Paper-VI-Industrial-Psychology-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
औद्योगगक / संघटनात्मक मानसशास्त्राचा पररचय आगि
कायय गिश्लेषि - I
घटक संरचना
१.० ईद्दिष्ट्ये
१.१ औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र म्हणजे काय?
१.२ एक व्यवसाय म्हणून औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र
१.३ द्दवज्ञान म्हणून औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र
१.४ औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र क्षेत्राचा आद्दतहास
१.५ सारांश
१.६ प्रश्न
१.७ संदभभ
१.० उगिष्ट्ये हा पाठ वाचल्यानंतर तुम्ही समजू शकाल:
 औद्योद्दगक/ संघटनात्मक मानसशास्त्र पररभाद्दषत करा.
 औद्योद्दगक/ संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञांच्या प्रमुख द्दियाकलापांची चचाभ करा.
 औद्योद्दगक/ संघटनात्मक मानसशास्त्र एक व्यवसाय म्हणून वणभन करा
 औद्योद्दगक/ संघटनात्मक फील्डचा आद्दतहास सारांद्दशत करा.
 संशोधन महत्त्वाचे का अहे अद्दण ते सरावाशी कसे संबंद्दधत अहे ते स्पष्ट करा.
१.१ औद्योगगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र म्हिजे काय? (WHAT IS INDUSTRIAL/ ORGANIZATIONAL PSYCHOLOGY? ) मानसशास्त्र हे मानवी (अद्दण ऄमानवीय) वतभनाचे वैज्ञाद्दनक क्षेत्र अहे. हे क्षेत्र बोधन, भावना
अद्दण प्रेरणा या संकल्पनांचा तपशीलवार ऄभ्यास करण्यावर भर देते. या क्षेत्रात द्दवद्दवध
द्दवशेष शाखा अहेत. यांतील काही द्दवशेष शाखा प्रायोद्दगक मानसशास्त्रावर लक्ष केंद्दित
करतात, म्हणजे मानसशास्त्रीय द्दवज्ञान अद्दण वैज्ञाद्दनक ज्ञानाचा वास्तद्दवक-जगातील
क्षेत्रांमध्ये वापर. औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र ही एक द्दवशेष शाखा अहे, जे
मानसशास्त्रीय द्दवज्ञान अद्दण त्याचा ईपयोग या दोन्हीशी संबंद्दधत अहे.
munotes.in

Page 2

औद्योद्दगक मानसशास्त्र
2 औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र या शब्दामध्ये औद्योद्दगक अद्दण संघटनात्मक ऄसे
दोन भाग अहेत. या दोन्ही ऄटींमध्ये परस्परव्याप्त करणारी सामग्री अहे, त्यांना वेगळे
करणे कठीण अहे. मात्र, दोन्ही द्दवभागांच्या आद्दतहासाला वेगवेगळ्या परंपरा अहेत.
औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्राचे मूळ नाव औद्योद्दगक मानसशास्त्र होते. ही जुनी
शाखा अहे, जी संस्थात्मक कायभक्षमतेचा व्यवस्थापन दृद्दष्टकोन ऄनुसरते. हा दृद्दष्टकोन
मानवी संसाधनांच्या योग्य वापराद्वारे घेतला जातो. हे कायभक्षम कायभ रचना (job design ),
कमभचारी द्दनवड (employee selection ), कमभचारी प्रद्दशक्षण (employee training )
अद्दण कायभप्रदशभन मूल्यांकन (performance appraisal ) यांसारख्या प्रश्नांशी संबंद्दधत
अहे. औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्राच्या दुसऱ्या द्दवभागाची – म्हणजेच,
संघटनात्मक मानसशास्त्राची मुळे संघटनांमधील मानवी संबंधांच्या चळवळीत अहेत. हे
क्षेत्र कमभचाऱ्यांच्या द्दहतास महत्त्व देते अद्दण त्यांचे वतभन समजते. यामध्ये कमभचाऱ्यांची वृत्ती,
कमभचाऱ्यांचे वतभन, नोकरीचा ताण अद्दण पयभवेक्षी पद्धती यांसारख्या द्दवषयांचा समावेश
होतो.
औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रामध्ये ऄसे द्दवषय अहेत, जे कठोरपणे औद्योद्दगक (I)
औद्योद्दगक द्दकंवा संघटनात्मक (O) संघटना म्हणून सहजपणे वेगळे केले जाउ शकत
नाहीत. ईदाहरणाथभ, प्रेरणा क्षेत्राच्या I अद्दण O साठी संबंद्दधत अहे. प्रेरणा औद्योद्दगक
पैलूंऄंतगभत येते, कारण ती कमभचाऱ्यांची कायभक्षमता अद्दण कायभक्षमतेवर लक्ष केंद्दित करते,
परंतु ते संघटनांशी देखील संबंद्दधत अहे, कारण ते कमभचाऱ्यांचा अनंद अद्दण त्यांचे
कल्याण, तसेच संघटनात्मक क्षेत्रांमधील मानवी वतभन समजून घेते. जरी औद्योद्दगक अद्दण
संघटना क्षेत्र वेगळे केले ऄसले, तरीही औद्योद्दगक अद्दण संघटना क्षेत्र नेहमी वेगळे केले
जाउ शकत नाहीत, कारण ते एकद्दत्रतपणे क्षेत्राचे द्दवस्तृत स्वरूप सूद्दचत करतात.
मानसशास्त्राचे सवाांत मोठे ईपक्षेत्र म्हणजे द्दचद्दकत्सालयीन मानसशास्त्र, जे वैज्ञाद्दनक
द्दनष्कषाांच्या ईपयोजनाशी संबंद्दधत अहे. द्दचद्दकत्सालयीन मानसशास्त्रज्ञ मनोद्दवकार अद्दण
मानद्दसक समस्यांची तपासणी अद्दण ईपचार यांच्याशी संबंद्दधत अहेत.
औद्योद्दगक/संघटनात्मकत्मक मानसशास्त्राचे क्षेत्र लहान अहे. हे मानसशास्त्राचे झपाट्याने
वाढणारे ईपक्षेत्र अहे, जे कामाच्या द्दठकाणी वैज्ञाद्दनक तत्त्वांचा द्दवकास अद्दण वापराशी
जोडलेले अहे. कमभचाऱ्यांच्या भावद्दनक द्दकंवा वैयद्दिक समस्या औद्योद्दगक/संघटनात्मक
मानसशास्त्रज्ञांद्वारे थेट हाताळल्या जात नाहीत. द्दचद्दकत्सालयीन मानसशास्त्र हे ऄसे क्षेत्र
अहे, ज्यामध्ये ही द्दिया येते. दुसरीकडे, एक औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञ,
कमभचाऱ्यांमधील मद्याचे व्यसन द्दकंवा अघात-पश्चात तणाव द्दवकृती (post-traum atic
stress disorder - PTSD) सारख्या समस्यांमध्ये मदत करण्यासाठी द्दचद्दकत्सालयीन
मानसशास्त्रज्ञ द्दनयुि करण्याचा सल्ला देउ शकतो.
१.२ औद्योगगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र एक व्यिसाय म्हिून (INDUSTRIAL/ ORGANIZATIONAL PSYCHOLOGY AS A
PROFESSION ) लेखा अद्दण कायद्याप्रमाणे, औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र हा एक व्यवसाय अहे.
संयुि राष््ांच्या काही राज्यांमध्ये, औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञांना सराव munotes.in

Page 3

औद्योद्दगक / संघटनात्मक मानसशास्त्राचा पररचय अद्दण कायभ द्दवश्लेषण - I
3 करण्यासाठी परवाना अवश्यक अहे. द्दवद्दवध सल्लागार संस्था संघटनांना लेखा अद्दण
कायदा संस्था प्रदान करतात, त्याच प्रकारे सेवा प्रदान करतात. ऄनेक
औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञ ऄशा सल्लागार संस्थांमध्ये काम करतात.
ऄशा ऄनेक व्यावसाद्दयक/वैज्ञाद्दनक समाज अहेत, ज्यांच्याशी औद्योद्दगक/संघटनात्मक
मानसशास्त्रज्ञ संबंद्दधत अहेत. संयुि राष््ांमध्ये ऄशा ऄनेक संस्था अहेत. सोसायटी फॉर
आंडद्दस््यल ऄँड ऑगभनायझेशनल सायकॉलॉजी (SIOP) ही सवाांत मोठी राष््ीय संस्था
अहे, जी अंतरराष््ीय स्तरावर वेगाने वाढत अहे अद्दण द्दतचे सुमारे १२% सदस्य संयुि
राष््ांव्यद्दतररि आतर देशांमधून अहेत. SIOP हा ऄमेररकन सायकोलॉद्दजकल
ऄसोद्दसएशन (APA) चा एक द्दवभाग अहे, ज्यामध्ये ८२०० पेक्षा जास्त सदस्य अहेत. हे
सवभ सदस्य औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञ अहेत अद्दण त्यांपैकी सुमारे ४८%
द्दवद्याथी संलग्न अहेत.
ऄशीच दुसरी संस्था, जी SIOP पेक्षा मोठी अहे, ती म्हणजे ऍकेडमी ऑफ मॅनेजमेंट.
व्यवस्थापनाच्या व्यापक क्षेत्रात स्वारस्य ऄसलेले लोक, जसे की व्यवसाय प्रशासन
महाद्दवद्यालयातील प्राध्यापक या संस्थेचे सदस्य अहेत. त्याचे बहुसंख्य सदस्य
मानसशास्त्रज्ञ नाहीत. तथाद्दप, या संस्थेतील औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञ सद्दिय
सदस्य अहेत.
मध्य फ्लोररडा, द्दमद्दशगन, न्यूयॉकभ शहर, ओटावा, सॅन फ्राद्दन्सस्को अद्दण वॉद्दशंग्टन, डीसी
यांसह ऄनेक क्षेत्रांमध्ये औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञांच्या ऄनेक प्रादेद्दशक अद्दण
शहर संघटनादेखील अढळू शकतात. २००६ मध्ये स्थाद्दपत सोसायटी फॉर ऑक्युपेशनल
हेल्थ सायकॉलॉजी (SOHP) ही औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्राशी संबंद्दधत सवाांत
नवीन ऄमेररकन संस्था अहे. द्दतचे बहुसंख्य सदस्य हे औद्योद्दगक/संघटनात्मक
मानसशास्त्रज्ञ अहेत, जे कामाच्या द्दठकाणी कमभचाऱ्यांचे अरोग्य, सुरद्दक्षतता अद्दण कल्याण
यांसारख्या महत्त्वाच्या बाबींशी संबंद्दधत अहेत.
संयुि राष््ांव्यद्दतररि, आतर देशांमध्ये देखील ऄशा संघटना अहेत.
औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञांच्या काही व्यावसाद्दयक संघटना म्हणजे
ऑस््ेद्दलयातील कॉलेज ऑफ ऑगभनायझेशनल सायकोलॉद्दजस्ट , कॅनडामधील सोसायटी
फॉर आंडद्दस््यल ऄँड ऑगभनायझेशनल सायकॉलॉजी, द्दिद्दटश सायकोलॉद्दजकल
सोसायटीचा व्यावसाद्दयक मानसशास्त्र द्दवभाग अहे अद्दण ऄशाच ऄनेक संघटना संपूणभ
युरोपमध्ये ऄद्दस्तत्वात अहेत. यांपैकी ऄनेक संस्थांनी युरोद्दपयन ऄसोद्दसएशन ऑफ वकभ
ऄँड ऑगभनायझेशनल सायकॉलॉजी (EAWOP) ची स्थापना केली अहे. ऄशी अणखी
एक संघटना म्हणजे आंटरनॅशनल ऄसोद्दसएशन ऑफ ऄप्लाआड सायकॉलॉजी, जी
संस्थात्मक मानसशास्त्र द्दवभाग अहे. या ऄसोद्दसएशनचे सदस्य औद्योद्दगक/संघटनात्मक
मानसशास्त्रज्ञ अहेत, जे छेद-सांस्कृद्दतक अद्दण अंतरराष््ीय स्तरावरील समस्यांद्दवषयी
ईत्सुक अहेत.
munotes.in

Page 4

औद्योद्दगक मानसशास्त्र
4 १.३ एक गिज्ञान म्हिून औद्योगगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र (INDUSTRIAL/ ORGANIZATIONAL PSYCHOLOGY AS A SCIE NCE ) औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञांच्या द्दियांमध्ये नवीन पद्धती अद्दण प्रद्दिया
अणण्यासाठी संशोधन हा एक महत्त्वाचा घटक अहे. संशोधन हा औद्योद्दगक/संघटनात्मक
क्षेत्राचा प्रमुख भाग अहे. जेव्हा एखादी द्दवद्दशष्ट समस्या सोडवायची ऄसते, तेव्हा संघटना
ऄसे संशोधन करतात. ईदाहरणाथभ, जेव्हा संघटनेला कमभचारी द्दनयुिी-गळती गुणोत्तराचा
(employee turnover ) ईच्च दर ऄनुभवते, तेव्हा संशोधन करावे लागते. जेव्हा संघटना
काही संघटनात्मक ऄपूवभ संकल्पना समजून घेण्यावर लक्ष केंद्दित करू आद्दच्छतात, जसे की
कमभचारी द्दमतव्ययाचे (employe e thrift ) कारण द्दकंवा नोकरी/कायभ ऄद्दभवृत्तीचा (job
attitude ) प्रभाव. ऄशा संशोधनातून द्दमळालेले द्दनष्कषभ व्यावसाद्दयक बैठकी द्दकंवा
पररषदांमध्ये सादर केले जातात अद्दण वैज्ञाद्दनक ज्ञान-पद्दत्रका/काद्दलकांमध्ये प्रकाद्दशत केले
जातात.
पूवी नमूद केलेल्या द्दवद्दवध राष््ीय अद्दण अंतरराष््ीय संघटनांद्वारे दरवषी अयोद्दजत
केलेल्या पररषदा अहेत. ईदाहरणाथभ, जवळपास ४००० ऄभ्यासक अद्दण संशोधक
SIOP च्या वाद्दषभक सभेला ईपद्दस्थत राहतात, ज्यांमध्ये ते त्यांचे संशोधन द्दनष्कषभ अद्दण
कल्पना यांची देवाण-घेवाण करतात अद्दण चचाभ करतात. ऄशा बैठका
औद्योद्दगक/संघटनात्मक व्यावसाद्दयकांना त्यांच्या संघटनांमध्ये लागू होणाऱ्या नवीन
ईपायांबिल जाणून घेण्यासाठी एक चांगले द्दठकाण ऄसल्याचे द्दसद्ध होते. वैज्ञाद्दनक ज्ञान-
पद्दत्रकांमध्ये प्रकाद्दशत होण्यापूवीच संशोधकांनी नवीनतम द्दनष्कषभ शोधून काढले अहेत.
व्यावसाद्दयक संघटनांद्वारे तयार केलेली द्दकंवा खाजगीररत्या प्रकाद्दशत केलेली ऄनेक
वैज्ञाद्दनक ज्ञान-पद्दत्रका अहेत, ज्या नवीनतम संशोधन समजून घेण्यासाठी एक प्रमुख
वाद्दहनी म्हणून काम करतात. ईदाहरणाथभ, ऄमेररकन सायकोलॉद्दजकल ऄसोद्दसएशनने
प्रकाद्दशत केलेले जनभल ऑफ ऄप्लाआड सायकॉलॉजी अद्दण जनभल ऑफ ऑक्युपेशनल
ऄँड ऑगभनायझेशनल सायकॉलॉजी हे द्दिद्दटश सायकोलॉद्दजकल सोसायटीने प्रकाद्दशत केले
अहे. तिा १ मध्ये औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र क्षेत्रातील द्दवषयांवर संशोधन
प्रकाद्दशत करणाऱ्या प्रमुख ज्ञान-पद्दत्रकांची सूची अहे. यांपैकी बहुतेक ज्ञान-पद्दत्रका
माद्दसकांप्रमाणे अहेत, ज्या दरवषी चार ते सहा ऄंकांमध्ये प्रकाद्दशत होतात. औद्योद्दगक
अद्दण संस्थात्मक मानसशास्त्राचे अंतरराष््ीय पुनरावलोकन वषाभतून एकदा प्रकाद्दशत केले
जाते अद्दण द्दवद्दवध द्दवषयांवरील ज्ञानाची द्दस्थती सारांद्दशत करते.
औद्योद्दगक/संघटनात्मक संशोधक, जे बहुतांशी महाद्दवद्यालयीन प्राध्यापक अहेत, जे त्यांचे
संशोधन-लेख या ज्ञान-पद्दत्रकांमध्ये संभाव्य प्रकाशनासाठी सुपूदभ करतात. ते लेख नंतर
त्यांचे सद्दमक्षणात्मक मूल्यांकन करण्यासाठी तज्ञांना पाठवले जातात. एकदा मूल्यमापन
केल्यावर, समालोचनांच्या अधारे लेख सुधाररत केले जातात अद्दण प्रकाशनासाठी लेख
स्वीकारण्यापूवी ऄनेक वेळा पुनरावृत्ती अद्दण पुन्हा जमा करणे अवश्यक ऄसते. एकूण
जमा केलेल्या लेखांपैकी, त्यापैकी फि १०% ते २०% काटेकोर समकक्ष-पुनरावलोकन
(peer-review ) प्रद्दियेत द्दटकून राहतात अद्दण सवोत्तम ज्ञान-पद्दत्रकांमध्ये प्रकाद्दशत केले munotes.in

Page 5

औद्योद्दगक / संघटनात्मक मानसशास्त्राचा पररचय अद्दण कायभ द्दवश्लेषण - I
5 जातात. समकक्ष-पुनरावलोकन प्रकाद्दशत कामासाठी ईच्च दजाभ राखण्यास मदत करते,
जेणेकरून सवोत्कृष्ट संशोधन छापण्यात येइल.
संशोधन प्रकाशन हा एक कठीण अद्दण स्पधाभत्मक ईपिम अहे. कायभकाळ नसलेल्या
महाद्दवद्यालयीन प्राध्यापकांवर प्रकाशनात यशस्वी होण्यासाठी प्रचंड दबाव ऄसतो.
वैज्ञाद्दनक द्दवषयांच्या आतर शाखांप्रमाणे बहुतेक द्दवद्यापीठांमधील औद्योद्दगक/संघटनात्मक
कायभिमांना ते सुरू ठेवण्यासाठी सतत प्रयत्नांची अवश्यकता ऄसते, हे या क्षेत्राच्या ज्ञान
अधारास योगदान देणाऱ्या सद्दिय संशोधकांकडून केले जाते. सवोत्कृष्ट ज्ञान-पद्दत्रकांमधील
प्रकाशनांची नोंद हा प्राध्यापकाच्या व्यावसाद्दयक कारद्दकदीच्या यशाचा प्रमुख द्दनधाभरक
ऄसतो, जो नोकरी शोधणे, कायभकाळ प्राप्त करणे, पदोन्नती प्राप्त करणे अद्दण वेतन-वाढ
प्राप्त करणे, आत्यादी क्षमतांमध्ये परावद्दतभत होतो. द्दवद्यापीठाचे प्रमुख कायभ ज्ञानभांडार
द्दनमाभण करणे हे ऄसल्याने संशोधनावर भर देण्याचा भार न्याय्य अहे.
तक्ता १.१ औद्योगगक/संघटनात्मक संशोधन आगि गसद्ांत प्रकाशन ज्ञान-पगिका ऍकेडमी ऑफ मॅनेजमेंट जनभल ऍकेडमी ऑफ मॅनेजमेंट ररव्यू ऍडद्दमनीस््ेद्दटव्ह सायन्स क्वाटभरली ऄप्प्लाइड सायकॉलॉजी :ऍन आंटरनॅशनल ररव्यू ग्रुप ऍंड ऑगभनायझेशंस स्ट्द्दडज युमन फॅक्टसभ युमन ररसोसेस मॅनेजमेंट ररव्यू आंटरनॅशनल जनभल ऑफ द्दसलेक्शन ऍंड ऄसेसमेंट आंटरनॅशनल ररव्यू ऑफ आंडद्दस््ऄल ऍंड ऑगभनायझेशनल सायकॉलॉजी जनभल ऑफ ऄप्प्लाइड सायकॉलॉजी जनभल ऑफ द्दबझनेस ऍंड सायकॉलॉजी जनभल ऑफ मॅनेजमेंट जनभलऑफ ऑक्युपेशनल ऍंड ऑगभनायझेशनल सायकॉलॉजी जनभल ऑफ ऑक्युपेशनल हेल्द सायकॉलॉजी जनभलऑफ ऑगभनायझेशनल द्दबहेद्दवऄर जनभल ऑफ व्होकेशनल द्दबहेद्दवऄर munotes.in

Page 6

औद्योद्दगक मानसशास्त्र
6 ऑगभनायझेशनल द्दबहेद्दवऄर ऍंड युमन द्दडसीजन प्रोसेसेस ऑगभनायझेशनल ररसचभ मेथड्स पसोनेल सायकॉलॉजी वकभ ऍंड स््ेस {स्रोत: स्पेक्टर, पी. इ. (२०१२). आंडद्दस््ऄल ऍंड ऑगभनायझेशनल सायकोलॉजीः ररसचभ
ऍंड प्रॅक्टीस) .सहावी अवृत्ती .( युनायटेड स्टेट्सः वायले}
१.४ औद्योगगक/संघटनात्मक मानसशास्त्राच्या क्षेिाचा इगतहास (HISTORY OF THE FIELD OF I/O PSYC HOLOGY ) मानसशास्त्राचे क्षेत्र जरी २० व्या शतकात ऄद्दस्तत्वात अले ऄसले तरी, त्याची ईत्पत्ती
१८०० च्या ईत्तराधाभत अद्दण १९०० च्या सुरूवातीस अढळते. ही मुळे मानसशास्त्राच्या
क्षेत्राची ईत्पत्ती झाली, तेव्हापासून शोधली जाउ शकतात. औद्योद्दगक/संघटनात्मक
संबंद्दधत कायभ प्रथम प्रायोद्दगक मानसशास्त्रज्ञांनी सुरू केले. या द्दवद्वानांना संस्थांमधील
समस्यांवर मानसशास्त्राची नवीन तत्त्वे लागू करण्यात स्वारस्य होते. संयुि राष््ांमध्ये
कायभद्दवषयक कृद्दतशीलता (job performance ) अद्दण संघटनात्मक कायभक्षमतेशी
(organizational efficienc y) संबंद्दधत समस्यांवर लक्ष केंद्दित केले गेले होते, तर
युनायटेड द्दकंगडममध्ये कमभचारी थकवा (employee fatigue ) अद्दण अरोग्य या क्षेत्रांचा
समावेश होता. शतकाचा पूवाभधभ हा क्षेत्राच्या जलद द्दवकासाचा काळ होता. संयुि
राष््ांमधील औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्राच्या द्दवकासातील प्रमुख घटना तिा
१.२ मध्ये नमूद केल्या अहेत.
तक्ता १.२ औद्योगगक/संघटनात्मक मानसशास्त्राचा प्रमुख गिकास (संयुक्त राष्ट्रे) १९९० ऄमेररकन ऄपंगत्व कायदा पाररत झाला १९७० APA हे नाव स्वीकारले, औद्योद्दगक अद्दण संस्थात्मक मानसशास्त्र द्दवभाग १९६४ नागरी हक्क कायदा पाररत १९४१ दुसरे महायुद्ध युद्ध प्रयत्न सुरू झाले १९२४ हॉथॉनभचा ऄभ्यास सुरू झाला १९२१ प्रथम औद्योद्दगक/संघटनात्मक पी.एच.डी. Ph.D. पुरस्कृत केली गेली, मानसशास्त्रीय महामंडळाची स्थापना केली गेली. १९१७ नोकरीच्या द्दनयुिीसाठी मानद्दसक चाचण्या द्दवकद्दसत केल्या गेल्या. १९१३ पद्दहले औद्योद्दगक/संघटनात्मक पाठ्यपुस्तक प्रकाद्दशत झाले. munotes.in

Page 7

औद्योद्दगक / संघटनात्मक मानसशास्त्राचा पररचय अद्दण कायभ द्दवश्लेषण - I
7 {स्रोत: स्पेक्टर, पी. इ. (२०१२). आंडद्दस््ऄल ऍंड ऑगभनायझेशनल सायकोलॉजीः ररसचभ
ऍंड प्रॅक्टीस) .सहावी अवृत्ती .( युनायटेड स्टेट्सः वायले}
यूगो म्युनस्टरबगभ अद्दण वॉल्टर द्दडल स्कॉट हे ऄमेररकन औद्योद्दगक/संघटनात्मक क्षेत्राचे
मुख्य संस्थापक मानले जातात. ते दोघेही प्रायोद्दगक मानसशास्त्रज्ञ अद्दण द्दवद्यापीठाचे
प्राध्यापक होते. ते संघटनांच्या समस्यांवर मानसशास्त्र लागू करण्यात गुंतले. युगो
म्युनस्टरबगभ हे त्यांच्या मूळ जमभनीतून ऄमेररकेत अले होते. त्यांना द्दवशेषतः कमभचारी
द्दनवड (employee selection ) अद्दण नवीन मानसशास्त्रीय चाचण्यांचा वापर करण्यात
रस होता. म्युनस्टरबगभ यांना हावभडभ द्दवद्यापीठातील सहकाऱ्यांचा अदर द्दमळाला नाही,
ज्यामुळे त्यांना औद्योद्दगक मानसशास्त्राच्या ईदयोन्मुख क्षेत्राकडे वळण्यास प्रवृत्त केले.
म्युनस्टरबगभ यांच्याप्रमाणेच वॉल्टर द्दडल स्कॉट यांना संघटनेतील कमभचारी द्दनवडीच्या
क्षेत्रात अद्दण मानसशास्त्रीय चाचण्यांचा वापर करण्यात रस होता. यासोबतच स्कॉट यांना
जाद्दहरातींच्या मानसशास्त्रातही रस होता. त्यांनी “द्दथऄरी ऑफ ऍडव्हटाभयद्दझंग” (१९०३)
नावाचे एक ऄग्रगण्य पाठ्यपुस्तक द्दलद्दहले, तर म्युनस्टरबगभ यांनी “सायकॉलॉजी ऍं ड
आंडस््ीऄल एद्दिद्दशएन्सी” (१९१३) नावाचे पद्दहले ऄमेररकन औद्योद्दगक/संघटनात्मक
पाठ्यपुस्तक द्दलद्दहले.
औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्राच्या क्षेत्रातील अणखी एक महत्त्वाचा प्रभावी व्यिी,
म्हणजे फ्रेडररक द्दवन्सलो टेलर. ते एक ऄद्दभयंता होते, ज्यांनी एकोद्दणसाव्या शतकाच्या
ईत्तराधाभत अद्दण द्दवसाव्या शतकाच्या सुरूवातीच्या काळात कामाच्या द्दठकाणी
कमभचाऱ्यांच्या ईत्पादकतेचा ऄभ्यास केला. टेलर यांनी कारखान्यांच्या ईत्पादन
द्दवभागातील कामगारांचे व्यवस्थापन करण्याचा दृद्दष्टकोन/ईपगम सुधाररत केला, ज्याला
त्यांनी वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन (Scientific Management ) ऄसे संबोधले. टेलर यांच्या
मते, वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनामध्ये संस्थात्मक पद्धतींचे मागभदशभन करण्यासाठी ऄनेक तत्त्वे
ऄसतात. अपल्या लेखनात टेलर यांनी खालील कल्पनांची द्दशफारस केली अहे, जी
अजही मौल्यवान अहेत:
१. कायभ करण्याच्या आष्टतम पद्धती द्दनद्ददभष्ट करण्यासाठी कामाच्या द्दठकाणी प्रत्येक कामाचे
काळजीपूवभक द्दवश्लेषण केले पाद्दहजे.
२. कमभचाऱ्यांची द्दनवड नोकरीच्या कामद्दगरीशी संबंद्दधत वैद्दशष्ट्यांवर अधाररत केली
पाद्दहजे. द्दवद्यमान कमभचाऱ्यांसाठी कोणती वैयद्दिक वैद्दशष्ट्ये महत्त्वाची अहेत, हे
व्यवस्थापकांनी खोलवर समजून घेतले पाद्दहजे.
३. कमभचाऱ्यांना त्यांची नोकरीसंबंद्दधत काये करण्यासाठी काळजीपूवभक प्रद्दशक्षण द्ददले
पाद्दहजे.
४. ईच्च पातळीच्या कामद्दगरीला प्रोत्साहन देण्यासाठी ईच्च ईत्पादक ऄसलेल्या
कमभचाऱ्यांना बद्दक्षसे द्ददली जावीत.
munotes.in

Page 8

औद्योद्दगक मानसशास्त्र
8 फ्रँक अद्दण द्दलद्दलयन द्दगलिेथ या पती-पत्नीच्या संघाचे कायभ ऄद्दभयांद्दत्रकी क्षेत्रातील
अणखी एक मोठा प्रभाव अहे. ते दोघेही काये करण्याच्या कायभक्षम पद्धतींचा ऄभ्यास
करण्यास ईत्सुक होते. फ्रँक एक ऄद्दभयंता अद्दण द्दलद्दलयन एक मानसशास्त्रज्ञ ऄसल्यामुळे
त्यांचे कायभ ऄद्दभयांद्दत्रकी अद्दण मानसशास्त्र क्षेत्राचे ईत्पादन होते. लोक काये कशी करतात,
याचा ऄभ्यास करण्यासाठी त्यांनी ही दोन क्षेत्रे एकत्र केली. “वेळ अद्दण गती ऄभ्यास” हे
त्यांचे सवोत्कृष्ट योगदान होते. या ऄभ्यासात काम करण्याचे ऄद्दधक कायभक्षम मागभ द्दवकद्दसत
करण्यासाठी कायभ करताना लोकांच्या गतीचे मापन करणे अद्दण द्दतला कालबद्ध करणे
समाद्दवष्ट होते. द्दगलिेथ पती-पत्नी यांनी टेलर यांच्या कल्पना सुधाररत केल्या अद्दण ऄनेक
संघटनांना मदत करण्यासाठी नवीन तंत्रे द्दवकद्दसत केली. प्रथम ऄमेररकन
औद्योद्दगक/संघटनात्मक पी. एच. डी. पदवी कोणाला प्रदान करण्यात अली, याद्दवषयी
आद्दतहासकारांमध्ये मतभेद अहेत. काही आद्दतहासकारांचा ऄसा द्दवश्वास अहे, की द्दलद्दलयन
यांना ती १९१५ मध्ये प्राप्त झाली होती, तर आतरांचा ऄसा दावा अहे, की िूस व्ही. मूर
यांना पीएच.डी. पदवी १९२१ मध्येप्राप्त झाली. मानवी घटकांचे वेगाने वाढणारे लोकद्दप्रय
क्षेत्र द्दगलिेथ पती-पत्नी यांच्या कायाभवर अधाररत अहे. मानवी घटकांचे क्षेत्र लोकांसाठी
तंत्रज्ञानाची सवोत्तम रचना कशी करायची, याचा ऄभ्यास करते. द्दलद्दलयन यांनी त्यांच्या
कारद्दकदीनंतरच्या वषाांत ग्राहक ईत्पादनांची रचना करण्याकडे लक्ष द्ददले, जसे की फूट-
पेडल कचरापेटी अद्दण द्दशतकपाटांच्या दरवाजाच्या कप्पे, अद्दण आतर शोध त्यांनी लावले.
तथाद्दप, द्दगल्िेथ पती-पत्नी हे “चीपर बाय द डझन” या लोकद्दप्रय द्दचत्रपटाचे द्दवषय म्हणून
ओळखले जातात. या द्दचत्रपटात १२ मुलांचे कामगार पालक म्हणून त्यांचे जीवन द्दचद्दत्रत
करण्यात अले अहे.
युनायटेड द्दकंगडम अद्दण संयुि राष््ांनी औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्राचा वापर
पद्दहल्या महायुद्धात युद्धाच्या प्रयत्नांना मदत करण्यासाठी सुरू केला. १९१५ साली
युनायटेड द्दकंगडममध्ये औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्राची सुरुवात हेल्थ ऑफ
म्युद्दनशन कद्दमटी (HMC) च्या स्थापनेपासून झाली. एचएमसीने कमभचाऱ्यांचे अरोग्य,
सुरक्षा अद्दण कायभक्षमतेचे प्रश्न हाताळले, जे युद्धामुळे ईत्पादकतेच्या मागणीमुळे वाढले होते.
दुसरीकडे, संयुि राष््ांमध्ये, रॉबटभ येकेस यांच्या नेतृत्वाखाली ऄनेक मानसशास्त्रज्ञ
सैन्यात सेवा प्रदान करण्यास सुरूवात केली. मानद्दसक क्षमतेसाठी अमी ऄल्फा अद्दण
अमी बीटा गट चाचण्या द्दवकद्दसत करणे, ही या गटाची मोठी ईपलब्धी मानली जाते.
सैन्यात भरती करणे अद्दण द्दनयुिी करणे, ही सवाांत मोठी समस्या होती. या काळात
समस्या सोडवण्यासाठी मानसशास्त्रीय चाचण्यांचा शोध लागला. व्यिींना नोकऱ्यांमध्ये
भरती करण्यासाठी मानसशास्त्रीय चाचणीचे मोठ्या प्रमाणातील हे सवाांत पद्दहले ईपयोजन
होते. याने मोठ्या प्रमाणावर चाचणीसाठी एक पाया प्रदान केला, जो तेव्हापासून शैक्षद्दणक
अद्दण रोजगार क्षेत्रांमध्ये वापरला जात अहे.
दोन महायुद्धांमधील कालावधी औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्राच्या क्षेत्रासाठी प्रचंड
द्दवस्ताराचा होता. या दशकांमध्ये ज्या क्षेत्रांचा शोध अद्दण द्दवकास झाला, ते अजही
वापरात अहेत. संघटनांच्या अकारात वेगाने वाढ झाल्याने कमभचाऱ्यांच्या समस्या
वाढल्या. त्यामुळे संघटनांमध्ये औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञांची गरज द्दनमाभण
झाली. ऄशा प्रकारे, या कालावधीत ऄनेक औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञांना
संघटनांमध्ये द्दनयुि केले गेले. या काळात संशोधनही मोठ्या प्रमाणात वाढले. munotes.in

Page 9

औद्योद्दगक / संघटनात्मक मानसशास्त्राचा पररचय अद्दण कायभ द्दवश्लेषण - I
9 मानसशास्त्रज्ञ चाल्सभ मायसभ यांनी १९२१ मध्ये युनायटेड द्दकंगडममध्ये नॅशनल
आद्दन्स्टट्यूट ऑफ आंडद्दस््यल सायकॉलॉजी (NIIP) ची सह-स्थापना केली.
एन.अय.अय.पी. ही द्दिद्दटश कमभचाऱ्यांची कायभक्षमता अद्दण कामाची पररद्दस्थती
सुधारण्यासाठी समद्दपभत संस्था अहे. एन.अय.अय.पी. कमभचारी द्दहतावर केंद्दित अहे, जे
पूवीच्या एच.एम.सी. च्या कायाभचे ऄनुसरण करते अद्दण क्षेत्राच्या सुरूवातीच्या
द्दवकासादरम्यान केवळ द्दिटीशच नाही, तर युरोद्दपयन औद्योद्दगक/संघटनात्मक
मानसशास्त्रदेखील दशभवते. १९२१ मध्ये प्रथम ऄमेररकन पी.एच.डी. पेन स्टेट
युद्दनव्हद्दसभटीने पुरस्कार द्ददला. त्यानंतर या पुरस्काराला औद्योद्दगक मानसशास्त्र म्हटले गेले,
जे िूस व्ही. मूर यांना देण्यात अले. द्दशवाय, औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञांनी
सल्लागार व्यावसाद्दयक संस्था (consulting firms ) स्थापन करण्यास सुरुवात केली, ज्या
संघटनांना शुल्कासाठी सेवा प्रदान करतील. यांपैकी सवाांत प्रद्दसद्ध ऄमेररकन संस्था
सायकोलॉद्दजकल कॉपोरेशन होती, द्दजची स्थापना १९२१ मध्ये जेम्स मॅककीन कॅटेल
यांनी केली, ज्याला अज हाकोटभ ऄसेसमेंट म्हणतात. हॉथॉनभ स्टडीज ही या काळातील
सवाांत महत्त्वाची घटना अहे. हा ऄभ्यास संयुि राष््ांमधील वेस्टनभ आलेद्दक््क संस्थेत १०
वषाांहून ऄद्दधक काळ चालू होता.
हॉथॉनभ स्टडीज द्दचन्हांद्दकत होण्यापूवी औद्योद्दगक अद्दण संघटनात्मक मानसशास्त्राच्या
क्षेत्रात काम करणाऱ्या ऄमेररकन मानसशास्त्रज्ञांनी कमभचाऱ्यांच्या क्षमतांच्या मूल्यांकनासह
कमभचारी ईत्पादकता अद्दण एकूण संस्थात्मक कायभक्षमतेच्या क्षेत्रातील समस्यांवर कमी-
ऄद्दधक प्रमाणात लक्ष केंद्दित केले. मूल्यांकन तंत्र अद्दण नोकऱ्यांची मजबूत रचना वापरणे,
हे ऄगदी लक्षात घेण्यासारखे अहे द्दकंवा त्यांना ऄसे वाटले. जरी हॉथॉनभ संशोधकांनी या
द्दवषयांचा ऄभ्यास करण्यास सुरुवात केली, तरीही त्यांनी हे लवकरच ओळखले, की
त्यांच्या द्दिटीश समकक्षांनी सामान्यतः अवश्यकररत्या जे द्दशकले अहे, ते बहुतेक
भागांसाठी, कमभचाऱ्यांची कृद्दतशीलता (employee performance ) वास्तद्दवक
संघटनात्मक जीवनाच्या सामाद्दजक घटकांपेक्षा द्दभन्न करणे अव्हानात्मक अहे द्दकंवा
म्हणून की त्यांनी जे काही गृहीत धरले, ते बऱ्यापैकी मोठ्या प्रमाणावर होते. पयभवेक्षक
व्यवस्थापन अद्दण कायभसमूह या त्यांच्या संशोधन-अधाररत ऄभ्यासाच्या स्वरूपाने
द्दवशेषत: ते लागू ऄसलेल्या द्दशस्तीच्या संघटनात्मक गद्दतशीलतेबिल बर्यापैकी
जागरूकता वाढद्दवण्यात मदत केली अहे, द्दकंवा त्यांना ऄसे वाटले.
सवभ प्रकारची कारणे अद्दण ईद्दिष्टांसह, हॉथॉनभ ऄभ्यासातील सवाांत सुप्रद्दसद्ध म्हणजे
प्रकाशमान पातळीच्या प्रभावांचे (lighting level effects ) परीक्षण अद्दण ऄन्वेषण, जे
कमभचारी ईत्पादकता, ऄद्दधक चांगली कृद्दतशीलता अद्दण नोकरीद्दवषयक समाधान पातळी
यांचा ऄभ्यास करण्यासाठी ऄत्यंत संबंद्दधत होते. या ऄभ्यासाचा ईिेश योग्य प्रकाशमान
पातळी प्रभावीपणे ओळखणे अद्दण स्थाद्दपत करणे हा अहे, ज्यामुळे औद्योद्दगक कायाभत
लक्षणीयरीत्या प्रभावीपणे ऄद्दधकाद्दधक कायभप्रदशभन द्दनमाभण होइल. संशोधकांनी हा प्रयोग
केला, ज्यामध्ये कमभचाऱ्यांच्या एका गटाला एका द्दवशेष खोलीत स्थानांतररत केले गेले, जेथे
प्रकाशाच्या पातळीत मोठ्या प्रमाणात बदल करण्यात अला. कायभप्रदशभनावरील पररणामांचे
मूल्यमापन करण्यासाठी द्ददवे द्ददवसेंद्ददवस ईजळ अद्दण मंद होत गेले, द्दशवाय बहुतेक
भागांसाठी हॉथॉनभच्या तपासांमध्ये सवाांत चांगले कसे ज्ञात अहे, हे दाखवून द्ददले की
खरोखर प्रकाश-स्तरीय प्रभावांचे संशोधन होते, द्दकंवा त्यांचा काय द्दवश्वास होता. munotes.in

Page 10

औद्योद्दगक मानसशास्त्र
10 चाचणीच्या संपूणभ कालावधीत कमभचाऱ्यांची ईत्पादकता अद्दण कायभप्रदशभन सुधारले गेले
अहे अद्दण अमच्या पारंपाररक धारणांच्या द्दवरूद्ध प्रकाश नेपथ्याशी त्यांचा फारसा संबंध
नाही, हे शोधून संशोधकांना धक्का बसला. या द्दनष्कषाांची ऄनेक कारणे द्ददली गेली अहेत
अद्दण स्पधाभ केली गेली अहे, हे स्पष्ट करते, की संशोधकांनी एक प्रयोग केला, ज्यामध्ये
कमभचाऱ्यांचा एक गट प्रामुख्याने आतरांपेक्षा खरोखर वेगळ्या अद्दण एका द्दवशेष क्षेत्रात
नेण्यात अला होता, जेथे प्रकाश पातळी द्दवशेषतः सुधाररत केली गेली होती. सवाांत
सामान्यपणे नमूद केलेली कल्पना ऄशी ऄसेल, की प्रयोगात सहभागी होण्याचे ज्ञान अद्दण
समज, द्दकंवा सामान्यतः ज्याला हॉथॉनभ प्रभाव (Hawthorne Effect ) म्हणून ओळखले
जाते, त्यामुळे कमभचाऱ्यांच्या कायभक्षमतेच्या पातळीत लहान वाढ होते. कारण कोणतेही
ऄसो, हे द्दवशेषतः स्पष्टपणे द्ददसून येते, की वास्तद्दवक सुंदर सामाद्दजक घटक हे खरोखरीच
ऄशा प्रकारच ऄसू शकतात, जे मुख्यत्वे एखाद्या व्यिीच्या कायभ कृद्दतशीलतेतील (work
performance ) भौद्दतक मापदंडांपेक्षा योग्यररत्या ऄद्दधक अवश्यक ऄसू शकतात, अद्दण
सामान्यतः ऄशा संशोधकांना हे पाहून काहीसे अश्चयभ वाटले, की प्रयोगाच्या कालावधीत
कामाची ईत्पादकता (work productivity ) अद्दण त्यामुळे सवभ प्रकारच्या कारणांमुळे
बहुतेक भागांमध्ये जवळजवळ काहीही नसते. प्रकाश पातळीसह लक्षणीय पद्धतीने करणे,
जे खूप महत्त्वाचे अहे.
प्रचद्दलत गृद्दहतकाच्या द्दवरोधात, द्दद्वतीय द्दवश्वयुद्धाचा औद्योद्दगक अद्दण ऄद्दतशय
संघटनात्मक मानसशास्त्राच्या द्दवकासावर महत्त्वपूणभ प्रेरक प्रभाव होता, जो संघषाभच्या
दोन्ही बाजूंच्या राष््ांसाठी, द्दवशेषत: संयुि राष््े अद्दण युनायटेड द्दकंगडम यांच्यासाठी
सूक्ष्म मागाभने होता. मानसशास्त्रज्ञ, बहुतेक भागांसाठी, मूलभूतपणे औद्योद्दगक अद्दण
संस्थात्मक कायभ दोन्हीच्या संपूणभ क्षेत्राचा समावेश ऄसलेल्या ऄडचणींसह काम करतात,
मुळात जसे की भरती छाननी, द्दवद्दवध पदांवर ईमेदवारांचे वाटप, प्रद्दशक्षण, प्रेरणा,
कायभप्रदशभन मूल्यमापन, संघ बांधणी अद्दण ईपकरणे गरजा, जे खूप लक्षणीय अहे. द्दद्वतीय
द्दवश्वयुद्धापूवी एपीएचे द्दहत बहुतेक भागांसाठी प्रामुख्याने प्रायोद्दगक मानसशास्त्रापुरते
मयाभद्ददत होते अद्दण औद्योद्दगक अद्दण संस्थात्मक मानसशास्त्रज्ञांनी सराव करण्याचे प्रयत्न
स्पष्टपणे नाकारले, जे मूलभूतपणे ऄ-वैज्ञाद्दनक मानले गेले होते, त्याच्या ईिेशाचा एक भाग
अहे. याचा पररणाम, म्हणून ऄमेररकन सायकोलॉद्दजकल ऄसोद्दसएशनने खरोखरच
मानसशास्त्रीय द्दवज्ञानासाठी दरवाजे ईघडले अद्दण औद्योद्दगक अद्दण व्यवसाय मानसशास्त्र
द्दवभाग १४ ची स्थापना १९४४ मध्ये सवभ हेतू अद्दण हेतूंसाठी द्दवशेषतः सामान्य अहे, जे
सवभ हेतू अद्दण हेतूंसाठी बऱ्यापैकी महत्त्वाचे अहे. युद्धानंतर, औद्योद्दगक अद्दण एक प्रकारचे
संघटनात्मक मानसशास्त्र या दोन द्दवषयांची द्दवशेषत: भरभराट होत राद्दहली. ईदाहरणाथभ,
अथभर कॉनभहॉसर यांनी द्दवशेषत: कामाच्या वातावरणाचा कमभचाऱ्यांच्या मानद्दसक
अरोग्यावर अद्दण स्वत:च्या जीवनावर कसा पररणाम होउ शकतो, यावर अधाररत
ऄभ्यास केला. पररणामी सवभ हेतू अद्दण ईद्दिष्टांसाठी तुलनेने ऄनेक प्रकारची वसाहत
ऄमेररका कायभ करते. जे एकेकाळी व्यावसाद्दयक अरोग्य मानसशास्त्र म्हणून ओळखले जात
ऄसे, द्दकंवा संशोधकांचा ऄसा द्दवश्वास होता. वैयद्दिक द्दवश्वासांच्या िमवारीच्या
गैरसमजांसाठी सामान्य, APA च्या द्दवभाग १४ ने १९७० मध्ये त्याचे नाव बदलून
औद्योद्दगक अद्दण संघटनात्मक मानसशास्त्र द्दवभाग केले अद्दण द्दवशेषत: अता ऄद्दधकृतपणे
सोसायटी फॉर आंडद्दस््यल ऄँड ऑगभनायझेशनल सायकॉलॉजी (SIOP) म्हणून ओळखले munotes.in

Page 11

औद्योद्दगक / संघटनात्मक मानसशास्त्राचा पररचय अद्दण कायभ द्दवश्लेषण - I
11 जाते. संस्थेची वेबसाआट (http://www.siop.org) बहुतांश भागांसाठी संशोधकांच्या द्दवचार
अद्दण कल्पनांनुसार, व्यवसायाद्दवषयी , द्दवशेषत: पदवीधर शाळेची माद्दहती, नोकरीच्या
जाद्दहराती अद्दण संस्थात्मक व्यवसायाबिल माद्दहतीसाठी एक महत्त्वपूणभ स्त्रोत अहे.
लोकद्दप्रय समजाच्या द्दवरुद्ध, १९६४ च्या नागरी हक्क कायद्याची ऄंमलबजावणी ही
मुख्यतः संयुि राष््ांमधील अणखी एक घटना होती, ज्यामुळे वास्तद्दवक प्रमुख मागाभने
औद्योद्दगक अद्दण संस्थात्मक मानसशास्त्राचे क्षेत्र तयार करण्यात योगदान द्ददले. या
कायद्याने कृती घटक समाद्दवष्ट केले अहेत, ज्यांचा मुख्यतः कॉपोरेशन द्दवशेषत: संयुि
राष््ांमध्येच नव्हे, तर द्दवशेषतः कमभचाऱ्यांना कसे कामावर घेतात अद्दण कसे वागवतात,
यावर महत्त्वपूणभ प्रभाव पाडला अहे. जेव्हा ऄल्पसंख्याक अद्दण मद्दहलांबिल भेदभाव
बेकायदेशीर बनला, तेव्हा व्यवसायांना त्यांच्या नोकरीच्या पद्धतींमध्ये प्रचंड बदल
करण्यास भाग पाडले गेले. १९९० च्या ऄमेररकन द्दवथ द्दडसॅद्दबद्दलटी ऍक्ट (ADA) ने ऄपंग
लोकांसाठी भेदभाव द्दवरोधी सुरक्षा ईपायांचा द्दवस्तार केला अद्दण हे ऄधोरेद्दखत केले, की
जेव्हा जेव्हा मद्दहला अद्दण रंगीबेरंगी लोकांबिल भेदभाव बेकायदेशीर बनतो, तेव्हा
कॉपोरेशनना त्यांच्या सामान्यत: ऄद्दधक रोजगार पद्धती समायोद्दजत कराव्या लागतात
अद्दण त्याप्रमाणे कमभचाऱ्यांवर ईपचार सूक्ष्म पद्धतीने वेगळ्या पद्धतीने करावा लागतो .
त्याचप्रमाणे, औद्योद्दगक अद्दण संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञ खरोखरच भेदभावपूणभ पद्धती
पूणभपणे काढून टाकण्याचे मागभ शोधण्याचे अवाहन करू लागले अहेत. त्यांनी हे दाखवून
द्ददले अहे, की ही कृती संपूणभ गती शिींमध्ये अहे, ज्याचा सामान्यत: संघटना कशा प्रकारे
द्दनयुिी करण्याचा द्दवचार करतात, यावर लक्षणीय पररणाम होतो. केवळ संयुि राष््ांमध्येच
नव्हे, तर मुख्यतः कामगारांशी सूक्ष्म पद्धतीने वागणूक द्ददली जाते.
क्षेत्राची पाश्वभभूमी व्यावहाररकदृष्ट्या मुळात औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञांनी सवभ
हेतू अद्दण हेतूंसाठी संस्थांचे वातावरण सुधारण्यात अद्दण खरोखर कमभचाऱ्यांसाठी
कामाच्या पररद्दस्थतीवर लक्ष केंद्दित करण्यात कशी मदत केली, याची ऄनेक ईदाहरणे
अहेत. द्दवशेषत: संयुि राष््ांमध्ये अपण अज सूक्ष्मपणे पाहत ऄसलेल्या बऱ्याच द्दवद्दवध
क्षेत्रांमध्ये कायभक्षम कृद्दतशीलता अद्दण फायदेशीरपणावर जोर देण्यापासून द्दशस्त सामान्यत:
द्दनद्दश्चतपणे बऱ्याच प्रमाणात द्दवस्तारली अहे, जी बऱ्याच भागांसाठी सूक्ष्म मागाभने लक्षणीय
अहे. औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र बहुतेक भागांसाठी द्दवशेषतः व्यवसाय
चालवण्यास अद्दण कमभचाऱ्यांच्या द्दहतासाठी बरेच काही योगदान देते. त्याचा द्दवकास
सामान्यत: ऄद्दतशय प्रबळ अद्दण ऄनुकूल वाटतो, कारण संस्थांना नेहमीच सवभ हेतू अद्दण
हेतूंसाठी कमभचाऱ्यांच्या द्दचंतेसाठी सूक्ष्म मागाभने मदत अवश्यक ऄसते.
१.५ सारांश मानसशास्त्रातील प्रमुख क्षेत्रांपैकी एक म्हणजे औद्योद्दगक/संघटनात्मक
(औद्योद्दगक/संघटनात्मक) मानसशास्त्र. हे एक व्यापक क्षेत्र अहे, जे संस्थांच्या मानवी
बाजूशी संबंद्दधत अहे. औद्योद्दगक/संघटनात्मक क्षेत्र दोन प्रमुख श्रेणींमध्ये द्दवभागले गेले
अहे. कमभचाऱ्यांचे मूल्यांकन, द्दनवड अद्दण प्रद्दशक्षण तसेच कायभ-रचनेद्वारे संघटनात्मक
कायभक्षमतेशी औद्योद्दगक बाजू संबंद्दधत अहे. संघटनात्मक बाजू कमभचाऱ्यांचे वतभन समजून munotes.in

Page 12

औद्योद्दगक मानसशास्त्र
12 घेणे अद्दण त्यांच्या अरोग्याचे, सुरद्दक्षततेचे अद्दण नोकरीवरील कल्याणाचे रक्षण करण्याशी
संबंद्दधत अहे.
औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र हे एक सराव तसेच द्दवज्ञान अहे. बहुसंख्य
औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञ लोकांचा समावेश ऄसलेल्या समस्या अद्दण
समस्यांचे द्दनराकरण करण्यासाठी संस्थांसाठी काम करतात. ते व्यावसाद्दयक अहेत, जे
द्दवद्दवध संस्थांसाठी सल्लागार म्हणून द्दकंवा एकाच संघटनेचे कमभचारी म्हणून काम करतात.
औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञासाठी द्दवद्यापीठातून औद्योद्दगक/संघटनात्मक
मानसशास्त्रातील पदवीधर पदवी अवश्यक अहे. ऄसे ऄनेक कायभिम संपूणभ संयुि राष््े
अद्दण ऑस््ेद्दलया, कॅनडा, चीन, युरोप, आस्रायल, न्यूझीलंड अद्दण दद्दक्षण अद्दफ्रकेसह
ईवभररत औद्योद्दगक जगामध्ये अढळू शकतात. आतर द्दठकाणी नवीन कायभिम जोडले जात
अहेत. जरी हे क्षेत्र प्रामुख्याने संयुि राष््े अद्दण युनायटेड द्दकंगडममध्ये सुरू झाले ऄसले,
तरीही ते जगभरातील बहुतांश भागात वेगाने पसरले अहे.
औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञांच्या (अद्दण तत्सम स्वारस्य ऄसलेल्या आतर) ऄनेक
संघटना अहेत, ज्या या क्षेत्रातील कल्पना अद्दण संशोधन द्दनष्कषाांची देवाणघेवाण सुलभ
करतात. हे संमेलने अयोद्दजत करून अद्दण वैज्ञाद्दनक ज्ञान-पद्दत्रका प्रकाद्दशत करून केले
जाते.
१.६ प्रश्न १. औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र म्हणजे काय?
२. औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्रावर एक व्यवसाय म्हणून चचाभ करा.
३. औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र हे द्दवज्ञान म्हणून त्याचे वणभन करा.
४. औद्योद्दगक/संघटनात्मक मानसशास्त्र क्षेत्राचा आद्दतहास स्पष्ट करा.
१.७ संदर्य Spector, P. E. (2012). Industrial and Organizational Psychology:
Research and Practice (6th Ed). United States: Wiley.

*****
munotes.in

Page 13

13 २
औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण
कायª-िवĴेषण - II
घटक संरचना
२.० उिĥĶ्ये
२.१ कायª-िवĴेषण Ìहणजे काय?
२.१.१ कायª-अिभमुखीत ŀिĶकोन
२.१.२ Óयĉì-अिभमुखीत ŀिĶकोन
२.२ कायª-िवĴेषणाचे हेतू
२.२.१ Óयावसाियक कारकìदª िवकास
२.२.२ कायदेशीर बाबी
२.२.३ कृती- मूÐयांकन
२.२.४ िनवड
२.२.५ ÿिश±ण
२.२.६ Óयावसाियक समुपदेशन
२.२.७ संशोधन
२.३ कायª-िवĴेषण मािहती कशी गोळा केली जाते?
२.३.१ मािहती कोण ÿदान करते?
२.३.२ कायª-िवĴेषणिवषयक मािहती गोळा करÁयाचे उपगम
२.४ कायª िवĴेषणा¸या पĦती
२.४.१ कायª कॉÌपोनंट्स इÆव¤टरी
२.४.२ कायाªÂमक कायª-िवĴेषण
२.४.३ पोिझशन ऍनािलिसस ³वेÖचनेअर
२.४.४ िविशĶ कायª इÆव¤टरी
२.४.५ कायª-िवĴेषण पĦत िनवडणे
२.४.६ कायª संघांसाठी कायª-िवĴेषण पĦती
२.५ कायª मूÐयांकन
२.५.१ वेतन पातळी Öथािपत करणे
२.६ सारांश
२.७ ÿij
२.८ संदभª munotes.in

Page 14

औīोिगक मानसशाľ
14 २.० उिĥĶ्ये हा पाठ वाचÐयानंतर तुÌहाला समजेल:
• कायª-िवĴेषण मािहती¸या उपयोगांचे अनुगणन करणे
• कायª-िवĴेषण मािहती गोळा करÁयाचे ľोत आिण पĦतéचे वणªन करणे
• िविवध कायª-िवĴेषण पĦतéवर चचाª करणे
• कायª-वेतन पातळी Öथािपत करÁयासाठी कायª मूÐयमापन कसे वापरले जाते ते ÖपĶ
करणे
२.१ कायª-िवĴेषण Ìहणजे काय? (WHAT IS JOB ANALYSIS? ) कायª-िवĴेषण ही कायª आिण/िकंवा ते पूणª करÁयासाठी आवÔयक असणाöया मानवी
गुणधमा«चे वणªन करÁयाची ÿिøया आहे. āॅिनक, लेिवन, आिण मॉग¥सन (२००७) यां¸या
मते, औपचाåरक कायª िवĴेषणामÅये तीन घटक असतात:
१. ÿिøया पĦतशीर असणे आवÔयक आहे. याचा अथª, िवĴेषक एक पĦत अगोदरच
िनिIJत करतो आिण Âयाचे अनुसरण करतो.
२. कायª लहान िवभागांमÅये िवभागले जाते. आÌही संपूणª कायाªपे±ा कायª-घटकांवर चचाª
करतो.
३. िवĴेषण िलिखत उÂपादन तयार करते, इले³ůॉिनक िकंवा कागदावर.
कायª-िवĴेषण करÁयाचा कोणताही एकच ŀिĶकोन नाही. अनेक तंýे कायªिवषयक मािहती
आिण कायाªसाठी आवÔयक असणाöया मानवी गुणधमª यांवर िविवध ÿकारची मािहती ÿदान
करतात. अगोदर सांिगतÐयाÿमाणे, कायª-िवĴेषण¸या उĥेशावर आधाåरत, कायª-िवĴेषण
तंýे ही मािहती गोळा करÁयासाठी वापरली जाऊ शकतात, जी कायª-क¤िþत िकंवा Óयĉì-
क¤िþत असते.
२.१.१ कायª-अिभमुखीत ŀिĶकोन (The Job -Orient ed Approach ):
कायª-अिभमुखीत कायª-िवĴेषण कायाªवर केलेÐया काया«¸या Öवłपािवषयी मािहती ÿदान
करते. काया«चे Öवतः वणªन करÁयासाठी काही मागª वापरले जातात. इतर ŀिĶकोन कायª
वैिशĶ्यांबĥल मािहती देतात. उदाहरणाथª, एखाīा पोिलस अिधकाöयाला खालील कायª
िनयुĉ केले जाऊ शकते:
संशियतास अटक केÐयानंतर पूणª अहवाल पूणª करतो:
अगोदर¸या वा³यात पोलीस अिधकारी काय कामिगरी करतो, हे ÖपĶ केले आहे.
अिधकाöया¸या कायाªचे वैिशĶ्य असे असेल:
munotes.in

Page 15

औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण कायª िवĴेषण - II
15 पेिÆसल आिण पेन वापरतो:
वैिशĶ्य हे िविशĶ कायाªचा संदभª देत नाही, परंतु सवª काया«वर लागू होणाöया सामाÆय
वैिशĶ्यांचे वणªन करते. एक पोिलस अिधकारी िविवध ÿकार¸या लेखन काया«साठी
जबाबदार असतो, जसे कì िविवध ÿकारचे अहवाल पूणª करणे आिण वाहनचालकांना
पावती देणे. कायª-िवĴेषणाची उिĥĶ्ये कोणता ŀिĶकोन सवō°म आहे, हे सूिचत करतात.
कायª-वणªने कायाªवर Óयĉì काय करतात, याची छाप देतात, तर िविवध ÿकार¸या
काया«मधील िøयां¸या Öवłपाची तुलना करÁयासाठी कायª-वैिशĶ्ये वापरली जाऊ
शकतात, कारण पोिलस अिधकारी आिण िश±क दोघेही काय¥ पूणª करÁयासाठी पेिÆसल
आिण पेन वापरतात. जरी Âयांची िविशĶ काय¥ Öवतः िभÆन असली, तरीही Âयां¸या
काया«¸या ÿकारांमÅये काही समानता असू शकतात.
पोलीस अिधकारी कामावर काय करतो, याचे वणªन करÁयासाठी कायª-िवĴेषणआवÔयक
आहे. काय¥ पदानुøमानुसार आयोिजत केली जाऊ शकतात, उ¸च-Öतरीय सूचना
कायाª¸या लहान भागांमÅये िवभागÐया जातात. पोिलस अिधकाöयां¸या अनेक मु´य
जबाबदाöया, उदाहरणाथª, संशियतांना पकडणे. पोिलसां¸या या भूिमकेला आणखी काही
िविशĶ िøयांमÅये िवभागले जाऊ शकते, जसे कì, १) अटक करÁयासाठी संशियता¸या
घरी जा, २) दरवाजा ठोठावा आिण Öवत:ची ओळख पटवा, ३) संशियत हातकडी, ४)
संशियतास कायदेशीर अिधकारांची मािहती īा, ५) संशियतास कारमÅये बसवा आिण ६)
संशियतास पोिलस ÖटेशनमÅये घेऊन जा.
āॅिनक आिण इतर (२००७) यांनी पाच Öतरांसह िविशĶता पदानुøम (specificity
hierar chy) ÿÖतािवत केले:
१) पद (Position ):
पद Ìहणजे कतªÓयांचा एक संच, जो एकट्या ÓयĉìĬारे पार पाडता येतो. ÿÂयेक
कमªचाöयाकडे िवशेषत: एकच पद असते, तर एखाīा Óयĉìला अनेक पदे धारण करणे
श³य असते. िशवाय, अनेक समान पदांना समान शीषªक िदले जाऊ शकते; उदाहरणाथª,
ÿÂयेकाची भूिमका आिण काया«चा संच वेगळा असूनही िवभागातील अनेक पोिलस
अिधकाöयांना "गÖती अिधकारी" हे पद िदले जाऊ शकते. एक काम शहरा¸या पåरसरात
कारने गÖत घालÁयासाठी, दुसरे पायी गÖत घालÁयासाठी आिण ितसरे Öथानक मंचावर
काम करÁयासाठी िनयुĉ केले जाऊ शकते.
२) कतªÓय (Duty ):
कतªÓय हा कायाªचा एक महßवाचा घटक आहे. पोिलस अिधकाöयाचे कतªÓय असेल:
कायīाची अंमलबजावणी करा. ÿÂयेक कतªÓय एक िकंवा अिधक संबंिधत काय¥ पार पाडून
पूणª केले जाते.

munotes.in

Page 16

औīोिगक मानसशाľ
16 ३) िविशĶ कायª (Task ):
िविशĶ कायª Ìहणजे कामाचा एक संपूणª तुकडा, जो िविशĶ उिĥĶ साÅय करतो. कायīा¸या
अंमलबजावणीमÅये गुंतलेÐया कामांपैकì एक Ìहणजे कायīाचे उÐलंघन करणाöया
संशियतांना अटक करा.
४) िøया (Activity ):
ÿÂयेक कायª िøयांमÅये िवभागले जाऊ शकते, जे कायª तयार करणारे वैयिĉक घटक
आहेत. या िÖथतीत, संशियतांना अटक करÁया¸या कामात गुंतागुंत िनमाªण करणाöया
कृतéचा समावेश होतो. अटक करÁयासाठी संशियता¸या घरी जाणे.
५) घटक (Element ):
खूपच िविशĶ अशा अनेक िøया िकंवा घटक िविशĶ कायª करÁयासाठी आवÔयक असतात,
जसे कì Öवयंचिलत अिभयंý सुł करÁयासाठी ÿºवलन कळ दाबावी लागते.
बहòतेक काया«मÅये अनेक कतªÓये समािवĶ असतात. ÿÂयेक कतªÓय अनेक काया«शी संबंिधत
आहे; ÿÂयेक कायª अनेक िøयांशी संबंिधत आहे आिण ÿÂयेक िøया अनेक घटकांमÅये
िवभागला जाऊ शकतो. याचा अथª असा, कì कायª-िवĴेषणामÅये एखाīा िविशĶ कायाªवर
काय होते, याबĥल बरीच िविशĶ मािहती समािवĶ असू शकते. कायª-िवĴेषण, जे कायाª¸या
घटकां¸या पातळीपय«त पोहोचते, ते एक लांब आिण तपशीलवार अहवाल तयार करते.
२.१.२ Óयĉì-अिभमुखीत ŀिĶकोन (The Person -Oriented Approach ):
Óयĉì-क¤िþत कायª-िवĴेषण एखाīा Óयĉìला िविशĶ कायª यशÖवी åरÂया पार
पाडÁयासाठी आवÔयक असणाöया वैिशĶ्यांचे िकंवा ²ान, कौशÐय, ±मता, इतर वैयिĉक
वैिशĶ्ये - के.एस.ए.ओ. (KSAO ) चे वणªन करते. कायाªसाठी आवÔयक असलेले ²ान,
कौशÐये, ±मता आिण इतर वैिशĶ्ये के.एस.ए.ओ. Ìहणून ओळखली जातात. पिहले तीन
गुण ÿामु´याने कायª-कृितशीलतेशी संबंिधत आहेत; "इतर" वैिशĶ्ये कायª समायोजन आिण
समाधान, तसेच कामिगरीशी संबंिधत आहेत.
एखाīा Óयĉìला िविशĶ कायª करÁयासाठी काय माहीत असणे आवÔयक आहे, Ìहणून
²ानाची (Knowledge ) Óया´या केली जाते. एक सुतार, उदाहरणाथª, Öथािनक इमारत
संकेतांक, तसेच सामÃयª-उपकरण (power tool ) सुरि±ततेशी पåरिचत असावा. एखादी
Óयĉì कायाªत काय करÁयास स±म आहे, Âयाला Âयांचे कौशÐय (skill) असे संबोधले
जाते. सुतार क¸चा नमुना/Êलूिÿंट वाचÁयास आिण सामÃयª-उपकरणे वापरÁयास स±म
असावा. ±मता (Ability ) Ìहणजे एखाīा Óयĉìची योµयता िकंवा कायª करÁयाची िकंवा
िशकÁयाची ±मता. नवीन कौशÐये शोधÁयाची ही Óयĉìची ±मता आहे. बहòसं´य
कौशÐयांना एक िकंवा अिधक ±मतांची आवÔयकता असते. सामÃयª-उपकरण
वापरÁयासाठी हात-डोळा समÆवयासह अनेक गुणांची आवÔयकता असते. घराचे छत तयार
करÁयासाठी सुताराकडे चांगले संतुलन आिण वेगाने काम करÁयाची ±मता असणे
आवÔयक आहे. शेवटी, इतर वैयिĉक वैिशĶ्यांमÅये (other personal munotes.in

Page 17

औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण कायª िवĴेषण - II
17 characteristics ) पिहÐया तीनमÅये समािवĶ नसलेÐया कामाशी संबंिधत इतर सवª
गोĶéचा समावेश होतो. एक सुतार हाताने काम करÁयास आिण घराबाहेर काम करÁयास
तयार असावा.
जरी ते समान वाटत असले तरी, के.एस.ए.ओ. आिण काय¥ समान गोĶी नाहीत. कायª
Ìहणजे एखादी Óयĉì जे करते ते. के.एस.ए.ओ. हे एखाīा Óयĉìचे वैिशĶ्य िकंवा गुणव°ा
असते, ºयाला िविशĶ काय¥ िकंवा कतªÓये करणे आवÔयक असते. के.एस.ए.ओ. हे
आवÔयक Óयĉìचा ÿकार ओळखतात, तर काय¥ कामावर काय केले जाते, ते िनिदªĶ
करतात. तĉा २.१ हा काया«ची काही उदाहरणे आिण Âयां¸यासोबत जाणारे के.एस.ए.ओ.
दाखवतो.
तĉा २.१ के.एस.ए.ओ. आिण संबĦ काया«ची उदाहरणे के.एस.ए.ओ. कायª: - कायदेशीर अटक ÿिøयेचे ²ान - संशियतांना अटक करा - बंदुक वापरÁयाचे कौशÐय - फायåरंग र¤जवर बंदुक चालवÁयाचा सराव
करा - इतरांशी संवाद साधÁयाची ±मता - िहंसक घटनेस ÿितबंध करÁयासाठी दोन
Óयĉéमधील वाद टाळÁयास मÅयÖथी
करा. - धैयª (इतर वैयिĉक वैिशĶ्यांÿमाणे) - संशियताला पकडÁयासाठी गडद गÐलीत ÿवेश करा. {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley}
कायª आिण Óयĉì-क¤िþत िवĴेषण आयोिजत करÁयासाठी अनेक ŀिĶकोन िवकिसत केले
गेले आहेत. काही ŀिĶकोन िवĴेषणा¸या दोन ÿाथिमक ÿकारांपैकì एकासाठी िविशĶ
आहेत, तर इतर ŀिĶकोन दोÆहé साठी वापरले जाऊ शकतात. तंýाचा उĥेश Âयाची योµयता
िनिIJत करतो, जो आपÐया पुढील चच¥चा िवषय आहे.
२.२ कायª-िवĴेषणाचे उĥेश (PURPOSES OF JOB ANALYSIS ) कायª-िवĴेषण मािहती/ÿद° (Job analysis data ) िविवध उĥेशांसाठी वापरला जाऊ
शकतो. हे इतर अनेक िøया आिण मोिहमांसाठी पाया Ìहणून काम कł शकते. अॅश आिण
लेिÓहन (१९८०) यांनी कायª-िवĴेषण मािहतीचे ११ सामाÆय उपयोग वणªन केले आहेत,
Âयांपैकì ५ आÌही पाठा¸या या िवभागात संबोिधत करतो, तसेच २ ºयांचा Âयांनी (अॅश
आिण लेिÓहन) समावेश केला नाही. वेतन पातळी Öथािपत करÁयासाठी कायª-िवĴेषण
मािहतीचा सहावा वापर "कायª मूÐयांकन" या िवषयाखाली नंतर शोधला जाईल. तĉा २.२
मÅये ११ उपयोजनांची सूची आहे.
munotes.in

