Paper-VII-Approaches-Emerging-Issues-In-International-Relations-Marathi-Version-munotes

Page 1

1
घटक १
आंतरराष्ट्रीय संबंधाचे दृष्टीकोन-१
(Approaches to International Relations -I)

घटक रचना
१.१ ईद्दिष्टे
१.२ प्रस्तावना
१.३ ईदारमतवादी दृष्टीकोन (Liberal Approach)
१.३.१ समाजशास्त्रीय ईदारमतवाद (Sociological Liberalism)
१.३.२ परस्परावलंबी ईदारमतवाद (Interdependence Liberalism)
१.३.३ संस्थात्मक ईदारमतवाद (Institutional Liberalism)
१.३.४ गणराज्य ईदारमतवाद (Republican Liberalism)
१.४ वास्तववादी दृष्टीकोन ( Realist Approach )
१.४.१ वास्तववादी दृष्टीकोनाचे मुल्यमापन-
१.५ संरचनावादी दृष्टीकोन (Constructiv ist Approach)
१.५.१ संरचनावादाच्या मयाादा अद्दण समीक्षण
१.६ समारोप
१.७ सराव प्रश्न
१.८ संदभा

१.१ उद्दिष्टे
• दृष्टीकोन म्हणजे काय हे समजून घेणे
• ईदारमतवादी दृष्टीकोनाची ऐद्दतहाद्दसक पार्श्ाभुमी व प्रमुख प्रवाह समजून घेणे
• वास्तववादी दृष्टीकोनाची गृहीतके ऄभ्यासणे
• संरचनावादी दृष्टीकोनाची पायाभूत तत्वे समजून घेणे

१.२ प्रस्तावना
१९१९ मध्ये वेल्स द्दवद्यापीठामध्ये सवाप्रथम अंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या ऄभ्यासासाठी वुड्रो
द्दवल्सन ऄध्यासन केंद्राची स्थापना करण्यात अली. सुरवातीच्या काळात प्रा. ऄल्रेड
द्दिमना, चाल्सा वेबस्टर, आ.एच कार यांसारख्या ऄभ्यासकांनी अंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या
ऄभ्यासास द्ददशा द्ददली. या काळात अंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या ऄभ्यासासाठी राजनद्दयक
आद्दतहास (Diplomatic History) , अंतरराष्ट्रीय कायदा अद्दण संघटनांचा ऄभ्यास, सत्ता
संबंधांचा ऄभ्यास यांचा अधार घेण्यात अला. या सवा घटकांच्या अंतरराष्ट्रीय
संबंधावरील प्रभावामुळे या द्दवषयाचे स्वरूप कसे ऄसावे ? या द्दवषयात कोण -कोणत्या munotes.in

Page 2

2
घटकांचा समावेश करण्यात यावा? याद्दवषयी द्दवचारवंतांमध्ये एकमत होत नव्हते. पररणामी
अंतरराष्ट्रीय संबंध ही संज्ञा वापरण्याऐवजी द्दवद्दवध द्दवचारवंतांनी अंतरराष्ट्रीय घडामोडी
(International Affairs), जागद्दतक घडामोडी (World Affairs), जागद्दतक राजकारण
(World Politics) अद्दण अंतरराष्ट्रीय राजकारण (International Politics) ऄशा
वेगवेगळ्या संज्ञांचा वापर केला अहे. संज्ञांमधील ही द्दभन्नता अंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या
ऄध्ययनासाठी ऄवलंबलेल्या दृद्दष्टकोनातील वैद्दवध्यामुळे अढळते.

ऄभ्यासाच्या सुरवातील सवाप्रथम दृद्दष्टकोन (Approach ) म्हणजे काय? हे पाहणे ऄगत्याचे
ठरते. प्रमुख राजद्दकय तत्वद्दचंतक व्हरनॉन व्हॅन डाइक यांनी अपल्या Political Science:
A Philosophical Analysis या ग्रंथात ‘दृद्दष्टकोन’ या शब्दाची व्याख्या मांडली अहे.
डाइक यांच्या मते ‚दृष्टीकोनामध्ये द्दनवडीच्या द्दनकषाचा समावेश ऄसतो: द्दवद्दशष्ट समस्येची
ऄथवा प्रश्नाची द्दनवड करणे अद्दण या प्रश्नांना सोडद्दवण्यासाठी अवश्यक माद्दहती द्दनवडून
सादर करण्यासाठी ऄवलंबलेले द्दनकष अद्दण प्रश्न ऄथवा माद्दहतीच्या समावेश करण्यासाठी
द्दकंवा वगळण्यासाठी ऄवलंबलेल्या मापदंडांचा समावेश ऄसतो‛. सोप्या भाषेत सांगायचे
िाल्यास ‚दृद्दष्टकोण म्हणजे द्दवद्दशष्ट प्रश्न ऄथवा समस्येकडे बघण्याची अद्दण त्या प्रश्न
सोडवण्याची शास्त्र अधाररत दृष्टी‛.

अधी सांद्दगतल्याप्रमाणे, अंतरराष्ट्रीय संबंध म्हणजे काय? अद्दण अंतरराष्ट्रीय संबंधाचे
स्वरूप नक्की कसे अहे? हे बघण्यासाठी द्दवद्दवध ऄभ्यासकांनी द्दवद्दवध दृद्दष्टकोनांचा वापर
केला अहे. प्रस्तुत प्रकरणांमध्ये अपण अंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या ऄभ्यासाशी द्दनगडीत
ईदारमतवादी दृष्टीकोन (Liberal Approach) , वास्तववादी दृष्टीकोन (Realist
Approach) अद्दण संरचनावाद (Constructivism) या तीन दृद्दष्टकोनांचा ऄभ्यास केला
अहे.

१.३ उदारमतवादी दृद्दष्टकोन (Liberal Approach )
अंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या ऄभ्यासाचा ईदारमतवादी दृद्दष्टकोनाची पार्श्ाभूमी अधुद्दनक
ईदारमतवादी राज्याच्या ईगमाशी जोडता येइल. अधुद्दनक नागरी समाजातील तसेच
भांडवलशाही ऄथाव्यवस्थेतील मानवी प्रगतीच्या क्षमतेकडे लक्ष वेधत ऄसतांना या
प्रगतीतून ‘राज्य’ अपल्या नागररकांना व्यद्दिगत स्वातंत्र्याची हमी देउ शकते ऄसा द्दवचार
जॉन लॉकने मांडला. अधुद्दनकतेतून चांगले जीवन, द्दनरंकुश सत्तेपासून मुिता अद्दण
भौद्दतक कल्याणकारी सुद्दवधांचा लाभ घेणे शक्य होते. सतराव्या शतकात
अधुद्दनकीकरणासोबतच वैज्ञाद्दनक क्ांती अद्दण ईदारमतवादी बुद्धीजीवी क्ांती घडून
अली. या ईदारमतवादी बुद्दद्धजीवी क्ांतीने मानवी तका अद्दण द्दववेकवाद यांवर द्दवशेष भर
द्ददला. ईदारमतवादी द्दवचारवंत प्रगतीकडे द्दवशेष लक्ष देतात. म्हणुनच, जेरेमी बेंथम याने
‘ईदारमतवादी राज्य जास्तीत जास्त लोकांचे जास्तीत जास्त सुख देणारी राजकीय अद्दण
अद्दथाक व्यवस्था द्दनमााण करू शकते’ हा द्दवचार मांडला.

मुख्यत्वे, ईदारमतवादी दृद्दष्टकोण हा प्रामुख्याने तीन पायाभूत तत्वावर अधारलेला अहे. munotes.in

Page 3

3
१. मानवी स्वभावाचे सकारात्मक द्दचत्रण
२. अंतरराष्ट्रीय संबंधाचे स्वरूप परस्पर संघषा ऐवजी परस्पर सहकायाावर अधारलेले
अहे या द्दवचारावर दृढद्दवर्श्ास
३. प्रगतीवर श्रद्धा

ईदारमतवादी दृष्टीकोन हा मानवी स्वभावातील सकारात्मक बाजू ऄधोरेद्दखत करीत मानवी
तकाास (Reason) महत्व देतो. व्यिी हा द्दवद्दशष्ट मयाादेपयंत स्वद्दहताकडे लक्ष देतो अद्दण
स्पधेस महत्त्व देतो. मात्र ऄनेकदा व्यिी- व्यिींमध्ये द्दहतसंबंध परस्परांशी वाटून घेतलेले
ऄसल्याने व्यिी ही सामाद्दजक जीवनात परस्पर समन्वय साधण्याकडे लक्ष देते. व्यद्दिगत
जीवनातील ही तत्वे अंतरराष्ट्रीय स्तरावरही जसेच्या तसे लागू पडतात तेव्हा
अंतरराष्ट्रीय संबंधांतही या तकासंगत तत्त्वांना ऄवलंबता येइल ऄसा द्दवचार ईदारमतवादी
द्दवचारवंत मांडतात. वेगळ्या भाषेत सांगायचे िाल्यास ‘संघषा’ अद्दण ‘युद्ध’ ही ऄद्दनवाया
नसून जेव्हा राष्ट्रे अपल्या तकासंगत द्दवचारास महत्त्व देउन परस्परांच्या द्दहताच्या दृष्टीने
द्दनणाय घेउ लागतात तेव्हा अंतरराष्ट्रीय सीमांवर वाद होणे ऄशक्य बनते. व्यिीमधील
मानवी तकााच्या माध्यमातून मानवी भीती अद्दण सत्तेच्या तृष्ट्णेवर द्दवजय द्दमळवता येतो.
परस्पर द्दहतसंबंध हा राष्ट्रांना एकत्र अणणारा दुवा ऄसल्याने अंतरराष्ट्रीय संबंधाचे
स्वरूप हे सहकायााचे (Cooperation) ठरते.

प्रगतीवरील श्रद्धा हे ईदारमतवादी दृष्टीकोनाचे दुसरे मूलभूत तत्त्व अहे. मात्र द्दकती प्रगती
साधावी? वैज्ञाद्दनक अद्दण तांद्दत्रक प्रगती बरोबरच सामाद्दजक अद्दण राजकीय प्रगतीचे काय
प्रगतीस काही मयाादा अहेत का? प्रगती कुणासाठी अहे? ऄसे ऄनेक प्रश्न याद्दठकाणी
ईपद्दस्थत केले जातात. पद्दहल्या महायुद्धानंतर अदशावादी ईदारमतवादाचा ईगम िाला.
मात्र दुसऱ्या महायुद्धानंतर या ईदारमतवादास ईतरती कळा लागली. ऄसे ऄसले तरीही
शीतयुद्धाच्या समाप्तीनंतर ईदारमतवादास साम्यवादाच्या पराभवामुळे नवीन गती प्राप्त
िाली ऄसेही अपण म्हणू शकतो.

ईदारमतवाद्यांच्या मते, प्रगती ही व्यिीशी जोडलेली संकल्पना अहे. जॉन लॉकने
म्हटल्याप्रमाणे ‘राज्याचे ऄद्दस्तत्व हेच मुळात राज्यातील नागररकांच्या स्वातंत्र्याची
पाठराखण करण्यासाठी िालेले ऄसून व्यिीच्या जीद्दवत अद्दण स्वातंत्र्याच्या रक्षणाची
जबाबदारी राज्याने स्वीकारलेली ऄसते’. याईलट, वास्तववादी द्दवचारवंत हे व्यिीला
प्राधान्य देण्याऐवजी राज्यास प्राधान्य देतात व राज्य ही ऄंद्दतम ऄसून सत्ता हे साधन अहे
ऄसा युद्दिवाद मांडतात. वास्तववादी द्दवचारवंतांच्या या युद्दिवादावर ईदारमतवादी
द्दवचारवंतांनी अक्षेप नोंदवला ऄसून राज्य ही ‘संद्दवधानात्मक’ यंत्रणा ऄसून कायद्याचे
ऄद्दधराज्य (Rule of Law) द्दनमााण करीत राज्य नागररकांच्या जीद्दवत अद्दण संपत्तीच्या
ऄद्दधकारांचे रक्षण करते. तेव्हा ऄशा प्रकारचे ‘संद्दवधानात्मक राज्य’ अंतरराष्ट्रीय
पातळीवर परस्परांच्या मतांचा तसेच द्दहतसंबंधांचा अदर करते. अद्दण अवश्यकता
पडल्यास अपल्या द्दहतसंबंधांना आतरांच्या द्दहतसंबंधांची आतर राज्यांची जुळवून घेते. हा
युद्दिवाद ऄठराव्या शतकातील द्दिद्दटश द्दवचारवंत जेरेमी बेंथम यांनी मांडला होता. बेंथमने munotes.in

Page 4

4
‘अंतरराष्ट्रीय कायदा’ (International Law) ही संकल्पना मांडली ऄसून त्याच्या मते,
‘संद्दवधानात्मक राज्य अंतरराष्ट्रीय कायद्याचे पालन करण्यासाठी अपल्या परराष्ट्र
धोरणामध्ये ऄनुकूल बदल घडवून अणतात’. जेरेमी बेंथमच्या या द्दवचाराचे जमान द्दवचारवंत
आमॅन्युऄल कांतने समथान केले ऄसून ‘जग हे ऄशा संद्दवधानात्मक यंत्रणांपासून बनले ऄसून
राज्य (ज्याला कांतने गणराज्य ऄसे संबोधले अहे) ही द्दचरंतन शांतता प्रस्थाद्दपत करू
शकतात’ ऄसा द्दवचार मांडला.

थोडक्यात सांगायचे िाल्यास, ईदारमतवादी दृष्टीकोन हा अधुद्दनक संद्दवधानात्मक
राज्याच्या द्दनद्दमातीशी जोडलेला अहे. अधुद्दनकता हा जीवनाच्या प्रगतीचा अधार
ऄसल्याने अंतरराष्ट्रीय संबंधांमध्ये अधुद्दनकतेमुळे राष्ट्रा-राष्ट्रांना परस्पर द्दवकास साधणे
शक्य होते. प्रगती ही व्यद्दिच्या जास्तीत जास्त व्यिींच्या भल्यासाठी केली जाणारी यंत्रणा
गोष्ट ऄसून जेव्हा प्रगतीची संकल्पना जागद्दतक घडामोडींमध्ये ऄवलंबली जाते तेव्हा
परस्पर सहकाया हा ऄंद्दतम ईिेश्य बनतो.

जोसेफ नाय रॉबटा कोहेन अद्दण िकीर व मॅथ्यू यांनी अपल्या लेखनातून ईदारमतवादाचे
(१) समाजशास्त्रीय ईदारमतवाद (Sociological Liberalism) , (२) परस्परावलंबी
ईदारमतवाद (Interdependence Liberalism) , (३) संस्थात्मक ईदारमतवाद
(Institutional Liberalism) अद्दण (४) गणराज्य ईदारमतवाद (Republican
Liberalism) ऄसे चार प्रकार मांडले अहेत. या चार प्रकारांचे थोडक्यात द्दवश्लेषण
पुढीलप्रकारे करता येइल.

१.३.१ समाजशास्त्रीय उदारमतवाद (Sociological Liberalism) :
अंतरराष्ट्रीय संबंधात प्रामुख्याने राज्याराज्यांतील सत्तासंघषााचा ऄभ्यास होतो हा
वास्तववादी द्दवचार समाजशास्त्रीय ईदारमतवादी द्दवचारवंत नाकारतात. समाजशास्त्रीय
ईदारमतवाद्यांच्या मते हा द्दवचार संकुद्दचत अद्दण एकेरी ऄसून ‘अंतरराष्ट्रीय संबंध म्हणजे
केवळ राज्याराज्यातील संबंध ऄथवा सत्तासंघषा नसून अंतरराष्ट्रीय संबंधांमध्ये
राष्ट्रांतगात संबंध जसे की व्यिी, समूह, संघटना यांच्यातील संबंधांचाही समावेश होतो’.
जेम्स रोसेनाउ यांनी राष्ट्रा- राष्ट्रांतील संबंध ही ऄशी प्रद्दक्या अहे ज्यामध्ये द्दवद्दवध
देशांच्या शासनातील परस्पर संबंधांना व्यिी, गट, समाज यांच्याकडून सहकाया लाभते
ऄसा द्दवचार मांडला. समाजशास्त्रीय ईदारमतवादी द्दवचारवंत हे व्यिी-व्यिींमधील
सहकाया अद्दण शांततेच्या धारणास द्दवशेष महत्त्व देतात. प्रमुख समाजशास्त्रीय
ईदारमतवादी द्दवचारवंतांमध्ये ररचडा कॉबडेन, काला डॉआश, जॉन बटान, जेम्स रोसेनाउ
यांचा समावेश होतो. राष्ट्रा-राष्ट्रांतील संबंधांमुळे द्दवद्दवध देशांतील व्यिी एकत्र येउन
मानवी समाजाची अद्दण पयाायाने जागद्दतक समाजाची द्दनद्दमाती करतील ऄसा अशावाद
समाजशास्त्रीय ईदारमतवादींनी मांडला अहे.

१.३.२ परस्परावलंबी उदारमतवाद (Interdependence Liberalism) :
परस्परावलंबी ईदारमतवाद हा ‘परस्परांवरील ऄवलंबन’ (Mutual Dependence ) या
संकल्पनेवर अधाररत ऄसून ‘व्यिी अद्दण जगभरातील द्दवद्दवध शासन यंत्रणा या जगात munotes.in

Page 5

5
आतरत्र होत ऄसलेल्या द्दवद्दवध घटनांमुळे प्रभाद्दवत होत ऄसतात’ या द्दवचारावर अधारलेला
अहे. अधुद्दनकीकरणाच्या प्रद्दक्येस महत्त्व देत ऄसताना राज्या- राज्यांचे परस्परांवरील
ऄवलंबन द्ददवसेंद्ददवस वाढत अहे. ररचडा रोसेक्ान्स यांनी औद्योगीकरण अद्दण
अधुद्दनकीकरणामुळे राज्याराज्यांतील वाढत ऄसलेल्या परस्परावलंबन तसेच राज्यांच्या
धोरणद्दनद्दमातीवर पडणाऱ्या पररणामांचा ऄभ्यास केला अहे. जगाच्या आद्दतहासात राज्यांनी
सैन्य शिी अद्दण भौगोद्दलक द्दवस्ताराच्या माध्यमातून अपला द्दवस्तार केलेला द्ददसतो. मात्र
अजच्या अधुद्दनकीकरणाच्या काळात औद्योगीकरण अद्दण अद्दथाक द्दवकासातून द्दवद्दवध
देश द्दवस्तार करीत अहेत. जगातील देश हे अज ‘व्यापारी देश’ बनले ऄसून अंतरराष्ट्रीय
ऄथाव्यवस्था ही द्दवकसीत अद्दण द्दवकसनशील देशांतील श्रम व औद्योद्दगकरणाच्या दरीमुळे
परस्परावलंबी बनली अहे. औद्योद्दगक दृष्ट्या संपन्न ऄसलेल्या द्दवकद्दसत देशांना श्रमासाठी
द्दवकसनशील देशांवर ऄवलंबून राहावे लागते. औद्योद्दगकरण, प्रगती अद्दण परस्परावलंबन
या तीन घटकांना जोडून डेद्दव्हड द्दमत्रानी या द्दवचारवंताने ‘एकत्रीकरणाचा द्दसद्धांत’ (Theory
of Integration) मांडला ऄसून ‘औद्योद्दगकरण अद्दण अधुद्दनकीकरणामुळे व्यापक
प्रमाणात परस्परावलंबन वाढत ऄसून त्यामुळे द्दभन्न द्दभन्न प्रकारचे देश एकद्दत्रत येउन
शांतता प्रस्थाद्दपत होइल’ ऄसा द्दवचार मांडला. डेद्दव्हड द्दमत्रानीप्रमाणेच ऄनेस्ट हास या
द्दवचारवंतानेही नवसंरचनावादी द्दसद्धांत (Neo-structural Theory ) मांडत राज्यांच्या
एकत्र येण्याच्या द्दवचारास दुजोरा द्ददला. परस्परावलंबी ईदारमतवादामध्ये महत्त्वाचे पाउल
म्हणजे रॉबटा कोहेन अद्दण जोसेफ नाय यांनी मांडलेला ‘गुंतागुंतीचा परस्परावलंबी द्दसद्धांत’
(Complex Interdependence Theory). रॉबटा कोहेन अद्दण जोसेफ नाय यांच्या
Power and Interdependence या पुस्तकात ‘समकालीन जग हे गुंतागुंतीच्या
परस्परावलंबनावर चालत ऄसून हे परस्परावलंबन अधीच्या अंतरराष्ट्रीय संबंधांपेक्षा
द्दभन्न अहे. द्दवशेषतः शीतयुद्धाच्या समाप्तीनंतर परस्परावलंबन वाढले अहे’ ऄसा द्दवचार
मांडला अहे. शीतयुद्ध कालखंडात द्दकंवा त्याअधी संघषा ईद्भवल्यास राष्ट्रांकडून सैन्याचा
वापर करणे शक्य होते. मात्र गुंतागुंतीच्या परस्परावलंबनामध्ये ऄसे घडू शकत नाहीत.
याची दोन कारणे सांगता येतील. सवाप्रथम, अंतरराष्ट्रीय संबंध हे केवळ राष्ट्र प्रमुखांनी
घडवून अणलेले संबंध नसून त्यामध्ये आतरही ऄनेक कारक घटकांचा समावेश ऄसतो.
दुसरे ऄसे द्दक राष्ट्रा- राष्ट्रांतील संबंध हे व्यिी, समुदाय, राज्य, ऄशा ऄनेक घटकांनी
प्रभाद्दवत िालेले ऄसतात.

१.३.३ संस्थात्मक उदारमतवाद (Institutional Liberalism) :
संस्थात्मक ईदारमतवाद हा अंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या यशस्वी ऄंमलबजावणीसाठी
संस्थांच्या अवश्यकतेची गरज ऄधोरेद्दखत करतो. ऄमेररकन राष्ट्राध्यक्ष वुड्रो द्दवल्सन यांनी
मांडलेला ‘अंतरराष्ट्रीय राजकारणातील ऄनागोंदीची पररद्दस्थती (Anarchy ) दूर करून
शांतता प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी अंतरराष्ट्रीय संघटनांची अवश्यकता अहे’ हा द्दवचार
संस्थात्मक ईदारमतवादी द्दवचारवंत पुढे नेतात. अंतरराष्ट्रीय संस्था अद्दण संघटनांच्या
द्दनद्दमातीमुळे राज्याराज्यांतील परस्पर सहकाया सहज शक्य होते. मात्र त्यामुळे शांततेची
हमी द्ददली जाउ शकत नाही हेही द्दततकेच खरे. शद्दिशाली राज्ये स्वतःवर सहजासहजी
द्दनयंत्रण स्वीकारत नाहीत, त्याचप्रमाणे सावाभौमत्वाच्या तत्वाला तडजोड करणे कोणत्याही
राज्याला सहज शक्य होत नाहीत. ऄथाात ऄशा वेळी अंतरराष्ट्रीय संघटना द्दवशेष munotes.in

Page 6

6
महत्त्वाची भूद्दमका बजावतांना द्ददसतात. अंतरराष्ट्रीय संघटना या कोणत्याही एका
राज्याच्या द्दनयंत्रणात नसून त्यांचे स्वतंत्र ऄद्दस्तत्व ऄद्दस्तत्व ऄसते. संस्थात्मक
ईदारमतवाद्यांच्या मते, ‘अंतरराष्ट्रीय संघटना या राज्याराज्यांमध्ये परस्पर सहकाया
वाढीस लावून त्याद्वारे राज्यातील ऄद्दवर्श्ासाची भावना अद्दण परस्परांद्दवषयी ऄसलेल्या
संशय अद्दण भीतीचे वातावरण द्दनवळण्यास मदत करतात’. अंतरराष्ट्रीय संघटनांची
सकारात्मक भूद्दमका म्हणजे अंतरराष्ट्रीय संघटनांद्वारे राज्य- राज्यांमधील सहकाया हे
वाढत जाते.

१.३.४ गणराज्य उदारमतवाद (Republican Liberalism) :
द्दनरंकुश राजकीय व्यवस्थांचा तुलनेने ईदारमतवादी लोकशाही व्यवस्था या शांतताद्दप्रय
अद्दण न्यायाचे पालन करणाऱ्या ऄसतात या युद्दिवादावर ‘गणराज्य ईदारमतवाद’ ही
संकल्पना अधारलेली अहे. सवाप्रथम आमॅन्युएल कांत यांनी गणराज्यांमध्ये संघषा होत
नाही ऄसा युद्दिवाद मांडला. दॉं बाब्स्ट यांनी हा युद्दिवाद पुढे नेला तर १९८३ मध्ये
मायकल डॉइल यांनी ‘लोकशाही राष्ट्रांमध्ये संघषा होत नाही’ ऄसा द्दसद्धांत मांडला.
मायकल डॉइल यांच्या द्दसद्धांताचे तीन प्रमुख अधार मानले जातात. सवाप्रथम, लोकशाही
राष्ट्रांमधील राजकीय संस्कृती ही संघषााची शांततामय मागााने सोडवणूक करण्यावर भर
देते. लोकशाहीमध्ये अंतरराष्ट्रीय प्रश्न शांततेने सोडवले जावेत यावर भर द्ददला जातो. याचे
कारण लोकशाही राष्ट्रांतील द्दनणाय प्रद्दक्या ही प्रामुख्याने नागररकांवर अधारलेली ऄसते.
दुसरे ऄसे की, सवा लोकशाही राष्ट्रांमध्ये समान नैद्दतक मूल्यांबाबत एकवाक्यता अढळते,
यालाच आमॅन्युएल कांत याने ‘शांततामय संघटन’ (Pacific Union) ऄसे नाव द्ददले अहे. हे
संघटन कोणत्याही औपचाररक शांततामय तहाच्या माध्यमातून होत नसून त्यामध्ये ऄव्यि
स्वरूपातील परस्पर सहमती ऄसते. शांततामय मागााने प्रश्नांची सोडवणूक करण्यात
ऄद्दभव्यिी स्वातंत्र्य मुिसंवाद यांना महत्त्व द्ददले जाते. द्दतसरे ऄसे की, लोकशाही
राष्ट्रांमधून शांतता, अद्दथाक सहकाया अद्दण परस्परावलंबन यामुळे ऄद्दधक दृढ होत जाते.
पॅद्दसद्दफक युद्दनयनद्वारे परस्परांमधील व्यापारी तत्वाला (Spirit of Commerce) महत्त्व
प्राप्त होते. गणराज्य ईदारमतवादी शांतता अद्दण परस्पर सहकाया बाबत अंतरराष्ट्रीय
पातळीवर प्रस्थाद्दपत होइल याबाबत सकारात्मक ऄसतात. शीतयुद्धाच्या समाप्तीनंतर
साम्यवादाचा ऄंत िाल्याने हा द्दवचार वेगाने पुढे जाउ लागला. पूवा युरोप, लॅटीन ऄमेररका
अद्दण अद्दरकेमध्ये लोकशाहीची िपाट्याने वाढ होउ लागल्यानंतर या द्दवषयाला ऄद्दधक
बळकटी द्दमळाली.

