Paper-V-Political-Theory-Marathi-version-munotes

Page 1

1अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
घटक १
१ हक्क अर्थ, व्याख्या, हक्काचे सिद्ाांत नागरी, राजकीय,
िामासजक, आसर्थक आसि िाांस्कृसतक व मानवी हक्क
घटक रचना
१.१. उदि�ीये
१.२. हक्काच्या व्याख्या
१.३. हक्काची वैदि�्ये
१.४. हक्काचे वर्गीकरण
१.५. हक्क संरदित ठेवण्याच्या पद्दती
१.६. मानवी हक्क
१.७. मानवी हक्क दसद्दांत
१.८. सारांि
१.९. आपण काय दिकलो ?
१.१०. संिर्भ सूची
१.१ 8lĥĶt
समाजात राहणाऱ्या व्यक्तीला आपला सवाांर्गीण दवकास घडवून, चांर्गले जीवन जर्गण्यासाठी त्याला
आपल्यामध्ये असलेल्या र्गुणांचा दवकास करण्यासाठी पोषक पररदथितीची आवश्यकता असते. हक्क
हे अिा प्रकारची पररदथिती दनमाभण करत असतात. हक्क हे व्यदक्तर्गत दहताचे साधन नसून सामादजक
कल्याणाचे ते एक माध्यम असते. व्यक्तीच्या जीदवताचे आदण दवत्ताचे संरिण होणे मानवी
दवकासासाठी अतावश्यक असते. व्यक्ती आदण समाजाच्या परथपर संबंधातून हक्कांची दनदमभती होत
असते. व्यक्तीने समाजाचा घटक या नात्याने थवदवकासाठी हक्कांची दनदमभती केलेली असते.
लोकिाही राष्ट्रात हक्काचे महत्व अनन्यसाधारण असते. त्याला नार्गरी हक्काबरोबरच काही राजकीय
हक्क सुद्दा प्राप्त होत असतात. व्यक्ती राजकीय प्रदियेत त्याला प्राप्त झालेल्या राजकीय हक्कामुळे
सहर्ार्गी होऊ िकते. हक्काचे मानवी जीवनातील असणारे महत्व लिात घेऊन हक्क या संकल्पनेची
वोळख व्हावी यासाठी हक्क या संकल्पनेच्या दवदवध दवचारवंतानी केलेल्या व्याख्यांसह हक्काचा अिभ
प्रथतुत प्रकरणात थप� करण्यात आलेला आहे. हक्क हे दवदवध प्रकारचे असतात. हक्कांच्या प्रकारांची
मांडणी तसेच हक्काचा उपर्ोर्ग प्रत्येकास घेता यावा यासाठी हक्काना संरिण आवश्यक असते, हे
हक्क किा प्रकारे सरांदित राहू िकतात हे िेखील प्रथतुत प्रकरणात मांडलेले आहे. याबरोबरच munotes.in

Page 2

2रयाजकì्य वसĦयांत - 
हक्कांचे दवदवध दसद्दांत थप� कłन समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला मानव या नात्याने थवार्ादवकपणे
प्राप्त होत असलेल्या, तसेच मानवाच्या व्यदक्तमत्वाचा अदवर्ाºय र्ार्ग असलेल्या मानवी हक्काची
पाĵभर्ूमी आदण त्यांचे महत्व प्रथतुत प्रकरणात मांडलेले आहे
h³क ȩȺȸȹɅɄ
व्यक्तीला आपल्या र्गुणांचा दवकास करण्यासाठी वैचाररक दवकासासाठी, तसेच अदधकादधक चांर्गले
जीवन जर्गण्यासाठी हक्क आवश्यक असतात . “व्यक्तीला थवतचा सवाांर्गीण दवकास घडवून
आणण्यासाठी अत्यावश्यक अिी सामादजक पररदथिती दनमाभण करणाऱ्या घटकांना हक्क असे
Ìहणतात" अिी प्रो. लाथकी यांनी हक्कांची व्याख्या केली आहे व्यक्तीला दतच्या दवकासासाठी
आवश्यक ते हक्क प्राप्त कłन िेणे आदण 6तरांनी ते हक्क दहरावून घेऊ नयेत यासाठी योµय ती ििता
घेणे, अिी िुहेरी जबाबिारी राºयाची असते. नार्गररकांना केवळ हक्क िेऊन चालत नाहीत, तर त्या
हक्कांवर प्रसंर्गी अदतिमण झाल्यास अिा अदतिमणांना प्रदतबंध करण्याची कायिेिीर तरतूिही
करणे आवश्यक असते. प्रत्येक व्यक्तीचे व्यदक्तमßव आदण र्गुण वेर्गवेर्गळे असतात. आपल्या व्यदक्तत्वाचा
आदण र्गुणांचा थवतच्या 6च्Jेनुसार दवकास घडवून आणण्याची संधी व्यक्तीला दमळाली पादहजे. तिी
पररदथिती दनमाभण करणे हे आधुदनक लोकिाही राºयाचे कतभव्य ठरते.
हक्क हे नैसदर्गभक असतात, अिी कल्पना काही दवचारवंतांनी मांडली. परंतु हक्क आपोआप प्राप्त होत
नाहीत. हक्कांना समाजाची मान्यता दमळावी लार्गते आदण राºयाकडून ते अंमलात आणले जावे
लार्गतात तरच त्यांचा लार् व्यक्तीला होऊ िकतो. Ìहणून नार्गररकांना प्राप्त होणाऱ्या हक्कांचे थवłप
सवभý सारखे नसते. उिाहरणािभ, मोZत दििणाची सोय हा काही सधन िेिांत नार्गररकांचा हक्क
आहे, पण आदिभक ŀ�्या अप्रर्गत िेिांना हा हक्क िेणे परवडत नाही. प्रत्येकाला उपजीदवकेचे साधन
िेण्याचा हक्क काही िेिांतील नार्गररकांना असतो. अिा िेिांत नोकरी-व्यवसाय दमळू न िकलेल्या
लोकांना बेकारी र्त्ता दिला जातो. पण सवभच िेिांना अिा प्रकारचा हक्क िेणे परवडणारे नसते.
माणसाला चांर्गले जीवन जर्गण्यासाठी आदण थवतचा नैदतक आदण र्yदतक दवकास घडवून
आणण्यासाठी अत्यावश्यक असे जे हक्क असतात ते मूलर्ूत हक्क' Ìहणून Bळखले जातात.
लोकिाही िेिांत अिा मूलर्ूत हक्कांचा समावेि राºयघटनेमध्ये केलेला असतो व त्यांच्या
संरिणाची योµय तरतूि केलेली असते. कारण मानवी हक्कांची िाĵती हे लोकिाहीचे प्राणतßवच
होय र्ारताच्या राºयघटनेतही मूलर्ूत हक्क िेण्यात आलेले आहेत आदण त्यांच्या संरिणासाठी
आवश्यक त्या तरतुिी करण्यात आलेल्या आहेत.
अrररथटvटल Ìहणतो की, राºय मनुष्ट्याच्या सुरदिततेसाठी दनमाभण होते व मनुष्ट्याच्या कल्याणाकररता
ते दटकून राहते. मनुष्ट्याचे कल्याण साधावयाचे असेल तर त्यासाठी अिा प्रकारची पररदथिती दनमाभण
केली पादहजे की ºयात त्याची सवाभर्गीण उन्नती होऊ िकेल तसेच ते असेही Ìहणतात की, उत्तम
प्रकारे जीवन व्यतीत करावयाचे असेल तर तिा प्रकारची पररदथिती दनमाभण करणे आवश्यक असते
ºयात असे जीवन जर्गणे िक्य हो7ल.त्यामुळे व्यक्तीच्या सवाांर्गीण दवकासाठी त्याला त्यासाठी काही
साधने उपलÊध कłन दिली जादहजेत ही साधने Ìहणजे हक्क होत हक्क हे Zक्त व्यदक्तर्गत दहताचेच
साधन नसून सामादजक कल्याणाचे ते एक माध्यम आहे. बोसांकी, Ìहणतात, 'हक्कामुळे व्यदक्तर्गत munotes.in