Page 18

औīोिगक मानसशाľ
18 तĉा २.२ कायª-िवĴेषण मािहतीचे अकरा उपयोग उपयोग: वणªन: - Óयावसाियक कारिकदêचा िवकास - ÿगतीसाठी आवÔयक के.एस.ए.ओ. पåरभािषत करा - कायदेशीर बाबी - के.एस.ए.ओ. चे कायª-ÿासंिगकता दशªवा - कायª-मूÐयमापन - कृितशीलतेचे मूÐयमापन करÁयासाठी िनकष िनिIJत करा - कमªचाöयांची िनयुĉì आिण िनवड - कामावर घेÁयासाठी पाया वापरÐया जाणाöया अजªदारा¸या वैिशĶ्यांचे वणªन करा - ÿिश±ण - ÿिश±णासाठी ±ेýे सुचवा - वेतन िनिIJत करणे - नोकöयांसाठी वेतनाची पातळी िनिIJत करा - कायª±मता/सुर±ा - कायª±मता आिण सुरि±ततेसाठी कायª-रचना करा - कायª-वगêकरण - समान कायª गटांमÅये ठेवा - कायाªचे Öवłप - कायाªचे थोड³यात वणªन िलहा - कायª रचना - कायª-सामúीची रचना करा - िनयोजन - िविशĶ के.एस.ए.ओ. कमªचाöयांसाठी भावी गरजांचा अनुमान लावा {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley}
२.२.१ Óयावसाियक कारिकदêचा िवकास (Career Development ):
बöयाच संघटनांमÅये अशा ÿणाली असतात, ºया कमªचाöयांना सवª ®ेणéमधून उ¸च आिण
उ¸च पदांवर ÿगती करÁयास परवानगी देतात. जे आवÔयक कौशÐये अंिगकारतात आिण
कायाªची ÿबळ कामिगरी राखतात, Âयां¸यासाठी Óयावसाियक कारिकदêची िशडी िवकिसत
केली जाते. सैÆयात सवा«त ÿिसĦ Óयावसाियक कारकìदª िशडी ÿणालéपैकì एक आहे.
कमªचारी लेÉटनंट ते कॅÈटन ते मेजर ते कनªल ते जनरल पय«त जातात. ÿगतीसाठी मयाªिदत
संधी आिण आवÔयक के.एस.ए.ओ. पूणª करÁयात अ±मतेमुळे, ÿÂयेकजण िशडी¸या
िशखरावर पोहोचू शकत नाही.
अिलकड¸या वषा«त संÖथांमÅये स±मता ÿणाली लोकिÿय झाÐया आहेत, ºयांĬारे
कमªचाöयांना कायªÿदशªन सुधारÁयासाठी आिण पदोÆनतीसाठी आवÔयक मािहती आिण
कौशÐये िमळवून देÁयासाठी पुरÖकृत करÁयाचा एक मागª आहे. अशा ÿणाÐयांना गंभीर
±मतांची ओळख, िशकÁयाची आिण वाढवÁयाची ±मता आिण मूÐयमापन ÿिøयेची
उपलÊधता आवÔयक आहे.
कायª-िवĴेषणमु´य कौशÐये ओळखून आिण Óयावसाियक कारिकदê¸या िशडी¸या ÿÂयेक
Öतरावर काया«साठी के.एस.ए.ओ. आवÔयकतांचे िचý सादर कłन Óयावसाियक munotes.in

Page 19

औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण कायª िवĴेषण - II
19 कारिकदê¸या िवकासात मदत करते. Óयावसाियक कारकìदª वाढीसाठी आवÔयक
कौशÐयांवर ल± क¤िþत करणारे कमªचारी िवकास आिण ÿिश±ण कायªøम के.एस.ए.ओ.
मानकांचे ²ान एकिýत कł शकतात. कमªचाöयांना याचा फायदा होतो, कारण Âयांना
पदोÆनतीसाठी पाý होÁयासाठी नेमके काय करावे लागेल, हे Âयांना सांिगतले जाते. याचा
फायदा संÖथांना होतो, कारण ते उ¸च-Öतरीय पदांसाठी उमेदवारांचा पुरवठा तयार करते.
२.२.२ कायदेशीर बाबी (Legal Issues ):
बöयाच औīोिगक देशांमÅये भेदभावपूणª रोजगार पĦतéना ÿितबंध करणारे कायदे आहेत,
िवशेषत: कमªचारी भरतीमÅये. कॅनडा आिण संयुĉ राÕůांमÅये वय, रंग, अपंगÂव, िलंग,
वांिशक िकंवा धमाª¸या आधारावर भेदभाव करणे बेकायदेशीर आहे. भेदभावापासून संरि±त
केलेले िविशĶ गट देशानुसार िभÆन असले, तरी Óयĉéवर पåरणाम करणारे िनणªय िनÕप±
असले पािहजेत, ही मूलभूत कÐपना जवळजवळ सावªिýक आहे. कायाªत िनÕप±
राहÁयासाठी, असंबĦ वैयिĉक वैिशĶ्यांऐवजी कायª-कृितशीलतेवर (job performance )
िकंवा कायª-संभाÓयतेवर आधाåरत िनणªय घेतले पािहजेत. असंबĦ वैयिĉक वैिशĶ्यांऐवजी
कायª-िवĴेषण रोजगारासाठी आधार Ìहणून संबंिधत के.एस.ए.ओ. ची सूची सादर करते.
अÂयावÔयक काया«ची (essential functions ) संकÐपना, ºया अशा िøया आहेत, ºया
कायाªवर केÐया पािहजेत, ही संयुĉ राÕůांमधील एक महßवाची कायदेशीर संकÐपना आहे.
उदाहरणाथª, Öवागितकेने फोनला उ°र िदले पािहजे. एखाīा अनावÔयक कायª ÿसंगी केले
जाऊ शकते, परंतु Âया िÖथतीत असणाöया Óयĉìसाठी ते आवÔयक नसते. अिभर±काला
वेळोवेळी फोन येऊ शकतो, परंतु फोनला उ°र देणे हा कामाचा एक आवÔयक घटक नाही.
अपंग Óयĉìची िनयुĉì करायची कì नाही, याचा िवचार करताना आवÔयक कायाªची
संकÐपना महßवाची आहे. संयुĉ राÕůांमÅये एखाīा संÖथेला एखाīा अपंग कमªचाöयाला
कायदेशीरåरÂया कायª नाकारÁयाची परवानगी िदली जाऊ शकते, जी िविशĶ
पåरिÖथतéमÅये महßवपूणª काय¥ करÁयास अ±म आहे. अपंग Óयĉéना कामावर घेÁयास
नकार देणे बेकायदेशीर आहे, कारण ते अÂयावÔयक काय¥ कł शकत नाहीत, जे इतर
कोणीतरी सहजपणे पार पाडू शकतात िकंवा ते पूणª करÁयाची आवÔयकता नाही. जेÓहा
अनावÔयक काय¥ आिण कधीकधी अगदी आवÔयक काय¥ येतात, तेÓहा एखाīा संÖथेने
वाजवी राहÁयाची सोय करणे अपेि±त असते, जेणेकłन कमªचारी काम कł शकेल.
महßवाची काय¥ आिण ÿमुख कायªÿदशªन िनद¥शक (के.एस.ए.ओ.) ओळखÁयासाठी कायª-
िवĴेषण वापरले जाते. हे सुिनिIJत करÁयात मदत कł शकते, कì Óयĉéवर पåरणाम
करणारे िनणªय हे कायाªशी संबंिधत असणाöया वैयिĉक घटकांवर आधाåरत आहेत.
उदाहरणाथª, कायदेशीररीÂया वैध िनयुĉì ÿणाली के.एस.ए.ओ. वर आधाåरत असावी, जी
ÿकरणातील िÖथतीशी संबंिधत असÐयाचे दाखवÁयात आले आहे. पदासाठी संभाÓय
उमेदवारां¸या के.एस.ए.ओ. वर आधाåरत पदोÆनतीचे िनणªय काही ÿमाणात घेतले जावेत.
केवळ Âया पदासाठी आवÔयक ÿÖथािपत वैिशĶ्ये असणाöया Óयĉéचा िवचार केला पािहजे.
के.एस.ए.ओ.वर आधाåरत कमªचाöयां¸या कृती ºया चांगÐया पĦतीने चालवलेÐया कायª-
िवĴेषणातून ÿाĮ होतात, Âया कायदेशीर असÁयाची श³यता आहे. िशवाय, कामगार आिण munotes.in

Page 20

औīोिगक मानसशाľ
20 कायª अजªदारांना असे वाटÁयाची श³यता आहे, कì Âयांना ÆयाÍय वागणूक िमळाली आिण
भेदभावाचा खटला सुł करÁयाची श³यता नाही.
२.२.३ कृितशीलता मूÐयांकन (Performance Appraisal ):
कायª-िवĴेषण हे चांगÐया ÿकारे रचना केलेÐया कामिगरी मूÐयांकन ÿणालीचा आधार
असेल. कायª-िवĴेषण मािहती¸या मु´य उपयोजनांपैकì एक Ìहणजे िनकष िवकास,
ºयामÅये कायª-कृितशीलतेचे मूÐयमापन करÁया¸या मु´य घटकांचे िनधाªरण करणे समािवĶ
आहे. कायª-अिभमुखीत िवĴेषण हातातील कायाª¸या ÿमुख घटकांची सूची देते, ºयाचा
उपयोग कायªÿदशªन मूÐयमापन पåरमाण Ìहणून केला जाऊ शकतो.
कायª-िवĴेषण हे वतªन-क¤िþत कायªÿदशªन/ कृितशीलता मूÐयमापन (behaviour -
focused performance appraisal ) पĦतéसाठी एक आधार आहे, ºयाला युिनट ३
आिण ४ मÅये संबोिधत केले जाईल. अशा साधनांमÅये असलेले अचूक वतªन, हे कायª-
िवĴेषणातून गंभीर घटनां¸या संयोजनात एकिýत केले जाते. या गंभीर घटना वतªनाची
उदाहरणे आहेत, जी कायª-कृितशीलते¸या सवōÂकृĶ ते िनकृĶ अशा िविवध Öतरांचे
ÿितिनिधÂव करतात आिण ते कायªÿदशªन मूÐयांकनाचा एक महßवाचा पैलू बनतात.
एखाīा Óयĉìने काही कुचकामी केले, तेÓहा एक वाईट घटना असेल, जसे कì पोिलस
अिधकारी एखाīा नागåरकाशी वाद घालतात ºयामुळे िहंसाचार होतो. एखादी चांगली
घटना सूिचत कł शकते, कì एखाīाने काहीतरी चांगले काम केले आहे, जसे कì एखाīा
पोिलस अिधकाöयाने एखाīाला कथेची बाजू Óयĉ करÁयाची परवानगी देऊन संभाÓय
िहंसक पåरिÖथतीचा िनपटारा करणे.
२.२.४ िनवड (Selection ):
कायाªसाठी कोणाला कामावर ¶यायचे, हे ठरिवÁयाची पिहली पायरी Ìहणजे Âया कायाªतील
यशासाठी आवÔयक असलेली मानवी वैिशĶ्ये िकंवा के.एस.ए.ओ. ओळखणे. हे सूिचत
करते, कì कमªचारी िनवड ÿणालीची रचना करणे ही पिहली पायरी Óयĉì-क¤िþत कायª-
िवĴेषण असावी. एकदा एखाīा पदासाठी के.एस.ए.ओ. ची ओळख पटली, कì कायाªचे
अजªदार कायाª¸या आवÔयकतांशी िकतपत जुळतात, याचे मूÐयांकन करÁयासाठी ÿिøया
िनवडÐया जाऊ शकतात. मुलाखती आिण मानसशाľीय चाचणी यांसार´या पĦतéचा
वापर कłन वैयिĉक वैिशĶ्यांचे मूÐयांकन केले जाते.
Óयĉì-क¤िþत कायª-िवĴेषण िविशĶ कायाªसाठी के.एस.ए.ओ. ची सूची तयार करते. या
के.एस.ए.ओ. मÅये कायाª¸या अजªदाराला कायाª¸या वेळी अपेि±त असलेली आिण अनुभव
आिण ÿिश±णाĬारे कायाªवर िवकिसत होणारी अशी दोÆही वैिशĶ्ये समािवĶ आहेत.
उदाहरणाथª, मोठ्या संघटनांमधील बहòतेक लेखापालां¸या भूिमकेसाठी लेखा-कायाªतील
महािवīालयीन पदवी आवÔयक आहे. हे सुिनिIJत करते, कì बहòसं´य अजªदारांना लेखा
तßवे आिण ÿिøयांचे मूलभूत ²ान आहे. कायाªवरील ÿिश±ण संघटनांची धोरणे आिण
पĦती यांबĥल िविशĶ ²ान ÿदान करते. हे आÌहाला कायª-िवĴेषण मािहती ÿिश±णा¸या
पुढील वापराकडे घेऊन जाते.
munotes.in

Page 21

औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण कायª िवĴेषण - II
21 २.२.५ ÿिश±ण (Training ):
कायाªसाठी के.एस.ए.ओ. सूिचत करतात, कì ÿिश±ण ÿयÂन कुठे केले जावेत. पदासाठी
अजª करताना अजªदारांना ºया के.एस.ए.ओ. ची कमतरता भासते, Âयांना कामावर
घेतÐयानंतर Âयां¸यासाठी ÿिश±णासाठीचे ±ेý असतात. कायाªसाठी के.एस.ए.ओ.
आवÔयकतांचे सखोल पुनरावलोकन हा एखाīा संÖथेतील चांगÐया आिण यशÖवी
ÿिश±ण कायªøमाचा आधार असावा. के.एस.ए.ओ. आवÔयकतांची तुलना अजªदार िकंवा
कमªचाöयां¸या के.एस.ए.ओ. आवÔयकतांशी केली जाऊ शकते. जर वैिशĶ्ये िशकता आली,
तर ÿिश±णाचे ÿयÂन अजªदार िकंवा कमªचाöयां¸या कमतरतेकडे िनद¥िशत केले जाऊ
शकतात. उदाहरणाथª, एखाīा कामासाठी िविशĶ उंचीची आवÔयकता असÐयास, एखाīा
Óयĉìला उंच होÁयाचे ÿिश±ण िदले जाऊ शकत नाही.
२.२.६ Óयावसाियक समुपदेशन (Vocational Counselling ):
िवīाÃया«ना Âयां¸या भिवÕयातील Óयावसाियक कारिकदêबाबत Óयावसाियक िनवडी
करÁयात मदत करणे, ही िवīापीठ Öतरासह िश±णाची ÿमुख भूिमका आहे. काया«¸या
के.एस.ए.ओ. आवÔयकतांशी जुळÁयासाठी Óयĉéना Âयां¸या के.एस.ए.ओ. ची जुळवाजुळव
करÁयासाठी अनेक Óयावसाियक समुपदेशन साधने उपलÊध आहेत. यांपैकì काही
साधनांचा उĥेश लोकां¸या आवडीिनवडी आिण Óयिĉमßवे Âयांना आवडू शकतील, अशा
Óयवसायांशी जुळवणे आहे. इतर पĦती वैयिĉक कौशÐये कायाª¸या आवÔयकतांशी
जुळतात. लोकां¸या के.एस.ए.ओ. ला काया«शी जोडÁयासाठी कायª-िवĴेषणखूप उपयुĉ
आहे.
कॉÆÓहसª, ओसवाÐड, िगलेÖपी, फìÐड, िबझोट आिण िÖमथर (2004) यांनी एक उदाहरण
Ìहणून Óयावसाियक समुपदेशनासाठी कायª-िवĴेषण लागू केले. काही काया«साठी
के.एस.ए.ओ. आवÔयकता िनधाªåरत करÁयासाठी कायª िवĴेषणाचा वापर केला गेला.
±मता चाचÁयांचा संच लोकां¸या याŀि¸छक नमुÆयासाठी ÿशािसत केली गेली आिण Âयांची
±मता łपरेखा ÿÂयेक उपलÊध काया«¸या आवÔयकतांशी जुळली. ÿÂयेक Óयĉìसाठी
सवōÂकृĶ- आिण सवा«त वाईट-योµय नोकöया दशªिवÁयासाठी वैयिĉक के.एस.ए.ओ. ची
कायª आवÔयकता िकती चांगÐया ÿकारे जुळली, हे दशªवणारे ÿाĮांक. उदाहरणाथª, ůक
űायÓहर िकंवा सबवे ऑपरेटर यांसार´या वाहन-चालनासंबंिधत Óयवसायांसाठी एका
Óयĉìची ±मता एक योµय जुळणी होती, परंतु िचिकÂसक- सहाÍयक िकंवा िचिकÂसक
यांसार´या आरोµय-संबंिधत Óयवसायांसाठी योµय नाही. दुसरी Óयĉì कारखाÆयातील यंý-
हाताळÁयासाठी योµय होती, परंतु जीवशाľ²ांसाठी ती वाईट होती.
२.२.७ संशोधन (Research ):
कायª-िवĴेषणाची मािहती संशोधना¸या उĥेशानेदेखील वापरली जाऊ शकते. अनेक
िवĬानांना या पुÖतकात चचाª केलेÐया िविवध संघटनाÂमक घटनांमÅये कायाª¸या
आवÔयकता िकंवा कायª-वैिशĶ्यांची भूिमका िनिIJत करÁयात ÖवारÖय आहे, जसे कì
कमªचारी ÿेरणा आिण कायªÿदशªन, तसेच आरोµय आिण सुरि±तता. एलोवेिनयो आिण
िकिवमाकì (१९९९), उदाहरणाथª, कायाª¸या तणावातील वैयिĉक फरकां¸या संशोधनात munotes.in

Page 22

औīोिगक मानसशाľ
22 कायª-िवĴेषण मािहती वापरला. या िफिनश अËयासानुसार, ºया Óयĉéना बदलाचा
ितरÖकार आहे आिण अिनिIJतता आहे, Âयांना कायाª¸या िठकाणी भाविनक ताण (िचंता
आिण तणाव) अनुभवÁयाची श³यता अिधक असते, परंतु कायª-िवĴेषणाĬारे मूÐयांकन
केÐयाÿमाणे Âयांची काय¥ गुंतागुंतीची तेÓहाच असतील, जेÓहा Âयांची काय¥ सोपी असतील,
तर या लोकांना बदल आिण अिनिIJततेचा आनंद घेणाöया लोकांपे±ा अिधक ताण येÁयाची
श³यता नसते.
२.३ कायª-िवĴेषण मािहती कशी गोळा केली जाते (2.3 HOW JOB ANALYSIS INFORMATION IS COLL ECTED ) कायª-िवĴेषण मािहती िविवध ÿकारे संकिलत केली जाते. ते सवª काया«ची वैिशĶ्ये
मोजÁयासाठी ÿिशि±त असलेले लोक आिण काया«चे िविवध पैलू पूणª करÁयासाठी
आवÔयक असणाöया के.एस.ए.ओ. चा वापर करतात. या Óयĉì िवचाराधीन काम करणाöया
कमªचाöयांचे सव¥±ण करतात िकंवा ते कायª कłन िकंवा ते केले जात असÐयाचे पाहóन
ÿथम अनुभव िमळवतात.
२.३.१ मािहती कोण ÿदान करते? (Who Provides the Information? ):
बöयाच कायª-िवĴेषणाची मािहती चार वेगवेगÑया ľोतांपैकì एका ľोतातून गोळा केली
जाते:
• कायª िवĴेषक
• कायाªचे पदािधकारी
• पयªवे±क
• ÿिशि±त िनरी±क
कायª-िवĴेषक आिण ÿिशि±त िनरी±क हे काम करतात िकंवा कमªचाöयांचे काम करत
असलेले िनरी±ण करÁयात आिण Âयां¸या अनुभवांचा कायª िवĴेषणामÅये अथª लावÁयात
वेळ घालवतात. िवषय त² (Subject Matter Experts - SMEs) हे पदािधकारी आिण
पयªवे±क असतात, ºयांना Âयांची कायª-सामúी आिण आवÔयकता िकंवा ते पयªवे±ण करत
असणाöया काया«चे तपशीलवार ²ान आहे. Âयांना मुलाखतीĬारे िकंवा कायª-िवĴेषण
ÿijावली पूणª कłन कायाªची मािहती देÁयास सांिगतले जाते.
२.३.२ कायª-िवĴेषण मािहती गोळा करÁयासाठी उपगम (Approaches
to Collecting Job Analysis Information )
लोक िविवध मागा«नी कायª-िवĴेषण मािहती देऊ शकतात. सवा«त अिधक वापरलेले चार
खालीलÿमाणे आहेत:
munotes.in

Page 23

औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण कायª िवĴेषण - II
23 कायª करा (Perform Job ):
कायª-िवĴेषण मािहती गोळा करÁयाचा एक मागª, Ìहणजे कायª-िवĴेषकाने कायाªची काही
िकंवा सवª कामे करणे. काम एखाīा वाÖतिवक कमªचाöयाÿमाणेच केले जाऊ शकते िकंवा
काय¥ ÿितłपण पåरिÖथतीत (simulated conditions ) केली जाऊ शकतात. कायª कłन
िवĴेषक कायाª¸या काया«चे Öवłप आिण ते एकमेकांशी कसे संवाद साधतात, याबĥल
िशकतात. हे कमªचारी ºया संदभाªत काम करतात, Âया संदभाªसाठी ÿशंसा देखील ÿदान
करते. उदाहरणाथª, िवमा िवøेता आिण पोिलस अिधकारी दोघेही कार चालवतात, परंतु ते
ºया पåरिÖथतीत ते करतात ÂयामÅये ल±णीय फरक असतो. जरी ही पĦत उपयुĉ
मािहती देऊ शकते, परंतु ती ³विचतच वापरली जाते. कायाªचा अनुभव घेणे महाग आिण
वेळखाऊ असू शकते. िवĴेषक काम पूणª करÁयापूवê Âयाला िकंवा ितला Óयापक
ÿिश±णाची आवÔयकता असू शकते. काही नोकöया धोकादायक असतात, िवशेषतः
अननुभवी Óयĉéसाठी. शेवटी, या ŀिĶकोनामुळे हे ÖपĶ होत नाही, कì समान कायª शीषªक
असणाöया लोकांमÅये काय¥ बदलू शकतात.
कमªचाöयां¸या कायाªचे िनरी±ण करा (Observe Employees Working ):
कायª करत असणाöया Óयĉéचे िनरी±ण करणे, ही मािहती गोळा करÁयाचा आणखी एक
मागª आहे. िनरी±क कायª-िवĴेषक िकंवा Óयĉì असू शकतात, ºयांना इतरांचे िनरी±ण
करÁयासाठी ÿिशि±त केले गेले आहे. िनरी±कांना सामाÆयतः Âयांना िदसत असणाöया
नोकöया भरÁयासाठी फॉमª िदले जातात. फॉमªमÅये िøयाकलापांची सूची समािवĶ असू
शकते आिण िनरी±क ÿÂयेक कमªचाöयाने िकती वेळा केले, हे िचÆहांिकत करेल.
कमªचाöयांचे िनरी±ण, मागील ŀिĶकोनाÿमाणे, कायाªची काय¥ कोणÂया संदभाªत केली
जातात, याबĥल अंतŀªĶी ÿदान कł शकतात. हे खिचªक आिण वेळ घेणारेदेखील असू
शकते. िशवाय, जेÓहा कमªचाöयांना हे ल±ात येते, कì Âयांचे िनरी±ण केले जात आहे, तेÓहा
ते Âयाच ÿकारे वागू शकत नाहीत.
कमªचाöयांची मुलाखत ¶या (Interview Employees ):
काया«शी पåरिचत असणाöया िवषय त²ाची मुलाखत घेणे, हा Âयां¸याबĥल मािहती गोळा
करÁयाचा सवा«त लोकिÿय मागª आहे. त² हे सामाÆयत: कायाªचे पदािधकारी आिण Âयांचे
पयªवे±क असतात. कायª-िवĴेषक िकंवा ÿिशि±त मुलाखतकार मुलाखती घेतात. समान
कायª शीषªक असणाöया सवª कमªचाöयांनी केलेÐया सवª काया«ची आिण िøयाकलापांची सूची
तयार करÁयासाठी मुलाखतéचा वापर केला जातो. काही कामे थोड्या कमªचाöयांĬारे पूणª
होऊ शकतात. ³विचत ÿसंगी ÿÂयेक कमªचाöयाĬारे इतर कायª केले जाऊ शकते.
िवषय-त²ांसाठी ÿijावली सादर करा (Administer a Questionnaire to
SMEs ):
ÿijावली ही कायª-िवĴेषण मािहती िमळिवÁयासाठी सवा«त कायª±म ÿिøया आहे. यात
शेकडो कायª-संबंिधत ÿij असू शकतात आिण ते हजारो कमªचाöयांना िदले जाऊ शकतात.
िततके देऊ शकणारे दुसरे कोणतेही तंý नाही, कायª िवĴेषका¸या वतीने कमी ÿयÂन
कłन काया«बĥल मािहती. समान कायª शीषªक असणाöया ÿÂयेक कमªचाöयाला समान munotes.in

Page 24

औīोिगक मानसशाľ
24 ÿijावली िदली जाऊ शकते. समान कायाªचे शीषªक असणाöया, परंतु Öथानासार´या िविशĶ
मागा«नी िभÆन असणाöया गटांमÅये तुलना केली जाऊ शकते.
एकािधक/बहòिवध ŀिĶकोन (Multiple Approaches ):
कायª-िवĴेषण मािहती गोळा करÁया¸या चार पĦतéपैकì ÿÂयेकाचे Öवतःचे फायदे आिण
तोटे आहेत, जे काम कसे आहे, याचे िचý ÿदान करते. तĉा २.३ ÿÂयेक ŀिĶकोनाचे
फायदे आिण तोटे सूचीबĦ करते. Óयवहारात अनेक पÅदती वारंवार वापरÐया जातात, जसे
कì एका¸या मयाªदा दुसöया¸या सामÃयाªने पूरक केÐया जातात. कायª-िवĴेषक,
उदाहरणाथª, कायाª¸या संदभाªची जाणीव कłन घेÁयासाठी आिण नंतर समान कायª शीषªक
असणाöया कमªचाöयां¸या िविवध गटाकडून तपशीलवार मािहती िमळिवÁयासाठी ÿijावली
सादर कł शकतात.
तĉा २.३ कायª-िवĴेषकाने कायª-िवĴेषण मािहती गोळा करÁयासाठी वापरलेÐया
चार तंýांचे फायदे आिण मयाªदा कायª करा फायदे: काम ºया संदभाªमÅये केले जाते, तो संदभª ÿदान करते नोकरीबĥल िवÖतृत तपशील ÿदान करते मयाªदा: समान शीषªक असलेÐया काया«मधील फरक दाखवÁयात अयशÖवी खिचªक आिण वेळखाऊ आहे िवĴेषकाचे िवÖतृत ÿिश±ण घेऊ शकतात िवĴेषकांसाठी धोकादायक असू शकते कायª करणाöया कमªचाöयांची मुलाखत ¶या फायदे: नोकरीवर अनेक ŀिĶकोन ÿदान करते समान कायª असलेÐया पदावरील ÓयĉéमÅये फरक दशªवू शकतो मयाªदा : ÿijावली¸या तुलनेत वेळखाऊ आहे ºया संदभाªमÅये काय¥ केली जातात, ते दशªिवÁयात अयशÖवी काम करत असलेÐया कमªचाöयांचे िनरी±ण करा फायदे: नोकरीचे तुलनेने वÖतुिनķ ŀÔय ÿदान करते munotes.in

Page 25

औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण कायª िवĴेषण - II
25 काम ºया संदभाªत केले जाते, तो संदभª देते मयाªदा: वेळ घेणारे आहे कमªचाöयांना Âयांचे वतªन बदलÁयास कारणीभूत ठł शकते, कारण Âयांना माहीत आहे, Âयांचे िनरी±ण केले जात आहे. नोकरी करणाöया कमªचाöयांना ÿijावली सादर करा फायदे: कायª±म आिण ÖवÖत आहे समान नोकरीत पदभारी यां¸यातील फरक दाखवते पåरमाण आिण सांि´यकìय िवĴेषण करणे सोपे आहे सामाÆय नोकरी¸या पåरमाणांवर वेगवेगÑया काया«ची तुलना करणे सोपे आहे मयाªदा : काम ºया संदभाªत केले जाते, Âया संदभाªकडे दुलª± करते िवचारलेÐया ÿijांना उ°रदाते मयाªिदत करतात ÿijावली तयार करÁयासाठी कायª ²ान आवÔयक आहे नोकरी¸या पदािधकाöयांना Âयां¸या कायª िदसÁयासाठी सहजपणे उ°रे िवकृत करÁयाची अनुमती देते Âयां¸यापे±ा अिधक महÂवाचे. {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
२.४ कायª-िवĴेषणा¸या पĦती (METHODS OF JOB ANALYSIS ) कायª-िवĴेषण करÁयासाठी अनेक पĦती िवकिसत केÐया गेÐया आहेत. या पĦती
मािहती¸या िविवध ąोतांचा तसेच मािहती गोळा करÁया¸या िविवध पĦतéचा वापर
करतात. काही पĦती कायª िकंवा Óयĉìवर ल± क¤िþत करतात, तर काही या दोÆहéवर ल±
क¤िþत करतात. कायª-िवĴेषण मािहतीचे चार ľोत आिण मािहती गोळा करÁया¸या चार
पĦती कशा वापरतात, या पĦतéमÅये फरक आहे. यांपैकì अनेक पĦती मािहती गोळा
करÁयासाठी एकापे±ा जाÖत ľोत आिण एकापे±ा जाÖत माÅयमांचा वापर करतात. अनेक
पĦती आहेत याचे एक कारण Ìहणजे Âया सवª समान उिĥĶांसाठी योµय नाहीत. लेिÓहन,
ऍश, हॉल आिण िसÖůंक (१९८३) यां¸या मते, कायª िवĴेषकांनी वेगवेगÑया पĦतéचे
मूÐयांकन केले, जे वेगवेगÑया उĥेशांसाठी सवō°म आहे. munotes.in

Page 26

औīोिगक मानसशाľ
26 या िवभागात, आÌही अनेक कायª-िवĴेषण पĦतéपैकì चार पाहó: जॉब कॉÌपोनंट इÆÓह¤टरी,
फं³शनल जॉब ऍनािलिसस आिण पोिझशन अॅनािलिसस ³वेÖचनेअर, या वेगवेगÑया
काया«ची तुलना करÁयासाठी सामाÆयीकृत पĦती आहेत; िविशĶ कायª शोिधकेचा वापर
वैयिĉक कायाª¸या अिĬतीय घटक आिण काया«चे वणªन देÁयासाठी केला जातो. ÿÂयेक
पĦतीचे Öवतःचे फायदे आहेत आिण ते िविशĶ उĥेशासाठी तयार केले गेले आहेत.
२.४.१ जॉब कॉÌपोनंट्स इÆÓह¤टरी – जे.सी.आय. (Job Components Inventory
- JCI):
जॉब कॉÌपोनंट्स इÆÓह¤टरी (JCI) úेट िāटनमÅये कामगारां¸या वैिशĶ्यांशी जुळणाöया
कायाª¸या गरजा पूणª करÁयासाठी िवकिसत करÁयात आली होती. ही पĦत एकाच वेळी
कायाªची आवÔयकता, तसेच एखाīा Óयĉì¸या के.एस.ए.ओ.चे मूÐयांकन करÁयास
अनुमती देते. दुसöया शÊदांत, कायाªसाठी के.एस.ए.ओ आिण Óयĉéसाठी के.एस.ए.ओ
दोÆही सूचीबĦ आहेत. एखादी Óयĉì िविशĶ Óयावसाियक कारकìदªसाठी योµय आहे कì
नाही िकंवा िविशĶ कायª पुरेशा ÿमाणात पार पाडÁयासाठी Âया Óयĉìला अितåरĉ
ÿिश±णाची आवÔयकता आहे कì नाही, हे िनधाªåरत करÁयासाठी याīां¸या पýÓयवहाराची
पदवी वापरली जाते. JCI चा वापर शाळांमÅये अËयासøम िवकासासाठी तसेच
Óयावसाियक मागªदशªनासाठी केला जातो. JCI मÅये अंदाजे ४०० काया«ची वैिशĶ्ये आहेत,
ºयांचे कौशÐय आवÔयकतांमÅये łपांतर केले जाऊ शकते. JCI मÅये कायाª¸या
वैिशĶ्यांचे पाच घटक आहेत: १) साधने आिण उपकरणे वापर, २) धारणाÂमक आिण
शारीåरक आवÔयकता, ३) गिणत, ४) संवाद, ५) िनणªय घेणे आिण जबाबदारी.
तĉा २.४ मÅये úेट िāटनमधील कारकुनी काया«¸या ÿÂयेक पाच घटकांसाठी आवÔयक
कौशÐयांची उदाहरणे आहेत. JCI सह जवळजवळ कोणÂयाही कायª-िवĴेषणकेले जाऊ
शकते आिण संभाÓय कमªचाöयां¸या कौशÐयाची आवÔयकता जुळते. ºया लोकांना Âयांची
Öवतःची कौशÐये िनवडलेÐया Óयावसाियक कारिकदêशी िकती जवळून जुळतात, हे
शोधायचे आहे. ते असं´य काया«साठी कायाª¸या िनकषांचा िवīमान मािहती आधार वापł
शकतात.
तĉा २.४ जॉब कॉÌपोनंट इÆÓह¤टरी¸या पाच घटकांĬारे गटबĦ केलेÐया िāिटश
िलिपक Óयवसायांसाठी वारंवार आवÔयक कौशÐयांची उदाहरणे कौशÐय साधने आिण उपकरणे यांचा वापर पेनचा वापर टेिलफोनचा वापर संवेदनीय आिण शारीåरक आवÔयकता िनवडक ल± मनगट / बोट / हात गती गिणत दशांशाचा वापर पूणª सं´यांचा वापर संवाद लोकांना सÐला िकंवा मदतीची तरतूद munotes.in

Page 27

औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण कायª िवĴेषण - II
27 लेखी मािहतीची पावती िनणªय घेणे आिण जबाबदारी कायª-øम ठरवÁयाची ±मता कायाª¸या मानकांवर िनणªय घेÁयाची ±मता
२.४.२ कायाªÂमक कायª-िवĴेषण:
फं³शनल जॉब ऍनािलिसस (FJA) हे एक तंý आहे, ºयामÅये कायाªचे वणªन तसेच कायª
आिण संभाÓय कामगारांशी संबंिधत अनेक आयामांवर ÿाĮांक देÁयासाठी िवषय त²ांसोबत
िनरी±ण आिण मुलाखतéचा समावेश होतो. पåरमाणे सवª काया«शी संबंिधत असÐयामुळे, ही
ÿिøया काया«ची तुलना करÁयासाठी वापरली जाऊ शकते. यूएस िडपाटªम¤ट ऑफ लेबरने
िड³शनरी ऑफ ऑ³युपेशनल टायटÐस (DOT) तयार करÁयासाठी FJA कायª-िवĴेषण
पĦतीचा वापर केला. हा मोठा दÖतऐवज सुमारे २०००० काया«साठी कायª-िवĴेषण
मािहती ÿदान करतो. १९७७ ¸या आवृ°ी¸या िनद¥शांकात अबलोन डायÓहरपासून िझµलो
इÆÖपे³टरपय«त¸या काया«चा समावेश आहे, या दोÆहéचा तĉा 2.5 मÅये उÐलेख केला
आहे. तĉा 2.6 पोलीस अिधकाöयासाठी DOT कायाªचे वणªन दाखवते. मुिþत DOT ची
जागा Óयावसाियक मािहती नेटवकªने घेतली आहे, अिधक Óयापक इले³ůॉिनक संसाधन.
तĉा २.५ Óयावसाियक शीषªकां¸या शÊदकोशातील पिहÐया आिण शेवट¸या नŌदी,
चौथी आवृ°ी, १९७७ अनुøमिणका अबलोन डायÓहर: Öपंज, अबलोन, मोती ऑयÖटर आिण िजओड³स यांसारखे सागरी जीवन गोळा करतात िकंवा कापणी करतात समुþा¸या तळापासून ओला सूट आिण Öकूबा िगयर िकंवा डायिÓहंग सूट पåरधान करा, ºयात एअर लाइन पृķभागावर पसरली आहे. िझµलो िनरी±क: लोह ऑ³साईड आिण िझµलो सोÐयूशÆस फेरस धातू¸या भागांवर लागू करतो आिण भागांचे परी±ण करतो Éलूरोसंट आिण Êलॅक लाइिटंग अंतगªत दोष शोधÁयासाठी, जसे कì िफशर, वेÐड तुटणे िकंवा Āॅ³चर. {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
तĉा २.६ Óयावसाियक शीषªकां¸या शÊदकोशातून पोलीस अिधकाöया¸या कायाªचे
वणªन, चौथी आवृ°ी, १९७७ वाहतूक िनयंिýत करÁयासाठी, गुÆहेगारी रोखÁयासाठी आिण उÐलंघन करणाöयांना अटक करÁयासाठी िनयुĉ केलेले गÖत िनरी±क: संशयाÖपद Óयĉì आिण आÖथापना यांची नŌद ठेवतात आिण वåरķ अिधकाöयांना अहवाल करतात. सावªजिनक मेळाÓयांमधील अिनयंिýत munotes.in

Page 28

औīोिगक मानसशाľ
28 जमाव पांगवतात. रहदारीचे उÐलंघन करणाöयांना ितकìट जारी करतात. सावªजिनक बांधकाम िवभागाला बेबंद वाहनांना दूर नेÁयासाठी Öथान सूिचत कł शकतात. गोळा केलेÐया पैशाचे र±ण करÁयासाठी पािक«ग मीटर कमªचाöयांसह असू शकते. {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
Óयावसाियक मािहती नेटवकª (Occupational Information Network ):
यूएस िडपाटªम¤ट ऑफ लेबरने संशोधन संÖथा आिण िवīापीठांमधील अनेक
औīोिगक/संÖथा मानसशाľ²ां¸या या दोÆहé¸या मदतीने १९९० मÅये Óयावसाियक
मािहती नेटवकª – ओ*नेट (Occupational Information Network - O*NET)
तयार केले, आिण Âयाचा िवकास आिण पåरÕकरण चालू आहे. ही मािहती ÿणाली
जवळपास ११०० कायª-संबंिधत गटांवरील समान वैिशĶ्यांसह कायª-संबंिधत मािहतीसाठी
संगणक-आधाåरत संसाधन आहे. हे वैयिĉक संगणकांसाठी आिण वÐडª वाइड वेबवर
(http://online.onetcenter.org) सीडी-रॉमसह िविवध Öवłपात उपलÊध आहे. हा
मािहती आधार Óयĉì आिण संÖथांना Óयापकपणे उपलÊध कłन देÁयाची कÐपना आहे.
ओ*नेट ची सुŁवात डी.ओ.टी. (DOT ) सार´याच क¸¸या मालासह झाली आहे, परंतु
Âयातील सामúी पूवê ÿयÂन केलेÐया कोणÂयाही गोĶीपे±ा खूपच िवÖतृत आहे. ÂयामÅये
कायाªची सामúी आिण Âया काया«मधील Óयĉéना आवÔयक असणाöया के.एस.ए.ओ.
संबंिधत बरीच मािहती आहे. ओ*नेट९८ मािहती िड³शनरीमÅये काया«चे वणªन आिण रेिटंग
करÁयासाठी ४५० पे±ा अिधक वेगळे पैलू आहेत. ओ*नेट सामúी ÿाłपाची सहा ±ेýे
तĉा २.७ (Öतंभ १) मÅये दशªिवले आहेत. के.एस.ए.ओ. अÅयाª ±ेýांमÅये सूचीबĦ आहेत
(अनुभव आवÔयकता, कामगार आवÔयकता आिण कामगार वैिशĶ्ये). Óयवसाय
आवÔयकता आिण Óयवसाय िविशĶ मािहती कायª िविशĶ कायª वैिशĶ्यांशी संबंिधत आहे.
Óयवसायाची वैिशĶ्ये ®िमक बाजार आिण कायाª¸या वेतनाशी संबंिधत इतर ÿकार¸या
मािहतीशी संबंिधत आहेत.
ओ*नेट लोकांना िविशĶ कायª शोधÁयास आिण सहा ±ेýांिवषयी तपशील आिण संपूणª
मािहती िमळिवÁयास स±म करते. मूलभूत मािहती समान असला, तरी वैयिĉक संगणक
आवृ°ी आिण वेब आवृ°ी काही ÿमाणात िभÆन ÖवłपांमÅये मािहती ÿदान करते. तĉा
२.७ हे सहा ±ेýांĬारे ÓयवÖथा केलेÐया पोलीस अिधकाöयासाठी ÿदान केलेÐया मािहतीचे
उदाहरण आहे. िÖथती िवĴेषण ÿijावलीĬारे ÿदान केलेÐया मािहतीशी अिधकारी मािहती
परÖपरÓयाĮ करते (तĉा २.७ ¸या ितसöया Öतंभाची तĉा २.९ शी तुलना करा), जे
आIJयªकारक नाही कारण जेनेरेट आिण Öůॉंग (२००३) यांनी हे दाखवून िदले, कì ओ*नेट
आिण िÖथती िवĴेषण ÿijावली पåरमाण गुण जोरदार आहेत. संबंिधत.
तĉा २.७ पोलीस पेůोल ऑिफसर¸या कायाªसाठी ओ*नेटĬारे ÿदान केलेÐया
मािहतीचा नमुना ±ेý ±ेý सामúी पेůोल अिध±का¸या मािहतीची उदाहरणे munotes.in

Page 29

औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण कायª िवĴेषण - II
29 अनुभव आवÔयकता ÿिश±ण, िशकणे, परवाना देणे Óयावसाियक शाळांमÅये ÿिश±ण, संबंिधत नोकरीवरचा अनुभव, िकंवा सहयोगी पदवी. बॅचलर पदवी आवÔयक असू शकते. कामगार आवÔयकता मूलभूत कौशÐये, छेद-कायाªÂमक कौशÐये, सामाÆय ²ान, िश±ण समÖया ओळखÁयाचे कौशÐय आिण बोलणे सावªजिनक सुरि±ततेचे ²ान आिण कायदा. कामगार वैिशĶ्ये ±मता, अिभłची , कायªशैली शीŅ ÿितिøया वेळ आिण दूर ŀĶी. कायाª¸या िøयांमÅये ÖवारÖय आहे, जे इतरांना सहाÍयकारक ठरते. संपादनािभमुख. Óयवसाय आवÔयकता सामाÆयीकृत कायª िøया, कायª संदभª, संघटनाÂमक संदभª जनतेसोबत कायª करणे, वाहने िकंवा उपकरणे चालिवणे. Óयवसाय िविशĶ मािहती Óयावसाियक ²ान, Óयवसाय कौशÐये, काय¥, यंýे, साधने आिण उपकरणे िविशĶ भागात गÖत घालते, सुÓयवÖथा राखते, गुÆहेगारांना अटक करते, रहदारीवर ल± ठेवते. Óयवसाय वैिशĶ्ये ®म बाजार मािहती, Óयवसायाचा ŀिĶकोन, रोजंदारी रोजगार अंदाज सूिचत करतात १९९६ ते २००६ पय«त १७.८% ची वाढ. राÕůीय सरासरी वेतन $३४६३२ आहे. {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
२.४.३ पोिझशन ऍनािलिसस ³वेÖचनेअर (Posit ion Analysis Questionnaire ):
पोिझशन ऍनािलिसस ³वेÖचनेअर – पी.ए.³यू. (PAQ) हे एक साधन आहे, जे कोणतेही
कायª-िवĴेषण करÁयासाठी वापरले जाऊ शकते. ÿijावलीमÅयेच १८९ िवधाने आहेत, जे
कायाª¸या आवÔयकता िकंवा कायाª¸या घटकांशी संबंिधत आहेत. ही िवधाने कायाªसाठी
के.एस.ए.ओ. łपरेखा तयार करÁयासाठी वापरले जाऊ शकतात. पी.ए.³यू. घटक munotes.in

Page 30

औīोिगक मानसशाľ
30 सामाÆय आहेत, पåरमाणां¸या िकंवा के.एस.ए.ओ. ¸या सामाÆय संचा¸या आधारावर
वेगवेगÑया काया«ची तुलना स±म करतात.
पी.ए.³यू. घटकांचे सहा ÿमुख ®ेणéमÅये वगêकरण केले गेले आहे, Âयातील ÿÂयेक पुढील
अनेक लहान ®ेणéमÅये िवभागलेला आहे (तĉा २.८). घटकांमÅये िवÖतृत कायª
आवÔयकता समािवĶ आहेत, जसे कì मािहती घेणे आिण ÿिøया करणे, उपकरणे आिण
साधनांचा वापर, शरीरा¸या सामाÆय हालचाली, परÖपर संपकª आिण कामाचा संदभª.
कोणÂयाही कायाªसाठी, घटकांचे के.एस.ए.ओ. मÅये भाषांतर केले जाऊ शकते. गिणताचा
वापर आवÔयक असणाöया कायाªसाठी, उदाहरणाथª, हे कौशÐय आवÔयक आहे. पी.ए.³यू.
ने के.एस.ए.ओ.ची एक सामाÆय सूची तयार केÐयामुळे Âयां¸या के.एस.ए.ओ.
आवÔयकतांवर आधाåरत काया«ची तुलना केली जाऊ शकते.
पी.ए.³यू. कायाª¸या िविशĶ कायª आयटम आिण के.एस.ए.ओ. ची łपरेखा ÿदान करते.
łपरेखा िविशĶ कायाªची तुलना पी.ए.³यू. मािहती-आधारमधील इतर शेकडो काया«शी
करते. हे सवª काया«¸या संबंधात ÿÂयेक घटक आिण के.एस.ए.ओ. साठी ट³केवारी ÿाĮांक
ÿदिशªत करते. कमी गुण दशªिवतात, कì घटक िकंवा के.एस.ए.ओ. इतर काया«पे±ा लिàयत
काया«मÅये कमी ल±णीय आहे. उ¸च ÿाĮांक हे सूिचत करते, कì घटक िकंवा के.एस.ए.ओ
इतर काया«पे±ा लिàयत कायाªमÅये अिधक ल±णीय आहे. ५० ची ट³केवारी सूिचत करते,
कì ÿijाधीन घटक िकंवा पåरमाणानुसार कायª सरासरी आहे.
तĉा २.८ पी.ए.³यू ¸या ÿमुख ®ेणी ®ेणी उदाहरण मािहती उपादान मािहती गोळा करणे िकंवा िनरी±ण करणे मÅयÖथी ÿिøया िनणªय घेणे आिण मािहती ÿिøया करणे कायª उÂपादन वÖतू हाताळणे आंतरवैयिĉक िøया इतर लोकांशी संवाद साधणे कायª पåरिÖथती आिण नोकरीचे संदभª शारीåरक आिण मानिसक कायª िÖथती िविवध पैलू कायª वेळापýक {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
पोिलस अिधकारी कायाªसाठी सवा«त महÂवाचे घटक आिण के.एस.ए.ओ. चा नमुना तĉा
२.९ मÅये िदसू शकतो. त³ÂयामÅये दाखवÐयाÿमाणे, पोिलस अिधकाöया¸या कायाªमÅये
सामाÆय वैयिĉक संपकª तसेच िनिदªĶ वैकिÐपक कपडे घालणे समािवĶ असते. तĉा
२.९मÅये पोलीस अिधकाöया¸या कायाªसाठी अनेक नमुना के.एस.ए.ओ. देखील समािवĶ
आहेत. दूरŀÔय तीàणता आिण मूलभूत ÿितिøया वेळ हे दोन सवा«त महÂवाचे आहेत. हे
ल±ात घेणे महßवाचे आहे, कì Âया दोघांचीही ओळख ओ*नेट Ĭारे झाली होती.
munotes.in

Page 31

औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण कायª िवĴेषण - II
31 तĉा २.९ पी.ए.³यू - के.एस.ए.ओ. आिण पोिलस अिधकाöयासाठी कायª घटक के.एस.ए.ओ कायª घटक दूर ŀÔय तीàणता ºयाची जाणीव झाली, Âयाचे अथªबोधन करणे साधी ÿितिøया वेळ पयाªवरणीय पåरिÖथतीची जाणीव असणे हालचालीचा वेध यंýे आिण/िकंवा ÿिøया िनयंिýत करणे दर िनयंýण सामाÆय वैयिĉक संपकाªत गुंतणे ®वण तीàणता िनिदªĶ िवŁĦ पयाªयी पोशाख पåरधान {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
२.४.४ टाÖक इÆÓह¤टरी:
टाÖक इÆÓह¤टरी ही एक ÿijावली आहे, ºयामÅये िविशĶ िøयांची सूची समािवĶ असते,
ºयाचे िवĴेषण केले जात असणाöया कायाªवर केले जाऊ शकते. ÿÂयेक कायाªसाठी या
शोिधकेमÅये एक िकंवा अिधक मूÐय-िनधाªरण मापन®ेणी समािवĶ असतात. अशा
पåरमाणांवर मूÐय-िनधाªरण केले जाऊ शकते, जसे कì:
• कायª करÁयात Óयतीत केलेला वेळ
• चांगले काम करÁयासाठी कायाªची गंभीरता
• कायª िशकÁयात अडचण
• कायाªचे महßव
सामाÆयतः, कायाª¸या पदािधकाöयांना Âयां¸या Öवतः¸या कायाªसाठी शोिधका करÁयास
सांिगतले जाते. ठरािवक कामात ÿÂयेक कामावर खचª केलेÐया सरासरी महßवाचे िकंवा
वेळेचे िचý ÿदान करÁयासाठी पदािधकाöयांमÅये पåरणाम एकý केले जातात.
जेÓहा अनेक लोक एखादे टाÖक इÆÓह¤टरी पूणª करतात, तेÓहा ते ÿÂयेक िøयेसाठी समान
पåरमाणांवर काही ÿमाणात िभÆन मूÐय-िनधाªरण करतील अशी श³यता असते. यातून
लोक Âयां¸या काया«बĥल कसे िनणªय घेतात, यातील फरक ÿितिबंिबत कł शकते. दुसöया
शÊदांत, जर दोन Óयĉéनी एकाच कामावर समान वेळ Óयतीत केला, तर एकाला
दुसöयापे±ा अिधक वेळ घालवता येईल. दुसरी श³यता अशी आहे, कì लोकां¸या मूÐय-
िनधाªरणातील फरक काया«मधील वाÖतिवक फरक दशªवतो. एकाच संÖथेतील समान शीषªक
असणाöया काया«ची सामúी ल±णीयरीÂया बदलू शकते. िलंडेल, ³लॉज, āॅंड्ट आिन लॅंिडस
(१९९८) यांनी शोधून काढले, कì (आपÂकालीन सºजता िवभागांमÅये), कायाª¸या
युिनटमधील कमªचाöयां¸या सं´येने िविवध कामांवर खचª केलेÐया वेळे¸या मूÐय-
िनधाªरणावर पåरणाम होतो. अशी श³यता आहे, कì कायªगट िजतका लहान असेल, िततकì
ÿÂयेक Óयĉìने अिधक काय¥ केली पािहजेत. बöयाच िविशĶ कायª शोिधकांचा वापर अशा
उĥेशांसाठी केला जातो, जेथे समान काम करणाöया Óयĉéमधील फरक िवशेष नसतो, परंतु munotes.in

Page 32

औīोिगक मानसशाľ
32 दोन महßवाचे अपवाद आहेत. कॉÆटे, िडन, åरंगेनबाख, मोरॅन, आिण लॅंडी (२००५) यांनी
कायª-संबंिधत भावना आिण कायª-िवĴेषण रेिटंग यां¸यातील संबंध शोधला. जे लोक
Âयां¸या कायाªिवषयी आनंदी होते, Âयांनी सांिगतले कì Âयांनी असमाधानी असणाöया
कामांपे±ा िविवध कामांमÅये अिधक वेळ घालवला. Âयाचÿमाणे, Öटॉक āोकसª¸या
अËयासात वेगवेगÑया काया«वर खचª केलेÐया वेळे¸या मूÐय-िनधाªरणाने एखाīा Óयĉì¸या
िवøì कृितशीलतेिवषयी अंदाज वतªिवला. उदाहरणाथª, ºया Öटॉक āोकरने
कायाªलयापासून दूर अिशलासोबत अिधक वेळ घालवला, Âयांनी कमी वेळ Óयतीत केलेÐया
लोकांपे±ा अिधक िवøì केली. या अËयासांमÅये, हे अिनिIJत आहे, कì घालवलेला वेळ हे
चांगले कायªÿदशªन आिण कायाª¸या समाधानाचे कारण िकंवा पåरणाम आहे. टाÖक
इÆÓह¤टरीवरील मूÐय-िनधाªरण ÓयĉéमÅये का बदलतात, हे शोधÁयासाठी पुढील संशोधन
आवÔयक आहे.
अगदी मूलभूत कामासाठी टाÖक इÆÓह¤टरीमÅये शेकडो काय¥ असू शकतात. Óया´या सुलभ
करÁयासाठी, काय¥ बहòतेक वेळा पåरमाणांमÅये गटबĦ केली जातात, जी कायाª¸या मु´य
घटकांचे ÿितिनिधÂव करतात. तĉा २.१० एका टाÖक इÆÓह¤टरीमधून ÿाĮ झालेÐया
पोिलस अिधकाöया¸या कायाªचे पåरमाण दाखवते. यांपैकì ÿÂयेक पåरमाण एका िविशĶ
कायाªसह जोडले गेले होते आिण ÿÂयेक कायª िवषय त²ांĬारे िविवध मापन®ेणीवर ÿाĮांक
केले गेले होते. या कामाची अिधक चांगली समज िमळिवÁयासाठी मु´य पåरमाणां¸या
संदभाªत िविवध काय¥ िवचारात ¶या.
तĉा २.१० कायª-िवĴे±णातून पोिलस अिधकाöया¸या कायाªचे ÿमुख पåरमाण कार िकंवा इतर पोिलस वाहन चालवणे अपघात आिण संबंिधत समÖया तपासणे अटक करणे वाहतूकì¸या िनयम उÐलंघनासाठी ितकìट आिण उĦरणे जारी करणे सा±ीदार आिण इतर लोकांची मुलाखत घेत आहे कौटुंिबक कलह यांसार´या ýासांना ÿितसाद देणे िनयिमत गÖती दरÌयान द±ता राखणे नागåरकांना सेवा देणे {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
टाÖक इÆÓह¤टरी ही अनेकदा Óयापक कायª-िवĴेषण ÿकÐपाचा एक ÿमुख घटक असतो, जो
नोकöया आिण Óयĉéबĥल िविवध ÿकारची मािहती गोळा करतो. अशी एक पĦत Ìहणजे
एडवडª लेिÓहनची कॉिÌबनेशन ऍनािलिसस जॉ ब मेथड – सी-जॅम (C-JAM). सी-जॅम
मुलाखती आिण ÿijावलéĬारे के.एस.ए.ओ. आिण काया«बĥल मािहती गोळा करते. हे
के.एस.ए.ओ चे कायाªसाठी तसेच केलेÐया काया«चे तपशीलवार िचý ÿदान करते. तĉा
२.११ पोलीस अिधकाöया¸या कायाªसाठी िविवध के.एस.ए.ओ चे उदाहरण दाखवते ºयांचे
सी-जॅम वापłन मूÐयांकन केले गेले. munotes.in

Page 33

औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण कायª िवĴेषण - II
33 तĉा २.११ सी-जॅम सह िवश्लेिषत पोिलस अिधकाöया¸या कायाªसाठी के.एस.ए.ओ
ची उदाहरणे कायदे, पåरिनयम, अÅयादेश यांचे ²ान (गुÆĻां¸या ÿकारांसह) हँडगन/शॉटगन हाताळÁयात/ सांभाळÁयात कौशÐय कायदे, कायदे, अÅयादेश लागू करÁयाची ±मता कुठे/केÓहा आचरण करावे याचे ²ान मुलाखत/चौकशी पåरिÖथतीचा ताबा घेÁयाची ±मता
सचोटी (नैितक/नैितक/ÿामािणकता) िवशेष उपकरणे चालिवÁयाचे कौशÐय (हेिलकॉÈटर, बोट, एमडीटी, Óहॉइस रेिडओ इÂयादी) धाडस {ąोत: Spector, P. E. (2012 ). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
२.४.५ कायª-िवĴेषण पĦत िनवडणे (Choosing a Job Analysis Method ):
आÌही उपलÊध अनेक कायª-िवĴेषण पĦतéपैकì फĉ काहéवर ल± क¤िþत केले आहे.
एवढ्या मोठ्या िविवध पĦतéमधून एखादी Óयĉì कशी िनवडू शकते? ÿÂयेक पĦतीचे
फायदे आिण तोटे आहेत आिण सवª पĦती सवª अनुÿयोगांसाठी योµय नाहीत. लेिÓहन
आिण इतर (१९८३) या कायª-िवĴेषण त²ांनी ११ वेगवेगÑया उĥेशांसाठी सात कायª-
िवĴेषण पĦतé¸या ÿभावीतेवर सव¥±ण केले. ÿÂयेक पĦत इतरांपे±ा काही उĥेशांसाठी
अिधक अनुकूल होती. FJA ÓयावहाåरकŀĶ्या सवª उĥेशांसाठी तुलनेने ÿभावी असÐयाचे
िदसून आले. असे असले, तरीही ते पूणª करÁयासाठी सवा«त अिधक वेळ घेणारे आहे, असे
मानले जात होते. पĦत िनवडताना खचª आिण उĥेश यांसह अनेक घटकांचा िवचार करणे
आवÔयक आहे.
२.४.६ कायª संघांसाठी कायª-िवĴेषण पĦती (Job Analysis Methods for Work
Teams ):
आतापय«त, आपण वैयिĉक काया«साठी रचना केलेÐया कायª-िवĴेषण पĦतéवर चचाª केली
आहे. तथािप, संÖथांमÅये, अिधकािधक काम Óयĉéऐवजी संघांĬारे केले जात आहे,
ºयासाठी िवशेष कायª-िवĴेषण पĦती वापरणे आवÔयक आहे. āॅिनक आिण इतर
(२००७) सूिचत करा, संघ-कायाªचे िवĴेषण हे आपण चचाª केलेÐया इतर पĦतéशी तुलना
करता येते, ºयामÅये समान ľोत आिण मािहती संकलन पĦती वापरÐया जाऊ शकतात.
तथािप, संघ संवाद आिण समÆवयासाठी िविशĶ के.एस.ए.ओ. आिण काय¥ आवÔयक
आहेत. संघ-कायª उदाहरणाथª, ÖटीÓहÆस आिण कॅिÌपयन (१९९९) नुसार, संÿेषण, संघषª munotes.in

Page 34

औīोिगक मानसशाľ
34 िनराकरण, लàय-िनिIJती, समÖया िनराकरण आिण कायªसंघ सदÖयांमधील कायª समÆवय
संबंिधत िविशĶ के.एस.ए.ओ. आवÔयक आहेत.
२.५ कायª-मूÐयमापन (JOB EVALUATION ) कायª-मूÐयमापन हे वै²ािनकŀĶ्या कायाª¸या वेतनाची पातळी िनिIJत करÁयासाठी
वापरÐया जाणाöया पåरमाणाÂमक तंýां¸या कुटुंबाचा संदभª देते. या पĦती आपण नुकÂयाच
चचाª केलेÐया कायª-िवĴेषण पĦतéसार´याच आहेत. खरंच, कायाªचे मूÐयांकन
करÁयासाठी काहीवेळा कायª-िवĴेषण पĦती वापरÐया जातात. रॉिबÆसन, वाļÖůॉम आिण
मेकॅम (१९७४), उदाहरणाथª, कायाªचे मूÐयांकन करÁयासाठी PAQ िनयुĉ केले. कायª-
िवĴेषण आिण कायª-मूÐयमापन यांमधील मु´य फरक असा आहे, कì कायª-मूÐयमापन हे
वेगवेगÑया काया«साठी कायाªची मािहती गिणतीय पĦतीने एकिýत कłन सापे± वेतन
ठरवÁयावर क¤िþत आहे.
गुण पĦती (point method ) ही कदािचत कायाª¸या मूÐयांकनाची सवा«त अिधक वापरली
जाणारी पĦत आहे. गुण पĦती कायª मूÐयमापन आयोिजत करÁयात चार पायöया
असतात. ÿथम, ÓयवÖथापक िकंवा इतर संÖथा सदÖयांचे पॅनेल कायाªचे नुकसान भरपाईचे
घटक ठरवते. मूÐयमापनासाठी आधार Ìहणून काम करणारे घटक भरपाईयोµय घटक
Ìहणून ओळखले जातात. ते खालीलÿमाणे आहेत.
• कायाªवरील ýुटीचे पåरणाम
• िश±ण आवÔयक
• जबाबदारी
• कौशÐय आवÔयक
दुसरे, एक पॅनेल (नवीन िकंवा समान सदÖयांनी बनलेले) ÿÂयेक कायाªमÅये ÿÂयेक
भरपाईयोµय घटक समािवĶ असणाöया मयाªदेचे मूÐयांकन करते. हे पåरमाणाÂमक
मापन®ेणीवर केले जाते. ÿÂयेक कायाªला ÿÂयेक घटकासाठी गुण ÿाĮ होतात. एखाīा
िविशĶ कायाªला, उदाहरणाथª, केलेÐया चुकांसाठी संभाÓय २० पैकì २ गुण आिण
िश±णासाठी संभाÓय २० पैकì २० गुण िमळू शकतात. हे सूिचत करेल, कì कायाªमÅये
ýुटéसाठी कमी पåरणाम होतील, तरीही उ¸च िश±ण पातळी आवÔयक असेल.
ितसरे, ÿÂयेक कामासाठी, एकूण गुण िमळिवÁयासाठी घटकांचे गुण जोडले जातात. या
ÿकरणात, कायाªला दोन घटकांसाठी एकूण २२ गुण िमळतील (२, २०). ही सं´या
डॉलर¸या युिनटमÅये नसÐयामुळे ते वाÖतिवक वेतन पातळी दशªवत नाहीत. उलट, सं´या
सापे± आहेत, िजतकì अिधक सं´या कायाªसाठी अिधक वेतन दशªिवते.
चौथा आिण शेवटचा टÈपा, Ìहणजे संÖथेतील ÿÂयेक कायाª¸या वाÖतिवक वेतनाची ÿÂयेक
कायाª¸या एकूण वेतनाशी तुलना करणे. जर वेतन ÿणाली नुकसानभरपाई¸या घटकां¸या
ŀĶीने वाजवी असेल, तर आरेखन सरळ रेषेत असावे. हे सूिचत करते, कì कायाªसाठी वेतन
िजतका अिधक, िततके अिधक गुण. एखाīा िविशĶ कायाªसाठीचा िबंदू सरळ रेषेवर munotes.in

Page 35

औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण कायª िवĴेषण - II
35 नसÐयास, कायª एकतर जाÖत वेतनाची (िबंदू रेषे¸या वर आहे) िकंवा कमी वेतन (िबंदू
रेषे¸या खाली आहे). Âयानंतर समान बेरीज असणाöया इतर काया«शी कायª जुळवÁयासाठी
पावले उचलली जाऊ शकतात. ÿणालीनुसार अिधक वेतन असणाöया काया«वर वेतन
गोठवला जाऊ शकतो. खूप कमी वेतन देणाöया काया«चा वेतनही वाढू शकतो.
जरी कायª-मूÐयमापन कायाªचे सापे± महßव दशªवू शकते, परंतु इतर घटक पगारा¸या
पातळीवर ÿभाव टाकतात. कायाªसाठी बाजारातील वेतन ही सवा«त महßवाची बाब आहे.
उदाहरणाथª, हॉिÖपटलमÅये असे आढळू शकते कì डॉ³टरांना नस¥स¸या तुलनेत अिधक
वेतन िदला जातो. तथािप, केवळ नुकसान भरपाई¸या घटकांवर वेतन Öथािपत करणे
łµणालयासाठी अÓयवहायª असेल. पåरचाåरकांना अिधक वेतन देÁयाची िकंमत खचª-
ÿितबंधक असेल. जर Âयांचे वेतन कमी झाले, तर िचिकÂसकांना कामावर ठेवता येणार
नाही िकंवा Âयांना कायम ठेवता येणार नाही. पåरणामी, संपूणª देशात िकंवा ÿदेशात िदलेले
वेतन िवचारात घेणे आवÔयक आहे. इतर संÖथा ÿÂयेक पदासाठी काय पैसे देतात हे
शोधÁयासाठी, वेतन सव¥±ण केले जाऊ शकते. असे सव¥±ण करÁयासाठी, पåरसरातील
सवª łµणालयांशी संपकª साधून Âयां¸या पåरचाåरका आिण िचिकÂसकां¸या वेतनाची
पातळी िनिIJत केली जाऊ शकते.
गुण-ÿणाली ही कायाª¸या िविवध मूÐयांकन पĦतéपैकì एक आहे. पॉइंट िसÖटमचे इतर
ÿकार देखील आहेत. ते सवª Âयां¸या सापे± मूÐयाचा अंदाज घेऊन कायाª¸या वेतन
पातळीचे मूÐयांकन करÁयासाठी वापरले जातात. संशोधनानुसार, िविवध पĦती
अदलाबदल करÁयायोµय असू शकतात. अनेक अËयासातून असे िदसून आले आहे कì
िविवध पĦतéचे पåरणाम अनेकदा तुलनेने समान असतात.
२.५.१ वेतन पातळी िनिIJत करणे:
युनायटेड Öटेट्स आिण इतर राÕůांमÅये मिहलांचे वेतन पुŁषां¸या तुलनेत सरासरीने कमी
असÐयाचे ÿिसĦ आहे. काही असमानता या वÖतुिÖथतीमुळे आहेत कì मु´यतः
मिहलांकडे असणाöया कायª, जसे कì सेøेटरी, ÿामु´याने पुŁषांकडे असणाöया काया«पे±ा
कमी वेतन िदले जाते, जसे कì इलेि³ůिशयन. जरी 1963 चा समान वेतन कायदा संयुĉ
राÕůांमÅये समान कायाªसाठी पुŁषांपे±ा कमी वेतन मिहलांना बेकायदेशीर ठरवत असला
तरी, कोणताही कायदा एखाīा संÖथेला वेगÑया कायाªसाठी पुŁषांपे±ा कमी वेतन
देÁयापासून रोखत नाही.
तुलनाÂमक मूÐयाचा अथª असा आहे कì िविवध परंतु तुलना करÁयायोµय काया«ना समान
मोबदला िमळावा. मोठ्या ÿमाणावर मिहलांकडे असणाöया काया«चा मोबदला ÿामु´याने
पुŁषां¸या काया«ÿमाणेच िदला गेला पािहजे जर Âयांनी संÖथेमÅये समान योगदान िदले.
काया«¸या मूÐयाचे मूÐयांकन करÁयासाठी एक सामाÆय उपाय शोधÁयात अडचण आहे.
कायाªचे मूÐयांकन ही एक पĦत आहे.
कायª-मूÐयमापन वापłन समान मूÐयाचा अËयास करÁयासाठी, ÿथम एखाīा संÖथे¸या
काया«मÅये कायª मूÐयमापन पĦतéपैकì एक लागू करेल. ÿामु´याने पुŁषांकडे असणाöया
काया«ची तुलना मिहलांकडे असणाöया काया«शी केली जाईल. भरपाई करÁयायोµय munotes.in

Page 36

औīोिगक मानसशाľ
36 घटकांनुसार, असे िदसते कì कमीत कमी काही कायª ºया बहòतांशी मिहलांकडे असतील
Âया कमी पगारा¸या असतील. ÿÂयेक कमी पगारा¸या काया«ना गिणतीय ÿिøया वापłन
िकती समायोजन िमळावे याची गणना करणे श³य होईल. Âया सुधारणांचा अवलंब
केÐयास, पुŁष आिण िľयांना तुलना करÁयायोµय नोकöया िमळू शकतात.
तुलनाÂमक मूÐय िनिIJत करÁयासाठी कायाª¸या मूÐयांकनाचा वापर शोधला गेला नाही.
अडचणीचा एक भाग असा आहे कì कायाª¸या मूÐयमापनात वापरलेले िनणªय हे िľयां¸या
कमी पगाराला कायम ठेवÁया¸या मागाªने प±पाती असू शकतात. Schwab and Grams
(1985), उदाहरणाथª, शोधून काढले कì जे लोक संÖथांमÅये काया«ना गुण देतात ते Âयां¸या
सÅया¸या पगारा¸या ²ानाने ÿभािवत होतात. पåरणामी, कमी पगारा¸या काया«ना Âयां¸या
पाýतेपे±ा कमी पॉइंट िमळतात, तर जाÖत पगारा¸या काया«ना जाÖत पॉइंट िमळतात.
कायª-मूÐयमापन कमी पगारा¸या, ÿामु´याने मिहला काया«ना कमी मानू शकते तर जाÖत
पगारा¸या, ÿामु´याने पुŁष काया«चे मूÐयमापन करते.
िलिपक आिण ÿाथिमक शाळेतील िश±कांसार´या मोठ्या ÿमाणात मिहला ÓयवसायांमÅये
मोठ्या ÿमाणावर वेतन वाढवÁयाचा खचª, तुलनाÂमक मूÐय साÅय करÁयासाठी सवा«त
महßवपूणª अडथळा असू शकतो. हे वेतन समायोजन इतर काया«मधील वेतन कपातीसह
नसतील तर ते ÿितबंधाÂमक महाग असतील. िशवाय, बाजारातील वेतनाचा ÿij आहे,
ºयाचा संघटनांनी ठरवलेÐया पगारा¸या Öतरांवर मोठा पåरणाम होतो. संयुĉ राÕůांमÅये
ल±णीय सुधारणा असूनही, नजीक¸या भिवÕयात तुलनाÂमक मूÐय ÿाĮ होÁयाची श³यता
नाही.
२.६ सारांश कायª-िवĴेषण ही कायª आिण Âया करÁयासाठी आवÔयक असणाöया वैयिĉक गुणांचे वणªन
करÁयाची एक पĦत आहे. कायª ओåरएंटेड ŀिĶकोन कायाªचे Öवłप तसेच Âयात समािवĶ
असणाöया काया«ची मािहती देते. Óयĉì-क¤िþत ŀिĶकोन KSAOs ( ²ान, कौशÐये, ±मता
आिण इतर वैयिĉक वैिशĶ्ये) पåरभािषत करतो जे एखाīा Óयĉìकडे कामावर घेÁयासाठी
असणे आवÔयक आहे. कायª-िवĴेषणा¸या िविवध पĦती उपलÊध आहेत, ºयापैकì ÿÂयेक
कायª, Óयĉì िकंवा दोÆहीची मािहती देते.
कायª-िवĴेषण मािहती िविवध उĥेशांसाठी वापरली जाऊ शकते. याचा उपयोग
कमªचाöयां¸या Óयावसाियक कारकìदª िवकासासाठी, कायदेशीर समÖया, जसे कì
कमªचार्यां¸या कृतéमÅये िनÕप±ता सुिनिIJत करणे, कायªÿदशªन मूÐयमापन िनवड,
ÿिश±ण, Óयावसाियक समुपदेशन, संशोधन यासाठी केला जाऊ शकतो. कायª-िवĴेषणची
बहòतांश मािहती चार मु´य ľोतांपैकì एकाकडून येते, Ìहणजे कायª िवĴेषक, कायाªचे
पदािधकारी, पयªवे±क, ÿिशि±त िनरी±क. ही मािहती एका मागाªने िदली जाते, ती Ìहणजे,
कायª Öवतः करणे, कायª करणाöया लोकांची मुलाखत घेणे, काम करणाöया लोकांचे िनरी±ण
करणे, कायª करणाöया लोकांना ÿijावली देणे.
कायª-िवĴेषणिविवध पĦती वापłन केले जाऊ शकते; कोणतीही एक पĦत इतरांपे±ा
चांगली नाही. ÿÂयेकाचे Öवतःचे फायदे आिण तोटे आहेत. कोणती पĦत वापरली जाते हे munotes.in

