Page 1
1 १ऐतिहातिक पार्श्वभूमी घटक रचना १.१ उद्दिष्टे १.२ प्रस्तावना १.३ महाराष्ट्र संकल्पना -: उद्गम आद्दि द्दवकास १.४ राष्ट्रवादी आद्दि समाजसुधारिा चळवळ १.५ संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ १.६ सारांश १.७ द्दवद्यापीठीय प्रश्न १.८ संदर्भग्रंथ १.१ उतिष्टे अद्दिकडच्या काळात राष्ट्रीय राजकारिाच्या अभ्यासाबरोबरच राजयांच्या राजकारिाच्या अभ्यासािाही महत्त्व प्राप्त झािे आहे. परंतु हा अभ्यास करताना त्या त्या राजयाची ऐद्दतहाद्दसक सामाद्दजक आद्दथभक सांस्कृद्दतक राजकीय पार्श्भर्ूमी समजून घेिे आवश्यक ठरते. महाराष्ट्राच्या राजकारिाच्या अभ्यासािा देखीि ही बाब िागू ठरते. प्रस्तुत प्रकरिाची उिीष्टे म्हिजे - १) महाराष्ट्र संकल्पनेचा उद्गम आद्दि द्दवकासाचा आढावा घेिे. २) महाराष्ट्रातीि राष्ट्रवादी व समाजसुधारिा चळवळीचा अभ्यास करिे. ३) महाराष्ट्र राजयद्दनद्दमभती कशी झािी. त्यातीि टप्पे कोिते ? याचा अभ्यास करिे. १.२ प्रस्िावना सद्याद्दस्थतीत राष्ट्रीय राजकारिाबरोबरच राजयाच्या राजकारिाच्या अभ्यासािाही महत्त्व प्राप्त झािे आहे. परंतु हा अभ्यास करताना त्या-त्या राजयाची र्ौगोद्दिक, ऐद्दतहाद्दसक, सामाद्दजक, आद्दथभक पार्श्भर्ूमी समजून घ्यावी िागते. महाराष्ट्राचे शासन आद्दि राजकारिाचा अभ्यास करण्यापूवी महाराष्ट्राची सवभ दृष्टीकोनातून ओळख करून घेिे आवश्यक आहे. आपि जयािा महाराष्ट्र म्हितो त्या महाराष्ट्रािा इसवी. सनापूवीपासूनचा इद्दतहास िार्िेिा आहे. हा इद्दतहास महाराष्ट्र शबदांची ऊप्तती, द्दतचा अथभ याचा अभ्यास आपि महाराष्ट्र संकल्पनेत करिार आहोत. munotes.in
Page 2
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
2 द्दिटीश र्ारतात आल्यानंतर त्यांनी र्ारतीयांचे नानाद्दवध प्रकारे शोषि केिे त्यातून द्दिद्दटशांद्दवषयी र्ारतीयांच्या मनात असंतोष द्दनमाभि झािा. र्ारतीयांमध्ये शबदवादाची र्ावना जागृत झािी. त्यात महाराष्ट्रही द्दपछाडीवर नव्हता. महाराष्ट्रातीि अनेक द्दवचारवंत नेत्यांनी राष्ट्रवादी चळवळीस हातर्ार िाविा. तसेच द्दिटीशांच्या आगमनानंतरर्ारतात पाश्चात्य द्दशक्षिाची मुळे रुजिी गेिी. पररिामी र्ारतीय समाजातीि अनेक अद्दनष्ट रुढी, परंपरा, स्त्री दास्य, अस्पृश्यता या द्दवरुद्ध आवाज उठद्दवण्यासाठी कते समाजसुधारक पुढे आिे. या सवाांचा अभ्यास राष्ट्रवादी व समाजसुधारिा चळवळीतून करिार आहोत. संयुक्त महाराषर चळवळ ही देखीि महाराष्ट्राच्या राजकारिातीि एक ठळक घटना आहे. परंतु आज जे संयुक्त महाराष्ट राजय अद्दस्तत्वात आहे ते सहजासहजी द्दनमाभि झािेिे नाही. ते द्दमळद्दवण्यासाठी मराठी र्ाद्दषकांना फार मोठा संघषभ करावा िागिा आहे. संयुक्त महाराष्ट्र द्दनद्दमभतीचा अभ्यास आपि संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत करिार आहोत. थोडक्यात, या प्रकरिात आपि खािीि मुियांचा अभ्यास करिार आहोत. १) महाराष्ट्र संकल्पना उद्गम आद्दि द्दवकास २) राष्ट्रवादी आद्दि समाजसुधारिा चळवळ ३) संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ १.३ महाराष्ट्र िंकल्पना -:उद्गम आति तवकाि १ मे १९६० रोजी मराठी र्ाद्दषकांचे महाराष्ट्र राज अद्दस्तत्वात आिे असे असिे तरी महाराष्ट्र ही संकल्पना अनेक शतकांपासून अद्दस्तत्वात आहे. या संकल्पनेच्या स्वरुपात काळाच्या ओघात अनेक बदि घडून आिेिे द्ददसतात. वास्तद्दवक पाहता ‘महाराष्ट्र’ हा शबद एक प्रदेश आद्दि एक िोकसमूहाचा द्दनदेश करतो. महाराष्ट्रात राहिाऱ्या िोकांना महाराष्ट्रीय /महाराष्ट्रीक द्दकंवा मराठे असे म्हटिे जाते. महात्मा फुिे यांच्या मतानुसार महाराष्ट्रात जेवढे िोक आहेत. त्या सवाांना मराठे असे म्हटिे जाते. २०व्या शतकात मराठी र्ाद्दषकांनी आपिी ओळख महाराष्ट्रीय म्हिून इतर वांद्दशक गटातीि िोकांना करुन द्यायिा सुरुवात केिी आद्दि तेही त्यािा महाराष्ट्रीय म्हिून ओळखू िागिे. १.३.१ महाराष्ट्र िंकल्पना -: उद्गम आति तवकाि महाराष्ट्र या शबदाचा प्रयोग प्राचीन काळापासून केिा जातो. महाराष्ट्र याचा अथभ म्हिजे मोठे राष्ट्र द्दकंवा महान राष्ट्र असा होतो. प्राकृत र्ाषेतदेखीि महाराष्ट्री हा शबद प्रचद्दित होता. त्यावरुन महाराष्ट्र हा शबद तयार झािा असावा. काही इद्दतहासकारांच्या मतानुसार इ.स. च्या ६०० वषाभ पूवी आयभ िोक दद्दक्षिेत आिे. दद्दक्षिेत त्यांच्या अनेक वसाहती होत्या (गोपुराष्ट्र, पांडुराष्ट्र) तशीच महाराष्ट्र नावाची munotes.in
Page 3
ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमी
3 वसाहत होती. आयाभच्या काळात महाराष्ट्रािा दंडकारण्य अथवा दद्दक्षिापथ असे म्हटिे जात असे. सम्राट अशोकाच्या द्दशिािेखात ‘राष्ट्रीय’ असा िोकसमुदायाचा उल्िेख आढळतो. त्यावरुन महाराष्ट्रीक असा शबद तयार झािा व त्यापासून ‘महाराष्ट्र’ हे नाव रुढ झािे असावे. सातवाहनांच्या काळातीि द्दशिािेखात महारद्दष असे नाव आढळते. अनके संस्कृत ग्रंथात महाराष्ट्र हा शबद बऱ्याचदा उल्िेखिेिा आहे. थोडक्यात, मरहठठ या शबदापासून महाराष्ट्र या शबदाची उत्पद्दि झािी असावी. महाराष्ट्र या संकल्पनेचा उद्गम आद्दि द्दवकास पाहताना आपल्यािा प्राचीन काळापासून ते आजतागायत घटनांचा आढावा घ्यावा िागतो. १) प्राचीन कालखंड महाराष्ट्रासंबंधीची अनेक गीते इंग्रजी राजवटीत व संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीच्या काळात द्दिद्दहिी गेिी. या उिट मराठी र्ाषेबिि अद्दर्मान व्यक्त करिारी कद्दवता १२ वे ते १७ व्या शतकापयांतच्या काळात संतांनी द्दिद्दहिी. महाराष्ट्र या प्रदेशवाचक शबदाचा उल्िेख इसवी सनाच्या चौथ्या शतकापासून होतो आहे. मध्य प्रदेशातीि सागर द्दजह्यातीि दारि या गावात सापडिेल्या िेखात असा पद्दहिा उल्िेख आढळतो. महानुर्ाव पंथांचे संस्थापक श्री चक्रधर स्वामी हे आपल्या द्दशष्ट्याना नेहमी महाराष्ट्री असावे असे सांगत असे. िीळाचररत्र हा महानुर्ाव पंथांचा आदयग्रंथ मानिा जातो. त्यातीि ऋद्दद्धपूर माहाक्यात महाराष्ट्राचे विभन करताना त्यांनी महाराष्ट्रर्ूमीच्या सीमा सांद्दगतल्या आहे. त्यानंतरच्या काळात महाराष्ट्रातून महानुर्व पंथ िोप पाविा पररिाम मराठी र्ाद्दषकांना महानुर्ावांच्या मराठी र्ाषा व महाराष्ट्राबििच्या अद्दर्मानाचे द्दवस्मरि झािे. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीच्या काळातदिो वामन पोतदार, माडखोिकर, अत्रे या मराठी साद्दहद्दत्यकांनी त्यांचे स्मरि करुन द्ददिे. २) महाराष्ट्री िे मराठीीः महाराष्ट्रािा प्राचीन काळात दद्दक्षिापथ म्हित असे. पुरािांमध्ये या प्रदेशािा दद्दक्षिापथ दंडकारण्य असे म्हटिे आहे. या शबदांनी एकाच प्रदेशाचा नामद्दनदेश होतो. इद्दतहासाचायभ द्दव.का. राजवाडे यांच्या मतानुसार, “पूवभ व पद्दश्चमेस वसाहती स्थापन केल्यानंतर आयाभचे िक्ष दद्दक्षिेकडे गेिे आद्दि त्यांनी दंडकारण्यात प्रवेश केिा. त्यानंतर महारािी नावाची प्राकृत र्ाषेचा तेथे जन्म झािा. दंडकारण्यात जया आयाांनी वसाहती केल्या त्यांनी आपल्या वसाहतींना महाराष्ट्र देश आपल्यािा महाराष्ट्रीय व आपल्या र्ाषेिा महाराष्ट्री र्ाषा असे म्हटिे.” munotes.in
Page 4
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
4 महाराष्ट्री प्राकृत र्ाषेचे व्याकरि व ररुद्दच काव्यायनाने रचिे. त्यानंतर पतंजिी ने आपल्या ग्रंथात द्दवदर्भ अपरांत म्हिजेच उिर कोकि इ. चा उल्िेख केिा. सातवाहनांच्या साम्राजयाच्या अस्तानंतर शके ४५० च्या सुमारास मराठी र्ाषा बोििी जाऊ िागिी. हळू-हळू मराठी र्ाषा द्दवकास पाविी. ज्ञानेर्श्रांनी ज्ञानेर्श्री मध्ये मराठीचे महत्त्व द्दवशद केिे. संयुक्त महाराष्ट्र मागिीचा पाठपुरावा १९३३ च्या नागपूर साद्दहत्य समेिनापासून करिारे सांगिीचे शंकर शेंडे यांच्या मते महाराष्ट्र संस्कृतीचा आद्दि महाराष्ट्री र्ाषेचा जन्म शकपूवभ सहासात हजार वषाभपूवी अवंत म्हिजेच मािव देशात म्हिजेच मावल्यात झािा असावा. महाराष्ट्र नावाचा उल्िेख द्दतसऱ्या शतकात महाराष्ट्री र्ाषेचा उल्िेख शकपूवभ पाचव्या शतकात आद्दि महाराष्ट्र शबदाचा उल्िेख द्दतसऱ्या शतकात सापडतो. बदामीच्या चािुक्यांपैकी दुसरा पुिकेशी हा तीन महारािूकांचा स्वामी असल्याचा उल्िेख पेहोळे येथीि द्दशिािेखात आढळिा आहे. द्दव. का. राजवाडे यांच्या मते ही तीन महाराष्ट्रके म्हिजे वरदृष्ट (सध्याचा वऱहाड प्रांत), कहरष्ट (कऱहाड) या दोघांमधीि राष्ट्राचा मध्य देश म्हिजे महरष्ट. महरष्ट - नाद्दशक ते वाई पयभतचा प्रदेश वरहष्ट - खानदेश ते अमरावती दरम्यानचा र्ाग करहष्ट - वाई ते कोल्हापूरपयांतचा र्ाग. वरहष्ट देश म्हिजे उिरेकडी राष्ट्रांचा देश, कहरष्ट म्हिजे दद्दक्षिेकडीि राष्ट्रांचा प्रदेश तर महरष्ट्र देश म्हिजे या दोन्हीमधीि राष्ट्रांचा प्रदेश होय. महरष्ट्र उफभ महाराष्ट्रीक िोक नमभदा नदीच्या उिरेकडीि प्रदेशातून स्थिांतर करुन दद्दक्षिारण्यात आिे. जया र्ूमीवर राजा राजय करतो त्या र्ूमीिा राष्ट्र म्हित आद्दि राष्ट्राबिि आस्था वाटिाऱयांना राष्ट्रीक म्हित. राजवाडे यांनी राष्ट्रीक व महाराष्ट्रीकांत र्ेद केिा आहे. महाराष्ट्रीकांचा नागिोकांशी रोटीबेटी संबंध जुळिे आद्दि हळूहळू म्हरष्ट्रे, म्हराठे, मराठे, असे जयांना म्हितात त्यांचे महाराष्ट्र हे नवीन राष्ट्र द्दनमाभि झािे. मराठे िोक तीन वंशांचे द्दमळून बनिे आहेत.ते म्हिजे महाराष्ट्रीकांचा सूयभवंश, महाराष्ट्र क्षद्दत्रयांचा सोमवंश आद्दि नागांचा नागवंश त्यांची र्ाषा म्हिजे मराठी होय. काही द्दवचारवंतांच्या मतानुसार, महान राष्ट्र हे महाराष्ट्र होय. मल्ि राष्ट्रांपासून महाराष्ट्र झािे आहे. पु.रा. बेहेरे यांच्या मते, जेथ पयांत महार आहे तेथपयांत महाराष्ट्र ही महाराष्ट्राची मयाभदा ऐद्दतहाद्दसक आहे. म्हिूनच महारांचे राष्ट्राची मयाभदा ऐद्दतहाद्दसक आहे. म्हिूनच महारांचे राष्ट्र ते महाराष्ट्र होय. ३) आठव्या शिकाचा उत्तरार्वीः इ. स. १६४० मध्ये व्येकटाध्वरी यांद्दन द्दवर्श्गुि दशभन चंपू नावाचे संस्कृत काव्य द्दिद्दहिे. त्यात कृ. शानु व द्दवर्श्ावसु या दोन गंधवाभचे महाराष्ट्रीयांद्दवषयी संर्ाषिवाद आहे. कुशानुने महाराष्ट्रीयांमधे दोष दाखविे आहे तर द्दवर्श्ावसुने त्यांचे गुिगाि केिे munotes.in
Page 5
ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमी
5 आहे. संत एकनाथांचा नातू मुक्तेर्श्राने रचिेल्या महार्ारतात महाराष्ट्रीय ढाि तिवार ही तेजस्वी शस्त्रे धारि करतात. मरेपयांत मागे न हटिारे कधीही खंद्दडिे न जािारे िढवय्ये महाराष्ट्रीय जे युद्ध करतात त्यािा महाराष्ट्रयुद्ध म्हितात. उद्योतन सुरीने महाराष्ट्रीयांचे विभन करताना ते बळकट ठेंगिे, सावळे, काटक, अद्दर्मानी, र्ांडखोर मरहठ्ये म्हटिे आहे. ४) महाराष्ट्रर्मवीः संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीच्या काळात महाराष्ट्रधमभ महाराष्ट्राची अद्दस्मता, मराठीपिा हे शबद सराभस वापरिे गेिे. मुंबईसह संयुक्त महाराष्ट्रासाठी िढा देिाऱया अनेकांना आपि महाराष्ट्रधमभ पाळत आहोत, असे वाटत असे. वास्तद्दवक पाहता ‘महाराष्ट्रधमभ हा शबदप्रयोग समथभ रामदासांनी द्दशवछत्रपतींना द्दिद्दहिेल्या पत्रात तसेच दासबोधात सवभप्रथम वापरिी. तसेच मल्हार रामराव द्दचटिी यांनी १८१८ मध्.s द्दिहिेल्या द्दशवद्ददग्वीजय या बखरीत महाराष्ट्रधमाभचा उल्िेख केिा. महाराष्ट्र धमाभचा साधा सरळ अथभ म्हिजे विाभश्रमधमभ होय. न्यायमूती रानडे आद्दि राजाराम शास्त्री र्ागवत यांनी १९ व्या शतकाच्या सुरुवातीिा महाराष्ट्रधमभ म्हिजे सनातन धमाभच्या द्दवरुद्ध क्रांती करिारा र्ागवत धमभ असा अथभ सांद्दगतिा. द्दव.का. राजवाडे यांनी संपाद्ददत केिेल्या माद्दहकावतीच्या तफे माहीमच्या बखरीत महाराष्ट्र धमाभचा अथभ सांद्दगतिा आहे. केशवाचायभ आद्दि नायकोजीराव यांनी उिर कोकिातीि ऐद्दतहाद्दसक विभनावर घडामोडीवर र्ाष करताना महाराष्ट्र धमभ हा शबद वापरिा. महाराष्ट्र धमभ म्हिजे देशधमभ, कुळधमभ, वंशधमभ, देवधमभ यांचे पािन करिे. िाम्हिांनी आपिा धमभ पाळावा तर मराठ्यांनी त्यांचा क्षात्रधमभ पाळावा. असे या बखरीत सांद्दगतिे आहे. ५) तव.का राजवाडे आति महाराष्ट्रर्मवीः महाराष्ट्रधमाभची स्थापना करण्याची कल्पना ही द्दशवचररत्राची गुरुद्दकल्िी असल्याचे राजवाडे यांचे म्हििे होते. तसेच राजवाडे स्वराजयस्थापना हे महाराष्ट्रधमाभतीि मुख्य अंग मानतात. महाराष्ट्रधमभ म्हिजे द्दहंदू धमभ नव्हे असे सांगून त्यांनी महाराष्ट्रधमाभची व्यापक व्याख्या स्पष्ट केिी. त्यांच्या मते, महाराष्ट्रधमभ म्हिजे महाराष्ट्रेतर प्रांतातीि द्दहंदुधमभ धमभस्थापना गोिाह्मिप्रद्दतपािक स्वराजयस्थापना एकीकरि धुरीकरि होय. राजवाडे यांनी महाराष्ट्रेतर प्रांतातीि द्दहंदूधमाभस सद्दहष्ट्िू तर महाराष्ट्रातीि द्दहंदूधमाभस जायेष्ट्िू म्हटिे. राजवाड्यांनी समथभ रामदासांच्या द्दिखािाचे पुरावे सादर केिे आहे. महाराष्ट्रधमभ म्हिजे स्वराजय, स्वराजयांचा शत्रू मग तो द्दहंदू असो अगर मुसिमान. त्याचा द्दनपात आद्दि सवभ मराठ्यांची एकता होय. munotes.in
Page 6
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
6 ६) तवनोबा आति महाराष्ट्रर्मवीः आचायभ द्दवनोबा र्ावे यांनी जानेवारी १९२३मध्ये महाराष्ट्रधमाभचे माद्दसक सुरु केिे. १९२३ च्या झेंडा सत्यागृहात सहर्ागी होण्यासाठी ते नागपूरिा गेिे असता पोद्दिसांना त्यांना अटक केिी. तुरुंगातून सुटुन झाल्यानंतर त्यांनी महाराष्ट्रधमभ माद्दसकाचे रुपांतर साप्ताद्दहकात करून १८ जून , १९२४ रोजी त्याचा पद्दहिा अंक प्रकाद्दशत केिा. त्यात त्यांनी असे म्हटिे की, “महाराष्ट्रधमभ हा प्रथमदशभनी जरी वामनासारखा द्ददसत असिा तरी वस्तुत तो दोन्ही पाविात द्दवराट द्दवर्श् व्यापून टाकिाऱ्या द्दत्रद्दवक्रमासारखा आहे. या द्दत्रद्दवक्रमाचे एक पाऊि महाराष्ट्रीय. दुसरी राष्ट्रीय द्दतसरे अद्दतराष्ट्रीय आहे. यशोदेचा बाळकृष्ट्ि एका अथाभने द्दवर्श्रुपाच्या मुख्यात असिा तरी दुसऱ्या अथाभने त्याच्याही मुखात द्दवर्श्रुप येते व हा अनुर्व जसा यशोदेच्या दृष्टीिा आिा त्याचप्रमािे महाराष्ट्रधमभ हा आंकुद्दचत अथाभने संबंध र्ारतीय धमाभिा पोटात घािून दहा अंगुळे वर उख्यासारखा आहे. असेच ऐद्दतहाद्दसक प्रजेच्या द्दवचारी दृष्टीस द्ददसून येईि द्दवनोबांनी आपि मराठे बोििार असे सांगून मराठे बोििे म्हिजे काय हे सांद्दगतिे आहे. “मराठे बोििे म्हिजे साधे सरळ, उघडउघड बोििे, थोडक्यात मराठे बोििे म्हिजे खरे बोििे. द्दवनोबांनी महाराष्ट्रधमाभची कल्पना प्रथमच उघडपिे प्रादेद्दशक वा प्रांत पातळीवर मांडिी. महाराष्ट्र धमभ हा जसा राष्ट्र या कल्पनेशी द्दनगद्दडत आहे तसाच तो जग या कल्पनेशी द्दनगद्दडत आहे. कारि महाराष्ट्र हा जसा र्ारताचा एक घटक आहे तसा र्ारत (व म्हिून महाराष्ट्र) सवभ जगाशी संबंद्दधत आहे. परंतु या संकल्पनेचा द्दवस्तार करायचा झाल्यास र्ारताचा अद्दर्मान बाळगताना महाराष्ट्राचा अद्दर्मान कसा बाळगता येईि. याचा द्दवचार करावा िागतो. द्दकंवा महाराष्ट्राचे द्दहत वा इतर प्रांतांचे द्दहत द्दकंवा र्ारताचे द्दहत यापैकी एकाचे द्दहत द्दनवडायचे असेि तर त्यावरीि उपायांचा द्दवचार करावा िागतो. थोडक्यात, महाराष्ट्र धमाभचा द्दवचार राष्ट्रीय पातळीवरुन प्रांतपातळीवर आिल्यास महाराष्ट्राचा द्दवचार करताना इतर राजयांचा मुिा व राष्ट्रीय पातळीवरीि द्दनिभय जागद्दतक स्वरुपात द्दवचारात घ्यावे िागतात. म्हिजेच र्ारत धमभ व द्दवर्श्धमाभच्या संदर्ाभतही महाराष्ट्रधमाभची वैद्दशष्टये मांडावी िागतीि. अशा पररद्दस्थतीत र्ारतातीि प्रत्येक जि राजयधमभ (महाराष्ट्रधमभ), राष्ट्रधमभ (र्ारतधमभ), द्दवर्श्धमाभचा स्वीकार करेि. या तीन धमाभचे पािन करताना त्यात अंतद्दवभरोध द्दनमाभि होिार नाही. ७) आचायव ि. ज. भागवि व महाराष्ट्रर्मवीः आधुद्दनक संदर्ाभत महाराष्ट्रधमाभिा नवा अथभ देण्याचा प्रयत्न आचायभ र्ागवतांनी १९३६ मधीि आजचा महाराष्ट्रधमभ या द्दनबंधात केिा. त्यात त्यांनी असे म्हटिे की, महाराष्ट्रधमभ ही अदर्ूत शक्ती आहे. पि ती ऐद्दतहाद्दसक असल्याने द्दतच्या ऐद्दतहाद्दसक munotes.in
Page 7
ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमी
7 मयाभदा टाळून आपल्यािा त्यातीि समान तत्त्वे अवश्य घेता येईि. तसेच आजचा प्रश्न केवळ द्दहंदू िोकांच्या रक्षिाचा नसून, द्दहंदूस्थानातीि सवभ द्दहंदी प्रजेच्या रक्षिाचा आहे. त्यामुळे आजच्या महाराष्ट्रधमाभत मुसिमांनाचा द्वेष येऊ शकत नाही. त्याद्दशवाय राष्ट्रधमाभपेक्षा मोठा तो महाराष्ट्रधमभ असा दुसरा अथभ त्यांनी सांद्दगतिा. तसेच महाराष्ट्रधमाभत बुद्दद्धवंतानी आपिे ज्ञान द्दनबुभद्धांना द्यावे. श्रीमंतानी आपल्या संपिीचा द्दवद्दनयोग गररबांच्या कल्यािासाठी करावा. अशा महाराष्ट्रधमाभची द्ददक्षा महाराष्ट्रीयन िोकांनी र्ारतातीि िोकांना द्यावी. द्दनदान द्दहंदुस्थानने स्वीकारिेल्या राजधमाभपेक्षामहाराष्ट्रधमाभचे स्वरुप संकुद्दचक असू नये. र्ागवतांच्या या द्दवचाराचे मुख्य वैद्दशष्टये म्हिजे र्ागवतांनी महाराष्ट्रधमाभचा हा आदशभवादी वार र्ारतीय वा द्दहंदी संधराजयाच्या पार्श्भर्ूमीवर केिा. ८) िंयुक्त महाराष्ट्र चळवळ झाली महाराष्ट्रर्मवीः मुंबईसह संयुक्त महाराष्ट्राची मागिी न्याय्य असूनही द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयाची स्थापना १९५६ मध्ये करण्यात आिी. त्यानंतर संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीने अद्दधकच जोर पकडिा. न्या. फझि अिी आयोगाने महाराष्ट्र हे वेगळे राजय द्दनमाभि करण्यास नकार द्ददिा. त्यामुळे मुंबईतीि मराठी र्ाद्दवकांच्या मनात कााँग्रेसश्रेष्ठीद्दवरुद्ध असंतोषाची र्ावना द्दनमाभि झािी. ही जवािा साद्दहत्यीकांनी आपल्या साद्दहत्यातून मांडण्यास सुरुवात केिी. आचायभ अत्रे यांनी महाराष्ट्रधमभ महाराष्ट्राची अद्दस्मता, मराठीपिा द्दकंवा मराठी बािा या द्दमथकांना उजाळा द्ददिा. तसेच महाराष्ट्रधमभ आपल्यािा द्दप्रय असल्याचे सांद्दगतिे. आपल्या अनेक साद्दहत्यातून त्यांनी महाराष्ट्रधमाभद्दवषयी िेखन केिे. अत्रयांची र्ाषिे. िेख, यातून संयुक्त महाराष्ट चळवळीचा प्रचार-प्रसार झािा. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीिा अद्दधकच जोर आिा. शेवटी १ मे १९६० रेजी प्रदीघभ िढयानंतर मराठी र्ाद्दवकांचे संयुक्त महाराष्ट्र राजय अद्दस्तत्वात आिे. थोक्यात महाराष्ट्राची संकल्पना ही हळूहळू द्दवकास पाविी आहे. काळानुसार ती आद्दि द्दतच्या अथाभत बदि घडून आिे आहे. आपली प्रगिी िपािा १) महाराष्ट्र या संकल्पनेचा उदय आद्दि द्दवकास स्पष्ट करा. __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ १.४ राष्ट्रवादी आति िमाजिुर्ारिा चळवळ महाराष्ट्रातीि राष्ट्रवादी चळवळ ही एक अत्यंत महत्त्वपूिभ घटना मानिी जाते. राष्ट्रवादी चळवळीचा कािखंड म्हिजे महाराष्ट्रातीि वेगवान घडामोडींचा घटनाप्रधान आद्दि munotes.in
Page 8
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
8 व्यद्दक्तप्रधान असा कािखंड समजिा जातो. या राष्ट्रवादी चळवळीतूनच महाराष्ट्रातीि अनेक बुद्दद्धवादी नेते आद्दि द्दवचारवंतांचा जन्म झािा आहे. वास्तद्दवक पाहता र्ारतात राष्ट्रवादी चळवळीची सुरुवात सवाभत प्रथम महाराष्ट्रातच झािी होती. सशस्त्र चळवळी आद्दि इंग्रजी द्दशक्षिाचा दृश्य आद्दवष्ट्कार हा राष्ट्रवादाच्या उदयात द्ददसून येतो. त्यातूनच महाराष्ट्रतीि राष्ट्रवादाचे तत्त्वज्ञान आकारािा आिा आहे. तसेच राजकीय संस्थांचा उदय आद्दि द्दवकासदेखीि याच कािखंडात घडून आिा आहे. महाराष्ट्रातीि राष्ट्रवादी चळवळीचे प्रमुखे तीन टप्पे पडतात ते खािीि प्रमािे १) पाश्चात्यीकरि आद्दि आद्दथभक राष्ट्रवाद २) संघद्दटत राष्ट्रवाद ३) राष्ट्रीय सर्ा ते कॉग्रेस पक्ष (१८८५ ते १९४७) १) पाश्चात्यीकरि आति आतथवक राष्ट्रवाद १९ व्या शतकांत महाराष्ट्राचा संबंध पाश्चात्य द्दशक्षि प्रिािीशी आिा. महाराष्ट्रातीि बुद्दद्धवादी वगाभवर या द्दशक्षिाचा फार मोठा ठसा उमटिा. पाश्चात्य राजकीय मूल्ये (स्वातंत्रय, समता, न्याय) व उदारमतवादी चौकटीचा या वगाभवर फारच प्रर्ाव पडिा. १८५३ पासून द्दिटीशांनी र्ारतात इंग्रजी द्दशक्षि देण्यास सुरुवात केिी. पाश्चात्य देशांच्या द्दवचारवंतांचे आधुद्दनक द्दवचार महाराष्ट्रातीि बुद्दद्धवंतांना प्रर्ाद्दवत करून गेिे आद्दि राष्ट्रवादािा चािना द्दमळािी. पररिामी द्दिद्दटश सरकार र्ारतीयांची द्दपळविूक कशी करत आहे हे िक्षात येताच या बुद्दद्धवादी वगाभने द्दिटाशांद्दवरुद्ध आवाज उठवण्यास सुरुवात केिी. र्ास्कर पांडूरंग तखभडकर हे द्दवचारवंत द्दिटीश ईस्ट इंद्दडया कंपनीचे सवाभत पद्दहिे द्दटकाकार होते. त्यांन १८३९ मध्ये शासनाच्या राजपत्रामध्ये (बॉम्बे गॅझेट) द्दिद्दटश सरकारद्दवरोधी अनेक पत्रके प्रकाद्दशत केिी आद्दि त्यातून द्दिद्दटश सरकारवर कोरडे ओढिे. शासनाच्या जाद्दहर कायद्याद्दवरुद्ध द्दटका करताना त्यांनी असे म्हटिे की, “स्थाद्दनक िोकांच्या द्दशक्षिासाठी सरकारमाफभत जो द्दनधी द्ददिा जातो तो द्दशक्षिासाठी न वापरता द्दिश्चन धमाभच्या प्रचार - प्रसारासाठी वापरिा जातो. तसेच द्दिद्दटश सरकारच्या वतीने जया सोयी सुद्दवधा केल्या जात आहे. त्याचा केवळ त्यांच्या फायदा साधण्यासाठी केिा जात आहे. नागररकांच्या सोयीसाठी नाही याचा सवभ खचभ र्ारताच्या द्दतजोरीतून केिा जात आहे. म्हिूनच द्दिद्दटश राजवट ही र्ारतािा द्दमळािेिा एक शाप आहे. रामकृष्ट्ि द्दवर्श्नाथ, गोपाळ हरर देशमुख म्हिजेच िोकद्दहतवादी न्या. महादेव गोद्दवंद रानडे, दादार्ाई नौरोजी हे देखीि त्या कािखंडातीि महत्त्वाचे राष्ट्रवादी द्दवचारवंत समजिे जातात. रामकृष्ट्ि द्दवर्श्नाथ यांनी द्दिद्दटशांच्या वसाहतवादी व साम्रजयवादी धोरिावर कडक शबदात टीका केिी आहे. त्यांनी असे म्हटिे आहे की, ‘द्दिटीशांच्या तयार मािाची munotes.in
Page 9
ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमी
9 बाजारपेठ म्हिजेच र्ारत हे राष्ट्र होय. द्दिद्दटशांनी र्ारतात येऊन इथिे स्वदेशी कारखाने बंद पाडिे आद्दि ईस्ट इंद्दडया कंपनीने मीठ व अफूची तस्करी करून र्ारतात भ्रष्टाचाराची िागि पसरद्दवण्यास मदत केिी आहे. गोपाळ हरी देशमुख म्हिजेच िोकद्दहतवादी यांनी द्दिद्दटश शासनािा. १८४८ ते १८५९ च्या दरम्यान सुमारे १०८ पत्रे द्दिद्दहिे या पत्रांना शतपत्रे असे म्हटिे जाते. या शतपत्रांतून त्यांनी आद्दथभक राष्ट्रवादाचा द्दवचार मांडिा आहे. ‘िक्ष्मी चाििी द्दविायतेिा’ या नावाचे पत्रक द्दिहून त्यांनी र्ारताच्या आद्दथभक दुुःद्दस्थतीचे द्दवदारक दृश्य िोकांसमोर मांडिे. त्यातून द्दिद्दटश र्ारतीयांची आद्दथभक शोषि कसे करीत आहे. हे दाखून द्ददिे. त्यानंतरच्या काळात ते स्वदेशी व राष्ट्रीय बद्दहष्ट्काराच्या चळवळीत सद्दक्रय झािे. दादार्ाई नौरोजी यांनी आपिा आद्दथभक द्दन:स्सारिाचा द्दसद्धांत (Economic Drain Theory) मांडून द्दिद्दटशांनी र्ारतीयांचे चािविेल्या आद्दथभक शोषिाद्दवरुद्ध आवाज उठविा. तसेच न्या. रानडे यांनी १८५७ नंतर थंडगार गोळा होऊन पडिेल्या महाराष्ट्रािा स्वकतृभत्वाने चैतन्य प्राप्त करून द्ददिे. महाराष्ट्रातीि शेतकऱ्यांच्या दुरावस्थेिा सरकारी महसुिी धोरिे जबाबदार आहेत. असा द्दनष्ट्कषभ त्यांनी िोकांपुढे मांडिा. सावभजद्दनक सर्ेच्या माध्यमातून त्यांनी सामाद्दजक आद्दथभक प्रबोधनाचे कायभ केिे. २) िंघतटि राष्ट्रवाद १९ व्या शतकात महाराष्ट्रात द्दवद्दवध क्षेत्रात सामाद्दजक प्रबोधन घडून आिे. समाजसुधारकांच्या चळवळीमुळे अनेक राष्ट्रवादी संघटना द्दनमाभि झाल्या. त्यातीि दोन प्रमुख संघटना म्हिजेच १) बॉम्बे असोद्दसएशन २) सावभजद्दनक सर्ा र्ारतीय राष्ट्रीय कााँग्रेसची स्थापना होण्यापूवी या दोन संघटना महाराष्ट्रात कायभरत होत्या. १) बॉम्बे अिोतिएशन महाराष्ट्राच्या संस्थात्मक इद्दतहासात या संस्थेच्या कायाभद्दवषयी इद्दतहासकारांनी असे म्हटिे आहे की, द्दहंदी राजकारिाचा पाया घािण्याचे कायभ या संस्थेने केिे आहे. जगन्नाथ शंकरशेठ, दादार्ाई नौरोजी यांनी २६ ऑगस्ट १८५२ रोजी मुंबई शहरात या संस्थेची स्थापना केिी. या संस्थेच्या स्थापनेत बोमनजी दोरमसजी, र्ाऊ दाजी िाड, नौरोजी फदुभनजी, जमशेटजी द्दजद्दजर्ाई, द्दव.ना. मंडद्दिक या नेत्यांचा समावेश होता. या नेत्यांनी या संस्थेच्या कायाभिा बळकटी आििी. munotes.in
Page 10
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
10 सुरूवातीच्या काळात संस्थेच्या अध्यक्षपदी जगन्नाथ शंकरशेठ तर सद्दचवपदी र्ाऊ दाजी िाड यांची द्दनयुक्ती करण्यात आिी. या संस्थेचा प्रमुख उिेश म्हिजे र्ारतीय िोकांच्या अडीअडचिी राजयकत्याांच्या कानावर घािून त्याचे द्दनराकरि करिे. १८५३ मध्ये कंपनीच्या धोरिांवर टीका करिारे त्यातीि दोषांवर आघात करिारे व र्ारतीयांच्या अद्दधकारांची मागिी करिारे द्दनवेदन संस्थेने द्दिटीश संसदेकडे पाठद्दविे होते. यामुळे द्दिटीश उदारमतवादी नेत्यांना र्ारतातीि पररद्दस्थतीची जािीव झािी. दादार्ाई नौरोजी कदुभनजी यांनी या संस्थेच्या कायाभत मोिाचा सहर्ाग घेतिा. १८६९ मध्ये डॉ. रा. गो र्ांडारकर आद्दि न्या. रानडे हे दोन नेते या संस्थेत सहर्ागी झािे आद्दि त्यांनी द्दिद्दटश सरकारद्दवरोधात कायभ सुरु केिे १८७२ मध्ये अंतगभत गटबाजीमुळे ही संघटना द्दवस्कळीत झािी. २) िाववजतनक िभाीः पूना सावभजद्दनक सर्ा ही मुंबई प्रांतात सनदशीररीत्या चळवळ करिारी पद्दहिी संघटना होती. या संघटनेची स्थापना एद्दप्रि १८७० रोजी गिेश वासुदेव जोशी उफभ सावभजद्दनक काका यांनी केिी. या सर्ेच्या स्थापनेत सदाद्दशव गोवंडे, शीवराम साठी, सीताराम द्दचपळूिकर यांचा सहर्ाग होता. १८७० मध्ये जद्दमनीच्या करवसुिी प्रकरिात या सर्ेने सरकारद्दवरुद्ध िढा द्ददिा. द्दमठाच्या जाचक कराद्दवरुद्ध सर्ेने जनमत संघद्दटत करण्याचा प्रयत्न केिा. १८७५ ते १९७७ दरम्यान महाराष्ट्रात र्ीषि दुष्ट्काळ पडिा.. दुष्ट्काळाच्या काळात पररद्दस्थतीची पाहिी करून सरकारिा द्दनवेदन द्ददिे. तसेच दुष्ट्काळग्रस्त र्ागात फार मोठया प्रमािात मदतकायभ केिे. १८७१ च्या सुमारास रानडे यांनी सर्ेच्या कायाभत हातर्ार िाविा. जोशी आद्दि रानडे यांच्या नेतृत्वामुळे ही अत्यंत िोकद्दप्रय संघटना बनिी. १८७८ पासून सर्ेच्या प्रचारकायाभसाठी इंग्रजी मराठी त्रैमाद्दसक चािविे जात असे. जुिै १८७८ मध्ये द क्वद्दटिी जनभि ऑफ पूना सावभजद्दनक सर्ा सुरू करण्यात आिे. पुिे सावभजद्दनक सर्ेच्या माध्यमातून जोशी यांनी देशर्र स्वदेशीचा द्दवचार पसरद्दवण्याचा प्रयत्न केिा. स्वदेशीच्या प्रचाराथभ प्रचारपुद्दस्तका छापल्या देशी हातमाग व स्वदेशी दुकांनांना उिेजन देण्यासाठी देशी व्यापारोिेजक संस्था स्थापन केिी. १८७९ मध्ये आद्यक्रांद्दतकारक वासुदेव बळवंत फडके यांनी दख्खन प्रांतात द्दिटीशांद्दवरुद्ध कारवाई सुरु केिी. प्रचंड मोठया प्रमािात िुटमारी केिी. याचा पररिाम म्हिजे मुंबई प्रांताचे गव्हनभर सर ररचडभ टेम्पि यांनी फडके हे सर्ेच कायभकते असल्याच्या संशयावरुन सर्ेची मान्यता रि केिी. त्यामुळे ही संघटना बंद पडिी तरीही रानडे व जोशी यांनी या संघटनेचे कायभ गुप्त सुरु ठेविे. पुढे या संघटनेिा द्दटळकांसारखे महान नेतृत्व िार्िे. munotes.in
Page 11
ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमी
11 अशा रीतीने नव्या तरुि द्दपढीिा सावभजद्दनक कायाभचे बाळकडू पाजिारी राजकीय कायाभची द्ददशा दाखविारी आद्दि महाराष्ट्रातीि जनतेिा त्यांच्या हक्कांची जािीव करून देिारी प्रर्ावी संघटना म्हिून या संघटनेकडे पाद्दहिे जाते. ३) राष्ट्रीय िभा िे कााँग्रेि पक्ष र्ारतीय राष्ट्रीय सर्ेची स्थापना ही स्वातंत्रयिढयातीि द्दनिाभयक घटना मानिी जाते. द्दिटीश सनदी अद्दधकारी सर अॅिन अक्टोद्दव्हयन ह्यूम यांच्या पुढाकाराने सन १८८५ मध्ये मुंबई राष्ट्रीय सर्ेची स्थापना करण्यात आिी. देशव्यापी संघटन असिेिी ही र्ारतातीि पद्दहिीच संघटना होय. सर व्योमेशचंद्र बॅनजी हे राष्ट्रीय सर्ेचे पद्दहिे अध्यक्ष होय. या सर्ेचे रुपांतर पुढे कााँग्रेस पक्षात झािा. कााँग्रेस पक्ष आद्दि महाराष्ट्राच्या राष्ट्रवादी चळवळीत कााँग्रेसचा सहर्ाग यांचा आढावा पुढीि दोन टप्प्यात घ्यावा िागतो. १) कााँग्रेस पक्ष १८८५-१९२०) मवाळ जहाि युग. २) कााँग्रेस पक्ष (१९२० ते १९४७) गांधीयुग १) कााँग्रेि पक्ष (१८८५ िे १९२०) १८८५ ते १९२० या कािखंडादरम्यान कााँग्रेसची तत्त्वे महाराष्ट्रत रुजिी गेिी. कााँग्रेसचे बरेचसे नेते आद्दि द्दवचारवंत महाराष्ट्रातीि मुंबई आद्दि पुिे प्रांतातीि होते. वास्तद्दवक पाहता या कािखंडाचे दोन उपकािखंड पडतात. ते म्हिजेच मवाळ युग व जहाि युग. दादार्ाई नौरोजी, द्दफरोजशहा मेहता, गोपाळकृष्ट्ि गोखिे यांनी कााँग्रेस पक्षात महत्त्वाची र्ूद्दमका बजाविी. या नेत्यांना मवाळवादी नेते म्हटिे जाते. र्ारतािा क्रांती आंदोिन करून स्वातंत्रय द्दमळिार नाही तर अजभ, द्दवनंत्या करुन सनदशीर मागाभने स्वातंत्रय द्दमळेि. अशी मवाळ नेत्यांची धारिा होती. जहािवादी नेत्यांना त्यांची ही र्ूद्दमका मान्य नव्हती. पररिामी १९०७ च्या सुरत कााँग्रेस अद्दधवेशनात कााँग्रेस पक्ष द्दवर्ागिा गेिा. जहाि व मवाळ असे दोन गट कााँग्रेसमध्ये द्दनमाभि झािे. िोकमान्य द्दटळक हे जहािमतवादी नेते होते. पुण्याचा प्िेग कद्दमशनर रॅण्ड यांची जेव्हा चाफेकर बंधुंनी हत्या केिी तेव्हा त्यांनी आपल्या ‘केसरी’ व ‘मराठा’ वृिपत्रातून त्यांची स्तुती केिी आद्दि राष्ट्रवादी चळवळीिा प्रेरिा द्ददिी. राष्ट्रवादी चळवळीिा जोर यावा. िोकांमध्ये जनजागृती घडद्दवण्यासाठी व द्दिटीश सरकारद्दवरोधात िढा देण्याच्या हेतूने त्यांनी पुण्यात गिेशोत्सव व द्दशवजयंतीसारखे उत्सव सुरु केिे. munotes.in