Page 3

3अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
कल्याण तर होतेच; परंतु ºया सामादजक समूहाचा आपण एक र्ार्ग आहोत त्या सामादजक समूहाचे
दहत िेखील हक्कातून साधल्या जाते. अररथटvटलच्या र्ाषेत सांर्गावयाचे तर, हेच सामूदहक दहत
जीवन असते. असे सुखी जीवन प्राप्त झाले नाही तर व्यक्तीचे कल्याण होऊ िकणार नाही. लाथकी
Ìहणतात, त्याप्रमाणे हक्क हे समाजजीवनाच्या अिा अवथिा आहेत की, ºयादिवाय कोणतीही
व्यक्ती आपला सवाांर्गीण दवकास साधू िकत नाही' हक्क मानवी जीवनात 6तके महßवपूणभ असले तरी
राºय जोपयांत हक्कास मान्यता िेत नाही तोपयांत हक्कास काही अिभ नसतो. मनुष्ट्याचे जीवन खऱ्या
अिाभने दवकदसत करावयाचे असेल, तर हक्क ही एक मूलर्ूत र्गरज आहे. ºयास राºयाकडून मान्यता
दमळालेली असते.
१ h³का¸^ा Ó^ा´^ा
हक्काचे थवłप पाहता हकाच्या दवदर्न्न लेखकांनी वेर्गवेर्गÑया व्याख्या केलेल्या दिसून येतात.
aाÖकì यांची मते, हक्क या सामादजक जीवनाच्या त्या अवथिा आहेत ºयादिवाय कोणतीही व्यक्ती
आपली सवार्गीण प्रर्गती घडवू िकत नाही.
hva2 यांच्या मते, हक्क Ìहणजे सामादजक िक्तीच्या आधारावर एका व्यक्तीची िुसऱ्या व्यक्तीच्या
वतभणुकीवर प्रर्ाव दनमाभण करण्याची पाýता होय'.
[xgा2कt हक्काची व्याख्या करताना Ìहणतात '', हक्क अिा मार्गण्या आहेत की ºयास समाज मान्यता
िेतो आदण राºय त्याना प्रत्यिात आणते''.
úmन यांच्या मते नैदतक प्राणी या ŀद�कोनातून मनुष्ट्याच्या व्यवसायपूतीसाठी ºया िक्ती अदथतत्वात
असतात त्यांना हक्क असे Ìहणतात.
@lÖटन यांच्या मते " एका व्यक्तीने िुसऱ्या व्यक्तीकडून दविेष प्रकारे कायभ िमतेस हक्क असे
Ìहणतात".
वरील व्याख्यांवłन असे दिसून येते की, हक्कांचा उिय हा व्यक्तीच्या दहतासाठीच झालेला असल्याचे
सवभ दवचारवंत मान्य करतात. Zक्त @दथटनचा सवभकषवािी ŀद�कोन सोडल्यास हक्काबĥलची
नैदतक कल्पनाच सवाांनी मान्य आहे. अिाभत हक्क हे आवश्यक असले तरी प्रत्येक राºय हे हक्क
किा प्रकार लोकांना उपलÊध कłन िेते यावरच त्या राºयाचे थवłप अवलंबून असते.
१‘ h³का2चm duleĶz^t
हक्काचे मानव जीवनातील महत्व लिात घेता हक्काचे पुQील काही वैदि�्ये सांर्गता येतील.
१ h³क g]ाKाSच lन]ाªR hxSाS
समाजाच्या बाहेर हक्क अदथतत्वात राहू िकत नाहीत. समाजाबाहेर हक्कांची कल्पना करणेही
व्यिभ आहे. दनजभन अरण्यात एकलकŌड्या अवथिेत हक्क या कल्पनेस काहीही अिभ उरत नाही
कारण त्याच्या थवािाभआड तेिे कोणीही येऊ िकत नाही. जेव्हा माणूस सामादजक समूहात
राहतो त्या वेळी त्याच्या थवातंÞयावर 6तरांकडून आिमण होण्याची िक्यता असते. याचवेळी munotes.in

Page 4

4रयाजकì्य वसĦयांत - 
खऱ्या अिाभने हक्कांची आवश्यकता र्ासते. समूहजीवन नसेल तर त्यामुळे हक्कांची
आवश्यकताच उरणार नाही Ìहणून हक्क हे केवळ समाजातच अदथतत्वात येतात.
 h³क ht Ödा\ाldक 4gSाS:
राºय हक्कांची दनदमभती करत नाही, राºय केवळ हक्कांना मान्यता िेते व त्यामुळे नार्गररकांना
असे हक्क उपर्ोर्गावयास दमळतात. उिा जीवन जर्गण्याचा अदधकार अत्यंत थवार्ादवक असा
अदधकार आहे. राºयाने त्यास दनमाभण केले नाही. त्यास मान्यता दिली आहे व त्यास वैधादनक
मान्यताही दिली आहे.
‘ h³क d कSªÓ^t >क]tका2em g2[2lVS 4gSाS:
हक्क कतभव्ये एकाच नाण्याच्या िोन बाजू समजल्या जातात. कतभव्यपालनादिवाय हक्काच्या
तरतुिीस काही अिभ नसतो. सामादजक तडजोडीसाठी व प्रत्येकाच्या थवातंÞयरिणासाठी
हक्कांची तरतूि केलेली असते, परंतु असे असले तरी प्रत्येकाचे थवातंÞय अबादधत राखले
जाणे आवश्यक असल्यामुळे हक्काबरोबर कतभव्याचेही पालन केले पादहजे. सामूदहक जीवनात
तुमचा हक्क हे माझे कतभव्य ठरते अंधारातून सायकल चालदवताना सायकलचा दिवा लावणे
माझे कतभव्य आहे त्यामुळे तुमचा सुरदितपणे घालण्याचा हक्क अबादधत राहतो. Ìहणून हक्क
एकमेकांिी दनर्गदडत आहेत.
’ h³क ÌhRKt ldetfाlVकार नाhm:
दविेषादधकार एका दकंवा िोड्यांचे कल्याण साधण्याचा प्रयत्न करतो. त्यामुळे ते संकुदचत
वाटतात. पण हक्क व्यापक अिाभने समाजाचे दहत साधण्याचा प्रयत्न करत असतात. एखाīा
व्यक्तीकडून हक्काची मार्गणी होत असताना त्या हकांची मार्गणी ती व्यक्ती Zक्त थवता कररताच
करत नाही तर तो हक्क 6तर सवाभकररता मार्गत आहे. संपूणभ समाजाचे नैदतक कल्याण त्यातून
साधले जात असते. हक्क व्यदक्तर्गत दहताप्रमाणेच सामादजक दहत साधण्याचा प्रयत्न करतात
Ìहणून हक्काचे थवłप हे कल्याणकारी असते असे Ìहणतात. समाजाचे दहत ºयामध्ये आहे
असेच हक्क प्रिान करण्यात येतात. चोरी करण्याचा दकंवा आत्महत्या करण्याचा हक्क
कोणालाही प्राप्त होऊ िकत नाही.
“ h³क ÖTmर नgSाS
मनुष्ट्याच्या र्गरजा पूणभ करण्यासाठी हक्कांची दनदमभती झालेली असते.त्यामुळे त्या दवदि� र्गरजा
संपल्या की हक्कांचे थवłपच न� होऊन जाते. समजा, काही काळानंतर धमाभचे अदथतत्व
न�च झाले तर धादमभक अदधकारास काहीही महßव राहणार नाही . मनुष्ट्याच्या र्गरजा सतत
बिलत राहतात व त्यानुसार हक्कांतही आपोआप बिल होत जातात. Ìहणून हक्क दथिर
थवłपाचे नसतात. munotes.in

Page 5

5अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
” h³क ht lनlIJS ÖdłYाचt 4gSाS:
कोणत्याही समाजात दिलेल्या हक्कांना दनदIJत असे थवłप असते. प्रत्येक जण वेर्गवेर्गळा
हक्क मार्गू लार्गला Ìहणून ते हक्क त्यांना दमळत नाहीत. तसे होऊ लार्गले तर हक्कांना काहीच
अिभ उरणार नाही, अिा हक्कांची यािी दजतक्या व्यक्ती दततके हक्क 6तकी हो7ल. कोणत्याही
िेिात लोकांना जे हक्क दिले जातात, त्यांचे दनदIJत व दववदित असे थवłप असते.
१’ h³काचt dFêकरR
हक्कांचे दवर्ाजन प्रामुख्याने िोन र्ार्गांत करण्यात येते. १ (नैदतक हक्क) Moral Rights) व
वैधादनक हक्क) Legal Rights) , वैधादनक हक्कांचे पुन्हा िोन र्ार्गांत दवर्ाजन करता ये7ल. २
नार्गरी हक्क Civil Rights) २) राजकीय हक्क Political (Rights).
१ नulSक h³क :
नैदतक हक्कांचा संबंध मनुष्ट्याच्या नैदतक जार्गpतीिी येतो. नैदतक हक्क त्याच हक्कांना Ìहणता
ये7ल की, जे समाजाच्या सामुिादयक, नैदतक व्यवहारावर आधारलेले आहेत. प्रत्येक
दििकाचा हा हक्क आहे की, दवīाƾयांनी त्यास योµय तो मान वावा. तसेच प्रत्येक दवīाÃयाभचा
एक हक्क आहे की, दििकाने त्याच्याकडे पालकाप्रमाणे लि īावे, परंतु नैदतक हक्कांचे
महßवाचे वैदि�्य असे की, सरकारचे पाठबळ त्याच्या पाठीमार्गे नसते. एखािा नैदतक हक्क
सुरदित रादहला नाही तर राºय कोणतीही कारवा7 कł िकत नाही. एखािे वेळी एखाīा
नैदतक हक्काची उपयुक्तता व समाजाचा Zार मोठा पादठंबा लिात घेता नैदतक हक्कास राºय
वैधादनक थवłप िेते ही र्गो� वेर्गळी.
 duVाlनक h³क :
वैधादनक हक्क राºयाकडून मान्यता पावलेले हक्क असतात. राºयाचे पाठबळ त्या पाठीमार्गे
असते वैधादनक हक्कांचा र्ंर्ग झाला तर सरकारदवŁद्द दकंवा एखाīा नार्गररकादवŁद्द
न्यायालयात जाता येते. वैधादनक हक्क हे सवाांना समान रyतीने दिले जातात. त्यात जात,
धमभ, वणभ 6त्यािीबाबत र्ेिार्ेि करण्यात येत नाही. उिा. राÌय नार्गररकांना र्ाषण
थवातंÞयाचा अदधकार िेते. हा अदधकार िेताना राºय हेही कटािाने पाहते की या हक्कामुळे
6तरांच्या हक्कांवर आिमण न होता त्या व्यक्तीचा दवचार व्यक्त करण्याचा अदधकार माý
सुरदित राहावा. वैधादनक हक्कांचे पुन्हा िोन र्ार्गांत दवर्ाजन करता येते. १) नार्गररक हक्क
आदण २) राजकीय हक्क
‘ नाFरm h³क 
मानवी जीवनाच्या मूलर्ूत र्गरजा पूणभ करणारे जे हक्क असतात त्यांना नार्गरी हक्क असे
Ìहणतात. िुसऱ्या र्ाषेत असे Ìहणता ये7ल की सुखी, सामादजक, सन्मानपूवभक जीवन munotes.in

