maharashtra
munotes.in
Page 66
66 ६
संरचना मक िवकास
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ िवशेष आिथ क े (SEZ) संक पना
६.३ िवशेष आिथ क े ाची उि े
६.४ िवशेष आिथ क े ाची काय णाली
६.५ िवशेष आिथ क े ाचे कार
६.६ र ते आिण र े वे क पासाठी भ ुसंपादन
६.७ र ते
६.८ र ते आिण र े वे क पासाठी भ ुसंपादन
६.९ M.I.D.C. क पा ंसाठी भ ुसंपादन
६.१० घरबांधणीसाठी भ ुसंपादन
६.११ िवकास क पा ंसाठी भ ुसंपादन
६.१२ र ते
६.१३ िवमानत ळ
६.१४ सारांश
६.१५ सा याय
६.१६ संदभ ंथ
munotes.in
Page 67
संरचना मक िवकास
67 ६.० उि े
१) िवशेष आिथ क े ाची संक पना अ यासण े.
२) िवशेष आिथ क े ा या उि ा ंचा व काय णालीचा अ यास करण े.
३) िवशेष आिथ क े ाचे कार अ यासण े.
४) िवशेष आिथ क े ास िम ळणा या सवलती समजाव ून घेणे.
५) िवशेष आिथ क े ासाठी िविवध कार े झालेले भूसंपादन समजाव ून घेणे.
६.१ तावना
जागितक करणा या ि य ेत िटक ून राह यासाठी द ेशातील औ ोिगक करणा ंचा वेग
वाढवून रा ीय व आ ंतरा ीय तरावर यापार व ृ ी घडव ून आण यासाठी सव च
कारच े देश जािणवप ूव क य न करत असतात . या य ना ंचा एक भाग हणज े िवशेष
आिथ क े ाची (SEZ) िनिम ती होय .
जगात फार प ूव पास ून िवश ेष आिथ क े ाची स ंक पना जली आह े. यापार
वृ ीसाठी इ ं लडम य े १८९६ म ये मॅचे टर य ेथे पिहल े यापार े वसिवल े गेले.
आजिमतीस जगभरात ५०० ह न अिध क यापार े वसिवली आह ेत. १९७८
नंतर चीनम य े िवश ेष आिथ क े िवकिसत झाल े. याम य े हैनान, िसयाम ेन
रोझेब या े ाचा िवश ेष उ ल ेख आढ ळतो.
सन २००० म ये भारताच े वािण य म ं ी कुरासोली मारन या ंनी चीनमधील स ेझ
क पा ंना भ ेट िदली व या द ेशाची ४ िवशेष आिथ क े े, १५ मु यापार े े, ४९
आिथ क िवकास े े व ५३ उ च त ं ान उदयोग े े पाह न या ं या मा यमात ून
चीनची गती झाल ेली पाह न तशी गती भारतात कर यासाठी तसा ताव भारत
सरकार पुढे ठेवला. सन २००४ म ये भारत सरकारन े िवश ेष आिथ क े ाची
संक पना ि वक ृत केली. भारत सरकारन े सन २००५ म ये िवशेष आिथ क े
कायदा पास क ेला. संसदेत पास होऊन रा पत नी २३ जून २००५ रोजी यावर
वा री क ेली व १० फे ुवारी २००६ पासून हा कायदा स ंपूण भारतात लाग ू कर यात
आला .
भारतातील िविवध रा या ंम ये सेझ क प स ु झाल े याक रता सरकारन े भूसंपादन क ेले.
देशातील एक ूण ४०३ तावा ंपैक २७३ तावा ंना म ंजुरी दे यात आली आह े. या
क रता द ेशतील १,२५,००० हे टर जमीन स ंपादन कर यात येत आह े. महारा ासह
२२ रा ये व क शासीत द ेशांत स ेझ क पासाठी य न स ु आह ेत. भारत
सरकारन े आिथ क िवकास घडव ून आण यासाठी स ेझ क पा ंना अन ेक सवलती
बहाल क े या आह ेत. याम य े १०० ट के थेट परद ेशी गुंतवणूक, पाणी, िवज इतर
सेवांवर कर आकारला जात नाही . रा य सरकारकड ून आकारला जाणारा ,
जकात कर , िव कर, बाजार कर , उ प न कर इतर अन ेक करा ंपासून सूट दे यात munotes.in
Page 68
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
68 आली आह े. तसेच िवश ेष आिथ क े ातून िनमा ण झाल े या िव िवध व त ू व सेवांना
देशात बाजारप ेठा उपल ध क न िद या जातील .
िवशेष आिथ क े ासाठी भ ूसंपादन करण े अितशय मह वाच े असत े. या क रता
सरकारन े सन १९९८ म ये ९५,००० हे टर जिमनीच े भूसंपादन कर याच े बील
पास कर यात आल े. नापीक जिमनीबरो बर स ुपीक जिमन च े सु ा भ ूसंपादन झाल े.
वाहतुक या साधना ंम ये वाढ हो यासाठी र त े व र े वे क पा ंसाठी द ेशात
मोठ्या माणात जिमनी स ंपादीत कर यात आ या ा सव जिमनी उ पादक व
शेतक यां या मालक या हो या द ेशात १४,००० क .मी. लांबीचे हायव े िनमा ण
कर यात आल े तर र े वे ळाखाली ११,१७९ हे टर जमीन ग ेली आह े. महारा ात
सन १९६२ साली औ ोिगक िवकास महाम ंडळाची थापना कर यात आली आह े.
यानुसार य ेक िज ात M.I.D.C. क रता भ ूसंपादन कर यात आल े आहे. र ते,
पाणी, गोडाव ून, िवज, वाहतुक इ यादी स ेवांक रता मोठ ्या माणात जिमनीच े
संपादन झाल े आह े. संपूण महारा ात ५,३,१२० हे टर जमीन M.I.D.C. क रता
संपादीत कर यात आली आह े. तसेच भारतात लोकस ं या वाढ जा त अस याम ुळे
जिमनीचा वापर घर बा ंधणी कामा क रता क ेला जातो . देशातील िव ुत क पा ंकरीता
मोठ्या माणत जिमनी स ंपािदत क े या सन २०११ म ये २,४६,७५७ क .मी. या
र या ंसाठी जिमन च े संपादन झाल े. िवमानत ळ, बंदरांक रता मोठ ्या माणत जिमन च े
संपादन झाल े. यातून लाखो कुटुंबांची िनवास थान े शेत जिमनी स ंपािदत
के यामुळे या सव लोकांवर िव थािपत हो याची व ेळ आली .
६.२ िवशेष आिथ क े (SEZ) संक पना
िवशेष आिथ क े हणज े मु ाम िनि त क ेलेला श ु क िवरिहत द ेश होय . हा
देश या पारी यवहारासाठी आिण श ु क व करा ंसाठी परद ेशी म ुलुख हण ून
समज यात य ेईल. अशा े ातील उदयोग ह े व तू या उ पादनासाठी आिण स ेवा पुरवठा
कर यासाठी थापन करता य ेतील.
िवशेष आिथ क े अस े एक भौगोिलक द ेश अस ून, या द ेशात लाग ू असणा रे
कायद े ह े देशा या अ य आिथ क धोरणा ंचा लाभ द े यासाठी
उदयोगस ंबंिध या कायद े व िनयमा ंम ये लविचकता असत े. अशा े ांसाठीच े कायद े
इतर े ांपे ा वेगळे असतात . हणून या ंना िवश ेष आिथ क े अस े हणतात .
या या : ''िवशेष आिथ क दजा भु देश हणज े िवशेष आिथ क े होय .''
६.३ िवशेष आिथ क े ाची उि ्ये
देशा या अथ यव थ ेत खाजगी े ा या ग ुंतवणुक या सहा यान े उदयोगध ं ाचा िवचार
करणे व या ार े रोजगारात वाढ करण े, तसेच आंतरा ीय यापाराम य े वृ ी घडव ून
आणण े. हा मु य उ ेश िवश ेष आिथ क े ाचा आह े. या िशवाय काही इतर मह वाच े
उ ेश पुढील माण े. munotes.in
Page 69
संरचना मक िवकास
69 १) देशाम य े पायाभ ूत संरचना मक सोयी स ुिवधांचा िवकास घडव ून आणण े.
२) देशांत िवश ेष आिथ क े िनमा ण क न देशात ग ुंतवणूक कर यासाठी परक य
गुंतवणुक ला आकिष त करण े.
३) िवशेष आिथ क े ा या सहा यान े रोजगार िनिम ती घडव ून आणण े.
४) अथ यव थ ेतील औ ोिगक िवकासाला चालना द ेणे.
५) देशाम य े असल ेला आिथ क असमतोल कमी करण े.
६) िवशेष आिथ क े ा या सहा याने आंतरा ीय यापार वाढव ून परक य चलन
ा करण े.
७) परदेशी िनया त वाढिव यासाठी य ेत असल े या अडचणी द ूर क न िनया त
वाढीतील अडचणी िवरहीत वातावरण िनमा ण करण े.
आपली गती व तपासा :
िवशेष आिथ क े ाची उि े िलहा .
६.४ िवशेष आिथ क े ाची काय णाली
क सरकारन े िवश ेष आिथ क े ाची िनिम ती व गती हो यासाठी कायदे केले अस ून
या कायदयातील तरत ूदी अन ुस न िवश ेष आिथ क े ाची िनिम ती होण े आव यक
आहे. सेझची उभारणी कर यासाठी बोड ऑफ ॲ ू हल िनिम ती कर यात आली
आहे. याम य े एकोणीस सद या ंचा समाव ेश असतो .
सिचव वािण य खात े अ य असतात . तसेच सी .बी.ई.सी., आय.टी.सी.वी..डी.चे
ितिनधी , िव म ं ालय , अथ िवभाग , सेझ वािण य खात े, डी.वाय.पी.पी, िव ान व
तं ान मं ालय , लघुउदयोग ,कृषी व ामो ोग खात े, गृहमं ालय , संर ण खात े, पया वरण
व वन िवकास मं ालय कायदा व याय म ं ालय , नागरी िवकास म ं ालय , सागरी
मं ालय , या सव खा याच े मं ालयातील सहसिचव , रा य सरकारच े सरकार िनय ु
ितनीधी , आंतरा ी य यापार सहस ंचालक या ंचे ितनीधी िवकास आय ु , भारतीय
यव थापन सिमती स ंचालक , भारतीय पररा स ं थेतील ा यापक , सहसिचव
वािण य म ं ालय व उ ोग म ं ालय ह े सद य असतात .
वरील सिमती ही िवभागीय पात ळीवरील िनयोजन िवश ेष आिथ क े ाला भेट देऊन
परवानगी द ेत असत े. येक िवभागाचा िवकास आय ु हा स ेझ मंडळाचा पदिस
सिचव असतो .
munotes.in
Page 70
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
70 ६.५ िवशेष आिथ क े ाचे कार
१) िविवध कार या उ पादनासाठीच े िवश ेष आिथ क े : या कार या िवश ेष
आिथ क े ाम य े एकाच े ातील तीन िक ंवा याप े ा जा त व त ूंचे उ पादन
कर याच े उदयोग स ु करता य ेतात िक ंवा िविवध े ांतील व त ूंचे उ पादन तस ेच
सेवांचा पुरवठा कर याठी उदयोग स ु करता य ेतात.
२) िविश े ासाठी िवश ेष आिथ क े : िविवध े ासाठी या िवश ेष आिथ क
े ाम य े फ एकाच े ातील स ेवांचा प ुरवठा कर यासाठीच े उदयोग िनमा ण
केले जातात .
३) िवमानत ळ िकंवा ब ंदरावरील िवश ेष आिथ क े : बंदर िकंवा िवमानत ळ
येथील िवश ेष आिथ क े ाम य े एकाच े ातील दोन िकंवा जा त व त ूचे
उ पादन आिण दोन िक ंवा याप े ा जा त े ातील व त ूंचे उ पादन िक ंवा
सेवांचा पुरवठा कर णा या उदयोगा ंची थापना कर यात य ेते.
सन १९९७ ते २००० या कालावधीत आयात -िनया त धोरणात भारत सरकारन े
सुधारणा क ेली. सन २००० म ये भारताच े वािण य म ं ी कुरासोली मारन या ंनी चीन
मधील स ेझ क पा ंना भ ेट िदली व या द ेशाची ४ िवशेष आिथ क े े, १५ मु यापार
े े, ४९ आिथ क िवकास े े, व ५३ उ चत ं ान उदयोग े े पाह न या ं या
मा यमात ून झाल े या गतीची पाहणी क ेली व या ंनी अशाच कारची भारत द ेशाची
गती कर यासाठी ताव भारत सरकार प ुढे ठेवला. सन २००४ म ये भारत
सरकारन े िवश ेष आिथ क े ाची स ंक पना ि वक ृत केली. भारतात ून होणारी
िनया त स ुरि त हो यासाठी तस ेच यापारी वगा चा सतत होणारा दबाव व मागणी
ल ात घ ेऊन भारत सरकारन े सन २००५ म ये िवश ेष आिथ क े कायदा पास
केला. संसदेत हा कायदा े रत क न रा पतीनी २३ जून २००५ रोजी यावर
वा री क ेली. १० फे ुवारी २००६ पासून हा कायदा स ंपूण भारतात लाग ू कर यात
आला .
देशातील एक ूण ४०३ तावाप ैक केवळ २७३ तावना ं मा यता द े यात आली आह े.
देशातील १,२५,०००हे हे टर जमीन स ंपादन कर यात य ेत अस ून याम य े
महारा ासह २२ रा ये व क शासीत द ेशांनी य न चाल ू केले आहेत.
को . १. भारतातील रा यिनहाय स ेझची स ं या
सूचीत क ेलेले िवश ेष आिथ क े अ ंतग त स ेझ कायदा - २००५ . माहीती -
३०/०४/२०१७ पय त.
munotes.in
Page 71
संरचना मक िवकास
71 को क - ०१ अनु. . रा य सं या
१.
२.
३.
४.
५.
६.
७.
८.
९.
१०.
११.
१२.
१३. आं देश
चंदीगड
छ ीसगड
गुजरात
ह रयाणा
केरळ
म य द ेश
ओडीसा
राज थान
तािमळनाड ू
तेलंगणा
उ र द ेश वे ट बंगाल १९
०२
०१
१६
२६
१८
२७
०३
०३
३१
२९
१०
०४
एकूण १८९
munotes.in
Page 72
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
72
को .०२. रा य िनहाय स ेझ क पाची िवभागणी (माच -एि ल २०१३ पय त)
रा य औपचा रक मा यता ा मुख मंजुरी असल ेले सूिचत क ेलेले सेझ
आं देश
चंदीगड
छ ीसगड
िद ली
दादरा -नगर हव ेली
गोवा
गुजरात
ह रयाणा
झारख ंड
कना टक
केरळ
म य द ेश
महारा
नागाल ँड
ओ रसा
पाँडीचेरी
पंजाब
राज थान
तािमळनाड ू
उ र द ेश
उ राख ंड वे ट बंगाल १०९
०२
०१
०३
०२
०७
४७
४६
०१
६२
२९
१९
१०३
०२
१०
०१
०८
१०
६९
३४
०२
२० ०६
०
१
०
०
०
०७
०३
०
०१
०
०२
१६
०
०१
०१
०
०१
०६
०१
०
०३ ७६
०२
०१
०
०
०३
३२
३५
०१
४१
२०
०६
६४
०१
०५
०
०२
१०
५३
२१
०१
११ एकूण ५८८ ४९ ३८६
Source : Ministry of commerce and industry , SEZ in India (IOSR journal
of Business and Management Mar -April 2013 P.P.18-27)
याव न ह े प होत े क , देशातील २८ औदयोिगक े ात ५८८ औपचा रक
सेझ क पाना ं मंजूरी िदली आह े. सन २००८ पय त भारतात ११२२ यूिनट मध ून
१,९३,४७४ लोकांना रोजगार ा झाला आह े. यात भारतीय मिहला ंचे माण
३७% इतके आहे.
६.६ िवशेष आिथ क े ास िम ळणा या सवलती
देशाची आिथ क गती जलद गतीन े हावी , तसेच द ेशाम य े रोजगारा या स ंधी
िनमा ण हा यात व लोका ं या राहणीमानाचा दजा सुधारावा यासाठी िवश ेष आिथ क
े िनमा ण कर याचा िनण य घ ेतला. यासाठी सन २००५ म ये कायदा पास
कर यात आला . तो िवश ेष आिथ क े २००५ हणून िस आह े. या
कायदयाम ुळे िवशेष आिथ क े ांमधील उदयोगा ंना िविवध सोयी , सुिवधा तस ेच
सवलती उपल ध होणार आह ेत.
munotes.in
Page 73
संरचना मक िवकास
73 िवशेष आिथ क े ास िम ळणा या सवलती :
१) िवशेष आिथ क े ातील उदयोगध ं ाम य े १०० ट के थेट परद ेशी
गुंतवणूक कर यास म ुभा आह े.
२) सेझमधील उदयोगा ंना आव यक असणारी पाणी , वीज, व इतर सेवाअ मान े
कोण याही कारचा कर न आकारता प ुरिव यात य ेतील.
३) िवशेष आिथ क े ामधील उदय गानी िवज िनिम ती क ेली तर ितची वाहत ूक व
िवतरण कर यास कोण याही कारच े बंधन असणार नाही .
४) या े ातील उदयोगा ंना रा य सरकाराकड ून आकार यात य ेणाय जकात कर
िव कर , बाजार कर , उ प न कर , व इतर करा ंपासून सूट दे यात येईल.
५) या े ांतील िनया त होणा या उदयोगा ंना सेवाकर व क ि य करात ून सूट दे यात
येईल.
६) पंधरा वषा या कालावधीत मधील क ुठ याही १० वषा साठी या े ातील
उदयोगा ंना काप र ेट करा वर सवलत द े यात य ेईल.
७) िवशेष आिथ क े ामधील मोक या जागेवरती बा ंधकाम क न याचा यापारी
त वावर वापर कर यास प ूण संमती अस ेल.
८) िवशेष आिथ क े ातील स ुर ा यव था , उपहारग ृहे, हॉटेल, मनोरंजन वग ैरे
कार या सोयी यापारीत वावर चा लिव यास द े यास ंबंिधत उदयोगा ंना अिधकार
असेल.
९) िवशेष आिथ क े ातील उदयोगा ंना देशातील इतर उदयोगा ंना देशाचा इतर
भागात जॉ ब वक करता य ेईल.
१०) परदेशातील ब ँकाना िवश ेष आिथ क े ात शाखा स ु करता य ेतील.
यामुळे यांना हो णा या नपÌयावर तीन वषा साठी १०० ट के सूट दे यात
येईल.
११) िवशेष आिथ क े ातून उ पादीत क ेले या व त ू या िनया तीवर पिह या पाच
वषा साठी १०० ट के सूट दे यात य ेईल. पुढील ५ वषा म ये ५० ट के सूट िदली
जाईल . व िम ळणा या नपÌया या फ ेर गुंतवणुक वर सवलत द े यात येईल.
१२) औ ोिगक कलह कायदा व इतर कामगार कायदयातील स ंबंिधत तरत ुदी ा
िवशेष औदयोिगक े ातील उदयोगासाठी िशिथल कर यात आ या आह ेत.
munotes.in
Page 74
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
74 १९९० नंतर स ंरचना मक िवकासा या बाबतीत भारता या सरकारन े नवीन
आिथ क धोरणाचा ि वकार केला. या धोरणाला जागितक करणाची धोरण अस े
हणतात . या धोरणात ाम ु यान े उदािसकरण खाजिगक करण आिण
जागितक करण अस े स ंबोधल े जात े. जागितक करणा ं या ि य ेत परक य
कंप यांना देशात उ ोग िनमा ण कर याची परवानगी द े यात आली . याचबरोबर ग ृह
बांधणी आिण िवश ेष आिथ क े या स ंक पनाही ि वकार यात आ या . मु
बाजारपठ ैची स ंक पना ि वकार यात आली . संरचना मक िवकासा या स ंक पन ेत
िवशेषत: िवशेष आिथ क े आिण घरबा ंधणी या क पा ंसाठी मोठ ्या माणावर
भुसंपादन कर यात आल े. यामुळे शेतजिमनीत मोठ ्या माणात घट झाली . या
सम य ेचे व प प ुढील माण े आहे.