Page 12
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
12 तसेच द्दिटीश न्यायाियात अत्यंत परखड शबदात स्वराजय हा माझा जन्म द्दसद्ध अद्दधकार आहे आद्दि तो मी द्दमळविारच असे ठिकावून सांद्दगतिे यामुळे महाराष्ट्रातीि राष्ट्रवादी चळवळीिा एक नवे प्रोत्साहन द्दमळािे. १९०८ मध्ये द्दिटीश सरकारने द्दटळकांद्दवरुद्ध कायदेशीर कारवाई करून त्यांना द्दशक्षा केिी आद्दि त्यांची रवानगी िह्मदेशातीि मंडािेच्या तुरुंगात केिी याच काळात त्यांनी गीतारहस्य हा ग्रंथ द्दिद्दहिा. १९१६ मध्ये द्दटळकांनी अॅनी बेझंट यांच्यासह महाराष्ट्र होमरुि िीगची स्थापना केिी. १ ऑगस्ट १९२० रोजी द्दटळकांचे द्दनधन झािे. कााँग्रेसच्या आद्दि महाराष्ट्राच्या इद्दतहासातीि एक पवभ संपिे व महाराष्ट्रातीि राष्ट्रवादी चळवळ मागे पडिी. २) कााँग्रेि पक्ष (१९२० िे १९४७) -: द्दटळकांच्या मृत्यूनंतर कााँग्रेसचे नेतृत्त्व महात्मा गांधींकडे आिे आद्दि राष्ट्रवादी चळवळीिा नवजीवन द्दमळािे. परंतु महाराष्ट्रातीि द्दटळकवादी नेत्यांना गांधीचे नेतृत्व मान्य नव्हते. १९२० च्या नागपूर कााँग्रेस अद्दधवेशनात गांधींनी असहकार चळवळीचा पुरस्कार केिा. परंतु महाराष्ट्र प्रदेश कााँग्रेस कद्दमटीच्या द्दकत्येक नेत्यांना ही चळवळ करिे योग्य वाटत नव्हते. त्याचबरोबर काही िोकांचा चळवळीिा पाद्दठंबा होता. काकासाहेब खाडीिकर, द्दशवरामपंत परांजपे, गंगाधरराव देशपांडे या नेत्यांना गांधीचे असहकार आंदोिन म्हिजेच द्दटळकांच्या स्वदेशी चळवळीचा पुढचा टप्पा वाटिा पररिामी त्यांनी गांधीच्या चळवळीिा पाद्दठंबा द्ददिा. याउिट काही द्दटळकवादी नेत्यांनी असहकार चळवळीद्दवरुद्ध बंड पुकारिे. १९२२ मध्ये उिरप्रदेशातीि चौरीचौरा येथे घडिेल्या घटनेमुळे गांधीजींनी असहकार चळवळ मागे घेतिी. फेिुवारी १९२२ िा द्दचिरंजन दास, मोतीिाि नेहरू यांच्या नेतृत्वाखािी स्वराजय पक्षाची स्थापना केिी. १९२३ च्या द्दनवडिुकीत स्वराजय पक्षािा द्दवजय द्दमळािा. परंतु या पक्षांच्या नेत्यांमध्ये वाद द्दनमाभि झािे. याचे मुख्य कारि म्हिजे मोतीिाि नेहरु आद्दि दास हे गांधीवादी नेते होते तर एन.सी. केळकर हे द्दटळकवादी नेते होते. त्यामुळे केळकर स्वराजय पक्षातून बाहेर पडिे आद्दि त्यांनी १९२६मध्ये महाराष्ट्रात प्रद्दतसहकार पक्षाची स्थापना केिी. कााँग्रेसवर टीका करण्यासाठी या पक्षाने द्दहंदु महासर्ा या संघटनेची मदत घेतिी. १९३७ च्या द्दनवडिुकीत डेमोक्रॅद्दटक स्वराजय पाटी असे नाव धारि करून र्ाग घेतिा. परंतु या द्दनवडिुकीत केळकरांच्या पक्षािा द्दवजय द्दमळािा नाही. munotes.in
Page 13
ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमी
13 महात्मा गांधी आद्दि कााँग्रेसिा पाद्दठंबा देिारे महाराष्ट्रातीि महान नेते म्हिजे शंकरराव देव होय. त्यांनी कााँग्रेस पक्ष िाम्हिेतर समाजािा १९३० पासून सदस्यत्व द्दमळवून देण्यास सुरुवात केिी. यामुळे कााँग्रेस पक्षाची िोकद्दप्रयता बहुजन समाजात पसरिी. यानंतर १९३२ च्या दरम्यान कााँग्रेस अंतगभत समाजवादी पक्ष स्थापन करण्याचा द्दवचार पुढे आिा. त्याचे नाव म्हिजे कााँग्रेस समाजवादी पक्ष होय. (CSP-Congress Socialist Party) या पक्षाचे नेते अच्युतराव पटवधभन, सुसूफ मेहरअिी हे होते. १८४७ मधून CSP कााँग्रेसमधून बाहेर पडिा व त्यांनी समाजवादी पक्षाची स्थापना केिी. १९४८ याच कािखंडादरम्यान िाम्हिेतर चळवळीचा अस्त झािा आद्दि द्दहंदुत्ववादी संघटनांचा उदय झािा. या संघटना म्हिजे द्दहंदु महासर्ा आद्दि राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ होय. या संघटनातीि कायभकते पूिभपिे गांधी आद्दि कॉग्रेसद्दवरोधातीि होते. महाराष्ट्रातीि िाम्हि जातीतीि िोकांचा या संघटनेत सवाभत जास्त र्रिा होता. या दोन्ही संघटना केवळ िाह्मण्यवादाचा पुरस्कत्याभ असल्याने िाम्हिेतर िोकांना त्या आकद्दषभत करू शकल्या नाही. या दोन्ही संघटनांमुळे महाराष्ट्रात िाम्हि - िाम्हिेतर वाद अद्दधकच वाढत गेिा. त्यांच्यात एकी द्दनमाभि होिे अशक्य झािे असे असिे तरी या दोन्ही संघटनांनी महाराष्ट्रातीि राष्ट्रवादी चळवळीत मोिाची कामद्दगरी बजाविी. हे मान्य करावे िागेि. १.४.१ िमाजिुर्ारिा चळवळ सन १८१८ मध्ये झािेल्या पेशव्यांच्या परार्वानंतर द्दिद्दटश सिा र्ारतात द्दस्थर झािी. र्ारतीयांचा पाश्चात्य िोक, त्यांचे आचारद्दवचार अशा गोष्टींशी नव्याने पररचय होऊ िागिा. याचा पररिाम र्ारतातीि समाजजीवनावर होण्यास सुरुवात झािी. त्यामुळे धाद्दमभक व सामाद्दजक सुधारिा चळवळींचा उदय झािा. द्दिद्दटशांनी र्ारतात द्दशक्षिप्रसार करण्यास सुरुवात केिी. या द्दशक्षि प्रसारामुळे स्वत:चा द्दवचार असिारा असा नवद्दशद्दक्षत तरुिांचा वगभ तयार झािा. या तरुिांना र्ारतीय समाजातीि अद्दनष्ट रुढी चाद्दिररतीमध्ये बदि घडद्दवण्याची गरज वाटू िागिी. समाजाच्या प्रगतीिा मारक अशा अद्दनष्ट परंपरावर टीका करण्याचे काम समाजसुधारकांनी सुरु केिे. त्यांनी आपल्या िेखनातून द्दवचार-कृतीतून समाज प्रगतीस पोषक असे पररवतभन घडवून आिण्याचे प्रयत्न सुरु किे. महाराष्ट्र समाजसुधारिा चळवळीचा द्दवचार करीत असताना आपि दोन मुियांचा उहापोह करिार आहोत. १) जाद्दतअंतासंबंधी चळवळ २) स्त्री द्दवषयक समाजसुधारिा चळवळ munotes.in
Page 14
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
14 १) जातिअंिािंबंर्ी चळवळ प्राचीन काळापासूनच र्ारतीय समाज चार विाभमध्ये द्दवर्ागिेिा आहे हे चार विभ म्हिजेच िाह्मि, क्षद्दत्रय, वैश्य, शुद्र यापैकी वरीि तीन विाभतीि िोकांनी समाजतीि चौथ्या विाभतीि म्हिजेच शुद्र विाभतीि िोकांवर अन्याय - अत्याचार केिे आहे. महाराष्ट्रातीि जाद्दतसंस्थेचा द्दवचार करताना या विाभतीि िोकांचा दद्दित द्दकंवा अस्पृश्य असा उल्िेख केिा जातो. अस्पृश्य समजल्या जािाऱया या समाजास समाजामध्ये कोितेही मानाचे स्थान नव्हते. सावभजद्दनक पािवठ्यावर त्यांना पािी र्रण्यास बंदी होती. तसेच द्दहंदूंची देवािये, धाद्दमभक स्थाने, सावभजद्दनक द्दठकािे इ. द्दठकािी येण्यास त्यांना बंदी होती. अत्यंत हीनद्ददन अशी वागिूक या समाजािा द्दमळत होती. त्यांना पशुपेक्षा हीन द्दजिे जगावे िागत होते. हा जातीर्ेद नष्ट झािा पाद्दहजे. म्हिून अनेक कते समाजसुधारक पुढे आिे. त्यातीि काही महत्त्वाच्या समाजसुधारकांच्या कायाभचा आढावा खािीिप्रमािे घेता येईि. १) महात्मा फुले महाराष्ट्रातीि अस्पृश्य िोकांच्या वेदना जािून घेऊन त्यावर फुंकर घािण्याचे कायभ करिारा पद्दहिा कताभ सुधारक म्हिजे महात्मा जयोद्दतबा फुिे. समाजातीि द्दवषमता नष्ट व्हावी म्हिून त्यांनी समाजाचा रोष पत्करुन कायभ केिे. अस्पृश्याच्या उद्धारांसाठी सुरु झािेिी ही महाराष्ट्रातीि आद्य चळवळ मानावी िागेि. अस्पृश्य वगाभची उन्नती करण्यासाठी फुिे यांनी २४ ऑक्टोबर १८७३ रोजी सत्यशोधक समाजाची स्थापना केिी. अस्पृश्य िोकांना द्दशक्षि देिे, त्यांना त्यांच्या हक्कांची जािीव करून देिे त्यांच्यात जनजागृती करण्याचे कायभ सत्यशोधक समाजाने केिे. फुिे यांनी अस्पृश्य मुिांसाठी शाळा सुरु केल्या दद्दितांवर पसरिेिी दैववादाची द्दनराशेचे औदाद्दसन्याचे धुके दूर करून त्यांना आत्मोद्धाराचा मागभदाखद्दविा. २) राजर्षी शाहू महाराज म. फुिे यांच्यानंतर कोल्हापूरच्या शाहू महाराजांनी दद्दितांसाठी अनेक काये केिे. त्यांनी अस्पृश्यांच्या मुिांना द्दशक्षि द्दमळावे म्हिून शाळा, महाद्दवद्यािये, वसद्दतगृहांची स्थापना केिी. द्दवद्याथ्याांसाठी कमवा आद्दि द्दशका ही योजना राबविी. तसेच महारवतने नष्ट केिी. दद्दितांना नोकऱयामध्ये प्रथम आरक्षि शाहू महाराजांनी द्ददिे. तसेच त्यांना व्यवसाय काढण्यासाठी मदत केिी. छत्रपती शाहू महाराजांनी १९११ मध्ये कोल्हापुरात सत्यशोधक समाजाची पुनस्थाभपना केिी. त्यानी केिेल्या या कायाभमुळे त्यांना िोकांचा राजा असा मान द्दमळािा. ३) महतर्षव तवठ्ठल रामजी तशंदेीः महाराष्ट्रातीि जाद्दतअंताच्या चळवळीचा द्दवचार करीत असताना महषी द्दव.रा. द्दशंदे यांचे कायभ द्दवसरुन चाििार नाही. १९०६ मध्ये द्दशंदे यांनी दद्दितांच्या उद्धारासाठी द्दडप्रेस्ड क्िासेस द्दमशन ची स्थापना केिी. तसेच या संस्थेच्या munotes.in
Page 15
ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमी
15 माध्यमातून अस्पृश्यांना द्दशक्षि देण्याची कायभ केिे. या संस्थेच्या व्यासपीठावरून प्रथमच शाळा, द्दवद्दहरी मंद्ददरे सवाांना खुिी असावीत. असी मागिी करण्यात आिी. सवभ र्ारतीय नागरकांचा हक्क समान आहे अशी घोषिा द्दमशनकडून करण्यात आिी. ४) डॉ. बाबािाहेब आंबेडकर महाराष्ट्रात अस्पृश्यता द्दनवारि आद्दि दद्दितोद्धाराच्या कायाभसाठी जे वातावरि द्दनमाभि झािे होते त्यािा नवी द्ददशा देण्याचे कायभ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी केिे. त्यांनी दद्दित समाजामध्ये स्वत्वाची र्ावना जागृत केिी. १९२४ मध्ये त्यांनी बद्दहष्ट्कृत द्दहतकाररिी सर्ा स्थापन केिी. १९२८ सािी समाज समता संघाची स्थापना केिी. दद्दितांना सावभजद्दनक पािवठे, द्दवद्दहरी, तळे, मंद्ददरे खुिी व्हावी म्हिून आंदोिन उर्े केिे. यासंदर्ाभत १९३० मध्ये मंद्ददरप्रवेशासाठी केिेिा नाद्दशकच्या काळाराम मंद्ददर सत्याग्रह प्रद्दसद्ध आहे. मनुष्ट्याच्या विभव्यवस्थेमुळे दद्दितांवर अन्याय होतो म्हिून त्यांनी मनुस्मृती या द्दहंदू ग्रंथांचे दहन केिे. १९२७ सािी महाड येथे चवदार तळ्याचा सत्याग्रह केिा. सवभसामान्यांच्या प्रबोधनासाठी ‘मूकनायक’, बद्दहष्ट्कृत र्ारत, जनता ही वृिपत्रे चािविी. केवळ सामाद्दजक हक्कांसाठी आपिा िढा मयाभद्ददत न ठेवता राजकीय हक्कांची मागिी त्यांनी केिी. १९४२ मध्ये आंबेडकरांनी शेडूल्ड कास्ट फेडरेशनची स्थापना केिी पुढे त्याचे रुपांतर ररपबिीकन पक्षात करण्यात आिे. ५) इिर िमाजिुर्ारकांचे कायवीः वरीि समाजसुधारकांव्यद्दतररक्त महाराष्ट्रातीि साने गुरुजी, सावरकर, संत गाडगेबाबा यांनी समाजातीि जातीयता नष्ट व्हावी म्हिून प्रयत्न केिे. सावरकरांनी रत्नाद्दगरीत पद्दतत पावन मंद्ददर स्थापन केिे तर साने गुरुंजींनी पंढरपूरच्या द्दवठ्ठिाचे दशभन दद्दितांना द्दमळावे म्हिून उपोषि केिे व पंढरपुरचे मंद्ददर सवाांसाठी खुिे केिे. १९व्या शतकात अस्पृश्यांसाठी द्दशक्षिाचे दरवाजे बंद झािे होते ते २० व्या शतकात खुिे झािे. २) स्त्री िमाजिुर्ारि चळवळ अस्पृश्य समाजातीि िोकांप्रमािे र्ारतीय समाजातीि द्दस्त्रयांची द्दस्थतीदेखीि अत्यंत करुिाजनक होती. समाजात स्त्रीिा कोितेच स्वातंत्रय नव्हते. सवभ द्दठकािी ती बंधनात अडकिेिी होती. त्याचप्रमािे समाजात बािद्दववाह सतीप्रथा, देवदासी पद्धती, केशवपन, हुंडा पद्धती, बाि द्दववाह यासारख्या अनेक अद्दनष्ट रूढी परंपराचाद्दिररती अद्दस्तत्वात होत्या. या सवभ दास्यातून द्दस्त्रयांची मुक्तता करण्यासाठी अनेक समाजसुधारक पुढे आिे. त्यांच्या कायाभचा आढावा खािीि प्रमािे घेता येईि. १) महात्मा ज्योतिबा फुलेीः महात्मा फुिे यांनी स्त्रीद्दशक्षिाचे अग्रदूत म्हटिे जाते. द्दहंदू समाजातीि शुद्र व द्दस्त्रयांना गुिामद्दगरीतून मुक्त करण्याचे कायभ महात्मा फुिे यांनी केिे.द्दस्त्रयांची होिारी सामाद्दजक उपेक्षा थांबद्दवण्यासाठी द्दशक्षि महत्त्वाचे आहे. याची जािीव munotes.in
Page 16
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
16 झाल्यानंतर द्दस्त्रयांसाठी १८४८ सािी पुण्यातीि द्दर्डे वाड्यात त्यांनी शाळा सुरु केिी. १८६३ मध्ये फुिे यांनी बािहत्या प्रद्दतबंधक गृहाची स्थापना केिी. १८५४ मध्ये मुिींसाठी पद्दहिी रात्रशाळा सुरु केिी. महात्मा फुिे द्दववाहािा करार मानत. अद्दनष्ट रुढी अपमानास्पद द्दवधी, हुंडा पद्धती यांना द्दवरोध करून स्त्री पुरुष समानतेवर आधाररत सत्यशोधक द्दववाहपद्धती सुरु केिी. आप्तद्दमत्रांच्या साक्षीने हे द्दववाह होऊ िागिे. त्याचप्रमािे फुिे यांनी द्दवधवा पुनभद्दववाहाचा पुरस्कार केिा. सती प्रथेद्दवरुद्ध आवाज उठविा. २) िाराबाई तशंदेीः महात्मा फुिे यांच्या कायाभपासून प्रेरिा घेऊन ताराबाई द्दशंदे यांनी स्त्री उद्धाराचे कायभ केिे., १८८२ मध्ये त्यांनी स्त्री पुरुष तुिना हा ग्रंथ द्दिद्दहिा. हे पद्दहिे स्त्रीवादी पुस्तक मानिे जाते. पुरुषवगाभचे वचभस्व संपद्दवल्यानंतर समाजाची द्दनकोप वाढ होईि असा द्दवचार त्यांनी मांडिा. एकतफी पद्दतव्रताची कल्पना बािद्दवधवांवरीि सक्ती, अंधश्रद्धा यांचात्यांनी आपल्या िेखनाद्वारे द्दनषेध केिा. ३) महतर्षव र्ोंडो केशव कववीः स्त्री सुधारिांच्या संदर्ाभत महषी कवे यांचे योगदान िक्षिीय आहे. द्दवधवा पुनद्दवभवाहाच्या व स्त्री द्दशक्षिासंदर्ाभत त्यांनी कायभ केिे. १८७३ मध्ये राधाबाईशी त्यांचा द्दववाह झािा. त्यांच्या द्दनधनानंतर त्यांनी द्दवधवा गोपुबाईशी द्दववाह करून आदशभ घेतिा. १८९५ मध्ये द्दवधवागृह स्थापून त्यांच्या द्दशक्षिाची सोय केिी. याद्दशवाय त्यांनी द्दवधवा द्दववाहोिेजक मंडळी (१८९३), मद्दहिा द्दवद्यािय, १९०७, द्दनष्ट्काम कमभनठ (१९१०), मद्दहिा द्दवद्यापीठ १९१६ यांचे नामकरि पुढे एस.एन.डी.टी.द्दवद्यापीठ असे करण्यात आिे. त्याचप्रमाि ग्रामीि द्दशक्षि प्रसारासाठी ग्राम प्राथद्दमक द्दशक्षि मंडळ स्थापन केिे. त्यांनी केिेल्या कायाभचा गौरव म्हिू आचायभ अत्रे यांनी त्यांना र्ारतातीि एका क्रांद्दतकारकांचे साक्षीदार व महाराष्ट्राच्या सामाद्दजक इद्दतहासाचे द्दशल्पकार असे म्हटिे आहे. ४) िमाज स्वास््यकार र. र्ो. कववीः र. धो. कवे हे महषी कव्याांचे पुत्र होय.आपिे संपूिभ आयुष्ट्य त्यांनी सामाद्दजक द्दहतासाठी खचभ केिे. त्यांनी संतद्दतद्दनयमनाचा पुरस्कार केिा. त्यासाठी त्यांनी समाजस्वास्थ्य हे माद्दसक सुरु केिे. कुटुंबद्दनयोजनाच्या चळवळीचे श्रेय त्यांना द्ददिे जाते. ५) पंतडिा रमाबाईीः महाराष्ट्रातीि स्त्रीसुधारिाद्दवषयक कायाभत पंद्दडता रमाबाईच्या कायाभिा महाराष्ट्रात तोड नाही बािद्दववाह द्दवधवा पुनद्दवभवाहािा द्दवरोध अशा समाजद्दवघातक चािींच्या द्दनवारिासाठी त्यांनी आयभ मद्दहिा समाजाची munotes.in
Page 17
ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमी
17 स्थापना केिी द्दवधवांच्या पररद्दस्थतीत सुधारिा घडवून आिण्यासाठी मुंबई शहरात त्यांनी शारदा सदन सुरु केिे. त्याचप्रमािे पद्दततद्दस्त्रयांसाठी कृपासदन तर अनाथ बािकांसाठी सदानंद सदन सुरु केिे. द्दवधवा पुनद्दवभवाह सतीप्रथा, बािद्दववाह या अद्दनष्ट चािीररतींना द्दवरोध केिा, तसेच द्दवधवा पुनद्दवभवाहाचा पुरस्कार करुन शारदा सदनातीि गोदूबाई या द्दवधवेचा द्दववाह महषी कवे यांच्याशी िावून द्ददिा. त्यांनी केिेल्या कायाभबिि सरकारने १८१९ मध्ये कैसर ई द्दहंद हे सुविभपदक बहाि केिे. या व्यद्दतररक्त स्त्री सुधारिांसाठी अनेक समाजसुधारकपुढे आिे. जगन्नाथ शंकरशेठ, बाळशास्त्री जांर्ेकर, गोपाळ गिेश आगरकर, न्या. म.गो. रानडे, द्दवष्ट्िुबुवा िह्मचारी यांनी स्त्रीयांसाठी मोिाचे कायभ केिे. द्दवष्ट्िूशास्त्री पंद्दडतांनी बािद्दववाह, पुनद्दवभवाह, जरठ -कुमारी द्दववाह इ. प्रश्नांसंदर्ाभत इंदुप्रकाश वृिपत्रात िेखन केिे. १८५८ मध्ये द्दवधवा द्दववाहोिेजक मंडळ स्थापन केिे. न्यायमूती रानडे यांनी देखीि स्त्रीयांसाठी बहुमुल्य असे कायभ केिे. थोडक्यात, वरीि द्दववेचनावरुन असे स्पष्ट होते की, महाराष्ट्रात राष्ट्रवादी आद्दि समाजसुधारिा चळवळीने फारमोठे योगदान द्ददिे आहे. राष्ट्रवादाचा व समाजसुधारिांचा पाया घािण्याचे कायभ करण्यासाठी अनेक कते द्दवचारवंत, सुधारक पुढे झािे आद्दि त्यांनी महाराष्ट्रािा आधुद्दनक द्ददशा दाखद्दवण्याचे कायभ केिे. आपली प्रगिी िपािा १) महाराष्ट्रातीि राष्ट्रवादी चळवळ स्पष्ट करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २) महाराष्ट्रातीि समाजसुधारिा चळवळीचा आढावा घ्या. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.५ िंयुक्त महाराष्ट्र चळवळ १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी र्ारत स्वतंत्र झािा. र्ारतर्र द्दवद्दवध राजये अद्दस्तत्वात आिी. ही राजये र्ाषा, प्रशासकीय सोय, िोकमानस या द्दत्रसूत्रीच्या आधारे अद्दस्तत्वात आिी होती. महाराष्ट्र ही त्यािा अपवाद नाही. संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ ही स्वातंत्रयोिर र्ारताच्या इद्दतहासातीि एक महत्त्वपूिभ घटना आहे. मराठी र्ाद्दषकांची मुख्य इच्छा आद्दि ध्येय म्हिजे र्ाषावर प्रांतरचना करून मराठी र्ाद्दषकांचे वेगळे राजय स्थापन करिे या इच्छेतूनच संयुक्त munotes.in
Page 18
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
18 महाराष्ट्र चळवळीचा उदय झािा. परंतु महाराष्ट्र राजय सहजासहजी अद्दस्तत्वात आिे नाही. त्यासाठी कायभकत्याांना आद्दि मराठी र्ाद्दषकांना अखंड प्रयत्न करावे िागिे. शेवटी १ मे १९६० रोजी महाराष्ट्राची द्दनद्दमभती र्ारतीय संघराजयातीि १५ वे घटकराजये म्हिून झािी. १.५.१ िंयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचा उगम आति तवकाि द्दिद्दटश काळात बॉम्बे प्रांतात महाराष्ट्र, गुजरात, कनाभटक, द्दसंध, मुंबई शहर असे अनेक र्ाग होते. या सवाांचे द्दमळून मुंबई प्रांत बनिा होता. १९३७ मध्ये द्दिद्दटशांनी द्दसंध प्रांतािा मुंबई प्रांतापासून वेगळे केल्याने द्दसंधी र्ाद्दषक पाद्दकस्तानात द्दनघून गेिे. त्यानंतर मुंबई प्रांतात केवळ मराठी, गुजराती, कन्नडी र्ाद्दषकांचा र्रिा होता. र्ारतामध्ये र्ाषावार प्रांतरचना करण्यासाठी द्दिद्दटश काळापासूनच िोकांची इच्छा प्रकट झािी होती. १८९७ मध्ये श्री महेश प्रसाद नारायि यांनी द्दबहारी िोकांचे द्दबहार नावाचे वेगळे राजय स्थापन करण्याची मागिी केल्या नंतर ओररया र्ाद्दषकांनी वेगळ्या ओररसाची मागिी केिी. द्दवठ्ठि वामन ताम्हिकर या साद्दहद्दत्यकांनी आपल्या महाराष्ट्राचे तीन र्ाग या पुस्तकात द्दिद्दटशांकडे केंद्रीय प्रांत व बेरार, हैदराबाद, मुंबई प्रांत यातीि मराठी र्ाद्दषकांचे र्ाद्दषकांना एकत्र करुन नवे राजय स्थापन करण्याची मागिी केिी. १९१७ च्या किकिा अद्दधवेशनात श्री. पट्टाभ्र्ी सीतारमय्या या तेिगू र्ाद्दषक नेत्यांनी आंध्र प्रांत स्वतंत्र करण्याचा ठराव मांडिा. त्यािा महात्मा गांधीनी द्दवरोध केिा. १९२१ च्या नागपूर कााँग्रेस अद्दधवेशनात महात्मा गांधीनी र्ाषावार प्रांतरचनेचा ठराव मांडिा. कााँग्रेसची फेर उर्ारिी र्ाषेच्या तत्त्वावर केिी गेिी. त्यामुळे कॉग्रेस पक्ष प्रांतीक र्ाषांच्या मदतीने राजयाराजयत पोहोचिा. या नंतर कााँग्रेसने बॉम्बे प्रांतातीि सवभ मराठी र्ाद्दषक प्रांतामध्ये आपल्या शाखा स्थापन केल्या. जसे बी.पी. सी.सी. बॉम्बे प्रदेश कााँग्रेस, कद्दमटी एन.पी.सी.सी. बॉम्बे प्रदेश कााँग्रेस कद्दमटी, एनपी.सी.सी नागपूर प्रदेश कााँग्रेस कद्दमटी. प्रामुख्याने संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीच्या उदयाचे काही टप्पे आहेत ते खािीि प्रमािे. १) िंयुक्त महाराष्ट्राची िंकल्पनाीः आचायभ द्दवनोबा र्ावे यांनी जानेवारी १९२३ मध्ये महाराष्ट्रधमभ नावाचे माद्दसक सुरु केिे. या माद्दसकात त्यांनी संयुक्त महाराष्ट्र हा शबदप्रयोग सवभप्रथम केिा. त्यात त्यांनी असे सुचविे की, मराठी र्ाद्दषकांना एकद्दत्रत करून संयुक्त महाराष्ट्र स्थापन केिा जावा, अशी मागिी केिी. १९३७ च्या मराठी साद्दहत्य समेल्िनात महामहोपाध्याय दिो वामन पोिार यांनी आपल्या अध्यक्षीय र्ाषिात संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागिीचा पुनरुच्चार केिा. याच दरम्यान केंद्रीय प्रांत (नागपूर व द्दवदर्भ) आद्दि बेरार प्रांतांच्या द्दवधानसर्ांनी महाद्दवदर्भ नावाच्या राजयाची मागिी केिी. जयामध्ये केंद्रीय प्रांत व बेरारमधीि मराठी र्ाद्दषकांचा समावेश असेि. munotes.in
Page 19
ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमी
19 १२ मे १९४६ रोजी बेळगाव येथे र्रिेल्या मराठी साद्दहत्य संमेल्िनात संमेिनाध्यक्ष श्री. गं. त्रयं. माडखोिकर यांनी आपल्या अध्यक्षीय र्ाषिातून सवभ मराठी र्ाद्दषकांना एकत्र येण्याची द्दवनंती केिी आद्दि संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागिीचे सूतोवाच केिे. संयुक्त महाराष्ट्रात मुंबई, मध्य प्रांत वऱ्हाड, मराठवाडा, गोमंतक या प्रांतातीि मराठी र्ाद्दषक प्रदेश सामीि करण्याची मागिी करण्यात आिी. त्यानंतर संयुक्त महाराष्ट्र पररषदेची स्थापना करण्यात आिी. द्दतचे अध्यक्ष म्हिून शंकरराव देव यांची द्दनवड करण्यात आिी. २) अकोला करार १९४७-: संयुक्त महाराष्ट्र पररषदेचे अध्यक्ष शंकरराव देव यांनी अकोल्यामध्ये पद्दश्चम महाराष्ट्र, मुंबई व द्दवदर्भ प्रांतातीि नेत्यांची संयुक्त महाराष्ट्र स्थापन्यासंबंधी एकबैठक घेतिी. या बैठद्दकत अकोिा करार पाररत करण्यात आिा. त्यानुसार संयुक्त महाराष्ट्र हा वेगळा प्रांत द्दनमाभि करण्यात यावा. अशी मागिी केिी. त्या प्रांतात पद्दश्चम महाराष्ट्र आद्दि महाद्दवदर्भ असे दोन उपप्रांत असावेत. असे सुचद्दवण्यात आिे. या दोन्ही उपप्रांतांची स्वतंत्र द्दवद्दधमंडळे आद्दि मंद्दत्रमंडळ असावीत. परंतु संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागण्या अमान्य झाल्यास सवभ मराठी र्ाद्दषक नेत्यांनी महाद्दवदर्भ राजयाच्या मागिीिा पाद्दठंबा देण्यात यावा, असे ठरिे. ३) दार आयोग र्ारतातीि सवभ प्रमुख नेत्यांनी र्ाषावार प्रांतरचना करण्यास प्रखर द्दवरोध केिा. देश स्वतंत्र होताच केंद्रसरकारने आंध्रप्रदेश कनाभटक, महाराष्ट्र, केरळ या प्रांतांच्या र्ाषावार पुनभरचनेचा द्दवचार करण्यासाठी ताबडतोब एक आयोग नेमावा आद्दि आयोगाच्या अहवािाचा द्दवचार करून संद्दवधानसर्ेने कृती करावी. असा प्रस्ताव पाररत करण्यात आिा. त्यानुसार १७ जून १९४८ रोजी केंद्र सरकारने र्ाषावार प्रांतरचना आयोग नेमिा. या आयोगाच्या अध्यक्ष अिाहाबाद उच्च न्यायाियाचे द्दनवृि न्यायाधीश एस. के. दार होते. त्यांच्यामुळे हा आयोग दार आयोग म्हिून ओळखिा जातो. द्दबहार संद्दवधानसर्ेचे सदस्य जगत्नारायि िाि आद्दि द्दनवृि आय.सी.एस अद्दधकारी पन्नािाि हे दोघे या आयोगाचे सदस्य होते. १० द्दडसेंबर १९४८ रोजी दार आयोगाचा अहवाि प्रकाद्दशत होताच र्ाषावार प्रांतरचनेच्या पुरस्कत्याांनी त्यावर टीकेची झोड उठविी. प्रांतांची पुनरभचना केवळ र्ाषेच्या आधारे करिे राष्ट्रद्दहताच्या दृष्टीने अनुद्दचत व धोक्याचे ठरेि. असे आयोगाचे मत असल्याने र्ाषावार प्रांतांची द्दनद्दमभती करु नये असा सल्िा दार आयोगाने द्ददिा. ४) ज.व.प. ितमिी / जेव्हीपी ितमिीीः दार सद्दमतीचा अहवाि प्रद्दसद्ध झाल्यानंतर १५ द्दडसेंबर रोजी जयपूर येथे र्रिेल्या कााँग्रेसच्या अद्दधवेशनात काकासाहेब गाडगीळांनी या अहवािावर टीका केिी. या अद्दधवेशनाचे अध्यक्ष श्री पट्टार्ी सीतारामय्या हे होते. आंध्रप्रदेश, कनाभटक, केरळ आद्दि महाराष्ट्र या प्रांतातीि र्ाषावार प्रांतरचनेचे समथभक असिेल्या कााँग्रेस नेत्यांची नाराजी िक्षात घेऊन कााँग्रसने पट्टार्ी सीतारामय्या यांच्या अध्यक्षतेखािी munotes.in
Page 20
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
20 जवाहरिाि नेहरु, वल्िर्र्ाई पटेि यांची एक द्दत्रसदस्यीय सद्दमती नेमिी. द्दतन्ही नेत्यांच्या नावातीि सुरुवातीच्या अक्षरावरुन ही सद्दमती जवप सद्दमती म्हिून ओळखिी जाते. या सद्दमतीचा अहवाि १ एद्दप्रि १९४९ रोजी सादर करण्यात आिा. या सद्दमतीने असे सुचद्दविे की, र्ाषेमुळे िोकांमध्ये एकता द्दनमाभि होत असिी तरी बऱयाचदा र्ाषेमुळे िोकांमध्ये फूटदेखीि पडू शकते. सद्यपररद्दस्थतीत र्ाषावार प्रांतरचनेचा प्रश्नापेक्षा इतर प्रश्नाकडे शासनाने िक्ष द्यावे. िोकर्ावना िक्षात घेऊन आंध्रप्रदेश राजयाची र्ाषावार प्रांतरचना करावी. असे या सद्दमतीने सुचद्दविे ५) नागपूर करार १९५३ -: सवभ मराठी र्ाद्दषक नेत्यांनी नागपूर येथे सप्टेंबर १९५३ मध्ये एक करार पाररत केिा. तो नागपूर करार म्हिून प्रद्दसद्ध आहे. या करारात असे स्पष्ट करण्यात आिे की, सध्याच्या मुंबई, मध्यप्रदेश हैदराबाद या राजयातीि सिग मराठी र्ाद्दषक प्रदेशांचे द्दमळून एक राजय बनद्दवण्यात यावे. मुंबई ही त्यांची राजधानी असेि. जेव्हा संयुक्त महाराष्ट्र स्थापन केिा जाईि तेव्हा द्दवदर्भ मराठवाड्यािाही संयुक्त महाराष्ट्रात सामीि करून घेता येईि. परंतु ही मागिी एन.पी.सी.सी. िा मंजूर नव्हता. एन.पी.सी.च्या अिे द्दबयािी शंका गटािा स्वतचे नागद्दवदर्भ नावाचे राजय हवे होते. ही बाब बी.पी.सीसीिा मंजूर नव्हती त्यांमुळे महाराष्ट्रातीि नेत्यांमध्ये संयुक्त महाराष्ट्र द्दनमाभि करण्यासंबंधी मतर्ेद द्दनमाभि झािे. ६) राज्यपुनरवचना आयोग / न्या. फझल अली आयोग १ नोव्हेंबर, १९५३ रोजी आंध्रप्रदेश राजयाची स्थापना र्ाषेच्या आधारावर केिी गेिी. यामुळे इतर राजयांमध्ये र्ाषावार प्रांतरचना करण्यासंबंधीच्या चळवळींनी जोर पकडिा. द्दजथे द्दतथे व्यापक स्वरुपात र्ाषावार दंगे सुरू झािे. यामुळे र्ारत सरकारने १९५३ मध्ये सवोच्च न्यायाियाचे द्दनवृि न्यायाधीश सय्यद फझि अिी यांच्या अध्यक्षतेखािी राजयपुनभरचना आयोग नेमिा. पंद्दडत हृदयनाथ कुंझरु आद्दि र्ारतीय राजदूत कविम माधव पद्दन्तकर ऊफभ के एम. पाद्दण्िकर हे या आयोगाचे सदस्य होते. ७) न्या फझल अली आयोगाचा अहवाल १९५५ अिी न्या. फझि अिी आयोगाने आपिा अहवाि सादर केिा. या अहवािात असा द्दनिभय घेण्यात आिा होता की एका मोठया द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयाची स्थापना केिी जाईि. जयात सवभ मराठी र्ाद्दषकांचा समावेश असेि. द्दवदर्ाभचे वेगळे राजय करावे. द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयात बेळगाव कारवारचा समावेश केिा जािार नाही. ८) फझल अली आयोगाच्या अहवालाची प्रतितियाीः आयोगाच्या द्दशफारशी प्रद्दसद्ध झाल्यानंतर द्दठकद्दठकािी आयोगाच्या अहवािाच्या द्दवरोधात द्दनषेध नोंदविा गेिा. एम.पी.सी.सी ते द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजय पूिभपिे नामंजूर केिे. १९५५ मध्ये एमपी.सीसी. ने एका प्रस्तावास असे मत व्यक्त केिे की जर संयुक्त महाराष्ट्र स्थापन करिे सरकारिा कठीि जात असिे तर मोठया द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयाची स्थापना करावी. जयात नागद्दवदर्भ पासून सवभ मराठी र्ाद्दषक प्रांतांचा व munotes.in
Page 21
ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमी
21 गुजराती र्ाद्दषक प्रांतांचा समावेश करावा. या प्रस्तावात असेही म्हटिे होत की, गुजरातिा वाटल्यास ५ वषाभनंतर त्यांनी संयुक्त महाराष्ट्र सोडून द्दनघून जावे. हा प्रस्ताव जी.पी.सीिा (गुजरात प्रदेश कॉग्रेस कद्दमटी) िा मान्य नव्हता. कारि मोठया द्दद्वर्ाद्दषकेत मुंबई राजयात गुजराती र्ाद्दषक अल्पसंख्याक ठरिार होते. ९) महाराष्ट्रािील दंगेीः फझिअिी आयोगाच्या अहवािानंतर पंतप्रधान नेहरु यांनी र्ारतीय संसदेत मुंबईिा केंद्रशाद्दसत प्रदेश बनवण्याची घोषिा केिी. नेहरुंचा हा प्रस्ताव बॉम्बे प्रांतातीि नेत्यांना मंजूर नव्हता. त्यामुळे सी.डी. देशमुख यांनी केंद्रीय मंद्दत्रमंडळाचा राजीनामा द्ददिा. देशमुख यांनी असे म्हटिे की, नेहरूंचा प्रस्ताव घटनाबाह्य असून नेहरु हुकूमशहा बनण्याचा प्रयत्न करीत आहेत. नेहरुंच्या या प्रस्तावामुळे महाराष्ट्रात द्दठकद्दठकािी दंगे घडिे. आंदोिकांनी द्दहंसक आंदोिन सुरु केिे. पररिामी पोद्दिसांना िाठीमार गोळीबार करावा िागिा. या दंग्यामध्ये संयुक्त महाराष्ट्र पररषदेचे १०६ कायभकते शहीद झािे. १०) िंयुक्त महाराष्ट्र ितमिीची स्थापनाीः जेव्हा बॉम्बे प्रांतात संयुक्त महाराष्ट्र पररषद चळवळ कायभरत होती. तेव्हा मराठी र्ाद्दषकांना संयुक्त महाराष्ट्राऐवजी द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजय द्दमळािे. पररिामी िोकांचा भ्रमद्दनरास झािा. आद्दि संयुक्त महाराष्ट्र पररषदेवरुन िोकांचा द्दवर्श्ास उडािा. मुंबईसह संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागिीसाठी कााँग्रेसेतर राजकीय पक्षांनी ८ फेिुवारी १९५६ रोजी संयुक्त महाराष्ट्र सद्दमतीची एसएमएस स्थापना केिी. संयुक्त महाराष्ट्र सद्दमती या द्दवरोधी पक्षाच्या आघाडीत ११ घटक पक्ष होते. प्रजा समाजवादी पक्ष व र्ारतीय माक्सभवादी पक्ष हे दोन संयुक्त महाराष्ट्र सद्दमतीतीि दोन प्रमुख पक्ष होते. या सद्दमतीचे मुख्यािय पुिे येथे होते. संयुक्त महाराष्ट्र सद्दमतीच्या स्थापनेनंतर द्दद. १० फेिु. १९५६ रोजी संयुक्त महाराष्ट्र पररषद बरखास्त करण्यात आिी. ११) मोठया तिभातर्षक मुंबई राज्याची स्थापनाीः फझि अिी आयोगाच्या द्दशफारशीनुसार १ नोव्हेंबर १९५६ रोजी मोठया द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयाची स्थापना केिी गेिी. या मध्ये सवभ मराठी र्ाद्दषक प्रांत व गुजराती र्ाद्दषक प्रांतांचा समावेश केिा गेिा. तरीही संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ मागे पडिी नाही. १२) यशवंिराव चव्हाि यांचा उदय १६ ऑक्टोबर १९५७ रोजी कााँग्रेस द्दवधानसर्ेचे नेते यशवंतराव चव्हाि यांना मोठया द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयाचे मुख्यमंत्री म्हिून घोषीत केिे. पूवभमुख्यमंत्री मोरारजी देसाई यांनी आपल्या पदाचा राजीनामा द्ददिा मुख्यमंत्रीपदी द्दवराजमान झाल्यानंतर चव्हाि यांनी असे म्हटिे की राजयाची र्ाषावार प्रांतरचना करून मोठया द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयाची स्थापना करून सरकारने योग्य ते पाऊि उचिेिे आहे याचे कारि म्हिजे munotes.in
