Page 1
1 १
लोकस ं या भ ूगोचा प रचय
घटक स ंरचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ लोकस ं या भ ूगोलाचा उगम व िवकास
१.३ लोकस ं या भ ूगोल - या या
१.४ लोकस ं या भ ूगोलाच े व प व या ी
१.५ लोकस ं या भ ूगोला या अ यासाच े मह व
१.६ लोकस ं या भ ूगोल आिण इतर सामािजक श े
१.७ लोकस ं या भ ूगोलाचा इितहास व िवकास
१.० उि े
लोकस ं या भ ूगोलाची या या , व प व या ी ल ात घ ेणे.
लोकस ं या भ ूगोला या अ यासाच े मह व ल ात घ ेणे.
लोकस ं या भ ूगोल व इतर सामािजक श ामधील स ंबंध तपासण े.
लोकस ं या भ ूगोलाचा िवकास सम जून घेणे.
१.१ तावना
लोकस ं या भ ूगोल ही मानवी भ ूगोलाची एक म ुख शाखा आह े. या िवषयाच े व प इतक े
िव तृत आह े क , याचा वत ं अ यास िविश अशा शाख ेम ये करावा लागतो . ि वाथा स
लोकस ं या भ ूगोलाच े जनक मानतात . कारण १९५३ म ये अमे रकन भ ूवै ािनका ं या
मेळा यात बोलताना लोकस ं या भ ूगोल ही एक वत ं शाखा आह े असे यान े ितपादन
केले. दुस या महायु दानंतर बर ेचसे देश वसाहत वादात ून मु झाल े. यांनी िवकासाला
सु वात क ेली. परंतु सतत वाढणाया लोकस ं या दार े िविवध कारच े िनमा ण झाल े.
यातूनच लोकस ं या भ ूगोलिवषयी जाग कता िनमा ण झाली हण ूनच लोकस ं या भ ूगोल
हा भूगोल िवषयाला अिलकड े फुटलेला एक अ ंकूर आह े.
munotes.in
Page 2
लोकस ं या भूगोल
2 १.२ लोकस ं या भ ूगोलाचा उगम व िवकास :
दुस या महायु दानंतर लोकस ं या भ ूगोल या िवषयाचा िवकास झाला असला तरी
लोकस ं येसंबंधीचा अ यास फार पूव पासून चाल ू आह े. ि ा तप ूव ३२१ ते २६९
दर यान 'कौिटिलय अथ शा ' नामक ंथात लोकस ं येची आिथ क व श ेती संबंधात गणती
कशी करावी याच े िववेचन आढ ळते. लोकस ं ये या शा श ु द अ यासास १७ या
शतकापास ून सु वात झाल ेली आढ ळते. जॉन ॉट यान े लंडन व सभोवताल या प रसर
येथील म ृ यूदाखल े वाप न मह वाच े लोकस ं या िवषयक िन कष काढल े. १७ या शतकात
ससूिम य या जम न अ यासकान े मोठा ंथ िलह न यात म ृ यूसारणी तयार केली. १७६६
ते १८३४ या दर यान थॉ मस मा थस यान े लोकस ं या वाढीचा व ेग व अ नधा य
उ पादना चा व ेग या तील तफावत जाण ून एक मह वाचा िस दा ंत मा ंडला. हणूनच
मा थसला लोकस ं या िव ानाचा जनक अस े हटल े जाते.
१९ या शतकात व ै िकय शा ात गती होऊ लागली . याचा प रणाम हणज े मृ यूदर
झपाट्याने खाली य ेऊ लागला . संसग ज य रोगावर मात कर यात आली . आयुमा नात वाढ
झाली व लोकस ं या वाढीवर प रणाम झाला . १९ या शतका या अख ेरीस जनन या
घटकाब ल अ यास स ु झाला . १९ या शतकातच लोकस ं या शा ातील थला ंतर या
मह वप ूण अंगा या अ यासालाही मह व ा होऊ लागल े. हणूनच लोकस ं या
अ यासाला मोठी चालना िम ळाली.
दुस या महायु दानंतर अन ेक अिवकिसत द ेश वत ं झाल े. देशातील लोका ं या
िवकासास ंबंधी या आका ं ा वाढ या . लोकस ं या हा घटक िक य ेक देशा या जलद
िवकासास अडसर ठ लागला व याम ुळे या द ेशा या भौगोिलक पा भूमी या व न ैसिग क
संप ी या स ंदभा त लोकस ं येचा अ यास स ु झाला . या िवषयाची जगभर गती कर यात
आली . आिण िवकसनशील रा ाम य े लोकस ं ये या अ यासास उ ेजन द े यात
युनायटेड नेश सचा फार मोठा वाटा आह े.
१९५९ म ये ि वाता यांनी लोकस ं या भ ूगोलाला एक वत ं िवषय हण ून थान ळ वून
िदले. यातूनच लोकस ं या भ ूगोल या न या ानशाख ेचा ज म झाला . पदवी पात ळीवर
लोकस ं या भ ूगोल हा िवषय आणणार े व या ीन े अ यास माची रचना करणार े ि वाता
हेच पिहल े भूगोलत होत े. यानंतर अम ेरीकेतील व यामागोमाग जगातील अन ेक
िव ापीठात ून हा िवषय वत ं िवषय ह णून िशकवला जाऊ लागला . लाक य ांनी या
िवषयात भर टाकली .
तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं या भ ूगोलाचा उगम व िवकास प करा .
munotes.in
Page 3
लोकस ं या भ ूगोचा प रचय
3 १.३ लोकस ं या भ ूगोल या या
१) पृ वी या प ृ भागावर िवतरीत झाल े या लोका ंचा िक ंवा द ेशातील ाक ृितक,
सां कृितक व आिथ क घटका ंचा या सम ुहाशी असल ेला स ंबंध हणज े लोकस ं या
भूगोल होय . - ि वाता .
२) लोकस ं या िवतरण , घटना , थला ंतर या ं यातील े ीय िविवधता ही थलीय व प
व िविवधत ेशी कशी िनगडीत आह े याचा अ यास करणार े शा हणज े लोकस ं या
भूगोल होय . - लाक
३) ादेिशक िभ नतेनुसार मानव जाती मधील व ेगळेपणा अ यास हणज ेच लोकस ं या
भूगोल होय िक ंवा लोकस ं या भ ूगोल हणज े लोकस ं ये या ाद ेिशक िवतरणाचा
थलकालसाप े अ यास होय .
तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं या भ ूगोलाची या या ा .
१.४ लोकस ं या भ ूगोलाच े व प व यासी
लोकस ं या भ ूगोल ही भ ूगोलाची एक वत ं शाखा आह े. इतर शा ातील त ा ंनी या
अ यासाला यथाश मदत क ेली आह े. लोकस ं या भ ूगोलात 'मानव' हाच क िबंदू मानला
जातो. लोकस ं या भ ूगोल हा िवषय बह यापी व पाचा अस ून मानव या घटका या
अि त वा ार े तो बह प श देखील झाला आह े. भूपृ ातील मानव हा एक मह वाचा घटक
हणून लोका ंचा अ यास क ेला जातो . पृ वीवर बदल घडव ून आणणाया इतर
िवघटका ं माण ेच मानव हा एक अितशय म ूलभूत घटक आह े. लोकस ं या सम या कशा
िनमा ण करत े. या सम या सोडाि◌व यासाठी भौगोिलक ीकोना तून िवचा र करावा
लागतो . याचा अ यास लोकस ं या भ ूगोलाम य े केला जातो .
लोकस ं येचा द ेशानुसार अ यास , देशानुसार लोकस ं येम ये असल ेली िभ नता
देशानुसार असल ेली व ैिश ्ये ही लोकस ं या भ ूगोला या अ यासातील अ ंगे आह ेत.
लोकस ं येत द ेशानुसार िभ नता कशी िनमा ण झाली ह े लोकस ं ये या अ यासाव न
सहज ल ात य ेते. लोकस ं येचे िवतरण , लोकस ं या वाढ , थला ंतर, लोकस ं येची
वैिश ्ये, धम , जात, वंश, राहणीमानाचा दजा , ी प ु षांचे माण , लोकस ं येची जागितक ,
सामािजक रचना व या या सभोवताली असणाया पया वरणातील घटका ंचा स ंबंध हा
लोकस ं ये या भ ूगोला या अ यासाचा म ुख िवषय आह े.
मानस शा ीय व सामािजक ि थतीचाही लोकस ं या भ ूगोला या अ यासात आढावा
यावा लागतो . हणूनच आतर सामािजक शा ाशी भ ूगोलाचा य िक ंवा अ य स ंबंध
येतो.
munotes.in
Page 4
लोकस ं या भूगोल
4 १) लोकस ं या िवतरणाचा अ यास - या भागात लोकस ं येचे व लोकस ं ये या
वैिश ्यांचे खंड, देश रा य , देश याच े िवतरण प क ेले जात े. िवतरणाच े व प
भूतकाळात झाल ेले बदल याचा िवचार या गटात क ेला जातो .
२) लोकस ं ये या घनत ेचा अ यास - यात लोकस ं येची घनता , ितचे िविवध कार
यावर प रणाम करणार े भौगोिलक व सा ं कृितक घटक आिण जागितक लोकस ं ये या
घनतेचा आक ृतीबंध यांचा समाव ेश होतो .
३) लोकस ं या थला ंतर - यात ाम ु यान े देशातील अ ंतग त भागात व द ेशाबाह ेर होणारी
थला ंतरे, थला ंतरास व ृ करणार े घटक , थला ंतराचे कार आिण प रणा म.
थला ंतराचा भौगोिलक व पावर व भौगोिलक व पाचा थला ंतर वर होणारा प रणाम
याचा समाव ेश होतो .
४) लोकस ं येची वाढ - लोकस ं येत बदल घडव ून आणणार े ज म, मृ यू यांची मोज याची
प रमाण े, देशानुसार ज मदरातील व म ृ यूदरातील कल व यावर प रणाम करणा रे घटक
लोकस ं या वाढीब ल िस दा ंत इ याद चा समाव ेश या गटात क ेला जातो .
५) लोकस ं येची रचना - यात धम , वंश, वय, िलंग, जात, यवसाय , िश ण , आिथ क दजा
वैवािहक ि थती या िनकषावर आधारीत लोकस ं येची िवभागणी , यांची वैिश ्ये भौगोिलक
प रि थतीचा यावर झालेला प रणाम याचा अ यास क ेला जातो .
६) लोकस ं येतील सा रत ेचे माण - लोकस ं या अ यासात याला िवश ेष मह व आह े.
सा रत ेचे िनकष द ेशानुसार सा रत ेचे माण , सा रता व लोका ंची गुणव ा याचा अ यास
यात क ेला जातो .
७) ामीण नागरी लोकस ं या - ामीण ना गरी लोकस ं येची वैिश ्ये, नागरीकरण ि या ,
जगातील िविवध द ेशातील नागरीकरणाचा कल व प रणाम इ यादीचा समाव ेश याम य े
होतो.
८) लोकस ं या व न ैसिग कसाधन स ंप ी - साधन स ंप ीचा िवकास , साधन स ंप ी या
िवकासावर लोकस ं या वाढीचा प रणाम , लोकस ं येचा अित र भार , िविवध द ेशातील
लोकस ं या व साधन स ंप ी, आिण त ं ान याम य े यो य स ंतुलन साध यासाठी असल ेली
लोकस ं या धोरण े इ यादीचा समाव ेश या भागाम य े होतो . वरीव सव गो चा िवचार
के यानंतर लोकस ं या भ ूगोलाची या ी िव त ृत व पा चा आह े असे ल ात य ेते.
तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं या भ ूगोलाची या ी प करा .
१.५ लोकस ं या भ ूगोला या अ यासाच े मह व
भूिव ान या शाख ेत पृ वी या प ृ भागावरील भौगोिलक व सा ं कृितक घटका ं या
िवतरणाचा अ यास क ेला जातो . माणूस हा स ु दा िनसगा तील सवा त बु दीमान व munotes.in
Page 5
लोकस ं या भ ूगोचा प रचय
5 श मान असा सजीव घटक आह े. हणून िविवध द ेशातील लोका ंच् िवतरण
कशा कारच े आहे. याचाही अ यास करावा लागतो .
देशानुसार लोका ं या व ैिश ्यात िभ नता आढ ळते. ही िभ नता न ैसिग क घटका ंवर
अवल ंबून असत े. ादेिशक िविवधता समजाव ून घेणे हा लोकस ं या भ ूगोला या
अ यासातील म ुख उ ेश मानला जातो .
अिलकड े पया वरणा या अ यासाला ख ूपच मह व ा झाल े आहे. पया वरणात बदल
घडवून आणणारा माण ूस म ुख घटक अस यान े पया वरणाबरोबर लोका ं या
वैिश ्यांचा या ं या स ं येचा अ यास करावा लागतो .
िविवध कारच े िनयोजन आख या साठी त ेथील साधनस ंप ीचा िवचार करावा लागतो .
मानवा शी संबंिधत व ेगवेग या कारच े िनयोजन आख यासाठी उदा . एखा ा द ेशात
ाथिमक आरो य क िनमा ण करावयाच े असेल तर त ेथील लोकस ं येचा िवचार क ेला
जातो. यासाठी आधी लोकस ं येचा अ यास करावाच लागतो .
लोकस ं येची गितमानता , िवतरण , लोकस ं येत होणार े थला ंतर इ . घटका दार े
िविवध कारच े िक ंवा सम या िनमा ण होत असतात . अशा कार या सम या
समाजाव ून घे यासाठी सम या ंचे आकलन कर यासाठी लोकस ं ये या अ यासाची
गरज असत े.
मानव हा जर लोकस ं या भ ूगोलाचा गाभा आहे तर मानव हात लोकस ं ये या िविवध
गुणधमा ना साकार करणारा घटक आह े. हणून लोकस ं येचा अ यास करण े मह वाच े
ठरते.
भूगोलाम य े मानव आिण स ंपदा याचा पर पर अ यास क ेला जातो . मानवाची िवकास
उपभोग याची मता ही या द ेशातील मानवी संप ीवरच अवल ंबून असत े. दरडोई
उ पादन , दा र य , बेकारी यासार या सम या मानव आिण स ंपदा या िवकासात ून
िनमा ण होत असतात . या सम या ंचे व प समजाव ून घे यासाठी व अशा सम या
सोडिव यासाठी भ ूगोलात लोकस ं या अ यासाला अितशय मह व आह े.
थोड यात न ैसिग क प या वरणातील मानव हा एक म ूलभूत घटक अस ून नैसिग क
प रि थतीत सा ं कृितक भ ू य िनमा ण कर याच े काम मानव करीत असतो . परंतु
देशानुसार सा ं कृितक भ ू यात पढणारा फरक लोका ं या ीकोनावर , काय मतेवर,
गुणव ेवर, दजा वर अवल ंबून असतो हण ून हे समजाव ून घे यासाठी लोकस ं या
भूगोला या अ यासाला भ ूगोल िवषयात ख ूपच मह व आह े.
तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं या भ ूगोला या अ यासाच े मह व वण न करा .
munotes.in
Page 6
लोकस ं या भूगोल
6 १.६ लोकस ं या भ ूगोल आिण इतर सामािजक शा े
१) अथ शा व लोकस ं या भ ूगोल - स या या िवकसनशील द ेशांम ये लोकसं या वाढ ,
आिथ क िवकास व िवकसा मक िनयोजन ह े िवश ेष मह वाच े ठरतात . लोकस ं या व
आिथ क घटक ह े पर परा ंशी िनगडीत असतात . अ नधा याची गरज आिण
अ नधा याची मागणी , रोजगाराची उपल धता , बचत व ग ुंतवणूक या सव आिथ क गो ी
लोकस ं या शा ाशीच स ंबंिधत आहेत.
२) समाजशा व लोकस ं या भूगोल - समाजशा ाम य े कुटुंब रचना , जनन मता ,
िववाह , नागरीकरण , झोपडपट ्यांची वाढ , सामािजक गितमानता , सामािजक प रवत न,
लोकस ं या बदल इ . चा अ यास क ेला जातो . हे सव घटक लोकस ं या शा ाशी
संबधीत आह ेत.
३) रा यशा व लोकस ं या भ ूगोल - धम , जात, िश ण, सा रत ेची पात ळी, ामीण व
नागरी लोकस ं येची िवभागणी , मतदानाचा ह क इ . सव घटका ंिवषयी अ यास
रा यशा ासत क ेला जातो . भारतीय रा य यव थम य े ोढ मतदान प दतीला
सुरवात झा यापास ून मतदाराच े हणज ेच लोका ंचे वत न समज ून घे याब ल औ स ु य
िनमा ण झाल े आहे. या सवा चा संबंध लोकस ं या भ ूगोलाशी य ेतो.
४) वै क य शा व लोकस ं या भ ूगोल - लोकस ं या भ ूगोल व व ै क य शा या
दो ह चा पर परा ंशी ख ूप जव ळचा स ंबंध आह े. वै क शा ात रोगाच े िनदान क न
यावर उपचार क ेले जातात. वै क य स ुिवधांम ये वाढ झा याम ुळे आयु मान वाढल ेले
आहे. उपल ध व ै क य स ुिवधा व या द ेशातील लोकस ं या या ंचा अ यास क ेला तर
या दो हीम य े खूप जव ळचा पर पर स ंबंध िदस ून येतो.
तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं या भ ूगोलाचा इतर शा ा ंशी असणारा स ंबंध प करा .
१.७ लोकस ं या भ ूगोलाचा इितहास व िवकास
दुस या महायु दानंतर अन ेक देश वत ं झाल े. या द ेशांनी िवकासास स ु वात क ेली.
िविवध कार या स ुधारणा घड ून मृ यू दराच े माण एकदम कमी झाल े. ज म माण मा
कमी होऊ शकल े नाही . हणून जगातील अन ेक देशात लोकस ं या भरमसाठ वाढली .
िवकासा या मागा त अडचण ठ लागली . वाढ या लोकस ं ये ारे िविवध कारच े munotes.in
Page 7
लोकस ं या भ ूगोचा प रचय
7 िनमा ण झाल े. यातूनच खया अथा ने जगातील अन ेक िव ान लोका ंचे ल लोकस ं ये या
अ यासाकड े क ि त झाल े.
दुस या महायु दानंतर लोकस ं या भूगोलाचा खया अथा ने िवका स झाला असला तरी फार
पूव पास ून लोकस ं येचा अ यास क ेला जात होता . ि ा तप ूव ३२१ ते २६९ दर यान
कौिट य अथ शा या ंथात लोकस ं येची आिथ क व श ेती संबंधी गणती कशी करावी याच े
िववेचन िदल े आह े. असे असल े तरी १७ या शतकापास ून लोकस ं ये या शा श ु द
अ यासास स ु वात झाली . १७ या शतकात एका जम न अ यासकान े एक च ंड ंथ
िलह न म ृ यूची सारणी तयार क ेली. १७६६ ते १८३४ या दर यान था @मस मा थस यान े
लोकस ं या वाढ आिण अ नधा याच े उ पादन यातील सहस ंबंध प क न लोकस ं या
अ या साकड े जगाच े ल क ीत केले. तेथून पुढेच लोकस ं या स ं ये या अ यासास खया
अथा ने सु वात झाली हण ून मा थसला लोकस ं या भ ूगोलाचा जनक मानला जातो .
१९ या शतकाम य े अनेक देशात जनगणना घ े यास स ु वात झाली . बया च द ेशात
शा श ु द मािहती उपल ध होवू लागली . वै िकय शा ा दारे अनेक रोगा ंवर ितब ंधक
उपाय योजल े गेले. या सवा चा प रणाम हण ून मृ यूदर झपाट ्याने खाली आला . परंतु
ज मदर खाली आला नाही . हणून लोकस ं या भयानक वाढली . आपोआपच ज म या
घटका या अ यासास स ु वातझाली . तेथून पुढे लोकस ं ये या अ यासास चालना िम ळत
गेली.