६.७ िवशेष आिथ क े ासाठी भ ुसंपादन (SEZ)
देशाने वैि क करणाच े धोरण ि वकार यान ंतर िवश ेष आिथ क े ासाठी भ ुसंपादनाचा
िनण य घे यात आला . २०११ साली ५८१ SEZ ना म ंजुरी दे यात आली याप ैक
१३० SEZ काय रत कर यास परवानगी द े यात आली . १५४ SEZ ना त वता :
मा यता द े यात आली आह े हे सव क प ाम ु यान े आं देश, तािमळनाडू, आिण
कना टक या रा यातील आह ेत. या SEZ क पासाठी १५० हजार ह े टर जमीन
संपािदत क ेली जाणार आह े. एक दश ल ह े टर श ेती उ पादनावर या ंचा प रणाम
होणार अस ून २१२ कोटी पयाचा श ेती उ पादनाचा तोटा होणार आह े.
१९९८ साली SEZ साठी ९५००० हे टर भ ुसंपादन कर याचा िनण य कर यासाठीच े
िबल पास कर यात आल े होत े. सरकारच े यास ंबंधी अस े हटल े होते क ही जिमन
शेती िन पयोगी नापीक जिमन अस ेल पर ंतु काला ंतराने सूिपक श ेतीची जिमनही SEZ
साठी स ंपािदत कर यात आली ह े िस झाल े.
६.८ र ते आिण रे वे क पासाठी भ ुसंपादन
वातं या या का ळात वाहत ुक या सोयीत लोकस ं ये या वाढीबरोबर वाढ करावी
लागली . या र त े आिण र े वे क पासाठी जी जमीन स ंपािदत झाली यापैक
बह सं य जमीन ही श ेतीखालील होती .
देशात १४००० िक.मी. लांबीचे हायव े िनमा ण कर यात आल े आहेत. रे वे ळाखाली
१११७९ हे टर जमीन ग ेली आह े. कोकण र े वे क पासाठी नाग रका ंनी
आपली श ेतीची जिमन िदली . यािशवाय िज हा रा य मागा साठी भ ुसंपादन क ेले
गेले आहे. munotes.in
Page 75
संरचना मक िवकास
75
https://www.mymahanagar.com
६.९ M.I.D.C. क पा ंसाठी भ ुसंपादन
महारा रा या या थापन ेनंतर उ ोग ध ं ाची वाढ हावी याक रता महारा
सरकारन े १९६२ साली महारा औदयोिगक िवकास महाम ंडळ थापना कर याचा
िनण य घेतला. या िनण यािनग त य ेक िज ात एक िविश िठकाणी भ ुसंपादन क न
यािठकाणी उ ोग ध ं ा या उभार यासाठी आव यक असणार े र ते, पाणी, ेनेज, वीज,
गोडाव ुन, वाहतुक आिद स ुिवधा उपल ध क न द े याचे धोरण ठरिवल े याक रता आठ
िवभाग िनि त कर यात आल े. या आठ िवभागात २२९ औदयोिगक े िनमा न
कर याची िनि त क न याक र ता स ंपूण महारा ात ५३१२० हे टर जमीन
संपािदत कर याची ठरव ून तशी काय वाही कर यास आली . शेतकरी वगा ची ही
शेतजमीन होती . परंतु शेतकरी वगा ने आप या प रसरात रोजगारी िनमा ण हावी
याक रता ा जिमनी सरकारदरबारी जमा क े या.
१९९८ नंतर क सरकारन े M.I.D.C. या स ंपािदत जिमनीवर महारा ात
७४ SEZ क प स ु कर याच े ठरिवल े आहे.
M.I.D.C. क पात काही भागात उ ोगध ंदे / अनुदानासाठी स ु झाल े. आिण अन ुदान
बंद झा यान ंतर त े बंद झाल े. यामुळे शेतक यांनी या जिमनी शासनाकड े परत
दे याची मागणी क ेली आह े. िसंधुदुग िज ातील क ुडा M.I.D.C. प रसरातील
शेतक यांनी २०१२ साली अशा व पाची मागणी कर यास स ु वात क ेली आह े.
६.१० घरबा ंधणीसाठी
स या या का ळाम ये पया जमी नीचा जा तीत जा त वापर हा औदयोिगक करण व
घरबांधणी या कामा ंसाठी क ेला जातो . याम य े याच े मु य कारण हणज े शहरीकरण
होय. रोजगार अभावी ामीण भागातील जव ळजवळ ७०% लोक शहरी भागाकड े
वळू लागल े आह ेत. यां या राह या या सोयीसाठी घरबांधणीसा ठी जिमनीचा वापर
फार मोठ ्या माणात क ेला जात आह े.
६.११ िवकास क प
िवशेष आिथ क े हणज े मु ाम िनि त क ेलेला शु क िवरहीत द ेश . हा द ेश
यापारी यावहारासाठी आिण श ु क करा ंसाठी परद ेशी म ुलुख हण ून समज यात munotes.in
Page 76
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
76 येईल. अशा े ातील उदयोग ह े व त ु उ पादनासाठी आिण स ेवा पुरवठा कर यासा ठी
थापन कर यात य ेतात. यांनाच िवकास क प अस े हणतात .
िव ुितकरण व ५७ दशल प ंपाना वीजप ुरवठा कर यात आला . अकारा या
पंचवािष क योजन ेत ७८.०००मेगावॅट वीज िन िम तीचे ल िनधा रत कर यात आल े
होते. परंतु ते ५०.००० मेगावॅट पय तच सा य करता य ेते.
िवदय ुत िनिम ती ाम ु यान े पुढील माण े आहे.
१) अणुिवदयुत २) औि णक िवदय ुत ३) सौर िवदय ुत ४) पवन िवदय ुत ५) जल
िवदयुत या याित र बायोग ॅस सय ं ापासूनही वीज िनिम ती केली जात े. वीजिनिम तीम य े
अणुिवदयुत हा िवदयुत िनिम ती सवा त स ंहारक कार आह ेत. भारतात औि णक
िवदयुत या वीज िनिम ती क पा ंसाठी जमीनीच े संपादन कराव े लागत े.
६.१२ र ते
महारा ात २०११ म ये २.४६.७५७ िक.मी. लांबीचे र त े आह ेत, वाहतुक व
दळणवळण, मालवाहत ुक, पय टनास चालना इ यादी घटका ंसाठी र या ंचा िवकास
होणे आव यक आह े.
परंतु र त े बांधणी या क पासाठी द ेशातील एक ूण जमीनी प ैक ५.२ ् जमीन
र या ंखाली ग ेली आह े. मोठ्या माणावर लोकांचे पूनव सन कर यात आल ेले आहे.
यामुळे शेतीतील उ पादनाच े माण कमी होत चालल े आहे.
६.१३ िवमानत ळ
हवाईवाहत ुक ही सव वाहत ुक माणात जलद व महागडी वाहत ुक आह ेत. शेतमालाची
िनया त कर या या ीन े हवाईवाहत ुक उपय ु आह े. परंतु जड मालाची वाहतुक
कर यासाठी ही वाहत ुक िकफायतशीर ठरत नाही .
https://www.agrowon.com munotes.in
Page 77
संरचना मक िवकास
77 िवमानत ळा या आसपास या हणज ेच १०-१५ िक.मी. पय त या लोका ंना दररोज या
विन द ुषणाचा ास सहन करावा लागतो .
६.१४ सारांश
देशात िवश ेष आिथ क े िनमा ण कर यासाठी सरकारन े द ेशी-िवदेशी कंप यांना
पाचारण क ेले. िवशेष आिथ क े ासाठी जमीनीच े भुसंपादन झाल े. माच २००७ अखेर
३३ हजार ८०७ हे टर जमीन स ंपािदत कर यात आली आह े. र ते, रे वे साठीही
भुसंपादन झाल े आह े. M.I.D.C. क रता मोठ ्या माणा त भुसंपादन झाल े आहे.
िवशेष आिथ क े ा या िनिम तीसाठी स ुपीक व पा या या सोयी असल ेली जिमनी
संपािदत क े यामुळे शेतक यांचा उदरिनवा हाचा , तसेच अ नधा य उ पादना या
टंचाईला सामोर े जाव े लागणार आह े. पुढील का ळात अ नधा याची आ यात करावी
लागणार ह े. भूिमहीन , बेरोजगार , िव थािपत लोक , रोजगाराक रता शहरा ंकडे थला ंतर
करतील . यामुळे शहरांतील नागरी स ुिवधांवर ताण पड ेल. शहरांम ये झोपडप ी ,
बकालपणा , आरो या या सम या , सामािजक स ुर ा इ यादी ा ंचे गंभीर व प िनमा ण
होईल.
जागितक करणा या वातावरणात िटक ून राहायच अस ेल, तसेच द ेशा या
िवकासाला गती िम ळावी यासाठी िवश ेष आिथ क े ाची गरज आह े. हे ओळखुन
सरकारच े िवश ेष आिथ क े ा या िनिम तीसाठी िविवध सवलती िद या आह ेत.
कायदया ंम ये अनेक बदल केले आह ेत. मा एवढ े क न िवश ेष आिथ क े ा या
िनिम तीमुळे िमळणारे फायद े याबाबत अज ूनही साश ंकता आह े.
६.१५ सा याय
१) िवशेष आिथ क े हणज े काय ? ते सांगून िवश ेष आिथ क े ाचे कार िलहा .
२) िवशेष आिथ क े ाची उि े िलहा .
३) िवशेष आिथ क े ाचे व प प करा .
४) भारतातील िवश ेष आिथ क े ासाठी िविवध कार े जिमनीच े
झालेलेभूसंपादन प करा .
५) िवशेष आिथ क े ासाठी सरकारन े िदल े या िविवध सवलती प करा .
६) M.I.D.C. क रता झाल ेले भूसंपादन प करा .
७) िवशेष आिथ क े ासाठी झाल ेले भूसंपादनाच े प रणाम सा ंगा.
munotes.in
Page 78
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
78 ६.१६ संदभ ंथ
१) खातू गजानन – जागितक करणाच े दाहक वा तव , अ र काशन
२) खातू गजानन – जागितक करण प रणाम आिण पया य, अ र काशन
३) मुणगेकर भालच ं – आिथ क स ुधारणा आिण िवकासा या मानवी चेतना,
लोकवाड़मय ग ृह, मुंबई.
४) राजगे अजु न – िवशेष आिथ क े , वाद आिण वा तव राजष शाह कला व वािण य
महािव ालय कडी , ता. हातकंगणे, िज. को हाप ूर
५) जगताप डी . आर, वाणी िनता – भारतीय अथ यव था एक जंगले, मंगला पाटील
डी.जी. – ी ेप शांत प लीक ेश स् – जळगाव-२०११
६) SEZ and Indian Economy – http//www .spit spiritsglobal . com/ new/
files/ SEZ
७) Advantages of SEZ in India – http//business .mapsofindia .com
८) www .sezindia .nic.in
९) Targer Edt .Lillian – Migration and Economy – Global and Local
Dynamics .
munotes.in
Page 79
79 ७
क प त लोका ंचे ह क
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ देशातील िविवध क पा ंमधील प ुन वसनाची अप ूत ता
७.३ सेझसाठी जमीन स ंपादनाम ुळे झालेले प रणाम
७.४ धरण त नाग रका ं या च ळवळी
७.५ पेण, अिलबाग व पनव ेल
७.६ जैतापूर अण ूउजा क प िवरोधात जन आ ंदोलन
७.७ कूडनकुलम अण ूऊजा क पािवरोधी जन आंदोलन
७.८ प.बंगाल, िसंगुर, नंिद ाम , आं देश, गुरगांव, हरीयाणा य ेथील स ेझ
िवरोधी आंदोलन
७.९ सारांश
७.१० सा याय
७.११ संदभ ंथ
७.० उि े :
१) देशातील िविवध क पा ंमधील प ुन वसनाची अप ूत तता अ यासण े.
२) सेझसाठी जमीन स ंपादनाम ूळे झालेले प रणाम अ यासण े.
३) िविवध क प त नाग रका ं या च ळवळ चा अ यास करण े.
७.१ तावना
वातं यानंतर देशात िवकासाचा ि य ेत िविवध कारच े क प स ु कर यात आल े
यात ाम ु यान े धरण क प , औ ोिगक क प ब ंदराचे क प , अणुउजा क प
आिद क पाचा उ ल ेख करता य ेईल. याम य े ाम ु यान े पुन वसनाची अप ूण ता
रािहली आह े ती धरणा ं या क पा ंत भािवत झाल े या नाग रका ंची कोणताही munotes.in
Page 80
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
80 क प स ु करताना या क पान े िव ता रत हो णा या नाग रका ंचे यो य प ुनव सन
होणे गरज ेचे असत े. परंतु भारतीय शासना ंतील लाल ब ीची नोकरशाही आिण
असंतु प ुढारी या ं या अकाय मतेमुळे पुनव सनाची प ूत ता पुण पणे झाल ेही नाही . या
सम य ेची ि थती प ुढील माण े आहे.
७.२ देशातील िविवध क पा ंमधील प ुन वसनाची अपूत ता
१) कोयना धरण महारा ाला िवज े या उपल धत ेसाठी सातारा िज ात वात ं यानंतर
बांध यात आल े. या धरणासाठी या प रसरातील गावा ंमधील २७००० कुटुंबे
िव तारीत झाली. पैक केवळ १५०० कुटुंबाचे यो य पुनव सन झाल े उव रत
कुटुंबाचे पुन वस झाल े नाही . ही व त ुि थती आह े. १९६० साली १०.०००कुटुंबाना
यां या म ूळ जमीनीवर हलिव यात आल े.
२) सांगली - को हाप ूर िज ात सीम ेवर वारणा धरण स ंध यात आल े यात ५००
कुटुंबांना बाहेर घालव ून दे यात आल े या नाग रका ंचे यो य प ुनव सन झाल ेले नाही .
यामुळे हे नाग रक िमक म ु दला या न ेतृ वाखाली सात यान े आंदोलन
करत असतात .
३) र नािग री िज ातील मड नदी क पाची स ु दा हीच ि थ ती आह े. रायगड
िज ातील टीन हीर डॅम औरंगाबाद िज ातील ट भपुरी डॅम क पात िव तारा ंचे
यो य प ुनव सन झाल ेले नाही . महारा ात अस े िक य ेक क प त सम या ं या
गत त आह ेत.
या क प भ ू तां या गतीन े िमक म ु दलाच े अ य भारत पाटणकर यांनी
५०० िकंवा याप े ा लोकस ं या असल े या िव थािपता ं या िवन ंती नुसार माल
वतं ामप ंचायत स ु करावी . या या ं या त ण म ुलांना यावसाियक िश ण
ावे. उ ोगा ंम ये िव तािपता ं या म ुलांना नोक या िमळ यास स ंधी यावी तस ेच
दा र य र ेषेचे काड िव तािपत कुटुंबांना दे याची यव था शासनान े करावी .
मिहला बचत गट थापन क न या ंना छोट े छोटे यवसाय कर यासाठी अथ सहा य
उपल ध क न यावे. या िठकाणी सरकारी जिमनी आह ेत. या जिमनी
िव तािपता ंना ाधा यान े दे यात या यात यां या क रता गृहबांधणी क प
राबवाव ेत अशा व पा ं या माग या िमक म ु दला या मा यमात ून सात यान े
सु असतात . परंतु शासनाचा हणावा त ेवढा सरका मक ितसाद िम ळत नाही .
काही िठकाणी क प ता ंचे पुनव सन क न या ंना जिम नी दे यात आ या पर ंतु
यािठकाणी श ेतीसाठी पा याची यव था नाही . रायगड िज ात अ ंबाखोर े
क प स ु कर यात आला . याचे पाणी खारप ुर िवभागातील १५०००
एकरला श ेतीवाडी द े यात य ेणार होत े. परंतु हे पाणी खारप ूर िवभागात
जवळ या औदयोिगक िवभागाला द े यात आल े हे पाणी श ेतीसाठी न वापरता अरबी
समु ात सोड ून िदल े जात आह े. munotes.in
Page 81
क प त लोका ंचे ह क
81 ४) गुजरात रा यात नम दा सरोवर धरण बांध यांचा वात ं यानंतर क सरकारन े
िनण य घेतला. पुढे गुजरात रा यान े हे धरण २२ मीटर पय त उंच कर याचा िनण य
घेतला. या धरणाखाली ग ुजरातमधील १९, महारा ातील ३३, म य द ेश रा यातील
१३३ गावातील सुमारे अडीच लाख नाग रक िव तािपत झाल े आह ेत. गेली २८
वष पुनव सनासाठी स ंघष सु आह े. आजही ४८००० पे ा अिधक कुटुंब
यां या गावात आह ेत. या गावा ंमधून कधी पाणी य ेवून जळमय होतील याची शा ती
नाही.
नम दा प रसरातील िव तािपता ंचे घ ेऊन म ेधा पाटकर ग ेली २८ वष रा ीय
आिण आ ंतररा ीय या पात ळीवर स ंघष आिण यायालयातील लढा लढत आह ेत
आजही हा लढा चाल ू आहे.
क आिण रा य तरा वरचं अन ेक मं ी अ य राजिकय प ुढारी, िविवध अिधकारी ,
प कार िवचारव ंत े भेटी (Fieldvisit ) करतात स ंपुण अनाव था मा य करतात .
मा क ृित घडत नाही . प रणामी ए हाना अन ेक कुटुंबे देशोघडील लागली आह ेत.
क प ता ंसाठी प तरत ूद िनवाड ्यात आह े भु देश शासनान े १९३ गावातील
४०००० पे ा पुनव िसत कर यात पयाशी ठरल े आह े. अपे े माण े धरणा ंची उ ंची
वाढिव यात स ंमती िद यास म य द ेशातील पि म िनकाड े ातील गावाम य े
येक ५०० ते ३००० कुटुंबे राहत आह ेत. याचे जनजीवन स ुरळीत चाल ू आहे.
भिव यात धरणाची उ ंची वाढली तर या सव गांवाम य े पाणी भरणार आिण मानव
िनिम ती स ुनामीत हा सव भाग न होणार अशी ि थती आह े. महारा ातील १२००
ते १४०० कुटुंबे आजही वाया वर आहेत. यांची पा ता तपासणी अभाव झाल ेली
नाही. यांची पा ता तपासणी झाली अस े शेकडो नाग रक जिमन िम ळ याची वाट
पाहात आह ेत. गुजरातमधील १९ गावामधील द ेखील सवा चे पुनव सन झाल ेले नाही.
देशातील इतर धरण क प : देशात वात ं योतर का ळात जे धरण क प आह े.
यात अस ं य नाग रका ंना आपली ह काची घर े, जिमनी आिण प रसरातील
जैविविवधता गमवावी लागली . देशातील काही धरण े आिण याखाली िव तािपत
झाले या नाग रका ंची ि थती प ुढील माण े आहे. (गुजरातमधील सरदार सरोवराचा स ंदभ
वरील म ु ात आला आह े. याचे येथे पुनउ चार टा ळ यात आल े आहे).
munotes.in
Page 82
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
82 को क मा ंक -०१
भारतातील िविवध क पा ंमुळे िव थािपत झाल ेली लोकस ं या
अ.नं. क पाच े नाव रा य िव तािपत लोकस ं या गावातील मािहतीची लोकस ं या ट क ेवारी
१
२
३ करजान
दमनग ंगा
उकाई ( रझ ह र) गुजरात
गुजरात गुजरात ११६००
८७०० ७२३००
५२००० १००%
४८.७०%
१८.92%
४
५ महे र
बोवघाट म य द ेश म य द ेश २०,०००
१२,७०० ३२७०० ६०%
७३.९१%
६
७
८
९
१०
११ इचा
चंडील
कोइल कारो
मॅथोन
मसन( रझ ह र)
मही बजाज सागर िबहार
िबहार
िबहार
िबहार
िबहार
राज थान ३०,८००
३७,६००
६६००० २३१९७४
९३८७४
३७००
३८४०० ८०%
८७.९२%
८८%
५६.४६%
३१%
७६.२८%
१२
१३
१४
१५
१६ पोळवरम
इचामपती
अ पर इ ं ावती
प ग भा ाना ंगल आं देश
आं देश
ओ रसा
िहमाचल द ेश िहमाचल द ेश १,५०,०००
३८१०० १८८११००
१८५००
८०,०००
३६००० ११६००० ५१.९०%
७६.२८%
८९.२०%
५६.२५%
८४.७६%
१७ तुळतुरी महारा १३६०० ५१.६१%
एकूण ७,११,५७४
वरील को कात रा यावर िव तािपत लोकस ं येची ि थती दश िवली आह े.
