Page 1
1 १
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
अ) पुरात वा या या या , उि य े व पुरात वशा ाचा िवकास
ब) पुरात व आिण इितहास ; पुरात व आिण इतर शा े
क) े ीय पुरात व : सम व ेषण, उ खनन आ िण कालमापना या प ती ;
पुरात वशा ाच े मह व .
घटक रचना :
१.० उि य े
१.१ तावना
१.२ पुरात वा या या या व उि य े
१.३ भारतीय पुरात व शा ाचा िवकास
१.४ पुरात व आिण इितहास
१.५ पुरात व आिण इतर शा े यांचा संबंध
१.६ े ीय पुरात व : सम व ेषण, उ खनन आ िण कालमापन प ती
१.७ पुरात व शा ाच े मह व
१.८ सारांश
१.९
१.१० संदभ
अ) पुरात वा या या या , उि य े व भारतीय प ुरात व शा ा चा िवकास
१.० उि य े
१) सदर पाठात आपण प ुरात वा या या या आिण अथ समजाव ून घेणार आहोत .
२) पुरात व शा आिण इितहास , पुरात व आिण इतर सामा िजक व न ैसिग क शा े
यां याशी असल ेला संबंधही जाण ून घेणार आहोत .
३) याच पाठात आपण भारतीय प ुरात वाचा इितहास जाण ून घेणार आहोत व पुरात वा ची
उि य े वेळोवेळी कशी बदलत ग ेली, यांचाही आढावा घ ेणार आहोत . munotes.in
Page 2
पुरात वशा ाची ओळख
2 १.१ ता वना
मानवजाती या उदयापास ून मानवान े अनेक े ांत ने दीपक गती क ेली आह े. मानवान े
सामािजक , आिथ क, भौितक , त व ानािवषयक आिण व ै ािनक े ात मोठी गती क ेली
आहे. ही गती मानवान े िविवध ट या ंम ये सा य क ेलेली अस ून यात िविवध घडामोड चा
समाव ेश होतो . अशा ा गतकाळातील मानवी जीवनातील घडामोड चा अ यास हणज े
इितहास होय .
इितहास जाण ून घे यासाठी आपणा ंस ऐितहािसक साधना ंची ज री असत े. या साधना ंचे
दोन म ुख कार हणज े पुरात वीय साधन े आिण वाड ्मयीन साधन े. यापैक पुरात वीय
साधन े ही ाची न अवश ेष मारक े, आलेख, नाणी, पुराणव त ू अवश ेष, श े आिण
उपकरण े, हाडांचे सांगाडे इ. उ खननात सापडल ेले िविवध अवशेष होत . या पुरात वीय
अवशेषां या अ यासात ून आपण इितहासाची ज ुळवणी अिधक िव सनीय र या क
शकतो . पुरात वीय साधन े ही त कालीन इितहासाच े य प ुरावे हण ून वाड ्मयीन
साधनाप े ा अिधक िव सनीय मानली जातात आिण याम ुळेच इितहासाम य े पुरात वीय
साधना ंचे अितशय मह व आह े. अशा ा प ुरात वीय साधना ंचा हणज े जु या व त ू िकंवा
ाचीन अवश ेष यांचा अ यास करणार े शा अथवा ानशाखा हणज े पुरात वशा होय .
१.२ पुरात वा या या या व उि य े
पुरात वशा ह े फारस े जुने नसल े तरी याला अिधक मह व आह े. इं जीम य े पुरात व ह े
Archaeology हणून ओळखल े जाते. हा श द म ूळ ीक भाष ेतून आल ेला अस ून याची
यु प ी ही Arche ois (अिक&ऑस) हणज े ' ाचीन ' अथवा 'सु वात' आिण Logos
(लोगोस ) हणज े िववेचण या श दा ंपासून झाल ेली आह े. या दोन श दा ंपासून तयार
झाले या 'Archaeology ' या इं जी श दाचा श दशः अथ हणज े ाचीन मानवा या
उ प ीच े िव ेषण ह े होय. थोड यात सा ंगावयाच े तर मा नवाची उ प ी , िवकास व
सं कृतीचा प ुरात वीय अवश ेषा ार े अ यास करण े हणज ेच पुरात वशा होय , अनेक
पुरात व ा ंनी पुरात वा या या या क े या आह ेत. यापैक काही प ुढील माण े :
१) सर मॉट मर हीलर हे भारतातील एक अ ग य प ुरात वव े े व भारतीय प ुरात व
सवे॔ णाच े महािनद शक ( १९४४ - ४८ ) होते. यांनी केलेली पुरात वाची या या
हणज े, " पुरात व हा क ेवळ मानवी वापरातील व त ूंचे उ खनन करत नसतो , तर तो
मानवा या गतइितहासातील बारकाव े समज ून घे यासाठी व तूंचे उ खनन करत
असतो .”
२) आर. जे. ेडवुड यां या मतान ुसार " पुरात व ह े असे एक मा यम आह े क या ार े
आपण मानवी जीवनाचा अ यास क ेवळ या ं या उ ार े न हे, तर य क ृती ार े
क शकतो .
३) ओ. जी. एस. कॉ ोड या ं यामत े, " पुरात व ही अशा शा ाची शाखा आह े, क ज े
शा मानवी स ं कृती या भ ूतकाळातील व पाचा अ यास करत े. munotes.in
Page 3
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
3 ४) ॅहम लाक यां या मत े, " भूतकाळातील मानवी जीवनाची घडण जाण यासाठी
केलेला अवश ेषांचा प तशीर व शा ीय अ यास हणज े पुरात वशा होय . "
५) टूअट िपगॉ ट यांनी केलेली या या हणज े , " पुरात व हा उपल ध व त ूं या ार े
न झाल े या लोकसम ूहां या सा ं कृितक इितहासाचा अ यास करतो ."
६) एस. जे. डी. लाएत यां यामते, " पुरात व हणज े न झाल े या स ं कृती या सव
पुरा यांचा अ यास आिण ऐितहािसक म ू यमापनाच े शा होय ."
वर पािहल े या िविवध या या ं ारा प ुरात वाचा िनि त अथ , याचे व प आिण या ी
यांिवषयी सिव तर क पना य ेते.
पुरात वशा ाची उि य े :
भूतकाळाचा अ यास कर णे तेही पुरात वीय हणज ेच भौितक साधना ं ारे हे पुरात वशा ाच े
मु य उि अस ते. वर िदल े या या या ं ारे पुरात व या िवषया ंचे मह व प झाल ेले
आहेच. यामुळेच ाचीन मानवी वसाहत चा शोध लाव ून याच े शा श ु उ खनन कर णे
आिण या ार े मानविनिम त व त ूंचे अवशेष िमळव ून या ंचा अ यास करणे अ यंत गरज ेचे
असत े. कारण गत कालीन मानवी जीवन आिण स ं कृतीचा अ यास करणे हे
पुरात वशा ाच े मुख उि असत े तसेच मानवी िवकास आिण स ं कृतीचे िविवध ट प े
अ यासण े , मानवी स ं कृती या िवकासात कसकशी ि थ य ंतरे होत ग ेली यािवषयी जाण ून
घेणे आिण प ुरात वीय अवश ेष आिण सा ं कृितक िव कास या ंची स ंगती लावण े ही सु ा
पुरात वशा ाची उि य े ठरतात . थोड यात हणज े मानवी िवकास आिण स ं कृती या ंचा
मागोवा घ ेणे हे पुरात वशा ाच े यापक य ेय ठरत े. अथा त हा अ यास कर याच े मु य
साधन हणज े पुराव त ू (artefact ) होय. ाचीन मानवी वसाहत चा शोध लाव ून या ंचे
शा श ु र या अ व ेषण क न उ खनना ारे मानवी अि त वाच े पुरावे हणज े पुराव त ू
(artefacts ) गोळा कर णे आिण यांचा अ यास क न इितहासाची काल मानुसार संगती
लावण े या सवा चाच प ुरात वा या उि ा ंम ये समाव ेश होतो.
१.३ भारती य पुरात वशा ाचा इितहास
पा भूमी :
पुरात वीय स ंशोधनाची स ु वात ही ग े या काही शतका ंम ये सु झाली . इ. स. या १५
या आिण १६ या शतकात य ुरोपात बोधनय ुग सु झाल े, यावेळी तेथे िविवध कला
आिण िव ा या ंचे पुन जीवन झाल े. यावेळी ाचीन ीक आिण रोमन स ं कृत या
अ यासािवषयी लोका ंना आवड िनमा ण झाली . ीमंत लोका ंनी िदल े या उ ेजनाम ुळे आिण
अथ पुरवठ्यामुळे अन ेक ाचीन थळा ंचे उ खनन होऊ लागल े. या उ खनना ंम ये
िमळणा या प ुराव त ू, िविवध प ुतळे व इतर कलाव त ू िमळव ून आप या घरा ं या
सजावटीम य े यांचा वापर कर णे हा मु य उ ेश यामाग े होता . तरीही या िनिम ान े
युरोपातील अन ेक शहरा ंम ये ाचीन क लाव तूंचे मोठमोठ े सं ह तयार झाल े आिण
यातूनच प ुरात वाचा पाया घातला ग ेला. munotes.in
Page 4
पुरात वशा ाची ओळख
4 उ खननाबरोबरच ाचीन कला आिण थाप या या शा शु अ यासासाठी िविवध
िक ल े, मंिदर, राजवाड े, इतर मारक े आिण ाचीन व तू तसेच ाचीन िश प े आिण
ना या ंचे प तशीर सव षण स ु झाल े. या सव षणा या वाढ या यापाराबरोबर नवनवीन
जािणवा िनमा ण होत ग े या आिण यान ुसार नवनवीन गरजाही प ुढे येत गे या. आिण
यातूनच इ . स. या १६ या शतकात प ुरात वा या पान े एका वत ं ानशाख ेचा उगम
झाला.
बोधनानंतर या काळात प ुरात वशा ा या े ात उ रो र गती होत ग ेली अन ेक
िव ानांनी ाचीन ऐितहािसक थला ंचे अ व ेषण आिण उ खनन क न या
थलांिवषयी या इितहासावर नवीन कश टाकणारी मह व पूण मािहती िस कर यास
सु वात क ेली. लोकांना इितहास आिण प ुरात व या िवषया ंम ये अिधक ची वाढ ू लागली.
इितहासा चा प तशीर व शा श ु अ यास कर यासाठी वाड ्मयीन साधना ंबरोबर
मानविनिम त व त ु प पुरावे गोळा क न यांचा अ यास क न इितहासल ेखन क ेले जाऊ
लागल े. सु वातीस प ुरात वाच े व प ह े िनि त न हत े. यातही थला ंचे अ व ेषण आिण
उ खननात शा श ु तेचा अभाव होता . यातील ता ंि क बाज ू अिवकिसत होती .
मा हळ ूहळू पुरात वाच े शा िवकिस त होऊ लागल े. याला त ं ानाची जोड िमळाली .
यामुळे १९ या शतका या उ राधा त पुरात वास शा ाच े व प ा झाले. या
कालख ंडात अन ेक पुरात व ा ंनी अ व ेषण, उ खनन आिण ाचीन अवश ेषां या जतना या
े ात नवीन योग क न या िवषयास गती पथावर न ेले आिण प ुरात वास एक वत ं
ानशाखा हण ून मा यता िमळाली . पुरात वा या िवकासातील हा एक मह वाचा ट पा
ठरला.
इ. स. या १७ या शतकात हणज े इ. १६६६ म ये इं लंडम य े 'द रॉयल एिशयािटक
सोसायटी' तर १८ या शतकात इ . स. १७१८ म ये 'सोसायटी ऑफ अ ँटी वे रज ऑफ
लंडन' या सं थांची थापना झाली होती . खरे हणज े, ाचीन इित हास, नैसिग क शा े
आिण उ खन ना ारे ाचीन मानवी स ं कृतीचे व त ु प पुरावे िमळिव यासाठी समिवचा री
लोकांनी एक य ेऊन या ंची थापना क ेली होती . या स ं थांनी ाचीन थ लां या
उ खननात य सहभाग घ ेतला होता .
याच काळात इिज , मेसोपोट ेिमया, ीस, इ. भागांम ये पुरात वीय उ खनन े हाती घ े यात
आली . या उ खनना ंम ये नवनवीन त ं ांचा वापर कर यात आला . उ खिनत व त ूंची आिण
तरांची अच ूक न दणी , भूगभ शा ातील त रशा िस ा ंताचा अवल ंब , उ खिनत व त ूंचे
वग करण आिण य ुगप ती इ. त वांचा आिण त ं ाचा अवल ंब के यामुळे पुरात वाचा मोठा
िवकास घड ून आला . पुढील काळात हणज े १९ या शतकात तर अन ेक सामािजक शा े
आिण न ैसिग क शा े यां या अ यासा ारा प ुरात वशा ात मोठी ा ंती घड ून आली .
१८ या शतका ंत भारत हा ि िटश सा ा याचा एक भाग बनला होता . १८ या शतका या
उ राधा त ि िटशा ंनी भारता या बंगाल ा ंतावर अ ंमल बसिवला . कलक ा ही या ंची
राजधानी बनली होती . या भारतातील इ ं जी राजक या ना भा रतातील ाचीन वा त ूंचे
अवशेष, मारक े, कोरीव लेख (जरी त े वाचता य ेतच नसल े तरी) आिण िश पक ृत िवषयी
मोठे कुतूहल होत े. ा सव ाचीन इमारती , अवशेष मारक े य ांिवषयी अ यास करावा , munotes.in
Page 5
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
5 ाचीन भारतीय इितहास आिण स ं कृतीवर स ंशोधना ार े काश टाकावा . या हेतूने इ. स.
१७८४ म ये काही समिवचा री ि िटश अिधका या ंनी 'एिशयािटक सोसायटी ऑफ ब गॉल
या स ं थेची कलक ा य ेथे थापना क ेली. या कामी कलक ा उ च यायालयाच े
यायाधीश सर िव यम जो स ह े अ णी होत े. यांनीच भारतात प ुरात वाचा पाया घातला .
भारतीय प ुरात वा या िवकासाची ती म ुह त मेढ ठरली .
या एिशयािटक सोसायटी या िव ान सद या ं या सभा होत असत . यात त े आिण स ंशोधक
सद य एक य ेऊन िमळिवल े या साधना ं या आधार े भारतीय इितहासावर शोधिनब ंध
वाचून यावर चचा करीत असत . अनेक नामव ंतांचा या सं थेस पािठ ंबा होता . नवनवीन
शोधांची मािहती या स ं थेकडे येऊ लाग यावर या ंना िस ी देणे आव यक वाट ू लागल े.
यामुळे १७८८ म ये या स ं थेने 'एिशयािटक रसच स' हे वत:चे िनयतकािलक सु केले
व यात स ंशोधन िवषयक मािहती ल ेख पान े िस होऊ लागली .
सु वातीस बह त ेक सव संशोधन ह े पा ा य स ंशोधका ंनी केले व संशोधनावर आधा रत
िविवध लेख िलिहल े. ते शै िणक े ातील नस ूनही या ंनी ऐितहािसक आिण प ुरात वीय
संशोधनाच े काम अितशय उ साहान े आिण िचकाटीन े केले. ऐितहािसक द तऐवज ,
कोरीवल ेख, नाणी, ाचीन िश प े, पुराणव त ू इ. अवशेष गोळा क न या ंचा िचिक सक
प तीन े अ यास कर णे अशी याची काय प ती होती .
यातील मािहती या आधार े ीक वाड ्मयात उ ल ेिखले या भारतीय राजा ं या नावा ंची
िनि ती क न त कालीन इितहासाची ज ुळणी त े करीत असत . ीक वाड ्मयात
'सं ोकोटस ' या नावान े एका भारती य राजाची मािहती आली आह े. तो सं ोकोटस हणज ेच
भारतीय च ं गु मौय होय अस े िनि त ितपादन क न मौय काळावर सर िव यम जो स
यांनी काश पाडला . यांनी मौय काळावर मौिलक स ंशोधन क ेले व या आधार े
संशोधका ंनाही ाचीन भारतीय इितहासस ंशोधना या कामी िन ि त िदशा िमळाली .
इ. स. १८३६ - ३७ म ये जे स ि स ेप या कलक ा य ेथील टा ंकसाळीत काम करणा या
ि टीश अिधका यान े थमतः 'अशोककालीन ा ही' िलपीच े वाचन यश वीपण े क न
भारतीय प ुरात व स ंशोधनाचा ि ितय ट पा पार केला. ा ी िलपीच े वाचन य श वीपण े
करता आ याम ुळे ा िलपीतील हजारो कोरीव ल ेखांचे वाचन होऊ यातील ऐितहािसक
मािहती उजेडात आली . इितहासाच े ते एक बह म ू य साधन ठरल े या मािहतीचा उपयोग
इितहासल ेखनात क े यामुळे इितहासात अ वल दजा ची मािहती समािव झाली . हे कोरीव
लेख पुरािभल ेख हण ून ओळखल े जातात. अथा तच प ुरािभल ेख हे पुरात वाच े एक मह वाच े
अंग बनल े.
जे स ि स ेप यांने सव थम ' े ीय प ुरात व ' िकंवा Field Archaeology या सं ेचा
वापर क ेला. पुढील काळात ह ेच े ीय पुरात व ही प ुरात व स ंशोधनातील म ुख शाखा
बनली या े ीय पुरात वािवषयी आपण सिव तर अ यास प ुढील पाठात करणारच आहोत .
एिशयािटक सोसायटीच े एक सद य डॉ . सॅ युअल जॉ सन या ंनी त कालीन ग हन र जनरल
ी वॉरन ह े ट गज या ंना पुरात वीय स ंशोधनाच े मह व पटव ून िदल े. तसेच शासना ार े
सं कृत, पिश यन आिण इतर भा रतीय भाषा या ं या अ ययन आिण अ यापनासाठी munotes.in
Page 6
पुरात वशा ाची ओळख
6 शै िणक सं था थापन के या. मुंबई आिण म ास या शहरा ंम ये एिशयािटक
सोसायटी या शाखा थापन कर यात आ या . यामुळे पुरात वीय संशोधनास अिधक
चालना िमळाली . ी जॉन िव सन हे एिशयािटक सोसायटी या म ुंबई शाख ेचे मुख होते.
मुंबईतील भाऊ दाजी लाड आिण भ गवानलाल इ ं जी या भारतीय स ंशोधका ंनी देखील
पुरात वीय स ंशोधनात य सहभाग घ ेवून पुरात वा या गतीस मोठाच हातभार लावला .
जसजस े पुरात वीय स ंशोधन ह े यापक व पाच े होऊ लागल े, तसतस े ते आता
सुिनयोिजतपण े करावे लागेल हे जाणव ू लागल े. अथा तच यासाठी शासक य य ना ंची
आिण सहा याची िनता ंत गरज होती . याच जािणवेतून १८६० साली भारतीय प ुरात व
सव ण (Archaeological Survey at India ) हे वत ं खात े ि िटश रा य क या नी
भारतात थापन क ेले व आल े झांडर किन ंगहॅम यांची महािनद ेशक (सरसंचालक ) हणून
नेमणूक केली.
आले झांडर क िनंगहॅम यांना 'भारतीय पुरात वाच े जनक ' हणून संबोधल े जाते. १९ या
शतकातील त े एक म ुख पुरात व होत े. यांनी भारतात ाचीन काळी य ेऊन ग ेले या
चीनी वाशा ं या व ृतांतातील थ लांचे िनि तीकरण कर याच े काम हाती घ ेतले. यात
मु य व े फािह यान आिण हयूएन संग यां या व ृ ांताचा समाव ेश होतो . किनंगहॅम हे मुळात
सैिनक अिधका री होते. िशवाय ज े स ि स ेप या ंचेबरोबर या ंनी ा ही िलपी या
वाचनासाठी झाल े या स ंशोधनातही हातभार लावला होता . यांनी भारतातील ाचीन शहर े
आिण मारका ं या अ यासातही मोठा उ साह दाखिवला . या ाचीन शहरा ंचे आिण वा तूंचे
प तशीर सव ण कर णे आव यक आह े असे मत य क ेले व तशी योजनाच भारताच े
त कालीन ग हन र लॉड कॅिनंग यां याकड े के यामुळेच भारतीय प ुरात व सव णाची
थापना झाली होती . ( इ. स. १८६१ म ये)
१८६१ म ये जे हा 'पुरात व सव ण’ खा या ंची थापना झाली , ते हा भारतातील ाचीन
अवशेषांची नासध ूस कर णे व ाचीन थला ंचे अवैधपणे उ खनन कर णे यांवर सरकारन े
कायदा क न ब ंदी घातली . किनंगहॅम आिण यांचे सहकारी आता प तशीर योजना आख ू
लागल े. यांनी भारता या वाय य सरह ा ंत, पंजाब आिण उ र िह ंदु तानावर ल क ीत
केले. इ. स. १८६१ ते १८६५ या चार वषा त या ंनी बौ वा तूचे शा श ु प तीन े
आरेखन क ेले. मौय कालीन पाषाण त ंभ, भारह त चा त ूप, त शीला , कौशांबी, ाव ती या
ाचीन नगरा ंचा शोध , गु कालीन म ंिदरे, बु गयेचे मंिदर व ग ु स ाटा ंचे लेख शोध ून
काढल े. यामुळे पुरात वीय स ंशोधनास मोठी चालना िमळाली . या सव संशोधनास मोठी
िस ीही िदली . ती वाच ून अन ेक अ यासक , संशोधक, इितहासत प ुरात वीय
संशोधनाकड े आकिष त झाल े.
आतापय त पुरात वीय स ंशोधनास अ नेक पुरात व ा ंचा हातभार ला गला होता . यातील
मुख हणज े हेvरी कझे स, जे स बग स आिण फ यु सन हे होते. यांनी पि म भारतातील
ाचीन वा तूं या सव णाच े काय केले. यात ा मु यान े ाचीन ग ुहामंिदरे (लेणी थाप य )
आिण म ंिदराचा समाव ेश होता . यातूनच कला , थाप य आिण िश प तस ेच मूित िव ान या
एकि त े ांचा पुरात वाची एक ानशाखा हण ून वत ं पणे िवकास झाला . munotes.in
Page 7
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
7 याच काळात भारतीय स ं कृती या ा गैितहािसक कालख ंडावर काश टाक याचाही य न
कर यात आला . ी ूस फूट यांनी अ मय ुगीन मानवान े िनमा ण केले या दगडी ह यारा ंचा
शोध लावला . यानंतर या काळात िविवध िव ानांनी ाग ैितहािसक , ितऐितहािसक,
ऐितहािसक प ुरािभल ेखशा , नाणकशा , िश पक ला, िच कला आिण म ूित िव ान
यांसार या प ुरात वा या िविवध उपशाखा ंतग त िवश ेष संशोधन क न या ं या ानक ा
िव तृत के या. याचाच प रणाम होऊन यातील य ेक शाख ेस पुढील काळात वत ं
ानशाख ेचा दजा ा झाला .
अले झांडर किनंगहॅम यां या नंतर ी ज े स ब ग स ा ंची भारतीय प ुरात व सव ण
खा याच े सरस ंचालक हण ून नेमणूक झाली . यां या कारिक द त इ .स. १८७२ म ये
'इंिडयन अ ँिट वेरी' आिण १८८८ म ये 'एिप ािफया इंिडका' ही िनयतकािलक े सु
झाली . या िनयतकािलका ारा अन ेक राजघरा या ंचे कोरीव ल ेख संपादन कर याच े काय
सु झा ले. िशवाय प ुरात व सव ण खा यातफ जे स व ण कर यात य ेईल, यांचे
अहवालही िस द होत . हे अहवाल 'पुरात व सव ण अहवाल ' आिण ' यू इंिप रयल
सेरीज' या ार े २० खंडांम ये िस कर यात आल े.
इसवी सना या १९ या शतका या अख ेरीस लॉड कझ न यांची भारताच े ग हन र जनरल
आिण हाईस रॉय हण ून नेमणूक झाली . लॉड कझ न (१८९९ -१९०५ ) यांनी भारतीय
पुरात व सव णाची स ंपूण पुनर चना क ेली. िशवाय या कामासाठी आव यक या तरत ुदी
के या व प ुरात व े खा या या कामकाजास गती ा क न िदली . कझ न हा या ं या
सा ा यवादी धोरणा ंमुळे राजक य या अितशय अि य झाला होता . परंतु
पुरात वशा ा या ीन े यांने भरीव काय केले. भारता या िविवध भागात अन ेक मह वप ूण
थळे व मारका ं या शोध लागला होता . परंतु यांचे यो य प तीन े जतन व स ंर ण होत
न हत े. यासाठी लॉड कझ न यांनी १९०४ म ये ाचीन मारक े संर ण कायदा पा रत
केला व मारका ंना स ंरि त दजा िदला . मारका ं या नासध ूस करणा या ंना द ंड व
कारावासा या िश ेची तरत ूद केली.
कझ नने १९०४ म ये एक त ण िब िटश पुरात व सर जॉन माश ल यांची भारतीय प ुरात व
सव णा या सरस ंचालकपदी िनय ु केली. सर जॉन माश ल यांनी १९०२ म ये वया या
अव या २६ या वष िवभागा या म ुखपदाची स ू े हाती घ ेतली. यांनी आप या
कारक द त भारताचा एक फार मोठा स ंसाकृितक ठ ेवा ठर ेल अशा ाचीन अवश ेषां या
उ खननाचा आिण याच े जतन कर याचा मोठाच काय म अमलात आणला . नालंदा,
सारनाथ , राजगृह, सांची, पाटलीप ु , त िशला इ . ाचीन नगरा ंचे उ खन न केले. यापैक
त िशला येथील उ खानना ार े इ. स. चे ५ वे शतक असा एक हजार वषा चा कालपट
हणज ेच इितहास या ंनी उज ेडात आणला .
माश ल या ं याच काळात िस ंधू सं कृतीचाही शोध लागला . हा शोध जरी अविचतपण े
लागला , तरी माश ल यांनी पुरात वाच े शा श ु िश ण घ ेतले अस यान े अ व ेषण आिण
उ खनन त ं ात या ं या ािव या मुळे िसंधू सं कृतीचे उ खनन प तशीरपण े केले गेले. या
िसंधू सं कृती या शोधाम ुळे भारतीय प ुरात व सव णा या े ात फार मो ठे ि थ य ंतर
घडून आल े. कारण यामुळे भारतीय स ं कृतीची ाचीनता ३००० वष मागे गेली आिण munotes.in
Page 8
पुरात वशा ाची ओळख
8 जगातील ाचीनतम स ं कृत या मा िलकेत भारतातील िसंधु सं कृतीस थान ा झाल े
आिण भारतीय प ुरात वात मोठी ा ंती घड ून आली .
ी माश ल यां या उ खनन त ं ामुळे िसंधू सं कृतीचा शोध लागला , तरी उ खाननशा ात
समकालीन जगत ज े तरशा ाच े तं अवल ंिबले जात अस े, या तरशा प ती नुसार ह े
उ खनन क ेले न हत े. यामुळे िसंधू सं कृतीचा सा ं कृितक काल म सिव तर अ यासण े
श य झाल े नाही . तरीही , यांचे योगदान मोठ े आहे. भारतीय प ुरात व ा ंची पिहली िपढी
तयार कर याच े ेयही या ंनाच जाते. यातील अ णी हणज ेच ी. राखलदास बैनज , ी.
दयाराम साहनी , ी. के. एन. दीि त , ी. एच. जी. संकािलया इ . होत.
भारतीय प ुरात वा या िवकासाचा भाव स ं थानी रा या ंवरही पडला . यामुळे अनेक
सं थािनका ंनी आप या रा यात प ुरात व िवभागाची थापना क ेली. यािशवाय काह नी
य शः आ िण स ं थापातळीवरही प ुरात वीय स ंशोधन हाती घ ेतले. अशा स ं थांमधील
पु यातील ड े कन कॉल ेज हे अ ेसर होत े. तर वैयि क पातळीवर मुंबईतील फादर हेvरी
हेरास हे मुख अस ून या ंनी पुरात वीय स ंशोधनात वतःला वाह न घ ेतले होते. नंतर फादर
हेरास या ं या मरणाथ मुंबईतील स ट झेि हयर कॉल ेज ारा 'फादर ह ेरास इि ट टयुट' ची
थापना कर यात आली .
याच काळात भारतीय उ खननशा ात अिधक शा श ु तं ाचा अवल ंब कसा करता
येईल, याचा िवचार स ु झा ला. यासाठी म यप ूव त उ खननाच े गत त ं वाप न
यातनाम झालेले सर िलओनाड वुली या ंना आम ंि त क ेले गेले. यांनी भारतीय उ खनन
तं ाचा अ यास क न यात कशी स ुधारणा करता य ेईल याब ल आपला अहवाल सदर
केला. यात या ंनी भारतीय उ खननत ं ावर कठोर टीका क ेली व भारतातील उ खननत ं
हे कालबा झाल े असून आता य ुरोप व अम े रकेत वापरात असल ेले गत त ं ान भारतात
वापरल े जावे अशी िशफारस क ेली. मा आता प ुरात व सव ण िवभागाच े सरस ंचालक ी
के. एन. दीि त या ंनी कुल या टीक ेतील फोलपणा दाखव ून िदला .
ी. के. एन. दीि त या ंनी आप या कार काद त तरवार उ खननप तीचा वापर क ेला.
तरशा प तीचा अवल ंब क न ाचीन मानवी वसाहत च े िनरिनराळ े एकावरील एक
थर, पापु े काळजीप ूव क उलगडल े . येक तरातील हाती आल ेले अवशेष वेगळे ठेवले व
याची न द क ेली. यामुळे य ेक तराचा वत ं पणे अ यास करणे श य झाल े व
सां कृितक कालपट [Cultural chronology ] उलगड यात प ुरात व ा ंना मोठ े यश
िमळाल े.
१९४४ साली सर मॉ िट॔मर हीलर या ंची पुरात व खा या या सरस ंचालकपदी न ेमणूक
कर यात आली . हीलर हे िव िव यात पुरात व होत े याची न ेमणूक पुरात विवकासात
मोठी उपकारक ठरली. हीलर या ंनी ऐितहािसक कालख ंडा या प ुरात वीय स ंशोधनास
ाधा य िदल े. यांनी वत : पाँिडचेरीजवळील अरीकाम ेडू या थळाच े उ खनन क न
ाचीन भारत आिण रोमन सा ा य या ं यातील वाढ या यापारी स ंबंधांवर काश टाकला .
हीलर या ं या कारक द त पुरात वखा याचा िव तार क न उ खनन आिण अवश ेषांचे
जतन कर याचा काय म स मपण े राबिवला ग ेला. यािशवाय उ खननात या ंनी त ण munotes.in
Page 9
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
9 संशोधका ंना िश ण द े याचा काय म राबिवला . यानुसार उ खनना या आध ुिनक त ं ाचे
िश ण द े यासा ठी भारतातील िविवध िव ा पीठांमधून ह शार व अ यास ू िव ा या ना
आमंि त क ेले गेले. या िव ा या नी मोठ या माणावर उ खनन क न उ खननास ंबंधीचे
आपल े संशोधन अहवाल िस क ेले. यासाठी 'ए शंट इंिडया' आिण 'इंिडयन
आिक ऑलॉ जी' या दोन ंथमािलका का िशत के या.
त ण भारतीय स ंशोधका ंना िश ण दे यासाठी त शीला य ेथे एक िश ण क ही
उभारल े. वातं यो र काळात तर भारतीय प ुरात व स ंशोधकान े गती या नवीन दालनात
वेश केला आह े. पुरात व िवभागाची प ुनर चना क न भारता या िविवध भागा ंत पुरात वीय
मंडळे थापन कर या त येऊन यावर आव यक या अिधका या ंची नेमणूक कर यात
आली . भारतीय िव ापीठा ंमधूनही प ुरात वशा हा एक िवषय हण ून िशकव यात य ेऊ
लागला . अनेक भारतीय पुरात व ा ंना पा ा य जगात िवकिसत झाल ेले तं िशक ून
घे यासाठी परद ेशी पाठिव यात आल े. अशा त ह ेने ी हीलर आिण वातं यो र
काळातील प ुरात वखा यान े घेतले या प र मा ंमुळे भारतीय प ुरात वास आ ंतररा ीय दजा
िमळाला.
अशा त ह ेने पुरात वीय स ंशोधना या े ाचा उतरो र िवकास होतच आह े. नवनवीन
पुरात वीय शोध लागत आह ेत आिण या मुळे अिधकािधक प ुरात वीय साधन े इितहासात
लेखनासाठी उपल ध होत आहेत. या न या साधना ंमुळे इितहासातील अ ात द ुवे िमळून
अ ात कालख ंडा या इितहासावर काश टाक यास मदत झाली . भारतीय प ुरात वीय
संशोधनाम ुळे ाचीन भारतीय इितहास आिण स ं कृतीचे लेखन करणे श य झाल े.
ब) पुरात व आिण इितहास ; पुरात व आिण इतर शा े
१.४ पुरात व शा आिण इितहास
इितहास हणज े गतकालीन मानवी जीवनातील घडामोड िवषयी प ुरा यां ारा हणज ेच
ऐितहािसक साधना ं ारा िमळवल ेली मािहती होय . मानवी जीवना या िवकासातील िविवध
ट या ंचा आिण िविवध प ैलूंचा अ यास हणज े इितहास होय . अशा या इितहास िवषयाचा
आिण प ुरात वशा ाचा अगदी िनकटचा स ंबंध आह े. मानवी स ं कृतीचा अ यास कर णे हे
इितहासाच े एक म ुख उि आह े. अगदी ह ेच उि पुरात वशा ाच ेही आह े. इितहासकार
हे उपल ध सव पुरावे गोळा क न िव ेषण क न गतकालीन मानवी जीवनातील
घडामोड चा अ वयाथ लावतात तर पुरात व हे व त ु प (पुराव त ू अथवा प ुरात वीय
अवशेष) पुरा यां ारा मानवी स ं कृतीचा अ यास करतात . इितहास आिण प ुरात व या
दोनही िवषया ंचा क िबंदू हणज े मानवी स ं कृत चा अ यास होय .
इितहासाचा अ यास कर यासाठी वाङमयीन साधन े उपल ध असल ेला का ळ हा पुरात वीय
साधना ं या उपल धी या तुलनेत अगदी छोटा आह े. एका अथा ने पुरात वा ची या ी ही
इितहासाप े ा अिधक िव त ृत आह े. कारण प ुरात वीय हणज ेच भौितक साधन े ही कैक
हजार, लाख वषा पूव या मानवी सम ूहांनी िनिम ले या व त ूं ारा उपल ध आह ेत तर
वाङमयीन साधन े मा काही हजार वषा पूव च िवकिसत झाली आह ेत व तो काळ munotes.in
Page 10
पुरात वशा ाची ओळख
10 ऐितहािसक कालख ंड हण ून ओळखला जातो . अथा तच, याही कालख ंडातील भौितक
पुरावे उपल ध असतात .
अशा त ह ेने ऐितहािसक कालख ंडाचा अ यास कर यासाठी वाङमयीन तसेच पुरात वीय
साधन े उपल ध असतात . परंतु इितहासप ूव ( ागैितहािसक ) कालख ंडातही िविवध मानवी
समूह आिण या ंचा स ं कृती जगा या व ेगवेग या भागा ंत नांदत हो या , यां या िवषयी
अ यास कर यासाठी कोणत ेही वाङमयी न पुरावे उपल ध नाहीत . अशा व ेळी अशा
कालख ंडातील मानवी स ं कृतीचा अ यास कर याच े एकमा साधन हणज े पुरात वीय
साधन े होय. अथा तच ही साधन े आपणा ंस य नप ूव क िमळवावी लागतात आिण न ेमके हेच
काम प ुरात व करत असतो . मानविनिम त व त ू सम व ेषण आिण उ ख नना ार े िमळव ून,
यांचा प तशीर अ यास क न , यांचे वग करण क न , यातून अ वयाथ काढून मगच
या प ुराव त ू ारे त कालीन मानवी स ं कृतीवर काश टाकता येतो.
आधी पािह या माण े, मानवी स ं कृत या िव िवध प ैलूंचा, घटका ंचा अ यास कर णे हे
इितहास आिण पुरात व या दो ही िवषया ंचे समान ह ेतु अस याम ुळे या दो ही िवषया ंचा
अगदी िनकटचा सब ंध आह े.
१.५ पुरात व आिण इतर शा े यांचा संबंध
पुरात व शा या माण े इितहासा शी संबंिधत आह े, या माण ेच इतर अन ेक शा ा ंशी
हणज े सामािजक शा े आिण न ैसिग क शा े य ां याशी स ंबंिधत आह े. पुरात व ह े
समाजशा , अथ शा ; भूगोल इ . िविवध शा ा ंची मदत घ ेवून पुरात वीय अ व ेषण आिण
उ खनन क न या ार े पुराव त ूंचा शोध घ ेतात. तसेच पुराव त ूंचा अ वयाथ लावताना या
समािजक शा ा ंची पुरात व ांना फार मदत होत े. यामुळे पुरात व ह े या सामािजक
शा ा ंशी संबंिधत असत े.
पुरात व आिण पया वरण:
पुरात व ह े सामािजक तस ेच नैसिग क शा ा ंना साधणार े शा अस याच े मानल े जाते.
यामुळे सामािजक शा ा ं माण ेच नैसिग क शा ा ंशी देखील प ुरात वाच े िनकटच े संबंध
आहेत. यापैक पया वरणशा ाशी प ुरात वाचा घिन स ंबंध आह े.
पृ वीचे बदलत े पया वरण ह े पुरात वा ार े ात होत े. पुरात वीय अवश ेषां ारे गतकाळात
पृ वी या पया वरणात कसकस े बदल होत ग ेले ते आपणा ंस समज ू शकत े. पया वरणाचा
सजीव स ृ ीवर फार मोठा प रणाम झाल ेला आह े. यामुळे पया वरणातील बदला ंचाही सजीव
सृ ीवर प रणाम झाल ेले िदस ून येतात. िकंबह ना, मानवी जीवनाची िनिम तीच म ुळी
पया वरणा या बदल या व पाम ुळे झालेली आह े.
पुरात व हा उ खननात ून या प ुराव त ूंचा शोध घ ेतो, या मानवी स ं कृतीशी िनगिडत
असतात . अथा तच अशा व त ू ा या या काळातील पया वरणातील घटका ंशी िनगडीत
असतात . एखा ा मानवी स ं कृतीचा अ यास करीत असताना , या िविश कालख ंडातील
सामािजक आिण आिथ क जीवनाच े संदभ समज ून घे यासाठी त कालीन वाता वरणाचा
हणज ेच पया वरणाचा अ यास करण े अप रहाय आहे. उदा. न ा, पव त, पठारे, समु े इ. munotes.in
Page 11
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
11 भौगोिलक घटक ह े या- या भागातील जनजीवनाशी िनगडीत असतात . यांचा मोठा भाव
मानवी जीवनावर पडत असतो . िकंबह ना मानवी जीवन ह े या िविश भौगोिलक
प रि थतीस अन ुसु न असत े आिण हण ूनच त कालीन पया वरणािवषयी मािहती
घेत यािशवाय त ेथील स ं कृतीचा व त ु प प ुरा यां या आधार े अ वयाथ लावण े कठीण
असत े.
बदल या पया वरणाशी मानवान े चांगलेच समायोजन क ेलेले आहे. सामािजक आिण आिथ क
े ातही बदल या पया वरणाच े ितिब ंब िद सून येते. उदा. कोकण ही महारा ाची
िकनारप ी . एके काळी स ंपूण कोकणप ी ही अरबी सम ु ाने यापल ेली होती . पृ वीवरील
पया वरणीय बदला ंमुळे समु पातळी हळ ूहळू कमी झाली व हा भ ूभाग उघडला ग ेला.
कालांतराने या प ीतही मानवी व ती िनमा ण झा या . हा सम ु ाकाठचा द ेश अस यान े
येथे अनेक बंदरे उदा. सोपारा , क याण , चौल, दाभोळ इ . उदयास आली . यामुळे
जलमागा ने (सागरी माग ) भारताचा िवद ेश यापार स ु झाला आिण यापार ह े येथील
लोकांचे अथा ज नाचे साधन ब नले. साहिजकच यापारी जमात चा आिण दया वद
जमात चा येथे उदय झा याच े िदसून येते.
पुढील काळातही य ेथील पया वरणीय बदला ंमुळे काही ब ंदरे गाळान े भ न ग ेली व मानवी
जीवनात परत एकदा बदल झाल े. यापार कमी झाला . काही ब ंदरांचे मह व लोप पावल े.
तसेच पज यमान ज े हा कमी झाल े ते हा क ृषी यवसायावरही याचे प रणाम झा ले.
कृषीउ प न घटल े व जनजीवन काही माणात िव कळीत झाल े. या उदाहरणाव न
पुरात वा या अ यासात पया वरणशा ाचा अ यास फारच मह वाचा आह े हे िदसून येते. या
े ात िवश ेष संशोधन करणारी एक उपशाखाही िवकिसत झाल ेली अस ून तीला 'पुरातन
पया वरण' या नावान े ओळखली जात े.
पुरातन पया वरणाचा अ यास हा इितहास कालख ंडा या अ यासाठी उपय ु तर ठरतोच
परंतु याहीप े ा अिधक हणज े ागैितहािसक काळा या अ यासासाठी अिधक उपय ु
ठरतो. अथा तच या प तीन े मानवी समाजाचा सव कष अ यास कर यासाठी इतरही अन ेक
शा ा ंची मािहती आिण मदत घेणे आव यक ठरत े.
पुरात व आिण मानवव ंशशा :
पुरात व आिण मानवव ंशशा यांचाही घिन स ंबंध आह े. ाचीन मानवी स ं कृतीचा
अ यास करणे हे पुरात वाच े उि आह े. तर मानवजाती या िवकासाचा मागोवा घ ेणे हा
मानवव ंशशा ाचाही उ ेश असतो . चिलत मानवी टो यांचा, समूहाचा वा ंिशक या
अ यास क न यािवषयी अिधकािधक मािहती िमळिवण े हा या ंचा उ ेश आह े. अथा तच
मानवव ंशशा ा या िवकासाचा मागोवा घ े यासाठी आपणा ंस पुरात वा ची मदत यावी
लागत े. मानवव ंशशा ाचा अ या स करताना ाची न काळातील मानिवय अ थ च े अवश ेष
आव यक असतात . काही िठकाणी अ मीभ ूत हाड े सापडतात . अथा तच ही हाड े
िमळिव यासाठी पुरात वी य उ खनन े करावी लागतात . खरे पहावयाच े तर पुरात वा ची जी
साधन े आहेत, ती इितहास , मानवव ंशशा , भूगभ शा , इ. िवषया ंचा अ यास कर या चीही
साधन े आह ेत. पुरात वी य उ खनना ं ारे जे अवश ेष िमळिवल े जातात , यात जी हाड े,
सांगाडे, कवटया इ यादी िमळतात . यांचा अ यास क न ाचीन काळातील मानवी munotes.in
Page 12
पुरात वशा ाची ओळख
12 शरीररचन ेिवषयी मािहती िमळत े. याच माण े या हाडा ं या सहा यान े आपणा ंस िविवध
भागांत रािहल े या अ थवा थला ंत रत झाल े या िविवध मानवव ंश सम ूहांची अथवा जात ची
मािहती िमळत े. यािवषयीच े उ म उदाहरण ावयाच े झाले तर आपणास िस ंधु सं कृती या
मोह जोदरो आिण हड पा या शहरा ंिवषयी द ेता येईल. २० या शतका या प ूवा धा त ही
सं कृती अचानकपण े उघडक स आली . यानंतर तेथे प तशीर उ खनन केले गेले. या
उ खननात हा ती आल े या अवश ेषां या हाड े, सांगाडेही होत े. अथा तच अशा मानवी हाड े व
सांगाडे य ां या अ यासा ार े अशी मािहती िमळाली क त ेथे रहाणार े लोक ह े
' ोटो-ऑ ोलॉईड ', 'मेडीटरेिनयन', 'अ पाइन ' आिण 'मंगोिलयन ' या चार
मानवव ंशजात च े होते. याव न पुरात व आिण मानवव ंशशा या ंचा पर परस ंबंध िकती
घिन आह े हे आपणा ंस समज ू शकेल.
पुरात व आिण भ ूगभ शा :
भूगभ शा ह े पृ वी या आतील भागातील भ ूरचना व भ ू तरां या अ यासावर आधा रत
आहे. यात प ृ वी या उ ा ंतीतील िविवध अव था ंचा सू म अ यास क ेला जातो . यात
खडका ंचे कार , यांची उ प ी , खिनज य , माती आिण ित या तरा ंचा समाव ेश असतो .
मानव व ंशशा ा माण े पुरात वा स भूगभ शा ा चीही मदत मोठया माणावर होत े. कारण
भूगभ शा ात तरप तीचा मोठया माणावर अ यास क ेला जातो . या तरप तीचा
पुरात वा या अ यासास मोठया माणावर उपयोग झाल ेला आह े. उ खननातील िविवध
थरांचा अ यास या तरप तीन ुसार क ेला जातो . िशवाय ाचीन भ ूरचना, न ा वाह याची
िदशा, यांचे बदलल ेले वाह , मानवा ने िनमा ण केले या ह यारा ंसाठी लागणारा दगड हा या
िविश द ेशात उपल ध होता क नाही , यािवषयी मािहती िमळव यासाठी पुरात व ानास
भूगभ शा ाची मािहती असण े आव यक असत े. या यित र िनरिनराळी खिनज े, धातू,
इ याद ची उपल धताही भ ूगभ शा ा या अ यासाव न समजत े. याच माण े पृ वीवर ज े
पया वरणीय बदल झाल ेले आहेत, उदा. िविवध िहमय ुगे व आ ंतरिहमय ुगा या कालगणन े या
आधार े ागैितहािसक मानवी स ं कृतीची कालगणना िनि त करणे श य झाल े आहे.
भूगभ शा ात माती या िनिम ती या ि याही अ यासली जा ते. अथा त ात ून िमळणारी
मािहती ही पुरात व अ वेषण आिण उ खननास सहा यकारक ठरली आह े. उदा. पुरात वी य
अ वेषणा या व ेळी जे हा एखाद े पांढरट, िफ कट मातीच े, जु या व त ू असल ेले टेकाड /
उंचवटा असल ेली जागा जे हा संशोधकास िदसत े, ते हा त े ाचीन थळ अस याच े
अनुमान तो करतो व त े थळ उ खननासाठी स ंभा य आह े हे जाणतो . कारण ज ेथे जेथे
मानवी वसाहती अि त वा त आ या त ेथे तेथे मूळ का या जिमनीचा र ंग लोप पाव ून तो
िफ कट / पांढरट झाला अस े िदसून येते. अशा पा ंढरट जिमन या उ ंचावटयास 'पांढरीचे
टेकाड' असे संबोधल े जाते.
पुरात व आिण पदाथ िव ान (भौितकशा ) :
पुरात वीय संशोधना या कामी भौितकशा ा या अ यासाचीही फार मोठी मदत होत े असे
िदसून आल े आह े. उदा. पुरात वीय सव ण करत असताना ोटॉ न चुंबक (Proton munotes.in
Page 13
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
13 Magnatometre ) सार या भौितकशा ीय उपकरणा ंचा वापर क ेला जातो . या यित र
आणखीही काही उपकरण े व या ंचे उपयोग प ुढील माण े आहेत.
१) ोटॉन चुंबक – ाचीन थ ळा या आ ंतरभागाची मािहती उ खनना पूव िमळिवता य ेते
व या थ ळांचे उ खनन करावयाच े क नाही या िवषयी िनण य घेता येतो.
२) थम रेमनंट चुंबक – या उपकरणा ं ारा ज ेथे उ खनन करावयाच े आहे, तेथील जिमनीत
मातीपास ून बनव ून भाज ून बनिवल े या व त ू उदा. मृदाभांडी, िवटांनी केलेले बांधकाम
इ. अवशेषांचा अदमास घ े यासाठी मदत होत े.
३) िव ुतश आिण म ेि क मापन प ती – याचाही उपयोग पुरात वीय संशोधनात क ेला
जातो. यामुळे संशोधनास मोठी चालना िमळाली आह े.
४) 'थम य ुिमनेस स', 'आिक ओमॅ नेटीझम ', 'पोटॅिशअम अरगॉ न' इ. कालमापन प ती –
पुरात वीय उ खननात िविवध कारच े अवश ेष हाती येतात. या अवश ेषांचे कालमापन
कर याच े ते जिमनी या या तरात िमळाल ेले आह ेत, या त राचे कालमापन
कर यासाठी स ंशोधनास भौितकशा अन ेक मागा नी सहा यकारी ठरत े.
पुरात व आिण रसायनशा :
उ खािनत अवश ेषांचा अ यास करणे हे पुरात व ांचे काम आह े तर ह े उ ख िनत अवश ेष
आधी श ु क न (साफ क न ) यांचे जतन कर याच े काम ह े रसायनशा ांचे आहे.
यामुळेच अस े हणता येईल क , रसायनशा ह े पुरात वास सवा त जवळच े असे नैसिग क
शा आह े. सु वातीपास ूनच प ुरात वीय स ंशोधनात जी काही गती होत ग ेली यात
रसायनशा ाचा िस ंहाचा वाटा आह े.
उ खननात ज े िविवध अवश ेष हाती य ेतात ते स ि य व अस ि य व पाच े असतात . हे
अवशेष हाती आ यावर सव थम त े साफस ूफ क न या ंचे जतन कराव े लागत े. अथा तच
यासाठी या ं यावर िविवध कार या , हणज े व तूंचा जो कार अस ेल, या माण े ि या
करावी लागत े. नेमके हेच काम रसायनशा करतात . उदा. उ खननाम य े लोख ंडी व त ू,
उदा. कृषी अव जारे, गृहोपयोगी उपकरण े, भाले, सु या, बाण इ . व तू िमळतात . यांचे जतन
करणे हे अितशय कठीण काम असत े. कारण लोख ंडी व त ूंना गंज चढल ेला असतो . अशा
व तू व छ क न या प ूण पणे कोरड ्या के या जातात व सीलब ंद पॉिलिथन िपश यात
वाळूम ये ठेव या जातात . तसेच तुटले या लोख ंडी व त ू या पॅरािफन व ॅ स िक ंवा ल ॅ टर
ऑफ प ॅ रस या रसायना ं ारा जो डून या लाकडी फळी या आधार े ठेवतात.
या िश वाय अवश ेषांचे कालमापन अन ेक कालमापन प ती िवकिसत झा या आह ेत. या
रसायानशा ाशी स ंबंिधत आह ेत. तसेच रसायनशा ाची आणखीही मदत हणज े ाचीन
मारक े जतन करणे, अिजंठ्यासार या ल े यांमधील िभ ीिच े जतन करणे वगैरे होय.
अिलकडील काळात पुरात वी य संशोधनात 'इले ो-केिमकल ' व 'इलेि क रड शन '
प त चा द ेखील वापर स ु झाला अस ून 'युरेिनयम नाय ोजन ' कालमापन प ती नावाची
रसायनशा ाशी स ंबंिधत अशी नवी कालमापन प ती िवकिसत कर यात आली आह े. munotes.in
Page 14
पुरात वशा ाची ओळख
14 पुरात व आिण वन पतीशा :
पुरात वी य उ खननात ज े िविवध अवश ेष हाती य ेतात, यात मानवान े वापरल े या िविवध
व तूंबरोबर अनेक कार या वन पती आिण धा य अथवा िबयाणा ंचे अवश ेष आढळतात .
उदाहरणाथ मोह जोदारो आिण हड पा य ेथे िसंधुकालीन नगरा ंमधील धा य कोठारा ंम ये
ग हाच े अवश ेष िवप ुल माणावर आढळत े. याव न त ेथील लोका ं या अ नधा यातील तो
एक कार होता ह े आपण समज ू शकतो . तसेच िविवध िठकाणा ंतील उ खननात िविवध
धा या ंचे, बह धा जळीत (जळाल े या) धा या ंचे अवश ेष िमळतात . याव न त ेथील
लोकां या अ नधा याचा अ ंदाज आपणास घ ेता येतो.