Page 22
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
22 महाराष्ट्रातीि द्दनष्ठेपेक्षा कााँग्रेस पक्ष आद्दि पक्षाचे नेते यांच्यावरीि द्दनष्ठा त्यांना जास्त महत्त्वाची वाटत होती. १३) १९५७ च्या दुिऱ्या िाववतिक तनवडिूकाीः मोठया द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयाच्या स्थापनेनंतर र्ारतात १९५७ मध्ये दुसऱ्या िोकसर्ा द्दनवडिुका घेण्यात आल्या. संयुक्त महाराष्ट्र सद्दमतीने या द्दनवडिुका कााँग्रेस द्दवरोधात िढद्दवल्या. या द्दनवडिुकांचा प्रचार बॉम्बेप्रांतात अत्यंत द्दहंसक रीतीने केिा गेिा. कााँग्रेस पक्ष व कााँग्रेसेतर पक्षांमध्ये दंगे द्दनमाभि झािे. कााँग्रेसची कोितीही सर्ा शांततेत पार पाडिी गेिी नाही. अनेक द्दहंसक प्रकार या द्दनवडिूकीत झािे. मराठी र्ाद्दषकांचा स्वाद्दर्मान जागृत करण्यासाठी संयुक्त महाराष्ट्र सद्दमतीने द्दठकद्दठकािी १०५ हुतात्माची द्दचत्रे िाविी. जेिेकरून मराठी र्ाद्दषकांच्या र्ावना उफाळून येतीि व कांग्रेसद्दवरोधी प्रचारािा जोर येईि. या द्दनवडिुकीमध्ये कााँग्रेसचा फार मोठा परार्व झािा. त्यानंतर द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयात द्दवधानसर्ा द्दनवडिुका िढद्दवल्या गेल्या या सवाभमध्ये संयुक्त महाराष्ट्र सद्दमतीिा र्रघोस मते द्दमळािी. तसेच १९५७ मध्ये बीएमसी च्या द्दनवडिुका िढद्दवल्या गेल्या. कााँग्रेस पक्ष अपयशी ठरिा. केंद्रामध्ये मात्र कााँग्रेस यशस्वी ठरिा आद्दि नेहरु दुसऱ्यांदा पंतप्रधान म्हिून रूजू झािे. या सवभ द्दनवडिुकांतीि परार्वाचा पररिाम म्हिून मुंबई राजयाचे मुख्यमंत्री यशवंतराव चव्हाि यांनी द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयावर कााँग्रेस ने फेरद्दवचार करावा, असे मत व्यक्त केिे. त्यांनी कााँग्रेसिा असा इशारा द्ददिा की, जर संयुक्त महाराष्ट्राची स्थापना केिी गेिी नाही तर पुढच्या द्दनवडिूकीत कााँग्रेसिा हार पत्कारावी िागेि. १४) िंयुक्त महाराष्ट्राची स्थापनाीः ३० नोव्हेंबर १९५७ रोजी पंतप्रधान नेहरु प्रतापगडावर छत्रपती द्दशवाजी महाराजांच्या पुतळयाचे अनावरि करण्यासाठी आिे असता संयुक्त महाराष्ट्र सद्दमतीच्या कायभकत्याांनी त्यांचे काळे झेंडे दाखवून स्वागत केिे. त्यामुळे नेहरुंना द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयावर फेरद्दवचार करण्यासंबंधी मुख्यमंत्री चव्हाि यांनी द्ददिेिी सूचना पटिी. १९५९ मध्ये श्रीमती इंद्ददरा गांधी अद्दखि र्ारतीय कााँग्रेसच्या अध्यक्ष बनल्या. त्यांनी महाराष्ट्राच्या दौरा करुन येथीि जनमताचा अभ्यास केिा. द्दद्वर्ाद्दषक राजय फार काळ द्दटकू शकत नाही. हे िक्षात येऊन त्यानी एक सद्दमती नेमिी. द्दडसेंबर १९५९ मध्ये या सद्दमतीने आपिा अहवाि कााँग्रेस वद्दकांग कद्दमटीिा सादर केिा. त्यामध्ये वद्दकांग कद्दमटीने फेरद्दवचार करुन द्दद्वर्ाद्दषक राजयाचे द्दवसजभन करावे. असा द्दनिभय द्ददिा. मराठी र्ाषीकांचे संयुक्त महाराष्ट्र व गुजरात र्ाद्दषकांचे गुजरात नावाचे राजय स्थापन करावे असा मांडियात आिा. एद्दप्रि १९६० मध्ये र्ारतीय संसदेने बॉम्बे पुनरभचना द्दवधेयक पाररत केिे. त्यानुसार १ मे १८६० रोजी बॉम्बे प्रांताचे द्दवर्ाजन करण्यात आिे. त्यातून महाराष्ट्र व गुजरात munotes.in
Page 23
ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमी
23 या दोन राजयांची द्दनद्दमभती करण्यात आिी. अशा प्रकारे मराठी र्ाद्दषकांचे स्वत:चे महाराष्ट्र राजय द्दनमाभि झािे. संयुक्त महाराष्ट्राच्या स्थापने नंतर संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ संपुष्टात आिी. १.५.२ िंयुक्त महाराष्ट्र चळवळीिील अडथळेीः संयुक्त महाराष्ट्राच्या स्थापनेनंतर संयुक्त महाराष्ट्र सद्दमती िोकांमध्ये अत्यंत िोकद्दप्रय झािी. परंतु जेव्हा महाराष्ट्र चळवळ कायभरत होती तेव्हा या चळवळीसमोर अनेक अडथळे द्दनमाभि झािे होते. ते खािीि प्रमािे. १) एकिेचा अभाव जेव्हा आंध्रप्रदेश राजयाची र्ाषावार पुनभरचना करण्यासंबंधीचे आंदोिन सुरु होते तेव्हा आंध्र व ताद्दमळनाडूतीि तेिगु र्ाद्दषक िोकांमध्ये एकवाक्यता द्ददसून येत होती. परंतु जेव्हा मराठी र्ाद्दषकांनी संयुक्त महाराष्ट्राची मागिी केिी तेव्हा त्यांच्यात एकतेचा अर्ाव जािवत होता. द्दवदर्ाभतीि नेत्यांना स्वतंत्र नागद्दवदर्भ नावाचे वेगळे राजय हवे होते. तसेच बी.पी.सीसीिा बॉम्बे संयुक्त महाराष्ट्र स्थापन होिे मंजूर नव्हते. याचा फायदा केंद्रातीि कााँग्रेसश्रेष्ठींनी उचििा. फझि अिी आयोगावरही कााँग्रेसश्रेष्ठींचा प्रर्ाव होता. २) कााँग्रेि श्रेष्ीीः केंद्रातीि कााँग्रेस श्रेष्ठी आद्दि महाराष्ट्र प्रदेश कााँग्रेस सद्दमतीतीि कााँग्रेस नेते यांच्यात गांधीजी च्या काळापासून एक प्रकारचा मानद्दसक दुरावा द्दनमाभि झािा होता. द्दटळकवादी नेत्यांना गांधींचे नेतृत्व मान्य नव्हते. कााँग्रेसश्रेष्ठी आद्दि महाराष्ट्र प्रदेश कााँग्रेस सद्दमतीत शत्रूत्वाची र्ावना द्दनमाभि झािी होती. जेव्हा महाराष्ट्रातीि िाह्मिेतर नेत्यांनीशेकापची स्थापना केिी. तेव्हा कााँग्रेसश्रेष्ठींना बाम्हिेिर नेत्याचे हे कृत्य कााँग्रेसद्दवरोधी वाटिे. कााँग्रेस श्रेष्ठीनी जेव्हा द्वर्ाद्दषक मुंबई राजयाचा द्दनिभय घेतिा तेव्हा त्यांनी अशी सोय केिी होती की, द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयात मराठी र्ाद्दषक बहुसंख्यांक असिे तरीदेखीि त्यांना राजयातीि शासनात आद्दि राजकारिात दुय्यम स्थान असेि. मराठी र्ाद्दषक जनता कााँग्रेसश्रेष्ठीची ही राजनैतीक कटुता ओळखून होते. म्हिूनच १९५७ च्या िोकसर्ा द्दनव़िुकीत कााँग्रेसिा महाराष्ट्रात द्दवशेषत मुंबई व पद्दश्चम महाराष्ट प्रांतात हार पत्करावी िागिी. त्यानंतर १९६० मध्ये कााँग्रेसश्रेष्ठींना संयुक्त महाराष्ट्र स्थापन करण्याचा द्दनिभय घ्यावा िागिा. ३) मुंबई शहराचे महत्त्व द्दिद्दटश काळापासूनच मुंबई शहर हे आद्दथभकदृष्टया महत्त्वाचे शहर होते. मुंबई शहरावर गुजराती र्ाद्दषकांचे वचभस्व होते. मुंबईतीि सवभ व्यापार व उद्योग जगत गुजराती र्ाद्दषकांच्या द्दनयंत्रिाखािी होता. याउिट मराठी र्ाद्दषक महाराष्ट्रीयन िोक या munotes.in
Page 24
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
24 उद्योगजगतात कामगार म्हिू काम करीत असे. म्हिून जेव्हा संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचे वारे वाहू िागिे तेव्हा गुजराती र्ाद्दषकांनी या चळवळीिा द्दवरोध केिा. त्यामुळे संयुक्त चळवळीिा धोका द्दनमाभि झािा. ४) वेगळ्या स्विंि नाग-तवदभव राज्याची मागिीीः द्दिद्दटश काळातीि र्ारताची सवाभत सुपीक प्रदेश म्हिजे केंद्रीय प्रांत (नाग द्दवदर्भ) आद्दि बेरार नागपूर शहर केंद्रीय प्रांताची राजधानी होते. नागपूरचे नेते अिे- द्दबयािी शंका हे संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीच्या द्दवरोधात होते. संद्दवधान पररषदेकडे त्यांनी स्वतंत्र महाद्दवदर्भ राजयाची मागिी केिी. त्यात त्यांनी असे म्हटिे होते की, मध्यप्रदेशातीि द्दजल्हे हैदराबादमधीि मराठी र्ाद्दषक प्रांत उिर महाराष्ट्रातीि काही द्दजह्यांचा समावेश असेि. त्यानंतर फझि अिी आयोगानेही महाद्दवदर्भ राजयाची मागिी मंजूर केिी. ही मागिी म्हिजे संयुक्त महाराष्ट्रािा फार मोठा धोका होता. ५) हैदराबादमर्ील दख्खनी िंस्कृिीीः हैदराबाद राजयांची स्वत:ची द्दवद्दशष्ट अशी दख्खनी संस्कृती होती. पंतप्रधान नेहरुंनी ती जोपासण्याची इच्छा होती. त्यासाठी हैदराबाद राजय (एकसंघ) राहावे असे त्यांना वाटत होते. असे असिे तरीही मराठवाडयातीि मराठी र्ाद्दषकांना संयुक्त महाराष्ट्रात सामीि होण्याची इच्छा होती. हैदराबादी संस्कृतीचे वेगळेपि जोपासण्याची इच्छा संयुक्त महाराष्ट्र स्थापनेतीि अडथळा बनिी नाही. ६) जाि आति िंयुक्त महाराष्ट्र चळवळ सुरुवातीच्या काळात डॉ. आंबेडकरांना संयुक्त महाराष्ट्राची स्थापना होिे गैर वाटत होते. त्यांचा मते संयुक्त महाराष्ट्र स्थापन झािा तर अशा राजयात मराठा जातीसमूह आपिे प्रर्ूत्व गाजद्दवि आद्दि इतर जातींना अशा राजयात महत्त्व द्ददिे जािार नाही. त्यामुिे संयुक्त महाराष्ट्रात दद्दित समाजाच्या द्दहतसंबंधांना बाधा द्दनमाभि होईि. तसेच संयुक्त महाराष्ट्र दद्दित समाजाच्या द्दहतसंबंधांना बाधा द्दनमाभि होईि. तसेच संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचे सवभ वररष्ठ नेते मराठा जातीचे होते. त्यामुळे साहाद्दजकच संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत जाद्दतर्ेद झािे. ७) मोरारजी देिाई आति िंयुक्त महाराष्ट्र चळवळ जेव्हा बॉम्बे प्रांतात संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ सुरु होती तेव्हा बॉम्बे प्रांताचे मुख्यमंत्री गुजराती र्ाद्दषक मोरारजी देसाई हे होते. त्यांनी द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजयाची मागिी मंजूर केिी. नेहरुंनी मुंबईिा केंद्रशाद्दसत प्रदेश म्हिून घोद्दषत करण्याचे जाद्दहर केिे तेव्हा द्दठकद्दठकािी दंगे उसळिे. तेव्हा देसाई यांनी पोद्दिसाना आंदोिनकत्याांना िाठीमार करण्याचे आदेश द्ददिे. या िाठीमार गोळीबारात १०५ कायभकते शहीद झािे. याचा प्रक्षोर् म्हिून िोकांनी देसाईना द्दवरोध केिा. त्यानंतर कााँग्रेस पाटी हायकमांडने यशवंतराव चव्हाि यांची द्दनयुक्ती मुख्यमंत्री पदावर केिी. ८) चळवळीिील अकायवक्षम नेिृत्व munotes.in
Page 25
ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमी
25 संयुक्त महाराष्ट्र पररषदेचे अध्यक्ष शंकरराव देव हे अत्यंत अकायभक्षम नेते होते. त्यामुळे संयुक्त महाराष्ट्राऐवजी द्दद्वर्ाद्दषक मुंबई राजय स्थापन झािे. महाराष्ट्र प्रदेश कााँग्रेस कद्दमटीने संयुक्त महाराष्ट्रािा पाद्दठंबा द्ददिा असिा तरी त्यांच्यावर कााँग्रेसश्रेष्ठीचा प्रर्ाव होता. तसेच संयुक्त महाराष्ट्र सद्दमतीिा प्रमुख घटक असिेल्या प्रजासमाजवादी पक्ष व र्ारतीय माक्सभवादी पक्षात अनेक मतमतांतरे होती. त्यामुळे संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीिा कोिाचेही खंबीर नेतृत्व िार्िे नाही. अकायभक्षम नेतृत्वामुळे संयुक्त महाराष्ट्र स्थापन होण्यासाठी मराठी र्ाद्दषकांना बराच काळ प्रतीक्षा करावी िागिी. प्रदीघभ अशा िढ्या नंतर त्यांनी संयुक्त महाराष्ट्र नावाचे राजय अद्दस्तत्वात झािे. अशा रीतीने संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचा आढावा वरीि द्दववेचनावरुन घेता येईि. आपली प्रगिी िपािा १) संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीच्या उदयाचे टप्प स्पष्ट करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २) संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत कोिते अडथळे होते ? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.६ िारांश महाराष्ट्र या संकल्पनेिा वेगळा इद्दतहास असून महाराष्ट्र या संकल्पनेचा द्दवकास काळानुसार होत आिेिा आहे. तसेच द्दतचा अथभ देखीि काळाच्या ओघात बदित आिा आहे. र्ारताच्या स्वातंत्रयचळवळीत महाराष्ट्रातीि राष्ट्रवादी नेतृत्वाने फार अमूल्य असे योगदान द्ददिे आहे. तसेच समाजसुधारकांच्या कायाभमुळे र्ारतात आधुद्दनकतेचा पाया रोविा गेिा. समाजातीि अनेक रुढी, परंपरा नष्ट होऊन सामाद्दजक सक्षमीकरि घडून आिे. समाजातीि द्दवषमतेची दरी बऱ्याच अंशी कमी झािी. munotes.in
Page 26
आधुद्दनक महाराष्ट्राचे राजकारि
26 त्याचप्रमािे मुंबईसह संयुक्त महाराष्ट्र स्थापन व्हावा यासाठी अनेकांचे योगदान फिदायी ठरिे. अनेकांच्या बद्दिदानातून व पररश्रमातून १ मे १९६० रोजी मराठी र्ाद्दषक राजय महाराष्ट्र राजय स्थापन झािे. आद्दि मराठी र्ाद्दषकांची अनेक वषाभपासूनची इच्छा पूिभ झािी. १.७ तवद्यापीठीय प्रश्न १. महाराष्ट्र या संकल्पनेचा उद्गम आद्दि द्दवकासाचा आढावा घ्या. २. राष्ट्रवादी चळवळीचे स्वरुप आद्दि र्ूद्दमका स्पष्ट करा. ३. महाराष्ट्रातीि समाजसुधारिा चळवळीच्या द्दवकासाचा आढावा घ्या. ४. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीची थोडक्यात चचाभ करा. १.८ िंदभवग्रंथ १. फडके य. दी २००७ द्दवसाव्या शतकातीि महाराष्ट्र खंड, सातवा, मुंबई मौज प्रकाशन. २. राऊळ गिेश महाराष्ट्रातीि पररवतभनाचा इद्दतहास पुिे डायमंड. ३. जैन अशोक (१९९८), महाराष्ट्राचे शासन आद्दि राजकारि मुंबई सेठ. ४. बंग, के. आर (२०१३) महाराष्ट्र शासन आद्दि राजकारि औरंगाबाद, द्दवद्या बुक्स पद्दबिशसभ. munotes.in
Page 27
27 २उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक असमतोल व िवकास घटक रचना २.० उिĥĶे २.१ ÿाÖतािवक २.२ महाराÕůाची िवभागवार रचना: कोकण, मराठवाडा, िवदभª २.३ दांडेकर सिमती अहवाल २.४ वैधािनक िवकास मंडळे २.५ िवīापीठीय ÿij २.६ संदभªúंथ २.० उिĥĶे १. उप ÿादेिशकवाद Ìहणजे काय? हे समजावून घेऊन महाराÕůातील ÿादेिशक असमतोलाचा अËयास करणे. २. ÿादेिशक असमतोल दूर करÁया¸या ŀĶीने शासनाने केलेÐया ÿयÂनांचा अËयास करणे. २.१ ÿाÖतािवक भारताने संघराºय शासनपĦतीचा Öवीकार कŁन राÕůीय ऐ³य आिण ÿादेिशक अिÖमता यां¸यात समÆवय साधÁयाचा ÿयÂन केला आहे असे असले तरी भारतात आज ÿादेिशकवादा¸या समÖयेने डोके वर काढले आहे. आपण ºया ÿदेशात राहतो Âया ÿदेशाबĥल ÿेम, अिÖमता असणे, िजÓहाळा वाटणे हा मानवी Öवभाव आहे. परंतु जेÓहा ही ÿादेिशक अिÖमता इतर ÿदेशांचा ितरÖकार करते आपÐया ÿदेशाचे िहता नंतर राÕůीय िहताला ÿाधाÆय ही भावना िनमाªण होते तेÓहा ितला ÿादेिशकवाद असे Ìहणतात. राÕůीय पातळी ÿमाणेच राºयपातळीवरदेखील राºयांतगªत िवभागीय संघषª िनमाªण होत असतात. Âयाला उप ÿादेिशक वाद असे Ìहणतात. राºयांतगªत असंतुĶ िवभागातील लोक वेगÑया राºयाची मागणी करतात उदा. महाराÕůातील Öवतंý िवदभª राºयाची मागणी. महाराÕů राºयात पिIJम महाराÕů, िवदभª, मराठवाडा, कोकण असे चार ÿमुख ÿांत आहेत. या ÿांतामÅये सामािजक, सांÖकृितक, राजकìय, आिथªक िवषमता आढळते. तसेच या ÿांताचा िवकास सारखा झालेला नाही. पिIJम महाराÕů व मुंबई शहरा¸या तुलनेत िवदभª आिण मराठवाडा हे ÿांत मागासलेले आहेत. आिथªक ŀĶया मागासलेले िजÐहे आजही िवदभª मराठवाड्यात पाहावयास िमळतात. यामुळे या ÿांतामÅये िवकासाचा ÿादेिशक असमतोल munotes.in
Page 28
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
28 पहावयास िमळतो. यामुळे महाराÕůात उप ÿादेिशकवादाची िनिमªती झाली आहे. िवदभाªला महाराÕůातून वेगळे िनघून Öवत:चे नवे राºय Öथापन करावयाचे आहे. या ÿकरणात आपण खालील मुīांचा अËयास करणार आहोत. १) महाराÕůाची िवभागवार रचना : कोकण, मराठवाडा, िवदभª २) दांडेकर सिमती अहवाल ३) वैधािनक िवकास मंडळ २.२ महाराÕůाची िवभागवार रचना: कोकण, मराठवाडा, िवदभª १९५६ मÅये िĬभािषक मुंबई राºयाची Öथापना होÁयापूवê मराठी भािषक ÿांत मुंबई राºय, मÅयÿदेश आिण िनझामा¸या हैþाबाद राºयात िवभागलेला होता. मुंबई राºयात मुंबई शहर, पिIJम महाराÕů, कोकण या ÿांताचा समावेश होता. मÅयÿदेशात वöहाड व नागपूर तर मराठवाडा िवभागाचा समावेस हैþाबाद राºयात करÁयात आला होता. परंतु या ÿांतातील काही मराठी भािषक लोकांना Öवत:चे संयुĉ महाराÕů नावाचे वेगळे राºय हवे होते. संयुĉ महाराÕůा¸या आंदोलनानंतर १ मे १९६० रोजी मराठी भािषकांचे महाराÕů राºय अिÖतÂवात आले. वाÖतिवक पाहता महाराÕůाचे चार िवभाग पडतात. १) कोकण २) पिIJम महाराÕů ३) मराठवाडा ४) िवदभª परंतु ÿशासना¸या सोयीकरता राºयाची ÿादेिशक ÿशासकìय िवभागात िवभागणी करÁयात आली आहे. सुŁवातीला मुंबई, पुणे, नागपूर, औरंगाबाद असे चार ÿशासकìय िवभाग होते. Âयानंतर पुणे व नागपूर िवभागांची िवभागणी कłन अनुøमे नािशक व अमरावती या ÿशासकìय िवभागांची Öथापना करÁयात आली. महाराÕů राºयाचे ÿशासकìय िवभाग व Âयातील िजĻाची मािहती खालील ÿमाणे - १) मुंबई िवभाग - मुंबई शहर ठाणे, रायगड, रÂनािगरी, िसंधूदुगª, पालघर (ठाणे िजÐयातून िवभािजत) २) पुणे िवभाग - पुणे, अहमदनगर, कोÐहापूर, सातारा, सांगली, सोलापुर ३) नािशक िवभाग - नािशक, जळगाव, धुळे, नंदुरबार. ४) औरंगाबाद - औरंगाबाद, जालना, बीड, नांदेड, उÖमानाबाद, लातुर, परभणी, िहंगोली. ५) नागपूर िवभाग - नागपूर, भंडारा, चंþपूर, गŌिदया, वधाª, गडिचरोली. ६) अमरावती िवभाग - अमरावती, अकोला, वािशम, बुलढाणा, यवतमाळ munotes.in
Page 29
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
29 या पैकì मुंबई िवभागाचा समावेश कोकणात केला जातो. पुणे िवभाग पिIJम महाराÕůात येतो. मराठवाडा ÿांतात औरंगाबाद तर नागपूर, अमरावती िवभागाचा समावेश िवदभª ÿांतात येतो. या िठकाणी आपण कोकण, मराठवाडा आिण िवदभª या ÿांतांची वैिशĶये आिण समÖया अËयासणार आहोत. २.२.१ कोकण िवभाग ठाणे, रायगड (पूवêचा कुलाबा) रÂनािगरी, पालघर या पाच िजĻांचा समावेश कोकण िवभागात होतो. वाÖतिवक पाहता मुंबई शहर देखील कोकणातच येते. परंतु महानगराचे असाधारण वैिशĶये ल±ात घेऊन Âयािवषयी Öवतंý िवचार करावा लागतो. पिIJम महाराÕůाÿमाणे कोकण ÿांत महाराÕůातील ÿमुख घटक मानला जातो. या िवभागाचा समावेश मुंबई ÿशासकìय िवभागात केला जातो. याचे कारण Ìहणजे कोकण मुंबई¸या जवळ आहे. कोकण िवभाग मुंबई व पिIJम महाराÕůा¸या तुलनेत अÂयंत अिवकिसत आहे. कोकणातील अथªÓयवÖथा उदरिनवाªही ÖवŁपाची आहे. कारण कोकणातून अनेक Óयĉì उदरिनवाªहासाठी इतरý Öथलांतर करतात. कोकण िवभागाची वैिशĶये खालील ÿमाणे. १) भौगोिलक वैिशĶये : सĻाþी पवªतरांगा ते दि±णेला गोवा राºय अशी ७२० िक.मी. लांबी¸या िचंचोÑया िकनारपĘीला कोकण Ìहणतात. कोकण ÿांताचे तीन भाग पडतात ते Ìहणजेच उ°र कोकण ठाणे िजÐहा व मुंबई मÅय कोकण – रायगड दि±ण कोकण - रÂनािगरी, िसंधुदुगª कोकणातील जिमन डŌगराळ व खडकाळ ÖवŁपाची आहे. पजªÆयमानाचे ÿमाण कोकणात सवाªिधक असले तरी उतार असलेÐया भूपृķ रचनेमुळे पाणी अरबी समुहात पाहóन जाते. या िवभागातील ÿमुख नīा Ìहणजे सूयाª, वैतरणा, दमणगंगा, उÐहास, कुलê, कुडिलका, काळ, सािवýी, विसिķ, शारण, तेरेखोल इ. होय. या नīां¸या मुखाशी समुहाचे पाणी आत आÐयामुळे खाडयांची िनिमªती झाली आहे. वसई, धरमतर, महाड, िचपळूण, जयगड, राजापूर, िवजयदुगª या महßवा¸या खाडयां आहे. नīांची लांबी कमी, पावसाÑयात पाणी भरपूर परंतु उÆहाÑयात Âया कोरडयां असÐयामुळे जिमनीची धूप वाढते. आøमण आिण Âयातून जिमनीचे सारीकरण, जिमनीचे खचणे ही नैसिगªक संकटे कौकणात नेहमीच ओढावतात. जांËया मुþेचे ÿमाण सवाªिधक आहे. २) आिथªक िवकास ÿितकूल भौगोिलक पåरिÖथतीमुळे कोकणचा आिथªक िवकास अÂयंत कमीÿमाणात झाला आहे. जिमनी रेताड व हल³या ÿतीची असÐयामुळे कृषी िवकासास वाव िमळत नाही. उपलÊध भौगोिलक पåरिÖथतीमुळे भातशेती केली जाते. डŌगराळ ±ेýात फळ बागायती शेती केली जाते. परंतु वाहतूक दळणवळा¸या साधनांची करमतरता असÐयाने फळ शेती िकफायतशीर ठरत नाही. फळबागायतीशेतीत ÿामु´याने आंबा, काजू, कोकम हे फळे िनघतात. Öथािनकां¸या दाåरþयाचा फायदा घेऊन िवøì munotes.in
Page 30
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
30 Óयवहारात बाहेरचे आडत Óयापारी Öवत:चा Öवाथª साधून घेतात. Âयामुळे आंबा, काजू, िवøìतून लोकां¸या हातात फारसे उÂपादन पडत नाही. कोकणातील शेती ही पावसावर अवलंबून असÐयाने कृषी उÂपादनास िवøì योµय वाढावा अÂयÐप आहे. औīोिगक िवकासा¸या ŀĶीने िवचार करता ठाणे व रायगड िजÐĻाचा औīोिगक िवकास इतर िजĻां¸या मानाने चांगला झालेला आहे. शासनाने कोकण िवकास िनगम Öथापन केले आहे. पाताळगंगा, पनवेल, िचपळूण, महाड येथे मोठया ÿमाणात औīोिगक कारखाने िनमाªण करÁयात आलेले आहेत. मागोठणे येथे भारत सरकारने पेůोकेिमकÐस आिण रसापती येथे रासायिनक खतांचा ÿकÐप उभारले आहेत. िकनारपĘीस लगत असलेÐया कोकण भागात मÂÖयÓयवसाय आिण मÂÖयोīोगाला भरपूर वाव आहे. अनेक म¸छीमार पारंपारीक पĦतीने मासेमारी करतात. महाराÕů सरकारने देखील या Óयवसायाला उ°ेजन देÁयासाठी काही योजना सुŁ केÐया आहे. कोकण¸या आिथªक िवकासास या Óयवसायाने चांगलाच हातभार लावला आहे. ३. वाहतूक व दळणवळणाची साधनेः कोकण िवभाग वाहतुकì¸या व दळणवळणा¸या ŀĶीने अÂयंत मागासलेला आहे. वाहतुकì¸या िवĵासाहª साधनां¸या अभावी औīोिगक िवकास खुंटतो. पावसाÑयात तर िकनाöयावर असलेÐया वÖÂया व खेडयांचा संपकª जगापासून तुटतो. कोकण रेÐवे मागª पूणª झाÐयामुळे वरील पåरिÖथतीत बदल घडून आला आहे. महाराÕů शासनाने कोकण रेÐवेमागाªसाठी काही ÿमाणात अथªसहाÍय केले आहे. महाराÕů राºय पåरवहन महामंडळाने बसवाहतुकìची सोय उपलÊध कŁन िदली आहे. जलवाहतूक हे कोकणाचे पारंपाåरक वाहतूक माÅयम होय. कोकण िकनारपĘी वरील ४९ बंदरापैकì एकाही बंदरात बारमाही वाहतुक उपलÊध नसते. Âयामुळे ६ ते ८ मिहने जलवाहतूक उपलÊध नसते. ४. परावलंबी अथªÓयवÖथाः कोकण¸या अथªÓयवÖथेचे वणªन ‘मिनऑडª अथªÓयवÖथा’ असे केले जाते. मुंबई शहरात कोकणातील लोक अÂयंत मोठया सं´येने उदरिनवाªहसाठी Öथलांतर करतात. रÂनािगरी िजÐहयातून सवाªिधक कोकण वासी रोजीरोटीसाठी मुंबईत Öथलांतर करतात. मुंबईतील कामगार वगª मािहनाकाठी आपÐया कोकमातील गावी मिनऑडªर पाठवत असतो. Âयावरच तेथील कुटुंब जगत असते. यालाच मिनऑडªर अथªÓयवÖथा Ìहटले जाते. घरचे लोक या मिनऑडªरची चातकाÿमाणे वाट पाहत असतात. ५. िश±ण िāिटशांचा काळात कोकण िवभाग मुंबईचा एक भाग असÐयाने मुंबईÿमाणेच कोकणात िश±णाची सुŁवात १९Óया शतकापासूनच झाली. पूवê उ¸चिश±णाची सोय कोकणात उपलÊध नसÐयाने तेथील युवावगª िश±णासाठी Öथलांतर करती असे. १९७१ साली दापोली येथे बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी िवīापीठाची Öथापना करÁयात आली munotes.in
Page 31
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
31 तसेच रायगड िजĻातील लोणेरे येथे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर तंý²ान िवīापीठ सुł करÁयात आले आहे. कोकणातील सवª महािवīालये मुंबई िवīापीठाशी संलµन आहे. सा±रते¸या ŀĶीने कोकण िवभाग सīा ÿगितपथावर आहे. िसंधुदुगª हा महाराÕůातील सवाªत सा±र िजÐहा समजला जातो. सा±रतेचा पåरणाम Ìहणजे सवªसामाÆय जनतेतील राजकìय जनजागृतीत वाढ झाली आहे. ६) सामािजक रचनाः कोकणची सामािजक रचना पिIJम महाराÕůाÿमाणेच आहे. मराठा कुणबी जाितसमुहाची सं´या ३८ -३९ट³के आहे. Âयाचÿमाणे आगरी कोळी, भंडारी जातé¸या लोकांची सं´या जाÖत आहे. ठाणे िजĻात आिदवासी जमातéची सं´या सवाªिधक आहे. Âयातही वारली, ठाकूर या आिदवासी जमातीचा भरणा अिधक आहे. ७) पयªटन पयªटन ±ेýाचा िवचार करता कोकणाला अÂयंत महßवाचे Öथान आहे. अथांग समुþिकनारा, सुंदर िनसगª सौदयाªमुळे कोकणाला पयªटनाचा समृĦ वारसा लाभला आहे. रायगड िजĻातील रेवदंडा, चौल, मुŁड-जंिजरा अिलबाग या िठकाणी महßवाचे िकÐले आहे. तसेच रÂनािगरी, िसंधुदुगाªचाही पयªटनामुळे िवकास झाला आहे. महाराÕů शासनाने पयªटन ±ेýा¸या िवकासासाठी िविवध उपाययोजना राबिवÐया आहेत. ८) सांÖकृितक रचनाः मुंबईतील नवे िवचार ÿवाहाचे वारे कोकणात लगेच वाहतात. याचे कारण Ìहणजे मुंबईतील कामगार वगª दरवषê गौरी-गणपती, िदवाळी¸या सणाला आपापÐया खेडयांत जातात. खेडयांशी असलेला सांÖकृितक संबंध जपÁयाचा ते ÿयÂन करतात. मुंबईत आपली अिÖमता िटकिवÁयासाठी भजनी मंडळाĬारे सतत धडपड सुŁ असते. ही भजनी मंडळे Ìहणजे Âया Âया खेडयांची आठवण जपणारी व सांÖकृितक बंध ŀढ करणारी साधने आहेत. मराठवाडा आिण कोकण िवभाग यां¸यात मागासलेपणाबाबत Öपधाª असली तरी या दोन िवभागात कोकण वरचढ आहे. याचे कारण Ìहणजे सा±रतेचे ÿमाण कोकणात सवाªिधक आहे. तसेच कोकण मुंबई शहराजवळ असÐयाने आधुिनकतेचा पाया कोकणात बöयाच अंशी घातला गेला आहे. उपजीिवकेचे माहेरघर Ìहणून कोकण मुंबईकडे पाहते. असे असले तरी ÿितकूल भौगोिलक पåरिÖथती वाहतूक आिण दळणवळणा¸या साधनांची कमतरता लोकसं´येचे Öथलांतर आिण कायª±म नेतृÂवाचा अभाव यामुळे राºयाचा राजकìय ÿिøयेत या िवभागचे Öथान दुÍयम आहे. munotes.in
Page 32
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
32 २.२.२ मराठवाडा िवभाग मराठवाडा हा राºयातील सवाªिधक अÿगत िवभाग आहे. या भागा¸या मागासलेपणाची ÿमुख कारणे Ìहणजे ÿितकूल भौगोिलक पåरिÖथती आिण िनझामी राजवटीची परंपरा होय. वाÖतिवक पाहता मराठवाडा हा महाराÕůा¸या क¤þÖथानी आहे. पण अÆय भागां¸या तुलनेत तो अिवकिसत आहे. भौगोिलकŀĶया क¤þÖथानीय िवपुल जलसंप°ी ÿाचीन इितहास या बाबéचा िवकासाला उपयोग झालेला नाही. िनजामी राजवटीत मराठवाडयाकडे दुलª± करÁयात आले. परंतु सī पåरिÖथतीत या िवभागा¸या िवकासाकडे ल± देÁयात येत आहे. नीझामी राजवटीपे±ा मराठी राजवट बरी. अशी येथील जनतेची धारणा आहे. मराठवाडा िवभागात औरंगाबाद, उÖमानाबाद, बीड परभणी, नांदेड आिण नÓयाने िनमाªण केलेÐया जालना, लातुर आिण िहंगोली अशा आठ िजĻांचा समावेश होतो. १९४८ पय«त मराठवाडा िनझामा¸या राजवटीखाली होता. Âयानंतर हा ÿांत संयुĉ महाÕůा¸या Öथापनेनंतर महाराÕůात सामील झाला. महाराÕůा¸या एकूण भूÿदेशापैकì २० ट³के भूभाग आिण १८ ट³के लोकसं´या मराठवाडा िवभागात येते. औरंगाबाद हे मराठवाडा िवभागाचे मु´यालय आहे. मराठवाडयाची अथªÓयवÖथा ÿामु´याने शेती ÿधान असून लागवडीखालील ±ेý बöयाचअंशी कोरडवाहó आहे. पावसा¸या पाÁयावर शेती अवलंबून असÐयाने मराठवाडयांतील काही ÿदेश कायम दुÕकाळा¸या छायेखाली असतो. औīोिगकरणाचे ÿमाणदेखील कमी आहे. मराठवाडा िवभागाची वैिशĶये खालीलÿमाणे - १) भौगोिलक वैिशĶये : मराठवाडयातील जिमन अÂयंत सुपीक आिण काळीभोर आहे. तसेच िवपुल जलसंप°ीची देणगी मराठवाडयांस लाभली आहे. परंतु शासनाĬारे जलिसंचन ÿकÐप या भागात उभारले गेले नाही. Âयामुळे कृषी Óयवसाय पूणªत पावसा¸या पाÁयावर अवलंबून असतो. पजªÆयमानाची अिÖथरता आिण अिनिIJतता असÐयाने बराचसा भाग अवषªणúÖत असतो. नािशक िजĻात उगम पावणारी गोदावरी नदी औरंगाबाद, जालना, नांदेड या िजÐहयातून वाहते मांजरा ही गोदावरीची उपनदी बीड िजĻात तर पूणाª नदी परभणी िजĻात उगम पावते. लातूर उÖमानाबाद िजĻात कोणÂयाही ÿकारचे जलąोत उपलÊध नाही. यामुळे या भागातील शेती कोरडवाहó ÿकारची आहे. या भागावर कायम दुÕकाळाची छाया पसरलेली असते. पåरणामी लोकसं´येचे Öथलांतर राºया¸या इतर भागात होत असते. १९५६ नंतर गोदावरी, पूणाª नīांवर अनुøमे जायकवाडी आिण एलदरी धंरणे बांधÁयात आÐयामुळे औरंगाबाद, जालना, परभणी आिण नांदेड िजĻातील काही भाग जलिसंचनाखाली आला आहे. उपलÊध जलसंप°ीचा योµय वापर केÐयास या भागात शेतीिवकासाला ÿचंड वाव िमळू शकले. महाराÕů शासनाचा जलसंवधªन कायªøम मराठवाडयाचा कायापालट ठł शकेल. munotes.in
Page 33
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
33 २) आिथªक िवकास िनझामी राजवटीत या भागा¸या आिथªक िवकासाकडे पूणªत दुलª± करÁयात आले. Âयामुळे मराठवाडा ÿांताचा िवकास होऊ शकलेला नाही. Âयाचÿमाणे मराठवाडयांतील बरीच गावे असÐयाने सवªसाधारणपणे मराठवाडयांचा कृषीिवकास होऊ शकलेला नाही. परंतु मराठवाडयांला महाराÕůाचे धाÆयाचे कोठार असे Ìहटले जाते. या भागात ºवारी, कापूस, कडधाÆयांची मोठया ÿमाणात लागवड केली जाते. तसेच तेलिबया आिण ऊसाची लागवडही मोठया ÿमाणात केली जाते. जायकवाडी आिण एलदरी ÿकÐपाÓयितåरĉ मराठवाडयांत ३० मÅयम आिण ११५ लघुपाटबंधारे ÿकÐप उभारÁयात आले आहे. १९६३ ¸या बव¥ आयोगाने आपÐया अहवालात असे Ìहटले आहे कì, मरठावाडयात ७० मÅयम आिण ७०० लघुपाटबंधारे ÿकÐपांची ±मता आहे. महाराÕůा¸या मंिýमंडळातील पाटबंधारे खाते मराठवाडयां¸या नेÂयांकडे बराच काळ होते. परंतु ÿादेिशक नेतृÂवा¸या अंतगªत भांडणांमुळे Âया भागाचा जलिसंचन ±ेýात िवकास झाला नाही. ३) औīोिगक िवकास मराठवाडयांची अथªÓयवÖथा कृषीÿधान असÐयाने या भागात औīोिगकरणाचे ÿमाण अÂयÐप आहे. औरंगाबाद, लातूर, नांदेड, या शहरातच औīोगीकरण घडत आले आहे. इतर िजÐहे माý औīोिगक ŀĶया मागास आहे. नवनवीन कारखाने आज या भागात सुł होत आहे. पयªटना¸या ŀĶीने िवचार करता औरंगाबाद शहराला महßव ÿाÉत झाले आहे. पैठण येथे जायकवाडी धरण नाथसागर ÿकÐप उभारÁयात आला आहे. तसेच वेŁळ अिजंठा येथे ÿाचीन बुĦकालीन लेÁया आहेत. Âयामुळे जगभरातील पयªटक औरंगाबाद शहराला भेट देतात. पåरणामी येथे हॉटेल Óयवसायाचा िवकास घडून आला आहे. ४) वाहतूक आिण दळणवळण कोकण, ÿांताÿमाणेच मराठवाडाही वाहतुक दळणवळणा¸या ŀĶीने मागासलेला आहे. रेÐवेमागª कमी असले तरी रÖÂयांचे जाळे या भागात मोठया ÿमाणात पसरलेले आहे. मराठवाडयात आज घडीला ४१९२ िक.मी. लांबीचे प³के डांबरी रÖते असून महाराÕů राºय पåरवहन मंडळा¸या आिण खासगी बससेवा उपलÊध आहे. नांदेड व औरंगाबाद येथे वायू वाहतूक सेवा उपलÊध आहे. ५) िश±ण ÖवातंÞयपूवª काळात मराठवाडा शै±िणकŀĶया मागासलेला होता. मराठवाडा िवभागात औरंगाबाद येथे फĉ एकच इंडरमीिजयट िवīालय होते. आजघडीला मराठवाडयात एक िवīापीठ आिण १५० ¸या वर िवīालये आहे. तसेच तंýिश±णाची सोयदेखील उपलÊध आहे. १९७३ मÅये परभणी येथे कृषी िवīापीठाची Öथापना करÁयात आली. १९६० मÅये मराठवाडा िवīापीठाची Öथापना करÁयात आली. munotes.in
