Paper-VI-Comparative-Politics-Marathi-Version-munotes

Page 1

1प्करि १ तुलनयाÂमक रयाजकयारियाचया अË्य यास
युनिट 1
१ तुलनात्मक राजकारणाचा अभ्यास
पाठाची रूपरेशा
१.१. उदि�्ये
१.२ प्रस्तावना
१.३ तुलनात्मक राजकारणाचा अर्थ आदण व्याख्या
१.४ तुलनात्मक राजकारणाचे स्वरूप आदण व्याप्ती
१.५ जुना संस्र्ावाि आदण नवा संस्र्ावाि
१.६ जागदतक स्तरावरील तुलनात्मक राजकारण
१.१. उनिष्ट्ये
१. तुलनात्मक राजकारणाची अर्थ आदण व्याख्या समजणे
२. तुलनात्मक राजकारणाचे स्वरूप आदण व्याप्ती यांची चचाथ
३. तुलनात्मक राजकारणाचा अभ्यास करण्याचे महत्त्व
४. जागदतक स्तरावरील तुलनात्मक राजकारण समजणे
१.२ प्रस्तानिक
तुलनात्मक राजकारण हे राज्यशा�ाचे एक क्षेत्र आहे जे तुलनात्मक पद्दतीवर आधाररत अनुभवजन्य
दृद�कोन द्वारे िशथदवले जाते. तुलनात्मक राजकारणाचा अभ्यास राजकीय अनुभव, वतथन आदण
प्रदियांच्या क्षेत्रातील जाणीवपूवथक तुलनांवर अवलंबून असतो. सरकारांचा अभ्यास हा राजकारणाच्या
अभ्यासाचा महत्त्वपूणथ भाग आहे. राज्यशा�ाच्या क्षेत्रासाठी सरकार आदण राजकारणाचा तुलनात्मक
अभ्यास आवश्यक आहे. तुलनात्मक राजकारणाचे स्वरूप वेगवेगळ्या समाजव्यवस्र्ेअंतगथत कायथरत
असलेल्या दवदवध राजकीय व्यवस्र्ांचे दवश्लेषण आदण तुलना करण्याचा प्रयत्न करते.
राज्यशा�ातील सवाथत महत्त्वाचे आव्हान म्हणजे राजकीय व्यवस्र्ेचा व्यापकपणे लागू होणारा दसद्दांत
दवकदसत करणे. हा दसद्दांत डेदव्हड ईस्टनने दवकदसत केला होता. राजकीय व्यवस्र्ेचे पररणाम म्हणजे
मूल्यांचे दवतरण आदण दवभाजनासाठी राजकीय अदधकाऱयांचे अदधकृत दनणथय आदण कृती. हे युदनट
तुम्हाला तुलनात्मक राजकारण आदण त्याचे स्वरूप आदण महत्त्व याची ओळख करून िेईल. munotes.in

Page 2

2तुलनयाÂमक रयाजकयारि
प्रस्ताििा
राजकारण हे स°ा, अदधकार, आदण दनयम यांच्या दवषयी असते.राजकारण सावथजदनक शेत्राशी
दनगडीत असते.१—३Ž च्या आदर्थक मंिीनंतर आदण िोन महायुÅयामधून उĩवलेल्या पररदस्र्तीत
शासनाच्या जबाबिाऱया वाQल्या. सवथ िेशामÅये शासनसंस्र्ा या राÕů उभारणीच्या कायाथत गुंतल्या.
तुलनात्मक राजकारण म्हणजे दभन्न समाजाच्या संपूणथ राज्यव्यवहार आदण राजकीय वतथन यांचा
अभ्यास होय. तुलनात्मक राजकारण म्हणजे दवदवध िेशाच्या राजकारणाचा अनुभव प्राप्त करणे.
वेगवेगळ्या राजकीय व्यवस्र्ा मÅये साम्यस्र्ळे कोणती? दभन°ािशथक मुĥे कोणती? त्यांचातील अंतर
व Zरक दकती" हे शोधून काQण्याचा प्रयत्न तुलनात्मक राजकारणात केला जातो.
तुलनात्मक सरकार काही काळाने त्याच्या वतथमान स्वरूपात दवकदसत Lाले. जेव्हा तुम्ही तुलनात्मक
सरकारांच्या उत्िांतीचा अभ्यास करता, तेव्हा तुम्ही िेशभरात आदण कालखंडात राजकीय व्यवस्र्ा
आदण कायथपद्दती कशी बिलतात याचा अभ्यास करता. असा अभ्यास करण्याचा प्रत्यक्ष पुरावा 1950
च्या िशकात प्रदसद्द Lाला , परंतु त्याची मुळे आणखी जुनी आहेत. अररस्टvटलला तुलनात्मक
राजकारणाच्या अभ्यासाचे
वदडलोपादजथत वडील
म्हटले जा9 शकते, कारण त्यांनी दव²ान आदण
समस्या आदण त्यांनी उपदस्र्त केलेले प्रij यांच्यामÅये राजकारण दनयुĉ करण्यासाठी ज्या पद्दती
वापरल्या होत्या त्या सÅयाच्या रा जकीय अभ्यासात अजूनही प्रचदलत आहेत. दवदवध राÕůांतील
लोकांच्या जीवनातील दवदवधतेचा तुलनात्मक अभ्यास कधीकधी आIJयथचदकत करतो. अमेररका
आदण सोमादलयामÅये राहणाऱया लोकांच्या जीवनातील Zरक दवचारात ¶या. सोमादलया हे जगातील
सवाथत गरीब राÕůांपuकी एक आहे, जे सुमारे 6,37,657 चyरस दकलोमीटर क्षेत्र आदण सुमारे
93,60,000 लोकांची लोकसंख्या असलेल्या हvनथ @Z आदĀका मÅये दस्र्त आहे. त्याच्या अदधकृत
भाषा सोमाली आदण अरबी आहेत. पालीओदलदर्क काळापासून वसलेला, हा दपरrदमडल स्ů³चसथ,
र्डगे आदण उÅवस्त शहरांचा िेश आहे जो प्राचीन अत्याधुदनक सभ्यतेचा 6शारा िेतो. सÅयाची
पररदस्र्ती मात्र पररÕकाराच्या क्षेत्रापासून िूर आहे. बहòतेक िेशांनी स्वत3ला राखेतून उठवले आहे
आदण िुसऱया महायुद्दानंतर पुन्हा दवलीन Lाले आहे. तर्ादप, सोमादलयाचे प्रकरण 6तके चांगले रादहले
नाही. साम्यवािी राजवट आदण त्यानंतर आलेली सोमाली गृहयुद्द ही राÕůाच्या दवनाशाची कारणे
होती. या Gटकांनी संपूणथ व्यवस्र्ा अनेक प्रकारे दवस्कळीत केली आदण राÕůाला मोठ्या संकटात
टाकले. नवीन युती सरकारने संयुĉ राÕů आदण 6तर दवकदसत िेशांच्या मितीने िेशात सुधारणा
करण्याचा प्रयत्न केला, तरीही पररदस्र्ती सामान्यपासून िूर आहे.
िुसरीकडे युनायटेड स्टेट्स @Z अमेररका जगातील महास°ांपuकी एक आहे. या िेशाला संGीय
स्तरावर कोणतीही अदधकृत भाषा नाही. 6ंúजी ही राÕůभाषा आहे. अमेररकन िांदतकारी युद्दानंतर,
4 जुलu 1776 रोजी िेशाला स्वातंÞय दमळाले. पदहल्या महायुद्दानंतरच्या पररणामांनी िेशाला मोठ्या
नuराश्याच्या दस्र्तीत Qकलले. परंतु िेश िुसऱया महायुद्दानंतर महास°ा म्हणून दटकून रादहला आदण
उियास आला. अण्व�े असणारा हा जगातील पदहला िेश ठरला. वषाथनुवष¥, िेश आदण तेर्ील munotes.in

Page 3

3प्करि १ तुलनयाÂमक रयाजकयारियाचया अË्य यास
नागररकांनी Lेप Gे9न प्रगती केली आहे. म्हणूनच, स्प� आउटपुटसाठी, तुलनात्मक राजकारणाचा
अभ्यास राजकीय अनुभव, संस्र्ा, वतथन आदण वेगवेगळ्या सरकारांच्या दवदवध प्रणालéच्या प्रदियांच्या
अभ्यासातील जाणीवपूवथक तुलनांवर अवलंबून असणे आवश्यक आहे.
१.१.१ तुaिाÂ]क राKकारRाचा ?नतhानgक 5Qािा
राजकारणाच्या तुलनात्मक अभ्यासाची उत्प°ी त्याच्या सुŁवातीच्या काळात, राजकारणाचा
तुलनात्मक अभ्यास आपल्याकडे úीक तत्त्ववे°ा अररस्टोटलच्या अभ्यासाच्या स्वरूपात येतो.
अररस्टvटलने 150 राज्यांच्या राज्यGटनांचा अभ्यास केला आदण त्यांना राजवटéच्या दलपोलvजीमÅये
वगêकृत केले. त्यांचे वगêकरण वणथनात्मक आदण मानक िोन्ही ®ेणéमÅये सािर केले गेले, म्हणजे
त्यांनी केवळ राजवटी आदण राजकीय प्रणालéचे वणथन केले नाही आदण वगêकृत केले
त्यांच्या
प्रकारांनुसार उिा., लोकशाही, खानिानी, राजशाही 6. सुशासनाचे. या तुलनात्मकतेच्या आधारावर
त्याने राजवटी चांगल्या आदण वाईट - आिशथ आदण दवकृत अशी दवभागली. या अररस्टोटेदलयन
®ेण्यांना पvलीदबयस सारख्या रोमन लोकांनी स्वीकारले आदण स्वीकारले ज्यांनी त्यांना Cपचाररक
आदण कायिेशीर दृ�ीने मानले. 15 व्या शतकात मrदकयावेली (1469- सह राजवटीच्या
प्रकारांच्या तुलनात्मक अभ्यासाची दचंता पुन्हा दिसून आली.
एकोदणसाव्या आदण दवसाव्या शतकाच्या उ°राधाथत
आिशथ राज्य
या दवषयी तत्त्व²ानात्मक आदण
स°ा दवषयक प्रijांची व्यúता आदण प्रदियेत अमूतथ आदण आिशथ शÊिसंúहाचा वापर करून
एकोदणसाव्या शतकाच्या उ°राधथ आदण सुŁवातीच्या तुलनात्मक अभ्यासात दटकून रादहला.
एकोदणसाव्या शतकाच्या उ°राधाथत आदण दवसाव्या शतकाच्या सुŁवातीला उिारमतवाि हा
स°ाधारी दवचारसरणीचा काळ होता आदण युरोदपयन िेशांनी जागदतक राजकारणात वचथस्व गाजवले.
आदĀका आदण लrदटन अमेररकेतील
उवथररत जग
एकतर युरोदपयन वसाहती होत्या या काळात
तुलनात्मक अभ्यासास सुरवात Lाली दāटन, Āान्स आदण जमथनी सारख्या युरोदपयन िेशांमधील
संस्र्ा, सरकार आदण राजवटीच्या प्रकारांच्या अभ्यासापुरते मयाथदित होते असे म्हटले जा9 शकते
की हे अभ्यास खरेतर या अर्ाथने खरोखरच तुलनात्मक नव्हते की त्यांनी त्यांच्या दवश्लेषणातून मोठ्या
संख्येने िेश वगळले. काही िेशांपय«त मयाथदित असलेल्या अभ्यासामधून आलेले कोणतेही
सामान्यीकरण उवथररत जगासाठी वuधता असल्याचा कायिेशीर िावा करू शकत नाही. येर्े यावर जोर
दिला जा9 शकतो की उवथररत जगाला वगळणे हे जागदतक राजकारणात युरोपच्या वचथस्वाचे लक्षण
होते - एक वचथस्व - जे मात्र कमी होत चालले होते आदण उ°र अमेररकेत हळूहळू सरकत होते. युरोप
त्याच्या क¤þस्र्ानी होती, ज्याने उवथररत जगाचा नाश केला (वसाहतीकरण दकंवा वसाहतीकरणातून
मुĉ) (अ)
6दतहास नसलेले लोक
दकंवा (ब) ज्यांचे 6दतहास दनसगाथद्वारे अगोिरच चाललेल्या मागा«चे
पालन करणे त्यांना बंधनकारक होते. अशाप्रकारे वर नमूि केलेली कामे त्यांच्या राजकीय धोरणांचा
अभ्यास पाIJात्य उिारमतवािी लोकशाही च्या आिशथ मूल्यांमÅये Łजलेली आहेत ज्यात जातीय आदण
सभ्यता ®ेķतेचे सामान आहे, आदण वसाहती/पूवêच्या वसाहतéसाठी एक दवदहत वणथ गृहीत धरला
आहे. munotes.in

Page 4

4तुलनयाÂमक रयाजकयारि
१.१.२ तुaिाÂ]क शाgिा¸या 4Ëयाgाची FरK -
सामान्यपणे असे वाटते की सरकार आदण राजकारणाचे व्यावहाररक मूल्यमापन 6तर िेशांच्या
शासकीय प्रदिया दकंवा त्यांच्या राजकीय व्यवस्र्ांना ओळखून श³य होते. सरकारांचा तुलनात्मक
अभ्यास केवळ राजकीय व्यवस्र्ांदवषयी वस्तुदनķ आदण तकथशुद्द दनणथयाची प्रगती सुव्यवदस्र्त करत
नाही, तर त्याच वेळी वंशाच्या क¤þाच्या धोकािायक संदिµध स्वरूपाचा प्रसार करतो , की स्वत3चा िेश
6तरांपेक्षा ®ेķ आहे. सरकारांचा अभ्यास हा राजकारणाच्या अभ्यासाचा महत्त्वपूणथ भाग आहे.
सरकारची रचना आदण वागणूक राज्यशा�ाच्या दवīाÃया«साठी दचंतेचे एक रोमांचक आदण
आव्हानात्मक क्षेत्र बनवते. बहòमुखी दवकासाची अत्यावश्यक साधने म्हणून आधुदनक सरकार
अदधकादधक वाQत आहेत, दवशेषत: आदशयाच्या दवकसनशील राÕůांमÅये, आदĀका आदण लrदटन
अमेररका. तसेच आदर्थक, सामादजक आदण पयाथवरणीय पररदस्र्तीच्या दनदमथतीमÅये सदिय शĉी
म्हणून िेखील कायथ करतात.
जगाच्या राजकीय व्यवस्र्ांमÅये दवदवध प्रकारच्या संस्र्ा, प्रदिया आदण परस्परसंवािाचा समावेश
आहे आदण भूतकाळातील दकंवा सÅयाची कोणतीही िोन सरकारे सारखी नव्हती. िुसयाथ शÊिात
सांगायचे तर, सरकारांमÅये गुंतागुंत दभन्न आहे. वेगवेगळ्या सोसायट्यांना त्यांच्या दवदश� गरजा पूणथ
करण्यासाठी वेगवेगळ्या प्रकारच्या सरकारची आवश्यकता असते.
राज्यशा� क्षेत्रातील आधुदनक अभ्यासिमांमÅये, शासकीय आदण राजकीय यंत्रणांच्या सव¥क्षणांचा
जवळजवळ सातत्याने समावेश असतो. याची उिाहरणे úेट दāटन, Āान्स, जमथनी 6टली आदण
अमेररकेच्या प्रदिया आहेत. रदशया, स्कrदन्डनेदव्हया, दस्वत्Lल«ड, लrदटन अमेररका, पूवथ-पूवथ, मÅय-पूवथ,
सुिूर-पूवथ आदण 6तर आदशयाई आदण आदĀकन िेश िेखील या ®ेणीमÅये अधूनमधून जोडले जातात.
काही पूवêच्या महान शĉéचा ऱहास आदण नवीन राÕůांचा उिय यामुळे समावेश आदण बदहÕकार
प्रदियेवर पररणाम Lाला आहे.
सरकार आदण राजकारणाच्या तुलनात्मक अभ्यासामÅये मोठ्या प्रमाणावर दसद्दांतकार आदण
तत्व²ानी गुंतले आहेत. हे सवथ²ात आहे की अररस्टvटलने त्याच्या काळात दवदवध राजकीय
व्यवस्र्ांची तुलना केली आदण दवरोधाभास केला आदण त्यांच्या दपQीसंिभाथत स्प�ीकरणात्मक
दसद्दांत दवकदसत केला. एक प्रकारे, अररस्टvटल न³कीच तुलनात्मक सरकारचे पदहले दवद्वान होते
आदण मानवजातीचे लक्ष वेधण्यासाठी तुलनात्मक राजकारणाच्या अभ्यासाला सवाथत जुने आदण
सवाथत महत्त्वाचे मानले गेले. तेव्हापासून तुलनात्मक सरकार हा एक भरभराटीचा दवषय आहे.
१.१.‘. तुaिाÂ]क राKकारRाची axकनप्रय Óया´या
१. एमजी दस्मर्च्या मते,
तुलनात्मक राजकारण म्हणजे राजकीय संGटनांचे स्वरूप, त्यांचे
गुणधमथ, परस्परसंबंध, दवदवधता आदण बिलांच्या पद्दतéचा अभ्यास.
munotes.in

Page 5

5प्करि १ तुलनयाÂमक रयाजकयारियाचया अË्य यास
२. रvय सी. मrदिदडस आदण रvबटथ वाडथ यांच्या मते,
सरकार हे नाही तुलनात्मक राजकारणाच्या
दवīाÃया«ची एकमेव दचंता.
तुलनात्मक राजकारण, यात शंका नाही सरकारी संरचनेशी संबंदधत
असले पादहजे परंतु त्याच वेळी त्याला खालील गो�éची िखल ¶यावी लागेल:
१. समाज, ?दतहादसक वारसा आदण भyगोदलक आदण संसाधनांनी संपन्न
२. सामादजक आदण आदर्थक संGटना
३. दवचारधारा आदण मूल्य प्रणाली
४. राजकीय शuली
५. पक्ष दहतसंबंध आदण नेतृत्व संरचना
३. एम. कदटथस यांच्या मते, तुलनात्मक राजकारण हे महत्त्वाच्या दनयदमतता, समानता आदण
राजकीय संस्र्ांच्या कामकाजात Zरक आदण राजकीय वतथनाशी संबंदधत आहे.ž
४. ई. ए. Āीमrन यांच्या मते, तुलनात्मक राजकारण म्हणजे दवदवध प्रकारच्या सरकारी आदण
दवदवध राजकीय संस्र्ांचे तुलनात्मक दवश्लेषण.ž
या सवथ पररभाषा त्याच्या समकालीन टमथमÅये तुलनात्मक सरकारांच्या अभ्यासासाठी आधार प्रिान
करतात. यात संस्र्ात्मक आदण यांदत्रक व्यवस्र्ेचा तुलनात्मक अभ्यास आदण राजकीय वतथनाचे गuर-
संस्र्ात्मक आदण गuर-राजकीय दनधाथरकांचे अनुभवजन्य आदण वu²ादनक दवश्लेषण समादव� आहे.
१.१.’ तुaिाÂ]क राKकारRाचे स्िरूप 5नR ÓयाĮी
तुलनात्मक राजकारणाचे स्वरूप वेगवेगळ्या समाजव्यवस्र्ेअंतगथत कायथरत असलेल्या दवदवध
राजकीय व्यवस्र्ांचे दवश्लेषण आदण तुलना करण्याचा प्रयत्न करते. म्हणून हे राजकारणाच्या तीनही
संGटना दवचारात Gेते जे खालीलप्रमाणे आहेत:
. राजकीय दिया
. राजकीय प्रदिया
. राजकीय शĉी
राजकीय दियाकलाप संGषाथच्या दनराकरणात दकंवा स°ेच्या संGषाथत समादव� असलेल्या
दियाकलापांशी संबंदधत आहे. संGषथ दनराकरणाचा आधार म्हणजे मूल्यांचे अदधकृत वाटप म्हणूनच,
त्यात प्रदियेचे दवश्लेषण समादव� आहे ज्याद्वारे अदधकृत मूल्ये बनदवली जातात आदण अंमलात
आणली जातात. या अर्ाथने राजकारण म्हणजे राजकीय शĉी. यात सवथ सरकारी तसेच दबगर-राज्य
एजन्सéचा अभ्यास समादव� आहे, ज्याद्वारे राजकीय प्रदिया कायाथदन्वत केली जाते. राजकीय प्रदिया
दसµनल आदण मादहतीवर अवलंबून असते जी त्याला नvन-स्टेट एजन्सéकडून प्राप्त होते. हे पुQे या
दसµनल आदण मादहतीचे अदधकृत मूल्यांमÅये रूपांतर करते. राजकारणात समाजातील शĉी आदण munotes.in

Page 6

6तुलनयाÂमक रयाजकयारि
स°ा संबंधांचा अभ्यास समादव� असतो कारण तो स°ेसाठी संGषथ आदण वuध शĉीच्या वापराद्वारे
संGषथ सोडवण्याची प्रदिया आहे.
१.१.“ g]काaीि तुaिाÂ]क राKकारRाचा 4Ëयाg Eाaीa िuनशष्ट्या2Ĭारे िशªनिaा Kातx:
१. दवश्लेषणात्मक संशोधन:
समकालीन तुलनात्मक राजकारणाच्या अभ्यासाचा दवचार करता दवश्लेषणात्मक संशोधनावर
मोठा ताण येतो, कारण तो आता वणथनात्मक अभ्यासापुरता मयाथदित नाही. अनुभवजन्य
दवश्लेषणात्मक संशोधन सरकारांच्या प्रत्यक्ष दियाकलापांसह त्यांच्या संरचना आदण काय¥ यांचे
स्प� दृश्य प्रिान करण्यावर कायथ करते.
२. राज्यशा�ाचा वस्तुदनķ अभ्यास:
हे वेगवेगळ्या वातावरणातील राजकीय अभ्यासाच्या दवदवध प्रदियेच्या अनुभवजन्य
अभ्यासाशी संबंदधत आहे. राज्यशा� हे एक सामादजक दव²ान असल्याने, ते Zĉ ती मूल्ये
दवचारात Gेतात ज्यांची वuधता वu²ादनकदृ�्या िाखवता येते.
३. पायाभूत सुदवधांचा अभ्यास:
तुलनात्मक राजकारण ज्या वातावरणामÅये वतथन प्रकट होते त्याच्या संबंधात व्यĉी, गट,
संरचना, प्रणाली आदण उपप्रणाली यांच्या वास्तदवक स्वरूपाचे दवश्लेषण करते. राजकारणाच्या
गदतशीलतेचा अभ्यास आदण वातावरणात त्याचे प्रत्यक्ष कायथ तुलनात्मक राजकारणाचा एक
आवश्यक Gटक मानला जातो.
४. दवकसनशील आदण दवकदसत समाजांचा अभ्यास:
पूवê तुलनात्मक राजकारण केवळ दवकदसत समाजांच्या राजकीय व्यवस्र्ांच्या अभ्यासापुरते
मयाथदित होते. तर्ादप, हे समकालीन काळात दवकदसत Lाले आहे आदण ते दवकसनशील
राÕůांच्या राजकीय व्यवस्र्ांच्या अभ्यासावर िेखील जोर िेते. दकंबहòना, डेदव्हड ईस्टन आदण
दसडनी वबाथ सारखे आधुदनक राजकीय शा�², 6तर अनेक लोकांच्या मते, दवकसनशील
राÕůांच्या राजकारणाच्या अभ्यासावर भर दिला पादहजे. समकालीन राजकारणाची ही
अदतररĉ वuदश�्ये आपल्याला तुलनात्मक राजकारणाकडे वेगळ्या दृद�कोनातून पाहण्यास
प्रवृ° करतात. पारंपाररक तुलनात्मक राजकारणाचे सवथ जुने दनयम आदण पारिशथक स्वरूप
पूणथपणे नाकारले आहे. आता, हा राजकारणाचा अदधक वास्तववािी अभ्यास आहे जो
जगभरातील राजकारणाच्या Gटनेचे स्प�ीकरण आदण तुलना करण्यास सक्षम आहे.
१.२. Kुिा g2स्Tािाि
 व्या शतकाच्या उ°राधाथत आदण  व्या शतकाच्या सुŁवातीस, सामादजक दसद्दांतकारांनी
सादहत्याच्या या संस्र्ेचे पद्दतशीरकरण करण्यास सुरवात केली. या काळात Gडलेल्या पद्दतशीरतेचे munotes.in

Page 7

7प्करि १ तुलनयाÂमक रयाजकयारियाचया अË्य यास
सवाथत ठळक उिाहरण म्हणजे जमथन अर्थशा�² आदण सामादजक दसद्दांतकार मr³स वेबर, ज्यांनी
समाजातील संGटनात्मक संरचना दकंवा नोकरशाहीवर लक्ष क¤दþत केले संस्र्ात्मक नोकरशाहीद्वारे
तयार केलेले संस्र्ात्मककरण . दāटन आदण युनायटेड स्टेट्समÅये, राजकीय संस्र्ांच्या अभ्यासाने
युद्दो°र काळानंतर राज्यशा�ावर वचथस्व गाजवले. हा दृद�कोन, ज्याला कधीकधी
जुनी
संस्र्ावाि
म्हणतात, सरकार आदण राज्याच्या Cपचाररक संस्र्ांचे तुलनात्मक दृ�ीकोनातून दवश्लेषण
करण्यावर क¤दþत होते. वतथनात्मक िांतीनंतर सकारात्मकता, तकथशुद्द दनवड दसद्दांत आदण वतथनवाि
यासारख्या राजकारणाचे दवश्लेषण करण्यासाठी नवीन दृ�ीकोन आणल्यानंतर, संस्र्ांवरील लक्ष
Zारच संकुदचत असल्याने टाकून िेण्यात आले. ज्या संस्र्ांनी त्याला/दतला Gेरले त्या?वजी व्यĉीचे
दवश्लेषण करण्याकडे लक्ष क¤दþत केले. स्टrनZोडथ युदनव्हदसथटी च्या जvन डÊल्यू मेयर यांनी प्रकादशत
केलेल्या प्रभावशाली पेपरसह  मÅये संस्र्ावािाने महत्त्वपूणथ पुनŁज्जीवन अनुभवले. या
पेपरमÅये प्रस्तादवत संस्र्ात्मकतेच्या सुधाररत सूत्राने संस्र्ात्मक दवश्लेषण करण्याच्या पद्दतीमÅये
महत्त्वपूणथ बिल Gडवून आणला. त्यानंतरचे संशोधन "नवीन" संस्र्ावाि म्हणून ओळखले जा9
लागले, एक संकल्पना ज्याला सामान्यत3 शuक्षदणक सादहत्यात "नव-संस्र्ावाि" म्हणून संबोधले जाते.
राजकीय जीवनात संस्र्ा कशा आदण कशासाठी महत्त्वाच्या आहेत याबĥल आहे. अदधक दवशेषत3,
राजकीय नेत्यांचे वतथन कसे आकारले जाते आदण ते ज्या संस्र्ात्मक संिभाथत काम कसे करतात
त्याद्वारे सशतथ असतात. हा दृ�ीकोन आदण प्रij तर्ाकदर्त
नवीन संस्र्ावाि
च्या क¤þीय दचंतेची
व्याख्या राजकीय दवश्लेषणात करतात. एक दशस्त म्हणून, राज्यशा� नेहमीच कायिेशीरपणे िावा
करू शकते की िोन गो�éचा अभ्यास, शĉी आदण संस्र्ा, त्याच्या दचंता आदण योगिानाच्या मुळाशी
आहेत. संस्र्ा महत्वाच्या आहेत कारण संस्र्ा म्हणून ते राजकीय पररदृश्याचा 6तका मोठा भाग
बनवतात कारण आधुदनक शासन मुख्यत्वे संस्र्ांमÅये आदण त्यांच्याद्वारे होते. संस्र्ा िेखील
महत्त्वाच्या आहेत कारण ते सामान्यत3 स°ा चालवतात आदण राजकीय संGषथ आदण प्रशासकीय
संबंधांमÅये संस्र्ात्मक संसाधने एकदत्रत करतात. संस्र्ा िेखील महत्त्वाच्या आहेत असे म्हटले जाते
कारण ते राजकीय वतथणूक आदण दनणथय Gेण्याला आकार िेणारे आदण प्रदतबंदधत करणारे आदण
राजकीय कलाकारांच्या समज आदण शĉéना दवदवध मागा«नी पाहतात. म्हणूनच, संस्र्ात्मक दृ�ीने,
राजकारणाच्या दवīाÃया«नी पक्षीय व्यवस्र्ा, दनवडणूक स्पध¥चे दनयम, सरकारी नोकरशाही , संसि,
संदवधान, न्यायव्यवस्र्ा, तसेच सरकारचे बनलेले मोठे संस्र्ात्मक संकुल आदण सावथजदनक संस्र्ां
यांचे दवश्लेषण केले आहे. युनायटेड नेशन्स, युरोदपयन युदनयन आदण आदर्थक संबंध, पयाथवरण दकंवा
आंतरराÕůीय व्यापार (उिा. वल्डथ ůेड @गथनायLेशन) यांचे दनयमन करण्यात मित करणाऱया 6तर
आंतरराÕůीय संस्र्ात्मक राजवटéसारख्या सुपर-राÕůीय संस्र्ात्मक संकुलांचाही व्यापक अभ्यास
Lाला आहे. दबLनेस कvपōरेशन आदण ůेड युदनयन सारख्या
नvन-स्टेट
संस्र्ांचा अभ्यास िेखील
Lाला आहे.
जरी संस्र्ा आदण संस्र्ात्मक सीमा कशा चांगल्या प्रकारे पररभादषत करायच्या यावर चचाथ चालू
असली तरी, एखाīा संस्र्ेला एक प्रदिया दकंवा प्रदियेचा संच म्हणून वागणे हे सवō°म आहे. एखाīा munotes.in

Page 8

8तुलनयाÂमक रयाजकयारि
संस्र्ेला
प्रस्र्ादपत कायिा , प्रर्ा दकंवा प्रर्ा
म्हणून पररभादषत करतो. संस्र्ांना महत्त्व असण्याचे
कारण असे आहे की संस्र्ात्मक आदण संस्र्ात्मक सेदटंµजमÅये कायिे, रीतीररवाज आदण प्रस्र्ादपत
पद्दती व्यĉéच्या वतथनाला आकार िेण्यास शदĉशाली भूदमका बजावू शकतात. एक व्यापक करार
आहे की या अटéमÅये संस्र्ा पररभादषत करताना आपल्याला केवळ Cपचाररक संस्र्ा आदण
पद्दतéवरच नव्हे तर अनyपचाररक दिनचयाथ दकंवा संबंधांवर िेखील लक्ष क¤दþत करणे आवश्यक आहे.
लेवी असा युदĉवाि करतात की
सवाथत प्रभावी संस्र्ात्मक व्यवस्र्ांमÅये अनyपचाररक आदण अंतगथत
दनयमांची एक मानक प्रणाली समादव� आहे
आदण सवाथत महत्त्वपूणथ संस्र्ात्मक Gटक सहसा
अनyपचाररक असतात
6तरांशी आपल्या िuनंदिन संवािामÅये, कुटुंबात असो, बाĻ सामादजक संबंधांमÅये असो दकंवा
व्यावसादयक दियाकलापांमÅये, शासकीय रचना आचारसंदहता, वतथणुकीचे दनयम आदण दनयमांद्वारे
मोठ्या प्रमाणावर पररभादषत केली जाते. या अनyपचाररक मयाथिा अंतभूथत Cपचाररक दनयम आहेत,
परंतु हे ³वदचतच िuनंदिन संवािांमÅये दनवडीचे स्प� आदण त्वररत �ोत आहे
हे िेखील लक्षात ¶या की
संस्र्ा
आदण
संGटना
यांच्यातील वरील चच¥त कोणतेही स्प�
दवश्लेषणात्मक भेि नाही. एकीकडे
Zेडरलवाि
दकंवा
स्पधाथत्मक दनवडणूक प्रणाली
सारख्या
संस्र्ात्मक व्यवस्र्ा आदण िुसरीकडे @स्ůेदलयन मेदडकल असोदसएशन दकंवा ररLव्हथ ब1क @Z
@स्ůेदलया सारख्या दवदश� संस्र्ा यांच्यातील Zरक म्हणजे पूवêच्या व्यापक व्याप्ती आदण
संस्र्ात्मक व्यवस्र्ेचे अदधक पसरलेले संच. परंतु दवश्लेषणात्मकदृ�्या, संस्र्ा आदण संGटनांमÅये
Zार मोठा Zरक नाही , जे नंतरचे सवाथत चांगले आतमÅये Gरटे म्हणून पादहले जाते आदण व्यापक
संस्र्ात्मक व्यवस्र्ेद्वारे आकार दिले जाते. असा युदĉवाि करतो की
संस्र्ा ही समाजांच्या
संस्र्ात्मक रचनेला प्रदतसाि आहे
. @स्ůेदलयन लेबर पाटêसारख्या दवदश� संस्र्ांची भूदमका आदण
कामकाजाला आकार िेणारे व्यापक संस्र्ात्मक मापिंड, जसे की दनवडणूक दनयमांची प्रणाली आदण
पक्षीय स्पध¥ची तीĄता हे एक चांगले उिाहरण असेल. असाही युदĉवाि करतो की संस्र्ांच्या कृती ही
व्यापक संस्र्ात्मक रचना बिलण्याचे एक प्रमुख कारण आहे. उिाहरणार्थ दनवडणूक स्पध¥चे दनयम
आदण संस्र्ात्मक व्यवस्र्ा बिलण्यासाठी प्रयत्न आदण मोहीम करू शकते. या अर्ाथने, संस्र्ांना
Cपचाररक संGटनात्मक व्यवस्र्ेपासून भूदमका, दनयम आदण अंशत3 दस्िÈट केलेल्या वतथनाद्वारे
चालवलेल्या नमुन्याच्या वतथनाचे स्वरूप म्हणून पररभादषत केले जा9 शकते. संस्र्ा म्हणजे
कृतीला
आकार िेण्यासाठी मानवांनी तयार केलेल्या कोणत्याही प्रकारचे बंधन
. यामÅये दनयम, दकंवा
अनyपचाररक मयाथिा, जसे की अदधवेशने, दनयम दकंवा वतथनाचे कोड यासारख्या Cपचाररक मयाथिा
समादव� असू शकता. संस्र्ांना
Cपचाररक दनयम , अनुपालन प्रदिया आदण मानक कायथप्रणाली
म्हणून पररभादषत करते जे राजकारण आदण अर्थव्यवस्र्ेतील दवदवध Gटकांमधील व्यĉéमधील
संबंधांची रचना करतात
. त्याचप्रमाणे माचथ आदण ओल्सेन हे दवचावंत यावर जोर िेतात की
परस्परसंबंदधत दनयम आदण दिनचया«चा संúह जे भूदमका आदण पररदस्र्तéमधील संबंधांच्या दृ�ीने
योµय कृती पररभादषत करतात. पररदस्र्ती काय आहे, कोणती भूदमका पूणथ केली जात आहे आदण त्या munotes.in

Page 9

9प्करि १ तुलनयाÂमक रयाजकयारियाचया अË्य यास
पररदस्र्तीत त्या भूदमकेचे िादयत्व काय आहे हे दनधाथररत करणे या प्रदियेत समादव� आहे. संस्र्ात्मक
दनयम, दनकष दकंवा प्रदियेचे पालन स्वuदच्Jक असू शकते दकंवा दवदवध िेखरेख आदण अंमलबजावणी
पद्दतéच्या अधीन असू शकते. अनyपचाररक व्यवस्र्ा आदण स्वuदच्Jक अनुपालनाचे महत्त्व यावर
त्यांनी भर दिला असून Cपचाररक दनयमांचे महत्त्व आदण त्यांना दटकवून ठेवण्यासाठी दकंवा
त्यांच्यावर दनयंत्रण ठेवण्यासाठी आवश्यक िेखरेख आदण अंमलबजावणी यंत्रणेवर िेखील भर िेते.
लेव्ही आदण हvल सारखे लेखक संस्र्ा महत्त्वाच्या आहेत असा युदĉवाि करून संस्र्ात्मक मयाथिा
दकंवा बंधनाच्या या र्ीमच्या पलीकडे जातात कारण ते कलाकारांची शĉी आदण प्राधान्ये िेखील
आकार िेतात. लेव्ही असा युदĉवाि करतात की संस्र्ांमÅये िोन्ही शĉी असतात आदण दनमाथण
करतात तर हvल असा युदĉवाि करतो की,
धोरणदनदमथतीची संGटना पvदलसी पररणामांपेक्षा
कोणत्याही सरकारच्या समुहाच्या शĉीच्या प्रमाणावर पररणाम करते
. उिाहरणार्थ कोषागार
अदधकारी, कारण ते सरकारच्या नोकरशाहीच्या अगिी क¤þस्र्ानी काम करतात आदण सरकारी
खचाथशी संबंदधत गंभीर �ोत प्रवाहावर प्रभाव टाकतात. हvल िेखील असा युदĉवाि करतात की

संस्र्ात्मक जबाबिारी स्वत3च्या आवडीची व्याख्या प्रभादवत करते संस्र्ात्मक जबाबिाऱया आदण
6तर अदभनेत्यांशी संबंध प्रस्र्ादपत करून
. तर व्यापकपणे सांगायचे Lाले तर संस्र्ा महत्त्वाच्या
आहेत कारण त्या राजकीय अदभनेत्यांच्या वतथणुकीवर, शĉीवर आदण धोरण प्राधान्यांवर आकार
दकंवा प्रभाव टाकतात. आकार िेण्यावर आदण प्रभाव पाडण्यावर येर्े भर िेण्यात आला आहे की
संस्र्ात्मक गदतशीलता, बहòतेक वेळा महत्त्वाची असताना, सवथकाही स्प� करत नाही. राजकीय
कलाकारांची प्राधान्ये आदण संसाधने अनेक �ोतांमधून काQली जा9 शकतात. तसेच, संस्र्ावाि
हा
मÅयम ®ेणीचा
दसद्दांत आहे कारण संस्र्ांना अदभनेत्यांच्या वर उभे राहण्याचा दवचार करता येतो
पण या व्यापक संरचनात्मक GटकांमÅये उिाहरणार्थ, वगêय शĉéचा प्रभाव दकंवा राजकारणावर
िेशांतगथत दकंवा आंतरराÕůीय अर्थव्यवस्र्ेचा प्रभाव यांचा समावेश होतो. यामुळे संस्र्ात्मक
Gटकांच्या सीमा कोठे काQायच्या असा प्रij दनमाथण होतो दवशेषत3 कारण हे स्प� आहे की सूàम -
स्तरीय संरचना, जसे की वगथ संबंध, स्प�पणे वतथनावर पररणाम करतात. शेवटी, येर्ील भेि
दवश्लेषणात्मक स्वरूपाचे आहेत. संस्र्ात्मक आदण दवस्तीणथ संरचनात्मक GटकांमÅये Zरक करणे
उपयुĉ आहे, दवशेषत: पूवêचे नंतरच्या प्रभावांना आकार िेण्यात आदण मÅयस्र्ी करण्यात महत्त्वाची
भूदमका बजावतात. उिाहरणार्थ सवथ भांडवलशाही समाजात वगथ शĉी महत्वाची असते, परंतु अशा
शĉéचा प्रत्यक्ष प्रभाव राज्याच्या संस्र्ात्मकद्वारे, ůेड युदनयन संGटनेच्या स्वरूपाद्वारे दकंवा पक्षीय
स्पध¥च्या गदतशीलतेद्वारे मÅयस्र् केला जाईल. िुसरे उिाहरण असे आहे की राÕůीय आदर्थक
धोरणावर आंतरराÕůीय आदर्थक िबावांचा जो पररणाम होतो तो िेशाच्या आदर्थक संरचनेवर आदण
संस्र्ात्मक क्षमता आदण राज्याच्या मेक-अपमुळे प्रभादवत होईल. या संिभाथत @स्ůेदलयातील 
च्या उिासीनतेला धोरणात्मक प्रदतसाि िेण्यामÅये दāदटश दव°पुरवठािारांच्या प्रभावांना राज्य आदण
Zेडरल सरकारांमधील अदधकारांच्या Zेडरल दवभागाने कसे मयाथदित केले याबĥल एक मनोरंजक
कर्ा सांगते. राज्यशा�ात, संस्र्ांमÅये स्वारस्य पातळी मात्र, काळानुसार बिलत गेली. या munotes.in

Page 10

10तुलनयाÂमक रयाजकयारि
अÅयायाचा एक भाग र्ोड³यात
जुन्या
पासून
नवीन
संस्र्ाशा�ाकडे राज्यशा�ातील बyदद्दक
प्रवासाचा शोध Gेतो. तर्ाकदर्त नवीन संस्र्ावािाकडे बारकाईने नजर टाकून दवभाग िोनमÅये याचे
अनुसरण केले जाते. हे अंशत3 दवदवध संस्र्ा दकंवा नवीन संस्र्ावािी दसद्दांताच्या आवृत्त्यांमÅये Zरक
करून केले जाते: दवशेषत3 तर्ाकदर्त तकथसंगत दनवड संस्र्ावाि आदण ?दतहादसक संस्र्ावाि.
दवभाग तीन मÅये आम्ही
पvदलसी नेटवकथ
आदण
राज्य क्षमता
खाती तयार करण्यासाठी संस्र्ात्मक
Gटकांचा वापर कसा केला गेला आहे या दृ�ीने संस्र्ात्मकतेच्या काही सuद्दांदतक अनुप्रयोगांचे
र्ोड³यात परीक्षण करतो. संस्र्ा िेशभरातील
भांडवलशाहीचे प्रकार
कसे आकारतात याचाही
उल्लेख केला जाईल आदण दवभाग तीन िेखील सावथजदनक क्षेत्र आदण क¤þीय ब1दकंग सुधारणासारख्या
क्षेत्रात संस्र्ात्मक दसद्दांताला व्यावहाररक अनुप्रयोग कसे सापडले हे र्ोड³यात पाहते. शेवटी, दवभाग
चार संस्र्ात्मक दवश्लेषणाच्या काही सीमांवर, दवशेषत3 संस्र्ात्मक बिलांच्या प्रijांकडे र्ोड³यात
पाहतो नवीन संस्र्ात्मकतेचा मागथ एकोदणसाव्या शतकाच्या उ°राधाथत आदण दवसाव्या शतकाच्या
सुŁवातीला राज्यशा�ाने स्प� केले. हे दवदश� िेशांत आदण तुलनात्मक आधारावर सरकार आदण
आधुदनक राज्याच्या Cपचाररक संस्र्ांचे वणथन आदण मrदपंग करून सुरू Lाले. कायīाच्या
दवīाÃया«नी Gटनाशा�ीय संशोधन आदण सावथजदनक प्रशासनातील अभ्यास (राज्यशा�ातील एक
उपक्षेत्र) यांच्या अनुषंगाने, राज्यशा�ातील या प्रकारच्या
जुन्या
संस्र्ात्मकतेवर जोर सरकारच्या
Cपचाररक-कायिेशीर आदण प्रशासकीय व्यवस्र्ेचे चाटथ तयार करण्यावर होता. च्यासावथजदनक क्षेत्र.
आजच्या दृ�ीकोनातून, जुन्या संस्र्ावािाने संचयी दसद्दांत बांधणीत Zारसा रस िाखवला नाही
स्प�ीकरण दकंवा दसद्दांत बांधणीवर नव्हे तर वणथनावर मुख्य भर होता. अभ्यास िेखील अनेकिा
मूल्यमापन चyकटीवर तयार केले गेले ज्याने काही संस्र्ा लोकशाही मानिंड दकंवा जबाबिार सरकारचे
प्राचायथ दकती चांगल्या प्रकारे मोजल्या याचे मूल्यांकन करण्याचा प्रयत्न केला (रोड्स 1995). जुनी
संस्र्ावाि मात्र मेलेला नाही. संस्र्ात्मक व्यवस्र्ेचे वणथन हा राजकारणातील संशोधनाचा एक
महत्त्वाचा पuलू आहे आदण Gटनात्मक अभ्यास आदण लोक प्रशासन यासारख्या क्षेत्रात Cपचाररक-
कायिेशीरता अजूनही प्रमुख आहे. जेव्हा जुन्या संस्र्ावाīांनी स्प�ीकरणाकडे वळले तेव्हा असे गृहीत
धरले गेले की संस्र्ात्मक व्यवस्र्ेचे Cपचाररक दनयम दकंवा कायथपद्दतéद्वारे राजकीय वतथन कमी -
अदधक दस्िÈट केलेले आहे. या आGाडीवर, जुने आदण नवीन संस्र्ावाि यांच्यात काही आच्Jािन
आहे िुसऱया महायुद्दानंतरच्या काळात, राज्यशा�ातील िुसरी मोठी शाळा दवकदसत Lाली (दवशेषत3
युनायटेड स्टेट्समÅये). हे नाकारले दकंवा कमीतकमी संस्र्ांवर लक्ष क¤दþत केले आदण त्या?वजी
असा युदĉवाि केला की राजकीय वतथन आदण राजकीय स°ेचे �ोत प्रामुख्याने सरकारी संस्र्ांच्या
आत आदण पलीकडे अनyपचाररक संबंधांद्वारे प्राप्त Lाले आहेत. दवशेषत3, िबाव गट राजकारणाच्या
सामादजक एम्बेडेड स्वरूपावर, वuयदĉक राजकीय वतथनावर आदण स°ेच्या अनyपचाररक दवतरणावर
भर िे9न, राज्य आदण सरकारच्या Cपचाररक संGटनांकडून अदधक र्ोडे
समाजक¤दþत
लक्ष क¤दþत
केले गेले. असा युदĉवाि केला गेला की वतथनाचे स्प�ीकरण िेण्याचा सवō°म मागथ दनयम पुस्तक
वाचून नाही तर र्ेट वतथनाचे दनरीक्षण करून आहे म्हणून या शाळेचे लेबल म्हणून
वतथणूकवाि
हा munotes.in

Page 11

11प्करि १ तुलनयाÂमक रयाजकयारियाचया अË्य यास
शÊि आश् चयथकारक गो� नाही की, राजकीय दवश्लेषणाच्या या शuलीखाली संस्र्ात्मक पररदृश्या कमी
Lाल्या. या संिभाथत, माचथ आदण @ल्सेन (  वतथणुकीच्या अनेक क¤þीय पuलूंवर प्रकाश
टाकतात. प्रर्म , ते
ररड³शदनस्ट
होते. राजकीय Gटनांचे स्प�ीकरण परमाणुवािी व्यĉéच्या
वतथनाच्या एकूण पररणामांसाठी कमी होते आदण म्हणूनच वतथनवाि
राजकारणाचे पररणाम
संGटनात्मक रचना आदण योµय वतथनाचे दनयम म्हणून सांगण्याकडे कमी कल होता. शेपस्ले (
 यांनी युदĉवाि केल्याप्रमाणे, संस्र्ा
वuयदĉक भूदमका, दस्र्ती आदण मूल्यांद्वारे भरल्या जाणाऱया
ररकाम्या कवच असल्याचे गृहीत धरले गेले.
दद्वतीय, माचथ आदण @ल्सेन तकथ करतात की व्यवहारात

उपयोदगतावािी
होते त्या कृतीला
उत्पािन
म्हणून पादहले गेले. अदभनेत्यांच्या
जबाबिाऱया आदण
कतथव्यांना प्रदतसाि
िेण्याच्या उत्पािनापेक्षा स्व-दहताची गणना केली.
१.२ ििा g2स्Tािाि
नवीन संस्र्ावाि, ज्याला नव-संस्र्ावाि िेखील दलदहले गेले आहे, ज्याला नवीन संस्र्ावाि िेखील
म्हटले जाते, युनायटेड स्टेट्समधील राज्यशा�, अर्थशा�, संGटनात्मक वतथन आदण
समाजशा�ाच्या अभ्यासात पद्दतशीर दृद�कोन जे संस्र्ात्मक संरचना, दनयम, दनकष आदण संस्कृती
दनवडी कशा प्रदतबंदधत करतात आदण शोधतात व्यĉी जेव्हा एखाīा राजकीय संस्र्ेचा भाग असतात
तेव्हा त्यांच्या कृती. नवीन संस्र्ावाि हा एक सामादजक दसद्दांत आहे जो संस्र्ांचा समाजशा�ीय
दृद�कोन, ते ज्या प्रकारे संवाि साधतात आदण संस्र्ांचा समाजावर होणारा पररणाम यावर लक्ष क¤दþत
करतो. अमेररकन राजकारणाच्या दवद्वानांमÅये अशी पद्दत १ 80 ɄŽ च्या िशकात प्रमुख Lाली. त्या
तर्ाकदर्त नवी न संस्र्ावािाने परंपरावािी दवद्वानांचे दहतसंबंध एकत्र केले, ज्यांनी Cपचाररक
संस्र्ात्मक दनयम आदण रचनांचा अभ्यास करण्यावर लक्ष क¤दþत केले, वतथनवािी दवद्वानांसह, ज्यांनी
वuयदĉक राजकीय कलाकारांच्या कृतéचे परीक्षण केले. नवीन संस्र्ावाि असे मानतो की संस्र्ा 6तर
संस्र्ांचा समावेश असलेल्या खुल्या वातावरणात चालतात, ज्याला संस्र्ात्मक वातावरण म्हणतात.
प्रत्येक संस्र्ा व्यापक वातावरणाने (दकंवा सोÈया शÊिात संस्र्ात्मक सहकाऱयांच्या िबावामुळे)
प्रभादवत होते. या वातावरणात, संस्र्ांचे मुख्य Åयेय दटकून राहणे आदण कायिेशीरपणा प्राप्त करणे
आहे. असे करण्यासाठी, त्यांना आदर्थकदृ�्या यशस्वी होण्यापेक्षा अदधक करणे आवश्यक आहे, त्यांना
संस्र्ांच्या जगात वuधता प्रस्र्ादपत करण्याची आवश्यकता आहे.
नवीन संस्र्ावाि म्हणजे
संस्र्ांना परत आणणे
आदण  च्या िशकापासून सुरू असलेल्या या
दृद�कोनाचे पुनŁज्जीवन आदण दवस्तार. राज्यशा�ात, संस्र्ांमÅये स्वारस्य नूतनीकरणासाठी अनेक
कारणे आहेत.
. प्रर्म,
सामादजक, राजकीय आदण आदर्थक संस्र्ा मोठ्या Lाल्या आहेत, लक्षणीय अदधक
गुंतागुंतीच्या आदण संसाधनात्मक, आदण प्रर्म दृ�्या सामूदहक जीवनासाठी अदधक महत्त्वाचे
. munotes.in

Page 12

12तुलनयाÂमक रयाजकयारि
. िुसरे म्हणजे, मा³सथवाि आदण तर्ाकदर्त
स्टrदटLम
यासह अनेक राजकीय दवश्लेषणाच्या
शाळांमÅये
राज्य
मÅये नव्याने रस दनमाथण Lाला आहे.
. दतसरे, िेशांनी  आदण  च्या सामान्य आदर्थक आव्हानांना सामान्य आदर्थक
आव्हानांसाठी िेशांनी अशा वेगवेगळ्या प्रदतसािांचा पाठपुरावा का केला याच्या
स्प�ीकरणांमÅये प्रामुख्याने दिसले.
4. चyर्े,  च्या िशकानंतरच्या सावथजदनक आव्हानांमÅये अशा आव्हानांचा सामना करताना
Gा9क संस्र्ात्मक पुनरथचना, दवशेषत3 राज्याच्या भूदमकेवर पररणाम आदण सावथजदनक
क्षेत्रातील महत्त्वपूणथ सुधारणांचा समावेश आहे.
नवीन संस्र्ावाि संस्र्ात्मकतेचा 6तका व्यापक प्रभाव आहे की प्रत्येक सामादजक दव²ान शाखेला
आता स्वत3चे
नवीन संस्र्ावाि
आहे. अर्थशा�ात, संस्र्ा कशा आदण का महत्त्वाच्या आहेत याबĥल
अनेक तकथ दवतकथ Lाले आहेत. उिाहरणार्थ, दवद्वानांनी असा युदĉवाि केला आहे की संस्र्ा व्यवहार
खचथ आदण बाजारातील अदनदIJतता आदण मादहती खचाथच्या दवदवध संबद्द प्रकारांना कमी करण्यासाठी
आदण करार आदण करारांचे दनरीक्षण आदण अंमलबजावणी करण्यास मित करण्यात महत्वाची भूदमका
बजावू शकतात. अशाप्रकारे, आदर्थक संस्र्ा अशा समस्यांना तŌड िेण्यासाठी काही प्रकारच्या
व्यवहारांचे
अंतगथतकरण
करण्यासाठी खुल्या बाजारातून मागे खेचण्याची प्रदिया आयोदजत
करण्यासाठी तयार केली जातात समाजशा�ात, संस्र्ात्मक जीवन ज्या मागाथने संस्र्ात्मक
जीवनशuली, अदधवेशने स्र्ापन करते आदण वतथणुकीला आकार आदण प्रभाव पाडते अशा पद्दतéवर
जोर दिला जातो , बहòतेक वेळा सूàम मागा«नी आदण राज्यशा�ात , जसे आपण वर पादहले आहे,
संस्र्ात्मक व्यवस्र्ा राजकारणातील अदभनेत्यांचे वतथन, शĉी आदण आवडीदनवडी कशी आकार
Gेतात याबĥल नवीन रस दनमाथण Lाला आहे. नवीन संस्र्ात्मकतेचे सवथ Gटक सामादजक प्रदियेच्या
अणूवािी खात्यांचे एक सामान्य टीका सामादयक करतात. राज्यशा�ात, वतथनवाि आदण नवीन
संस्र्ावाि यातील महत्त्वाचा Zरक असा आहे की आधीच्या परमाणु कलाकारांवर लक्ष क¤दþत केले
जाते (दकंवा कमीतकमी सुधाररत) नंतरच्या संस्र्ात्मक
दस्र्त
कलाकारांवर लक्ष क¤दþत केले जाते.
िास्नर असे दलदहतो की राजकीय दवĵ अणूवािी नाही. अणू दस्र्र रेणू आदण संयुगे एकत्र जोडलेले
आहेत. सावथजदनक अदधकाऱयांची प्राधान्ये प्रशासकीय यंत्रणा, कायिेशीर सुव्यवस्र्ा आदण दचरस्र्ायी
दवĵासांमुळे मयाथदित असतात. हे िेखील जोडले पादहजे की संस्र्ा अदभनेत्यांना संधी तसेच मयाथिा
प्रिान करतात. तळाशी , तर्ादप, आदण वर सांदगतल्याप्रमाणे, संस्र्ा अदभनेत्यांना वतथनात्मक
प्रोत्साहन आदण दनराशाजनक संच प्रिान करण्यासाठी, आिशथ आदण वuचाररक संचांच्या संचांसह
महत्त्वपूणथ आहेत जे केवळ वतथनालाच नव्हे तर प्राधान्यांना आदण शĉी संसाधनांसह संसाधनांना
िेखील आकार िेतात. राज्यशा�ात नवीन संस्र्ात्मक दवश्लेषणाच्या िोन दभन्न शाळा उियास
आल्या आहेत. एकाला तकथसंगत दनवडीचा दृद�कोन म्हणतात, िुसऱयाला ?दतहादसक संस्र्ावाि
म्हणतात. तकथशुद्द दनवड तकथशुद्द दनवडीचा दृद�कोन अर्थशा�ातून मोठ्या प्रमाणात कजथ Gेतो आदण