Page 6

6रयाजकì्य वसĦयांत - 
व्यतीत करण्यासाठी ºया आवश्यक अवथिा असतात त्यांना नार्गरी एक असे Ìहणतात.
नार्गररकाचा मानदसक , नैदतक व सामादजक दवकास याहक्कांĬारेच होत असतो. आधुदनक
राºयात प्रत्येक राºयघटनेने या हक्कांचा समावेि केला आहे व ते हक्क जर न� होत असतील
तर त्यादवŁद्द उपाययोजनाही केली आहे. या हक्का सदवथतर दवचार हो7लच एवQे माý खरे
की, नार्गरी हक्कांदिवाय व्यक्तीला सवाांर्गीण दवकास करता येणार नाही. उिा दििणाचा हक्क
नसेल तर बyदद्दक दवकास होणार नाही मालमत्तेचा अदधकार नसेल तर त्याला थवत3चा
आदिभक दवकास करता येणार नाही 6त्यािी.
’ राKकì^ h³क 
राºयाच्या िैनंदिन व्यवहारात र्ार्ग घेता यावा Ìहणून जे ह दनमाभण करण्यात येतात त्यांना
राजकीय हक्क असे Ìहणतात नार्गरी हक्क जसे वैयदक्तकŀ�्या बापरता येतात, तसे राजकीय
हक्कांचे नसते. राजकीय हक्क नार्गररक Ìहणूनच वा यात येतात. राºयाच्या िैनंदिन कारर्ारात
र्ार्ग घेण्यासाठी प्रामुख्याने या हक्कांची योजना केलेली असते. राजकीय हक्कांमुळेच
लोकिाही प्रत्यिात उतरदवणे िक्य झाले आहे आजचा काळ हा लोकिाहीचा काळ आहे.
लोकिाहीत लोकच सावभर्yम असतात. सवभसत्ता त्यांच्या हाती क¤दþत झालेली असते. ही सत्ता
वापरावयाची असेल तर राजकीय हक्क लोकांना िेणे जłरी आहे. त्यादिवाय राºयकारर्ारात
लोकांना र्ार्ग घेता येणार नाही. उिा दनवडणुकीस उर्े राहण्याचा अदधकार लोकांना
दिल्यादिवाय त्यांना सरकार चालदवता येणार नाही.
नाFरm h³क ȚȺɇȺȽ ȩȺȸȹɅɄ 
आधुदनक काळात नार्गररकांचे अनेक नार्गरी हक्क राºयाने मान्य केले आहेत ते हक्क व्यक्तीच्या
जीवनाच्या मूलर्ूत र्गरजा पूणभ करणारे असतात. काही ठळक ना र्गरी हक्कांचे वणभन खालीलप्रमाणे
करता ये7ल.
१ Kmdन KFÁ^ाचा h³क 
कोणत्याही मनुष्ट्याच्या जीवनात सवाभत जाथत महßवाची र्गो� कोणती असेल तर ती Ìहणजे
दजवंत राहणे ही होय ती सवाभत प्रािदमक व मूलर्ूत र्गरज असल्यामुळे जीवन जर्गण्याचा
अदधकारही दततकाच आवश्यक व मूलर्ूत असा नार्गरी हक्क बनला आहे. जर्गातील सवभच
घटनांनी हा हक्क दनदवभवािपणे मान्य केला आहे. बा हक्काचा अिभ आपणास तीन र्ार्गांत
सांर्गता ये7ल. पदहले असे की कोणत्याही व्यक्तीस 6तर व्यक्तीचे प्राणहरण करण्याचा अदधकार
नाही. मनुष्ट्याच्या समूहदप्रय वpत्तीतून समाज दनमाभण झाला व व्यक्ती दततक्या प्रकpती या न्यायाने
व्यक्ती व्यक्तीतीत संघषभ अटळ झाले. हे संघषभ अजूनही कायम आहेत; परंतु या संघषाभतून 6तर
व्यक्तीस ठार मारण्याचा अदधकार कोणत्याही व्यक्तीस पोहचत नाही असे जर ती व्यक्ती कł
लार्गली तर सरकार त्या व्यक्तीस दििा करते. उिा. महात्मा र्गांधीचा खून केल्याबĥल निुराम
र्गोडसेस Zािीची दििा झाली होती आजच्या सवभच राºयांना व्यदक्तर्गत सुरिेचे उपाय योदजले munotes.in

Page 7

7अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
आहेत. िुसरे असे की कोणत्याही व्यक्तीस आत्महत्या करण्याचा अदधकार नसतो याचे कारण
असे की प्रत्येक व्यक्तीचा दवकास करण्याचे कायभ राºयास करावयाचे असते. आत्महत्येमुळे
राºयाच्या या कायाभत बाधा उत्पन्न होऊ िकते प्रत्येक व्यक्ती समाजास कोणत्या ना कोणत्या
पद्दतीने उपयोर्गी असते समजा, एखाīा डvक्टरने आत्महत्या केली तर त्यापासून दमळणाऱ्या
Zायīास समाज वंदचत हो7ल. यादिवाय लोकिाहीत प्रत्येक व्यक्ती समाजाचा मy असतो हा
घटक न� होणे लोकिाहीच्या दहताचे नाही. आत्महत्या Ìहणजे समाजाचे एकप्रकारेच आहे.
ररची असे Ìहणतो की, ºया लोकांना आपले जीवन र्ार त्यांच्यात िेखील समाजसेवेची िमता
असते. दतसरे असे की, जीवन अदधकार दनरंकुि थवłपाचा असू िकत नाही. त्यावरही काही
मयाभिा आहेत. राºयाने कीस सुरदिततेची हमी दिली आहे; परंतु जेव्हा राष्ट्राचेच अदथतत्व
धोक्यात येते. तीने राष्ट्रासाठी आपले जीदवत समदपभत करण्याची तयारी ठेवली पादहजे. राष्ट्राचे
व अखंडत्व दटकवून ठेवण्यासाठी प्रसंर्गी प्राणाचीही आहूती िेण्याचा प्रयत्न केला " बऱ्याच
लेखकांनी हे मान्य केले आहे; परंतु काही लेखकांच्या मते अिा प्रकारे जीवनापासून वंदचत
करण्याचा अदधकार राºयास नाही टrÉट तर असे Ìहणतो की, जो समाज जीवनास एवQे महßव
िेतो, त्याने ते 6तक्या तत्परतेने परत घेऊ नये " जीवन जर्गण्याच्या हक्कावर पडणारे िुसरे
दनयंýण Ìहणजे कायīाचे होय कायīाचा र्ंर्ग कłन व्यक्ती जीवन जर्गू िकत नाही. त्यामुळे
6तरांचे जीवन धोक्यात येण्याचा संर्व असतो आदण समाजात र्गŌधळ, बेबंििाही दनमाभण
होण्याचा धोका असतो.
 का] करÁ^ाचा h³क
जीवन जर्गण्याचा अदधकार काम करण्याच्या हक्कामुळे पूणभतेस जाऊन पोहोचतो. व्यक्तीस
काम करण्याचा अदधकार नसेल तर त्याला आपल्या उपजीदवकेचे साधन उपलÊध करणे
कठीण जा7ल व त्याच्या जीवन जर्गण्याच्या अदधकारास त्यामुळे अिभ उरणार नाही. प्रत्येक
व्यक्तीस आपल्या ®मावर जर्गण्या चा अदधकार आहे; परंतु ®म करण्याची संधी उपलÊध कłन
िेण्याचे कायभ राºय करीत असते. सुŀQ व सिम व्यक्तéना काम करण्याचा अदधकार दमळवून
िेणे हे प्रत्येक राºयाचे कतभव्यच आहे आजचे राºय हे लोककल्याणकारी राºय मानले जाते.
लोककल्याणकारी राºयात तर सरकारक डून नार्गररकांच्या Zार मोठ्या अपेिा असतात.
जाथतीत जाथत लोकांचे सुख व कल्याण साधण्यासाठी त्यांना उपजीदवकेचे साधन उपलÊध
होणे ही अत्यंत महßवाची र्गो� असते. राºयाने हे कायभ केले नाही तर त्यांच्या व्यदक्तमßवाच्या
दवकासातील राºय हीच एक मोठी घोड ठरते असे Ìहणता ये7ल. त्यामुळे प्रत्येक राºयाने
आपल्या नार्गररकांना काम करण्याचा हक्क उपलÊध कłन दिला आहे. परंतु याचा अिभ असा
नाही की प्रत्येक व्यक्तीस आपल्या मनाप्रमाणे काम दमळेल. ºया व्यक्तीची जी पाýता असेल
त्याचप्रमाणे त्या व्यक्तीस काम दमळू िकते. उिा. एखाīा कामर्गारास डvक्टरचे काम कधीच
दमळू िकणार नाही काम करण्याच्या हक्काचा िुसरा अिभ असाही आहे की कामर्गारास त्याच्या
कामाचा पूणभ मोबिला दमळाला पादहजे. त्याच्या जीवनाच्या ºया काही प्रािदमक व अत्यावश्यक munotes.in