या यित र िविवध तरा ंमधील वन पत च े जे अवश ेष िमळतात , या या काळातील
पज यमान आिण हवामानािवषयी मा िहती आपणा ंस घेता येते. उ खननातील वन पत या
आधार े ाचीन वन पत चा अ यास करणारी 'पॅिलओबॉटनी ' ही एक िवश ेष शाखा
वन पतीशा ात िनमा ण झाल ेली आह े. तसेच पुरात वी य उ खा ना ंम ये िमळाल े या
अवशेषांव न आपणा ंस िक य ेक न ाय झाल े या वन पत चीही मािहती िमळत े.
पुरात व आिण ा िणशा :
ा या ं या शरीररचन ेचा अ यास ा िणशा होय . ा या ं या िविवध जात च े वग करण
आिण याची शरीररचना या गो चा अ यास ा िणशा ात क ेला जातो . ाचीन काळातील
ािणजीवाना या अ यासात पुरात वा चे मोठे योगदान आह े. उ खननातील िविवध
तरांम ये इतर अवश ेषांबरोबरच या या काळातील ा या या हाडा ंचे सांगाडे आढळतात .
याआधार े आपण िविवध काळा ंतील ाणी आिण िवश ेषतः पाळीव जनावरा ंिवषयीही मािहती
िमळव ू शकतो . याचे उ म उदाहरण हणज े ाचीन काळी अि त वा त असल े या पर ंतु.
आज न झाल े या डायनॉसॉर या महाकाय ा या ंचे सांगाडे हे पुरात वा मुळेच उपल ध
झाले आहेत. अती ाचीन काळापास ून आजपय त जे ाणी अि त वात आह ेत, यां या
शरीररचन ेतही कालान ु प काय बदल झाल े आह ेत हे देखील उ खननातील ा या ं या
हाडे, सांगाडे, दात, कवटया या अवश ेषां या अ यासा ार े आपणास सा ंगता य ेते.
पुरात व आिण स ं याशा व स ंगणकशा :
सं याशा ह े एक मह वाच े शा अस ून जवळ जवळ य ेक िवषयाचा सखोल
अ यासासाठी त े उपय ु ठरत े. पुरात वी य संशोधनात व ेळोवेळी नवनवीन त ं ांचा आिण
प त चा अवल ंब केला जाऊ लागला . यांपैक एक मह वाची प त हणज े सं याशा ीय
प त होय . पुरात वीय अवश ेषांचे सं याशा ीय िव Mलेषण क न िविवध काळा ंतील
सं कृतीचे िनefMचत व प आिण या ी यांिवषयी अन ुमान करता य ेते. पुरात वी य
संशोधनात अच ूकता आण याच े काय सं याशा ा ारा स ुलभ झाल े आह े. या कामात
अिलकड े संगणकाचा वापर होत अस याम ुळे हे काम जलद गतीन े होते.
munotes.in
Page 15
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
15 क) े ीय प ुरात व : सम व ेषण, उ खनन आिण कालमापना या प ती ;
पुरात वशा ाच े मह व
१.६ े ीय पुरात व
तावना :
े ीय पुरात व हणज े बा े ात जाऊन क ेलेले पुरात वी य संशोधन होय . े ीय
पुरात वाच ेही दोन कार पडतात . १) अ वेषण िक ंवा पुरात वी य सव ण आिण २) य
उ खनन काय एखा ा ाचीन थलाच े उ खनन कर या पूव या थलाच े बा सव ण
करणे आव यक असत े. अशा सव णास अ व ेषण अस े हण तात. अ वेषणांतग त थम
ाचीन थलाची भौगोिलक मािहती िमळिवली जात े. यानंतर या थला ंचे भूपृ सव ण
क न ितथ े िमळणार े ाचीन अवश ेष गोळा क न या ंची न द क ेली जात े. याच अवश ेषां या
आधार े या थला ंचे व प , यांची ाचीनता व त ेथील ाचीन स ं कृतीवर काश
टाकणा या अवश ेषांची मुबलकता यािवषयी अ ंदाज क ेले जातात .
ाचीन थला ंची ओळख व थलिनि ती
उ खननाप ूव ाचीन थळ े शोध ून काढण े हे अ य ंत आव य क असत े. अशा ाचीन
थलाचा शोध लाग यान ंतर या यािवषयी भौगोिलक मािह ती िमळिवली जात े. यानंतर
या थळाच े पुरात वी य संशोधन स ु होत े. अनेक ाचीन थ लांचा शोध हा आकि मतपण े
लागला आह े. तर काही व ेळा जाणीवप ूव क सव ण क न तो शो ध घेतला जातो ., असा
ाचीन थ लांचा शोध िविवध मागा नी लावला जातो .
वतं य ा ीन ंतर आिण याहीप ूव आप या द ेशात र त े, रे वे मागा चा िव तार , धरण
बांधने, र ते बांधने इ यादी िवकासकाम े हाती घ े यात आली होती . अशा कामां या
िनिम ान े जे खोदकाम क ेले जाते, यावेळी ब याच व ेळा ाचीन थला ंचा शोध लागतो .
उदा. रे वेमाग बांध यासाठी क े या ग ेले या खोदका मांमुळे भारता या वाय य भागात िस ंधु
सं कृतीसार या ाचीनतम स ं कृतीचा शोध लागला ग ेला.
जगातील सव सजीवा ंसाठी पाणी ह े अ य ंत आव यक असल ेली गो होय . यामुळे जगातील
बह तेक सव ि थर नागरी स ं कृती या क ांचा िवकास न ा ं या काठी झाला अस याच े
आपणा ंस आढळ ून येते. ाचीन काळात मानवा या भट या जीवनाचा श ेवट होऊन
मानवान े जे हा एका िठकाणी वा त य कर यास स ु वात क ेली, ते हा पा या या
उपल धीम ुळे यान े ामु यान े नदीकाठावरील जागा िनवडली व त ेथे घरे बांधून व ती
कर यास स ु वात क ेली. ही घर े मु य व े िचखल व माती या क या िवटा ंची असत .
व ती या लोका ंनी जवळपास या मोक या जाग ेत शेती कर यास स ु वात क ेली व याम ुळे
यांचे आय ु य ि थर झाल े. उपल ध असल े या मातीपास ून या ंनी भा ंडी बनव ून तस ेच
ह तकल े या इतर व तू िनमा ण क न आप या वसाहत ची गती क ेली. समृ ी िनमा ण
केली व ही वसाहत ि थर नागरी स ं कृतीचे क बनल े. munotes.in
Page 16
पुरात वशा ाची ओळख
16 या काळातही आज या माण े अनेक नैसिग क आप ी य ेत असत . महापूर, वणवा, साथीच े
रोग, परक य आ मण े इ. मुळे मानवी जीवन आिण अथा तच मानवी वसाहती ा उधव त
हो याची श यता अस े. अशी स ंकटे आ यास माणस े आप या स ंर णाथ आपली चीजव त ू
तेथेच सोड ून जे उचल ून नेणे श य आह े, तेच बरोबर घ ेऊन द ुस या िठकाणी िनवारा शोधीत
जात अस े. आपली घर े, मातीची भा ंडी व इतर चीजव त ू जी सोड ून जात अस े या व त ू
आिण घर े या त ेथेच राहत व घरा ंची पडझड होऊन या माती या िढगा याखाली दड या
जात. अशा कारे एकेकाळची वसाहत ही िनज न होई . व ितथ े उंचवटा अथवा मातीच े
टेकाड िनमा ण होत अस े. असे मानविनिम त टेकाडचा र ंग शेतजिमनी या का या र ंगापे ा
िफ का बनल ेला अस े हणून याला 'पांढरीचे टेकाड' असे हणत . अथा तच अस े टेकाड
हणज े आपल े पुरात वी य थल असत े.
याच माण े अशा काही ट ेकाडांवर जी न ैसिग क आप ी आ याम ुळे िनज नता आल ेली असत े.
अशा िठकाणची आप ी द ूर होताच त ेथे पु हा मा नवी वसाहती झा याच ेही िदसत े. िनज नता
दूर होऊन प ुन नागरी जी वनास त ेथे ारंभ होई व प ु हा अचानक न ैसिग क आप ी व प ु हा
तेथील लोका ंचे थला ंतर अस े च चाल ू अस याच े िदसत े. एखा ा ट ेकाडावर ज ेवढया
वेळा वसाहती होत आिण परत थला ंतर होऊन भावी काळात परत न वीन वसाहत होई ,
तेवढया माणात अशा ट ेकाडांची उंची वाढत अस े. िजत या वसाहती जा त , ितत या
माणात त ेथे पुरात वी य अवश ेषांची उपल धताही वाढत अस े. अशा त हेने पुरात वी य
थला ंची िनिम ती होत अस े. िविवध काळात व ती होत अ स यान े या थलात िविवध
काळच े अवशेष आढळतात . मानवी व ती या य ेक ट यान ुसार ट ेकाडात वेगवेगळे थर
िनमा ण होत व या या थरात या - या काळातील स ं कृतीचे अवश ेष िमळतात .
काही व ेळा भ ूकंपासारख े उ पात होऊन शहर े या शहर े अथवा मानवी वसाहती भ ूगभा त
गाडली जात तर काही व ेळा सम ु काठ या वसाहती आिण नगर े जलाप ण होत . उदा.
इटालीमधील पॉ पी हे शहर भ ूकंपामुळे पूण पणे जिमनीत गाडल े गेले. तर भारतातील
सौरा िकना यावरील ारका ह े शहर स ंपूण पणे पा यात ब ुडालेले आहे.
अशा त ह ेने पुरात वी य थला ंची िनि ती कर णे हा पुरात वा तील पिहला आ िण मह वाचा
ट पा आहे. थलिनि ती क े यावर या ंचे उ खनना या ीन े परी ण क न मगच त ेथे
उ खन नािवषयी िनण य घेणे यो य असत े. अशा या उ खननािवषयी पूव या प ूव परी णास
पुरात वी य अ व ेषण अस े हणतात . यास े ीय पुरात वा चा पुढचा ट पा मानल े जाते.
पुरात वीय अ व ेषण (सम व ेषण) :
अ वेषण हणज े ाचीन थलाच े ाथिमक अथवा भ ूपृ ीय सव ण. याचबरोबर ाचीन
अवशेषांचे अथवा मारका ंचे, व तूंचे परी ण आिण स ू म िन र ण या ंचाही अ व ेषणात
समाव ेश होतो . हे अ व ेषण करणारा अ यासक आ प या उि ान ुसार आिण िवषयान ुसार
अ वेषण करत असतो . ते वेगवेग या व पाच े असू शकते. ागैितहािसक स ंशोधनात
आवड असल ेले ागैितहािसक थला ंचे अ व ेषण करतील तर एखा ास ऐितहािसक
काळाच े अ व ेषण करावयाची आवड अस ेल. या माण े हेतु असेल, या माण े पुरात वी य
अ वेषण क न याला हव े असल ेले उि सा य कर याचा पुरात व करत असतो . अशा
अ वेषणांतून याला पुरात वी य अवश ेष उदा . मृदा भा ंडी (मातीची भा ंडी), खापरा ंचे तुकडे, munotes.in
Page 17
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
17 िवटां या िभ ंती, िश के, मु ा, पुतळे इ. ा होतात . य उ खननकाय तेथे करावयाच े
क नाही , तेही ठरवावयाच े असत े कारण काही व ेळा य उ खनन क नही मोठा खच
हो यािशवाय व व ेळ वाया जा यािशवाय कोणतीच गो हाती य ेत नाही हण ूनच पुरात वी य
अ वेषणास पुरात वी य संशोधनात अितशय मह व आह े.
एखा ा थला ंचे पुरात वी य संशोधन कर यासाठी स ंशोधन कर यास थम या थला ं या
हणज े पांढरी या ट ेकाडा या प ृ भागावर आढळ ून येणा या अवश ेषांचे परी ण क न
यांची न द करतो . संपूण टेकाडाच े सू म िन र ण क ेले जात े. या ट ेकाडावर मोठया
माणावर अवश ेष िमळव याची श यता अस ेल, असे थळच प ुढे उ खननासाठी िनवडल े
जाते.
पुरात वी य अ व ेषण ह े िविवध द ेशांम ये िविवध स ं ांनी स ंबोधल े जात े. भारतात यास
'अ वेषण' हणतात . तर अम े रकेत यासाठी ' थल सव ण' िकंवा 'भूभागाची पाहाणी '
असे हटल े जाते. िस पुरात व ओ . जी. एस. ॉफड या या मत े तर अ व ेषण हणज े
उ खननरिहत पुरात वी य सव ण' होय.
पुरात वी य उ खननाच े यश ह े यासाठी िनवडल े या ट ेकाडा या अव थ ेवर असत े. काही
टेकाडांवर नंतर या काळात मानवी घडामोड म ुळे काही बदल होऊ शकतात . उदा. घरे
बांध यासाठी खोदकाम झा लेले अस यास , तेथील थरा ं या पातळीत बदल होतो आिण
एका तरातील अवश ेष खाल या तरात जा याची श यता असत े. यामुळे तेथील
तरप ती बदलत े. इ. यामुळे अशा िठकाण या उ खननास तरशा प तीचा वापर
करता य ेत नाही . यामुळे बदल न झालेले पांढरीचे टेकाड आपण उ खननासाठी िनवडल े
तर अिधक फायदा होतो . तसेच जेथे काही बदल झाल ेले आहेत अशा ट ेकाडांचेही उ खनन
क न आपण त ेथील अवश ेषांचे परी ण क न बरीच ऐितहािसक मािहती िमळव ू शकतो .
काही िठकाणी तर नाणी , हाडे, आिण इतर अवश ेषदेखील सापडतात . अथा तच ह े अवश ेष
सव थम भ ूपृ ीय सव णा ार े िमळत असतात . या अवश ेषांव न या ंचा कालिनण य होत
असतो . यासाठी कालमापना या िनरप े आिण साप े प त चा वापर क ेला जातो .
िवशेषतः त ेथे कालिनण याक अशा प ुराव त ू न िमळा यास त ेथे आढळ ून येणा या िविवध
ा या या हाडा ं ारे तसेच मानवी सा ंगाडे जर िमळाल े तर या ारा काब न १४ प ती या
मा यमात ून या ट ेकाडावरील स ं कृत चा काल िनि त क ेला जाऊ शकतो . अथा तच
या ार े िमळणा या मािहतीच े व प ह े मया िदत असत े. थोड यात हणज े भूपृ ीय
अ वेषण अथवा सव णा ार े आपण एखा ा स ं कृतीचा कला तस ेच तेथील लोका ं या
जीवनमानािवषयी मािहती जरी सखोल आिण सिव तर नसली तरी ती िमळव ू शकतो .
ाचीन थ लांिवषयी ऐितहािसक मािहती :
ाचीन थला ंचे अ व ेषण स ु कर याप ूव थम स ंशोधकान े या थलािवषयी भौगोिलक
आिण ऐितहािसक मािहती िमळिवण े आव यक अस ते. अशा ाचीन थला ंची / टेकाडांची
मािहती आपण सव ण नकाशा ं ारे (Survey Maps ) िमळव ू शकतो . भारतीय सव णा ार े
हे नकाश े कािशत होतात . या ार े िविश थलिवषयी भौगोिलक मािहती एक करता
येते, हे नकाश े १ इंचास १ मैल या मोजमापा माण े बनिवल ेले असून यात न ा , याची
वळणे, गाळे, पव त, मैदान, जंगले, पानवठया या जागा , गुंफा, ाचीन म ंिदरे, स या िनज न munotes.in
Page 18
पुरात वशा ाची ओळख
18 झाले या व या ही व ैिश य े दाखिवल ेली असतात . या िविश द ेशातील जिमनीचा उ ंच -
सखलपणा त ेथील नदी अथवा पाणवठ ्या या पातळीपास ून िनरिनरा या देशाची उ ंची,
नदी या काठच े थर, नदी या कड े या छ ेदाची उ ंची या ंसारखी भ ूिव ान िवषयक व ैिश य ेही
अशा नकाशा ंम ये पहावयास िमळतात . िशवाय त ेथील म ुख र त े रा य व रा ीय
महामाग , रे वेमाग , मुख ट ेशन त ेथील हॉट ेल व त ेथील िव ामग ृहे इ. िवषयी मा िहतीही
िमळत े. अशा त ह ेने संशोधकास नकाशा ं या मदतीन े ाचीन ट ेकाडांनिवषयी मािहती तर
िमळत ेच परंतु तेथे कसे पोहोचाव े यािवषयीही उ म माग दश न होत े.
अशा त ह ेने ाचीन थल िनि त क न अ व ेषण करत असताना , या थ ला या गत
इितहासािवषयी वाङमयीन साधन े, जी उपल ध आहेत या ारे अथवा त ेथील थािनक
आ याियका ं ारे सखोल मािहती िमळवावी लागत े. अनेक वेळा ऐितहािसक मािहती कोरीव
लेखां ारे िमळत असत े. अथा तच अशी मािहती फ ऐितहािसक मािहती कालख ंडातील
थला या अ व ेषणासाठी िमळत े. ाचीन धम ंथ आिण लोकवाड ्मयात त कालीन अन ेक
नगरे व गावा ंचे उ ल ेख आढळतात . उदा. रामायण , महाभारत , पुराणे, बौ , जातककथा इ .
सार या ंथांमधून ाचीन थला ंचे उ ल ेख येतात. िशवाय अन ेक धािम क तीथ े ांची
मािहतीही यात य ेते. अशा थला ंचा शोध लावण े आिण यािवषयीची अिधक मािहती ा
करणे संशोधक करत असतात . अशा थला ंिवषयी अिधकािधक मािहती िमळव ून या ार े
अ वेषण क न उ खननािवषयी िनण य घेणे श य असत े.
ाचीन थला ंिवषयी बरीच ऐितहािसक मािहती आपणा ंस कोरीव ल ेखां ारे िमळत े. िवशेषतः
िशलाशासना ंत आिण ता पटा ंमधून भूिमदान आिण ा मदाना ंचे उ ल ेख फार मोठ ्या
माणावर आढळतात . अशा दान िदल े या गावा ंची मािहतीही या या चत ु:सीमांसह िदल ेली
असत े. यामुळे ब याच ाचीन गावा ंची मािहती आपणा ंस िमळत असत े.
ऐितहािसक मािहती ा क न घ े यासाठी आपणा ंस परक या ंची इितव ृ ेही अितशय
उपयु ठर तात. ाचीन काळापास ूनचे भारताच े पा ा य जगाशी मोठ े यापारी स ंबंध होत े हे
एक ऐितहािसक स य आह े. ाचीन काळापास ूनच भारतात अन ेक परक य वासी आिण
रा यकत येवून गेले. यांनी आप या इितव ृ ांतून भारतातील अन ेक ाचीन थला ंचे
उ लेख क न या ंिवषयीच े वण नही क ेलेले आढळत े. उदा. मेगॅ थेिनसच े 'इंिडका', चीनी
वासी फािहयान , ुएन स ंग, इि संग, तसेच नंतर या काळात आलेला आ ब े नी व इतर
वासी या ंनी भारतािवषयक ज े अहवाल िक ंवा इितव ृ े िलह न ठ ेवली आह ेत ती पुरात वी य
सव णात ( ाचीन थला ं या) अितशय उपय ु ठरल ेली अस ून यातील चीनी
वासव ृ ांताम य े उ ल ेख असल े या ाचीन थला ंचे संशोधन ख ु आल े झांडर
किनंगहॅम या ंनी केले होते. तसेच टॉ लेमीने िलिहल े या ंथात भारता या भौगोिलक
प रि थतीचा काही उ ल ेख केलेला आह े. सव परक य इितव ृ ांम ये अ यंत मह वाचा ंथ
हणज े इसवी सना या पिह या शतकात 'पे र लस ऑफ द ए रि यन सी ' या एका अ ात
ीक खलाशान े िलिहल े या ंथात ीसचा भारताबरोबर चालत असणा या यापारािवषयी
बरीचशी मािहती िमळत े. ीसपास ून िनघ ून नंतर काह का ळ भूमागा चा वापर क न त ेथून
तांबड्या समु ात यापारासाठी जहाजावर माल चढिवला जाई व त ेथून तो मोसमी
वा यां या अन ुकुलतेमुळे भारता या पि म िकना यापय त यावयाचा माग , या मागा वरील
बंदरे, बंदरात आयात -िनया त होणारा माल , तो माल ज ेथून येत अस े ती औ ोिगक शहर े munotes.in
Page 19
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
19 यापारी प ेठा व एक ंदरच अितशय बह मोल अशी मािहती िमळत े. अथा तच पुरात वी य
सव णात अशी मािहती अ य ंत मोलाची ठरत े.
वाङमयीन अथवा कोरी व लेखां या यित र काही थ लांना पौरािणक ीन े मह व असत े
व या गावा ंिवषयी आ याियका अथवा पौरािणक पर ंपरा ढ असतात . या िल िखत
व पात नस या तरी या प ुराणसंशोधकास उपय ु ठरतात . कारण अशा प ुराणकथा ंमागे
काही ऐितहािसक िक ंवा सा ं कृितक घटना लपल ेली असत े व या घटना ा एका
िपढीकड ून दुस या िपढीकड े मौिखक पर ंपरेने सांिगत या जात असतात . हणून पुरात व
संशोधकास एखा ा थ लािवषयी अशा पर ंपरांची मािहती िमळाली . तर ती या ंनी जाण ून
घेणे व यामागील ऐितहािसक घटन ेचा मागोवा घ ेणे आव यक आह े.
पुरात वीय सव ण / अ वेषणाच े सािह य :
पुरात वी य अ व ेषणाला िनघण े ही एकत ह ेची मोहीमच असत े. अथा तच उ खननाप ूव
अ वेषण करण े हे अ य ंत मह वाच े काम अस ून ते अ य ंत काळजीप ूव क र या क ेले पािहज े.
अथा तच अ वेषकान े या मोिहम ेवर जाताना स ुस ज असल े पािहज े. यासाठी खालील
सािह य बरोबर न ेणे ज रीच े असत े.
१) मोजणी ट ेप.
२) उ खनन स ुरी.
३) िदशादश क यं .
४) िविवध व त ू सामाव या जातील अशी मो ठी जाड वीणाची िपशवी िक ंवा िपश या .
५) मृदा भा ंड्यांचे तुकडे हणज ेच मातीची खापर े ठेव यासाठी छोट ्या छोट ्या कापडी
िपश या .
६) सव णातील इतर छोट ्या व त ू हणज े मणी, बांगड्या वग ैरे ठेव यासाठी
पॉिलथीन या िपश या .
७) वासात सहजपण े बाळगता य ेईल असा क ॅमेरा व इतर फोटो सािह य .
८) थला ंची सिव तर मािहती यात न दवली आह े ती वही िक ंवा डायरी नकाशा व इतर
िलखाणाच े सािह य .
९) थमोपचार प ेटी.
१०) श य अस यास वत ं वाहन.
११) अ वेषणाच े थल अितशय िनज न अथवा द ुग म िठकाणी अस ेल तर ज ेवणाखा याची
सोयही वतःलाच करावी लागत े. यासाठीही आव यक तो िशधासाम ु ी यावी
लागत े. munotes.in
Page 20
पुरात वशा ाची ओळख
20 या यित र थला ंचे आिण कामाच े व प जस े असेल तशी काही िविश साम ु ीही
यावी लागत े. अिलकडील काळात िविवध शा ीय उपकरण े (उदा. ोटॉन
मॅ नेटोमीटरसारखी ) उपल ध अस ून या ंचाही पुरात वी य संशोधनात मोठाच उपयो ग होतो .
थोड यात सा ंगावयाच े झाल े तर ाचीन थला ं या पुरात वी य सव णाच े मा यम हण ून
पुरात वी य अ व ेषणास अ य ंत मह वाच े थान आह े. िवशेषतः या िठकाणी उ खनन श य
अथवा इ नसत े, अशा थला ं या पुरात वी य अ यासास फ अ व ेषणच उपय ु ठरते
आिण हण ून अ व ेषणास उ खननरिहत पुरात व हणून ओळखल े जाते.
पुरात वीय उ खनन :
या थलाच े उ खनन करावयाच े आहे, यांचे संपूण सव ण आव यक ठरत े. िकंबह ना
पुरात वी य थला ंचे अ व ेषण क े यानंतर आिण त े थल उ खनन कर या या ीन े यो य
अस याची खा ी पट यान ंतर तेथे उ खनन कर यात य ेते. उ खनन ही अितशय खिच क
बाब अस ून यासाठी भरप ूर वेळ आिण मन ु यबळ आव यक असत े. उ खनन ह े प तशीर
खोदकाम असत े. याची व ैिश य े पुढील माण े सांगता य ेतील.
पुरात वीय उ खननाची व ैिश य े -
१) पुरात वी य उ खनन ह े िनि त उि य े डो यासमोर ठ ेऊन क ेले जाते.
२) असे उ खनन अ य ंत काळजीप ूव क केले जाते. उ खननात िमळणा या सव पुराव त ुंचे
चांगले जतन क ेले जाते.
३) पुरात वी य उ खनन ह े अ यंत िनयोजनब असत े.
४) संपूण उ खन ि य ेिवषयी सिव तर न द ठ ेवली जात े. अशा न दीम ुळे पुढील काळात
तेथेच उ खनन हाती घ ेणा या स ंशोधकास ती मािहती उपल ध होऊ शकत े.
५) अशा उ खिनत थला ंची पया वरणीय प रि थ तीचीही न द क ेली जात े क ज ेणेक न
या पया वरणात त ेथील जनजीवनाच े समायोजन कस े झाल े असेल यािवषयी अ ंदाज
येतो.
६) सव उ ख ननांचे अहवाल िस क ेले जातात .
उ खननातील कम चारी य उ खनना या मोिहम ेत िविवध े ांत ािव य आणणा या
तं शा ा ंचा समाव ेश असतो . यािशवाय आव यक तो कम चारीवग ही असावा लागतो
या सवा ना उ खनन प ूण होईपय त उ खनन थलावर म ु काम करण े आव यक असत े. या
कम चारीवग पुढील माण े असतो .
१) मोिहम ेचा म ुख संचालक - तोच उ खननकाया चा म ुख अिधकारी असतो .
२) उपसंचालक - संचालकाचा सहा यक .
३) उ खनन सहा यक अथवा ता ंि क सहा यक . munotes.in
Page 21
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
21 ४) थलिनरी क हा ता ंि क सहा यकाचा मदतनीस असतो .
५) मृदाभांड्यांचा सहा यक (मृदाभांड्यांची जबाबदारी सा ंभाळणारा ).
६) अवशेष सहा यक (अवशेषांचे जतन करणारा ).
७) छायािच कार - छायािच े काढणारा .
८) सव क - भूपृ ाचे सव ण करणारा .
९) नकाशा कार - उ खनना या योजन ेचा, थलाचा नकाशा बनिवणारा .
१०) मा स मन - घेतले या खड ्ड्यांम ये िविवध थरा ंवर ख ुणा करणारा .
११) भांडार म ुख - उ खनना या िठकाणी असल े या सव साधनसाम ु ीची जबाबदारी
यां यावर असत े.
१२) रसायनशा - उ खननातील व त ूंवर रासायिनक ि या क न या ंचे जतन
करतात .
१३) मजूरवग - य खोदकाम कर या साठी पगारी मज ूर भारता त नेमले जातात .
उ खनना या प ती :
पुरात वी य उ खनन ह े पुरात वी य संकेत आिण त ं ा या आधार े केले जाते. थला ंचे व प
आिण उ खननाची उि य े य ांना अन ुसु न उ खननासाठी प ती ठरिवली जात े.
उ खननाच े मु य कार हणज े १) चाचणी खड ्डा घेणे, २) उभे अथवा उ स ेध उ खनन
आिण ३) आडव े अथवा आयात उ खनन . या तीन म ुख कारा ं यित र य ेक स ाच े
संपूण उ खनन स ंपव यावर मगच प ुढील थराच े उ ख नन हाती घ ेतले जात े तसेच त ूप
अथवा ट ेका डाच े उ खनन कर यासाठी काही िविश प त चा अवल ंब केला जातो .
चाचणी उ खनन - एखा ा थलाच े व प आिण अवश ेष मता जाण ून घे यासाठी
कर यात य ेणा या खोदकामास चाचणी उ खनन िक ंवा खड ्डा अस े हणतात . वा तिवक
पाहता चाचणी खड ्डा घेतानाच े उि य े हणज े तेथील अवश ेष मता जाण ून घेणे.
चाचणी खड ्डा घ ेत असताना उ खनना या ट ेकाडावर साधारणपण े म यावर वरपास ून
खालपय त एक लहान आकाराचा खोल खड ्डा खोडला जातो . या िठकाणी िनरिनरा या
थरांचे िन र ण क न यातील अवश ेषांची न द ठ ेवली जात े. असे चाचणी खड ्डे अगदी
तळापय त हणज े या खोलीवर मानवी वसाहत च े पुरावे िमळण े बंद होत े तेथेपय त खड्डा
घेतला जातो . अशा चाचणी खड ्ड्यांचा हेतु हा त ेथील अवश ेषांचे व प व या ंचा
ढोबळ मानाने म जाणण े हा असतो . यामुळे अशा उ खननास व ेळ आिण खच ही कमी
येतो.
munotes.in
Page 22
पुरात वशा ाची ओळख
22 उभे (उ सेध) उ खनन :
उभे उ खनन ह े उ स ेध उ खनन हण ूनही ओळखल े जाते. िनवडल े या ा चीन थळा ंचे
अथवा पा ंढरी या ट ेकाडाच े वरपास ून तळापय त कर यात य ेणारे खोदकाम हणज े उभे
उ खनन होय . या प तीत ाचीन थळा या िविवध भागात आयताक ृती खड ्ड्यांची
आखणी कर यात य ेते व या माण े वरपास ून खालपय त जेथे नैसिग क मातीचा तर
लागेपय त या खड्ड्यात खोदकाम क ेले जाते.
अशा त ह ेने आयताक ृती खड ्ड्यांम ये चारही बाज ूंनी िविवध मातीच े थर एकावर एक
प पण े िदसतात . यामुळेच तेथील तरप तीचा अ यास कर यासाठी अशा कारच े
उ खनन अ य ंत ठरत े. एखा ा थलावर सवा त ाचीन तर हणज े खोदकामातील सवा त
खालचा तर होय . तेथील सवा त ाचीन मानवी वसाहत कोणती ? तेथे ती वसाहत
थला ंत रत झाली का ? यानंतर तेथे दुस या वसाहती आ या का ? एकावर एक असल ेले
तर ह े िविवध सा ं कृितक गट अथवा िविवध िठकाणाह न आल ेले आह ेत का ? अशा
त हे या ा ंना उ या उ खनना ा रे उ र िमळत े. हणज ेच एखा ा ाचीन थलाचा
सां कृितक म जाण ून घे यासाठी अशा उ खननाच े काय म हाती घ ेतले जातात .
उ या उ खननक ूपाचे खोदकाम ह े अ य ंत काळजीप ूव क केले जात े. उदा. दायमाबादच े
उ खनन ह े उ या प तीन े के यावर त ेथील सा ं कृितक म आ पण जाण ून घेऊ शकतो .
तसेच मोह जोदारो य ेथील उ खननातील उ या उ खिनत क ूपांतून (खड्ड्यातून) एकूण
सात थर एकावर एक असल ेले आढळल े. याव न त ेथे एकाखाली एक अशी सात गाडल ेली
शहरे आहेत हे िस झाल े. येक थराची काही वेगवेगळी व ैिश ्ये होती. हणून य ेक थर
हा एक िविश कालख ंड होता अस े जाणून घेऊन त ेथील सा ं कृितक म स ु प झाला .
आडव े उ खनन (आयात प त ) :
आडव े उ खनन ह े ि ड िक ंवा समा ंतर प ती हण ून ओळखली जात े. आड या उ खननात
दोन उपप त चा वापर क ेला जातो . पिहली समा ंतर प ती अस ून या प तीन ुसार समा ंतर
रेषेत अन ेक चौकोनी खड ्डे क न ते तळापय त खोदले जातात . तर दुस या प तीत क ेवळ
काही खड ्डे न घेता स ंपूण थलाच ेच आडव े उ खनन क ेले जात े. उदा. मोह जोदडो ,
लोथल , त शीला , नागाज ु नक डा वग ैरेसार या ाचीन नगरा ंचे उ खनन या प तीन े केले
गेले. यामुळेच या स ंपूण नगरा ंचे मूळ व प कस े असाव े, यािवषयी अ ंदाज बा ंधता आला .
यातूनच ाचीन नगररचन ेचा अ यास करता आला .
अशा थळा ंचे उ खनन आयात प तीन े करतात . उ खनन त ं ानुसार काही सम भुज अथवा
समांतर चौकोना ंची आखणी क ेली जात े. बह धा ५ मीटर १० मीटर म य े खड्डे खोदले
जातात तर य ेक चौकोनाची यवि थत आखणी क न य उ खननात स ु वात क ेली
जाते. यापैक य ेक खड ्ड्यासाठी एका थलपय वे काची गरज असत े.
आयत उ खननाची प त ही जे हा फार मोठ ्या े फळाच े उ खनन करावयाच े असत े,
ते हा उपय ु ठरत े.
munotes.in
Page 23
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
23 ि िपंग प त :
वरील तीन म ु य प त िशवाय आणखी काही प ती उ खनना या काही उपयोगात य ेतात.
यापैक एक हणज े ि िप ंग प त होय . या प तीत िविश थलाचा एक तर खो दला
जातो. या तरातील अवश ेषांचा बारकाईन े अ यास क न यािवषयी न द ठ ेवली जात े
आिण यानंतरच या या खालील द ुस या तराच े उ खनन क ेले जात े. जा तीत जा त
तराच े कमीत कमी व ेळेत आिण खचा त उ खनन करावयाच े असत े ते हा ही प त
उपयोगात आणतात .
वा ंट प दत : (Quadrent M ethod तूप, टेकडी या ं या उ खननाची प त ) :
वा ंट प दत अथवा चतकोर प त ही उ खननाची आणखी एक प त अस ून ितचा
उपयोग वत ु ळाकार ट ेकाड िक ंवा त ूप यां या उ खननासाठी क ेला जातो . सव साधारणपण े
तूप-टेकडीचा आकार गोल असतो . अशा ट ेकाडा या आतील त ूपा या अवश ेषांना बाधा
पोहोच ू नये हण ून या वत ु ळाकार , वर िनम ुळती होत जाणा या ट ेकडीची िवभागणी चार
उ या भागा ंत क न एका व ेळी यातील एक चतकोर हणज े एक चत ुथा श भागाच े उ खनन
केले जाते. अशा उ खननात तर प दती िकंवा इतर अवश ेष िमळ याची श यता नसत े.
कारण या िठकाणी िव टांचा घुमटाकार बौ त ूप िकंवा टेकाडा या आत गा डला गेलेला
असतो . या कार या उ खननाच े उदाहरण हणज े नालासोपा याजवळ झाल ेले तूपाचे
उ खनन . ा उ खननात इ .स.पिह या द ुस या शतकात बा ंध या ग ेले या त ूपाचे संपूण
अवशेष हाती आले आहेत.
अशा त ह ेने उ खनन करण े हे मोठे तयारीच े काम असत े आिण यासाठी अितशय द असा
कम चारी वग असला पािहज े. यो य ती प त िवश ेषत: उ खननाचा ह ेतू आिण उि ्ये
यानात घ ेऊन िनवडली पािहज े आिण यान ुसार प तशीर उ खनन क ेले पािहज े.
कालमापन प ती :
पुरात वीय उ खननात उ खिनत अवशेषां या कालमापनास िक ंवा कालिनि तीस अितशय
मह व असत े. यासाठी दोन कार या कालमापन प त चा ाम ु यान े वापर होतो , या
हणज े –
१) िनि त कालमापन प ती
२) सापे अथवा तौलिनक अथवा कालमापन प ती
िनि त कालमापन प ती :
या प ती ार े अवश ेषांचे िनि त आिण अच ूक कालमापन ठरिवण े श य असत े. कारण या
प तीत कोरीव ल ेख अथवा नाणी या ंसार या काल स ूिचत करणा या िनefMचत साधना ंची
मदत घ ेतली जात े. ब याचशा ना या ंवर राजाच े नाव, काही वेळा िविश स ंवत अथवा
राजा या रा यािभष ेक वषा या काळाचा उ ल ेख असतो . यामुळे उ खननात ही नाणी या
थरात आढळतात . या थ राचा काळ िनि त होतो . ना या ंवर काहीव ेळा राजा व राजव ंशाचे
नाव असत े पण काळाचा उ ल ेख केलेला नसतो . तरीही ा ना या ं या थरात आढळल ेले munotes.in
Page 24
पुरात वशा ाची ओळख
24 अवशेष या राजव ंशाचा कालख ंड िनि त करतो . िवशेषत: या राजव ंशाचा ऐितहािसक
साधना ं या आधार े िनि त कर यात आला आह े. यां या ना यावर काळाचा उ ल ेख
नसला तरी काळ सा ंगता य ेतो. उदा. सातवाहन राजा ं या बह त ेक ना या ंवर काळाचा
उ लेख नाही, तरी या राजव ंशाचा काळ िनि त अस याम ुळे यांचा हणज े या थरात ती
नाणी सापडतात यातील इतर अवश ेषांचा काळ आपण सा ंगू शकतो .
कोरीव ल ेखांचे तर कालमापनासाठी अन यसाधारण मह व आह े. कारण य काळाचा
उ लेख असो वा नसो , यां या िलपी या वळणाव न आपणा ंस तो काळ ओळखता य ेतो.
व या तरात ह े कोरीव ल ेख सापडतात या तरातील इतर अवश ेषांचा काळ ठरवता
येतो. परंतु उ खननात कोरीव ल ेख आिण नाणी सापडतातच अ से नस याम ुळे पुरात वास
इतर हणज े सापे अशा कालमापन प तीवर अवल ंबून राहाव े लागत े.
सापे अथवा तौलिनक कालमापन प ती :
अशा साप े प ती ा कालमापना या कामी उपय ु अस या तरी , िनि त
कालमापना या त ुलनेत या िनि त व अच ूक काळ काही सा ंगू शकत नाहीत याम ुळे
यां या आधार े केलेले कालमापन ह े काही शतक े कमीअिधक होऊ शकत े. यामुळे अशी
कालिनि ती क ेवळ ढोबळ मानान ेच सांगता य ेते.
कारा िधि त कालमापन प ती :
या प तीत उ खननात सापडणार े अवश ेष, यांचे कार , आकार व सापडणा या इतर
अवशेषां या आधार े वग करण केले जाते. उदा. भारतातील लोहय ुग हे इसवीसनप ूव ६ या
शतकापास ून सु झाले असे समजल े जाते. यामुळे लोख ंडी व त ू उ खननात आढळ यास
यांचा काळ हा इस वीसनप ूव ६ या शतकान ंतरचा ठरव यात य ेतो व अथा तच या तरात
या व त ू आह ेत, यांचा बरोबर या इतर अवश ेषांचा काळही इसवीसनप ूव ६ या
शतका या न ंतरचा ठरिवला जातो .
या प तीन ुसार ज े िन कष काढ यात य ेतात यात फारशी अच ूकता नसत े. व केवल
ढोबळमानान ेच या ंचे वग करण आपण क शकतो व अशी कालगणना इतर साधना ं ारे
जे हा िस होत े ते हाचा ती िनणा यक हणून वीकारली जात े.
तरािधि त कालमापन प ती :
तरशा ही प त भ ूगभ य तरप ती िस ा ंतावर आधा रीत आह े. आज या प ृ वी या
पृ भागावर जी जमीन िदसत े ती िविवध पदाथा नी िमळ ून बनल ेली आह े. ितची ि या
हजारो , लाखो वषा या काळात घडल ेली आह े. िव यम ि मथ या शा ान े ितचा थम
योग क ेला याम ुळे ितला ‘ ॅटस् ि मथ ’ प त हण ून संबोधल े जाते. याच प तीचा वापर
नंतर पुरात वीय उ खननाम य े केला जाऊ लागला . जे हा कालमापनासाठी इतर कोणत ेही
साधन नसत े ते हा अशा तरशा प तीला कालमा पनाचे साधन मानल े जात े. या
प तीन ुसार उ खननातील िविवध तरा ंमधील मानवी वसाहत च े पुरावे अ यासल े जातात .
यांचा सखोल अ यास क ेला जातो . उ खनन कूपात एक ूण िकती तर आह ेत बघ ून य ेक
तराची घडण ही सुमारे ५०० वषा या काळात होत े हे गृहीतक मा ंडले जाते. अथा तच munotes.in
Page 25
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
25 जेवढे तर असतील यास ५०० ने गुणून या माण े िविवध तरा ंचे कालमापन क ेले जाते.
अशा त ह ेने तरशा प तीचा कालमापनासाठी उपयोग होतो .
काब न कालमापन प ती :
िह प त रसायनशा ीय िस ा ंतावर आधा रत अस ून ती 'सी – १४' या नावान े ओळखली
जाते. अमे रकेतील िशकागो िव ापीठातील शा डॉ .एफ.ड य ू.िलबी या ंनी १९४८ -४९
साली ितचा शोध लावला या शोधाम ुळे पुढे यांना रसायनशा ाच े नोबेल पा रतोिषकही
दे यात आल े. ही प दत प ुढील माण े :
पृ वीवरील य ेक सजीव गो हणज े ाणी अथवा वन पती या िजव ंत अव थ ेत असताना
हवेतील काब नडायऑ साईड आ मसात कर याची सच ेतन स ि य व त ूंची ही ि या सतत
चालूच असत े या काब न डायऑ साईडम य े काब न १४ या नावाचा घटक असतो . हा
घटक हणज े काब न १४ हे िकरणो सग आह े. ाणी जीव ंत असताना एक कड े या या
शरीरात काब न १४ वेश करीत असतो व याचव ेळी या घटका या िकरणो सज नाची
ि या चाल ूच असत े.
यावेळी ाणी व वन पती म ृ यू पावतात याव ेळी या ं या शरीरात काब न १४ हण
कर याची ि या ि या था ंबते व िजव ंतपणी जो काब न १४ घटक शरीरात साठल ेला
असतो याच े िवघटन स ु च राहत े. िविवध त ह े या सजीव गो ीत हणज े पशुप ी यात
िजवंत असताना ित यातील काब न १४ घटकाच े माण िकती अस ेल हणज ेच ित यात ून
िकती माणात िकरणो सज न होत अस ेल याच े आडाख े शा ानी बा ंधलेले आह ेत.
सचेतन व त ू अचेतन झा यावर ित यातील काब न १४ हा घटक बाह ेर पडतो . व
िजवंतपणी असल ेला काब न १४ चा अधा भाग म ृ यूनंतर ५५६८ वषा नी नाहीसा होतो . या
कालावधीला काब न १४ घटकाच े अध आयु य अस े हणतात . (Hife Life )
काब न १४ घटकाचा ३/४ भाग २ अधा आयु यानंतर नाहीसा होतो व याच गतीने पूण पणे
नाहीसा होतो . आधुिनक काळातील काब न या िकरणो सज नाची त ुलना म ृत ा या या
िकरणो सज नाशी क ेली जात े व याव न या ा याचा म ृ यू के हा झाला ह े ठरवता य ेते.
थूलमानान े सांगायचे झाल े तर सजीव ाणी अथवा वन पती म ृत झा याव ेळी ज ेवेढे
िकरणो सज न होत असेल या या िन म ेच उ सज न ५५६८ वषा नी होत े. पुढील ५५६८
वषा नी या याही िन म े उ सज न होत े हणज ेच उ सज नाचे माण व व ेग कमी कमी होत
जातो. अखेर ७० हजार वषा नी उ सज न जवळ जवळ था ंबते. अथा तच या मािहतीचा
उपयोग क न उ खननात सापडल े या स ि य अवश ेषातून िकती माणत उ सज न होत
आहे ितचा काळ सा ंगता य ेतो. उ खननात जळाल े या व पातील धा य , लाकडी त ुकडे व
कापड , कापडाच े तुकडे, व तू शेण, हाडे, िशंपले इ यादी सव स ि य पदाथा चे कालमापन
या प ती ार े करता य ेत.
काब न १४ प तीन े उ खनना तील व त ूंचे पृथ करण कर यासाठी भारतात अन ेक सं था
आहेत. पुरात व आपणास िमळाल ेले अवश ेष या योग शाळा ंत तपास ून घेतात व munotes.in
Page 26
पुरात वशा ाची ओळख
26 याव न िनि त कालमापन व सा ं कृितक कालख ंड सा ंिगतला जातो . काब न १४
पृथ करण करणा या भारतातील म ुख सं था प ुढील माण े आहे.
१) 'द टाटा इ टी टयुट ऑफ फ ंडाम टल रसच ' मुंबई.
२) 'द िबब ल सहानी इ टी टयुट ऑफ प ॅलीओ , बॉटनी' लखनऊ .
३) 'द िफजीकल साय स ल ॅबोरेटरी,' अहमदाबाद .
या स ं थांम ये िविवध िठकाण या अवश ेषाचे पृथ करण क न या ार े िविवध
सं कृतीचा कालख ंड ठरव यात मोठ ेच यश ा झाल े आहे.
या यित र keÌत िनefMचत कालमापन कर यासाठी त - दीपन कालमापन , पोटॅिशअम
अरगॉ न कालमापन , लोरीन कालमापन , युरेिनअम आिण नाय ोजन कालमापन
प तीचाही पुरातन हा सा ं कृितक कालख ंड ठरव यास पुरात व उपयोग करत
असतात .
१.७ पुरात व शा ा चे मह व
मानवी स ं कृतीचा िवकास कसकसा होत ग ेला ते जाणून घे यासाठी सवा त मह वाच े साधन
हणज े पुराव त ूंचा िचिक सक अ यास . अथा त या प ुराव त ू िमळव ून या ंचा िचिक सक
अ यास क न प ुरात वीय प ुरावे आिण मानवी सा ं कृितक काल म जाणण े केवल
पुरात वान ेच श य होत े.
मानवान े िनिम ले या सव व तूंना ‘पुराव त ू’ (Artefact ) अशी स ं ा आह े. या पुराव त ुं या
सहा यान े आपणा ंस त कालीन सामािजक , आिथ क, सां कृितक जीवनाचा अ वयाथ
लावता य ेतो. पुरात वशा ा या मदतीन े आपण ऐितहािसक कालख ंडाचा अ या स तर क
शकतोच , िशवाय मानवान े लेखनकला ह तगत कर याप ूव चा जो ाग ैितहािसक अथवा
इितहासप ूव कालख ंड आह े. या कालख ंडाचा अ यास कर यासाठी प ुरात वीय साधन े ही
एकमेव साधन े ठरतात . या काळािवषयी कोणतीही िलिखत साधन े उपल ध नसतात .
यामुळे पुरात वीय साधन े आिण अथा तच प ुरात वशा ाच े मह व अधोर ेिखत होत े.
पुरात वशा ीय अ यासात व त ु प प ुरा यान ेच अ यास क ेला जातो आिण हण ूनच अस े
पुरावे उ खनना ार े िमळवण े हे पुरात वशा ाच े आणखी एक मह वाच े उि ठरत े. गॉड न
चाइ ड ा इितहासकारा या मत े, “मानव हा एक सामािजक ाणी अस ून यान े िनिम लेली
अवजार े आिण ह यार े हे एक सामािजक उ पादन आह े.” अशा मानविनिम त पुराव त ू ा
पुरात वीय सव ण आिण उ खननात ून ा कर याच े काम ह े पुरात व ांचे असत े
यामुळेच ी मॉ ट यर हीलर हणतात क प ुरात व (उ खनक ) हा केवळ व त ु प प ुरावे
खणून काढत नही , तर तो गतकालीन मानवी समाजा ज े यि म वच खण ून काढत असतो .
पुरात वाचा अ यासक हा मानवी समाजान े उ प न क ेले या साधना ं ारे (पुराणव त ूं ारा)
जो अ यास करतो , यास आिधभौितक स ं कृतीचा (Material Culture ) अ यास अस े
हणतात . थोड यात सांगायचे झाले तर पुरात वशा हणज े गतकालीन मानवी
जीवना या िविवध प ैलूंचा व त ु प प ुरा यांनुसार क ेलेला अ यास होय . munotes.in
Page 27
पुरात वशा ाची उि ये व प ती
27 या िशवाय प ुरात वीय प त चा आिण शा ीय प त चा यो य वापर क न मानवी
सं कृती या अ यासाबरोबरच इतर िवषया ं या ाचीन काळातील अ यासासही मोलाची
मदत होत े.
१.८ सारांश
अशा त ह ेने या पाठात पुरात व शा ाचा अथ समजाव ून घेतला. याचबरोबर प ुरा वा या
िविवध या या ंचा परामश घेतला. पुरात व ह े िविवध ानशाखा ंशी क से संबंिधत आह े
याचाही परामश घेतला. भारताम य े पुरात विव ा ही शाखा क या कार े िवकिसत झाली ह े
आपण पिहल े. पुरात वशा ा या िवकासाम ुळे ाचीन भारतीय इितहास व स ं कृती
अ यास यास मदत होते हे जाणल े.
१.९
१) पुरात व हणज े काय? या या िव िवध या या ंचे िचिक सक प र ण करा .
२) पुरात व आिण इितहास या ं यातील पर पर स ंबंधांचे वण न करा .
३) पुरात व ह े इतर सामािजक शा े यां याशी कशा कार े संबंिधत आह ेत.
४) पुरात वा या अ यासात न ैसिग क शा ा ंची मदत कशी घ ेतली जात े ते प करा .
५) भारती य पुरात वा या उि ा ंचे टीका मक प र ण करा . ही उि य े िविवध काळात
कशी बदलत ग ेली?
६) भारतीय प ुरात वा या इितहासाचा आढावा या .
७) िविवध काळात प ुरात वीय स ंशोधनात िवकिसत होत ग ेले या िविवध त ं े आिण
प त चा मागोवा घ ेऊन या ं या प रणामा ंिवषयी चचा करा.
१.१० संदभ
देगलूरकर गो .ब., ाचीन भारत इितहास आिण स ं कृती, अपरांत काशन , पुणे,
२०१५
देव एस.बी., महारा ाचा इितहास , ागैितहािसक महारा , खंड-I,
महारा रा य सािह य आिण स ं कृती मंडळ, मुंबई, २००२ .
देव एस बी , पुरात व िव ा, कॉि टन टल काशन , मुंबई, २००८ (दुसरी आव ृ ी)
ढवळीकर एम क े, भारताची क ुळकथा, राजहंस काशन , पुणे, २०१७ .
ढवळीकर एम क े, कोणे एके काळी िसंधू सं कृती, राजहंस काशन , पुणे, २००६ .
रायरीकर क पना आिण भाल ेराव म ंिजरी, महारा ा या इितहासाच े सा ीदार , डायम ंड
काशन , पुणे, २००९ .