१.४ वास्तववादी दृष्टीकोन (Realist Approach )
ईदारमतवाद याप्रमाणेच अंतराष्ट्रीय संबंधाचे ऄभ्यासाचा वास्तववादी दृद्दष्टकोनाची
पार्श्ाभूमी मोठी अहे. जॅक्सन अद्दण सोरेनसन यांनी अंतरराष्ट्रीय संबंधातील वास्तववादी
दृद्दष्टकोनाच्या आद्दतहासाचे तीन टप्पे मांडले अहेत. यापैकी सुरुवातीचा टप्पा ग्रीक
आद्दतहासकार थ्युद्दसडाइडस, दुसरा टप्पा पुनरुत्थान काळातील आटाद्दलयन ऄभ्यासकार
द्दनकोलो मॅकेव्हली तर द्दतसरा कालखंड सतराव्या शतकातील द्दिद्दटश राजकीय तत्त्वद्दचंतक
थॉमस हॉब्ज यांचा होता. या वगाातील सवा वास्तववादी ऄभ्यासक हे ऄद्दभजात वास्तववादी munotes.in

Page 7

7
(Classical Realist ) द्दवचारपरंपरेत मोडतात. मात्र दुसऱ्या महायुद्धानंतर जागद्दतक
राजकारणात बदललेल्या सत्ता समीकरणांचा नव्याने ऄन्वयाथा लावताना ऄमेररकन
ऄभ्यासक हान्स मॉगेन्थॉ याने वास्तववादी द्दवचारांना पुन्हा प्रकाशिोतात अणले. त्यामुळे
हान्स मॉगेन्था हा नवऄद्दभजात वास्तववादी (Neo Classical Realist) द्दवचारवंत मानला
जातो. प्रस्तुत प्रकरणांमध्ये हान्स मॉगेन्था याने मांडलेल्या वास्तववादी द्दवचारांचाच
ऄभ्यास करण्यात अला अहे. तर त्यानंतर वास्तववादी द्दवचारांमध्ये द्दनमााण िालेल्या
नव्या प्रवाहांचा ऄभ्यास करण्यात अला अहे.

अंतरराष्ट्रीय संबंधातील वास्तववाद अद्दण अदशावाद या दृष्टीकोनांत सैद्धांद्दतक द्वंद्व राद्दहले
अहे. द्दवशेषतः दुसऱ्या महायुद्धानंतर अदशावादी दृष्टीकोनातील मयाादा लक्षात येउ
लागल्याने वास्तववादी द्दसद्धांताचे पुनरुज्जीवन िाले. हान्स मॉगेन्थॉ हा वास्तववादाचा
जनक मानला जातो . वास्तववादी दृष्टीकोनात राष्ट्रीय द्दहत (National Interest) अद्दण
सत्ता (Power) या घटकांना द्दवशेष महत्त्व ऄसल्याने वास्तवादी दृष्टीकोनास सत्तावादी
दृष्टीकोन (Power Approach ) ऄसेही म्हटले जाते. हान्स मॉगेन्थॉ यांनी सत्तेची व्याख्या
मांडताना म्हटले अहे की, ‘सत्ता म्हणजे एखाद्या व्यिीचे आतर व्यिींच्या मन अद्दण कृतीवर
ऄसलेले द्दनयंत्रण होय’. हान्स मॉगेन्थॉ अधी आ. एच. कार, जॉजा र्श्ािानबजार, द्दक्वन्सी
राइट, माद्दटान वाइट अद्दण एररक कॉफमन यांनी सत्तावादी दृद्दष्टकोन मांडला होता. एररक
कॉफमन यांनी ‘जागद्दतक राज्य ’ (World Sta te) ही संकल्पना नाकारून सत्तेच्या
द्दवस्ताराला द्दवशेष महत्त्व द्ददले. हान्स मॉगेन्थॉ यांनी अपल्या Politics Among Nation
या ग्रंथात मानवी स्वभावाचे वास्तववादी द्दचत्रण केले ऄसून त्याने मानवी स्वभावातील
नकारात्मक बाजूस महत्व द्ददले अहे. याद्दठकाणी वास्तववादी दृष्टीकोन ईदारमतवादी
दृष्टीकोनातील मानवी स्वभावाच्या शांतताद्दप्रय अद्दण तकााद्दधष्ठीत वैद्दशष्ट्यांना नाकारतो.
अपल्या दृष्टीकोनाची मांडणी करतांना हान्स मॉगेन्थॉने वास्तववादी दृष्टीकोनाची सहा
पायाभूत तत्त्वे सांद्दगतली अहेत ती पुढीलप्रमाणे:

वास्तववादी दृष्टीकोनाचे पद्दहले तत्त्व म्हणजे ‘राजकारण हे मानवी स्वभावातील दडलेल्या
वस्तुद्दनष्ठ द्दनयमांनी द्दनयंद्दत्रत केले जाते’. सामाद्दजक जीवनामध्ये व्यिी ज्या द्दनयमांच्या
माध्यमातून अपले वतान करत ऄसतो त्या द्दनयमांचे स्वरूप सवात्र सारखेच ऄसते. हे द्दनयम
व्यिीच्या नैद्दतक प्राधान्यापेक्षा श्रेष्ठ ऄसल्याने मानवी कृतींचे द्दवश्लेषण हे वस्तुद्दस्थती
(Facts) अद्दण कायाकारणभाव (Reason) यांतून िाले पाद्दहजे. हे द्दवश्लेषण नैद्दतकतेच्या
माध्यमातून होउ नये ऄशी मागणी मॉगेन्थॉने केली अहे. त्याचप्रकारे जेव्हा एखाद्या
राज्यप्रमुखाच्या कृतींचे द्दवश्लेषण केले जाते तेव्हा प्रत्यक्ष वस्तुद्दस्थती अद्दण कायाकारण भाव
यांचा द्दवचार व्हावा नैद्दतकतेचा नव्हे.

वास्तववादी दृष्टीकोनाचे दुसरे तत्त्व म्हणजे ‘राष्ट्रीय द्दहत ही संकल्पना केवळ सत्तेच्या
माध्यमातून समजून घेतली जाउ शकते’. अंतरराष्ट्रीय स्तरावर राज्यप्रमुख हे केवळ
राष्ट्रीय द्दहत अद्दण सत्ता या घटकांना केंद्रस्थानी ठेवून द्दनणाय घेतात. त्यामुळे ऄभ्यासकाने
अंतरराष्ट्रीय राजकारणात एखाद्या देशाद्वारे काय करणे शक्य अहे? द्दकंवा एखाद्या देशाद्वारे munotes.in

Page 8

8
काय करणे अवश्यक अहे? याचा द्दवचार करत नाहीत . थोडक्यात परराष्ट्र धोरणाद्वारे
राज्यांनी केवळ अपल्या राजकीय यशाचा द्दवचार िाला पाद्दहजे.

वास्तववादी दृष्टीकोनाचे द्दतसरे तत्त्व म्हणजे ‘वास्तववादानुसार राष्ट्रीय द्दहतसंबंधाचा
कोणताही द्दनद्दित ऄथा ऄसू शकत नाही’. अंतरराष्ट्रीय राजकारण ऄत्यंत गद्दतमान
ऄसल्याने जगामध्ये गद्दतमानपणे बदल होत ऄसतात. तेव्हा बदलत्या जागतीक
समीकरणांनुसार राष्ट्रीय द्दहतसंबंधाचे ऄथा वारंवार बदलत ऄसतात. म्हणूनच मॉगेन्थॉ यांनी
द्दहतसंबंधांना अपल्या द्दनयंत्रणात ठेवण्यासाठी राज्याची सत्तेवर पकड ऄसणे गरजेचे अहे
ऄसा द्दवचार मांडत बदलत्या पररद्दस्थतीनुसार राज्यांनी सत्ताप्राप्ती अद्दण द्दवस्तारावर भर
द्ददला.

वास्तववादी दृष्टीकोनाचे चौथे तत्त्व म्हणजे वैद्दर्श्क नैद्दतक द्दनयम हे राज्यांना जसेच्या तसे
लागू होत नाहीत. वैद्दर्श्क नैद्दतक द्दनयम हे राज्यांना सवासामान्य व्यिींप्रमाणेच लागू होतात.
दूरदृष्टी अद्दण कूटद्दनती हे राजकारणातील महत्वाचे द्दनयम ऄसून वैद्दर्श्क नैद्दतक द्दनयमांचे
राज्यांनी पालन करतांना राज्यांनी स्थल-कालाप्रमाणे बदल करणे अवश्यक अहे.
नैद्दतकतेचे पालन करतांना राज्यांनी ऄमूता द्दनयमांना प्रमाण मानण्याऐवजी राष्ट्रीय द्दहतांना
अपले लक्ष्य मानावे.

वास्तववादी दृष्टीकोनाचे पाचवे तत्त्व म्हणजे, ‘वास्तववाद एखाद्या राष्ट्राच्या नैद्दतक अकांक्षा
अद्दण जागद्दतक नैद्दतक द्दनयमांमध्ये भेद करतो.’ वास्तववाद सवा राज्यांना द्दहतसंबंधांची
पुताता करणारे राजद्दकय कारक घटक (Actors ) मानतो. तेव्हा राज्यांच्या कृतीचे ऄवलोकन
हे नैद्दतक अकांक्षांऐवजी राष्ट्रीय द्दहतसंबंधातून होते.

वास्तववादी दृष्टीकोनाचे सहावे तत्त्व म्हणजे, ‘वास्तववाद राजद्दकय क्षेत्राच्या स्वायत्ततेस
द्दस्वकारते’. राजकारणातील सत्तेचे स्थान हे ऄथाव्यवस्थेतील चलनाच्या स्थानाआतके
ऄटळ अहे. हे दोन्ही घटक ऄद्दवभाज्य ऄसून याव्यद्दतररि राजकारणातील कायारत ऄन्य
घटक (जसे द्दक ऄराज्यीय घटक, दहशतवादी संघटना, ऄशासद्दकय संघटना आ.) हे तुलनेने
गौण ठरतात.

१.४.१ वास्तववादी दृष्टीकोनाचे मुल्यमापन:
वास्तववादी दृष्टीकोनाने अंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या ऄभ्यासात मोलाचे योगदान द्ददले ऄसले
तरीही या दृष्टीकोनात महत्वपुणा ईद्दणवा ऄसल्याने सद्दमक्षकांनी त्यावर द्दटकेची िोड
ईठवली अहे.

वास्तववादी दृष्टीकोन हा सत्ता अद्दण राष्ट्रीय द्दहत या घटकांना ऄवास्तव महत्व देतो .
सत्तेसाठी संघषा (Conflict ) ऄथवा द्दहतसंबंधांसाठी संघषा हे अंतरराष्ट्रीय संबंधाचे एकमेव
वैद्दशष्ट्य नाही. ऄनेकदा राष्ट्रे संघषााऐवजी सहकाया (Cooper ation ) साधने पसंत करतात.
मॉगेन्थॉने वास्तववादाची पायाभरणी मानवी स्वभावावर अधाररत ऄसल्याचे सांद्दगतले.
प्रत्यक्षात मॉगेन्थॉने केलेले मानवी स्वभावाचे द्दचत्रण हे एकांगी अहे. कारण, सतत संघषा, munotes.in

Page 9

9
द्दहंसेस प्राधान्य अद्दण स्वाथी वृत्ती हे मानवी स्वभावाचे केवळ एकांगी वणान अहे. त्यामुळेच
बेनो वेिरमन यांनी मॉगेन्थॉने मांडलेल्या वास्तववादास ‘द्दसद्धांत’ (Theory) म्हणण्याऐवजी
केवळ ‘गृद्दहतक’ (Hypothesis) म्हणावे ऄसा युद्दिवाद केला.

मॉगेन्थॉने वास्तववाद मांडतांना प्रत्यक्षात काय ऄद्दस्तत्वात अहे? (What is actually
exists?) यावर भर देण्याचा अग्रह करीत अंतरराष्ट्रीय राजकारणातील सत्तासंघषा
(Power struggle) , ऄनागोंदी (Anarchy) यांचे द्दववेचन केले. परंतू मॉगेन्थॉने अपला
द्दवचार मांडतांना ऄमेररकेने या धोरणांचा द्दस्वकार करायला हवा ऄसे सांगत कसे ऄसावे?
(What ought to be?) याची चचाा केली अहे. त्यामुळे मॉगेन्थॉच्या वास्तववादी
द्दवचारांबाबत प्रश्नद्दचन्ह ईपद्दस्थत राहतात.

याद्दशवाय मॉगेन्थॉने सतत संघषा (Endless Conflict ) ही संकल्पना मांडत ऄसतांना
वैद्दर्श्क शांततेकडे दुलाक्ष केले अहे. राष्ट्रीय द्दहतासाठी सतत संघषा ही कल्पना राष्ट्रे
ऄद्दधककाळ द्दस्वकारू शकत नाही. त्यामुळे हा दृष्टीकोन कचखाउ ठरतो.

१.५ संरचनावादी दृष्टीकोन (Constructivist Approach)
संरचनावाद हा अंतरराष्ट्रीय संबंधातील नवीन दृद्दष्टकोन मानला जातो. 1990 च्या
दशकामध्ये ईदयास अलेल्या संरचनावादी दृष्टीकोनाला सामाद्दजक संरचनावाद ऄसेही
म्हटले जाते. अंतरराष्ट्रीय स्तरावरील मुिे तसेच प्रश्नांचे व्यापक सामाद्दजक अद्दण राजकीय
प्रद्दक्येतून यथाद्दस्थती ऄवलोकन करत त्यांच्या द्दनराकरणाचे मागा सुचवणे हे संरचनावादी
दृष्टीकोनाचे ईद्दिष्ट सांगता येइल. महत्वाचे म्हणजे, संरचनावादी दृष्टीकोन हा वतामानकाळात
राज्य सामाद्दजक संरचना द्दनमााण करून यथाथा संरचना कशाप्रकारे द्दनमााण करेल याकडेही
लक्ष देतो. ऄलेक्िांडर वेंड हा अंतरराष्ट्रीय संबंधातील प्रथम संरचनावादी द्दवचारवंत अहे
वेंडच्या मते, ‘सामाद्दजक शास्त्रात द्दवद्दवध ऄद्दस्मता अद्दण द्दहतसंबंधांना व्यि करणाऱ्या
ऄनेक सामाद्दजक द्दसद्धांतांचे ऄद्दस्तत्व अहे. मात्र माझ्या मते या द्दसद्धांतांचा भर हा सापेक्ष
सामाद्दजक संरचना द्दनमााण करण्यावर ऄसावा केवळ तरच ऄशा द्दसद्धांतांना रचनावादी
द्दसद्धांत म्हणता येइल’.

ऄलेक्िांडर वेंड याने मांडल्याप्रमाणे संरचनात्मक दृष्टीकोण हा अंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेतील
रचनात्मक द्दसद्धांत ऄसून हा दृद्दष्टकोन पुढील युद्दिवाद मांडतो
१. राज्य हे अंतरराष्ट्रीय राजकीय द्दसद्धांतातील द्दवश्लेषणाचे प्रमुख एकक मानता येतील
२. राज्यव्यवस्थेतील प्रमुख रचना या भौद्दतक नसून अंतरसापेक्ष अहेत
३. राज्याच्या ऄद्दस्मता अद्दण द्दहतसंबंध हे त्यांनी द्दनमााण केलेल्या सामाद्दजक रचनेतील
महत्त्वपूणा घटक अहेत.

ऄशातऱ्हेने राज्ये ही असपास ऄसलेल्या जगाद्दवषयी ते काया करत ऄसलेल्या रचनेतून
अपली मते बनवत ऄसतात. राज्यांनी केलेल्या पुवाानूमानावर त्यांच्या कृतीची द्ददशा ठरते. munotes.in

Page 10

10
ऄलेक्िांडर वेंड यांनी ऄसेही द्दलद्दहले अहे की, ‘द्दवद्दवध राज्ये ही संरचनेतील आतर
घटकांना प्रद्दतसाद देत ऄसतात हे संरचनात्मक सामाद्दजक द्दसद्धांताचे पायाभूत तत्व अहे.
राज्यांचा प्रद्दतसाद हा या घटकांचा राज्याद्दवषयी ऄसलेला दृद्दष्टकोन कसा अहे यावर
ठरतो’.

व्यिीप्रमाणे राज्यांनाही द्दवद्दवध ऄद्दस्मता ऄसतात. आतर राज्यांच्या कृतीला ऄनुसरून हे
राज्य प्रद्दतसाद देत ऄसतात अद्दण आतर राज्ये अपल्या राज्याकडे कशाप्रकारे बघतात
यावर राज्यप्रमुख मत बनवत ऄसतात. थोडक्यात ही एक गद्दतशील प्रद्दक्या ऄसून त्यात
वेळेनुसार बदल होत जातो. राज्याराज्यांतील अंतरप्रद्दक्या, बदलता काळ अद्दण आतर
राज्यांकडून होणाऱ्या अकलन यानुसार यात बदल होत जातो. जसेजसे राज्यांचे
एकमेकांद्दवषयी ऄसणारे अकलन बदलत जाइल तसे तसे संबंधाचे स्वरूप बदलत जाइल.
संरचनावाद्यांसाठी अंतरराष्ट्रीय संस्था या द्दस्थर घटक ऄसून राज्याराज्यातील संबंध हे
प्रवाही ऄसतात.

अंतरराष्ट्रीय संबंधाचे ऄभ्यासक करेन द्दमंग्सस्ट यांच्या मते, संरचनावादी दृष्टीकोन हा
राज्याचे स्वरूप, सावाभौमत्व अद्दण नागररकत्व यासारख्या मूलभूत प्रश्नांना हात घालतो.
त्यांच्यामते संरचनावादी दृष्टीकोनामुळे समीक्षेचे एक नवे द्दचत्र खुले िाले ऄसून द्दलंगभाव,
वांद्दशकता यासारख्या घटकांवरही चचाा करणे यामुळे शक्य िाले अहे

वास्तववादी दृष्टीकोनाप्रमाणे संरचनावादी दृष्टीकोन राज्यास अंतरराष्ट्रीय संबंधातील
प्रमुख घटक मानत ऄसला तरीही संरचनावादी दृष्टीकोनाचे ऄभ्यासक राज्याची
अंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेतील आतर घटकांशी होणारी अंतरद्दक्या महत्वाची मानतात. त्यामुळे
संरचनावादी दृष्टीकोन अंतराष्ट्रीय व्यवस्थेच्या द्दवद्दशष्ट पयाावरणातील कारक घटकांचा
(Actors ) परस्परांवरील प्रभाव अद्दण बदल यांचे अकलन करतात. राज्याचे वतान
ऄनेकद्दवध घटकांनी प्रभाद्दवत होत ऄसते. ईदाहरणाथा, राज्याचे वतान हे सामाद्दजक
रचनेतून बदलत ऄसते. द्दनणायप्रद्दक्येत सामील द्दनणायद्दनधाारकांचे वतान हे त्यांच्या श्रद्धा,
ऄद्दभवृत्ती, सामाद्दजक द्दनयम अद्दण ऄद्दस्मता यांतून द्दनद्दित होते. या श्रद्धा, ऄद्दभवृत्ती,
सामाद्दजक द्दनयम द्दनणायप्रद्दक्येतील द्दवद्दवध कारक घटकांना फि प्रद्दतसादच देत नाहीत तर
त्यांना अवश्यकतेनुसार कृतीमध्ये पररवतीत करण्याचाही प्रयत्न करतात. म्हणुनच,
संरचनावादी ऄभ्यासक हे व्यवस्थेकडे एक गद्दतमान घटक म्हणूनही पाहतात.

ईदारमतवादी दृद्दष्टकोनाप्रमाणे संरचनावादी दृष्टीकोनाचा भर हा राज्यावर ऄसला तरीही
संरचनावादी दृष्टीकोन हा राज्यात कायारत ऄसलेल्या द्दवश्लेषणाच्या द्दवद्दवध पातळ्यांनाही
(Levels of Analysis ) हात घालतो. द्दवश्लेषणाच्या एका पातळीवर (जसे की व्यिी द्दकंवा
सामाद्दजक द्दवश्लेषणाची पातळी) घडणारे बदल हे थेट राज्याच्या कृतीवर पररणाम करत
ऄसतात. जसे द्दक, राज्यांतगात घटकांचे द्दहतसंबंध बदलले द्दक लगेचच राज्याच्या वतानात
बदल होतो. त्यामुळेच एखाद्या राज्यव्यवस्थेत सत्ताबदल होउन नवीन शासक पदावर
येताच त्या राज्याचे जगाकडे पाहण्याचे अकलन बदलते. वास्तववादी दृष्टीकोनाप्रमाणे
संरचनावादी दृष्टीकोनही सत्तेचे महत्त्व मान्य करतो मात्र संरचनावादी सत्तेची व्याख्या
ऄद्दधक व्यापक व्यापकपणे करतात. संरचनावादींच्या मते, सत्ता म्हणजे केवळ सैन्य शिी munotes.in

Page 11

11
द्दकंवा अद्दथाक शिी नव्हे. त्यांच्या मते, सत्ता ही संकल्पना व्यापक ऄसून मृदू सत्ता (Soft
Power) या संकल्पनेचाही ऄंतभााव ‘सत्ता’ या संकल्पनेत व्हावा.

१.५.१ संरचनावादाच्या मयाादा आद्दण समीक्षण:
संरचनावादावर होणाऱ्या द्दवद्दवध द्दटकांपैकी सवाात महत्त्वाचे द्दटका म्हणजे संरचनावाद हा
एक ‘सैद्धांद्दतक प्रारूप’ (Theoretical Model ) नसून द्दवद्दवध व्यिींच्या मतप्रवाह यातून
तयार िालेला ‘संकल्पनांचा संच’ अहे (Set of ideas and concepts) . हा ‘संकल्पनांचा
संच’ व्यिीच्या अकलनातून बदलत जातो. मुळात संरचनावादाच्या पायाभूत गृद्दहतकापैकी
एक दोष म्हणजे या संरचनावादी द्दसद्धांतात रचनात्मक बदल करणे गरजेचे अहे. ऄभ्यासक
‘संरचनावाद दृष्टीकोन हा गतीशीलतेवर अधारलेला अहे’ ऄसे म्हणतात. मात्र या
गतीशीलतेचा ऄभ्यास कशा प्रकारे करावा याबाबत मात्र ईत्तर देत नाही. एखाद्या द्दवद्दशष्ट
पररद्दस्थतीची ऄवलोकन करून त्याचे सवा व्यापक द्दनष्ट्कषा मांडणे कठीण ऄसते. सामान्यतः
द्दसद्धांताचा ईिेश हा स्पष्टीकरण द्दवश्लेषण अद्दण पूवाानुमान करणे हे ऄसते मात्र द्दसद्धांताच्या
या ईिेशाचा द्दवचार करता संरचनावाद हा या तीन घटकांचे ऄवलोकन करण्यात ऄपयशी
ठरतो

१.६ समारोप
प्रस्तुत प्रकरणाद्वारे अपण अंतरराष्ट्रीय संबंधाचे अकलन करण्यासाठी ऄवलंबण्यात
येणाऱ्या ईदारमतवादी, वास्तववादी अद्दण संरचनावादी या तीन दृष्टीकोनाचा ऄभ्यास
केला. प्रत्येक दृष्टीकोनाच्या माध्यमातून अंतरराष्ट्रीय संबंधाचे स्वरुप मांडण्याचा प्रयत्न
करण्यात येत ऄसला तरीही कोणताही दृष्टीकोन पररपुणा नाही हे लक्षात घेणे महत्वाचे अहे.
पुढील प्रकरणात अपण अंतरराष्ट्रीय संबंधाचे ईवाररत प्रमुख दृष्टीकोन ऄभ्यासणार अहोत

१.७ सराव प्रश्न
१. दृष्टीकोन म्हणजे काय हे सांगुन अंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या ईदारमतवादी दृष्टीकोनाचे
टीकात्मक द्दववेचन करा.
२. हान्स मॉगान्थॉने मांडलेल्या वास्तववादी दृष्टीकोनाची गृहीतके स्पष्ट करा.
३. दृष्टीकोन म्हणजे काय हे सांगुन अंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या संरचनावादी दृष्टीकोनाचे
टीकात्मक द्दववेचन करा.

१.८ संदर्ा
१. International Relations - Jackson and Sorenson Oxford University
Press
२. Introduction to International Relations: Theory and Practise - Joyce P.
Kaufman Rowman & Littlefield Publishers .


***** munotes.in

Page 12

12
घटक २
आंतरराÕůीय संबंधाचे ŀĶीकोन-२
(Approaches to International Relations -I)

घटक रचना
२.१ उिĥĶे
२.२ ÿÖतावना
२.३ मा³सªवादी ŀĶीकोन (Marxist Approach)
२.४ सिम±णाÂमक ŀĶीकोन ( Critical Approach )
२.५ ľीवादी ŀĶीकोन (Feminist Approach)
२.६ समारोप
२.७ सराव ÿij
२.८ संदभª

२.१ उिĥĶे
• मा³सªवादी ŀĶीकोनाची िममांसा करणे.
• समी±ाÂमक ŀĶीकोनाचे अवलोकन करणे.
• ľीवादी ŀĶीकोन समजून घेणे.

