Page 1
1 १
वृ ी आिण िवकास संक पना व यांमधील भ ेद
घटक रचना :
१.० उि ्ये
१.१ तावना
१.२ आिथ क वृ ीची स ंक पना
१.३ आिथ क िवकासाची स ंक पना
१.४ आिथ क वृ ी आिण आिथ क िवकास या ंमधील फरक
१.५ सारांश
१.६
१.० उि ्ये
आिथ क वाढ आिण आिथ क िवकास या स ंक पना समज ून घेणे.
आिथ क वाढ आिण आिथ क िवकास या स ंक पनांमधील फरक अ यासण े.
१.१ तावना
आिथ क वाढ ही आिथ क िवकासाप े ा स ंकुिचत स ंक पना आह े. ही देशा या रा ीय
उ पादना या वा तिवक पातळीत झाल ेली वाढ आह े जी स ंसाधना ं या ग ुणव ेत वाढ
(िश ण इ .), संसाधना ं या माणात वाढ आिण त ं ानातील स ुधारणा िक ंवा अ य मागा ने
अथ यव थ े या य ेक े ा ार े उ पािदत व त ू आिण स ेवा यां या मू य वाढीम ुळे होऊ
शकते. आिथ क वाढ िकंवा वृ ी ही देशा या जीडीपीम धील (एकूण देशांतग त उ पादन )
वाढीन े मोजली जाऊ शकत े.
आिथ क िवकास ही एक आदश संक पना आह े, जी लोकां या न ैितकत े या अथा ने (यो य
आिण च ुक चे, चांगले आिण वाईट ) लागू होते. मायकेल टोडारो या मत े, आिथ क िवकास ही
राहणीमाना तील वाढ, तसेच दडपशाही पास ून आ मिव ािसत गरजा आिण वा तं य
सुधारणा होय . िवकासाच े मोजमाप कर याची सवा त अच ूक प त हणज े मानवी िवकास
िनद शांक जो सा रत ेचे दर आिण आय ुमा न िवचारात घ ेते याम ुळे उ पादकता भािवत
होते आिण आिथ क वाढ होऊ शकत े. यामुळे िश ण , आरो य स ेवा, रोजगार आिण munotes.in
Page 2
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
2 पया वरणा या स ंवध ना या े ांम ये अिधक स ंधी िनमा ण होतात . हे येक नाग रका या
दरडोई उ प नात वाढ दश िवते.
१.२ आिथ क वृ ीची स ंक पना
आिथ क वाढ िकंवा वृ ी दरडोई सकल द ेशांतग त उ पादनात (जीडीपी ) िकंवा एक ूण
उ प ना या इतर मापका ंमधील व ृ ी आहे. आिथ क वृ ी ही ब याचदा वा तिवक
जीडीपीमधील बदला तील द र हण ून मोज ली जाते. आिथ क वाढ िकंवा वृ ी ही केवळ
उ पािदत व त ू आिण स ेवांचा संदभ देते. आिथ क वाढ िकंवा वृ ी ही एकतर सकारा मक
िकंवा एकतर नकारा मक अस ू शकत े. नकारा मक वाढ ही संक पना आिथ क मंदी आिण
आिथ क नैरा याशी स ंबंिधत आह े.
१.३ आिथ क िवका साची स ंक पना
अॅडम ि मथ या का ळापासून अथ शा आिथ क िवकासा या सम य ेची चचा करत
आलेले आहेत. मा ग े या काही दशकात िवश ेषत: अ प िवकिसत द ेशात या सम य ेची
अिधक चचा होत आह े. दुसया महाय ु ानंतर अ प िवकिसत द ेशांनी आिथ क िवकासाकड े
िवशेष ल प ुरिवलेले िदसत े. साहिजकच अथ शा आिण िवचारव ंतांनी आिथ क िवकास
या संक पन ेकडे अिधक ल प ुरवून याबाबत िव त ृत िलखाण क ेलेले आढळते.
१.१.१ आिथ क िवकासाचा अथ :
आिथ क िवकासाची सव मा य या या करण े अवघड आह े. य ात आिथ क िवकास
आिण आिथ क वाढ या दो ही स ं ा एकम ेकां या ऐवजी वापर या जाताना िदसतात . मा
अनेक अथ शा ा ंनी या दो ही स ंक पनाम य े फरक क ेलेला आह े.
१.१.२ आिथ क िवकासाची या या :
आिथ क िवकास ही एक दीघ काळ चालणारी ि या अस ून या ि य ेत अथ यव थ ेचे
वा तव रा ीय उ प न भरीव माणात वाढत े.
या या य ेतील मह वाच े श द हणज े ि या , वा तव रा ीय उ प न आिण दीघ काळ हे
होत. यामुळे या श दा ंचा िव तारान े िवचार करण े आव यक आह े.
ि या :
वरील या य ेत िवकासाची ि या हा श द वापरल ेला आह े, येथे ि या हणज े दीघ काळ
चालू राहणारी आिण अथ णालीत काही बदल घडव ून आणणारी ि या अिभ ेत आह े.
या ि य ेत अथ यव थ ेतील अन ेक घटका ंम ये बदल अिभ ेत आह ेत.
munotes.in
Page 3
वृ ी आिण िवकास संक पना व
यांमधील भ ेद
3 वा तव रा ीय उ प न :
एका वषा त रा ात उ पािदत क े या जाणाया व तू आिण स ेवांचे मोजमाप हणज े वा तव
रा ीय उ प न होय . येथे पैशाचा स ंदभ ल ात न घ ेता य व त ू आिण स ेवांचा िवचार
केला जातो .
दीघ काळ :
दीघ काळात आिथ क िवकास होत असताना वा तव रा ीय उ प नात होत अस णारी वाढ
दीघ काळपय त चाल ू राहण े अिभ ेत आह े. अ पकालीन वाढ िवकास ि य ेत अिभ ेत
नाही. उदाहरणाथ , अ पकालीन त ेजीमुळे उ पादनात वाढ झाली तर याचा िवकास
हणता य ेणार नाही . यामुळे दीघ कालीन वा तव रा ीय उ प न वाढ आिथ क िवकासात
अिभ ेत आहे.
साधारणपण े या द ेशात सात यान े वा तव रा ीय उ प न दीघ काळापय त वाढत आह े.
ितथे आिथ क िवकास होत आह े असे हटल े जाते. याखेरीज आिथ क िवकासात बह स ं य
लोकां या राहणीमानाचा दजा उंचावण े हेही अिभ ेत असत े. या ि कोनान ुसार आिथ क
िवकासाची होणारी या या प ुढील माण े :
आिथ क िवकास ही एक अशी ि या आह े क , िजथे दीघ काळापय त वा तव दरडोई
उ प न वाढत राहत े.
je<ì^er³e GlHevveoj[ esF& GlHevve SkeÀtCe ueeskeÀmebK³ee
यावेळी य च े वा त य उ प न वाढत े याव ेळी ित या राहणीमानाचा दजा सुधा
लागतो आिण यालाच काही अथ शा ा ंनी आिथ क िवकास हटल े आ ह े. काही
अथ शा ा ंनी आिथ क िवकास ही स ंक पना औ ोिगक करण आिण शहरीकरण यास
जोडल ेली आह े.
१.४ आिथ क वृ ी आिण आिथ क िवकास या ंमधील फरक
वरील दो ही स ंक पना एकि तपण े वापर यात य ेत अस या तरी यात फरक आह े
थूलमानान े िवचार करता आिथ क वाढ हणज े उपल ध असणाया उ पादनाम य े
साधनसाम ी आिण या ं या काय मतेत वाढ होऊन प रणामत : सरासरी उ पादनात वाढ
होणे होय. आिथ क वाढीत म ु यत: उ पादन वाढीचाच िवचार क ेला जातो . याउलट
आिथ क िवकासात क ेवळ उ पादन वाढच न ह े तर प ुढील बाब चाही िवचार क ेला जातो .
अ) उ पादन घटक आिण उ पादन या ं या रचन ेत होणार े बदल
ब) उ पादनासाठी वापर या जाणाया तं ानात होणार े बदल
क) सामािजक ि कोन , सां कृितक वातावरण आिण सामाजातील िविवध स ं थामधील
सं थाम य े होणार े फेरबदल . munotes.in
Page 4
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
4 थोड यात , आिथ क िवकासात क ेवळ व तू व सेवां या उ पादनावरील वाढ अप ेि त नस ून
य या राहणीमाना या दजा तील वाढ , अथ यव थ ेतील उ पादन ि य ेत होणाया
सुधारणा , सामािजक व सा ं कृितक बदल अप ेि त आह ेत. यामुळे आिथ क िवकास ही
संक पना आिथ क वाढ या स ंक पन ेपे ा अिधक िव त ृत आह े. आिथ क वाढीत क ेवळ
सं या मक वाढीचा िवचार क ेला जातो तर आिथ क िवकासात या पलीकड े जाऊन
गुणा मक वाढीचाही िवचार क ेला जातो . या गुणा मक बदलात ता ंि क गती , सामािजक ,
आिथ क सुधारणा , सं था मक फ ेरबदल ह े सव अपेि त आह ेत. याव न अस े हणता
येईल क , आिथ क िवकास ही स ंक पना आिथ क वाढ या स ंक पन ेपे ा अिधक िव त ृत व
सव समाव ेश अशी आह े. िवकासात वाढ आिण बदल या दो ही बाब चा एकि तपण े िवचार
केला जातो . आिथ क वाढीत क ेवळ 'वाढीची ि या ' िकंवा 'व तू-सेवां या उ पादनातील
वाढ' यावरच ल क ि त कर यात य ेते तर आिथ क िवकास या स ंक पन ेत गुणा मक आिण
रचना मक स ुधारणा अप ेि त असतात .
१.२.१ आिथ क िवकास आिण क याण :
सव साधारणपण े आिथ क िवकासालाच आिथ क गती अस ेही स ंबोधले जात े आिण या
गतीत आिथ क क याण अिभ ेत असत े. आिथ क िवकासात दरडोई वा तव उ प न वाढ
अपेि त असत े आिण जस े दरडोई उ प न वाढल े क दा र ्य िनमू लन होऊन आिथ क
क याण साधल े जाईल असा सव साधारण िवचार मा ंडला जातो . मा य ेक वेळी आिथ क
िवकास झा ला हणज े आिथ क क याणात वाढ होत ेच अस े हणण े धाडसाच े ठरेल. याचे
मु य कारण हणज े आिथ क िवकास मोज याच े िनद शक आिण आिथ क क याण
मोज याच े िनद शक व ेगवेगळे आहेत. उदाहरणाथ , आा|थक क याणा या ि कोनात ून
िवचार करता कोण या व त ूंचे उ पादन झाल े? ते िकती माणात झाल े? इतकाच िवचार
क न न था ंबता त े उ पादन कस े झाले आिण कोणासाठी झाल े हा िवचार करण ेही मह वाच े
ठरते. आिथ क िवकास होत असताना जर ीम ंत अिधक ीम ंत झाल े तर आिथ क क याण
न हे. आिथ क क याणात बह स ं य आिण सव सामा य जनत े या क या णाचा िवचार क ेला
जातो. दीघ काळात उ प ना या वाटपात होणार े बदल , कामा या प रि थतीतील बदल ,
ाहका ं या आवडी -िनवडीत होणार े बदल , रा ीय उ पादना या रचन ेत होणार े बदल , अशा
अनेक घटका ंमुळे आिथ क िवकास आिण आिथ क क याण यात भ ेदभाव करण े अवघड
जाते.
अशा कारे आिथ क वाढ ही स ंकुिचत स ंक पना अस ून इथ े केवळ सं या मक वाढीचा
िवचार क ेला जातो तर आिथ क िवकास ही अिधक िव त ृत संक पना अस ून येथे
सं या मक तस ेच गुणा मक वाढीचा िवचार क ेला जातो . एखा ा द ेशात आिथ क वाढ
झाली हणज े िवकास होतोच अस े नाही. कारण याव ेळी आपण एखा ा द ेशाचा आिथ क
िवकास झाला अस े मानतो त े हा या द ेशात सामािजक , सां कृितक आिण ता ंि क स ुधारणा
अपेि त असतात . तसेच आिथ क िवकासात अथ यव थ ेतील िनरिनरा या े ांचा
एकमेकांशी येणारा अिधक चा ंगला सम वय , संकटांना त ड द े याची अथ यव थ ेची मता ,
वयंपूण ता, बदला ंना िक ंवा स ुधारणा ंना त ड द े याची आिण नवन या ि या
वीकार याची तयारी अशी अन ेक बाब चा िवचार क ेला जातो . munotes.in
Page 5
वृ ी आिण िवकास संक पना व
यांमधील भ ेद
5 १.५ सारांश
अथ शा आिथ क िवकासास कस े चालना ायच े यावर सहमत नसल े तरी, सव साधारण
करार आह े क िवकासासाठी आ िथ क वाढ , दरडोई उ प नातील वा तिवक वाढ आिण
रा ीय अथ यव थ े या िव तारास पािठ ंबा दे यासाठी आव यक असल े या सामािजक
आिण राजक य स ं था आव यक आह ेत. यासाठी उ ोजका ंम ये भावीपण े काय क
शकणा या नाग रका ंची देखील आव यकता आह े. लोकस ं ये या वा ढीपे ा जा त दरान े
व तू आिण स ेवांचे उ पादन वाढत अस यान े आिथ क वाढ आह े. आिथ क िवकासाम य े
दरडोई उ प न वाढ या यित र अथ यव थ े या स ंरचनेत मूलभूत बदला ंचा समाव ेश
आहे. हे बदल वाढ या औ ोिगक े ा ार े आिण सकल द ेशांतग त उ पादना या (जीडीपी)
या घट या श ेती या वाटा तस ेच लोकस ं ये या वाढीतील मह वप ूण बदल , शहरी
थला ंतर आिण रोजगारा या स ंध सह व ैिश ्यीकृत आह ेत.
१.६
1. आिथ क वाढीवर टीप िलहा .
2. आिथ क िवकासावर टीप िलहा .
3. आिथ क वाढ आिण िवकासामधील फरक प करा .
munotes.in
Page 6
6 २
मानव िवकास आिण सह िवकास ल य े
घटक रचना :
२.० उि ्ये
२.१ मानव िवकासाची स ंक पना
२.२ मानव िवकास िनद शांक
२.३ िलंग िवकास िनद शांक
२.४ हरीत जीडीपी
२.५ डॉ. अम य सेन यांचा मता िवकास ीकोन
२.६ सह िवकास ल य े
२.७ सारांश
२.८
२.० उि य े
मानवी िवकास आिण मानवी िवकास िनद शांक या स ंक पनांचा अ यास कर णे.
िलंग िवकास िनद शांक संक पन ेचा अ यास कर णे.
ह रत जीडीपीची स ंक पना सम जून घेणे.
सेन या मता ि कोनाचा अ यास कर णे.
सह िवकास ल या ंचा अ यास करण े.
२.१ मानव िवकासाची स ंक पना
१९९० म ये थमच मानवी िवकास अहवाल िस कर यात आला यात मानवी िवकास
ही संक पना ख ूपच यापक अस यान े याच े मोजमाप करण े िकंवा सव समाव ेश िनद शांक
शोधून काढण े हे अ य ंत आह ेत क , यांचे मोजमाप करता य ेणे अवघड आह े. परंतु एक
सोपा आिण सव समाव ेश िनद शक शोध ून प रणामकारकपण े मानवी िवकास मोजण े काही
माणात श य आह े. munotes.in
Page 7
मानव िवकास आिण सह
िवकास ल य े
7 एखा ा द ेशातील मानवी िवकास मोज यासाठी वापर या जाणाया मानवी िवकास
िनद शकात सव समाव ेशक यशाचा िवचार क ेला जातो . कारण , कोण याही द ेशा या
सव समाव ेशक िवकासा वरच या द ेशातील मानवी िवकास अवल ंबून असतो .
२.२ मानव िवकास िनद शांक
मानवी िवकास िनद शांकात म ु यत: आयुमा न, िश ण ( ौढ सा रता ) आिण ाथिमक ,
मा यिमक , उ च िश ण , तांि क िश ण इ यादी आिण दरडोई उ प न या िनद शांकाचा
ामु यान े िवचार क ेला जातो . या िनद शांकानुसार जागितक मवारीत भारताचा न ंबर
१३५ वा लागतो तर चीनचा न ंबर १०८ वा लागतो . हे िनद शांक आपण अिधक िव तारान े
अ यास ू.
मानवी िवकासाच े िनद शक :
१) आयुमा न :
एखादी य िकती वष जगत े याव न ितच े आय ुमा न ठरत े. आयुमा न हे मृ यूदरावर
अवल ंबून असत े व म ृ यूदर हा रोगराईच े माण , आरो यिवषयक सोयी -सुिवधा, साि वक
अ नाची उपल धता इ यादी अन ेक घटका ंवर अवल ंबन असतो . अिवकिसत द ेशात ज े हा
िवकासाची ि या स ु होत े ते हा या सोयीस ुिवधा उपल ध होत अस यान े मानवाच े
आयुमा न वाढ ू लागते. उदाहरणाथ , भारतात िवकासाबरोबरच आय ुमा न हळूहळू वाढत
असल े तरी िवकिसत द ेशातील आय ुमा ना या त ुलनेने (७० ते ७५ वष ) ते अ ाप ख ूपच
कमी आह े. १९५१ ते ६१ या दशकात भारतातील प ु षांचे आय ुमा न ४१ वष होते ते
१९९१ म ये ५७ वष इतके झाले. आिण ि या ं या बाबतीत ह ेच आय ुमा न ४० व न ५८
इतके वाढल े. भारतात वाढत असल ेले दरडोई उ प न , यामुळे राहणीमानाचा वाढल ेला
दजा , रोग ितब ंधक उपाययोजना , साव जिनक आरो यिवषयक सोयीस ुिवधा इ याद म ुळे
मानवी िवकास घड ून येत आह े. आयुमा न वाढण े हे केवळ य याच िहताच े नाही तर
देशा याही िहताच े असत े. कारण या य या िश णात , यि म व िवकासात सरकारचा
सहभाग फार मोठा असतो आिण वाढ या आय ुमा नामुळे ती य रा ीय उ प नात प ुरेपुर
भर घाल ू शकत े.
२) िश ण :
एखा ा द ेशात मानवी िवकास झाल ेला आह े िकंवा नाही आिण झाला अस ेल तर या ंचे
माण काय ह े समज यासाठी िश ण हा एक मह वाचा िनद शक आह े. मानवी भा ंडवला या
िवकासाला िश ण हा घटक अ याव यक आह े. िश णाम ुळे लोकांचा ि कोन बदलतो .
देशा या िवकास काय मात जनत ेचे यातूनच काय मता आिण उ पादकता वाढीस लागत े.
अ यंत लाभदायक असत े. आिथ क िवकासाला अन ुकूल वातावरण तयार करावयाच े असेल
तर िश ण सार होण े अ याव यक आह े.
munotes.in
Page 8
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
8 िश णावरील ग ुंतवणुक त ाथिमक िश णापास ून उ च िश णापय त, सा रत ेपासून ौढ
िश णापय त आिण िनरिनरा या कारखा यात िदल े जाणार े य कामास ंबधीच े िश ण
या सवा चा समाव ेश आह े. भारतात या य स िलिहता वाचता य ेते व काही व ेळा तर या
य ला आपली सही करता य ेते ितला सा र अस े हटल े जाते. अशा सा रा ंची सं या
भारतात १९१ साली २९.४८ ट के होती . ती १९९१ साली ४२.९४ ट के इतक
वाढल ेली आह े. हा मानवी िवकास त ुलनेने भारतात आजही स ुमारे ६० ट के िनर र
आहेत. याव न आप या मानवी भा ंडवलाचा अ प दजा ल ात य ेतो. भारताच े उदाहरण
यावयाच े झा यास काय ान े ाथिमक िश ण घ े यासाठी ९३.४ ट के इतक े िव ाथ
भरती होतात आिण य ात ४१ ट के ाथिमक भारतात ौढ सा रत ेचे माण क ेवळ
४९ ट के आहे हेच माण इतर िवकिसत द ेशात १०० ट के आहे.
भारतासार या िवकसनशील द ेशात झपाट ्याने होत असणाया औ ोिगक करणाची गरज
भागिव यासाठी ता ंि क ान असणाया य ची वाढती गरज िनमा ण होत े. यातूनच
तांि क िश णाची गरज आिण मह व वाढत जात े.
उ च िश ण :
उ च िश णा या बाबतीत भारतातच े उदाहरण यावयाच े झा यास १९८२ साली २० ते
२४ या वयोगटातील क ेवळ ९ ट के लोकस ं येला उ च िश णाचा फायदा घ ेता आला .
भारतातील ह े माण िवकिसत द ेशां या केवळ 14 इतके झाले.
मानवी िवकासाच े िनद शक (१९९३ )
देश आयुमा न ौढ
सा रता एकूण िश ण
वेश माण दरडोई वा तव
उ प न मानवी िवकास
उ प न
कॅनडा
अमे रका जपान
ा स
इं लंड
चीन
भारत ७७.५
७६.१
७९.६
७७.०
७६.३
६८.६
६०.७ ९९.०
९९.०
९९.०
९९.०
९९.०
८०.०
८०.६ १००
९६
७८
८८
८३
५७
५५ ५,९४७
५,९८३
५,९४७
५,९४३
५,९२८
२,३३०
१,२४० १
२
३
७
१६
१०८
१३५
३) दरडोई उ प न :
देशा या रा ीय उ प नास या द ेशा या या िविश वषा तील एक ूण लोकस ं येने
भाग यास या द ेशातील लोका ंचे या िव िश वषा चे दरडोई उ प न समजत े. मानवी िवकास
मोज याचा हा एक चा ंगला िनद शक आह े. कोण याही द ेशाचा आिथ क िवकास होत munotes.in
Page 9
मानव िवकास आिण सह
िवकास ल य े
9 असताना दरडोई उ प न वाढण े अपेि त असत े. वाढ या दरडोई उ प नाम ुळे लोकां या
राहणीमानाचा दजा यांना िम ळणाया शै िणक , आरो यिवषयक सो यीसुिवधा यात वाढ
होऊन य ची काय मता आिण उ पादकता वाढीस लागण े हाच मागणी िवकास होय .
बह तेक सव अिवकिसत आिण िवकसनशील द ेशात दरडोई उ प न कमी आह े. याची म ु य
कारण े हणज ेच िमका ंची अ प उ पादकता , िश ण आिण िश णाचा अभाव , दरडोई
अ प भा ंडवल उपल धता , सदोष िश ण प ती आिण वाढ या लोकस ं येचा ताण ही होत .
खाली िदल े या त याव न ल ात य ेते क , इतर द ेशांशी, तुलना करता भारतातील
दरडोई उ प न ख ूपच कमी आह े. साहिजकच मानवी िवकासावर मया दा येतात.
१९९३ (येथे अमे रकेचे दरडोई उ प न हा पाया धरल ेला आहे.)
देश दरडोई उ प न
(US = 100) दरडोई उ प न िविनमय दरान ुसार
(US = 100)
अमे रका
जपान
जम नी
इं लंड
भारत १००
८१.७
७५.३
७९.४
४.९ १००
१३३.८
९८.८
७०.९
१.२
Source: Derived from World Development Report (1996)
१.४.३ आधुिनक मानवी िवकास िनद शांक [Huma n Development Index
(HDI)] :
आिथ क िवकासा या िनद शांकात य ुनायटेड नेश सन े यू. यू. एन. डे हलपम ट काय माम य े
तयार क ेलेला व १९९० पासून वापरात असल ेला मानव िवकास िनद शांक हा मह वाचा
िनद शांक मानला जातो . हा िनद शांक मानवी िवकासाची आय ुमा न िकंवा ज मसमयी जीवन
आयुमा न, संभावना , ान आिण बरा राहणीमान तर या ंची मोजदाद करीत असतो .
आयुमा न हे ज मसमयी जीवन आय ुमा न संभावन ेने मोजल े जात े. बरे राहणीमान हणज े
प के घर, पुरेसे व , अ न, पाणी, उजा , आरो य व व छता सोयी , िकमानप ी
सुखसोयी या व तू घे याइतपत आिथ क कुवत असण े. ान ह े ौढ सा रता दर आिण
एकूण ाथिमक , ि तीय आिण त ृतीय भरती ग ुणो र याव न मापन क ेले जात े. आिण
राहणीमान ह े दरडोई थ ूल देशांतग त उ पादनाव न मोजल े जाते. पिहल े दोन िनद शांक
सामािजक तर ितसरा िनद शांक आिथ क आह े. मानवी िवकास ही स ंक पना मानव िवकास
िनद शांकापे ा यापक आह े.
munotes.in
Page 10
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
10 मानव िवकास िनद शांकातील या तीन िनद शांकांचे येक चाल ू िकंवा मू य आिण कमाल
असाव े असे मू य याचा िवचार क न द ेशांची मवारी लावली जात े. येक देशाने िकमान
कडून कमाल म ू यापय त िकती गती क ेली िकवा मजल मारली त े ट क ेवारीत मोजल े
जाते. या िनद शकांत मानवास जग यासाठी प ुरेसे अस े पायाभ ूत उ प ना या न ंतर
उ प नाला िदल ेला भार िक ंवा वेटेज हा एकदम कमी होतो . यामुळे इतर दोन िनद शांकाना
मह व ा होत े. मानव िवकास िनद शांक हा एवढ ्यासाठी तयार कर यात आला क ,
यातून देशाचा िवकास ठरिव यासाठी अ ंितम अट ही आिथ क िवकास नस ून देशातील लोक
आिण याच े जीवन ह े होय.
मानव िवकास िनद शांक तयार करताना वरील तीनही बाबीसाठी िकमान आिण कमाल म ू य
(Value) ठरिव यास आ या . या प ुढील माण े आहेत :
ज मसमयी सरासरी आय ुमा न : २५ वष आिण ८० वष .
ौढ सा रता दर (१५ वष व वर ) : शू य ट क े आिण श ंभर ट क े.
एकि त एक ूण न दणीच े माण : शू य ट क े आिण श ंभर ट क े.
दरडोई वा तव थ ू. दे. उ. (Real GDP)
खरेदीश समता डॉलर (PPPS) – १०० आिण ४०,००० (PPPS) याचे सव साधारण
सू
Òel³e#e ceu t ³e - ek f eÀceeve cetu³eev f eoM x eek b eÀ keÀceeue cetu³e - efkeÀceeve cetu³e=
समजा , ज मसमयी सरासरी आय ुमा न ६५ आहे, तर सरासरी आय ु मान िनद शांक -
Òel³ek s eÀ ceu t ³e - ek f eÀceeve ceu t ³ekeÀceeue ceu t ³e - ek f eÀceeve ceu t ³e
65 - 25 400.66685 - 25 60
मानव िवकास अहवाल २००३ नुसार भारताची मवारी न ुसार म १२७ असून मा. िव.
िनद शांक ०.५९०, वा तव थ ूल देशांतग त उ पादन दरडोई (PPPS) २८४० इतके आहे.
मानव िवकास िनद शांक देशातील , ांतातील , वंिशक, भािषक , धािम क, समुहातील मोठ ्या
माणावरील तफावत वर काश झोत टाकत असतो . मानव, िवकास िनद शांक हा अप ेि त
उि ा ंकडे वाटचालीचा मापनद ंड होय .
उ च मानवी िवकास गटात नॉव थम मा ंकावर कॅनडा द ुसया तर अम े रका ितसया
थानावर आह े. भारत म यम , मानव िवकास गटात अस ून जागितक मावरील ११५ वा
मांक आह े. किन मानव िवकास पात ळीत पािक तान , बांगला द ेश इ. देश येतात. munotes.in
Page 11
मानव िवकास आिण सह
िवकास ल य े
11 मानव दा र ्य िनद शांकात आय ुमा न, ान आिण राहणीमान या ग ुणा मक ल णा ंचा अभाव
मोजला जात े. याच बरोबर िल ंग िनगडीत िवकास िनद शांकामुळे लोकस ं येचा गुणा मक
दजा ल ात य ेतो.
२.२ िलंग िनगिडत िवकास िनद शांक
िलंग िनगडीत िवकास िनद शांक मानव िव कास िनद शांक सारख ेच बदलच े मापन करत
असतो . फ यात असमानत ेचा िवचार क ेला जातो . येक देशातील जीवन आय ुमा न,
सा रता आिण उ प न यातील प ु ष आिण ी या ं या गतीतील तफावतीचा िवचार या
िनद शांकात ि या ंचा सामािजक दजा यांचा िवचार क ेला जातो . आिण या ं या मवारीव न
ी आिण प ु ष या ं या गतीतील द ेशातील फरकाची क पना य ेऊ शकत े. भारतात
रा यिनहाय मानव िवकास ल ात घ ेत यास मोठी तफावत आढ ळते.
१.५.१ GDI चे मोजमाप :
HDI व न सव साधारण मानवी गती मोजली जात े, तर GDI ारे ी आिण प ु ष या ंतील
असमानता खालील तीन बाब व न समज ून घेता येते.
१) दीघा यु आिण सश आरो य : याचे मोजमाप ज मकालीन आय ु यमान याव न
मोजता य ेते.
२) ान : ौढ सा रता दर आिण ाथिमक , मा यिमक आिण उ च िश ण या ंतील एक ूण
न दणी ग ुणो र या ार े मोजला जातो .
३) सुधारलेले राहणीमान : याचे मापन अप ेि त िम ळिवलेले उ प न (PPP US) याव न
केले जाते.
GDI या मापनात खालील ३ पायया येतात :
१) पु ष आिण ी या ं यासाठी व ेगवेगळे िनद शांकांचे मू यमापन करण े :
या पिह या पायरीत ी आिण प ु ष या ंसाठी आय ु यमान , राहणीमा न, व िश ण या य ेक
संदभा त वेगवेगळा िनद शांक काढण े, यासाठी खालील स ू ाचा उपयोग करावा लागतो .
Òel³e#e ceu t ³e - ek f eÀceeve cetu³eev f eoM x eek b eÀ keÀceeue cetu³e - efkeÀceeve cetu³e=
२) येक संदभा त समान िव तरीत िनद शांकाचे मू यमापन :
आयु यमान राहणीमान व िश ण या य ेक संदभा त ी व प ु ष यांचे वेगवेगळे िनद शांक
संयुि क (एक ) केले जातात .
munotes.in
Page 12
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
12 समान िवतरीत िनद शांक =
=
1
1efm$e³eeb®ee efveosxMeebkeÀ11 Hegª
Hegª येथे, = असमानत ेपासूनचे िवचलन मोजल े जाते,
GDI म ये = २. चे मू य हणज े िलंग असमानता साठी द ंडाचा आकार होय . चे मू य जा त
अस यास या द ेशात मोठ ्या माणात िल ंग असमानता दश िवते. चे मू य ० अस यास िल ंग असमानता द ंडा मक नसत े. जर GDI चे मू य = २, तर
िलंग असमानता म यम द ंडा मक असत े.
अशा कार े, िलंग िनगडीत िवकास िनद शांक मापनाच े स व साधारण स ू खालील माण े
असत े.
समान िवतरीत िनद शांक =
=
1
1efm$e³eeb®ee efveosxMeebkeÀ1Hegª
Hegª वरील स ू ा ार े ी आिण प ु ष िनद शांकांचा हाम िन क म य (Harmonic Mean) काढता
येतो. अशा रीतीन े येक संदभा त समान िवत रत िनद शांक काढता य ेतो. उदा.
I. समान िवत रत आय ु यमान िनद शांक.
II. समान िवत रत िश ण िनद शांक.
III. समान िवत रत उ प न िनद शांक.
३) GDI चे मू यमापन :-
ही GDI काढ याची ितसरी पायरी आहे. याम य े ित ही स ंदभात ल समान िवत रत
िनद शांक एक क न या ंची सरासरी काढली जात े.
1
3GDI =
meceeve efJeleefjle Dee³eg<³eceeve efveosxMeebkeÀ meceeve efJeleefjle efMe#eC eefveosxMeebkeÀ meceeve efJeleefjle GlHev ve efveosxMeebkeÀ
१.५.२ भारतातील िल ंग-िनगडीत िवकास िनद शांक GDI :
खालील त यात भारतातील GDI चे मू य दाखिवल ेले आहे. याव न अस े िदसत े क ,
भारतातील GDI चे मू य इ.स. १९९३ म ये ०.४०१ पासून इ.स. २००६ म ये ०.५९१
पय त वाढल ेले आहे. तरीही भारताच े GDI चे मू य कमी आह े. GDI या जागितक
मवारीत भारताच े थान इ .स. २००६ म ये १५७ पैक ११६ वे आहे. GDI चे कमी munotes.in
Page 13
मानव िवकास आिण सह
िवकास ल य े
13 असल ेले मू य आिण भारताच े गौण थान अस े दश िवते क , भारतातील ास सहन करावा
लागतो . आिण िल ंग-समानत ेसाठी होणार े य न अप ुरे आहेत.
भारतातील GDI ची आकड ेवारी
वष GDI चे मू य GDI मवारी
१९९३
२००४
२००५
२००६ ०.४०१
०.५९१
०.६००
०.५९१ ९९
९६
११३
११६
: मानवी िवकास अहवाल १९९५ , २००६ -०८.
१.५.३ इतर देशांतील GDI मू य आिण मवारी :
देश GDI चे मू य GDI मवारी
आइसल ँ ड
चीन
ीलंका
भारत
पािक तान
बां लादेश ०.९६३
०.७६०
०.७३५
०.५९१
०.५३७
०.५१६ १
७९
९०
११६
१२१
१२८
: मानवी िवकास अहवाल :सांि यक य स ुधा रत २००८ .
जगातील एक ूण १५७ देशांपैक फ ६२ देशांत GDI मू य ०.८ पे ा जा त आह े.
(२००६ ) हणज ेच अितशय थोड ्या देशांत िलंग-समानत ेसाठी ाथिमक य न क ेले जात
आहेत. िलंग-समानता ही एखा ा द ेशातील उ प न पात ळीवर अवल ंबून नसत े, तर या
देशातील सरकार या िल ंग-समानत ेसाठी आखल े या धोरणा ंवर आिण ि यां या
स मीकरणा या य ना ंवर अवल ंबून असत े.
munotes.in
Page 14
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
14 १.५.४ GDI या मया दा :-
१) GDI हे िलंग असमानत ेचे खरे (वा तिवक ) मापद ंड नाही :
GDI या म ू याव न एखा ा द ेशातील िल ंग-असमानत ेचे वा तिवक आकलन होत नाही .
लॅसन या ं यामत े, GDI ची HDI शी तुलना क े यावर असे िदसत े क , GDI आिण HDI
मधील फरक , जो स ंबंिधत स ंदभा तील अस ेल, यामुळे या द ेशांचा एक ूण मानवी िवकास
िनद शांक खाली य ेतो. उदा. भारतातील इ .स. २००६ म ये HDI आिण GDI मू य
अनु मे ०.६०९ आिण ०.५९१ होते. यामुळे एकूण िनद शांकात ०.०१८ ने घट य ेते. जी
इतर तीन स ंदभा तील िल ंग-असमानता दश िवते.
२) अिज त उ प नाचा अप ुरेपणा :-
GDI मधील अिज त उ प नाचा भाग पोषण , िनवारा आिण व या ंतील िल ंग-असमानता
मोजू शकत नाही . येक कुटुंबातील िल ंग-असमानता िल ंग-श न े भािवत असत े. तसेच
ि या ंकडून जे घरग ुती काम क ेले जात े, याचा मोबदला या ंना िम ळत नाही , यामुळे
अिज त उ प न िनकष च ुक चा ठरतो . ि या ंचे िवना -मोबदला काम मानवी िवकासाला
कोणत ेही योगदान द ेत नाही अस े िदसत े. मुलांचे संगोपन आिण घरातील सद या ंची सेवा,
काळजी घ ेणे इ. मुळे खरे तर मानवी िवकासाला मो ठ्या माणात ो साहन िम ळते.
िकंबह ना ि या ं या अशा िबनामोबदला क ुटुंबासाठी घ ेतले या प र मा ंनीच मानवी िवकास
घडून येतो. भारतात ी िशकली तर ती या क ुटुंबाचा सव तोपरी िवकास करत े असे िच
आहे. पण यासाठी कोणताही प ैशातील मोबदला िम ळत नाही वा ी द ेखील अशा
मोबद या या अप े ेने काम करीत नाही .
अशा कार े वरील मया दा अस या तरी GDI मुळे जागितक पात ळीवर िल ंग-समानत ेसाठी
य न क ेले जात आह ेत. आिण िल ंग-असमानता कमी कर यासाठी य न क ेले जात
आहेत.
२.४ ह रत जीडीपी
हरीत सकल द ेशांतग त उ पादन (जीडीपी ) हा मह वाचा आिण निवन िवषय आहे.
ह रत सकल द ेशांतग त उ पादन , िकंवा थोड यात ह रत GDP, हे देशा या मािणत GDP
सोबत िवचारात घ ेतले या पया वरणीय घटका ंसह आिथ क वाढीच े सूचक आह े. "काब न
डायऑ साइड ित वष िकंवा "दरडोई कचरा " सारख े भौितक िनद शक "शा त िवकास
िनद शांक" सार या िनद शांकांम ये एकि त क ेले जाऊ शकतात .
ीन जीडीपीची गणना कशी क ेली जात े?
ीन GDP ची गणना मािणत GDP मधून िन वळ न ैसिग क भांडवली उपभोग वजा क न
केली जात े. याम य े संसाधना ंचा हास , पया वरणाचा हास आिण स ंर णा म क पया वरणीय
उप मा ंचा समाव ेश आह े. ही गणना व ैकि पक र या िन वळ द ेशांतग त उ पादनावर (NDP)
लागू केली जाऊ शकत े, जी जीडीपीमध ून भा ंडवलाच े अवम ू यन वजा करत े. येक munotes.in
Page 15
मानव िवकास आिण सह
िवकास ल य े
15 बाबतीत , कोण याही स ंसाधन उ खनना या ि याकलापा ंना आिथ क मू याम य े पांत रत
करणे आव यक आह े कारण त े रा ीय लेखांकना ारे य क ेले जातात .
२.५ "डॉ. अम य सेन यांचा मता िवकास ीकोन "
मागील काही दशका ंत, गरीबी, असमानता आिण मानवी िवकास या ं या बाबतीतील
मािणत आिथ क िव ेषणाला पया य हण ून डॉ. सेन यांचा मता िवकास ी कोन प ुढे
आला आह े. १९८० पासून आप या अन ेक पु तका ंतून, लेखांतून डॉ. सेन यांनी असा एक
आकृतीबंध मांडला क , याचा य स ंबंध मानवी मता आिण वात ं य या ं याशी आह े.
सेन या ं या या मता -िवकास ीकोनान े युनोला मानवी िवकास िनद शांक (HDI)
िनिम तीसाठी ेरणा िदली . डॉ. सेन यांना १९९८ साली िवकास आिण क याणकारी
अथ शा या ं या आ ंतरसंबंधावरील स ंशोधनाला 'नोबेल पा रतोिषक ' दे यात आल े.
आंतररा ीय सम ुदायान े यां या या स ंदभा तील स ंक पना आिण िवचारा ंची दखल घ ेतली.
डॉ. सेन यां यानुसार, "काय कर याची मता " हीच एखादी य गरीब क ीम ंत हा
याचा दजा ठरिवत े. यां या मत े, "आिथ क वाढ हणज े गरजा ंची पूत ता न ह े. मानव
(आपण ) जे जीवन जगतो आिण जी वात ं ये उपभोगतो या ंचा दजा वाढिव याशी
िवकासाचा स ंबंध असला पािहज े."
यां यामत े, पारंपा रक आिथ क िवकासा या अथ शा ाची म ु य मया दा हणज े यान े
रा ीय उ पादन , एकूण उ प न , िविश व त ूचा एक ूण पुरवठा यावर भर िदल ेला होता .
यापे ा या आिथ क प रमाणा ंवर यि ंची िकती मालक आह े आिण या ंची मता िकती
िवकिसत होत े हे पािहल े पािहजे. मालक ह क आिण मता -िवकासाचा िव तार या ं याशी
आिथ क िवकासाचा स ंबंध असला पािहज े.
डॉ. अम य सेन यांचा ' मता -िवकास ीकोन ' खालील म ुख संक पना ार े प करता
येतो.
१) अिधकार दानता िक ंवा ह क दानता (Entitlement) :
अिधकार दानता / ह क दानता हणज े "अशा पया यी व त ूंचा संच जो एखादी यि
िनयंि त क शकत े, जे हा ती य आपल े अिधकार आिण स ंधी या ंचा समाजात वापर
करते." अिधकार दानता काही गो ी कर याची मता िनमा ण करत े. अिधकार दानता
वािभमान आिण जीवन िनर ंतरता द ेते. पु कळशा यि ंसाठी, अिधकार दानता व त ूं या
िकंमती आिण या ंची म िवक याची मता या ंवर अवल ंबून असत े. शाळा आिण आरो य
क े य ांसार या साधनसाम ीच े समाजातील े ीय िवतरण , समाजातील िविवध
दबावगटा ंचे वजन आिण सरकारकड ून यि कोणत े ह क िमळवू शकतात . इ. सवा वर
अिधकार दानता / ह क दानता ाम ु यान े अवल ंबून असत े.
२) िविवध मता (Capabilities) :
अिधकार दानता यि ंत िविवध मता िनमा ण करत े. कोण याही यि ची उपयोिगता
या या मत ेव न ठरत े. उदा. "ती काय क शकत े व काय नाही? िकंवा काय कर ेल वा munotes.in
Page 16
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
16 नाही." अशा कार े सेन यां या मत े, गरीबी ही उ प नाव न िक ंवा अगदी उपयोिगत ेव न ही
यो य कार े मोजता य ेत नाही , जे परंपरागतपण े मानल े जाते. सवा त मु य गो हणज े
यि कड े काय आह े, यापे ा ती यि काय आह े, ती काय बन ु शकेल िकंवा काय करत े
िकंवा क शकत े ही आह े. यि ंचे क याण या ंनी उपभोग घ ेत असल े या व त ूं या
वैिश ्यांवर अवल ंबून नसत े, परंतू या व त ूंचा उपयोग यि कसा आिण कशासाठी करत े
यावर अवल ंबून असतो . अशा रीतीन े, सेन यां यानुसार, गरीबी ही अ ंितमत : उ प ना वर
अवल ंबून नसत े, तर ती िकमान मताही िनमाण न झा याम ुळे आलेले अपयश नसत े, तर
ती िकमान मताही िनमा ण न झा याम ुळे आलेले अपयश असत े. एक गो ल ात ठ ेवली
पािहज े क , मनु य ाणी कशा कार े काय करतो या ंवरच फ भर न द ेता, याबरोबरच
यां याम य े मह वपूण प तीन े काय कर याची मता असली पािहज े. काही यि अशा
कार या मता ंपासून वंिचत असतात कारण या ंचे अ ान , सरकारचा दबाव , आिथ क
ोता ंची कमतरता िक ंवा चुक ची जाणीव इ . असू शकतात .
३) ि याशीलता (Functioning) :-
डॉ. सेन यां या मत े, मानवी क याण आिण गरीबी ह े व त ूं या उपल धत ेवर अवल ंबून
नसते, परंतू उपभो याला याचा िकती उपयोग / उपयु ता आह े यांवर अवल ंबून असत े.
उदा. एखा ा अिशि त यि ला प ु तका ंचे मू य अितशय कमी आह े. या यासाठी
पु तक ह े उ च दजा चे ितक अस याऐवजी इंधनाच े एक साधन अस ू शकत े. सेन यांनी
'क याण ' संक पन ेचे 'ि याशीलता ' या संक पन ेबरोबर िव ेषण क ेले आहे. ि याशीलता
िकंवा काया मकता हणज े "िदले या व ैिश पूण व तू एखा ा यि या ता यात आ यावर
िकंवा िनय ं णाखाली आ यावर ती यि या ंचा कशा कार े उपभोग घ ेते ते होय."
सेन यां या मत े, "ि याशीलता िक ंवा काया मकता एखादी य या व त ू / गो ी
कर यास मह व द ेते िकंवा राख ून ठेवते ते ितिब ंिबत करत े. मौ यवान ि याशीलता
ाथिमक व पा या व त ूपे ा वेगळी असत े." उदा. टाळता येणाया रोगांपासून मु आिण
यो य कार े पालनपोषण क ेलेली यि त े अ य ंत गुंतागुंती या ि या िक ंवा वैयि क बाबी
या यि चा वािभमान दश िवतात वा यि सामािजक काय मात भाग घ ेत असत े.
यि ं या क याणास ंबंधातील इतर कोनाप े ा मता-िवकास ीकोनातील
ि याशीलता वा काया मकता यावर िवश ेष भर िदल ेला आह े.
४) य फायद े आिण वा तिवक उ प न यामधील फरक (Differences between
Real Income & Actual Income) :
डॉ. सेन यां या मत े, वा तिवक उ प न आिण य फायद े याम य े फरक उ प न हो याच े
पाच िविवध ोत आह ेत. ते खालील माण े आहेत.
i. वैयि क िभ नता उदा . या यि या अप ंग व, वय, िलंग वा आजारपण इ . शी
संबिधत असतात .
ii. पया वरणा मक िविभ नता , उदा. उ णता आिण िहवा Èयातील कपड ्यांची गरज ,
िवषुववृ ीय द ेशातील स ंसग ज य रोग िक ंवा द ूषणाच े प रणाम . munotes.in
Page 17
मानव िवकास आिण सह
िवकास ल य े
17 iii. सामािजक पया वरणातील बदल , उदा. गु हेगारी आिण िह ंसा या ंचे समाजातील माण
आिण सामािजक भा ंडवल.
iv. पर परस ंबंधातील िविभ नता , याचा अथ िविभ न सम ुदायात , परंपरा आिण चाली रती ,
यांवर आधा रत थािपत वत नप ती असतात यात िविवध व त ूंचा उपभो ग समािव
असतो . उदा. ीमंत वगा तील यि ंचे व प रधान स ंबंधी उ च दजा चे महागड े
कपडे वापर याची प त समाजात वावरताना असत े. यांचे इतर उपभोग द ेखील
अवा तव व पाच े असतात . तर गरीब वगा त हाच उपभोगखच वेगळा आिण कमी
व पाचा असतो .
v. कुटुंबातील िवतरण हणज े कौट ुंिबक उ प न ोता ंचे कुटुंबातील सद या ंमधील
असमान वाटप . उदा. कुटुंबातील म ुलांवर मुल पे ा िश ण वा व ै क य बाब वर जा त
खच केला जातो .
अशा कार े, सेन यां या मत े, वा तिवक उ प नपात ळी िकंवा िविश व त ूं या उपभोगा ची
पातळी हे क याणा या मोजमापाच े यो य मापद ंड होऊ शकत नाही . उदा. एखा ा
यि कड े अनेक व त ू असतील , परंतू या व त ू यां या इ छ ेनुसार नसतील तर या
व तूंचे मू य अितशय कमी असत े. अशा रीतीन े, य ची ि याशीलता िक ंवा
काया मकता ही याची उ ल ेखनीय कामिगरी असत े. यि जव ळ असल े या व ैिश ्यपूण
व तूंचा उपभोग घ ेत याम ुळे यि कामिगरी कर यात यश वी होते. दुसया श दात ,
यि च े क याण या या ि याशीलत ेवर वा काया मकत ेवर अवल ंबून असत े. हणज ेच
यि या या ता यातील व त ूंचा उपयोग क न आपल े क याण साधत े. अशा रीतीन े,
वैिश पूण व त ूंचे ि याशीलत ेम ये पांतर कर यासाठी आरो य , िश ण या ं याबरोबरच
उ प नाची आव यकता असत े.
५) वात ं य (Freedom) :
सेन यांनी िविवध कार या मता ंनाच वात ं ये असे संबोधल े आह े या य ि जव ळ
ि याशीलत ेची िनवड करताना असतात , या यि या व ैयि क ग ुणवैिश े आिण या या
ता यातील व त ूंवर अवल ंबून असतात . संबंिधत मता िविवध कार या असतात . उदा.
उपासमारी , भूक यांपासून मु ता, कुपोषणापास ून मु ता, सामािजक जीवनातील सहभाग ,
यो य कारचा िनवारा असण े, िम व नात ेवाईका ंना भेट यासाठी म ु असण े, इ. मता -
िवकास ीकोनाम य े, यि या गो ना मानतात , मह व द ेतात, या प ूण कर याची खरी
संधी िमळणे या याशी वात ं य स ंबंिधत असत े.
िवकासाची प रप ूत कर याचा म ु य साधन त सेच िवकासाच े उि हणज ेच वात ं य अस े
सेन मानतात . वातं याम य े समाज आिण समाजाच े सद य या ं यासाठी िव तारल े या
िनवडी या ंचाही समाव ेश असतो . िवकासाम य े, यि ंवरील िविवध ब ंधने िकंवा पारत ं य
यां या िनम ू लन अप ेि त असत े, िजथे यि कमी त कमी स ंधी आिण िनवडी याम य े
जगतात . मुख कार या पारत ं याम य े यांचा समाव ेश असतो . तसेच राजक य
वातं याचा अभाव , मूलभूत समाव ेश होतो . सेन यां या मत े, िवकास हणज े यि ंनी
उपभोग या या खया वात ं यां या िव ताराची ि या असली पािह जे.
munotes.in
Page 18
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
18 २.१.१ टीका मक समी ण :
डॉ. सेन यां या मता िवकास ीकोनावर अन ेक मुद् ांवर टीका मक समी ण कर यात
आले आहे.
१) मतांचे मू यमापन करण े कठीण आह े :
सेन मानत असल े या ि याशीलता वा ि या मकता आिण क याण या स ंक पन ेबाबत
अनेक य म य े असलेली असहमती याम य े पु कळ अंतर अस याम ुळे, सेन यांचा
ीकोन य ात आणण े अश य आह े. असे हटल े जाते क स ेन यांचा मता -िवकास
ीकोन खालील बाबतीत प ुरेशी िदशा द ेऊ शकत नाही .
i. मौ यवान मता कशा कार े ओळखाय या ?
ii. धोरणा मक आिथ क िनण य कशा कार े यायच े क ज े मता िवकासाला ाधा य
आिण माण द ेतील?
iii. जे हा मू या मक िनण य एकम ेकांशी िववादा पद बनतील त े हा काय करायच े?
iv. मता ंचे संच कशा कार े मू यमापन करायच े क एखादी यि आिथ क सुधारणा ं ारे
झाले या बदला ंचे मू यमापन करता य ेईल?