Page 37

औīोिगक / संघटनाÂमक मानसशाľाचा पåरचय आिण कायª िवĴेषण - II
37 कायª िवĴेषका¸या उĥेशाने ठरवावे. चार ÿमुख पĦती Ìहणजे कायª कॉÌपोनंट इÆÓह¤टरी,
फं³शनल कायª-िवĴेषण, पोिझशन अॅनािलिसस ÿijावली, िविशĶ कायª इÆÓह¤टरी.
वेतनाची पातळी िनिIJत करÁयासाठी वापरÐया जाणार्या तंýांपैकì एक Ìहणजे कायाªचे
मूÐयांकन. कायª मूÐयमापन ÿिøया कायª-िवĴेषण ÿिøयेसार´याच असतात आिण कायाªचे
मूÐयांकन करÁयासाठी कायाª¸या मूÐयांकन पĦतéचा वारंवार वापर केला जातो.
संशोधनानुसार, एकाच काया«वर लागू केÐयावर अनेक िभÆन कायª मूÐयमापन तंýे समान
पåरणाम देतात. पुŁष आिण िľया यां¸यातील पगारातील फरक कमी करÁयाचा ÿयÂन
करÁयासाठी कायª मूÐयांकनाचा वापर केला गेला आहे. तुलनाÂमक मूÐयाची संकÐपना
सांगते कì एखाīा संÖथेमÅये समान योगदान देणाöया काया«ना समान मोबदला िमळावा.
२.७ ÿij १. कायª-िवĴेषण Ìहणजे काय? सिवÖतर समजावून सांगा.
२. कायª-िवĴेषणाचे उĥेश तपशीलवार िलहा.
३. कायª-िवĴेषण मािहती गोळा करÁया¸या पĦतéचे वणªन करा.
४. कायª-िवĴेषणा¸या पĦती ÖपĶ करा.
५. यांवर लघु टीपा िलहा:
अ) िवषय त² (SME)
ब) वेतन पातळी िनिIJत करणे.
२.८ संदभª Spector, P.E. (2012). Industrial and Organizational Psychology:
Research and Practice (6th Ed). United States: Wiley.
*****



munotes.in

Page 38

38 ३
कृती मूÐय-िनधाªरण - I
घटक संरचना
३.० उिĥĶ्ये
३.१ आपण कमªचाöयांचे मूÐयांकन का करतो?
३.१.१ ÿशासकìय िनणªय
३.१.२ कमªचारी िवकास आिण अिभÿाय
३.१.३ संशोधन
३.२ कृती िनकष
३.२.१ िनकषांची वैिशĶ्ये
३.२.२ िनकष जिटलता
३.२.३ गितकìय िनकष
३.२.४ संदिभªत कृती
३.३ सारांश
३.४ ÿij
३.५ संदभª
३.० उिĥĶ्ये हे युिनट वाचÐयानंतर तुÌहाला समजेल:
 कृती मूÐय-िनधाªरण का आयोिजत केले जाते आिण ते संÖथेसाठी का आवÔयक आहे,
याचे वणªन करणे
 कायª-कृती मािहती¸या उपयोगांची यादी करणे
 कृती मूÐय-िनधाªरणासाठी िनकषां¸या महßवावर चचाª करणे
३.१ आपण कमªचाöयांचे मूÐय-िनधाªरण का करतो? (WHY DO WE APPRAISE EMPLOYEES? ) आÌही ओळखतो तो पिहला ÿij, Ìहणजे संÖथांना Âयां¸या कमªचाöयां¸या कायª±मतेचे
आिण उÂपादकतेचे महßवपूणª रीतीने मूÐय-िनधाªरण करÁयाचे औिचÂय. कृती मूÐय-िनधाªरण
हे खरोखरच एक वेळ घेणारे कायª आहे, जे बहòतेक ÓयवÖथापन ÓयवÖथापकांना आिण
Âयां¸या किनĶ सहकाöयांना आवडत नाही. Ìहणूनच बहòतेकदा मोठ्या संÖथा बहòतेक वेळा
कमªचाöयां¸या नोकरी/कायªिवषयक समाधाना¸या कृतीचे मूÐयमापन करतात. याचे
ÖपĶीकरण असे आहे, कì कायª-कृतीिवषयक मािहती Óयĉì आिण संÖथा दोघांनाही मदत munotes.in

Page 39

कृती मूÐय-िनधाªरण - I
39 कł शकते. कृती-संदभाªत ÿाĮ केलेली मािहती ÿशासकìय बाबéसाठी आिण िवशेषत:
िनणªय घेणे, कमªचाöयांचा िवकास आिण अिभÿाय घेणे आिण अËयासासाठी योµय ÿकारे
संÖथाÂमक ÿिøया आिण कायªपĦतéची कायª±मता ÿभावीपणे सूàम मागाªने Öथािपत
करÁयासाठी वापरली जाऊ शकते.
३.१.१ ÿशासकìय िनणªय (Administrative Decisions ):
अनेक ÿशासकìय आिण ÓयवÖथापकìय िनणªय जे कमªचाöयांवर ÿभाव पाडतात, ते कमीत
कमी काही ÿमाणात, Âयां¸या सूàम पĦतीने काम करÁया¸या ±मतेवर अवलंबून असतात.
सामाÆय गृिहतका¸या िवŁĦ, बहòतेक ÿमुख संÖथा कायª-कृतीचा उपयोग िविवध ÿकार¸या
िवशेषतः नकाराÂमक आिण िवशेषतः सकाराÂमक कृतéचा पाया Ìहणून करतात.
कमªचाöयांिवŁĦ केलेÐया नकाराÂमक कृतéमÅये सहसा पदावनती आिण पद-समाĮी
(पदावłन हकालपĘी) दोÆहीचा समावेश होतो. तसेच काही संघटनांमÅये अशी धोरणे
असतात, जी िवशेषत: असमाधानकारकपणे काम करणाöया कामगारांना काढून टाकÁयाची
मागणी करतात. सवª हेतू आिण उिĥĶांसाठी¸या सकाराÂमक कृतéमÅये पदोÆनती आिण
ÂयाÓयितåरĉ, वेतन-वाढ यांचा समावेश होतो आिण अशा ÿकारे अनेक संÖथांमÅये
गुणव°ेवर आधाåरत ब±ीस ÿणाली आिण लाभ ÿणाली आहेत, जी वाÖतिवक वाढीला
कायª-कृती¸या पातळीशी जोडतात, जे बöयापैकì महßवपूणª आहे.
ÿशासकìय िनणªयांसाठी कायª-कृतीची मािहती वापरÁयाचा आधार करार आिण कायदा या
दोÆहीमÅये आढळू शकतो. संघटना करारात वारंवार असे नमूद केले जाते, कì कायª-कृती
िविशĶ ÿशासकìय िनणªयांसाठी आधार आहे, जसे कì वेतन वाढ. एक करार असेही सांगू
शकतो, कì कामिगरीचे मूÐयांकन केले जाणार नाही. संयुĉ राÕůांमÅयेमÅये, नागरी सेवा
(सरकारी) कमªचाöयांना केवळ िनकृĶ कायª-कृतीसाठी िकंवा कायªिवषयक िनयमांचे
उÐलंघन केÐयाबĥल काढून टाकले जाऊ शकते. सहकमªचाöयावर हÐला करणे, एखाīा
गुÆĻासाठी दोषी ठरणे, कामा¸या वेळी झोपणे आिण वेळापýक केलेले असताना कामावर न
येणे ही सवª िनयमां¸या उÐलंघनाची उदाहरणे आहेत. बöयाच कामावłन काढून
टाकलेÐया, यू.एस. सरकार¸या कमªचाöयांना नोकरीवरील Öवीकाराहª कायª-कृती¸या
िवÖतृत इितहासामुळे मोठ्या ÿमाणात पुनस«चियत केले गेले आहे. संशोधकांचा सामाÆयतः
अËयासानुसार िवĵास होता, िवशेषत: बöयापैकì महßवपूणª असलेÐया कायªकारी आिण
बहòतेक भागांसाठी ÿशासकìय िनणªयांना कायª-कृतीवर Æयाय देÁयाचे िनयम असलेले संयुĉ
राÕůे हा एकमेव देश नाही. उदाहरणाथª, कॅनडामÅये कमªचाöयांना काढून टाकणे हे कामा¸या
कायª±मतेवर अवलंबून असते, असा िवधायी िनयम मूलत: खाजगी संÖथांपय«त आिण
सरकारला देखील अितशय महßवपूणª मागाªने िवÖताåरत करÁयात आला आहे.
३.१.२ कमªचारी िवकास आिण अिभÿाय (Employee Development and
Feedback ):
संशोधकां¸या मते, कमªचाöयांना मु´यतः Âयांचे कायª-कृती आिण कायª±मता
वाढिवÁयासाठी आिण िटकवून ठेवÁयासाठी Âयां¸या वåरķांकडून अिभÿायाची आवÔयकता
असते. ÓयवÖथापकां¸या सवा«त महßवा¸या कतªÓयांपैकì सामाÆयत: Âयां¸या किनĶ
सहकाöयांना कामा¸या िठकाणी Âयां¸याकडून खरोखर काय अपेि±त आहे, हे सांगणे आिण munotes.in

Page 40

औīोिगक मानसशाľ
40 Âया Óयĉì सामाÆयत: Âया आवÔयकता आिण मानके िकती ÿभावीपणे पूणª करतात, हे
देखील सांगणे आहे. कमªचारी चांगले कायª करत असताना Âयांना समजून घेणे आवÔयक
आहे, जेणेकŁन ते चांगले कायª करत राहतील. जरी नोकरीवर चांगली कामिगरी करणाöया
Óयĉéना उपादानाचा (input ) फायदा होऊ शकतो, बहòतांशी Âयांची कायª-कृती सुधारते.
अिभÿायाचा वापर सामाÆयत: लोकांना खरोखरच समजून घेÁयासाठी देखील केला जाऊ
शकतो, कì Âयां¸या ±मतांमÅये सुधारणा करÁयासाठी अिधक सूàम पĦतीने उ¸च पदांवर
®ेणीवाढ कशी करावी, जे मूलत: महßवपूणª आहे. साधारणपणे सÅयाचा कल संघटनांनी
िवशेषतः संपूणª कृती-ÓयवÖथापन ÿिøया (performance management process )
तयार करÁयाचा असÐयाचे िदसते, जी वषाªतून एकदा केलेÐया पुनरावलोकना¸या पलीकडे
चालते, जी सहसा खूप ल±णीय असते. वािषªक मूÐयांकनाÓयितåरĉ, या ÿणालéमÅये लàय
िनयोजन आिण अधूनमधून øमवारी समािवĶ असू शकते, जसे कì ÓयवÖथापन आिण
कमªचाöयांमÅये ÿिश±ण आिण अनुभवांची देवाणघेवाण आिण अिभÿाय. दरÌयान,
खरोखरच वािषªक पुनरावलोकन ÿामु´याने ÿशासकìय कारणांसाठी वापरले जाऊ शकते,
िवशेषत: मÅयवतê कालावधीची पुनरावलोकने अ±रशः बहòतेक भागांसाठी मु´यतः
अिभÿायासाठी वापरली जातील, कमªचाöयां¸या अनुभवातील काही ताण आिण
बचावाÂमकता कमी कłन अिधकतर बढती¸या संधीसाठी मूÐयांकन केले जाईल.
३.१.३ संशोधन (Research ):
सामाÆयत: Óयावसाियक औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ²ां¸या अनेक िøया
कमªचाöयां¸या कायª-कृती सुधारÁयावर क¤िþत असतात, िकंवा Âयांना सामाÆयतः असे
वाटते. औīोिगक आिण संघटनाÂमक मानसशाľ²ांचे ÿयÂन अिधक चांगली उपकरणे
तयार करणे, योµय उमेदवारांना िनयुĉ करणे, कमªचारी स±म करणे आिण कमªचाöयांना
िशि±त आिण ÿिशि±त करणे यावर क¤िþत असू शकते. उदाहरणाथª, कायª-कृती मािहती हा
एक िनकष Ìहणून वापरला जाऊ शकतो, ºयासाठी काही िøयांचे बöयाच भागासाठी
सूàमपणे मूÐयांकन केले जाऊ शकते. सवª ÿकार¸या कारणांमुळे हे साÅय करÁयासाठी एक
संशोधन ÿकÐप हाती घेऊ शकतो. खरोखरच अशा संशोधनासाठी एक सामाÆय ŀिĶकोन
नवीन कायªøमाचा अवलंब करÁयापूवê आिण नंतर कमªचाöयां¸या कायª±मतेची आिण
उÂपादकतेची तुलना करतो, िवशेषत: मु´य मागाªने Âयात सुधारणा करÁयासाठी. िवशेषत:
अिधक चांगÐया ÿकारची संकÐपना हा एक ÿयोग असेल, ºयामÅये कमªचाöयां¸या एका
गटाला नवीन पĦत ÿाĮ होते, तर िनयंýण गटाला नाही. ºया गटाला खरोखर नवीन
ÿिøया िमळाली आहे, Âया गटाची कृती िनयंýण गटा¸या तुलनेत ल±णीय åरÂया खूपच
चांगली आहे कì नाही, हे पाहÁयासाठी दोन ®ेणéमÅये मु´यÂवे फरक केला जाऊ शकतो.
ÿिश±णाĬारे उ°म कृती अिधक ÿभावी आहे आिण बहòतेक भागांसाठी, ÿिश±ण
कायªøमा¸या ÿभािवतेचा एक अितशय मजबूत पुरावा ÿदान करेल.
३.२ कृती िनकष (PERFORMANCE CRITERIA ) एक िनकष एक अितशय उ¸च िवशेषत: मानक आहे, ºया¸या िवłĦ आपण एखाīा
Óयĉìसह मु´य मागाªने कोणÂयाही गोĶीचे कृती मोजू शकता. िनकषांिशवाय कायª±मतेचे
मूÐयमापन करÁयाचा ÿयÂन करणे, हे एखाīा िमýाला हरवलेली वÖतू शोधÁयात मदत munotes.in

Page 41

कृती मूÐय-िनधाªरण - I
41 करÁयासारखे आहे, जेÓहा िमý तुÌहाला ते खरोखर काय आहे, हे अगदी सूàम मागाªने
सांगत नाही. तुÌही काय शोधत आहात, हे तुÌहांला तंतोतंत कळत नाही, तोपय«त तुÌहांला
खरोखरच िवशेष मदत होऊ शकत नाही. Âयाचÿमाणे, जोपय«त तुÌही खरोखरच
एखाīा¸या कायª-कृतीचे खरोखरच मूÐयमापन कł शकत नाही, तोपय«त तुमची खरोखरच
काय कृती खरोखर तटÖथ मागाªने असावी.
३.२.१ िनकषांची वैिशĶ्ये (Characteristics of Criteria ):
वाÖतिवक िवŁĦ सैĦांितक िनकष (Actual Versus Theoretical Criterion ):
िनकष एकतर वाÖतिवक िकंवा सैĦांितक Ìहणून पåरभािषत केले जाऊ शकतात.
संकÐपनाÂमक िनकष (conceptual criteria ) हे चांगÐया कृतीचे मूÐयांकन कसे केले
जाते, यापे±ा वाÖतिवक चांगली कृती (good performance ) Ìहणजे काय आहे, याची
Óया´या आहेत. सैĦांितक िनकष (theoretical criteria ) हे मूलत: संशोधन भाषेतील
वै²ािनक आिण सैĦांितक रचना आहे. हे चांगले कृती कशामुळे घडते, या संकÐपनेचा
संदभª देते, जे िवशेषत: सूàम मागाªने महßवाचे असते. वाÖतिवक िनकष (actual criteria )
ही सवªसाधारणपणे िनिवªवादपणे अशी पĦत आहे, ºयाĬारे सैĦांितक िनकषांचे सूàम
पĦतीने मूÐयांकन केले जाते िकंवा कायाªिÆवत केले जाते. हे सामाÆयत: मूलत: कृती मूलत:
मूÐयमापन पुनरावलोकन आहे, जे अिनवायªपणे कायªरत आहे, िवøेÂया¸या िवøì िकंवा
महसूल मोजÁयासारखे, जे अÂयंत महßवपूणª आहे.
एका महßवपूणª अथाªने, तĉा ३.१ पाच वेगवेगÑया Óयवसायांसाठी सैĦांितक आिण उ¸च
संबंिधत सामाÆयतः Óयावहाåरक आवÔयकता ÿदान करते, िकंवा Âयांनी िवचार केला. यात
दशªिवÐयाÿमाणे, या आवÔयकता काही Óयवसायांसाठी िवशेषतः पूणªपणे िभÆन असू
शकतात. काहéचा सवªसाधारणपणे दुसरीकडे असा िवĵास होता, कì वैचाåरक आिण
Óयावहाåरक पåरिÖथतéमधील संबंध सामाÆयतः मोठ्या मागाªने तुलनेने जवळचा आहे.
उदाहरणाथª, िवमा िवøेÂयाचे वैचाåरक उिĥĶ सामाÆयत: िवøì करणे हे असते, तर च³क
Óयावहाåरक िनकष Óयĉìने ल±णीय ÿमाणात पूणª केलेÐया िवøìचा एक मेळ आहे. एखाīा
कलाकारासाठी, सहसंबंध िततका जवळचा असू शकत नाही, परंतु तो िवशेषतः महßवपूणª
आहे. सवª ÿकार¸या कारणांमुळे, कलाकृती िनमाªण करÁयाचा सैĦांितक िनकष कला
Óयावसाियकांना Óयĉì¸या कामावर िनणªय घेÁयासाठी िवचारÁया¸या वाÖतिवक िनकषाशी
जोडलेला आहे, जो अÂयंत महßवपूणª असेल. Ìहणूनच, या पåरिÖथतीत, कला Óयावसाियक
कोणाला Ìहणतात आिण महßवपूणª अथाªने उÂकृĶ कला काय आहे आिण नाही याबĥल
त²ांचा िनणªय घेÁया¸या ŀĶीने Óयिĉिनķतेची संधी आहे. ही उदाहरणे दाखवÐयाÿमाणे,
िविवध Óयवसायां¸या आवÔयकतांना पूणªपणे िभÆन मूÐयमापन पĦतéची आवÔयकता असू
शकते, जी सामाÆयतः महßवाची असते.
तĉा ३.१ पाच ÿकार¸या काया«साठी सैĦांितक आिण वाÖतिवक िनकषांची उदाहरणे नोकरी सैĦांितक िनकष वाÖतिवक िनकष कलाकार उÂकृĶ कलाकृती तयार करा कला त²ांचे िनणªय munotes.in

Page 42

औīोिगक मानसशाľ
42 िवमा िवøेता िवमा िवøì करा मािसक िवøì भांडारगृह िलिपक úाहकांना चांगली सेवा īा सेवेसह úाहकां¸या समाधानाचे सव¥±ण िश±क िवīाÃया«ना ²ान īा िवīाथê यश चाचणी गुण वातावरण अंदाज वाताªहर हवामानाचा अचूक अंदाज ¶या वाÖतिवक हवामानाशी अंदाजांची तुलना करा {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). संयुĉ राÕůांमÅये: Wiley.}
दूिषतता, कमतरता आिण ÿासंिगकता:
आमचे वाÖतिवक िनकष मु´यतः शÊदशः महßवा¸या मूलभूत सैĦांितक िनकषांचे
मूÐयमापन करÁयासाठी आहेत. तथािप, आमची वाÖतिवक मानके Âयां¸या िनयोिजत
सैĦांितक कायª±मते¸या वैिशĶ्यांपे±ा काही ÿमाणात चांगली आहेत. जरी एखाīा
वाÖतिवक िनकषाने हेतू असलेÐया सैĦांितक भागाचे मूÐयांकन केले तरीही िनकष,
सैĦांितक िनकषाचा काही भाग जवळजवळ न³कìच चुकला आहे. तर दुसरीकडे,
वाÖतिवक िनकष िनःसंशयपणे प±:पाती असू शकतो आिण मोठ्या ÿमाणात सैĦांितक
िनकषांपे±ा िभÆन काहीही ठरवू शकतो. पåरणामी, सामाÆयत: वाÖतिवक िनकष वारंवार
केवळ तािßवक िनकषाचा एक अितशय िवशेषतः अनुमान मांडतो, ºयाची तसे अचूक
मोजमाप करÁयासाठी रचना केलेली आहे.
तीन संकÐपना िनःसंशयपणे सामाÆयतः या पåरिÖथतीचे वणªन करÁयात मदत करतात:
िनकष दूिषतता, िनकषाची कमतरता आिण िनकष ÿासंिगकता, जे समजून घेणे खूप
महÂवाचे आहे. िनकष दूिषततेचा (Criterion contamination ) अथª वाÖतिवक
िनकषा¸या Âया भागाचा संदभª आहे, ºयाचे मूÐयमापन केले पािहजे होते Âयािशवाय काहीही
ÿितिबंिबत करते, जे Âयाऐवजी िवचार करÁयायोµय आहे, जे बरेच ल±णीय आहे.
िनकषातील पूवªúह तसेच ल±णीय ÿमाणात अिवĵसनीयतेमुळे ÿदूषण होऊ शकते, जे खूप
महßवाचे आहे. जेÓहा लोकांचे िनणªय आिण ŀÔये अगदी वाÖतिवक िनकष Ìहणून वापरली
जातात, पूवªúह अÂयंत Óयापक असतात. कला त²ां¸या िनणªयांचा वापर कłन,
उदाहरणाथª, एखाīा¸या कलाकृती¸या गुणव°ेसाठी ÿाथिमक िनकष, Æयायाधीशां¸या
पूवªúहांबĥल इतकेच ÿकट कł शकतात, कì ते कलाकृतीबĥल तटÖथपणे करतात.
कले¸या गुणव°ेसाठी कोणतेही वÖतुिनķ िनकष नसÐयामुळे त² जवळजवळ िनिIJतपणे
िवशेषतः िभÆन असतील, जेÓहा Âयांचे मूÐयांकन िवशेषतः कृतीसाठी खरे िनकष बनवतात.
वाÖतिवक िनकषात, अिवĵसनीयता ही मोजमापातील ýुटीचा संदभª देते, जी आपण
एखाīा गोĶीचे मूÐयांकन करÁयाचा ÿयÂन करतो, तेÓहा उĩवते. मापन ýुटी, िवशेषतः,
अ±रशः मोजमाप ÿिøयेचा एक घटक आहे आिण ÂयामÅये खरोखरच ±ुÐलक याŀि¸छक
चुका असतात, ºयामुळे आमची मोजमाप सामाÆयत: चुकìची असते. हे मोठ्या ÿमाणात
वेळेनुसार मोजमापातील िभÆनतेमÅये मोठ्या ÿमाणात ÿÖतुत केले जाते. जर आपण
एखाīा¸या कामा¸या एकूण कायªÿदशªनाचे सतत अ±रशः परी±ण करत असू, तर कृती
मापन ÿणाली (performance measurement system ) िनःसंशयपणे चाचणीपासून munotes.in

Page 43

कृती मूÐय-िनधाªरण - I
43 चाचणीपय«त चढ-उतार होईल, जरी सवª हेतू आिण उĥेशांसाठी कृती (सैĦांितक िनकष)
िवशेषत: िÖथर रािहले, ºयासाठी बहòतेक भाग सूàम मागाªने ल±णीय आहे. हे सूिचत करते,
कì आम¸या वाÖतिवक कृती िनकषां¸या मोजमापांमÅये पåरपूणª िवĵासाहªतेपे±ा कमी
असेल.
िनकषाची कमतरता (Criterion de ficiency ) सूिचत करते, कì ते ही वाÖतिवक िनकष
संपूणª सैĦांितक िनकषांचा मु´य मागाªने योµयåरÂया समावेश करत नाही. इतर शÊदांमÅये,
वाÖतिवक िनकष ÿकार Ìहणजे आपण ºयाचे िवĴेषण करÁयाचा ÿयÂन करीत आहोत
Âयाचे एक अपूणª िचý आहे, जे मूलत: अितशय ल±णीय आहे. गिणतातील िवīाथê यश
चाचणी गुण, उदाहरणाथª, ÿाथिमक शाळेतील िश±कांसाठी वाÖतिवक कामिगरी िनकष
Ìहणून वापरला जाऊ शकतो, Âयांनी मुळात तकª केला. तथािप, हा अ±रशः कमी िनकष
असेल, कारण ÿाथिमक शाळेतील िश±क गिणतापे±ा अिधक िशकवतात. गिणत, वाचन,
िव²ान आिण लेखन यांचा समावेश असलेÐया संपूणª सवªसमावेशक यश चाचणी संचावर
िवīाÃया«चे गुण हे मु´य मागाªने खूपच कमी िनकष असतील.
िनकष ÿासंिगकता (Criterion relevance ) ही अ±रशः असे ÿमाण आहे, िजथे वाÖतिवक
िनकष सैĦांितक िनकषाचे मूÐयमापन करते ºयाची सामाÆयत: चाचणी केली जाते आिण ही
िनिIJतपणे सवªसाधारणपणे एकंदर संरचनाÂमक वैधता (construct validity ) आहे.
वाÖतिवक आिण सैĦांितक आवÔयकता या दोÆहéमधला परÖपरसंबंध िजतका जवळचा
आहे, िततकेच वाÖतिवक िनकषाचे महßव खूप मोठे आहे. तĉा ३.१ मधील ÿÂयेक
वाÖतिवक िनकष Âयां¸या मुळात मूळ सैĦांितक आवÔयकतांचे िवĴेषण करÁयासाठी
संबंिधत असÐयाचे िदसते. उदाहरणाथª, सैĦांितक िनकष कलेचे उÂकृĶ ÿकार बनवणे, हे
बöयापैकì गुंतागुंतीचे असू शकते; पåरणामी, ÓयावहाåरकŀĶ्या अÂयंत संबंिधत असलेÐया
िनकषा¸या महßवाचे मूÐयांकन करणे मूलभूतपणे अश³य होऊ शकते. ÿासंिगकता,
कोणÂयाही मूÐयमापन साधना¸या वैधतेÿमाणे, आम¸या कृती मािहती¸या महßवाशी
संबंिधत िनÕकषª आिण िनणªयांशी संबंिधत आहे.
आकृती ३.१ िनकष दूिषतता, कमतरता आिण लागूपणाचे िचýण करते. िचýात, बहòतेक
भागांसाठी वाÖतिवक िनकष खाल¸या वतुªळा¸या ल±णीय øमवारीĬारे दशªिवला जातो, तर
सैĦांितक िनकष वर¸या वतुªळा¸या ÿकाराĬारे दशªिवला जातो. दोन वतुªळांमधील
परÖपरÓयाĮ (छायांिकत ÿदेश) वाÖतिवक िनकष िवशेषत: सैĦांितक, जे सामाÆयत: िनकष
ÿासंिगकता आहे, जे बहòतांश भागांसाठी महßवपूणª आहे, Âया ÿमाणात ÿितिबंिबत करते.
तळा¸या वतुªळाचा िवभाग जो सैĦांितक िनकष (अ-छायांिकत ÿदेश) परÖपरÓयाĮ करत
नाही, तो बहòतांशी दूिषत असतो कारण वाÖतिवक िनकष मूलत: काहीतरी वेगळे मोजत
असतो, जे बहòतेक भागांसाठी ÿभावीपणे मोठ्या ÿमाणात मापन ýुटी असते. वर¸या
वतुªळाचा िवभाग जो सामाÆयत: िनिIJतपणे खाल¸या (छटा नसलेला ÿदेश) परÖपरÓयाĮ
करत नाही तो िनकष तूट आहे कारण सैĦांितक िनकषा¸या भागाचे सवª हेतू आिण हेतूंसाठी
मोठ्या ÿमाणात मूÐयमापन केले जात नाही.

munotes.in

Page 44

औīोिगक मानसशाľ
44 आकृती ३.१ िनकष दूिषतता, ÿासंिगकता आिण कमतरता

{ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). संयुĉ राÕůांमÅये: Wiley.}
आकृती ३.१ मÅये, खालचे वतुªळ वाÖतिवक िनकषाचे ÿितिनिधÂव करते आिण वरचे वतुªळ
सैĦांितक िनकषाचे ÿितिनिधÂव करते. दूिषतता हा वाÖतिवक िनकषाचा भाग आहे
(छायांिकत नसलेले ±ेý) जे सैĦांितक िनकषांना परÖपरÓयाĮ करत नाही. कमतरता हा
सैĦांितक िनकषाचा भाग आहे जो वाÖतिवक िनकष (अ-छायांिकत ±ेý) Ĭारे परÖपरÓयाĮ
केलेला नाही. ÿासंिगकता वाÖतिवक आिण सैĦांितक िनकष (गडद छायांिकत ±ेý) मधील
परÖपरÓयाĮीĬारे दशªिवली जाते.
िविशĶता पातळी (Level of Specificity ):
बहòतेक Óयवसाय हे अितशय गुंतागुंतीचे असतात, ºयात जबाबदाöया आिण
िøयाकलापां¸या िवÖतृत ®ेणीचा समावेश असतो. कायª-कृतीची आवÔयकता अगदी िविशĶ
काया«साठी िकंवा पूणª Óयवसायांसाठी तयार केली जाऊ शकते, जी Âयाऐवजी ल±णीय
आहे. िवशेषत: िविशĶ कारणांसाठी, एखाīा वैयिĉक कायाªवर कृती मोजणे सामाÆयतः
®ेयÖकर असू शकते. एखाīा कमªचाöयाची ±मता वाढिवÁयावर अगदी वैयिĉक कामा¸या
Öतरावर ल± क¤िþत करणे खरोखरच सवō°म आहे, जेणेकłन अिभÿाय अ±रशः िविशĶ
असू शकेल, जे मोठ्या ÿमाणात महßवपूणª आहे. हा िविशĶ अिभÿाय अशा कमªचाöयांसाठी
िनिIJतपणे फायदेशीर ठł शकतो, ºयांना एकंदरीत Âयांची कृती िवशेषता वाढवायची
असते. एकूणच कायª-कृती ÿशासकìय िवचारांसाठी िनिIJतपणे अिधक ÿासंिगक असू
शकते, जे खूप महßवाचे आहे. सवªसाधारणपणे ºया Óयĉìची पदोÆनती केली जाते, ती अशी
Óयĉì असू शकते, िजची एकूण कृती- गुणव°ा (performance quality ) बहòतेक सवōÂकृĶ
आहे.
िवशेषत: कायª±मतेचे मूÐयमापन करÁयासाठी वापरÐया जाणाöया बöयापैकì Óयापक तंýांचा
ÿामु´याने मूÐयमापन मािहती¸या उिĥĶांवर ल± क¤िþत केले पािहजे. munotes.in

Page 45

कृती मूÐय-िनधाªरण - I
45 ३.२.२ िनकष जिटलता (Criterion Complexity ):
जरी बहòतेक ÓयवसायांमÅये सामाÆयत: अनेक िøया समािवĶ असतात आिण बöयाच
काया«चे ÿाथिमकपणे अनेक ŀिĶकोनातून मूÐयांकन केले जाऊ शकते, परंतु सवª िनकष
बहòधा मोठ्या अथाªने िनिIJतपणे गुंतागुंतीचे होऊ शकतात, जे खूप महÂवाचे आहे. कायª-
कृती, अगदी एखाīा िविशĶ कायाªवरही, सामाÆयत: िवशेषत: दोन पåरमाणांĬारे िनिIJत
केली जाऊ शकते: गुणव°ा आकारमान (कमªचारी कायª िकती ÿभावीपणे पूणª करतो) आिण
ÿमाण पåरमाण (Óयĉì िकती िकंवा िकती लवकर कायª करते). अगदी सामाÆय गृहीतका¸या
िवŁĦ, कायªÿदशªना¸या जिटलतेसाठी कायªÿदशªनाचे अचूक मूÐयांकन करÁयासाठी
असं´य िनकष उपायांचा वापर करणे आवÔयक आहे. यामÅये फĉ गुणव°ा, फĉ ÿमाण
िकंवा दोÆही मोठ्या ÿमाणात ल±णीय ÿमाणात समािवĶ असू शकतात. हे सामाÆयत: एका
कामा¸या तपशीला¸या ÿमाणात िकंवा Óयĉì¸या संपूणª Óयवसाया¸या पातळीवर असू
शकते, जे िनःसंशयपणे मोठ्या ÿमाणात महßवपूणª आहे. ÿकÐपाचे Öवłप आिण नोकरी
आिण मूÐयांकन मािहतीचे उĥेश ÿकारावर ÿभाव टाकतात. सामाÆयतः सवा«त सामाÆयपणे
कायªरत असलेÐया िनकषांचे, तसेच सूàम मागाªने िविशĶतेची िडúी.
िविशĶ Óयवसायांची रचना आवÔयक आहे, कì गुणव°ेतील उÂकृĶतेवर िवशेषत:
ल±णीयपणे क¤िþत आहे, परंतु इतर अनेकांसाठी, ÿमाण िनिIJतपणे मोठ्या ÿमाणात
ÿाधाÆय देऊ शकते. चला काही उदाहरणे पाहó या. िजÌनॅिÖट³समÅये, उÂकृĶता हा
मु´यतः वापरला जाणारा िनकष असतो आिण तो बहòतांशी महßवाचा असतो. बहòतेक
भागांसाठी Æयायाधीश गुणव°े¸या मापदंडासह ÿÂयेक िजÌनॅÖट¸या कामिगरीचे मूÐयांकन
करतात आिण एकंदरीत सवōÂकृĶ गुण असलेली Óयĉì िजंकते. धावपĘी आिण ±ेýीय
øìडा-ÿकारांत िनकष िवशेषत: ÿमाणाशी संबंिधत आहेत, जसे कì सवा«त दूर उडी मारणे,
सवा«त वेगवान धावणे िकंवा िवशेषतः श³य ितत³या महßवपूणª मागाªने ÓयावहाåरकŀĶ्या
सवा«त दूर फेकणे. कारण उड्यांचे ÿकार िकंवा धावÁया¸या शैलीची गुणव°ा बहòधा
महÂवाची नसते, मुळात अशा खेळांमÅये महßवपूणª कामिगरी करÁयासाठी कोणतेही
Æयायाधीश नाहीत. जेÓहा रोजगाराचा िवचार केला जातो, तेÓहा सामाÆयत: गुणव°ा िकंवा
ÿमाणावर जोर िदला जाऊ शकतो, जे सामाÆयत: महßवपूणª पĦतीने गुंतलेÐया कतªÓयां¸या
Öवłपावर अवलंबून असते. िवøì¸या िÖथतीत ÿामु´याने िवøì¸या सं´येवर भर िदला
जातो, परंतु अÅयापन कारिकदêत, िश±णा¸या गुणव°ेवर िवशेषत: भर िदला जातो.
नोकरीची गुणव°ा आिण ÿमाण यािशवाय अनेक Óयवहायª िनकष आहेत. तĉा ३.२ एक
कृती मूÐयमापन फॉमª ऑफर करते, ºयामÅये मोठ्या ÿमाणात आठ अÂयंत िवÖतृत
िनकषांचा समावेश आहे जे बöयाच पदांशी संबंिधत आहेत. उदाहरणाथª, नोकरी¸या
िठकाणी िवशेषतः Óयावसाियक देखावा राखणे. सावªजिनक ÓयिĉमÂव िवशेषतः महÂवाचे
असते. बöयाच संÖथा अशा कमªचाöयांची मागणी करतात, जे िवशेषत: वाÖतिवक सामाÆय
लोकांशी संवाद साधÁयासाठी खरोखर िविशĶ ÿितमा ÿ±ेिपत करतात, ºयाचा ÿकार
खूपच ल±णीय आहे. यामÅये एकसमान धोरण लागू शकते, जे िवशेषतः कामासाठी योµय
असलेÐया पोशाखाचा ÿकार दशªवते, जसे कì मु´य मागाªने िववेकì मागाªने Óयवसाय सूट.
कारखाÆयांमÅये िवशेषत: कपड्यांचे िनयम असू शकतात जे बहòतेक मोठ्या ÿमाणात
सावªजिनक ÿितमेऐवजी सुरि±ततेवर क¤िþत असतात. संबंध, िवशेषतः, ÿÂय±ात वारंवार munotes.in

Page 46

औīोिगक मानसशाľ
46 ÿितबंिधत आहेत कारण ते यंýसामúीमÅये बöयापैकì अडकू शकतात, पåरणामी एक
भयानक अपघात आिण दुखापत होऊ शकते, जी सहसा खूप गंभीर असते.
िनकषां¸या गुंतागुंती¸या ÿकाराशी सामना करÁयासाठी अनेकदा दोन ŀिĶकोन असतात.
संिम® िनकष ŀिĶकोनामÅये सामाÆयतः वैयिĉक िनकषांना तुलनेने अितशय एकल
गुणमÅये एकिýत करणे आवÔयक आहे, िकंवा Ìहणून Âयांचा िवशेष िवĵास आहे. जर
कमªचाöयांना चार पåरमाणांपैकì ÿÂयेकì Âयांची कामिगरी दशªिवÁयासाठी गुण िदले गेले, तर
संिम® मूलत: ÿÂयेक कमªचाöयांसाठी चार-आयामी गुणांची िवशेषतः सरासरी असेल. जर
एखाīा Óयĉìला १-ते-५ मापन®ेणीवर खालील कृती गुण िमळाले असतील:
उपिÖथती = ५ कामाची गुणव°ा = ४
Óयावसाियक Öवłप = ४ कामाचे ÿमाण = ५
थोड³यात, Âयाचा िकंवा ित¸या संिम® कामिगरीचा गुण हा बहòधा पåरमाण गुणची सरासरी
असेल, िकंवा ४.५, (५ ४ ४ ५)/४ Ìहणून मोजला जाईल. एक ®ेणी गुण सरासरी ही
िनिIJतपणे मोठ्या अथाªने अितशय शै±िणक कायª-कृतीसाठी एक संिम® सं´या आहे.
बहòआयामी ŀिĶकोन, बहòतेक भागांसाठी, Öवतंý िनकष मोजमाप िमसळत नाही, िकंवा
Ìहणून Âयांनी शÊदशः िवचार केला. वरील बाबतीत, ÿÂयेक कमªचाöयाला चार गुण
असतील.
संिम® पÅदतीची øमवारी, िवशेषतः, मुळात अनेकदा िविवध ÿकार¸या वैयिĉक
कमªचाöयां¸या कामिगरीची नाजूक पĦतीने तुलना करÁयासाठी वापरली जाते. सवª हेतू
आिण उिĥĶांसाठी कमªचाöयांची तुलना करणे सामाÆयतः सोपे असते जेÓहा ÿÂयेकाकडे
एकच कामिगरी गुण असतो. बहòआयामी ŀिĶकोन मु´यÂवे कमªचारी सदÖयांना अिभÿाय
ÿदान करÁयासाठी िनवडला जातो. हे एकंदर कृतीसाठी सामाÆय अिभÿायाऐवजी
कायªÿदशªना¸या अनेक वैिशĶ्यांवर अÂयंत संबंिधत तपशील ÿदान करते.
तĉा ३.२ आठ िनकष पåरमाणांसह कृती मूÐयमापन फॉमªचे उदाहरण मूÐयन ®ेणी पåरमाण गरीब गोरा पुरेसा चांगला सवōÂकृĶ उपिÖथती ____ ____ ____ ____ ____ इतरांशी संवाद साधणे ____ ____ ____ ____ ____ सूचनांचे पालन करणे ____ ____ ____ ____ ____ इतरांना सूचना देणे ____ ____ ____ ____ ____ इतरांना ÿेåरत करणे ____ ____ ____ ____ ____ Óयावसाियक देखावा ____ ____ ____ ____ ____ कायª गुणव°ा ____ ____ ____ ____ ____ कायª ÿमाण ____ ____ ____ ____ ____
{ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). संयुĉ राÕůांमÅये: Wiley.} munotes.in

Page 47

कृती मूÐय-िनधाªरण - I
47 ३.२.३ गितकìय िनकष (Dynamic Criteria ):
िनकष हे मु´यतः सुसंगत िकंवा सामाÆयतः िÖथर मानके असतात ºयाĬारे कमªचाöयांची
कृती ÿामु´याने मोजले जाऊ शकते. अनेकदा असे Ìहटले जाते, कì एका वेळी
नोकरीवरील सवō°म कामिगरी जवळजवळ सवōÂकृĶ असेलच असे नाही. कृती
पåरवतªनशीलता मूÐयमापन अवघड बनवते, कारण कृती बहòधा ºया कालावधीसाठी
महßवपूणª पĦतीने मूÐयमापन केले जाते, Âया कालावधीत मूलत: सातÂयपूणª राहत नाही.
जर एखाīाने वषाª¸या काही भागासाठी पुरेशी चांगली कामिगरी केली आिण उवªåरत वेळेत
खराब कामिगरी केली, तर पारंपाåरक समजुतीनुसार Âयाची कामिगरी कशी मोजली जाईल?
वाÖतिवक एकूण कायª±मते¸या िभÆनतेला मु´यतः गितकìय िनकष Ìहटले जाते, हे
वÖतुिÖथती असूनही ते सामाÆयत: कामिगरी असते, मानक नसून, सूàम पĦतीने बदलते.
एका िविशĶ ÿकार¸या गितमान िनकषा¸या संकÐपनेने औīोिगक आिण संÖथाÂमक
मानसशाľ²ांमÅये खरोखरच जोरदार वादिववादाला सुŁवात केली आहे, काहéनी असा
दावा केला आहे, कì कामिगरी सामाÆयतः िÖथर आहे आिण इतर दावा करतात, कì ते फार
मोठ्या ÿमाणात िÖथर नाही. एका बाजूला, डेिűक आिण मॅिडगन (१९९०) यांनी
कपड्या¸या कारखाÆयात िशवान यंý चालकासाठी मािहती ÿदान केली, ºयांनी
अिनवायªपणे हे दाखवून िदले, कì कृती िवशेषतः तुलनेने कमी कालावधीत (आठवडे) िÖथर
होते, परंतु ते सामाÆयतः तुलनेने जाÖत कालावधी (मिहने) िÖथर नÓहते. ल±णीय मागाªने.
दुसरीकडे, िवंचूर, िशÈपमन, Öमॅली आिण रोथे (१९९१) यांनी शोधून काढले, कì
कारखाÆयातील कमªचाöयांची कृती मूलत: ५ वषा«पे±ा अिधक कालावधीसाठी सुसंगत आहे.
डेिűक, बेनेट आिण रसेल (१९९७) यां¸या मते, कमªचाöयां¸या भाडेकł¸या सुŁवातीला
कमªचाöयांची कामिगरी चांगली असते. Âयांना असेही आढळून आले, कì मूलत: नवीन
कमªचारी सदÖयां¸या कायª±मतेचे मूलत: मूÐयमापन करणारी पåरवतªके नंतर वापरÐया
जाणाöया परीवाताªकांसारखे नेहमीच नसतात. कालांतराने लोकांचे कृती-परी±ण केÐयावर
असे िदसून येते, कì हे अÂयंत अÿÂयािशत आहे आिण हे देखील कì ÿितभावान कमªचारी
सहसा संÖथेमÅये जाÖत काळ िटकत नाहीत.
३.२.४ संदिभªत कामिगरी (Contextual Performance ):
ÿासंिगक कामिगरीमÅये कमªचारी Âयां¸या सहकाöयांना आिण संÖथां¸या फायīासाठी करत
असलेÐया अितåरĉ ऐि¸छक कृतéचा समावेश होतो, िवशेषत: अितåरĉ कतªÓये िकंवा
सहकाया«ना मदत करणे. तथािप, अिधकृतपणे याची आवÔयकता नाही, ÓयवÖथापक
संÖथेतील संदिभªत कामिगरीची ÿशंसा करतात आिण Âयां¸या किनķ सहकाöयां¸या कृती,
िनणªयांवर िवशेषत: Âयाचा ÿभाव पडतो. हे सवª दशªिवते, कì नोकöयांसाठी मोठ्या ÿमाणात
िनकष िवकिसत करताना संदिभªत कृती Óयापक ÖवŁपात िवचारात घेतÐया पािहजेत
३.३ सारांश कायª-कृतीची मािहती संÖथेमÅये िविवध उĥेशांसाठी वापरली जाऊ शकते, ºयामÅये
ÿशासकìय िनणªय घेणे, कमªचारी िवकास, कमªचारी अिभÿाय आिण संशोधन यांचा समावेश munotes.in

Page 48

औīोिगक मानसशाľ
48 होतो. पिहली पायरी Ìहणजे कायª-कृतीची ओळख पटवणे आिण Âयाचे मूÐयमापन करणे
आिण कामिगरीचे िनकष तयार करणे जे चांगÐया आिण खराब कामिगरीचे वणªन करते.
एकदा िनकष Öथािपत झाÐयानंतर, Âयांचे मूÐयांकन करÁयासाठी िविशĶ तंýे िनवडली
जाऊ शकतात.
३.४ ÿij १. कामिगरी मूÐयांकन Ìहणजे काय?
२. आÌही कमªचाöयांचे मूÐयांकन का करतो? सिवÖतर समजावून सांगा.
३. िनकषां¸या वैिशĶ्यांची तपशीलवार चचाª करा.
४. लघु टीपा िलहा.
अ) िनकष जिटलता
ब) गितकìय िनकष
क) संदिभªत कामिगरी
३.५ संदभª  Spector, P. E. (2012). Industrial and Organizational Psychology:
Research and Practice (6th Ed). United States: Wiley.
*****

munotes.in

Page 49

49 ४
कृती मूÐय-िनधाªरण - II
घटक संरचना
४.० उिĥĶ्ये
४.१ कायª-कृतीचे मूÐयांकन करÁया¸या पĦती
४.१.१ कायª-कृतीचे मूÐयांकन करÁयासाठी वÖतुिनķ पĦती
४.१.२ कायª-कृतीचे मूÐयांकन करÁयासाठी Óयिĉिनķ पĦती
४.१.३ ३६०-अंशी अिभÿाय
४.२ सारांश
४.३ ÿij
४.४ संदभª
४.० उिĥĶ्ये हा पाठ वाचÐयानंतर तुÌहाला समजेल:
 कृती मूÐय-िनधाªरण करÁया¸या िविवध पĦती
 कायª-कृतीचे मूÐयांकन करÁयाचे फायदे आिण मयाªदा
४.१ कायª-कृतीचे मूÐयांकन करÁया¸या पĦती (METHODS FOR ASSESSING JOB PERFORMANC E) Óयĉé¸या कायª-कृतीचे िविवध ÿकारे मूÐयांकन केले जाऊ शकते. सवा«त ÿचिलत ÿिøया
दोन ®ेणéमÅये वगêकृत केÐया आहेत: वÖतुिनķ कृती उपाय आिण Óयिĉिनķ िनणªय.
अनेक वतªनांची सं´या (उदाहरणाथª, कामावłन अनुपिÖथत िदवसांची सं´या) िकंवा
कायाª¸या िठकाणी िøयाकलापांचे पåरणाम ही वÖतुिनķ उपायांची उदाहरणे आहेत (उदा.
एकूण मािसक िवøì). Óयĉìिनķ पåरमाणे Ìहणजे ºयांना कमªचाöयांची कायª-कृती समजणे
आवÔयक आहे, Âयां¸याĬारे केलेले मूÐयन आहे. सामाÆयतः, पयªवे±क Âयां¸या किनķ
सहकाöयां¸या कायª-कृतीचे मूÐयांकन करतात. दोÆही ÿकारचे मूÐयांकन फायदेशीर ठł
शकते, तथािप, अËयासांनी असे दाखवले आहे, कì जेÓहा एकाच Óयĉìवर वापरले जाते,
तेÓहा ते सहसा कृती¸या ÿमाणावर सहमत नसतात, जे हे दशªिवते कì ते कदािचत कायª-
कृतीचे वेगळे पैलू असू शकतील. यानंतर¸या चच¥त, वÖतुिनķ आिण Óयिĉिनķ अशा दोÆही
पåरमाणांवर चचाª केली जाईल.
munotes.in

Page 50

औīोिगक मानसशाľ
50 ४.१.१ कायª-कृतीचे मूÐयांकन करÁयासाठी वÖतुिनķ पĦती (OBJECTIVE METHODS FOR ASSESSING JOB
PERFORMANCE ) अनेक कमªचाöयांचे वतªन आिण अशा वतªनाचे पåरणाम संÖथांĬारे ůॅक केले जातात. मानव
संसाधन िवभाग ÿÂयेक कमªचाöयाची गैरहजेरी, अपघात, घटना आिण उशीर यांचा मागोवा
ठेवतात. काही संÖथा ÿÂयेक कमªचाöया¸या उÂपादकते¸या नŌदीही ठेवतात. जर एखाīा
संÖथेकडे ÿोÂसाहनाÂमक रचना असेल, जी लोकांना दलाली िकंवा ÿÂयेक नगामागील
दरासह जे उÂपादन करतात Âयानुसार भरपाई देते, उÂपादकता मािहती नŌद करणे
आवÔयक आहे.
तĉा ४.१ कायाª¸या यशाचे पाच लोकिÿय उिĥĶ मापन सूचीबĦ करते. ÿÂयेक वतªनाची
सं´या िकंवा पूणª झालेÐया ®मांचे ÿमाण आहे. अशी मािहती सामाÆयत: संÖथाÂमक
नŌदीमÅये आढळते, परंतु ती िवशेषतः कृतीचे िवĴेषण करÁयासाठी देखील गोळा केली
जाऊ शकते. दोन उपाय हजेरीशी संबंिधत आहेत: गैरहजर िकती वेळा आिण कामावर
उशीरा िकती वेळा. अपघात हे Öवयंचिलत (automotive ) आिण अ-Öवयंचिलत
(nonautomotive ) दोÆही असू शकतात, ºयामÅये यंýाĬारे कायाª¸या िठकाणी इजा
पोहोचणे देखील समािवĶ आहे. घटनांची सं´या ही एखाīा Óयĉìने कायाª¸या िठकाणी
िकती वेळा गुंतलेली घटना असते, जी िविशĶ नोकरीसाठी संबंिधत मानली जाते.
मानसोपचार आंतरłµण सुिवधेमÅये, उदाहरणाथª, łµणाने कमªचारी सदÖयावर िकती वेळा
हÐला केला याची नŌद घटना नŌदवते. घटनांचे िचिýत/िचýीकरणाÂमक अहवाल पोिलस
अिधकारी कमªचाöयां¸या नŌदीचा भाग बनतात. एखाīा Óयĉìची उÂपादकता Ìहणजे Âयाने
िकंवा ितने िनमाªण केलेÐया कायाªचे ÿमाण.
तĉा ४.१ कायª-कृती¸या वÖतुिनķ उपायांची उदाहरणे कृती पåरमाण अनुपिÖथती वषाªतून अनुपिÖथत िदवस अपघात मूÐयनपाý Óयĉìवषê अपघातांची सं´या कायाª¸या िठकाणी घटना (उदा., हÐले) मूÐयनपाý Óयĉì वषê घटनांची सं´या उिशरा येणे मूÐयनपाý Óयĉì वषê उशीरा िदवस उÂपादकता (उदा. िवøì) िवøìची डॉलर र³कम {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
बöयाच कायªÖथळी कामाचे तास ठेवत असÐयाने, उपिÖथतीचे मापन Âयापैकì बहòतेकांसाठी
योµय आहे. कायाª¸या वेळापýकानुसार (उदा. महािवīालयीन Óया´याता ) असंरिचत
असलेÐया पदांवर कायª-कृतीसाठी हजेरीची खरोखर आवÔयकता नाही. उवªåरत तीन उिĥĶ
उपाय नोकरी-िविशĶ आहेत. दÖतऐवजीकरण केलेÐया घटनांची øमवारी, उदाहरणाथª,
नोकरीचे Öवłप आिण कायाª¸या वातावरणाĬारे िनधाªåरत केले जाते. िवīाÃया«वर झालेÐया
हÐÐयां¸या नŌदी महानगरीय सरकारी शाळे¸या िश±कांसाठी जतन केÐया जाऊ शकतात, munotes.in

Page 51

कृती मूÐय-िनधाªरण - II
51 परंतु महािवīालयीन ÿाÅयापकांसाठी नाही. मोठ्या अमेåरकन शहरांमÅये, ÿाÅयापकांवर
िनयिमतपणे हÐला केला जातो, तर महािवīालयीन ÿाÅयापक ³विचतच िहंसाचाराचे लàय
असतात. वापरलेले उÂपादकता मापन कायाª¸या Öवłपासाठी योµय असले पािहजे. तĉा
४.२ काही लोकिÿय नोकöयांसाठी िविशĶ कृती मापन सूचीबĦ करते. जसे तुÌही बघू
शकता, उÂपादनाचा आधार कामानुसार मोठ्या ÿमाणात बदलतो. हे वेगवेगÑया नोकöया
असलेÐया Óयĉé¸या कृतीची तुलना करÁयास स±म करते.
तĉा ४.२: अनेक नोकöयांसाठी वÖतुिनķ उÂपादकता उपायांची उदाहरणे कायª पåरमाण िवधानसभा-संबंिधत कमªचारी उÂपािदत युिनट्सची सं´या कॉलेजचे ÿाÅयापक ÿकाशनांची सं´या वकìल िजंकलेÐया ÿकरणांची सं´या िवøेता िवøìची र³कम सजªन केलेÐया ऑपरेशÆसची सं´या {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
कायª-कृतीचे मूÐयमापन करÁयासाठी वÖतुिनķ िनकष वापरÁयाचे िविवध फायदे आहेत.
ÿथम, कायª-कृती मानकां¸या संदभाªत वÖतुिनķ उपायांचे महßव सहजपणे ÖपĶ केले जाऊ
शकते. उदाहरणाथª, हे ÖपĶ आहे, मागील वषê कोणतीही अनुपिÖथती हे उÂकृĶ
उपिÖथतीचे चांगले ल±ण आहे आिण मागील सहा मिहÆयांत चार नोकरी-संबंिधत रहदारी
अपघात हे खरोखरच िनकृĶ űायिÓहंग कायª±मतेचे īोतक आहेत. दुसरे Ìहणजे, वÖतुिनķ
उपाय हे पåरमाणाÂमक Öवłपाचे असÐयाने एकाच िÖथतीत असलेÐया िविवध Óयĉé¸या
कायाª¸या कृतीची तुलना करणे सोपे आहे. हजेरी मोजÁयासाठी कमªचाöयांची तुलना
नोकöयांमÅये केली जाऊ शकते, िजतकì Âयांना सवª कमªचाöयांना िविशĶ वेळापýकानुसार
कायª करÁयाची आवÔयकता असते. ितसरे Ìहणजे, वÖतुिनķ उपाय थेट संघिटत
संÖथां¸या (corporate ) उिĥĶांशी जोडले जाऊ शकतात, जसे कì उÂपादनाचे उÂपादन
करणे िकंवा सेवा देणे. शेवटी, वÖतुिनķ उपाय संÖथाÂमक नŌदéमÅये वारंवार उपलÊध
असतात, अशा ÿकारे िविशĶ कृती मूÐयन ÿणालéची (rating systems ) आवÔयकता
नसते. अशी मािहती अनेकदा कमªचारी कृती पुनरावलोकना¸या हेतूसाठी सामाÆयत:
संगणकांमÅये संकिलत कłन ठेवली जाते, ºयामुळे कृती मूÐयनाचे कायª अितशय सोपे
करते.
दुद¨वाने, वÖतुिनķ कृती¸या मूÐयांकनामÅये अनेक कमतरता आहेत. अनेक वÖतुिनķ उपाय
सवª काया«ना लागू होत नाहीत. उÂपादकता ही केवळ कायª±मतेची एक Óयवहायª िमती नाही,
िजथे काय¥ मोजता येÁयाजोगे िनकाल/उÂपादन देत नाहीत. िशवाय, हे नेहमीच ÖपĶ नसते,
कì कोणÂया ÿमाणामुळे पुरेशी कृती होते. उदाहरणाथª, मूÐयनपाý Óयĉìवषê िकती गैरहजर
राहणे Öवीकायª मानले जावे? नŌदीमधून काढलेली मािहती कलंिकत आिण चुकìची असू
शकते. वतªन आिण उÂपादन कधीकधी चुकì¸या Óयĉìला िनयुĉ केले जातात िकंवा
कधीही दÖतऐवजीकरण केले जात नाहीत. कमªचारी दुखापती आिण मृÂयूची तøार munotes.in

Page 52

औīोिगक मानसशाľ
52 करÁयाकडे दुलª± कł शकतात आिण Óयĉì ºयांना अनुकूल आहेत Âयां¸यासाठी ÿितकूल
घटना हटवून मािहती खोटा ठरवू शकतात. कायª-कृती मानकां¸या िनद¥शकांसाठी, वÖतुिनķ
उपायांची वारंवार कमतरता असते. िविशĶ िøयांवर ल± क¤िþत करÁयाची Âयांची ÿवृ°ी
आहे, जी कदािचत िनकषांचा एक भाग दशªवू शकते आिण ते िततकेच महßवपूणª भाग दुलª±
कł शकतात. उÂपादकता उपाय कायाª¸या गुणव°ेपे±ा उÂपादना¸या ÿमाणावर भर देतात.
जरी काही ÓयवसायांमÅये ÿमाण अिधक आवÔयक असले तरी, अशा िÖथतीचे िचýण करणे
अश³य आहे िजथे गुणव°ा काही ÿमाणात िततकìच महßवाची नसते. शेवटी, वÖतुिनķ
मापाने जे ÿÖतुत केले जाते, ते नेहमी मूÐयमापन केलेÐया Óयĉì¸या आ²ेत नसते. िनिमªती
कमªचाöयांचा उÂपादकतेतील फरक हे संघटनेĬारे वापरÐया जाणाöया उपकरणांमधील
असमानतेला कारणीभूत ठł शकतात, तर िवøेÂया¸या पåरणामकारकतेतील बदल िवøì
±ेýातील फरकांशी जोडले जाऊ शकतात. ºया कामगाराला कामावर ýास िदला जातो,
Âयाने कदािचत कोणतीही चूक केली नसेल आिण पåरिÖथती टाळÁयासाठी तो असहाय
होता. शľाचा वापर करणाöया पोिलस अिधकाöयाला पåरिÖथतीमुळे असे करणे
बंधनकारक असले, तरी कायाª¸या वाईट कृतीऐवजी Óयĉéचे मूÐयमापन करÁयासाठी
वÖतुिनķ उपायांचा वापर करताना या इतर घटकांचा िवचार केला पािहजे.
४.१.२ कायª-कृतीचे मूÐयांकन करÁयासाठी Óयिĉिनķ पĦती (SUBJECTIVE METHODS FOR ASSESSING JOB PERFORMANCE ) कमªचाöयांचा कायª-कृतीचे मूÐयांकन करÁयासाठी Óयिĉिनķ मूÐयांकन ही सवा«त
सामाÆयतः वापरली जाणारी पĦत असÐयाचे िदसते. बöयाच संÖथांना ÓयवÖथापकांनी
Âयां¸या ÿÂयेक कमªचाöयांसाठी वािषªक कृती मूÐयांकन मूÐयन ÿपý पूणª करणे आवÔयक
आहे. िविवध संघटना Âयां¸या कमªचाöयांचा कृतीचे मूÐयमापन करÁयासाठी िविवध ÿकारचे
मूÐयांकन ÿपý वापरतात. या भागात आपण Âयां¸या िविवधतेतून जाऊ.
आलेखी मूÐयन ÿपý (Graphic Rating Forms ):
Óयĉìिनķ मापनाचा सवा«त सामाÆय ÿकार Ìहणजे आलेखी मूÐयन ÿपý, ºयाचा उपयोग
िविवध कृती पैलूंवर Óयĉéचे मूÐयांकन करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. आलेखी मूÐयन
ÿपý Óयĉì¸या वैिशĶ्यांवर िकंवा गुणधमा«वर तसेच Óयĉì¸या कृतीवर ल± क¤िþत करतो.
अनेक ÿपý, उदाहरणाथª, कायाª¸या गुणव°ेचे आिण ÿमाणाचे मूÐयांकन करÁयाची िवनंती
करतात. देखावा, वृ°ी, िवĵासाहªता आिण ÿेरणा यांसारखी वैयिĉक वैिशĶ्ये सामाÆय
आहेत.
तĉा ३.२ (पाठ ø. ३ मधील तĉा) बहò-आयामी मापन®ेणी (multipoint scale ) आिण
अनेक आयामांसह आलेखी मूÐयन ÿपý दशªवते. मापन®ेणी कमी ते उ¸च पय«तची
उÂपादकता सातÂय ÿितिबंिबत करते आिण सामाÆयत: चार ते सात सं´या असतात.
सारणी¸या मापन®ेणीमÅये पाच गुण आहेत, "िनकृĶ" ते "उÂकृĶ" पय«त, मÅयभागी "पुरेसे"
आहे. ÿपýामÅये कायª-कृतीअनेक मापदंड देखील समािवĶ आहेत ºयां¸या िवरोधात
कमªचारी ®ेणीबĦ केले जाईल. हा ÿपý हजेरी आिण कायाª¸या गुणव°ेिवषयी िवचारतो.
पयªवे±क ÿÂयेक पåरमाणांमÅये Âयाचे गुण तपासून ÿपý भरतो. munotes.in

Page 53

कृती मूÐय-िनधाªरण - II
53 वतªन-क¤िþत मूÐयन ÿपý (Behaviour -focused Rating Forms ):
याअगोदर चचाª केलेÐया आलेखी मूÐयन पĦती वैिशĶ्य-संबंिधत पåरमाणांकडे िनद¥िशत
केÐया आहेत, जसे कì िवĵासाहªता, िकंवा कृती¸या सामाÆय वैिशĶ्यांकडे, जसे कì
उपिÖथती. वतªन-क¤िþत ÿपý Óयĉìने केलेÐया िकंवा अपेि±त असलेÐया कृतéवर ल±
क¤िþत करतात. कृतीचे वेगवेगळे अंश वेगवेगÑया वतªनांĬारे दशªिवले जातात. हजेरीचे एक
उ°म उदाहरण Ìहणजे "मूÐयनपाý Óयĉìरोज वेळेवर कामावर पोहोचणे यावर अवलंबून
असू शकते, "परंतु एक वाईट Ìहणजे "मूÐयनपाý Óयĉì आठवड्यात बöयाच वेळा उिशराने
कामावर येणे." मूÐयन केलेÐया Óयĉìचे कोणते वतªन वैिशĶ्यपूणª आहे, हे ओळखणे ही
मूÐयन-कÂयाª Óयĉìची भूिमका असते. ÿपý ºया पĦतीने गुणांिकत केले जाते, ते ÿपýा¸या
संरचने¸या ÿकारानुसार िनधाªåरत केले जाते. तीन िविवध ÿकारचे वतªन-क¤िþत मूÐयन
ÿपý आहेत: वतªन-आधाåरत केलेले मूÐयन मापन®ेणी, िम® मानक मापन®ेणी आिण वतªन
िनरी±ण मापन®ेणी या तीनही मापन®ेणी गुणधमा«ऐवजी वतªन िकंवा कृतीचे ÖपĶीकरण
देतात, जरी ते वणªन आिण/िकंवा यानुसार िभÆन आहेत. ÿितसाद सामूÐयनपाý Óयĉì केले
आहेत. आÌही Âयां¸यामधून जाऊ.
िबहेिवयरली अँकडª रेटéग Öकेल (बासª) ही मूÐयन मापन®ेणी आहे, िजचे उ°र पयाªयी
वतªना¸या ŀĶीने िनिदªĶ केले आहेत. आकृती ४.१ हे महािवīालयातील ÿाÅयापका¸या
नोकरीचे उदाहरण आहे. या मापन®ेणीचा उĥेश वगाªतील घटकातील संÖथाÂमक
कौशÐयावरील कृती मोजÁयासाठी आहे. मूÐयन करणारी Óयĉì असे वतªन िनवडते, जे
ÿijा¸या कृतीतील Óयĉìचे सवō°म वणªन करते. कायª±मते¸या पåरणामकारकते¸या
मोजमापावर वतªनांना सवा«त कमी ते सवō¸च Öथान िदले जाते.
बासª कृती मूÐयांकन ÿपýामÅये असं´य Öवतंý मापन®ेणी असतात, ºयांपैकì ÿÂयेक
कायª-कृती¸या िभÆन पैलूचे परी±ण करÁयासाठी असते. ‘बासª’सह समान पåरमाणांचे
मूÐयांकन केले जाऊ शकते, कारण ते आलेखी मूÐयन ÿपý वापरत आहेत. ÿाथिमक
फरक असा आहे कì बासª ÿितसाद पयाªय ऑफर करते जे वतªन दशªवते, तर आलेखी
मूÐयन ÿपý अंकातील पåरमाणानुसार Óयĉì िकती चांगली कृती करते, याचे मूÐयांकन
करÁयाची िवनंती करते. पåरणामी, समान काया«साठी समान कृती पैलूंचे मूÐयांकन
करÁयासाठी दोÆही ÿकारचे मूÐयन ÿपý वापरले जाऊ शकतात.
आकृती ४.१ कॉलेज ÿोफेसरसाठी बासª चे उदाहरण munotes.in

Page 54

औīोिगक मानसशाľ
54

{ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
िम³Öड Öटँडडª Öकेल – एम. एस. एस. (MSS) मूÐयन करणाöया Óयĉìस िøयां¸या
संचासह सामूÐयनपाý Óयĉì केले जाते, ºयांची पåरणामकारकता बदलते. ÿÂयेक
िवधानासाठी मूÐयन करणाöया Óयĉìस सूिचत केले जाते, कì:
१. िवधानापे±ा मूÐयनपाý Óयĉì चांगली आहे
२. िवधान मूÐयनपाý Óयĉìस चपखल बसते.
३. मूÐयनपाý Óयĉì िवधानापे±ा वाईट आहे.
एक एम.एस.एस. मÅये असं´य कृती पåरमाणे आहेत आिण ÿÂयेक पåरमाण Âया¸याशी
संबंिधत अनेक वतªन आहेत. तĉा ४.३ हे तीन िवधानांचे उदाहरण आहे जे इतर
Óयĉéसोबत¸या संबंधां¸या पैलूवर कृती दशªवते. पåरमाणांसह, तीन ÿितपादने चांगले,
समाधानकारक आिण वाईट कायª कृती दशªवतात.
munotes.in

Page 55

कृती मूÐय-िनधाªरण - II
55 सारणी/तĉा ४.३ इतर लोकांशी संबंधां¸या पåरमाणाचे मूÐयांकन करÁयासाठी
एम.एस.एस.साठी तीन िवधाने चांगली कृती: सवा«शी चांगले संबंध आहेत. तो िकंवा ती Âयां¸याशी सहमत नसतानाही लोकांशी जुळवून घेऊ शकतात. समाधानकारक कृती: बöयाच लोकांसह िमळून-िमसळून राहते. केवळ अधूनमधून Âयाचे िकंवा ितचे कामावर इतरांशी वाद होतात आिण ते िकरकोळ असÁयाची श³यता असते. िनकृĶ कृती: इतर लोकांशी अनावÔयक संघषª करÁयाची ÿवृ°ी आहे.
टीप: ÿÂयेक िवधानाला खालील मापन®ेणीवर मूÐयन केले जाते. मापन®ेणीवरील ÿÂयेक
िवधानासाठी, कमªचारी आहे का, ते सूिचत करा: िवधानापे±ा चांगले, िवधाना िजतके
चांगले, िवधानापे±ा वाईट.
{ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
िविवध पåरमाणांसाठी िवधाने एका एम.एस.एस. मÅये याŀि¸छक øमाने ÿदान केली
जातात. ÿÂयेक िøयेशी संबंिधत िविशĶ पåरमाण मूÐयन करणाöया Óयĉìस उघड केले
जात नाहीत, तथािप, कृतéचे सार िनिवªवादपणे ÖपĶ आहे. Êलँझ आिण िघसेली (१९७२)
यांनी ÿÖतािवत केले, कì िवधानां¸या सादरीकरणा¸या िविवध øमामुळे इतर ÿकार¸या
मूÐयन ÿकारांपे±ा मूÐयन करणाöया Óयĉéना Âयां¸या िनणªयावर पूवªúह ठेवणे अिधक
आÓहानाÂमक होईल. जेÓहा िडिकÆसन आिण µलेबॉकì (१९९०) यांनी िमि®त आिण
øमवारी (पåरमाणानुसार) øमाची उ°रे तपासली, तेÓहा Âयांना आढळले, कì
उ°रदाÂयांनी दोÆही øम समान रीतीने मूÐयन केले आहेत. पåरणामी, पåरमाणे ओळखले
जातात िकंवा ÿितपादने िमसळली जातात कì नाही, हे काही फरक पडत नाही.
िबहेिवयर ऑÊझव¥शन Öकेल (The Behaviour Observation Scale - BOS ) मÅये
एम.एस.एस. ÿमाणेच गंभीर घटनांवर आधाåरत गोĶéचा समावेश होतो. एक गंभीर घटना ही
एक घटना आहे, जी एकतर ÿभावी िकंवा अÿभावी कमªचारी वतªन दशªवते. "अभþ िवधान
करणाöया तŁणाला चापट मारणे" हे िश±कासाठी वाईट घटनेचे उदाहरण आहे. बी.ओ.एस.
सह मूÐयनपाý Óयĉéना कमªचाöयाने ÿÂयेक िवधानामÅये िकती वेळ घालवला, याचा
अहवाल देÁयास सांिगतले जाते. मापन®ेणीचे िनमाªते ÿÖतािवत करतात, कì मूÐयनपाý
Óयĉì खालील ट³केवारी पयाªयांचा वापर कłन कमªचारी ÿÂयेक िøयेशीत गुंतलेÐया वेळेचे
ÿमाण िनिदªĶ करतात: ०% ते ६४% ६५% ते ७४% ७५% ते ८४% ८५% ते ९४% ९५% ते १००%
एम.एस.एस.¸या उलट, मूÐयन करणाöया Óयĉì या मापन®ेणीवरील िवधानाशी
कमªचाöयांचा वतªनाची तुलना करÁयाऐवजी वारंवारता ओळखतात. हे तßवतः, कृती -
संबंिधत वतªनात कामगार िकती वारंवार सहभागी होतात हे दशªवले पािहजे. munotes.in