Page 8

8रयाजकì्य वसĦयांत - 
र्गरजा आहेत त्या कामाच्या मोबिल्यातून र्ार्गल्या पादहजेत. उिा अन्न, वľ, दनवारा 6त्यािी
कामर्गारांच्या कामाचे तासही दनदIJत झाले पादहजेत आता ते प्रत्येक िेिातून होतही आहेत
Cīोदर्गक राºयिांतीच्या काळात कामाचे तास दनदIJत नसल्यामुळे कामर्गार हा यंýाचाच एक
दनजीव र्ार्ग बनून र्गेला होता. हे
आपणास माहीतच आहे. अदत®मामुळे िकवा, अकायभिमता च दनरािा दनमाभण होते. जर त्यास
दवचार करावयास वेळ नसेल तर तो उत्तम नार्गररक बनू िकणार नाही अ तर Ìहणतो की उत्तम
नार्गररक उत्तम राºय दनमाभण करतात. र्ारतात अजून हा अदधकार मूलर्ूत मानला र्गेला नाही
त्यामुळे बेकारी र्यंकर प्रमाणात वाQत आहे. बऱ्याच िेिात अिी ियनीय दथिती आहे. चीन व
रदिया या िेिांनी प्रत्येक नार्गररकास काम करण्याचा हक्क खऱ्या अिाभने दमळवून दिला आहे.
चीन ब रदियात बेकार मनुष्ट्य िोधूनही सापडावयाचा नाही 6तर िेिांपुQे काम करण्याच्या
हक्काच्या बाबतीत िोन पयाभय आहेत. पदहला असा की प्रत्येक नार्गररकास कामाची हमी
सरकारने दिली पादहजे व िुसरे असे की हे अिक्य असेल तर जोपयांत नार्गररक बेकार राहतो
तोपयांत त्याच्या उिरदनवाभहासाठी न्यूनतम आवश्यक वेतनाची व्यवथिा केली पादहजे. 6तकेच
नव्हे तर कामर्गार, सरकारी व दिन सरकारी नोकर यांना योµय वेळिीर वेतन दिले जाते दकंवा
नाही हेही राºयाने कटािाने पादहले पादहजे. एकंिरीत केवळ व्यक्तीस दजवंत ठेवण्यासाठीच
नाही तर राष्ट्र दजवंत राहण्यासाठी प्रत्येक व्यक्तीस काम करण्याचा हक्क प्राप्त झाला पादहजे.
‘ le±Rाचा h³क 
दििणाचा हक्क आधुदनक युर्गात तर अत्यंत आवश्यक हक्क मानला र्गेला आहे. पूवीच्या
काळात राºयाची संपूणभ सूýे राजाच्या हाती असत. लोकांचा राºयकारर्ारािी Zारसा संबंध
येत नसे; परंतु आता लोकिाहीचा अवलंब बव्हंिी राष्ट्रांनी केला आहे. त्यामुळे िासनाचा
मध्यदबंिू आता जनताच आहे. लोकांना जर राºयकारर्ार कसा करावा याचे अदजबात ²ान
नसेल दकंवा लोक संपूणभपणे अदिदित असतील तर राºयकारर्ार चालेल कसा? बैलर्गाडी
चालदवणारास ºया खेडेर्गावास जावयाचे आहे तेिील रथता माहीत असला पादहजे. त्याचप्रमाणे
लोकिाहीच्या यिदथवतेसाठी लोकांना दििण प्राप्त होणे अत्यंत आवश्यक असते.
दििणाचा हक्क Ìहणजे राºयाने नार्गररकास सुदिदित करण्यासाठी संपणभ व्यवथिा केल्या
पादहजेत. दििणामुळे व्यक्तीचा सवाांर्गीण बyदद्दक दवकास होतो व्यक्तीच्या नैदतक दवकासाचेही
ते एक साधन आहे नार्गररकत्वाच्या प्रदििणात दििणाचे महßव कधीही नाकारता येणार नाही.
लोककल्याणाची ŀ�ी दििणातून दवकदसत होऊ िकते व्यक्तीच्या सवाांर्गीण दवकासासाठी
दििण हे एक महßवपूणभ असे प्रर्ावी माध्यम आहे. नार्गररकत्वाच्या कायाभसाठी दििण व्यक्तीस
पररपूणभ पद्दतीने तयार करते. लाथकी असे Ìहणतो की, “जे दवचार दनमाभण करतात व आत्मसात
करतात, अंदतमŀ�्या सत्ता त्यांच्याच हाती जाते". munotes.in

Page 9

9अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
अदिदित व्यक्ती राºयकारर्ाराचे संपूणभ ²ान सहजासहजी प्राप्त कłन घेऊ िकत नाही त्यास
राºयव्यवहार किादचत कळणारही नाही व िेिाचे दहत किात आहे हेही तो समजू िकणार
नाही. लोकिाहीचे धनी दकंवा मालक हे लोक आहेत Ìहणून लोकांना सुदिदित केले तर
लोकिाही चांर्गल्या प्रकारे सांर्ाळली जाऊ िकेल. दििणाने नार्गररकांस केवळ हक्कांचीच
जाणीव होते असे नाही तर अंतमुभख होऊन तो आपल्या कतभव्याचाही दवचार कł लार्गतो.
Ìहणूनच लाथकी Ìहणतो की, "कतभव्याच्या सुयोµय पालनासाठी आवश्यक बाबतीत राºयाने
कł नये. अिभ दमळावे नार्गररकांचा कल आयड, 6त्यािéचा दवचार कłन पादहजे. िुसरे असे
की प्रत्येक नार्गररकास सक्तीने एका दवदि� राºयाने दििण दिलेच पादहजे त्यातून उत्तम
नार्गररक दनमाभण होऊ िकतील. प्रत्येक राºय ŀ�ीने दवचार करीत आहे ही सुिैवाची र्गो�
Ìहटली पादहजे.
’ ]ाa]°tचा h³क :
व्यक्तीस दमळालेल्या सवभ नार्गरी अदधकारात मालमत्तेÍया अदधकारासारखा िुसरा कोणताही
वािúथत अदधकार नसेल. मालमत्तेचा मोठा जीवनावर तसेच संपूणभ मानवी संथकpतीच्या
6दतहासावर झाला आहे. आजच्या जे अनेक राजकीय बाि दनमाभण झाले) साăाºयवाि,
साÌयवाि (त्यामार्गे मालमत्ता कारण असे Ìहणता येते. या हक्काचे समिभन कसे केले जाते
नंतर त्या हक्कावर किी टीका केली जाते हे पाहू.
अनेकांनी मालमत्तेचे समिभन केले आहे. पदहले असे की संचय करणे प्रादणमाýात असे आQळून
येते. मुंµया खाīसंचय करतात तर कुýािेखील तŌडातील पिािभ काQून ¶यायचा प्रयत्न केल्यास
रyþ थवłप धारण करतो दचýांचा दकंवा खेळण्यांचा संúह करतात तीच प्रवpत्ती मालमत्तेच्या
संचवाच्या दिसून येते. यातूनच मालमत्ता ही संथिा दनमाभण झाली. Ìहणून राºयास मालमत्ता
करता येणार नाही. Zार झाले तर दतचे दनयंýण करता ये7ल. िुसरे असे मालमत्ता थवकतpभत्वाचे
असते. बुदद्दमान मेहनती माणसे संपत्ती कमावतात, संपत्ती कमावणे प्रत्येकाला िक्य होणार
नाही Ìहणून कतpभत्व व बदद्दमत्तेचे Zळ असते ते न� ठरणार नाही याकररता मालमत्तेचा हक्क
सुरदित ठेवला दतसरे असे असल्यामुळे र्दवष्ट्याची हमी प्राप्त वpद्दापकाळी मालमत्तेचा आधार
असेल दनदIJतपणे आयुष्ट्य येते. उपासमारीच्या संकटापासून मनुष्ट्य वाचू िकतो. चyिे मालमत्ता
असल्यामुळे व्यक्तीस मोकळा वेळ दमळू िकतो या वेळेचा उपयोर्ग घडणीकडे िेिाच्या दहताकडे
व्यक्ती िकते. वरील सवभ बाबéचा असे दिसून येते मालमत्ता ही एक अत्यंत आवश्यक संथिा
आहे. दनŁपयोर्गी कालाच्या Bघात केव्हाच न� झाली असती.
मालमत्तेस दवरोध करणारे दवचारवंत असे Ìहणतात की, मालमत्ता ही एक समाजदहतास
अपायकारक असणारी संथिा आहे. ती न�च केली पादहजे त्याचे पदहले कारण असे िाłण
आदिभक दवषमता दनमाभण करते व समाजाच्या सवभच रोर्गांचे मूळ मालमत्तेमुळे ®ीमंत जाथत
®ीमंत र्गरीब हे अदत र्गरीब जातात. मालमत्तेचा हक्क मान्य समाजात मालमत्ता
नाकारण्यासारखेच आहे. वाथतदवक समाज है एक कुटुंबच आहे त्यातील सवभच र्गो�ीवर सवाभचा munotes.in