१९५० नंतर जगातील सव देशाम य े लोकस ं ये या अ यासाकड े लोका ंचे ल क ीत
झाले. अनेक देशांनी लोकस ं येचे धोरण आखल े. थला ंतर वर ब ंदी घाल यात आली .
तेथून पुढे लोकस ं या भ ूगोल ही भ ूगोल शा ाची वत ं शाखा अि त वात आली . या न या
शाकेचा ज म झा ला. आज य ेक देशात थािनक पात ळीवर रा ीय पात ळीवर,
आंतररा ीय पात ळीवर लोका ंचे अ यासाकड े ल क ीत झाल े. अनेक िव ापीठात ून
पदवी परी ेसाठी या िवषयाचा अ ंतभा व कर यात आला . याचाच अथ असा क ,
लोकस ं येचा अ यास फार प ूव पास ून केला जात असला त री लोकस ं ये या भ ूगोला या
िवकासास १९८५० नंतर चालना िम ळाली.
तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं या भ ूगोला या िवकासाचा ऐितहािसक आढावा या .
munotes.in
Page 8
8 २
लोकस ं येची गितशीलता
घटक स ंरचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ लोकस ं या वाढीस जबाबदार घटक
२.३ लोकस ं या वाढीच े प रणाम
२.४ लोकस ं या वाढ िनय ं णाच े उपाय
२.४ लोकस ं या िवतरण - प रणाम करणार े घटक
२.६ लोकस ं येची घन ता
२.७ जागितक लोकस ं येचे भौगोिलक िवतरण
२.८ भारत - लोकस ं येची घनता
२.० उि े
लोकस ं या वाढीवर प रणाम करणाया िविवध घटका ंचा अ यास करण े.
लोकस ं या वाढीच े प रणाम व यावरील उपाय योजना ल ात घ ेणे.
लोकस ं या िवतरणावर प रणाम करणार े घटक अ यासण े.
लोकस ं येचे जागितक व भारतातील िवतरण ल ा त घेणे.
२.१ तावना
जगातील िविवध द ेशात आज अन ेक कार या सम या िनमा ण झाल े या आढ ळतात.
यातील म ुख सम या लोकस ं येत सतत होणारी वाढ होय . ही एक ग ंभीर सम या आह े.
अनेक देशात लोकस ं येचा फोट झा यान े यात ून िविवध कारच े िनमा ण झाल ेले
आहेत. अशा लोकस ं ये या ा ंचा सखोल अ यास कर यासाठी िशला ँगम य े लोकस ं या
वाढीचा अ यास क ेला जातो .
munotes.in
Page 9
लोकस ं येची गितशीलता
9 लोकस ं या वाढ -
कोण याही द ेशात होणाया लोकस ं येतील बदलास लोकस ं या वाढ अस े हणतात .
बदल हा धन िक ंवा ऋण असतो . हा बदल धन अस यास लोकस ं येत वाढ होते. हा बदल
ऋण अस ेल तर घट होत े. याचाच अथ असा क , िविश द ेशाम य े लोकस ं येत होणाया
बदलास लोकस ं येची वाढ अस े हणतात . लोकस ं येत हा गितमान घटक आह े. हणून
लोकस ं येत सतत बदल होत असतो . हा बदल बह त ेक धन असतो .
तुमची गती तपासा :
१) 'लोकस ं या वा ढ' ही संक पना प करा .
२.२ लोकस ं या वाढीस जबाबदार घटक
लोकस ं या वाढ हणज े लोकस ं येत झाल ेला बदल होय . हा बदल ाम ु यान े दोन
घटका ंवर अवल ंबून असतो . ते घटक हणज े ज म व म ृ यू होत. कोण याही द ेशातील
लोकस ं या ज म ार े वाढत े व मृ यू ारे कमी हो ते. ज म-मृ यू पे ा जा त अस ेल तर या
देशातील लोकस ं येत वाढ होत े व ज मदर कमी आिण म ृ यूदर जा त अस ेल तर घट
होते. ज म आिण म ृ यू या दोन घटका ं ारे लोकस ं येत जो बदल घड ून येतो याला
लोकस ं येची नैसिग क वाढ अस े हणतात . जागितक लोकस ं येचा अ यास करताना या
दोन घटकाचाच िवचार क ेला जातो .
या दोन घटका ंिशवाय जागितक लोकस ं येम ये बदल घडव ून आणणारा ितसरा घटक
हणज े थला ंतर हा होय . या घटकाचा िवचार एखा ा द ेशानुसार िक ंवा देशापुरता क ेला
जातो. एकूण जागितक लोकस ं येत केला जात नाही . या द ेशातून लोक द ुसरीकडे
थला ंतरीत होतात या द ेशातील लोकस ं येत घट होत े. व या द ेशात लोक जातात
तेथे लोकस ं येत वाढ होत े.
१) ज मदर - एका िविश द ेशात एका वषा त दर हजार लोकस ं येमागे ज मल ेली िजव ंत
अभ के हणज े ज मदर होय . ज मदर वाढला का लोकस ं येत वाढ होत े. अिवकसीत व
िवकसनशील द ेशात आजही ज मदर जा त असल ेला आढ ळतो. खरण अ ान ,
अंध दा , सामािजक ढी पर ंपरा याम ुळे ज माला घात या जाणाया मुलांची सं या जा त
असत े. समाजात म ुल या ज माप े ा मुलां या ज माला मह व िदल े जाते. यामुळेही मुलगा
होईपय त मुल ना ज मिदला जातो . वै क य स ुिवधां या अभावी अभ क मृ यूचे माण जा त
अस याम ुळे ज माला आल े या म ुलाची जग याची शा ती नसत े. यामुळे अिधकिधक
मुलांना ज म िदला जातो . ाथिमक यवसायाच े ाब य अस यान े काम कर यासाठी
अिधक हात िम ळावेत हण ूनही अिध कािधक मुलांना ज म िदला जातो . कुटुंबिनयोजना या
साधना ंचा अप ुरा सार याचाही प रणाम ज मदर जा त राह यावर होतो .
२) मृ यूदर - एका िविश द ेशात दर हजारी लोकस ं येमागे मृ यू पावल े या लोका ंची
सं या हणज े मृ यूदर होय . अिवकिसक द ेशात ज मदर जसा जा त आ हे तसाच व ै क य
सुिवधां या अभावी म ृ यूदरही जा त आह े. यामुळे येथे लोकस ं या वाढत नाही . मा munotes.in
Page 10
लोकस ं या भूगोल
10 िवकसनशील द ेशात लोकस ं या वाढ याच े मुख कारण हणज े येथे मृ यूदर कमी आह े. या
देशात अ ंध दा ंचे ाब य असल े तरीही व ै क य े ात ख ूप मोठी गती झालेली आह े.
यामुळे साथी या रोगा ंवर िनय ं ण आल े, अनेक असा य रोगा ंवर इलाज िनमा ण झाल े,
औषधोपचाराम ुळे माणसाच े आय ु मान वाढत आह े. कृषी ांती झा याम ुळे पुरेसे अ नधा य
उपल ध होव ू लाग यान े भूकबळ ची स ं या कमी झाली . या सव कारणा ंमुळे मृ यूदर
झपाट्याने कमी झाला , मा ज मदर वाढतच रािहला . प रणामत : लोकस ं येची वाढ झाली .
काही िवकसनशील द ेशात तर लोकस ं ये या िव फोटाची ि थती िनमा ण झाली .
३) थला ंतर - एखा ा द ेशात न यान े येणारे लोक िक ंवा तो द ेश सोड ून दुस या देशात
जाणार े लोक या ि य ेला थलांतर अस े हणतात . या द ेशातून थला ंतर होत े तेथील
लोकस ं या कमी होत े व या द ेशात थला ंतर होत े तेथील लोकस ं या वाढत े.
तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं या वाढीच े घटक प करा .
२.३ लोकस ं या वाढीच े प रणाम
या द ेशात लोकस ं या वाढ िनमा ण होत े, अशा द ेशात लोकस ं या वाढीच े प रणाम
िदसून येतात. वाढ या लोकस ं ये ारे िविवध कार या सम या िनमा ण होतात . या
सम या खालील माण े -
१) दरडोई उ पादनात घट -
या द ेशाम य े लोकस ं या जा त आढ ळते. अशा लोका ं या दरडोई उ प नात घट होत
असत े. देशामधील साधन स ंप ी / रा ीय उ प न जा त लोका ंम ये वाटल े गे याने
आपोआप दरडोई उ प न कमी होत े. राहणीमानाचा दजा िनकृ बनतो .
२) शेतीचे तुकडीकरण -
जा त लोकस ं येचा हा एक प रणाम आह े. सतत लोव Àसं या वाढ यान े शेतीचे िवभाजन
होत असत े. आपोआपच श ेतीचे लहान लहान तुकड्यांत पा ंतर होत े. उदा. भारताम य े
लोकस ं या वाढीचा व ेग जा त अस यान े दरवष श ेतीचे तुकडीकरण होत आह े. munotes.in
Page 11
लोकस ं येची गितशीलता
11
३) ामीण - नागरी थला ंतर –
ामीण द ेशात यवसाया या कमी स ंधी असतात हण ून ामीण द ेशातून लोका ंचे शहरी
देशाकड े थला ंतर हो त असते. यातून अन ेक नागरी सम या िनमा ण होतात उदा .
शहराची िवक ृत वाढ , झोपडपट ्यांची िनिम ती, खून, मारामाया , गु हेगारी, पोलिस य ं णेवर
ताण, हवा, पाणी, वनी द ूषण, वाहतुक ची क डी , राह या घराची ट ंचाई, जीवनाव यक
व तूंची टंचाई इ .
४) साधन स ंप ीव र ताण -
लोकस ं या वाढल े या द ेशातील न ैसिग क साधन स ंप ी वर ताण पडतो . जा त
लोकस ं ये दारे नैसिग क साधन स ंप ीचा अित र वापर क ेला जातो . िक येकदा
िन का ळजीपणान े साधन स ंप ी वापर यास ती स ंपु ात य े याची श याता असत े.
५) बेकारीचा -
लोकस ं या वाढ याम ुळे नोकया ची मागणी जा त व प ुरवठा कमी याम ुळे वाढ या लोका ंना
नोकया उपल ध होऊ शकत नाहीत . हणून बेकार लोका ंम ये दरवष भर पडत े.
उदा. भारताम य े दरवष ब ेकारां या स ं येत वाढ झाल ेली आह े. हणूनच दा र याच े
दु च भारतात िनमा ण झाल ेले आढळते.
munotes.in
Page 12
लोकस ं या भूगोल
12 ६) जीवनाव यक स ेवांची कमतरता -
जा त लोकस ं या असल े या द ेशात िनयोजना दार े िकतीही जीवनाव यक स ेवा उपल ध
के या तरी या वाढ या लोकस ं येला कमी पडतात . आरो य , िप याच े पाणी , िश ण , बँका,
वाहतूक, दळणवळण यासार या गो ची कमतरता भासत े.
७) कुपोषण -
जा त लोकस ं येमुळे कुटुंबात म ुलांची सं या जा त अस या ने लहानपणीच आरो याकड े
दुल / कुपोषण यासार या सम या िनमा ण होतात . जीवनस व य ु आहार म ुलांना
उपल ध होत नाही . हणून या ंचे आरो य चा ंगले राहत नाही . साथी या रोगा दार े / इतर
रोगांना असे अश िमक ताबडतोब आहारी जातात या ंची काय मता कमी असत े.
८) बुि दवंतांचे थला ंतर -
जा त लोक सं या अस ेल अशा द ेशाम य े गरीबी / दा र य मोठ ्या माणात असत े उ च
सुिशि त लोक अशा दा ण प रि थतीला क ंटाळून इतर द ेशांकडे थला ंतरीत होतात .
कारण द ुस या देशात या ंना आिथ क फायदा जा त होतो . सामािजक ित ा िम ळते.
हणूनच अशा द ेशात ब ु दीवंतां या सम या िनमा ण होत े.
९) पया वरणीय सम या -
जा त लोकस ं येमुळे पया वरणावर प रणाम होतो . नैसिग क साधन स ंप ीवर ताण पडतो .
जंगलतोड वाढत े. जिमनीची धूप मोठ ्या माणावर होत े. दूषणात वाढ होत े. खिनज े
संपु ात य ेतात. पया वरणाचा अित र वापर क े याने पया वरणातील स ंतुलन नाहीस े होऊन
िविवध कार या सम या िनमा ण होतात .
munotes.in
Page 13
लोकस ं येची गितशीलता
13 तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं या वाढीच े प रणाम सा ंगा.
२.४ लोकस ं या वाढ िन यं णाचे उपाय
१) िश णाचा सार - लोकस ं या वाढ रोख यासाठी सवा त मह वाचा उपाय हणज े
िश णाचा सार होय . िश णाम ुळे अंध दा ंचे िनमू लन होत े. नवीन िवचार व बदल
ि वकार याकड े कल राहतो . ढी, परंपरांचा पगडा कमी होतो . राहणीमान उ ंचावत े.
२) कुटुंब िनयोजनाचा सार - समाजात िश णाचा सार झाला क आपोआपच क ुटुंब
िनयोजनाच े मह व लोका ंना पटव ून दे यास स ुलभ जात े. छोटे कुटुंब हेच सुखी कुटुंब याच े
मह व समाजा या ता ळागाळापय त पोचवण े गरज ेचे आहे. याचबरोबर क ुटुंब िनयोजनाची
साधन े देखील या लोका ंपय त कमीत कमी प ैशात पोचली पािहज ेत.
३) िविवध सवलती - लोकस ं या वाढ रोख यासाठी सरकार मोफत ज े िविवध उपाय
योजल े जातात , यांची अंमलबजावणी यो य तह ने झाली पािहज े. लहान क ुटुंबासाठी काही
सवलती जाहीर क े या पािहज ेत. एकच अप य मग त े मुलगा िक ंवा मुलगी अस ेल तर अशा
अप यांसाठी, यां या पालका ंसाठी िवश ेष सवलती िद या ग े या पािहज ेत. उदा. कराम य े
सवलती , िश णात सवलती इ . याचा िनि तच प रणाम लोकस ं या िनय ं णासाठी होईल .
तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं या वाढ कशी िनय ं णात आणता य ेईल?
२.५ लोकस ं या िवतरण
तावना -
लोकसं या भ ूगोला या अ यासाम य े लोकस ं येची रचना आिण िवतरण या दोन घटकाला
अितशय मह व आह े. जगातील कोण याही द ेशात लोकस ं येचे िवतरण सव सारख े नाही.
मानवी यव थ ेसाठी ज ेथे अनुकुल प रि थती आह े. तेथे जा त लोक राहतात . जेथे मानवी
यवसायास ितक ूल प र ि थती असत े तेथे लोक कमी असतात .
munotes.in
Page 14
लोकस ं या भूगोल
14 जागितक लोकस ं या िवतरणावर प रणाम करणार े घटक / जागितक लोकस ं या
क ीकरणावर प रणाम करणार े घटक -
आज जगाम य े लोकस ं येचे िवतरण िवषम व पाच े झाल ेले आह े. काही द ेशात दाट
लोकव ती तर काही द ेशात िवर ळ लोकव ती आढ ळते. एवढेच न हे तर एकाच द ेशा या
िविवध द ेशात लोकस ं ये या िवतरणात सारख ेपणा आढ ळत नाही . लोकस ं या
िवतरणावर खालील घटका ंचा भाव पडतो .
अ) भौगोिलक घटक -
भौगोिलक प रि थतीचा भाव लोकस ं ये या िवतरणावर होत असतो . देशानुसार भौितक
प रि थतीत िभ नता आढ ळते व याचा प रणाम लोकस ं ये या िवतरणावर होतो . भौितक
घटकात खालील घटका ंचा समाव ेश होतो .
१) भूपृ रचना
२) हवामान
३) ादेशाचे थान
४) मृदा
५) पाणीप ुरवठा
६) खिनज े
७) नैसिग क वन पती
१) भूपृ रचना -
लोकस ं या िवतरणावर भाव टाकणारा हा एक मह वाचा भौितक घटक आह े. देशानुसार
भूपृ रचन ेम ये िभ नता आढ ळते. भूपृ रचन ेम ये खालील घटका ंचा समाव ेश होतो .
१) पव त
२) पठारे
३) मैदाने
४) सागर िकनार े
munotes.in
Page 15
लोकस ं येची गितशीलता
15 १) पव त - सभोवताल या द ेशापे ा अती उ ंच भागाला वतीय द ेश अस े हणतात .
पव तीय द ेशात लोकव ती अितशय कमी असत े कारण
१) पव तीय द ेशाला शी उतार अ सतो.
२) जिमनीची ध ूप मोठ ्या माणात होत े.
३) शेतीयो य जिमनीच े माण कमी असत े.
४) पव ताची िशखर े बफा छादीत असतात .
५) वाहतूक, दळणवळणाचा िवकास फारसा होत नाही .
६) मानवी यवसाया या िवकासाला ितक ूल भौितक प रि थती आढ ळते.
७) पव तीय द ेशात घनदाट ज ंगले असतात .
वरील सव कारणा दारे िहमालय रॉ क , अँडीज, स ा ी पव तीय द ेशात लोकव ती
अितशय कमी आह े. काही पव तीय द ेशात खिनज े सापडत अस यान े ितक ूल भौितक
प रि थती अस ूनही लोकस ं या जा त आढ ळते. उदा. ॲपलोझीयन पव तीय द ेशात
आ हाददायक व थ ंड हवामानाम ुळे पव तीय क े िनमा ण होऊन त ेथे लोकव ती वाढल ेली
आहे. उदा. माथेरान, माहाब ळे र, आंबोली इ .
२) पठारे -
सपाट उ ंच द ेशाला पठार अस े हणतात . पव तीय द ेशापे ा जा त व म ैदानाप े ा
लोकव ती कमी आढ ळते. म यम पाऊस , थोड्या माणात श ेती, पशूपालन या दार े
लोकव ती मा आढ ळते. उदा. भारतातील द खन या पठारवर ला हारस तयार झाल ेली
सुपीक जमीन , शेतीचा िवकास , कारखानदारी आह े हणून लोकव ती जा त आह े. छोटा
नागपूर पठारावर खिनज े सापडत अस यान े लोक जा त राहतात .
३) मैदाने -
सव साधारणपण े मैदानी द ेशात लोकव ती असत े कारण
१) भूपृ ाला उतार म ंद असतो .
२) न ांबरोबर य ेणाया गाळाचे संचयन munotes.in
Page 16
लोकस ं या भूगोल
16 ३) या द ेशातील जमीन स ुपीक असत े.
४) शेतीचा िवकास होतो .
५) न ा या पा याचा उपयोग जलिस ंचनासाठी क न वष भर िपक े घेता येतात.
६) शेतीवर आधा रत कारखानदारीचा िवकास
७) देश सपाट अस यान े वाहत ुक चे माग िवकिसत होतात . वरील सव कारणा दार े गंगा-
यमुना न ा ंचा द ेश, पूव कडील भाग , िसंधुनदीचा ि भ ूज द ेशात लोकव ती दाट
आढळते.
४) सागर िकनार े -
समु िकना यावर लोकव ती जा त असत े कारण
१) अशा द ेशात जलमाग व जिमनीवरील माग तयार झाल ेले असतात .
२) नैसिग क बंदराची िनिम ती होते.
३) जहाज बा ंधणीचा यवसाय िवकसीत होतो .