२.२ ÿÖतावना
ÿकरण एक मÅये आपण उदारमतवाद , वाÖतववाद आिण संरचनावाद या तीन ŀĶीकोनांची
चचाª केली. या ÿकरणात आपण मा³सªवाद, समी±ाÂमक ŀĶीकोन आिण ľीवादी ŀĶीकोन
या तीन ŀĶीकोनांची चचाª करणार आहोत. या ŀĶीकोनांना पयाªयी ŀĶीकोन (Alternative
Approaches ) असेही Ìहटले जाते.

२.३ मा³सªवादी ŀĶीकोन (Marxist Approach)
ÿिसĦ जमªन तßव² कालª मा³सª याने आपÐया ‘दास कॅिपटल’, या úंथामÅये जगा¸या
इितहासाचे आिथªक िवĴेषण करीत संभाÓय राजकìय पåरणामांची चचाª केली आहे. ĬंĬ
(Dialectic ) या माÅयमाचा वापर करतात ĬंĬाÂमक भौितकवाद (Dialectical
Materialism) आिण ऐितहािसक भौितकवाद (Historical Materialism) या दोन ÿमुख
िसĦांतांची मांडणी केली. कालª मा³सªने समाजातील ‘आहे रे’ (Haves ) आिण ‘नाही रे’
(Haves not ) या दोन वगा«मÅये होणाöया संघषाªचे िचंतन केले आहे. समाजातील ‘आहे रे’ munotes.in

Page 13

13
वगª आिथªक उÂपादनाची सवª साधने आपÐयाकडे बळकावत ‘नाही रे’ वगाªचे शोषण करतो.
या शोषणातून वगªसंघषª िनमाªण होऊन ‘आहे रे’ वगाªकडून ‘नाही रे’ वगाªकडे स°ांतर होते.
हाच िवचार आंतरराÕůीय संबंधा¸या मा³सªवादी ŀĶीकोनतही जसा¸या तसा िदसतो.
आंतरराÕůीय संबंधा¸या मा³सªवादी ŀिĶकोनानुसार, ‘देशांतगªत आिथªक घटक हे Âया
देशाचे परराÕů संबंध िनधाªåरत करतात. तेÓहा देशांतगªत आिण आंतरराÕůीय ÿij हे
आंतराÕůीय िसĦांतामÅये वादाचे मुĥे बनतात. िवशेषतः भांडवलशाही हा ‘नाही रे’
वगाªकडून आंतरराÕůीय Öतरावर संघषª करÁयाचे एक महßवाचा ठł शकतो’. Ìहणूनच
मा³सªवादी ŀĶीकोन आंतरराÕůीय संबंधा¸या िवĴेषणात अथªकारणात महßवाचे Öथान
देतो. यातूनच समाजवाद आिण साÌयवादाचा िवकास , देशांतगªत पåरिÖथती आिण ÂयाĬारे
भांडवलशाही आिण साÌयवाद यातील होणारा संघषª हा चच¥चा िवषय िवषय िनमाªण झाला.
कालª मा³सªने भांडवलशाहीचा िवकास माÆय केला असून भांडवलशाही ही राºयाची बंधने
तोडून जागितक Öवłपावर पोहोचू शकते असा िवचार मांडला. Âयामुळे Âयाला
अितजागितक ( Hyper -globalist ) असेही Ìहणतात आपÐया नफेखोर वृ°ीमुळे
भांडवलशाही Öवतः¸या नाशाकडे वळत आहे असाही िवचार Âयाने मांडला

रिशयन िवचारवंत Óलािदिमर लेिनन यानेही कालª मा³सª¸या िवचाराचे समथªन केले असून
‘Imperialism: The Highest Stage of Capitalism ’, या úंथाĬारे साăाºयवाद हा
आिथªक असÐयाचे ÖपĶ केले. देशांतगªत भांडवलशाही ही जागितक पातळीवर पोहचली
असून िवकिसत राÕůां¸या नफेखोरीमुळे अिवकसीत राÕůां¸या शोषणास सुरवात झाली
आहे. यातूनच पिहÐया महायुĦात जगातील ÿमुख भांडवलशाही राÕůे एकमेकांसमोर येऊन
संघषª िनमाªण झाला.

नंतर¸या काळात आंतरराÕůीय संबंध आिण राºयाचे मा³सªवादी िवĴेषण करणाöया ÿमुख
िवचारवंतांमÅये इमॅÆयुएल वॉलरिÖटन यांचा ÿामु´याने समावेश होतो. वॉलरिÖटन¸यामते,
‘राºय आिण राºयÓय वÖथा ही जागितक भांडवलशाही ÓयवÖथेची महßवपूणª अंगे आहेत.
राºयÓयवÖथा आिण जागितक अथªÓयवÖथा यांचा एकý उगम असून भांडवलशाही आिण
आधुिनक राºयÓयवÖथा या एकाच नाÁया¸या दोन बाजू आहेत’.

इमॅÆयुएल वॉलरिÖटनÿमाणे जÖटीन रोसेनबगª आिण बेनो टेÔके मा³सªवादी ŀिĶकोनात
महÂवपुणª योगदान िदले असून राºयÓयवÖथा आिण भांडवलशाही यां¸यातील संबंध ÖपĶ
केला आहे. जÖटीन रोसेनबगª आिण बेनो टेÔके या दोघांचे िवĴेषण हे कालª मा³सª¸या
ऐितहािसक भौितकवादा¸या िसĦांतावर आधाåरत आहे. रोसेनबगªने आपÐया ‘The
Empire of Civil Society ’, या úंथात िविवध ऐितहािसक राºयÓयवÖथांनी कशा ÿकारे
नवीन उÂपादनाची साधनांĬारे राजिकय आिण सामािजक िनयंýण ÿाĮ केले आहे याची
चचाª केली. Âया¸यामते जर आपण संरचनाÂमक बदलाबाबत जागłक असू तर आपण १८
Óया शतकाने नवीन संÖथाÂमक रचनेला जÆम देत सावªभौम राºय हे आधुिनक राजकìय
िनयंýणाचे िवशेषतः भांडवलशाहीचे कसे एक माÅयम बनले हे पाहó शकतो.
munotes.in

Page 14

14
बेनो टेÔके याने आपÐया ऐितहािसक िवĴेषणामÅये सामंतशाही ते आधुिनक
भांडवलशाही¸या पåरवतªनाचा अËयास केला असून ‘आधुिनक राºय आिण राºयÓयवÖथेत
होणारे ऐितहािसक बदल हे समाजांनी आपÐयात आिथªक जीवनात कशा ÿकारे बदल केले
आहेत’ याचे ÿितिबंब आहेत असा युिĉवाद केला आहे. िवशेषतः आधुिनक राºय आिण
राºयÓयवÖथेचे Öवłप हे संप°ीची संकÐपना आिण संप°ीचे िवतरण कसे झाले यावर
अवलंबून आहे. जÖटीन रोसेनबगª आिण बेनो टेÔके यां¸या िवचारांत महÂवपुणª तफावत
असली तरीही ‘एखाīा राºयाने आंतरराÕůीय Öतरावर घेतलेला िनणªय हा Âया देशा¸या
अंतगªत भांडवलशाही तकाªचा पåरणाम असून या भांडवलशाही तकाªला भू-राजकारणाची
जोड असते’ या िवचारावर Âयांचे एकमत आढळते.

उदारमतवादी आिण वाÖतववादी ŀिĶकोनाचे समथªक मा³सªवादी ŀिĶकोना¸या
आंतरराÕůीय संबंधातील उपिÖथतीवर ÿijिचÆह उपिÖथत करतात. Âयां¸यामते,
‘आंतरराÕůीय संबंध हे मा³सªवादाचे मुळात ±ेýच नाही’. यामÅये ÿामु´याने केनेथ वॉÐट्झ
आिण मािटªन वाईट यांचा समावेश होतो. माý हा युिĉवाद इतका समथªनीय नाही.

मा³सªवादी ŀिĶकोन संप°ी आिण स°े¸या िवषम िवतरणाची संबंिधत असÐयाने
आंतराÕůीय संबंधातील ‘परÖपरावलंबन िसĦांता’ला (Dependency Theory) बळकटी
िमळाली. यातूनच ‘धिनक राÕůे ही गरीब राÕůां¸या शोषण आिण वसाहतीकरणातून बलवान
होतात’ हा िवचार मांडला जाऊन आिĀका, लॅिटन अमेåरका, आिण आिशया खंडातील
अÐपिवकिसत राÕůांचे वसाहतीकरण व शोषण झाÐयाने Âयांना िवकसनशील देशांवर ती
िवकिसत देशावरती कशाÿकारे अवलंबून राहावे लागते? याची चचाª सुŁ झाली. मा³सªवादी
ŀिĶकोनानुसार, ‘उ°र गोलाधाªत मोडणाöया िवकिसत राÕůांनी आपली संप°ी दि±ण
गोलाधाªतील अिवकिसत राÕůां¸या शोषणातून कमावली असÐयाने उ°र-दि±ण असा
संघषª िनमाªण झाला आहे; हाच िवचार दि±णेतील ®मजीवी आिण कामगार वगा«ना øांती
करÁयास व आंतरराÕůीय ÓयवÖथा बदलÁयास कारणीभूत ठł शकतो’.

मा³सªवादाने परÖपरावलंबन िसĦांताÿमाणेच इतर ŀिĶकोनांनाही वैचाåरक खाī पुरवले.
यामुळे आंतरराÕůीय संबंधाचे अथªशाľीय, भांडवलशाही¸या पåरभाषेत सैĦांितक िवĴेषण
करणे आिण स°े¸या िवतरणातील परÖपर संबंध ÖपĶ करणे श³य झाले आहे. यामÅये
‘गाभा- पåरघ िसĦांता’चा (Core - Periphery ) समावेश होतो. जगाचे िवभाजन हे केवळ
गरीब आिण ®ीमंत, िवकिसत आिण अिवकिसत असे न राहता ‘गाभा आिण परीघ’ अशा
दोन गटात झाले आहे. गाभा राÕůे (Core States) ही बलशाली आिण तुलनेने संघिटत
राÕůे आहेत, तर पåरघ राÕůे (Periphery States) ही एकमेकांवर अवलंबून असलेली,
अकुशल आिण ®म आधाåरत अथªÓयवÖथा असलेली राÕůे आहेत. याÓयितåरĉ एक ितसरा
गट ºयाला अधª-पåरघ राÕůे (Semi -periphery States ) असेही Ìहटले जाते, ºयामÅये
दोÆही घटकांचा समावेश आहे.


munotes.in

Page 15

15
२.४ समी±ाÂमक ŀĶीकोन ( Critical Approach )
आंतरराÕůीय िसĦांतातील समी±ाÂमक ŀिĶकोनाला ‘Āँकफटª Öकुल’ (Frankfurt
School) असेही Ìहटले जाते. मा³सªवादी िवचार ÿणालीपासून ÿेåरत असलेÐया
समी±ाÂमक िसĦांताची ÿमुख पायाभरणी अंतोिनओ úमÖकì याने केली आहे. माý कालª
मा³सª¸या िवचाराने ÿेåरत असूनही Āँकफटª Öकूलमधील समी±ाÂमक िवचारवंत हे
आधुिनक जगातील दमना¸या मानसशाľीय, सांÖकृतीक, राजकìय आिण आिथªक अशा
अनेकिविवध मागा«चा अËयास करÁयास उÂसुक होते. समी±ाÂमक ŀिĶकोनातील Āँकफटª
िवचारवंतां¸या ÿमुख तीन िपढ्या मानÐया जातात. यातील पिहÐया िपढी¸या
िवचारवंतांमÅये िथओडोर अडोनō, मॅ³स हॉख¥मर आिण हबªटª म³युªज यांचा समावेश होतो.
दुसöया िपढीतील िवचारवंतांमÅये युग¥न हेबरमास यांचा समावेश होतो तर ितसöया िपढीतील
िवचारवंतांमÅये रॉबटª कॉ³स आिण अॅनű्यु िलंकलेटर यांचा समावेश होतो.

समी±ाÂमक ŀĶीकोणाने ÿÂय±वादी िसĦांत (Positivism ) आिण शाľशुĦ तकªवादी
(Scientific rationalism) अÅययनपĦतीवर सडकून टीका केली आहे. िवशेषतः उ°र
ÿबोधन काळात आधुिनकता (Modernity ) ही शाľशुĦ तकªवादामुळे वसाहितक झाली
होती. या आधुिनकतेतून साÅया¸या (Ends ) नैितक अिधमाÆयतेचा िवचार होणे अपेि±त
होते माý Âयाचा भर केवळ साÅयÿाĮीसाठी िकफायतशीर साधने (Means) कोणती
असावीत यावर देÁयात आला. या आधुिनकतेतून मानवी जमातीला िनसगª िनसगाªवर
िनयंýण िमळवÁयासाठी मदत करणे अपेि±त होते परंतू या शाľशुĦ तकªवादामुळे मानवी
ÖवातंÞयावर बंधने येऊन माणसांवर वेगवेगÑया ÿकाराची सामािजक दमणे भ³कम झाली.
Āँकफटª Öकूल¸यामते, ‘अशावेळी तािकªते¸या पयाªयी मागा«ना पुनŁºजीिवत कłन नवीन
मागª दाखवणे ही सामािजक तßव²ानाची सवाªत महßवाची जबाबदारी असते’.

मॅ³स हॉख¥मर यांनी पारंपाåरक िसĦांताचा आिण समी±ाÂमक िसĦांत यांत फरक केला
असून समी±ाÂमक िसĦांताचा हेतू केवळ िवĴेषण न करणे नसून पåरवतªनाचे एक महßवाचे
साधन बनने आहे असे मत मांडले. पुढे होख¥मर यांनी कालª मा³सª¸या ‘तßव²ान हे केवळ
जगाचा अथª वेगवेगÑया पĦतीने लावते माý पåरवतªन घडवू आणत नाही’ या युिĉवादाला
उचलून धरले.

युग¥न हेबरमास हा Āँकफटª Öकूलमधील दुसöया िपढीतील ÿमुख िवचारवंत मानला जातो.
Âयाने समी±ाÂमक ŀिĶकोनास पुढे नेत नवीन िवचार मांडÁयाचा ÿयÂन केला. राजकारणाचे
िवĴेषण हे नेहमी नैितक ŀिĶकोनातून झाले पािहजे या भूिमकेवर हेबरमास ठाम होता.
Âयामुळे हेबरमास¸या Łपात समी±ाÂमक िसĦांताने नैितक आिण आदशªवादी पैलूचे
पुनŁºजीवन केÐयाचे आपÐयाला िदसते.

आपÐया सुŁवाती¸या लेखनात हेबरमास याने ‘²ान समावेशी िहतसंबंध’ (Knowledge
inclusive interests) हे महßवाचे ÿाłप मांडले. या ÿाŁपाĬारे ²ानाची ÿाĮी कशी
करावी? आिण ²ाना¸या माÅयमातून िहतसंबंधांचे िनिमªती कशी करावी? यावर हेबरमासने munotes.in

Page 16

16
भर िदला असून लोकां¸या िवचार करÁया¸या कृतीला कोणकोणते घटक आकार देतात/
मयाªदा घालतात? याचे आकलन श³य होते.

हेबरमास¸या या िवचारांचा आधार घेत åरचडª अँĴे याने नववाÖतववाद आिण
नवउदारमतवाद या दोन ŀĶीकोनांचा समाचार घेतला आहे. åरचडª अँĴे¸यामते,
‘नववाÖतववाद आिण नवउदारमतवादी हे जग कशाÿकारे कायªरत आहे? िवशेषतः,
दमनकारी राºयां¸या राºयÓयवÖथा आिण जागितक अथªÓयवÖथा कशा ÿकारे अिÖतÂवात
आहे? याचे उÂकृĶ िववेचन करतात. माý या दोन ŀĶीकोनांमधील महßवाचा दोष Ìहणजे हे
दोन ŀĶीकोण दमना¸या कारणांना नĶ कłन ÖवातंÞय आिण लोकशाहीला िवकिसत कł
शकतील अशा ‘मुĉì¸या िहतसंबंधां’ची (Emancipatory inte rests) चचाª करत नाहीत’.

हेबरमास आिण Āँकफटª Öकूलमुळे समी±ाÂमक ŀĶीकोनाला आंतरराÕůीय संबंधांमÅये
िवशेष वलय ÿाĮ झाले. नंतर¸या काळात अँÆű्यु िलंकलेटर यांनी åरचडª अँĴे¸या ‘मुĉì¸या
िहतसंबंधांची’ उचलून धरत शीतयुĦो°र या संकÐपनेस महÂवाचे मानले. शीतयुĦो°र
कालखंडात Óयĉì (Individuals ) Öव (Self) आिण जागितक अिÖमता (Global
identity) पुÆहा नÓयाने तयार कł पाहत असÐयाने आंतरराÕůीय संबंधात मुĉì¸या
िहतसंबंधांची संकÐपना महßवपूणª मानतात. अँÆű्यु िलंकलेटर याने समी±ाÂमक ŀĶीकोन
Öवीकारत असताना वैिĵक मूÐयांचा िÖवकार केÐयाचे िदसते. िलंकलेटर याने जगभरातील
िविवध समुदायातील लोकां¸या िनķेस ÿाधाÆय िदले असून िलंकलेटर¸या या ŀिĶकोनाचे
महßव Ìहणजे शीतयुĦो°र काळात पाIJाÂय िवचारपरंपरेत जेÓहा Óयापक ÿमाणात
िवलगतेची (Exclusion ) भूिमका ÿबळ होत आहे तेÓहा िलंकलेटर मुĉì¸या कÐपनेतून
सवªसमावेशक िवचार मांडÁयाचा ÿयÂन करतांना िदसतो.

२.५ ľीवादी ŀĶीकोन (Feminist Approach)
आतापय«त अËयासलेले आंतराÕůीय संबंधातील पारंपåरक ŀिĶकोन हे स°ा, िहतसंबंध,
जागितक ÓयवÖथा यासार´या ठरािवक गृिहतके आिण िविशĶ ÿijांना क¤िþत ठेवून
मांडÁयात आले आहेत. या ŀĶीकोनां¸या अÅययन पĦतीत मुलभूत फरक असला तरीही
मांडÁयात आलेले िनÕकषª थोड्याफार फरकाने समान आहेत. यािठकाणी आंतरराÕůीय
संबंधां¸या अËयासातील ľीवादी ŀĶीकोन वेगळा ठरतो. आंतरराÕůीय संबंधातील
पारंपाåरक चचाª ही िलंगभाव (Gender ) आिण ľीवादी ŀĶीकोन (Feminist Approach )
यापासून दूर जाणारी आहे. िनणªय ÿिøयेतील िľयांचे Öथान आिण भूिमका, िवĵ-
राºया¸या संकÐपनेतील िľयांचे Öथान आिण आंतरराÕůीय संबंधा¸या आकलनात
िľयां¸या ÿijाचा Öवतंýपणे िवचार केÐयास ÿाĮ होणारे िनÕकषª हे वेगळे असतील. Âयामुळे
ľीवादी ŀिĶकोनाची िनतांत गरज आहे हे वारंवार िसĦ झाले आहे.

आंतरराÕůीय संबंधामÅये ‘िलंगभाव’ या संकÐपनेचा वापर करत असतांना ‘िलंग’
(Gender) या संकÐपनेचा अथª ‘ľीभाव आिण पुŁषÂव यांतील फरक Óयĉ करणाöया
समाजमाÆय वतªन आिण अपे±ा असे अपेि±त असते. माý वाÖतिवक पाहता, ल§िगक munotes.in

Page 17

17
ओळख ही जैिवकŀĶ्या अनुवंिशक आिण बाĻ शरीर वैिशĶ्यांवर आधाåरत आहे’.
अशावेळी ľीवादा¸या चच¥ची सुरवात करतांना Óही. Öपाइक पीटरसन आिण अॅन िससॉन
Łनयान यांनी पाIJाÂय समाजातील दांिभकतेचा समाचार घेतला आहे. Âयां¸या मते,
‘पाIJाßय संÖकृतीतील ‘पुŁषÂवा’ची भावना ही वचªÖववादी, तािकªकता आúही, महßवाकां±ा
आिण शĉì यांची िनदशªक आहे. जेÓहा िľया अशाÿकारची आúही आिण महßवाकां±ी
भुिमका िÖवकाŁ लागतात तेÓहा Âयांना Âया ‘पुłषी’ आहेत असे घोिषत करÁयात येते.
पुŁषांतील या गुणवैिशĶ्यांकडे पाहताना Âयांना सकाराÂमक आिण कौतुकाÖपद मानले जाते
तर ľीयांना याच गुणवैिशĶ्यांसाठी िटकेचे लàय बनवले जाते. हे सवª िवरोधाभास
दशªवणारे आहे’. ľीवादी अËयािसका अॅन िटकनर यांनी ÌहटÐयाÿमाणे, ‘सवªमाÆय
®Ħेनुसार सैÆय आिण परराÕů धोरणाची ±ेýे ही िनणªयिनधाªरणाची ±ेýे असून ही ±ेýे
िľयांसाठी नाहीत. याचे कारण, ताकद, स°ा, Öवाय°ता, ÖवातंÞय, तािकªकता या सवª
गुणवैिशĶ्यांचा केवळ पुŁषÂवाशी संबंध असून ºया Óयĉìवर आपला िवĵास आहे आिण
ºयांनी परराÕů धोरणाची अंमलबजावणी करÁयाची गरज आहे अशाच लोकांना ही पदे
िदली जातात’. आंतरराÕůीय संबंधातील शांतता चळवळीत काम करणाöया िľयांकडे िहन
ŀĶीकोनातून पािहले जाते व या िľया िभýट आिण कमजोर असून राÕůÿेमी नाहीत असा
युिĉवाद केला जातो. पारंपåरक ŀĶीकोनातून पाहता, परराÕůधोरणासार´या ±ेýाचा जेÓहा
आपण िवचार करतो तेÓहा स°ा, राजकारण, ±मता, ताकद यासार´या तथाकिथत पुŁषी
गुणांची पाठराखण केली जाते. आिण आपÐया डोÑयांसमोर िľया या उपेि±त राहतात.
Âयािशवाय आपण असा िवचार करतो कì िनणªयÿिøया समजावून सांगÁयात पुŁष हे
अिधक वरचढ असतात. या पाĵªभुमीवर अॅन िटकनर िलंगसंवेदनशील भुिमकेची (Gender
sensitive role ) मागणी करतात.

अॅन िटकनर¸या मते, िलंगसंवेदनशील ŀिĶकोणातून जेÓहा आपण जगाकडे पाहó लागतो
तेÓहा आपÐया असे ल±ात येते कì ľीयांचे िचýण हे जािणवपुवªक प±पाती आिण मिलन
करÁयात आले आहे. पुŁषÂव (Masculinity ) ही संकÐपना Öवतंý नसून ľीवादी
भावने¸या िनिमªतीस िवरोध करणारी आहे. अॅन िटकनरने मांडलेला हा मुĥा समजून
घेतÐयास आंतरराÕůीय संबंधा¸या आकलनाचे एक नवे िचý आपÐयासमोर उभे राहते.

आंतरराÕůीय संबंधा¸या अÅययनामÅये १९८० ¸या दशकात सवªÿथम ľीवादी
ŀिĶकोनाचा उगम झाला. पारंपाåरक िवचारवंतांनी (जसे िक, हॅÆस मॉग¥Æथॉ आिण केनेथ
वॉÐट्झ) आपÐया लेखनातून ľीयां¸या उपिÖथतीस जाणीवपुवªक नाकारÐयाबĥल
ľीवादी िवचारवंत नाराजी Óयĉ करतात. माणसे ही आøमक, सैÆय आिण ÖपधाªÂमक
वृ°ीमÅये उभी राहणारी तर िľया या शांतताÿेमी आिण सहकायª करणाöया असतात हा
पारंपाåरक युिĉवाद या आंतरराÕůीय संबंधां¸या वारंवार िदसून येतो यामुळे आंतरराÕůीय
राजकारणाची पारंपåरक आकलन ही मिलन झाली आहे. अशावेळी आंतरराÕůीय
राजकारणाचा अÅय यनामÅये िलंगभाव चचाª (Gender discourse ) नेमकì काय भूिमका
बजावू शकतो? िलंगभावा¸या अÅययनातून आंतरराÕůीय संबंधाचे कोणÂया ÿकारचे
िवĴेषण िकंवा पूवाªनुमान आपण कł शकतो? असे ÿij उपिÖथत करÁयात आले. यावर
ÿÂयु°र Ìहणुन अॅन िटकनर आिण इतर ľीवादी िवचारवंतांनी आंतरराÕůीय munotes.in

Page 18

18
राजकारणातील िľयांचे महÂव आिण उपिÖथती अधोरेिखत करÁयाचा महßवपूणª ÿयÂन
केला आहे. Âयांनी िनणªयÿिøया ही िलंगभावातून कशाÿकारे बािधत झाली आहे आिण
अशा ÿकारची बािधत िनणªयÿिøया िľया आिण पुŁष यांना कशा ÿकारे अडचणीची ठł
शकते हे ÖपĶ केले आहे. या चच¥तून िविवध ±ेýातील मिहलांनी बजावलेली भूिमका
आंतरराÕůीय ÓयवÖथेवर कशाÿकारे सकाराÂमक पåरणाम कł शकते याचीही चचाª
करÁयात आली आहे.

ľीवादी ŀĶीकोन अËयासक अॅन िटकनर यांनी मांडलेÐया ŀिĶकोनाची िचिकÂसा केÐयास
असे ल±ात येते िक, आपण सवªÿथम आपÐया आकलना¸या पारंपåरक िवचारांना मागे
टाकून जगाची रचना कशी आहे याचा पुनिवªचार करÁयाची गरज आहे. पुढे जाÁयाआधी
आपण घĘ कłन ठेवलेÐया पुवªकÐपना आिण गृहीतकांना बाजूला ठेवत िľया आिण
िलंगभाव आंतरराÕůीय राजकारणाची कसा अनुकूल होऊ शकतो याचा िवचार करÁयाची
गरज आहे. केवळ आंतरराÕůीय संबंधात िľयां¸या भूिमका समजावून घेणे पुरेसे नसून
ľीवादी िसĦांतांची िनिमªती होणे आिण Âयाअनुषंगाने स°ा, सावªभौमÂव, सुर±ा यांसार´या
कÐपनांची नÓयाने मांडणी होणे गरजेचे आहे. केवळ पारंपाåरक िसĦांताचा वापर कłन
आपण आज समजून घेत असलेÐया सुर±े¸या ÿijांची नवीन उ°रे शोधणे मांडणे हे काहीसे
असंयुिĉक आहे. अॅन िटकनर आिण इतर ľीवादी िवचारवंत यािठकाणी ľीवादी
ŀिĶकोना¸या उपायोजनाची ( Application ) मागणी करतात.

शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर आंतराÕůीय ÓयवÖथेमÅये गतीमानपणे बदल झाले असून काय
आिण कसे घडत आहे? यासार´या ÿijांची अिधकािधक चचाª आता होऊ लागली आहे.
अशावेळी या नवीन ÿijां¸या सोडवणुकìसाठी ľीवादी ŀĶीकोन फार महßवाची भूिमका
बजावेल असे मानले जात आहे. अॅन िटकनर यांनी आपले मत मांडत असताना महßवपूणª
उदाहरण िदले आहे. Âयांनी Ìहटले आहे कì, पारंपाåरक ŀĶीकोनातून होणारा आंतरराÕůीय
संबंधाचा अËयास हा युĦ, युĦाची कारणे, आिण Âया¸या समाĮीचे मागª यांचे चच¥पुरता
िसमीत असतो. माý , ľीवादी अËयासक युĦादरÌयान काय घडते? Âयाची कारणे काय
आहेत? आिण ते कसे संपेल? याची चचाª करतात. युĦ हा केवळ सैÆय कवायतीचा भाग
नसून यामÅये राºय आिण सैÆयाÿमाणेच Óयĉì, Óयĉìगत सुर±ा, िľया, लहान मुले
यांचाही समावेश होत असतो. हे सवª घटक युĦात सवाªत जाÖत झळ सहन करत असतात.
उदारमतवादी आिण संरचनावादी ŀिĶकोनाÿमाणे ľीवादी ŀĶीकोन हा ‘राºय’ संकÐपनेवर
भर देत Óयĉì सामािजक रचनेत कशाÿकारे भूिमका पार पाडतो? हे पाहतो. सामािजक
रचनेतील िवषमतेचे िľया तसेच पुŁषांवर काय पåरणाम होतात? आिण, ही िवषमता
कशाÿकारे दूर केली जाऊ शकते? याचाही िवचार ľीवादी अËयासक करतात .
पुŁषस°ाक आिण Öतरीय रचनेमÅये राजकìय ÓयवÖथेमÅये िľयांचा आवाज कशाÿकारे
ऐकला जाईल हे पाहणे गरजेचे असते. आिण जर अशा वेळेस िľयांचा आवाज हा
अनुपिÖथत असेल तर िľयांसाठी घेतÐया जाणाöया िनणªयांमÅये मोठी पोकळी िनमाªण
राहते. अशावेळी केवळ ‘शांतता’ (Peace) हा फĉ िľयांचा ÿij आहे हा पारंपåरक िवचार
मागे टाकून कोणतेही राºयाने आपÐया सवª नागåरकांचे िनणªयÿिøयेत समावेशन केले
पािहजे. munotes.in

Page 19

19

२.६ समारोप
या ÿकरणात आपण आंतरराÕůीय संबंधा¸या अËयासाशी िनगडीत मा³सªवादी,
समी±ाÂमक आिण ľीवादी या तीन ŀĶीकोनांची चचाª केली. शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर
जेÓहा ĀािÆसस फुकुयामासार´या अमेåरकन िवचारवंतांनी भांडवलशाहीचा िवजय झाÐयाचे
सांगत उदारमतवाद हा एकमेव िवचार आता उरला आहे असे मत मांडले तेÓहा Âयावर िटका
होऊन इतर ŀĶीकोन सिøयपणे पुढे येऊ लागले. या पयाªयी ŀĶीकोनांनी आंतरराÕůीय
संबंधा¸या अËयासात महÂवपुणª योगदान िदले आहे.

२.७ सराव ÿij
१. आंतरराÕůीय संबंधा¸या मा³सªवादी ŀĶीकोनाची चचाª करा.
२. आंतरराÕůीय संबंधा¸या समी±ाÂमक ŀĶीकोनाची चचाª करा
३. आंतरराÕůीय संबंधा¸या ľीवादी ŀĶीकोनाची चचाª करा

२.८ संदभª
१. Introduction to International Relations: Theory and Practise - Joyce P.
Kaufman Rowman & Littlefield Publishers
२. An Introduction to International Relations - Richard Devetak, Jim
George, Sarah Percy Cambridge University Press



*****
munotes.in

Page 20

20
घटक ३
आंतरराÕůीय राजकìय अथªÓयÖथा आिण जागितकìकरण

घटक रचना
३.१ उिĥĶये
३.२ आंतरराÕůीय राजकìय अथªÓयÖथा संकÐपना
३.३ िāटन वूड्स संÖथेचे मूÐयमापन
३.४ जागितकरण संकÐपना व ÿभाव
३.५ ±ेýीय संघटना व मुĉ Óयापार
३.६ सारांश
३.७ आपण काय िशकलो
३.८ संदभª सूची

३.१ उिĥĶये
आंतरराÕůीय राजकìय ÓयवÖथा आिण जागितकìकरण हा समकालीन आंतरराÕůीय
संबंधांमधील महÂवाचा अËयास िवषय आहे. याŀĶीन¤ आंतरराÕůीय राजकìय अथªÓयÖथा
या संकÐपनेचा आढावा घेऊन १९४० ¸या दशकात िनमाªण झालेÐया िāटन वूड्स संÖथेचे
जागितकìकरण राजकारणातील मूÐयमापन करणे हे या घटकातील एक महÂवाचे उिÅदĶये
आहे. जागितकìकरणाने जगातील सवªच ±ेýांना सवाªिधक ÿभािवत केलेले िदसते. Âया
जोडीस ±ेýीय संघटना व मुĉ Óयापार करारनी ही आंतर राÕůीय राजकìय अथªÓयवÖथेत
महÂवाची भूिमका बजावलेली िदसते. याŀĶीने जागितकìकरण या संकÐपनेची मांडणी
कłन आंतरराÕůीय अथªÓयवÖथेवरील जागितकìकरणाचा व ÿभाव अËयासणे
Âयाबरोबरीने ±ेýीय संघ संघटना व मुĉ Óयापार करारांचा ही याŀĶीने अËयास करणे हे या
घटकातील उिÅदĶये आहे. या घटका¸या आकलनातून आपली आंतरराÕůीय राजकìय
अथªÓयवÖथा, जागितकìकरण , मुĉ Óयापार करार व ±ेýीय संघ, संघटना यािवषयीची समज
आिथªक ÿगÐभ होÁयास मदत होईल.

३.२ आंतरराÕůीय राजकìय अथªÓयवÖथा संकÐपना
आंतरराÕůीय Óयापार, Óयापारासाठी ठरिवÁयात आलेले आंतरराĶीय िनयम हे िनयम
अंमलात आणÁयासाठी कायªरत असणाöया संघटना बहòराÕůीय कंपÆया, आंतरराÕůीय
आिथªक Öपधाª व सहकायª बाजारपेठ यासार´या घटकांचा आंतर राÕůीय राजकìय
अथªÓयवÖथा या घटकात समावेश होतो.
munotes.in

Page 21

21
आंतरराÕůीय राजकìय अथªÓयवÖथा ही संकÐपना साधारणतः दोन वषा«नी वापरली जाते.
एका अथाªने या संदभातील ÿijाचा, घटकांचा अËयास करणारा एक िवषय तर दुसरे Ìहणजे
जागितक राजकारण व अथªकारण यासंबधी िवचार करÁयाची एक पĦती Âयावłन
आंतरराÕůीय अथªÓयवÖथा ही संकÐपना साधारणतः आपणास पुढीलÿमाणे ÖपĶ करता
येईल. आंतरराÕůीय संबंधा¸या अËयासात आंतरराÕůीय राजकìय अथªÓयवÖथा िह मु´यतः
राजकारण वअथªकारण यां¸यातील परÖपर संबंधा वर जोर देते.

आंतरराÕůीय राजकìय अथªÓयवÖथेची उिĥĶये :
आंतरराÕůीय राजकìय अथªÓयवÖथा या संकÐपनेचा अथª व Öवłप आंतरराÕůीय राजकìय
अथªÓयवÖथेचा पुढील उिĥķांवłन अिधक ÖपĶ होऊ शकेल.

१) परराÕůीय धोरणाची उिÅदĶये साÅय करणे:
आधुिनक काळातील परराÕů धोरणाची उिĦķये साÅय करÁयाचे महÂवाचे साधन Ìहणून
आंतरराÕůीय राजकìय अथªÓयवÖथा या घटकाचा वापर होत असलेÐया ÿÂययास येतो.
उदा.दुसöया राÕůाचे परराÕů धोरण आिथªक धोरणाĬारे ÿभािवत केले जातात. वा एखाīा
राÕůास आिथªक मदत न करÁयाची धमकì देऊन ही Âयासंदभाªत राºयांचे मन वळिवÁयाचा
ÿयÂन केला जातो. एकंदरीत आंतरराÕůीय राजकìय अथªÓयवÖथे¸या माÅयमातून आपले
परराÕůीय धोरणाची उिĦķये गाठÁयाचा ÿभावी साधन Ìहणून राºय वापर करताना
िदसतात.

२) ±मता िनधाªरण :
आंतरराÕůीय संÖथांमÅये राºयांची ±मता हा घटक महÂवाचा ठरत असतो. याŀĶीने
आंतरराÕůीय राजकìय अथªÓयवÖथा या घटका¸या माÅयमातून राºय आपली ±मता
वाढवÁयावर तसेच शýूराÕůा¸या ±मता कमी करÁयाकåरता ÿयÂनशील असतात. उदा.
क¸¸या मालाचा उपलबĦ सवª साठा ताÊयात घेऊन शýूराÕůां¸या औद्īोिगक ±मतेवर
ÿभाव पडला जातो. अÔया पĦतीने आिथªक साधनांचा वापर कłन जागितक
राजकारणा¸या ŀĶीने महÂवा¸या ठरणारा ±मता िनधाªरण हा घटक आंतरराÕůीय राजकìय
अथªÓयवÖथे¸या माÅयमातून ÿाĮ केला जातो.

३) आिथªकŀĶ्या संरि±त राºय िनमाªण करणे:
आंतरराÕůीय राजकìय अथªÓयÖथे¸या माÅयमातून समकालीन काळात आिथªकŀĶ्या
संरि±त राºय िनमाªण करÁयास मोठ्या ÿमाणात राºयाकडून ÿाÅयाÆय िदले जात
असÐयाचे िदसते. आिथªक ŀĶ्या दुलªभ राºयांना आिथªक मदत कłन आिथªक मदती¸या
ÿचंड ओ»या खाली दाबून Âयाना पूणªपणे आपली आिथªक ŀĶ्या पराधीन झालेली राºये
नंतर¸या काळात Âया¸या पासून वेगळे होÁयाची कÐपना ही कł शकत नाही.

āेटनवूड्स पåरषद :
१९३९-१९४५ याकालखंडात जगाला महायुĦाचा सामना करावा लागला. दुसöया
जागितक महायुĦाचे पåरणाम सवाªथाªने संहारक होते. जागितक अथªÓयÖथेतही Âयास मोठा munotes.in

Page 22

22
फटका बसला. दुसöयामहायुĦाने Âयावेळापय«त सवाªत िवकिसत असणाöया युरोपास पार
उĦवÖत केले होते. युरोपची संपूणª अथªÓयवÖथा उÅवÖत झाली. युरोिपयन राÕůां¸या
वसाहती सांभाÁया इतपत िह ताकद युरोपीय राÕůांमÅये रािहली नÓहती. Âयातून आिथªक
ÿijाचे दुĶचø सुŁ झाले. वसाहती गमावÐयामुळे Âया¸यापासून िमळणारे आिथªक उÂपÆन
थांबले ह³का¸या बाजारपेठा गमावÐया. सवª पायाभूत सुिवधा उĦवÖत झाÐया होÂया. सवª
सामाÆय जनते¸या मूलभूत गरजांची पूतê होणे िह अश³य झाले होते. यासाठी परत नÓयाने
पायभूत सुिवधांची उभारणी करणे आवÔयक होते. परंतु कोणÂयाही युरोिपयन राºयातून
तेवढी आिथªक ताकद रािहलेली नÓहती. अÔया परीिÖथतीमÅये सोÓहीएट रिशया युरोिपयन
राÕůांना आिथªक अिमश देऊन अंिकत करÁयाचा ÿयÂन करीत होता. अÔया परीिÖथतीत
सोिÓहयेत रिशया युरोिपयन राÕůांची पुनबा«धणी करणे व सोिÓहयेत रिशयाचा िवÖतार
रोखणेयासाठी अमेåरकापुढे आली. याचाच एक भाग Ìहणून १९४५ साली अमेåरकेतील
ÆयूहॅमÔयार राºय येथे दुसöया महायुĦातील पण िमýराÕůांची एक पåरषद िनमाªण झालेÐया
आिथªक ÿijाचा िवचार करÁयासाठी व Âयावरील उपायाकåरता एक पåरषद भरवÁयात
आली. यालाच āेटन काल पåरषद असे Ìहणतात. परंतु या पåरषदेमÅये आिĀका, आिशया
व दि±ण अमेरीका या खंडातील एक ही देशाला Öथान देÁयात आले नÓहते. याचा या
पåरषदेने जेÓहा राÕůां¸या आिथªक समÖयांचा केवळ िवचार केला. जेÂया राÕůांना पुÆहा उभे
कारÁयासाठी जागितक अथªÓयवÖथेमÅये कोणते बदल केले असता ते आपÐया िहताचे
ठरतील ते िनिIJत करÁयात आले. Âयाÿमाणे करार कłन ही काही आंतरराÕůीय संघटना
Öथापन करÁयात आÐया. नंतर या काळात हे करार इतर देशांवर लादÁयात आले. यातून
िनमाªण झालेÐया संघटनां āेटनवूड्स संघटना असे संबोिधले जाते.

जागितक बँक, आंतरराĶीय नाणेिनधी या संÖथा जागितक िवकासाकåरता Öथापन झालेÐया
संÖथा आहेत असा सवªसाधारण समज आहे. वाÖतवात माý या सं´या दोन महायुÅया¸या
दरमाÆयां¸या काळात िनमाªण झालेÐया आिथªक गŌधळाची पुनरावृ°ी टाळÁयासाठी झाली
होती. जागितक बँक आंतरराÕůीय नाणेिनधी या दुसöया महायुĦा नंतर १९९५ ते १९५०
¸या दरÌयान Öथापन झाÐया गॅट कराराची जागा पुढे १९४५ साली जागितक Óयापार
संघटनेने घेतली या तीनही संघटना अमेåरके¸या आúही पुढाकाराने Öथापन झाÐया होÂया.
Âयास युरोिपयन राÕůांची सहमती होती. जागितकìकरणा¸या ÿिøयेस वेग देणे हा संÖथा
ÖथापÁयामागील हेतू होता. आज जगातील बहòतांश राÕůे या तीन संÖथेचे सभासद आहेत.

जागितक बँक:
जगातून दाåरþ्य नĶ करणे, गरीब देशामधील सवाªिधक गरीब जनतेस मदत करणे, जगाने
माÆय केलेले साहचø िवकास उिÅदĶये ÿ±त आणÁयासाठी ÿयÂन करणे ही काही ÿमुख
उिÅदĶये जागितक बँके¸या Öथापने मागे होती. जागितक बँकेची सदÖय सं´या जसजशी
वाढत गेली Âयाÿमाणात जागितक बँकेची उिÅदĶये िह िवÖतारत गेलेली िदसतात. कामा¸या
Öवłपात ही बदल होत गेलेला िदसतो. कामाची ÓयाĮी या गुंतागुंत वाढÐयामुळे जागितक
बँकेने संलµन अÔया चार संÖथा Öथापन केÐया. सÅया या पाच संÖथा एकिýपणे काम
करतात. Âयांना िमळून जागितक बँक असे संबोिधले जाते. या पाच संÖथा पुढीलÿमाणे
आहेत. munotes.in

Page 23

23
१ आंतरराÕůीय पुनरªचना आिण िवकास बँक (International Bank for
Reconstruction and development (IBRD) ) Öथापना १९४४
२. आंतर राÕůीय िवकास संघ (The International / Development Association )
Öथापना -१९६०
३. आंतरराÕůीय िव°ीय महामंडळ (The international / Finance Corporation)
४. बहòराÕůीय गुंतवणूक संÖथा ( Multinational Investment Guarantee Agency )
५. आंतरराÕůीय गुंतवणूक तंटा िनवारण क¤þ (The International Centere for
settlement of Investment disputes)

१९४६ साली जागितक बँक ही संÖथा ºयावेळी कायाªिÆवत झाली. Âयावेळी जागितक
बँकेची सभासद संÖथा ही केवळ ३८ होती. सÅया ही सदÖय सं´या १९० पे±ा अिधक
आहे. जागितक बॅंकचे मु´यालय हे वािशंµटन येथे असून जगभरात १०० हòन अिधक
राÕůमंÅये जागितक बॅंकचे कायाªलय कायªरत आहेत.

जागितक बँक - रचना :
जागितक बँकेची रचना पुढील मुīां¸या आधारे अिधक ÖÈĶ करता येईल.

१. बॅंकचे िनयामक मंडळ:
जागितक बॅंकचे कायª सरकारी संÖथेमÅये चालवले जाते. सवª सदÖय राÕůेही बँकेचे भाग
धारक मानले जातात. सवª सभासद राÕůे आपले ÿितिनधी जागितक बँकेत िनयुĉ करतात.
हे ÿितिनधी श³यतो Âया दोघांचे अथªमंýी क¤þीय बॅंकेचे ÿमुख असतात. सदÖय राÕůे एका
सदÖया बरोबर पयाªयी एक सदÖय ही िनयुĉì करतात. यावषê सभासद राÕůां¸या
ÿितिनधéचे िमळून एक िनयामक मंडळ बनवले जाते. सवª िनणªय या िनयामक मंडळातच
घेतले जातात. या िनयामक मंडळाची बैठक वषाªतून एकदा घेतली जाते.

२. संचालक मंडळ:
जागितक बँकेत िनयिमत कामकाजा कåरता एक कायªकारी संचालक मंडळ Öथापन
करÁयात आले आहे. या कायªकारी संचालक मंडळात २४ सदÖय असतात. यातील पाच
सदÖय हे ĀाÆस, जमªनी, जपान, िāटन व अमेåरका यादेशांमधून ÿÂयेकì एक ÿमाणे
िनवडले जातात. तर उवªåरत १९ सदÖय हे इतर सभासद राÕůामधून िनवडले जातात.
जागितक बॅंकचे अÅय± हे संचालक मंडळाचे नेतृ°व करतात. या संचालक मंडळाची बैठक
एका आठवड्यात िकमान दोन वेळा होते.

उपाÅय±:
जागितक बँकेचे अÅय± यांना सहाÍय करÁयाकåरता उपाÅय± यांची िनयुĉì करÁयात येते.
एकूण सहा उपाÅय± िनवडले जातात. आिĀका पूणª आिशया आिण पॅिसिफक युरोप आिण
मÅय आिशया, दि±ण अमेåरका आिण कोåरयन देश, मÅय आिण पूवª उ°र उ°र आिĀका
आिण दि±ण आिशया अशा सहा िवभागासाठी हे सहा उपाÅय± काम करतात. यािशवाय munotes.in

Page 24

24
काही उपाÅय±ांकडे मानवी िवकास आिण दाåरþ्य िनवारण यासारखे िवषयही सोपवले
जातात.

जागितक बँकेचे योगदान व कायª:
दुसöया महायुĦामुळे मोडलेÐया अथªÓयवÖथांना िवशेषतः युरोिपयन राÕůांना सावरÁयात
मदत करणे या ÿधान उिĥĶाने Öथापन झालेÐया जागितक बँकेने आपÐया िवÖताराबरोबर
उिĥĶांमÅये ही वाढ केलेली िदसते. आज जगातील दाåरþ्य नाहीसे करÁयाचे मोठे उिĥĶ
जागितक बँकेने पÂकरलेले िदसते. जागितक बँके¸या उिĥĶांमÅये १९६८ मÅये ताÂकालीन
अÅय± रॉबटª मॅ³नमास यानी मोठे बदल घडवून आणले. शाळा, हॉिÖपटल, शेती सुधारणा,
िश±ण ÿसार यासार´या बाबéना Âयांनी जागितक बँके¸या उिĥĶांमÅये समािवĶ केले
िशवाय गरीब व िवकसनशील राÕůांना कजª देÁयाची ÿिøया सोपी कłन बँकेचे भांडवल
वाढिवÁयाचे नवे मागª शोधÁयास ही ÿाधाÆय देÁयात आले.

जागितक बँकेमÅये धोरण मालक बदलाची ÿिøया अÅय± ए. डÊÐयू Éलॉडसन यां¸या
नेतृÂवाखाली १९८० ¸या दशकात पार पाडली. १९८२ साली ॲनी øुगर यांची जागितक
बँकेत मु´य अथªशाľ² Ìहणून िनयुĉì झाÐयानंतर या धोरणाÂमक बदलणाöया या
ÿिøयेस खöया अथाªने वेग आला. मॅ³लन मास यांनी पुरÖकारलेला िवकसनशील देशांना
कजª फेडÁयासाठी कजª देÁयाची योजना बंद करÁयात आली Âयाऐवजी या िवकसनशील
राÕůांनी आपÐया अथªÓयवÖथा यांचे ÿितभान बदलावे याकåरता Âया राÕůांवर दबाव
वाढिवÁयात आला . िवकसनशील देशांनी कÐयाणकारी योजना बंद कłन तो पैसा
अथªÓयवÖथा सुधारÁयाकåरता वापरावा असा आúह जागितक बँकेकडून करÁयात आला.
ÂयाŀĶीने िवकसनशील देशांकåरता अथªÓयवÖथामÅये रचनाÂमक बदल होÁया¸या ŀĶीने
काही कायªøम ही आखून देÁयात आले.

जागितक बँकेने रचनाÂमक कायªøमां¸या माÅयमातून ÿामु´याने मुĉ बाजारपेठेची
अथªÓयवÖथा लादÁयाचा ÿयÂन केला गेला. यामÅये खाजगीकरण, उदारीकरण,
Óयापारावरील व परदेशी गुंतवणुकìवरील इंधने दूर करणे या बाबéचा समावेश होता या
ŀĶीने जागितक बँकेने चलनाचे अवमूÐयन करावे िकमतीवरील िनयंýण संपवावे, सवª
ÿकार¸या सबबी ही बंद कराÓयात, परदेशी गुंतवणूकदारां¸या िहतसंबंधाचे र±ण करावे.
ÿशासकìय पारदशªकता व सुधारणा घडवून ĂĶाचारास आळा घालावा. यांसार´या
अटéचा दबाव वाढिवÁयात आला . जागितक बँकेने केलेÐया या धोरणाÂमक बदलांचा
सवाªिधक फटका आिशया, दि±ण अमेåरका व आिĀकेमधील िवकसनशील देशांना बसला.
मदतीचे इतर पयाªय उपलÊध नसÐयामुळे या िवकसनशील राÕůांना या अटी
ÖवीकारÁयािशवाय पयाªय रािहला नाही Âयामुळे Âया िवकसनशील राÕůां सार´या अिधक
गंभीर व गुंतागुंती¸या बनÐया.

१९८९ ¸या काळात जागितक बँकेने आपÐया धोरणांमÅये गुÆहा नसÐयाने काही बदल
केले. Öवयंसेवी संÖथांनी केलेली टीका या धोरणाÂमक कåरता ÿामु´याने कारण ठरली
१९८९ नंतर जागितक बँकेने आपली धोरणे िवकसोÆमुख करÁयाचा ÿयÂन केला. आज munotes.in

Page 25

25
बँक पुÆहा दाåरþ्य िनवारण आिण पयाªवरण संर±ण या िवषयावर आपले ल± क¤िþत करत
आहे. आज जागितक बँक िवकसनशील राÕůांकåरता िनधी व ²ान उपलÊध कłन देणारी
सवाªत मोठी संÖथा Ìहणून कायªरत आहे. जागितक बँक एक आिथªक मदत देत नाही तर
िदलेली मदत योµय लोकांपय«त पोहचते आहे कì नाही याचीही तपासणी करते. ºया
ÿकÐपांसाठी िनधी उपलÊध कłन िदलेला असेल Âया ÿकÐपां¸या अंमलबजावणीवर ल±
ठेवते एकंदरीत जागितक बँक जागितकìकरणावर ही ÿिøया गतीमान करÁयात एक
महßवाची घटक संÖथा Ìहणून आज कायªरत असलेली िदसते.

आंतरराÕůीय नाणेिनधी ( International Monetary Fund):
जागितक बँके¸या बरोबरीने १९४४ साली आंतरराÕůीय नाणेिनधी या संÖथेची ही
Öथापना झाली परंतु १९४७ साली आंतरराÕůीय नाणेिनधीने ÿÂय± कामाला सुŁवात
केली. पंचेचाळीस राÕůे या संÖथेची संÖथापक राÕů होती. आज जगातील १९० पे±ा
अिधक राÕů या संÖथेची सदÖय असून या संÖथेत संयुĉ राÕůांची िवशेष सं´या Ìहणून ही
दजाª ÿाĮ झालेला आहे. आंतरराÕůीय नाणेिनधी चे मु´यालय वॉिशंµटन येथे आहे. १९२९
साली आलेÐया जागितक महामंदीने जे आिथªक पेचÿसंग िनमाªण केले होते Âया पĦतीचा
आिथªक संकटांना रोखणे आंतरराÕůीय नाणेिनधी Öथापन करÁयामागील ÿधान हेतू होता.