Page 10

10रयाजकì्य वसĦयांत - 
समान अदधकार प्रथिादपत झाला पादहजे. िुसरे असे को संपत्तीमुळे समाजात एक मोठा चैनी,
सुखदवलासी व आळिी असा एक वर्गभ दनमाभण होतो. त्याच्या खुिालच¤डू प्रवpत्तीमुळे त्याची िक्ती
राष्ट्राच्या उर्ारणीस कामी येत नाही. ती वाया जाते. सामादजक बांडर्गुळे दनमाभण करण्याचे कायभ
मालमत्ता करीत असते. एकंिरीत मालमता असावी की नसावी हा प्रij जरी वािúथत असला
तरी लाथकी Ìहणतो त्याप्रमाणे ती संपूणभपणे न� कŁ नये. जी मालमत्ता ®माचे Zळ नसते ती
न� करावयास हरकत नाही . रदिया चीनसारख्या िेिात घटनेने मालमत्तेचा हक्क लोकांना
दिला असला
तरी सामादजक न्याय व सामूदहक कल्याण या तßवानुसार त्यावर आवश्यक ती बंधने टाकण्यात
आली आहे. आजही प्रर्गदतिील िेिात ®ीमंतावर जाथत कर लािून व 6तर मार्गाांनी हा हक्क
मयाभदित करण्यात आला आहे र्ारतीय घटनेच्या ३१ व्या कलमात हा हक्क दिला आहे. त्यात
िुŁथत्याही झाल्या आहेत.
“ \ाfा d ]nþRÖdाS2Þ^ाचा 4lVकार :
र्ाषण व मुþणथवातंÞयाचा हक्क हो लोकिाहीची मूलर्ूत र्गरज आहे. लोकिाही त्यातूनच उर्ी
राहते, दटकून राहते. प्रा. बरी Ìहणतो त्याप्रमाणे मानदसक व नैदतक उन्नतीसाठी ही एक
सवōच्च अवथिा आहे. कोणत्याही समाजाची प्रर्गती हक्कादिवाय होऊ िकत नाही .
र्ाषणाच्या व मुþणाच्या आधारेच आपण आपले दवचार व्यक्त कł िकतो. या अदधकारातून
व्यक्तीला थवत3चे संरिणिेखील करता येते. हा अदधकार प्रामुख्याने अन्यायादवŁद्द वापरला
जातो. िडपिाहीदवŁद्द वापरता जातो . ही िडपिाही व्यक्तीची असो की सरकारची असो
व्यदक्तर्गत अिवा सरका रच्या रार्गाची पवाभ न करता आपल्या मनातील दवचार मांडण्याचे हे
थवातंÞय आहे. व्यदक्तमßवाच्या दवकासासाठीिेखील आपले दवचार मांडण्याचा हक्क अत्यंत
आवश्यक आहे. आपले ²ान व अनुर्व यांना दवथतpत किा प्राप्त कłन िेण्याचे कायभ हा
अदधकार करीत असतो . त्याचप्रमाणे लोकांच्या तिारीबĥल सरकारला सतत जार्गे
ठेवण्यासाठी हा अदधकार वापरणे अत्यंत महßवाचे ठरते. दनवडणुकीच्या काळात र्ाषणे व
वpत्तपýांच्या साĻाने सरकारवर टीका होते व सरकारला चुकीच्या मार्गाभपासून परावpत्त
करण्याचा प्रयत्न सवभसामान्य काळात याच हक्काĬारे केला जातो. या हक्कावर कोणत्याही
प्रकारचे दनयंýण ठेवणे Ìहणजे लोकिाहीच्या र्ावनेवरच प्रहार करण्यासारखे आहे. दवचारांना
िडपणे Ìहणजे सत्य िडपण्यासारखेच आहे. अनेक दवचारांच्या संघषाभतूनच सत्य पुQे येत
असते. मrक आयव्हर Ìहणतो की, दवचार िडपून टाकण्यासाठी राºयाने िक्तीचा प्रयोर्ग कधीही
कł नये, दवचार Zक्त िुसऱ्या प्रर्ावी व ®ेķ दवचारानेच िडपले जाऊ िकतात; परंतु याचा
अिभ असा नाही की, अदधकार नार्गररकांना अदनबांधपणे वापरता येतो. सामादजक िांतता व
6तरांच्या हक्कांचे संरिण यास जर र्ाषण व मुþण थवातंÞयामुळे बाधा येत असेल तर सरकार
त्यावर मयाभिा टाकते. सामादजक दवþोह माजदवणे, घटना उलिून टाकणे दकंवा जातीय
बैमनथय दनमाभण हो7ल अिी वक्तव्ये दकंवा दलखाण करणे या प्रकारास सरकार प्रदतबंध होतो. munotes.in

Page 11

11अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
राष्ट्रीय आणीबाणीच्या काळात तर या हक्कांवर जाथत मयाभिा पडतात व ते आवश्यक आहे.
राष्ट्रीय सावभर्ीमत्वास तडे जाऊन राष्ट्रीय ?क्य जर युद्द अिवा आणीबाणीच्या काळात
धोक्यात येत असेल तर त्याचा प्रदतबंध करीत असते. साथकीच्या मते युद्दकाळातिेखील
सरकारने या हक्कावर मयाभिा आणू नयेत. सरकारने या काळातही अनुतेचे मत घेतल्यादिवाय
पावले टाकू नयेत.
” gघ d g\ाÖdाS2Þ^ : मनुष्ट्य हा समूहदप्रय प्राणी आहे. या वpत्तीतून प्रिम समाजाची दनदमभती
झाली; परंतु मनुष्ट्यजीवनाच्या दवदवध अिा असंख्य र्गरजा आहे. त्या पूणभ करण्यासाठी दवदवध
असे संघ अदथतत्वात येतात व व्यदक्तमßव पूणभपणे दवकदसत करण्याचा प्रयत्न करतात असे संघ
थिापन करण्याचा प्रत्येक व्यक्तीला अदधकार आहे. र्गकभ व मेटल§ड Ìहणतात त्याप्रमाणे संघ हे.
मनुष्ट्याच्या थवार्ादवक प्रवpत्तीतूनच दनमाभण झाले आहेत. अनेकसत्तावािी तर राºयासच एक
संघ मानतात. राºयही मनुष्ट्याच्या राजकीय र्गरजेतूनच दनमाभण झाले आहे हे दवसरता येत नाही.
जीवनाच्या अिा दकतीतरी दवदवध र्गरजा आहेत की ºया मनुष्ट्य एकटा पूणभ कł िकत नाही;
त्यास 6तरांचे साĻ ¶यावेच लार्गते. याच कारणानुसार अनेक व्यक्ती एकý येऊन संघाची
थिापना करतात . समाजाच्या दहताच्या ŀ�ीने तो आपले दवचार या संघाĬारा व्यक्त कł िकतो
अिाभत संघ थवातंÞय हे अमयाभि थवŁपाचे असू िकत नाही. राºय ही एक सवभमान्य अिी
सावभर्yम संघटना असते. अिा आवश्यक संघटनेस उलिून टाकण्याचे कायभ जर एखािा संघ
करीत असेल, तर संघाचे अदथतत्वच न� करण्याचा अदधकार सरकारला असू िकतो. एखािा
संघ राºयाच्या अदथतत्वास जर धोकािायक ठरत असेल तर त्याचे समूळ उच्चाटन करण्याचा
अदधकार सरकारला असतो.
संघथवातंÞयाप्रमाणेच सर्ाथवातंÞयही महßवपूणभ असते. सर्ाथवातंÞय हे एका अिाभने र्ाषण व
दवचारथवातंÞयच आहे. प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या मनातील दवचार व्यक्त करण्याचा अदधकार
असतो; परंतु या दवचारास सर्ासंमेलनाच्या थवłपात मांडले तर त्यास मोठे सामादजक वळ
प्राप्त होते. सरकारिेखील अिा दवचाराकडे लि िेते अिाभत, यावरही बंधने पडतातच. एखािी
सर्ा जर सामादजक आरोµयाचा नाि करणारी असेल तर अिी सर्ा चेकायिेिीर ठरवण्याचा
अदधकार सरकारला आहे. त्याचप्रमाणे राष्ट्रीय आणीबाणी दकंवा युद्दाच्या काळात जर
राष्ट्राच्या सावभर्yमत्वास व अखंडत्वास बाधा आणणारे वक्तव्य कोणी करीत असेल तर सरकार
त्यास दििा कł िकते. चीन व पादकथतानने र्ारतावर आिमण केले त्या काळात अनेक
लोकांना अंतर्गभत सुरिा कायīाखाली अटक करण्यात आली होती. लोकिाहीच्या यिासाठी
हा अदधकार अत्यंत आवश्यक आहे; परंतु लोकिाही दटकून राहण्यासाठी व राष्ट्राच्या
सुरदिततेसाठी या हक्कावर काही बंधनेही टाकण्यात आली
•) Vाl]ªक h³क :
प्राचीन कालापासून आजपयांत व्यक्तीचे संपूणभ जीवन धमाभने व्यापून कले होते. जन्मापासून ते
मpत्यूपयांत धादमभक रीतीररवाजांचा Zार मोठा पर्गडा मनुष्ट्यजीवनावर आजही दिसून येतोच
प्राचीन काळात तर धमभ हेच जीवन होते. आजही धमाभचे बऱ्याच प्रमाणात दिसून येते. धमभ हा munotes.in

Page 12

12रयाजकì्य वसĦयांत - 
आध्यादत्मक उन्नतीचे साधन आहे. मानदसक िांतीचे ते एक माध्यम आहे. धमाभमुळे आदण
त्याच्या आचरणामुळे मनुष्ट्यात आत्मबळ दनमाभण होते. Ìहणूनच अनेक राष्ट्रांनी हा हक्क
व्यक्तीचा महत्वपूणभ नार्गरी हक्क Ìहणूनच मान्य केला आहे.
धादमभक हक्काचा अिभ असा की, प्रत्येक व्यक्तीला थवत3च्या 6च्Jेप्रमाणे अवलंब दकंवा धमाभचे
आचरण करण्याचा अदधकार आहे. त्यात कोणीही हथतिेप क िकत नाही. र्ारतीय घटनेतील
२५ व्या कलमात प्रत्येकाला हा हक्क िेण्यात आला आहे. दहंिू, दिख, मुसलमान 6त्यािी
ठोक आपापल्या रीतीररवाजाप्रमाणे धमाभचे आचरण कŁ िकतात. त्यांना कोणीही प्रदतबंध कł
िकत नाही, परंतु धादमभक हक्क संपूणभ दनरंकुि आहे असे नाही. या हक्कावरही काही बंधने
टाकण्यात आली आहेत. पदहले असे की, धमाभच्या संबंधातच राºयास कोणतेही आदिभक दकंवा
राजकीय थवłपाचे कायिे पास करता येतात. त्यावर कोणीही बंधन आणू िकत नाही.
सामादजक कल्याणासाठी असे कायिे पास करण्याचा अदधकार राºयास पोहोचतो. िुसरे असे
की, जे धादमभक हक्क आहेत त्याचा वैयदक्तक िेýात पूणभपणे वापर प्रत्येक व्यक्तीला करता येतो;
परंतु सावभजदनक िेýात जर 6तरांच्या र्ावना त्यामुळे िुखावल्या जात असतील तर तसा वापर
करता येत नाही. दतसरे असे की सावभजदनक संथिा व दििणसंथिांमधून एखाīा धमाभचा प्रचार
करणे दकंवा एखाīा धमाभचा अपप्रचार करणे हे योµय नसते.
र्ारताची राºयघटना धमाभतीत राºय प्रथिादपत करते. सवभधमभ घटनेच्या ŀद�कोनातून समान
आहेत. नार्गररकांच्या कोणत्याही धमाभबĥल राºयास काहीही कतभव्य नाही. सवभधमभसमानता हे
र्ारतीय घटनेचे वैदि�्य आहे. त्यामुळे र्ारतात खऱ्या अिाभने लोकांना धादमभक हक्क प्राप्त
झाला असे Ìहणतात. जर्गातील काही राºयांनी धमाभसच आधार मानले आहे. उिा. १९५८ ची
पादकथतानी राºयघटना '7ĵरास थमłन ' या िÊिाने सुŁ होते. त्याउलट रदिया , चीनसारख्या
िेिांनी सुŁवातीस धमाभचे समूळ उच्चाटन केले होते आताही धमाभस त्या िेिात मुळी थिान
नाही. सरकारने धादमभक हक्क िोडे दिदिल केले आहेत एवQेच धमाभदधदķत राºयात व धमभहीन
राºयात लोकांचे धादमभक हक्क दकतपत सुरदित राहू िकतात हा वािाचा प्रij होऊ िकेल.
– कyटn2l[क h³क :
मनुष्ट्य जातीच्या अदथतत्वासाठी कुटुंबाचा हक्क आवश्यक आहे यात िंका नाही सुसंथकpत व
संघदटतरीत्या मानवाचे अदथतत्व त्यातून दटकून आहे. कुटुंबाचा हक्क 6तका प्रािदमक व
आवश्यक आहे की कोणत्याही काळात, कोणत्याही िेिात व कोणत्याही सरकारला हा हक्क
कधीच न� करता आला नाही . कुटुंबसंथिा जर दनŁपयोर्गी ठरली असती तर हा हक्कही
केव्हाच न� झाला असता त्याची उपयुक्तता केव्हाही नाकारणे अिक्य आहे.
कुटुंबाचा हक्क Ìहणजे व्यक्तीस प्राप्त झालेला एक मूलर्ूत हक्क असून दववाह, कुटुब आजही
दिसून येतोच. प्राचीन काळात तर धमभ हेच जीवन होते. आजही धमाभचे बऱ्याच प्रमाणात दिसून munotes.in