वजावटी
पद्दतीचा अवलंब करतो. याचा अर्थ असा की स्प�ीकरण आदण कायथ गृदहतके अदभनेत्यांच्या munotes.in

Page 13

13प्करि १ तुलनयाÂमक रयाजकयारियाचया अË्य यास
हेतू आदण वतथनाबĥलच्या अमूतथ पदहल्या तत्त्व धारणांमधून
वजा
होतात. तकथशुद्द दनवडीचा दृद�कोन,
नावाप्रमाणेच, कलाकार तकथसंगत आहेत असे गृहीत धरा. शेपस्ले
एक
तकथसंगत एजंट
म्हणून
पररभादषत करते.
या दृ�ीकोनात तकथशुद्द गणनावर भर िेणे हे मत हायला6ट करते की संस्र्ा केवळ वतथनाचे एक
महत्त्वाचे कारण नाही तर वागणुकीचा प्रभाव िेखील आहे. तकथशुद्द दनवड लेखक असा तकथ िेतात की
संस्र्ा वuयदĉक अदभनेत्यांद्वारे तकथसंगत हेतूंसाठी बांधल्या जातात आदण वuयदĉक अदभनेते त्यांच्या
उĥी�ांनुसार संस्र्ात्मक वातावरण बिलण्यास आदण आकार िेण्यात गुंतलेले असतात. याउलट
?दतहादसक संस्र्ापकांचा कल संस्र्ांच्या
अंतभूथततेवर
असतो आदण तकथशुद्दतेच्या अर्थपूणथ
संकल्पनांना प्राधान्य दकंवा दवदश� संस्र्ात्मक सेदटंµजमÅये तकथसंगतता आदण वतथनांच्या दवदश�
प्रकारांच्या दवश्लेषणाच्या आधी दवकदसत केले जा9 शकते या तकथसंगतवाīाच्या गृदहतकावर प्रij
दवचारतात. कोएबल असे म्हणतात दक
व्यĉéना त्यांच्या दनयंत्रणापलीकडे असलेल्या अनेक
सामादजक, आदर्थक आदण राजकीय नातेसंबंधांमÅये "अंतभूथत" म्हणून पादहले जाते आदण अगिी
आकलनही आहे की उपयोदगता-जास्तीत जास्त आदण तकथशुद्द वतथनाबĥल बोलणे जवळजवळ
हास्यास्पि आहे. आदर्थक अर्थ. तकथशुद्दतेची संकल्पना त्याच्या पयाथवरणावर अवलंबून आहे. या
कारणांमुळे, ?दतहादसक संस्र्ावाīांनी संस्र्ात्मक रचना आदण बिलाचे ?दतहादसक आदण
उत्िांतीवािी स्वरूप म्हणून जे दिसते ते हायला6ट केले आदण तकथसंगत दनवड लेखकांपेक्षा, वuयदĉक
वतथनाचे तकथसंगत उत्पािन न करता संस्र्ांना आकार िेण्यावर भर दिला.
१.२ 4 पार2पाåरक निŁĦ ििीि g2स्Tािाि:
सामान्य मान्यता अशी आहे की पारंपाररक संस्र्ावाि 19 व्या शतकाच्या उ°राधाथत ते 20 व्या
शतकाच्या सुŁवातीस उियास आला, मुख्यत3 अमेररकेत आदण नव-संस्र्ावाि 1960- च्या
काळात प्रकाशात आला. दनयमानुसार, बहòसंख्य संशोधक लक्षात Gेतात की नवीन संस्र्ात्मकतेचे
ąोत 20 व्या शतकाच्या 30 च्या िशकापय«त पोहोचतात. "ȫȹȶ ȥȲɅɆɃȶ ɀȷ Ʌȹȶ ȝȺɃȾ " या लेखात,
रोनाल्ड कोLने प्रर्म उत्पािन, बाजार आदण कंपन्या आयोदजत करण्याच्या पयाथयी मागा«चा प्रij
उपदस्र्त केला.
१.२ [ पार2पाåरक 5नR ििीि g2स्Tािाि: तुaिाÂ]क निĴेfR
पारंपाररक आदण नवीन संस्र्ात्मकतेचे दवश्लेषण खालीलप्रमाणे केले जा9 शकते:
. पारंपाररक संस्र्ात्मकतेचे मूलभूत दवश्लेषण दवदवध सामादजक-राजकीय आदण आदर्थक
संस्र्ांवर आधाररत आहे तर वuयदĉक संस्र्ांचे अमूतथ दवचार आदण राज्यसंस्र्ेचे वेगळे भाग
म्हणून नागररकांचे संपूणथ शरीर हे नवीनसाठी दवश्लेषणाचे मुख्य मूल्य आदण एकाúता आहे
संस्र्ावाि. munotes.in

Page 14

14तुलनयाÂमक रयाजकयारि
. पारंपाररक संस्र्ावाि 6तर मानवी दव²ानांच्या पद्दतéवर आधाररत आहे उिा. कायिा,
राज्यशा� आदण समाजशा� 6. ज्यासाठी ते खालीलप्रमाणे आहे
दवदवध प्रकारच्या Cपचाररक संस्र्ांदवषयी उत्िांतीवािी दृ�ीकोन. याउलट, नवीन
संस्र्ात्मकतेचा हेतू दनयो³लादसकल आदर्थक दृद�कोन आहे जेर्े गेम दसद्दांत, आदण समतोल
आदण @दÈटमाय Lेशन दृद�कोन जसे दभन्न दसद्दांत प्रचदलत आहेत.
3. पारंपाररक दकंवा जुन्या संस्र्ात्मकतेची मुख्य एकाúता ही सिस्यांची एक वेगळी संस्र्ा म्हणून
नागररकांच्या सामूदहक कृतéवर आहे. हे 20 व्या शतकाच्या मÅयाच्या िरम्यान उĩवलेल्या
वuयदĉक वतथनात्मक दृद�कोनांकडे िुलथक्ष करते. पररणामी, पारंपाररक संस्र्ात्मकतेच्या
प्रदियेद्वारे व्यĉéच्या कृतéमÅये बिल दवचारात Gेतले जात नाहीत. िुसरीकडे नवीन संस्र्ावाि,
राजकीय, आदर्थक दकंवा सामादजक-सांस्कृदतक असो, वेगळ्या संस्र्ात्मक यंत्रणेचे सिस्य
म्हणून वuयदĉक कृती, दनवडी आदण दनणथय याबĥल दवस्तृत चचाथ िशथदवण्याचा प्रयत्न करते.
एखाīा व्यĉीचे वतथनात्मक स्वातंÞय स्वीकारले जाते आदण नवीन संस्र्ावािात मोठ्या
प्रमाणावर चचाथ केली जाते.
4. पारंपाररक संस्र्ावाि दनसगाथत आगमनात्मक आहे याचा अर्थ ते सामूदहक वuयदĉक दियांच्या
सामान्य तत्त्वांमधील दनÕकषा«चा समावेश असलेल्या तादकथक कपातीशी संबंदधत आहे.
िुसरीकडे, नवीन संस्र्ावािाचे उĥी� वuयदĉक आदण संस्र्ात्मक वतथनाचे वजाबाकीचे तकथ
आहे जेर्े ते तका«वर आधाररत आहे, सामान्य दनÕकषाथपय«त पोहोचण्यासाठी दवदश� तÃयांमधून
पुQे जाणे.
5. पारंपाररक संस्र्ावािात संस्र्ांची मुख्य भूदमका वेगवेगळ्या सामादजक-राजकीय आदण
आदर्थक पररदस्र्तीच्या आधारावर व्यĉéच्या पसंतीस आकार िेण्यापुरती मयाथदित आहे.
िुसरीकडे नवीन संस्र्ावाि, व्यĉéना त्यांचे अदधकार, दवशेषादधकार आदण दवदवध संस्र्ांच्या
अटéच्या दृ�ीने व्यापक मयाथिा प्रिान करण्याचे कायथ करते. दनवड अटी, मादहती आदण
संस्र्ात्मक सीमेची मयाथिा हे नवीन संस्र्ावािाचे महत्त्वाचे दनधाथरक आहेत.
6. १— व्या आदण २Ž व्या शतकात पद्दतशीर सादहत्य आदण सामादजक दसद्दांतकारांच्या
कायाथसह पारंपाररक संस्र्ावाि उियास आला. अर्थव्यवस्र्ेकडे पारंपाररक संस्र्ात्मक
दृद�कोनाची उत्प°ी र्vस्टêन वेबलेनच्या कामात होती. 21 व्या शतकात नवीन संस्र्ावाि एक
लवदचक कल्पना म्हणून उियास आला परंतु त्याची मुळे जमथन अर्थतज्² मr³स वेबरच्या
कायाथत आहेत जी वषाथनुवष¥ नवीन संस्र्ावािाच्या उत्िांतीमÅये प्रमुख आहेत.
7. पारंपाररक संस्र्ावाि जvन डेव्ही, र्vस्टêन वेÊलेन, डीLेड यांच्या कामांनी मोठ्या प्रमाणावर
प्रभादवत Lाला आहे. कvमन्स आदण वेस्ले दमशेल. हे सवथ 19 व्या आदण 20 व्या शतकातील
दवचारवंत होते. वेÊलेनच्या "ि Ãयोरी @Z ि लेजर ³लास (1899)" ने पारंपाररक संस्र्ात्मक
दृद�कोन दवकदसत होण्यावर खूप प्रभाव पाडला आहे. िुसरीकडे नवीन संस्र्ावाि, रोनाल्ड
कोज, गrरी बेकर, डµलस नvर्थ आदण जvन बुकानन ज्यांनी ही कल्पना मांडली की संस्र्ांनी munotes.in

Page 15

15प्करि १ तुलनयाÂमक रयाजकयारियाचया अË्य यास
आदर्थकदृ�्या यशस्वी होण्यापेक्षा अदधक करणे आवश्यक आहे, त्यांना संस्र्ांच्या जगात वuधता
प्रस्र्ादपत करण्याची आवश्यकता आहे.
पारंपाररक संस्र्ावािाचे समर्थक नवीन संस्र्ावािाला कडाडून दवरोध करतात, ज्यामÅये नवीन
संस्र्ावाि ज्या पद्दतीने संस्र्ात्मक बिलाला जास्तीत जास्त वाQवण्याचा िुसरा उिाहरण म्हणून
स्प� करण्याचा प्रयत्न करतो. त्या?वजी , जुना संस्र्ावाि सामादजक आदण राजकीय 6च्Jाशĉीच्या
दृ�ीने संस्र्ात्मक बिलाची कारणे स्प� करण्याचा प्रयत्न करतो. पारंपाररक संस्र्ावाि सामान्यत:
एकोदणसाव्या शतकाच्या उ°राधाथत आदण दवसाव्या शतकाच्या सुŁवातीच्या Cपचाररक
दशÕयवृ°ीचा संिभथ िेते ज्याने संस्र्ा आदण कायīांचे वणथनात्मक खाते तयार केले. 1950 पय«त, या
संस्र्ावािाची जागा मोठ्या प्रमाणावर वतथनवािी आदण कायाथत्मक सामादजक दव²ानाने Gेतली होती,
जसे की तालकvट पासथन्स आदण डेदव्हड ईस्टन सारख्या दसद्दांतकारांनी दवकदसत केले. नवीन
संस्र्ावािाच्या दृद�कोनातून, वतथनवािी सामादजक दव²ान आदण त्याचे मुख्य प्रदतस्पधê मा³सथवाि हे
समाजक¤दþत होते कारण ते समाजात संस्र्ा ज्या कारक भूदमका बजावत होत्या त्यांना परवानगी
िेण्यात अपयशी ठरल्या.
१.‘ तुaिाÂ]क राKकारRाचा KाFनतक g2ि\ª (Global Context of Comparative Politics )
िुसरे महायुद्द आदण नंतर एकोदणसाव्या शतकात जगाची राजकीय आदण आदर्थक पररदस्र्ती बिलली.
 मÅये रदशयातील बोल्शेदवक िांती, जागदतक राजकारण , समाजवाि, शोदषतांची दवचारधारा
म्हणून आदण पाIJात्य उिारमतवाि आदण भांडवलशाहीला एक गंभीर पयाथय म्हणून आणली. िुसरे
महायुद्द संपल्यानंतर अनेक महत्त्वपूणथ Gडामोडी Gडल्या, ज्यात युरोदपयन (दāदटश) वचथस्वाचे
अदस्तत्व कमी होणे, जागदतक राजकारण आदण अर्थव्यवस्र्ेमÅये नवीन वचथस्व म्हणून युनायटेड
स्टेट्स @Z अमेररकाचा उिय आदण प्रवेश, आदण दवभाजन जगाला िोन वuचाररक Jावण्यांमÅये
दवभागले. (पदIJम) भांडवलशाही आदण (पूवथ) समाजवाि. िुसऱया महायुद्दाच्या समाप्तीपय«त
उवथररत
जगाच्या
बहòसंख्य लोकांनी स्वत3ला युरोदपयन साăाज्यवािापासून मुĉ केले. दवकास,
आधुदनकीकरण, राÕůबांधणी, राज्य-दनमाथण 6त्यािी संकल्पनांच्या दवGटनानंतरच्या कालावधीसाठी,

नवीन राÕůांच्या
राजकीय अदभजात लोकांमÅये
राÕůीय Gोषणा
म्हणून काही प्रमाणात वuधता आदण
लोकदप्रयता दिसून आली. वuचाररकदृ�्या, तर्ादप, या
नवीन राÕůांना
यापुQे दवकासाच्या पदIJमी
भांडवलशाही मागाथवर जाण्यास भाग पाडले गेले. आदशया, अमेररका आदण लrदटन अमेररकेच्या नवीन
स°ाधारी उच्चĂूंमÅये समाजवािाचा सहानुभूतीिारांचा वाटा असताना, बऱ याच नवीन स्वतंत्र िेशांनी
स्वत3ला िोन्ही स°ेच्या गटांपासून िूर ठेवण्याचा जाणीवपूवथक दनणथय Gेतला, एकतर अदलप्त राहóन.
त्यांच्यापuकी बऱयाच जणांनी स्वत3च्या दवकासाचा दवदश� मागथ समाजवािी प्रमाणे दवकदसत केला, जसे
टांLादनयातील उजामा आदण भारतातील दम® अर्थव्यवस्र्ा मvडेल जे भांडवलशाही आदण समाजवाि
या िोन्हéचे दम®ण होते. munotes.in

Page 16

16तुलनयाÂमक रयाजकयारि
हे लक्षात ठेवण्यासारखे आहे की  पय«तच्या सरकारांचा तुलनात्मक अभ्यास प्रामुख्याने संस्र्ांची
ताकि, त्यांना दनयंदत्रत करणारी कायिेशीर-Gटनात्मक तत्त्वे आदण त्यांनी पदIJम (युरोदपयन)
उिारमतवािी-लोकशाहीमÅये ज्या पद्दतीने कायथ केले. वर नमूि केलेल्या Gडामोडéच्या संिभाथत,
 च्या मÅयभागी संस्र्ात्मक दृद�कोनाचा एक शदĉशाली टीकाकार उियास आला. समीक्षेचे
मूळ वतथणुकीत होते
 लारदलLम जे राजकारणाच्या दशस्तीत एक नवीन चळवळ म्हणून उियास आले
होते ज्याचे लàय दशस्तीला वu²ादनक कठोरता िेणे आदण राजकारणाचे दव²ान दवकदसत करणे आहे.
वतथनात्मक चळवळ म्हणून ओळखले जाणारे, हे मूल्य-तटस्र्, नvन-दप्रदस्िदÈटव्ह, वस्तुदनķ दनरीक्षणे
आदण स्प�ीकरण प्रिान करण्यासाठी मूल्यांपासून दवभĉ अनुभवजन्य तÃयांची परीक्षा समादव�
असलेल्या सव¥क्षण तंत्रांवर आधाररत एक पररमाणात्मक चyकशी दवकदसत करण्याशी संबंदधत होती.
वतथणूकवाīांनी
लोक जसे करतात तसे राजकीय का वागतात, आदण पररणामी राजकीय प्रदिया आदण
प्रणाली त्यांच्याप्रमाणे का कायथ करतात
यासारख्या प्रijांची उ°रे शोधून सामादजक वास्तवाचा
अभ्यास करण्याचा प्रयत्न केला. लोकांच्या वतथणुकीतील Zरक आदण पोदलररकल प्रदिया आदण
राजकीय व्यवस्र्ेवरील त्यांच्या पररणामांदवषयी हे
का प्रij
आहेत, ज्यामुळे संस्र्ांच्या कायिेशीर-
Cपचाररक पuलूंपासून तुलनात्मक अभ्यासाचा Zोकस बिलला. अशाप्रकारे  मÅये रvय
मrदिदडस यांनी दवīमान तुलनात्मक अभ्यासावर टीका केली जी अनyपचाररक राजकीय प्रदियांवर
Cपचाररक संस्र्ांना दवशेषादधकार िेत होती, दवश्लेषणात्मक ?वजी वणथनात्मक होती आदण वास्तदवक
तुलना करण्या?वजी केस-स्टडी ओररएंटेड होती.
आदण पादIJमात्य जगावर जवळजवळ दवशेष भर आदण वuचाररक भाषा दृद�कोन जे अशा मयाथदित
तुलना लक्षात Gे9न दवकदसत केले गेले होते, गrदāएल अल्मंड आदण अमेररकन सोशल सायन्स ररसचथ
कyदन्सलच्या तुलनात्मक राजकारणावरील सदमतीचे सहकारी ( मÅये स्र्ापन) यांनी एक
दसद्दांत दवकदसत करण्याचा प्रयत्न केला आदण एक पद्दत जी सवथ प्रकारच्या राजकीय प्रणालéचा
तुलना करू शकते - आदिम दकंवा प्रगत, लोकशाही दकंवा गuर -लोकशाही, पाIJात्य दकंवा गuर -पदIJम.
१.‘.२ निgाÓया शतका¸या उ°राVातª: KाFनतकìकरR 5नR उियxÆ]ुE Óयापार (The late
twentieth century: Globalisation and Emerging Trends/ Possibilities )
A) य2ýRेचे प्र]ाR क]ी करRे:
 ते  च्या िशकात तुलनात्मक राजकीय दवश्लेषणाच्या दवकासाचा बराचसा भाग
िेशांच्या वाQत्या ®ेणीच्या रूपात पादहले जा9 शकते, ज्यामÅये धोरण, दवचारधारा यासारख्या
मोडमÅये अदधक व्हेररएबल्स जोडले जात आहेत. , प्रशासकीय अनुभव तर्ादप सामान्य
दसद्दांतापासून संिभाथच्या प्रासंदगकतेवर कामगाराकडे हलवले गेले आहे. अंशत3, ही प्रवृ°ी
सामादजक दव²ानातील Ƚ 6स्टोररकल चyकशीचा नूतनीकरण प्रभाव आदण दवशेषत3

?दतहादसक समाजशा�
उिय प्रदतदबंदबत करते जे Gटना ज्या व्यापक दकंवा
समú
संिभाथत
Gडतात त्या समजून Gेण्याचा प्रयत्न करते. (र्ेडा स्कोपोल आदण एम. सोमसथ,
मrिो-सोशल
6न्³वायरीमÅये तुलनात्मक 6दतहासाचा वापर
, समाज आदण 6दतहासातील तुलनात्मक munotes.in

Page 17

17प्करि १ तुलनयाÂमक रयाजकयारियाचया अË्य यास
अभ्यास,  आदण पी. अāाम , ?दतहादसक समाजशा� , . दवदश� िेशांदवषयी आदण
प्रकरणांमÅये अदधक गुणात्मक आदण संिभêकृत डेटाचे मूल्यांकन केले जा9 शकते आदण
दवदश� संस्र्ात्मक पररदस्र्ती दकंवा दवदश� राजकीय संस्कृतéचा दहशेब Gेतला जा9 शकतो
अशा प्रकरणांबĥल मvडेलपासून िूर जाणे लादजरवाणे आहे. म्हणून आम्ही 6नोर
सांस्कृदतकदृ�्या दवदश� अभ्यास (उिा., 6ंúजी बोलणारे िेश, 6स्लादमक िेश), आदण नदतबना
-दवदश� िेश (उिा. 6ंµलंड, भारत, आदण अगिी संस्र्ात्मक दवदश� िेशांवर (उिा., एका दवदश�
राजवटीत भारत .
ú1ड दसस्टम्स
आदण मvडेल दबदल्डंगवरील जोर कमी होत असताना,
दवदश� संिभथ आदण संस्कृतéवरील ताण याचा अर्थ असा की तुलनांचे प्रमाण कमी केले गेले.

लहान प्रणाली
दकंवा प्रिेशांच्या पातळीवर तुलना मात्र रादहली उिा. 6स्लादमक जग, लrदटन
अमेररकन िेश, उप-सहारा आदĀका , िदक्षण आदशया 6.
B) िाFरी g]ाK 5नR axकशाhीकरR ŀनष्टकxि :
सोदव्हएत युदनयनच्या दवGटनामुळे
6दतहासाच्या समाप्तीची
कल्पना चलनात आली. त्याच्या

6दतहासाचा शेवट"
जे नंतर ि एंड @Z दहस्ůी अ1ड ि लास्ट मrन ( ) या पुस्तकात
दवकदसत करण्यात आले, Āादन्सस Zुकु6न्मा यांनी युदĉवाि केला की दवचारांचा 6दतहास
मानवी सरकारचे अंदतम स्वरूप म्हणून उिारमतवािी लोकशाहीची ओळख आदण दवजयाने
संपला आहे.
. पाIJात्य उिारमतवािी लोकशाहीच्या वचथस्वावर ताण िेण्यासाठी
6दतहासाचा
शेवट
हा एक प्रकारे शीतयुद्दाच्या दशखरावर उियास आलेल्या आदण  च्या िशकातील

दवचारधारेचा अंत
वािाची आठवण करून िेणारा आहे. पादIJमात्य िेशांतील सांप्रिादयकता.
पाIJात्य उिारमतवािी दवद्वानांनी प्रस्तादवत केले की पादIJमात्य िेशांतगथत समाजात आदर्थक
सल्ला, मुल्यांकाने राजकीय समस्या सोडवल्या आहेत, उिा. स्वातंÞय आदण राज्य शĉी,
कामगार अदधकार 6त्यािी, जे Cīोदगकीकरणासह गृहीत धरले जातात. अमेररकन
समाजशा�², दवशेषत3 डrदनयल बेल यांनी त्यांच्या कामात (ȫȹȶ ȜȿȵɀȽɀȸɊ ɀȷ ȠȵȶɀȽɀȸɊ"

 व  मधील राजकीय दवचारांच्या संपु�ात येण्यावर), असे नमूि केले की या
दवकासाच्या प्रकाशात एक वuचाररक सहमती होती, दकंवा दनलंबन राजकीय अभ्यासाच्या
मुि्īांवर वuचाररक मतभेिांची गरज. एकोणीस ?ंशीच्या िशकात,
6दतहासाच्या समाप्तीची

कल्पना एकोदणसाव्या िशकातील आणखी एक Gटना जागदतकीकरणासह जोडली गेली.
µलोबलायLेशन म्हणजे वu²ादनक, तांदत्रक, आदर्थक आदण राजकीय पररदस्र्तéचा एक संच
आहे, ज्याने जगाला अशा प्रकारे जोडले आहे जेणेकरून जगाच्या एका भागात Gडलेल्या
Gटनांवर पररणाम होईल दकंवा िुसयाथ भागात काय Gडत आहे यावर पररणाम होईल. हे
दनिशथनास आणले जा9 शकते की या जागदतक जगात क¤þदबंिू दकंवा क¤þ ज्याभोवती Gटना
जगभर दZरतात ते अजूनही पदIJम भांडवलशाही आहे. भांडवलशाहीच्या तर्ाकदर्त
दवजयाच्या संिभाथत, चलन दमळवलेल्या नागरी समाज आदण लोकशाहीकरणाच्या अभ्यासाचे
दृद�कोन आधुदनक भांडवलशाही जगात प्रवेश करण्यासाठी वuयदĉक अदधकारांच्या
संरक्षणाच्या दृ�ीने पररभादषत नागरी समाजाला महत्त्व िेतात. munotes.in

Page 18

18तुलनयाÂमक रयाजकयारि
या दृद�कोन मÅये आणखी एक लक्षणीय कल आहे जो नागरी समाज आदण लोकशाहीकरणाच्या
प्रijांना प्रार्दमक Zोकस म्हणून ठेवण्याचा प्रयत्न करतो. जर बाजाराची लोकशाही दवकदसत
करू पाहणाऱया पादIJमात्य भांडवलशाहीच्या समकालीन दहताला अनुरूप अभ्यास असतील
तर स्वाय°ता, स्विेशी संस्कृतीचा ह³क, आदिवासéच्या चळवळी , आदिवासéच्या चळवळéचे
पुनŁत्र्ान दवचारात Gेणारे अनेक अभ्यास िेखील आहेत. दनम्न जाती, आदण मदहला चळवळ
आदण पयाथवरण चळवळ. या मÅये भांडणाचा एक भाग उGड होतो दजर्े भांडवलाचे दहत
लोकांच्या ह³कांशी संGषथ करतात आदण जागदतक भांडवलाच्या युगात बिल आदण मुĉीच्या
भाषेचे प्रदतदनदधत्व करतात. अशाप्रकारे ओळख, पयाथवरण, वांदशकता, दलंग, वंश 6त्यािी
दवषयांच्या दचंतेने तुलनात्मक राजकीय दवश्लेषणाला नवीन आयाम प्रिान केला आहे.
C) ]ानhती g2कaि 5नR प्रgार:
जागदतकीकरणाचा एक महत्त्वाचा पuलू आदण दनधाथरक म्हणजे मादहती आदण कvम्युदनकेशन
तंत्र²ान अर्ाथत 6ंटरनेट आदण वल्डथ वा6ड वेबच्या क्षेत्रात अभूतपूवथ Gडामोडी. यामुळे डेटाचे
उत्पािन, संकलन आदण दवश्लेषण सुलभ Lाले आहे आदण जगभरात त्यांचा वेगवान आदण
व्यापक प्रसार सुदनदIJत केला आहे. या Gडामोडéमुळे केवळ डेटाची उपलÊधता वाQली नाही,
तर राÕů-राज्याच्या मयाथिेपलीकडे दवस्तारलेल्या नवीन समस्या आदण र्ीमचा उिय श³य
Lाला. या नवीन र्ीम यामधून समकालीन जागदतकीकृत जगाच्या राजकीय वातावरणाचा एक
महत्त्वाचा प्रभावशाली पuलू बनतात. सामादजक चळवळéच्या संGटनांचे जागदतक नेटवकथ,
कायथकत्या«चे जागदतक नेटवकथ ही अशीच एक महत्त्वाची बाब आहे. डेन्लोिेटीLेशनच्या
कल्पनांचा प्रसार हा अशा नेटवदक«गचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. िदक्षणी मेद³सकोच्या
दचयापास राज्यातील Lापादस्टस्टा बंडाने 6ंटरनेट आदण जागदतक माÅयमांचा वापर त्यांच्या
ह³कांसाठी, सामादजक न्याय आदण लोकशाहीसाठी संGषथ करण्यासाठी केला. मानवी
ह³कांच्या संवधथन आदण संरक्षणासंिभाथतील मुĥे जे मादहतीच्या संकलनावर आदण प्रसारांवर
अवलंबून आहेत त्याचप्रमाणे समकालीन काळा मÅये समपथक बनले आहेत.
gरािाgाठी प्रij
िीGō°री प्रij
१. तुलनात्मक राजकारणाचे अर्थ, स्वरूप व व्याप्ती स्प� करा.
२. जुना संस्र्ावाि आदण नवा संस्र्ावाि यांवर भाÕय करा.
३. जागदतकीकरणाच्या संिभाथत तुलनात्मक राजकारणाचा दचदकत्सक अभ्यास स्प� करा.
नटप नahा.
१. तुलनात्मक राजकारणाचे महत्व व दवकास
२. नवा संस्र्ावाि
३. जुना संस्र्ावाि
7777777munotes.in

Page 19

19प्करि २  आV ुवनक रयाÕů आवि रयाज्ययाचया विकयास
^nlWN 5VnlWD_kÕů5lR_kº^kIkldDkg
YkOkImłY_tek
. 8lUĶz^t
ÿÖSkdWk
.‘ _kº^ 5lR SnaWkÂ]D IyDN
’_kĶ5lR_kº^
“8°_dgkhSm_kº^
”UmGō°_mÿij
8lUĶz^t
_kº^kIk SnaWkÂ]DStWt 4Ë^kg D_Rt
5VnlWD _kÕů-_kº^- g2DÐYWtIk 4Ë^kg d Â^kIt GND
‘ 8°_ dgkhSm _kº^ 5lR KkFlSDìD_R g]KoW GtRt
ÿÖSkdWk
BīxlFD øk2Sm, du²klWD ÿFSm, lW_lW_kbt exV, ÿI2P ÿ]kRkS hxRk_t dÖSoIt 8UzYkUW d hòDn]m
[kKk_k2Im 5dÔ^DSk ^k]nbt – Ó^k 5lR — Ó^k eSDk]Å^t 62µa2P, Āk2g,ÖY¤W, YxSōFka,
hva2P ^k Utek2Wm Y_UtekS dgkhSm lW]kªR DtÐ^k Wdt \o\kF 5YÐ^k dIªÖdkEkam 5Rat.
4]tå_Dk, @Öůtla^k, Æ^oLma2P,^k2Wk dgkhSm gkăkº^ ÌhRS 4gS. 5le^k 5lR 5lĀDk
E2PkSma CīxlFDŀĶz^k ]kFkgatÐ^k Ute Dk[mK DłW ^n_xlY^W _kÕůk2Wm 5Yam _kKDì^ g°k
ÿÖTkYmS Dtam.gkăkº^dkUm _kÕůk2Wm ^k _kKDì^ g°tIk 8Y^xF Öd:Sk¸^k 5lTªD Zk^īkgkOm
Dtak. g°k gYV¥¸^k g2Gfkªak ÖZxN YlhÐ^k ]hk^nĦkS Lkak. ÖdS2Þ^ÿkĮmgkOm dgkhSm
_kº^k2Wm SgtI 42lDS Utek2Wm lh gkăkº^dkUm _kÕůkld_xVm aQk YnDk_ak. Ungö^k ]hk^nĦkW2S_
gkăkº^dkUm g°k2Wm 5YÐ^k dgkhSéWk ÖdkS2Þ^ īkdt akFat. Â^kSoW 5le^k –5lĀDk
E2PkSma Wd ÖdS2Þ^ Ute 4lÖSÂdkS 5at.
8Uk_]SdkUm Y_2Y_tS, 1950 5lR1960 ¸^kUeDkS 4]tå_DW ldīkYmOk2]Å^t _kKDì^ ldDkg
5lR 5VnlWDìD_Rkldf^m g]pĦ 5lR duldÅ^YoRª goýt 5Dk_ Gt9 akFam. ^k lgĦk2Sk2Wngk_,
dgkhSx°_ _kº^k2Sma _kKDì^ 8¸IĂo2Wk _kº^kIt [UakIt gkVW ÌhRoW dkY_ DłW munotes.in

Page 20

20तुलनयाÂमक रयाजकयारि
5VnlWDìD_R gkÅ^ D_Á^kIt ]xOt Dk^ª hxSt. Â^k2Ik 4gk ldĵkg hxSk Dì dgkhSx°_ _kº^k2Sma
_kKDì^ 8¸IĂo ld\kFm^ lhSk¸^k d_ 5lR d_ 8OÁ^kg g±] 5htS. 4gk ldĵkg hxSk Dì
_kKDì^ 8¸IĂo2Wk gk]kÆ^ lhSkgkOm Dk^ 5ht 5lR Â^k2¸^k DpSm etdNm _kÕům^ lhSkgkOm
4gSma ^k[ĥa >D [nlĦ]°k hxSm. 5VnlWDìD_R/_kKDì^ ldDkg lgĦk2Sk2DPoW _kº^kIt 4gt
ŀÔ^ lWlIJSYRt gxYt hxSt, e³^ 5lR ÿÂ^± Ó^dÖTtIm g2YoRª ®tRm >Dý DłW. ht [hòg2´^,
8Uk_]SdkUm axDekhm _kº^ ÌhRKt ldDkgkgkOm >D ldleĶ 42lS] l[2Uo ]kWÁ^k¸^k 4TkªWt
Ntla@avlKDa UtEma hxSt. 5VnlWDìD_R/_kKDì^ ldDkg lgĦk2SDk_k2gkOm, dgkhSx°_
_kº^ ÖYĶYRt 8Uk_]SdkUm 5lR axDekhm ÖdłYkIt hxSt. STklY, 5VnlWDìD_R GPdoW
5RÁ^k¸^k htSoWt, dgkhSx°_ _kº^kWt 5VnlWD ±týk¸^k [kKoWt 5lR Yk_2Ykå_D [kKoWt [kKo GtRt
5dÔ^D 5ht, K_m ^kIk 4Tª 4ÐYg2´^k2Dk¸^k [kKoWt 4gak S_mhm. 4ek ÿDk_t, St axD
Yk_2Ykå_D ±týk2d_ 4da2[oW 4gSkS lD2dk º^k2Im g2ÖDpSm 5lR g]kK Yk_2Ykå_D hxSk Â^k2Wk ^k
^nlĉdkUk¸^k gtNW2S_¸^k dgkhSmW2S_¸^k _kº^kWt g]TªW lUat KkRk_ Wkhm. ht _kÕům^ lhSkIt
4gÐ^kIk Ukdk 4Â^2S g2e^kÖYU hxSk Dk_R _kº^ IkadRkö^k2DPt Yn_tgk Yn_kdk hxSk.
‘_kº^5lRSnaWkÂ]DIyDNȪɅȲɅȶȺȿȚɀȾɁȲɃȲɅȺɇȶȝ ɃȲȾȶɈɀɃȼ
\yFxlaD lD2dk ÿkUtleD 4TkªWt _kº^kIk ldÖSk_ D_Á^k[_x[_I _kKDk_RkIm \kdWk UtEma
ldÖSpS Dtam Ftam 5lR ldetfS3, CYIkå_D _kKDì^ g2ÖTk2¸^k 4Ë^kgkd_ Yk_2Ykå_D5lR
g2DìRª Yå_\klfS Kx_ Ut9W _kKDk_RkIm g2DÐYWk 'dkÖSddkU' lD2dk 'Ó^dhk_kS_kKDk_R '
^kd_ \_ Ut9W Dtdb 'Dk^Utem_YRk'Yt±k dtFbm DtÐ^k]nbt Ó^kYD Lkam. ^k]Å^t Â^k¸^k
Dk^ª±týkS D]m CYIkå_D g2_lIS g2ÖTk, dSªW 5lR ÿlø^k 8Uk. _kKDì^ Y±, lhSg2[2V FN,
lWdPRnDk, ]SUkWkIt dSªW, ŀlĶDxW 6. CYIkå_D g2ÖTk2¸^k 4Ë^kgkYkgoW a± ldIlaS
LkÐ^k]nbt, >DkI dtbm _kº^k¸^k DÐYWt¸^k D¤þk]Å^t GN Lkam. Yodê W]oU Dtat hxSt Dì KkFlSD
ŀÔ^kd_ ]xOz^k g2´^tWt Utek2¸^k 8U^kgkOm IyDN ldDlgS D_Rt 5dÔ^D 5ht Kt ]xOz^k
ÿ]kRkd_ SnaWk gna\ D_ta. ^k]nbt _kKDì^ Ó^dÖTk gk_´^k gdªg]kdteD 5lR 4]oSª
g2DÐYWk2Ik 8U^ Lkak. 'lgÖNm]'¸^k ^k DÐYWtWt _kº^k¸^k DÐYWtIm KkFk GtSam 5lR
ldĬkWk2Wk' 4lSå_ĉ-Dk^Utem_ gk]klKD '5lR' gk2ÖDplSD 'g2ÖTk ldIk_kS GtÁ^kg g±] Dtat
Kt Fu_-YklIJ]kÂ^ _kKDk_Rk¸^k 5DaWkgkOm F2\m_ hxSt 5lR Â^k¸^k Dk^ª±týkS 'ÿm-ÖNtN' WvW-
ÖNtN 'gxgk^Nm SgtI _kº^kem 8GPYRt KxPatat WgatÐ^k \ol]Dk 5lR Dk^kªa^t g]kldĶ
D_Á^kIk 4lSå_ĉ Zk^Uk. SgtI, g2ÖTk2¸^k ÿÂ^± YĦSm 5lR Dk^¥ ^kd_ Kx_ UtSkWk, g2exVW
Ft]¸^k g]Ö^k ^k g2ÖTk2Wk Dk^Utem_ 4lVDk_ 5htS, Y_2Sn Â^k2Wm ÿÂ^±kS Dk^ Dtat, St
>D]tDk2em Dgt g2[2lVS 5htS 5lR Dk^ gkdªKlWD Vx_R [WdÁ^kS 5lR 42]akS 5RÁ^kS
Â^k2Wm GtSatÐ^k \ol]Dk. ^k]nbt g2_IWkÂ]D Dk^kªÂÌhĉkIk 8U^Lkak º^k]Å^t 'ldleĶ Dk^¥ gdª munotes.in

Page 21

21प्करि २  आV ुवनक रयाÕů आवि रयाज्ययाचया विकयास
g]kKk2gkOm 5dÔ^D 4gÐ^kIt dRªW Dtat Ftat 5lR ^k Dk^kªIm 42]a[KkdRm 5lR Dk^ªÿUeªW
W2S_ ldldV CYIkå_D 5lR 4WyYIkå_D g2_IWk2]Å^t SnaWk Dtam Ftam.
Ó^dÖTk 5lR g2_IWkÂ]DSk¸^k gkdªlýD IyDNéWm YkIJkÂ^ ldĬkWk2Wk >DkI YĦSm]Å^t
_kKDì^ÿRkam , g2_IWk 5lR dSªRnDì¸^k ldÖSpS ®tRmIk 4Ë^kg D_Á^kg g±] Dtat, S_
'WdmW_kÕůk2It' ÖdłY YkIJkÂ^ SnaWkÂ]DSkdkīk2Wk Â^k2Wm Dk^ g]Kat ^kIk 4Ë^kg D_Á^kIm
g2Vm ÿUkW Dtam. 5lTªD 5lR_kKDì^ [Ua ÌhRoW gkO¸^k UeDkS SnaWkÂ]D _kKDk_RkIt
[hòStD g]DkamW ldIk_d2S hxSt. gk]klKD 5lR _kKDì^ [Uak2¸^k 4Ë^kgkgkOm 'WdmW_kÕů
^kS [hòStD ldIk_d2SkWm 5Yat ldIk_ ]k2Pat. dk^Pkª ht Â^k'_x]k2ID Dkbk'It dRªW D_SkS º^k2Wm
_kKDì^ [Uak2Ik 4Ë^kg D_Á^k¸^k 4Wx´^k g2Vm lUÐ^k 5lR Â^k2Ik 4Ë^kg D_Á^k¸^k
ŀĶmDxW ldDlgS Dtat. ^kI DkbkS SnaWkÂ]D _kKDk_Rk¸^k ±týkS Dkhm WkldÆ^YoRª 5lR
_x]k2ID guĦk2lSD 5lR duIkå_D ŀlĶDxW ÿFS Lkat: _kKDì^ g2ÖDpSmIk 4Ë^kg, _kKDì^
g]kKDk_R, ldDkgdkU, 4da2l[Âd 5lR Y_ÖY_ lW\ª_Sk, DvYō_tlNL], WxD_ekhm-hòDo]ekhm
5lR W2S_ axDekhm]Å^t g2ø]R dFu_t ÿRkam, Pv7eIt gk]klKD >DýmD_R 5lR leak2It D¤þ
5lRYå_G4ÈN_ , _vDW, 5^LtWÖNrP 5lR dkPª ^k2It 5VnlWDìD_RkIt lgĦk2S 5lR 4Ð]2P,
Dxa]W, Yk^ 5lR d[kª ^k2¸^k _kKDì^ ldDkgkIk lgĦk2S gkdªlýD ÿkg2lFDSk ht lgĦk2S
gk2ÖDplSD lWgFª, Ó^kĮm 5lR 8Y^xlFSk 5lR duIkå_D gm]k2d_ akFo hxÁ^kIk 5lR gdªý
_kKDì^ ÿlø^tIt ÖYĶmD_R UtÁ^kIk Ukdk Dtak Ftak. ^k NÈÈ^kSma SnaWkÂ]D _kKDì^
ldĴtfRkIk SnaWkÂ]D 4Ë^kg lD2dk YvlalN³g ldDlgS aÕD_m ^nSm 5lR Y_Utem ]USmĬk_t
4]tå_Dt¸^k Y_ÖY_g2dkUm gh\kFkem Knbat. ^k DkbkSma [hòSk2e g2exVWkak Dtdb g2exVW
g2ÖTk2WmI lWVm lUak Wkhm, S_ St 4]tå_Dt¸^k Y__kÕů Vx_Rk¸^k Å^t^k2d_ 5Vkå_S hxSt. arlNW
4]tå_DtSma ÿxKt³N Dr]axN 5lR \k_SkSma lh]ka^W ÿDÐY ht Â^kSma gdkªS ÿSmDkÂ]D
hxSt. hk Dkb 4ÈN_¸^k 4Ë^kgkgk_´^k Dk]k2¸^k UtEkÓ^kĬk_t GxlfS Dtak Ftak. 1960 ]Å^t
ÿDkleS, 4Ð]2P 5lR Dxa]W ^k2Wm ldDlgS DtatÐ^k ±týk2It _kKDk_R, WdmW'SnaWkÂ]D
_kKDk_RIbdbm 'It Yký ÖYĶYRt Yå_\klfS Dtat. 4]tå_DtS SnaWkÂ]D _kKDk_R ^k WdmW
KWªaIt ÿDkeW ^k ÿdp°mIm 82Im UeªdSt. 'ldDkgdkU' hk DUklIS ^k DkbkSma ÿ]nE duIkå_D
ÿlS]kW hxSk. [ö^kI 42em, 'ldDkgema' Utek2]Å^t 4]tå_Dt¸^k Y__kÕů Vx_Rk¸^k Ödk_Ö^k2YkgoW
dkQatÐ^k ldDkgdkUk]Å^t _g, ]k³gªdkU-atlWWdkUk¸^k 5dkhWk2Ik gk]Wk D_Á^kgkOm 5lR
Â^k2Wk ldDkgk¸^k Fu_-DÌ^nlWÖN ]kFkªDPt WtÁ^kgkOm hxSk.
.‘ ItUeD5lRldDkgdkUkIm5ÓhkWt
1970 ¸^k lUetWt, ldDkgdkUkIm 4]oSª ]vPtÐg¸^k [kKoWt NmDk Dtam Ftam, º^kWt ldleĶ _kKDì^
gk]klKD gk2ÖDplSD g2ÖDpSé]Vma Z_D D]m Dtak, KtRtDłW Â^k2Ik 4Ë^kg >DkI
gkdªlýDdkUm IyDNmS Dtak Kk7a. ^k NmDtWt ^k ]vPtÐg¸^k dk2leD D¤þmD_Rkd_ \_ lUak 5lR
4ldDlgSStIk lgĦk2S ]k2PÁ^kgkOm lSgö^k KFkd_ a± D¤lþS Dtat. ldDgWema Utek2¸^k munotes.in

Page 22

22तुलनयाÂमक रयाजकयारि
]kFkgatYRkd_ 8Yk^k2d_ a± D¤lþS D_Á^kImF_KÂ^k2Wm Ó^ĉ Dtam. 1970 ¸^kUeDk¸^k
gnŁdkSmak 5lR Ó^kYD a± dtVoW GtSatÐ^k ldDkgdkUkak UxW ]n´^ 5ÓhkWt hxSm
(a) 4da2l[Âd 5lR
(b) DvYō_tlNL].
4da2l[Âd lgĦk2SkWt ldDkgdkUk¸^k ÿ\kdm ]vPtad_ NmDk Dtam (4) G_FnSm dFª GND 5lR ([)
52S__kÕům^ [kKk_ 5lR ldDkgkSma eĉì GND. ht ldetfS3 4]tå_Dt¸^k Y__kÕů Vx_R 5lR
[hò_kÕům^ ]hk]2Pbk2d_ NmDk D_Rk_t hxSt 5lR 4gt gnIdat hxSt Dì, ldDkgdkUkS Kt gÂ^ hxSt,
Â^k8aN, 5VmI CīxlFD _kÕůk2Ik ldDkg 5lR ldDgWema Utek2Ik ldDkg >Dý Kk9 eDS
WkhmÂ^k?dKm , 4da2l[Âd lgĦk2SkWt 4gk ^nlĉdkU Dtak Dì, YklIJ]kÂ^ Utek2Ik ldDkg Ek2īkd_
5ak 5ht. KFk¸^k 4WtD \kFk2]Å^t \k2Pdaekhm g]TªDk2Ik ÿgk_ 4ldDlgS 5ht 5lR
ldDkg Wkhm hm DÐYWk 52þt Fn2űt Ā1D¸^k \k2Pdaekhm 5lR arlNW 4]tå_DtS 4ldDlgS
(1967), dvÐN_ _vPWm¸^k hk9 ^o_xY 4ldDlgS > -5^Dk1972) 5lR ]kÐD] DrÐPdta¸^k
ldIk_kS gkDk_am Ftam 4da2l[Âd lgĦk2Sk¸^k ]k³gªdkUm g]m±Dk2Wm ]ký 4gt lWUeªWkg
5Rat Dì 4lSå_ĉ exfRkIt ÖdłY Dtdb _kÕům^ VSêd_ lUgo W^t Y_2Sn ]n´^ D¤þkSma ]hkWF_
[nKnª5 5lR Utem [nKnª5 ^k2¸^kSma ^nSé¸^k 4lVD KlNa YĦSmIk \kF ÌhRoW Yå_Vm^ 8Yúh
St KF\_kSma \k2Pdaekhm Ó^dÖTtS Dk^ª_S hxSt.
1980 ¸^kUeDkS SnaWkÂ]D _kKDk_Rk¸^k ±týkS 4WtD lgĦk2S 5lR ldf^k2Ik 8U^ Lkak.
^k]Å^t WxD_ekhm-hòDo]ekhmdkU, [UakIm ÖdUtem g2DÐYWk, axDekhm]Å^t g2ø]R,
g2_IWkÂ]D _kKDk_R ^k2Ik g]kdte hxSk.
'Wd8Uk_]SdkU5lREkKFmD_R Dkhm ldĬkWk2Wm ^k ŀlĶDxW GPk]xPéWk ldDkgdkUkIt dIªÖd
4gatÐ^k ±týkIm ?³^ D]m D_Rt 5lR SxPRt ÌhRoW Yklhat, S_DkhéWm Â^k2Wk lW_xFm ldldVSk
KxPRt, Y^kª^m ŀlĶDxW ÿUkW D_Rt 5lR WdmW ldf^ ±tý g]kldĶ D_Rt ÌhRoW Yklhat. 4Ð]2P,
^k2Wm 1950 ¸^k 8°_kVkªS 4gk ^nlĉdkU Dtak hxSk Dì _kº^k¸^k _kKDì^ ÿRkamWt [Uaat
YklhKt, Kt du²klWD IyDemak 4WnDoa hxSt, 6ÖNW ^k2Wm _kKDì^ Ó^dÖTt¸^k ]kYU2P 5lR
g2DÐYWk S^k_ D_Á^kIt Dk] hkSm GtSat. 1980 ¸^k UeDkS _kKDì^ 4Ë^kgkIk ]n´^ \kF
ÌhRoW _kKDì^ Ó^dÖTtIt ]hßd SgtI _kº^kak60 5lR70 ¸^k UeDkS arlNW 4]tå_DtSma
WxD_ekhm-hòDo]ekhm¸^k Dk^kªS a± dtVat Ftat.
’_kº^5lR_kÕů ȪɅȲɅȶȲȿȵȥȲɅȺɀȿ 
’_kº^g2DÐYWk
_kº^ekľkem g2[2lVS ldIk_d2Sk2]Å^t _kº^k¸^k Ó^k´^tg2[2lVS >D dk³^Sk Wkhm ^k
ldIk_d2Sk2]Å^t _kº^k¸^k ÖdłYkldf^m ,_kº^kWt D_kd^k¸^k Dk^kªg2[Vm ÿÂ^tDkIt l\ÆW 4gt ]S
5ht. munotes.in

Page 23

23प्करि २  आV ुवनक रयाÕů आवि रयाज्ययाचया विकयास
4å_ÖNNxNa¸^k ]St,_kº^g2ÖTk lh Dtdb ]kWdkIt KmdW gn_l±S D_Á^kgkOm 4lÖSÂdkS WgoW
]kWdm KmdW gnEm D_Á^kgkOm 4lÖSÂdkS 5ht. ‘ Öd^YoRª, gnEm dÿlSĶmSKmdWKFÁ^kgkOm
lW]kªR Lkatam DnNn2[g2ÖTk d EtPm ^k2Im g2GNWk ÌhRKt _kº^ hx^.’ 4gt ÿlSYkUW 4å_ÖNNxNa
^k2Wm Dtat 5ht.
5VnlWD DkbkSma Ó^k´^kYuDì [K¥g ^k2¸^k ]St, ]kWdm g]kKkIk >D g2GNmS ÌhRoW ]kWak
Ftatak \kF ÌhRKt _kº^ hx^.
FkWª_ ^k2¸^k ]St, ‘ lWlIJS \o\kFkd_ D]m 4VmS g2´^tS Dk^] _khRk_k, [kĻ lW^2ýRkYkgoW ÖdS2ý
lDdk [hòSk2em ÖdS2ý 4gRk_k g]kK ÌhRKt _kº^ hx^.
’_kº^kIt5dÔ^DGND _kº^kIt >DoW Ik_ 5dÔ^D GND 5htS.  g]kW htSogkOm >Dý ^t9W g2GNWkSÌhD ÖdłY ÿkĮ Dtatak axD g]nUk^  axD g]nUk^ak lWleS 4gk dkNRk_k \o\kF. axD ^k \o\kFkd_ Dk^] ÖdłYm dkÖSÓ^ DłW
_khSkS ‘ [kĻlW^2ýRk YkgoW ÖdS2ý [ 42SFªS gkdª\y]Âd. ’ _kKDì^ g2GNWk lDdk g2ÖTk.
’‘_kĶg2DÐYWk
_kÕů_kÕů-_kº^, 5lR _kÕůdkU ^k g2DÐYWk 5VnlWD DkbkSma 5htS. ‘ Ó^k eSDkS _kÕů
^k g2DÐYWtIk 8U^ ^n_xYkS Lkak. _kKkd_malWķtIt ÿUtekd_ma lWķtIt ŁYk2S_ hx9W ÖYtW ht
_kÕů–_kº^ 8U^kg 5at. Â^kW2S_ 62µa2P, Āk2g, _le^k, @lÖů^k, ÿle^klh_kĶ-_kº^8U^kg
5am. _kÕůdkUm ldIk_kIt axW gdªý Yg_at 5lR 8°_ 4]tå_DtSma lāNme dgkhSéWm 5YÐ^k
dgkhSm _kº^DÂ^k«WldŁĦ g2Gfª DłW 4]tå_Dt¸^k ÖdkS2Þ^ ^nĦkĬk_t dgkhSm _kKdNm KnFkłW
lUÐ^k. 4]tå_DtIm g2^nĉ g2ÖTkWt ^k_kÕů-_kº^kIm ÖTkYWk Dtam. — Ó^k eSDkS 8dªå_S
4]tå_Dk E2PkS 5lR Ž Ó^k eSDkS 5le^k 5lR 5lĀDk E2PkSma dgkhSmS _kÕůdkU
Yg_S Ftak. YlhÐ^k ]hk^nĦkW2S_ 5Nx]W, K]ªW 5lR @Öůx- h2Ftå_^W gkăkº^kIt ldGSW
hx9W, Öd^lWRª^k¸^k SÂdk¸^k 5Vk_t ]Å^ 5lR Yodª ^n_xY E2PkS WdmW _kĶ-_kº^8U^kg
5am. Ungö^k ]hk^nĦkW2S_ gkăkº^dkUm ^n_xYm^ _kº^DÂ^k«Wm dgkhSéWk ÖdS2Þ^ īkdt akFat.
5lR Â^kĬk_t 4g2´^ _kĶ-_kº^t ÖTkYW Lkam. .
——Ž ¸^k gn]k_kg gxlÓh>S ^nlW^WIt ldGNW hx9W “ _kÕů-_kº^ÖTkYWLkam^kI
U_Ì^kW ^xFxÖakld^k, 5lR ItDxÖaxÓhtlD^k ^k [hò _kĶ _kº^kIt ldGNW Lkat 5lR gl[ª^k,
øx4em^k, ÖaxdÓhtDì^k, LtD å_YlÊaD 6Â^kUm WdmW _kÕů-_kº^t lW]kªR Lkam. ÌhRKtI
_kÕůk¸^k5lR_kÕů -_kº^k¸^k lWl]ªSm]kFma ÿ]nE Dk_R _kÕům^ÂdkIm \kdWk 5ht. munotes.in

Page 24

24तुलनयाÂमक रयाजकयारि
’’_kÕůg2DÐYWt¸^kÓ^k´^k avPªāk7g-^k2¸^k]St,ÖdS2ý_kº^WgatS_mÂ^kak_kÕůÌhRSk^tSt  [K¥g^k2¸^k]St,\xFxlaDå_Â^kg2aµW4eklWleS\o\kFkd_dkÖSÓ^DłW_khRk_kFNÌhRKt
_kĶhx^ ‘ _1Ìgt]o_^k2¸^k]St,WuglFªD_mÂ^k>DÂdk¸^k\kdWtWtKxPatakaxDk2Ikg]oh,ÌhRKt_kÕůhx^
’“_kÕůkIt5dÔ^DGND
5VnlWDDkbkSmagdª_kº^tlh_kÕů-_kº^t5htS\klfD,gyÖDplSD,5lRdk2leDldldVSk
4gRkö^k4]tå_Dk[hò_kÕů_kº^4gtÌhRSkSS_g]kW\kfkdg2ÖDpSm4gatakKYkW,Āk2g
lDdk6Namak>D_kÕům^_kº^4gtÌhRSkSd2e,\kfk,V]ª,dg2ÖDpSmImldldVSk4gRk_t
\k_Sht[hò_kÕům^_kº^5ht
_kÕůkIt5dÔ^DGNDEkamaÿ]kRt5htS  dk2leD>DSk-_kÕům^ÂdkIm\kdWklW]kªRD_Á^k]Å^tdk2leD>DStIt]hÂd5ht  \klfD>DSk->Dk\kft]nbt]WkSmaldIk_,]xDbtYRkWtdghKStWt]k2PSk^tSkS ‘ Vkl]ªD>DSk-ÿkImWDkbkYkgoW_kÕůk¸^kGPRm]Å^tVkl]ªD\kdWk2WmZk_]hÂdkItDk]Dtat
5ht ’ \xFxlaDg2aµWSk-gaF\oÿUtekd_maaxDk2]Å^tg]kWgk2ÖDplSDVkFtlW]kªR
hxSkS\yFxlaDKdbDìDgk2ÖDplSDKdbDìDS^k_D_mS4gSt “ g]kW_kKDì^5Dk2ek-ÖdS2ý_kº^hxÁ^kIm6¸JklhgnĦk4WtDdtbkldldVaxDg]ohk]Å^t
5YkYgk2SmaldldVSkldgłW>DkÂÌhSklW]kªRD_Á^kg]USD_St
“8°_dgkhSm_kº^ ȧɀɄɅȚɀȽɀȿȺȲȽȪɅȲɅȶ 
dgkhSx°_g]kKk2]Å^t_kº^k¸^kÖdłYk¸^k5lRFlSemaSt¸^kg2U\kªSDkhmgk]kÆ^
guĦk2lSDYå_g_ÖTkYWDtÐ^kW2S_, SnaWtWtÖdk^°Sk[ĥad_magoý\k_Sm^g2U\kªSDgtakFo
hxSthtYkhÁ^kgkOm5YR\k_SkSma_kº^k¸^kÖdłYkDPtKk9^k
ÿRd[VªW^k2Wm^klUetWtgdkªSa±Rm^ÿ^ÂWDtat5htS[VªW^k2Ik4gk^nlĉdkU5htDì
dgkhSx°_\k_Sm^_kº^hk>DÖdk^°4l\WtSk5htKxdFkª¸^keĉìak5Dk_UtÁ^kg5lR
GPldÁ^kYt±kEoY]hÂdkIm\ol]Dk[KkdSx_kKDì^ÖdkS2Þ^kW2S_¸^kgnŁdkSm¸^kUeDk2]Å^t,
\k_SkSma_kº^8¸IĂodFkª¸^kD]ªIkö^k2WkÖdS2ý4lVDk_5lRÿlSķkak\amº^k]nbtÂ^k2Wk
\k_Sk¸^kgk]klKD -5lTªDldDkgk¸^kÿlø^tS]n´^DakDk_[Wdat'Â^kWt4TªÓ^dÖTtak
YnWlWªU¥leSDtat5lRYnW_ªIWkDtam5lR_kÕům^5lTªDldDkgkakIkaWkUtÁ^kgkOm_kº^
hÖS±tYkIkdkY_D_Á^k¸^k[hkÁ^kWt^kÿlø^tS]kaDì¸^kdFkªd_]xOkU[kdNkDak]n´^munotes.in