Page 34
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
34 Âयाचेच नामांतर नंतर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा िवīापीठ असे करÁयात आले. यािशवाय नांदेड येथे Öवामी रामानंद तीथª मराठवाडा िवīापीठाची Öथापना करÁयात आली आहे. ÖवातंÞयो°र काळात आंबेडकरांनी पीपÐस एºयुकेशन सोसायटी ची Öथापना कłन िमिलंद महािवīालय सुŁ केले असे असले तरीही सा±रते¸या ŀĶीने मराठवाडा अिवकिसत आहे. आजही मराठवाडयात शै±िणक मागासलेपण बघÁयास िमळते. ६) सामािजक रचनाः पिIJम महाराÕů व कोकण ÿांताÿमाणेच मराठवाडयात मराठा कुणबी जाितसमूहाचे सं´याबळ जाÖत आहे. Âयांची लोकसं´या ३७ट³के आहे. इतर मागासवगêयांचे ÿमाण ३२ट³के आहे. अनुसूचीत जातéचे ÿमाणे ल±णीय असून अनुसूिचत जातéपैकì अनेक जणांनी बौĦ धमाªचा िÖवकार केला आहे. तसेच नवबौĦ गट समाजातील महÂवाचा घटक ठरला आहे. Âयाचÿमाणे मुिÖलम धिमªयांचे ÿमाण ११ट³के आहे. ७) राजकìय सहभाग महाराÕůा¸या राजकारणात मराठवाडयाला नगÁय Öथान आहे. राजकìयŀĶया मराठवाडा काँúेसशी िनķावंत आहे. असे सवªसाधारण Ìहणता येईल. सेना-भाजप युतीनेही अनेक िठकाणी कॉúेस¸या िवधानसभेतील जागा िजंकÐया आहेत. मराठवाडयातील अúगÁय नेते Ìहणुन शंकरराव चÓहाण यांचा उÐलेख केला जातो. महाराÕůाचे मु´यमंýीपद Âयांनी दोनदा भूषवले. केþात ही Âयांनी महßवपूणª पदे भूषवले आहेत. चÓहाणांनी १९८५ मÅये राजीनामा िदÐयानंतर िशवाजीराव िनलंगेकर हे मराठवाडयातील नेते मु´यमंýी झाले. परंतु पिIJम महाराÕůा¸या नेÂयां¸या तोडीस तोड असा नेता मराठवाडयात िनमाªण झालेला नाही. राजकìय आकां±ां¸या बाबतीत मराठवाडा पूणªत वेगळा आहे. मराठवाडयाला Öवतंý राºयाची अिभलाषा नाही. १९९५ मÅये मराठवाडा वैधािनक िवकास मंडळाची Öथापना झाÐयाने मराठवाडया¸या िवकासाला चालना िमळेल. अशी आशा आहे. मागास ÿदेशांचा मु´य आ±ेप Âया ÿदेशा¸या िवकासाकडे सरकारचे झालेले दुलª± असा असतो. असा दावा िवरोधक करतात तर स°ाधारी प± आपÐया धोरणाची समथªन करतात. २.२.३ िवदभª ÿांत १९५६ पूवê िवदभª ÿांत हा मÅयÿदेश स¤ůल ÿॉिÓहÂसेन ऍÆड बेरार - सी.पी. बेरार) आिण िवदभª ÿांताचा भाग होता. या ÿांताची राजधानी नागपूर शहर होती. ºया मराठी भािषक िवभागाला आपण िवदभª Ìहणतो. तो िवभाग ऐितहािसकŀĶया वöहाड आणी नागपूर या दोन ±ेýात िवभागलेला होता. १८६० पय«त वöहाडचे अमरावती अकोला, यवतमाळ, बुलढाणा हे चार िजÐहे िनझामा¸या राजवटीखाली होते. १८६० मÅये इंúजांनी ते भाडे तßवावर घेतले. १९०३ मÅये सी.पी.ऍÆड बेसरमÅये Âयांचा समावेश केला. तर १८४८ पय«त नागपूर ±ेý पेशÓयाचे सुभेदार भोसÐयांकड¸या िनयंýणाखाली होता. लॉडª डलहौसीने द°क िविधिवधाना¸या नावाखाली १८४८ मÅये हे संÖथान खालसा कłन मÅयÿांतात Âयाचा समावेश केला. मÅय ÿांतातील बहòसं´य भाग िहंदी भािषक असÐयाने, नागपूर ±ेýाची इतर munotes.in
Page 35
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
35 मराठी भािषक भागांहóन वेगळी अिÖमता िनमाªण झाली. संयुĉ महाराÕůा¸या Öथापनेपूवê िवदभाªतील नेÂयांनी Öवतंý िवदभª राºयाची मागणी केली. आजही कधीतरी वेगÑया िवदभª राºयाची मागणी केली जाते. परंतु िवदभª ÿांत एकसंध नाही. वöहाड आिण नागपूर ±ेýाची अिÖमता वेगवेगळी आहे. आज िवदभाªत नागपूर, वधाª, चंþपूर, गडिचरोली (चंþपूरमधून िवभाजीत), भंडारा, गŌिदया, यवतमाळ, अकोला, वािशम, अमरावती, बुलढाणा, या ११ िजĻांचा समावेश होतो. ÿशासकìय सोयी¸या ŀĶीने शासनाने नागपूर व अमरावती अशा दोन ÿशासकìय िवभागांची िनिमªती केली आहे. महाराÕůा¸या एकूण लोकसं´येपैकì २८ ट³के लोकसं´या िवदभाªत आढळते. महाराÕůा¸या एकूण ±ेýफळापैकì ३० ट³के ±ेý या िवभागाने Óयापले आहे. नागपूर हे िवदभाªतील महßवाचे शहर आहे. िवदभª िवभागाची वैिशĶये व समÖया खालीलÿमाणे १) भौगोिलक पåरिÖथतीः महाराÕůा¸या उ°र पूव¥ला सातपुडा पवªतरांगेत िवदभª ÿांत वसलेला आहे. िवदभाªतील जिमन अÂयंत काळीभोर व सुपीक असून कापसा¸या लागवडीस उपयुĉ आहे. पूणाª, वधाª, ÿाणिहता, वैनगंगा, पैनगंगा या महßवा¸या नīा िवदभाªतून वाहतात. थोड³यात, सुपीक जिमन िनयिमत पजªÆयमाम आिण जलसंप°ीची उपलÊधता असलेÐया िवदभाªत भौगोिलक पåरिÖथती अनुकुल आहे. या Óयितåरĉ िवदभाªत कोळसा, क¸चे लोखंड, म§गनीज, बॉ³साईट, चुनखडी इ. खिनजे मोठया ÿमाणात आढळतात. २) वाहतूक व दळणवळणाची साधनेः िवदभाªतील वाहतूक व दळणवळणा¸या साधनांची उपलÊधता पिIJम महाराÕůां¸या तुलनेत खाली आहे. रेÐवे आिण बसĬारे वाहतुक केली जाते. नागपूर शहरात हवाई वाहतुकìची सोय उपलÊध असून याच शहरापासून िदÐली, कोलकाता, चेÆनई, मुंबईला जाणाöया राĶीय महाराÕůांची बांधणी करÁयात आली आहे. Âयाचÿमाणे अिलकड¸या काळात चंþपूर व गडिचरोली या आिदवासी ±ेýात रÖतेबांधणीचा कायªøम हाती घेÁयात आला आहे. ३) कृषीÓयवÖथाः िवदभाªतील जिमन सुपीक असÐयाने आिण पाÁयाची सोय मुबलक ÿमाणात उपलÊध असÐयाने िवदभाªतील काही भाग जलिसंचीत करÁयात आला आहे. िवदभाªत ÿामु´याने कापूस, ºवारी, तुरडाळ इ. िपके घेतली जातात. नागपूर आिण वधाª िजĻात संýी, केळी तर भंडार िजĻात ऊस आिण किलंगडाची लागवड केली जाते. भंडारा, चंþपूर आिण गडिचरोली िजĻात भाताचे िपक घेतले जाते. कापूस Óयापारा¸या िनिम°ाने मारवाडी, गुजराती, पारशी Óयापाऱयांनी आपले Óयवसाय Öथापन केले. Âयात ÿचंड पैसा कमावला. Âयांनी कापूस िपकवणाऱया munotes.in
Page 36
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
36 शेतकऱयांना कजाªऊ पैसे देऊन कजªबाजारी केले. Âयां¸या जिमनी हडप केÐया. कोणताच मागª उपलÊध न रािहÐयाने शेतकऱयांनी मोठया ÿमाणात आÂमहÂया केÐया. ४) औīोिगकरण संयुĉ महाराÕůात सामील होÁयापय«त िवदभª औīोिगकŀĶया मागासलेला होता. महाराÕůा¸या Öथापनेनंतर िवदभाªत औīोिगक वसाहतéची िनिमªती करÁयात आली. बÐलारपूर येथे कागद कारखाना, भारत सरकारचा वेÖटनª कोल िफÐडस िल. हा उपøम, तसेच भþावती येथेिचिनमाती¸या भांडयांचा कारखाना आहे. नागपूर िहंगणघाट, पुलगाव, यवतमाळ येथे कापसाचा Óयापार चालतो. तसेच येथे कापड कारखानेदीखील आहे. गडिचरोलीत सागवान लाकुड उ¸च दजाªचे आहे. भंडाऱयात िपतळी भांडयांचे उÂपादन घेतले जाते. यािशवाय भंडारा आिण भांडक येथे दाŁगोÑयाचे सरकारी कारखाने आहेत. बापरखंडा व नागपूर शहराजवळ कोराडी येथे िवīुत िनिमªती क¤þे आहेत. चंþपूर व भंडाऱयात भात सडÁया¸या िगरÁया व िवडी वळÁयाचे छोटे उīोग आहेत. गेÐया काही वषाªत िवदभाªत औīोिगकरण मोठया ÿमाणात घडून आले आहे. ५) िश±णÓयवÖथाः ÖवातंÞयपूवª काळात िवदभाªत िश±णा¸या ÿचार-ÿसाराला सुŁवात झाली असली तरी, िवदभª िश±णा¸या बाबतीत काहीशा ÿमाणात मागे आहे. िवदभाªतील आिदवासी ±ेýात आजही सा±रतेचे ÿमाण कमी आहे. नागपूर येथे राÕůसंत तुकडोजी महाराज िवīापीठ तर अमरावती येथे संत गाडगेबाबा िवīापीठाची Öथापना करÁयात आली आहे. यािशवाय डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी िवīापीठाची Öथापना करÁयात आली आहे. Âयाच ÿमाणे तांýीक िश±ण अनेक िश±णशाľ महािवīालयांची Öथापना केली आहे. ६) सामािजक रचना पिIJम महाराÕůापे±ा िवदभाªची सामािजक रचना िभÆन आहे. तेली, कोĶी, कौमटी या जातीची लोकसं´या िवदभाªत ल±णीय आहे. िवदभाªत दिलत आिण आिदवासéची सं´या ३४ ट³के आहे.गडिचरोली - चंþपूर भागात मािडया, गŌड आिदवासी जमातीची वÖती आहे. मराठा-कुणबी जाितसमुहाची सं´या कमी असून, िवदभाªतील जिमनदार व ®ीमंत देशमुख वगª Öवतला उ¸च वगª समजतो. गरीब शेतकरी कुणबी वगाªशी सामािजक संबंध ठेवÁयात देशमुख वगाªला कमीपणा वाटतो. नागपूर िवभागात अमराठी भािषकांचे ÿमाण कमी आहे. ७) राजकारण मराठेतर व अāाÌहण अशा कोĶी, तेली, कोमरी, कलार अशा जातीसमूहांचा ÿभाव िवदभाªतील राजकारण समाजकारणावर जाणवतो. िवदभाª¸या राजकारणावर मराठेतर जातéचे वचªÖव असलेले िदसून येते. पिIJम महाराÕůातील माळी, कुणबी, कुळवाडी इ. munotes.in
Page 37
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
37 जातीचे लोक Öवतला मराठा मानतात. या उलट िवदभाªतील तेली. कोĶी Öवतला कधीही मराठा Ìहणवून घेत नाही. मारोतराव कÆनमवार, वसंतराव नाईक, सुधाकरराव नाईक या नेÂयांनी महाराÕůाचे मु´यमंिýपद भूषिवले आहे. बöयाचदा िवदभाªतील नेÂयांना अिधक मंिýपदे िमळालेली आहेत. सÅयाचे मु´यमंýी देव¤þ फडणवीस हेदेखील नागपूर शहरातील आहे. Âयाच ÿमाणे नागपूर हे शहर महाराÕůाची उपराजधानी असून, महाराÕů राºयिवधीमंडळाचे िहवाळी अिधवेश नागपूर शहरात भरते. तसेच राÕůीय Öवयंसेवक संघाचे (RSS) मु´यालय नागपूर शहरात असÐयाने तेथूनच िहदुÂववादी राजकारणाची सूýे हालिवली जातात. ८) Öवतंý िवदभª राºयाची मागणीः संयुĉ महाराÕů Öथापन होÁयापूवêपासूनच िवदभाªतील काही नेÂयांची Öवतंý नागिवदभª राºय Öथापन करÁयाची मिनषा आहे. राºय पुनªरचना आयोगानेही Öवतंý िवदभª राºय Öथापन करÁयाची तयारी दशªिवली होती. परंतु Öवतंý िवदभª अिÖतÂवात आला नाही. पिIJम महाराÕůाला अúमान देÁयाची तयारी िवदभाªने कधीच दाखवली नाही. पिIJम महाराÕůा¸या राजकारÁयांवर Öवतंý िवदभाª¸या मागणीची टांगती तलवार ठेवून वेळÿसंगी दबावाचा वापर कłन िवदभाªतील नेÂयांनी स°ेत भागीदारी िमळवली. या सवा«चा पåरणाम Ìहणून कधी- कधी Öवतंý िवदभाªची मागणी केली जाते. पिIJम महाराÕů व मुंबई ÿांता¸या तुलनेत िवदभª ÿांताचा िवकास पािहजे ितत³या ÿमाणात झालेला नाही. Âयामुळे िवदभª मागास आहे. Âयामुळे िवदभाª¸या Öवतंý िवकासासाठी काही नेते मंडळी Öवतंý िवदभाªची मागणी करतात. Âयासाठी नागिवदभª सिमती ÖथापÁयात आली. बापूजी अणे, िāजलाल िबयाणी यांनी Öवतंý िवदभाªचा पुरÖकार केला. नािशकराव ितरपुडे यांनीही मधून मधून Öवतंý िवदभाªची हाक िदली आहे. Âयाचÿमाणे काही नेÂयांनी Öवतंý िवदभª राºया¸या मागणीला िवरोध केला आहे. िवदभाª¸या मागासलेपणाचे आणखी एक कारण Ìहणजे राजकìय उदासीनता. िवदभाªतील नेÂयांकडे मु´यमंýी पदािशवाय अनेक वष¥ इतरही अनेक महßवाची खाती होती. सरकारी स°ा िवदभाªतील काही जणां¸या हातात असली तरी सामाÆय जनता माý उपेि±त राहीली. जनतेचा िवकास झाला नाही. तेÓहा Öवतंý िवदभाª¸या मागणीचा सा±ेपाने िवचारिविनमय Óहायला पािहजे. आपली ÿगती तपासा १) कोकण िवभागाची वैिशĶये व समÖया सांगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 38
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
38 २) मराठवाडा व िवदभª ÿांताची वैिशĶये व समÖया कोणती ? _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.३ दांडेकर सिमती अहवाल भारतीय संघराºयात सÅया २८ राºयांचा समावेश आहे. ÿÂयेक राºयाचा िवकास वेगवेगÑया Öतरावर झालेला िदसून येतो. या िवकासाÂमक असमतोलातून ÿातीयवादा¸या समÖयेने डोके वर काढले आहे. ÿÂयेक राºयाचे िविवध िवभाग पाडले आहे. या ÿÂयेक िवभागाचा िवकासदेखील कमी अिधक ÿमाणात घडून आला आहे. महाराÕů राºयाचे ÿमुख चार िवभाग पडतात. ते Ìहणजेच कोकण, मराठवाडा, िवदभª व पिIJम महाराÕů यातील पिIJम महाराÕůाचा अपवाद वगळता इतर िवभाग आजही मागासलेले आहे. Âयांचा सवा«गीण िवकास आजही झालेला नाही. राºयातील िवकासात ÿादेिशक असमतोल िकती आहे. Âयाचे नेमके मोजमाप कसे करावे ? व तो दूर करÁयाचे उपाय कोणते हे जाणून घेÁयासाठी शासनाने १९८३ मÅये काही िनवडक अथªत²ांची एक सिमती नेमली या सिमतीचे अÅय± सुÿिसĦ अथªशाľ² ÿा. िव. म. दांडेकर हे होते. Âयां¸या नावावŁन या सिमतीला दांडेकर सिमती असे Ìहटले जाते. Âयानंतर शासनाने िवदभª, मराठवाडा, कोकण आिण इतर ÿांतांमÅये िवकासाÂमक समÖयांवर उपाययोजना करÁयासाठी चार उपसिमता नेमÐया. या सिमÂयांचे ÿमुख कायª Ìहणजे आपापÐया ÿांतातील िवकासाचा अËयास कŁन Âयासंबंधीचा अहवाल दांडेकर सिमतीला सादर करणे. या अहवालांमÅये आधाåरत दांडेकर सिमतीने ÿादेिशक असमतोल संबंधी उपाययोजना शासनाला सुचवÐया. दांडेकर सिमतीने खालील बाबी गृहीत धŁन Âया आधारे आपले कायª सुł केले. १) िवकासा¸या असमतोलाचे घटक िनिIJत करणे. २) Âया घटकां¸या आधारे १९६० ते १९८२-८३ मÅये िजÐहयांचा िवकासाचा øम लावणे. ३) १९६० पासून शासनाने िजÐहा िवकासासाठी िकती खचª केला आहे हे तपासून Âयानुसार िजÐĻा¸या िवकासाÂमक खचाªचा øम लावणे. ४) शासनाची िवकासासंबंधीची Åयेयधोरणे ठरवून Âयां¸या मयाªदा ÖपĶ करणे. ५) ÿादेिशक असमतोल दूर करÁयासाठी उपाययोजना सुचिवणे. वरील बाबéचा अËयास केÐयानंतर सिमतीने एकूण २८ िवकासाÂमक घटकांची िनिIJती केली. Âयात रÖते, जलिसंचन úामीण िवīुतीकरण, तांिýक िश±णा¸या सोयी, आरोµया¸या सोयी, पाणीपुरवठा, पशुसंवधªन अशा घटकांचा समावेश होतो. या सिमतीने केवळ सां´यकìÂमक munotes.in
Page 39
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
39 मािहती गोळा केली नाही तर ÿÂये िजÐĻाला भेट देऊन िजÐĻा¸या िवकासाची पाहणी केली. एका वषाª¸या काळात सभा घेतÐया. एिÿल १९८४ मÅये सिमतीने आपला अहवाल शासनाला सादर केला. दांडेकर सिमती¸या अहवालाची मु´य वैिशĶये खालीलÿमाणे १) नागपूर करार १९५३ ¸या नागपूर करारात ÿादेिशक असमतोला संबंधी िवचारिविनमय करÁयात आला होता. ÂयामÅये िवदभª व मराठवाडा या ÿांता¸या िवकासासाठी उपाययोजना सुचिवÁयात आÐया होÂया. परंतु याबाबत कोणÂयाही ÿकारचे पाऊल उचलले गेले नाही. सिमती¸या मतानुसार, िवदभª, मराठवाडा हे ÿांत अिवकिसत रािहले. २) िजÐहा िवकासाचा घटक नागपूर करारात असे Ìहटले होते कì, दरवषê मागासलेÐया ÿांताचा अहवाल राºयिविधमंडळापुढे सादर केला जाईल. परंतु या िवकासाचा वािषªक अहवाल िवधानसभेत सादर केला गेला नाही. नागपूर करारानुसार ÿदेश हा िवकासा¸या मु´य घटक मानला गेला तर तÂकालीन मु´यमंýी वसंतराव नाईक यांनी िवदभª िकंवा मराठवाडा या ÿदेशां¸या िवकासाचा आúह न धरता िजÐहा हा घटक मानावा, असे Ìहणून नाईक यांनी १९६९ मÅये नागपूर करार गुंडाळून ठेवला. या घटनेवर कोणÂयाही नेÂयाने आवाज उठवला नाही. ३) िवकिसत आिण अवकिसत िजÐहेः राºयातील एखाīा िजĻाचा िवकास िकतपत झाला आहे? हे कोणÂया आधारावर ठरवावे? हा मोठा ÿij सिमतीसमोर होता. Ìहणून िजÐĻा¸या िवकासासाठी सिमतीने २८ घटक िनमाªण केले. उदा. रÖते, वाहतूक व दळणवळणाची साधने, िश±णाची सुिवधा इ. या घटकां¸या आधारावर सिमतीने असे मत Óयĉ केले कì, मुंबई िजÐहा हा इतर िजĻांपे±ा िवकिसत िजÐहा आहे. िवदभाªतील िजÐहे मराठवाडयांतील िजÐĻापे±ा थोडेबहòत िवकिसत आहे. ४) िवकासाÂमक खचªः िवकसनशील िजÐĻांचा अिधक िवकास Óहावा आिण जे िजÐहे अिवकिसत आहेत Âयां¸यात िकमान सुधारणा Óहावी. यासाठी दांडेकर सिमतीने शासना¸या िवकासाÂमक खचाªचा अहवाल िविधमंडळापुढे सादर केले. Âयानुसा १९८४ मÅये ३,१८७ कोटी Łपये खचª िजÐĻा¸या िवकासासाठी खचª करÁयाची गरज आहे असे नमूद केले होते. २.३.१ दांडेकर सिमती¸या उपाययोजनाः १. शासनातफ¥ जो एकूण खचª केला जातो, Âयापैकì िकमान ४०ट³के खचª िजÐĻां¸या िवकासासाठी केला जावा. munotes.in
Page 40
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
40 २. शासनाने िजÐहा पातळीवर िविवध िवकासाÂमक योजना राबवÐया पािहजे. ºयात ÿÂयेक िजÐĻा¸या िवकासासाठी शासनाने खचª īावा. ३. िजÐहयात िवकासाÂमक ÿकÐप राबिवले जात असतील तर Âयातील १५ ट³के खचª शासनाने उचलला पािहजे. ४. दरवषê शासनातफ¥ जे अंदाजपýक तयार केले जाते. ÂयामÅये ÿÂयेक िवभागासाठी लागणारा खचª नमूद करावा. ५. शासनाने ÿÂयेक िजÐĻात िजÐहा िनयोजन आिण िवकास सिमती Öथापन करावी. या सिमतीचे मु´य कायª Ìहणजे िजÐĻाचा होणारा िवकासाÂमक खचª ठरिवणे व Âयाबाबत सूचना शासनाला देणे. ६. िजÐहा िनयोजन आिण िवकास सिमतीĬारे दरवषê एक कृती योजना (Action Plan) तयार केला जावा. Âयात िजÐĻा¸या होणाöया वािषªक िवकासाचा आढावा घेतला जावा. ७. िजÐहया¸या िवकासाचा अनुशेष भłन काढÁयासाठी शासनाने ÿयÂन करावे Âयानंतर Âयाची फेरतपासणी करावी. ८. थोड³यात आिथªक आवक कमी आिण अपे±ा फार जाÖत अशी पåरिÖथती महाराÕůाची आहे. Âयामुळे सवª िवभागांचा िवकास ºया ÿमाणात Óहायला पािहजे होता तेवढा तो झाला नाही. ÿÂयेक िवभागा¸या िवकासासाठी पैशाची आवÔयकता होती असे असले तरी पिIJम महाराÕůा¸या तुलनेत कोकण, मराठवाडा, िवदभª हे ÿांत मागासलेलेच होत रािहले. कोणÂया िवभागाचा अनुशेष िकती ? हे ठरिवÁयासाठी दांडेकर सिमती नेमली गेली. ित¸या िशफारशीÿमाणे अनुशेष भłन काढÁयाची तरतूद महाराÕůा¸या अथªसंकÐपात होऊ लागली. असे असूनही िवदभª, मराठवाडा आिण कोकण या िवभागांचा िवकासाचा अनुशेष तातडीने भŁन काढणे आिणअÐपिवकिसत िवभागा¸या िवकासाकåरता उदार ŀĶीकोन Öवीकारणे ही काळाची गरज बनली आहे. आपली ÿगती तपासा 1) ÿादेिशक असमतोल दूर करÁयासंदभाªत दांडेकर सिमतीने कोणÂया उपाययोजना सुचवÐया आहेत ? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.४ वैधािनक िवकास मंडळे संयुĉ महाराÕůा¸या िनिमªतीमÅये नतर मराठवाडा आिण िवदभª हे िवभाग िवलीन झाले. ÿामु´याने महाराÕůाचे चार िवभाग पडतात. जे Ìहणजे पिIJम महाराÕů, कोकण, िवदभª, मराठवाडा, या चारही िवभागांची ऐितहािसक जडणघडण, साधनसामúी, हवामान, आिथªक िवकासाचा Öतर, मूलभुत सुिवधा आिण राजकìय सहभाग आिद सवªच बाबतीत िभÆनता munotes.in
Page 41
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
41 आढळून येते. पायाभूत सुिवधांमÅये रÖते, जलसंप°ी, िवīुतकरण, रेÐवेमागाªचे जाळे इ. चा समावेश होतो. या िविभÆन पाĵªभूिममूळे िनिमªती पासूनच महाराÕůाला ÿादेिशक िवषमतेची समÖया भेडसावत आहे. ही िवषमता दूर Óहावी व आपला िवकास Óहावा, अशी मागणी मागास िवभागांकडून सतत होत होती. Ìहणूनच Âयांचा आिथªक औīोिगक िवकास Óहावा, यासाठी सरकारने िवभागीय िवकास मंडळांची Öथापना केली आहे. २.४.१ सांिवधािनक तरतूद भारतीय राºयटने¸या कलम ३७१ मÅये असे ÖपĶ करÁयात आला आहे कì, राºया¸या िवकासखचाªसाठी पैशाची योµय वाटणी करणे आिण Âया ±ेýाबाबत तंýिश±ण व Óयावसाियक ÿिश±ण यासाठी राºय शासना¸या िनयंýणाखाली सेवांमÅये नोकरीची पयाªĮ संधी उपलÊध कłन देÁयासाठी अलग अलग िवकास मंडळाची Öथापना राÕůपती कłन शकतात. अशा िवकास मंडळाची िवशेष जबाबदारी राºयपालांवर सोपिवली जाईल. अशाÿकारे कलम ३७१ मधील उपकलमानुसार भारतातील इतर काही राºयासंबंधी िवशेष तरतुदी केÐया आहेत. महाराÕůाला देखील हे कलम लागू आहे. २.४.२ वैधािनध िवकास मंडळांची िनिमªती िद. १५ ऑµसट १९९० रोजी पंतÿधान िÓह.पी.िसंग यांनी मराठवाडा आिण कोकण या मागास भागांसाठी वैधािवक िवकास मंडळे ÖथापÁयात येत असÐयाचे ÖवातंÞयिदनी जाहीर केले. पंतÿधान Ìहणाले कì, आिथªक िवकासातील िवषमता दूर करÁयासाठी क¤þसरकार बांधील आहे. िद. १७ फेāुवारी १९९४ रोजी मराठवाडा, िवदभª आिण उवªåरत महाराÕůासाठी वैधािनक िवकास मंडळांची Öथापना करÁयाचा िनणªय क¤þीय मंिýमंडळाने घेतला या िनणªयामुळे महाराÕůात वैधािनक मंडळे ÖथापÁयाचा मागª मोकळा झाला. िद. ९ माचª १९९४ रोजी तीन वैधािनक िवकास मंडळाची अिधसूचना राÕůपती शंकर दयाळ शमाª यांनी राºयपाल पी.सी. अले³झांडर यांना पाठिवली. ही अिधसूचना १ मे १९९४ पासून अंमलात येणार असÐयचे सांगÁयात आले. Âयानंतर राºयपाल पी.सी. अले³झांडर यांनी िवकास मंडळा¸या िनिमªतीचे आदेश काढले. Âयानुसार िवदभª, मराठवाडा आिण उवªåरत महाराÕůासाठी ÿÂयेकì एका Öवतंý िवकास मंडळाची Öथापना केली गेली. िवदभª िवकास मंडळा¸या अिधकाराखाली नागपूर आिण अमरावती महसूल िवभागाचे ±ेý येते तर उवªåरत महाराÕůा¸या िवकास मंडळा¸या अिधकाराखाली कोकण, पुणे, नािशक िवभागाचे ±ेý येते. मराठवाडयां¸या आठ िजĻांसाठी मराठवाडा वैधािनक िवकास मंडळ अिÖतÂवात आहे. २.४.३ वैधािनक िवकास मंडळाची रचनाः ÿÂयेक वैधािनक िवकास मंडळात एक अÅय± आिण इतर सहा सदÖयांचा समावेश होतो. Âया सवाªची नेमणूक राºयपाल करतात. munotes.in
Page 42
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
42 १. सवªसाधारणपणे ÿÂयेक िवकास मंडळा¸या अिधकार ±ेýातील एक िवधानसभा सदÖय Âया मंडळाचा सदÖय असतो. २. एक सदÖय Öथािनक Öवराºय संÖथांतून िनवडला जातो. ३. िनयोजन ÿिøयेशी संबंिधत शासकìय िव° व लेखा ÓयवÖथेतील िवशेष ²ान असलेÐया एका सदÖयाची नेमणूक केली जाते. ४. Âयाचÿमाणे पाटबंधारे सावªजिनक आरोµय बांधकाम उīोग, कृषी, िश±ण सेवा योजना या ±ेýातील िवशेष ²ान असलेÐया Óयĉéमधून दोन त² Óयĉéची िनवड केली जाते. ५. Âया Âया िवभागाचे महसूल आयुĉ Âया मंडळाचे सदÖय सिचव असतात. अशा रीतीने ÿÂयेक िवकास मंडळावर अÅय±ासह एकूण सात सदÖय असतात. Âयांचा कायªकाल पाच वषाªचा असतो. वैधािनक िवकास मंडळा¸या अÅय±ाला कॅिबनेट मंÞयाचा दजाª िदला गेला आहे. २.४.४ वैधािनक िवकास मंडळाची काय¥ः १. संपूणª राºयातील िवभागा¸या िवकासा¸या पातÑयां¸या तुलनेत योµय िनद¥शांकां¸या आधारे मंडळा¸या ±ेýातील िविवध िवकास ±ेýांची िवकासाची सापे± पातळी ठरिवणे. २. िवभागांचा सवा«गीण िवकास साधÁयासाठी तसेच Âया Âया िवभागातील िवकासाचा अनुशेष दूर करÁयासाठी करÁयात आलेÐया िविवध िवकासा¸या पåरणामांचे मूÐयमापन करणे. ३. वािषªक तसेच पंचवािषªक योजनां¸या क±ेतील िवकास मंडळा¸या ±ेýावरील िवकासा¸या खचाª¸या पातÑया सुचवणे. ४. मंडळा¸या कायाªचा वािषªक अहवाल तयार कŁन ते राºयिविधमंडळात सादर करÁयासाठी िव°ीय वषाª¸या शेवटी राºयपालांना सादर करणे. ५. िवकासा¸या िविभÆन योजना राबिवणे. शासना¸या अनेक योजना आिण धोरणांची अंमलबजावणी करणारी यंýणा Ìहणून ही िवकास मंडळे कायª करतात. ६. तसेच िव°ीय तांिýक आिण शासकìय योजनांिवषयी योµय ते मागªदशªन ही मंडळे करतात. ७. आपÐया िवभागा¸या सवाªगीण िवकासाची जबाबदारी ÿÂयेक मंडळावर असते. २.४.५ मंडळाचे िनधीवाटप आिण सेवायोजनांची ÓयवÖथाः राºयाची एकूण गरज िवचारात घेऊन वैधािनक िवकास मंडळा¸या ±ेýावरील िवकास खचाªसाठी समÆवयाने िनधीचे वाटप करÁयाची जबाबदारी राºयपालांवर सोपिवÁयात आली आहे. राºया¸या अंदाजपýकात िवकास मंडळांचा िनधी िनद¥शीत करÁयात येईल आिण िनिIJत केलेÐया िनधीतून संबंिधत िवकासकाय¥ राºयशासनाकडून पूणª करÁयात येईल. अशी तरतूद करÁयात आली आहे. तसेच तंýिश±ण आिण Óयावसाियक िश±णासाठी पयाªĮ सोयी उपलÊध कłन देणे व Âया¸या आधारे महाराÕů शासनात नोकरी¸या पयाªĮ संधी उपलÊध कłन देÁयाची ÓयवÖथा Óहावी याची जबाबदारी देखील राºयपालांवर सोपिवÁयात आली आहे. Âयासाठी राºयपाल munotes.in
Page 43
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
43 राºयसरकारला वेळोवेळी योµय ते िनद¥श देतील. अशी तरतूद वैधािनक िवकास मंडळा¸या कायīात करÁयात आली आहे. २.४.६ वैधािनक िवकास मंडळांची उपयुĉताः भारता¸या िनयोजन आयोगाने वैधािनक िवकास मंडळाबĥल असे Ìहटले आहे कì, “ÿादेिशक िवषमतेत आणखी सामािजक सांÖकृितक वादांची भर पडून अनेकदा सामािजक राजकìय वाद, ताणतणाव उफाळून आले आहे. Âयातून एकसंध राºय दुभंगÁयाचे ÿकारही घडले आहे. या ÿकारची पुनरावृ°ी टाळÁयासाठी महाराÕůातील वैधािनक िवकास मंडळांचा ÿयोग देशा¸या अÆय भागातही सुł करायला पािहजे.” वाÖतिवक पाहता सवª िवभागीय िवकास मंडळांनीआपÐया िवभागा¸या औīोिगक ÿगतीसाठी आपापÐया परीने ÿयÂन केले आहे. िनयोजन आयोगाने देखील या िवकास मंडळांना राºया¸या िनयोजन आिण िनणªय ÿिøयेत िनणाªयक भूिमका देÁयाची िशफारस केली आहे. वैधािनक िवकास मंडळांनीदेखील आपापली काय¥ सुसंबĦ रीतीने पार पाडली आहेत. िवकासा¸या असमतोलामुळे िनमाªण झालेले सामािजक राजकìय ताण बऱयाच अंशी कमी झाले आहे. पण अजूनही Âयांचा पåरणाम माý नगÁय Ìहणावा लागेल. मराठवाडा आिण िवदभª ÿदेश आजही काही ÿमाणात मागासलेलाच आहे. Ìहणूनच कधी कधी ÖवतंÞय िवदभª राºयाची मागणी जोर पकडते. पिIJम महाराÕůाचा अपवाद वगळता आजही महाराÕůातील काही भाग मागास आहे. रÖते, दळणवळण, वाहतूक इ. मूलभुत सुिवधा आजही कमी ÿमाणातच या भागात उपलÊध झाÐया आहेत. वैधािनक िवकास मंडळांमुळे राºयाचे पयाªयाने शासनाचे अिधकार कमी होतील, अशी भीती Óयĉ केली जाते. परंतु ती िनरथªक आहे. ÿÂय±ात मंडळांची िनिमªती झाÐयानंतरही पिIJम महाराÕůाकडे जाÖत िनधी वळिवला गेला. पåरणामी मागास भागांना िनधी कमी ÿमाणात िमळाला. खरे पाहता Âयांना Âयां¸या िवकासासाठी जाÖत िनधीची गरज आहे. वैधािनक िवकास मंडळांनी िनयोजन आयोगा¸या िशफारशीनुसार काम करावे आिण महाराÕů राºय सरकारने देखील मंडळा¸या िशफारशéना योµय Æयाय िदला पािहजे. अनुशेष शोधून काढून अहवाल तयार करणे. Âया वर शासनाने िवचारिविनमय करणे. राºयिवधी मंडळाने िवकासाचा अनुशेष दूर करÁयासाठी िनधी उपलÊध कłन देÁयाची वाट पाहत बसÁयाची भूिमका मंडळांनी बदलली पािहजे. असे मत िनयोजन आयोगाने Óयĉ केले आहे. तसेच वैधािनक िवकास मंडळांना अिधक अिधकार देÁयाची िशफारस िनयोजन आयोगाने केली आहे. आपली ÿगित तपासा १. वैधािनक िवकास मंडळ Ìहणजे काय ? ते सांगून वैधािनक िवकास मंडळाची रचना उिĥĶे कायª ÖपĶ करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 44
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
44 २.५ सारांश ÿादेिशकवाद राÕůाय एकता आिण अखंडतेला धोका असून ÿदेशिहताला महßव देÁयाऐवजी राÕůिहताला महßव िदली पािहजे. ÿादेिशक असमतोल दूर करÁयासाठी दांडेकर सिमतीने सुचिवलेÐया िशफारशी महßवपूणª आहेत. Âयाचÿमाणे िवदभª मराठवाडया¸या िवकासासाठी Öथापन करÁयात आलेÐया वैधािनक िवकास मंडळांनी या ÿदेशातील मागासलेपणा दूर करÁयासाठी हातभार लावला जात असÐयामुळे हे ÿांत आज िवकासा¸या मागाªवर आहेत. २.६ िवīापीठीय ÿij १. उप-ÿादेिशकवाद Ìहणजे काय? ते सांगून मराठवाडा आिण िवदभª या ÿांतातील समÖयांची चचाª करा. २. दांडेकर सिमती ३. ÿादेिशक असमतोल दूर करÁयात वैधािनक िवकास मंडळाची भूिमका ÖपĶ करा. २.७ संदभªúंथ १. िसरिसकर वं.म. (२००८) आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण पुणे कािÆटनेÆटल २. जैन, अशोक (१९९८), महाराÕůाचे शासन आिण राजकारण, मुंबई सेठ ३. बंग के. आर (२०१३), महाराÕů शासन आिण राजकारण औरंगाबाद, िवīा बु³स पिÊलशसª munotes.in
Page 45
45 ३महाराÕůातील राजकìय संÖथा घटक रचना उिĥĶे ÿÖतावना ३.१ राºय िविधमंडळ: रचना आिण कायª ३.१.१ िवधानसभा ३.१.१.१ िवधानसभेची रचना ३.१.१.२ िवधानसभेचे अिधकार व कायª ३.१.२ िवधान पåरषद ३.१.२.१ िवधान पåरषदेची रचना ३.१.२.२ िवधान पåरषदेचे अिधकार व कायª ३.२ मु´यमंýी आिण मंिýमंडळ: भूिमका ३.२.१ मु´यमंÞयांची भूिमका (अिधकार व कायª) ३.२.२ मंिýमंडळाची भूिमका (अिधकार व कायª) ३.३ उ¸च Æयायालय आिण दुÍयम Æयायालये ३.३.१ उ¸च Æयायालय ३.३.१.१ उ¸च Æयायालयाची रचना ३.३.१.२ उ¸च Æयायालयाचे अिधकार±ेý ३.३.२ दुÍयम Æयायालये ३.३.२.१ िजÐहा व सý Æयायालय ३.३.२.२ किनķ/तालुका Æयायालय उिĥĶे १) राºय िविधमंडळाची रचना समजावून देणे. २) राºय िविधमंडळा¸या अिधकार व कायाªची ओळख कłन देणे. ३) राºया¸या कायªकारी मंडळातील मु´यमंÞयांची भूिमका ÖपĶ करणे. ४) राºया¸या कायªकारी मंडळातील मंिýमडळाची भूिमका समजावून देणे. ५) उ¸च Æयायालयाची रचना ÖपĶ करणे. ६) उ¸च Æयायालयाचे अिधकार±ेý िवīाÃया«ना समजावून देणे. ७) दुÍयम Æयायालयाची रचना व अिधकार±ेýावर ÿकाश टाकणे. munotes.in
Page 46
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
46 ÿÖतावना आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण समजावून घेत असताना राºया¸या राजकारणामÅये महßवाची भूिमका बजावणाöया कायदेमंडळ, कायªकारी मंडळ आिण Æयायमंडळ यांची भूिमका समजावून घेणे िनतांत आवÔयक ठरते. कारण हे तीन घटक राºया¸या राजकारणाची िदशा िनिIJत करीत असतात. राºयिविधमंडळाकडून अथाªत िवधानसभा व िवधान पåरषदेकडून राºयासाठी आवÔयक असणारे कायदे िनमाªण केले जातात. काही राºयातील राºयिविधमंडळे ही एकगृही, तर काही राºयातील राºयिविधमंडळे िĬगृही Öवłपाची आहेत. राºयिविधमंडळाने केलेÐया कायīांची अंमलबजावणी करÁयाचे कायª राºया¸या कायªकारी मंडळाला करावे लागते. यामÅये िवशेषतः वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख Ìहणून मु´यमंÞयांची भूिमका Âयाचबरोबर मु´यमंÞयां¸या सहकारी भूिमकेत Âयां¸या नेतृÂवाखाली कायª करणाöया मंिýमंडळाची भूिमका अÂयंत महßवपूणª ठरते. मु´यमंýी व मंिýमंडळाचे सुयोµय नेतृÂव राºया¸या िवकासाला योµय िदशा देÁयाचे कायª करीत असते. राºया¸या कायदेमंडळ आिण कायªकारी मंडळामÅये योµय संतुलन आिण िनयंýण राखÁयाचे कायª Æयायमंडळाकडून होत असते. अथाªत संसदीय लोकशाही शासनÓयवÖथेमÅये कायदेमंडळ, कायªकारी मंडळ आिण Æयायमंडळ यां¸यामÅये अिधकार व कायª यां¸याबाबतीत स°ा संतुलन आिण िनयंýण असणे आवÔयक असते. नागåरकांचे मूलभूत ह³क आिण भारतीय संिवधानाचे संर±ण करÁयात उ¸च Æयायालयाची भूिमका राºयपातळीवर महßवपूणª ठरलेली आहे. Âयाचÿमाणे Öथािनक Öतरावर अथाªत िजÐहा व तालुका Öतरावर कायª करणारी अनुøमे िजÐहा व सý Æयायालये तसेच किनķ Æयायालयांची भूिमकादेखील Æयायदाना¸या कायाªत आधुिनक महाराÕůामÅये महßवपूणª ठरलेली आहे. ÿÖतुत ÿकरणांमÅये महाराÕůातील राजकìय संÖथांची ओळख कłन घेत असताना राºयिविधमंडळाची रचना आिण कायª, राºया¸या शासनयंýणेत मु´यमंýी आिण मंिýमंडळाची भूिमका तसेच राºया¸या Öतरावर ÆयायदानामÅये महßवाची भूिमका बजावणाöया उ¸च Æयायालय आिण दुÍयम Æयायालयांची भूिमका यावर ÿकाश टाकÁयात आलेला आहे. ३.१ राºय िविधमंडळ: रचना आिण कायª भारताने संघराºय शासनपĦतीचा िÖवकार केलेला असÐयामुळे संपूणª देशासाठी एक मÅयवतê कायदेमंडळ अथाªत संसद व ÿÂयेक घटकराºयासाठी Öवतंý राºयिविधमंडळ अशी ÓयवÖथा िÖवकारÁयात आलेली आहे. Âयामुळे भारतीय संघराºयात क¤þीय Öतरावरील कायदेमंडळ आिण घटकराºय Öतरावरील कायदेमंडळ असे कायदेमंडळाचे दोन Öतर िदसून येतात. या दोÆही ÖतरांमÅये कायदेिवषयक अिधकारांची िवभागणी संिवधानानुसार करÁयात आलेली आहे. भारताने क¤þीय Öतरावर िĬगृही कायदेमंडळ पĦती िÖवकारलेली आहे, माý घटकराºया¸या Öतरावर सरसकट िĬगृही कायदेमंडळ पĦतीचा िÖवकार करÁयात आलेला नाही. Âयामुळे काही घटकराºयाचे िविधमंडळ एकगृही तर काही घटकराºयांचे िविधमंडळ िĬगृही असÐयाचे िदसून येते. घटकराºया¸या िवधीमंडळाचे िĬतीय सभागृह िनमाªण करणे िकंवा बरखाÖत करÁयाचा अिधकार संबंिधत राºय आिण संसदेला देÁयात आलेला आहे. भारतीय संिवधाना¸या कलम १६८ ते २१२ मÅये घटकराºया¸या िविधमंडळासंबंधी तरतूद करÁयात आलेली आहे. कलम १६८ नुसार भारतातील ÿÂयेक घटकराºयाचे Öवतंý munotes.in