आंतरराÕůीय नाणेिनधीची उिĥĶे:
आंतरराÕůीय नाणेिनधीची काही ÿमुख उिĥĶे पुढीलÿमाणे मांडता येतील
१. आंतरराÕůीय आिथªक सहकायªस चालना देणे.
२. आंतरराÕůीय Óयापाराचा समतोल िवकास होÁया¸या ŀĶीने ÿयÂन करणे.
३. चलन िविनमय दरांमÅये िÖथरता राखÁयाकåरता ÿयÂनशील राहणे.
४. आंतरराÕůीय देवाणघेवाणीचे Óयवहार सुलभ होणे कåरता ÿयÂन करणे.
५. आिथªक संकटे रोखÁयाचा ÿयÂन करणे.
६. आिथªक संकटात असणाöया राÕůांना मदत करणे.
७. आंतरराÕůीय आिथªक ÓयवÖथा िÖथर राहÁयाकरीता ÿयÂन करणे.
८. िवकास ÿकÐपांना चालना देऊन दाåरþ्य िनवारण करÁयाचा ÿयÂन करणे.
९. राºयांना समथª अथªÓयवÖथा िनमाªण करÁयाकåरता मदत देणे इÂयादी.

आंतरराÕůीय नाणेिनधी रचना:
आंतरराÕůीय नाणेिनधी या संÖथेची रचना पुढील मुद्īां¸या आधारे ÖपĶ करता येईल.

१. बोडª ऑफ गÓहनसª:
बोडª ऑफ गÓहनसª ही आंतरराÕůीय नाणे िनधीची सवō¸च िनणªय घेणारी संÖथा मानली
जाते. आंतरराÕůीय नाणेिनधीचा एकूण सभासद राÕůांचे िमळून एक बोडª ऑफ गÓहनसª
तयार होते. जागितक बँकेचे सभासद होऊ इि¸छणाöया ÿÂयेक राÕůास आंतरराÕůीय munotes.in

Page 26

26
नाणेिनधीचे सदÖयÂव पÂकरणे अिनवायª आहे. बोडª ऑफ गÓहनसª मÅये ÿÂयेक सभासद
राÕů आपले व आपÐया गटाचे ÿितिनिधÂव करणारा एक गÓहनसª व एक पयाªयी गÓहनªर
िनयुĉ करतात या बोडª ऑफ गÓहनसª ची वषाªतून िकमान एक बैठक होते.

२. कायªकारी मंडळ:
आंतरराÕůीय नाणेिनधी¸या बॉडª ऑफ गÓहनªर सदÖय हे कायªकारी मंडळातील सदÖयांची
िनयुĉì करतात. Âयात सदÖय राÕůांनी व राÕůां¸या गटांनी िनयुĉ केलेले. िकंवा िनवडून
िदलेले २४ सदÖय असतात . अमेåरका, रिशया, सौदी अरेिबया यासार´या मोठी
अथªÓयवÖथा असणाöया देशांचे Öवतंý सदÖय असतात तर छोटी राÕůीय गट कłन सदÖय
िनवडून पाठवतात अशा पĦतीचा सवाªत मोठा २४ राÕůांचा एक गट कायªरत आहे. हे
कायªकारी मंडळ आंतरराÕůीय नाणेिनधी ते दैनंिदन कामकाज पाहते.

३. ÓयवÖथापकìय संचालक:
आंतरराÕůीय नाणेिनधीचे कायªकारी मंडळ ÓयवÖथापकìय संचालक यांची िनवड करते,
कोणÂयाही कायªकारी संचालक या पदाकåरता आपले नामांकन करता येते. या पदाकåरता
श³यतो सहमती ¸या नावाने एक मताने िनवड केली जाते. ÓयवÖथापकìय संचालक
आंतरराÕůीय नाणेिनधीचे नेतृÂव करते. आंतरराÕůीय नाणे िनधीमÅये १७ िविवध खाती
आहेत. या सवª खाÂयांमधील सवª कमªचाöयांचा तो ÿमुख असतो व तोच िनधी¸या कायªकारी
मंडळाचा अÅय± असतो. ÓयवÖथापकìय संचालकांना Âयां¸या कायाªत मान राखÁयाकåरता
आणखीन तीन उपसंचालकांची िनवड केली जाते. ÓयवÖथापकìय संचालकांचा हा गट
ÿामु´याने सवª कमªचाöयां¸या कायाªवर ल± ठेवणे. सदÖय राÕůां¸या शासनाशी उ¸च
पातळीवłन संपकª ठेवणे. ÿसार माÅयमे अशासकìय संघटना व अÆय संÖथांशी संपकª
राखणे यांसारखी कायª पार पाडतात. ÓयवÖथापकìय संचालक गटाची वषाªतून िकमान एक
वेळा बैठक होते.

४. कोटा:
आंतरराÕůीय नाणेिनधी मधील सभासद राÕůाचे Öथान हे Âया राÕůा¸या आिथªक सभेवर
अवलंबून असते. ÿÂयेक राÕůास एक िनिIJत कोटा िदलेला असतो. हा कोटा Âया राÕůा¸या
अथªÓयवÖथे¸या एकूण आकारावłन ठ रतो उदाहरणाथª अमेåरकेचा कोटा सवाªत Ìहणजे
१६.७७% इतका आहे तर पलाऊ या देशाचा कोटा सवाªत कमी Ìहणजे 0.१ ट³के इतका
आहे. कोटा Ìहणजे आंतरराÕůीय नाणेिनधी कडून Âया राÕůात िमळणारी कमाल मदत
िशवाय जेवढा कोटा असतो तेवढीच वगªणी Âया राÕůास भरावी लागते. ÿÂयेक राÕůस
सदÖयÂव ÖवीकारÐयानंतर कोट्यास २५% भाग माÆयताÿाĮ आंतरराÕůीय चलनामÅये व
उरलेला २५% भाग हा Öवतः¸या चालनामÅये करणे अपेि±त असते. दर पाच वषा«नी
सवªसाधारणपणे राÕůां¸या कोट्यांचा आढावा घेतला जातो. कोट्यामÅये कोणÂयाही
Öवłपाचा बदल करÁयासाठी िकमान ८५% माÆयता आवÔयक असते. ÿÂयेक राÕůाची
मते Âया राÕůा¸या कोटया¸या आधारावर ठरवली जातात. ÿÂयेक राÕůात िकमान २५0
मते असतात. Âयावरील ÿÂयेक लाख SDR वर एक िमळते.
munotes.in

Page 27

27
अथªÓयवÖथा:
आंतरराÕůीय नाणेिनधीचे उÂपÆनाचे ÿमुख साधन Ìहणजे सदÖय राÕůांनी भरलेली
वगªणी होय. िशवाय गरीब देशांना सवलती¸या दरात कजª देÁयाकåरता आंतरराÕůीय
नाणेिनधी कडून िवशेष िनधी उभारला जातो या िनधीमÅये िवकिसत राÕůे आपले योगदान
देतात.

आंतरराÕůीय नाणेिनधीचे कायª:
आंतरराÕůीय नाणेिनधी ÿामु´याने तीन Öवłपाशी कायª पार पडते ते Ìहणजे िनरी±ण
तांिýक सहाÍय व कजªपुरवठा िशवाय नाणेिनधी वषाªतून दोन वेळा world Economic
Outlook या नावाने अहवाल ÿिसĦ करते. Âयामधून जागितक व ÿादेिशक घडामोडी चा
आढावा घेऊन भिवÕयाचा वेधही मांडलेला असतो. आंतरराÕůीय नाणेिनधी¸या वतीने
ÿÂयेक सभासद राÕůा¸या अथªÓयवÖथेचा सखोल अËयास कłन Âयास वषाªतून िकमान
एकदा तरी सÐला िदला जा तो. सदÖय राÕůाना नाणेिनधी कडून मोफत तांिýक ÿिश±ण
िदले जाते.

आंतरराÕůीय नाणेिनधी व जागितक बँक :
आंतरराÕůीय नाणेिनधी व जागितक बँक या भिगनी संÖथा मानÐया जातात . या दोÆही
संÖथांची िनिमªती āेटनवूड येथे १९४४ साली झाली. आपÐया सभासद राÕůाची जीवनमान
उंचावेल असे समान उिĥĶ या दोÆही संÖथा आपÐया समोर ठेवताना िदसतात. या
उिĥĶांकडे पाहÁयाचा ŀĶीकोन ही परÖपरपूरक आहे. जसे िक आंतरराÕůीय नाणेिनधी
आंतरराÕůीय अथªÓयवÖथे¸या िÖथरतेकरीता ÿयÂन करते तर जागितक बँक व भिवÕयातील
आिथªक िवकास व दाåरþ्य िनवारण याचा िवचार करते. या दोÆही संÖथा वषाªतून दोन वेळा
एिÿल व ऑ³ टो बर मिहÆयात एकिýत बैठका घेतात.

या बँकांमÅये दोÆही संÖथां¸या आिण िनयामक मंडळाचे सदÖय एकमेकांशी चचाª करतात व
जागितक ÿijांची सोडवणूक करÁयाचे उपाय मांडताना िदसतात.

आंतरराÕůीय नाणेिनधीचे बदलते Öवłप :
आंतरराÕůीय नाणेिनधीची एकूण रचना िह िवकिसत बड्या राÕůांना एक झुकते माप देणारी
आहे. आंतरराÕůीय नाणेिनधीमधील राÕůांचे Öथान लोकशाही तßवाÿमाणे समान दजाª
देणारे असून ते आिथªक ±मतेवर अवलंबलेले आहे. िवकासनशील राÕůाने यािवरोधात
अलीकड¸या काळात आप ला आवाज संघिटत करावयास सुŁवात केलेली िदसते.
ÂयाŀĶीने आंतरराÕůीय नाणेिनधी¸या बैठकांमधून काही िनणªय घेÁयात येत आहेत. तरीही
आंतरराÕůीय नाणेिनधी¸या जाचक अटéमुळे सदÖय राÕůे कजª मागÁयात धजावताना
िदसत नाहीत तरी ही दुसöया महायुĦानंतर िनमाªण झालेÐया अजून पूवª आिथªक संकटांना
तŌड देÁयाचे व जागितक अथªÓयवÖथेत िÖथरावताना ÿदान करÁयाचे मोठे कायª
आंतरराÕůीय नाणेिनधी ने पार पडलेले िदसते. आंतरराÕůीय नाणेिनधी ¸या पुढाकाराने
खöया अथाªने Óयाज उदारीकरण आिण जागितकìकरणची ÿिøया गितमान झाली असे
Ìहटले तर वावगे ठरणार नाही. munotes.in

Page 28

28
जागितक Óयापार संघटना (WTO) :
उłµवे कराराचा पåरणाम Ìहणून गॅटचे ताÂपुरÂया करारातून औपचाåरक संÖथेत łपांतर
झाले. या संÖथेस जागितक Óयापार संघटना असे संबोधले जाते. गॅट¸या मराªकेश
करारानुसार १ जानेवारी १९९५ रोजी जागितक Óयापार संघटना ही संÖथा Öथापन
करÁयात आली.

जागितक Óयापार संघटनेची उिĥĶे पुढील मुद्īां¸या आधारे अिधक ÖपĶ करÁयात येतील.
१ . बहòप±ीय Óयापार प Ħतीचा िवÖतार करणे.
२. आंतरराÕůीय Óयापार वृिĦंगत करणे.
३. रोजगारा¸या संधी उपलÊध करणे.
४. िवकसनशील देशांना िवकासासाठी सहाÍय करणे.
५. अÂयÐप िवकिसत देशांना िवकासाची संधी िमळावी यासाठी सकाराÂमक उपाय
योजना करणे.

जागितक Óयापार संघटना रचना:
जागितक Óयापार संघटनेची रचना पुढील मुīांचा आधारे अिधक ÖपĶ करता येईल.

१. मंýीपåरषद:
जागितक Óयापार संघटनेतील सवō¸च पातळीवर कायª करÁयाची संÖथा Ìहणून मंýी पåरषद
या ÓयवÖथेची रचना केली गेली आहे. या मंýी पåरषद सदÖय राÕůाचे वािणºय मंýी
सदÖय Ìहणून कायªरत असतात.

२. सवª साधारण मंडळ (General Council) :
जागितक Óयापार संघटनेचे दैनंिदन कामकाज सुरळीत पार पाडÁयाकरता िविवध मंडळे
कायª करतात. Âयापैकì सवªसाधारण मंडळ हे सवाªत महßवाचे मानले जाते. या मंडळांतगªत
ही सवªसाधारणपणे दोन मंडळी कायªरत असतात. Âयातील एक मंडळ राÕůां राÕůांमधील
Óयापारातून िनमाªण झालेले वाद सोडवÁयाचे कायª पार पाडते तर दुसरे मंडळ हे Óयापार
धोरणाचा आढावा घेÁयाचे कायª पार पाडत असते.

३. वाद-िववाद िनवाडा मंडळ (Dispute Settlement Body) :
वाद िववाद िनवाडा मंडळा¸या वतीने राÕůां राÕůांमधील वादाचे ÿij समनÓया¸या
माÅयमातून सोडवÁयाचा ÿयÆत केला जातो.

४. Óयापार धोरण आढावा मंडळ:
जागितक Óयापार संघटने¸या सवªसाधारण मंडळाकडून Óयापार धोरणाचा आढावा घेÁया¸या
ŀĶीने तीन मिहÆया कåरता सिमÂया िनयु³Âया केÐया जातात. Âयापैकì एक Ìहणजे Óयापार
व िवकास सिमती दुसरी Óयवहार तोलावर िनयंýण ठेवणारी सिमती व ितसरी Ìहणजे munotes.in

Page 29

29
अंदाजपýक िव°Óयवहार व ÿशासन सांभाळणारी सिमती या सिमÂया जागितक Óयापार
संघटना व सवªसाधारण मंडळाने सोपिवलेÐया जबाबदाöया पार पाडतात.

५. सिचवालय : (Secretariat of the WTO)
जागितक Óयापार संघटनेचे ÿशासन हे वाÖतिवकता ÿशासन सिचव पातळीवर मंडळाकडून
राबवले जाते. सिचवालया¸या या ÿमु´यास डायरे³टर जनरल असे Ìहणतात. या
डायरे³टर जनरल ची िनयुĉì मंýी पातळीवर पåरषदेमाफªत केली जाते. याची मुदत चार
वषाªची असते. या डायरे³टर जनरल ची मदत करÁयाकåरता चार Öवतंý डेÈयुटी डायरे³टर
िनयुĉ केले जातात.

जागितक Óयापार संघटनेचे कायª:
जागितक Óयापार संघटनेचे ÿमुख कायª पुढील ÿमाणे मांडता येतील.
१. बहòप±ीय Óयापार संबंिधतां¸या कराराचे ÿशासन आिण अंमलबजावणी करÁयाचे
कायª WTO ने पार पाडलेले आहे.
२. Óयापारातील वाटाघाटी घडवून आणÁयाकरता समÆवयक Ìहणून WTO महßवाची
भूिमका बजावत आहे.
३. आंतरराÕůीय Óयापार व ÓयवहारांमÅये जे वाद वा तंटे िनमाªण होतात Âयांचे शांतते¸या
व समÆवयया¸या मागªने िनरसन करÁयाचे WTO ने पार पाडले आहे.
४. आंतरराÕůीय Óयापारा¸या ŀĶीने अडचणी¸या ठरणाöया जकाती व Óयापारातील इतर
िनब«ध पĦती पासून सुटका कłन देÁयाचे महßवाचे कायª WTO ने पार पडलेले
िदसते,
५. आंतरराÕůीय Óयापार सुलभ होÁया¸या ŀĶीने िनयमावली िवक िसत करÁयाचे व Âयास
जागितक राÕůांची माÆयता घेÁयाचे कायª WTO पार पडताना िदसते.
६. जागितक Óयापार धोरण ठरिवणाöया आंतरराÕůीय नाणेिनधी व जागितक बँके सार´या
संÖथांना सहकायª करÁयाचे कायª WTO पार पडते.

एकंदरीत WTO एकमेव जागितक आंतरराÕůीय संÖथा आहे. जी राÕůां¸या दरÌयान
Óयापारा िवषयी िनयमांशी संबंिधत आहे. WTO ¸या ठरावांना जागितक बहòतांश Óयापारी
संÖथा राÕůांचे कायदेमंडळात मजुरी िमळते. आंतरराÕůीय Óयापार संघटनेकडून मांडÁयात
येणारे ठराव सवªसाधारण लांबलचक िकचकट असतात कारण ती एक ÿकारे कायदेशीर
संिहताच असते Âयात WTO आपÐया उपøमांचा िवÖतृत पÐला वणªन करताना िदसतो.

जागितकìकरण ही संकÐपना व ÿभाव :
जागितकरण हा समकालीन जागितक राजकारणातील एक महßवाचा व परवलीचा शÊद
बनला आहे. जागितकìकरण ही एक सं²ा केवळ वणªनाÂमक नसून ती एक िविशĶ िवचार
ÿणालीचे िनद¥शक आहे. जागितकरण सं²ेस पयाªयी शÊद Ìहणून सावªýीकरण वा वैĵीकरण munotes.in

Page 30

30
यासारखा सं²ा ही वापरÐया जातात. दुसöया महायुĦा¸या समाĮीनंतर या तßव²ानाला
पूरक पåरिÖथती िनमाªण झाली. युरोिपयन वसाहतवादातून Öवतंý झालेली राÕůे आिथªक
ŀĶ्या दुलªभ होती. परंतु Âयांनी लोकशाही शासन ÓयवÖथेचा Öवीकार जगातील बहòतांश
राÕůांचे तßव²ान समान बद ले Âयातून जागितकìकरणा¸या ÿिøयेस नवे पåरणाम िमळाले.
िवचार ÿणाली¸या ŀĶीने जागितकìकरण हे एक उपाययोजना मानवी लागेल.
जागितकìकरणाची िवचारधारा ÿामु´याने वतªमानकालीन िवचारांवर धोरणिनिIJतीवर व
जागितक Óयवहारा¸या वचªÖव गाजवते जागितकìकरणाची ÿिøया आंतरराÕůीय Óयापार व
भांडवल तंý²ान व मािहती यां¸या एकाच जागितक बाजारपेठेत होणाöया वाढÂया ÿाĮी व
खोलीचे िनद¥शन करते. जागितकìकरणा ¸या संकÐपनेने समकालीन जागितक राजकारण व
आंतरराÕůीय संबंध िवīा शाखा ÿभावत केली आहे. याŀĶीने संकÐपनेचा ÿभाव
अËयासने आवÔयक ठरते.

जागितकìकरण अथª व Óया´या :
जागितकìकरण ही संकÐपना पुढील काही Óया´यां¸या आधारे अिधक ÖपĶ करता येईल

१. एडवडª हमªन:
“जागितकìकरण ही उÂपादने भांडवल सेवा व आिथªक संबंध यांचा सीमापार वाढता ÿभाव
दशªवणारी ÿिøया आहे.

२.संयुĉ राÕů :
“जागितक सहकायाªमधून नवी राजकìय ÓयवÖथा िÖथर कłन िवकिसत करणे. व Âया
राÕůांचा सवा«गीण िवकास करणे Ìहणजे जागितकìकरण होय”.

३.जागितक बँक :
“उपभोµय वÖतूंवर सवª वÖतूं¸या आयातीवरील िनब«ध टÈÈयाटÈÈयाने रĥ कłन आिण
सावªजिनक ±ेýातील खाजागीकरण करण Ìहणजे जागितकरण "

कॉ³स आिण कॉटनª :
जागितक भांडवलशाहीतुन िनमाªण झालेÐया बहòराÕůीय कंपÆया असा Âयांचा ÿभाव
करणारी आंतरराÕůीय राजकìय आिण आिथªक ÓयवÖथेत राÕůांची भूिमका मयाªिदत
करणारी ÿिøया Ìहणजे जागितकìकरण होय.

वरील Óया´यान मधून जागितकìकरणा ¸या ÿिøयेत आिथªक घटकांचे ÿाबÐय अिधक
असÐयाचे ÿÂययास येते. वाÖतिवक पाहता जागितकìकरण हे केवळ आिथªक ÿिøया नसून
ती िविवध पैलू असणारी एक सवªÓयापी ÿिøया आहे Ìहणून जागितकìकरण या
संकÐपने¸या सवªसाधारण पुढील ÿमाणे ÖपĶ केला जातो. मानवी जीवना¸या सवª ±ेýात
Óयापक सखोल व वेगवान असे परÖपर संबंध ÿÖथािपत करणारी उÂपादने सेवा व भांडवल
लोकसेवा मािहती संÖकृती यांचे सीमापार वाढते ÿवाह िनमाªण करणारी ÿिøया आहे.”
munotes.in

Page 31

31
जागितकìकरणाची वैिशĶ्ये:
जागितकìकरणाची संकÐपनांची ÿमुख वैिशĶ्ये पुढील ÿमाणे ÖपĶ करता येतील.
१. जागितकìकरण ही िविवध Öतरांवर लोकांची संबंध िøया-ÿिøया वृिĦंगत करणारी
ÿिøया आहे.
२. जागितकìकरणाची ÿिøया ही मुĉ जागितक ÓयवÖथे¸या िनिमªतीशी संबंिधत ÿिøया
आहे.
३. जागितकìकरणा¸या एकूण ÿिøयेत बहòराÕůीय कंपÆयांची भूिमका व ÿभाव िनणाªयक
Öवłपाचा आहे.
४. आंतरराÕůीय आिथªक व राजकìय ÓयवÖथेत िबगर शासकìय संघटनेची महßवाची
भूिमका आहे. जागितकìकरणा¸या ÿिøयेचे खास वैिशĶ्ये आहे.
५. जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत िवभागीय Óयापा री व आिथªक संघटना यांची भूिमका ही
महßवाची ठरणारी आहे.
६. जागितक Öतरावर Óया पार राजवटé¸या घडून आलेला उदय आिण िवकास या
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत एक वैिशĶ्य मानले जाते.

जागितकìकरणा¸या ÿिøयेचा ÿभाव :
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत राÕůराºय ÓयवÖथेतील ÿभाव पुढील मुद्īां¸या आधारे
अिधक ÖपĶ करता येईल.

१. राÕů राºय ÓयवÖथेचा ÿभाव कमी झाला :
शीतयुĦात काळात सोिÓहएत रिशयाचे िवघटन व मािहती तंý²ानातील øांितकारी बदल
या दोन घटकांमुळे जागितकìकरणाची ÿिøया अिधक वेगवान झाली. इंटरनेट व मािहती
तंý²ानातील øांतीमुळे जगभरातील लोक एकमेकांशी जोडले गेले. Âयाचबरोबर राÕů
राºयां¸या सीमारेषा ही दूरवर बनलेÐया िदसतात. जागितकारणा¸या ÿिøयेमुळे राºयातील
नागåरकां¸या Öथलांतरावर मयाªदा टाकÁयाची राºयाची ±मता मयाªिदत झालेली िदसते.

२. आंतरराÕůीय पातळीवरील पदसोपान ÓयवÖथा नĶ :
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेचा एक ÿभाव Ìहणजे आंतरराÕůीय Öतरावर कायªरत असणारी
राºयांराºयामधील पदसोपान ÓयवÖथा नĶ होÁयाची ÿिøया सुł झाली. मािहती
तंý²ानातील øांतीमुळे छोट्या राÕůांचे व सवªसामाÆय जनतेचे स±मीकरण घडून येÁयास
मदत झाली. या घटकांमÅये स°ेचे िववरण घडवून आणÁयात जागितकìकरणा¸या ÿिøयेने
महßवाची भूिमका बजावली. या सवª ÿिøयेत राºयांची भूिमका केवळ एका उदासीन
िनरी±क असÐयाचे िदसत


munotes.in

Page 32

32
३. राºया¸या पारंपाåरक मĉेदारीचे संपुिĶकरण:
राºयांची काही ±ेýांमÅये पारंपाåरक ŀĶ्या एक ÿकारची मĉेदारी ÿÖथािपत झालेली होती.
ही मĉेदारी जागितकरण व मािहती तंý²ानातील øांतीने संपुĶात आणली. उदाहरणाथª
मािहती¸या Öतोýं वर राºयाचे पारंपाåरक मĉेदारी ÿÖथािपत झालेली होती. माý
इंटरनेट¸या माÅयमातून ही मĉेदारी संपुĶात आलेली िदसते.

४. राºया¸या आिथªक ±ेýातील अिधकाöयांवर मयाªदा:
जागितकìकरणा ¸या या ÿिøयेने राºया¸या आिथªक ±ेýातील सावªभौमÂवाचा बöयाच
ÿमाणात भाग अंिकत केलेले िदसते. आिथªक ±ेýांमÅये जागितक अथªÓयवÖथा भांडवली
बाजारपेठ व बहòराÕůीय कंपÆया यांची भूिमका िनणाªयक ठरताना िदसते आहे. उदाहरणाथª
राºय बहòराÕůीय कंपÆयां¸या हालचालéवर कोणतेही िनयंýण ÿÖथािपत कł शकत नाहीत .
बहòराÕůीय कंपÆयांना राºय व राºयाचे िहतसंबंध या¸याशी काहीही देणेघेणे नसते.
बहòराÕůीय कंपÆया परराÕů ±ेýातील तसेच राºयांतगªत Óयवहारांवर िनणªय िनिमªती
ÿिøयेवर पåरणाम घडवून आणतात.

५. Óयापार संघ यांचे महßव वाढले:
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेने एका बाजूने राºयाचे महßव कमी केले तर दुसöया बाजूने
बहòराÕůीय संघटना व Óयापार संघटना यांचे महßव वाढलेले िदसते. आज जागितक Öथरावर
हे Óयापार संघ व संघटना एखाīा राजवटी ÿमाणे कायªरत असलेले िदसतात उदाहरणाथª
िवĵ Óयापार संघटनेचे सार´या आंतरराÕůीय संघटने¸या िनयमांतगªत जागितक
Óयापारा¸या ९६% Óयापार चालतो . या संघाने घेतलेले िनणªय सवª सदÖय राÕůांना माÆय
करावे लागतात.

६. आंतरराÕůीय करारांना महßव:
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत आंतरराÕůीय करार यांना महßवाचे Öथान ÿाĮ कłन िदलेले
िदसते. जागितकìकरणा¸या ÿिøयेतून िविवध ±ेýातील आंतरराÕůीय करार यांनी
राºया¸या अिधकाö यांवर मयाªदा िनमाªण केÐया आहेत उदाहरणाथª मागील सहा दशकात
मानविधकार संदभाªत १00 हóन अिधक लहान मोठे करार आंतरराÕůीय पातळीवर ÿÂय±ात
आले आहेत. यातील बहòतांश करार हे सदÖय राÕůांवर बंधनकारक असतात.