Page 25

25प्करि २  आV ुवनक रयाÕů आवि रयाज्ययाचया विकयास
4da2l[Âd lgĦk2SdkUm SDª D_SkS, St '?lShklgDŀĶz^k Â^k2¸^k ldleĶ gk]klKD 5lR _kKDì^
duleĶz^k2]Å^t ŁKatat hxSt 4lVD D¤þmDpS lD2dk E2lPS 4gatÐ^k lOgob _kº^ g2_IWk, 5lR
4WnÂYkUD FNk2Ĭk_t 5lTªD g2gkVWk2It lW^2ýR CYlWdtleD dIªÖdk¸^k U_Ì^kW, 5le^k,
5lĀDk 5lR arlNW 4]tå_DtSma _kº^k2Wm WvW-8ÂYkUD ÿ[b dFk«It >DýmD_R 5lR ^xµ^
5lTªD 4lVetf 5lR gnÓ^dÖTk _kEÁ^kgkOm D¤þmDpS _kº^ g2_IWk Yklham. 4lVetfk2Ik dkY_
ekhm _kº^k2Wm Dk^Uk 5lR gnÓ^dÖTk _kEÁ^kgkOm, Â^k2It ekhm lhSg2[2V 5lR TtN ldlW^xF
D_Á^kgkOm Fu_ -ldDkgkÂ]D htSo2gkOm Dtak. ^k gdª GNDk2Wm dgkhSé¸^k 5lTªD
4ldDlgSStak hkS\k_ akdak. DxhamWt YklhÐ^kÿ]kRt: 'dgkhSdkUkWt Unht_m?lShklgDdk_gk
lUak 5ht: >DìDPt gk]klKD-g2_IWkÂ]D FlSemaStIm 4WnYlÖTSm, 5lR Ung_mDPt _kKDì^
eĉéIk Yå_Rk]ÖdłY 8U^ Dtdb gkdª\y] _kº^k2¸^k lWl]ªSmgkOmI Wkhm S_ 4WnYlÖTSm Uo_
D_Á^kgkOm UtEma 5ht. ^k FlSemaStIk '(Dxham, 1986)
5le^k7, 5lĀDW5lR arlNW 4]tå_DW Utek2Wk 4ldDlgS dgkhSm _kº^ ^2ýRk 5lR Â^k¸^k
g2ÖTkÂ]D YĦSéIk dk_gk l]bkak, º^kĬk_t ^k 5l®S/Yå_Vm^ _kº^k2]Vma ÖdUtem gk]klKD
dFkªIt g2IkaW ekhm _kº^k2Ĭk_t lW^2lýS 5lR lW^2lýS Dtat Ftat. ^k]nbt _kº^kSma Yuao2WkI _kº^kS
ÿ]nE \ol]Dk lW\kdSk 5am. SDªg2FSYRt, dgkhSx°_ g]kKkSma DxRSkhm ÖdUtem FnRV]ª
4gatak dFª 4TkªS Utem \k2PdaUk_ dFª lD2dk K]mWUk_ ®m]2S etSD_m, dgkhSx°_ g]kKk2]Å^t
_kKDì^ dIªÖd Vk_R D_Á^kgkOm Yn_tgt ]K[oS WÓhSt. gkăkº^dkUm _kº^k2]Å^t 4gatÐ^k
]hkWF_ [nKnª5gkOm, Yå_Vm^ _kº^k2]Å^t Â^kak gkYt± 5lTªD dIªÖd ak\at. STklY,
ÖdkS2Þ^k¸^k dÖSnlÖTSmWt Â^kak ekgD dFkªIm \ol]Dk GtÁ^kYkgoW d2lIS Otdat Dk_R St
CYIkå_DYRt Y±m^ _kKDk_RkSoW dFbÁ^kS 5at hxSt. 4ek Yå_lÖTSmS, D]DndS gk]klKD
dFª ÖdS3ak WxD_ekhm lW^2ýRk]Å^t 4PDatat 5Qbat. 8°_-CYlWdtleD _kº^k¸^k
ÖdłYkd_Wd -]k³gªdkUm gklhÂ^kSma Ikao ^nlĉdkU 4gk 5ht Dì ]n´^S3 D]DndS ÖdUtem
FnRV]k«]nbt _kº^kak Ödk^°Sk ÿkĮ 5ht.
gk]klKD 5lR 5lTªD [Ua GPdoW 5RÁ^kgkOm 5lR 5VnlWDìD_R lD2dk ldDkg gkÅ^
D_Á^kgkOm WkF_m g]kKkS KkRdatam F_K dgkhSx°_ _kº^kSma 4lVDkö^k2Wk g]kKk¸^k
gdª ±týkS ]Å^dSê \ol]Dk [Kkdo UtSt. 8Uk_]SdkUm ŀĶmDxW, ÿk_2\m IIkª DtÐ^kÿ]kRt,
dgkhSx°_ _kº^kIt 5VnlWDìD_R _kº^ ÌhRoW ]Å^dSê \ol]Dk [KkdS 4gÐ^kIt Yklhat.
YklIJ]kÂ^ gnlel±S, 5VnlWD _kKDì^ 8¸IĂo2¸^k WtSpÂdkEkam, Â^k2Wk ldDlgS YkIJkÂ^ Utek2¸^k
dkQm¸^k ]kFkªIt 4Wng_R D_Á^kIt Dk] gxYdÁ^kS 5at. STklY, KkFlSDìD_Rk¸^k ÿlø^t]nbt
dgkhSx°_ _kº^kIm \ol]Dk 5lR ]hßd FnRkÂ]D [Uaat 5ht, º^k]nbt Â^k2Wk YnÆhk >DUk
52S__kÕům^ \k2Pdak¸^k ÿ\kdkEkam 5Rat 5ht.
munotes.in

Page 26

26तुलनयाÂमक रयाजकयारि
”UmGō°_mÿij 5VnlWD_kÕů-_kº^kIkldDkgÖYĶD_k  _kº^kImg2_IWkÂ]DIyDNSnaWkÂ]D_kKDk_RkSDem5ht^kd_lW[2Vlahk ‘ _kÕů-_kº^g2DÐYWkgldÖS_ÖYĶD_k
lNYlahk.8°_dgkhS_kº^ ._________________________________________ ______________________ ‘._________________________________________ ______________________ ’._________________________________________ ______________________ “._________________________________________ ______________________ ”._________________________________________ ______________________  _kº^kIt]hÂdkItGND •._________________________________________ ______________________ –._________________________________________ ______________________ —._________________________________________ ______________________ Ž._________________________________________ ______________________ ._________________________________________ ______________________
_kÕůkIt]hÂdkItGND ._________________________________________ ______________________ ‘._________________________________________ ______________________ ’._________________________________________ ______________________ “._________________________________________ ______________________ ”._________________________________________ ______________________ ȩȜȝȜȩȜȥȚȜȪ 
Alavi, Hamza. (1972). ‘The State in Post -Colonial Societies: Pakistan and
Bangladesh’. New Left Review. 1 (74) :59 -81, July -August
Almond, Gabriel Abraham. 1970. Political Development: Essays in Heuristic
Theory. munotes.in

Page 27

27प्करि २  आV ुवनक रयाÕů आवि रयाज्ययाचया विकयास
Boston: Little Brown Publishers.
Bardhan, Pranab. (1984). The Political Economy of Devel opment in India.
Oxford and New York: Basil Blackwell
Caramani, Daniele. (2014) Comparative Politics. New Delhi: Oxford University
Press. Carnoy, Martin. (1984). The State and Political Theory. Princeton:
Princeton University Pre ss.
Chandhoke, Neera. (1992). ‘Expanding the Marxian Notion of Post -Colonial
State’. Social Scientist. 10 (9 -10).
Frank, Andre Gunder. (1967). Capitalism and Underdevelopment in Latin
America: Historical Studies of Chile and Braz il. Monthly Review Press.
Held, David. (1990). Political Theory and the Modern State: Essays on
State, Power and Democracy. Cambridge: Polity Press.
Heywood, Andrew. (2013). Politics. London: Palgrave Macmillan. Kaviraj,
Sudipta. (1986). ‘Indira Gandhi and Indian Politics’, Economic and Political
Weekly, 21(38 -39).
Kaviraj, Sudipta. (1986). ‘Indira Gandhi and Indian Politics’.Economic and
Political Weekly, Vol. 21, No.38/39, September
Johari, J. C. 1982.Comparative Politics. New Delhi: Sterling Publishers.
Ray, S. N. 2000. Modern Comparative Politics. New Delhi: PHI Learning.
Palekar, S. A. 2009.Comparative Politics and Government. New Delhi: PHI
Learning.
7777777
munotes.in

Page 28

28तुलनयाÂमक रयाजकयारि
^nlWN ‘
‘ ȫȟȜȧȦȣȠȫȰ _kKDk_R
YkOkIm łY_tek
‘8lĥĶt
‘g2ldVkWdg2ldVkWdkU
‘‘axDekhmÓ^dÖTk 
‘’l[F_axDekhmÓ^dÖTk 
‘“gk_k2e
‘”5YRDk^leDax 
‘•g2U\ªgoIm
‘8lĥĶt 
SnaWkÂ]D_kKDk_R^k4Ë^kgGNDkSg2ldVkWdg2ldVkWdkUhk>D]hßdkIk]oa\oSGND
]kWakKkSx5VnlWDDkbk]Å^tg2ldVkWdg2ldVkWdkUkd_maKWgk]kÆ^k2Ikldĵkgd®Ħk
8°_x°_dplĦ2FShxSkWklUgSkSÂ^kI[_x[_axDekhmhkldIk_dekgWÿDk_hmÿIlaSd
ÿÖTklYShxSkWklUgSx5htaxDekhmhkldIk_4gakS_maxDekhm¸^kldÖSk_kIk5Qkdk
GtSkWk>D[k[ÖYĶYRtKkRdStDìaxDekhm¸^kKFk]Å^tDkhmakNk5Ð^k5htS^kakNk
]VoWaxDekhmIkldÖSk_GPoW5akSemDkhmWdmWÿlS]kWtdg]Ö^khmYnQt5Ð^k5K
axDekhmhkekgWÿDk_axDlÿ^ 4gakS_mKFkSl[F_axDekhmekgWg2ÖTk2Img2´^kd
Â^k2Wk]kWRk_k]kÆ^SkUtRk_k_kÕůg]ohhm]xOk5ht^kŀĶmWt^kGNDk2]Å^tSnaWkÂ]D
_kKDk_Rk¸^kŀlĶDxWkSoWg2ldVkWg2ldVkWdkUaxDekhmÓ^dÖTkdl[F_axDekhmÓ^dÖTk
^k2Im]k2PRmD_Á^kS5am5ht^k]k2PRm¸^k4Ë^kgkSoW5Yamg2ldVkWgldVkWdkU 
axDekhmdl[F_axDekhmÓ^dÖTk^kldf^mImg]K4lVDÿFÐ\hx7a4em4Yt±k5ht
‘g2ldVkW d g2ldVkW dkU:-
g2ldVkWdg2ldVkWdkU^kVx_RkÂ]D_kKDk_RkSmaUxW]hßdk¸^kg2DÐYWk5ht5htS
^kUxWg2DÐYWkÓ^dhk_kS>DkI4TkªWt[ö^kIdtbkdkY_Ð^kKkSkS]ký^kUxW
g2DÐYWk2]Å^t]oa\oSÖdŁYkIkZ_D5ht^kŀĶmWt^kUxÆhmg2DÐYWk2Ik4TªÖdS2ýYRt]k2PRt
F_KtIt5htmunotes.in

Page 29

29प्करि ‘ रयाजकयारि
g2ldVkW g2DÐYWtIk 4Tª:-
g2ldVkW g2DÐYWtIk 4Tª ÖYĶ D_SkWk ldÐ^] Km. 41Æűz^oK Â^k2Wm 4gt ÌhNat 5ht Dì
ȚȦȥȪȫȠȫȬȫȠȦȥ hk eÊU DrlYNa atN_ ]Å^t ^t lalhak 4gta S_ g2ldVkWkIk ÿ^xF lD2dk
4WtD ÿ^xF 4gk 4Tª hxSx.º^kgldÐ^] Km. 41Æűz^oK ȴɀȿɄɅȺɅɆɅȺɀȿȲȽȵɀȴɆȾȶȿɅɄ 4gt
g2[xVSkS.S_ȚɀȿɄɅȺɅɆɅȺɀȿ hk eÊU Ö]va atN_ ]Å^t lalha2 S_ Â^kS ekgWkIm g2_IWk d
Â^kSma Y_ÖY_ g2[2V ( ɃȶȷȶɃɄɅɀɅȹȶɄɅɃɆȴɅɆɃȶɀȷȸɀɇȶɃȿȾȶȿɅȲȿȵȺɅɄɃȶȽȲɅȺɀȿɄȹȺɁ 4gk
GtSak KkSx.
^kIk 4Tª g2ldVkW hm g2DÐYWk ÖToa]kWkWt ÿ^xF d SYemakWt ldIk_ D_Sk ekgWk¸^k g2_IWk
d Â^kSma GNDk2It Y_ÖY_ g2[2V ^k2¸^kem lWFlPS 4gRk_m g2DÐYWk 5ht.
g2ldVkW g2DÐYWk Ó^k´^k:-
g2ldVkW hm g2DÐYWk YnQma Dkhm Ó^k´^k2¸^k ^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ D_Sk ^t7a.
 gm>ZÖův2F -
Ÿg2ldVkW ÌhRKt 4ek Sßdk2Ik g2I^ 4gSx º^k]Å^t g°kWkFå_Dk2It h³D 5lR Â^k
UxGk2]Vma g2[2V lWlIJS Dtat 4gSkS. 
 ÿxPk^gm-
Ÿº^k lW^]k2¸^k 5Vk_t _kº^kIm g°k IkaSt d ldSå_S hxSt Â^k lW^]k2¸^kg2I^kg
g2ldVkW 4gt ÌhRSkS. 
‘@ÖNmW- Ÿg2ldVkW hk 4gk UÖS?dK 5ht Kx gdō¸I g2ÖTtIt g2GNW D_Sx.  gk_k2eg2ldVkW hk UtekIk gdō¸I d ]oa\oS Dk^Uk ]kWak KkSx.KxÂ^kUtekSma ekgW
Ó^dÖTtIt ÖdłY4lVDk_ d ]^kªUkWkFå_Dk2It h³D d DSªÓ^ ^k2Ik >D UÖS?dK 4gSx.4gt
ÌhRSk ^t7a.
g2ldVkWdkU
g2ldVkWdkU hm >D 5VnlWD ldIk_Vk_k 4goW Sm Dk^īkĬk_t ÿÖTklYS eklgS _kKDì^
Ó^dÖTtg ]kÆ^Sk UtSt.g2ldVkWdkU hm g2DÐYWk YnQma Ó^k´^k2¸^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ hx7a. lYWvDdlÖ]T -
Ÿg2ldVkW ÌhRKt 4ek ldIk_k2ItÖYĶmD_R 5ht º^k ldIk_k2Wm g2ldVkWkIk 4Tª ÖYĶ
hxSxÂ^kIt g]TªW Dtat KkSt d _kKDì^ eĉìd_ ÿ\kdm lW^2ýR hm gkÅ^ Dtat KkSt. 
 gm>ZÖův2F -munotes.in

Page 30

30तुलनयाÂमक रयाजकयारि
Ÿg2ldVkW dkUhm >D 5VnlWD ^nFkSma g2DÐYWk 4goW Sm Dk^īkĬk_t ÖTklYS _kKDì^
Ó^dÖTtIm 4Yt±k D_St. 
‘ Dx_md4ākh] -
ŸÖTklYS g2ldVkWk¸^klWU¥ekÿ]kRt ekgW Ó^dÖTt¸^k 42]akIk 5úhV_Rkö^k
ldIk_kg g2ldVkW dkU4gt ÌhRSkS. 
’ DkNªWdhkKª-
Ÿ]ylaD4lVDk_ d ÖdS2ýÆ^k^YklaDt¸^k 4lÖSÂdkg ]kÆ^Sk UtRt ÌhRKt g2ldVkW dkU
hx^ 
“ Dt.gm.lÓh4_-
Ÿg2ldVkW dkU ÌhRKt Dtdb g2ldVkWkS 4WngłW Ikadat KkRk_t ekgW WgoW
_kº^DÂ^k«d_ lWlIJS ÖdłYk¸^k ]^kªUk 4gRt d WkFå_Dk2¸^k ]oa\oS 4lVDk_k2Ik gÆ]kW
_kEak KkRt ^kg Eö^k 4TkªWt g2ldVkWdkU ÌhRSkS. 
>D2U_mS gldVkW dkUhm >D ]^kªlUS ekgW Ó^dÖTtIk Yn_ÖDk_ D_Rk_m d WkFå_Dk2¸^k
4lVDk_k2Wk ÿlSķk UtRk_m ldIk_Vk_k 5ht 4gt 5YR ÌhRo eDSx.
]WkIm]oa\oSSÂdt-
lYWvDdlÖ]T ^k2Wm^k2Wm g2ldVkW dkUkImDkhm ÿ]nE SÂdt YnQma ÿ]kRt ]k2Pam 5htS.
]oa\oSg2ÖTkImÓ^k´^k-
g2ldVkW dkUkIt ht >D >D ]hßdkIt Sßd ]kWat KkSt.g2ldVkW dkUk¸^k ŀĶmWt ]oa\oS
g2ÖTk2ImÓ^k´^k ÖYĶ hxRt ÌhRKt g2ldVkWkS Dk^Ut YklaDkDk^ªYklaDk
Æ^k^YklaDkÿekgDì^ gtdk2It g2GNW d Dk^ª ^k2It Y_ÖY_ g2[2V Ó^k´^k ÖYĶ 4gkd^kg
hdm
ekgWÓ^dÖTtd_ma]^kªUk-
g2ldVkW dkUkItht >D ]hßdkIt Sßd ]kWat KkSt._kKDì^ eĉéd_ ]^kªUk WgSma
lW_2Dne _kº^Ó^dÖTk 5Dk_kg ^tSt Km g2ldVkW dkUk¸^k SÂdk ld_xVm O_St.Â^k]nbt
g2ldVkW dkUkS ekgW Ó^dÖTt¸^k ]^kªUk2Im gnÖYĶ ]k2PRm Dtam KkSt.
‘g2ldVkWk¸^k]kÅ^]kSoW_kKDì^eĉìItg2GNW-
g2ldVkW dkUk¸^k ^k ŀĶmWt g2ldVkWk¸^k ]kÅ^]kSoW Dtdb g_Dk_Im ÖTkYWk DłW
\kFRk_WkhmhmS_ekgW g2ÖTt¸^k ldldV ld\kFkS g°tIt ldS_R hxRthm 5dÔ^D
4gSt.g°k ld\kKWk]Å^tgldVkW ^eÖdm hx9 eDat Wkhm S_ Â^k UtekS g2ldVkWdkU
Zk_ Dkb lNDo eDRk_ Wkhm.
munotes.in

Page 31

31प्करि ‘ रयाजकयारि
’ldDkgkgkOm]kFªUeªD:-
g2ldVkW dkUk¸^kSßdkWngk_ g2ldVkW ht Dtdb dSª]kW _kKDì^ eĉì¸^k ÖdłYkS Dk^ª
D_S WgoW\ldÕ^kSma _kKDì^ eĉì¸^k ÖdłYkS UtEma St Dk^ª_S 4gkd^kg
hdt.Â^kŀĶmWt g2ldVkW dkUkg g2ldVkW Dtdb dSª]kW _kKDì^ g2Gfkª¸^k ÿ\kdkEkam
^xKWk 5ERt >dQz^kYn_St ]^kªlUS W _khSk \kdm ldDkgk¸^k ^xKWkhm S^k_ _kERt
4Ytl±S 5ht.[UaÂ^kDkbkS 4WnłY KWSt¸^k ]kFÁ^k]oÐ^5Ueª ^kS hxRk_t
Yå_dSªW d Â^kg akFo D_Á^kIm gnldVk g2ldVkWk]Å^t 4gRt 4Ytl±S 5ht.
g2ldVkWkIt5Vk_:-
ldÐ^]Pm>µK ^k2Wm g2ldVkWkIt ÿ]nE 5Vk_ YnQmaÿ]kRt ]k2Pat 5htS.
g2ÖTtIm_IWkdÿlø^k2d_]Su³^:-
ldÐ^]Pm>µK ^k2¸^k ]St K_ >Ekīk _kº^k2]Å^t KWSk _kKDì^ g2ÖTt¸^k _IWk d
ÿlø^k2emgh]S 4gSma S_ StTt g2ldVklWD ekgW ÖTklYS hx9 eDSt.Y_2Sn ^k 8aN
K_ axDk2Wk 4gt 4Wn\dkg ^t9 akFat Dì g_Dk_Im _IWk Â^k2¸^k lhSk¸^k ldŁĦ
4Æ^k^ YoRª _mSmWt g2IlaS hxS 5ht S_ 4ek Yå_lÖTSmS KWSk Â^k ekgW
Ó^dÖTtgÖdmDkhk^ªSkÿUkW D_S Wkhm Â^k]nbt Â^k _kº^Ó^dÖTtS ekgWk¸^k
eĉìIköhkg GPoW ^tSx d d KWg2]Sm 4\kdm St ekgW WĶ hx9 eDSt.Â^k]nbt g2ldVkW
dkU g2ÖTtIm _IWk d ÿlø^k2d_ gdªgk]kÆ^k2It ]Su³^4gÁ^k¸^k Sßdkg g2ldVkW
dkUkIk]oa\oS 5Vk_ ]kWSx.
g]kKk¸^kgk]kÆ^8ĥtekÿSmgh]Sm-
g2ldVkW dkUkIkhk >D ]hßdYoRª 5Vk_ ]kWak KkSx.g]kKk]Å^t gk]kÆ^ 8ĥtek ÿSm
gh]Sm hxS Wgta S_ 4ek Yå_lÖTSmSÂ^kg]kKKmdWkS Dahg2GfªSRkd ht
lWÂ^kIt [WSkS.Â^k]nbt ÿIlaS ekgW Ó^dÖTtldf^m hm gdªgk]kÆ^ KWSt¸^k ]WkS
4g2Sxf lW]kªR hxSx.ht NkbÁ^kgkOm gk]kÆ^ 8ĥtek ÿlS g]kKkIm gh]Sm ÿÖTklYS
D_Á^kg g2ldVkWdkU ÿkVkÆ^ UtSx.
‘Dk^UkdekgWkg]kÆ^Sk -
Dk^īkIt _kº^ hk g2ldVkW dkUkIk ]oa\oS 5Vk_ ]kWak KkSx.Dk^īkIt _kº^ ^k
g2DÐYWtg KWgk]kÆ^k2Wm ]kÆ^Sk UtRt 5dÔ^D 5ht Â^kI [_x[_ ekgWk¸^k Dk^kªIk
5Vk_ hm htI SÂd 4gkdt.ekgWDÂ^k«Wm ]W]kWm YĦSmWt _kº^Dk_\k_ W D_Sk
g2duVklWD d Dk^īk¸^k ]^kªUtS _khóWI 5YÐ^k g°tIt Dk^kªÆd^W D_Rt 4Ytl±S
4gSt._kº^DS¥ K_ g2duVklWD ]oÐ^k2ld_xVm d Dk^īk¸^k IyDNm[kht_ Kk9W dSªW D_S
4gSma S_ gdª gk]kÆ^ KWStShm Dk^īkldf^mIk5U_Zk_DkblNDSWkhmmunotes.in

Page 32

32तुलनयाÂमक रयाजकयारि
Â^k]nbtg_Dk_¸^k 5Vk_k¸^k ÖdłYkS Dk^Uk d ekgWk¸^k 5dÔ^DStd_ gldVkW
dkU\_ UtSkWk lUgSx.
“ldleĶWmSmÿijkd_gh]Sm -
g2ldVkW dkUk¸^k ^elÖdStIk hkhm >D ]hßdkIk 5Vk_ ]kWak KkSx.g]kKkSldleĶ
ÖdłYk¸^k WmSm ÿijk2d_ gh]Sm 4gta S_ g]kKkS SRkdkIt d ]W \tUkIt ÿij Zk_gt
8ĩdS WkhmS d g2ldVkW dkUkg4lV]kÆ^SkÿkĮ hxRt ghK e³ ^ hxSt.
>D2U_mSg2ldVkWdkU hm g2DÐYWk dkldIk_Vk_kŁKÁ^kDå_Skd_maIk_SÂdkImDì
ÿDfkªWt 5dÔ^DSk 4gSt.
g2ldVkWdkUkIkldDkg-
g2ldVkW dkUkIk KkFlSD ÖS_kd_ Lkatak ldDkg gkVk_RS: ^t7a YnQma ]nUzīk2¸^k 5Vk_t ÖYĶ
D_Sk ^t7a.
úmDWF__kº^ -
g2ldVkW dkUkIk ÿk_2\ úmD WF_ _kº^k]Å^t ÿk]n´^kWt exVak KkSx.úmD ]Å^tg2ldVkW
dkUkIk ldDkg >DkI dtbm UxW YkSÑ^k2d_ GPoW 5atak lUgSx.>DkYkSbmd__kKDì^
ÖS_kd_ Dkhm g2ÖTk2Im lWl]ªSm Lkam S_ Ungö^k YkSbmd_ duIkå_D ÖS_kd_ ]^kªlUS d
axD]kÆ^ ekgW Ó^dÖTt¸^k 5dÔ^DSk ÿlSYkUW D_Rk_t lgĦk2S ]k2Pat
Ftat.Â^kSoWIúmD ]Å^tÿÂ^± axDekhmIk ÿ^xF ldDlgS Lkatak
lUgSx>D2U_mSúmD WF_ _kº^ ht g2ldVkW dkUkIt ldDkgkIt ÿk_2\l[2Uo ]kWat KkSkS.
_x]Wgkăkº^ -
_x]W gkăkº^kWt úmD WF_ _kº^ Ó^dÖTk WĶ Dtam.^k DkaE2PkS hm g2ldVkW dkUk¸^k
ldDkgk¸^k ŀĶmWtDkhm gDk_kÂ]D FxĶm GPoW 5Ð^k.^kS ÿk]n´^kWt g2ldVkWkIk
ldDkg _x]W gkăkº^kS GPoW 5atak lUgSx.Dk^īk¸^k g2lhSmD_Rkg_x]W
gkăkº^kSÿkVkÆ^ UtÁ^kS 5at.ÿlSlWlVÂdk g2U\kªSma Dkhm Sßdk2Ik 8F]hm _x]W
gkăkº^kS exVak KkSx. _kº^k¸^k gkdª\y] 4lVDk_k2Ik ľxS KWSk 5ht hk ldIk_hm
_x]W DkbkSI YnQt 5ak.g2ldVkW dkUk¸^k ŀĶmWtgdkªS ]hßdkIt ÌhRKt KWSt¸^k
4lVDk_k2It g2lhSm D_R ^kI DkbkS GPoW 5at.
‘62µa2P]Vmag2ldVkWdkUkIkldDkg-
5VnlWD 4TkªWt g2ldVkW dkUk¸^k ldDkgkS 62µa2PIt ÖTkW 4Â^2S ]hßdYoRª ]kWat
KkSt._kKk ®tķ Dì Dk^Uk ®tķ hk ÿij 62µa2P¸^k 6lShkgkS UmGªDkb FkKak.^kÿijk¸^k
g2GfkªSoWI 62µa2P ]Vma GNWk dkUkIk ldDkg GPoW 5atak lUgSx.^kIÿijkSoW 62µa2P
]Å^t ”’Ž ]Å^t^kUdm ^nĦ Lkat d ^kS_kKkIk Y_k\d hx9W KWSt¸^k
gkdª\y]Âdk¸^k SßdkgldK^l]bkak”–– ¸^k du\dekam _kº^øk2SmWt g2gUt¸^k munotes.in

Page 33

33प्करि ‘ रयाजकयारि
gdª®tķÂdStImÖTkYWkLkam Â^kW2S_¸^kDkbkS62µa2P]Å^tÿlSlWlVDaxDekhmIk
ldIk_g2gUm^ekgWYĦlS¸^kÖdłYkSldÖSk_SFtakg2ldVkWdkUkIt]oa\oSSÂd
Dk^īkIt_kº^žht62µa2P]Å^tIEö^k4TkªWtldDlgSLkatKFk]Å^tg2ldVkWkIkldIk_
ÿgkå_SD_Á^k]Å^tdg2ldVkWdkUmekgWÓ^dÖTtItÿlS]kWldSå_SD_Á^kShm62µa2PIt
^xFUkW]hßdkIt]kWatKkSt
’ĀkÆg ]Vma g2ldVkW dkUkIk ldDkg:-
g2ldVkWdkUk¸^kldDkgkSĀkÆgIt^xFUkWhm]hßdkIt]kWatKkStĀkÆg]Å^tg2ldVkW
dkUkImduIkå_DŁKdkSŁgx¸^kldIk_k2]VoWLkam5amS_•–—
¸^kĀ¤I_kº^øk2SmWtg2ldVkWdkUÿÂ^±Ó^dhk_kS8S_ldakÖdkS2Þ^g]Skd[2VnÂd
^kGNWkdkUk¸^kŀĶmWtYk^k\oS4gRkö^kSÂdk2Im\n_b^kIĀ¤I_kº^øk2SmWtKFkak
GkSatamlUgSt^kSßdk2WkĀkÆgWtÿT]•—¸^kg2ldVkWkSÖTkWlUatYnQt
––’gkam _kKtekhmg]obWĶLkam–•“]Å^tlSg_tFR_kº^ĀkÆg]Å^t
4lÖSÂdkS5athxStS_—’”gkam IyTtFR_kº^ĀkÆg]Å^tÿÖTklYSLkat^k
ÿÂ^tDFR_kº^kdtbmĀkÆg]Vmag2ldVkWdkU4lVDklVDldDlgSLkatak5YRkg
lUgSx
“4]tå_DtSma g2ldVkW dkUkIk ldDkg:-
g2ldVkWdkUk¸^kldDkgkS4]tå_DtItÖTkWhm4WÆ^gkVk_R]kWatKkSt••”
gkam4]tå_DWKWStWtÖdkS2Þ^kImGxfRkDłW]kWdmh³Dk2WklalESÖdłYÿkĮ
DłWlUatKFkSmaYlhatlalESg2ldVkW]na\oS4lVDk_k2Wkg2duVklWDUKkªg°k
ld\kKWkItSÂdÆ^k^ka^mWYnWldªaxDWkItSÂdd^kgk_´^kg2ldVkWdkUk¸^k]oa\oS
g2DÐYWk^k4]tå_DWg2ldVkWk¸^kUtRµ^k5htSYlhÐ^k]hk^nĦkY^«S4]tå_Dk
KkFlSD_kKDk_RkYkgoW4laĮ4gkUtehxSkYlhÐ^k]hk^nĦkSaxDekhmdkUm
_kÕůk2¸^k[kKoWt4]tå_DtWtgh\kFmhx9WaxDekhmÖdkS2Þ^^kSßdk2gkOm^nĦ4em
gldVkW dkUkg Yo_D\ol]Dk4]tå_DtWtKFkg]x_]k2PamYlhÐ^k]hk^nĦk¸^k
g]kĮmW2S_Y_SKFkS]hk^nĦkgk_Ekÿg2F8ĩdoW^td_kÕůkWt5Yatÿijek2SSkd
ghDk^ª^kg2ldVklWD]kFkªWtgxPdkdtS^kgkOm4]tå_DW4Å^±dnűxldÐgW^k2¸^k
ldIk_dYnQkDk_kSoW_kÕůg2GkImÖTkYWkLkamÂ^k]nbtg2ldVkWdkUkIt52S__kÕům^
D_RD_Á^kIt]hßdkIt^xFUkW4]tå_DtWtlUatatlUgSt
”5le^k d 5lĀDk E2PkSma g2ldVkWdkU:-
Ungö^k]hk^nĦkW2S_^n_xlY^W_kÕůk2¸^kdgkhSm4gRkö^k5le^kd5lĀDkE2PkSma
_kÕůk2WkÖdkS2Þ^l]bkat^kWÓ^kWtÖdS2ýLkatÐ^k_kÕůk2Wm5YÐ^k\ldÕ^kgkOm
axDekhmekgWÓ^dÖTtIk42FmDk_Dtak]kýaxDekhmekgWÓ^dÖTkldDlgS
hxÁ^kDå_Skd^eÖdmhxÁ^kDå_SkDkhmYodª4Nmgk_´^kdkam^k5le^kd5lĀDkmunotes.in

Page 34

34तुलनयाÂमक रयाजकयारि
E2PkSma _kÕůk2]Vma g]kK KmdWkS WÓhÂ^k . Yå_Rk]m\k_S dFbSk [hòSk2e Utek2]Vma
axDekhm _kKdNm d g2ldVkWdkUkIt 5Āx - 5le^k7ÿlS]kWDxgbat.S_mhm^k
Utek2]Å^t l[F_ axDekhm _kKdNéWm hm 5\kgm g2ldVkWdkU 8\k_atak
lUgSx\k_Skgk_´^k_kÕůkWm]ký g2ldVkW dkUkS \_md ^xFUkW lUat KFkSma g2ldVkW
dkUk¸^k ldDkgkS >D 5ĵkgD ÖTkW lW]kªR Dtatat lUgSt.
g2ldVkW dkUkIt ŀĶmDxR-
g2ldVkW dkUkIt ÿk]n´^kWt UxW ŀlĶDxW ÿIlaS 5htS.St YnQma ÿ]kRt ÖYĶ D_Sk ^tSma.
YkIJkÂ^ lD2dk 8Uk_]SdkUm ŀlĶDxW
g2ldVkW dkUkIk YkIJkß^dk 8Uk_]SdkUm ŀlĶDxW ÿk]n´^kWt YnQma [k[éWk ÿkVkÆ^ UtSx.
g2ldVkW  axD lWdkªlIS g_Dk_ ‘g°k ld\kKWkIt SÂd ’WkFå_Dk2It ]oa\oS
4lVDk_ “ Dk^īkIt _kº^ ”Æ^k^ka^mW ÖdkS2Þ^ •K[k[Uk_g_Dk_– KWStIt
gkdª\y]Âd —lWdPRnDì¸^k ]kÅ^]kSoW g°k Yå_dSªW ŽÓ^lĉÖdkS2Þ^kgÿkVkÆ^
gkÌ^dkUmŀlĶDxW -
gkÌ^dkUm ŀlĶDxW ÿk]n´^kWt 8Uk_]SdkUm ŀlĶDxWkd_ NmDk DłWYnQma Sßdkak
ÿkVkÆ^ UtSx.
 gldVkW ldleĶ ldIk_k2Wk ]oSª ÖdłY UtÁ^kIt >D gkVW 4gkdt ht g2ldVkW ht gkÅ^
WgoW St Dtdb gkVW ]kWkdt ‘gldVkW ht exfR WĶ D_Á^kgkOm _IWk lWlIJS D_Á^kIt
>DgkVW’ g2ldVkWkYt±kldIk_Vk_tgÿkVkÆ^ “ Æ^k^YklaDk d ÿekgW ht
g2ldVkWkYt±k ldIk_g_Rm [k2Vma 4gkdt ”g]kWSk d ÖdkS2Þ^ hm SÂdt Dtdb exlfS
dFkªDå_Sk.
>D2U_mS g2ldVkW dkUkIk YkIJkß^dk8Uk_]SdkUm ŀlĶDxW hk ]^kªlUS ekgW d
Ó^lĉÖdkS2Þ^ ^k SÂdk2Wk ÿkVkÆ^ UtRk_k 5ht.S_ gkÌ^dkUm ŀlĶDxW ]k³gªdkUm
dkldleĶ ldIk_Vk_k d gkÌ^dkUm Y±kg ]hßd UtRk_k 5ht ht ÖYĶ hxSt.
g2ldVkW dkUkg]x_ma 4PTbt/ ÿij-
g2ldVkW dkUk¸^k ]kFkª]Å^t ÿk]n´^kWtYnQma 4PTbt d ÿij lW]kªR Lkatat lUgSkS. Â^k2Im
]k2PRm YnQma ÿ]kRt D_Sk ^t7a.
42SFªS g2GfkªIm lÖTSm -
g2ldVkW dkUk¸^k ldDkgdldÖSk_kSmahk>D]hßdkIk4PTbk]kWkdk
akFta.42SFªS g2Gfª[2PkbmSRkd4ek lÖTSmIk Zk^Uk Gt9W Â^k UtekSma
ekgW Ó^dÖTk 5Rm[kRm gk_´^k gkVWk2Ik dkY_ DłW g2duVklWD ]kFkªWt ekgW
Ó^dÖTtg 4lW^2lýS ÖdłY ÿkĮ DłW UtSkS.Â^k]nbt g2ldVkW dkUkIm Yk^k\oS
Sßdt Yk^Ubm SnPldamKkSkS. Â^k]nbt _kÕůk2]Å^t 4gRk_k 42SFªS g2Gfª dkSRkd
hk g2ldVkW dkUk g]x_ma >D ÿ]nE 4PTbk O_Sx..munotes.in

Page 35

35प्करि ‘ रयाजकयारि
]oa\oS F_Kk2Im dkWdk:-
KFk]Å^t axDekhm ekgW Ó^dÖTtIk ldÖSk_ ]xOz^k ÿ]kRkS GPoW 5atak 4gak
S_m axDekhm ekgW Ó^dÖTk 4gRkö^k Utek2]Vma F_m[mUkå_þz^lW_±_Sk
[t_xKFk_m\oD ]k_ ^kgk_´^k [k[m gldVkW dkUk¸^kdplĦ Då_Sk ÿlSDoa O_S
5htS.^k 4\kdúÖS g]nhkWm g2ldVkW dkUk¸^k Sßdk2Wk 5YÐ^k ]oa\oS F_Kk2¸^k
YoSªStDå_Sk Â^kº^ O_datat lUgSt.]oa\oS F_Kk2¸^k YoSªStDå_Sk 5YÐ^k ]oa\oS
4lVDk_k2Ik Â^kF D_Á^kg 4gk d2lIS g]oh ghK S^k_ hxSx hkdFªDxRkS_m
lUÓ^ da^m WtSpÂdkDPt 5Yak gUzglĬdtDFhkR NkDSx hk gkdªlýD 4Wn\d
g2ldVkW dkUk¸^k ]kFkªSma >D ]hßdkIk 4PTbk hx^.
‘^nĦ]^ Yå_lÖTSm : -
^nĦ d^nĦ]^ Yå_lÖTSmhm g2ldVkW dkUk¸^k ŀĶmWt Dk^]I ÿlSDoa O_S 5atam
5ht.>EkUt _kÕů gSS ^nĦk¸^k Jk^tS 4gta S_ Â^k UtekS aÕD_m g°k 4lVD
ÿ\kdm hxSt hk 4Wn\d 5ht.YklDÖSkW4ZFklWÖSkW gk_Em _kÕůt^kIt 8°]
8Ukh_Rhx^
g2ldVkWdkUk¸^k ^eÖdmStgkOm 5dÔ^D GND:-
g2ldVkWkIt \ldSÓ^ ^tRkö^k DkbkS 8ºda hxRt Då_Sk g]DkamW ÿijk2Ik gk]Wk DłW Dkhm
5dÔ^D GND g]kK KmdWkS 8\t D_Rt 5dÔ^D O_St.^kSma Dkhm ÿ]nE GNDk2Im ]k2PRm
YnQma ÿ]kRt D_Sk ^t7a.
Öd2^2lWRª^k¸^k \kdWtIk 5U_ :-
_kÕůdkU hm >D Yn_xFk]m ÿt_Rk 5ht ht FphmS VłW _kÕů _kº^ Ó^dÖTk [ö^kI dtbk
_kÕůdkUk¸^k WkdkEkam l]Wm UPYekhmIt Vx_R 4da2l[St.^kSoWÂ^k _kÕůk2]Å^t 4g2Sxf
gkIoW Â^kIt [2Pk]Å^t dk 4_kKD lÖTSm ]Å^t łYk2S_ hxSkWk 5QbSt.hmYå_lÖTSm
DxRÂ^khm 4TkªWt g2ldVkWkgYxfD Oł eDS Wkhm. Â^k]nbt _kÕů _kº^ Ó^dÖTk Wm
5YÐ^k UtekSma ldldV gk]klKD- g2ÖDplSD g]ohk2¸^k Öd2^lWRª^k¸^k 4lVDk_kIk
5U_ D_Rt 4Â^kdÔ^D O_St 4Æ^Tk _kÕů \2FÁ^kIm e³^Sk 4gSt.8UkYklDÖSkW Wt
Yodª YklDÖSkW ]Vma [k2Fak \klfDk2¸^k \kdWk2Ik gÆ]kW Dtak Wkhm Â^k]nbt YklDÖSkWIm
ZkbRm hx9W [k2FakUte htWdt _kÕů 8U^kg 5at.^k8aN \k_SkWt lh2Um _kÕů\kftIk
5úh ]kFt OtdoW Ul±RkÂ^ _kº^k2¸^k \klfD 4lÖ]Sk2Wk7ekÆ^ \k_SkSma _kº^k2¸^k
gk2ÖDplSD 4lÖ]Sk2Wk ]kÆ^ DłW Â^k2Wk Dkhm [k[SmS Öd^2lWRª^kIk d Ödk^° ÖdłYkIk
UKkª Ut9W \k_Sm^ g2ldVkW dkUk¸^k ldDkgkg YxfDSk 8YaÊVSk DłW lUam.>D2U_mS
_kÕů_kº^Ó^dÖTk Wt ldldV g]ohk2¸^k Öd^]z lWRª^k¸^k Sßdkg ]kÆ^Sk UtÁ^kIk ]xOtYRk
UkEldak S_I g2ldVkW dkUkg \ldSÓ^ 5ht 4gt ÌhRSk ^t7a.munotes.in

Page 36

36तुलनयाÂमक रयाजकयारि
axDekhm ekgW Ó^dÖTtIk ÿgk_:-
g2ldVkW dkU ÌhRKt axDekhm 4gt g]mD_R Wgat S_m g2ldVkW dkUkIk ldDkg d ldÖSk_
hxÁ^k¸^k ŀĶmWt axDekhm ekgW Ó^dÖTtIk ldDkg d ldÖSk_ 4Â^kdÔ^D ]kWak
KkSxDk_R g2ldVkW dkUk¸^k ]oÐ^ Sßdk2Wk ŁKdR ^kD_Sk gdkªlVD Yo_D ekgW YĦSm
ÌhRoW axDekhm ekgW Ó^dÖTtDPt Yklhat KkStaxDekhmº^kÿ]kRkS dkQSKk7aÂ^k
ÿ]kRkS g2ldVkW dkUkIk ldÖSk_ GPoW ^t7aDk_Rgd«DfdkUm ekgW Ó^dÖTk ]Å^t
Ó^dÖTtIk D¤þl[2Uo Ó^ĉì W _khSk _kº^Ó^dÖTtIk D¤þl[2Uo O_SxÓ^ĉì¸^k 4lVDk_k2It
GNWkÂ]D g2_±RÖdkS2Þ^kIm h]mÆ^k^kd_5Vkå_Sgk]klKD - 5lTªD _IWkg]S-
[2VnÂd ^k gk_´^k Sßdk2Im 8YlÖTSm hm gd«Df dkUm dkl[F_axDekhm ekgWÓ^dÖTk
]Å^t ÿÂ^^kg ^tSk2Wk 5QbS WkhmÂ^k]nbt g2ldVkW dkUk¸^k \ldSÓ^k¸^k ŀĶmWt
KFk]Å^t axDekhm ekgW Ó^dÖTtIk ldÖSk_ hxÁ^kImaxDekhm hm KmdW ÿRkam ÌhRoW
42FmDk_Á^kIm \kdWk g]kK KmdWkSº^k ÿ]kRkS dkQta Â^k ÿ]kRkS ^tRk_k Dkb
g2ldVkW dkUkg YxfD O_ta 4gt ÌhRSk ^t7a
‘lhSg2[2Vk2Ik g]Æd^ gkVRk_m Ó^dÖTk:-
g]DkamW DkbkS g]kKk]Å^t ldldV lhSg2[2Vm g]ohk2Im _taIta dkQatam
lUgStlhSg2[2Vk2Ik g2Gfª hk DxRÂ^khm _kKDì^ Ó^dÖTtd_ SkR dkQdS 4gSxÂ^k]nbt
lhSg2[2Vk2Ik g]Æd^ >D gkÅ^ DłW UtekIk d g]kK KmdWkIk ldDkg D_Rt 5dÔ^D
O_St^k ŀĶmWt g]kKkSma ldldV lhSg2[2Vm g]ohk2¸^k lhSg2[2Vk2It g]Æd^ gkVRk_m
Ó^dÖTk 5Sk _kº^DÂ^kªWmldDlgS D_Rt 4Ytl±S 4gSt^kDå_SkDÐ^kRDk_m
_kº^kIt ÿlS]kW 5Ueª ]kWat KkStDk^Uk d gnÓ^dÖTk >dQz^kYn_St _kº^kIt Dk^ª±tý
]^kªlUS W OtdSk dkgkÌ^dkUm _kÕů gk_Et KmdWkIm gdªI±týtDkhmIWD_SkÓ^ĉì¸^k
ldDkgkgkOm 5dÔ^D Yå_lÖTSm 8\k_Á^kIm Im K[k[Uk_m DÐ^kRDk_m _kº^kIt
ÿlS]kW]kW ÖdmDk_SkWk lUgStKkFlSDìD_Rk ¸^k Ykĵª\o]md_ ht DÐ^kRDk_m
_kº^kItÿlS]kW]kFt YPS 4gat S_m g2ldVkW dkUk¸^k \ldSÓ^k¸^k ŀĶmWt g]kKkSma
ldldV lhSg2[2Vm g]ohk¸^k lhSg2[2Vk2Itg]Æd^ dk>DýmD_R D_Á^kIt Dk^ª
DÐ^kRDk_m _kº^k¸^k ÿlS]kWkSoWI gkÅ^hx9 eDSt>D2U_mS g2ldVkW dkUk¸^k
gDg\ldSÓ^k¸^k ŀĶmWtlhSg2[2Vk2Ik g]Æd^gkVRk_mÓ^dÖTk 4lÖSÂdkS ^tRt
5dÔ^D 4gSt
’g2G_kº^ _kº^ ekgW YĦSmIt 4lÖSÂd :-
gkVk_RSº^k UtekIk ldÖSk_ ]xOk 5ht^k UtekIm axDg2´^k ÿI2P 5ht lKTt
KkSmV]ª\kfkd2e 4ek ÖdłYkIm ldldVSk ]xOm 5ht Â^k lODkRm _kº^Dk_\k_k¸^k
gx^m Då_Sk g2G_kº^ ekgW YĦSm It ÿlS]kW ÖdmDk_at KkSt 4ek 5Dk_ d axDg2´^tWt
]xOz^k 4gatÐ^k ldldV ÖdłYk¸^k ldf]Sk d ldldVSk2Wm\_atÐ^k _kÕůk2]Å^tg2ldVkW munotes.in

Page 37

37प्करि ‘ रयाजकयारि
dkUk¸^k 8ººda \ldSÓ^k¸^k ŀĶmWt g2G_kº^ YĦSm ledk^ Y^kª^ Wkhm.g2G_kº^ ekgW
YĦSm ]nbt 4lVDk_k2It d g°tIt ld\kKW hx9WÖd^]z lWRª^k¸^k Sßdkg Yo_DYå_lÖTSm
lW]kªR hxStd WkFå_Dk2¸^k h³D d 4lVDk_k2Wk g2ldVkWkÂ]D UKkªg2_±R ÿkĮ hx9W
g2ldVkWk¸^k ]ob SßdkIm ŁKdkS hxÁ^k¸^kŀĶmWtYxfD Yå_lÖTSm 5Dk_kg
^tSt.>D2U_mSg2G_kº^ ekgW YĦSm hm g2ldVkW dkUk¸^k ŀĶmWt YxfD ekgW YĦSm
5ht 4gt ÌhRSk ^t7a.
“KkFlSD ek2SSk ÿÖTklYS D_Rt:-
g2ldVkWdkU hk ldIk_ ]oaS3 ek2SSk]^ Yå_lÖTSm ]Å^tDk^kªlÆdS hxRk_kldIk_
dkÓ^dÖTk 5ht.4FUm axDekhm ekgW Ó^dÖTk ]Å^thm 42SFªS [2Pkbm4_kKD
gŀÔ^ Yå_lÖTSm lW]kªR Lkam S_ g2ldVkWkgSkÂYn_Sm ÖTlFSm Ut9W _kº^DS¥
5Rm[kRm¸^k ^k 4lVDk_k2Ik dkY_ DłW >D ÿDk_t _kº^Ó^dÖTtggd«Df ÖdłY ÿkĮ
DłW UtSkS.KFk]Å^t axDekhmd g2ldVkWdkUkIk ldDkg d ldÖSk_ hxÁ^k¸^k ŀĶmWt
KkFlSD ek2SSk ÿÖTklYS hxRt gdkªlVD F_KtIt O_St.UheSdkU^nĦgk]klKD-
gk2ÖDplSD g2GfªW±adkU^kUdm ^nĦ ^k gk_´^k Yå_lÖTSmS gldVkW dkU ŁKo eDS
WkhmÂ^k]nbt ek2SSk ÿÖTklYS D_Á^kgkOm DlN[Ħ 4gRkö^k g2^nĉ _kÕůt gk_´^k
g2GNWk2¸^k Dk^kªg gdª _kÕůkWt YkO[b Ut9W ]kWdm h³Dk2Im 42]a[KkdRm D_Á^kgkOm
DlN[Ħ hxÁ^kIm lWSk2S F_K 5ht.S_I KFk]Å^t g2ldVkW dkUkg \ldSÓ^ 5ht 4gt
5YR ÌhRo eDSx.
‘‘axDekhmÓ^dÖTk -
axDekhm hk 5VnlWD DkbkSma gdkªlVD ]hßdkIk ldIk_ d ekgW ÿDk_ ÌhRoW ÿIlaS
5ht.axDekhm hk ldIk_ ÌhRoW ÿkImW DkbkYkgoW 4lÖSÂdkS4gakS_maxDekhmIk
5VnlWD 4TkªWt ekgW Ó^dÖTk ÌhRoW Lkatak ldDkg hk 4amDP¸^k SmW eSDkSmaI
5ht.axDekhm ^k g2DÐYWtIk ldIk_ d ekgW ÿDk_ ^k UxÆhm 4TkªWt 4Ë^kg D_Rt Â^k ŀĶmWt
]hßdkIt O_St.
axDekhm g2DÐYWtIk 4Tª:-
axDekhmhkeÊU 62úKm \kftSma țȶȾɀȴɃȲȴɊ ^k eÊUk Då_Sk ]_kOm \kftS Ykå_\klfD eÊU
ÌhRoW ^xKak KkSx. țȶȾɀȴɃȲȴɊhk eÊU úmD \kftSma țȶȾɀɄdȼɃȲɅɀɄ^k eÊUkYkgoW
S^k_ Lkatak 5ht.º^kIk ]ob 4Tª axD d g°k 4gk hxSx.^kIkI 4Tª axDekhm hm g2DÐYWk
axDk2Im g°k ^k DÐYWtem g2[2lVS 5ht.
axDekhm g2DÐYWk Ó^k´^k:-
axDekhm g2DÐYWk YnQma Dkhm Ó^k´^k2¸^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ D_Sk ^t7a.munotes.in

Page 38

38तुलनयाÂमक रयाजकयारि
KtÌg āk7a :-
ŸaxDekhm ÌhRKt ekgW YĦSmIk 4gk ÿDk_ 5ht Dì º^k]Å^t _kº^kd_ _kº^ D_Á^kIm
Dk^Utem_ g°k g]kKkSma dFkªYuDì >Ekīk ldleĶ dFkª¸^k lODkRm WgStS_
g]kKkSma gdª axDk2]Å^t Sm dgS 4gSt. 
 ÿxgxam-
ŸÿÂ^tD Ó^ĉìIk º^k]Å^t \kF 5ht 4em ekgWYĦSm ÌhRKt axDekhm hx^. 
‘]rDZgªW :-
ŸaxDekhm ÌhRKt ekgW lWdPÁ^kIk 5lR Â^kĬk_t Dk^Ut [WldÁ^kIk _kKDì^ lWRª^
GtÁ^kIk ÿDk_ 5ht. 
’ laÈgtN :-
ŸaxDekhm ÌhRKt 4em _kKDì^ Ó^dÖTk Dì º^k ]Å^t axDk2Wk 5Yat ekgW DS¥
[UaÁ^kImlW^l]S GNWkÂ]D g2Vm l]bSt d 4em gk]klKD Ó^dÖTk Dì º^kS [hòg2´^
axDk2Wk lWdPRnDì¸^k ]kÅ^]kSoW ]hÂdYoRª Vx_Rk2WklWRª^k2Wk ÿ\kldS D_Á^kIm g2Vm
l]bSt. 
“g_Sxhm-
ŸaxDekhm ekgW Ó^dÖTk ÌhRKtKm ekgWDÂ^k«WkK[k[Ut^m d 8°_Uk7[WdSt.^k
Ó^dÖTtIm Yå_Rk]Dk_DSk _kKDì^ WtSpÂdk¸^k DyeÐ^ FnRk2d_ 5Vk_atam 4gSt. 
”Pv[k[kgkht[ 52[tPD_:-
Ÿ_ĉkIk >D T¤[hm W gk2PSk gk]klKD5lTªD_kKDì^ Yå_dSªW GPdoW 5RÁ^kIm
±]Sk ÌhRKt axDekhm hx^. 
axDekhm g2DÐYWtIm SÂdt / duleĶz^t: -
axDekhm g2DÐYWtIm Dkhm ]oa\oS ÖdłYkIm Sßdt d duleĶz^t YnQma ]nUzīk2¸^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ
D_Sk ^tSma.
42lS] lWRª^ GtÁ^kIm g°k KWStDPt:-
axDekhm ekgW Ó^dÖTtIt ht ]oa\oS Sßd ]kWat KkSt.4ākh] la2DW ^k2Wm
^kSÂdkgÿ]kR ]kWoWIaxDekhm ÌhRKt axDk2WmaxDk2gkOmaxDk2DPoW Ikaldatat
ekgW4em axDekhmIm Ó^k´^k Dtatam hxSm.KWStIt gkdª\y]Âd hk axDekhmIk
]oakVk_ 5ht.5ht Â^k]nbt axDekhm ekgW Ó^dÖTk 5Sk 42lS] lWRª^ GtÁ^kIm ±]Sk
4lVDk_ KWStDPtI 4gSx ^k Sßdkg ÿkVkÆ^ d ]kÆ^Sk UtSkWk lUgSt.
]nĉ d gkdªlýD lWdPRnDk:-
axDekhm ekgW YĦSmS g°k2S_ ht 4lh2gD d ek2SSt¸^k ]kFkªWt GPoW ^tSt.ht g°k2S_
ek2SSk]^ d ldVk^D ]kFkªWt GPdoW 5RÁ^kIt ]hßdkIt Dk^ª lWdPRnDk2¸^k ]kÅ^]kSoW
Yk_ YkPat KkSt.Â^k]nbt gkdªlýD lWdPRnDk2It \^]nĉ 5^xKW hk axDekhm ekgW munotes.in