Page 56

औīोिगक मानसशाľ
56 केन आिण बनाªिडªन (१९८२) यांनी वारंवारता मूÐयन¸या वापरावर टीका केली आहे.
Âयांचा असा युिĉवाद आहे, कì कदािचत एखाīा वतªनाची वारंवारता ही कायª-कृतीचा
खरोखर िवĵासाहª अंदाज नाही, कारण िदलेली वारंवारता एका िøयेशीसाठी मजबूत कृती
दशªवू शकते, तर दुसöयासाठी िनकृĶ कृती दशªवते. Âयांनी पोिलस अिधकाöयां¸या
वागणुकìची दोन उदाहरणे सांिगतली. ८५ ट³के ते ९४ ट³के घटनांची वारंवारता अटक
अिधपý िमळवÁयासाठी उÂकृĶ असेल, परंतु जीवघेणा शĉì वापरÁयात ÆयाÍय
असÐयािवषयी िनराशाजनक असेल. पåरणामी, बी.ओ.एस. सह वारंवारता मूÐयनचे
मूÐयांकन करताना महßवपूणª िनणªय आवÔयक असू शकतो. अथाªत, कायª-कृती¸या अनेक
उपायांचा अथª लावताना िनणªय आवÔयक असतो.
वतªन-क¤िþत ÿपýांचा िवकास (Development of Behaviour -Focused Forms ):
वतªन-क¤िþत ÿपýां¸या िवकासासाठी संघटनेतील अनेक कमªचाöयांकडून मोठ्या ÿमाणात
ÿयÂन करणे आवÔयक आहे. या ÿकारचा ÿपý िविशĶ वतªनांवर क¤िþत असÐयामुळे तो
िविशĶ Óयवसाय िकंवा कायाª¸या वगाªसाठी तयार केला जाणे आवÔयक आहे. ÿिøयेमÅये
चार भाग असतात,जे पूणª होÁयास बराच वेळ लागू शकतो. तĉा ४.४ चार टÈÈयांपैकì
ÿÂयेकाची यादी करते.
तĉा ४.४ कायª-कृतीचे मूÐयांकन करÁयासाठी वतªन-क¤िþत मूÐयन ÿपý िवकिसत
करÁया¸या चार पायöया पायरी १ : कायª-िमती पåरभािषत करÁयासाठी कायª-िवĴेषण करा पायरी २ : गंभीर घटनांमधून ÿभावी आिण अÿभावी कायª-कृतीचे वणªन िवकिसत करा पायरी ३ : जाणकार परी±कांना कायª-िमतéचे वणªने करÁयास सांगा पायरी ४ : जाणकार परी±कांना वणªनां¸या पåरणामकारकतेचे मूÐयन करÁयास सांगा.
{ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
पायरी १ Ìहणजे कृतीची अचूक वैिशĶ्ये ओळखÁयासाठी कायª-िवĴेषण करणे, जसे कì
लोकांना अटक करणे आिण कागदपýे भरणे आिण पोिलस अिधकाöयासाठी अहवाल.
पायरी २ मÅये कायª-संबंिधत िøयाकलापांचे वणªन िवकिसत करणे समािवĶ आहे, जे
Âयां¸या कायª±मतेमÅये िकंवा पåरणामकारकते¸या अभावामÅये िभÆन आहेत. कमªचारी
िकंवा पयªवे±क यांसार´या अंकातील कामािवषयी मािहती असलेÐया Óयĉéकडून महßवपूणª
भाग गोळा कłन हे साÅय केले जाऊ शकते. गंभीर घटना अÂयंत यशÖवी ते गंभीरपणे
कुचकामी अशा कृतीची उदाहरणे देऊ शकतात.
पायरी ३ Ìहणजे मूÐयांकनकत¥ (जाणकार Óयĉì) वतªनाचे वणªन ®ेणéमÅये वगêकृत करतात,
हे सुिनिIJत करÁयासाठी कì ते इि¸छत पåरमाण ÿितिबंिबत करतात. पुढील पायरी ४
Æयायािधशांनी पåरणामकारकते¸या ÿमाणात आचरणाचे वणªन करणे आहे. हे मूÐयन, बासª
सह एकिýत केÐयावर, आकृती ४.१ मÅये दशªिवÐयाÿमाणे, ÿÂयेक पåरमाणासाठी
मापन®ेणीसह वणªन समािवĶ करणे स±म करते. एम.एस.एस. मधील मूÐयमापनांचा munotes.in

Page 57

कृती मूÐय-िनधाªरण - II
57 उपयोग दाÓयाचे तीन ®ेणéमÅये वगêकरण करÁयासाठी केला जातो: चांगले, समाधानकारक
आिण िनकृĶ.
मूÐयन अंतिनªिहत बोधिनक ÿिøया िटंµस (Cognitive Processes Underlying
Ratings ):
मूÐयन वतªन ÿभािवत करणाöया बोधिनक ÿिøयांचे आकलन कłन घेणे हे चांगÐया कृती
मूÐयांकन साधनां¸या िनिमªतीसाठी आवÔयक आहे. औīोिगक आिण संÖथाÂमक
मानसशाľ²ांनी या ÿिøयांचा शोध घेतला आहे आिण मूÐयांकनांचे ÖपĶीकरण देÁयासाठी
अनेक िसĦांत िवकिसत केले आहेत. यांपैकì अनेक ÿाłपे Óयĉì िनणªय घेÁयासाठी
मािहती कशी वापरतात या¸याशी संबंिधत आहेत, तर इतर ÿाłपे कायª-कृतीिवषयक
वैयिĉक अपे±ांचा कमªचाöया¸या मूÐयांकनावर कसा पåरणाम होतो, या¸याशी संबंिधत
आहेत.
मूÐयन ÿिøयेची ÿाłपे (Models of the Rating Process ):
कृती िनणªयांवर पåरणाम करणाöया बोधिनक ÿिøयांची अनेक ÿितÖपधê ÿाłपे ÿÖतािवत
केली आहेत. या िसĦांतांनुसार, मूÐयन ÿिøयेमÅये िविवध भाग असतात, ºयात
१. कृतीचे िनरी±ण करणे,
२. कृतीिवषयी मािहती संúिहत करणे,
३. Öमृतीतून कृतीिवषयी मािहती पुनÿाªĮ करणे आिण
४. पुनÿाªĮ केलेली मािहती मूÐयनात अनुवािदत करणे.
पयªवे±काने कमªचाöयाचे िनरी±ण कłन ÿिøया सुł होते. पयªवे±काची Öमृती नंतर
कृतीिवषयी¸या िनरी±णांनी भरलेली असते. एखाīा कमªचाöया¸या कायª±मतेचे मूÐयमापन
करÁयास सांिगतले असता पयªवे±काने Öमृतीतील आठवणé¸या पुनस«कलनातून
Óयĉìिवषयी¸या वÖतुिÖथतéचे Öमरण करणे आवÔयक आहे. Âयानंतर कायª-कृती¸या
ÿÂयेक पैलूला कोणती कृती ®ेणी िनयुĉ करायची, हे िनधाªåरत करÁयासाठी मािहतीचा
काही ÿकारे वापर केला जातो.
ÿÂयेक टÈÈयावर लोक मािहतीचा अथª कसा लावतात, याचे िविवध िसĦांत वणªन करतात.
एका िसĦांतानुसार, Óयĉì Âयां¸या अनुभवांचा अथª लावÁयासाठी आिण ÓयवÖथािपत
करÁयात मदत करÁयासाठी मानिसक łपबंध (schema ) (®ेणी िकंवा संदभª चौकट)
वापł शकतात. माÆयÿितमा (stereotype ) ही कदािचत सवा«त सुÿिसĦ योजना आहे -
समूहातील सदÖयां¸या गुणांिवषयीची धारणा. वैिशĶ्ये फायदेशीर िकंवा हानीकारक असू
शकतात. उदाहरणाथª, एक माÆयÿितमा अशी असेल, कì खाजगी ±ेýातील अिधकारी
मेहनती असतात.
ÿितकृती (prototype ), हे एखाīा Óयĉì¸या काही वैिशĶ्यांचे िकंवा ÿकाराचे ÿाłपे
असेल, हे मानिसक łपबंधाचे दुसरे łप आहे. एखाīा चांगÐया ÓयवÖथापकाचे ÿाłप
Ìहणून एखाīा काÐपिनक िकंवा वाÖतिवक Óयĉìची कÐपना कł शकते. काहीजण munotes.in

Page 58

औīोिगक मानसशाľ
58 मायøोसॉÉटचे संÖथापक िबल गेट्स यांना स±म Óयवसाय ÓयवÖथापकाचे ÿाłपे
मानतात. ÿितकृतीची वैिशĶ्यपूणª वैिशĶ्ये असलेÐया Óयĉìला स±म ÓयवÖथापक मानले
जाऊ शकते. जर ÿितकृती¸या िविशĶ वैिशĶ्यांमÅये गोरे केस (िकंवा गेट्ससारखे)
असतील, तर गोरे केस (िकंवा गेट्ससारखे िदसणारे) ÓयवÖथापक Âयां¸या सहकाöयांपे±ा
तपिकरी केसांनी (िकंवा गेट्ससारखे नसतील) पे±ा जाÖत कृती करतात असे समजले
जाऊ शकते. ÿितकृती हे लोकांचे स±म ÓयवÖथापक Ìहणून वगêकरण करÁयासाठी
वापरलेले मानक आहे.
मूÐयांकन ÿिøये¸या चारही भागांवर मानिसक िनłपणाचा (schemata ) पåरणाम होऊ
शकतो. ते पयªवे±क कोणÂया वतªनाचे िनरी±ण करÁयासाठी िनवडतात, वतªन कशी संरिचत
आिण ÖमृतीमÅये संúिहत केली जातात, ते कसे पुनÿाªĮ केले जातात आिण मूÐयन-िनणªय
घेÁयासाठी Âयांचा कसा वापर केला जातो, यांवर ÿभाव टाकू शकतात. दुसरीकडे,
मानिसक िनłपणाचा वापर नेहमी असे सुचवत नाही, कì ते चुकìचे मूÐयांकन करतात.
बöयाच बाबतीत, मानिसक िनłप णाचा वापर अनुभव सुलभ कł शकतो आिण समजून
घेणे सोपे कł शकतो. हे श³य आहे, कì यामुळे कमªचाöयां¸या कृतीचे िवĵसनीय मूÐयांकन
होईल.
तÂवतः, अशा बोधिनक ÿाłपेने अिधक अचूक नोकरी कृती मूÐयमापन करÁयात मूÐयन
करणाöया Óयĉéना नेहमीच मदत केली पािहजे. जेली आिण गॉिफन (२००१) यांनी एका
ÿयोगात या बाबीची तपासणी केली, ºयामÅये महािवīालयीन िवīाÃया«ना िचýिफतबĦ
केलेÐया महािवīालयीन Óया´याÂया¸या कृतीसाठी बीओएस वापरÁयास सांिगतले होते.
जरी पåरणाम अिनिणªत असले तरी, शाľ²ांना मूÐयन करणाöया Óयĉìची Öमरणशĉì
उ°ेिजत केÐयावर काही अचूकता शोधÁयात यश आले. िनरी±ण केलेÐया कृती¸या
Öमरणास ÿोÂसाहन देÁया¸या उĥेशाने काही ÿाथिमक जागितक मूÐयांकन पूणª कłन हे
साÅय केले गेले. या धोरणामÅये मूÐयन सुधारÁयाची काही ±मता आहे, परंतु ही ÿाłपे
दीघªकाळात ÿभावी ठरतील कì नाही, याचे मूÐयांकन करÁयासाठी अितåरĉ अËयास
आवÔयक आहे.
किनķ सहकाöयां¸या पåरणामकारकतेची सामúी (Content of Subordinate
Effectiveness ):
जर मानिसक िनłपण कायाª¸या कृती मूÐयमापनावर ÿभाव टाकत असेल, तर कायª±मतेचे
मूÐयांकन करणाöयांची योजना समजून घेणे महßवाचे आहे. इतर अटéमÅये जर पयªवे±कांनी
मानिसक िनłपण कायª±मतेने वापरÁयासाठी Âयांची रचना केली असेल, तर मूÐयमापन
ÿिøया वाढवÐया जाऊ शकतात. जर मूÐयांकन ÿपýावरील पåरमाणे कायª±मते¸या
संदभाªत Âयां¸या मानिसक िनłपणातील पåरमाणांशी जुळÐयास पयªवे±कांना कृतीचे
मूÐयन करणे सोपे होईल. या िवषयावर काही अËयास करÁयात आला आहे.
बोरमन (१९८७) यांनी यू.एस. सैÆयातील सेनापती¸या किनķ सहकारी कायª-कृती¸या
मानिसक िनłपणा¸या सामúीची तपासणी केली. ÿभावी आिण कुचकामी सैिनकांमधील
फरक ओळखÁयास सांिगतले असता या अिधकाöयांना १८९ वणªनाÂमक गोĶी समोर
आÐया. बोरमनने नंतर अÂयाधुिनक सांि´यकìय िवĴेषणाचा वापर कłन १८९ घटकांना munotes.in

Page 59

कृती मूÐय-िनधाªरण - II
59 सहा संबंिधत ®ेणéमÅये संकुिचत केले. ÿभावी योद्ÅयांमÅये ही वैिशĶ्ये आहेत असे Ìहटले
जाते:
i) कठोर पåर®म करणे,
ii) जबाबदार असणे,
iii) संघिटत असणे,
iv) कामाचे तांिýक भाग जाणून घेणे,
v) किनķ सहकाöयांवर िनयंýण असणे,
vi) किनķ सहकाöयांसाठी काळजी ÿदिशªत करणे.
बोरमन यांनी सांिगतले, कì या ®ेणéमÅये सैिनकां¸या कृतीचे मूÐयमापन करÁयासाठी
अिधकारी वापरत असलेÐया वैिशĶ्यांचे ÿितिनिधÂव करतात. Âयाला असेही आढळून
आले, कì Âया¸या अनुभवी पोिलसां¸या नमुÆयाने मजबूत कायª-कृतीवर सहमती दशªिवली.
या िनÕकषा«वłन असे सूिचत होते, कì अनुभवी ÓयवÖथापकांकडे ÿभावी कृतीचे अचूक
वणªन करणारे मानिसक िनłपण असू शकते. हे सहा पåरमाण पूवê वणªन केलेÐया
कोणÂयाही ®ेणीबĦ łपरेषेचा (grading formats ) पाया Ìहणून काम कł शकतात.
वनªर (१९९४) यांनी संशोधन केले, ºयामÅये Âयांनी अनुभवी पयªवे±कांना सिचवां¸या
कायª±मतेचा आढावा घेÁयास सांिगतले. पयªवे±कांनी Âयांचे मूÐयांकन िनधाªåरत
करÁयासाठी वापरलेÐया मािहतीचा ÿकार या अËयासातील ÖवारÖय असलेÐया चलांपैकì
एक होता. वनªरने शोधून काढले कì, i) उपिÖथती, ii) कामाची अचूकता, iii) नोकरीचे ²ान
आिण iv) कामाचे ÿमाण हे सवा«त महßवाचे मानले गेले.
वनªरने असे ÿÖतािवत केले, कì ही चार पåरमाणे Âया¸या पयªवे±कांची योजना बनवणारी
वैिशĶ्ये िटपू शकतात. Âयांनी पुढे असे आवाहन केले, कì ÓयवÖथापकांनी Âयां¸या
कमªचाöयांना Âयां¸या मानिसक िनłपणा¸या पदाथाªची मािहती īावी. पयªवे±क ÿभावी
कृतीसाठी महßवपूणª मानत असलेÐया ±ेýांमÅये उÂकृĶतेसाठी ÿयÂन करÁयास किनķ
सहकारी अिधक ÿवृ° असतात.
मूÐयन करणाöया Óयĉìचा प±:पात आिण ýुटी (Rater Bias and Error ):
मानवी िनणªय अपूणª असणे, हे Âया¸या Öवभावात आहे. जेÓहा पयªवे±क िकंवा इतर लोक
कृती-मूÐयन जारी करतात तेÓहा मूÐयन प±:पात आिण मूÐयन ýुटी सामाÆय असतात. हे
प±:पात आिण ýुटी मूÐयन- िवतरणामÅये, वैयिĉक मूÐयन ÿपýामÅये आिण िभÆन
Óयĉéसाठी संपूणª मूÐयन ÿपýामÅये दोÆही ŀÔयमान आहेत. हॅलो आिण िवतरण संबंधी
ýुटी हे या अंतगªत-ÿपý आिण संपूणª-ÿपý ÿवाहाचे वणªन करÁयासाठी वापरÐया जाणाöया
सं²ा आहेत.
munotes.in

Page 60

औīोिगक मानसशाľ
60 हॅलो ýुटी (Halo Errors ):
हॅलो ýुटी उĩवते,जेÓहा एखादी मूÐयन करणारी Óयĉì एखाīा Óयĉìचे सवª मूÐयन
पåरमाणांमÅये समान मूÐयन करते, पåरमाणांमधील कृतीतील फरक िवचारात न घेता. दुस-
या शÊदांत, जर एखादी Óयĉì एका पैलूमÅये अपवादाÂमक मानली जाते, तर ती िकंवा ती
इतरांमÅये सामाÆय िकंवा अगदी भयानक असली तरीही, इतर ±ेýांमÅये Âयाला
अपवादाÂमक मानÁयात येते. उदाहरणाथª, एक पोलीस अिधकारी मोठ्या सं´येने अटक
करÁयात (उ¸च ÿमाणात) उÂकृĶ कृती कł शकतो, परंतु कागदोपýी काम िनकृĶ करतो.
पयªवे±क या अिधकाöयाला सवª पैलूंवर उÂकृĶ गुण देऊ शकतात, जरी ते सवª पाý नसले
तरीही. Âयाचÿमाणे, जर एखाīा Óयĉìचे एका ±ेýात िनकृĶ Ìहणून मूÐयांकन केले जाते,
तर ितचे मूÐयन सवª ±ेýांमÅये कमी असते, जरी ती काही कृती¸या पैलूंवर समाधानकारक
असली. ही मूÐयन ýुटी वेगवेगÑया Óयĉé¸या मूÐयन ÿपýामÅये न होता वैयिĉक मूÐयन
ÿपýामÅये होते.
तĉा ४.५ एक ÿितसाद आकृितबंध दशªिवते, जी हॅलो ýुटी दशªवते. टेबल पाच कृती
िनकषांवर चार Óयĉéचे मूÐयन दाखवते. मूÐयन १ (सवा«त वाईट कृती) ते ५ (सवō¸च/
सवō°म कृती) पय«त आहे. हा एक हॅलो आकृितबंध आहे, कारण ÿÂयेक कमªचाöयाचे मूÐयन
हे सवª बाबéमÅये सुसंगत असते, जरी ÿÂयेक कामगाराला िभÆन मूÐयमापन ÿाĮ झाले
असले तरीही. असा कल दशªिवतो, कì मूÐयन करणाöया Óयĉì पåरमाणांमÅये फरक कł
शकत नाहीत. Óयĉìकडे सवª पैलूंमÅये सातÂयपूणª कृती असÐयाचे पािहले जाते.
तĉा ४.५ हॅलो ýुटी आकृितबंधचे वणªन करणाöया पाच पåरमाणांवर चार
कमªचाöयांसाठी कायª-कृतीचे मूÐयन पåरमाण कमªचारी १ कमªचारी २ कमªचारी ३ कमªचारी ४ उपिÖथती ५ ३ १ ४ संÿेषण ५ ३ १ ४ खालील िदशािनद¥श ५ ३ १ ४ कामाची गुणव°ा ५ ३ १ ४ कामाचे ÿमाण ५ ३ १ ४
{ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
जरी समान मूÐयनाचा ÿवाह मूÐयन ýुटी दशªवू शकते, तरीही कमªचाöयांची कृती सवª
पैलूंमÅये सुसंगत असू शकते. पåरणामी, हॅलो आकृितबंध योµयåरÂया सूिचत कł शकतात,
कì वाÖतिवक कायª±मतेचे पैलू जोडलेले आहेत. या संकÐपनेने हॅलो¸या अथाªसंबंधी
औīोिगक/संÖथा सािहÂयात बरेच वादिववाद सुł केले आहेत. या वादाचा एक भाग सदोष
हॅलो आिण "वाÖतिवक" हॅलो यां¸यातील फरक कसा करावा, यािवषयी आहे. खरा हॅलो
सूिचत करतो, कì कमªचारी सवª पैलूंवर समान पातळीवर कायª करतो. munotes.in

Page 61

कृती मूÐय-िनधाªरण - II
61 हॅलोसह आणखी एक समÖया Ìहणजे बोधिनक ÿिøया समजून घेणे, ºयामुळे मूÐयन
करणारी ÓयĉìमÅये हॅलो ýुटी होऊ शकते. अनेक िश±णत²ांनी असा ÿÖताव मांडला आहे
पåरमाणांचे मूÐयांकन करणे, मूÐयनपाý Óयĉì कमªचाöया¸या एकूण ÿितमेवर अवलंबून
असतात. या ŀिĶकोनातून असे मानले जाते, कì कमªचाöयािवषयी Óयापक मत ÿÖथािपत
करÁयासाठी महßवपूणª मािहतीचा वापर केला जातो. कृती मूÐयमापनासाठी ठसा पाया
Ìहणून काम करतो. हे दशªिवते, कì मूÐयन करणाöया Óयĉì िविशĶ कृती उपायांपे±ा एकूण
कृतीिवषयी मािहती देÁयासाठी अिधक सुसºज असू शकतात.
िवतरण ýुटी (Distributional Errors ):
जेÓहा मूÐयन करणारी Óयĉì ÿÂयेकाला समान मूÐयन करते, तेÓहा िवतरण ýुटी िवकिसत
होतात. जेÓहा जेÓहा मूÐयन करणारी Óयĉì ÿÂयेकाला कृती मापन®ेणी¸या शीषªÖथानी
øिमत करते, तेÓहा उदारता ýुटéचा (leniency errors ) पåरणाम होतो. जेÓहा जेÓहा मूÐयन
करणारी Óयĉì ÿÂयेकाला कृती मापन®ेणी¸या ÿितकूल शेवटी øिमत करते, तेÓहा ही
गंभीरता ýुटी (severity error ) Ìहणून संदिभªत केली जाते. जेÓहा जेÓहा एखादा मूÐयन
करणारी Óयĉì ÿÂयेकाला कृती मापन®ेणी¸या मÅयभागी øिमत करते, तेÓहा क¤þीय ÿवृ°ी
ýुटी (central tendency errors ) उĩवतात. उदारतेचा कल वेगवेगÑया लोकां¸या
मूÐयांकनांमÅये ल±ात येऊ शकतो. तĉा ४.६ उदारतेचा नमुना दशªिवते, सवª चार
कमªचाöयांना कृती ®ेणी¸या उ¸च टोकावर मूÐयन ÿाĮ होते. पाच-®ेणी मापन®ेणीवर,
ÿÂयेक सहभागीने ४ आिण ५ ÿाĮांक ÿाĮ केले. तथािप, हे Óयवहायª आहे, कì िवतरण ýुटी
आकृितबंध ýुटी दशªवत नाही. सवª मूÐयनपाý Óयĉéनी समान कृती केली असावी, पåरणामी
तुलनाÂमक मूÐयन िमळतील.
तĉा ४.६ चार कमªचाöयांसाठी पाच आयामांवरील कायª-कृतीचे मूÐयन एक उदारता
ýुटी आकृितबंध दशªिवते पåरमाण कमªचारी १ कमªचारी २ कमªचारी ३ कमªचारी ४ उपिÖथती ४ ५ ५ ५ संÿेषण/संवाद ४ ५ ५ ५ िनद¥शांचे पालन ५ ४ ४ ४ कायª गुणव°ा ४ ५ ४ ५ कायª ÿमाण ५ ४ ५ ५ {ąोत: Spector, P. E. (2012). औīोिगक आिण संÖथाÂमक मानसशाľ: संशोधन
आिण सराव (6 वी एड). युनायटेड Öटेट्स: Wiley.}
मूÐयन करणाöया Óयĉìचा प±:पात आिण ýुटी यांचे िनयंýण (Control of Rater
Bias and Error ):
मूÐयन करणाöया Óयĉìचा प±:पात आिण ýुटी कमी करÁयासाठी आिण दूर करÁयासाठी
दोन तंýे तयार केली गेली आहेत. या समÖयांना ÿितरोधक असलेले चांगले कृती मूÐयांकन
ÿपý तयार करणे हा एक मागª आहे. मूÐयन ýुटी टाळÁयासाठी मूÐयन करणाöया Óयĉéना munotes.in

Page 62

औīोिगक मानसशाľ
62 िशकवणे हा दुसरा पयाªय आहे. दोÆही तंýांनी ±मता दशªिवली असूनही संशोधन तपासणीने
ýुटी दूर करÁया¸या Âयां¸या ±मतेिवषयी िवसंगत पåरणाम िनमाªण केले आहेत.
कृती-मूÐयांकन करÁयासाठी ýुटी-ÿितरोधक ÿपý (Error -Resistant Forms to
Asse ss Performance ):
वतªन-क¤िþत मूÐयन मापन®ेणी, जसे कì बासª आिण एम.एस.एस., मूÐयन ýुटी
टाळÁयासाठी अंशतः तयार केले गेले. गृिहतक असे आहे, कì जर मूÐयन करणाöया Óयĉìने
गुणांऐवजी िविशĶ िøयांवर ल± क¤िþत केले, तर ते अिधक अचूक मूÐयांकन तयार
करÁयात स±म होतील. या िøया अिधक मूतª आहेत आिण Âया कशाचे ÿितिनिधÂव
करतात, याचे कमी वैिशķ्यपूणª ÖपĶीकरण आवÔयक आहे. उदाहरणाथª, िवĵासाहªते¸या
अिधक अमूतª गुणधमाªपे±ा एखादी Óयĉì कामापासून िकती वेळा दूर असते, याचा
िवĵासाहªपणे Æयाय करणे सोपे असावे.
िविवध वतªन-क¤िþत मूÐयन ÿपýची आलेखी मूÐयन ÿपý आिण एकमेकांशी तुलना
करÁयासाठी अनेक संशोधन आयोिजत केले गेले आहेत. या तुलनेनुसार, वतªन-क¤िþत
ÿपý कधीकधी आलेखी ®ेणीबĦ मापन®ेणीपे±ा कमी ýुटी (जसे कì हॅलो आिण उदारता)
िनमाªण करतात, परंतु नेहमीच नाही. िशवाय, लोक िनिदªĶ वतªनात गुंतले आहेत कì नाही, हे
सÂयािपत करÁयासाठी फĉ मूÐयन करणाöया Óयĉìची आवÔयकता असलेÐया
मापन®ेणीमुळे आलेखी मूÐयन मापन®ेणीपे±ा कमी उदारता येऊ शकते. बोरमन आिण
इतर (२०१०) यांना असे आढळले, कì मूÐयन ÿपýावरील संशोधनाचे िवĴेषण
केÐयानंतर आलेखी मूÐयन मापन®ेणीवर वतªन-आधाåरत मापन®ेणी वापरÁयाचा िकमान
फायदा आहे. असे िदसते, कì मूÐयन करणारी Óयĉì अचूकता वाढवÁया¸या ÿयÂनांनी
मूÐयन उपकरण रचनेÓयितåरĉ इतर घटकांवर ल± क¤िþत केले पािहजे.
ýुटी कमी करÁयासाठी मूÐयन करणारी Óयĉìचे ÿिश±ण (Rater Training to
Reduce Errors ):
अनेक चाचÁयांमÅये मूÐयन करणाöया Óयĉìस ÿिश±णदेखील हाती घेÁयात आले आहे,
ºयामÅये वेगवेगÑया ÿमाणात यश िमळते. संशोधना¸या िनÕकषा«मधील िकमान काही
िवषमता तपासलेÐया ÿिश±णा¸या ÿकारांमधील फरकांना कारणीभूत असू शकते. मूÐयन
करणारी Óयĉì ýुटी ůेिनंग, िकंवा आरईटी, ÿिश±णा¸या सवा«त ÿचिलत ÿकारांपैकì एक
आहे. मूÐयन करणाöया Óयĉìचे ýुटी ÿिश±ण (Rater error training -RET ) चे उिĥĶ
मूÐयन करणाöया Óयĉéना मूÐयन करणारी Óयĉì¸या दोषांची ओळख कłन देणे आिण हे
मूÐयन ÿवाह कसे टाळायचे, यािवषयी िशि±त करणे हे आहे. जरी बहòतेक अËयासांमÅये
असे आढळून आले आहे, कì या ÿकारचे ÿिश±ण मूÐयन ýुटी कमी करते, परंतु ते वारंवार
मूÐयन अचूकते¸या खचाªवर येते. दुस-या शÊदांत, मूÐयमापनात चढ-उतार घडवून आणून
मूÐयन करणाöया Óयĉì Âयां¸या मूÐयनातील हॅलो आिण उदारता नमुÆयांचे ÿमाण कमी
कł शकतात, Óयĉìने िकती छान कृती केली आहे, हे ते योµयåरÂया ÿितिबंिबत करतात
िकंवा नसतात, परंतु असे मूÐयन कृतीची वाÖतिवक पातळी ÿितिबंिबत करÁयासाठी कमी
अचूक असतात. munotes.in

Page 63

कृती मूÐय-िनधाªरण - II
63 हे कसे श³य आहे कì चुका कमी केÐयाने अचूकता कमी होते? मूÐयन ýुटé¸या
ÖवłपामÅये एक उ°र सापडू शकते. या पाठामÅये अगोदर नमूद केÐयाÿमाणे मूÐयनाचा
नमुना हा मूÐयन करणाöया Óयĉìची ýुटी काढÁयासाठी वापरला जातो. Óयĉéचे कृती ही
बहòिवध कृती पåरमाणांवर एकसारखे असू शकते (सÂय हॅलो), िकंवा पयªवे±क िवभागातील
सवª कमªचारी Âयांची कतªÓये ितत³याच ÿभावीपणे पार पाडू शकतात. ®ेणी िकंवा
ÓयĉéमÅये समान मूÐयन करÁयापासून परावृ° करÁयाचे ÿिश±ण मूÐयन करणाöया Óयĉì
Âयांना कायª-कृतीचे अचूक मूÐयांकन करÁयाऐवजी िविशĶ आकृितबंध टाळÁयावर ल±
क¤िþत करतील. बनाªिडªन आिण पेÆस (१९८०) यांनी ÿÖतािवत केले, कì आर.ई.टी. मÅये
मूÐयन ýुटéचा एक संच दुसöयासाठी बदलणे समािवĶ असू शकते.
नॅथन आिण िटिपÆस (१९९०) यांनी कायª-कृती¸या मुÐयांकनात उ¸च अचूकतेशी संबंिधत
हॅलो ýुटी का आहेत, याचे पयाªयी कारण सुचवले. Âयांनी असे गृहीत धरले, कì Âयां¸या
मूÐयांकनात कमी हॅलो असलेÐया मूÐयन करणाöया Óयĉìने ±ुÐलक नकाराÂमक घटनांना
खूप अिधक वजन िदले असावे. उदाहरणाथª, एखाīा पयªवे±काने अÆयथा िवĵासाहª
कमªचाöयाला िनकृĶ उपिÖथती ®ेणी िनयुĉ केली असेल, कारण तो िकंवा ती मागील वषê
एक आठवडा गैरहजर होती. ºया मूÐयन करणाöया Óयĉéनी Âयां¸या मूÐयमापनात हॅलो
आकृितबंध दाखवला, Âयांनी अशा असामाÆय घटनांकडे कमी ल± िदले आिण Óयĉì¸या
िनयिमत कृतीवर जोर देÁयास ÿाधाÆय िदले. एक िकंवा अिधक िनकषांमÅये चांगÐया िकंवा
वाईट कृती¸या वेगÑया उदाहरणांऐवजी एकूण कायª±मतेचा अिधक पåरणाम झाÐयामुळे हे
अिधक अचूक मूÐयांकनांमÅये पåरणाम होऊ शकते.
ÿिश±णा¸या इतर पĦतéनी आर.ई.टी. पे±ा अिधक आशादायक पåरणाम िदले आहेत. या
ÿिश±ण ÿिøया मूÐयन करणाöया Óयĉéना कृती-संबंिधत वतªनाचे िनरी±ण कसे करावे
आिण Âया िनरी±णावर आधाåरत िनणªय कसे ¶यावे, यािवषयी िशि±त करतात.
उदाहरणाथª, हेज आिण कावनाघ (१९८८) यांनी शोधून काढले, कì िनरी±ण ÿिश±णाने
मूÐयनची अचूकता वाढवली, परंतु मूÐयन ýुटी कमी केÐया नाहीत. संदभª ÿिश±णाची
चौकट (The frame of reference training ), जी मूÐयन-कायाªचे सामाईक आकलन
ÿदान करÁयाचा ÿयÂन करते, कदािचत सवा«त आशादायक आहे. मूÐयन करणाöया
Óयĉéना िविशĶ आचरणाची उदाहरणे दशªिवली जातात, जी ÿÂयेक पैलूला ®ेणीबĦ
करÁयासाठी कृतीचे िभÆन ÿमाण दशªिवतात. आतापय«त, या ÿकार¸या ÿिश±णाचे पåरणाम
मूÐयन अचूकता वाढिवÁया¸या आिण यशÖवी कृती¸या िनकषांचे अिधक अचूक आकलन
देÁया¸या ŀĶीने सकाराÂमक आहेत. या संशोधनाची एक मयाªदा अशी आहे, कì हे मोठ्या
ÿमाणावर महािवīालयीन िवīाÃया«सह ÿयोगशालेय ±ेýात केले गेले आहे. अशा ÿकारे हे
ÖपĶ नाही, कì ÓयवÖथापकांना Âयां¸या कमªचाöयांचा Æयाय करणाöया ±ेýात िकती चांगला
पåरणाम होईल.
इतर घटक जे कायª-कृती मूÐयन ÿभािवत करतात (Other Factors That
Influence Job Performance Ratings ):
आतापय«त, आपण चचाª केली आहे, कì पयªवे±काचे मूÐयमापन बोधिनक ÿिøया आिण
मूÐयन ÿपý¸या संरचनेĬारे (आिण ते कसे वापरावे याचे ÿिश±ण) Ĭारे कसे ÿभािवत होऊ
शकते. अितåरĉ घटक जे पयªवे±कां¸या मूÐयमापनावर ÿभाव टाकू शकतात, Âयात किनķ munotes.in

Page 64

औīोिगक मानसशाľ
64 सहकाöयांसाठी पयªवे±का¸या भावना, पयªवे±काची मनःिÖथती, कृतीसाठी गौण
ÿेरणांिवषयी पयªवे±काची ŀÔये, सांÖकृितक घटक आिण मूÐयन करणारी Óयĉì आिण
मूÐयन पाý Óयĉé¸या शयªतीचा समावेश होतो.
संशोधन अËयास या संकÐपनेचा आधार घेतात, कì पयªवे±क Âयां¸या आवडी¸या किनķ
सहकाöयांचे अिधमूÐयन करतात. काही लोकांनी िचंता Óयĉ केली आहे, कì मूÐयन अयोµय
आिण प±पाती असू शकतात. काही पुरावे देखील आहेत, कì जरी ही आवड ही कायाªतील
यशÖवी कृतीचा पåरणाम असू शकते, कारण पयªवे±क Âयां¸यासाठी चांगले काम करणाöया
Óयĉéना पसंत करतात. नवीन कमªचाöयासाठी एक चांगला कमªचारी Ìहणून ओळखले जाणे,
हे िवशेषतः महßवाचे आहे, कारण Âया ŀÔयामुळे पयªवे±कांना पसंती िमळÁयाची श³यता
आहे, ºयामुळे पुढील सहाÍय िमळू शकते आिण भिवÕयात आणखी चांगली कृती होऊ
शकते.
कृतीबाबत पयªवे±कां¸या अपे±ांसारखे काहीही असले, तरीही उÂकृĶ कृती-मूÐयना¸या
देखरेखीवर पåरणाम कł शकतात. मफê, गॅनेट, हेर आिण चेन (१९८६) यांनी शोधून
काढले, कì मूÐयनपाý Óयĉé¸या कृतीिवषयी¸या अपे±ांचा कृती¸या मूÐयांकनावर पåरणाम
होतो. लोक वतªना¸या घटना िवसरÁयास ÿवृ° असतात, जे मूÐयमापन केÐया जाणाöया
Óयĉìिवषयी Âयां¸या समजुतीला अनुłप नसतात. अशाÿकारे, जरी अलीकडे कृती कमी
झाली असली तरी, आवडलेली आिण चांगली कृती करणारी Óयĉì चांगली कृती करणारा
Ìहणून ओळखली जाईल. कृती कालांतराने बदलते, तेÓहा यामुळे प±पाती मूÐयन होऊ
शकते.
मूÐयमापना¸या ±णी मूÐयनावर मूÐयन करणाöया¸या भाविÖथतीचा पåरणाम होऊ शकतो.
िसं³लेअर (१९८८) यांनी सहभागéना अशा िÖथतीत िवभागले, ºयामÅये ÿयोगशाळे¸या
संशोधनात Âयां¸या भावना आिण मनःिÖथती ÿायोिगकåरÂया अिधक उदासीन िकंवा
उÂसाही होÁयासाठी बदलली गेली. Âयानंतर Âयांना ÿाÅयापकां¸या वतªनाचे वणªन वाचून
Âया¸या कृतीचे परी±ण करÁयास सांिगतले गेले. िनकालांवłन असे िदसून आले, कì
उदास मनःिÖथतीत असलेÐया Óयĉéनी ÿाÅयापकां¸या कायª±मतेचे मूÐयांकन उÂसाही
िÖथतीत असलेÐयांपे±ा कमी केले. उदासीन लोकदेखील अिधक अचूक होते आिण Âयांचा
हॅलो लहान होता. िसं³लेअर यांनी िनÕकषा«चा अथª लोकां¸या उदासीन मनःिÖथतीत
असताना Âयां¸या सुधाåरत मािहती-ÿिøया ±मता दशªिवतात.
गौण ÿेरणेिवषयी ÓयवÖथापकां¸या धारणा Âयां¸या कायª-कृती¸या िनणªयांवर ÿभाव टाकू
शकतात, तथािप उÂसुकतेने, अशा धारणा सांÖकृितक घटकांĬारे ÿभािवत होऊ शकतात.
डेÓहो आिण अÍयंगार (२००४) यांनी Âयां¸या कामगारांिवषयी ÓयवÖथापकांची मते
आंतåरकåरÂया ÿेåरत (चांगली नोकरी करÁया¸या फायīासाठी चांगली नोकरी करÁयाची
इ¸छा) िकंवा बाĻ ÿेरणा (ब±ीस िकंवा फायīांसाठी खूप कठोर पåर®म) Ìहणून तपासली
आिण नंतर Âया िवĵासांना कायª-कृतीचे मूÐयांकन करÁयासाठी जोडले. अमेåरकन आिण
लॅिटन ÓयवÖथापकांनी िवचार केला, कì कृतीसाठी बाĻ ÿोÂसाहनापे±ा आंतåरक ÿेरणा
अिधक महßवाची होती, परंतु आिशयाई ÓयवÖथापकांना वाटले, कì ÿेरणेचे दोÆही ÿकार
िततकेच महßवाचे आहेत. munotes.in

Page 65

कृती मूÐय-िनधाªरण - II
65 हे सामाÆयपणे ²ात आहे, कì कृÕणवणêय कमªचाöयांना गौरवणêय कमªचाöयांपे±ा कमी कृती
मूÐयांकन गुण िमळतात. आIJयाªची गोĶ, Ìहणजे मूÐयन करणाöया Óयĉì¸या शयªतीचा
गौरवणêय लोकांसाठी¸या मूÐयमापनावर कोणताही ÿभाव पडला नसला, तरी
कृÕणवणêयां¸या मूÐयनावर Âयाचा पåरणाम होतो. Öटॉफर आिण बकले (२००५) यांनी
शोधून काढले, कì कृÕणवणêय आिण गौरवणêय मूÐयन करणाöया Óयĉì गौरवणêय लोकांचे
समान मूÐयमापन करतात आिण कृÕणवणêयांना गौरवणêय लोकांपे±ा सरासरी कमी मूÐयन
करतात. तरीसुĦा, मूÐयमापनातील असमानता कृÕणवणêय मूÐयन करणाöया Óयĉì¸या
तुलनेत वाईट मूÐयन करणाöया Óयĉìसाठी ल±णीय आहे. जर असे गृहीत धरले गेले, कì
कृÕणवणêय कमªचाöयांचा गौरवणêय कमªचाöयांपे±ा कृÕणवणêय कमªचाöयांमÅये कमी पूवªúह
आहे, तर हे मािहती दशªिवते कì ĵेत मूÐयनपाý Óयĉì कृÕणवणêय कमªचाöयांÿित प±पाती
आहेत. वैकिÐपक कारणांमÅये कृÕणवणêय मूÐयन करणाöया Óयĉìचा कृÕणवणêयां¸या
बाजूने पूवªúहदूिषत होणे आिण Âयांना अिधमूÐयन करणे, आिण कृÕणवणêय आिण
गौरवणêय दोÆही मूÐयन करणाöया Óयĉì गौरवणêय लोकां¸या बाजूने प±:पाती असणे आिण
कृÕणवणêयां¸या तुलनेत Âयांचे अिधमूÐयन करणे यांचा समावेश होतो. या ±णी, कृÕणवणêय
आिण गौरवणêय कमªचाöयांसाठी िकंवा िवरोधात या मूÐयनात िकती प±:पात आहे, हे
आÌहाला माहीत नाही.
४.१.३ ३६०-अंशी अिभÿाय (360-degree feedback ):
बöयाच संघटनांमÅये ÿÂयेक कमªचाöयाचा तÂकालीन पयªवे±क कायª-कृती मूÐयमापन
करÁयासाठी जबाबदार असतो. तथािप, कायª-कृतीवर अनेक ŀिĶकोन िमळवणे फायदेशीर
ठł शकते आिण अनेक ŀĶीकोनांचा वापर करणे आता ÓयवÖथापक आिण इतर अनेकां¸या
मूÐयांकनात एक सामाÆय सराव बनत आहे. कमªचारी िवकासासाठी अिभÿाय देÁयासाठी
समवयÖक, Öव आिण किनķ सहकारी मूÐयन (पयªवे±कांसाठी) हे पयªवे±क मूÐयनसाठी
फायदेशीर पåरिशĶ असू शकतात. Öवत:Ĭारे मूÐयमापन (कमªचाöयाचे Öवतःचे कृतीचे
िनणªय) आिण इतरांĬारे मूÐयनमधील मतभेद, िवशेषतः, असे ±ेý उघड कł शकतात,
िजथे इतर लोक कमªचाöयाला Óयĉì Öवत:ला पाहते, Âयापे±ा वेगÑया ÿकारे पाहतात.
३६०-अंशी अिभÿाय ÓयवÖथापक अिभÿायासाठी असं´य ŀÔयां¸या वापराचा संदभª देते.
समवयÖक, किनķ सहकारी आिण पयªवे±क िविवध कृती घटकांवर ÓयवÖथापकाचे
मूÐयांकन करतात. याÓयितåरĉ, ÓयवÖथापक Âया¸या Öवतः¸या कृतीचे मूÐयांकन पूणª
करतो. संशोधन अËयासांनुसार, अशा अनेक वेगवेगÑया पदांवर असलेÐया Óयĉéना
Âयां¸या मूÐयमापनात केवळ मÅयम सहमती होती, याचा अथª असा होतो, कì ते एखाīा
Óयĉì¸या कायª±मतेवर वेगळे ŀिĶकोन मांडतात. असं´य मूÐयन करणाöया Óयĉì
वापरÁयाचा आणखी एक फायदा, Ìहणजे वैयिĉक पूवªúहांचा ÿभाव कमी केला जाऊ
शकतो, हे अगोदरच दाखवून िदले गेले आहे, उदाहरणाथª, Óयĉì Âयांना आवडत असलेÐया
Óयĉéचे ३६०-अंशी मूÐयांकनामÅये अिधमूÐयन करतात. उदाहरणाथª, जेÓहा इतर काही
मूÐयन करणाöया Óयĉìकडून अितåरĉ मािहती मूÐयमापनात समािवĶ केली जाते, तेÓहा
तÂकाळ ÓयवÖथापका¸या बाजूने पूवªúहाचे पåरणाम कमी होतात. याचा पåरणाम मूÐयमापन
ÿणालीवर अिधक िवĵास आिण सकाराÂमक भावना िनमाªण होऊ शकते. munotes.in

Page 66

औīोिगक मानसशाľ
66 ३६०-अंशी ÿणालीचे उिĥĶ कृती वाढवणे हे आहे, िवशेषत: ºयांना बदलाची सवाªिधक
गरज आहे, Âयां¸यासाठी. या ÿणाली सवा«साठी नसÐया, तरी काही लोकांसाठी फायदेशीर
असÐयाचे िनदशªनास आले आहे. या ÿणालé¸या ÿाथिमक उिĥĶा¸या िवŁĦ असे िदसून
येते, कì सवा«त वाईट ऐवजी शीषª कृती करणाöयांना ३६०-अंशी अिभÿायाचा सवाªिधक
फायदा होतो. याÓयितåरĉ, ऍट्वॉटर आिण āेट (२००५) यांनी शोधून काढले, कì ºया
Óयĉéनी इतरांकडून वाईट मूÐयमापन केले आहे आिण Öवत:ला िनकृĶ मूÐयन केले आहे,
Âयां¸या अिभÿायावर सवा«त िनकृĶ ÿितिøया होÂया. याचा अथª असा, कì जर एखाīाला
Âयाची कृती िनकृĶ वाटत असेल, तर Âया मतांची इतरांनी पुĶी कłन घेणे फायदेशीर नाही.
४.२ सारांश नोकरी कृती िनद¥शक वÖतुिनķ िकंवा Óयिĉिनķ Ìहणून दशªिवले जाऊ शकतात. वÖतुिनķ
मापन ही कायाª¸या उÂपादनाची सं´या असते, जसे कì िवøेÂयाने केलेÐया िवøìची सं´या
िकंवा उÂपादन कमªचाöयाने उÂपािदत केलेÐया नगांची सं´या. Óयĉìिनķ मापन Ìहणजे
पयªवे±कांनी (िकंवा Óयĉì¸या कायª-कृतीशी पåरिचत असलेले इतर लोक) िदलेले
मूÐयांकन. Óयĉìिनķ मापन दोन पĦतéचा अिधक वापर केला जातो, तथािप, मानवी
िनणªयामुळे ते पूवªúह आिण ýुटéना बळी पडतात. Óयिĉिनķ मापनामÅये मूÐयन ýुटी कमी
करÁयासाठी दोन तंýे वापरली गेली आहेत: मूÐयन ÿपý रचना आिण मूÐयन करणाöया
Óयĉìचे ÿिश±ण.
कृती-मूÐयांकनांची अचूकता सुधारÁयासाठी अनेक ÿकारचे मूÐयन ÿपý खरोखरच
िवकिसत केले गेले आहेत. िबहेिवयरली अँकडª रेटéग Öकेल (बासª) मूÐयनपाý Óयĉéना
असं´य वतªनांपैकì कोणते वतªन Óयĉì¸या कायª-कृतीचे सवō°म ÿितिनिधÂव करते, ते
िनवडÁयास सांगते. िम³Öड Öटँडडª Öकेल (एमएसएस) मूÐयनपाý Óयĉéना एखाīा
Óयĉìची कृती अनेक कृती-वतªनांपे±ा कमी, तुलना करÁयायोµय िकंवा चांगले आहे का, याचे
मूÐयांकन करÁयास सांगते. िबहेिवअर ऑÊझÓह¥शन Öकेल (BOS) साठी मूÐयनपाý
Óयĉéनी खालीलपैकì ÿÂयेक वतªन मूÐयनपाý Óयĉéनी िकती वारंवार केली आहे, याचा
अहवाल देणे आवÔयक आहे. िविशĶ इतर ÿकार¸या मापनाशी िवरोधाभासी वतªन-क¤िþत
मूÐयन ÿपý सुधाåरत अचूकतेचे सातÂयपूणª पुरावे िनमाªण करÁयात अयशÖवी झाले आहेत.
ýुटी कमी करÁयाचा ÿयÂन केलेला आणखी एक धोरण, Ìहणजे मूÐयन करणारी Óयĉì
ÿिश±ण. संशोधनानुसार, जरी मूÐयन ýुटी कमी करÁयासाठी मूÐयन करणारी Óयĉì ýुटी
ÿिश±ण उपयुĉ असले, तरी ते मूÐयन अचूकता कमी कł शकते. िनरी±ण ÿिश±ण, जे
कृती -संबंिधत वतªन पाहणे आिण कृती मूÐयमापन करÁयावर ल± क¤िþत करते, अचूकता
सुधारÁयाची ±मता दशªवते. तथािप, यावेळी अचूक कृती मूÐयमापन ÿदान करÁयात
पयªवे±कांना मदत करÁयासाठी एकतर धोरण ÿभावी ठरेल, याचा अंदाज वतªिवणे अकाली
ठरेल.
कायª-कृती¸या मूÐयमापनाशी संबंिधत अनेक घटक दाखवले गेले आहेत, तर ते मूÐयन
करणारी Óयĉì ¸या पूवªúहावर पåरणाम करतात कì नाही, हे ÖपĶ नाही. मूÐयन करणाöया
Óयĉìस गौण Óयĉì आवडते कì नाही, मूÐयन करणारी Óयĉìचा भाविÖथती, कृतीसाठी munotes.in

Page 67

कृती मूÐय-िनधाªरण - II
67 कमªचाöयाचे समजलेले हेतू, सांÖकृितक घटक आिण मूÐयन करणारी Óयĉì आिण मूÐयन
शयªत या सवा«चा मूÐयनावर पåरणाम होतो.
जे कमªचारी Âयांचे कृती समृĦ कł इि¸छतात, Âयांना िविवध ľोतांकडून िमळालेÐया
अिभÿायाचा फायदा होऊ शकतो. ÓयवÖथापक Âयां¸या समवयÖक, किनķ सहकारी आिण
पयªवे±कां¸या Öव-मूÐयनाशी तुलना कłन ३६०-अंशी अिभÿाय ÿाĮ करतात.
४.३ ÿij १. कायª-कृतीचे मूÐयांकन करÁयासाठी वÖतुिनķ पĦतéचे वणªन करा.
२. कायª-कृतीचे मूÐयांकन करÁयासाठी थोड³यात Óयĉìिनķ पĦती ÖपĶ करा.
३. ३६०-अंशी अिभÿायावर एक छोटी टीप िलहा.
४.४ संदभª  Spector, P. E. (2012). Industrial and Organizational Psychology:
Research and Practice (6th Ed). United States: Wiley .

*****

munotes.in

Page 68

68 ५
िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - I
घटक संरचना
५.० उिĥĶ्ये
५.१ कायª-संबंिधत वैिशĶ्ये
५.१.१ मानसशाľीय चाचÁया
५.१.२ चाचÁयांची वैिशĶ्ये
५.२ łपरेषेवर आधाåरत मानसशाľीय चाचÁयांचे ÿकार
५.२.१ समूह िवŁĦ वैयिĉकåरÂया ÿशािसत चाचÁया
५.२.२ आवृ° (बंद) िवŁĦ अनावृ° (मुĉ) चाचÁया
५.२.३ “कागद आिण पेिÆसल” िवŁĦ कृती चाचÁया
५.२.४ ÿबलता िवŁĦ गती चाचÁया
५.३ मापन केÐया जाणाöया घटकांवर आधाåरत मानसशाľीय चाचÁयांचे ÿकार
५.३.१ ±मता चाचÁया
५.३.२ बोधिनक ±मता चाचÁया
५.३.३ मनो-गतीिवधीय ±मता चाचÁया
५.४ इतर मानसशाľीय चाचÁया
५.४.१ ²ान आिण कौशÐय चाचÁया
५.४.२ Óयिĉमßव चाचÁया
५.४.३ भाविनक बुिĦम°ा चाचÁया
५.४.४ समúता चाचÁया
५.४.५ Óयावसाियक अिभłची चाचÁया
५.५ चåरýाÂमक मािहती
५.६ मुलाखत
५.७ कायª नमुने
५.८ मूÐयांकन क¤þे आिण इले³ůॉिनक मूÐयांकन
५.८.१ इले³ůॉिनक मूÐयांकन
५.९ सारांश
५.१० ÿijांचे पुनरावलोकन
५.११ संदभª
munotes.in

Page 69

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती – I
69 ५.० उिĥĶ्ये हे ÿकरण िशकÐयानंतर िवīाÃया«ना पुढील संकÐपना समजतील:
 łपरेषेवर आधाåरत मानसशाľीय चाचÁयांचे ÿकार: समूह िवŁĦ वैयिĉक चाचÁया,
आवृ° िवłĦ मुĉ चाचÁया, कागद-आिण-पेिÆसल चाचÁया चाचÁया िवŁĦ कृती
चाचÁया; ±मता चाचÁया िवŁĦ वेग चाचÁया
 मापन केÐया जाणाöया घटकांवर आधाåरत मानसशाľीय चाचÁया: बोधिनक ±मता
चाचÁया, मनो-गतीिवधीय ±मता चाचÁया , ²ान आिण कौशÐय चाचÁया , Óयिĉमßव
चाचÁया, भाविनक बुिĦम°ा चाचÁया, समúता चाचÁया , Óयावसाियक अिभłची
चाचÁया
 चåरýाÂमक मािहती , मुलाखती, कायª नमुने, मूÐयांकन क¤þ आिण इले³ůॉिनक
मूÐयांकन.
५.१ कायª िकंवा कायाª-संबंिधत वैिशĶ्ये (JOB-RELATED CHARACTERISTICS ) लोकांचे ²ान (knowledge ), कौशÐय (skill), ±मता (ability ) आिण इतर वैयिĉक
वैिशĶ्ये (other personal characteristics ) अशी (KSAO s – के.एस.ए.ओ.) अनेक
आहेत, जे कायाªसाठी आवÔयक असते. ²ान Ìहणजे एखाīा Óयĉìला कायाªिवषयी काय
मािहती आहे, जसे कì डॉ³टरांसाठी वैīकìय ²ान. जेÓहा एखादी Óयĉì कायª करÁयास
स±म असते, तेÓहा Âयास कौशÐय असे Ìहटले जाते, ±मता Ìहणजे काहीतरी िशकÁयाची
±मता असणे होय.
जेÓहा संगणक िवøेता सहयोगी िनयुĉ करतो, तेÓहा Âया¸याकडे ²ान, कौशÐय, ±मता
आिण इतर वैयिĉक वैिशĶ्ये आहेत का याचा िवचार केला जातो. आपणास ÿÂयेक
कामासाठी कायª िवĴेषणा¸या मदतीने ²ान, कौशÐय, ±मता िनिIJत करता येतात. कायª
िवĴेषणामÅये अनेक तंýांचा समावेश केलेला असतो. एकदा आपणास कायाªची ²ान,
कौशÐय, ±मता समजÐया, कì Âयासाठी आवÔयक असणाöया कायª-उमेदवारांचे अजª िकंवा
सÅया¸या कमªचाö यांमÅये Âयांचे मूÐयांकन करÁयासाठी ÿिøया राबिवता येते. कायª-
िवĴेषणामागील कÐपना अशी आहे, कì ºयां¸याकडे उपलÊध नोकरी करÁयासाठी
आवÔयक ²ान , कौशÐय, ±मता आहेत, Âयाची िनवड करणे, जेणे कłन िनवडलेले लोक
कायाªवर यशÖवी होतील, असे आपण खाýीने सांगू शकत नसलो तरी, इतर िनवड आिण
िनयुĉì पĦती वापłन चांगÐया िनवडी करÁयाची श³यता वाढते.
आपण येथे पाच मूÐयांकन तंýांवर चचाª कł. ºयाĬारे ²ान, कौशÐय, ±मता यांचे मापन
करता येते. जे कायª कृतीआिण इतर संघटनाŀĶ्या संबंिधत घटकांशी संबंिधत आहेत. इतर
मूÐयांकन तंýांÿमाणेच, िवĵासाहªता आिण वैधतेचे गुणधमª महßवपूणª आहेत. Ìहणजेच, सवª
उपाय सुसंगत (िवĵसनीय) असले पािहजेत आिण वैधतेसाठी कठोर चाचÁया उ°ीणª केÐया
पािहजेत. दुसö या शÊदांत, असे पुरावे असले पािहजेत कì ते काय¥ पूणª कł शकतात, munotes.in

Page 70

औīोिगक मानसशाľ
70 ºयासाठी ते संÖथांमÅये वापरले जातात. जर एखाīा चाचणीचा उपयोग िश±क
िनवडÁयासाठी करायचा असेल, उदाहरणाथª, िश±क कायाªवर िकती चांगले काम करेल
याचा अंदाज वतªिवÁयासाठी ती दाखवली पािहजे.
५.१.१ मानसशाľीय चाचÁया ( Psychological Tests ):
मानसशाľीय चाचणी ही एक ÿमािणत चाचणी आहे आिण ती एखाīा िविशĶ Óयĉì¸या
अिĬतीय वैिशĶ्यांचे मूÐयांकन करते. मानसशाľीय चाचÁया सामाÆयतः ²ान , कौशÐये,
±मता, अिभवृ°ी, अिभłची आिण Óयिĉमßवाचे मूÐयांकन करÁयासाठी वापरÐया जातात.
या चाचÁयांमÅये एकािधक घटक असतात, जे अिभłची¸या वैिशĶ्याचे सूचक असतात.
चाचणीमÅये अनेक बाबéचा समावेश असÐयास, ते वैिशĶ्यपूणª िनद¥शका¸या तुलनेत वाढीव
िवĵासाहªता आिण वैधता ÿदान करते. एकल-घटक उपायांमÅये सहसा कमी िवĵासाहªता
असते, कारण एखादी Óयĉì कोणÂयाही एका घटकावर सहजपणे चूक कł शकते.
५.१.२ चाचÁयांची वैिशĶ्ये (Characteristics of Tests ):
अनेक ÿकार¸या चाचÁया उपलÊध आहेत, ºया शेकडो वैयिĉक वैिशĶ्यांचे मूÐयांकन कł
शकतात. अिभłची¸या वैिशĶ्याचे Öवłप कोणती चाचणी वापरली जाते, हे िनधाªåरत
करÁयास मदत करते. उदाहरणाथª, संगीत-संबंिधत ±मतेचे मूÐयांकन करÁयासाठी एक
चाचणी बहòतेक संगीत-संबंिधत समÖयांनी बनलेली असेल. दुसरीकडे, शारीåरक शĉì¸या
चाचणीमÅये जड वÖतू उचलÁयाची श³यता असते. आता आपण चाचÁयां¸या चार िविशĶ
वैिशĶ्यांवर चचाª कł.
५.२ łपरेषेवर आधाåरत मानसशाľीय चाचÁयांचे ÿकार (TYPES OF PSYCHOLOGICAL TESTS BASED ON THE FORMAT ) ५.२.१ समूह िवŁĦ वैयिĉकåरÂया ÿशािसत चाचÁया ( Group versus
Individually Administered Tests ):
समूह चाचÁया (group test ) एकाच वेळी अनेक लोकांना िदली जाऊ शकते. चाचणी
मुिþत Öवłपात असू शकते िकंवा ती संगणकìकृत असू शकते. जर ते मुिþत Öवłपात
असेल, तर ती एकाच वेळी अनेक लोकां¸या गटाला िदली जाऊ शकते. चाचणी
संगणकìकृत असÐयास अनेक Óयĉì एकाच वेळी संगणक ÿयोगशाळा यांसार´या एकाच
िठकाणी िकंवा िभÆन िठकाणांहóन चाचणी देऊ शकतात.
वैयिĉक चाचणी (individual test ) ही अशी असते, जी चाचणी ÿशासक Óयĉé¸या
गटाला न देता एका वेळी एकाच Óयĉìला िदली जाते. हा ŀिĶकोन मुलांसाठी बोधिनक
±मता चाचÁया करÁयासाठी वापरला जातो. ित¸या अिधक कायª±मतेमुळे, जेÓहा ते श³य
असेल तेÓहा गट चाचणीला ÿाधाÆय िदले जाते.
munotes.in

Page 71

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती – I
71 ५.२.२ आवृ° (बंिदÖत) िवŁĦ अनावृ° (खुÐया/ मुĉ) चाचÁया (Closed -Ended
versus Open -Ended Tests ):
आवृ° चाचणीसह (बंिदÖत) चाचणी (closed -ended test ) घेणाöयाने अनेक संभाÓय
ÿितसादांमधून एक िनवडणे आवÔयक आहे, जसे कì बहò-िनवड चाचणी. अनावृ° (मुĉ
िकंवा खुली) चाचणी (open -ended test ) ही िनबंध परी±ेसारखी असते. अनावृ° चाचणी
देणाöयाने योµय ÿितसाद िनवडÁयाऐवजी अिभÿाय देणे अपेि±त असते. आवृ° चाचणीचे
ÿाĮांकन सोपे असÐयाने ितला ÿाधाÆय िदले जाते, तर अनावृ° चाचणी काही
वैिशĶ्यांसाठी अिधक योµय असतात, माý ÿाĮांकन कठीण असÐयाने कमी ÿमाणात
वापरली जाते. उदाहरणाथª, एखाīा Óयĉìला िनबंध िलिहÁयास सांगून लेखन ±मतेचे
सवō°म मूÐयांकन करता येते. अिभÓयĉìची ÖपĶता आिण Óयाकरणाची अचूकता
यासार´या अनेक वैिशĶ्यांसाठी त² िनबंध वाचू शकतात आिण गुण देवू शकतात.
५.२.३ कागद आिण पेिÆसल िवŁĦ कृती चाचÁया (Paper -and-Pencil versus
Performance Tests ):
कागद-आिण-पेिÆसल चाचणीमÅये चाचणी कागदा¸या तुकड्यावर िकंवा इतर मुिþत
माÅयमावर असते. ÿितसाद सहसा पेिÆसलने िलिखत Öवłपात िदले जातात. कागद-
आिण-पेिÆसल¸या Öवłपात असलेÐया बहò-िनवड चाचणीमÅये, चाचणीचे ÿij एका
कागदवर सादर केलेले असतात आिण उ°रे चाचणी¸या कागदवर िकंवा वेगÑया
उ°रपिýकेवर िदले जातात. आज¸या काळात, सामाÆयतः, रोजगार चाचÁया इले³ůॉिनक
पĦतीने ÿशािसत केÐया जातात, कìबोडª िकंवा माऊसĬारे ÿितसाद िदले जातात.
मुĉ चाचÁया कागद-आिण-पेिÆसल चाचÁयांĬारे देखील ÿशािसत केÐया जाऊ शकतात,
एकतर कागदावर िलहóन िकंवा संगणकावर टाइप करावे लागते.
५.२.४ ÿबलता िवŁĦ गती चाचÁया ( Power versus Speed Tests ):
ÿबलता चाचÁयांमÅये (power test ) चाचणी पूणª करÁयासाठी सहसा कोणतीही वेळ
मयाªिदत नसते. दुसरीकडे, वेग चाचणीसाठी (speed tests ) कठोर वेळ मयाªदा असते.
गती चाचÁया दोन ÿकारे वापरÐया जाऊ शकतात. ÿथम, वेग चाचणीमÅये आÓहानाÂमक
गोĶी असतात. ºया वेळे¸या मयाªदेत पूणª कराÓया लागतात. काहीवेळा गती चाचÁया शालेय
वातावरणात वापरÐया जातात. जे िवīाथê कमी तयारी करतात Âयां¸या तुलनेत चांगले-
तयार िवīाथê अिधक वेगाने ÿijांची उ°रे देऊ शकतात. गती चाचÁयांचा एक मु´य दोष
Ìहणजे चाचणी देणारा जर तो िकंवा ती हळू वाचणारा असेल तर Âयाचे नुकसान होऊ
शकते. गती चाचÁयांचा दुसरा वापर असा आहे कì एखाīा Óयĉì¸या िविशĶ कायाª¸या
गतीचे मूÐयांकन करÁयासाठी Âया महÂवा¸या ठरतात. उदाहरणाथª, िलिपक चाचणीचा
उĥेश एखाīा Óयĉì¸या िलिपक गतीचे अचूकतेने मूÐयांकन करणे हा आहे.
munotes.in

Page 72

औīोिगक मानसशाľ
72 ५.३ मापन केÐया जाणाöया घटकांवर आधाåरत मानसशाľीय चाचÁयांचे ÿकार (TYPES OF PSYCHOLOGICAL TESTS BASED ON
WHAT IS MEASURED ) ५.३.१ ±मता चाचÁया ( Ability Tests ):
±मता िकंवा योµयता ही एखाīा Óयĉìची िविशĶ कायª करÁयाची िकंवा िशकÁयाची ±मता
Ìहणून पåरभािषत केली जाते. हे बोधिनक ±मता, जसे कì बुिĦम°ा, मािहती ÿिøया आिण
िश±ण समािवĶ असलेÐया काया«शी संबंिधत आहेत. मनो-गतीिवधीय ±मता , जसे कì
मॅÆयुअल िनपुणता, शरीराची हालचाल आिण वÖतूं¸या हाताळणीचा यामÅये समावेश आहे.
ÿÂयेक ±मतेचे महßव ÖवारÖया¸या काया«¸या łपरेषेवर अवलंबून असते. काही काया«ना
बहòतेक बोधिनक ±मतांची आवÔयकता असते (उदा. संगणक ÿोúािमंग), तर इतर चाचÁया
ÿामु´याने मनो-गतीिवधीय ±मतेवर अवलंबून असतात (उदा. मजला साफ करणे). बö याच
कामांसाठी दोÆही ÿकार¸या ±मतांची आवÔयकता असते (उदा. संगणक िकंवा उपकरणाचा
जिटल भाग दुŁÖत करणे).
५.३.२ बोधिनक ±मता चाचÁया ( Cognitive Ability Tests ):
सामाÆय बोधिनक ±मतेची (general cognitive ability ) बुिĦम°ा चाचणी ही सवōÂकृĶ
बोधिनक ±मता चाचणी आहे. इतर चाचÁया देखील असतात, जसे कì गिणतीय िकंवा
शािÊदक ±मता. अशा चाचÁयांवरील घटक सोडवÁयासाठी वैयिĉक समÖया आहेत. अशा
चाचÁया एकाच वेळी Óयĉé¸या मोठ्या गटांना िदÐया जाऊ शकतात आिण कायाª
अजªदारांचे मूÐयांकन करÁयासाठी ÖवÖत आिण कायª±म माÅयम ठरÐया आहेत. बोधिनक
±मता चाचणीचे एक उदाहरण Ìहणजे पसōनेल टेÖट्स फॉर इंडÖůी (पीटीआय). ही चाचणी
गिणतीय आिण शािÊदक ±मतेचे मूÐयांकन करÁयासाठी तयार केलेली आहे. यामÅये
गिणतीय आिण मौिखक तकª यांचा समावेश असलेÐया समÖया आहेत. चाचणी समूह
ÿशासनासाठी तयार केली गेली आहे आिण सुमारे २५ िमिनटांत पूणª केली जाऊ शकते.
५.३.३ मनो-गतीिवधीय ±मता चाचÁया ( Psychomotor Ability Tests ):
उिĥĶ्ये हाताळÁयाची आिण साधने वापरÁयाची ±मता मनो-गतीिवधीय ±मता
चाचÁयांĬारे मापन केली जातात. संवेदना आिण हालचाल यां¸यातील समÆवय (उदा.
डोळा-हात समÆवय) या चाचÁयांĬारे मोजला जातो. बहòतेक मनो-गतीिवधीय ±मता
चाचÁया या िनÕपादन चाचÁया असतात. अशा चाचÁयांमÅये, लोकांचे कारक कायª
करÁया¸या ±मतेवर मूÐयांकन केले जाते. जसे कì, िविवध वÖतू हाताळÁयासाठी साधी
साधने वापरणे ºयामÅये र¤च आिण Öøू űायÓहर वापłन अनेक िखळे काढणे आिण पुÆहा
एकý करणे समािवĶ असते. ÿाĮांक कायª पूणª करÁयासाठी लागणाöया वेळेवर आधाåरत
असतो.
munotes.in