धरणां या बा ंधकाम क पाचा जा त ास आिदवासीना सोसावा ला गतो. अ ाप
को कात दाखिवल े या नाग रका ंचे पूण पुनव सन झाल ेले नाही . यासाठी या ंना
सात यान े र यावर उतराव े लागत े व यायालयात लढा उभारवा लागतो .
अशा कार े इतर क पाम य े सु ा प ुनव सना या प ुव तेचा िनमा ण होतो पर ंतु
माण कमी आह े.
उदा. अणुउजा , मायिन ंग बंदर, बांधकाम क प इ यादी .
आपली गती तपासा :-
भारतात िविवध क पा ं या िनिम तीमुळे िव थािपत झाल े यांची मािहती िलहा .
७.३ सेझसाठी जमीन स ंपादनाम ुळे झालेले प रणाम
१) शेतजिमनीचा आकार कमी :- वर प क े या माणे सेझसाठी १५० हजार
हे टर जिमन स ंपादन याचा एक दशल टन श ेती उ पादनावरील प रणाम
आिण २१२ कोटी पया ंचा तोटा ही सव ि थती पाहता श ेती या आकारावर
याचा िनि त पान े प रणाम झा यािशवाय राहणार नाही .
रायगड िज ाचा प ेण, उरण, आिण पनवेल या ताल ु यातील १०,००० हे टर
भाता या आिण इतर िपकाखालील जमीन रलाय ं स क ंपनी या स ेझला munotes.in
Page 83
क प त लोका ंचे ह क
83 दे यात आली . याचा एक ंदर श ेती उ पादनावर काय प रणाम होईल याची ि थती
ल ात आ यािशवाय राहणार नाही .
२) शेतक यांना अ प मोबदला :- सेझसाठी जमीन संपािदत करताना सरकारतप À शेती
िन पयोगी जमीन संपािदत कर यात येईल अस े जािहर कर यात आले होते. परंतु
काही िठकाणी शेती उपजत जिमन स ंपािदत कर यात आली . परंतु याचा मोबदला
पुरेसा िम ळला नाही .
३) संपािदत जिमनीवरील न ैसिग क साधनस ंप ी मधील मानवाच े ह क न :-
सेझसाठी संपािदत क ेली जाणारी जमीन ज ेवढ्या कालावधीसाठी िविश क ंपनीला
िदली जात े. या िविश क ंपनीचा प ूण अिधकार असतो . उदा. सदर जमीनीत ून नदी
अथवा नाला वाहत अस ेल तर त ेथील क ळशीभर पाणी घ े याचा नाग रका ंना ह क
िश लक राहत नाही . िकंवा जनावरा ंना पाणी िप याचा न ैसिग क ह क िम ळत
नाही. सदर जिमनीला क ंपनीचे कुंपण आिण आत जा यासाठी क ंपनीची परवानगी
अशी ि थती असत े.
४) संपािदत जिमनीवरील चारा औष धीवन पती आिण इतर घटकातील ह क न :-
सेझसाठी जी जिमन स ंपािदत कर यात आली आह े या जिम नीतील चारा ,
औषधी वन पती आिण इतर घटका ंतील नाग रका ंचे ह क न होतात . जनावरा ंना
नैसिग क चा यापासून वंिचत राह याची ि थती िनमा ण होत राहत े. िशवाय सदर
जिमनीतील द ुम ळ औषधी वन पती आिण जैव िविवधत ेवर अ य ंत िवप रत प रणाम
होऊ शकतो . सहािजकच पया वरणावरही या बाक चा अ य ंत िवप रत प रणाम होऊ
शकतो .
५) ह काची जिमन ग े याम ुळे भिव यात उपासमारीची प रि थती िनमा ण
हो याची श यता :- सेझसाठी श ेतक यांची जमीन स ंपािदत क ेली जा ते. संगी
यांना मोबदला वेळेत िमळतो पर ंतु सव सामा य शेतकरी वगा कडे जा त प ैसे
आ यास तो सदर र कम खच क न चैन िवलासी जीवन जग याचा य न करतो .
ही र कम िविवध योजना ंम ये गुंतवणुक कर याची शेतक याला मािहती नसत े.
अचानक मोठी र कम िम ळा यामुळे याला खच कोठे क आिण कोठ े नको अशी
ि थती होते. अशी प र ि थती काही स ंपािदत SEZ भागातील नाग र कां याबाबत
झालेला िदसत आह े.
६) दुषण वाढ याची श यता याम ुळे जैविविवधता धो यात य े याची श यता :-
SEZ क पात स ु होणा या मोठमोठ ्या रासायिनक उ ोगाम ुळे रासयिनक द ुषण
हो याची दाट श यता िनमा ण होऊ शकत े. यामुळे प रसरा या पया वरणावर
अ यंत िवप रत प रणाम हो याची िभती िनमा ण झाली आह े. याम य े वाय ु आिण
जल द ुषणाची श यता अिधक आह े. दुषणाचा प रणाम मानव आिण
जैविविवधत ेवर होऊन भिव यात पया वरणाला धोका िनमा ण हो याची श यता
नाकारता य ेत नाही .
munotes.in
Page 84
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
84 ७) अ नधा या या उ पादनात घट :- सेझसाठी मोठ ्या माणात जिमनी
गे यामुळे अ नधा या या उ पादनात घट हो याची श यता आह े. यामुळे भिव यात
वाढणा या लोकस ं येला लाग णा या धा यावर याचा िवप रत प रणाम होऊन
आप याला अ नधा या या आयातीवर अवल ंबून राह याची व ेळ ये याची श यता
आहे. अ नधा या या उ पादनातील घट आप या द ेशाला परवडणारी नाही .
८) पधा मक वातावरणात थािनक उ ोगावर प रणाम हो याची श यता :-
सेझ क पात मोठमोठ े उ पादनाच े उ ोग स ु होणार े उ पादनही च ंड
मोठ्या माणात असणार आह े. सहािजकच या उ पादना ंची िक ंमतही थािनक
उ पादना ंपे ा कमी राहणार आह े. याचा प रणाम थािनक उ ोग पध त येऊ शकणार
नाहीत . संगी बंद पड याची प रि थती िनमा ण होऊ शकत े.
९) आिथ क िवषमता वाढ याची श यता :- भारतीय अथ यव था शेतीची
अथ यव था हण ून आजपय त िटकून आह े. परंतु शेतक यांचा श ेती या जिमनी
गे यास यां या उ पादनाचा माग बंद होऊ शकतो . हातच े उ पादन ग े यामुळे याचा
यां या आिथ कतेवर अिन प रणा म होऊ शकतो .
सेझ क पातील उ ोगात मोठ ्या माणात नोक या िमळ याची श यता असत े अस े
मानल े जात े. परंतु या ि य ेत यं साम ु ीचा उ पादनासाठी मोठ ्या माणात वापर
होतो. यामुळे रोजगाराची ि थती कायमची राह शकत नाही . दुसरी मह वाची बाब यातील
बह सं य रोजगार ह े तांि क व पाच े असतात .
काहीव ेळा मंदीचे सावट आ यास उ ोग ब ंद होऊ शकतात . उ पादनावर प रणाम
झा याम ुळे कामगार कपात अचानक य ेऊ शकत े. याचा प रणाम कामगारा ं या
आिथ क जीवनावर होऊ शकतो . या सव प रि थतीत भिव यात आिथ क िवषमता
वाढ याची श यता नाकारता य ेत नाही .
अशा कार े सेझला जमीन स ंपािदत क े यामुळे व रल माण े प रणाम होऊ शकतात .
७.४ धरण त नाग रका ं या च ळवळी
https://www.loksatta.com
अ) देशात ज े अनेक िवकासाच े क प राबिवल े गेले यात प ूनव सना या ीने अप ूण
रािहल ेले क प हण ून धरणां या क पा ंचा आवज ु न उ ल ेख करावा लागतो . धरण munotes.in
Page 85
क प त लोका ंचे ह क
85 बांधताना धरणाच े पाणी साठिव यासाठी श ेकडो गाव े आिण लाखो लोकस ं येला
िव थािपत हाव े लागत े. याचे नैसिग क जीवनच मुळात िहरावुन घेतले जाते.
धरण बा ंधताना कायदा सा ंगतो क अगोदर नाग रका ंचे यो य प ुनव सन झाल े पािहज े
यानंतरच धरणा ंचे क प स ु झाल े पािहज ेत. परंतु अ ाप तरी अशी ि थती
आप या द ेशात िनमा ण झाली नाही . देशात दरवष धरणा ंचे क प स ु झाले
यावष पास ुन लोका ं या प ुनव सनाची प ुत ता झाल ेली. सात यान े नाग रक िविवध
संघटनामाफ त आंदोलन े करत असतात . धरण ता ं या च ळवळीचे व प प ुढील माण े
आहे.
महारा १९६० साली कोयना धरणाच े बांधकाम कर यात आल े यात २७०००
कुटुंबे िव तािपत झाली . यापैक १५०० कुटुंबांचे पुनव सन झाल े. उव रत
कुटुंबांचे अ ाप प ुनव सन झाल ेले नाही ही व त ुि थती आह े. १९६० साली १०,०००
कुटुंबांना या ं या म ुळ जागेव न इतर हलिव यात आल े.
सांगली – को हाप ुर िज ा या सीम ेवर वारणा धरण बा ंध यात आल े. या िठकाणाह न
५०० कुटुंबाना बाह ेर हाकल ुन दे यात आल े. या नाग रका ंचे अ ाप प ुनव सन झाल ेले
नाही. र नागीरी िज हयातील मडनदी क पाची स ु ा हीच ि थती आह े. रायगड
िज ातील टीन हीरा ड ॅम, औरंगाबाद िज ातील ट ेभापूरी ड@म क प स ु दा
नाग र कांचे यो य प ुनव सन झाल ेले नाही. संपुण महारा ावर धारण त क प ता ं या
पुनव सनासाठी िमक म ु दलाच े अ य भारत पाटणकर या ं या न ेतृ वाखाली सात यान े
आंदोलन स ु असत े.
रा य सरकारला या नाग रका ं या ह कासाठी िविवध उप ा ंची स ुचना कर यात य ेत
असत े. संगी नाग रक मोच , आंदोलन , उपोषण अशा व पाची आ ंदोलन े सात यान े
करत नाही . सरकारला िनराधार नाग रका ं या प ुनव सनाची जाग आल ेली नाही .
ब) गुजरात रा यात नम दा सरोवर या मोठ ्या धरणाच े बांधकाम जव ळपास प ुण वा या
िदशेने असणार आह े. १०५ मीटर उ ंचीचे बांधकाम प ूण झाल े आहे. १७ मीटर उ ंचीचे
बांधकाम अ ाप िश लक आह े.
या धरणाखाली ग ुजरात रा यातील १९, महारा ३३, म य द ेश १३३, एवढी गाव े
पा याखाली ग ेली आह ेत. सुमारे अडीच ला ख नाग रक या धरणाम ुळे िव तािपत झाल े
आहेत. आजही ४८,००० पे ा जा त क ुटुंबाचे पुनव सन झाल ेले नाही.
मेधा पाटकर यां या न ेतृ वाखाली ग ेली २८ वष सात यान े नाग रका ं या यो य
पुनव सनासाठी आ ंदोलन सु आहे. हे आंदोलन सनदशीर आिण लो कशाही या मा गा ने
सु आहे. या धरणा ं या क पाचा प रणाम हा आिदवासी समाजावर होतो . आिदवासी या
ांसाठी धरण े, मोच अशा व पात ह े आंदोलन स ु आह े. तसेच िव तािपता ं या अन ेक
ां या बाबत यायालयीन लढाई स ु ा सात यान े सु ठेव याचा य न म ेधा पाटकर
आिण या ं या सहका यांनी सु ठेवला आह े. मेधा पाटकर या ंनी द ेशातच न था ंबता
संयु रा स ंघटनेसही या सम य े संबंधी आवाज काढला कारण नम दा सरोवर munotes.in
Page 86
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
86 धरणा या बा ंधकामासाठी जागितक बँकेने अथ सहा य क ेले होते. जागितक बँकेतही ही
सम या मेधा पाटकर या ंनी दाखव ुन िदली.
उव रीत १७ मीटर धरणाच े बांधकाम प ुण झा यास म य द ेशातील िनफाड े ातील
नाग रका ं या गावात पाणी िश न या ं यावर िव तािपत हो याची व ेळ येणार आह े.
अशा कार े देशातील इतर धरणा ं या बाबतीतही नाग रका ंचे सात यान े आंदोलन े
सु आह ेत.
७.५ पेण अिलबाग व पनव ेल
सेझ क पािवरोधी आ ंदोलन – रायगड िज ातील प ेण, अिलबाग आिण पनव ेल
तालु यातील १०,००० हे टर जिमन स ंपािदत कर यात आली होती . ही जिमन
४५ गावातील होती . िवशेषतः या जिमनीत भा ताचे िपक घ ेतले जात होत े. रलाय स
कंपनी या स ेझ क पासाठी ही जमीन स ंपािदत कर यात आली होती . भारतातील हा
सवा त मोठा स ेझचा क प होता . नागरीका ं या काहीका ळ सव णा न ंतर ही बाब
ल ात आ यान ंतर समाजस ेिवका उ का महाजन आिण इतरा ं या माग दश नाखाली स ेझ
क पािवरोधी आ ंदोलन रायगड िज हात उभ े रािहल े. नाग रका ंनी जमीन स ंपादनासाठी
चंड िवरोध स ु केला. काहीव ेळा या आ ंदोलनाला िह ंसा मक प आल े. क पात
अनेकवेळा लढाया क े या. या आंदोलनात मिहला ंनी ला िणय सहभाग िदला .
केवळ र यावरील लढाई लढ ून चालणार नाही आजपय त या प ुनव सना या
आंदोलनात ही बाब सात यान े िदस ुन आली आह े. नाग रका ंनी उ च यायालयाची दार े
ठोठावली . उ च यायालयान े अिलकड ेच हा स ेझ र करावा असा िनकाल घ ेऊन
शेतक यां या मािहती सरकारला परत कर याची स ुचना क ेली आह े.
७.६ जैतापुर अण ुऊजा क पािवरोधी जनआ ंदोलन
र नागीरी िज हातील राजाप ुर ताल ु यातील ज ैतापुर – माडबन या सम ु िकनाप ीवरील
कातळ जिमनीव र ६४०० मॅगनेट मत ेचा अणुऊजा क प भािवत आहे. ही स ंपािदत
कर यात यावेळी जिमन कातळाची आह े. काही जिमनीत भाताच े िपकही घ ेतले जाते.
रा या या िवज ेची काला ंतरातील कमतरता िवचारात घ ेऊन हा क प स ु हावा अशी
शासनाची अप े ा आह े.
या क पाम ुळे थािनक मि छमार नाग रका ं या मास ेमारी या यवसायावर िवप रत
प रणाम हो याची श यता नाकारता य ेत नाही . शासन नाग रका ंशी सर ळ चचा
करायला तयार नाही . नाग रका ं या इ छ ेिव हा क प स ु आह े, असे नाग रका ंचे
हणण े आहे.
या क पा िवरोधात य ेथील नाग रका ंनी उ फ ुत पणे आंदोलन स ु केले आहे. २०१२
साली या आ ंदोलनात एक आ ंदोलन करणारा गो ळी लागुन याचा म ृ यु झाला .
सरकार आ ंदोलका ं यावर िविवध कार े दडपशाही आण याचा य न करत असत े पण
आंदोलन आिण या ंचे मुख पुढारी न ज ुमानता आ ंदोलनाची धग ज ळत ठेव याच े य न munotes.in
Page 87
क प त लोका ंचे ह क
87 सु ठेवला आह े. या प रसरातील बा ळासाहेब पाटणकर आिण या ं या सहका यां या
ने ृ वाखाली ज ैतापुर अण ुऊजा क प िवरोधी आ ंदोलन स ु आह े.
७.७ कुडनकुलम अण ुऊजा क पािवरोधी जनआ ंदोलन
तािमळनाडू रा यात क ुडनकुलम हा २००० मॅगावॅट मतेचा आिण क पकम ् हा
५०० मॅगावॅट म तेचा अण ुऊजा क प सु होत आह े. कुडनकुलमची एक भटटी बांधुन
पुण होत आली आह े. येथील प रि थती ज ैतापूर माण ेच आहे. नाग रका ं या च ंड िवरोध
डावलवत क पा या एका अण ुभ ीच े काम प ुण वास ग ेले आहे.
अणुऊजा ही जरी स ुरि त ऊजा मानली जात असली तरी ना ग रका ंना या ऊज या
जागितक पातळीवरील झाल े या अपघातिवषयी िभती वाटण े साहिजकच आह े. परंतु
अ ाप सरकार आप ी यव थापना या बाबतीत स म वाटत नाही , ही सु दा बाब
िवचारात घ े यासारखी आह े.
७.८ प.बंगाल – िसंगुर, नंदी ाम आ ं देश ग ुरगाव – ह रयाना य ेथील
सेझ िवरोधी आ ंदोलन े
प.बंगाल िस ंगुरम य े ९९७ एकर जमा शासनान े टाटा मोटर क ंपनीला न ॅनो या
उ पादनासाठी िदली होती . यािव त ेथील श ेतक यांनी आ ंदोलन क न तो क प
तेथुन दुस या रा यात यायला लावला . याचव ेळी सलीम ुप आिण इ ंडोनेिशया
बांधकाम क ंपनीला स ेझसाठी जिमन द े याचा िनण य झाला याव ेळी नंिद ाम या
शेतक यांनी च ंड मोठा उठाव क ेला. अशाच कारच े उठाव उ र द ेशातील दा दी r,
ह रयाणातील ग ुरगांव येथे झाल े. शेतकरी वगा ने या उठावात सि य सहभा ग घेतला.
शासन स ेझसाठी जिमनी स ंपादीत कर याच े िनण य घेते परंतु शेतक यां या ांचा
देखील िवचार होण े गरजेचे आहे.
िसंधुदुग िज हयातील द ेवली ता . मालवण य ेथेही भारताचा स ेझ क प होणार होता .
याही क पात य ेथील नाग रका ंना ती िवरोध केला. हा क प य े या अगोदरच
बारगळला दोडामाग ताल ु यातील क ळणे या गावातील जिमन बायिड ंग क पासाठी
संपािदत क न त ेथील ड गर काप यात आल े. समजल े िवरोधात नाग रक सात यान े
आवाज उठवत असतात . काहीव ेळा राजक य म ंडळी बळाचा वापर क न नाग रका ंचा
आवाज मोड ून काढ याचा य न करतात .
र नािगरी य ेथे १९९० या आसपास सरलाईट ही ता ंबे उ पादन क प होणार
होता. यातुन च ंड मोठ ्या माणात द ुषण हो याची श यता होती . सरकार या त
मंडळीनी दुषणाचा खोटा रपोट मुंबईत हॉटेलम य े बसून िलिहला .
नाग रका ंनी या रपोट चा आप या पात ळीवर अ यास क न शासना या त ा ंची
बनवेिगरी बाह ेर काढली . चंड मोठा मोचा र नागीरी या इितहासात , र नािगरीत
काढ यात आला . सरकारला क प ह पार कर यात र नािगरीकरा ंना यश
िमळाले. munotes.in
Page 88
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
88 अशा कार े भारतवषा त नाग रका ं या अिहतकारी क पा ं िवरोधात सात यान े चळवळी
सु असतात .
आपली गती तपासा :
क प त नाग रका ं या लोकच ळवळीचे वण न.
७.९ सारांश
वातं यानंतर भारतात आिथ क िवकासा क रता िविवध क प हाती घे यात आल े.