Page 13

13अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
येते. धमभ हा आध्यादत्मक उन्नतीचे साधन आहे. मानदसक िांतीचे ते एक माध्यम आहे.
धमाभमुळे आदण त्याच्या आचरणामुळे मनुष्ट्यात आत्मबळ दनमाभण होते. Ìहणूनच अनेक राष्ट्रांनी
हा हक्क व्यक्तीचा महत्वपूणभ नार्गरी हक्क Ìहणूनच मान्य केला आहे.
धादमभक हक्काचा अिभ असा की, प्रत्येक व्यक्तीला थवत3च्या 6च्Jेप्रमाणे अवलंब दकंवा धमाभचे
आचरण करण्याचा अदधकार आहे. त्यात कोणीही हथतिेप क िकत नाही र्ारतीय घटनेतील
२५ व्या कलमात प्रत्येकाला हा हक्क िेण्यात आला आहे. दहंिू, दिख, मुसलमान 6त्यािी
ठोक आपापल्या रीतीररवाजाप्रमाणे धमाभचे आचरण क िकतात त्यांना कोणीही प्रदतबंध कł
िकत नाही, परंतु धादमभक हक्क संपूणभ दनरंकुि आहे असे नाही. या हक्कावरही
काही बंधने टाकण्यात आली आहेत. पदहले असे की, धमाभच्या संबंधातच राºयास कोणतेही
आदिभक दकंवा राजकीय थवłपाचे कायिे पास करता येतात. त्यावर कोणीही बंधन आणू िकत
नाही. सामादजक कल्याणासाठी असे कायिे पास करण्याचा अदधकार राºयास पोहोचतो. िुसरे
असे की, जे धादमभक हक्क आहेत त्याचा वैयदक्तक िेýात पूणभपणे वापर प्रत्येक व्यक्तीला करता
येतो; परंतु सावभजदनक िेýात जर 6तरांच्या र्ावना त्यामुळे िुखावल्या जात असतील तर तसा
वापर करता येत नाही. दतसरे असे की सावभजदनक संथिा व दििणसंथिांमधून एखाīा धमाभचा
प्रचार करणे दकंवा एखाīा धमाभचा अपप्रचार करणे हे योµय नसते..
र्ारताची राºयघटना धमाभतीत राºय प्रथिादपत करते. सवभधमभ घटनेच्या ŀद�कोनातून समान
आहेत. नार्गररकांच्या कोणत्याही धमाभबĥल राºयास काहीही कतभव्य नाही. सवभधमभसमानता हे
र्ारतीय घटनेचे वैदि�्य आहे. त्यामुळे र्ारतात खऱ्या अिाभने लोकांना धादमभक हक्क प्राप्त
झाला असे Ìहणतात. जर्गातील काही राºयांनी धमाभसच आधार मानले आहे. उिा. १९५८ ची
पादकथतानी राºयघटना '7ĵरास थमłन ' या िÊिाने सुŁ होते. त्याउलट रदिया , चीनसारख्या
िेिांनी सुŁवातीस धमाभचे समूळ उच्चाटन केले होते. आताही धमाभस त्या िेिात मुळी थिान
नाही. सरकारने धादमभक हक्क िोडे दिदिल केले आहेत एवQेच धमाभदधदķत राºयात व धमभहीन
राºयात लोकांचे धादमभक हक्क दकतपत सुरदित राहू िकतात हा वािाचा प्रij होऊ िकेल.
— कnटn2[ाचा h³क : मनुष्ट्य जातीच्या अदथतत्वासाठी कुटुंबाचा हक्क आवश्यक आहे यात िंका
नाही. सुसंथकpत व संघदटतरीत्या मानवाचे अदथतत्व त्यातून दटकून आहे कुटुंबाचा हक्क 6तका
प्रािदमक व आवश्यक आहे की कोणत्याही काळात, कोणत्याही िेिात व कोणत्याही
सरकारला हा हक्क कधीच न� करता आला नाही कुटुंबसंथिा जर दनŁपयोर्गी ठरली असती
तर हा हक्कही केव्हाच न� झाला असता त्याची उपयुक्तता केव्हाही नाकारणे अिक्य आहे.
कुटुंबाचा हक्क Ìहणजे व्यक्तीस प्राप्त झालेला एक मूलर्ूत हक्क असून दववाह, कुटुब या
बाबतीत त्यास त्या ŀ�ीने महßवपूणभ हक्क प्राप्त झाले आहेत. प्रत्येक व्यक्ती आपल दववाह
मुलांची संख्या बििुद्दता या बाबतीत दनणभय सण्याचा अदधकार आहे, परंतु दकत्येकिा
सामादजक व राºयाचे दहत लिात घेऊन हा अदधकार आपरावा लार्गतो असे Ìहणता ये7ल. munotes.in

Page 14

14रयाजकì्य वसĦयांत - 
िुसऱ्या महायुद्दाच्या काळात थटुदलन व दहटलर यांनी आपापल्या िेिात दवथताररत कुटुंबास
प्रोत्साहन दिले होते. ºया वीस जाथत मु दवधा सरकारी र्गyरवही करण्यात येत असे; परंतु
जर्गाची लोकसंख्या Zार झपाटयाने वाQत असल्यामुळे अनेक िेिांनी आता हा हक्क मयाभदित
करण्याचा प्रयत्न केला आहे. नपान, र्ारत या िेिांनी हा प्रयत्न केला आहे. केवळ कुटुंबाच्या
संख्येवरच नके तर कुटुंबाच्या 6तर बाबतीतही बंधने टाकण्याचा प्रयत्न राºय कł िकते.
उिा. दहंिू कोड दबलानुसार लµन आदण घटथZोट यासंबंधी काही दनयंýण आणली आहेत.
त्याचप्रमाणे पदत-पत्नी व मुले व मातादपता यांच्यावरही काही बंधने टाकली आहेत. मुदथलम
कुटुंबाच्या बाबतीत माý सरकारने तसे कोणतेही कायिे पास केले नाहीत कारण असे करणे हा
धादमभक हथतिेप मानला जातो. र्ारतासारख्या धमाभतीत राºयाने सवभच कुटुंबांसाठी समान
कायिा पास करण्यात वाथतदवक कोणती च अडचण नसावी . कोणत्याही राºयाने तात्पुरत्या
लµनसंबंधास परवानर्गी दिलेली नाही र्ारतात दĬर्ायाभ प्रदतबंधक कायिा पास कłन एकाच
पुŁषाने अनेक दľयांिी दववाह करणे कायिाबाĻ मानले आहे. अिाभत, यातून एखािी दवदि�
जमात सुटणे िक्य आहे. लµन व घटथZोटाच्या संिर्ाभत प्रत्येक िेिाने आपापले कायिे संमत
केले आहेत कुटुंबाच्या हक्काचे संिेपीकरण केलेले असो की हा अदधकार दवथतत केलेला
असो, हा अदधकार राºयास कधीही अमान्य करता आला नाही हे माý दनदIJत आहे.
मनुष्ट्याच्या समूहदप्रय नैसदर्गभक प्रवpत्तीतून दनमाभण झालेली कुटुंबसंथिा न� होणे िक्य नाही.
१Ž g]ानStचा h³क :
पूवीच्या काळात समानतेचा हक्क मुळीच अदथतत्वात नव्हता. राजेिाही हा राºयप्रकारच
दवषमतेचे प्रतीक Ìहणून त्यांचे समिभन करीत होता. आज लोकिाहीचा अवलंब प्रत्येक राष्ट्राने
केला आहे. समता हा लोकिाहीचा पाया आहे. Ìहणून प्रत्येकास समतेचा अदधकार मार्गण्याचा
हक्क आहे नैसदर्गभक दवषमता ही तर कोणासही न� करता येणार नाही; परंतु मानवदनदमभत कpदýम
दवषमता न� कłन समतादधदķत समान तेव्हाच दनमाभण हो7ल जेव्हा प्रत्येकास समानतेचा
हक्क प्राप्त झाला आहे.
समतेच्या हक्काचा िोडक्यात अिभ असा की, कोणत्याही धमभ, जात, वंिाच्या वा बतीच्या
आधारावर राºयाने र्ेिार्ेि कł नये सवाांना सवभ बाबतीत समान लेखावे. दवषमता राºयाने
दनमाभण केलेली असो की व्यक्तीने, ती न� करण्याचा प्रयत्न सरकारकडूनच झाला पादहजे.
सामादजक समता प्रथिादपत करण्याचा प्रत्येकास हक्क आहे. पूवी काही कांना समाजात दविेष
हक्क असत. त्यामुळे त्यांचा सामादजक िजाभ उच्च प्रकारचा होता. 6तरांना अदतिय कदनķ
थिान समाजात लार्लेले असे आजच्या सरकारने ही दवषमता करण्याचा प्रयत्न केला आहे
अथपpश्याचे कायīाव्िारे दनमूभलन करणे, पिव्या) राव (िुर, नवाब 6 (.रĥ करणे, दबर्गारी
कायिेिीर ठरदवणे 6त्यािी र्गो�ी हे ििभदवतात. माý munotes.in