Page 73

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती – I
73 ५.४ इतर मानसशाľीय चाचÁया ( OTHER PSYCHOLOGICAL TESTS ) ५.४.१ ²ान आिण कौशÐय चाचÁया ( Knowledge and Skill Tests ):
संपादन चाचणीला सहसा ²ान आिण कौशÐय चाचणी Ìहटले जाते आिण ती एखाīा
Óयĉì¸या सÅया¸या ÿािवÁयाची पातळी मोजÁयासाठी तयार केलेली असते. संपादन
चाचणी (knowledge test ) Óयĉìला काय मािहत आहे, याचे मूÐयांकन करते आिण
कौशÐय चाचणी ( skill test ) एक Óयĉì काय कł शकते, याचे मूÐयांकन करते. ÿÂय±ात,
²ान आिण कौशÐयापासून ±मता पूणªपणे वेगळी करणे अनेकदा श³य नसते. ±मता
चाचÁया सामाÆयतः ²ान आिण कौशÐयावर अवलंबून असतात. ²ान आिण कौशÐय
चाचÁया काही ÿमाणात अिभ±मतेवर अवलंबून असतात.
अनेक िभÆन ²ान आिण कौशÐय ±ेýांचे मूÐयमापन या चाचणीĬारे केले जाऊ शकते. काही
चाचÁया अशा आहेत, कì ºया सामाÆय कौशÐयांवर ल± क¤िþत करतात, जसे कì गिणत
आिण वाचन, तर इतर काही िविशĶ काया«मÅये कौशÐयांचे मूÐयांकन करÁयासाठी उपयुĉ
आहेत, जसे कì लेखिनक. ²ान आिण कौशÐय चाचÁया या दोÆही कागद-आिण-पेिÆसल
चाचÁया आिण कृती चाचÁया (performance tests ) आहेत.
५.४.२ Óयिĉमßव चाचÁया ( Personality Tests ):
Óयिĉमßव वैिशĶ्य Ìहणजे वेगवेगÑया पåरिÖथतéमÅये िविशĶ पĦतीने वागÁयाची ÿवृ°ी
होय. जे इतर लोकांसोबत गोĶी करÁयास ÿाधाÆय देतात Âयां¸यामÅये सामािजकता
वैिशĶ्य उ¸च मानले जाते. जर एखादी Óयĉì वारंवार इतरांवर ÿभाव टाकत असेल, तर
आपण असे Ìहणतो, कì तो वचªÖवाची वैिशĶ्ये ÿदिशªत करत आहे. Óयिĉमßव वैिशĶ्ये हे
महßवाचे सूचक असू शकतात, कारण काहीवेळा िविशĶ ÿकारचे वतªन संÖथांमधील
कायाª¸या िनÕपादनासाठी संबंिधत असते. आपण सामािजकतेचे उदाहरण घेऊ शकतो,
जेथे सामािजकता हा िवøेÂयासाठी एक महßवाचा गुणधमª असू शकतो, ºयाला इतर
लोकांशी संवाद साधावा लागतो, तर वचªÖव हा पयªवे±कासाठी एक महßवाचा गुणधमª असू
शकतो, ºयाला इतरां¸या िøयांना मागªदशªन करावे लागते.
Óयिĉमßव गुणांचे मूÐयांकन करÁयासाठी कागद-आिण-पेिÆसल Óयिĉमßव चाचÁया उपयुĉ
साधन मानÐया जातात. काही Óयिĉमßव चाचÁया एकाच Óयिĉमßवा¸या वैिशĶ्याचे
मूÐयांकन करÁयासाठी तयार केलेÐया आहेत; Óयिĉमßव यादी अनेक घटकांचे मूÐयांकन
करतात आिण काहीवेळा अनेक Óयिĉमßव वैिशĶ्यांमधील Óयĉéची Óयिĉमßव łपरेखा
ÿदान करÁयासाठी जातात. कागद -आिण-पेिÆसल चाचÁया लोकांचे िविवध ÿकारांमÅये
वणªन करतात, जे िविवध वैिशĶ्यांचे संयोजन करतात. उदाहरणाथª, बिहमुªख Óयĉìचा
ÿकार िøयाकलाप , आशावाद, सामािजकता आिण बोलकेपणा या वैिशĶ्यांवर उ¸च असू
शकतो, तर अंतमुªखी ÿकार सावधपणा, शांतता, िनिÕøयता आिण असंसदीयता यावर
उ¸च असतो (परवीन , १९९३). संघटनेमधील लोकां¸या वतªना¸या िविवध पैलूंचा अËयास
करÁयासाठी संशोधक वारंवार Óयिĉमßव चाचÁया वापरतात. munotes.in

Page 74

औīोिगक मानसशाľ
74 ५.४.३ भाविनक बुिĦम°ा चाचÁया (Emotional Intelligence Tests ):
भाविनक बुिĦम°ेची (Emotional intelligence - EI) Óया´या लोकांमÅये Öवतः¸या
आिण इतरांमधील भावनांवर िनयंýण ठेवÁयाची आिण ओळखÁयाची ±मता Ìहणून केली
जाते. मानसशाľ²ां¸या मते, ही ±मता लोकांना अिधक सामािजकŀĶ्या कुशल बनवते,
ºयामुळे Âयांना इतरांवर होणाö या ÿभावाची जाणीव आिण िनयंýण ठेवता येते. कायाª¸या
पĦतीमÅये, जे भाविनक बुिĦम°ेवर उ¸च असतात ते सहकाöयांसह सहजतेने कायª
करÁयास स±म असतात आिण पयªवे±ी पदांवर Ìहणजे नेतृÂव कायª करÁयाची ±मता
Âयां¸याकडे असते. दोन ÿकारचे भाविनक बुिĦम°ेचे मूÐयांकन आहेत (जोसेफ आिण
Æयूमन, २०१०).
१) गुणधमª ÿकार (The trait type ):
हे Óयिĉमßव वैिशĶ्य Ìहणून भाविनक बुिĦम°ा मोजते आिण ते Óयĉì¸या जागłकतेसाठी
योµय मानले जाते. वैिशĶ्यांचे मूÐयमापन हे Óयिĉमßव चाचणीसारखे असते. लोक ÿÂयेक
घटकाचे वणªन िकती चांगÐया ÿकारे करतात, यािवषयी ते मािहती देते.
२) ±मतेचा ÿकार (The ability type ):
यांमÅये बहòपयाªयी ÿijांचे Öवłप आहे. हे गृहीत धरले जाते, कì लोक Âयां¸या भाविनक
बुिĦम°ेची थेट तøार कł शकत नाहीत. Ìहणून, चाचणीवर योµय उ°रे िनवडून एखादी
Óयĉì Âयाची भाविनक बुिĦम°ा ÿकट कł शकते.
५.४.४ समúता चाचÁया ( Integrity T ests):
एक कमªचारी कामावर ÿितकूल िकंवा अÿामािणक वतªन करेल कì नाही, हे सांगÁयासाठी
एक समúता चाचणी अपेि±त असते. या चाचÁयांĬारे फसवणूक, तोडफोड, चोरी, अनैितक
वतªन यांसार´या वतªनांचा अंदाज करता येतो. कधीकधी या चाचÁया एखाīा संघटनेतील
अनुपिÖथती आिण उलाढालीचा अंदाज लावÁयासाठी वापरÐया जातात. समúता
चाचÁयांचे ÖपĶ आिण Óयिĉमßव असे दोन िभÆन ÿकार आहेत. (वानेक, सॅकेट आिण
ओÆस, २००३).
१) ÿकट िकंवा ÖपĶ समúता चाचÁया (Overt Integrity Test ):
ÿकट िकंवा ÖपĶ समúता चाचÁयाĬारे Óयĉì¸या अिभवृ°ी आिण पूवê¸या वतªनाचे
मूÐयांकन केले जाते. Óयĉìने ÿामािणकपणा आिण नैितक वतªनाशी संबंिधत िवधानांशी
सहमती िकंवा असहमती दशªिवÐया जाणे आवÔयक असते.
२) Óयिĉमßव समúता चाचणी ( The personality integrity test ):
यांĬारे Óयिĉमßव वैिशĶ्यांचे मूÐयांकन केले जाते, जे ÿितउÂपादक वतªनाचा अंदाज
लावÁयासाठी महßवपूणª असते. munotes.in

Page 75

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती – I
75 संशोधनात असे आढळून आले आहे, कì समúता चाचÁया कायाª¸या िठकाणी अनुÂपादक
वतªनाचा अंदाज लावू शकतात, ºयात अनुपिÖथती, चोरी आिण इतर वतªणुकéचा समावेश
आहे.
५.४.५ Óयावसाियक अिभłची चाचÁया ( Vocational Interest Tests ):
Óयावसाियक अिभłचीĬारे मूÐयमापन करताना चाचणी देणाöयाला संगीता¸या कायªøमात
सहभागी होÁयासाठी आिण úंथालयाला भेट देÁयासार´या िविवध िøयांमÅये गुंतÁयासाठी
Âया¸या िकंवा ित¸या आवडी¸या ±ेýांचा उÐलेख करÁयास सांगून केले जाते.
Óयावसाियक अिभłची चाचÁयांमधील नमूना िविवध Óयवसायांमधील लोकां¸या
ÿितिøयािवषयी उपलÊध आहे. चाचणी देणाöयांची ÿितिøया वेगवेगÑया Óयवसायातील
लोकांशी जुळतात आिण तो िकंवा ती ÿÂयेक Óयवसायासाठी िकतपत योµय आहे, हे
पाहÁयासाठी होतो.
सवा«त लोकिÿय Óयावसाियक अिभŁिच चाचÁयांपैकì एक Ìहणजे Öवयं-िनद¥िशत शोध
(हॉलंड, १९९४) होय. ही चाचणी सहा Óयिĉमßव ÿकारांवर गुण ÿदान करते. ÿÂयेक
ÿकार Óयवसाया¸या िविशĶ घटकाशी संबंिधत आहे. यांतील सहा ÿकारची गुणांची łपरेखा
Óयĉìला Óयावसाियक ±ेý िनवडÁयासाठी मागªदशªन करते. एखाīा Óयĉì¸या Óयावसाियक
अिभłची आिण ित¸या कायाªचे Öवłप यां¸यातील जुळणी ही Óयĉì Âया कायाªमÅये िकती
समाधानी आहे या¸याशी संबंिधत आहे
५.५ चåरýाÂमक मािहती (BIOGRAPHICAL INFORMATION ) लोकांिवषयी जाणून घेÁयाचा सवा«त सोपा मागª, Ìहणजे तुÌहाला काय जाणून ¶यायचे आहे,
हे Âयांना िवचारणे. कायाª¸या िठकाणी लोकांिवषयीची मूलभूत मािहती अजाªतून िमळवली
जाते. बहòतेक संघटनांमÅये ÿमािणत अजाªमÅये िश±ण, कायª-कौशÐये, वैयिĉक वैिशĶ्ये
आिण कायª-वृ°ांत, इÂयादéिवषयी ÿij असतात. काही ÿपý/फॉमª िविशĶ अनुभवांिवषयी
असतात, जसे कì शाळाबाĻ उपøम (उदा. खेळांमÅये सहभाग).
चåरýाÂमक यादीत तपशीलवार पाĵªभूमीवर ÿij असतात. अजाªमÅये शै±िणक पाýता आिण
अगोदर¸या कायाªनुभवािवषयी िवचारलेले असते. तर चåरýाÂमक यादीत शालेय आिण
कायाª¸या िकंवा जीवना¸या इतर ±ेýांतील िविशĶ अनुभवांिवषयी िवचारलेले असते.
काही ÿij वÖतुिनķ, पडताळÁयायोµय तÃयांिवषयी िवचारलेले असतात, जसे कì
"महािवīालयात तुमची úेड पॉइंट सरासरी काय होती?" इतर मते िकंवा Óयिĉिनķ
अनुभवांिवषयी िवचारलेले असते, जसे कì "तुÌही कॉलेजचा आनंद घेतला का?" जर
एखाīा चåरýाÂमक यादीमÅये दुसöया ÿकार¸या ÿijांचा पुरेसा समावेश असेल, तर ती
अंदाजे मानसशाľीय चाचणी देÁयास सुŁवात करते, जी पूवê¸या जीवनातील
अनुभवांऐवजी अिभłची आिण Óयिĉमßवाचे मूÐयांकन करते (िÔमट आिण चॅन, १९९८).
munotes.in

Page 76

औīोिगक मानसशाľ
76 ५.६ मुलाखत (INTERVIEWS ) मुलाखत Ìहणजे समोरासमोर बैठक होय, जी एक िकंवा अिधक मुलाखतकार (मुलाखत
घेणारी Óयĉì) आिण मुलाखत देणारी/देणाöया Óयĉì यां¸यामÅये घडून येते. जवळजवळ
सवª संÖथा सवª पदांवर िनयुĉìसाठी मुलाखतीचा वापर करतात. मुलाखतीची पĦत सवªý
Öवीकारली गेलेली. संघटनामÅये मुलाखतéचे ÿकार खालीलÿमाणे आहेत:
१. असंरिचत मुलाखत (Unstructured interview ):
यामÅये मुलाखतीदरÌयान जे काही ÿij मुलाखत कÂयाª¸या मनात येतात, ते िवचारले
जातात. हे मुलाखतकार आिण मुलाखत घेणाö यामधील संभाषणासारखे असू शकते.
यामÅये ÿijांचे िनयोजन आिण øम ठरलेला नसतो.
२. संरिचत मुलाखत (Structured interview ):
संरिचत मुलाखतीदरÌयान, मुलाखतकाराकडे ÿijांची पूवªिनयोिजत मािलका असते.
Âयातील ÿij जी मुलाखत देणाöया Óयĉìला िवचारले जातात. Âयामुळे मुलाखत तुलनेने
ÿमािणत असते. यामÅये ÿijांचे िनयोजन आिण øम ठरलेला असतो.
काही मुलाखती अधªवट असतात. या ÿकार¸या मुलाखतीत, िवचारले जाणारे ÿij िनिदªĶ
आिण ÿमािणत केले जातात. इतरां¸या ठाम अपे±ा असतात, कì ÿij एका िनिIJत øमाने
िवचारले जावेत, समान वा³यांश वापरला जावा, मुलाखतéना कोणतेही उ°र अÖपĶ
असले, तरीही ते ÖपĶ करÁयास सांिगतले जाऊ नये आिण मुलाखत घेणाöयांना शेवटपय«त
ÿij िवचारÁयाची परवानगी िदली जावू नये.
मुलाखती दोन ÿकारे वापरली जाऊ शकते. एक Ìहणजे मािहती गोळा करणे.
अिभवृ°ीिवषयी ÿij िवचाł शकतात ("तुÌहाला तुमची अगोदरचे काम आवडली का?");
कायाªचे अनुभव ("तुÌही कधी कोणाचे पयªवे±ण केले आहे का?"); वैयिĉक पाĵªभूमी
("महािवīालयात तुमचा आवडता िवषय कोणता होता?"); आिण ÿाधाÆये ("आठवड्या¸या
शेवटी काम करायला हरकत आहे का?"). मुलाखत पĦतीचे तोटे खालीलÿमाणे आहेत.
१. मुलाखत घेणारी Óयĉì मुलाखत देणाöया Óयĉì¸या उ°रांवर पåरणाम कł शकते.
२. मुलाखत घेणारी आिण देणारी Óयĉì यां¸यातील परÖपरसंवाद मुलाखतीनुसार िभÆन
असू शकतो.
३. मुलाखत घेणाöया Óयĉì¸या मुलाखत घेÁया¸या ±मतेत आिण Âयां¸या
Óयिĉमßवातील फरक मुलाखती¸या ÿिøयेवर आिण मुलाखतकारा¸या ÿितसादावर
पåरणाम कł शकतात .
आधुिनक तंý²ाना¸या मदतीने दूरÖथपणे मुलाखती घेणे श³य आहे. जेÓहा अजªदार दूर¸या
अंतरावर असतात, तेÓहा टेिलफोन आिण वेबकॅम मुलाखती अिधक लोकिÿय झाÐया
आहेत. munotes.in

Page 77

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती – I
77 ५.७ कायª नमुने (Work Samples ) कायª-नमुना हे एक मूÐयमापन तंý आहे, ºयामÅये Óयĉì कायाªमÅये असलेली कामे िकती
चांगÐया ÿकारे कł शकतात, हे यामÅये दशªिवणे आवÔयक आहे. यामÅये एखादी Óयĉì
कायª िकंवा कायाªचा काही भाग ÿÂय± कायाª¸या पåरिÖथतीऐवजी चाचणी¸या पåरिÖथतीत
करते. कायª-नमुना उ¸च-Öतरीय कौशÐय मोजÁयासाठी तयार केलेला आहे. कायाªचा नमुना
एखादे िविशĶ कायª करÁया¸या कौशÐयाचे मोजमाप करतो, जसे कì ůक चालवणे, जे
िविशĶ पåरिÖथती¸या संदभाªत केलेÐया अनेक मूलभूत कौशÐयांनी बनलेले असते.
मनोवै²ािनक चाचणीĬारे अंदाज लावला जातो, कì एखाīा Óयĉìकडे मूलभूत कौशÐये
आहेत कì नाही, हे जाणून घेणे महÂवाचे आहे, कì तो िकंवा ती कायª िकती चांगले कł
शकते. परंतु तो िकंवा ती ÿÂय±ात ते िकती चांगले कł शकते, हे नाही. ठरािवक कायª-
नमुना अजªदाराला कायª पूणª करÁयासाठी आवÔयक सािहÂय आिण साधने देतो. Óयĉìने
कायª जलद आिण अचूकपणे पूणª करणे अपेि±त आहे. ºया अचूकतेसह कायª पूणª केले आहे
आिण अजªदाराने िकती वेळ घेतला आहे, यावर आधाåरत गुण िदले जातात.
वाहन-चालना¸या लायसÆससाठी अजªदारांना आवÔयक असलेली वाहन-चालन/űायिÓहंग
चाचणी ही सवा«त पåरिचत कायª-नमुÆयापैकì एक आहे. अजªदाराला वाहन चालवÁयास
सांिगतले जाते, तर चाचणी ÿशासक ÿÂयेकासाठी गुण नŌदवतो. परवाना िमळिवÁयासाठी,
अजªदाराने पूवª-िनधाªåरत िनकष पूणª करÁयाइतके गुण ÿाĮ करणे आवÔयक असते.
Âयाच ÿकारे, एखादी Óयĉì एखाīा िविशĶ कायाªसाठी योµय आहे कì नाही हे िनधाªåरत
करÁयासाठी संघटनाÂमक पĦतीमÅये कायª-नमुना वापरला जाऊ शकतो. कायª-नमुने
भिवÕयातील कायाª¸या कामिगरीचे चांगले भाकìत करणारे असÐयाचे आढळले आहे
(रॉबटªसन आिण कंडोला, १९८२).
कायª-नमुÆया¸या मयाªदा: अनेक कायª-नमुÆयासाठी, अजªदाराला अगोदर कामाचा अनुभव
असणे आवÔयक आहे, कायª-नमुने िवकिसत करणे खिचªक आहे आिण कायª-नमुना िविशĶ
ÿकार¸या कायाªसाठी उपयुĉ ठरतो (कॅिलनन आिण रॉबटªसन, २०००).
५.८ मूÐयांकन क¤þे आिण इले³ůॉिनक मूÐयांकन (ASSESSMENT CENTERS AND ELECTRONIC ASSESSMENT ) मुÐयांकन क¤þ (assessment center ) हे मापन करते, कì एखादी Óयĉì िविशĶ कायाªची
काही काय¥ िकती चांगÐया ÿकारे पार पाडू शकते. यात अनेक सराव कामाचा समावेश आहे,
जे िविवध कायाª¸या काया«चे अनुकरण करÁयासाठी असतात. मूÐयांकन क¤þे सहसा
ÓयवÖथापन-संबंिधत कौशÐयांचे मूÐयांकन करÁयासाठी तयार केलेली असतात. सराव
कामे एकाच वेळी अनेक Óयĉéना िदले जाऊ शकतात.
हे तंý मु´यतः अनेक ÿकार¸या िनयो³ÂयांĬारे वापरले जाते. उदाहरणाथª, िāटीश
िनयो³Âयां¸या सव¥±णात, कìनन (१९९५) यांना असे आढळले, कì महािवīालयीन
पदवीधरांना िनयुĉ करÁयासाठी मूÐयांकन क¤þांचा ४४% इतका वापर केला गेला. munotes.in

Page 78

औīोिगक मानसशाľ
78 मूÐयांकन क¤þा¸या सराव कामामÅये उ¸च पातळीचा वाÖतववाद असतो, कारण ते
कायाªमÅये समािवĶ असलेÐया अनेक वाÖतिवक काया«चे अनुकरण करतात. उदाहरणाथª,
ºया Óयĉìचे मूÐयांकन केले जात आहे, ितला िदलेÐया पåरिÖथतीत पयªवे±क Ìहणून
भूिमका बजावÁयास सांिगतले जाऊ शकते. यामÅये किनķ कमªचाöयाशी वतªन करणे
समािवĶ असू शकते. त² मूÐयांकनकÂया«¸या पॅनेलĬारे उमेदवारा¸या कामिगरीचे गुणांकन
केले जाते. मूÐयांकनकÂया«ना Óयĉì¸या कामिगरीचे मूÐयांकन करÁयास सांिगतले जाते.
उदाहरणाथª, ÓयवÖथापका¸या कायाªसाठी, संÿेषण, इतर लोकांशी वतªन करणे, िनणªय घेणे
आिण िनयोजनाशी संबंिधत उमेदवारा¸या कामिगरीचे मूÐयांकन केले जाऊ शकते.
संशोधनात असे आढळून आले आहे, कì कमªचाö यां¸या िनवडीसाठी मूÐयांकन क¤þे एक
वैध साधन आहेत (आथªर, डे, मॅकनेली, आिण एडÆस, २००३). असे Ìहणता येईल, कì
मूÐयांकन क¤þावरील ÿाĮांक आिण कायª-कृती यांमÅये परÖपर संबंध आहे.
तोटे: मूÐयमापन क¤þांची समÖया अशी आहे, कì अËयासामÅये उमेदवारांना िदलेले िविवध
गुण खूप जाÖत परÖपरसंबंिधत असतात. याचा अथª असा होऊ शकतो, कì मूÐयांकनकत¥
बहòिवध पåरमाणांऐवजी केवळ एका पåरमाणाचे मूÐयांकन करतात. एक श³यता अशी आहे,
कì उमेदवार वैयिĉक पåरमाणांऐवजी केवळ एकूण सराव कृतीला Æयाय देवू शकतात.
संशोधकांनी मूÐयांकन क¤þांमÅये पåरमाण ®ेणीची वैधता सुधारÁयाचा ÿयÂन केला आहे.
रायली, हेʼnी, आिण िÖमदर (१९९०) यांनी असे सांिगतले, कì उमेदवार वैयिĉक
पåरमाणांचे पुरेसे मूÐयांकन कł शकत नाहीत, कारण Âयां¸याकडे ÿिøया करÁयासाठी
खूप मािहती असते. अËयासा¸या पåरणामांवłन असे िदसून आले आहे, कì सराव
कायाª¸या पåरमाणांमधील परÖपरसंबंध कमी झाले आहेत आिण सराव कायाª¸या संबंिधत
पåरमाणांमधील परÖपरसंबंध सामाÆयत: मूÐयांकन क¤þांमÅये आढळलेÐया पåरमाणांपे±ा
जाÖत येतात. अशा ÿकारे, पåरमाण गुणांची वैधता सुधारली आहे.
५.८.१ इले³ůॉिनक मूÐयांकन (Electronic assessment ):
इले³ůॉिनक मूÐयांकनाचा वापर संघटनाÂमक मूÐयांकनातील सवा«त वेगाने वाढणारा ÿवाह
आहे. उदाहरणाथª, िÓहिडओ-आधाåरत मूÐयांकना¸या वापरावर िवचार कł. या
मूÐयमापनामÅये ÿÂयेक घटकाला िÓहिडओ ि³लप¸या łपात सादर केले जाते, जे
कायाª¸या िठकाणी घडू शकणाöया घटनेचे तपशील देतात. असे मूÐयमापन एक वाÖतववादी
पåरिÖथती ÿदान कł शकते, ºयाचे मजकुरासह पूणª वणªन करणे कठीण आहे.
इंटरनेटमुळे अजªदाराला जगात जवळपास कुठेही मूÐयांकनाशी जोडणे श³य झाले आहे.
इले³ůॉिनक तंý²ान मूÐयांकनाचा वापर वाढवत आहे आिण Âयामुळे मूÐयांकन ÖवÖत
आिण अिधक सोयीÖकर झाले आहे. मानसशाľीय चाचÁया इले³ůॉिनक पĦतीने
ÿशासनासाठी ÖवीकारÐया जाऊ शकतात. चाचणी घेणारा ÿÂयेक घटक संगणका¸या
पडīावर वाचू शकतो आिण कìबोडª, माऊस िकंवा इतर इंटरफेस उपकरणांसह ÿितसाद
देऊ शकतो.
munotes.in

Page 79

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती – I
79 इले³ůॉिनक मूÐयांकनाचे फायदे खालीलÿमाणे आहेत:
i. शेवट¸या घटकाचे उ°र देताच चाचणीचा आपोआप लगेच ÿाĮांक येतो, ºयामुळे
िनवड ÿिøयेला गती िमळते.
ii. वेबसाइटवर चाचणी ठेवली जाऊ शकते, जी जगातील कोणतीही Óयĉì क¤Óहाही
सोडवू शकते. चाचणी देÁयासाठी अजªदाराला िविशĶ चाचणी¸या क¤þावर येÁयाची
गरज नाही.
इले³ůॉिनक मूÐयांकनाचे तोटे खालीलÿमाणे आहेत:
i. संगणक चाचणी ÿणाली िवकिसत करणे खिचªक आिण वेळ घेणारे आहे. कागद-
पेिÆसल चाचÁयां¸या तुलनेत, हाडªवेअर आिण सॉÉटवेअरची िकंमत खूपच जाÖत
आहे.
ii. कधीकधी संगणकìकृत चाचÁया मुिþत चाचÁयां¸या बरोबरी¸या नसतात. उदाहरणाथª,
गती चाचÁया, िदलेÐया मÅयांतरात एखादी Óयĉì िकती योµय गोĶी कł शकते. अशी
एक चाचणी Ìहणजे कारकुनी गती आिण अचूकता चाचणी ºयामÅये चाचणी घेणाöयाने
अ±रां¸या दोन तारांची तुलना करणे आवÔयक असते आिण ते समान आहेत कì
नाही, हे सूिचत करणे आवÔयक असते. माý, åरचमन, िकÖलर, वेसबँड आिण űॅसगो
(१९९९) यांसार´या इतर संशोधकांना संगणक आिण कागद-आिण-पेिÆसल
ÿशासनामÅये कोणताही फरक आढळला नाही.
५.९ सारांश संघटनाÂमक आिण औīोिगक मानसशाľ² संघटनांसाठी करत असलेÐया ÿमुख
काया«पैकì एक Ìहणजे कमªचारी िनवड आिण िनयुĉìसाठी उमेदवारां¸या वैिशĶ्यांचे
मूÐयांकन करणे होय. या वैिशĶ्यांचे वगêकरण ²ान, कौशÐय, अिभ±मता आिण इतर
वैयिĉक वैिशĶ्ये यांĬारे केले जाते. कायाªवर यशÖवी कामिगरीसाठी हे आवÔयक असते.
²ान, कौशÐय, अिभ±मता आिण इतर वैयिĉक वैिशĶ्ये मूÐयमापन करÁयासाठी वापरÐया
जाणाö या पाच ÿमुख पĦती आहेत: मानसशाľीय चाचणी, चåरýाÂमक यादी , मुलाखत,
कायª-नमुना आिण मूÐयांकन क¤þ.
मानसशाľीय चाचणी ही एखाīा िविशĶ वैयिĉक वैिशĶ्याचे मूÐयांकन करÁयासाठी
एखाīा Óयĉìला िदलेÐया समÖया िकंवा ÿijांची ÿमािणत मािलका असते. ²ान, कौशÐय,
अिभ±मता, वृ°ी, अिभŁिच आिण Óयिĉमßव यांसह अनेक घटकांचे मूÐयांकन
करÁयासाठी चा चÁया सामाÆयतः वापरÐया जातात.
मुलाखत Ìहणजे मुलाखत घेणारा आिण मुलाखत देणारा यां¸यातील हेतुपूवªक संभाषण
होय. असंरिचत मुलाखती दरÌयान मुलाखतकार मनात जे काही ÿij येतात, ते िवचारतो.
याउलट, संरिचत मुलाखतीदरÌयान मुलाखतकाराकडे पूवªिनयोिजत ÿijांची मािलका
असते, जी मुलाखत घेणाöया ÿÂयेक Óयĉìला िवचारली जाते. munotes.in

Page 80

औīोिगक मानसशाľ
80 कायª-नमुना हे एक मूÐयमापन तंý आहे, ºयामÅये एखाīा Óयĉìने ÿमािणत पåरिÖथतीत
कायाªची काय¥ िकती चांगÐया ÿकारे पार पाडू शकतात, हे दाखवणे आवÔयक असते.
यामÅये एखादी Óयĉì कायª िकंवा कायाªचा काही भाग ÿÂय± कायाª¸या पåरिÖथतीऐवजी
चाचणी¸या पåरिÖथतीत करते.
मूÐयांकन क¤þामÅये एक िकंवा अिधक िदवसात होणाö या िविवध ÿकार¸या सराव कामांचा
समावेश असतो. जरी बहòतेक मूÐयमापन क¤þे भिवÕयातील ÓयवÖथापन ±मता
ओळखÁयासाठी वापर ली जातात, परंतु Âयांचा उपयोग िविवध ÿकार¸या नोकöयांसाठी
लोकां¸या संभाÓयतेचे मूÐयांकन करÁयासाठी केला जाऊ शकतो.
िवशेषत: मानसशाľीय चाचÁयां¸या ÿशासनासाठी इले³ůॉिनक मूÐयांकन वापरले जातात.
इले³ůॉिनक माÅयमाचा सवा«त सामाÆय वापर Ìहणजे संगणकाĬारे कागद आिण पेिÆसल
चाचणीचे ÓयवÖथापन करणे होय. अनेकदा चाचणी ही मुिþत आवृ°ीशी जवळपास
सारखीच असते, ºयामÅये संगणक पडīावर घटक ÿदिशªत केले जातात आिण कìबोडª
िकंवा माऊसने ÿितसाद िदला जातो. अशा चाचÁया अिधक चांगली िवĵासाहªता िमळवू
शकतात, परंतु ते िवकिसत करÁयासाठी महाग असतात.
५.१० ÿij १. मानसशाľीय चाचÁयांची िविवध Öवłपे िकंवा ÿकार काय आहेत?
२. बोधिनक ±मते¸या चाचÁयांवर चचाª करा.
३. मूÐयांकन तंý Ìहणून ‘कायª-नमुना’ यावर चचाª करा.
५.११ संदभª Spector, P. E. (2012). In dustrial and Organizational Psychology:
Research and Practice (6th ed). United States: Wiley.

*****
munotes.in

Page 81

81 ६
िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
घटक संरचना
६.० उिĥĶ्ये
६.१ अजªदारांची भरती करणे
६.१.१ कमªचाöयांची िनवड करणे
६.२ अजªदारांना िदलेÐया नोकöया ÖवीकारÁयास आिण ठेवÁयास भाग पाडणे
६.२.१ शाľीय िनवडीची उपयुĉता
६.२.२ शाľीय िनवडीची उपयुĉतेचे संगणन करणे
६.३ िनवड पĦतéमÅये आंतरराÕůीय फरक
६.३.१ कायदेशीर समÖया
६.४ सारांश
६.५ ÿij
६.६ संदभª
६.० उिĥĶ्ये  संघटनांमÅये अजªदारांची भरती कशी होते, हे जाणून घेणे.
 संघटनेतील आर±ण, अजªदाराचे िलंग आिण अपंगÂव िÖथतीशी संबंिधत धोरणे आिण
समÖयांिवषयी जाणून घेणे.
६.१ अजªदारांची भरती करणे (RECRUITING APPLICANTS ) उमेदवारांनी उपलÊध पदांसाठी अजª करणे, हे अनेक संघटनांसाठी एक मोठे आÓहान
असते. चांगÐया कमªचाöयांना कामावर घेÁयासाठी कमªचाöयांची िनवड करता येईल, असा
उमेदवारांचा मोठा समूह संघटनांकडे असणे आवÔयक आहे. काही नोकöयांसाठी बरेच
अजªदार उपलÊध असतात . Âयामुळे उमेदवारांची भरती करणे तुलनेने सोपे असू शकते,
परंतु जेथे अजª करÁयासाठी पुरेसे लोक नसतील, अशा नोकöयांसाठी एखाīा संघटनेने
आपÐया नोकरी¸या åरĉ जागा भरÁयासाठी योµय लोकांना आकिषªत करÁयासाठी बराच
ÿयÂन करणे आवÔयक असते. åरĉ पदासाठी उमेदवारांची भरती करÁयासाठी अनेक
पĦती वापरÐया जाऊ शकतात. संघटनेĬारे सामाÆयत: वापरले जाणारे उमेदवार भरतीचे
सहा ľोत पुढीलÿमाणे आहेत: i) जािहरात, ii) शाळा भरती करणारे, iii) कमªचारी संदभª,
iv) थेट मुलाखती, v) रोजगार संÖथा (employment agencies ), vi) इंटरनेट/वेब.
यांपैकì कोणÂया ľोताचा वापर करावा, हे संघटनेवर अवलंबून असते. काही संÖथांना munotes.in

Page 82

औīोिगक मानसशाľ
82 असे िदसून येते, कì Âयां¸याकडे असणाöया नोकöया ÖवीकारÁयासाठी Âयांना पुरेसे थेट
अजªदार िमळतात, Ìहणून ते वेळखाऊ पĦतéचा वापर करत नाहीत. िनÌन-Öतरावरील
पदांसाठी अनेक संघटना Âयांचे Öवत:चे संकेतÖथळ वापरतात (चॅपमन आिण वेबÖटर,
२००३). आजचा नोकरी-बाजारपेठ (job market ) खूप ÖपधाªÂमक आहे. यामुळे अनेक
संÖथा Óयĉéना आकिषªत करÁयाचा ÿयÂन करतात. येथे गरज असणाöया लोकांना
आकिषªत करÁयासाठी वेळखाऊ पĦतीचा देखील अवलंब केला जातो. झोटोली आिण
वानोस (२०००) यांनी अजªदारां¸या ąोतांवरील ५० वषा«¸या संशोधनाचा आढावा घेतला.
यामÅये असे आढळून आले, कì अंतगªत ľोत (पåरिचत / िमýांचे कमªचारी संदभª,
एकेकाळी तेथे काम करणारे कमªचारी, संÖथा अंतगªत बदली ) असणारे कमªचारी बाĻ
ľोतांपे±ा (जािहरात िकंवा रोजगार कंपनी) अिधक चांगली कामिगरी करतात आिण
सरासरी अिधक काळ कामावर असतात. संशोधनाĬारे असेही आढळून आले, कì अंतगªत
ľोतांĬारे िनयुĉ केलेले कमªचारी Âयां¸या नोकरीवर अिधक समाधानी असतात. मॅकमॅनस
आिण फµयुªसन (२००३) यांना असे आढळून आले, कì अंतगªत ľोतांĬारे सवōÂकृĶ
कमªचारी संÖथांना िमळतात. Âयाचÿमाणे, वृ°पýे आिण इतर बाहेरील ľोतां¸या तुलनेत
दज¥दार उमेदवारांना आकिषªत करÁयासाठी इंटरनेट हे एक चांगले माÅयम असÐयाचेही
Âयांना आढळून आले आहे. अंतगªत ąोतां¸या ®ेķÂवाची दोन कारणे झोटोली आिण वानोस
(२०००) यांनी सुचिवली आहेत. या अजªदारांना नोकरीिवषयी अिधक अचूक मािहती
िमळते आिण Ìहणूनच Âयांनी अजª करावा कì नाही, हे िनिIJत करÁयास स±म असतात.
दुस-या शÊदांत सांगायचे, तर जर ते Âयासाठी योµय नसतील, तर ते Öवत:ला Âयातून
अिलĮ ठेवतात. Âयाचÿमाणे एखाīाला नोकरीसाठी सुचिवÁयापूवê अंतगªत ľोत Âया
Óयĉìचे / उमेदवाराचे मूÐयांकन करतात. कमªचाöयांना Âयां¸या Öवत:¸या ±ेýात चांगÐया
लोकांना िनयुĉ करÁयात वैयिĉक सहभाग असू शकतो आिण Ìहणूनच ते योµय नसलेÐया
लोकांची तपासणी करÁयाचा ÿयÂन करतात .
६.१.१ कमªचाöयांची िनवड करणे (Selecting employees ):
åरĉ नोकöयां¸या सं´येपे±ा संघटनेकडे अिधक चांगले अजªदार असणे, ही संÖथेसाठी
नेहमीच चांगली बाब असते. जी संघटना िजतकì अिधक िनवडक असते, Âया संÖथेतील
Óयĉì एक चांगला कमªचारी होÁयाची श³यता अिधक असते. याचे कारण असे आहे, कì
मानसशाľ²ांनी िवकिसत केलेÐया कमªचारी िनवड ÿिøया जेÓहा अनेक अजªदार
असतात, तेÓहा सवō°म कायª करतात. या चाचÁया मानसशाľ²ांनी िनवड ÿणाली
िवकिसत करÁयासाठी वापरÐया जाणाöया सांि´यकìय पĦतéवर आधाåरत असतात.
संघटना कमªचाöयांची िनवड कशी करतात? (How Do Organizations Select
Employees? ):
संघटनेत कमªचारी िनवडीचा उĥेश असा आहे, कì जे िविशĶ कामामÅये यशÖवी होऊ
शकतात. अशा सवō°म कमªचाöयांना कामावर घेणे. संघटनाÂमक कृती (organizational
performance ) हे कमªचाöयां¸या कृती (employees’ performance ) अवलंबून असते,
हे सवª®ुत सÂय आहे. संघटनांनी वापरलेला सवªसामाÆय ŀिĶकोन , Ìहणजे अजªदारांची
मुलाखत घेणे आिण अजªदारांपैकì योµय उमेदवाराची Óयिĉिनķपणे िनवड करणे. तथािप, munotes.in

Page 83

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
83 अशा पूणªपणे Óयिĉिनķ उमेदवार िनवड ÿिøया प±पाती आिण चुकì¸या असÐयाचे
दशªिवले गेले आहे. जवळजवळ एक शतक कमªचाöयां¸या िनवडीवरील संशोधन कायª
करÁयासाठी वै²ािनक पĦतéचा वापर करणे हा एक चांगला ŀिĶकोन आहे.
कमªचारी िनवड ÿिøयेमÅये दोन महßवा¸या घटकांचा िवचार करणे आवÔयक आहे. पिहला
घटक, कमªचाöयां¸या चांगÐया कामिगरीची Óया´या आहे. सवō°म कामिगरी करणाöयाची
अपे±ा असणाöया Óयĉìला आपण कामावर ठेवतो, हे उघडपणे िदसत असले, तरी चांगली
कामिगरी Ìहणजे आपÐयाला काय Ìहणायचे आहे, हे ठरवणे सोपे नाही. नोकरी¸या
कामिगरीत अनेक वेगवेगÑया पैलूंचा समावेश असतो. काही कमªचारी अगदी अचूकपणे काम
करतात. तर काही खूप वेगाने काम करतात. Âयामुळे िनकषा¸या एका पैलूवर (उदाहरणाथª,
उपिÖथती) िकंवा दुसöया (उदाहरणाथª, कामाचे ÿमाण) आधारे कमªचारी ¶यायचे कì नाही,
हे ठरवणे संघटनांना सोपे वाटत नाही. ²ान, ±मता, कौशÐये, Óयिĉमßव वैिशĶ्या¸या
आधारे कायª-कृतीचा अंदाज लावला जाऊ शकतो. उदाहरणाथª, वगाªतील िश±का¸या
नोकरी¸या कामिगरीसाठी िवषयाचे ²ान हा एक चांगला िनकष असू शकतो. तरीदेखील
असे Ìहणता येईल, कì ²ान हा एकमेव िनकष नाही, कारण केवळ ²ान एखाīाला एक
चांगला िश±क बनवू शकत नाही. िदलेÐया िनकषाशी संबंध आहे कì नाही, हे ठरवÁयासाठी
ÿमाणीकरण अËयासाची आवÔयकता असते, जो एक संशोधन अËयास आहे जो पूवाªनुमान
िनकषाशी संबंिधत आहे, हे दशªिवÁयाचा ÿयÂन करतो. अशा ÿकारचा अËयास
करÁयासाठी िनकष आिण पुवªसूचक या दोÆहéचे मापन करणे महßवाचे आहे. कमªचाöयां¸या
गटासाठी िनकष आिण पुवªसूचक चल या दोन घटकांना अनुसłन मािहती गोळा केली
जाते.
कारण िनकष आिण पुवªसूचक या दोÆहéचे ÿमाण िनिIJत केले गेले आहे, ते ल±णीयरीÂया
संबंिधत आहेत कì नाही, हे पाहÁयासाठी सांि´यकìय चाचणी घेतली जाऊ शकते.
सहसंबंध गुणांक दोन पåरवतªके एकमेकांशी िकती चांगÐया ÿकारे संबंिधत आहेत, हे
दशªिवतो. जर दोन पåरवतªके सांि´यकìयŀĶ्या ल±णीयरीÂया संबंिधत असतील, तर
आपण असा िनÕकषª काढू शकतो, कì पुवाªनुमान िनकषा¸या ŀĶीने वैध आहे. याचा अथª
असा आहे, कì आपण अजªदारा¸या नोकरीवरील संभाÓय कामिगरीचा अंदाज लावÁयासाठी
भिवÕयवाणीिवषयीची मािहती वापł शकता. एक चांगला ÿमाणीकरण अËयास करणे
कठीण आिण गुंतागुंतीचे आहे. ÿथम, आपण कायª िवĴेषणाचा वापर कłन नोकरी आिण
नोकरी¸या आवÔयकतांचे काळजीपूवªक िवĴेषण केले पािहजे. कायª िवĴेषणा¸या
पåरणामांचा उपयोग नोकरीसाठीचे िनकष िवकिसत करÁयासाठी आिण भिवÕयवेधी
िनवडÁयासाठी केला जाऊ शकतो. िनवडलेले पुवªसूचक वैध आहेत कì नाही, हे सÂयािपत
करÁयासाठी मािहती गोळा केली जाते. असे वैध भिवÕयवे°े संघटने¸या कमªचारी िनवड
ÿणालीचा भाग बनता त.
ÿमाणीकरण अËयास आयोिजत करणे (Conducting a Validation Study )
ÿमाणीकरण अËयास आयोजनामÅये खालील पाच टÈÈयांचा समावेश होतो:
टÈपा १: नोकरी/कायª-िवषयक िवĴेषण करणे (Conduct a Job Analysis ): munotes.in

Page 84

औīोिगक मानसशाľ
84 नोकरी मूÐयमापनाĬारे नोकरीमÅये गुंतलेÐया कमªचाöयां¸या कामाची मािहती िमळू शकते. हे
एखाīा कमªचाöयाला नोकरीवर यशÖवी होÁयासाठी आवÔयक असणाöया वैिशĶ्यांिवषयी
मािहती ÿदान करते. या ÿकारची मािहती Öवतंý नाही, कारण ²ान, कौशÐय, ±मता आिण
वैयिĉक वैिशĶ्या¸या िविनद¥श अनेकदा नोकरीसाठी आवÔयक असणाöया काया«¸या
िवĴेषणातून ÿाĮ केले जाते. कमªचारी िनवडीमÅये नोकरीची ÿासंिगकता ही एक महßवाची
संकÐपना आहे. नोकरी¸या यशासाठी ²ान, कौशÐय, ±मता आिण वैयिĉक वैिशĶ्ये
(KSAOs) आिण नोकरी¸या अजªदाराचे ²ान, कौशÐय, ±मता आिण वैयिĉक वैिशĶ्या
यां¸यातील संबंध आवÔयक असतो. चांगÐया आिण कायदेशीर िनवडीसाठी दोन ÿकारचे
के.एस.ए.ओ आवÔयक आहेत. जर एखाīा िविशĶ ÿकार¸या नोकरीसाठी काही िविशĶ
वैिशĶ्यांची आवÔयकता नसेल, तर ते गुण असणाöया लोकांना कामावर ठेवणे िनŁपयोगी
ठरेल.
जसे कì एखाīा नोकरीमÅये मोठ्या ÿमाणात कĶ करणे आवÔयक असेल (जसे कì, गोदी
कामगार) तर शारीåरक सामÃयाª¸या आधारे कमªचारी िनवड योµय ठरेल, परंतु दुसरीकडे,
शाळेतील िश±कांसाठी शारीåरक सामÃयाªची आवÔयकता असÁयात फारसा अथª नाही.
ÿमाणीकरण अËयासाचा आधार Ìहणून नोकरी िवĴेषणाचा वापर अनेक मागा«नी केला
जाऊ शकतो. कायª मूÐयमापनमुळे नोकरीतील ÿमुख घटक ओळखले जातात. पुढे, ÿÂयेक
घटक पूणª करÁयासाठी आवÔयक ²ान, कौशÐय, ±मता आिण वैयिĉक वैिशĶ्याचे िनिदªĶ
करÁयासाठी िवĴेषण केले जाऊ शकते. या मािहती¸या आधारे कामिगरीचे िनकष आिण
संभाÓय भािकतांची यादी तयार केली जाऊ शकते. उदाहरणाथª, ÓयवÖथापका¸या
नोकरीचा एक ÿमुख घटक अंदाजपýक तयार करणे असू शकतो. ÓयवÖथापकांना अनेकदा
अंदाजपýक िवकिसत करावे लागते आिण Âयांची संसाधने तयार करावी लागतात,
जेणेकłन ते अंदाजपýकापे±ा अिधक होणार नाहीत. जर एखाīाला अंदाजपýक तयार
करायचे असेल, तर एक के.एस.ए.ओ Ìहणजे मूलभूत गिणताचे ²ान, जे अंदाजपýक तयार
करÁयासाठी महßवाचे असेल, तर ÓयवÖथापक होÁयासाठी िनयुĉ केलेÐया कमªचाöयांना हे
मूलभूत ²ान असणे आवÔयक आहे.
टÈपा २ : कायª-कृतीचे िनकष ÖपĶ करणे (Specify Job Performance Criteria ):
एखाīा नोकरीमÅये काय समािवĶ आहे, यावर एखादी Óयĉì चांगÐया नोकरी¸या
कामिगरीसाठी िनकष िवकिसत करÁयास सुłवात कł शकते. उदाहरणाथª, जर एखाīा
ÓयवÖथापकाला अंदाजपýकाचे ÓयवÖथापन करणे आवÔयक असेल, तर ÓयवÖथापकाने
अंदाजपýकामÅये िकती चांगले ÓयवÖथापन केले, हा एक चांगला िनकष असू शकतो.
कारण अंदाजपýकात ÓयवÖथापन न करÁयासारखी अशी अनेक कारणे असू शकतात,
Ìहणूनच एखादी Óयĉì हे काम िकती चांगÐया ÿकारे पार पाडते, याचे मूÐयमापन
करÁयासाठी केवळ या िनकषावर अवलंबून राहता येत नाही. ÿमाणीकरण अËयासासाठी
िनकष िनवडले जाऊ शकतात, जे एक िकंवा अिधक पूवª-सूचनांĬारे अनुमािनत केले जाऊ
शकतात. उदाहरणाथª, एखादा ÓयवÖथापक अंदाजपýाकामÅये िकती चांगÐया ÿकारे
कामिगरी कł शकतो , याचा अंदाज बांधÁयासाठी गिणतीय ±मतेची चाचणी आढळली, तर
Âया चाचणीचा उपयोग कमªचारी िनवडÁयास मदत करÁयासाठी केला गेला, तर Âया
िनकषावर अिधक चांगले काम करणाöया ÓयवÖथापकांची नेमणूक केली जाऊ शकते. munotes.in

Page 85

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
85
टÈपा ३: पुवªसूचक िनवडणे (Choose Predictors ):
ºयावेळी नोकरीसाठीचे िनकष िवकिसत केले जातात, तेÓहा Âया िनकषांवर कृतीचे संभाÓय
पुवªसूचकही िनवडले जातात. गिणतीय ±मते¸या मानसशाľीय चाचणीÿमाणे, थेट ²ान,
कौशÐय, ±मता आिण वैयिĉक वैिशĶ्याचे मूÐयांकन करÁयासाठी संभाÓय पुवªसूचक
िनवडले जाऊ शकतात. ²ान, कौशÐय, ±मता आिण वैयिĉक वैिशĶ्याचे उपाय Ìहणून
इतर पुवªसूचक कमी थेट असू शकतात. मूलभूत गिणत करता येणे आिण Öवत:¸या भाषेत
िलिहता येणे, यांसारखे काही िविशĶ ²ान आिण ±मता महािवīालयीन िवīाÃया«कडे
आहेत, असे अनेकदा गृहीत धरले जाते. शै±िणक पातळीचा उपयोग पुवªसूचक Ìहणून केला
जाऊ शकतो आिण हे नोकरीसाठी अनेक ²ान, कौशÐय, ±मता आिण वैयिĉक वैिशĶे
आवÔयकतांचे मूÐयांकन करÁयाची आवÔयकता दूर कł शकते. याच कारणामुळे अनेक
संÖथा महािवīालयीन िवīाथê/पदवीधरांना कामावर घेÁयास ÿाधाÆय देतात.
टÈपा ४: पुवªसूचकांचे ÿमाणीकरण करणे (Validate the Predictors ):
िनकष आिण पुवªसूचक यां¸या िनवडीचा हा टÈपा पूणª झाÐयानंतर ÿमाणीकरण
अËयासा¸या मािहती संकलनाचा टÈपा सुł होतो. या टÈÈयामÅये कमªचाöयां¸या नमुÆयावर,
िनकष आिण पुवªसूचकांचे उपाय पुवªसूचक िनकषाशी संबंिधत आहे कì नाही, हे
पाहÁयासाठी मािहती संकलन केली जाते. या टÈÈयामÅये मािहती संकलनासाठी
भिवÕयवाचकाची चाचणी िवकिसत केली जाते. ºयामÅये भिवÕयात ºया कौÔयाÐयांचा
वापर करणे अपेि±त आहे, Âया कौशÐयांची तपासणी केली जाते. अÿयोिगक
संशोधनासाठी वाÖतिवक संÖथाÂमक पåरिÖथतीमÅये ÿमाणीकरण अËयास करणे, ही एक
चांगली कÐपना आहे. ÿमाणीकरण पĦतीचा अËयास पुढील दोन पĦतीने केला जातो.
१. समवतê ÿमाणीकरण अËयास (Concurrent validation study ):
या ÿकार¸या ÿमाणीकरण अËयासामÅये दोÆही चलांचे ÿाĮांक आिण िनकष ÿाĮांक
सहभागé¸या नमुÆयातून कमी-अिधक ÿमाणात एकाच वेळी गोळा केले जातात. उदाहरणाथª,
जर सहभागी हे सÅयाचे कमªचारी असतील, तर Âयांचे मूÐयांकन िनकष आिण पुवªसूचक या
दोÆही चलां¸या आधारे केले जाऊ शकते. कमªचाöयां¸या नमुÆयाला मूÐयांकन चाचणी
देऊन पुवªसूचकास मािहती ÿदान करÁयास सांिगतले जाऊ शकते. Âयानंतर चाचणी
ÿाĮांक हा कमªचाöयां¸या सवा«त अलीकडील कृती-मूÐयमापनांशी (performance
evaluations ) संबंिधत असू शकतो. जर कमªचारी आिण कायª-मूÐयमापन या दोन
घटकांचा संबंध असेल, तर असे गृहीत धरले जाते, कì नोकरीसाठी अजª करताना
भिवÕयवेधी Óयĉìमधील गुणांमुळे Âया Óयĉìचा कायª-कृतीचा (job performance ) अंदाज
घेता येईल.
२. पूवाªनुमानाÂमक वैधता अËयास (Predictive validity study ): munotes.in

Page 86

औīोिगक मानसशाľ
86 या ÿकार¸या वैधता चाचणीमÅये पूवाªनुमानदशªक िनकषा¸या आधारे मूÐयमापन केले जाते.
नोकरीसाठी आलेÐया अजªदारांचे नमुÆयावर आधाåरत पुवªसूचक मूÐयांकन केले जाते.
परंतु, या पुवªसूचक मुÐयांकानाĬारे ÿाĮ झालेÐया ÿाĮांकाचा उपयोग कोणÂया उमेदवाराला
नोकरीवर ¶यावे िकंवा कोणाला घेऊ नये, यासाठी केला जात नाही. Ìहणजेच आपण असेही
Ìहणू शकतो, कì मुलाखतकारां¸या उ¸च आिण िनÌन दोÆहीही ÿाĮांकाला अनुसłन
उमेदवारांची िनवड केली जाऊ शकते. जर मुलाखतकार कमªचाöयां¸या कृतीिवषयी योµय
अनुमान कł शकत असेल, तर मुलाखत हे वैध िनवड साधन आहे, असे िवĵासाने Ìहणता
येईल.
टÈपा ५ : छेद- ÿमाणीकरण करा ( Cross -Validate ):
छेद-ÿमाणीकरण हा ÿमाणीकरण अËयासाचा अंितम टÈपा आहे. या टÈÈयाचा िनकष आिण
पुवªसूचक यांतील वाÖतिवक सहसंबंधामÅये काही ýुटी आहेत कì नाही, हे िनिIJत
करÁयासाठी वापर केला जातो. ºयािठकाणी आकडेवारीचा उपयोग केला जातो, अशा
कोणÂयाही िठकाणी दोन चलांचे वाÖतिवक संबंध ÿाĮ होÁयाऐवजी, जेÓहा योगायोगाने
महÂव ÿाĮ होते, तेÓहा अशा सांि´यकìय ýुटéना अÐफा िकंवा टाइप १ ýुटी असे संबोधले
जाते. अशा ÿकार¸या चुका रोखÁयासाठी छेद-ÿमाणीकरण पĦतीचा अËयास केला जातो.
तर दोन चलांमÅये कोणÂयाही ÿकारचा संबंध नसेल, तर अशा वेळेस समान पåरणाम
िमळÁयाची श³यता कमी असते. छेद-ÿमाणीकरण करÁयासाठी िकमान दोन नमुÆयांची
आवÔयकता आहे. िनकष आिण पुवªसूचक यांचा ल±णीय संबंध आहे कì नाही, हे िनधाªåरत
करÁयासाठी पिहÐया नमुÆयाचा वापर केला जातो. पिहÐया नमुÆयात आढळलेÐया
महßवपूणª संबंधांची पुनरावृ°ी दुसöया नमुÆयावर केली जाऊ शकते कì नाही, हे
पाहÁयासाठी दुसरा नमुना वापरला जातो. पुवªसूचक पिहÐया नमुÆयावर ÿमािणत केला
जातो आिण नंतर दुसöया नमुÆयावर दोनदा तपासला जातो िकंवा छेद-ÿमाणीकरण केला
जातो. Âयाचÿमाणे छेद- यथाथêकरणामुळे िनकषांचा अंदाज अचूक िमळत असेल, तर
आपÐया Öव-िवĵासामÅये भर पडते. बहòतांश िठकाणी मूळ नमुना घेऊन आिण Âयास
याŀि¸छकपणे अÅयाª भागात िवभािजत कłन छेद-ÿमाणीकरण केले जाते. ÿथम नमुना
ÿमाणीकरणासाठी तर दुसरा नमुना छेद- यथाथêकरणासाठी वापरला जातो.
वैधता सामाÆयीकरण (Validity Generalization ):
काहीवेळा मािहती संकलनासाठी िनवड चाचणी िकवा मूÐयांकन साधने िनवडणे आवÔयक
नसते. एका पåरिÖथतीमÅये असणाöया िनवड चाचÁया अनेकवेळा इतर पåरिÖथतीमÅये वैध
ठरतात. वैधता सामाÆयीकरण Ìहणजे िनवड साधनांची वैधता होय. उदाहरणाथª, जर
एखाīा संÖथेतील ÿशासकìय साहाÍयका¸या कृतीचा अंदाज एखाīा चाचणीत वतªवÁयात
आला असेल, तर दुस-या संÖथेतील ÿशासकìय साहाÍयकाचा अंदाज घेÁयासाठी सुĦा
याच चाचणीचा वापर केला जाईल. मफê (२०००) यां¸या मते, वैधता सामाÆयीकरणाची
कÐपना नोकöया आिण चाचÁयांची तुलना करÁयासाठी Óयापकपणे वापरली जाते. जर
एखाīा संÖथेमÅये कमªचारी भरतीसाठी एखादी चाचणी तयार केली असेल, तर तीच
चाचणी वेगवेगÑया संÖथेत Âयाच ÿकार¸या नोकरीसाठी वैध असेल, तर Âयाला वैधता munotes.in

Page 87

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
87 सामाÆयीकरण असे संबोधले जाते. Âयाचÿमाणे ºया नोकरीसाठी चाचणी वैध आहे, तीच
चाचणी दुसöया ÿकारातील चाचणीसाठी वैध असू शकते िकवा नसूही शकते.
िनवडीसाठी पुवªसूचकांकडून मािहती कशी वापरली जाते (How Predictor
Information Is Used for Selection ):
पुवªसूचक हा भावी पåरिÖथतीचा अंदाज वैधपणे वतªवणारे असतील, तर Âयां¸याĬारे
िमळालेÐया सवō°म मािहतीचा वापर कसा करायचा, हे िनिIJत करावे लागते. काहीवेळा
पूवª-सूचकाĬारे िमळालेÐया मािहतीमÅये अडथळे येऊ शकतात.
१. बहòिवध अडथळे (Multiple Hurdles ):
बहòिवध अडथळे या ŀिĶकोनामÅये मुलाखतकÂया«साठी उ°ीणª ÿाĮांक तयार केला जातो
आिण जो अजªदार हा ÿाĮांक साÅय करतो, Âयाने तो अडथळा पार केला, असे समजले
जाते. उदाहरणाथª, संगणक िवøेÂयांकडे नोकरीमÅये/कायाªत यशÖवी होÁयासाठी संगणक
तÂवांचे ²ान, तसेच संगणकामÅये महािवīालयीन पदवी असÐयास तो हा अडथळा पार
करेल. Âयाचÿमाणे, Âया ÓयĉìमÅये उ°म संवाद-कौशÐये असणेदेखील गरजेचे आहे.
संवाद-कौशÐये सरावाने िशकता येतात. हा अडथळा दूर करÁयासाठी अजªदारांचा संवाद-
कौशÐयातील सरावावर उ°ीणª होÁयाइतपत ÿाĮांक असणे आवÔयक आहे.
२. ÿितगमन ŀिĶकोन ( Regression Approach ):
ÿितगमन ŀिĶकोन ÿÂयेक मुलाखतकÂया«कडून िमळालेÐया ÿाĮांका¸या आधारे सं´याÂमक
अनुमान करÁयास साहाÍय करतो. उदाहरणाथª, संगणक िवøì¸या नोकरीमÅये दरमहा
ÿÂय± डॉलर¸या िवøìचा अंदाज लावू शकते. Âया नोकरीमÅये संवाद-कौशÐयावर
आधाåरत ÿाĮांक असू शकतात. यामÅये दोÆही पåरमाणाÂमक च ले गिणतीय पĦतीने
एकिýत कłन अंदािजत िनकष ÿाĮांक (उदाहरणाथª, मािसक िवøì) ÿदान कł शकतात.
ºया Óयĉéचा सवō°म ÿाĮांक असÐयाचा अंदाज आहे िकंवा असे असतील Âयांना कामावर
घेतले जाते. एकल-पुवªसूचक चलासह (single -predictor variable ), मािहती¸या
नमुÆयातून रेषीय ÿितगमन समीकरण (linear regression equation ) गणले जाते.
समीकरणाची गणना करÁयासाठी आपÐयाकडे िनकष आिण पुवªसूचक या दोÆहé मािहती
असणे आवÔयक आहे, जेणेकłन आपण पूवाªनुमािनत िनकष ÿाĮांक वाÖतिवक िनकष
ÿाĮांकाशी िकती चांगÐया ÿकारे जुळतात, याची तुलना कł शकतो. रेषीय ÿितगमन
समीकरणाचे सवªसाधारण Öवłप Y = b × X + a असे आहे, जेथे X हा मुलाखतकताª
आहे, Y हा िनकष आहे, b हा उतार आहे आिण a हा अंतछेद िकंवा आंतरखंड आहे.
जेÓहा समीकरणाचा वापर केला जातो, तेÓहा ‘अ’ आिण ‘ब’ या राशी ²ात असतात. िनकष
(Y) साठी पूवाªनुमािनत मूÐयाची गणना X ऐवजी पुवªसूचने¸या मूÐयांनी केली जाऊ शकते.
ÿमाणीकरण अËयासा¸या मािहतीमधून ÿितगमन समीकरण िवकिसत केले गेले आहे.
सहसंबंध गुणांकाÓयितåरĉ, िनकष आिण भिवÕयसूचकावरील मािहती¸या नमुÆयासाठी
ÿितगमन समीकरणाची गणना केली जाऊ शकते. जसे िक अगोदर नमूद केÐयाÿमाणे, हे
समीकरण मुलाखतकÂया«कडून िनकषांचा अंदाज लावÁयाचे एक साधन ÿदान करते. munotes.in

Page 88

औīोिगक मानसशाľ
88 उदाहरणाथª, िवøेÂया¸या मािसक िवøìचा अंदाज संवादा¸या अËयासावरील गुणांवłन
लावला जाऊ शकतो. ÿितगमन समीकरणातून सवा«त अचूक अंदाज ÿाĮ केला जाऊ
शकतो, जसे कì पुढील ÿमाणे: िवøì = $ ४०० × सराव ÿाĮांक + $ २००० या समीकरणात ‘अ’ Ìहणजे २,००० डॉलसª आिण ‘ब’ Ìहणजे ४०० डॉलसª होय. जर
एखाīा Óयĉìचा सराव ÿाĮांक १० असेल तर Âयाची िकंवा ितची िवøì $ ६००० असेल,
असा अंदाज लावला जाईल: िवøì = $ ४०० × १० + $ २००० िवøì = $ ६००० जर दुसöया Óयĉìचा चाचणी ÿाĮांक ५ असेल, तर Âयाची िकंवा ितची िवøì $ ४०००
असेल, असा अंदाज लावला जाईल: िवøì = $ ४०० × ५+ $ २००० िवøì = $ ४००० वरील उदाहरणात , पिहÐया Óयĉìस ÿाधाÆय िदले जाईल, कारण Âयाची िकंवा ितची
अनुमािनत कृती अिधक आहे.
जेÓहा एकापे±ा अिधक मुलाखतकत¥ असतात, तेÓहा समान ÿिøया लागू केली जाते. या
ÿकरणात एकािधक सहसंबंध आिण एकािधक ÿितगमनाचा वापर समािवĶ आहे. एकािधक
सहसंबंध Ìहणजे एक िनकष आिण एकाच वेळी दोन िकंवा अिधक मुलाखतकत¥, यां¸यातील
परÖपरसंबंध होय. एकािधक सहसंबंध गुणांक r Ĭारे दशªिवला जातो. बहòिवध ÿितगमन हे
एक सांि´यकìय तंý आहे, जे एकाच वेळी दोन िकंवा अिधक मुलाखतकÂया«शी संबंिधत
आहे. या समीकरणाचा उपयोग मुलाखतकÂया«¸या गुणांवłन िनकषांचा अंदाज
लावÁयासाठी केला जातो. अनेक ÿकरणांमÅये, अनेक मुलाखतकत¥ एकिýतपणे केवळ
Âयां¸या कोणÂयाही िनकषापे±ा अिधक अचूक अंदाज ÿदान कł शकतात. एकािधक
ÿितगमन समीकरणाचे सामाÆय Öवłप दोन-पुवªसूचक ÿकरणासाठी आहे.