सांकिलया एच. डी. आिण माटे एम.एस., महारा ातील पुरात व , महारा रा य सािह य
आिण सं कृती मंडळ, मुंबई, १९७६ .
munotes.in
Page 28
28 २
ागैितहािसक (Pre History ), आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण ऐितहािसक ारंभकाळ
(Early History Period )
अ) पुरा मय ुग (Palaeolithic Age ) आिण म या मय ुग (Mesolithic Age ) -
ब) नवा मय ुग (Neolithic Age ) आिण ता पाषाण य ुग (Chalcolithic Age )
क) महापाषाणीय (Megalithic Cultures ) आिण ार ंिभक कालख ंड (Early
Historic Period )
घटक रचना :
२.० उि य े
२.१ पुरा मय ुग (Palaeolithic Age )
२.२ म या मय ुग (Mesolithic Age )
२.३ नवा मय ुग (Neolithic Age )
२.४ ता पषाण य ुग (Chalcolithic Age )
२.५ महापाषाणीय स ं कृती (Megalithic Culture )
२.६ ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early Historic Period )
२.७
२.८ संदभ
२.० उि य े
या पाठात आपण मानवी स ं कृती या िवकासाचा म जाण ून घेणार आहोत . सृ ीतील इतर
ा या ंपासून वेगळा, वैिश यप ूण असा मानवाचा िवकास झाला आह े. या िवकास ि य ेची
सु वात प ुरा मय ुगाने होते. पुरा मय ुग, म या मय ुग, नवा मय ुग, ता पाषाण य ुग, वैिश य पूण
दफनप ती असल े या महापाषाणीय सं कृती आिण यान ंतर ऐितहािसक ार ंभकाळ या
मान े मानवी सं कृतीचा िवकास कसकसा होत ग ेला ते आपण सिव तरपण े अ यासणार
आहोत . या स ंपूण कालख ंडाने दोबळमानान े तीन ट प े सांगता य ेतील. ते हणज े-
ागैितहािसक (Pre-History ) आ ऐितहािसक (proto -History ) आिण ऐितहािसक
ारंभकाळ होय . munotes.in
Page 29
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
29 अ) पुरा मय ुग आिण म या मय ुग (Palae olithic and Mesolithic
Age)
२.१ पुरा मय ुग
मानवान े जीवन जग यासाठी अ म हणज े दगडा ंचाच वापर क ेला. या कालख ंडाला
'पुरा मय ुग' असे हणतात . या का ळातील मानव सभोवताल या िनसगा वर अवल ंबून होता .
राह यासाठी गुहांचा वापर , ह यारा ंसाठी दगडाचा वापर याच का ळात सव थम स ु झाला
आिण मानवी जीवनाची स ु वात झाली . या काळातील मानवान े दगडी ह यार े बनव ून
यापास ून आपली िशकार िमळवली . येथपास ून अ मय ुगाची स ु वात होत े. यातील पिहला
ट पा हणज े पुरा मय ुग होय . पुरा मय ुगाचे एकूण तीन कालख ंडात िवभाजन क ेले जाते.
१. पूव पुरा मय ुग
२. म य प ुरा मय ुग
३. उ र प ुरा मय ुग
१) पूव पुरा मय ुग (Lower Palaeolithic Age ) :
पुरा मय ुगीन मानवाची जीवनप ती : ही केवळ िशकार करण े, अ न गो ळा करणे यासाठी
सतत भटकत राहण े अशी होती . तो या का ळात ि थर जीवन जगत न हता . यामुळे या या
या म ु य दोन गरजा अ न व पाणी या िजथ े पूण होतील याच िठकाणी या या
अि त वा या ख ुणा आढ ळतात. यामुळेच या काळातील मानव नदी खो यात वावरताना
आढळतो.
भारताम य े या मानवाच े अि त व प ंजाब आिण का मीरम य े आढ ळते. सोहन नदी या
खो यात सापडल े या ह याराम ुळे या काळातील मानवी जीवनाला सोहन स ं कृती अस े
हटल े जाऊ लागल े.
ह यार े :
या का ळातील मानवान े ' वाट झाईट ' या दगडाचा ह यार े तयार कर यासाठी वापर क ेला
होता. या दगडाची हात क ु हाड व फरशी अशा कारची ह यार े संशोधका ं या हाती लागली
आहेत. या का ळातील मानवी ह या रे ही ओबडधोबड होती . यांना 'अॅबेि हिलयम ' वा
'शेिलयन ' ह यार े असे हटल े जाते.
जसजसा का ळ पुढे जाऊ लागला तसतसा पुरा मय ुगीन मानवा या ह यारा ंम येही बदल
घडून आल े. ह यार े माणब , सुबक, धारदार कडा असल ेली उ खननात सापडली आह ेत.
यांना 'अॅ युिलयन ' ह यारे असे हटल े जात े. अशा कारची ह यार े भारतात म य द ेश,
गुजरात , महारा , आं द ेश आिण तािम ळनाडू या रा यात आढ ळतात.
munotes.in
Page 30
पुरात वशा ाची ओळख
30 पूव पुरा मय ुगीन मानवाच े जीवन :
पूव पुरा मय ुगीन मानवाच े अवश ेष जगा या िनरिनरा या भागात सापडल े आहेत. पूव
पुरा मय ुगीन मान वाचे अवश ेष चीनम य े 'चौकुतीन' नावा या गुंहेत आढ ळले आह ेत.
सापडल े या सांगाडयांचे आय ुमा न जव ळजवळ पाच लाख वष असाव े असे िव ाना ंचे मत
आहे. या का ळातील मानव हा बह धा नरमा ंसभ कही अस याचा अ ंदाज वत वला जातो अस े
असल े तरी य ुरोपात ा मानवात काही माणात गत अव था आढ ळते ते हणज े यां या
ह यारा ंम ये काही माणात स ुबकता आढळली आहे. मा भारताम य े सु वातीची
अ मय ुगीन ह यार े ही सोहन नदी या प रसरात दगडी गोट्यावर एक दोन िछलक े काढून
बनवली जात होती .
पूव पुरा मय ुगीन मानव मानवस य ा या ं या जीव न प ती माण ेच राहत असावा .
कळपात राहण े, कळपाचा एखादा होर या असण े, छोट्या छोट ्या टो या, िशकार करण े
अशा प तीच े जीवनमान असाव े तसेच क च े मांस खाण े, थंडी, ऊन, पाऊस या न ैसिग क
हवामानापास ून वाच यासाठी शैला याचा आधार घ ेत असावेत.
२) म य प ुरा मय ुग (Middle Palaeolithic Age ) :
पूव पुरा मय ुगीन मानवा माण ेच या का ळातील मानवही अ न स ं हाक , िशकारी , भटका
अस याच े िदसत े. सतत होणा या वातावरणातील बदलाम ुळे वन पती आिण जीवस ृ ीतही
बदल घड ू लागल े आिण अशा बदल या प रि थतीत या य ुगात या मानवा या
ह यारा ंम येही बदल घड ून आल े.
ह यार े :
या म य प ुरा मय ुगातील अ मय ुगातील ह यार े ही प ूव परा मय ुगीन कालख ंडातील
ह यारा ंपे ा थोड ्या व ेग या प तीची आिण िनरिनरा या दगडा ंची आढ ळतात. ती
आकारान े लहान अस ून याम य े तास या (Screepers) , अणकुचीदार टोक असल ेले टोचे
(Awl ) व वेध या इ . चा समाव ेश आह े. उ खननात सापडल ेली ह यार े ही चाट , ॲगेट,
चा सेडोनी इ . कार या खिनजापास ून केली असावीत . या ह यारा ंचे आकार िविवध
आहेत, जसे गोल, अंडाकृती, आयताक ृती अथवा अणक ुचीदार टोक असल ेले आहेत. ही
ह यार े वाट झाईट पास ून तयार क ेली आह ेत आिण वाट झाईट दगडापास ून तयार क ेलेली
ह यार े अनेक िठकाणी सापडतात . ही सव ह यार े िछल यापास ून तयार क ेलेली आह ेत
हणून या ंना 'िछलका ह यार सम ूह' असे हणतात . िछलका ह यारा ंचा उपयोग ाम ु यान े
लाकडा या वा हाडा या सहा यान े मोठया ा या ंची िशकार कर या साठी क ेला जाई .
टोकदार टो या ंचा उपयोग तीरा े िकंवा िछ पाड यासाठी होत अस े. तास या ंचा उपयोग
बाण तयार कर यासाठी अथवा ा या ंची कातडी साफ कर यासाठी क ेला जाई . भारतात
ही सव ह यार े नदीकाठा ंवर आढ ळली आह ेत.
munotes.in
Page 31
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
31 म य प ुरा मय ुगीन मानवाच े जीवन :
या का ळातील मानवाला िशकार त ं अवगत झा याम ुळे या या ह यारातही बदल झाल े
आिण लहान आकारा या ह यारा ं ारे तो चप ळ, जलद ा या ंचीही िशकार क लागला . या
काळातील मानव नदीकाठी व ती क लागला आिण ड गरा ळ भागात ड गर पाय याशी
व ती क लागला . या का ळातील मानवा या व ती ा याला ह यारासाठी लाग णा या
दगड गोट यां या जव ळपास आढ ळू लाग या . हा मानवही भट या अव थ ेत होता . कळपांने
राहणे, अ नासाठी िशकार करण े, अ नाचा स ं ह करण े यामुळे अि थर जीवन जगत होता .
या का ळात हवामान अ य ंत थंड अस याम ुळे झ बणा या गार वा यापासून संर ण हाव े
हणून राह यासाठी न ैसिग क गुहांचा आिण िनसग त: छपरासार या प ुढे आल े या खडकाचा
आ य घ ेऊ लागला . अनेक गट एक आ यान े कदािचत िनरिनरा या गटांम ये सामािजक
भावन ेचा उगम होऊन क ुटुंब सं थेची खरी स ु वात या का ळापासून झाली असावी . कारण
एखा ा म ृत य च े दफन कर याची था या का ळात चिलत झाली . या का ळातील
ा स, चीन व प ॅले टाईनमधील लहान म ुलांची अ य ंत का ळजीपूव क केलेली दफन े य ा
भावन ेची सा द ेतात. भारतात या का ळातील ह यार े आकारान े लहान पर ंतु अ य ंत
काळजीपूव क व र ंगीबेरंगी दगडा ंची केलेली आढ ळतात. परंतु या का ळातील मानवी अवश ेष
मा भारतात अ ापही िम ळालेली नाहीत .
उ र प ुरा मय ुग (Upper Palaeolithic Age ) :
संशोधका ंनी या का ळातील मानवा चा शोध घ ेतांना भूशा ीय या या का ळातील मानवाची
ह यार े या तरात उपल ध झाली आह ेत या तराचा अ यास करताना या का ळातील
हवामानातील बदल याची मािहती उपल ध झाली आह े. वन पतीशा व ािणशा ा या
अ यासात ून अस े िदसत े क उ र पुरा मय ुगातील पश ु-प ी, वन पत चीही मािहती िम ळते.
याचाच अथ या का ळात पृ वीतलावर मोठ ्या माणात ाणी वन पती प ी िनमा ण झाल े
असाव ेत. जंगले, कुरणे, न ा, ओढे यांचीही या काळात िवप ुल माणावर िनिम ती झाली
असावी .
ह यार े :
उ र प ुरा मय ुगातील मानवाची ह यार े पातळ दगडी िछल यापास ून उ क ृ बारीक आिण
नाजूक अस ून आणखी िछलक े काढ ून, िपंपळा या पानासारखी अथवा ला ंबट
िछल या ंसारखी क ेली जात . पुरा मय ुगातील म य आिण उ र कालख ंडात मानवाची
रानटी आिण भटक अव था बदलल ेली न हती तरी या या ह यारा ं या बनावटी या त ं ात
मा बदल झाल े होते.
उ र प ुरा मय ुगातील मानवा या ह यारा ंचे कार हणज े ामु यान े वाट झाइट कार या
खिनजापास ून बनवली जात . अ या , िछ नी (burin with chise l) व इतर कार या ंचा
उपयोग कदािचत लाक ूडकाम व द ैनंिदन जीवनात लाग णा या इतर व त ू बनिव यासाठी
केला जात असावा . उ र प ुरा मय ुगीन मानवा या ह याराच े वैिश हणज े दुधारी पाती
बनव याच े तं . म य प ुरा मय ुग आिण उ रप ुरा मय ुग या दो ही कालख ंडात ह यारा ं या munotes.in
Page 32
पुरात वशा ाची ओळख
32 बनावटीत िविवधता आिण बौि क िवकासाची झलक िदस ून येते. यात पात ेतं , दाबतं ,
टोलातं (Percussion Technique) व सुसं करण (Retouching) िदसत े. पाते तं
वापरताना दगडा या िछल यापास ून पाते बनवल े जाई तर दाबत ं ा ार ेही काही माणात
पाती बनली जात . टोलात ं हणज े दगडा या एका टोकावर लाकडी अणक ुचीदार लाकडी
टोक ठ ेवून लाकडी हातोडीन े आघात क न िछलक े काढत तर स ुसं करण हणज े लांब
धारदार पात े तयार क े यावर त े लाकडा या व हाडा या खाच ेत कोण या तरी न ैसिग क
कार या िड ंकाने प के बसिवल े जाई.
उ र प ुरा मय ुगीन मानवी जीवन :
उ र प ुरा मय ुगातील मानव हा अ य ंत गत अस याच े िदस ून येते. हा मानव 'होमो
सेिपयन ' हणून ओळखला जाई . (िवचार करणारा मानव ) बौि क ्या गत अस ले या या
मानवान े िनरिनरा या देशात व या क े याचे िदसत े. या का ळातही मानवाची रानटी व
भटक अव था बदलली न हती तरी या या ह यारा ं या घडवण ूक चे तं बदलल े.
जनावरा ंची िशकार आप या उ क ृ ह यारा ं या सहा यान े करी.
या का ळात मानवाच े छोटे छोटे समूह असाव ेत कारण या ग ृहांम ये या मानवाची व ती
असे या िठकाणी या का ळातील मानवान े रंगीत िच े रेखाट याच े आढ ळते. म य
पुरा मय ुगीन मानव हा भाविनक होता तर या का ळातील मानव हा भाविनक , रिसक ,
कला ेमी होता अस े िदसत े. या िच ा ंम ये िशकार कर याची य े आढ ळतात. या
काळातील मानवान े आणखी काही व त ू बनिव याच े तं ही अवगत क ेले. याचे उ म
उदाहरण हणज े महारा रा यातील पाटण े या िठकाणी उ र प ुरा मय ुगीन मानवा या
व तीच े (वसाहतीच े) उ खनन क ेले असता शहाम ृगा या कवचापास ून बनवल ेले मणीस ु ा
उपल ध झाल े आहेत.
२.२ म या मय ुग (Meso lithic Age)
आधी या पुरा मय ुग आिण नंतर या नवा मय ुग यां या मध या ि थ ं यतराचा का ळ हणज े
‘म या मय ुग’ होय. म या मय ुगाला ‘ ु ा मय ुग’ असेही हटल े जात े कारण या का ळात
लहान आकारा ं या ह याराचा मोठ ्या माणात उपयोग होत े होता. हा कालख ंड या प ूव या
हणजे उ र प ुरा म य ुगा या श ेवट या का ळानंतर आिण नवा मय ुगा या स ु वाती या
काळात होऊन ग ेला असावा . याबाबत प ुरात व शा ां या मता ंम ये िभ नता आढ ळून
येते. काही शा ां या मत े हा उ र प ुरा मय ुगाचाच एक भाग होता तर काह या मत े
म या मय ुग हा एक व ेगळा सां कृितक काल खंड होता . काह नी याला ि थं यतराचा का ळ
मानला आह े. पुरात व ी . शंकरराव सा ळवी यां याही मत े ा म या मय ुगातील ु ा म
सं कृतीचा कालख ंड हा उ र प ुरा मय ुगाचा भाग असावा .
म या मय ुगीन मानवी वसाहती :
म या मय ुगाम य े हवामानात थोड ेफार बदल घड ून आल े. उ र प ुरा मय ुगातील कडा याची
थंडी थोडी कमी होऊन या का ळात हवामान थोड े उबदार झाल े. यामुळे आ य घ ेत
असल े या गुहांची आव यकता काही माणात कमी झाली याचबरोबर आधी या का ळात munotes.in
Page 33
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
33 अि त वात असल ेले महाकाय ाणी न होऊ लागल े यामुळे हा मानव नदीकाठी मास ेमारी
क न उदरिनवा ह क लागला . अनेक जण एक समूहात राह लागल े.
या कालख ंडातील वसाहती भारतात अन ेक िठकाणी आढ ळून आल े या आह ेत. जसे
गंगे या प रसरात , म य द ेश, गुजरात , राज थान , द खन आिण दि ण भारत पि म
बंगाल इ . िठकाणी . या का ळातील मानवाच े अि त व अशाच प रसरात सापडत े या
िठकाणी न ैसिग क घटक व अ नधा याची उपल धी आह े. यामुळे या वसाहती सपाट द ेश,
पठारे, ड गरा ळ देश, नदी िकनारी , खडका ळ गुहा इ. होत. भारतात प ुरात व ा ंनी
उ खनन क ेले असता , गुजरातम य े जवळजवळ ८० यावर वसा हती आढ ळ या याम य े
एक हणज े लांघणज. राज थानम य े बागोर , म य द ेशात भीमब ेटका, आदमगड , उ र
देशात सराय नाहरराय , चोपानी मा ंडो, मोरहाना पहार , पि म ब ंगालम य े बीरभानप ूर,
कना टकात स ंगनक ल ू तािम ळनाडूत टेरी या िठकाणी म या मय ुगीन मानवा या वसाहत च े
पुरावे आढळून आल े आहेत.
ह यार े :
म या मय ुगातील वसाहतीच े उ खनन झाल े असता अन ेक कार या ह यारा ंची ा ी झाली
याम य े एक िविश ल व ेधक गो हणज े लहान आकाराची ह यार े होत. या या याच
आकाराव न या ंना लघ ुह यार े अथवा ु ा े असे हणतात . म या मय ुगातील ह यार े ही
आकारान े अ य ंत लहान अस ून ती म य आिशयातील 'मॉ टे रयन' व पा या ह यारा ंशी
बरेच साध य दाखिवणारी आह ेत.
आता ह यार े तयार कर यासाठी गारगोटीचा उपयोग सु झाला होता . यामुळेच ि कोण ,
समांतर बाज ू असल ेले लांबट िछलक े, चं कोर, समांतर ि भ ूज चौकोन अशा भौिमितक
आकारा ंम ये आढळतात. ह यार े बनिव यासाठी दाबत ं , पातेतं , टोलात ं यांचा उपयोग
केलेला आढ ळतो. ही छोटी छोटी ह या रे हाडा ंम ये अथवा लाकडी दांडयांम ये िडंका या
सहा यान े घ बसव ून अथवा लाकडा या काटक स बा ंधून या ंचा भा यासारखा अथवा
करवतीसारखा उपयोग क ेला जाई . यां या ह यारा ंम ये बाणा े (Arrow - heads) , हापू न
(Bares) , ि कोणी िक ंवा चत ु कोनी िछलक े हाडा ंम ये बसिवल े जात असत . अशा
ह यारा ंना 'संयु ह यार े' असे हटल े जात े. या ह यारा ंम ये तास या , वेध या,
अणकूचीदार टोक असल ेले टोच े य ांचा समाव ेश होतो . ही ह यार े तयार कर यासाठी
गारगोटी सम ूहातील चाट , अगेट, चा स ेडोनी इ . चांग या ित या खिनजा ंचा उपयोग क ेला
होता. याच बरोबर काट झाईट दगडापास ून तयार क ेलेली ह यार े काही िठकाणी
आढळतात. म या मय ुगीन ह या रांचे आकार गोल , अंडाकृती, आयताक ृती िक ंवा
अणकूचीदार टोक असल ेले आढ ळतात. ही ह यार े बनिव याची प त हणज े दगडी
गोटया ंपासून जे आकारान े मोठे आह ेत यापास ून िछलक े हणज ेच एक त ुकडा काढ ून
बनवली जात असत . यामुळेच तासल े या िछल या ंपासून बनवल े या ह यारा ंना 'िछलका
समूह ह यार े' असे हणतात .
अशा िछल या ंवर िविवध त ं वाप न या ं यावर स ं करण क न या ंना िविवध आकार
देऊन या ंना चाक ू माण े धारदार कडा असल ेली ह यार े तयार क ेली जात . यात काही
दुधारी ह यार े असत ; ही ह यार े लाकडा या वा हाडा ं या सहा यान े मोठया ा या ंची िशकार munotes.in
Page 34
पुरात वशा ाची ओळख
34 कर यासाठी वापरली जात . तास या ंचा उपयोग बाण तयार कर यासाठी िक ंवा इतर
कामासाठी क ेला जात असावा . तर टोकदार टो या ंचा उपयोग तीरा े हणून अथवा िछ े
पाड यासाठी क ेला जात असावा .
म या मय ुगीन ह यार े ही या िठकाणी ज े खिनज आिण दगड उपल ध असेल याचा
उपयोग क न बनवली जात . भारतात या ह यारा ंम ये िविवधता आढ ळून येते. भारतात
अनेक िठकाणी म या मय ुगीन ह यार े सापडली आह ेत. यात म य भारत आिण द खन
मधील ह यार े ही भारतातील वाय य ेकडील वा ळवंटी भागात सापडल े या ह यारा ंपे ा
वेगळी अस याच े िदसत े.
म या मय ुगीन मानवाची ह यार े :
म या मय ुगातील ह यार े ही आकारान े अ य ंत लहान अस ून ती म य आिशयातील
'मॉ टे रयन' व पा या ह यारा ंशी बर ेच साध य दाखिवणारी आह ेत.
या ह यारा ंम ये तास या (Sereepers , वेध या, अणकूचीदार टोक असल ेले टोचे (Awl)
यांचा समाव ेश होतो . ही ह यार े तयार कर यासाठी गारगोटी सम ूहातील चाट , अॅगेट,
चा स ेडोनी इ . चांग या ित या खिनजा ंचा उपयोग क ेला होता . याच बरोबर काट झाईट
दगडापास ून तयार क ेलेली ह यार े काही िठकाणी आढळतात . म या मय ुगीन ह यारा ंचे
आकार गोल , अंडाकृती, आयताक ृती िकंवा अणक ूचीदार टोक असल ेले आढळतात . ही
ह यार े बनिव याची प त हणज े दगडी गोटयापास ून जे आकारान े मोठे आहेत यापास ून
िछलक े हणज ेच एक त ुकडा काढ ून बनवली जात असत . यामुळेच तासल े या
िछल या ंपासून बनवल े या ह यारा ंना 'िछलका सम ूह ह यार े' असे हणतात .
अशा िछल या ंवर िविवध त ं वाप न या ं यावर स ं करण क न या ंना िविवध आकार
देऊन या ंना चाक ू माण े धारदार कडा असल ेली ह यार े तयार क ेली जात . यात काही
दुधारी ह यार े असत ; ही ह यार े लाकडा या वा हाडा ं या सहा यान े मोठया ा या ंची िशकार
कर यासाठी वापरली जात. तास या ंचा उपयोग बाण तयार कर यासाठी िक ंवा इतर
कामासाठी क ेला जात असावा . तर टोकदार टो या ंचा उपयोग तीरा े हणून अथवा िछ े
पाड यासाठी क ेला जात असावा .
म या मय ुगीन ह यार े ही या िठकाणी ज े खिनज आिण दगड उपल ध अस ेल याचा
उपयोग क न बनवली जात . भारतात या ह यारा ंम ये िविवधता आढळ ून येते. भारतात
अनेक िठकाणी म या मय ुगीन ह यार े सापडली आह ेत. यात म य भारत आिण द खन
मधील ह यार े ही भारतातील वाय य ेकडील वाळव ंटी भागात सापडल े या ह यारा ंपे ा
वेगळी अस याच े िदसत े.
म या मय ुगीन मानवी जीवन :
म या म युगात हवामानात बदल झाल े आिण कडा या या थ ंडीचे पांतर हळूहळू उबदार
हवामानात होऊ लागल े. पुरा मय ुगातील महाकाय ाणी बदल या प रि थतीशी ज ुळवून
घे यास असमथ ठरल े हणून या ंचे अि त व धो यात य ेऊन या जाती न होऊ
लाग या . असे असल े तरी या का ळातील मानव हा अज ूनही दगडी ग ुहांचा आ य घ ेत होता . munotes.in
Page 35
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
35 तरी काही िठकाणी मानव मास ेमारी करीत अस याम ुळे अनेकजण एक राह लागल े आिण
ते झोपड ्या बांधून राह लागल े. म या मय ुगात हवामान उबदार झा याम ुळे म या मय ुगा या
शेवट या ट यात ‘रानगह ’ आिण ‘बाल ’ यांचाही समाव ेश आहारात होऊ लागला याचाच
अथ मांसाहाराब रोबर मानव शाकाहारही क लागला . कंदमुळे, फळेही या या अ नात
होती.
म या मय ुगात रानटी ब ैल, ह ी या ा या ं यित र हरण े, माकड े, रानडु कर या
ा या ंचाही समाव ेश झाला . लहान ह यारा ंचा वापर या का ळातील मानवान े ा या ंना
काप यासाठी , िचर यासाठी आिण कातडी सोल यासाठी होत होता. म या मय ुगा या
अखेर या ट यात का ळवीट, कु ा, नीलगाय , मुंगूस, उंिदर, घूस व खारी या ंचाही समाव ेश
ािणजगतात झाला.
म या मय ुगीन मानवाचा मा मरणो र जीवनावर िव ास असावा अस े िदसत े. यामुळे
याने काही धािम क पर ंपरांना ज म िदला होता . या या काही समज ूती बन या हो या याच े
उ म उदाहरण हणज े गुजरात मधील ला ंघणज य ेथे झाल े या उ खननात क ुटुंबातील
वडीलधा या य ची क ृपा ी राहावी हण ून मृताला राह या िठकाणीच प ुरले जाई आिण
या या सोबत तो वापरी त असल े या या या व त ू देखील प ुर या जात .
२.३ नवा मय ुग (Neolithic Age )
नवा मय ुग हणज े नवीन अ मय ुग. या य ुगात मानवी जीवनात अन ेक बदल झाल े. हा
अ मय ुगातला श ेवटचा ट पा होता . या काळात मानवान े अनेक बाबतीत गती सा य क ेली.
या काळात ला मानव हा फ िशकारी , अ न स ं ाहकच न रहाता तो आता उ पादकही बन ू
लागला . या काळातला मानव हा ि थर जीवन जग ू लागला कारण श ेतीचे तं ान यान े
अवगत क ेले. या काळातील मानवा या ह यारा ंम ये, अ नपदाथा म ये, राहणीमानाम य े
बदल घड ून येऊ लागल े. या काळातील मानवान े आप या अ ना या गरजा प ूण
कर यासाठी िविवध ा या ंना माणसा ंळवले ते ामु यान े दुध-दुभते आिण मा ंस िमळाव े
हणून.
अनेक नवीन समज ूती, था ज म घ ेऊ लाग या . थोड यात हणज े या काळातील मानवी
जीवनात श ेती, नवीन अवजार े, यांची बदलल ेली जीवनश ैली यात मोठे बदल होत ग ेले
आिण अस े ांतीकारक बदल झाल े क िव ाना ंनी या य ुगाला ‘नवा मय ुगीन ा ंती’ असे
हटल े आहे.
नवा मय ुगीन काळाची या ी दि ण , म य आिण प ूव भारतात आढळत े. पि म आिशयातही
नवा मय ुगीन ा ंती स ुमारे दहा हजार वषा पूव स ु झाली असावी . या काळातील
मानवा या वापरातील द ैनंिदन व त ू, अवजार े, मातीची भा ंडी, लाकडी व त ू यात व ैिव य
आढळत े. यात गत त ं ानाची झलकही िदस ून येते. या काळात िशकारीव न िक ंवा
राह या या द ेशांव न जर गटा ंम ये संघष घडून आल े तर लढाईसाठी क ु हाड चा उपयोग
करीत. तसेच टोकदार व काट ेरी बाणही य ु ात वापरत असत . munotes.in
Page 36
पुरात वशा ाची ओळख
36 भारतात अ मय ुगा या िविवध अव था ंचा प ुरावा व ेगवेग या ह यारा ं या व पात
िमळाल ेला आह े. भारतात पुरा मय ुगीन ह यार े काि म र व प ंजाब य ेथे सापडली आह ेत, परंतु
ती ओबडधोबड व पात .
नवा मय ुगातला सवा त मह वा चा बदल हणज े शेती. या काळातील मानवाला श ेती
कर याच े तं अवगत झा याम ुळे तो ि थर जीवन जग ू लागला . या काळातील
ह यारा ंम येही बदल घड ून आला . शेतीला उपयोगी असल ेली अवजार े तयार क ेली जाऊ
लागली .
नवा मय ुगीन मानवी जीवन :
िनवास थान : पुरा मय ुगीन व म या म युगीन मानव ऊन -वारा-थंडी यापास ून बचावासाठी
गुहांचा आ य घ ेत अस े. पण नवा मय ुगात श ेती केली जाऊ लाग याम ुळे ि थर जीवन जग ू
लागला आिण याचा प रणाम यान े राह यासाठी घर े बांध याची कला अवगत क ेली.
काि मरम य े या मानवान े जिमनीत खड ्डे क न भ ूमीगत घर े तयार क ेली. ीनगरमधील
बुज होम या गावी अशा प तीच े खड्डे आढळल े आह ेत. खड्डयां या घरात खापरा ंचे
तुकडे हाडा ंची ह यार े आिण भरप ूर राख िमळाली . याव न अस े आढळत े क खड ्डयां या
त डाशी च ूल आिण अ न साठिव यासाठी उथळ खड ्डे केले जात . या खड ्ड्यातून
जनावरा ंची हाड े सापडली आहेत. हे यांचे पाळीव ाणी असाव ेत.
दि ण भारतातील नवा मय ुगीन श ेतकरी झोपड ्यात राहत होत े. टे कलकोटा या
आं देशातील िठकाण या उ खननात या कारची िनवास थान े उघडक स आली . या
झोपड ्या गोलाकार व िभ ंती मातीन े िलंपले या तसेच चु याने रंगिवल े या असत .
या काळातील मानव ि थर जीवन जग ू लाग याम ुळे पशुधनही तो जवळ बाळग ू लागला .
जनावरा ंसाठी ग ुरांचे गोठे उभार यात य ेत. आं द ेशातील उतण ूर या गावी एक मोठा गोठा
आढळला आह े.
नवा मय ुगीन वसाहत थळ े :
भारतात नवा मय ुगीन वसाहती अन ेक िठकाणी आढळ ून आ या आह ेत. या प ुढील माण े. मेहेरगढ – पािक तान (बलुिच तान)
राखीगढी – ह रयाणा िचरांद – िबहार बुझ म – काि मर दौजली – आसाम गु फकराल – काि मर से बलिगरी – आसाम (गुवाहाटी) चोपानी मा ंजे – उ र द ेश साकतरी – आसाम
को जीवहा – उ र द ेश छोटा नागप ूर – आसाम
महागा र – उ र द ेश नागाज ु न क डा – आं देश गुंटुर – आं देश नरसीफर – कना टक उटनूर – कना टक हिगरी – आं देश
मा क – कना टक िपकलीहाळ – कना टक टे कलकोटा – कना टक संगणक ल ू – कना टक
ह लूर – कना टक
munotes.in
Page 37
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
37 नवा मय ुगीन ह यार े :
पुरा मय ुगातील मानव वापरत असल ेली ह यार े आिण नवा मय ुगातील मानवान े यात
केलेले बदल ातील फरक मानवाची गत अव था दाखिवतो . हणूनच या काळातील
मानवाला ‘ह यार े बनिवणारा ाणी ’ असे हटल े जाते.
नवा मय ुगीन मानवान े गरज ेनुसार ह यारा ंम ये बदल क ेले. ही ह यार े उ म ती या
दगडाची व घास ून घास ून धारदार व ग ुळगुळीत क ेलेली आढळतात . ही ह यार े
बनिव यासाठी ब ेसॉ ट दगडाचा वापर क ेलेला आढळतो . या ह यारा ंम ये कु हाडी, िछ या ,
वाकस यासारखी ह यार े यान े बनिवली . तसेच शेतीकामास लागणारी अवजार े, लाकूडकाम
कर यास गरजेची असल ेली ह यार े, नांगर यासाठी व जमीन खोद यासाठी लागणारी
ह यार े इ. बनवली . याचबरोबर नवा मय ुगीन मानवान े धा या ंवर ि या कर यासाठी दगडी
ब ा, पाटे व वरव ंटा यासार या उपय ु व त ूही बनव या .
मातीची भा ंडी :
नवा मय ुगीन मानवा या ि थर जीवनप तीमुळे तो श ेती क लागला व धा यो पादक
बनला आिण याम ुळेच हे धा य साठिव यासाठी िनमा ण झाल ेली गरज ेतूनच माती या
मोठमोठया म ृदापा ा ंची िनिम ती झाली . रांजणासार या भा ंडयाम ये तो धा य साठव ू
लागला . नवा मय ुगा या स ु वाती या काळात विचतच दगडा ंची िकंवा लाकडाची भा ंडी
बनिवली जात . नवा मय ुगीन मानवान े हळूहळू िन योपयो गी जीवनात वापरता येतील अशी
मातीची भा ंडी बनवली . मातीची भा ंडी घडिव याची कला थोडी व ेगळी होती . कारण या
काळात चाकावर बनिवल े या भा ंडया या प ुरावा सापडला नाही .
भारताम य े नवा मय ुगीन म ृदभांडी ा मु यान े राखी र ंगाची व िविवध आकारा ंची आढळ ून
येतात. चंबू, तोटीची भा ंडी, िछ य ु भा ंडी कप व कटोर े हे मुख आकार आढळ ून येतात.
यामधील काही भा ंडया या काठावर ता ंबडया ग े चा प ा ओढ याच े आढळ ून येते. या
काळातही िविवध र ंगाची मातीची भा ंडी उ खननात आढळ ून आली आ हेत. यात का या
मातीची , तांबडया मातीची , करडया मातीची भा ंडी आढळतात .
इतर व त ू :
या काळातील मानवाला शखांपासून बनिवल ेले दािगन े, म यांचे दािगन े, गोमेद, शंख या ंचे
मणी वाप न दािगन े बनव ून वापर याची हौस होती . याच काळात दि ण ेत दगडाच े,
भाज या मातीच े आिण स ंगिज याच े मणी अल ंकारासाठी वापरीत असत . हैसूर या िठकाणी
सो या या खाणीचा शोध लाग याम ुळे अितशय त ुरळक माणात सो या या म या ंचाही
दािग या ंसाठी वापर करीत असाव ेत याव न अ ंदाज य ेतो क अल ंकार वाप न शरीराला
सजव याची आवड या मानवाला होती अस े िदसत े.
munotes.in
Page 38
पुरात वशा ाची ओळख
38 कलेतील गती :
या काळातील मानवान े कला े ातही गती क े याचे िदसत े. मातीची िश प े, भांडयांवरील
रंगीत न मीकाम , दगडावर र ंगवलेली, काढल ेली िविवध य े इ याद मध ून या कल ेचे
दश न होत े. दि ण भारता ील आ ं देशातील एक तरावरील िच ा ं या बना वटीत या
काळातील िच ा ंशी बर ेच सा य आह े. याव न ही कल ेची सु वात याच काळातील आह े हे
िनि त हो ते. या िच ा ंम ये िविवध य े बैला या आक ृ या काही स ंगी दोन गटातील लढाई
संग, समूह नृ य कार , अवती भोवती या ा या ंचे िच ांकन जसे ह ी, साप, मगर इ .
होत.
आहार :
या काळातील मानवा या आहारात मा ंसाहार व शाकाहार दो ही आढळ ून येतो. या
देशात ज े ाणी उपल ध असत , या ा या ंची िशकार क न या ंचा मा ंसाहार क ेला जाई .
ह ी, वनगाय , ग डा, उंट, घोडा, लांडगा इ . ा या ंची िशकार क ेली जाई . शाकाहारी ज ेवणात
शेतीतून उ पादीत धा य , कंदमुळे, दूध, फळे य ांचा समाव ेश अस े. मासेमारी क न
माशांचाही आहारात समाव ेश केला होता . दि ण भारतात गिळताची िपक े घेतली जात
कारण कना टकातील ट े कलकोटा य ेथील उ खननात क ुळीथाच े पीक घ ेत याच े पुरावे
िमळाल े आहेत.
धािम क समज ुती :
नवा म युगात धािम क क पना ंचा उदय झाला असावा . हा मानव ि थर जीवन जग ू
लाग याम ुळे या या रोज या जीवनात िनसगा तील या या गो चा उपयोग होतो िक ंवा
मदत होत े, यांची कृत ता य कर यािवषयी समज ुती िनमा ण होऊ लाग या . जसे सूय ,
पाणी, जमीन या ंचा उपयोग जी वन जगताना होत होता आिण हण ूनच यात ून सूय , जल,
भूमी या द ेवतांचा उदय झाला . शेतीसाठी ब ैलाचा मह वाचा वाटा अस याम ुळे याला
धािम क मह व आह े. गाईपास ून दूध आिण पश ुवध न होत े हण ून गाईच े मह व वाढल े.
वडीलधा या ंचा आिशवा द सद ैव सोबत राहावा यासाठी या ं या म ृ यू प ात या ंना राहत
असल े याच िठकाणी दफन कराव े आिण या या सोबत यान े वापरल े या व त ूंचेही दफन
कर याची था ज माला आली . यातूनच मरणो र जीवनाची क पना उगम पावली .
नवा मय ुगीन मानव हळ ूहळू भावनाशील बन ू लागला .
२.४ ता पाषाण स ं कृती
दगडा बरोबरच ता ंबे या धात ूचाही वापर या का ळात केला जाऊ लागला या कालख ंडाला
‘ता पाषाण ’ युग अस े संबोधल े जात े. तसे पाहता अ यासा या सोयीसाठी इितहासाच े
अनेक कालख ंड पाडल े आहेत. ागैितहािसक का ळ, इितहासप ूव काळ आिण ऐितहािसक
काळ असे वग करण क ेले जाते.
ागैितहािसक का ळा या शेवट या ट यात धातूंचे शोध लागल े आिण मानव दगडा सोबत
धातूचाही वापर क लागता यातही थम ता ंबे या धातूचा शोध लागला आिण या munotes.in
Page 39
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
39 काळातील मानवान े धात ू शु कर याची ि या , यापास ून ह यार े बनिव याच े तं ,
यापास ून अवजार े बनिव याच े तं , भांडी बनिव याची कला ह ळूहळू अवगत क ेली याचा
वापर द ैनंिदन जीवनात होऊ लागला यालाच ता पाषाण य ुगीन स ं कृती अस े हणतात .
या ता पाणाषय ुगीन स ं कृतीचेही काही ट प े भारतीय प ुरात व ांनी सा ंिगतल े आहेत. ते
पुढील माण े.
१) हड पा प ूव कालीन ता पाषा ण सं कृती
२) हड पा कालीन ता पाषाण स ं कृती
३) हड पो र ता पाषाण स ं कृती
१) हड पा प ूव कालीन ता पाषाण य ुग :
हड पा स ं कृती या अगोदर या का ळात तांबे धातूचा वापर क ेला जात अस े तो हा काळ
होय. ता पाषाण का ळातील स ु वातीची अव था हणज े हड पा का ळात जी िवकिसत
अव था पहायला िम ळते, ितची स ु वातीची वाटचाल हणज े हड पा प ूव काळ होय.
हड पाप ूव काळ हणज े शेती करणार े लोक , यांचे राहणीमा न ामीण आह े अशा लोका ं या
वसाहती . या वसाहती भारता या वाय य सरह ी या प रसरात आढ ळतात. तेथे झाल े या
उ खनना त स ु वाती या ता पाषाण का ळातील वसाहती उज ेडात आ या . वाय य
सरह ीकड ून गुजरातपय त या ंचा सार झाला होता . या वसाहती बल ुिच थान , गोमल
खोरे, िसंधचा सपाटीचा द ेश, घ गर नदीच े खोरे, राज थान , ह रयाणा या भागात हो या
तर मेहेरगढ, िकलीग ुल मह ंमद, ड ब साद त, लोरलाई खो यात राणा घ ुंडनानी , पे रयन,
कु ली, नल आिण बालाकोट या वसाहती बलुिच थानात हो या . अफगािण ता नात
असल े या वसाहती हणज े गोमल खो या तील ग ुमला व र ेहमान ढेरी. िसंध भागातील अमरी
व कोट िदजी. पािक तानमधील भवालप ूर, राज थानातील कालीब ंगन, ह रयाणाम य े
िह सार , बाणवली ा िठकाणी हड पाप ूव कालीन स ं कृती या ख ुणा उ खननात
आढळ या आह ेत. या का ळात वाहत असल े या न ा ा न ंतर या का ळात शु क
झाले या आपणास िदसतात . परंतू िसंधु व ित या उपन ा , घ गर नदी , सर वती नदी
या या प रसरात ही स ं कृती िवकिसत झा ली होती . हड पाप ूव कालीन ता पाषाण
सं कृत चा िवकास हा िव त ृत देशात झाल ेला िदसतो .
मृदाभांडी :
या का ळातील हा ा द ेशात क ेले या उ खननात जी भा ंडी साप डली या ंना या ं या
वैिश यामुळे 'हा ा मृदाभांडी' असे हटल े जाते. या मृदा-भांडयांम ये गोल आकाराच े रांजण
आढळले आहेत. िवशेषत: गोल आकाराची मृदाभांडी ही हातान े घडिवली जात . तसेच ती
अध क ची हणज ेच कमी भाजल ेली आह ेत. चोिल तान वा ळवंटात या का ळातील स ुमारे
शंभरह न अिधक वसाहत म य े अशा कार या भांडयांचा वापर होता अस े िदसत े.
कोटिदजी वसाहत म ये एक बांधकामाचा िविश कार िदस ून येतो तो हणज े उंच िठकाणी
बालेिक ला व सखल िठकाणी वसाहती . येथेही उ खनना या व ेळी मोठया माणात munotes.in
Page 40
पुरात वशा ाची ओळख
40 माती या भा ंडयाचा साठा आढ ळला यात ट ेराकोटाची ख ेळणी, रंगीत व सा या बा ंगडया
अशा व त ूही सापड या आह ेत. कोटिदजी स ं कृतीचे वैिश य हणज े ‘हड पा प ूव कालीन
सं कृतीची’ वैिश ये खु हड पा , कालीब ंगन आिण बाणवली य ेथे आपणास िदस ून येतात.
काही वसाहती राज थान या अरवली भागात व ग ुजरात म य ेही आढ ळून येतात.
राज थानातील वसाहती हणज े गणे र व ग ुजरातमधील वसाहत हणज े धोलवीरा .
ह यार े :
हड पाप ूव काळातील लोक ह े धात ू आिण दगड या दो ह चा वापर करीत ह यार े
बनिव यासाठी त े तांबे या धात ूबरोबरच कमी दजा चा का ं य धात ू ही वापरत तर विचत
संगी लोख ंड ही वापरीत . तसे उ खननात सापडल े या व त ूव न अ ंदाज लावता य ेतो. या
काळात छोट या आकाराची दगडाची ह यार े आिण श े ही वापरीत . साधारणत :
दगडापास ून तयार क ेलेली साधी पाती व द ुधारी पाती अशी ह यार ेही वापरीत .
जीवनप ती :
हड पाप ूव काळातील लोक श ेतीवर आधा रीत ामीण जीवन जगत असत . शेतीसाठी
आव यक असल े या घटका ंशेजारीच या लोका ं या वसाहती असत . यामुळे नदी िकनारी ,
ड गरा ळ देशात या ं या वसाहती आढ ळून येतात. शेती बरोबरच त े पशुपालनही करीत
असत .
हड पाकालीन ता पाषाण य ुग :
हड पाकालीन स ं कृती ही म ह जोदडो -हड पा स ं कृती या नावान े िस आह े. िजला िसंधु
सं कृती अस ेही हटल े जाई. भारता या वाय य भा गात तस ेच पंजाब, ह रयाणा , गुजरात ,
राज थान आिण उ र द ेश, पािक तानातील िस ंध आिण बल ुिच थान ा प रसरात या
सं कृतीचा सार झाला होता .
दयाराम साहनी आिण राखलदास ब ॅनज या ंनी मोह जोदडो आिण हड पा या दोन महान
शहरां या उ खननाच े काय केले. या स ं कृतीचा शोध हा कराची -लाहोर लोह माग
टाक या चे काम करीत असताना त ेथील कामगारा ंना / मजुरांना िवटा सापड या व प ुरात व
खा याला याची खबर पोचवली ग ेली. बौ त ूपाचे उ खनन करत असता ंना मोह जोदडो
शहराचा शोध लागला . लगेचच सर जॉन माश ल यां या न ेतृ वाखाली एक पथक या दोन
शहरा या उ खनन काया या कामाला लागल े आिण जगात या ाचीन स ं कृतीपैक एका
महान, सुिनयोिजत गत सं कृतीचा शोध लागला .
१९२० ते १९३२ या का ळात या दो ही शहरा ंचे िव त ृत उ खनन झाल े आिण भारताचा
इितहास ५००० वष मागे गेला. १९४७ साली झाल े या फा ळणी मुळे आज ही दो ही शहर े
पािक तानात ग ेली आह ेत. हणूनच भारतीय प ुरात व ा ंनी या स ं कृतीचे धागेदोरे भारतात
सापडतात का ? या ाच े उ र िमळाव े हणून तसे य न स ु केले आिण या ंना यात
यशही आल े. या सं कृतीचे भारतातील अवश ेष पंजाब, बलुिच तान , राज था न, गुजरात
येथे सापडल े आहेत. munotes.in
Page 41
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
41 िसंधु सं कृत या वसाहत च े जे उ खनन झाल े यात या का ळातील अन ेक िश क े आिण
यावर कोरल ेली िलपी िक ंवा ठस े उमटिवल ेली िच ह े यांचा समाव ेश आह े. परंतु अजूनही
िश या ंवरील िच हा ंचा अथ लावण े िकंवा याच े वाचन करण े श य झाल े नाही. जर या ंचा
अथ आपणास लावता आला असता तर महान स ं कृतीचा मोठा ख ुलासा झाला असता .
लेखनकला ही या स ं कृतीची िवश ेष गो आह े.
हड पा स ं कृती या तीन अव था :
हड पा स ं कृती ही गत नागरी स ं कृती होती हड पा स ं कृती या एक ूण तीन अव था
िदसून येतात. ही सं कृती िसंधु नदी व ित या उपन ा ं या काठावर िवकिसत झाल ेली
होती. या सं कृतीची पिहली अव था हणज े गत द ुसरी अव था हणज े िवकिसत आिण
ितसरी अव था हणज े उ रकालीन होय . हड पा स ं कृती या गत अव थ ेचे िविवध ट प े
आपणास ढोलावीरा , कालीब ंगा, हड पा , कुणाल या िठकाणी पहावयास िम ळतात.
नगररचना , र ते, सांडपा याची यव था , बांधकाम इ . गो ी आ य िनमा ण कर णा या
आहेत.
कालिनण य :
िसंधु सं कृती या कालख ंडाब ल अन ेक इितहास त ा ंम ये मतभ ेद आह ेत. यां या मत े या
काळातील लोका ंना लोह धात ूचा उपयोग मा िहत न हता याव न ही लोहय ुगापूव ची
सं कृती होती ह े िनि त ठरत े. सर जॉन माश ल यांनी ही स ं कृती इ.स. पूव ३५०० वष
इतक ाचीन अस याच े हटल े आहे. तर काब न - १४ या कालिनण यानुसार ितचा का ळ
इ.स. पूव २५०० ते १७०० असा सा ंिगतला आह े. मोह जोदडो आिण लोथल य ेथील
अवशेषांचा का ळ थूलमानान े इ.स. पूव २३५० ते १७५० असा मान यात आला आह े.
यामुळे ही सं कृती जगातील इतर ाचीन स ं कृ यांइतक ाचीन होती ह े िस होत े.
नगररचना :
नगररचना ह े हड पा सं कृतीचे एक म ुख वैिश य आहे. या लोका ं या बौ ीक कुशलतेचा
या िठकाणी कस लागल ेला िदसतो . अितशय स ुिनयोिजत र या क ेलेले शहरा ंचे िनयोजन ,
राह या व तीचा िवभाग हा काया लयीन िक ंवा शासना या व या ं यापे ा वेगळा असल ेला.
भ कम तटब ंदी इ. मोह जोदडो व हड पा य ेथे नगरा या पि म ेस िक ल ेवजा गढी (१३०० '
x ६५०' x ५०') आहे व ती ४० फूट जाडी या तटब ंदीने संरि त आह े. या गढीम य े
मोठाल े वाडे व महा नान ग ृह बांधलेले असून या िठकाणी स ाधीश वग राहत असावा . या
िक या या प ूव स गावठाण , उ रेस औ ो िगक वसाहत व कामगारा ं या वाड या, पूव पि म
व दि णो र एकम ेकांना का टकोनात छ ेदणारे र त े होय. र या या द ुतफा घरे असत .
घरांचे आकार लहान मोठ े असून हवेशील बा ंधकाम रचना आढ ळते. गढी या भागात भ य
इमारती आढ ळून येतात. कदािचत याचा उपयोग धा याच े कोठार , महा नानग ृह, ाथ ना गृह
यासाठी क ेलेला असावा . मोह जोदडो , हड पा , कालाब ंगन, लोथल , बानवली , ढोलावीरा या
उ खिनत थ ळांमधून हड पा या नागरी स ं कृती या शहरा ं या नगररचन े िवषयी मह वाची
मािहती िम ळते. munotes.in
Page 42
पुरात वशा ाची ओळख
42 आधुिनक का ळात या प तीन े िनयोजन क न बा ंधकाम क ेले जात े याच प तीन े
कदािचत हड पा व मोह जोदडो या शहरा ंचे िनयोजन क न बा ंधकाम केले असाव े असे
वाटते कारण घर े, र ते, पाणीप ुरवठा, बंिद त गटार े, साव जिनक महा नान ग ृह, धा यकोठार
इ. चे िनयोजन ब बा ंधकाम आह े.
गृहरचना :
मोह जोदडो व हड पा य ेथील बरीचशी घर े ही एकमजली , दुमजली तर काही घर े ितमजली
असत . येक घरात म यभागी चौक व या या चारही बाज ूस खो या ंची यव था क ेलेली
असे. वर या मज यावर जा यासाठी प या िवटा ंनी बा ंधलेला अ ंद व उ ंच िजना अस े.
येक घरात ना नगृह, मोरी, म यभागी एखादी िव िहर आढ ळते. दुमजली घरात स ु ा
वर या बाज ूस नान ग ृहाची रचना क ेलेली होती व ते पाणी यवि थ त र या प ह ळीमाफ त
खालील म ु य सा ंडपा या या निलक ेला जोडल े जाई. घरे ही प का िवटा ंनी बा ंधलेली
असत . घरांची व ेश ारे ही म ु य र या या बाज ूने उघडणारी न हती तर एका
ग लीबो ळातून आल ेली असत . कोण याही घराला िखड या र या या बाज ूला नसत .
िभंतीना बा हे न िगलावाही नस े. र यावरील ध ुळीपासून व चोरािचलटा ंपासून बचाव हावा
हा यामागचा ह ेतू असावा . सामाियक िभ ंतीव न कोण याही कारचा वाद होऊ नय े हणून
येक घर द ुस या घरापास ून अलग अस े. पावसाच े पाणी वाह न न े यासाठी मातीच े प हळ
असे. तु या, दारे, चौकटी या लाकडा या असत . येक घरातील मोरी व नानग ृह हे
र या या बाज ूला अस े. कारण सा ंडपा याचा यो य प तीन े िनचरा हावा हा यामागील
हेतू होता.
सांडपा याची यव था :
िसंधु सं कृतीत सा ंडपा याच े यो य िनयोजन क ेलेले िदसत े. िवटांनी प क े बांधून काढ लेली
गटारे ही र या या द ुतफा असत आिण येक घरातील सा ंडपाणी प ह ळीमाफ त यात
सोडल े जाई. अशी मोठी गटार े र या या म यभागी १/२ फूट खोलीवर बा ंधलेली असत .
अशा नहरा ंचे (गटारा ंचे) जाळे गावभर पसरल ेले असे. गटारे साफ करता यावी हण ून म य े
म ये छेद असत व ती ब ंद कर यासाठी मोठ या दगडाचा झाकण हण ून वापर क ेला जाई .
घाणीम ुळे गटारे तुंबून सांडपाणी र यावर वाह नय े हणून िठकिठकाणी मलवापी असत .