टीकाका रांचे असे हणण े आहे क मानवी ि याशीलत ेसाठी व त ूिन माणक े िनधा रत
कर याची गरज आह े. आिण अशी ि या ठरिवली पािहज े क , या ार े ि याशीलत ेचे
चांग या मानवी जीवनासाठी या योगदानाच े व तूिन समी ण तपासता य ेईल.
२) कोणतीही मता अम ू य आह े असे वग करण करण े श य नाही :-
डेि हड ोकर या ं या मत े, सेन यांचा मता िवकास ीकोन मता ंचे अमू य अस े
वग करण क शकत नाही . यां या मत े, सेन यांचे गृहीतक क मता याचा यि या
अ य श (सु गुण) पे ा स ंधी असतात . यामुळे मौ यवा न मता व वाईट मता
याम य े भेद करण े कठीण आह े. तसेच अशीही टीका क ेली जात े क , सेन यांचा ीकोन
वातं या या साधना ंना पुरेसे मह व द े यात अपयशी ठरतो . टीकाकारा ं या मत े, फ
एवढेच आव यक नाही क कोण या मता क याणासाठी आव यक आह ेत तर याप ैक
कोण या न ैितक व पा या आह ेत हे ही सा ंगणे आव यक आह े.
३) मू यांकनासाठी प त िदल ेली नाही :-
सामािजक िनवड , मौिलक िनण य, ितसादपणा यासाठी व ैयि क आिण सामािजक
उि ा ंची बा छाननी क याची गरज स ेन यांनी िनयिमतपण े संबोिधत क ेली आह े. परंतु
कोण या ि य े ारे मू या मक बाबी सोडिवता य ेतील ह े प क ेलेले नाही . जे लोवर
यां या मत े, मु ये आिण त व े जी यि या ि या ंना िदशा द ेतात. यांचे अिधक स ंि
िववरण द ेणे आव यक आह े.
वरील सव टीका असला तरी , सेन यांचा ीकोन आ ंतररा ीय त रांवर लोकि य झाला
आहे. असे हटल े जाते क मानवी िवकास आिण गरीबी िनम ु लन ही दो ही उि े यि या
मता ंचा िव तार कर यासाठी असली पािहज ेत. मौ यवान क ृ ये कर यासाठी यि ंना munotes.in
Page 19
मानव िवकास आिण सह
िवकास ल य े
19 अिध िहत वा िवकिसत करता य ेतील. यापुढेही, यि या ंना आव यक असणाया बाब ची
िनवड क शकतील .
आपली गती तपासा :-
1. मानवी िवकास हणज े काय?
2. मानवी िवकास िनद शांक या या िलहा .
3. िलंग-िनगडीत िवकास िनद शांक हणज े काय? याचे मोजमाप कशा कार े करतात ?
4. डॉ. अम य सेन यां या मता िवकास ीकोनाचा म ु य ह ेतू सांगा.
5. डॉ. सेन यां या मता िवकास ीकोनातील म ुख संक पना कोण या ?
२.६ सह कातील िवकासाची य ेये (MILLENNIUM
DEVELOPMENT GOALS)
ा तािवक :
संयु रा स ंघाचे (UNO) सरिचटणीस कोफ अ नान या ंनी २००२ म ये जे सॅक
यां या अ य त ेखाली एक सिमती िनयु केली होती . या सिमतीत जगातील व ेगवेग या
त ा ंचा समाव ेश कर यात आला होता . या सिमतीत सन २००५ म ये जागितक
पातळीवर या सह कातील िवकासाची य ेयासंबंधी िभ न य व सहस ं था या
िति या मागिव या हो या . सन २००६ मधील अ ंितम अहवालाला य ूनाने मा यता िदली .
या बैठक ला १९३ सभासद द ेशांनी ३००० पे ा जा त िबगर सरकारी स ंघटना आिण २३
आंतररा ीय स ंघटना उपि थत हो या या ंनी आपली सहमती दश िवली. जगातील
अितगरीब द ेशां या िवकासाला चालना द ेऊन या ं या सामािजक व आिथ क ि थतीत
सुधारणा घडव ून आणण े हा उ ेश होता . एकूण आठ य ेये होती . ती २०१५ पय त पूण
करावीत अशी अप े ा य क ेली होती . सह कातील िवकासाची य ेये पुढील माण े
दश िवली आह ेत.
१) आ य ंितक दा र ्य आिण भ ूक या ंचे िनम ू लन करण े (Eradicate Extreme
Poverty and Hunger) :
यूनोने आप या था पनेपासून अित दा र ्य देशातील लोका ंचे जीवनमान उ ंचाव यासाठी
आिथ क आिण इतर मदत द ेते तसेच यूनो IMF, ADB, IBRD यांचे अथ साहा य घ ेऊन
ही दा र ्य यूनोला कमी करता आल े नाही या ंची ख ंत होती . हणून सह कातील
िवकासाची य ेये ठरिवताना दा र ्य िनम ू लनाला सवा िधक ाधा य द े यात आले. अित-
दा र ्याचा िनकष या य च े दररोजच े उ प न एक डॉलरपे ा कमी आह े यांना
आ यंितक दा र ्यातील य स ंबोधल े. यांचा रा ीय उपभोगातील िह सा अगदी कमी
असतो .
जागितक दा र ्याचे माण कमी कर यासाठी जागितक बँक वेगवेग या देशांतील
सरकारला स ु वातीपास ून आिथ क व ता ंि क मदत करत आह े. एकूण २२ सामािजक व munotes.in
Page 20
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
20 आिथ क िनद शकां या साहा यान े यशाच े मापन क ेले जात े. सन २०११ -१२ मधील
आिशयाई -पॅिसिफक िवभागीय सह कातील िवकासाची य ेये अहवालान ुसार भारतात
गे या दहा वषा तील दा र ्य िनम ू लनाचा व ेग अितशय कमी होता . सन १९९४ म ये
भारतातील ४९.४% लोक य ेक िदवशी १.२५ डॉलरपे ा कमी उ प न गटातील होत े.
सन २००५ म ये हे माण ४१.६% एवढे कमी झाल े. दि ण आिशयाई द ेशां या त ुलनेत
भारतातील दा र ्य घट याच े माण कमी आह े. २००५ म ये बांगला द ेशात ४९.६%,
पािक तान २२.६%, ीलंका ७% तर तुक तान २.७% एवढे होते.
कृिष े ात मोठी ग ुंतवणूक क न रोजगार िनिम ती क न दा र ्य आिण भ ुकेचा
सोडवला जाऊ शकतो . पौि क आहाराचा प ुरवठा दोन वषा या आतील म ुलांना क न
दा र ्य िनम ू लन करता य ेते. वेतनाम य े वाढ क न ग रबा ंची आिथ क ि थती स ुधारता य ेते.
शाळा, र ते, दवाखान े, आरो या या सोई द ेऊन, जागितक ब ँके या सहकाया ने व
आंतररा ीय िवकास स ंघटने या कज माफ धोरणान े ग रबा ं या आिथ क ि थतीत स ुधारणा
करता य ेईल. आंतररा ीय स ं थांकडून तांि क मदत िदली जात े. लहान म ुलांना म या ह
भोजनाची सोय जागितक ब ँकेमाफ त केली जात े. अ न स ुरि तता योजन ेअंतग त शु
पा या या प ुरवठ्यासाठी मोठ ्या माणात कोट ्यवधी पय े खच केले जातात . ८४% देशात
दा र ्याचे माण िन यावर आण यात यश आल े. दा र ्याचे माण कमी झाल े क दरडोई
उ प नात वाढ होत े. यामुळे लोकांना अ नधा य िम ळते भुकेचा नाहीसा होतो .
२) साव ि क ाथिमक िश ण सा य करण े (Achieve Universal Primary
Education) :
िश णाम ुळे समतोल सामािजक आिण आिथ क िवकास होतो . िश णामुळे वैयि क आिण
सामािजक अिधकार ा ी या स ंधी िम ळतात. िश णाम ुळे लोकांना कौश य आिण ानात
वाढत. यामुळे रोजगारा या स ंधी उपल ध होतात . देशा या िवकासात ही िश णाची
भूिमका मह वाची भ ूिमका असत े. ६ ते १४ वष वयोगटातील म ुला-मुल ना जव ळ या शा ळेत
मोफत व स च े िश ण द ेणारा कायदा २०१० पासून लाग ू कर यात आला . मोफत िश ण
हा सवा चा अिधकार आह े. ाथिमक िश णाच े साव ीकरण काय मान ुसार िव ा या चा
राह या घरापास ून १.५ िकमी या अ ंतरात िश णा या स ुिवधा असण े गरजेचे आहे. हे धोरण
राबिव या साठी िज हा प रषदा ंना अन ुदान द ेते. १५ ते २४ वष वयातील सव मुला-मुल ना
िश णासाठी स ुिवधा प ुरिवणे हे सरकारच म ु य कत य ठरत े. सन २०१५ पय त सव
जगातील म ुला-मुल नी ाथिमक िश ण िदल े पािहज े. भारतात सन २००० म ये ८५%
मुला-मुल ना ाथिमक िश णा या वाहात आणल े ते सन २००८ म ये ९६.९% झाले.
बांगलाद ेश ८९.४%, भूतान ८८.४%, इराण ९९.६%, नेपाळ ७३.६% आिण पािक तान
६६.४% आहे.
सहारा िवभागात सह कातील िवकासाची य ेये साव ि क ाथिमक िश ण या ल यात
गती झा याच े आढ ळते. याचे मुख कारण हण जे िश क -पालक स ंघटना ंनी आिण
समाजान े िव ा या या श ै िणक फ म य े भागीदारी क ेली. तसेच याबरोबर िमक
पु तके, गणवेश आिण अ य खचा म ये समाजान े दािय व वीकारल े. इिथओिपया , घाना,
केिनया, मालवी , मोझांिबक, युगांडा, टांझािनया या लोकस ाक द ेशांनी शा ळेची फ र
केली. यामुळे िव ा या ची पट स ं या वाढली . उदा. सन २००४ -५ म ये घानामधील munotes.in
Page 21
मानव िवकास आिण सह
िवकास ल य े
21 पि लक क ूल मधील पटसं या ४.२ दशल ाव न ५.४ दशल पय त वाढली .
केिनयातील पटस ं या २००३ म ये १.२ दशल ाव न २००४ म ये ७.२ दशल एवढी
झाली.
भारतात सव िश ा अिभयान राबिवल े जाते. समाजा मक दजा िश णाचा क िबंदू मानून
सव सामािजक आिण ती भ ेदावर आधा रत िवषमता कमी करण े हे या अिभयानाच े उि
आहे. मूलभूत िश णासाठी लागणाया सव योजना सव िश ा अिभयानात ून राबिव यात
येतात. या अिभयानाम ुळे िव ा या या ग ळतीचे माण कमी झाल े. संगणक योगशा ळा,
मोफत प ु तके, कौश य िश ण , वग खो या इ . सुिवधा प ुरिव या जातात . िवकला ंग
मुलांना िश ण िम ळावे हण ून िवकला ंग समाव ेशक िश ण काय म राबिवला जातो . या
काय मात ून मुलांची व ै क य तपासणी करण े, यांना ेल पु तक, च मा, वणय ं
यासारखी उपकरण े व इतर स ुिवधा िद या जातात . मुली या िश णासाठी रा ीय काय म
क तुरबा गा ंधी बािलका िव ालय , अिह याबाई हो ळकर योजना , उपि थती भ ा योजना ,
मोफत वास , म या ह भोजन योजना , मोफत गणव ेश व ल ेखन सािह य प ुरिवणे यावर
मोठ्या माणात खच केला जातो .
३) िलंग समानता आिण ि या ंचे सबलीकरण कर यात वाढ करण े (Promote
gender equality and empower woman) :
सह कातील िवकासाची य ेये िनि त करताना ी -पु ष समानत ेला मह वाच े थान
दे यात आल े. मिहला स मीक रण ही एक ि या आह े. यावेळी एखादी ी वत :साठी
िकंवा कुटुंबासाठी िनयोजन कर ेल आिण या िनयोजनाला अनस न यो य िनण य घेऊन
अपेि त उि ्ये सा य कर ेल याव ेळी ितला स म हणता य ेईल. मिहला ंचे संघटन मिहला
स मीकरणाम य े मह वाची भ ूिमका बजावत े. मिहला ंना स ंघिटत कर यासाठी
वयंसाहा यता गट ह े चांगले मा यम आह े. वयंसाहा यता गटाम ुळे मिहला आिथ क ्या
सबल होऊन क ुटुंब आिण समाजाचा िवकास करतात . आंतररा ीय क ृषी िवकास िनधी या
मदतीन े देशात ामीण मिहला स मीकरणाचा काय म राबिवला आह े. यामधून गरीब
मिहला ंम ये यांचे जीवनमान उ ंचाव यासाठी आिथ क व राजक य े ातील पया य आिण
संधीचा वापर कर याची मता िनमा ण होत े.
ाथिमक , मा यिमक , उ च मा यिमक , तांि क िश ण आिण उ च िश णाम य े मुले व
मुिल म य े समानता थािपत करण े. ि या ंची िबगर क ृषी े ातील व ेतनात वाढ करण े.
संसद, िवधानसभा व इतर े ातील माण वाढिव यासाठी कायद ेशीर तरत ुदी के या
आहेत. ि या ंचे रोजगारातील माण वाढत आह े. साव जिनक स ं थाम य े ि या ंचे माण
वाढत आह े. भारतात सन २००१ म ये ि या ं या सबली करणाच े रा ीय धोरण राबिवल े
आहे.
४) बालम ृ यू या माणात घट घडव ून आणण े (Reduce Child Mortality Rate):
ितवष दरहजारी म ृ युमुखी पडणाया बालका ंची स ं या हणज े बाल म ृ यु माण होय .
साधारणपण े मुल ज माला आ यापास ून ते एक वषा चे होई पय त या या मृ युचे माण
जा त असत े. यालाच आपण अभ क मृ यु असे हणतात . मुल दुसया वषा पासून ते पाच या munotes.in
Page 22
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
22 वषा पय त मृ युची श यता अभ क मृ युपे ा कमी असत े. यानंतर ५ ते १४ वषा पय त म य ता
माण व ेगाने कमी होत े. १० ते १४ वयोगटातील म ृ युचे माण स वा त कमी असत े. सन
१९६१ म ये भारतातील बालम ृ युचे माण ११५ होते. यात घट होऊन सन २०००
म ये ६९ झाले. याचव ेळी चीनम य े ३२ व जम नी आिण जपान म य े ४ इतके होते.
दा र ्य अव थ ेत असल े या क ुटुंबात बालम ृ युचे माण जा त असत े. यामुळे ते आपल े
कुटुंब मोठे असाव े अशा अप े ा करतात . अशा क ुटुंबासाठी आरो या या आिण व ै क य सोई
अिधक माणात िद यास , साथी या रोगा ंवर िनय ं ण ठ ेव यास आिण सा रता माण
वाढिव यास बालम ृ युचे माण कमी होत े. सहा वषा पे ा लहान बालक े गभ वती ी व
तनदा माता या ंचे आरो य व पोषण ि थती स ुधार यासाठी तस ेच शाल ेय पूव िश णास
उ ेजन द ेणे यासाठी म ूलभूत सेवा पुरिवणे हे एकाि मक बालिवकास स ेवा योजन ेचे उि
आहे. तसेच या ंना आरो यिवषयक स ुिवधा द े यासाठी प ूरक पोषण आहार काय म
राबिवला जातो .
सन २००८ मधील िनवडक आिशयाई देशातील बाल -मृ यु माण
अ.न. देश बालम ृ यु माण
१) अफगािण तान १०३
२) पािक तान ७०
३) भारत ४८
४) भूतान ४४
५) नेपाळ ४१
६) बांगलाद ेश ३८
७) इराण २२
८) मालदीव १४
९) ीलंका १४
१०) तुक थान १४
५) मातां या आरो यात स ुधारणा घडिवण े :
मातां या आ रो यात स ुधारणा कर यासाठी क ेलेली गुंतवणूक ही उ पादक ग ुंतवणूक असत े.
कारण याम ुळे देशातील ीया ं या मश त वाढ होत े. यामुळे देशाचे आिण समाजाच े
क याण होत े. या माता ंना स ुतीकाळात पुरेशी वै क य मदत िम ळाली नाही अशा लाख
मिहला अप ंग, दुब ल झा या अस ून या ं यामुळे या या क ुटुंबाची मता कमी झा याची
आढळते. जागितक ब ँकेने अशा माता ं या आरो यात स ुधारणा घडव ून आण यासाठी
केले या य ना ंमुळे सन १९९० ते २००५ या का ळात जगात म ृ युमुखी पडणाया माता ंचे munotes.in
Page 23
मानव िवकास आिण सह
िवकास ल य े
23 माण १% पे ा कमी झाल े आह े. जागितक ब ँकेने या काय मावर ल िदल ेले आ ह े.
यातून नवनवीन उप म राबिवल े जातात . कुटुंब िनयोजन काय म, सकस आहार ,
कुटुंबिनहाय स ुती, यासाठी सोई , सुिवधा व नावी यप ूण प ती या साहा यान े
अथ साहा य यावर भर िदला जातो . मुले व मुली या ं या िश णावर खच क न अ पवयीन
मातृ व कमी कर यासाठी य न क ेला जातो . ि या ं या स मीकरणावर भर िदला जातो .
सुितकालीन मदत मोठ ्या माणात िदली जात े.
मातां या आरो यात स ुधारणा कर यासाठी आ ंतररा ीय िवकास स ं था आिण जागितक
बँकेने गरीब द ेशांना मोठ ्या माणात मदत क ेली आह े. सन २००० ते २०१० या १०
वषा या कालावधीत ४७ लाखाप े ा अिधक य ना याचा लाभ झाला आह े. या का ळात
जगातील २.५ लाख माता ंची का ळजी घेतली ग ेली. जागितक ब ँकेने आरो य , रोगिनय ं ण
माता स ंगोपन आिण बाल स ंगोपन यासाठी ४.१ डॉलर खच केला होता . सन २००३ म ये
अफगािण तानम य े ६% मातांची स ूती ही िशि त दाईकड ून होत होती त े माण वाढ ून
२००९ म ये २३% झाले. सन २००४ म ये उझब ेिक तानम य े ७९% मातांना मात ृ व
मदत िम ळत होती यात वाढ होऊन २००८ म ये ८६% झाले. सन २०१५ पय त
१००% मातांना आरो यिवषयक स ुिवधा उपल ध क न द े याचे ल आह े.
६) एच.आय. ही (एडस्, मले रया आिण अ य रोगा ंिवषयी ह ला करण े (Combat
HIV / AIDS, Malaria and other diseases) :
जागितक पात ळीवर एड ्स या िनय ं णासाठी १५ ते २४ वष वयोगटातील ी -पु षांनी
िनरोध वापरण े सुरि तत ेसाठी आव यक आह े. १५ ते ४९ वष वया या ी -पु षांनी संतती
ितबंधक साधन े वापरताना िनरोधचा वापर करावा . तसेच संतती ितब ंधनाचा आध ुिनक
प त चा अवल ंब केला पािहज े. यांचे िश ण िदल े पािहज े. HIV पासून सुरि त राह याचा
यांचा य न पािहज े. सन २०१५ पय त मल े रयाच े जगात ून उ चाटन झाल े पािहज े. टी.बी.
चा आजारी लाखात एखादाच रािहला अस े धोरण असल े पािहज े.
जागितक ब ँके या पाहणी अहवालान ुसार िवकसनशील द ेशातील ९९% आजारी लोक ह े
एड्स, मले रया, टीबी या रोगा ंचे बळी असतात . एड्सवर िविवध औषधा ंचा व प त चा शोध
लागत असला तरी ३४ लाख लोक आजही HIV बाधीत आह ेत. आि का , सहारा ख ंडात
साथी या रोगाच े ाब य आह े. या खंडातील ७०% त ण आिण ९०% लहान म ुले आजही
साथी या रोगा ंनी हैराण झाल ेली आह ेत. दरवष ७,८१,००० लोक मल े रयान े मृ युमुखी
पडतात . यांचा आ ि कन अथ यव थ ेवर ितगामी प रणाम होतो . सन २००६ पासून
जागितक तरावर टी .बी. या आजाराच े माण कमी होत आह े. तरीस ु ा २०१० म ये
टी.बी. रोगाच े ण ६.६ दशल आढ ळले.
सुरि त स ंभोग, यो य वातावरण , एच.आय. ही. ची ीटम ट आव यक का ळजी घ ेतली
पािहज े. मले रया उ चाटनाची मोहीम सव या ी राब िवली पािहज े. आंतररा ीय िवकास
संघटना (IDA) आिण जागितक ब ँकेने अितगरीब द ेशांना िनधी उपल ध क न िदला . सन
२००६ ते २०११ या म यापय त आ ि कन देशातील २ दशल त णा ंना व
एच.आय. ही त म ुलांना िविश औषधा ंचा लाभ झाला आह े. ५७ दशल मल े रया त
य नाही औषध वाटप कर यात आल े. भारतातील िनरोधचा वापर २००१ म ये ५९% munotes.in
Page 24
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
24 होता तो २००९ म ये ८४% पय त वाढला आह े आिण टी .बी िवरोधी मोिहम यश वी
झाली.
७) पया वरणीय िनवा ह मत ेची हमी द ेणे (Ensure Environmental
Sustainability) :
आिथ क िहतस ंबधात पया वरणीय म ू य हे मह वाच े आहे. आिथ क क याणासाठी मया िदत
नैसिग क काय मतेचा वापर काटकसरीन े केला पािहज े. मया िदत हवा , पाणी, राह याची
जागा याचा यो य वापर क ेला पािहज े. म आिण भा ंडवलाम य े बचत क ेली पािहज े.
आप या द ुिम ळ साधनसाम ीच े र ण क ेले पािहज े. मानव हा फ ाणी नाही तर तो
वत: या पया वरणीय ि थतीचा िनमा ता आह े. पया वरण मानवाला आिथ क, सामािजक ,
राजक य , व सा ं कृितक िवकासा या स ंधी प ुरिवते. मागणी -पुरवठ्या या िनयम फ
नैसिग क साधनसाम ीची उपल धता िनि त करीत नाही तर इतर अन ेक काया म ये भूिमका
बजावतो . याचा प रणाम पया वरणावर होतो . अथ शा उ पादन अथवा द ूषण या ं याशी
संबंिधत आह े. उदा. ताजी हवा , व छ पाणी इ . मूलभूत गरजा द ूषणान े दुिम ळ होतात व
पया वरणी अवनती होत े. हवा द ूषण, जल द ूषण, भू दूषण, वायू दूषण यासारखी द ूषणे
िनमा ण होतात .
दूषण िनय ं णाच े उि सा य कर यासाठी एक ूण जिमनी या ठरािवक एवढा िह सा
जंगलांनी यापला पािहज े याची का ळजी घेतली पािहज े. हवेतील काब न डाय -ऑ साईडच े
माण कमी कर यासाठी थ ूल देशांतग त दरडोई उ प नातील १ डॉलर खच केला पािहज े.
देशातील नाग रका ंना श ु ज ंतुरिहत िप याच े पाणी प ुरिवणे व या ंना व छता व
आरो यर ण सोई उपल ध क न द ेणे. या गो ी अप ेि त आह ेत.
पवनऊजा व सौरऊजा यामधील ग ुंतवणूक ही पया वरणीय िनवा ह मत ेची हमी द ेते. उ ोग
यवसायाची उभारणी क न रोजगार स ंधी िन मा ण करण े अपेि त आह े. जागितक ब ँके या
पाहणीन ुसार सन १९९० म ये यो य प ेयजल ७६% लोकांना िमळत होत े. यात वाढ सन
२००६ म ये ८६% झाली. िवषयक व व छत े या सोईत चा ंगली वाढ झाली आह े. जिमन
दूषण वाढत आह े. जंगलतोड मोठ ्या माणात वाढ होत े. हवेतील काब नचे माण वाढत
आहे. जागितक पया वरणीय न ैसिग क साधनस ंप ी या यव थापनाला चालना िदली आह े.
८) जागितक सहभािग वाचा िवकास करण े (Developing a Global Partnership
for Development) :
यूनो या थापन ेपासून जागितक सहभािग वाला स ु वात झाली अस याच े िदसत े.
आंतररा ी य नाण ेिनधी (IMP) , जागितक ब ँक (IBRD) सं थांनी जागितक सहभािग वात
मोठी कामिगरी क ेली. िवकसनशील द ेशांना या स ं थांनी िवकासाची काम े कर यासाठी
मोठ्या माणात कज पुरवठा क ेला. सन १९९१ पासून भारतत नवीन आिथ क सुधारणा ंना
सु वात झाली . यात उदारीकरण , खाजगीकर ण आिण जागितक करणाच े धोरण
वीकारल े. या धोरणान ुसार साव जिनक े ातील ग ुंतवणूक मोक ळी क न परक य
गुंतवणूकदारा ंना यवसाय स ंधी उपल ध क न िदली . एि ल २००० ते ऑ टोबर २०१०
या कालावधीत भारतातील एक ूण य परक य ग ुंतवणूक ५४९४९१ कोटी डॉलस इतक
होती. िसंगापूर, अमे रका, इ लंड, इिज , जपान या द ेशाची य परक य ग ुंतवणूक munotes.in
Page 25
मानव िवकास आिण सह
िवकास ल य े
25 अिधक होती . परक य कज व साहा याम य े जपान , जागितक ब ँक (IBRD) , आंतररा ीय
िवकास स ं था (IDA) आिशयाई िवकास ब ँक यांचा िह सा मोठा आह े.
२.७ सारांश
अशा रतीन े वरील माण े सह काती ल िवकासाची य ेये प क ेली आह ेत आढ ळते. सन
२००७ या मानवी िवकास िनद शांका या अहवालान ुसार नॉव , कॅनडा, इं लंड, अमे रका,
मेि सको , जपान , मलेिशया, इंडोनेिशया, िफलीपाई स , ीलंका, चीन, ि हएतनाम व
इंडोनेिशया या द ेशात िल ंग समानता आढ ळते. तर सौदी अर ेिबया, पािक तान , भारत,
इराण, इिज व नायज े रया या द ेशात िल ंग िवषमता आढ ळते.
अिलकड या का ळात जागितक पात ळीवर िल ंग िवषमत ेसाठी जाग ृती िनमा ण केली जात
आहे. िलंग िवषमता कमी कर यासाठी य न क ेले जात आह ेत. ीला िश ण िदल े जात
आहे कुटूंबाम य े मह व िदल े जाते. िनण य ि य ेम ये मह व िदल े जात अस याच े िदसून
येते.
२.८
Q1. यावर एक टीप िलहा -
अ) मानव िवकास िनद शांक.
b) िलंग िवकास िनद शांक.
c) हरीत जीडीपी .
ड) सह िवकास य ेये.
Q2. सेन यांचा मता ि कोन प करा .
munotes.in
Page 26
26 ३
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
घटक रचना
३.० उि े
३.१ ा तिवक
३.२ रो टो - िणत िवकासा या अव था
३.२.१ परंपरागत समाज जीवनाव था
३.२.२ उड्डाण अव थ ेतील प ूव तयारी
३.२.३ उड्डाणअव था
३.२.४ प रप व अव थ ेकडे धाव
३.२.५ साव ि क उ च उपभोगाची अव था
३.२.६ रो टो या ितपादनाच े मू यमापन
३.२.७ रो टो या ितपादनाच े मह व
३.३ हेरॉड-डोमर व ृ ी समीकरण ( ितमान )
३.४ मोठा ध का िस ा ंत
३.५ िलिबि टनचा ग ंभीर िकमान य न िस ा ंत
३.६ सारांश
३.७
३.० उि े
रो टो िणत आिथ क वाढी या अव था अ यासण े.
रो टो िणत िविवध अव था ंमधील सहस ंबंध तपासण े.
अथ यव थ े या स ंतुलनासाठी प ूण -रोजगार पात ळीचा पुर कार करणार े हेरॉड-डोमर
ितमानाची ओळख क न घ ेणे.
हेरॉड-डोमर ितमानाची ग ृहीतके अ यासण े.
हेरॉड-डोमर िस ा ंता या मया दा ल ात घेणे. munotes.in
Page 27
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
27 अिवकिसत द ेशां या स ंदभा त हेरॉड-डोमर िस ा ंताचे िवचार समज ून घेणे.
रोजेि टन रोडानचा मोठा ध का िस ा ंत अ यासण े.
िलिबि टनचा ग ंभीर िकमान य न िस ा ंत अ यासण े.
३.१ ा तािवक
ड य ु. ड य ु. रो टो या ंनी काल मा स या इितहासा या भौितक मीमास ेला पया य िदला .
यांनी काही द ेशा या आिथ क वाढीचा व िवकासाचा िवव ेचना मक अ यास क ेला. यां या
मते मा स ची भिव यवाणी प ूण पणे खरी ठ शकत न हती . यातील ुटी दाखव ून दे याचा
य न रो टो या ंनी केला व भा ंडवलीचा िवनाश न होता ितची वा टचाल आिथ क
भरभराटीकड े होईल ह े यांनी प कर याचा य न क ेला आह े.
३.२ रो टो - िणत िवकासा या अव था (ROWSTOW’S STAGES
OF ECONOMIC GROWTH)
अथ रचना अिवकिसत अव थ ेत आह े असे गृहीत ध न हणज े अिवकिसत अव था हा
आरंभिबंदू मानून सव साधारणपण े िवकासा या िस ांताची मा ंडणी क ेली जात े. अिवकिसत
अव थ ेपूव चा िवकास घड ून आ यान ंतर या अव था या फारसा सखोल िवचार विचतच
केला जातो . अशा अव था ंचा थोडाफार िवचार अ ॅडम् ि थम यान े केलेला िदसतो . यां या
मते, मानवी समाज १) भटक अव था , २) पशुपालन अव था , ३) शेती-िवकास अव था ,
४) यापार अव था व ५) औ ोिगक अव था अशा मान े उ नत होत जातो . औ ोिगक
अव था ा झा यान ंतर उपल ध साधना ंचा पूण वापर होऊ लागतो व सरत ेशेवटी
अथ रचना क ुंिठताव थ ेत जात े असा िन कष यान े काढला आह े. मानवी समाजा या
अव था ंतरांचा मागोवा काल मा स य ा नेही घेतला आह े. या याच मत े, भांडवलशाहीची
अव था ही कायम व पाची नस ून मानवी समाजाची ि थ य ंतरे १) सरंजामशाही , २)
भांडवलशाही , ३) समाजवाद व सा यवाद अशा मान े होत असतात . या अव था ंचे
िववेचन मा स ने भांडवलशाहीचा िवनाश अट ळ असतो ही गो पटव ून दे यासाठी क ेला
आहे. भांडवलशाही ही एक सडक , नासक , अ याय व शोषणावर आधारल ेली यव था
असून ितचा नाश अट ळ अस यान े ती न होण ेच यो य होईल अस े ितपादन क न हा
नाश लवकर घड ून यावा हण ून मा स ने िमक ा ंतीची हाक ही आप या िवव ेचनात िदली
आहे.
मा स या भिव यवाणीचा फोलपणा उघड कर यासाठी आिण भा ंडवलाशाहीची वाटचाल
िवनाशाकड े नसून सुब ेकडे (Affluence) होत आह े पटवून दे यासाठी W. W. Rostow
यांनी आपल े [Stages of Economic Growth हे पु तक िलहील े.]
रो टो िणत िव कासा या अव था िक ंवा पाय -या :
रो टो या मत े, अथ रचना िवकास प ुढील पाच अव था ंमधून होत असतो .
१) परंपरागत समाज जीवनाव था (Traditional Society) munotes.in
Page 28
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
28 २) उड्डाण-अव थ ेतील प ूव तयारी (Pre-Condition for takeoff)
३) उड्डाण-अव था (Take –off stage)
४) प रप व (पूण वाढ) अव थ ेकडे धाव (Drive t o Maturity)
५) साव ि क उ च उपभोगाची अव था (Age of high Mass)
रो टो या मत े, भांडवलशाहीचा िवनाश न होता गत भा ंडवलशाही साव ि क उपभोगाची
पातळी व दजा उंचावत े. भांडवलशाही या िवकासात ून भांडवलशाही या मागा ने सुब ा
िनमा ण करता य ेते. सुब े साठी सा यवादाला पाचारण कर याची आव यकता नाही . या
पाचही अव था ंचे िववेचन मश : िदले आहे.
१) परंपरागत समाज जीवनाची अव था :
या अव थ ेतील समाजजीवन ाम ु यान े ढी व पर ंपरा या ं या आधार े िनयंि त होत असत े.
कम कांड आिण धािम क ढी , रीती रवाज या ंचा जबर पगडा अस यान े अशा समाजात
यूटन िणत शा ीय ी नसत े. िनसगा ची रचना समज ून घेणे व यान ुसार न ैसिग क श
व इतर साधनस ंप ी या ंचा मानवी िहतासाठी उपयोग क न घ ेणे इ. गो ी अशा समाजात
श यच वाटत नाहीत . आप या भोवतालची प रि थती व ृ ीचा ब ळावर आप याला
अनुकूल क न घ ेता येते, हा िवचारच अशा अव थ ेत नसतो . यामुळे नवे िवचार -नवे बोध
यांचा अभावच असतो . सव आिथ क यवहार पर ंपरेनुसार चालतात . साहिजकच
उ पादनाची प त ाथिमक व पाची असत े व उ पादनाची पात ळीही अगदी कमी असत े.
शेती हा म ुख यवसाय असतो . शेती उ पादनात -नवीन जमीन लागवडीखाली आण ून वाढ
केली जात े. यापाराचा हा काही माणात िव तार झाल ेला असतो . पण या अव थ ेत च ंड
माणात 'वाढावा ' (Surplus ) िनमा ण होऊन यामध ून भांडवल-िनिम ती हो याची श यता
फारशी असत नाही . उ पादनाची एक ूण पात ळीच अगदी कमी अस या ने एकूण 'वाढावा '
देखील कमी असतो व हा अ पसा वाढावा द ेखील उ पादक काया साठी न वापरता
यामध ुन मंिदरे, िपरॅिमडस ्, राजवाड े, िवसावा ग ृहे आिण स ंरजामशाहीची आपापसातील
यु े यावरच खच केला जातो . असा समाज क ेवळ िनवा ह पात ळीवरच जगत असतो .
२) उड्डाण-अव थ ेची पूव तयारी :
उड्डाण अव थ ेची पूव तयारी हो यासाठी बराच का ळ लागू शकतो . हा का ळ एक त े दोन
शतके इतका द ेखील अस ू शकतो . या दीघ काळात अन ेक कारच े पुढील बदल घड ून येत
असतात .
१) शेतीचा िव तार व िवकास श ेती िवकासाम ळे अ नधा याचा कमी ती होतो व
शेतीपास ून वाढावाही अिधक माणात िम ळू लागतो . यापारी िक ंवा नगदी िपका ंचीही वाढ
(उदा. लोकर ) होऊ लागत े.
२) शा ीय ीची वाढ होऊन र ेशीम इ . शा ीय गतीम ुळे काही मह वाच े ाथिमक शोध
लावल े जातात . मु यत: आप या भोवतालची प रि थती प र मान े व बुि बलान े वापरता
येते ही जाणीव होऊ लागत े. munotes.in
Page 29
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
29 ३) समाजा या व ृ ीत बदल होऊन सामािजक गती व सामािजक थान िम ळव यासाठी
आिथ क िकंवा भौितक िवकास आव यक असतो ही गो वीकारली जात े. अशा भौितक
(आिथ क) िवकासासाठी ग ुंतवणूक करण े, साहस व धोक े प करण े या गो ना ाधा य िदले
जाऊ लागत े.
४) वाहतुक चे माग व वाहत ुक या सोयी यात वाढ होत े. नवे देश शोधल े जातात .
यापारप ेठेचा िव तार होतो व याम ुळे उ पादनाला चालना िम ळते.
५) उ पादक ग ुंतवणूक चे माण रा ीय िवकासा या जव ळ जवळ ५% इतके होते. याचा
अथ गुंतवणूक पुरेशा माणात असत ेच अस े नाही . अजूनही एक ूण उ पादनाचा व ेग
लोकस ं या-वाढी या व ेगापे ा बराच कमी असतो .
६) राजक य घटकाम ुळे िकंवा शासक य धोरणाम ुळेही उड ्डाण अव थ ेला आव यक ती
पूव तयारी होऊ शकत े. (जपानमधील म ैजी शासनाच े आिथ क धोरण ह े य ांचे एक चा ंगले
उदाहरण आह े. पूव तयारीची अव था िनरिनरा या देशात एकाचव ेळी िनमा ण होण े श यच
नाही. रो टो या मत े, पि म य ुरोपात ाम ु यान े इं लंडम य े अशी अव था सव थम हणज े
सतरा या अठरा या शतकात िनमा ण झाली . इं लंडचे भौगोिलक थान , यांचे समाज
जीवन , तेथील साधनस ंप ी इ. अनुकूल घटका ंमुळेच इं लंडने उड्डाणाव थ ेची पूव तयारी
लवकर क ेली अस े हणता य ेईल.
३) उड्डाण अव था (Take – off stage) :
उड्डाण अव था या स ंक पन ेचा अथ धावप ी या एका टोकाशी िवमान ि थर असत े,
यात इ ंधन भरल े जाते. थोड्या वेळाने याच े दरवाज े बंद होता त. िशडी द ूर केली जात े.
श ेरक इंिजने सु होतात . िवमान ह ळूहळू पुढे सरकू लागत े. आिण एक ठरािवक उ च
वेग गाठला ग ेला क जिमनीव न आकाशात उड ्डाण करत े. हवाई उड ्डाणा या या
वण नाशी िम ळती ज ुळती अशीच रो टोची 'उड्डाण अव थ े' संबंधीची स ंक पना आह े.
िवकासाला बाधक अस े अडथ ळे हळूहळू (पूव तयारी या अव थ ेत) दूर होतात .
अथ यव थ ेत ेरक श चा स ंचय होऊ लागतो . अथ यव था ह ळूहळू िवकासा या
मागा कडे जाऊ लागत े. गुंतवणूक चा व ेग वाढीस लागतो आिण या उ पादक ग ुंतवणूक चा
काही िविश दर गाठला ग ेला क अथ यव था िवकासाची भरारी (Take off) घेते.
हणज ेच रो टो या मत े उड्डाण अव था िनमा ण हो यासाठी आव यक ती ेरक श
अथ -रचनेत िनमा णझाली पािहज े आिण अशी ेरक श िनमा ण हो यासाठी काही मह वाच े
आिण रचना मक बदल समाजात आिण यवहारात घड ून येणे आव यक आह े. रो टो याच
श दात सा ंगावयाच े झा यास "The take – off is interpreted as a decisive
transition in a society’s history a period when the scale of productive
economic activity reaches a critical level & produces changes when lead
to a massive & progressive structural transformation in economic &
societies of which they are a part, better view as changes in kind than
merely in degree."
munotes.in
Page 30
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
30 या अवतरणाचा अथ असा क , उड्डाणव था हणज े मानवी समाजा या इितहासातील एक
िनणा यक व पाच े सं मण आह े. या सं मणा या ि य ेत उ पादक व आिथ क ि या
अशा िविश उ च पात ळीवर पोचतात . क याम ुळे आिथ क आिण सामाजक जीवनात एक
शि शाली आिण स ंरचना मक अस े प रवत न घड ून येते. अशा प रवत नामुळे सामािजक
आिथ क जीवनाची पात ळी तर बदलत ेच (तीत स ुधारणा होत े) पण याहीप े ा मह वा ची गो
हणज े अशा प रवत नामुळे आिथ क-सामािजक जीवनाच े मह व बदल ून जात े.
हणज ेच, उ पादक अशा आिथ क ि या ंचा वेग आव यक माणात वाढव ून या व ेगा या
ेरणेने सामािजक आिण आिथ क यवहारा ंची पात ळी आिण व प िवकासाला अन ुकूल
ठरेल अशा रतीन े या अव थेत बदलल े जाते िकंवा िनमा ण होत े या अव थ ेला उड ्डाण
अव था हणता य ेईल.
ही अव था िनमा ण हो यासाठी रो टो या मत े पुढील तीन अटी प ूण होणे आव यक आह े.
अ) उ पादक काया तील ग ुंतवणूक चे माण ५% िकंवा याप े ा कमी पात ळीव न रा ीय
उ प ना या १०% िकंवा याह न जा त इतक े वाढल े पािहज े.
ब) यां या वाढीचा व ेग जा त अस ू शकतो अशा एक िक ंवा याप े ा जा त अिधक े ांचा
िवकास होत असला पािहज े.
क) गुंतवणूक चा वाढता व ेग, आधुिनक आिथ क े ांचा िवकास व याम ुळे िनमा ण होणार े
बा फायद े या सवा चा जा तीत जा त फायदा क न घ ेता य ेईल अशा कारची
सामािजक , राजक य व स ं था मक प रि थती अि त वात तरी हवी िक ंवा अशी प रि थती
कमीत कमी व ेळात िनमा ण तरी क ेली गेली पािहज े.
उड्डाण अव थ ेतील ि या :
रो टो या मत े उड्डाण अव था िनमा ण होण े व ती मध ून आिथ क िवकासाची जोरदार व
िनरंतर व पाची ि या स ु होण े या गो ीसाठी एखा ा जोरदार व िनर ंतर व पाची
आव यकता िक ंवा रा ीय ा ंती िकंवा चळवळ यामध ून िकंवा यापारातील अन ुकूलतेतून
िमळू शकते. उड्डाण अव थ ेतील ेरणेचे व प मह वाच े नसून या ेरणेमुळे िनमा ण
होणारी श िवकास काया साठी वापरता य ेईल अशी आिथ क आिण सामािजक प रि थती
अि त वात असण े िकंवा िनमा ण होण े हीच गो मह वाची आह े.
उड्डाण अव थ ेचा ऐितहािसक मागोवा :
उड्डाण अव था िनरिनरा या देशात िनरिनरा या वेळी िनमा ण झाली अ से रो टो
यांचे ितपादन अस ून काही द ेशातील उड ्डाण अव था ंचा कालावधी त े पुढील माण े
देतात.
munotes.in
Page 31
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
31 देश उड्डाण अव थ ेचा काळ देश उड्डाण अव थ ेचा काळ
इं लंड
ा स
अमे रका
जम नी
जपान १७८३ -१८०२
१८३० -१८६०
१८४३ -१८६०
१८५० -१८७३
१८७८ -१९०० रिशया
तुक थान
भारत
चीन १८९०-१९१४
१९३७
१९५२
१९५२
येक देशातील उड ्डाण अव था ंचा का ळ ल ात घ ेत यास या या का ळात या द ेशात
िवकासाला आव यक अशा ेरणा िनमा ण झा या हो या ह े ल ात य ेईल. इ लंडमधील
शेती, यापार व उ ोग े यातील ा ंती, ा स िव य ु हे ेरक घटक आह ेत तर
अमे रकेतील, पि म भागातील वसाहती , रे वेचा िव तार , यापारस ंर ण धोरण इ . घटक
ेरक ठरल े असाव ेत. जम नीमधील औ ोिगक स ंर णाच े धोरण तर जपानमधील म ैजी
शासनाच े औ ोिगक आिण आिथ क धोरण या उड ्डाणाव थ े या बलशाही ेरणा ठर या
आहेत. तुक थानमधील क ेमलापाशाची कारक द तर रिशयातील द ुसरा अल े झांडर या ंचे
शासन उपकारक ठर याच े िदसत े. भारता या बाबतीत वात ं य ा ी आिण लोकशाही
िनयोजनाम य े उड्डाणाव था िनमा ण झाली असावी तर चीन या बाबतीत माओचा िवजय
हीच मोठी ेरक श ठरली अस े हणता य ेईल.
उड्डाण अव थ े या अट ची प ूत ता :
उड्डाण अव थ ेचे व प व ि या समज ून घेत यान ंतर ती अव था ा हो यासाठी या
तीन अटी प ूण होणे आव यक आह े या अट ची प ूत ता कशी होऊ शकत े याचे थोड यात
िववेचन क .
अ) गुंतवणूक चा दर १०% िकंवा याप े ा जा त असण े :
ही अट प ूण हो यासाठी सव थम बचतीचा दर वाढवावा लाग ेल. हणज ेच अनाव यक
उपभोगावरील खच कमी करण े व या िवभागात बचत होऊ शक ेल अशा िवभागात
उ प नाचा जा त ओघ प ळवणे या गो ी घड ून येणे आव यक आह े. बचतीची साधन े, सोयी
व बचतीसाठी यो य ती लोभन े िनमा ण झाली पािहज ेत.
गुंतवणूक चा दर क ेवळ बचत वाढव ून होणार नाही . बचतबरोबरच िव प ुरवठा द ेखील
माणात वाढला पािहज े. यासाठी द ेखील उ प नाची प ुनवा टणी करण े, वाढ या नप Ìयातून
गुंतवणूक करण े अस े उपाय योजाव े लागतील . तसेच कोण याही व पाचा वाढावा
चैनीसाठी वापरला न जाता क ेवळ उ पादक काया साठी वापरला जाईल याचीही का ळजी
घेणे आव यक आह े. िव प ुरवठा करणाया सं था आिण साधन े उदा. बँका, नाणे बाजार ,
भांडवल बाजार , ह ंडी बाजार , इ. यांची वाढ व रत होण े आव यक आह े. यापारी वाढावा
आिण िवद ेशी भा ंडवल या दोन मागा चाही अवल ंब िव प ुरवठ्यासाठी क ेला जाऊ शकतो . munotes.in
Page 32
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
32 ब) मह वा या आिथ क े ांचा िवकास :
उड्डाण अव थ ेची ही द ुसरी अट प ूण हो यासाठी मह वा या उ ोगा ंचा आिण े ांचा
िवकास आव यक ठरतो . हा िवकास ाथिमक , पूरक िक ंवा इतर े ांत घड ून येऊ शकतो .
इं लंडमधील व ो ोगाचा िवकास , तर अम े रकेत रे वेचा िवकास हा मह वाचा ठरला होता .
जपान , चीन, रिशया या द ेशात तर स ै य बळाची वाढ व आध ुिनक करण ह ेच े मह वाच े
ठ न याम य े अनेक पुरक व सहा यक उ ोगा ंचा अ पवधीत िवकास घड ून आला .
मह वा या उ ोग आिण े ांचा (Sectors) िवकास घड ून ये यासाठी
१) अशा उ ोगा ंची उ पादनासाठी बाजारप ेठ अि त वात असण े आव यक आह े.
२) अशा उ ोगा ंची उ पादन मता वाढवली जाण े आव यक आह े.
३) सु वातीच े आव यक त े भांडवल अथ यव थ ेत उपल ध असल े पािहज े आिण
४) अशा मह वा या उ ोग े ातील िवकासाम ुळे इतर े ांत िवकास घड ून आला पािहज े.
क) सामािजक , राजक य व स ं थां मक बदल :
उड्डाण अव था िनमा ण हो यासाठी अथ रचनेत िवकास वणता िनमा ण होण े आव यक
आहे. यासाठी अन ेक सामािजक -सां कृितक व राजक य बदल आव य क असतात .
सामाजातील िवकास व गित मता या ंना िवरोध करणाया ढी व स ं था यात स ुधारणा
करणे नवीन औ ोिगक व आिथ क मू यांची वाढ करण े, संशोधन व नवस ंयोजन या ंची वाढ
करणे, तं ानाचा िवकास आिण उपयोग मोठ ्या माणावर होण े, आंतर े ीय व
आंतरदेशीय सहकाय वाढवणे या गो ी अ याव यक ठरतात . तसेच न या िव ीय ,
औ ोिगक व यापार स ं थाही िनमा ण हा या लागतात . िश ण धोरण आिण श ै िणक
काय म यात आव यक या स ुधारणा घडव ून आणा या लागतात . राजक य थ ैय , िव ास
व िवद ेशी भा ंडवलाची ग ुंतवणूक यासाठी अन ेक राजक य बदलही आव यक असतात .
सरकारी धोरण , गतीच े व गितमान असाव े लागत े. शासन य ं णा काय म व िवकासो म ुख
करावी लागत े. िवकास काया त य सहभागी होण े व िवकासासाठी अन ुकूल प रि थती
िनमा ण करण े अशी द ुहेरी जबाबदारी शासनान े वीकारावी लागत े. साव जिनक िव ीय
धोरणे िवकासाला पोषक अशीच ठरवावी लागतात .
४) प रप व अव थ ेकडे धाव (Towards Maturity Stage) :
उड्डाण अव था िनमा ण झा यान ंतर अथ रचना िवकासाची भरारी घ ेते आिण ४० ते ६०
वषा या का ळात मा मान े ितचे पांतर प रप व अव थ ेत (पूण वाढीची अव था ) होते.
या कालामधील अथ यव थ ेत अन ेक मह वाच े बदल व ेगाने घडून येतात. गुंतवणूक चा दर
१०% पे ा वर ग ेलेला असतो . नवे शोध, नवसंयोजन व गत त ं ान या ंचा िवकास घड ून
येतो. मह वाच े उ ोग व े े यांचा िवकास होऊन इतर अन ेक उ ोगा ंचा िवकास घड ून
येतो. अथ रचना उ पादन करावयास समथ झाल ेली असत े. आव यक या सोयी व
तरतूदी उपल ध झाल े या असतात . समाजान े औ ोिगक व आिथ क िवकासाशी स ुसंगत
अशी उड ्डाण अव था िनमा ण झा यान ंतर अथ रचना िवकासाची भरारी होत े आिण ४० ते munotes.in
Page 33
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
33 ६० वषा या का ळात मा मान े ितचे पांतर प रप व अव थ ेत (पूण वाढीची अव था )
होते. या कालामधील अथ यव थ ेत अन ेक मह वाच े बदल व ेगाने घडून येतात.
गुंतवणूक चा दर १०% पे ा वर ग ेलेला असतो . नवे शोध, नवसंयोजन व गत त ं ान
यांचा िवकास घड ून येतो. मह वाच े उ ोग व े े य ांचा िवकास होऊन इतर अन ेक
उ ोगा ंचा िवकास घड ून येतो. अथ रचना उ पादन करावयास समथ झाल ेली असत े.