या समीकरणात Xs हे मुलाखतकत¥ आहेत, Y हा िनकष आहे, a हा अंतछेद िकंवा
आंतरखंड आहे आिण bs हे ÿितगमन ÿाĮांक आहेत. ÿाĮांक आिण अंतछेद िकंवा
आंतरखंडाची गणना नमुना मािहतीमधून केली जाते. X साठी मुलाखतकÂया«¸या मूÐयांची
जागा घेऊन हे समीकरण सोडवले जाते. Âयानंतर िनकषासाठी पूवाªनुमािनत मूÐय मोजले
जाते. मुलाखतकÂया«¸या संबंधाचे पåरमाण आिण िनकष यावłन अंदाज िकती अचूक
असÁयाची श³यता आहे, हे िनिIJत होते. जर मुलाखतकÂया«नी या िनकषाशी ŀढपणे संबंध
जोडला, तर पूवाªनुमािनत मूÐये बöयापैकì अचूक असÁयाची श³यता असते. जर
मुलाखतकÂया«नी िनकषाशी फार चांगला संबंध जोडला नाही, तर अंदाज फारसे अचूक
नसतील. ÿÂयेक ÿितगमन समीकरण िवŁĦ-ÿमाणीकरण करणे आवÔयक आहे. िवŁĦ-
ÿमाणीकरण करÁयासाठी मािहती¸या एका नमुÆयापासून तयार केलेले समीकरण Y = (b १ × X१) + (b2 × X2) + a munotes.in

Page 89

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
89 मािहती¸या दुसöया नमुÆयावर लागू केले जाते. जेÓहा ÿितगमन समीकरणाचा वापर दुसöया
नमुÆयावर केला जातो, तेÓहा गैर-महßवपूणª पåरणाम िमळत असतील, तर ते वापरले जाऊ
नये.
ÿमाणीकरण अËयास आयोिजत करÁयासाठी पयाªय (Alternatives to
Conducting Validation Studies ):
सवª संÖथा महागड्या आिण वेळखाऊ ÿमाणीकरण अËयासातून जाऊन कमªचाöयांची
िनवड करत नाहीत. संÖथांकडे नेहमीच असे अËयास करÁयासाठी पुरेसे लोक नसतात
आिण हे अËयास करÁयासाठी पैसे िकंवा वेळ गुंतवÁयाची Âयांची इ¸छा नसते. शेकडो
वेगवेगÑया नोकöया असणाöया संÖथेसाठी, ÿÂयेक पदासाठी ÿमाणीकरण अËयास
करÁयासाठी लाखो डॉलसª खचª येऊ शकतात.
पयाªयी ŀिĶकोन Ìहणजे िनवड साधनांवर अवलंबून राहणे जे ²ान, कौशÐये, ±मता आिण
वैयिĉक वैिशĶे या आवÔयकतांशी जोडले जाऊ शकते. या ŀिĶकोनासह एखादी Óयĉì
²ान, कौशÐये, ±मता आिण वैयिĉक वैिशĶे िनिIJत करÁयासाठी कायª-िवĴेषण करते.
Âयानंतर ÿÂयेक ²ान, कौशÐये, ±मता आिण वैयिĉक वैिशĶे यांचे मूÐयांकन करÁयासाठी
Öथािपत पĦती िनवडÐया जातात. जर कायª िवĴेषणाचे पåरणाम सूिचत करतात कì
बोधिनक ±मतेची आवÔयकता आहे, तर िवīमान बोधिनक ±मता चाचणी िनवडली जाऊ
शकते. हा ŀिĶकोन िवīमान पĦतé¸या वैधतेशी संबंिधत िवīमान संशोधन िनÕकषा«वर
मोठ्या ÿमाणात अवलंबून आहे. यात पुवªसूचकां¸या वैधतेची चाचणी घेÁयासाठी मािहती
संकलनाचा समावेश नाही. एखादी संÖथा िनवड पĦतé¸या िनवडीचे मागªदशªन करÁयात
मदत करÁयासाठी अनेकदा वैधता सामाÆयीकरण पåरणामांवर अवलंबून राहó शकते.
बहòतेक संÖथा अिÖतßवात असलेली िनवड उपकरणे खरेदी करतात, जी इतरý िवकिसत
केली गेली आहेत. मानसशाľीय चाचणी कंपÆयांनी संÖथांना िवøìसाठी चाचÁया ÿमािणत
केÐया आहेत. शेकडो वेगवेगÑया वैिशĶ्यांचे मूÐयांकन करÁयासाठी बहòतेक चाचÁया
अिÖतßवात आहेत.
िनवडीचे िनणªय कसेही घेतले गेले, तरी कोणाला कामावर ¶यायचे हे एकदा िनिIJत झाले,
कì Âया Óयĉìने नोकरी Öवीकारावी, यासाठी ÿिøया सुł करणे आवÔयक आहे. एक
ÿिøया जी अनेकदा वापरली जाते, ती Ìहणजे वाÖतववादी नोकरीचे पूवाªवलोकन, ºयाची
पुढे चचाª केली जाईल.
६.२ अजªदारांना ÿÖतािवत नोकöया ÖवीकारÁयास आिण Âया अबािधत ठेवÁयास भाग पाडणे (GETTING APPLICANTS TO ACCEPT
AND KEEP JOBS OFFERED ) संघटनांनी अजªदारांना ÿÖतािवत नोकöया ÖवीकारÁयास भाग पाडणे महßवाचे असते. ºया
अजªदारांची ओळख भिवÕयातील चांगले कमªचारी Ìहणून केली जाते, Âयांनी ÿÖतािवत काम
Öवीकारले नाही, तर संपूणª मेहनत वाया जाईल. नोकरी Öवीकारणाöया Óयĉéना नोकरी
आवडत नाही, असे ल±ात आÐयास Âयांनी कमी कालावधीत नोकरी सोडू नये, याची munotes.in

Page 90

औīोिगक मानसशाľ
90 काळजी घेणेही िततकेच महßवाचे असते. अजªदाराला नोकरी ÖवीकारÁयास Âयाचे/ितचे मन
वळवणे, यात अनेक Óयूहतंýांचा समावेश असतो. ÿथम, भरती ÿिøया माÆयतादशªक असणे
महßवाचे आहे आिण संभाÓय कमªचाöयाला असे वाटणे महßवाचे आहे, कì Âयाला िकंवा
ितला योµय वागणूक िदली जात आहे. दुसरे Ìहणजे, वेतन आिण मोबदÐया¸या देयकाची
तुलना Âयाच ±ेýातील तÂसम कामांसाठी इतर संघटनां¸या देयकांशी केली पािहजे. ितसरे
Ìहणजे, नोकरीची संधी Öवीकारणाöया या अजªदारांवर भरती करणाöया Óयĉé¸या वतªनाचा
एक महßवाचा ÿभाव पडला पािहजे. चॅपमन एट अल. (२००५) यांनी हे दाखवून िदले, कì
भरती करणाöयांनी Óयिĉिनķ असणे आिण नोकरीिवषयी ÿामािणक मािहती ÿदान करणे
महßवाचे आहे. एखाīा संघटनांिवषयी चुकìचा माÆयतादशªक ŀिĶकोन बाळगÐयास
गैरसमज होऊ शकतो. कारण नवीन कमªचाöयांना पåरिÖथती िजतकì अनुकूल आहे,
िततकì अनुकूल नाही असे आढळले कì समÖया िनमाªण होतात.
वाÖतववादी कायª-पूवाªवलोकन (The realistic job preview - RJP):
या पĦतीचा वापर नोकरी अजªदारांना नोकरी आिण संघटना यांिवषयी योµय आिण अचूक
मािहती देÁयासाठी केला जातो. सहसा, हे मािहतीपýक िकंवा चलत-िचýिफतबĦ
(िÓहिडओ टेप) केलेÐया सादरीकरणाने केले जाते. एक चांगला वाÖतववादी कायª
पूवाªवलोकनकताª नोकरीचे अनुकूल आिण ÿितकूल दोÆही पैलू मांडतो. उदाहरणाथª, अशी
कÐपना करा, कì जी Óयĉì नोकरी Öवीकारते, ते अचूक आिण वाÖतववादी अपे±ांसह ती
Öवीकारतो. Âया Óयĉìला नोकरीमÅये काय अनुभवावे लागणार आहे, हे माहीत असेल, तर
Âया Óयĉìची नोकरीमÅये राहÁयाची श³यता अिधक असते आिण एखादी Óयĉì ते सहन
कł शकत नसेल, तर Âया Óयĉì ती नोकरी नाकारतील .
६.२.१ शाľीय/वै²ािनक िनवडीची उपयुĉता (The utilit y of scientific
selection ):
कमªचारी िनवडीचा शाľीय िकंवा वै²ािनक ŀिĶकोन ही एक कठीण आिण वेळखाऊ
ÿिøया आहे. तर, संघटनांसाठी Âयाची उपयुĉता िकंवा मूÐय काय आहे? या ÿijाचे उ°र
देखील सोपे नाही. संशोधनाने हे िसĦ केले आहे, कì शाľीय िनवड फायदेशीर ठł शकते
आिण पåरणामी चांगले कमªचारी िनयुĉ केले जाऊ शकतात. परंतु, एकूणच संघटनाÂमक
कामकाजावर Âयाचे पåरणाम िनिIJत करणे िततकेसे सोपे नसते. औīोिगक/ संघटनाÂमक
मानसशाľ²ांनी िनवड ÿिøयेची उपयुĉता शोधÁयासाठी काही गिणती ÿिøया िवकिसत
केÐया आहेत. पुढील िवभागात, ÿथम, िनवड उपकरणांमुळे चांगÐया कमªचाöयांची नेमणूक
कशी होऊ शकते, यावर चचाª केली जाईल. मग या िनवड ÿिøयेमुळे संघटनाÂमक
कामकाजावर महßवाचे पåरणाम कसे होऊ शकतात, हे दशªिवÁयासाठी उपयुĉता
िवĴेषणाचा (utility analysis ) कसा उपयोग केला गेला आहे, याचा िवचार केला जाईल.
या िववेचना¸या आधारे तीन मूलभूत संकÐपना पुढीलÿमाणे आहेत.
मूळ/ आधार दर (Base -rate): munotes.in

Page 91

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
91 कोणÂयाही नोकरीसाठी सवª अजªदारांची नेमणूक केली गेली असेल, तर आधार दर ही
नोकरीमÅये यशÖवी होणाöया अजªदारांची ट³केवारी आहे. अशा काही नोकöया आहेत,
िजथे बहòतेक अजªदार यशÖवी होतील आिण आधार दर १००% ¸या जवळपास असेल.
इतर कामांसाठी तुलनेने फारच कमी अजªदार यशÖवी होतील, ºयामुळे आधार दर ०%
¸या जवळपास जाईल. ५०% ¸या आधार दराचा पåरणाम जाÖतीत अिधक उपयुĉतेमÅये
होतो, कारण तो पूवाªनुमाना¸या अचूकतेत सुधारणा करÁयासाठी सवाªिधक जागा ÿदान
करतो. समजा नोकरीवर असणाöया कमªचाöयांशी असणाöया पूवê¸या अनुभवावłन
आपÐयाला आधार दर माहीत आहे. जर यापूवê ५०% यशÖवी झाले असतील, तर कोणते
अजªदार यशÖवी होतील, याचा अंदाज घेऊन आपण अपे±ा कł शकता , असा सवō°म
अचूकतेचा दर ५०% आहे. जर तुÌही असा अंदाज बांधला असेल, कì ÿÂयेक अजªदार
यशÖवी िकंवा अयशÖवी होईल, तर तुÌही अÅयाª वेळेला बरोबर असÁयाची अपे±ा कराल.
मुलाखतीचा वापर कłन आपण आपली अचूकता १००% पय«त सुधाł शकता. हे आधार
दर आिण आपÐया पुवªसूचक दरÌयान¸या अचूकतेत ५०% ¸या फरकाचे ÿितिनिधÂव
करेल.
जर आपÐयाला माहीत असेल, कì आधार दर ५०% पे±ा कमी िकंवा अिधक आहे, तर
आपण ÿÂयेक अजªदार यशÖवी होईल (जर आधार दर ५०% पे±ा अिधक असेल तर)
िकंवा यशÖवी होणार नाही (जर आधार दर ५०% पे±ा कमी असेल तर) असा अंदाज
लावून पूवाªनुमानाची ५०% पे±ा चांगली अचूकता ÿाĮ कł शकता. उदाहरणाथª, ६०%
आधार दर ÿÂयेकजण यशÖवी होईल, असा अंदाज असÐयास सुमारे ६०% अचूकता
देईल. ४०% चा आधार दर जवळजवळ ६०% अचूकता देईल जर आपण असा अंदाज
लावला कì ÿÂयेकजण अयशÖवी होईल (४०% लोक यशÖवी होÁयाचा अथª असा आहे कì
६०% यशÖवी नाहीत). दोÆही ÿकरणांमÅये, पूवाªनुमान अचूकतेचा सवा«त मोठा संभाÓय
फायदा ६०% ते १००% पय«त आहे. आधार दर दोÆही िदशेने ५०% पे±ा अिधक िभÆन
असेल (बहòतेक कमªचारी यशÖवी आहेत िकंवा यशÖवी नाहीत), जर आपÐयाकडे पåरपूणª
पूवाªनुमान असेल, तर सुधारणेसाठी जागा लहान आहे. अशा ÿकारे, ५०% पे±ा अिधक
िकंवा Âयापे±ा कमी असलेले सवª आधार दर ५०% पे±ा अिधक फायīासाठी कमी जागा
देतात.
िनवड गुणो°र (Selection Ratio ):
ÿÂयेक संघटनेमÅये ठरािवक सं´येने कमªचारी भरती करणे आवÔयक असते. िनवड
गुणो°र हे ताÂपुरÂया ÖवŁपात िनयुĉ केलेÐया अजªदारांचे ÿमाण असते. िनवड गुणो°राचे
ÿमाण मोजÁयासाठी पदांची सं´या अजªदारां¸या सं´येनुसार िवभागली जाते. ºया
संघटनेमÅये åरĉ पदासाठी बरेच अजªदार असतात, Âया संघटनेचे कमªचारी िनवड ÿमाण
कमी असते. तर काही संघटनेमÅये असे आढळून आले, कì ºयां¸याकडे åरĉ पदासाठी
काही अजªदार असेल, Âयांचे िनवडीचे ÿमाण अिधक असेल. उदाहरणाथª, जर ÿÂयेक
नोकरीसाठी १०० नोकरी अजªदार असतील, तर िनवड गुणो°र १/१०० असेल. ÿÂयेक
पदासाठी दोन अजªदार असतील, तर िनवड गुणो°र १/२ असेल. संÖथेत åरĉ जागा कमी
असतील, तर संघटनेला कमªचारी िनवडी¸या अिधक संधी ÿाĮ होतात. दूर¸या काळात, munotes.in

Page 92

औīोिगक मानसशाľ
92 जेÓहा अनेक अजªदारांमधून िनवड करायची असेल, तेÓहा एखादी संघटना अिधक चांगÐया
लोकांना िनयुĉ कł शकते.


वैधता (Validity ):
िनवड साधनांची वैधता हे परÖपरसंबंधांचे पåरणामांचे िनकष आहेत. यांमÅये सहसंबंध
िजतका मोठा असेल, िततके अिधक आिण अचूक िनकष िमळवला जातो. िनकषांचा अंदाज
िजतका अचूक असेल, िततकì Âयाची उपयुĉता अिधक असते.
६.२.२ शाľीय /वै²ािनक िनवडी ¸या उपयुĉतेचे संगणन करणे (Computing the
Utility of Scientific Selection ):
मुलाखतीचा पåरणाम भिवÕयातील चांगÐया कमªचारी िनवडीवर होतो. परंतु, काही िठकाणी
या पĦतीचा फारसा फायदा बघायला िमळत नाही. काही ÿकार¸या नोकöयांमÅये नोकरी
करÁयासाठी आवÔयक असणारी कौशÐये िकंवा ÿिश±णा¸या पĦतीमÅये फारसे काही
नसते (उदाहरणाथª, संÖथा कामगार) अशा वेळी महागडी आिण वेळखाऊ िनवड पĦत
वापरणे आिण औिचÂय िसĦ करणे, कठीण होऊन बसते.
आ°ापय«त चचाª करÁयात आलेÐया उपयुĉता संकÐपनेमÅये यशÖवी िवŁĦ अयशÖवी
कमªचाöयांची ओळख पटिवÁयाचा संबंध आहे. कमªचाöयांची िनवड करÁयासाठी वैध िनवड
पĦती वापरÐयाने कोणÂया ÿकार¸या कामिगरीमÅये सुधारणा होऊ शकतात, हे पाहÁयास
उपयुĉता िवĴेषणे देखील मदत करतात. जर एखादे िनवड साधन वैध असेल, तर आपण
असे गृहीत धł शकतो, कì Âया साधनांĬारे िनवडलेÐया Óयĉé¸या नोकरीची कायª±मता
चांगली असेल. अनेक अËयासांमधून असे िदसून आले आहे कì, कारखाÆयाचे काम
(कॅÌपबेल, गॅसर आिण ओÖवाÐड, १९९६) सार´या मापनयोµय साधनांĬारे नोकरीवर
सवा«त कमी कृती करणाöयापे±ा सवाªिधक कलाकार १६ पट अिधक उÂपादन±म असू
शकतात. जर एखादी Óयĉì Âया कामिगरी¸या लाभा¸या आिथªक मूÐयाची गणना कł
शकली, तर एखादी Óयĉì िनवड उपकरण वापरÁया¸या उपयुĉतेची गणना कł शकते.
उपयुĉता िवĴेषणा¸या सवō°म ŀिĶकोनािवषयी औīोिगक /संÖथाÂमक ±ेýात बरीच चचाª
झाली आहे. नोकरी¸या कामिगरी¸या आिथªक मूÐयािवषयी लोक कसे िनणªय घेतात (बेकर
आिण हòसेलीड, १९९२). शाľीय िकंवा वै²ािनक िनवडीमुळे संÖथांना जो आिथªक लाभ
िमळू शकतो, Âयाची गणना करणे कठीण असू शकते. संशोधनात असे िदसून आले आहे,
कì ते ल±णीय असू शकते. Óहॅन इĥेिकंगे आिण इतर (२००९) यांनी एका संशोधनात
फाÖटफूड संÖथेतील वैयिĉक उपहारगृहां¸या आिथªक कामिगरीवर वै²ािनक िनवड
ÿणालीचा वापर केÐयामुळे होणाöया पåरणामांचा अËयास केला. Âयांना असे आढळले, कì
ºया िवभागांनी संÖथांची िनवड ÿणाली वापरली आहे, Âयांचे अिधक समाधानी úाहक
आहेत आिण ते Âया िवभागांपे±ा अिधक फायदा कमावणारे आहेत, ºयांनी ती िनवड
ÿणाली वापरली नाही . munotes.in

Page 93

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
93 ६.३ िनवड आचरणात आंतरराÕůीय फरक (INTERNATIONAL DIFFERENCES IN SELECTION PRACTICES ) वेगवेगÑया देशांतील संघटनांमÅये िकंवा एकाच संÖथे¸या शाखांमÅये िनवड पĦती मोठ्या
ÿमाणात िभÆन असतात. एका अËयासात रायन , मॅकफारलँड, बॅरन आिण पेज (१९९९)
यांनी २० देशांतील ९५९ संघटनां¸या ÓयवÖथापकांचे सव¥±ण केले. हा अËयास या
ÓयवÖथापकांचे िनवड आचरण आिण ते वापरत असणाöया िनवड साधनांिवषयी होता.
Âयावेळी िनवड साधन Ìहणून मुलाखत, कमªचाöयाची संदभª तपासणी करणे, अजª दाखल
करणे, हे सवा«त लोकिÿय आिण सावªिýक वापरले जाणारे िनवड साधन Ìहणून वापरले
जाते. Âयावेळी िनवड साधन Ìहणून मानसशाľीय चाचÁयांचा िवचार केला जात नÓहता.
मानसशाľीय चाचÁयांचा िवचार करता, ÓयिĉमÂव आिण बोधिनक ±मता चाचÁया
जगभरात सवा«त लोकिÿय होÂया. पण Âयांचा वापर देशोदेशी िकती होतो, यात बराच फरक
होता.
úीसमÅये चåरýाÂमक शोिधका (Biographical inventories ) आिण मुलाखती सवा«त
लोकिÿय होÂया, तर बेिÐजयम आिण ÖपेनमÅये चाचÁया सवा«त लोकिÿय होÂया. िझबारास
आिण वुड्स (२०१०) यांनी यू. के.¸या ५७९ संघटनांचे Âयां¸या िनवड आचारणांिवषयी
सव¥±ण केले आिण Âयांची तुलना अमेåरकन संघटनांशी केली. अमेåरकन संÖथांमÅये
पाĵªभूमी तपासणी (backgr ound checks ), चåरýाÂमक शोिधका, असंरिचत मुलाखती
आिण कामाचे नमुने आिण ±मता चाचÁयांचा वापर करÁयाची श³यता कमी होती. नेवेल
आिण टॅÆÖले (२००१) यांना असे आढळले, कì ºया देशांमÅये नोकरी¸या गरजा आिण
पåरिÖथती समान होती , तेथेदेखील िनवड आचरण िभÆन आहेत. Âयां¸या मते, काही
सामािजक घटक असे आहेत, कì जे यासाठी कारणीभूत आहेत. ÿथम, हे महßवाचे आहे,
कì ÓयवÖथापकांना िनवड ÿिøयेिवषयी ते वापरÁयापूवê मािहती असणे महßवाचे आहे.
राÕůीय सीमा ओलांडून ÓयवÖथापकांमधील संवाद अगदी अलीकड¸या काळापय«त
मयाªिदत होता आिण Ìहणूनच एका िठकाणी शोधÐया गेलेÐया अिधक चांगÐया िनवड
पĦतीची मािहती नेहमीच दुसöया िठकाणी कळू शकणार नÓहती. इंटरनेटमुळे शारीåरक
अंतर आिण राÕůीय सीमा या मयाªदा कमी झाÐया असÐया, तरी अजूनही अनेक िठकाणी
भाषेचे अडथळे आहेत. दुसरे Ìहणजे, कायदे आिण िनयम िनवड ÿिøयेवर ÿभाव पाडतात.
संयुĉ राÕůांमÅये, िनवड कशी केली पािहजे, हे ठरवणारा भेदभाव-ÿितबंधक कायदा आहे.
अनेक युरोिपयन देशांमÅये संघटना अमेåरकेपे±ा िनवड ÿिøयेवर अिधक ÿभाव पाडतात.
ितसरे Ìहणजे या बाबतीत आिथªक घटक महßवाचे आहेत. ते कोणÂया ŀिĶकोनांचा वापर
केला जातो, यावर मयाªदा घालतात. कमी समृĦ देशांमÅये महागडे मूÐयांकन श³य नाही.
शेवटी, मूÐयांमÅये आिण जे महßवाचे मानले जाते, Âयात सांÖकृितक फरक आहेत.
उदाहरणाथª, काही देशांमÅये िÖथती¸या ÿितकांपे±ा कतृªÂव अिधक महßवाचे असते. कमी
समृĦ देशांमÅये, महािवīालयीन ®ेणी-गुण सरासरी (Grade Point Average - GPA –
जी.पी.ए.) हे ºया संÖथेतून िश±ण घेतले Âया संÖथे¸या िÖथतीपे±ा अिधक महßवाचे मानले
जाईल, परंतु काही देशांमÅये याची उलट पåरिÖथती सÂय असू शकते.
६.३.१ कायदेशीर समÖया (Legal issues ): munotes.in

Page 94

औīोिगक मानसशाľ
94 जगभर हे आता माÆय झाले आहे, कì संघटनांनी Âयां¸या कायªपĦतीमÅये भेदभाव कł
नये, जसे कì कामावर घेणे आिण बढती देणे. बहòतेक देशांमÅये संघटनांचे भेदभावपूणª कृÂय
करÁयापासून कमªचाöयां¸या अिधकारांचे संर±ण करणारे कायदे आहेत. बहòतेक देश
िľयांना संर±ण देतात, तर काही कृÕणवणêयांना संर±ण देतात. ºया देशांमÅये मोठ्या
ÿमाणात कृÕणवणêय अÐपसं´याक आहेत, तेथे कृÕणवणêयांना संर±ण िदले जाÁयाची
श³यता आहे. कमी कृÕणवणêय असणाöया देशांमÅये हे संर±ण कदािचत कायīात
सापडणार नाही. या िवभागात , अमेåरकेत आिण Âया बाहेरील अशा दोÆही ÿकार¸या
कमªचारी िनवडीमÅये समािवĶ असणाöया कायदेशीर मुद्īांवर चचाª केली जाईल.
संयुĉ राÕůांमधील कायदेशीर िनवड (Legal Selection in the United States ):
अमेåरकेमÅये १९६४ पूवê वांिशक अÐपसं´याक आिण नोकरी धंīातील िľयांशी मोठ्या
ÿमाणावर भेदभाव केला जात होता. १९६४ साली नागरी ह³क कायदा (Civil Rights
Act) अिÖतÂवात आला आिण Âयामुळे संघटनांची कमªचारी िनवडÁयाची पĦत बदलली
आिण Âयामुळे कमªचाöयांना भेदभावापासून कायदेशीर संर±णही देÁयात आले. असे Ìहणता
येईल, कì अमेåरकेत नोकरभरतीतील भेदभाव पूणªपणे संपुĶात आलेला नाही, कारण
एकट्या २००५ साली १,४६,००० हóन अिधक तøारी आÐया होÂया (गोÐडमन , गुटेक,
Öटाइन, आिण लुईस, २००६). परंतु, गेÐया काही दशकांत बरीच ÿगती झाली आहे.
१९६४ ¸या नागरी ह³क कायīाने अÐपसं´याक आिण रोजगारात इतर गटांशी भेदभाव
करणे बेकायदेशीर ठरवले.
कायīात अगदी ÖपĶपणे Ìहटले आहे, कì कोणाहीिवŁĦ भेदभाव करणे बेकायदेशीर आहे,
परंतु असे काही लोक आहेत, जे कायīांतगªत संर±णाचे लàय ठरले आहेत. या गटांना
संरि±त वगª (protected classes ) Ìहटले जाते आिण Âयात अशा लोकांचा समावेश आहे,
जे पूवê भेदभावाचे लàय होते. काही उदाहरणे Ìहणजे आिĀकन अमेåरकन, िहÖपॅिनक, मूळ
अमेåरकन आिण िľया. ते सवª संरि±त वगाªचे ÿितिनिधÂव करतात. सÅया¸या काळात
वय, रंग, अपंगÂव, िलंग, राÕůीय उÂप°ी , वंश आिण धमª या आधारावर भेदभाव करणे
बेकायदेशीर आहे.
कमªचारी िनवडीबाबत एकसमान मागªदशªक तßवे (Uniform Guidelines on
Employee Selection ):
१९७८ मÅये, अमेåरकन सरकारने कमªचारी िनवड ÿिøयेवरील समान मागªदशªक तßवे
(१९७८) आणली, जी कमªचाöयां¸या कायदेशीर िनवडीसाठी मागªदशªक तßवांचा एक संच
Ìहणून ओळखली जातात. या तßवांचा सुłवातीचा हेतू सरकारी यंýणांना अजª करÁयाचा
होता. परंतु, नंतर सवª संÖथांसाठी Öवीकाराहª कायदेशीर पĦती Ìहणून ही मागªदशªक तßवे
Öवीकारली गेली. समान मागªदशªक तßवां¸या सवा«त महÂवा¸या संकÐपनांपैकì एक Ìहणजे
ÿितकूल पåरणाम. ºयाचा अथª असा आहे, कì िदलेÐया िनवड सरावाचा संरि±त वगाªवर
होणारा पåरणाम. संरि±त वगª आिण तुलना गटा¸या िनवड गुणो°रां¸या ŀĶीने याची
Óया´या केली जाते. जेÓहा चार-पंचमांश िनयमाचे उÐलंघन केले जाते, तेÓहा Âयाला munotes.in

Page 95

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
95 ÿितकूल ÿभाव (adverse impact ) Ìहणून संबोधले जाते, याचा अथª असा आहे कì
संरि±त वगाªसाठी िनवड गुणो°र तुलना गटा¸या (रॉथ, बॉबको आिण िÖवÂझल«ड, २००६)
¸या तुलनेत ८०% िकंवा चार-पंचमांशपे±ा कमी आहे.
ÿितकूल पåरणाम हा िनवडीतील संभाÓय भेदभावासाठी एक उंबरठा आहे. संरि±त वगाªवर
िवपåरत पåरणाम करणारे िनवड साधन वापरणे बेकायदेशीर असेलच असे नाही. जर
एखाīा िनवड उपकरणाचा िकंवा ÿिøयेचा िवपåरत पåरणाम होत असेल, तर Âयाची
कायदेशीरता िनिIJत करÁयासाठी पुढील चाचÁया आहेत. िनवड साधने कायदेशीर
होÁयासाठी नोकरी-संबंिधत असणे आवÔयक आहे. याचा अथª असा आहे, कì हे
नोकरी¸या यशासाठी आवÔयक असणाöया के.एस.ए.ओ.चे मूÐयांकन करते. नोकरी
ÿासंिगकता (job relevance ) Öथािपत करÁयाचा एक मागª Ìहणजे िनवड साधने कायª-
कृतीचा वैध अंदाज आहे, हे दशªिवणे.
जर िनवड पĦतéचा िवपåरत पåरणाम होत असेल, तर एखाīा संÖथेने कायदेशीर
आÓहानांपासून Öवत:चा बचाव करÁयास तयार असणे आवÔयक आहे. बोधिनक ±मता
आिण शारीåरक सामÃयª या दोÆही चाचÁयांचा काही गटांवर ÿितकूल पåरणाम होÁयाची
श³यता असते. जर एखाīा नोकरी¸या िवĴेषणात असे िदसून आले, कì हे गुणधमª
नोकरीसाठी आवÔयक ²ान, कौशÐये, ±मता आिण वैयिĉक गुण (के.एस.ए.ओ.) आहेत
आिण चाचÁया वैध असÐयाचे दशªिवले गेले, तरच Âयांचा वापर योµय ठł शकतो.
अÂयावÔयक काय¥ आिण वाजवी िनवास ÓयवÖथा (Essential Functions and
Reasonable Accommodation ):
१९९० मÅये अमेåरकÆस िवथ िडसॅिबिलटीज अॅ³ट (ADA) या नावाने ओळखला जाणारा
एक नवीन कायदा संमत करÁयात आला. यामुळे अपंग लोकांना कायदेशीर संर±ण देÁयात
आले. या कायīातून दोन संकÐपना समोर आÐया. एक, आवÔयक कायª Ìहणजे ²ान,
कौशÐये, ±मता आिण वैयिĉक गुण (के.एस.ए.ओ.), जे नोकरीचा एक महßवाचा भाग
आहेत. उदाहरणाथª, टायिपंग हे सिचवासाठी आवÔयक कायª आहे, परंतु जड वÖतू उचलणे
हे नाही. ²ान, कौशÐये, ±मता आिण वैयिĉक गुण (के.एस.ए.ओ.) यांवर आधाåरत
अपंगÂव असणाöया Óयĉìस नोकरी नाकारणे बेकायदेशीर असू शकते, जे केवळ अनावÔयक
काया«शी संबंिधत आहे.
दुसरी संकÐपना Ìहणजे अपंगÂव असणाöया कमªचाöयांसाठी वाजवी िनवासÖथान होय.
एखाīा संÖथेने अपंगÂव असणाöया Óयĉìस हे काम करÁयास स±म करÁयासाठी श³य
असलेले भ°े करणे अपेि±त आहे. उदाहरणाथª, एखाīा संÖथेला चाकांची खुचê
वापरणाöया एखाīा Óयĉìला कामावर घेÁयात अपयश येऊ नये, फĉ यासाठी कì Âयाला
िकंवा ितला कामासाठी इमारतीत जाÁयासाठी दोन पायöया चढाÓया लागतात. एक munotes.in

Page 96

औīोिगक मानसशाľ
96 िकरकोळ आिण वाजवी िनवासÖथान Ìहणजे उतरण/रॅÌप ÿदान करणे, जेणेकłन ती Óयĉì
अिधक अडचणीिशवाय इमारतीत ÿवेश कł शकेल आिण पायöया चढू शकेल.

माÆयतादशªक/ होकाराथê िøया (Affirmative Action ):
माÆयतादशªक िøया या िविवध पĦती आहेत, ºया संÖथा रोजगारातील संरि±त वगª
सदÖयांची सं´या वाढिवÁयासाठी वापरतात. Âयाचा मु´य उĥेश असा आहे, कì काही
िविशĶ गटांना एकेकाळी उपलÊध नसलेÐया नोकöया ÿाĮ करÁयात काही िविशĶ गटांना
सामावून घेऊन नोकरभरतीत पूवê¸या भेदभावा¸या पåरणामांची काळजी घेणे. øॅिवट्झ
(२००८) यांनी एका कायªøमांचा अËयास केला, जे अÐपसं´याक अजªदारांची सं´या
वाढिवÁयासाठी आखणी केली गेली होती आिण Âया कायªøमांनी नोकरी¸या ÿÖतावामÅये
अÐपसं´याकांना ÿाधाÆय िदले होते. अÐपसं´याक अजªदारांची सं´या वाढिवÁयासाठी
तयार केलेले हे कायªøम अितåरĉ भरती ÿयÂनांमÅये (उदाहरणाथª, अÐपसं´याकांना
लàय करणाöया माÅयमांमÅये जािहरात) गुंतवून िकंवा ÿिश±ण देऊन करतात, जेणेकłन
अिधक अÐपसं´याकांकडे नोकरीसाठी आवÔयक ²ान, कौशÐये, ±मता आिण वैयिĉक
गुण (के.एस.ए.ओ.) असावेत.
ºया संÖथांकडे ५० पे±ा अिधक कमªचारी आहेत आिण ५०,००० डॉलसªपे±ा अिधक
सरकारी करार आहेत, Âयांना माÆयतादशªक िøया कायªøम असणे आवÔयक आहे. ही
आवÔयकता अनेक महािवīालये आिण िवīापीठांना ÿभािवत करते, ºयां¸या
िवīाशाखांमÅये सरकारी संशोधन अनुदान आहे. इतर बहòतेक संÖथांसाठी ही िøया
ऐि¸छक आहे, जरी भेदभावपूणª पĦतéचा वापर कłन पकडले गेलेÐया काही मालकांना
Æयायालयाने Âयां¸या बेकायदेशीर ÿथांचा अंत करÁयासाठी माÆयतादशªक िøया कायªøम
ÖवीकारÁयाचे आदेश िदले आहेत िकंवा जोरदारपणे ÿोÂसािहत केले आहे. अमेåरकेतील
बहòतेक मोठ्या संÖथा काही ना काही माÆयतादशªक कृतीचा सराव करतात; पण काही जण
इतरांपे±ा हे अिधक काटेकोरपणे करतात. िनयोĉा हा एक "माÆयतादशªक िøया" आहे, जो
अनेक संघटना आिण बहòतेक िवīापीठांसाठी सामाÆय आहे, या ठळकपणे ÿदिशªत केलेÐया
सूचनेत Óयापक ÿथा िदसून येते.
माÆयतादशªक िøया कायªøमाचे मु´य उिĥĶ Ìहणजे भेदभावाची समÖया दूर करणे. अशा
कायªøमांचा काळजीपूवªक वापर करणे महßवाचे आहे, कारण Âयांना मदत करÁयासाठी
आखणी केलेÐया गटांवर Âयांचे अनपेि±त हािनकारक पåरणाम होऊ शकतात. हेलमन
आिण Âयां¸या सहकाöयांना असे आढळले, कì ºया िľयांना कामावर घेÁयात ÿाधाÆय
िदले जाते, Âयांना Öवत:िवषयी आिण इतर िľयांिवषयी नकाराÂमक ŀिĶकोन असू शकतो
(हेलमन, कॅÈलो, अमाटो, आिण Öटॅथाटोस, १९९३) आिण अशा नकाराÂमक िवचारांचा
Öव-िवĵासावर पåरणाम होऊ शकतो (हेलमन आिण अÐकॉट, २००१). हा ÿभाव munotes.in

Page 97

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
97 अÐपसं´याक उमेदवारांवरही आढळला आहे (इÓहाÆस, २००३). िशवाय, माÆयतादशªक
िøया कłन नेमलेÐया Óयĉìकडे अकायª±म Ìहणून पािहले जाÁयाची श³यता असते आिण
माÆयतादशªक िøयाचा हा कलंक सहका-यां¸या मनातून (हेलमन, बॅटल, केलर, आिण ली,
१९९८) दूर करणे कठीण आहे. जेÓहा ÿाधाÆयाची वागणूक अÆयायकारक आहे
(उदाहरणाथª, उलट भेदभाव Ìहणून) असे मानले जाते, तेÓहा गैर-लाभाÃया«वर ÿितकूल
पåरणामदेखील संशोधनात िदसून आले आहेत (हेलमन, मॅककुलोफ आिण िगÐबटª,
१९९६).
øॅिवट्झ (२००८) यां¸या मते, माÆयतादशªक िøयेशी संबंिधत कायªøमांनी वचन िदले
आहे. Âयांनी सुचिवले, कì माÆयतादशªक िøया कायªøमांनी अÐपसं´याक अजªदारांची
सं´या वाढिवणे आिण अÐपसं´याक कमªचाöयांना कायम ठेवणे, या दोÆहéवर ल± क¤िþत
करणे आवÔयक आहे. जोपय«त अजªदारांना आकिषªत करÁयाचा ÿij आहे, अिधक चांगले
कायª िवपणन कłन आिण शै±िणक कायªøमांĬारे आवÔयक ²ान, कौशÐये, ±मता आिण
वैयिĉक गुणांसह अÐपसं´याकांची सं´या वाढवून हे साÅय केले जाऊ शकते. दुसरीकडे,
अÐपसं´याकांसाठी कामाचे वातावरण आिण अनुभव सुधारणाöया कायªøमांĬारे धारणा पूणª
केली जाऊ शकते. øॅिवट्झचे असे मत आहे, कì पåरणामकारक ठरÁयासाठी हे कायªøम
केवळ अÐपसं´याकांसाठीच नÓहे, तर सवा«साठी उपलÊध असले पािहजेत. उदाहरणाथª,
असËयता कमी करÁया¸या एका कायªøमाने केवळ अÐपसं´याकांÿितच नÓहे, तर
ÿÂयेकािवषयी¸या असËयतेवर ल± क¤िþत केले पािहजे. अशा कायªøमांसह सवªसमावेशक
असÁयाचा फायदा असा आहे, कì ते केवळ अÐपसं´याकांसाठीच नÓहे तर ÿÂयेकासाठी
कायªिवषयक अनुभव सुधारतात.
संयुĉ राÕůांबाहेरील कायदेशीर िनवड (Legal Selection Outside the United
States ):
औīोिगकìकरण झालेÐया जगातील अनेक देशांमÅये अमेåरकेÿमाणेच भेदभावाचे कायदे
आहेत. काही देश भेदभाविवरोधी कायदे (उदाहरणाथª, कॅनडा व दि±ण आिĀका)
पाळÁयात अमेåरकेइतकेच कठोर आहेत, तर इतर काही देश अिधक िढसाळ (उदाहरणाथª,
ऑÖůेिलया व इंµलंड) आहेत. अमेåरकेने पुढाकार घेतला असला, तरी इतर देश
कमªचाöयांना अिधक संर±ण देतात आिण अमेåरकì कायīात िवशेष उÐलेख न केलेÐया
अितåरĉ गटांना संर±ण देतात, हे नमूद करता येईल. िविवध देश Âयां¸या भेदभावा¸या
समÖयांकडे कसे पाहतात, हे Âया समÖयां¸या आिण Âयां¸या समाजां¸या Öवłपावर
अवलंबून असते. १९९५ मÅये, युनायटेड िकंµडमने अपंगÂव भेदभाव कायदा सुł केला,
जो अमेåरकेतील ए.डी.ए. सारखाच आहे. अमेåरकेÿमाणे, िनयोĉे, िवशेषत: ºयांना अपंग
Óयĉéिवषयी नकाराÂमक ŀिĶकोन आहे आिण ºयांना कायīाची खरोखर काय
आवÔयकता आहे, यािवषयी फारसे ²ान नाही (जॅ³सन, फनªहॅम, आिण िवलन, २०००).
कॅनडामधील कायदे हे अंमलबजावणी¸या बाबतीत अमेåरकेसारखेच आहेत, जरी
कॅनडानेही िलंग-पसंतीवर आधाåरत भेदभाव नाकारला आहे, जे अमेåरकेत केले जात नाही.
कायदेशीर समÖया टाळÁयासाठी कॅनडातील संÖथांनी अमेåरकेत ºयांचे पालन केले
जाईल, Âयां¸या पĦतéचे पालन करणे आवÔयक आहे. आयल«ड हा कॅनडा िकंवा munotes.in

Page 98

औīोिगक मानसशाľ
98 अमेåरकेपे±ा अिधक सजातीय समाज आहे, ºयात कायदेशीर संर±णासाठी दबाव
आणÁयासाठी पुरेसे अÐपसं´याक गट कमी आहेत. आयल«डमÅये िलंग िकंवा वैवािहक
िÖथती¸या आधारे भेदभाव करणे बेकायदेशीर आहे, परंतु कायदा कृÕणवणêय िकंवा इतर
अÐपसं´याक गटांिवषयी मौन बाळगून आहे (फेडरेशन ऑफ आयåरश एÌÈलॉयसª,
१९९१).
येथे उÐलेख केलेÐया देशांनी, तसेच िकमान औīोिगकìकरण झालेÐया जगातील उवªåरत
देशांनी कमªचाöयांची िनवड ही लोकां¸या नोकरी-संबंिधत गुणधमा«वर आधाåरत असावी, या
कÐपनेचे समथªन केले आहे. या ŀिĶकोनामुळे िनयुĉ केलेली Óयĉì ही अशी Óयĉì आहे,
जी काम सवō°म ÿकारे कł शकते. हे भेदभावपूणª पĦतéमुळे होणाöया िनवडीतील अÆयाय
दूर करेल. तसेच वय, रंग, अपंगÂव, िलंग, राÕůीय उÂप°ी , वंश, धमª, िलंग ÿाधाÆय िकंवा
नोकरी¸या यशासाठी अÿासंिगक असणाöया इतर वैयिĉक वैिशĶ्यांचा िवचार न करता
सवō°म-पाý लोकांना कामावर घेऊन संघटनांना Âयांची पåरणामकारकता वाढिवÁयात
मदत करणे आवÔयक आहे.
६.४ सारांश कमªचाöयांची भरती करणे आिण Âयांची िनवड करणे, हे संÖथेचे सवा«त महßवाचे कायª आहे.
संÖथा ÿभावी राहÁयासाठी आवÔयक ±मता असणाöया कुशल लोकांचा पुरवठा असणे
आवÔयक आहे. अशा लोकांना अिधúिहत करÁयासाठी चार-चरणांची ÿिøया समािवĶ
असते, ºयामÅये नवीन कमªचाöयां¸या आवÔयकतेचे िनयोजन करणे, पदांसाठी अजª
करÁयासाठी योµय लोक िमळवणे (भरती), कोणाला कामावर ¶यायचे, हे िनिIJत करणे
(िनवड) आिण िनवडलेÐया लोकांना नोकरी ÖवीकारÁयास भाग पाडणे यांचा समावेश आहे.
नवीन कमªचाöयां¸या आवÔयकतेचे िनयोजन करÁयासाठी पूवाªनुमान पĦतéचा वापर करणे
आवÔयक आहे. यात िविशĶ के.एस.ए.ओ. असणाöया लोकां¸या गरजेची तुलना अशा
लोकां¸या सं´येशी करणे समािवĶ आहे, जे या ±ेýात उपलÊध असू शकतात.
संघटनाÂमक बदल आिण िवÖतारासाठी भिवÕयातील िनयोजनात आवÔयक पदे
भरÁयासाठी लोकां¸या उपलÊधतेचा िवचार करणे आवÔयक आहे. या मुद्īांचा िवचार न
केÐयामुळे एखादे महßवाचे संÖथाÂमक कायª पार पाडÁयासाठी आवÔयक असणाöया
लोकांना शोधÁयात असमथªता येऊ शकते. पाý लोकांची कमतरता असÐयास लोकांना
नोकरीसाठी अजª करणे कठीण काम असू शकते. ही समÖया अनेकदा योµय लोकांना अजª
करÁयास भाग पाडÁयाची एक समÖया असते, कारण काही िविशĶ कौशÐये असणाöया
लोकांचा अितåरĉ आिण इतरांसह लोकांची कमतरता असू शकते. जािहरात, भरती
करणाöयांचा वापर करणे आिण वेब-आधाåरत सेवांचा वापर करणे, यांसह संÖथा
अजªदारांना ÿाĮ करÁयाचे अनेक मागª आहेत.
शाľीय/वै²ािनक िनवडीमÅये िनवड उपकरणांचा वापर समािवĶ आहे, जो कायª-
कृतीिवषयी अनुमान करÁयासाठी दशªिवला गेला आहे. ÿभावी िकंवा वैध िनवड उपकरणांची
ÿणाली िवकिसत करणे, यात पाच-चरणांची ÿिøया समािवĶ आहे: के.एस.ए.ओ.
नोकरी¸या िवĴेषणासह ओळखले जातात, िनकष िनवडले जातात, संभाÓय पुवªसूचक munotes.in

Page 99

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
99 िनवडले जातात, संशोधन अËयासासह पूवाªनुमान ÿमािणत केले जातात आिण शेवटी,
पुवªसूचक दुसöया नमुना िकंवा अËयासासह छेद-ÿमािणत केले जातात.
एकदा का एखाīा संÖथेने कोणाला कामावर ¶यायचे हे ठरवले, कì, ितने Âया Óयĉìला ते
काम ÖवीकारÁयासाठी पटवून िदले पािहजे. असे करÁयासाठी एखाīा संÖथेने याची खाýी
करणे आवÔयक आहे, कì ती इतर संÖथांनी देऊ केलेÐया बि±सां¸या समतुÐय बि±से देते.
एखादी Óयĉì आिण नोकरी यां¸यात चांगला सामना सुिनिIJत करÁयासाठी वापरली
जाणारी एक ÿिøया Ìहणजे वाÖतववादी नोकरी पूवाªवलोकन, जी नोकरीिवषयी अचूक
मािहती ÿदान करते, ºयामुळे अजªदारास िदलेली नोकरीची ÖवीकारÁयािवषयी मािहतीपूणª
िनणªय घेता येतो. लोकांना कामावर घेÁयासाठी पुवªसूचक वापरÁयाचे फायदे िनिIJत
करÁयासाठी उपयुĉता िवĴेषणाचा वापर केला जातो. हे िवĴेषण गिणतीय सूýांवर
आधाåरत आहे, ºयासाठी चांगÐया नोकरी¸या कामिगरी¸या आिथªक मूÐयाचा अंदाज
आवÔयक आहे. उपयुĉता िवĴेषण करÁया¸या सवō°म मागाªिवषयी संशोधकांमÅये
मतभेद आहेत. असे असले, तरी उपयुĉते¸या िवĴेषणा¸या िनÕकषा«वłन असे िदसून
आले आहे, कì शाľीय/वै²ािनक िनवडीमुळे संÖथांना भरीव फायदे होऊ शकतात.
कमªचारी िनवड ही केवळ वै²ािनक ÿिøया नाही, तर ही एक कायदेशीर ÿिøयादेखील
आहे. बहòतेक औīोिगक देशांमÅये भेदभावपूणª िनवड पĦतéिवłĦ कायदे आहेत.
अमेåरकेत वय, रंग, अपंगÂव, िलंग, राÕůीय उÂप°ी , वंश िकंवा धमाª¸या आधारावर भेदभाव
करणे बेकायदेशीर आहे. कायदेशीर समÖया टाळÁयासाठी, संÖथेने नोकरी-संबंिधत
घटकांवर िनवडीचे िनणªय घेणे आवÔयक आहे.
६.५ ÿij १. बोधिनक ±मतेचे मापन करÁयासाठी काही मानसशाľीय चाचÁयांची चचाª करा.
२. मूÐयमापन क¤þांवर एक टीप िलहा.
३. संघटना कमªचाöयांची िनवड कशी करतात?
४. ÿमाणीकरण अËयास कसा केला जातो?
५. िनवड पĦतéमधील काही आंतरराÕůीय फरकांची चचाª करा.
६.६ संदभª Spector, P. E. (2012). Industrial and Organizational Psychology:
Research and Practice (6th ed). United States: Wiley.
*****
munotes.in

Page 100

100 ७
ÿिश±ण – I
घटक संरचना
७.० उिĥĶ्ये
७.१ ÿÖतावना
७.१.१ ÿिश±णातील समािवĶ टÈपे
७.२ गरजांचे मूÐयांकन
७.३ ÿिश±णाची उिĥĶ्ये
७.४ ÿिश±ण रचना
७.४.१ ÿिश±णाथêंची वैिशĶ्ये
७.४.२ ÿिश±णा¸या Öथानांतरणावर पåरणाम करणारे रचना-घटक
७.४.३ कायª-पयाªवरण
७.५ सारांश
७.६ ÿij
७.७ संदभª
७.० उिĥĶ्ये हा घटक वाचÐयानंतर तुÌही खालील बाबी समजÁयास स±म Óहाल –
 औīोिगक िकंवा संघटनाÂमक ±ेýातील ÿिश±णामÅये समािवĶ असलेले टÈपे
 ÿिश±ण कायªøमांसाठी गरजांचे मूÐयांकन कसे केले जाते आिण गरज मूÐयांकनाचे
महßव काय आहे?
 ÿिश±ण कायªøमाची रचना करताना ÿिश±णाथêची कोणती वैिशĶ्ये ल±ात घेतली
पािहजेत?
 ÿिश±णाचे जाÖतीत जाÖत Öथानांतरण करÁयासाठी ÿिश±णाची रचना कशी केली
जाऊ शकते?
 कायª-पयाªवरणाचा ÿिश±ण Öथानांतरणावर कसा पåरणाम होतो?
७.१ ÿÖतावना िनवडलेÐया आिण िनयुĉ केलेÐया ÿÂयेक कमªचाöयाला काम सुł करÁयापूवê ÿिश±ण
आवÔयक आहे. सवª Öतरांतील नोकöयांसाठी ÿिश±ण आवÔयक आहे. एखाīा munotes.in

Page 101

ÿिश±ण – I
101 कमªचाö याला कायª पार पाडÁयासाठी आवÔयक असलेÐया ÿिश±णाची आवÔयकता असते.
उदाहरणाथª, िलिपका¸या पदावर िनयुĉ केलेÐया Óयĉìला िलिपक Ìहणून केलेÐया िविवध
िøयांिवषयी ÿिश±ण आवÔयक असते. ÿÂयेक संÖथा वेगळी असÐयाने एखाīा अनुभवी
Óयĉìलाही Âया िविशĶ संÖथेमÅये काम कसे चालते, यािवषयी काही ÿमाणात ÿिश±ण
आवÔयक असते. अशा ÿकारे, एखाīा िवमान संÖथेने एका अनुभवी हवाई
Öवागितका/सेिवकेची िनयुĉì केली, तरीही Âया संÖथेमÅये अवलंबÐया जाणाö या पĦती
आिण कायªपĦतéकडे कमªचाö याला अिभमुख करÁयासाठी काही ÿिश±ण आवÔयक असेल.
ÿिश±ण ही एक ÿिøया आहे, ºयामÅये एखाīा ÓयĉìमÅये कौशÐय िवकिसत करÁयासाठी
आवÔयक ²ान आिण कौशÐये िशकवणे िकंवा िवकिसत करणे समािवĶ आहे. औīोिगक
आिण संघटनाÂमक ±ेýामÅये खालील कारणांसाठी ÿिश±ण आवÔयक आहे:
१. नवीन आिण नुकÂयाच िनयुĉ कमªचाö यांना नोकरीमÅये पार पाडÐया जाणाö या काया«चे
ÿिश±ण आवÔयक आहे.
२. अगोदरच कायªरत असलेÐया कमªचाöयाला Âयांची उÂपादकता (productivity ) आिण
कृती (performance ) सुधारÁयासाठी ÿिश±णाची आवÔयकता असू शकते.
३. जेÓहा कामा¸या ÖवŁपात बदल होतात िकंवा नवीन तांिýक ÿगतीचा पåरचय होतो,
तेÓहा अगोदरच कायªरत कमªचाö यांना नÓयाने सादर केलेÐया तंýांसाठी ÿिश±णाची
आवÔयकता असू शकते.
४. जेÓहा एखाīा कमªचाöयाला पदोÆनती िदली जाते, तेÓहा Âया Óयĉìला नवीन
जबाबदाöया आिण काय¥ हाताळÁयास मदत करÁयासाठी ÿिश±ण आवÔयक असेल.
िविवध संघटनाÂमक संÖथामÅये ÿिश±णाला वेगवेगÑया ÿमाणात महßव िदले जाते. बö याच
संघटनांमÅये कमªचाöयाला पुढील पदावर पदोÆनती िमळÁयासाठी काही िविशĶ ÿकारचे
ÿिश±ण घेणे आवÔयक असते. उदाहरणाथª, काही संघटनांना Âया पदावर पदोÆनती
देÁयापूवê ÓयवÖथापकाकडे काही शै±िणक पाýता िकंवा ÓयवÖथापनाचे ÿिश±ण असणे
आवÔयक असते. कमªचाö या¸या िÖथतीनुसार आिण कमªचाö याने करावया¸या कामा¸या
Öवłपावर ÿिश±णाला िदलेले महßव बदलू शकते. अÅयापनासार´या नोकöयांसाठी
मािहती सतत अīायावत करणे आवÔयक आहे. Âयाचÿमाणे, िचकìÂसकांसाठी समकालीन
कौशÐये आिण तंýांसह Âयांचे कौशÐय सतत सुधारणे आवÔयक आहे. या नोकöयांसाठी
आजीवन आिण सतत ÿिश±ण आिण िशकÁयाची ÿिøया आवÔयक आहे. अशा ÿकारे
ÿिश±ण हे एक अितशय महßवाचे कायª आहे, ºयाची काळजी औīोिगक आिण
संघटनाÂमक मानसशाľ²ाने ¶यावी.
ÿिश±ण कायªøमाची पåरणामकारकता िनधाªåरत करणारा एक अितशय महßवाचा घटक,
Ìहणजे ÿिश±ण पĦतशीरपणे राबिवणे. सÅया आपण संघटनाÂमक ±ेýामÅये ÿिश±ण
पĦतशीरपणे सादर करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया पायöया/टÈपे पाहó.
७.१.१ ÿिश±ण ÿिøयेतील टÈपे (Steps in the training process) : munotes.in

Page 102

औīोिगक मानसशाľ
102 ÿिश±ण ÿिøया ÿभावी होÁयासाठी ते पĦतशीर राबिवणे आवÔयक आहे. पĦतशीर
ÿिश±ण संÖथेला संÖथेची संसाधने सवा«त ÿभावी मागाªने वापर करÁयास स±म करते.
यामÅये पाच महßवा¸या टÈÈयांचा समावेश आहे आिण आपण या टÈÈयांचे संि±Į िववरण
पाहòया:
१. गरजांचे मूÐयांकन (Needs assessment) : ÿिश±ण देÁयाची ही पिहली पायरी
आहे. या टÈÈयात ÿिश±णाची आवÔयकता असलेÐया कमªचाöयांचा िवचार करणे
आिण संÖथेला कोणÂया ÿकारचे ÿिश±ण आवÔयक असेल ते ओळखणे, याचा
समावेश आहे.
२. उिĥĶ्ये िनधाªåरत करणे (Setting Objectives) : ºया Óयĉéना ÿिश±णाची गरज
आहे आिण कोणÂया ÿकारचे ÿिश±ण आवÔयक आहे, हे ओळखÐयानंतर संघटना
ÿिश±णाĬारे ÿाĮ कł इि¸छत असलेली उिĥĶ्ये िनिIJत कł शकतात.
३. ÿिश±ण कायªøमाची रचना (Designing the training program ):
उिĥĶ्यांवर आधाåरत ÿिश±ण कायªøमांची रचना आिण िनयोजन केले जाते,
जेणेकłन ती उिĥĶ्ये साÅय करता येतील.
४. ÿिश±ण कायªøमाचे िवतरण (Delivery of the training program) : एकदा
ÿिश±ण कायªøम िनयोिजत झाÐयानंतर तो ÿÂय±ात ÿिश±ण कायªøम आयोिजत
कłन कायाªिÆवत केला जातो.
५. ÿिश±णाचे मूÐयांकन (Evaluation of training ): Âयानंतर ÿिश±ण
कायªøमा¸या पåरणामकारकतेचे मूÐयांकन िकंवा मूÐयमापन कłन ÿिश±ण
कायªøमाचा पाठपुरावा केला जातो. ६
आता उदाहरणासह वरील टÈपा पाहó . उदाहरणाथª, एखाīा संघटनेला ÿिश±ण कायªøम
सुł करायचा असÐयास Âयासाठी कोणÂया ÿिश ±ण कायªøमाची आवÔयकता असेल
आिण Âया संघटनेतील कोणकोणÂया लोकांची आवÔयकता आहे, हे शोधणे ÿथम महßवाचे
आहे. उÂपादकता आिण कायª±मता सुधारÁयासाठी कोणÂया ÿकारचे ÿिश±ण आवÔयक
आहे, हे एखाīा िनद¥श क¤þाला (Call centre ) याचा ÿथम शोध घेणे आिण Âयासाठी
आवÔयक असलेले कमªचारी कोण आहेत, याचादेखील शोध घेणे आवÔयक असेल. जर
Âयांना असे आढळून आले, कì बहòतेक कमªचारी जे संवाद-कौशÐया¸या कॉलमÅये सहभागी
होत आहेत, तर ते ‘संवाद कौशÐय’ मÅये ÿिश±ण कायªøम घेÁयाचे ठरवू शकतात आिण
संवाद-कौशÐये असलेले कमªचारी कोण आहेत, हे शोधून काढू शकतात. यानंतर ते ÿिश±ण
कायªøमाĬारे ÿाĮ होणारी उिĥĶ्ये ठरवतील आिण नंतर ती उिĥĶ्ये साÅय करÁयासाठी
संवाद-कौशÐय ÿिश±ण कायªøमाची रचना करतील. ÿिश±ण कायªøमातील आवÔयक
घटकांचे िनयोजन केÐयानंतर ÿÂय± कायªøम आयोिजत केला जाईल िकंवा िवतåरत केला
जाईल. Âयानंतर क¤þ कमªचाö यांना ÿदान केलेले संवाद-कौशÐय ÿिश±ण हे कायªøम ºया
उिĥĶ्यांसाठी हाती घेÁयात आले होते, ते साÅय करÁयासाठी ÿभावी होते कì नाही, याचे
मूÐयांकन केले जाईल. munotes.in

Page 103

ÿिश±ण – I
103 यातील ÿÂयेक पायरी तपशीलवार समजून घेऊया आिण यापैकì ÿÂयेक पायरी महßवाची
का आ,हे हे समजून घेÁयाचा ÿयÂन कłया.
७.२ गरजांचे मूÐयांकन (NEEDS ASSESSMENT) ÿिश±ण कायªøमाची ही पिहली पायरी आहे. या पायरीमÅये काय समािवĶ आहे आिण या
पायरीचे महßव काय आहे, ते आपण आता पाहó. संघटनेसाठी कोणते ÿिश±ण आवÔयक
आहे, याचे मूÐयांकन कłन ÿभावी ÿिश±ण कायªøम सुł झाला पािहजे. हे सूिचत करते,
कì गरजांचे मूÐयांकन ही ÿिश±ण कायªøमांची पिहली पायरी असावी. यामÅये संघटनेमÅये
कोणाला ÿिश± ण आवÔयक आहे आिण संÖथेमÅये कोणते ÿिश±ण आवÔयक आहे, हे
समजून घेणे समािवĶ आहे. पĦतशीर गरज -मूÐयांकनामÅये संÖथे¸या ÿिश±ण गरजांचे
तीन Öतरांवर िवĴेषण करणे समािवĶ आहे (गोÐडÖटीन, १९९३) खालीÿमाणे याचे वणªन
केले आहे:
१. संघटनाÂमक Öतर (Organizational leve l):
ÿÂयेक संघटनेची वेगवेगळी उिĥĶ्ये असतात, जी ितला साÅय करायची असतात.
उदाहरणाथª, काही संघटनांना Âयांचा नफा वाढवायचा असतो, तर काही Âयां¸या सेवेत
सुधारणा कł इि¸छतात. ही उिĥĶ्ये समजून घेतÐयास Âया संघटनेसाठी कोणÂया ÿकारचे
ÿिश±ण आवÔयक आहे, याची कÐपना येईल. उदाहरणाथª, जर एखाīा उपहारगृहाचे
उिĥĶ Âया¸या úाहकाचे समाधान वाढवणे असेल, तर úाहकाला संतुĶ करÁयासाठी सेवा
ÿदाÂयांना तंýांचे ÿिश±ण देणे आवÔयक आहे. संघटनेचे Åयेय आिण ŀिĶकोन एका
औīोिगक मानसशाľ²ाला संघटने¸या ÿिश±ण गरजा समजून घेÁयास मदत करतात.
२. नोकरी/कायª Öतर (Job level):
गरजा मूÐयांकनाचा दुसरा Öतर, Ìहणजे कायª पातळीवर िवĴेषण करणे. ÿÂयेक कायाªसाठी
कमªचाö याने िविवध कामे करणे आवÔयक असते. एखादे िविशĶ कायª करणारे लोक ते कायª
करÁयास स±म नसÐयास Âया कायाªसाठी ÿिश±ण आवÔयक असेल. उदाहरणाथª, जर
एखाīा बँकेत, कारकुनी पदावरील कमªचाö यां¸या कामिगरीसाठी लेखांकनासाठी संगणक
सॉÉटवेअरचे ²ान आवÔयक असेल, तर Âया िलिपकांना सॉÉटवेअरचे ÿिश±ण देणे
महßवाचे आहे.
३. Óयĉì Öतर (Person level):
गरजा मूÐयांकना¸या ितसöया Öतरासाठी Óयĉì Öतरावर िवĴेषण करणे आवÔयक आहे.
यामÅये ÿÂयेक कमªचाöयाकडे Âयां¸या पदासाठी आवÔयक कौशÐये आहेत कì नाही, याचे
िवĴेषण करणे समािवĶ आहे. ºयां¸याकडे आवÔयक कौशÐये नाहीत, Âयांना Âयासाठी
ÿिशि±त करणे आवÔयक आहे, जेणेकłन ते कायª±मतेने कायª कł शकतील.
उदाहरणाथª, इिÖपतळातील काही िचिकÂसकांना नवीन यंý कसे वापरावे याचे ²ान नसेल,
तर Âया िचिकÂसकांना नवीन यंý वापरÁयाचे ÿिश±ण देणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 104

औīोिगक मानसशाľ
104 वरील तीन Öतरांवरील िवĴेषण संघटनेला काय आवÔयक आहे, हे समजून घेÁयास स±म
करेल आिण Âयानुसार नवीन ÿिश±ण कायªøम गरजां¸या मूÐयांकना¸या आधारावर तयार
केले जाऊ शकतात. जेÓहा एखादी संघटना ÿÂयेक Óयĉìसाठी, िविशĶ कायª करणाöया
Óयĉé¸या गटासाठी आिण संÖथेतील सवª Óयĉéसाठी कोणते ÿिश±ण आवÔयक आहे याचे
िवĴेषण करते, तेÓहा कोणÂया ÿिश±णाची आवÔयकता आहे आिण ºयांना Âयाची
आवÔयकता आहे, अशा Óयĉì कोण आहेत, याची संपूणª मािहती सुिनिIJत करते.
तथािप, संघटनेमÅये अगोदरपासूनच अिÖतÂवात असलेÐया ÿिश±ण कायªøमांचे मूÐयांकन
करणे आिण ते आवÔयक आहेत कì नाही, हे ओळखणे देखील आवÔयक आहे. फोडª आिण
रॉटन (१९८४) यांनी सुचिवÐयाÿमाणे हे पुढील टÈÈयांĬारे केले जाऊ शकते:
१. अगोदरपासून अिÖतÂवात असलेÐया ÿिश±ण कायªøमांचे िवषय त²ांĬारे (Subject
Matter Experts - SMEs ) मूÐयांकन केले जाते.
२. एस.एम.ई. (SMEs ) चा दुसरा गट नंतर के.एस.ए.ओ. (KSAO ) चे मूÐयमापन करतो
आिण Âया के.एस.ए.ओ. (KSAO ) ची Âया नोकरीसाठी िकती ÿमाणात आवÔयकता
आहे, Âयाचे मूÐयाकंन करतो.
अशा ÿकारे, के.एस.ए.ओ. (KSAO) ¸या िवकासात मदत करणारे ÿिश±ण कायªøम
कायम ठेवले जाऊ शकतात आिण जे उपयुĉ नाहीत, ते श³य असÐयास सुधाåरत केले
जाऊ शकतात िकंवा दूर केले जाऊ शकतात. ÿिश±ण कायªøमात गरजांचे मूÐयांकन हा
एक अितशय महßवाचा टÈपा आहे. हे खालील ÿकारे उपयुĉ असÐयाचे िसĦ होते –
१. संघटनेसाठी कोणÂया ÿकारचे ÿिश±ण कायªøम आवÔयक आहेत, हे संÖथेला
कळÁयास मदत होते.
२. हे अगोदरच अिÖतÂवात असलेले कायªøम (programs ) उपयुĉ आहेत कì नाही, हे
जाणून घेÁयास मदत करते.
३. जे ÿिश±ण कायªøम उपयोगी नसतात, Âयांवरील पैशांचा अपÓयय टाळून ÿिश±णावर
खचª केलेÐया संसाधनांचा ÿभावीपणे वापर करÁयात मदत होते.
जरी गरजांचे मूÐयमापन ÿिश±ण कायªøमांिवषयी महßवपूणª मािहती ÿदान करते, परंतु फारच
कमी संÖथा ÿिश±ण कायªøमा¸या गरजांचे पĦतशीर िवĴेषण करतात. कोणासाठी आिण
कोणते ÿिश±ण आवÔयक आहे, याचे मूÐयांकन केÐयानंतर औīोिगक व संघटनाÂमक
मानसशाľ²ाने ÿिश±णाĬारे कोणती उिĥĶ्ये साÅय करायची आहेत, हे िनिIJत करायचे
असते. ही ÿिश±णाची दुसरी पायरी आहे. आता पुढील भागात आपण ÿिश±ण कायªøमाची
उिĥĶ्ये ठरवÁयाची पायरी पाहó. उिĥĶ्ये कशी िनिIJत केली जातात आिण ÿिश±ण
कायªøमाची उिĥĶ्ये िनिIJत करणे का महßवाचे आहे, हे समजून घेÁयाचा आपण ÿयÂन
कł.
७.३ ÿिश±णाची उिĥĶ्ये (OBJECTIVES OF THE TRAINING) munotes.in

Page 105

ÿिश±ण – I
105 ÿिश±ण कायªøमा¸या गरजांचे मूÐयांकन केÐयानंतर ÿिश±णाची पुढील पायरी Ìहणजे
ÿिश±ण कायªøमाची उिĥĶ्ये िनिIJत करणे. या टÈÈयात ÿिश±ण कायªøमाĬारे संघटनेचे
कोणते उिĥĶ साÅय करायचे आहे, हे िनिIJत करणे समािवĶ आहे. ही उिĥĶ्ये गरजां¸या
मूÐयांकनावर आधाåरत आहेत. उदाहरणाथª, जर संÖथेला उपहारगृहातील कमªचाö यांची
अिधक úाहक-अनुकूल असÁयाची गरज ही गरज-मूÐयांकनात आढळली, तर Âयांना िदले
जाणारे ÿिश±ण úाहकांचे समाधान वाढवÁया¸या उĥेशाने असायला हवे. खालील
कारणांसाठी उिĥĶ्ये असणे महßवाचे आहे:
१. िदशा/ मागª (Direction):
सवªÿथम ÿिश±ण कायªøमाला िदशा िदली जाते. उिĥĶ्ये असणे हे Åयेय साÅय
करÁयासाठी ÿिश±ण कायªøमाची रचना करÁयात मदत करते. कोणÂयाही उिĥĶािशवाय
ÿिश±ण कायªøम आखले जातात, तेÓहा Âयातून पैशाचा अपÓयय होतो. तसेच, ÿिश±ण
कायªøमातून काय साÅय करायचे आहे, हे ÿिश±काला समजत नाही.
२. मूÐयमापन (Evaluation):
दुसरे, Ìहणजे ते ÿिश±ण कायªøमा¸या पåरणामकारकतेचे नंतर मूÐयमापन करÁयासाठी
िनकषदेखील ÿदान केले जातात. अशा ÿकारे ÿिश±ण कायªøम उपहारगृह कमªचाöयांना
úाहक-अनुकूल बनवÁयासाठी िनयोिजत असÐयास हा कायªøम नंतर कोणÂयाही ÿकारे
úाहकांचे समाधान वाढले आहे कì नाही, याचे मूÐयमापन कłन Âया¸या पåरणामकारकतेचे
मूÐयांकन केले जाऊ शकते.
एखादे ÿिश±ण कायªøम केवळ लोकिÿय आहे Ìहणून िकंवा इतर संघटनांनी हाती
घेतÐयामुळे ते राबवणे संÖथांमÅये सामाÆय आहे. काहीवेळा एखाīा संÖथेला ÿिश±ण
कायªøमांतून काय साÅय करायचे आहे, हे माहीत नसताना ÿिश±ण कायªøम हाती घेतला
जातो. यामुळे ÿिश±ण कायªøमावरील पैशाचा अपÓयय होतो आिण Âयाचा पåरणाम
ÿिश±ण कायªøमा¸या अकायª±मतेतही होतो. हे दशªिवते, कì ÿिश±ण कायªøमाची
पåरणामकारकता सुधारÁयासाठी ÿिश±णाची उिĥĶ्ये िनिIJत करणे, खूप महßवाचे आहे.
एकदा उिĥĶ्ये ठरÐयानंतर ती उिĥĶ्ये साÅय करÁयासाठी ÿिश±ण कायªøमांची रचना
केली जाते. ÿिश±ण कायªøमाची रचना करताना कोणÂया बाबी िवचारात ¶याÓयात, ते
आपण आता पुढील भागात पाहó.
७.४ ÿिश±ण रचना (TRAINING DESIGN) आता आपण ÿिश±णा¸या ितसöया टÈÈयावर आलो आहोत. संÖथे¸या गरजांचे मूÐयमापन
केÐयानंतर आिण ÿिश±ण कायªøमाची उिĥĶ्ये ठरिवÐयानंतर ÿिश±ण कायªøमाचा
तपशील तयार करणे आवÔयक आहे. आता ÿिश±ण कायªøमाचे िनयोजन करताना
कोणÂया िविवध बाबéची काळजी ¶यायची, ते पाहó.
या टÈÈयात, ÿिश±ण कायªøम िनयोिजत आिण तयार केला आहे. ÿिश±ण कायªøमाची
रचना करताना िवचारात घेतलेला एक अितशय महßवाचा घटक Ìहणजे ÿिश±णाचे munotes.in

Page 106

औīोिगक मानसशाľ
106 Öथानांतरण. संघटनेĬारे िनयोिजत सवª ÿिश±ण कायªøमांचे उिĥĶ हे ÿिश±ण Öथानांतरण
साÅय करणे हे आहे. ÿÂयेक संघटनेची इ¸छा असते, कì कमªचाö याने ÿिश±ण पåरिÖथतीत
िशकलेली कौशÐये नोकरी¸या पåरिÖथतीत वापरावी आिण लागू करावी. जेÓहा एखादी
संÖथा कमªचाö यांना संगणका¸या वापराचे ÿिश±ण देÁयासाठी पैसे गुंतवते, तेÓहा ÿिश±ण
कायªøमात जे काही िशकवले जाते, ते ÿिश±णाथêंना समजणे आवÔयक आहे आिण Âयांनी
नोकरी¸या िÖथतीत परत जावे आिण संगणकाचे ²ान लागू करावे आिण कामा¸या िठकाणी
संगणकदेखील वापरा, अशी Âयांची इ¸छा असेल. जर ÿिश±ण कायªøम ÿिश±णाथêंना
संगणक वापरÁयास िशकवत असेल, परंतु ÿिश±णाथê काम करत असताना तो वापरत
नसेल, तर याचा अथª असा होतो, कì ÿिश±ण कुचकामी होते. ÿिश±णा¸या पåरिÖथतीत
िशकलेली कौशÐये नोकरी¸या पåरिÖथतीत ºया ÿमाणात लागू केली जातात, Âयाला
ÿिश±ण “Öथानांतरण” Ìहणतात. ÿिश±ण कायªøमांची रचना अशा ÿकारे केली जावी,
ºयामुळे ÿिश±णाचे अिधक सकाराÂमक Öथानांतरण होईल.
आता ÿिश±णाचे Öथानांतरण ठरवणारे वेगवेगळे घटक आिण ÿिश±ण पåरिÖथतीत होणारे
अÅययन पाहó. बाÐडिवन आिण फोडª (१९८८) यां¸या मते, तीन ÿमुख घटक आहेत, जे
ÿिश±णाचे Öथानांतरण िनिIJत करतात: ÿिश±णाथêची वैिशĶ्ये, ÿिश±ण रचनेची वैिशĶ्ये
आिण कायª-पयाªवरणाची वैिशĶ्ये. ÿिश±ण कायªøमात िशकिवले जाणारे ²ान आिण
कौशÐय हे कामा¸या पåरिÖथतीत कसे Öथानांतåरत केले जाते, यावर या घटकांपैकì ÿÂयेक
घटक कसा ÿभाव टाकतो, ते आपण पाहó. ÿिश±णाथêंची वैिशĶ्ये ÿिश±ण कायªøमातील
अÅययन आिण Öथानांतरणावर कसा ÿभाव पाडतात, यावर आपण ÿथम चचाª कł.
७.४.१ ÿिश±णाथê वैिशĶ्ये (Trainee characteristics) :
जेÓहा अनेक ÿिश±णाथê एकाच ÿिश±ण कायªøमाला उपिÖथत राहतात, तेÓहा Âया सवा«ना
Âयाचा समान लाभ िमळत नाही . काही ÿिश±णाथê िशकतात आिण ल±णीय फायदा ÿाĮ
करतात, तर काही यातून फार काही िशकू शकत नाहीत. ÿिश±णाथêची िविवध वैिशĶ्ये
आहेत, जी Âयांना ÿिश±णाचा िकती ÿमाणात फायदा होतो, यावर पåरणाम करतात. आता
आपण ÿिश±णाथêंची काही महßवाची वैिशĶ्ये पाहó, ºयाचा ÿिश±ण आिण Öथानांतरणावर
पåरणाम होऊ शकतो .
अ) ±मता (Ability):
ÿिश±णाथêसोबत एक घटक , जो ÿिश±णातून ते िकती िशकतील हे ठरवतो, तो Ìहणजे
Âयांची ±मता. ÿÂयेक ÿिश±णाथê Âयां¸या ±मते¸या संदभाªत इतर ÿिश±णाथêंपे±ा वेगळा
असतो आिण ÿिश±णाथê¸या ±मतेवłन ते ÿिश±णातून िकती फायदा िमळवू शकतील, हे
ठरवतात. उदाहरणाथª, एखाīा कमªचाöयाकडे उ¸च भािषक ±मता (शÊद व भाषा
हाताळÁयाची ±मता) असÐयास कमी भािषक ±मता असलेÐया Óयĉì¸या तुलनेत Âयाला
िकंवा ितला भाषा ÿिश±णातून अिधक फायदा होÁयाची श³यता असते. चांगÐया ÿिश±ण
कायªøमाने ÿिश±ण देÁयापूवê ÿिश±णाथê¸या ±मतेचे मूÐयमापन केले पािहजे, जेणेकłन
ºयांची ±मता कमी आहे, Âयांना अिधक ÿिश±ण िदले जाईल. हे ÿिश±ण कायªøमातून
अिधक चांगले ÿाĮ करÁयाची ±मता कमी असलेÐयांना मदत करेल. munotes.in