Page 15

15अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
सामादजक समतेचा हक्क समाजातील सवभच लोकांस प्राप्त झाला आहे असे ठामपणे आजही
Ìहणता येत नाही. लोकिाही उत्तम प्रकारे दटकून राहावयाची असेल तर समतादधदķत समाज
दनमाभण झाला पादहजे र्ारतीय घटनेने समतेस आपल्या कलमात महßवपूणभ थिान दिले आहे
कायīासमोर सवभच नार्गररकांना समान लेखण्यात आले आहे. तसेच जात, वंि, धमभ, र्ाषा,
प्रांत दकंवा ľी-पुŁष या आधारावर कोणत्याही व्यक्तीव्यक्तीत र्ेिार्ेि के नाही.
सामादजक समतेप्रमाणेच आदिभक समता व राजकीय समता असल्याचाही प्रत्येक नार्गररकास
हक्क आहे. त्याचा नंतर थवतंýपणे दवचार करण्यात ये7ल. सुप्रदसद्द आंµल लेखक डायसीने
समतेची कल्पना आपल्या 'कायīाचे अदधराºय' या दवचारात मांडली आहे. कायīाचे
अदधराºय Ìहणजे कायīापुQे समानता. एकच कायिा समाजातील सवभच व्यक्तीना लार्गू होतो
व हे राºय व्यक्तीचे नसून कायīाचे आहे, कायīापुQे कोणीही ®ेķ नाही व कदनķ नाही.
अिाभत, कायīाचे अदधराºय ही कल्पना प्रत्यिात आणण्यासाठी थवतंý न्यायालयाची
आवश्यकता असते ही र्गो� वेर्गळी. एकंिरीत समतेचा अदधकार प्रत्येक नार्गररकास जर्गातील
बहòसंख्य घटनांनी दिला आहे; परंतु समता दकत्येकिा कायīाने दनमाभण होऊ िकत नाही.
संघदटत व जार्गłक लोकतच ही र्गो� साध्य कł िकते.
११  ÖdाS2Þ^ d ]nĉ g2चाराचा h³क: व्यक्तीस केवळ जीवन जर्गण्याचा अदधकार प्राप्त होणे
उपयोर्गी नाही. त्यास जीवन जर्गताना थवातंÞय असले पादहजे तरच त्याच्या जीवन जर्गण्याच्या
अदधकारास काही तरी अिभ प्राप्त होऊ िकतो. पिूप्रमाणे मनुष्ट्यास केवळ जर्गाववाचे नसते तर
त्यास उत्तम प्रकारे जर्गावयाचे असते असे उत्तम जीवन जर्गण्यासाठी त्यास थवातंÞय प्राप्त झाले
पादहजे. थवातंÞयाचा अदधकार जर व्यक्तीस नसेल तर त्याचा सवाांर्गीण दवकास रोखला जा7ल.
व्यक्तीस मुक्त संचाराचा अदधकार प्राप्त झाला पादहजे जवळ जवळ सवभच िेिांतील घटनांनी हा
अदधकार लोकांना दिला आहे. या हक्काचा अिभ असा की, व्यक्तीच्या हालचालéवर व संचार
थवातंÞयावर एखाīा व्यक्तीने दकंवा सरकारने िु� अिी दनयंýण ठेवू नयेत र्ारतीय घटनेने तर
संचारथवातंÞय हा मूलर्ूत हक्क Ìहणून मान्य केला आहे. अिाभत, थवातंÞयाचा दकंवा मुक्त
संचाराचा हक्क हा अदनबांध हक्क असू िकत नाही. खरे थवातÞय हे मयाभदित थवातंÞयातच
दवकास पावते. त्या ŀ�ीने या हक्कावरही काही मयाभिा पडतात. युद्दाच्या काळात दकंवा
आणीबाणीच्या काळात संचारथवातंÞयावर व 6तर हक्कांवर अनेक प्रकारचे दनबांध आणू िकते
अिा काळात सरकारच्या हातात अनेक सत्ता दनमाभण होतात राºयाच्या सुरदिततेच्या ŀ�ीने
हे योµय असले तरी िांततेच्या काळात माý अिी बंधने नार्गररकांवर असत नाहीत िांततेच्या
काळात बेकायिा पद्दतीने सरकार जर व्यदक्तथवातंÞयावर आिमण करीत असेल तर व्यक्ती
हेदबयस कvपभसचा अजभ कłन थवातंÞयावर आलेले आिमण िोपवू िकते. जर्गातील सवभच
लोकिाहीप्रेमी राष्ट्रांनी हा हक्क मान्य केला आहे. munotes.in

Page 16

16रयाजकì्य वसĦयांत - 
कराराचा h³क  या हक्कानुसार प्रत्येक नार्गररकामयाबरकरार दकया समझyता करण्याचा
हक्क आहे. करारामध्ये िोन दकया एकý येण्यामध्ये आदिभक, सामादजक दकंवा व्यापारी
असतो. प्रत्येक करार करण्याचा हक्क आहे. प्रत्येक प्रर्गदतिील राष्ट्राने आजह अदधकार मान्य
आहे. अमेररकन व र्ारतीय घटनेत हा हक्क थप�पणे मोडण्या अदधकारही बंधनदवरदहत नाही
कोणतेही राºय र्गुलामाच्या व्यापारावा करार यासंबंधीचा करार अिवा ºयात सामूदहक अदहत
आहे. असा करार मान्य करणार नाही ºया करारामुळे राºयाचे अदथतत्वच धोक्यात ये7ल अिा
कोणत्याही कराराम राºय मान्यता िेणार नाही र्ारतीय घटनेतील २४ व्या कलमान्वये १४
वषाभखालील मुलामुलीर्ग कोणत्याही अिजड कारखान्यात दकंवा खाणीत कामास लावता येणार
नाही, अिा रीतीने या हक्कावर काही बंधने टाकण्यात आली आहेत काही ठळक नार्गरी
हक्कांचा दवचार वरीलप्रमाणे केल्यानंतर राजकीय हक्कांचा दवचार पुQीलप्रमाणे करता ये7ल.
राKकì^ h³क  ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȩȺȸȹɅɄ
राजकीय हक्कांना पूवीच्या काळात महßव नव्हते. याचे महßवाचे कारण असे की, संपूणभ राजकीय सत्ता
एका व्यक्तीच्या राजाच्या हाती क¤दþत झालेली असे आज राºयाची सावभर्yमसत्ता जनतेकडेच आहे.
लोकच राºयकारर्ाराची दििा ठरदवतात लोकिाहीच्या या दवदि� प्रकारामुळे राºयसत्ता लोकांच्या
हाती आली; परंतु ती सत्ता वापरण्याकररता ºया सोयी उपलÊध कłन िेण्यात आल्या त्या Ìहणजेच
राजकीय अदधकार , राजकीय अदधकारांच्या माध्यमातून लोक सत्तेचा वापर करतात राजकीय हक्क
नसते तर लोकांच्या सहर्ार्गी होण्यास काहीच अिभ रादहला नसता. एकूण लोकांना राºयकारर्ारात
र्ार्ग घेता यावा Ìहणून ºया सोयी दकंवा अवथिा असतात त्यांना राजकीय हक्क असे Ìहणतात. काही
ठरादवक राजकीय हक्कांचे दववेचन खालीलप्रमाणे करता ये7ल.
१ ]SUानाचा 4lVकार
Right to Vote): लोकिाहीत राºयकारर्ार नार्गररकच बालदवतात . सरकारची दनदमभतीही तेच
करतात; परंतु सरकारची दनदमभती करावयाची असेल तर तो अदधकार प्रत्यिात उतरला पादहजे.
त्यासाठी लोकांना मतिानाचा अदधकार िेणे जłरी आहे. त्यादिवाय सरकार अदथतत्वात येऊ
िकणार नाही. प्रत्येक लोकिाही राष्ट्राने तसेच साÌयवािी राष्ट्रांनीसुद्दा आपल्या नार्गररकांना
हा अदधकार दिला आहे.
हा हक्क सवाांना समान पद्दतीने िेण्यात येतो अदधकार िेताना वंि, र्ाषा, प्रांत, वणभ, जात
दकंवा ľी-पुŁष या आधारावर व्यक्तीव्यक्तीत र्ेिार्ेि करण्यात येत नाहीत. हा अदधकार
सवाांना समान पद्दतीने िेण्यात येतो याचा अिभ असा नाही की हा हक्क सवाांनाच िेण्यात येतो.
त्यातून काही लोक र्गाळले जातात. परकीय लोक, दिवाळखोर, दवदि� र्गुन्हेर्गार आदण १८
वषाांखालील ľी-पुŁष यांना हा अदधकार िेण्यात आला नाही. मानदसक दवकpती असलेल्या
लोकांनाही हा अदधकार िेण्यात येत नाही 6ंµलंडमध्ये तर १९२८ पयांत दľयांना मतिानाचा
हक्क नव्हता. munotes.in