७. अ राºय घटकांना महßव:
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेने राºय घटकांना एकूण जागितक ÿिøयेत महßवाचे Öथान ÿाĮ
झाले आहे. आंतरराÕůीय Öतरावर कायª करणाöया िबगर शासकìय संÖथा व संघटना
बहòराÕůीय कंपÆया आंतरराÕůीय व ±ेýीय Óयापार संघ यांनी राºया¸या पारंपाåरक अिधकार
±ेýातही आवाहन िदलेले िदसते. एकूण िनणªय ÿिøया ÿभािवत करÁयाची ±मता या
राºय घटकांना ÿाĮ होताना िदसते. हा जागितकìकरणा¸या ÿिøयेचा एक ÿभाव आहे.


munotes.in

Page 33

33
८. राÕů राºयावरील ताण व दबावात वाढ:
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत एकूण राÕů राºय ÓयवÖथेवरील ताण वाढत जात असÐयाचे
िनदशªनास येते. Âयाचबरोबर आंतरराÕůीय करारांचे पालन राºयाकडून कłन घेÁयाकåरता
सवªकष Öवłपाचा दबाव वाढवत जात असÐयाचे िदसते उदाहरणाथª िवĵ Óयापार संघटनेने
कडून पाåरत करÁयात आलेÐया करारांचे पालन करÁयासाठी Âयास माÆयता व मंजुरी
देÁयासाठी िवĵ Óयापार संघटनेकडून छोट्या छोट्या राºयांवर मोठ्या ÿमाणात दबाव
टाकÁयात येतो यािशवाय पयाªवरण मानव अिधकार अÁवľांचा वापर या संबंधाचे जे िविवध
करार आहेत Âयां¸या अंमलबजावणी कåरता ही सदÖय राÕůांवर मोठ्या ÿमाणात दबाव
वाढवला जातो या सवª ÿिøयेमुळे राºयावरील ताण वाढताना िदसतो.

९. राÕůीय सावªभौमÂवावर आøमण:
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत राºय संकÐपनेचा अपåरहायª घटक असणाöया सावªभौमÂव या
तßवास ÿभािवत केलेले आढळते. जागितकìकरण ¸या ÿिøयेत अंतगªत व परराÕů धोरण
िवषयक ÿिøया राबवताना राºयांकडे असणाöया सावªभौम शĉìला एका बाजूने ÿभािवत
केले आहे तर दुसöया बाजूने िविवध आंतरराÕůीय संघटनां¸या माफªत राºयांचे चौकशीचे
पडताळणीचे ÿकार वाढवले गेले आहेत उदाहरणाथª आंतरराÕůीय अनुशĉì संÖथेकडून
अनेक राÕůांवर दबाव वाढिवला जातो. इराक, इराण, उ°र कोåरया यां¸यावर केली गेलेली
कायªवाही ही Âया राÕůां¸या सावªभौमÂवाचा वरील एका ÿकारचे आøमण होते.

सारांश जागितकìकरणाची ÿिøया ही समकालीन जागितक राजकारणात सवाªिधक
ÿभािवत करणारी ÿिøया मानली जाते. जागितकìकरण एकìकरण व परÖपरावलंबÂवाची
एक आंतर ÿिøया आहे जी Óयवहारा¸या सवªच ±ेýामÅये ÿÂय±ात येताना िदसते. मािहती
तंý²ानातील øांती व भांडवली बाजारपेठां¸या वाढीपूढे एकूण जागितकìकरणाची ÿिøया
गितमान झालेली िदसते.

±ेýीय व आंतरराÕůीय संघटना:
आंतरराÕůीय संबंधांमÅये ±ेýीय संघ आंतरराÕůीय संघटना व Óयापारी संघ यांचे महßवाचे
Öथान िनमाªण झाले आहे आज जगभरातील कोणतेही राÕů Öवतंýपणे आपले धोरण ÿिøया
राबवू शकत नाहीत परÖपर सामंजÖय सहकायª यािशवाय राÕů राºयांना पयाªय नाही
दुसöया महायुĦानंतर ¸या काळात या संदभाªतील जाणीव राÕů राºयांमÅये आिथªक वृिĦंगत
होत गेÐयाचे िदसते जागितकìकरणा¸या ÿिøयेने याŀĶीने अिधक पोषक वातावरण िनमाªण
केलेले िदसते Âया ŀĶीने या संदभाªतील महßवा¸या संघ व संघटनांचा भाग अËयास करणे
महßवाचे ठरते.

±ेýीय व आंतरराÕůीय संघटना:
आंतरराÕůीय संबंधामÅये ±ेýीय संघ आंतरराÕůीय संघटना व Óयापारी संघ यांचे महÂवाचे
Öथान िनमाªण झालेले आहे. आज जगातील कोणतेही राÕů Öवतंýपणे आपली धोरण
ÿिøया राबवू शकत नाहीत. परÖपर सामंजÖय , सहकायª यािशवाय राÕů राºयांना पयाªय
नाही. दुसöया महायुĦानंतर¸या काळात यासंदभाªतील जाणीव राÕů राºयामÅये अिधक munotes.in

Page 34

34
वृिĦगत होत गेÐयाचे िदसते. जागितकìकरणा¸या ÿिøयेने याŀĶीने अिधक पोषक
वातावरण िनमाªण केलेले िदसते. ÂयाŀĶीने या संदभाªतील महÂवा¸या संघ व संघटनांचा
अËयास करणे महÂवाचे ठरते.

±ेýीय व आंतरराÕůीय संघटना अथª :
±ेý िह भौगोिलकतेशी िनगिडत असणारी संकÐपना आहे. ±ेýाची Óया´या ही सतत
बदलत असलेली आपणास िदसते Âयाचÿमाणे काळाÿमाणे एखाīाला िविशĶ ±ेýात
राºयां¸या एकý राहÁयाची कारणेही बदलू शकतात जसे कì युĦो°र काळात पूवª
युरोपमधील अनेक देशांना ÿामु´याने पािIJमाÂय असणाöया युरोप एच समूहात ÿवेश
देÁयात आला आहे. Âयानुसार पिIJम युरोपीय आÂमभान आतून वेगवेगळे युरोपीय
आÂमभान िवकिसत होत असÐयाचे िदसते Âयाÿमाणे पिIJम युरोपीय ±ेýाची Óया´याही
बदलताना िदसते हीच बाब आपणास आिशयातील राÕůां¸या आिशयान या संघटने संदभाªत
घडताना िदसते ±ेýीय एकý येÁयाची कारणे व घटक बदलते असू शकतात. जसे कì पिIJम
युरोप व आµनेय आिशया मधील राÕůां¸या ±ेýीय Âया¸या आधारावर एकý येÁयामागे
एकेकाळी सुर±ा हा घटक ÿभावी होता . आज या सुर±ा¸या घटकाची जागा ÿामु´याने
आिथªक िहतसंबंधांना घेतलेली िदसते.

साधारणतः सुÖपĶ अशा ±ेýांमÅये ±ेýीयतेची ÿिøया सुł होते. समान भौगोिलक
सांÖकृितक ओळख, सामाियक िहतसंबंध असलेÐया ±ेýीय देशांमÅये आिथªक, राजिकय -
सुर±ा िवषय राजकìय सहकायª वाढीस लागणे या ±ेýीय असे Ìहणतात यावłन ±ेýीय
संघटना ±ेýीय संघटनांची Óया´या साधारणता पुढील शÊदात मांडता येऊ शकते. ±ेýीय
िकंवा ÿादेिशक संघटन Ìहणजे समान देशां¸या िकंवा गरजां¸या ÿाĮीकåरता राÕůां¸या
सभासदांनी एकý येऊन Öथापन केलेले संघटन होय.

महßवा¸या ±ेýीय/ आंतरराÕůीय संघटना:
जागितक राजकारणात ÿभािवत करणाöया काही ÿमुख संघ व संघटनांची मांडणी पुढील
ÿमाणे संि±Į Öवłपात करता येईल

१. युरोपीय संघ ( युरोिपयन युिनयन):
पिIJम युरोप मधील राÕůांनी दुसöया महायुĦानंतर परÖपर सहकायाªने आपÐया ÿijांची
सोडवणूक करÁयासाठी युरोपीय संघाची Öथापना केली. बेिÐजयम जमªनी , ĀाÆस,
इटली, ल³सझोबुगª व नेदरलँड सहा देश युरोिपयन संघाचे संÖथापक राÕů आहेत.
१९९१¸या ऐितहािसक मॅůीश करारातून युरोिपयन महासंघाचा उदय झालेला असला तरी
वाÖतव १९५१ पासून युरोपीय महासंघाची पाĵªभूमी तयार झाली Âयात १९५१ असा
पॅåरस करार १९00-५७ चा करार १९८६ साली झालेला एिककृत युरोिपयन
कायīािवषयी करार व १९९१ चा मॅůीश करार यांचा ÿामु´याने समावेश होतो.
munotes.in

Page 35

35
मॅůीश करार ९ नोÓह¤बर १९९३ रोजी अिÖतÂवात आला व युरोपीय महासंघ अिÖतÂवात
आला सÅया युरोिपयन महासंघाचे सदÖय सं´या ही पंधरा होती माý यातून अलीकड¸या
काळात िāटन ने बाहेर पडÁयाचा िनणªय घेतलेला आहे

युरोिपयन महासंघाची उिĥĶे:
१. सदÖय राÕůांमधील आिथªक Óयापारी सामािजक व राजकìय पातळीवरील सहकायª
वाढिवते
२. आिथªक िव°ीय संघ Öथापन करणे
३. एक समान चलन ÓयवÖथा िनयाªत करणे
४. युरोप सामूिहक संर±ण आिण परराÕů धोरण िनिमªतीसाठी ÿयÂन करणे
५. संपूणª युरोप कåरता एका नागåरका¸या िनिमªती कåरता ÿयÂन करणे

२. आिशयान:
१९६७ साली आिशयान या संÖथेची Öथापना झाली. दि±ण पूवª आिशयाई राÕůांची
सहकायª संघटना Ìहणून आज जागितक राजकारणात अिभयानाचे Öथान महßवपूणª आहे. ८
ऑगÖट १९६७ रोजी बँकॉक येथे आिशयानची Öथापना झाली . इंडोनेिशया, मलेिशया,
िफिलपाईन, िसंगापूर, थायलंड आिण हे आिशयातले मूळ सभासद राÕů आहेत.
Âयानंतर¸या काळात १९८४ मÅये āुनेई १९४५ मÅये िÓहयेतनाम आिण १९९७ मÅये
मॅनमार व लाओस तर १९९९ मÅये कंबोडीया हे देश आिशयन मÅये सामील झाले. सदÖय
राÕůां¸या शासन ÿमुखांची िशखर पåरषद ही अिभयान िनिमªत िनणªय ÿिøयेतून सवō¸च
पåरषद आहे. आिशयाई िशखर पåरषद दरवषê भरते परराÕů मंÞयांची पåरषद ही दरवषê
भरवली जाते अिभयान Ìहणजे पाच वषा«¸या मुदतीत करता अिभयाना¸या मु´य सिचवांची
नेमणूक केली जाते.

अिभयाना¸या माÅयमातून काही महÂवाचे करार घेऊन आलेले आहेत. Âयात अिभयानाचा
ÿकार १९६७ मÅये शांतता Öवतंý असलेÐया ±ेýा¸या जाहीरनामा १९७१ चा शहरा¸या
दि±ण चीन समुþ िवषयक जाहीरनामा १९९२ चा आµनेय आिशया रिहत िवरिहत ±ेýाचा
करार १९९७ अिभयान िवजन २०२० ते १९९७ हे महßवाचे मानले जातात. ±ेýीय
सुर±े¸या ŀिĶकोनातून १९९४मÅये अिभयान ±ेýातील Óयासपीठाची (ARF – ASEAN
REGIONAL FOURAM) ची Öथापना करÁयात आली आहे. या फोरममÅये
अिभयाना¸या दहा सदÖय राÕůांचे िशवाय ऑÖůेिलया, कॅनडा, चीन, युरोिपयन संघ,
भारत, जपान, उ°र दि±ण कोåरया , मंगोिलया, Æयूझीलंड, पािकÖतान, पापूआÆयूिगनी,
रिशया-अमेåरका यांचा समावेश आहे. यांचा फोरम मÅये ±ेýीय सुर±ेशी संबंिधत बाबéवर
चचाª व वाटाघाटीने केÐया जातात. १९९२ पासून मुĉ Óयापार ±ेýाची AFT- ASEAN
free Trade Area) वाटचाली दमदारपणे सुł आहे. आिशयानने भिवÕयतील ŀĶीकोनाने
आिथªक व िव°ीय ±ेýातील एकाÂमीकरण आिण आिशयान देशाना जोडणारी वाहतूक munotes.in

Page 36

36
ÓयवÖथा हवाई वाहतुकìचे एकýीकरण आिण आिशयानचे ऊजाª नेटवकª यांचे महßवाचे
Öथान िदलेले िदसते.

साकª (SAARC - दि±ण आिशयाई ÿादेिशक सहकायª पåरषद):
पाĵªभूमी:
दि±ण आिशयाई देशांनी एकिýत येऊन Öथापन केलेली संघटना. या देशांनी एÿील ते
िडस¤बर १९८५ या काळात ÿदीघª चचाª कłन िदनांक ८ िडस¤बर १९८५ रोजी साकª
संघटनेची ढाका येथे Öथापना केली. या बाबतीत बांगला देशाचे तÂकालीन अÅय± जनरल
ईशाªद यांनी अंितम पुढाकार घेतला होता. सुŁवातीला भारत, बांगला देश, ®ीलंका,
मालदीव, पािकÖतान, भूतान आिण नेपाळ हे सात देश या संघटनेचे सदÖय होते. दि±ण
आिशयातील देशांचे समाजकÐयाण आिण तेथील लोकांचा जीवनिवकास, आिथªक िÖथतीत
सुधारणा इÂयादी उिĥĶे समोर ठेवून ही संघटना तयार केली गेली होती. या सवª देशांनी Âया
वेळी ऋषी, úामीण िवकास, दूरसंचार, हवामान, आरोµय आिण लेकसं´यावाढ या ±ेýांत
एकािÂमक कृितकायªøम राबिवÁयाचे ठरिवले. साकª¸या Öथापनेनंतर अनेक देश या
संघटनेत सदÖय िकंवा िनरी±क Ìहणून सहभागी होÁयासाठी ÿयÂनशील होते. बöयाच
वादावादीनंतर एिÿल २००७ मÅये अफगािणÖतानला आठवा सदÖयदेश Ìहणून या
संघटनेत ÿवेश देÁयात आला. सÅया ऑÖůेिलया, चीन, इराण, जपान, मॉåरशस, Ìयानमार,
दि±ण कोåरया, अमेåरका हे आठ देश आिण युरोिपयन युिनयन ही संघटना यांना िनरी±क
देश Ìहणून दजाª देÁयात आला आहे.

Ìयानमारला लवकरच पूणª सदÖयसÂव िदले जाईल, तर रिशया, दि±ण आिĀका आिण
टकê हे देश िनरी±क देशाचा दजाª िमळावा Ìहणून ÿयÂनशील आहेत.
रचना व काय¥ :
नेपाळची राजधानी काठमांडू येथे १६ जानेवारी १९८७ रोजी साकª¸या सिचवालयाची
Öथापना करÁयात आली. साकª¸या सरिचणीसाची िनयुĉì सदÖयदेशांमधून आळीपाळीने
केली जाते. सदÖयदेशांमधÐया िविवध शहरांतून िविवध सिमÂयांमाफªत साकªचे काम चालते.
साकªची वािषªक पåरषद (वषाªतून एकदा) देशां¸या नावा¸या आकारिÓहलेनुसार Âया-Âया
देशात भरते. तÂपूवê या देशां¸या परराÕůमंÞयांची वषाªतून दोनदा बैठक होते. आिण Âया
बैठिकला सदÖयदेशांचे राÕůÿमुख/पंतÿधान उपिÖथत राहतात. पूवê सदÖयदेशांतील
मतभेदांमुळे या बैठका सौहादªपूणª वातावरणात होत नसत. पािकÖतान दहशतवाīांना देत
असलेÐया पािठंÊयामुळे भारतात उरी येथील लÕकरी तळावर झालेÐया हÐÐयानंतर भारत,
बांगला देश, भूतान आिण अफगािणÖतान या देशांनी नोÓह¤बर २०१६ मÅये पािकÖतानात
होणाöया साकª¸या बैठकìवर बिहÕकार घातला होता. Âयामुळे ही बैठकच रĥ करावी लागली.
सदÖयदेशां¸या अंतगªत वादाचा साकª¸या कामावर पåरणाम होऊ नये Ìहणून साकª¸या
बैठकìत युĦ िकंवा दोन देशांमधील संघषª यावर सहसा चचाª होत नाही. पण संबंिधत देशांना
या बैठकì¸या वेळी परÖपर चचाª करÁयाची संधी साकª देते. साकª¸या िशखर पåरषदांमÅये
दहशतवादािवłĦ लढÁयासाठी सदÖयराÕůां¸या Óयापक सहकायाªवर नेहमीच भर देÁयात munotes.in

Page 37

37
आला आहे. २०१५ ¸या आकडेवारीनुसार साकªमÅये जगा¸या ±ेýफळा¸या ३ ट³के
भूभाग समािवĶ होता, तर जगा¸या लोकसं´ये¸या २१ ट³के लोकसं´या या देशांची होती.
सदÖयदेशांमÅये आिथªक आिण ±ेýीय सहकायª वाढावे यासाठी साकª नेहमीच ÿयÂनशील
असते. िनरी±क या नाÂयाने साकªचे संयुĉ राÕůसंघाशी कायमÖवłपी राजनैितक संबंध
आहेत. युरोिपयन युिनयन व अÆय अनेक आंतरराÕůीय संघटनांबरोबर साकªने मैýीपूणª
संबंध ठेवले आहेत.
मूÐयमापन:
भारत आिण अÆय सदÖय देश यांची महßवाची भूिमका असलेÐया अनेक जागितक व
ÿादेिशक संघटनांबरोबर साकªचे मैýीपूणª संबंध आहेत. ÂयामÅये एिशया को-ऑपरेशन
डायलॉग (ACD -३४ देश), साऊथ एिशया सब रीजनल इकॉनॉिमक को-ऑपरेशन
(SASEC – ६ देश), मेकॉंग-गंगा को-ऑपरेशन (MGC -६ देश), इंिडयन ओशन åरम
असोिसएशन (IORA -२१ देश), बांगला देश, भूतान, भारत, नेपाळ सहकायª (BBIN – ४
देश) आिण बंगाल¸या उपसागरानजीक¸या देशांची पåरषद (BIMSTEC – ७ देश) या
संघटनांचा यात समावेश होतो. या संघटनांमुळे साकªला Öथैयª ÿाĮ झाले आहे.
दहशतवादाला उघडउघड पािठंबा देणाöया पािकÖतानमुळे साकªमÅये मतभेद िनमाªण झाले
असून या भूÿदेशातील शांततेला बाधा िनमाªण झाली आहे.
अफगािणÖतान हा मÅय आिशयातील देश असÐयामुळे Âयाला ÿवेश देताना साकª¸या
सदÖयदेशांमÅये खूपच वाद झाले होते. दि±ण आिशयाई देश कुणाला Ìहणायचे, यावłन हा
वाद िनमाªण झाला होता.
साकªमधील सवªच देशांना िवकासासाठी खूप वाव असÐयाने अनेक देश िनरी±क Ìहणून या
संघटनेत सहभागी झाले आहेत. धोरण आिण उिĥĶांची पूतªता करÁयाबाबत साकªचा ÿभाव
हा नेहमीच वादाचा िवषय झाला आहे.

४. ॲपेक (Asia Pacific Economic Co -Operation – APEC) :
आिशया पॅिसिफक आिथªक सहकायª या Óयापारी संघटनेची Öथापना १९८९ साली झाली.
या Óयापारी संघाचे एकूण २१ सदÖय राÕů आहे युरोपीय संघ व आिशयन यासं´या ±ेýीय
संघटनांशी तुलना करता साकªचे कायª हे िनराशाजनक वाटते. असहकायª हे मागील
संशोधकांना ÿÂययास येते. भावनेचा ÿभाव आहे. व भीती मनात न ठेवता ॲपेक Öथापना
१९८९ साली झाली. या संघटने¸या Öथापनेत आÖůेिलयाचे तÂकालीन पंतÿधान बॉब
हॉक यांनी पुढाकार घेतला होता.

ॲपेक ची उिĥĶे :
ॲपेक ची ÿमुख उिĥĶे पुढील ÿमाणे आहेत.
१. सभासद राÕůांमÅये आिथªक Óयापारी सहकायª वाढीस लावणे.
२. सदÖय राÕůांमधील Óयापारी अडथळे दूर करणे munotes.in

Page 38

38
३. मुĉ Óयापार व गुंतवणूक ±ेýाची िनिमªती करणे
४. िविवध ±ेýातील समान िहतसंबंधा¸या बळकटी कåरता सामूिहक ÿयÂन करणे

ॲपेक Óयापारी संघाची ÿथम पåरषद १९९३ साली अमेåरकेतील िसएटल शहरात पार
पडली, १९९६ साली ॲपेक ने मिनला िफिलपाइÆस येथे मिनला ॲ³शन Èलॅन संमत केला.
ही Óयापार व गुंतवणूक ±ेý िनमाªण करÁयाकåरता बनवलेली कृती योजना होती. या
योजनेÿमाणे ॲपेक संघटनेतील सदÖय राÕůांकåरता मुĉ Óयापार ±ेý िनमाªण करÁया¸या
ŀĶीने काही Åयेय िनिIJत करÁयात आली. Âयाÿमाणे अमेåरका, कॅनडा, ऑिÖůलया,
सार´या राÕůांनी २०२० पय«त तर चीन, मेिसको, िचली सार´या राÕůांनी २०२० पय«त हे
Åयेय गाठावे असे िनिIJत करÁयात आले. ॲपेक या संघटनेची पåरषद दरवषê पार पडते.
Óयापार संघातील ही एक महÂवाची संघटना होय.

३.६ सारांश
समकालीन आंतरराÕůीय संबंध या िवīा शाखेत आंतरराÕůीय शासकìय अथªÓयवÖथा या
घटकाचे Öथान महßवपूणª आहे. जागितक राजकारण िनधाªåरत करणारा हा एक महßवाचा
घटक Ìहणून सबंध जगाचे ल± या घटका¸या अËयासाकडे वळले आहे . दुसöया महायुĦाने
जागितक राजकारणाचे पåरणाम मोठ्या ÿमाणात ÿभािवत केले . महा स°ांची फेर मांडणी
होऊन िवĵाला एका बाजूने िĬधृिवकरणा¸या िदशेने झुकलेली असतानाच संबंध जगावर
ÿभाव राखणारा युरोप माý अिÖतÂवासाठी संघषª कł लागला अÔया पåरिÖथतीत
युरोिपयन राÕůे साÌयवादी सोिवएत रिशया¸या छाýछायेखाली जाÁयाची भीती ओळखून
अमेåरकेने पुढाकार घेऊन युरोिपयन राÕůां¸या पुनबाªधणी करीता काही महÂवाकां±ी योजना
हाती घेतÐया. āेटन वूड्स पåरषदेतून Âयास कृितशीलता िमळाली Âयातूनच जागितक बँक
आंतरराÕůीय नाणेिनधी, गॅट व पुढे Âयातूनच िनमाªण झालेली जागितक Óयापार संघटना
यांनी जागितकìकरणाची ÿिøया गितमान केली. जागितकìकरणाचा ÿभाव हा जागावरील
सवªकंष Öवłपाचा ÿभाव बनलेला आहे. जगातील कोणतेही राÕů या ÿिøयेतून Öवतःला
अिलĮ राखू शकलेले नाही. Óयापारी संघ ±ेýीय संघाला व Óयापारी करारांनी
जागितकराजकारणात अ -राºय घटकांचे ÿाबाÐय वाढवÁयास मदत केली असून जागितक
राजकारणात आपला ÿभाव राखÁयाकåरता ±ेýीय सहकायाª िशवाय पयाªय नाही हा िवचार
आज Öवीकाहायª झालेला िदसतो.

३.७ आपण काय िशकलो ?
ÿ . १ आंतरराÕůीय राजकìय अथª ÓयवÖथा या संकÐपनेवर िनबंध िलहा.
ÿ. २ āेटन वूडस संÖथांचे मूÐयमापन करा.
ÿ. ३ जागितक Óयापार संघटनेची भूिमका जागितकìकारणा¸या ÿिøयेत गितमान
करÁयास कशी कारणीभूत आहे हे सोदाहरण िलहा. munotes.in

Page 39

39
ÿ . ४ जागितक बॅंकचे कायª सिवÖतर िलहा.
ÿ . ५ आंतरराÕůीय नाणेिनधी¸या भूिमकेत टीकाÂमक पåरषद करा.
ÿ . ६ आंतरराÕůीय संघटना व ±ेýीय संघ िह संकÐपना ÖपĶ कłन महÂवा¸या ±ेýीय
संघा¸या आढावा ¶या.

टीप िलहा:
१. आंतरराÕůीय राजकìय अथवÓयÖथा
३. आंतरराÕůीय नाणेिनधी
४. जागितक Óयापार संघटना
५ साकª
६. आिसयान
७. युरोिपयन महासंघ
८. ॲपेक

३.८ संदभª सूची
१. तोडकर बी. डी . ' आंतरराÕůीय संबंध , डायमंड पिÊलकेशन पुणे २०१२
२. देवळाणकर शैलेÆþ आंतरराÕůीय संबंध िवīा बु³स पुिÊलशसª, औरंगाबाद जून
२०१४.
३. रायपूरकर वसंत आंतरराÕůीय संबंध मंगेश ÿकाशन नागपूर २००१
४. भागवत महेश, समकालीन राजकारणातील महÂवाचे ÿij शेठ पिÊलकेशÆस मुंबई -
२००९.
५. प¤डसे अŁण 'आंतर राÕůीय संबंध - शीत युधो°र जागितकìकरणाचे राजकारण
ओåरएंट लॉंगमन ÿायÓहेट िलिमटेड
६. बीजेस जॉÆसन संयुĉ राÕů आिण इतर आंतरराÕůीय संघटना डायमंड पिÊलकेशन
पुणे २०११.