अशा मलवापी व ेळोवेळी साफ क न गटार े वाहती ठ ेव याची यव था क ेलेली होती . सव
सांडपाणी शहरा या बाह ेर लांब खड ्डा खण ून यात सोडल े जाई. याव न या ंची व छता
व आरो याची का ळजी घे याची द ूर ी िदसत े.
पाणी यव था :
मोह ज दडो शहरात पाणीप ुरवठयाची उ म सोय होती . येथील घरा ंना दोन िक ंवा तीन मजल े
असून घराश ेजारी िविह रीही सापडल े या आह ेत. अनेक िव हीरी ा वत ं मालक या
असा यात काही साव जिनक व पा या िविहर ची यव था िदसत े. या िविहरीस ु ा प कां
िवटांनी बांधले या हो या .
munotes.in
Page 43
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
43 िदवा ब ीची सोय :
हड पा स ं कृतीतील लोका ंनी साय ंकाळ या व ेळी वाटस ना माग दश क ठरावे हणून
िठकिठकाणी चौथर े बांधून िदवाब ीची सोय क े याचे िदसत े. हा उ खननात समोर
आले या अवश ेषां ारे अ वयाथ लाव याचा य न क ेलेला आह े.
र ते :
हड पा स ं कृतीतील र ते हे एकम ेकांना ९०° या कोनात छ ेदणारे लांब व सर ळ होते.
नगरातील म ु य र ता दि णो र ३३ फूट ंद अस ून या र याव न एकाच व ेळी अनेक
वाहने जाऊ शकतील अशी यव था अस े. मोह जोदडो शहरातील म ु य र ता हा प या
िवटांनी बांधलेला होता . दि णो र र या माण े पूव -पि म असाही र ता अस ून नगरा तील
र या ंची ंदी ९ फूट ते ३३ फूटांपय त अस याची िदसत े.
साव जिनक महा नानग ृह The Great Bath :
मोह जोदडोमधील िक यात एक िव तीण नानग ृह आढ ळले आहे. याचा िव तार स ुमारे
१८०' x १०८' एवढा अस ून म यभागी ३९' x २३' x ८' एवढे नानक ुंड आह े. कुंडात
उतर यासाठी उ र े या बाज ूस पाय या असून लहान म ुलां या सोयीसाठी पाय यांजवळ
कुंडाची खोली कमी ठ ेवलेली आह े. या तलावा या िभ ंती ८ फूट ंद अस ून पाणी म ु नय े
अथवा िझरप ू नये हणून िवश ेष खबरदारी घ ेतलेली िदसत े. तलावात उतर यासाठी पाय या
व सभोवती कपड े बदल यासाठी िक ंवा धािम क ाथ नेसाठी लहान लहान खो या
बांधले या िदसतात . तलावात पाणी सोड यासाठी श ेजारी िवहीर असल ेली िदसत े.
तलावातील अ व छ पाणी बाह ेर काढ याचीही यव था क ेली होती . या गटारा ंची उंची सहा
फूटांह नही अिधक िदसत े. उपल ध अवश ेषांव न या शहरातील वा त ूकाम साध ेपण भ कम
व पाच े होते.
धा य कोठार े :
िसंधु सं कृतीत आणखी एक श त अशी इमारत सा पडली आह े. पुरात व ां या मत े
याचे मह व ह े साठवण ूक साठी याचा वापर क ेला जात असावा . मोह जोदडो या शहरातही
अशी श त इमारत आह े. तर हड पा य ेथे ही धा य साठवण ूक साठी वापरात असल ेली
इमारत आह े. परंतु या िठकाणच े िवशेष व हणज े या या श ेजारीच कम चा यां या खो या
आहे. दोन ओ ळीत साधारणत : १४ घरे कोठाराजव ळच बांधलेली होती . या श ेजारीच धा य
कांडण कर णा या उखळीसु ा आह ेत. कारण तशा प तीच े अवश ेष उ खननात सापडल े
आहेत. या कोठारा ंची ला ंबी ंदी ५६ मी x ४५ मी एवढी आह े. धा याच े कोठार ह े सम
माणात मधोमध िवभा गले आह े. येक िवभागात ६ दालन े होती . हे कोठार प या ं
भाजल े या िवटा ंनी बांधलेले होते. संपूण गावातील अित र धा याची साठवण या िठकाणी
केली होती . कोठारात धा या या ीन े िवचार क न हवा ख ेळती ठेव याची यव था
केलेली आढ ळते. जेणेक न कोण याही कारे धा याला हानी पोहच ू नये याकड ेही
प तशी र या ल प ुरिवलेले आपणास पहावयास िम ळते. येक िवभागात प ुरापास ून
संर ण हाव े यासाठी उ ंच हर ंडा अथवा जोत े बांधलेले आढ ळते. काही िठकाणी धा य
सड यासाठी भाज या िवटा ंचे गोलाकार क क ेलेलेही आढ ळले आहेत. munotes.in
Page 44
पुरात वशा ाची ओळख
44 सभागृह :
िसंधु सं कृतीत आठ मीटर ला ंबी ंदीचे बांधकाम क ेलेले एक सभाग ृह आढ ळले आह े.
पुरात व ा ं या मत े या इमारतीला कदािचत धािम क मह व असाव े असे हटल े जाते तर
काही इितहास त ा ं या मत े हे साव जिनक द ेवाण घ ेवाण करणार े यापारी क ांसारख े
काहीतरी िठका ण असाव े. ा सभाग ृहात २० िवटांचे खांब आह ेत आिण या ं या पाच पाच
तंभां या चार ओ ळी आहे हणून या सभाग ृहा ब ल वरील दोन अ ंदाज बा ंधले जातात क
एक तर ह े िठकाण धािम क ाथ ना कर याच े असेल नािहतर दुसरे हणज े सव कार या
मालाची द ेवाण घ ेवाण करणारी बा जारपेठ असावी .
जहाजाची गोदी :
िसंधु सं कृतीतील आणखी एक व ैिश हणज े 'जहाजाची गोदी ' होय. गुजरात या रा यात
लोथल य ेथे भ य जहाजाची गोदी आढ ळून आली आह े. या िठकाणच े उ खनन पुरात व
ी.एस.आर. राव या ंनी केले होते व या ंनीच ही जहाजाची गोदी उज ेडात आणली . ही गोदी
२३७ मी x ४० मी एवढ या आकाराची होती . तसेच या गोदीला स ंर ण िभ ंत ४ मीटर
एवढया आकाराची होती . ही गोदी प या िवटा ंनी बांधलेली अस ून भरती ओहोटी या व ेळी
समु ातील पाणी आत -बाहेर घे यासाठीची यव था होती . या पा यासाठी वत ं ना याची
यव था क ेली होती. या गोदीत ून मालाची न े-आण कर यासाठी तस ेच जहाज बा ंधणी व
दु ती कर याची यव थाही क ेलेली होती . या सवा व न अस े िदसत े क ह े एक जगातल े
अित ाचीन पण स ु यवि थत , योजनाब अस े बंदर होत े.
राज थान :
िसंधु सं कृतीचे उ खनन झाल े या िठकाणा ंपैक काली बंगन ज े राज थान या रा यात आह े
येथे अशाच प या िवटा ंनी बा ंधलेली उ ंच जोती आढ ळून येतात. काल या ार े ती
खंबात या आखाताशी जोडल ेली िदस ून येतात. या िठकाणी उ खनन क ेले असता एका
खोलीत चार त े पाच अ नीव ेदी आढ ळून आल े या आह ेत. या अि नव ेदीचे मह व ल ात
घेता कदािचत त े अि नप ूजा कर यासाठी िक ंवा य ासार या िवधी कर यासाठी क ेला जात
असावेत असे वाटत े.
यापारी ब ंदर :
िसंध ांतात उ खनन क ेले असता आणखी एक ाचीन व असल ेले िठकाण आढ ळले.
मकरानचा सम ु िकना यावर स ूतकाज ेनडोर या शहरात अशीच एक ाचीन इमारत
आढळते. यात उ ंचावरील गढी सारखा भाग आिण सखल भागात नाग रका ंची वसाहत
आढळून येते. कदािचत ह े त कालीन यापारासाठी उपय ु बंदर असाव े हणज ेच या
काळात मकरा न या िकना याचा वापर यापारासाठी क ेला जात असावा . िसंधु काळातील
लोकांचा यापार सम ु माग होत होता याची य सा द ेणारे सूतकाज ेनडोर हे एक ब ंदर
आहे.
munotes.in
Page 45
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
45 िसंधुकालीन लोका ंचे सामािजक जीवन :
िसंधु काळातील लोक ह े खूप आन ंदी जीवन जगणार े होते असे उ खननात सापडल े या
यां या व त ूंव न आपण अन ुमान काढ ू शकतो . ी व पु ष या ंना नट याची आवड होती .
उ खननात आढ ळले या िश पाक ृतीव न आपण अस े हणू शकतो क त े एक न ेस याच े
व आिण उ रीय अशी व े परीधान करीत असत . ही व े बह धा कापसापास ून आिण
लोकरीपास ून तयार क ेला जात. दोघांनाही आभ ूषणांची आवड होती अस े िदसत े. सोने,
चांदी, तांबे या धात ू या दािग यांबरोबर मातीच े अलंकारही बनिवल े जात. या अल ंकाराम य े
या का ळातील अ ंगठया, बांगडया, मेखला, कण फूले, प जण, पायात या बोटा ंमधील
अंलकार , नूपुरे, गळस या इ. चा समाव ेश अस े. ि यांना नट याची ख ूपच आवड होती ह े
च ह दारो येथे झाल े या उ खननात एक ॉ झ धात ूची पेटी सापडली आह े यात काज ळ,
ओ शलाका , पावडर , िविवध र ंग, केसांचे आकड े, कान कोर या , ह तीद ंती फ या , आरसा
इ. गो ी सापडल े या आह ेत. ी व पु ष दोघ ेही ला ंब केस राखत . पु ष पाठीवर क ेस
सोडीत , मधे भांग पाड ून विचत व ेणीही घालीत . दाढी राखीत व क ल े देखील काढीत तर
ि या आंबाडा, वेणी आिण स ुशोिभकरणासाठी प ं या या आकाराची क ेशभूषा करीत .
आहार :
िसंधु काळात शेती हा म ुख यवसाय अस याम ुळे शेतीतून गह , बाल , तांदूळ ही िपक े
घेतली जात होती . अिलकडील मािहती न ुसार लोथल य ेथे जगातील सवा त ाचीन ता ंदूळ
सापडला आह े. याबरोबरच द ूध (शेळीचे, गायीच े) खजूर, डाळ ब , केळी, किलंगड, घेवडा,
वाटाणा , मासे, गोमांस, मांस, अंडी, प ांचे मास इ . पदाथ यां या आहारात असत . यासव
ा या ंची हाड े तेथे आढळ ून आली आह ेत. यािशवाय त ेथे पाटा-वरवंटा सापडला आह े.
याच बरोबर वािश ंड असल ेला बैल, कु ा, गाय, शेळी, म ढ्या, बोकड , उंट, ह ी, हैस,
गवा, ग डा, अ वल इ . ाणी या ंनी माणसा ळलेले िदसतात . माकड , ससे, कबूतर, पोपट ा
व इतर प ा ंबरोबरच रानटी ब ैल वाघ , सांबर इ यादी रानटी जनावरा ंचे अवश ेषही सापडल े
आहेत.
िविवध व त ू :
िसंधु सं कृतीतील लोका ंना सव च गो ीम य े रस होता या ंना कला मक व त ू बनव ून
वापरायला फार आवडत . यांनी वय ंपाकासाठी द ेखील भाडल े या मातीची अितशय
कला मक भा ंडी बनवली होती . िविवध आकाराची , िविवध कारची व ेगवेग या कामासाठी
वेगवेगळी भांडी बनवली होती जस े फुल-झाडांना पाणी घाल यासाठी झा री सारख े भांडे,
तोटी सारख े भांडे, धूपदान इ . वयंपाक घरात पाटा , वरवंटा, था या, सु या, गळ, िदवलाण े
हे तां याचे होते. याच बरोबर ख ु या , मेज, घडबंची, पलंग हे अथा तच लाकडी होत े.
यािशवाय कु हाड, भाले कटयारी, बाण धन ु य, गोफणी , ढाली, िचलखत े कमी माणात गदा
या व त ूही आढ ळ या आह ेत. या व त ू तांबे आिण ाँझ धातूपासून तयार क ेले या आह े.
munotes.in
Page 46
पुरात वशा ाची ओळख
46 औषध े :
िसंधु-काळातील शहरा ंचे उ खनन झाले असता एका माती या भा ंडयात अितशय
काळजीपूव क औषधा ंसाठी वापर या जा णा या व तू ठेव या हो या . याम य े िशलाजीत ,
समु फेन आिण सांबरिशंग यांचा समाव ेश आह े.
मनोरंजनाची साधन े :
िसंधु सं कृतीतील लोका ंना वत:चे मनोर ंजन कर याचीही आवड असल ेली िदसत े.
उ खननात या का ळातील गोटया , स गटया, हि तद ंती व त ू, धातूचे आिण हि तद ंताचे
फासे इ यादी व त ू िमळा या आह ेत. तसेच याव ेळी नृ य, गायन, िविवध ा या ं या झ ुंजी,
िशकार करण े या सारख े मनोर ंजनाच े खेळ खेळले जात होत े. लहान म ुलांसाठी भाजल े या
मातीपास ून िविवध व त ू तयार क े या जात . शाडू या मातीपास ून िविवध पश ू-प ांचे आकार
असल ेली ख ेळणी बनिवली जात . ि या आप या मनोर ंजनासाठी िवणकाम , भरतकाम ,
टोप या िवणण े इ. कामे करीत . याचबरोबर त े गायन व न ृ य देखील िशकत .
श े :
िसंधु काळातील लोक ख ूप आ मक होत े असे जाणवत नाही . यां या श ांव न आपणास
असे अनुमान काढता य ेते क हे लोक शांतताि य होता . चोरांपासून संर ण हावे हणून
यांनी नगरा ंची रचनाच करताना स ंर णाची खबरदारी घ ेतली होती . या या श ांम ये
चाकू, सूरी, तलवार , धनु यबाण , बाणाची टोक े, कु हाडी यांचा समाव ेश होतो . याच बरोबर
यांना िशकारीची आवड अस याम ुळे अशा श ांचा वापर होत असावा असा अ ंदाज
काढला जातो .
िसंधु काळातील लोका ंचे आिथ क जीवन :
िसंधुकालीन लोका ंचे आिथ क जीवन अितशय सम ृ होत े. नदीकाठी व ती अस याम ुळे
शेतीसाठी उ म कारची प रि थती आिण यापारासाठीची सोय दो ही गो ी सा य क े या
जात.
शेती :
िसंधुकालीन लोका ंचा म ुख यवसाय श ेती हा अस यान े ते शेतातून िविवध प तीची िपक े
उ पादीत करीत याम य े गह , तांदूळ, यव, कापूस, बाल , वाटाणा , डाळी इ. िपके घेत.
कारण स ुपीक जमीन आिण म ुबलक पाणी प ुरवठा अस े हणून याचबरोबर या का ळातील
लोक ह े फळे, पालभा या या ंचेही उ पादन घ ेत. शेती या मशागतीसाठी ब ैलाचा उपयोग
केला जाई . शेती या जोडीला पश ुपालनही क ेले जाई . या ा या ंचा उपयोग द ैनंिदन
जीवनात आह े अशा ा या ंचे पालन क ेले जाई. याम य े गाय, हैस, शेळी, कु ा, घोडा ह े
ाणी आिण क बडी , बदके य ांचा मा ंस व अ ंडी देणारे प ी हण ून पालन क ेले जाई .
उ खननात ना ंगरले या श ेताचेही अवश ेष सापडल े आहेत.
munotes.in
Page 47
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
47 उ ोगध ंदे :
िसंधु काळात िविवध कार या उ ोगा ंचा समाव ेश केला जाऊ शकतो . याम य े
बांधकामासाठी लाग णा या िवटा तयार करण े, इमारतीच े बांधकाम करण े, शेतीला लागणारी
अवजार े बनिवण े, घरात लाग णा या व तू तयार करण े, धातू शु ीकरणाचा यवसाय , धातूची
भांडी तयार करण े, मातीची भा ंडी तयार करण े, जहाज बा ंधणी आिण द ु ती यवसाय . असे
िविवध उ ोगध ंदे समाजात चिलत होत े. येक यवसायात तरब ेज असल ेला वत ं
वग ही अि त वात असावा अस े इितहासकारा ंचे मत आह े.
यापार :
िसंधु काळातील लो कांचा अ ंतग त आिण पररा ीय यापार होत होता . अंतग त यापार हा
जिमनीव न आिण नदीमागा ने केला जात अस े तर सम ु ाचा वापर पररा ीय यापारासाठी
केला जाई . अंतग त यापार करताना या ंनी बैलगाडया , घोडागाडया या ंचा तस ेच होडया ,
नावा या ंचाही उपयोग क ेला जाई . अंतग त यापारात अल ंकार, स दय साधन े, िविवध
आकाराची भा ंडी, धा य यांचा यापार केला जाई . िविवध िठकाणाह न तयार करायला
लागणा या व तू आण या जात . यात राज थानात ून तांबे, बंगाल व अफगािण तान मध ून
ॉ झ, हैसूर मधून सोन े, काही िठकाणाह न चा ंदी आणली जात असावी .
िसंधु सं कृतीतील लोका ंचा सम ु माग मेसोपोटेिमया, बॅिबलोन , इिज , सुमे रयन सं कृती,
इराण या ं याशी यापारी स ंबंध होत े. तसे पुरावे दो हीकडील उ खननात आढ ळले आहेत.
बॅिबलोन स ं कृती या आल ेखात िसंधु सं कृतीतील एका द ेशाचा उ ल ेख 'यह ना' असा
आढळतो. यह ना य ेथील यापारी 'आसरानी ' हा होता . इिज बरोबरील यापारात सोन े,
चांदी, तांबे, नीळ, रंगीत दगडाच े मणी, हि तद ंती व त ू स दय साधना ंची साधन े. लाकडी
सामान , मोती या व त ूंचा समाव ेश होता . सुमे रयन स ं कृतीशी यापार हा मकरान या
बंदरातून केला जाई . उंट, बैल व घोडा या ंचा दळणवळणा या कामात वापर क न घ ेतला
जाई. गुजरातमधील लोथल ह े िठकाण ख ूप िस होत े. परदेशातून मालाची न े-आण
कर यासाठी याच ब ंदराचा वापर क ेला जाई .
वजन व माप े :
िसंधु काळातील लोक यापारात वीण होते. याच माण े यापार कर या साठी लाग णा या
ज री या साधना ंचाही यांनी शोध लावला होता याच े उ म उदाहरण हणज े यांची वजन े
व माप े उ खननात सापडली आह ेत. या लोका ंना दशमान प त अवगत होती . िसंधु लोक
दगडापास ून वजन े तयार करीत . या वजना ंम ये खूप िविवधता आढ ळते. यात हणज े धा य
मोजणीसा ठी वापरात असल ेली वजन े, मौ यवान धात ू तोल यासाठीची वजन े इ यादी .
अवजड वज नांपासून ते सोनाराला उपयोगी पड णा या लहान वजनापय तचे कार या
वजना ंम ये िदसतात . उ खननात एक तराज ू सापडला आह े याची दा ंडी ही ॉ झ
धातूपासून बनिवल ेली आह े तर पारडी ही ता ंबे या धा तूपासून, लांबी मोज यासाठी कोण या
प रमाणाचा वापर करीत याच े पुरावे सापडल े नाहीत . िशंप यांचा वापर , ॉ झचा वापर ह े
वजनासाठी व मापनासाठी क ेला जाई . हड पा , लोथल व काली ब ंगन या उ खिनत िठकाणी
या का ळातील वजन े व माप े सापडली आह ेत. munotes.in
Page 48
पुरात वशा ाची ओळख
48 िसंधुकालीन िश क े मु ा (Seals ) :
िसंधु सं कृती या लोका ंचे आणखी एक व ैिश य हणज े उ खननात सापडल ेले िविवध
खुणा असल ेले िश के होय. उ खनन झाल े या अन ेक िठकाणी िश क े सापडल े आहे. हे
िश के ि टएटाईट दगडावर कोर या जात तर काही स ंगमरवरी आिण म ृ मय याच े देखील
िश के सापडल े आहेत. ा िश या ंचा आकार चौकोनी , आयताक ृती आह े. ा िश या ंची
समोरील बाज ू घासून गुळगुळीत केली जाई आिण मागील बाज ूस पकड यासाठी उपयोगी
पडेल अशी म ूठ तयार क ेली जाई . गुळगुळीत असल े या भागावर िविवध आक ृ या कोर या
जात. यानंतर िश के प के कर यासाठी भाज ून घेतले जात. या िश या ंवर िशव , श ,
ाणी या ं या ितमा कोरल े या िदसतात . कोरल े या ितमा ं या बाज ूला एखादी िलपीम य े
अ रे िलिहल ेली िदसतात . या िश या ंचा वापर ग ेटपास िक ंवा एखादा माल भ न झा यावर
यावर सील कर यासाठी केला जाई असे अनुमान आह े.
िसंधु कालीन िलपी :
िसंधु कालीन लोका ंची िश या ंवर, विचत माती या भा ंडयावर कोरल ेली िलपी आढ ळते. ही
िलपी कदािचत िच िलपी असावी अस े इितहास त ा ंचे मत आह े. िसंधुकालीन या िलपीच े
वाचन यश वी अ ापही झाल ेले नाही. यामुळे या का ळातला ख ूप मोठा इितहास अज ूनही
उजेडात य ेऊ शकल ेला नाही. या िलपीत स ुमारे चारशे िच हे आढळली आह ेत. ही िलपी
उजवीकड ून डावीकड े िलिहली जात असावी अस े िदसत े. आधुिनक का ळात अन ेक इितहास
त ही िलपी वाच याचा य न क रत आह ेत. डॉ. एस.आर. राव व डॉ. वाकणकर या ंनी
असे अनुमान काढल े आहे क ही िच िलपी नस ून वण िलपी असा वी. काही इितहासकारा ंनी
िवड िल पीशी स ंबंध लावला आह े. तर काही इितहासकारा ंनी देवनागरी िलपीशी अस े
िविवध मत वाह िसंधुकालीन िलपी स ंदभा त आह ेत. धोलावीरा य ेथे झाल े या उ खननात
पिह या ंदाच दगडावर अिभल ेख असल ेला प ुरावा सापडला आह े. यापैक एक Sign
Board आहे असा अंदाज आह े तर द ुसरा िशलाल ेख आह े असे मानतात . िसंधुकालीन
िलपीच े वाचन कर यात यश िम ळाले तर या ं या अनेक अ ात बाब वर काश टाकता
येईल.
िसंधुकालीन लोका ंचे धािम क जीवन :
आतापय त झाल े या उ खननात कोण याही कार या म ंिदर थाप याच े अवश ेष सापडल े
नाहीत. यामुळे यां या धािम क क पना ंचा िवचार करता िनि त अस े ठोस पुरावे न
आढळ यामुळे यां या धािम क जीवनावर काश टाकता य ेत नाही . तरी उपल ध झाल े या
िश या ंव न ताईत , भाजल े या माती या िक ंवा धात ू या म ूत व न काही धािम क
जीवनावर काश टाकता य ेतो. यां या या िश या ंवर िशव , श , िविवध ाणी , वृ ,
िनसगा तील ितक े याव न या िच हा ंना या ं या जीवनात मह वाच े थान अस ून यांना
देवदेवता मान ून या ंची पूजा क ेली जात असावी अस े इितहास त ा ंचे मत आह े. या
सं कृतीतही िल ंगपूजा व योनीप ूजा अि त वात असावी अस े िदसत े.
उ खननात सापडल े या िश या ंवर धुरांचे डाग व ितम ेतील ाणी व नरब ळी कर या या
िच ांव न या स ं कृतीत िदवा लाव याची अथवा ध ूप जा ळ याची था असावी अस े munotes.in
Page 49
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
49 अनुमान काढता य ेते. िश या ंवर आढ ळणा या ितमा , माती या म ूत , धातू या मूत याव न
त कालीन समाज हा िनसग पूजना बरोबर म ूत पूजकही होता अस े वाटत े. िश या ंवर वड ,
िपंपळ यां या ितमा आह ेत. तर एका िश या ंवर दोन फा ं ाम य े उभी असल ेली ि श ूला
सारख े िशर ाण असल ेली, लांब केसाची न न द ेवता अस ून ित याप ुढे गुडघे टेकले या
उपासकाची ितमा आह े. िनसगा तील अ नी , जल, सूय , नाग या द ेवतांची पूजा केली जात
होती. या सवा व न इितहासकारा ंनी िसंधुकालीन लोका ं या धािम क जीवनावर काश
टाकला आह े.
अं य स ं कारा या प ती :
या का ळातील लोका ंचा मरणो र जीवनावर िव ास होता असे अनुमान क ेले जाते. य चा
मृ यू झा यान ंतर यावर स ंपूण सं कार क नच म ृत य स दहन िक ंवा दफन क ेले जाई.
दफनभ ूमी ही गावाबाह ेर अस े. मृताचे शरीर खड ्डा खण ून यात डोक े उ र ेकडे आिण पाय
दि ण ेकडे क न प ुरले जाई. तसेच याला अल ंकार घातल े जात. या या सोब त मातीची
भांडी िदली जात , अ न, पाणी ठ ेवले जाई. विचत स ंगी शवप ेटीतही श व ठेवलेले पुरावे
आढळतात. लोथल य ेथे उ खनन झाल े असता त ेथे दोन सा ंगाडे सापडल े. काब न-१४
प तीन े िनदान क ेले असता त े ी व पु षाच े आहेत अस े आढळले. कालीबंगन य ेथे तर
दफनभ ूमीत फ अ थी आढ ळ या आह ेत. दहन क न , उरलेली हाड े अ थीकलशात
भ न दफन क ेली जात असावी . या स ं कृतीत राख असल ेली मातीची भा ंडी देखील
सापडली याव न ही दहन था द ेखील चिलत होती अस े िदसत े.
िसंधु सं कृतीचा िवनाश :
एवढ्या गत स ं कृतीचा नाश कसा झाला अ सावा याबाबत इितहास कारांम ये एकवा यता
नाही. इितहासकारा ंची याबाबत िविवध मत े ऐकावयास िम ळतात. सर मॉिट मर ि हलर
यां यामत े िसंधु सं कृती या िवनाशाला आय आ मक जबाबदार होत े. कारण िसंधु
लोकांचे श िवषयक ान अथवा यातील गती ही आया या श ांपे ा कमी होती
हणूनच या ंना िवजय िम ळाला असावा . काही इितहास स ंशोधका ं या मत े िसंधु व ित या
उपन ा ंना वार ंवार य ेणा या पुरांमुळे ही सं कृती न झाली असावी . काह या मत े, साथीच े
रोग, जिमनीची ध ूप, भूकंप या न ैसिग क आप म ुळे न झाली असावी . काही
इितहासकारा ं या मत े वातावरणातील बदलाम ुळे ही सं कृती न झाली असावी . या सव
इितहासत ा ं या मता ंम ये एकवा यता नाही . यामुळे ही सं कृती नेमक कशी न झाली ह े
िनि तपण े कळू शकल ेले नाही.
हडपो र कालीन ता पाषाण स ं कृती :
िवकिसत असल े या नागरी स ं कृतीचा हणज े िसंधु सं कृतीचा नाश झाला . िसंधु सं कृती
ही अचानक न झाल ेली नस ून ितचा ह ळूहळू िवनाश होत ग ेला आिण यान ंतर पु हा एकदा
ामीण स ं कृती उदयास आल ेली िदसत े. या स ं कृतीम य े िसंधु काळा माण े िश क े व
यावर कोरल े या िलपीचा अभाव िदसतो . यांचे असे कोणत ेही पुरावे आढळत नाहीत .
याचबरोबर िसंधु काळात चिलत असल े या अन ेक कला द ेखील या का ळात लु
झाले या आढ ळतात. हड पो र का ळ हणज े ामीण स ं कृतीचा प ुन ार ंभ. या munotes.in
Page 50
पुरात वशा ाची ओळख
50 सं कृतीची या ी िसंधु नदी या खो या त व ित या आज ूबाजू या द ेशात आढ ळते.
पुरात व ा ंनी या वेळी या प रसरात उ खनन क ेले ते हा या ंना ामीण स ं कृती या
अवशेषांची ा ी झाली . ितची कालमया दाही िविवध प त चा वापर क न िनि त क ेलेली
आढळते. हड पो र का ळात या स ं कृ या आज ुबाजू या प रसरात उदयाला आ या या
पुढील माण े.
सं कृती कालख ंड
१) झुकर - सं कृती - िसंध ांत इ.स. पूव २००० ते इ.स. पूव १८००
२) कायथा स ं कृती - म य द ेश इ.स. पूव २००० ते इ.स. पूव १६००
३) आहर / बनास स ं कृती - राज थान इ.स. पूव २००० ते इ.स. पूव १४००
४) माळवा सं कृती - इ.स. पूव १७०० ते इ.स. पूव १२००
५) भास स ं कृती - गुजरात इ.स. पूव १८०० ते इ.स. पूव १२००
६) रंगपूर सं कृती - गुजरात इ.स. पूव १५०० ते इ.स. पूव ७००
७) सावळदा सं कृती - महारा इ.स. पूव २००० ते इ.स. पूव १८००
८) जोव सं कृती - महारा इ.स. पूव १४०० ते इ.स. पूव ७००
३) हड पो रकालीन ता पाषाण स ं कृती :
भारतात हड पाप ूव ता पाषाण स ं कृतीपास ून सु वात होऊन न ंतर हड पा स ं कृतीची
िवकिसत अव था स ु होत े हे आपण याप ूव पािहल े. तांबे या धात ूचा वापर आिण यापास ून
िविवध स ंयुगे तयार क न या ंचा वापर ह े हड पा - िसंधू सं कृती या िवकिसत अव थ ेचे
ठळक ल ण होत े. िसंधू सं कृतीचा हास झा यान ंतर ता पाषाण सं कृती ही एका एक
लु झाली नस ून ती हळ ूहळू लोप पावत ग ेली. िसंधू सं कृती या थम नागरी स ं कृतीचा
िवनाश झाला . यानंतर पुःन ा म सं कृतीचा उदय झाला . भारतातील िविवध भागात या
काळात काही ता पाषाण स ं कृतीचे अि त व होत े हे पुरा यािनशी िस झाल े आहे. अथा त
यांचा उदय हा हड पो र (िसंधू) ता पाषाण स ं कृती या िवनाशान ंतर झाल ेला अस या
कारणान े यांना हड पो र िस ंधू सं कृती अस े हणतात .
हड पो र ता पाषाण स ं कृतीची व ैिश य े :-
हड पो र ता पाषाण स ं कृतीची व ैिश य े पुढील माण े सांगता य ेतील.
नागरी व पाची असल े या िस ंधू सं कृतीपे ा हड पो रकालीन ता पाषाण स ं कृत चे
व प ह े अगदी व ेगळे असून या स ं कृती नागरी नसून ामीण व पा या हो या .
या ता पाषाण स ं कृत म य े िलपीब क ेलेले िश क े आिण ल ेखन कल ेचा संपूण अभाव
िदसतो . munotes.in
Page 51
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
51 िसंधू सं कृती माण े या स ं कृतीम य े नगर रचना थाप य कला या ंचाही अभाव िदसतो .
या स ं कृतीम य े िसंधू सं कृतीत िवकिसत पावल ेली फन स बनिव याची कला ल ु
झालेली िदसत े.
याच माण े या स ं कृतीत स ुवण अलंकारांचा अभाव िदसतो . इ,
उ र हड पा अव था असल े या ाम स ं कृती या ब याच व या िस ंधू नदी खो या
पलीकड ेही िविवध भागा ंम ये आढळल े या आह ेत. िसंधू नदीखो या ं या द ेश आिण ित या
अलीकड े - पिलकड ेही अन ेक वसाहती उ खनना ार े ात झाल े या आह ेत. ही सव
वसित थान े शहरीकरणाचा अभाव असल ेली पण ामस ं कृतीचा भाव असल ेली
आढळली .
या हड पो र ता पाषाण व या ंम ये ामीण स ं कृती दश क गोल , झोपडया , पशुपालनाची
प दत दश िवणार े मानवी सं कृतीचे ता प ुर या व पाच े तळ आढळ ून आल े. हड पो र
काळातील स ं कृती ा भारता या िविवध भागा ंम ये िवकिसत झा या आिण या सव
सं कृती या म ृदभांडयां या व ैिश या ंव न ओळख या जातात . या सं कृत मधील व या
ा गुजरात , माळवा , द खन द ेश इ. िविवध भागात आढळ ून आल े या आह ेत. यापैक
काही स ं कृत वर हड पा या नागरीकरणाचा थोडा बह त भाव िश लक रािह याच े िदसून
येते तर काही स ं कृतीचा आिव कार हा वत ं पणे झाला अस याच े िदसत े. हड पो र
काळात या अन ेक ता पाषाण स ं कृती उदयास आ या पर ंतु हड पा िवकिसत स ं कृत शी
िवशेष संबंिधत न ह या अशा स ं कृती िविवध भागातील उ खनना ार े ात झा या आह ेत.
यापैक काही उ खिनत थळ े जी हड पो र काळातील ता पाषाण स ं कृतीची थळ े
हणून सांगता य ेतील ती हणज े गणे र, आहर, एरण, कायथा , डांगवाला , नावडातोली ,
बहाळ , आपेगाव, दायमाबाद , जोव , नेवासा, खेडगाव, चांदोली, इनामगाव , सोनगा ंव इ.
सं कृती कालख ंड
१ झुकर स ं कृती - इ.स. पूव २००० ते इ.स. पूव १८००
२ कायथा स ं कृती - इ.स. पूव २००० ते इ.स. पूव १६००
३ आहर अथवा बनास स ं कृती - इ.स. पूव २००० ते इ.स. पूव १४००
४ माळवा स ं कृती - इ.स. पूव १७०० ते इ.स. पूव १२००
५ भास स ं कृती - इ.स. पूव १८०० ते इ.स. पूव १२००
६ रंगपूर - इ.स. पूव १५०० ते इ.स. पूव ७००
७ सावळदा स ं कृती - इ.स. पूव २००० ते इ.स. पूव १८००
८ जोव सं कृती - इ.स. पूव १४०० ते इ.स. पूव ७००
१) झुकर स ं कृती : -
हड पो र काळातील मह वाची एक स ं कृती हणज े झुकर स ं कृती होय . झुकर स ं कृतीचा
काळ हा साधारणतः इ .स.पूव २००० ते इ.स.पूव १८०० इतका मानला जातो . झुकर
सं कृती ही िस ंध ांतातील अन ेक िठकाणी िदस ून आल ेली आह े. या सं कृतीचा भाव munotes.in
Page 52
पुरात वशा ाची ओळख
52 झुकर, छ नूदारो, अमरी या िठकाणी असल ेला िदसतो . ही सं कृती ित या व ैिश यप ूण
मृदभांडयांमुळे 'झुकर स ं कृती' या नावान े ओळखली जात े. याच काळात प ंजाबम य े
िसमेटरी - एच (H) ही सं कृती उदयास आली . या सं कृतीची म ृदाभांडी मुलतः बफ र ंगाची
असून यावर ता ंबडया अथवा द ुधी िपवळदार र ंगाचा ल ेप िदल ेला असतो व यावर का या
रंगात िच ण क ेलेले िदसून येते.
२) कायथा स ं कृती :-
कायथा स ं कृतीचा उदय म य द ेशात झाला . या सं कृतीचा काळ हा साधारणतः इ .स.पूव
२००० ते इ.स.पूव १६०० असा मानला जा तो. ही सं कृती म य द ेशातील कालीिस ंध
नदी या काठी आढळ ून येते. इथे झाल े या उ खननात सा ं कृितक म आढळला अस ून
यातील पिहली व ती कायथा स ं कृतीची आह े. पुरात व वे यां या मत े ही स ं कृती हड पा
सं कृतीशी जवळीक दाखवत े. िवशेष हणज े या स ं कृती या म ृदभांडयावर व ेगवेग या
आकारा ंचे िच ण क ेले आह े. तसेच येथे तां यां या क ु हाडी, म यां या माळा , बांगडया,
धारदार पाती इ . व तू उपल ध झाल े या आह ेत.
३) आहर स ं कृती :-
याचा काळात राज थानात आहर नदी या तीरावर या स ं कृतीचे अवश ेष िदस ून आल ेले
आहेत. याव नच या सं कृतीला आहर अस े नाव पडल े तर काही अवश ेष हे बनास या
नदी या खो यातही आढळ ून आल ेले आहेत. हणून ितला बनास अस े नावही द े यात आल े.
या सं कृतीचा िव तार हा माळ यातील च ंबळ नदीपय त झाल ेला िदसतो . या सं कृतीतील
काळी आिण ता ंबडी म ृद भांडी तस ेच यावर पा ंढ या रंगात िठप या ंची व र ेषांची न ी
काढल ेली िदसत े. हे या स ं कृतीचे वैिश य होय . िहचा सा ं कृितक काल म हा इ .स.पूव
२००० ते इ.स.पूव १४०० असा आह े. उ खिनत िठकाणी ता ं या या चपटया क ु हाडी व
मासेमारीच े गळही आढळ ून आल ेले आहे. मा अ मअ े अथवा दगडी ह यार े येथे आढळ ून
आलेली नाहीत .
या सं कृतीतील आणखी एक वसाहत हणज े िगलुंड. या वसाहती या उ खननात दगडी
पा या ंचा अि त वात अस याच े पुरावे तसेच टेराकोटा आक ृती आिण इमारत च े अवश ेष
आढळ ून येतात.
४) माळवा स ं कृती :-
म य द ेशात दोन न ा ं या दर यान या देशात या स ं कृतीचा उगम झाला . उ रेकडे
चंबळ नदी या व दि ण ेकडे नम दा नदी या दोन न ा ं या पटटयास माळवा ा ंत हटल े
जाते. या ा ंतात ज े ता पाषाय ुगीन स ं कृतीचे अवश ेष सापडल े तेच माळवा स ं कृती या
नावान े ओळखल े जातात . या सं कृतीचे अवश ेष अन ेक िठकाणी झाले या उ खननात हाती
आलेले आहेत. ती िठकाण े हणज े म य द ेशातील कायथा , नावडातोली , महारा ातील
दायमाबाद इ . या स ं कृतीत ल म ृदभांडी व ैिश यप ूण अ स ून ती ाम ु यान े चाकावर
घडवल ेली पण कमी भाजल ेली तस ेच िविवध आकारा ंची अस ून मृदभांडयांवर लालसर व
नारंगी पृ भागावर का या र ंगात केलेले िच ण आढळ ून येते. munotes.in
Page 53
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
53 ५) रंगपूर आिण भास स ं कृती :-
हड पो र काळातील ता पाषाण स ं कृतीचा िव तार हा ग ुजराथ - क छ या द ेशातील
झाला अस याच े िदसत े. तेथे रंगपूर सं कृती आिण भास स ं कृती या िठकाणी िवकिसत
झा या . क छ भागात ह े अवश ेष िदस ून आल ेले आहेत ते ामु यान े रंगपूर, राजगड व
लोथल या िठकाणी क ेले या उ खनना ार े.
हड पा स ं कृती या न ंतर या काळात सौरा ातील सोमनाथ , भास , पाटण या िठकाणी
आणखी एक स ं कृतीचे अवश ेष िमळाल ेले असून याला ' भास स ं कृती' असे नाव िदलेले
आहे. भास य ेथील म ृदभांडी म यम जाडीची , गुलाबी गा याची , िपवळसर द ुधी ल ेप
असल ेली, चाकावर घडवल ेली व लालसर र ंगात िच ीत क ेलेली आह ेत. हड पा स ं कृती
नंतर रंगपूर येथे िमळणा या चमकदार लाल म ृदा भा ंडयां या आधी ही वापरत होती अस े
भास य ेथील उ खननात आढ ळून आल ेले आहे.
६) सावळदा स ं कृती :-
सावळदा ह े महारा ातील एक िठकाण अस ून खानद ेशातील तापी नदी या काठी सावळदा
येथे ता पाषाण य ुगातील व ती आढळली आह े. सव थम ह े अवश ेष सावळदा या िठकाणी
िमळाल े हणून ितला सावळदा स ं कृती अस े हणतात . या सं कृतीचे अवश ेष दायमाबाद
येथेही आढळल े आह ेत. यात राखी र ंगाचे कफन क ुंभ (Urns ) िमळाल ेले आह ेत. काही
िव ाना ं या मत े येथील म ृदाभांडी ही सावळदा कारचीच अस ून काह या मत े ितचा िस ंधू
सं कृतीशी द ुरा वय े संबंध असावा .
७) जोव सं कृती :-
या काळातील आणखी एक मह वाची स ं कृती हणज े जोव सं कृती. ही स ं कृती
महारा ा या नगर िज यातील वरा नदी या काठी आढळ ून आली . या िठकाणी उ खनन
झाले असता त ेथील अवश ेष हे ता पाषाण स ं कृतीशी सा य असल ेले आहेत. या सं कृतीचे
सव थम प ुरावे जोव या िठकाणी सापड याम ुळे या स ं कृतीला 'जोव सं कृती' असे
हणतात . या सं कृतीचा भाव महारा ात आिण म य द ेशात ाम ु यान े आढळ ून येतो.
जोव सं कृतीतील म ृदा भा ंडी ही चाकावर घडवल ेली पण प या भाजणीची आह ेत तस ेच
यां या प ृ भाग िवट या लाल र ंगाचा आह े. िवशेष हणज े तोटीय ु भा ंडी हे या स ं कृतीचे
वैिश य े आह े. यावर ाम ु यान े भौिमितक आकाराच े व काही ा या ंचे िच ण क ेलेले
आढळ ून येते. या िठकाणी सापडल े या अवश ेषांम ये तां यां या पसरट चपटया क ु हाडी,
छी या , तां यांचे मनी इ . व तू आढळ ून येतात.
अशा त ह ेने भारतात िविव ध द ेशात या ता पाषाण य ुगीन स ं कृती उदयास आ या हो या .
िवशेष हणज े या सव च सं कृत चा उदय हा इ .स.पूव दुस या सह कात झाला होता .
यांची ठळक व ैिश य े पुढील माण े.
यांना वतःची स ुिनि त अशी अथ यव था होती . ते केवळ भटक े नसून ि थर जीवन
जगत होत े. हे यां या श ेती धान अथ यव थ ेतून कळून येते. यािशवाय श ेतीतील munotes.in
Page 54
पुरात वशा ाची ओळख
54 अित र धा य त े साठव ून ठेवत असत . शेती बरोबरच िशकार व मास ेमारी ह े ही या ंचे
यवसाय होत े.
या ता पाषाण य ुगीन लोका ंनी अ य ंत उ क ृ दजा ची व धारदार अशी दगडी व धात ूची
ह यार े बनव याची कला अितशय िवकिसत क ेलेली होती . या लोका ंची िविवध
आकारा ंची िविवध प त ची उ क ृ दजा ची अशी धारधार पाती व इतर ह यार े आपणास
मोठया माणावर उ खननात िमळाल ेली आह ेत.
या सव उ र िस ंधूकालीन स ं कृतीचे एक ठळक व ैिश य हणज े यांची रंग व आक ृत नी
िच ीत क ेलेली मातीची भा ंडी. सव सामा यपण े भांडी ही लाल मातीची अस ून यावर
का या र ंगांनी आक ृती काढल े या आढळ ून येतात.
आ ा पय त पािहल े या हड पो र कालीन ता पाषाण य ुगीन स ं कृती या ाम ु यान े
राज थान , गुजरात , क छ, माळवा , महारा आिण द खन या काही भागात उदयास
आ याच े िदसत े. या स ं कृती माण ेच भारता या प ूव कडील आिण दि ण ेकडील काही
भागातही ता पाषाण स ं कृतीचा उदय झा याच े िदसत े. याबाबत प ुढील मािहती सा ंगता
येईल.
पूव कडील ता पाषाण स ं कृती (इ.स. पू. १५०० - इ.स.पू.७००)
भारता या प ूव कडील िवश ेषतः ग ंगा यम ुने या दोआबात आिण िबहार , तसेच बंगाल या
रा या ंम येही ता पाषाण स ं कृतीचे अि त व िदस ून येते. येथील म ुख वसाहती हणज े
गोरखप ूर िज ातील िचरा ंद आिण पि म ब ंगाल मधील िबरभ ूम िज ातील ह ैसदळ
येथील वसाहती म ुख आह ेत.
या सं कृती या िवशेष हणज े येथील म ृदा भा ंडी ही काळी आिण ता ंबडी पा ंढ या र ंगात न ी
असल ेली आह ेत. या वसाहती या उ खननामध ून ता ं यां या िकतीतरी व त ू आढळ ून
आले या आह ेत या हणज े बांगडया आिण कडया तस ेच येथे हाडा ंची व जनावरा ं या
िशंगांची तस ेच ह तीद ंतांची बा णा े, दगडी पाती , मौ यवान दगड इ . व तू उपल ध
झाले या आह ेत. काही िठकाणी व ैिश यप ूण ता िनधी सापडल ेले आह ेत. यात िविवध
कार या चपटया , कु हाडी, मनु याकृती व त ू, दंतूर म य बाण , कडया , भा याची पाती ,
मुठी असल े या तलवारी आढळ ून येतात. काही िव ा न या ता िनध चा स ंबंध गे िचि त
मृदभांडयांशी लावतात .
दि ण भारतातील ता पाषाण स ं कृती :-
इ.स.पूव २००० ते इ.स.पूव १८०० या काळात दि ण भारतातही या ता पाषाण स ं कृती
उदयास आ या हो या . खरेतर दि ण ेत असल े या नवा मय ुगीन वसाहत ची प रनती या
काळात ता पाषाणय ुगात झाली होती हण ून दि ण ेतील काही वसाहती - ता पाषाणय ुगीन
हणून ओळख या जातात . दि ण भारतात ही स ं कृती आधी िवक िसत झाली . यानंतर
महारा , िबहार आिण पि म ब ंगालम य े िवकिसत झा या अस याच े िदसतात . munotes.in
Page 55
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
55 वर उ ल ेखले या माण े भारता या अनेक भागात ता िनधी सापडल े असून उ र े माण ेच
ते म यभारत , छोटा नागप ूर, ओ रसा , आं देश तस ेच गुजरात आिण ह रयाणाम य ेही
आढळल ेले आहेत. यांचाही स ंबंध गे िचि त म ृदाभांडयांशी लावला जातो व याचा काळ
अंदाजे इ.स.पूव २००० ते इ.स.पूव १८०० या दर यान चा मानला जातो .
अशा त ह ेने ता पाषाण य ुगाचे एकूण तीन ट प े मानल े जातात . ते पुढील माण े .
१. हड पा कालख ंड
२. िवकिसत हड पा कालख ंड
३. हड पो र कालख ंड
वरील ता पाषाण य ुगीन स ं कृतीचे वेगवेग या ट यात व ेगवेगळी ल ण े आढळ ून येतात.
िवशेष हणज े तां या या खाणीत ून तांबे िमळव ून ते शु क न यापास ून ह यार े बनव याची
कला या ंनी अवगत क ेली होती . मा बह स ं य वसाहत म य े पूव या दगडी ह यारा ंचाही
वापर होत अस याच े आढळ ून येते. आिण जवळजवळ सव च ता पाषाण वसाहती
कुंभारा या चाका वर बनवल ेली लाल आिण काळी म ृदा भांडी असल ेली आढळ ून येतात.
क) महापाषाणीय सं कृती (Megalithic Culture ) आिण ऐितहािसक
कालख ंड ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early Historic Period ) :
२.५ महापाषाणीय सं कृती (Megalithic Cultures )
ागैितहािसक काळात िवश ेषत: दूसरे व पिहल े सह क या काळात युरोपात या स ं कृतीचा
उगम झाला . या काळातील लोका ंना मोठमोठ ्या ओबडधोबड िशला रच याची व मारक े
उभार याची कला अवगत होती . अशा लोका ं या स ं कृतीलाच महापाषाण िक ंवा महा मय ुग
असे हणतात . या सं कृतीचे वैिश हणज े यां या दफनिवधीचा िविश कार होय .
भारतातही महापाषाणीय स ं कृतीचे अवश ेष काही िठकाणी सापडल े आह ेत. ामु यान े
दि ण भारतात क ेरळ, आं देश, तािमळनाड ू, कना टक या भागात महापाषाण काळातील
लोकांनी उभारल ेली दफन े मोठया माणावर आह ेत. दि ण भारता यित र
राज थानमधील दवसा , उ र देशातील ख ेरी देवधुरा, अलाहाबाद , िमझा पूर, बनारस ,
का मीरम य े लेह, बीहारम य े िसंगभूम, वाय य सरह बल ुिच तान , मकरान , वाघोदर ,
मुरादमेमन या िठकाणी थोडया बह त माणात आढळतात .
दि ण भारतातील दफन क ेले या म ृताबरोबरच िविवध कार या व त ू दफन क ेले या
आहेत. सांगाडा दफन कर याची प त व ेगवेगळी अस याच े आढळत े.
दफन प ती :
महापाषाणीय कालख ंडातील िनरिनरा या भागात सापडल े या प ुरा यांव न अस े आढळत े
क या ं या िठकिठकाणी दफन कर या या व ेगवेग या प ती हो या . भारता या वाय य munotes.in
Page 56
पुरात वशा ाची ओळख
56 सरह ीवरील िठकाणी सापड ले या दफनाम य े एकक ीय च ाच े िच ण असल ेली
मृदभांडी, लोखंडा या व त ू व घोड ्याचे अवश ेष सापडतात .
भारतात महापाषाणीय दफना या िविवध िविवध प त म य े िशळावत ु ळ, िशळावत ु ळातील
पेिटका-दफन इ . यां या बरोबर श ैलो क ण खो यातील दफन े केरळ रा यात आिण
कना टकात दफन प ेिटका सापड या आह ेत. महापाषाणीय स ं कृतीत दफना या केवल
िशळावत ु ळा या नस ून दफनाच े वेगवेगळे कारही होत े. साधा खड ्डा खण ून यात
कुंभाम य े शव ठ ेवणे दफन क ेले या िठकाणापास ून लंब प आिण खालील भागात िशला
ठेवून अ य ंत प र म प ूव क तयार क ेले या वि तक प ेिटका या ंचाही समाव ेश अस े.
महारा ा या महा मय ुगीन थळ े िवपुल माणावर आढळली आह ेत. ही थळे ामु यान े
िवदभा त आढळ ून येतात. िवशेषत: पूव िवदभा तील च ं पूर, भंडारा, गडिचरोली आिण
नागपूर या िज ात अशी महा मय ुगीन िशलावत ु ळे मोठ्या माणात आढळली आह ेत.
उदा. टाकळी य ेथे ७, वानाड गरी य ेथे – ७८, नागलवाडी य ेथे ३५, िहंगणा य ेथे ३९ तर
नागपूर जवळ या रायप ुर येथे २२३ िशळावत ु ळे आहेत. वधा िज ातही ख ैरवाडा य ेथे
िवपुल माणावर आढळ ून आली आह ेत.
या िशळावत ु ळांचे व प ह े सामा यत : सारख ेच आह े. मुरमाड जिमनीवर मोठमोठ ्या
िशळावत ु ळाकार आकारात लाव ून या ं या म यभागी खड ्डा खणला जाई . या खड ्ड्यात
जिमनीवर , मड यात मानवी अ थी प ुर याच े आढळल े नंतर यावर एकमीटर जाडीचा
का या मातीचा थर टाक ून यात लोख ंडी ह यार े, तां या या व त ू, मृदभांडी स ंगी
घोडयाच े अवश ेष पुर याच े आढळल े. यानंतर मु म िम ीत बारीक दगडा ंचा थर टाक ून या
िशळावत ु ळा या म यभागाची उ ंची इतर भागा ंपे ा काही िठकाणी उ ंच ठेव याच े िदसत े.