Page 39

39प्करि ‘ रयाजकयारि
Ó^dÖTtIt >D ]hßdkIt SÂd hx7a.gkdªlýD lWdPRnDk2]Å^t ]nĉSk d Yk_UeªDSk Wgta
S_ axDekhm Ó^dÖTk ÿFÐ\ d Dk^ª±] YRt Dk^ª_S _khó eDS Wkhm.
‘gkdªlýDÿyQ]SklVDk_:-
>DÓ^ĉì>D]S žht axDekhm ekgW Ó^dÖTtIt ]hkW SÂd 5ht.axDekhmIk Sx
]nakVk_ ]kWak KkSx.axDekhmgkOmIk g2Gfªhk ÿk]n´^kWt ]SklVDk_kgkOm LkatakI
g2Gfª ]kWkdk akFta.KkSV]ªd2ela2FdFª 4gk DxRSkhm \tU\kd W D_Sk ÿÂ^tD
Ó^ĉì ]SklVDk_ l]bkdk ht axDekhmIt SÂd 5ht. Ž Ó^keSDkY^«S 4WtD UtekS ]S
4lVDk_kd_ Dkhm ]^kªUk hxÂ^k.]ký 4amDP¸^k DkbkS ^k gdª ]^kªUk WĶ DłW
axDekhmdkUm _kÕůkWt gkdªlýD ÿyQ]SklVDk_kIt SÂd ÖdmDk_atat lUgSt.
’GNWkÂ]DDk^īkgÿlSķk -
axDekhmIt ht >D ]hßdkIt duleĶz^ hx^.g2ldVkW d g2ldVkW dkU ht axDekhmIt ]hßdkIt
5Vk_ 5htS g2ldVkWk ledk^ axDekhmIm DÐYWk D_Sk ^t9 eDS Wkhm.gldVkWhk
UtekIkgdª ®tķ d ]oa\oS Dk^Uk ]kWak KkSx.Â^kg >D YkldÞ^ ÿkĮ 4gSt.Â^k]nbt
axDekhm ekgW YĦSmS g2ldVklWD Dk^īkIm ÿlSķk Dk^] _kEÁ^kd_\_lUak
KkSxg2duVklWD Dk^īkIm Â^k Â^k UtekSma WkFå_Dk2Wk Dkhm ]oa\oS ÖdłYkIt 4lVDk_
ÿUkW D_Á^kS 5atat 4gSkS.Â^k 4lVDk_k2Wkhmhm axDekhm ekgW YĦSmS g2_±R
ÿkĮ hxSkWk lUgSt.
“Ó^kYD_kKDì^gh\kF -
axDekhm ekgW Ó^dÖTtIk ldDkg d ldÖSk_ hk axDk2¸^k _kKDì^ gh\kFk¸^k ÿ]kRkd_
4da2[oW 4gSx._kKDì^ gh\kF GtÁ^kIt ldldV ]kFª axDekhm ekgW Ó^dÖTtS
WkFå_Dk2Wk 8YaÊV DłW lUat KkSkS.Â^kŀĶmWt _kKDì^ g]kKmD_Rk¸^kgkVWk2Ikhm
ÿ\kdmYRt dkY_ Dtak KkSx.º^k UtekS WkFå_Dk2Ik _kKDì^ gh\kF hk Ó^kYD ÖdłYkS
4gta Â^k ÿ]kRkS ^k UtekSma KWSt¸^k axDekhm KkRmdk ÿFÐ\ 5htS 4gt ]kWat
KkSt.>D2U_mS gk]kÆ^ KWStg Ó^kYD _kKDì^ gh\kFkIm gx^ hk axDekhmIk ]hßdkIk
GNDhx^
”g°tItldD¤þmD_R:-
g°tIt D¤þmD_R ht lW_2Dne ekgW Ó^dÖTtgKÆ] UtSt.Â^k]nbtI axDekhm hk ]oaS3
g°t¸^k D¤þmD_Rkg ld_xV D_Rk_kekgW ÿDk_ 5ht.axDekhm ekgW Ó^dÖTtS g°k
ld\kKWkIt SÂd d g°tIt ldD¤þmD_R ^k Sßdk2Wk ]hßdkIt ÖTkW lUat KkSt.g°khm D¤þm^
YkSbmdłW Dk^ª_S W hxSk Sm úk]ÖT_k YkgoW lW]kªR Lkam S_ axDekhm ekgW
Ó^dÖTkÿFÐ\ hxÁ^kg ]US hxSt.g°t¸^k ldD¤þmD_RkSoWlWRª^ ÿlø^k g°k d
4lVDk_k2Im ÖTkWt ^kS 4lVDklVD axDgh\kF dkQldak Kk9 eDSx.
•ÖYVkªÂ]DSk:-munotes.in

Page 40

40तुलनयाÂमक रयाजकयारि
ÖYVkªÂ]DSk hthm axDekhmIt >D ]hßdkIt Sßd ]kWat KkSt.axDekhmekgWÓ^dÖTk
Dk^kªlÆdS D_Á^kS _kKDì^ Y±k2Im ]hßdkIm \ol]Dk 5ht.axDekhmekgWÓ^dlÖTS
UteY_Âdt ldldV ÖdłYk¸^k Y± YĦSm ldDlgS LkatÐ^k lUgSkS.Kgt Dì 4]tå_Dk d
lāNW ]Å^t lĬY± YĦSm S_ \k_Skgk_´^k UtekS [hòY± YĦSm Dk^ª_S 4gatam
lUgSt.^k Y± YĦSmS gdªI _kKDì^ Y±k2Wk g°k ÿkĮ D_Á^kIm g]kW g2Vm 4gSt.>DI
_kKDì^ Y± 4gRkö^k Utek2]Å^t axDekhm 4lÖSÂdkS _khó eDS Wkhm.>D2U_mS
ÖYVkªÂ]DSk ht axDekhmIt ]oa\oS ÖdłYkIt duleĶz^ 5ht.
axDekhmIt FnR:-
axDekhm ekgW Ó^dÖTtIt Zk^Ut lD2dk FnR YnQma ]nUzīk2¸^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ D_Sk ^tSma.
K[k[Uk_ekgWYĦSm -
axDekhm ekgW Ó^dÖTk 5ht K[k[Uk_ ekgW Ó^dÖTtIt ÿlS]kW ]kWat KkSt.hk
axDekhm ekgW Ó^dÖTtIk ]hßdkIk FnR ]kWak KkSx.axDekhm ekgW Ó^dÖTtS
WkFå_D_kº^DS¥ÿekgWÆ^k^YklaDk ht gdªI GND K[k[Uk_ ekgW YĦSm ¸^k
Sßdkg [k2Vma 4gSkS.4lW[«V d 4g2ldVklWD ]kFkªIk dk SßdkIk 4da2[ axDekhm
ekgW Ó^dÖTtS Â^kº^ ]kWak KkSx.K[k[Uk_m SßdkSoW axDekhm ekgW Ó^dÖTt¸^k
ldDkgk[_x[_I gn^xµ^ ÿlSlWVm lWdPoW UtRtlWdPoW 5atÐ^k ÿlSlWVéWm KWStem
[k2Vma _khóW K[k[Uk_mWt ekgW Dk_\k_ IkadRtd ld_xVm Y±kWthm 5YÐ^k K[k[Uk_
ld_xVm Y±kIm \ol]Dk Yk_ YkPRt ^k [k[m axDekhmSma lWÂ^k¸^k [k[m
4gSkSaxDekhmKW]kWgkSKgKem ŁKSKk7aÂ^kÿ]kRkSK[k[Uk_ekgW
YĦSmIt SÂd hm ldDlgS hxS KkSt.hk axDekhmIk ]oa\oS FnR ]kWak KkSx.
g]St¸^k Sßdkg ]kÆ^Sk:-
axDekhmekgW Ó^dÖTk hm g]Sk ^k Sßdkg gdkªlVD Yo_D ekgW Ó^dÖTk 5ht 4gt
]kWkdt akFta.axDekhm ]Å^t gdª Ó^ĉì lWgFªS3Ig]kW 5htS ^k Sßdkg SÂdS3
]kÆ^Sk l]bkatam 4gSt.Dplý] _mÂ^k \tU\kd D_Rkö^k gk]klKD5lTªD Ó^dÖTk2Im
lW]oªaW D_Á^kDå_Sk axDekhm ekgW Ó^dÖTtS _kKDì^ g]St¸^k [_x[_mWt gk]klKD d
5lTªD g]Sk ÿÖTklYS D_Á^kgkOm hm ldldV 8Yø] _k[dat KkSkS.KkSV]ªd2e
la2FdFª 4ek DxRÂ^khm5Vk_kd_ \tU W D_Sk UtekSma gdª WkFå_Dk2Wk ldDkgkIm
g]kW g2Vm 8YaÊV DłW UtRt hk axDekhm ekgWkIk ]hßdkIk ]oakVk_ 4gSx.Â^k]nbt
g]St¸^k Sßdkg ÿkĮ hxRk_m ÿlSķk hk axDekhm ekgW Ó^dÖTtIk >D ]hßdkIk FnR
O_Sx
‘KWStIt gkdª\y]Âd :-
axD hk g°tIk 8F] ľxS 5htS ht axDekhmIt ]hßdkIt Sßd hx^.axDekhmekgW
Ó^dÖTk KWStg g°tIm 42lS] lWRª^ GtÁ^kIm ±]Sk [hka D_St.Â^kgkOmFR_kº^k¸^kmunotes.in

Page 41

41प्करि ‘ रयाजकयारि
Sßdkg axDekhm ekgW Ó^dÖTtS ÿkVkÆ^ lUat KkSt.axDk2Wm lWdPoW lUatÐ^k
ÿlSlWVéWm ]kZªS ekgWÓ^dÖTk Ikadam KkS 4gÐ^k]nbt hm ekgW Ó^dÖTk 42lS]S3
KWStg K[k[Uk_ 4gSt.Â^k]nbt axDekhm ekgW D_SkWk Dk^] axD]SkIk Dya [GoWI
_kº^Dk_\k_D_kdkakFSx >D2U_mS KWSt¸^k 4Wn]SmWt axDekhm ekgW Ó^dÖTtS
_kº^Dk_\k_IkadakKk Sx hk axDekhmIk ]hßdkIk FnR ]kWkdk akFta.
’Ó^lĉÖdkS2Þ^kIm ÿlSķk:-
Ó^lĉÖdkS2Þ^ ht ]kWdk¸^k Ó^lĉÂd ldDkgkgkOm gdkªlVD 5dÔ^D [k[ ]kWam
KkSt.Ó^lĉÖdkS2Þ^ ^k Yå_lÖTSm¸^k GNDk ledk^ ]kWd 5Yak52Så_D d \ylSD
ldDkggkÅ^D ł eDS Wkhm ht axDekhm ekgW Ó^dÖTtWt ]kÆ^ Dtatat lUgSt.^kŀĶmWt
axDekhm ekgW Ó^dÖTtS Ó^ĉì ÖdkS2Þ^kgkOm 5dÔ^D h³D d 4lVDk_ 5Wk
g2ldVklWD UKkª ÿUkW D_Á^kS 5atak lUgSx.ÿÂ^tD Ó^ĉìg 5YÐ^k 6¸Jtÿ]kRt
ldIk_4l\Ó^ĉìldĵkg®Ħk8YkgWk ^k2It ÖdkS2Þ^ [hka DłW axDekhm ekgW
Ó^dÖTk Ó^lĉÖdkS2Þ^kIt SÂd KxYkgSkWk lUgSt.>D2U_mS axDekhm ekgW Ó^dÖTtS
Ó^ĉì ÖdkS2Þ^kg Dk^Utem_ ]kÆ^Sk d g2_±R ÿkĮ hxSt.ldldVh³D8Y\xFÁ^kImh]m
ÿkĮ hxSt.ht axDekhmIt ]hßdkIt FnR SÂd hx^.
“5YatYRkIm \kdWk:-
axDekhm ekgW Ó^dÖTk hm 4em >D]td ekgW YĦSm 5ht º^k]Å^t gdªgk]kÆ^ KWStak
ht _kº^ 5Yat 5ht5YR^kIm]kaD5hxS >D4ld\kº^\kF5hxS4em
5YnaDìIm \kdWk lW]kªR hxSt.axDekhm ekgW Ó^dÖTtSma _kº^ ht DxRk >Dk Ó^ĉì
FN d V]kªIt 4gS Wkhm S_ St gdk«It ]kWat KkSt.ÿÂ^tD Ó^ĉìg lWdPRnDì¸^k
]kÅ^]kSoW g°k4lVDk_ d gkdªKlWD YUúhR D_Á^kIk 4lVDk_ ÿkĮ 4gSx.ledk^
5YÐ^k Ó^lĉÂdkg 4WngłW5YamDyeÐ^ldDlgSD_Á^kIm 4l\Ó^ĉD_Á^kIm
g2Vm ÿÂ^tD WkFå_Dkg axDekhm ekgW Ó^dÖTk ÿVkW D_S 4gÐ^k]nbt ekgW
Ó^dÖTtldf^m >D lKÓhkbk 5YnaDìIm \kdWk KWSt]Å^t lW]kªR hxSt hk axDekhmIk >D
FnR ]kWak KkSx.
”gkdªKlWD gUzgUz lddtD:-
5VnlWD DkbkS ekgW d g]kK ÖS_kd_ ÿFÐ\Sk ^tÁ^k Då_Sk
gkdªKlWDgUgUlddtD^k GNDkg ]hÂdkIm ÖTkW lUat KkSt.ÿÂ^tD Ó^ĉì¸^k lODkRm
gkdªKlWD Dk^kª ÿSm 4gRk_m 5Yam [k2lVaDì hm gk]klKD d _kÕům^
8°_Ukl^Âdkem KxPS 4gta S_ So Ute gdª ŀĶmWt g]pĦ hxÁ^kg >D g]Tª _kÕů ÌhRoW
8\t _khÁ^kg Zk_gk dtb akFS Wkhm.4ek YĦSm¸^k gkdªKlWD gUzglĬdtDkIm 8\k_Rm
D_Á^kS axDekhm ekgW Ó^dÖTk hm Yo_D O_SkWk lUgSt. Dk_R axDekhm ekgW
Ó^dÖTk ]oaS3 axDgh\kFkg ÿkVkÆ^ UtRk_m ekgW Ó^dÖTk 5ht. axDekhm ekgW munotes.in

Page 42

42तुलनयाÂमक रयाजकयारि
Ó^dÖTk KWgk]kÆ^k2]Å^t gkdªKlWD gUzglĬdtD lW]kªR D_Á^kgkOm g2ldVklWD
WmlS]°t¸^k SßdkIk ÿ\kdm dkY_ D_SkWk lUgSt.hk axDekhmIk >D ]hßdkIk FnR ]kWkdk
akFta.
• WkFå_DÂdkIt le±R:-
axDekhm ekgW Ó^dÖTtS Ó^ĉìhm ÿKk W _khSkWkFå_Dž[WSt.WkFå_DÌhRKt
_kº^k¸^k_kº^Dk_\k_kIk>DK[k[Uk_GNDhx^ DxRÂ^khm Utek¸^k >DoR ldDkgkS
WkFå_Dk2Im \ol]Dk gdkªlVD ]hßdkIm 4gSt.º^k UtekS WkFå_D GPÁ^kIm ÿlø^k
FlS]kW d ÿFÐ\ 4gta Â^k UtekS Eö^k 4TkªWt ldDkg GPoW ^t9 eDSx.K[k[Uk_
ekgWkIt ÿlS]kW ÿÂ^±kS ^t9 eDSt.^k ŀĶmWt axDekhm ekgW Ó^dÖTk ÌhRKt
WkFå_DÂd GPdÁ^kIm >D Dk^ªekbk ]kWam KkSt.axDekhm ekgW Ó^dÖTtS 6S_
DxRÂ^khmekgWÓ^dlÖTSWkFå_DÂdk¸^k_kKDì^ -gk]klKDD_RkD_mSk ÿ^ÂW Dtat
KkS WgSma >dQt ÿ^ÂW Dtat KkSkS.Â^k]nbt WkFå_DÂdkIm ÿle±R UtRk_m Ó^dÖTk ^k
ŀĶmWt axDekhm Zk^Utem_ O_St.
– _kÕů\ĉì¸^k \kdWtIk gDk_kÂ]D 4ldÕDk_:-
_kÕůdkU hm ]oaS3 Yn_xFk]m ÿt_Rk 4gam S_m _kÕůdkUk¸^k ÿlSFk]m ÿt_Rk hm Dkhm
_kKDì^ Ó^dÖTk2Wm 4ldÕDpS DtatÐ^k lUgSkSaxDekhm ekgW Ó^dÖTtSma
_kÕůdkUkIm 8\k_Rm ]ký hm g2ldVklWD _kÕůdkUkIm 4gSt.axDk2¸^k ]WkS gk]kl^D
dk_gkg2ÖDpSm_kÕům^ g2Y°m ^kldf^m >D 5YnaDìIm \kdWk lW]kªR DłW Â^k2Wk
_kÕům^Âdk¸^k ŀĶmWt ÿdp° Dtat KkSt.axDekhm ekgW Ó^dÖTk hm ]oaS3 Öd ekgWk¸^k
\kdWtWt Dk^ª_S 4gÐ^k]nbt 6S_ ekgW Ó^dÖTk Wk 42SFªS [2Pkbm4g2SxfkIk Kx gk]Wk
D_kdk akFSx Sx axDekhm ekgW Ó^dÖTtS Zk_gk D_kdk akFS Wkhm.>D2U_mS ht _kº^
5Yat 5ht hm \kdWk axDekhm ekgW Ó^dÖTtS 4lVD ÿFÐ\ 4gÐ^k]nbt Sm
_kÕů\ĉì¸^k \kdWtg 4WnDoa O_St.
—ek2SSk]^ g°k2S_:-
6S_ ekgW Ó^dÖTtIk 5Qkdk GtSkWk >D [k[ ÖYĶYRt KkRdSt Dì g°k2S_ ht _ĉ_2lKS
d lh2gD ]kFkªWtI GPoW ^tSt. axDekhm ekgW Ó^dÖTtIk hk ]xOk FnR ]kWak KkSx Dì
axDekhmSlW dPRnDk2¸^k ]kÅ^]kSoW 4lh2gD d ek2SSk]^ g°kYå_dSªW hm lWÂ^kIm [k[
[Watam lUgSt.>Dk _kKDì^ Y±kDPoW Ungö^k _kKDì^ Y±kDPt lWdPRnDìSma lWDkak
5Vk_t g°kYå_dSªWghKFÂ^k GPoW ^tSt.hk axDekhmIk >D FnR ]kWak KkSx.
Ž[ylĦDYkSbmSdkQ -
DxRÂ^khm Utek¸^k ldDkgkS Â^k UtekSma g]kKk¸^k [ylĦD YkSbm Ik ÖS_Wt]Dk Dk^
5ht ^k Sßdkg ]hßdkIt ÖTkW lUat KkSt.axDekhmekgWÓ^dÖTk4YdkUD_Sk6S_munotes.in

Page 43

43प्करि ‘ रयाजकयारि
ekgW Ó^dÖTk ^k WkFå_Dk2¸^k [ylĦD ldDkgk¸^k ŀĶmWt Zk_ek 8ÂgnD dk gDk_kÂ]D
WgSkSDk_R WkFå_Dk2¸^k[ylĦD ÖS_ 82IkdRtÂ^k2Wk 5YÐ^k _kKDì^ g°t¸^k ŀĶmWt
VxDkUk^D dkNStaxDekhm ekgW Ó^dÖTtS ]ký WkFå_Dk2¸^k le±RkIm gx^ 8YaÊV
DłWÂ^k2¸^k _kKDì^ gk]klKD_RkIm ldldV gkVWt ÿÖSnS DłW g]kKkIk [ylĦD
ÖS_82IkdÁ^kIk gSS ÿ^ÂW Dtak KkSx[ylĦD ldDkgkIm g2Vm UtRk_m axDekhm
ekgW Ó^dÖTk ]hßdkIm O_St
axDekhmIt Uxf/ SxNt
axDekhm ekgW Ó^dÖTtIt Uxf dkSxNt YnQma ]nUzīk2¸^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ D_Sk ^tSma
 _kº^Dk_\k_kIk UKkª EkakdSx:-
axDekhmekgWÓ^dÖTtIk gdkªS ]xOk Uxf ]kWak KkSxaxDekhm ekgW Ó^dÖTtg
PxDì ]xKRk_t ekgWž4gt ÖdłY ÿkĮ LkÐ^k]nbt axDekhm ekgW Ó^dÖTtSma
_kº^Dk_\k_kIk UKkª ]xOz^k ÿ]kRkS Ekakdatak lUgSxDk_R axDekhmS Dk^ª
±]StYt±k axDlÿ^Stak d FnRd°tYt±k [hò]Skak 4lVD ÿkVkÆ^ ÿkĮ hxS 4gÐ^k Dk_RkWt
axDkWnW^ D_Rk_t axDÿlSlWVéIt ZkdSt 4amDP¸^k DkbkS axDÿlSlWVé]Å^t
FnÆhtFk_mĂĶkIk_m ÿdp°m¸^k ÿlSlWVéIm g2´^k ]xOz^k ÿ]kRkS dkQatam lUgSt^k
gdkªIk Yå_Rk] _kº^Dk_\k_kIk UKkªEkakdÁ^kShxSx 
  Ln2Pekhm Sma łYk2S_R:-
axDekhm ekgW Ó^dÖTk hm [hò]Sk¸^k 4lVD 5hk_m Ftam Dì axDekhmIt Ln2Pekhm ]Å^t
łYk2S_ hxÁ^kg Zk_gk 4dVm akFS Wkhmhm Â^k]nbtI4å_ÖNvNa gk_´^k Sßddtß^kWt
axDekhm 4enĦ ekgW ÿDk_ ]kWat hxSt[hò]Sk¸^k 5hk_m Kk9W _kº^DS¥ gk_kgk_
ldIk_ D_Á^kIm SgUm W GtSk FUê¸^k ]kWgekľkS [bm YPSkWk lUgSkSÂ^k]nbt
axDekhmS Dk^īkItÆ^k^kIt _kº^ lW]kªR hxÁ^k?dKm Ln2PmIt _kº^ 4lÖSÂdkS ^tSt
‘4²kWmÓ^ĉéImg°k -
axDekhmekgWYĦ SmS gkdªlýD ÿyQ ]SklVDk_>DÓ^ĉì>D]S ž^k SßdkWt
Dk^kªlÆdS LkÐ^kW2S_ [hò]Sk¸^k Sßdkg D]kamIt ]hßd 5atgdªgkVk_RYRt
DxRÂ^khm g]kKkS gģnRm²kWm Ó^ĉìYt±k 4²kWm d FnÆhtFk_ Ó^ĉéIm g2´^k 4lVD
4gatam lUgStgdk«¸^k ]Sk2¸^k ]oÐ^k2Wk g]kW UKkª ÿkĮ LkÐ^k]nbt lWRª^ ÿlø^k
_kKDì^ g°kÖTkWt ^kYkgoW g]kKkSma gģnRm²kWm ]kRog Yk_Ek hxS 4gatak
5YRkglUgSx Â^k]nbt _kKDk_R hk [U]kek2Ik >D ÿDk_t 4PzPk [WS 4gatak
ÿÂ^^kg ^tSx>D2U_mS 4²kWm axDk2¸^k hkSm g°k KkRt hk axDekhmIk >D ]hßdkIk
Uxf ]kWkdk akFtamunotes.in

Page 44

44तुलनयाÂमक रयाजकयारि
’[hò]SdkÐ^k2ImhòDo]ekhm:-
axDekhmIt NmDkDk_ axDekhm ekgW Ó^dÖTtIt dRªW [hò]S dkÐ^k2Im hòDo]ekhm 4gtI
D_SkSDk_R axDekhm ekgW Ó^dÖTtIk g°k Ó^dhk_ hk ]oaS3 [hò]S l]bldÁ^kIkd
St lNDoW _khkdt ^kgkOm DtÐ^k KkRkö^k ENkNxYéIk Etb 5ht[hò]SkgkOm ÿax\Wt
5ĵkgWtGxfRk ^kgk_´^k axDkWnW^mgkVWk2Ik 4da2[ Dtak KkSxÿÂ^tD [k[ hm
[hò]Sk¸^k 5Vk_t O_Rk_ 4gÐ^k]nbt [hò]Sk¸^k 5Vk_th] D_t gx Dk^Ukžhm ÿdp°m
4lVD [bkdSt4ek Yå_lÖTSmS gkdª]Sg2]SmaxD\kdWk ^kYt±khm hm [hò]Sk¸^k
[bkd_ _kº^Dk_\k_ D_Á^kIm ÿdp°m [bkdSt hk axDekhmIk >D ]hßdkIk Uxf hx^
“Vx_RkÂ]DgkSÂ^kIk4\kd -
axDekhm ekgW YĦSm]Å^t gkSÂ^kWt lWdPRnDk2¸^k ^k ]kÅ^]kSoW g°k2S_t GPoW
^tSkSg°td_ ^tRk_t _kKDì^ Y± ^k2¸^k]Å^t ÖYVkªÂ]DSk d Vx_Rk2 g2[2VmImSZkdS
]xOz^k ÿ]kRkS 4gStÂ^k]nbt Wdk Y± g°td_ 5ak Dì Sx Wdt Vx_R ÖdmDk_SxÿÂ^tD
_kKDì^ Y± 5Yak Y±m^ 4K¤Pk Dk^kªlÆdS D_Á^kgkOm 5úhm 4gSxÂ^k]nbt [hòSk2e
dtbk ]kFma g_Dk_k2Wm gnł Dtatat ÿDÐY^xKWk ^k 4VªdN 4dÖTtS _khSkSdtb Yugk
^k2Ik 4YÓ^^ S_ hxSxI Y_2Sn Vx_RkÂ]D ldĵkghk^ªSk hm F]kdam KkStº^kIk
52S__kÕům^ YkSbmd_ UtekS ]xOk ZNDk [go eDSx
”ÿgk_]kÅ^]k2ImUnNÈYm\ol]Dk:-
ÿgk_ ]kÅ^]k2 WkaxDekhmIk IyTk ÖS2\ ÌhRoW Fy_ldat KkS 4gat S_m g]DkamW
g2U\kª]Å^t dp°Yýt d ÿgk_]kÅ^]t hk axDekhm ekgW Ó^dÖTtSma >D ]hßdkIk Uxf ÌhRoW
YnQt 5ak 5htaxDekhm¸^k NmDkDk_k2Wm ^k Uxfkg a± Dtatat lUgStdp°Yýk2]nbt 5K
axDekhm ekgW Ó^dÖTtS Uxf lW]kªR hxSkWk lUgSkS Dk_R dp°Yýt dkÿgk_]kÅ^]thm
DxRÂ^kWkDxRÂ^k_kKDì^Y±dk ldIk_Vk_tem [k2lVaDì ]kWRk_t 5htSÂ^k]nbt St
YodªúhUolfS d ldY^kªÖS ]klhSm dkIDk2Y^«S YxhxIldSkS4ekYĦSm¸^k YodªúhUolfS d
ldY^kªÖS ]klhSm¸^k 5Vk_t WkFå_D 5Yam ]St [WdSkS Km lWlIJSI Utek¸^k ŀĶmWt Yo_D
WgSkSaxDekhm ekgW Ó^dÖTtS _kº^DÂ^k«DPoW ÿgk_]kÅ^]k2Ik hxRk_k ldDpS dkY_
hk axDekhmSma >D ]hßdkIk Uxf ÌhRoW YnQt 5ak 5ht
•gUxflWdPRoDYĦSm:-
lWdPRnDk hk axDekhmIk 5Â]k ]kWak KkSxlWdPRnDk2¸^k ]kÅ^]kSoW axDekhm
Eö^k 4TkªWt lKd2S _khSt d Dk^kªlÆdS hxSt]ký axDekhm ekgW Ó^dÖTtS 5^xlKS
DtÐ^k KkRkö^k lWdPRoD ÿRkamd_ NmDkDk_ NmDk D_SkWk 5QbSkSaxDekhmekgW
Ó^dÖTtSma lWdPRnDk2¸^k 5^xKWk]Å^t FnÆhtFk_mĂĶkIk_]SUk_k2Wk 5DlfªS
D_Á^kgkOm UkEdam KkRk_m ldldV ÿax\WtKkSV]ª\kfkÿk2S ^kgk_´^k g2DnlIS
GNDk2Wk l]bRk_t ÿxÂgkhW ^k]nbt lWdPRnDk2¸^k ]kÅ^]kSoW Eö^k 4TkªWtKWkUtežÿkĮmunotes.in

Page 45

45प्करि ‘ रयाजकयारि
hxSWkhmWkhmKtDkhmlWdPRnDìSoWÓ^ĉhxStSt>DÿDk_t]Wm]gÐg]klZ^k^k
GNDk2¸^keĉìIt5ldÕD_R4gSt
–ElIªDekgWYĦSm:-
axDekhmhkekgWÿDk_hkKFkSmagdkªSElIªDekgWÿDk_]kWakKkSxDk_R
axDekhmekgWÓ^dÖTtSlWdPRnDk2It5^xKWÿlSlWVéItdtSW\°t4lVdteWt
6Â^kUmg2U\kªShxRk_kEIªhkÿI2P4gSxÂ^k]nbtaxDekhmhkekgW
ÿDk_Dk^kªlÆdSOtdRthtÿI2PElIªDDk^ªO_StaxDk2¸^k]oa\oSF_Kk2ImldDkg
Dk]k2ImYoSªSkD_Á^kYt±khmaxDekhmekgWÓ^dÖTtSmaÿSmDk2Wkg2ÖTkdÓ^dÖTk2Wk
gk2\kbÁ^kSekgWkDPoW4lVDEIªDtakKkSx
—ĂĶkIk_-
axDekhmdĂĶkIk_ht4l\ÆW42F4gkdtS6SYSaxDekhmekgWÓ^dÖTtSĂĶkIk_
ZxZkdatak5QbSxaxDekhm]Å^tÿekgDì^d_kKDì^ĂĶkIk_]xOz^kÿ]kRkS
dkQÐ^k]nbtaxDekhmekgWÓ^dÖTkhmgdªgk]kÆ^KWStgkOmFu_gx^mImdexfR
D_Rk_mÓ^dÖTk[WatamlUgSt
axDekhm¸^k ^eÖdmStDå_Sk5dÔ^DGND:-
axDekhmhkekgWÿDk_^eÖdmhxRtDå_SkDkhmYodª4Nm]kÆ^D_RtF_KtItO_StÂ^kSma
Dkhm5dÔ^DGNDYnQma]nUzīk2¸^k5Vk_t4lVDÖYĶD_Sk^tSma
gkdªKlWDle±RkIm8YaÊVSk:-
axDekhmekgWÓ^dÖTk^eÖdmhxRtDå_SkÂ^kUtek2]Å^tlel±SKWSk4gRt5dÔ^D
]kWamKkSt
^xµ^-4^xµ^E_tExNtIk2Fat-dk7N^kSmaZ_DD_Á^kIm±]Skle±RkSoW4lVD
ÿFÐ\hx9eDStle±RkSoWaxDekhmgkOm5dÔ^D4gRkö^kSÂdd]oÐ^k2Im
ŁKdSD_RthmghKe³^hx9eDStÂ^k]nbtaxDekhmhkekgWÿDk_^eÖdm
D_Á^kDå_SkgkdªKlWDle±RkIm8YaÊVSkhkGND]hßdkIk]kWakKkSx
axDekhmg]kKkIm 8\k_Rm-
axDekhmhk]oaS3ekgWÿDk_4gakS_mSxDk^kªlÆdShxS4gSkWkaxDekhmht
KmdW]oÐ^g]kKKmdWkS5Â]gkSDtatKkRthmlSSDtI]hßdkIt]kWat
KkStaxDekhmImSÂdthmg]kKKmdWkImSÂd[WRtÓ^ĉéWmÂ^kg5YamKmdWYĦSm
]k2PRtÂ^kŀĶmWt5dÔ^DO_StÌhRoWPv[k[kgkht[axDekhmIkldIk_ekgW
YĦSmYt±kKmdWYĦSm¸^k^k42FkWt4lVDD_SkSdgk]klKDaxDekhmIk5úh
V_SkSÂ^k]nbtaxDekhmlWķg]kKS^k_D_RthtaxDekhm¸^k^eÖdmStgkOm
4Yå_hk^ªO_Stmunotes.in

Page 46

46तुलनयाÂमक रयाजकयारि
‘5lTªD g]StIm ÿlSķkYWk:-
axDekhm ekgW Ó^dÖTtggdªlVD VxDk lW]kªR D_Rk_k GND ÌhRoW 5lTªD ldf]Sk
^k GNDkDPt Yklhat KkSt.Dtdb _kKDì^ g]Sk ÿÖTklYS DłW axDekhm ekgW
Ó^dÖTtldf^m 5U_ d ldĵkg lW]kªR D_Rt e³^ hxS Wkhm.5lTªD ldf]Sk UtekS ]xOz^k
ÿ]kRkSDk^]_klham S_ 5lTªD ldf]StIm Lbk ghW D_Rk_t g]kK GND axDekhmIk
Pxak_k8ÅdÖSDłeDSkS axDekhm ^eÖdm hxRt Då_Sk WkFå_Dk2Wk ^xµ^ gdP
Zn_gSmIk dtb d ]oa\oS F_Kk2¸^k YoSªSt YkgoW Im ]nĉì 5dÔ^D 4gSt.5lTªD
ldf]St]nbt WkFå_D 5YÐ^k gk]klKD d _kKDì^ K[k[Ukö^k gn^xµ^ YĦSmWt Yk_ YkPo
eDRk_WkhmÂ^k]nbt axDekhm ^eÖdm D_Á^kDå_Sk 5lTªDg]Sk ^k GNDk2Im lWdk2S
F_K 4gSt 4gt ]kWat KkSt.
’Dk^Uk d gnÓ^dÖTtIt 4lÖSÂd:-
Dk^Uk d gnÓ^dÖTk ht axDekhm ekgW Ó^dÖTk Dk^ªlÆdS D_Rk_t ]hßdkIt GND
hxS42SFªS [2Pkbm4g2Sxf^kUdm4ekYå_lÖTSmSaxDekhmekgWÓ^dÖTk 
axDekhm ]oÐ^ Dk^ª_S hx9 eDS WkhmS.Â^k]nbt axDekhm ekgW Ó^dÖTtS hm 4ek
Yå_lÖTSm Im lÖTSm 8ÂYÆW Lkam S_ axD lWdkªlIS g_Dk_ 5Rm[kRm¸^k 4lVDk_k2Ik
4da2[ DłW Dkhm DkbkgkOm axDekhm ekgWÓ^dÖTkÖTlFSDłWDk^Ukd
gnÓ^dÖTk ÿÖTklYS D_Á^kIk ÿ^ÂW D_SkS.>D2U_mS axDekhm¸^k ^elÖdStDå_Sk
Dk^Uk d gnÓ^dÖTk ^k GNDk2Im 5dÔ^DSk 4gSt.
“gk]klKD ÖS_kd_ ldetf 4lVDk_k2Ik 4\kd:-
axDekhm hm Dtdb _kKDì^ ÖS_kd_ Dk^ª_S 4goW IkaS Wkhm.hmaxDekhm^eÖdm
hxRt Då_Sk lSIk gk]klKD d 5lTªD 5e^hm 4lVD gKF d g]pĦ hxÁ^kIm 5dÔ^DSk
4gSt.gk]klKD ÖS_kd_ ldetf 4lVDk_ dkUKkª 4gRk_k dFª 4lÖSÂdkS 4gta S_ St
axDekhm¸^k ]kFkªSma >D ]hßdkIk 4PTbk O_St . Kgt Dì Yk_2Yå_D \k_Sm^
g]kK_IWtS ākĺR hk dFª ldetf 4lVDk_ 4gRk_k dFª hxSk Kx \k_Sk¸^k gk]klKD
gkdª\y]Âdk ¸^k ]kFkªS d gk]klKD axDekhmIk ÿgk_ hxÁ^kS Dk^]Ik 4PTbkO_atak
lUgSxÂ^k]nbt axDekhm¸^k ^elÖdStDå_Sk gk]klKD ÖS_kd_ ldetf 4lVDk_k2Ik
4\kd 4gatÐ^k dFª 5dÔ^DGND]kWakKkSx 
”gn^xµ^ WtSpÂd:-
WtSpÂd hk DxRÂ^khm _kKDì^ Ó^dÖTtSma >D ]hßdkIk GND ]kWak KkSx.axDekhm
ekgW Ó^dÖTt¸^k ldDkgkS _kKDì^ WtSpÂdkIm \ol]Dk 4lVDI ]hßdYoRª ]kWam
KkSt.ldetfS3 axDekhmIk ÿk_2\ hxS 4gatÐ^k Utek2]Å^t WtSpÂdkIm \ol]Dk hm 4lVDI
K[k[Uk_mIm O_St.Kgt Dì \k_SkS axDekhmIm ŁKdkS hxÁ^kS Y2lPS Kdkh_aka Wthł
^k2It axDekhmdkUm WtSpÂd 8Y^nĉ d Yo_D O_at . 4Æ^Tk \k_SkS axDekhmIm ŁKndkS munotes.in

Page 47

47प्करि ‘ रयाजकयारि
hxRt e³^ Lkat WgSt.WtSpÂdk¸^k [k[SmS axDekhm ekgW Ó^dÖTtS>DVxDkDk^
ÌhRSx Sx ÌhRKt lUÓ^ da^mWtSpÂdkIk. lUÓ^da^mWtSpÂdk¸^k [n_´^kEkam
axDekhmIt h_R hx9 eDSt.Â^k]nbt gdªgk]kÆ^ KWSk DxRÂ^khm WtÂ^k¸^k
4aylDDStd_\kbRk_m 4gSk Dk]k W^t. >D2U_mS axDekhmS axD]Sk d_ 5Vkå_S
gn^xµ^ WtSpÂd lW]kªR Lkat S_ axDekhm 4lVD FSmWt ldDlgS hx9 eDSt.
•ÿgk_]kÅ^]k2ItÖdkS2Þ^:-
ÿgk_ ]kÅ^]t hm axDekhmIk IyTk ÖS2\ ]kWam KkSkS.ÿgk_]kÅ^]t ht axD]S
GPldÁ^kItekgWkd_ 42Dne OtdÁ^kIt hm Dk^ª Yk_ YkPS 4gSkS.ÿgk_]kÅ^]k2Wk
5Yat Dk^ª lWVōDYRt Yk_ YkPSk ^kdt]nĉYRt ldIk_ 4l\Ó^ĉ D_Sk ^kdtS ^kDå_Sk
dp°Yýk2Wk ÖdkS2Þ^ 4gRt 4Ytl±S 4gSt.DxRÂ^khm Yå_lÖTSmS g_Dk_ DPoW dp°Yýk2Im
FbItYm hxSk Dk]k W^t.Â^k]nbt ÿgk_]kÅ^]k2¸^k ÖdkS2Þ^ d DSªÓ^kd_ Â^k UtekSma
axDekhmIt \ldSÓ^ 4da2[oW 4gSt 4gt ÌhNat KkSt.ÿgk_]kÅ^]t g_Dk_m ]kaDìIm
4gSma_kº^DÂ^k«It 42lDS 4gS Sma S_ Â^k UtekS axDekhm ekgW Ó^dÖTk
ldDlgShx9eDSWkhm 
–g°tItldD¤þmD_R:-
ldD¤lþS g°k d 4lVDk_ ht axDekhm ekgW Ó^dÖTtIt >D ]hßdkIt Sßd 5ht.5ht
Â^k]nbt axDekhm ekgW Ó^dÖTk ^eÖdm hxÁ^k¸^k ŀĶmWt Â^k ekgW Ó^dlÖTS 4lVDk_
d g°tIt ldD¤þmD_R hk GND ÿFÐ\ hxRt 5dÔ^D ]kWat KkSt.g°k ld\kKWkIt SÂd
g2ldVkWkIt ®tķÂdÖTklWDÖd_kº^ g2ÖTk2Im Ödk^°SkÆ^k^ka^mW YnWldªaxDWkItSÂd
^k gk_´^k GNDk2¸^k ]kÅ^]kSoW g°tIt ldD¤þmD_R Ó^dÖTk ÿFÐ\ 4gta S_ axDekhm
ekgW Ó^dÖTk ^eÖdmå_Â^k Dk^ª_S _khó eDSt.
—ÿ[bld_xVmY±k2It4lÖSÂd:-
_kKDì^ Y±k2Wk axDekhm ekgW Ó^dÖTtSg]nþk¸^k akNk2Im 8Y]k lUam
KkSt.g]nþkSma akNk º^kÿ]kRt g]nþkSma YkRm lKd2S OtdÁ^kIt Dk^ª D_SkS Â^kÿ]kRt
_kKDì^ Y± axDekhm ekgW Ó^dÖTtS axD]S lKd2S OtdÁ^kIt Dk^ª Yk_
YkPSkSaxDekhm]Å^t ek2SSk]^ ]kFkªWt g°k2S_ GPdoW 5RRt_kº^Dk_\k_ÿÂ^±kS
Dk^kªlÆdS D_Á^kIt Dk^ª _kKDì^ Y±k2¸^k ]kÅ^]kSoWI Yk_ YkPat KkSt.axDekhm
Dk^kªlÆdS D_Á^kgkOm Kem g°kVk_m _kKDì^ Y±k2Im \ol]Dk ]hßdkIm 4gSt SemI
axDekhm ^eÖdm hxRt Då_Sk Â^k UtekS ÿ[b ld_xVm Y±kIm hm lW_k2Sk 5dÔ^DSk
4gSt.ht ÿ[b ld_xVm Y±k2]nbt g°kVk_m _kKDì^ Y±kd_ 42Dne _khSx d KWDÐ^kRDk_m
Vx_Rt _k[ldÁ^kg Sx Y± [k2Vma _khSx 4gt ÿÂ^^kg ^tSt.>D2U_mS axDekhm ^eÖdm
hxRt Då_Sk ld_xVm Y±k2It 4lÖSÂd hk GND ]hßdkIk O_Sx.munotes.in

Page 48

48तुलनयाÂमक रयाजकयारि
‘’l[F_axDekhmÓ^dÖTk -
l[F_ axDekhm Ó^dÖTk dk gd«Df dkUm _kº^ ht 5VnlWD 4lVDk_ekhm _kº^kIk >D ]hßdkIk
ÿDk_ ÌhRoW YnQt 5ak 5ht.5KIt KF axDekhmIt KF ÌhRoW BbEat KkS 4gat S_m KFkS
gdªDf dkUm ekgW YĦSmIt ÿ]kRhm ]xOt 5ht.Â^kŀĶmWt l[F_ axDekhm ekgW Ó^dÖTtIk
4Ë^kghm]hßdkIkO_Sx 
gd«DfdkUm_kº^g2DÐYWk4Tª-
eÊU Dxek]Å^t gd«Df ÖdkU hm g2DÐYWk YnQma ÿ]kRt ÖYĶ Dtatam 5QbSt.
Ÿgd«Df dkUm _kº^ axDk2¸^k du^lĉD 5lR gk]klKD KmdWkd_ lW^2ýR OtdSkS.Â^k2¸^kDPt
>dQt _kKDì^ g°k 4gSt Dì DnOÐ^khm Ó^ĉéWk lD2dk g]ohk2Wk lWRª^ GtÁ^kIm ]xDbmD _khS
Wkhm 
gd«DfdkUm_kº^kItÖdłY-
gd«Df dkUm _kº^kIt ÖdłY YnQma ]nUzīk2¸^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ D_Sk ^t7a.
D¤þm\oS-
gd«Df 4lV_kº^ 5ht 8Uk_]SdkUm axDekhm _kº^kYt±k dtFbt 4goW ^kS ÿk]n´^kWt
_kº^kImg°k lW_Yt± d lW_2Dne ÖdłYkIm 4gSt.gd«Df YĦSmIm _kº^Ó^dÖTk
]kWdk¸^k g2YoRª KmdWkggd«Df å_Â^k lW^2lýS D_Á^k¸^k Sßdkg ]kÆ^Sk UtSt.^kŀĶmWt
htFat It ldVkW ]hßdkIt O_St.htFta ÌhRSkSŸ\oSakd_ma UtdkIt dkÖSÓ^ ÌhRKt _kº^
hx^ gd«Df dkUm _kº^k2]Å^t _kKDì^ 4lVg°k >Dk Ó^ĉìDPt dk >Dk _kKDì^ Y±kDPt
4gSt.axDekhm_kº^k¸^k 4FUm 8aN Yå_lÖTSm gd«Df dkUm _kº^Ó^dÖTtS
4gSt.ImW6_kR³^n[kgyUm 4_tl[^k ^k Utek2]Vma _kº^Ó^dÖTk ^k ŀĶmWt 8Ukh_R
ÌhRoW gk2FSk ^t7a.
>DS2ým-
hòDn]ekhm eÊUkIk ÿ^xF gkVk_RS3 4ek g2U\kª¸^k 4Wnf2FkWt Dtak KkSx lKTt>EkUm
Ó^ĉì 5YÐ^k lda±R WtSpÂdk¸^k ]kÅ^]kSoW axDlÿ^Sk d guÆ^k¸^k g2GNWtd_ma
lWĶt¸^k 5Vk_kd_ g2ldVklWD Ó^dÖTk YoRªS3 WtÖSWk[oS DłW g°td_ 5Yak 4lVDk_
ÿÖTklYS D_S 4gSt.gd«Df dkUm Ó^dÖTk ÿk]n´^kWt ÿT] ]hk^nĦkW2S_ KFkS ÿIlaS
LkÐ^k
gd«DfdkUm_kº^6NamS ZrgmL] ¸^k ÖdłYkSK]ªWmSWkLmL]dgxlÓh>N
_le^kS]k³gªdkUk¸^k ÖdłYkS ÿÂ^±kS 5at.ZrlgÖN d WkLmYt±k DÌ^nlWÖNk2Im
hòDo]ekhm dtFbm 4gam S_m Â^k2¸^kS >D ]hßdkItgkÌ^ hxSt St ÌhRKt g°t¸^k ld\kFRm munotes.in

Page 49

49प्करि ‘ रयाजकयारि
ak ld_xVgd«DfdkUm_kº^k2]Å^t>DkY±kIm>DS2ýmdd2eY_2Y_kFSg°k
4gSt_kº^kIkgdªDk_\k_gk2\kbÁ^kImg2YoRªg°k>DS2ýkWtIkaSt^kŀĶmWt
]ngxlaWmÌhRSxŸgd«DfdkUm_kº^kSgdª_kº^k2[ĥaI4gStÂ^kS_kº^k[kht_It
5lR_kº^k¸^kld_xVmDkhmhmWgSt 
‘Sßd²kWkÂ]D5Vk_-
gd«DfdkUm_kº^k]kFtSßd²kWkÂ]D5Vk_hmÖYĶ5QbSxÈatNxWtSßd²
_kº^DÂ^kª¸^k]kÅ^]kSoWgd«DfdkUkItSÂd²kWÿÖSnSDtatS_gk]olhD7hk^k
g2DÐYWt¸^k]kÅ^]kSoW4lW^2lýSg°kg]TªWm^O_damhvÊKWgk]klKDD_k_kIm
]k2PRmD_Sk2Wkatld>TW¸^k]kÅ^]kSoW4lW^2lýS_kKtekhmItg]TªWDtathtFtaWt
5UeªdkUmlI2UdkUkIm]k2PRmDłW_kº^kSgdªDfÖdłY[hkaDtat>D2U_mSgdªDf
dkUmldIk_k2]kFtSßd²kWkÂ]DYk^khm\³D]5QbSx
gd«DfdkUm_kº^kImduleĶz^t-
gd«DfdkUm_kº^kIm]oa\oSÖdłYkImduleĶz^tYnQmaÿ]kRt]k2PSk^tSma
>DkY±kImhòDo]ekhm-
gd«DfdkUm_kº^Ó^dÖTtS_kKDì^Y±4lÖSÂdkS4gSx]kýUtekS>DkI_kKDì^
Y±kIt4lÖSÂd4gSt6S_Y±k2Wk]kÆ^SkhmWgStgdªDfdkUm_kº^Ó^dÖTt¸^k
gdō¸IWtSpÂdkIk>D_kKDì^Y±Dk^ª_S4gSxUtekSma]xKDtIaxDÂ^kSDk^ª_S
4gSkS^k_kKDì^Y±kSmagdkªSd_¸^kUKkªIt®tķmgdªlWRª^ÿlø^kYk_
YkPSkS^k>D]td_kKDì^Y±kItg2YoRª_kKDì^g°td_>DS2ým^ekgWÿÖTklYS
Lkatat4gStImW]VmaDÌ^nlWÖNY±hk^kŀĶmWt]hßdkIt8Ukh_Rhx^
\mSm^nĉYĦSmIkdkY_-
gd«DfledkKm_kº^Ó^dÖTtSWkFå_Dk2]Å^t\mSm^nĉdkSkd_RDk^]OtdÁ^kIkgSS
ÿ^ÂWDtakKkSxÂ^kgkOmWkFå_Dk2Imdp°mldIk_ÿlø^k^kd_g2YoRªlW^2ýROtdat
KkStFnĮYxlagdY±Dk^ªDS¥^kĬk_tYoRªlW^2ýR^nĉdkSkd_R_kº^k2]Å^tlW]kªRDtat
KkSt>D2U_mSgd«DfdkUm_kº^Ó^dÖTtItÖdłYhtYkbSEx__kº^Ó^dÖTtIt4gt
ÌhRSkS
‘ÿgk_]kÅ^]k2d_lW^2ýR-
gd«DfdkUm_kº^Ó^dÖTtSÿgk_]kÅ^]thm_kº^kIm]kaDìIm_khSma^kImDkbKm
GtSamKkStDkhmÿgk_]kÅ^]tÖdS2ýdkEkgFm4gamS_mg_Dk_mUtE_tEmEkamI
Dk^ª_SOtdamKkSkSÿgk_]kÅ^]k¸^kDPoW_kº^ld_xVmDxRSmhmDpSmdkldIk_
DtakKkSWkhm^kImgkSÂ^kWtEkS_K]kDtamKkSt>D2U_mSÿgk_]kÅ^]k2d_g2YoRª
lW^2ýRhtgdªgd«DfdkUm_kº^Ó^dÖTtIt>D]hßdkItSßdhx^munotes.in

Page 50

50तुलनयाÂमक रयाजकयारि
’ guÆ^ d eľ ^k d_ma lW^2ýR:-
 guÆ^ d eľ Ua ht gdªgd«DedkUm _kº^k¸^k lW^2ýRkEkamIDk^ª_S 4gSt.gdō¸I
WtSk hk TtN guÆ^ UakIk ÿ]nE 4gSx.lSÆhm Uak2It guÆ^gdª ÿDk_It UtekSma eľt
^kd_ ekgWkIt d Y±kIt g2YoRª lW^2ýR ÿÖTklYS Lkatat 4gSt.Y±kSma ®tĶm d aÕD_
ÿ]nE ht >D]tDk2em g2[2lVS 4gSkS.
“ 4TªÓ^dÖTtd_ g2YoRª ]kaDì /lW^2ýR:-
gd«Df dkUm _kº^ Ó^dÖTt]Å^t 4TªÓ^dÖTtd_ ]kFªUeªW d lW^2ýR D_Á^kIt Dk^ª
ÿekgWk¸^k ]kZªS Dtat KkSt.Â^kgkOm D]m lWĶ ekgW YĦSm]Å^t D¤þm\oS lW^xKWkIk
ÖdmDk_ D_Á^kS ^tSx.gd«Df dkUm _kº^k]Å^t 5lTªD ±týkSma 8ÂYkUW
ld\kKWÓ^kYk_ 6Â^kUm gk_´^k ÿ]nE 5lTªD [k[éd_ g2YoRª lW^2ýR 4gSt.
” >Dg°kdkUmg]kK -
 gd«Df dkUm _kº^Ó^dÖTtS _kº^ ^k GNDkg gdªÓ^kYm ]hßd lUat KkSt._kº^ ÌhRKtI
gdª Dkhm 6S_ gk]klKDg2GNWk2It ÖTkW >D S_ UnÍ^] Otdat KkSt dkÂ^k2Wk Y_dkWFm
WkDk_am KkSt.gd«Df dkUm _kº^kS Ó^ĉì ÖdkS2Þ^kg DxRSkhm dkd WgSx.Y±kIt
gdªdkH]^atEWÿIk_Y±®tķé¸^k DpSmŀlĶDxW d >DoR Ó^ĉì KmdWkd_ g2YoRª
lW^2ýR 4gSt.gd«Df dkUm _kº^ Ó^dÖTt]Å^t _kº^kg gdō¸I d Ó^ĉìg UnÍ^] ÖTkW
lUat KkSt.
• g]Ö^k2]VoW 8U^:-
gd«Df dkUm _kº^k¸^k8U^k]kFt g]Ö^k2]VoW 8U^ hk GND >D gk]kÆ^S3 g]kW _mSmWt
5QbSxgd«Df dkUm _kº^kIk 8U^ ÿÖTklYS Ó^dÖTtSº^k g]Ö^k lW]kªR LkatÐ^k
4gSkS Â^k2Wk ÿlSDk_ D_Á^kSoW gd«DfdkUm ekgWÓ^dÖTtIk 8U^ hxSx.Â^k]nbt
gd«Df dkUm _kº^Ó^dÖTtgøk^gtg FÓh]¦Nž4gthm g2[xVat KkSt.
– _kº^ htI gkÅ^ :-
gd«Df dkUm _kº^Ó^dÖTt¸^k ŀĶmWt _kº^ ht gdª®tķ 4goW StI >D]td gkÅ^ hx7a 4gt
]kWat KkSt.Ļk]nbt _kº^kgkOm Ó^ĉìWt 5Yat gdªÖd Â^kFÁ^kgkOm Dk^]SÂY_ 4gkdt
4gk5úhV_akKkSx 
— ^nĦ d gkăkº^dkUkg ]hßdkIt ÖTkW:-
^nĦ d gkăkº^dkU ht gd«Df dkUm _kº^kIt 5Â]Sßd ]kWat KkSt.gd«Df dkUm ekgW
D_St _kº^kIk ldDkg GPoW ^tÁ^kDå_Sk ^nĦ d gkăkº^ldÖSk_ ^k UxÆhm GNDk2Wk
4Yå_hk^ª ]kWSkS.ľmg Kgt ]kSpÂdk ledk^ YoRªÂd Wkhm Sgt _kÕůkg ^nĦk ledk^ YoRªÂd
Wkhmžht ]ngxlaWm It ldVkW ^k ŀĶmWt [xaDt 5ht.
munotes.in