आव यक या सोयी व तरत ुदी उपल ध झाल े या असतात . समाजान े औ ोिगक व
आिथ क िवकासाशी स ुसंगत अशी नवी म ु ये वीकारल ेली असतात . समाजातील उ ोजक
व साहसाि यता वाढल ेली असत े. आिथ क िवकासाची अन ेक नवी दालन े उघडली जातात
व उड ्डाण अव थ ेतील उ ोगाप े ा वेगळे असे इतर अन ेक उ ोग आिण यवसाय िनमा ण
होतात . उपल ध साधनस ंप ीचा वापर तर होतोच पण याचबरोबर नवीन साधन -संप ी
िनमा ण केली जात े.
रो टो या ंचे िनरी ण ा मान यास ही प रप व अव था भारतात एकिवसा या शतका या
सु वातीला िनमा ण होऊ शक ेल. यावेळी भारतातील स ंगणक े , इले ॉिन स ् व
अवजड उ ोग या ंचा च ंड िव तार झाल ेला अस ेल, उजा , वाहतूक, संदेश वाहन , जहाज
बांधणी, व संर ण सािह याच े उ पादन या बाब तीत भारत वय ंपूण असेल तर भ ूगभ वायू व
तेल तस ेच खत े, रसायन , औषध े यां या िनिम तीतही भारताच े थान फारच वरच े ठरेल.
५) साव ि क उ च उपभोगाची अव था (State of High Mass Consumption) :
पूण िवकासाची अव था ा झा यान ंतर अशा िवकिसत अथ रचनेतील लोका ंचे जीवनमान
कमालीच े सुधारते. सव च व त ू मुबलक माणात उपल ध अस यान े वा तव उ प नात
(Real Income) वाढ होत े. ामीण व ती कमी होऊन शहरीकरणाचा व ेग च ंड माणात
वाढतो . या अव थ ेतील उ पादक य ं साम ु ीचा उपभोग जा त करीत अस यान े कुशल
कामगार जा त माणात लागतात व यासाठी कामगारा ंना आपल े कौश य व िश ण
वाढवाव े लागत े. कामगार स ंघटनाही जा त साम य वान होऊ लागतात . शासनस ं था,
सामािजक सोयी व स ुरि तता अशा गो साठी च ंड माणात खच क शकत े. व तसा
खच , आरो य , िनवा हभ ा , ी आिण बाल स ंर ण, वृ आिण अप ंग यांना साहा य , रोग व
नैसिग क आप ी या ंना ितब ंध घालण े इ. अनेक गो वर क ेला जातो . िवकासा या या
अव थ े या स ंदभा त साव ि क उ च उपभोग ही स ंक पना नीट समजाव ून घेणे आव यक
आहे. या अव थ ेत समाजातील सव लोका ं या अ याव यक गरजा तर भागतातच पण
याचबरोबर अन ेक कार या स ुखसोयी व च ैनी या व त ू यांचा उपभोग द ेखील साव ि क
व पाचा असतो . उदाहरणाथ अशा समाजात , टेिलफोन , टी. ही., मोटर, पु तके,
शीतकपाट े वत मानप े, खेळांची साधन े, वास आिण स ु ीतील सहली इ . गो ची मौज
जवळ जवळ सव च कुटुंबाना ल ुटता य ेते. समाजातील काही भाग अध पोटी आिण अध न न
रािहला आह े. तो आध ुिनक करणा या स ंधीपास ून वंिचत रािहला आह े असे घडत नाही .
अशा समाजालाच िवप ुलाव थ ेतील समाज (Affluent Society) असेही हणावयास
हरकत नाही . अथा तच साव ि क उ च उपभोगाची अव था िनमा ण झा यान ंतर
िवपुलाव था िनमा ण हो यासाठी आणखी थोडा अवधी जावाच लागतो . उ च-उपभोगा या
अव थ ेत उ पादनाच े माण अस े असत े क , बह िवध व त ू जवळ जवळ सवा नाच िम ळू
शकतात . िवपुलाव थ ेत आणखी गती झाल ेली असत े. आता बह िवध व त ु जवळजवळ munotes.in
Page 34
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
34 सवा नाच िवप ुल माणात िम ळू शकतात . रो टो या मत े, १९२० या स ुमारास अम े रकेत
साव ि क उ च -उपभोगाची अव था िनमा ण झाली . ा. गोल थ या ं या मत े, आता या
अव थ ेचे पांतर िव पुलाव थ ेत झाल ेले आहे.
रो टो या ितपादनाच े मू यमापन (Critical Eval uation of Rostow’s stages of
growth) :
रो टो या िस ा ंतावर अन ेकांनी अन ेक बाज ूंनी ती टीका क ेली अस ून या िस ा ंताचे दोष
पुढील माण े दाखिवल े आहेत.
१) रो टो या ितपादनाला िवकासाचा िस ा ंत हणताच य ेणार नाही कारण आिथ क
िवकासाच े िनरिनरा या अव था ंत वा ट यात क ेलेले िवभाजन ह े फारस े तक शु व
यवहाय नाही. एकतर िवकासाची ि या अशा िनरिनरा या अव थात िवभागण े श यच
होणार नाही . आिण द ुसरे हणज े येक देश याच अव था ंतून जाईल अस ेही नाही . या
अव था ंतून न जाता आिण प ूव या काही अव था वग ळूनही देशा या िवकासाची प ुढची
गत अव था सहज गाठता आली आह े. ही गो उदाहरणा ंनी दाखवता य े यासारखी आह े.
२) काही टीकाकारा ं या मत े, िभ न िभ न अव था ंतील सीमार ेषा ठरिवण े कठीण आह े व
यामुळे आधी या व प ुढ या अव था ंची वैिश ्ये एकम ेकांत िमस ळणे िकंवा समान असण े
सहज श य आह े. पूव तयारी या अव थ ेत उ ोजकता असण े. तं ानाचा िवकास होण े,
गुंतवणक चा व ेग वाढण े इ. वैिश ्ये असावीच लागतील व हीच व ैिश ्ये उड्डाण
अव थ ेचीही अस ू शकतात . तसेच उड ्डाण अव थ ेतील, उ च ग ुंतवणूक, नव-संयोजन इ .
वैिश ्ये पुढ या अव थ ेसाठीही आव यकच आह ेत.
३) केवळ गुंतवणूक या व ेगातील वाढीव न िवकासा या िनरिनरा या अव था ठरिवण े
फारच अवघड व अ यवहाय गो आह े. असे कर यासाठी अन ेक कारची आकड ेवारी
उपल ध हवी . पण अशी आकड ेवारी उपल ध असत ेच अस े नाही. िशवाय अशी आकड ेवारी
िमळाली तरी क ेवळ उ प नातील वाढीम ुळे िवकासाची िविश अव था िनमा ण झाली अस े
मानण े फारस े यो य होत नाही .
४) िवकसनशील अथ रचनांचे ि िवध (Dualistic) व प रो टोन े िवचारात घ ेतलेले नाही.
एकाच व ेळी पारंपा रक व आध ुिनक अस े दोन िवभाग या अथ रचनात काय करीत असतात .
अशा ि थ तीत िवकासाच े ट पे ठरिवण े श यच नसत े. तसेच अशा अथ रचनेत शेती व
उ ोग या े ातील त ं ाना या बाबतीतही फार तफावत असत े. उ ोग अ याध ुिनक त ं
वापरली तर श ेती या बाबतीत बरीच माग े असत े अशा प रि थतीत िवकासाच े ट पे नीटपण े
ठरिवण े जवळ जवळ अश यच ठरते.
रो टो या ितपादनाच े मह व (Importance of Rostow’s stages of Growth) :
रो टो या ितपादनाच े मह व प ुढील माण े सांगता य ेईल.
१) मा स िणत भा ंडवलशाहीचा िवकास हा क ेवळ इं लंडमधील घडामोडी आिण बदल
यां या आधारान े ितपादन क ेला गेला आह े. या उलट आिथ क िवकासाचा िवचार करताना munotes.in
Page 35
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
35 रो टोन े अनेक देशातील अन ुभवास य ेऊ शकणाया अनेक सव साधारण घटना ंचा आधार
आप या िवव ेचनात घ ेतला आह े.
२) मा स चे ितपादन फ आिथ क बदला ंनाच अवा तव मह व द ेणारे िदसत े. तर
रो टोच े ितपादनात आव यक या राजक य , सामािजक व इतर स ं था मक बदला ंची न द
घे यात आली आह े.
३) मा स या मत े, सरंजामशाही या पतनान ंतर भा ंडवलशाही उदयास य ेते व
भांडवलशहीत वग िव ह, ताण-तणाव आिण शोषण या गो ी वाढ ू लागतात . रो टोच े
ितपादन मा या स ंदभा त जा त अन ेक यापक व रचना मक आह े. यां या मत े परंपरागत
अव थ े या प ुढ या अव था ंत न या सामािजक व राजक य जािणवा िनमा ण होतात व या
जािणवा ंमुळे समाजिवघटन न होता नवसमाज काय सु होत े. बालम ृ यूत घट घडव ून
आणण े, िनर रता कमी करण े, शासनय ं णेची पुनर चना करण े इ. न या जािणवा रो टोला
िवकास- ि य ेसाठी मह वा या वाटतात .
४) मा स ने भ ांडवलशाहीच े भयंकर व िबभ स प िचता न ित या अ ंत: कालाची घ ंटा
वाजत आह े असा इशारा िदला . सा यवादा या स ंबंधाने युरोपला झपाटल े आह े अशी
भीतीही दाखिवली . मा स वादा या या िपशा यावरील उतारा हण ून रो टो या िस ा ंताकड े
पाहता य ेईल. भांडवलशाहीचा िवकास िवनाशाकड े जात नस ून सम ृ ीकड े जाणारा आह े या
गो ीवर रो टोन े भर िदला आह े.
५) रो टोन े सांिगतल े या िभ न िभ न अव था ंत िभ न िभ न सम या ंना अथ रचनेला त ड
ावे लागत े. अव था ंमधील िभ नता दाखिव यात रो टो फारसा यश वी झाला नसला तरी
या या ितपादनाम ुळे िवकासा या िनरिनरा या सम याकड े तरी आपल े ल चा ंग या
कार े वेधले जाते ही गो मह वाची आह े.
६) रो टोन े वण न केलेला 'उड्डाण' (Take off) क पना एका ीन े िवकसनशील द ेशांना
फार उपकारक ठरणारी आह े. िवकासाच े व प ठरवण े, यासाठी यो य िदशा व सा य े
ठरिवण े या गो ी वाटतात ितत या सो या नाहीत , उड्डाणा साठी ग ुंतवणूक चा व ेग वाढता
राह न तो 'उड्डाण' मया देपय त येतो क नाही ह े पाह न िवकासाची िदशा िक ंवा वेग यो य आह े
क नाही द ेखील ठरिवता य ेईल. िवकसनशील द ेशांनी 'उड्डाण' वेगाइतका 'गुंतवणूक चा
वेग' गाठणे ही द ेखील या द ेशां या ीन े समाधानाची आिण आ मिव ासा वाढिवणारी
अशीच बाब ठ शक ेल. उंच उडीसाठी ठरावीक अ ंतर कोण या व ेगाने कापण े यो य आह े
याची क पना आ यास उडी जा त अच ूक ठर याची श यता वाढत े. िवकास उडी या
संदभा त रो टो या 'उड्डाण' संक पन ेचे हेच काय असाव े हणता य ेईल.
आपली गती तपासा :-
१) रो टो या िस ा ंतातील आिथ क वाढी या पाच म ु य अव था कोण या ?
२) उड्डाण अव थ ेतील िविवध अटी सा ंगा.
३) टीप िलहा - साव ि क उ च उपभोगाची अव था .
४) रो टो या िस ा ंताचे मह व प करा . munotes.in
Page 36
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
36 ३.३ हेरॉड-डोमार व ृि समीकरण ( ितमान ) (HARROD -DOMAR
GROWTH MODEL)
अथ यव थ ेचे संतुलन प ूण -रोजगारा या उ प न पात ळीवर (Full Employment
Income Level) झाली आह े असे मान यास ह े संतुलन सात यान े िटकव ून धर यासाठी
गुंतवणूक मुळे एकूण खचा त (Spending) जी वाढ होईल ती वाढ ग ुंतवणूक मळे िनमा ण
होऊ शकणाया उ पादनाला िवकत घ ेऊ शक ेल इतक असण े अ याव यक आह े. बचतीचा
सीमांत दर (Marginal Prosperity to save) कायम असताना तो कमी हो याची व ृ ी
नस यास भा ंडवल स ंचय वाढता राहील आिण याम ुळे शु (Net) गुंतवणूक ही उ रो र
वाढती राहण े आव यक आह े आिण अशा प रि थतीत ग ुंतवणूक सतत वाढत राह यासाठी
वा तव रा ीय उ प न ही सात यान े वाढत राहण े आव यक आह े. भांडवल स ंचय आिण
गुंतवणूक वाढत असताना जर वा तव उ प न वाढल े नाही तर एक ूण खचा त घट होऊन
अ) नवीन वापरल ेच जाणार नाही िक ंवा
ब) नवीन भा ंडवलाचा वापर ज ु या भा ंडवलाऐवजी होईल िक ंवा
क) न या भा ंडवलाचा उपयोग िमका ंना पया यी घटक हण ून होऊ शक ेल हणज े
गुंतवणूक वाढली असता वा तव उ प न न वाढ यास भा ंडवल िक ंवा म ह े दो ही घटक
बेरोजगार राहतील व प ूण -रोजगाराची पात ळी िटकवता य ेणार नाही अशा कार े हेरॉड-
डोमार िवकास ितमाना या ीन े, पूण रोजगाराची पात ळी िटकव ून ठेव यासाठी , वा तव
उ प न कोण या दरान े वाढण े आव यक आह े व हा दर अथ यव थ ेला गाठता आिण
िटकिवता य ेईल काय हीच म यवत सम या आह े.
३.३.१ हेरॉड-डोमार िस ा ंतामधील ग ृिहतक े (Assumption of Harrod -domar
Model) :
आपला िस ा ंत मांड यासाठी हेरॉड व डोमार या ंनी पुढील गो ी ग ृहीत हण ून वीकार या
आहेत.
१) बचतीचा दर ि थर असतो व बचतीची सीमा ंत आिण सरासरी व ृ ी समान असत े.
२) उ पादन ि य ेत उ पादन ग ुणांक (Co-Efficient of Productions) ि थर आिण
िनि त असतात हणज ेच रा ीय उ पादना या एका एककासाठी लागणार े म आिण
भांडवल या ंचाच िवचार कर यात आला अस ून याच े पर पर माण आिथ क ि या
बा कारणा ंनी ठरत े असे मान यात आल े आहे.
३) कामगारा ंची सं या एका ठरािवक दरान े वाढत े व हा तर बा कारणा ंनी ठरत असतो .
४) सरकारी ह त ेपाचा अभाव असतो .
५) िवदेशी यापार होत नाही .
६) याजाचा दर कायम असतो .
७) पूण रोजगारा या पात ळीवर उ प नाचा समतोल (Equilibrium) साधला आ हे.
munotes.in
Page 37
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
37 ३.३.२ डोमारच े ितपादन िक ंवा िस ा ंत (Domer’s Model) :
डोमारच े ितपादन प ुढील सम य ेची उकल कर या या ीन े केले आहे. गुंतवणूक मुळे १)
उ प न वाढत े व २) उ पादन मत ेत वाढ होत े ही गो ल ात घ ेता उ प न व उ पादन
मता या ंची समान वाढ होऊन पूण रोजगारा या पात ळीवर समतोल साध यासाठी
गुंतवणूक तील वाढीचा यो य दर शोध ून काढ याचा य न डोमार िस ा ंतात कर यात
आला आह े. डोमारच े िववेचन प ुढील माण े आहे.
समजा , भांडवल िनिम ती १ पया ंने वाढली व याम ुळे वा तव उ प नही ५ पयान े वाढल े
तर S ने वा तव उ प नातील व भा ंडवलातील वाढ ह े गुणो र दाखिवल े जाईल . (S =
वा तव उ प नातील वाढ /भांडवलातील वाढ ) व या कार े हा व ेगकाचा (Accelerator)
य ता ंक ठर ेल कारण व ेगक ग ुंतवणूक तील (भांडवलातील ) वाढ / वा तव उ प नातील
वाढ ह े आप याला मािहत आह ेच जर वा तव उ प न . ५ ने वाढव यासाठी भा ंडवलाची
वाढ . १० नी होण े आव यक अस ेल तर 5110 2S = = होईल. S वा तव उ प न
हणज ेच उ पादनातील वाढीचा व ेग दाखवत अस यान े उ पाद न मत ेतील एक ूण वाढ ही
एकूण गुंतवणूक ( मता I) व उ पादन वाढीचा दर यां या ग ुणाकाराइतक होईल . हणज ेच
उ पादन मत ेची वाढ (=IS) पण य ात मा उ पादनातील वाढीचा दर S इतका
असेलच अस े नाही . कारण न या भा ंडवलाम ुळे काही ज ुने भांडवल मोडीत िनघ ून
उ पादन मत ेत काहीशी घट होईल . तसेच न या भा ंडवलाला इतका घटक िम ळिव यासाठी
बाजारात पधा करावी लाग ेल व याम ुळेही उ पादन मतेतील वाढ काहीशी कमी होऊन
उ पादन मत ेचा य दर S असा न रहाता या प े ा कमी राहील समजा तो दर P
(Pराहील . अथा तच ही उ पादन मत ेतील य वाढ अस यान े ही वाढ एक ूण पुरवठा
दश िवते.
याउलट मागणी या बाज ूचे प ीकरण क े स िणत ग ुणक त वान े (Multiplier Principle)
होऊ शकत े. जर गुंतवणूक त वाढ I असेल व उ प नातील वाढ Y असेल तर ग ुणक
GlHevveeleerue Jee{iel gb eJeCek t eÀerleerue Jee { YIहोईल.
समजा बचतीची सीमा ंत वृ ी असेल तर ग ुणक 1meec r eeble ye®ele ÒeJeÊ = eer YI
असे हणता य ेईल व उ प नातील एक ूण वाढ ; 1Y = Iα असे समीकरण मा ंडता
येईल.
QIY I Y = IαI α
munotes.in
Page 38
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
38 अथ यव थ ेचे पूण -रोजगारा या पात ळीवरील स ंतुलन िटकिव यासाठी एक ूण पुरवठा आिण
एकूण मागणी या ंची हणज ेच उ पादन मत ेची व वा तव उ प नाची वाढ सारखीच असण े
आव यक आह े. याचाच अथ I I =IPα हे समीकरण साधल े गेले पािहजे. समीकरणा या
दो ही बाज ूंना I ने गुणून व न े भागून आपण अस े िलह शकतो .
समीकरणाची डावी बाज ू II गुंतवणूक या वाढीचा दर दाखवत े. याचाच अथ पूण
रोजगाराची ि थती कायम राह यासाठी ग ुंतवणूक या वाढीचा आिण याम ुळे वा तव
उ प ना या वाढीचा दर , दरसाल श ेकडा P इतका असला पािहज े. पूण रोजगाराची
ि थती कायम ठ ेव यासाठी ग ुंतवणूक चा कोणता दर आव यक आह े. या ाच े उ र
आता आपणाला द ेता येते. तो गुंतवणूक चा दर P या गुणाकाराइतका हणज ेच सीमा ंत
बचत व ृ ी व ग ुंतवणूक च सरासरी उ पादन मता या ं या ग ुणाकाराइतका (दर साल दर
शेकडा) असला पािहज े.
वरील िवव ेचन एका सा या उदाहरणान े प करता य ेईल. समजा वा तव रा ीय उ प न
(५) . १०० कोटी अस ून या पात ळीवर पूण रोजगाराची स ंतुलन अव था िनमा ण झाली
आहे आिण P =२५% असून =१०% आहे. पूण रोजगारा या अव थ ेत संतुलन
अस यासाठी एक ूण गुंतवणूक (I) = एकूण बचत (S) अशी ि थती असण े आव यक आह े.
हणज ेच S = I आता एक ूण बचत (S) ही मूळ उ प न व सीमा ंत बचत व ृ ी () यां या
गुणाकारान े िमळेल. S=Y 1100 10keÀesìer10 पये हणज े एकूण गुंतवणूक .
१० कोटी इतक असण े आव यक आह े. या गुंतवणूक मुळे उ पादन मता वाढ ेल व
उ पादन मत ेची वाढ = गुंतवणूक व P यांचा गुणाकार इतक असत े हे आपण पािहल ेच
आहे हणून उ पादन मत ेची वाढ = IP हणज ेच (Y) P अंकाम य े हीच गो
12 5100 2.5keÀeì s er100 100 पये अशी दाखिवता य ेईल. पूण रोजगाराची
ि थती िटकव ून धर यासाठी वा तव उ प नातील वाढही उ पादन मत े या वाढीइतक च
हणज ेच 12 5100 2.5keÀeì s er100 100 इतक होण े आव यक आह े व या
उ प न वाढीचा दर उ प नातील वाढीला म ूळ उ प नान े भागून काढता य ेईल, तो दर
12 5 1 0 2 5100 2.5100 100 100 100 % इतक होईल पण 10100 आिण 25100 P आहे हे ल ात घ ेता २.५% = P हे प होईल .
या सव िववेचनात ून डोमारन े अथ यव थ ेची एक अट ळ अशी श ृंगापती प क ेली आह े.
जर चे मू य (बचत व ृ ी) जा त अस ेल तर प ूण रोजगार कायम ठ ेव यासाठी
आव यक ग ुंतवणूक मोठी लाग ेल. तसेच P चे मू य जा त अस ेल. तर उ पादन मत ेत
जा त वाढ होऊन ित यासाठी वा तव उ प नात जा त व ेगाने भर पडावी लाग ेल. पण
उ प नातील वाढ श ेवटी ग ुंतवणूक वरच अवल ंबून अस यान े उ प न वाढव यासाठी munotes.in
Page 39
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
39 गुंतवणूक वाढवावी लाग ेल. जर आजची ग ुंतवणूक कमी झाली तर आजच (सदयकाली )
रोजगारी घट ेल हे खरे पण सम या य ेथेच संपत नाही . सदयकाली ग ुंतवणूक पुरेशी असली
तरी भावी रोजगारी कायम राख यासाठी भावी ग ुंतवणूक जा तीत जा त होण े आव यक
आहे. कारण आज वाढल े या ग ुंतवणूक मुळे उदयाची उ पादन मता वाढ ून या उ पादन
मतेचा वापर हावा हण ून वा तव उ प नात वाढ हावी लागत े व ही वाढ ग ुंतवणूक
वाढवूनच करावी लागत े. थोड यात हणज े एकाच जागी (पूण रोजगारा या अव थ ेत)
राह यासाठी अथ यव थ ेला अिधक आिण अिधक व ेगाने पळत रहाव े लागत े. वा तव
उ प नात वाढ या दरान े वाढ कर याइतक ग ुंतवणूक भा ंडवलशाही अथ यव था क
शकेल काय हीच ती म ूलभूत सम या आह े.
३.३.३ हेरॉडच े िववेचन (Harrod’s Model) :
हेरॉडचे िववेचन समज ून घे यासाठी , या िवव ेचनात वापरल े या वाढी या दरास ंबंधी या
काही स ंक पना सव थम समज ून घेणे आव यक आह े. उ पादन ि य ेत म व भा ंडवल
ामु याने अस यान े वाढी या दराचा िवचार १) मा या स ंदभा त आिण २) भांडवला या
सांदभा त हेरॉडने केला आह े. मा या स ंदभा त वाढीचा िवचार करताना यान े वाढीचा
नैसिग क दर (Natural Growth Rate) ही संक पना मा ंडली आह े. आपण हा दर असा
दाखव ू. हेरॉड या ितमाना त Gn हा वाढीचा दर सव च दर िक ंवा पूण रोजगाराची कमाल
मया दा अस ून हा दर िमका ंची सं या, नैसिग क साधनस ंप ी व त ं िव ान या गो ीव न
ठरतो. मानवी व न ैसिग क साधनस ंप ी आिण त ं िव ान यात गती झा यास Gn वाढू
शकतो . भांडवला या स ंदभा त वाढी चा िवचार करताना यान े िवकासाचा अन ु ेय दर
(Warranted Growth Rate) ही संक पना मा ंडली आह े. हा दर Gw असा दाखव ू.
Gw हणज े भांडवल स ंचयातील वाढीचा प ूण पणे उपयोग हो यासाठी आव यक असल े या
वाढीचा दर होय . ' य वाढीचा दर ' (Actual Growth Rate) ही या ची ितसरी
संक पना होय . हा दर आपण G असा दाखव ू. G हणज े वाढीचा य अि त वात
असल ेला दर अथा त Gn हा वाढीचा कमाल दर अस यान े G हा Gn पे ा कधीच जा त
असू शकणार नाही तो Gn इतका िक ंवा याप े ा कमी अस ू शकतो . ही अट Gसांगता य ेईल. हेरॉडने आप या िवव ेचनात Gn, G व Gw यामधील स ंतुलनासाठी कोणती
प रि थती आव यक आह े, यासाठी कोण या अटी प ूण हावा लागतात व या िवकास दरात
तफावत िनमा ण झा यास काय प रणाम होऊ शकतो याच े प ीकरण क ेले आहे.
पूण रोजगारा या स ंतुलनासाठी बचत = गुंतवणूक (S=I) ही अट पूण होणे आव यक आह े
हेरॉड ही अट (GC=S) अशी मोडतो . येथे हणज े उ पादन वाढीचा ( य ) दर होय .
Y=VΔYGlHevveeleeu r e Jee{ceU t GlHeeove GYYअसे हणता य ेईल. C हणज े भांडवल
संचयातील वाढ अस ून गुंतवणूक व वाढीव उ प न या चे गुणो र C दश वते. ICY S
हणज े बचत अस ून ती उ प नाचा िविश भाग हण ून दाखिवली जात े. हणज े GC = S हे
समीकरण आता YY ISY हणज ेच ISYअसे िलिहता य ेईल. पण बचत S ही munotes.in
Page 40
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
40 उ प नाचा भाग िक ंवा माण हण ून दशा |वली अस यान े SSYअसे मोडता य ेईल व
यामुळे ISYYअसे समीकरण मा ंडून याव न I = S हणज ेच गुंतवणूक = बचत असा
िन कष काढता य ेईल. येथे I व S य (Ex-post) गुंतवणूक व बचत दाखिवतात ि थर
दराने िवकास घड ून ये यासाठी अप ेि त [Ex-ante] I व S समान असल े पािहज ेत. ही अट
हेरॉड Gw CR = S अशी िलिहतो . येथे Gw हणज े वाढीचा अन ु ेय दर अस ून Cr हणज े
वाढी या अन ु ेय दराम ुळे वाढल ेला उपभोग प ुरेसे असे उ पादन कर यासाठी आव यक
असल ेला भा ंडवल स ंचय होय . जर अप ेि त I व S म ये तफावत पडली . समजा जर
अपेि त S अपेि त I पे ा जा त अस ेल तर माला या साठ ्या या व पात गुंतवणूक
वाढवावी लाग ेल व श ेवटी असमतोल िनमा ण होईल .
हेरॉडचे हे ितमान आप याला डोमार या ितमानात सहज पा ंत रत करता य ेते. समजा
अपेि त बचत (S1) सीमांत बचत व ृ ी व उ प न या ं या ग ुणाकाराइतक आह े.
(S1=Y= सी. ब. . व Y = उ प न ) आिण अप ेि त ग ुंतवणूक (I1) ही भांडवल ग ुणक
V व उ प नातील वाढ (Y) यां या ग ुणाकाराइतक (I1=VY) आहे. अशा
प रि थतीत समतोलासाठी S1 = I1 ही अट प ूण हावी लागल े. हणज ेच Y=VΔY
िकंवा /ΔY=VVअशी ि थती िनमा ण हावी लाग ेल य ेथे ΔY/Y हा वा तव
उ प ना या वाढीचा दरसाल दर श ेकडा दर अस ून तो /V इतका असण े आव यक आह े. /P हा दर डोमार या िक ंवा हेरॉड या Gw या दराइतकाच आह े.
आपण माग े पािहल ेले Gw CR = S हे समीकरण ि थर िवकासाची अट प ूण करणार े असल े
तरी खरोखरच अथ यव था या ि थर िवकासा या मागा वर नेहमी असत े का? असा
हेरॉड उपि थत करतो . या ाच े उ र नकाराथ अस ू शकत े. अथ यव था या ि थर
िवकासा या मागा पासून ढळू शकते व असमतोल िनमा ण होऊ शकतो . या असमतोलाच े
व प प ुढील माण े सांगता य ेईल.
जर G ( य दर ) Gw पे ा (अनु ेय दर ) जा त अस ेल तर C (भांडवलाचा य
संचय) Cr (आव यक भा ंडवल स ंचय) पे ा कमी अस ेल. यामुळे भांडवली व त ूंचा
तुटवडा जाणव ू लागेल व फ ती (Inflation) ची अव था िनमा ण होईल अप ेि त ग ुंतवणूक
(II) अपेि त बचतीप े ा (S1) जा त होईल व एक ूण उ पादन एक ूण मागणीप े ा कमी अस ेल
या उलट G जर Gw पे ा कमी अस ेल तर C, Cr पे ा जा त होईल भा ंडवल व स ंचयाचा
साठा आव यकत ेपे ा जा त होईल अव फ ती िनमा ण होऊन S1, I1 पे ा जा त होईल .
सव उ पादन िवकल े जाण े कठीण होऊन बस ेल. येथे एक मह वाची गो ल ात घ ेणे
आव यक आह े ती हणज े जे हा G, Gw पे ा जा त असत े याव ेळी उ पादन वाढत
असल तरी उ पादनाप े ाही जा त माणात एक ूण मागणी वाढत े व यामुळेच ' फ ती '
िनमा ण होत े.
अथ यव थ ेचे वाढी या ि थर पथापास ूनचे िवचलन ह े एकदा स ु झाल े हणज े आवत
प तीन े याच िदश ेने वाढत े. हणज ेच याव ेळी G>Gw अशी ि थती असत े याव ेळी munotes.in
Page 41
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
41 फ ती वाढतच जात े तर या उलट याव ेळी G>Gw अशी ि थती असत े याव ेळी
अवा फ ती ही वाढत जात े.
या िवचलना या िकमान व कमाल मया दाही हेरॉडने सांिगत या आह ेत. कमाल मया दा Gn
ने ठरते व G>Gn अशी ि थती कधीच िनमा ण होत नाही . पण Gn, Gw पे ा कमी अस ू
शकतो . अशाव ेळी उ प नातील वाढ Gn या दरापय तच य ेऊन था ंबते. उ प ना या
वाढीचा दर Gn या पलीकड े जाऊ शकत नस यान े व Gw>Gn अशी ि थती अस यान े
उ प न वाढीचा दर Gw पे ा कमी राह न अित र -उ पादनाची अव था िनमा ण होऊन
अथ यव था घसरणीला लागत े. या माण े Gw हा G आिण Gn पे ा जा त अस यास
दीघ कालीन क ुंिठताव था िनमा ण होऊ शकते.
३.३.४. हेरॉड-डोमार सम या (Harrod -Domar Problem) :
िमक आिण भा ंडवल या ं या स ंदभा त उ पादनाचा एक िवचार क े यास िवकासाचा
नैसिग क दर (Gn) व अन ु ेय दर (Gw) समान होण े आव यक आह े. ही गो प होत े
Gn = Gw अट प ूण हो यासाठी िमक श या वाढीचा दर , बचतीच े माण व भा ंडवल
गुणक (Capital Co -efficient) यांचे यो य माण न ेहमी साधता आल े पािहज े. यापैक
िमक श या वाढीचा दर व भा ंडवल ग ुणक या गो ी 'आिथ क ि या ' बा
(externally) घटका ंनी ठरतात . आता फ बचत दराचा आह े. के स या
िस ांता माण े बचतीच े माण उ प ना या वाढीव न ठरत े आिण अशी ग ुंतवणूक
मागणी या अप े ेवर अवल ंबून असत े. मागणीची ही अप े ा नेहमीच खरी ठर ेल अशी िनि ती
नसते. िमका ं या वाढीचा एखादा िविश दर असता ही मागणी कमी झा यास ब ेकारी
िनमा ण होईल या उ लट मागणी वाढ यास मश चा त ुटवडा पड ून िनमा ण होईल .
हणज ेच पूण रोजगाराची पात ळी कायम ठ ेऊन ि थर दरान े वाढणारी व समतोल राखणारी
अथ यव था य ात अश य ाय आह े असा िन कष िनघतो . या अश यत ेलाच हेरॉड-
डोमार सम या हणतात .
३.३.५ हेरॉड-डोमार िस ांताचे मू यमापन (मया दा) (Limitations of Harrod -
Domar Model) :
या िस ा ंतानुसार काढ यात आल ेले िन कष अनेक कार या अवाजवी व अनाव यक
गृहीतका ंवर आधारल ेले अस यान े या िस ा ंताला अन ेक मया दा पड या आह ेत. या
पुढील माण े:
१) िमक भा ंडवलाच े उ पा दन यव थ ेतील माण कायम मान यात आल े आह े.
य ात त े कायम नसत े व हे माण बदल यास असमतोल िनमा ण होतोच अस े नाही.
२) बचत व ृ ी दर व भा ंडवल ग ुणक या गो ी ग ृहीत धर या माण े ि थर नसतात व या
गो ी नस या तरी िवकासाचा दर कायम राखण े श य हो ऊ शकत े.
३) सरकारी ह त ेप, सरकारी ग ुंतवणूक, औ ोिगक धोरण , इ. चा िवकासावर मोठा
प रणाम होतो , या गो ी अि त वातच नाहीत अस े मानण े अ यवहाय ठरेल. munotes.in
Page 42
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
42 ४) िकंमत बदला ंचा िवचार या िस ा ंतात नाही य ात मा िक ंमतीची पात ळी बदलत
असत े.
५) याजाचा दर ि थ र धर यात आला आह े. य ात मा याज -दर बदल ून याचा
िवकासावर प रणाम होऊ शकतो .
या मया दा मा य क नही या िस ा ंताचे मह व कमी ल ेखून चालणार नाही , के सचा िस ा ंत
अ पकालीन प रि थतीच े िववेचन करणार होता . या उलट दीघ कालीन व गितशील
अव थ ेत पूण रोजगाराची िकतपत श यता अस ेल याचा िवचार हा िस ा ंत करतो .
३.३.६ अिवकिसत द ेशां या स ंदभा त हेरॉड-डोमर िस ा ंताचा िवचार (Harrod -
Domar Model with respect to underdeveloped countries) :
हा िस ा ंत ाम ु यान े अथ यव थ ेची कुंिठताव था (Stangnation) व असमतोल या ंचा
िवचार करीत असला तरीही अिवकिसत िक ंवा िवकसनशील द ेशातील काही सम या
सोड यासाठी या िस ा ंताचा उपयोग होऊ शकतो . अिवकिसत द ेशातील साधनसाम ीचा
पूण उपयोग हो या या ीन े िवकासाचा आव यक दर ठरिवण े. रा ीय उ प नाची िविश
पातळी गाठ यासाठी आव यक असा बचत दर व भा ंडवलउ पादन ग ुणो र ठरिवण े या
गो ी ा िस ा ंतामुळे श य होतात . उदा. जर वाढीचा अन ु ेय दर (Gw)३% असेल व
भांडवल उ पादन ग ुणो र ४:१ असेल तर बचतीचा यो य दर ४३=१२ (दरवष ) ठरवता
येईल.
अिवकिसत द ेशांना हा िस ा ंत लाग ू कर या या ीन े हेरॉडने आप या िस ा ंतात काही
बदल व स ुधारणा क े या आह ेत. बचती या प ुरवठा-मागणीच े प ीकरण कर यासाठी यान े
नैसिग क याज -दराची क पना मा ंडली अस ून हा दर (n) हणज े दरडोई उ प नाचा
नैसिग क दर (Pn) व वाढीचा न ैसिग क दर (Gn) याचा ग ुणाकार व उ प नाची लविचकता
(ey) यांचे गुणो र होय . हणज ेच n = Pn Gn/ey ची िकंमत १ पे ा कमी अस ेल n
हा दर ey या य त माणात बदलती ह े ल ात ठ ेवले पािहज े. भांडवलाचा वापर n
या य त माणात बदल ेल हे प आह े. भांडवल प ुरवठ्यासाठी बचतीची आव यकता
असत े. साधारणपण े अिवकिसत द ेशात बचतीच े माण आव यकत ेपे ा कमी असत े. जर
य बचत आव यकत ेपे ा जा त अस ेल तर Gw/Gn अशी प रि थती िनमा ण होईल .
हणजे बचत जा त अस यान े उ ोजक जा त ग ुंतवणूक करतील . अिवकिसत द ेशात
बचतीच े माण आव यकत ेपे ा जा त असत े ही गो दीघ काळात श यच नाही . यामुळे
दीघ काळात Gw/Gn ही प रि थती िनमा णच होणार नाही . या उलट वाढीचा य दर
(G) हा Gw पे ाही कमीच राह या ची श यता अिधक याम ुळे मंदीची प रि थती िनमा ण
होईल.
चंड माणावरील ग ुंतवणूक, चलन फ ुगवटा व अ प माणात बचत ही अिवकसत द ेशांची
मुख ल ण े आहेत. चंड गुंतवणूक साठी ब ँकाकड ून पत प ुरवठा कर यात यावा व चलन
वाढीम ुळे िमळणारा नफा भा ंडवल-बाजारात [Capi tal Market] गुंतवावा अस े हेरॉड
सुचवतो . अशा द ेशात स ंघिटत बाजार नस यान े पत-पैसा पुरव याची जबाबदारी ब ँकावर
पडते हे उघड आह े. भावी उपाय योजनानी बचतीच े माण वाढवण े हाच एक माग यावर munotes.in
Page 43
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
43 सुचवता य ेईल. याचबरोबर सामािजक व स ं था मक बदलही घड ून येणे अ य ंत आव य क
आहे ही गो द ेखील नजर े आड क न चालणार नाही .
३.३.७ अिवकिसत द ेशां या स ंदभा त हेरॉड-डोमार िस ा ंता या मया दा (Limitations
of Harrod -Domar Model with respect to Underdevelopedd Countries)
अिवकिसत द ेशातील िवकासा या काही सम या ंचा िवचार या िस ा ंतात केला गेला तरी
अशा रतीन े या िस ा ंताचा उपयोग कर यात प ुढील अडचणी य ेतात.
१) िवकिसत व अिवकिसत द ेश यामधील सामािजक व स ं था मक प रि थती , मु ा
बाजार , बचत-गुंतवणूक चे दर इ . सव च बाबतीत फार तफावत अस यान े िवकिसत
देशांमधील स ंभा य क ुंिठताव था िनद िशत कर या साठी मा ंडलेला िस ा ंत अिवकिसत
देशांना फारसा उपयोगी पडत नाही .
२) हा िस ा ंत उ च -बचत दर व उ च भा ंडवल उ पादन ग ुणो र असल े या द ेशांनाच
उपयोगी आह े. िनवा हपातळीवर जगणाया समाजासाठी याचा उपयोग होऊ शकत नाही .
३) अिवकिसत द ेशातील उ पादन ि य ेत क डीची (Bottle Necks) प रि थती िनमा ण
होते. यामुळे या देशात भा ंडवल उ पादन ग ुणो राची क पना फारशी उपयोगी पडत नाही .
४) िस ांत ाम ु यान े साव ि क मागणी कमी असल े या प रि थतीत ून उ वणाया
बेरोजगारीचा िवचार करतो . अिवकिसत द ेशातील ब ेकारी रचना ंतग त कारणाम ुळे
(Structural Unemployment) व भांडवली व त ूं या द ुिम ळतेमुळे असत े. हा िस ा ंत
अशा व पाची ब ेकारी िवचारात घ ेत नाही .
५) हा िस ा ंत पूण रोजगारी या ग ृहीतावर आधारल ेला आह े. उलट अिवकिसत द ेश छु या
बेकारीन े ासल ेले असतात . यांना हा िस ा ंत लावताच य ेणार नाही .
६) अिवकिसत द ेश शासक य ह त ेपापास ून मु राह च शकत नाही . भांडवल ग ुंतवणूक,
संयोजन इ . ची म ुख जबाबदारी शासनाकड ेच असत े. अशा प रि थतीचा िवचार हेरॉड-
डोमार िस ा ंत करीत नाही .
७) हेरॉड-डोमार िस ा ंत िवद ेशी यापाराचा िवचार करीत नाही . उलट अिवकिसत द ेश
िवदेशी यापारािशवाय जाग ूच शकत नस यान े हा िस ा ंत या ंना फारसा लाग ू करता य ेणार
नाही.
८) िकंमतीच े थैय हा िस ा ंत गृिहत धरतो . अिवकिसत द ेशांत िकंमती वाढ याची व
सापे िकंमती बदल याची व ृ ी आढ ळते. यामुळे हा िस ा ंत या द ेशात फा रसा उपयोगी
नसतो .
९) हा िस ा ंत सं था मक बदल होत नाहीत अस े मानतो मा अिवकिसत द ेशात
सं था मक बदल िवकासासाठा r आव यक असतात . यामुळे हे िस ा ंत अशा द ेशा या
बाबतीत अप ुरा ठरतो . munotes.in
Page 44
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
44 आपली गती तपासा :
१) हेरॉड-डोमर व ृ ी ितमानातील म ु य िवचार थोड यात िलहा.
२) हेरॉड-डोमर ितमानाची ग ृहीते प करा .
३) हेरॉड-डोमर ितमाना या सम या िवशद करा .
४) हेरॉड-डोमर िस ा ंताचे मू यमापन करा .
५) हेरॉड-डोमर िस ा ंताचे अिवकिसत द ेशां या बाबतीतील िवचार प करा .
३.४ रोडानचा मोठा ध का िस ा ंत (THE BIG PUSH T HEORY)
ा तािवक :
गितश ू य अथ यव थ ेचे मूळच जड व न क न ितला अिधकािधक उ पादना या िदश ेने
गितशील कर यासाठी अन ेक लहान -लहान , काळा या ओघात िवख ुरले या य ना ंपे ा
एकाच व ेळी मोठ्या सुसंघिटत व यापक य ना ंची श वापरण े आव यक आह े.
रोझे टीन रोडान या ंनी १९४३ म ये The Economic Journal ceO³es
“Industrialization of Eastern & South Eastern Europe” हा शोधिनब ंध िलिहला
होता. तर १९५७ म ये MIT-CIS म ये “मोठा ध का िस ा ंत” (Theory of the Big
Push) यावर नोट ्स िलिहली .
मु य क पना :
ा. रोझे टीन रोडान या ंनी मा ंडले या िस ा ंताची म ु य क पना अशी आह े क ,
िवकासाची ही ि या म ुळात अन ेक तुटक अशा उड ्डणांची असत े. िवकासास आव यक
असणाया घटका ंपैक पर परस ंबंध अन ेक व पा या ख ंिडतपणाच े अगर अिवभा य अशा
िकमान आकाराच े असतात . आिथ क िवकासाचा य न यश वी करावयाचा अस ेल तर एका
िकमान मोठ ्या माणात साधनस ंप ीचा वापर करण े अप रहाय असत े. िवमानाला
आकाशात झ ेप घे यासाठी धावप ीव न एका िकमान व ेगाची मया दा ओला ंडावी लागत े.
तसेच आिथ क िवकासाचा व ेग वाढिव यासाठी ही एका िकमान व ेगाची िक ंवा एका मोठ ्या
ध याची गरज असत े.
अिवभा यता (Indivisibilities) :
रोझे टीन रोडान न े तीन कार या अिवभा यत ेची चचा केली आह े. ती उ पादन
फलनातील अिवभा यता , मागणीची अिवभा यता आिण बचती या प ुरवठ्यातील
अिवभा यता सा ंिगतली आह े. यांची सिव तर चचा पुढील माण े केली आहे.
अ) उ पादन फलनातील अिवभा यता :
या अिवभा यत ेत उ पादन घ े यासाठी आव यक असणाया सामािजक व आिथ क
व पा या स ुिवधांचे आकारमान प ुरवठा हा िकमान माणात असावा लागतो . उदा. र ते, munotes.in
Page 45
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
45 रे वे, िश ण , आरो य , दळणवळण, वीज, पाणीप ुरवठा, गृहिनमा ण इ. सेवा अशा कार या
आव यक असणाया सेवा अ प माणात िनमा ण क न फायदा होत नाही . याऐवजी अशा
कार या स ुिवधा मोठ ्या माणात िनमा ण के यास इतर उ ोगा या िवकासासाठी
आव यक असणाया गुंतवणूक स स ंधी िम ळते. अशा कार या स ेवा िकमान माणात
िनमा ण के यािशवाय इतर उ ोगाचा िवकास होत नाही . अशा कार या स ेवाची इतर
देशांकडून आयात ही करता य ेत नाही . या सेवेत केलेली गुंतवणूक दीघ काळ उपयु असत े.
या गुंतवणूक चा फलधारणा कालावधी जा त असतो . वरील सा ंिगतल े या े ात िकमान
कर याची गरज असत े. तरच या ंचा उपयोग होतो. अशा कार या स ेवा व े ात अ गत
देशांनी ३० ते ४०% गुंतवणूक कर याची गरज असत े. यामुळे िवकसनशील द ेशां या
िवकास य ेणारे अडथ ळे दूर करता य ेतात. या अिवभा यता िवचारात घ ेऊन अ गत द ेशांनी
या सुिवधांत च ंड अशी िकमान ग ुंतवणूक केली पािहज े. सामािजक वरकड भा ंडवलात ,
कालाची अिवभा यता , िटकाऊपणाची अिवभा यता दीघ फलधारणा कालाची
अिवभा यता व िविवध साव जिनक उपय ु तेचे िम ण असणारी फ ेरफार न करता य ेणारी
अिवभा यता असत े.
अशा रीतीन े सामािजक वरकड भा ंडवला या प ुरवठ्या या अिवभा यता हा अ गत द ेशां या
िवकासा तील अडथ ळा असतो . हणून उ पादन लवकरात लवकर हाव े यासाठी
सु वातीलाच सामािजक वरकड भा ंडवलाची ग ुंतवणूक मोठ ्या माणात व आव यक
माणात झा यास या अ गत द ेशां या िवकासाचा माग सुलभ होतो .
ब) मागणीची अिवभा यता :
मागणीची अिवभा यता ही स ंक पना रोझ े टीन रोडान या ंनी १९४३ म ये मांडली होती .
नंतर या स ंक पन ेत ा. रॅ नर न स यांनी स ंतुिलत िवकासाच े प ीकरण करताना
सुधारणा क ेली. ा. रोडान या मत े, मागणीची अिवभा यता ा कर यासाठी एकाच व ेळेस
पर परावल ंबी उ ोग स ु केले पािहज ेत. एखा ा उ ोगा त जर ग ुंतवणूक केली तर यात
अिनि तता आिण धो याच े माण जा त असत े. कारण या उ ोगातील उ पादनाला
बाजारप ेठ िमळेल का नाही हणज ेच उ पादनाला मागणी अस ेल का नाही सा ंगता य ेत नाही .
यापे ा एका उ ोगाऐवजी अन ेक उ ोग एकि तपण े सु कराव ेत याम ुळे पर प रां या
व तूंना मागणी िनमा ण होत े यासाठी रोडानन े पुढील उदाहरण िदल े आहे.
समजा एक ब ंद अ गत अथ यव था आह े. िनवा ह े ातील १०० छु या ब ेकारांना एका
च पल तयार कर या या कारखा यात कामावर ठ ेव यात आल े. यांना कामावर ठ ेव याम ुळे
यांना वेतन िम ळते. वेतन िम ळा यामुळे सु बेकारां या उ प नात वाढ हात े. या सव सु
बेकारांनी आपल े सव उ प न जर या ंनी िनमा ण केले या च पला ंवर खच केले तरच या
उ ोगाला आव यक असणारी मागणी प ूण होते. परंतु हे बेकार कामगार सव उ प न च पल
खरेदी कर यासा ठी वापरणार नाहीत . कारण या ंना इतर उपभो य व त ू व स ेवा खर ेदी
कर यासाठी उ प न खच कराव े लागत े. यामुळे च पल उ पादनाला बाजारप ेठ िमळणार
नाही. यामुळे एखा ा उ ोगातील ग ुंतवणूक धो याची वाटत े याम ुळे एखादा उ ोग
वतं पणे यश वी होण े अवघड असत े. परंतु एका ऐवजी अन ेक उ ोग स ु केले तर
यश वी होतील . एकाच व ेळी १०० िविवध उ ोगात य ेक १०० सु कामगरा ंना काम munotes.in
Page 46
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
46 िद यास १०,००० सु बेकार कामगारा ंना काम िम ळेल. हे सव कामगार उपभो या ंना
गरजे या असणा या व या ंना पण गरज े या असणाया व त ूंचे उ पा दन करतील . यामुळे
एका उ ोगाच े कामगार द ुसया उ ोगाच े ाहक होतील . यामुळे सव उ ोगातील
उ पादनाला मागणी िम ळेल. अनेक िठकाणी एकाच व ेळी गुंतवणूक के याने पर परप ूरक
मागणी िनमा ण होईल . आव यक असणारी िकमान ग ुंतवणूक त चालना िम ळेल.
वरील उदाहरणातील िव वेचनाव न प ुढील दोन घटक प होतात .
१) निवन स ु बेकार कामगारा ंचे उ प न या उपभो य व त ूंवर खच होणार आह े यांचे
उ पादन कर यासाठी काही िकमान ग ुंतवणूक िविवध उ ोगा ंत करावी लागत े.
२) येक उ ोगात होणारी ग ुंतवणूक ही इतर उ ोगातील ग ुंतवणूक या िनण यावर
अवल ंबून असत े.
थोड यात या ग ुंतवणूक या िनण याम य े पर पर स ंब ता अिवभा यता असत े. ा.
ब जािमन िहिग स या ंनीही या अिवभा यत े या िनण याचे वागत क ेले आहे. अशा रीतीन े
अिवकिसत द ेशांतील बाजारप ेठां या लहान आकार व ग ुंतवणूक या ीण ेरणा
टाळ यासाठी पर परावल ंबी उ ोगात अिधक माणात िकमान ग ुंतवणूक के यास
मागणीची अिवभा यता ा होत े.