Page 47
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
47 िविधमंडळ असेल आिण ते राºयपाल, िवधानसभा आिण असÐयास िवधानपåरषद यांनी िमळून बनलेले असेल. घटकराºया¸या िवधीमंडळाचे िवधानसभा हे ÿथम व किनķ, तर िवधानपåरषद हे िĬतीय व वåरķ सभागृह आहे. ३.१.१ िवधानसभा : भारतीय संिवधाना¸या कलम १७० नुसार ÿÂयेक घटकराºयात िवधानसभा या सभागृहाची िनिमªती करÁयात आलेली आहे. िवधानसभा हे घटकराºया¸या िवधीमंडळाचे किनķ, परंतु अिधकारा¸या ŀĶीने ®ेķ असणारे ÿथम सभागृह आहे. जनतेचे ÿितिनिधÂव करणारे सभागृह Ìहणून राºयिविधमंडळामÅये िवधानसभेला महßवाचे Öथान ÿाĮ झालेले आहे. ३.१.१.१ िवधानसभेची रचना:- िवधानसभा हे राºयिविधमंडळातील जनतेचे ÿितिनिधÂव करणारे व अÖथायी Öवłपाचे सभागृह आहे. भारतीय संिवधानानुसार पुढील मुद्īां¸या आधारे िवधानसभेची रचना आहे; िवधानसभेची सदÖयसं´या:- िवधानसभेची सदÖयसं´या ही Âया घटकराºयातील लोकसं´ये¸या ÿमाणात ठरिवÁयात येते, Âयामुळे भारतातील ÿÂयेक घटकराºया¸या िवधानसभेची सदÖयसं´या एकसमान नाही. भारतीय संिवधाना¸या कलम १७० नुसार िवधानसभेची सदÖयसं´या िकमान ६० व कमाल ५०० ठरिवÁयात आलेली आहे. परंतु िवधानसभे¸या सदÖयसं´येला अŁणाचल ÿदेश, गोवा, िमझोरम, पांडेचरी, िस³कìम ही राºय अपवाद आहेत. कारण या लहान घटकराºयां¸या िवधानसभा सदÖयसं´येची अट िशिथल करÁयात आलेली आहे. Âयामुळे अŁणाचल ÿदेश, गोवा व िमझोराम या राºया¸या िवधानसभेचे सदÖयसं´या ४०, िस³कìम ३२, तर पांडेचेरी या घटकराºया¸या िवधानसभेची सदÖयसं´या ३० आहे. साधारणपणे िकमान ७५,०००, तर कमाल ३,५०,००० लोकसं´येसाठी एका िवधानसभा मतदारसंघाची िनिमªती केली जाते. ÿÂयेक राºया¸या िवधानसभेत अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत जमातीसाठी लोकसं´ये¸या ÿमाणात राखीव जागा ठेवÐया जातात. Âयाचÿमाणे अँµलो-इंिडयन जमातीस िवधानसभेत योµय ÿितिनिधÂव िमळाले नसÐयास राºयपाल अँµलो-इंिडयन जमातीमधून एका ÿितिनधीची िनयुĉì िवधानसभेत कł शकत होते. परंतु २०२ मÅये भारतीय संसदेने केलेÐया १०४ Óया घटनादुŁÖतीनुसार राºय िवधानसभेतील ॲµलो-इंिडयन यांना देÁयात आलेले िवशेष ÿितिनिधÂव समाĮ करÁयात आलेले आहे. महाराÕů राºया¸या िवधानसभेची सदÖयसं´या २८८ आहे. िवधानसभेची िनवडणूक पĦत:- भारतीय संिवधान आिण लोकÿितिनधीÂव कायदा १९५१ नुसार घटक राºया¸या िवधानसभेची िनवडणूक पĦत िनिIJत करÁयात आलेली आहे. िवधानसभे¸या िनवडणुकìसाठी मतदारसंघ िनिIJत कłन ÿौढ मतािधकारा¸या गुĮ व ÿÂय± मतदान munotes.in
Page 48
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
48 पĦतीने िनवडणूक होते. 'एक मतदारसंघ-एक ÿितिनधी' या तßवानुसार मतदारसंघात झालेÐया मतदानातून सवाªिधक मते िमळिवणारा उमेदवार िवजयी Ìहणून घोिषत केला जातो. वयाची १८ वष¥ पूणª करणाöया ÿÂयेक भारतीय नागåरकाला मतदानाĬारे आपला ÿितिनधी िनवडÁयाचा घटनाÂमक अिधकार देÁयात आलेला आहे. िवधानसभा सदÖयÂवासाठीची पाýता:- भारतीय संिवधाना¸या कलम १७३ नुसार िवधानसभेचा सदÖय होÁयासाठी पुढील पाýता धारण करणे आवÔयक आहे; १) ती Óयĉì भारताचा नागåरक असावी. २) वयाची पंचवीस वषª पूणª झालेली असावीत. ३) संसदेने वेळोवेळी कायīानुसार ठरवून िदलेÐया अटी Âयाने पूणª केलेÐया असाÓयात. ४) उमेदवाराचे नाव संबंिधत घटकराºया¸या मतदार यादीत असावे. ५) अनुसूिचत जाती िकंवा जमातीसाठी राखीव असणाöया मतदारसंघातून िनवडणूक लढिवणारा Óयĉì Âया-Âया ÿवगाªचा असणे आवÔयक आहे. िवधानसभा सदÖयÂवासाठीची अपाýता:- भारतीय संिवधाना¸या कलम १९१ नुसार िवधानसभे¸या सदÖयÂवासाठी¸या अपाýता पुढीलÿमाणे िनिIJत केलेले आहेत; १) Æयायालयाने वेडी, िदवाळखोर घोिषत केलेली Óयĉì. २) Æयायालयाने अपराधी घोिषत कłन दोन वषा«पे±ा अिधक िश±ा झालेली Óयĉì. ३) िनवडणूक आयोगा¸या िनयमांचे उÐलंघन करणारी Óयĉì. ४) अनुसूिचत जाती िकंवा अनुसूिचत जमातीचे खोटे व बनावट जातीचे दाखले िदलेली Óयĉì. ५) िनवडणूक आयोगाला वेळेवर िनवडणूक खचाªचा िहशोब सादर न केलेली Óयĉì. ६) क¤þ िकंवा राºय शासना¸या अखÂयाåरतील लाभाचे पद धारण करणारी Óयĉì. ७) दुसöया देशाचे नागåरकÂव िÖवकारणारी Óयĉì. ८) सभापतé¸या परवानगीिशवाय साठ िदवसांपे±ा जाÖत िदवस गैरहजर असणारी Óयĉì. ९) एकाच वेळी कोणÂयाही दोन सभागृहाचा सदÖय असणारी Óयĉì. १०) भारतीय नागåरक नसणारी Óयĉì. ११) १९८५ ¸या प±ांतर िवरोधी कायīानुसार प±ांतर केलेली Óयĉì. munotes.in
Page 49
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
49 िवधानसभा सदÖयांचा शपथिवधी:- भारतीय संिवधाना¸या कलम १८८ नुसार िवधानसभेचे नविनवाªिचत सदÖय संबंिधत राºया¸या राºयपालांकडून पद व गोपनीयतेची शपथ घेतात. पद व गोपनीयते¸या घेतलेÐया शपथेला िवधानसभेचे सदÖय बांधील असतात. िवधानसभेचा कायªकाल:- भारतीय संिवधाना¸या कलम १७२ नुसार िवधानसभेचा कायªकाल सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो. पाच वषª पूणª होÁयापूवê Ìहणजेच िवधानसभेचे मुदतपूवª िवसजªन करÁयाचा अिधकार संबंिधत राºयां¸या राºयपालांना आहे, परंतु भारतीय संिवधाना¸या कलम १७४ नुसार राºयपाल िवधानसभेचे मुदतपूवª िवसजªन करताना मु´यमंÞयांचा सÐला िवचारात घेतात. आणीबाणी¸या काळात िवधानसभेचा कायªकाल संसद एक वषाªने वाढवू शकते, परंतु आणीबाणी उठिवÐयानंतर सहा मिहÆयां¸या आत िवधानसभे¸या िनवडणुका घेणे आवÔयक असते. ४२ Óया घटनादुŁÖतीनुसार १९७६ मÅये िवधानसभेचा कायªकाल सहा वषा«चा करÁयात आलेला होता, परंतु १९७८ मÅये झालेÐया ४४ Óया घटनादुŁÖतीनुसार पुÆहा िवधानसभेचा कायªकाल पाच वषाªचा करÁयात आला. िवधानसभेÿमाणेच िवधानसभे¸या सदÖयांचा कायªकालदेखील सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो, तसेच सदÖय Öवइ¸छेने तÂपूवê राजीनामा देऊ शकतात. िवधानसभा सदÖयांचे वेतन, भ°े, सोयीसुिवधा व िनवृ°ीवेतन :- िवधानसभा सदÖयांचे वेतन, भ°े व इतर ÿकार¸या सोयीसुिवधा ठरिवÁयाचा अिधकार राºया¸या िविधमंडळाला आहे. महाराÕů राºय िविधमंडळाने ठरिवÐयानुसार सÅया िवधानसभे¸या ÿÂयेक सदÖयाला दरमहा मूळ वेतन १,८२,२००/- Łपये, महागाई भ°ा ३९,९७४/- Łपये, दूरÅवनी सुिवधा भ°ा ८०००/- Łपये, Öटेशनरी व टपाल सुिवधा भ°ा १०,०००/- Łपये, संगणक चालकाची सेवा १०,०००/- Łपये अशाÿकारे एकूण वेतन २,४१,१७४/- Łपये िदले जाते. यािशवाय िवधानसभे¸या अिधवेशन काळात दैिनक भ°ा Ìहणून ÿितिदन २०००/- Łपये िदले जातात. यािशवाय ÿÂयेक िवधानसभे¸या सदÖयांना एक Öवीय सहाÍयकाची सेवा घेÁयासाठी दरमहा २५,०००/- Łपये िदले जातात. यािशवाय इतरही अनेक सुिवधा िवधानसभा सदÖयांना राºया¸या ितजोरीमÅये मोफत पुरिवÐया जातात. िवधानसभा सदÖय Ìहणून िनवृ° झाÐयानंतर दरमहा ५०,०००/- Łपये िनवृ°ी वेतन आिण पाच वषाªपे±ा अिधक काळ िवधानसभा सदÖय Ìहणून कायª केÐयानंतर पाच वषाªपुढील ÿÂयेक एका वषाªसाठी २०००/- Łपये अितåरĉ िनवृ°ी वेतन दरमहा िदले जाते. यािशवाय िवधानसभा सदÖया¸या िनधनानंतर Âयां¸या पÂनीला दरमहा ४०,०००/- Łपये कुटुंब िनवृ°ी वेतन िदले जाते. munotes.in
Page 50
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
50 मतदारसंघ िवकास िनधी:- िवधानसभे¸या सदÖयांना आपÐया मतदारसंघातील पायाभूत समÖयांची सोडवणूक करÁयासाठी आिण या माÅयमातून मतदारसंघाचा िवकास करÁयासाठी जो िविशĶ िनधी ÿित वषाªला िदला जातो, Âयास ‘मतदारसंघ िवकास िनधी’ िकंवा ‘आमदार िनधी’ असे Ìहटले जाते. या िवकास िनधीचा वापर िवधानसभे¸या सदÖयांना िजÐहािधकाöयां¸या सÐÐयानुसार करावा लागतो. महाराÕů िविधमंडळाने ठरिवÐयानुसार सÅया िवधानसभे¸या ÿÂयेक सदÖयाला दरवषê पाच कोटी Łपये मतदारसंघ िवकास िनधी िदला जातो. िवधानसभेचे अिधवेशन:- सामाÆयपणे िवधानसभेचे वषाªतून िकमान दोन अिधवेशने झाली पािहजेत आिण या दोन अिधवेशनांमÅये सहा मिहÆयांपे±ा जाÖतीचे अंतर असू नये, असे घटनाÂमक बंधन घालÁयात आलेले आहे. िवधानसभेचे अिधवेशन बोलावÁयाचा अिधकार राºयपालांना आहे. तसेच िवधानसभे¸या पिहÐया अिधवेशनाची सुŁवात राºयपालां¸या अिभभाषणाने होत असते. आवÔयकता वाटÐयास राºयपाल िवधानसभेचे अितåरĉ अिधवेशन बोलावू शकतात. महाराÕů िवधानसभेचे वषाªतून िकमान तीन अिधवेशने होतात. िहवाळी अिधवेशन महाराÕůाची उपराजधानी नागपूर येथे, तर उवªåरत दोन अिधवेशने महाराÕůाची राजधानी मुंबई येथे िवधानभवनात होतात. िवधानसभेची गणसं´या:- िवधानसभेची गणसं´या Ìहणजे िवधानसभे¸या अिधवेशनाचे कामकाज सुł करÁयासाठी आवÔयक असणारी िकमान सदÖयांची सं´या होय. िवधानसभेचे कामकाज सुł करÁयासाठी िवधानसभे¸या एकूण सदÖयसं´ये¸या १/१० िकंवा १० यापैकì जी सं´या मोठी असेल, ती गणसं´या मानली जाते. गणपूतêअभावी िवधानसभेचे कामकाज तहकूब करÁयाचा अिधकार सभापतéना आहे. महाराÕůा¸या िवधानसभेची गणसं´या २९ आहे. िवधानसभेचे पदािधकारी:- भारतीय संिवधाना¸या कलम १७८ ते १८१ मÅये िवधानसभेचे पदािधकारी अथाªत सभापती व उपसभापती यांची िनवड, वेतन व कायª याबाबत तरतूद करÁयात आलेली आहे. िवधानसभेचे नविनवाªिचत सदÖय आपÐयमधूनच बहòमताने एका सदÖयाची िनवड सभापती Ìहणून, तर एका सदÖयाची िनवड उपसभापती Ìहणून करतात. सभापती आिण उपसभापती यांचा कायªकाल साधारणपणे पाच वषा«चा असतो. तÂपूवê ते Öव¸छेने आपÐया पदाचा राजीनामा देऊ शकतात िकंवा िवधानसभेने सभापती िकंवा उपसभापǷéवर अिवĵास ठराव बहòमताने मंजूर केÐयास Âयांना पदाचा राजीनामा īावा लागतो, परंतु अिवĵास ठरावासंबंधी तशी सूचना १४ िदवस अगोदर munotes.in
Page 51
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
51 सभागृहाला īावी लागते. सभापतé¸या गैरहजेरीत उपसभापती सभागृहाचे कामकाज पाहतात. सभापती आिण उपसभापती दोघां¸याही गैरहजेरीत सभागृहाचे कामकाज चालवÁयासाठी तािलका अÅय±ांची िनयुĉì केली जाते. िवधानसभेचे सभापती स°ाधारी राजकìय प±ाचे, तर उपसभापती हे िवरोधी राजकìय प±ाचे असतात, अशी परंपरा महाराÕůामÅये łढ आहे. सभापती हे बहòमत ÿाĮ स°ाधारी राजकìय प±ाचे सदÖय असले तरी सभापती Ìहणून िनवड झाÐयानंतर Âयांना प±ीय राजकारणापासून अिलĮ राहावे लागते. कारण सभापती हे पद अÂयंत ÿितķेचे आिण सÆमानाचे मानले जाते. सभापतéना ÿाĮ असणाöया महßवपूणª अिधकारामुळे या पदाचे महßव संसदीय ÿणालीमÅये वाढलेले आहे. ३.१.१.२ िवधानसभेचे अिधकार व कायª:- घटकराºया¸या िविधमंडळाची कायªÿणाली संसदीय कायªÿणालीÿमाणे असते. घटकराºया¸या िविधमंडळातील िवधानसभा या जनतेचं ÿितिनिधÂव करणाöया सभागृहाला Óयापक अिधकार ÿाĮ आहेत, Âयानुसार पुढील कायª िवधानसभेला करावी लागतात; १) कायदेिवषयक अिधकार व कायª:- िवधानसभा हे राºयिविधमंडळाचे कायदा करणारे सवō¸च तसेच ÿभावशाली सभागृह आहे. राºयसूचीमधील ६१ िवषयांवर तसेच समवतêसूचीतील ५२ िवषयांपैकì ºया-ºया िवषयांवर क¤þशासनाने कायदा केलेला नसेल, अशा िवषयांवर नवीन कायदा करणे, जुÆया कायīामÅये दुŁÖती करणे िकंवा अनावÔयक असलेला कायदा रĥ करÁयाचा कायदेिवषयक अिधकार िवधानसभेला ÿाĮ आहे. माý समवतê सूचीतील एखाīा िवषयावर संसदेने कायदा केलेला असÐयास, Âया कायīाला िवरोध करणारा कायदा िवधानसभा कł शकत नाही. कोणÂयाही िवधेयकाची सुŁवात िवधानसभेतून करता येते. परंतु धन िवधेयक िकंवा अथª िवधेयक हे ÿथमतः िवधानसभेत मांडले जाते. िवधानसभेने मंजूर केलेले िवधेयक जेÓहा िवधान पåरषदेकडे पाठवले जाते, तेÓहा िवधान पåरषद ते िवधेयक आहे Âया िÖथतीत मंजूर कł शकते, ÂयामÅये दुŁÖÂया सुचवू शकते िकंवा ते िवधेयक फेटाळून लावू शकते. िवधानसभेने पाठवलेले िवधेयक तीन मिहÆयापय«त आहे Âया िÖथतीत ठेवÁयाचा अिधकार िवधान पåरषदेला असतो. परंतु तीन मिहÆयानंतर िवधान पåरषदेला हे िवधेयक मंजूर कłन, दुŁÖÂया कłन िकंवा नामंजूर कłन िवधानसभेकडे पाठवावे लागते. िवधानसभा िवधान पåरषदेने सुचवलेÐया दुŁÖÂया िÖवकाłन िकंवा नाकाłन आहे Âया िÖथतीत पुÆहा ते िवधेयक िवधान पåरषदेकडे पाठवते. यावेळी माý िवधान पåरषदेला ते िवधेयक मंजूर करÁयासाठी एक मिहÆयाचा कालावधी िमळतो. याचाच अथª िवधान पåरषद िवधानसभेने मंजूर केलेले िवधेयक पूणªपणे नाकाł शकत नाही, ÂयामÅये फĉ दुŁÖÂया सुचवू शकते, परंतु Âया दुŁÖतीचा िÖवकार करÁयाचे बंधन िवधानसभेवर नसते. थोड³यात सवªसाधारण िवधेयकाला मंजूर करÁयासाठी िवधान पåरषद फĉ चार मिहÆयांचा िवलंब कł शकते. एखाīा िवधेयकाबाबत िवधानसभा आिण िवधान पåरषद यां¸यामÅये मतभेद िनमाªण झाÐयास संसदेÿमाणे संयुĉ अिधवेशन बोलावÁयाची तरतूद संिवधानात केलेली नाही. यावłन कायदा िनिमªतीबाबत munotes.in
Page 52
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
52 िवधानसभेचा िनणªय हा अंितम मानला जात असÐयामुळे कायदेिवषयक अिधकारां¸या बाबतील िवधानसभा हे सभागृह सवª®ेķ मानले जाते. २) आिथªक अिधकार व कायª:- घटकराºया¸या आिथªक ÿशासनावर िवधानसभेचे पूणªपणे िनयंýण असते. धनिवधेयक सवªÿथम िवधानसभेमÅये मांडले जाते. Âयाचÿमाणे कोणते िवधेयक हे धन िवधेयक आहे, हे ठरिवÁयाचा अिधकारदेखील िवधानसभे¸या सभापतéना आहे. धन िवधेयकाला िवधानसभेची मंजुरी िमळाÐयानंतर िवधान पåरषदेकडे पाठवले जाते. िवधान पåरषद धन िवधेयकामÅये दुŁÖÂया सुचवू शकते, परंतु Âया दुŁÖÂया िÖवकारणे अथवा नाकारणे हे सवªÖवी िवधानसभेवर अवलंबून असते. िवधान पåरषदेने धनिवधेयक १४ िदवसां¸या आत िवधानसभेकडे परत न पाठवÐयास आहे Âया िÖथतीत िवधान पåरषदेला धनिवधेयक माÆय आहे, असे समजून ते िवधेयक राºयपालांकडे मंजुरीसाठी पाठवले जाते. राºयाचे अंदाजपýक राºयपालां¸या परवानगीने चचाª करÁयासाठी दोÆही सभागृहापुढे मांडले जाते, परंतु सखोल चचाª झाÐयानंतर अंदाजपýकाला मंजुरी देÁयाचा अिधकार हा िवधानसभेलाच आहे. नवीन कर लावणे, जुने कर रĥ करणे, कर कमी करणे िकंवा कर रचनेत बदल करÁयाचा अिधकार हा िवधानसभेला असतो. यावłन ÖपĶ होते कì, आिथªक अिधकारां¸या बाबतीत िवधानसभा ®ेķ आहे आिण Âयामुळे सवª आिथªक अिधकार िवधानसभे¸या हाती एकवटलेले आहेत. ३) कायªकारी िवषयक अिधकार व कायª:- िवधानसभा घटकराºया¸या कायªकारी मंडळावर अथाªत मंिýमंडळावर पूणªपणे िनयंýण ठेवत असते. भारतीय संिवधाना¸या कलम १६४ नुसार राºयाचे कायªकारी मंडळ हे सामूिहकरीÂया िवधानसभेला जबाबदार असते, कारण जोपय«त िवधानसभेचा मंिýमंडळावर िवĵास आहे, तोपय«त ते अिधकार पदावर राहó शकते. ºया िदवशी मंिýमंडळ िवधानसभेचा िवĵास गमावेल Âया िदवशी Âयांना पदाचा राजीनामा īावा लागतो. िवधानसभे¸या अिधवेशनादरÌयान िविवध खाÂया¸या मंÞयांना ÿij व उपÿij िवचारणे, ल±वेधी सूचना मांडणे, Öथगन ÿÖताव मांडून महßवा¸या सावªजिनक िवषयावर चचाª घडवून आणणे, गैरÓयवहार व ĂĶाचारासंदभाªत आवाज उठवणे, सरकारवर टीका करणे, सरकारने मांडलेले िवधेयक फेटाळणे, काम रोको ÿÖताव मांडणे, सभाÂयाग करणे, कामकाजावर बिहÕकार घालणे, अÐपकालीन चच¥त सहभाग घेणे, सरकार¸या िकंवा मंिýमंडळा¸या कामासंबंधी अथवा मांडलेÐया िवधेयकासंबंधी नाराजी Óयĉ करणे ई. िविवध माÅयमांचा वापर कłन िवधानसभा कायªकारी मंडळावर िनयंýण ठेवत असते. ४) घटनादुŁÖतीचा अिधकार व कायª :- भारतीय संिवधाना¸या ३६८ Óया कलमानुसार घटनादुŁÖती करÁया¸या तीन पĦती िदलेÐया आहेत. यामधील ितसöया ÿकारानुसार जेÓहा राºयघटनेमÅये दुŁÖती केली जाते, तेÓहा संसदे¸या मंजुरीनंतर ते घटनादुŁÖती िवधेयक िकमान अÅयाª पे±ा अिधक घटकराºयां¸या िविधमंडळा¸या मंजुरीसाठी पाठवले जाते. अशावेळी िवधानसभेसमोर आलेÐया घटनादुŁÖती िवधेयकाला मंजुरी देणे िकंवा नाकारणे याचा munotes.in
Page 53
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
53 अिधकार पूणªपणे िवधानसभेला असतो. परंतु िवधान पåरषदेला घटनादुŁÖती करÁयाचा अिधकार देÁयात आलेला नाही. ५) िनवडणुकìसंबंधीचा अिधकार व कायª :- राºय िविधमंडळा¸या िवधानसभा सदÖयांना राÕůपतीपदा¸या िनवडणुकìत मतदान करÁयाचा अिधकार असतो. Âयाचÿमाणे घटकराºयातील राºयसभेचे ÿितिनधी िनवडÁयाचा तसेच राºयात िवधान पåरषद हे िĬतीय व वåरķ सभागृह असÐयास Âया सभागृहा¸या एकूण सदÖयसं´ये¸या १/३ सदÖयांची िनवड करÁयाचा अिधकार िवधानसभेला आहे. Âयाचÿमाणे िवधानसभेचे सभापती आिण उपसभापती यांची िनवड करÁयाचा आिण सभापती व उपसभापती यां¸यावर अिवĵास ÿÖताव दाखल कłन पद¸युत करÁयाचा अिधकार िवधानसभेला आहे. ६) इतर अिधकार व कायª :- िवधानसभा हे जनÿितिनिधÂव करणारे सभागृह आहे, Âयामुळे जनते¸या समÖया व ÿijांना वाचा फोडणे, जनते¸या तøारी दूर करणे, सावªजिनक िहताचे ÿij सभागृहात मांडणे ही कायª हे सभागृह करते. राºयपालांनी केलेÐया अिभभाषणावर चचाª करणे, अिभनंदनाचा ठराव मांडणे हे कायªदेखील िवधानसभेमÅये केले जाते. यािशवाय सभागृहा¸या िनयमांचा भंग करणाöया, सभापतीिवषयी अनादर Óयĉ करणाöया, सभागृहा¸या कामकाजात अडथळा िनमाªण करणाöया, सभागृहात गŌधळ माजिवणाöया सदÖयाचे सभासदÂव Öथिगत िकंवा रĥ करÁयाचा अिधकार िवधानसभेला आहे. अशाÿकारे राºयिविधमंडळा¸या िवधानसभा या सभागृहाला महßवपूणª अिधकार ÿाĮ असÐयामुळे िविवध ÿकारची महßवाची कायª िवधानसभेकडून केली जातात, Ìहणून िवधानसभा हे राºय िविधमंडळाचे एक शिĉशाली आिण ÿभावी सभागृह बनलेले आहे. ३.१.२ िवधान पåरषद:- भारतीय संघराºयात काही घटकराºयांतील िविधमंडळे एकगृही, तर काही घटकराºयांची िविधमंडळे िĬगृही आहेत. ºया घटकराºयांची िविधमंडळे िĬगृही आहेत, अशा घटकराºयांमÅये िवधानपåरषद हे िĬतीय आिण वåरķ सभागृह आहे. भारतीय संिवधाना¸या कलम १६९ नुसार संबंिधत राºयात िवधानपåरषद िनमाªण करÁयाचा िकंवा अिÖतÂवात असलेली िवधानपåरषद नĶ करÁयाचा अिधकार िवधानसभेला आहे. याचाच अथª घटकराºयातील िविधमंडळ िĬगृही असावे िकंवा नसावे, याचा िनणªय Âया राºयातील िवधानसभा घेत असते. परंतु िवधान पåरषद सभागृह िनिमªती¸या बाबतीत संसदेची भूिमकादेखील महßवपूणª असते. कारण ºया राºयांमÅये िवधानपåरषद सभागृह नÓयाने िनमाªण करावयाचे आहे िकंवा अिÖतÂवात असलेले िवधानपåरषद हे सभागृह नĶ करावयाचे आहे, Âया राºयातील िवधानसभेने एकूण सदÖयसं´ये¸या बहòमताने आिण उपिÖथत राहणाöया व मतदान करणाöया सदÖयां¸या २/३ बहòमताने तसा ठराव पास करणे आवÔयक असते. िवधानसभेने केलेÐया ठरावानुसार संबंिधत राºयात िवधान पåरषद हे सभागृह िनमाªण करÁयाचा िकंवा समाĮ करÁयाचा कायदा संसद करते आिण अशाÿकारे संसदे¸या munotes.in
Page 54
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
54 माÆयतेनंतर िवधान पåरषद सभागृह िनमाªण करता येते िकंवा िवसिजªत करता येते, अशी नŌद भारतीय संिवधाना¸या कलम १६९ नुसार आहे. भारतात सÅया महाराÕů, उ°र ÿदेश, कनाªटक, िबहार, आंňÿदेश आिण तेलंगणा या घटकराºयातील िवधीमंडळ िĬगृही असÐयामुळे या राºयात िवधान पåरषद हे सभागृह अिÖतÂवात आहे. तसेच भारतातील पंजाब, पिIJम बंगाल आिण तािमळनाडू या घटकराºयां¸या िवधानसभेने मंजूर केलेÐया ठरावानुसार संसदेने िवधान पåरषद सभागृह िवसिजªत केÐयाची उदाहरणे आहेत. जÌमू आिण कािÔमर या घटकराºया¸या िविधमंडळामÅयेदेखील िवधानपåरषद हे सभागृह होते, परंतु या राºयाचा घटकराºयाचा दजाª काढून घेÁयात येऊन या घटकराºयाला आता क¤þशािसत ÿदेशाचा दजाª देÁयात आलेला आहे. ३.१.२.१ िवधान पåरषदेची रचना:- िवधानपåरषद हे राºय िविधमंडळातील िĬतीय व वåरķ सभागृह आहे. िवधान पåरषद हे Öथायी सभागृह असÐयामुळे या सभागृहाचे कधीही िवसजªन होत नाही. भारतीय संिवधाना¸या कलम १७१ नुसार िवधान पåरषदेची रचना ÖपĶ होते. भारतीय संिवधानानुसार पुढील मुद्īां¸या आधारे िवधान पåरषदेची रचना ÖपĶ होते; िवधान पåरषदेची सदÖयसं´या:- भारतीय संिवधानातील तरतुदीनुसार िवधान पåरषदेची सदÖयसं´या ही Âया घटकराºया¸या िवधानसभे¸या एकूण सदÖयसं´ये¸या १/३ पे±ा जाÖत नसावी व कमीत कमी ४० सदÖय असावेत, असे ठरिवÁयात आलेले आहे. महाराÕů िवधान पåरषदेत ७८, उ°र ÿदेश िवधान पåरषदेत ९९, िबहार िवधान पåरषदेत ९०, आंňÿदेश िवधानपåरषदेत ५८ तर तेलंगणा राºया¸या िवधानपåरषदेत ४० सदÖय आहेत. कनाªटक¸या िवधानपåरषदेत ७५ सदÖय आहेत. िवधानपåरषद हे वåरķ सभागृह असÐयामुळे िवधान पåरषदेमÅये िविवध िहतसंबंध व कायª±ेý यांना ÿितिनिधÂव िदले जाते, Âया अनुषंगाने पुढील ±ेýातील ÿितिनधéचा समावेश िवधानपåरषदेत करÁयाची तरतूद केलेली आहे; १) िवधान पåरषदे¸या एकूण सदÖयसं´येपैकì १/३ सदÖय हे Öथािनक Öवराºय संÖथेकडून िनवडले जातील. २) िवधान पåरषदे¸या एकूण सदÖयसं´येपैकì १/३ सदÖय हे िवधानसभा सदÖयांकडून िनवडले जातील. ३) िवधान पåरषदे¸या एकूण सदÖयसं´येपैकì १/१२ सदÖय पदवीधर मतदार संघातून िनवडले जातील. माÆयताÿाĮ िवīापीठ िकंवा िवīाशाखेची पदवी ÿाĮ होऊन तीन वषª पूणª झाÐयानंतर पदवीधर मतदार मतदान करÁयासाठी पाý ठरतात. ४) िवधान पåरषदे¸या एकूण सदÖयसं´येपैकì १/१२ सदÖय माÅयिमक व उ¸च माÅयिमक िश±ण संÖथेमÅये िकमान तीन वषª िश±क Ìहणून अÅयापन करणाöया मतदारां¸या िश±क मतदार संघातून िनवडले जातात. munotes.in
Page 55
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
55 ५) िवधानसभे¸या उवªåरत १/६ सदÖयांची िनयुĉì करÁयाचा अिधकार राºयपालांना आहे. कला, सािहÂय, िव²ान, समाजसेवा, सहकार इÂयादी ±ेýातील अनुभवी, त² Óयĉìमधून ही िनयुĉì राºयपालांकडून केली जाते. िवधान पåरषदेची िनवडणूक पĦत:- िवधान पåरषदेमÅये राºयपालांकडून िनयुĉ होणारे १/६ सदÖय वगळता उवªåरत सदÖयांची िनवड करÁयासाठी संसदे¸या कायīानुसार ±ेýीय मतदारसंघाची िनिमªती केली जाते. िवधान पåरषदेची िनवडणूक ही ÿमाणशीर ÿितिनिधÂवा¸या (Proportional Representation) तßवानुसार एकल संøमणीय मतदान (Single Transferrable Vote) पĦतीने होते. िवधान पåरषद सदÖयÂवासाठीची पाýता:- भारतीय संिवधाना¸या कलम १७३ नुसार िवधान पåरषद सदÖयांसाठी पुढील पाýता िनिIJत करÁयात आलेली आहे; १) उमेदवार भारताचा नागåरक असावा. २) उमेदवाराचे वय ३० वष¥ पूणª झालेली असावे. ३) संसदेने कायīानुसार वेळोवेळी केलेÐया अटी ती Óयĉì पूणª करणारी असावी. ४) उमेदवार सरकारी नोकर िकंवा कोणÂयाही लाभा¸या पदावर नसावी. िवधान पåरषद सदÖयÂवासाठीची अपाýता:- भारतीय संिवधानानुसार िवधान पåरषद¸या सदÖयÂवासाठी¸या अपाýता पुढीलÿमाणे िनिIJत केलेले आहेत; १) Æयायालयाने वेडी, िदवाळखोर घोिषत केलेली Óयĉì. २) Æयायालयाने अपराधी घोिषत कłन दोन वषा«पे±ा अिधक िश±ा झालेली Óयĉì. ३) िनवडणूक आयोगा¸या िनयमांचे उÐलंघन करणारी Óयĉì. ४) अनुसूिचत जाती िकंवा अनुसूिचत जमातीचे खोटे व बनावट जातीचे दाखले िदलेली Óयĉì. ५) िनवडणूक आयोगाला वेळेवर िनवडणूक खचाªचा िहशोब सादर न केलेली Óयĉì. ६) क¤þ िकंवा राºय शासना¸या अखÂयाåरतील लाभाचे पद धारण करणारी Óयĉì. ७) दुसöया देशाचे नागåरकÂव िÖवकारणारी Óयĉì. ८) सभापतé¸या परवानगीिशवाय साठ िदवसांपे±ा जाÖत िदवस गैरहजर असणारी Óयĉì. munotes.in
Page 56
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
56 ९) एकाच वेळी कोणÂयाही दोन सभागृहाचा सदÖय असणारी Óयĉì. १०) भारतीय नागåरक नसणारी Óयĉì. ११) १९८५ ¸या प±ांतर िवरोधी कायīानुसार प±ांतर केलेली Óयĉì. िवधान पåरषद सदÖयांचा शपथिवधी:- भारतीय संिवधानानुसार िवधानपåरषदेचे नविनवाªिचत सदÖय संबंिधत राºया¸या राºयपालांकडून पद व गोपनीयतेची शपथ घेतात. पद व गोपनीयते¸या घेतलेÐया शपथेला िवधानपåरषदचे सदÖय बांधील असतात. िवधान पåरषदेचा कायªकाल:- िवधानपåरषद हे Öथायी सभागृह असून Âयाचे कधीही िवसजªन होत नाही. दर दोन वषा«नी १/३ सदÖय िनवृ° होतात व तेवढेच सदÖय नÓयाने िनवडले जातात. राºया¸या िवधानसभेने २/३ बहòमताने िवधानपåरषद हे सभागृह िवसिजªत करÁयासंदभाªतील ठराव मंजूर कłन संसदेकडे पाठिवÐयास संसद कायदा कłन िवधान पåरषद बरखाÖत कł शकते. िवधान पåरषद सदÖयांचा कायªकाल ÿÂयेकì सहा वषा«चा असतो, परंतु तÂपूवê िवधानपåरषदेचे सदÖय Öवइ¸छेने राजीनामा देऊ शकतात. िवधान पåरषद सदÖयांचे वेतन, भ°े, सोयीसुिवधा व िनवृ°ीवेतन :- िवधान पåरषद सदÖयांचे वेतन, भ°े व इतर ÿकार¸या सोयीसुिवधा ठरिवÁयाचा अिधकार राºया¸या िविधमंडळाला आहे. महाराÕů राºय िविधमंडळाने ठरिवÐयानुसार सÅया िवधान पåरषद¸या ÿÂयेक सदÖयाला दरमहा मूळ वेतन १,८२,२००/- Łपये, महागाई भ°ा ३९,९७४/- Łपये, दूरÅवनी सुिवधा भ°ा ८०००/- Łपये, Öटेशनरी व टपाल सुिवधा भ°ा १०,०००/- Łपये, संगणक चालकाची सेवा १०,०००/- Łपये अशाÿकारे एकूण वेतन २,४१,१७४/- Łपये िदले जाते. यािशवाय िवधानपåरषद¸या अिधवेशन काळात दैिनक भ°ा Ìहणून ÿितिदन २०००/- Łपये िदले जातात. यािशवाय ÿÂयेक िवधान पåरषद¸या सदÖयांना एक Öवीय सहाÍयकाची सेवा घेÁयासाठी दरमहा २५,०००/- Łपये िदले जातात. यािशवाय इतरही अनेक सुिवधा िवधान पåरषद सदÖयांना राºया¸या ितजोरीमÅये मोफत पुरिवÐया जातात. िवधान पåरषद सदÖय Ìहणून िनवृ° झाÐयानंतर दरमहा ५०,०००/- Łपये िनवृ°ी वेतन आिण ६ वषाªपे±ा अिधक काळ िवधान पåरषद सदÖय Ìहणून कायª केÐयानंतर पाच वषाªपुढील ÿÂयेक एका वषाªसाठी दरमहा २०००/- Łपये अितåरĉ िनवृ°ी वेतन िदले जाते. यािशवाय िवधान पåरषद सदÖया¸या िनधनानंतर Âयां¸या पÂनीला दरमहा ४०,०००/- Łपये कुटुंब िनवृ°ी वेतन िदले जाते. मतदारसंघ िवकास िनधी:- िवधान पåरषद¸या सदÖयांना आपÐया मतदार संघातील पायाभूत समÖयांची सोडवणूक करÁयासाठी आिण या माÅयमातून मतदारसंघाचा िवकास करÁयासाठी munotes.in
Page 57
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
57 जो िविशĶ िनधी ÿित वषाªला िदला जातो, Âयास ‘मतदारसंघ िवकास िनधी’ िकंवा ‘आमदार िनधी’ असे Ìहटले जाते. या िवकास िनधीचा वापर िवधान पåरषद¸या सदÖयांना िजÐहािधकाöयां¸या सÐÐयानुसार करावा लागतो. महाराÕů िविधमंडळाने ठरिवÐयानुसार सÅया िवधान पåरषद¸या ÿÂयेक सदÖयाला दरवषê पाच कोटी Łपये मतदारसंघ िवकास िनधी िदला जातो. िवधान पåरषदेचे अिधवेशन:- सामाÆयपणे िवधान पåरषदेचे वषाªतून िकमान दोन अिधवेशने झाली पािहजेत आिण या दोन अिधवेशनांमÅये सहा मिहÆयांपे±ा जाÖतीचे अंतर असू नये, असे घटनाÂमक बंधन घालÁयात आलेले आहे. िवधान पåरषदेचे अिधवेशन बोलावÁयाचा अिधकार राºयपालांना आहे. आवÔयकता वाटÐयास राºयपाल िवधान पåरषदेचे अितåरĉ अिधवेशन बोलावू शकतात. महाराÕů िवधान पåरषदेचे वषाªतून िकमान तीन अिधवेशने होतात. घटकराºयातील िवधानसभेचे िवसजªन झालेले असÐयास राºयपाल फĉ िवधान पåरषदेचे अिधवेशन बोलावू शकतात. िवधान पåरषदेची गणसं´या:- िवधान पåरषदेची गणसं´या Ìहणजे िवधान पåरषदे¸या अिधवेशनाचे कामकाज सुł करÁयासाठी आवÔयक असणारी िकमान सदÖयांची सं´या होय. िवधान पåरषदेचे कामकाज सुł करÁयासाठी िवधान पåरषदे¸या एकूण सदÖयसं´ये¸या १/१० िकंवा १० यापैकì जी सं´या मोठी असेल, ती गणसं´या मानली जाते. गणपूतêअभावी िवधान पåरषदेचे कामकाज तहकूब करÁयाचा अिधकार सभापतéना आहे. िवधान पåरषदेचे पदािधकारी:- भारतीय संिवधाना¸या कलम १८२ ते १८६ मÅये िवधान पåरषदेचे पदािधकारी अथाªत सभापती आिण उपसभापती यांची िनवड, कायª आिण वेतन इÂयादीबाबत तरतूद करÁयात आलेली आहे. िवधान पåरषदेचे सदÖय आपÐया मधूनच एका सदÖयाची अÅय± Ìहणून, तर एका सदÖयाची उपाÅय± Ìहणून बहòमताने िनवड करतात. सभापती आिण उपसभापती यांचे िवधान पåरषदेचे सदÖयÂव असेपय«त ते पदावर राहतात. आपÐया पदाचा कायªकाल पूणª होÁयापूवê सभापती तसेच उपसभापती Öवइ¸छेने राजीनामा देऊ शकतात. घटनाबाĻ वतªन, अकायª±मता िकंवा प±पात अशा कारणावłन िवधान पåरषदेने बहòमताने अिवĵास ÿÖताव मंजूर केÐयास सभापती तसेच उपसभापती यांना पदावłन दूर केले जाऊ शकते, परंतु तÂपूवê सभागृहाला १४ िदवस अगोदर तशी सूचना īावी लागते. िवधान पåरषदेचे सभापती हे पद ÿितķा व सÆमानाचे मानले जाते. या पदाला महßवाचे अिधकार ÿाĮ आहेत. ३.१.२.२ िवधान पåरषदेचे अिधकार व कायª :- िवधानपåरषद हे राºय िविधमंडळाचे िĬतीय आिण वåरķ सभागृह असून या सभागृहाला भारतीय संिवधाना¸या कलम १९४ नुसार अिधकार ÿाĮ आहेत. Âया अिधकारानुसार िवधान पåरषदेकडून पुढीलÿमाणे कायª केली जातात; munotes.in
Page 58
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