Page 51

51प्करि ‘ रयाजकयारि
ŽleÖSlWúhdÅ^kg]hßd -
gd«Df dkUm _kº^ DPdm leÖSlWúh d Å^t^YoSê ^k2Wk 4lSe^ ]hßd UtSt._kº^kIk
ldDkgD_Á^kDå_Sk Ykedm[bkIkdkY_ U]WS2ýkIk dkY_ d Ó^ĉì ÖdkS2Þ^kd_ma
[2VWt 4Â^kdÔ^D O_dÁ^kS ^tSkS.
‘“gk_k2e-
SnaWkÂ]D _kKDk_R ^k 4Ë^kg ldf^kS g2ldVkWg2ldVkW dkUaxDekhmdl[F_axDekhm
_kº^Ó^dÖTk ht ]hßdkIt 4Ë^kg GND 4goW 5VnlWD _kº^ekľkIm Ó^kĮm d ÖdłY Â^k]nbt
4lVD ÿFÐ\ Lkat 5ht.5VnlWD DkbkS g2ldVklWD ekgW d g2ldVkW dkU gng2ÖDpS ]kWdm
g]kKk¸^k lWl]ªSmgkOm >D 4Yå_hk^ª GND ]kWak KkSx 5ht S_ axDekhm hm ekgW Ó^dÖTk
KF\_kS gkdªlýD ÖdłY Vk_R D_S 5ht.axDekhm ^k g2DÐYWtIk KF\_kS Ó^dÖTk
dkekgW ÿDk_ ÌhRoW KtdQz^k Fk2\m^kªWt ldIk_ hxSx StdQk F2\m_ ldIk_ >D SÂd ÿRkam ÌhRoW
guĦk2lSD YkSbmd_ Lkatak lUgS Wkhm.Â^k]nbt axDekhm ekgW Ó^dÖTt]Å^t 4WtD 42Sldª_xV
lW]kªR Lkatat lUgSkS.^kSoW lW]kªR hxRkö^k g]Ö^k2Im 8°_t exVSkWk KW]kWg ht gd«Df
dkUm ekgWk2Wk 4WnDoa [WS KkSt.Yå_Rk]m 5K KFkS 4WtD Utek2]Å^t axDekhm ekgW
Ó^dÖTk ]xPmS lWGoW gd«Df dkUm _kº^Ó^dÖTtIt ÖdłY d ÿlS]kW Dk^kªlÆdS hxSkWk lUgSt
5ht.Kt ]kWdm g]ohk¸^k ŀĶmWt lWlIJSI gnEkdh Wkhm ^klWÕDfkªÿS 5YR ^tSx.
‘”5YRDk^leDax "
ÿakg2ldVkW dkU ÌhRKt Dk^"g2ldVkW dkUkIt ]hßdkIt 5Vk_ dRªW D_k.
ÿ_k g2ldVkW hm g2DÐYWk ÖYĶ DłW g2ldVkW dkUkd_ lW[2V lahk.
ÿ‘_kg2ldVkW dkUk g]x_ma 5ÓhkWk2Im ]k2PRm D_k.
ÿ’TkaxDekhm hm g2DÐYWk ÖYĶ DłW axDekhm ^eÖdm D_Á^kgkOm5dÔ^D
4gRkö^k GNDk2Im ]k2PRm D_k.
ÿ“dkaxDekhm g2DÐYWtIt Y_m±R D_k
ÿ”dkl[F_ axDekhm Ó^dÖTk ^kd_ lW[2V lahk
lNYklahk
 g2ldVkW
 g2ldVkW dkU
 axDekhm
 l[F_axDekhm munotes.in

Page 52

52तुलनयाÂमक रयाजकयारि
‘•g2U\ª goIm:-
ZP[m>g8¸IS_5VnlWD_kKDì^lgĦk2Sžldīk[n³gYlÊaefªC_2Fk[kU
Ž’
[DkRtJk^k_kº^ekľkImBbE žldīkÿDkeWWkFYo_Ž
‘DPo]2Fte_kKDì^lgĦk2Sžlh]ka^kYlÊale2Fhk9g]n2[7-Ž”
’Wk7DdkPt4exD_kº^d_kKDì^Ó^dÖTk žldīk[n³gYlÊaDteÆgC_2Fk[kU
Ž
“IxYPtlDgW_kKDì^lgĦk2SkImSÂdtžldīk[n³gYlÊaDteÆgC_2Fk[kU

7777777
munotes.in

Page 53

53प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
^nlWN ’ ’ POLITICAL PROCESS -_kKDì^ÿlø^k
YkOkIm łY_tek
’Ž 8lĥĶt
’ÿkÖSkldD
’ ldf^-lddtIW
’ _kKDì^ Y±
’ ÿ\kd ^2ýRk
’‘FN, U[kd FN, lhSg2[2Vm FN
’‘U[kd FN
’‘U[kd FN d lhSg2[2Vm FN
’‘‘lhSg2[2Vm FN
’‘’lhSg2[2Vm FN 5lR _kKDì^ Y± ^k2Sma Z_D
’’axD]S : 4Tª, ÖdłY 5lR ÿIk_ gkVWt
’“ ÿIk_/ ÿgk_ gkVWt
’”WkF_m g]kK
’•gk]klKD Ibdbm
’–Öd^2-4Å^^WkgkOm ÿij
’—Öd^2-4Å^^W ÿijkIm 8°_t
’Žgk_k2e
’g_kdkgkOm ÖdkÅ^k^-
’4lVD dkIWkgkOm YnÖSDt
’Ž 8lĥĶt
^k GNDkIk 4Ë^kg DtÐ^kW2S_ 5YÐ^kak 
_kKDì^ Y±k2It ldd_R D_Sk ^t7a. 
FNFNk2It ÿDk_lhSg2[2Vm FNU[kd FN^k2It ÖYĶmD_R D_Sk ^t7a.munotes.in

Page 54

54तुलनयाÂमक रयाजकयारि
_kKDì^ Y± d U[kd FN ^k2Sma Y_ÖY_g2[2V d Z_D gk2FSk ^t7a.
 axD]SkIm Ó^k´^kaxD]SkIm g2DÐYWk d axD]S S^k_ D_Á^k[k[SIm ldldV gkVWt
^k[k[SIt ÖdłY ÖYĶ D_Sk ^t7a.
’ÿkÖSkldD
axDekhm ekgW Ó^dÖTtS _kKDì^ htSo¸^k YoSªStgkOm axDk2Wk g2GlNS D_Á^kIm ÿlø^k ÌhRoW
_kKDì^ g2GNW ^kIk ldIk_ Dtak KkSx. gk]klKD ÖS_mD_Rk]nbt KkSm lD2dk FN 4lÖSÂdkS
^tSkS. Ó^dgk^ 5lR 5dPmWngk_ ldldV FNg]kKkS 4lÖSÂdkS ^tS 4gSkS. FNk2¸^k
lhSk2Im Yå_YoSê hk FNkIk 8ĥte 4gÐ^kWt Â^k2Wk lhSg2[2Vm FN 4gthm g2[xVat KkSt. FNk2¸^k
]kÅ^]kSoW axD _kKDk_RkS gh\kFm hxSkS. ÌhRoW _kKDì^ ÿlø^tS FNk2Ik gh\kF ]xOk
4gSx.
g]kKkSma FNk2Im g2´^k Â^k2It ÖdłY d Y_ÖY_k2Sma g2[2V ^kd_ _kKDk_RkIt ÖdłY d lSĄSk
^k [k[m 4da2[oW 4gSkS. lhSg2[2Vm FNk2Im g2´^k d Â^kIt ÖdłY SgtI _kKDì^ Y±kIm
g2´^kÂ^k2Im Dk^ªYĦSm ^k2Wk _kKDì^ ÿlø^tS ]hßd 4gSt. _kKDì^ Y± 5lR FN axDk2Wk
_kKDì^ htSo¸^k YoSªStgkOm g2GlNS D_mS 4gSkS. axDk2¸^k _kKDì^ gh\kFkIt ]kÅ^] ÌhRoW
ldldV ÿDk_It FN Dk^ª D_mS 4gSkS.
_kKDk_RkIm gkVWt ÌhRoW _kKDì^ Y±FNU[kd FNlhSg2[2Vm FNÿIk_ ^2ýRkaxD]S
^k2Ik g]kdte hxS 4gSx. ÖTklWDÿkUtleD FN _kKDk_RkS ]hßdkIm \ol]Dk [KkdSkS.
KkSmV]kªÓ^lSå_ĉ DnOÐ^khm g°kVk_m _kKDì^ Y±kem 4ek FNk2Ik g2[2V ^tS 4gSx. Â^k]nbt
ht FN _kKDk_Rkak dtFbt dbR akdo eDSkS. ^k FNk2Ik ÿ\kd Kgk _kKDk_Rkd_ YPSx Sgk
ekgW Ó^dÖTtd_ lUgoW ^tSx.YklIJ]kÂ^ Utek2Shm 4ek FNk2It 4lÖSÂd lUgoW ^tSt. 
ÿkImW DkbkShm g°k hÖSFS D_Á^kgkOm FNkFNk2S ÖYVkª lUgoW ^tS 4gt. 5VnlWD DkbkS
^k FNk2Im KkFk _kKDì^ Y±k2Wm GtSam 5ht. axDekhmS lD2dk DxRÂ^khm ekgWÓ^dÖTtS
_kKDì^ Y±k2Im lWl]ªSm 4Yå_hk^ª 4gSt. Dk_R ÿklSlWVmD axDekhmIk ÖdmDk_ DtÐ^k]nbt
_kKDì^ Y±U[kd FN ^k2Im lWl]ªSm WuglFªD [WSt. ÿIk_ ^2ýRt¸^k gkhkÍ^kWt axD]SkIm
KPR-GPR DłW _kKDì^ g°k Wk hÖSFS D_SkS. Â^kSoW duV-4duV ÖdłYkIm _kKDì^
SkDU lW]kªR Dtam KkS 4gSt.
’ldf^-lddtIW
’_kKDì^Y±: (Political Party)
ÿkImW Dkbm g°k hÖSFS D_Á^kgkOm FNkFNk2S ÖYVkª hxSm. Y_2Sn Â^k FNkIt ÖdłY _kKDì^
Y±k2gk_Et WÓhSt. ÿklSlWlVD ekgW g2ÖTtIm lWl]ªSm LkÐ^k]nbt ]SUkWk¸^k 4lVDk_kIk munotes.in

Page 55

55प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
ldÖSk_ Lkak. Â^k[_x[_ FNk2It ÖdłY [UaoW Ftat. Â^k FNk2¸^k ÿDk_k2Wk 5K 5YR
_kKDì^
Y±
4gt ÌhRSx. axDekhm _kKDì^ Ó^dÖTtS _kKDì^ Y± _kKDk_RkIt ÿ]nE gkVW 4goW
_kKDì^ Y±ekgW Ó^dÖTtIk 4ld\kº^ GND 4gSx. _kKDì^ Y±k2]nbt ekgWg2ÖTtg
lÖT_Sk ÿkĮ hxSt. ekgWk¸^k ldldV GNDk2S gng2dkU GPdoW _kº^kIk ldDkg GPdoW 5RSk
^tSx.
(4) _kKDì^ Y± : Ó^k´^k
_kKDì^ Y±k2¸^k ldldV Ó^k´^k Ekamaÿ]kRt-
() >P]2P [Dª : Ÿgdk«Wk ]kÆ^ 4ek ldleĶ SßdkWngk_ g2GlNSå_Â^k ÿ^ÂW DłW _kÕůkIt
lhSg2dVªW D_Á^k¸^k htSoWt >Dý 5atÐ^k Ó^ĉéIm g2GNWk ÌhRKt _kKDì^ Y± hx^."
() ÿk. FtNta : Ÿ4lVD Ó^kYD d g]kdteD ÖdłYkS axD]S S^k_ DłW ekgDì^
YkSbmd_ St ÿÂ^±kS 5RÁ^kIt Dk^ª D_Rk_k FN ÌhRKt _kKDì^ Y±."
(‘) ]rD 5^Óh_ : Dkhm Sßdk2Wk/Vx_Rk2Wk YklO2[k UtÁ^kgkOm _kKDì^ Y± g2GlNS Lkatat
4gSkS. Sm Sßdt/Vx_Rt ekgWkIm 8lĥĶt ÓhkdmS ^kgkOm GNWkÂ]D ]kFkªWt ÿ^ÂW Dtak
KkSx.
(’) Dì : ŸKWSt¸^k g]Ö^k2It Vx_RkS łYk2S_ D_Rk_m ]oa\oS ÖdłYkIm g2GNWk ÌhRKt
_kKDì^ Y± hx^.

(“) å_µK : "ldlV]2Pb g\kgUÂdkgkOm hxRkö^k lWdPRnDìS 8]tUdk_ 8\m D_Rk_m g2GNWk
ÌhRKt _kKDì^ Y± hx^."
(5) _kKDì^ Y±k¸^k 8U^kIm Dk_Rt
_kKDì^ Y± lWl]ªSm hm Ödk\kldD GNWk 5ht. KvKª dvleµNW 5lR ]hkÂ]k Fk2Vm ^k2Wm
]k2Patam
Y± ld_lhS axDekhm
hm DÐYWk KFkS DxOthm 4lÖSÂdkS Wkhm. _kKDì^ Y±
lWl]ªSmS Ekama GND Dk_Rm\oS 5htS.
() ]kWdkIm WuglFªD ÿdp°m : FN D_Rt hm ]kWdkIm WuglFªD ÿdp°m 5ht. gk]klKD
KmdWkÿ]kRt _kKDì^ KmdWkShm FN 4gSkS. ^k FNk2¸^k 5Vk_kWt ]kRog 5YÐ^k
htSnÿkĮmgkOm g2Gfª D_Sx. ghDk^ª D_Rt SgtI ld_xVm ÿdp°mem g2Gfª D_Rt ^k ]oa\oS
ÿdp°mSoW _kKDì^ Y± lW]kªR Lkat.
() ]kRgk2Ik Öd\kd : Öd\kdkWt øk2lSDk_D 4gRkö^k ]kRgk2Ik Da gīYå_lÖTSmS
[UaÁ^kDPt 4gSx. Dkhm lÖTlSlÿ^ ]kRgt 4gRk_m Yå_lÖTSm lNDldÁ^kIk ÿ^ÂW
D_SkS. Ó^ĉé¸^k Öd\kdkSma ^k Z_Dk]nbt FN lW]kªR hxSkS. FNkSoW _kKDì^ Y±
lW]kªR hxSx.munotes.in

Page 56

56तुलनयाÂमक रयाजकयारि
(‘) 5lTªD lhSg2[2V : _kKDì^ Y±k2]Å^t Utek¸^k 4TªÓ^dÖTtldf^D l\ÆW-l\ÆW
ŀlĶDxWk2SoW _kKDì^ Y± lW]kªR hxSkS. F_m[ dFª5lTªD ldf]Stak ld_xV g2Y°m¸^k
D¤lþD_Rk¸^k ld_xVkS 4gSx. S_ ®m]2S dFª ]nĉ ^k 4TªÓ^dÖTtIk Yn_ÖDSkª 4gSx.
5lTªD Ó^dhk_kd_ ekgWkIt lW^2ýR 4gkdt 4gt Få_[k2Wk dkNSt. Â^k]VoW _kKDì^ Y±
lW]kªR hxSkS.
(’) gk]klKD Yå_lÖTSm : ldleĶ gk]klKD dkSkd_Rk]nbt _kKDì^ Y± lW]kªR hxSkS.
g]kKkg]x_ma F2\m_ g]Ö^k gxPldÁ^kgkOm _kKDì^ Y±k2Im 5dÔ^DSk 4gSt.
dkSkd_R [Uaat S_m Y± lNDoW _khSkS.
(“) d2e\tU, \kfk\tU, V]ª\tU : V]ª\kfkd2eg2ÿUk^ ^k2¸^k \tUk2]VoW dtFdtFbt lhSg2[2V
lW]kªR hxSkS. Â^k2It lhSg2[2V KYÁ^kgkOm _kKDì^ Y± 8U^kak ^tS 4gSkS. \k_SkS
4WtD Y± lW]kªR hxÁ^kIt ]hßdkIt Dk_R htI 5ht.
(”) _kKDì^ WtÂ^k2Ik ÿ\kd : ÖTklWDÿkUtleD d _kÕům^ YkSbmd_ _kKDì^ WtÂ^k2Ik 8U^
hxS 4gSx. ht WtSt Â^k-Â^k FNk2It\kftItKkSmItd2ekItg2ÖDpSmItWtSpÂd D_mS
4gSkS. WtÂ^k2¸^k ÿ\kdk]nbt 4Wn^k^m lW]kªR hxSkS.4Wn^k^k]VoW _kKDì^ Y±k2Im
lWl]ªSm GPoW ^tS 4gSt. 4gt WtSt _kKDì^ Y±kIt 5Vk_ÖS2\ 4gSkS
(6) _kKDì^ Y±k2Im duleĶz^t
_kKDì^ g°k l]bdoW Â^k g°tĬk_t 5Yak Dk^ªø] d Vx_R 42]akS 5RRk_m
WkFå_Dk2Im g2GNWk 4gt _kKDì^ Y±kIt dRªW Dtat KkSt. _kKDì^ Y±k2Im ldldV duleĶz^t
Ekamaÿ]kRt
() WkFå_Dk2Im g2GNWk : 8lĥĶ ÿkĮmgkOm _kKDì^ Y± lW]kªR D_Rk_t axD g2GlNS
hxSkS. Â^k]nbt _kKDì^ Y±k2Wk ÖTu^ª 5lR gk]Ã^ª ak\St. gdªý _kKDì^ Y± D]m-
4lVD ÿ]kRkS gng2GlNS 4gSkS.
() Y±kIm Vx_R lWl]ªSm : DxRÂ^khm _kKDì^ Y±kak Vx_Rt 5lR Dk^ªø] 4gSkS.
5UeªdkUm DÐYWk 4gSt. Vx_Rk[k[S ]Sl\ÆWSk 4gam S_m Y± gUÖ^k2S >D]S
4gkdtY±kd_ lWķk 4gkdm S_I ghDk^ª dkQSt.
(‘) GNWkÂ]D ]kFkªWt g°kÿkĮm : ek2SSk]^ d GNWkÂ]D ]kFkªWt g°kÿkĮm DłW Vx_R
42]akS 5Rat KkSt. Â^kgkOm axD]SkIk YklO2[k akFSx. Vx_R 42]akS 5RÁ^kgkOm
_kKDì^ g°tIm F_K akFSt. _kKDì^ Y± g°k l]bdÁ^kIk 5lR lNDdÁ^kIk ÿ^ÂW
D_SkS. Dk_R g°k ht >D ]hßdkIt gkVW 4gSt.
(7) _kKDì^ Y±k2Im Dk^¥ (Functions) 
() lhSg2[2Vk2It gngoýmD_R : g°k ÿkĮ D_Á^k¸^k 8ĥtekem hm Dk^¥ ÿÂ^± lD2dk 4ÿÂ^±
g2[2lVS 4gSkS. ÿÂ^tD g]kKkS ldldV ÿDk_It lhSg2[2V 4lÖSÂdkS 4gSkS. munotes.in

Page 57

57प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
_kKDì^ Y± Vx_Rt 5lR SßdkgkOm KWStIk YklO2[k l]bdÁ^kIk ÿ^ÂW D_SkS.
axD]Sk¸^k YklO2Ê^k]nbt _kKDì^ Y±k2Wk gk]Ã^ª ÿkĮ hxSt. KWStg]x_ ÿij ]k2PoW
4WnDoa axD]S [WldRkIk ÿ^ÂW D_SkS. dSª]kWYýKkhm_g\k6Â^kUm ]kÅ^]k2Ik
dkY_ D_SkS. _kKDì^ Y± axD]S GPldÁ^kIt ÿ\kdm gkVW 5ht.
() lWdPRoD aQldRt : lWdPRoD lK2DRt hk g°k ÿkĮmIk ]kFª 5ht. _kKDì^ gk]Ã^ª
lWdPRoD aQldSkWk dkY_SkSÂ^kdtbm St Y±kIk Kkhm_Wk]k ÿlgĦ D_SkS.
Utekg]x_ma ÿijk2Ik ŀlĶDxW ÖYĶ D_SkS. ÿIk_^2ýRt]kZªS ÿIk_ GPdoW 5RSkS.
]SUk_k2Ik YklO2[k l]bdSkS. Y±WtÂ^k2Ik Uy_klWdPRoD EIª lWVm ^k[k[S _kKDì^ Y±
gSS Dk^ª_S 4gSkS. lWdPRoD lK2DoW g°kÿkĮm ht Â^k2It Å^t^ 4gSt.
(‘) _kº^Dk_\k_kS gh\kF : ldlV]2PbkS [hò]S ÿkĮ DłW 5Yak Y± g°td_
5RÁ^kgkOm ÿ^ÂW Dtak KkSx. St ]2lý]2Pb [WdoW _kº^Dk_\k_ D_SkS. g°kłQ Y±
g°t¸^k ]kÅ^]kSoW 5Yam Å^t^Vx_Rt 42]akS 5RSx. _kº^Dk_\k_ D_SkWk g°kVk_m
Y±kIm DgxNm akFSt. _kKDì^ Y±kDPt _kKDì^ DyeÐ^ d ÿekgWkIm ]klhSm 4gRk_t
WtSt 4gkdt akFSkS
(’) axD]S g2GlNS D_Rt : _kKDì^ Y± Y±kIm Vx_Rt 5lR _kKDì^ ldIk_ÿRkam¸^k
gkhkÍ^kWt KWStIk YklO2[k l]bdSkS. axDk2¸^k YklO2Ê^k]nbt _kKDì^ Y±k2Wk gk]Ã^ª ÿkĮ
hxSt. Kkhm_ g\kYå_g2dkUkSoW axD]S GPdSkS Utekg]x_ma F2\m_ ÿij KWStg]x_
]k2PSkS.
(“) ld_xVm Y± ÌhRoW Dk^ª : 4ÐY]SkSma Y± ld_xVm Y±kIm \ol]Dk Yk_ YkPSx. g°kVk_m
Y±kd_ 42Doe OtdÁ^kgkOm ld_xVm Y±kIm 5dÔ^DSk 4gSt. g°kVk_m Y± 4lW^2lýS
5lR [tK[k[Uk_ hx9 W^t ^kgkOm ld_xVm Y±kIm F_K 4gSt. ld_xVm Y±
_kKDk_RkSma InDk 5lR Uxf KWStg]x_ ]k2PSkS. axD]S KkFpS D_SkS. ld_xVm Y±
YPJk^k ]2lý]2Pbkgk_Et Dk] D_Sx. ÌhRKt g°kłQ Y± 4ÐY]SkS FtÐ^kg ]2lý]2Pb
[WldÁ^kIm S^k_m OtdSx. 
(”) ekgW 5lR KWSk ^k2Sma Undk : g°kłQ Y± ekgDì^ Dk^ª d Vx_Rt KWStak
gk2FSkS. Y±kIt Dk^ªDS¥ ekgWkWt DtatÐ^k axDxY^xFm Dk^kªIm ]klhSm KWStak
DbldSkS. ^kSoW axDk2Ik YklO2[k l]bldSkS. ld_xVm Y± g°kŁQ Y±k¸^k InDk 5lR
8lRdk KWStg]x_ ]k2PSkS. axD]S KkFpS 5lR g2GlNS D_SkS. KW]S a±kS Gt9W
g°kVk_m Y± Vx_R [UaSkS. TxP³^kS_kKDì^ Y±k]nbt KWSk 5lR ekgW ^k2¸^kS
Undk gkVak KkSx. 
(•) ekgDì^ GNDk2S gng2dkU gkVRt : Dk^ªDk_m ]2Pb Dk^Ut]2Pb 5lR ekgWk¸^k
ldldV ekEk2]Å^t _kKDì^ Y± gng2dkU OtdSkS. >DkI Y±kIt ]2lý]2Pb 4gÐ^kg
gdªgkVk_R Vx_Rk[k[S ]2Þ^k2S >Ddk³^Sk 5QbSt. UtekIk Dk_\k_ g°kVk_m Y±k¸^k munotes.in

Page 58

58तुलनयाÂमक रयाजकयारि
Vx_RkWngk_ IkaSx. [hò]Sk]nbt g°kVk_m Y±kIt Vx_R g\kgUk2Wk ]kÆ^ 4gSt. 4ek
å_SmWt ]2lý]2Pb d ldlV]2PbkS gng2dkU _khSx.
(–) g2GNWkÂ]D Dk^ª : _kKDì^ Y± UtekS Y±k¸^k ekEk8YekEk 8GPSkS.
8YekEk2]VoW Dk^ªDÂ^k«Im \_Sm Dtam KkSt. YUklVDkö^k2Im lWdP Dtam KkSt. 4lVdteW
\_dSkS StTt Y±kIm Å^t^Vx_Rt O_dSkS.
(—) _kKDì^ Y±kDPoW _kKDì^ le±R : _kKDì^ Y± Utekg]x_ma _kKDì^ ÿijk2Im
]klhSm KWStak UtSkS. lWdPRnDì¸^k DkbkS KWStIt _kKDì^ le±R hxSt. KWSk
gkdªKlWD ÿijk2S _g GtSt. ldldV Y±k2Im Å^t^Vx_Rt ^k[k[S KWSk ldIk_ D_St.
(8) _kKDì^ Y±kIt ]hßd
4dkªImW DkbkS axDekhm ÖdłYk¸^k _kKDì^ Ó^dÖTtS Y± ]hßdkIm \ol]Dk Yk_
YkPS 4gSkS. lWdPRnDk aQldRtDk^ªø]k2Im gngoýSk D_RtKWSk d ekgW ĻkS Undk
ÿÖTklYS D_RtVx_R lWlIJS D_Rt 5lR Vx_Rk2Im 42]a[KkdRm D_Rt6Â^kUm
ÖdłYkIm Dk^¥ _kKDì^ Y± D_mS 4gSkS.
axDekhmS lD2dk gd«Df _kKDì^ Ó^dÖTtS _kKDì^ Ó^dÖTtYt±k _kKDì^ Y±kakI
KkÖS ]hßdkIt ÖTkW ÿkĮ Lkatat 4gSt. gd«Df ÖdłYk¸^k Ó^dÖTtS ]ký >DkI
_kKDì^ Y±kg ]hßdkIt ÖTkW 4gSt. ld_xVm _kKDì^ Y±kg DxRStI ÖTkW WgSt.
axDk2¸^k Ó^dhk_kak dbR akdÁ^k¸^k ŀĶmWt [bkIk dkY_ D_Á^kS ^tSx. lWdPRnDk
Wk] Ļk Wk]]ký ÖdłYk¸^k 4gSkS. _kKDì^ Y± d ldIk_g_Rm Ļk2Im >D ÿDk_Im
[k2lVaDì 4gSt.
’ ÿ\kd ^2ýRk
g2YoRª _kKDk_R ht g2Gfª]^ ÖdłYkIt 4gSt. ÿÂ^tDkak 4gt dkNSt Dì Ungö^kWt Â^k¸^k
ÌhRÁ^kWngk_ dkFkdt 4em Â^kIm ENYNhm 4gSt. g]kKkSma FN gUÖ^Â^k2It WtSt _kKDì^
WtSt Â^k ŀĶmWt 5YÐ^kKdb 4gatÐ^k gdª ÿDk_¸^k [ylĦD d \ylSD gkVWgk]úmIk 8Y^xF
D_mS 4gSkS 5lR lWRª^ lWVkª_R D_Á^kIm Km YUt 4gSkS Sm ÿkĮ D_Á^kIk ÿ^ÂW D_mS
4gSkS. _kKDk_RkS 4WtD YUt 4gSkS. hm YUt ÌhRKt >D ÿDk_Im g°kI 4gSt. Sm hÖSFS
D_Á^k¸^k ŀĶmWt 6¸JoD Ó^ĉé]Å^t lD2dk FNk2]Å^t lD2dk _kKDì^ Y±k2]Å^t >Dgk_Ek g2Gfª
Ikao 4gSx. Â^kS º^kIk ÿ\kd KkÖS Â^kak hm YUt ÿkĮ hxSkS. ekgW g2ÖTk hm 4em >D
^2ýRk 5ht Dì º^kIk KkÖS ÿ\kd 4gta Â^kak 5Yat ]S ekgW^2ýRtĬk_t axDk2d_ akUSk
^tSt.
(4) ÿ\kdkIm Ó^k´^k
ÿ\kd ÌhRKt Ó^ĉìIm 6S_k2¸^k Vx_Rk2Wk htSoS3 Yå_Rk]mS D_Á^kIm ±]Sk. ÿ\kdVk_D Ó^ĉì
dk FN g]kKkS gdªI ]oÐ^k2[k[S ®tķ ]kWat KkSkS. ÿ\kdkIm SmW duleĶz^t 5htS. () ÿ\kd munotes.in

Page 59

59प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
hk lD]kW UxW Ó^ĉé¸^k 52S_g2[2Vk2d_ 5Vkå_S 4gSx. () ÿ\kd g2[2V ÿÖTklYS
hxÁ^kgkOm ÿ\kd Vk_DkIk htSo ]hßdkIk 4gSx. ‘) gkVW gk]úm¸^k ldf]St]nbt Dkhm Ó^ĉì
4lVD ÿ\kdekam S_ Dkhm D]m ÿ\kdekam S_ Dkhm ÿ\kdeoÆ^ 4gRt 4Yå_hk^ª O_St. 
dIªÖd (Pvl]WÆg) d ÿ\kd ^k UxÆhm FxĶm Yå_Rk]k2¸^k ŀĶmWt gk_´^kI 4gSkS. UxhŌĬk_t >D
Ó^ĉì Ungö^k Ó^ĉì¸^k DpSmlWRª^]St d ŀlĶDxW ^kS [Ua GPldSt. YR ÿ\kdkIt dtFbtYR
^kS 4gSt Dì [b VkDUYNekhm ^kYt±k ^nlĉdkU d YkOYn_kdk ^kd_ Â^kIm l\ÖS 4gSt. ÿ\kd
YkPRk_m Ó^ĉì SklDªD ^nlĉdkUWulSD ]nĥt Zk^Ut-SxNt gk2FoW 4Æ^ Ó^ĉéIk lWRª^ ÿ\kldS
D_St. Y_2Sn ÿ\kldS hxRk_m Ó^ĉì 5Yak lWRª^ GtÁ^kg ÖdS2ý 4gSt.
(5) ÿ\kdkIt 5Vk_
ÿ\kdkIk g2[2V g°k g2[2VkS lW]kªR hxSx. d_IQ Ó^ĉéWk WtÂ^k2WkFNÿ]nEk2Wk g°kVk_D
ÌhRSkS. S_ Â^k2¸^k 6¸JtWngk_ dkFRkö^k Ó^ĉéWk g°k úkhD ÌhRSkS. ht UxÆhm º^k ÿg2Fk2S
8YlÖTS 4gSma StTtI g°kg2[2V ÿÖTklYS hxSx. g°kVk_D FN lD2dk _kKDì^ Y±
g°kúkhDkd_ ÌhRKt 4Wn^k^k2d_ lD2dk axDk2d_ lDSm ÿ\kd YkPSx lD2dk dIªÖd FkKldSx
^kIthm ]xK]kY D_Sk ^tSt. Ó^ĉìIt FnR lUÓ^da^le±R5lTªD d gk]klKD ÖTkWIkå_Þ^
gk2Yl°D lÖTSm Y_2Y_kFS ÿlS]k6Â^kUm ÿ\kdkIt 5Vk_ 4goW ^k FxĶé]nbt ÿ\kdVk_DkIt
ÌhRKt WtÂ^kIt g]kKkSma d _kKDk_RkSma ÖTkW lWlIJS hxSt.
() ÿlSķk : ÿlSķk hk ÿ\kdkIk ]hßdkIk 5Vk_ ]kWak KkSx. UxW Ó^ĉé[k[S 6S_ FxĶm
KtÓhk gk_´^kI 4gSkS YR >DkIm ÿlSķk Ungö^kYt±k 4lVD 4gSt. StÓhk ^k 4lVD
ÿlSlķS Ó^ĉé¸^k g2Utek2Wk g2goIW ]kÅ^]kĬk_t ÿkVkÆ^ l]bSt 5lR Sm Ó^ĉì dk WtSk dk
>EkUk FN lD2dk _kKDì^ Y± 4lVD ÿ\kdm O_SkS. 
ÿlSķk hm Ó^lĉlWķ [k[ 4gSt. >Ekīk Ó^ĉìIm 4l\KW Ó^ĉìIm ÿlSķk lDSm 5ht ht
6S_ Ó^ĉì lSIm \ol]Dk lDSm ÿlSķtIm ]kWSkS ^kd_ 4da2[oW 4gSt. Ó^lĉlWķSt]nbt
>DkI Ó^ĉì¸^k l\ÆW Ó^ĉéd_ YPRkö^k ÿ\kdkS Wth]mI SZkdS YPS 4gSt. Yk_2Yå_D
g]kKkS ]k2lýD duīkIm ÿlSķk ldDìRª 4gSt. ÌhRKt DxRÂ^khm FxĶég2[2Vm Â^kIt ]S
ÿ]kR ]kWat KkSt. 5VnlWD g]kKkS ]ký ldleĶ Ó^kdgkl^DkIt ]S Â^k¸^k ldleĶ
Å^t^kYn_StI 4lVDpS ]kWat KkSt. ÌhRKtI Â^kIm ÿlSķk Â^k¸^k ±týkYn_SmI ]kWam KkSt.
YR 4WtDUk >Dk ±týkSma ÿlSķt]nbt Ó^ĉìak 6S_hm ±týk2S ÿlSlķS ]kWat KkSkWk
5QbSt.
() g2UtekIm ÿlSķk : ÿ\kdkgkOm Ó^ĉìIm d lS¸^k ÖTkWkIm ÿlSķk hk Kgk >D 5Vk_
5ht SgkI Ung_k 5Vk_ Sm Ó^ĉì lD2dk WtSk UtS 4gatÐ^k g2Utek¸^k ÿlSķtIk 4gSx.
g]kKkSma [_kIgk ÿ\kd (8Ukh_RkTª Uo_UeªWd_ma WtÂ^k2It Dk^ªø]) ®xÂ^k2¸^k d munotes.in

Page 60

60तुलनयाÂमक रयाजकयारि
ÿt±Dk2¸^k ]Wkd_ 4WnDoa Yå_Rk] gkVRk_m lWdPD ÿlSDt d eÊU ^k2¸^kĬk_t hk ÿ\kd
YkPak KkSx. 
(‘) :RlhSYRkIk \kd : ÿ\kdúkhDk¸^k lODkRm 4gatak :RlhSYRkIk dk 5[2VWkIk
\kd hx^. DxRSmhm 4N dk DxRSthm [2VW W GkaSk 4WtDUk \tNdÖSo lUÐ^k KkSkS.
Â^kSoW DpS²StIm d dkRmYRkIm \kdWk Â^k UtRkö^kldf^m GtRkö^k¸^k ]WkS lW]kªR hxSt.
^xµ^ dtbm DbS W DbS Â^k¸^k hkSoW ^kIm Y_SZtP hxSt. dÖSoYugk dk gtdk KtÓhk
]xZS lUÐ^k KkSkS StÓhk ÖYĶYRt 5YÐ^kd_ DxRStI [2VW GkSat KkS WgÐ^k]nbt Â^k
GtÁ^k-UtÁ^k¸^k g2[2Vkak dIªÖd ÌhRSk ^tS Wkhm. YR Ó^ĉì¸^k DpSm Yå_Rk]mS hxS
4gÐ^k]nbt Â^kS ÿ\kdkIk \kF W³DìI 4gSx. lWdPRoD lWVmak EkKFm D2YÆ^k2DPoW
gQb hkSkWt lUÐ^k KkRkö^k UtRµ^k ht ^k ÿDk_¸^k ÿ\kdkIt 8Ukh_R 5ht. _kº^DS¥
4WtDUk 5YÐ^k 4lVDk_kS Dkhm Ó^ĉéWk YUt d gÆ]kW Ut9W 8YDpS D_SkS 5lR
Â^kSoW 5Yat ÿ\kd±tý dkQdSkS. 8YDpS DłW OtdatÐ^k Ó^ĉéYnQt DVmS_m YklO2[k
UtSma dk 8Y^xFm YPSma 4gk lhet[ ^k]kFt 4gSx.
(6) ÿ\kd 5lR g°k (Influence and Power) _kKDk_RkIk g2[2V Ó^ĉé]Vma 42Sldª_xVm
52S_-g2[2Vkem ÌhRKtI Â^kSma g2Gfª lWdk_Rkem 4gSx. Ó^ĉì 5YÐ^k _kKDì^ Ó^dhk_kSoW
d dkNkGkNmSoW g°tIkI exV GtS 4gSkS. [NkªÆP _gta ^k2Wm g°tIm Ó^k´^k D_SkWk
4Ytl±S
Yå_Rk] GPdoW 5RÁ^kIm ±]Sk
4gt dRªW Dtat 5ht. _kº^ekľ² SvKmWt Ó^k´^k 4em Dì

g°k ÌhRKt Ó^ĉì lD2dk FN lK¸^k [bkd_ 4Æ^ Ó^ĉéIt dk FNk2It dSªW 5YÐ^k 6¸Jtÿ]kRt
[UaoW Gt9 eDSkS 4em ±]Sk hx^.
PtlÓhP 7ÖNW¸^k ]St
>D Ó^ĉì dk FN KtÓhk ÖdS:¸^k
6¸JtWngk_ 6S_k2¸^k DpSm lWVkªå_S D_Sx StÓhk Â^k2¸^kSma g2[2V ÌhRKt g°k hx^.

g°tÿ]kRtI ÿ\kdgnĦk g2[2VkÂ]D d dSªWkÂ]D Dk 4gSx. ÿ\kdkYt±k g°tIk dtFbtYRk lS¸^k
YkOmem 4gatÐ^k 4lV[aWkSoW (gr³eÆg) 5atak 4gSx. Â^k]nbt g°k ÌhRKt >D ÿDk_Ik
ÿ\kdI. Ó^ĉ YkSbmd_ g°kg2[2V ÿ\kdkYkgoW dIªÖdkY^«S DxRSthm ÖdłY Vk_R Dł
eDSkS. St ÿ\kdkDPoW KgKgt dIªÖdkDPt KkSkS SgSgt 4lV[aWk2It ÖdłY 4lVD ÿFN d
DPD hxS KkSt. Dk_R Â^k ÿ]kRkS g°kúkhDk2DPoW g°kVk_Dkak hxRkö^k ÿlSDk_kIt ÿ]kR
dkQatat 4gSt. g°kVk_DkWt gnIldatÐ^k Vx_RkYkgoW Kt Uo_ KkSma Â^k2¸^kd_ [2VWt GkaRt
6l¸JS DpSm W D_Á^kgkOm ldldV VxDt lW]kªR hxSma 4ek e³^Sk 8Ë^k D_Rt hm g°tIm
a±Rt 4gSkS. ÿ\kd 5lR g°k ^k2¸^kgkOm akFRk_m gkVWgk]úm l\ÆW ÿDk_Im 4gSt 5lR
Â^k2It Yå_Rk]hm gk]kÆ^S: l\ÆW 4gSkS4]oD ÿDk_t dSªW DtÐ^kg 4]oD ak\ hx7a 4gt
5ĵkgW g°kVk_D UtSx d g°kúkhD Â^k ÿDk_It dSªW D_Sx 4gk hk g°kg2[2V 4gSx.
>DkY_mWt 5²kYkaW D_Rk_k g°kúkhD g°kVk_Dkd_ ÖdS:It 5ĵkgW YoRª D_Á^kIm
K[k[Uk_m NkDS 4gSx. [hòVk Yugk ht 5ĵkgW Kg°tIt gkVW 4gSt.
(7) ÿ\kd 5lR 4lV]kÆ^Sk (Influence and Legitimacy) munotes.in

Page 61

61प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
4lV]kÆ^Sk ÌhRKt Ekg ÿDk_Im ]kÆ^Sk d g2]Sm. >Ekīk Ó^ĉìWt Vk_R Dtatat _kKDì^ YU
^kak axDk2Im Km g2]Sm lD2dk ]kÆ^Sk 4gSt Sm ]kÆ^Sk dk g2]Sm ^k 4lV]kÆ^St¸^k SßdkWngk_
ÿkĮ Lkatam 4gSt. YnQkö^k2¸^k 4lV]kÆ^StIm KxP l]bkam ÌhRKt Â^kIt łYk2S_ g°t]Å^t hxSt.
g°k hk ]kÆ^Sk^nĉ ÿ\kd 4gSx FNU[kd FNlhSg2[2Vm FN_kKDì^ Y±kIt WtSt dk YnQk_m
5YÐ^k ÿ\kdkIt łYk2S_ 4lV]kÆ^St¸^k 5Vk_kd_ Dgt hx7a 4gk ÿ^ÂW D_SkS. Dk_R
4lV]kÆ^St¸^k 5Vk_kd_ _kKDì^ YnQk_m 5Yak ÿ\kd gdªý lW]kªR Dł eDSkS.
4lV]kÆ^St¸^k 5Vk_kd_ Â^k2Wk g°tIk dkY_ D_Rt gxYt hxSt. 4lV]kÆ^Sk ÿkĮ Lkatam g°k
ldĵgWm^ d lNDoW _khRk_m 4gSt. SgtI 4lV]kÆ^St¸^k 5Vk_kd_ DlWķk2DPoW då_ķk2¸^k
5²k d hòDo] [_x[_ Ykbat KkSkS. 
axDekhm _kº^Ó^dÖTtS 4lV]kÆ^St¸^k Sßdkak ldetf ]hßd 5ht. axDk2¸^k 6¸JtldŁĦ
axDekhmIk _kº^Dk_\k_ Ikao eDS Wkhm. g2´^tWt KkÖS d ÿ\kdm 4ek 4ÐY]SkSma
axDk2DPoW axDekhm¸^k _kº^kak VxDk lW]kªR hxÁ^kIk g2\d 4gSx.
’‘FN, U[kdFN,lhSg2[2VmFN
’‘U[kdFN(Presure Group)
_kKDì^ htSo¸^k YoSêgkOm axDk2Wk g2GlNS D_RkIm ÿlø^k ÌhRoW _kKDì^ g2GNW 5dÔ^D
4gSt. gk]klKD ÖS_mD_Rk]nbt KkSmdFª^k ÖdłYkIt FN 4lÖSÂdkS 5at. Ó^dgk^ 5lR
5dPm-lWdPmWngk_hm ldldV ÿDk_¸^k FNk2Im lWl]ªSm g]kKkS Lkam 5ht. g\kgUk2¸^k
lhSk2Im Yå_YoSê D_Rt hk FNkIk 8ĥte 4gÐ^kWt Â^k2Wk lhSg2[2Vm FN 4gthm g2[xVat KkSt. ^k
FNk2¸^k ]kÅ^]kSoW axD _kKDk_RkS gh\kFm hxSkS. ÌhRoW _kKDì^ ÿlø^tS FNk2Ik gh\kF
]xOk 4gSx.
dkÖSldD YkhSk _kKDì^ g2Gfª [ö^kI ÿ]kRkS FN g2GfkªSoW lW]kªR hxSkS. _kKDk_RkS
^eÖdm hxÁ^kg FNkIk YklO2[k 5dÔ^D 4gSx. FNkIk ÿ\kd _kKDì^ dSªRnDìd_ hxS 4gSx.
g]kKkSma FNk2Im g2´^kÂ^k2It ÖdłY Y_ÖY_k2Sma g2[2V ^kd_ _kKDk_RkIt ÖdłY d SmĄSk
^k FxĶm 4da2[oW 4gSkS. axDk2¸^k _kKDì^ gh\kFkIt ]kÅ^] ÌhRoWhm ldldV ÿDk_It FN
Dk^ª D_mS 4gSkS.
( U[kdFNkImÓ^k´^k
(4@Tª_[¤Nat: Ÿg]kW lhSg2[2Vk2¸^k Yå_YoSêgkOm KtÓhk Ó^ĉì >Dý ^tSkS StÓhk FN
lW]kªR hxS 4gSx."
([amL_gW: ŸFN ÌhRKt Ó^ĉéIm Y±- -lW_Yt± g2GNWk 4gSt d Sm g2GNWk FNk¸^k
4lÖSÂdkak 5dÔ^D 4gatat 5Ueª 5lR \ylSD 8Yø] ZaþoY D_Á^kgkOm axDk2Wk
g2GlNS D_St.munotes.in

Page 62

62तुलनयाÂमक रयाजकयारि
(D) PtlÓhP ůð]W : Ÿg]kKkSma 6S_ FNk2DPoW Dkhm 4Yt±k D_Rk_k ÖdGNDk2Ik >D
ŀlĶDxWkÂ]D gh\kF 4gatak axDg]oh hx^."
(P) lgFa_ : ŸU[kd FN hk 5YÐ^k g\kgUk2Wk _kKDì^ g°td_ 5RÁ^k?dKm
ekgWk¸^k Vx_Rkd_ 4lVD ÿ\kd YkPRk_m g2GNWk 4gSt.

() FNk2It ÿDk_ : [¤NatWt FNkIt Dkhm ÿDk_ gk2lFSat 5htS. 8Ukh_RkTªCYIkå_D FN d
4WyYIkå_D FNÿkTl]D dk UnÍ^] FNlhSg2[2Vm FNU[kd FN g2ÖTkÂ]D FN
4g2GlNS FNÓ^ĉ dk 4Ó^ĉ FN. g]kK lW_lW_kÑ^k FNk2Wm S^k_ Lkatak 4gSx ht
FN 5YÐ^k lhSg2[2Vk2Wngk_ Y_ÖY_k2S DVm ÖYVkª D_SkS S_ DVm ghDk^ª D_SkS.
’‘ U[kd FN d lhSg2[2Vm FN
Ó^ĉì ÖdS¸^k F_Kk FNk¸^k ]kÅ^]kSoW \kFdS 4gSt. lhSg2[2Vk2It 5ldÕD_Rk d >DýmD_Yk
FN ]kÅ^]kSoW hxStŸlhSg2[2Vk2Im gn_l±SSk" axDk2Wk ]hßdkIm dkNSt. ÌhRoW Ó^ĉ lD2dk
4Ó^ĉ lhSg2[2Vk2¸^k 5Vk_t axDk2Wk g2GlNS DłW _kKDì^ eĉì lW]kªR D_Rt e³^ 4gSt.
lhSg2[2Vk2]nbt 4l\Ó^ĉì 5lR g2GNWk lW]kªR D_Rt hk axDk2Ik h³D 4gSx. Â^kSoW _kKDì^
g2GNW D_Á^kIm ÿlø^k gnD_ [Wam 5ht.
ekgDì^ lWRª^ ÿlø^td_ ÿ\kd YkPÁ^k¸^k htSoW g2GlNS Lkatak Y_2Sn º^kIk 8ĥte g2GNWt¸^k
g\kgUkg ekgDì^ YUt l]bkdmS 4gk WgSx 4ek axDg]oUk^kg U[kd FN ÌhRSkS. U[kd
FN _kKDì^ ÿlø^tS \kF UtS 4gSkS. ekgDì^ lWRª^k2It ÖdłY O_ldÁ^k¸^k [k[SmS St
lø^kema 4gSkS. Y_2Sn ÿÂ^^ g°k ÿkĮm
hk Â^k2Ik 8ĥte WgSx. ekgDì^ d ÖTklWD
YkSbmd_ U[kd FN Dk^ª D_SkS. U[kd FN 4gk eÊU dkY_Á^k¸^k [k[SmS 4Ë^kgDk2S >D]S
Wkhm. () lhSg2[2Vm FN (ȠȿɅȶɃȶɄɅ ȞɃɀɆɁ) U[kd FN (ȧɃȶɄɄɆɃȶȞɃɀɆɁ ‘) D±
ȣɀȳȳɊ4gt g]kW4Tê eÊU dkY_at KkSkS.
() U[kd FNk2It ÿDk_ : ÿx.5Ð]2P ^k2Wm Ik_ ÿDk_ gk2lFSat 5htS.
(4) ]2PbkÂ]D FN (Associational Groups) : ^k FNk2Wk ldleĶ 4em g2_IWk 4gSt.
ldleĶ lhSg2[2Vk2It ht FN ÿlSlWVmÂd D_SkS. htSo2¸^k YoSªStgkOm lWlIJS 4em Dk^ªYĦSm
4gSt. _kKDì^ Y±ldlV]2PbtWxD_ ^2ýRk ^k2¸^kDPt ht FN axDk2¸^k ]kFÁ^k
YxhxIdSkS. 8Ukh_RkTª]Ko_ g2GNWkÓ^kYk_m g2GNWkWkF_m g2GNWk6Â^kUm
g2GNWk2Ik ^kS g]kdte hxSx.
([) 4]2PbkÂ]D FN (Non-Associational Groups) : ^k ÿDk_kS WkStg2[2Vk2d_
5Vkå_S 4gt FN 4gSkS. dk2leDÿk2lSDDyNn2l[DVkl]ªD 4ek FNk2Ik g]kdte ^kS
hxSx. Dk^ªYĦS 4WyYIkå_D d ÿkgk2lFD ÖdłYkIm 4gSt. WtÂ^k2]kZªS ]kFÁ^k ]k2PÐ^k
KkSkS. Y2SÿVkW dk ]n´^]2ým ^k2Wk \tNoW 8Yk^^xKWk D_k^ak gk2FSkS.munotes.in

Page 63

63प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
(D) g2ÖTkÂ]D FN (Institutional Groups): 4gt FN ldlV]2PbtaÕD_WxD_dFª
6Â^kUm g2GNWk 4gSkS. 8Ukh_RkTª4lVDkö^k2Ik FNldlV]2Pb g\kgUk2Sma FN
WxD_ dFkªSma l\ÆW ldIk_g_RmIt FN 4ek FNk2Wk g2ÖTtIk 5Vk_ 4gSx.
(P) ÿ]kRD-hmW FN (Anomic Groups): g]kKkSoW 8ÂÖZnSªYRt lW]kªR hxRkö^k d
_kKDì^ Ó^dÖTtS ÿdte D_Rkö^k FNk2Ik g]kdte ^k ÿDk_kS Dtak KkSx. _IWk 5lR
Dk^ª ^k[k[S lW^l]SYRk WgSx. lh2gkIk_kIk ]kFª 4da2[oW 5YÐ^k ]kFÁ^k YoRª
D_Á^kIk ÿ^ÂW 4gt FN D_SkS. 8Ukh_RkTª YratÖNk7W ]nĉì g2GNWk (ȧȣȦ
axDekhm ekgWYĦSmS 4amDPt FNkSma ldldVSk ]xOz^k ÿ]kRkS lUgoW ^tSt.
gkVWgk]úmIk ÿ\kd 4gÁ^k¸^k [k[SmS FNkFNk2S Z_D 5QbSx.8īxFYSéIk FN
g2ÖTklWDk2Ik FNle±Dk2Ik FN ldīkÃ^k«Ik FN 4ek FNk2¸^k Dk^ªYĦSm¸^k [k[SmS Z_D
5QboW ^tSx.FNk2Ik _kKDk_RkSma 42S\kªd hk Dk^] ÖdłYkIk lD2dk SkÂYn_Skhm 4go eDSx.
g2ÖTkÂ]D FNk2Ik 42S\kªd _kKDk_RkS lWÂ^ 5lR Dk^] 4gSx.
() U[kd FNkIm Dk^¥ : U[kd FNkIm Dk^¥ Ekamaÿ]kRt 5htS.
(4) lhSg2[2Vk2It gngoýmD_R : Ó^ĉé¸^k lhSg2[2Vk2¸^k _±RkgkOm U[kd FN Â^k2¸^k
lhSg2[2Vk2Wk Ó^ĉ ÖdłY UtSkS. lhSg2[2Vk2It gngoýmD_R DłW ]kFÁ^k ÖYĶ DtÐ^k
KkSkS. U[kd FN ekgWkDPt 5YÐ^k 5ek-5Dk2±k Ó^ĉ D_mS 4gSkS. ledk^
5YÐ^k gUÖ^k2¸^k Søk_éWk dkIk ZxPSkS. >EkUm Ó^ĉì 5YÐ^k 4PIRm ÿ\kdmYRt
]k2Po eDS Wkhm d gxPdohm eDS Wkhm. U[kd FN Â^k 4PIRm Ó^ĉ DłW gxPdÁ^kIk
ÿ^ÂW D_Sx. 
(5) ekgDì^ Vx_Rk2d_ ÿ\kd : ekgWkWt 5YÐ^k lhSg2[2Vk2[k[S 4WnDoa Vx_R ÖdmDk_kdt
ÌhRoW ht U[kd FN ekgDì^ 4lVDkö^k2d_ 5lR GNDk2d_Km ÿ\kd YkPSkS.
ekgWkDPoW 4WnDoa lWRª^ l]bdSkS.
(6) ÿIk_ : ekgWkd_ U[kd 5RÁ^kgkOm axD]S KkFpS D_kdt akFSt. 6S_ g2GNWk2Ik
YklO2[k l]bdkdk akFSx. g]kKkak ]kFÁ^k YNdoW īkÓ^k akFSkS. g\k ]tbkdtYýDt ^k
]kFkªWt axD]S g2GlNS Dtat KkSt.
(7) _kKDì^ Y±k2em ghDk^ª : U[kd FN lWdPRnDk W aQdSk _kKDì^ Y±k2Wk ]US
D_SkS. U[kd FNkak 4WnDoa Vx_R OtdRkö^k Y±k2¸^k 8]tUdk_kak lWdPRnDìS lWVm d
YklO2[k Ut9W ÿIk_ D_SkS. 4WnDoa 8]tUdk_ ldlV]2PbkS lWdPoW 5RSkS.
(8) g_Dk_em g2YDª : U[kd FN WtSt 8lĥĶYoSêgkOm ]2ým Dk^Ut]2Pb g\kgUÿekgD
^k2¸^kem g2YDª gkVoW IIkª D_SkS d Â^k2Wk Â^k2¸^k ]kFÁ^k YNdoW UtSkS 5lR
5dÔ^D Sm ]klhSm Yn_dSkS.munotes.in