Page 107

ÿिश±ण – I
107 ब) ŀिĶकोन (Attitude):
ÿिश±णाथêचे आणखी एक वैिशĶ्य, जे ÿिश±ण कायªøमातून िशकÁयावर ÿभाव टाकते, ते
Ìहणजे ÿिश±णाथêचा ŀिĶकोन. ÿिश±ण कायªøमािवषयी ÿिश±णाथê काय िवचार
करतात, हे ŀिĶकोनातून सूिचत होते. ÿिश±ण कायªøमाकडे सकाराÂमक ŀिĶकोन
बाळगणाöया ÿिश±णाथêंना ÿिश±णातून अिधक फायदा होÁयाची श³यता असते. जे
ÿिश±णाथê आपÐयाला ÿिश±ण कायªøमातून िशकायचे आिण िमळवायचे आहे, या
िवचाराने ÿिश±ण कायªøमाला उपिÖथत राहतात, ते अिधक चांगले िशकतील आिण ते
Âयां¸या नोकरी¸या पåरिÖथतीवर लागू करÁयाची श³यता आहे. दुसरीकडे, ते ÿिश±णाथê,
ºयांना असे वाटते, कì ÿिश±ण कायªøमास उपिÖथत राहणे Ìहणजे वेळेचा अपÓयय आहे
आिण ÿिश±णाचा Âयां¸यासाठी काही उपयोग नाही, Âयांना Âयाचा फायदा होÁयाची
श³यता कमी आहे.
क) ÿेरणा (Motivation):
ÿिश±णाथêची ÿेरणा ही Óयĉì ÿिश±णातून िकती िशकते, हे ठरवणारा आणखी एक घटक
आहे. जे ÿिश±णाथê चांगले िशकÁयासाठी ÿेåरत आहेत, Âयांनी ÿिश±ण कायªøमात जे
िशकले आहे, ते नोकरीमÅये लागू करÁयाची अिधक श³यता आहे. अशा ÿकारे
ÿिश±णाथêंची िनवड करणे आवÔयक आहे, ºयांची ÿेरणा जाÖत आहे आिण िशकÁयाकडे
सकाराÂमक ŀिĶकोन आहे. तसेच, ÿिश±णासाठी बि±से आिण ÿबलन देऊन
िशकणाöयांची ÿेरणा वाढवÁयासाठी ÿिश±काने उपाययोजना करणे आवÔयक आहे.
ड) अÅययन पĦती (Learning style):
ÿिश±ण कायªøमातून िशकÁयावर पåरणाम करणारे ÿिश±णाथêचे आणखी एक वैिशĶ्य
Ìहणजे िशकणाöयाची िशकÁयाची शैली. ÿिश±णाथêं¸या पसंती¸या अÅययन पĦतीत
िभÆनता असतात . काही ŀक् माÅयमातून िशकणारे असतात, तर काही शािÊदक
माÅयमातून िशकणारे असू शकतात. अशा ÿकारे, काही िशकणारे िलिखत सामúीसह
चांगले िशकू शकतात, तर इतरांना ®ाÓय-सादरीकरणाचा अिधक चांगला फायदा होऊ
शकतो. चांगÐया ÿिश±ण कायªøमात िवīाÃयाª¸या िशकÁया¸या शैलीचा िवचार करणे
आवÔयक आहे, जेणेकłन ÿÂयेक ÿिश±णाथêला ÿिश±ण कायªøमाचा फायदा होईल.
अशा ÿकारे, ÿिश±णाथê¸या वैिशĶ्यांचा Âयां¸या िशकÁयावर ÿबळ ÿभाव पडतो. ÿिश±ण
कायªøमांची रचना करताना ÿिश±कांनी या घटकांचा िवचार करायला हवा, जेणेकłन ते
योµय ÿकारचे ÿिश±णाथê िनवडतील. तसेच, ÿिश±ण रचनेत बदल करणे आवÔयक आहे,
जेणेकłन ÿिश±ण कायªøमाचा जाÖतीत जाÖत ÿिश±णाथêंना फायदा होईल.
ÿिश±ण कायªøमाची रचना करताना आणखी एक घटक ºयाचा िवचार करणे आवÔयक
आहे, जो ÿिश±णाचे Öथानांतरण जाÖतीत जाÖत करÁयात मदत करेल. या पुढील भागात
ÿिश±ण Öथानांतरण िनिIJत करणाöया घटकांची चचाª करणार आहोत.
७.४.२ ÿिश±णा¸या Öथानांतरणावर पåरणाम करणारे रचना-घटक (Design
factors that aff ect the transfer of training) : munotes.in

Page 108

औīोिगक मानसशाľ
108 अगोदर उÐलेख केÐयाÿमाणे एक ÿभावी ÿिश±ण कायªøम केवळ ÿिश±ण पातळीवरच
नाही, तर कायª-पातळीवरदेखील बदल घडवून आणतो. ÿिश±ण कायªøम अशा ÿकारे
तयार केले पािहजेत, कì ते ÿिश±णाचे सकाराÂमक Öथानांतरण सुलभ करतील. याचा अथª
असा आहे, कì ÿिश±ण सýांमÅये जे काही िशकले आहे, ते ÿिश±णाथêंना ते Âयां¸या
कामा¸या िÖथतीत परतÐयावर लागू करणे श³य झाले पािहजे.
ÿिश±णाथê ÿिश±णातून िकती िशकेल आिण ते लागू करेल, हेदेखील ÿिश±ण कायªøमाची
रचना कोणÂया पĦतीवर अवलंबून आहे. जेÓहा ÿिश±ण िश±णा¸या तßवांवर आधाåरत
असते, तेÓहा ते जाÖतीत जाÖत िशकÁयाची तसेच ÿिश±णाचे Öथानांतरण होÁयाची
श³यता असते. आता आपण िशकÁयाची काही महßवाची तßवे पाहó, ºयांचा िशकÁयावर
सकाराÂमक पåरणाम होऊ शकतो .
अ) अिभÿाय (Feedback):
अिभÿाय हा चांगÐया ÿिश±ण कायªøमाचा महßवाचा घटक आहे. िशकणाöयाने
िशकÁयािवषयी अिभÿाय िदला जातो, तेÓहा तो अिधक चांगले िशकतो. नवीन संगणक
सॉÉटवेअर वापरÁयासाठी ÿिश±ण घेतलेÐया Óयĉìला जेÓहा तो िकंवा ती ते योµयåरÂया
वापरत आहे कì नाही, यािवषयी अिभÿाय िदला जातो, तेÓहा ते अिधक चांगले िशकÁयाची
श³यता असते. अिभÿाय दोन महßवा¸या मागा«नी मदत करतो:
(i) ÿथम, तो िकंवा ती योµय िदशेने वाटचाल करत आहे, ते Óयĉìला
सांगते.
(ii) दुसरे Ìहणजे, जर िशकणाöयाने चूक केली, तर ÂयामÅये सुधारणा करÁयास मदत
होते.
ÿितिøया चुकì¸या वतªनाची योµय आिण वेळेवर चुकìचे वतªन सुł ठेवÁयास ÿितबंध
करतो. जेÓहा यंý-चालक यंý योµयåरÂया चालवत नाही, तेÓहा लगेच अिभÿाय िदÐयास ते
Âयाला िकंवा ितला ŀढतापुवªक चुका सुधारÁयास मदत करेल.
ÿिश±ण ÿभावी होÁयासाठी अिभÿायाचे तßव समािवĶ करणे महßवाचे आहे. हे वेगवेगÑया
ÿकारे केले जाऊ शकते:
i. एक मागª Ìहणजे Óयĉìची अधूनमधून चाचणी घेणे आिण योµय अिभÿाय देणे. संवाद
कौशÐया¸या ÿिश±ण कायªøमात, ÿÂयेक कौशÐयानंतर ÿिश±क िशकवलेÐया
सामúीवर आधाåरत काही कायª देऊ शकतो आिण Âयावर अिभÿाय देऊ शकतो.
ii. ÿिश±ण कायªøमात अिभÿाय समािवĶ करÁयाचा दुसरा मागª Ìहणजे ÿिश±ण
कायªøमात अिभÿाय तयार करणे, जेणेकłन ÿिश±णाथêंना िशकÁया¸या
ÿिøयेिवषयी आपोआप अिभÿाय िमळेल. उदाहरणाथª, कमªचाö यांना खंबीरपणाचे
कौशÐय ÿिश±ण िदÐयानंतर Âयांना संगणक-ÿोúाम केलेÐया सॉÉटवेअरĬारे काही
पåरिÖथतéना ठामपणे ÿितसाद देÁयास सांिगतले जाऊ शकते. सॉÉटवेअर
ÿितसादा¸या अचूकतेिवषयी िशकणाöयाला अिभÿाय देऊ शकते. अशा ÿकारे, munotes.in

Page 109

ÿिश±ण – I
109 िशकणाöयाला Âया¸या Öवतः¸या ÿगतीिवषयी आिण िशकÁया¸या ÿिøयेिवषयी
अिभÿाय िमळू शकतो.
ब) सवªसामाÆय तßवे (General Principles):
ÿिश±णाची पåरणामकारकता सुधारÁयासाठी िशकÁयाचे आणखी एक तßव ºयाचे पालन
करणे आवÔयक आहे, ते Ìहणजे ‘सामाÆय तßवे’. अÅययनिवषयक िसĦांतांनी असे सुचवले
आहे, कì िशकणे अिधक चांगले असते, जेÓहा िशकणाöयाला फĉ काय करायचे आहे, हेच
माहीत नसते, तर ते का करायचे आहे याचीदेखील मािहती असते. उदाहरणाथª, यंý कसे
चालवायचे हे केवळ यंý चालकाला सांगÁयापे±ा ते Âया पĦतीने का चालवायचे आहे,
हेदेखील Âयांना सूिचत करणे चांगले आहे. यंýािवषयी काही सामाÆय मािहती ÿदान केÐयाने
आिण िविशĶ ÿिøयेचे पालन का केले पािहजे, हे कामाची अिधक चांगली समज िनमाªण
करेल. जरी यंý आिण Âया¸या यांिýकì तपशीलांमÅये जाणे आवÔयक नसले, तरी सामाÆय
मािहती पुढील ÿिøये¸या चांगÐया िश±णास ÿोÂसाहन देईल.
क) एकसमान घटक (Identical Elements):
औīोिगक रचनेमधील ÿिश±णाचा नेहमीच ÿिश±णाचे सकाराÂमक Öथानांतरण करÁयाचा
उĥेश असतो. ÿिश±णाने ÿिश±णा¸या पåरिÖथतीत िशकलेÐया गोĶéचा नोकरी¸या
पåरिÖथतीमÅये अिधकािधक वापर केला पािहजे. सकाराÂमक Öथानांतरण िनिIJत करणारा
एक घटक Ìहणजे दोन पåरिÖथतéमधील समानता. दोन काया«मÅये समानता िजतकì
अिधक असेल, िततकì एका पåरिÖथतीत िशकलेÐया गोĶी दुसö या पåरिÖथतीत
Öथानांतåरत होÁयाची श³यता अिधक असेल. जेÓहा एखाīा पåरचाåरकेला इिÖपतळात
वापरÐया जाणाö या रĉदाब यंýाचा वापर करÁयास ÿिशि±त केले जाते, तेÓहा ती
ÿिश±णातील सामúी इिÖपतळा¸या ±ेýात लागू करÁयास स±म असेल. दुसरीकडे, जर
उपकरण-ÿिश±ण हे कायª-पåरिÖथतीत वापरले जाते, Âयापे±ा खूप वेगळे असेल, तर
ÿिश±णाथêंना ÿिश±ण कायªøमातील सामúी लागू करणे कठीण होऊ शकते.
कौशÐयां¸या िवकासासाठी ÿिश±ण कायªøमांमÅये समान घटकांचे तßव िवशेषतः महßवाचे
आहे. एखाīा Óयĉìला वाहन चालिवÁयाचे ÿिश±ण देताना वाहन चालिवÁया¸या चाकाची
ÿितमा दाखवÁयापे±ा ÿिश±णाथê वाहनात असताना ÿिश±ण घेतÐयानंतर िशकणे अिधक
चांगले होईल. अशा कौशÐयांचे ÿिश±ण अनेकदा समान घटकांचा वापर करते.
ÿितłपक (simulator ) हा एक ÿोúाम िकंवा यंý आहे, जो वाÖतिवक जीवनातील
पåरिÖथतीची आभासी ÿितमा तयार करतो . ÿितłपणात िभÆन पåरिÖथती आिण उपकरणे
तयार करणे समािवĶ असते, जे ÿिश±णाथê िनयिमत पåरिÖथतीत ते पूणª करÁयापूवê
िविशĶ कौशÐयांचा सराव करÁयास अनुमती देतात. उदाहरणाथª, ÿÂय± िवमान
उडवÁयापूवê वैमािनकांना ÿितłिपत पåरिÖथतीत ÿिश±ण िदले जाऊ शकते. ÿितłपण-
साĦÌयाªमÅये िभÆनता असू शकतात (Ìहणजे पåरिÖथतीची वाÖतववादाशी जवळीक आहे).
तंतोतंतपणा (िनÌन आिण उ¸च) ¸या Öतरांवर आधाåरत ÿितłपण पाहó.
i. िनÌन-तदłपता ÿितłपण (Low fidelity simulation) : munotes.in

Page 110

औīोिगक मानसशाľ
110 िनÌन Öतरावर आधाåरत साĦÌयाª/साĦÌयª अशा पåरिÖथतéचा वापर करते, ºया वाÖतिवक
फार उ¸च नसतात . उदाहरणाथª, जेÓहा िचिकÂसक िकंवा पåरचाåरकेला उदाहरण-अËयास
(case -studies ) िकंवा नाट्य-पाý (role-play) यांमÅये ÿिश±ण िदले जाते, तेÓहा Âयात
िनÌन-तदłपता ÿितłपण असते. उदाहरण अËयास िकंवा नाट्य-पाý हे ÿिश±णाथêंना
नोकरी¸या पåरिÖथतीत ºया पåरिÖथतéना सामोरे जावे लागÁयाची श³यता असते, ते
समोर आणते. तथािप, ते फार वाÖतववादी नसते.
ii. उ¸च-तदłपता ÿितłपण (High fidelity simulation) :
दुसरीकडे, उ¸च तदłपता ÿितłपणामÅये िशकणाöयांसाठी सवा«त वाÖतववादी अनुभव
तयार करणे समािवĶ असते. ÿिश±णाथê िचिकÂसकांना ºया वाÖतिवक पåरिÖथतीला
ÿितसाद देणे आवÔयक आहे Âयाची न³कल करणाö या संगणक-आधाåरत पुतÑयां¸या
मदतीने िचिकÂसकांना ÿिश±ण देणे, Âयांना शľिøयेसाठी आवÔयक कौशÐये िशकÁयास
स±म करतील.
वैīकìय Óयावसाियक, वैमािनक, संर±ण आिण सशľ दल आिण इतर अनेक
Óयवसायां¸या ÿिश±णात साĦÌयाªचा वापर केला जातो. साĦÌयाªचा सवा«त महßवाचा
फायदा Ìहणजे ÿिश±णाथê Âयां¸या नोकरी¸या पåरिÖथतीत ÿÂय± अनुभव घेणारी
पåरिÖथती िनमाªण करतो. जेÓहा Âयांना वाÖतववादी पåरिÖथतéसाठी ÿिशि±त केले जाते,
तेÓहा ते ÿितसाद िकंवा कौशÐये लागू करÁयास स±म होतील, ºयासाठी Âयांना ÿिशि±त
केले जाते आिण ते िशकणाö याĬारे दशªिवÐया जाणाö या ÿिश±णा¸या मोठ्या Öथानांतरणास
ÿोÂसाहन देईल.
ड) अÂयािधक िशकणे/अÂयाÅययन (Overlearning):
हा आणखी एक घटक आहे, जो हे िनिIJत करतो, कì अÅययन ही ती पातळी आहे,
िजथपय«त तो िवषय िकती ÿमाणात िशकला जातो. सामाÆयतः अपे±ेÿमाणे सराव
माणसाला पåरपूणª बनवतो. Âयाचÿमाणे, ÿिश±ण कायªøमातदेखील, जेÓहा सामúी पूणªपणे
िशकली जाते, तेÓहा ती उ¸च कायª±मता िनमाªण करÁयाची श³यता असते आिण
नोकरी¸या िÖथतीत Öथानांतåरत होÁयाची अिधक श³यता असते. लेखापालांना िहशोबाची
पुÖतके ठेवÁयाचे ÿिश±ण देताना ÿिश±णाथêंना िजतका सराव िदला जाईल, िततके Âयांना
िहशोबाची पुÖतके कशी सांभाळावी लागतात, हे समजून घेणे आिण िशकणे चांगले होईल.
अÅययनाची तßवे असे सुचिवतात, कì ÿिश±णाथê सामúी समजून घेतÐयानंतर िशकणे
थांबवू नये, तर Âयापलीकडेही Âयाचा सराव चालू ठेवावा. समजून घेÁया¸या पलीकडे
जाऊन Âयाचा सराव कłन िशकणे, Âयाला अÂयािधक िशकणे (ओÓहरलिन«ग) Ìहणतात.
एखादे काम अिधक िशकÐयाने अनेक फायदे होतात:
i. ÿथम, अÂयािधक िशकÐयाने िशकÁयाचे सामÃयª अिधक मजबूत होते.
ii. दुसरे Ìहणजे, अÂयािधक िशकÐयाने एखादी Óयĉì अिधक कायª±मतेने कायª कł
शकते. उदाहरणाथª, एखादा कार यंý², जेÓहा Âयाने कौशÐय अिधक िशकले असेल,
तेÓहा तो अिधक वेगाने वाहनाचे टायर बदलÁयास स±म असेल. munotes.in

Page 111

ÿिश±ण – I
111 iii. ितसरे Ìहणजे, मानिसक कौशÐयासह अÂयािधक िश±ण ÿिश±णाथêंना सामúी आिण
कामाचे Öवłप अिधक चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयास मदत करते. काही पĦती
आिण ÿिøया का पाळÐया पािहजेत, यािवषयी अंतŀªĶी िनमाªण करते.
iv. अÂयाÅययनाचा आणखी एक महßवाचा फायदा Ìहणजे Öवयंचिलतता
(automaticity ). जेÓहा एखादे कायª वारंवार हाती घेतले जाते, तेÓहा िशकणारा
अिधक िवचार न करता आपोआप कृती करÁयास स±म असतो. एक िचिकÂसक ,
ºयाने िविशĶ ÿकारची शľिøया िशकली आहे, तो अिधक िवचार न करता ती
शľिøया करÁयास स±म असेल. यामुळे डॉ³टर वेगाने तसेच अचूकपणे कायª
करÁयास स±म होतात .
एका चांगÐया ÿिश±ण कायªøमाचा उĥेश ÿिश±णाथêंमÅये अÂयािधक िश±ण िनमाªण
करणे, हा असावा. हे खालील ÿकारे केले जाऊ शकते:
i. पुनरावृ°ी (Repetition):
जेÓहा एखादी बाब फĉ एकदाच िशकवली जाते, तेÓहा ती सामúी िवसरÁयाची श³यता
असते. तथािप, ÿिश±णादरÌयान Âयाची पुनरावृ°ी झाÐयास सामúी पुनŁºजीिवत करणे
श³य आहे. संवाद-कौशÐय ÿिश±ण कायªøमातही जर ऐकÁयाचे कौशÐय एकदाच
िशकवले गेले, तर ते ÿिश±णाथê िवसरÁयाची श³यता असते. तथािप, जर ÿिश±काने
ऐकÁया¸या कौशÐयाची पुÆहा दुसö या संदभाªत पुनरावृ°ी केली, तर ते िशकणाö यांमÅये
ऐकÁया¸या कौशÐयाची समज स±म करेल आिण चांगले िश±ण देईल.
ii. सराव (Practice):
ÿिश±ण कायªøमात अÂयािधक िशकÁयाची िनिमªती करÁयाचा आणखी एक मागª Ìहणजे
सराव. ÿिश±णाथêंना िशकवÐया जाणाö या सामúीमÅये भरपूर सराव िदला पािहजे.
ÓयवÖथापकांना Âयां¸या नोकरीवर ºया िविवध पåरिÖथतéना सामोरे जावे लागते, Âया
नेतृÂवासाठी ÿिश±ण कायªøमाने ÿिश±णाथêंना नेतृÂव कौशÐयाचा सराव करÁयाची पुरेशी
संधी िदली पािहजे. हे ÿिश±णाथê ÓयवÖथापकांना पुÆहा पुÆहा आिण िविवध संदभा«मÅये
कौशÐयांचा अËयास करÁयास अनुमती देईल.
िűÖकेल, िविलस आिण कूपर (१९९२) यांनी केलेÐया एका अËयासात अिधक िश±ण
आिण कायाªची कामिगरी यां¸यातील संबंध समजून घेणे समािवĶ होते. या अËयासामÅये
संच-िवĴेषणाचा (meta -analysis ) समावेश होता, जेथे अनेक समान अËयास एकिýत
केले जातात आिण सांि´यकìयŀĶ्या पुनिवªĴेषण केले जाते. या संच-िवĴेषणातून असे
िदसून आले, कì जसजसे िश±णाचे ÿमाण अिधक वाढत गेले, तसतसे कायª-कृतीतही
सुधारणा िदसून आली. अशा ÿकारे, हा अËयास कायाª¸या अÂयािधक िश±णा¸या
महßवाचा अनुभवजÆय पुरावा ÿदान करतो. तथािप, अितिश±णाचा ÿभाव फार काळ
िटकत नाही. रोहरर व इतर (२००५) Ĭारे एक अËयासात असे दाखवून िदले, कì कमी
कालावधीत (एक आठवडा) कामिगरी सुधारÁयासाठी अितिश±ण फायदेशीर आहे. तथािप,
याचा दीघª कालावधीत (नऊ आठवडे) कोणताही फायदेशीर पåरणाम होत नाही.
कायªøमाची रचना करताना ÿिश±ण कायªøमांनी हे िनÕकषª िवचारात घेणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 112

औīोिगक मानसशाľ
112 सराव आिण पुनरावृ°ीĬारे अिधक िशकणे िनिIJतपणे महßवाचे आहे. तथािप, चांगले
पåरणाम िनमाªण करÁयासाठी कायाªचा सराव वारंवार मÅयांतराने केला पािहजे. याला अंतर-
अÅययन Ìहणतात . िशकवलेÐया आिण सरावलेÐया आशयाची फĉ एका सýात िशकून
सराव करÁयापे±ा काही आठवडे िकंवा मिहÆयांनंतर पुÆहा सराव करणे आवÔयक आहे.
ई) ÿिश±ण सýांचा øम लावणे (Sequencing of Training sessions):
ÿिश±ण सý काळजीपूवªक िनयोिजत केÐयास अÅययनाचे चांगले पåरणाम िमळतील.
ÿिश±ण सýां¸या øमाचे िनयोजन करताना वेळ आिण ÿिश±णा¸या सामúी या घटकाकडे
ल± देणे आवÔयक आहे. सामúी पैलूं¸या संदभाªत, ÿिश±ण øम संपूणª िकंवा आंिशक/भाग
पĦतीमÅये असू शकते. संपूणª आिण आंिशक पĦतीमÅये काय समािवĶ आहे ते पाहó.
i. समú पĦत (Whole Method):
ÿिश±णा¸या समú पĦती मÅये संपूणª कायª एकाच वेळी िशकणाöया/िवīाÃयाªसमोर सादर
केले जाते. उदाहरणाथª, कमªचाöयांना एका सýात ÿथमोपचाराचे ÿिश±ण िदले जाऊ
शकते. जरी समú पĦत वेळ वाचवणारी आहे आिण संपूणª कायª समजून घेÁयास मदत
करते, परंतु Âयाचे काही तोटेदेखील आहेत. काम खूप जाÖत आिण गुंतागुंतीचे असÐयास
थकवा येऊ शकतो. काही िशकणाöयांचे ल± कमी असते आिण Âयांना दीघª कालावधीसाठी
Âयांचे ल± क¤िþत करणे कठीण होऊ शकते. अशा ÿिश±णाथêंसाठी आंिशक/भाग पĦतीचा
वापर करणे आवÔयक आहे.
ii. आंिशक/भाग पĦती (Part met hod):
काही िविशĶ पåरिÖथतéमÅये, िशकिवÐया जाणाö या सामúी आिण बाबéना वेगÑया
घटकांमÅये िवभािजत करणे आिण ते एका वेळी िशकणाö यासमोर सादर करणे आवÔयक
आहे. उदाहरणाथª, ÿथमोपचारासाठी ÿिश±ण कायªøमाची सामúी लहान भागांमÅये
िवभागली जाऊ शकते आिण एका पाठोपाठ िशकणाöयांसमोर सादर केली जाऊ शकते.
ÿिश±णाथêने अगोदर¸या घटकावर ÿभुÂव िमळवÐयानंतरच पुढील सामúी सादर केली
जाते. ही पĦत आंिशक/भाग पĦत Ìहणून ओळखली जाते. उदाहरणाथª, कमªचाö यांना
संवाद कौशÐयासाठी ÿिशि±त करÁयासाठी ÿथम Âयांना बोलÁयाचे कौशÐय ÿिशि±त केले
जाऊ शकते आिण एकदा ते ÿािवÁय िमळवÐयानंतर ÿिश±क पुढील कौशÐयाकडे जाऊ
शकतो. ही पĦत थकवा कमी करते आिण जिटल काय¥ वेगवेगÑया भागांमÅये िवभागली
जातात. तथािप, या पĦतीची एक अितशय महßवाची मयाªदा Ìहणजे कायª भागांमÅये िशकले
जाते. Ìहणून भाग पĦतीचा वापर करताना घटकांना पूणª कायाªत एकिýत करणे महßवाचे
आहे. अशा ÿकारे, भाग पĦतीĬारे संवाद कौशÐयाचे वेगवेगळे घटक िशकवÐयानंतर,
शेवटी, िशकणाöयाने सवª घटक एकिýत करणे आवÔयक आहे. यामुळे कौशÐया¸या समú
िश±णामÅये वेगवेगÑया भागांत िवभागÁयास मदत होते.
िशकÁया¸या सामúी¸या øमवारीचा आणखी एक पैलू, Ìहणजे वेळे¸या संदभाªतील आहे.
Âयानुसार, ÿिश±ण समú पĦत िकंवा िवतरणाÂमक िकंवा अंतर पĦत वापł शकते. आता
आपण या दोन पĦती पाहó - सामूिहक आिण िवतरणाÂमक ÿिश±ण . munotes.in

Page 113

ÿिश±ण – I
113 iii. सामूिहक ÿिश±ण (Mass training):
सामूिहक ÿिश±णामÅये कोणÂयाही िव®ांतीिशवाय सतत िशकणे समािवĶ असते. बँके¸या
कमªचाöयांना सकाळी ९ ते दुपारी २ वाजेपय«त संगणक वापरÁयाचे ÿिश±ण िदले असेल,
तर Âयाला सामूिहक ÿिश±ण असे Ìहटले जाऊ शकते. ÿदीघª काळ सुł राहणारे ÿिश±ण
ÿिश±काला योµय सामúी पूणª करÁयास स±म करते आिण एकाच सýात अनेक गोĶी
िशकवÐया जाऊ शकतात. िवशेषतः जेÓहा ÿिश±णाथê ÿिश±ण कायªøमास उपिÖथत
राहÁयासाठी Âया¸या िनयिमत कामातून मुĉ Óहायचे असेल, तेÓहा हे उपयुĉ आहे. अशा
िÖथतीत ÿिश±ण कमीत कमी िदवसांत पूणª होणे आवÔयक असते.
iv. िवतरणाÂमक ÿिश±ण (Distributive training) :
सामूिहक ÿिश±ण पĦती¸या िवłĦ दुसरी पĦत, Ìहणजे अंतर िकंवा िवतरणाÂमक
ÿिश±ण. यामÅये वेळेचे िवभाजन करणे समािवĶ आहे आिण िशकणाöयाला सतत ÿिश±ण
देÁयाऐवजी ÿिश±ण वेगवेगÑया अंतराने िदले जाते. उदाहरणाथª, सकाळी ९ ते २ या वेळेत
संगणक वापरÁयाचे ÿिश±ण घेÁयाऐवजी ÿिश±ण ÿÂयेकì दोन तासां¸या तीन सýांमÅये
िवभागले जाऊ शकते. िवशेषतः कायª जिटल असÐयास हे महßवाचे आहे. एका सýात
संपूणª कायª िशकवणाö या अशा काया«साठी ते ÿÂयेकì दोन तासां¸या तीन सýांमÅये िवभागले
जाऊ शकतात आिण ÂयादरÌयान िव®ांती-कालावधी असू शकतात. हे िशकणाö याला
दरÌयान िव®ांती घेÁयास अनुमती देते आिण थकवा व कंटाळवाणेपणा कमी करते, ºयामुळे
ÿिश±ण दीघªकाळ चालू राहते. संशोधनातून असे िदसून आले आहे, कì अंतरावरील
ÿिश±ण चांगले िशकÁयास स±म करते आिण िशकणाöयाला दीघª कालावधीसाठी सामúी
ल±ात ठेवÁयास मदत करते. िवशेषतः जेÓहा िनयिमतपणे आवÔयक नसलेÐया
कौशÐयांसाठी ÿिश±ण िदले जाते, तेÓहा हे महßवाचे आहे. नोकरीवर ³विचतच आवÔयक
असलेÐया कौशÐयांसाठी िवतरणाÂमक ÿिश±ण वापरणे आवÔयक आहे. अशा
कौशÐयांसाठी अंतराचे ÿिश±ण वापरणे, हे सुिनिIJत करेल, कì ÿिश±णाथêंना वारंवार
अंतराने कौशÐयाचा मधूनमधून सराव िमळेल. अंतरा¸या सýांसह पाठपुरावा ÿिश±ण
िशकलेÐया गोĶéना पुनŁºजीिवत करÁयाचा एक उ°म मागª आहे.
यािठकाणी चचाª केÐयाÿमाणे, समú आिण आंिशक पĦती ÿिश±णा¸या सामúीशी संबंिधत
आहेत, तर सामूिहक िवŁĦ िवतåरत ÿिश±ण ÿिश±णासाठी िदलेÐया वेळेशी संबंिधत
आहे. सवª पĦतéचे Öवतःचे फायदे तसेच तोटे आहेत. सामúीसह काय करायचे आहे आिण
ÿिश±णासाठी िदलेला वेळ ठरवÁयापूवê िशकवÐया जाणाö या सामúीचे Öवłप आिण
ÿिश±णाथêची वैिशĶ्ये िवचारात घेणे आवÔयक आहे. अशा ÿकारे ÿिश±ण कायªøमाचा
øम िशकणाöया¸या वैिशĶ्यांनुसार, तसेच ºया कायाªसाठी ÿिश±ण आवÔयक आहे, Âया
कायाª¸या वैिशĶ्यांवłन िनिIJत केले पािहजे.
अशा ÿकारे, या िवभागामÅये िश±णा¸या तßवांवर ल± क¤िþत केले आहे, जे ÿिश±ण
ÿभावी करÁयासाठी अंतभूªत केले पािहजे. अशा ÿकारे, चांगÐया ÿिश±ण कायªøमात
खालील वैिशĶ्ये असली पािहजेत:
i. ÿिश±णाथêंना Âया¸या िकंवा ित¸या िशकÁयािवषयी अिभÿायाची तरतूद. munotes.in

Page 114

औīोिगक मानसशाľ
114 ii. ÿिश±णाथêकडून नोकरीवर जे कायª करणे अपेि±त आहे, Âयाÿमाणे सामúीचा
समावेश करा.
Iii अÂयािधक िश±णासाठी संधी īा.
iv. सामúी समú िकंवा आंिशक पĦतीने सादर करायची हे ठरवून ÿिश±ण कायªøमाचा
øम लावा आिण तसेच िशकणे एकाच वेळी घडले पािहजे, कì वेळे¸या सýांमÅये
िवभागून याचा ÿामु´याने िवचार करणे आवÔयक आहे.
िवभाग ७.४ मÅये, आपण ÿिश±ण कायªøमाचा आराखडा या टÈÈयाचा िवचार करत
आहोत. ÿिश±ण रचनेमÅये ÿिश±णाथêची वैिशĶ्ये आिण ÿिश±णाची पĦत कशी ल±ात
घेतली पािहजे, यांवर चचाª केली आहे. ÿिश±णा¸या ÿभावी Öथानांतरणासाठी आणखी एक
घटक, जो खूप महßवाचा आहे, तो Ìहणजे कायª-पयाªवरण. ÿिश±णात िशकलेली कौशÐये
कामा¸या पåरिÖथतीत Öथानांतåरत केली जातील कì नाही, हे कामाचे वातावरण कसे
िनिIJत करते, याबाबत आपण चचाª कłया .

७.४.३ कायª-पयाªवरण/ कामाचे वातावरण (Work Environment):
ÿिश±णाथê वैिशķ्ये आिण ÿिश±ण रचना यांिशवाय, ÿिश±ण सýांमधून िशकणे आिण
ÿिश±णाचे Öथानांतरण िनिIJत करणारा आणखी एक महßवाचा घटक Ìहणजे कायª
वातावरण.
कामाची जागा ही एक ि³लĶ पåरिÖथती आहे, ºयामÅये अनेक अटी आिण लोकांचा
समावेश असतो, ºयामुळे ÿिश±णाथê ÿिश±ण कायªøमात िशकलेली कौशÐये आिण ²ान
नोकरी¸या पåरिÖथतीत लागू करतील कì नाही, हे िनिIJत कł शकतात. आता आपण
काही मागा«वर चचाª कłया, ºयामÅये कामा¸या वातावरणाचा ÿिश±ण Öथानांतरणावर
ÿभाव पडेल.
१. ÓयवÖथापनाकडून पािठंबा (Support by the Management):
कमªचाöयाने दशªिवलेÐया ÿिश±णा¸या ÖथानांतरणामÅये संÖथेचे ÓयवÖथापन महßवपूणª
भूिमका बजावते. ÿिश±ण कायªøमास उपिÖथत राहÁयासाठी आिण कमªचाö याला ÿिशि±त
कौशÐय आिण ²ान घेÁयास ÿोÂसािहत करÁयासाठी ÓयवÖथापन ÿिश±णाथêला िनयिमत
कामापासून मुĉ कłन ÿिश±णाथêंना समथªन देऊ शकते. अशी आĵासक वतªणूक
ÿिश±णाथê ºया वतªनासाठी Âयाला ÿिशि±त करÁयात आली आहे, Âयाची अंमलबजावणी
करÁयास अनुमती देऊ शकतो.
२. पयªवे±काĬारे िदलेले समथªन (Sup port offered by the Supervisor):
पयªवे±काने Âयाला िनयिमत कामातून मुĉ कłन आवÔयक सहाÍय िदले, तरच कमªचारी
ÿिश±णास उपिÖथत राहóन ते पूणª कł शकेल. अशा ÿकारे, पयªवे±काने देऊ केलेली
आĵासक भूिमका ही एक महßवाची अट आहे. Óयĉìला ºया कौशÐयांसाठी ÿिशि±त केले munotes.in

Page 115

ÿिश±ण – I
115 जाते, ते वापरÁयासाठी पयªवे±काचे समथªनदेखील खूप महßवाचे आहे. ÿिश±णानंतर
कमªचाö याला नोकरी¸या पåरिÖथतीत बदल अंमलात आणÁयाची आिण सराव करÁयाची
परवानगी आहे कì नाही, हे पयªवे±कावर अवलंबून असेल. जर पयªवे±काने कमªचाö याला
ºया तंýांसाठी ÿिशि±त केले आहे, ते वापरÁयाची परवानगी िदली नाही, तर कामा¸या
िÖथतीत कौशÐय आिण ²ान ÿदिशªत केले जाऊ शकत नाही.
३. इतर कमªचाöयांचे सहकायª (Support from the other employees):
नोकरी¸या वातावरणात कौशÐये Öथानांतåरत करणे, हे इतर कमªचाöयां¸या वृ°ी आिण
ÿितिøयांवरदेखील अवलंबून असते. जर कमªचाö याला नवीन िशकलेÐया वतªनाचे
ÿाÂयि±क करÁयासाठी ÿोÂसािहत केले गेले आिण Âयाची ÿशंसा केली गेली, तर ते
ÿिश±णाथêला कायाªचा सराव करÁयास आिण नोकरी¸या पåरिÖथतीत Âयाची
अंमलबजावणी करÁयास ÿोÂसािहत करेल. तथािप, काही वेळा ÿिश±णाथêचे इतर
सहकारी बदललेले वतªन दशªिवÐयािवषयी Âया Óयĉìची थĘा कł शकतात. यामुळे
ÿिश±णाथê Âयाला ºया कौशÐयासाठी ÿिशि±त केले आहे, Âयाची अंमलबजावणी
करÁयास परावृ° होऊ शकतो.
४. नवीन कौशÐयाचे ÿाÂयि±क देÁयाची संधी (Opportunity to demonstrate
the new skill): .
अशा संधी¸या अनुपिÖथतीत िशकलेली कौशÐये Óयथª ठł शकतात. उदाहरणाथª, एखाīा
िचिकÂसकाला नवीन शľिøया साधन वापरÁयासाठी ÿिश±णासाठी पाठवले जाऊ शकते.
तथािप, िचिकÂसक ºया इिÖपतळासाठी काम करत आहेत, Âयां¸याकडे नवीन उपकरण
खरेदी करÁयासाठी संसाधने नसÐयास ÿिश±णाथêंना नवीन कौशÐय ÿदिशªत करÁयाची
संधी िमळणार नाही.
पयाªवरणाची भूिमका आĵासक असावी, जेणेकłन िशकलेली कौशÐये आिण ²ान
संÖथे¸या िवकासासाठी Óयवहारात आणता येईल.
७.५ सारांश ÿिश±ण हा औīोिगक आिण संघटनाÂमक मानसशाľाचा एक महßवाचा पैलू आहे. नवीन
कमªचाö यांसह जुÆया कमªचाö यांसाठी ते आवÔयक आहे. सवª Öतरांवरील कमªचाöयांना िविवध
ÿकारचे ÿिश±ण आवÔयक असते. ÿिश±ण ÿिøया ÿभावी होÁयासाठी Âया टÈÈयांचे
अनुसरण केले पािहजे, Ìहणजे १) गरजांचे मूÐयांकन, ºयामÅये संघटनेमÅये कोणाला
ÿिश±ण आवÔयक आहे आिण कोणÂया ÿकारचे ÿिश±ण आवÔयक आहे, याचे मूÐयांकन
करणे समािवĶ आहे; २) उिĥĶ्ये िनिIJत करणे, खालील गरजा मूÐयांकन, ÿिश±णाĬारे
ÿाĮ होणारी उिĥĶ्ये ठरवली जातात; ३) ÿिश±ण कायªøमाची रचना, ºयामÅये ÿिश±ण
कायªøम कोणÂया मागाªने ¶यावा आिण ÿिश±णाथêची वैिशĶ्ये, बदली, कामाचे वातावरण
आिण ÿिश±णा¸या पĦतéवर पåरणाम करणारे घटक, यांचा िवचार करणे समािवĶ आहे.
ÿिश±ण कायªøमाची रचना करताना ÿिश±णाथêची ±मता , वृ°ी, ÿेरणा आिण आवडी
िवचारात घेणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 116

औīोिगक मानसशाľ
116 Âयाचÿमाणे, िशकÁयाची िविवध तßवे िवचारात घेणे आवÔयक आहे, जेणेकŁन ÿिश±ण
कायªøमाचा पåरणाम नोकरी¸या रचनेमÅये कौशÐय Öथानांतåरत करÁयासाठी होतो,
Ìहणजे अिभÿाय, सामाÆय तßवे, समान घटक, अÂयािधक िश±ण , ÿिश±ण सýांचा øम. या
दोन टÈÈयासह Ìहणजे, ४) ÿिश±ण िवतरण आिण ५) ÿिश±णाचे मूÐयांकन,
ÿिश±णाथê¸या कामा¸या वातावरणाचा िवचार क रणे आिण ÿिश±णाची योµय पĦत
िनवडणे हेदेखील महßवाचे आहे. ÿिश±ण ÿदान करताना ÿिश±ण ÿिश±क िकंवा िवषय-
त²ांĬारे (SME ) िदले जाते. ÿिश±णा¸या मूÐयमापनामÅये ÿिश±ण कायªøमाची
उपयुĉता आिण पåरणामकारकता यांचा समावेश होतो.
७.६ ÿij १. कायª-पयाªवरण/ कामा¸या वातावरणाचा ÿिश±णा¸या Öथानांतरणावर कसा ÿभाव
पडतो?
२. ÿिश±ण Öथानांतरणावर पåरणाम करणारे िविवध ÿिश±ण रचनेचे घटक कोणते
आहेत?
३. उ¸च-तदłपता ÿितłपण आिण िनÌन -तदłपता ÿितłपण यांमधील फरक ÖपĶ
करा.
४. समú िवŁĦ आंिशक ÿिश±ण यांमधील फरक ÖपĶ करा.
५. सामूिहक ÿिश±ण आिण िवतरणाÂमक ÿिश±ण यांमधील फरक ÖपĶ करा .
६. ÿिश±ण मूÐयांकन गरज या टÈÈयात कोणÂया घटकाचा समावेश होतो?
७.७ संदभª • Spector, P. E. (2012). Industrial and Organiza tional Psychology:
Research and Practice. Singapore: Wiley. (Indian reprint 2016)
• Aamodt, M. G. (2013). Industrial Psychology (7th ed.) Boston, MA:
Cengage Learning
• Shultz, D. & Schultz, S. E. (2010). Psychology and Work Today,
Pearson Education, Inc

*****
munotes.in

Page 117

117 ८
ÿिश±ण - II
घटक संरचना
८.० उिĥĶ्ये
८.१ ÿÖतावना
८.२ ÿिश±ण पĦती
८.२.१ ŀक्-®ाÓय सूचना
८.२.२ Öवयं- िनद¥श
८.२.३ पåरषद
८.२.४ Óया´यान
८.२.५ ÿितकृती अनुसरण
८.२.६ कायाªवरील ÿिश±ण
८.२.७ नाट्य-पाý वठिवणे
८.२.८ ÿितłपण
८.२.९ इले³ůॉिनक ÿिश±ण
८.२.१० मागªदशªन
८.२.११ कायªकारी ÿिश±ण
८.३ ÿिश±ण कायªøमाचे िवतरण
८.४ ÿिश±ण कायªøमाचे मूÐयमापन
८.४.१ िनकष तयार करणे
८.४.२ रचना िनवडणे
८.४.३ िनकष पåरमाण िनवडणे
८.४.४ मािहती- संकलन
८.४.५ मािहती-िवĴेषण आिण अथªबोधन करणे
८.५ सारांश
८.६ ÿij
८.७ संदभª
८.० उिĥĶ्ये या पाठाचा अËयास पूणª केÐयानंतर तुÌही खालील बाबी आकलनÁयास स±म Óहाल: munotes.in

Page 118

औīोिगक मानसशाľ
118  औīोिगक आिण संघटनाÂमक ±ेýामÅये सामाÆयतः वापरÐया जाणाö या िविवध
ÿिश±ण-पĦतéचे मूÐयमापन करणे.
 ÿिश±ण कायªøमा¸या मूÐयमापनामधील टÈÈयांचे वणªन करणे.
८.१ ÿÖतावना अगोदर¸या पाठामÅये आपण ÿिश±णाचे पिहले दोन टÈपे (मूÐयमापन आिण उिĥĶ्यांची
आवÔयकता) पूणªपणे पािहले आिण नंतर ÿिश±ण कायªøमाची रचना पाहÁयाचे ितसöया
टÈÈयावर आलो आहोत. या पाठामÅये आपण ितसरा टÈपा सुł ठेवू आिण नंतर
ÿिश±णा¸या पुढील टÈपे पाहÁयासाठी पुढे जाऊ. ितसö या टÈÈयामÅये ÿिश±ण
कायªøमाची रचना करणे समािवĶ आहे, ÿिश±णासाठी कोणती पĦत वापरली जाईल ,
याचेही िनयोजन करणे आवÔयक आहे. ÿिश±णा¸या या पैलूवर चचाª केÐयानंतर हा पाठ
ÿिश±ण देÁया¸या चौÃया टÈÈयाला Öपशª करेल आिण नंतर शेवटी औīोिगक रचनेमÅये
ÿिश±ण कायªøमाचे मूÐयांकन कसे केले जाते, यांवर सिवÖतरपणे चचाª केली जाईल.
आता आपण वेगवेगÑया ÿिश±ण पĦती पाहóया.
८.२ ÿिश±ण पĦती (TRAINING METHODS) ÿिश±णाची रचना करताना ती िशकÁया¸या िविवध तßवां¸या ŀĶीने समजून घेÁयाबरोबरच
ÿिश±णाची कोणती पĦत अवलंबायची, याचाही िनणªय घेणे आवÔयक आहे. ÿिश±ण
देÁयासाठी ÿिश±क वेगवेगÑया पĦतéपैकì कोणÂयाही पĦतीचा अवलंब कł शकतो.
ÿÂयेक पĦतीचे Öवतःचे फायदे, तसेच तोटे आहेत. Ìहणून ÿिश±णाची उिĥĶ्ये साÅय
करÁयासाठी ÿिश±ण कायªøमात दोन िकंवा अिधक ÿिश±ण पĦती एकý करणेदेखील
समािवĶ असू शकते. औīोिगक रचना िकंवा िविवध ÿिश±ण कायªøमांमÅये अवलंबलेÐया
काही महßवा¸या पĦतéिवषयी चचाª कłया.
१. ŀक्-®ाÓय सूचना (Audio -visual Instructions) :
ÿिश±णा¸या या पĦतीमÅये कमªचाöयांना ÿिश±ण देÁयासाठी इले³ůॉिनक माÅयमाचा
वापर केला जातो. इले³ůॉिनक माÅयमाचा वापर सामúीची सामúी ®ाÓय, Åविन व ŀÔयमान
ŀक्-®ाÓय Öवłपात तयार करÁयासाठी केला जातो. ŀक्-®ाÓय सूचना खालीलÿमाणे
वापरÐया जाऊ शकतात, असे काही मागª आहेत:
i. ÿिश±णाथêंना ÅविनमुþांकनाĬारे (Åविनमुþांकन) यंý कसे चालवायचे, यािवषयी
मािहती िदली जाऊ शकते.
ii. पॉवर-पॉइंट सादरीकरणाĬारे ŀÔय सादरीकरण कłन संगणकाची दुŁÖती कशी
करायची, याचे ÿिश±ण िदले जाऊ शकते, ºयाचा उपयोग ÿिश±णासाठी केला जाऊ
शकतो. munotes.in

Page 119

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
119 iii. कमªचाö यांना ÿिशि±त करÁयासाठी ŀक्-®ाÓय (ŀक्-®ाÓय) सूचना ŀक् तसेच ®ाÓय
घटक एकý कł शकतात. ŀक्-®ाÓय घटक वापłन संवाद-कौशÐयाचे ÿिश±ण
Åवनीमुिþत केले जाऊ शकते.
अशा ÿकारे,, ŀक्-®ाÓय िश±ण ÿिश±णासाठी Åविनमुþांकन, िचý-मुþांकन तसेच Åवनी-
िचý मुþांकन यांसार´या िविवध इले³ůॉिनक मुþांकनाचा वापर करतात. ÿिश±क एकतर
ÿिश±णासाठी मु´यतः ŀक्-®ाÓय सूचनांचा वापर कł शकतो िकंवा इतर पĦतéसह
ÿिश±ण वाढवÁयाचा ąोत Ìहणून वापł शकतो. उदाहरणाथª, कमªचाö यांना नवीन उपकरण
वापरÁयाचे ÿिश±ण देÁयासाठी ÿिश±क ÿिश±णाथêंना Åविनमुþांकन पाठवू शकतो.
वैकिÐपकåरÂया, ÿिश±क एक Óया´यान ठेवू शकतो आिण उपकरणाचे कायª ÿदिशªत
करÁयासाठी पॉवर -पॉइंट सादरीकरण िकंवा िÓहिडओ (चलत-िचý) दशªवू शकतो.
या ÿकार¸या ÿिश±णाचे काही फायदे खालीलÿमाणे आहेत:
i. सामúी अिधक समजावून देÁयासाठी Åवनी आिण ŀक् सादरीकरण अिधक ÿभावी
आहेत.
ii. Åविनमुþांकन इले³ůॉिनक पĦतीने जतन केले जाऊ शकतात आिण जे लोक
ÿिश±ण कायªøमास वैयिĉकåरÂया उपिÖथत राहó शकत नाहीत, Âयांना ÿिशि±त
करÁयासाठी वापरले जाऊ शकते.
iii. ŀक् सादरीकरण अमूतª संकÐपना ÿभावीपणे ÖपĶ करÁयास मदत करते.
iv. ŀक्-®ाÓय सूचना जतन केÐया जाऊ शकतात आिण वेगवेगÑया भौगोिलक भागातील
कमªचाöयांना ÿिशि±त करÁयासाठी वापरÐया जाऊ शकतात.
v. एकदा मुिþत (रेकॉडª) केÐयावर, ŀक्-®ाÓय सूचना अनेक वेळा वापरÐया जाऊ
शकतात आिण Âया Óयĉéना ÿिश±ण देÁयासाठी उपयुĉ ठł शकतात, जे नोकरीतून
रजा न िमळाÐयामुळे ÿिश±ण कायªøमास उपिÖथत राहó शकत नाहीत.
vi. ही पĦत अितशय लविचक पĦत आहे आिण ÿिश±ण कायªøमा¸या गरजेनुसार
बदलली जाऊ शकते.
या पĦतीला खालीलÿमाणे काही मयाªदा देखील आहेत:
i. ÿिश±णाचे ŀक्-®ाÓय Öवłपात łपांतर करÁयासाठी ÿिश±काला ÿिश±णाची
आवÔयकता असते. जेÓहा ŀक्-®ाÓय ŁपरेषेमÅये Łपांतरण योµयåरÂया केले जात
नाही, तेÓहा ते सामúी आकलनÁयात अडचणी िनमाªण कł शकतात.
ii. जर ŀक्-®ाÓय सादरीकरण एक Öवतंý पĦत Ìहणून वापरले असेल, तर ते
ÿिश±णाथêला Âया¸या शंकांचे ÖपĶीकरण िमळवÁयाची संधी देऊ शकत नाही.
८.२.२ Öवयं-िनद¥श/सूचना (Auto -instruction) : munotes.in

Page 120

औīोिगक मानसशाľ
120 सामúीचे पĦतशीर आिण Öवयं-गतीजज सादरीकरण िनयोिजत कायªøमबĦ (कायªøमा)
केलेÐया पĦतीने सादरीकरण केले जाते. ही एक ÿिश±ण पĦत आहे, ºयामÅये
ÿिश±णाची सामúी उपघटकांमÅये िवभागली जाते. घटक पĦतशीरपणे आयोिजत केले
जातात आिण टÈया -टÈÈयाने सादर केले जातात. ÿÂयेक घटकामÅये खालील उपघटक
असतात:
१. आशय (Content) : जाणून घेÁया¸या ÿकरणाचा तपशील सादर केला जातो.
२. ÿij (Questions) : सामúीनंतर सामúीवर आधाåरत ÿij असतात. हे ÿij
िशकणाöयाला Öवतः सामúी समजून घेÁयास मदत करतात.
३. अिभÿाय (Feedback) : ÿijां¸या उ°रांिवषयी Óयĉìला Âवåरत अिभÿाय िदला
जातो. हे िशकणाöयाला आकलनÁयाची पातळी जाणून घेÁयास स±म करते.
अशा ÿकारे,, ÿÂयेक घटक ÿिश±णाथêसमोर सादर केला जातो, जेणेकŁन Âयाला िकंवा
ितला िवकिसत करÁया¸या हेतूने ²ान िकंवा कौशÐये िवकिसत करÁयात मदत होईल.
Öवयं-िनद¥शाची काही महßवाची वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे आहेत:
१. Öवयं-गितज (Self -paced) : ÿÂयेक ÿिश±णाथê Âया¸या/ ित¸या Öवत:¸या गतीने
पुढे जाऊ देÁया¸या उĥेशाने Öवयं-सूचना िवकिसत केÐया आहेत. ÿिश±णाथê
Âयां¸या ±मतांमÅये िभÆन असÐयाने ÿÂयेक ÿिश±णाथêला िभÆन कौशÐये आिण
±मतांसाठी वेगळा वेळ आवÔयक असू शकतो.
२. पĦतशीर सादरीकरण (Systematic presentation) : Öवयं-सूचना वैयिĉकृत
गतीवर आधाåरत असÐयाने सामúी पĦतशीरपणे सादर केली जाते, जेणेकłन
ÿिश±णाथê Öवतंýपणे सामúीमधून जाऊ शकेल आिण सामúी समजू शकेल.
३. अिभÿाय (Feedback) : Öवयं-सूचना ताÂकाळ अिभÿाय देÁया¸या वतªन-तßवांवर
आधाåरत आहेत. Âयामुळे ÿÂयेक घटकानंतर असे ÿij आहेत, जे िशकणाöयाला ती
सामúी सािहÂय िकती ÿमाणात आकलनले आहे, हे जाणून घेÁयास मदत करतात.
४. पुनरावृ°ी (Repetitions) : सादर केलेली सामúी वेगवेगÑया संदभाªत पुनरावृ°ी
केली जाते, जेणेकłन िशकणाöयाला सामúीचा पुरेसा सराव िमळेल.
Öवयं-सूचना दोन Öवłपात ÿदान केÐया जाऊ शकतात - पुिÖतका (मॅÆयुअल) ÿपý िकंवा
संगणकìय कायªøम. उदाहरणाथª, नेतृÂव ÿिश±ण पुिÖतका तयार कłन आयोिजत केले
जाऊ शकते, ºयामÅये कौशÐयांचे पĦतशीरपणे वेगÑया घटकमÅये वणªन केले जाऊ
शकते. वैकिÐपकåरÂया, ते इले³ůॉिनक पĦतीने िवकिसत केले जाऊ शकते आिण Öवयं-
घटकांमÅये िवभागून संगणकाĬारे सादर केले जाऊ शकते.

munotes.in

Page 121

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
121 या पĦतीचे काही महßवाचे फायदे आहेत:
१. लविचकता (Flexibility) :
या ÿिश±ण पĦतीचे Öवयं-गतीज Öवłप ÿिश±णाथêला Âया¸या आकलन -गतीनुसार आिण
सोयीनुसार सामúीमधून जाÁयाची लविचकता देते.
२. ताÂकाळ अिभÿाय (Immediate feedback) :
िनद¥शां¸या ÿÂयेक िवभागा¸या शेवटी केलेले मूÐयमापन िशकणाöयाला Âयाचे आकलन
तपासÁयास आिण सामúीची चांगली आकलन ÿाĮ करÁयासाठी सामúीकडे पुÆहा जाÁयास
स±म करते.
तथािप, या पĦती¸या काही मयाªदादेखील आहेत, ºया ल±ात घेतÐया पािहजेत:
१. खचª (Cost) :
या पĦतीची सवा«त महÂवाची मयाªदा, Ìहणजे सामúी तयार करÁयासाठी लागणारा खचª.
२. ÿिश±ण (Training) :
ºया ÿिश±कांना Öवयं-िश±णा¸या Öवłपात ÿिश±ण िवकिसत करायचे आहे, Âयांना एक
पĦतशीर सादरीकरण तयार करÁयासाठी आिण सामúी तयार करÁयासाठी ÿिश±ण देणे
आवÔयक आहे, जेणे कłन ते Öवयं-सूचनांसाठी योµय असेल.
ही पĦत वेळखाऊ आिण खिचªक असली, तरी एकदा तयार केÐयानंतर ती अनेक वष¥
वापरली जाÁयाची श³यता आहे आिण िविवध भौगोिलक Öथानांवर पसरलेÐया अनेक
कमªचाöयांना ÿिशि±त करÁयासाठी उपयुĉ ठł शकते.
८.२.३ पåरषद (Conference)
औīोिगक ±ेýामÅये ÿिश±णासाठी सामाÆयतः वापरली जाणारी दुसरी पĦत Ìहणजे
पåरषद पĦत. या पĦतीमÅये बैठकìĬारे (meeting ) ÿिश±ण िदले जाते, ºयामÅये चचाª
केली जाते आिण ºया सामúीसाठी ÿिश±ण िदले जाते, Âया िवषयाशी संबंिधत िवचारांची
मुĉ देवाणघेवाण होते. पåरषद पĦतीĬारे िचिकÂसकांना वेगवेगÑया आपÂकालीन
पåरिÖथती हाताळÁयासाठी ÿिशि±त केले जाऊ शकते. पåरषदेमÅये सवª िचिकÂसक
आपÂकालीन पåरिÖथती हाताळÁयासाठी¸या उपायांवर चचाª कł शकतात आिण
वेगवेगÑया त²ांशी Âयांची मते आिण अनुभव सामाियक कł शकतात. असे ÿिश±ण
कोणÂयाही Óयावसाियक ±ेýात वापरले जाऊ शकते. या पĦतीचे खालील फायदे आहेत:
१. िवचारांची देवाणघेवाण (Exchange of ideas): ही पĦतीतून ÿिश±णाथêंना
अनेक त² आिण अनुभवी Óयĉéकडून मािहती पुरवली जाते.
२. शंकांचे ÖपĶीकरण (Clarification of doubts): ÿिश±णाथê आिण ÿिश±क
यां¸यात समोरासमोर संवाद असÐयाने ÿिश±णाथê¸या शंकांचे िनरसन होÁयास वाव
िमळतो. munotes.in

Page 122

औīोिगक मानसशाľ
122 या ÿकार¸या ÿिश±णाचे मूÐय समजून घेÁयापूवê या पĦती¸या काही महßवा¸या मयाªदा
समजून घेणे आवÔयक आहे.
१. अनुभव (Experience):
जेÓहा ÿिश±णाथêला सामúीचे काही ²ान असेल, तेÓहा पåरषद पĦत फायदेशीर ठरते.
अिजबात ²ान नसलेÐया ÿिश±णाथêला पåरषदेचा फायदा होऊ शकत नाही.
२. पĦतशीर सादरीकरणाचा अभाव (Lack of systematic presentation):
पåरषद, Óया´यान पĦती िकंवा Öवयं-सूचनांÿमाणे पĦतशीर असू शकत नाही. चचाª सुł
असताना कÐपना ÿवाही राहó शकतात . यामुळे ÿिश±णाथê सवª सादर केलेÐया कÐपना
मांडÁयास आिण Âयांचे आयोजन करÁयास स±म असणे आवÔयक आहे. या ±मतांिशवाय,
ÿिश±णाथê पåरषदेचा फारसा फायदा घेऊ शकत नाही.
यावłन असे िदसून येते, कì पåरषद पĦत ही ÿिश±णाथêंना ÿिशि±त करÁयासाठी एक
मौÐयवान पĦत आहे. ºयांना Âयांचे िश±ण अिधक वाढिवÁयासाठी आिण Âयांचे कौशÐय
आिण ²ान वाढवÁयासाठी अनुभवी आहेत.
८.२.४ Óयाखान (Lecture) :
ÿिश±णा¸या लोकिÿय पĦतéपैकì एक Ìहणजे Óया´यान पĦत. या पĦतीमÅये ÿिश±णाथê
िकंवा ÿिश±णाथêं¸या गटाला सामúी सादर करणारे त² िकंवा ÿिश±क असतात.
उīोगातील पयªवे±क आपÐया िवभागातील कमªचाö यांना काम कोणÂया पĦतीने चालवायचे
आहे, याची मािहती देÁयासाठी Óया´यान आयोिजत कł शकतात. मानसशाľ² या
िवषयावरील Óया´यानां¸या मािलकेसह ÿिश±णाथê मानसशाľ²ांना मानसोपचारािवषयी
ÿिश±ण देऊ शकतात. ही पĦत सवा«त जाÖत वापरली जाणारी पĦत आहे, कारण ितचे
काही महÂवाचे फायदे आहेत. चला, ित¸या काही फायīांवर चचाª कłया:
१. कायª±म (Efficient):
Óया´याना¸या मदतीने ÿिश±क सामúीिवषयी बरीच मािहती देऊ शकतो आिण Âयाचे
अनुभवदेखील सांगू शकतो. ही एक अितशय कायª±म पĦत आहे.
२. सामूिहक ÿिश±ण (Mass training):
Óया´यान पĦत सामूिहक ÿिश±णासाठी योµय आहे, कारण एकच ÿिश±क एकाच वेळी
मोठ्या सं´येने ÿिश±णाथêंना सामावून घेऊ शकतो. एकाच वेळी मोठ्या सं´येने Óयĉéना
ÿिशि±त करावयाचे असते, तेÓहा या वैिशĶ्यामुळे ही पĦत अितशय योµय ठरते.
३. िमतÓययी (Economical):
Óया´यान पĦत ही ÿिश±णाची िकफायतशीर पĦत मानली जाते. हे ÿिश±काला एकाच
वेळी अनेक कमªचाö यांना मािहती ÿदान करÁयास स±म करते आिण संÖथेला कोणताही munotes.in

Page 123

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
123 अितåरĉ खचª करावा लागत नाही. याच कारणामुळे मािहती-आधाåरत ÿिश±ण सामाÆयतः
Óया´यान पĦतीचा वापर करते.
४. लविचकता (Flexible):
लविचकता हा या पĦतीचा एक महßवाचा फायदा आहे. ही पĦत इतर कोणÂयाही
पĦतीसह सहजपणे वापरली जाऊ शकते. उदाहरणाथª, पåरषद पĦतीमÅये, सहभागéमÅये
काही मािहतीची कमतरता असÐयाचे आढळÐयास त²ांपैकì एका िवषयावर मािहती
देÁयासाठी एक लहान Óया´यान आयोिजत कł शकतो.
अितशय लोकिÿय पĦत असली, तरी या पĦती¸या काही महßवा¸या मयाªदाही समजून
घेणे आवÔयक आहे. ४.
१. कौशÐय िवकास (Skill development):
ही पĦत कौशÐया¸या िवकासासाठी योµय ना ही. उदाहरणाथª, केवळ Óया´याने आयोिजत
कłन संगणक सॉÉटवेअर वापरÁयाचे ÿिश±ण ÿिश±णाथêंना केवळ ²ान देईल, परंतु
कौशÐय िनमाªण करणार नाही.
२. नीरसपणा (Monotonous):
काही वेळा एखादे Óया´यान एकपाýी शÊद बनू शकते, ºयामÅये फĉ ÿिश±क बोलतो
आिण ÿिश±णाथêने ऐकणे अपेि±त असते. ÿिश±णाथê¸या िनिÕøयतेमुळे नीरसपणा आिण
कंटाळवाणेपणाची भावना येऊ शकते.
३. िवकषªण (Distractions):
Óया´यानामÅये नेहमी एकतफê संवाद असणे आवÔयक नसते. काही वेळा Óया´यानात
सहभागी होÁयासाठी ÿिश±णाथêंसोबत दुतफाª संवादाचे Öवłप घेऊ शकते. तथािप, याचा
पåरणाम िवचिलत होऊ शकतो आिण कधीकधी िवषयापासून दूर जाऊ शकतो.
मोठ्या सं´येने ÿिश±णाथêंना मािहती देÁयासाठी उīोग/ कारखानदार या पĦतीचा
कुशलतेने वापर कł शकतो. तथािप, िवषयापासून वेगळे न होता मािहती संतुिलत कłन
आिण ÿिश±णाथê¸या शंकांचे ÖपĶीकरण कłन सामúी कशी िवतरीत करायची, हे
जाणणारी ÿिशि±त Óयĉì असÐयास ही पĦत ÿभावी होईल.
८.२.५ ÿितłप-अनुसरण (Modeling) :
सामािजक िश±णाचा िसĦांत सांगते, कì अनेक वतªन अनुकरणाĬारे िकंवा इतरांची न³कल
कłन िशकले जातात. या आधारावर लोकांना िविवध िवषयांिवषयी िशि±त करÁयासाठी
ÿितłप-अनुसरण अनेक मागा«नी अवलंबले गेले आहे. ही पĦत कमªचाöयांना ÿिश±ण
देÁयासाठीदेखील वापरली जाते. िवशेषत: जेÓहा कौशÐय िवकास हा ÿिश±ण कायªøमाचा
क¤þिबंदू असतो. munotes.in

Page 124

औīोिगक मानसशाľ
124 ÿितłप-अनुसरणमÅये सहभागéना िशकÁयाचे वतªन दशªिवणाö या ÿितłप Óयĉìला
(ÿितłप Óयĉìला) दाखवून ÿिश±ण िदले जाते. एखाīा शÐयिवशारदाला (सजªनला)
ÿिशि±त शÐयिवशारदाĬारे शľिøयेचे ÿाÂयि±क दाखवून शľिøयेसाठी ÿिशि±त केले
जाऊ शकते. ÿिशि±त वैमािनकाने ÿाÂयि±क िदÐयानंतर वैमािनकाला िवमान उडवÁयाचे
ÿिश±ण िदले जाऊ शकते. ÿिश±णाची पĦत Ìहणून ÿितłप-अनुसरणामÅये पुढील
टÈÈयांचा समावेश आहे:
१. ÿिशि±त िकंवा त² कमªचारी पĦतशीरपणे कौशÐये ÿदिशªत करतात.
२. ÿिश±णाथê त²ांनी दाखवलेÐया कौशÐयाचे िनरी±ण करतो.
३. ÿिश±णाथê नंतर कौशÐयाची मानिसकŀĶ्या तालीम करतो.
४. ÿिश±णाथêĬारे कौशÐयाचे अनुकरण केले जाते.
५. ÿिश±णाथêंना कौशÐयािवषयी अिभÿाय िदला जातो.
औīोिगक ±ेýामÅये ÿितłप-अनुसरण एकतर थेट ÿितłप Óयĉìचा वापर कł शकते,
िजथे त² ÿÂय±ात कौशÐय ÿदिशªत करतात िकंवा Âयात त²ांĬारे ÿाÂयि±कांचे िचý-
मुþांकन (video recording ) वापरणेदेखील समािवĶ असू शकते.
या पĦतीचा एक अितशय महßवाचा फायदा, Ìहणजे ÿÂय±ात कायª ÿदिशªत करÁयाचा
फायदा. एखादे उपकरण कसे वापरावे, यािवषयी केवळ सूचना देÁयाऐवजी जेÓहा एखादा
त² ÿÂय±ात ते दाखवतो, तेÓहा ते कायाªची अिधक चांगले आकलन िनमाªण करÁयास
मदत करते. थोड³यात, कौशÐया¸या िश±णात सुधारणा करÁयासाठी ÿाÂयि±कांमÅये
केवळ इĶ वतªनच नाही तर अिनĶ वतªनदेखील समािवĶ केले पािहजे. जेÓहा ÿितłप-
अनुसरणाचा उपयोग ÓयवÖथापकांना मुलाखत कौशÐयासाठी ÿिशि±त करÁयासाठी केला
जातो, तेÓहा ÿितłप Óयĉìने इĶ वतªन आिण अिनĶ वतªन देखील ÿदिशªत केले पािहजे.
यामुळे कौशÐयाचा अिधक चांगला िवकास होतो. दुसरे Ìहणजे, या पĦतीमुळे
ÿिश±णाथêला ÿिश±काने दाखवून िदÐयानंतर लगेचच कायाªचा सराव करÁयाची संधी
िमळते. या पĦतीचा आणखी एक महßवाचा फायदा Ìहणजे अिभÿाय िमळÁयाची श³यता.
अिभÿायासह ÿिश±णाथê कोणÂया भागात सुधारणा आिण सुधारणा आवÔयक आहेत, हे
आकलनÁयास स±म होतो .
ही जरी एक अितशय महßवाची पĦत असली, तरी ितची एक अितशय महßवाची मयाªदा ही
आहे, कì ÿÂयेक कायाªची िविवधता नेहमी ÿदिशªत करणे श³य नसते. उदाहरणाथª, काही
शľिøयांचे ÿाÂयि±क केले जाऊ शकते, परंतु सवª ÿकारांचे ÿदशªन करणे श³य होणार
नाही. दुसरे Ìहणजे, Óया´यान पĦती¸या तुलनेत ते वेळखाऊ होऊ शकते. आणखी एक
महßवाची मयाªदा, Ìहणजे ती मोठ्या सं´येने सहभागéसोबत वापरली जाऊ शकत नाही,
कारण ÿिश±क खूप मोठ्या सं´येने सहभागéना िनरी±ण आिण अिभÿाय देऊ शकत नाही.