***** munotes.in

Page 40

42
घटक ४
मानवी सुरि±ततेचे ÿij
अनुøमिणका
४.० उिĥĶे
४.१ ÿाÖतािवक
४.२ िवषय-िववेचन
४.२.१ दाåरþ्याची संकÐपना
४.२.२ मानवी ह³क
४.३ Öथलांतर
४.४ सारांश
४.५ सरावासाठी ÖवाÅयाय

४.० उिĥĶे
या घटका¸या अËयासानंतर आपÐयाला
 दाåरþयाची संकÐपना समजून घेता येईल.
 मानवी ह³काचे ÖपĶीकरण करता येईल.
 Öथलांतåरत समÖया समजून घेता येईल.

४.१ ÿाÖतािवक
या घटकांमÅये आपण मानवी सुर±ेसामोरील आÓहाने यांचा अËयास करणार आहोत. सīा
पåरिÖथतीमÅये मानवी समाजासमोर असं´य धोके आहेत. ÂयामÅये ÿामु´याने दाåरþ्य,
दाåरþ्यास कारणीभूत घटक, Âयातून िनमाªण होणारी समÖया आिण Âयावरील उपाय
योजना याच बरोबर मानवी ह³काची संकÐपना, अथª व Âयाचे Öवłप तसेच Âयाची
आवÔयकता इÂयादी घटकावर अËयास करणार आहोत. Âयाचा बरोबर Öथलांतåरत
समÖया समजून घेता येईल

मानवी सुर±ेसमोरील समÖया (Issue in Human Security )

a) दाåरþ्य (Powerty ):

दाåरþ्याची संकÐपना:
दाåरþ्य ही आिथªक व सामािजक संकÐपना आहे. समाजातील ºया Óयĉìला िकमान
उपभोगाचा दजाª अपुöया उÂपÆनामुळे गाठता येत नाही. Âया Óयĉìस दाåरþी Ìहटले जाते. munotes.in

Page 41

43
भारत सरकार¸या िनयोजन मंडळाने सन १९६२ साली िनयुĉ केलेÐया अËयासगटाने
असे Ìहटले आहे कì, दरडोई मािसक २० Łपये इतका उपभोग खचª कŁन न शकणाöया
Óयĉéचा समावेश दाåरþी Ìहणून केला जावा. िनयोजन मंडळाने सÅया úामीण भागात
२४०० कॅलरीज व शहरी भागात िकमान २१०० कॅलरीज उपभोग घेÁयासाठी आवÔयक
ते उÂपÆन न िमळणे हा गåरबीचा मापदंड मानला आहे. दाåरþयाची संकÐपना ÿÂयेक
समाजानुसार व देशानुसार िभÆन-िभÆन आहे.

भारत व अमेåरकेतील दाåरþ्या¸या संकÐपनेत मुलभूत ÖवŁपाचा फरक आढळतो. भारतात
दाåरþया¸या संकÐपनेत Óयĉì¸या राहणीमानात¸या िकमान पातळीवर भर िदला आहे.
यावŁन दाåरþ्य Ìहणजे अशी िÖथती होय कì या िÖथतीत समाजाचा एक मोठा भाग िविशĶ
उपभोग पातळीपय«त पोहचत नाही. दाåरþया¸या संकÐपनेचा अËयास करतांना िनरपे±
दाåरþय व सापे± दाåरþय या दोन संकÐपना अिधक महÂवपूणª आहेत.

अ) िनरपे± दाåरþ्य:
दाåरþ्या¸या िनरपे± संकÐपनेनुसार िनवाªहासाठी अÂयावÔयक असे एक िनरपे± मानक
िकंवा ÿमाण असते. Ìहणजेच जीवन जगÁयासाठी अनधाÆय, कपडाल°ा आिण िन वारा
यांची काही िकमान वाÖतव पåरमाणे असतात. या पåरमाणांचे चालु िकंमतीनुसार पैशात
Łपांतर केले जाते आिण दरडोई िकमान उपभोगाचा पैशातीलल आकडा ठरवला जातो. या
Óया´ये¸या आधारे ºया लोकांची उÂपÆनाची पातळी िकंवा खचाªची पातळी पैशात Óयĉ
केलेÐया िकमान आवÔयक उपभोगापे±ा कमी असते असे लोक दाåरþयरेषेखालील आहेत
असे मानले जाते. Ìहणजेच “िकमान आवÔयक गरजा भागिवÁयाची ±मता नसणे Ìहणजे
िनरपे± दाåरþ्य होय." सापे± दाåरþ्य या संकÐपनेवŁन ÿÂय± वÖतुिÖथतीची कÐपना येत
नाही. परंतु िनरपे± दाåरþ्य या संकÐपनेवłन ÿÂय± वÖतुिÖथतीची कÐपना येते. िनरपे±
दाåरþय फĉ गåरव देशातच आढळून येते. िनरपे± या शÊदाचा अथª कोणाशीही तुलना न
करता असा होतो Ìहणजे िनरपे± दाåरþ्य Ìहणजे गåरब व ®ीमंत अशी तुलना न करता
िकमान आवÔयक गरजा पूणª करÁयासाठी आज¸या िकंमतीनुसार िकती खचª येईल हे होय.

ÿा.कì.एम.दांडेकर आिण डॉ.एन.रथ यां¸यामते २२५० कॅलरी आहार िमळवून देणारा
आहार हा िकमान आवÔयक पातळीवरील आहार होय. इ.स. १९६०-६१ या िकंमती
िवचारात घेता úामीण भागात ºयांना दरडोई दरवषê १८० Łपयापे±ा कमी उÂपÆन िमळते
आिण नागरी भागात ºयांना ÿितवषê दरडोई २७० Łपयापे±ा कमी उÂपÆन िमळते असे सवª
लोक दाåरþयरेषेखालील जीवन जगणारे लोक होत. अशी दांडेकर आिण रथ यांनी
दाåरþयाची Óया´या केली. इ.स. १९६८-६९ ¸या िकंमतीनुसार दाåरþयरेषा िनिIJत
करणारे आकडे अनुøमे ३२४ Łपये व ४८६ Łपये होते. ही दाåरþयाची िनरपे± ŀĶीने
केलेली Óया´या होय. सहाÓया पंचवािषªक योजनेने देखील िनरपे± ŀĶीकोनातून दाåरþयाची
Óया´या केली. या Óया´येनुसार úामीण भागा¸या ŀĶीने दररोज दरडोई २४०० कॅलरी व
शहरी भागा¸या ŀĶीने दररोज दरडोई २२०० कॅलरी िमळवून देणारा आहार िकमान
आवÔयक आहार मानÁयात आला आहे.
munotes.in

Page 42

44
सहाÓया योजनेत ÌहटÐयाÿमाणे मनुÕय केवळ अýावर जीवन जगु शकत नाही. तर
Âयाखेरीज Âयाला िकमान आवÔयक कपडाल°ा आिण िनवारा यांसार´या अनाखेरीज
अÆय बाबéवरील िकमान आवÔयक खचª िवचारात घेतला. यानुसार इ.स.१९७६-७७ ¸या
िकंमतीनुसार úामीण भागासाठी दरडोई दरमहा ६१.८ Łपये आिण शहरी भागासाठी दरडोई
दरमहा ७१.३ Łपये उÂपÆन हे िकमान आवÔयक उÂपÆन होय.

ब) सापे± दाåरþय:
लोकांचे सरासरी राहणीमान िनरिनराÑया देशांत िनरिनराळे असते. उदा. अमेåरकेसार´या
िवकिसत देशातील राहणीमान भारतातील सरासरी राहणीमानाशी तुलना करता फार उ¸च
पातळीवरील आहे. अमेåरकेत जे लोक या सरासरी राहणीमान पातळीपे±ा खाल¸या
पातळीवरील जीवन जगतात असे लोक तेथे गåरब मानले जातील.

सापे± दाåरþय ÖपĶ करताना िविवध उÂपý गटानुसार लोकसं´येची िवभागणी केली जाते.
उ¸च उÂपÆन गटातील ५ ते २० ट³के लोकसं´ये¸या राहणीमानाची तुलना तळातील
उÂपÆन गटातील ५ ते १०ट³के लोकसं´ये¸या राहणीमानाशी केली जाते.वर¸या उÂपÆन
गटातील लोकसं´येपे±ा तळा¸या उÂपÆन गटातील लोकसं´या सापे±पणे दाåरīात आहे
असे मानले जाते. संपý देशातही सापे± दाåरþय अिÖतÂवात असते. सापे± दाåरþया¸या
संकÐपनेमुळे उÂपýानुसार लोकसं´ये¸या िविवध गटांची फĉ सापे± िÖथती समजते.
सापे± दाåरþय हे उÂपÆनातील िवषमतेमुळे उदभवते. सापे± दाåरþ्य या संकÐपनेत उÂपý
उपभोगा¸या आधारावर दोन गटांमÅये िकंवा वगाªमÅये तुलना केली जाते िकंवा लोकांचे
उÂपýानुसार गट कŁन Âया गटांमÅये कमी उÂपÆन असणारा गट Ìहणजे सापे± दाåरदय
होय. Ìहणजेच समाजा¸या उपभोगातील िकंवा उÂपýातील अंतर Ìहणजे सापे± दाåरþय
होय.

भारतातील दाåरþयाची चचाª करताना Âयावेळी सवªसाधारणपणे िनरपे± दाåरþयाची
संकÐपना ŀĶीसमोर ठेवली जाते.

दाåरþयाची Óया´या :
• "अÆन, वľ, िनवारा अशा मुलभूत गरजांची पुतªता करÁयाची ±मता नसणे Ìहणजे
दाåरþय होय." Ìहणजेच मुलभूत गरजा भागिवÁयाची Óयĉìची िकंवा कुटुंबाची असमथªता
असणे Ìहणजे दाåरþय होय.

जागितक िवकास अहवाले (२०००-२००१):
"सुिÖथतीपासून ढळढळीतपणे वंिचत असणे Ìहणजे दाåरþय होय." Ìहणजेच "दाåरþय
Ìहणजे जेÓहा Óयĉì आपÐया व आपÐया कुटुंिबयां¸या आवÔयक गरजांचीसुÅदा पुतªता
Âयाला िमळणाöया उÂपÆनातुन कŁ शकत नाही. तेÓहा Âयास दाåरþय Ìहणतात.
• डॉ.अमÂयª सेन "एखाīा Óयĉìला Âयाने जोपासलेÐया मुÐयांÿमाणे जगात न येणे
Ìहणजे दाåरþय होय." munotes.in

Page 43

45
• ६१Óया राÕůीय नमुना पाहणी सव¥±ण ºया Óयĉéना दरमहा úामीण भागात Łपये
३६५.३५ आिण शहरी भागात Łपये ५३८.६० इतके उÂपÆन सुÅदा िमळत नाही. ती
Óयĉì दाåरþयामÅये जीवन जगते असे समजावे.

भारतातील दाåरþय िनिमªतीची कारणे:
भारतीय उÕण हवामानात úामीण लोकांना दररोज २४०० कॅलरीज व शहरी लोकांना
२१०० कॅलरी व ÿÂयेक Óयĉìस िकमान २२५० कॅलरीजची गरज असते. यानुसार ºया
Óयĉìला आपÐया िमळणाöया उÂपýातून दररोज २२५० कॅलरीज आपÐया दैनंिदन आहार
व पेयासार´या उपभोµय वÖतु खरेदी करणे श³य नसते. असे लोक दाåरÞय रेषेखालील
समजले जातात. अशी Óया´या करतांना िनयोजन आयोगाने Óयĉìचे उÂपÆन व आहार
यावर भर िदलेला आहे.

भारतातील दाåरþयची कारणे पुढीलÿमाणे ÖपĶ करता येतील.

१. भारतावर रािहलेली परकìय राजवट:
सन १९४७ पय«त¸या इितहासावłन ÖपĶ होते कì, भारतावर अनेक देशांनी आिण अनेक
राजांनी आøमण केले व भारताची ÿचंड लुट केली. मोघलांनी भारतावर ४५० वषª राºय
केले तर िāिटशांनी ३५० वषª भारतात Óयापार केला. Âयापैकì १५० वषª राºय केले.
िāटीशांनी भारतातील कृषी उīोगा¸या िवकासाकडे दुलª± केले. भारतातील हÖतकला,
कुटीरउīोग, उÂपादनाचे कारखाने बंद पाडले. िāिटशां¸या भारत िवरोधी धोरणामुळे
सुजलाम् सुफलाम् असलेला िहंदुÖथान लुटला गेला.

इंúजांनी िविवध पÅदतीने भारतातील साधनसामúीची लयलुट केली. मुळातच भारतात
भांडवल िनिमªतीचा दर कमी होता. इंúजां¸या राजवटीमुळे ºया काळात भांडवल िनिमªती
झाली पािहजे होती ती झाली नाही. पåरणामतः पूवê¸या काळात िकमान मुलभूत उīोग व
दळणवळण साधने तसेच कृषीचा िकमान िवकास होऊ शकला नाही. Âयामुळे देशातील
दाåरþयात ÿचंड ÿमाणात वाढ झाली.

२) सतत वाढणारी लोकसं´या:
इंúजां¸या धोरणामुळे देशात भांडवलाचा अमाव िनमाªण झालेला होता. ÖवातंÞय ÿाĮीनंतर
भांडवल सवª ÿकार¸या ÿयÂनांĬारे मुलभूत उīोग व सोयी िनमाªण कŁन देÁयावर ल± िदले
गेले. परंतु या सोयी लोकांना उपलÊध होऊ लागÐयाबरोबर काही वषाªतच
लोकसं´यावाढीची समÖया िनमाªण झाली. सन १९७२ ते १९८१ या कालावधी दरÌयान
भारताची लोकसं´या २.५ ट³के वािषªक दराने वाढत गेली. नंतर¸या काळात ही वाढ
सरासरी वािषªक २ ट³के होती. सन २००१¸या जनगणनेनुसार भारताची लोकसं´या
१०२.८७ कोटी इतकì वाढलेली आहे. तर २०११¸या जनगणनेनुसार १२१.०२ कोटी
पय«त वाढली.
munotes.in

Page 44

46
भारतात मुळात भांडवलाचा वृÅदीदर अÐय आहे. आिण जो िवकास होतो तो लोकसं´या
वाढीमुळे आटला जातो. लोकसं´यावाढीमुळे सवªच साधनसामúीवर ताण पडतो.
लोकसं´यावाढीमुळे अÆन, सोयी, सुिवधा, रोजगार Ìहणजेच काम मागणाöयांची सं´या
वाढते. लोकसं´या वाढीमुळे दरडोई उÂपÆन कमी होते व Âयामुळे दाåरþयरेषेखालील
लोकसं´या वाढते.

३) बेरोजगारीचे अिधक ÿमाण:
देशात शासना¸या योजनांमुळे व आिथªक िवकासामुळे रोजगारा¸या संधी िनमाªण होत
आहेत. परंतु Âया तुलनेत लोकसं´या वाढून काम मागणाöयांची सं´या वाढत आहे.
बेरोजगारांची सं´या वाढÐयामुळे रोजगारा¸या संधी कमी होतात व Âयामुळे बेरोजगारांना
उÂपÆन िमळत नाही. उÂपÆन िमळत नाही Ìहणून उपभोग खचª कमी, Ìहणून राहणीमानाचा
दजाª िनकृķ राहतो Âयामुळे पुÆहा दाåरþय वाढते. बेरोजगारी ही दाåरþय िनिमªतीला
जबाबदार असते. भारतात सन १९७१ मÅये बेरोजगारांची सं´या १९ दशल± होती. सन
२००२ सं´या ९० दशल± पय«त वाढलेली आहे. ती आज ही सं´या १०० दशल± पय«त
वाढली आहे. देशातील भांडवल िनिमªतीचा दर कमी असÐयामुळे उīोगांची सं´या वाढत
नाही. Âयामुळे रोजगार कमी व Âयामुळे दाåरþय अशी पåरिÖथती िनमाªण होते.

४) संप°ीचे िकंवा उÂपÆनाचे असमान िवतरण:
भारतात िमý अथªÓयवÖथा आहे. Âयामुळे नागåरकांना संप°ी धारण करÁयाचा व वारसा
ह³काने आपÐया मुलांना देÁयाचा अिधकार आहे. Âयामुळे भारतातील लोक ºयांना संधी
िमळते ते ÿचंड उÂपý व संप°ी िमळिवतात. िपढ्यानिपढ्या संप°ी वारसाकडे हÖतांतåरत
होत राहते. Âयामुळे ®ीमंत हे अिधक ®ीमंत होत जातात. ®ीमंत अगोदरच असलेÐया
संप°ीत मोठ्या ÿमाणात भर टाकतात. तर याठलट गåरब असलेले आपले विडलोपािजªत
दाåरþय आपÐया वारसाकडे हÖतांतåरत करतात. Âयामुळे आणखी दाåरþ्य वाढते.

महालनोबीस सिमतीनुसार ठ¸च उÂपý गटातÐया २०ट³के लोकांना एकूण राÕůीय
उÂपýातील ५३ ट³के िहÖसा िमळतो. तर २० ट³के गåरब लोकांकडे फĉ ५ ट³के िहÖसा
आहे. या गåरब लोकांना िजवनावÔयक गरजा, सवª सेवा सुिवधांपासून वंिचत राहावे लागते.
संप°ी िकंवा उÂपýाचे साधन नसÐयाने गåरब लोक अिधकच दाåरþयात ढकलले जातात.

®ीमंत Óयापारी, शासकìय अिधकारी , नेते व कमªचारी देशातील लोकांची वेगवेगÑया ÿकारे
लुट कŁन आपली संप°ी अिधक वाढवतात. याची ÿिचती आपÐयाला अनेक ÿकारे येते.
िÖवस बैकैमÅये अÊजावधी Łपये भारतातील लोकांनी ठेवले आहे. Ìहणजेच एका बाजुला
आिथªकŀĶ्या चमचमाट िदसतो तर एका बाजुला अंधार िदसतो.

५) आिथªक िवकासा¸या ÿितिनŁÂसाह:
भारतातील बहòतांशी लोक िनर±र, अंध®Åदा, दैववादी, बुवाबाजीवर िवĵास, धािमªक
ÿवृ°ीचे आहेत. Âयामुळे बहòतेक समाजात भौितक संप°ी, सुख-चैन या बाबéना गौण Öथान
देतात. गåरब लोकांना आपणही काही करावे असे वाटत नाही."ठेिवले अनंती तैसेची राहावे" munotes.in

Page 45

47
असे आहेत. Âयांची इ¸छाशĉì आिथªक िवकासÿती वाढत नाही. बहòतांशी लोक आपण
निशबानेच गåरब आहोत असे मानतात. आपÐयासाठी शासन िकंवा कोणीतरी काही करेल
या आशेवरच बहòतांशी लोक जगतात. "देवाने चोच िदली आहे तोच चारा देईल” अशा
ÿवृ°ीमुळे बहòसं´य लोक दाåरþयात जगत असÐयाचे िदसून येते.

जागितक Öतरावरील दाåरþय िनवारÁयाचे उपाय:
जागितक Öतरावर सन २००१ ¸या जनगणनेनुसार सुमारे १-१ अÊज लोक घनदåरþी
Ìहणजे ºयांची ÿाĮी ÿितिदन ÿितÓयĉì १ डॉलरवŁन कमी असणारे होय. यातील ९३
ट³के जनता पूवª आिशया दि±ण आिशया व अिफकन उपखंडात आढळली. अÆन, वľ,
िनवारा अशा भौितक गोĶीपासून ते वंिचत आहेतच Âयाचबरोबर िश±ण व आरोµय र±ण
िमळिवÁयाची Âयांची ±मता नाही. या लोकां¸या राहणीमानाचा दजाª अÂयंत खालावलेला
आहे. यासाठी सÈट¤बर २००० मÅये संयुĉ राÕů संघाचे १८९ ÿगत िवकसनशील व
अिवकिसत राÕůांचे सभासद नवसहľका¸या िवकासासाठीची उिĥĶे ठरिवÁयास एकý
आले व Âयांचा जािहरनामा 'सहľकì िवकास उिĥĶे' या नावाने जािहर झाला या
जािहरनाÌयात ८ उिĥĶे आिण १८ लàय िनिIJत करÁयात आली ती पुढीलÿमाणे आहे.

१. ÿितिदन ÿितÓयĉì भूक व दाåरþय िनवारण करणे १ डॉलरवŁन कमी ÿाĮी असणाöया
लोकांचे ÿमाण २०१५ पय«त िनÌमे करणे. भूकेने गांजणाöया Óयĉéचे ÿमाण २०१५
पय«त अध¥ घटिवणे. जवळजवळ ८० कोटी लोक जागितक लोकसं´ये¸या १८ ट³के
भूकेने िपडले होते. मुलां¸या कुपोषणाचा िवचार याच उिĥĶात समािवĶ आहेत.

२. सवा«ना ÿाथिमक िश±ण उपलÊध कŁन देणे. सन २०१५ पय«त सवªý मुला-मुलéचा
ÿाथिमक िश±णाचा पूणª अËयासøम पूणª होणे आवÔयक आहे.

३. ľी-पुŁष समानता व िľयांना स±मता िमळवून देÁयासाठी ÿोÂसाहन देणे. ÿाथिमक,
माÅयिमक व िश±णा¸या सवª टÈÈयांत मुलामुलéत असणारी तफावत २०१५ पय«त
नाहीसी करणे.

४. बालमृÂयूचे ÿमाण घटिवणे.सन १९९० ते २०१५ या काळात ५ वषाªखालील
बालकां¸या मृÂयूचे ÿमाण दोन तृतीयांशाने कमी करणे.

५. गभªवतéचे आरोµय सुधारणे. सन २०१५ पय«त गभªवतé¸या मृÂयूचे ÿमाण तीन
चतुथा«शाने घटिवणे.

६. एच.आय.Óही/एड्स, िहवताप व अÆय रोगांशी मुकाबला करणे. २०१५ पय«त हे रोग
थोपावणे व एच.आय.Óही./एड्स यांचा ÿसार होणार नाही यासाठी ÿयÂन करणे. िहवताप
व अÆय ÿमुख रोगराई यांचा सन २०१५ पय«त ÿसार थांबिवणे व ती नािहशी करणे.
munotes.in

Page 46

48
७. पयाªवरणाचे र±ण व िटकाऊपण होत राहील याची ÓयवÖथा करणे. देशा¸या घोरणातून
व कायªøमांतून िटकाऊ िवकासाची तÂवे पाळली जातील असे पाहणे व यापुढे
पयाªवरणाची संसाधने नĶ होणार नाही याची खाýी करणे. शुÅद िपÁयाचे पाणी ºयांना
उपलÊध नाही अशा लोकांचे ÿमाण सन २०१५ पय«त िनÌमे करणे. िनदान १०
झोपडवासीयांचे जीवनमान सन २०२० पय«त अथªपूणªपणे सुधारलेले करणे.

८. आिथªक िवकासासाठी जागितक सहकायª वाढिवणे खुली िनयमबÅद िवभेदक नसणारी
Óयापार िव°ीय ÓयवÖथा करणे.

िवकिसत देशां¸या िवकास गरजांकडे खास ल± देणे. यात Âयां¸या ÿशुÐक व वाटामुĉ
िनयाªतीस वाव कजªमुĉìचा वाढीव कायªøम इÂयादी कायªøम समािवĶ आहेत.
िवकसनशील देशां¸या कजाªचा राÕůीय आिण आंतरराÕůीय पातळीवर सवªकश िवचार
कŁन दीघªमुदतीचे कजª झेपतील अशी ÓयवÖथा करÁयात आली. तसेच िवकसनशील
देशां¸या सहकायाªने तŁणांसाठी ÿितिķत व उÂपादक काम िमळवून देÁयासाठी Óयुहरचना
आखणे व ितची अंमलबजावणी करÁयाचे िनिIJत करÁयात आले. औषधी कंपÆयां¸या
सहकायाªने िवकसनशील देशांना परवडेल अशा िकंमतीत औषधे िमळतील अशी ÓयवÖथा
करÁयात आली. खाजगी ±ेýा¸या सहकायाªने नवीन तंý²ानाचा िवशेषतः मािहती व
दळणवळण तंýाचा लाभ िमळवून देÁयाचे ठरिवÁयात आले.

िवकास (Development) :
िवषमता ही अशी अवÖथा आहे, जी मानवी ह³कां¸या िवÖतृत मुÐयािवषयी अपे±ा
ÿितिबंिबत करते. Âयामुळे िनधªनता िनमूªलन हा संयुĉ राÕůां¸या सवª िवकासासंबंिधत
उपøमांतील महßवाचा उĥेश आहे आिण िवकासा¸या ह³काचा मु´य िवषय आहे.
जगामधÐया ÿगत होणाöया राÕůांतील एक चतुथा«श जनसं´या अÂयंत गåरबीत राहते, तर
ÿगत देशांतील अनेक भागांत गåरबीत राहणाöया लोकां¸या ट³केवारीत वाढ होत आहे.
गåरबी समाजावर अनेक ÿकारे पåरणाम करते.

जगभरात अÂयंत गåरबीत राहणाöया १.६ अÊज लोकांमÅये ७०% िľया असÐयामुळे,
संयुĉ राÕůां¸या िनधªनता िनमूªलना¸या ÿयÂनांमÅये मिहलां¸या बाजूकडे अिधक ल±
क¤िþत करÁयात येत आहे. जगातील कामा¸या तासांतील २/३ तास मिहला काम करतात ,
परंतु जगातील फĉ १/१० उÂपÆन Âयांना िमळते आिण जगातील १/१० हóन कमी
मालम°ेवर Âयांची मालकì आहे. यािशवाय जगातील अिशि±तांपैकì २/३ िľया आहेत.
मिहलां¸या िवकासा¸या ह³कात अजूनही खूप अडथळे आहेत, ते अिधककłन गृह कायदे,
सांÖकृितक łढी, सामािजक परंपरा आिण िलंगावर आधाåरत ŁिढबĦ असÐयामुळे Âयांचे
िनमूªलन करणे अÂयंत कठीण आहे.