४) मासेमारीचा िवकास करता य ेतो.
५) जिमनीवरील साव जिनक स ंप ी बरोबर पा यातील स ंप ीचा उपभोग घ ेता योतो .
वरील सव कारणा दार े िकनारी भागात अन ेक यवसाय उपल ध होत अस याम ुळे िकनारी
भागात दाट लोकव ती आढ ळते. जगातील मोठमो ठी शहरे िकनारी भागातच आह ेत.
२) हवामान -
जागितक लोकस ं या िवतरणावर भाव टाकणारा हा एक भौितक घटक आह े. देशानुसार
हवामानाम य े प रवत न होत अस यान े लोकस ं या िवतरणाम य े सु दा कमी अिधकपणा
आढळतो. अतीथ ंड, अितउ ण , अितकोरड ्या हवामानाम य े लोकव ती अितशय कमी
असते.
अंटाि ट का, ीनल ँड, उ र स ैबे रया, अला का / ुवीय द ेशात तापमान वषा तील ९
मिहने 00C पे ा कमी अस यान े सतत बफ मय द ेश असतो . तेथे लोकव ती कमी असत े.
उ ण वा ळवंटी द ेशात तापमान जा त , पावसाच े माण कमी , पा याची ट ंचाई, वालुकामय munotes.in
Page 17
लोकस ं येची गितशीलता
17 जमीन यासा या घटकाम ुळे लोकस ं या कमी असत े. सहारा , कलहारी , थर, अटाकामा
या वाळवंटी द ेशात लोकव ती अितशय कमी आह े. िवषुववृ ीय द ेशात वष भर तापमान
जा त व पावसाच े माणही जा त असत े. हणून तेथे, उ ण, दमट, रोगट हवामान
आढळते. सतत दलदल , घनदाट ज ंगले, िहं पशू, िवषारी माशा व ितक ूल प रि थती
अस यान े कांगो, ॲमेझॉन नदीचा द ेश, युिगनी य ेथे लोकव ती कमी आढ ळते.
सव साधारणपण े समशीतो ण व मोसमी हवमाना या द ेशात हवामान , शेती, कारखानदारी
व मानवास यो य प रि थती अस यान े लोकस ं या जा त असत े.
३) देशाचे थान -
देशाचे थान यावर लोकस ं याच े िवतरण अवल ंबून असत े. या द ेशाला सागरात थान
लाभल ेले असेल अशा द ेशाला जिमनीवरील स ंप ीबरोबर सागरीय स ंप ीचा उपभोग घ ेता
येतो व त ेथे लोकव ती िनमा ण होत े. उदा. जपान , इं लंड इ. या द ेशाला ख ंडातग त थान
लाभल ेल अस ेल तेथे मानवी यवसाय कमी िवकसीत होतात . उदा. नेपाळ, भूतान,
अफगािण तान य ेथे लोकव ती कमी आह े. कारण थानावरच माणसाचा आिथ क व
सां कृितक िवकास अवल ंबून असतो . हणून द ेशानुसार लोकस ं ये या िवतरणात फरक
आढळतो.
४) मृदा -
लोकस ं ये या िवतरणावर प रणाम करणारा हा एक न ैसिग क घटक आह े. कारण मानवाची
अ न ही गरज म ृदेवरच / शेतीवरच अवल ंबून असत े. या द ेशात स ुपीक, गाळाची, काळी
कसदार जमीन अस ेल तेथे शेतीचा िवकास जा त होतो . तेथे लोकस ं या जा त आढ ळते.
उदा. गंगा नदीचा ि भूज द ेश
भारतातील द खनच े पठार , इंडोनेिशयातील जावा ब ेट येथे ला हारसापास ून रेगूर नावाची
काळी कसदार जमीन तयार झाली अस यान े लोकव ती जा त आढ ळते. जिमनीची
सुिपकता , जिमनीचा कस , जिमनीचा कस , जिमनीचा ध ूप, देशानुसार बदलत े. हणून
लोकस ं येचे िवतरण सारख े आढळत नाही .
उदा. द कोकणात जा ंभा जमीन अस ून जिमनीची ध ूप जा त झाली आह े. योथे शेती
िवकासावर मया दा पडतात . हणून लोकव ती कमी आह े.
munotes.in
Page 18
लोकस ं या भूगोल
18 ५) पाणीप ुरवठा / जल णाली -
मानवी जीवनात पा याला अितशय मह व आह े. तेथे पाणी सहज उपल ध होईल त ेथे मानव
राहणे अिधक पस ंत करतो . तलाव , धरणे, न ा, सरोवर े अशा द ेशात पाणी सहज उपल ध
होते. िप यासाठी , घरगुती वापरासाठी , उ ेगधंदे, शेती, वाहतूक, पशुपालन , मासेमारी
यासाठी पाणी आव यक अस यान े मानव नदी याच काठी क ीत होतो . हणूनच िविवध
सां कृतीचा उगम आिण िवकास हा द ेखील न ा ं याच का ठी झाला . गंगा, यमुना, गोदावरी ,
कावेरी यासार या न ा या खोया त लोकव ती दाट असत े. वाळवंटी द ेशात िप या या
पा याची द ुिम ळता अस यान े लोकस ं या कमी असत े.
६) खिनज े -
पृ वी या प ृ भागात रासायिनक ि य े दारे िविवध खिनजा ंची िनिम ती होत े. जेथे खिन जे
सापडतात . तेथे खाणकाम िवकसीत होतो . उ ोगध ं ांचा िवकास घड ून येतो व लोकव ती
आढळते. भारतातील छोटा नागप ूर, पठार, रिशयातील उराल , अमे रकेतील ॲपलेिझयन
येथे खिनज े सापडत अस यान े लोकस ं या दाट आह े. सौदी अर ेिबया, कुवेत, इराक, इराण
येथे उ ण वा ळवंटी हवामान व पा याची द ुिम ळता अस ूनही त ेथे सुवण रेखा (खिनजत ेल)
सापडत अस यान े लोकव ती वाढल ेली आह े.
७) नैसिग क वन पती -
आिथ क ्या अर य े माह वाची असतील तर त ेथे मध, मेण, ड क, िहरडा , कात यासारखी
दु यम उ प न े घेतात. लाकूडतोड यवसाय चालतो . अशा द ेशात लोकव ती िनमा ण होत े.
सावंतवाडी ताल ु यात द ेवसू, दाणोली यािठकाणी याच ीकोनात ून व ती झाल ेली आह े.
थोड यात औ ोिगक घटका ंचा भाव लोकस ं ये या िवतरणावर होतो . परंतु अिलकड े या
घटकाच े मह व कमी झाल े आह े. कारण आध ुिनक त ं ाना दार े ितक ूल भौितक
प रि थतीव र मात क न लोका ंनी व या तयार क े या आह ेत.
तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं ये या िवतरणावर प रणाम करणार े िविवध भौितक घटक प करा .
ब) आिथ क व सामािजक घटक -
भौगोिलक घटकाप े ा आिथ क व सामािजक घटकाला अितशय मह व ा झाल ेले आहे.
जगातील बह त ेक द ेशात लोकस ं येचे िवतरण आिथ क घटकाला अन ुस न होत आह े.
आिथ क घटकाम य े खालील घटका ंचा समाव ेश होतो .
१) उ ोगध ंदे
२) वाहतूक यवसाय
३) शहरीकरण
४) सामािजक स ुरि तता
५) सामािजक एकिजनिसपणा munotes.in
Page 19
लोकस ं येची गितशीलता
19 १) उ ोगध ंदे -
लोकस ं या िवतरणावर प रणाम करणारा हा एक म ुख घटक आह े. या द ेशात
कारखानदारीचा िवकास होतो . अशा द ेशात लोका ंना कामाची स ंधी उपल ध होत े. इतर
यवसाय उपल ध होतात . आपोआपच अशा द ेशाकड े लोक आकिष ले जाऊन या
देशाची लोकस ं या वाढत े. मुंबई, पुणे, अहमदाबाद , बडोदा , सामािजक औ ेिगक द ेशात
लोकस ं येचे क ीकरण झाल ेले आह े. िसंधुदुग देशातील र ेडी द ेशात उषा इ पात ही
औ ोिगक वसाहत िनमा ण झा यान े तेथील लोकस ं या वाढली . महारा ात साखर
कारखा याभोवती लोकव ती वाढली आह े.
२) वाहत ूक दळणवळण -
जेथे वाहत ूक चा िवकास होतो त ेथे लोकव ती वाढत े. शेती, यापार , उ ोगध ंदे य ांचा
िवकास वाहत ूक वर अवल ंबून असतो . लोकां या गरजा भागिव यासाठी , व तूंची
देवाणघ ेवाण कर यासाठी मागणी माण े पुरवठा कर यासाठी वाहत ूक ची आव यकता
असत े. हणूनच वाहत ूक मागा या श ेजारी लोक क ीत होतात . र ते, लोहमाग , जलवाहत ूक
यांचा िवकास झाल े या द ेशात लोकव ती जा त असत े. उदा. मुंबई, गोवा, पनवेल,
महाड, िचपळूण, सावंतवाडी यासारखी शहर े िनमा ण झाल ेली आह ेत. तेथे दाट लोकव ती
आढळते.
३) शहरीकरण -
या द ेशात शहरीकरण अस ेल अशाच द ेशात लोकस ं या मोठ ्या माणात आढ ळते.
शहरीकरणाचा भाव लोकस ं या िवतरणावर पड तो. मोठमोठ े उ ोग , यापार , वाहतूक,
रोजगार उपल धता , िश णा या सोई , िविवध कार या स ेवा, करमण ूक, बँक, पतपेढ्या
यासार या घटका ंचे क ीकरण शहरातच होत अस यान े सवा त जा त लोकस ं येचे
क ीकरण शहरातच होत असत े. अनेक लोक शहराकड ेच आकिष त होतात . जागित क
लोकस ं येपैक ३० ट के लोकस ं या शहरात राहत े. िवकसीत द ेशात तर ५० ट के पे ा
जा त लोक शहरात राहतात . णुंबई, कोलक ा , यूयाक , टोिकयो , लंडन यासार या
मोठ्या शहरात अितशय दाट लोकव ती आह े.
४) सामािजक स ुरि तता -
या द ेशात मानवी जीवन स ुरि त अस ेल अशाच द ेशात लोक राहण े पसंत करतात .
हणून सामािजक स ुरि तत ेचा प रणाम लोकस ं या िवतरणावर होतो . महारा ात
सामािजक स ुरि तत अस यान े अनेक द ेशातील लोक आकिष ले गेले. या उलट काि मरी
रा यात अन ेक कुटुंबे दुसरीकड े थला ंतरीत झाली . हणून तेथे लोकस ं या कमी आढ ळते.
५) सामािजक एकिजनिसपणा -
सव साधारणपण े एका धमा चे / जातीच े लोक एक राहण े अिधक पस ंत करतात . हणून
सामािजक एकिजनसीपणाचा भाव लोका ं या िवतरणावर होतो . सामािजक िभ नता अस ेल munotes.in
Page 20
लोकस ं या भूगोल
20 तर समाज िविवध धमा त, जातीन ुसार िवभागला जातो . तेथे तुलनेने कमी लोकव ती
आढळते.
क) धािम क घटक -
काही िठकाणा ंना धािम क ीकोनात ून मह व असत े. तेथे धािम क िवधीसाठी लागणाया
व तू तयार क े या जातात . उदा. अगरब ी , तेथे यापार वाढीस लागतो . लोक अशा
िठकाणाला भ ेटी देतात. हणून लोकशाही वाढत े. म का , पंढरपूर, नािशक , पैठण, काशी,
ह रिवदार या धािम क िठकाणी लोकव ती जा त आह े.
ड) ऐितहािसक घटक -
काही भ ूतकाळातील प रि थती , वत मान आिण भिव य का ळातील लोकस ं येवर प रणाम
करीत असत े. आिशया ख ंडात ऐितहािसक कालावधीपास ून चालत आल े या स ं कृतीचा
प रणाम स या या आिशयातील लोकस ं ये या क ीवरणावर झाल ेला आह े. िक येकदा
ऐितहािसक घटका ंना मह व ा झाल ेले असत े. उदा. पुणे, आ ा इ . अशा िठकाणी
लोकव ती जा त आढ ळते.
इ) राजक य घटक -
देशातील शासन णालीचा प रणाम लोका ं या क ीकरणावर होतो . देशातील शासन
ज माला ो साहन द ेत अस ेल तर लोकव ती वा ढते. रिशया या शासनान े रिशया या प ूव
भागात राहणाया लोका ंना स ुिवधा उपल ध क न िद यान े अनेक लोका ंनी पूव कडून
पि मेकडे थला ंतर केले. अंदमान, िनकोबार ब ेटावर ज े लोक जातील अशा लोका ंना भारत
शासनान े जमीन आिण अन ुदान उपल ध क न िद यान े अनेक लोक त ेथे जाऊन या
व तीम य े वाढ झाली . १९४७ भारत-पाक फा ळणी, नैसिग क आप ी / यु दे अशा
कारणा ंमुळे लोकस ं या कमी होत े.
ई) तांि क ानाचा सार -
अिलकड े लोकस ं या िवतरणावर भाव टाकणारा हा अितशय मह वाचा घटक आह े.
तांि क ाना या साराबरोबर लोकस ं या िवतरणा वरील भौगोिलक घटकाच े मह व कमी
झाले आहे. तं ाना या िवकासाबरोबर प ूव या िठकाणी लोकव ती न हती अशा ठकाणी
लोकव ती वाढल ेली आह े.
उदा. गे या २५ वषा पूव भारतातील राज थान या द ेशात अितशय कमी लोक राहत
होते. कारण हा ओसाड द ेश होता . भारत शासनान े राज थान या द ेशात जलिस ंचना या
सोई उपल ध क न िद या . यामुळे तेथे आपोआप लोकव तीम य े वाढ झाली . इ ाईल
या ओसाड द ेशात अ याध ुिनक त ं ाना दार े शेती व उ ोगध ंदे य ांचा िवकास ामीण
देशात झा याम ुळे लोकव ती वाढल ेली आह े. उ र, कॅनडा, अला का , सैबेरीया य ेथे
संपूण बफा छािदत द ेश आढ ळतो. परंतु स या आध ुिनक त ं ानाचा वापर क न
वाहतुक ची गितमानता , नाशव ंत माल द ूर या द ेशात सहज पाठव ून तेथे लोकव ती वाढ ू
लागली आह े. कोकणात िवर ळ लोकव ती आह े. मा अिलकड े आधुिनक त ं ानाचा वापर munotes.in
Page 21
लोकस ं येची गितशीलता
21 क न ड गराला बोगद े पाडून कोकण र े वे अि त वात आल ेली आह े. पुढील ४ ते ५वषा त
िनि तच कोकण या लोकस ं येत भर पड ेल.
थोड यात जागितक लोकस ं या िवतरणावर िविवध घटकाचा भाव पडत असतो .
देशानुसार ह े घटक बदलणार े अस यान े जागितक लोकस ं येचे िवतरण असमान झाल े
आहे.
तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं ये या िवतरणावर प रणाम करणार े आिथ क व सामािजक घटक प करा .
२.६ लोकस ं येची घनता
लोकस ं येची िवतरण प करीत असताना लोकस ं येची घनता सा ंिगतली जात े.
लोकस ं येची घनता हणज े दर चौ .िक.मी. देशात राहणारी लोका ंची स ं या होय.
लोकस ं येची घनता प ुढील स ू ाने काढली जात े.
लोकस ं येची घनता = keÀesCel³eene r ÒeosMeeleeu r e SkeÀ t Ce ueek seÀmeK b ³eel³ee ÒeoM s ee®e s#e$ s eHeÀU
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा . लोकस ं येची घनता .
२.७ जागितक लोकस ं येचे भौगोिलक िवतरण
जा त /दाट लोकस ं ये या घनत ेचे देश
या द ेशात लोकस ं येची घनता ित चौिकमी ४५१ पे ा जा त असत े अशा द ेशांचा
समाव ेश दाट लोकस ं ये या द ेशात होतो .
अ) कृषी धान व ाचीन स ं कृतीचे देश - याम य े ामु यान े पूव व दि ण आिशया
मधील चीन , भारत, पािक तान , बां लादेश यांचा समाव ेश होतो . येथील मोसमी हवामान ,
कृषी सम ृ दता, गंगा-िसंधु न ांची िवस ृत व स ंप न खोरी , तेथील ाचीन स ं कृती याम ुळे
येथे लोकस ं येची घनता दाट आह े. तसेच नाईल नदी या खो यातील इिज या द ेशातही
लोकस ं येची घनता दाट आढ ळते.
ब) औ ोिगक ्या िवकिसत द ेश - याम य े ामु यान े पि म युरोपमधील जम नी,
ा स, ेट ि टन , इटली , ि व झ लँड तस ेच उ र अम ेरीकेतील स ंयु सं थान े, कॅनडा इ .
देशांचा समाव ेश होतो . येथील समशीतो ण हवामान , खिनज व उजा साधना ंची मुबलकता ,
अिधक सा रता , उ च त ं ानाचा सार , यापारातील व ृ दी, उ च रा हणीमान इ ,
कारणा ंमुळे या द ेशात लोकस ं येची घनता दाट आह े. आिशयातील जपान देश उ च
तं ान व इल े ॉिन स व त ू, वयंचिलत वाहना या िनया तीत अ ेसर आह े, येथेही
लोकस ं येची घनता दाट आह े. munotes.in
Page 22
लोकस ं या भूगोल
22 क) इतर द ेश - वरील दो ही घटका ं यितरि अिलकड े जगातील काही देशांम ये
लोकस ं येची घनता दाट होत चालल ेली आढ ळते. उदा. िसंगापूर, म य आिशयातील
आखाती द ेश, झील इ .
२) म यम लोकस ं येची घनता असल ेले देश -
या द ेशात लोकस ं येची घनता ित चौ . िकमी १५१-४५० एवढी आढ ळते अशा
देशांचा समाव ेश म यम लोकस ं ये या घनत े या देशात होतो .
अ) उ ण व समिशतो ण गवता ळ देश - याम य े जगातील िव तीण अशा गवता ळ
देशांचा समाव ेश होतो . अिलकड े येथे यांि क प दतीन े अ नधा याची श ेती िवकसीत होत
आहे. तसेच पश ुपालनाचा यवसायही मोठया माणात वाढत आह े. उदा. ेअरी, पंपाज,
टे स, हे ड, डाउ स इ .
ब) सूचीपण ज ंगलांचा द ेश - याम य े उ र अम े रका व य ुरेिशया य ेथील स ूिचपण
जंगला या द ेशाचा समाव ेश होतो . अिलकड े येथे अर या ंची तोड क न श ेती कर याच े
माण वाढत आह े. तसेच येथे ा या ंपासून केसाळ कातडी कमिव याच े उ ोगही वाढत
आहेत.
क) खिनज स ंप ीच े देश - खिनजस ंप ी या पठारी द ेशात अवजड उ ोध ं ां या
िवकासाम ुळे लोकस ं योची घनता वाढत असल ेली आढ ळते. उदा. संयु सं थानचा म य
भाग व रिशयाचा पि म भाग .
३) कमी/िवरळ लोकस ं येची घनता असल ेले देश -
या द ेशात लोकस ं येची घनता ित चौिकमी १५० पे ा कमी असत े अशा द ेशांचा
समाव ेश िवर ळ घनते या द ेशात होतो .
अ) उंच पव तीय द ेश - येथे असणार े दुग म पव तीय भाग , थंड हवामान , बफा छादीत
देश, ती उतार , कृषीयो य जिमनीचा अभाव , वाहतूक सुिवधांचा अभाव याम ुळे येथे
लोकस ं येची घनता अितशय िवर ळ आढळते. उदा. िहमालय , रा@क , अडीज इ .