58 १) कायदेिवषयक अिधकार व कायª :- िवधानसभेÿमाणेच राºयिविधमंडळा¸या िवधान पåरषद या सभागृहाला कायदेिवषयक अिधकार देÁयात आलेले आहेत. राºयसूचीमधील ६१ िवषयांवर तसेच समवतê सूचीतील ५२ िवषयावर नवीन कायदा करणे, जुÆया कायīात दुŁÖती करणे आिण कालबाĻ झालेला कायदा रĥ करÁयाचा अिधकार िवधान पåरषदेला आहे. कोणÂयाही सामाÆय िवधेयकाची सुŁवात िवधान पåरषदेतून करता येते. िवधानसभेने मंजूर केलेले सामाÆय िवधेयक िवधान पåरषदेकडे मंजुरीसाठी पाठवले जाते. अशा िवधेयकाला िवधान पåरषद मंजुरी देऊ शकते, ÂयामÅये दुŁÖÂया सुचवते िकंवा Âया िवधेयकाला नाकाł शकते. दुŁÖÂयासह िकंवा दुŁÖÂयािवना िवधान पåरषदेला तीन मिहÆयां¸या आत ते िवधेयक िवधानसभेकडे पाठवावे लागते. िवधान पåरषदेने सुचवलेÐया दुŁÖÂया िकंवा नाकारलेले िवधेयक िवधानसभेने दुसöया वेळी मंजूर कłन िवधान पåरषदेकडे मंजुरीसाठी पाठिवÐयास एका मिहÆया¸या आत िवधानपåरषदेला ते िवधेयक मंजूर करावे लागते, अÆयथा ते िवधेयक िवधान पåरषदेला मंजूर आहे, असे समजून राºयपालांकडे संमतीसाठी पाठवले जाते. थोड³यात एखाīा िवधेयका¸या मंजुरीसाठी िवधानपåरषद जाÖतीत-जाÖत चार मिहÆयांचा िवलंब लावू शकते. यावłन ÖपĶ होते कì, कायदेिवषयक बाबतीत िवधान पåरषदेला िवधानसभे¸या तुलनेत कमी अिधकार आहेत. २) कायªकारीिवषयक अिधकार व कायª :- घटकराºयाचे मंिýमंडळ भारतीय संिवधानानुसार िवधानसभेला जबाबदार असते. परंतु िवधान पåरषदेला जबाबदार नसÐयामुळे िवधान पåरषद मंिýमंडळावर अिवĵास Óयĉ कł शकत नाही. मंýीमंडळावर हòकुमी िनयंýणाचे अिवĵास ÿÖतावासारखे साधन वापरÁयाचा अिधकार िवधान पåरषदेला नसला, तरीदेखील िवधानपåरषद मंिýमंडळावर िविवध संसदीय मागा«चा वापर कłन िनयंýण ठेवत असते. मंÞयांना ÿij िवचारणे, उपÿij िवचारणे, Öथगन ÿÖताव मांडणे, सरकारने मांडलेले िवधेयक फेटाळणे, सरकारवर टीका करणे, ल±वेधी सूचना मांडणे, सभाÂयाग करणे, कामकाजावर बिहÕकार घालणे इÂयादी मागा«चा वापर कłन िवधान पåरषदेमाफªत सरकारवर िनयंýण ठेवले जाते. िवधान पåरषदे¸या कायªकारी अिधकारांवłन ÖपĶ होते कì, िवधानसभे¸या तुलनेत िवधान पåरषदेला सरकारवर िनयंýण ठेवÁया¸या बाबतीत मयाªिदत Öवłपाचे अिधकार िदलेले आहेत. ३) आिथªक अिधकार व कायª :- भारतीय संिवधाना¸या कलम १९८ नुसार धन िवधेयक सवªÿथम िवधानसभेत मांडली जातात. िवधानसभेने मंजूर केलेले िवधेयक जेÓहा मंजुरीसाठी िवधान पåरषदेकडे पाठवले जाते, तेÓहा िवधान पåरषदेला १४ िदवसांचा अवधी धन िवधेयक मंजूर करÁयासाठी िदला जातो. या १४ िदवसापय«त िवधान पåरषदेने कोणताही िनणªय न घेतÐयास ते िवधेयक आहे Âया Öवłपात िवधान पåरषदेला मंजूर आहे, असे समजले जाते. धन िवधेयकाबाबत दुŁÖÂया करÁयाचा िकंवा सुधारणा सुचिवÁयाचा अिधकार िवधान पåरषदेला असतो, माý िवधान पåरषदेने सुचवलेÐया दुŁÖÂया munotes.in
Page 59
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
59 िÖवकारणे िकंवा नाकारणे हे पूणªपणे िवधानसभेवर अवलंबून असते. Ìहणजेच धन िवधेयकाबाबत केवळ िशफारसी करÁयापलीकडे कोणताही अिधकार िवधान पåरषदेला नसÐयामुळे िवधानसभे¸या तुलनेत आिथªक बाबतीत िवधानपåरषद हे सभागृह दुबªल आहे, हे ÖपĶ होते. अिधवेशन काळात आिथªक बाबतीतील शासना¸या धोरणावर व कायªपĦतीवर टीका करणे, ÿij िवचारणे, चच¥त सहभागी होणे अशाÿकारचे नाममाý आिथªक अिधकार िवधान पåरषदेला आहेत. सारांश :- भारतीय संघराºयमÅये संपूणª देशासाठी क¤þीय Öतरावर एक कायदेमंडळ अथाªत संसद आहे. याच धतêवर ÿÂयेक घटकराºय पातळीवर राºयिविधमंडळाची िनिमªती करÁयात आलेली आहे. घटकराºया¸या िविधमंडळाची िवधानसभा आिण िवधान पåरषद ही दोन सभागृहे आहेत. परंतु भारतातील काही घटकराºयाची िविधमंडळे एकगृही, तर काही घटकराºयांची िविधमंडळे िĬगृही आहेत. महाराÕů, उ°र ÿदेश, कनाªटक, िबहार, आंňÿदेश आिण तेलंगणा या सहा घटकराºयांची िविधमंडळे िĬगृही असून उवªåरत घटकराºयांची िविधमंडळे एकगृही आहेत. िवधानसभा हे घटकराºय िविधमंडळाचे ÿथम आिण किनķ सभागृह, तर िवधानपåरषद हे िĬतीय व वåरķ सभागृह आहे. घटकराºयाची िविधमंडळे संसदीय कायªÿणालीÿमाणे कायª करतात. आपली ÿगती तपासा. १) िवधानसभेची रचना ÖपĶ करा. २) िवधानसभेचे अिधकार व कायª सिवÖतर िलहा. ३) िवधान पåरषदेची रचना ÖपĶ करा. ४) िवधान पåरषदेचे अिधकार व कायª सिवÖतर िलहा. ५) िवधानसभा व िवधान पåरषदे¸या अिधकार व कायª यांची तुलना सिवÖतर िलहा. ३.२ मु´यमंýी आिण मंिýमंडळ: भूिमका : भारताने संघराºय शासनपĦतीचा िÖवकार केलेला असÐयामुळे भारतात दुहेरी शासनÓयवÖथा आहे. संपूणª देशासाठी एक क¤þ सरकार व देशातील ÿÂयेक घटकराºयासाठी Öवतंý राºय सरकार अशी शासनÓयवÖथा िÖवकारÁयात आलेली आहे. भारतीय संिवधाना¸या कलम १५२ ते १६७ मÅये घटकराºया¸या कायªकारी मंडळािवषयीची तरतूद केलेली आहे. घटकराºया¸या कायªकारी मंडळाची रचना क¤þीय कायªकारी मंडळा¸या रचनेÿमाणे असून घटकराºया¸या कायªकारी मंडळात राºयपाल, मु´यमंýी आिण मंिýमंडळ यांचा समावेश होतो. भारतीय संिवधाना¸या कलम १६३ नुसार राºयपालांना Âयां¸या कायाªत मदत करÁयासाठी व सÐला देÁयासाठी मु´यमंÞयां¸या नेतृÂवाखाली एक मंिýमंडळ असेल, अशी तरतूद करÁयात आलेली आहे. Âयाचÿमाणे भारतीय संिवधाना¸या कलम १६४ नुसार munotes.in
Page 60
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
60 मु´यमंÞयांची नेमणूक करÁयाचा अिधकार संबंिधत राºया¸या राºयपालांना असतो. परंतु असे असले तरी राºयपालांचा हा अिधकार माý औपचाåरक Öवłपाचा असतो. कारण राºया¸या िवधानसभेमÅये ÖपĶ बहòमत ÿाĮ असणाöया राजकìय प±ा¸या सवªमाÆय नेÂयाची िनयुĉì राºयपाल मु´यमंýी Ìहणून करीत असतात. परंतु अपवादाÂमक पåरिÖथतीमÅये राºया¸या िवधानसभेत कोणÂयाही राजकìय प±ाला ÖपĶ बहòमत ÿाĮ नसÐयास राºयपाल आपÐया Öविववेकािधन अिधकाराचा वापर कłन मु´यमंÞयांची िनयुĉì कł शकतात. भारतीय संिवधाना¸या कलम १६४ नुसार राºयपालांकडून मु´यमंÞयांची नेमणूक केली जाते आिण Âयांना पद व गोपनीयतेची शपथ देÁयात येते. मु´यमंýी Ìहणून पदावर आłढ होणारी Óयĉì िविधमंडळाचा सदÖय असणे आवÔयक असते, परंतु शपथ घेताना मु´यमंýी जर िविधमंडळाचा सदÖय नसतील, तर शपथ घेतÐयापासून पुढील सहा मिहÆयां¸या आत राºयिवधीमंडळाचे सदÖय होणे आवÔयक असते. उदा. ®ी वसंतदादा पाटील आिण ®ी उĦव ठाकरे हे महाराÕůाचे मु´यमंýी Ìहणून शपथ घेताना िवधीमंडळाचे सदÖय नÓहते, परंतु पुढील सहा मिहÆयां¸या आत Âयांनी राºयिविधमंडळाचे सदÖयÂव ÿाĮ केलेले होते. अलीकडील काळात प±ातील दुफळी िकंवा अÆय कारणामुळे राºयातील मु´यमंýी Ìहणून नेता िनवडीचा िनणªय क¤þातील वåरķ नेÂयांवर सोपिवÐयाची अनेक उदाहरणे आहेत. Âयामुळे मु´यमंýी िनयुĉì¸या संदभाªतील राजकìय संÖकृती बदलताना िदसते आहे. मु´यमंÞयांचा कायªकाल सवªसाधारणपणे पाच वषा«चा असतो. तÂपूवê ते Öव¸छेने पदाचा राजीनामा देऊ शकतात, परंतु मु´यमंÞयां¸या कायªकाळासंदभाªत जोपय«त िवधानसभेचा मु´यमंýी आिण मंिýमंडळावर िवĵास आहे, तोपय«त ते अिधकार पदावर राहतात, ही भारतीय संिवधानातील तरतूद अÂयंत महßवाची आहे. थोड³यात मु´यमंýी यांचा कायªकाल िनिIJत नसून तो िवधानसभे¸या िवĵासावर अवलंबून असतो. मु´यमंýी हे राºयाचे वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख असतात, कारण राºयाचा कारभार जरी राºयपालां¸या नावाने चालिवला जात असला, तरीदेखील शासनसंÖथेची खरी कायªकारी स°ा मु´यमंÞयां¸या हाती एकवटलेली असते. Âयामुळे क¤þ सरकारमÅये जे Öथान पंतÿधान या पदाला असते, तेच Öथान राºयसरकारमÅये मु´यमंýी या पदाला ÿाĮ झालेले आहे. ३.२.१ मु´यमंÞयांची भूिमका (अिधकार व कायª):- भारतीय संसदीय लोकशाहीमÅये घटकराºय शासनÓयवÖथेत राºयपाल हे नामधारी शाशनÿमुख, तर मु´यमंýी हे वाÖतिवक शासनÿमुख असतात. कारण राºयाचा कारभार जरी राºयपालां¸या नावाने चावलाला जात असला, तरी राºयपालांना मु´यमंýी व मंिýमंडळा¸या सÐÐयानुसारच सवª अिधकारांचा वापर करावा लागतो. Âयामुळे मु´यमंýी हेच राºयाचे वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख ठरतात. Ìहणून राºयाचे वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख या नाÂयाने राºया¸या शासनÓयवÖथेत पुढील अिधकार व कायाª¸या माÅयमातून मु´यमंÞयांची भूिमका महßवाची असते; १) मंिýमंडळाची िनिमªती करणे :- मंिýमंडळाची िनिमªती करÁयामÅये मु´यमंÞयांची भूिमका अÂयंत महßवपूणª असते. कारण मु´यमंÞयां¸या सÐÐयानुसारच राºयपाल मंÞयांची नेमणूक करतात. मंिýमंडळाची िनिमªती करणे ही एक तारेवरची कसरत असून ही कसरत करत munotes.in
Page 61
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
61 असताना मु´यमंÞयांना अनेक बाबéचा िवचार करावा लागतो. घटकराºयातील सवª ÿादेिशक िवभागांना तसेच घटकांना मंिýमंडळात Öथान कसे िमळेल अशापĦतीने मंÞयांची िनवड मु´यमंýी करीत असतात. राºयातील ÿादेिशक िवभाग, प±ातील ºयेķ, अनुभवी, ²ानी नेते, कुशल ÿशासक, प±िनķा, अÐपसं´यांक, मिहला, मागासलेÐया जाती, प±ातील िविवध गट इÂयादी घटकांचा िवचार कłन मु´यमंýी मंिýमंडळातील मंÞयांची िनयुĉì करीत असतात. मंिýमंडळातील मंÞयांची सं´या िवधानसभे¸या एकूण सदÖयसं´ये¸या १५ ट³³यांपे±ा जाÖत होणार नाही, याची काळजीदेखील मु´यमंÞयांना मंिýमंडळाची िनिमªती करताना ¶यावी लागते. थोड³यात िविवध घटकांचा िवचार कłन मु´यमंýी मंÞयांची िनवड यादी राºयपालांना देतात आिण राºयपालांकडून Âया यादीला मंजुरी िदली जाते. २) मंÞयांना खातेवाटप करणे:- मंिýमंडळातील मंÞयांची यादी िनिIJत केÐयानंतर मंÞयांना खातेवाटप करÁयाची अवघड जबाबदारी मु´यमंÞयांना पार पाडावी लागते. कोणÂया मंÞयांकडे कोणते व कोणÂया दजाªचे खाते īायचे यासंबंधी मु´यमंýी िनणªय घेतात. मंिýमंडळातील खातेवाटप करताना Âया मंÞयाचे प±ातील Öथान, Âयांची योµयता, वैयिĉक आवड आिण Âयांचे ²ान इÂयादी घटकांचा िवचार मु´यमंýी करीत असतात. थोड³यात मंिýमंडळातील खाÂयात फेरबदल करणे, अकायª±म मंÞयांना समज देणे िकंवा वेळÿसंगी अकायª±म मंÞयाची मंिýमंडळातून हकालपĘी करÁयाचा अिधकार मु´यमंÞयांना असतो. ३) मंिýमंडळाचा ÿमुख िकंवा नेता:- मु´यमंýी हे मंिýमंडळाचे ÿमुख असÐयामुळे मंिýमंडळाची बैठक केÓहा बोलवावी, बैठकìत कोणते िवषय चच¥ला ¶यावेत यासंबंधीचे िनणªय मु´यमंýी घेतात. मंिýमंडळाची बैठक बोलावणे, मंिýमंडळा¸या बैठकìचे अÅय±Öथान िÖवकारणे, मंिýमंडळा¸या बैठकìमÅये मंÞयांना मागªदशªन करणे इ. मÅये मु´यमंÞयांची भूिमका अनÆयसाधारण असते. ४) मंिýमंडळावर िनयंýण ठेवणे:- मंिýमंडळातील मंÞयां¸या कारभारावर िनयंýण ठेवÁयाची महßवाची जबाबदारी मु´यमंýी पार पाडीत असतात. मंÞयांकडे खातेवाटप केÐयानंतर संबंिधत मंýी Âया खाÂयाची जबाबदारी स±मपणे पार पाडतो का ? याचा आढावा मु´यमंýी घेत असतात. जर एखादा मंýी Âया खाÂयाला पूणªपणे Æयाय देऊ शकत नसेल, तर अशावेळी मु´यमंýी Âया मंÞयांकडून हे खाते काढून घेऊ शकतात िकंवा एखादा मंýी राºयशासना¸या धोरणाÿमाणे वतªन करत नसेल, तर अशा मंÞयांना मंिýमंडळातून वगळÁयाची मु´यमंýी राºयपालांकडे िशफारस कł शकतात. munotes.in
Page 62
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
62 ५) मंýीमंडळा¸या कायाªत समÆवय िनमाªण करणे:- मंिýमंडळाचा ÿमुख Ìहणून मंिýमंडळा¸या कायाªत समÆवय िनमाªण करÁयाची मु´य जबाबदारी मु´यमंÞयांची असते. एका िवभागाचे धोरण मंिýमंडळातील दुसöया िवभागावर ÿभाव पाडणारे असते, Âयामुळे वेगवेगÑया िवभागात समÆवय ÿÖथािपत करÁयाचे कायª मु´यमंÞयांना करावे लागते. मंिýमंडळातील दोन खाÂयात िकंवा मंÞयांमÅये संघषª िनमाªण झाÐयास मु´यमंÞयांना ÂयामÅये मÅयÖथी करावी लागते. राºय सरकार¸या ÿशासकìय कायाªत सुसूýता आिण एकिजनसीपणा िनमाªण करÁयासाठी मंिýमंडळात समÆवय िनमाªण करÁयाची महßवाची भूिमका मु´यमंýी पार पाडीत असतात. मंिýमंडळातील मंÞयांमÅये धोरणा¸या बाबतीत वैयिĉक मतभेद असतात. अशा मतभेदांमुळे मंिýमंडळातील एकवा³यता समाĮ होऊन शासन अडचणीत येऊ शकते, Ìहणून असे होऊ नये यासाठी मु´यमंýी मंिýमंडळात समÆवय िनमाªण करत असताना सवª मंÞयांना सूचना तसेच आदेश देत असतात. ६) राºयपाल, मंिýमंडळ व िविधमंडळ यां¸यातील दुवा:- मंिýमंडळाने घेतलेÐया िनणªयांची मािहती मु´यमंýी राºयपाल यांना देत असतात, Âयाचÿमाणे राºयपालां¸या सूचना, सÐला िकंवा आदेश मंिýमंडळापय«त पोहोचिवÁयाचे कायª मु´यमंýी राºयपाल व मंिýमंडळ यां¸यातील मÅयÖथ Ìहणून करीत असतात. तसेच मंिýमंडळाने घेतलेÐया िनणªयांना िवधानसभेची मंजुरी िमळवून घेÁयाचे कायª मु´यमंÞयांना करावे लागते. संबंिधत िनणªय िकंवा िवधेयका¸या संदभाªत िविधमंडळात िवचारलेÐया ÿijांना उ°रे देणे, एखादा मंýी िवचारलेÐया ÿijाला समाधानकारकपणे उ°र देऊ शकत नसÐयास चच¥त हÖत±ेप करणे, मंिýमंडळाचा ÿमुख Ìहणून पूरक मािहती देणे इÂयादी कायª िविधमंडळ व मंिýमंडळ यां¸यातील मÅयÖथ Ìहणून मु´यमंýी करीत असतात. ७) महßवा¸या नेमणुका करणे:- राºयातील िविवध उ¸चपदÖथ अिधकाöयां¸या िनयु³Âया करÁयाचा अिधकार राºयपालांना असला, तरीही अशा उ¸चपदÖथ अिधकाöयां¸या नेमणुका करताना राºयपाल मु´यमंÞयां¸या सÐÐयाने िकंवा िशफारशीने या िनयु³Âया करतात. अशा िनयु³ÂयामÅये िविवध आयोगाचे अÅय± व सदÖय, िवīापीठांचे कुलगुŁ, िवधानपåरषदेतील १२ सदÖय, िवधानसभेत अँµलो-इंिडयन जमातीमधून िनयुĉ करावयाचा एक सदÖय िनयुĉ करÁयाचा अिधकार राºयपालाना होता. परंतु २०२० मÅये १०४ Óया घटनादुŁÖती नुसार राºय िवधानसभेतील ॲµलो-इंिडयनचे हे िवशेष ÿितिनिधÂव समाĮ करÁयात आलेले आहे. राºय लोकसेवा आयोगाचे अÅय± व सदÖय, राºयाचा महािधवĉा इÂयादéचा समावेश होतो. ८) क¤þ सरकारशी सलो´याचे संबंध ÿÖथािपत करणे:- घटकराºयात ºया राजकìय प±ाचे मु´यमंýी असतील, Âयाच राजकìय प±ाचे सरकार क¤þामÅये असÐयास क¤þ सरकारशी संबंिधत राºय सरकारचे संबंध चांगले असतात, परंतु क¤þ Öतरावर िवरोधी प±ाचे सरकार असेल, तर अशावेळी munotes.in
Page 63
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
63 घटकराºयात वेळोवेळी क¤þ सरकारचा हÖत±ेप, िवधानसभा बरखाÖत करÁयाची टांगती तलवार, राÕůपती राजवट लागू करÁयाची श³यता असते, Ìहणून अशाÿसंगी क¤þ शासनाशी सलो´याचे संबंध ÿÖथािपत करताना मु´यमंÞयांना तारेवरची कसरत करावी लागते. Ìहणून अशाÿसंगी मु´यमंÞयांची भूिमका पणाला लागते. उदा. िवīमान िÖथतीत क¤þ सरकार आिण पिIJम बंगाल राºय सरकार, क¤þ सरकार आिण महाराÕů राºय सरकार, क¤þ सरकार आिण राजÖथान राºय सरकार, क¤þ सरकार आिण केरळ राºय सरकार यां¸यामÅये िवजातीय स°ाधारी राजकìय प±ामुळे िवतुĶ िनमाªण झाÐयाची अनेक उदाहरणे आहेत. Ìहणून अशावेळी क¤þ शासनाशी सलो´याचे संबंध ÿÖथािपत करताना मु´यमंÞयांना तारेवरची कसरत करावी लागते. ९) मंÞयांना मागªदशªन करणे:- मु´यमंýी हे मंिýमंडळाचे ÿमुख असतात. मंिýमंडळाचे ÿमुख या नाÂयाने मंिýमंडळातील मंÞयांना मागªदशªन करणे, सूचना देणे तसेच आवÔयक तेथे मंÞयांना सहकायª करÁयात मु´यमंÞयांना महßवाची भूिमका बजावावी लागते. ÿÂयेक मंÞयाने आपÐया खाÂयाचा कारभार कशाÿकारे करावा, यासंबंधी¸या सूचना व मागªदशªन मु´यमंýी करीत असतात. १०) शासनाचे धोरण ठरवणे व Âयाची अंमलबजावणी करणे:- घटकराºयाचा वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख Ìहणून राºयशासनाचे Åयेयधोरण िनिIJत करÁयामÅये मु´यमंÞयांची महßवाची भूिमका असते. राºयातील नागåरकांचा सामािजक, आिथªक, राजकìय, शै±िणक आिण सांÖकृितक ±ेýात सवा«गीण िवकास घडवून आणÁया¸या ŀĶीने सवªसमावेशक असणारे धोरण मंýीमंडळा¸या मदतीने िनमाªण करÁयामÅये मु´यमंÞयांची भूिमका अनÆयसाधारण असते. राºयातील िविवध ÿादेिशक िवभागाचे ÿादेिशक मागासलेपण दूर करणारे धोरण मु´यमंÞयांना ठरवावे लागते. ११) िवधानसभेचा नेता:- िवधानसभेतील बहòमत ÿाĮ प±ाचा नेता Ìहणून मु´यमंÞयांकडे पािहले जाते. Âयामुळे िवधानसभेचे अिधवेशन कधी ¶यायचे, अिधवेशनाचा कालावधी िकती ठेवायचा या संदभाªमÅये िवधानसभेचे सभापती आिण संसदीय कामकाज मंýी यां¸या सÐÐयाने िनणªय घेऊन Âयाला राºयपालांची संमती घेÁयाचे कायª मु´यमंýी करीत असतात. िवधानसभेचा नेता Ìहणून मंिýमंडळाने ठरवलेÐया धोरणाला कायīाचे Öवłप ÿाĮ कłन देÁयामÅये मु´यमंÞयांची भूिमका महßवाची ठरते. Âयाचÿमाणे िवधानसभेचा नेता Ìहणून िवधानसभेत शासकìय धोरणाचा पाठपुरावा करÁयातही मु´यमंýी महßवाची भूिमका पार पाडतात. िवधानसभा िवसिजªत करÁया¸या संदभाªत राºयपालांना सÐला देÁयाचे कायª उिचत ÿसंगी मु´यमंýी करीत असतात. शासना¸या Åयेयधोरणासंदभाªत िवधानसभेत महßवपूणª घोषणा करÁयाचे कायª मु´यमंýी करतात. िवधानसभेचा नेता या नाÂयाने िवधानसभेत मंýीमंडळाचे नेतृÂव करÁयाचे कायª मु´यमंýी करीत असतात. munotes.in
Page 64
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
64 १२) जनता व राºयाचा नेता:- मु´यमंýी हे जनतेने िनवडून िदलेÐया िवधानसभेतील बहòमत ÿाĮ प±ाचा नेता असतात. Ìहणजेच मु´यमंýी हे खöया अथाªने जनतेचे नेते असतात. Âयामुळे जनते¸या इ¸छा-आकां±ा, ÿij ल±ात घेऊन जनिहत साÅय करÁयाचे कायª मु´यमंÞयांना करावे लागते. स°ाधारी प±ाने िनवडणूक लढिवताना जनतेला िदलेली आĵासने पूणª करÁयात मु´यमंÞयांची भूिमका महßवाची ठरते. राºयाचा नेता या नाÂयाने राÕůीय Öतरावरील िविवध सभा, संमेलने व पåरषदांमÅये राºयाचे ÿितिनिधÂव करणे, राºयाचा ÿितिनधी Ìहणून िविवध देशांना भेटी देणे, िविवध राÕůाशी वेगवेगÑया िवषयांवर करार करणे इÂयादीमÅये मु´यमंÞयांची भूिमका िनणाªयक असते. १३) स°ाधारी प±ाचा नेता:- मु´यमंýी हे स°ाधारी प±ाचे नेते असतात. िनवडणुकìमधील यशापयश आिण राजकìय प±ाची लोकिÿयता मु´यमंÞयांनी िÖवकारलेÐया धोरणावर अवलंबून असते. स°ाधारी राजकìय प±ा¸या धोरणाला अनुसłन राºयकारभार करÁयाची जबाबदारी मु´यमंÞयांची असते. मु´यमंýी स°ाधारी राजकìय प±ा¸या िवचारसरणीला आिण Åयेय धोरणाला बांधील असÐयामुळे राºय शासना¸या िनणªयात Âयाचे ÿितिबंब उमटताना िदसते. १४) राºयपालांना मािहती देणे:- राºयपाल हे राºयाचे घटनाÂमक ÿमुख असतात. Ìहणून राºया¸या राºयकारभारािवषयी मािगतलेली मािहती राºयपालांना देÁयाचे कायª मु´यमंýी करीत असतात. राºयपालांनी मािगतलेली मािहती वेळेत राºयपालांकडे पोहोचिवणे हे मु´यमंÞयांचे कतªÓय असते. १५) राºयशासनावरील िवĵास कायम ठेवणे:- मु´यमंýी व मंिýमंडळावर िवधानसभेचा िवĵास असेपय«त ते अिधकार पदावर असतात, Ìहणून हा िवĵास अिधकािधक काळ कायम कसा राहील, यासाठी मु´यमंýी ÿयÂनरत असतात. यासाठी Öवप±ीय सभासदां¸या िवधानसभेतील उपिÖथतीवर िनयंýण ठेवÁयाचे कायª मु´यमंýी करतात. िवधानसभे¸या िवĵासाबरोबरच जनतेचादेखील सरकारवरील िवĵास कायम ठेवÁयाची ÿमुख जबाबदारी मु´यमंÞयांना पार पाडावी लागते. अशाÿकारे राºया¸या कायªकारी मंडळात मु´यमंýी यांना ÿाĮ असणाöया अिधकार व कायाªमुळे अÂयंत महÂवाची भूिमका ते पार पाडीत असतात. Ìहणूनच मु´यमंÞयांचे Öथान राºया¸या कायªकारी मंडळामÅये अÂयंत महßवपूणª मानले जाते. मु´यमंýी हे कायªकारी मंडळातील वाÖतिवक शासनÿमुख असतात. Ìहणूनच Âयांचा उÐलेख 'मंिýमंडळ łपी कमानीची आधारिशला' िकंवा 'मंिýमंडळ łपी úहमालेतील सूयª' अथवा 'तारांगणातील चंþ' Ìहणून केली जाते. munotes.in
Page 65
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
65 ३.२.२ मंिýमंडळाची भूिमका (अिधकार व कायª):- भारतीय संिवधाना¸या कलम १६३ मÅये राºयपालांना Âयां¸या कायाªत मदत करÁयासाठी मु´यमंÞयां¸या नेतृÂवाखाली एक मंिýमंडळ असेल, अशी तरतूद केलेली आहे. कलम १६४ नुसार मु´यमंÞयांची राºयपालांकडून नेमणूक झाÐयानंतर मु´यमंýी यां¸या सÐÐयाने मंिýमंडळातील इतर मंÞयांची राºयपाल नेमणूक करतात. मंिýमंडळातील िनयुĉ झालेÐया मंÞयांना राºयपालांकडून पद व गोपनीयतेची शपथ िदली जाते. मंिýमंडळातील खातेवाटप करणे आिण मंिýमंडळात कोणाला समािवĶ करायचे याबाबतचा िनणªय मु´यमंýी अंितमतः घेतात. मंिýमंडळाचा सदÖय हा िविधमंडळाचा सदÖय असणे आवÔयक असते, परंतु शपथ घेतेवेळी जर एखादा मंýी िविधमंडळाचा सदÖय नसेल, तर शपथ घेतÐयापासून पुढील सहा मिहÆयां¸या आत िविधमंडळाचा सदÖय होणे आवÔ यक असते, अÆयथा मंýी पदाचा राजीनामा īावा लागतो. मंिýमंडळातील मंÞयां¸या सं´येबाबत २००३ मÅये झालेÐया ९१ Óया घटनादुŁÖतीनुसार मंिýमंडळातील मंÞयांची सं´या ही िवधानसभे¸या एकूण सदÖयसं´ये¸या १५ ट³के पे±ा अिधक नसावी, अशी तरतूद करÁयात आलेली आहे. Âयामुळे मंिýमंडळा¸या वाढÂया आकाराला आळा बसलेला आहे. राºय मंýीमंडळामÅये मंÞयांचा समावेश करताना ÿादेिशकता आिण समाजातील िविवध घटकांचा िवचार करतात. मंिýमंडळाचा िकंवा मंýी यांचा कायªकाल हा सवªसाधारणपणे िवधानसभेचा कायªकाळाएवढाच Ìहणजेच पाच वषा«चा असतो. परंतु जोपय«त मंिýमंडळावर िवधानसभेचा िवĵास आहे, तोपय«त मंýीमंडळ अिधकार पदावर असते. िवधानसभेचा िवĵास गमावताच मंिýमंडळाचा कायªकाल समाĮ होतो. थोड³यात मु´यमंýी व मंिýमंडळ हे सामूिहकåरÂया िवधानसभेला जबाबदार असते. मंिýमंडळामÅये कॅिबनेट मंýी, राºयमंýी आिण उपमंýी हे तीन ÿकारचे मंýी असतात. मंýीमंडळाचे कायª सामुिहक जबाबदारी, गोपनीयता, एकिजनसीपणा आिण मु´यमंÞयांचे एकमुखी नेतृÂव या तßवानुसार चालते. मंिýमंडळ हे मु´यमंÞयां¸या नेतृÂवाखाली कायª करीत असते. राºया¸या कायªकारी मंडळात मु´यमंÞयां¸या नेतृÂवाखाली वाÖतिवक शासनÿमुख Ìहणून मंिýमंडळ महßवाची भूिमका बजावत असते. Ìहणून मंिýमंडळाला काही महßवाचे अिधकार ÿाĮ झालेले आहेत, Âया अिधकारानुसार मंिýमंडळ पुढीलÿमाणे आपली भूिमका बजावत असते; १) शासनाचे Åयेयधोरण ठरवणे:- शासनाचे Åयेयधोरण िनिIJत करणे, ही मंिýमंडळाची सामूिहक जबाबदारी असते. राºय सरकारचे धोरण िनिIJत करणारी मंिýमंडळ ही सवō¸च संÖथा असते. राºयातील बदलÂया सामािजक, राजकìय, आिथªक, शै±िणक पåरिÖथतीचा िवचार कŁन मंिýमंडळ शासकìय Åयेयधोरणाची आखणी करते. िनवडणुकì¸या वेळी स°ाधारी झालेÐया राजकìय प±ाने जनतेला िदलेली आĵासने पूणª करÁयासाठी स°ाधारी प±ा¸या मंिýमंडळाला आĵासनाचे Łपांतर शासकìय धोरणात करावे लागते. मंिýमंडळातील ÿÂयेक खाÂयाचा मंýी आपÐया खाÂयासंबंधीचे धोरण तयार कłन ते मंिýमंडळा¸या बैठकìत सादर करतो. Âयानंतर िविधमंडळाकडून Âया खाÂया¸या धोरणाला माÆयता िमळवून घेÁयाचे कायª मंिýमंडळाला करावे लागते. munotes.in
Page 66
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
66 थोड³यात राºया¸या िविवध िवभागाचे मूलभूत धोरण िनमाªण करÁयाचे कायª मंिýमंडळाकडून केले जाते. २) Åयेयधोरणांची अंमलबजावणी करणे:- केवळ धोरणिनिIJतीपुरतेच मंिýमंडळाचे कायª मयाªिदत नसून िनिIJत केलेÐया धोरणाची अंमलबजावणी करÁयात मंिýमंडळाची भूिमका महßवपूणª असते. मंिýमंडळातील ÿÂयेक खाÂया¸या धोरणाला मंिýमंडळाने मंजुरी िदÐयानंतर ÿÂय±पणे या धोरणा¸या अंमलबजावणीला सुŁवात होते. मंिýमंडळाने िदलेÐया िनद¥शानुसार ÿÂयेक मंÞयाला धोरणाची अंमलबजावणी करावी लागते. िविवध सनदी अिधकारी आिण कमªचाöयां¸या मदतीने धोरणांची ÿÂय±ात अंमलबजावणी केली जाते. अशा सनदी अिधकारी आिण कमªचाöयांवर िनयंýण ठेवÁयाचे तसेच Âयांना मागªदशªन करÁयाचे कायª मंिýमंडळ करीत असते. Åयेयधोरणा¸या अंमलबजावणीवरच मंिýमंडळाचे यशापयश अवलंबून असते. ३) कायदेिवषयक अिधकार व कायª:- मंिýमंडळाने िनिIJत केलेÐया Åयेयधोरणांचा कायदेशीर दजाª ÿाĮ कłन देÁयासाठी मंिýमंडळ िवधेयक तयार कłन Âया िवधेयकाला राºयिविधमंडळाची माÆयता िमळिवत असते. Âयामुळे मंिýमंडळाला बरीचशी कायदेिवषयक कायª करावी लागतात. संसदीय शासनपĦतीमÅये कायदेमंडळ आिण कायªकारी मंडळ यां¸यात सुयोµय समÆवय असतो. Âयामुळे िविधमंडळाचे अिधवेशन बोलावणे, अिधवेशन तहकूब करणे, िवधानसभेचे मुदतपूवª िवसजªन करणे हे कायª मंिýमंडळा¸या सÐÐयानुसार राºयपाल करीत असतात. Âयाचÿमाणे िविधमंडळात मांडली जाणारी बहòसं´य िवधेयके ही मंÞयांकडून मांडली जातात. संसदीय शासनपĦतीत मंÞयांचा जाÖतीत-जाÖत काळ हा िविधमंडळात खचª होत असतो. ४) आिथªक अिधकार व कायª:- घटकराºयाची संपूणª आिथªक स°ा ही मंिýमंडळा¸या हाती एकवटलेली असते. कारण राºयपालांना ÿाĮ असणाöया आिथªक अिधकारांचा वापर ÿÂय±पणे मंिýमंडळ करीत असते. राºयपालां¸या सूचनेनुसार अथªमंýी अंदाजपýक तयार करीत असतात. मंिýमंडळा¸या बैठकìत अंदाजपýकावर चचाª झाÐयानंतर िविधमंडळा¸या माÆयतेसाठी अंदाजपýक िविधमंडळात मांडले जाते. िविधमंडळा¸या माÆयतेनंतरच मंिýमंडळाला ÿशासकìय खचª करता येतो. नवीन कराची आकारणी करणे, कर रĥ करणे, कजª घेणे इÂयादी बाबतचे अंितम िनणªय मंिýमंडळात घेतले जातात. सवª अथªिवधेयक ही मंिýमंडळा¸या सदÖयांकडूनच मांडली जातात. थोड³यात राºया¸या अथªकारणाला योµय िदशा आिण ŀिĶकोन देÁयाचे कायª मंिýमंडळ आपÐया भूिमकेतून करीत असते. munotes.in
Page 67
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
67 ५) नेमणूकिवषयक अिधकार व कायª:- राºयातील िविवध उ¸चपदÖथ अिधकाöयां¸या नेमणुकìचा अिधकार राºयपालांना असला तरीदेखील या नेमणुका करताना राºयपाल मंिýमंडळा¸या सÐयाने िकंवा िशफारशीनेच करीत असतात. राºय िनवडणूक आयुĉ, राºय मािहती आयुĉ, राºय मानवािधकार आयोगाचे अÅय± व सदÖय, राºय लोकसेवा आयोगाचे अÅय± व सदÖय, राºयाचा महािधवĉा, िविवध िवīापीठाचे कुलगुł, उ¸चपदÖथ सरकारी अिधकारी इÂयादीची िनयुĉì मंिýमंडळा¸या सÐÐयाने िकंवा िशफारशीने राºयपाल करीत असतात. ६) ÿशासनावर िनयंýण ठेवणे:- मंिýमंडळ हे राºया¸या वाÖतिवक कायªकारी मंडळाचा एक महßवाचा घटक आहे. मंिýमंडळा¸या िविवध िवभागात मंÞयां¸या अिधनÖत वåरķ सनदी अिधकारी आिण सरकारी कमªचारी कायªरत असतात. ÿशासनातील हे सवª अिधकारी मंÞयां¸या आदेशानुसार कायª करीत असतात. मंýालया¸या ÿशासनावर संतुिलतपने िनयंýण ठेवÁयात महßवाची भूिमका मंिýमंडळाकडून पार पाडली जाते. ७) िविवध िवभागात समÆवय िनमाªण करणे:- मंिýमंडळात िविवध िवभाग असतात. मंिýमंडळातील िविवध िवभागांमÅये समÆवय साधÁयाची आवÔयकता असते. कारण समÆवयािशवाय शासनाचे कोणतेही कायª ÿभावीपणे होऊ शकत नाही, Ìहणून िविवध खाÂयां¸या धोरणात समÆवय साधÁयाचे कायª मंýीमंडळाकडून केले जाते. यािशवाय मंिýमंडळा¸या कायाªचे िवक¤þीकरण केÐयामुळे एका खाÂयाचे कायª दुसöया खाÂयाला घातक ठł नये, याची द±ता घेऊन दोन खाÂयां¸या कायाªत समÆवय ÿÖथािपत करÁयाचे कायª मंिýमंडळाकडून केले जाते. मंिýमंडळातील िविवध खाÂयांमÅये समÆवय िनमाªण झाÐयामुळे ÿशासनाचा वेळ आिण पैसा वाचतो. Âयाचबरोबर कायाªची पुनरावृ°ी होत नाही. कायाªतील चुका ल±ात येतात आिण िनमाªण झालेÐया मतभेदांचे वेळीच िनराकरण करता येते. थोड³यात मंिýमंडळामÅये िविवध िवभागां¸या परÖपर सÐला व मागªदशªनाने ÿशासकìय कामकाज चालत असते. Âयासाठी मंिýमंडळातील िविवध खाÂयात व िवभागात समÆवय असणे आवÔयक असते आिण असा समÆवय मंिýमंडळाकडून िनमाªण करÁयात महßवाची भूिमका बजावली जाते. ८) मागªदशªनपर कायª:- शासना¸या िविवध िवभागांना मागªदशªन करणे, राºयपालांनी मािगतÐयास सÐला देणे, राºयपालांनी मािगतलेली मािहती देणे इÂयादी मागªदशªनपर कायª मंिýमंडळाकडून केले जाते. ९) राºयात कायदा व सुÓयवÖथा राखणे:- राºयात कायदा व सुÓयवÖथा ÿÖथािपत करÁयाची ÿमुख जबाबदारी मंिýमंडळाची असते. Âयासाठी मंýीमंडळामाफªत िविवध उपाययोजना केÐया जातात. राºयात munotes.in
Page 68
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
68 जातीय, धािमªक, भािषक, वांिशक संघषª िनमाªण झाÐयास असे संघषª िमटवून राºयात शांतता ÿÖथािपत करÁयाचे कायª मंिýमंडळाकडून केले जाते. अशाÿकारे मंिýमंडळाला ÿाĮ असणाöया वरील अिधकारामाफªत मंिýमंडळाकडून िविवध कायª केली जातात आिण ÂयाĬारे राºया¸या शासनÓयवÖथेत अÂयंत महßवाची भूिमका मंिýमंडळाकडून बजावली जाते. सारांश:- राºया¸या शासनÓयवÖथेत कायदेिवषयक, कायªकारी व आिथªक Öवłपाची Óयापक स°ा मु´यमंýी व मंिýमंडळा¸या हाती क¤िþत झालेली आहे. कारण मु´यमंýी व Âयां¸या नेतृÂवाखाली कायª करणारे मंिýमंडळ हेच राºया¸या कायªकारी मंडळातील वाÖतिवक शासनÿमुख असतात. राºयपालां¸या नावाने संपूणª राºयाचा राºयकारभार चालवला जात असला, तरी वाÖतवात राºयपालां¸या अिधकारांचा वापर ÿÂय±पणे मु´यमंýी आिण Âयां¸या मागªदशªनाखाली कायª करणारे मंýीमंडळ करीत असते. वाÖतिवक कायªकारी ÿमुख Ìहणून मु´यमंýी आिण मंिýमंडळ जनते¸या इ¸छा-आकां±ा िवचारात घेऊन Âयां¸या समÖया व ÿijांना वाचा फोडून जनतेचे नेतृÂव करीत असते. संसदीय परंपरेनुसार राºया¸या कायªकारी मंडळात मु´यमंýी आिण मंिýमंडळाला अनÆयसाधारण महßव ÿाĮ झालेले आहे. आपली ÿगती तपासा. १) मु´यमंÞयांचे अिधकार व कायª सिवÖतर िलहा. २) राºया¸या शासनÓयवÖथेतील मु´यमंÞयांची भूिमका ÖपĶ करा. ३) मंýीमंडळाचे अिधकार व कायª सिवÖतर िलहा. ४) राºया¸या शासनÓयवÖथेतील मंिýमंडळाची भूिमका ÖपĶ करा. ५) राºया¸या कायªकारी मंडळातील मु´यमंýी व मंिýमंडळ हे वाÖतिवक शासनÿमुख आहेत, सिवÖतर ÖपĶ करा. ३.३ उ¸च Æयायालय आिण दुÍयम Æयायालये:- ३.३.१ उ¸च Æयायालय:- भारताने संघराºय शासनÓयवÖथेचा िÖवकार केलेला असÐयामुळे भारताने एकेरी ÆयायÓयवÖथा िÖवकारलेली आहे. Ìहणून भारतीय ÆयायÓयवÖथे¸या िशरोभागी सवō¸च Æयायालय आहे. Âयाखालोखाल घटकराºय पातळीवर कायª करणारी उ¸च Æयायालये कायªरत आहेत. भारतीय संिवधाना¸या सहाÓया भागात ÿकरण पाचमÅये कलम २१४ ते २३१ मÅये उ¸च Æयायालयासंबंधी¸या तरतुदी केलेÐया आहेत. कलम २१४ नुसार घटकराºय पातळीवर उ¸च Æयायालयाची Öथापना केली जाते. भारतीय संसदेने १९५६ मÅये केलेÐया घटनादुŁÖतीनुसार दोन िकंवा दोनपे±ा अिधक घटकराºयासाठी munotes.in
Page 69
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