भारतातील च ंड लोकस ं या वाढ , यामुळे पायाभ ूत सुिवधांचा िनमा ण झाल ेले. िविवध
, घरासाठी जिमनीची गरज , िवशेष आिथ क े ासाठी जिमनीच े केलेले भूसंपादन
यामुळे असं य कुटुंबे िव थापीत झाल ेली आह ेत. िव थािपत लोका ंचे ग ंभीर
आहेत. िव थािपता ंची देशातील िविवध भागात अन ेक आ ंदोलन े झाली . या लढाया
यां या ह कासाठी हो या . वातं य ी न ंतर भारतात उदयोग व शहरा ंना पाणी प ुरवठा
कर यासाठी िविवध धरण ंची िनिम ती केली ग ेली. याच बरोबर , उजा क प , खाण
उदयोग , रे वे क प , महामाग , पाईपलाईन , (इंधन व पाणी ) वाहतूक इ यादी अन ेक
कारणाम ुळे अनेक गाव े क प त झाली आह ेत. या क प त लोका ंचे अन ेक
,सम या आह ेत या ंची सोडवण ूक झाली आह े का? िकंवा पुढील का ळात या सव
िव थािपना ंना याय िम ळेल का? हा आह े.
७.४ सा याय
१) देशातील िविवध क पा ंमधील लोका ंचे पुन वसन झाल ेले नाही प करा .
२) िवशेष आिथ क े ासाठी या (सेझ) जिमनी या स ंपादनाम ुळे झालेले प रणाम प
करा.
३) िविवध क प त नाग रका ं या च ळवळी प करा .
क पबािधत े
munotes.in
Page 89
क प त लोका ंचे ह क
89
क पबािधत े
पेनगंगा क प ता ंची चळवळ
munotes.in
Page 90
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
90 पेनगंगा क प
क प त लोका ंचे थला ंतर
munotes.in
Page 91
क प त लोका ंचे ह क
91
गोसीख ुद क प त स ंघष सिमती
munotes.in
Page 92
92 ८
भू दूषण – भाग १
घटक परेषा :
८.० उ ेश
८.१ तावना
८.२ दुषण हणज े काय?
८.३ दुषणाच े मु य कार
८.४ भू- दुषण हणज े काय?
८.५ जमीन द ुषणाची कारण े
८.५.१ नैसिग क कारण े
८.५.२ मानव िनिम त कारण े
८.५.३ सांड पा यातील वाढ व वाढती लोकस ं या
८.६ सारांश
८.७ वा याय
८.८ संदभ ंथ
८.० उ ेश
१) जमीनीच े मह व अ यासण े.
२) जमीनी या काया चा आढावा घ ेणे.
३) दुषण आिण जमीन द ुषणाची स ंक पना अ यासण े.
४) शेती यवसायातील जमीनीच े मह व अ यासण े
५) जमीन द ुषणा या कारणाचा आढावा घ ेणे.
munotes.in
Page 93
भू दूषण – भाग १
93 ८.१ तावना
मानवी िवकासात न ैसिग क साधन स ंप ीच े मह व अन य साधारण आह े. मानवाचा
िवकास न ैसिग क साधनस ंप ीवर अवल ंबून असतो . मानवान े िकतीही व ै ािनक गती
केली तरी िनसग िनयमा या बाह ेर जाऊन याला कोणत ेच काम करता य ेत नाही .
भारतासार या िवक सनशील द ेशाला जमीन , पाणी, जंगल, हवा, वन पती ाणी या
नैसिग क साधनस ंप ीची उपल धता प ुरेशा माणात झाल ेली आह े.ितचा स ुयो य वापर
के यास द ेशा या िवकासाला गती िम ळेल यात कोणतीही श ंका नाही .
नैसिग क साधन -संप ी म य े जमीनीला अ यंत मह वाच े थान आहे. जमीन ही यापक
संक पना आह े.जमीन या घटकाम ुळे मनु याचे जीवन स ुस झाल े आहे. शु अ न ,
पाणी, शु हवा जिमनीम ुळेच उपल ध होत े. आप या द ेशात आजही बह स ं य
लोकस ं या श ेती पया याने जिमन या घटका ंवर अवल ंबून आह े. िनवारा , उ ोग यवसाय
यासाठी द ेखील जमीन घटकाला पया य नाही . जमीन ा घटका ं या बाबतीत मह वाच े
वैिशट्य हणज े,
१) जमीन हा घटक थीर आह े.
२) जमीन या घटका ंचे थला ंतर करता य ेत नाही .
३) जमीन या घटका ंचे उ पादन करता य ेत नाही .
४) जमीनीच े उपयोग िभ न -िभ न व पाच े असतात .
िनसगा त जमीन अन ेक कारची काय करत असत े. जलस ंधारण , उ खनन , भरण ि या ,
उ पादन , जीव-जीवण ूंचे व ती थान , सूया या उ णत ेचे शोधन व उ सज न, वृ ांना
आधार द ेणे, मानवी जीवन स ुस कर यासाठी इ ंधन, सावली , ऑ सीजन या व ृ ामुळे
उपल ध होत े अशी वृ केवळ जमीन या घटकाम ुळेच अि थ वात आह ेत.
तथापी जमीन या घटका ं या काया त तं ान व शोधा या नावाखाली मानवाचा
ह त ेप सात यान े वाढत आह े. यामुळे जिमनीच े संर ण, संवध न व इ उपाययोजन
हो याप े ा अवहेलना आिण अस ंधारणच मोठ ्या माणात होत आह े.नागरीकरण , खाण
उ ोग , दळणवळण, िनवारा -िनवास , उ ोगधं यांचीउभारणी यां या नावाखाली जिमनीवर
मोठ्या माणात अित मण होत आह े. पया याने कसदार आिण लागवडी खालील जमीन
देखील िबगरश ेती उपयोगात आणली जात आह े.
अनेक कारणान े जी अिन ब ध व ृ तोड होत आह े याम ुळेच द या खोया तील,
पठारे-मैदानावरील मातीचा बह ग ुणी थर कमी हो यास मदत होत आह े. जिमनीवरील
हा मौ यवान थर कमी झा याम ुळे शेती उ पादनावर िवपरीत प रणाम होत आह े.
उ पादन मत ेवर होणारा प रणाम प ुव वत हो यासाठी िक य ेक दशका ंचा अवधी
लागणार आह े.देशातील द ु काळी प रि थतीला अन ेकदा म ृद आिण जलस ंधारण
कामाकड े झाल ेले दुल जबाबदार आह े.
munotes.in
Page 94
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
94 जिमनीवरील मातीचा वरचा थर ही एक अजब िकमया आह े. यात अन ेक खिनज े आिण
जैवकांची रेलचेल आह े. पाणी साठव ून ध र याची आिण गरज ेनुसार वन पतीला
पुरिव याच े काय माती या उपजत ग ुणधमा मुळे होते. जेवढा मातीचा कस चा ंगला
तेवढा वन पती जीवन सम ृ हो यास मदत होत े. ऊन, पाऊस , वारा, न ा-नाले इ.
मुळे खनन, वहन, भरण ि या ंना मदत होत े आिण कठीण खडकांचे मातीत पा ंतर
होते. अशा जिमनीला स ंप ीच े प ा होत े.
आज द ेशाची लोकस ं या १२५ कोटी पय त पोहचली आह े आिण भ ू देश मा आह े
तेवढाच आह े. देशातील जव ळ जवळ ५०% जमीन पडीक आिण खाजगी जिमन ,
ामपंचायत व शासन वनिवभाग , िश णस ं था, धम दायस ं था, उ ोजक या ंचे मालक ची
आहे. मोठ्या माणात जमीनीच े उपयोजन अस ंतुलीत रािह याम ुळे भूसंप ीच े नुकसान
होत आह े. जमीनी या बाबतीत स ंवध न आिण यव थापन या दोनच या मह वा या
आहेत याम ुळे ित या मालक वर ितची िनगा राख णे म ा होत े. जमीनीचा एकाि मक
िवचार होण े िहताच े असेत पर ंतु ित या मालक या बाबतीत अस णा या िवभाजनाम ुळे
ब याच वेळा उपयोगी िनण य पर पर िवरोधी व विचत स ंगी घातक ही घ ेतले
जातात . ब याच वेळा अ प आकाराची श ेती धारण करणार े शेतकरी द ेखील मोठ ्या
आकाराची श ेती धारण कर णा या शेतक याचे अनुकरण करतात आिण आप या
शेतात ऊसा सार या िपकाची लागवड करताना िदसतात . ड गर उतारावरील
खाचरात भात श ेती करताना , खाल या उतारा वरील श ेतक यांना दुसया कमी पा याची
आव यकता अस णा या िपकाला आसरा द ेता य ेत नाही . जमीनी या भ ूआकार
संदभा तील ि थतीच भ ू उपयोगाच े िनण य ठरवीत असत े. मानवान े आप या भौितक गरजा
भागिव यासाठी िव ानाचा आधार घ ेतला.
िव ाना या अभ ूतपूव गतीम ुळे उ ोगध ं ाची जलद गतीन े वाढ होत आह े.
कारखा यासाठी लागणा या जिमनीच े े फळ रोज वाढत आह े. याचबरोबर
मानविनिम त कचया चे ड गराएवढ े ढीग जिमनीवर हातपाय पसरवीत आह ेत. गत
रा ांकडून वार ंवार घ ेत या जा णा या अ व ा ं या चाच या , लढाया ंम ये वापरला
जाणारा अमया द व भयानक दा गो ळा या पृ वीला िव ूप जखमा करीत आह ेत. यामुळे ही
जिमनी या द ुषणाची या ी व गा ंभीय िदवस िदवस वाढत आह े. तसेच हव े या द ूषणाच े
घटक काला ंतराने जिमनीवर य ेतात. पावसाम ुळे ते जलद प ृ वीवर य ेतात. पा याइतक ेच
ते जिमनीच े दूषण कर यास हातभार लाव तात.
माणूस झपाट ्याने जंगलाचा िवनाश करीत आह े. यामुळे जिमनीच े संर ण कवचच
नाहीस े झाल े प रणामी पावसान े जिमनी या वर या थराची च ंड माणावर ध ूप होऊन
वरचा उपजाऊ असल ेला भागच न झाला आह े. ड गरावरची माती , न ा, तळी व
धरणाम य े जाऊन या ंची खोली िदवस िदवस कमी होत आह े. न ा आपल े पा बदलत
आहेत. नदी या म ुखाजव ळचा सम ु िकनारा गा ळ साच याम ुळे उथळ होत अस ून
जलवाहत ूक कर णा या बोट ना िकनाया पय त ये-जा करण े अवघड होत आह े. या
भागात या न ैसिग क प रस ं था न होत आह ेत. म छीमा री करणा यांचे मास े न
झा यान े आिथ क न ुकसान होत आह े. कोट्यावधी पय े खच क न बा ंधलेली
मोठाली धरण े गाळ साचत अस यान े या ंची पाणी साठवण ूक चे मता घटत munotes.in
Page 95
भू दूषण – भाग १
95 आहे. साधारणपण े २.५ स .मीटर जमीन तयार हायला १००० वष लागतात . परंतु ितची
धूप हायला काही वष च पुरेशी असतात .
सुजलाम स ुफलाम असल े या भारतात या न ा आप याबरोबर वाह न आणल े या
गाळांमुळे जिमन स ुपीक करीत असत . परंतु ते िदवस आता इितहास जमा झाल े
आहेत.
आता न ा ंमध या पा यात आिण गा ळात द ूषणकारी घटक असता त, यामुळे जिमनी
सुपीक न होता द ूषण त मा होत आह ेत. भारतातील बह त ेक सव च न ा माणसान े
दूषीत क े या आह ेत.
तुत करणाम य े आपण जिमन द ुषणा या कारणा ंचा अ यास करणार आहोत .
परंतु या अगोदर दुषण ही स ंक पना अ यासण े गरज ेचे आहे.
८.२ दुषण हणज े काय ?
१) हवा, पाणी, जमीन इ यादी पया वरणातील घटका ंम ये इतर पदाथ िमस ळत असतात .
यामुळे या घटका या भौितक , रासायिनक आिण जैिवक ग ुणधमा म ये बदल घड ून
येतो. या बदला ंमुळे या घटका ंचा िक ंवा या पदाथा चा काही उपयोग होत नाही .
िशवाय याचा ािणमा ा या आरो यालाही धोका पोहोचतो . अशाव ेळी हे झाल ेले
प रणाम या दोघा ंनाही द ूषण हटल े जाते या पदाथा पासून हे दुषण होत े
यांना ' दुषक' हणतात .
२) नको असल े या – अवाि छत व त ू – पदाथा या िमस ळ यामुळे नैसिग क अथवा
मानवी पया वरणावर जो प रणाम होतो याला द ुषण हणतात .
३) हवा, पाणी आिण जिमन या ं या भौितक , जैिवक िक ंवा रासायिनक या ंम ये
झाले या या अिन प रवत नामुळे जीवमा ाच े आरो य , सुर ा आिण क याण या ंना
हानी पोहोचत े, याला दुषण हणतात .
वरील या या ंव न अस े ल ात य ेते िक, मानवाला जग यासाठी हवा , पाणी, जमीन
जर श ु व पात िम ळणार नस ेल तर मानवाला जगण े अश य आह े. दुषण ही
मानवान ेच िनमा ण केलेले आह े. हळू हळू आता या ंचे व प भयावह होत आह े.
८.३ दुषणाच े मु य कार
अ) हवा द ुषण
ब) जल द ुषण
क) भूमी द ुषण
ड) वनी द ुषण
तुत करणाम य े आपण केवळ भूमी द ूषणाच े अ ययन करणार आहोत .- munotes.in
Page 96
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
96 ८.४ भू- दूषण हणज े काय?
नैसिग क घडामोडी म ुळे भू दूषण होत असत े. या म य े ामु याने भूकंप, वालाम ूखी
अशा न ैसिग क घडामोड म ुळे जिमनीम य े मोठे बदल होत असतात . न ांना आल े या
पुरामुळे ितवष लाखो ह े टर जिमनीवरचा थर वाह न जातो तर पावसाच े पाणी आिण
वारा या ं या सतत या माया मुळे भू खलन होत असत े. या सव घडामो डी िनसग तःच
घडत असतात . परंतु अशा क ृ यास अन ेक व ेळा य -अ य मानवच
जबाबदार असतो .मानवी क ृ यामुळे होणार े भू दुषण अितशय भयावह आह े.
https://www.hindikid ळniya.com
भूमी या भौ ितक, रासायिनक िक ंवा जैिवक ग ुणधमा त कोण याही तह चे जे अनाव यक
प रवत न होत े िकंवा केले जात े आिण या प रवत नाचा सजीवावर प रणाम घड ून येतो
िकंवा या भ ूमीचे याम ुळे नैसिग क गुणधम आिण उपयोग न होतात याला भ ू- दूषण
हणतात .
नैसिग क पया वरणात रासायिनक , भौितक िक ंवा ज ैिवक घटका ंमुळे घडूण येणारा
कोणताही जीवस ृ ी या ीन े घातक बदल हणज े भू् दूषण होय . जिमनीवरील म ृदेची
झीज होण े यास म ृदा धूप अस े हणतात .
जिमनीच े सुटे कण दरवष पावसा या पा यान े सोसाट ्या या वा यामुळे, एक
िठकाणाव न द ुसया िठकाणी वाह न न ेला जातो यास जिमनीची ध ूप अस े हणतात .
पा याचा वाह , वारा, चुक या प दतीन े केली जाणारी श ेत जिमनीची मशागत या
मुळे शेतीतील अ न याच े माण घटत जात े. आिण जिमन िनक ृ बनत े यास
जिमनीची धूप अस े हणतात .
उ ण किटब ंधीय द ेशात एखा ा े ात िनव नीकरण झाल े क ितथली माती मोक ळी
व उघडी पडत े, या द ेशात पाऊसही ख ूप अस यान े मृदेची ध ूप वेगाने व मोठ ्या
माणावर होत े. नैसिग क प रि थतीही म ृदेची ध ूप असत े. परंतु हे माण अ य प
असत े. उदाहरणाथ , सॅ हाना द ेशातील वना ंत हे टरी ०.०५ ते १.२ टन म ृदेची धूप
ितवष होत असत े. परंतु मानवी ह त ेपामुळे हे माण वाढ ू शकते. जसे शेती या
िवकासाम ुळे हे माण सरासरीन े ५४ टन ितह े टर एवढ े असू शकत े व काही िठ काणी ह े
माण ३३४ टन एवढ े चंड अस ू शकत े. ड गरा ळ भागात जर वन े मुबलक माणावर
असतील तर म ृदेची ध ूप केवळ ०.०३ टनावर मया िदत असत े, परंतु हे ड गर जर बोडक े munotes.in
Page 97
भू दूषण – भाग १
97 झाले तर ध ुपेचे माण ती ह े टरी ९० टनापय त जाऊ शकत े. िनव नीकरणाम ुळे होणारी
मृदेची ध ूप िकती च ंड आह े हे आप याला प ुढील उदाहणाव न प होईल .
१) जावा ब ेटावर एका ५ मिह या ं या पावसा ळी मोसमात ८ दशल य ु.मी. माती
समु ात वाह न ग ेली आह े.
२) भारतात ६००० दशल ह े टर मातीची ध ूप दरवष िनव नीकरणाम ुळे होते,
हणज ेच हे टरी हे माण ितवष ३० टन इतक े आहे.
३) जागितक ब ँके या अहवालान ुसार भारतात ध ुपेमुळे मातीतील पोषक या ंचे
होणार े नुकसान जर रासायिनक खता ं या िकमतीत मोजल े त ती र कम ६ अ ज
यु.एस.डालर एवढी होईल .यािशवाय ही वाह न ग ेलेली माती धरणाम य े जाऊन
बसते व याम ुळे जलिव ुत उज या उ पादन
मतेत घट होत े. अंदाजान ुसार ही घट प ुढील १५ वषा त ३ अ ज य ू.एस. डा@लर एवढी
असेल.
आपली गती तपासा –
मृदा धूप हणज े काय ?
८.५ जमीन द ूषणाची कारण े
जमीनी या हा साची जी िविवध कारण े सांगीतली जातात या ंचे दोन भागात
वग करण करता य ेईल.
८.५.१ नैसिग क कारण े :
१) पावसाच े माण आिण ती ता
२) वा याचा वेग
३) भु तर ठ ेवण
४) जिमनीच े ाकृितक आिण रासायिनक ग ुणधम .
५) नैसिग क आप ी
८.५.२ मानव िनिम त कारण े :
१) जंगल तोड
२) अित र रासायिनक खता ंचा, िकटक नाशका ंचा वापर
३) अित र पा याचा वापर
४) जलिस ंचन क प munotes.in
Page 98
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
98 ५) शेती कस या या अयो य प ती
६) बांध बंधी थीचा अभाव
७) अिनय ंि त चराई -चराऊ राना ंचा नाश
८) जिमनीचा मालक ह क
९) औ ोिगकरण व वाढती लोकस ं या
१०) ामीण व नागरी व या ंमधून रोज गो ळा होणारा कचरा .
८.५.३ सांडपा या तील वाढ व वाढती लोकस ं या :
वाढ या लोकस ं ये या गरजा भागिव यासाठी औ ोिगकरणाचा व ेग सात यान े वाढत
आहे. औ ोिगकरणासाठी आव यक लाक ूड, क चा माल यासाठी ब ेसूमार हो णा या
जंगल तोडीत ून जिमनीची ध ूप होत आह े. दुसया बाज ूला औ ोिगकरणा या
ि य ेतून िनमा ण होणार े टाकाव ू पदाथ कचरा व िवषारी य अन ेक कारणान े
जिमनीत िमस ळले जातात आिण जिमन नापीक होत े. अशा िविवध कारणाम य े
ामु यान े पुढील म ु ाचा समाव ेश करता य ेईल.
अ) औषध िनमा ण कर या या कारखा यातील कचरा
ब) खाणीमध ून िनघणारा टाकाऊ भाग
क) कोळसा श ु करणारी क े
ड) औि णक वीज िनिम ती क े
इ) कारखा यामधील िवषारी वाय ु
ई) सू म ज ंतूमुळे होणार े दूषण
उ) िकरणो सग टाकाऊ पदाथ
अशा िविवध कारणान े सात यान े जिमन द ुषणात वाढ होत आह े.