ब) उ ण वा ळवंटी द ेश - येथे असणार े उ ण हवामान , पा याच े दुिभ , कृषीयो य
जिमनीचा अभाव इ . कारणा ंमुळे या द ेशात लोकस ं येची िवर ळ घनता आढ ळते.उदा.
सहारा , कलहारी , थरचे व अर ेिबयाच े वाळवंट इ.
क) िवषुववृ ीय द ेश - येथे असणारी घनदाट ग ंगले, रोगट हवामान , िवषारी िकटक ,
िवषारी माशा , िहं पश ु, दलदल , वाहतूक सुवुधांचा अभाव इ . कारणा ंमुळे लोकस ं येची
घनता िवर ळ आढळते. उदा. दि ण अम े रकेतील ॲमेझॉन नदीच े खोरे व आ ि केतील
कांगो नदीच े खोरे.
ड) ुवीय देश - अितशय ितक ुल हवामान , बफा ळ जमीन , गोठल ेले समु याम ुळे या
देशात लोकस ं येची घनता िवर ळ आढळते. उदा. उ र अम े रकेतील अला का , ीनल ँड, munotes.in
Page 23
लोकस ं येची गितशीलता
23 उ र य ुरेिशया, दि ण ुवाकडील अ ंटाि का म य े तर लोकस ं याच नाही . संपूण खंड
िनज न आह े.
तुमची गती तपा सा :
१) लोकस ं येचे जागितक िवतरण प करा .
२.८ भारत लोकस ं येची घनता
वष शहरीकरणाच े माण % घनता (चौिकमी )
१९५१ १७.३ ११७
१९६१ १८.० १४२
१९७१ १९.९ १७७
१९८१ २३.३ २१६
१९९१ २६.७ २७४
२००१ २७.८ ३२५
२०११ ३१.० ३८२
भारतात लोकस ं या वाढीबरोबरच लोकस ं येची घनताही वाढत आह े. वातं यानंतर
लोकस ं येची घनता ११७ व न ३८२ पय त वाढली . परंतु ती द ेशात सव सारखी नाही .
काही िठकाणी िवर ळ तर काही िठकाणी दाट व ती आढ ळते. मुंबईसार या दाट
लोकव ती या भागात घनता जा त आह े. रा यान ुसार िवचार करता िबहार म य े
लोकसं येची घनता सवा त जा त (१०३० ) एवढी आह े. या खालोखाल पि म ब ंगाल
रा याची लोकस ं येची घनता (११०२ ) एवढी आह े. केरळ रा याची लोकस ं येची घनता
(८५९) एवढी आह े. सवा त कमी लोकस ं येची घनता अ णाचल द ेशची (१७) एवढी
आहे. भारतात शहरीकरणाचा व ेग सु दा सतत वा ढत आह े. १९५१ साली भारतात
शहरीकरणाचा व ेग १७.३ ट के होता तो २०११ साली ३१.० ट के वर पोचला .
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा . भारतातील लोकस ं येची घनता
munotes.in
Page 24
24 ३
लोकस ं या वाढीच े िस ा ंत
घटक स ंरचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ लोकस ं या स ं मण िस ा ंत
३.३ मा थसचा लोकस ं या िस ांत
३.४ मा स चा िस ा ंत
३.५ इ तम लोकस ं येचा िस ांत
३.० उि े
लोकस ं या वाढीब ल या स ं मण िस ा ंताचा अ यास करणे.
लोकस ं येचे िविवध िस ा ंत समज ून घेणे.
३.१ लोकस ं या िस दा ंत - तावना
जागितक लोकस ं येचा अ यास य ुटो पास ून ब याच त व ानी व ै ािनका ंनी केलेला आह े.
हब ट पे सर, िगनी या सार या ंनी लोकस ं या वाढ ही काही न ैसिग क िनयमा ंनी िनय ंि त
केली असावी . शोध या या ीन े लोकस ं या अ या स केला मा थस , रकाड आिण
मा स यांनी लोकस ं या वाढीचा साधनस ंप ीचा स ंबंधात अ यास कर याचा य न क ेला
पुढील िवव ेचनात लोकस ं ये या काही िस दा ंताब ल मािहती िदली आह े.
१) लोकस ं या स ं मण िस ा ंत -
िवसा या शतका या आधी लोकस ं या वाढ एका िविश कारान े होत अस े.
अनुभवािधि त िनरी काण े म ांड याचा य न शा ा ंनी केला. पण लोकस ं या वाढ व
आिथ क िवकास या ं यातील ढ ना याचा स ंबंध िवसा या शतकात थमच प दतशीरपण े
मांड याचा जो य न झाला . यातूनच लोकस ं या स ं मण ही स ंक पना उदयास आली .
लोकस ं या स ं मण ही स ं ा सवा त थम फक नॉ ट टाईन या शा ान े यापक अथा ने
उपयोगात आणली . पा ा य गत द ेशातील अन ुभवाव न लोकस ं ये संबधी मांड यात
आले या सव िस दा ंता या मानान े हा िस ं दात अिधक शा ीय व पा चा व सवा ना
पटणारा वाटतो . लोकस ं या वाढ व एखा ा द ेशाची िक ंवा भौगोिलक े ाची आिथ क
अव था याचा िनकटचा स ंबंध असतो . ज मदर व म ृ यूदर या ं या आकड ेवारीव न munotes.in
Page 25
लोकस ं या वाढीच े िस ांत
25 लोकस ं या वाढ काढली जात े. लोकस ं या वाढी या गितमानत ेव न ित या िविवध
अव था िनि त करतात . उदा. कमी लोकस ं या वाढी ची अव था , म यम लोकस ं या व
पु हा कमी लोकस ं या वाढीची अव था .
’एखा ा े ा या लोकस ं या वाढीच े जे च स ु असत े या च ालाच लोकस ं या स ं मण
असे हणतात .“
’औ ोिगक करणा या गत अव थ ेत ज मदर व म ृ यूदर घट यान े लोकस ं या वाढीचा व ेग
पु हा कमी होतो. लोकस ं या वाढी या या माग मणास लोकस ं या स ं मण असे
हणतात .“
शेती यवसाय करणारा समाज औ ोिगक करणाकड े जाताना याला स ं मणा या
अव था ंमधून जाव े लागत े. एकाचव ेळी िभ न िभ न द ेशात लोकस ं या वाढी या िभ न िभ न
अव था असतात .
सं मण िस दा ंताची मूलत व े -
१) लोकस ं या वाढ िक ंवा लोकस ं येतील बदल व आिथ क िवकास याचा घिन स ंबंध
असतो .
२) लोकस ं या वाढ चि य व पाची असत े. काल वाहात लोकस ं या वाढीच े च
िविवध अव था ंमधून काया ि वत होत असत े.
३) लोकस ं या वाढी या अव था स ु वातीला म ंद नंतर जलद फो टक न ंतर पु हा म ंद
वाढ व श ेवटी ि थर वाढ अशा असतात .
४) ज मदराप े ा मृ यूदरात ल णीय घट होत े. ते हा लोकस ं या जलद गतीन े वाढत े.
५) लोकस ं या वाढीचा कल ि थरावताना ज मदर व म ृ यूदर िनचतम पात ळीला
पोहोचतात .
६) लोकस ं या सं मणा चे मूळ आिथ क स ं मणात आह े. आिथ क स ं मणाबरोबर
लोकस ं या स ं मण होत असत े.
लोकस ं या स ं मण िस दा ंता या अव था -
लोकस ं या स ं मणाच े िस दा ंताचे योजन िविवध शा ा ंनी केलेले अस ून या या
सं मण अव था या वग वारीत थोडाफार फरक असला तरी म ूलत वाच े प ीकरण क ेले
आहे. कोण या ही द ेशाची लोकस ं या वाढ ही का ळा या ओघात आिथ क अव थ ेशी
िनगडीत अस याम ुळे सं मण िस दा ंता या प ुढील अव था आह ेत.
१) सं मणप ूव समतोल
२) ाथिमक स ं मणाव था
३) उ र स ं मणाव था munotes.in
Page 26
लोकस ं या भूगोल
26 ४) सं मणो र समतोल
१) सं मणपूव समतोल -
लोकस ं या वाढीची ही स ु वाती ची ाथिमक अव था असत े. या अव थ ेत ज मदर आिण
मृ यूदर हे जा त व बह धा सारख ेच अस याम ुळे लोकस ं या वाढ अ य ंत कमी व ेगाने होते
आिण म ंद असत े. सामा यत : ाथिमक अथ यव थ ेत िकंवा जेथे औ ोिगक करण नाही
अशा े ात अथवा का ळात लोकस ं या फारशी वाढत नाही . यामुळे लोकस ं या ही
समतोल अस यान े या अव थ ेला स ं मण प ूव समतोल अस े हणतात . औ ोिगक प ूव
काळातील समाजाम य े ज मदर व म ृ यूदर हे जा त व साधारण समान असतात . समाजात
वै िकय स ुिवधाचा त ुटवडा, आरो य अना था व अ नप ुरवठ्यात अिन यिमतता याम ुळे
मृ यूचे माण जा त असत े. समाजाच े अि त व िटकिव यासाठी ज मदरही जा त असतो .
ज मदर व म ृ यूदर जा त अस यान े लोकस ं या अितशय म ंदगतीन े वाढत े. उदा. पापुआ व
युिगनी
२) ाथिमक स ं मणाव था -
पिह या अव थ ेत जे हा आिथ क तर उ ंचावयाला स ु वात होत े. यावेळी सं मण
अव थ ेला स ु वात होत े. या अव थ ेत ज मदर आिण म ृ यूदर या ं यात तफावत िनमा ण
होऊ लागत े. तथािप ही तफावत म ु य व े मृ युदरात घट झा याम ुळे होऊ लागत े. ाथिमक
सं मणाव था या अव थ ेत मृ यूदर कमी झाल ेला असतो . परंतु ज मदर मा प ूव इतकाच
वर या पात ळीवर असतो . काही व ेळा ज मदर थोडासा वाढल ेला ही असतो . कारण या
अव थ ेत आरो या या स ुिवधा आिण अिनयिमत अ नप ुरवठा उपल ध होत असतो . यामुळे
या अव थ ेत लोकस ं या जलद गतीन े वाढताना िदसत े. स या िवकसनशील द ेशापैक
बह तेक देश सं मणा या या द ुस या अव थ ेत येतात.
उदा. ीलंका
३) उ र स ं मणाव था -
सं मणाव थ ेचा हा भाग आिथ क अव थ ेला झाल े या उिज ताव थ ेमुळे मृ यूदर नीचतम
पातळीकडे झुकतो व ज मदरातील घटही चाल ूच राहत े. या अव थ ेत हण ूनच ज मदर
नीचतम पात ळीकडे वाटचाल कर तो तर म ृ यूदर व तूत: नीचतम झाल ेला असतो . अथा त
ज मदराच े माण म ृ यूदरापे ा थोड े जा तच असत े. प रणामी लोकस ं येची वाढ होत े. पण
ितचा व ेग मा म ंदावू लागतो . या अव थ ेत लहान क ुटुंब उ च राहणीमान , िश ण , वाहतूक, munotes.in
Page 27
लोकस ं या वाढीच े िस ांत
27 आरो य या ंना उ नत अव था ा होऊ ला गते. व लोक व े छेने लोकस ं या िनय ंि त क
लागतात .
िवकिसत अथ यव था , औ ोिगक ा ंती, वै िकय स ुिवधाम ुळे मृ यूदर िकमान पात ळीवर
आलेला असतो . ज मदरात द ेखील घट चाल ूच असत े. अथा त ज मदराच े माण
मृ यूदरा या माणाप े ा थोड े जा त असत े. लोकस ं येत वाढ होत असली तरी वाढीचा व ेग
कमी होत जातो . उदा. भारत व चीन
४) सं मणो र समतोल -
लोकस ं या स ं मणाची ही अ ंितम अव था होय . या अव थ ेत पिह या अव थ े माण ेच
ज मदर व म ृ यूदर दो ही ही समान होऊ लागतात . परंतु ते नीचतम पात ळीला असतात .
लोकस ं या ि थितकड े गे याने या अव थ ेला स ं मणो र अव था अस े हणतात . या
अव थ ेत जाणीवप ूव क लोकस ं येवर िनय ं ण ठ ेवलेले असत े. ज मदर व म ृ यूदर या ंनी
िकमान पात ळी गाठ याम ुळे लोकस ं या वाढ ह ळूहळू शू यवत होऊ लागत े. उदा. दि ण
को रया
अशा प दतीन े कोण याही द ेशा या लोकस ं या बदलाची चार ट hयात िवभागणी करता
येते. अिलकड े याम य े पाचवा ट पाही समािव कर यात आल ेला आह े. याम य े
मु य व ेक न लोकस ं येत होणारी घट दाखिव यात य ेते. ही होणारी घट न ैसिग क असत े.
येथे मृ यूदरापे ा ज मदर कमी असतो .
उदा. जम नी व वीडन
लोकस ं ये या सं मण िस दा ंतात दोन गो वर भर िदलेला आह े.
१) लोकस ं या स ं मणाच े मूळ आिथ क सं मणात अस ून आिथ क सं मण होत अस ेल
तर लोकस ं या स ं मण जव ळ जवळ अटळ असत े.
२) थम म ृ यूदर कमी होता व ज मदर कमी हो यासाठी जो अिधक कालावधी लागतो .
या मध या का ळात लोकसं या वाढ फोटक व ेगाने होते.
सं मण िस दा ंताचे मह व -
१) लोकस ं यावाढ व आिथ क िवकास या ं यातील सहसब ंध प होतात .
२) देशा या आिथ क िवकास होत अस ेल तर लोकस ं या स ं मणा या िविवध पाय या
रा ओला ंडू शकत े.
३) आिथ क िवकासाम ुळे राहणीमानाचा दजा उंचावतो कुटुंब समाज व रा या िव षयी या
मानवी भा वना गितमान होतात .
४) जम न, जपान , ेट, ि टन, वीडन या द ेशा या अ यासाव न अस े प होत े क
लोकस ं या िव फोटावर स प े ा व े छेने मात करता य ेते. औ ेिगक ा ंतीनंतर
आिथ क प रवत नामुळे मृ यूदरातील घट झाली. परंतु ज म दरातील घट लोका ंनी munotes.in
Page 28
लोकस ं या भूगोल
28 वे छेने वीकारली लोकस ं या वाढीचा व ेग शु यवत आणला याम ुळे आिथ क
िवकासाला अिधक चालना िम ळाली.
५) औ ोिगक गतीम ुळे कृषी धान अव थ ेतील क ुटुंब हणज े मोठा उ पादक घटक ही
संक पना बदलली ग ेली. पधा मक नगरी स ं कृतीत रा हणीमानाचा दजा िटकिवण े
मह वाच े वाट यान े मोठे कुटुंब गैरसोईच े वाटू लागत े. यामुळे ज मदर आपोआपच
खाली आला .
तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं येचा सं मण िस ा ंत प करा .
३.३ मा थसचा लोकस ं या िस दा ंत
वाढ या लोकस ं येब ल मा थस या अगोदरही काह नी मा थस माण ेच काही क पना
मांड या मा थस ने याच क पना िव तार सिव तर आिण गिणती पात मा ंड या या
िस दा ंताला मा थसचा िस दा ंत हटल े आहे. यातील थम तीन म ु ात लोकस ं या का
आिण कोण या गतीन े वाढत े हे यान े प कर याचा य न क ेला आह े. तसेच लोकसं या
वाढीबरोबर साधन स ंप ीची वाढ िक ंवा अ न धा य कस े कमी माणात वाढत े. आिण याच े
प रणाम काय होतात ह े प क ेले आह े. शेवट या दोन म ु ात मा थसन े वाढ या
लोकस ं येवर उपाय स ुचिवल े आहेत. मा थस या िस दा ंताचे पाच म ु े पुढील माण े:
१) मा थस या म ते लोकस ं येवर कोणत ेच िनय ं ण नस ेल तर लोकस ं येची वाढ भ ूिमती
ेणीनुसार हणज े १, २, ४, ८, १६, ३२ या माण े होऊन २५ वषा त लोकस ं या
दु पट होत े.
२) अ न धा या ंचे आिण इतर साधनस ंप ीच े उ पादन मा अथ शा ातील घट या
कला या िस दा ंतानुसार होत े. जरी अ नधा य वाढल े तरी घट या माणातच वाढत े.
हणज ेच मा थस या अ नधा य आिण साधनस ंप ी गिणती ेणीचे वाढत े. उदा. १,
२, ३, ४, ५, ६
३) या माण े लोकस ं येतील वाढ आिण अ नधा याची वाढ याम य े फरक अस यान े
शेवटी लोकस ं या वाढ आिण अ नधा य उ पादनात असमतोल िनमा ण होत े.
४) या असमतोलाम ुळे वाढत जाणारी लोकस ं या या पात ळीवर सामाव ून घेणे श य होत
नाही. यामुळे उपासमार , दु काळ, रोगराई , साथीच े रोग, पूर, भूकंप इ. सार या
नैसिग क आप ी य ेऊन लोक म ृ यूमुखी पडतात या न ैसिग क आप ीना ंच मा थसन े
य िनब ध अस े हटले आहे. या िनब धातून पु हा लोकस ं या आ िण अ नधा य
यांचा समतोल राखला जातो .
५) नैसिग क आप ीत ून समतोलाव थ ेत येणे हे मानवा या ीन े अितशय क द आह े
यात द ु:ख आह े. यापे ा नैितक ितब ंधाचा लोका ंनी वीकार करण े अिधक चा ंगले.
नैितक ितब ंध ह णजे उशीरा ल न , हचय पाळणे, ल नान ंतर संयम इ .उपाय
मा थसन े सुचिवल े आहे. munotes.in
Page 29
लोकस ं या वाढीच े िस ांत
29 वरील माण े मा थसन े आप या िस दा ंतात आपली मत े वाढ या लोकस ं येब ल मा ंडून
पुढे मा थस हणतो न ैतीक उपाय योजना न क े याने लोकस ं या आिण अ नधा य यातील
असमतोल वाढत जाईलच जगाला दु:ख, दा र , उपासमार या सम या न ेहमीच भ ेडसावत
राहतील .
लोकस ं येबाबत मा थसन े जो िस दा ंत मांडला याम य े दोन गो ी कषा ने जाणवतात या
हणज े –
१) मानवा या अि त वासाठी अ न हा घटक अ याव यक आह े.
२) ी प ु षांमधील ल िगक वासना ही आव यक बाब अस ून भिव यका ळात ती कमी
होणार नाही . हणज ेच अ न आिण ल िगक वासना या दोन गो ी मानवी जीवना या
ीने अ याव यक अस यान े या ग ृहीत ध न मा थसन े असा िस दा ंत मांडला क
मानवाची जो पादन श ही िनवा ह व त ू उ पादन कर या या श प े ा मोठी
असत े. याला पुरावा हणून यान े भूिमती व गिणती प दतीच े उदा. देवून प क ेलेले
आहे.
लोकस ं या आिण अ न प ुरवठा या ं या वाढीचा त ुलना मक अ यास क ेला असता
लोकस ं या ही न ेहमीच अ नप ुरवठ्याची मया दा माग े टाकून ढपाट ्याने वाढत जात े.
गिणता या भाषेत िवचार क ेला तर लोकस ं या साधार णत: २५ वषा त दु पट होत े.
लोकस ं या वाढीबाबत मा थस अस े सांगतो क लोकस ं या वाढीवर ठरािवक मया देनंतर
नैसिग क व ितब ंधक या दोन िनय ं काम ुळे आपोआपच मया दा येत असतात .