Page 64

64तुलनयाÂमक रयाजकयारि
(9) 52UxaWt : U[kd FN 5YÐ^k ]kFÁ^k2DPt g_Dk_It a± EtIÁ^kDå_Sk g2Y]xIkª
h_Skbg\kGt_kd l]_dRnDk _ÖSk _xDx[lhÕDk_6Â^kUm ÿDk_k2Wm 52UxaW DłW
eĉì ÿUeªWkWt g_Dk_d_ U[kd 5RSkS.
(>) lWdPRoD Dk^ª : _kKDì^ g°k hÖSFS D_Rt ht U[kd FNkIt 8lĥĶ WgSt. ÌhRoW U[kd
FN _kKDì^ Y±k2ÿ]kRt lWdPRnDìS 8S_S WkhmS. Zĉ Ungö^k Y±k2It ÿlSlWVm lWdPoW
UtÁ^kgkOm ÿ^ÂW D_SkS. 
4ek ÿDk_¸^k 8]Utdk_k2Ik lWdPRoD EIª U[kd FNkDPoW Dtak KkSx Sx _kKDì^
ÿlSlWVm FNkSma GNDk2It lhSg2[2V gn_l±S OtdSx.
(‘) U[kd FNk2It ]hßd :
5K¸^k _kKDì^ KÓ^dÖTtS U[kd FNk¸^k Dk^kªak ]hßdkIt ÖTkW ÿkĮ Lkat 5ht. 5lTªD
±týkS. >D ÿDk_It duleĶz^mD_R lW]kªR Lkatat 4gSt. lW_lW_kbt lhSg2[2Vm FN 5lTªD ±týkS
5YkYak U[kd ÿÖTklYS D_SkS. 5K¸^k g]kK Ó^dÖTtS axD DxRÂ^k Wk DxRÂ^k S_m
lhSg2[2Vk2¸^k 5Vk_t g2GlNS Lkatat 4gSkS. Sgt DtÐ^kWt 5Yat lhSg2[2V gn_l±S _khó eDS
Wkhm 4em Â^kIm \kdWk Lkatam 4gSt. ÌhRoW 5K¸^k g]kKkak FNÿVkW g]kK 4gt
ÌhRÁ^kS ^tSt. _kKDì^ Y± g]kW ldIk_k¸^k U[kd FNkg ghDk^ª UtSkS. Dk^Ut]2PbkS
g2[2lVS lhSg2[2Vk2¸^k FNk2It ÿij ]k2PSkS d g]Ö^k gxPldÁ^kg ]US D_SkS. Dkhm lhSg2[2Vm
U[kd FN lWdPRnDì¸^k DkbkS Â^k2Wk dkNRkö^k Ó^ĉìg ]F Sm Ó^ĉì DxRÂ^khm Y±kIm 4gx
Â^kgkOm ÿIk_ D_SkS. U[kd FN [hòVk _kKDì^ Y±kem g2[2lVS _khóWI 5Yat Dk^ª D_mS
4gSx.
’‘‘ lhSg2[2Vm FN
Y±kem Dkhmgt gkÌ^ 4gRkö^k 5lR 5VnlWD _kº^Ó^dÖTtIt 42F 4gRkö^k 5REm >Dk
GNDkIm BbE ^tTt DłW UtRt 5dÔ^D 5ht. gk]klKD ghKmdWkSoW 4WtDUk axDk2It g]kW
lhSg2[2Vg]kW ldIk_g]kW l]ý-eýo lW]kªR hxSkS. >DkI Ó^dgk^kS 4gÐ^k]nbt dk >DkI
V]kª¸^k / KkSm¸^k / \kft¸^k Vkµ^kWt KxPÐ^k]nbt ht axD >Dý ^tSkS. Â^k2¸^kS [2V-4Wn[2V
lW]kªR hxSkS. Â^kSma Dkhm CYIkå_Då_Â^k g2GlNS łY Vk_R D_SkS S_ Dkhm 4WyYIkå_D
YkSbmd_I _khSkS. g]kKKmdWkS 4gt 4WtD FN glø^ 4gatat 5YR YkhSx. etSD_m
g2GNWkÓ^kYk_m dk 8īxKDk2¸^k g2GNWk ldīkTê g2GNWkľm g2GNWk]Ko_ g2GNWk
gklhÂ^ ]2Pbt hm Â^kIm Dkhm g2GlNS łYt hxS. etS]Ko_úk]mR _lhdkem 5lUdkgm
6Â^kUé¸^k Ó^kl]® ÖdłYk]nbt lD2dk ]kFkgatYRk]nbt [ö^kI ÿ]kRkS 4g2GlNSI _khSkS. ^k
gFÑ^k2Ik l]boW WkF_ g]kK (ȚȺɇȺȽɄɀȴȺȶɅɊ [WSx. 
ht UxW lhSFNk2gkOm 5dÔ^D GND ÌhRSk ^tSma. St StÓhk g]kW lhSg2[2V d D]m-4lVD
ÿ]kRkS g2GlNS 4gRt 5VnlWD DkbkS _kº^Ó^dÖTtIm Ó^kĮm dkQam 5ht. Utek¸^k gdª munotes.in

Page 65

65प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
\kFkS lSIt 4lÖSÂd KkRdSt. DÐ^kRDk_m _kº^k¸^k 8U^k]nbt _kº^Ó^dÖTtIk g2[2V gdª
FNk2em ^tRt 4Yå_hk^ª hxStDk_R _kº^Ó^dÖTt¸^k Dk^kªIk Yå_Rk] ^k Wk Â^k łYkS Â^k2¸^kd_
GPSI 4gSx. Ödk\kldDYRt _kº^Ó^dÖTtDPoW ^k FNk2¸^k Dkhm 4Yt±k lW]kªR hxSkS.
5YÐ^k ]kFÁ^k dtbxdtbm St _kº^kYnQt ]k2PSkWk lUgSkS. ldDlgS Utek2S ^k ]kFÁ^k Wt]³^k
ÖdłYkS d ÿÂ^±YRt Dk^Ut]2Pbkg]x_ / ÿekgWkg]x_ / Æ^k^]2PbkYnQt ]k2PÐ^k KkSkS.
4ldDlgS d ldDgWema Utek2S ^k ]kFÁ^k2It łY 4ÖYĶ d g2lUµV 4gSt. Â^k 4WtDUk
4ÿÂ^±YRt [2UU2Ft ]xI¥ ^k ÖdłYkSoW ÿDN hxSkS.
’‘’ lhSg2[2Vm FN 5lR _kKDì^ Y± ^k2Sma Z_D
KtÓhk >EkUk lhSFN ekgWk¸^k >Ekīk 42FkDPoW 5YÐ^k ]kFÁ^k ]kÆ^ DłW GtÁ^kgkOm
Â^k¸^kd_ duV ]kFkªWt U[kd 5RSx StÓhk Â^kak U[kdFN 4gt ÌhRÁ^kS ^tSt. 4gt duV ]kFª
ÌhRKt ÿIk_lWdtUWtleĶ]2Pbt]xI¥[2U YkbRt lWftV D_Rtg2Y D_Rt6Â^kUm hxS. ekgWkWt
>EkUt Vx_R 5Ekdt/[Uakdt Dtdb ^kgkOm 4ek U[kdFNkIm lWl]ªSm Dtam Kk9 eDSt.
8Ukh_RkTªW]ªUk [Ikd 52UxaW lD2dk 4Ádľld_xVm 52UxaWWk]k2S_ 52UxaW6Â^kUm.
>Ekīk FNkIt gdªgkVk_R lhS KxYkgÁ^kgkOm ekgWkYkgoW 5Yat _±R D_Á^kgkOmgnĦk 4gt
FN g2GlNS Dtat Kk9 eDSkS. gdªI Utek2S D]m4lVD ÿ]kRkS 4gt U[kdFN glø^ 4gSkS.
axDekhm Ó^dÖTk 4gRkö^k Utek2S 4lVD 8GPYRt Â^k2It Dk^ª IkaSt >dQtI. 
_kKDì^ Y± d lhSFN ^k2¸^kSma Z_D g]KoW GtRt F_KtIt 5ht. UxÆhéWk Dkhm >D duIkå_D
[uOD d g2GNWk 4gam S_m ^k UxW dtFdtFÑ^k _IWk 5htS. Â^k2Sma ]n´^ Z_D ÌhRKt Y±k2It
g°k g2YkUW D_Rt ht Å^t^ 4gSt. ^k8aN 5YÐ^k FNk¸^k lhSkIt _±R D_Rt ht lhSFNk2It
8lĥĶ 4gSt. Â^k]nbt lhSg2[2Vm FN ghgk lWdPRnDk aQdmS WkhmS. ledk^ DxRSkhm lhSFN
6SDk ]xOk WgSx Dì Dtdb Â^k¸^k lhSkak dkhóW Gt9W UtekS g°k l]bldSk ^kdm. Â^kgkOm
_kKDì^ Y±k2Wk 4WtD lhSk2It >DýmD_R D_kdt akFSt4WtD lhSFNk2Ik 4WnW^ D_kdk akFSx.
lhSFNhm >DkI dtbm 4WtD Y±k2d_ ÿ\kd NkDÁ^kIk ÿ^ÂW D_mS 4gSkS. (8Ukh_RkTª
etSD_m g2GNWk]Ko_ g2GNWk). 
lhSFNk¸^k ^k \ol]DtIt 5REm >D Dk_R 4go eDSt. ÿÂ^tD Ó^ĉìIt 4WtD ÿDk_It lhSg2[2V
4go eDSkS d Â^kWngk_ Sx 4WtD lhSg2[2Vm FNk2S gh\kFm hxSx. St gdªI lhSg2[2V >D]tDk2g
Yo_D [k gng2FS 4gSma ^kIm h]m UtSk ^tRk_ Wkhm. StÓhk dtFdtFÑ^k lhSFNkS gh\kFm hx9W
Â^k¸^k 8lĥĶk2gkOm ekgWkd_ U[kd 5RRt gx^mÖD_ hxS 4gkdt. ^kIk 4Tª lhSFN lWdPRnDk
aQdmSI WkhmS 4gk WÓht. Dkhm [hòY±m^ Ó^dÖTk 4gRkö^k UtekS KtÓhk Dkhm ]SUk_ g2GkS
>EkUk lhSFN g2´^t¸^k ŀĶmWt d_IQ 4gSx StTt Sx ÿÂ^±YRt lD2dk >Ekīk Y±kIt Wkd Vk_R
DłW Sx lWdPRoD aQdSx. Y_2Sn W2S_ g°tS gh\kFm hxÁ^kgkOm Â^kak 6S_ Y±k2[_x[_ ^nSm
D_kdm akFSt. Â^kgkOm SPKxPm D_kÓ^k akFSkS. lD2dk 5Yam g°k lNDldÁ^kgkOm / ÿkĮ munotes.in

Page 66

66तुलनयाÂमक रयाजकयारि
D_Á^kgkOm g]kKkSma 6S_ lhSk2Wkhm / Y±k2Wkhm 5Vk_kgkOm 5dkhW D_kdt akFSt 5lR
4ek 4WtD lhSk2Im UmGªDkb "^nSm
Lkam Dì Â^k lhSFNk2It Yå_dSªW _kKDì^ Y±kS hx9
akFSt. 
StÓhk _kKDì^ Y± d lhSFN ^k2¸^kSma ÿ]nE Z_D ÌhRKtlhSFN ht Â^k2¸^kem g2[2lVS
4gatÐ^k axDg]ohk¸^k lhSk¸^k _±RkgkOmI Dk^ª D_SkS. ^k8aN _kKDì^ Y± ht UtekSma
gdª axDk2¸^k lhSk2It _±R D_S 4gÐ^kIk Ukdk D_SkS 5lR Â^kgkOm dtFdtFÑ^k ]hßdk¸^k
FNk2¸^k lhSk2It >DýmD_R DłWÂ^k2Ik g]Æd^ gkVoW gng2FS Dk^ªø] S^k_ D_SkS. Â^k2Im
[k2lVaDì >DkI g]kKFNkem 4gSt 4gt Wkhm. St Ödk\kldD 5ht Dk_R _kKDì^ Y±k2It 8lĥĶ
g°k Dk[mK D_Á^kIt 4gSt. Â^kgkOm KWStSma KkÖSmS KkÖS axDk2Ik YklO2[k Â^k2Wk hdk
4gSx. >DkI gk]klKD FNk¸^k 5Vk_kd_ St g°k l]bdo / lNDdo eDS WkhmS.
_kKDì^ Y±kIt Ung_t 8lĥĶ g°k l]bldRt ht 4gSt. Â^kgkOm St 8]tUdk_ 8\t D_SkSY±gUÖ^
l]bldSkSVx_R lWlIJS D_SkS. ^k8aN lhSFNk2It 8lĥĶ ]^kªlUS 4gSt. 5YÐ^k FNk¸^k
axDk2¸^k lhS_±RkWt Â^k2It g]kVkW hxSt. _kKDk_R / lWdPRnDk ht >D gkVW _khSt. Y±kgk_Et
Â^k2Wm lWdPRnDìS \kF GtSak S_m St StdQz^kYn_StI 4gSt. g°k l]bldÁ^kgkOm Y±k2Wk g2GNWk
[k2Vkdm akFStaxD KkF_RkgkOm gd«Df ldIk_ÿRkamIk 5®^ ¶^kdk akFSx. lhSFN ht
D_SmaI 4gt Wkhm. St _kKDì^ Y±kd_ekgWkd_ ÿ\kd NkDoW 5Yat lhS gkÅ^ DłW GtSkS.
Â^kgkOm e³^ S_ 4WtD Y± WtÂ^k2]VoW 5YÐ^k lhSkIt _±RDS¥ l]bldSkS etdNmY±k2Ik
g2[2V _kKDk_Rkemg°tem 4gSx. lhSFNk2Wk 5YÐ^k 8lĥĶk2gkOm _kKDk_Rk[_x[_ g]kKk¸^k
6S_ 42Fk2Wkhm l\Pkdt akFSt. Dtdb ekgWkDPoW Â^k2It lhS gkÅ^ hx7a 4gt Wkhm. 6S_ Vkl]ªD
5lTªDgk]klKD g2GNWkhm Â^k Dk^kªS ]hßdk¸^k Oł eDSkS.
’’ axD]S : 4Tª, ÖdłY 5lR ÿgk_ ]kÅ^]t
(Public Openin and Mass Media)
(4) axD]SkIk 4Tª d ÖdłY

axD]S
Ļk DÐYWtak – Ó^k eSDk¸^k 8°_kVkªS d lWlIJS ÖdłY ÿkĮ LkatúmD
Dkbk]Å^t axD]Skak 5K¸^k6SDìI ]kÆ^Sk l]bkatam hxSm. [¤T]¸^k laEkRk]Å^t
axDekhm¸^k ŀĶmWt axD]SkIt ]hßd 5lR _kº^DÂ^k«¸^k 4lW^2lýS Dk_\k_kd_ lW^2ýR
OtdÁ^k¸^k ŀĶmWt 4gRk_m Â^kIm 8Y^nĉSk ^kg2[2Vm lddtIW Dtat 4gÐ^kIt 5QboW ^tSt.
]k1NtÖ³^ołgx6Â^kUéWm DÐYWtIk K]k ÿgk_ 5lR ÿIk_ Dtak. CīxlFD dkQaxDekhmIk
]k ldDkgJkYÁ^k¸^k DatIk exVdkhSoD 5lR UbRdbRk2¸^k gkVWk2S Lkatat øk2lSDk_D
[Ua Ó^lĉÖdkS2Þ^kgkOm lW_lW_kÑ^k Utek2Sma aQthòDn]ekhm _kº^YĦSmIk 4Wn\d 4ek
4WtD Dk_Rk2]nbt 5K axD]Skak ]hßdYoRª ÖTkW ÿkĮ Lkatat 5ht.munotes.in

Page 67

67प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
5VnlWD ldIk_g_Rmÿ]kRt axD]S ÌhRKt ldleĶ g]Ö^t[k[S g]kKkWt Ó^ĉ Dtatat 5lR
D]m 4lVD ÿ]kRkS >DlKWgm 4gatat ldIk_ hxS. avdta¸^k ]St
[nlĦlWķ axDk2It ]S 4F_
[nlĦlWķ axDk2Wm ]kÆ^ Dtatat ]S ÌhRKt axD]S
5K¸^k DkbkS g]kK hk g2´^tWt ]xOk
4gÐ^k]nbt 5lR gk]klKD g]Ö^k_kKDì^ d 5lTªD ÿij ht Zk_ Fn2SkFn2SmIt Lkatat 5htS.
Â^k]nbt gdªgkVk_R Ó^ĉìak Â^k[k[SIm gdk«FmR ]klhSm DłW GtÁ^k6SDk dtbhm l]bS Wkhm
5lR St g]KÁ^kgkOm 5dÔ^D 4gRk_m YkýSkhm lS¸^k lODkRm WgSt. Â^k]nbt St \kdWt¸^k
5hk_m KkSkS 5lR Ungö^kIm S^k_ ]St Gt9W Sm ÖdS:ImI 5htS 4em g]KoW DłW GtSkS.
E_t axD]S ht [nlĦlWķ\_Yo_ ]klhSmd_ 5Vk_atatg]2KgKkFłDÓ^kYD axDlhSdkUm
4gt 4gkdt akFSt. 4gt axD]S axDekhm ^eÖdm hxÁ^kg Dk_Rm\oS O_S 4gSt.
(5) axD]SkIt ]hßd
axDekhm ekgW Ó^dÖTtS axD]Skak ]hßdkIt ÖTkW 4gSt 5lR _kº^Dk_\k_ axD]SkWngk_
Ikaldak KkSx. gd«Df _kº^kS lD2dk hòDn]ekhm d hòDn]ehk 5YÐ^k ]Skÿ]kRt _kº^Dk_\k_S
D_mS 4gSx. axDekhm ^eÖdm hxÁ^kgkOm UtekS KkFłD axD]S 4gRt 5dÔ^D hxSt.
UtekS ÿ\kdm axD]S 4gÐ^kledk^ axDÿlSlWVm 5lR g_Dk_ KWStak K[k[Uk_ _khRk_
Wkhm. axD]S KkFłD ÿ\kdm D_Á^kgkOm lW_lW_kÑ^k gkVWk2Ik 5lR ]kFk«Ik 4da2[ D_kdk
akFSx. axD]S [WldÁ^kgkOm 5lR g2GlNS D_Á^kgkOm Km gkVWt dkY_am KkSkS Sm enĦ
5lR ^xµ^ 4em 4gam YklhKt. WkhmS_ Eö^k 4TkªWt axD]SkIt UeªW hx9 eDS Wkhm. º^k
axDekhm _kº^kS [hòg2´^ axD 4lel±S\kdWkÿVkW 5lR 5bem 4gSkS StTt g2VmgkVo
[tK[k[Uk_ 5lR ÖdkTê axDk2¸^k hkSkS g°k KkSt4ek Yå_lÖTSmS axDekhm ekgWÓ^dÖTk
lNDo eDS Wkhm. 5K¸^k DkbkS ÿIk_S2ý ht Yå_YoRª 5lR 4Â^2S gZk7Uk_ 4gt gkVW
4gÐ^kIt ]kÆ^ Dtat KkSt. ÿIk_S2ýkIk 8Y^xF ldVk^D 5lR 8Y^nĉ Dk^ª D_Á^kgkOm 4gSx
hk ldIk_ _kKDì^ Ó^ĉì-Ó^ĉìS łKRt 4Â^kdÔ^D 5ht.
’“ ÿIk_/ ÿgk_ gkVWt
5VnlWD DkbkS axD]S [WldÁ^kgkOm 5lR Â^kak g2GlNS d ÿ\kdm D_Á^kgkOm 4WtD
62N_WtNdt[gk7NgkVWk2Ik d YĦSmIk 8Y^xF D_kdk akFSx. Â^kSma ÿ]nE gkVWt ÌhRKt
dp°Yýt ]klgDtg\kl]_dRnDk5DkedkRm (_tlPB)lIýYN Uo_lIýdkRm6Â^kUm FNk2¸^k
U[kd FNk¸^k lD2dk _kKDì^ Y±k¸^k ÿIk_kgkOm dkY_Á^kS ^tRk_m hm lW_lW_kbm gkVWt hxS.
Ļk gkVWk2Ik 8Y^xF Yå_lÖTSmWngk_ D]m 4lVD ÿ]kRkS Dtak KkSx 5lR Â^k2Ik ÿ\kdhm gdª
lODkRm gk_´^k ÿ]kRkS _khó eDS Wkhm. KWSk gnlel±SKkFłD 5lR ÖdS2ýYRt ldIk_
D_Rk_m 4gam S_ hm gkVWt Zk_em ÿ\kdm Oł eDS WkhmS. ^k8aN 4lel±S\kdWkÿVkW
5lR ld\oSmYoKk D_Rk_m 4em KWSk 4gam S_ ÿIk_S2ýkIk YĦSem_ 8Y^xF DłW axD]S
4WnDoa DłW GtSk ^tSt.munotes.in

Page 68

68तुलनयाÂमक रयाजकयारि
() dp°Yýt : dp°Yýt axD]S [WldÁ^k¸^k 5lR g2GlNS D_Á^k¸^k ŀĶmWt gdkªS 8Y^nĉ
5lR ÿ\kdm 4gRk_t gkVW hx^. [hòStD dSª]kWYý 5lR ]klgDt _kKDì^ Y±k2em
g2[2lVS 4gSkS. Dkhm dSª]kWYýt ldleĶ lhSg2[2Vk2It _±R D_Á^kgkOm gnł Dtatam
4gSkS. gkdªKlWD lWdPRnDì¸^k dtbm 4WtD Wdm dp°Yýt ÿgk_kgkOm gnł Dtam KkSkS
5lR lWdPRnDìW2S_ [2U Dtam KkSkS. ÖdS2ý \ol]Dk ÖdmDk_Rkö^k dp°Yýk2Wm
K[k[Uk_m BbEoW ldVk^D NmDk Dtam S_ Sm 8Y^nĉ 5lR ]kFªUeªD O_St 5lR
Â^kWngk_ g_Dk_m Vx_R [UaÁ^kShm ^tS 4gSt. YR 4em ÖdS2ý dSª]kWYýt 5lTªD
ŀĶz^k 4PIRmS ^tSkS. Ļk 8aN _kKDì^ Y±k2em g2[2lVS 4gatam dp°Yýt ldleĶ
ldIk_ÿRkamIk ÿIk_ D_mS 4gÐ^k]nbt _kKDì^ Y±k2DPoW 5lTªD ]US l]bdo eDSkS
5lR g2[2lVS _kKDì^ Y±k¸^k 4Wn^k^k2DPoW Â^k2¸^k dp°Yýkg ]kFRmhm ^t9 eDSt.
_kKDì^ Y±kem g2[2lVS 4gatam dp°Yýt 5YÐ^k Y±k¸^k Dk]lF_m[ĥa 4lSe^xĉì
D_SkS. S_ ld_xVm Y±k¸^k Dk^kªldf^m 4VªdN 5lR ExPgkb [kSÌ^k ÿlgĦ D_SkS.
Â^k]nbt axDk2Im lUek\oa hx9W axD]Skak dk7N dbR akFSt.
() g\k, l]_dRnDk, 6Â^kUm : Zk_ ]xOz^k KWg]oUk^kd_ Yå_Rk] GPdoW 5RRk_t ht gkVW
5ht. ÿ\kdm dĉt 5YÐ^k dĉpÂd euamWt ®xÂ^k2Wk \kłW NkDSkS. ldIk_k2Yt±k \kdWk2Wk
5dkhW DłW axD]S 5YÐ^k [kKoak dbdo eDSkS. g\k2SoW 4dkÖSd 5ĵkgWt
lUam KkSkS. KWStIt DySnD Dtat Kk9W Â^k2¸^kS Wgatat FnR 5htS 4gt \kgldÁ^kS
^tStÿlSY±kd_ ExNt 5_xY Dtat KkSkS. l]_dRnDkKklh_kS[kKmÿUeªWtGxfRk
ZaD Kkhm_Wk]t 4ek gkVWk2Ik ]xOz^k ÿ]kRkS 8Y^xF DłW axDk2Wk ÖdS2ýYRt
ldIk_ D_Sk ^t9 W^t 5lR 4WnDoa axD]S [Uao W^t 4gt ÿ^ÂW _kKDì^ Y±kDPoW
Dtat KkSkS. gkdªlýD lWdPRnDì¸^k dtbm gdª _kKDì^ Y± Ļk gdª gkVWk2Ik KkÖSmS
KkÖS 8Y^xF D_SkS.
(‘) 5DkedkRm, lIýYN, NtlalÓhKW : º^k WkFå_Dk2Wk dkISk ^tS Wkhm lD2dk dkIWkIm
5dP Wkhm 4ek WkFå_Dk2Wk le±R UtÁ^k¸^k ŀĶmWt 5lR Â^k2¸^k ]Skak >EkUt ldleĶ
dbR UtÁ^k¸^k 8ĥtekWt g_Dk_ EkKFm g2ÖTk 5lR gk]klKD YnQk_m ^k gkVWk2Ik
8Y^xF DłW GtSkS. 4lSe^ TxPz^k DkbkS Zk_ ]xOz^k axDg2´^td_ ÿ\kd YkPSk
^tÁ^kgk_Em hm gkVWt 4gSkS. SgtI le±RÿIk_5lR ]Wx_2KW Ļk lSÆhm FxĶm
>DU]I gkÅ^ hx9 eDSkS. Ļk gkVWk2¸^k ]USmWt 4ÿÂ^±YRt axDle±R
axDKkFpSm ]SÿIk_6Â^kUm Dk^¥ D_Sk ^tSkS.
(’) ÿIk_ S2ý (duV-4duV): ÿIk_ D_Rt ÌhRKt ZgdRoD D_RtlUek\oa D_Rt 4gk 4Tª
łQ Lkatak 4gak S_m Sx E_k 4Tª WÓht. ÿIk_ gkVWk2Ik 4^xµ^ 8Y^xF DtÐ^k]nbt Sx
4Tª łQ Lkak. ÿIk_ D_Rt ÌhRKt ldleĶ 8lĥĶt 5lR Å^t^t gkÅ^ D_Á^k¸^k 8ĥtekWt munotes.in

Page 69

69प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
Ungö^k Ó^ĉì 4F_ Ó^ĉìg]oh ^k2¸^k ]Wkd_ 4F_ DpSmd_ ÿ\kd Dk YkPÁ^kgkOm Dkhm
Ó^ĉéWm htSoYodªD Dtatat ]SÿUeªW 4F_ DpSm hx^.
ÿIk_S2ýkS ZgldÁ^kIt S2ýhm 4da2l[at KkSt. Ļk S2ýk]Å^t _kKDì^ DpSm]kFma 8ĥte
aYldRt hk htSo 4gSx. 8Ukh_RkTªGND_kº^k2S 5lR D¤þkS 5YÐ^kI Y±kIm g°k 4gkdm
4gt gk2FÁ^kYt±k Utek¸^k ÿFSm¸^k ŀĶmWt D¤þ d GND_kº^k2S >DkI Y±kIt g_Dk_ _khRt
axDk2¸^k 5lR d _kÕůkIt ŀĶmWt lhSkdh 5ht 4gk ÿIk_ Dtak KkSx. Æ^k^-]F 4Æ^k^Ik2Fat-
dk7NWmSm-4lWSm Ļk ]oÐ^k2Ikhm ÖdS:¸^k Wk ÖdkTkªgkOm _kKDk_RkS 8Y^xF D_SkS.
ÖTklWD ÿij Y_2Sn KWSt¸^k ŀĶmWt ]hßdk¸^k 4ek ÿijkak _kÕům^ ÖdłY UtÁ^kIk ÿ^ÂW
_kKDì^ Y± D_SkS. SgtI DkÐYlWD g2DNt lW]kªR DłW _kKDì^ Y± ÖdS:¸^k lhSkgkOm
KWStS ÿIk_ D_SkS.
’”Öd^2-4Å^^WkgkOm ÿij-
(4 Ekamaÿijk2Im>Dkdk³^kS8°_tlahk
) _kKDì^ Y± ÌhRKt Dk^"
) _kKDk_RkIm gkVWt DxRSm"
‘) U[kd FN ÌhRKt Dk^"
’) axDekhm _kKDì^ Ó^dÖTtS _kKDk_RkIt ÿ]nE gkVW DxRSt"
“) axD]S GPldÁ^kIm ldldV gkVWt gk2Fk.
(5 Ekamaÿijk2ImTxP³^kS8°_tlahk
) ]rlD5ÓhamWt _kKDì^ Dk^ªDÂ^k«Wk DxRSk 8YUte Dtak"
) _kKDk_RkIm gkVWt ÖYĶ D_k.
‘) FNk2¸^k lWl]ªSmIm Dk_Rt gk2Fk.
’•Öd^2-4Å^^WÿijkIm8°_t
(4)() FNk2¸^k lhSk2Im Yå_YoSê hk FNkIk 8ĥte 4gSx.
) FNU[kd FNlhSg2[2Vm FN_kKDì^ Y± ÿIk_S2ýaxD]S6Â^kUm.
‘) ekgDì^ lWRª^ ÿlø^td_ ÿ\kd YkPÁ^k¸^k htSoWt g2GlNS Lkatak Y_2Sn º^k2Ik
8ĥte g2GNWt¸^kg\kgUkg ekgDì^ YUt l]bkldS 4gk WgSx 4ek
axDg]oUk^kg U[kd FN ÌhRSkS.
’) _kKDì^ Y±munotes.in

Page 70

70तुलनयाÂमक रयाजकयारि
“) dp°Yýt]klgDtg\kl]_dRnDk 5DkedkRmlIýYNUo_lIýdkRm.
(5)()]rlD5ÓhtamWt _kKDì^ Dk^ªDÂ^k«Wk 4gk 8YUte Dtak 5ht Dì
ÿ\kd dkQdS
_khk eĉìekamÓhk.
)º^k gkVWkĬk_t g]kKk]Å^t lhSg2[2Vk2SoW FN lW]kªR hxSkS. St FN g°tgkOm
_kKDì^ ÖdłY Vk_R D_SkS. ht FN ÖTklWDÿkUtleD d _kÕům^ YkSbmd_ma
_kKDk_Rkd_ ÿ\kd NkDÁ^kIm \ol]Dk [KkdSkS. ^kS lhSg2[2Vm FNU[kd FN
_kKDì^ Y±axD]S ÿIk_kIm dtFdtFbm gkVWt _kº^ekľkIm gkVWt ÌhRoW
BbEam KkSkS.
‘) UxW lD2dk 4lVD Ó^ĉé]Vma Y_ÖY_ Ĭtf lD2dk g°k ÖYVkª ht FNk¸^k lWl]ªSmIt
Dk_R 5ht.
’– gk_k2e
^k GNDkSoW 5YRk2g 4gt lUgoW 5at 5ht Dì _kº^ekľkIm gkVWt exVSkWk º^kSoW
_kKDì^ lhSg2[2V ÿÖTklYS hxRk_ 5htS 4gt FN lW]kªR hxSkS St Dk"^k[k[S lhSg2[2V
5lR _kKDk_R ^k2Ik KdbIk g2[2V 5ak 5ht. g°kÖYV¥SoW _kKDì^ Y±kIm lWl]ªSm Lkam.
_kKDì^ Y± ÌhRKt g°k ÿkĮ D_Á^kgkOm >DlýS Lkatak g]oUk^ hx^. 
ht ÿ\kdFNU[kd FNlhSg2[2Vm FN _kKDì^ Ó^dÖTt¸^k lWRª^ ÿlø^td_ ÿ\kd lW]kªR DłW
_kKDì^ lWRª^ eĉì]Å^t Â^kIt łYk2S_ D_Á^kg Dk_Rm\oS O_SkS. _kKDì^ Y± ÿIk_
gkVWk2Ĭk_t g]kKkSma ]kRgk2Im ]Wt Yå_dSªW D_mS 4gSkS. Â^kak 5YR axD]S 4gt
ÌhRSx. ht axD]S gnĦk _kKDì^ lWRª^eĉìd_ ÿ\kd NkDS 4gSt. _kKDì^ ÿIk_ gkVWk2S
ŀDz-®kÓ^ ]kÅ^]t 8Ukh_RkTª Uo_UeªW lgWt]k ^k2¸^k gkhkÍ^kWt axD]S GPdSkS. SgtI
_tlPBdSª]kWYý ^k2Ithm ÿIk_kgkOm gkhkÍ^ GtSkS. ÿ\kd ^2ýRtS U[kd FNlhSg2[2Vm FN hthm
_kKDì^ lWRª^ eĉìd_ 5Yak Ogk 8]NdS 4gSkS. ht gFbt FN Y± _kKDì^ Ó^dÖTtS
_kKDì^ SkDU lW]kªR DłW g°k ÖdS:¸^k SkÊ^kS OtdSkS.
WkF_m g]kK (Civil Socie ty)
 WF_kIt du²klWD ÖdłY
 WF_kIt ax³g2´^kÂ]D ÖdłY 
‘ WF_kIt g2ÖTkÂ]D ÖdłY 
’ WF_kIt gk]klKD ]oÐ^kÂ]D ÖdłY 
“ WF_kSma ÖS_mD_R 
” WF_kIt g2_IWkÂ]D ÖdłY munotes.in

Page 71

71प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
• WF_kIt _xFlIlDÂgkÂ]D ÖdłY 
– g]k KmdWkS WF_kIm d WkFk_m g]kKkIm \ol]Dk 
— \k_SkSma WkF_m g]kK 
WkF_m g]kK :
WF_t lD2dk 8YWF_t ^k2S _hkS 4gatak g]kK hk WkF_m g]kK hx^. g]kKkSma [hòg2´^ axD
8YKmldDtgkOm l[F_etSm 4F_ l[F_ÿkTl]D Ó^dgk^k2d_ 4da2[oW 4gRtg]kKkIm
axDg2´^k ]xOm 4gRt 5lR axDdÖSmIm UkNm 4lVD 4gRthm lSÆhm duleĶz^t >DlýS
4gÐ^kg Â^kak WkF_m g]kK ÌhRSk ^t7a. ^k2Sma >EkUtI duleĶz^ lUgoW 5atS_ Â^kak
WkF_m g]kK ÌhRSk ^tRk_ Wkhm. 8Y\xµ^ dÖSo2Im ÿkĮmWuglFªD_mSmWt DłW GtRt 4F_
l[WDg[m ]Kn_mSoW gtdk 8YaÊV DłW UtRtht ÿkTl]D Ó^dgk^ hxS. etSmEkRDk]Fn_t
Ik_Rt]¤Qz^k hkDRtK2FakSoW DkN³^kDnN³^klP2D]V Fxbk D_Rt 6. hthm ÿkTl]D Ó^dgk^
hxS. ^k Dk]k2It ÖdłYI 4gt 5htDì Â^k2Sma ]kRgk2¸^k ]kWkWt Dk]kIm KkFk ]xOm 4gSt.
úk]mR g]kKkS 4ek Ó^dgk^k2d_ 4da2[oW 4gatÐ^k2Im g2´^k 4lVD 4gSt. l[F_ÿkTl]D
Ó^dgk^k2]Å^t ^2ýxYD_RthÂ^k_t ^k2¸^k gkĻkWt [nlĦDyeÐ^ 4F_ Dk_klF_m dkYłW 8Y\xµ^
dÖSo2It 8ÂYkUW D_Rt 4F_ gtdkÖdłYm Dk]t D_Rtht ÿDk_ ^tSkS. l\ÆWl\ÆW ±týk2Sma
Ó^dÖTkYWkIk Ó^dhk_ gk2\kbRk_k 4lVDk_m dFªÿÂ^± 8ÂYkUWkS Fn2Satat axD 5lR 4WtD
SöhtIm gtdk D_Rk_t axD ^k2S ^tSkS. WF_k2]Å^t 4ek axDk2Im g2´^k 4lVD 4gSt. ^k2¸^k
Dk^kª¸^k ]kWkWt Â^k2Wk UuW2lUW Ó^dhk_k2Då_Sk KkFk D]m akFSt. úk]mR 5lR WkF_m
Ó^dgk^k2]Vak hk Z_D gdªDkamW WkF_m g]kKk2¸^k g2U\kªS lUgoW ^tSxY_2Sn
CīxlFDìD_RYodª WkF_m g]kKkS dÖSo2It 8ÂYkUW ht [Óh2em 4F_ g2YoRªS^k ]kRgk2¸^k
hÖSDyeÐ^kd_ 4F_ 42F]thWSmd_ 4da2[oW 4gt. [uaGxPk 4ek KWkd_k2Ik 8Y^xF K_m
DłW GtSakS_m Â^k2[_x[_ ]kRgk2Wkhm EYkdt akFS 4gt.
8ÂYkUD gkVWt lD2dk hÂ^k_t hm ]kRgk2Wm ÿÂ^± hkSkbkdm 4emI hxSm 5lR Â^k2Då_Sk Ekg
ÿle±RkIm 5dÔ^DSkhm Zk_em WÓhSm. CīxlFDìD_RkW2S_ 8ÂYkUD d gtdkÂ]D gkVWt hm
4lVDS_ ^k2lýD [Wam. ^2ýxYD_Rt hkSkbÁ^kDå_Sk ÿÂ^± ]WnÕ^[bkIm 5dÔ^DSk W
akFSk^k2lýD ÿlø^k hm 4lVDklVD dk^odkZdmK d 4Rneĉì 4ek 4ItSW eĉéd_
4da2[oW _klham. ÿkImW d 5VnlWD WkF_m g]kKk2]Vak hk ]hßdkIk Z_D hx^. WkF_m
g]kKkIt duleĶz^ ht Dtdb 4ÿkTl]D 4F_ l[F_etSm Ó^dgk^k2d_ 4da2[oW 4gatat axD
[hòg2´^ 4gÁ^kd_ 4da2[oW Wkhm. 8Uk._hUk_m¸^k ]kFk«d_ 4gatam UnDkWt8Ykhk_Fpht
YtůxaY2Y 6Â^kUé¸^k JxNz^k g]ohkak WkF_m g]kK ÌhRSk ^tS Wkhm. Â^k2¸^k g2´^k2S \_ YPoW
g]oh ]xOk Lkak 5lR UuW2lUW Ó^dhk_k2Sma Ödk^°Sk 4F_ Öd^2YoRªSk Â^kak ak\amDì Sx munotes.in

Page 72

72तुलनयाÂमक रयाजकयारि
WkF_m g]kK [WSx. ÌhRoW 4ÿkTl]D Ó^dgk^k2¸^k 5lV³^k[_x[_I 4lVD axDg2´^tIm YR
5dÔ^DSk 4gSt.
axDg2´^k 4lVD 5ht Ļk >DkI lWDfkd_hm DxRSkhm g]kK WkF_m g]kK Oł eDS Wkhm.
4U]kgt “ŽŽŽ dÖSm¸^k g]ohkak eh_ (Nk8W) ÌhRkdt4gt KWFRWtWt ÖdmDk_at 5ht. >D
akE dÖSm¸^k g]ohkak WF_ (lgNm)Uhk akE dÖSm¸^k g]ohkak ]hkWF_ (]tůxYlag) 5lR
gdªgkVk_RYRt YÆWkg akEk2Yt±k 4lVD dÖSm 4gatÐ^k g]ohkak ÿI2P WF_ (]tFraxYlag)
4gt ÌhNat KkSt. Y_2Sn “ŽŽŽ dÖSm¸^k gdªI g]ohk2Wk eh_ ÌhRSk ^tRk_ Wkhm. \k_SkS 52ň
ÿUtek]Vma Dkhm Fkdk2Im axDg2´^k “ŽŽŽ hóW 4lVD 4gatam lUgoW 5atam 5ht.
Â^kIÿ]kRt Dkhm 8YWF_k2Sma axDg2´^k “ŽŽŽ Yt±k D]m 4gatam 8Ukh_Rt 5htS. ÌhRoW
axDg2´^t[_x[_I axDk2Ik Ó^dgk^hm a±kS GtRt 5dÔ^D 5ht.
WF_ ht Â^k¸^k g2YDkªS ^tRkö^k \xdSka¸^k ÿUtekSma axDk2¸^k F_Kk \kFldÁ^kDå_Sk
4lÖSÂdkS 5atat ]Å^dSê lODkR hx^. Â^kSma axDg2´^khm Â^k¸^kem Ó^kdhkå_D g2YDkªS
^tRkö^k \xdSka¸^k ÿUtek¸^kÓ^kĮmd_ 4da2[oW 4gSt. g2YDkª¸^k gkVWk2Im ldYnaSkSgtI
dtF d EIª ^k ŀĶmWm Â^k2Im Dk^ª±]Sk^k2d_ WF_kem g2[2lVS 4gRkö^k \xdSka¸^k ÿUtekIm
Ó^kĮm 4da2[oW 4gSt. \xdSka¸^k ÿUtek¸^k F_Kk2Im g2´^k d ÖdłYkdłW WF_kSma
Ó^dgk^k2Im g2´^k d ÖdłY O_St. F_Kk 5lR WkF_m Ó^dgk^k2]Vma ldldVSk hmWF_kS
8YaÊV hx9 eDRk_m lWgFªlWl]ªS g2Y°m d lSIk dkY_ D_Á^kDå_Sk 5dÔ^D 4gatat ²kW
[nlĦDyeÐ^Dk_klF_mhÂ^k_t d 4dKk_t Ļk gkVWgk]úmd_ 4da2[oW 4gSt. 4TkªSI ^2ý-
S2ýk¸^k ldDkgkWt CīxlFDìD_R LkatÌhRKt 8ÂYkUW LYkNz^kWt ]xOz^k ÿ]kRkd_ hx9
eDSt. 8ÂYkUW ]xOz^k ÿ]kRkd_ D_Rt htI lDZk^Sem_ O_St. DxRSthm Dk] ]xOz^k ÿ]kRkd_
D_Rt htI lDZk^Sem_ O_St.
DxRSthm Dk] ]xOz^k ÿ]kRkd_ hx9 akFatDì >DoR Dk]kIt 5NxYem_ \kF YkPoW ÖdS2ý
Ó^ĉìDPt 4F_ >Ekīk SnDPmDPt St Dk] gxYldRt 5dÔ^D O_St. 4ek gdª ld\kFk2Sma Dk]k2S
gngoýSk 5RÁ^kDå_Sk WxD_ekhm 4lÖSÂdkS ^tSt. ^2ý-S2ýk2¸^k ldDkgk]nbt Dk]kIk Ó^kY
dkQSx>dQtI WÓhtS_ >DoR Dk]kIm Km ld\kFRm Dtam KkStSm ^k2lýD ÿlø^t¸^k 5lR
Â^kDå_Sk akFRk_t Ekg [nlĦDyeÐ^ 4F_ Dg[ ^k2¸^k l\ÆWStWngk_ 4gSt. ht [nlĦDyeÐ^
4F_ Dg[ DyNn2l[D Y_2Y_tSoW 8YaÊV hxRk_t WgoW ÿle±RkWt l]bdkd^kIt 4gSt 5lR ht
ÿle±Rhm DnNn2[k¸^k 5dk³^k[kht_It 4goW ÿÂ^tD Ó^ĉìak 5YÐ^k 6¸JtWngk_ 5lR 5YÐ^k
DndSmWngk_ St ÖdS2ý ÿle±R-D¤þkSoW ¶^kdt akFSt. 5VnlWD WkF_m g]kKkSma CīxlFD
8ÂYkUWk¸^k d gtdkDk^kª¸^k D¤þk2Wk akFRk_k D]ªIk_mdFª d 4lVDk_mdFª hkÌhRoWI Â^k2¸^k
ÿle±RkWngk_ d Â^k^xFt lgĦ LkatÐ^k YkýStWngk_ Wt]atak 4gSx. V]ªÿUte\kfk 6[Óh2em
KÆ]KkS d YkýSklW_Yt± \tUk2Wngk_ D]ªIk_mdFª Wt]Rt CīxlFD d Ó^kdhkå_D Dk^ª±]St¸^k munotes.in

Page 73

73प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
ŀĶmWt e³^I WgSt. ÌhRoW WkF_m g]kK hk 5Dk_kWt ]xOk 4gSx>dQtI WÓhtS_ Â^kSma
axDk2S gk2ÖDplSD ŀlĶWt [hòlKWgmYRk 4F_ [hòldVSk 4gSt.
axDk2]Vma hk \tU 5VnlWD WF_k2S 4lVD lUgoW ^tSx. WF_k2¸^k g2YDkªS ^tRkö^k ÿUtek¸^k d
axDk2¸^k ldldVStd_ hm ldldVSk 4da2[oW 4gSt. 5VnlWD ^2ý-S2ýk¸^k ldDkgkWt WF_k2¸^k
g2YDkªS ^tRkö^k ÿUtekIk ldÖSk_hm dkQak 5ht. S_mhm l\ÆWl\ÆW WF_k2¸^k g2YDkªS 4F_
dIªÖdkEkam ^tRkö^k ÿUtekdłW WF_k2Im ÿkUtelD D¤þtld\kFm^ D¤þtlKÐhk D¤þt_kº^ D¤þ
_kÕům^ D¤þ52S__kÕům^ D¤þ 4em ld\kFRm D_Sk ^tSt. ÿkUtleD D¤þkYt±k _kº^_kÕům^ 5lR
52S__kÕům^ D¤þk2S axDg2´^k d Â^k2Im gk2ÖDplSD ldldVSk hm 4lVDklVD 4gRt Ödk\kldD
5ht.
WkF_m g]kKkIt lSg_t duleĶz^ axDdÖSmIm UkNm. hm Â^kSma Ó^dgk^k2It ÖdłY d Ó^dgk^k2¸^k
ÿ]nE Dk^kªak akFRk_m D]m KkFk ^k2]nbt úk]mR dÖSmYt±k ]nbkSI 4lVD 4gRt Ödk\kldD
5ht. ^2ý-S2ýk2¸^k ldDkgkW2S_ D]mS D]m KkFtS 4dKP ^2ýt [gdoW 4lVDklVD D]ªIkö^k2Wk
Dk]kS Fn2SldRt e³^ LkÐ^k]nbt KkFtIt ]hßd dkQat 5lR dÖSmIt D¤þmD_R hx9 akFat. ÌhRoW
5VnlWD WF_k2Sma dÖSm hm CīxlFDìD_RYodª WF_k2Sma dÖSmYt±k 4lVD UkN 4gÐ^kIt
lUgoW ^tSt. Y_2Sn UkN dÖSm hm Dtdb WkF_m g]kKkItI duleĶz^ hx9 eDS Wkhm. g]pĦ 4F_
[kFk^Sm etSmd_ 4da2[oW 4gatÐ^k úk]mR \kFkSma dÖSmhm Dkhm lODkRm WkF_m
g]kKk6SDìI UkN 4gatam lUgoW ^tSt. \k_SkSma gn2U_[Wkgk_´^k g]pĦ ÿUtekSma dÖSm
^kIt 8Ukh_R ÌhRoW gk2FSk ^t7a. WkF_m g]kK hk \xdSka¸^k ÿUtek¸^k F_Kk
\kFldÁ^kDå_Sk ]Å^dSê lODkRm lW]kªR Lkatat D¤þ K_m 4gatS_m gdªI F_Kk ^k >DkI
D¤þkSoW \kFldÐ^k KkSkSI4gt WÓht. ?lShklgD Y_2Y_tWngk_ 4F_ UbRdRk¸^k gx^mgdaSm
d axDk2¸^k 5dPmlWdPéWngk_ ldleĶ F_Kk \kFldÁ^kDå_Sk ldleĶ WkF_m D¤þthm 4lÖSÂdkS
^tSkS. >Dk D¤þkd_ \xdSka¸^k ÿUtekIk \k_ ÿ]kRk[kht_ dkQakS_ Â^kIk \k_ haDk
D_Á^kDå_Sk >EkUt 8YD¤þ 4lÖSÂdkS ^tSt. WkF_m D¤þkDPoW \kFldÐ^k KkRkö^k ÿ]nE
F_Kk2Wngk_ WF_k2It Dk^kªÂ]D dFêD_R D_Sk ^tSt. ekgDì^ D¤þUbRdbRkIt D¤þCīxlFD
D¤þ Â^kIÿ]kRt eu±lRD5_xµ^ldf^DÓ^kYk_ldf^D ^kýkldf^DgulWDì 6. l\ÆWl\ÆW
WkF_m D¤þt 4go eDSkS. ^k ÿÂ^tD D¤þkS >Dk ldleĶ Dk^kª\xdSm Â^k ldleĶ Dk^kªak Yo_D
4gatÐ^k 6S_ 4WtD Ó^dgk^k2Im Fn2ZR Lkatam lUgoW ^tSt. D¤þkSma ÿ]nE Dk^ª dk Ó^dgk^
DxRSkhm 4gakS_m Dkhm ]oa\oS F_Kk \kFldRk_m UnDkWtD_]RnDìIm gkVWtekbk d
JxNt]xOt ÖdS2ý Ó^kdgkl^D ht gdªý lUgoW ^tSkS.
WkF_m g]kK 8U^kg ^tÁ^kDå_Sk Yo_D O_Rkö^k FxĶé]Å^t \_Yo_ YkRmYn_dOk hk gdk«S ]hßdkIk
]kWak KkSx. ]kWdm dgkhS ]nbkS WUmDkOm 4F_ SÑ^ketKk_m KtTt YkÁ^kIk Yn_dOk
4lW[«VYRt hx9 eDta4ekI lODkRm ÿT] gnł Lkam. Yn_kSW g2ÖDpSmIk 8F] d ldDkghm
Wk7a^nĀtNmgNk^lúglg2VoF2Fk^]nWk 4ek [k_]khm Wīk2¸^k Yå_g_kSI Lkak. munotes.in

Page 74

74तुलनयाÂमक रयाजकयारि
gkhlKDI Yn_kSW 5lR CīxlFDìD_RYodª WF_thm YkRmYn_dOk 4lVD d 4Ó^khS 4gta
4ekI lODkRm dgldatam lUgoW ^tSkS. YkRmYn_dOz^k¸^k EkaxEka dkhSnDìIm d
UbRdbRkIm gkVWt hm ]hßdkIm ]kWam KkSkS. 4WtD WF_t UbRdbRk¸^k 4F_ _hUk_m¸^k
g2F]kd_ 8U^kg 5atam 5htS. dkhSnDìIm 5lR UbRdbRkIm gkVWt lKSDì KaU FSmIm
5lR Dk^ª±] 4gSmalSSDk WF_kIk \xdSka¸^k 4lVDklVD ÿUtekem g2YDª-g2[2V ^tRt
e³^ hxSt d WF_kIk 5Dk_ ]xOk hxS KkSx. WkF_m g]kKkIk 5Dk_ Kgk ]xOk hx7aÂ^k
ÿ]kRkS WkF_m axDg2´^tak Yn_ta 6SDt 4lSå_ĉ VkÆ^kIt8ÂYkUW úk]mR \kFkSoW Óhkd^kg
hdt. etSmÓ^dgk^kIt ^k2lýDìD_R hx9W 4F_ 4Æ^ Dk_Rk2Wm úk]mR \kFkSma Ó^dgk^
8YKmldDtIt gkVW [WÁ^kg 4g]Tª Oł akFatDì úk]mR \kFkSma 4lSå_ĉ axD Dk]V2Uk
exVÁ^kDå_Sk JxNz^k-]xOz^k WF_k2DPt Vkd Gt9 akFSkS. Â^kIÿ]kRt ^k2lýDìD_Rk]nbt dk
4Æ^ Dk_Rk2Wm WF_k2Sma Ó^dgk^k2Då_Sk 4lVDklVD ÿlel±S lD2dk 4lel±S D]ªIk_m úk]mR
d JxNz^k eh_k2SoW EtIat KkSkS.
WkF_m \kFk2S 4ek ÿDk_t [kht_ma axDk2Wk EtIÁ^kIm d úk]mR \kFk2S axDk2Wk [kht_
GkaldÁ^kIm ÿlø^k gSS Ikao 4gSt. WkF_m \kFk2Sma ]kFRm 5lR úk]mR \kFk2Sma 4lSå_ĉ
]Ko_Dk_kFm_-dFª ^k2Wngk_ hm ÿlø^k IkaSt. UbRdbRk¸^k d _hUk_m ]kFk«¸^k KkÑ^k¸^k
D¤þÖTkWm 4gatÐ^k WF_kIm dkQ LkYkNz^kWt hxSt. 4ek D¤þÖTkWm CīxlFDeu±lRD
ekgDì^gk2ÖDplSD d 6S_ gk]klKD Ó^dhk_k2Im D¤þthm 5Dlfªam KkSkS. YkRmYn_dOk
dkhSoD d UbRdbRkIm gx^ ^k ]n´^ FxĶé[_x[_IekgDì^ g2YDkªIm gx^YSYtQz^kÓ^kYk_m
8akQkaéDå_Sk 5dÔ^D4gatam [kKk_YtOD¸¸^k ]kakIk SgtI ÿlel±S d 6S_
]WnÕ^[bkIk Yn_dOk8ÂYklUS dÖSo d g2GlNS gtdkDk^¥ ^k2Då_Sk Yn_tem ]kFRm ^k2d_ WF_k2It
4lÖSÂd d dkQ 4da2[oW 4gSt. 5VnlWD WF_k2Då_Sk ldKtIm d SÂg] eĉéIm 5dÔ^DSk
4gSt. 5VnlWD CīxlFD 5lR WkF_m D¤þk2]Å^t 4ek eĉé¸^k 5Vk_t IkaRkö^k 4dKP
^2ýk2¸^k gkhkÍ^kWt ldldV dÖSo2It 8ÂYkUW Dtat KkStSgtI gtdk Dk^k«Im lWl]ªSm d ldS_R Dtat
KkSt. 8ÂYkUW±týkS ^k 4dKP ^2ýk2Ik ÿdte LkÐ^k]nbt 5lR ^k ^2ýk2Im 8ÂYkUW±]Skhm ]xOm
4gÐ^k]nbt 8ÂYkUW ]xOz^kÿ]kRkd_ hxRt 4Yå_hk^ª d 5dÔ^D [WSt. Â^kDå_Sk akFRk_t
]WnÕ^[bhm ]xOt 5lR ldldV ÿDk_It 4gSt. 4lVDklVD ^2ý-S2ýk¸^k ÿdtekWt WF_kSma
axDg2´^k 4lVD d [hòldV [WS KkSt.
WkF_m g]kKkIm g2YoRª BbE gdªgkVk_RYRt Yå_lÖTlSdu²klWDaxDg2´^kÂ]Dg2ÖTkÂ]D
gk]klKD ]oÐ^kÂ]DÖS_mD_RkÂ]D g2_IWk\tUkÂ]D d gk]klKD _xFlIlDÂgkÂ]D ^k gkS
ŀlĶDxWk2SoW hxSt. ^k ŀlĶDxWk2SoW >DkI g]kKk¸^k ldldV 42Fk2It ²kW hxSt. hm ldldV 42Ft
4TkªSI Y_ÖY_k2d_ 4da2[oW 5htS.
munotes.in