महापाषाणीय य ुग हे वेग या कालख ंडात अि त वात होत े असे हणता य ेणार नही कारण
दफन क ेले या मृतासोबत या व त ूंचेही दफन क ेले जाई यात लोख ंडी व त ूदेखील
आढळतात . यामुळे हा काळ िक ंवा ही स ं कृती लोहय ुगा या कालख ंडाला समा ंतर असावी
असे वाटत े.
ी. आर.एस.शमा यां या उ ल ेखानुसार अशोका या िशलाल ेखात या दि णीय राजा ंचा
उ लेख आल ेला आह े ते चोल , पांड्य आिण च ेर हे राजव ंशही महापाषाण काळातील
असाव ेत अस े वाटत े.
महारा ात एका िठकाणी िशळावत ु ळे सवा त जा त आढळतात त े हणज े भंडारा
िज ातील ख ैरबांडा येथे. या िठकाणी मोठ े तर िशला , दगड, गोटे, फारशा आढळ या
आहेत. तसे पहायला ग ेले तर दि ण भारता या तुलनेत उ र भारतात महापाषाणीय
सं कृतीचे अवश ेष थोड े कमी माणात आढळतात .
महापाषाणीय कालख ंडातील ह यार े, अवजार े व भा ंडी :
महापाषाण काळातील लोकही त ं ान अवगत असल ेले, कलाक ुसरीत माहीर असल ेले,
गत कारच े होते. यांनी दफन क ेले या म ृतांसोबत या व तू दफन क े या आह ेत
याम य े िविवध कार या व त ू सापड या आह ेत. जसे का या मातीपास ून व ता ंबडया munotes.in
Page 57
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
57 मातीपास ून घडिवल ेली भा ंडी, घोडया ंचे अवश ेष (घोडा आप या मालकासोबत दफन
के याची सा ) िवटकरी र ंगा या भा ंडयांवर हलकासा िपवळसर व पा ंढरट र ंगात र ेखाकृती
िच ण क ेलेली मृदभांडी दफानासोबत सापडली आह ेत. लोखंडाबरोबर का ं य धात ूचा व
सोने धातूचा वापरही या काळातील लोका ंना मािहत होता अस े िदसत े.
दि ण भारतातील अिदचन ल ूर येथे उ खनन झाल े असतात त ेथे लोख ंडाचे भाले, ि शूल,
शूल, तलवारी , कटयारी इ . सापडल े आहेत. तर नागप ूर जवळील माह रझरी य ेथे लोख ंडी
िछ या , भाले, चपट्या, कु हाडी, तलवारी , कटयारी सोबत काही अल ंकारा या व त ू जसे
बांगडया, नथ या इ . होत. हे सव दफन क ेले या िठकाणी सापडल े आहेत. याचा अथ ा
व तू या य या मालक या हो या या या या सोबत प ुर याची था होती अस े
िदसत े. न ी असल ेली सो याची कण फुले, तां याची कडी , कंठमाला इ . महापाषाणीय
थळा ं या व त ूही उ खननात हाती लाग या आह ेत.
िवदभा तील िशळावत ु ळांम ये सामा यतः इतर आढळतात या माण े लोख ंडा या व त ू
आढळ या आह ेत, यात श ेती संबंधीची अवजार े िशकारीसाठी वापर यात य ेणारी ह यार े
सुतारकामात उपयोगात आणली जाणारी ह यार े, अवजार े तसेच घरग ुती कामाची अवजार े
आढळली आह ेत. या यित र ता ं या या व त ू िविवध र ंगांची म ृदभांडी, मणी काही
िठकाणी स ुवण अलंकार आढळल े आहेत.
काही व त ू अशा सापड या आह ेत क या आप याला आ य कारक वाटतील , याम य े
अशी एक कटयार आह े क ितच े पाते लोख ंडाचे व ,मूठ तां याची आह े. घोडयासोबतही
घोड्याला घालावयाच े चामड ्याचे तां याचे अलंकार सापडल े आहेत. माती या भा ंडयाम य े
वाडगे, था या , िनमुळ या ब ुडाची भा ंडी अस ून छोटया आकारात ती या झाकणा या वरील
भागात बसिवल ेली िदसत े. यां या सहा यान े या भा ंड्यावरच े झाकण हातान े सहजच
उचलता य ेईल.
आहार :
महापाषाणीय काळातील लोका ं या आहारात या ंनी शेतीतून उ पािदत क ेले या धा या ंचा
समाव ेश होता . यात ाम ु यान े भात वा नाचणी या िपका ंचा समाव ेश होतो. या काळातील
लोकांनी तालाव बा ंधून शेतीसाठी पा याची यव था क ेली होती . महारा ात नागप ूर जवळ
झाले या उ खननात .लोकां या घरा ंचे अवश ेष, लोखंड बनवाय या भ या व गह , तांदूळ,
जव आिण वाटाण े या धा या ंचे अवश ेष सापडल े आहेत. या काळातील मानवही शाकाहारी व
मांसाहारी होता अस े िदसत े. यांची जीवनश ैली थोड ्याफार माणात व ेगळी होती अस े
िदसत े.
धािम क समज ुती :
महापाषाण काळातील लोका ंचाही मरणो र जीवनावर िव ास होता . हणूनच या ंनी
महापाषाणीय िशळावत ु ळांची िनिम ती ही मानवा या मरणो र जीवनाशी असल ेली िदसत े.
मानवा या म ृ यूनंतर याच े यथायो य दफन क न या या आवडी िनवडी या व त ू या या
सोबत ठ ेव या जात . या या हाताळल े या आवडी या व त ू या या सोबत दफन करण े munotes.in
Page 58
पुरात वशा ाची ओळख
58 यातूनच याचा 'आ मा ' या स ंक पन ेवर िव ास होता अस े िदसत े. ा य या मत े,
मृ यूनंतरचे िनवास थानच आह े व मरणो र जीवनात याला कोण याही कारचा ास
होऊ नय े अशा क पन ेने या या सोबत उपयोगी ह यार े आिण अवजार े अशा िशळावत ु ळात
ठेव याच े आढळत े. यांची अशी समज ूत होती क कदािचत म ृ युनंतर या आय ु यात यान े
वापरल े या व त ूंची आव यकता भा सेल अशा या ं या समज ुती हो या . या काळातील लोक
हे भाविनक व ेमळ असाव ेत अस े िदसत े. यां या दफना या प तीम य े लहान म ुलांचे
दफन कर याची प त , वृ य ला कर याची प त ा व ेगवेग या अस याच े आढळ ून
येते आिण याव न या ं या धािम क समज ुत िवष यी अंदाज लावता य ेतो.
२.६ ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early Historical Period )
ऐितहािसक काळाचा ट पा गाठ याप ूव मानवान े िविवध ट या ंतून गती क ेलेली आपण
पाहतो . मानवाची अगदी ार ंभीची अव था हणज े अ मय ुग. या अ मय ुगाचेही तीन ट यात
िवभाजन क ेले जाते. ते हणज े पूव 'पुरा म य ुग', 'म यप ुरा मय ुग', यानंतरचा ट पा हणज े
'म या मय ुग' आिण न ंतरचा ट पा हणज े 'नवा मय ुग'. इथपय त मानव ह यारा ंसाठी
जा तीत जा त दगडा ंचा (अ म) वापर करीत होता . नंतर या काळात धात ूचा शोध लागला
आिण मानवान े धातूंबरोबर दगडा चाही वापर क ेला तो काळ हणज े ता पाषाण य ुग ही सव
युगे मानवाची गती कशी होत ग ेली? यासाठी िकती काळ लागला ह े दश िवतात . एका
युगाचा श ेवट हा द ुस या गतशीर य ुगाची स ु वात असत े असेच याव न कळत े. कारण
कोणतीही स ं कृती ही अचानक उगम पावली नाही िक ंवा न ही झाली नाही. एका
कालख ंडातून दुस या कालख ंडात स ं िमत होताना आधी या काळाचा भाव नवीन
काळात िदस ून येतो.
िसंधू सं कृती ही नागरी स ं कृती होती आिण ितचा हास झाला पण यान ंतर जी स ं कृती
उदयास आल ेली िदसत े. ती ामीण स ं कृती होती . या ामीण स ं कृतीचा म ु य आधार
शेती आिण श ेतीशी स ंबंिधत कही जोड उ ोग ह े होते. िसंधू सं कृती या हासान ंतर जी
ामीण स ं कृती उदयास आली . ती स ंपूण भारतभर व ेगवेग या काळात िदस ून येते. या
ामीण स ं कृतीचा कालख ंड सव सारखाच आढळत नाही . हणूनच या स ं कृतीला
हड पो र स ं कृती अस े हणतात . या ामीण स ं कृ या ा या ं या प ुरात वीय अवश ेषां ारे
िवभािजत क े या जातात .उदाहरणाथ :
१) गांधार े ह सं कृती ( वात नदीच े खोरे)
२) ऑकर कलर म ृदभांडी (OCP Pottery )
३) ता व त ू संचय स ं कृती (Copper Hoard Culture )
ा िविवध स ं कृती इ.स.पूव दुस या सह कात होऊन ग े या. यांचा संबंध काळी -तांबडी
मृदभांडी, का या िझलईची म ृदभांडी या स ं कृतीशी लावला जातो , कारण या ंचा काळही
इ.स.पूव दुसरे सह क होत े.
munotes.in
Page 59
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
59 लोहय ुग :
लोहय ुगाचा उदय हणज े इितहासाम य े फार मोठा बदल झाला आह े असे हणता येईल.
लोहय ुगाचा ार ंभ हा ता पषाण स ं कृती या श ेवट या कालख ंडात िक ंवा असत
झा यान ंतर झाला असावा अस े इितहास त ा ंचे मत आह े. लोखंडा या शोधाम ुळे माणसान े
ह यारा ंम ये आिण अवजारा ंम ये मोठे बदल घडव ून आणल े. भारतात लोहय ुगाचा उदय हा
िविवध द ेशांत वेगवेग या कालख ंडात झाल ेला होता .
भारतातील लोहय ुगाची सवा त ाचीन सा हणज े राज थान मधील आहार सं कृती होय .
क या लोखंडापास ून ते टणक लोख ंडापय त (पोलाद ) जी ि या क ेली ग ेली ितचा
कालख ंड हा व ेगवेगळा आह े. कही इितहासकारा ं या मत े भारतात इ .स. पूव १३०० ते इ.स.
१००० असा काळ सा ंिगतला आह े. तर काह नी इ .स.पूव चौथे शतक इतका सा ंिगतला
आहे. ऋ वेद काळात ‘अयस ’ हा श द योग आढळतो तर स ं कृत भाष ेत लोह या
श दासाठी ‘मुंड’, या श दाचा उपयोग क ेलेला आह े. याचा इितहास हणज े भारतात म ुंड
जमात या लोका ंनी लोह धात ूचा उ पयोग क ेला हण ून याला म ुंड अस े हटल े जात े.
लोखंडाला ‘मुंडायसम आिण म ुंडलोहम ’ अशीही नावे आहेत.
पुरात वीय प ुरा यां ारे लोहय ुगाची काही िविश व ैिश ्ये आढळ ून येतात ती हणज े
पुढील माण े :
१) िच ीत राखी म ृदभांडी [Painted Grey Ware (PGW )]
२) काळी ता ंबडी म ृदभांडी [Black & Red Ware (BRW )]
३) महापाषाणीय दफन े (Megalithic Graves )
पुरात वीय उ खननात आप याला सापडल े या प ुरा याव न अस े िदसत े क ही स ं कृती
साधारणतः इ .स.पूव पिह या सह कात अि त वात होती . भारता या व ेगवेग या िठकाणी
उ खनन झाल े आिण त ेथे सापडल े या प ुराण अवश ेषांव न अस े अंदाज वत िवले क
इ.स.पूव पिह या सह कात या स ं कृ या अि त वात असा यात . या काळातील
भांड्यां या र ंगाव न या स ं कृ यांना िविश नाव े दे यात आली . ती पुढील माण े -
गांधार े ह सं कृती :- वात खोर े
गांधार कबर स ं कृती म य े मृत शरीरास व ेगवगे या प तीन े पुर याची प त होती .
यासोबत ख ूप मोठ ्या माणात या ंची भा ंडी देखील प ुर याची अन ेक िठकाण े आढळली
आहेत. गांधार े ह सं कृतीचे तीन भाग क ेले जातात . ारंिभक, म य आिण उ र ार ंिभक
काळातील दफना ंम ये ड गरावर वर या बाज ूस अितशय काळजीप ूव क म ृताला
अि नस ं कार झा यान ंतर अ ं ये ी ि य ेला मह व िदल ेले िदसत े. यात आयताकार
दगडांची रचना आढळत े. अ नी स ं मण झा यान ंतर अ थी कलश दफन क े याच े
आढळत े. दुस या कारात म ृत शरीरच दफन क े याची अन ेक िठकाणे आढळतात आिण या
काळात माती या भा ंड्यां या बनावटीत ख ूप सुधारणा झा याच े िदसत े. तांबे या धात ूचा munotes.in
Page 60
पुरात वशा ाची ओळख
60 उपयोगही या काळात क े याचे आढळत े. शेवट या कारची मानवी म ूत ा गो ी
आढळतात , तसेच या काळापास ूनच लोख ंडाचा वापर स ु झाला असावा अस े वाटत े.
ऑकर कलर म ृदभांडी :- [Ochre Colour Pottery (OCP )]
OCP सं कृतीचा सव थम शोध १९५० -५१ म ये उ र द ेशातील िबसौली आिण
राजपूर परस ू या िठकाणी क ेले या उ खननात लागला . या स ं कृतीत मातीची भा ंडी
घडिव यासाठी चाकाचा वापर कर यात आला . या भा ंड्यावर लाल र ंगा या आिण का या
रंगा या कलाक ृती पाहायला िमळतात . OCP मृदभांडीची सव साधारणपण े पि म उ र
देशात सहारनप ूर, मु जफरनगर , मेरठ आिण ब ुलंदशहर ही क े होती . हि तनाप ूर,
अिह छ आिण िझ ंझाना य ेथे OCP आिण PGW या दो ही कारची भा ंडी आढळतात .
या नंतर का या - तांबडया (BRW ) या मृदभांडयां या काळाला स ु वात झाली . उ र
भारतातील अन ेक िठकाणी OCP मृदभांडी आढळतात . या काळात भा ंड्यांम ये िविवधता
आढळत े. जसे मातीची भा ंडी, दगडाची भा ंडी, धातूची भा ंडी आिण काही उपकरण े, ह यार े
यांचाही समाव ेश आह े.
ता व त ु संच सं कृती :- [Copper Hoar d Culture ]
१८२२ म ये उ र द ेशातील कानप ूर िज ातील िबह र या िठकाणी एक ता ं याची
काटेदार बरछी हणज े एक कारची द ुधारी तलवार (लहान भाला ) ते हापास ून आतापय त
तां याची अन ेक छोटीशी उपकरण े िमळाली आह े आिण याम ुळेच या प ुरात व ा ंनी “ता
व तू संच”/ कॉपर होड स् सं कृती अस े नव िदल े. भारतात या स ं कृतीचे माण ग ंगा नदीच े
खोरे, उ र द ेश, बंगाल, उडीसा , ह रयाना , राज थान , म य द ेश, गुजरात , केरळ,
कना टक, तािमळनाड ू या िठकाणी या स ं कृतीचे अवश ेष आढळतात . OCP सं कृती या
उ खनन काळातच ता व त ू संच सं कृतीचा शोध लागत ग ेला. या ता ं या या व त ूंम ये
मानवी आक ृ या, टोकदार भाल े, हापू न, कु हाडी, खुरपी, दुधारी क ु हाडी, मासे पकड याच े
गळ, चपट्या कु हाडी, अलंकारीक तलवार या ंचा समाव ेश होतो .
काळी ता ंबडी म ृदभांडी : [ Black and Red Ware (BRW ) ]
काळी ता ंबडी म ृदभांडी ही िवश ेषक न हड पा स ं कृतीचे ितिनिध व करतात . ही भांडी
बाहेरील बाज ूने लाल असतात व आतील बाज ूस काळी असतात . कदािचत या ंची प वता
वाढिव यासाठी या ंना आतील बाज ूने भाज याम ुळे ती काळी होतात आिण बाह ेरची बाज ू
ऑि सजनम ुळे लाल पडत अस े. आणखी एक असा िवचार आह े क या भा ंड्यांना दोनदा
भाज याम ुळे याचा असा र ंग होत असावा . भाजून प रप व कर याची ही या ंची ि या
होती व ही भा ंडी भारतात िचरा ंद, िपकलीहाल , लोथल , सूरकोटडा , रंगपूर, रोजडी ,
देसलपूर, पांडू राजा िढबी इ . िठकाणी सापडतात .
या सं कृतीतील आण खी कही व त ू ा होतात . यात लाल मातीची भा ंडी, धूसर मातीची
भांडी, इ. चा समाव ेश होतो . सामा यतः ता पाषाणय ुगीन स ं कृतीचा या का या ता ंबडया
मृदभांडयांशी संबंध जोडला जातो .
munotes.in
Page 61
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
61 िच ीत धूसर म ृदभांडी :- [ Painted Grey Ware (PGW ) ]
िच ीत राखी म ृदभांडी ही सव थम १९४० हि तनाप ूर या भागात बी .बी.लाल या ंनी जे हा
उ खनन क ेले ते हा िमळाली . PGW ही सं कृती फार िव त ृत े ात पसरली होती .
िहमालयापास ून म य भारतातील माळवा भागापय त, पािक तान पास ून ते उ र द ेशातील
अलाहाबादपय त या स ं कृतीचा कालख ंड इ.स.पूव ११०० ते ५०० या म य े िनि त क ेला
जातो. त ां या मत े, हा काळ NBPW (Northern Black Polished Ware ) या
काळान ंतरचा काळ असावा . ही एक अध नागरी स ं कृती होती अस े िदसत े.
ही सं कृती ब या पैक िवकिसत होती . र ते, घरे, ग या , चुलीची घर े, पा याची निलका ,
अि नक ुंड, टेराकोटा कार या माती या म ू या दगडाच े मणी व अल ंकार, सो याच े आिण
तां याचे दागदािगन े इ. येथील उ खननात सापडल े आहेत. तसेच या िठकाणी गह , तांदूळ,
जव या िपका ंचे उ पादन घ ेतले जाई. याचबरोबर पश ुपालन क ेले जाई. मासेमारीस ु ा केली
जाई. भांड्यावर भौगोिलक आकारात न ीकाम क ेले जाई.
महापाषाणीय दफन े :- Megalithic Graves
दि ण भारत हा महापाषाणीय स ं कृतीचा उगम थान होता . कारण दि ण भारतात
नवपाषाण (नवा म ) आिण महापाषाण स ं कृतीचे संयु क पात प ुरावे सापडतात . दि ण
भारतात या अन ेक िठकाणी महापा षाणीय दफनभ ूमी आढळत े. यात असल े या माती या
भांड्याचे कालपरी ण क ेले असत . इ.स.पूव १००० ते १०० हा काळ िनि त क ेला आह े.
ही सं कृती कना टक, तािमळनाड ू, महारा , आं देश, केरळ या रा यात सा रत झाली
होती. ा स ं कृतीतील लोक लोख ंडाचा उपयोग करी त होत े. हणूनच लोहय ुगाची स ु वात
असावी अस ेही त ा ंचे मत आह े. शेती, िशकार , मासेमारी आिण पश ुपालन ा काळात क ेले
जाई. शेतातून बाजरी , डाळी रागी , कुळीथ, मूग, तांदूळ यासारखी िपक े घेत. या िठकाणी
अनेक दफन थान े सापडली . यात ताब ूत अस ून मृत शरीरा या आज ूबाजूला अ नेक भांडी,
व तू सापड या आह ेत.
ऐितहािसक ार ंभकाळाची व ैिश ्ये :
१) गंगा नदी या खो यातील नागरीकरणाची ि या :
लोह य ुगात अन ेक ा ंितकारक बदल झाल े. लोखंडा या शोधाप ूव ता ं याचा वापर जा त
केला जाई पर ंतु, लोखंडा या टणकपणाम ुळे त कालीन मानवाला जी वनात मोठ ्या माणात
बदल घडवता आल े. याने लोख ंडी ह यारा ार े जंगल सफाई क न श ेती लायक जमीन
तयार क ेली. लाकडी ना ंगराला लोख ंडी फाळ लावल े. यापार वाढला . ह तकला ंचाही उदय
झाला आिण याम ुळे नागरीकरणा या ि य ेला सु वात झाली .
२) चलनी ना या ंचा िवकास :
लोहयुगात श ेतातून उ पादन वाढल े प रणामी यापार वाढला . नुस या धा या ंचाच यापार
होत होता अस े नाही तर धात ूं या कलाक ुसरी या व त ू यांचीही ‘मागणी होती . वाहतुक या
साधनात वाढ क ेली ग ेली. यापारात द ेवघेवीला मह व होत े पण व त ूं या िकमती munotes.in
Page 62
पुरात वशा ाची ओळख
62 ठरव याम ुळे ती द ेवघेव करण े अिधक सोप े झाल े. बाजारात चलनी ना याचा वापर वाढला .
चांदीची, तां याची तस ेच आहत नाणी वापरात य ेऊ लागली याम ुळे नागरीकरणाला स ु वात
झाली.
३) यापारी आिण औ ोिगक क ांचा उदय आिण िवकास :
या िठकाणी क चा माल , खिनज स ंप ी, वाहतुक ची सोय सहज होत अस े या िठकाणी
यापारी क िवकिसत झाली . आिण या िठकाण या क ाचे नागरीकरण लवकर घड ून
आले. अशा नगरा ंम ये कारागीर काम कर यासाठी य ेऊ लागल े. अशा िठकाणी तयार
झाले या मालाला द ूरवरपय त मागणी होती आिण यात ूनच यापारी स ंघटना ंचा उदय
झाला. या स ंघटना ंना िनगम, नगर, पुग, ेणी अशा प त ची नाव े होती.
४) यापा या ंची भूिमका :
या शहरा ंम ये औ ोिगक क े तयार झाली होती या िठकाणी उ पािदत मालाला
देशभरात मोठ ्या माणात मागणी होती आिण यात ूनच यापारी ेणी िनमा ण झा या हो या .
या िठकिठकाणी माल पो चव याची यव था करीत . उ पादका ंकडून माल िवकत घ ेणे आिण
सुरि त र या माल िविवध िठकाणी पोचिवण े हे अितशय मह वच े काय यापा या ंना पार
पाडाव े लागे.
५) यापारी मागा चा िवकास :
नागरीकरणा या ि य ेतून िविवध यापारी क े उदयास आली . यापार वाढला . उ पािदत
िविवध व त ूंना देशभरात ून मागणी वाढ ू लागली आिण यात ूनच माल िनरिनरा या िठकाणी
पोचिव यासाठी वाहत ूक यव थ ेबरोबर वाहत ूक मागा चाही िवकास होऊ लागला . यांचीही
भरभराट होऊ लागली . यातूनच द ेशभरात यापारी मागा चे जाळ े िनमा ण झाल े व
यापा या ंचे मोठे तांडे यापारासाठी म ैलोनम ैल वास क लागल े. वाटेत चोरा ंपासून
संर ण हाव े हणून ‘साथ वाह’ या यापारी म ुखाची न ेमणूक केली जाई . अशा प तीन े
गरजेतून यापारी माग ही िवकिसत होत ग ेले.
६) लेखन कल ेचा िवकास :
या काळात ल ेखन कल ेचा पु हा एकदा िवकास झा ला. या काळात वाङमय िनिम ती ही
मोठ्या माणात झाल ेली आढळत े. ‘पािणनी या ’ अ ा यायी हा ंथ याकरणावर िलिहल ेला
आहे. अशोकाच े िशलाल ेख ा ही व खरो ी िलप म य े आहेत. या काळात िनमा ण झाल े या
कोरीव ल ेखा ार े आपणास त कालीन राजक य मािहती िमळत े.
७) कला व थाप याचा िवकास :
स ाट अशोकाच े जसे लेखन कल ेची सा द ेणारे कोरीव ल ेख आह ेत, याच माण े यान े जे
अनेक त ूप बांधले, िवहार बा ंधले, चै यगृहे बांधली याव न या काळातील थाप यकला
िकती िवकिसत होती ह े क ळ त े. या काळातील िवजय त ंभ, तंभावरील कोरी व कम
याव न आप या सा ं कृितक जीवनाची मािहती िमळत े. munotes.in
Page 63
ागैितहािसक (Pre History ),
आ ऐितहािसक
(Proto Hiastory ) आिण
ऐितहािसक ार ंभकाळ (Early History Period)
63 ८) राजघरा या ंचा इितहास :
या काळात अन ेक मोठ ्या माणात वाङमय िनिम ती झाली . बौ व ज ैन वाङमयात ून
त कालीन राजक य जीवनािवषयी मोठ ्या माणात मािहती िमळत े. या काळात गणरा य
प ती , महाजनपद े, मगध रा यावरी ल शासका ं या राजघरा याची मािहती , मौय काळाची
मािहती याम ुळे या काळातील राजघराणी आपणास चा ंग या प तीन े पुरा यािनशी
तपास ून घेता येतील.
९) िविवध कारची म ृदभांडी :
या काळाच े एक व ैिश ्य हणज े का या , लाल, राखाडी , हल या िपवळसर र ंगाची मातीची
भांडी हे या काळाच े वैिश ्य आह े. िविवध आकाराची कला मक म ृदभांडी आपणास
पहावयास िमळतात . उ र भारता या िविवध े ात अशा माती या भा ंड्यांचा वापर होत
होता. यावर िविवध कार या कलाक ृती रंगिवल े या आढळतात . तसेच यावर िविवध
भौिमितक आक ृ याही काढल े या आह ेत. याव न या स ं कृतीची भरभराट जाण ून घेता
येते.
१०) भारतातील ऐितहािसक कालख ंडातील वसाहती :
ऐितहािसक कालख ंडाचे वैिश ्य हणज े ारंिभक काळातील वसाहती भारतभर आढळ ून
येतात आिण या काळातील गतीची सा या वसाहतीत झाल े या उ खननात ून िमळत े.
ह रयाना , राज थान , गुजरात , गंगेचे खोरे, उ र द ेश, म य द ेश आसाम , िबहार , बंगाल,
ओ रसा , महारा , आं देश, केरळ, कना टक, तािमळनाड ू इ.रा या ंम ये वसाहत थळ े
आढळली आह ेत. या रा या ंमधील कही शहर े यापारी मागा ारे एकम ेकांना जोडली होती .
यांचा िवकास झाला होता , हे कळत े.
वरील सव वैिश ्यांव न ऐितहािसक कालख ंडाची मह वप ूण मािहती या काळातील गती
मानवी स ं कृती, जीवन या स ंदभा त मािहती िमळत े.
२.७
१) 'अ मय ुग' ही संक पना प क न ितच े िविवध ट प े सांगा.
२) ागैितहािसक कालख ंडातील मानवी गतीच े िविवध ट प े सांगा.
३) अ मय ुगीन मानवाची गती नवा मय ुगाकड े कसकशी होत ग ेली, याचा मागोवा या .
४) 'नवा मय ुगीन मानव ' या िवषयावर एक िनब ंध िलहा .
५) 'ता पाषाण य ुग' यािवषयी मािहती ा . हड पाप ूव कालीन ता पाषाण स ं कृत िवषयी
मािहती ा .
६) िसंधू - सं कृती (हड पा स ं कृती) या लोका ं या भौितक े ातील कामिगरीचा आढावा
या. munotes.in
Page 64
पुरात वशा ाची ओळख
64 ७) भारताची 'पिहली नागरी स ं कृती' हणून िस ंधू (हड पा ) सं कृत िवषयी सिव तर
मािहती ा .
८) हड पो र काळातील भारतातील िविवध ता पाषाण स ं कृत िवषयी सिव तर िनब ंध
िलहा.
९) ऐितहािसक ा ंरभकाळ हणज े काय त े सांगून ित या ठळक व ैिश या ंचा मागोवा या .
१०) भा य करा :
अ) म ा मय ुग
ब) भारतातील महापाषाणीय स ं कृती
क) लोहय ुग
ड) भारतातील पिहल े नागरीकरण (िसंधु सं कृती)
२.८ संदभ
रायरीकर क पना आिण भाल ेराव म ंिजरी, महारा ा या इितहासाच े सा ीदार , डायम ंड
काशन , पुणे, २००९ .
देगलूरकर गो .ब., ाचीन भारत इितहास आिण स ं कृती, अपरांत काशन , पुणे,
२०१५
सांकिलया एच. डी. आिण माटे एम.एस., महारा ातील पुरात व , महारा रा य
सािह य आिण सं कृती मंडळ, मुंबई, १९७६ .
देव एस.बी., महारा ाचा इितहास , ागैितहािसक महारा , खंड-I,
महारा रा य सािह य आिण स ं कृती मंडळ, मुंबई, २००२ .
देव एस बी , पुरात व िव ा, कॉि टन टल काशन , मुंबई, २००८ (दुसरी आव ृ ी)
ढवळीकर एम क े, भारताची क ुळकथा, राजहंस काशन , पुणे, २०१७ .
ढवळीकर एम क े, कोणे एके काळी िसंधू सं कृती, राजहंस काशन , पुणे, २००६ .
munotes.in
Page 65
65 ३
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा ) (EPIGRAPHY )
अ ) पुरािभल ेख: या या ; भारतीय प ुरािभल ेखांचा इितहास
ब) कोरीव ल ेखांचे कार आिण या ंचे मह व
क) (I) ा ही आिण खरो ी िलप चा िवकास ;
(II) स ाट अशोक या ं या राजा ा
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ पुरािभल ेख : अथ व या या
३.३ भारतीय प ुरािभल ेख िव ेचा इितहास
३.४ कोरीव ल ेखांचे कार आिण व ैिश य े
३.५ क i ] ा ही व खरो ी िलप चा िवकास
३.६ क ii ] अशोकाच े िशलाल ेख (राजा ा )
३.७ सारांश
३.८
३.९ संदभ
अ) पुरािभल ेख : या या व भारतीय प ुरािभल ेखांचा इितहास
३.० उि े
या पाठात आपण प ुरािभल ेखशा / िव ा हणज े काय त े जाणून घे याचा य न करणार
आहोत . तसेच भारतीय प ुरािभल ेख िव ेचा इितहास , कोरीव ल ेखांचे कार , यांची वैिश य े
इ. बाबीही जाण ून घेणार आहोत .
munotes.in
Page 66
पुरात वशा ाची ओळख
66 ३.१ तावना
इितहासाची जुळणी करता ना आिण िवश ेषतः ाचीन भारता या इितहासा या ज ुळवणीत
आिण अ यासात कोरीव ल ेखांचे मह व अ न यसाधारण आह े. इितहास हणज े केवळ
राजक य घडामोड चा आढावा घ ेणे नसून मानवी जीवना या सामािजक , आिथ क, धािम क
आिण सा ं कृितक प ैलूंचा सू म अ यास असा इितहासाचा आता अ व याथ लावला जातो .
अथा त या िविवध प ैलूंचा अ यास हा कोरीव ल ेखांतील मािहती या आधार े अिधक
सखोलपण े िलिहता य ेणे श य झाल े आहे.
ाचीन भारतातील ह े कोरीव ल ेख िविवध िलप म य े िलिह याच े आढळ ून येते. या
िलप मधील सवा त ाचीन िलपी हणज े ा ही आिण खरो ी यान ंतर शारदा आिण
देवनागरी िलपीचा उदय झाला . यां यािवषयी सिव तर मािहतीही या पाठात य ेत आह े.
३.२ पुरािभल ेख : अथ व या या
पुरािभल ेखिव ा हणज े कोरीव ल ेखांचा अ यास . ाचीन अथवा गतकाळात िलिहल ेला
अथवा कोरल ेला मजक ूर हणज े पुरािभल ेख होय . ाचीन काळातील बह त ेक लेख हे कोरीव
व पाच े आढळतात . असा कोरीव ल ेखां या अ यासास प ुरािभल ेखशा / िव ा अथवा
कोरीवल ेखनशा अस ेही हटल े जात े. पुरािभल ेखिव ा ही प ुरात वशा ाची एक म ुख
शाखा मानली जात े. कारण ग े या काही वषा त कोरीव ल ेखां या मा य मातून फारच अनमोल
अशी ऐितहािसक मािहती उपल ध झाल ेली अस ून िवश ेषतः ाचीन आिण म यय ुगीन
भारता या इितहासात कोरीव ल ेखां या अ यासास अन यसाधारण मह व आह े.
पुरािभल ेखांना हणज ेच कोरीव ल ेखांना इितहासाची अ वल दजा ची साधन े समजली
जातात . इितहासाची ज ुळणी कर या या का मी या ंची अितशय मोलाची मदत होत े. कारण
या काळात ह े लेख िलिहल े गेले आहेत, या काळातील राजक य सामािजक , आिथ क,
धािम क आिण सा ं कृितक प रि थतीची क पना य ेऊ शकत े. हणूनच ाचीन तस ेच
म यय ुगीन भारतीय इितहास आिण स ं कृतीचा अ यास करताना कोरीव ल ेखांना वगळ ून
चालणार नाही . आता तर कोरीव ल ेखां या वाढ या स ं येमुळे पुरािभल ेखिव ा ही
ऐितहािसक स ंशोधनातील एक वत ं ानशाखा हण ून आकार घ ेऊ लागली आह े.
कोरीव ल ेख हणज े दगड , धातू, नाणी, मृदाभांडी, िवटा, लाकडी व ह तीद ंती व त ू, शंख
अशा कार या व त ूंवर को न िलिहल ेला मजक ूर. असा िलिखत मजक ूर हणज े मानवी
िवचारा ंचे, भाव-भावना ंचे तसेच मानवी स ं कृतीचे ितिब ंब असतो . ाचीन काळी कोरल ेले
बह तेक लेख हे राजा या अथवा राजघरा यातील य या आ ेव न या ंचे मं ी अथवा
शासक य अिधकारी ह े कोरव ून घेत असत . असे राजा ेव न कोर लेले लेख हे राजशासन
हणून ओळख ले जातात . या राजक य व पा या ल ेखां यित र यापारी , उ ोजक िक ंवा
यां या ेणी ार ेदेखील काही ल ेख कोरल े गेले आहेत हे बह धा या ंनी िदल े या दानाची
अथवा द ेण यांची न द कर यासाठी कोरल ेले असून या ंना दानल ेख अस े हणतात . हे बह धा
धािम क व पाच े य नीही अस े दान िद याचे आढळत े. उदा. बौ द धमा चे अनुयायी,
िभ ु आिण िभ ुणी या ं या ार ेदेखील दानल ेख कोरिवल ेले आहेत आिण बह त ेक ाचीन
ले यांम ये ते तंभांवर, िभंत वर दरवा या ं या कमान वर पा याचे इ याद वर आढळतात . munotes.in
Page 67
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
67 एक ऐितहािसक साधन हण ून कोरीव ल ेखांना अ वल दजा िदला जातो . इितहासाच े सवा त
िव ासाह साधन हण ून कोरीव ल ेखांना अ य ंत मह व आह े. कारण इितहासा या वाड ्मयीन
साधना ंम ये काळा या ओघात काही फ ेरफार हो याची श यता असत े. यात का ही भर
अथवा घट हो याचीही श यता असत े. यामुळे मूळ मजक ुराचे अ सल व प काहीस े
हो याची श यता असत े. यामुळे मूळ मजक ुराचे अ सल व प काहीस े हो याचीची
श यता असत े. अशा प रि थतीत कोरीव ल ेख हे मुळात कोरल ेलेच अस याम ुळे ते न
क न यात फेरफार क ेले अस याची श यता मा म ुळीच नसत े, आिण हण ूनच कोरीव
लेख हे अ वल दजा चे इितहासाच े साधन हण ून मानल े जाते.
काही ल ेख हे य 'कोरीव ' व पाच े नसतात , तर त े ि भंतीवर र ंगवले या व पात
असतात . उ ा अिज ंठ्या या ल े यांमधील काही ल ेख हे कोरल ेले नसून रंगवलेले आहेत.
तसेच काही ल ेख हे उठावदार अ रा ंचे असतात . उदा. ना या ंवरील ल ेख हे उठावदार
अ रा ंचे असतात ह ेही पुरािभल ेख हणूनच ओळख ले जातात .
३.३ भारतीय प ुरािभल ेख िव ेचा इितहास
भारतात िलखाण कला िवकिसत कर याचा सव थम मा न िसंधू सं कृती या लोका ंकडे
जातो. आज या पािक तानमधील लाडखाना िज ातील मोह जोदडो य ेथे १९२१ -२२
सालात सर जॉन माश ल या ंनी ज े उ खनन क ेले यात र ेखालीपी तस ेच िच िलपी
असल े या शेकडो म ु ा सापड या . यावर पश ुप ी, मानवाक ृती इ यादी िविवध ख ुणा
आहेत. अनेक संशोधका ंनी याचा अथ लावून वाचन कर याचा य न क ेला आह े. परंतु ही
िलपी अज ून समाधानकारक र या आिण सव मा य होईल अशा त ह ेने वाचता आल ेली
नाही.
ि िटश राजवटीत भारतात जे हा प ुरात वाचा अ यास स ु झाला त ेच कोरीव ल ेखांचा
अथवा प ुरािभल ेखांचा अ यासही स ु झाला . इ. स. १७८४ म ये थापन झाल े या
एिशयािटक सोसायटी या स ंशोधक सद या ंनी ज े हा भारतीय इितहासाची साधनसाम ी
जगिव यास स ु वात क ेली, याचव ेळी िशलाल ेख आिण ता पटा ंचे ठसे घेवून या ं या
अ यासास स ु वात झाली . यातील बह त ेक स ंशोधक ह े युरोपीय अस यान े यांना
भारतातील ाचीन िलप च े ान न हत े. यामुळे या स ंपादन क ेले या कोरीव ल ेखांचे वाचन
कर यात या ंना फारस े यश िमळाल े नाही . ी िव यम जो स या ंचे सहकारी या या
य ना ंचेही फारस े यश िमळाल े नाही. याचे कारण हणज े ाचीन काळापास ून या िलपी
भारतात िवकिस त झा या हो या या काळा या ओघात िव म ृतीस ग े या. या िल या ंचे
यश वी वाचन कर याच े य न अख ेर यश वी झाल े आिण िल या ंचा उलगडा झा यावर
या कोरीव ल ेखांमधील मािहतीही ऐितहािसक साधन हण ून आपणा ंस अ यंत उपयोगी
ठरली.
ा ही िलपी ही भारतातील अशी सवा त ाचीन िलपी आह े. क िजच े यश वीपण े वाचन
करता आल े आहे. ा ही िलपीचा उगम हा जवळ जवळ २००० वषा ह न अिधक ाचीन
असा समजला जातो . िहची उ प ी आिण िवकास इ .स.पू. ३रे शतक त े इ. स.चे ७ वे
शतक असा स ुमारे हजार वषा चा समजला जातो. ित या अ रप तीत हणज े िलपी या munotes.in
Page 68
पुरात वशा ाची ओळख
68 वळणात काळा या ओघात अन ेक बदल होत ग ेले. सुमारे दर दोन अडीचश े वषा नी हे बदल
घडून आल ेले िदसतात . यामुळे ती ित या वळणाव न ओळखली जात े. उदा. अशोका या
काळातील ा ही िलपी , सातवाहन काळातील ा ही िलपी , गु कालीन ा ही िलपी ,
हष कालीन ा ही िल पी इ. स. या ७ या आिण ८ या शतकापास ून ा ही िलपी माग े
पडून देवनागरी आिण याहीन ंतर ाद ेिशक िलप चा भारतात सार झाला . यामुळे ा ही
िलपी जनत े या म ृतीपटलाव न न झाली .
तरीही ग ु कालीन ा ही आिण ाचीन द ेवनागरी या दोन िल या ंम ये काहीसे सा य होत े.
यांचे सखोल स ंशोधन क न पा ा य स ंशोधका ंनी गु कालीन ा हीच े वाचन कर यात
यश िमळिवल े होते. मा मौय कालीन ा ही िलपी ही १९ या शतका या ४ या
दशकापय त अ ातच रािहली . कलक ा य ेथील टा ंकसाळीत एक कम चारी असल े या ी
जे स ि सेप यां या य ना ंमुळे या ा ही िलपीच े गूढ उकलल े. या टा ंकसाळीत ि िटश
नाणी पडली जात व ितथ े अनेकजण ज ुनी नाणी बदल ून घे यासाठी य ेत असत . अशा काही
ाचीन ना या ंवर जो कोरीव मजक ूर होता तो एकाच वेळी दोन िलपी हणज े ा ही व
ाचीन ीक िलपीतील होता. या ीक िलपीव न ा ही िलपी या म ुळा रा ंचा अ ंदाज
आला . िलपीची काही म ुळा र े ात झा यावर ि सेपने सांची, एरण, िगरनार य ेथील
गु कालीन ा ही िलपीतील कोरीव ल ेखांचे वाचन क ेले. पुढे अशोककालीन ा ही
िलपीचाही उलगडा झाला . इ.स. १८३४ - ३५ पासून पुढे १८३८ पय त या कालख ंडात
जे स ि स ेपने ा ही िलपीच े संपूण वाचन क ेले.
या पुढील काळात जसजस े ाचीन कोरीव ल ेखांचे वाचन होत ग ेले. तसतशी नवनवीन
मािहती उपल ध होत ग ेली व ित या आधार े इितहासाम य े भर पडत ग ेली. अजूनही अस े
िकतीतरी कोरीव ल ेखांचे संपादन होत आह े. ि सेप या बरोबरीन े आणखीही काही
संशोधक ा ही िलपीतील कोरीव ल ेखांचे वाचन कर याचा य न करीत होत े. यात ी
लासेन या स ंशोधकान े भारतातील इ ंडो ीक राजा ं या ना या ंवरील ीक आिण ा ही या
ैिलपीतील ल ेखांचे यश वी वाचन क ेले होते. तसेच माणी याल या िठकाणीही काही इ ंडो -
ीक राजा ंची नाणी सापडली होती . ित या आधार े ी नॉरीस आिण कन ल मॅसन या
संशोधका ंनी खरो ी या आणखी एका भारतीय िलपीच े यश वी वाचन क ेले. पुढे ी. ि सेप
यांनीही आणखी काही खरो ी अ र े शोध ून काढली . यांनी अन ेक कोरीव ल ेखांचे
प तशी रपणे संपादन क न याची स ुसंगतवार मािहती जमा क ेली. पुढे आणखीही
िकतीतरी भारतीय आिण पा ा य िव ना ंनी या प ुरािभल ेख अ यासात
(कोरीवल ेखाशा ात ) मोलाची भर घातली . या पुरािभल ेखांना इितहासाच े एक अ वल
दजा चे साधन हण ून मानल े जाऊ लाग ले. यातूनच नवीन मािहती काशात आली व
यामुळे ाचीन भारतीय इितहासातील िकतीतरी अ ात द ुवे ा झाल े व गूढ सम या
उकल यास मदत झाली .
ाचीन ा ही िलपी ात झा यावर कोरीव ल ेखांचे वाचन आिण काशन या ं या कामास
गती ा झाली . अनेक स ंशोधका ंनी या कामास वतःला वाह न घ ेतले. ारंभी या
काळातील प ुरािभल ेखत ा ंम ये अनेक संशोधकाचा समाव ेश होतो . ते संशोधक हणज े
अले झांडर किन ंगहॅम, जे स फ य ु सन. सर वॉ टर इिलयट , रे हरंड टी ह सन , जे. एफ. munotes.in
Page 69
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
69 लीट, ह श, जे स, बेग स, जी. युहलर, ी लास ेन, ी. नॉ रस , एफ क लहॉन , एल.
राईस, आिण एल . पी. बॉन ट यांचा समाव ेश होता .
पुढे १९ या शतका या उ राधा त या पा ा य स ंशोधका ं या बरोबरीन े िकतीतरी भारतीय
संशोधका ंनी पुरािभल ेख संशोधनास वतःला वाह न घ ेतले. यातील काही हणज े भाऊ
दाजी लाड , पं. भगवानलाल इ ं जी, आर. जी. भांडारकर ह े होत. यानंतर २० या
शतकातील अ णी प ुरािभल ेखत हणज े डी. आर. भांडारकर , एन. जी. मजुमदार,
कृ ण वामी , एन. यंकैया, आर. एल.िम ा. आर. डी. बॅनज , पी. एन. भ ाचाय , एच. पी.
शा ी , एन. पी. च वत आिण इतर यानंतरचे ाचीन भारतीय िलपीशा हणज े डॉ.
के. ही. रमेश, ो. के. ही रामान , डॉ. एस. आर. राव, डॉ. आजयिम शा ी , डॉ. एस.
एच. र ी, डॉ. एच. एस. ठोसर, डॉ. शोभना गोखल े आिण इतर ही आह ेत. ाचीन कोरीव
लेखांचे संपादन, यांचे िव ेषण, यांचा अ वा थ लावून इितहासा या प ुनल खनात या ं या
मोलाचा वाटा आह े.
िशलाल ेखांचे, इतर लोरीव ल ेखांचे जसजस े संपादन होऊ लागल े, तर तस े यांना िस ी
देणे आव यक आह े अस े वाटू लागल े. यामुळे अनेक िनयतकािलक े सु झाली , ती
पुढील माण े आहेत.
१) 'एिशयािटक रसच स'
२) 'जन ल ऑफ द एिशयािटक सोसायटी ' ही दो ही काशान े एिशयािटक सोसायटी ारा
कािशत होत असत .
३) 'िद इंिडयन अ ॅ टी व ेरी' हे ी ज े स बग स यांनी सु केले.
४) 'िद म ास जन ल ऑफ िलटर ेचर अ ॅ ड साय स '
५) 'िद जन ल ऑफ रॉयल एिशयािटक सोसायटी ' (लंडन)
६) 'िद जन ल ऑफ िद बॉ बे ॅ च ऑफ िद रॉयल एिशयािटक सोसायटी '
७) 'िद ा झ े शं स ऑफ िद िलटररी सोसायटी ऑफ बॉ ब े'
या सव सं थांची मुखप े आिण िनयतकािलक े य ांनी पुरािभल ेखां या अ यासास चालना
िदली व याम ुळे अिधकािधक स ंशोधन होऊ लागल े. एखादा िविश िवषय हाताळ ून यावर
सखोल संशोधन क न या ंचे काशन होऊ लागल े. अशी काही िवश ेष िवषया ं या कोरीव
लेखां या सम ी अ यासाची काशन े पुढील माण े.
१) आले झांडर किन ंगहॅम यांचे 'अशोकन इि स श स '
२) ी ह श या ंचे 'साउथ इ ंिडयन इि स श स '
३) ी जे स बग स यांचे 'एिप ािफया इंिडका' munotes.in
Page 70
पुरात वशा ाची ओळख
70 ४) पुरात व िवभागातफ संशोिधत आिण कािशत 'अॅ युअल र पोट स् ऑफ इ ंिडयन
एिप ाफ ' आिण कॉ प स इि स शनम इ ंडीकार म'
५) म ास ग ह ॔म टम य े 'नोिटसेस ऑफ इि स श स ' हे िनयतकालीक .
ही काशन े अितशय मह वाची होती . भारत सरकारलाही या प ुरािभल ेखांचे मह व कळ ून
आले आिण प ुरात वीय स ंशोधनात हणज े पुरात व खा यात प ुरािभल ेख िवभाग हण ून एक
िवशेष उपिवभाग थापन कर यात आला व याचा भार एखा ा प ुरािभल ेख त ाकड े
सोपवला जाऊ लागला . पुढे याचा मोठा िव तार होऊन यासाठी हैसूर येथे एक
मु यालय था पन कर यात आल े आहे व यासाठी स ंचालका ंचे पद िनमा ण झाल े आहे.
वातं यो र काळात काही िव ापीठा ंतग त पुरािभल ेखां या अ यासासाठी वत ं िवभाग
िनमा ण केले गेले. कना टक िव ापीठा ंचे धारवाड य ेथे तसेच तािमळनाड ूत तंजावुर येथेही
िव ापीठात वत ं पुरािभल ेख िवभाग आह ेत. १९७४ म ये तर 'िद एपी ािफकल
सोसायटी ऑफ इ ंिडया' ही अशासक य स ं था स ंशोधका ं या य ना ंमधून िनमा ण झाल ेली
असून या मुळे पुरािभल ेखां या अ यासात िवशेष गती ा झाली आह े. या स ं थे ारा
दरवष एका प रषद ेचे अिखल भारतीय पातळीवर आयोजन क ेले जात े व यात त ण
संशोधका ंना शोध िनब ंधांना 'पुरािभलेख पि का ' (जन ल ऑफ िद एिप ािफकल सोसायटी
ऑफ इ ंिडया') या िनयतकािलकात ून िस ी िदली जात े.
ब) कोरीव ल ेखांचे कार आिण या ंचे मह व
३.४ कोरीव ल ेखांचे कार आिण व ैिश य े
सव सामा यपण े कोरीव ल ेखांचे दोन म ुख कार पडतात त े हणज े १) शासन म ुख
हणजेच राजक या ने वतः अथवा या या वतीन े जरी क ेली जाणारी राजशासन े उदा.
अशोकाच े िशलाल ेख, राजा खारव ेल, सातवाहन , राजा गौतमीप ु सातकण , चालु य स ाट
ि तीय प ुलकेशी या ंचे काही आल ेख हे राजशासन या कारात मोडतात .
२) अशासक य हणज ेच खाजगी य नी आिण स ं थांनी िदल े या दान अथवा द ेणगीची
न द क न ठ ेव यासाठी कोरव ून घेतलेले लेख हे या कारात मोडतात . असे आल ेख
ामु यान े धािम क व पाच े आहेत. उदा. पि म भारतातील बौ द ल े यांम ये कोरल ेले
हजारो िशलाल ेख तस ेच सा ंची, भारह त , आिण अमरावती तूपांभोवती या कठड्यांवर
कोरल ेले दानल ेख यांचा समाव ेश यात होतो . यात िदल े या द ेणगीची अथवा दानाची न द
केलेली असत े. यापैक पिह या हणज े राजशासन कारातील कोरीव ल ेखांची िवभागणी
आणखी काही उप कारांत होत े. ते हणज े -
अ) राजशासन े - हे कोरीव ल ेखा ार े राजा अथवा शासन म ुखाने आपला आद ेश
जनतेपय त पोहोचव यासाठी कोरव ून घेतलेले असत . उदा. मौय स ाट अशोक या ं या
राजा ा असल े या सव कोरीव ल ेखांचा समाव ेश या कारात होतो .
ब) दानशासन े - या कोरी व लेखा ार े राजा अथवा इतर शासक य अिधका या ंकडून िव ान
ा हण , धािम क सं था अथवा िविश काय करणा या य स िद या जाणा या दानाची munotes.in
Page 71
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
71 न द क ेलेली असत े. या कारात दान न द असल े या सव ता पट व िशलाल ेखांचा
समाव ेश होतो . अशा सव लेखांना दानशासन े असे संबोधल े जात े. ही बह धा राजाकड ून
अथवा या या अन ुमतीन े याच े मं ी अथवा इतर अिधकारी या ं याकड ून िदल ेली असतात .
या कारा ंचे लेख नाणघाट , जु नर, नािशक , काल इ. िठकाणी आह ेत. िविवध राजघरा याच े
उदा. सातवाहन , गु वाकाटक , कदंब, चालु य, रा क ूट यादव इ याद च े अनेक लेख हे या
दानशा सन कारात मोडतात .