जिमन द ुषणाची न ैसिग क कारण े –
१) पावसाच े माण आिण ित ता व वा याचा व ेग – पाऊस ह े सवा त मह वाच े
धुपीचे कारण आहे. पावसा या पा याचा थ बाचा जमीनीवर सरळ आघात झा यान े िशंतोडे
उडून मातीच े कण सैल होतात व पा या या वाहाबरोबर वाह न जातात . मुसळधार
पावसाम ुळे िव न जा यासाठी प ुरेसा व ेळ िमळत नाही याम ुळे जिमनीची धुप होत े. पाणी
वाह न जा याम ुळे जी धुप होत े ती पाव साची ती ता िकती माण आिण याची वार ंवारता
यावर अवल ंबून असत े. असे िदस ुन आल े आह े क munotes.in
Page 99
भू दूषण – भाग १
99 ८०वोर मी .मी. पे ा जा त पाऊस एक िदवसात पडला तर तो न ेहमी वाह न ध ुपीचे कारण
बनतो. याचा अथ या िवभागात अित पाऊस पडतो . तेथील सव कार या जिमनीची
धुप ही होत असत े. यासाठी जिमनीवर आ छादन असाव े.
२) वा या चा व ेग – वा यामुळे जिमनीची ध ुप होत असत े. वाळवंटी द ेशात हो णा या
च वादळामुळे धुळीचे कण द ूर अंतरावर उड ून जातात वा याचा जोर कमी झाला
क वा ळुचा थर सव पसरतो . जिमनीचा वरचा थर न होऊन जिमन नापीक होत े.
या भ ुभागावर प ुरेसे वन पतीच े आ छादन नाही आिण ज ेथे पावसाच े माण कमी
आहे, अशा द ेशात माच ते एि ल मिह यात त ुफानी वा यामुळे जिमनी या वर या
थरामधील मातीच े कण अलग होतात आिण वा याबरोबर उड ुन जातात आिण जिमनीचा
मधला थर उघडा पडतो . यामुळेच जिमनीची ध ुप मोठ ्या माणात होत े.
३) भु तर ठ ेवण – जिमनी या ढा ळामुळे पा या या वाहाचा व ेग वाढतो व याम ुळे
धुपीची गती वाढत े. ढाळातील लहान फरकाम ुळे धुपी या न ुकसानीत मोठा फरक
पडतो . पा या या वाहा या िनयमा माण े ढाळ चारपट वाढव ेल तर वाह या पा याचा
वेग दु पट होतो . हा दु पट व ेग धुपीचे माण चा रपट वाढिवतो . तर वाह न न े याचे
माण ३२ पटीने वाढिवतो . याचा अथ उतारा या जिमनीची ध ुप अिधक होत असत े.
यावर उपाय हण ून आडव े समपात ळीत चर बा ंधणे व या चरावर व जिमनीवर झाड े
िकंवा गवत िक ंवा िपक घ ेणे जेणे क न वाह या पा याला अडथ ळा िनमा ण होईल व
यामुळे पा याचा व ेग कमी होऊन पाणी जिमनीत म ुरेल.
४) जिमनीच े ाक ृितक आिण रासायिनक ग ुणधम - काही जमीनीची ध ुप याच
प रि थतीत इतर जिमनी या ध ुपीपे ा जा त सहज होत े. जिमनी या पोत - स ि य पदाथ ,
िचकन कणा ंचा कार आिण ारा ंचे माण याचा जिमनी या ध ुपीवर प रणाम होतो –
रेताड मातीत ि रप याच े माण जा त अस याम ुळे पाणी ताबडतोब शोष ुन घेतले
जाते. आिण हण ून ध ुप कमी होत े. स ि य पदाथ जा त असल े तर जिमनी या
कणीदार रचन ेत सुधारणा होत े व जिमनीची ज लधारणा शि वाढत े.जसेजसे स ि य
पदाथा चे माण कमी होत जात े तसतस े जिमनीतील ध ुपीचे माण वाढत जात े. बारीक
पोता या आिण िव ल जिमनीची ध ुप जा त होत जात े.
५) नैसिग क आप ी – नैसिग क आप ीम ुळे जिमनीची झीज मोठ ्या माणा होऊ
शकते. अितवृ ी प ुर भुकंप इ. िविवध कारणान े जिमनीची ध ुप मोठ ्या माणात
होऊन न ैसगग क स ंप ीला मोठ ्या माणात हानी पोहचत े.
आपली गती तपासा :
जमीन द ुषणाची न ैसिग क कारण े सांगा.
munotes.in
Page 100
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
100 मानव िनिम त कारण े.
जमीनीच े दुषण न ैसिग क कारणाबरोबरच मानिव य कारणान े देखील होत जात े. यातील
मुख कारण े पुढील माण े.
१) जंगल तोड - वाढती लोकस ं या व औ ोिगक िवकास या दोन कारणा ंमुळे जंगलाच े
माण अितशय व ेगाने कमी होत आहे. जिमनीच े नैसिग क आ छादन हणज े पान े, कुरणे,
झाडांची म ुळे मातीला घ ध न ठ ेवतात. तसेच व न पडणारा पाऊस झाडा या
फां ा पानावर पडुन मग जिमनीवर पडत अस यान े याचा व ेग ही म ंदावतो . यामुळे
जिमनीची ध ुप कमी होत े. जंगल न होत अस यान े ही न ैसिग क ध ुप संर ण ि या
कोलमडली याम ुळे धुपीचे माण वाढल े.
यासाठी देशातील जंगलाच े माण वाढवण े आव यक आह े. हे काय फ शासना या माथी
न लादता सव जनत ेचे सहकाय याला िमळायला हवे. तरच सरकारच े सामािजक
विनकरण , वनशेती, फलोधान सार या योजना यश वी होऊ शकतील . जनतेने
देखील व ैयि क मालक या जिमनीत , बांधावर, घरा या अवतीभवती वनीकरण
के यास काही माणात ज ंगल वाढीस हातभार लावला जाईल .
२) रासायिनक खताचा व िकटक नाशकाचा अित र वापर – शेत जिमनीत
अित र रासायिनक खता ंचा व क टकनाशका ंचा वापर अलीकड े वाढत आह े. िपकांचे
व प बह उ पादक झाल े आहे. जा त िपक घ े यासाठी रासायिनक खता ंचा माणाबाह ेर
उपयोग होत आह े. रोगराईवर िविवध िवषा री क टकनाशका ंचा वापर क े याने जिमनीत ही
याचा िशरकाव होतो . अशी जिमन िदवस ेिदवस अधीक अन ु पादक होत जात े. कारण
यातील अ नघटक सतत लागवडीम ुळे व खता ंमुळे कमी कमी होत जातात . प रणाम
जिमन नापीक होत े.
यासाठी रासायिनक खतांचा, क टकनाशका ंचा माणात वापर करावा .तसेच रासायिनक
खतांपे ा स ि य खत े – कंपो ट खते, िहरवळीचे खत या खता ंचा वापर करावा . यामुळे
जिमनीची रचना न ैसिग क राह यास मदत होत े. यािशवाय िपका ंची क ेरपालट करत
रािह यास जिमनीतील अ न घटका ंतील स ंतुलन साधल े जाईल .
३) अित र पा याचा वापर – ब याच शेतक यांची अशी धार णा आह े क जा त
पाणी िद यास जा त िपक य ेते. काही िपका या बाबतीत हे खरे असल े तरी जा त पाणी
लागणार े िपक सतत याच जिमनीवर होत रािह यास जिमनीची जल धारणा मता
कमी होत े. यात पा याचा िनचरा होत नाही यामुळे अशा जिमनीत प ुढे ाराच े माण
वाढते व या जिमनी अन ु पादक होतात . सततपाणी द ेत रािह याम ुळे जिमनीतील हवा
खेळती राह शकत नाही . िपकां या मुळांना द ेिखल जा त पा याचा भार वाढतो .
जिमनी चे तापमान खाली य ेते. माती पाणी आिण िजवाण ु अनु पादक होतात . सतत
पाणी देत रािह याम ुळे जिमनीत हवा ख ेळती राह शकत नाही . िपकां या म ुळांना देखील
जा त पा याचा भार वाटतो . जिमनीच े तापमान खाली य ेते. माती पाणी आिण िजवाण ु
याचा समतोल ढ ळतो. प रणामी जिमनीत िदवस िदवस उ पादन घटत े.
munotes.in
Page 101
भू दूषण – भाग १
101 यावर उपाय हणज े या िपकाला िजत या पा याची गरज आह े िततक ेच पाणी द ेणे.
ऊसा सार या भरप ुर पाणी लाग णा या िपकाप े ा कमी पाणी लागणार े दुसरे नगदी
िपक घ ेत यास जिमन ही चा ंगली रािहल . पा याची द ेिखल बचत होईल व अस े
वाचवल ेले पाणी इतर श ेतकया ला वापरता य ेऊ शक ेल. िठंबक िस ंचन, तुषार िस ंचन
सार या जलिस ंचना या प ती वाप न द ेिखल हा सोडवता य ेऊ शकतो .
४) जलिस ंचन क प – अलीकड े पाणी उपल ध ेसाठी मोठी धरणे बांधली जात
आहेत. या धरणाखाली िक य ेक हे टर जिमन वाया जात े. जिमनीचा एक इ ंचाचा थर
तयार हो यासाठी ५०० वष लागतात व अशी जिमन मोठ ्या धरणाम ुळे पा याखाली जात े.
याचे ितचा वापर करता य ेत नाही . ा ीन े हा जिमनीचा हा सच आह े.
५) शेती कस या या अयो य प ती – ब याच वेळा शेतकया ची पार ंपारीक
शेती कर याची प त ध ुपीला चालना द ेणारी ठरत े. िवशेषतः उतारा या जिमनीवर
लागवड करताना ती उभी क ेली जात े. यामुळे वाहत य ेणारे पाणी अडवल े जाऊ
शकत नाही हीच लाग वड आडवी क ेली िक ंवा अित उतारा या जिमनीत प ्या या
पायया क न श ेती केली. वाहत य ेणा या पा याचा व ेग कमी होतो . यामुळे या
पा याबरोबर माती वाह न जात नाही .
https://www.downtoearth.org.in
६) बांधबंिद तीचा अभाव - उतारा या जिमनीवर जर बा ंध बंिद ती चांग या कार े
केली तर पावसाम ुळे जी जिमनीची हानी होत े. ती थांबु शकेल. बांधामुळे वाहत येणा या
पा याला अडथ ळा िनमा ण होतो . यामुळे गती म ंद होत े व वाहत आलेले पाणी बांधाजव ळ
अडवली जात े. यामुळे या उतारा या जिमनीवर बा ंध बंिद ती नसत े अशा जिमनीची
धुप जा त होत े. यासाठी मज बुत बा ंध बंिद त करण े गरज ेचे आहे. हे बांध प क े
हो यासाठी या बा ंधावर घायपात िक ंवा खस गवताची लागवड करावी .
७) अिनय ंि त चराई - कुरणे व गाय राना या जिमनीची द ेिखल ध ुप होत े.ही धुप िवश ेषतः
अिनय ंि त चराई मुळे होते. वनात सतत गवत नसत े. एकदा गवत स ंपले क याची जी
धसकट जिमनी लगत असतात ती क ुरतडून गुरे खातात . यामुळे जिमनीतील मातीच े कण
सैल होतात . अशा ग ुराम य े भांडण झाल े िकंवा पळापळ झाली िकंवा सतत यावर ग ुरे
िफरतात ही माती अिधक स ैल होत े. मग ती वा यामुळे, पावसाम ुळे वाह न जात े यावर munotes.in
Page 102
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
102 उपाय हणज े घरातच गुरांना चारा घालण े िकंवा यावेळी गवत अस ेल याचव ेळी या
जिमनीत ग ुरे चारण े गुराची स ं या द ेिखल गायराना या जिमनी या मा णात असावी .
शेता या बा ंधावर िक ंवा पडीक जमीनीत गवताच े िपक घ ेत यास हा काही माणात
सुटु शकेल.
८) जिमनीचा मालक ह क - जसजसा िवकास होत आहे तसतशी आध ुिनक स ं कृती
देिखल आप यावर प रणाम करत आह े. यामुळे िवभ क ुटुंब प ती ा मीण भागात
वाढत आहे. िश णाम ुळे, गावक या भा ंडणाम ुळे ामीण जनता ह ळुहळु शहराकड े
थािनक होत आह े. यातच आप या द ेशात वारसा ह क कायदा ढ आह े. ा सव
कारणा ंमुळे जिमनीच े छोट्या छोट्या त ुकड्यात िवभाजन होत आह े. ा िवभाजनाम ुळे
बांध बंिद ती करावी लागत े. या बांधाखाली चांगली जिमन वाया जात आह े.
खाजगी मालक या जिमनीचा हास हायच कारण हणज े शेती हा आता त ृतीय
े ातील यवसाय गणला जात आह े. िश ण घ ेऊन सर ळ शहरात नोकरी करण े.
न या िपढीला आवड ु लागल े आह े. प रणामी गावाकड या जिमनी िवक ुन टाक या
जातात . औ ोिगक िवकासाला ामीण भागात मोठ ्या माणात चालना द े यासाठी
अनेक कार या सवलती िद या जातात . यामुळे ामीण भागातील जिमनीला चा ंगले
भाव यायला लागल े. प रणामी जिमन िवक ुन याजावर जग याची व ृ ी वाढीस लागली
आहे. व ा जिमनीत मोठमोठ े कारखान े वाढु लागल े आहेत.
९) औ ोिगकरण व वाढती लोकस ं या – वाढ या लोकस ं ये या गरजा भागिव यासाठी
औ ोिगकरणाचा व ेगही वाढत आह े. औ ोिगकरणासाठी आव यक असणार े लाकुड,
क चा माल यासाठी ब ेसुमार हो णा या जंगल तोडीत ुन जिमनीची ध ुप होत आह े. दुसया
बाजुला औ ोिगकरणा या ि य ेतुन िनमा ण होणा रे टाकाऊ पदाथ , कचरा व िवषारी य
जिमनीत िमस ळले जातात आिण जिमन नापीक होत े.
१०) ामीण व नागरी व या ंमधुन रोज गो ळा होणारा कचरा – येक गावात
फार मोठ्या माणावर िविवध कचरा िन य गो ळा होत असतो . गाव जेवढे मोठे तेवढेच
कचरा िनमा ण हो याच े माणही मोठ े असत े. माणसा या राहणीमानाचाही प रणाम कचरा
िनिम तीवर होत असतो . लहान लहान गावाम य े सु ा िन य जमा होणा रा कचरा
कुठे नेऊन टाकावा ही नगरपािलका िक ंवा ामप ंचायतील या मो ठ्या सम या असतात .
यांची िव ह ेवाट लावण े आव यक असत े. घरातील क ेर, भाजीपाला िनवड यान ंतर
िकंवा काप यावर उरल ेला टाकाऊ भाग , कागदाच े तुकडे, कपडे, फाटल ेले कपड े िकंवा
यांचा िच ं या, काचे या फ ुटले या व तु, िन पयोगी प ु ्यांचे डबे, लाि टक या
िन पयोगी व त ु, लाि टक या िपश या , फुटक त ुटक ख ेळणी, लहान म ुलांची
कागदात गो ळा केलेली िव ा , झाडांचा पाला पाचो ळा, घरातल े खरकट े अ न , मेलेली
जनावर े इ यादी . सव यापी लाि टक या िपश या ंची िव ह ेवाट कशी लावावी हा एक
गंभीर आह े.
munotes.in
Page 103
भू दूषण – भाग १
103 र याची साफसफाई आिण गो ळा झालेले कचया चे ढीग, िनयिमत जात नाही . अशा
िढगा याम ये मोकाट जनावर े, कु ी, डुकरे, उंदीर, कावळे इ यादी ा णी आपल े खा
शोधीत असतात . कच यातुन काही व त ु िमळतात. या आश ेने या व त ु गोळा करणारी
लहान म ुले, बायका , माणस ं हा कचरा सारखा िचरडत असतात व वाटेल तसा पसरवीत
असतात . अशा अन ेक कारणान े सात यान े जिमन द ुषणाच े माण वाढत आह े.
लाि टक द ुषण :
१) सांडपा यातील गा ळ – घरोघरी िन य सांडपाणी िनमा ण होत असत े. यात डीटज ट
साबणाच े, आंघोळी या साबणाच े, भांडी घास या या साबणाच े पाणी अशा िकतीतरी गो ी
असतात . ामीण भागात सा ंडपाणी वाह न न े यासाठी प क गटारे नसतात . पाणी
र या या उताराव न िदशाही न वाहत असत े व शेवटी कुठेतरी खोलगट भागात जमा
होते. यामुळे वरील सव घटका ंमुळे जिमनीच े दुषण होत े. तर सा ंडपा या तील गा ळाचा
काही लोक श ेतीत खत हण ुन उपयोग करतात . या गाळात सोिडयम , पोटॅिशयम ,
कॅि शयम , मॅ नेिशयम , अमोिनया , लोराईड ्स, नाय ेटस, बायकारबोन ेट, स फेट्स आिण
फॉ फरस यासारखी अस ि य घटका ंची कमी -जा त माणात िमस ळ झालेली असत े.
कारखा यामधी ल घाऊक घटक जे हा सा ंडपा यात सोडल े जातात , ते हा काही माणात
जड धातु या गाळात आढळतात. सांडपा यातील गा ळ शेतजिमनीत िमस ळ यामुळे
यातील वर सा ंिगतल ेले घटक जिमनीत साहािजकच जिमनी या रासायिनक घटकाम य े
अिन बदल होऊन ितचा पी एच बदलतो . याचा प रणाम असा होतो क , सुपीक
शेतजिमनीला एक कारच े आजारपण य ेते यालाच sewege sickness असे हणतात .
जिमन द ुषणास अशा कारणा ंमुळे वाढ होत आह े.
८.६ सारांश
तुत कणाम य े दुषण आिण जिमन द ुषण या स ंक पनाचा अ यास आपण केला
आहे. सात यान े वाढणा या लोकस ं ये बरोबर मानवा या भौितक गरजा देखील वाढत
गे या. िशकारी अव थ ेतील मानव ि थर झाला तो केवळ शेती या शोधाम ुळे. शेतीसाठी
सुरवातीला अर य तोडावी लागली . शहरीकरणा बरोबर घर बा ंधणी आिण कारखानदारी
साठी जिमनीचा अित र वापर होत आह े. खाण काम , धरण, कालव े अशा गरजा प ुण
munotes.in
Page 104
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
104 कर यासाठी श ेत जिमन वापरली जात आह े. खाणकाम व त ेल िविहर साठी सात यान े
जिमनीच े उ खनन होत आह े. यांि क श ेती या नावाखाली िकटकनाशक े आिण
रासायिनक खत े यांचा अ याहत ् वापर होत आह े.
िनसग िनिम त कारणा ंमुळे जरी जिमनीच े दूषण होत असल े तरी मानविनिम त कारण े
तेवढीच ग ंभीर व पाची आह ेत. घरगुती व सवा जिनक कचरा , सांडपाणी , औ ोिगक
कचरा वापरल ेली टाकाऊ रसायन े, कृषी कचरा - खते, िकटक नाशक े जिमनीवर टाकली
जातात आिण जिमनीची ग ुणव ा यामुळे सात यान े खालावत आह े.
जिमन हा आपला अम ू य ठेवा आह े. िनसगा या व मानवा या अनेक ि य ेमुळे ितचा हा स
होत चालला आह े. हा अम ु य ठेवा जतन कर यासाठी शासन पात ळीवर य न कर याची
जशी गरज आह े तसेच य ेक नाग रकान े य न करण े देखील गरज ेचे न हे तर अिनवाय
आहे. जिमन ही आप या जीवनाचा पाया आह े. ित या िशवाय आपण थीर उभ े राह
शकणार नाही . यामुळेच जिमनीचा हास थांबवणे हणज े आपला हा स था ंबवणे अस े
हणता य ेईल.
८.७ वा याय
१) जमीन द ुषणे हणज े काय?
२) जमीन या द ुषणाची न ैसिग क कारण े सांगा.
३) जमीन द ुषणा या मानव िनिम त कारणाच े वण न करा .