Page 75

75प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
WF_k2It Yå_lÖTlSdu²klWD ÖdłY
^k g2ÿUk^kIt 5ī ÿRtSt 5_z. 7. YkDª 5lR 7. PÊÐ^o [K¥g ht 5htS. leDkFx WF_kIk 4Ë^kg
DłW Â^k2Wm hk ŀlĶDxR ]k2PakÌhRoW ^k g2ÿUk^kak leDkFx g2ÿUk^ 4gthm ÌhNat KkSt.
5VnlWD WF_k¸^k >DoR ±týk2]Å^t ldleĶ KkFm ldleĶ Ó^dhk_I IkaSx 5lR Â^k]nbt Â^k Â^k
KkFm ldleĶ g2ÖDpSmIt DÈYt lW]kªR hxSkS lD2dk ldleĶ g2ÖDpSmIt axD dkd_SkWk 4F_ _khSkWk
lUgSkS4gt ^k g2ÿUk^kWt ÿlSYklUat 5ht. ÖTkWm^ 4F_ \yFxlaD duleĶz^StTt _khRkö^k
axDk2Im gk2l´^D d gk2ÖDplSD duleĶz^t 5lR 8ÂYkUWkDå_Sk Â^k¸^k2Kdb 8YaÊV 4gatam
Dk_klF_m²kWhÂ^k_t 6. gkVWt ^k2S g]Sxa gkVatak 4gSx^k Yå_lÖTlSdu²klWD
lgĦk2SkWngk_ Â^k2Wm ht ÿlSYklUat 5ht. Yå_lÖTlSld²kWk¸^k Ungö^k >Dk lgĦk2SkWngk_
ÿklRKmdWk]Å^t d dWÖYlS KmdWk]Å^t Y_ÖY_kda2[W lUgoW ^tSt. >D]tDk2d_ 4da2[oW 4gatat
ÿkRm dk dWÖYSm >Dý lUgoW ^tSkS. 4TkªS \yFxlaD Yå_g_ hk ]nbkS 4WnDoa 4gkdk akFSx.
Â^kIÿ]kRt ]kWdm g]kKkSUtEma >D]tDk2d_ 4da2[oW 4gatat Ó^dgkl^Dht >Dý lUgSkS.
WF_k2S ÿÂ^tD Ó^dgk^ hk ]xOz^k ÿ]kRkd_ IkaS 4gÐ^k]nbt d Ó^dgk^k2Då_Sk 4WnDoa
4gatam KkFkI ÿÂ^tD Ó^kdgkl^D lWdPS 4gÐ^k]nbt ldleĶ KkFm ldleĶ Ó^dgk^kIt \kF
Ödk\kldDYRt lW]kªR hxSkS. º^k Ó^dgk^kS 5lTªD 8akQka ]xOz^k ÿ]kRkd_ hxStÂ^k
Ó^dgk^kg 4WnDoa 4gatÐ^k KkFtIm lD2]S dkQSt 5lR ^k8aN º^k KkFtDå_Sk ]kFRm Wkhm
4ek KkFtIm lD2]S D]m hxSt. gkhlKDI 5lTªD [b D]m 4gatat Ó^dgkl^D 4em KkFk
8Y^xFkS 5RSkS. ^k lW^]kWngk_ WF_kSma ]xOm [kKk_YtO hm ]Å^dSê 4gSt. YSYtQz^k2¸^k
ekgWk¸^k 5lR S_ gk]klKD Ó^dhk_k2¸^k ]n´^ DItö^k [hòVk 4ek ]Å^dSê lODkRmI
4gSkS. ]kakIm Wt-5R ]xOz^k ÿk]kRkd_ hxRk_t4dKP dkhWk2Im dUªb 4gatat d
dkhSnDìIm gx^ Kdb 4gRt 5dÔ^D 4gatat Dk_EkWtGk9D Ó^kYk_kIm D¤þt 6. WF_k¸^k
[kĻ Yå_g_kS 4gRt ø]ÿkĮ hxSt. ^kI[_x[_ _khSm G_t hm ]kFRm D]m 4gta4ek KkFm ak2[
8YWF_k2S ZtDam KkSkS. 5YkYÐ^k Dk]k¸^k KkFtKdb _khRt hm dp°m gkdªlýD 5ht. ÿÂ^tD
DnNn2[ 5YÐ^k ?YSmÿ]kRt _khÁ^kIm KkFk lWdPSt. ^kWngk_ WF_kSma dÖSm hm ®m]2S
]Å^]dFªF_m[ 5lR [tG_ axD d LxYPYĘm 4em ld\kFam KkSt. YuDì ®m]2S 5lR [tG_ lD2dk
LxYPYĘmS _khRkö^k2S gk2ÖDplSD l]®R lUgoW ^tS 4gatS_m ]Å^]dFª 5lR F_m[ axDk2¸^k
dÖÂ^k Ļk gkÖDplSD \tUk2Wk 4WngłW lW]kªR LkatÐ^klUgSkS. ]Å^dSê [kKk_YtOtS lUdgk
FUê lUgStY_2Sn _kým dUªb D]m 4gSt lD2dk 4lK[kS WgSt. _xK Dk]kak ^tRk_t axD SgtI
[kht_ FkdkhóW >DUxW lUdgk2Då_Sk ^tRk_tI StTt lUdgk lUgSkS. _xK Dk]kd_ ^tRk_thm [hòVk
“Ž-”Ž ]uak2Y^«S¸^k 8YWF_k2SoW 5atat 4gSkS. Â^k2¸^k F_Kk \kFldÁ^kDå_Sk 5dÔ^D
4gatam 8Ykhk_FphtdglSFpht d Â^k2¸^k SkÂYn_Â^k F_Kk \kFldRk_t 6S_ Ó^kdgkl^Dhm 4ek
]Å^dSê lODkRm d 5gYkg¸^k FÐam[xbk2SoW ZuakdSkS. 4ek lODkRm ]Å^]dFê^ d ®m]2S
DnNn2[t _khS WkhmS. WF_k¸^k dkQÂ^k ldÖSk_k[_x[_ hm ]Å^dSê [kKk_YtO Ł2UkdS KkSt. munotes.in

Page 76

76तुलनयाÂमक रयाजकयारि
5gYkg¸^k _khÂ^k G_k2¸^k KkFtIm lD2]S dkQS KkSt. Â^k]nbt lSTÐ^k G_k2It ]kaD Sm KkFk
Ó^kYk_m 8Y^xFkDå_Sk dkYł UtRt Yg2S D_SkS. G_kS _khRkö^k2Wk [kht_ DkQÁ^kS ^tSt lD2dk St
ÖdEnemWt KkSkS. G_k2Im PkFPnKm Tk2[St. Y_2Sn Sm KkFk Ó^kYk_m 8Y^xFkDå_Sk lUam Kk7Y^«S
]VÐ^k DkbkS StTt F_m[ axD _khRÁ^kDå_Sk ^tSkS. ]xOz^k 4gatÐ^k G_kS ld\kF YkPoW UxW
lD2dk 4lVD F_m[ DnNn2[k2Wk _khSk ^t7a4em Ó^dÖTk Dtam KkSt. 4TkªS Yodª^xKWkld_lhS
4ek JxNz^k G_k2Wk hdk8KtPYkRmYn_dOkÖWkW d Öd¸JSkFph ^k2Im D]S_Sk SmĄYRt
KkRdSt. ]Å^dSê [kKk_YtOt\xdSm g2ø]RkdÖTtS 4gatÐ^k ^k YĘz^kak [K¥g ^k2Wm g2ø]R
YĘk lD2dk ld\kF 4gt ÌhNatat 5ht. ^k g2ø]R ld\kFk¸^k [kht_ ]Ko_dFkªIm dÖSm d
lS¸^k\xdSm ]Å^]dFª®m]2SdFª ^k2Im dÖSm 4gSt. 8¸IĂo axDk2Im lWdkgÖTkWt d 8Ykhk_Fpht
dglSFpht hmgnĦk WF_k¸^k [kht_ ÿeÖS KkFk]xDbm hdk 8YaÊV 4gta 5lR DlWķ dFkªIm
dÖSm 4F_ dUªb Wgta4ek lODkRm 4gSkS. D¤þmDpS [kKk_YtOt\xdSm dSnªbkDk_kWt Yg_S
KkRkö^k ldldV dÖÂ^k2Ik hk lgĦk2S [K¥g ^k2Wm —“ gkam ]k2Pak. —‘‘ gkam hk^N_
^kWt WF_dkPmIk E2P-lgĦk2S (gt³N_ lT4_m @Z lgNm úxT) ]k2Pak. CīxlFD g2ÖTk >Dk
KkFm ÿÖTklYS LkÐ^kg 8¸I dFkªIm dÖSm Â^k2¸^k ldŁĦ \kFkS 4lÖSÂdkS ^tSt 5lR ^k
UxÆhé¸^k ]Å^t ]Ko_dFkªIm dÖSm 4gSt. 4ek _mSmWt dtFdtFÑ^k KkFm 4lÖSÂdkS 5atÐ^k
g]ohk2Ik ldÖSk_ hx9W St >D]tDk2Wk l\PatDì YnÆhk Wdm ÿlø^k gnł hxSt4gt Â^kIt ÌhRRt
5ht. 4]tå_DtSma 4WtD WF_k2¸^k 8Ukh_Rk2dłW Â^kWt ht ]S ]k2Pat 5ht. ^k [k[SmS lSg_k
lgĦk2S gm. Pm. hrå_g 5lR 8a]W >PdPª ^k2Wm —’“ gkam ]k2Pak. WF_ ht >DkI D¤þkd_
4da2[oW WgSt. Dk_EkWtGk9D Ó^kYk_[kKk_YtOk_khSm G_t ^k2Im 4aF4aF D¤þt lW]kªR
hxSkS. ]Å^dSê [kKk_YtO 4Yn_m YPo akFamDì lSIk ldÖSk_ W hxSk lSIt ldD¤þmD_R hx9W
]obIm [kKk_YtO ak2[ YPS 4gta4ek axDk2Då_Sk dtFbm [kKk_YtO 4lÖSÂdkS ^tSt4gt ^k2It
]S 5ht.
d_ma lSÆhm lgĦk2Sk2dłW 8Y^xFk¸^k ŀĶmWt WkF_m ±týkS 4aF4aF \kF Ödk\kldDYRt
YPSkSY_2Sn Â^k2Ik ÿDk_ dk ø] hk >DkI YĦSmIk 4gSx4gt gk2FSk ^tS Wkhmht ÖYĶ hxSt.
WF_dkQm¸^k g2U\kªS ldleĶ KkFtIt ÿ^xKW gk_Et [UaS _khSt 5lR >Dk Ó^dhk_kDå_Sk 4F_
Dk_RkDå_Sk 8Y^nĉ 4gatam KkFk Â^k Dk_RkDå_Sk lWŁY^xFm OłW Ungö^kI Dk_RkDå_Sk
lSIt ÿ^xKW dkQSt 5lR Â^k KkFtIt d lSIk 8Y^xF D_Rkö^k axDk2It ÖdłY [UaS KkSt. 4ek
_mSmWt WkF_m gk_mYkNkd_ [hò_2Fm gŌFNz^k lZ_S 4gSkS. ^k ÿlø^tIt Yå_lÖTlSdu²klWDk2Wm
D¤þmD_RldD¤þmD_RldaFSkÖTak2S_4lSø]R 5lR ÖTbm^ dk_gk ht ghk NÈYt
gk2lFSat 5htS. ldleĶ Ó^dhk_kDå_Sk 4WnDoa 4gatÐ^k KkFm Â^k Ó^dhk_kIt D¤þmD_R hxSt
Ó^dhk_kWnłY KkFtIt ld\kKW hxSt d Ó^dgk^kÂ]Dgk2ÖDplSD5lTªD \tUk2Wngk_ axDk2¸^k
4aF dÖÂ^k lW]kªR hxSkS[khtłW WF_kS ^tRkö^k axDk2Im FUê dkQamDì WF_kSma ]xDÑ^k
KkFk2d_ d WF_k¸^k Yå_g_kSma EtPz^k2d_ Â^k2It 4lSø]R hxStSgtI dkQSt 8īxFV2Uthm munotes.in

Page 77

77प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
5gYkgk¸^k EtPz^k2d_ 4lSø]R D_SkSDkak2S_kWt Â^k EtPz^k2It ÖdłY Yk_ [UaoW KkSt
etSmÓ^dgk^ [2U YPSx d EtPz^k2Sma axD 4Æ^ý KkSkS lD2dk 8īxFV2īk2S Dk] YSD_SkS
ÌhRKt lSTÐ^k KkFtIk dk_gk Ungö^kI ÿDk_¸^k axDk2DPt KkSx4ek Ļk ghk ÿlø^k WF_kS
d WF_k[kht_ gSS Ikao 4gSkS4gk ^kIk 4Tª 5ht.
Yå_lÖTlSdu²klWD ŀlĶDxWkSoW ]k2Patat WF_kIt ht lIý 5VnlWD WF_kakI akFo hxSt.
CīxlFDìD_RYodª WF_kIt lIý ldÖSpS EtPz^kgk_Et hxSt. 8¸I dFk«Im dÖSm WF_k¸^k ]Å^\kFm
4gt d WF_k¸^k gm]tY^«S D]mD]m UKkªIt axD _khS 4gS. 4FUmI hmW UKkª¸^k axDk2Wk
WF_kS _khd^kg KkFkhm l]bS Wgt. Ó^dgk^k2It ^k2lýDìD_R Lkat WgÐ^k]nbt Â^k2It ÖdłY
DyNn2l[D hxSt 5lR DyNn2l[D Y_2Y_tWt Ó^dgk^ O_kldD axDk2¸^kI hkSm _khS 4gt. g]kW
Ó^kdgkl^Dk2Im dÖSm >Dý 4gt. ÌhRoW ÿÂ^tD dÖSoIm ldøì hm Â^k Â^k Ó^kdgkl^Dk2¸^k
dÖSmSI [hòVk hxS 4gt. Â^k dÖSo2Im ÖdS2ý [kKk_YtO 4gamS_m Sm Â^kI dÖSmS 4gt. _tem]
[kKk_DkYP[kKk_UkRk[kKk_ 6. ÖdS2ý YtOk Ļk CīxlFDìD_RYodª WF_k2S 5lR Â^k2It
4detf 4gatÐ^k 5K¸^k WF_k2Shm Yhkd^kg l]bSkS
WF_k2It axDg2´^kÂ]D ÖdłY
WkF_m DnNn2[kS KWWÿ]kR úk]mR DnNn2[kYt±k D]m 4gSt. WkF_m ®m]2S gnEdÖSo DnNn2[kS ht ÿ]kR
Â^khóW D]m 4gSt. WkF_m DnNn2[kak 57dPma gxPoW WkÂ^kFxÂ^k2Sma 6S_ lW_kVk_4Y2F 4F_
ldīkÃ^k«Wk YxgRt KP KkSt. º^k2Wk e³^ 4gtaSt 57dlPak2WkgnĦk 4Æ^ý ahkW eh_k2S
4F_ úk]mR \kFkS OtdRt Yg2S D_SkS. YklIJ]kÂ^ Utek2S 57dlPak2Wk d 6S_ 5Į-
ÖdDì^k2WkYxgÁ^kIm K[k[Uk_m DnNn2[ÿ]nEkDPt ghgk WgSt lD2dk Sx Sm ÖdmDk_mS Wkhm. Dkhm
]kRgt lWdp°mW2S_ ÖdEnemWt ahkW eh_k2S 4F_ úk]mR \kFkS Kk9W _khSkS. ^k]nbt WkF_m
axDg2´^tS d^ÖD_ ]kRgt 5lR ahkW ]nat ^k2It ÿ]kR D]m 4gSt. Dkhm ]kRgt ÿY2IkIk \k_
dkhÁ^kIm DndS6¸Jk 4F_ g2Vm WgÐ^k]nbt 4lddklhS _khSkS 4F_ 8le_k aµW D_SkS.
WF_kS _khóW DnNn2[kIk EIª gxgRt Y_dPS Wkhm. ÌhRoW Sm DnNn2[kak ahkW eh_kS 4F_ EtPz^kS
gxPoW ^tSkS lD2dk le±RkDå_Sk 4F_ Dk]V2Uk exVÁ^kDå_Sk DnNn2[kSma gUÖ^k2Wk 4Æ^ý
gxPoW 5atam 4gSkS. ^k gdª Dk_Rk2]nbt WF_kSlWdkgm 8Ykhk_FphkSdglSFphkS dk ÖdS2ý
Exam Gt9W >DNtUnDNt _khRkö^k2It ÿ]kR 4lVD 4gSt. YklIJ]kÂ^ Utek2S 4ek2YuDì lľ^k2It
ÿ]kR YnŁfk2Yt±k 4lVD 4gÐ^kIt lUgoW 5at 5ht. lľ^k2Då_Sk ÖdS2ý 8YKmldDtIm gkVWt
8YaÊV 4gRt 5lR lľ^k2Wk ÖdkS2Þ^8Y\xFÁ^kIm ]n\khm ^kIm ]n´^ Dk_Rt hxS. 5le^k7
_kÕůk2S >DNtUnDNt _khRkö^k2]Å^t YnŁf 4lVD 5htS. WkF_m g]kKkSma axD ht V]ª\kfk
le±RÓ^dgk^[nlĦDyeÐ^5lTªD-_kKDì^-gk]klKD ÖTkW5Â]gkS Dtatam ]oÐ^t
4l\dp°m4l\ŁIm d >DoR gk2ÖDplSD YkSbm ^k ŀĶéWm 4WtD ÿDk_It 4gSkS. Â^k2¸^kS
>DlKWgmYRk WgSx.munotes.in

Page 78

78तुलनयाÂमक रयाजकयारि
WF_k2It g2ÖTkÂ]D ÖdłY
WkF_m g]kKk¸^k g2U\kªS DnNn2[4TªÓ^dÖTkekgDì^ Ó^dÖTkV]ª d gk]klKD lW^2ýR Ļk
ÿ]nE gk]klKD g2ÖTk O_SkS. DnNn2[ WkF_m DnNn2[ ht D¤þ DnNn2[ 4gSt d ]nak2Im g2´^k D]m
4gSt. YklIJ]kÂ^ Utek2S SmW St Ik_ gUÖ^ 4gatam DnNn2[t ÿ]kRkWt 4lVD 5htS. 5lTªD
ŀĶz^k lľ^k YnÕDbek ÖdS2ý 4gSkSÂ^k2¸^kS le±RkIt ÿ]kRhm 4lVD 4gSt.
CīxlFDìD_RkW2S_¸^k gnŁdkSm¸^k DkbkS lddkh 8le_k D_Á^kIm ÿTk YPam hxSm. 5Sk
YnÆhk lddkhg]^mIt d^ Ekam ^tS 4gkdt4gk SDª 5ht. DnNn2[kS YSm hk YÂWm¸^k gÐÐ^kWt
4lVDk_ dkY_Sx 4F_ YlSYÂWé]Å^t hk 4lVDk_ ld\kFatak 4gSx. DyNn2l[D Ó^dhk_ d
DnNn2[kSma Dk]t ^k2[k[SmS la2F\tUkWngk_ ®]ld\kKW lNDS Wkhm. [hòStD gdªI DnNn2[k2S
Öd^2YkDkIm Dk]t lľ^k D_S 4gSkS 4F_ Â^k2d_ UtE_tE OtdmS 4gSkSY_2Sn 6S_ Dk]k2¸^k
[k[SmS YlSYÂWm ht 5YkYÐ^k gx^mgdPmWngk_ G_kSma d DnNn2[kg2[2VmIm G_k[kht_Im Dk]t
D_SkS. _hkd^kIm KkFk d Dk]kIm KkFk ^k2S 42S_ 4gÐ^k]nbt Dk]kd_ KkRkö^k YnŁfkg
DnNn2[k¸^k UuW2lUW Ó^dhk_k2DPt a± UtÁ^kg dtb l]bS Wkhm. Â^k]nbt G_kSÐ^k ľmakI
5Ð^kFtÐ^k2DPt YkhRt]nak2Wk ekbtS YxhxIldRt[kKk_ D_RtNYka DIt_m[1D 6. lODkRm
KkRthm Dk]t D_kdm akFSkS. ÌhRoW ľmak 5Yx5YI Ļk gdª [k[SéS Ó^kdhkå_D lWRª^ GtRt
d Ó^dhk_ Yk_ YkPRt ^k2S ÖdkS2Þ^ l]bSt. ľm hm WxD_m D_Rk_m 4gamS_ ht ÖdkS2Þ^ lSak
4lVDk2ekWt l]bSt. Â^kIÿ]kRt YnŁfkakhm G_kSma Dk]tldetfS3 YÂWm WxD_m D_Rk_m
4gÐ^kgD_kdm akFSkS. 4ek _mSmWt YlSYÂWé]Å^t Yå_lÖTlSKÆ^ g]Sk ÿÖTklYS Lkatam
4gSt.
WkF_m g]kKkSma ]nak2It gk]kKmD_R DnNn2[k¸^k hkSkS Zk_gt _klhatat Wkhm. ]nak2Wk DnNn2[[kĻ
Y^kªd_RkS lUdgkIk [hò\kF dkd_kdt akFSt. ht Y^kªd_R DyNn2l[D g2ÖDk_]oÐ^k2Wk YxfD 4gStI
4gt Wkhm. YlSYÂWm ht UxGthm WxD_m D_Rk_t 4gat lD2dk Dkhm Dk_RkWt G_k[kht_ _khS
4gSmaS_ ]nat DyNn2l[D g2ÖDk_k2Wk Yk_Em hxSkS. D_]RoDEtble±R ^k2Då_Sk DnNn2[k¸^k
gUÖ^k2Wk DnNn2[[kĻ g2ÖTkd_ 4da2[odW _khkdt akFSt. gkhklKDI Â^k2¸^k Ó^lĉ]ßdkd_
5dPmlWdPéd_ [kĻ Yå_g_kIk d DnNn2[[kĻ FNk2Ik ÿ\kd 4lVD YPSx. Â^k2Im dp°m
DnNn2[lW_Yt± 4gt du^lĉD lhS YkhÁ^kIm [WSt. ^kIk Yå_Rk] ÌhRoW YlSYÂWé]Å^t ]S\tU
ldSnĶ lW]kªR hx9W 42Sm lddkhld¸JtU hxÁ^kIm e³^Sk WkF_m g]kKkS 4lVD 4gSt.
4]tå_Dtgk_´^k \ylSD ŀĶz^k ÿFS Utek2S lddkhld¸JtUkIt ÿ]kR lddkhk¸^k gnŁdkSm¸^k d ]nat
hxÁ^k¸^k 4FxU_¸^k DkbkS 4lVD 4gÐ^kIt d >DoR lddkhk2YuDì >DSpSm^k2e lddkh
GNÖZxNkWt [kU O_S 4gÐ^kIt lUgoW 5at 5ht.
5VnlWD DnNn2[kDPoW G_kSma dPma d WkÂ^kFxÂ^k2Sma 4Y2FlW_kVk_ Ó^ĉéIt YkaWYxfR hxRt
4e³^ Lkat 5ht. gk]klKD FlSemaSt]nbt DnNn2[ÿ]nE d Â^kIt ]kSklYSk ^k2¸^kS ÖTbm^
5lTªDgk]klKD d \kdlWD Un_kdk lW]kªR hxSx. 5VnlWD WkF_m g]kKkS Yå_Â^ĉ dpĦ munotes.in

Page 79

79प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
]kRgk2Im g]Ö^k l[DN Lkam 5ht. dpĦkYDkbm DyNn2l[D g2_±R l]btWkgt LkÐ^k]nbt
lWdpl°dtSW5^nldª]k\ldÕ^lWdkªhlWVmdpĦk®] 6. 6S_ g2´^k lW]kªR LkÐ^k 5htS.
8U_lWdkªhkak ^k2Wm TxPmZk_ ]US hxS 4gamS_m \kdlWD Un_kdk 4F_ >DkDìYRk Wkhmgk
D_Rk_t DnNn2[k6SDt ÿ\kdm 4gt 4Æ^ gkVW 8YaÊV Lkatat Wkhm. 5K [kKk_kS DxRSmhm dÖSo
ldDS l]bStY_2Sn ]k^k]]Sk5YnaDì hm DnNn2[kledk^ 4Æ^ý l]bS WkhmÌhRoW DnNn2[kSma
?³^ ^k >DkI Dk_Rk]nbt lNDo eDta4gt ekľ²k2It ]S 5ht.
Ó^dgk^ hk DnNn2[k¸^k hkSkSoW FtÐ^k]nbt d Ó^dgk^Y_Âdt l]bRk_t gk]klKD ÖTkW Ó^ĉìg
ÖdS3¸^k DndSmd_ l]bdkdt akFS 4gÐ^k]nbt 5lR hm DndS DnNn2[lW_Yt± 4ek le±Rkd_
4da2[oW 4gÐ^kWtÓ^dgk^Y_Âdt d gk]klKD ÖTkWY_Âdt l]bRk_k gk]klKD UKkª hk
Ó^ĉìak ÖdS2ýYRt l]bSx. DnNn2[kDPoW Ó^ĉìg gk]klKD UKkª W l]bSk Sx Ó^ĉìdłW
DnNn2[kak l]bSx. Ó^ĉìItgk]kKmD ÖTkW DnNn2[kSma YnQ¸^klYQmSlNDÁ^kIm ekĵSm
WgÐ^kWt gk]klKD UKkª hk DnNn2[kS lYQz^kWz lYQz^k lNDoW _khma^kImhm ekĵSm WgSt. 4ek
_mSmWt 4TōÂYkUW ht g2YoRªYRt DnNn2[k¸^k hkSkSoW Ftat 5ht 5lR DnNn2[ ht 8ÂYklUS dÖSo2Ik >Dý
8Y\xF GtRkö^k2Ik FN [Wat 5ht.
4TªÓ^dÖTk
4TªÓ^dÖTt¸^k 8ÂYkUWldlW]^ldS_R d 8Y\xF ^k Ik_ ÿlø^k2YuDì Dtdb 8Y\xF
DnNn2[k¸^k hkSkS _klhak 5ht. 6S_ lSÆhm ÿlø^k gkdªKlWD g2ÖTk2¸^k hkSkS 5htS. ÿÂ^tD
ÿlø^tS ^k2lýDìD_Rk]nbt ldetfmD_R 5atat 5ht. ledk^ >DI F_K \kFkldÁ^kDå_Sk 4WtD
Y^kª^m dÖSo 8YaÊV DłW UtRt5Sk e³^ Lkat 5ht. WF_kSma 4TōÂYkUWkIm Ó^kĮm ]xOm
4gÐ^k]nbt 5lR 4TōÂYkUWkIt ^k2lýDìD_R LkÐ^k]nbt 8ÂYkUW ÿlø^tS 4WtD KkFk lW]kªR
hxSkS. Ļk KkFk \_Á^kDå_Sk ldldV ÿDk_It 4g2´^ axD akFSkS. dkQÂ^k WF_kIm ldldV
]WnÕ^[bkIm ]kFRmhm dkQS 4gSt. ÌhRoW [khtłW ^tRkö^k ]kRgk2Im g2´^khm dkQS 4gSt.
g]Ó^dgk^m ]kRgk2Im g2´^k WF_kS EoY 4gÐ^kWt d Â^k2It 5lTªD lhSg2[2V gk_´^k dk
>DkI g2ÖTtem lWFlPS 4gÐ^kWt ÖdS3¸^k lhSg2[2Vk2It _±R D_Á^kDå_Sk Â^k2It g2G
4lÖSÂdkS ^tSkS. ht g2G _kKDì^ Y±k2It 4PzPt [WÁ^kIm e³^Skhm 4gSt. ÌhRoW dtSW d 4Æ^
gdaSéDå_Sk hxRkö^k g2Gfk«Wk _kKDì^ ÖdłY ÿkĮ hxSt. ÿÂ^tD ±týkSma D]ªIk_mdFkªIm
g2´^k ]xOm 4gÐ^k]nbt 5lR ÿÂ^tD ±týkS Dk] D_Rkö^k gkdªKlWD g2ÖTk Ļk [Óh2em Ödk^°
4gÐ^k]nbt dtSWdkQmDå_Sk ÖdS2ýYRt aQk IkaldRt d Â^kDå_Sk g2´^k[bkIt ÿUeªW D_Rt ht
WF_kSI e³^ hxSt. 4WtD dtbk ^k2Wm gk]klKD ek2SStIk \2F hxS 4gÐ^k]nbt Ödk^°
g2ÖTkSma aQk l]NldÁ^kIm Kdk[Uk_m ekgWkd_ ^t9W YPSt.
WkF_m ]kFRmYt±k 4lVD ]kRgt WF_kS Dk]V2Uk exVÁ^kDå_Sk ^tÁ^kIm e³^Skhm 4gSt.
úk]mR \kFkS 8YKmldDtIm Yn_tem gkVWt 8YaÊV W hxRtht ^kak ]n´^ Dk_R 5ht. 4ek dtbm munotes.in

Page 80

80तुलनयाÂमक रयाजकयारि
WF_kS ^tRkö^k ÿÂ^tDkg Dk] l]btaI^kIm ekĵSm WgSt. Dk] W l]bRkö^k [tDk_ ]kRgk2Im
g2´^k WF_kS dkQamDì g]kKldGkSD DpÂ^k2Wk g2Vm l]bSt. 8YKmldDtIm gkVWt exVÁ^k¸^k
VPYPmS ]kRgt g]kK[kĻ d 4duV ]kFª YSD_SkS. ÌhRoW WF_kS Ix_Nz^k V2īk2S 4gatÐ^k
]kRgk2Im g2Ekhm 4lVD 4gSt. 4ek Ix_Nz^k V2īk]nbt duV 4TªÓ^dÖTk Dxa]PoW YPSt.
IaWdkQ LkÐ^kWt 5dÔ^D dÖSo2¸^k lD2]Smhm dkQSkS.
ekgDì^ Ó^dÖTk
WF_kS ^t9W _khRkö^k2Im g2´^k ]xOm 4gSt d Â^k2Wk _khÁ^kIm d 6S_ gx^ ]xOz^k ÿ]kRkd_
8YaÊV DłW īkdm akFSt. ^k Dk]kDå_Sk Ödk^° ekgDì^ g2ÖTkWF_YklaDk 4lÖSÂdkS
^tSt. _khÁ^kDå_Sk G_tWF_kSma ldldV ld\kFk2Wk KxPRk_t _ÖStYkRmYn_dOkdmKYn_dOk
gk2PYkRm KkÁ^kDå_Sk FNk_tdkhSnDìIm d UbRdbRkIm gkVWt hm WF_YklaDtg 8YaÊV
DłW īkdm akFSkS. Â^kI[_x[_ le±R[kKk_5_xµ^D_]RoD 6Â^kUé¸^k gx^mhm 8YaÊV
DłW īkÓ^k akFSkS. ]nĉ 4TªÓ^dÖTk 4gatÐ^k Utek2S hm Dk]t EkKFm g2ÖTkhm D_SkS
Y_2Sn gkÌ^dkUm Utek2S ekgWkd_I hm K[k[Uk_m ^t9W YPSt. ÿ]kRk[kht_ 5lR LYkNz^kWt
WF_kIm axDg2´^k dkQamDì WF_YklaDtIm Ó^dÖTk 4Yn_m YPSt. WF_YklaDtak D_łYkWt
axDk2DPoW Yugt Gt9W Ļk gx^m 8YaÊV DłW īkd^k¸^k 4gSkS. Y_2Sn WF_kS ^tRkö^k ÿÂ^tD
]kRgkIk _khÁ^kIk OkdlODkRk WgSx d D_ UtÁ^kIm Â^kIm DndShm WgSt. 4ek Yå_lÖTSmS
WF_kS ^tRkö^k ÿÂ^tD Ó^ĉìg d LYkNz^kWt 4lÖSÂdkS ^tRkö^k ÿÂ^tD dÖSmg gdª gdaSm Ut9
D_Rt WF_YklaDtg 4e³^ hxSt. ^k]nbt WF_kS 4WtD Fla¸J dÖÂ^k lW]kªR hxSkS.
V]ª
WkF_m g]kK hk 42VldĵkgkWt YJkPatak WgSx. KmdWk¸^k [hòStD gdª ±týk2]Å^t ^2ý-S2ýk2Ik
le_Dkd LkÐ^k]nbt WkF_m ]kRgkIk ŀĶmDxW du²klWD[nlĦlWķ d lIlDÂgD 4gSx4gt
gdªgkVk_RYRt ÌhNat KkStY_2Sn ^kak dÖSnlÖTSmIk lSSDkgk 5Vk_ Wkhm. [hòStD gk]klKD
gkdªKlWD Ó^dhk_ hk V]ªlW_Yt± Sßdk2Wngk_ hxS 4gÐ^k]nbt WkF_m KmdWkS V]kªIt dIªÖd D]m
Lkatat lUgSt. WkF_m KmdW ht dtbkYýDkWngk_ 5lR IkDx_m[Ħ 4gSt. Ó^ĉì¸^k UuW2lUW
Ó^dhk_k2S 4WtD 4WxbEm ]kRgk2em g2[2V ^tSx. Vkl]ªD D]ªDk2P d ldlVlWftV gk2\kboW WkF_m
KmdW KFRt KdbKdb 4e³^ 4gSt. ÌhRoWhm V]kªak FyR ÖTkW l]bkatgt dkNStY_2Sn ^kIk
4Tª WkF_m g]kKkS V]kªak ]nbmI ÖTkW WgSt4gt Wkhm. 
KÆ]]_RkIt FoQ ld²kWkWt 4KoWhm 8Daat Wkhmdu^lĉD KmdWkS 8Uz \dRkö^k g]Ö^k Dtdb
ld²kWkWt gnNS WkhmS d \ldÕ^kS Dk^ hxRk_t 5ht ht Kxd_ DbS WkhmSxd_ DxRÂ^kS_m
ÖdłYkS UtdkIt 4lÖSÂd ]kWRk_t 5VnlWD WkF_m g]kKkShm gkYPSkS4gt S²k2It ÌhRRt
5ht. WkF_m KmdWkS gk]klKD g2[2V ht Ó^lĉlW_Yt± 4gSkS. [hòStD g2[2V ht UnÍ^] ÖdłYkIt
ÌhRKt 4ÿÂ^± 4gSkS. Kt ÿÂ^± g2[2V 4gSkSSt KnK[mDk]Iak9 4gSkS. DnNn2[kSma munotes.in

Page 81

81प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
Ó^ĉéemgnĦk GlWķ g2[2V ÿÖTklYS hxS WkhmS. Â^k]nbt \kdlWD ŀĶz^k Ó^ĉì >DkDì YPSt.
>DNtUnDNt _khRkö^k2Wk hk >DkDìYRk 4lVD \tPgkdSx. 4g2´^ axDk2¸^k g]ohkS dkd_S
4goWhm Ó^ĉì Â^kYkgoW 4laĮ _khSt. ^k 4laĮStIk Ó^ĉì¸^k ]Wkd_ ldY_mS lY_Rk] hxÁ^kIm
e³^Sk 4gSt. 4ek Yå_lÖTSmS V]ª lD2dk Utdkd_ma ®Ħk hm Y^kª^ ÌhRoW 8\m _khSt. ]kWlgD
SkR D]m D_Rk_t St >D]td gkVW [WSt. WF_kS gdª V]k«ItY2Tk2It axD [hòg2´^tWt 4gSkS.
úk]mR \kFkS >_Óhm >EkUUng_k lD2dk 4ÐYg2´^ 4gRk_t Dkhm V]ªY2Tk2It axDhm WF_kS
YnÕDb 4gSkS d Â^k2Ik g2[2V 6S_ V]ê^k2em ^k Wk Â^k Dk_RkWt ^tSx. Â^k]nbt 6S_ V]ê^k2[ĥa
glhÕRo dp°m lW]kªR hxÁ^kg ]US hxSt. Y_2Sn ÖdV]ê^ 5lR ÖdY2Tm^ axD 4WtD 4gÐ^kWt
Â^k2¸^k2S ÖdV]kª[ĥa 4l\]kWhm UnRkdSx. Â^k2¸^kS Vkl]ªD 4lÖ]Sk 8U^kg ^t9WÖdS3It
Vkl]ªD gR dFu_t gkdªKlWD _mÂ^k gkK_t D_Á^kIm 4h]hl]Dk akFSt d ÖdS2ý 4lÖ]Sk
KxYkgam KkSt. WF_kS ÿÂ^tD V]ê^kak V]ªÿRmS KmdW KFÁ^kDå_Sk >D ÿDk_Im gk2ÖDplSD
Ödk^°Sk ak\o eDSt. V]ªY2Tk2Wngk_ axDk2Im dÖSm 4gÐ^kg ÿÂ^tD dÖSm hm ldleĶ g2ÖDpSmIt
5F_ [WSt. ÌhRoWI 5lTªD-_kKDì^ ÿij gxPldÁ^kDå_Sk Vkl]ªD ]oÐ^k2¸^k 5Vk_t g2GNWk
[k2VRtV]kª¸^k WkdkWt axDk2¸^k \kdWk2Wk 5dkhW D_Rtht WF_kSI e³^ hxSt. V]ªYkaW ht
úk]mR 4gatS_mhm V]k«VSk hm WkF_m 5ht
ld²kWk¸^k 5Vk_t Vkl]ªD 42V®Ħk2Ik lS_ÖDk_ D_Rk_t WF_kSI gkYPSkS. gk]klKD g2[2V ht
D_k_kÂ]D 4gÐ^kWt DxRkakhm V]ªlW_Yt± KmdW WF_kS KFSk ^tSt. ^kI Dk_Rk]nbt Vkl]ªD
gnVk_RtIm Ibdbhm WF_kSI ZxZkdo eDSt. [lhÕDk_kIm 4F_ 4ÆWYkRm [2U hxÁ^kIm \mSm
WF_kSma gnVk_Dk2Wk WgSt. du²klWD lgĦk2Sk2Wm Vkl]ªD g]KnSéWkU2SDTk2Wk SPk KkÁ^kIm
e³^Sk 4gSt. du^lĉD gk]klKD KmdWkS 8Uz \dRkö^k g]Ö^k2Wk Yk_2Yå_D Vkl]ªD ú2Tk2SoW
WmN 8°_t l]btWkem hxSkS. 4ek dtbm V]ªú2Tk2Ik WdmW g2U\kªS 4Tª DłW gk2FÁ^kIm
5dÔ^DSk 4gSt. 5VnlWD WF_k2]Å^t V]k«Ik d V]ªú2Tk2Ik WÓ^kWt 4Tª gk2FRk_t gdªý 8U^kg
5at 5htS. Â^k2Wk VlWD dFkªDPoW 8°tKW l]bStldĬkWk2DPoW Â^k2It DySnD Dtat KkSt 5lR
gk]kÆ^ KW Â^k2Ik 8Ux8Ux D_SkS. 
DxRSkhm V]ª 4gakS_m Sx gdªDkbm lNDkd^kIk 4gta S_ Â^kIt lgĦk2S lýDkak[klVS
4gkd^kg hdtS. 5VnlWD DkbkSma V]ªú2Tk2d_ YnW\kªÕ^ D_Á^kIk ÿ^ÂW ÌhRKt V]ª
lNDldÁ^kIk ÿ^ÂW hx^. ld²kWkIt 5ÓhkW WkF_m KmdWkS ÿDfkªWt KkRdS 4gÐ^kWt5K
WdWdmW g]Ö^k WkF_m KmdWkSI 8Uz \dS 4gÐ^k]nbt d g2ÖDpSmIm akN WF_kSoW EtPz^k2DPt
dkhS 4gÐ^k]nbt V]ªKkFpSmIt ÿ^ÂW WF_k2S hxRt Ödk\kldD 5ht. ÌhRoW WkF_m KmdWkS
Fn2SkFn2SmIt D]ªDk2P d ldlVlWftV ^k2Ik axY hxS 4gakS_m V]ª\kdWk Yn_Sm Ftam 5ht4gt
ÌhRSk ^tS Wkhm.
munotes.in

Page 82

82तुलनयाÂमक रयाजकयारि
gk]klKD lW^2ýR
V]ªWmSmY_2Y_k 5lR Dk^Uk hm Ik_ gk]klKD lW^2ýRkIm gkVWt gdªgk]kÆ^YRt gdª
g]kKk2S 4lÖSÂdkS 4gSkS. Yk_2Yå_D g]kKkS hm Ik_hm gkVWt Y_ÖY_Yo_D 4gSkS. WkF_m
g]kKkS 4WtD V]k«It l\ÆWl\ÆW Y_2Y_k2SoW 5atat d ldldV WmlS]oÐ^k2Wk ]kWRk_t axD
4gSkS. ledk^ G_k[kht_ gdªI 4WxbEm ]kRgk2¸^k dSnªbkS dkd_S 4gSkS. BbE 4gam
S_m KnK[m d d_d_Im 4gSt. g2YoRª Ó^lĉ]ßdkIm d WkStFxStDyNn2l[D Ykĵª\o]m5dPmlWdPm
gd^m ^k2Im BbE WgSt. DnNn2[[kĻ Y^kªd_R ht ÖdS2ý d Ödu_ dkFRnDìak ]xDbmD UtRk_t4gt
l]® g2ÖDpSmIt 4gSt. DxRÂ^khm >Dk ldleĶ V]kªIk 4F_ Yk_2Yå_D g2ÖDpSmIk 42]a StTt
IkaS Wkhm. Â^k]nbt gk]klKD lW^2ýRkImYk_2Yå_D gkVWt WkF_m KmdWkS D]DndS [WSkS.
lW^2ýRkIkgdª \k_ hk Dk^īkd_ ^t9W YPSx. 
WmlS-4WmSm¸^k DÐYWk Ļk ]nbkS g]kKKmdWk¸^k ŀlĶDxWkSoW 5atÐ^k 4gSkS. Y_2Sn
WkF_m KmdWkS Ó^lĉÖdkS2Þ^kak ÿkVkÆ^ 4gÐ^k]nbt du^lĉD ]oÐ^t d Yk_2Yå_D gk]klKD ]oÐ^t
^k2S SZkdS lW]kªR hxÁ^kIm e³^Sk 4gSt. WkF_m gk]klKD g2[2V ht D_k_kÂ]D 4gÐ^kWt d
DxRÂ^khm FNkIt gUÖ^Âd ?l¸JD 4gÐ^kWt Yk_2Yå_D gk]klKD ]oÐ^k2Wk LnFkłWY_2Sn
Dk^īk¸^k IyDNmSÓ^ĉì KmdW KFo eDSt. WulSD-4WulSDĴma-4Ĵma ^k2Im Ó^k´^k
Dk^īkWt d Dk^īk¸^k \kftS D_kdm akFSt. g]kKk¸^k 4F_ Â^kSma >Dk FNk¸^k
Â^kldf^m¸^k SkÂDklaD ÿlSlø^tIm DU_ D_Rt^k]nbt 5dÔ^D dkNS Wkhm. Dk^īkIm
^kldf^mIm g2dtUW±]Sk adlID 4gRt 4e³^ 4gSt. ÌhRoWI DkhéWk 4Ĵma 4F_ 4WulSD
dkNRk_t gklhÂ^ d lIýleÐYkUm6S_ DaklWl]ªSm 6. Dk^īk¸^k ŀĶmWt lWlfĦ O_SmaI4gt
WÓht. úk]mR g]nUk^kS ÿIlaS Dk^Uk Dkhmhm 4gakS_m g]nUk^kak 4^xµ^ dkNRk_t dSªW
D_Rkö^k2g gk]klKD KmdW 4gĻ DłW NkDÁ^k6SDt Â^k2¸^kd_ UPYR 5RÁ^kIm eĉì
4gStSm WkF_m g]kKkKdb WgSt.
WkF_m g]kKkS gk]klKD lW^2ýRkIt Dk] ]n´^S3 Dk^īkDPt 4gÐ^kWt Ó^ĉìak gk]klKD
lW^2ýRkIt UPYR ÿÂ^±S3 d gkSÂ^kWt KkRdS WkhmDk_R Dk^Uk hk Ó^lĉlW_Yt± gkVW
5ht. gk]klKD lW^2ýRk¸^k 6S_ gkVWk2ÿ]kRt g]kKkSma DxRÂ^khm Ó^ĉìak Â^k2Im
42]a[KkdRm D_Á^kIk 4lVDk_ WgSx. 4lVDk_ 4gatat Yxamg dFu_t gdªý WgSkS. ÌhRoW
lW^2ýRkak W Kn]kWSk ÿ¸JÆWYRt Ó^ĉì FnÆhk Dł eDSt. WkF_m Ó^dhk_ DkFUYýk2Ĭk_t 4lVD
IkaSx. Ó^dhk_k2em g2[2lVS 4gatÐ^k Ó^ĉì g]x_kg]x_ ^tÁ^kIm 5dÔ^DSk WgSt. ÌhRoW
ExNz^k DkFUYýk2Ĭk_t Fu_Ó^dhk_ D_Á^kg Ó^ĉìg WF_kS 4lVD g2Vm l]bSt. >Ekīk 4Y_kVkg
lW^2ýRk¸^k 6S_ gkVWk2DPoW le±k aFtI lUam KkSt. Y_2Sn Dk^īkIm ÿlø^k UmGª ]nUSmIm
EIkªIm4Y_kÅ^kg Ödg2_±RkIm ]n\k UtRk_m 4gSt. FnÆhk DłW YboW KkÁ^kg 4F_ aYoW
_khÁ^kg WF_kS g2Vm 4gStSem g2Vm úk]mR \kFkS 4F_ JxNz^k g]kKkS l]bS Wkhm. ÌhRoW munotes.in

Page 83

83प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
FnÆĻkIm dUêWŌUSYkgRmFnÆhtFk_kIk exV Ļk ÿlø^k LkÐ^kW2S_I WF_kS Æ^k^ka^kSma
ÿlø^k gnł hxSt. ÌhRoW WF_kSma gk]klKD lW^2ýR ht [Óh2em 4ÿÂ^± 4gSt.
WF_k2It gk]klKD ]oÐ^kÂ]D ÖdłY
5VnlWD g]kKkS łQ Lkatam g]SkÖdkS2Þ^ hm ]oÐ^t ]nbkS 5VnlWD WkF_m KmdWkS
4Yå_hk^ªgx^mIm ÌhRoW ÖdmDk_atam 5htS. 4WxbEm ]kRgk2em gSS ^tRk_k g2[2V
DxRÂ^khm FNkIt gUÖ^Âd ÖdS3¸^k DndSmd_ Ödt¸JtWt ÖdmDk_Á^kIm Ó^ĉìg 4gatam ]n\k
FNkSma 6S_ gUÖ^k2em 4gatat KnK[mDk]Iak9 g2[2Vg]kKkSma ÖYVkªÂ]D Ó^dhk_
gk]klKD Ó^dhk_kS Ó^ĉì¸^k ldleĶ FNkS 4gatÐ^k 8¸I dk WmI ÖTkWkg l]bRk_t FyRÂd d
Â^kDPt hxRk_t Unaª± 6Â^kUé]nbt gk]klKD g]Sk WDbS ÿÖTklYS hxSt. DxR DnOak ^kIk
ldIk_ W hxSk lWÂ^ g2[2VkS ^tRkö^k l\ÆWl\ÆW 4Yå_lIS Ó^ĉéem dkFÁ^kIm >D O_kldD YĦS
WF_kS łQ hxSt. 
Â^kIÿ]kRt DnNn2[kYkgoW5ĮÖdDì^k2YkgoW Dk^] dk lUdg\_ Uo_ WF_kS ^t9W Dk]
D_Rkö^k2Wk DyNn2l[Dgk2ÖDplSD d Yk_2Yå_D lW^2ýRk2YkgoW ]xDbmD l]bSt. Â^k2Wk BbERk_t
4gt Zk_gt DxRm WgSkSÌhRoW ]WkSma gnĮ 5ek-5Dk2±k YoRª D_Á^kIm Â^k2Wk StTt g2Vm
l]bSt. KdbKdb gdªI lD2dk [hòg2´^ axDk2Im 4dÖTk 4emI 4gÐ^kWt WF_kSldetfS3
]Å^dSê [kKk_YtODxNªDItö^kYSYtQz^k 6. 4gatÐ^k ld\kFkSÖd¸J2U d gua dkFRtI
gdª]kÆ^ [WÁ^kIm e³^Sk 4gSt. dtf\ofkgklhÂ^DakWkNDtlIýYN 6Â^kUéS WkdmÆ^kIt
4F_ Yk_2Yå_D d DyNn2l[D ]oÐ^k2Wk V³Dk UtRkö^k FxĶéIt ÿUeªW duIkå_D ÖdkS2Þ^k¸^k
WkdkEkam Dtat KkSt d St Â^kI Dk_RkDå_Sk gĻ 4F_ ±Ì^hm O_St. ÖdkS2Þ^ 4F_ g]Sk hm
]oÐ^t Yå_lÖTlSKÆ^ 5htS. ÿkĮ Yå_lÖTSmS ]kWdkWt Dtatam hm SPKxP 5ht. 62µa2P]Å^t KtÓhk
5FFkPz^k ÿT] gnł LkÐ^kStÓhk StTma 8¸IĂo axDk2Wmgk]kÆ^KW 5YÐ^kem V³Dk[n³Dì
Dł akFat d K]kd 5YÐ^k Uk_kem 5akÌhRoW Â^k2Ik lV³Dk_ Dtak. dkhSnDì¸^k ^k
4dkQÓ^ gkVWk2]nbt ]kRgk]kRgk2]Vma gk]klKD 42S_ D]m Lkat. WkF_m KmdWkS G_ 5lR
Dk]kIm KkFk ^k2]Å^t _xK gkdªKlWD dkhWk2SoW ÿdkg D_Rk_t 4g2´^ 4gSkS. Â^k2Wk g]StIt
UeªW _xK GPSt d g]Sk Â^k2Wk YkbkdmI akFSt
^k UxW ]n´^ ]oÐ^k2[_x[_ WkF_m g]kKkS Ó^lĉdkU8Y^nĉSkdkU[nlĦÿk]kÁ^dkU\kdlWD
4laĮSkYå_dSªWemaSkFlSemaSk 6. ]oÐ^t WkF_m KmdWkak 4WnDoa d YxfD ÌhRoW
ÖdmDk_am KkSkS. WkF_m KmdWkS du^lĉD lhS ht 42lS] 8lĥĶ 4goW gk]klKD g2[2V ht St
8lĥĶ FkOÁ^kIm gkVWt [WSkS. úk]mR KmdWkS gk]klKD g2[2V lNDldRt htI 42lS] 8lĥĶ
4gStDk_R Ó^ĉìIt lhS Uo_¸^k ŀĶmWt Â^k gk]klKD g2[2Vk2SI gk]kldatat 4gSt. O_kldD
g2[2Vk2Wk lIDNoW _klhÐ^kg WkF_m KmdWkS Ó^ĉìIm \ylSD ÿFSm En2NÁ^kImI e³^Sk 4gSt.
\ylSD ÿFSm ÌhRKt KmdW]kW dkQldRththm WkF_m ]oÐ^ 5ht. ^k gdª ]oÐ^k2¸^k ÿ\kdkEkam munotes.in

Page 84

84तुलनयाÂमक रयाजकयारि
dkd_Rkö^k WkF_m Ó^ĉìIt KmdW úk]mR KmdWkhóW l\ÆW d ldleĶ ÿDk_It [WSt. ^k ldleĶ
ÿDk_¸^k KmdWkak d Â^kak YxfD O_Rkö^k ]oÐ^k2Wk WkF_dkU 4gt Wkd an7 lÓhNª ^kWt
—‘–gkam lUat. WkF_dkU ÌhRKt ldleĶ ÿDk_Im KmdWYĦSm hx^4gt Â^kWt ÿlSYklUat
5ht. Dkhm ekľ² WkF_dkUk¸^k KkFm WkF_mD_R hk eÊU dkY_SkSY_2Sn WkF_mD_R ÌhRKt
WF_t 4lÖSÂdkS ^tÁ^kIm d WF_kS _khRkö^k axDk2Im >DoR axDg2´^tSma ldleĶ KmdWYĦSm
hx^4gt 5Sk [hòStDk2Wm ]kÆ^ Dtat 5ht.
WF_k2Sma ÖS_mD_R
5VnlWD WkF_m g]kKkS Ó^ĉìIk gk]klKD UKkª hk Â^k Ó^ĉì¸^k DSpªÂdkd_ 4da2[oW 4gSx.
Â^kDå_Sk DnNn2[kd_ 4da2[oW _khkdt akFS Wkhé. 8aN DnNn2[kakI Ó^ĉìIk UKkª ak\Sx.
Ó^ĉìIk gk]klKD UKkª hk Â^k Ó^ĉì¸^k KmdW]kWkdłW d 5lTªD [bkdłW ÖYĶ hxSx. WkF_m
[kKk_YtOtS KmdW gnEkIt d D]m ®]kIt D_Á^kIm 4WtD gkVWt ldDS l]bSkS. G_kSma
Dk]kDå_Sk 4WtD ^2ýxYD_Rt 8YaÊV Lkam 5htS. Â^k2Wm ®] dkISkS. Â^kIÿ]kRt gnE
ÌhRKt 62lþ^gnE dkQldRk_m gkVWthm 4WtD lW]kªR Lkam 5htS. º^k2¸^k G_kS hm gkVWt
4lVD d 4ī^kdSÂ^k2It KmdW]kW 8¸I YkSbmIt 4gt g]mD_R Lkat 5ht. _khÁ^kg [2Fak
Sxhm ÿeÖSG_kS DxIkIk g2ISöhtSöht¸^k En¸^kªY2Etů1lLÖN_ZìS]nþD_tDvPªÈat4_
l]³g_úk26P_ d 6S_ 4ī^kdS IuWm¸^k dÖSo 4gRt\k_m DYPta°t]xNk_ÖDoN_ 6. dkhWt
hm 8¸I KmdW]kWkIm a±Rt 5htS.
\ylSD ÿFSmg ]hßdkIt ]oÐ^ ]kWRkö^k WkF_m g]kKkS ®m]2Smak 8¸I UKkª l]bSx. 5VnlWD
®m]2Sm hm ÿUeªWm 8Y\xFkIm 5htlUEk9 5h¤. ^kdłW gk]klKD UKkª hk WF_kS Ó^ĉì¸^k
8Y\xµ^ dÖSo2¸^k 5Vk_t lWlIJS hxSx. g]kW UKkª¸^k axDk2S KdbmD lW]kªR hxRtÂ^k2Wk
>D]tDk2[ĥa 5YnaDì dkNRt 4F_ g2[2V ÿÖTklYS D_Á^kg ^xµ^ 4gt dkNRtÖdk\kldD
4gSt. ÿÂ^tD UKkª¸^k axDk2Im g2´^khm WF_kS EoY 4gÐ^k]nbt gk]klKD UKkªg 4WngłW
WF_kS gk]klKD dFª lW]kªR hxSkS. Dkaª ]k³gª¸^k ]St8ÂYkUWÓ^dÖTtS ]kaD hk >D dFª
5lR WxD_ hk Ung_k dFª 4gt UxWI dFª g]kKkS 4gSkSY_2Sn 5VnlWD g]kKekľ²k2¸^k
]Stgk]klKD UKkªWngk_ 8¸I dFª]Å^] dFª 5lR DlWķ dFª 4gt SmW dFª S_m 4gSkS. 
Dkhé¸^k ]St4Â^n¸I8¸I-]Å^]]Å^]]Å^]-DlWķd DlWķ 4gt YkI dFª 4gSkS.
WF_kS _hkdIkIt G_ WF_k¸^k DxRÂ^k \kFkS 5ht]nat DxRÂ^k ekbtS 4F_ ]hkldīka^kS
KkSkSDnNn2[kSma ]kRgt DxRÂ^k Ó^dgk^k2S 5htSÂ^k2It le±R lDSm Lkat 5htÂ^k2Im
D_]RnDìIm gkVWt DxRSmSt å_Dk]k dtb Dgk GkaldSkSÂ^k2¸^k gnEg2dkUkIt ldf^ DxRSt
St DxRÂ^k ?l¸JD g2Gg2ÖTk2It gUÖ^ 5htS 6. [kĻ a±Rk2Ĭk_k Ó^ĉìIk gk]klKD UKkª lUgoW
^tSx. ^kdłW lSIk gk]klKD dFª lWlIJS hxSx.
munotes.in