क) राज श तील ेख / राज त ुतीपर ल ेख एख ा राजा या कत बगारीची न द कर यासाठी
खास िनमा ण के या ग ेले या प ुरािभल ेखांचा समाव ेश या कारात होतो . यात राजान े
दाखिवल े या कतृ वाची आिण कामिगरीची न द क ेलेली असत े. अशा राजाची त ुती अथवा
श तीपर वण नही यात असत े. राजाच े योगदान सा ंगणे याच े गुणगान करण े हा या
कार या कोरीव ल ेखांचा मु य उ ेश असतो . या कारची उदाहरण े हणून किल ंगराज
खारव ेलाचा हा थीगुंफा िशलाल ेख, गौतमीप ु सातकण चा नािशक िश लालेख, समु गु ाचा
अलाहाबाद य ेथील त ंभालेख यशोवम न राजाचा म ंदसोर येथील िश लालेख, तसेच ऐहो ळे
येथील चाल ु य स ाट ि तीय प ुलकेशीचा िशलाल ेख सांगता य ेतील.
वरील तीन म ु य कारा ं यित र कोरीव लेखांत नम ूद के या मजक ुरा या िवषयान ुसार
यांचे आणखी काही उप कारा ंत केले जाते ते पुढील माण े -
१) यापार / वािण य िवषयक कोरीव ल ेख : अशा ल ेखांचा आशय यापार अथवा
वािण य िवषयाशी स ंबंिधत असतो . याचे उ म उदाहरण हणज े िसंधुकालीन लोका ंचे
िच िलपीतील िश क े आिण म ु ा. ही िलपी जरी द ुब ध असली , तरी या िश या ंचा वापर
हा यापारी ह ेतूनेच केला जात असावा अस े िव ाना ंचे मत आह े.
अनेक वेळा उ खननात द ेखील अशा म ु ा आिण िश क े आढळतात . यावर िलिहल ेले
कोरीव ल ेख अथवा ठाशीव अ रा ंचा ल ेख असला तरी यापैक बर ेच ल ेख ह े
यापारिवषयक अस याच े िदसत े. उदा. मंदसोर य ेथील एक िशलाल ेख हा क ुमारगु आिण
बंधुवम न यां या कालख ंडातील अस ून य ंचे व प यापारिवषयक आह े. महारा ातही
जालना भोकरदन ( ाचीन भोगवध न) यथील उ खननात एका यापारी िश का िमळाला
असून यावरील ल ेख हा 'ठाणेनगर गोता इ ं ा' असा एक ओ ळीचाच असला तरी यात ून
िकतीतरी ऐितहािसक मािहती िमळत े. ती पुढील माण े. हा लेख ा ही िलपीतील अस ून
याची भाषा ाक ृत आह े. िलपी या वळणाव न याचा काल हा इसवी सणाच े दुसरे शतक
असा मनाला जातो . डॉ. एच. एस. ठोसर या प ुरािभल ेख त ा या मत े -
१) इसवी सना या दुस या शतकात ठाण े हे मुंबईजवळी एक मोठ े शहर होत े व स ा ी या
पूव कडील िकतीतरी औ ोिगक शहर े व पि म िकना यावरील सोपारा बदर या ं या
दर यान त े एक मह वाच े शहर होत े.
२) या ल ेखातील इ ं ा ही ी होती व ती ठाण े नगराची रिहवासी होती . अथा तच हा
यापारी िश का होता व ही इ ं ा वतः यापारी अस ून यापारिनिम े ती भोकरदनला
गेली असावी . munotes.in
Page 72
पुरात वशा ाची ओळख
72 ३) भोकरद न ह े या काळातील भरभराटीस आल ेले होते व याच े पा ा य द ेशांशीही
यापारी स ंबंध होत े हे इतर ऐितहािसक साधना ंमधून िस होत े.
४) या काळात ि याही यापार े ात स य अस ून वत ं पणे काय करीत असत अस े
िदसत े.
५) आपल े देवाण घ ेवाणीच े यवहार अिधक ृत कर यासाठी यापारी असा वत ं मु ांचा
वापर करीत अस याच े िदसत े.
या माण े िकतीतरी दानल ेख हे यापारी , यां या ेणी (संघटना ) इ याद नी कोरल ेले
अस याच े आढळत े.
२) धािम क व पाच े आलेख :
अशा आल ेखांतून ाम ु यान े धािम क अथवा न ैितक व पाची मािहती िमळत े. उदा.
अशोका या िशलाल ेखांतून बौ धमा चा मूळ त वान ुसार श ु व न ैितक आचरणावर भर
िदलेला आढळतो . पि म भारतातील अन ेक ल ेखांम ये 'बु ', 'धम ' आिण 'संघ'
यांिवषयी या ाथ ना आहेत.
दि ण भारतात अन ेक मंिदरां या ा कारावर िव त ृत कोरीव ल ेख अस ून या ंस रामायण
महाभारत अथवा भगव ीतेतील ोका ंचा समाव ेश आह े. यामुळे तेही धािम क व पाच े
आहेत. बह धा सव लेखां यावरील भागात च ं , सूय , िशविल ंग इ. धािम क तीक े असून
यांचा ार ंभ व श ेवट हा धािम क वचनान े होतो.
३) दानशासन :
वर सा ंिगत या माण े राजा अथवा या या अिधका यानी अथवा नातलगा ंनी िदल े या
दानाची सनद अ थवा रीतसर द तऐवज हण ून जे लेख िनमा ण केलेले असतात , यास
दानशासन अस े हणतात . उपल ध असल ेले बह स ं य आल ेख हे दानशासन हण ून
ओळखल े जातात . देव थान े, धािम क स ं था अथवा यास , िव ान ा हण अथवा
िश णस ं था, मठ या ं या च रताथा साठी भ ूिम, ाम, अथवा रोख र कम ेचे दान िदल े जाई.
काही व ेळा अस े लेख हे ले यां या त ूपां या म ंिदरां या िभ ंतीवर ोटक व पात िल िहलेले
असत तर काही व ेळा सा स ंगीत व पाच े शीलाल ेख अथवा ता पटा ंवर िलिहल ेले
आढळतात व यात दाता , दान वीकारणारा , िदलेले दान ह े सिव तर नम ूद केलेले असत े.
काही व ेळा घर , तलाव िक ंवा ाम अथवा भ ूिमदान याची न द आढळत े तर काही व ेळा दान
रोख र कम ेत िद याच े आढळते.
४) शासक य व पाच े आल ेख : ब याच कोरीव ल ेखांतून आपणा ंस त कालीन
शासक य बाब िवषयी बह मोल मािहती िमळत े. उदा. अशोका या िशलाल ेखांतून आपणास
मौय शासन यव थ ेत अिधकारी असल े या य ु , र जुक, ादेिशक आिण महामा , तसेच
धम महामा या ंिवषयी बह मोल मािहती िमळत े. तसेच अन ेक वेळा या काळात अि त वात
असल ेली रा य े यांचे िविवध िवभाग , अिधकारी या ंचेही उ ल ेख येतात. रा ये आिण याच े
ांत, ांतािधकारी , यांचे कामकाज यािवषयीही काहीव ेळा उ ल ेख येतात. उदा. मौय munotes.in
Page 73
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
73 स ाट अशोका या िशलाल ेखांतून अस े समजत े क , मगध हा याचा क े ीय हणज े मु य
भाग अस ून या ं या सा ा याच े चार ा ंत रा यकारभारा या सोयीसाठी पाडल े होते व या
चार ा ंतां या राजधानी हणज े त शीला , उ जैन, तोषाली आिण सुवण िगरी या हो या .
५) चा र ा मक अथवा राज श तीिवषयक आलेख :
अशा आल ेखांतून एखा ा राजाची अथवा य ची सिव तर मािहती अस ून ितच े व प
काहीस े तुतीपर/ श तीप असत े. असे आल ेख हे दीघ असतात . आिण यात ून बरीच
ऐितहािसक मािहती ा होत असत े. कारण आल ेखाचा िवषय असल े या राजा या
तुतीबरोबरच या का ळातील इतर राजा तस ेच याकाळातील घटना , घडामोडी या ंचाही
उ लेख असल ेला आढळतो .
अशा आल ेखांम ये राजाची सिव तर मािहती , याचे राजघराण े, याची क ुलपरंपरा, पूव ज
यांचीही मािहती य ेते. िशवाय या राजान े कोणती मोलाची कामिगरी क ेली आह े. याचे काय
योगदान आह े, याचा परा म , याचे दातृ व इ. िविवध ग ुणांचा परामश यात घ ेतलेला
असतो . अशा श तीप आल ेखांम ये मह वाच े असल ेले आल ेख हणज े –
अ) किलंगचा राजा खारव ेल याचा हाथीग ुंफा आल ेख.
ब) गौतमीप ु सातकण याचा नािशक िशलाल ेख.
क) समु गु ाचा अलाहाबाद त ंभालेख.
ड) यशोध या चा मंदसोर य ेथील िशलाल ेख
इ) ि तीय प ुलकेशीचा ऐहोळ े येथील िशलाल ेख इ.
६) मारक ल ेख :
काही राजा ं या अथवा स प ु षां या समाधीवर या ं यािवषयी मािहती द ेणारे मारक ल ेख
कोरल ेले असतात . तर काही मारकल ेख देवकुलात स ंबंिधत य या िश पा ंवर मूत वर
कोरल ेले असतात . हे लेख ोटक असल े तरी यातून बह मोल मािहती ा होत े. उदा.
महारा ात ज ु नरजवळील नाणेघाटात सातवाहना ंचे देवकुल अस ून तेथे यां या िसम ुक हा
सं थापक राजा , याचा वारस सातकण ( थम) व याची राणी नागिनका व इतर काही
सातवाहन राज पु वगैरे या ितमा व यावर या ंची नावे कोरल ेली आह ेत.
तसेच का ह ेरीजवळ बौ िभ ूं या दफनभ ूमीतही मह वा या बौ िभ ूं या समाधीवर
यां या मािहतीिवषयक कोरीव ल ेख आढळतात . या यित र य ु ात का मी आल े या
वीरां या म ृती ी यथ मृतीिशला हणज े वीरगळही उभारल ेले आढळतात . असे वीरगळ
आिण सती िशला ंवरही अन ेक वेळा िश प े व काहीव ेळा कोरीव ल ेख आढळतात . तेही
मारक िशलाल ेख हण ून ओळखल े जातात .
काही व ेळा कोरीव ल ेखांतून राजान े लोकक याणाथ काय काम क ेले आहे, याचा आवज ू न
उ लेख आढळतोच , अथा तच राज श ती कार या आल ेखांत याचा उ ल ेख
आढळतोच , िशवाय इतर ही काही व ेळा याचा उ ल ेख आढळतो . उदा. स ाट अशोकान े munotes.in
Page 74
पुरात वशा ाची ओळख
74 जनक याणाथ आिण ाणीमा ा ंसाठी प ुरिवले या व ै क य स ुिवधांचा तसेच वाटस ंना
सावली िमळावी हण ून र या या द ुतफा लावल े या व ृ ां या तपशील आल ेला आह े. तर
हाथीग ुंफा यथील िशलाल ेखात राजा खारव ेल यािवषयी अशीच मािहती िमळत े. यानुसार
नंद घरा यातील राजान े बांधलेला एक नदीवरील कालवा जो नाद ु त झाला होता तो
राजा खारव ेलाने दु त क ेला होता अशी मािहती िमळत े.
भारतीय इितहासात कोरीव ल ेखांचे मह व :
ाचीन भारतीय इितहासाची ज ुळणी कर यासाठी कोरीव ल ेख हे अ य ंत उपय ु ठरतात .
यांचे मह व या कामी अन यसाधारण आह े. हे ाचीन कोरीव ल ेख या ा ही खरो ी
िलपीत िलिहल ेले होते. ती िलपी काळा या ओघात िव म ृतीस ग ेली. हजारो वष ती
िव मृतीतच रािहली . तरीही आध ुिनक काळात ि िटश राजवटीत प ुरािभल ेखां या सखोल
संशोधनाम ुळे या िलपीच े वाचन श य झाल े आिण भारतभर आढळ ून येणा या कोरीव
लेखांचा अ वयाथ लावता आला .
जसजस े कोरीव ल ेकांचे वाचन होऊ लागल े तसतशी ऐितहािसक ानात मोलाची भर पड ू
लागली . अनेक अ ात ऐितहािसक दुवे हाती य ेऊ लागल े आिण इितहासाची न यान े जुळणी
होऊ लागली . ाचीन आिण म यय ुगीन भारता या इितहासाच े पुनल खन कोरीव ल ेखां या
आधार े श य झाल े. तसेच आप या द ेशाची त कालीन राजक य सामािजक , आिथ क,
धािम क आिण सा ं कृितक प रि थतीचा बोधही होतो . इितहासातील प ुरािभल ेखांचे मह व
पुढील माण े आहे.
राजक य इितहास जाण ून घे या या ीकोन मह व :
बह तांश कोरीव लेख हे राजक या कडून अथवा या ं या अिधका या ंकडून जरी क ेले जात
अस याम ुळे यात समकालीन राजक य प रि थतीच े ितिब ंब उमटल ेले िदसत े. या या
काळातील रा जक य इितहासाची ज ुळणी करत असताना कोरीव ल ेखांची फारच मदत होत े.
एखादा कोरीव ल ेख हणज े राजशासन अथवा दानशासन राजा ज े हा जरी करतो , ते हा
यात या राजाची व ंशावळ , काही राजा ं या कारिकद तील मह वा या घटना ंचे वण न असत े.
हेच राजशासन जर या या मांडिलक रा जाने िदले असेल तर यात मा ंडिलक राजा व
याचा साव भौम राजा या ंचीही व ंशावळ असत े. या वंशावळीम ुळे िविवध राजघराणी , यातील
राजे, याचा काल शासन म व या ं या रा यकाळातील मह वा या घटना इ याद िवषयी
सिव तर आिण िव ासाह मािहती उपल ध होत े.
अनेक वेळा वाड ्मयीन साधना ंम ये जी मािहती अ ात जी मािहती आपणा ंस कोरीव
लेखांम ये िमळत े. उदा. राजा खारव ेल या नावाचा एक राजा किल ंगदेशात होऊन ग ेला व
याचे योगदान काय आह े हे कोण याही वाड ्मयीन साधना ंतून आपणास ात नाही . परंतु या
राजा खारव ेलाचा ओ रसातील हाथीग ुंफेत जो कोरीव ल ेख उपल ध झाला आह े, यात
राजान े दरवष कोणती लोकोपयोगी काम े केली यािवषयीची न द क ेलेली आह े.
काही कोरीव ल ेखांतून देशा या िविवध भागातील लोका ंचा तस ेच िवद ेशातील समकालीन
राजांचे उ लेख असतात . उदा सातवाहन राजा व िश ीप ु पुळुमावी या नािशक munotes.in
Page 75
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
75 ले यांमधील कोरीव ल ेखात यान े िजंकून घेतले या ब याच द ेशांचा उ ल ेख आह े. हे देश
हणज े ऋिषक , मूलक, सूरठ, अपरांत, अवंती, अनुप आिण िवदभ होते. तसेच अशोका या
िशलाल ेखांतून किल ंग, आं , पुिलंद, केरळपु , स यप ु इ. रा या ंचे व जमातीच े तसेच
भारताबाह ेर ीक रा जे अॅ टीऑ कस व टॉ लेमी या ंचेही उ ल ेखही य ेतात. यामुळे
देशािवद ेशांचा इितहास आिण राज े व राजव ंशांचा िनि त काल ठरिव यास मदत होत े.
अनेक वेळा राजांनी हाती घ ेतले या ( लोकक याणाथ ) कामांचे वण न यात ून िमळत े. उदा.
तलाव व कालवे बांधणे, र या या द ुतफा झाडे लावण े, दानधम वगैरे बाब चा यात
उ लेख असतो .
राजवंशाचे मूल थान व या ं या सा ा याचा ं िव तार यािवषयी कोरीव ल ेखां ारे फारच
उपयु मािहती िमळत े. उदा. मौय सा ा याचा िव तार वाय य ेकडील
अफगिण तानापास ून ते दि ण ेस ह ैसूरपय त व पि म ेस सौरा ापास ून ते पूव कडे
बंगाल या उपसागरापय त होता ही मािहती अशोका या िशलाल ेखां या उपल धी थानाम ुळे
होऊ शकली .
िविवध कालख ंडातील द ेशां या िविवध भागा ंतील शासन यव थ ेची तस ेच शासक य
िवभाग , यांचे अिधकारी यािवषयी बह मोल मािहती आपणा ंस कोरीव लेखां ारे िमळत े. उदा.
ाचीन काळात आहार , िवषय भ ु द ेश आिण म ंडळ अस े िविवध शासक य िवभाग
अस याच े समजत े. यात व ेळोवेळी झाल ेले बदल काही शासक य िवभाग काळा या
ओघात न झाल े तर काही िवभागा ंची न यान े िनिम ती झाली ह ेही आपणास कळत े.
ाचीन काळातील कालगणनाही आपणा ंस कोरीव ल ेखां ारे कळ ून येतात. कोरीव
लेखांम ये आपणास शासक य अिधका यािवषयीही मािहती कोरीव ल ेखां ारे िमळत े उदा.
अिधकारी पद े जी य ु , र जूक ाद ेिशक, अमा य सिचव रा पती िवषयपती भोिगक,
ामिण ,प क ल , नाडकण , इ याद ची मािहती िमळत े. तसेच अन ेक राजा ा ंव न आपणास
या रा या ंची उि य े काय होती ह ेही कळत े. अशा त ह ेने िविवध कारची राजक य आिण
शासक य बाब िवषयी कोरीव ल ेखां ारे आपणास मोठी उपय ु मािहती िमळत े.
सामािजक इितहास :
इितहास हणज े केवळ राजक य घडामोडी नस ून मानवी जीवना या त कालीन सामािजक
आिथ क, आिण सा ं कृितक प ैलूंचा अ यास होय . कोरीव ल ेखांमधून आपणा ंस त कालीन
लोकांचे सामािजक जीवन कस े असेल याचा चा ंगलाच बोध होतो . यातून त कालीन
जाती यव था स ंयु कुटुंब यव था , कौटुंिबक गो , समाजातील िविभ न घटक इ . िवषयी
मािहती िमळत े. वण /जाती यव थ ेतील ढताही यात िदस ून येते. उदा. गौतमीप ु
सातकण या एका ल ेखात याचा चातुव णय प तीवर िव ास अस ून यान े आंतरजातीय
िववाहा ंवर बंदी घात याच े िदसून येते.
संयु कुटुंब यव था ह े ाचीन भारतीय समाजाच े फार मोठ े वैिश ्ये आहे अनेक कोरीव
लेखां ारे या स ंयु कुटुंब यव थ ेवर काश पडतो . कुटुंबातील िविवध घटक , यांचे
कौटुंिबक थान , मिहला ंचे यातील थान इ याद ची मौिलक मािहती आपणास िमळत े. munotes.in
Page 76
पुरात वशा ाची ओळख
76 दानशासनात दान िदल े या ा हणा या नावाबरोबरच याच े गो , वेदशाखा , याने ा
केलेले ािव य इ याद चा उ ल ेख िमळतो . ही मािहती कोण या भागात कोणता व ेद वा
शाखा अिधक भावी होता ह े समज यास उपय ु ठरत े.
त कालीन ीजीवनाच े चांगलेच ितिब ंब कोरीव ल ेखांत पडल ेले अस याच े आढळ ून येते.
यातील मािहतीन ुसार ि या या वतं र या धािम क िवधी करीत अस याच े िदसत े. यांची
समाजजीवनात मह वाची भ ूिमका होती अस ेही िदसत े. अनेक ि या ा अथा ज न करीत
असत . यांनी नोकरी क े याच े यवसाय क े याच ेही अन ेक संदभ िमळतात . बौ धम
चारातही या ंचा स य सहभाग होता अस े सातवाहना ं या कोरीव ल ेखांतून िदस ून येते
ि या ंनी अथवा ि या ंसहीत संपूण कुटुंबाने धािम क हेतूने सं थाना द ेण या िद या
अस याच ेही कळत े.
समाजातील िववाह थ ेिवषयी मािहती कोरीव ल ेखांतून िमळत े. कशी व ेळा अन ुलोम,
ितलोम िववाहा ंची उदाहरण े लेखांमधून िमळतात . तसेच बह प नी वाची प त अि त वात
अस याच ेही कळत े. उदा. का हेरी या एका को रीव ल ेखात साव मातांचा उ ल ेख आह े,
याव न ा प तीच े अि त व कळत े.
ाचीन काळापास ून भारतात अन ेक परक य यापारी यापारिनिम ान े अथवा राजक य
वच व िमळिव या या हेतूने आल े. ते परक य असल े तरी भारतात आ यावर काही
िपढ्यांनंतर त ेही येथील समाजात सामाव ून गेले यां यात काहीव ेळा रोटी ब ेटी यवहार
होऊ लागल े याच े ितिबंबही कोरीव ल ेखातून िदस ून येते. अशा त ह ेन सामािजक
जीवना संबंधी बह मोल मािहती आपणास कोरीव ल ेखांतून िमळ ू शकते.
आिथ क प रि थती :
त कालीन अथ जीवन अथवा आिथ क यव थ ेबरोबर कोरीव ल ेखां ारे चांगलाच काश
पडतो . अनेक वेळा कोरीव ल ेखात य नामाबरोबर या या यवसायाचा / पेशाचाही
उ लेख आढळतो . असे िविवध यवसाय ( या काळातील ) हणज े वािण य अथवा यापरी ,
ेणी, सावकार , साथ वाह अथवा यापारी , तांडयाचा म ुख, िनगम अथवा वािण य
मंडळाचा म ुख, गंिधक अथवा स ुंगंधी या ंचा यापारी , लोहविणत ह णजे लोख ंडाचा
यापारी , तसेच माला कार, सुवण कार, कुंभकार , इ यादी प ेशाचा उ ल ेख यात असतो .
याव न त कालीन या पारी जीवनाच े दश न होत े. यािशवाय अन ेक यापारीप ेठा औ ोिगक
क , बंदरे, बाजारप ेठा, यापारी क े यांिवषयीही मािहती िमळत े.
यापारी द ेवघेवीचे मा यम हण ून अन ेक वेळा ना या ंचा अथवा त कालीन चलनप त चा
उ लेख कोरीव ल ेखातून िमळतो . िशवाय या काळातील यापारप ती , यापारीस ंघ, यांचे
बँके माण े होणार े कामकाज या ंनी िनिम लेले यास यात लोक ठ ेवत असल े या ठ ेवी,
यावर िदल े जाणार े याज इ याद िवषयी फारच उपय ु मािहती काही व ेळा िमळत े.
त कालीन कायम व पी ठ ेव ना अ यिनधी अस े हणत . व अशा यापा री संघांचे हणज े
ेण चे कामकाज ह े पतपेढी / बँके माण े होत होत े हेही कळ ून येते.
या यित र अथ यव थ ेची स ंबंिधत अशी िकतीतरी मािहती कोरीव ल ेखां ारे ा होत े.
उदा. शेती यव था , िविवध कारची धा य े, िविवध कर , कर यव था कर गोळा करणार े munotes.in
Page 77
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
77 अिधका री इ यादी त कालीन वजन -मापे प त चीही मािहती आपणास कळत े. तसेच
दु काळ आिण महाप ूर यांसार या न ैसिग क आप ी व यावर मात कर यासाठी क ेलेलं
उपाय इ याद िवषयीही बरीच मािहती िमळत े. अशा त ह ेने त कालीन अथ यव थ ेवर
चांगलाच काश पडतो .
धािम क ि थती :
ाचीन भारतीया ंचे धािम क जीवन समज ून घे यासाठीही कोरीव ल ेख हे फार उप ुय
ठरतात . यातील बर ेच कोरीव ल ेख हे दान व पाच े देवतेस अपण व प आहेत. यात
मंिदरांची िनिम ती, मूत ची ाण ित ा , देवतेस अप ण केलेले य अथवा व त ू, बौ ज ैन
आिण वैिदक धम य धम सं थांना, मठांना, साधुसंतांनाही दान अथवा द ेणगी िद याची न द
असत े. याव न आपणा ंस त कालीन भारतीया ंचे धािम क जीवन धम संक पना ,
धम संक पना , धम सं था या ंचा जनजीवानावरील भाव , धम सं थांची िश ण प त यावर
चांगलाच काश पडतो . याच माण े िविवध धमा म ये पडल ेले पंथ, उपपंथ या ंचे आचार -
िवचार त व ान या ंचीही मािहती िमळत े.
िविवध धम सं थाना ंराजे व या ंचे अिधकारी ह े दान व द ेऊन आ य तर द ेतच असत पर ंतु
सव सामा य लोकही आपाप या परीन े धम सं थांना देण या द ेत असत . यािवषयी सिव तर
मािहती आपणास िमळत े. उदा. का हेरी येथील ल े यांनम य े फार मोठी बौ धम सं था,
बौ िश ण क उभ े रािहल े होते. यास अथा तच उदारह त े देण या समाजातील िविवध
वगा कडून िमळा या हो या ह े तेथील कोरीव ल ेखांव न िदस ून येते.
वैिदक धम आिण धािम क िवधीिवषयी हणज े िविवध य , नंतर या काळात म ंिदरांची
थापना, देवतांची पूजा अचा इ याद च े दश न होत े. काळा या ओघात काही धािम क था ंचे
हणज े य -याग वग ैर चे ाब य कमी झाल े अस याच ेही ल ेखांमधील या ंचा अभाव
आपणा ंस दाखव ून देतो.
काही थािनक को रीव ल ेख हे या या िठकाण या धािम क मह वावर काश टाकतो . उदा.
िविदशा य ेथील िव णुमंिदरातील एक िशलाल ेखात ह ेिलओडोरस या ीक य न े िदले या
दानाची न द आह े व यान े वत :स परमभागवत हण ून घेतले आहे. याव न िविदशा ह े
वै णवधमा चे पीठ असाव े, असा िन कष िनघतो . स ी या ड गरा ंवरील बौ ल े यांमधील
लेखांम ये अनेक बौ धम गु तस ेच याच े अनुयायी / उपासक या ंचीही नाव े कोरल ेली
आहेत. या उपासका ंम ये अनेक यवन हणज े ीक होत े. यांनी बौ धमा मुळे भावीत
होऊन बौ धमा चा वीकार क ेला होता अस ेही िदस ून येते.
अशा त ह ेने कोरीव ल ेखां या आधार े आपण भारतातील िविवध काळातील , िविवध भागा ंत,
िविवध धमा चा सार अथवा या ंचा हास कसकसा होत ग ेला ते सांगू शकतो .
सां कृितक जीवन :
त कालीन सां कृितक प रि थतीचा अ यास कर यासाठीही आपणा ंस कोरीव ल ेखाची
मोलाची मदत होत े. उदा. ाचीन कालीन सव धमा त दान करण े हा मो व प ु य ा ीचा munotes.in
Page 78
पुरात वशा ाची ओळख
78 मुख माग समजला जाई . यामुळे िहंदू, बौ व ज ैन या तीनही धमा त दानक ृ यात प ु यकम
मानल े गेले आहे व कोरीव ल ेखांम ये मोठया माणावर दान द ेण यांची न द आह े.
कोरीव ल ेखांतून िविवध धािम क िवध च े आचरण व पालन यास ंबंधी मािहती आली आह े.
वैिदक धमा त वेदा ययनास आिण अ ययनास मोठ े मह व आह े. यासाठी िव ान आिण
पंिडतांना िदल े या दाना ंचीही मािहती ल ेखांमधून िमळत े.
काही कोरीव लेखांमधून तर वग आिण नरक या त कालीन लोका ं या क पना ंिवषयी
मािहती िमळत े. उदा. इस.८५३ - ५४ या दर यान कोरल े या एका ल ेखात 'हे बु द जो
वगा त आह े' अशी एक न द आह े. तर नरक यािवषयी 'अिवची ' 'प रताप ' 'कुंभीपाक ' असे
उ लेख आल ेले आहेत.
थाप य आिण िविवध कला या ं या िवकासािवषयी मािहती द ेखील कोरीव ल ेख आपणास
देतात. इ. स. नंतर या पिह या काही शतका ंत पि म भारतात ल ेणी कोर याच े काम जोरात
सु होत े. यातील कोरीव ल ेखांम ये थाप यिवषयक अन ेक सं ा आढळतात . उदा.
लयन(लेणे), कोढी (खोली ), कुटी (तप वीग ुंफा), ओवरक (ओवरी ), पोढी (पा याच े टाके),
संघाराम (बौ गभ गृह), तडाग (तलाव ), वापी (िवहीर ), चै य (बौ ाथ नागृह इ याद च े
उ लेख आह ेत. याच माण े बांधकामा श संबंिधत कारािगरा ंची नव े उदा. गवंडी, िश पी ,
सू धार, कोर या , थापती इ . िवषयीद ेखील मािहती िमळत े. राजा अथवा दाट हा
कोण याही धम पंथांचा असला तरी याला इतर धमा तील िव ाना ंिवषयी आदर अस े.
सव धम समभाव अथवा धािम क सिह ण ुता हे ाचीन भारतीय सा ं कृितक / धािम क जीवनाच े
एक म ु य स ू होत े व याच े ितिब ंब कोरीव ल ेखांमधून िदस ून येते.
ाचीन भारतीय िश णस ं था अथवा िश णाची क े हणज े अ हार , हपुरी
घिटका थान , पाठशाळा , मठ यािवषयीही बह मोल मािहती कोरीव ल ेखां ारे िमळत े.
ाचीन काळात भारतीय स ं कृतीचा सार आ न ेय आिशयात मोठया माणावर झाला
होता. इंडोनेिशया, मलेिशया, कंबोिडया , ीलंका, इ यादी आ न ेय आिशयाई द ेशांम ये
ाचीन काळापास ून सं कृत व ाक ृत लेख कोरल ेले िदसतात . हे कोरीव ल ेखही आपणास
बरीच उपय ु मािहती द ेतात.
िविवध भाषा आिण िलपी या ंिवषयीची मािहती आपणास क ेवळ कोरीव ल ेखां ारे ा
झालेली आह े. उदा. अगदी ाचीन ल ेख ाक ृतात आह े. (उदा स ाट अशोकाच े यान ंतर
इ.स. या पिह या द ुस या शतकापास ून सं कृत भाष ेत कोरीव ल ेख िलिहल े जाऊ लागल े.
उदा. सातवाहना ं या काळात वापरत असल ेली ा ही िलपी हीद ेखील बदलत जाऊन
ित यात ून आज या द ेवनागरी िलपीचा िवकास झाला . भाषा हण ून कोरीव ल ेखांसाठी
सं कृतचा वापर अन ेक शतक े केला गेला. परंतु पुढे ादेिशक भाषा हणज े मराठी , गुजराथी ,
क नड इ . भाषांम ये (सं कृतबरोबर ) कोरीव लेख िलिहल े जाऊ लागल े. यामुळे भाषा
आिण िलपी या वळणातील व ेळोवेळी होणार े बदल आपण अ यास ू शकतो . अशा त ह ेने
कोरीव ल ेखांमधून िमळणारी मािहती आपण त कालीन राजक य , सामािजक , आिथ क व
धािम क जीवनाचा सखोल अ यास कर यासाठी उपयोगात आण ू शकतो . munotes.in
Page 79
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
79 ३.५ क i ] ा ही व खरो ी िलप चा िवकास
ा ही :
ा ही िलपी ही भारतातील सवा त ाचीन िलपी असून ित या उ प ीबाबत िव ाना ंम ये
एकवा यता नाही. मुळात ाचीन भारत ल ेखनकल ेचा मह वाच े थान होत े क नाही ,
याबाबतही िव ाना ंम ये मतभ ेद आह ेत. परंतु ाचीन वाड ्मयात िलपी / िलबी / िदपी हणज े
लेखनकला या अथा चे अनेक उ ल ेख आढळ ून येतात.
वैिदक वाड ्मय, दोनेही महाका य े, पुराणे, मृित ंथ का य े, नाटके य ांमधून लेखनकला
अि त वात अस याच े आपणा ंस पुरावे िमळतात . पािणनी या अ ा यायी या ंथात िलपी ,
िलिपका यावनानी या अथा चे अनेक श द आह ेत. पािणनीचा कालख ंड हा इसवीसनाप ूव ८
वे शतक असा समजला जातो . याव न यावनी िलपी ही या काळात िनि तच अि त वा त
होती अस े आपण हण ू शकतो .
कौटी यान े िलिहल े या 'अथ शा ' या ंथातही ल ेखनिवषयक प ुरावे िमळतात . यात
कौिट यान े हटल े आहे, क 'मुलांचे चौलकम ' झा यावर यास अ रओळख आिण पाढे
िशकिव यात याव ेत. तसेच याचा ंथात कौिट यान े राजक ुमारास िशकवल े जाणा रे िवषय
सांिगतल े आहेत, यातही िलपीिव ेचा समाव ेश आह े. या काळात ल ेखनिव ेस अथा तच
मह वाच े थान असाव े, मा िलप िवषयी फारशी मािहती 'अथ शा ' या ंथातून िमळत
नाही.
इतरही काही ंथांम ये िलपी अि त वात अस याच े संदभ आढळतात . यापैक
वा या यना या 'कामस ू ात' ६४ कलांमधील एक कला हण ून ंथवाचनास मह व होत े.
अथा त ंथ जर वाचल े जात असतील तर त प ूव ते िनि तच िलिहल े गेले असल े पािहज ेत.
जैन सू -वाड्मय प णवनसु , स वयांगसू यांव न या काळी अि त वात असल े या १८
िविवध िलप ची मािहती िमळत े व यात ा ही , यावनी , खरो ी , गांधार, महे री इ . िलप च े
उ लेख आढळतात .
भागवत सू या ंथात क ेवळ ा ही िलपीचाच ल ेख आह े. परंतु बौ धम ंथांम ये
लेखनकल ेचे अनेक पुरावे केवळ िमळतात . लिलतिव तार या ंथात 'गौतमब ु द ह े
पाठशा ळेत िव िम या ग ु ंजवळ बस ून चंदना या पाटीवर सो या या ल ेखणीन े अ र े
िलिह यास िशकल े' असे सांिगतल े आह े. िशवाय यात एक ूण ६४ िलपी याकाळात
अि त वात अस याचा उ ल ेख आह े. या सव पुरा यांव न भारत इ .स. पूव ५ या
शतका याही बर ेच आधी ल ेखनकला अि त वा त होती ह े िस होत े.
ा ही िलपी ही भारतातील ात असल ेली सवा त ाचीन िलपी होय . ा ही िलपी या
उ पतीिवषयी अन ेक मत -मतांतरे आहेत. भारतीय पर ंपरेनुसार , या हद ेवाने सृ ीची
िनिम ती केली, या हद ेवानेच ा िलपीची िनिम ती केली, हणून ितला ा ही अस े नाव
िमळाल े. या िलपी या उ प ीिवषयी दोन मुख िवचार वाह आह ेत ते हणज े –
munotes.in
Page 80
पुरात वशा ाची ओळख
80 १) ा ही िलपीचा उ गम भारतातच झाला व भारतीया ंनीच ित चा िवकास झाला.
२) ा ही िलपीचा उगम हा भारतात झाल ेला नस ून परक य िलप पास ून ितची उ प ी
झाली असावी या िवचार णालीतही िविवध मत े आढळ ून येतात. ते हणज े
ा हीची उ प ी ही अ ) अिसरीयन िलपी , ब) िफिनशयन िलपी , क) साउथ स ेमेिटक िलपी
ड) नॉथ सेमेिटक िलपी , इ) चीनी िलपी , यांपैक कोण यातरी एका ाचीन िलपीपास ून
झाली असावी .
तर पिह या गटात हणज े भारतातच ितचा उगम झा ला अस े मानणा या ंम ये उप वाह
आहेत. अ) काह या मत े ा ही िलपीची उ प ी ही व ैिदक कालातझाली असावी . ब)
आणखी काही िव ाना ं या मत े ितची उ प ी ािवडी िलपीपास ून झाली असावी . क) काही
िव ाना ं या मत े ितची उ प ी ही िस ंधु िलपीपास ून झाली असावी .
या िविवध मत -मतांतरांम ये िवशेष ा धरल े जाणार े मत हणज े ितची उ प ी ही नॉथ
सेमेिटक िलपीपास ून झाली असावी . आज या प ॅले टाईन व िस रया या भागा ंम ये रहाणार े
ाचीन काळातील िफिनिशयन लोक ह े नॉथ सेमेिटक िलपी िलिहत असत . याचा नॉथ
सेमेिटक िलपीपास ून ा ही िलपीचा उगम झाला अस े मानल े जाते. िफिनिशयन िलपीतील
एकूण २२ अ रे ही नॉथ सेिमिटक िलपीपास ून िनमा ण झाली आह ेत अस े सांिगतल े जाते.
या उ प ीिवषयी काही मह वाच े िन कष हणज े -
१) इ.स. पूव ५ या शतकाप ूव चे िलिखत प ुरावे नाहीत .
२) नॉथ सेमेिटक आिण ा ही या िलप म य े बरेचसे सा य आढळ ून येते.
३) आरंभी या काळात ा ही िलपी ही नॉथ सेमेिटक माण ेच उजवीकड ून डावीकड े
िलिहली जात अस े.
या सव मु ांवर आधा रत नॉथ सेमेिटक िलपीत ून ा ही िलपीचा उगम झाला असा िस ा ंत
मांडला ग ेला अस ून बह स ं य िव ा नांनी तो मा य क ेला आह े.
अशा त ह ेने भारतात ा ही िलपी उदयास आ यावर ितचा भारतात स ुमारे एक हजार
वषा पय त उपयोग होत रािहला . या िलपीत कोरल ेले सवा त ाचीन ल ेख हणज े अशोकाच े
शीलाल ेख होत े. इ.स. पूव ३ रे शतक त े इसवीसनाच े ७ वे शतक या काळात ितचा मोठया
माणावर उपयोग झाला . या कालख ंडातही स ुमारे दर २०० वषा नी या िलपी या
अ रविटक ेत हणज े वळणात फरक पडत ग ेला. यामुळे िविवध कालख ंडातील िलपी ही
या नावान े ओळखली जात े. ती हणज े -
अ) अशोककालीन ा ही
ब) सातवाहनकालीन ा ही
क) गु कालीन ा ही
ड) हष वध नकालीन ा ही इ . munotes.in
Page 81
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
81 या यित र भारता या िविवध भागा ंम ये हणज े भौगोिलक िवभागा ंम ये ही या िलपीच े
वैिश यप ूण वळण आढळ ून येते. यामुळे उ र ेकडील ा ही , दि ण ेकडील ा ही ,
पूव कडील ा ही , पि मेकडील ा ही अस ेही यात काही उ प कार आढळतात .
यािशवाय ा ही िलपी फरक ाम ु यान े िविवध ाता ंत व िविवध काळात कोर या ग ेले या
आलेखांव न अ यासता य ेतो. अथा तच िलपी या वळणात बदल झाला , तरी ा ही िलपी
ही सुमारे हजार वष भारतात वापरात रािहली .
खरो ी िलपी :
ा ही िलपी या समकालीन असल ेली एक ाचीन िलपी हणज े खरो ी िलपी होय .
यावेळी भारतात मोठ ्या माणावर ा ही िलपीचा उपयोग होत होता , याचव ेळी
भारता या वाय य भागात हणज े िहंदुकुश पव ताकड या भागात असल े या शक , इंडो ीक
व नंतर क ुषाण या परक य रा यक या नी उजवी कडून डावीकड े िलिहल े या जाणा या
खरो ी िलपीचा वापर स ु केला. उजवीकड ून डावीकड े िलिहली जाणारी ही िलपी
भारतातील सव ाचीन िलप म य े अि तीय आह े.
'खरो ी ' या श दाचा अथ हणज े खज (गाढव) ओ हणज े गाढवा या ओठा ंसारखी लप ेटी
असल ेली िलपी असा आह े. ा ही माण ेच या िलपीची नॉथ सेमेिटक िलपीत ूनच झाली
असावी अस े िव ानाच े मत आह े. ही िलपी सव थम ब ॅि यन ीक राजा ं या ना या ंवर
आढळ ून आली . यामुळे सु वातीस ितला 'बॅि यन िलपी' असेही स ंबोधल े गेले. या
िलपीचा वापर मा िस ंधु नदी या पि म भागा तच मया िदत होता . या भागास ाचीन काळी
अ रयाना अस े नाव होत े.
या िलपीच े वळण जरी उजवीकड े डावीकड े अशा व पाच े होते तरी यातील मजक ुराची
भाषा मा पाली होती . यामुळे या िलपीस काही व ेळा 'बॅ ो-पाली', 'अ रयाना -पाली'
असेही हटल े गेले. मा या िलपीला खरो ी हे नाव य ुरोिपयन िव ान ी . युहलर या ंनी
िदले. हे या िलपीला द े याचे कारण हणज े इसवी सणा या ितस या शतकातील 'लिलत
िव तार ' या बौ ंथात 'खरो ी ' असा या िलपीसाठी श द आधीच िदल ेला आह े हेही या ंनी
दाखव ून िदल े.
या खरो ी िलपीचा मोठ ्या माणा वर वापर झाला तो भारता या वाय य भागातच . खरो ी
िलपीतील ल ेख हे भारता या वाय य ेकडील हणज े िस तान , कंदहार (अफगा िण तान),
लडाख , चीनचा काही भाग , त शीला , अ रयाना , िसंधुचा पि म भाग , काि मर इ. भागातच
आढळ ून येतात. इ.स. पूव ३ या शतकातील स ाट अशोका चे शाहबाजगढी आिण
मानस ेहरा (आज या पािक तानातील शहर े) या दोन िठकाणच े कोरीव ल ेख हे खरो ी
िलपीत ल ेिहले आहेत. तर अफगािन तानातील क ंदहारजवळ ( ाचीन गा ंधार द ेश) खरो ी
व आरमाईक अशा ैिलपीत िल िहलेले कोरीव ल ेख आढळतात . पefM®eमी शक - प
राजां या काही ना या ंवरही खरो ी िलपीतील ल ेख अस ून ही नाणी िह ंदुकुश, गांधार
त शीला या भागा ंम ये िमळाल ेली आह ेत. munotes.in
Page 82
पुरात वशा ाची ओळख
82 खरो ी िलपीतील ल ेख हेही तर ( हणज े िशलाल ेखच) धातूंचे प , नाणी, उंटाचे कातड े,
लाकडी फ या , भूज प इ याद वर िलिहल ेले आढळतात . आ या ची बाब ह णजे
अफगा िण तानातील एक त ूपाजवळ (खोतान ा ंतात ) इसवीसना या द ुस या शतकात
खरो ी िलपीत िलिहल ेले भूज प ावरील एक ह तिलिखतही सापडल े आहे. चीनी त ुक थान
या भागात उ ंटा या कमावल े या कातडयावर आिण लाकडावरही कोरल ेले खरो ी लेख ी
टीन या प ुरात व ा स िमळाल ेले आहेत.
खरो ी िलपीची उ प ी ही द ेखील 'आरमाईक ' या नॉथ सेमेिटक िलपी या एका म ुख
शाखेपासून झाल ेली आह े, आिण उजवीकड ून डावीकड े िलिहल े जान े हे ितचे मह वप ूण
वैिश य े आहे.
खरो ी िलपीतील सवा त जुने उपल ध ल ेख हे स ाट अशोकाच ेच आह ेत. इ. सन प ूव ३ रे
शतक त े पुढे ६०० ते ७०० वष हणज े सुमारे इसवी स ना या ४ या शतकापय त चिलत
होती. या िलपीतील सवा त अिलकडील ल ेख हणज े उ र क ुशाण घरा यातील राजा ंनी
इ.स. सन ३ या व इ.सन ४ या शतकात कोरल ेले लेख. मा या काळापय त खरो ी
िलपीचा वा पर हळ ूहळू कमी होत अस याच े िदसत े. तीची जागा ा ही िलपीन े घेतली हो ती.
भारतातील इ ंडो ीक , शक, कुषाण या परक य रा यक या नीही ा ही िलपीचा वीकार
के याचे यां या ल ेखांव न व ना या ंनव न िदसत े. ा ही माण ेच खरो ी िलपीतही
वेळोवेळी अन ेक बदल घडून आल े या िलपीत एक कारचा साच ेबंदपणा आह े तरीही
िलपीम य े उ चार िच हे अस याम ुळे कोण याही उ चारा ंचे िलखाण खरो ी िलपीत
लेखातून िदस ून येते. ते पुढील माण े.
१) अशोका या िशलाल ेखांतील खरो ीिलपी .
२) इंडो ीक राजा ं या ना या ंवरील खरो ी िलपी .
३) इंडो ीक राजा िमन ँडर या या काळातील बजौर य ेथील ल ेखांमधील खरो ी िलपी .
४) िसथो-पािथ यन कालख ंडातील खरो ी िलपी (या गटात अन ेक कोरीव ल ेखांचा समाव ेश
होतो.)
५) कुषाण कालीन खरो ी िलपी या गटाच े काही उप कार पडतात . ते हणज े
अ) कुषाण असा उ ल ेख असल ेले लेख.
ब) स ाट क िन ककालीन कालगणन े या उ ल ेखासह असल ेले तरल ेख.
क) खास किन क शैलीत असल ेले इतर क ुषाण राजा ंचे लेख.
ड) इ.सन ३०३ ते ३९९ या कालख ंडातील क ुषाणांचे खरो ी ल ेख.
ा ही िलपी माण ेच काळा या ओघात खरो ी िलपीचा वापर हळ ूहळू कमी झाला व अख ेर
पूण लु झाला . ही िलपी प ुढे फार मोठा काल िव म ृतीस ग ेली. आधुिनक काळात , ि िटश
राजवटीत एक पा ा य संशोधक जनरल ह चुरा या ंनी इ.स. १८३३ म ये मिण याल
येथील त ूपाचे उ खनन क ेले होते. यात ाचीन ीक आिण खरो ी अस े ैिलिपक ल ेख munotes.in
Page 83
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
83 िमळाल े यातील ीक अ रा ंचे वाचन ी नॉ रस आिण कन ल मॅसन या ंनी केले अशा त ह ेने
खरो ी िलपी वाच याची ग ु िक ली या ैिलिपक ना याम ुळे िमळाली आिण यातील
मािहती इितहास स ंशोधना या कमी उपल ध झाली .
३.६ क ii ] अशोकाच े िशलाल ेख (राजा ा )
ाचीन भारतीय इितहास ात क न घ े यासाठी उ खिनत प ुराव त ूंबरोबरच प ुरािभल ेखांचे
मह व अन यसाधारण आह े. भारतातील सवा त ाचीन अस े पुरािभल ेख हे स ाट अशोक
याचे उपल ध अस ून मौय कालीन इितहास ात हो यासाठी त े अ य ंत उपय ु ठरतात .
अथा त काही िव ाना ं या मत े, सोहगौडा य ेथे िमळाल ेला ता पट हा अशोका या
िशलाल ेखांह न अिधक ाचीन असावा .
स ाट अशोक :
इ.स.पूव ३२१ या स ुमारास न ंदाचे रा य उलथ ून चं गु मौया ने मगधावर वतःच े रा य
थािपत क ेले. चं गु ाने आपल े सा ा य िव त ृत क ेले. वाय य ेकडील
अफगािण थानापास ून दि ण भारताती ल कृ णे या खो यापय त व ग ुजरात सौरा पास ून
िहमालया या पाय यापय त या िव त ृत भू देशावर ह े सा ा य पसरल े होते.
चं गु ानंतर इ .स. पूव २९७ या स ुमारास िब ंदुसार हा च ं गु ाचा प ु गादीवर आला .
आप या िप याच े िवशाल सा ा य आिण या ंची शासन यव था िब ंदुसारान े कौश यान े
सांभाळली . इ.स.पूव २७२ या स ुमारास आिण यान ंतर चार वषा नी हणज े इ.स.पूव २६८
या स ुमारास अशोक हा िब ंदुसाराचा ि तीय प ु मगधाचा स ाट झाला .
या मध या चार वषा त िबंदुसारा या म ृ युनंतर मौया या गाडी वर ह क सा ंगणारे अनेक
वंशज प ुढे आल े. यापैक मह वाच े हणज े सुिशम आिण अशोक . या वारसा संघषा त
अशोकान े आप या िवरोधका ंचा िवरोध कठो रपणे मोडून रा य िमळिवल े. यासाठी जवळ
जवळ चार वषा चा काळ लागला .
आप या कारिकद त अशोकान े केलेली एकम ेव वारी हणज े किल ंगावर क ेलेली वारी . या
वारीत अशोक िवजयी झाला पण य ु ाने झाल ेली भीषण हानी बघ ून तो यिथत झाला व
पुढे यान े अिहंसेचा वीकार क ेला व यान े शांतीने अनेक वष , रा य क ेले असे परंपरा
सांगते.
अशोकाच े िशलाल ेख :
स ाट अशोकान े आप या रा यात अन ेक िठकाणी उ ुंग िशला त ंभ उभा न यावर
आपल े लेख कोरव ून घेतले. अशा कारच े लेख कोर यासाठी िवशाल िशलाख ंडाचाही
उपयोग कर यात आला . या िशलाल ेखांचा उ ल ेख सामा यतः ‘अशोका या राजा ा ’ असा
केला जातो . या आ ा यान े आप या ज ेस िद या आह ेत. भारता या िविवध ांतामध ून हे
लेख सापडल े आह ेत. या ल ेखां या ा ी थानाव न मौय सा ा याची भाव े ांची
क पना य ेऊ शकत े. या िशलाल ेखातील मजक ूराबाबत भारतीय इितहासकार १९ या
शतका या उ राधा पय त अनिभ होत े कारण ह े लेख या ा ही िलपीत िलिहल ेले आहेत munotes.in
Page 84
पुरात वशा ाची ओळख
84 ती १८३७ सालापय त कोणालाही वाचता य ेत न हती . मा त े वाच या या ीन े यापूव ही
य न झाल े होते. िफरोजशहा त ुघलकान े एक अशोक त ंभ टोपरा य ेथून िद लीला
आणवला होता व तो वाच यासाठी िविवध प ंिडतांना आम ं ण केले. मा यात कोणालाही
यश आल े नही.
इ.स. १८३७ म ये जे स ि स ेप यांनी ा ही अ रा ंचे यश वी वाचन क ेले. यानंतर
हळूहळू िलपीची सव अ र े जुळिव यात प ुरािभल ेख त ा ंना यश आल े. तरीही स ाट
अशोकाच े लेख कही माणात गूढच रािहल े. कारण अशोका या सव लेखांत याचा उ ल ेख
‘ि यदसी ’ असा य ेतो. हा ‘ि यदिस ’ कोण त े बराच काळ गूढच रािहल े. पुढे इ.स.१९१५
साली ‘ि यदिस ’ लाजा (राजा) अशोक ’ असा प उ ल ेख असल ेला लेख सापडला . तसेच
ीलंकेतील बौ वाङमयातही अशोकाच े ‘ि यदिस ’ हे नाव सापडल े याम ुळे अशोकाच े
िशलाल ेख हे अशोका या इितहासाच े मह वाच े साधन बनल े. या िशला लेखांचा िविवध
अंगांनी अ यास क ेला गेला आह े. अशोकान े आप या या राजा ा ंना ‘ध मल ेख’ असे हटल े
आहे. या लेखां या मा यमात ून अशोकान े आप या ज ेला नीितम ू ये पाळ याची आ ा
केली आह े. या ल ेखांची ा ी थळ े आप याला अस े दश िवतात क क ेवळ आप या
रा यात च न ह े तर सीमावत ा ंतातही अशोकान े आपली त व े पोहचवली होती .
अशोका या ल ेखातील काही मह वप ूण िवचार बौ िशकवण ुक या जवळच े आहे. ते हणज े
अिहंसा, वृ , आि त , मुके ाणी या ं याशी सौज यप ूण यवहार इ यादी . यािशवाय
अशोकान े केले या जािह ता या अन ेक कामा ंची मािहतीही या लेखांमधून िमळत े. उदा.
िप या या पा याची सोय , वृ ारोपण , औषधी वन पत ची लागवड , मनु य व जनावरा ंसाठी
दवाखान े इ.