munotes.in

Page 125

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
125 ८.२.६ कायाªवरील ÿिश±ण (On-the-Job Training) :
कायाªवर असताना घेतले जाणारे ÿिश±ण ही एक ÿिश±ण पĦत आहे, ºयामÅये Óयĉìला
संÖथेĬारे कमªचाö यांमÅये सामावून घेतले जाते आिण ती काम करत असताना ितला
कामासाठी ÿिश±ण िदले जाते. उदाहरणाथª, संघटनेĬारे िनयुĉ केलेÐया मािहती-ÿवेश/नŌद
संयोजकाला (डेटा एंůी ऑपरेटरला) तो िकंवा ती काम करत असताना पयªवे±काकडून
कामासाठी ÿिशि±त केले जाऊ शकते.
या पĦतीमÅये पयªवे±क िकंवा अगोदरच ÿिशि±त कमªचाö याĬारे दाखवले जाणारे कायª
समािवĶ असते, तर ÿिश±णाथê Âयाचे िनरी±ण करतो. हळूहळू जेÓहा ÿिश±णाथê
Öवतंýपणे काम करÁयास स±म होतो, तेÓहा Âयाला िकंवा ितला Öवतंýपणे काम करÁयाची
परवानगी िदली जाते.
नोकरीवरील ÿिश±णाचा एक ÿकार Ìहणजे िशकाऊ उमेदवारी, िजथे अकुशल Óयĉì
िशकाऊ Ìहणून आÂमसात केली जाते. ÿिश±णादरÌयान Âयाला िकंवा ितला आवÔयक
कौशÐयांसाठी आवÔयक ÿिश±ण िदले जाते आिण काही र³कम िवīा/ÿिश±ण-वेतन
(Öटायप¤ड) Ìहणून िदली जाते. ÿिश±णानंतर Âयांना संÖथेĬारे Âयां¸या कमªचाöयांमÅये
सामावून घेतले जाते.
नोकरीवरचे ÿिश±ण िवशेषतः Èलंबर िकंवा सुतार यासार´या अधª-कुशल नोकöयांसाठी
फायदेशीर आहे. कुशल कामगाराचे िनरी±ण कłन अकुशल Óयĉìला अÐपावधीत सहज
ÿिशि±त केले जाऊ शकते. दुसरे Ìहणजे, कुशल कमªचारी उपलÊध नसताना ही पĦत
उपयुĉ ठरते. अशा वेळी अकुशल कमªचाö याला घेऊन नंतर नोकरीवर¸या ÿिश±णाĬारे
ÿिशि±त केले जाऊ शकते.
ÿिश±णा¸या या पĦती¸या काही महßवा¸या मयाªदा, Ìहणजे ºया नोकöयांसाठी उ¸च
पातळीची कौशÐये आवÔयक आहेत, Âयां¸यासाठी ती वापरली जाऊ शकत नाही. अशा
नोकöयांसाठी संÖथेने औपचाåरक ÿिश±ण घेतलेÐया Óयĉéची िनयुĉì करणे आवÔयक
आहे. दुसरे Ìहणजे, ही पĦत ºया कमªचाöयाला ÿिश±णाथê ÿिश±ण देÁयास सांिगतले
जाते, Âयाची उÂपादकता कमी करते, कारण Âया कमªचाöयावर आता काम करÁयाची तसेच
ÿिश±णाची दुहेरी जबाबदारी आहे. या पĦतीची आणखी एक महßवाची मयाªदा, Ìहणजे ती
ÿिशि±त ÿिश±काĬारे िदली जात नसÐयामुळे ती पĦतशीर Öवłपाची असÁयाची श³यता
कमी असते.
८.२.७ नाट्य-पाý वठिवणे (Role playing) :
कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी एक अितशय महßवाची पĦत, Ìहणजे नाट्य-पाý पĦत.
नाट्य-पाý पĦतीमÅये ÿिश±णाथê ÿिश±का¸या उपिÖथतीत कायª करतो, जो नंतर
कामिगरीिवषयी अिभÿाय देतो. उदाहरणाथª, एखाīा मानसशाľ²ाला ÿिश ±णाथê
मानसशाľ²ाला उपचारकÂयाª Óयĉìची भूिमका बजावÁयास सांगून आिण सÐलाथêिवषयी
सहानुभूती दशªिवÁयास सांगून सहानुभूती दाखिवÁयाचे कौशÐय ÿिशि±त केले जाऊ
शकते. एक ÿिशि±त उपचारकताª/उपचारकतê, जे नाट्य-पाýाचे िनरी±ण करतात, ते
ÿिश±णाथêĬारे ÿदिशªत केलेÐया वतªनािवषयी ÿिश±णाथêला अिभÿाय देऊ शकतो. munotes.in

Page 126

औīोिगक मानसशाľ
126 अशा ÿकारे, नाट्य-पाý पĦतीमÅये दोन पायöया असतात, नाट्य-पाý आिण अिभÿाय.
पिहÐया टÈÈयात , ÿिश±णाथêने कमªचाöयाची भूिमका Öवीकारणे आिण Âया भूिमकेतून
अपेि±त वतªन िनमाªण करणे अपेि±त आहे. हे ÿिश±का¸या उपिÖथतीत केले जाते. दुस-या
टÈÈयात ÿिश±क ÿिश±णाथêंना योµय ÿितसादां¸या संदभाªत योµय अिभÿाय देतो, जे
ÿाÂयि±क केले गेले होते आिण आवÔयक बदलदेखील करतात.
ÿिश±का¸या ÿाÂयि±का ¸या संदभाªत नाट्य-पाý पĦत ÿितłप -अनुसरण पĦतीपे±ा
वेगळी आहे. ÿितłप-अनुसरणमÅये, ÿिश±क िकंवा ÿितłप Óयĉì¸या ÿाÂयि±कांनी
ÿिश±ण सुł होते, तर नाट्य-पाý पĦतीमÅये असे कोणतेही ÿाÂयि±क नाहीत. Âयाची
सुŁवात थेट ÿिश±णाथêंना भूिमका बजावÁयासाठी आिण वतªन तयार करÁयासाठी
िदलेÐया पåरिÖथतीपासून होते. भूिमका बजावÁयाची पĦत वेगवेगÑया ÿकारे फायदेशीर
असÐयाचे िसĦ होते:
१. ही पĦत कमªचाö यांना ÿÂय± वतªन ÿदिशªत कłन कायाªिवषयीचे आकलन तपासते
आिण Ìहणूनच कौशÐय िशकवÁयासाठी ही एक अितशय महßवाची पĦत आहे.
२. ÿिश±णाथêंना Óया´यान पĦतीÿमाणे केवळ मािहती ऐकÁयाऐवजी कायाªचा सराव
करÁयाची संधी देते.
३. नाट्य-पाý पĦतीमÅये ÿिश±णाथêंना कामिगरीिवषयी अिभÿाय िमळÁयाचाही फायदा
होतो.
ही पĦत वापरताना या पĦती¸या मयाªदादेखील ल±ात घेणे आवÔयक आहे. एक महßवाची
मयाªदा, Ìहणजे ती वेळखाऊ पĦत आहे. दुसरे Ìहणजे, जेÓहा एका वेळी मोठ्या सं´येने
ÿिश±णाथê ÿिशि±त केले जातात, Âयामुळे समÖया िनमाªण होतात. अशा पåरिÖथतीत
ÿिश±काला ÿÂयेकाचे िनरी±ण करणे आिण ÿितिøया देणे कठीण आहे.
८.२.८ ÿितłपण (Simulations) :
काही नोकöयांसाठी ÿिश±णाथêंना वाÖतिवक पåरिÖथतीत नाही, तर अ±रशः तयार
केलेÐया नोकरी¸या पåरिÖथतीत ÿिश±ण िदले जाऊ शकते. ही पĦत ÿितłपण ÿिश±ण
Ìहणून ओळखली जाते. वाÖतिवक िवमानात ÿिशि±त होÁयापूवê वैमािनकाला (तÂवतः)
वाÖतािवक वैमािनकाची बैठकìची जागा तयार कłन समान िÖथतीत ÿिश±ण िदले जाते.
या आभासी पåरिÖथतीत ÿिश±णाथêने आवÔयक कौशÐये दाखवणे आिण िवमान
उडवÁया¸या कौशÐयाचा सराव करणे आवÔयक आहे.
जसे आपण अगोदर पािहले होते, िनķेनुसार अनुकरण िभÆन असू शकतात. उ¸च िनķा-
ÿितłपणामÅये, वाÖतिवक आिण उÂपािदत आभासी पåरिÖथतीमÅये अिधक समानता
असते, तर कमी िनķा-ÿितłपणाबाबत दोÆहéमÅये कमी समानता असते.
ÿितłपणामÅये संपूणª अनुकरणीय वातावरण तयार करणे िकंवा संगणकावर अ±रशः समान
पåरिÖथती िनमाªण करणे समािवĶ असू शकते. पायलट ÿिश±ण संÖथांमÅये ÿिश±णाथê
वैमािनकांना िवमानाची अनुभूती देÁयासाठी जिमनीवर िवमानाची संपूणª िÖथती तयार केली munotes.in

Page 127

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
127 जाते. तथािप, ही पĦत खूप महाग आहे आिण एका वेळी फĉ काही ÿिश±णाथêंना
ÿिश±ण देÁयास स±म आहे. Ìहणून अ±रशः तयार केलेÐया ÿितłपणामÅये जेथे
संगणकावर आवÔयक कौशÐये िशकवÁयासाठी िवमान पåरिÖथती िनमाªण केली जाते, ते
अिधक उपयुĉ ठरते.
ÿितłपण अÅययनाचा सवा«त महßवाचा फायदा, Ìहणजे ÿिश±ण ÿिøयेत ÿÂय± कामाची
पåरिÖथती िनमाªण करÁयाची ±मता. हे िशकÁयात सुधारणा करÁयास मदत करते आिण
कौशÐयाची चांगली आकलन िनमाªण करते. अशी अनेक कौशÐये आहेत, ºयासाठी एखाīा
Óयĉìला ÿÂय± साधन वापłन ÿिशि±त केले जाऊ शकत नाही. उदाहरणाथª, łµणावर
शľिøया करÁयासाठी िचिकÂसकांना थेट ÿिश±ण िदले जाऊ शकत नाही. अशा
पåरिÖथतीत ÿथम कौशÐयाचा ÿितłपण िÖथतीत सराव करणे, हा कौशÐय ÿिश±णाचा
एक ÿभावी मागª बनतो. ितसरे Ìहणजे, ÿितłपण िÖथती ÿिश±णाथêंना नोकरी¸या
िÖथतीत कमªचारी दाखवÁयापूवê कौशÐयांचा आवÔयक सराव करता येतो. या फायīांमुळे
ही पĦत वैमािनक, नौदल, वायुसेना आिण औषधे यांसार´या नोकöयांसाठी ÿिश±णात
सामाÆयतः वापरली जाते.
खचª ही या पĦतीची अÂयंत महßवाची मयाªदा आहे. ÿितłपण कायाªचे वातावरण तयार
करणे खूप महाग आहे. यािशवाय, आणखी एक मयाªदा, Ìहणजे या पĦतीने ÿिश±ण
घेतलेÐया ÿिश±णाथêं¸या सं´येतील मयाªदा. मोठ्या सं´येने ÿिश±णाथêंना ÿिश±ण
īायचे असताना ही पĦत वापरणे अवघड आहे.
८.२.९ इले³ůॉिनक ÿिश±ण (Elect ronic Training) :
ÿिश±ण कायªøमांमÅये संगणक आिण इंटरनेट यांसार´या िविवध इले³ůॉिनक माÅयमांचा
वापर वाढत आहे. अशा ÿिश±णाला इले³ůॉिनक ÿिश±ण Ìहणतात. इले³ůॉिनक
ÿिश±णाचे िवÖतृतपणे समकािलक ÿिश±ण आिण अतुÐयकािलक ÿिश±णामÅये वगêकरण
केले जाते. समकालीन ÿिश±णामÅये ÿिश±क आिण ÿिश±णाथê वेगवेगÑया भौगोिलक
Öथानांवłन इले³ůॉिनक माÅयमावर ÿÂय± भेटतात. दुसरीकडे, िवīमान ÿिश±णात
ÿिश±णाथê Âयां¸या सोयीनुसार कधीही इले³ůॉिनक माÅयमातून िशकू शकतो.
ÿिश±णामÅये इले³ůॉिनक उपकरणांचा वेगवेगÑया ÿकारे सहभाग असतो:
१. इंटरनेट आिण संकेतÖथळ पृķे ÿÂय± ÿिश±ण कायªøम िवतरीत करÁयासाठी एक
माÅयम Ìहणून वापरली जातात.
२. संगणक-सहाÍय सूचना (Computer -assisted instructions - CAI) ÿिश±ण
सामúी िचýे आिण सचेतनीकरणा¸या (अॅिनमेशन) Öवłपात सादर करÁयासाठी
उपयुĉ आहेत, ºयामुळे िशकवलेÐया सामúीचे आकलन सुलभ होते.
३. संगणक-ÿबंिधत अÅययन (Computer -managed learning - CML) मÅये
ÿिश±णाथê¸या कायª±मतेचे िवĴेषण करÁयासाठी आिण नंतर ÿिश±ण कायªøमाची
ÿगतीनुसार िनयोजन करÁयासाठी संगणक कायªøमासह अिधक वैयिĉक ŀिĶकोन
समािवĶ असतो. munotes.in

Page 128

औīोिगक मानसशाľ
128 ४. अनुकुलनाÂमक इले³ůोिनक-ÿिश±णामÅये (ई-ÿिश±णामÅये) िशकणाöयाचा वेग
ओळखणे आिण ÿिश±णाची सामúी आिण गती यामÅये बदल करणे, हे
ÿिश±णाथê¸या गतीसाठी योµय बनवणे समािवĶ आहे.
अशाÿकारे इले³ůॉिनक उपकरणे ÿिश±ण कायªøमा¸या िवतरणासाठी, ÿिश±ण
कायªøमाची सामúी अिधक ÿभावी बनवÁयासाठी, ÿिश±णाथê¸या गतीनुसार ÿिश±ण
कायªøमात बदल करÁयासाठी आिण ÿिश±णाथê¸या ÿगतीवर ल± ठेवÁयासाठी उपयुĉ
आहेत. इले³ůॉिनक ÿिश±ण अनेक ÿकारे फायदेशीर ठरले आहे. ४.
१. पिहला फायदा, Ìहणजे मोठ्या सं´येने ÿिश±णाथê ºयांना एका वेळी ÿिश±ण िदले
जाऊ शकते. पåरŀÔय (ऑनलाइन) ÿिश±ण मोठ्या सं´येने सहभागéना सामावून
घेऊ शकते आिण एका वेळी मोठ्या सं´येने ÿिश±णाथêंना ÿिश±ण देऊ शकते.
२. या ÿकार¸या ÿिश±णाचे आणखी एक कौशÐय, Ìहणजे वेगवेगÑया भौगोिलक
Öथानांवłन लोकांना ÿिशि±त करÁयाची ±मता. िविवध िठकाणांहóन आलेÐया
ÿिश±णाथêंना पåरŀÔय ÿिश±ण कायªøमांĬारे ÿिश±ण िदले जाऊ शकते.
३. इले³ůॉिनक ÿिश±णाचा ितसरा फायदा, Ìहणजे ÿितमा आिण सचेतिनकरणाĬारे
ÿिश±ण अिधक पåरणामकारक आिण ÿभावी बनिवÁया¸या ±मतेमÅये आहे.
४. काही ÿकारचे इले³ůॉिनक ÿिश±ण, जसे कì संगणक ÓयवÖथािपत िश±ण हे Öवत:ची
गती असते आिण ÿिश±णाथêंना Âयां¸यासाठी सोयीÖकर कोणÂयाही वेळी
अËयासøम घेÁयास अनुमती देते. यामुळे ÿिश±णाथê कामात अडथळा न येता
ÿिश±ण पूणª कł शकतो.
५. इले³ůॉिनक ÿिश±णाĬारे ÿदान केलेले Öवयं-गतीज िश±ण फायदेशीर ठरते, कारण
ÿÂयेक ÓयĉìमÅये िभÆन ±मता असते आिण सामúी समजून घेÁया¸या गतीमÅये
फरक असतो. ºयांना काम करत असताना Âयांचा िवकास आिण कौशÐय वाढवायचे
आहे, Âयां¸यासाठी ही पĦत अितशय उपयुĉ आहे.
आज िविवध Óयासपीठ / इले³ůॉिनक माÅयमे आहेत, ºयांĬारे ÿिश±ण िदले जाते आिण
मोठ्या सं´येने ÿिश±ण Óयासपीठ आहेत, जे िविवध कौशÐयांसाठी इले³ůॉिनक ÿिश±ण
देतात. इले³ůॉिनक ÿिश±ण देखील खूप लोकिÿय होत आहे. या ÿकार¸या ÿिश±णा¸या
काही मयाªदा आहेत, ºयाकडे ल± देणे आवÔयक आहे. ५.
१. संगणकावर आधाåरत ÿिश±ण कायªøम तयार करÁयासाठी लागणारा खचª आिण
कौशÐय ही पिहली मयाªदा ल±ात घेणे आवÔयक आहे.
२. दुसरी महßवाची मयाªदा समोर येते, ती Ìहणजे पयªवे±णाचा अभाव. हे Öवयं-गतीज
असÐयामुळे ÿिश±णाथê Öवयं-ÿेåरत नसÐयास ÿिश±णाथê ÿिश±ण वगळÁयाची
आिण िवलंबात गुंतÁयाची श³यता असते. अशा ÿकारे, पयªवे±णा¸या अभावामुळे
ÿिश±ण पूणª होÁयाची श³यता कमी होते. या पĦतीत ÿिश±ण कायªøम पूणª munotes.in

Page 129

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
129 करÁयासाठी ÿिश±णाथêकडून उ¸च Öव-ÿेरणा आिण वेळेचे ÓयवÖथापन आवÔयक
आहे.
या मयाªदा असूनही इले³ůॉिनक ÿिश±ण लोकांना िविवध कौशÐये आिण ²ानासाठी
ÿिशि±त करÁयात एक आशादायक भूिमका देते आिण लोकसं´ये¸या िवÖतृत ®ेणीमÅये
Âयाची लोकिÿयता वाढत आहे.
८.२.१० मागªदशªन (Mentoring) :
एखाīा Óयĉì¸या कामकाजा¸या जीवना¸या ÿÂयेक टÈÈयावर वेगवेगÑया पåरिÖथतéचा
सामना करावा लागतो, जे आÓहाने आिण संघषा«चे łप घेऊ शकतात. अनेकदा
आÓहानाÂमक पåरिÖथती अिधक अनुभवी Óयĉì¸या मागªदशªनाने ÿभावीपणे हाताळली
जाऊ शकते. उदाहरणाथª, जर सहाÍयक ÓयवÖथाप क Âया¸या िकंवा ित¸या किनķ
सहकारी Óयĉìचे असहाÍय वतªन ÓयवÖथािपत करÁयास स±म नसेल, तर Âया¸यापे±ा
अिधक अनुभवी ÓयवÖथापक Âयाला पåरिÖथती हाताळÁयासाठी मागªदशªन कł शकतो.
अशा ÿकारे, मागªदशªनामÅये ÿिश±ण आिण ÿिश±णाचा समावेश असतो, जो
ÿिश±णाथêपे±ा अिधक अनुभवी आिण अिधक ²ान असलेÐया Óयĉìने िदलेला असतो.
मागªदशªन देणाö या Óयĉìला 'मागªदशªक' (mentor ) Ìहणून संबोधले जाते, तर ÿिश±ण
घेणाö या ÿिश±णाथêला ‘िशकणारा/ ÿिश±णाथê/ िशÕय' (mentee ) असे संबोधले जाते.
मागªदशªकाची भूिमका आवÔयक वातावरण आिण समथªन ÿदान करणे आहे, जेणेकłन
ÿिश±णाथê Âया¸या/ित¸या Óयावसाियक कारिकदêत वाढू कł शकेल.
मागªदशªकाने हाती घेतलेले काही महßवाचे उपøम पुढीलÿमाणे आहेत:
१. मागªदशªक ÿिश±णाथêला आपÐया Óयवसायात अÂयंत वर¸या Öथानांवर
जाÁयासाठी मागªदशªन देऊ शकतात.
२. जेÓहा ÿिश±णाथêला पदोÆनती िदली जाते आिण तो जबाबदाöया ÓयवÖथािपत
करÁयास स±म नसतो , तेÓहा मागªदशªक Âयाला Âया¸या जबाबदाöया ÓयवÖथािपत करÁयात
मदत करÁयासाठी सहायक भूिमका बजावू शकतात.
३. ÿिश±णाथê कायाª-दरÌयान जेÓहा वाढीमÅये काही अडथळे िकंवा समÖया येतात,
तेÓहा ÿिश±णाथêला Âयांचा ŀिĶकोन समजून घेÁयास आिण मूÐयमापन करÁयास मदत
कł शकतात आिण आवÔयक असÐयास ते ÿिश±णाथêला ŀिĶकोन बदलÁयास
मदतदेखील कł शकतात.
४. मागªदशªक नेहमी िनद¥शाÂमक सहाÍय देऊ शकत नाही, परंतु Âयांना अÿÂय±
सहाÍयदेखील कł शकतो. अनुभवी Óयĉì ºया पĦतीने कायª करते आिण ÿितसाद देते
तेदेखील एक भूिमका ÿितłप Óयĉì धारण कłन ÿिश±णाथêला मदत कł शकते. अशा
ÿकारे,, Âयां¸या अनुकरणीय वतªनासह मागªदशªकदेखील मागªदशªकासाठी एक सकाराÂमक
आदशª Ìहणून काम कł शकतात. munotes.in

Page 130

औīोिगक मानसशाľ
130 मागªदशªन-पर संबंध (Mentorship ) हे मागªदशªक आिण ÿिश±णाथê या दोघांसाठी
ÿिश±णाचा एक फायदेशीर ÿकार असÐयाचे आढळून आले आहे.
१. अनुभवी मागªदशªकाĬारे ÿदान केलेÐया मागªदशªनाचा आिण समथªनाचा ÿिश±णाथêला
िनिIJतपणे फायदा होतो. Âयांची कायª±मता आिण उÂपादकता सुधारÁयासाठी आिण
ÂयाĬारे Âयांची कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी हे Âयां¸यासाठी उपयुĉ ठł शकते.
२. संÖथे¸या संÖकृती आिण पĦतéिवषयीचे ²ान Öथानांतåरत करÁयासाठी ÿिश±णा¸या
या Öवłपाची भूिमका Ìहणजे मागªदशªनाचा दुसरा फायदा. ÿÂयेक संÖथेची Öवतःची
कायªपĦती आिण सांÖकृितक पĦती असते. संÖथेत सामील झालेÐया Óयĉìला ते
आकलनÁयास वेळ लागू शकतो. एक मागªदशªक असणे हे संÖथाÂमक संÖकृती¸या
पĦती आिण कायªपĦतéकडे ल± देÁयास मदत करते.
३. मागªदशªक असणे हे ÿिश±णाथêचे Óयावसाियक कारकìदª समृĦ करÁयासाठी
फायदेशीर ठरते. आवÔयक मागªदशªन आिण सुधाåरत कायª±मतेसह हे ÿिश±णाथêला
बढती िमळÁयाची अिधक चांगली संधी िमळÁयास मदत करते.
४. मागªदशªक कायªøमांĬारे मागªदशªकांना ±मता, तसेच ÿिश±णाथê¸या ±मतांचे िनरी±ण
करÁयाची आिण समजून घेÁयाची संधी िमळते. हे अÂयंत स±म असलेÐया
ÿिश±णाथêचा ŀिĶकोन सुधारतो.
५. संपूणª कारकìदêत एखाīा Óयĉìला काही वैयिĉक समÖयांनादेखील सामोरे जावे
लागते िकंवा Óयिĉमßवाची वैिशĶ्येदेखील असू शकतात, जी Âयां¸या वाढी¸या
ÿिøयेत अडथळा Ìहणून काम कł शकतात. मागªदशªक िमळाÐयाने आवÔयक
भाविनक आधार िमळÁयास मदत होते. हे ÿिश±णाथêला अंतगªत अडथÑयांचे
मूÐयमापन करÁयास आिण मागªदशªका¸या मदतीने Âयां¸याĬारे कायª करÁयास मदत
करते.
मागªदशªन-पर संबंध कायªøमाचा मागªदशªकालादेखील फायदा होतो, कारण ते Âयांना
Âयां¸या मागªदशªनाखालील लोकांना मागªदशªन करÁयाची आिण Âयांचे संगोपन करÁयाची
आिण Âयांचे ²ान इतरांना हÖतांतåरत करÁयाची संधी देते. याĬारे मागªदशªक नेतृÂव
कौशÐय िवकिसत कł शकतो.
मागªदशªन-पर संबंध कायªøमदेखील संघटनेला मदत कł शकतात, कारण असे कायªøम
अिधक अनुभवी ते कमी अनुभवी कमªचाöयाकडे ²ान आिण अनुभवाचे ÿभावी हÖतांतरण
करÁयास मदत करतात. यामुळे कमªचाö याचे कायªिवषयक समाधान (job satisfaction )
देखील सुधारते आिण कमªचाö याने अनुभवलेला ताण कमी होतो. यामुळे संघटनाÂमक
वातावरण अिधक समावेशक बनते आिण कमªचारी ÿितबĦता (employee
engagement ) सुधारते. असे कायªøम संघटनेमÅये सहाÍयक आिण सहयोगी वातावरण
िनमाªण करÁयासाठी ÿभावी ठł शकतात. मागªदशªन-पर संबंध कायªøमाची
पåरणामकारकता सुधारÁयासाठी संघटनेने खालील टÈÈयांकडे ल± देणे आवÔयक आहे: munotes.in

Page 131

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
131 १. संÖथेतील अशा Óयĉéना ओळखा, ºयां¸याकडे मागªदशªक Ìहणून काम करÁयाची
±मता असू शकते.
२. मागªदशªन-पर संबंध कायªøमाला औपचाåरक बनवा, जेणे कłन ÿÂयेक ÿिश±णाथê,
जो संÖथेत सामील होतो िकंवा ºयांना मागªदशªन-पर संबंधची गरज आहे, Âयांना
मागªदशªन आिण समथªन करÁयासाठी कोणीतरी असेल.
३. योµय मागªदशªक जोडी ओळखा, जेणेकŁन एक मागªदशªक-ÿिश±णाथê योµय असेल
आिण दोÆही प±ांना एकमेकां¸या सहवासातून फायदा होईल आिण संÖथेला देखील
ÿिश±णाचा फायदा होईल.
४. संÖथेने मागªदशªन-पर संबंध कायªøमाची ÿगती मधून-मधून आिण दरवषê Âयाची
पåरणामकारकता आिण मागªदशªक आिण ÿिश±णाथê यां¸यासाठी समाधाना¸या ŀĶीने
तपासली पािहजे आिण Âयाचे मूÐयांकन केले पािहजे.
संघटनेĬारे योµय तपासणी आिण संि±Į िववरण महÂवाचे आहे, कारण मागªदशªन नेहमीच
आदशªपणे केले पािहजे, तसे कायª करत नाही. मागªदशªन-पर संबंध कायªøमामÅये
अनुभवÐया जाणाö या काही समÖया आहेत:
१. एकमेकांशी जोडलेले मागªदशªक-ÿिश±णाथê एकमेकांशी सोयीÖकर नसू शकतात.
अशा पåरिÖथतीत मदत होÁयाऐवजी मागªदशªक कायªøम नैसिगªकरीÂया अिधक
िवनाशकारी होऊ शकतो.
२. काही िविशĶ संÖथांमÅये ÿिश±णाथêंना सोयीÖकर असतील, ते मागªदशªक
िनवडÁयाची परवानगी िदली जाऊ शकते. हे ÿिश±णाथêंना िनवडÁयाची परवानगी
देत असले, तरी हे असमतोल मागªदशªक-ÿिश±णाथê गुणो°राची समÖयादेखील
िनमाªण करते, ºयामÅये काही मागªदशªकांना अनेकांकडून ÿाधाÆय िदले जाते, तर
काहéना कोणीही ÿाधाÆय देत नाही. जेÓहा एखाīा मागªदशªकावर जाÖत भार पडतो,
तेÓहा Âयांची मागªदशªनाची भूिमका ÿभावीपणे पार पाडणे कठीण होऊ शकते.
३. जेÓहा मागªदशªकांना मागªदशªनाचे ÿिश±ण िदले जाते, तेÓहा मागªदशªन कायªøम ÿभावी
होतो. हे मागªदशªकाला Âयांची भूिमका आिण कायª समजून घेÁयास मदत करते आिण
Âयांना ÿभावीपणे कायª करÁयास मदत करते. योµय ÿिश±णा¸या अनुपिÖथतीत
मागªदशªक कधीकधी खूप नकाराÂमक ÿितिøया देऊ शकतात िकंवा काही वेळा
ÿिश±णाथêं¸या ±मतांना Æयाय देऊ शकत नाहीत. अशा वतªनामुळे ÿिश±णाथêमÅये
ताण वाढू शकतो.
४. ÿिश±णाथêं¸या भाविनक असुरि±ततेचा अवाजवी फायदा मागªदशªकने घेणे योµय
नाही. मागªदशªक Âयांचे काम ÿिश±णाथêंकडून कłन घेणे िकंवा वैयिĉक अनुकूलता
मागणे यांसारखे िवÅवंसक वतªन दाखवू शकतात. याचा पåरणाम ÿिश±णाथêंमÅये
िनराशा येऊ शकते आिण नातेसंबंध अडचणी िनमाªण कł शकतात. munotes.in

Page 132

औīोिगक मानसशाľ
132 वरील सवª सुचिवते, कì मागªदशªन कायªøम ÿभावीपणे िनयोिजत आिण अंमलात आणले
गेले, तर कमªचारी तसेच संÖथेला अनेक फायदे आहेत.
८.२.११ कायªकारी ÿिश±ण (Executive Coaching) :
ÿÂयेक Öतरावरील कमªचाöयांना ÿिश±ण आवÔयक आहे. कायªकारी Öतरावरील कमªचारी
अनुभवी आिण Âयां¸या भूिमका आिण जबाबदाöयांिवषयी जागłक असतात. तथािप, Âयांना
ÿभावीपणे नेतृÂव करÁयासाठी, Âयां¸या कारिकदêत उ°रो°र वाढ करÁयासाठी आिण
संÖथे¸या वाढीसाठी उÂपादकपणे योगदान देÁयास स±म करÁयासाठी काही वैयिĉक
ÿिश±ण आवÔयक आहे. उ¸च-Öतरीय अिधकाöयांसाठी ÿिश±णाचा हा ÿकार कायªकारी
ÿिश±ण (एि³झ³युिटÓह ÿिश±ण) Ìहणून ओळखला जातो. उदाहरणाथª, या पदासाठी
नुकतीच िनयुĉì करÁयात आलेला कायªकारी अिधकारी गुंतवणूकदारां¸या आÓहानांना तŌड
देऊ शकत नाही. यावेळी सेवािनवृ° कायªकारी ÿिश±क Ìहणून काम कł शकतात आिण
समÖया सोडवÁया¸या पĦती आिण माÅयमांवर चचाª कł शकतात. ÿिश±क Âयाचे
अनुभव सामाियक कł शकतात आिण कायªकाåरणीला पåरिÖथतीचा सामना करÁयास
मदत करÁयासाठी िभÆन ŀĶीकोनांचे मूÐयांकन करÁयास मदत कł शकतात. कायªकारी
ÿिश±णाची काही महßवाची वैिशĶ्ये आहेत:
१. यामÅये उ¸च-Öतरीय कायªकारी अिधकारी आिण उ¸च-Öतरीय कायªकाåरणीला
ÿिशि±त करÁयासाठी िनयुĉ केलेले ÿिश±क यां¸यातील Óयावसाियक संबंधांचा
समावेश आहे.
२. संबंध वैयिĉक आहे आिण Âयात एक-एक नाते समािवĶ आहे. ÓयवÖथापकाची
समÖया आिण आÓहाने समजून घेणे आिण आवÔयक हÖत±ेप करणे, ही ÿिश±काची
भूिमका आहे.
३. ÿिश±काचे कायª कायªकाåरणीला सÅया¸या आÓहानांना सामोरे जाÁयास मदत करणे
आिण भिवÕयातील आÓहानांसाठी तयार करणे हे आहे. ÿिश±काचे आणखी एक
महßवाचे कायª, Ìहणजे सहाÍयक असणे, जेणे कłन ÓयवÖथापकाला पåरिÖथती
ÿभावीपणे हाताळÁयास मदत होईल.
कायªकारी ÿिश±णĬारे ÿिश±ण खालील ÿकारे कायªकारी Öतरावरील ÓयवÖथापकांसाठी
फायदेशीर आहे:
१. कायªकारी ÿिश±ण ÓयवÖथापकाला Âया¸या िकंवा ित¸या आÓहानांचे ąोत समजून
घेÁयास मदत करते आिण पåरिÖथती कशी हाताळली जावी, यािवषयी िवचार
करÁयास मदत करते.
२. कायªकारी ÿिश±ण ÓयवÖथापकांमÅये वाटाघाटी कौशÐये, ÿभाव कौशÐये आिण
धोरणाÂमक िवचार यासारखी कौशÐये िवकिसत करÁयात मदत करते. ही कौशÐये
अिधकाö यांना संघटने¸या उ¸च Öतरावर अनुभवत असलेÐया समÖया हाताळÁयास
मदत करतात. munotes.in

Page 133

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
133 ३. कायªकारी Öतरावर पदोÆनती झालेÐया अनेक कमªचाö यांमÅये ÿितिनधी मंडळासारखी
ÓयवÖथापकìय कौशÐये नसू शकतात. यामुळे ÓयवÖथापकावर कामाचा जाÖत भार
पडतो आिण ते ÓयवÖथापकìय कायाªत कायª±मतेने काम कł शकत नाहीत.
कायªकारी ÿिश±ण ÓयवÖथापकांना Âयां¸या कायªपĦती समजून घेÁयास आिण Âयावर
िवचार करÁयास आिण अिधक ÿभावी ÓयवÖथापकìय कौशÐये िवकिसत करÁयास
स±म करते.
४. उ¸च-Öतरीय ÓयवÖथापकांची नेतृÂव कौशÐये सुधारÁयाची ही एक ÿभावी आिण
कायª±म पĦत आहे.
५. या ÿकारचे ÿिश±ण कायªकाåरणीला Âयां¸या Öवतःची जाणीव होÁयास आिण Âयां¸या
±मतांचा िवÖतार करÁयास स±म करते.
या पĦतीची सवा«त महßवाची मयाªदा Ìहणजे योµय ÿिश±क शोधÁयाची श³यता. उ¸च-
Öतरीय अिधकाöयांसाठी एक योµय Óयĉì िमळणे, जो कायªकाåरणीला मागªदशªन करÁयास
स±म असेल आिण योµय वाढीचा सÐला देऊ शकेल. हे संÖथेसाठी कठीण काम आहे. एका
चांगÐया ÿिश±काला संÖथेचे, मानसशाľाचे आिण Óयवसायाचे चांगले ²ान असले पािहजे,
जेणे कłन तो िकंवा ती कायªकाåरणीला योµय िदशािनद¥श आिण समथªन ÿदान करÁयास
स±म असेल. दुसरे Ìहणजे, कायªकारी ÿिश±ण देÁयाची पĦतशीर ÿिøया नसÐयामुळे
आिण Âयामुळे अनेक वेळा अपेि±त पåरणाम होऊ शकत नाहीत.
अशा ÿकारे,, या िवभागात आपण ÿिश±णा¸या सवा«त सामाÆयपणे वापरÐया जाणाö या
िविवध पĦती पािहÐया. ÿÂयेक पĦतीचे Öवतःचे फायदे तसेच मयाªदा आहेत.
ÿिश±णाथêंला कामावर घेÁयापूवê Âयां¸या योµय आिण अयोµय बाजू पाहणे आवÔयक आहे.
इि¸छत पåरणाम िनमाªण करÁयासाठी या पĦतीदेखील एकý केÐया जाऊ शकतात. अशा
ÿकारे, ÿिश±ण कायªøमाची रचना करताना िश±णाची िविवध तßवे वापरÁयाची काळजी
घेतली पािहजे आिण एक योµय पĦत िनवडावी, जेणे कłन जाÖतीत जाÖत िशकणे आिण
िश±णाचे हÖतांतरण होईल.
एकदा ÿिश±ण कायªøमाची रचना आिण िनयोिजत झाÐयानंतर ÿिश±ण कायªøमाचे
िवतरण होते. पुढील भागात आपण ÿिश±ण देÁया¸या िविवध टÈÈयांवर चचाª कł.
८.३ ÿिश±ण कायªøमाचे िवतरण (DELIVERY OF A TRAINING PROGRAM) आता आपण ÿिश±णा¸या पुढील टÈÈयावर चचाª कł. ÿिश±ण कायªøमाचा हा चौथा टÈपा
आहे. िनयोजना¸या टÈÈयानंतर ÿिश±क ÿÂय±ात ÿिश±ण कायªøमास सुŁवात करतो.
याला ÿिश±णाची िवतरण अवÖथा Ìहणतात.
या टÈÈयामÅये ÿिश±ण कायªøमासाठी िठकाण िकंवा िठकाण ओळखणे आिण
ÿिश±णासाठी आवÔयक सामúीची ÓयवÖथा करणे समािवĶ आहे. ÿिश±णा¸या
Öवłपानुसार आवÔयक सािहÂय िभÆन असेल. संगणक वापरÁया¸या ÿिश±णासाठी munotes.in

Page 134

औīोिगक मानसशाľ
134 संगणक उपकरणांची आवÔयकता असू शकते, तर शľिøयेसाठी ÿिश±णासाठी ऑपरेशन
िथएटर िकंवा ÿितकृती पåरिÖथती आवÔयक असेल.
िवतरणाचा हा टÈपा ÿिश±ण ÿिøयेतील महßवाचा टÈपा आहे. ÿिश±क Ìहणून िनयुĉ
केलेÐया त²ाने ÿिश±ण कायªøम पĦतशीरपणे िवतåरत केला पािहजे, जेणे कłन
ÿिश±णाची उिĥĶ्ये साÅय होतील. ÿिश±क आिण ÿिश±का¸या िनयोजन कौशÐयांवर
बरेच काही अवलंबून असते. ÿभावी िनयोजन असलेला एक कुशल ÿिश±क ÿिश±णाथêंना
कौशÐये आिण ²ानासाठी ÿिश±ण देऊ शकेल, जे ÿिश±ण कायªøम िवकिसत करÁया¸या
उĥेशाने आहे. ÿिश±ण कायªøम ÿभावीपणे पार पाडÁयासाठी ÿijातील कौशÐय आिण
ÿिश±ण तंýातील ÿिश±काचे कौशÐय महßवाचे आहे.
ÿिश±ण कायªøम कालावधीत बदलू शकतो काही फĉ काही तासांसाठी, तर काही मिहने
आिण काही एक िकंवा दोन वषा«साठी देखील चालू शकतात. ÿिश±ण कायªøमादरÌयान
ÿिश±णाथêंना कायªøम सुł ठेवÁयास ÿवृ° करणे आिण Âयांना नोकरी¸या िÖथतीत
Öथानांतåरत करÁयास मदत करणे, हे ÿिश±काचे अÂयंत महßवाचे कायª आहे. काही
ÿिश±ण कायªøमांमÅये ÿिश±णाथêला अजª करÁयात आिण नोकरी¸या िÖथतीत
हÖतांतåरत करÁयात येणाöया अडचणी ओळखÁयासाठी मधूनमधून पाठपुरावा केला जातो.
औīोिगक व संघटनाÂमक मानसशाľ²ाने ÿिश±ण कायªøमा¸या िवतरणाचे संि±Į
िववरण केले पािहजे आिण सुरळीत िवतरणासाठी आवÔयक मदत करणे आवÔयक आहे.
िवतरणानंतर ÿिश±ण कायªøमाचा शेवटचा टÈपा येतो, ºयामÅये कायªøमाचे मूÐयांकन
केले जाते. यापुढील भागात आपण मूÐयमापन टÈÈयाचे तपशील पाहó.
८.४ ÿिश±ण कायªøमाचे मूÐयमापन (EVALUATION OF A TRAINING PROGRAM) ÿिश±ण कायªøमा¸या या अंितम टÈÈयात िवतåरत कायªøमाची उपयुĉता ओळखÁयासाठी
Âयाचे मूÐयांकन केले जाते. िनयोिजत आिण हाती घेतलेले सवª ÿिश±ण कायªøम उपयुĉ
ठरतीलच असे नाही. काही ÿिश±ण कायªøम उपयुĉ आहेत, तर काही िवतरीत
झाÐयानंतर ते उिĥĶ्ये साÅय करÁयासाठी स±म असÐयाचे िसĦ होऊ शकत नाहीत, जे
साÅय करÁयासाठी तयार केले होते. काही ÿिश±ण कायªøम केवळ आंिशक/ अधªवट
उिĥĶ्ये साÅय कł शकतात. सवª ÿिश±ण कायªøमांचे वÖतुिनķ मूÐयमापन करणे
आवÔयक आहे, जेणे कŁन जे उपयुĉ आहेत तेच चालू ठेवले जातील, तर जे उपयुĉ
नाहीत ते टाकून िदले जाऊ शकतात िकंवा आवÔयकतेनुसार सुधाåरत केले जाऊ
शकतात.
या िवभागात ÿिश±ण कायªøमा¸या मूÐयमापनात सामील असलेÐया पायöया समजून
घेऊया. ÿिश±ण कायªøमा¸या मूÐयमापनामÅये ÿिश±ण कायªøमाची उपयुĉता
पĦतशीरपणे ओळखÁयासाठी वै²ािनक आिण वÖतुिनķ ÿिøया समािवĶ असते. यात
पुढील पाच पायöयांचा समावेश आहे आिण आता आपण या ÿÂयेक टÈÈयांची तपशीलवार
चचाª कł. munotes.in

Page 135

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
135 १. िनकष तयार करणे (Setting the Criteria) :
काही उिĥĶ्ये साÅय करÁयासाठी ÿिश±ण कायªøम हाती घेतला जातो. ही उिĥĶ्ये
ÿिश±ण कायªøमाचे मूÐयमापन करÁयासाठी िनकष Ìहणून कायª कł शकतात.
उदाहरणाथª, जर कमªचाö यांना संवाद-कौशÐयासाठी ÿिशि±त केले गेले असेल, कारण
úाहकांकडून मोठ्या ÿमाणात तøारी येत आहेत, तर úाहकां¸या तøारी हा एक िनकष असू
शकतो, ºया¸या अनुषंगाने आÌही आता ÿिश±ण कायªøम उपयुĉ आहे कì नाही, याचे
मूÐयांकन कł शकतो. Âयाचÿमाणे, जर एखाīा वÖतुिनमाªण घटकमÅये यंýा¸या
वापरासाठी ÿिश±ण िदले गेले असेल, कारण Âया घटकामÅये मोठ्या सं´येने अपघातांची
नŌद झाली असेल, तर अपघातांची सं´या हा एक िनकष असू शकतो, ºया¸या अनुषंगाने
आपण आता ÿिश±ण कायªøमा¸या उपयुĉतेचे मूÐयांकन कł शकतो. ÿिश±ण
कायªøमा¸या पåरणामकारकतेचे मूÐयमापन ÿिश±ण Öतरावर आिण दुसरे Ìहणजे
कामिगरी¸या पातळीवर केले जाऊ शकते.
अ) ÿिश±ण-Öतर (Training -level) :
ÿिश±णानंतर लगेचच सहभागé¸या वतªनात बदल िदसू शकतात. हे बदल, जे ÿिश±णा¸या
ताÂकाळ पåरणामाĬारे ÿिश±ण कायªøमा¸या मूÐयाचे आकलन करÁयास मदत करतात,
Âयांना ÿिश±ण-Öतरीय िनकष Ìहणतात. ÿिश±ण -Öतराशी संबंिधत दोन िनकष, Ìहणजे
ÿितिøयांचे िनकष आिण िशकÁयाचे िनकष.
ÿितिøयांचे िनकष (Reactions criteria) :
हे सहभागéना ÿिश±ण कायªøम आवडले कì नाही, हे सूिचत करते. सहभागéना ÿिश±ण
कायªøम िकती ÿमाणात आवडला, हे आÌहाला ÿिश±ण कायªøम िकती आकषªक आिण
चांगले िवतåरत केले, हे ओळखÁयास मदत करते. ÿिश±ण कायªøमा¸या शेवटी, ÿिश±ण
कायªøमावरील Âयां¸या ÿितिøया समजून घेÁयासाठी सहभागéना ÿijावली िवतरीत केली
जाऊ शकते. खालीलÿमाणे बाबéचा यात समावेश असेल:
१. ÿिश±ण कायªøम उपयुĉ होता
२. ÿिश±ण कायªøम ÿभावी होता
या बाबéवरील सहभागé¸या ÿितसादामुळे ÿिश±ण सामúी आिण िवतरण पĦत ÿभावी होते
कì नाही, हे जाणून घेÁयात मदत होते.
केवळ ÿिश±णाथê¸या ÿितिøया समजून घेणे पुरेसे नाही. इि¸छत बदल घडवून
आणÁयासाठी ÿिश±ण ÿभावी ठरले कì नाही, हेदेखील ÿिश±ण Öतरावर जाणून घेणे
आवÔयक आहे. हे िशकÁया¸या िनकषांĬारे केले जाते.

munotes.in

Page 136

औīोिगक मानसशाľ
136 अÅययन िनकष (Learning criteria) :
वतªनात काही बदल घडवणे, हा ÿिश±णाचा हेतू आहे. ÿिश±ण सामúी आिण पĦत,
कौशÐय िकंवा वतªन िशकÁयास िकती ÿमाणात स±म होती, हे जाणून घेणे आवÔयक आहे.
उदाहरणाथª, संवाद-कौशÐयावरील ÿिश±ण कायªøमानंतर, ÿिश±णाथêंमÅये इि¸छत
कौशÐय िनमाªण झाले आहे कì नाही, हे जाणून घेणे आवÔयक आहे. यामÅये िशकÁया¸या
िनकषांचा समावेश असेल. हा िनकष पूणª झाला आहे कì नाही, हे समजून घेÁयासाठी
ÿिश±णाथêला सýा¸या शेवटी कौशÐय ÿदिशªत करÁयास सांगावे लागेल. ÿिश±णाथêला
संभाषण कौशÐय दाखिवÁयास सांिगतले जाते अशी भूिमका, ÿिश±ण आवÔयक कौशÐये
ÿदान करÁयात ÿभावी आहे कì नाही, हे ओळखÁयास ÿिश±क स±म करेल. Âयाचÿमाणे,
जर कमªचारी गिणता¸या ±मतेसाठी ÿिश±ण घेत असतील, तर ÿिश±णा¸या शेवटी
Âयावरील एक लहान चाचणी आपÐयाला ÿिश±ण िकती ÿमाणात िशकÁयास स±म आहे,
हे जाणून घेÁयास मदत करेल.
हे ल±ात ठेवणे आवÔयक आहे, कì ÿितिøयांचे िनकष आिण िशकÁयाचे िनकष आपÐयाला
केवळ ÿिश±ण Öतरावर ÿिश±णाचे मूÐय जाणून घेÁयास मदत करतात. तथािप, हे
सुिनिIJत करत नाही, कì जेÓहा एखादी Óयĉì ÿÂय± कामावर जात असेल, तेÓहा बदल
घडवून आणÁयासाठी ÿिश±ण ÿभावी आहे. Âयामुळे कामिगरी¸या पातळीवरही मूÐयमापन
करणे आवÔयक आहे. आता कामिगरी Öतरावरील िनकषांवर चचाª कłया.
ब) कामिगरी-Öतर (Performance -level) :
ÿÂयेक संÖथा ÿिश±ण कायªøम आयोिजत करते, कारण ितला कामा¸या वातावरणात
वतªनाÂमक बदल हवा असतो. ÿिश±ण कायªøमाचे यश हे केवळ ÿिश±ण Öतरावर बदल
घडवून आणÁया¸या ±मतेवर अवलंबून नाही, तर नोकरी¸या Öतरावर अवलंबून आहे.
ÿिश±ण सýा¸या शेवटी िदसणारे कोणतेही बदल नोकरी¸या िÖथतीतही िदसतील असे
नाही. हे श³य आहे, कì ÿिश±ण कायªøमा¸या शेवटी मूÐयांकन केÐयावर ÿिश±णाने
संवाद-कौशÐये िनमाªण केली आहेत. तथािप, कमªचारी नोकरी¸या िठकाणी वतªन दाखवत
राहील, याची खाýी नाही . यामुळे ÿिश±णाथê¸या कामिगरीवर Âयाचा पåरणाम पाहóन
ÿिश±ण कायªøमा¸या पåरणामकारकतेचा अËयास करणे आवÔयक होते. कायªÿदशªन
पातळी¸या िनकषांमÅये दोन िनकषांचा समावेश होतो - वतªन िनकष आिण पåरणाम िनकष.
वतªन िनकष (Behaviour criteria ):
यामÅये Óयĉìला ºया वतªनासाठी ÿिशि±त केले जाते, ते नोकरी¸या िÖथतीत िदसून येते
कì नाही, याचे मूÐयांकन करणे समािवĶ आहे. ÓयवÖथापकांना लोकशाही नेतृÂव पĦतéचा
वापर करÁयाचे ÿिश±ण िदÐयानंतर ÓयवÖथापक आपÐया िवभागातील ÿशासकìय
अिधकारी हाताळताना लोकशाही नेतृÂव दाखवत आहे कì नाही, हे जाणून घेणे आवÔयक
आहे. ÿिश±ण Öतरावर बदल दाखवूनही ÓयवÖथापक कामा¸या िठकाणी Âयाचा वापर
करÁयास स±म नसÐयास हे सूिचत करते, कì ÿिश±ण हÖतांतåरत करÁयास स±म नÓहते
आिण Ìहणून सहभागéना ते वापरÁयास स±म करÁयासाठी ÿयÂन करणे आवÔयक आहे.
ÿिश±ण वतªन िनकष साÅय करÁयास स±म आहे कì नाही, हे जाणून घेÁयासाठी munotes.in

Page 137

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
137 ÿिश±णापूवê आिण नंतर नोकरी¸या पåरिÖथतीत ÿिश±णाथêं¸या वतªनाचे मूÐयांकन करणे
आवÔयक आहे. जेÓहा ÓयवÖथापका¸या किनķ सहकाöयांना ÿिश±णापूवê आिण नंतर ते
लोकशाही वतªन िकती ÿमाणात दाखवतात याचे मूÐयांकन करÁयास सांिगतले जाते, तेÓहा
आÌहाला वतªन Öतरावर ÿिश±णाची ÿभावीता समजू शकेल.
िनकालाचे/पåरणामाचे िनकष (Result criteria):
ÿिश±णाचे मूÐयमापन Âया¸या हेतूने केलेले पåरणाम ÿÂय±ात आणÁया¸या ±मते¸या
ŀĶीने देखील केले जाऊ शकते. उदाहरणाथª, जर िलिपकां¸या संवाद-कौशÐयाने úाहक
समाधानी नसÐयामुळे संभाषण कौशÐय ÿिश±ण कायाªिÆवत केले गेले असेल, तर
तøारéवरील Âयाचा पåरणाम ल±ात घेऊन ÿिश±णाची पåरणामकारकता मोजली जाणे
आवÔयक आहे. úाहकां¸या तøारी कमी करÁयासाठी ÿभावी ÿिश±ण कायªøमाचा पåरणाम
होणे आवÔयक आहे. हा िनकालाचा िनकष मानला जाईल . Âयाचÿमाणे, Âया िवभागात
अनेक अपघात झाÐयामुळे यंýचालकांना ÿिशि±त केले असÐयास ÿिश±णाची
पåरणामकारकता आिण अपघातांची सं´या कमी झाली आहे कì नाही, हे िनिIJत केले
जाईल.
अशा ÿकारे,, ÿिश±ण पूणªपणे समजून घेÁयासाठी Âयाचे संपूणª आिण सवा«गीण मूÐयमापन
केले पािहजे. एक िनकष पूणª झाला तर इतरही साÅय होतील, असे मानू नये. काही वेळा
ÿिश±णाचा ÿिश±ण Öतरावर Âयाचा ÿभाव दशªवू शकते, परंतु कायªÿदशªन Öतरावर नाही,
तर इतर वेळी ते कायªÿदशªन Öतरावर पåरणामकारकता दशªवू शकते, परंतु ÿिश±ण
Öतरावर नाही. ÿिश±ण कायªøमाची संपूणª मािहती दोÆही Öतरावरील िनकषांवर आधाåरत
असावी आिण ÂयामÅये ÿितिøया, िश±ण, वतªन आिण पåरणाम या चारही िनकषांचा
समावेश असावा.
२. रचना िनवडणे (Choosing the Design):
ÿिश±ण कायªøमाचे मूÐयमापन करÁया¸या दुसöया टÈÈयामÅये ÿिश±ण कायªøमाचे
मूÐयमापन आिण मूÐयमापन करÁयासाठी रचना िनवडणे समािवĶ आहे. पुनरावृ° मापन
रचना आिण याŀि¸छक समूह रचना या दोन रचना वापरले जाऊ शकतात. आता या दोन
रचनांची एकामागून एक चचाª कłया.
अ) पुनरावृ° मापन रचना (Repeated meas ures design):
या रचनेमÅये सहभागéचा फĉ एक गट आहे आिण Âयांची चाचणी आिण मूÐयांकन दोन
पåरिÖथतéमÅये केले जाते – पिहÐयांदा ÿिश±ण कायªøमापूवê आिण दुसöयांदा ÿिश±ण
कायªøमानंतर. उदाहरणाथª, संवाद कौशÐयावरील ÿिश±ण कायªøम ÿभावी होता कì
नाही, हे जाणून घेÁयासाठी ÿिश±णापूवê आिण नंतर úाहकां¸या तøारéची सं´या तुलना
करता येईल. Âयाचÿमाणे, लोकशाही नेतृÂवावरील ÿिश±ण कायªøमाची ÿभािवता समजून
घेÁयासाठी सहभागé¸या किनķ सहकाöयांना ÿिश±ण कायªøमापूवê आिण नंतर ÿिश±ण
कायªøमानंतर ÓयवÖथापकास गुणांकन करÁयास सांिगतले जाऊ शकते. लोकशाही
नेतृÂवावरील गुणांकन/रेिटंग¸या ÿमाणात फरक असÐयास ÿिश±ण कायªøमाचे मूÐय
आकलनÁयास मदत कł शकते. अशा ÿकारे, या रचनेमÅये पुढील टÈÈयांचा समावेश आहे: munotes.in

Page 138

औīोिगक मानसशाľ
138 १. िनकषांचे मूÐयांकन
२. ÿिश±ण कायªøम िवतåरत करणे
३. िनकषांचे पुनमूªÐयांकन
या पĦतीला पूवª-परी±ण (ÿी-टेÖट) – परी±ण-पIJात (पोÖट-टेÖट) रचना असेही संबोधले
जाते आिण ितचे काही महßवाचे फायदे आहेत. ÿिश±ण कायªøमापूवê आिण नंतर समान
सहभागéची तुलना केली जात असÐयाने ते वैयिĉक फरकांची काळजी घेते, जे िनकषांवर
ÿभाव टाकू शकतात. दुसरे, Ìहणजे ÿिश±ण कायªøमाचे मूÐयांकन करÁयाची ही
तुलनाÂमकŀĶ्या अिधक सोयीची पĦत आहे, कारण सहभागé¸या समान संचाचा
पाठपुरावा केला जातो..
तथािप, पुनरावृ°ी केलेÐया उपायां¸या रचनेची एक अितशय महßवाची मयाªदा ही आहे, कì
दोन पåरिÖथतéमÅये (पूवª आिण नंतर) िदसणारे बदल हे ÿिश±णामुळे होत नाहीत. Óयĉì
आिण संÖथेमÅये इतर अनेक घटक असू शकतात, जे वतªनात बदल घडवून आणू शकतात.
हे पुनरावृ°ी-उपायांची रचनेचे मूÐय कमी करते.
ब) याŀि¸छक समूह रचना (Random group design):
यामÅये वापरला जाणारा दुसरी रचना Ìहणजे याŀि¸छक गट रचना. हा रचना एकाऐवजी
सहभागé¸या दोन गटांचा वापर करते- ÿायोिगक (ÿिश±ण) गट आिण िनयंýण गट. दोन
गटांमधील सहभागéना महßवा¸या घटकांसाठी िनयंिýत केले जावे, जेणे कŁन Âयांची तुलना
करता येईल आिण नंतर एक गट ÿिश±ण कायªøमात सामील होईल, तर दुसरा गट
ÿिश±ण कायªøमात सामील होणार नाही. Âयानंतर ÿिश±ण कायªøमाची पåरणामकारकता
समजून घेÁयासाठी दोन गटांची िनकषां¸या उपायांवर तुलना केली जाते.
उदाहरणाथª, लोकशाही नेतृÂव कायªøमाची पåरणामकारकता समजून घेÁयासाठी
ÓयवÖथापकांचे दोन तुलनीय गट िनवडले जातात आिण एक संच याŀि¸छकपणे ÿिश±ण
कायªøमात सहभागी होÁयासाठी िदला जातो, तर दुसöया गटाला ÿिश±ण िदले जात नाही.
ÿिश±ण कायªøमानंतर ÓयवÖथापकां¸या दोÆही गटां¸या किनķ सहकाöयांना
ÓयवÖथापकांना ते लोकशाही नेतृÂव वतªन िकती ÿमाणात दाखवतात, यावर गुणांकन
करÁयास सांिगतले जाते. ÓयवÖथापकां¸या दोन गटांना िदलेले मूÐयन (रेटéग) ÿिश±ण
कायªøम इि¸छत पåरणाम िनमाªण करÁयास िकती ÿमाणात स±म होते, हे ओळखÁयास
मदत करेल. अशा ÿकारे, या पĦतीमÅये पुढील टÈÈयांचा समावेश होतो:
१. सहभागéना दोन गटांमÅये िवभागणे (ÿिशि±त आिण अÿिशि±त गट)
२. ÿिश±ण गटाला ÿिश±णाची ओळख कłन देणे.
३. दोÆही गटां¸या वतªनाचे मूÐयांकन करणे (ÿिशि±त आिण अÿिशि±त गट) munotes.in

Page 139

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
139 या पĦतीचा वतªनात बदल घडवून आणणाöया बाĻ घटकांवर िनयंýण ठेवÁयाचा फायदा
आहे. तथािप, Âयाला काही मयाªदा आहेत जसे कì:
१. तुलना करÁयायोµय सहभागéचे दोन गट असणे कठीण आहे.
२. अनेक वेळा ÿायोिगक आिण िनयंýण गटामÅये सहभागéना याŀि¸छकपणे गटबĦ
करणे कठीण असते.
ितसरे, Ìहणजे जे सहभागी ÿिश±णाला उपिÖथत राहतात, ते ÿिश±णाला उपिÖथत
नसलेÐयांशी मािहती सामाियक कł शकतात आिण यामुळे कामिगरीवरही पåरणाम होऊ
शकतो. हा घटक िनयंिýत करणे कठीण आहे
अशा ÿकारे, दोÆही पĦतéचे फायदे तसेच मयाªदा आहेत. औīोिगक व संघटनाÂमक
मानसशाľ²ाने पĦतéचे मूÐयांकन करणे आवÔयक आहे आिण योµय रचनेची िनवड करणे
आवÔयक आहे जे मूÐयांकन करÁयासाठी ÿिश±ण कायªøमासाठी योµय असेल.
१. िनकष पåरमाणे िनवडणे (Choosi ng measures of the Criteria):
मूÐयमापनासाठी रचना ठरिवÐयानंतर कोणÂया िविशĶ पĦतीने िनकषाचे मापन केले
जाईल, हे ठरवावे लागेल. ÿिश±णाÿती ÿिश±णाथêंची ÿितिøया समजून घेÁयासाठी एक
ÿijावली तयार करावी लागेल, जेणे कłन ÿिश±णाथê Âयांना ÿिश±ण कायªøम िकती
ÿमाणात आवडला िकंवा आवडला नाही, हे Óयĉ कł शकतील. िशकÁया¸या िनकषाचे
मोजमाप करÁयासाठी काही चाचÁया िकंवा नाट्य-पाý चाचÁया तयार केÐया जाऊ
शकतात, जे ÿिश±णाने कोणÂया ÿमाणात कोणÂया ÿकारचे अÅययन झाले, हे जाणून
घेÁयास मदत करते. वतªन िनकष मोजÁयासाठी काही ÿकारचे मूÐयमापन िवचारात ¶यावे
लागेल. उदाहरणाथª, जर ते उपकरण वापरÁयाचे ÿिश±ण देत असेल, तर ÿिश±णाथê¸या
पयªवे±काला ÿिश±णाथê उपकरण वापरÁयात ÿािवÁय िकती ÿमाणात दाखवते, याचे
मूÐयांकन करÁयास सांिगतले जाऊ शकते. Âयाचÿमाणे, पåरणामा¸या िनकषाचे मोजमाप
करÁयासाठी Âया ÿिश±णा¸या पåरणामाची काही अनुøमिणका असणे आवÔयक आहे.
उदाहरणाथª, जर एखाīा यंýा¸या वापराचे ÿिश±ण घेतले गेले, कारण Âया िवभागात मोठ्या
ÿमाणात अपघात झाले, तर ÿिश±णाचे पåरणाम ÿिश±ण कालावधीनंतर झालेÐया
अपघातां¸या सं´येनुसार मोजले जाऊ शकतात. अशा ÿकारे, या टÈÈयात काही
पåरमाणयोµय घटकाĬारे ÿिश±णाचे मूÐय ओळखÁयाचे काही ठोस मागª समािवĶ आहेत.
२. मािहती-संकलन (Collection of Data):
िनकष आिण िनकष मा पनाचे साधन ठरले, कì मािहती (डेटा) गोळा करणे आवÔयक आहे.
ÿिश±ण कायªøमात सहभागी झालेÐया ÿिश±णाथêंकडून मािहती गोळा केली जाते.
पुनरावृ°ी मापन रचनेमÅये ÿिश±णापूवê आिण नंतर सहभागé¸या समान संचामधून मािहती
गोळा केली जाते. उदाहरणाथª, संगणका¸या वापरावर ÿिश±ण कायªøम आयोिजत
करÁयापूवê सहभागéचे संगणकाचे ²ान (िशकÁयाचे िनकष), ÿिश±णाथê¸या संगणका¸या
²ानावरील पयªवे±काचे मूÐयमापन (पåरणाम िनकष), संÖथेचे कायªÿदशªन (कायªÿदशªन
िनकष) यावर मूÐयांकन केले जाऊ शकते. munotes.in

Page 140

औīोिगक मानसशाľ
140 संगणका¸या वापरावरील ÿिश±ण कायªøमानंतर सहभागéचे Âयां¸या ÿिश±ण कायªøमा¸या
मूÐयांकनावरील ÿijावलीसह (ÿितिøया िनकष) Âयाच मापदंडावर पुनमूªÐयांकन केले
जाईल. याŀि¸छक समूह रचनेमÅये सहभागéचे दोन गट असÐयाने दोÆही गटांकडून
ÿिश±ण कायªøमानंतरच मािहती संकिलत केली जाईल - जे ÿिश±ण घेत आहेत आिण
एक िनयंýण गट जे ÿिश±ण घेत नाहीत. ÿितिøया मोजÁयासाठी ÿijावली फĉ ÿिश±ण
गटाला िदली जाते, कारण जे ÿिश±ण गटातून जात नाहीत, ते ÿिश±ण कायªøमावर
Âयां¸या ÿितिøया Óयĉ कł शकत नाहीत. संकिलत केलेली मािहती नंतर सारणीबĦ
पĦतीने मांडली जाते, जेणे कłन पुढील ÿिøया पूणª पाडÁयात मदत होईल.
३. मािहती -िवĴेषण आिण अथªबोधन करणे (Analyse and Interpret Data):
नंतर या दोन गटांसाठी ÿितिøया, अÅययन, पåरणाम आिण कायªÿदशªन यां¸याशी संबंिधत
पूवª आिण नंतर¸या िÖथतीसाठी गोळा केलेली मािहतीवर नंतर अनुमानाÂमक सांि´यकìय
पĦतीनुसार ÿिøया केली जाते. दोन गटांमÅये (याŀि¸छक गट रचनेमÅये) आिण दोन
िÖथतéमÅये (चाचणीपूवª – चाचणीनंतरची िÖथती) फरक संयोग घटकांमुळे आहे िकंवा
ल±णीय फरक आहे कì नाही, हे जाणून घेÁयासाठी अनुमािनत आकडेवारी आपÐयाला
मदत करते. जर सांि´यकìयŀĶ्या महßवपूणª फरक असेल, तर असा िनÕकषª काढला जाऊ
शकतो, कì कामिगरी िकंवा पåरणामातील फरक हा संधी घटकांमधून अपेि±त
असलेÐयापे±ा जाÖत आहे.
या िवĴेषणातून औīोिगक व संघटनाÂमक मानसशाľ² ÿिश±ण कायªøमा¸या
पåरणामकारकतेिवषयी िनÕकषª काढू शकतात. कोणÂयाही िनकषांमÅये सांि´यकìयŀĶ्या
महßवपूणª फरक असÐयास याचा अथª ÿिश±ण Âया िनकषांमÅये ल±णीय फरक िनमाªण
करÁयास स±म आहे. उदाहरणाथª, ÿिश±ण कायªøमापूवê आिण नंतर अपघातां¸या
सं´येत सांि´यकìयŀĶ्या ल±णीय घट झाली असेल, तर असा िनÕकषª काढला जाऊ
शकतो, कì अपघात ल±णीयरीÂया कमी करÁयात ÿिश±ण कायªøम ÿभावी होता.
हे जाणून घेणे महßवाचे आहे, कì ÿिश±ण कायªøम सवª िनकषांसाठी समान ÿमाणात
पåरणामकारकता दशªवेल, हे आवÔयक नाही. पåरणामकारकतेवर अवलंबून संपूणª ÿिश±ण
कायªøमा¸या पåरणामकारकतेिवषयी िनÕकषª काढला जातो.
जर ÿिश±ण कायªøम ÿिश±ण Öतरा¸या िनकषावर ÿभावी असेल, परंतु कायªÿदशªन
Öतरा¸या िनकषासाठी नसेल, तर याचा अथª असा, कì ÿिश±ण कायªøमात काहीतरी
कमतरता आहे. असे िदसून येते, कì ÿिश±ण कायªøमात ÿिश±ण हÖतांतरण सुलभ
करÁयासाठी आवÔयक ÿिश±णाचा अभाव आहे आिण Ìहणूनच ÿिश±ण कायªøमात
एखादी Óयĉì चांगली कामिगरी करÁयास स±म असली, तरी नोकरी¸या पåरिÖथतीत ते
िदसून येत नाही. यासाठी आवÔयक सुधारणा करणे आवÔयक आहे, जेणे कłन ÿिश±ण
हÖतांतरण सुलभ होईल.
अशा ÿकारे, सवª िनकषांचे मूÐयमापन महÂवाचे आहे आिण जर ÿिश±ण कायªøम ÿिश±ण
Öतरावर तसेच कायªÿदशªन Öतरावर ÿभावी असेल, तर तो एक ÿभावी ÿिश±ण कायªøम
मानला जाऊ शकतो आिण पुढे चालू ठेवÁयासाठी योµय आहे. तथािप, जर ते केवळ एका munotes.in

Page 141

िनवड, पदयोजन आिण भरती यांसाठी मूÐयांकन पĦती - II
141 Öतरावर ÿभावी असेल, परंतु दुसö या Öतरावर नसेल, तर ते सुł ठेवÁयापूवê आवÔयक
बदल करणे आवÔयक आहे. दुसरीकडे, ÿिश±ण कायªøम दोÆही Öतरांवर अÿभावी
असÐयाचे आढळÐयास, अशा पåरिÖथतीत , असे ÿिश±ण कायªøम बंद करणे चांगले आहे.
अशा ÿकारे, एखादा कायªøम सुł ठेवÁयापूवê ÿिश±ण कायªøमाचे पूणª मूÐयमापन केले
पािहजे. अशा मूÐयमापनामुळे ÿिश±ण कायªøमाचे खरे मूÐय आकलनÁयास मदत होते. हे
आÌहाला ÿिश±ण कायªøमाची सामÃयª आिण कमकुवतपणा काय आहे, हे जाणून
घेÁयासदेखील मदत करते. वरील पĦतीने पूणª मूÐयमापन केÐयाने ÿिश±ण कायªøमात
काय उणीव आहे, हे कळÁयास मदत होते आिण Âयात बदल करणे आवÔयक आहे, असे
मागª सुचवतात. या ÿकारचे मूÐयमापन एखाīा संÖथेला संÖथेतील ÿिश±ण कायªøमाचे
मूÐयमापन करÁयास मदत कł शकते. जे फायदेशीर नाहीत, ते नंतर बंद केले जाऊ
शकतात. अशा ÿकारे, ºयाचा संÖथेला काहीही उपयोग नाही, अशा ÿिश±ण
कायªøमांवरील संसाधनांचा अपÓयय रोखÁयात मदत होते.
८.५ सारांश (SUMMARY) या पाठामÅये आपण ÿिश±णा¸या ितसöया टÈÈयावर चचाª केली, ºयामÅये ÿिश±ण
कायªøमाचे िनयोजन समािवĶ आहे. आपण िविवध पĦती पािहÐया, ºया सामाÆयतः
ÿिश±ण कायªøमांमÅये वापरÐया जातात. ÿÂयेक पĦतीची Öवतःचे सामÃयª, तसेच मयाªदा
आहेत. ÿिश±णाथêंना आवÔयक असलेले ²ान िकंवा कौशÐय, यासाठी ÿभावीपणे
ÿिशि±त करÁयासाठी ÿिश±क दोन िकंवा अिधक पĦती एकý कł शकतो. िनयोजना¸या
टÈÈयानंतर ÿिश±ण खरे तर ÿिश±काने िदले पािहजे. ही ÿिश±णाची चौथी पायरी आहे.
ÿिश±णाचा शेवटचा टÈपा, Ìहणजे ÿिश±ण कायªøमाचे मूÐयांकन करणे. ÿथम
मूÐयांकनासाठी िनकष तयार कłन आिण नंतर मूÐयांकनासाठी योµय रचना िनवडून केले
जाते. िनकषांचे मोजÁयाचे साधन िनवडले जातात आिण नंतर मािहती गोळा केली जाते.
Âयानंतर संकिलत मािहतीचे िवĴेषण आिण अथª लावला जातो. मूÐयमापना¸या आधारे
ÿिश±ण कायªøम ÿिश±ण आिण कामिगरी या दोÆही Öतरांवर ÿभावी आढळÐयास तो सुł
ठेवला जाऊ शकतो. जर ते फĉ एका Öतरावर ÿभावी असेल आिण दुसöया Öतरावर
नसेल, तर ते सुधाåरत केले जाते आिण जर ते दोÆही Öतरांवर कुचकामी असेल, तर ते बंद
करÁयाची आवÔयकता असते.
८.६ ÿij १. ÿिश±णा¸या खालील पĦतéचे मूÐयमापन करा:
अ) ŀक्-®ाÓय िश±ण
ब) Öवयं- सूचना/िनद¥श
क) पåरषद
ड) Óयाखान munotes.in

Page 142

औīोिगक मानसशाľ
142 २. ÿिश±णा¸या खालील पĦतéचे वणªन करा:
अ) ÿितłप-अनुसरण
ब) कायाªवरील ÿिश±ण
क) नाट्य-पाý वठिवणे
ड) ÿितłपण
२. इले³ůॉिनक ÿिश±ण, मागªदशªन आिण कायªकारी ÿिश±ण यां¸या महßवावर चचाª
करा.
३. ÿिश±ण कायªøमा¸या मूÐयमापनामÅये सामील असलेÐया टÈÈयांचे वणªन करा.
८.७ संदभª • Spector, P.E. (2012). Industrial and Organizational Psychology:
Research and Practice. Singapore: Wiley. (Indian reprint 2016)
• Aamodt, M.G. (2013). Industrial Psychology (7th ed.) Boston, MA:
Cengage Learning
• Shultz D. & Schultz S.E. (2010 ). Psychology and Work Today,
Pearson Education, Inc.

*****
munotes.in