Page 85

85प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
WF_k2It g2_IWk\tUkÂ]D ÖdłY
WF_kSma ÿÂ^tD Ó^dgk^kIk Ó^kY dkQS KkSx 5lR 4lVDklVD ^k2lýDìD_Rk]nbt Â^k2¸^kS
ldetfmD_Rhm dkQS KkSt. ÌhRoW 8ÂYkUWldS_RldlW]^ÿekgWle±RD_]RoD 4ek
ÿÂ^tD ±týkS ldetfmD_R dkQS KkSt 5lR ÿÂ^tD Dk]kIt SYemadk_ \kF YkPoW ÿÂ^tD \kF
>Ekīk FNkDPt UtRt 5dÔ^D O_St. ÿÂ^tD FNk¸^k Dk]kIt ÖdłY l\ÆW 4gÐ^k]bt d FNkSma
gUÖ^k2Im g2´^kYR gk_Em WgÐ^k]nbt ÿÂ^tD FNk¸^k 42SFªS Ó^dÖTtDå_Sk dtFbmI ]oÐ^t
ÿ]kRDt 5lR ®]ld\kKW 5dÔ^D [WSt. DnNn2[ÿekgDì^ Dk^kªa^Dk_EkWk]xOt UnDkW
ldīkYmO 6. ldleĶ Dk] D_Rkö^k FNk2Im ]oÐ^t d >D]tDk2em dkFÁ^kIt lW^] ht l\ÆW 4gSkS.
Â^kI[_x[_ WF_kSma Ó^ĉì >DkI dtbm 4WtD FNk2Ik ?l¸JD gUÖ^ 4gSt 5lR ÿÂ^tD FNkS
lS¸^k dkNz^kak gk_´^kI UKkªIt ÖTkW 4gSt4gt Wkhm^k]nbt ÿÂ^Dt FNkS ]oÐ^ 5lR
SUWngk_ dkFRnDìIt lW^] l\ÆW 4gÐ^k]nbt Ó^ĉìak ÿÂ^tD lODkRm dtFbm \ol]Dk dOdkdm
akFSt. úk]mR \kFkS ^k8aN Ó^ĉì hm gdªý >Dk DnNn2[kIk gUÖ^ ÌhRoW dkd_S 4gSt. gdª
FNk2Sma dkFRnDìIt lW^]hm KdbKdb gk_EtI 4gSkS.
WF_k2It gk]klKD _xFlIlDÂgkÂ]D ÖdłY
WkF_m KmdWkSma g]Ö^k Ļk d_ gk2lFSatÐ^k WkF_m duleĶz^k2SoW 8Uz \datÐ^k 5htS. Â^k
gxPdkd^k¸^k LkÐ^kg WF_kYn_Sk ldIk_ DłW IkaRk_ Wkhm. >DoR Ó^kYD g]kKk¸^k
ŀlĶDxWkSoW 5lR WF__IWtYkgoWI Â^k2Ik ldIk_ D_kdk akFta.
WF__IWt¸^k Yå_lÖTlSdu²klWD duleĶz^k2dłW Dk]kIm KkFk d _khSm G_t ^k2¸^kS EoY 42S_
YPSt. gdª Ó^dhk_k2¸^k DtÆþDItö^k [hòStD WF_k¸^k >DkI \kFkS 4gSkS. Â^k]nbt D]ªIkö^k2Wk
Dk]kd_ Zk_ ak2[oW ^kdt akFSt. Â^k2¸^kDå_Sk gkdªKlWD dkhWk2Im d _ÖÂ^k2Im gx^ D_kdm
akFSt. dkQÂ^k WF_dÖSmS Ļk gx^m Wth]mI 4Ynö^k YPSkS. dkhWk2Ik aŌQk gDkb-g2Å^kDkb
>DkI lUetWt dkhS 4gSx. 4Ynö^k _ÖÂ^k2]nbt Â^k2¸^k dkhSnDìg Ó^Â^^ ^tSx. WF_kSma Ó^ĉéIk
lUdgkIk [_kI dtb ÿdkgkS KkSx. Â^k]nbt Â^k2¸^kd_ ek_må_D-]kWlgD SkR YPÁ^kIm e³^Sk
4gSt. 4Ynö^k _ÖÂ^k2]nbt hxRkö^k 4YGkSk2It ÿ]kRhm WF_kS 4lVD 4gSt.
Dk]V2īklWl]°2 WF_kS ^tRkö^k 4WtD axDk2Wk Dk] l]bS WkhmG_t l]bS WkhmS d _xK¸^k
ÿdkgkIk EIª YtadS Wkhm. 4ek F_m[[tG_ axDk2¸^k Fla¸J dÖÂ^k WF_kSI lUgoW ^tSkS.
Fla¸J dÖÂ^k2]nbt g]kKkIt WulSD 5_xµ^ l[GPÁ^kIk d StTt _khRkö^k2]Å^t d 6S_ý _xF
ZuakdÁ^kIk VxDkhm 4gSx. DnNn2[k2¸^k d ÖdDì^k2¸^k lW^2ýRkYkgoW 4laĮ 4ek Y^kªd_RkS
Ó^ĉì lUdgkIk [hò\kF dkd_S 4gÐ^k]nbt d >DNtUnDNt _khRkö^k2It ÿ]kR WF_kS 4lVD
4gÐ^k]nbt Â^k2¸^k gnĮ d U[atÐ^k 5ek-5Dk2±k YoRª D_Á^kIm Â^k2Wk WF_kS g2Vm l]bSt.
]īYkW6S_ Ó^gWt d Ödu_ a§lFD KmdW ^k2Wk WF_kS ÿlSķkÿxÂgkhW 4F_ Y_dkWFm
l]bÁ^kIm e³^Sk 4lVD 4gSt. ]nĉ d ÿ¸JÆW dtÔ^kÓ^dgk^hm WF_kSI 4lVD [xDkbSx. munotes.in

Page 86

86तुलनयाÂमक रयाजकयारि
^k2]nbt g]kKkIt WulSD d ek_må_D 5_xµ^ l[GPSt. 4Sm ]īYkW d 6S_ Ó^gWk2¸^k 4VmWStWt
4Dkam ]pÂ^nIt ÿ]kR WF_k2S 4lVD 4gSt. 
]nĉ a§lFD KmdWkWt Ó^ĉìIt 5_xµ^ l[GPSt d FnĮ _xF [bkdSkS. Â^k2¸^k g2SSmS KÆ]S3 Ó^2F
lW]kªR hxSt. YlSYÂWé]Å^t ldSnĶ 8Uz \dStGNÖZxNkIt ÿ]kR dkQSt d ]nak2It gk]kKmD_R WmN
W hxSk gk]kKldGkSD ÿdp°éWk Sm [bm YPÁ^kIk VxDk 4gSx. \kdlWD ŀĶz^k >DkDì KmdW
KFRkö^k2It ÿ]kR WF_kS 4lVD 4gSt. Dkhé¸^k [k[SmS 4gat KmdW ahkWYRkYkgoW
dkNz^kak ^tSt. Â^k]nbt ]kWlgD ŀĶz^k D]DndS]kWlgD dkQ Yn_tem W Lkatam 6. ]WxldDpS
]kRgt WF_kS ÿ]kRkWt 4lVD 4gSkS. >DkDì KmdW KFRkö^k2S 5Â]hÂ^tIt ÿ]kRhm 4lVD
5QboW ^tSt. Yå_Â^ĉ ]lhak[tdk_em ]nat SgtI [ka-FnÆhtFk_mIx_Nt V2Utg2GlNS Fn2PlF_m 6.
g]kKldGkSD DpÂ^t D_Rkö^k2Im d Â^k2Wk [bm YPRkö^k2Im g2´^k WF_kS KkÖS lUgoW ^tSt.
ÿÂ^tD ldleĶ lhSg2[2Vk2It axD WF_kS [hòg2´^tWt _khS 4gÐ^kWt lhSg2[2Vk2¸^k _±kRkDå_Sk
>DKnNmWt ÿ^ÂW D_RtIbdbm D_Rt ht WF_kSI e³^ hxSt. g2Y]xI¥[2U 6. ÿDk_ WF_kSI
e³^ hxSkS. 4ek2Wk KaU lh2gD dbR akFÁ^kIk VxDkhm WF_kSI 4gSx
etKk_¸^k 5Vk_t WF_kIm YnW_ªIWk D_RtWF_kIk 5Dk_ gnNgnNmS D_RtÂ^kDå_Sk úk]mR
\kFkS 8īxFV2īk2Im dkQ D_Rt 4ek _mSmWt CīxlFD d WF_dkQm¸^k ÿxÂgkhD GNDk2Wk gdªý
ZuakdoW WF_dkQmIt ldD¤þmD_R D_Rt d Â^k[_x[_I ldDkgkS ÿkUtleD g]Sxa gkVRt 6.
8Yk^ d_ma WkF_m g]Ö^k2¸^k gxPdRnDìgkOm gk2lFSat KkSkS ldDkgDk^kªS 5lTªD
WZkSxNk d ±]Sk ^k2[_x[_I gk]klKD-WulSD WZkSxN d ±]Sk ^k2Ikhm ldIk_ Óhkdk4gt
DkhéIt ]S 5ht.
g]kK-KmdWkS WF_kIm d WkF_m g]kKkIm \ol]Dk
WF_t ÌhRKt \yFxlaD WtStI hxS4gt Dkhm ekľ²k2Wm ÌhNat 5ht. ahkW ]nat ÿyQk2It 4WnD_R
D_SkSEkaIt dFª d_¸^k dFk«It 4WnD_R D_SkS. Â^kÿ]kRt úk]mR \kFkSma axD WkF_m
g2ÖDpSmIt 4WnD_R D_SkS. g2ÖDpSmIk ÿdkh WF_kDPoW EtPz^k2DPt dkhSx. WÓ^k g2ÖDpSmIk
8F] d ldDkg WF_kS hxSx. DxRÂ^khm g2ÖDpSmIt ÿklSlWlVD ÖdłY WkF_m g]kKkdłW
lWlIJS hxSt. gklhÂ^-Dak-ldIk_ ±týk2Sma ldDkgkIk Dbg WF_kS hxSx. 4l\KkS Dakd2Sk2Wk
SgtI DxRÂ^khm ±týkS WdmW ÿ^xF D_Rkö^k2Wk WF_kSI 5®^ d ÿxÂgkhW l]bSt.
g]kKgnVk_D_kKDì^ \kÕ^Dk_ldIk_d2S_kKDì^ Y±5lTªD-CīxlFD g2ÖTk
V]ªY2Tk2Ik ÿIk_4WtD Ibdbm 6Â^kUéIk 8U^ d ldDkg WF_kSI hxSx d Â^k2Ik ÿIk_ 5lR
ÿgk_ úk]mR \kFkS hxSx. WkF_m KmdWkS 4Yå_hk^ª d Ödk\kldD O_Rk_m ]oÐ^t d ÿ]kRDt
úk]mR \kFkd_ 5Ueª ÌhRoW akUam KkSkS. úk]mR KmdWkS Sm YoRªYRt ŁKo eDS WkhmS.
WkF_m KmdWk¸^k Yå_dSªWkSma dtFkWt úk]mR KmdW [Uao W eDÐ^kWt úk]mR g]kKkak
]kFkgatYRkIk Uxf YSD_kdk akFSx. gk]klKD Yå_dSªWkIm lUek WkF_m g]kKkdłW lWlIJS munotes.in

Page 87

87प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
hxSt. WkF_m KmdWkIm ]oa\oS Yå_lÖTSm gdªý lW]kªR LkÐ^kledk^ WkF_m KmdWkSma ]oÐ^t d
ÿ]kRDt hm gdªý g]ÿ]kRkS łKRk_ WkhmSht ÖYĶ 5ht.
\k_SkSma WkF_m g]kK
CīxlFDìD_RkIk Yå_Rk] ÌhRoW YlIJ]kÂ^ Utek2S º^k ÿDk_It WkF_mD_R >DxlRgkÓ^k
eSDkYkgoW LYkNz^kWt dkQS FtatSek ÿDk_It WkF_mD_R \k_SkS lUgoW ^tS Wkhm. ^kak ]n´^
Dk_R ÌhRKt \k_SkS 4KoWhm KmdWk¸^k gdª ±týk2S 5lR Utek¸^k gdª \kFk2S d gdª
Ó^dgk^k2S CīxlFDìD_RkIk d ^k2lýDìD_RkIk ÿdte Lkatak Wkhm. \k_S hk DplfÿVkW Ute
4goW Â^kSma gn. –Žǯ%ÿlSeS axD EtPz^k2SI _khSkS. WkF_m axDg2´^tIt ÿ]kR —ǯ—%
5QbSt (—•). CīxlFD ŀĶz^k 4lVD ÿFS 4gatÐ^k YklIJ]kÂ^ Utek2em SnaWk DtÐ^kght
ÿ]kR Zk_I D]m 4gÐ^kIt lUgoW ^tSt. DplfÿVkW 4gatÐ^k ^k UtekS DplfÓ^dgk^kIt
^k2lýDìD_R Zk_gt Lkatat Wkhm. Kt Lkat 5ht Sthm Dkhm ]xK³^k Fkdk2SI Lkatat 5ht.
CīxlFDìD_Rhm Dkhm ]xK³^k WF_-]hkWF_k2\xdSmI D¤þm\oS Lkatat 5ht.
CīxlFDìD_Rkg Yk^k\oS 4gatÐ^k FxĶéYuDì dmKYkÁ^kIk Yn_dOkUbR-dbR d
dkhSnDì¸^k gx^m 6. 4KoW EtPz^k2Y^«S Yn_tek ÿ]kRkS 4F_ ]nbmI YxhxIatÐ^k WkhmS.
UbRdbR d dkhSnDì¸^k gx^m 8Ya[V 4gatÐ^k Dkhm Fkdk2Ik WF_-]hkWF_k2em ÿÂ^± g2[2V
5atak 5ht. 4ek Fkdk2S du^lĉD 5lR gk]klKD ±týk2S WkF_mD_RkIk ÿ\kdlUgoW ^tSx. hm
Fkdt [hòSDłW WF_-]hkWF_k2¸^k Yå_g_kSmaI 5htSY_2Sn [hòg2´^ Fkdt WkF_mD_RkYkgoW
4laĮ 5htS. eh_k2YkgoW ak2[ Kgt KkdtSgt axDg2´^tIm GWSkgk±_Sk 5lR gnlel±Sk2It
ÿ]kRl[F_etSm Ó^dgk^k2Sma axD 6. WkF_m duleĶz^t D]m lUgoW ^tSkS. WkF_mD_RkIk ÿ\kd
UbRdbR d dkhSnDì¸^k gna\StWngk_ eh_k¸^k Yå_g_kSma ÿUtekd_I YPS 4gÐ^k]nbt
5lR [hòg2´^ Fkdk2Wk eh_k2em lWÂ^ 5lR ghK g2YDª gkVÁ^kDå_Sk hm gkVWt 8YaÊV
WgÐ^k]nbt \k_SkS eh_t 5lR EtPm ^k2Sma g]kKÓ^dÖTtS ]xOmI SZkdS 5QbSt.
\k_Sm^ WkF_mD_RkIt Ung_t duleĶz^ gÅ^k ldDgWema 4gatÐ^k KdbKdb gdªI YydkªÂ^
Utek2]Å^t lUgoW ^tSt. WkF_mD_RkWt Y_]x¸I l[2Uo FkOatÐ^k YklIJ]kÂ^ Utek2S WkF_m
axDg2´^t¸^k dkQmIm FSm 5Sk ]2Ukdam 5ht. Y_2Sn ldDgWema Utek2Sma eh_k2Im axDg2´^k
4lVD SmĄStWt dkQS 5ht.
WF_-]hkWF_k2Sma axDg2´^kEtPz^k2Sma axD 5YkYam Fkdt gxPoW gSS ^tS _klhÐ^k]nbt
dkQS 5ht. hm dkQ —-‘^k UeDkYkgoW ldetfS3 KkÖS lUgoW ^tSt. [hòg2´^ Fkdk2Sma
axDk2Wk8U_lWdkªhkDå_Sk 4F_ eu±lRD gx^m-gdaSéDå_Sk WF_k2DPtI Vkd ¶^kdm akFSt.
úk]mR g]kKkS KWWÿ]kR 4lVD 5ht. Â^k]nbt StTma axDg2´^khm 4lVD SmĄ FSmWt dkQSt.
^k dkQÂ^k axDg2´^t]nbt etSm8ÂYkUWkd_ 4da2[oW _khRkö^k2Im g2´^k dkQoW _khRm]kW Ekam
^tSt. >DìDPt F_Kk dkQatÐ^kYR Â^k ]kWkWt ÖTklWD gkVWk2Im D]S_Sk 4F_ 4\kd 5lR munotes.in

Page 88

88तुलनयाÂमक रयाजकयारि
Ung_mDPt YodêIt _khRm]kWhm lNDoW W _khÁ^kIm \mSm ^k2]nbt YnÕDb axDk2Wk eh_k2S ^t9W
Dk]V2Uk exVRt \kF YPSt. 
le±Rkak 5lR l]bkatÐ^k le±Rkg 4WnłY 4ek 8īxFÓ^dgk^k2Wk EtPz^k2S dkd WgÐ^k]nbt
lel±S DnNn2[kSma SgtI Kl]Wm Wgatat 5lR etS]Kn_m 4F_ l[WDg[m ]Kn_m D_Rk_t axD
Yk_2Yå_D Ó^dgk^k2]Å^t 5lTªD gk]klKD 5lR ]kWlgD F_Kk \kFS WgÐ^k]nbt WF_-
]hkWF_k2DPt Kk9 akFat. ledk^ eh_kS ^k2lýDìD_Rk¸^k gkĻkWt ]xOz^k ÿ]kRkd_ D]m
EIkªS hxRkö^k 8°] ÿSm¸^k 8ÂYkUWkg N³D_ UtÁ^kg 4g]Tª O_atat 5lR ÌhRoW 5lTªD
ŀĶz^k 4lÖT_ 4gatat EtPz^k2Sma Ó^kdgkl^D axD WF_dkgm^k2]Å^tI ^t9W gk]ma Lkat.
CīxlFDìD_RkIt ldD¤þmD_R Lkat WgÐ^k]nbt 4gt hxRt 4Yå_hk^ª hxSt. Y_2Sn ÖTak2S_ DłW
eh_k2S ^tRkö^k2]Å^t YnŁfI 4lVD lUgoW ^tSkS. 
\k_SkSma eh_k2S DnNn2[kYkgoW Uo_ >DNtUnDNt _khRkö^k2]Å^t YnŁfk2Im g2´^k 4lVD 5ht.
YklIJ]kÂ^ Utek2S ^k8aN Yå_lÖTSm 5ht. Dk]V2īkDå_Sk ^tRkö^k2]Å^t h2Fk]m ]Ko_hm [_tI
4gSkS. ^k Dk_Rk]nbt eh_kS 5atÐ^k axDk2Ik EtPz^kS _khRkö^k Â^k2¸^k DnNn2[m^ 5lR
WkÂ^kFxÂ^k2Sma ]kRgk2em gk]klKD-5lTªD g2[2V Dk^] _khSx. eh_kSma G_k2Im N2Ik7 d
]hkFk7 ^k2]nbthm [k^Dk-]nak2Wk EtPz^k2S OtdRt 5dÔ^D O_St. Dk]V2īkDå_Sk eh_kS _khRkö^k
[ö^kI axDk2Im ÖTkd_ ]ka]°kldetfS3 K]mWEtPz^kSI 4gSt d lWdp° LkÐ^kd_lD2dk
ÌhkSk_YRm Dk]V2Uk ]nak2¸^k hkSm gxYdoW St EtPz^kSI _khk^ak KkSkS. ÌhRoWI \k_Sm^
WF_k2S JxNm DnNn2[t (YlSYÂWm 5lR ]nat) 5lR >DNtUnDNt YnŁf d_D_Rm K_m 4lVD lUgS
4gatS_m lø^kÂ]D ŀĶz^k Â^k2Ik úk]mR g]kKkem gSS g2[2V _klhatak 4gSx. \k_Sm^
WF_k2S JxNm lD2dk ld\ĉ DnNn2[t úk]mR g]kKkhóW 4lVD 4gSkSI4gthm gdªgk]kÆ^ lW^]
ÌhRoW ÌhRSk ^tRk_ Wkhé. 
4amDPma [ö^kI ahkW]xOz^k eh_k2¸^k YkhRm]Å^t JxNz^k 4F_ ld\ĉ DnNn2[kIt ÿ]kR
5gYkg¸^k úk]mR g]kKkYt±k Zk_ KkÖS 4gÐ^kIt lUgoW 5atat Wkhm. Â^kIÿ]kRt úk]mR
g]kKkShm ld\ĉ DnNn2[t Dkhm ÖS_kS S_m YodkªYk_ IkaS 5atam lUgSkSY_2Sn eh_k2Sma
DnNn2[k2Ik lWdkgFN DxRÂ^khm ÿDk_Ik 4gxÂ^kIk gk]klKD-5lTªD g2[2VÂ^k¸^k ldÖSpS
_ĉg2[2Vm^k2em 5lR D]m4lVD ÿ]kRkS lddkhg2[2Vm^k2em Dkhm 42em S_m Ikao _khSxht
\k_Sm^ WkF_mD_RkIt 5REm >D duleĶz^ hx^. gkhlKDI Â^k]nbt DyNn2l[D g2ÖDk_k2¸^k 5lR
WkÂ^kFxÂ^k2Sma 5Ik_ldIk_k2Ik YFPk WkF_m DnNn2[kd_ lNDoW _khSx.
Y_2Y_kFS DyNn2l[D g2ÖDk_ldÖSpS DnNn2[kem 4gatak gk]klKD-5lTªD g2[2VKklSg2ÖTk
52S_KkSm^ lddkhkg ld_xVKkSmd_ 4da2[oW 4gatak ®]ld\kF d 8¸IWmI \kdWk 5lR
SmSoW 8Uz \dRk_t gk]klKD ÖS_ d gk]klKD ÖTkW 5UéIm YDP \k_Sm^ ]Wkd_ldetfS3
úk]mR g]kKkS4KoWhm Dk^] 5ht. WkF_m axDg2´^tIm dkQ úk]mR \kFk2SoW ^tRkö^k axDk2d_ munotes.in

Page 89

89प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
4lVD 4da2[oW 4gÐ^k]nbt gkhlKDI WkF_m g]kKkS úk]mR g]kKkIm hm duleĶz^t lUgoW
^tSkS.
DnNn2[k2SFªS gdª Vkl]ªD ldVé¸^k [k[SmSma KkSmIt ]hßd eh_k2Shm Dk^] 5ht. Dkhm
gkdªKlWD g2ÖTk2¸^k lWV]ê g]k_2\k2Shm Vkl]ªD ldVm lUgoW ^tSkS. FRYÂ^nÂgdUnFkªYoKk
Ug_klUdkbm 5Um V]kªlVlķS gk]klKD g]k_2\ eh_k2Shm gk]olhD _mÂ^k Yk_ YkPat KkSkS.
gk]olhD _kKDì^ KkFpSmIm gnŁdkS ^k Vkl]ªD g]k_2\k2Ĭk_khm eh_k2SoW D_Á^kS 5amht
gdª®nS 5ht. ^kdłW Vkl]ªD ldVéIt ]hßd eh_k2S Yodêhm hxSt d 4KoWhm Dk^] 5htht ÖYĶ
hxSt. SgtI Yn_klRDDìSªWDk_\KWm]2Pbt ^k2Ithm ]hßd eh_k2S D]m Lkatat Wkhm Â^kIÿ]kRt
_k]DpÕR ]O5^ªg]kK 5Um g2ÖTk lh2UnV]kª[ĥa Wdk ŀlĶDxWWdm KkFpSm d Wdm 5ÖTk
lW]kªR D_mS 5htS. Â^k2¸^k IkhÂ^k2Ik dFªhm eh_k2SoW D]m Wkhm. lh2UnV]kªÿ]kRt 6S_
V]kª[k[Shm KdbKdb hmI Yå_lÖTlS lUgoW ^tSt. lD2[hòWk lh2Uo2Yt±khm WF_dkgm^k2]Vma 6S_
V]ê^I 4lVD Vkl]ªD 4gÐ^kIt lUgoW ^tSt.
WkF_m 8īxFV2Ut KklSYĦSm¸^k D±tS [gS WkhmS. Â^k]nbt Ó^dgk^kÂ]D FlSemaSk 4Yå_hk^ª
Lkatam 5ht. KklSlWķ Y_2Y_kFS Ó^dgk^ W gxPÁ^k[ĥaIm 5lR Y_2Y_t¸^k [kht_ma Ó^dgk^
W ÖdmDk_Á^k[ĥaIm YodêIm gk]klKD [2VWt 5Sk lelTa lD2dk Dkhm [k[SéS YoRª Wkhmem
Lkatam 5htSY_2Sn Vkl]ªD ldVéSma ]2ýS2ýk2¸^k DkNtDx_YRkak 5lR ]nbkS Vkl]ªD ldVéWk
4KpWhm ]hßd lUat KkSt. ÌhRoW Vkl]ªD g]k_2\k2Sma Yy_xlhÂ^ 4KoWhm ākĺRk2DPtI 5ht.
Â^kIÿ]kRt le2È^kIk d Dkhm ÿ]kRkS gnSk_kIk Ó^dgk^ gxPÐ^kg [kDìIt gdªI l[F_etSm
Ó^dgk^ 5Khm Â^k Â^k KkSm¸^kI hkSkS 5htS. KklSlWķ Ó^dgk^ ld\kFRmS hmWD]m
UKkª¸^k 5lR 4Öd¸J FRÐ^k FtatÐ^k Ó^dgk^k2]Å^t [hòVk Â^k Â^k KkSmSmaI axD lUgSkS.
^k ŀĶmWt Ó^dgk^kÂ]D FlSemaSk ]^kªlUSI 5ht. 
4TkªS hm ]^kªUk Y_2Y_kFS Ó^dgk^k2Yn_SmI 5ht. CīxlFDìD_RkW2S_ WÓ^kWt lW]kªR LkatÐ^k
Ó^dgk^k2]Å^t FlSemaSk e³^ 4gÐ^k]nbtÓ^dgk^Y_Âdt l]bRk_k 5lTªD ]x[Uak 5lR
5lTªD ]oÐ^k2d_ 5Vk_atat gk]klKD ÖS_ ht KklSlW_Yt± [Watat 5htS. Y_2Sn gk]klKD
ÖTkW 5lR Ó^lĉ-Ó^ĉéSma 4Æ^xÆ^lø^k g2YoRªYRt KklSlW_Yt± [WÐ^k 5htS4gt ÌhRSk
^tS Wkhm. ^k ldg2FSmg Dk_R ÌhRKt ÿÂ^±S3 g]kKkSma Y_2Y_kFS EkaIk dFª hk 4KoWhm
[Óh2em 5lTªD d eu±lRD ŀĶz^k ]kFkgatakI _klhak 5ht. ÌhRoW Â^kak g]kKkSma ÿkĮ
FlSemaStIk Zk^Uk 8IaSk 5atak Wkhm. Uog_t Dk_R V]kªlVlķS 5lR V]ªÿVkW ]oÐ^t SgtI
Ikam_mSm ^k2S 5ht. KklS-KkSéSma Vkl]ªD g2ÖDk_ dtFbtUudSt dtFbmEkÁ^klYÁ^kIm
G_k2Sma [2VWt dtFbm\kfk 4F_ [xam dtFbmlddkhg2[2V KkSmYn_St lD2dk YxN-KkSmYn_StI
]^kªlUSVkl]ªD g2ÖDk_k2S WkÂ^k¸^k 5lR KkSé¸^k axDk2Wk 4gatat ]hßd 5lR ^k]nbt
gk]klKD-5lTªD lhSg2[2V KklS-[k2Vdk2emI lWFlPS 4gatatmunotes.in

Page 90

90तुलनयाÂमक रयाजकयारि
4ek Yå_lÖTSmS gdªKkSm^ axD KkÖS KdbIt dkNkdtSht gkhlKDI 5ht. lhÆUo g]kKkS
V]kªI_R ht g2YoRªYRt DnNn2[k¸^k 5VmW 5ht. KklS KkSéSma DyNn2l[D Y_2Y_k hm Vkl]ªD Y_2Y_k
4gSt. DnbkIk_ 5lR V]ª ^k2It g]mD_R Lkatat 4gSt. ÌhRoW ÖdKkSm^ axDk2Då_Sk
ÖTklYatÐ^k g2G-g2ÖTkÂ^k Â^k KkSmYn_StI g]kKDk^ª D_mS 4gÐ^kIt ŀÔ^ WF_ -
]hkWF_k2Shm lUgoW ^tSt. ^kIt ÿÂ^2S_ \k_Sm^ WkF_m KmdWkS ldldV ±týk2SoW GPSt.
\k_Sm^ eh_k2S dÖÂ^k2It YpT³D_R V]ªKkS STk Ó^dgk^ 5lR 5lTªD ÖTkWk2Wngk_hm
Lkatat 5ht. lh2Uo]nga]kWlEÖSmº^oYk_em ^k axDk2¸^k dÖÂ^k >Dt lODkRm 6S_k2YkgoW
4aF4ek lUgoW ^tSkS. Â^kIÿ]kRt lh2UoYuDìUtEma ldleĶ KkSm¸^k 4F_ \kft¸^k axDk2¸^k
dÖÂ^k 4aF lUgSkS. V]ª 5lR \kfk ^k [k[SéS 4lVD ÿ\kdm 5htS4gt lUgSt. Y_2Sn
4lVD 8ÂYÆWk¸^k d_¸^k dFkª¸^k dÖÂ^k2S 4WtD \tU Wkhmgt Lkatat 5htSSgtI D]m
8ÂYÆWk¸^k ]Ko_dFkª¸^k dÖÂ^k2S Sgt \tU D]m ÿ]kRkS 5QboW ^tSkS. lhÆUolùÖSm 5lR
]nga]kW 5Ué¸^k dÖÂ^k >D]tDk2Wk akFatÐ^k 4goWhm Â^k2It gk2ÖDplSD KmdW YpTD
_klhÐ^k]nbt d Â^k Â^k V]kªSma axD Yn_tek g2´^tWt >DlýS _klhÐ^k]nbt V]ªÿVkW g2ÖDpSm¸^k
ŀĶmWt Â^k Â^k K]kSmIt axD Öd^2YoRª 5htS4gt ÌhRkd^kg h_DS Wkhm. 4ek Yå_lÖTSmS
V]kªlVlķS Ikam-_mSmgk]klKD-5lTªD-_kKDì^ lhSg2[2Vk2It ÖdV]ê^k2Yn_St d ÖdKkSmYn_St
]^kªlUS ÖdłY 5lR Â^k Â^k K]kSmIt dk KkSmIt >Dý _khRt ht >D]tDk2d_ 4da2[oW 5htS 4gt
lUgSt.
axDekhm Sßdkg 4WngłW le±RkIm gkVWtÓ^dgk^_kKDì^ g°k 5lR 8ÂYÆWkIm 6S_
gkVWt gdk«Wk KklSV]ªlW_Yt± Enam 4gÐ^kWtSßdS3 S_m KklSYĦSmd_ 5Vkå_S 4gatÐ^k
g]kK_IWtg V³Dk YxhxIak 5ht. le±Rg°kÓ^dgk^ 5lR 8ÂYÆW ^k2d_ 4da2[oW
4gatÐ^k gk]klKD ÖS_mD_RkWt KklSlWķ gk]klKD ÖTkWkIt ]hßd eh_k2Sma UuW2lUW
Ó^dhk_k2S D]m Lkatat 5ht. YklIJ]kÂ^ g2ÖDpSm¸^k ÿ\kdk]nbt \kfkdte\ofk[kht_It EkRt-lYRt
>D2U_ dkFRnDìIm YĦS 6. [kĻ a±Rk2It lWV]êD_R [Óh2em Lkatat 5ht.Â^k]nbt KklS\tUkIm
[kĻ a±Rt YngN Lkatam 5htS. 5VnlWDStIm 5dÔ^DSk d Y_2Y_tIm BQ ^k2Ik g2l]® ÿ\kd
\k_Sm^ WkF_m KmdWkS lUgoW ^tSx.
\k_Sm^ WF_k2It 5VnlWDìD_R gn.ŽŽdfk«Yodê 62úKk2Im g°k ÿÖTklYS LkÐ^kd_ gnł Lkat
4gt ÌhRkd^kg h_DS Wkhm. Â^kYodê2Im \k_Sm^ WF_t _kKVkWm[kKk_YtOgulWDì [katlDÐat
lD2dk SmTª±týk2It 4lVķkW ÌhRoWI 8U^kg 5atam hxSm. hm WF_t Utek¸^k gm]tYkgoW YnÕDb
5S hxSm. Y_Dì^k2Wm ^tTt Yk^ _xdk^ak gnŁdkS DtÐ^kW2S_ Â^k2Wm Ó^kYk_m 8akQkaéDå_Sk
gx^mIt Óhkdt ÌhRoW lDWkö^kaFS Dkhm WF_t dgldam. ]n2[7DaD°k]þkg 5Um eh_t 4ek
Ó^kYk_m 8akQkaé]VoWI 8U^kg 5atam 5htS. hm WF_t gnŁdkSmak [kht_¸^k Utek2Wk UtekSma
D¸Ik ]ka Yn_ldRk_m D¤þt hxSm. Dkak2S_kWt Sm ekgWg2ÖTtIm STk CīxlFDìD_RkIm D¤þt
[Wam. UtekSma lWgFªg2Y°mIk exV d lSIk CīxlFDìD_RkD_Sk dkY_ gnł LkÐ^kd_ Dkhm munotes.in

Page 91

91प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
WF_t CīxlFD D¤þt ÌhRoWhm lW]kªR Lkam. Dkhm WF_t UbRdbR 5lR dkhSnDìIk Ó^kY
gk2\kbÁ^k¸^k D¤þÖTkWm dgldam Ftam. ÖdkS2Þ^ÿkĮmW2S_ ^xKWk[Ħ ldDkg gnł LkÐ^kW2S_
WdmW CīxlFD D¤þtldīkYmO -]hkldīka^kUm eu±lRD D¤þt d ekgWD¤þt 8U^kg 5atam
5htS.
gk]klKD Ibdbm (Social Movement)
gk]klKD Ibdbm : 4Tª 5lR ÖdłY
gk]klKD Ibdbm ^k ]kWdm g]kK KmdWk6S³^kI KnÆ^k 4goW Â^k2¸^k ]kÅ^]kSoW g]kKkIk
ldDkg d lÖTÂ^2S_ GPS 5atat lUgSt. PtlÓhP ]t^_ 5lR lgPWt Nr_xgk_Et 4Ë^kgD S_
5K¸^k g]kKkIt dRªW
gk]klKD IbdbmIk g]kK
ÌhRoWI D_SkS. gk]klKD Ibdbm
Dkhm dtbk _IWkÂ]D Dk] D_SkWk lUgSkS S_ Dkhm dtbk g2GfkªÂ]D 52UkaWt D_SkWk
lUgSkS. _kº^g2ÖTt¸^k 4Æ^k^kldłĦ KtÓhk ^k Ibbm g2Gfª D_SkS Â^kdtbm Â^kWk _kKDì^
ÖdłY ÿkĮ hxSt. Â^k]nbt ^k Ibdbm gk]klKD d _kKDì^ 4ek [hòldV ÖdłYkS dkd_SkWk
lUgSkS 8Uk. 62lP^W WreWa Dk1útgIt ÖdłY ÿk_2\m gk]klKD lUgS 4gat S_m K¤Óhk Dk1úgWt
ÖdkS2Þ^kgkOm lālNekldłĦ 52UxaW JtPat S¤Óhk lSak _kKDì^ ÖdłY ÿkĮ Lkat. 
ÖdkS2Þ^Yodª DkbkYkgoW ]hk_kÕůkS gk]klKD Ibdbm IkaS 5Ð^k 5htS. Â^k]nbt ]hk_kÕů
hm IbdbmIm \o]m 5ht 4gt 5YR Fy_dkWt ÌhRSx. ÖdkS2Þ^kYodª DkbkS _kÕům^ Ibdbm¸^k
ÿdkhkS gÂ^exVD IbdbākÌhRtS_ IbdbUlaS IbdbSgtI PkÓ^k IbdbmIk 8U^
LkÐ^kW2S_ Dk]Fk_ d lDgkWk2¸^k IbdbmIk 8U^ ]hk_kÕůkS LkÐ^kIt lUgoW ^tSt.
ÖdkS2Þ^kW2S_¸^k DkbkS ÿk_2\m g°k lW_Yt± g]kK gtdk ÌhRKt gk]klKD Ibdbm 4gk >D
4Tª gk]klKD Ibdbmak ÿkĮ Lkak. 8Uk. \oUkWgk±_SkUkł[2Um úk]ldDkggkZgZk7
hå_KW ldDkg6Â^kUm. _kKDk_R lW_Yt±Sk 5lR Y±lW_Yt± g]kKDk_R ht ^k IbdbmIt
Å^t^ hxSt. Â^k]nbt ^k gk]klKD IbdbéWk gtdk\kdm Ibdbm 4gk 4Tª ÿkĮ Lkak. ^k
IbdbmIk \_ ŁQ \kftS gk]klKD IbdbmIk Dk^ªø] ]k2PS hxSt Â^kdtbm Â^k2¸^kDPt
_kKDì^ _kKDk_RkYkgoW 42S_ OtdÁ^kIk _klhak. ^kI DkbkS Km ]2Pbm _kKDk_Rk¸^k
Ibdb ÌhRoW Yklhat Ftat.
gk]klKD Ibdbm : g2DÐYWk :-
gk]kKkak ÖdS3It 4gt >D FlSekľ 4gStI. Â^kS hÖS±tY DłW ^xµ^ [Ua GPldRt ht Dk]
gk]klKD IbdbmĬk_t Dtat KkSt. gk]klKD _kKDì^ Ó^dÖTtSoW Dkhm g]Ö^k lW]kªR hxS
4gSkS. 4ek gk]klKD d _kKDì^ g]Ö^k2¸^k lW]oªaWkgkOm gk]klKD d _kKDì^
IbdbmĬk_t ÿ^ÂW Dtak KkSx. ÌhRoW gk]klKD Ibdb hk gk]nlhD Ó^dhk_ 4goW Â^kIk g2[2V
g]kKYå_dSªWkem 4gSx. g]kKkIm dkNIka 4lVD Æ^k^ d g]SklVlķS lUetWt Óhkdm^k munotes.in

Page 92

92तुलनयाÂमक रयाजकयारि
lUetWt dkNIka D_Rkö^k IbdbmWk Yå_dSªWdkUm 4gt ÌhNat KkSt. Yå_dSªWdkUm Ibdbm
g]kKkIm gdk«lFR lIlDÂgk D_SkS d Â^kd_ 8YIk_ ÌhRoW Ibdbm 8\k_SkS. 
g]kKkSma 4lWķ łQmY_2Y_k42V®Ħk Ó^gWklVWSkKkSm\tUV]ª\tU ^kSoW g]kK [kht_
YPkdk ^kgkOm º^k Ibdbm Ikao 4gSkS Â^kWk gnVk_RkdkUm Ibdbm ÌhRoW g2[xVat KkSt.
Ungö^k [kKoak gk2ÿS g_2Kk] \k2Pdam _kKDì^ Ó^dÖTk ldf]Stak KÆ] UtSt Â^kSoW g]kKkS

5ht _t d Wkhm _t
4gt dFª\tU lW]kªR hxSkS. ÌhRKt >D dFª exfD d Ung_k exlfS.
5YÐ^kd_ma 4Æ^k^ Uo_ D_Á^kgkOm _kº^DÂ^kª dFkªem g2Gfª D_kdk akFSx d Â^kgkOm
Ibdbm 8\k_kÓ^k akFSkS StÓhk Â^k2It ÖdłY _kKDì^ [WSt ÌhRoW Dk]Fk_ IbdblDgkW
Ibdb UlaS Ibdb]lhak IbdbldīkTê Ibdb 6Â^kUmIt ÖdłY gk]klKD d _kKDì^
4gt Unht_m 4gSt.
gk]klKD IbdbmIk 4Tª :-
\k_S 5lR ]hk_kÕůk¸^k g2U\kªS WÓht S_ KF\_kSma gk]klKD IbdbmDPt YklhÐ^kg
ÿÖTklYS Ó^dÖTt¸^k ld_xVkS ^k Ibdbm Kx]Uk_YRt YnQt 5Ð^kIt lUgSt. ^k Ibdbm Ó^dÖTk
Yå_dSªWkgkOm gk]klKD øk2SmIt 4úUoS ÌhRoW g2Gfª_S _klhÐ^k d Â^kSoW gk]klKD _kKDì^
[Uahm GPoW 5atÂ^k]nbt ^k IbdbmWk
[Ua GPdoW 5RRkö^k Ibdbm
4gk Wdk 4Tª ÿkĮ
Lkak. 4TkªS Ó^dÖTk lNDam YklhKt ^kgkOmhm Dkhm Ibdbm Ikao 4gSkS. d Â^k KkSV]ª
ÿk2SłQmY_2Y_k 6Â^kUê¸^k 5Vk_kd_ Dk^ª_S 4gSkS. ÌhRoW Â^k2Wk ÿlSFk]m ÌhRoW g2[xVat
KkSt.
gk_k2eg]kK[Uakak 4WnDoa 4gRkö^k Ibdbmak
Y_xFk]m-Yå_dSªWdkUm
Ibdbm ÌhRSkS.
S_ g]kK [Uakak 4WnDoa WgatÐ^k IbdbmWk
ÿlSFk]m
Ibdbm 4gt ÌhRSkS. Â^k]nbt
dSª]kW DkbkS gk]klKD IbdbmIk 4Ë^kg D_SkWk Yå_dSªW D_Rkö^k d Â^kg ld_xV
D_Rk¸^k IbdbmIk 4Ë^kg D_kdk akFSx. d_ma Ykĵª\o]md_ gk]klKD Ibdbm¸^k g2U\kªS
4WtD S²kWm dtFdtFÑ^k Ó^k´^k DtÐ^k 5htS Â^k Ekamaÿ]kRt
) 41P_gW 5lR YkDª_ :- gk]klKD Ibdbm hm >D FlSemagk]olhD dSªW 5ht Kt >D
g2_IWk ldDlgS D_St 5lR º^kIk 8ĥte gk]klKD Ó^dÖTtS 42leD dk YoRª [Ua D_Rt
4gSx.
) Dr]_k]W :- K¤Óhk ]xOz^k g2´^tWt axD-ldī]kW g2ÖDpSmS dk gk]klKD Ó^dÖTtS dk
Â^k2¸^k >Dk \kFkS Yå_dSªW D_Á^kgkOm dk Ung_m Ó^dÖTk ÖTkYW D_Á^kgkOm ÿ^ÂW
D_SkS Â^kg gk]klKD Ibdb 4gt ÌhRSkS.
‘) >].>g._kd :- gk]klKD Ibdbm¸^k ]kÅ^]kSoW dFª 5lR dRªÓ^dÖTkVkl]ªD
gnVk_RkYnWldªIk_YnW]kªPRm lD2dk Vkl]ªD DÐYWk2Wk YoRª WDk_ 4ek ldldV g]Ö^k2¸^k
gxPdRoDìgkOm gk]klKD Ibdbm lW]kªR hxSkS.munotes.in

Page 93

93प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्यया
’) YkTkª ]nEKê :- gk]klKD Ibdb ldleĶ gk]klKD _kKDì^ 5lTªD Ykĵª\ol]SoW
KÆ]kak ^tSt d lSIk Yå_Rk] gk]klKD g2_IWtd_ 5lR g]kK Ó^dÖTtd_ hxS 4gSx. 
gk]klKD IbdbmIt ÖdłY
4) gk]klKD Vkl]ªD gnVk_Rk
ÖdkS2Þ^Yodª DkbkYkgoW ]hk_kÕůkS gk]klKD Ibdbm Dk^ª D_S 5atÐ^k 5htS.
ÿk_2\m¸^k DkbkS-å_ĄÖSm l]eW_m]kWd V]ª g]kKY_]h2g g\k²kW ÿgk_D g\k
gkdªKlWD g\kāĺx g]kKÿkTªWk g]kK ÿkTªg]kKgÂ^exVD g]kKākÌhRtS_
Ibdb 6Â^kUéWm gk]klKD gnVk_Rk YNdoW 5RÁ^kgkOm ÿ^ÂW Dtat. Â^k2Wm 4ÖYpÔ^Sk
lWdk_RKkSm^Sk lW]oªaW Vkl]ªD D]ªDk2PldVdk lddkh[kalddkhDtedYW
gk]klKD-Vkl]ªD ldf]Sk6Â^kUm ÿijk2Wk ÿkTl]DSk lUam.
[) le±Rÿgk_ :-
gÂ^exVD g]kKkWt gk]klKDgnVk_RtgkOm le±R ht gkVW ]kWoW enUklSenþ d
lľ^k2gkOm le±RkIm gx^ D_Á^k[_x[_I gdkªWk le±R l]bkat YklhKt 4em ]kFRm
Dtam. gdª WkekIt ]nb 4ldīk 5ht. ldīk hm Dtdb då_ķ KkSm-dFkªIm ]ĉtUk_m 5ht.
Â^k]nbt le±RkIt gkdªlýDìD_R Lkat YklhKt 4em \ol]Dk Gt9W ]. Znat ^k2Wm gk]klKD
øk2SmIt l[Kk_xYR Dtat.
D) ]kWd g]StIk Yn_ÖDk_ :-
SÂDkamW g]kKÓ^dÖTk hm ldf]Std_ 5Vkå_S hxSm. ÖYpÔ^kÖYpÔ^ ľm-Ynłf
4g]kWSkIkSndªÁ^ Ó^dÖTk ^kak ld_xV DłW gdª ]kWd g]kW 5htS hm \ol]Dk
gk]klKD gnVk_Dk2Wm Gt9W ]kWdm ldf]StIk Yn_ÖDk_ Dtak.
gk_k2eÖdkS2Þ^Yodª DkbkS gk]klKD gnVk_RkVkl]ªD gnVk_Rk Â^kgkOm le±R ÿgk_
d Â^kSoW ]kWdm g]StIk Yn_ÖDk_ ^k 4Â^2S ]oa\oS 4ek gk]klKD gnVk_RtIk Yk^k
gk]klKD IbdbmWm GkSak d g]kKkIt ÿ[xVW GPdat. ^k Dk]m KFÆWkT e2D_etO
UkUx[k Yk2Pn_2F SEªPD_UkUk\k7 Wy_xKm\k9 UkKm[k akPÆ^k. ]hkUtd FŌldU _kWPt
5F_D_Ödk]m U^kW2U g_ÖdSm]hkÂ]k º^xSm_kd ZnatldĜa _k]Km le2UtJýYSm
ekhó ]hk_kKPv. [k[kgkht[ 52[tPD_D]ªdm_ \k9_kd YkNma 6Â^kUéWm ]xakIt ÿ^ÂW
Dtat. ^k g]kK gnVk_Dk2¸^k gk]klKD gVk_Rt¸^k Ibdbm]nbt g2_Kk]m d \k2Pdam
exfRkSoW SgtI _kº^DÂ^k«¸^k KWSkld_xVm Vx_RkSoW Æ^k^ ÿkĮmgkOm 4WtD gk]klKD
d _kKDì^ Ibdbm ]hk_kÕůkS lW]kªR LkÐ^k. 

munotes.in

Page 94

94तुलनयाÂमक रयाजकयारिP) 4Æ^k^, 4Â^kIk_ d exfRkIk ld_xV :- ÖdkS2Þ^x°_ DkbkS g°k Yå_dSªW Lkat. Y_Dì^ g°t¸^k KkFm ÖdlD^k2Im g°k ÿÖTklYS
Lkam. Y_2Sn g]kK d _kº^_IWtS ]oa\oS Yå_dSªW W LkÐ^k]nbt g]kKkSma [hòg2´^ dFkªd_
4Æ^k^4Â^kIk_ hxSI _klhat. ^k 4Æ^k^4Â^kIk_k¸^k ld_xVkS g]kKkSma 4Æ^k^úÖS
GNDkWm 52UxaWt 8\k_am. Â^kSoWI UlaS5lUdkgmlľ^kDk]Fk_etSD_m\NDt-ld]nĉ
4ÐYg2´^ 6Â^kUé¸^k gk]klKD Ibdbm 8\k _klhÐ^k d Â^k2It łYk2S_ _kKDì^ IbdbmShm
Lkat.6) U[kdS2ýkIt ÖdłY :- g]kKkSma ldldV GNDk2It dtFdtFbt ÿij 4gSkS. Â^k2¸^k gxPdRoDìgkOm ldldV g2GNWk
Ibdbm 8\k_SkS d ekgWg2ÖTtd_ lD2dk g2[2lVS ÿekgWkd_ U[kd 5RoW 5Yat ÿij lD2dk
]kFÁ^k l]bdoW GtSkS. Dkhm dtbk ^k ]kFÁ^k2It ÖdłY ldleĶ ÿdFkªYo_St 4gSt S_ Dkhm dtbk St
Ute d g]kK lhSkdh 4gSt. 8Uk. ÖdkS2Þ^ Ibdbm¸^k ]kÅ^]kSoW Utekak ÖdkS2Þ^ l]bkat S_
g2^nĉ ]hk_kÕůk¸^k Ibdbm]nbt ]n2[7gh g2^nĉ ]hk_kÕů gkDk_ LkakWk]k2S_ Ibdbm¸^k
U[kdk]nbtI ldīkYmOkIt Pv. [k[kgkht[ 52[tPD_ ]_kOdkPk ldīkYmO 4gk Wk]ldÖSk_ Lkak.
gk]klKD d _kKDì^ Ibdbm¸^k U[kdS2ýk]nbt Dk]Fk_etSD_metS]Ko_ldīkTê]lhak
5lUdkgm 4ÐYg2´^ g]kKB[mgmD]ªIk_mle±DÿkÅ^kYD 6Â^kUm ±týkS ^k GNDk2Wm
5Yat ÿij gxPdoW GtÁ^kIk ^eÖdm ÿ^ÂW Dtak 5ht.7) g°k- Ó^dÖTk Yå_dSªW :- YodêIm ldf]Std_ 5Vk_atam g]kKÓ^dÖTk d _kKDì^ Ó^dÖTk SemI Ikao _klhÐ^k]nbt
]oÐ^klVlķS Wdg]kK_IWtIt ÖdŁY S_ \2F YkdatI. Y_2Sn _kº^GNWtWt WkFå_Dk2Wk lUatÐ^k
4lVDk_k2Imhm Yk^]Ðam hxS Ftam. _kº^DÂ^k«¸^k \k2PdaUk_ VklKªÁ^k Vx_Rk]nbt g°k d
g2Y°mIt D¤lþD_R LkÐ^k]nbt [hòg2´^kD g]kK ldDkg ^xKWkYkgoW Uo_ _klhak d Â^k2¸^k
dkN^kak UuÆ^Ukå_þ^8Ykg]k_ 5am. ht gdª ÿij Ó^dÖTtWt lW]kªR Dtat 5htS. ÌhRoW
Ó^dÖTk Yå_dSªW lD2dk g°k Yå_dSªWkgkOm Ibdbm 8\k_Ð^k KkSkS. Â^k]nbt ^k IbdbéWk
Ó^dÖTk Yå_dSªWkIt ÖdłY ÿkĮ Lkat 5ht.P) IbdbéIk SklÂdD 5Vk_ :- g]kK Yå_dSªWkgkOm Ibdbm D_SkWk >Dk WÓ^k g]kK Ó^dÖTtIk Y^kª^ īkdk akFSx S_I ^k
Ibdbm \xdSm axD >Dý ^t9 eDSkS. 8Uk.\k2Pdam ldIk_ g_Rm¸^k Ibdbm 5ht hm
Ó^dÖTk lNDldÁ^kgkOm ÿ^ÂW D_SkS d \k2Pdam Ó^dÖTtSI axDk2It ÿij gnNo eDSkS 4gk St
SklÂdD 5Vk_ GtSkS. S_ g]kKdkUm- gkÌ^dkUm IbdbéIk SklÂdD 5Vk_ g]kKdkUm ldIk_
hk 4gSx. ^k ldIk_k¸^k 5Vk_kd_ g]Std_ 5Vk_atÐ^k >Dk WÓ^k g]kKÓ^dÖTtgkOm St
Ibdbm D_SkS.munotes.in

Page 95

95प्करि ४ रयाजकì्य प्वø्ययाZ) lUekhmW Ibdbm :- 4laDPt g2GNWk dkQmIt ÿÖT dkQS 5ht. ^k g2GNWk ldle_ ]kFÁ^kgkOm gk]klKD-_kKDì^
Ibdbm D_SkS. Y_2Sn ^k IbdbmWk DnOakhm SklÂdD 5Vk_ WgSx. Â^k]nbt KkSV]ªÿk2S
\kfk 4ek ldldV GNDk2¸^k ledk^ g]kKldGkSD 4gSkS. g]kKkak lUekhmW [WdÁ^kIt
Dk] 4ek 5Vk_ Gt9W ^k Ibdbm IkaSkS. Â^k]nbt ^k Ibdbm lUekhmW S_ 4gSkSI ldWk
ldIk_g_Rm
g2GNWk D_mS 4gSkS. Dkhm g2GNWk2Im duIkå_DSk ht ÿlSFk]m ÖdłYkIm 4gSt.
Â^k]nbthm g]kK KmdWkd_ Â^kIt ÿlSDoa Yå_Rk]  gk_k2eg_2Kk]m\k2Pdam exfRkSoW SgtI _kº^DÂ^k«¸^k KWSkld_xV Gx_RkSoW
Æ^k^ÿkĮmgkOm 4WtD gk]klKD d _kKDì^ Ibdbm ]hk_kÕůkS lW]kªR LkÐ^k. ^k IbdbéIt
ÖdłY d_maÿ]kRt dtFdtFÑ^k YĦSmIt 5ht. \k_SkSma ÿkFlSD Ibdbm ÌhRoW º^k2¸^kDPt
Yklhat KkSt Â^k Dk]Fk_ IbdblDgkW IbdbUlaS Ibdb]lhak Ibdb d ldīkTê
Ibdb ^k2Ik g]kdte gk]klKD Ibdbm]Å^t hxSx.
’— g_kdkgkOm ÖdkÅ^k^-
) g]kKkS FNk2Im lWl]ªSm Dk hxSt"
) axDekhmS _kKDì^ Y±k2Im lWl]ªSm 4lWdk^ª Dk 4gSt "
‘) DxRÂ^khm _kKDì^ Y±kIk ]ob 8ĥte gkFk.
’) FNk2¸^k lWl]ªSmIt ÿ]nE Dk_R DxRSt "
(“) gk]lKD Ibdbm ÌhRKt Dk^?
(”) gk]klKD Ibdbm DxRDxRÂ^k 5htS?
(•) gk]klKD IbdbéIt ÿDk_ gk2Fk?
’Ž 4lVD dkIWkgkOm YnÖSDt
) Pv. \kÖD_ \xbt_kKDì^ lgĦk2S 5lR ldĴtfR
) ÿk. Pv. Y. a. Kxem\k_Sm^ g2ldVkWekgW d _kKDk_R
‘) ÿk. gnVm_ DnaDRê\k_Sm^ ekgW 5lR _kKDk_R
’) ÿk. Pv. [kIa_kKDì^ SßdÿRkam
“) ÿk. lU. Dk. FU¥_kº^ekľ lgĦk2S
”) ^. lU. ZPDtY±k2S_kIt _kKDk_R
•)FU¨[kIka6D[ka_kº^ekľ ldIk_
–) ÿk. WdaFn2UD_gna\ 5VnlWD _kº^ekľ munotes.in