याच िशलाल ेखांमधून अशोकान े ‘ध म महामा ’ (धम महामा ) या िवश ेष अिधका या ंची
केलेली योजनाही आपणा स कळत े. ही योजना हणज े या या ‘ध मा’चाच एक भाग होता .
या धम महामा अिधका या ंनी समाजा या सव लोका ंत िमळ ून िमसळ ून या ंची दु:खे, वेदना
समजा वून घेवून यािवषयी मािहती राजापय त पोहचवावी तस ेच गरज ूंना सव तोपरी मदत
पोहचवावी अशी अप े ा होती . िवशेष हणजे या अिधका या ंनी तु ंगातही ब ंिदजनां या
उ ाराच े काय कराव े, अशीही आ ा िदली होती .
स ाट अशोका या िशलाल ेखां या चार कारात वग करण कर यात य ेते, ते हणज े –
१) तर ल ेख
२) लघु तर ल ेख
३) तंभालेख
४) लघु तंभालेख
वरील चारही कारच े लेख भारतात व भारताबा हेरही आढळल े आहेत या ंची उपल धी
थळे खालील माण े आहेत :
munotes.in
Page 85
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
85 तर ल ेख : अशोकाच े तरल ेख हे पुढील िठकाणी उपल ध झाल े आहेत.
१) िगरनार : काठेवाडमधील ज ुनागढजवळ
२) कालसी : उ र द ेश
३) शाह बाझ गढी : पािक तान
४) म सेरा : पािक तान
५) धौली : ओरीसा
६) जौगड : ओरीसा
७) सोपारा : महारा
८) एरा गुड्डी : आं देश
लघु तर ल ेख : अशोका या लघ ु तरल ेखांची उपल धी थळ े पुढील माण े आहेत.
१) पनाथ : म य द ेश
२) सह ाम : िबहार
३) बैराट : राज थान
४) कलक ा : पि म ब ंगाल
५) म क : हैसूर, कना टक
६) हैसूर : कना टक
७) एरा गुड्डी : आं देश
८) राजुलमंडिगरी : आं देश
९) अहरौरा : उ र द ेश
तंभलेख : अशोकाच े तंभालेख हेही अ य ंत मह वाच े असून ते पुढील माण े आहेत.
१) िद ली : टोपडा : िद ली
: हा मूळ टोपडा य ेथे होता, तो िद ली येथे हलवला ग ेला.
२) िद ली : मेरठ : िद ली
: हाही म ूळ मेरठ येथे होता व तो िद ली य ेथे हलवला ग ेला.
३) लौ रया अरराज आिण लौ रया न ंदनगड : उ र िबहार
४) रामपूवा : िबहार
५) अलाहाबाद : कोसम : अलाहाबाद
लघु तंभालेख : अशोकाच े लघु तंभालेख हे पुढील िठकाणी ि थत आह ेत.
१) सांची : म य द ेश
२) सारनाथ : उ र द ेश munotes.in
Page 86
पुरात वशा ाची ओळख
86 ३) ि मनद ेई : नेपाळ
४) िनगली सागर : नेपाळ
अशोका या िशलाल ेखात अशोका या राजा ा आहेत. जेने कसे वागाव े. धमा संबंधीची
मािहती ज े या क याणासाठी क ेलेले माग दश न, काही िशलाल ेखांवर िनयम , अिहंसा
मागा चे पालन , याची िविवध धोरण े याचा सा ा यिव तार , त कालीन सामािजक
प रि थती िशलाल ेखात वापरल ेली भाषा , िलपी, िविवध भागात बोलली जाणारी भाषा
याव न अशोक िकती जािहतद स ाट , धम सिह ण ू, क याणकारी होता ह े िदसत े.
तरल ेखांमधील १४ राजा ा :
महा तर हणज े मोठे िशला ंवर कोरल ेले लेख यात स ाट अशोका या चौदा राजा ा
कोरल े या आह ेत. या राजा ा प ुढील माण े :
१) देवांना लाडका ि यदश राजा अस े सांगतो –
२) पूव या काळी लोकांची करणे रतसर िमटिवण े आिण य ेक गो िनव ेदन करण े या
गो ी अि त वात न ह या .
३) परंतु मी या खालील माण े के या.
४) मी सव िठकाणी ह ेर नेमले. मी जेवत असलो , जनानखा यात असल े िकंवा अंत:पुरात
असलो , िकंवा गोशाळ ेत, पालखीत िक ंवा उदयानात असलो तरी ह ेरांनी लोका ं या
अडचणी मला य ेऊन ताबडतोब सा ंगा यात .
५) मी कोठ ेही लोकां या अडच ण चे िनवारण करीन .
६) जर मं ीमंडळात वाद त िनघाला िक ंवा एखा ा द ेणगीबाबत िक ंवा मा या त डी
सांिगतल े या िनवाडया त अडचण उ प न झाली िक ंवा एखादी तातडीची गो
मं यांना सा ंिगतली तर ती मला क े हाही, मी कुठेही असलो तरी सा ंिगतली पािहज े.
७) हणून अशा त हे या मी आ ा िद या आह ेत.
८) अडचण च े िनवारण करण े आिण मला कामकाजाचा िनकाल लावण े (या गो ी )
के यािशवाय मला समाधान होत नही .
९) लोकक याण ह े माझे कत य आह े असे मी समजतो .
१०) अिवरत काम आिण अडचण च े िनवारण हा याचा पाया आह े.
११) लोकक याणाची व ृ ी यासारख े े कत य नाही .
१२) मी जे य न करीत आह े याम ुळे मी लोका ंचे ऋण फ ेडीन आिण या ंना मी इहलोक
आिण परलोक स ुखी करीन . munotes.in
Page 87
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
87 १३) या हेतूने ही धमा ा मी िलहिवली आह े. ती िचरकाल िटको . माझे पु , पौ , पौ या
धमा ेचे लोकक याणासाठी आचरण करोत .
१४) परंतु याच े आचर ण कर यास अितशय कठीण आह े. े तम य नािश वाय त े
आचरणात आणण े श य होणार ना ही.
वरील १४ राजा ाव न अस े िदसत े क अशोक अ य ंत जािहत द होता . या या इतर
िठकाणी आढळल े या आल ेखांम ये यान े यातील कही राजा ा प ु हा प ु हा कोरल े या
िदसतात तस ेच या या सा ा या या िव तार कळतो . असेच कही िशलाल ेख आपण प ुढे
पाह .
िगरनार य ेथील तर ल ेख :
िगरनार य ेथे सापडल े या िशलाल ेखात स ाट अशोका या १४ राजा ा कोरल े या आह ेत.
िशळेचे समान दोन भाग क न यावर दो ही बाज ूला या कोरल े या आह ेत. आज िगरनार
येथील दो ही बाज ूला या कोरल े या आह ेत. आज िगरनार य ेथील ज ुनागढ स ं हालयात
सुरि त र या ठ ेव यात आल ेला आह े.
कालसी य ेथील तरल ेख :
उ र द ेशातील ड ेहराडून येथे सापडल े या तरल ेख १४ राजा ा कोरल े या आह ेत.
िशळे या एक भाग ग ुळगुळीत अस ून दुस या भागावर ह ीची र ेखाकृती कोरल ेली आह े. या
िशलाल ेखाचा शोध १८६० म ये ी. फॉरे ट या ंनी लावला . या ल ेखाचे वाचन ी
किनंगहॅम यांनी केले.
शाहबाजगढी य ेथील तरल ेख :
आज या पािक तान य ेथील शहाबाज गढी य ेथे अशोका या १४ राजा ा कोरल ेला
िशलाल ेख सापडला आह े. या लेखाचे वैिश ्य हणज े हा ल ेख ा ही व खरो ी िलपीत
कोरल ेला अस ून या िलपी वाच याच े ेय जे स ि स ेप, लॅसन, नॉ रस आिण किन ंग हॅम
यांनी केले. १८३६ म ये या ल ेखाचा शोध कोट नावा या स ेनािधका यान े लावला होता.
मानस ेहरा येथील तरल ेख :
म सेरा (मानस ेहरा) हे िठकाण आज पािक तानात आह े. येथेही मोठया तरा ंवर १४
राजा ा कोरल े या आह ेत. पण या राजा ा एक ूण तीन िशळा ंवर कोरल े या आढळतात .
१८८९ म ये पिह या दोन िशळा किन ंगहॅम यांनी शोध ून काढ या यान ंतर प ुरात व
खा या या एका स ेवकान े ितस या िशळ ेचा शोध घ ेतला. पिह या िशळ ेवर १ ते ८ आ ा,
दुस या िशळ ेवर ९ ते ११ आिण ितस या िशळ ेवर १२ ते १४ आ ा कोरल े या आह ेत.
munotes.in
Page 88
पुरात वशा ाची ओळख
88 धौली य ेथील तरल ेख :
धौली ह े िठकाण ओ रसा रा यात आह े. १८३७ म ये ले टनंट िक यांनी हा ल ेख शोध ून
काढला . धौली य ेथे आढळल े या ल ेखात ११,१२,१३ ा राजा ा नस ून १४ या
राजा ेनंतर वेग या कार या दोन राजा ा असल ेले लेख कोरल ेले आहेत. याला 'किलंग
राजा ा ' असे हणतात .
जौगढ य ेथील तरल ेख :
जौगढ ह े गाव द ेखील ओ रसा रा यात आह े. १८५० म ये सर वॉ टर इिलयट या ंनी हा
लेख शोध ून काढला . धौली मा णे जौगड य ेथेही ११,१९,१३ मांका या राजा ा
कोरल े या नाहीत . याऐवजी व ेग या राजा ा कोरल े या आढळतात . या लेखात वि तक
िच ह व ‘म’ हे अ र आढळत े.
सोपारा य ेथील तरल ेख :
सोपार े हे िठकाण महारा ातील ठाण े िज ात आहे. १८८२ म ये भगवानलाल इ ं जी
यांना थम हा ल ेख आढळला . १९५६ म ये गोरे यांनी येथे दुसरा भाग शोध ून काढला .
छ पती िशवाजी महाराज व त ू सं हालय म ुंबई येथे या ल ेखाचे यवि थत जतन क ेले आहे.
या तरल ेखांत अशोका या . ८ व ९ या राजा ा कोर या आह ेत.
एर गुड्डी येथील तरल ेख :
एर गुड्डी हे गाव आ ं देशातील कन ू ल िज ात आह े. या गावातील एका ट ेकडीवर ६
मोठया िशला ंवर अशोकाच े लेख िलिहल े आहे. दयाराम सहानी या ंनी हा ल ेख िस क ेला
आहे.
पनाथ य ेथील लघ ु तर ल ेख :
पनाथ हे िठकाण म य द ेशातील जबल पूर िज ात अस ून िवं य पव तरांगेतील एका
ड गरावर हा ल ेख कोरल ेला आह े. हा लेख सहा ओळ चा आह े. १८७१ -७२ म ये किनंग
हॅम यांनी या ल ेखाचे वाचन क ेले.
सह ाम य ेथील लघ ु तर ल ेख :
सह ाम ह े िबहार मधील शहाबाद िज ात आह े. तेथील च ंदनपीर नावा या ड गरावर ल ेख
कोरल ेला अस ून आज या िशळेचा काही भाग न झाल ेला आह े.
बैराट य ेथील लघ ु तर ल ेख :
राज थान मधील ब ैराट या िठकाणी हा ल ेख आढळला . १८७१ म ये काला इल या ंनी या
लेखाचा शोध घ ेतला. काही भाग िशळ े या प ूव स तर का ही भाग िशळ े या खाल या बाज ूस
कोरल ेला आह े. munotes.in
Page 89
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
89 गुजरा येथील लघ ु तर ल ेख :
गुजरा हे िठकाण उ र द ेशात अस ून गावा या ट ेकडी या पाय याशी एका िशळ ेवर
अशोकाचा हा ल ेख कोरल ेला आह े. गुजरा येथील ल ेखाचे वैिश ्य हणज े या ल ेखात ‘देवानं
िपय िपयदािसनो असोकराज ’ असा उ ल ेख आल ेला आह े. १९५४ म ये बहाद ूरचं छाबडा
यांनी हा ल ेख शोध ून काढला .
राजुल मंडािगरी य ेथील लघ ु तर ल ेख :
राजुल मंडािगरी ह े िठकाण आ ं देशातील कन ू ल िज ात आह े. या टेकडीवर रामिल ंगे र
नावाच े जे शंकर द ेवाचे मंिदर अस ून काही द ूर अंतरावर मा ंक १ व २ या राजा ा उ क ण
केले या आह ेत.
एर गुड्डी येथील लघ ु तर ल ेख :
आं देशातील एर गुड्डी या िठकाणी हा ल ेख आढळला अस ून या ल ेखावर दोन िल या
आढळतात . ा ही िलपीम ये िलिहल ेला लेख आह े.
गोिवमठ आिण पालिकग ुंडु येथील लघ ु तरल ेख :
कना टक रा यात गोिवमठ आिण आिण पालिकग ुंडु या दोन ट ेकडया आह ेत आिण या
टेकड्यांवर अशोकाचा ल ेख आढळतो . या लेखाचा शोधकता कोपवाळ य ेथील एक रिहवाशी
ी शा ी हे आहेत.
म क य ेथील लघ ु तरल ेख :
म क ह े कना टक रा यातील ह ैसूरमधील रायप ूर िज ात आढळत े. येथील एका ट ेकडी
वरील मोठ ्या िशळ ेवर हा ल ेख कोरला अस ून या ल ेखात अशोका या नावाचा उ लेख
आढळतो .
हैसूर रा यातील लघ ु तरल ेख :
१८८२ म ये ी. राइस या ंनी ह ैसूर रा यात ून तीन लघ ुलेख ा क ेले. हिगरी य ेथे
चांग या अव थ ेत लेख सापडला असून या ल ेखातील काही अ र े न झाली आह ेत.
दुसरा ल ेख िस प ूर येथे एका ड गरावरील ग ुहेम ये आढळला . हिगरी पास ून कही
अंतरावर ह े िठकाण आह े.
ितसरा ल ेख जिट ंगरामे र य ेथे सापडला . हे िठकाणद ेखील हिगरीपास ून कही अ ंतरावर
आहे. ा ल ेखाची मोठ ्या माणात झीज झाली अस याम ुळे अ प व पात आह े.
munotes.in
Page 90
पुरात वशा ाची ओळख
90 अहरौरा य ेथील लघ ु तर ल ेख :
अहरौरा ह े िठकाण उ र द ेशातील िमझा पूर िल ात य ेते. १९६१ म ये इलाहाबाद
िव िव ालयातील प ुरात व िवभागाच े मुख गोवध नराय शमा यां या स ंशोधक त ुकडीन े या
लेखाचा शोध लावला .
नवी िद ली य ेथील लघ ु तरल ेख :
अमरप ूरी नावा या वसाहतीत एका खडका या प ृ भागावर हा ल ेख कोरल ेला आह े.
अशोकाच े लघु तर ल ेख १३ िठकाणी सापडल े हे १४ वे िठकाण अस ून थािनक
दगडावरच हा ल ेख कोरल ेला आह े.
बाराबर य ेथील ग ुहालेख :
िबहार रा यात बा राबर नावा या ग ुहा अस ून तेथील तीन ग ुफांम ये अशोकाच े लेख आह ेत.
अशोकाचा नात ू दशरथ याच े लेख आह ेत. राजा अन ंतवण याचाही ल ेख आह े. अशोक व
दशरथ या ंनी ा गुहा आजीवक प ंथास दान िद या हो या .
तंभालेख :
िद ली -टोपडा य ेथील त ंभालेख :
हा त ंभालेख मूळचा टोपडा या गावी होता , ते िफरोजशहा त ुघलका या कारिकद त याने
तो िद लीला आणव ून घेतला. अशोका या तंभावर एक ूण सात राजा ा आह ेत. मा
यापैक सहा राजा ा इतर आढळतात . मा सातवा ल ेख याच िठकाणी आढळतो . यावर
अशोकाख ेरीज इतरा ंचेही लेख आढळतात . १८७० साली ज े स ि स ेप यांनी वाचन क ेले.
िद ली -मीरत य ेथील त ंभालेख :
हा त ंभालेख मीरत य ेथून िद लीला आणला ग ेला. िद ली -टोपडा ल ेखापैक पाच ल ेख या
तंभावर अस ून सहा या ल ेखा या पिह या दोन ओळी कोरल े या आह ेत. १९१३ साली हा
लेख सापडला .
लौ रया – अराराज आिण लौ रया – नंदनगड य ेथील त ंभालेख :
हे दो ही त ंभालेख या िठकाणी आढळल े ती िठकाण े उ र िबहारमधील च ंपार य या
िज ात आढळतात . िबहारम य े अराराज नावाच े एक िशवम ंिदर आह े. तर दुस या गावात
नंदनगड नावाचा िक ला आह े. हणून याला लौ रया अरराज व लौ रया न ंदनगड अशी
पडली आह ेत. या त ंभालेखा या शीषा वर ग डाची म ूित आह े. तर न ंदनगड य ेथील
तंभावर घ ंटाकृती शीषा वर िस ंगचा प ुतळा आह े. या या खाली राजह ंस आह ेत.
munotes.in
Page 91
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
91 रामपूव येथील त ंभालेख :
रामपूव हे िठकाण िबहार रा यात अस ून या त ंभा या शीषा वर घंटाकृती मथळा व राजह ंस
आिण फ ुले आहेत. या त ंभावर सहा ल ेख कोरल ेले आहेत.
अलाहाबाद -कोसम य ेथील त ंभालेख :
हा त ंभालेख अलाहाबाद य ेथील िक याम य े आढळतो . या त ंभावर अशोकाच े तीन
वेगवेगळे लेख आह ेत. याम य े िद ली टोपडा य ेथील सहा ल ेख, राणीचा लेख, कौशांनी
येथील ल ेख. यािशवाय ग ु स ाट सम ु गु ाची श ती , जहांगीर बादशहाचा ल ेख,
िबरबलचा ल ेख अस े इतरही ल ेख आढळतात . यामुळे या त ंभालेखाचे मह व अिधक आ हे.
सांची यथील लघ ु तंभालेख :
सांची ह े गाव म य द ेशात अस ून या गावी अशोककालीन त ूप आह े. तसेच रे वे
टेशनपास ून जवळच सा ंची येथे एक त ंभ आह े. यावर काही ओळी कोरल े या आह ेत.
सारनाथ य ेथील लघ ु तंभालेख :
सारनाथ ह े िठकाण उ र द ेशात अस ून याला अितशय मह व आह े. या त ंभावर चार िस ंह
पाठीला पाठ लाव ून असल ेली आक ृती तस ेच म यभागी अशोक च आह े. िसंहा या खाली
गोल प ीवर िस ंह, ह ी, घोडा आिण ब ैल या ंची आक ृती कोरल ेली आह े. या त ंभावर
कोरल े या ल ेखा या ओळी न झा या आह ेत. या लेखाचे वाचन होग ेल यांनी केले.
ि मनद ेई (लुंिबनी) येथील लघ ु तंभालेख :
ि मनद ेई हे िठकाण न ेपाळम य े १८९६ साली य ुरर या ंना नेपाळ या ज ंगलात हा ल ेख
आढळला . हे िठकाण गौतम ब ु ां या ज माशी स ंबिधत अस याम ुळे अशोकान े या गावाचा
कर माफ क ेला होता . असा उ ल ेख असल ेला ल ेख येथे आढळतो . आज ि मंदेई हण ून
ओळखल े जाणार े हे थळ ाचीन काळी ल ुंिबनी हण ून ओळखल े जाई. येथेच गौतम
बु ांचा ज म झाला होता .
िनगलीसागर य ेथील लघ ु तंभालेख :
िनगलीसागर नावाचा तलाव न ेपाळम य े आहे. तेथेच हा ल ेख आढळला . कनकम ुनी बु ा या
तूपासमोर हा त ंभ आह े. याचे वाचन १८७८ म ये युहलर यांनी केले.
ैभािषक ल ेख :
कंदहार ह े िठकाण अफगािण तानात अस ून १९५८ साली श ेरेवुना या गावी हा ैभािषक
लेख सापडला . या लेखाचे मह व हणज े येथील ल ेखात दोन िल या आढळतात . याही
परक य अस ून ीक व अरमाइक ा होत . munotes.in
Page 92
पुरात वशा ाची ओळख
92 अशा प तीन े अशोका या िशलाल ेखातून, तंभालेखातून आिण ग ुहालेखातून त कालीन
प रि थतीची मािहती ा होत े. या काळात अशोकाच े शासक य धोरण कोण या कारच े
होते, धािम क धोरण कस े होते? अशोका या काळात इतर कोणकोणत े समकालीन राज े होते
या सवा ची मािहती आपणास िमळत े.
३.७ सारांश
अशा त ह ेने या पाठात आपण प ुरािभल ेख शा हणज े काय त े जाण ून घेतले. तसेच
भारतीय प ुरािभल ेखिव ेचा इितहास , कोरीव ल ेखांचे कार यही बाबी जाण ून घेत या.
इितहासाची ज ुळणी करताना आिण िवश ेषत: ाचीन भारता या इितहासा या ज ुळवणीत
आिण अ यासात कोरीव ल ेखांचे मह व अन यसाधारण आह े. इितहास हणज े केवळ
राजक य घडामोड चा आढावा घ ेणे नसून मानवी जीवना या सामािजक , आिथ क, धािम क
आिण सा ं कृितक प ैलूंचा सू म अ यास इितहासाचा आता अ वयाथ लावला जातो . अथा त
या िविवध प ैलूंचा अ यास हा कोरीव ल ेखांतील मािहती या आधा रे अिधक सखोलपण े
िलिहता य ेणे श य झाल े आ ह े. ाचीन भारतातील ह े कोरीव ल ेख िविवध िलप म य े
िलिह याच े आढळ ून येते. या िलप मधील सवा त ाचीन िलपी हणज े ा ही िलपी आिण
खरो ी . यानंतर या काळा त शारदा आिण द ेवनागरी िलप चा उदय झाला .
स ाट अशोक या ंचे िशलाल ेख हे यांनी ज ेला िदल े या राजा ा अस ून ाचीन भारतीय
इितहास ल ेखनात या ंचे मह व अन यसाधारण आह े.
३.८
१) भारतीय प ुरालेखिव े या इितहासाचा मागोवा या .
२) पुरािभल ेखाचे ठळक कार व या ंची वैिश य े यांवर एक सिव तर टीप िलहा .
३) भारतातील ा चीन िलपी ा ही व खरो ी कसकशा िवकिसत होत ग े या यावर
सिव तर मािहती िलहा .
४) ाचीन भारता या इितहासातील प ुरािभल ेख िव ेचे मह व प करा .
५) पुरािभल ेखाचे ठळक कार व या ंची वैिश य े यांवर एक सिव तर टीप िलहा .
६) अशोकाच े िशलाल ेख या िवषयावर एक िनब ंध िलहा.
७) टीपा िलहा :
१) ा ही िलपी
२) खरो ी िलपी
३) अशोका या िशलाल ेखांचे धािम क मह व
munotes.in
Page 93
पुरािभल ेखशा (कोरीवल ेखशा )
(EPIGRAPHY )
93 ३.९ संदभ
ओझा गौरीश ंकर, ाचीन भारतीय िलिपमाला , मु शीराम मनोहरलाल , िद ली , 1971 .
देगलूरकर गो .ब., ाचीन भारत इितहास आिण स ं कृती, अपरांत काशन , पुणे,
२०१५
तुळपुळे एस जी , ाचीन मराठी को रव ल ेख, पुणे िव ा पीठ काशन , १९६३ .
थापर रोिमला , अशोक आिण मौया चा हासस, महारा रा य सािह य आिण सं कृती
मंडळ, मुंबई, १९८८ .
गोखल े शोभना , भारतीय ल ेखिव ा (डी सी सरकर या ंनी केलेले इंिडयन एिप ाफ च े
भाषांतर), कॉि टन े टल पि लक ेशन, पुणे, २०१० .
गोखल े शोभना , पुरािभल ेखिव ा , कॉि टन े टल काशन , पुणे, १९७५ .
गोखल े शोभना , ाचीन भारतीय इितहासाची साधन े, िटळक महारा िवदयापीठ , पुणे,
२००८ .
कोलत े ही बी , महारा ा तील काही ता पट व िशलाल ेख, महारा रा य सािह य
आिण सं कृती मंडळ, मुंबई, १९८७ .
munotes.in
Page 94
94 ४
नाणकशा (NUMISMATICS)
अ ) या या आिण अथ ; भारतीय नाणकशा ाचा इितहास
ब) ाचीन भारतीय नाणी : आहत नाणी , सातवाहन , पि मी प , कुषाण आिण गु
राजांची नाणी .
क) भारतीय इितहासात नाणकशा ाच े योगदान
घटक रचना :
४.० उि य े
४.१ नाणकशा : या या व अथ ; भारतातील ना या ंची सु वात
४.२ भारतीय नाणकशा ा या अ यासाचा इितहास
४.३ ाचीन भारतीय नाणी : आहत नाणी
४.४ सातवाहन आिण पि मी पा ंची नाणी
४.५ कुषाण आिण ग ु राजा ंची नाणी
४.६ भारती य इितहासातील नाणकशा ाच े योगदान
४.७ सारांश
४.८
४.९ संदभ
अ) या या आिण अथ ; भारतीय नाणकशा ाचा इितहास
४.० उि य े
सदर पाठात आपण नाणकशा ाचा अ यास करणार आहोत . तसेच भारतीय
नाणकशा ािवषयक अ यासाचा इितहास , नाणकशा ाच े योगदान, ाची भारती य नाणी
याही बाब चा अ यास करण े ही या पाठाची उि य े आहेत.
munotes.in
Page 95
नाणकशा (NUMISMATICS)
95 ४.१ नाणकशा : या या व अथ : भारतातील ना या ंची सु वात
नाणकशा या स ं ेचा अथ ारंभी या काळात ना याचा स ं ह करण े असा लावला जात
असे. परंतु कालौघात ' नाणकशा ' या संक पन ेची या ी वाढत ग ेली. ितचा अथ अिधक
यापकत ेने लाव या त आला व नवीन या य े माण े 'गतकालीन ना याचा ऐितहािसक
ीकोनात ून कर यात य ेणारा अ यास ' हणज े नाणकशा होय . पुरात वाची या माण े
कोरीव ल ेखनशा अथवा प ुरािभल ेखशा ही एक उपशाखाच आह े, याच माण े
नाणकशा ा ची या ी आिण ऐितहािसक ीकोणात ून वाढत असल ेले मह व या ंमुळे
नाणकशा ासही प ुरात वाची एक वत ं उपशाखा हण ून मान िमळाल ेला आह े. तसेच
नाणकशा ा ला पुरात वातील एका वत ं ानशाख ेचा दजा ा झाला आह े.
कोरीव ल ेखां या खालोखाल ना या ंचे इितहास संशोधना या कामी एक ऐितहािसक साधन
हणून मोठ े योगदान आह े. मानवी जीवना या िविवध प ैलूंिवषयी मािहती आपणास
ना या ं या अ यासात ून कळत े. िविवध कालातील आिथ क प रि थती द ेशा या िविवध
ांतांमधील िविवध का ळांमधील , िविवध राजवट ची िविवध आकारा ंची अशी ही नाणी
आपणा ंस त कालीन प रि थतीची चांगलीच क पना द ेतात.
अनेक वेळा वाङमयीन साधना ं ारे जी मािहती िमळ ू शकत नाही , अशा मािहतीवर
नाणकशा ीय प ुरावे हे चांगलाच काशझोत टाकतात . अशी अ ात मािहती आप या
इितहासाती ल अिधक भर टाकत असत े. िशवाय वाङमयीन साधना ंतील ात ऐितहािसक
गो ी आपण पडताळ ून पाह शकतो . नाणी ही य या काळातील इितहासाच े अमर
सा ीदार असतात . यांम ये फेरफार घड ून येणे श य नसत े आिण ह णूनच कोरीव
लेखां माण े यांनाही इितहासाची िव सनीय साधन े समज यात य ेते.
इितहासाच े एक साधन हण ून नाणी ही मह वप ूण ठरतात . खरे तर 'नाणी' ही देखील एक
ऐितहािसक व त ू (पुराव त ू) हणून गणली जात े. अथा तच ना या ंमधून कधी य अथवा
कधी अ य व पात कालगणन ेबाबत मािहती िमळ ू शकत े. यामुळे नाणकशा ा चे मह व
अन यसाधारण आह े.
इितहासाच े एक साधन हण ून ना या ंकडे पहात असताना भारतात न ेमक कधीपास ून आिण
कोण या ह ेतूने यांची िनिम ती झाली असावी अस े कुतुह ल िनमा ण होत े. यासाठी आपण
भारतात ना या ंची सु वात कशी व का झाली , ते पाह या .
भारतातील ना या ंची सु वात :
मानवी स ं कृतीचा उदय झा यावर मानवान े आप या ब ु ी या जोरावर वतःची जी
भौितक गती क ेली, यातूनच मानवान े अनेक भौितक साधन े, कलाव त ू बनिव या .
या या गरज े माण े अनेक व त ूंचा शोध लावला . यातून मानवी य वहारांना सु वात
झाली. ारंभी या का ळास मानवजाती या यावहा रक ीकोन हा वतःप ुरता व
कुटुंबापुरताच मया िदत होता . पुढे जसजशी समाजीकरणाची ि या वाढत ग ेली, तसतशी
मानवी यवहारा ंम ये कुटुंबा यित र समाजातील इतर घटका ंचाही समाव ेश होऊ लागला .
यातूनच व त ूिविनमय प दतीची सु वात झाली . munotes.in
Page 96
पुरात वशा ाची ओळख
96 सु वातीस व त ूिविनमय प त अितशय उपय ु ठरली पर ंतु लवकरच या प तीतील
दोषही ल ात य ेऊ लागल े आिण यावहा रक द ेवाणघ ेवाणीचा एक नवीनच प त उदयास
आली . यानुसार थमतः सव व त ूंची िक ंमत एका िविश व त ु ारे ठरिव यात आली .
यानंतर देवघेवी या मा य मासाठी एखा ा िविश व त ूंचा वापर कर यात य ेऊ लागला ह ेच
मा यम (व तु प) ना या ं या िवकासातील पिहला ट पा ठरला .
देवाणघ ेवाणीच े मा यम हण ून स ु वातीस क ृषी-उ पादन े य ांचाच वापर क ेला गेला. परंतु
नंतर आल े या भट या पश ुपालक आया नी याच कामासाठी गाय चा उपयोग क ेला. ा हण
कालख ंड अथवा उ र व ैिदक कालख ंडापय त गायी ह ेच देवघेवीचे मुख मा यम हण ून
उपयोगात आणल े जाई. गायी ह े देवघेवीचे ि थर मा यम अिधक काळ िटक ून होत े. कारण
कृिषवल जीवनासाठी व द ूधदूभ यासाठी असणारी गाय ची उपयुkeÌleता.
या नंतर या काळात गायी ह े देवाणघ ेवाणीची मा यम हणून वापरण े गैरसोयीच े होऊ
लागल े. प रणामी मौ यवान धात ू, र न इ . व तूंना देवघेवी या मा यमाच े थान िमळ ू
लागल े. तसे पहावयास ग ेले तर व ेदकाळापास ूनच गाय बरोबरच अशा मौ यवान धात ू व
र ने, सुवण अलंकार इ . चा वापर िविनमयासाठी होत असे. ऋ वेदात 'िहर यिप ंड' या
नावाचा उ ल ेख आल ेला आह े. 'िहर यिप ंड' हणजे सुवणा चा तुकडा. याचा चल नासारखा
वापर क ेला जाई . वैिदक वाड ्मयात 'िन क' (सुवण नाणी ) 'मान', 'पाद' हे चलनाच े कार
उ लेखले गेले आहेत. यािशवाय 'िवंशितका ''ि ंशितका ', 'सन' आिण 'काषा पण' या नाण े
स य सं ांचा उ ल ेख पािणनी या अ ा यायीत आल ेला आह े. अ ा यायीचा काळ हा
इ.स. पूव ६ वे ५ वे शतक असा ग ृहीत धरला जातो . यामुळे या कालख ंडापय त
वा तुिविनमयाचा मा यम हण ून ना या ंचा काही माणावर वापर होत असावा असा िन कष
काढता येतो. असे असल े तरी ाचीन काळापास ून आजपय तसु ा व त ूिविनमय प ती
काही माणावर भारतात िटक ून आह े.
४.२ भारतीय नाणकशा ा या अ यासाचा इितहास
पुरािभल ेखशा ा या इितहासा माणेच भारतातील नाणकशा ाचा इितहासही इ .स.
१७८४ म ये झाल े या 'एिशयािटक सोसायटी ' या थापनेपासून सु होतो . पा ा य
जगात बोधन य ुग अि त वात आल े. ते हापास ूनच इितहास आिण स ं कृतीचे साधन
हणून ना या ंचा अ यास स ु झाला . हळूहळू या नाणकशा ा या अ यासात गती झाली
आिण १९ या शतका या स ु वातीस नाणकशा ास एक वत ं ानशाख ेचा दजा ा
झाला. जगातील पिहली नाणकशा स ं था इं लंडम य े २२ जून १८३६ रोजी स ु
कर यात आली व ितला १९०७ म ये ' युिम मॅिट स सोसायटी ' असे नाव ा झाले.
ि िटश राजवट भारतात आ यावर जशी प ुरात वशा ा या अ यासात स ु वात झाली
तशीच याचीच एक उपशाखा हण ून नाणकशा ा या अ यासास स ु वात झाली हळ ूहळू
ित यात गती झाली आिण प ुरात वातील वत ं ानशाख ेचा दजा ितला ा झाला .
भारतातील या नाणकशा ा या अ यासाच े एकूण पाच ट प े अ यासता य ेतील त े पुढील
माणे- munotes.in
Page 97
नाणकशा (NUMISMATICS)
97 थम ट पा ( १७८४ ते १८५० ):
इ.स. १७८४ ते १८५० या पिह या ट या ंम ये अनेक य य ुरोिपयन अिधकारी व
ल करी अिधका या ंनीही ज ु या ना या ंचा स ं ह कर याचा आिण अ यास कर याचाही
य न क ेला. यांनी अ यासल े या ना या ंची अ यासप ूण मािहती का िशत होऊ लागली .
याचाच प रणाम हण ून अन ेक लोका ंना या नाणकशा ािवषयी क ुतूहल वाटत े व या ंनीही
नाणेसं हास स ु वात क ेली. अशा नाण ेसं ाहक आिण अ यासका ंपैक पुढील मह वा या
य नी व स ं थांनी नाणकशा ास मोठ े योगदान िदल ेले आहे.
१) ायोन ेट आिण ि ह काउ ंटी या ंनी याप ूव शोध लागल ेला इंडो- ीक ना या ंचा अ यास
क न यावर सिव तर मािहती िलह न कािशत क ेली.
२) रॉयल एिशयािटक सोसायटीन े एक मरिणका कािशत क ेली. या मरिणक ेत ीक ,
पिश यन आिण भारतीय ना या ंचे सिच वण न िस क ेले.
३) ाचीन भारती य शहरे मथुरा, त शीला आिण इतर शहरा ं या उ खननाम य े नाणी
िमळाली आिण िशवाय अशी ाचीन नाणी िमळव याच े प तशीर य न क ेले गेले व
यातून जवळजवळ वीस हजार ाचीन ना या ंचा शोध लागला . यातच अपोलोडोटस व
िमनॅंडर या ीक राजा ंची नाणीही िमळाली .
४) िव हेम वॉन Mलेगेल या अ यासकान े या ना या ंचा प तशीर अ यास स ु केला.
५) जनरल ह चुरा यांनी पंजाबम य े बॅि यन आिण िसिथयन ना या ंचा शोध लावला .
६) चा स मॅसन या ंनी अफगािन थानात अन ेक मह वप ूण ना या ंचा शोध घेतला व यावर
इ.स. १८३४ , ३५ व ३६ म ये तीन मरिणका कािशत क े या. याचा
नाणकशा ाचा अ यासास फारच उपयोग झाला . याचा ना या ंचा अ यास क न प ुढे
जे स ि स ेप यांनी ाचीन ा ही िलपीच े यश वी वाचन क ेले.
७) ले टनंट बग स, जनरल ह चुरा, डॉ. मािट न हाएनबग र आिण िवश ेषतः ी म ॅसन व
यांचे इतर सहकारी यांनीही या काळात अन ेक नाणी शोध ून काढली या नवनवीन
काशात य ेत असणा या ना याम ुळे या अ यासाची क ा ंदावली ग ेली.
८) आतापय त सापडल े या सव ना या ं या या ा बनिव याच े काय एिशयािटक सोसायटीन े
केले. ी जे स ि स ेप यांचा यात मोलाचा वाटा होता .
९) ना या ंव न िमळाल े या मािहतीच े संकलन क न याचा उपयोग ाचीन भारताचा
इितहास िलिह यासाठी थमच क ेला गेला. अशा त ह ेने पिहला इितहासकार हणज े
लासेन होय .
अशा त ह ेन नाणकशा ान े गती या पिह या ट यात बरीच वाटचाल केली.
ि ितय ट पा (१८५० ते १९००) : munotes.in
Page 98
पुरात वशा ाची ओळख
98 भारतीय नाणकशा ा िवषयस ंशोधना या गती या ीन े हा कालख ंड अितशय मह वाचा
ठरला. आतापय त ाचीनकाळी भारत होऊन ग ेले या िविवध राजघरा या ंची हजारो नाणी
संशोधका ंनी स ं हीत क ेली होती . या ि ितय ट यात या ना या ंचे वग करण आिण
तािलक करण कर यावर आिण ना यावरील ल ेखांचे वाचन , िव ेषण व स ंशोधन
कर या या कामास ाधा य द े यात आल े.
या काळात ना या ं या प तशीर स ंशोधनासाठी स ु वात झाली . यामुळे ऐितहािसक
संशोधना या े ात नाणकशा ास मह वाच े थान िमळाल े. नाणकशा ाचा शा श ु द
अ यास क न या शा ा या िवकासात मोलाची भर घालणार े अनेक नाणकशा िवषयक
अनेक ंथांचे संपादन आिण काशन क ेले. यात खालील ंथांचा समाव ेश होतो .
१) द कॉइ स ऑफ आल े झांडस स स ेसस इन इ ट (१८९३ )
२) द कॉइ स ऑफ इ ंडो िसिथय स (१८९२ )
३) कॉइ स ऑफ ए शंट इंिडया (१८९४ )
४) कॉइ स ऑफ िमडी हल इ ंिडया (१८९४ )
५) कॉइ स ऑफ द ल ेटर इंडो-िसिथय स (१८९५ )
या ंथांमुळे भावी काळातील नाणकशा ा ंना या िवषयातील स ंशोधनाची िनि त िदशा
िमळाली व याम ुळे या शा ात अिधक गती झाली या काळातील इतर नाणकशा
हणज े ी भगवानलाल इ ं जी, ी िव . जे. रॅ सन आिण ी इिलयट होत . ी इिलयट या ंनी
इ.स. १८८६ म ये 'दि ण भारतातील ना या ंची' एक तािलका (कॅटलॉ ं ग ) कािशत क ेली.
तर रॅ सन या ंनी भारतात होऊन ग ेले या सव राजवट या ना य ंचा एक च ंड कॅटलॉग
तयार भा रतीय ना या ंिवषयी या सव बाज ू आिण सम या ं या यात उहापोह कर यात
आला होता . यामुळे इितहासा या अ यासात नाणकशा ाचा आणखी दमदार वापर होऊ
लागला .
तृतीय ट पा (१९०० ते १९४० )
या काळात भारतीय प ुरात व सव णाची लॉड कझ न यान े संपूण पुनर चना क ेली व ी जॉन
माश ल या ंची या ं या सरस ंचालकपदार न ेमणूक केली अथा तच प ुरात वाचाच एक भाग
हणून नाणकशा ाचा अ यास होत अस याम ुळे यास एक व ेगळेच वळण िमळाल े.
ी. जॉन या ंनी पुरात वशा ा ंतग त सव िवषया ं या स ंशोधनास चालना िदली . यामुळे
नाणकशा ा या अ यासा - संशोधनासाठी वत ं संशोधक न ेम यात आल े. माश ल यांनी
पुरात वीय उ खननास द ेखील िततक ेच मह व िदल े. अशा उ खनना ंम येही िविश
तरांम ये नाणी िमळ ू लागली . यामुळे नाणकशा ा या स ंशोधना चा मोठा याप वाढला .
या काळात नाणकशा ीय स ंशोधनात हातभार लावणार े मह वाच े नाणकशा हणज े
ि ह स ट ि मथ , जॉन अ ॅलन आिण हाइटह ेड इ. होत. िशवाय या े ातील मह वा या
घडामोडी हणज े - munotes.in
Page 99
नाणकशा (NUMISMATICS)
99 १) एिशयािटक सोसायटी या िनयतकािल कांमधून (जन समधून) इ.स. १९०४ पासून
खास नाणकशा ाची प ुरवणी काढ यास स ु वात क ेली. यामुळे अनेक शोधिनब ंध
यातून िस झाल े व यात ून इितहास ल ेखनासाठी अितशय उपय ु अशी मािहती
िमळाली .
२) इ.स. १९१० म ये भारतीय नाणकशा प रषद ेची थापना झाली . या ार े
नाणेसं ाहक व िव ा या ना नाणकशा ीय अ यासास अिध क वाव िमळाला .
३) १९२१ पासून ‘नाणकशा ’ हा िवषय भारतातील का ही िव ापीठा ंनी आप या
अ यास मा ंम ये समािव क ेला. उदा. बनारस , मुंबई इ. िव ापीठ े.
४) या काळात आह त ना या ंवरील िच हा ं या अ यासास मह व िदल े गेले.
५) बॅि यन ीकां या ना या ंचाही प तशी र अ यास स ु झाला .
६) इंडो ीक राज े, नाणी, गु स ाटा ंची नाणी , ह ण राजांची नाणी यांचाही अ यास स ु
झाला व या या ना या ंवर वत ं संशोधन ंथ िलिहल े गेले.
७) गुज र ितहार , गुजरात चाल ु य या ं या ना या ंचाही शा य ु द अ यास स ु झाला .
चतुथ ट पा - (१९४० -५०) :
या चत ुथ ट यातील कालख ंडदेखील नाणकशा ा या गतीस गती द ेणारा ठरला .
भारतीय नाणकशा प रषद ेने वािष क अिधव ेशने घे यास स ु वात क न यात िव ान व
संशोधका ंना यासपीठ उपल ध क न िदल े. यांनी सदर क ेले या शोधिनब ंधां या
काशनासाठी नाणकशा ीय िनयतकािलक (जन ल) सु केले.
याच काळात नाणक शा ावरील काही ंथही िस द झाल े ते पुढील माण े
१) 'द टेि नक ऑफ काि ट ंग कॉइ स इन ए श ंट इंिडया' - (िबरबल सहानी )
२) 'ए होड ऑफ िस हर प ंच मा ड कॉइ स ॉम प ूिण या' (िबरबल सहानी )
३) ' युिम मॅिटक प ॅरल स इन कािलदास ' (िशवरामम ूत )
४) 'कॉइ स ऑफ मारवाड ' (पं.बी.एन.रेऊ)
५) 'भारतीय िस क े' ( ी उपा याय ) इ.
या यित र सी .आर.िसंघल ो ए .एस.आळत ेकर, ी वॉ श, ी च वत , ी.
परमे रीलाल गु ा, ी बाजप ेयी आिण िड सळकर इ . संशोधका ंनी नाणकशा ा या
गतीस आप या स ंशोधना ार े मोठाच हातभार लावला . परमे रीलाल ग ु ांनी आहत
ना या ंवर सखोल स ंशोधन क ेले तर ी डी .डी. कोसंबी या ंनी ना या ंचे वग करण क न
ाचीन भारतीय ना या ंवर आपला ंथ कािशत क ेला. या कालख ंडात मौय र
कालख ंडातील ना या ं या अ यासाला ाधा य आल े. munotes.in
Page 100
पुरात वशा ाची ओळख
100 पाचवा ट पा (१९५० नंतरचा काळ ):
१९४७ साली भारतास वात ं य िमळाल े. पुरात व िवभागाची स ंपूण जबाबदारी आता
वतं भारत सरकारकड े आली . याचा काळात द ेशा या िविवध भागात नवनवीन िव ापीठ े
थापन झाली . यापैक काही िव ाप ठानमध ून पुरात वशा , पुराभल ेखशा ,
नाणकशा या ंसारख े िवषय स ु झाल े.
या काळात अन ेक ा ची थला ंचे सव ण होऊन या ं या उ खननाचा काय म हाती
घेतला. यातून अन ेक ाचीन राजव ंशांची नाणी उपल ध झाली . या कालावधीत भारतीय
पुरात व सव णाबरोबर भारतीय घटक रा य सरकारा ंनीही आपाप या रा यात
पुरात विवभाग स ु केले. पुरात वीय संशोधकांचा जसजसा िव तार होऊ लागला तसतसा
नाणकशा ीय स ंशोधनाचाही िव तार झाला . िशवाय काही स ंशोधका ंनी होऊ लागल े. हे
संशोधक ह णजे ी. ए. अेस. आळत ेकर, ी. सोहोनी , डॉ. के.पी. जाय वाल , ी. ही. ही
िमराशी , ी ए. ही नरिस ंहमूत , ी. पी.एल गु ा, ी के. ए. शमा इ. होत.
ी. पी.एल. गु ा आिण ी . के. के माहे री या ंनी नाणकशा िवषयक िश ण आिण
िश णास वाह न घेणारी एक स ं थाच नािशक जवळ अ ंजनेरी या गावी थापन क ेली आह े.
'इंिडयन इि ट यूट ऑफ रसच इन य ुिम मॅिटक टडीज ' असे या स ं थेचे नाव आह े.
ब) ाचीन भारतीय नाणी : सातवाहन , पि मी प , कुषाण व ग ु
राजांची नाणी
४.३ ाचीन भारतीय नाणी : आहत नाणी
सुमारे अडीच हजार वषा पूव भारतात सव थम नाणी पाड यास स ु वात झाली . एखा ा
व तूचे मू य ना या ं ारे मोजल े जाऊ लागल े. जसजशी चलन प ती अि त वात आली .
तसतशी आिथ क गतीही होऊ लागली . इ.स. ६ या शतका या स ु वातीस नाणी
टांकसाळीत ून िनमा ण केली जाऊ लागली . ीक इितहासकार ह ेरोडोटस आिण 'अ ा यायी '
या ंथांचा कता पािणनी या ं या ल ेखनातही ना या ंचा चलन हण ून वापर होत
अस यास ंबंधीचे उ ल ेख येतात. या कालख ंडातील वाड ्मयात नाण ेस य स ं ाचा उ ल ेख
येतात. ही नाणी हणज े 'शतमान ' , 'पाद' , िन क, िवंशाितक , ि शितका , सन आिण
काषा पण इ.
इ.स. पूव ितस या शतकात हणज े मौय कालख ंडात ना या ंचा मोठ ्या माणावर वापर होऊ
लागला . कौिट यान े आप या अथ शा या ंथात तर ना या ंची िनिम ती अथवा उ पादन
कसे केले जाते यािवषयी वण न केलेले असून ते पुढील माण े -
"सव थम धात ू एका म ुशेम ये िवतळव ून ारांम ये शु केला जाई . यानंतर हा गरम वाह
धातू अिधक रणीवर पसरव ून व म ु ीके या सहा यान े ठोकून यांचे प याम य े पांतर केले
जाई. यानंतर एका िविश ह यारा ार े याच े छोट े-छोटे तुकडे केले जात आिण या
तुकडया ंवर ठशां या सहा यान े िविवध िच ह े (खुणा) उमटली जात असत ." munotes.in
Page 101
नाणकशा (NUMISMATICS)
101 मौय र काळात भारतात िविवध राजव ंशां या राजा ंनी आपली रा य े थापन क ेली.
मगधात शुंग व क व ही धारणी , उ र-वाय य ेत कुषाणांचे सा ा य , तर गुजराथ -माळवा
भागात शक - पांचे रा य व महारा ात सातवाहन घरा याच े रा य अि त वात आल े.
सातवाहन काळात हणज े इसवी सना या ार ंभी या स ुमारास भारताचा रोमन सा ा याशी
होणारा यापार हा अ य ंत भरभराटीला आल ेला अस ून भारतातची िनया त अिधक , आयात
कमी व िनया त केले या मालाचा मोबदला रोमन स ुवण ना या ं या मा यमात ून िमळिवला
जाई. महारा ातील सातवाहन घरा याचा या रोमशी असल ेला सागरी यापार अ य ंत
फायद ेशीर ठरला . साहिजकच या ंनी रा यशासनिनय ंि त व स ुधा रत व पाची
चलनप ती स ु केली अस े काही इितहासकारा ंचे मत आह े.
सातवाहना ंचे समकाली न शक प आिण क ुषाण या रहव ंशांनीही िविवध व पाची नाणी
पडली . पुढे गु स ाटा ंनी तर िविवध कारची िविवध धात ूंची उ क ृ अशी नाणी पडली .
नाणकशा ाच े इितहासल ेखनातील योगदान मोठ े आहे. हे आपण याप ूव चा पिहल े आहे.
तुत भागा ंत आपण ाचीन भारतातील नाणी यावर सखोल चचा करणार आहोत .
यापूव सा ंिगत या माण े धातूं या चलनाच े वैिदक वाड ्मय आिण पािणनी या अ ा यायीत
आले असल े तरी या ंचे य नम ुने आप या अ यासासाठी मा उपल ध नाहीत . यामुळे
यािव षयी सखोल चचा करणे अश य आह े. आजपय त या उ पल ध धात ू या चलनात
'आहतमु ा' अथवा 'पंच मा ड कॉइ स ' हेच ाचीन भारतातील सवा त जुने धातूचे चलन
होय अस े मानल े जाते.
आहत म ु ा / नाणी :
ही भारतातील उपल ध असल ेली सवा त ाचीन नाणी अस ून ती सव चांदीची आह ेत.
यां यावर एका िच हापास ून पाच िच हा ंपय त ठस े उमटल ेले आहेत,. या ख ुणा/ ठसे ा
धातू या त ुकड्यांवर ठोक ून काढल े या आढळतात . हणून या ंना आहत म ु ा अस े हटल े
जाते. या मु ा छोटी रा य े, े ी, यापारी अथवा नगर िनगम ( यापारी स ंघटना ) यांचे ारे
पडली जात असत . या ना या ंची वैिश य े पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) ही नाणी अिनयिमत आकाराची व घडणीची असत . काही वत ु ळाकार , अंडाकृती
लंबगोलाकार , दंडगोलाकार व चौकोनी असा िनरिनरा या भौिम ितक आक ृती या
व पात ही नाणी अि त वात होती .
२) या ना या ंवर िविवध िच ह े आढळ ून आली आह ेत. ती हणज े झाड, पशु-प ी मानवी
आकृती, फुले-पाने य ां या आक ृती, च , सूया सारख े िदसणार े सां कृितक िच ह ,
चं कोर, भौिमितक रचना , विचत मानवी आक ृती, तीन अथवा अिधक ट ेकड्यांनी
बनलेला पव त, यावर च ं कोर अथवा झाडाच े िच ह , तर विचत धन ु य बाण
यांसारखी श े इ. होत.
३) या आहत ना या ंवर कोरीव ल ेख मा अिजबात आढळ ून येत नाहीत .
४) रामायण आिण महाभारत कालख ंडानंतर स ुमारे इ.स.पूव ६ या शतकात भारतात
होऊन ग ेले या जनपदा ंनी मु ा पड यास स ु वात क ेली. (जी आज उपल ध आह ेत.) munotes.in
Page 102
पुरात वशा ाची ओळख
102 ५) आकार , घडण आिण िच हा ं या आधार े िविवध भा गांतील आहत मु ा ओळख या जाऊ
शकतात .
६) यवहारातील या ना या ंचा वापर हा या - या जनपदाप ुरताच मया िदत होता . आहत
मु ा या इ .स. पूव ६ या शतकापास ून ते इसवी सना या द ुस या शतकापय त चलनात
हो या.