69 तसेच दोन िकंवा दोनपे±ा अिधक क¤þशािसत ÿदेशासाठी एक सामूिहक उ¸च Æयायालय Öथापन करÁयाचा अिधकार कायīाĬारे संसदेला देÁयात आलेला आहे. उदा. महाराÕů व गोवा या दोन घटकराºयासाठी तसेच िदव-दमन, दादरा व नगरहवेली या क¤þशािसत ÿदेशासाठी मुंबई उ¸च Æयायालय िनमाªण करÁयात आलेले आहे. उ¸च Æयायालयातील कामाचा Óयाप, राºयाचे ±ेýफळ आिण लोकसं´या इÂयादी घटक िवचारात घेऊन उ¸च Æयायालयाची खंडपीठे िनमाªण करÁयाचा अिधकार संसदेला देÁयात आलेला आहे. मुंबई उ¸च Æयायालयाची औरंगाबाद, नागपूर आिण पणजी येथे खंडपीठ िनमाªण केलेली आहेत. भारतात सÅया २५ उ¸च Æयायालये कायªरत आहेत. उ¸च Æयायालयातील Æयायाधीशांची सं´या कमी-जाÖत करÁयाचा अिधकार संसदेला देÁयात आलेला आहे. ३.३.१.१ उ¸च Æयायालयाची रचना:- भारतीय संिवधाना¸या सहाÓया भागात ÿकरण पाचमÅये कलम २१४ ते २३१ मÅये घटकराºय Öतरावरील उ¸च Æयायालयासंबंधी¸या तरतुदी केलेÐया आहेत. या तरतुदीवłन भारतातील उ¸च Æयायालयाची रचना पुढीलÿमाणे ÖपĶ होते; Æयायाधीशांची पाýता:- भारतीय संिवधाना¸या कलम २१७ नुसार उ¸च Æयायालया¸या Æयायाधीश पदासाठी पुढील पाýता िनिIJत केलेÐया आहेत; १) ती Óयĉì भारतीय नागåरक असावी. २) भारतातील कोणÂयाही Æयायालयात िकमान दहा वषª Æयायाधीश Ìहणून काम केलेले असावे. िकंवा भारतातील कोणÂयाही उ¸च Æयायालयात िकमान दहा वषª विकली Óयवसायाचा अनुभव असावा. िकंवा राÕůपतé¸या मते, ती Óयĉì िनÕणात कायदेपंिडत असावी. Æयायाधीशांची नेमणूक:- उ¸च ÆयायालयामÅये मु´य Æयायाधीशांची नेमणूक करताना राÕůपती सवō¸च Æयायालयाचे सरÆयायाधीश आिण संबंिधत घटकराºयाचे राºयपाल यांचा सÐला िवचारात घेतात. Âयाचÿमाणे उ¸च Æयायालयातील इतर Æयायाधीशांची िनयुĉì करताना राÕůपती सवō¸च Æयायालयाचे सरÆयायाधीश, संबंिधत राºयाचे राºयपाल व संबंिधत राºया¸या उ¸च Æयायालया¸या मु´य Æयायाधीश यांचा सÐला िवचारात घेतात. अथाªत उ¸च Æयायालयातील या नेमणुका कॉलेिजयम पĦतीनुसार Ìहणजेच सवō¸च Æयायालया¸या अÅय±तेखाली िनमाªण करÁयात आलेÐया चार Æयायाधीशांनी केलेÐया सिमती¸या िशफारसीनुसार राÕůपती करीत असतात. munotes.in
Page 70
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
70 Æयायाधीशांची सं´या:- भारतीय संिवधाना¸या कलम २१६ मÅये उ¸च Æयायालयातील Æयायाधीशां¸या सं´येिवषयी तरतूद करÁयात आलेली आहे. Âयानुसार ÿÂयेक उ¸च Æयायालयात एक मु´य Æयायाधीश आिण राÕůपती ठरवतील िततके इतर Æयायाधीश असतात. साधारणपणे राºयाचे ±ेýफळ, लोकसं´या आिण Æयायालयीन कामाचा Óयाप इÂयादी घटकांचा िवचार कłन राÕůपती इतर Æयायाधीशांची सं´या ठरवतात. Âयामुळे भारतातील िविवध उ¸च Æयायालयात Æयायाधीशांची सं´या वेगवेगळी आहे. भारतीय संिवधाना¸या कलम २२४ नुसार उ¸च Æयायालयात भारताचे राÕůपती अितåरĉ Æयायाधीश िकंवा हंगामी Æयायाधीशांची ताÂपुरÂया काळासाठी नेमणूक कł शकतात. परंतु अशा अितåरĉ िकंवा हंगामी Æयायाधीशांचा कायªकाळ दोन वषाªपे±ा जाÖत नसतो. भारतीय संिवधाना¸या कलम २२२ नुसार भारताचे राÕůपती सवō¸च Æयायालयातील Æयायाधीशांशी चचाª कłन एका उ¸च Æयायालयातील Æयायाधीशांची बदली दुसöया उ¸च Æयायालयात कł शकतात. Æयायाधीशांचा शपथिवधी:- भारतीय संिवधानातील कलम २१९ नुसार उ¸च Æयायालयात Æयायाधीश Ìहणून नेमणूक झाÐयानंतर Æयायाधीशांना पदभार िÖवकारÁयापूवê राºयपालांकडून िकंवा राºयपालांनी िनयुĉ केलेÐया Óयĉìकडून भारतीय संिवधाना¸या ितसöया पåरिशĶात सांिगतलेली शपथ ¶यावी लागते. ÿामािणकपणा व कतªÓयाची जाण, तसेच भारतीय संिवधान आिण कायदा यां¸या ®ेķÂवावर िवĵास ठेवून राºयघटनेशी एकिनķ राहÁयाची शपथ Æयायाधीश घेत असतात. Æयायाधीशांचा कायªकाळ:- उ¸च Æयायालयात Æयायाधीश Ìहणून िनयुĉì झाÐयापासून वयाची ६२ वष¥ पूणª होईपय«त उ¸च Æयायालयातील Æयायाधीश अिधकार पदावर राहó शकतात. मूळ भारतीय संिवधानात उ¸च Æयायालयातील Æयायाधीशां¸या सेवािनवृ°ीचे वय ६० वषª िनिIJत केले होते, परंतु १९६३ मÅये करÁयात आलेÐया १५ Óया घटनादुŁÖतीनुसार उ¸च Æयायालयातील Æयायाधीशां¸या सेवािनवृ°ीचे वय ६२ वषª करÁयात आलेले आहे. वयाची ६२ वष¥ पूणª होÁयापूवê उ¸च Æयायालयातील Æयायाधीश Öवे¸छेने पदाचा राजीनामा देऊ शकतात. Æयायाधीशांची बडतफê:- उ¸च Æयायालयातील Æयायाधीशांना योµय कारणाÖतव पदावłन बडतफª करÁयाचा अिधकार संसदेला देÁयात आलेला आहे. उ¸च Æयायालयातील Æयायाधीशांनी घटनाभंग केला असÐयास िकंवा Âयांचे गैरवतªन, ĂĶाचार िकंवा अकायª±मता िसĦ झाÐयास महािभयोगा¸या ÿिøयेनुसार उ¸च Æयायालयातील Æयायाधीशांना बडतफª करÁयाची तरतूद भारतीय संिवधाना¸या कलम १२४ मÅये करÁयात आलेली आहे. महािभयोगा¸या ÿÖतावावर संसदे¸या दोÆही सभागृहात एकूण सदÖयसं´ये¸या व munotes.in
Page 71
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
71 सभागृहात उपिÖथत राहóन मतदान करणाöया सदÖयांपैकì २/३ बहòमताने Æयायािधशांवरील आरोप िसĦ झाÐयास Æयायाधीशांना बडतफª करÁयात येते. Æयायाधीशांना बडतफª करÁयापूवê संसदेत Æयायाधीशांची बाजू ऐकून घेतली जाते, Âयानंतरच बडतफêसंदभाªत बहòमताने िनणªय घेÁयात येतो. भारतात आजपय«त कोणतेही Æयायाधीश महािभगायोगा¸या ÿिøयेनुसार बडतफª झालेले नाहीत. १९९१ मÅये Æयायाधीश Óही. राधाÖवामी यां¸यािवरोधात महािभयोगाचा ÿÖताव आणÁयात आलेला होता, माý बहòमत ÿाĮ न झाÐयामुळे तो रĥ झाला. तसेच २००९ मÅये कलक°ा उ¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश सौिमý सेन यां¸या िवरोधात, तसेच िस³कìम उ¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश पी. डी. िदवाकरण यां¸यािवरोधातही महािभयोगाचा ÿÖताव ठेवÁयात आलेला होता. परंतु या ÿÖतावाची ÿिøया पूणª होÁयापूवêच सौिमý सेन आिण पी.डी. िदवाकरण यांनी पदाचे राजीनामे िदÐयामुळे पुढील ÿिøया करÁयाची वेळ आलीच नाही. Æयायािधशांवरील मयाªदा:- भारतीय संिवधाना¸या कलम २२० नुसार सेवािनवृ° झालेÐया उ¸च Æयायालयातील Æयायाधीशांना सेवािनवृ°ीनंतर खाजगी विकली करÁयास बंदी घालÁयात आलेली होती. परंतु १९५६ मÅये करÁयात आलेÐया ७ Óया घटनादुŁÖतीनुसार Æयायाधीशांवरील ही मयाªदा काहीशी सैल करÁयात आलेली आहे. Âयानुसार ºया उ¸च Æयायालयात Æयायाधीश Ìहणून काम केले असेल ते उ¸च Æयायालय वगळता देशातील इतर कोणÂयाही उ¸च Æयायालयात विकली करÁयास सेवािनवृ°ीनंतर परवानगी देÁयात आलेली आहे. Âयाचÿमाणे उ¸च Æयायालयातील सेवािनवृ° झालेले Æयायाधीश सवō¸च Æयायालयात विकली Óयवसाय िकंवा सवō¸च Æयायालयाचे Æयायाधीश Ìहणून काम कł शकतात. यािशवाय शासनाने कोणÂयाही चौकशी आयोगा¸या माÅयमातून सोपवलेली िवशेष कायª Æयायाधीशांना करता येतात. ३.३.१.२ उ¸च Æयायालयाचे अिधकार±ेý:- उ¸च Æयायालयाचे अिधकार±ेý मयाªिदत असते. ºया घटकराºयासाठी उ¸च Æयायालय Öथापन करÁयात आलेले आहे, Âया घटकराºयापुरते सवªसाधारणपणे उ¸च Æयायालयाचे अिधकार±ेý मयाªिदत असते. भारतीय संिवधानानुसार उ¸च Æयायालयाचे अिधकार±ेý पूढीलÿमाणे आहे; १) ÿादेिशक अिधकार±ेý :- जेÓहा एखादे उ¸च Æयायालय ºया िविशĶ ÿादेिशक ±ेýासाठी िवÖतारलेले असते, Âयाला Âया उ¸च Æयायालयाचे ÿादेिशक अिधकार±ेý असे Ìहणतात. उ¸च Æयायालयाचे ÿादेिशक अिधकार±ेý हे मयाªिदत असते. ºया घटकराºयासाठी उ¸च Æयायालय Öथापन करÁयात आलेले असते, Âया घटकराºया¸या कायª±ेýातीला खटÐयांचा िनणªय देÁयाचे मयाªिदत कायª उ¸च Æयायालय करते. थोड³यात ºया िविशĶ भौगोिलक व ÿादेिशक ±ेýासाठी उ¸च Æयायालय िनमाªण करÁयात आलेले असते, Âयाच राºयातील खटले उ¸च Æयायालयात दाखल करता येतात. परंतु उ¸च munotes.in
Page 72
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
72 Æयायालया¸या ÿादेिशक अिधकार±ेýात बदल करÁयाचा िकंवा Âया अिधकार±ेýाचा िवÖतार करÁयाचा अिधकार संसदेला आहे. संसद कायदा कłन उ¸च Æयायालयाचे ÿादेिशक अिधकार±ेý वाढवू शकते. २) ÿारंिभक अिधकार±ेý:- ºया खटÐयांचा ÿारंभ अथाªत सुŁवात किनķ Æयायालयात न होता उ¸च Æयायालयातच होत असते, Âयाला उ¸च Æयायालयाचे ÿारंिभक अिधकार±ेý असे Ìहणतात. उ¸च Æयायालया¸या ÿारंिभक अिधकार±ेýानुसार पुढील ÿकार¸या खटÐयांची सुŁवात ही उ¸च Æयायालयापासून होत असते; अ) नागåरकां¸या मूलभूत अिधकाराबाबतचे दावे ब) संसद िकंवा राºयिविधमंडळ सदÖयां¸या िनवडणुकìबाबतचे दावे क) राºयसूचीतील िवषयावर राºयिविधमंडळाने घटनाबाĻ रीतीने तयार केलेÐया कायīाबाबतचे दावे थोड³यात अशाÿकार¸या दाÓयांची सुŁवात दुÍयम िकंवा किनķ Æयायालयात होऊ शकत नाही. असे दावे चालिवÁयाचा अिधकार फĉ उ¸च Æयायालयाला असतो. Ìहणून उ¸च Æयायालया¸या या अिधकार±ेýाला ÿारंिभक अिधकार±ेý असे Ìहटले जाते. ३) पुनिनªणªयाचे अिधकार±ेý:- राºयातील िजÐहा व सý Æयायालय िकंवा अÆय दुÍयम Æयायालयाने िदलेÐया िनणªयावर पुनिनªणªय देÁयाचा अिधकार उ¸च Æयायालयाला ÿाĮ आहे, Âयालाच उ¸च Æयायालयाचे पुनिनªणªयाचे अिधकार±ेý असे Ìहणतात. िदवाणी, फौजदारी आिण महसुली या तीन ÿकारचे खटले तसेच आयकर व िवøìकर यासंबंधीचे खटले पुनिनªणªयासाठी उ¸च Æयायालयात दाखल केले जाऊ शकतात. दुÍयम Æयायालयाने आरोपीला मृÂयुदंडाची िश±ा िदलेली असÐयास असा खटला पुनिवªचारासाठी उ¸च Æयायालयात पाठिवणे आवÔयक असते. कारण उ¸च Æयायालया¸या परवानगीिशवाय कोणÂयाही आरोपीला मृÂयूदंडाची िश±ा देता येत नाही. संिवधानातील अथाªबĥल िकंवा कायīा¸या िचिकÂसेचा ÿij एखाīा दाÓयात असेल, तर असा दावा उ¸च Æयायालयात पुनिवªचारासाठी येतो. Âयाचÿमाणे दुÍयम Æयायालयाने एखादा िदवाणी िकंवा फौजदारी खटला पुनतªपासणीसाठी योµय आहे, असा शेरा मारÐयास िकंवा उ¸च Æयायालयाला दुÍयम Æयायालयाने िदलेला एखाīा खटÐयाचा िनकाल पुनिवªचारासाठी योµय वाटत असÐयास उ¸च Æयायालय अशा खटÐयाचा पुनिवªचार कł शकते. थोड³यात पुनिनªणªया¸या अिधकार±ेýाचा वापर कłन उपलÊध पुराÓयां¸या आधारे उ¸च Æयायालय दुÍयम Æयायालयाने िदलेला िनकाल बदलू शकते िकंवा तोच िनकालदेखील कायम ठेवू शकते. उ¸च Æयायालय हे घटकराºयातील सवª®ेķ Æयायालय आहे, परंतु पुनिनªणªयाचे अंितम Æयायालय नाही, munotes.in
Page 73
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
73 कारण सवō¸च Æयायालय हे भारतीय ÆयायÓयवÖथेतील पुनिनªणªयाचे अंितम Æयायालय आहे. ४) अिभलेख Æयायालय:- उ¸च Æयायालय हे घटकराºयातील अिभलेख Æयायालय असते. कारण उ¸च Æयायालयाने िविवध खटÐयांमÅये िदलेले िनणªय हे ÿमाण दÖतऐवज मानले जातात. राºयातील कोणÂयाही किनķ Æयायालयात ते úाĻ मानले जातात. अशा उ¸च Æयायालया¸या िनणªयांना कायīाचे Öथान ÿाĮ होते. उ¸च Æयायालयाने िविवध खटÐयात िदलेÐया िनणªयां¸या नŌदी ठेवÐया जातात. या नŌदी भिवÕयात संबंिधत खटÐयात पुरावा Ìहणून वापरÐया जातात. िविवध दुÍयम Æयायालयात संबंिधत खटÐयात युिĉवाद करताना उ¸च Æयायालयाने िदलेÐया िनकालाचा आधार घेतला जातो. Æयायालयाची बेअदबी िकंवा अवमानाबĥल संबंिधतांना िश±ा करÁयाचा अिधकार उ¸च Æयायालयाला आहे. ५) दुÍयम Æयायालयावर देखरेख व िनयंýण ठेवÁयाचा अिधकार:- भारतीय संिवधाना¸या कलम २२७ नुसार उ¸च Æयायालयाला आपÐया अिधकार±ेýातील सवª किनķ Æयायालयांवर देखरेख व िनयंýण ठेवÁयाचा अिधकार देÁयात आलेला आहे. उ¸च Æयायालय पुढील िविवध माÅयमातून किनķ Æयायालयावर देखरेख व िनयंýण ठेवत असते; I) दुÍयम Æयायालया¸या कामकाजाबाबत िनयम तयार करणे िकंवा िनयमात सुधारणा करणे. II) दुÍयम Æयायालयातील कागदपýांची तपासणी करणे. III) दुÍयम Æयायालयांना कायªपĦतीसंबंधी योµय आदेश देणे. IV) दुÍयम Æयायालयांनी आपली कागदपýे कशी ठेवावीत यासंबंधी मागªदशªन करणे. IV) किनķ Æयायालयातील अिधकारी व कमªचाöयां¸या नेमणुका, सेवाशतê, रजा व बदÐया यासंबंधीचे िनयम तयार करणे. VI) एखाīा किनķ Æयायालयातील खटला काढून आपÐया अिधकार±ेýातील दुसöया किनķ Æयायालयाकडे तो खटला सोपवणे. ३.३.२ दुÍयम Æयायालये:- भारतीय संघराºयामÅये एकेरी Öवłपाची ÆयायÓयवÖथा िÖवकारÁयात आलेली आहे. या ÆयायÓयवÖथेची रचना िपरॅिमडसारखी आहे. भारतीय ÆयायÓयवÖथे¸या िशरोभागी सवō¸च Æयायालय आहे. Âयाखालोखाल राºयÖतरावरील उ¸च Æयायालये आिण ÆयायÓयवÖथे¸या munotes.in
Page 74
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
74 िनÌन Öथानी दुÍयम Æयायालये कायªरत आहेत. दुÍयम ÆयायालयामÅये िजÐहाÖतरावर िजÐहा व सý Æयायालये, तर तालुका Öतरावर तालुका/किनķ Æयायालये कायªरत आहेत. घटकराºयातील उ¸च Æयायालया¸या िनयंýणाखाली दुÍयम Æयायालय Æयायदानाचे कायª करीत असतात. थोड³यात úामीण भागातील जनतेला Æयाय सहज उपलÊध झाला पािहजे. Âयासाठी उ¸च Æयायालया¸या िनयंýणाखाली किनķ Æयायालयाची Öथापना करÁयात येऊन úामीण भागातील जनतेला सहज, सुलभ, कमी खचाªत आिण Âवåरत Æयाय िमळÁयाची ÓयवÖथा करÁयात आलेली आहे. भारतीय संिवधाना¸या कलम २३३ ते २३७ मÅये दुÍयम Æयायालयांिवषयीची तरतूद केलेली आहे. ३.३.२.१ िजÐहा व सý Æयायालय: रचना:- ÿÂयेक िजÐĻा¸या िठकाणी एक िजÐहा व सý Æयायालय असते. उ¸च Æयायालया¸या िनयंýणाखाली िजÐहा व सý Æयायालय Æयायदानाचे कायª करीत असते. िजÐहा व सý ÆयायालयामÅये िदवाणी आिण फौजदारी या दोन ÿकार¸या खटÐयांबाबत Æयायदान केले जाते. जेÓहा िजÐहा Æयायालयाचे मु´य Æयायाधीश िदवाणी ÿकारचा खटला चालवीत असतात तेÓहा Âयांना 'िजÐहा Æयायाधीश', तर जेÓहा िजÐहा Æयायालयाचे मु´य Æयायाधीश फौजदारी ÿकारचा खटला चालिवत असतात, तेÓहा Âयांना 'सý Æयायाधीश' असे Ìहटले जाते. अशाÿकारे िजÐहा व सý Æयायालया¸या Æयायाधीशांना दुहेरी Öवłपाची भूिमका पार पाडावी लागते. िजÐहा Æयायाधीशांना मदत करÁयासाठी इतर दुÍयम व सहाÍयक Æयायाधीश िजÐहा व सý Æयायालयात कायªरत असतात. िजÐहा Æयायाधीश या संकÐपनेमÅये शहराचा मुलकì कोटाªचा Æयायाधीश, िजÐहा Æयायाधीश, अितåरĉ िजÐहा Æयायाधीश, संयुĉ िजÐहा Æयायाधीश, सहाÍयक िजÐहा Æयायाधीश, Öमॉल कॉज कोटाªचा Æयायाधीश, िचफ ÿेिसडेÆसी मॅिजÖůेट, अितåरĉ िचफ ÿेिसडेÆसी मॅिजÖůेट, सý Æयायाधीश, अितåरĉ सý Æयायाधीश, सहाÍयक सý Æयायाधीश इÂयादी Æयायाधीशांचा समावेश केला जातो. िजÐहा व सý Æयायालयातील Æयायालयीन कामकाजाचा Óयाप ल±ात घेऊन अशाÿकार¸या िविवध Æयायाधीशांची आवÔयकतेनुसार िनयुĉì केली जाते. या संकÐपनेतील कोणÂयाही Æयायाधीशांनी Öवतंýपणे खटला चालवून िनकाल िदलेला असला तरीदेखील हा िनकाल िजÐहा व सý Æयायालयाचा िनकाल मानला जातो. िजÐहा व सý Æयायालयाची रचना:- Æयायाधीशांची पाýता:- िजÐहा व सý Æयायालयातील Æयायाधीशां¸या पाýतेिवषयी भारतीय संिवधाना¸या कलम २३३ मÅये तरतूद करÁयात आलेली आहे, ती पुढीलÿमाणे; १) ती Óयĉì भारताचा नागåरक असावी. २) िकमान ७ वषª वकìलीचा अनुभव असावा. ३) ती Óयĉì क¤þ िकंवा राºय सरकार¸या सेवेमÅये असू नये. ४) Âया Óयĉì¸या नावाची िशफारस उ¸च Æयायालयाकडून झाली असली पािहजे. munotes.in
Page 75
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
75 Æयायाधीशांची नेमणूक:- भारतीय संिवधाना¸या कलम २३३ नुसार िजÐहा व सý Æयायालयातील Æयायाधीशांची नेमणूक राºयपालांकडून केली जाते. परंतु राºयपाल Æयायाधीशांची नेमणूक करताना उ¸च Æयायालयाचा तसेच महाराÕů राºय लोकसेवा आयोगाचा सÐला िवचारात घेतात. िजÐहा व सý Æयायालयातील Æयायाधीशां¸या िनयुĉìबाबत वरीलÿमाणे संिवधानाÂमक तरतुिद असÐया तरी बहòतेक Æयायाधीशांना किनķ Æयायालयातून िनयमाÿमाणे बढती देÁयात येऊन िनयुĉ केले जाते. Æयायाधीशांची सं´या:- िजÐहा व सý Æयायालयातील Æयायाधीशांची सं´या िनिIJत नसते. िजÐहा व सý Æयायालयात एक मु´य Æयायाधीश आिण आवÔयकतेनुसार काही इतर Æयायाधीश असतात. िजÐहा व सý Æयायालया¸या कामकाजा¸या Óयापानुसार Æयायाधीशांची सं´या िनिIJत करÁयाचा अिधकार उ¸च Æयायालया¸या सÐÐयानुसार राºयपालांना असतो. Æयायाधीशांचा कायªकाल:- िजÐहा व सý ÆयायालयामÅये Æयायाधीश Ìहणून िनयुĉì झाÐयापासून वयाची ६२ वष¥ पूणª होईपय«त Æयायाधीश पदावर राहó शकतात. Æयायाधीशां¸या िनधाªåरत कायªकाळात एका Æयायालयातून दुसöया Æयायालयात बदली होऊ शकते. िनधाªåरत कायªकाळ पूणª होÁयापूवê Æयायाधीश Öवे¸छेने आपÐया पदाचा राजीनामा देऊ शकतात. तसेच गैरवतªन, घटनाभंग व अकायª±मता इÂयादी कारणावłन Æयायालयीन चौकशी कłन राºयपाल Æयायाधीशांना बडतफª कł शकतात, परंतु Âयासाठी राºयिविधमंडळा¸या एकूण सदÖयसं´ये¸या तसेच उपिÖथत राहóन मतदान करणाöया सदÖयसं´ये¸या २/३ बहòमताने Æयायाधीशां¸या बडतफêचा ÿÖताव मंजूर होणे आवÔयक असते. िजÐहा व सý Æयायालयाचे ÿकार:- ÿÂयेक िजÐĻा¸या िठकाणी एक िजÐहा व सý Æयायालय Öथापन केले जाते. या िजÐहा व सý Æयायालयाचे पुढील दोन ÿकार आहेत. िजÐहा Æयायाधीशां¸या िनयंýणाखाली िदवाणी व फौजदारी Æयायालये Æयायदानाचे कायª करतात. १) फौजदारी Æयायालय २) िदवाणी Æयायालय १) फौजदारी Æयायालय:- िजÐहा व सý Æयायालयाअंतगªत ÿÂयेक िजÐĻासाठी एक फौजदारी Æयायालय असते. जेÓहा िजÐहा Æयायालयाचे Æयायाधीश फौजदारी Öवłपाचे खटले चालवीत असतात, तेÓहा Âयांना 'सý Æयायाधीश' (Session's Judge ) असे Ìहटले जाते, तर Æयायालयाला 'सý Æयायालय' (Session's Court) असे munotes.in
Page 76
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
76 संबोधले जाते. या Æयायालयात खून व Âयासारखे गंभीर गुÆहे यासंबंधीचे दावे दाखल केले जातात. Âयाचÿमाणे या Æयायालयात तालुकाÖतरावरील किनķ फौजदारी Æयायालयातून पुनिवªचारासाठी दावे दाखल करÁयात येतात. फौजदारी Æयायालय खून िकंवा तÂसम गंभीर Öवłपा¸या खटÐयामÅये मृÂयुदंडाची िश±ा देऊ शकते. परंतु मृÂयूदंडाची िश±ा िदÐयानंतर असा दावा उ¸च Æयायालयात पुनिवªचारासाठी पाठवणे आवÔयक असते. कारण उ¸च Æयायालयाचे मृÂयुदंडा¸या संदभाªत िश³कामोतªब झाÐयािशवाय कोणÂयाही आरोपीस मृÂयुदंडाची िश±ा िदली जाऊ शकत नाही. सý Æयायाधीशां¸या िनयंýणाखाली िदÐया जाणाöया िश±े¸या ÿकारानुसार पुढील तीन ÿकारची दुÍयम फौजदारी Æयायालये Æयायदानाचे कायª करीत असतात; अ) जुिडिशयल मॅिजÖůेट वगª-१:- या Æयायालयाअंतगªत फोजदारी खटÐयात गुÆहा िसĦ झालेÐया आरोपीस दोन वषª सĉमजुरी व एक हजार Łपयापय«त दंडाची िश±ा िदली जाऊ शकते. अशी िश±ा देÁयाचा अिधकार या Æयायालयातील ÿथम वगª मॅिजÖůेट यांना देÁयात आलेला आहे. ब) जुिडिशयल मॅिजÖůेट वगª-२:- या ÿकार¸या Æयायालयाअंतगªत फौजदारी खटÐयात गुÆहा िसĦ झालेÐया आरोपीला सहा मिहने सĉमजुरी व दोनशे Łपयांपय«त दंडाची िश±ा िदली जाऊ शकते. अशी िश±ा देÁयाचा अिधकार िĬतीय वगª मॅिजÖůेट यांना देÁयात आलेला आहे. क) जुिडिशयल मॅिजÖůेट वगª-३:- या ÿकार¸या Æयायालयाअंतगªत फौजदारी खटÐयात गुÆहा िसĦ झालेÐया आरोपीला एक मिहना सĉमजुरी व पÆनास Łपयांपय«त दंड िदला जाऊ शकतो. असा दंड करÁयाचा अिधकार तृतीय वगª मॅिजÖůेट यांना देÁयात आलेला आहे. वर उÐलेख करÁयात आलेÐया तीन ÿकार¸या मॅिजÖůेट यांना मृÂयूदंडाची िश±ा देÁयाचा अिधकार देÁयात आलेला नाही, कारण मृÂयुदंडाची िश±ा देÁयाचा अिधकार हा सý Æयायाधीशांना असतो. २) िदवाणी Æयायालय:- िजÐहा Æयायाधीशां¸या िनयंýणाखाली पुढील तीन ÿकारची दुÍयम िदवाणी Æयायालये Æयायदानाचे कायª करीत असतात; अ) ÿथमवगª िदवाणी Æयायालय:- या ÆयायालयामÅये सवª ÿकारचे िदवाणी दावे चालवले जाऊ शकतात. Âयाचÿमाणे तालुका िकंवा किनķ Æयायालयाने िदवाणी दाÓयां¸या munotes.in
Page 77
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
77 संदभाªत िदलेÐया िनणªयाचा फेरिवचार करÁयाचा अिधकार या Æयायालयांना आहे. ब) िĬतीय वगª िदवाणी Æयायालय:- या Æयायालयाला पाच हजार Łपये िकमतीपय«तचे िदवाणी खटÐयाबाबत Æयायदान करÁयाचा अिधकार आहे. क) Öमॉल कॉज Æयायालय:- या Æयायालयात दोन हजार Łपये िकमतीपय«त¸या खटÐयाबाबत Æयायदान करÁयाचा अिधकार देÁयात आलेला आहे. िजÐहा व सý Æयायालयाचे अिधकार±ेý:- िजÐहा व सý Æयायालय ही भारतीय ÆयायÓयवÖथेचा एक अिवभाºय घटक आहे. िजÐहा पातळीवर Æयायदानाचे कायª करीत असताना िजÐहा व सý Æयायालयाचे पुढील अिधकार±ेý आहे; १) ÿारंिभक अिधकार±ेý:- िजÐहा व सý Æयायालयाचे ÿारंिभक अिधकार±ेý Ìहणजे िजÐĻातील कोणÂयाही किनķ Æयायालयात दाखल न करता येणारे दावे सवªÿथम िजÐहा Æयायालयातच दाखल केले जातात. अशा खटÐयावर िनणªय देÁयाचा िजÐहा व सý Æयायालयाचा अिधकार होय. पाच हजार Łपये िकंवा Âयापे±ा अिधक िकमतीचे िदवाणी दावे िजÐहा व सý Æयायालयात दाखल केले जातात. अशा दाÓयावर िनणªय देÁयाचा ÿारंिभक अिधकार िजÐहा व सý Æयायालयाला असतो. िजÐहा व सý Æयायालयाला ÿारंिभक अिधकार±ेý देÁयात आलेले आहे, परंतु हे ÿारंिभक अिधकार±ेý फĉ फौजदारी दाÓयां¸या संदभाªतच आहे. अशाÿकारचे अिधकार±ेý िजÐहा Æयायालयांना िदवाणी दाÓयां¸या संदभाªत देÁयात आलेले नाही. खून, दरोडा िकंवा कोणÂयाही गंभीर Öवłपा¸या फौजदारी गुÆĻा¸या गंभीर अपराधाबĥल तसेच ºया गुÆĻाबाबत तीन वषाªपे±ा जाÖत िश±ा देÁयाची तरतूद आहे, अशा आशयाचे सवª फौजदारी दावे िजÐहा व सý Æयायालयात दाखल केले जातात. िजÐहा व सý Æयायालयाला फौजदारी गुÆĻासंदभाªत मृÂयुदंड देÁयाचा अिधकार देÁयात आलेला असला तरीदेखील िजÐहा व सý Æयायालयाने िदलेली मृÂयुदंडाची िश±ा उ¸च Æयायालयाने कायम केÐयािशवाय या िश±ेची अंमलबजावणी होत नाही. २) पुनिवªचाराचे अिधकार±ेý:- िजÐहा व सý Æयायालयाला पुनिवªचाराचे अिधकार±ेý देÁयात आलेले आहे. Âयानुसार िदवाणी िकंवा फौजदारी Öवłपा¸या खटÐयांमÅये किनķ Æयायालयांनी िदलेÐया िनणªयािवŁĦ िजÐहा व सý Æयायालयाकडे दावा munotes.in
Page 78
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
78 दाखल करता येतो. अशा दाखल झालेÐया दाÓया¸या संदभाªमÅये िजÐहा व सý Æयायालय उपलÊध पुराÓयानुसार Âया खटÐयाचा पुनिवªचार करीत असते. ३) ÿादेिशक अिधकार±ेý:- िजÐहा व सý Æयायालयाचे अिधकार±ेý हे िविशĶ िजÐĻानुसार मयाªिदत असते. Âयामुळे िजÐहा व सý Æयायालयाला Âया¸या ÿादेिशक ±ेýामधून येणाöया कोणÂयाही िवषयावरील खटला चालिवÁयाचा व Âयावर िनणªय देÁयाचा अिधकार असतो. िजÐहा व सý Æयायालयाचे अिधकार±ेý ठरवÁयाचा िकंवा ÂयामÅये वाढ िकंवा घट करÁयाचा अिधकार राºय सरकारला आहे. ४) अिभलेख Æयायालय:- िजÐहा व सý Æयायालय िजÐĻातील सवª®ेķ Æयायालय असते. या Æयायालयाने िदलेला िनणªय अिभलेिखत कłन ठेवल जातात. Âया िनणªयाची नŌद ठेवून Âयाचे जतनदेखील केले जाते. िजÐहा व सý Æयायालयाने िदलेला िनणªय िजÐĻातील किनķ Æयायालये पुरावा Ìहणून वापरत असतात. Ìहणून िजÐहा व सý Æयायालय हे अिभलेख Æयायालय असते. िजÐहा व सý Æयायालया¸या िनणªयािवŁĦ उ¸च Æयायालयाकडे दाद मागÁयाचा अिधकार असला, तरी िजÐहा व सý Æयायालयाने िदलेÐया िनणªया¸या वैधतेिवषयी ÿij उपिÖथत करता येत नाही. ५) किनķ Æयायालयावर देखरेख व िनयंýण ठेवणे:- भारतीय संिवधाना¸या कलम २३५ नुसार िजÐहा व सý Æयायालयाला िजÐĻातील सवª किनķ Æयायालयातील Æयायाधीश व कमªचारी यां¸यावर देखरेख व िनयंýण ठेवÁयाचा अिधकार देÁयात आलेला आहे. Âयामुळे िजÐĻातील सवª किनķ Æयायालये िजÐहा व सý Æयायालया¸या िनयंýणाखाली कायª करीत असतात. किनķ Æयायालयांमधील Æयायाधीशां¸या रजाबाबत िनणªय घेÁयाचा अिधकार िजÐहा व सý Æयायालयाला देÁयात आलेला आहे. िजÐहा व सý Æयायालयातील कमªचाöयांची भरती, बदली इÂयादी बाबत िजÐहा व सý Æयायालयाची भूिमका महßवाची असते. ३.३.२.२ किनķ/तालुका Æयायालय:- भारतीय ÆयायÓयवÖथे¸या िनÌन Öथानी तालुकाÖतरावर किनķ Æयायालय Æयायदानाचे कायª करतात. किनķ Æयायालयाचे कायª±ेý संबंिधत तालु³यापुरते िकंवा ठरवून िदलेÐया ±ेýापुरते मयाªिदत असते. तालुकाÖतरावरील किनķ ÆयायालयांमÅये िदवाणी आिण फौजदारी Öवłपाचे दावे िनकाली काढले जातात. किनķ ÆयायालयांमÅये एक मु´य Æयायाधीश आिण आवÔयकतेनुसार इतर Æयायाधीश कायªरत असतात. किनķ Æयायालयातील कायाªचा Óयाप बघून इतर Æयायाधीशांची सं´या िनिIJत केली जाते. किनķ ÆयायालयांमÅये Æयायाधीशांची नेमणूक महाराÕů राºय लोकसेवा आयोगामाफªत Æयायाधीश पदासाठीची िवशेष परी±ा घेऊन केली जाते. परंतु ही परी±ा देÁयापूवê उमेदवाराने कायīाची पदÓयु°र पदवी ÿाĮ केलेली munotes.in
Page 79
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
79 असणे आवÔयक असते. किनķ Æयायालयातील Æयायाधीश िनयुĉ झाÐयानंतर वयाची साठ वषª पूणª होईपय«त अिधकार पदावर राहतात. तÂपूवê Öव¸छेने ते आपÐया पदाचा राजीनामा देऊ शकतात. िदवानी दाÓयांमÅये पाच लाख Łपये िकमतीपय«तचे दावे िनकाली काढÁयाचा अिधकार किनķ Æयायालयांना आहे. Âयाच पĦतीने िदवाणी िकंवा फौजदारी दाÓयांमÅये तीन वषा«पय«तची िश±ा किनķ Æयायालय देऊ शकते. परंतु तीन वषा«पे±ा जाÖतीची िश±ा देÁयाचा अिधकार किनķ Æयायालयाला नाही. तालुकाÖतरावरील किनķ Æयायालये िजÐहा व सý Æयायालया¸या िनयंýणात Æयायदानाचे कायª करतात. इतर Æयायालये:- भारतीय संसदेने १९७६ मÅये केलेÐया ४२ Óया घटनादुŁÖतीनुसार ÿशासकìय Æयायालये Öथापन करÁयाचा अिधकार भारतीय संसदेला ÿाĮ झालेला आहे. या घटनादुŁÖतीनुसार राºयिविधमंडळदेखील आपÐया कायª±ेýात Æयायािधकरणे Öथापन कł शकतात. यानुसारच कामगारांचे िहतसंबंध सुÓयविÖथत व सुरि±त ठेवÁयासाठी, Âयांचे िविवध ÿij सोडवÁयासाठी 'कामगार व औīोिगक Æयायालय', भूमी कर व जमीन महसूल या संबंधी¸या खटÐयांचा िवचार करÁयासाठी 'राजÖव Æयायालय', Öथािनक पातळीवरील संघषª िकंवा तंटे कमी वेळेत व खचाªत िमटवÁयासाठी भारताचे माजी सरÆयायाधीश Æया. पी. एन. भगवती यां¸या संकÐपनेतून 'लोकÆयायालया'ची Öथापना करÁयात आलेली आहे. Öथािनक पातळीवरील जनतेमधील तंटे िकंवा संघषª िमटवÁयासाठी 'लोकÆयायालय' उपयुĉ ठरलेली आहेत. अशाÿकारे Öथापन करÁयात आलेÐया या िविवध इतर Æयायालयासमोर कर आकारणी, परकìय चलन, जिमनीची कमाल मयाªदा, आयात-िनयाªत Óयापार, कायदेमंडळा¸या िनवडणुका, वÖतूं¸या िकमतीचे िनयंýण, अÆनधाÆय व जीवनावÔयक वÖतूंचे उÂपादन व पुरवठा इÂयादी िवषयासंबंधीचे खटले सुनावणीसाठी येतात. सारांश:- भारतीय संघराºयातील एकेरी ÆयायÓयवÖथेनुसार राºयपातळीवर उ¸च Æयायालय आिण उ¸च Æयायालया¸या खालोखाल दुÍयम Æयायालये यांची भूिमका ÆयायदानामÅये अÂयंत महßवाची ठरलेली आहे. भारतीय संिवधान आिण नागåरकां¸या मूलभूत ह³कांचे संर±ण करÁयामÅये उ¸च Æयायालयाने महßवाची भूिमका बजावलेली आहे. िजÐहा Öतरावर कायªरत असणारी िजÐहा व सý Æयायालयांनी तसेच तालुका Öतरावरील किनķ Æयायालयानेदेखील िदवाणी व फौजदारी Öवłपा¸या खटÐयांमÅये Æयायदान करताना महßवाची भूिमका पार पाडली आहे. Ìहणूनच भारतीय एकाÂम ÆयायÓयवÖथेचे उ¸च Æयायालय, िजÐहा Öतरावरील िजÐहा व सý Æयायालय तसेच तालुकाÖतरावरील किनķ Æयायालय ही एक अिवभाºय घटक ठरलेली आहेत. िजÐहा Öतरावरील िजÐहा व सý Æयायालय तसेच तालुकाÖतरावरील किनķ Æयायालय उ¸च Æयायालया¸या देखरेखीखाली व िनयंýणात Æयायदानाचे कायª करीत असतात. अशा ÿकारे भारतीय ÆयायÓयवÖथेत उ¸च Æयायालय, िजÐहा व सý Æयायालय तसेच किनķ Æयायालय Æयायाची ÿÖथापना करÁयामÅये महßवाची भूिमका बजावतात. munotes.in
Page 80
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
80 आपली ÿगती तपासा. १) उ¸च Æयायालयाची रचना सिवÖतर िलहा. २) उ¸च Æयायालयाचे अिधकार±ेý ÖपĶ करा. ३) िजÐहा व सý Æयायालयाची रचना ÖपĶ करा. ४) िजÐहा व सý Æयायालयाचे अिधकार±ेý सिवÖतर िलहा. ५) दुÍयम Æयायालये यावर िनबंध िलहा. अिधक वाचनासाठी उपयुĉ संदभªúंथ:- १) पाटील बी. बी., महाराÕů: शासन आिण राजकारण २) भोळे डॉ. भा.ल., भारतीय राºयÓयवÖथा ३) िशंदे डॉ.ज.रा., भारतीय ÿशासन आिण राजकारण ४) लोटे रा.ज., भारतीय शासन आिण ÿशासन ५) बाचल िव.म., भारतीय राºयघटना ६) कुलकणê बी. वाय., भारताचे शासन आिण राजकारण ७) पाटील िवलास, भारतीय संिवधान आिण राजकारण ८) देशमुख ÿा. बी.टी., भारतीय संिवधान ९) राठी डॉ. शुभांगी िदनेश, भारताचे संिवधान १०) पवार डॉ. ÿमोद, भारतीय गणराºयाचे शासन आिण राजकारण ११) िसंह एस. सी., भारतीय शासन एवं राजनीित १२) बसू दुगाªदास, भारत का संिवधान-एक पåरचय १३) जैन पुखराज, फिडया बी. एल., भारतीय शासन एवं राजनीित munotes.in
Page 81
81 ४महाराÕůातील जात आिण राजकारण घटक रचना ४.१ उिĥĶे ४.२ ÿाÖतािवक ४.३ िवषय िववेचन ४.४ महाराÕůातील जाती /उपजाती ४.५ ÿबळ जातीचे राजकारण ४.६ दिलत राजकारण ४.६.१ दिलत राजकारणाची वाटचाल ४.७ ओबीसी राजकारण ४.१. उिĥĶे महाराÕůातील जात आिण राजकारण या घटका¸या अËयासातून पुढील बाबी ÖपĶ होतील. १) महाराÕůा¸या राजकारणाचे Öवłप समजेल. २) महाराÕůातील जातीय राजकारणाचे Öवłप समजेल. ३) महाराÕůातील राजकारणातील ÿभावी जातéची भूिमका सांगता येईल. ४) महाराÕůातील दिलत राजकारणाचे Öवłप समजावून सांगता येईल. ५) महाराÕůातील इतर मागासवगêय राजकारणाचे Öवłप समजावून सांगता येईल. ४.२. ÿाÖतािवक १९६० मÅये जेÓहा महाराÕů राºयाची Öथापना झाली, तेÓहा लेखक- पýकार ग. Þयं. माडखोलकर यांनी तÂकालीन मु´यमंýी यशवंतराव चÓहाण यांना ÿij िवचारला कì, नÓयाने िनमाªण होणार हे राºय मराठी राºय असेल कì, मराठ्यांचं राºय असेल? यशवंतराव चÓहाण यांनी Âयावेळी माडखोलकरांना उ°र िदले होते, कì हे राºय मराठी माणसाचंच असेल. Âयावेळी िवचारलेÐया या ÿijाभोवतीच, आजही महाराÕůाचे राजकारण िफरत आहे. ÖवातंÞयपूवª काळात महाराÕůा¸या राजकारणात āाĺणांचा वरचÕमा होता, पण महाराÕůा¸या Öथापनेनंतर हे िचý बदलत गेलं. आिण राजकारण बहòजनािभमुख बनत गेले.राजकारणात ÿभावी घटक असणारी जात, िकतीही झटकÁयाचा ÿयÂन केला, तरी ती पुÆहा दुÈपट वेगाने munotes.in
Page 82
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