मा थस श ेवटी अस ेही हणतो क , कोण याही का ळात लोकस ं येचे माण ह े अ न
पुरवठ्यापे ा के हाही व ेगाने वाढणार ेच असत े. अशा िवषम प रि थतीत ग रबा ंची ि थती
नेहमी खालावत जाणारी असत े. या धकाधक या जीवनात न ैितक उपाया ंचा अवल ंब करण े
लोकांना श य होईलच याची खा ी द ेता येत नाही कारण द ु:ख आिण दा र य या च ात हा
संयमाचा हाता ळणे कोमालाही श य होत नाही . हणून लोकस ं या वाढीचा हा
के हाही आिण कोण याही प रि थतीत कमी अिधक माणात भ ेडसावतच राहणार अशा
कारचा यान े िनराशावादी िन कष काढला आह े.
मा थस या िस दा ंतावरील आ ेप :
१) मा थसन े आप या िस दा ंतात लोकस ं या वाढीचा िदले या भ ूिमती ेणीचा अंदाज
खोटा आह े. कारण जगात कोण याच द ेशात या माण े लोकस ं येत वाढ झाल ेली नाही .
काही द ेशात लोकस ं या कमी झाल ेली आह े, तर काही द ेशात लोकस ं या म ंदगतीन े
वाढते आहे िकंवा ि थर आह े. मा थसलाही ह े नंतर पटल ेले असाव े. कारण न ंतर या
आवृ यांम ये मा थ सने लोकस ं या वाढ भ ूिमती ेणीने होते हे न िलहीता लोकस ं या
अ नधा याप े ा जा त व ेगाने वाढत े आहे हे नमुद केले आहे.
२) या िस दा ंतात ता ंि क गती िवचारात न घ ेत यान े अ नधा या या वाढीचा अ ंदाज
देखील च ुक चा ठरतो . कारण व ै ािनक गतीम ुळे आिण तांि क ानातील गतीम ुळे
जगातील काही द ेश च ंड माणात अ नधा याच े उ पादन करताना आढ ळतात. munotes.in
Page 30
लोकस ं या भूगोल
30 यामुळे अ नधा य उ पादनाबाबतीत घट या उ पादन फलाचा िस दा ंत चुक चा
ठरतो.
३) मा थसन े असे गृहीत धरल े होते क , ी-पु षामधील जबरद त ल िगक आकष ण
कायम अ सते व या मुळे लोकस ं येत च ंड वाढ होत े. परंतु असे घडल े नाही. जगातील
बया च देशात ह े आकष ण कायम अस ूनही आिथ क ्या राहणीमानाचा दजा
िटकव यासाठी लोका ंनी वत :ह नच लोकस ं या वाढीवर िनय ं ण ठेवले आहे.
४) मा थसन े १५० वषा पूव आप या िस दा ंतात सा ंिगतले होत े क एका पोटास
खा यासाठी आव यक असणार े उ पादन दोन हाता ंनी होणार नाही . हा िवचार खोटा
ठरला आह े. कारण स या औ ोिगकरण झाल ेले आहे. यामुळे दोन हात आज एका
पोटा या मत ेपे ा जा त िनिम ती करतात . इतकेच न ह े तर जादा िनिम ती इतर
देशांकडे िनया त केली जात े.
५) मा थस या मता माण े नैसिग क साधन स ंप ी मधील जिमनीसारखी स ंप ी आपण
वाढवू शकत नाही . परंतु तांि क गतीम ुळे समु ात भराव टाकता य ेतो. अथा त यावर
बया च मया दा आह ेत. परंतु जमीन जरी वाढिवता आली नाही तरी जमीनीची स ुिपकता
वाढिवता य ेते. व याम ुळे उ पाद न मोठ ्या माणात वाढवता य ेते.
६) यनन या ं या मता माण े लोकस ं येची तुलना जगातील अ नधा या या प ुरवठ्याशी न
करता एक ंदर रा ीय उ प नाशी करण े अिधक उचीत आह े. कारण आज लोका ंचा
राहणीमानाचा दजा ठरिवणाया अनेक घटकातील अ नधा य प ुरवढा हा एक घटक
आहे. यामुळेच आज लोकस ं येची त ुलना राहणी मानाचा दजा व दरडोई उ प न
यां याशी क ेली जीत े.
७) मा थस या िस दा ंता दूरद ीचा अभाव आह े. मा थस या का ळ या प रि थतीन े
भािवत झाल ेला होता . कारण या िस दा ंतात भिव य का ळातील गतीचा िवचार
केलेला नाही . आिण तो अ ंदाज मा थ सला नस याम ुळेच िस दा ंतातील ब या च गो ी
चुक या ठरिव या आह ेत.
८) कनन या मता माण े लोकस ं या वाढीचा िवचार मा थसन े फ अ ना या प ुरवठ्याशी
संबंिधत क ेला आह े. लोकस ं या वाढीबरोबर मश त वाढ होत े. हे मा थसन े गृहीत
धरलेले नाही . मश तील वाढीम ुळे उ पादनात वाढ ह े याम ुळेच मा थ स या
िस ांतात अप ेि त नाही .
९) ाणी शा ा ंनी मा थसची लोकस ं या वाढी ब लची मत े चुक ची मानली आह ेत.
यां यामुळे लोकस ं ये या सा ं कृितक गती बरोबर जो पादन श कमी होत जात े.
यामुळे मा थसन े वण न केलेले भयंकर िच िदसणारच नाही .
munotes.in
Page 31
लोकस ं या वाढीच े िस ांत
31 मा थस या िस दा ंताचे मह व -
मा थस या िस दा ंतावर जरी टीका झाल ेली असली तरी लोकस य े या स ंदभा त
िव तृतपणे शोध घ ेणारा पिहला त हण ून मा थस या िस दा ंताचे अन यसाधारण मह व
मानल े जाते.
१) मा थस या िस दा ंतामुळे थमच लोकस ं येचा सामािजक शा ां या अ यासात
समािव कर यात आला .
२) िस दा ंतावर िटका करणाया नी सु दा मा थसचा िस दा ंत पूण पणे चुक चा ठरिवल ेला
नाही.
३) आजद ेखील िक य ेक देशां या लोकस ं यावाढीबाबत मा थसचा िस दा ंत साथ ठरतो .
४) लोकस ं या ा ंना सव थम मा थसन ेच वाचा फोडली .
५) मा थस या िस दा ंतांमुळेच लोकस ं या िवषयी शा , त व , िनयोजनकत यांचे
ल व ेधले गेले.
६) लोकस ं या ा ंना सव थम मा थन ेच वाचा फोडली .
७) मा थस या िस दा ंतामुळे लोकस ं या ा ंना शा ीय अिध ान ा झाल े.
८) मा थसचा हा िस दा ंत मु ेसूद, भावी आिण व ैचा रक आ मकता प करतो .
९) समायोिचतता ह े मा थस या िस दा ंताचे आणखी एक व ैिश ्य होय .
तुमची गती तपासा :
१) मा थसचा लोकस ं या िस ा ंत सांगा.
३.४ मा स चा िस दा ंत
हा िस दा ंत हणज े समाजवादी िवचारसरणीचा एक भाग आह े. मा स ने समाजवादी
ीकोनात ून शा श ु द िव ेषणावर आधारीत अशा िस दा ंताचा एक भाग हण ून
लोकस ं येिवषयीचा िवचार मा ंडला. याने लोकस ं येचा संबंध भांडवलशाहीशी जोडल ेला
होता. मा स या मत े लोकस ं या वाढ आिण लोकस ं ये या सम या हे च अि त वात
नाहीत . चलीत समाज यव थ ेतील स ंप ी या िवषम वाटणीम ुळे ही िनमा ण केलेली दु:खे
आहेत. लोकस ं यावाढीम ुळे लोक द ु:खी नस ून या ं या द ु:खाचे मूळ समाज यव थ ेतील
संप ी या िवषम वाटणीत आह े. माणसा माणसात आिथ क समता नस याम ुळे काही लोक
दु:खात जीवन जगतात तर काही लोक सुखी जीवनाचा आन ंद घेत असतात . हणूनच
समतेवर आधारल े या न या समाजातील उ पादन यव थ ेवर पूव ची ब ंधने नसतील तर
लोकस ं येपे ा उ पादन श व ेगाने वाढत जाईल . तसेच मानवी दा र याच े कारण मोठी
लोकस ं या ह े नसून खया गु हेगाराकडे गरीब जनत ेचे ल जाऊ नय े हणून भोडवलदारा ंनी
तयार क ेलेले हे एक ब ुजगावण े आहे. ीमंत व पा ंढरपेशी लोका ंमुळेच दा र य वाढत े. munotes.in
Page 32
लोकस ं या भूगोल
32 मा स या मतान ुसार य ेक मानवी सम य ेचे मूळ आिथ क कारणा ंम ये व चलीत
अथ यव थ ेम ये असत े. या या मत े सव जागित क सं येब ल थलकालातीत एकच
साव ि क िनय ं ण अस ूच शकत नाही . लोकस ं येची सम या कोण याही जीवशा ीय
कारणाम ुळे िनमा ण झाली नस ून भांडवलशाही प दतीचा तो अट ळ प रणाम आह े इतकेच
न हे तर भ ंडवलशाही प दत िटक ून राह यासाठी तो अ याव यक आह े. मा स या मत े
मश ची मागणी िफर या भा ंडवलावर अवल ंबून असत े. परंतु भांडवल स ंचना या
ि य ेतच ह ळूहळू ि थर भा ंडवलाच े िफर या भा ंडवलाशी असल ेले माण वाढत जा याची
ि या असत े. यामुळे मश ची मागणी कमी कमी होत जात े. याचा प रणाम हण ूनच
बेकारीच े माण वाढत जात े. या प दतीन े लोकस ं या वाढ झाली ह े दाखिव याचा य न
केला जातो हणज ेच भांडवलशाही अथ यव था वत : या गतीबरोबर जादा लोकस ं या
िनमा ण करीत रहात े मा स या मत े या सम य ेवर एकम ेव उपाय हणज े भांडवलशाही न
क न समाजवा दी सामाजिक रचना करण े हा होय . यात मज ूरांचे िकंवा मानवी माच े शोषण
थांब याम ुळे जनतेचे राहणीमान उ ंचावल े जात े. राहणीमान कायम राख यासाठी ज म
माण आिण म ृ यू माण कमी होईल ही मा स ची भ ूिमका आह े. लोकस ं येचा
सोडिव यासाठी भा ंडवलप दती न क न उ पादना या सामाईक मालक वर व स मतेवर
आधारीत असा नवसमाज िनमा ण कर याची गरज वत िवलेली आह े. कारण जर शोषण
थांबले तरच लोका ंचे राहणीमान उ ंचावणार आह े आिण आपोआपच म ृ यू व ज म माण
कमी होईल अस े याच े मत होत े.
मा स या िस दा ंतावरील िटका -
१) मा स चा हा िस दा ंत केवळ तका िधि त आह े. याला व त ुि थतीचा कोणताही प ुरावा
नाही. सा यवादी अथ यव था या दो ही या लोकस ं या िवषयक प रि थतीत म ूलभूत
फरक असतो . व याम ुळे सामयवादी द ेशात लोकस ं येची सम या नसत े. हा मा स चा
िन कष आज या सा यवादी द ेशाचा िवचार खो टा आह े असे आढळते.
२) सा यवादी व भा ंडवलशाही या दो ही कार या समाजाम य े िकंवा देशांम ये वेगवेगळी
अथ यव था आिण शासन यव था अस ूनही लोकस ं ये या ज म म ृ यू या माणात
भेद जाणवत नाही . परंतु या एका गो ीव न दो ही कार या समाजाम य े
लोकस ं यास ंबंधीचे िस दा ंत एकच असतात असा जो िन कष काढला जातो तो तक
सांगत नाही .
वरील माण े मा स या िस दा ंताचे दोष जरी असल े तरी मा स या िस दा ंताची काही
मह वाची व ैिश ्ये ही िवचारात घ े यासारखी आह ेत. ती पुढील माण े -
१) मा स ने लोकस ं यािवषयक म ूलभूत गो ी वर भर िदला आह े. याचा सखोल अ यास
होणे ज र आह े. यातील पिहली मह वाची गो हणज े लोकस ं येब ल कोण याही
काळात कोण याही द ेशात व कशाही प रि थतीत उपयोगी पड ेल असा एकच साव ि क
िनयम अस ू शकत नाही ह े थम मा स नेच सांिगतल े आहे. मा थस या िस दा ंतावरच
टीका करताना मा स हणतो ज म माण जीव शा ीय घटकाशी स ंबंधीत अस ेल तरी
संपूण सामािजक व आिथ क प रि थती या चौकटीवरच लोकस ं या वाढ अवल ंबून
असत े. munotes.in
Page 33
लोकस ं या वाढीच े िस ांत
33 २) लोकस ं या वाढीम ुळे िनमा ण होणारी िनवा ह साधनाची ट ंचाई ह े लोका ं या दा र याच े
नेहमीच कारण नस ून सव िमका ंना रोजगार प ुरिव या ची चिलत अथ यव थ ेची
असमथ ता हेही दा र याच े एक कारण अस ू शकत े.
३) संप ीच े िवषम वाटप ह े दा र याच े आणखी एक कारण आह े. साधन स ंप ीचा प ूण
उपभोग घ े याम य े िवषमता आिण आिथ क शोषणावर उभारल ेली अथ यव था हाच
अडथळा आहे.
मा स नंतर या िस दा ंतावर दोन िभ न मत े दिश त झा यान े या िस दा ंताब ल अना था
िनमा ण झाली असली तरी या िस दा ंतामधील काही म ूळ बाब वर िवचार घ ेणे आव यक
आहे.
तुमची गती तपासा :
१) मा स चा लोकस ं या िस ा ंत सांगा.
३. इ तम लोकस ं येचा िस ा ंत
इ तम लोकस ं येचा िस ांत मा थुिशयन िस ांता या िति या हणून कट झाला.
मा थ ुिशयन िथअरी ऑफ पॉ युलेशन या ि कोनावर टीका करताना , आधुिनक
अथ शा एडिवन कॅनन आिण लंडन कूल ऑफ इकॉनॉिम सच े कॅर सॉ ं डस यांनी एक
नवीन िस ांत िवकिसत केला आहे जो लोकस ं येचा इ तम िस ांत हणून ओळखला
जातो. याला आधुिनक लोकस ं येचा िस ांत देखील हणतात . अिलकड या वषा त, ो.
रॉिब स , डा टन आिण कॅर-सँडस यांनी िस ांताला प र क ृत आिण पॉिलश केले आहे
आिण ते अिधक सादर कर यायो य व पात ठेवले आहे. हा िस ांत मा थ ुिशयन
िस ांतापे ा एक सुधारणा आहे.
िस ांताचे िवधान :
िस ांता या सं थापका ंनी असे हटल े आहे क "नैसिग क संसाधन े, भांडवलाचा साठा
आिण तांि क ानाची ि थती पाहता , दरडोई उ प नासह लोकस ं येचा एक िनि त
आकार असेल. या लोकस ं येचे दरडोई उ प न सवा िधक आहे ितला इ तम लोकस ं या
असे हणतात .
१. इ तम लोकस ं या:
का स सं ्स सार या अथ शा ा ंनी 'इ तम लोकस ं या' असे मानल े जे जा तीत जा त
क याण उ प न करते. दुसरीकड े, ो. कॅनन यांनी या िस ांताची या या ‘ म परत’ या
संदभा त केली. यांनी िट पणी केली, " ान आिण प रि थती सारखीच राहते, जे हा माचे
माण इतके असत े क यात वाढ आिण घट दो ही समान परतावा कमी करते ते हा
जा तीत जा त परतावा असे हणतात ." याच माण े बाउंिडंगने अगदी बरोबर िनरी ण
केले आहे क , “इ तम लोकस ं या हणज े या तरावर राहणीमान कमाल आहे.
munotes.in
Page 34
लोकस ं या भूगोल
34 २. अ प लोकस ं या :
जर एखा ा देशातील वा तिवक लोकस ं या इ तम िकंवा आदश लोकस ं येपे ा कमी
असेल, तर देशा या सव संसाधना ंचे पूण पणे शोषण कर यासाठी पुरेसे लोक नसतील .
यामुळे लोकस ं या आिण दरडोई उ प न कमी होईल. दुस या श दांत, जर दरडोई उ प न
खूप कमी लोकांमुळे कमी असेल, तर लोकस ं या लोकस ं येखाली असत े.
३. जा त लोकस ं या:
जर वा तिवक लोकस ं या इ तम लोकस ं ये या पातळीप े ा जा त असेल, तर
काय मतेने काम कर यासाठी आिण जा तीत जा त व तूंचे उ पादन कर यासाठी आिण
दरडोई उ प न सवा त जा त असेल. प रणामी दरडोई उ प न पूव पे ा गरीब होते. हा
ओ हर लोकस ं येचा ट पा आहे. दुस-या श दात सांगायचे तर, जर खूप लोकांमुळे दरडोई
उ प न कमी असेल, तर या प रि थतीत लोकस ं या लोकस ं येपे ा जा त असेल.
गृहीतक े:
इ तम िस ांत दोन मह वा या गृिहतका ंवर आधा रत आहे:
1. देशाची लोकस ं या वाढत असताना काय रत लोकस ं येचे एकूण लोकस ं येचे माण
ि थर राहते.
2. देशाची लोकस ं या जसजशी वाढते तसतशी नैसिग क संसाधन े, भांडवली साठा आिण
तं ानाची ि थती अप रवित त राहते.
िस ा ंताचे रेखािच ितिनिध व :
आकृती I म ये लोकस ं येचे माण OX अ आिण OY-अ ा या बाजूने ित डोके उ प न
दाखवल े आहे. OS हे ित डोके उ प न आहे जे लोकस ं येला केवळ िनवा ह वेतन दर देते.
वेतनाची ही पातळी ित डोके उ प नाची िकमान मया दा ठेवते.
लोकस ं ये या दोन तरांवर दरडोई िनवा ह उ प न िमळू शकते:
1. जे हा देशा या संसाधना ंचा जा तीत जा त काय मतेने शोषण कर यासाठी
लोकस ं या खूपच कमी असत े. ही OA लोकस ं येची पातळी आहे.
2. जे हा लोकस ं या खूप मोठी असत े आिण मश ला केवळ िनवा ह उ प न दे यासाठी
काय मता कमी होते. ही OC लोकस ं येची पातळी आहे.
OB इ तम लोकस ं या दश िवते जी उपल ध संसाधना ंचा वापर क न वतःला ित डोके
जा तीत जा त उ प न देते. OB पे ा कमी लोकस ं येसाठी, लोकस ं ये या वाढीसह ित
डोके उ प न वाढते. OB पे ा जा त लोकस ं येसाठी, ितबंधा मक तपासणी ार े
लोकस ं या कमी झा याम ुळे ित डोके उ प न वाढू शकते. munotes.in
Page 35
लोकस ं या वाढीच े िस ांत
35 िच ातील िठपके असल ेला व तं ानातील सुधारणा िकंवा परदेशी यापारा या
िव तारासह ित डोके उ प नाची पातळी दश िवतो. मजुरीचे माण पु हा िनवा ह पातळी या
बरोबरीन े होईपय त हे उ प न वाढ यास आिण लोकस ं या वाढीस मदत करेल.
समी का ंनी खालील कारणा ं या आधार े िस ांतावर टीका केली आहे:
१. इ तम लोकस ं या िनि त करणे कठीण :
कोण याही वेळी देशाची इ तम लोकस ं या जाणून घेणे अ यंत कठीण आहे. यासाठी
तांि क ान, भांडवलाचा साठा, दरडोई उ प न आिण नैसिग क संसाधन े इ यादी अनेक
बाबी िवचारात या या लागतात .