क) बचती या प ुरवठ्यातील अिवभा यता :
रोडानन े आप या िस ा ंतात बचती या प ुरवठ्याची ितसरी अिवभा यता प क ेली आह े.
अिवकिसत द ेशांना आपला जलद आिथ क िवकास कर यासाठी मोठ ्या माणात
भांडवलाची गरज असत े. हणज ेच गुंतवणूक ची गरज असत े. मोठ्या माणात ग ुंतवणूक
कर यासाठी मोठ ्या माणात बचतीची गरज असत े. अिवकिसत द ेशात दा र ्यामुळे
उ प न पात ळी कमी असत े. उ प न कमी अस याम ुळे बचतपण कमी असत े. हणूनच
बचती या या व ैिश ्यालाच बचतीची अिवभा यता अस े हटल े आह े. या बचती या
अडचणीत ून बाह ेर पड यासाठी ज े हा वाढ या भा ंडवल ग ुंतवणूक मुळे उ प ना वाढ होत े.
यावेळी उ प नातील वाढीचा मोठा भाग बचतीकड े वळिवला पािहज े. हणज े सरासरी बचत
माणाप े ा सीमा ंत बचत माण जा त असल े पािहज े. यासाठी िकमान मोठ ्या माणात
आव यक बचत व ग ुंतवणूक हो यासाठी मोठ ्या माणात शासक य मदत , माग दश न व
ह त ेपाची गरज असत े.
आिथ क िवकासातील अडथ ळे कमी कर यासाठी िक ंवा न कर यासाठी व अथ यव थ ेला
एका गतीला पोहचिव यासाठी िक मान मोठ ्या माणात भा ंडवल ग ुंतवणूक ची एक
आव यकता असत े. कारण अिवकिसत द ेशांत एक कारची मानिसक अिवभा यता असत े.
यामुळे लोकांना आव यक या साम या चे व उ पादन े काम कर यासाठी एका िकमान
वगा ची िकंवा मोठ ्या आकाराची ग ुंतवणूक कर याची गरज असत े.
munotes.in
Page 47
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
47 टीका मक म ू यमापन :
रोडान या ंनी आिथ क िवकासाच े केलेले िववेचन अिवभा यता व मोठ ्या माणाच े फायद े
तसेच िवकासाची ि या ख ंिडत उड ्डाणाची असत े. या गृहीत गो ीवर अवल ंबून असत े.
यामुळे रोडानन े केलेले िव ेषण गितमान व वा तव अस याच े वाटत े. याने आप या
िववेचनात अथ यव था समतोिलत अव थ ेकडे कशी जात े य ांचा माग सांिगतला आह े.
अिवकिसत द ेशात बाजारप ेठेत अप ूण ता अस याम ुळे मोठ्या माणात ग ुंतवणूक कर याची
गरज यान े सांिगतली आह े. रोडानन े आिथ क िवकासाच े केलेल िवव ेचन अिधक यवहारी
वाटते. तरीपण रोडान या ं या िस ा ंतावर प ुढील टीका क ेले या आह ेत.
१) शेती े ातील ग ुंतवणूक कड े दुल :
रोडान या ंनी आपला आिथ क िवकासा या िस ा ंत मांडताना श ेती े ाकड े दुल केले
आहे. शेती े ात मोठ ्या माणात ग ुंतवणूक के यास होणाया फाय ाकड े दुल केले.
अिवक िसत द ेशात श ेती व यवसाय म ुख असतो . या यवसायासाठी पाणीप ुरवठा,
वाहतुक, दळणवळण, आधुिनक अवजार े, यं े यासार ं या सोई , खते, क टकनाशक े,
जमीनस ुधारणा क े यास मोठ ्या माणात श ेतीतील उ पादन आिण उ पादकता वाढ ेल.
परंतु रोडानन े शेतीकड े दुल केले.
२) कमी गुंतवणूक चे अिधक उ पादन श य :
ा. जॉन अॅडलर या ंनी भारत , पािक तान व इतर आिशयाई व दि ण अम े रकन द ेशांचा
अ यास क न अस े िन कष काढल े क , कमी ग ुंतवणूक क न ही अिधक उ पादन करता
येते. आिथ क िवकास कर यासाठी मोठ ्या माणात ग ुंतवणूक ची गरजच असत े असे नाही.
३) परक य यापाराकड े दुल :
ा. जॅकोब हायनर या मत े, अिवकिसत द ेशांना परक य यापारात ून ही मोठ ्या माणात
फायद े िमळू शकतात . अिवकिसत द ेशातील ग ुंतवणूक चा मोठा वापर िनया त उ ोग आिण
कमी माणात आयात पया यी उ ोगासाठी वापरला जातो . यामुळे आव यक परक य
यापाराच े फायद े िमळत नाहीत .
४) शासक य आिण स ं था मक सम या :
रोडान या ं या मोठ ्या माणातील ग ुंतवणूक चे फायद े हो यासाठी व ग ुंतवणूक यवि थत
पार पाड यासाठी काय म अशा शासक य आिण स ं था मक रचन ेची (सं थेची) गरज
असत े. अिवकिसत द ेशात िवकासा या स ु वाती या का ळातील यव था िवकासा या
िवरोधी असत े. शासन यव था अकाय म व द ुब ल असत े. या का ळात तं ान , यं साम ी ,
िशि त कम चारी, यव थापक या ंची कमतरता असत े.
५) चलनवाढीचा धोका :
रोडान या आिथ क िवकासा या िस ा ंत मोठ ्या माणात भा ंडवली ग ुंतवणूक करावी लागत े.
भांडवल उ पादन माण जा त असत े. अशा भा ंडवली गुंतवणूक चा गभ धारणा / फलधारणा munotes.in
Page 48
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
48 कालावधी जा त असतो पर ंतु या अिवकिसत द ेशात उ प न पात ळी कमी अस याम ुळे
बचत ही कमी असत े. ते हा ही मोठ ्या माणात भा ंडवली ग ुंतवणूक कर या साठी त ुटीचा
अथ भरणा क न प ैशाचा प ुरवठा वाढिवतात . परंतु अथ यव थ ेत पैशाचा प ुरवठा वाढला
असता लोका ंची यश वाढ ून व त ूची मागणी वाढत े यांतून व त ू या िक ंमती मोठ ्या
माणात वाढतात आिण अथ यव था चलनवाढी या सम य ेत जात े.
६) कमी खचा या ग ुंतवणूक चे अ प बा फायद े :
साव जिनक स ेवा व थािनक ाहक व त ूं या उ पादनात बा फायद े कमी माणात
िमळतात. अलविचक व त ूं या मागणी या स ंदभा त गुंतवणूक खच कमी य ेतो पण यामानान े
उ पादनात वाढ होत नाही .
७) ऐितहािसक प ुरावा नाही :
रोडान या ं या मोठा ध का िस ा ंताला ऐितहािसक प ुरावा नाही अस े ा. हॅगेन यांचे मत
आहे. रोडानचा िस ा ंत हा एक िवकासाचा स ंभा य माग असा या ंचा अथ घेता येईल.
८) आिथ के ेर घटकाकड े दुल :
रोडान या ंनी आपला आिथ क िवकासाचा मोठा ध का िस ा ंत मांडताना मोठ ्या माणात
भांडवली ग ुंतवणूक के यास फायद े िमळतात अस े आिथ क घटकाच े िव ेषण क ेले आहे.
परंतु मोठ्या माणात ग ुंतवणूक कर यासाठी तस ेच ती यश वी हो यासाठी राजक य
इ छाश ची गरज असत े या आिथ क ेर घटकाकड े दुल केले आहे.
रोडान या ं या आिथ क िवकासा या िवव ेचनात व रीलसारख े दोष असल े तरीस ु ा या ंनी
या का ळात आपल े िवचार मा ंडले ते याव ेळी अिधक यापक व वा तव होत े.
आपली गती तपासा :
१) मोठा ध का िस ा ंत कोणी मा ंडला?
२) रोडान या मतान ुसार अिवभा यत ेचे तीन कार कोणत े?
३.५ लेिबि टन या ंचा िकमान आव यक य ना ंचा िस ा ंत
(LIEBENSTEIN’S THEORY OF CRITICAL MINIMUM
EFFORT)
ा तािवक :
िवकसनशील अथ यव थ ेतील दा र ्याचे च भ ेदून िवकासा या ि य ेत सात य
ये या या ीन े उपाय सा ंगणाया या ब ंधावर ा . लेिबि टन या ंना डा @ टरेट िमळाली.
ा. हाव लेिब टीन या ंनी आप या ‘Economic Backwardness and Economic
Growth’ या १९५७ साली कािशत क ेले या ंथात आिथ क िवकासासाठी ’िकमान
आव यक य ना ंची“ गरज असत े हा िस ा ंत मांडला. munotes.in
Page 49
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
49 िवकसनशील अथ यव थ ेत भांडवलिनिम ती कमी असत े. भांडवलिनिम ती कमी हो याच े
कारण दा र ्य असत े आिण दा र ्य अस याच े कारण कमी भा ंडवलिनिम ती हे आहे. हे
च भ ेद यािशवाय िवकासाला स ु वात होत नाही . हे िवकासाच े उि सा य
कर यासाठी िनणा यक य न कर याची गरज असत े. ते िनणा यक य न िविश मा ेत
होणे आव यक आह े. यालाच िकमान आव यक य न अस ेच हणतात . हा य न
िकमानमा ेएवढा अस यािशवाय याचा भाव पडत नाही .
ा. हाव लेिबन टीन या मत े, येक अथ यव थ ेत ितसारक व ेरक ेरणा असतात .
ेरक ेरणांमुळेच दरडोई उ प न वाढत े व ितसा रक ध याम ुळे दरडोई उ प न घटत े.
अिवकिसत द ेशांचा अिवकिसतपणा हा ितसारक ध या ंची श ेरक ेरणांपे ा अिधक
अस याम ुळे असतो . जे हा उ प न वाढिवणार े घटक (िव ता रत घटक ) उ प न कमी
करणाया घटका ंपे ा ( ितसारक घटक ) अिधक भावी होतात याव ेळी िकमान आव यक
य ना ंची पात ळी ओला ंडली जात े याम ुळे अथ यव था िवकासा या मागा वर वेग घेते.
यासाठी िनणा यक िकमान आव यक य ना ंची गरज असत े.
लोकस ं या वाढ व दरडोई उ प न :
लेिब टीन या ंचा िस ा ंत ाम ु यान े लोकस ं या वाढ ही दरडोई उ प नपात ळीवर
अवल ंबून असत े. या ग ृहीतावर आधा रत आह े. आिथ क िवकासा या व ेगवेग या
अव था ंम ये या घटका ंचा संबंध िदसतो . हा संबंध पुढील माण े प करता य ेईल.
अथ यव थ ेत जर उ प नाची िनवा ह संतुलन पात ळी असेल तर ज म माण व म ृ यु माण
लोकस ं या िटकऊन ठ ेव यास आव यक पर ंतु कमाल पात ळीवर असतात . अशा
प रि थतीत दरडोई उ प न िनवा ह पात ळीपे ा अिधक उ प नास ज म माण ि थर राहतो .
परंतु मृ यु माण घटत े. यामुळे लोकस ं या वाढत े. परंतु लोकस ं या वाढीची ि या
िविश मया देपय तच चालत े. या या पलीकड े दरडोई उ प न वाढत ग े यास ज म माण
कमी होत जात े व िवकासाचा व ेग जसजसा वाढत जाईल तसतस े लोकस ं या वाढीचा व ेग
कमी होतो . कारण वाढ या उ प नाबरोबर जा त म ुले असावीत ही लोका ंची इ छा कमी
होते. याबरोबर सामािजक जािणवा , िश णाचा सार ह े घटकही कारणीभ ूत असतात .
याचबरोबर वाढ या िवकासाबरोबर य ेणारे िवश ेषीकरण ह े सामािजक व आिथ क
गितशीलत ेला प ूरक अस यान े मोठ े कुंटुब असण े परवडत नाही . यामुळे ज म व
मृ युदरातील व ृ ी पाहता पिह या ंदा लोकस ं या वाढीचा व ेग जा त असतो . तसाच
ि थरावतो व न ंतर कमी होतो . जपान आिण पा ा य युरोिपयन द ेशांचा अन ुभव हेच सांगतो.
तसेच याला स ै ांितक आधारपण आह े. लोकस ं या ि थ य ंतरा या िस ा ंत याला प ूरक
आहे.
ा. हाव लेिब टीन या ं या मत े, जीवशा ीय घटक ल ात घ ेता लोकस ं या वाढीचा व ेग ३
ते ४% वािष क िकंवा याप े ा जा त अस ू शकणार नाही . यातून िनमा ण होणारा अित र
लोकस ं येचा अडथ ळा पार कर यासाठी िकमान आव यक य ना ंचे माण मोठ े असाव े
लागत े. हा िवचार प ुढील आक ृतीत प क ेले आहे. munotes.in
Page 50
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
50
आकृती . ३.१
वरील आक ृती . ३.१ ox अ ावर लोकस ं या वाढीचा दर व रा ीय उ प नवाढीचा दर
व oy अ ावर दरडोई उ प न पात ळी दाखिवली आह े. N हा व दरडोई उ प नाची अशी
पातळी दश िवतो क याम ुळे उ प ना या वाढीचा व लोकस ं या वाढीचा दर समान होतात .
P हा व दरडोई उ प ना या पात ळीत लोकस ं या कोण या व ेगाने वाढेल हा दर दश िवतो.
OA या दरडोई उ प नपात ळीस लोकस ं येची व रा ीय उ प नाची वाढ होत नाही . हा
िबंदू एका अथा त िनवा ह उ प न पात ळीचा समतोल दश िवतो. OY 1 या दरडोई
उ प नपात ळीस लोकस ं या व रा ीय उ प नवाढीचा दर समान १% आहे.
दरडोई उ प नपात ळी OY 2 असेल तर लोकस ं यावाढीचा दर (y2D=2%) हा रा ीय
उ प नवाढीचा दराप े ा (Y2C=1%) जा त आह े. िवकासाची ि या स ु करावयाची
असेल तर लोकस ं या वाढीचा दराप े ा रा ीय उ प नवाढीचा दर जा त असावा लागतो .
ही ि थती OY 3 या दरडोई उ प नपात ळीनंतर आह े. याआधी या कोण याही पात ळीसाठी
लोकसं या वाढीचा दर जा त आह े. प् या िठकाणी लोकस ं या वाढीचा कमाल दर ३%
असतो . यानंतर तो कमी होत जातो OY 3 ही दरडोई उ प नाची पात ळी या प रि थतीत
आिथ क िवकासासाठी िकमान िनणा यक ठरत े. ही दरडोई उ प नाची िकमान पात ळी
गाठ यािशवाय आिथ क िवकासाची ि या सु होणार नाही . वरील िव ेषणात दरडोई
उ प नाची पात ळी हा उ प नवाढीसाठी आव यक असणारी ेरक श आह े. तर
लोकस ं या वाढीचा दर ही ितसारक श आह े. कायम व पाची िवकासाची ि या स ु
कर यासाठी ार ंिभक ग ुंतवणूक य न इत या िकमान आकाराप े ा जा त पािहज े याम ुळे
दरडोई उ प नात वाढ झाली पािहज े.
munotes.in
Page 51
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
51 आकृती . 3.2
वरील आक ृतीत OW ही ४५० चा कोन करणारी र ेषा दरडोई उ प नातील े रतवाढ व घट
दश िवते. N व उ प नवाढीची ेरणा दश िवतो. P व उ प न घटीची ेरणा दश िवतो.
OX अ ावर दर डोई उ प न व े रत उ प नवाढ तर OY अ ावर दरडोई उ प न व े रत
उ प नघट दाखिवली आह े.
जर दरडोई उ प न OX 1 असेल तर उ प नवाढी या ेरणा af इत या असतील व
उ प नवाढी या ेरणा of इत या (bf > af) असतील . प रणामत : उ प न घटत जाऊन त े
eE इतके होईल हा उ प नघटीचा माग abcd असेल. हणज ेच oe या िनवा ह संतुलन
उ प नपात ळीसाठी ितसारक व ेरक भाव सारख े अस यान े अथ यव था च ात
सापडल ेली आह े.
जर उ प नपात ळी या वर वाढिवता आली तरी ितसारक भाव ती अस यान े पूव चीच
संतुलन पात ळी थािपत होईल . परंतु जर उ प नपात ळी पे ा जा त वाढिवता आली तर
ेरक घटक भावी ठ न अथ यव थ े या िवकासाची सतत ि या स ु होईल व दरडोई
उ प न या मागा ने सतत वाढतच रािहल . ाथिमक ग ुंतवणूिकमुळे दरडोई उ प न जर या
पातळीपय त वाढ ेल तरच या नंतर सतत िवकास श य आह े. हणज ेच दरडोई उ प न
इतके िकंवा अिधक कर यासाठी आव यक असणारी भा ंडवल ग ुंतवणूक हणज ेच िकमान
आव यक य न होय .
िनणा यक िकमान य ना ंची आव यकता :
१) िवकासाव थ ेतच बया च गुंतवणूक चे व प अवाढ य ठरत े. उ पादनाच े घटक ज ेथे
अिवभा य असतात व यासाठी िकमान िनणा यक व पाची ग ुंतवणूक आव यक
असत े. munotes.in
Page 52
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
52 २) ितसारक घटका ंना िनि य कर यासाठी िवकसनशील अथ यव थ ेत िनणा यक
िकमान ग ुंतवणूक आव यक असत े.
३) िवकासाम य े अडथ ळा िनमा ण करणार े आिथ के र घटक िनि य कर यासाठीस ु ा
असा खच आव यक आह े.
िवकासास मदत करणार े घटक :
संयोजक , बचतदार , भांडवलदार , संशोधक , ानाची व कौश यात वाढ करणार े लोक या ंचा
समाव ेश होतो .
िवकासाची ेरणा :
लेिब टीन या मत े, िवकासाच े अंदाज, यावर आधा रत असणारी क ृती, कृत चे प रणाम
यांचा सग यांचा प रणा म िवकासा या ेरणावर होतो . लेिब टीन या मत े ेरणा प ुढील
दोन कार या असतात .
१) या ेरणांमुळे रा ीय उ प न व वाढता क ेवळ यां या िवतरणावर प रणाम होतो .
२) रा ीय उ प ना या वाढीस मदत होत े अशा भावशाली ेरणा.
भावशाली ेरणात येणारे अडथ ळे पुढील माण े आहेत.
१) संयोजका ंमधील ि थिति यता .
२) संघिटत व अस ंघिटत कामगारा ंची संकुिचत बदलास िवरोध करणारी व ृ ी.
३) सव सामा यपण े पुराणमतवादी ीकोनात ून न या िवचारा ंना, ानाला , तं ाला िवरोध
कर याची व ृ ी.
४) चैनी या िक ंवा िदमाखा या उपभोगावर खच कर याची ीम ंतांची व ृ ी
५) लोकस ं येची वाढीम ुळे मपुरवठ्याची होणारी वाढ .
६) भांडवल उ पादनाच े मोठे माण .
या घटका ंचा िवकासा या ाथिमक अव थ ेतील अडथ ळा मोडून काढ यासाठी व िवश ेषत:
लोकस ं ये या वाढीचा व ेग घटता कर यासाठी ल ेिब टीन या ंनी स ुचिवल ेला िकमान
आव यक य न गरज ेचा असतो .
िस ा ंताचे मू यमापन :
१) िकमान आव यक य न िस ा ंताम य े दरडोई उ प नवाढीचा दर आिण
लोकस ं यावाढीचा दर या ंचा स ंबंध दश िवला आह े. परंतु भारतात दरडोई वा तव
उ प न ि थर असतानाही मृ युदर कमी झा याम ुळे लोकस ं या वाढ झाली . munotes.in
Page 53
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
53 २) लेिब टीन या मत े, एका मया देनंतर वाढ या दरडोई उ प नाबरोबर ज मदर घटत
जातो ह े पट यासारख े नाही. अिवकिसत व िवकसनशील द ेशात घट या ज मदराचा
सामािजक -सां कृितक व पाचा आह े.
३) लोकस ं या वाढीचा दर कमी कर यासाठी ज मदर कमी कर यासाठी शासनाकड ून
िविवध काय म आखल े जातात या ंचा िवचार क ेलेला नाही .
४) ा. िमंट हणतात , दरडोई उ प न पात ळी व रा ीय उ प नवाढीचा व ेग यातील स ंबंध
िस ांतात सा ंिगतल ेले आहे तेवढा सोपा आिण सर ळ नाही.
५) लेिब टीन या ंनी भा ंडवल-उ पादन माण ि थर मानल े आहे. परंतु ते ि थर असत
नाही. भारता या बाबतीत िवचार क ेला नंतर आिथ क िवकासाबरोबर त े वाढत ग ेले आहे.
६) िकमान आव यक य ना ंना यश िम ळव यासाठी िकती व ेळ / कालावधी लाग ेल हे
िस ांताव न सा ंगता य ेत नाही .
७) ा. िमंट यां या मत े, एखा ा द ेशात लोकस ं या वाढी या दराप े ा उ प नवाढीचा दर
जा त अस यान ंतर सतत िवकास होईल अस े नाही.
८) िमंट या मत े, सु वातीला िनणा यक ग ुंतवणूक कमी अस यास लोकस ं या वाढत राहील
हे मा य नाही .
९) जागितक ब ँकेसार या स ं था आिथ क मदत द ेतात या ंचा िवचार क ेला नाही .
आपली गती तपासा :
१) िकमान आव यक य ना ंचा िस ा ंत कोणी मा ंडला?
२) आिथ क िवकासासाठी मदत करणार े घटक कोणत े असतात ?
३.६ सारांश
१. काल मा स यानेही घेतला आह े. या याच मत े, भांडवलशाहीची अव था ही कायम
व पाची नस ून मान वी समाजाची ि थ य ंतरे १) सरंजामशाही , २) भांडवलशाही , ३)
समाजवाद व सा यवाद अशा मान े होत असतात . या अव था ंचे िववेचन मा स ने
भांडवलशाहीचा िवनाश अट ळ असतो ही गो पटव ून दे यासाठी क ेला आह े. मा स या
भिव यवाणीचा फोलपणा उघड कर यासाठी आिण भा ंडवलाशाहीची वाटचाल िवनाशाकड े
नसून सुब ेकडे (Affluence) होत आह े पटव ून दे यासाठी W. W. Rostow यांनी
आपल े [Stages of Economic Growth हे पु तक िलहील े.]
२. रो टो या मत े, अथ रचना िवकास प ुढील पाच अव था ंमधून होत असतो .
१) परंपरागत समाज जीवनाव था (Traditional Society )
२) उड्डाण-अव थ ेतील प ूव तयारी (Pre-Condition for take off) munotes.in
Page 54
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
54 ३) उड्डाण-अव था (Take –off stage)
४) प रप व (पूण वाढ) अव थ ेकडे धाव (Drive to Maturity)
५) साव ि क उ च उपभोगाची अव था (Age of high Mass)
३. रो टोन े वण न केलेला 'उड्डाण' (Take off) क पना एका ीन े िवकसनशील द ेशांना
फार उपकारक ठरणारी आह े. िवकासाच े व प ठरवण े, यासाठी यो य िदशा व सा य े
ठरिवण े या गो ी वाटतात ितत या सो या नाहीत , उड्डाणा साठी ग ुंतवणूक चा व ेग
वाढता राह न तो 'उड्डाण' मया देपय त येतो क नाही ह े पाह न िवकासाची िद शा िक ंवा
वेग यो य आह े क नाही द ेखील ठरिवता य ेईल. िवकसनशील द ेशांनी 'उड्डाण'
वेगाइतका 'गुंतवणूक चा व ेग' गाठणे ही द ेखील या द ेशां या ीन े समाधानाची आिण
आ मिव ासा वाढिवणारी अशीच बाब ठ शक ेल.
४. हेरॉड-डोमार िवकास ितमाना या ीन े, पूण रोजगा राची पात ळी िटकव ून
ठेव यासाठी , वा तव उ प न कोण या दरान े वाढण े आव यक आह े व हा दर
अथ यव थ ेला गाठता आिण िटकिवता य ेईल काय हीच म यवत सम या आह े.
५. डोमार या मत े (पूण रोजगारा या अव थ ेत) राह यासाठी अथ यव थ ेला अिधक आिण
अिधक व ेगाने पळत रहाव े लागत े. वा तव उ प नात वाढ या दरान े वाढ कर याइतक
गुंतवणूक भांडवलशाही अथ यव था क शक ेल काय हीच ती म ूलभूत सम या आह े.
६. हेरॉडने आप या िवव ेचनात Gn, G व Gw यामधील स ंतुलनासाठी कोणती प रि थती
आव यक आह े, यासाठी कोण या अटी प ूण हावा लागतात व या िवकास दरात
तफावत िनमा ण झा यास काय प रणाम होऊ शकतो याच े प ीकरण क ेले आहे.
७. हेरॉड-डोमर हा िस ा ंत ाम ु यान े अथ यव थ ेची कुंिठताव था (Stangnation) व
असमतोल या ंचा िवचार करीत असला तरीही अिवकिसत िक ंवा िवकसनशील द ेशातील
काही सम या सोड यासाठी या िस ांताचा उपयोग होऊ शकतो . अिवकिसत
देशातील साधनसाम ीचा प ूण उपयोग हो या या ीन े िवकासाचा आव यक दर
ठरिवण े. रा ीय उ प नाची िविश पात ळी गाठ यासाठी आव यक असा बचत दर व
भांडवलउ पादन ग ुणो र ठरिवण े या गो ी ा िस ा ंतामुळे श य होता त.
३.७
१) रो टो िणत आिथ क िवकासा या िस ा ंतातील आित क वाढी या िविवध अव था
सिव तर प करा .
२) रो टो या िस ा ंतातील उड ्डाण अव था सिव तर िवशद करा .
३) रो टो या िवकासा या िस ा ंताचे टीका मक म ू यमापन करा .
४) रो टो या आिथ क िवका सा या िस ा ंताचे मह व िलहा .
५) हेरॉड-डोमर व ृ ी ितमान ग ृहीतांसह सिव तर प करा . munotes.in
Page 55
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - १
55 ६) हेरॉड-डोमर िस ा ंताचे टीका मक म ू यमापन करा .
७) अिवकिसत द ेशां या बाबतीतील हेरॉड-डोमर िस ा ंता या मया दा प करा .
8) रोडानचा मोठा ध का िस ा ंत प करा.
9) िलिबनि टनचा य ुन म य न िस ा ंत प करा .
munotes.in
Page 56
56 ४
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत - २
घटक रचना
४.० उि े
४.१ अमया द- म प ुरवठा आिण आिथ क िवकास : आथ र लुईसचा ितमाब ंध
४.२ सु अगर छ ुपा बेरोजगार
४.३ आिथ क िवकासाचा श ुंपीटरचा िस ा ंत
४.४ सारांश
४.५
४.० उि य े
• अमया िदत म प ुरवठ्या या ल ुईस मॉड ेलचा अ यास करण े.
• रॅगनर नक से या छ न ब ेरोजगारी या िस ा ंताचा अ यास करण े.
• शु पीटर या िवकास िस ा ंताचा अ यास करण े.
४.१ अमया द- म प ुरवठा आिण आिथ क िवकास : आथ र लुईसचा
ितमाब ंध
हेरॉड-डोमार ितमानाचा िवचार करताना त े ितमान अिवकिसत द ेशां या स ंदभा त
िकतपत उपय ु आह े या ाची चचा आपण क ेली आह े. या चच त लोकस ं ये या च ंड
वाढीम ुळे अिवकिसत लोकस ं या िवकासाला उपकारक न ठरता उलट लोकस ं या वाढीचा
अडथ ळाच िवकास ि य ेत िनमा ण होईल असा िवचार मा ंडला ग ेला आह े.
आथ र लुईस (A. Lewis) मा अिवकिसत द ेशां या बाबतीत च ंड लोकस ं या अमया द
मश चा प ुरवठा क शक ेल व याम ुळे अशा द ेशातील िवकासाची ि या गितमान
करता य ेईल अस े मत ितपादन करतो . अमया द म प ुरवठ्यातून िवकास ि या स ु
हो यासाठी ल ुईस या मत े दोन मह वा या गो ी घड ून येणे आव यक आह े. पिहली गो
हणज े या अमया द मश ला िनवा ह पात ळीवर जगत असल े या पर ंपरागत े ातून
(Traditional Sector) आधुिनक भा ंडवल धान े ात न ेता आल े पािहज े आिण द ुसरी
गो हणज े भांडवल धान े ातील ब चतीच े माण वाढ ून या बचतीचा उपयोग न या
गुंतवणूक साठी झाला पािहज े. लुईसचा िस ा ंत पुढील माण े सांगता य ेईल. munotes.in
Page 57
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत – २
57 अिवकिसत द ेशांमधील अथ यव थ ेचे ि िवध (Dualistic) व प :
लुईस या मत े, अिवकिसत द ेशाची अथ यव था जण ू काय दोन िभ न े ात िवभागल ेली
असते. अथ यव थ ेचा लहान भाग भा ंडवल धान आध ुिनक उ ोग व स ेवापुरवठा
(Service Sector) यात ग ुंतवणूक करीत असतो . या े ातील उ पादन ाम ु यान े
बाजारप ेठांसाठी अस ून अंितम उ ेश नफा कमावण े हाच असतो . या े ातील ग ुंतवणूक
आिथ क मोजमाप व िनवड (Rationa l Choice) या दोन त वा माण े होते. यामुळे दीघ
कालावधीत नफा िक ंवा फायद े मह म करण े आिण / िकंवा खच वा नुकसान य ूनतम ठ ेवणे
असा य न सतत क ेला जातो . या साठीच कोण याही उ पादक घटकाला या या सीमा ंत
उ पादनकत ेह न जा त मोबदला िदला जात नाही . तसेच अिध य व पा या उ प नात ून
बचत क न या बचतीमध ून नवीन भा ंडवल उभारणी क न उ ोगा ंची उभारणी क ेली जात े
व अथ यव थ ेची उ पादकता वाढव याचा य न क ेला जातो .
याउलट प रि थती अिवकिसत द ेशांतील पर ंपरागत े ाची असत े. हे े तुलना मक
्या फार मोठ े अस ून शेती व पर ंपरागत यवसाय कर यात यातील लोक ग ुंतलेले
असतात . शेती व पर ंपरागत यवसाय कर यात यातील लोक ग ुंतेले असतात . शेती जुनाट
प तीची अस यान े व भ ूमीवर लोकस ं येचा च ंड भार अस यान े िमकाची सीमा ंत
उ पादकता फार कमी अगदी श ू यापय त पोचणारी अस ू शकत े. तसेच परंपरागत यवसाय
अस यान े यांची िनवड आिथ क मोजमापा या प तीन े न होता जीवनाचा व पर ंपरेचा भाग
हणून हे यवसाय स ु असतात . या े ात श ेती व इतर यवसाय यामधील उ पादकता
कमी अस यान े आिध य व पाच े उ पादन उ प न अस ू शकत ना ही. वेतन व जीवनमान
िनवा ह पात ळीवरच राहत े. अशा अव थ ेत या े ातील बचत नग य असत े. बचत फार
कमी अस यान े (आिण ती फार व ेग या हणज े दािगन े सोने इ. या पात क ेली जात
अस यान े) भांडवलाची वाढ आिण उपयोग क न घ े याचा च उ वत नाही . थोड यात
हणज े या े ात अमया द म -श असत े पण ितचा उपयोग अिधक उ पादकता िवकास
काया स जुंपली जात नाही .
४.१.१ म-श च े भांडवल- धान े ात थला ंतर (Transfer of Labour
Power to Industrial Sector) :
लुईस या िवव ेचनातील सवा त म ुख िवचार असा आह े क , या अमया द म -श ला
भांडवल धान े ात वापरता आ यास अिवकिसत द ेशांना िवकास काय साधता य ेईल.
ही गो समज ून घे यासाठी – परंपरागत े ातून भांडवल धान े ाकड े मश कशी
वळिवता य ेईल ह े पुढील आक ृती या साहा यान े दाखवता य ेईल. या आक ृतीत माचा
पुरवठा ' ' अ ावर व सीमा ंत उ पादकता आिण व ेतन 'य' अ ावर दाखिवल े आहे. 'नन' ही
सरळ- पांतर रेषा िनवा ह पात ळीचे वेतन दश िवते तर 'वव' ही समा ंतर सर ळ रेषा सर ळ-
समांतर अस यान े पधा मक बाजारात ठरणार े मू य दाखिवत े. 'वव' ही रेषा सर ळ-समांतर
अस या ने पधा मक प रि थती 'अव' मजुरीचा दर असताना म -श चा प ुरवठा अमया द
आहे ही गो दाखिवली जात े. अ१, अ२, अ३ या उजवीकड े उतरणाया व र ेषा म -
श ची सीमा ंत उ पादकता दाखिवतात .
munotes.in
Page 58
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
58 De j ue#eveye Heye
ve123
Þece-HegjJeþeJesleve Je meerceeleb- GlHeeokeÀleeuegFme®es Òeefleceeve(Lewis model)DeDeDe³e
ceJe
me
आकृती . ४.१
आता अस े समज ू या क भा ंडवल धान े -परंपरागत े ातील काही िमका ंना
आप याकड े कामावर घ ेत आह े. पध या प रि थतीत या िठकाणी अशा िमका ंची
सीमांत उ पादकता मज ुरी या दराइतक अस ेल िततक ेच िमक कामावर घ ेतले जातील .
समजा ही सीमा ंत उ पादकता अ १ या व र ेषेने दश िवली आह े. साहिजकच म िब ंदूचे
िठकाणी सीमा ंत उ पादकता = मजूरी अशी ि थती आढ ळते व या ि थतीत एक ूण 'अस'
इतके िमक कामावर घ ेतले जातील ह े उघड आह े. या सव िमका ंची एक ूण उ पादकता
िकंवा उ पादन 'अअ१ मस' या े फळाने दश िवले जाईल तर या िमका ंची मज ुरी
'अवमस' इतक होईल , हणज ेच अअ १ मस - अवमस वअ १म इतक े आिध य व पाच े
उ पादन िक ंवा नफा भा ंडवली े ाला होईल . परंपरागत े ातील इतर िमक मा िनवा ह
वेतनाच े पातळीवर (नन) िकंवा याप े ा कमी व ेतनावर राह याची श यता आह े.
'वअ१म' या नप Ìयाचा उपयोग बचतीसा ठी क न यामध ून भा ंडवलाची िनिम ती केली
गे यास भा ंडवल- धान े ात उ पादकता वाढ ेल व याम ुळे सीमांत उ पादकता व 'अ१'
या वरती व उज या बाज ूला सरक ेल ही ि थती 'अ२' या व ान े दाखिवली आह े. भांडवल
िनिम तीत वाढ झा यान ंतर उ ोगा ं या िवकासासाठी आ णखी म -श वापरली जाईल .
आता उ पादकता वाढली अस यान े व हा िब ंदू वेतन = सीमांत उ पादकता ही ि थती
दाखिवल व 'अर' इतके िमक कामावर घ ेतले जातील . एकूण उ पादन 'अअ२' वर इतक े
होईल व आिण 'अ२ब' इतका नफा िक ंवा आिध य पयान े उ पादन भा ंडवल- धान
े ाला िमळेल. व 'अ२ब' हा नफा प ूव या नप Ìयाह न जा त आह े. पुन: हा नफा ग ुंतवला
गेला तर सीमा ंत उ पादकता वाढ ून ती आता 'अ२' या व ान े दाखिवली जाईल , 'अल' munotes.in
Page 59
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत – २
59 इतके िमक आता कामावर घ ेतले जातील व एक ूण उ पादन 'अअ३पल' इतके होईल .
अिध य व पाच े उ पादन व 'अ३प' इतके होईल. अशा रीतीन े िवकासाची ि या स ु
होऊन स ंपूण अित र म -श भा ंडवली िक ंवा आध ुिनक े ाकड े जा त असता
पारंपा रक े ात ितचा त ुटवडा पडणार नाही . आिण याम ुळे कृषी- े ावर याचा अिन
प रणाम घड ून ये याची भीतीही नाही .
४.१.२ लुईस या िस ा ंताचे मम :
लुईस या िवकासाचा हा िस ा ंत प रणामकारकपण े य ात उतर यासाठी ल ुईसला दोन
गो ी अिभ ेत आह ेत. यापैक पिहली गो हणज े आध ुिनक े ातील मज ुरीचा दर
पारंपा रक े ातील व ेतन-दरापे ा थोडा तरी जा त हवा . मजुरी या दरात असा फरक
नसेल तर एका े ातून मश द ुसया े ात ख ेचली जाणार नाही . दुसरी गो हणज े
बचतीचा दर वाढण े आव यक आह े. बचत वाढ यासच भा ंडवल िनिम ती वाढ ून म -श
जा तीत जा त माणात भा ंडवली े ात जाईल . बचत वाढ यासाठी नप Ìयाचे माण ह े
मजुरी या माणाप े ा वाढत े असल े पािहज े. दुसया श दा ंत सा ंगावयाच े झा यास
उ प नाचा मोठा िह सा बचत करणाया या हातात जाण े आव यक आह े. याचाच अथ
एकूण उ प ना ंपैक आध ुिनक े ातील उ प नाचा वाटा सतत आह े व या उ प ना या
वाट्यातील नप Ìयाचे माण वाढते राहण े ही गो अ यािधक मह वाची आह े. लुईस या मत े
नफा वाढत राहण े ही गो अ यािधक मह वाची आह े. लुईस या मत े, अशा कार या
िवकास - ि य ेत िकंमत आिण व ेतन या ंचे माण बदलणार नाही व याम ुळे वाढ या
उ पादना (उ प ना ) बरोबर व ेतन इ . चे माण न वाढता नप Ìयाचेच माण वाढत जाईल .
वरील आक ृतीत ही गो प होत आह े. मश या वाढ या उपयोगाम ुळे एकूण उ पादन
वाढत असताना अिध य िक ंवा नफा (उदा. 'वअ१म', 'वअ२ब' आिण 'वअ३प') सतत
वाढतो आह े पण मज ुरीचा दर मा तोच हणज े 'अव' इतकाच रािहला आह े.
४.१.३ पैसा पुरवठा आिण िवकास :
अमया द म -श चा उपयोग नप Ìयातून भांडवल िनिम ती क न घ ेता येईल. या माण ेच
भांडवल िनिम तीसाठी प ैशाचा प ुरवठाही मदत क न क शक ेल. पैशाचा प ुरवठा वाढ यास
िकंमती वाढतील (व याम ुळे मजुरीत वाढ करावी लाग ेल) हे खरे असल े तरी थो ड्याच
वेळात उपभो य व त ूंचे उ पादन वाढ ून िकंमती प ुन: खाल या पात ळीवर ि थरावतील असा
िव ास ल ुईसला वाटतो .
अमया द म -श त ून िवकासाची ि या स ु झा यावर ही म -श प ूण पणे भांडवली
े ात जाईपय त िवकासाची ि या स ु रहायला हवी पण य ात मा या म -श या
गित मत ेला काही मया दा पडतील व स ंपूण मश भा ंडवली े ात जा याप ूव च
िवकासाची ि या था ंबू शकेल. मश भा ंडवली े ात जा या या मागा तील अडचणी
अशा आह ेत.
अ) भांडवली े मश आप याकड े खेचू लागले हणज े परंपरागत े ात म -श चा
तुटवडा भास ेल याम ुळे या े ातील िमका ंची उ पादकता वाढ ून वेतनाचा दर वाढ ू शकेल
आिण हा दर भा ंडवली े ातील दराप े ा जा त होऊ शक ेल. munotes.in
Page 60
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
60 ब) तं िव ानातील िवकासाम ुळे शेतीचे उ पादन वाढ ून परंपरागत े ातील मज ुरीचा दर
वाढू शकेल.
क) अ न-धा ये, क चा माल या ं या िक ंमती वाढ यास क ृिष उ पादनाची साप े िकंमत
कमी होईल . साहिजकच पर ंपरागत े ातील मज ुरी वाढ ू लागेल.
लुईस या िस ा ंताचे मू यमापन :
लुईसचा िस ा ंत थमदश नी फार आकष क वाटला तरी तो िस ा ंत य ात य े याबाबत
अनेक अडचणी आह ेत. तसेच हा िस ा ंत मांडताना ल ुईसने अनेक गो ी ग ृिहत धर या
आहेत. ही गृिहते वा तवात फारशी िटकणारी नाहीत . या दोन गो या स ंदभा त लुईस या
िस ांताचे मू यमापन प ुढील माण े करता य ेईल.
१) लुईसने माचा अमया द पुरवठा ग ृहीत धरला आह े. माचा अमया द पुरवठा द ेशाची
अित र लोकस ं या स ूिचत करतो . पण य ात सव च अिवकिसत द ेशात लोकस ं या
अित र नस ून अन ेक देशांतील खरा अप ुया म-श चा व कमी लोकस ं येचा आह े.
लुईसने ही गो ल ात घ ेतलेली नाही .
२) काही िवचारव ंतांना छुपी बेरोजगारी ही क पना ा वाटत नाही व छ ुपी बेरोजगारी
अस यािशवाय म श चा अमया द पुरवठा अस ेल हे मा य करता य ेत नाही . लुईस या
िववेचनान ुसार मा म -श चा प ुरवठा अमया द अस यासाठी ध ुपी बेरोजगारी आव यक
असत ेच अस े न हे. यावेळी म-श ची उ पादकता एका े ात कमी व द ुसया े ात
जा त असत े या व ेळी लुईसचे िववेचन अशा द ेशा या बाबतीत समप क ठ शकत े.
परंपरागत े ातील उ पादकता न ेहमीच भा ंडवली े ातील उ पादकत ेपे ा कमी असत े ही
गो कधीच नाकारता य ेणार नाही .
३) परंपरागत े ातील िमक ाय : अिशि त , अ िशि त व अक ुशल असतो . यामुळे
याला भा ंडवली े ात न ेणे हे इतक े सोप े व सहजही नसत े. तसेच भा ंडवली े
ामु यान े शहरी व पाच े अस यान े मा या या थला ंतरात इतर अन ेक सामािजक ,
मानिसक व सा ं कृितक कारच े अडथ ळे िनमा ण होऊ शकतात . परंपरागत े ातील
लोकांची वृ ी व िवचारद ेखील पर ंपरागत असतात आिण या ंचे आध ुिनक करण घडव ून
आणण े हे एक आ हानच असत े.
४) या द ेशात पर ंपरागत े फार मोठ े असत े या द ेशात भा ंडवलदार वग व भा ंडवल
वगा ची उ ोजक ेरणा या ंचा अभाव असतो . अशा अव थ ेतच वाढ या उ पादनात ून बचत
क न न या उ ोगा ंना चालना द ेणारा वग च अि त वात अस ू शकणार नाही . आिण
यामुळेच अशा द ेशातील भा ंडवली े म श ला नाही . आिण याम ुळेच अशा द ेशातील
भांडवली े म श ला नाही . आिण याम ुळेच अशा द ेशातील भा ंडवली े म
श ला आप याकड े फार मोठ ्या माणात ख ेचू शकेल काय हाही एक च आह े.
अिवकिसत द ेशातील भा ंडवली े ाम ु यान े ' यापारी व ृ ीचे' असत े. ' यापारी व ृ ी' चे
'औ ोिगक ' वृ ीत पा ंतर कर यासाठी एक ूण आिथ क आिण सामािजक प रि थतीच
बदलावी लागत े. munotes.in
Page 61
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत – २
61 ५) भांडवली े ाने वाढवल े तरी मागणीचा िश लक राहतोच . अिवकिसत द ेशातील
उ प नाची पात ळी कमी अस यान े एकूण मागणीच कमी असत े आिण या कमी मागणीम ुळे
बाजाराचा िव तार न वाढ यान े उ पादना या िवकासाला मया दा पडतात .
६) भांडवली े ातील वाढत े उ पादन एक तर िनया त झाल े पािहज े िकंवा ते भांडवली
े ातच िवकल े गेले पािहज े. जर ह े उ पादन पर ंपरागत े ात िवकल े जावे अशी अप े ा
असेल तर पर ंपरागत े ातील यश वाढली पािहज े. हणज ेच या े ात उ प न वाढल े
पािहज े. उ प न वाढिव यासाठी उ पादकता व व ेतन या ंचीही वाढ होण े आव यक आह े.
आिण पर ंपरागत े ातील व ेतन वाढत अस यास या े ातील म -श भा ंडवली े ात
खेचली जा याचा च य ेत नाही व िवकास ि या स ु हो याचाही िनमा ण होत नाही .
लुईस या िवव ेचनात ा यावहा रक अडचणी ल ात घ ेऊनही या या िवव ेचनाच े
सै ांितक मह व कमी होत नाही . अिवकिसत द ेशात बचत आिण भा ंडवल िनिम तीची
ि या या िस ा ंतामुळे प होत े. तसेच वाढ या ग ुंतवणूक मुळेच िवकास श य होतो . या
मूलभूत त वा चे मह वही हा िस ा ंत ितपादन करतो .
४.२ सु अगर छ ुपा बेरोजगार (DISGUISED
UNEMPLOYMENT)
सव सामा यपण े सु बेरोजगार दोन कारा ंत अि त वात असतो . १) लोकांची उ पादक
काम कर याची मता असत े. यापे ा कमी उ पादक कामावर लोका ंचा रोजगार असण े.
दुसया श दात , लोकां या क ुशलतेचा अप ुरा वापर , २) काम कर यास आव यक असणाया
सं थे या िमका ंपे ा जा त स ं येचे िमक कामावर असण े. िमसेस जोन रॉिब सन
पिह या कारचा अथ सु बेकारी या स ंदभा त घेते. सु बेकारी हणज े अशी ि थती क
या ि थतीत व ेतनावर काम करणार े िमक कमी उ पादक कामावर रोजगार करतात
कारण त े यांची कायमची नोकरी गमावतात . व ही नोकरी अथ यव थ ेतील च य चढ
उतारा ंमुळे गमावली जात े. पण िवकसनशील द ेशात, सु बेकारीच े व प याप े ा फार
वेगळे असत े. ही बेकारी ज ुनाट असत े (Chronic) च य व पाची नसत े व या ब ेकारीचा
संबंध वेतनावर काम करणाया कामगारा ंपे ा वय ं रोजगा ंर करणाया िमका ंशी असतो . ही
बेकारी प ूरक स ंसाधना या अप ुरेपणाम ुळे िनमा ण होत े, भावी मागणी या अप ुरेपणाम ुळे
िनमा ण होत नाही .
सु बेरोजगार ही स ंक पना अशा ग ृहीतावर आधा रत आह े क , अ पिवकिसत द ेशाचे
लोकस ं येचा अित र दाब ह े वैिश असत े. या अथ यव थ ेत दोन िभ न े े असतात .
भांडवली अगर स ुसंघिटत े आिण िनवा ह े अशी दोन े े असतात . िनवा ह े ापे ा
भांडवली े ाची उ पा दकता फारच उ च राहत े. पण हे े फार याप ून राहत े. या े ाची
दरडोई उ पादकता फार कमी राहत े. िनवा ह े ात क ुटुंबा या आधारावर लहान माणावर
के या जाणाया शेतीचा समाव ेश होतो .
अ पिवकिसत द ेशात स ंसाधनाचा अप ुरा वापर क ेला जातो . राहणीमान िनक ृ पातळीचे
कर यास हा घटक कारणीभ ूत होतो . संसाधनाचा अप ुरा वापर उघड ब ेरोजगार , िन न
बेरोजगार व स ु अगर छ ुपा बेरोजगार , या व पात आढ ळतो (Open Unemployment) . munotes.in
Page 62
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
62 सु बेरोजगार हा पार ंपा रक अशा अस ुसंघिटत े ात आढ ळतो. या े ातून िमक
रोजगारात ून कमी क ेला तरी एक ूण उ पादनात घट होत नाही . दुसया श दात अशा
रोजगारात ून कमी क ेले या िमकाची सीमा ंत उ पादकता श ू य असत े. सू बेरोजगाराची
ही कसोटी आह े. जे िमक श ेती े ातून कमी क ेले जातात त े उ पादनात कोणतीही भर
घालत नाहीत . समजा एखा ा श ेत जिमनी या धारण े ावर १० िमकच श ेती या
कामाकरता आव यक आह े. याऐवजी १५ िमक जरी काम करताना िदसत असल े तरी या
िमका ंना शेती या कामात ून कमी क ेले तरी एक ूण उ पादन कमी होत नाही . हणज े याने
िमकाला ब ेकारच मानल े पािहज े. बेरोजगार स ु अंदाज घ ेणे श य नसत े. हे अंदाज ५६
ट के व १० ट के यां या दर यान बदलताना िदस ून येतात.
येक यापारी अगदी कमी िव करतो . बाजारप ेठेत टॉ स च ंड सं येचे असतात .
जर टॉ सची स ं या प ु कळच कमी क ेली तरी ाहका ंचे नुकसान अिजबात होत नाही .
उलट या ंना कमी िक ंमतीला मा ल िम ळतो. ो. लुईस या मत े, सु बेकारी ीम ंत
जिमनदारा ंकडे काम करणाया घरगड ्यांबाबतही आढ ळते. यािशवाय भारतात अलीकड या
काळात या सरकारी काया लयात कामगार स ंघटना ब ळ आहेत, या काया लयातही स ु
बेरोजगार आढ ळतो. त ा ं या चौकशी म ंडळाने अस े िनदश नास आणल े आह े क ,
भारतीय जीवन िवमा िनगम , क व रा य सरकारा ंची सिचवालय े येथे अित र कम चारी
आहेत. जरी या काया लयांतून थ ूलमानान े १५ ते २० ट के कम चारी कमी क ेले तरी या
काया लया या कामावर कोणताच ितक ूल प रणाम होणार नाही . कामात स ुधारणा होईल .
ो. वक ल व ो . हान ंद यां या मत े, सु बेकारी ही साव ि क घटना अथ यव थ े या
सव च े ात आह े व िवश ेषत: शेती े ात या ब ेकारीची सम या कषा ने आहे.