८.८ संदभ ंथ
१) वराट पाडवणकर – कृिष-भू िव ान – गाज काशन अहमदनगर
२) अरिवंद पटवध न – पाणी अडवा -पाणी िजरवा - आरो य द ता म ंडळ पुणे
३) द ाजी राव सा ळुंखे – आिण िड ंगबरराव स े- कृषी िव तार स ेवा – महा मा
फुले कृषी िवदयापीठ राह री
४) व.आ. देशमुख - मृद िव ान महरा िवदयापीठ ंथ िनिम ती म ंडळ
नागपूर-१
५) अशोक ज ैन – फाऊड ेशन कोस पेपर – २ सेठ काशन म ुंबई
६) सुरेश फुले – कृषी भूगोल िवदयाभारती काशन , लातूर
७) टी.पी. पाटील – महारा ाचा भ ूगोल िप ंपळापुरे ॲ ड. क पि लशस . नागपूर
८) जयदीप िनकम (संपादक ) पया वरण अ यास - (EVS201) यशवंतराव च हाण
महारा म ु िवदयापीठ
munotes.in
Page 105
105 ९
भू दूषण – भाग २
घटक परेषा :
९.० उ ेश
९.१ तावना
९.२ जिमन द ुषणाच े प रणाम
९.३ जिमन द ुषण आिण ितब ंधा मकउपाय
९.४ (ब) यांि क प दती (अिभया ंि क प दत )
९.५ सारांश
९.६ वा याय
९.७ संदभ ंथ
९.० उ ेश
१) जिमन द ुषणा या प रणामाच े अ ययन करण े.
२) जिमन द ुषणा या मानवी जीवनावरील प रणामाच े अ ययन करण े
३) जिमन द ुषणाचा श ेत जमीनीवरील प रणामा ंचे अ ययन करण े.
९.१ तावना
मागील करणाम य े आपण जिमनी या द ुषणासाठी जबाबदार असल े या न ैसिग क व
मानिवय कारणाच े अ ययन केले आहे. तुत करणाम य े आपणास मानवा ने केले या
चूकांचे प रणाम मानवजमातीसह , ाणी मा ांना कस े भोगाव े लागत े यांचा अ यास करणार
आहोत .
जिमनीची ध ुप िह क ृिष यवसायाची ग ंभीर सम या आहे. जिमनीवर कचरा साठत
रािह या ने ितथे दूषण होऊन ित या गणव ेत फरक पड या ने ती नापीक होत े.
जिमनीच े मूळचे काय संपु ात य ेते. अशा जिमनीतील पा याची पात ळी कमी होत जात े.
जमीनीतील व ृ वाढीवर द ेखील प रणाम स ंभवतात . शु द पा याच े ोत कमी होत
जाते. वाळवंटीकरणा या ि य ेचे मुळ कारण जिमनीचा हास हे आहे. munotes.in
Page 106
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
106 जिमन हासा चे प रणाम शेत जिमनी यि र द ेिखल प र णाम स ंभवतात .न ांना वार ंवार
पुर येणे, तापमान पज यमानातील बदल, धरणाच े िनकामी होण े इ यािद प रणामा बरोबरच
मानवी आरो य देखील धो यात य ेते.
देशात शेतजिमनीत ून दरवष ६०० कोटी टन माती व ५० लाख टन न फुरद व पालाश
तर महारा ातील जिमनीत ून ५०.५ कोटी टन माती व ४.५ लाख टन अ न य े,
जिमनीव न वाह णा या पा याम ुळे व वा यामुळे वाह न जाता त जमीन िनक ृ बन ून
ितची उ पादन मता कमी होत े. पडणा या पावसा या पा यापैक फ १० ते १५
ट के पाणी िपकास उपल ध होत े. ६० ट के पाणी बा पीभवनाम ुळे वाया जात े.
उरलेले पाणी जिमनीत अथवा जिमनीव न वाह न िनघून जात े. प रणामी शेती व िप याचा
पा याचा देखील गंभीर होत जातो . सात यान े पडणारा द ु काळ हे यांचे य
व प आह े. जल दुषण व अवष णामुळे येणारे महाप ूर हे आता िन याच े बनल े आहे.
जमीनी या ध ुपेमुळे ारपड व दलदल यु जमीनीत वाढ होत आह े. वाळवंटीकरणा या
ि य ेचा वेग वाढून शेतजिमनीच े माणात घट होत े.
९.२ जिमन द ुषणाच े प रणाम
ऊन, वारा, पाऊस आिण मानवी ह त ेपामुळे होणा या जिमनी या ध ुपेचे िविवध
प रणाम िनसगा तील अन ेक घटका ंवर पया याने मन ु य ा यावर होत असतात .
तुत प रणामाच े िववेचन प ुढील भागात क ेले आहे.
९.२.१ जिमन लागवडी साठी िन पयोगी ठरत े : ऊन, वारा, पाऊस आिण अ य
कारणा ंमुळे जिमनीचा वरचा थर िनघून जातो . जिमनी या वर या थरात िपका ंना आव यक
असणारी अ न य े िमळतात. उदा.:
अ) ाथिमक अ न य े – न फ ुरद, पालाश
ब) दु यम अ न य े – कॅलिशयम , मॅ नेिशयम , स फर
क) सू म अ न य े - लोह ज त , तांबे, मॅगेिनज, बोरान , लो रन , मॉिल हनम , िझंक इ.
वरील सव अ न य े जिमनी या मगद ुरा माण े उपल ध होतात . िपकाला वाढीसाठी
आव य क घटक नसतील तर िपका या वाढीस अडथ ळे िनमा ण होतात . भु देशानुसार,
हवामान , अितपाऊस यान ुसार जिमनी या मगद ुरात फरक पडत जातो . येक िपकासाठी
वेगवेग या कारची माती आव यक असत े. सुिपकत े या ीने िवचार करताना िविश
िपकासाठी उ पादन म असल ेली जिमन इतर िपकां या ीन े कमी उ पादन म असत े.
शेतजिमनी या स ुिपकत ेला अन य साधारण मह व आहे. जिमनीची ध ुप होताना स ुिपकता
झपाट्याने कमी होत े. अ न या या कमतरत ेमुळे अशा जिमनी िपका या लागविडस
िन पयोगी ठरतात . जिमनीची ध ुप सात या ने होत रािह यास शेती करण े अश य होत े.
अथा तच नािपक जिमनी या माणात वाढ होत जात े.
९.२.२ जिमनीतील पा याची पात ळी कमी होत े – पावसाच े पाणी , वन पती , गवत,
जंगले य ांचे आ छादन अस यास जिमनीत म ुर याची ि या वेगाने होऊ लागत े. परंतु munotes.in
Page 107
भू दूषण – भाग २
107 सात यान े होणा या जिमनी या धुपेमुळे जमीनीत पाणी िटकून धर याची मता
िदवस िदवस कमी होत आह े. ओढे नाल े नदी या ार े सव पाणी सम ु ाला जाऊन िम ळते.
जिमनीतील पा याची पातळी जसजशी खाली जात े, तसा शेती उ पादनावर याचा िवप रत
प रणाम होतो. िविहरीची पा याची पात ळी खाली जात े. िसंचन े ात घट होऊन पाणी
िप याची सम या ग ंभीर बनत जात े.
आपली गती तपासा :
िपकांना आव यक असणारी अ न य कोणती ?
९.२.३ नदी-ना या या प ूरा या माणात वाढ : नदी-नाले या भागात ून वाहातात
तेथे मोठया माणात ज ंगल तोड झा यास निद या वाहाचा व ेग वाढतो . निदच े पाणी
वाह सोड ून वाह याची भीती वाढत े. प रणामतः मानवीय आिण न ैसिग क साधन स ंप ीच े
मोठ्या माणाव र नूकसान संभवते. भारतासार या द ेशात दरवष प ूरामुळे िनमा ण
होणा या सम या भ ेडसावतात . देशाला याम ुळेच जीवीत आिण िव हानीला सामोर े जावे
लागत े.
९.२.४ जिमनीतील ारा या माणात वाढ : शेत जिमनीची ध ुप झा याम ुळे शेतीतील
सव च जिमन एक पातळीवर राहत नाही . अशा भागात पाणी सांडून काला ंतराने जिमनीत
ाराच े माण वाढत जाते. अित र रासायिनक खताचा व िकटकनाशका या वापरान े
सुरवातीला उ पादन वाढत असल े तरी काला ंतराने उ पादन वाढीवर मया दा येतात.
खच अिधक व उ प न कमी अशी ि थती िनमा ण झा याने शेतकया स शेती करण े परवडत
नाही.
सात यान े शेतजिमनीतील ाराच े माण वाढत ग े याने अशा जिमनी लागवडीस
अयो य ठरतात . लागवडी यो य े कमी होऊन न ैसिग क साधन स ंप ीचा हास
होत जातो .
९.२.५ तापमान व पज यमानातील बदल : िनसगा त िविवध कारची नैसिग क च े
काय रत असतात . िनसगा तील िविवध घटका ंम ये संतुलन राख यासा ठी या न ैसिग क
च ाचा उपयोग होतो . उदा. ऑि सजन च , काब नच , नाय ोजन च , जलच अशी
नैसिग क च े सतत काय रत ठेव यासाठी वन पती , पया याने सुपीक जमीनीचा सहभाग
मोठा असतो .
जिमनीची ध ूप होत असताना प रसरातील वनस ंप ीचा मोठ ्या माणात हास होत जातो .
वनसंप ी या हासातून जिमनीतील पा याची पात ळी कमी होत जात े. या च ाम ुळे
तपमानात वाढ होत जात े आिण पावसाचा अिनयिमतपणा सात यान े वाढत जातो.
९.२.६ धरण व तलावातील गा ळा या माणात वाढ - ड गर उताराव न वाह न
येणा या पावसा या पा याबरोबर मोठ ्या माणात माती वा ह न य ेते ही सव माती तलावात
साचली जाते. वेळ या व ेळी तलावातील गा ळ काढला ग ेला नाही तर तलावाची साठवण
मता कमी होते. मोठ्या माणात खच क नही अशा तलावाचा प ुरेसा लाभ होऊ
शकत नाही . munotes.in
Page 108
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
108 धरणाम ुळे न ाच े वाह न जाणार े पाणी अडिवल े जाते. या पा याचा उपयोग श ेती,
कारखानदारी व िप या या पा यासाठी क ेला जातो . धरण बा ंधताना ज ंगलाची
मोठ्या माणात हानी होत े. व य पश ु-प ी या ंचे अि त व द ेखील धो यात य ेते.
पुन वसनासारख े गंभीर िनमा ण होतात . असे असताना जिमनी या हासातून
अशी धरण े अपेि त उि सा य करीत नसतील तर मानवी िवकासाची िदशाच च ुकते
असे हणाव े लाग ेल. जिमनी या हासातून तलाव व धरणातील गा ळाचे माण
सात यान े वाढत जात े. सात यान े अशी धरण े िनकामी होतात .
९.२.७ अवष ण माणात वाढ : अवष ण ही न ैसिग क आप ी आह े. अवष णाचा
पज यमानाशी जव ळचा स ंबंध आह े. पज य िकती पडतो या प े ा तो कसा पडतो ह े अिधक
मह वाच े आहे. हवामान व जलच यां यातील िबघाड अवष णास कारणीभ ूत असतात .
जंगलाचा अभाव व ज ंगलतोड ही दो ही कारण े अवष ण िनिम तीस जबाबदार आह े.
जिमनीची स ुपीकता कमी होताना ज ंगल व जल या दो ही बाब वर प रणाम
संभवतात . पया याने असे हणाव े लागत े. जिमनीचा हास अवष णाला िनम ं ण द ेतो.
९.२.८ भूिमपात : जिमनीची घसरण , भूिमखच व भ ू सखल हणज े भूिमपात होय .
नैसिग क कारणाबरोबरच मानवीकारणा ंमुळे देखील भ ूिमपात घडव ून येतात. सात यान े
होणारी ज ंगलतोड , यामुळे मृदेचे कण ढील े होतात . जिमनीत पोक या िनमा ण होतात
व यात ून भूिमपात होतो . र तेबांधणी, रे वे मागा साठी खोदकाम , खाणकाम आिण
याच बरोबर अित र ग ुरां या खुरामुळे जिमनीची धूप होत े आिण काला ंतराने भूिमपात
होतो.
आपली गती तपासा :
अवष ण वाढ का होत े ?
भूिमपात हणज े काय ?
९.२.९ वाळवंटीकरण : जिमन काही कारणा ंमुळे वन पती हीन होऊन िन पादक
बनते यास वा ळवंटीकरण अस े हणतात . अशा जिमनीची उ पादन मता कमी
झालेली असत े. वाळवंटीकरणास मानवी कारण े मोठ्या माणात जबाबदार आह ेत.
भारतातील महारा , गुजरात , आं देश, राज थान , कना टक आिण उ र ेकडील काही
देशास वा ळंविटकरणाचा अिधक धोका आह े. जंगल तोड व भ ूजलाचा अितर ेक
वापर वा ळवंटीकरणास जबाबदार आह े. या दो ही घटका ंमुळे जिमनीचा हास होताना
वाळवंटीकरणा या िदश ेने वाटचाल स ु होत े.
९.२.१० पा या या ग ुणिनय ं ाची सम या : शेत जिमनीत अित र रासायिनक
खताचा व िकटक नाशकाचा वापर या बरोबर कारखा यात ून खताचा व िकटकनाशकाचा
वापर, कारखा यात ून बाह ेर पडणारी द ुषके जिमन द ुषणास जबाबदार आह े.
पावसा या पा याबरोबर अशी द ुषके वाही पा यात वहातात . जिमनी या हासामुळे
पाणी ध न ठ ेव याची मता कमी होत े. वाही पा याबरोबर माती द ेखील वाहात जात े.
याच कारणान े पाणी द ुिषत होऊन ग ुण िनय ं ाची सम या िनमा ण होत े. munotes.in
Page 109
भू दूषण – भाग २
109 वरील माण े जिमनी या ध ुपेचे िविवध प रणाम स ंभवतात . या यित र
वन पतीचा हास, शेती यवसाया या सम या , भूपृ ा या न ैसिग क रचन ेत बदल . इ.
अनेक प रणामाचा स ंबंध नैसिग क पया वरणाशी असतो .
९.३ जिमन द ूषण आिण ितब ंधा मक उपाय
पया वरणा या स ंर णातील सवा त माठा धोका जिमनीची ध ूप हा आह े. जिमन काही
णात वाह न जात असली तरी ती तयार हो यास अन ेक वष लागतात . भारतात
७० ट के कोरडवाह जिमन अस ून य अ नो पादनासाठी ४२ ट के जिमन
वापरात आह े. वाढ या लोकस ं येला अ नधा य पुरवठा कर यासाठी ही जिमन
अपुरी आह े. या क रता अिधक जिमन लागवडी खाली आणण े, पिडक जिमनीचा
िवकास करण े अशा म ृदसंधारण योजनाचा अवल ंब करण े. ामीण व श ेती िवकासासाठी
अिनवाय आह े.
जिमन द ुषणातील ितब ंधा मक उपायाचा अ यास करताना भौगोिल क, ादेिशक
वैिशट्ये शासिकय ि कोन , वैयि क पात ळीवरील य न लोकसहभाग इ . घटक
ल ात घ ेणे आव यक आह े.
जिमन ध ूप ितब ंधा मक उपायाम य े ामु यान े दोन प दतीचा अवल ंब केला जातो .
अ) यव थापन प दती
ब) यांि क प दती
अ) यव थापन प दती : जिमनीची ध ूप रोख यासाठी या प तीचा वापर करता
येईल याच े िववेचन प ुढील माण े –
९.३.१ प ापेर प दती :
या प दतीत ध ूप करणारी व ध ूप होऊ न द ेणारी िपक े रांगात आलट ून पालट ून
प यात लावली जातात . तृण वग य कात ि दल िपकाच े प े टाक यास जिमनीची ध ूप
थांब यास मदत होत े. तुर, बाजरी , वारी , मुग, भुईमुग, हरबरा , जवस, करडई इ .
चलीत िपक प ाप ेर प दतीन े उताराला आडवी समापात ळी रेषेवर लागवड क े यास
मातीची ध ूप थांबून जिमनीतील कस िटकव ून धर याची मता वाढत जात े.
९.३.२ आ छादन प दती :
पाला पाचो ळा, सुकलेले गवत या ंचे जिमनी या प ृ भागावरील आवरण हणज े आ छादन
होय. जिमनी या प ृ भागावर अस णा या आ छादनाम ुळे पावसा या पा याचा थ ब
डायरे ट जिमनीवर पडत नाही याम ुळे वाही पा याबरोबर माती वाह न जा या ची
ि या िनय ं ण होऊन जिमनीचा पोत स ुधार यास मदत होत े.
munotes.in
Page 110
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
110 ९.३.३ िपकाची फ ेरपालट िक ंवा िनयोजनः
दरवष ए कच िपक सात यान े घेत यास जिमनीत िविश म ूल य स ंपु ात ये याची
श यता असत े. यासाठी आलट ून पालट ून िपक े घे याची योजना करण े आव यक
आहे. अ नधा य िपकान ंतर जलवग य िपक े घेत यास जिमनीचा पोत स ुधार यास
मदत होत े.
९.३.४ समपात ळीतील मशागत :
शेतीम य े करावया या कामाम य े नांगरणी, वखरणी आिण आ ंतर मशागतीची काम े
जिमनी या उताराला आडवी क े यास पावसाम ुळे घळी पडून होणारी धूप थांबव या स
मदत होत े. पावसाच े पाणी जिमनीत रोख यात मदत होत े. शेण- खताचा वापर या
प दतीत क े यास जिमनीचा पोत स ुधा न पाणी िटकव ून धर याची मता वाढली
जाते.
९.३.५ गवताची ला गवड :
लागवड अयो य , पिडक जिमिन वर उघ ड्या बोड या ड गर उतारा या जिमनीवर
गवताची लागवड क े यास जिमनीतील ओ ला याच े माण िटक ून राहत े. गवता या
आ छादनाम ुळे वाही पा याबरोबर माती वाह न जात नाही . आिण गवता या अस ं य
मुळामुळे माती मुळांना घ िचटक ून राह शकत े. यामुळे जिमनी या ध ूप कमी हो यास
मदत होत े.
९.३.६ वृ लागवड आिण स ंवध न :
भूपृ ावर व ृ ाचे माण अिधक अस यास माती ध न ठ ेव याची मता वाढत े.
वाह या पा याला व ृ ामुळे अडथ ळा िनमा ण होतो . तर पा याम ुळे जिमनीस स ि य
खत िम ळते. खु या े ात पा यापास ून संर ण िम ळू शकते. मृद स ंधारणासाठी
जा तीत जा त जिमन व ृ छािदत हो याक रता व ृ लागवड आिण स ंवध न ही
आव यक बाब ठरत े.
जिमनीची ध ूप रोख यासाठी क े या जा णा या िविवध यव थापिकय उपाय योजना ंम ये
वरील सव बाबी बरोबर चराऊ रानाचा िवका स, शेती कर या या प दतीचा सुधारणा
( थला ंतरीत शेतीला बंद) चराई ब ंदी. झाडाझ ुडपाना स ंर ण, कु हाड बंदी, पिडत
जिमनीवर लागवड , इ. िविवध उपाय योजना करण े आव यक ठरत े.
९.३.७ स ि य खताचा वापर :
या प दतीम य े स ि य ज ैिवक खताचा वापर कर णे अप ेि त आह े. रासायिनक
खते वापर याच े माण अगदी कमी िक ंवा श ु यावर आणण े उपय ु ठरल े. या िशवाय
क टकनाशक े व तणनाशकाचा अनाव यक वापर टा ळणे गरज ेचे आहे.
munotes.in
Page 111
भू दूषण – भाग २
111 ९.३.८ मोकाट ग ुरे चार यासाठी ब ंदी :
चराऊ कुरणाम य े जनावरा ंना ब ंदी केली पािहज े. जनावरा ं या अिनब ध वावराम ुळे,
कुरणाम य े गवताच े व म ृदेचे खूप नुकसान होत े. मृदेवरील आ छादन नाहीस े होत े.
यासाठी क ुरणाम य े जनावरा ंना बंदी क न क ुरणामधील गवताची मा मान े कापणी
क न चारा प ुरवठा करावा .
९.३.९ जल िस ंचनाच े यो य माण :
अितजा त माणात जलिस ंचन के यास श ेत जिमन खारट होत े. हा सु दा एक कार े
मृदा िवनाशच आह े. मृदेचा िवनाश था ंबिव यासाठी आव यक अस ेल ते हाच व गरज े
इतकेच जलिस ंचन केले पािहज े. अित र जलिस ंचनाच े दु प रणाम उ पा दकांना जाणव ू
लागल े आह ेत. सांगली, सोलाप ूर या िज ात ारयु जिमनी िपका ंना िन पयोगी ठरत
आहेत.