2. एक ि थर िस ा ंत:
इ तम िस ांतावर ि थर अ प कालावधीचा िस ांत हणून टीका केली जाते. हे नैसिग क
आिण मानवी संसाधना ंमधील बदला ंकडे दुल करते जे दरडोई उ प नावर प रणाम
करतात . लोकस ं या वाढी या िनधा रकां या मह वा या ांबाबतही हा िस ांत मौन आहे.
3. जैिवक आिण समाजशा ीय घटका ंकडे दुल :
काही समी का ंचा असाही तक आहे क या िस ांताने लोकस ं येचा आकार आिण वाढ
िनयंि त करणार े जैिवक आिण समाजशा ीय घटक िवचारात घेतलेले नाहीत .
काटेकोरपण े, हा िस ांत लोकस ं येचा िस ांत नाही. हे दरडोई उ प ना या संदभा त
लोकस ं येची ि थती प करते.
4. वा तववादी िस ा ंत नाही:
हे िनदश नास आणून िदले आहे क या दोन गृिहतका ंवर िस ांत आधा रत आहे ते
वा तववादी नाहीत . यामुळे या िस ांताचे यावहा रक मू य कमी झाले आहे. खरं तर,
नैसिग क संसाधन े, तांि क ान आिण उ पादन प ती सामा यतः बदल यायो य असतात .
munotes.in
Page 36
लोकस ं या भूगोल
36 5. केवळ आिथ क घटक िवचारात घेतले:
समी का ंनी असे नमूद केले क हा िस ांत पूण पणे आिथ क घटका ंचा िवचार करतो जे
देशा या लोकस ं येचा इ तम आकार िनधा रत करतात . ही िच ाची एक बाजू आहे. आपण
सामािजक , राजक य आिण इतर गैर-आिथ क घटका ंचा देखील िवचार केला पािहज े.
6. यवहाय नाही:
इ तम िस ांत िनि त नस याम ुळे तो यवहाय नाही. यामुळे ते कोण याही धोरणा या
िनिम तीसाठी माग दश न क शकत नाही. ो. रॉिब स हणतात क हा िस ांत
अथ शा ातील सवा त िनज तुक क पना आहे.
7. िवतरणा मक पैलू दुल ि त:
िस ांत सम य े या िवतरणा मक पैलूकडे दुल करतो . हा िस ांत सा या लोकस ं येला
ित डोके उ प न मानतो . लोकस ं या आिण रा ीय उ प नाची ही वाढ एखा ा देशासाठी
उपयु ठ शकत नाही जर वाढल ेले रा ीय उ प न समाजातील िविवध घटका ंम ये यो य
आिण समानत ेने िवत रत केले गेले नाही. हणून, इ तम लोकस ं या िनि त कर यासाठी
वा तववादी िस ांत उ प ना या िवतरणास कारणीभ ूत ठरला पािहज े.
इ तम िस ांतावर इतक टीका होत असतानाही , हे िनि तपण े हटल े जाते क हे
मा थ ुिशयन िस ांतापे ा एक सुधारणा आहे. इ तम िस ांत हा लोकस ं याशा ा या
िव ानातील मह वाचा खूण आहे. हे मौ यवान आहे कारण ते आ हाला
मा थ ुिशयनवादा या दलदलीवर मात कर यास आिण गतीची चाचणी (दरडोई उ प नात )
दे यास स म करते. परंतु हा िस ांत ि थर व पाम ुळे समाजजीवनात उपयोगी पडत
नाही. अशा कार े, हे कोण याही आिथ क धोरणासाठी माग दश क त व नाही. ते अिधक
यश वी कर यासाठी डायन ॅिमक सेिटंगम य े पु हा का ट करणे आव यक आहे.
तुमची गती तपासा :
१) इ तम लोकस ं या वाढीचा िस ांत सांगा.
munotes.in
Page 37
37 ४
लोकस ं या थला ंतर
घटक स ंरचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ या या
४.३ थला ंतराचे वग करण
४.४ थला ंतरावर प रणाम करणार े घटक
४.५ थला ंतराचे प रणाम
४.६ थला ंतरातील ओढ व ढकल घटक
४.७ आधुिनक का ळातील थला ंतरे
४.० उि े
थला ंतराची ि या समज ून घेणे.
थला ंतराचे वग करण ल ात घ ेणे.
थला ंतरावर प रणाम करणार े घटक अ यासण े.
थला ंतरातील ओढ व ढकल घटक समज ून घेणे.
४.१ तावना
मानव वत : या आर ंभापास ून एका िठकाणाह न द ुसया िठकाणी सतत हालचाल करीत
असे. अ न व व िनवारा या म ूलभूत गरजा भागिव यासाठी मानवाची सतत धडपड चाल ू
होती आिण आजही आह े. याचाच अथ मानवा या अि त वापास ून मानवाच े थला ंतर ही
संक पना ढ आह े. अिलकड या का ळात मानवा या म ूलभूत गरजा ंबरोबरच स ंर ण िक ंवा
सुरि तता ह ेही थला ंतराचे मह वाच े कारण ठरत आह े. थला ंतर ही िवशि देशातील
ता पुरती िक ंवा कायमची हालचाल असत े.
munotes.in
Page 38
लोकस ं या भ ूगोल
38 ४.२ या या
एका द ेशातून दुस या देशात मानवाच े िविश उ ेशाने व िविश कालावधीसाठी जाण े
िकंवा येणे हणज े थला ंतर होय .
िविश कालावधीत जी य िनदान एकदा तरी न ेहमीचे िनवास थान बदल या या
उ ेशाने एका सीमाब द घटक द ेशातून दुसया सीमाब द घटक द ेशात वा त यासाठी
जाते याला थला ंतर अस े हणतात .
िनग मन द ेश व आगमन द ेश -
थला ंतर कर याप ूव य च े जेथे वा त य असत े व ज ेथून थला ंतरमुळे ती य
दुसरीकड े जात े तो िनग मन द ेश होय व थला ंतरा या ि य ेनंतर य या िठकाणी
वा त य करत े हणज ेच तेथे ती थला ंतर घटना स ंपते तो आगमन द ेश होय .
थला ंतरमुळे लोकस ं येचे पुनिव तरण होत असत े. थला ंतरमुळे या द ेशातून थला ंतर
होते व या द ेशात थला ंतर होत े अशा दो ही देशातील लोकस ं येची घनता व रचना
याम य े बदल होतो .
आ थला ंतरी उ थला ंतरी, आ वासी व उ वाशी -
कोण याही थला ंतराम य े दोन घटना घडत असतात .
१) एका िठकाणाह न द ूर जा याची
२) दुसया िठकाणी य े याची
एका थाना या ीन े ते िनग मन आह े. तर दुसया थाना या ीने आगमन आह े.
१) आंतररा ीय थला ंतर
२) देशांतग त थला ंतर
आंतररा ीय थला ंतरा या स ंदभा त आ थला ंतरी आिण उ थला ंतरी.
उदा. भारतात ून अम े रकेत वा त यासाठी जाणारी य भारता या ीन े (Emigrant )
तर अम े रके या ीन े (Immigrant ) असत े.
देशांतग त थला ंतरा या आ वासी व उ पवासी उदा . महारा ात ून केरळम ये
वा त यासाठी जाणारी य महारा ा या ीन े (Out Emmigrant ) तर केरळ या
ीने (Immigrant ) असत े.
munotes.in
Page 39
लोकस ं या थला ंतर
39 ४.३ थला ंतराच े वग करण
थला ंतराचे वग करण िविवध कार े केले जातो , ते पुढील माण े –
अ) उि ान ुसार / हेतुनुसार थला ंतर
ब) अंतरानुसार थला ंतर
क) कालावधीन ुसार थला ंतर
ड) देशानुसार थला ंतर
अ) उ ी ान ुसार / हेतुनुसार थला ंतर - थला ंतर करीत असताना िविश ह ेतू िकंवा
उि डो यासमोर ठ ेवून केलेले थला ंतर या कारात य ेते. थला ंतरा या या कारात
ऐि छक िक ंवा च ेही थला ंतर होव ू शकत े.
२) आिथ क थला ंतर
३) सामािजक थला ंतर
ब) अंतरान ुसार थला ंतर - थला ंतरा या या कारात वासासाठी या अ ंतराचा आधार
घोतला जातो . याव न कमी अ ंतराचे थला ंतर व ला ंब अंतरावरील थला ंतर अस े कार
केले जातात . असे थला ंतर ऐि छक िक ंवा स च े असू शकत े तसेच कायम व पी िक ंवा
ता पुरतेही अस ू शकत े.
१) कमी अ ंतराच े थला ंतर - अशा कारच े थला ंतर हे देशात या द ेशात होत असत े.
असे थला ंतर हे दैिनकही अस ू शकत े िकंवा िदघ कालीन , कायम व पीही अस ू शकत े. या
थला ंतरात द ेशा या सीमा ओला ंड या जात नाहीत याम ुळे हे थला ंतर द ेशांतग त
थलातर आह े. या थला ंतराम य े रा या ंतग त थला ंतर, िज हा ंतग त थला ंतर व
आंतरिज हा थला ंतराचा अ ंतभा व होतो . याचे मुख उप कार प ुढील माण े –
१) ामीण त े ामीण थला ंतर
२) ामीण त े नागरी थला ंतर
३) नागरी त े नागरी थला ंतर
४) नागरी त े ामीण थला ंतर
२) दीघ अंतराच े थला ंतर - अशा कारच े थला ंतर हे एका द ेशातून दुसया देशात होत
असत े.याम य े देशा या सीमा ओला ंड या जातात याम ुळे हे थला ंतर आ ंतररा ीय
कारच े आह े. पूव पास ून अशा कारच े थला ंतर ह े अिवकसीत द ेशांकडून िवकसीत
देशांकडे होत आल ेले आह े. अिलकड या जागितक करणा या व मािहती त े ाना या
युगात अशा कार या थला ंतरात च ंड माणावर वाढ झाल ेली आढ ळते. वाहतूक व
संदेशवहना या साधना ंचा झपाट ्याने झाल ेला विकास आ ंतररा ीय थला ंतरावर मोठा munotes.in
Page 40
लोकस ं या भ ूगोल
40 भाव टाकत आह े. बह रा ीय क ंप यां या आकष णामुळे िवकसनशील द ेशांकडून िवकसीत
देशांकडे अशा कारच े थला ंतर मोठ ्या माणात वाढत आह े.
क) कालावधीन ुसार थला ंतर - थला ंतर िकती कालावधीसाठी क ेले जाणार आह े
याव न थला ंतराचा हा कार क ेला जातो . अशा कारच े थला ंतर ह े ऐि छक िक ंवा
स च े असू शकत े तसेच ते कमी िक ंवा ला ंब अंतराचेही अस ू शकत े.
१) अ प िक ंवा कमी कालावधीच े थला ंतर - याम य े िवशेषत: दैिनक थला ंतराचा
समाव ेश होतो . हणज ेच वत : या राह या िठकाणापास ून कामा या िठकाणी य े जा करण े
होय. तसेच हंगामान ुसार िक ंवा ऋत ुनुसारही थला ंतर होत असत े. पशुपालक जमाती अशा
कारच े थला ंतर करतात . तर आध ुिनक लोक पय टना या द ेतूसाठी अशा कारच े
थला ंतर करतात .
२) िदघ िकंवा जा त कालावधीच े थला ंतर - अशा का रचे थला ंतर िवश ेषत: आिथ क
कारणा ंसाठी क ेले जाते. अनेकदा अशा कारच े थला ंतर हे कायम व पी असत े. कारण
या थला ंतराम य े लोक आपली िनवास थान े बदलतात . मूळ िठकाणाह न कामा या
िठकाणी िक ंवा िनव ृ ीनंतर कामा या िठकाणाह न म ूळ िठकाणी क ेले थला ंतर. अशा
थला ंतरात िदघ अंतराचे आंतररा ीय थला ंतरही होत े. उदा. काही द ेशवासी आपला
देश सोड ून इतर द ेशांचे नाग रक व ि वकारतात .
ड) देशानुसार थला ंतर - कमी िवकसीत द ेशाकड ून जा त िवकसीत द ेशाकड े होणार े
थला ंतर या कारच े आहे. याम य े देशातील उपल ध सामािज क, शै िणक व आिथ क
सुिवधा या ंचा प रणाम थला ंतरीता ंवर होतो . थला ंतरा या या काराम ुळे आधुिनक
काळात थला ंतराचा बदलणारा कल िदस ून येतो.
तुमची गती तपासा :
१) थला ंतराचे वग करण करा .
४.४ थला ंतरावर प रणाम करणार े घटक
थला ंतरावर िविवध घटका ंचा घना म क व ऋणा मक भव घडत असतो . एखा ा देशात
असल ेले आकष क घटक लोका ंना आप याकड े आकष ु न घेतात तर याच द ेशातील
अपकष क घटक लोका ंना दूर कर यास कारणीभ ूत ठरतात . यातील काही म ुख घटक
पुढील माण े –
१) ाकृितक / भौगोिलक घटक
२) आिथ क घटक
३) सामािजक व सा ं कृितक घटक
४) राजक य घटक
५) नैसग क आप ी
६) लोकस ं याशा ीय घटक munotes.in
Page 41
लोकस ं या थला ंतर
41 १) ाकृितक / भौगोिलक घटक - एखा ा द ेशाला लाभल ेले अनुकूल थान , देशाची
ाकृितक रचना (पव त, पठार, मैदान), सुपीक म ॄदा, अनुकूल हवामान , पा याची उपल धता
इ. ाकृितक घटक ह े थला ंतरासाठी आकष क घटक आह ेत. अशा द ेशाम य े मोठ्या
माणावर लोका ंचे थला ंतर होत असत े. याउलट एखा ा द ेशातील उ ंचसखल भ ूमी,
नापीक जमीन , ितकूल हवामान , ितकूल थान , पा याची अन ुप बधता इ घटका ंचा
ितकूल प रणाम थला ंतर ि य ेवर होतो याम ुळे अशा द ेशात लोका ंचे थलांतर होत
नाही िक ंवा याच े माण अ य ंत कमी असत े. पा याच े दुिभ असल े या िठकाणी तर
लोकांना स न े थला ंतर कराव े लागत े.
२) आिथ क घटक - थला ंतर ि य ेवर आिथ क घटका ंचा मोठा भाव पडताना आढ ळतो.
िकंबह ना अिलकड या मािहती त ं ाना या य ुगात आिथ क घटक हा थला ंतराचा
मापदंडच हटला पािहज े. या द ेशात आिथ क सुब ा असत े अशा द ेशांम ये लोका ंना
आकिष त कर याची ख ूप मोठी मता असत े. अनुकुल आिथ क घटका ंमुळेच लोका ंना
रोजगारा या स ंधी उपल ध होतात , उ च व ेतना या नोकरी या स ंधी िम ळतात, यामुळे
लोकां या राहणीमानाचा दजा उंचावतो . आपोआपच थला ंतरीता ंचे माण वाढत े. याउलट
आिथ क घटक ितक ूल असल े या द ेशातून हणज ेच अिवकसीत द ेशाकड ून लोका ंचे
थला ंतर बाह ेर होत े.
३) सामािजक व सा ं कृितक घटक - या द ेशात सामािजक व सा ं कृितक घटक
अनुकूल असतील अस े देश थला ंतरासाठी आकष क द ेश असतात . उदा. िश ण ,
आरो या या स ुिवधा, चांग या दजा चे राहणीमान असल े या िठकाणी लोका ंचे थला ंतर
होत असत े. मानव हा म ूलत: समाजि य ाणी आह े याम ुळे तो एकट ्याने राह याप े ा
समुहाने राहण े पसंत करतो . यामुळेच सामािजक व सा ं कृितक घटका ं या उपल धत ेकडे
याचा जा त कल आढ ळतो.
४) राजक य घटक - थला ंतरावर राजक य घटका ंचा प रणामही मोठ ्या माणावर
होताना आढ ळतो. िवशेषत: राजक य घटक आ ंतररा ीय थला ंतरवर जा त प रणाम
करतात . एखा ा द ेशाचे राजक य धोरण , पर परा ंशी असल ेले राजक य स ंबंध या ंचा
प रणाम थला ंतरावर होतो . राजकारणा ंनुळे िविश द ेशाकड े लोका ंचे थला ंतर होत
असत े. दुसया महाय ु दात झाल ेले थला ंतर हे राजक य कारणा ंमुळे झालेले थला ंतर होत े.
जम नी व इटली य ेथे जगातील इतर द ेशातील लोका ंनी मोठ ्या माणावर थला ंतर केले.
अनेक देशां या राजक य धोरणात पारप परवाना द े या या िनयमा ंम ये असल े या
िनब धांचा प रणामही थला ंतरावर होतो . अिलकड े काही िवकसीत व िवकसनशील द ेशांनी
पय टना या व ृ दीसाठी व ेश परवाना द ेणे सुलभ क ेले आहे, इतकेच नाही तर इतर द ेशातून
पय टनासाठी आल े या लोका ंना िवमानत ळावरही अस े वेश परवान े िदले जातात . अशा
राजक य धोरणा ंचा प रणाम हण ून थला ंतरीता ंचे माण वाढत े व आपोआपच पय टन
यवसायालाही चालना िम ळते.
५) नैसिग क आप ी - अचानक य ेणाया नैसिग क आप ी थला ंतरास कारणीभ ूत ठरता त.
सुनामी, पूर, भूकंप या कारणा ंमुळे त द ेशातील लोका ंना सुरि त िठकाणी थला ंतर
करावे लागत े. उदा. २०१४ म ये माळीण गाव द ुघ टनेतील वाचल े या लोका ंचे २०१७ munotes.in
Page 42
लोकस ं या भ ूगोल
42 पय त दुसया िठकाणी प ुनव सन क ेले गेले. २००६ साली आल े या स ुनामी या आप ीत
आ नेय आिशया ई देशातील िक य ेक लोका ंना थला ंतरीत हाव े लागल े.
६) लोकस ं याशा ीय घटक - लोकस ं याशा ातील वय व िल ंग या दोन घटका ंचा
प रणाम थला ंतरा या ि य ेवर होताना आढ ळतो. थला ंतरीता ंम ये त ण वगा चे
थला ंतर आिण यातही प ु षांचे थला ंतर मोठ ्या माणा वर होत असत े. या द ेशातून
रोजगारा या स ंधी कमी उपल ध होतात अशा द ेशातून हे थला ंतर मोठ ्या माणावर
होताना आढ ळते. भारतातील क ेरळ रा यात तस ेच महारा ातील र नािगरी व िस ंधुदुग
िज ात ि या ंचे माण जा त आढ ळते याचेही कारण हणज े येथील प ु ष वगा चे देशा या
इतर भागात व म ुंबईत होत असल ेले थला ंतर हेच आह े.
तुमची गती तपासा :
१) थला ंतरावर प रणाम करणार े िविवध घटक प करा .
४.५ थला ंतराच े प रणाम
एका द ेशातून दुस या देशात होणाया थला ंतरामुळे दो ही द ेशात चा ंगले व वाईट अस े
दो ही कारच े प रणाम घड ून येतात. असे प रणाम प ुढील माण े -
अ) ाकृितक घटका ंवरील प रणाम - थला ंतरामुळे या द ेशात थला ंतर होत े व
िजथून थला ंतर होत े अशा दो ही द ेशातील भ ू यांम ये बदल घड ून येतो.
१) ामीण द ेशातील ाक ृितक घटका ंवरील प रणाम - थला ंतरीत श ेती करणार े लोक
जंगलांची तोड करतात व श ेती करतात , यामुळे तेथील ाक ृितक घटका ंम ये बदल होतो .