ो. न से य ां या मत े, सु ामीण ब ेरोजगारात बचतीची स ंभा य मता दडली आह े
(Saving Potential Concealed) हणून सु बेकारीत समािव असल े या व वाया
जाणाया माचा वापर भा ंडवल िनिम तीकरता य ेईल. हणून सु बेकारीत असल ेले अगर
अित र िमक ह े िनवा ह े ाकड ून र त े, रे वे, जलिस ंचन, ेनेज, गृहबांधणी, कारखान े,
िश ण योजना इ . क पा ंवरील कामा ंकडे थला ंत रत करता य ेतील. असे िमक
वा तव रा ीय उ प नात भर घालतील . सु बेरोजगारात बचतीचा दडल ेला ोत असतो .
कारण श ेतीवरील उ पादक िमक ज ेवढा उपभोग घ ेतात याप े ा जा त धा य उ पािदत
करतात व ह े धा य जर उ पादक िमका ंनी, शेतीतून कमी क न भा ंडवली क पावरील
कामाकड े थला ंत रत क ेले या अित र िमका ंना पाठिवल े तर ो . न से या मत े, ही
वा तव बचत प रणामकारक बचतीत पा ंत रत होईल . शेतीवर या अित र लोकस ं येचा
अनु पादक उपभोग हा या रीतीन े उ पादक होईल. अशा कार े भांडवल िनिम ती या
ि य ेला अथ यव थ ेतूनच प ुरवठा होईल . (धा याचा ) हणज ेच वा तव भा ंडवल उ पािदत
करणाया िमका ंना, शेतीवर रािहल े या उ पादक िमका ंकडून धा या चा पुरवठा पार ंपा रक
शेती े ात कालबा उ पादन त ं वापरल े जाते व कमी पात ळी या उ पादकत ेची म
सामाव ून घे याची मता कमी पात ळी या उ पादकत ेची म सामाव ून घे याची मता कमी
असत े आिण वाढ या व ेगा या लोकस ं येमुळे / शेत जिमनीवर लोकस ं येचा दा ब वाढत
जातो. प रणामी छ ुपी बेरोजगारीची सम या जा त ग ंभीर होत जात े.
munotes.in
Page 63
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत – २
63 ४.२.१ सु बेरोजगारीची कारण े (Causes of disguised unemployment) :
१) सु बेरोजगारी अि त वात असत े कारण क ुटुंबाची, भूमी व श ेतीसाधन े इतक कमी
असतात क सव वष भर कुटुंबा या सव सद यांना शेतीवर प ूण काम द ेणे अश य होत े.
२) औ ोिगक करणा या अभावाम ुळे अित र माचा प ुरवठा अ य यवसायाकड े
थला ंत रत करण े श य होत नाही .
३) िवकसनशील द ेशात लोकस ं येची वेगाने वाढ होत असताना वाढती लोकस ं या श ेत
जिमनीवर जा त दाब िनमा ण करत े. माचा पुरवठा ि थर अस यान े लोकस ं येचा
जिमनीवरील दाब स ु बेरोजगार िनमा ण करतो .
४) संयु कुटुंब प तीम ुळे सु ा स ु बेरोजगार अि त वात असतो . या प तीन े कुटुंबाचे
सव सद य एक राहतात व एकाच भ ू- े ावर काम करतात . काळा या ओघात क ुटुंब
सद या ंची सं या वाढत े व प रणामी स ु बेरोजगारी वाढत जातो .
४.५.२ सु बेरोजगारा या िव तार :
संयु रा स ंघा या त ा ं या मत े, अ नेय आिशयाई द ेशात एक ूण म दलात २० ट के
ते ३० ट के िमक स ु बेकारीत असतात . इिज म य े ५० ट के िमक स ु बेकारीत
असतात तर भारतात २५ ट के िमक स ु बेकारीत असतात असा त ा ंचा अ ंदाज
आहे.
िवकसनशील द ेशात क ेवळ ामीण े ापुरती स ु बेकारी मया िदत नाही तर इतर े ातही
बेकारी आढ ळते असे न स हणतो . ो. युईस या ं या मत े, गोदीवरच े कामगार , रे वे
फलाटावरच े पोट र, बागकाम करणार े माळी इ. हंगामी कामा या े ातही स ु बेकारी
आढळते. या यवसायात आव यकत ेपे ा जा त स ं येने कामगार काम करतात .
यां यापैक य ेकजण ास ंिगक रोजगारात ून फार कमी प ैसे िमळिवतो. अगदी छोटा
िकरको ळ यापार द ेखील अगदी क ेला जाईल . प रणामी , या ि य ेत, बेरोजगार ही
प रणामकारक बचत होईल . ो. बुचानन व एिलस (Buchanan and Ellis) यांनी सु ा
हेच मत मा ंडले आहे. भांडवली व त ूंचे उ पादन ह े उपभोगा या यागात ून न होता , एकूण
उ पादना या वाढीत ून होईल . अशा कार े भांडवली क प नां या िदश ेने माच े पुनवा टप
क न व अिधक खा यापास ून िमका ंना पराव ृ क न स ु बेकारीचा उपयोग भा ंडवल
िनिम तीचा ोत हण ून करता य ेईल. ो. न से या मत े, शेतीवर राहणाया शेतकया स
पूव पे ा कमी खा यास लाव याची आव यकता नाही . येथे ही गो आव यक आह े क
याने, शेती सोड ून क पा ंकडे गेले या या या लोका ंना धा य पाठिवल े पािहज े.
आपली गती तपासा :
१) मूलभूत बदल िस ा ंताची पा भूमी प करा .
२) मूलभूत बदल िस ा ंताचे दोन कार कोणत े?
३) शेतीबाबत अित र माच े इतर िस ा ंत िवशद करा . munotes.in
Page 64
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
64 ४) आथ र लुईसचा अमया द मप ुरवठ्याचा िस ा ंत सिव तर प करा .
५) आथ र लुईस या िस ा ंताचे मू यमापन करा .
६) सु िकंवा छुपा बेरोजगार हणज े काय? याची कारण े कोणती त े िलहा .
४.३ आिथ क िवकासाचा श ुंपीटरचा िस ा ंत (SCHUMPETERS
THEORY OF E CONOMIC DEVELOPMENT)
ा तािवक :
आिथ क िवकासाची ि या प कर याचा य न श ुि पटर या ंनी केला आह े. यांचा
िस ांत नव वत न वर आधा रत आह े. १९११ म ये शुंपीटरन े “The Theory of
Economic Development” हा ंथ जम न भाष ेत कािशत क ेला. आिथ क िवकासा या
ि य ेचे प ीकरणा या या ंनी पिह या ंदा य न क ेला. Business Cycles,
Capitalism, Sociaism and Democracy Je Imperialism and Social Classes या
ंथातून देखील आपल े आिथ क िवकासाबाबतच े िवचार तक शु , आकष क व प
व पात मा ंड याचा या ंनी य न क ेला आह े. शुंपीटर या मत े, भांडवलशाही
अथ यव थ े या रचन ेतच आिथ क िवकास कर याची मता असत े. यां या मत े, आिथ क
िवकास अथ यव थ ेत िनमा ण होणाया तेजी-मंदी या च ात ून ट याट यान े व
अि थरत ेतून होत असतो . आिथ क िवकासाची ि या प कर यासाठी या ंनी काल
मा स या गतीमान ी कोनाचा व नवसनातनवादी स ं दाया या शा श ु व आकष क
अशा समतोल िव ेषण प तीचा स ुरेख संगम केला.
आिथ क िवकासाचा स ु धार – वत क :
शुंपीटरन े आिथ क िवकासा या ि य ेत वत कांला क थानी मानल े आहे. वत कालाच
नव वत क अस े हणतो . नव वत न पुढील कारच े असू शकत े.
१) नवजीवन व त ूचे उ पादन व िवतरण
२) उ पादन कर या या निवन प तीचा वापर
३) उ पािदत व त ूंना निवन बाजारप ेठांचा शोध
४) क या मालाचा शोध
५) उ ोगाच े निवन प तीचे संघटन
नव वत क :
शुंपीटर या ंनी मांडलेला नव वत क हा पार ंप रक यव थ ेपे ा वेगळा तसेच भांडवलदाराप े ा
ही वेगळा असतो . नव वत क उ पादन ि य ेत सुधारणा करण े व नािव य शोधतो .
नव वत क भा ंडवलाचा वापर अन ेक निवन कारात कर याच े धाडस करतो . शुंपीटर या
मते, नव वत क धाडसी ा असतो . नव वत क मळलेली वाट सोड ून नवीन वाट / माग munotes.in
Page 65
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत – २
65 शोधतो . तो इतरा ंपे ा वेगळा करणारा आ म क ीत असतो . नव वत क हा फ आिथ क
े ात काम करत नाहीतर सामािजक , राजक य , सां कृितक व समाजजीवना या अ ंगांशीही
पश करतो . नव वत कांची ेरणा य गत सा य िनमा ण करण े असत े. दुसया वर मात
कर याची इ छा , संघषा ची इ छा े वाची इ छा , यश वी हो याची इ छा , िनिम तीचा
आनंद, काय वाढीचा आन ंद, बु ीचा आ ंनद, श चा आन ंद या नव वत का या म ूलभूत
ेरणा आहेत.
शुंपीटरन े नव वत काला आिथ क िवकासाची ेरणा मानल े आहे. शुंपीटरला आिथ क िवकास
हा अलग -अलग अशा आिथ क तेजीतून िनमा ण होणारी एक गितमान ि या आह े अ से
सांगायचे होते. याला अिभ ेत असणारी िवकासाची ि या अि थर , अिनि तता व
जोखीम जा त असणा री असत े. अशा प रि थतीत नव वत कच यो य व गितमान न ेतृ व
देऊ शकतो .
िव प ुरवठा आिण आिथ क िवकास –
शुंपीटरन े नव वत क भा ंडवलाची गरज भास यास ब ँकाकड ून कज घेतो अस े मानल े.
शुंपीटर हणतो प ैशा या प ुरवठ्यावर अवल ंबून असणारा िव प ुरवठा िवकास ि य े या
ीने मह वाचा असतो अस े हणतो . यां या आधार े आिथ क िवकासाची ि या अस ंल न
चढ-उताराची असत े.
अथ यव थ ेत पूण रोजगार असताना नव वत क नव वत नाचे माण वाढिवतात त े हा
यांना जादा िव प ुरवठ्याची गरज असत े. अशा अव थ ेत गरज े या उ पादन घट कां या
िकंमतीत वाढतात . उपभो य व त ू या उ ोगात असणार े उ पादन घटक भा ंडवली व त ू या
उ ोगाकड े जातात . याचा प रणाम उपभो य व त ूचे उ पादन कमी होऊन भा ंडवली व त ूचे
उ पादन वाढत े. उपभो य व त ूचे उ पादन कमी झा याम ुळे य ना स ची बचत करावी
लागत े. शुंपीटर स ची बचत भा ंडवल स ंचयाचा मह वाचा घटक मानतो . परंतु पैशा या
पुरवठ्यातील वाढीम ुळे िकंमतपात ळी वाढत जात े. िकंमतपात ळीतील वाढीम ुळे उ पादनाच े
घटक िम ळणे वत कांना अवघड बनत े. शुंपीटर या मत े, क प प ूण झा यान ंतर नव वत क
बँकांची घेतलेली कज फाय ा ंतून परत करतात . यांचा प रणाम वाढती भा ंडवल ग ुंतवणूक
अि त वात य ेते. ही झाल ेली वाढ िव प ुरवठ्यामुळे झालेली असत े.
शुंपीटर हणतो नव वत क उपभो या ंची चव व मागणीत बदल करतो . दीघ कालावधीत
िवकास ि य ेत नव वत न यश वी हो यासाठी उपभो या ं या उपभोगरचन ेवर िनय ं ण
येणे मह वाच े असत े. अ यथा दीघ काळात प रणाम करणार े नव वत न होत नाही .
शुंपीटर या िवकास ि य ेत नव वत क सव िवकास ेरणांचा मु य ोत आह े.
भांडवलशाही रचन ेतील आिथ क िवकासाची ि या –
शुंपीटरन े भांडवलशाही त आिथ क िवकासाची ि या कशी काय करत े हे पुढील माण े
सांिगतल े आहे. munotes.in
Page 66
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
66 १) सु वातीची अव था हण ून श ुंपीटर पधा मक पर ंतु गितश ू य िक ंवा ि थर
अथ यव था ग ृहीत धरतो . या अव थ ेत पूण रोजगार , गुंतवणूक शू य आिण लोकस ं या
वाढ श ू य असत े.
२) सु वाती या या अव थ ेत नव वत काला ग ुंतवणूक कर यासाठी ग ुंतवणूक या स ंधी
असतात . या गुंतवणूक संधीत ग ुंतवणूक कर यासाठी नव वत क बँकाकड ून कज घेतात.
बँकाकड ून घेतले या कजा या याजाची र कम नव वत कांनातून होणाया फाय ाप े ा
कमी असत े.
३) काही नव वत कांनी नव वत नाचा योग यश वी क े यानंतर अशा नव वत कांचा
फायदा घ े यासाठी अन ेक स ंयोजक , भांडवलदार मोठ ्या स ं येने पुढे येतात. यातून
अथ यव थ ेत तेजीची अव था िनमा ण होत े. तेजी या अव थ ेत व त ूं या िक ंमती वाढतात
याच माण े पैशातील उ प न वाढा यला स ु वात होत े. उ पादनाची साधन े उपभो य
व तू या उ ोगाकड ून भांडवली व त ू या उ ोगाकड े वळतात.
४) उ पादन साधन े उपभो य व त ू या उ ोगाकड ून भा ंडवली व त ू या उ ोगाकड े
वळ यामुळे एक निवन अिधक गितमान त ेजीची अव था िनमा ण होत े. जु या उ पादन
सं था सु ा आपल े उ पादन वाढिवतात . वाढणाया िकंमतीचा फायदा घ े यासाठी उ पादक
आिण यापारी स ेबाजी वाढिवतात . अशा व ेळी बँकांचा कज पुरवठा अथ यव थ ेतील सव
घटका ंना होतो . नव वत कपे ा नव वत नाचे अनुकरण करणाया ची गुंतवणूक जा त होत े.
५) तेजी या वाढी या अव थ ेत भा ंडवली मालाच े उ पादन मोठ ्या माणात वाढत े
उपभो य मालाच े उ पादन कमी होत े. परंतु नव वत नाची ि या प ूण झा यान ंतर सव च
े ातील व त ूंचा पुरवठा वाढतो . याचव ेळी िव वंसाची नविनमा ण म ि या स ु होत े. या
वेळी जु या व तूसाठी असणारी मागणी कमी होत े. काही उ ोग तोट ्यात जातात . काही
उ ोग खाल या थानावर जातात . नव वत न योगात ून आिथ क ्या ल ेशदायक
पुनजु ळणीची गरज भासत े.
६) नव वत नाचा स ु वातीचा कालख ंड संप यान ंतर यात ून िनमा ण होणार े उ पादन
िकफायतशीर ठरते. नव वत कांनी बँकाकड ून घेतलेले कज फाय ात ून परत क ेले जाते.
यातूनच म ंदीची ेरणा स ु होत े. अशा धो या ं या अि थर , अिनि तत े या वातावरणात
न या नव वत नासाठी कज दे याची ि या स ु नसत े. नव वत क िनण य व क ृती थिगत
होतात . मंदी या दु यम व पा या व अन ुकरणा मक ग ुंतवणूक वर ितक ूल प रणाम होतो .
दु यम व अन ुकरण ग ुंतवणूक वर आधा रत असणार े क प कोस ळतात. यामुळे आणखी
मंदी ती बनत े. मंदीची ि या तशीच अिनब ध चाल ू न राहाता अथ यव था काही का ळ
पु हा समतोल व प ूण रोजगारा या अव थ ेत पोहचत े.
७) निवन समतोलाची अव था प ूव या समतोलाप े ा अिधक वर या पात ळीवर असत े.
अथ यव थ ेतील यापारच ा या अव थ ेतून वा तव रा ीय उ पादन व दरडोई उ पादन
सतत वाढतच जात े. यामुळे अथ यव थ े या सव े ांचा फायदा होतो . या निवन
समतोलात नव वत नाला पोषक वातावरण िनमा ण झाल ेले असत े.
munotes.in
Page 67
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत – २
67 शुंपीटरन े वरील घटका ंबरोबर वाढती लोकस ं या चाल ु उ प नात ून केलेली बचत व
बाजारप ेठेतील अप ूण पधा मक रचना या घटका ंचाही समाव ेश केला आह े. शुंपीटर या
िव ेषणात नव वत क, तांि क शोध , बँिकगचा पत पुरवठा व आिथ क चढउतार ह े मह वाच े
घटक आह ेत. शुंपीटर हणतो आिथ क चढउतार ही िवकासासाठी यावी लागणारी िक ंमत
आहे व आिथ क िवकास ही एक अस ं लन, अि थर , िवसंवादी आिण चि य अशी गितमान
ि या आह े.
भांडवलशाही या नाशाची ि या :
शुंपीटरला भा ंडवलशाही ब ल आदर होता . तसेच भा ंडवलशाहीतील काय मतेब ल व
गितमानत ेब ल ही आदर होता . भांडवलशाहीच े गुणगान करणाया अथ शा ात श ुंपीटरचा
नंबर वरचा होता . परंतु शुंपीटर भा ंडवलशाही या यशाम य े व िवश ेषत: या यशाला
कारणीभ ूत असणाया घटका ंम येच भांडवलशाही यव थ ेचा नाश / शेवट व समाजवादाच े
आगमन असत े असे मानतो .
पुढील घटकाम ुळे भांडवलशाहीचा नाश होतो .
१) भांडवलशाही अथ यव थ ेत वाढत जाणारा श ु िहश ेबीपणा आिण सव च े ात
वाढणारा ब ुि ामा यवाद .
२) नव वत नाची काही कालावधीन ंतर कमी होणारी िक ंमत / मू य.
३) भांडवलशाही समाजरचन े या स ं था मक स ंघटनेचा नाश .
४) भांडवलशाहीच े समथ न व स ंर ण करणाया राजक य / शासक य समाजगटा ंचा अ त /
शेवट.
भांडवलशाहीम य े तांि क गतीसाठी आव यक असणार े नव वत न एका य या ब ु ीचे
व धाडसाच े फल व राहा या मोठ ्या उ पा दक स ं थे या काया चा तो द निदन भाग बनत े.
यव थापन व िव या स ंघटीत , सं थािपतव आपोआप घडणाया घटना होतात .
उपभो या ं या आवडी , िनवडी , सवयी , चव मोठ ्या उ पादका ं या िव कौश या ंतून
िनयंि त क े या जातात . समाजातील नव वत न न होत े व या ंची जा गा यव थापक व
तं घ ेतात. नपÌयावर पोसला जाणारा नव वत क न होतो व याऐवजी भरप ूर पगारावर
जगणारा स ंयोजक िनमा ण होतो .
भांडवलशाही या गतीबरोबर आिथ क स ेचे िनण याचे उ प नाच े, संप ीच े व उ पादना ंचे
क ीकरण होत े. यांचा प रणाम यि गत पात ळीवर खाजगी मालम ा व कराराच े वात ं य
न होत े. भागधारक व य उ पादन ि या या ंचे असणार े संबंधही न होतात .
कामकाज पाह यासाठी पगारी स ंयोजक न ेमला जातो . भागधारका ंम ये असणारी मालक ची
भावना न होत े. कारण यव थापक मालक या भावन ेतून पाह शकत नाही .
भांडवलशाही या स ु वाती या का ळात राज ेशाही शासन यव था जिमनदार उमराव
आप या िनय ं णाखाली आणतात आिण उ ोजका ंना, यापाया ना ो साहन द ेतात.
या या बद यात भा ंडवलदार यापारी , उ ोजक राज ेशाहीला मदत करतात . भांडवलशाही munotes.in
Page 68
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
68 यश वी झा यान ंतर यापारी उ ोगपती व भा ंडवलदार या ंचे आिथ क साम य मोठ्या
माणात वाढत े. यांचा प रणाम ब ु ी ामा यवादी ीकोनाम ुळे हे घटक राजक य स ा
ता यात घ ेतात. राजेशाही यव था न होत े. परंतु शासन चालिव याची कोणतीच व ैिश ्ये
यांचे कडे नसतात . यामुळे शासन हण ून भांडवलदार , यापारी व उ ोजक वग अपयशी
ठरतो.
भांडवलशाही न करणारा वग हणज े सुिशि त िवचारव ंतांचा व ब ु ीवादी लोका ंचा वग
हाच वग भांडवलशाही यव था , य व घटना आिण भा ंडवलशाही यव थ ेतील दोषा ंचा
टीकाकार बनतो . भांडवलशाही िवरो धी समाजगटाच े नेतृ व करतो . यांना अप ेि त अशा
रोजगार स ंधी िम ळत नाहीत हण ून अिधक भा ंडवलशाहीला िवरोध करतात व कामगार
वगा चे नेतृ व करतात .
शुंपीटर या मत े, भांडवलशाहीन े िनमा ण झाल ेला ब ुि ामा यवाद य गत कौट ुंिबक
जीवनात व ेश करतो . मुलांचे फायद े-तोटे मोजतात . पारंपा रक क ुटुंबव था व या ंचे फायद े
न होतात . कौटुंिबक जबाबदा रत ून िनमा ण होणाया आिथ क ेरणा न होतात याम ुळे
आपल े आिथ क घराण े िनमा ण कराव े ही भावना न होत े. संचयाची ेरणा कमी होत े व
प रणामी , भांडवलशाही िवकासासाठी आव यक अ सणार े नव वत न न होत े.
टीका मक म ू यमापन :
मायर आिण बा डिवन या ं या मत े, “शुंपीटरन े आपला आिथ क िवकासाचा िस ा ंत मांडून
अॅडम ि मथ , रकाड , िमल, मा स , माश ल आिण क े स यासार या अथ शा ा या
पं त जाऊन बसला हा िस ा ंत एक मोठ ्या सै ाितक ीचा नम ुना आह े.” तरीपण या
िस ांतावर टीका क ेली जात े ती पुढील माण े आहे.
१) नव वत न हे उ ोजकाच े काय नाही (Innovation not the function of
entrepreneur) :
शुंपीटर या स ंपूण िस ा ंताची ि या उ ोजक आिण नव वत क यां यावर आधा रत आह े.
शुंपीटर नव वत काला आदश य मानतो . १८ या व १९ या शतकात उ ोजक
नव वत न करत होत े ते हा त े यो य होत े. परंतु स या सव कारच े नव वत न कंपनी /
उ ोगा या एका भागाच े काम आह े. यासाठी एका िविश य ची गरज नाही . उ ोग
सं थेचे ते दैनंिदन काय आहे.
२) आिथ क िवकासासाठी च य ि य ेची आव यकता नाही (Cyclical process
not essential for economic development) :
शुंपीटर या मत े, नव वत नां या च य ि य ेने आिथ क िवकास होतो . परंतु हे बरोबर
नाही. आिथ क िवकासासाठी त ेजी आिण म ंदी या अव थ ेची गरज नाही . आिथ क
िवकासासाठी िनर ंतर य न हायला पािहज ेत.
munotes.in
Page 69
आिथ क िवकासाच े िस ा ंत – २
69 ३) यापारच ाच े नव वत न कारण नाही (Cyclical changes not due to
innovations) :
तेजी मंदी सारखी यापारच े नव वत नामुळे िनमा ण होत नाहीत . तेजी व म ंदी सार या
यापारच ा ंचे िव ीय , ाकृितक व ता ंि कपण कारण अस ू शकत े.
४) नव वत न हे िवकासाच े कारण नाही (Innovations not the main cause of
development) :
शुंपीटर नव वत न आिथ क िवकासाच े कारण मानतात . परंतु वा तवात त े बरोबर नाही .
कारण आिथ क िवकास हा फ नव वत नावर अवल ंबून असत नाही याला इतर ही
आिथ क, सामािजक , राजक य आिण न ैसिग क घटक कारणीभ ूत असतात .
५) बँक िव प ुरवठ्याला अिधक मह व (Too much importance to bank
credits) :
शुंपीटरन े आप या िस ा ंत भांडवलिनिम तीत ब ँक िव प ुरवठ्याला अिधक मह व िदल ेले
आहे. मोठे मोठ े उ ोग अ पका ळासाठी ब ँकेकडून कज घेऊ शकतात . परंतु
दीघ कालावधीत नव वत नाला मोठ ्या माणात भा ंडवलाची गरज असत े ते हा त ेवढे
भांडवल ब ँका देऊ शकत नाहीत . यावेळी कज रोखे व भागरोख े िवकून भांडवल उभ े केले
जाते.
६) भांडवलशाहीचा नाश आिण समाजवादाचा उ गम ही ि या यो य नाही (The
process from capitalism to Socialism not correct) :
शुंपीटरच े भांडवलशाहीचा नाश होतो आिण समाजवादाचा उगम होत े हे िव ेषण यो य
नाही. हे िव ेषण भाविनक आह े वा ववात नाही .
शेवटी मायर आिण बा डिवन या मत े, “शुंपीटरन े आिथ क िवकासाच े सिव तर आिथ क
सामािजक िव ेषण केलेले आहे यांची सव श ंसा होत े. परंतु थोडेच लोक या ंचे िन कष
वीकार यास तयार आह ेत. यांचे िन कष उ ेजक आह ेत परंतु िव सनीय नाहीत . यांचे
िव ेषण एकतफ आह े एकाच घटकावर जा त भर िदला आह े.”
आपली गती तपासा :
१) शुंपीटर या मत े आिथ क िवकासाचा स ू धार कोण असतो ?
२) नव वत न हणज े काय?
३) शुंपीटर या मत े यापारच े कशाम ुळे िनमा ण होतात ?
४.४ सारांश
शुि पटर या मत े, िवकास हणज े चि य वाहा या चॅनेलम ये उ फ ूत आिण सतत
होणारा बदल होय याम ुळे समतोल िकंवा संतुलनाची ि थती बदलत े. बदल हे आंत रक munotes.in
Page 70
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
70 असतात आिण औ ोिगक व यावसाियक जीवना या े ात िदस ून येतात. नवक पना ं या
पात नवीन स ंयोजन क ेले जाते, ते हा िवकास घडतो .
४.५
Q1. अमया िदत म प ुरवठ्याचे लुईस मॉड ेल प करा .
Q2. रॅ नर न स या छ न ब ेरोजगारीचा िस ा ंत प करा .
Q3. शु पीटरचा िवकास िस ा ंत प करा .
munotes.in
Page 71
71 ५
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक सम या – १
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ मानवी भा ंडवल स ंक पना
५.२ मानवी भा ंडवलाम य े िश ण , आरो य आिण पोषण या ंची भूिमका
५.३ गरीबीची स ंक पना
५.४ गरीबीच े मोजमाप
५.५ ग रबी िनम ू लनासाठी उपाययोजना
५.६ असमानत ेची संक पना
५.७ असमानत ेचे मोजमाप
५.८ िवषमता न कर यासाठी उपाय
५.९ सारांश
५.१०
५.० उि े
“गरीबी” ही संक पना समज ून घेणे.
“गरीबी या ” मुख संक पना ल ात घ ेणे.
गरीबी या पया यी मापद ंडाचा अ यास करण े.
भारतातील गरीबी द ूर कर याची य ूहरचना अ यासण े.
भारतातील गरीबी द ूर कर या या काय मांचे टीका मक परी ण करण े.
५.१ मानवी भा ंडवल स ंक पना
म-अिधश ेष असल े या द ेशांम ये मानवी भा ंडवला या स ंक पन ेला तुलनेने अिधक मह व
आहे. देशातील उ च ज मदराम ुळे हे देश नैसिग क र या अिधक मा ने संप न आह ेत. या
देशांतील अित र म ह े मूत भांडवली स ंसाधनाप े ा अिधक माणात उपल ध असल ेले
मानवी स ंसाधन आह े. िश ण , आरो य आिण न ैितक म ू यां या भावी आदाना ंसह या
मानवी स ंसाधनाच े मानवी भा ंडवलात पा ंतर केले जाऊ शकत े. या आदाना ंसह क या munotes.in
Page 72
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
72 मानवी संसाधनाच े उ च उ पादक मानवी स ंसाधनात पा ंतर करण े ही मानवी भा ंडवल
िनिम तीची ि या आह े. िमक अिधश ेष असल े या द ेशांम ये मूत भांडवला या
कमतरत ेची सम या या ं या रा ीय अथ यव थ े या िश ण आिण आरो य े ात खाजगी
आिण साव जिनक दो ही ग ुंतवणुक ार े मानवी भा ंडवला या िनिम तीचा व ेग वाढव ून सोडवता
येऊ शकत े. रा ा या आिथ क िवकासाला चालना द े यासाठी म ूत आिथ क भांडवल ह े एक
भावी साधन आह े. दुसरीकड े, मूत मानवी भा ंडवल ह े रा ा या सव समाव ेशक िवकासाला
चालना द े याचे एक साधन आह े, कारण मानवी भा ंडवल थ ेट मानवी िवकासाशी स ंबंिधत
आहे आिण ज े हा मानवी िवकास घड ून येतो, ते हा रा ाची ग ुणा मक आिण प रमाणा मक
गती अप रहाय असत े. जागितक अथ यव थ ेतील िविवध रा ा ं या आिथ क िवकासा या
तुलना मक म ू यमापना या िदश ेने संयु रा ा ं या (UN) बदलल े या ि कोनात ून मानवी
भांडवलाच े हे मह व प होत े. या रा ा ंमधील मानवी भा ंडवल िनिम ती या दराच े
मू यांकन कर या या उ ेशाने िविवध रा ा ंमधील मानवी िवकासावर स ंयु रा मानव
िवकास अहवाल (HDR) कािशत करत े.
मानवी भा ंडवल हा य ेक रा ा या मानवी िवकासाचा आिण आिथ क िवकासाचा कणा
असतो . मह म या ंनी स ुचवले क , सम - तरावर , मानवी भा ंडवल यव थापनात तीन
मुख मता आह ेत: ितभा िवकिसत कर याची मता , ितभा त ैनात कर याची मता
आिण इतर िठकाणाह न ितभा आकिष त कर याची मता . एकि तपण े, या तीन मता
कोण याही द ेशा या मानवी भा ंडवला या पधा मकत ेचा कणा बनतात . अलीकडील य ूएस
संशोधन दश िवते क , भौगोिलक द ेश जे मानवी भा ंडवल आिण थला ंत रता ं या आिथ क
गतीम य े गुंतवणूक करतात ज े आधीच या ं या अिधकार े ात राहतात या ं या अ प
आिण दीघ कालीन आिथ क वाढीस चालना द ेतात. मानवी भा ंडवलाची कमतरता असल े या
इतर स ं थांपे ा या स ं थांचे मानवी भा ंडवल आह े आिण त े वाढवतात या स ं थांपे ा
जा त कामिगरी करतात याचा भ कम प ुरावा द ेखील आह े.
५.२ मानवी भा ंडवलाम य े िश ण, आरो य आिण पोषण या ंची भूिमका
आरो य आिण आिथ क िवकास :
जागितक आरो य स ंघटनेनूसार आरो य हणज े “शा ररीक , मानिसक आिण सामािजक
्या पूण त: व थता होय , फ िनरोगी असण े न हे.” हणज े शा ररीक रोगापास ून मु ता
न हे, तर यि मानिसक व सामािजक ्या देखील स ु ढ व व थ असली पािहज े.
िनरोगी आरो याच े यि ला अन ेक फायद े होतात आरो य ही स ंप ी आह े ही हण सवा था ने
यो य आह े. मानवी आरो याम ुळे अथ यव था काय शील व उ पादक बनत े. मानवी
साधनस ंप ी आरो यदायी अस ेल तर ती एक काय वण स ंप ी असत े. भांडवल स ंचय
करणे, सामािजक , आिथ क, राजिकय स ं था उभारण े इ. कामे िशि त व स ु ढ
मानवस ंप ीच क शकत े.
िवकसनिशल द ेशांना अन ेक कार या रोगा ंची सम या भ ेडसावत असत े. िविवध कार या
रोगाम ुळे भारतासार या द ेशातील आरो याची पातळी खालावली आह े. बया च िवकसनशील
देशां या लोका ं या आरो यावर प रणाम करणाया मुख रोगा ंम ये मले रया, यरोग , munotes.in
Page 73
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या – १
73 कु रोग, ड यु, हेपेटायिटस बी , एड्स इ याद चा समाव ेश होतो . वरील व इतर रोगा ं या
ादुभा वामुळे िवकसनशील द ेशातील लोकस ं येची काय मता कमी झाल ेली अस ून
गैरहजेरीचे माण , वै क य स ेवेवरील ंचड खच इ. सम या ंना कामगारा ंना त ड ाव े
लागत े.
िश ण आिण आिथ क िवकास :
आिथ क िवकास हा आिथ क वाढीवर अवल ंबून असतो . आिथ क वाढ ही एक ूण रा ीय
उ पादना ार े मोजली जात े. येक उ पादक घटक व यि आप या क ुवती माणे
उ पादन ि य ेत योगदान द ेत असतो . यि ला िमळणारा रोजगार हा घटक व ेगवेगळा
असतो . कारण िश ण व आरो य या घटकाम ुळे रोजगार व मज ूरी दराम य े िभ नता
आढळत े.
अनेक अ यासा ं या आधार े अस े आढळ ून आल े आह े िक रोजगाराची काय मता
वाढिव यात आिण आिथ क िवकासात ल णीय योगदान िश णान े िदल े आह े. िकमान
पातळीवरील ाथिमक िश णाच े काही फायद े आह ेत पर ंतु या याही पलीकड े िविश
कारच े शै िणक िवश ेषीकरण चा ंगला रोजगार व रोजगार दर िमळव ून दे यासाठी आव यक
असत े.
मानवी भा ंडवल :
आिथ क िवकासासाठी न ैसिग क व भौितक भा ंडवलाबरोबरच रोजगाराचा व यासाठी
िश णाचा स ुयो य वापर आव यक ठरतो . मानवी भा ंडवलाची ग ुणव ा िश णान े वाढीस
लागत े. या ग ुणव ेवर िवकासाचा व ेग अवल ंबून असतो . ाथिमक िश णा ार े एका ठरािवक
पातळीपय त िवकास होऊ शकतो . िश ण ह े अशा कारच े असल े पािहज े क याम ुळे
िविवध कारच े लागणार े िमक व मानवी भा ंडवल िनमा ण झाल े पािहज े. मानवी भा ंडवल
हणज े रोजगारा या िविवध पात या असतात . उदा. अध कुशल व िशि क कामगार ,
कारकुन, तं नस स, म यम पातळीवरील कामगार , इंिजिनयस , डॉ टर , शासक , वरी
पातळी वरील यव थापक , िश क इ .
िश ण ह े बदल या व पाच े असत े िव ान , तं ान , सामािजक व आिथ क िवकास इ . सव
बाबीवर िश णाचा दजा अवल ंबून असतो . हणज ेच िश ण ह े सव कारचा बदला ंचे कारण
व प रणाम असत े.
५.३ गरीबीची स ंक पना (CONCEPT OF POVERTY)
बह तेक सव च अिवकिसत द ेशांम ये दरडोई उ प न अ य ंत कमी अस ून आिथ क िवषमता
आढळ ून येते. यामुळे अनेक दोष िनमा ण झाल े असून गरीबी िक ंवा दा र ्य हा सवा त गंभीर
प रणाम आह े. भारतात ग े या ५० वषा त झाल े या िवकासान ंतरही जवळजवळ ४० ट के
लोकस ं या गरीब ि थतीत अस ून अ य ंत हलाखीच े जीवन जगत आह ेत. भारता या
स या या रा ीय उ प नाच े अिधक समतोल वाटप झाल े तर य ेकजण अिधक ीम ंत
होईल अस े अथा तच हणता य ेणार नाही . परंतु अशा वाटपाम ुळे येकाला िकमान उपभोग
तरी घ ेता येईल अस े खा ीन े सांगता य ेईल. munotes.in
Page 74
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
74 संपूण जगात स ंशोधक आिण सा ंि यक य स ं था ग रबी िवषयी या दोन मह वा या
संक पना वापरतात .
१) आ यंितक ग रबी (Absolute Poverty)
२) तुलना मक ग रबी (Relative Poverty)
१) आ य ंितक िक ंवा िनरप े ग रबी िक ंवा दा र य (Absolute Poverty) :
आ यंितक ग रबी हणज े अशी अव था क या म ये मानवी जीवन जग यासाठी आव यक
अशा िकमान साधनसाम ु ी उपल ध नसण े. आ यंितक ग रबी हणज े दा र ्य रेषा मानली
जाते. या रेषेखालील जीवन जगणाया य ना उपासमारी , आकि मक म ृ यू इ. वंिचतत ेला
सामोर े जावे लागत े. आ यंितक ग रबीची स ंक पना प ुढे 'ती गरीबी' म ये (Chronic Poverty)
िव ता रत क ेली जात े. ती ग रबी ही आ य ंितक ग रबीची दीघ कालीन अव था होय . ती
ग रबीम य े जगणार े लोक िपढ ्यानिपढ ्या ग रबी या च ात अडकतात . यातून ते बाहेर
पडणे असंभव असत े. उदा. ल@टीन अम े रका, आि का इ .
२) तुलना मक िक ंवा साप े ग रबी िक ंवा दा र य (Relative Poverty) :
तुलना मक ग रबी हणज े अशी अव था याम य े एकाच समाजातील िभ न -िभ न
यि ं या सम ृ ीची त ुलना क ेली जात े. एक यि द ुसया यि प े ा िकती माणात
आव यक साधनसाम ु ी बाळगत े यावर अवल ंबून असत े. इतर यि ं या त ुलनेत एखा ा
य च े राहणीमान हणज े तुलना मक ग रबी . याचे मोजमाप यि या मालक ची
साधनसाम ु ी आिण राहणीमान या आधार े केले जाते. गत औ ोिगक व िवकिसत द ेशांत
तुलना मक ग रबी मोजली जात े. उदा. अमे रका, कॅनडा व ऑ ेिलया इ . याम य े
सामािजक समता अ ंतभू त असत े.
५.४ ग रबीच े मोजमाप (MEASUREMENT OF POVERTY)
दा र ्य िनम ू लन काय मांचे िनयोजन व अ ंमलबजावणी आिण या ंचे मू यांकन
कर यासाठी ग रबीच े अंदाज व मोजमाप करण े आव यक आह े. ग रबीच े अंदाज / मोजमाप
खालील िव ेषणात उपयोगी ठरत े.
१) सामािजक -आिथ क गट , देिशक ग रबीच े अि त व
२) ग रबी िनधा रत करणार े घटक
३) ग रबीवर प रणाम करणाया घटका ंचे तुलना मक प रणाम
४) िविवध ग रब द ेशात दा र ्य िनम ू लन काय राबिव यासाठी साधनसाम ु ीचे वाटप व
िनधा रण करण े.
५) ग रबा ंसाठी ’िवशेष सहा य योजना “ ठरिवण े
६) ग रबीची कारण े ठरिवण े munotes.in
Page 75
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या – १
75 ७) साव जिनक धोरणा ंचे मू यमापन करण े. उदा. लोकस ं या, तं ान , आंतररा ीय
पया वरण इ . चा ग रबी या पातळीवर होणारा प रणाम अ यासण े.
५.४.१ ग रबी या मोजमापातील दोन म ुलभूत घटक
१) दा र ्य रेषा (Poverty Line) : ही रेषा उ प न व उपभोग या ंची मया दा ठरिवत े. ही
रेषा ती उ प न पातळी दश िवते. या उ प नपातळीखालील लोक गरीब असतात .
आ यंितक ग रबी उ प नान ुसार ठरिवता य ेते.
२) उ प न व उपभोग या ं या िवतरणािवषयीची मािहती (Data on Size of
Distribution of Income & Cons umption) : खालील िविवध सा ंि यक य
साधन े ग रबीच े मोजमाप कर यासाठी िविवध द ेशांम ये वापरली जातात .
१) जनगणन ेतील सा ंि यक य मािहती
२) लोकस ं ये या आहारिवषयक सवय चा िनरी ण अहवाल
३) लोकांचे अ नघटका ंमधील पोषणम ू य आिण या ं या स ंबंिधत आरो याच े िनद शक
याबाबतची पाहणी
४) कौटुंिबक व राहणीमान िवषयक अ ंदाजप काची पाहणी
५) रोजगार , िश ण , उ प न व राह याची सोय याबाबतचा पाहणी अहवाल
६) सात यप ूण रोजगार व िक ंमत पातळी याबाबतचा पाहणी अहवाल
७) ग रबी िवषयीच े शासक य अहवाल
५.५ ग रबी िनम ू लनासाठी उपाययोजना
ग रबी िनमू लन ह े िनयोिजत आिथ क िवकासाच े मुख उि आह े. ग रबी िनम ू लनासाठी
योगदान द ेणा या िविवध घटका ंम ये आिथ क वाढ न ेहमीच मह वाची मानली जात े.
त कालीन प रि थतीम य े असे मानल े जाते क , हा वाढीचा दर नस ून वाढीची रचना आह े
जी वाढी या "ि कल डाउन " भावाची गती ठरवत े.
भारतातील ग रबीिवरोधी काय म म ु य व े क सरकार चालवतात . ग रबी िनम ू लन
काय माच े तीन म ु य कार आह ेत: (१) ामीण काम े, (२) वयंरोजगार आिण (३) अ न
अनुदान. ित ही अिलकड या वषा त सुधारणा ं या अधीन आह ेत. आरो य , िश ण , व छता
आिण ग रबा ंची मता वाढव यासाठी आिण या ं या क याणाला चालना द े यासाठी इतर
सुिवधां या े ात योजना वाटप वाढव यात आल े आहे. समाजातील द ुब ल घटका ंसाठी
िवशेष काय मां ारे ग रबीिवरोधी काय मांना बळकटी आिण प ुनर चना कर यात आली
आहे.
देशात स या काय रत असल े या म ुख दा र ्य िनम ू लन काय मांची खाली चचा केली
आहे: munotes.in
Page 76
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
76 1) महा मा गा ंधी रा ीय ामीण रोजगार हमी योजना (MGNREGA) ( फे ुवारी
2006) :
सरकार या या म ुख काय माच े उि ामीण भागातील क ुटुंबांची आजीिवका स ुरि तता
वाढवणे हा आह े यांचे ौढ सद य अक ुशल हातान े काम कर यासाठी व े छेने काम
करतात अशा य ेक कुटुंबाला आिथ क वषा त िकमान 100 िदवस हमी मज ुरीचा रोजगार
उपल ध क न द ेणे. सन 2011 - 12 साठी या काय मासाठी 40,000 कोट ची तरत ूद
कर यात आली आह े. यामुळे यश म ये भरीव वाढ झाली आह े आिण भारतातील
ामीण ग रबा ं या उपजीिवक े या साधना ंचा आधार मजब ूत झाला आह े.
2011 -12 या वषा त जान ेवारी 2012 पय त योजन ेअंतग त 3.80 कोटी क ुटुंबांना रोजगार
उपल ध क न द े यात आला आह े. रा ीय तरावर मनर ेगा अंतग त िदल े जाणार े सरासरी
वेतन 2006 -07 म ये 65 . व न 2011 -12 म ये 120 . पय त वाढल े आहे.
२) वण जयंती ाम वरोजगार योजना (SGSY) एि ल , 1999:
गरीब ामीण क ुटुंबांना बँक ेिडट आिण सरकारी अन ुदाना या िम णा ार े उ प न द ेणा-या
आिथ क कृती हाती घ ेऊन या ंना दा र ्यरेषा ओला ंड यास मदत करण े, ही एक म ुख चाल ू
योजना आह े. या योजन ेत मु य उप मा ंची िनवड , ि याकलाप ल टस चे िनयोजन ,
गरीबा ंचे वय ं-सहायता गट (SHGs) म ये संघटन आिण िश ण आिण कौश य
िवकासा ार े यांची मता वाढवण े, पायाभ ूत सुिवधांची िनिम ती आिण त ं ान आिण
िवपणन समथ न यांचा समाव ेश आह े. माजी वय ंरोजगार काय मांना एकाच वय ंरोजगार
काय मात एकि त क न SGSY ची ओळख क न द े यात आली . एि ल 1999 म ये
योजना स ु झा यापास ून िडस बर, 2011 पय त, 42.05 लाख वय ं-सहायता गट (SHG)
तयार कर यात आल े आह ेत आिण 168.46 लाख वरोजगारा ंना बँक ेिडट आिण
अनुदानान े SGSY अंतग त एकूण गुंतवणूक . 42,168.42 कोटी मदत कर यात आली
आहे.
NRLM: SGSY ची आता रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान (NRLM) हणून
पुनर चना कर यात आली आह े. गरीब क ुटुंबांना फायद ेशीर वय ंरोजगार आिण क ुशल
वेतना या रोजगारा या स ंधी उपल ध क न द ेऊन ग रबी कमी करण े हे NRLM चे उि
आहे.
3) संपूण ामीण रोजगार योजना (SGRY), स ट बर 2001 :
SGRY चे उि अ न स ुर ा, िटकाऊ सम ुदायाची िनिम ती, सामािजक आिण आिथ क
मालम ा आिण ामी ण भागात पायाभ ूत सुिवधां या िवकासासह अित र व ेतन रोजगार
दान करण े आह े. जवाहर ाम सम ृ ी योजना (JGSY) आिण रोजगार हमी योजना
(EAS) या योजना SGRY सोबत प ूण पणे एकि त क े या आह ेत. 2006 -07 आिण 2007 -
08 म ये अनेक िज ा ंतील SGRY काय माचा रा ीय ामीण रोजगार हमी योजन ेत
(NREGS) समाव ेश कर यात आला आह े. एि ल 2008 पासून, SGRY काय म रा ीय
ामीण रोजगार हमी योजन ेचा (NREGS) भाग आह े. munotes.in
Page 77
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या – १
77 4) धानम ं ी ामोदय योजना (PMGY):
2000 -01 म ये सव रा य े आिण क शािसत द ेशांम ये (UTs) गावपातळी वर शा त
मानवी िवकासाच े उि सा य कर यासाठी ही योजना स ु कर यात आली आह े. PMGY
काही ाधा य े ांवर ल क ि त कर यासाठी िनवडल े या म ूलभूत िकमान स ेवांसाठी
रा ये आिण क शािसत द ेशांना अित र क ीय सहा य द ेते. सु वातीला , ाथिम क
आरो य , ाथिमक िश ण , ामीण िनवारा , ामीण िप याच े पाणी आिण पोषण या पाच
गंभीर े ांवर ल क ि त क ेले. 2001 -02 पासून ामीण िव ुतीकरणाला अित र घटक
हणून जोड यात आल े आहे.
5) धानम ं ी ाम सडक योजना (PMGSY): िडस बर 2000
ही 100 ट के क पुर कृत योजना आह े. सव पा नसल े या ामीण रिहवाशा ंना सव
हवामानातील चा ंग या र या ं ारे र ता कन ेि टि हटी दान कर याचा हा एक काय म
आहे. 1,42,750 िकमी. र या ंची काम े िडस बर 2007 पय त पूण झाली अस ून यासाठी .
27,382 कोटी पय े खच झाले आहेत.
6) अं योदय अ न योजना : िडस बर 2000
लि यत साव जिनक िवतरण णाली अ ंतग त गरीब क ुटुंबांना ग हासाठी 2 . ित िकलो
आिण ता ंदळासाठी 3 पये ित िकलो या अ य ंत अन ुदािनत दरान े अ नधा य प ुरवते.
सु वातीला य ेक कुटुंबाला दरमहा २५ िकलो धा य उपल ध क न द े यात य ेत होत ,
एि ल 2002 पासून हे माण 35 िकलोपय त वाढव यात आल े आहे.
7) वण जयंती शहरी रोजगार योजना (SJSRY): 1997 एि ल
2009 म ये सुधा रत शहरी ब ेरोजगार िक ंवा अ परोजगार गरीबा ंना वय ंरोजगार उप म
िकंवा मज ुरी या रोजगारा या तरत ुदीला ो साहन द ेऊन फायद ेशीर रोजगार उपल ध
क न द ेणे, हे याच े उि आह े. शहरी दा र ्य िनम ू लनासाठी प ूव चालवल े या िविवध
काय मांची जागा घ ेतली. क आिण रा या ंम ये 75 : 25 या आधारावर िनधी िदला जात
आहे. 2011 -12 साठी SJSRY योजन ेसाठी अथ संक पीय वाटप . 813 कोटीची तरत ूद
होती. याअंतग त सन 2011 -12 म ये एकूण 3,63,794 लाभा या ना मदत कर यात आली
आहे.
8) इंिदरा आवास योजना (lAY): 1999 -2000
अनुसूिचत जाती (SC), अनुसूिचत जमाती (ST), बंधपि त मज ूर आिण ामीण भागातील
दा र ्यरेषेखालील ग ैर- अनुसूिचत जाती / अनुसूिचत जमाती य या गरीब क ुटुंबांना
मोफत िनवास थान दान करण े हे याच े उि आह े. िडस बर 2006 पय त, सुमारे 153 1
लाख घर े . 29,246 कोटी पय े खचू न बांधली ग ेली िक ंवा अप ेड केली गेली.
munotes.in
Page 78
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
78 9) अ नप ूणा योजना, 2000:
रा ीय व ृ ापकाळ िनव ृ ीवेतन योजन तग त िनव ृ ी वेतनासाठी पा अस ूनही त े िमळत
नसले या य े नाग रका ं या गरजा प ूण कर यासाठी अ न स ुर ा दान करण े, हे याच े
उि आह े. यांतग त सवलती या दरात अ नधा य िदल े जाते. ही 100 ट के क पुर कृत
योजना आह े.
10) वाि मक आ ंबेडकर आवास योजना (वांबे): िडस बर 2001
या योजन ेअंतग त दा र ्यरेषेखालील शहरी झोपडप ीत राहणा या ंची प रि थती
सुधार याचा य न क ेला जातो या ं याकड े पुरेसा िनवारा नाही . या योजन ेचा ाथिमक
उ ेश झोपडप ी तील रिहवाशा ंसाठी िनवासी घरा ंचे बांधकाम आिण अप ेडेशन स ुलभ करण े
आहे. सामुदाियक शौचालया ं या मा यमात ून आरो यदायी वातावरण दान करण े हा या
योजन ेचा एक घटक आह े.
11) नॅशनल फ ूड फॉर व स ो ाम (NFFWP): नो ह बर 2004
हा काय म सव ामीण गरीबा ंसाठी ख ुला आह े यांना रोजगाराची गरज आह े आिण
अकुशल ह तकाम कर याची इ छा आह े. ही 100 ट के क पुर कृत योजना हण ून
राबिव यात य ेते आिण रा या ंना अ नधा य मोफत प ुरवले जाते.