९.३.१० यो य मशागत :
शेतीची ना ंगरणी उतारा या िदश ेने करताना उताराला ल ंबवत िदश ेने करावी .
जेणेक न श ेतात बा ंधासारखी रचना तयार होऊन वाह णा या पा याला अडथ ळे
िनमा ण होतात व मृदेची ध ूप थांबिवता य ेते. अशा कार े वरील िविवध उपाया ं ारे
मृदेची धूप थांबिवता य ेते.
आपली गती तपासा .
१) प ापेर प दती हणज े काय
२) प ापेर प दतीच े फायद े सांगा.
९.४ (ब) यांि क प दती (अिभया ंि क प दत ) :
मृदा ध ूप रोख यासाठी यव थापिकय प दती बरोबरच या ंि क प दतीचा वापर करण े
आव यक आह े अशा प दतीम य े पुढील प दतीचा समाव ेश करता य ेईल.
९.४.१ समपात ळीत बांध घालण े :
सव साधारणपण े या श ेतीना उतार असतो या श ेतात पावसाच े पाणी उतारा या
िदशेने वाहत जात े. या वाह या पा याबरोब र मृदेचे कण स ु दा वाह न जातात . उतार ज ेवढा
ती अस ेल तेवढे धुपेचे माण व गती अिधक असत े. यासाठी श ेतीचा उतार िवचारात
घेऊन श ेतात िठक िठकाणी बा ंध घात यास वाह न जाणार े पाणी अडिवल े
जाईल . याचबरोबर वाह न जाणारी म ृदाही अडकली जाईल . तसेच शेतात पाणी म ु न
शेतीला प ुरेसे पाणी िम ळू शकते. ड गरा ळ भाग, टेकड्या व पव तीय द ेशातही या
कार े खाचर े खोद ून पाणी अडवल े जाईल . वाह या पा याचा व ेग कमी होईल व ध ूप
िनयंि त करता यईल .
munotes.in
Page 112
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
112 ९.४.२ नाला बा ंध बंिद ती :
पावसा या पा यात नाल े वेगाने वाह न नदीला िम ळतात मा ना याला पाणी असत
नाही. यासाठी ना यामध ून वहाणार े पाणी जागोजागी अडिवल े जात े. यामुळे
साठिवल ेल पाणी जिमनीत िजरत े व भ ूगभा तील पा याची पात ळी वाढली जात े. शेती
े ात आिण लाभ े ातील िविहर ना पा याचा साठा याम ुळे उपल ध होऊ शकत े. अशा
नाला बा ंधब तीसाठी जाग ेची िनवड करताना ओढ ्याचा उतार आिण जिमनीची
खोली इ . बाबीचा िवचार क ेला जातो .
९.४.३ नाला सर ळीकरण :
काही व ेळा पा याबरोबर वाह न य ेणा या मातीम ुळे ना यात गा ळ झा यान े िकंवा
ना या चा पा ात खडक , झाडे आ यान े ना याचा माग बदल याची श यता असत े.
यामुळे सभोवताल या े ात पाणी जाऊन न ुकसान हो याची श यता असत े. असे
नुकसान टा ळ यासाठी ना यास असणारी व ेडीवाकडी व ळणे काढून ना यास यो य
आकार आिण उतार िद यान े जिमनी ची मोठ ्या माणातील ध ूप रोखता य ेऊ शकते.
९.४.४ पानथ ळ जमीन स ुधारणा (िचभड जिमन स ुधारणा ) :
जिमनी या या भागात पाणी सात यान े साचल े जात े तेथे पुरेसा पा याचा िनचरा होत
नाही. अशा जिमनी िचभड राहतात आिण जिमन िपक य ेऊ शकत नाही . अशा े ात चर
काढून देऊन जिमनीत असल ेले जा तीच े पाणी बाह ेर काढ ून दे याची यव था
के यास या जिमनी उ पादन म करता य ेतात आिण जिमनीची ध ूप रोखता य ेते.
९.४.५ घळीचे िनयं ण :
लागवडी खालील े ाचे नुकसान होऊ नय े हण ून कायमच े िकंवा ता प ुरते पाणी
अडवणार े, पाणी ओसड ून बांध बांधून घळी िनयं ण केले जाते. यामुळे ओघळीम ये येणा या
पा याची गती कमी होऊन पाणी अडिवल े जाते. ओघळीमुळे होणारी ध ूप थांबिवली जात े.
९.४.६ तारांचा दगडी बा ंध घालण े (गॅिबयन ब ंधारे) :
ना या या पा याचा वेग या िठकाणी जा त अस तो या िठकाणी कोण या ही कारच े
बांध िटक ून राहत नाही . िठक िठकाणी तार े या जा या तयार क न याम य े बांध
घालाव ेत याम ुळे या िठकाणी लाव यात आल े या बा ंधात द ंगड वाहन े जाणार नाहीत .
दगड तारन े बांधामुळे प के राह न वरील व ेगाने येणा या पावसा या पा यास अडथ ळा
िनमा ण होऊन बा ंधा या आितल बाज ूस गा ळ रािहल व पा याचा वाह स ंथ होऊन
पाणी अडिवल े जाईल आिण मातीची ध ूप कमी होईल .
९.४.७ लॅट फॉम ब च टेरेस :
या प दतीम य े ड गर उताराची माती सोड ून ती माग े ओढ ून क ा तयार केला जातो
व या क यावर लागवड केली जाते. एका आड एक असा क ा तयार क े यास उताराव न munotes.in
Page 113
भू दूषण – भाग २
113 वाहणार े पाणी ट या -ट यान े क ्यावर य ेते. याम य े ते पाणी म ु न झाडाची वाढ चा ंगली
होईल व जिमनीची ध ूप रोखली जाईल .
मृदा संधार या या वरील िविवध अिभया ंि क प द ती बरोबरच भात खाचर े (टेरेिसंग),
घळी िनयं ण, जिमन सपाटीकरण इ . िविवध कारची कामे करता येतील. यामुळे
जिमनीची ध ूप हो यास ितब ंध होऊ पया वरण िविवध सम या म ये जिमन या न ैसिग क
साधन संप ीची ह ेडसांड मानवी जीवनावर अिन प र णाम करत े यासाठी जिमनीचा
उपभोग घ ेत असाताना जिमन या मह प ूण घटकाचा हास होणार नाही याची का ळजी
घेणे आव यक आह े.
९.४.८ पूर िनय ं ण :
न ांना मोठमोठ े पूर आ यास प ुरा या पा याबरोबर आज ूबाजूची मृदा वाह न जात े. पुराची
ती ता कमी हावी यासाठी न ा ंवर बांध घालाव ेत. धरणे बांधावीत , जेणेक न प ुराचे
माण कमी होऊन म ृदेची धूप थांबिवता य ेईल.
आपली गती तपासा :
गॅबीयन ब ंधा याचे मह व सा ंगा.
लॅट फाम ब च टेरेसचे फायद े सांगा.
९.४.९ पाय या पाय यांची श ेती
पव तीय देशात पाय या पाय यांची शेती केली जा वी. यामुळे पव त उताराव र खाचर े खोदून
के या जातील . साहिजकच उतार कमी होऊन वाहणा या पा याचा वेग कमी होतो . यामुळे
जिमनीची धूप िनय ंि त होऊ शक ेल.
९.४.१० रेती िम ीत खडी पसरिवण े :
अतीशय कमी पज यमान अस णा या देशात श ेतांम ये रेती िम ीत खडीचा थर
पसरवावा . यामुळे पावसाच े पाणी जिमनीत शोषल े जात े. ओलावा रोखला जातो व
जिमनीची ध ूप ही था ंबते. या प दतीला अस (Pebble Mutch ) हणतात . ओसाड
देशात ही प दती मह वाची ठरत े.
मृदा संर णासाठी वरील कार या या ंि क प दती भावी ठ शकतात .
९.५ सारांश
पया वरणा या स ंर णातील सवा त मोठा धोका जिमनीची ध ूप हा आह े. जिमन काही
तासात वाह न जात असली तरी ती तयार हो यास अन ेक वष लागतात . भारतात
७० ट के कोरडवाह जिमन अस ून य अ नो पादनात ४२ ट के जमीन वापरात
आहे. वाढ या लोकस ं येला अ नधा य प ुरवठा कर यासाठी ही जिमन अप ुरी आह े. munotes.in
Page 114
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
114 या करीता जिमन वापर करताना जिमन द ुषणा या प रणामाचा ग ंभीर िवचार करण े
आव यक आह े.
जंगलतोडी म ुळे मृदेची धूप होऊन जिमन नापीक बनत े. भारतात दरवष स ुमारे ६०००
दशल टन म ृदा झीज होऊन न होत आह े. मृदा धूप होताना जिमतील ओलावा
कमी होत जातो याचा प रणाम भ ूजल पातळी खाली जात े. कारण पावसाच े पाणी जिमनीत
न मुरता मोठ ्या माणात वाह न जात े. आज भ ूजलपात ळी २०० मीटरपय त खाली ग ेलेली
आहे.
एकुणच म ृदा धुपे या प रणामा म ुळे मानवी जीवन अडचणीच े बनत आह े.
मानवाच े सव यवासाय य अ य पण े कमी -अिधक माणात म ृदेशी स ंबंिधत
आहेत. मृदा ही अ य ंत मह वाची साधन स ंपदा आह े. मृदेची ध ूप मोठ ्या माणात
झा यास श ेती यो य जिमनीचा सकस पणा कमी हो ऊन उ पादकता घटत े. आज
अनेक कराणा ंमुळे मृदेची ध ूप होत अस ून मृदा िवनाश होत आह े. या सम येने अलीकड े
गंभीर व प धा रण केलेले आह े. भिव यात ही सम या भीषण व प धारण कर ेल
या आधीच म ृदेची ध ूप था ंबिवणे अ य ंत गरज ेचे आह े.
यासाठी म ृदा संगोपन, संधारण व स ंवध न करण े मह वाच े आह े. अ यथा म ृदे या
धुपेचा गंभीर प रणाम श ेती यवसायावर होईल . या ीन े मृदा संवध न ही का ळाची गरज
आहे.
मृदेची ध ूप भौगोिलक व मानवी कारणाम ुळे होते. भू देशाचा सव साधारण उतार , पज य,
हवामान , जंगलतो ड, अितचराई , भटक श ेती, मशागतीची अयो य प दत , अित
जलिस ंचन, सतत एकच िपक घ ेणे इ यादी ध ुपेची म ुख कारण े आहेत.
जिमनीची ध ूप होण े ही एक मह वाची सम या मानली जात े. हणूनच जिमनी या ध ुपेला
ितबंध घालण े मह वाच े असत े. बांध घालण े, मृदेवर आ छान िनमा ण करण े, माती
ध न ठ ेवणा या िपकांची लागवड करणे, वृ तोड था ंबिवणे, चराऊ क ुरणाम य े जनावरा ंना
बंदी, पूर िनय ं ण करण े, पाय या पाय याची शेती करण े, रेतीिम ीत खडी पसरिवण े, यो य
िदशेने मशागत करण े, जलिस ंचनाच े यो य माण ठ ेवणे. अशा िविवध यव थापिकय आिण
यांि क प दतीचा वापर करण े आव यक आह े.
९.६ वा याय
१) जिमनी या द ुषणा या िविवध प रणामाची चचा करा.
२) जंगल जल व जिमन या ंचा पर पर स ंबंध प करा .
३) भूिमपात व वा ळवंिटकरण हणज े काय ?
४) जिमनीची ध ूप थांब यासाठी या यव थाप क य प दती सा ंगा.
५) जिमनीची ध ूप रोख यासाठी कोण या या ंि क प दतीचा वापर करता येईल.
munotes.in
Page 115
भू दूषण – भाग २
115 ९.७ संभ ंथ
१) वराट पाडवणकर - कृषी िव ान - गाज काशन - अहमदनगर
२) द ाजीराव सा ळुंखे - कृषी िव तार स ेवा - महा मा फ ुले कृषी िव ापीठ , राह री
३) व. आ. देशमुख - मृद िव ान - महारा िव ापीठ ंथिनिम ती मंडळ, नागपूर-१
४) कृिष दैनंिदनी – २०१६ – डॉ. बाळासाहेब साव ंत, कोकण क ृषी िव ापीठ , दापोली ,
िज. र नािगरी ४१५७१२
५) डॉ. बाळासाहेब साव ंत कोकण क ृषी िव ापीठ डायरी – २०१६ -१७
६) दूर व म ु अ ययन सं था, मुंबई िव ापीठ ामीण िवकास अ यास पि का
(४ आ टो .२०१२ ).
७) डॉ. जयदीप िनकम (संपादक ), यशवंत च हाण महारा म ु िव ािपठ , पया वरण
अ यास (जून- २०१५ ).
८) व. आ. देशमुख - मृद िव ान - महारा िव ािपठ ंथ िनिम ती मंडळ नागपूर-१.
munotes.in
Page 116
116 १०
जल द ूषण
घटक रचना :
१०.० उि ्ये
१०.१ तावना
१०.२ जल द ूषणाची या या
१०.३ जल द ूषणाची स ंक पना
१०.४ जल द ूषणाची कारण े
१०.५ जल द ूषणाच े प रणाम
१०.६ जल द ूषण िनय ं णासाठी उपाययोजना
१०.७ सारांश
१०.८ वा याय
१०.९ संदभ सूची
१०.० उि ्ये
१) जल द ूषणाची स ंक पना अ यासण े.
२) जल द ूषणाची कारण े अ यासण े.
३) जल द ूषणाच े प रणाम अ यासण े.
१०.१ तावना
पृ वीवरील सजीवा ं या अि त वासाठी पाणी ह े अितशय मह वाची भ ूिमका बजावत े. पाणी
हे िनसगा तील एक आ य कारक रसायन अस ून हजारो पदाथा ना वतःम य े सामाव ून
घे या या व ैिश ्यामुळे याला ‘वैि क ावक ’ (Universal Solvent ) असेही हणतात .
अनेक द ूषकां या सहा यान े जे हा िप यायो य पाणी द ूिषत होत े, याला जल द ूषण अस े
हणतात . जल हणज े जीवन .मानवी जीवनात पा याला अ य ंत मह व आह े. नदीकाठावरच munotes.in
Page 117
जल द ूषण
117 मानवी स ं कृती वस या आिण या ंचा िवकास झाला . एकाच नदी या काठावर अन ेक
वसाहती वस यावर द ूिषत पा याचा िनमा ण झाला . शहरांची आिण उ ोगध ं ांची वाढ
झा यान ंतर दूिषत पा या या ा ंची ती ता वाढली . जगातील जवळ जवळ ७५ ट के गावे
आिण श हरे न ा ं या काठी वसल ेली आह ेत. माणसा ंना िप या या पा याचा प ुरवठा
कर यापास ून तो या ंनी केलेली सव कारची घाण वाह न न े यापय तची अस ं य काम े या
न ांना करावी लागतात . भरीला भर ग ेली काही दशक े अ नेक कारच े कारखान े आिण
िगर या नको असल ेले िन पयोगी प दाथ व गाळ न ा ं या पा ात सोडली आह ेत.
भूपृ ावरील पा याप ैक ९७.२ ट के पाणी सागर -महासागरात आह े. फ २.८ ट के पाणी
गोड िक ंवा व छ असत े. या गोड पा याप ैक ७५ ट के पाणी िहमा छािदत े ात िहमन ा
व िहमान े यापल े आहे. िश लक रािहल ेले २५ ट के पाणी प ृ भागाखाली ७५० मीटरपय त
असाव े. गोड पा याप ैक ०.३ ट के पाणी सरोवरात , ०.०६ ट के पाणी प ृ भागाजवळ
जिमनीत आिण ०.३ ट के पाणी न ात असत े. हणज े शु पाणी अितशय द ुिम ळ िकंवा
अपुरे आह े. ते िप यासाठी , इतर घरग ुती वापरा ंसाठी, शेतीसाठी याच माण े
कारखा या ंसाठी आपण वापरतो .
नैसिग करी या भ ूकंप, वालाम ुखी, पूर, वादळे, नदी गाळान े िकंवा मानवी ह त ेपामुळे
पा याची आ लता , रंग, चव, गढूळपणा , पारदश कता बदल ून ते वापर यास अयो य होत े,
यालाच द ूिषत जल अस े हणतात . जगातील ९८ ट के लोक सम ु , न ा, तळी, सरोवर े
इ. जलसाठ ्या या सािन यात राहतात . यां या अयो य वापरान े पाणी एकसारख े दूिषत
होत असत े. परंतु वाहत े पाणी आपोआप व छ होत असत े. असे पाणी साठव ून ठेवून यात
दूिषतके माणाप े ा जा त िमसळ यास त े दूिषत होत े.
१०.२ जल द ूषणाची या या
१) नैसिग क पा यातील , ाकृितक, रासायिनक व ज ैिवक ग ुणधमा म ये अयो य बदल
झा याम ुळे याचा अिन िक ंवा अयो य प रणाम सजीवा ं या आरो यावर झाल ेला
आढळ यास त े पाणी हणज े दूिषत पाणी होय .
२) पाणी अ व छ होण े, पा या या र ंग बदलण े, चव बदलण े, तापमान बदलण े, ारयु
होणे, आ लय ु होण े, पा यात स ू म जीवज ंतू पसरण े, पा याचा सजीवावर
अपायकारक प रणाम होण े. या सव ि या ंना जल द ूषण अस े हणतात .
३) पा यात िनमा ण झाल े या द ूषकां या अि त वास जल द ूषण हणतात .
४) पा या या रासायिनक , भौितक , जैिवक ग ुणधमा त मानवी ि या ार े बदल घडव ून
आणला जातो . ते पाणी हणज े दूिषत पाणी होय .
५) खराब झाल े या पा याम ुळे अ न िवषारी बनत े, सजीवा ंचे आरो य िबघडत े, मानवी ई -
यवसायावर द ु प रणाम होण े हणज े जल द ूषण होय . munotes.in
Page 118
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
118
https://hindireadduniya.com
१०.३ जल द ूषणाची स ंक पना
जैव संचय-बायोअ ॅ यु युलेशन
शरीरातील िवषारी पदाथ शरीराबाह ेर टाक याची शरीराची सामा य िकया असत े. परंतु
िक येक जंतुनाशके खते, मेिथल म य ुरी या पदाथा चा शरीराम य े संचय होत राहतो .
डीडीटी , डायॉ झीन , एंडोस फान इ यादी पदाथ पा यात न िमसळता चरबीम य े िव ा य
आहेत व या पान े िक य ेक वष शरीरात साच ून राहतात . अशा पदाथा या शरीरातील
संचयाला ज ैवसंचय (Bioaccumulation ) हणतात .
जैिवक िव त ृतीकरण
अ न साखळीम य े जैवसंचय असल े या सजीवा ं ारे यां यावर अवल ंबून सजीवा ंम ये
संिचत पदाथा चे ह ता ंतरण हो त जात े व सवा त वर या तरावरील सजीवाम य े िव त ृत
माणात या पदाथा चा स ंचय होतो . याला ज ैिवक िव त ृतीकरण (Amplification) िकंवा
बायोम ॅि निफक ेशन हणतात .
यु ॉिफक ेशन
पा याम य े पोषक या ंचे (नाय ेट व फॉ फ ेटस) माण वाढल े िक, पा यावरील जलीय
वन पतीची व ेगाने वाढ होत े. याचबरोबर तलावातील िनळ े िहरव े शैवाळ व अ मी (िहरवे
शैवाळ) यांचेही माण वाढत े. यालाचय ु ॉिफक ेशन अस े हणतात . तलावाम य े िह
पोषक य े जिमनीव न वाह न आल े या पा यामाफ त येतात. पा यात वन पतीच े माण
वाढल े िक या ं यामाफ त पा यातील ऑि सजन फार मोठ ्या माणात वापरला जातो .