शेतीयो य जिमनीवर िक ंवा जंगलांची तोड क न व या ंची िनिम ती केली जात े. धरणां या
बांधकामाम ुळे नवीन व या ंची िनिम ती क ेली जात े. उ ोग , वाहतुक या मागा साठी
ाकृितक रचन ेत बदल होतो .
२) नागरी द ेशातील ाक ृितक घटका ंवरील प रणाम - नगरांम ये मोठ्या माणावर
थला ंतर होत असत े. यामुळे नगरां या आकारात बदल होत जातो . जागेअभावी उ ंचच उ ंच
इमारती िनमा ण के या जातात . सीमांत द ेशातील ज ंगल व श ेती े िविवध कारणा ंसाठी
वापरल े जावू लागत े. थोड यात नगरातील म ूळ ाकृितक घटक बदलत जातात .
ब) आिथ क प रणाम - ामीण भागात ून नागरी भागात थला ंतर झा याम ुळे थला ंतरीत
लोकांना रोजगारा या स ंधी उपल ध होतात , आिथ क पात ळी सुधारते, राहणीमानाचा दजा
उंचावतो .. तसेच ामीण भागात ून थला ंतर झा याम ुळे तेथील उरल े या लोका ंना पुरेसा
रोजगार िम ळतो व काही माणात ब ेरोजगारीचा स ुटू शकतो .
याउलट नागरी भागात लोकस ं या च ंड माणावर वाढ याम ुळे जीवनाव यक असणाया
पायाभ ूत सुिवधांवर ताण िनमा ण होतो . घरां या जिम नी या िक ंमती भरमसाठ वाढतात .
शोयीस ुिवधा प ुरिव यासाठी िनधी अप ुरा पडतो . शासक य य ं णेवर ताण य ेतो. munotes.in
Page 43
लोकस ं या थला ंतर
43 क) सामािजक व सा ं कृितक प रणाम - िविवध द ेशांतून, िविवध द ेशातून होणाया
थला ंतरमुळे वेगवेगÈया जातीच े, धमा चे, वंशाचे लोक एक य ेत असतात . िविवध िवचार व
क पनांचा िव तार होतो . िविवध स ं कृती, था, सण उ सव या ंची ओ ळख व द ेवाणघ ेवाण
होतो. यातून मानवी स ं कृती या म ू यांचे संवध न होत असत े. यातूनच एका प रप व
समाजाची िनिम ती हो यास मदत होत े.
याउलट िविवध / धमा या स ं कृती या लोका ं या थला ंतरामुळे जातीय, धािम क दंगली
िनमा ण होव ून समाजात अि थरता व अशा ंतता द ेखील िनमा ण होव ू शकत े. थला ंतरीत व
थािनक असा स ंघष सतत िनमा ण होत राहतो . जीवनाव यक गो ची कमतरता व महागाई
वाढते.
ड) पया वरणावरील प रणाम - या द ेशातून थला ंतर होत े अशा द ेशातील
पया वरणावरील ताण कमी होतो व त ेथील पया वरण स ुरि त रहात े.
याउलट या द ेशात थला ंतर होत े तेथील पया वरणावर अित र ताण पडतो .
साधनस ंप ीवर ताण िनमा ण होतो . अिनब ध प दतीन े शहरा ंची वाढ होत जात े.
उ ोगध ं ां या वाढीम ुळे दूषणा या सम या िनमा ण होतात . लोकां या आरो यावर िवपरीत
प रणाम होतात . तेथील प रस ं थांम ये असंतुलन िनमा ण होत े.
तुमची गती तपासा :
१) थला ंतराचे प रणाम प करा .
४.६ थला ंतरातील ढकल व ओढ घटक
थाला ंतरीत कोण
परदेशी िनग मीत - आपला द ेश सोड ून परद ेशात व ती कर यासाठी ग ेलेली य .
परदेशी आगमनीत - परदेशातून कायमची व ती कर यासाठी आल ेली य .
िनवा सीत - जी य आप या द ेशा या बाह ेर वा त य करत े. उदा. अनेक य ू दुसया
महायु ा या का ळात अम े रके या आ याला िनवा िसत हण ून गेले. तसेच रोिह ंगे मुसलमान
हे बांगला देशात िनवा िसत आह ेत.
अंतग त थान बदलणा या य - राजक य , धािम क कारणा ंमुळे यांना स न े
थला ंतरीत हाव े लागत े अशा य . परंतु याम य े देशा या सीमा ओला ंड या जात
नाहीत .
थला ंतराची कारण े - देशांतग त थला ंतराची अन ेक कारण े आह ेत. यांची िव भागणी
ढकलणार े घटक / अपकष क घटक (Push factors ) आिण ओढणार े घटक / आकिष त
घटक (Pull factors ) याम य े केली जात े.
munotes.in
Page 44
लोकस ं या भ ूगोल
44 ढकलणार े घटक - जे घटक लोका ंना अपकिष त करतात अशा घटका ंना ढकलणार े घटक
असे हणतात . ते पुढील माण े –
१) रोजगारा या स ंधीची अन ुपल धता
२) कमी व ेतन
३) जिमनीची कमतरता
४) जिमनीची उ पादकता
५) आधुिनक स ेवांची कमतरता
६) नैसिग क आप ी त द ेश
७) शै िणक स ुिवधांची कमतरता
८) जीवनाची अस ुरि तता
९) राजक य दबाव
१०) एक क ुटुंबांमधील फारकत
ओढणार े घटक - जे घटक लोका ंना आकिष त करणार े असतात अशा घटका ंचा समाव ेश
याम य े होतो. ते घटक प ुढील माणे -
१) रोजगारा या स ंध ची उपल धता
२) आरो य व िश णा या स ुिवधांची उपल धता
३) अनुकुल हवामान
४) उ ोगध ं ांसाठी अन ुकुल प रि थती
५) वाहतुक दळणवळणां या साध ंनांची उपल धता
६) राजक य थ ैय व य गत स ुरि तता
७) नवीन उ ोगा ंचा िवकास
८) आधुिनक जीवनश ैलीची ओढ
तुमची ग ती तपासा :
१) थला ंतरातील ओढ व ढकल घटक सा ंगा.
munotes.in
Page 45
लोकस ं या थला ंतर
45 ४.७ आधुिनक का ळातील थ ंलातर े
िवसा या शतकात झाल े या िव ान व त ं ाना या गतीम ुळे िवकसीत व िवकसनशील
देशांम ये मोठी तफावत िनमा ण झाली . यामुळे िवकसीत द ेशांकडे थला ंतरीता ंचे माण
वाढल े.ऐशआरामी पा ा य जीवनश ैली, उ च व ेतन, मुवत समाज यव था या कारणा ंमुळे
जगातील िवकसनशील द ेशांमधील त ण वग िवकसीत द ेशांकडे आकिष ला जाव ू लागला .
धािम क कारणा ंमुळे िस रयातील हजारो म ुि लम व यानमार (बमा ) मधील हजारो म ु लीम
(रोिहंगे) हे या द ेशांतुन हाकल ून िदल े व ते िनवा िसत हण ून इतर द ेशांकडे गेले.
एकिवसा या शतकात तर अख ंड जग हाता या त ळ यवरच आल े. जागितक करण ,
खाजगीकरण , मु अथ यव था , आधुिनक त ं ानातील गती , उप ह स ंदेशवहनातील
गती, इंटरनेटचे जाळे या सवा चा प रणाम थला ंतरावर होत आह े. हवाई वाहत ुक त बोइग
िवमाना ंनी घेतले या आकाश झ ेपेतून तर अवघ े जग हाक े या अ ंतरावर य ेऊन रािहल े आहे.
या सवा चा प रणाम थला ंतरावर झाल ेला आह े. परंतु हे उलट िक ंवा परती या थला ंतराचे
नवे पव आह े. िवकसनशील द ेशांमधील स ुधारत असल ेली ि थती , उ च व ेतना या
िमळणाया याव सायीक स ंधी, मातृभूमीची ओढ याचबरोबर पा ा य द ेशातील अस ुरि तता ,
ताणतणाव याम ुळे िवकसीत द ेशांकडून परत िवकसनशील द ेशांकडे थला ंतर होव ू लागल े
आहे. तसेच ते शहरी स ं कृतीकड ून परत िनसगा कडेही होव ू लागल े आहे.
तुमची गती तपासा :
१) आधुिनक का ळातील थला ंतराची मा िहती ा .
munotes.in
Page 46
46 ५
समकालीन सम या
घटक स ंरचना :
५.० उि े
५.१ तावना - आिदवास च े िवतरण
५.२ आिदवास ची व ैिश े
५.३ भारतीय आिदवासी
५.४ भारतीय आिदवासीची व ैिश े
५.५ भारतीय आिदवासी या सम या
५.६ रा यान ुसार मह वाच े आिदवासी गट
५.७ िभ ल
५.८ नागा
५.९ गौड
५.१० भारत-धमा वर आधा रत लोकस ं येचे िवतरण
५.११ लोकस ं येची यावसाियक रचना
५.१२ लोकस ं येची वयोगटान ुसार रचना
५.१३ भारताच े लोकस ं या धोरण
५.० उि े
भारतातील आिदवास ब ल मािहती घ ेणे.
भारतीय लोकस ं येची धम , यवसाय व वयोगटान ुसार रचना ल ात घ ेणे.
भारताचे लोकस ं या धोरण अ यासण े.
५.१ तावना - आिदवासी समाजाच े िवतरण
अनुसुिचत जमाती -
’भारतीय रा यघटन े या कलम ३४२ एक अन ुसार रा पत नी घोिषत क ेले या जमात ना
अनुसुिचत जमाती अस े हणतात .“
munotes.in
Page 47
समकालीन सम या
47 ’एकाक ड गरावर , जंगलात राहणार े व या ंना आध ुिनक स ं कृती व जीवनाचा प रचय होव ू
शकला नाही . अशा लोका ंना िगरीजन िक ंवा आिदवासी अस े हणतात .“
’जगातील जमाती आिदवासी जगभर २६० दशल ाप े ा जा त म ूळ रिहवासी िक ंवा
आिदवासी जमीती राहतात . १९०१ मधील आकड ेवारीन ुसार जगातील ७० देशात िम ळून
जागितक लोकस ं ये या ४ ट के इतक आिद वासी जमातीची लोकस ं या आह े. यापैक
बया च देशात ह े मूळ रिहवासी अथवा आिदम जमाती आज अ पस ं यांक ठर या आह ेत.
झील , ि वडन सार या द ेशात म ूळ रिहवाशा ंचे माण ०.८… भारतात ७.५… तर
ीनल ँड म य े ९०…, पे म य े ४०… बोलीिवया म य े ६६… एवढे आहे. आिदवासी
जमाती ची सवा त जा त स ं या आिशया ख ंडात आढ ळते. जगातील व ेगवेग या भागात
पुढील आिदम जमाती आढ ळतात. िप मी, एि कमो , िकरगीज , मसाई तर भारतात िभ ल ,
नागा इ . आिदम जमाती आढ ळतात.
आिदवासी समाज हणज े सामािजक नीतीिनयमा ंनी एकि त बा ंधला ग ेलेला लोका ंचा सम ूह
याची समान भाषा आहे आिण सा ं कृितक पर ंपराही समान आह े. आिदवासी ही स ंक पना
सामािजक िक ंवा सा ं कृितक व ैिश ्यांमुळे जीवशा ीय िक ंवा वा ंिशक व ैिश ्यांपे ा
मह वाची आह े. अनेक आिदवासी जमात म य े तांि क िवकास हा तमी माणात झाल ेला
आहे तसेच या ंचे दरडोई उ पादनही क मी असते.
५.२ आिदवास ची सव साधारण व ैिश ्ये
१) वन पत ची लागवड करण े हा मु य ध ंदा अन ेक आिदवास चा असतो .
२) पशुपालन हा या ं या श ेती कारातील म ु य भाग असतो .
३) आिदवासी जमात ची ठरािवक अशी आिथ क वैिश ्ये असतात . उदा. वन पत ची
लागवड करण े, पशुपालन , िशकार इ .
४) आधुिनक त ं ानाचा वापर आिदवासी लोक करत नाहीत जरी ही साधन े उपल ध
असली तरीही या ंची उ पादक मता मया िदत आह े.
५) जर या ं याकड े एखाद े उ पादन जा त अस ेल तर व त ूंची देवाणघ ेवाण आिण या ंचे
पुन:िवतरण ह े यांचे अित र उ पादन स ंपव याच े माग आहेत.
६) आिदवासी लोक ह े आधुिनक राजक य स ंघटना ंशी पधा क शकत नाही .
७) आिदवासी सम ुहातील लोका ंची भाषा व स ं कृती समान असली तरी त े एकाच
समुहाम य े नसतात .
८) आिदवासी लोक ह े तं ानाम ुळे गत समाजातील लोका ंपुढे िटकू शकत नस यान े ते
अंतग त /दुग म भागात अप ुया सेवासुिवधा असणाया पया वरणीय भागाकड े थला ंतरीत
होतात . munotes.in
Page 48
लोकस ं या भ ूगोल
48 ९) आिदवासी लोका ं या अलगदपणाम ुळे उव रीत द ेशातील लोका ं या सा ं कृितक आिण
तांि क घटका ंम ये िभ नता वाढली आह े. उदा. भारतातील आिदवासी लोक ह े
ड गरात व ज ंगल भागा ंम ये क ि त झाल े आहेत. तर ऑ ेिलयातील म ूळचे लोक ह े
उ र भागा ंकडे थला ंतरीत झाल े.
५.३ भारतीय आिदवासी
भारताम य े जवळजवळ ६८ दशल लोक ह े आिदवासी जमातीच े असून शेकडा आिदम
जमाती माण े यां या धािम क क पना प रभाषा , जीवनश ैली, िभ न आह ेत. परंतु
यां याम य े एक गो स मान आहे ती हणज े यांना स ंघिटत अशा म ुख धमा या
भावाखाली रहाव े लागत े. यातील एक तणाव आ ंतररा ीय पात ळीवरील आह े. हणज ेच
बाहेरील िमशनरी लोक आिदवासी भागा ंम ये काम करता आिण या ंचे ि ा न धमा म ये
परीवत न करतात . रा ीय पात ळीवरील राजक य व आिथ क ्या या ंची एका मता
िटकावी हण ून इतर सम ूहांबरोबर ज े हा स ंबंध राह यासाठी य न क ेले जातात त े हा
जा त ताण -तणाव िनमा ण होतात . सव साधारणपण े या आिदवासी जमाती ा
भौगोिलक ्या अगदी एकाक भागा ंम ये हणज ेच वा ळवंट, ड गरा ळ भाग आिण
जंगलाम ये राहतात िक ंवा बेटांवर राहतात , आप या पार ंपा रक स ं कृती आिण धािम क
गो ी वषा नुवष िटकव ू शकतात . या आिदवासी जमाती िशकार आिण वनस ंकलनाऐवजी
शेतीकड े वळू लागतात त े हा किन मज ूर काम करणाया आिदवास ची ाचीन धािम क प े
न होव ू लागतात आिण त ेथे िहंदू, मुि लम , ि ा न िक ंवा बौध धम य लोका ंकडून आप या
परंपरा िशकव या जातात .
५.४ भारतीय आदीवास ची व ैिश य े -
१) आिदवासी जमात एका िविश अशा द ुग म व अिल भ ू देशात व ती क न राहत े.
२) आिदवासी े इतर गत समाजापास ून दूर िकंवा अिल अस ते.
३) आिदवासी समाजातील गट लहाल लहान अस ून ते श यतो नात ेसंबंधावर आधारीत
असतात .
४) आिदवासी जमातीत अ ंतिव वाह प दतीस ाधा य असत े.
५) येक आिदवासी जमातीची वत ं अशी िनयमावली ठरल ेली अस ून या आधारावर
यायिनवाड े केले जाता व त े सवा ना बंधनकारक राहता त.
६) येक आिदवासी जमातीची स ेवतं बोलीभाषा असत े.
७) आिदवासी जमात ची धम , जात या ं यापुरतीच मया दीत असत े.
८) आिदवास च े जीवन स ंपूण त: िनसगा वरच अवल ंबून अस यान े यां या धमा त
िनसग पूजेला िवश ेष मह व िदल ेले असत े. munotes.in
Page 49
समकालीन सम या
49 ९) आिदवासी जमातीच े लोक ब ुवाबाजी, जादूटोणा यासार या बाब ना मह व द ेतात.
१०) आिदवासी समाजात पार ंपारीकत ेला मह व अस ून अशा पर ंपरांचे जतन एका
िपढीकड ून पुढ या िपढीकड े होत रहात े.
११) आिदवासी लोक वत : या कला , परंपरा, सं कृती जोपास याचा िवश ेष य न
करतात .
१२) आिदवास या कामकाजाची प दत साम ुदायीक असत े.
१३) आिदवास ची सव च काम े ाथिमक व पाची असतात .
१४) आिदवासी समाज बा स ंपका पासून अिल अस यान े वयंके ीत असतात .
१५) आिदवासी लोक एकम ेकां या स ुखदुःखात एको यान े सहभागी होतात .
तुमची गती तपासा :
१) भारतीय आिदवासीची व ैिश े सांगा.
५.५ भारतीय आिदवास या सम या
१) आिदवास म य े अिशि ता ंचे माण जा त आढ ळते.
२) आिदवास या े ात उपल ध पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव आढ ळतो. उदा. शु द पाणी ,
आरो य स ुिवधा, वाहतूक दळणवळणां या सोयी इ .
३) आिदवास ना जीवन जग यासाठी िनि त उ प नाचे साधन नस यान े या ंचा
राहणीमानाचा दजा कमी असतो .
४) आिदवास म य े दा र याच े माण जा त आढ ळते.
५) आिदवासी रहात असल े या े ातील जमीन या ं या वमालक ची नसत े िकंबह ना तशी
न द सरकार द रीही आढ ळत नाही .
६) आिदवासी समाज मया दीत व द ुब ल अस याने अ य सबल घटका ंकडून सतत अ याय
केला जातो .
७) आिदवासी े दुग म अस यान े िवकासाम य े अडसर ठरतात .
८) आिदवासी समाजाल सतत न ैसिग क संकटांना सामोर े जावे लागत े.
९) आिदवासी समाज नवव ैचारीक वाहाम य े सामील हो यास सहजासहजी तयार होत
नाहीत .
१०) आिदवासी भाग दुग म अस यान े ब य ा चवेळा िवकासयोजना या ं यापय त पोहचतच
नाहीत . munotes.in
Page 50
लोकस ं या भ ूगोल
50 तुमची गती तपासा :
१) भारतीय आिदवास या सम या सा ंगा.
५.६ रा यान ुसार मह वाच े आिदवासी गट
आं द ेश : च चू, कंडा-रेडीस, खोड
तािमळनाडू : काडर , कमीख ेर, कोटा, क बस , त डा
कना टक : कातीयन , काडर , कामीख ेर, काटा, तोडा
म य द ेश : िभ ल , ग ड, कोल, कोरकू, बैगा
झारख ंड: संभाल, हो, मूंडा, ओरान , च द
गुजरात : कोली
अ णाचल द ेश : अका, ढफला , िम मी , अबेर, कामाटी
आसाम : चकमा , हमर, कूशी कचाणी , लालूंग, िभक र
िहमाचल द ेश : गु जर, गड्डी, िकनारा
मिणप ुर : अंगामी, सेमा, िमझो
मेघालय : खासी , कुक , लाखेर
िमझोराम : खासी , कूलक , गारो, हमर
नागाल ँ ड: भुितया, लेपचा
ओ रसा : बैगा, िबरह र , कोल, मुंडा
राज थान : िभ ल , िमना, गोरासा
उ र द ेश : जौनसरी , था
अंदमान-िनकोबार : िनकोबारी , जावर, ऐ जीस, सँटीनल ेसी, शा पेनस्
दादर-नदर हव ेली : दुबला, कौखा , वासी, नाइकडा , धोिडआ
तुमची गती तपासा :
१. भारता या िविवध रा या ंतील आिदवास ब ल मािहती ा .
munotes.in
Page 51
समकालीन सम या
51 ५.७ िभ ल
संथाल व गौड या ं या न ंतर िभ ल हा व य जमातीतील ितसरा मोठा लोकसम ुह आह े.