िवकासा¸या िदशेने योµय आधारभूत ÿवेश, िनधªनता िनमूªलना¸या सुिनयोिजत कृतीसाठी
नैितक पाया पुरिवतो आिण सामािजक Æयाया¸या संघषाªत गåरबांना अिधकार ÿाĮ कłन
देतो. संयुĉ राÕů देशांना लàय नेमून देते आिण गåरबी कमी करÁयातील ÿगतीचे मोजमाप munotes.in

Page 47

49
करते. या पुढाकारा¸या यशासाठी गरीब लोकांचे Öथािनक Öतरावर ÿितिनिधÂव करणाöया
अशासकìय संÖथां¸या आिण Öवतः Âया लोकां¸या सहभागाची गरज असते. िवकास
ÿकÐपांची योजना, अंमलबजावणी व मोजमाप यां¸यासाठी हा सहभाग महßवाचा असतो.
ÿगत आिण ÿगत होणाöया राÕůांमधील िटकणारे सहकायª हीच िनधªनता िनमुªलनाची
गुŁिकÐली आहे.

िवकासाचा ह³क:
िवकासाचा ह³क Ìहणजे संयुĉ राÕůां¸या अंतगªत झालेÐया अमूतª उÂøांतीचा पåरणाम
आहे. ÿथम वसाहतवाद संपुĶात आणÁया¸या अनुभवातून आिण नंतर ÿगत होणाöया
राÕůांमÅये मानवी ह³कांचा सावªिýक आनंद घेÁयास आवÔयक असलेली िÖथती िनमाªण
करÁयासाठी Âयांना िटकाऊ साहाÍयाची गरज आहे, या जािणवेतून याला आकार देÁयात
आला. िवकासा¸या ह³कावरील जोर हा िवĵास ÿितिबंिबत करतो कì, संकुिचतरीÂया ÖपĶ
केलेली आिथªक िवकासावरील कÐपना, अशी पåरिÖथती िनमाªण करÁयास पुरेशी नाही. जो
िवकास मानवी ह³कांÿती आिण कायīा¸या अंमलाÿती आदरिवरिहत असतो, तो अपूणª
असतो. िटकणाöया िवकासाला ºयाÿमाणे मानवी ह³कांची वाढ आिण संर±ण आधार
पुरिवतात, तेवढ्यात ÿमाणात िवकासामुळे मानवी ह³कांना बळकटी येते. जनतेचा
Öवयंिनभªरतेचा सावªिýक ह³क िवकासा¸या ह³का¸या क¤þÖथानी आहे.

१९८६ मधील िवकासा¸या ह³कांवरील जाहीरनामा दशªिवतो कì िवकास ही एक िकचकट,
सवªसमावेशक आिण गितमान कायªÿणाली आहे, जी सांÖकृितक, आिथªक, राजकìय व
सामािजक ŀिĶकोनांना गुंतिवते आिण Âयामुळे सवª Óयĉé¸या व समाजा¸या सुिÖथतीत
वृĦी होते. सहभागाला िवकासा¸या ह³कात खास महßव देÁयात आले आहे. यात वैयिĉक
Öतरावर सिøय , Öवतंý व अथªपूणª सहभाग असावा लागतो आिण पåरणामामुळे िमळणाöया
सामािजक लाभांचे ÆयाÍय वाटप करावे लागते. जाहीरनामा सांगतो कì, अंमलबजावणी
करताना, िवकासा¸या आवÔयक अवÖथा गाठÁयासाठी ÿगत राÕůांनी आंतरराÕůीय अटी,
िवदेशी कजªफेड आिण रचनाÂमक तडजोड कायªøम या सवा«मधील नकाराÂमक ŀिĶकोन
कमी करायला हवेत. हा ह³क सवª नागरी, सांÖकृितक, आिथªक, राजकìय व सामािजक ±ेý
वेढतोच, Âयािशवाय तो िविवध मानवी ह³कांदरÌयान असलेÐया परÖपरावलंिबत आिण
अिवभाºय संबंधां¸या अिधकृत माÆयतेला उÆनत करतो, ºयामुळे वैयिĉक संपूणª सहभाग
िमळतो आिण आिथªकŀĶ्या िटकाऊ, राजकारणमुĉ आिण सामािजक ÆयाÍय िवकास
साÅय करता येतो. ही दीघªकालीन उिदĶे आहेत, ºयां¸या पूतêसाठी Öथािनक व ÿादेिशक
अशासकìय संÖथा, राÕůीय शासने, आंतरराÕůीय संÖथा व जागितक िव° संÖथां¸या
सहकायाªची, ÿयÂनांची व वचनबĦतेची आवÔयकता आहे.

पयाªवरण (Enviironment):
जागितक पयाªवरणाला िनमाªण झालेला धोका हा आंतरराÕůीय समुदायाने दखल
घेÁयाइतपत गंभीर अवÖथेपय«त गेलेला ÿij आहे. नैसिगªक पयाªवरण आिण मानवी जीवन
यांचे नाते िकती अतुट आहे हे वेगळे सांगÁयाची गरज नाही. मानवाचे संपूणª जीवनच munotes.in

Page 48

50
पयाªवरणाशी िनगिडत आहे; Âयामुळे पयाªवरणाचे चांगÐया ÿकारे र±ण होÁयावरच मानवी
जीवनाची सुरि±तता अवलंबून आहे.

नैसिगªक पयाªवरणातील बदल:
मानवी जीवना¸या अगदी सुŁवातीपासून िनसगª मानवा¸या सवª गरजा पुरिवÁयाची कामिगरी
चोखपणे पार पाडत आला आहे. मानवालादेखील िनसगाª¸या ÓयवÖथेत फारशी ढवळाढवळ
करÁयाची गरज पडली नÓहती ; परंतु िनसगª आिण मानव यां¸यातील पारंपåरक संबंधांत
आधुिनक काळात काही महßवाचे बदल होऊ लागले आहेत. Âयाला अथाªत मानवच
कारणीभूत झाला आहे. मानवा¸या सवª जीवनावÔयक गरजा भागिवÁयाची ±मता
िनसगाªकडे पुरेपूर आहे; परंतु मानवाची हाव माý िनसगª पूणª कł शकत नाही. आधुिनक
काळात मानवाची मोठ्या ÿमाणावर भौितक ÿगती झाली असली तरी Âयाची हावदेखील
Âया ÿमाणात वाढत चालली आहे. Âया¸या पåरणामी िनसगाªचा समतोल ढळू लागला आहे.

पयाªवरणाला िनमाªण झालेले धोके:
नैसिगªक पयाªवरण धो³यात येÁयास कारणीभूत झालेला सवा«त महßवाचा घटक
मानवाने आपÐया Öवाथाªसाठी नैसिगªक संसाधनांची चालिवलेली मनमानी लूट हा आहे.

आधुिनक काळात मानवाने िवकासा¸या नावाखाली नैसिगªक संसाधनांचा अमयाªद वापर
सुł केला आहे; Âयामुळे ÿदूषण मोठ्या ÿमाणात वाढत चालले आहे. पाणी ÿदूषण, वायू
ÿदूषण, Åवनी ÿदूषण अशा ÿकार¸या ÿदूषणांमुळे िनसगाªचे चø बदलू लागले आहे. Âयाचे
पयाªवरणावर आिण मानवी जीवनावर िवपरीत पåरणाम होऊ लागले आहेत. वाढते
औīोिगकìकरण , नागरीकरण, कìटकनाशकांचा वाढता वापर, रासायिनक खतांचा वाढता
वापर, जंगलसंप°ीची होत असलेली अपåरिमत लूट आिण Âयातून जंगलांचे िकंवा वनांचे
घटत चाललेले ÿमाण इÂयादी घटकदेखील पयाªवरणा¸या ŀĶीने गंभीर
धोके ठł लागले आहेत.

पयाªवरणाचा ÿij आिण आंतरराÕůीय ÓयवÖथा:
नैसिगªक पयाªवरणाला िनमाªण झालेले धोके िवचारात घेता पयाªवरण-संर±ण हा
मानवजाती¸या िहता¸या िकंबहòना अिÖतÂवा¸या ŀĶीने िकती महßवाचा मुĥा बनला आहे,
यावर वेगळे भाÕय करÁयाची गरज नाही. तसेच आता पयाªवरण-संर±ण हा एखाद-दुसöया
राÕůापुरता मयाªिदत िवषय रािहलेला नाही. पृÃवीचे वाढते तापमान, ओझोन वायू¸या
Öतराला िनमाªण झालेला धोका, मानवी जीवनाला घातक ठł शकणाöया वायूंचे
वातावरणातील वाढू लागलेले ÿमाण यांसार´या समÖया सोडिवÁयाचे कायª एखाīा
राÕůाला करता येÁयासारखे नाही. आंतरराÕůीय समुदायातील सवª राÕůांनी
सामुदाियकरीÂया ÿयÂन कłन Âयावर उ°र शोधणे गरजेचे झाले आहे.

b) मानवी ह³क (Human Rights ):
िवसाÓया शतकात मानवी ह³क हा आंतरराÕůीय समुदाया¸या िजÓहाÑयाचा आणखी एक
िवषय बनला आहे. याचा अथª असा नÓहे कì, मानवी ह³काचा िवषय िवसाÓया शतकातच munotes.in

Page 49

51
पुढे आला. मानवी ह³क हा तसा अगदी जुÆया काळापासून चच¥त असलेला िवषय आहे.
ÿाचीन úीक नगरराºयां¸या काळात अनेक राजकìय िवचारवंतांनी मानवा¸या नैसिगªक
ह³कांसंबंधी आपले िवचार Óयĉ केले होते. आधुिनक काळातील िनरिनराÑया राजकìय
िवचारवंतांनीही मानवी ह³का¸या ÿijाला ÿाधाÆय देऊन Âयासंबंधी मतÿदशªन केले होते.
Ā¤च राºयøांती¸या काळात ĀाÆस¸या राÕůीय अस¤Êलीने 'मानव व नागåरक यां¸या
ह³कांचा जाहीरनामा' ÿिसĦ केला होता. ÂयामÅये असे Ìहटले होते कì, सवª मानव
जÆमत:च Öवतंý आहेत आिण Âया सवा«ना समान अिधकार लाभले आहेत. अमेåरकन
ÖवातंÞययुĦा¸या काळातही अमेåरके¸या राÕůीय नेÂयांनी मानवी ह³कांचा पुरÖकार केला
होता.

संयुĉ राÕůे आिण मानवी ह³क:
मानवी ह³कांसंबंधी याÿमाणे अगदी ÿाचीन काळापासून चचाª होत आली असली तरी या
ÿijाला िवसाÓया शतकातच जाÖत महßव ÿाĮ झाले. िवशेषत: मानवी ह³कांची
आंतरराÕůीय पातळीवłन दखल घेतली गेली ती िवसाÓया शतकातच होय. दुसöया
महायुĦा¸या समाĮीनंतर जागितक शांतते¸या र±णासाठी २४ ऑ³टोबर, १९४५ रोजी
संयुĉ राÕůांची Öथापना करÁयात आली. संयुĉ राÕůांनी शांतते¸या ÿijाबरोबरच मानवी
ÿितķे¸या र±णालाही महßव िदले. संयुĉ राÕůां¸या सनदेतच मानवी ह³क व मूलभूत
ÖवातंÞय यांचा आúह धरÁयात आला असून Âयां¸या ÿÖथापनेसाठी ÿयÂनशील राहÁयाचा
िनधाªर Óयĉ केला आहे. अशा ÿकारे संयुĉ राÕůांनी मानवी ह³कां¸या ÿijाला ÿाधाÆय
िदÐयामुळे आंतरराÕůीय समुदायाचे ल± Âयाकडे वेधले गेले. मानवी ह³कां¸या र±णासाठी
आंतरराÕůीय पातळीवłन ÿयÂन करÁयाची आवÔयकता सवा«¸या ल±ात आली.

मानवी ह³कां¸या र±णासाठी संयुĉ राÕůांचे ÿयÂन:
संयुĉ राÕůांनी मानवी ह³कां¸या र±णासाठी िविवध Öतरांवłन आपले ÿयÂन चालू ठेवले
आहेत. या आंतरराÕůीय संघटनेने जागितक शांतते¸या र±णाइतकाच मानवी ह³कां¸या
र±णाचा ÿij महßवाचा मानला. मानवी ह³क आिण मूलभूत ÖवातंÞय यांची हमी
िमळाÐयाखेरीज आंतरराÕůीय शांतता व सुरि±तता राखली जाऊ शकत नाही, असे ितने
घोिषत केले; तसेच संयुĉ राÕůांनी मानवी ह³कांचे र±ण करÁयासाठी अनेक आयोग व
सिमÂया वेळोवेळी Öथापन केÐया. यािशवाय संयुĉ राÕůांनी मानवी ह³किवषयक ठराव,
जाहीरनामे व करारनामे घोिषत कłन Âया ÿijावर जनजागृती घडवून आणÁयाचे महßवपूणª
कायª केले.

मानवी ह³कांचा जाहीरनामा:
संयुĉ राÕůां¸या आमसभेने १० िडस¤बर, १९४८ रोजी मानवी ह³कांचा सावªिýक
जाहीरनामा संमत व Öवीकृत केला. या जाहीरनाÌया¸या ÿÖतावनेत असे Ìहटले आहे कì,
सवª मानवांना समान ह³क िमळणे आिण Âयां¸या ÿितķेचे र±ण होणे हा जगातील ÖवातंÞय,
Æयाय व शांतता यांचा पाया होय; तसेच मानवी ह³कांचे उÐलंघन व Âयांचा अनादर यातून
िनमाªण होणारी रानटी कृÂये हा मानवजाती¸या सदसिĬवेकबुĦीवर झालेला आघात होय; munotes.in

Page 50

52
Ìहणून मानवी ह³कांचे र±ण करÁयाचे सवªतोपरी ÿयÂन झाले पािहजेत. या जाहीरनाÌयात
मानवी ह³किवषयक अनेक महßवपूणª तßवांचा अंतभाªव करÁयात आला आहे.

मानवतावादी हÖत±ेप (Humanitarian Intervention ) :
िवसाÓया शतकात मानवी ह³कां¸या र±णाचा ÿij िवशेष महßवाचा बनला आहे. िनधाªर
Óयĉ केÐयावर आिण संयुĉ राÕůां¸या आमसभेने मानवी ह³कांचा जाहीरनामा संयुĉ
राÕůांनी आपÐया सनदेत मानवी ह³कां¸या र±णासाठी ÿयÂनशील राहÁयाचा Öवीकृत
केÐयावर मानवी ह³कां¸या ÿijाला आंतरराÕůीय Öतरावर िवशेष चालना िमळाली. अथाªत
संयुĉ राÕůां¸या सवªच सभासदराÕůांनी मानवी ह³कां¸या र±णाची काळजी घेÁयाचे माÆय
केले असले तरी आजदेखील अनेक देशांत मानवी ह³कांची उघड उघड पायमÐली होते, ही
वÖतुिÖथती आहे. िवशेषतः एकािधकारशाही, हòकूमशाही अथवा लÕकरशाही पĦती¸या
राजवटी असलेÐया देशांत मानवी ह³कांची मुळीच कदर केली जात नाही. जगातील अनेक
देशांत मिहलांना Âयांचे ÆयाÍय ह³क नाकारले जात आहेत; वांिशक, धािमªक, भािषक अशा
सवª ÿकार¸या अÐपसं´य समुदायां¸या मानवी ह³कांची पायमÐली होत आहे. Âयातूनच
मानवतावादी हÖत±ेपाचा (Humanitarian Intervention) ÿij पुढे आला आहे.

मानवतावादी हÖत±ेप Ìहणजे काय?:
मानवतावादी हÖत±ेप याचा अथª मानवतावादी ŀिĶकोनातून करÁयात आलेला हÖत±ेप
असा होतो. हा हÖत±ेप आंतरराÕůीय संघटनेने िकंवा आंतरराÕůीय समुदायातील एखाīा
राÕůाने दुसöया राÕůा¸या अंतगªत कारभारात केलेला असतो. जगातील सवª राÕů सावªभौम
आहेत; तेÓहा कोणÂयाही सावªभौम राÕůा¸या अंतगªत कारभारात दुसöया राÕůाने हÖत±ेप
करणे आंतरराÕůीय कायदा व आंतरराÕůीय नीितिनयम यांना धłन होत नाही. अशा
ÿकारचा हÖत±ेप िशĶसंमतही मानला जात नाही; परंतु अपवादाÂमक पåरिÖथतीत
मानवतावादी कारणासाठी असा हÖत±ेप ±Ìय मानला पािहजे, असे ÿितपादन काही
जणांकडून केले जाते.

मानवतावादी हÖत±ेपाची उदाहरणे:
अलीकडील काळात मानवतावादी हÖत±ेपा¸या ÿकारात बरीच वाढ झाली आहे.
एकािधकारशाही राजवटीत मानवी ह³कांची होत असलेली पायमÐली, काही राÕůामÅये
धािमªक मूलतßववादा¸या वाढÂया ÿभावामुळे मानवी मूÐयांचा पडत असलेला बळी,
अÐपसं´य समुदायां¸या लोकांवर होत असलेले अÂयाचार इÂयादी कारणांमुळे अशा
ÿकार¸या मानवतावादी हÖत±ेपाची गरज िनमाªण होते हे कारण Âयासाठी पुढे केले जाते.
संयुĉ राÕůांनी आिĀका खंडातील काही देशांत आपÐया शांितसेना पाठवून असे
मानवतावादी हÖत±ेप केले आहेत. Âया देशांतील अंतगªत पåरिÖथतीचा िवचार करता संयुĉ
राÕůांनी अशा ÿकारची उपाययोजना करणे गरजेचेच होते असे Ìहणावे लागते.

नाटो संघटनेचा हÖत±ेप:
संयुĉ राÕůाÿमाणेच अमेåरके¸या पुढाकाराने नाटो संघटनेनेदेखील युरोपातील munotes.in

Page 51

53
सिबªया, मॉÆटेिनúो, बोिÖनया-हजªगोिवना इÂयादी देशांत मानवतावादी हÖत±ेप केले आहेत.
वरील देशांतील सरकारांकडून मानवी मूÐयांची व मानवी ह³कांची पायमÐली केली जात
होती; Ìहणून Âया देशां¸या अंतगªत कारभारात अशा ÿकारचा हÖत±ेप करणे आवÔयक
झाले होते, असा दावा अमेåरका व नाटो संघटना यांनी केला आहे.

मानवतावादी हÖत±ेपाची दुसरी बाजू:
मानवतावादी हÖत±ेपाचे समथªन मानवी ह³क व मानवी मूÐये यां¸या र±णा¸या
ŀिĶकोनातून केले जाते. मानवी मूÐये अितशय महßवाची असÐयाने Âयांचे र±ण
भरÁयासाठी आवÔयक ते उपाय योजणे गरजेचे ठरते, असा युिĉवाद या संदभाªत केला
जातो; पण या ÿijाची दुसरी बाजू िवचारात घेणेही िततकेच महßवाचे आहे. जगातील ÿÂयेक
राÕů सावªभौम असून आपÐया सावªभौमÂवाचे र±ण करणे हा ÿÂयेक राÕůाचा ह³क आहे;
Ìहणून कोणÂयाही राÕůा¸या अंतगªत कारभारात इतरांनी हÖत±ेप करणे मुळीच समथªनीय
ठरत नाही.

Âयापे±ाही महßवाचा मुĥा असा कì, जगातील काही राÕů मानवतावादी हÖत±ेपा¸या
नावाखाली आपला राजकìय Öवाथª साधÁयाची श³यता नजरेआड केली जाऊ शकत
नाही. िकंबहòना, अमेåरका व नाटो संघटना यांनी राजकìय Öवाथª साधÁयासाठीच असे
हÖत±ेप केले होते असे मानÁयास भरपूर जागा आहे. अमेåरकेने सिबªयात ºया ÿकारची
लÕकरी कारवाई केली, ती पाहता ितने मानवी मूÐयांचे र±ण करÁयाऐवजी ती मूÐये
पायदळी तुडिवली असेच Ìहणावे लागते. अमेåरकेची िमýराÕůे असलेÐया काही राÕůामÅये
मानवी मूÐये व मानवी ह³क यांची राजरोस पायमÐली होते आहे; परंतु तेथे मानवतावादी
हÖत±ेप करÁयाची गरज अमेåरकेला वाटत नाही. Âया¸याही पुढे जाऊन िÓहएतनाम, इराक
अशा काही देशांत खुĥ अमेåरकेनेच मानवी मूÐयांवर घाला घालÁयाची कृती केली होती.

यावłन असे ल±ात येते कì, मानवतावादी हÖत±ेपा¸या नावाखाली अमेåरकेसारखी
महास°ा जगातील इतर राÕůांना अंिकत ठेवÁयाचे आपले मनसुबे तडीस नेत आहे.
आंतरराÕůीय समुदायापुढे िनमाªण झालेला हा एक नवाच धोका आहे. आतरराÕůीय
दहशतवादाइतकाच हा धोकाही गंभीर Öवłपाचा आहे.

c) Öथलांतर (Migration):
संयुĉ राÕůांचे िनवाªिसतांकåरता उ¸चायुĉांचे कायाªलय संयुĉ राÕůांनी मानवी ह³कां¸या
र±णाबाबत अÂयंत महßवाची भूिमका बजावली आहे. संयुĉ राÕůां¸या आमसभेने Öवीकृत
केलेÐया मानवी ह³कां¸या सावªिýक जाहीरनाÌयावłन ही संघटना मानवी ह³कां¸या
र±णािवषयी िकती जागłक िकंवा सतकª आहे हे िदसून येते. मानवसमूहांपैकì कोणÂयाही
घटकावर मानवी ह³कां¸या संदभाªत अÆयाय होऊ नये, Ìहणजेच कोणताही घटक मानवी
ह³क आिण मूलभूत ÖवातंÞय यांपासून वंिचत राहó नये अशी ितची भूिमका आहे. कोणÂयाही
कारणामुळे िनवाªिसत Óहावे लागलेÐया िकंवा Öवत:¸या कायम¸या वाÖतÓया¸या ÿदेशाचा
Âयाग करावा लागलेÐया लोकां¸याही मानवी ह³कांचे र±ण कसे करता येईल, िकंवा Âयांना
मानवी ह³कांचा लाभ घेÁयासारखी पåरिÖथती कशी िनमाªण करता येईल याकडेही संयुĉ munotes.in

Page 52

54
राÕůांनी ल± िदले आहे. Âयाच उĥेशाने संयुĉ राÕůांचे िनवाªिसतांकåरता उ¸चायुĉांचे
कायाªलय (Office of the United Nations High Commissioner for Refugees -
UNHCR) या संघटनेची Öथापना करÁयात आली आहे.

िनवाªिसतांकåरता संयुĉ राÕůांचे उ¸चायुĉांचे कायाªलय या संघटनेची Öथापना संयुĉ
राÕůां¸या आमसभेĬारे ३ िडस¤बर, १९४९ रोजी करÁयात आली.

उिĥĶ व काय¥:
िनरिनराÑया कारणांमुळे िनवाªिसत Óहावे लागलेÐया िकंवा Öवत:¸या नेहमी¸या
वाÖतÓया¸या ÿदेशाचा Âयाग करावा लागलेÐया लोकांचे संर±ण करणे आिण Âयांना
आवÔयक ती मदत उपलÊध कłन देणे हे या संघटनेचे मु´य उिĥĶ होय.
संयुĉ राÕůां¸या मानवी ह³कां¸या जाहीरनाÌयात असे एक कलम आहे कì, ÿÂयेकाला
दुसöया राÕůांत आ®य मागÁयाचा व घेÁयाचा अिधकार आहे. जाहीरनाÌयातील या तßवाचा
पाठपुरावा करÁयाचे कायª िनवाªिसतांकåरता संयुĉ राÕůां¸या उ¸चायुĉां¸या
कायाªलयामाफªत पार पाडले जाते.

दुसöया महायुĦा¸या समाĮीनंतर जगातील अनेक राÕůांत िनवाªिसत झालेÐया िकंवा Óहावे
लागलेÐया लोकां¸या पुनवªसनाचा ÿij िनमाªण झाला होता. लोकांना िनवाªिसत Óहावे
लागÁयास अनेक बाली कारणीभूत झाÐया होÂया; तसेच Âयासंबंधी¸या गांभीयाªची
पातळीदेखील वेगवेगळी होती. तथािप, या लोकांपुढे Âयां¸या अिÖतÂवाचाच अितशय गंभीर
ÿij िनमाªण झाला होता. Âयांचे सवª ह³क िहरावले गेले होते. अशा पåरिÖथतीत
िनवाªिसतां¸या ÿijांची तातडीने दखल घेÁयाची गरज आंतरराÕůीय संघटनेला वाटली.
Âयाकåरता या कायाªलयाची Öथापना करÁयात आली. िनवाªिसतांकåरता संयुĉ राÕůांचे
उ¸चायुĉांचे कायाªलय या संघटनेने संपूणª जगात िनवाªिसतांकåरता अÂयंत उपयुĉ कायª
केले आहे. िनवाªिसतां¸या जगÁया¸या ह³काचे र±ण Óहावे, Âयां¸या पुनवªसनाची योµय
ÓयवÖथा लावली जावी आिण Âयां¸या इतर ÿijांची तड लागावी, यासाठी या संघटनेने फार
मोठे योगदान केले आहे. ित¸या या कायाªबĥल ितला इ. स. १९५५ मÅये आिण १९८१
मÅये असे दोन वेळा शांततेचे नोबेल पाåरतोिषक िमळाले आहे.

४.५ सरावासाठी ÿij
१) दाåरþ िनिमªतीस कारणीभूत घटकांची यादी करा.
२) िवकासाची संकÐपना ÖपĶ करा.
३) पयाªवरण संतुलनासाठी उपाययोजना सांगा.
४) मानवी ह³काची सनद कधी जाहीर झाली.
५) मुĉ Óयापार संकÐपना ÖपĶ करा.
६) िनवाªिसतांचे ÿij िलहóन काढा.
***** munotes.in