काही कालावधीन ंतर या वन पती , शैवाळ म ृत पावतात व तळाशी जमा होतात . तलावा या
तळाशी या ंचे िवघटन होत े. या िवघटनाक रता पा यातील ऑि सजन वापरला जातो व
पा यातील ऑि सजनच े माण अिधकच कमी होत े. तसेच शैवाळ व वन प ती या वाढ या
माणाम ुळे सूय काशही पा याम य े कमी उपल ध होतो . या सवा चा प रपाक हणज े
तलावातील मास े व इतर जलचर म ृत पावतात . िशवाय श ैवालाच े माण वाढ याम ुळे
पा याला द ुग धी येते. munotes.in
Page 119
जल द ूषण
119 १०.४ जल द ूषणाची कारण े
१) मानवी वसाहती : मानवीवसाहतीमधील क ेरकचरा , सांडपाणी , मलमू व इतर घटक
कोणतीही ि या न करता न ा , खाड्या, समु िकनार े व इतर जलाशया ं या
सािन यात सोडली जातात . यामुळे जलाशय े दूिषत होतात . मलमू , सांडपाणी ह े
खड्ड्यात िक ंवा से टीटँकम य े साठिवल े जातात . ते जिमनीत िझरप याम ुळेही भूिमगत
जल दूिषत होत े. नान करताना साबणाम ुळे याच माण े कपड े धुताना वापरल े या
िडटज टमुळे पा यात रसायन े िमसळ ून पाणी द ूिषत होत े. हणूनच य ुरोप, अमे रकेत
िडटज ट वापरास काय ान े बंदी आह े.
२) मानवी स ं कृती : नदी या स ंगमावर धािम क क िवकिसत होतात . अशा धािम क
क ांना हजारो लोक भ ेट देतात. मानवा या अ ं यिवधी , अि थिवसज न ा ि या
नदीकाठावर / नदी या पा यात पार पाड या जातात . गंगा नदीकाठावर क ुंभमेळा
भरतो. लाखो लोक या काळात ग ंगा नदीस भ ेट देतात. आंघोळ, कपडे धुणे व इतर
िवधी ग ंगा नदीत पार पाडल े जातात . यामुळे गंगेचे पाणी च ंड माणात द ूिषत
झालेले आहे. यमुना नदी िह ग ंगेची म ुख उपनदी आह े. यमुना नदी दररोज कोट ्यावधी
िलटस दूिषत पाणी ग ंगा नदीत सोडत असत े.
३) उ ोगध ंदे : पाणीप ुरवठा, जलवाहत ूक, जलिव ुत या कारणा ंमुळे नदीकाठावर
उ ोगध ंदे उभारल े जातात . उ ोगध ं ातील वाया जाणार े पदाथ , रसायन े, सांडपाणी ही
ि या न करता जलाशयात सोडली जातात . नदीकाठावरील िक ंवा जलाशया ं या
सािन यातील रासायिनक उ ोग , खत उ ोग , ताग उ ोग , साखर उ ोग , कापड
उ ोग ह े ामु यान े जल द ूषणास कारणीभ ूत ठरतात .
https:/ /www.dnaindia.com
४) खिनज त ेल : जलवाहत ूक करताना िडझ ेल, पे ोिलयम इ याद या बोट ना अपघात
होऊन ल ावधी टन खिनज त ेलाचा सम ु पा यावर हजारो चौ .िक.मी. े ात थर
पसरतो . यामुळे सागरजल द ूिषत होऊन सागर प रस ं था धो यात य ेते.
५) इतर क ृती : मृत ाणी , अध वट जळल ेली ेते, राख, उ सवातील म ूत - ितमा ,
लॅि टक कचरा , िनमा य जनावरा ंचे मलम ू अशा अन ेक गो ी नदी या पा यात
टाक या जातात . ‘वापरा आिण फ ेका’ या कार े आध ुिनक श ैली या व त ू वापराम ुळे munotes.in
Page 120
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
120 अनेक खा पदाथा ची वे ने, पेयजला या रका या बाट या , बंद ड यातील अ न
खाऊन रकाम े झाल ेले डबे अशा व त ू पा यात फ ेकून िद या जातात व मोठ ्या
माणात जल द ूषण होत े.
६) औि णक जल : औि णक जलिव ुत क े, आि वक पावर ट ेशन मधील जिन े थंड
कर यासाठी वापर यात य ेणारे पाणी उ ण असत े. हे उ ण पाणी न ा व सागरात
सोडल े जात े. या गरम पा याम ुळे ऑि सजनच े माण घटत े. याचबरोबर अन ेक
ा या ं या जननावर प रणाम होऊन या ंचे अि त व धो यात य ेते. या पा याम ुळे
काही जलचर मरतात . शेवाळ सार या वन पत ची वाढ होत े.
७) िकरणो सारी पदाथ : पा यातील िकरणो सारी पदाथ सजी वां या शरीरात िशरकाव
क न ितथ े साचतात . या पदाथा मुळे होणा या िकरणो साराम ुळे कॅ सर, जनुक य
िवकृती िनमा ण होऊ शकतात .
८) रासायिनक खत े व ज ंतुनाशक े : शेतीतून अिधक उ पादन घ े यासाठी रासायिनक
खतांचा वापर क ेला जातो . यातील काही अ ंश हव ेत िवरतो , जिमनीत शोषला जा तो.
व व घन पातील रसायन े जिमनीतील पा यात िवरघळतात . पाऊस पडत असताना
हवेतील व जिमनीतील ज ंतुनाशक े पा यात ून वाहत जातात व ओढ े, न ा, तळी, समु
यात िमसळ ून पाणी द ूिषत करतात .
९) नैसिग क आप ी : पूर, वादळे, भूिमपात , भूकंप, वालाम ुखी अशा न ैसिग क
आप ी या वेळी देखील पाणी द ूिषत होत असत े. पावसा यात ज े हा जोराचा पाऊस
पडतो त े हाही जल द ूषण होत े.
१०.५ जल द ूषणाच े प रणाम
१) मानवी आरो य : जल द ूषणाच े मानवी आरो यावर ग ंभीर व पाच े प रणाम होतात .
कारखा यात ून अन ेक घातक पदाथ पा याम य े सोडल े जातात . यामुळे पाणी द ूिषत होऊन
यामुळे शरीरि य ेत िबघाड िनमा ण होतो . िनरिनराळ े रोग हो याचा स ंभव असतो . उदा.
कावीळ , िवषम वर , कॉलरा य या रोगा ंमुळे मृ यूही येतो. दूिषत पा यात बर ेचदा, िशसे,
सायनाईट , कॅिडनयम , ोिमअम अशी िवषारी य े िमसळल ेली आढळतात . या सवा चा
मोठा द ु प रणाम होतो . अशा पा याम ुळे मू िपंडाचे िवकार , अधा गवायू, चेतासं थेचे िवकार
होऊ शकतात .
munotes.in
Page 121
जल द ूषण
121 दुिषत पा याम ुळे आजार पसरतात .
https://zeenews.india.com
२) जलीय वन पती : दूिषत पा याम ुळे तेथील जलीय वन पत ची वाढ ख ुंटते. काही
पाणवन पत चा नाश होतो . जलीय प रस ं था िवचिलत होतात . पा यातील ऑि सजन या
िव ा यत ेचे माण कमी होत जात े व जलीय वन पती न होतात .
३) जलचर ाणी : दूिषत पा याम ुळे, िवशेषतः पा यावर या त ेला या , रसायना ं या
तवंगामुळे जलचरा ंना पुरेसा ऑि सजन िमळू शकत नाही . पा यात स ि य य े कुजतात .
यापास ून सू म जीवज ंतूंन भरप ूर अ नाचा प ुरवठा होतो . यांची च ंड माणात वाढ
झा यान े पा यातला ऑि सजन या ंना भरप ूर लागतो . मा मोठ ्या जलचर ा या ंना
ऑि सजन कमी पड यान े यांचा मृ यूही होतो . हणूनच आज जगातील बह त ेक मोठ ्या
न ांतील माशा ंचे माण कमी झाल े आहे. जल द ूषणाम ुळे जल प रस ं था धो यात य ेते.
यामुळे अ य पण े पया वरणाच े संतुलन िबघडत े.
४) मानव ेतर ाणी : पाळीव ाणी व ज ंगली ाणी या ंनी द ूिषत पाणी याल े तर या ंना
िवषबाधा हो ते. अनेक कार या आजारा ंची या ंना लागण होत े. यांचे आय ु य धो यात
येते.
५) जलपरीस ं था व अ नसाख या : पा यात िमसळ या जाणा या रासायिनक खता ंमुळे,
जंतुनाशका ंमुळे घातक जल द ूषण घडत े. यामुधून जलपरीस ं थेतील अ नसाखळीम य े
डी.डी.टी. चा व ेश होतो . ते सू मजीव , मासे यां या शरीरात व ेश करत े. असे मासे खा ल े
गेले िक, ते खाणा या माणसा ं या, इतर ा या ं या व प या ं या शरीरात व ेश करत े.
यामुळे िवषबाधा होऊ शकत े. रोग ितकारक श चा हास होतो . थकवा य ेणे, मृ छा येणे
ही ल ण े उ वतात .
जल दूषणाम ुळे पया वरणातील प रस ं थांचे संतुलन िबघडत े. िडटज टस, अपमाज के,
रसायन े इ. पा यात िमसळ याम ुळे पा यात स ि य-अस ि य पदाथा चे माण वाढत े. काही
जलचरा ंना लागणा या अ नाची मा ा वाढत े व अ नाितर ेक होतो . शैवालाची , जलपण ची
बेसुमार वाढ होत े. पा याचा स ंपूण पृ भाग आ छादला जातो व पा यात स ूय काश पोहचत
नाही. यामुळे जलीय प रस ं था प ूण पणे कोलमड ून जात े.
६) मृदेची पत खालावत े : दूिषत पा याचा वापर जलिस ंचनासाठी क ेला जातो . यामुळे
जमीन खारट बन ून द ूिषत होत े. उदा. तापी नदी या दि णेकडील भागात खार जिमनीच े
माण वाढत आह े. भारतात साखर कारखा या ं या प रसरातील म ृदा खारट बनली अस ून
ितची पत खालावल ेली आह े. या द ेशात भ ूगभ जल द ूिषत अस े अशा भागात
सभोवतालची जमीनही नापीक बनत े.
७) भूगभ जलाच े दूषण : शेताम य े वापरली जाणारी रासायिनक खते व क टकनाशक े,
औ ोिगक ि य ेतून िनमा ण होणार े दूिषत पाणी , आ ल पज याचे पाणी जिमनीवर पडत े. munotes.in
Page 122
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
122 काही काळान े ते भूगभा त िझरपत े व भूगभ जलाच े दूषण होत े. िविहरी , कूपनिलका या ं ारे
जे हा हे भूगभ जल वापरात आणल े जाते ते हा या ंचे वा यावर िवपरी त प रणाम होतात .
१०.६ जल द ूषण िनय ं णासाठी उपाययोजना
१) जल स ं कारीकरण : औ ोिगक े , दैनंिदन वापर , शेती यामध ून बाह ेर पडणा या
मैलपाणी व सा ंडपा यावर ि या क न यातील अश ु ी बाज ूला काढ ून मगच त े
जल वाहात सोडायला हव े. अशी ि या क न श ु केले या पा याचा वापर इतर िठकाणी
करता य ेऊ शकतो . जलस ं कारीकरण करण े हा जल द ूषण कमी कर याचा एक भावी
उपाय आह े.
२) पा याचा जप ून वापर करण े : पृ वीवर उपल ध पा याप ैक गोड ्या पा याच े माण
फ ३% आहे. हे पाणी श ु ठेव यासाठी य ेकाने य न क रायला हवा . आव यक
तेवढाच पा याचा वापर करावा . पा याची नासध ूस टाळावी . वाढ या लोकस ं येला पाणी
पुरावे यासाठी य ेकाने याचा काटकसरीन े वापर करावा . शु पाणी सा ंडपा यात जमा
होणार नाही याची काळजी यायला हवी .
https://hindi -essay.com
३) जनजाग ृती : कोणती ही सम या उ वली िक , ती कमी कर यासाठी जनसहभागाचा
सवा त चांगला वापर होऊ शकतो . जल द ूषण होणार नाही यासाठी जनजाग ृती करावी .
पथनाट ्ये, चचा , िच दश ने, या यान े, वाि दाद या ंतून जनस ंपक साधवा आिण
जनजाग ृती करावी . सारमा यमा ंचा या कामी चा ंगला उप योग करता य ेऊ शकतो .
साव जिनक पाणवठ ्यावर िवश ेष काळजी घ ेतली जावी .
४) काय ा ंची अ ंमलबजावणी : जल द ूषण िनय ं ण कायदा – १९७४ , १९७७ जहाज
वाहतूक कायदा -१९७० यांसार या काय ा ंनी अ ंमलबजावणी कडक रीतीन े झा यास
जल द ूषण कमी होईल . काय ाच े उ ल ंघन कर यावर कठोर कारवाई क ेली जावी ,
जेणेक न इतर लोका ंना वचक बस ेल.
५) शेतक या ंचे मत प रवत न : शेतक या ंनी शेतीसाठी , बागायतीसाठी रासायिनक खता ंचा
कमीत कमी वापर क न अिधकािधक स ि य खता ंचा वापर करावा . यासाठी या ंना munotes.in
Page 123
जल द ूषण
123 ो साहन ाव े. रासायिनक खत े वापर यान े कोणकोणत े दु प रणाम होतात या ंची या ंना
जाणीव क न ावी .
६) टाकाऊ पदाथा ची यो य िव ह ेवाट : अणुभ ीतील टाकाऊ पदाथ व राख पा यात
िमसळ ू देऊ नय े. सण, उ सव , धािम क िवधीन ंतर ज े िनमा य जमा होत े ते पा याम य े न
टाकता यापास ून खत क प तयार कराव ेत. लॅि टक , कचरा अस े अिवघटनशील पदाथ
कमी माणात वापराव ेत. कारण या ंपासून मोठ ्या माणात द ूषण होत े.
७) जलवाहत ूक िनय ंि त करण े : िप या या पा याम य े जलवाहत ूक केली जात े ते हा
बोटीमधील त ेल पा यात गळत े. यातून पाणी द ूिषत होत े. जागितक यापार मोठ ्या
माणात ज लवाहत ूक ार े होतो. याम य े जहाजा ंना अपघात होणार नाही याची खबरदारी
घेतली जावी . अपघात झालाच तर व रत यो य ती य ं णा काय रत क न जलचरा ंची हानी
रोखली जावी . जलवाहत ूक िवषयक यो य त े कायद े क न याची अ ंमलबजावणी क ेली
जावी.
जल द ूषण रोख या या उपाययोजना
जल द ूषण हे मानवाक रता अ य ंत हािनकारक आह े. जल द ूषणावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी
भारतात खालील उपाययोजना क ेले या आह ेत.
जल ( दूषण ितब ंध आिण िनय ं ण) कायदा , १९७४ : या अ ंतग त द ूषण िनय ं ण
मंडळे थापना कर यात आली अस ून िविवध कारखा या ंना परवान या देणे, दूषणाच े
िनकष व मानद ंड ठरिवण े तसेच काय ाचा भ ंग क न जल द ूषण करणा या ंना दंड व िश ा
सुनावण े इ यादी तरत ुदी आह े.
रा ीय नदी स ंवध न क प : भारतातील न ा या अ य ंत द ूिषत झाल े या आह ेत. न ा
या ामीण भारतातील पा याचा म ु य ोत आहेत. भारतीय वन े आिण पया वरण म ं ालयान े
न ांमधील द ूषण रोख यासाठी क व रा य सरकार या ंनी संयुकपणे १९९५ म ये हा
क प स ु केला. २० रा या ंमधील ३९ मोठ्या न ा , १९० शहरे या अ ंतग त िनवड यात
आली आह ेत.
गंगा कृती योजना : गंगा नदीमधील द ूषण रो ख यासाठी १४ जानेवारी, १९८६ म ये
पिहला ट पा स ु कर यात आला . या कृती योजन ेतील अन ुभवांव न इतर न ा ंनकरीताही
असे क प स ु कर यात आल े. गंगा कृती योजन ेचा पिहला ट पा ३१ माच , २००० म ये
समा झाला . दुसरा ट पा हा रा ीय नदी स ंवध न क पाम य े अंतभू त कर यात आला .
यमुना आिण गोमती क ृती योजना १९९३ म ये गंगा कृती योजन ेअंतग तच स ु कर यात
आ या .
रा ीय सरोवर स ंवध न योजना : न ांन माण ेच शहरात व ामीण भागात तळ े / सरोवर े हे
िप या या व श ेती या पा याच े ोत आह े. मा सा ंडपाणी त या ंम ये सोडल े जात
अस याम ुळे तळी / सरोवर े दूिषत झाल ेली आह ेत. याक रता भारतीय वन े आिण पया वरण munotes.in
Page 124
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
124 मं ालयान े २००१ म ये रा ीय सरोवर स ंवध न योजना (NLCP) सु केली. याक रता
७० क व ३० ट के रा य सरकार िनधी प ुरिवते.
रा ीय जलीय प रस ं था स ंवध न योज ना : रा ीय सरोवर स ंवध न योजना व रा ीय
पाणथळ जागा स ंवध न योजना या दोन योजना िमळ ून फे ुवारी, २०१३ म ये जलीय
प रसं था स ंवध न योजना स ु कर यात आली . दूषणाम ुळे होणारा जलीय प रस ं थाचा
हास रोख यासाठी िह योजना स ु कर यात आली .
सांडपाणी ि या क प : शहरांम ये सांडपाणी ह े न ांनम य े अथवा त या ंम ये सोडल े
जात अस याम ुळे जल द ूषण मोठ ्या माणावर होत होत े. हे दूषण रोख यासाठी सव
थािनक वरा य स ं थाना सा ंडपा यावर ि या क न च द ूषण िवरहीत सा ंडपाणी न ा /
सरोवर े यांम ये सोड यास परवानगी िदली आह े. याक रता य ेक शहरात / मोठ्या
ामपंचायत ना सा ंडपाणी ि या क प ब ंधनकारक कर यात आल े आहेत.
औ ोिगक सा ंडपाणी : उ ोगा ं ारे मोठ्या माणावर रसायन िमि त पाणी न ा ंनम य े /
सागराम य े सोडल े जाते. यामुळे नदी / सागर िकनार े दूिषत होतात . याक रता उ ोगा ंना
सांडपा यावर ि या करण े बंधनकारक क ेले आहे.
सामािजक जाग ृती भारताम य े अनेक धािम क व सामािजक था ंमुळे न ा ंमधील द ूषण
वाढते. न ांम ये अथवा सरोवरा ंम ये िनमा य, गणेशमूत चे िवसज न, ेताचे वसज न अथवा
राख नदीम य े सोडण े इ यादी सामािजक था आह ेत. यामुळे जल द ूषण होत े. यािवषयी
समाजाम य े जागृती करण े िनकडीच े आहे. गणेशमूत या िवसज नासाठी वत ं िवसज न
हौद, िनमा य गोळा कर यासाठी िनमा य कलश इ यादी उपाय योजल े जात आह ेत.
१०.७ सारांश
अशा कारे मानवा या अित र ह त ेपामुळे जल द ूषण घड ून येताना िदसत े. पा याच े
मह व मानवी जीवनात अनमोल आह े, याचे र ण व जतन करण े िह मानवाची जबाबदारी
आहे. वरील उपाययोजना ं ारे जल द ूषण कमी करता य ेऊ शकत े. यासाठी शासन ,
सारमा यम े, सामािजक स ं था व जनता या ंचे सहकाय आव यक आह े.
१०.८ वा याय
१) जल द ूषणाची या या सा ंगून जल द ूषणाची कारण े प करा .
२) जल द ूषणाच े प रणाम सा ंगा.
३) जल द ूषणा या िनय ं णासाठी उपाययोजना यावर चचा करा.
munotes.in
Page 125
जल द ूषण
125 १०.९ संदभ सूची
१) डॉ. िव ल घारप ुरे ,पया वरणशा िप ंपळाप ुरे अॅ ड कं. पि लशस , नागपूर
२) ा. रमेश भ. देवरे, ा.डॉ. राज परमार , ा. डॉ. समीर ब ुटाला पया वरण भ ूगोल,
िहमालय पि लशस हाऊस
३) ा. आिशष िवलास मान े , पया वरण अ यास एक आध ुिनक ीकोन , चैत य काशन ,
को हाप ूर.
munotes.in