देशात िभ ला ंचे एकि कर ण महारा , गुजरात , म य द ेश व राज थान या चार रा यात
झालेले आहे. गुजरात रा यातील प ंचमहाल , बडोदरा महारा ात और ंगाबाद , अहमदनगर ,
धुळे, जळगांव, नािशक तर म य द ेश म य े धार, साह आ , खरगील , रतलाम तस ेच
राज थानमधील बा सवाडा , िभलवाडा , िचतोडगड , उदयप ुर, कोटा या िज ात िभ ल
आिदवासी सम ुह आढ ळतात. िभ लाच े थलमानान े कोिटयबाल व ल ंगोिटया अस े दोन
कार आह ेत. गुजरात व राज थानम य े िकटीयावाल तर म य द ेश छ ीसगड व महारा ा
दूसरा को रयाबाल तर म य द ेश छ ीसगड व महारा ात ल ंगोिटया जमातीच े लोक
आढळतात. िभ लांची िभ ली ही भाषा अस ून ती श ेजार या मह वा या आय भाषे या
वाहाखाली आली आह े. िभ ल लोका ंची शा ररीक ठ ेवण िनरिनरा Èया भागात व ेगवेगळी
िदसून येते. गुजराती िभ ल ह े ठ गणे, बाबदार व चप ळ असतात . खाण द ेशातील िभ ल ह े
म यम उ ंचीचे ंद नाकाच े, गालाची हाडे वर आल ेले असतात . हे लोक चप ळ व काटक
असतात . तर राज थानातील िभ ल ह े उजळ रंगाचे, ि या ठ ग या व बा ंधेसुद असतात .
देशानु प या ंचे पेहराव िदस ून येतात. धनु य व बाण , तलवार , खंिजर, फास, बंदुक
इ यादीचा वापर िशकारीसाठी क ेला जातो . वनउ पादन , वनसंकलन , पशुपालन , िशकार ,
शेती हे उ ोग क ेले जातात . गावा या म ुिखयला वसाऊ अस े हणतात . हे लोक अ ंध दा ळू
असतात .
५.८ नागा
ईशा य भारतातील ही एक म ुख जमात आह े. ित या अन ेक लहान मोठ ्या उपजमाती
आहेत. यापैक अ ंगामी नागा , कुबई, को याक नागा , चंग, फोग, लोथा, संगथम, सेवानागा
इ यादी िस द आह ेत. नागाल ँड आसाम म ॅनमार या ं या सीम ेकडील ड गरा ळ भागात व
जंगली द ेशात या िवख ुरले या आह ेत. कोईमा , मोकोकच ुंग या भागात या ंची दाट व ती
आहेत. नागा लोक ह े मुळ मंगोलाईट व ंशाचे असून ईशा य भारतातील हजारो वषा या
वा त याम ुळे यांचा वंश इंडोमंगोलाईट या नावान े ओळखला जातो . येक नागा जमातीची
भाषा व ेगळी असून ती ितब ेटी व ी या भाषा ं या िम णात ून िनमा ण झाल ेली आह े. नागा
लोक ह े देखणे उंच सु ढ ग हा ळी वणा चे असतात . याचे कपाळ ंद, डोळ घारे व ी
भेदक व पाची असत े. काही लोक लहान बा ं याचे, काळे सावळे बसके नाक असल ेले व
बारीक डो ळे असल ेले असतात . िशकार , मासेमारी व प ुशपालन , बांबूपासुन िविवध व त ू
बनिवण े हे यवसाय करतात . नागा लोगा ंची कुटुंबप दती िपत ृस ाक अस ून पंचायत सभा ,
लोककला , समाज यव था , धम व जाद ुटोणा इ यादी मानणारे असतात .
५.९ गौड
गौड ही िवड व ंशीय म ुख जमात अस ून भारतातील ज ंगलात राहणाया जमातीत ही
अ ग य समजली जात े. या जमातीची व ती ाम ु यान े गोदावरी , िवं य पव त या िठकाणी
आढळते. अध अिधक ग ड जमातीतील लोक त डी भाषा बोलतात . भारतातील आिदवासी munotes.in
Page 52
लोकस ं या भ ूगोल
52 जमातीप ैक गौण सवा त सुसं कृत व गत समाज समजला जातो . यांचे वा त य ाम ु यान े
म य द ेश, छ ीसगड , उिडसा , महारा , तेलंगणा िक ंवा आ ं देशात आढ ळते.
महारा ाम य े ही जमात िवदभ व मराठवाड ्यातील ना ंदेड िज ात आढ ळते.
महारा ातील च ं पूर व गडिचरोली िज ात राजगौण , मािडया , गैता, ध आ , गौण, गोवारी
या पोटजाती आह ेत. तर म य द ेश, छ ीसगडम य े ब तर मािडया , ड गरी मािडया श ुंग
मािडया , मािडया गौड या जाती व पोटजाती आढ ळतात. तर आ ं देशातील ग ंजम व
िवशाखाप णम या िठकाणी सावरा प ु ष व क ेवळ या गौडा ं या उपजाती आढ ळतात. गौण
जमात ही गत समाज हण ून ओ ळखली जात े. िशकार करण े, अ नस ंकलन अ प
माणात , पशुपालन , लघुउ ोग इ यादी यवसाय करतात .
तुमची गती तपासा :
१) टीप ा .
१) िभ ल २) नागा ३) गौड
५.१० भारत - धमा वर आधारीत लोकस ं येचे िवतरण
एकूण लोकस ं येपैक भारतातील ८२ … पे ा जा त लोकस ं या िह ंदू आहे. ते भारतातील
िविवध रा या ंम ये राहतात . सं ये या ीन े मु लीम धम य लोक द ुसया मांकावर अस ून
एकूण लोकस ं येपैक ज म ू का मीरसह या ंचे माण १२.१२ … तर ि ा न २.९४ …
िशख १.९४… आहेत.
िहंदू : देशातील िविवध रा या ंची तुलना क े यास एक ूण लोकस ं येपैक िह ंदू लोका ंचे माण
िहमाचल द ेशाम य े सवा त जा त हणज े ९५.९ … तर िमझोरामम य े सवा त कमी ५…
आहे.
मु लीम : मु लीम लोका ंचे सवा त जा त माण ह े उ र द ेशाम य े (२४.१ दशल ) असून
याखालोखाल प ं.बंगाल (१६.१ दशल ) आिण िबहारम य े (१२.८ दशल ) आहे.
एकूण लोकस ं येची मु लीम लोका ं या आकड ेवारीची त ुलना क े यास िमझोरामम य े ती
०.६… व ज म ू कि मरम य े ६८.३… या दर यान आह े.
ि ा न: ि ा न लोका ंचे सवा त जा त माण ह े केरळम ये असून ते ५.६ दशल िक ंवा
एकूण लोकस ं येपैक १८.६… आहे.
िशख : देशातील एक ूण १६.३ दशल िशख लोका ंपैक १२.८ दशल (७८.५…) इतके
शीख एकट ्या प ंजाबम य े अस ून उरल ेले लोक श ेजारी रा या ंम ये राहतात .
उ रांचलमधील तराई द ेश आिण िद लीम य ेही शीख राहतात .
देशातील एक ूण लोकस ं येपैक ७९… बौ द लोक ह े एकट ्या महारा ातच राहतात . तर
बौ दधम य लोक ज म ू का मीरमधील लडाख े , िहमाचल द ेश आिण िस क मम य े
राहतात . munotes.in
Page 53
समकालीन सम या
53 जैन धम य लोका ंचे सवा त जा त माण हे महारा ाम य े (०.९५दशल ) िकंवा एक ूण
लोकस ं येपैक २८.८… इतके असून यान ंतर राज थान , गुजरात आिण म य द ेशाचा
मांक लागतो .
धािम क रचना लोकस ं या ट केवारी
िहंदू ८२७५७८८६८ ८०.५
मु लीम १३८१८८२४० १३.४
ि ा न २४०८००१६ २.३
िशख १९२१५७३० १.९
बौ द ७९५५२०७ ०.८
जैन ४२२५९५३ ०.४
इतर धम य व पारशी ६६३९६२६ ०.६
धम न मानणार े ७२७५८८ ०.१
एकूण १०२८६१०३२८ १००.००
तुमची गती तपासा :
१) भारतातील िविवध धमा या लोका ंब ल मािहती ा .
५.११ लोकस ं येची यावसाियक रचना
लोकस ं ये या यावसाियक रचन े या अ यासाम ुळे देशातील आिथ क कामात ग ुंतले या
लोकांची मािहती उपल ध होत े. या रचन ेव नच तर द ेशा या आिथ क िवकासाची प
क पना य ेते. तसेच देशा या गतीसाठी कोण या कारच े िनयोजन कराव े लागेल यास ंबंधी
िनण य घेणे सुलभ जात े. यवसायातील िविवधता ही या द ेशातील गतीची दश क असत े.
िवकसीत रा ात त ृतीय ेणी या यवसायात ग ुंतले या लोका ंची सं या जा त आढ ळते
तर अिवकसीत रा ात ाथिमक यवसायात ग ुंतलेले लोक जा त असतात . देशा या
आिथ क िवकासाबरोबरच लोकस ं ये या यवसायान ुसार होणाया िवभागणीतही बदल होत
असतात . मूलत: आिथ क यवसाया ंची िवभागणी ाथिमक यवसाय , ि तीय यवसाय ,
तृतीय यवसाय व चत ुथ ेणीचे यवसाय अशा िवभागात क ेलेली आह े. ाथिमक यवसाय
हे पूण त: िनसगा वर अवल ंबून असल ेले यवसाय आह ेत. ि तीय ेणी या यवसाया ंम ये
ि या करणाया उ ोगा ंचा समाव ेश होतो . तृतीय ेणीचे यवसाय स ेवां या व पातील
असतात व चत ुथ ेणी या यवसाया ंची िनिम ती ही अिलकड या का ळातील आह े.
याम य े बौि दक व त सम यवसाया ंचा समाव ेश होतो . जगात िविवध कारच े यवसाय
चालतात . देशादेशात या यवसाया ंची स ं या, कार याम य े िभ नता आढ ळते. संयु
रा स ंघाने यवसाया ंचे पुढील कार ि वकारल ेले आहेत. munotes.in
Page 54
लोकस ं या भ ूगोल
54 १) शेती, मासेमारी, वनांवर आधारीत यवसाय
२) खाणकाम
३) व तूिनिम ती उ ोग
४) वीज, गॅस, पाणी व स ेवा
५) बांधकाम यवसाय
६) यापार
७) वाहतूक व द ळणवळण
८) िविवध स ेवा
९) इतर स ेवा
भारतात १९७१ या जनगणन ेनुसार प ुढील कारच े वग करण ि वकारल ेले आहे.
१) शेती कामगा र
२) कृषी कामगार
३) पशुपालन , वनीकरण , मासेमारी, िशकार , वृ ारोपण , बागायती , संबंिधत यवसाय
४) खाणकाम
५) व तुिनमा ण, ि या , सेवा
६) गृहउ ोग
७) गृहउ ोगा यितरी उ ोग
८) बांधकाम
९) यापार व वािण य
१०) वाहतूक
११) इतर स ेवा
१९८१ या जनगणनन ुसार भारतात कामगारा ंचे वग करण ४ िवभागात क ेले गेले.
१) शेतकरी
२) शेती कामगार
३) गृहउ ोगातील कामगार
४) इतर कामगार
२००१ या जनगणन ेनुसार भारतात ५१.७ ट के पु ष आिथ क ्या लाभदायक
यवसायात ग ुंतलेले होते तर ि या ंचे माण क ेवळ २५.६ ट के एवढ े होते. आिथ क
ि य ेत गुंतले या ि या ंचे माण भारतात न ेहमीच कमी राहील ेले आह े. याची कारण े
पुढील माण े – munotes.in
Page 55
समकालीन सम या
55 १) ि याब लचा सततचा द ुजाभाव
२) पु षां या त ुलनेत ि या ंचा िश णाचा दर कमी
३) ि या ंसाठी यो य असतील अशा यवसाया ंची सं या कमी
४) िनर रतेमुळे ि या ंना यवसायात स ंधी कमी आिण प ु षांबरोबर सततची पधा
भारतातील यावसायीक रचन ेची मह वाची व ैिश ्ये पुढील माण े -
१) मु य यवसाय क ृषी
२) मागासल ेली शेती
३) शेतीत कामगारा ंचे माण जा त
४) उ ोगध ं ांचा कमी िवकास
५) उ पादनातील असम तोल
६) कमी उ प न
७) ामीण लोकस ं येचे माण जा त
८) तृतीय ेणी या यवसाया ंचा कमी िवकास
९) गे या शतकभरात यावसायीक रचन ेत कोणताच ल णीय बदल आढ ळत नाही .
तुमची गती तपासा :
१) लोकस ं येची यावसाियक रचना प करा .
५.१२ लोकस ं येची वयोगटान ुसार रचना
लोकस ं या रचन े या अ यासात वयोरचन ेला अितशय मह व आह े. वयोरचन े या
अ यासात ून बालका ंची स ं या, शाळेत जाणाया मुलांची स ं या, िववाहास यो य म ुलांची
सं या, मश च े माण , अवल ंिबता भार , काय कारी लोकस ं या इ . बाबतची मािहती
िमळते.
िनयोजनास ंदभा त िविवध कार या योजना आखताना वयोरचन ेचा अ यास करावा लागतो .
पुढील को कात भारतातील लोकस ं येची वयोमानान ुसार िवभागणी दाखवल ेली आह े.
वष ०-१४ १५-५९ ६०+
१९५१ ३८.४ ५६.० ५.५
१९६१ ४१.० ५३.३ ५.६
१९७१ ४२.० ५२.० ६.० munotes.in
Page 56
लोकस ं या भ ूगोल
56 १९८१ ३९.५ ५४.० ६.५
१९९१ ३७.५ ५५.७ ६.८
२००१ ३५.४ ५७.० ७.५
२०११ ३०.९ ६०.५ ८.६
वरील को काव न अस े िदसून येते क , सन १९६१ व सन १९७१ म ये लोकस ं येत
असल ेले ४१.० व ४२.० बालका ंचे माण प ुढील दशकात कमी होत जाव ून सन २०११
म ये ते ३०.९ एवढे कमी झाल ेले आहे. याचाच अथ ज मदर काही माणात कमी झाल ेला
आढळतो. याचे मह वाच े कारण हणज े िश णाचा वाढता सार ह े आहे. तसेच ६० + या
वृ दां या वयोगटात मा वाढ झाल ेली आह े. याचे कारण भारतीया ंचे आयुमा न वाढत आह े,
आरो यिवषयक जाग ृती िनमा ण झाल ेली आह े, वै क य े ात गती होत आह े, असा य
रोगांवर इलाज िनमा ण होत आह ेत, साथीच े रोग आटो यात य ेत आह ेत. या सवा मुळे
अवल ंिबत लोकस ं येचे माण मा वाढत आह े. लोकस ं येतील १५-५९ हा अितशय
मह वाचा वयोगट असतो . कारण हाच वयोगट काय म असतो . याच वयोगटावर द ेशाची
आिथ क गती अवल ंबून असत े. या वयोगटात अिधक लोकस ं या अस णे ही आिथ क
िवकासाची स ंधी मानली जात े. आिण भारता या ीन े ही स ंधी स या ा झाल ेली आह े.
कारण सात यान े या वयोगटातील स ं या वाढत आह े. भारतात श ै िणक पा ता वाढली ,
सवा ना रोजगार िम ळाला जर भारत झपाट ्याने गती या िदश ेने घोडदौड कर ेल.
तुमची गती तपासा :
१) भारतातील लोकस ं येची वयोगटान ुसार रचना प करा .
५.१३ भारताच े लोकस ं या धोरण
भारत द ेशाचा लोकस ं ये या बाबतीत जगात द ुसरा मा ंक लागतो . भारत पारत ं यातून
मु होईपय त येथे वत ं अस े लोकस ं या िनय ं ण धोरण न हत े. वातं यानंतर देशात
लोकस ं या वाढीचा व ेग च ंड वाढला . यातून अन ेक सम या ंची िनिम ती होव ू लागली .
यानंतर द ेश िवकासा या प ंचवािष क योजना ं या का ळात मा लोकस ं या
िनयं णासाठी या िविवध उपाययोजना ंचा समाव ेश कर यात आला . पिह या प ंचवािष क
योजन ेत कुटुंब िनयोजन काय माचा वीकार कर यात आला . दुसया पंचवािष क योजन ेत
कुटुंबिनयोजनाचा चार , याबाबतच े िश ण व स ंशोधन इ . चा समाव ेश कर यात आला .
यानंतर या योजना ंम ये हा काय म अिधक लोकि य कर यासाठी तरत ुदी कर यात
आ या . नवीन कायद े कर यात आल े, ल नाची वयो मया दा काय ान े िनि त कर यात
आली , बालिववाहा ंवर बंधने आणली , कुटुंबिनयोजना या साधना ंबाबत अिधक स ंशोधनाला
गती द े यात आली , कुटुंबिनयोजनाचा काय म शासक य तरावर राबिवत असतानाच
लोकसहभागासाठी जाग ृती िनमा ण कर यात आली . इतकेच नाही तर आता अस े धोरण
राबिवल े आहे क , भारतीय नागरीकाला कोणतीही िनवडण ूक लढवायची अस यास या
य ला दोन प े ा अिधक अप य े अस ू नयेत. अिलकड या का ळात िवकसीत होत munotes.in
Page 57
समकालीन सम या
57 असल े या सारमा यमा ंचा प रणाम लोकस ं या िनय ं णाच े धोरण राबिवताना िनि तच
उपयोगी ठरत आह े.
रा ीय लोकस ं या धोरण २००० म ये कमी, म यम व दीघ मुदतीची धोरण े िनि त क ेली
आहेत.
१) कमी म ुदतीची धोरण े - कुटुंबिनयोजनाची साधन े, आरो या या पायाभ ूत सुिवधा,
य गत आरो यिवषयक गरजा ंची पूत ता करण े व जनन म वयोगटातील म ुलां या
आरो या या स ेवा पुरिवणे.
२) म यम म ुदतीची धो रणे - सन २०१० पय त एकूण ज मदर शाली आणण े.
३) दीघ मुदतीची धोरण े - मातृ व म य ता व अ क म य ता दर खाली आणण े, मुलांना सव
कार या रोग ितब ंधक लसी द ेणे, संसग ज य रोगा ंबाबत िनय ं क उपाय योजण े,
मुली या िववाहा या वयाची मया दा वाढिवण े, १४ वषा पय त या म ुलांना ाथिमक
िश ण स च े व मोफत करण े, ज म-मृ यू- िववाह न दणी ब ंधनकारक करण े,
कुटुंबक याण काय म अिधक लोकािभम ुख करण े. या सव उ ी ा ंतग त सन २०४५
पय त देशाची लोकस ं या ि थर राह यासाठी य नशील राहण े.
तुमची गती तपासा :
१) भारता या लोकस ं या धोरणाब ल मािहती ा .
munotes.in