12) ामीण रोजगार िनिम ती काय म (REGP):
ामीण भागात आिण लहान शहरा ंम ये वयंरोजगारा या स ंधी िनमा ण कर या या उ ेशाने
1995 म ये हा काय म स ु कर यात आला . थापन ेपासून माच , 2004 पय त, 1.86
लाख क पा ंना िव प ुरवठा कर यात आला आह े आिण 22.75 लाख रोजगारा या स ंधी
िनमा ण झा या आ हेत.
13) पंत धान रोजगार योजना (PMRY):
1993 म ये सुिशि त ब ेरोजगार त णा ंना आिथ क ्या स म उप म स ु कर यास मदत
क न या ंना वय ंरोजगारा या स ंधी िनमा ण कर या या उ ेशाने या योजन ेची स ु वात
कर यात आली .
14) साव जिनक िवतरण यव था आिण या चा ग रबीवर होणारा प रणाम :
साव जिनक िवतरण णाली (PDS), िवशेषत: समाजातील आिथ क ्या दुब ल घटका ंसाठी
अ न स ुर ा वाढव याचा य न करत े. पीडीएस ह े िवशेषत: ग रबा ंसाठी काही जीवनाव यक
व तूंची सहज परवडणा या िकमतीत उपल धता स ुिनि त कर याच े साधन आह े. एक
चांगली लि यत आिण यो य र या काय करणारी साव जिनक िवतरण णाली (PDS) हा
ग रबी िनम ू लना या धोरणाचा एक मह वाचा घटक आह े. सुमारे 4.74 लाख न ेटवक सह
PDS. Fair Price Shops (BPS) हे कदािचत जगातील सवा त मोठ े िवतरण न ेटवक
आहे. munotes.in
Page 79
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या – १
79 ग रबा ं या गरजा प ूण कर यासाठी PDS अिधक ितसादा मक बनव यासाठी , लि यत
साव जिनक िवतरण णाली (TPDS) जून 1997 म ये सु कर यात आली . ही णाली
दा र ्यरेषेखालील क ुटुंबांना (BPL) मोठ्या माणात अन ुदािनत दरान े ल य कर याचा
य न करत े.
५.६ िवषमत ेची संक पना
िवकिसत द ेशां या त ुलनेत िवकसनशील द ेशांत कमी दरडोई उ प न आिण स ंप ी, स ा व
उ प न या ंचे मोठ्या माणावर असमान िवतरण ही व ैिश ्ये आढळतात .
असमानता हणज े काय ?
आिथ क िवषमता हणज े असा म ुलभूत फरक असतो क , याम य े एका यि ला काही
भौितक गो ची /व तूंची िनवड कर याची म ुभा असत े, तर याचव ेळी, याची िनवड
कर याची म ुभा (परवानगी ) इतर यि ंना नाकारली जात े. आिथ क िवषमता
यि यि ंमधील स ंप ी व उ प न या ंमधील दरी दश िवते.
५.६.१ आिथ क िवषमत ेची कारण े (Causes of Economic Inequality)
आिथ क िवषमता खालीलप ैक िविवध घटका ंमुळे िनमा ण होत े.
१) िश ण , शै िणक पा ता , कौश य े, मता , अनुभव व घटत े कर इ . मधील तफावत म ुळे
लंब प असमानत िनमा ण होत े.
२) िश ण , रोजगार आिण बाजार इ . मधील स ंधी या पातळीतील फरक इ . मुळे िवषमता
िनमा ण होत े.
३) वंश, धम , िलंग व जात इ . आधार े होणारा प पातीपणा िवषमत ेस कारणीभ ूत ठरतो .
४) नैसिग क साधनसाम ु ी, क चा माल व हवामान इ . भौितक पया वरणा या उपल धत ेचा
अभाव आिथ क िवषमता िनमा ण करतो .
५) भांडवल व इतर मालम ेची गुणव ा व प रमाण , आकार (मालम ेची मालक ) यां या
धारण म तेत यि यि ंत व द ेशादेशांम ये िभ नता आढळत े.
६) वारसा ह कान े िमळणारी स ंप ी, जिमनीची , घरांची मालक , भौितक साधन े इ. मधील
फरकस ु ा िवषमत ेला कारणीभ ूत ठरतो .
५.७ िवषमत ेचे मोजमाप
अथ यव थ ेतील उ प नातील िवषमत ेचा अंदाज बा ंध यासाठी अथ त उ प न िवतरणाच े
खालील मापद ंड/िनकष वापरतात .
१) वैयि क िक ंवा उ प न िवतरणाचा आकार .
२) काया मक िक ंवा उ प न िवतरणातील उ पादन घटकाचा वाटा . munotes.in
Page 80
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
80
५.७.१ अ) वैयि क िक ंवा उ प न िवतरणाचा आकार (The Personal or Size
Distribution of Income)
उ प नाची आकारान ु प वग वारी क न िवतरण करण े याला सामा यपण े “उ प न
िवतरणाचा आकार ” असे हणतात . यि यि ंमधील उ प न िवषमता ही सव साधारणपण े
ि त य उ प ना या पातळीन ुसार झाल े या उ प ना या िवतरणाव न मोजल े जात े.
उ च उ प न गटाचा उ प नातील कमी वाटा अिण कमी (अ प) उ प न गटाचा एक ूण
उ प नातील मोठा वाटा हा जा तीत जा त समान उ प न िवतरण दाखिवतो .
रोजगार , नफा, वारसा ह क , भेट, खंड इ. पैक कोण या मागा ने उ प न िमळिवल े हे ल ात
घेतले जात नाही . शहरी िक ंवा मीण अस े थािनक आिण श ेती, उ पादन , सेवा इ.
उ प ना चे यावसाियक ोत द ेखील द ुल ि त क ेले जातात .
५.७.२ मोजमापा या प ती (Methods of Measurement)
५.७.२.१ अ) पिहली प त -
अगोदर िदल े या व ैयि क उ प नाची सा ंि यक य मािहती ही चढ या मान े मांडणी करावी
आिण याची लोकस ं ये या व ेगवेग या गटात िव भागणी करावी . उदा. पंचक िक ंवा दशक े.
(Quintiles or Deciles) याव न कोण या उ प न गटाला एक ूण रा ीय उ प नात िकती
माणात वाटा िमळाला ह े ठरिवता य ेते.
त ा - ८.१
उ प न /उपभोग या ंचे पंचकान ुसार (Quintile) िवतरण
देश पाहणी
वष िगनी
िनद शांक तळाच े
१०% तळाच े
२०% दु यम
२०% तृतीय
२०% चतुथ
१०% उ च
२०% उ चतम
१०%
भारत २००४ -
५ ३६.८ ३.६ ८.१ ११.३ १४.९ २०.४ ४५.३ ३१.१
िझल २००४ ५७.० ०.९ २.८ ६.४ ११.० १८.७ ६१.१ ४४.८
अमे रका २००० ४०.८ १.९ ५.४ १०.७ १५.७ २२.४ ४५.८ २९.९
जपान १९९३ २४.९ ४.८ १०.६ १४.२ १७.७ २२.० ३५.७ २१.७
ोत : जागितक िवकास अहवाल २००७ .
आपण एक ूण लोकस ं ये या तळा या ४०% आिण वर या २०% यांनी िमळिवल े या
उ प ना या ग ुणो राचा वापर क न अ य ंत ीम ंत व अ य ंत गरीब या दोन टोका ंमधील munotes.in
Page 81
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या – १
81 देशातील िवषमत ेचे माण मोज ू शकतो . (यालाच नोब ेल पा रतोिषक िव जेते सायम ड
कुझने झ या ं या गौरवाथ 'कुझने झ गुणो र ' हटल े जाते.)
५.७.२.२ ब) वैयि क उ प न मोज याची द ुसरी प त हणज े लॉरे झ व काढण े :
लॉरे झ व काढ याची प त : समजा समाजात १०० उ प न िमळिवणाया य
आहेत. ा १०० यि ना उ प ना या चढ या मान े मांडले व आड या अ ावर (x)
येक यि चा स ंिचत वाटा थािपत क ेला आिण उ या अ ावर (y) येक यि च े संिचत
उ प न थािपत क ेले तर त े िबंदू थाप ून लॉर े झ व काढता य ेतो. y अ ावर
लोकस ं ये या य ेक शेकडेवारीचा एक ूण उ प नात िमळिवल ेला वाटा दाखिवला जातो .
लॉरे झ व ावरील य ेक िब ंदू अस े दश िवतो क , तळा या काही यि ंचा वाटा (x
अ ावर ) एकूण उ प नात िकती आह े (y अ ावर ) दश िवले जाते.
संपूण आकृती ही एका चौरसा ार े दश िवली जात े आिण कण रेषा काढली जात े. ही रेषा
डा या बाज ू य तळाकड ून (आरंभिबंदूपासून) आकृती या उज या कोपया पय त काढली
जाते. कण रेषेवरील य ेक िबंदू असे दाखिवतो क , िमळिवल े या उ प नाच े शेकडा माण
हे उ प न िमळिवणाया या श ेकडा माणाइतक े/बरोबर आह े. उदा. कणा वरील िब ंदू
दश िवतात क , ५०% उ प न ह े लोकस ं ये या ५०% ला समानत ेने वाटल े जाते. तसेच
कण रेषेवरील ८०% चा िब ंदू दाखिवतो क , लोकस ं ये या ८०% भागाला ८०% उ प न
िमळत े. याचा अथ कण रेषा उ प न िवतरणाची 'अचूक समानता ' दश िवते.
“लॉरे झ व ” (Lorenz Curve)
आकृती . ८.१ munotes.in
Page 82
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
82 अशा तह ने लॉरे झ व उ प न िमळिवणाया ची सं या (शेकडा माण ) व वष भरात एक ूण
उ प नाप ैक या ंना िमळाल े या उ प नाच े शेकडा माण या ं यातील वा तिवक स ं या मक
संबंध दाखिवतो . वरील आक ृतीत, दशक गटातील स ं या (अ त) लॉरे झ व ावर थािपत
केलेली आह े. उदा. यात ५०% लोकस ं येला उ प ना या २०% पे ाही कमी वाटा
िमळतो . (िबंदू E) याच माण े ८०% लोकस ं येला एक ूण उ प ना या ५०% पे ाही कमी
उ प न िमळत े. (िबंदू H).
कण रेषेपासून लॉर े झ व िजतका द ूर अस ेल िततका तो उ प नातील िवषमत ेचे जा ती त
जा त माण दश िवतो. जर लॉर े झ व कण रेषेशी अगदी एक प अस ेल तर उ प नातील
िवषमता अगदीच कमी असत े असे िदसून येते. यामुळे सव उ प न िमळिवणाया ना एक ूण
उ प नात समान वाटा िमळतो .
अ) तुलना मक समान िवतरण ब) तुलना मक ्या असमान िव तरण
आकृती . ८.२
उ प न िवतरणातील िवषमत ेचे माण :
५७.२.३ क) उ प न िवषमत ेचे मण मोज याची ितसरी प त हणज े 'िगनी
सहगुणक' (Gini Co -efficient) िकंवा िगनी स ंकरण ग ुणो र (Gini
Concentration Ratio) :
हे नांव इटािलयन सा ंि यक त कोर ॅडो िगनी या ं या स मानाथ िदलेले आहे. लॉरे झ व
आिण कण रेषा यामधील भागाच े गुणो र काढ ून 'िगनी सहग ुणक' शोधला जातो . याम य े
कण रेषेखालील एक ूण भागा या े फळान े वरील भागाला भागल े जाते.
े 'A'
िगनी सहग ुणक =
एकूण े फळ 'BCD'
munotes.in
Page 83
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या – १
83
“िगनी सहग ुणकाच े मोजमाप ” (Calculation of the Gini Co -efficient)
आकृती . ६.३
िगनी सहग ुणक ह े एकूण िवषमता मापद ंड आह े आिण याच े मू य ० (अचूक समानता )
आिण १ (अ यंत िवषमता ) या दर यान असत े. लॉरे झ व ा या आधार े उ प न व स ंप ी
यां या िवतरणाचा अ यास क ेला जातो . यामुळे िगनी सहग ुणक वार ंवार वापरला जातो .
५.७.३ काया मक िक ंवा उ प न िवतरणातील उ पादन घटकाचा वाटा
अथ शा ात , उ प नाच े िवतरण ह े उ पादना या उ पादक घटका ं या उ प न वाट ्याव न
ठरिवल े जात े. घटक वाट ्याव न इतर उ पा दन घटका ंचे संबंिधत उ प न मोजल े जात े.
उदा. िमक व भा ंडवल, िमक व भा ंडवल या माणात उ पादनाम य े मू यवृ ी करतात
यां या या सहयोगा माण े उ प न ठरिवल े जाते. याला 'उ प नाच े काया मक िवतरण '
हणतात .
या प तीत एखा ा उ पादन घटकाला एकूण (सम पण े) जे उ प न िमळत े ते ल ात घ ेतले
जाते. (उदा. एकूण खंड, एकूण याज व एक ूण नफा इ .) या प तीत व ैयि क मोबदला
िवचारात घ ेतला जात नाही . तरीही या प तीच े मह व घटत े कारण उ पादन घटका ं या
िकंमती ठरिव यात ज े इतर घटक भाव टाकतात व या ंची िक ंमत िनि तीत भ ूिमका ही
प त प क शकत नाही . उदा. रोजगार िनि तीम य े सामूहीक सौदाश ची भ ूिमका
(Collective bargaining) , म ेदाराची श आिण ीम ंत जिमनमालक या ं या फाय ासाठी
भांडवल, जमीन व उ पादन इ . या िक ंमती वाढिवतात इ .
५.८ िवषमता न कर यासाठी उपाय
उ प न िवतरणातील असमानता कमी कर यासाठी सरकारन े काही धोरणा मक उपाय
तयार करण े आिण या ंची अंमलबजावणी करण े आव यक आह े. हे उपाय प ुिढल माण े असू
शकतात : munotes.in
Page 84
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
84 1) राजकोषीय उपाय : राजकोषीय िक ंवा िव ीय धोरण अथ संक पीय साधना ं ारे
उ प नाच े पुनिव तरण कर याचा य न क शकत े. याम य े मह वाची साधन े पुिढल माण े
आहेत:
(a) गतीशील थ ेट कर : ाि कर , संप ी कर , भांडवली नफा कर , भेटव त ू कर आिण
इ टेट ड्युटी, जे हा गतीशील प तीन े लावल े जाते, ते हा ीम ंतांकडून अिधक कर वस ुल
कर यास मदत होत े. िकमान उ प न िक ंवा संप ीला करात ून सूट देऊन ग रबा ंना या
करांपासून मु केले जाते. या सव कर साधना ंचे यश या या भावी अ ंमलबजावणीवर
अवल ंबून आह े. कर काय ातील ुट मुळे करदा या ंना कर भरण े कायद ेशीर र या टाळता
येते. जर कर च ुकवेिगरी भावीपण े तपास ली गेली नाही , तर उ प नातील असमानता वाढ ू
शकते.
b) अनुदान / सबिसडी : खते, पाणीप ुरवठा, वीज, पंप आिण इतर उपकरण े य ांसार या
कृषी िनिव ा ं या खचा वर अन ुदान िदल े जाऊ शकत े जेणेक न लहान आिण सीमा ंत
शेतकरी अिधक उ पादन क शकतील . अनुदानाचा ग ैरवापर रोख यासाठी उपा ययोजना
करा यात . दा र ्यरेषेखालील लोका ंना िश ण आिण व ै क य स ेवा अ य ंत सवलती या
दरात िक ंवा जवळपास मोफत प ुरव या जाऊ शकतात .
c) अ य कर : व तू आिण स ेवांवरील कर अिवव ेक पण े लाव यास त े ितगामी होऊ
शकतात . जर अस े कर िनवडक असतील तर त े असमानता कमी क र यास मदत क
शकतात . ाहकोपयोगी व त ू, खासक न एअर क ंिडशनर , कार इ यादीसार या आिलशान
व तू आिण प ंचतारा ंिकत हॉट े समधील स ेवा यां यावर जे हा मोठ ्या माणावर कर
आकारला जातो , ते हा उ च ीम ंतांचे अित र उ प न गोळा कर यास मदत होत े.
२) आिथ क उपाय : उ प न गटातील तळाचा भाग इतका गरीब राह याच े एक कारण
हणज े यांचे उ प न स ुधार यासाठी भा ंडवल िमळव यात या ंची असमथ ता. भेदभावप ूण
याजदरा ार े चलनिवषयक धोरण अ य ंत कमी याजदरान े िकमान आव यक भा ंडवल प ुरवू
शकते. ाधा य े ांतग त या ं यावर उपचार क े याने यांना कमीत कमी आिण सो या
ि य ेसह यो य व ेळी सुरि त कज िमळ यास मदत होईल .
3) साव जिनक िवतरण यव था : तळा या उ प न गटाच े खरे उ प न वाढ ू शकत े जर
यांना रेशन आिण रा त भाव द ुकानात ून जीवनाव यक व त ूंचा पुरवठा क ेला गेला. असे
साव जिनक िवतरण क ेवळ सवा त कमी उ प न गटापय तच मया िदत असाव े.
4) सामािजक स ुर ा उपाय : कमी उ प न गटाम य े शेती आिण औ ोिगक मज ूर,
उ प नाच े कोणत ेही िनयिमत ोत नसल ेले वृ आिण ब ेरोजगार या ंचा समाव ेश होतो .
सामािजक स ुर ा उपाय या ं या अ प उ प ना ची पूत ता कर यासाठी एकतर िकमान िक ंवा
काही अित र उ प न दान कर यासाठी ख ूप पुढे जातात . सामािजक स ुरि तत ेम ये
पुढील बाबी समािव अस ू शकतात :
(i) वृ ापकाळ िनव ृ ीवेतन: उ प नाचा कोणताही ोत नसल े या व ृ ांना सरकारकड ून
िनयिमत मािसक उ प न िदले जाऊ शकत े जेणेक न या ंचा उदरिनवा ह चाल ेल. munotes.in
Page 85
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या – १
85 (ii) बेरोजगारीच े फायद े: बेरोजगारा ं या वाढ या स ं ये या त ुलनेत मया िदत रोजगारा या
संध मुळे सरकारन े बेरोजगारा ंना मदत करण े अपेि त आह े.
(iii) सामािजक स ुर ा िवमा : या योजन तग त, कामगार आिण या ं यावर अवल ंबून
असल े यांना स ंर ण िदल े जात े. ही योजना क ुटुंबांना व े छेने िकंमतीसाठी वीकारली
जाऊ शकत े, अगदी उ च उ प न गटातील लोक द ेखील. या योजना ंतग त वै क य ,
अपंग व आिण मात ृ व लाभ िदल े जातात .
5) रोजगार योजना : ामीण आिण शहरी भागात िविवध योजना जस े क रा ीय अ न
काय काय म, (SGSY), (SGRY), (PMGY) आिण इतर अन ेक योजना ं ारे रोजगार
दान क ेला जातो . संपूण ग रबी आिण टोकाची िवषमता न कर यासाठी सरकारन े अ य ंत
गरीब क ुटुंबातील िकमान एका सद याला कायम व पी रोजगार उपल ध क न द ेणे
आव यक आह े.
6) सं था मक बदल : जमीन स ुधारणा ही स ं था मक बदला ंची उदाहरण े आहेत या ार े
जमीन भ ूिमहीना ंम ये वाटली जात े आिण मालक मशागतीला िदली जात े. अशा स ं था मक
सुधारणा ंमुळे उ प न कमावणा या मालम े या िवतरणात ग रबा ं या बाज ूने बदल होतो .
7) वयंरोजगार : रोजगार उपल ध क न द े याबरोबरच वय ंरोजगार योजना ंना ो साहन
िद यान े असमानता द ेखील कमी होत े.
8) ामीण िवकास : ामीण भारताम य े बेरोजगारी आिण ग रबीचा मोठा वाटा आह े. या
प रि थतीम ुळे लोका ंचे शहरी भागात थला ंतर होऊन नागरी सम या वाढतात . पायाभ ूत
सुिवधा आिण ा मीण औ ोिगक करणा ार े ामीण िवकासाला चालना िद यान े थला ंतर
रोखण े, रोजगार उपल ध करण े आिण आिथ क िवषमता कमी हो यास मदत होईल . हे सव
उपाय उ प न िवतरणातील असमानत ेवर कायम व पी तोडगा काढ ू शकत नाहीत .
आप या द ेशात या उपाया ंना अप ेि त प रणाम िमळ या साठी जलद आिथ क वाढ आिण
लोकस ं या वाढीच े भावी िनय ं ण यासह एक क ेले पािहज े.
५.९ सारांश
आिथ क असमानता ही एक अशी प रि थती आह े याम य े काही लोका ंना संसाधन े आिण
संधी िमळ याची परवानगी िदली जात े, तर इतरा ंना तीच नाकारली जात े. िवकसनशील
देशांनी स ु केले या िवकासा मक य ना ंनंतरही, ीमंत आिण गरीब या ं यातील दरी
वाढली आह े. िवकसनशील द ेश या सम य ेने ासल े आहेत. कमी दरडोई उ प न आिण
उ प न , संप ी आिण श या ंचे असमान िवतरण . शै िणक पा ता , कौश य े, मता ,
अनुभव, संप ीचा वारसा इ यादीमधील फरकाम ुळे असमानता िनमा ण होत े.
उ प न िवतरणाचा अ यास कर याच े दोन माग आह ेत, वैयि क आिण काया मक.
वैयि क उ प न िवतरणाम य े असमानता मोज या या िविवध प ती आह ेत. एक हणज े
लोकस ं येचे अ प गटा ंम ये िवभाजन करण े आिण य ेक गटाला िकती उ प न िमळत े
याचा अ यास करण े. दुसरी प त हणज े लॉरे झ व तयार करण े जे एकम ेकांमधील
वा तिवक प रमाणा मक स ंबंध दश वते. लॉरे झ व ची ि थती असमानत ेची िड ी दश वते. munotes.in
Page 86
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
86 असमानता मोज याची द ुसरी प त हणज े िगनी सह -काय मतेचा अंदाज लावण े. उ प न
िवतरणा या काय मतेचा अ यास कर याची द ुसरी प त .
एखा ा द ेशा या आिथ क वाढीम ुळे सु वातीला असमानता िनमा ण होऊ शकत े. परंतु
जसजशी अथ यव था िवकास साधत े तसतशी िवषमता कमी होत जात े. ा. कुझनेट्सने
वेगवेग या द ेशां या अन ुभवाचा अ यास क ेला होता . कुझनेट्सचा आका र बदलला होता .
कुझनेट्स व असमानत ेचा अन ुभव आिण िवकासा या िविवध ट या ंचे प ीकरण द ेते. हे
करण असमानत ेची कारण े आिण असमानता आिथ क िवकासावर कसा िवप रत प रणाम
क शकत े यावर द ेखील चचा करत े.
५.१०
Q1. यावर एक टीप िलहा -
a) मानवी भा ंडवलाची स ंक पना
b) मानवी भा ंडवलात िश ण , आरो य आिण पोषण या ंची भूिमका
c) ग रबीचा अथ आिण मापन
d) ग रबी िनम ू लनासाठी उपाययोजना
e) असमानत ेचा अथ आिण मापन
f) िवषमता िनम ू लनाच े उपाय
munotes.in
Page 87
87 ६
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक सम या – २
घटक रचना :
६.० उि ्ये
६.१ समाव ेशी वृ ी
६.२ वयंसहा यता गट आिण स ू म िव
६.३ थला ंतर
६.४ शहरीकरण
६.५ औपचा रक आिण अनौपचा रक े
६.६ अनौपचा रक े
६.७ सारांश
६.८
६.० उि ्ये
नागरीकरणा या / शहरीकरणा या स ंक पन ेचे अ ययन करण े
नागरीकरणाची कारण े / प रणाम अ यासण े.
थला ंतराची स ंक पना सिव तर मा ंडणे
थला ंतरास कारणीभ ूत ठरणाया घटका ंचा अ यास करण े व प रणाम समजाव ून घेणे.
थला ंतर आिण िवकास यातील स ंबंध अ यासण े.
६.१ समावेशी वृ ी
६.१.१ तावना
समाव ेशी िक ंवा सव समाव ेशक वृ ी िक ंवा वाढ हणज े अशी आिथ क वृ ी िक ंवा वाढ
होय जी रोजगारा या स ंधी िनमा ण करत े आिण ग रबी कमी कर यास मदत करत े.
सव समाव ेशकवृ ी िक ंवा वाढ हणज े ग रबा ंना आरो य आिण िश णात अ याव यक
सेवा िमळण े. याम य े संधीची समानता दान करण े, िश ण आिण कौश य
िवकासा ार े लोका ंना स म करण े यांचा समाव ेश आह े. munotes.in
Page 88
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
88 याम य े वृ ीची ि या द ेखील समािव आह े जी पया वरणास अन ुकूल वृि आहे,
सुशासनाच े उि ठ ेवते आिण ल िगक स ंवेदनशील समाजा या िनिम तीम य े मदत
करते.
OECD ( ऑग नायझ ेशन फॉर इकॉनॉिमक को -ऑपर ेशन अ ँड डे हलपम ट) नुसार,
सव समाव ेशक वृ ी िक ंवावाढ ही आिथ क वाढ आह े जी समाजात या यपण े िवत रत
केली जात े आिण सवा साठी स ंधी िनमा ण करत े.
६.१.२ सव समाव ेशक वाढीच े घटक :
१) कौश य िवकास :
लोकस ं याशा ीय लाभा ंशाचा उपयोग काम करणा या वयोगटातील लोकस ं येची
रोजगार मता , यांचे आरो य , िश ण , यावसाियक िश ण आिण कौश य यावर
अवल ंबून अस ेल. कौश य िवकास य ेथे मह वाची भ ूिमका बजावत े.
भारता ला कौश य िवकासाम य े दुहेरी आ हानाचा सामना करावा लागत आह े: थम,
उ च िशि त कम चा या ंची कमतरता आह े. दुसरे हणज े, पारंपा रक िशि त
त णा ंना रोजगार िमळत नाही .
याच माण े, UNICEF 2019 या अहवालान ुसार िकमान 47% भारतीय त ण
2030 म ये रोजगारा साठी आव यक असल ेले िश ण आिण कौश य े िमळव या या
मागा वर नाहीत .
२) आिथ क समाव ेशन:
आिथ क समाव ेशन ही अस ुरि त गटा ंना परवडणा या िकमतीत आिथ क सेवांम ये वेश
सुिनि त कर याची ि या आह े.
सव समाव ेशक वाढीसाठी आिथ क समाव ेशन आव यक आह े, कारण याम ुळे बचतीची
सं कृती िवकिसत होत े, याम ुळे आिथ क िवकासाच े एकच स ु होत े.
३) तांि क गती :
जग औ ोिगक ा ंती 4.0 या य ुगाकड े वाटचाल करत आह े. या ता ंि क गतीम य े
असमानता कमी िक ंवा वाढ याची दो ही श यता आह ेत.
सरकारन े अनेक उप म हाती घेतले आहेत, उदा. िडिजटल इ ंिडया िमशन , जेणेक न
िडिजटल सा र लोकस ं या अन ंत श यता ंसाठी त ं ानाचा लाभ घ ेऊ शक ेल.
तं ान इतर आ हाना ंचा सामना कर यासाठी द ेखील मदत क शकत े.
४) आिथ क वृ ी िक ंवावाढ:
भारत जगातील सवा त वेगाने वाढणा या म ुख अथ यव था ंपैक एक आह े. तथािप ,
स या भारतीय अथ यव था च य आिण स ंरचना मक दो ही आ हाना ंमुळे मंदीचा
सामना करत आह े. munotes.in
Page 89
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या –२
89 तथािप , 2024 -25 पय त $5 ि िलयन अथ यव था हो याच े उि भारताला
असमानता कमी कर यास , सामािजक खच वाढिव यास आिण सवा ना रोजगार दान
कर यास अन ुमती द ेऊ शकत े.
५) सामािजक िवकास :
सामािजक िवकास याचा अथ SC/ST/OBC/ अ पस ं याक , मिहला आिण ा सज डर
यांसार या लोकस ं येतील सव उपेि त वगा चे स मीकरण होय.
सामािजक स ंरचने या स ं थांम ये सुधारणा क न स मीकरण क ेले जाऊ शकत े,
हणज े णालय े िवशेषतः ामीण भागातील ाथिमक उपचार , शाळा, िव ापीठ े इ.
सामािजक स ंरचनेतील ग ुंतवणुक मुळे केवळ िवकासाला चालना िमळणार नाही
(आिथ क उ ेजना ार े), तर भिव यातील काम े हाताळ यासाठी एक िनरोगी आिण
स म िपढी द ेखील तयार होईल .
६.१.३ सव समाव ेशक वृ ी िक ंवावाढ सा य कर यासाठी आ हान े:
१) ग रबी :
बह आयामी दा र ्य िनद शांक (MPI) 2018 नुसार, भारतान े 2005 -06 आिण 2015 -16
दर यान 271 दशल लोका ंना दा र ्य रेषे या वर उचलल े, सवा त गरीब द ेश, गट आिण
मुलांसह, ग रबी सवा त वेगाने कमी केली. भारत उप -रा ीय तरावर गरीब समथ क नम ुना
प करतो .
२) बेरोजगारी :
NSSO या िनयतकािलक म बल सव ण (PLFS) नुसार, शहरी कम चा या ंम ये
बेरोजगारीचा दर 7.8% होता, तर ामीण कम चा या ंसाठी ब ेरोजगारीचा दर 5.3% होता
आिण एक ूण बेरोजगारीचा द र 6.1% होता.
भारतातील रोजगाराची ग ुणव ा आिण माण िनर रत ेमुळे आिण श ेतीवर जा त
अवल ंिब वाम ुळे कमी आह े.
रोजगाराची ग ुणव ा ही सम या आह े, कारण 80% पे ा जा त लोक कोण याही
सामािजक स ुरि तत ेिशवाय अनौपचा रक े ात काम करतात .
रोजगार व ृ ी खालील कारणा ंमुळे कमी आहे: कमी ग ुंतवणूक, उ ोगात कमी भा ंडवल
वापर आिण कमी क ृषी वाढ .
३) कृषी मागासल ेपणा:
भारतातील स ुमारे 44% लोक रोजगारासाठी श ेतीशी स ंबंिधत आहेत, परंतु भारतीय
GDP म ये यांचे योगदान क ेवळ 16.5% आहे याम ुळे यापक ग रबी वाढत े.
कृषी े ातील सम या प ुढील माण े आहेत.
१) दरडोई जिमनीची उपल धता कमी होत आह े munotes.in
Page 90
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
90 २) रोजगारा या वाटा म य े हळूहळू घट
३) कमी म उ पादकता
४) हवामान बदल , जिमनीचा हास आिण पा याची अन ुपल धता याम ुळे कृषी उ प नात
घट
५) देश आिण िपका ं या वाढीम य े असमानता .
६) सामािजक िवकासाशी संबंिधत सम या
सव समाव ेशक वाढीसाठी सामािजक िवकास ही म ुख िच ंता आह े. परंतु याला काही
सम या ंचा सामना करावा लागत आह े जसे क :
१) ल णीय ाद ेिशक, सामािजक आिण ल िगक असमानता .
२) साव जिनक खचा ची कमी पातळी आिण म ंद वाढ , िवशेषतः आरो य आिण िश ण .
३) खराब दजा ची िवतरण णाली .
४) ओबीसी , एससी , एसटी आिण म ुि लमा ंसाठी सामािजक िनद शक ख ूपच कमी आह ेत.
५) बालका ंमधील क ुपोषण - जागितक भ ूक िनद शांकात भारताचा मा ंक 102 वा आह े.
४) ादेिशक िवषमता / असमानता :
ादेिशक िवषमता ही भारतासाठी मोठी िच ंतेची बाब आह े. जाित यव था , ीमंत आिण
गरीब या ं यातील दरी इ यादी घटक ाद ेिशक असमानत ेस कारणीभ ूत ठरतात याम ुळे
अशी यव था िनमा ण होत े िजथे काही िविश गटा ंना इतरा ंपे ा अिधक िवश ेषािधकार
असतात .
ादेिशक असमानत े या काही सम या खालील माण े आहेत:
१) सा रता दरा या बाबतीत , केरळ ह े 93.1% सा रतेसह सवा त सा र रा य , तर
दुसरीकड े, िबहारचा सा रता दर फ 63.82% होते.
२) दरडोई उ प ना या बाबतीत , 2018 म ये गो याच े दरडोई उ प न 4,67,998 पये,
तर िबहारच े दरडोई उ प न या या क ेवळ एक दशा ंश हणज े 43,822 पये होते.
६.१.४ सव समाव ेशक वाढीच े मोजमाप :
१) समाव ेशी िवकास िनद शांक (IDI):
व ड इकॉनॉिमक फोरम (WEF) ारे संकिलत क ेले या समाव ेशी िवकास िनद शांक
(IDI) म ये, भारत 74 उदयो म ुख देशांपैक 62 या मा ंकावर आह े आिण 20 (G -
20) देशां या गटातील सवा त कमी समाव ेशक देशांपैक एक आह े.
IDI या क पन ेवर आधा रत आह े क बह त ेक लोक या ं या द ेशाची वाढ GDP वर
न हे, तर या ं या वतः या राहणीमानावर आधा रत आह ेत.
हा िनद शांक पुढील तीन मापका ं या आधारावर असमानत ेचे मोजमाप कर ते:
१) वाढ आिण िवकास
२) समाव ेशकता
३) आंतरिपढी समता आिण शा तता िक ंवा िचर ंतनता . munotes.in
Page 91
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या –२
91 भारतान े देखील टॉप 10 सवा त समाव ेशक उदयो म ुख आिण िवकसनशील
अथ यव था ंम ये थान िमळवल े नाही , िजथे याच े शेजारी न ेपाळ, चीन आिण
ीलंका या ंनी ठसा उमटवला .
भारतान े "आंतरिपढी समता आिण शा तता " या बाबतीत सव म कामिगरी
केली,याम य े भारत 44 या मा ंकावर आह े, याच े ेय या या लोकस ं याशा ीय
लाभांशाला िदल े जाऊ शकत े.
२) सामािजक गती िनद शांक (SPI):
हा सामािजक आिण पया वरणीय िनद शकांचा एकि त िनद शांक आह े याम य े खालील
गो चा समाव ेश आह े:
१) मूलभूत मानवी गरजा
२) क याणाचा पाया
३) संधी
६.१.५ भारतान े सव समाव ेशक िवकास साध यासाठी क ेलेले उपाय :
सव समाव ेशक वाढीसाठी सरकारकड ून अन ेक योजना राबिव यात य ेत आह ेत यात प ुढील
गो चा समाव ेश आह े:
१) महा मा गा ंधी रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा योजना (मनरेगा)
२) पंत धान रोजगार िन िम ती काय म (PMEGP)
३) मु ा बँक योजना
४) पं. दीनदयाल उपा याय ामीण कौश य योजना (DDU -GKY)
५) दीनदयाल अ ं योदय योजना - रा ीय शहरी उपजीिवका अिभयान (DAY-NULM)
६) सव िश ा अिभयान (SSA)
७) रा ीय ामीण आरो य अिभयान (NRHM)
८) भारत िनमा ण
९) व छ भारत िमशन
१०) िमशन आय ु मान
११) धानम ं ी जन धन योजना
६.२ वयंसहा यता गट आिण स ू म िव
तावना :
समाजातील द ुब ल दा र यात िखतपत पडल े या समाजाला िवकासा या वाहात
आण यासाठी स ू मिव प ुरवठ्याकड े पिहल े जाते. िवकसनशील द ेशात मागणी व प ुरवठा
या दो ही बाज ूने दा र याच े दु च असत े. जर काळजीप ूव क िव ीय िनयोजन क ेले तर
कमी ग ुतंवणूक कमी उ प न - कमी ग ुंतवणूक या द ु च ाचा नाश क न गरीब क ुटुंबाना
दा र यर ेषे यावर आणता य ेईल. या क रताच य ूनोचे से ेटरी - मा. कोपीअ नन या ंनी
२००५ हे वष ‘आंतररा ीय स ू मिव वष ’ हणून घोिषत क ेले आह े. या स ु मिव munotes.in
Page 92
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
92 वषा पासून दा र य िनम ू लन करण े, सू मिव स ंक पना जिवण े यांचे िदघ कालीन चा ंगले
प रणाम िमळ ू शकतील या ीकोनात ून सु मिव जािहर कर यात आल े.
या या :
१) “सू मिव हणज े स ची बचत , लघुकज , खेळते भांडवल, उपभोग कज , गुंतवणूक,
वयंरोजगार , िश ण िवमा , िव ाव ेतन, िवपणन , पुनिव , िव ीय िश त , कज फेड, कमी
खच कज िवतरण या गो ी अ ंतभूत असतात . यास स ू म िव हणतात .”
२) “बचत + कज + िवमा + िवपणन या स ेवा जे हा एकाच म ंचाव न िद या जातात तेथे
िव असतो . या सेवा पुन: गटागटा ंतग त िद या जातात यास स ू म िव हणतात .”
३) “सू म िव हणज े मया िदत कज , िवनातारण कज समूह कज बचती बरोबर कज ,
अनु पादक कज , मागता णी कज , वेळेवर बचत , कजा त लविचकता कागदी ग ुंतागुंत
नसणारी , य गत पत , पारदश कता बचत स ंकलन करण े, याजदर कमी ब ँका माण े न दी
ठेवणारी , खच कमी ठ ेवणारी अशी िम यव था असणारी यवहार स ंक पना हणज े
सू मिव होय .”
सू मिव स ं थाची उि ्ये:
१) दा र य िनम ू लन:
सू मिव प ुरवठ्याचे मह वा चे उि हणज े ामीण भागातील मिहला ंना दा र य द ूर
कर यासाठी बचत गटामाफ त िविवध यवसाय कर यासाठी उ प नाच साधन उपल ध
क न द ेणे.
२) बचत कर यास ो साहन :
सू मिव स ं या वय ंसहा यता गटा ंना बचती या सवयी लाव याकरता ो साहन द ेते
यामुळे बचतीत वाढ होत े.
३) िनधीची स ुरि तता :
सू मिव स ं था बचतगटा ंनी जमा क ेलेला बचत िनधी स ूरि त ठ ेव याची जबाबदारी पार
पाडतात . तसेच बचतगटा ंनी मागता णी िनधी परत करतात .
४) ठेवीचे संर ण:
गरीब लोक बचती या व पात या ठ ेवी ठेवतात या ठ ेवीचे संर ण कर याची जबाबदारी
या सं थाची असत े. या ठेवी वय ंसेवी सं या आिण वय ंसहा यता गट स ंकलन करतात .
५) गटा या सबलीकरणास मदत :
सू मिव स ं था बचतगटा या यव थापनातील उणीवा , संरचना मक बा ंधणी,
िव ीय मता बा ंधणी करतात . यामुळे गटाच े सबलीकरण हो यास मदत होते. munotes.in
Page 93
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या –२
93 ६) सरकारी ह त ेपास अटकाव :
सू मिव स ं थां या काया त सरकारी ह त ेपास अटकाव असतो . ा िव स ं या
वयंचिलत काय प दती अवल ंबतात सरकार फ धोरण व आराखडा तयार क न द ेते.
७) िवशेष सेवा पुरवतात :
सू मिव स ं था ामीण भागात दा र य िन मू लन करताना गटा ं या कामकाजात िश ण ,
आरो य व िवमा या स ेवां या बरोबर बचत , िवपणन , मदत उ पादन , िश ण इ . सेवा
पुरवतात .
८) वयंसहा यता गटबा ंधणी:
सू मिव स ं था ामीण भागात मिहला ंचे व प ु षांचे वय ंसहा यता बचतगट बा ंधणी
करतात . या गटा ार े िव सहा य करतात .
सू मिव स ं थाच े काय (Functions of micro finance institutions):
१) दा र य िनम ू लनासाठी गरीब क ुंटूबांना कज पुरवठा करण े.
२) समाजात ी प ु ष समानता िनमा ण कर यासाठी मिहला ंचे सबलीकरण करण े.
३) वयंसहा यता बचत गटातील मिहला ं या िवकासासाठी माग दश न व ो साहन द ेणे.
४) गटा या उ पािदत व त ूसाठी बाजारप ेठ उपल ध क ण द ेणे.
५) िव ीय स ेवा बरोबर गटा ंना सामािजक स ेवा पुरिवणे.
६) िवपणन , उ पादन , पॅक ग उ ोजक इ . बाबत िश ण द ेणे.
७) बचतगटा ंना कज पुरवठा करण े.
८) दा र यर ेषेखालील क ुटुंबाची उ प नपातळी वाढिव यासाठी आिण या ं या
रहाणीमाना ं या दजा त सुधारणा हो यासाठी काटकसर , िवपणनस ेवा, िव ीयस ेवा इ.
पुरिवणे.
सू मिव स ं था आज जगभर पसर या आह ेत. िवशेष क न गरीब िवकसनशील द ेशात
या सं थांचे जाळे पसरल े आहे. आज जगभरात ७००० सू मिव स ं थानी १ कोटी ३०
लाख छोट ्या कज दारंना ७ अ ज डॉलर स ू मिव ाच े िवतरण क ेले आह े. या कजा ची
परतफ ेड ९७% झाली अस ून ३०% वािष क िवकासदर न दिवला आह े. सू मिव वािष क
उलाढाल स ुमारे २.५ अ ज डॉलर एवढी अस ून जगातील १० कोटी क ुटुंबाना स ू मिव
२१.६ अ ज डॉलर एवढ ्या िनधीची गरज आह े.
सु मिव स ं था ही लोकशाही त वावर चालणारी आह े. ामीण अथ यव थ ेची पुन बांधणी
ी प ु ष समानता सबलीकरण , दा र यिनम ू लन रोजगारात व बचतीत वाढ ही उि ्ये
सू मिव प ुरवठ्याची अस याम ुळे याम य े वाढ होत आह े. munotes.in
Page 94
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
94 सू मिव प ुरवठा व वय ंसहा यता बचतगट :
िवकसनशील द ेशात गरीबी ही मोठ ्या माणात असत े. या लोका ंकडे कलाकौश य े
असतात , उदयोजकता असत े परंतू याचा उदयोग यवसायात उपयोग कर यासाठी
यां याकड े भांडवल नसत े. देशातील पतिनमा ण करणाया बँका या ंना कज देत नाहीत
कारण तारण ठ ेव यासाठी या ं याकड े कोणती मालम ा नसत े. हणज ेच ग रबीत ून बाह ेर
ये यासाठी या ंना वय ंरोजगार िमळ ू शकत नाही . रोजगारा या स ंधी नाहीत व वय ंरोजगार
सु कर यासाठी भा ंडवल नाही अशा ि थतीत ामीण समाज अडकल ेला आह े. यावर
तोडगा का ढ यासाठी १९७० म ये बांगलाद ेश ामीण ब ँकेचा पाया घातला आह े. ी.
महमद स ुनूस या ंनी ही ब ँक य ात आणली आिण या ब ँके या यश वी वाटचालीन े
सु म तरीय िव प ुरवठा ही स ंक पना लोकि य झाली .
सू मिव प ुरवठ्यात प ुढील घटका ंचा समाव ेश होतो :
१) सु म तरीय बचत :
वत: या अ प उ प नात ून बचतीची स ु वात करण े व यात सात य राखण े यात ून
बचतीची सवय लावण े.
२) सु म तरीय कज :
य व य या गटा ंना उ प न िमळव ून देतील अशा कारभारासाठी उपभोगासाठी तस ेच
अचानक उ वणाया अडचणीसाठी अ परकम ेचा कज पुरवठा करण े.
३) सु म तरीय िवमा स ंर ण:
शेतकरी व ामीण भागातील य व य सम ूहांना िव याच े संर ण प ुरिवणे.
६.६ सू मिव प ुरवठ्याची व ैिश ्ये
१) कज अ यंत अ परकम ेची असतात .
२) या योजन ेत ाम ु यान े मिहला ंवर भर िदला जातो .
३) बचतगट थापून यात जमा झाल े या र कमा ंचे कज पाने वाटप होत े.
४) काय प दतीत पारदश कता असत े.
५) कज फेडीचा कालावधी अ प असतो .
६) कज िवतरण ि या सोपी व उदार असत े.
७) कजा साठी तारणाची आव यकता नसत े.
८) गरजेनुसार कज पुरवठा क ेला जातो . munotes.in
Page 95
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या –२
95 भूिमिहन मज ूर, अ पभ ूधारक श ेतकरी ामीण कारागीर आिण छोट े यापारी या ं या सारख े
सु म तरीय िव प ुरवठ्याचे लाभधारक आह ेत. मेणब या , गािलच े, च पल , अगरब ी ,
डेअरी मसाला , पापड, लोणची अशा कार या उ ोगा ंना स ु म तरीय िव प ुरवठा
लाभदायक झा याच े िदसत े. ामीण मिहला ंतील कलाग ुण उ ोजकता यात वाढ क न
सु मिव प ुरवठ्याने मिहला ंना आिथ क व सामािजक राजक य े ात बर ेच वर आणल े
आहे. िवकास व सामािजक याय या उि प ूत साठी स ु म तरीय िव प ुरवठ्याचे योगदान
मोठे आहे.
ामीण भागात ब ँकां या शाखा ंचे जाळ े मया िदत अ सते. तसेच ामीण जनता अिशि त
अस यान े बँिकंग सुिवधांची या ंना मािहती नसत े. िशवाय ब ँकाकड ून कज घे यासाठी ाव े
लागणार े तारण गरीब लोका ंकडे नसत े. हणून सामा या ंना बँकेचा लाभ घ ेता येत नाही .
सु म तरीय िव प ुरवठा हा यावर यश वी ठरल ेला उ म माग आहे.
वयंसहा यता गट व स ू म तरीय िव प ुरवठा या ंचा संबध:
सु म तरीय िव प ुरवठ्यासाठी वय ंसहा यता गट एज सी हण ून िवकिसत झाला . समान
आिथ क - सामािजक पा भूमी असल ेले सामा यत : गरीब लोक एक अनौपचा रक गट तयार
करतात . सामूदाियक जबाबदारी व पर परा ंना सहकाय या त वावर गटाची थापना क न
बँकेत खात े उघडतात . १५ ते २० सद य एक य ेतात बचत करतात . बचत ब ँकेत जमा
केली जात े. ९०% वंयसहा यता गट ह े केवळ मिहला सद या ंचे आह ेत. पर परा ंवर
िव ास , बचतीचा भाव , गरजेनुसार कज , मिहला ंना कज , कज परतफ ेडीसाठी ग ट सद या ंचे
अनौपचा रक दडपण , कौश य िश ण , मता , िवकास आिण रोजगार िनिम ती या त वावर
हे गट काम करतात .
बचत गटा ंची वैिश ्ये:
१) थम बचत -बचतीिशवाय कज नाही.
२) कजा साठी बचतीचा प ूवा नूभव हेच म ुख कारण .
३) सु वातीला छोट ्या र कम ेची कज िदली जातात .
४) कज परतफ ेडीची एक ीत जबाबदारी असत े.
५) गटाने सद या ंना कज देतांना याजदर व इतर शथ िनि त क े या जातात .
६) गट जसा अिधक वष काय रत राहील व ज ू या कजा चे ह े वेळेवर भर ेल तशी कज
मया दा वाढत जात े.
वयंसहा यता गटाला ब ँकेकडून कज िमळिव या सठी असा गट िकमान सहा मिहन े
आि त वात असावा लागतो . या गटाच े यव थापन लोकशाही प दतीन े हायला हव े. सव
सद या ंचा यव थापनात सहभाग असावा . गटातील सद य समान पा भूमी लाभल ेले व
समान िहतस ंबंध असल ेले हवेत व पर पर ंना मदत कर याची व एकि त काम कर या ची
यांची इ छा हवी . munotes.in
Page 96
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
96 वयंसहा यता गटा ंमाफ त िमळणारी आिथ क मदत तीन कार े वापरली जात े.
१) गटातील सद या ंचा वैयि क कारभार चालिव यासाठी – शेती, पशुपालन , छोटा
यापार कलाक ुसरीचा उ ोग इ यािद .
२) गटातील सव सद या ंना उपयोगी पडतील अशा ग ुंतवणूका कर या साठी – उदा.
सामाईक िविहर , शेती सेवा क , सामाईक श ेती अवजार े इ यािद .
३) गटातील सव सद या ंचा एकि त कारभार चालिव यासाठी – उदा. सामािजक
वनीकरण , कुकुटपालन , डेअरी इ यािद .
६.३ थला ंतर
तावना :
थला ंतर हणज े एका िठकाणाह न द ुसया िठकाणी जाण े होय. लोक एका िठकाणाह न द ुसया
िठकाणी वा त यास जातात . यास थला ंतर हणतात . ामीण भागातील लोक िविवध
कारणा ंसाठी शहरात जातात व त ेथे वा त य करतात . यातूनच नाग रकरणास स ु वात
होते. हणून यास ामीण नागरी थला ंतर हणतात .
या या :
बग ल : लोकस ं ये या थाना ंतरासाठी िदल ेले नाव हणज े थला ंतर होय .
डॉ. दुबे : '' थला ंतर ही सामािजक प रवत नाची अशी ि या आह े क या ार े
लोकस ं येचे अंतग मन व बिहग मन होत े.''
सव साधारणपण े या थला ंतरात ामीण भागातील लोक शहरीभागात थला ंतर करतात
याचाच अथ ते ामीण िनवास सोड ून नगरात िनवास करतात . याच माण े ामीण
सामािजक यव था सोड ून शहरातील नवीन सामािजक यव थ ेचा ि वकार करतात .
ामीण -नागरी थला ंतरास कारणीभ ूत ठरणार े घटक :
ामीण - नागरी थला ंतर हे िवशेष मह वाच े आहे. कारण या थला ंतरामुळे नागरीकरणास
चालना िमळाली आह े. थला ंतर वाढल े तर नागरीकरणात स ु ा वाढ घड ून येईल.
ामीण -नागरी थला ंतरास प ुढील घटक कारणीभ ूत ठरल े आहेत.