82 तुÌहाला िचकटतेच. ईĵरानंतर सवªÓयापी ठरलेÐया जाती¸या इितहासाचा धांडोळा घेतला तर, पार बुĦकाळापय«त पायपीट करावी लागते. कारण वणª संÖथे¸या समाज बांधणीचे काम बुĦ काळापय«त संपले होते. आपÐया कौशÐयानुसार वणाª®म िÖथर झाला आिण तेच उपजीिवकेचे साधन बनÐयाने तो िपढी जात Óयवसाय बनÐयाने जात हा घटक उदयाला आला. कालवघात जातीची उतरंड िनमाªण होत भ³कम बनत गेली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर या जाती¸या उतरंडीला जीना नसलेला मनोरा Ìहणत असत. राजकारणात जात हा महßवाचा घटक बनÁयाची ÿिøया, ÖवतंÞयो°र काळात सुł झाली. स°ा या घटकाचे आकलन झाÐयानंतर ती िटकवÁयासाठी ºया काही, अनैितक मागा«चा ÿारंभ झाला, Âयातून जात ही बलवान बनत गेली. Âयामुळे आज जाती¸या आधारावर मत बँक (Vote Bank) बनिवणे, Âयाच आधारावर उमेदवार ठरिवताना कोणÂयाही राजकìय प±ाला िवधी िनषेध वाटत नाही. िकंबहòना जात या एकाच आधारावर िनवडणुकìचे राजकारण ठरते. पूवê जातीपे±ा धमª महßवाचा होता. पण आता तो दुÍयम ठरला आहे. ही िÖथती केवळ राजकारणापुरतीच मयाªिदत नाही, तर समाजकारण, अथªकारणही ितने Óयापले आहे. ÿÂयेक जातीने आपली संÖकृती िनिIJत केली. जात संपवÁयासाठी ÿयÂनही झाले. दि±णेतील þिवड चळवळ, महाराÕůातील āाÌहणो°र चळवळ, एक गाव एक पानवठा, आंतरजातीय िववाह चळवळ, उ°रेतील 'जनेऊ तोडो आंदोलन' अशा चळवळéनी स°र¸या दशकापय«त सामािजक घुसळण केली होती. परंतु पुढे मंडल आयोगा¸या िशफारशीनंतर, समाजातील वंिचत घटकांना आर±ण िमळाले. आिण जातीजातéचे ňुवीकरण सुł झाले, व राजकारणाचा पोत बदलत गेला. यामुळे काँúेस, समाजवादी, कÌयुिनÖट या धमªिनरपे± प±ां¸या मतपेढीला ओहोटी लागली. आिण या प±ांचा स°ेतील ट³का कमी होत गेला. पुढे खुÐया अथªÓयवÖथे¸या धोरणामुळे सगळी चौकटच खीळिखळी झाली. याचवेळी उजÓया िवचारसरणी¸या भाजपा सार´या प±ांनी उचल खाÐली, आिण राम मंिदराचे राजकारण क¤þिबंदू बनले. या आंदोलनाने धमª हा महÂवाचा घटक राजकारणात बनला. सवªधमªसमभाव ही संकÐपना हळूहळू अडगळीत पडÐयाने, छोट्या छोट्या जाती वेगाने संघिटत झाÐया. आिण आपÐया जाती¸या िहताचे र±ण हा Âयांचा ÿाधाÆयøम झाला. सं´याबळा¸या जोरावर उघड उघड राजकìय सौदेबाजी सुł झाली. यातूनच जातéची संघटन वेगवान बनले, आिण िनवडणुकìत जात महßवाची बनली. ितने समाज जीवन उÅवÖत केले यातूनच Öथलांतर आिण शहरीकरणाला मदत झाली. अÐपसं´य जातéना चेहरा नसणारे शहर सुरि±त वाटायला लागले. एकेकाळी आंतरजातीय िववाहंचा पुरÖकार करणाöया, पुरोगामी महाराÕůात ऑनर िकिलंग¸या घडणाöया घटनाच, जाती¸या ÿबÐया¸या िनद¥श आहेत. मराठा आंदोलना¸या मोचाªनंतर तर जातीय ňुवीकरण वेगाने घडले. केवळ आर±ण, या मुद्īावर āाĺणांसह सवªच जातéनी मोच¥ काढले. जाती¸या आधारावर समाज एकवटणे Ìहणजे एक ÿकारचे सामािजक अध:पतनच Ìहणता येईल. या अध:पतना¸या कडेलोटा पय«त फुले, शाहó, आंबेडकरांचा महाराÕů आला आहे. वारकरी संÿदाया¸या सवªसमावेशक िवचारधारेवर पåरपोष झालेÐया महाराÕůाची, ही अवÖथा आहे. आिण हे सगळे केवळ स°ेसाठी, स°ेचा हा अĘाहास आणखी कोणÂया गत¥त लोटणार हा एक मोठा ÿij आहे. munotes.in
Page 83
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
83 ४.३ िवषय िववेचन: 'महाराÕůातील जात आिण राजकारण' या घटकांतगªत, महाराÕůातील जातीवर आधाåरत राजकारणाचा अËयास करÁयात येणार असून, Âया अंतगªत ÿबळ जातीचे राजकारण तसेच दिलत राजकारण आिण ओबीसी राजकारण यांचा सिवÖतर अËयास करÁयात येणार आहे. ४.४ महाराÕůातील जाती-उपजाती: महाराÕůात असं´य जाती-उपजाती आहेत Âयाचा वगêकरणात अËयास खालील ÿमाणे आहे. १) उ¸चवणêय: āाĺण, गौड, सारÖवत, चांþसेनीय, कायÖथ, पाठारे, (सी,.के.पी.) इÂयादी जाती उ¸चवणêयात समावेश करÁयात येतो. २) मÅयÖतरीय: मराठा कुणबी जाती समूहाचा, मÅयÖतरीय जातीत समावेश होतो. याÓयितåरĉ राजपूत, लेवा पाटील जाती समूहाचा समावेश केला जातो. ३) किनķ जाती: (इ.मा. जा.) इतर मागास जातीची सं´या (२००) हóन अिधक आहे. कुणबी मराठा जाती समूहाचा समावेश इ.मा.जा. मÅये करÁयात आला आहे. ४) दिलत (अ.जा.): अनुसूिचत जाती आिण नवबौĦचा यात समावेश आहे. Âयातच पूवाª®मी¸या (महार जाती) दिलत सदरीय समावेश करÁयात येतो. योजनाÂमकåरÂया िवमुĉ जाती आिण भट³या जमाती Âयातच समावेश केÐया आहेत. ५) अनुसूिचत जमाती: महाराÕůात ४७ आिदवासी िकंवा आिदम जमाती अितदुगªम भागात वाÖतव करणारे माÆयता ÿाĮ अनुसूिचत जमाती आहेत. ६) अÐपसं´याक: अÐपसं´याक सदरात मुिÖलम, जैन, बौĦ, पारशी, िùÖती या धािमªक अÐपसं´य गटाचा समावेश आहे. ७) इतर जाती जमाती: या गटात इतर अमराठी गटाचा समावेश आहे. उदा. उ°र भारतीय, तेलगू, मÐयाळी, तािमळी इÂयादीचा समावेश आहे. munotes.in
Page 84
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
84 ४.५ ÿबळ जातीचे राजकारण: महाराÕůा¸या राजकारणातील जातीचा सलोखा यामÅये, पåरिÖथतीजÆय िÖथतीत बराच बदल होत आहे. वेळेस अनुसłन राजकìय सामािजकरण सलोखा बदललेÐया पåरिÖथतीत बदलत आहे. Óहोरा व पळशीकरां¸या मते, जाती जातीतील संघषª यांचे वगª संघषाªत पåरवतªन झाले. Âयाचे ÿÂयंतर मराठा आिण अÆय आिण किनķ जाती, ÂयामÅये िहंदू धमाªत समािवĶ असलेÐया दिलत जाती, दिलतातील िविवध जातीची ओळख राजकìय ŀĶ्या ÖपĶ झाली. ®ेķ जातीचा वगª, महाराÕůा¸या राजकारणात ÿशासकìय, राजकìय ŀĶ्या बेरजे¸या राजकìय समीकरणांनुसार अिधक łढ झाला. १९६० पूवê āाĺण व āाĺणे°र हा वाद होता. Âयात राजकìय पांघłन मराठा समाजाने घातले, व āाĺण łढ वगª महाराÕůा¸या ÿशासकìय भूिमकेत, अित िविशĶ पदावर आŁढ झाला. महाराÕůात राजकìय मĉेदारी, साखर कारखाने हे मराठ्या¸या हाती रािहली. उīोजक Ìहणून गुजराती, मारवाडी, पारशी समाज पुढे आला. काही तुरळक उīोग āाĺणा¸या हाती आली. लघुउīोग व मÅयम उīोग āाĺण वगाª¸या हाती आÐयावर, परत राजकìय वाद Âयाकाळी उĩवला आिण ÂयामÅये, इतर जाती (ओ.बी.सी.) नी आपले राजकìय लाभ घेÁयास ÿारंभ केला. Âयातच िश±ण ÓयवÖथा हा एक उīोग बनला. आिण राजकìय नेÂयांनी आपले राजकìय उखळ पांढरे कłन घेÁयास ÿारंभ केला. ही िश±णाची नांदी तेवढ्यापुरतीच मयाªिदत न राहता, यात धािमªक अÐपसं´याक, भािषक अÐपसं´याक ही सामील झाले व िश±ण संÖथेची िवभागणी तीन Öतरात उīोगाÂमक झाली. १) बहòसं´य िश±ण संÖथा. (Maratha) २) अÐपजातीतील āाĺण(Brahamin) िश±ण संÖथा . ३) धमªिवषयक िश±ण संÖथा(Religious). अशाÿकारे या उīोगाची िवभागणी झाली. तरी Âया¸यातील वगªवाद, वणªवाद, जाितवाद, धमªवाद संपुĶात येÁयाऐवजी अिधक उफाळून येत आहे. ही सīिÖथती आहे. राजकìय व सामािजक, ÿशासकìय -राजकìय ŀĶ्या Öतरीकरण अिभसरण ÿिøया आहे. िविवध कायाªलयात, मराठा जाती¸या समाजाचे ÿभुÂव आहे. एम. एन. ®ीिनवास यांनी 'कािÖटंग मॉडनª इंिडया अँड आँदर' या úंथात जातीिनķ भारतीय राजकारणाचे िवĴेषण करताना ®ेķÂव िकंवा वचªÖव असलेÐया जाती समूहाची संकÐपना िवशद केली आहे. Âयां¸या मते, ÖवातंÞयो°र कालखंडात लोकशाही आिण सावªिýक ÿौढ मतािधकारचा Öवीकार करÁयात आÐयाने, जातीसमूहां¸या सं´या सामÃयाªला िवशेष महßव ÿाĮ झाले. सं´या सामÃयª आिण राजकारणावरील Âयाचा ÿभाव, यातील संबंध िवशद करताना एम. एन. ®ीिनवास यांनी 'डॉिमनंट काÖट' या संकÐपनेची रचना केली आहे. ®ीिनवास यां¸या संकÐपनेचा योग¤þिसंग यांनी िवÖतार करताना, जाती समूहा¸या उतरंडीत धािमªक व िøयाशील असलेÐयांना पारंपåरक Öथान, सं´या सामÃयª, शै±िणक ÿगती, आिथªक समृĦी, सुब°ा या सवª अथवा काही िनकषा¸या आधारे, इतर जाती समूहापे±ा अिधक ÿभावी असलेला जातीसमूह अशी Óया´या केलेली आहे. ÿभुÂव असलेÐया जाती munotes.in
Page 85
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
85 समूहा¸या चालीरीतीचे अनुकरण Âयापे±ा किनķ जाती समूहाĬारे करÁयात येते. अशा अनुकरणाĬारे जातीसमूह आपला किनķ सामािजक दजाª, किनķ जाती समूह आिण ÿितķा समाजात वाढिवÁयाचा ÿयÂन करतो. या सामािजक Öतरीकरणा¸या ÿिøयेला ®ीिनवास सांÖकृितकरण संबोधतात.महाराÕůा¸या संदभाªत मराठा कुणबी जाती समूहाला ÿभावी असे Ìहणता येईल. किनķ मराठे (कुणबी), 'खानदानी मराठे (वतनदार)' मराठ्यांचे अनुकरण, भारतात आिण Âया ÿवृ°ीचा ÿसार किनķ जाती समूहात झाला आहे. मराठे अिभजनां¸या ताÊयात साखर कारखाने सहकारी तßवावर असÐयाने, इतर मागासवगêय अिभजनांनी देखील आपले सहकारी साखर कारखाने Öथापन केले आहे. Öथािनक पातळीवर एखादी जात सं´याÂमक ताकत सांभाळून असते. Âयां¸याकडे जमीन-जुमला असतो. आिण आपÐया आिथªक शĉìला साजीशी ÿितķाही Âया जातीने कमावलेली असते. ितला वचªÖवशाली जात असं नाव ÿिसĦ समाजशाľ² एम. एन. ®ीिनवास यांनी िदले. अशा वचªÖवशाली जातीकडे Öथािनक स°ेची सूýे येणे, Öवाभािवकच होते. पण १९५० नंतर¸या लोकशाही राजकारणात आणखी दोन गोĶी घडून आÐया. एक Ìहणजे अशा Öथािनक वचªÖवशाली जाती Öथािनक पåरसरा¸या बाहेरही राजकारणात हात पाय पसरÁयासाठी चाचणी कł लागÐया. Âयांची Öथािनक स°ा आिण साधनसामúी हे आधार Âयांना राजकारणासाठी उपयोगी पडू लागली. िशवाय जाती समाजातÐया ÿितķेचा िवरोध असÐयामुळे स°ेसाठी दावा करणे Âयांना श³य झाले. दुसरी बाब Ìहणजे मयाªिदत सं´याबळ असूनही Öवतःकडे नेतृÂव ओढून घेऊ शकणाöया काही, ÿबळ जातéचा या काळात उदय होऊ लागला. महाराÕůात अनेक भागांमÅये सं´याबळ असलेÐया मराठा जातीकडेच साधनसामúी एकवटÐयामुळे ती ÿबळ जात बनणे सोपे झाले. पण अनेक राºयांमÅये एवढं सं´याÂमक बळ नसतानाही, काही जाती राºया¸या राजकारणात सूýधार बनÐया. Âयां¸याकड¸या साधनसामúीमुळे हे श³य झाले. ÖवातंÞयपूवª काळात चळवळीला ताकद िमळवÁयासाठी, काँúेसने मोठे समूह आपÐया मागे उभे केले होते. यात अथाªतच, आशा वचªÖवशाली जातéचा समावेश होताच. ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर या जातéची Öथािनक नेते ÿादेिशक स°ेवर िनयंýण िमळवÁयासाठी ÿयÂन कł लागले. Âयातून Öथािनक व ÿादेिशक राजकारणाचे Öवłप बदलू लागले. ºया राºयांमÅये धमा«तर करÁया¸या मोठ्या चळवळी झाÐया. आहेत ितथे तर Öवाभािवकपणेच वचªÖवशाली ÿबळ जातéकडे राजकारणाचे सूý गेले. माý याच काळात उ¸च जातé¸या राजकìय स°ेला फारसा ध³का बसला नाही. ÖवातंÞयो°र राजकारणात स°ेचे मु´य भागीदार Ìहणून उ¸च जाती ÿÖथािपत झाÐया होÂया. Âयां¸या या Öथानाला मोठे आÓहान पिहÐया दहा वीस वषा«मÅये तरी िनमाªण होऊ शकलं नाही. िश±ण, ÿशासन, साधनसामúी या ितÆहéमÅये ÿभावी असणाöया āाĺण, कायÖथ, वैī, तसेच राजपूत, बिनया, चेĘीयार इÂयादी जातéनी स°ेचे सूý Öवतःकडे ठेवÁयात यश िमळवले. जेÓहा जेÓहा वचªÖवाशाली ÿबळ जातéनी स°ेसाठी दावा केला, त¤Óहा त¤Óहा Âयांना ÿादेिशक पातळीवर रोखÁयात आले. क¤þीय पातळीवर¸या स°ेत उ¸च जाती खöया स°ाधारी रािहÐया.िशवाय िविवध राजकìय प±ां¸या संघटनांच िनयंýणही उ¸चजातéकडेच राहील. राÕůीयच नÓहे तर ÿादेिशक नेतृÂवावरही, उ¸च जातéचा वरचÕमा रािहला. Ìहणजे लोकशाही ÓयवÖथा आÐयामुळे जात आिण राजकारण यां¸या संबंधांमÅये फारसा फरक पडला नाही. आपण वर पािहलं Âयाÿमाणे munotes.in
Page 86
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
86 राÕůीय िवकासा¸या मुद्īामुळे जातीला राजकारणात थेट मÅयवतê Öथान िमळाल नाही. मग Âया राÕůीय िवकासाची जबाबदार Öवतःकडे घेत उ¸च जातéनी धुरीणÂव ÿाĮ केलं. अथाªतच या सवª ÿिøयेतून जात हा आपÐया राजकìय Óयवहारातला एक घटक बनला. तसंच किनķ मानलेÐया जातéना स°ेवरील दाÓयासाठी संघषª कłन जातीचे राजकारण करण आवÔयक झालं. तरी या काळातील राजकìय Öपधाª उघडपणे जाती¸या मुīाभोवती साकारली नाही. ºया वचªÖवशाली जाती राजकारणात िशरकाव कł पाहत होÂया, Âयां¸या भौगोिलक व Óयावसाियक Öथाणामुळे 'शहरी िवŁĦ úामीण' िकंवा 'शेतीिवŁĦ उīोग' अशा भाषेत १९६० ¸या दशकात सामािजक संघषा«नी आकार घेतला. राºय पुनरªचनेमुळे ÿादेिशक पातळीवर ÿबळ जातéना जाÖत वाव िमळाला. तसंच समुदाय िवकास योजना, पंचायत राºयाचा आúह इÂयादी कायªøमांमधून उ¸च जातéखेरीज¸या राजकìय कायªकÂया«ना स°ेशी जोडून घेÁयाचे ÿयÂन झाले. Âयामुळे काँúेस प±ाला उ¸च जातéना ड¸चू न देताही, आपÐया चौकटीत, इतर जातé¸या महßवकां±ांना थोडी जागा कłन देता आली. पåरणामी १९४७ पासून पुढ¸या जवळपास दोन दशकापय«त जातीचे राजकारण फारस तीĄ झाले नाही. अÖपĶ Öवłपात उ¸च जातéना थोडे आÓहान उभे रािहले. आिण मÅयम दजाª¸या शेतकरी जातéना ÿथमच स°ेची चव चाखायला िमळाली. या िविभÆन िहतसंबंधांना सांभाळÁयाची काँúेसची कसरत १९६७ मÅये धो³यात आली. पण जनसंघ कÌयुिनÖट Öवतंý यासार´या काँúेस¸या ÿितÖपधê प±ांना Âया पåरिÖथतीचा फायदा घेता आला नाही. कारण जाती¸या ÿijांचं काय करायचं आिण जातीबĦ समाजात लोकशाही पĦतीने स°ेच वाटप कसं करायचं या ÿijाचे उ°र या प±ांजवळ नÓहतं. थोड³यात महाराÕůातील राजकारणात ÿबळ जातéचा ÿभाव हा ÖवातंÞयपूवª काळापासून तर आज तागायत िटकून आहे. राजकìय नेतृÂव, प±, िनवडणुका या सं´याÂमक ÿबळ असणाöया ÿबळ जातé¸या अवतीभोवतीच महाराÕůाचे राजकारण आजही चालतांना िदसून येते. ४.६ दिलत राजकारण महाराÕůा¸या राजकारणात दिलत राजकारण हा शÊदÿयोगच łढ झाला आहे. अनुसूिचत जातéना िहंदू ÓयवÖथेत अÖपृÔय संबोधले जायचे. महाÂमा गांधéनी Âयां¸या कåरता 'हåरजन' या शÊदÿयोगाचा वापर केला होता. िāिटशांनी शोिषत जाती असा शÊदÿयोग केला होता. ÖवतंÞयो°र कालखंडात पद दिलत जाती /जमाती¸या िहतसंबंधाचे संवधªन करÁयाकåरता राºयघटनेत Âयां¸याकåरता राखीव जागांची तरतूद करÁयात आली. अशा ÿकार¸या जाती/ जमाती अ.जा./अ. जमाती सुिचत समािवĶ करÁयात आÐया. या समािवĶ करÁयात आÐया माý या जातीसमूहातील लोक Öवतःला दिलत Ìहणून घेणे पसंत करतात. महाराÕů शासना¸या अ.जा.¸या सूिचत ५९ जाती समूहाचा समावेश आहे. डॉ. आंबेडकरांनी १९५६ मÅये आपÐया ७५००० अनुयायांसह बौĦ धमª Öवीकारला. पूवाª®मीचा 'महार' जातीचा आिण धमा«तर केलेÐया जनसमुदायाचा 'नवबौĦ' (Neo-Buddism) or (Neo-Buddist) असा उÐलेख करÁयात येतो. महाराÕů शासनाने अ.जा.¸या सुिचत समािवĶ असणाöया जातéना ºया सवलती व जी आर±णे केली आहे, Âया १९६२ मÅये केÐया आहेत. Âयामुळे दिलत जाती समूहात अनुसूिचत जात व नवबौĦ समावेश होत असतो. वतªमान िÖथतीतील munotes.in
Page 87
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
87 अËयासक अनुसूिचत जमातीचा ही दिलत सदरात समावेश करतात. थोड³यात ÿशासकìय शासकìय सवलतीचा फायदा Âयाला झाला. ४.६.१ दिलत राजकारणाची वाटचाल महाराÕů राºया¸या िनिमªतीनंतर åरपिÊलकन प±ा¸या िवघटनाला थोडे वेगळे Öवłप आले. यशवंतराव चÓहाण यां¸या बेरजे¸या राजकारणाचा भाग Ìहणून दिलत नेÂयांना काँúेसमÅये आणÁयाचा ÿयÂन सुł झाला. १९६९ ¸या सावªिýक िनवडणुकìपूवê सवªÿथम आर. डी. भंडारे काँúेसमÅये दाखल झाले. व Âयानंतर ÿा. नर¤þ कांबळे, दादासाहेब łपवते इÂयादी मंडळी आपापÐया अनुयायांसह काँúेसमÅये आली. दुसöया बाजूने यशवंतराव चÓहाण यांनी åरपिÊलकन प±ा¸या गायकवाड गटा बरोबर ही युतीची पूणª चचाª सुł केली. परंतु जागावाटपा¸या ÿijावłन मतभेद झाÐयामुळे गायकवाड गटाने सिमती बरोबर सहकायª चालू ठेवले. या िनवडणुकìत Âयांना केवळ चार जागा िमळाÐया. यानंतर माý गायकवाड गटांनी काँúेस िवरोधी भूिमका बदलली, आिण िजÐहा पåरषद िनवडणुकांमÅये काँúेस बरोबर युती केली. काँúेस बरोबर सहकायª करणाöया¸या ÿijावłन १९७० मÅये åरपिÊलकन प±ात पुÆहा फूट पडली. िवदभाªतील नेते राजाभाऊ खोāागडे आिण इतर लहान घटक यांनी आपला Öवतंý गट िनमाªण केला. अशा ÿकारे åरपिÊलकन प±ाचे तीन गट पडले व Âयांचे तीन गटात िवभाजन झाले. १९७२ ¸या िवधानसभे¸या िनवडणुकìत या सवा«ना िमळून एक जागा िमळवता आली. १९७७ ¸या लोकसभा िनवडणुकìत åरपिÊलकन प±ा¸या कांबळे गटाने प±ाशी युती केली. आिण Âयात बी.सी. कांबळे लोकसभेवर िनवडून गेले. युती¸या राजकारणाĬारे १९८० ते १९९० ¸या िनवडणुकìत प±ाचे ÿÂयेकì एक उमेदवार िवधानसभेवर िनवडून आले. िनवडणुकì¸या राजकारणात åरपिÊलकन प± उ°रो°र िनÕÿभ होत असÐयाची जाणीव दिलत नेतृÂवात झाली. िशवसेना भाजपा¸या वाढÂया ÿभावामुळे काँúेस प±ाशी समझौता करावयाचा िवचार प±ात उ°रोउ°र ÿभावी होत गेला. माý २००९ साल¸या िवधानसभा िनवडणुकìत डाÓया लोकशाही आघाडीशी या प±ाने केलेला िनणªय फलदायी ठरला नाही हे िसĦ झाले. åरपिÊलकन प±ातील फाटा फुटी मुळे दिलतांचा राजकìय शĉìपात झाला. Âयाचबरोबर सवªसामाÆय दिलत जनतेचे Âयां¸या नेÂयाबाबत Ăमिनरास झाला. काँúेस बरोबर केलेÐया युती¸या राजकारणातून काही मूठभर नेÂयांचा वैयिĉक फायदा झाला. परंतु åरपिÊलकन प±ाचे व आंबेडकरी चळवळीचे माý अतोनात नुकसान झाले. एकमेकांशी भांडणाöया दिलत नेÂयांनी दिलतांचे ÿij सोडवÁयाचे ÿयÂन न केÐयामुळे, सवªसामाÆय दिलतांमÅये व िवशेषतः नविशि±त दिलत तŁणांमÅये एका बाजूला नैराÔयाची भावना वाढत गेली. तर दुसöया बाजूला आपली िÖथती सुधारÁयासाठी संघषाªची भावना वाढत गेली. ही कŌडी मोडÁया¸या उĥेशाने १९७२ साली दिलत पॅंथर सार´या लढाऊ संघटनेचा उदय झाला. या संघटनेचे नेतृÂव राजा ढाले, नामदेव ढसाळ यां¸यासार´या तŁण सािहÂयकांकडे होते. परंतु पुढे ही संघटना देखील दिलत चळवळीत कोणता तािÂवक आधार ¶यावा या ÿijावर झालेÐया मतभेदामुळे फुटली. बौĦ तÂव²ान व िवचारांवर आधाåरत दिलत चळवळीचे संघटन असणाöया राजा ढाल¤नी 'मास मूÓहम¤ट' ही वेगळी संघटना काढली. नामदेव ढसाळ यांनी 'दिलत पॅंथर' या munotes.in
Page 88
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
88 नावाने काम चालू ठेवले. पुढे ते िनÕÿभ झाले. ÿाÅयापक अŁण कांबळे आिण रामदास आठवले यांनी 'भारतीय दिलत पॅंथर' या नावाने कायª चालू ठेवले. १९७९ मÅये मराठवाडा िवīापीठा¸या नामांतरा¸या ÿijावłन मराठवाड्यात दंगली झाÐया. Âयावेळी दिलतां¸या संर±णाचा ÿij महßवाचा मानून जोग¤þ कवाडे यांनी 'दिलत मुĉì सेनेची' Öथापना केली. व अÂयंत आøमक पĦतीने सवणाª¸या िवरोधात कायª सुł केले. परंतु कालांतराने Âयांनी हाजी मÖतान¸या दिलत मुिÖलम सुर±ा महासंघा बरोबर युती कłन दिलतां¸या ÿijाला वेगळे Öवłप देÁयाचा ÿयÂन केला. थोड³यात Ìहणजे åरपिÊलकन प±ा¸या फाटा फुटीतून दिलत समाजाचे केवळ राजकìय ±ेýातच िवघटन झाले, असे नाही तर सामािजक व सांÖकृितक ±ेýातील दिलतां¸या मÅये फूट पडली. पåरणामतः दिलताची शĉì ±ीण झाली. व Âयाचा फायदा घेऊन िहतसंबंधी गटांनी úामीण आिण शहरी ±ेýात राखीव जागा व सवलती¸या ÿijावर दिलत िवरोधी भूिमका घेऊन, Âयां¸याशी संघषª सुł केला. हे सÂय वाÖतव आहे. åरपिÊलकन प±ा¸या फाटा फुटीमुळे सवª दिलतांचे नुकसान होत आहे. या जािणवेतून अनेक दिलत नेÂयांनी वेळोवेळी ऐ³य घडवून आणÁयाचे ÿयÂन केले. अगदी ÿारंभी भैÍयासाहेब आंबेडकरांनी प±ात फूट पडू नये यासाठी ÿयÂन केले. १९५८ आिण १९६२ ¸या सावªिýक िनवडणुकìत दोÆही गटाची जबरदÖत पीछेहाट झाÐयावर देखील, या गटांना एकý आणÁयात Âयांनी पुढाकार घेतला होता. १९६७ ¸या िनवडणुकांपूवê दादासाहेब Łपवत¤नी असाच ÿयÂन केला. १९७१ मÅये बी.सी. कांबळे यांनी पुढाकार घेतला हे सवª ÿयÂन दिलत नेÂयां¸या आपापÐया भूिमकांना िचकटून राहÁयामुळे, अयशÖवीच ठरले. १९७८ साली मुंबईमÅये झालेÐया सवª दिलत संघषाª¸या पाĵªभूमीवर दिलत पॅंथरसनी एकý येÁयािशवाय पयाªय नÓहता. २६ जानेवारी १९४७ रोजी लाखो अनुयायां¸या उपिÖथतीत, दिलत नेÂयांनी आपण यापूवê केलेÐया चुकांची दुŁÖती करÁयासाठी एकý येत असÐयाची घोषणा केली. व ऐ³य ÿयÂनात िटकिवÁया¸या शपथा घेतÐया. परंतु या सवा«ना एकý अणणारी पॅंथर संघटना फुटÐयामुळे, हा ÿयÂन देखील फसला. åरडÐस¸या (reduls) ¸या ÿijावर दिलतां¸या संघिटत शĉìचे जे ÿदशªन झाले. Âयातून पुÆहा एकदा दिलतां¸या ऐ³याचे महßव ÖपĶ झाले. वेगवेगÑया गटांचे नेते ऐ³याची भाषा पुÆहा एकदा बोलू लागले. परंतु ÿÂय±ात Âया िदशेने फारसा गंभीरपणे पुढाकार घेतला नाही. ९ Óया लोकसभेसाठी åरपिÊलकन प±ाने वेगवेगÑया प±ाबरोबर युती कłन िनवडणुका लढवÐया. गवई, रामदास आठवले (भा.द.पँ.) भारतीय दिलत पँथसª यांनी काँúेसबरोबर तर, ÿकाश आंबेडकरांनी (भा.åर.प.) भारतीय åरपिÊलकन प± काँúेस िवŁĦ राÕůीय मोचाª बरोबर युती केली व िनवडणुका लढवÐया या संदभाªत आंबेडकरांची भूिमका ही होती कì, तÂकालीन पåरिÖथतीत काँúेस प± हा शýू øमांक एक असून, भाजपा िशवसेना युतीचा धोका Âयापे±ा कमी आहे. या भूिमकेमुळे अनेकांची आंबेडकरांवर, भाजपा िशवसेना या जातीयवादी युतीला अÿÂय±पणे सहाÍय केÐयाची टीका केली. Âयां¸या मते या भूिमकेमुळेच ही युती राºयात १४ जागा िमळवू शकली. नवÓया लोकसभा िनवडणुकìत åरपिÊलकन प±ा¸या गटाचा झालेला दाłन पराभव दिलत युवकांना ÿ±ुĦ करÁयात पुरेसा होता. िनवडणुका नंतर आपÐया नेÂयावर ऐ³य करÁयासाठी दबाव आणÁया¸या ŀĶीने डॉ. आंबेडकरां¸या ३३ Óया पुÁयितथी¸या िदवशी सहा िडस¤बर १९८९ िसĦाथª नगरातील नऊ दिलत युवकांनी आमरण उपोषणाला सुŁवात munotes.in
Page 89
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
89 केली. २९ िडस¤बर १९८९ रोजी झालेÐया बैठकìत १३ संघटना व गटाचे नेते िवसजªन कłन डॉ. आंबेडकरांना अिभÿेत असलेला åरपिÊलकन प± अिÖतÂवात आÐयाची घोषणा केली. ६ जानेवारी १९६० रोजी या ÿिøयेवर लाखो दिलतां¸या सा±ीने िश³कामोतªब करÁयात आले. १९९० ते १९९६ कालखंडात åरपिÊलकन प±ातील मतभेद उ°रो°र तीĄ होत गेले. महाराÕůा¸या राजकारणात दिलत शĉì िनÕÿभ झाली. १९९५ साली महाराÕůात िशवसेना भाजपा युतीबरोबर आÐयानंतर पुÆहा एकदा åरपिÊलकन प±ातील ऐ³य ÿिøयेला गती िमळाली. १९९७ साली मुंबईत रमाबाई नगरात (घाटकोपर) झालेÐया दंगलीनंतर, पुÆहा एकदा दिलत ऐ³याची ÿिøया सुł झाली. १९९८ साली प±ांतगªत मतभेद असताना åरपिÊलकन प±ाने काँúेस सोबत िनवडणुकìत सिमटीकरण केले. १९५७ नंतर Ìहणजेच दीघª कालावधीनंतर åरपिÊलकन प±ाला उÐलेखनीय यश िमळाÐयाने प±ातील मतभेदा¸या अटी कमी होÁयास आिण नेÂयातील ऐ³य िटकÁयास हातभार लागला. हे सामंजÖय २००९ ¸या लोकसभा िनवडणुकì¸या अपयशानंतर संपुĶात आले. २००९ साली पुÆहा एकदा दिलत ऐ³य ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन अयशÖवी ठरला. आÂमिचंतनाची गरज ९० ¸या दशकात व पुढे िहंदुÂववादी शĉìचा ÿभाव वाढत गेला. Âयांनी मागासवगêय िहंदू दिलतांनाही िगळंकृत केले. १९९५ मÅये िहंदुßववादी राजकìय प±ांनी बौĦ िवŁĦ मातंग, चांभार अशी रणनीती कłन बौद्Åय°रांना िनवडून आणले. आिण दिलत प± एकजातीय होत गेले, एकाकì पडत गेले. समाज जोडावे लागतात बेरजेची राजकारण करावे लागते िकंवा समिवचारी प±ांबरोबर युती कłन यश िमळवून पुढे जावे लागते. २०१९ मÅये ÿकाश आंबेडकरांना एक चांगली संधी आली होती. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी देशाला संसदीय लोकशाहीची राºयघटना िदली आहे. Âयात एक मत एक मूÐय असे सूý असून, Âया¸या जोरावर संसदीय लोकशाहीचा डोलारा उभा आहे. Âयातील िनवडणुकां¸या राजकारणातूनही सामािजक आिथªक पåरवतªन साÅय करÁयाचे उिĥĶ ठेवले आहे. १९५७ मÅये एवढे मोठे यश संपादन करणारा 'शेड्युल काÖट फेडरेशन' िकंवा आज¸या åरपिÊलकन, बहòजन वंिचत वगैरे प±ाचे राजकारण का फसले? का यशÖवी झाले नाही? याचा दिलत नेते, िवचारवंत, कायªकत¥ आिण जनतेने िवचार करायला पािहजे. गेली ६० वषª राजकारणात असलेले काही प± अलीकडे अÖतंगत झाले आहेत. िवशेषतः कÌयुिनÖट प±, समाजावादी प±, जनता दल यांचा पåरणाम िदसत नाही. शेतकरी कामगार प± काही भागा मÅये अिÖतÂव िटकवून आहे. आिण शेतकरी संघटना, åरपिÊलकन प± केवळ चळवळी पुरते उरले आहेत. माý िनवडणूक आली कì नेते मतांचे राजकारण करतात. आिण आपलं िहत साÅय कłन घेतात. व समाजाचा Âयांना िवसर पडतो पुÆहा िनवडणूक आली कì Âयांना समाज आठवतो. मÅयंतरी पुणªतः Âयांना चळवळीचा िवसर पडलेला असतो. ४.७ इतर मागास जातéचे राजकारण : (ओ.बी. सी) भारतात िलंगभाव, वगª आिण जाती प±पाताची आिण शोषणाची तीन ÿमुख क¤þ आहेत. ओबीसी हा िनमाªण करता समाज आहे. बारा बलुतेदार आिण अठरा आलुतेदारांचा बनलेला हा समाज आहे. हातात नानावीध कौशÐयांची जादू असणारे हे लोक िहंदू धमªशाľŀĶ्या 'शूþ' गणले जात असले, तरी यातील अनेक जाती Öवतःला उ¸च मानत आलेÐया आहेत. munotes.in
Page 90
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
90 भारतीय जातीय ÓयवÖथेचे āाĺण, ±िýय आिण वैÔय हे तीन लाभाथê आहेत शूþ अित शूþ आिण सवª िľया या ÓयवÖथेचे बळी आहेत. िāिटशांनी भारतावर सुमारे २०० वषª राºय केले. हा देश समजून घेÁयासाठी येथील लोकांची आिथªक, सामािजक, शै±िणक िÖथती जाणून घेणे गरजेचे असÐयाने Âयांनी १८७२ साली जातवार जनगणना सुł केली. Âयांनी मुंबई राºयातील जाती-जमातéचा जातीिनहाय सखोल अËयास करÁयासाठी १८८५ साली आर. ई. इंथोवेन यां¸याकडे काम सोपवले Âयांनी ५०० जाती जमातéचा सखोल अËयास कłन १९२० ¸या दशकात Âयाचे तीन खंड ÿकािशत केले. मधÐया काळात अनेक अËयास झाले. १८८५ साली Öवतंý भारतातील जातीपातéचा समाजशाľीय अËयास करÁयाचा महाÿकÐप, डॉ. के. एस. िसंग यां¸या नेतृÂवाखाली हाती घेÁयात आला. २००४ साली Âयाची ४३ खंड ÿिसĦ करÁयात आली. या संशोधनात ३००० समाज शाľ² सहभागी झाले होते. आज रोजी भारतात एकूण ४३५ जाती जमाती असÐयाची मािहती अËयासातून पुढे आली आहे. Âयात ÿामु´याने चार मोठे समूह आहेत. अनुसूिचत जाती, (अजा), अनुसूिचत जमाती, (अज), िवमुĉ जाती, भट³या जमाती, (िवजाभज) आिण इतर मागासवगª (इमाव). आज देशातील अजा /अजची लोकसं´या २२.५% आहे. मंडल आयोगा¸या मते, यातील ओबीसéची लोकसं´या सुमारे ५२% असून. रेणके आयोगा¸या मते िवजाभजची लोकसं´या १०% आहे ते अनेक राºयात ओबीसी धरले गेलेले आहेत. भारत सरकार¸या राÕůीय नमुना पाहणी संÖथे¸या २००४-०५ आकडेवारीनुसार देशात ओबीसéची लोकसं´या ४१% आहे. या तफावतीचे कारण असे, आहे कì मंडल आयोगाने ३७४३ जातéची मोजदाद ओबीसी Ìहणून केलेली असली, तरी सवō¸च Æयायालयाने Âयातील फĉ १९६३ जातéनाच ओबीसी Ìहणून माÆयता िदलेली आहे. मंडल आयोगा¸या िशफारशéना माÆयता देताना सवō¸च Æयायालयाने मंडल यादीतील ३७४३ जातéना इतर मागासवगêयांमÅये सरसकट समािवĶ न करता राºयां¸या यादीत आिण मंडल¸या यादीत दोÆहीकडे कॉमन असणाöया जातéनाच तेवढी ओबीसी Ìहणून माÆयता िदली आहे. (इंिदरा सहानी िनवाडा १६ नोÓह¤बर १९९२) गेÐया काही वषाªत Âया यादीत २०० जातéची भर पडून, आता ही सं´या वाढलेली आहे. तथािप तीही लोकसं´या नमुना पाहिणत आलेली नाही. १९९४ साली मंडल आयोग महाराÕůात लागू झाला तेÓहा महाराÕůा¸या ओबीसी यादीत øमाने २०१ जाती असÐया तरी ÂयातÐया २८ जाती वगळलेÐया होÂया. या िशÐलक १७३ जातé¸या यादीत नंतर¸या काळात नÓयाने १७३ जातéची भर पडून, आज ही सं´या दुÈपट Ìहणजे ३४६ झालेली आहे. नमुना पाहणीत माý आधी¸या १७३ जातीच आलेले आहेत. महाराÕůात भट³या िवमुĉतांची Öवतंý सूची असून, Âयात असलेÐया जाती जमाती आिण िवशेष मागास ÿवगª या घटकात असलेÐया जाती या सवा«ची एकूण सं´या ४१० वर जाते. यांना सवा«ना िमळून पंचायत राºया¸या स°ेत २७% आर±ण आहे राºय सरकार¸या नोकöयांमÅये १९%, ११% आिण २% असे एकूण ३२ ट³के आर±ण कागदावर असले, तरी ÿÂय±ात Óयवहारात माý एकूण ३० ट³के आर±ण आहे. िवमाÿ चे २% आर±ण ओबीसé¸या १९% मधून िदले जात असÐयाने ओबीसीला क¤þात स°ावीस ट³के आिण राºयात १७ ट³के आर±ण आहे असे Ìहणणे उिचत होईल. महाराÕůा¸या राजकारणात गेले काही दशकात मोठे बदल झाले. अनेक महÂवा¸या चळवळी, आंदोलने मराठी मातीतच जÆमली. यात शरद जोशéची शेतकरी चळवळ, नमªदा बचाव munotes.in
Page 91
उप ÿादेिशकवाद - ÿादेिशक
असमतोल व िवकास
91 आंदोलन, अÁणा हजारे यांची ĂĶाचार िनमूªलन चळवळ, आिण दिलत चळवळी आदéचा यात समावेश होतो. िहंदुÂवाचे राजकारणाला वैचाåरक बळ देÁयाचे काम ही महाराÕůातच झाले. महाराÕůाचा साठ वषा«चा इितहास हा अनेक आंदोलने आिण चळवळéची गौरवगाथा आहे. या काळात मोठे सामािजक आिण राजकìय बदल झाले. पिहÐया टÈÈयामÅये यशंतराव चÓहाण यांनी काँúेससाठी मजबूत सामािजक पाया िनमाªण केला होता. úामीण भागातील पंचायतराज संÖथा, सहकारी चळवळ, शेतीची पुनरªचना आिण मराठा -ओबीसी जातीची आघाडी, हा Âयाचा आधार होता. पण १९७७ पासून आधार िवÖकटÁयास सुŁवात झाली. Âयाबरोबरच काँúेस प±ाचा ÿभावही वसŁ लागला. १९८०, १९८५, १९९० आिण १९९५ मधील िवधानसभा िनवडणुकìत काँúेसला अनुøमे १८०, १६१, १४१ आिण ८१ जागा िमळाÐया होÂया. येथेच राजकारणामÅये चार महÂवाचे बदल घडुन आले.शहरी भागाचा आिथªक िवकास होऊन लोकसं´येमुळे Âयाचा मोठा िवÖतार झाला. आकड्यात िवचार करायचा झाला तर २००१ मÅये शहरी भागात ३८% तर, २०११ मÅये ४२ % लोक राहत होते. Âयामुळे स°ेचा लंबक शहरांकडे झुकू लागला. आिथªक िवकासामुळे परराºयातील लोकांची लŌढे शहरांवर आदळू लागली. Âयामुळे िबगर मराठी भाषक लोकां¸या सं´येत वाढ झाली. महाराÕůामÅये १९९० नंतर मंडळ आयोगा¸या िशफारशी लागू करÁयात आÐया. आिण Âयामुळे इतर मागास जातéमÅये राजकìय जागृती झाली. हे जात समूह िहरीरीने राजकारणात सहभागी होऊ लागले. Âयांनी भाजप िशवसेनेला पािठंबा िदÐयामुळे काँúेसचा पाया िखळिखळा झाला. महाराÕůा मÅये मÅयमवगª मोठ्या ÿमाणात वाढÐयाने, िश±ण संÖथांचा िवÖतार झाला. मािहती तंý²ान उīोगाने भरारी घेतली. खाजगी ±ेýात नोकरी¸या संधी िनमाªण झाÐया. उīोग, बांधकाम, संगणक आिण पूरक उīोगांची वाढ झाली. úामीण भागा¸या सीमेवर शेती आिण अÆय Óयवसाय करणारी Óयावसाियक यामुळे आज एकूण लोकसं´येपैकì २५ ते ३० % लोक इतर मागासवगाªमÅये मोडतात. या वगाª¸या आकां±ा आिण अपे±ा मागील िपढीपे±ा वेगÑया आहेत. सोशल मीिडया आिण इतर साधनांĬारे Âयांनी नवा िवचार मांडÁयास सुŁवात केली आहे. आपली ÿगती तपासा १) महाराÕůातील जातीय राजकारणाची ÓयाĮी ÖपĶ करा __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २) महाराÕůातील ÿबळ जाती¸या राजकारणा संदभाªत सिवÖतर िलहा __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ munotes.in
Page 92
आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण
92 ३) दिलत राजकारणातील नेतृÂवा¸या यशापयश बĥल चचाª करा __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ अिधक वाचनासाठी काही उपयुĉ संदभª úंथ सूची. १) Kothari Rajni, 'State Politics in India' २) पळशीकर सुहास, Óहोरा राज¤þ, 'महाराÕůातील स°ांतर' ३) फडके य.िद. महाराÕůा¸या राजकारणातील राजकìय ÿिøया खंड १ ते ६. ४) ठ³कर, कुलकणê, महाराÕůाचे राजकारण. munotes.in