७) िविवध गणरा या ंनी/ जनपदा ंनी आपाप या म ु ा पड या हो या ती रा य े हणज े
१)शूरसेन २) उ र पा ंचाल ३) दि ण पा ंचाल ४) व स ५) कोसल ६) काशी ७) म ल
८) मगध ९) वंग १०) किलंग ११) गांधार १२) अवंती १३) सौरा १४) कुंतल
१५) आं १६) अ मक १७) मूलक
यापैक केवळ चार हणज े कुंतल, अ मक , मूलक आिण आं , ही जनपद े दि ण ेत
होती बाक सव जनपदे उ र भारतातच होती . उ र पा ंचाल आिण दि ण पा ंचाल या
जनपदा ं या ना या ंम ये बरेच सा य आढळल े व या ंचे वजन १५ गुंजाएवढ े होते.
या यावरील िच हा ंम ये मा प ूरक आह ेत हण ून ती उ र ेकडील दि ण ेकडील
या माण े ओळखता य ेतात.
गांधार देशातील नाणी वैिश यप ूण असून आकृतीने लंबगोलाकार अस े चपट े धातूचे
व प े आहेत. यावर फ ुलांचे ठसे आढळतात . (वजन १५० ते १८० गुंजाएवढ े .)
वंग ांतातील नाणी आयताकार व पातळ असून यावर च एक िश डाचे जहाज अशी
िच हे आहेत.
व स ा ंतातील नाणी ही पातळ असून यावर भौिम ितक आक ृती व व ेगवेगळे ाणी या ंचे
ठसे आहेत (वजन ४२ गुंजाएवढ े) .
कोशल रा याची नाणी गोलाकार व आकारान े मोठी अस ून यावर झाड , बैल ह ी
िकंवा भौिम ितक आक ृती आह ेत (वजन ४ गुंजाएवढ े ).
काशी व म ल रा या ं या ना या ंम ये सा य आह े. कशी जनपदा या ना या ंवर कमळ ,
वाकडया फां ां या आक ृती अस ून म ल या ना या ंवरील आक ृती हणज े स या
भौिमितक आक ृती होत ( वजन ७५ गुंजांएवढे).
मगध रा या या आहत ना या ंवर िविवध िच ह े िदसून येतात. मुळात ह े नाणी दोन
कालख ंडातील अस ून काही मगध जनपदा या काळातील आह ेत. वजन १६ ते ४९
(गुंजांएवढे) तर काही न ंतर या हणज े मगधाच े पा ंत सा ा यात झाल े, ते हाची
आहेत. या सा ा यकाळातील ना या ंचा आकारही मोठा आह े. (वजन ९२ ते १२५
गुंजांएवढे )
अ मक व क ुंतल जनपदा ं या म ु ा चापट ्या व आकारान े मोठ्या हो या (वजन ५० ते
१०५ गुंजांएवढे) munotes.in
Page 103
नाणकशा (NUMISMATICS)
103 आहत म ु ांचा अ व याथ :
आहत म ु ांवरील जी िविवध िच ह े आढळ ून आली आह ेत, यांचे अथ काय असावा आिण
यांचे योजन काय असाव े, याबाबत इितहासकारा ंम ये िविवध कारची मत े आहेत. काही
िव ाना ं या मत े, ही िच ह े धािम क व पाची आह ेत, तर काह या मत े ही वन पती व ाणी
जगताशी स ंबंिधत आह ेत. काही जणा ं या मतान ुसार ह े िच ह े यापारी स ंघटनाची असावीत .
अशी ही आहत नाणी अथवा म ु ा इ.स पूव ६ या शतका ंपासून पुढे सुमारे चारश े ते पाचश े
वष चलनात असावीत . हळूहळू ितचा वापर कमी होऊ लागला . मा काही भागा ंत तो इसवी
सना या दुस या शतकापय त होऊ लागला . इ.स. पूव ४ या शतकात आल े झांडर या
भारतावरील वारीम ुळे ीक आिण भारतीय या ंम ये जी सा ं कृितक द ेवाण घ ेवाण झाली ,
यात भारतीया ंनी ीका ं या स ुबक चलनप त चा वीकार क ेला. ना या ं या
घडणावळीतील स ुबकता , यावर ल ेख िलिह याची था, यावर कालो ल ेख िलिह याची
था, िम धात ूंचे चलन इ . बाब च े भारतीया ंनी अन ुकरण क ेले. तसेच टांकसाळी आिण
चलनप तीवर खाजगी िनय ं णाऐवजी शासक य िनय ं ण ठ ेव याची था भारत स ु झाली .
प रणामी इ .स. पूव २ या शतकापास ून भारतात िविवध रा या ंची अथवा राजवंशांची नाणी
अि त वात आली .
कुषाण राजा ंची नाणी :
भारता या वाय यकड े हणज ेच उ र भारत आिण आजचा पािक तान , अफगािण थान या
संल न द ेशाचा समाव ेश असल े या द ेशात क ुषाण राजवटीचा ार ंभ इ. सना या पिह या
शतकात स ु झाला . कुषाणांपूव या द ेशात भारतातील इ ंडो- ीक रा यक या या
राजवटीत हो या . यांचेच उ रािधकारी ह े कुषाण राजे होते. साहिजकच क ुषाणां या
ना या ंवर इंडो- ीक भाव िदस ून येतो. ीक प ती या ना या ंचे कुषाणांनी अन ुकरण क ेलेले
िदसत े.
कुजूल कॅडिफस ेस हा क ुषाण घरा यातील पिहला रा जा होय . या राजव ंशातील इतर राज े
हणज े िवम क ॅडिफस ेस, किन क , ह िव क , वासुदेव, किन क ि तीय , विस क इ . होत. या
सव राजांची नाणी उपल ध आह ेत.
कुजूल कॅडिफस ेसची नाणी -
याची नाणी ही ता ं याची अस ून या ना या ंवर एका बाज ूला बैल तर द ुस या बाज ूस म य
आिशया ा ंतात आढळ ून येणारा दोन मदारी असल े या बॉि यन उ ंटाचे िच आह े. काही
ना या ंवर हेरनॅकस व ह ेरा लस या ीक यो या ंची िच े कोरल ेली आह ेत. यािशवाय
ना या ंवर राजाची ितमा कोरावयाची प त तर ीक छापाचीच आह े. राजाची व ेशभूषा
चेह यावरील हावभाव इ . बाब वरील ीक छाप प िदसत े. राजा हा म ंचावर (आसनावर
बसलेला) दाखिवल ेला अस ून या ना या ंवरील आल ेख ीक व खरो ी या दो ही िलप म य े
आहे.
munotes.in
Page 104
पुरात वशा ाची ओळख
104 िवम कॅडिफस ेसची नाणी :
कुजूलनंतर याचा प ु िवम क ॅडिफस ेस हा गादीवर आला . यानेही अन ेक कारची नाणी
पडली आह ेत. आप या िप याप े ा ना या ं या प तीत यान े ब याच स ुधारणा क े या या ंची
नाणी अिधक स ुबक अस ून यात व ैिव य आह े. काही कार या ना या ंम ये तर िप या या
ना या ंपे ा अमुला बदल िदस ून येतात. िप या माण े यांने तां याची नाणी तर पाडलीच ,
परंतु फार मोठया माणावर स ुवण नाणीही पडली . ही नाणी या काळातील रोमन
सुवण ना या ं या भावाम ुळे पडली होती . रोमन िदनार या ना या ंचे िवमन े अनुकरण क ेले
होते.
िवमने तीन कारची नाणी पडली होती ती हणज े पाव िदनार (१/४ िदनार ) एक िदनार (१
िदनार ) आिण दोन िदनार (२ िदनार) या मू यांची होती याप ैक पाव िदनार हे नाणे कमी
वापरात असाव े. या ना यावर िवमची वतःची ितमा उमटवल ेली अस े. या ितमा ं या
चेह यावरील भाव , उभे रहा याचा वा बस याचा ढ ंग यां यात बर ेच वैिव य आह े. कधी तो
मंचावर / आसनावर बसल ेला तर कधी िखडक त बसल ेला िदसतो . काही ना या ंवर तो
ह ीवर आ ढ झा याच े दिश िवले असून काही ना यावर तो य िवधी करीत अस याच े
दश िवले आहे. ना या ं या िव बाज ूस भ य अस े ि शूळधारी िशवाच े िच अस ून बाज ूस
नंदी आह े. तसेच तेथे 'मिह र सव लोक ई र ' असा आल ेख ीक आिण खरो ी भाषा ंमधून
आढळ ून येतो. याव न िवम हा िशवप ूजक असावा ह े िदसून येते. याचाही ना या ंवर ीक
आिण खरो ी िलपीतील ल ेख आढळ ून येतात.
किन काची नाणी :
थम किन क हा क ुषाण राजघरा यातील सव े राजा होता . तो एक महान क ुषाण स ाट
हणून ओळखला जातो . याचा काळ अ यंत भरभराटीचा होता . याने आप या
रा यािभष ेका या व ेळी आपला वत ं संवत स ु केला. तोच प ुढे शक संवत् हणून
ओळखला जाऊ लागला व आज जो भारतभर शािलवाहन स ंवत् हणून ओळखला जातो
तो हाच अस े बह तेक इितहासकारा ंचे मत आह े.
किन कान ेही तांबे आिण स ुवण या धात ूंची नाणी पडली . अथा तच ना या ं या दश नी भागावर
यांची ितमा िचतारली अस याच े िदसत े. तो बह धा हातात भाला घेवून उभा असल े या
अव थ ेत िदसतो . या ना या ं या मागील बाज ूस िविवध द ेवतां या ितमा आह ेत. या देवता
िविवध द ेशांतील आिण धमा तील आह ेत. उदा. िमिहर (िम ), माओ (चं ) ओडो (वायू),
ओशो (अ नी) इ. इराणी द ेवता, मझदा ही पारशी द ेवता, िशव ही िह ंदू देवता आिण बौ ा चा
बु इ. ितमा या या िविवध ना या ंवर आढळतात . या या ना या ंवरील ब ु ितमा ही
जगातील सवा त जुनी बु ितमा समजली जात े व या वरील आल ेख हणज े 'शा यमणी
बु ' असा आह े. काही ना या ंवर 'शाओ नानो शाओ कन े क क ुषानो' असा ल ेख आह े.
ह िव काची नाणी :
ह िव क हा किन काचा वारस होता . यानेही ता ंबे व सुवण या दो ही धात ूंची नाणी पाडली .
किन का या ना या ं माण ेच. यां याही ना यांवरील राजा या ितम ेत वैिव य आढळत े. munotes.in
Page 105
नाणकशा (NUMISMATICS)
105 याचाही ना या ंवर 'शाओनानो शाओ क ुषाण' असा ल ेख आह े. ना या या मागील बाज ूस
देवता ह ेरा लस , भारतीय द ेवता ओरोन (व ण), िशव आिण प नी उमा व प ु काित केय,
कंदकुमार व िवशाल या द ेवता िच ीत क ेले या आहेत.
अखेर या कुशाणा ंची नाणी :
या नंतर या विश क ि ितय, किन क , वासुदेव इ. ह िव का या उ रािधका या ंनी
आपाप या कारक द त नाणी पडली व तीही थोड ्याफार फरकान े आधी या क ुशाण
राजां या ना या माण ेच होती . यापैक वािश का या काही ना या ंवर िशवा या ऐवजी
ओ ो ॔ ो ही ीक द ेवता िचतारल ेली िदसत े. नुकतेच मासरा ह े नाव असल ेले कुषाणांचे एक
नाणे सापडल े आहे. याव न तो अख ेरचा क ुषाण राजा असावा व या यान ंतर कुषाणांची
स ा स ंपु ात आली असावी . कुषाणांची नाणी ही इराण , अफगािण थान , भारताचा उ र
पि म भाग , म य भारत इ . िठकाणी आढळ ून आली आह ेत.
कुषाणो र कालख ंडातील गणरा या ंची नाणी :
कुषाण सा ा य िवलयास ग े यानंतर उ र भारतात नाग ,यौधेय, कुिणंद, मालव इ. वातं
गणरा य े अि त वात आली . यांनीही क ुषाणां या ना या ंचे अनुकरण क न आपापली
वतं नाणी पाडली . ना या ंवर ल ेख मा ीक वा खरो ी िलपीत न िलिहता ा ही
िलपीत ून िलिहल े.
यौधेय राजा ंनी आप या ना या ंवर राजा या ितम ेऐवजी काित केयाची ितमा काढली , तर
कुिणंदांनी याऐवजी िशव ितम ेस थान िदल े. नाग राजा ंनी िशवाच े तीक हणन ू ि शूळ व
काित केयाचे वाहन मय ूर याच े िच ना यावर काढल े. यां या ना या ंवर राजा अथवा द ेवता
यां या ितमा नाहीत . याचा काळात दि ण ेत िवदभा त वाकाटक घरा याच े रा य
अि त वात आल े. मा या ंनी वतः च े चलन न काढता आप या रा यात आधी या शक -
प या राजव ंशाचे व नंतर या काळात ग ु ांची चलनी नाणी चाल ू ठेवली.
सातवाहन राजव ंशाची नाणी :
मौय सा ा या या िवलयान ंतर दि ण ेत सातवाहन या राजघरा याचा उदय झाला .
इ.स. या ार ंभी भारता या रोमन सा ा याची असल ेला यापार हा ाम ु यान े सागरी माग
चालत अस ेल. याच व ेळी सात वाहन घरा याची स ा ढ झाली होती . या वेळी दि ण ेतील
बह तेक बंदरे आिण यापारी क े सातवाहन सा ा यात होती . यांनी शासनिनय ंि त
चलनप त स ु कर यात आघाडी घ ेतली.
पुराणांम ये या घरा यात एक ूण तीस राज े होऊन एक ूण तीस राज े होऊन ग ेले व या ंनी
४०० वषा ह न अिधक काळ रा य क ेले. अथा त याबाबतीत इितहासकारा ंम ये मत-मतां ारे
आहेत. िसमुक ( ीमुख) हा या राजव ंशाचा स ं थापक . या या नावाची काही नाणी उपल ध
आहेत. याव न स ु वातीपास ून या राजव ंशाचे शासन िनय ंि त चलनप तीची स ु वात
केली असावी अस े िदसत े. munotes.in
Page 106
पुरात वशा ाची ओळख
106 थम सातकण हा या राजव ंशातील द ुसरा मह वाचा राजा . याची ितमा असल ेली नाणी
तर उपल ध आह ेतच. परंतु सातकण व याची राणी नागिनका या ंत या स ंयु ितमा ंसह
असल ेली चा ंदीचे एक नाणेही उपल ध आह े. सातवाहन घरा यात सुमारे तीस राज े होऊन
गेले असल े तरी सवा चेच नाणकशा ीय प ुरावे आज उपल ध नाहीत . पुराणांतील
वंशावळीत िदल े या अख ेर या नऊ राजा ंची नाणी मा आप या अ यासासाठी उपल ध
आहेत.
सातवाहन राजव ंशा या ना या ंची वैिश य े -
१) सातवाहन ना या ंचा आकार व या ंची बनावट यातील व ेगळेपणा ह े एक व ैिश य े आहे.
२) सातवाहना ंची ता ंबे, िशसे, चांदी, पोटीन सार या िम धात ूंची नाणी आहेत.
३) सातवाहन ना या ंवर ीक नाणककल ेचा खोलवर भाव पडला होता . अथा तच हा
भारताचा ीक -रोमन स ं कृतीशी असल े या यापारी स ंबंधा या प रणाम होय . या
ना या ं माण े सातवाहन राज ेही ना या ंवर आपली ितमा आिण नावाचा आल ेख को
लागल े या ना या ं या बनावटीत कला मकता आढळत े.
४) सातवाहन राजा ंची नाणी द खनचा द ेश, दि ण भारत, म य भारतात सापड लेली
आहेत. तसेच उ र ग ुजराथ , राज थान येथेही ती सापडल ेली आह ेत.
५) सातवाहना ं या ना या ंवर एका बाज ूस राजाची ितमा व िव बाज ूस राजाच े नाव,
इतर िच ह े, काही व ेळा टा ंकसाळीच े िच ह इ . आढळततात , उदा. हे िच ह
उ जैन टांकसाळीच े समजल े जाते तर ब ैल, ह ी, टेकडी, झाड, शंख, िसंह, घोडा,
च , जहाज इ . िच हे आढळतात .
६) या ना या ं या आकार वत ु ळाकृती, चौकोनी , चौरस असा आ हे. यां या वजनात मा
सा य नाही .
७) या घरा यातील त ेवीसावा राजा गौतमी पु सातकण हा या व ंशातील सव े राजा
होय. याने शक राजा नहपान याचा पराभव क न आपला पि म िकना यावरील द ेश
जो शका ं या ता यात होता तो परत िज ंकून घेतला. यावेळी शका ं या नहपान राजान े
पाडल े या काही ना या ंवर यान े आप या नावाचा ठसा मा न या ंचा वापर स ु केला.
अिलकड ेच नािशक जवळील जोगळठ बी या गावी स ुमारे १३००० ना या ंचा जो स ं ह
सापडला याच बरीच नाणी म ूळ शका ंची व यावरील ठसा सातवाह नांचा या
कारातील आह ेत. गौतामी पु ानंतरचा विश ीप ु पुलुमावी, कंद सातकण , य ी
सातकण , िवजय सातकण , शक सातकण , सातकण , कुंभ सातकण , आिण कण
सातकण या राजा ंची नाणी उपल ध झाली आह ेत. यापैक शक , , कुंभ आिण कण
या सातकण राजा ंचे नाणकशा ीय प ुरावे उपल ध आहेत. परंतु पुराणांमधील
यादीम य े या राजा ंची नाव ेच नाहीत . munotes.in
Page 107
नाणकशा (NUMISMATICS)
107 सातवाहना ंची नाणी ह े अितशय वा तवदश आह ेत. उदा. राजां या िविवध वयातील
आकृती िचतारण े. काही ना या ंवर याचा च ेहरा हा म यमवयीन आिण काही ना या ंवर
ौढ व असल ेले िदसत े. तसेच या या क ेशभूषेवर रोम न शैलीचा भाव आढळतो .
अशा त ह ेने सातवाहन राजा ंची नाणी ही व ैिश ्यपूण असून या ंचा इितहास िलिह यास
ना याची मोलाची मदत होत े.
शक पा ंची नाणी :
पि म प अथवा शक प हे सातवाहना ंचे समकालीन होत े. महारा , गुजराथ ,
म य द ेश या रा या ंमधील स ंल न द ेशात यांचे रा य होत े या श कांची दोन घराणी होती .
ती हणज े १) हरात घराण े २) कद मक घराण े
हरात घराण े -
या शहरात प घरा यान े इ.स. या पिह या शतकात सातवाहन रा या या पि म े या
देशात आपली स ा थािपत क ेली. या घरा या तील भ ूमक हा स ं थापक राजा आिण
नहपान या दोन राजा ंिवषयी मािहती उपल ध आह े. भूमक या ं या ना या ंवर दोनही बाज ू
याचे नाव िलिहल ेले आढळत े. ना या ं या एका बाज ूस हे नाव स ं कृत भाष ेत ा ही िलपीत
आहे तर द ुस या बाज ूस क ृत भाष ेत व खरो ी िलपीत आह े.
नहपान हा या व ंशातील बलाढय राजा होता . याने आपली चा ंदीची नाणी पाडली . या या
ना या ंवर तीन िलपीत िलिहल ेले लेख आदळतात . ना या ं या प ुढील बाज ूस ीक रोमन
िलपीतील ल ेख व मागील बाज ूस तेच लेख ा ही व खरो ी िलपीस आह ेत. असे ैिलिपक
व प ह े शकां या ना या ंचे एक मोठ े वैिश य े आह े. यांची काही ता ं याची नाणीही
सापडली आह ेत.
कद मक घराण े - कद मक या प शाख ेचा सं थापक हणज े च ण होय . या शाख ेने इ.स.
१ या शतकापास ून ते ४ या शतकापय त रा य क ेले. गुजराथ व माळवा ा द ेशात
यांची स ा होती . या घरा या तील दमन हा एक बलाढय राजा होता . गु राजा ि तीय
चं गु यां या आ मणाम ुळे अखेर इ.स. या ४ या शतकात या कद मक घरा याची अख ेर
झाली.
कद मक श ंकांची चा ंदीची नाणी ही तर ह ब ेह ब ीक आिण रोमन ना या ंची न कल आह े असे
वाटते. तसेच या यावर च ं कोर, तर व तीन िशखरा ंची टेकडी, घोडे, बैल ह ी ही
मुखा न े िदसून येतात. या ना या ंची इतर काही व ैिश य े पुढील माण े आहेत.
१) ना या ंवर ा ही अ रा ंतील लेख ठळकपण े िदसून येतात.
२) ना या ंवर राजा या नावाबरोबरच 'राजन' , ' प' अथवा 'महा प ' ही िब दे
आढळतात . काहीव ेळा राजा या नावाबरोबरच या या प ूव जांचे नाव व िब दही
कोरल ेले आढळत े. munotes.in
Page 108
पुरात वशा ाची ओळख
108 ३) शकांची ही ाम ु यान े चांदीची अस ून या ंची ता ं याची िशशाची व पोटीनची नाणी
विचतच आढळ ून येतात.,
४) शकां या ना या ंचा एक ंदर छाप आिण वजन ह े आपणास ीक -रोमन चा ंदी या
ना यां माण े असल ेली आढळ ून येते.
५) यापैक जीवदमन या राजान े ना या ंवर दश नी बाज ूस नाणी पड याच े संवत िलिहण ेही
सु केले. कालो ल ेख असल ेली ही नाणी भारतातील सवा त ाचीन नाणी समजली
जातात . अशा ना या ंचा ऐितहािसक कालिनि तीसाठी मोठा उपयोग होतो .
६) येक ना या ला िविश वजन मािणत झाल े व बाजारातील म ू यांत सुसू ता आली
हा ीक रोमन ना या ंचा भाव होतो .
७) दि ण ेतील सातवाहन आिण उ र ेतील क ुषाणां या ना या ंचाही भाव या ना या ंवर
िदसून येतो. अशा त ह ेने शक- पांची नाणी ही ाचीन भारतीय इितहासल ेखनासा ठी
उपयु ठरतात .
गु घरा याची नाणी -
भारतीय नाणकशा ा या इितहासातील स व कृ कालख ंड हण ून गु काळ मानला जातो .
उ र भारतात क ुषाणांची स ा िवलयास ग े यावर यौध ेय, मालव , कुिणंद, नाग इ . वतं
गणरा य े अि त वात य ेऊन या ंनीही आपली वत ं नाणी पाडली होती ह े आपण याप ूव
पिहल ेच आह े. पुढे इसवी सना या चौ या शतका या स ु वातीस ग ु घरा याचा उदय
झाला. ाचीन भारतीय इितहासात हा काल स ुवण युगाचा हण ून ओळखला जातो .
गु ांचा उदय हो याप ूव यवहारात क ुषाणांचा ना याचा चलन हण ून वापर होत अस यान े
गु ां या स ु वाती या ना या ंवर या ंचा मोठा भाव अस याच े िदसून येते. मा प ुढील
काळात हा भाव हळ ूहळू कमी होऊन श ेवटी प ूण पणे नाहीसा झाला . थम च ं गु हा या
घरा यातील पिहला मह वाचा राजा . यानेच आपली व आपली राणी क ुमारदेवी िहची ित मा
असल ेले संयु नाण े पाडल े. यावरील आल ेख 'िल छवयः ' हणज े िल छव च े असा उ ल ेख
केला असावा अस े मानल े जाते.
गु राजा ंनी िविवध धात ूंची नाणी पाडली होती . या धात ूंचे कार हणज े १) सुवण नाणी २)
चांदीची नाणी ३) तां याची नाणी ४) िशशाची नाणी ही होत . गु ां या ना या ंची म ुख
वैिश य े हणज े -
अ) सु वाती या ग ु राजा ं या ना या ंवर राजा ं या ना या ंवर व न खाली िलिह या या
चीनी प ती माण े राजाच े नाव िलिह याची प त िदस ून येते.
ब) या ना या ंवर राजा या आक ृतीभोवती वत ु ळाकार व पात ा ही िल पीतील आल ेख
कोर याची था स ु केलेली िदसत े.
क) सु वाती या ग ु राजा ं या ना या ंवर ीक द ेवता ओद ो ही िचतारल ेली िदसत े.
हळूहळू ितची जागा हातात कमळ घ ेतले या ल मी या भारतीय द ेवतेने घेतली. munotes.in
Page 109
नाणकशा (NUMISMATICS)
109 ड) ना या ंवर देवतेचे नाव िलिह याची क ुषाणांची था ब ंद क न नाणी पाडणा या राजाचे
नाव िलिह याची था मा तशीच ठ ेवली.
इ) बह सं य ग ु राजा ंनी धन ुध र प तीची नाणी काढली आह ेत. यात एका हातात धन ु य
घेतलेली तर काही व ेळा एका हातात धन ु य व द ुस या हातात बाण घ ेतलेली आक ृती िदसत े.
फ) ना या ंचे िवपुल माण आिण या ं या चलन यवहाराच े िव त ृत े हेही या ना या ंचे एक
वैिश य े आहे.
गु ांची सुवण नाणी :
गु कालीन सुवण ना या ंम ये अितशय चा ंगले व मोठ ्या माणात कला मक बदल करणायत
आले. िविवध कारची तीक े वाप न ना या ंम ये िविवधता आणली . उदा. राजाची ितमा
ठरािवक ढ ंगात दाखिव याऐवजी िविवध प त नी दाखिवली जाऊ लागली . उदा. काही
ना या ंवरील ितमा ंम ये राजा या हाती श , तर काह म य े हाती श ंख अस याच े िदसत े.
काह वर तो वाघाची िशकार करत अस याच े, तर काह वर अ म ेघ य करत अस याच े
दाखिव यात आले. समु गु आिण क ुमारगु या स ाटा ं या ना यात ही िविवधता आणखी
िव तृत झाली. यां या ना या ंवरील ितमा ंम ये िसंहाची िशकार करणारा राजा , आ ा ढ
झालेला, छ ाखाली बसल ेला इ. व पा या आह ेत. समु गु ाने तर आप या परा माची
ाही िफरव या साठी जो अ म ेघ य क ेला होता या स ंगाचे िच ण करणार े अ म ेघ
कारच े नाणे काढल े. तर ि तीय च ं गु ाचे िसंहाची िशकार करत असणारी ितमा असल ेले
नाणे काढल े. ही दोनही नाणी सव च बाबतीत उ कृ समजली जातात .
कुमारगु ( थम) हा ि तीय च ं गु ाचा वारसा होता . यानेही आणखी काही व ेग या
कारची नाणी आणली ती हणज े मयुरासिहत राजाची ितमा व ह ीवर आ ढ झाल े या
राजाची ितमा या याच कारिकद त ग ु सा ा यावर ह णां या वा या झा या . यामुळे या
काळापास ून गु ां या नाणककल ेला काहीस े हण लागल े. काही व ेळा या ं या चा ंदी या
ना या ंमधील कस कमी झा याच े िदसत े. पुढे कंदगु ा या कारिकद तही ना या ं या दजा त
घसरण चाल ूच रािहली तरी यान े ल मीची ितमा असल ेली व धन ुधा री प तीची नवीन
नाणी पडली . िशवाय सो या या ना या ंतील सोन े या धातूचे माणही कमी झाल ेले िदसत े.
या यान ंतर या सव गु राजा ंनी फ धन ुधा री ितमा असल ेली नाणीच चालू ठेवली.
गु ांची चा ंदीची नाणी :
गु ांची चा ंदीची नाणी सव थम स ु करणारा राजा हणज े ि तीय च ं गु (िव मािद य )
याने माळ यातील शक - पांवर वारी क न या ंचा पराभव क ेला. शकांची बह स ं य
नाणी ही चा ंदीची होती . यां या ना या ं माण ेच गु ांनी आपली चा ंदीची नाणीही पाडली .
मा यावरील िच ह तीन िशखरा ं या ट ेकडी ऐवजी आपला ग ड ितमा व शक
संवताऐवजी ग ु संवताचा उ ल ेख हे फरक आह ेत.
गु ांची चा ंदीची नाणी ाम ु यान े गुजरात , माळवा या भागातच िदस ून येतात. मा काही
नाणी प ूव कडील हणज े मगध भागातही आढळतात . munotes.in
Page 110
पुरात वशा ाची ओळख
110 गु ांची ता ं याची नाणी :
गु ांनी ता ं याची नाणीही पाडली होती . परंतु तुलनेने यांची सं या कमी आह े. समु गु ,
ि तीय चं गु व क ुमारगु यांची नावे असल ेली ही ता ं याची नाणी उपल ध आह ेत. यांचे
सात-आठ कार आह ेत. ना या ं या दश नी बाज ूवर राजाची ितमा , मागील बाज ूस
उ·eणास िस असल े या ग डाची आक ृती व याखाली राजाच े नाव व िव असल ेला
लेख आह े.
गु ांची िशशा ंची नाणी
गु ांनी काही िश शांची नाणी द ेखील पडली होती. केवळ ि तीय च ं गु , कुमारगु व
कंदगु यांची िशशाची नाणी उपल ध झाली असून ती चौकोनी आकाराची आह ेत. ही
नाणी क ेवळ ग ुजरात आिण माळवा भागातच सापडली आह ेत.
गु राजवटीत अखेर या काळात स ुवण नाणी पा ड याच े माण कमी झाल े. िशवाय
कंदगु ानंतर या काळात ना या ं या सुबकतेची घसरण स ु झाली . आप या नावाची नाणी
पाड याची था ब ुधगु या श ेवट या राजान ेही चाल ू ठेवली. बुधगु या अख ेर या राजा या
मृ यूनंतर गु घराण े खंिडत झाल े व गु ाची नाणी पाड या ची थाही ख ंडीत झाली .
गु ां या ना या ंचेही वजन १२० ते १४४ गुंजा या वजनाएवढ े होते. ना यावरील आल ेख हा
का या मक स ं कृत भाष ेत रचल ेला अस े. या काळात स ं कृत भाष ेस जे ो साहन िमळत
होते तेही यात ून ितिब ंबीत होत े. याच माण े राजा (समु गु ) वीणावादन करीत
असल े या अथवा िशकार करत असल े या ढ ंगातील ितमा ंमुळे या काळातील कल े या
गतीची झलक िदस ून येते.
गु ो र काळातील नाणी :
गु काळा या अख ेर या काळात ना या ं या दजा त जी घसरण स ु झाली , ती पुढील
काळातही चाल ूच रािहली . गु ांची अख ेर करणा या ह ण राजा ंनीही आपल े चलन स ु केले.
मा ित यात िनक ृ ता आढळ ून येते. िशवाय ती मया िदत व पात चलनात होती . या
काळात एक ंदर नाणककल ेत अवनती िदस ून येते. कारण याव ेळी सातवाहन , कुषाण िक ंवा
गु यांसार या बलाढ ्य स ेचा अभाव ह े होय. तसेच इ. सना या ६ या शतकान ंतर
भारता या परद ेश यापारातही घट झाल ेली िदस ून येते व या या भारता या आिथ क
भरभराटीवर प रणाम होऊन सो याचा ंदीची आवकही कमी िदस ून येते.
यानंतर या काळात बदामीच े चाल ु य, गुज र, ितहार आिण रा क ूट या ंसार या
राजघरा या ंनी आपली नाणी पाडली . परंतु यांचा वापर चलन हण ून करता आप या
साव भौम वाच े तीक हण ून ती काढली , होती. आप या रा यात या ंनी इतर राजा ं या
ना या ंना चलनी नाणी हण ून वापर याची परवानगी िदली होती .
रा कूट काळापास ून धात ू या चलनाच े यवहारातील माण कमी होत ग ेले आिण
यवहारात द ेवाणघ ेवाण आिण व तुिविनयम प तीच े पुन जीवन झाल े. तसेच या काळात
कवडी (कपद ) चा चलनमा यम हणून वापर स ु झाला . याचा धात ू चलनावर प रणाम munotes.in
Page 111
नाणकशा (NUMISMATICS)
111 झाला तरी धात ूचलन स ंपूण पणे न झाल े नाही. याही काळात स ुवण , गा ाण, पण यक ,
म कल ंजु. कासू, अ क म, होण,हाग, कािगनी , िवप आिण पदट ंक अस े िविवध म ू यां या
धातूं या ना या ंचे उ ल ेख भारता या िविवध भागा ंतील कोरीव ल ेख आिण वाड ्मयात
आलेले आहेत. काही नाणी य उपल ध आह ेत तर काह च े केवळ वाङमयात व कोरीव
लेखांम ये उ ल ेख आह ेत.
असे असल े तरी ना या ंचे ाची न भारतीय इ ितहास ल ेखनातील योगदान मा मोठ े आिण
मह वाच े आहे.
[ क ] ४.६ भारतीय इितहासातील नाणकशा ाच े योगदान
नाणकशा ह े ाचीन भारतीय इितहास ल ेखनासाठी उपय ु साधना ंपैक एक अ य ंत
मह वाच े साधन आह े. नाणी ही आपणा ंस िविवध त ह ेने ऐितहा िसक मािहती द ेत असतात .
िविवध राजा ंची, रा या ंची, गणरा या ंची राजव ंशाची नाणी आजपय त उपल ध झाल ेली
आहेत. ना या ं ारे आपणास त कालीन राजक य , सामािजक , आिथ क, धािम क व
सां कृितक इितहासावर काश टाकता य ेतो.
राजक य इितहासा या ीन े मह व :
ना या ंमधून अन ेक राज े आिण राजव ंशाची मािहती तर िमळत ेच पर ंतु वाङमयीन
साधना ंम ये अ ात असल े या िकतीतरी राजा ंचे अि त व क ेवळ यां या ना या ं या
उपल धत ेमुळेच िमळत े. याचे उ म उदाहरण हणज े इंडो- ीक राजा ंची नाणी . ाचीन
भारतीय वाङमयात भारतातील क ेवळ ४-५ इंडो ीक राजा ंची मािहती िमळत े. मा
जवळजवळ २५-३० इंडो- ीक राजा ंची नाणी भारतात उपल ध झा याम ुळे ३० ीक राज े
व रा या भारतात रा य करीत होत े असे िनदश नास आल े.
असेच आणखी एक उदाहरण ावयाच े झाल े तर सातवाहन राजव ंशाचे देता य ेईल.
वाङमयीन साधना ंम ये हणज े पुराणांम ये या घरा यािवषयी जी मािहती िमळत े, यानुसार
या घरा याच े एकूण ३० राजे होऊन ग ेले. मा या ं या नाणकशा ीय प ुरा यान ुसार या
राजवंशातील पिह या २१ राजांची नाणी म ुळीच उपल ध नाहीत . केवळ शेवट या राजा ंची
नाणी उपल ध आह ेत. या िशवाय या ंची नाव े पुराणांतील यादीम य े समािव नाहीत , अशा
आणखी चार सातवाहन राजा ंची नाणी उपल ध झाल ेली आह ेत. हे चार राज े हणज े शक
सातकण , सातकण , कुंभ सातकण आिण कण सातकण .
तसेच मौय पूव कालख ंडात अन ेक रा य े होऊन ग ेली. या रा या ंची नाणीही उपल ध
झा यान े यां या िवषयी बह मोल मािहती िमळाली . याच माण े कुषाण घरा यातील अन ेक
राजेही आपणा ंस केवल या ं या नाणक शा ीय प ुरा यान ुसार ात झाली आह ेत.
ना या ं ारे आणखीही बरीच मह वाची मािहती आपणा ंस िमळत असत े. उदा. अनेक
ना या ंवर कोरीव ल ेख असतात . याव न या राजा व राजव ंशासंबंधी मािहती , यांनी
धारण क ेले या पद या . इ. िवषयी मािहती िमळत े. उदा. शक आिण ग ु स ाट या ंनी धारण
केले या पद या आिण िब द े यांची मािहती िमळत े. munotes.in
Page 112
पुरात वशा ाची ओळख
112 अनेक ना या ंवर कालगणना िदली अस यान े अनेक वेळा ऐितहािसक घटना ंचा काल म
िनि त करण े आपणा ंस श य होत े. उदा. शक- प आिण ग ु घरा यातील राजा ंची नाणी .
या ना यावरील कालगणन ेमुळे संपूण राजव ंशाची अच ूक मािहती उपल ध झाल ेली आह े.
अनेक मह वा या राजक य घडामोड ची न दही आपणा ंस ना या ंमधून िमळत े. उदा.
िसथो-पिथ यन आिण क ुषाण घरा या ंचा भारतीय भ ू देशावर अ ंमल होता ह े आपणा ंस केवल
यां या य ेथे आढळ ून आल े या ना या ंव न कळत े. उदा. िडिमि यस हा पिथ यन राजा
भारतात रा य करीत होता . तसेच राजा ंनी केलेले िविवध य उदा . थम क ुमार ग ु या ग ु
स ाटान े अ म ेध य केला होता ही मािहती या या ना याव न उपल ध होत े.
घटना मक आिण शासक य व पाची मािहतीही ना या ंव न उपल ध होते. उदा. उ र
भारतातील कही ाचीन ना या ंवर ‘यौधेय गण य जय :’ व ‘मालव गण य जय :’ असे आल ेख
असल ेली कही नाणी उपल ध आह ेत. याव न यौध ेय आिण मालाव िह उ र भा रतातील
गणरा य े हे िस झाल े. अशा त ह ेने भारता या राजक य इितहासासाठी नाणकशा ाच े
मह व ह े वादातीत आह े.
आिथ क इितहासा या ीन े मह व :
नाणी ही त कालीन अथ यव थ ेवरही चा ंगलाच काशझोत पाडतात . त कालीन
अथ यव थ ेचे िविवध प ैलू आपण ना या ंव न अ यास ू शकतो . उदा. ाचीन भारतीय
समाज यव थ ेत नाणी हणज े चलन अथवा िविनमयाच े साधन हण ून वापरल े जात होत े.
हणज ेच त कालीन अथ यव था चा ंगलीच गत झाली ह े िदसून येते.
नाणी ही िविवध धात ूंची असतात . गु स ाटा ंनी ब ह ंशी सुवण नाणी पाडली होती . परंतु गु
सा ा या या अख ेर या काळात मा श ु सो याची नाणी पाडण े यांना श य झाल े नही.
हणून या ंनी चा ंदीची व इतर धात ूंची नाणी पाडली . अथा त सो याप े ा इतर धात ूंचे मू य
कमी अस यान े या ना या ं या उपल धीव न अस े अनुमान काढता य ेते क स ु वाती या
गु कालख ंडात आिथ क भरभराट होत असावी तर अख ेर या काळात ह णा ं या
आ मणाशी या ंना वार ंवार सामना करावा लाग याम ुळे यांना स ंर णावर मोठा खच
करावा लागला आिण आिथ क स ंकटांशी सामना करावा लागला असावा . हणून
ना या ंमधील या ं या धात ूचे अवम ू यन झाल े असाव े.
ना या ंचे साठे अथवा नाणी ज ेथे जेथे सापडल े आहेत, तेथील आिथ क घडामोड िवषयी
आपणा ंस बरीच मािहती िमळत े. जेथे ना या ंचे मोठे िनधी (साठे) सापडल े आहेत, याव न
ाचीन काळातील यापारी घडामोडी , त कालीन यापारी माग , यापारी क े आिण मोठया
यापारी शहरा ंसंबंधी बरीच मािहती िमळत े. याचे उदाहरण हणज े दि ण भारतातील प ूव
आिण पि म िकनारप ी व न भारताचा भारताचा ाचीन काळापास ून रोमन सा ा याशी
भरभराटीचा यापार चालत अस े हे ऐितहािसक स य च ंड सं येने दि ण भारतात
उपल ध झाल े या रोमन ना या ंव न िस झाल ेले आहे.
आिथ क भरभराट ही यापाराम ुळे झाल ेली अन ेक वेळा आढळ ून येते हा यापार द ेशांतग त
आिण परद ेशी अस े. अशाच त ह ेचा परद ेशी यापार ना या ंवरील जहाजा ंची ितमा स ूिचत
करते. या जहाज कारची नाणी ही सातवाहन , प लव इ . राजवंशातील राजा ंची उपल ध munotes.in
Page 113
नाणकशा (NUMISMATICS)
113 आहेत. सागरी मागा ने यांचा परद ेशांशी यापार होत अस याम ुळे यांची आिथ क भरभराट
झाली होती . हे स य िनदश नास य ेते.
काही वेळा कला मक ीन े उ क ृ दजा ची नाणी आढळ ून येतात. यावेळी त ेथील
अथ यव था ि थर असावी अस े मानल े जाते. तर काही वेळा कही िविश कालख ंडातील
नाणी अिजबात उपल ध नाहीत . अशा व ेळी एकतर अथ यव था मागासल ेली असावी .
अथवा घसरल ेली असावी अस ेही अन ुमान करता य ेते. अशा त ह ेने आिथ क इितहासािवषयी
नाणकशा ात ून मािहती िमळत े.
सामािजक व सा ं कृितक इितहासातील मह व :
भाषा आिण िलपी हा सा ं कृितक जीवनाचा एक प ैलू समाजाला जातो . ना या ंवर कोरल े या
आलेखांमुळे िविवध भाषा आिण िलपी या ंचा िवकास कसकसा होत ग ेला, यातील ठळक
ट पे काय यािवषयी बह मोल मािहती िमळत े. िशवाय या - या ा ंताम य े कोरीव ल ेखांसिहत
नाणी उपल ध झाली आह ेत, या या ा ंतांम ये कोणती भाषा व कोणती िलपी िवकिसत
झाली अस ेल याचा अ ंदाज आपण लाव ू शकतो . तसेच अन ेक वेळा ैभािषक व ैिलिपक
लेखांसािहत नाणी िमळतात . काहीव ेळा एकाच ना या ंवर तीन िलप मधील लेख आढळ ून
येतात. उदा.कुषाणांची नाणी . यां या ना यावर ा ही , खरो ी आिण ीक िलप मधील
आलेख आह ेत. याव न असा िन कष िनघतो क क ुषाण काळात ा ही , खरो ी आिण
ीक या तीनही िलपी भारता या वाय य भागात चारात हो या आिण लोकि यही हो या .
ना या ंव न िविवध राजां या ितमा आपणास पहावयास िमळतात . याव न हे राजे कसे
िदसत असती ल यािवषयी क पना य ेते. अनेक वेळा रा यक या नी (राजांची) ना यावरील
ितमा या ं यािवषयी अिधक मािहती उपल ध क न द ेतात. यां या छ ंद व आवडीिनवडी
आपणा ंस िदस ून येतात. उदा. गु स ाटा ं या ना यावर या ंचा िशकारीचा छ ंद िदस ून येतो.
समु गु हा परा मी स ाट िशकारीसार या मदा नी छ ंदाचा भो ा होता तस ेच तो
संगीतकल ेत, िवशेषत: वीणावादनातही वीण अस ून कलास व ृ ीचा होता ह े या याच
िविवध पा ंतील िचतारल े या ितमा ंमधून आपणा ंस िदस ून येते.
ना या ंवरील राजा व रा या ं या ितमा ंव न त कालीन क ेशभूषा, वेशभूषा, दागदािगन े
यांिवषयीही क पना य ेते. उदा. गु राजा ंची नाणी , सातवाहन घरा यातील राजा ंची नाणी इ .
अनेक वेळा ना या ंवर िविवध श ा ंचे नमुने बघावयास िमळतात . उदा. तलवार , भाला तस ेच
िशकारीची साधन े इ.गु स ाटा ं या ब याच ना या ंवर ते वाघ, िसंह यांची िशकार करीत
आहेत अशा ितमा याव न या ंचा िशकारीचा छ ंद तर िदसतोच परंतु धनु यबाण तलवार ,
भाला इ .सारखी श ा ेदेखील िदस ून येतात.
अनेक वेळा िविवध व त ू या घरग ुती वापरात या आह ेत. अशा व त ू ना या ंवर िदसतात .
उदा. मंच अथवा घडव ंची. कुषाण राजा िव म कॅडिफस ेस हा कधी घडव ंचीवर बसल ेला
आढळतो तर कधी तो िखडक त बस याची या या ना या ंवर ितमा आह े. गु राजा थम
चं गु ा या एका ना यावर याची प नी क ुमारदेवी या ं या ितमा अस ून चं गु हा ितला
करंडकासारखी का ही व त ू देत आह े असे दश िवले आहे. munotes.in
Page 114
पुरात वशा ाची ओळख
114 अनेक ना या ंवर िविवध िच ह े आढळ ून येतात. िवशेषत: आहत ना या ंवर िविवध िच ह े
हणज े च , सूय िच ह, वृ , वृ शाखा , िविवध ाणी उदा . ह ी, बैल, कु ा, साप, धनु य
बाण, यांसारखी श े, भौिमितक रचना , मानवी आक ृती इ. िदसून येतात. त कालीन
समाज जीवनात या ितमा ंचे असल ेले मह व , वन पती व ाणीस ृ ीशी या ंचे असल ेले संबंध
यािवषयी आपणास क पना य ेते. अशा सामािजक सा ं कृितक जीवनाच े िविवध प ैलू आपण
ना या ं या अ यासाव न पाह शकतो .
धािम क जीवन जाण ून घे या या ीन े मह व :
ऐितहािसक कालख ंडातील धािम क प रि थतीचा अ यास कर यासाठी नाणकशा ाची
आपणास मौिलक मदत होत े. उदा. आहत ना या ंवर असल ेली िच ह े ही धािम क व पाची
असावीत असा िव ाना ंचा कयास आह े. या आहत ना या ंनंतरची उपल ध असल ेली िविवध
राजवंशांची नाणी ही त कालीन धािम क प रि थतीवर चा ंगलाच काश टाकतात . अनेक
वेळा ना या ं या एका बाज ूवर राजाची ितमा तर द ुस या बाज ूवर देवतेची ितमा अस याच े
िदसून येते. काहीव ेळा ना या ंवर मंिदराच े अथवा द ेवते या वाहनाच े िच आढळ ून येते. उदा.
कुषाण राजा ं या ना या ंवर ीक द ेवता ह ेरा लस तस ेच देवता िमिहर , माओ, ओडो, अधशो
माझदा तस ेच भारतीय द ेवता भारतीय द ेवता िशव हणज े महेश व या ंची प नी उमा , तसेच
बु देवतेसही थान िमळाल े आहे. कुषाण स ाट किन का या ना या ंवरील ही बु ितमा
सवा त ाचीन समजली जात े.
सु वाती या ग ु स ाटा या ना या ंवरही ीक द ेवता ओद ो िहची ितमा आढळत े. पुढील
कालावधीत हातात कमळ घ ेतलेली ल मी ितमा िदसत े. गु राजा ं या बह त ेक सव
ना या ंवर एका बाज ूस देवतेची ितमा तर द ुस या बाज ूस राजाची ितमा आढळत े.
देवतांम ये गंगा, दुगा , कुमार अथवा काित केय इ यािद ं या ितमा आढळतात .
काही वेळा राजा ंनी अ म ेध य क ेले आिण या स ंगी नाणी काढली . अथा त अशा व ेळी
ना या ंवर राजाची ितमा आढळत नाहीत , तर य व ेदी याप ुढे यूपाला बा ंधले या
अ मेधासाठी तयार असल े या अ ाची ितमा आह े. तसेच काही ना या ंवर ग डाची
ितमा आ हे. पौरािणक पर ंपरेनुसार ग ड ह े िव ण ूचे वाहन तर मोर ह े काित केयाचे वाहन
असल े या ना या ंव न त कालीन जीवनात लोकि य असल े या द ेवता कोण या हो या
याचाही चा ंगलाच बोध होतो .
भारतीया ंची धािम क सिह ण ुता ही केवळ आज या जीवनाच ेच एक व ैिश य नही , तर
ितलाही ा चीन पर ंपरा आह े. वेळोवेळी भारतात आल े या परक या ंना भारतीय , समाजान े
आप या समाजजीवना या वाहात सामाव ून घेतले आहे. मूळ परक य असल ेले हे लोक
भारतीय स ं कृती या म ु य वाहाशी एक प झाल े होत े हे स यही नाणकशा ीय
पुरा यािनशी िस होत े. उदा. भारतात आले या या परक या ंपैक काह नी भारतीय भाषा ंचा
वीकार क ेला, भारतीय धमा चा वीकार क ेला. आप या म ूळ धमा चा याग क न भारतीय
धम वीका न काह नी भारतीय नावही धारण क ेले. याचे उदाहरण ावयाच े झाले तर इ ंडो
ीक राजा िमन ँडर या ंने बौ धमा चा वीकार क ेला व वत :ला िमिल ंद हे नाव घ ेतले होते.
कुषाण स ाट किन क हाही बौ धमा नुयायी झाला होता . तसेच तो िशवभ ही होता ह े munotes.in
Page 115
नाणकशा (NUMISMATICS)
115 या या ना या ंव न िदस ून येते. िमहीरग ुल हा ह ण राजा परक य असला तरी या या
ना यावर आपणा ंस िशव या द ेवतेचे वाहन असल े या न ंदीची ितमा आढळ ून येते. अशा
त हेने धािम क प रि थतीिवषयी बह मोल मािहती आपणा ंस नाणकशा ीय प ुरा याव न
उपल ध होत े, आिण ाचीन इितहासल ेखन नाणकशा ीय थान मह व पूण आहे. याची
सा पटत े.
४.७ सारांश
अशा त ह ेने या पाठात आपण नाणकशा हणज े काय ते जाणून घेतले तसेच भारतातील
ना या ंची स ु वात , नाणकशा ा या अ यासाचा इितहास , भारतीय इितहासातील
नाणकशा ाच े योगदान आिण ाचीन भारतीय नाणी या ंिवषयी उपय ु अशी मािहती
िमळिवली .
४.८
१) भारतातील नाणकशा िवषयक अ यासा या गतीचा मागोवा या .
२) नाणकशा हणज े काय? ाचीन भारतीय इितहास व स ं कृती या ं या अ यासातील
नाणकशा ा या योगदानाच े परी ण करा .
३) ‘भारतातील आहत म ु ा’ यावर एक सिव तर िटपण िलहा .
४) कुषाण ना यांची म ुख वैिश य े िवशद करा .
५) सातवाहन ना या ं या वैिश या ंची चचा करा.
६) गु काली न ना या ं या व ैिश यांचे वण न करा .
७) टीपा िलहा.
१) आहत नाणी
२) कुषाणकालीन नाणी
३) सातवाहन नाणी
४) गु कालीन नाणी
munotes.in
Page 116
पुरात वशा ाची ओळख
116 ४.९ संदभ
गु ा पी.एल. , ाचीन भारीय म ु ाएँ, िव िव ालय काशन ,वाराणसी , १९८९ .
ढवळीकर एम क े, ाचीन भारतीय ना णकशा , कॉि टन टल काशन , मुंबई, २०१३ .
धोपटे एस जी , वे ट इन इ ंिडयन य ुिम मॅिट स , सातवाहन च ॅ रटेबल ट ,
बदलाप ूर, २०१४ .
पाठक अ णच ं (संपा.), इितहास : ाचीनकाल (खंड-१) महारा रा य ग ॅझेिटयर,
दश िनका िवभाग , २०१० .
िमराशी वा वी, सातवाहन आिण पि च मी प या ंचा इितहास , महारा रा य सािह य
आिण सं कृती मंडळ, मुंबई, १९७१ .
पाटील आश ुतोष, पि चमी पांची नाणी, मव न टे नॉलॉजीज , पुणे, २०१७ .
रायरीकर क पना आिण भाल ेराव म ंिजरी, महारा ा या इितहासाच े सा ीदार , डायम ंड
काशन , पुणे, २००९ .
सांकिलया एच. डी. आिण माटे एम.एस., महारा ातील पुरात व , महारा रा य
सािह य आिण सं कृती मंडळ, मुंबई, १९७६ .
munotes.in