I. आिथ क घटक (Economic Factors) :
सव साधारणपण े थला ंतर ह े मागासल े या भागात ून िवकसीत असल े या भागाकड े होत
असत े. कारण मागास भागात रोजगार स ंधी नसतात . याउलट िवकसीत भागात
रोजगारा या िविवध स ंधी असतात . आपली आिथ क प रि थती स ुधारावी चा ंग या रोजगार
िमळावा . या उ ेशाने लोक थला ंतर करतात . पुढील आिथ क घटक ामीण -नागरी
थला ंतरास ेरणा द ेतात. munotes.in
Page 97
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या –२
97 १) कमकुवत आिथ क प रि थती :
ामीण भाग मा गासल े या असतो या भागात रोजगार स ंधी उपल ध नसतात . लोक दा र ्य
अव थ ेत जीवन जगत असतात . कमी उ प न , बेकारी, दा र ्य या गो ीम ुळे य
शहराकड े थला ंतर करतात . शहरात ग े यावर रोजगारा या चा ंग या स ंधी िमळतील
उ प न वाढ ेल आिथ क प रि थती स ुधारेल याम ुळे य शहराकड े थला ंतरीत होतात .
२) नागरी आिथ क प रि थती :
शहरात नवनवीन काया लये आिण इतर यवसाय उघडल े जातात . यामुळे कामगारा ंची
गरज असत े. तसेच शहरात ामीण भागाप े ा जा त व ेतन िमळत े. शहरातील आिथ क
जीवन चा ंगले अस याम ुळे ामीण लोक शहरात थला ंतर करतात .
३) सामा य आिथ क प रि थती :
संघटीत आिण अस ंघटीत या दो ही े ात शहरात चा ंगली मज ुरी िमळत े. परंतू ामीण
भागात ून येणाया सवा नाच शहरी भागात रोजगारात सामाव ून घेतला जात नाही . नवीन
उ पादन ि य ेशी ज े लोक प रचीत असतात . यानी आध ुिनक उ पादना तील उपकरण े
हाताळ यासाठी आव यक ि श ण घ ेतलेले असत े. यानाच शहरी रोजगारात सामाव ून
घेतले जात े. बाक याना ामीण अथ यव थ ेकडे पु हा वळाव े लागत े. कारण शहरातील
रहाणीमान खच याना परवडत नाही .
II. लोकस ं या घटक (Demographic Factor)
भारतात लोकस ं या वाढीचा दर जा त आह े. औषधउपचारा या सोयीत झाल े या
वाढीम ुळे मृ यूदर घटला आह े पण ामीण भागात जननदर जा त आह े. ामीण लोका ंचा
शेती हाच एकम ेव यवसाय आह े. ा यवसायात पाच त े सहा मिहन े रोजगार िमळतो कारण
शेती पावसावर अवल ंबून आह े. कारखानदारीचा िवकास पायाभ ूत सुिवधा अभावी ामीण
भागात झाला नाही याम ुळे रोजगारा या स ंधी उपल ध नसतात . वाभािवकच
रोजगारासाठी लोकस ं या शहराकड े थला ंतरीत होत े.
III. सां कृितक आिण सामािजक घटक (Cultural & Social Factor)
ामीण -नागरी थ ंलातरास सामािजक व सा ं कृितक घटक कारणीभ ूत असतात . जु या व
नवीन िपढीतील व ैचा रक मतभ ेदामुळे त ण िपढी वत ं पणे रहात े. यामुळे ती शहरात
थला ंतर करत े. दळणवळण े ात झाल ेली गती शहरी भागातील आध ुिनक स ुिवधा तस ेच
मारवाडी , गुजराथी यवसायासाठी शहरात थला ंतरीत होतात .
वरील सव आिथ क, सामािजक राजक य, सां कृितक घटकाम ुळे ामीण नागरी थला ंतर
घडून येते.
ामीण -नागरी थला ंतराचा प रणाम :
ामीण नागरी थला ंतराचे िवशेष प रणाम नागरी समाजावर होतात याच माण े ामीण
समाजावर द ेखील प रणाम होतात . थला ंतरामुळे लोकस ं येचे पुनिवत रण होत े. या munotes.in
Page 98
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
98 गो ीम ुळे आिथ क, सामािजक , राजक य लोकस ं या मक प रणाम घड ून येतात. ामीण
नागरी थला ंतराचे मुख प रणाम प ुढील माण े आहेत.
१) आिथ क प रणाम (Economics consequences)
या े ातून थला ंतर झाल े ते े े आिण या े ात थला ंतर झाल े ते े े दो ही े ावर
थला ंतराचे प रणाम होतात . या े ात छ ुपी बेकारी, आिण अित र मज ूराचे माण
जा त असत े. या े ातून मोठ ्या माणात थला ंतर होत े. यामुळे या े ातून थला ंतर
झाले या े ातील उ पादनात वाढ य ेते. नागरी भागा ंचा िवकास झपाट ्याने होत
अस याम ुळे नागरी भागात मज ूरांची गरज जा त असत े. हणून सुिशि त मज ूर या भागात
थला ंतरीत होतात . यामुळे आिथ क वृ ी होत े. परंतू अनेकदा ामीण नागरी थला ंतराचे
वाईट प रणाम होतात . जर आव यकत ेपे ा जा त िमक नागरी भागात थला ंतरीत झाल े
तर बेकारी मोठ ्या माणात वाढत े. आरो य , घर, पाणी या ंचा िनमा ण होतो . गिल छ
व यात वाढ होत े. याचा आरो यावर वाईट प रणाम होतो . पण शहरी भागात य ेणारे िमक
शहरी भागात काम क न प ैसा गावी पाठवतात याम ुळे गावातील लोका ंची आिथ क
प रि थती स ुधारते.
२) लोकसं या मक प रणाम (Demographic impact)
ामीण भागात ून शहरात थला ंतर करणाया लोकाम य े सव साधारणपण े १५ ते ५६
वयोगटातील लोक असतात . हे नोकरीसाठी शहरात थला ंतर करतात . यामुळे ामीण
भागात फ व ृ आिण म ूले यांचेच माण जा त असत े. वाभािवक ामीण भागात काम
करणाया लोका ंची कमतरता िनमा ण झाली आह े. थला ंतरामुळे लोकस ं ये या रचन ेत
फरक पडला अस ून अनक े िनमा ण झाल े आहेत.
३) सामािजक प रणाम (Social impact)
नागरीकरणाचा यवसाया या स ंरचनेवर जा त प रणाम झाला आह े. पूव जातीन ुसार
यवसाय करण े बंधनकारक होत े. यामुळे यावसाियक गितिशलत ेचा अभाव होता . परंतु
िश णाम ुळे यवसायाबाबत असल ेली जातीची ब ंधने सैल झाली . खेड्यातील लोक शहरात
जातात त े हा िमळ ेल तो यवसाय करतात . थला ंतरामुळे ामीण लोक पर ंपरागत म ू य
सोडून देऊन आध ुिनक म ु य ि वका लागल े आहेत. यावसाियक स ंरचना बदल यास
मदत झाली आह े.
ामीण - नागरी थला ंतरामुळे सामािजक (गिल छ व या , रोगराई , गु हेगारी) वाढल े
असल े तरी व त दरात कामगार िमळ ू लागल े. यामुळे उ पादन -उ पादकता -औ ोगीकरण
यात वाढ झाली .
ामीण शहरी थला ंतर ह े आिथ क िव कासा या फाय ाच े आह ेत. अंतग त थला ंतरात
ामीण भागातील लोका ंना रोजगारासाठी शहरात मागणी अस यान े ते शहराकड े
थला ंतरीत झाल े. कारण शहरात औ ोिगकरणास स ु वात झाली होती . थला ंतर
फायद ेशीर होत े कारण ामीण भागात या िमका ंची िसमा त उ पादकता श ु य होती तर munotes.in
Page 99
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या –२
99 शहरीभागात ा िमका ंची उ पादकता वाढत होती . कारण शहरीभागात भा ंडवल व ता ंि क
गतीत वाढ होत आह े.
अ पिवकसीत द ेशात ामीण शहरी थला ंतराचा व ेग जा त असतो . परंतू ा थला ंतरीत
होणाया लोकस ं येला शहरी भागातील औ ोिगक व स ेवा े ात सामाव ून घेतले जात े.
िदघ काल ख ंडाचा िवचार करता थला ंतर शहरी भागातील िमका ं या मागणीचा
सोडव यास असमथ ठरत े. ामीण आिण शहरी भागातील आिथ क आिण Structural
असंतूलनाम ुळे शहरी ब ेरोजगारीचा स ुटू शकला नाही .
आपली गती तपासा :
१. थला ंतर हणज े काय त े या या द ेऊन प करा .
२. ामीण - नागरी थला ंतरास कोणत े आिथ क घटक कारणीभ ूत ठरल े आहेत ते सांगा.
३. नागरी थला ंतराचे आिथ क प रणाम सा ंगा.
६.४ शहरीकरण
आिथ क िवकास व शहरीकरण या ंचा जवळचा स ंबंध आह े. आिथ क वाढ हणज े ामीण
भूमीचा शहरीकरणासाठी होणा रा वापर होय . शहरीकरणा या ि य ेत अथ यव था
उ ोग धान बनत असत े. िवकासा या ट यात अथ यव थ ेत अन ेक रचना मकबदल घड ून
येतात. यामुळे शहरीकरणाचा व ेग वाढतो . शहर हणज े सव सामा यपण े एक राजक य
युिनट क , यांचे िनयं ण व कारभार शासनामाफ त वाढिव ला जातो . शहरीकरण हणज े
अनेक लोका ंची व ती अिधक जलद गतीन े वाढिवली जात े. युनायटेड नेशन या मत े, ''जर
१ लाख शहर िनमा ण झाल ेली असतील तर याला शहरीकरण हणाव े.''
शहरीकरण ही एक ि या आह े. एकूण लोकस ं येपैक शहरीकरणा या ि य ेत बरीच
लोकस ं या नगर आिण उ पनगरात ून रहात असत े. औ ोिगकरणा या ि य ेतून
शहरीकरणाला स ु वात झाली . जे हा अिधकािधक उ ोगाची वाढ हायला लागत े. यावेळी
मानवी उ पादकता वाढत जात े. उ पादकता वाढीम ुळे उ प न वाढत े आिण अिधकािधक
लोक शहरात उ ोगध ंदे अस याम ुळे शहरात रहाण े पसंत करतात . थोड यात शहरीकरण
हणज े लोकस ं येचे ामीण भागात ून शहरी भागा ंकडे थाना ंतर. ह ली वाढ या
लोकस ं येमुळे शहरी भागात राहणाया लोकस ं येचे माण ामीण भागातील
लोकस ं येपे ा वाढल े आह े. शहरीकरण हा पार ंप रक ामीण अथ यव थ ेचे आध ुिनक
औ ोिगक अथ यव थेत झाल ेले पांतर दश िवणारा िनद शांक आह े. िनरिनराळ े अहवाल
िवचारात घ ेता ह े सव अहवाल अस े दश िवतात क , १९०० म ये जगातील शहरी
लोकस ं येचे माण १३ट के होते ते १९५० म ये २९ ट के इतक े झाल े तर २००५
म ये ४९ ट के आहे.
िवकिसत द ेशां या त ुलनेम ये िवकसनशील द ेशात शहरीकरणाचा व ेग कमी आह े. याला
अनेक घटक जबाबदार आह ेत. भारताम य े थला ंतरामुळे शहराचा व ेग वाढला आह े.या
उलट शहरीकरणाम ुळे आिथ क संधी िमळाली हण ून थला ंतराचा व ेग वाढला आह े. munotes.in
Page 100
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
100 लोकस ं ये या वाढ या माणाम ुळे लोकस ं ये या अमया द गरजा ंची पूत ता करणे ही फार
मोठी सम या िनमा ण झाली आह े. िनवारा आिण रोजगाराचा त ुटवडा ही वाढ या
लोकस ं येची अप य े आह ेत. यातच ामीण भागाकड ून शहराकड े थला ंतर करण े ही
िभषण सम या िनमा ण झाली आह े.
''रोजगारा या स ंधीसाठी िक ंवा शहरी जीवना या आकष णामुळे ामीण भागात ून मोठ ्या
माणात लोकस ं या शहरी भागाकड े ये या या ि य ेस नागरीकरण / शहरीकरण
हणतात .''
''एखा ा शहरात वा त य करणाया लोकस ं येचे या द ेशा या एक ूण लोकस ं येशी
असल ेले माण वाढतजाण े यांस शहरीकरण हणतात .''
''जे हा शहरी प रसरा त लोकस ं या पातळीच े िविश क ीकरण झाल ेले आढळ ून येते
याला नागरीकरण / शहरीकरण अस े हटल े जाते.''
शहरीकरणाची / नागरीकरणाची कारण े:
१) औ ोिगक ा ंती (Industial Revolution) :
शहरीकरणाम य े सवा त मह वाची भ ूिमका औ ोिगक ा ंतीची आह े. औ ोिगक ा ंतीमुळे
मोठ्या माणात कारखा यात उ पादन होऊ लागल े. कारखा यात काम कर यासाठी
ामीण भागातील लोक मोठ ्या सं येने शहरात य ेऊ लागल े. कारखा या या आज ूबाजू या
प रसरात लोक िनवास क लागल े. यां या आव यक गरजा ं या प ूत तेसाठी बाजार
लाव यात आल े. वाहतुक या प ूत तेसाठी बाजार लाव यात आल े. वहातूक या साधनात
वाढ झाली आिण थोड ्या कालावधीत नगर े िनमा ण झाली .
२) लोकस ं येतील वाढ आिण थला ंतर (Growth in population & Migration) :
गावातील लोका ंची स ं या वाढ याम ुळे गावा ंचा िव तार होतो . गाव नगरात आिण नगर े
महानगरा त पा ंत रत होतात . खेड्यातील लोक रोजगारासाठी , िश णासाठी , दुसया गावात
थला ंत रत होतात . लोकस ं येत वाढ झाली क या गावाचा िव तार होऊन नगरात
पांतर होत े.
३) वहात ुक या साधना ंचा िवकास (Development of means of
Transportation) :
वहातुक ची साधन े एका शहरा स दुसया शहराशी जोड याच े काम करतात . आज या य ुगात
रे वे, बस, िवमान , जहाज ही जलद वहात ुक ची साधन े आहेत. ा जलद वहात ुक या
साधनाम ुळे मालाची तस ेच सामानाची न े-आण एका िठकाणाह न द ुसया िठकाणी जलद
गतीने कमी खचा त करता य ेते हणून जे े वहात ुक या साधना ारे जोडल े जाते या
े ाचा जलद िवकास होऊन नगरा ंची िनिम ती होत े. उदा. मुंबई, पुणे, िद ली , कलक ा ,
चे नई ही शहर े वहात ुक या जलद साधनाम ुळे िवकसीत झाली आह ेत. munotes.in
Page 101
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या –२
101 ४) संदेशवहना ं या साधना ंचा िवकास (Development of means of
communication) :
संदेश आिण स ंदेशवहन साधना ं या िवकासाच े नागरीकरणा या उगम थानाम य े मह वाच े
योगदान आह े. डाक, तार, टेिलफोन , वत मानप े, टेले स, इंटरनेट ही स ंदेश वाहनाची
मुख साधन े आहेत. या साधना ार े यापारास ंबंधी या स ूचना एका थानाव न श ेकडो
िकलोमीटर अ ंतरावरील थानावर जलदग तीने पाठव या जातात . यामुळे उ ोग आिण
यापाराचा िवकास होतो .
५) शेतीम य े ांती (Revolution in Agriculture) :
औ ोिगक ा ंती माण े कृषी ा ंतीचेदेखील नगरा ं या वाढ आिण िवकासाम य े मह वाच े
योगदान आह े. आधुिनक काळातील िव ान य ुगातील नवीन नवीन शो ध, सरकारच े नवीन
कृषी धोरण याम ुळे कृषी े ात ा ंती घड ून आली . नवनवीन क ृषी यं ामुळे १० य च े काम
एकच यि क लागली . खते, िबयाण े, िकटकनाशक े, जलिस ंचन स ुिवधा यात च ंड वाढ
झाली. यामुळे कृषी े ाचे उ प न वाढल े. पण य ं ा या वाढ या वापराम ुळे कृषी े ातील
माणसा ंची गरज कमी झाली . यामुळे कृषी े ातील इतर लोक कारखा यात काम क
लागल े. यामुळे छोटी छोटी गाव े एक य ेऊन याच े पांतर शहरात झाल े.
६) िश ण क (Education Centre) :
उ चिश ण आिण ता ंि क िश णाच े क हे नगराम य े पांतरत होतात . कारण य ेथे िश ण
घे यासाठी द ेश-िवदेशातील िव ाथ य ेतात. िश ण क ा या प रसरात िश क आिण
कम चाया ना राह यासाठी िनवास थान े बांधली जातात . वहातुक त वाढ होत े. लोकां या
आव यक गरजा ं या प ूत साठी बाजाराची िनिम ती केली जात े. यािठकाणी करमण ूक क ाची
थापना क ेली जात े. यामुळे शहरीकरणात वाढ होत े.
७) नागरी सोयी (Urban Facilities) :
नगराम य े िविवध कार या नवनवीन व त ूचे उ पादन क ेले जात े. य ना आव यक
असल े या व त ूं या िनिम तीसाठी िविवध कार या स ं था स ंघटना काय रत असतात .
बौि क आिण मानिसक िवकासासाठी शाळा महािव ालय े, वै क य महािव ालय ,
अिभया ंि क महािव ालय आिण वाचनालय े असतात . य ला आव यक असणाया सव
कार या स ुिवधा शहराम य असतात . हणून लोका ंना नगरा ंचे आकष ण असत े. नागरी
सुिवधाम ुळे नगरा ंचा / शहरांचा िवकास होतो .
८) रोजगार स ंधी (Employment) :
शहरा या िठकाणी िविवध रोजगार स ंधी उपल ध असतात . वयंरोजगारासाठी आव यक
सुिवधा उपल ध असतात . यामुळे ामीण भागात ून शहरात लोकस ं या थला ंतरीत होत े व
शहरांचा िवकास होतो .
munotes.in
Page 102
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
102 ९) राजक य घटक (Political Factor) :
शहरा या िवकासात राजक य घटका ंना देखील िवश ेष मह व आह े. जे शहर यापार
वािण य आिण उ ोगध ं ांचे क आह े. तेथे स ाधारी अशा शहरा ंकडे िवशेष ल द ेतात.
अशा िठकाणी नवीन सरकारी काया लये सु केली जातात . शहरांचे िनयोजन क न स ुंदर
शहर बनिवल े जाते. यामुळे शहरांचा िवकास होतो .
१०) सुरि तत ेची भावना (Feeling of Secrurity) :
य अशा िठकाणी रहाण े पसंत करत े, जेथे सुरि ताता िमळ ू शकत े. लोकांना आप या
संप ीची आिण जीवाची सतत िभती असत े हणून य स ुरि त थान शोधत असत े. या
सुरि तत े या भावन ेमुळे नगरा ंचा िवकास झाला आह े.
थोड यात शहरीकरण घड ून ये यास , शेती व औ ोिगक ा ंती, िश ण व रोजगार ,
करमण ूक क , वहातुक ची स ंदेशवाहना ंची साधन े असे िविवध घटक कारणीभ ूत असतात .
शहरीकरणाच े / नागरीकरणाच े प रणाम :
I. नागरीकरणाच े ितक ूल प रणाम (Negative effects o f urbanization) :
१) जीवनमानावर प रणाम :
य या म ुलभूत गरजा ंची पूत ता कशी होत े. यावर ितच े जीवनमान अवल ंबून असत े.
शै िणक स ुिवधा, आरो य स ेवा, रोजगार व यवसाय म ुलभूत गरजा ंची पूत ता होण े आव यक
आहे. शहरात वाढ या लोकस ं ये या माणाम ुळे या गरजा ंची पूत ता करण े कठीण होत े.
याचा प रणाम य या उ म जीवन मानावर होतो .
२) दळणवळणा ं या स ुिवधांवर च ंड ताण :
शहरीकरणाम ुळे वहात ुक यव थ ेवर च ंड ताण पडतो . वहातुक या या च ंड सम य ेमुळे
िविवध काराच े अपघात होतात . वहातुक क डी िनमा ण होत े.
३) िवकास योजना कोलमड ून पडतात :
लोकस ं ये या माणावर िवकास योजना ंचे िनयोजन क ेले जात े. ामीण भागात ून शहरी
भागाकड े थला ंतरीत झा यास शहरी लोकस ं येत वाढ होत े. प रणामी िनि त क ेले या
िवकास योजना कोलमड ून पडतात .
४) गु हेगारी माणात वाढ :
रोजगारा या शोधासाठी ा मीण भागात ून शहरीभागात य ेणाया चे माण अिधक असत े.
यातून गु हेगारी व ब ेकारीच े माण वाढत े.
munotes.in
Page 103
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या –२
103 ५) पया वरण तोल िबघडतो :
आ ोिगक गती व रहा यासाठी जागा उपल ध करताना श ेतीयो य जिमनीवर आ मण
केले जाते. वृ तोड हात े. यामुळे पया वरणाच े संतुलन िबघडत े.
६) कुिटर उ ोगावर ितक ुल प रणाम :
ामीण भागातील लोका ंचे शहरा ंकडे थला ंतर झा याम ुळे ामीण भागातील क ुटीर
उ ोगा ंवर ितक ुल प रणाम होतो .
७) आरो यिवषयक सम या :
शहरात थला ंतर के यानंतर नोकरी िमळत े; परंतु रहाय या जाग ेचा असतो . जागे या
िकंमती वाढ याम ुळे झोपडप ीत वाढ होत े, गिल छ व या , रोगराई यात वाढ होत े व
आरो यिवषयक सम या िनमा ण होतात .
८) दूषण:
शहरात द ूिषत हव ेचे सा य आिण द ूषण घड याच े कारण हणज े वाढत े शहरीकरण होय .
वाहनातील घर मानवी जीवनास धोकादायक आह े. मुंबईसार या शहरात अशा द ुषणाम ुळे
१० ट के लोक िविवध आजारा ंनी पछाडल ेले आहेत.
हवेतील द ुषणाबरोबर पा यातील द ुषण च ंड हानीकारक असत े. औ ोिगक े ातील
शहरात अस े माण अिधक असत े. असे दुषण होत रािह यास भारतातील न ा ं या
मा यमात ून िमळणार े पाणी तीन -चार दश कांत सजीवा ंसाठी िन पयोगी ठर ेल. जसे वायू
दूषण व जल द ूषण होत े तसे वनी द ूषण होत े. वनी द ूषणाम ुळे वण मता कमी
होते. मनो णा ं या स ं येत वाढ होत े. माणसा ंची वनी हण कर याची मता ८४
डेिसबल इतक आह े. मा आज िविवध कारच े हा@न या माणा या पिलकडच े आहेत.
९) िनतीम ा ढासळत े :
वाढ या शहरीकरणाम ुळे िनतीम ा ढासळत आह े. सं कृतीचे संगोपन व स ंवध नाचे काय
शहरात कमी माणात आढळत े. संिम समाज आिण आिथ क ह यासाम ुळे या गो ी घड ून
येतात. पैशास िमळाल ेले अवा तव मह व याम ुळे िन ी म ा हणज े काय? याची जाणीवच
शहरात आढळत नाही .
II. नागरीकरणाच े अनुकूल प रणाम (Positive effects of urbanization):
१) मोठ्या शहराम य े उ पादकता जा त रहात े कारण िवश ेषीकरणाला अिधक स ंधी
उपल ध होत े.
२) शहरीकरणाम ुळे ामीण भागाच े िच बदलत े ामीण भागातील शेती यवसायात
पारंप रक थािनक स ेवा, लघुउ ोग ह े मोठ ्या माणावर आढळतात पण
नागरीकरणाम ुळे यांची जागा आध ुिनक उ ोग होतात आिण यात ून तयार होणाया
व तू बाजारप ेठेत आण या जातात . munotes.in
Page 104
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
104 ३) मोठ्या शहाराकड ून िवश ेषीकृत व त ू आिण स ेवा थािनक बाजारप ेठेत आिण
आजूबाजू या गावात आण या जातात . वाहतुक घाऊक यापार , वाढते भांडवल,
िव स ेवा, सुिशि त मप ुरवठा या गो म ुळे िवकासाला चालना िमळत े.
४) लहान शहरा ंपे ा मोठ ्या शहरात वा तव व ेतन वेगाने वाढत े.
५) शहरीकरणाम ुळे शेती े ातील अन ुउ पादक माचा प ुरवठा शहरी रोज गाराकड े वळता
प रणाम ामीण आिण शहरी भागात व ेतनदर समान होतो .
६) लोकस ं येचा जीवनमानाचा दजा सुधारतो . यांना रहा या जागा ं या स ुिवधा ा
होतात . चांग या कारची घर े उपल ध होतात . आरो यिवषयक जाग ृकता वाढत े.
शहराम य े प रणामकारक सामािजक , सां कृितक बद ल घड ून येतात. ामीण भागाप े ा
शहरी भागात ज मदर कमी असतो कारण म ुलांना वाढिव याचा खच जा त असतो .
अ न, िनवारा या गो ची ट ंचाई जाणवत े.
टअरट बँड यां यामत े शहरीकरणाच े पुढील सकारा मक प रणाम िदस ून येतात.
१) ज मदर हा नवीन शहरा ंम ये वेगाने खाली घ सरतो. यामुळे भिव यकालीन लोकस ं या
वाढीची सम या कमी होत े.
२) जिमनीचा कमीत कमी वापर क ेला जातो आिण िनसगा त जा त जिमन ठ ेवली जात े.
प रणामी अथ यव थ ेचा िवकास होतो .
रा या ं या राजधा या , ल करी ्या मह व ा शहर े, शै िणक व धािम क थळा ंचे माण
या शहरात अिधक आह ेत अशी शहर े आिण िवश ेषत: औ ोिगक े ातील शहरा ंम ये
लोकस ं या ती गतीन े वाढत आह े. यामुळे शहरात य ेक गो ची ट ंचाई आिण याच े
दु प रणाम भोगाव े लागतात .
वाढ या शहरीकरणाम ुळे वरील कारच े दु प रणाम जरी आढळ ून येत असल े तरी यावर
उपाय कर याच े य न शासन करीत आह े. ामीण औ ोिगक करणास चालना , रोजगार
हमी योजना , ामीण िवकास व िव ुतीकरण , सामािजक वनीकरण , मृदसंधारण व
जलस ंधारण इ . शासक य योजना मोठ ्या माणात काय रत आह ेत.
आपली गती तपासा :
१. शहरीकरण हणज े काय त े या या देऊन प करा .
२. औ ोिगक ा ंतीची शहरीकरणामधील भ ूिमका प करा .
३. टअरट बँड यां यामत े शहरीकरणाच े कोणत े सकारा मक प रणाम िदस ून येतात?
४. वाढ या शहरीकरणाच े दु प रणाम कोणत े?
munotes.in
Page 105
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या –२
105 ६.५ औपचा रक आिण अनौपचा रक े
भारतातील औपचा रक े ः
या े ात कामाच े िविश तास आिण िनयिमत व ेतन असल े या सव नोक या आिण
कामगाराची नोकरी िनि त आह े. ही एक परवानाक ृत सं था आह े आिण कर भर यास
जबाबदार आह े. बँका आिण इतर कॉप र ेशन औपचा रक े ांतग त येतात. सावकार , दलाल
हे अनौपचा रक अथ यव थ ेचा एक भाग मान ले जातात . याचे वण न े अथ यव था हण ून
देखील क ेले जाते.
भारतातील अनौपचा रक े ः
बह सं य लोकस ं या अनौपचा रक े ांम ये आह े. अनौपचा रक े े कमी उ पादन
मू यासह कमी मानली जातात . भारतात क ृषी, दु ध यवसाय , फलो पादन आिण स ंबंिधत
यवसाया ंम ये 52 ट के कामगार काम करतात . यात कायद ेशीर आिण आिथ क दो ही
सुर ेचा अभाव आह े. भारतातील अनौपचा रक े ांपैक स ुमारे 25 ट के शहरी रोजगार
आहेत.
६.६ शहरी अनौपचा रक े
तावना :
अनौपचा रक े ही स ंक पना सवा त थम १९७० म ये हाट यांनी वापरली .
अनौपचा रक े ा या स ंदभा म ये िविवध या या िवचारात घ ेता येतात. उदा. १९७० ते
१९८० या कालावधीत अनौपचा रक े हणज े अिनय ंि त आिथ क ि या अस े हटल े
जात होत े. आंतररा ीय मस ंघटनेनुसार शहरी भागाम य े आध ुिनक े ाची नवीन
संयोजकाना सामाव ून घे याची मता नस याम ुळे अनौपचा रक े ाची िनिम ती होत े. हे
े हणज े असे े क याम य े िनवा हास प ुरेल इतक ेच उ प न असत े.
१९९३ म ये आंतररा ीय मस ंघटने या अिधव ेशनात अनौपचा रक े ासंबंधी अस े
हटल े आहे क अनौ पचा रक े हणज े अन दणी े होय . या े ाम य े लहान स ंयोजक
काही िमका ंना घेऊन लहान माणावर उ पादन करत असतात . या े ाची या या करण े
कठीण आह े कारण ह े वत : या मालक न े चालिवल े जाणार े लहान उ ोग असतात .
िवनाव ेतन कौट ुंिबक सद य काम करत असतात .
२००३ म ये १७ या आ ंतररा ीय मस ं या शा ा ं या सभ ेम ये अनौपचा रक े ाची
या या यापक कर यात आली आिण यान ुसार या े ातील रोजगाराच े २ भागात
िवभाजन कर यात आल े.
१) वयंरोजगार उदा . वत:चा यवसाय असणार े िमक आिण िवनाव ेतनावर काम करणार े
कौटुंिबक िमक . munotes.in
Page 106
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
106 २) वेतनावर काम करणार े िमक , अध वेळ कामगार व काही कामगार या ंचा समाव ेश
याम य े होतो.
अनौपचा रक े हे एकिजनसी नाही पर ंतू याम य े अनेक ि या मोडत असतात .
साधारणपण े या े ावर स ेवा े ातील उपस ेवा े ाचा भाव पडत असतो आिण लहान
उ ोग या े ात य ेत असतात . उदा. १९९० पय त एक ूण शहरी अनौपचा रक े ा या
१० ् इतक े उ पादन ह े या अनौपचा रक े ाकड ून होत असत े. एकूण १०६ उ पादन
ि या श ेती ध न या े ात मोडतात . उदा. िसमा त श ेतकरी , भूिमिहन श ेतकरी , पारंपा रक
कारागीर , कुकुटपालन यवसाय , वीटा बा ंध याचा यवसाय या सव यवसायाचा यात
समाव ेश होतो तस ेच सेवा े ात थािनक वाहत ूक यवसाय , दुकाने, घरगुती कामगार ,
सामािजक स ेवा करणार े उदा . र याची साफसफाई करणार े फेरीवाल े, कचरा गोळा
करणार े, लहान माणावर उ पा दन करणार े कामगार उदा . च पल बनिवण े छोट-छोटे दािगन े
बनिवण े, वेटर बनवण े साडी फॉल िबडीग करण े तसेच घरग ुती यवसाय कला क ुसरीच े
यवसाय , मासेमारी यवसाय या ंचा समाव ेश याम य े होतो.
शहरी अनौपचा रक े ातील यवसायाची व ैिश ्ये :
१) कमी दजा चे तं ान आिण कौश य .
२) अनौपचा रक े ातून िमळणार े िश ण .
३) अ पउ पादकता .
४) वयंरोजगार
५) कौटुंिबक सभासदा या सहा यान े उ पादन
६) थािनक साधनसाम ु ीचा वापर
७) भांडवली त ं ानाचा अभाव
८) म धान उ पादनत ं
९) ि थर भा ंडवलाप े ा चाल ू भांडवलाचा जा त वापर
१०) लघु उ ोगातील उ पादन
शहरी अनौपचा रक े ाची भ ूिमका (Role of Urban Informal Sector):
१) शहरी अनौपचा रक े ाची भ ूिमका समजावीत असताना ह े े हणज े रहा या व या
होय. िह गो डो यासमोर ठ ेऊन याचा िवचार करण े आव यक आह े. या भागाचा
औ ोिगकरणाम ुळे काही माणात िवकास झाल ेला असतो या े ाचे मह वाच े वैिश ्य
हणज े ामीण भागातील ग रब आिण ब ेकार जनत ेला हे े सामाव ून घेते.
२) या े ातील व त आदान े आिण स ेवा अनौपचा रक े ाला प ुरव या जातात . munotes.in
Page 107
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या –२
107 ३) गरीब लोका ंचे उ प न वा ढले असता अनौपचा रक े ाकड ून तयार क े या जाणाया
व तू आिण स ेवा क रता मागणी वाढत े.
अशा या अनौपचा रक े ाचे मह व दा र ्य आिण िवषमता द ूर कर या या ीन े वाढत
चाल याच े आढळत े. एवढेच न ह े तर ह े े िवकसनशील द ेशातील उ प न वाढीस हातभार
लावते.
शहरी अनौपचा रक े ाची व ैिश ्ये:
१) या े ाला कोण याही कारच े संर ण िक ंवा मा यता नसत े.
२) िकमान व ेतन कायदा आिण सामािजक क याण या गो ी अ ंतभ्◌ा◌ूत नाहीत .
३) बरेचसे रोजगार वय ंरोजगार िक ंवा मालक ह काच े रोजगार असतात .
४) उ प न व व ेतनपातळी खाल या दजा ची असत े.
५) कामगार स ंघटना ंचा अभाव असतो .
६) नोकरीची स ुरि तता नसत े.
७) सं थेकडून इतर फायद े िमळत नाही .
८) बाजारप ेठ मागणीन ुसार व ेशासंबंधी आिण उ ोग सोडव यास ंबंधी लविचकता असत े.
शहरी अनौपचा रक े ातील कामाच े व प :
१) अिनय ंि त आिण पधा मक े असत े.
२) वैयि क िक ंवा कौट ुंिबक पातळीवर मोठ ्या माणावर उ पादन क ेले जाते.
३) सहज व ेश.
४) थािनक क या मालावर अवल ंिब व.
५) यवसायावर कुटुंबाची मालक .
६) म धान त ं ाचा अवल ंब.
७) सं था मक पतप ुरवठा क ेला जात नाही .
अनौपचा रक े ातील सम या :
१) वापरात न आल े या साव जिनक िक ंवा खाजगी जाग ेवर हे चालू केले जातात .
२) आप या गरज ेनुसार ब ेकायद ेशीर जाग ेचे िवभाजन क ेले जात े िकंवा जागा भाड ्याने
िदली जात े.
३) बेकायद ेशीर जाग ेवर बा ंधकाम क ेले जाते. munotes.in
Page 108
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
108 ४) कमी खचा या आिण टाकाऊ सहज उपल ध होणाया थािनक साधनसाम ु ीवर
आधारीत असतात .
६.७ सारांश
१. थोड यात शहरीकरण हणज े लोकस ं येचे ामीण भागात ून शहरी भागा ंकडे
थाना ंतर. ह ली वाढ या लोकस ं येमुळे शहरी भागात राहणाया लोकस ं येचे माण
ामीण भागातील लोकस ं येपे ा वाढल े आह े. शहरीक रण हा पार ंप रक ामीण
अथ यव थ ेचे आधुिनक औ ोिगक अथ यव थ ेत झाल ेले पांतर दश िवणारा िनद शांक
आहे.
२. शहरीकरण घड ून ये यास , शेती व औ ोिगक ा ंती, िश ण व रोजगार , करमण ूक क ,
वहातुक ची स ंदेशवाहना ंची साधन े असे िविवध घटक कारणीभ ूत असतात .
३. टअरट बँड यां यामत े शहरीकरणाच े पुढील सकारा मक प रणाम िदस ून येतात.
I) ज मदर हा नवीन शहरा ंम ये वेगाने खाली घसरतो . यामुळे भिव यकालीन लोकस ं या
वाढीची सम या कमी होत े.
II) जिमनीचा कमीत कमी वापर क ेला जातो आिण िनसगा त जा त जिमन ठ ेवली जात े.
प रणामी अ थ यव थ ेचा िवकास होतो .
४. रा या ं या राजधा या , ल करी ्या मह व ा शहर े, शै िणक व धािम क थळा ंचे
माण या शहरात अिधक आह ेत अशी शहर े आिण िवश ेषत: औ ोिगक े ातील
शहरांम ये लोकस ं या ती गतीन े वाढत आह े. यामुळे शहरात य ेक गो ची टंचाई
आिण याच े दु प रणाम भोगाव े लागतात .
५. थला ंतर हणज े एका िठकाणाह न द ुसया िठकाणी जाण े होय. लोक एका िठकाणाह न
दुसया िठकाणी वा त यास जातात . यास थला ंतर हणतात . ामीण भागातील लोक
िविवध कारणा ंसाठी शहरात जातात व त ेथे वा त य करतात . यातूनच नाग रकरणास
सु वात होत े. हणून यास ामीण नागरी थला ंतर हणतात .
६. आिथ क, सामािजक राजक य , सां कृितक घटकाम ुळे ामीण नागरी थला ंतर घड ून
येते.
७. ामीण - नागरी थला ंतरामुळे सामािजक (गिल छ व या , रोगराई , गु हेगारी)
वाढल े असल े तरी व त दरात कामगार िमळ ू लागल े. यामुळे उ पादन -उ पादकता -
औ ोगीकरण यात वाढ झाली .
८. हॅरीस-टोडॅरो ितमानाम य े शहरी व ेतनदर व ामीण व ेतनदर यातील फरक आिण
समतोलाच े वण न कर यात आल े आह े. या ितमानात अथ य थ ेचे िवभाजन दोन
भागात कर यात आल े आहे. एक ह णजे ामीण भागातील श ेती व द ुसरा हणज े शहरी
भागातील कारखानदारी े ातील उ पादन होय . munotes.in
Page 109
िवकास ि य ेतील स ंरचना मक
सम या –२
109 ६.८
१) नागरीकरण हणज े काय त े सांगून नागरीकरणा या कारणा ंचा आढावा या .
२) नागरीकरणाच े समाजावर होणार े अनुकूल व ितक ूल प रणाम कोणत े?
३) ामीण -नागरी थला ंतरास कारणीभ ूत ठरणाया घटका ंचा आढावा या
४) थला ंतर आिण िवकास िटप िलहा .
munotes.in
Page 110
110 ७
िनयोजन , तं ान आिण आिथ क िवकास - १
घटक स ंरचना :
७.० उि ्ये
७.१ पायाभ ूत सुिवधांचा अथ आिण व ैिश ्ये
७.२ आिथ क िवकासाम य े पायाभ ूत सुिवधांचे मह व आिण भ ूिमका
७.३ आिथ क िवकासात त ं ानाची भ ूिमका
७.४ म गहन िव भा ंडवल गहन त ं ान
७.५ सारांश
७.६
७.० उि ्ये
आिथ क िवकासातील पायाभ ूत सुिवधां या स ंक पना आिण भ ूिमका या ंचा अ यास
करणे.
आिथ क िवकासात त ं ानाची भ ूिमका जाण ून घेणे.
म गहन िव भा ंडवल गहन त ं ान स ंक पना समज ून घेणे.
७.१ पायाभ ूत सुिवधांचा अथ आिण व ैिश ्ये
कोण याही द ेशा या जलद आिथ क िवकासासाठी पायाभ ूत सुिवधा हा मह वाचा घटक
आहे. सामािजक ओ हरह ेडभांडवल (Social Overhead Capital) हा श द पायाभ ूत
सुिवधांचे वण न कर यासाठी द ेखील वापरला जातो . सामािजक ओ हरह ेडभांडवल य
उ पादक भा ंडवला पे ा वेगळे आहे. य उ पादक भा ंडवलाम य े वन पती , यं साम ी ,
उपकरण े, तं ान इ यादी भौितक गो चा समाव ेश होतो . दुसरीकड े, सामािजक
ओ हरह ेडभांडवलाम य े या सव मूलभूत सेवांचा समाव ेश होतो या द ेशात आिथ क
ि याकलाप पार पाड यास मदत करतात . या सेवा अ य पण े आिथ क िवकासास मदत
करतात , परंतु यांची उपि थती आव यक आह े.
अ बट ओ. हश मन या ंनी या ं या 'आिथ क िवकासाची रणनीती ' म ये पायाभ ूत सुिवधा
िकंवा सामािजक ओ हरह ेड भांडवलाची या या खालील माण े केली आह े:
"एसओसी (पायाभ ूत सुिवधा) ची या या सामा यत : या म ूलभूत सेवांचा समाव ेश आह े
यािशवाय ाथिमक , मा यिमक आिण त ृतीयक ि याकलाप काय क शकत नाहीत . munotes.in
Page 111
िनयोजन , तं ान आिण आिथ क
िवकास - १
111 या या यापक अथा ने, यात कायदा आिण स ु यव थ ेपासून ते िश ण आिण साव जिनक
आरो य त े वाहत ूक आिण दळणवळण या सव साव जिनक स ेवांचा समाव ेश होतो . वीज आिण
पाणी प ुरवठा, तसेच िसंचन आिण ेनेज िस टीम सारख े कृषी उप र भा ंडवल."
दुस या श दा ंत, पायाभ ूत सुिवधा या श दाची या या स ंकुिचत तस ेच यापक अथा ने केली
जाऊ शकत े. संकुिचत अथा ने, पायाभ ूत सुिवधांमधील ग ुंतवणूक तांि क ्या अिवभा य
असावी हणज ेच गुंतवणुक त िढलाई असावी . या कार या ग ुंतवणुक त भा ंडवल-उ पादन
माण द ेखील सामा यतः जा त असत े. जर आपण या स ंकुिचत अथा ने पायाभ ूत सुिवधांची
खरोखर या या क ेली, तर यात फ खालील ि याकलापा ंचा समाव ेश अस ेल:
अ) वीज आिण वीज िनिम ती
ब) पे ोिलयम उ पादन
क) वाहतूक आिण दळणवळण इ .
ड) िसंचन
यापक अथा ने, पायाभ ूत सुिवधांम ये या सव सेवांचा समाव ेश होतो या सामा यतः
सरकार ार े पुरिव या जातात आिण या िनयमन क ेले या िक ंमतीवर असतात . ही या या
आ हाला पायाभ ूत सुिवधां या स ंक पन ेत वर नम ूद केले या स ेवांसह खालील स ेवा
समािव कर यास अन ुमती द ेते:
इ) िश ण
ई) आरो य
उ) कायदा आिण स ु यव था इ .
पायाभ ूत सुिवधांची वैिश ्ये:
पायाभ ूत सुिवधांमधील ग ुंतवणूक हण ून कोण या कार या ग ुंतवणुक ला स ंबोधल े पािहज े?
पायाभ ूत सुिवधांची खालील व ैिश ्ये समजून घेत यान ंतर आपण या ाच े उ र द ेऊ
शकतो .
1) पायाभ ूत सुिवधा सामा यतः साव जिनक िहता या ेणीत य ेतात:
खाजगी व त ू हणज े यासाठी ाहकाला वतःला प ैसे ावे लागतात . खाजगी व त ूं या
वापराच े माण ाहका या यश वर अवल ंबून असत े. दुसरीकड े साव जिनक व त ूंचा
पुरवठा रा याकड ून केला जातो आिण यांचा मोठ्या माणात उपभोग याजातात , ा
िवनाम ू य उपल ध होतात (उदा: र ते, साव जिनक उ ान े, नगरपािलका णालय े) िकंवा
रा यान े िनि त क ेले या अितशय वाजवी दरात (वीज, पाणी इ .) उपल ध होतात . पायाभूत
सुिवधांमधील ग ुंतवणूक ही साव जिनक व त ूं या ेणीत य ेते. जनतेला वाजवी दरात या
सेवांचा लाभ घ ेता यावा , यासाठी सरकार पायाभ ूत सुिवधांची तरत ूद करत े.
munotes.in
Page 112
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
112 2) पायाभ ूत सुिवधांमधील ग ुंतवणूक जा त खचा ची असत े:
साधारणपण े, पायाभ ूत सुिवधांमधील ग ुंतवणूक ही व ैयि क खाजगी ग ुंतवणूकदारा ं या
मते या पलीकड े असत े, कारण या स ेवा पुरव यासाठी मोठ ्या माणात प ैसे गुंतवावे
लागतात . खाजगी ग ुंतवणूकदार पायाभ ूत स ुिवधांम ये गुंतवणूक कर यास नाख ूष
अस यामागच े आणखी एक कारण हणज े या ग ुंतवणुक चा ि या कालावधी ख ूप मोठा
असतो ( ि या कालावधी हा वा तिवक ग ुंतवणूक आिण या कालावधीतील ग ुंतवणुक तून
िमळणारा परतावा दर यानचा काळ असतो ). या प रि थतीत , सामा यतः सरकारच
लोकांना या स ेवा दे यासाठी प ुढाकार घ ेते. समाजिहता या ि कोनात ूनही ह े आव यक
आहे.
3) पायाभ ूत सुिवधा बा िम यय ता िक ंवा फायद े दान करतात :
कोकण र े वे या िवकासाम ुळे कोकणातील अन ेक लहान गावा ंची यावसाियक व ृ ी झाली
आहे या गावा ंमधून रे वे जाते. पायाभ ूत सुिवधां या िवकासाम ुळे या भागात राहणा या
सव लोका ंना अित र लाभ िमळतो . यांना बा िम ययता िक ंवा फायद े हणतात .
अथा त, हे फायद े सवा ना समान रीतीन े िवत रत क ेले जाऊ शकत नाहीत , परंतु अशा
गुंतवणुक मुळे या े ांचे यापारीकरण हो यास न क च मदत होत े.
4) पायाभ ूत सुिवधां या िवकासासह नवक पना श य आह ेत:
अनेक िव ाना ंनी असा य ुि वाद क ेला आह े क , पायाभूत स ुिवधांमधील स ुधारणा
नवक पना ंना आिण शोधा ंना उ ेजन द ेते. िश णातील ग ुंतवणूक िकंवा चा ंग या आरो य
सुिवधां या तरत ुदीमुळे लोक िवचार करतात , नवीन क पना आणतात आिण या क पना
यावहा रक ह ेतूंसाठी लाग ू करतात .
5) सामािजक ओ हरह ेड भा ंडवलिक ंवा पायाभ ूत सुिवधा य उ पादक भा ंडवल
िनमा ण करत े:
र ते, रे वे, वीजिनिम ती क प , िसंचन इ याद तील ग ुंतवणूक उ ोग , शेती, यापार आिण
इतर यावसाियक ि याकलापा ंम ये गुंतवणुक साठी अन ुकूल वातावरण िनमा ण करत े. या
े ांना खाजगी ग ुंतवणूकदार ाधा य द ेतात िजथे पायाभ ूत सुिवधा प ुरेशा माणात उपल ध
आहेत. यामुळे हे प आह े क , अथ यव थ ेतील इतर उ पादक ि याकलापा ं या
िवकासासाठी पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास ही प ूव अट आह े.
७.२ आिथ क िवकासाम य े पायाभ ूत सुिवधांचे मह व आिण भ ूिमका
आधी चचा के या माण े, अथ यव थ ेतील इतर उ पादक े ां या जलद वाढीसाठी
पायाभ ूत सुिवधांम ये गुंतवणूक ही प ूव -आव यकता आह े. उदाहरणाथ , शेतीचे मागासल ेले
व प ह े वष भर िस ंचनासाठी पाणी उपल ध क न , ॅ टर व इतर या ंि क उपकरण े
चालव यासाठी वीज वाप न , बाजारप ेठेतील स ंपक साध ून आिण यो य व ेळी माक िटंग
कर यासाठी धा य जतन क नच स ुधारता य ेईल. या सवा साठी िस ंचन, वीज क प ,
वाहतूक आिण दळणवळण इ यादी स ेवांम ये गुंतवणूक करण े आव यक आह े. औ ोिगक munotes.in
Page 113
िनयोजन , तं ान आिण आिथ क
िवकास - १
113 े आिण उ पादनाच े आध ुिनक करण क ेवळ प ुरेशा साम ी ार े आिण तयार उ पा दनांचे
िवपणन इ यादी ार े केले जाऊ शकत े. यो य, पुरेसा आिण जलद आिण िनयिमत
वीजप ुरवठा, यो य द ेशातील यापार आिण वािण य िक ंवा यापारा या िवकासासाठी क ची
वाहतूक खर ेदी कर यासाठी वाहत ूक आिण दळणवळणाची जोडणी आव यक आह े. या सव
सेवां या उपल धत ेमुळे उ ोगांचे थान अ य ंत भािवत होत े. देशाला समतोल ाद ेिशक
िवकास साधायचा अस ेल, तर पायाभ ूत सुिवधांची तरत ूद हा एकच भावशाली घटक अस ू
शकतो . अशा कार े, सव कृषी, उ ोग आिण स ेवा े े हे यां या िवकासासाठी आिण
आधुिनक करणासाठी पायाभ ूत स ुिवधां या िवकासा वर अवल ंबून आह ेत. यामुळे
अथ यव थ ेचा जलद गतीन े िवकास कर यात पायाभ ूत स ुिवधा मह वाची भ ूिमका
बजावतात .
देशात पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास कर यासाठी सरकारकड ून गे या काही वषा त दोन
पया यी धोरण े अवल ंबली जात आह ेत. एक हणज े मागणीन ुसार अशा स ुिवधा आिण स ेवा
पुरवणे आिण द ुसरे हणज े, मागणी य े याआधीच अशा स ेवांची यवि थत यव था करण े.
पुढील स ंि िव ेषणाम य े, आपण या दोन पया यी धोरण े आिण या ंचे फायद े आिण तोट े
समजून घे याचा य न क .
अ) मागणीन ुसार पायाभ ूत सुिवधा प ुरवणे:
जलद औ ोिगक करणाम ुळे, कृषी िवकास आिण आिथ क िनयोजनाची अ ंमलबजावणी ,
वीजेची मागणी , दळणवळणाची वाहत ूक, घरे, पाणी इ . वेगाने वाढत े. देशाला या स ेवां या
ती ट ंचाईचा सामना करावा लागतो आिण याम ुळे पायाभ ूत सुिवधांम ये मोठी ग ुंतवणूक
केली जात े. हा पायाभ ूत सुिवधांचा मागणीवर आधा रत िव तार आह े. पंचवािष क योजना
पायाभ ूत स ुिवधांना सव च ाधा य द ेतात आिण िनधी या वाटपा ार े सरकार
अथ यव थ ेतील पायाभ ूत सुिवधा स ुधार याचा य न करतात . अशा मागणीवर आधा रत
िव ताराचा फायदा हणज े िव तार हा मागणीशी स ंबंिधत असतो आिण याम ुळे कोणताही
अप यय हो त नाही . या धोरणातील सम या िविवध कार या पायाभ ूत सुिवधांम ये
सम वयाचा अभाव अस ू शकत े. हणज ेच, जर एखादा द ेश य ेक क पा या आधार े
या या पायाभ ूत गुंतवणुक ची वत ं पणे योजना करणार अस ेल, तर िवश ेषत: वाहतूक
सुिवधा प ुरव यासाठी एका मत ेचा अभाव अस या ची श यता आह े. र ते, रे वे आिण
जलवाहत ूक या ंचा सम वयान े िवकास हायला हवा . परंतु पायाभ ूत स ुिवधां या
िवकासासाठी एकाि मक ीकोन न ठ ेवता क पिनहाय ीकोन द ेशासाठी एकाि मक
वाहतूक यव था िवकिसत कर या या उ ेशाला हरव ू शकतो .
ब) मागणी या आधी पायाभ ूत सुिवधा प ुरिवण े:
19 या शतका या उ राधा त आिण 20 या शतका या स ु वातीस , युरोिपयन द ेशांनी
अिवकिसत द ेशांम ये पायाभ ूत सुिवधां या िवकासासाठी इतर कार या धोरणाचा अवल ंब
केला. UDCS सह यापार िवकिसत कर या या ीकोनात ून, या युरोपीय द ेशांनी थम
बंदरे िवकिसत क ेली, रे वे माग बांधले आिण र त े बांधले, िवशेषतः मोठ ्या शहरा ं या
आसपास . यामुळे यांना बाजारप ेठेतील जलद आिण स ुलभ िल ंकेज हो यास मदत झाली .
या रणनीतीचा अथ आधी पायाभ ूत सुिवधांची तरत ूद करण े आिण न ंतर या ंची मागणी munotes.in
Page 114
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
114 आपोआप होईल . रॅ नर न स यां या मत े, य / थेट उ पादक ग ुंतवणूक ही सामािजक
ओ हरह ेड भांडवलामधील ग ुंतवणुक चे अनुसरण करत े. पायाभ ूत सुिवधांमधील ग ुंतवणूक
ही अ ग य िक ंवा मूलभूत गुंतवणूक आह े आिण इतर ग ुंतवणूक (कृषी, उ ोग , यापार
हणा) पायाभ ूत स ुिवधांमधील ग ुंतवणूक चे अनुसरण कर ेल. यामुळे त ा ं या या
गटानुसार थम स ंपूण देशात पायाभ ूत सुिवधा उपल ध क न िद या पािहज ेत आिण मगच
समतोल ाद ेिशक िवकास होईल . जे हा एखा ा अिवकिसत द ेशाकड े मया िदत स ंसाधन े
असतात त े हा या धोरणाची सम या उ वत े. ही मया िदत स ंसाधन े आधी गरज ेपे ा जा त
पायाभ ूत सुिवधा उपल ध क न द े यासाठी ग ुंतवायला हवीत क ही स ंसाधन े थेट उ पादक
उप मा ंम ये गुंतवायची ? थम पायाभ ूत सुिवधा आिण न ंतर कृषी, उ ोग आिण यापारात
अिधक उ पादक ग ुंतवणूक के यास उ प ना या चा ंग या िवतरणासह म ंद वाढ होऊ
शकते. मागणीवर आधा रत पायाभ ूत सुिवधांमुळे संप ी आिण उ प ना या असमान
िवतरणासह अथ यव थ ेची जलद वाढ होऊ शकत े. येक द ेशाला या या
ाधा य मान ुसार वतःची िनवड करावी लागत े.
चला मरण क या :
कोण याही द ेशा या आिथ क िवकासात पायाभ ूत सुिवधा हा मह वाचा घटक असतो .
पायाभ ूत सुिवधांमधील ग ुंतवणूक ही एक िवश ेष कारची ग ुंतवणूक आह े यासाठी
मोठ्या आिथ क संसाधना ंची आव यकता असत े, उ पादन ि य ेचाकालावधी दीघ
असतो आिण व रत परता याची खा ी नसत े.
एखा ा द ेशाने गुंतवणूक करावी क नाही यावर िवचारव ंतांम ये सतत वाद होत
असतात .
७.३ आिथ क िवकासाम य े तं ानाची भ ूिमका
पाि मा य जगाम य े तांि क गतीसाठी कारणीभ ूत ठरल ेले घटक स ुरवातीलाच समज ून
घेणे मह वाच े आहे. तांि क गती एकतर पधा िकंवा मागणी याम ुळे होते.
एकदा औ ोिगक ा ंती सु झा यान ंतर, औ ोिगक उ पादन आिण इतर े ात अन ेक
शोध लागल े. येक उ पादकाला आप या ाहकाला काहीतरी नवीन आिण े ायच े
होते आिण या पध त अन ेक नवनवीन शोध लागल े.
याच माण े पा ा य द ेशांतील औ ोिगक ा ंतीने अनेक नवीन व त ू बाजारात आण या .
ाहका ंना या नवीन व त ूंब ल ख ूप उ साह होता आिण याम ुळे बाजारात व त ूंची मागणी
झपाट्याने वाढली . यामुळे उ पादका ंना नवीन व त ूंचा पुरवठा कर यास ो साहन िमळाल े
आिण याम ुळे नवनवीन शोध लागल े. अशा कार े, पध बाहेर िकंवा वाढीव मागणी या बाह ेर
तं ानाच े सतत अप ेडेशन होत े. याचा पाि मा य द ेशां या आिथ क िवकासावर ख ूप
सकारा मक प रणाम झाला .
munotes.in
Page 115
िनयोजन , तं ान आिण आिथ क
िवकास - १
115 तांि क गतीचा द ेशा या आिथ क िवकासावर प ुिढल माण े भाव पडतो .
1) मोठे उ पादन श य आह े - औ ोिगक ा ंती आिण यान ंतर या नवीन शोधा ंमुळे
पा ा य द ेशांचे एकूण उ पादन ख ूप वेगाने वाढल े.
२) कामाच े कमी तास - कामगारा ंना मिशन आिण उपकरणा ंसोबत काम कराव े लागत े
याम ुळे यांचे शारी रक म कमी होतात आिण कामगारा ंना जा त तास काम कराव े लागत
नाही.
3) नोकरी या स ंधी - तांि क ग तीमुळे अिभया ंि क , िडझाइन , देखभाल आिण इतर
नािव यप ूण े ात अन ेक कुशल नोक या उपल ध होतात .
4) क या मालाचा काय म वापर - आधुिनक त ं ान आिण उपकरणा ं या वापराम ुळे
उ पादकता वाढ यान े िव मान स ंसाधना ंचा अिधक चा ंग या प तीन े वापर कर यास मद त
झाली. उदा. खाणी अिधक काय मतेने काढ या जाऊ शकतात , याच भ ूखंडातून अिधक
उ पादन श य होत े.
5) वै ािनक ीकोन - आधुिनक त ं ानाचा प रचय आिण वापर याम ुळे लोका ंची
पारंपा रक व ृ ी बदल यास मदत होत े. आधुिनक त ं ानाचा वापर करणारी य ही
वै ािनक ीकोन असल ेली आिण कमी अ ंध ाळ ू असणारी य असत े, असे
सव साधारणपण े पािहल े जाते.
6) जपानच े उदाहरण - आिथ क िवकासातील ता ंि क गतीची भ ूिमका ल ात घ ेता जपानच े
उदाहरण द ेणे आव यक आह े. सुमारे शतकाप ूव जपान हा पार ंप रक क ृषी धान द ेश होता .
परंतु परदेशात वापर या जाणा या आधुिनक औ ोिगक प ती , पा ा य द ेशांना उ पादकता
आिण काय मता वाढिव यास मदत करणार े आध ुिनक यव थापन त ं यांचा अ यास
कर याच े जाणीवप ूव क य न जपानमधील लोका ंनी केले. यांनी आध ुिनक उपकरण े
आयात क ेली, यांचा अ या स केला आिण थािनक जपानी प रि थतीन ुसार परद ेशी
तं ांचा अवल ंब केला. यामुळे जपानला एक उ च िवकिसत आिण ता ंि क ्या े रा
हणून पुढे ये यास मदत झाली . जपानमधील अशा व ेगवान आिथ क वाढीसाठी ता ंि क
गती हा एकम ेव मह वाचा घटक आह े.
7) तांि क गतीचा नकारा मक प रणाम - काही त ा ं या मत े , तांि क गतीम ुळे
कामगारा ंचे िव थापन होऊ शकत े. याचा प रणाम मोठ ्या माणावर ब ेरोजगारीम य े होतो.
तांि क गती मा अप रहाय आह े. दीघ काळात , चांग या नोक या द ेऊन द ेशा या
अथ यव थ ेला ते फायदेशीर ठरणार आह े. अथ यव थ ेतील मागणीची प रि थती स ुधारली
क कामगार -िव थापना या अ पकालीन सम या ंचे िनराकरण क ेले जाऊ शकत े. हणूनच,
तांि क गती हा एक मह वाचा घटक आह े याम ुळे जलद आिथ क वाढ होऊ शकत े.
७.४ म गहन िव भा ंडवल गहन त ं ान
भांडवल-क ि त आिण म -क ि त त ं ान या ं यातील त ुलनाम ुळे या िवषयावर मोठी चचा
झाली आह े. अनेक अ यासा ंतून हे िस झाल े आहे क , जर एखा ा द ेशाचे धोरणा मक munotes.in
Page 116
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
116 उि जा तीत जा त आिथ क िवकास ह े असेल तर भा ंडवल गहन त ं ानाचा अवल ंब
केला पािहज े. भांडवल-गहन त ं ांचा वापर क न अिधक अिधश ेष िनमा ण केला जातो आिण
यामुळे अिधक ग ुंतवणूक कर यायो य िनधी िनमा ण केला जाऊ शकतो आिण अशा कार े
देश आणखी गती क शकतो . ए.के. सेन या मत े, जे देश जा त म वापरतात , ते
उपभोगा या कमी माणात उ पादन वाढवतात . याचा अथ जे हा अिधक मज ुरांना िदल े या
मजुरी या दरान े रोजगार िमळतो त े हा अथ यव थ ेतील उपभोगाची पातळी वाढत े. यामुळे
भिव यातील ग ुंतवणुक साठी कमी अित र िश लक राहत े आिण ज े काही उ पािदत क ेले
जाते ते ामु यान े उपभोगल े जाते. यामुळे अ प कालावधीत जा तीत जा त वाढ होत े
परंतु दीघ कालावधीत वाढ म ंदावते.
दुसरीकड े, भांडवल गहन त ं ांचा वापर क े यास , उपभोगा या त ुलनेत उ पादन अिधक
वेगाने वाढत े, पुनगु तवणुक साठी अित र भा ंडवल मोठ ्या माणात उपल ध होत े आिण
यामुळे संपूण अथ यव थ ेचा वेगवान िवकास होतो.
िवकसनशील द ेशांम ये कामगार म ुबलक माणात उपल ध आह ेत आिण याम ुळे मजुरीची
िकंमत कमी आह े या आधारावर उ पादना या म -क ि त त ं ांचा पुर कार क ेला जातो .
िकंडलबग र सारख े अथ शा अस े नमूद करतात क उ पादनाचा घटक हण ून मज ुरांची
अिधक उपल धता असूनही, माची िक ंमत कमी नाही . कामगार स ंघटना ंकडून साम ूिहक
सौदेबाजी आिण द ेशांतग त देशातील उ च पातळी या महागाईम ुळे मजुरीवर दबाव य ेतो.
एक कड े परदेशी आध ुिनक त ं ाना या आयातीवर अन ुदान िदल े जाते आिण द ुसरीकड े
िकमान स ंघिटत े ात उ पादकत ेपे ा मज ुरीचे माण ख ूप जा त आह े. यामुळे पु कळ
भांडवलदारा ंना उ पादनाची भा ंडवल गहन त ं े लाग ू कर यास भाग पाडल े जात े.
यव थापन सम या , औ ोिगक िववाद , कामगारा ंमधील ग ुणव ा राख यात अडचण या ंमुळे
िवकसनशील द ेशांम येही भांडवलदारा ंना अिधक म वापरण े कठीण होत े.
भांडवलाबरोबरच मज ूरही कामाला लावला तरच कामगारा ंची काय मता वाढ ू शकत े,
असाही काह चा तक आहे. परंतु िवकसनशील द ेशांम ये जेथे परक य चलनाची कमतरता
ही कायम सम या आह े, तेथे म-क ि त त ं ानाचा वापर आयातीवर मया दा आणतो .
भांडवली उपकरण े आयात कर यासाठी मोठ्या माणावर परक य चलन खच केले जाते.
यामुळे परक य चलनाची सम या सोडवायची अस ेल, तर मक ि त त ं ान हा उ म
उपाय ठ शकतो .
थोड यात ,
भांडवली त ं ानाचा वापर द ेशाने का करावा ?
i) वेगवान आिथ क िवकासासाठी .
ii) कामगारा ं या काय मतेची पातळी स ुधार यासाठी .
iii) उ पादन ि य ेचे आधुिनक करण कर यासाठी .
iv) भिव यातील ग ुंतवणुक साठी अिधक अिधश ेष िनमा ण कर यासाठी . munotes.in
Page 117
िनयोजन , तं ान आिण आिथ क
िवकास - १
117 v) भांडवलदारा ंना कामगार िववाद आिण यव थापन सम या ंिशवाय स ुरळीत उ पादन
करता य े यासाठी .
एखा ा द ेशाने मक ि त त ं ान का वापराव े?
i) मजूर मुबलक माणात उपल ध अस ू शकतात .
ii) जर मज ुरांचा पुरवठा जा त अस ेल, तर मज ुरी दर साधारणपण े कमी असतो .
iii) म-क ि त त ं ांना कमी परक य चलन आव यक असत े.
iv) अ पावधीत जा तीत जा त समाधान िमळवत े.
v) या त ं ांचा उ पादन िकया का लावधी कमी असतो .
एखा ा द ेशाने भांडवल गहन त ं ान का वाप नय े?
i) म म ुबलक द ेशात उ पादन घटका ं या वापराचा िवक ृत नम ुना अस ेल.
ii) कामगार स ंसाधना ंची बेरोजगारी ही एक मोठी सम या अस ेल.
iii) िवशेषत: भांडवल गहन त ं ान आयात करणा या िवकसनशील द ेशासाठी चंड
परक य चलन आव यक आह े.
एखा ा द ेशाने म-क ि त त ं का वाप नय े?
1) हे अ पावधीत जा तीत जा त समाधान द ेईल पर ंतु दीघ काळात िवकास दरावर िवप रत
प रणाम कर ेल.
2) जर कामगार स ंघटना मज ुरीचे दर उ च ठ ेव यात यश वी ठर या , तर कामगार म ुबलक
देशांम ये उ च िकमतीत मज ूर उपल ध होतील याम ुळे उ ोगात उ च िकमतीची
प रि थती िनमा ण होईल .
3) म-क ि त त ं ानाचा वापर क न औ ोिगक उ पादना या आध ुिनक करणाची
ि या म ंद होऊ शकत े.
4) कमी िकमतीच े म ह े काय म कामगार अस ू शकत नाहीत . हा घटक मज ुरांची
उ पादकता कमी करतो .
७.५ सारांश
एखा ा िविश व त ू या उ पादनासाठी म आिण भा ंडवल या ंचे अनेक पया यी संयोजन
उपल ध अस यान े, तं ाची िनवड हणज े िविश क ंपनी, उ ोग िक ंवा सामा यतः एखा ा
देशाने िविश व त ूचे उ पादन कर यासाठी िनवडल ेले संयोजन सूिचत करत े. देशाला
उ पादना या दोन म ुख कार या त ं ांमधून िनवड करावी लाग ेल. munotes.in
Page 118
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
118 १) भांडवल गहन त ं - याम य े िदले या व त ू या उ पादनासाठी भा ंडवलाची अिधक
युिनट्स आिण माची कमी य ुिनट्स वापरली जातात .
2) म गहन त ं - याम य े िदल े या व त ूचे उ पादन कर यासाठी माची अिधक
युिनट्स आिण भा ंडवलाची कमी य ुिनट्स वापरली जातात .
या दो ही कार या त ं ां या या ं या सकारा मक आिण नकारा मक बाज ू आहेत.
७.६
1. आिथ क िवकासात पायाभ ूत सुिवधांची भूिमका प करा .
2. आिथ क िवकासात त ं ानाची भूिमका काय आह े?
3. मक ि त िव भा ंडवल गहन त ं ानावर एक टीप िलहा .
munotes.in
Page 119
119 ८
िनयोजन , तं ान आिण आिथ क िवकास – २
घटक स ंरचना :
८.० उि े
८.१ शुमाकर या म यवत आिण यो य त ं ाना या स ंक पना
८.२ ह रत त ं ान
८.३ आिथ क िनयोजनाचा अथ
८.४ आिथ क िनयोजनाच े कार
८.५ भारतातील आिथ क िनयोजनाचा इितहास
८.६ आिथ क िवकासात िनयोजनाची भ ूिमका
८.७ सारांश
८.८
८.० उि य े
• म यवत आिण यो य त ं ाना या स ंक पना जाण ून घेणे.
• ह रत त ं ानाची स ंक पना समज ून घेणे.
• अथ आिण आिथ क िनयोजना या कारा ंचा अ यास करण े.
• आिथ क िवकासातील िनयोजनाचा इितहास आिण भ ूिमका या ंचा अ यास करण े.
८.१ शुमाकर या म यवत आिण यो य त ं ाना या स ंक पना
म यवत त ं ान हा श द थम ई .एफ. शूमाकर या ं या ल ेखनान ंतर आिण िवश ेषतः
१९६५ म ये म यवत त ं ान िवकास सम ुहा या थापन ेनंतर सामा यत : वापरात आला .
'म यवत त ं ान' आता िवकासा या सािह याचा भाग आह े.शुमाकरन े मांडलेले
इंटरमीिडएट ट े नॉलॉजी ह े एका अथ शा ा या स ंदभा त होत े, हणज ेच या ंनी
इंटरमीिडएट ट े नॉलॉजीला £1 ित कामा या िठकाणी असल ेली अथ यव था आिण
िवकिसत , अनेक £1000 ित कामा या िठकाणची अथ यव था या ं यातील ट पा हण ून
पािहल े.'म यवत (intermediate)' म ये दुद वाने िनकृ िकंवा ि तीय दराच े अथ आहेत
आिण ह े देखील स ूिचत करत े क त े अिधक वा ंछनीय गो ीची एक अव था आह े.या
कारणा ंमुळे 'यो य (appropriate)' हा अिधक यो य पया य अस ू शकतो आिण खर ं तर
ITDG जन लचे शीष क 'यो य त ं ान ' आहे. 'तं ान ' हे 'अिभया ंि क य ं साम ी ' सूिचत munotes.in
Page 120
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
120 करते अशी टीका क ेली जाऊ शकत े तर खर ेतर यो य त ं स ंपूण िवकासाम य े गुंतलेला
असतो यात सामािजक आिण सा ं कृितक घटका ंचा समाव ेश असतो आिण यवहारात
अिभया ंि क िक ंवा तं ानाप े ा यव थापन , लेखा आिण िवपणनाशी स ंबंिधत अस ू
शकतो .'सामािजक ्या यो य त ं ान ' हा याप ैक काही आ ेपांची पूत ता कर याचा एक
य न आह े.सािह यातही 'लो-कॉ ट ट े नॉलॉजी ' िदसून येते. गत द ेशांम ये दूषण आिण
संसाधनांचा िनचरा यासार या उ च त ं ाना या अिन प रणामा ंब ल वाढ या िच ंतेमुळे
'सॉ ट ' तं ानाचा अवल ंब करणा या 'पया यी' सोसायट ्यांची थापना झाली आह े. अशा
गटां या उि ा ंम ये सहसा स ंसाधना ंचा वापर आिण पया वरणीय न ुकसान कमी कर याचा
य न समा िव असतो . या प ु तकात आ ही ाम ु यान े या े ातील िवकसनशील
देशांमधील लहान - माणावरील अन ु योगा ंशी स ंबंिधत आहोत . 'यो य त ं ान ' आता
सामा यतः वापरल े जात े, आिण समजल े जात े आिण त े जु या 'इंटरमीिडएट
टे नॉलॉजी ' या समत ु य आह े.या पु तका या उव रत भागात यो य त ं ानाचा वापर
ाधा यक ृत श द हण ून केला जाईल .
यो य त ं ानाच े दावे:
यो य त ं ान ह े सामुदाियक िवकासा या सव पैलूंशी स ंबंिधत आह े याम ुळे संपूण िकंवा
एकाि मक िवकास होतो आिण याम ुळे वैयि क सद या ंचे जीवनमान स ुधारते. जगातील
बह तेक गरीब लोक ामीण भागात राहत अस यान े, ते शेती आिण क ृषी-आधा रत
ि याकलापा ंशी ख ूप संबंिधत आह े. तथािप , यो य त ं ान (appropriate technology)
हे केवळ ामीण भागासाठी नाही तर शहरी ग रबा ं या सम या ंनाही लाग ू आह े. यो य
तं ानाची उि े पुिढल माण े आहेत.
(१) रोजगाराची तरत ूद
(२) थािनक बाजारप ेठेसाठी व त ूंचे उ पादन
(३) पूव आयात क ेले या आिण ग ुणव ा आिण िकमतीत पधा मक असल े या थािनक
व तूंचा पया य
(४) म, सािह य आिण िव या थािनक स ंसाधना ंचा वापर
(५) आरो य , पाणी, व छ ता, गृहिनमा ण, र ते आिण िश ण यासह साम ुदाियक स ेवांची
तरतूद
अशा घडामोडी एखा ा िविश सम ुदाया या इ छ ेशी, सं कृतीशी आिण पर ंपरेशी स ुसंगत
असा यात आिण सामािजक ्या िव कळीत प रणाम होऊ नय ेत हे मह वाच े असत े.
८.२ ह रत त ं ान
ह रत त ं ान हा तं ानाचा एक कार आह े जो या या उ पादन ि य ेवर िक ंवा या या
पुरवठा साखळीवर आधा रत पया वरणास अन ुकूल मानला जातो . ीन ट ेक हे " ीन
टे नॉलॉजी " चे सं ेप आह े जे व छ उजा उ पादन , पया यी इंधनाचा वापर आिण जीवा म
इंधनापे ा पया वरणास कमी हािनकारक त ं ानाचा स ंदभ घेऊ शकत े. munotes.in
Page 121
िनयोजन , तं ान आिण आिथ क
िवकास -२
121 ह रत त ं ानाची बाजारप ेठ तुलनेने निवन असली तरी , हवामान बदला या प रणामा ंब ल
आिण न ैसिग क स ंसाधना ंचा हास यािवषयी वाढ या जाग कत ेमुळे गुंतवणूकदारा ं या
मोठ्या माणात रस िमळवला आह े.
मह वाच े मु े:
• ीन टेक िकंवा ीन ट े नॉलॉजी ही एक छ ी स ं ा आह े जी न ैसिग क पया वरणावरील
मानवी भाव कमी कर यासाठी त ं ान आिण िव ाना या वापराच े वण न करत े.
• ह रत त ं ानाम य े ऊजा , वायुमंडलीय िव ान , कृषी, भौितक िव ान आिण
जलिव ान यासह व ै ािनक स ंशोधनाच े िव त ृत े समािव आह े.
• ब याच ह रत त ं ानाचा उ ेश हवामानातील बदल टाळ यासाठी काब न
डायऑ साइड आिण इतर ह रतग ृह वाय ूंचे उ सज न कमी करण े आहे.
• सौर ऊजा हे सवा त यश वी ह रत त ं ाना ंपैक एक आह े आिण आता अन ेक देशांम ये
सौर ऊजा जीवा म इ ंधनापे ा वापरण े व त आह े.
• गुंतवणूकदार पया वरणास अन ुकूल तं ानाच े समथ न करणार े टॉ स , यु युअल फ ंड
िकंवा बाँड खर ेदी क न ह रत त ं ानाच े समथ न क शकतात .
८.३ आिथ क िनयोजनाचा अथ
आिथ क िनयोजन हणज े काही धोरणा मक उपाया ं या िवका सा ार े आिथ क कृत चे
िनयोजन करण े होय. आता आपण आिथ क िनयोजन हणज े काय , आिथ क िनयोजनाच े
िविवध कार काय आह ेत आिण भारतात आिथ क िनयोजन कस े केले जात े याची
थोड यात ओळख क न घ ेऊ या !
आिथ क िनयोजन हणज े काय?
िनयोजना या काळात अन ेक अथ शा ा ंनी अन ेक या या िवकिसत क े या आह ेत.
तथािप , यां यापैक ब या च जणा ंनी सहमती दश िवली आह े क , सवा त मह वप ूण गो एच .
डी. िडिक सनन े तयार क ेली होती . यां या मत े, आिथ क िनयोजन हणज े मु य आिथ क
िनण य घेणे - काय आिण िकती उ पादन करायच े आहे आिण कोणाला वाटप करायच े आहे.
संपूण आिथ क यव थ े या सव समाव ेशक सव णा या आधारावर जाणीवप ूव क िनण य हा
एक िनि त अिधकार आह े.
पूव या सोि हएत य ुिनयनन े ते सु के यानंतर, वेगवान िवकास साध यासाठी अन ेक
देशांनी िविवध तरा ंवर आिथ क िनयोजनाची प त वीका र यास स ु वात क ेली.
आता उ वल े या आिथ क िनयोजना या कारा ंची चचा क या .
८.४ आिथ क िनयोजनाच े कार
1. िनद शा ार े िनयोजन आिण लोभना ार े िनयोजन :
समाजवादी समाजाचा एक अिवभा य भाग , िदशािनद शानुसार िनयोजन करण े हणज े
िनह त ेपा या प रि थ तीची प ूण अनुपि थती होय . या कार या आिथ क िनयोजनाम य े munotes.in
Page 122
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
122 एक क ीय अिधकार असतो जो प ूव -िनधा रत आिथ क ाधा या ंनुसार योजना आखतो ,
िनद िशत करतो आिण काया ि वत करतो .
दुसरीकड े, लोभना ार े िनयोजन ह े लोकशाही िनयोजनाप े ा अिधक चा ंगले आहे. यात
बाजाराम य े फेरफार क न िनयोजन कराव े लागत े. कोणतीही स नसली तरी लोभन
दाखव ून िनयोजनात काही माणात मन वळव याचा सराव क ेला जातो . या कार या
िनयोजनात उ ोगा ंना उ पादन आिण उपभोगाच े वात ं य असत े. तथािप , ही वत ं धोरण े
आिण उपाया ं ारे रा या ारे िनयंि त क ेली जातात .
2. आिथ क िनयोजन आिण भौितक िनयोजन :
आिथ क िनयोजनात , संसाधना ंचे वाटप प ैशा या स ंदभा त केले जाते; आिण मागणी आिण
पुरवठा या ं यातील ग ैरसमज द ूर होण े आव यक आह े. हणून,देशात आिथ क थ ैय
आण याकरीताप ुरवठा आिण मागणी या ं यातील समतोल स ुिनि त कर यासाठी आिण
महागाई िनय ंि त कर यासाठी ह े मह वप ूण आहे.
भौितक िनयोजनाम य े, संसाधना ंचे वाटप प ु ष, यं साम ी आिण सािह या या ीन े केले
जाते. योजन े या अ ंमलबजावणीदर यान अडथळ े दूर होतील , याची खा ी कर यासाठी
उपल ध स ंसाधना ंचे एकंदर म ू यांकन क ेले जात े. दीघ कालीन िनयोजन ि या हण ून
याकड े पािहल े जाते.
3. सूचक िनयोजन आिण आद ेशा मक िनयोजन :
सूचक िनयोजन ह े योजना ं या काय शीलत ेसाठी आिण अ ंमलबजावणीसाठी
िवक ीकरणा या त वावर आधा रत आह े. या कार या िनयोजनाम य े, खाजगी े
पूण पणे िनयंि त िक ंवा योजन ेचे ल य प ूण कर यासाठी िनद िशत क ेलेले नाही . मा ती
उि े पूण करण े अपेि त आह े. या िदश ेने, सरकार खाजगी े ाला स ुिवधा प ुरिवते, परंतु
यांना कोण याही कार े माग दश न करत नाही .
आदेशा मक िनयोजनात , दुसरीकड े, सव आिथ क ि या रा या ार े िनयंि त क े या जातात .
उ पादना या घटका ंवर सरकारच े पूण िनयं ण असत े. खाजगी े ानेही सरकारी धोरण े
आिण िनण यांचे कठोरपण े पालन करण े आव यक आह े, जे कठोर आह ेत.
4. रोिलंग योजना आिण िनि त योजना :
रोिलंग लॅनम य े, दरवष तीन योजना तयार क े या जातात आिण यावर काय वाही क ेली
जाते. यापैक एक वािष क योजना आह े, याम य े एका वषा चे िनयोजन समािव आह े;
दुसरी 5 वषा ची योजना आह े; तर ितसरी 15 वषा ची योजना आह े याम य े िव त ृत आिण
सूचीब उि े समािव आहेत, जी मागील योजना ंशी सुसंगत आह ेत. वषा चे िनयोजन .
रोिलंग लॅन या िव िनि त योजना असत े. ही योजना ठरािवक कालावधीसाठी 4, 5
िकंवा 10 वष पुढे असल े या िनयोजनाचा स ंदभ देते. ही योजना िनि त उि े ठेवते जी
यो य व ेळेत पूण करायची आह ेत. आप का लीन प रि थती वगळता , वािष क उि े पूण केली
जातात ( या िनि त योजन ेत सूचीब आह ेत). munotes.in
Page 123
िनयोजन , तं ान आिण आिथ क
िवकास -२
123
5. क ीकृत आिण िवक ि त िनयोजन :
क ीकृत िनयोजन णाली अ ंतग त, िनयोजन हा क ीय िनयोजन ािधकरणाचा
ितबंधा मक िवश ेषािधकार बनिवला जातो . योजना तया र कर यासाठी आिण याची
उि े, ल ये आिण ाधा य म िनि त कर यासाठी ह े ािधकरण प ूण पणे जबाबदार आह े.
याम य े आिथ क वात ं य नसत े; आिण स ंपूण आिथ क िनयोजन नोकरशाही या
िनयं णाखाली असत े.
याउलट , िवक ि त िनयोजन हणज े तळागाळातील योजना ंची अ ंमलबजावणी होय . या
कार या िनयोजनाम य े, क ीय िनयोजन ािधकरण क आिण रा य योजना ंसाठी
वेगवेग या शासक य घटका ंशी स लामसलत क न योजना तयार करत े. रा य िनयोजन
ािधकरण िज हा आिण गाव तरा ंसाठी योजना तयार करत े.
6. भारतातील आिथ क िनयोजन :
भारतातील आिथ क िनयोजन ह े िनयोजन आयोगा ार े केले जाते, याची जागा 1 जानेवारी,
2015 रोजी NITI आयोगान े घेतली. NITI ( नॅशनल इि टट ्यूशन फॉर ा सफॉिम ग
इंिडया) आयोगाची थापना सहकारी स ंघरा या ार े शा त िवकासाची उि े सा य
कर या या उ ेशाने कर यात आली .
भारतातील आिथ क िनयोजन स ु कर याचा पिहला य न 1934 म ये सर एम .
िव े र या या ंनी केला होता ज े िसि हल इ ंिजिनयर होत े आिण ह ैसूर रा याच े माजी िदवाण
होते. यां या "भारताची िनयोिजत अथ यव था " या पु तकाम य े, ते हापास ून NITI
आयोगा ची थापना आिण 15 वषा या ि हजन डॉ य ुम टसह प ंचवािष क योजना
बदल यापय त, भारतातील आिथ क िनयोजनाचा इितहास ख ूपच मनोर ंजक आह े.
८.५ भारतातील आिथ क िनयोजनाचा इितहास
वातं यापास ून 2017 पय त, भारतीय अथ यव थ ेचा पाया प ंचवािष क योजना ं या
िनयोजना या स ंक पन ेवर आधा रत होता . या योजना 1951 ते 2015 या कालावधीत
िनयोजन आयोगान े िवकिसत क े या, अंमलात आण या आिण या ंचे परी ण क ेले; आिण
यानंतर 2015 ते 2017 पय त NITI आयोगान े. 2017 म ये, NITI आयोगा या 15
वषा या ि हजन डॉ य ुम टने पंचवािष क िनयो जन णालीची जागा घ ेतली. तथािप ,
भारतातील आिथ क िनयोजनाची मािहती घ े यासाठी , आिथ क िनयोजनाचा इितहास आिण
येक पंचवािष क योजन ेची उि े जाणून घेणे उिचत आह े. चला या य ेकावर थोड यात
नजर टाक ूया:
munotes.in
Page 124
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
124 त ा . ८.१
पंचवािष क
योजना योजना
कालावधी उि ्य ा ी
पिहली
पंचवािष क
योजना 1951 -56 कृषी िवकास आिण
संतुिलत आिथ क िवकास
सा य करण े.
ही योजना ह ॅरॉड-डोमर
ितमानावर आधा रत
होती. या कालावधीम य े, रा ीय
उ प नाम य े 18% आिण
दरडोई उ प नाम य े 11%
वाढ घड ून आली .
लि यत वाढ दर : 2.1%
वा तिवक िवकास दर : 3.6%
दुसरी
पंचवािष क
योजना 1956 -61 औ ोिगक िवकास , वाहतूक
आिण दळणवळण िवकासह े
उि होत े.
ही योजना पी . सी.
महालनोिबस ितमानावर
आधा रत होत े. दुगा पूर, िभलाई आिण
राउरक ेला टील ला ंटची
थापना .
िकंमत पातळी 30% वर होती .
लि यत िवकास दर : 4.5%
वा तिवक वाढीचा दर : 4.1%
ितसरी
पंचवािष क
योजना 1961 -66 कृषी आिण औ ोिगक
िवकास व वावल ंबन आिण
वावल ंबी अथ यव थ ेची
थापना ह े उि होत े.
ितस या प ंचवािष क
योजन ेला गाडगीळ योजना
असेही हणतात .
राज थान प ंचायत सिम या
आिण िज हा प रषद कायदा ,
1959 अंतग त पिह या
िनवडण ुका (पंचायती राज )
स ट बर 1959 म ये झा या .
लि यत िवकास दर : 5.6%
वा तिवक िवकास दर : 2.8%
१९६२ : भारत-चीन य ु
१९६५ : भारत-पाक य ु
१९६६ : भीषण द ु काळ
ही ित ही योजना अयश वी
हो यामाग े मुख कारण े होती.
योजना
अवकाश 1966 -69 तीन वािष क योजना :
1966 -67; 1967 -68
आिण 1968 -69 िवकिसत
केले गेले.
कृषी आिण स ंबंिधत
कामांना समान ाधा य
दे यात आल े. HYV ( उ च उ प न द ेणारी
िविवधता ) िबयाण े वाप न
अ नधा य उ पादन
वाढव या या उ ेशाने 1966
म ये ह रत ा ंतीची स ु वात
झाली.
भारतातील ह रत ा ंतीचे
जनक : एम एस वािमनाथन munotes.in
Page 125
िनयोजन , तं ान आिण आिथ क
िवकास -२
125 चौथी
पंचवािष क
योजना 1969 -74 ि थरत ेसह वाढ आिण
वावल ंबी अथ यव था
सा य कर या या िदश ेने
गती.
1971 या भारत -पाक य ु ,
बांगलाद ेशातून िनवा िसतांचे
आगमन आिण खराब
मा सूनमुळे ही योजना
अयश वी झाली .
लि यत िवकास दर : 5.7%
ा िवकास दर : 3.3%
पाचवी
पंचवािष क
योजना 1974 -78 डी डी धर या ंनी स ु
केलेली, उि े अशी होती :
ग रबी कमी करण े (गरीबी
हटाओ ), वावल ंबन ा
करणे आिण उ प नाच े
चांगले िवतरण .
ग रबा ंचे जीवनमान
सुधार यासाठी काही म ूलभूत
गरजा प ुरव यासाठी िकमान
गरजा काय म (MNP) सु
कर यात आला .
लि यत वाढीचा दर : 4.4%
ा िवकास दर : 4.8%
जनता प स ेत आ यावर ही
योजना 1978 म ये संपु ात
आली (5 वषा ची योजना
जीफ 4 वषा या
कालावधीची होती ).
सरकती
योजना 1978 -80 मागील योजन े या
कामिगरीन ुसार दरवष
योजन ेचे मू यमापन क ेले
जावून यान ुसार एक नवीन
योजना मा ंडली. -
सहावी
पंचवािष क
योजना 1980 -85 रा ीय उ प नात वाढ ,
ग रबी हटवण े, बेरोजगारी
कमी करण े, कुटुंब
िनयोजना ार े लोकस ं या
िनयं ण, तं ानाचे
आधुिनक करण . या पंचवािष क योजन ेत 1982
म ये नाबाड ची थापना
कर यात आली .
लि यत िवकास दर : 5.2%
सा य िवकास दर : 5.4%
सातवी
पंचवािष क
योजना 1985 -90 अ नधा य उ पादनात
जलद वाढ , रोजगारा या
संध म य े वाढ , सव
े ां या उ पादनात वाढ . दरडोई उ प नात वािष क
३.६% वाढ झाली आह े.
जवाहर रोजगार योजना स ु
झाली.
लि यत िवकास दर : 5%
सा य िवकास दर : 6.01% munotes.in
Page 126
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
126 वािष क
योजना 1990 -92 राजक य अि थरत ेमुळे दोन
वािष क योजना आण या
गे या. एलपीजी (उदारीकरण ,
खाजगीकरण , जागितक करण )
सुधारणा ंसह नवीन आिथ क
सुधारणा 1991 म ये हाती
घे यात आ या .
आठवी
पंचवािष क
योजना 1992 -97 मानवी स ंसाधना ंचा
िवकास , जलद आिथ क
वाढ, कृषी आिण स ंबंिधत
े ांची उ च वाढ , िनया त
आिण आयातीतील वाढ ,
चालू खा यातील त ूट
सुधारणे. 1993 म ये पंत धान रोजगार
योजना स ु कर यात आली .
लि यत िवकास दर : 5.6%
वािष क वाढीचा दर : 6.78%
नववी
पंचवािष क
योजना 1997 -
2002 थीम: सामािजक याय
आिण समानत ेसह वाढ
उि : उ पादक रोजगार
िनिम ती, जीवनमानात
सुधारणा , वावल ंबन आिण
रोजगार िनिम तीसह क ृषी
आिण ामीण िवकास . ही योजना अयश वी हो यामाग े
जागितक अथ यव थ ेची मंदी हे
कारण होत े.
लि यत िवकास दर : 6.5%
वािष क वाढीचा दर : 5.4%
दहावी
पंचवािष क
योजना 2002 -07 ग रबी आिण ब ेरोजगारी
(सव समाव ेशक वाढ )
िनमू लन करा .
पुढील 10 वषा त दरडोई
उ प न द ु पट करण े.
क तुरबा गा ंधी बािलका
िव ालयाची था पना म ुल या
िश णाला चालना द े यासाठी
कर यात आली .
शहरी िवकासाला चालना
दे यासाठी जवाहरलाल न ेह
रा ीय नागरी न ूतनीकरण
अिभयान स ु कर यात आल े.
लि यत िवकास दर : 8.1%
वािष क वाढ दर : 7.76%
अकरावी
पंचवािष क
योजना 2007 -12 देशातील ग रबी िनम ू लन,
आरो य , िश ण , पायाभ ूत
सुिवधा आिण पया वरणाचा
िवकास .
सा रता दर 85% पय त
वाढवण े. सेवा े ाने 9.9% या
लि यत िवकास दरा या
तुलनेत 9.7% वािष क सरासरी
िवकास दर गाठला .
लि यत िवकास दर : 8.6%
वािष क वाढीचा दर : 7.9% munotes.in
Page 127
िनयोजन , तं ान आिण आिथ क
िवकास -२
127
बारावी
पंचवािष क
योजना 2012-17 थीम: जलद, शा त आिण
अिधक समाव ेशक वाढ
उि : शा त िवकास
आिण सव समाव ेशक वाढ
आरो य , िश ण , कौश य
िवकास , साव ि क आरो य
सेवा आिण उपल ध
संसाधना ंचा इ तम वापर
या म ु य े ांम ये ल
क ि त क ेले गेले. अटल प े शन योजना , उजाला ,
डीडीय ू ा मीण कौश य
योजना , िडिजटल इ ंिडया
काय म यासार या योजना
सु कर यात आ या .
लि यत िवकास दर : 8%
८.६ आिथ क िवकासाम य े िनयोजनाची भ ूिमका
1. आिथ क वृ ीचा व ेग वाढवण े:
भारता या आिथ क धोरणाची दोन म ु य व ैिश ्ये होती यात पिह या तीन दशका ं या
िनयोजनात भारतीय अथ यव थ े या िवकास ि य ेत रा या या िनयोजन आिण
ह त ेपा या भ ूिमकेवर जोर द े यात आला . थम, आिथ क वृि चा व ेग वाढव यासाठी
अथ शा आिण िनयोजका ंनी हे ओळखल े क , बचत आिण ग ुंतवणुक चा दर वाढवण े
आिथ क िवकासा या दराला गती द े यासाठी आव यक आह े.
ग रबीच े दु च तोड यासाठी आव यक असल ेली बचत आिण ग ुंतवणुक चा उ च दर
खाजगी े वतःह न ा क शकणार नाही , असे वाटल े होते. यामुळे संसाधन े
वाढव यासाठी आिण बचत आिण ग ुंतवणुक चा दर वाढव यासाठी रा याला ह त ेप
करावा लागला . यामुळे आिथ क िवकासाला गती द े यासाठी साव जिनक े ाचे िनयोजन
आिण िव तार आव यक झाला .
औ ोिगक करणावर भर , दुसरे, िवकासाच े धोरण , महालनोिबस ोथ मॉड ेलवर आधा रत
असल े या द ुस या प ंचवािष क योजन ेचा अवल ंब के यापास ून अवल ंबले या िवकासा या
धोरणान े मूलभूत अवजड उ ोग आिण भा ंडवली व त ू उ ोगा ं या िवकासावर भर द ेऊन
औ ोिगक करणावर भर िदला .
या मॉड ेलम य े ाहकोपयोगी व त ूं या उ ोगा ंपे ा भा ंडवली व त ू उ ोगा ंना गुंतवणूक
कर यायो य स ंसाधना ंचे जा त माणात वाटप करण े सूिचत होत े. न या या ह ेतूने
चालणा या खाजगी े ाकड ून भांडवली व त ूं या उ ोगा ं या वाढीसाठी प ुरेशा संसाधना ंचे
वाटप करण े अपेि त नाही .
यामुळे मूलभूत अवजड उ ोगा ं या जलद वाढीसाठी िनयोजन आिण साव जिनक े ाची
भूिमका आव यक मानली ग ेली. उ पादन आिण रोजगारा या वाढीला गती द े यासा ठी
शेतीची भ ूिमका आिण मज ुरी या व त ूंचे मह व द ुल ि त करण े हे महालनोिबस व ृ ी
ितमान च ुक चे होते. खरं तर, मिशनप े ा अ नाचा त ुटवडा, व त मज ुरी ही वाढी या munotes.in
Page 128
वृ ी आिण िवकासाच े अथ शा
128 ि य ेत अडथळा ठ शकत े. हे ितस या योजन े या व ेळी प झाल े यान े वावल ंबन
सा य कर यासाठी श ेती या वाढीवर त ुलनेने जा त ताण िदला .
परंतु शेती या जलद वाढीसाठी रा या या ह त ेपाची आिण िनयोजनाची आव यकता
असत े. शेतीम य े जमीन स ुधारणा , शेतक या ंना पुरेसा कज पुरवठा, िसंचन, वीज, र ते
यासार या पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास करण े आव यक होत े जेथे िनयोजन आिण रा य
मह वप ूण भूिमका बजाव ू शकतात .
2. बाजारातील अपयशा ंची भरपाई कर यासाठी :
प नास आिण साठ या दशकातील िवकासा या अथ शा ातील बळ ि कोनान े
‘बाजारातील अपयश ’ भ न काढ यासाठी रा या या िनयोजनावरही भर िदला . असा
युि वाद कर यात आला क , उपल ध व त ूंचा साठा िवतरीत कर यात बाजार य ं णा
काय म असली तरी ग ुंतवणुक साठी काला ंतराने संसाधन े वाटप कर यात ती फारशी
अकाय म होती .
हे खाजगी े ा या मायोिपक व पाम ुळे होते यान े बाजारा या कामकाजाच े माग दश न
केले. यामुळे जलद आिथ क िवकास घडव ून आण यासाठी ग ुंतवणुक साठी स ंसाधना ंचे
वाटप कर यात रा य आिण िनयोजन मह वाची भ ूिमका बजाव ू शकत े, असे ितपादन
कर यात आल े.
यािशवाय , वीज, वाहतूक, दळणवळण या ंसार या पायाभ ूत स ुिवधांम ये गुंतवणूक
कर यासाठी प ुरेशा माणात स ंसाधन े वाटप कर या त बाजार य ं णा आिण खाजगी े ा या
मु काया मुळे ल णीय बा अथ यव था िनमा ण झा या आिण मोठ ्या माणात
अथ यव था अि त वात आह े. यामुळे पायाभ ूत सुिवधां या िवकासात रा याची आिण
िनयोजनाची भ ूिमका मह वाची होती .
3. रा याची िनयामक भ ूिमका:
भारतीय अथ यव थ े या िवकासात रा याची भ ूिमका आिण िनयोजनाचा आणखी एक
मह वाचा प ैलू आह े यान े सुधारणाप ूव काळात आिथ क िवचारा ंवर भ ु व िमळवल े
होते.िम अथ यव थ े या चौकटीत खाजगी े ाला मह वाची भ ूिमका बजाव यात आली
असली , तरी योजना ाधा य मान ुसार िविवध उ ोगा ंम ये संसाधना ंचे इ तम वाटप
सा य कर यासाठी , खाजगी े ातील आिथ क ि याकलापा ंचे िनयमन रा यान े करण े
आव यक होत े.
पुढे, काही मोठ ्या यावसाियक घरा या ंम ये आिथ क श च े क ीकरण रोखण े यासारखी
िनयोजनाची इतर उि े सा य कर यासाठी , खाजगी े ावर औ ोिगक परवाना िनय ं णे
होती.
भारतीय रझ ह बँकेचे माजी ग हन र सी र ंगराजन या ं या हण यान ुसार, “खाजगी े ाला
िम अथ यव थ े या स ंक पन ेला अन ुस न काम कर यासाठी जागा िदली जात असताना ,
उ ोगा या े ात परवाना य ं णे ारे िवशेषत: खाजगी े ा या िनण यांवर बंधने घातली
गेली. हणून, आयात ित थापना या धोरणाम ुळे परक य यापार िनय ं णा या अधीन
असताना , योजना ाधा या ंनुसार स ंसाधन े िनद िशत कर याची गरज अस याम ुळे
औ ोिगक उ पादन आिण ग ुंतवणूक िनयं णा या अधीन होती .” munotes.in
Page 129
िनयोजन , तं ान आिण आिथ क
िवकास -२
129 ग रबी आिण ब ेरोजगारी या सम या ंना त ड द ेणे:
योजना आिण रा या या ह त ेपाची भ ूिमका मह वाची ठरणारी द ुसरी सम या हणज े
ग रबी आिण ब ेरोजगारी या सम या ंवर मात कर याची गरज आह े. स र या दशका या
सु वातीपास ून भारतीय िनयोजका ं या ल ात आल े क , भारतीय अथ यव थ ेत मोठ ्या
माणात दा र ्य आिण ब ेरोजगारी या सम या ंवर मात कर यासाठी िवश ेषत: पाच या ,
सहा या आिण सात या प ंचवािष क योजना ंम ये, जीडीपीचा वाढीचा दर वािष क 5 ते 6
ट या ंपय त वाढवला ग ेला तरी , यात ल णीय घट करण े श य नाही .
काह नी असा य ुि वाद क ेला क , आिथ क वृ ीचे फायद े गरीबा ंपय त पोहोचत नाहीत .
इतरांचे असे मत होत े क , गरीबा ंना वृ ीचा लाभ जरी यात ून िनमा ण होणा या अिधक
रोजगारा या स ंध ार े िमळत असला , तरी ग रबी आिण ब ेरोजगारी द ूर कर यासाठी क ेवळ
आिथ क वाढ प ुरेशी नाही . यामुळे, समाजातील गरीब आिण द ुब ल घटका ंना मदत
कर यासाठी कामासाठी अ न काय म आिण रोजगार हमी योजना यासार या िवश ेष
ग रबी आिण ब ेरोजगारी योजना स ु करण े आिण या ंची अ ंमलबजावणी करण े यासाठी
िनयोजन आिण रा याची भ ूिमका आव यक होती .
८.६ सारांश
नीती आयोग | भारतातील स या या आिथ क िनयोजनासाठी एक स ं था:
NITI (National Institution for Transforming India) आयोगही भारत सरकारची एक
धोरणा मक िथ ंक टँक आह े यान े 1 जानेवारी, 2015 रोजी िनयोजन आयोगाची जागा
घेतली.आिथ क वाढ आिण िवकासाला चालना द े यासाठी धोरण-िनधा रण ि य ेत
रा या ंना सामील क न घ ेणे, हे याच े उि आह े. हे सहकारी स ंघरा यवादा या भावन ेला
ित वनी द ेत ‘जा तीत जा त शासन , िकमान सरकार ’ ची क पना कर यासाठी
‘तळाशी ’ ि कोनाचा अवल ंब कर याचा य न करत े. भारताच े पंत धान ह े NITI
आयोगाच े पदिस अ य आह ेत.
८.७
Q1. खालील बाब वर टीप िलहा -
i) म यवत आिण यो य त ं ान
ii) ह रत त ं ान
iii) आिथ क िनयोजनाचा इितहास
iv) आिथ क िनयोजनाच े कार
v) आिथ क िवकासात िनयोजनाची भ ूिमका
munotes.in