Page 17

17अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
 lनdPRnकìS 8\ा राhÁ^ाचा 4lVकार :
अāाहम दलंकन असे Ìहणती की. लोकिाही हे लोकांकडून चालदवलेले सरकार आहे. लोकांना
दनवडून येण्याचा अदधकार दिला सूýे लोकांच्या हाती येणार नाहीत व पयाभयाने लोकिाही दटकू
नाही तर राºयकारर्ाराची िकणार नाही Ìहणून लोकिाही लोकांकडूनच राबदवली
जाण्यासाठी दनवडणुकीस उ राहण्याचा अदधकार लोकांना दिला जातो. जर्गातील सवभच
लोकिाही राष्ट्रांनी हा अदधकार लोकांना दिला आहे. अदधकार लोकांना िेत असताना
कोणत्याही बाबतीत व्यक्तीव्यक्ती र्ेिार्ेि करण्यात येत नाही. वणभ, जात, र्ाषा, प्रांत, दलंर्ग
यांचा दवचार न करता सवाांना समान पद्दतीने हा अदधकार िेण्यात येतो. अिाभत, वरीलप्रमाणेच
समानतेचा अिभ असा नाही की सवभच नार्गररकांना हा अदधकार िेण्यात येतो. मानदसक दवकpती
असलेले, परकीय दिवाळखोर, दवदि� र्गुन्हा केलेले आदण ºयांचे वय २५ च्यावर आहे अिाच
ľी-पुŁषांना हा अदधकार िेण्यात येतो, मतिानाच्या अदधकारास पूरक असा दनवडून येण्याचा
अदधकार आहे.
‘ gरकारm नxकरm ÿाĮ करÁ^ाचा h³क 
प्रत्येक नार्गररकास सरकारी पिप्राप्तीचा हक्क आहे. नार्गरी हक्कातील काम करण्याच्या
हक्कांिी हा हक्क दमळताजुळता आहे. नोकरप्राप्तीचे िोन उĥेि असतात. एकतर नोकरी हे
उिरदनवाभहाचे साधन आहे. त्यातूनच जीवन जर्गण्याच्या हक्कास संरिण दमळते. िुसरे असे
की, नोकरी कłन व्यक्ती समाजाची व पयाभयाने एक प्रकारे िेिाची सेवाच करीत असते.
हा अदधकार सवाांना समान रीतीने िेण्यात आला आहे. वंि, र्ाषा, प्रांत, दलंर्ग, जात, वणभ
6त्यािी आधारांवर र्ेिार्ेि करण्यात येत नाहीत. र्ारतीय घटनेतील सोळाव्या कलमानुसार
राºयातील नोकरीच्या संिर्ाभत सवाांना समान संधी उपलÊध कłन िेण्यात आली आहे.
कोणताही र्ेिार्ेि कोणत्याही आधारावर करण्यात आला नाही. र्गरीब व्यक्तीही िेिाच्या
सवōच्चपिी पोहोचू िकते ही लोकिाहीची मyल्यवान िेणर्गी Ìहटली पादहजे कायभकारी
न्यायदवषयक दकंवा कायिेदवषयक कोणत्याही ®ेķपिावर आपल्या योµयतेप्रमाणे पोहोचण्याचा
हक्क प्रत्येक व्यक्तीला आहे. योµयतेच्या दनकषावरच सवभ नेमणुका केल्या जातात. र्ारतात
असे दिसून येते की, दनरदनराÑया पिांचा काही र्ार्ग मार्गासलेल्या वर्गाांसाठी राखून ठेवला
आहे. सकpतििभनी येिे र्ेिार्ेि केला आहे असे दिसून येते; परंतु हजारो वषाभपासून ºयांना
मार्गासलेच ठेवण्यात आले त्यांना सामादजक समान पातळीवर आणण्यासाठी दवदि�
काळापयांत या सवलती िेणे आवश्यकच होते. त्यातून दवषमता दनमाभण झाली असे Ìहणता
येणार नाही आपल्या सामादजक िोषांमुळेच ते मार्गासले रादहले हे कोणीही नाकबूल करीत नाही.
सरकारी नोकरी करण्याचा प्रत्येकास हक्क असला तरी तो हक्क वाQत्या प्रचंड बेकारीमुळे
सवाांनाच प्राप्त हो7ल असे नाही. त्यासाठी काही उपाययोजना करणे जłरी आहे उिा. एका
घरात एकाच व्यक्तीने पुŁषाने अिवा ľीने नोकरी करावी व 6तरांना मोकराचा Ìहणजेच
समाधानाने जर्गण्याची संधी उपलÊध कłन यावी. ºयांना नोकरीची आवश्यकता नाही त्यांनी
थवत3च नोकरी न करण्याचे ठरवावे 6त्यािी तरच नोकरीच्या हक्कास काही तरी अिभ राहील
हे प्रत्येकाने लिात ठेवले पादहजे.
munotes.in

Page 18

18रयाजकì्य वसĦयांत - 
’ gरकारdर टmका करÁ^ाचा h³क :
लोकिाहीत सरकार लोकांनीच दनवडून दिलेले असत तर त्यावर टीका का करावी हा प्रij
दनमाभण होतो. दनवडून दिलेले सरकार नेहमीच जनतेच्या मतांचे प्रदतदनदधत्व करील याची खाýी
नसते. सरकार जर चुकीच्या दकया Ă� मार्गाभने जात असेल तर त्यावर टीकेचे आसूड BQून
त्यास योµय रथत्यावर आणण्याचे काम टीकेनेच होऊ िकते. त्यानुसार सरकार लोकादर्मुख
बनून कायभ कł लार्गते. सरकारनेही जाथतीत जाथत दवधायक टीकेस जाथतीत जाथत वाव
दिला पादहजे. लोकिाही हे एकच सरकार असे आहे की जे टीकेस जाथतीत जाथत वाव िेते.
लोकांच्या टीकेमुळे अनेकिा िदक्तिाली अिा सरकारचेही पतन झाले आहे. सरकार टीकेमुळे
जबाबिारीच्या र्ावनेने वतभन करते. अिाभत, राजकीय थवािाभसाठी दकंवा थवत3च्या वैयदक्तक
थवािाभसाठी सरकारवर टीका करणे हा अपराध मानला र्गेला पादहजे, सरकारवर टीका अनेक
मार्गाांनी करता येते .सर्ा, व्यासपीठे यावर र्ाषणांच्या साहाÍयाने सरकारवर टीका करता येते
तसेच पररसंवाि, व्यंर्गदचýे व वाचकांचे दवचार या थतंर्ातून सरकारवर टीका केली जाते .ररचडभ
दनक्सनवर दहएटनाम प्रकरणात टीका कłन जrक अंडरसन हा दनर्भय थतंर्लेखक असाच
मध्यंतरी बराच र्गाजला होता.
लोकिाही उत्तम प्रकारे दटकवायची असेल तर सरकारच्या कpतीकडे सतकभ ŀ�ीने पादहले
पादहजे की सरकारवर टीका करण्याचा हक्क Zक्त लोकिाहीप्रधान िेिातच िक्य असतो 6तर
िेिात तो प्रत्यिात येऊ िकत नाही.
“ UाU ]ाFÁ^ाचा 4lVकार 
प्रत्येक नार्गररकास सरकारकडे िाि मार्गण्याचा अदधकार आहे .िाि मार्गण्याची िोन कारणे
असू िकतात .पदहले असे की एखाīा व्यक्तीवर अन्याय झाला असेल तर त्याच्या
दनराकरणासाठी व िुसरे Ìहणजे व्यक्तीच्या दकंवा समूहाच्या काही तिारी असतील तर त्या िूर
करण्यासाठी िाि मादर्गतली जाते.
प्रत्येक नार्गररकास व्यदक्तर्गतरीत्या दकंवा सामूदहकरीत्या िाि मार्गण्याचा अदधकार आहे
.लोकिाहीत कायिेदनमाभते दकंवा प्रिासक लोकांच्या अडचणéकडे िुलभि कł िकत नाहीत
मराठवाडा दवकास आंिोलनाच्या काळात दवīाÃयाांनी िासनाकडे अजाभĬारे अिी दनवेिन
दिली होती .लोकांच्या खऱ्या तिारéकडे िासनाने िुलभि कłन चालत नाही, नाही तर त्यातून
िासनाला खाली खेचणारी िांती होऊ िकते कोणत्याही सरकारने जनतेच्या उदचत
मार्गण्यांकडे िुलभि केले तर त्याचे दवपरीत पररणाम होतात .
१“ h³क g2रl±S OtdÁ^ा¸^ा YĦSm ȪȲȷȶȸɆȲɃȵɄ ɀȷ ȩȺȸȹɅɄ 
आतापयांत हक्कासंबंधी दवदवध प्रकारचे दववेचन केले .हक्कांचे महßव केवळ मानून उपयोर्गाचे नाही
.हक्क संरदित झाले पादहजेत .त्यांना संरिण दमळेल तरच त्यांच्या उपर्ोर्गाची काहीतरी हमी िेता
ये7ल .हक्क संरदित ठेवण्यासाठी खालील घटक उपयुक्त ठरतात . munotes.in

Page 19

19अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
१ axका2चm राKकì^ KाFpSm :
लोक राजकीयŀ�्या सतकभ व जार्गłक असले पादहजेत .थवातंÞय अबादधत ठेवावयाचे असेल
तर नार्गररक सतत जार्गłक असला पादहजे .सरकार कोणत्या प्रकारे कायभ करीत आहे याची
सतत जाणीव नार्गररकांनी ठेवली पादहजे नार्गररकांच्या हक्कांवर सरकारकडून आिमण होत
असेल तर त्याला दवरोध करण्याचे धाडस नार्गररकांनी िाखदवले पादहजे र्ातात २४ वी
घटनािुŁथती झाल्यावर त्यामुळे मूलर्ूत हक्कांवर र्गिा येत आहे Ìहणून िेिाच्या अनेक र्ार्गात
लोकांनी दवरोध ििभदवला होता ..र्ाषणांतून व वpत्तपýांतून टीकाही झाली होती नार्गररकांत जर
राजकीय जार्गpती नसेल, तर सरकारची हòकूमिाही दनमाभण होऊन नार्गररकांचे हक्क व थवातंÞय
पूणभपणे धोक्यात ये7ल.
 घटनtS न]nUmकरR :
हक्कांचे महßव केवळ Bळखून चालत नाही हक्कांना प्रदतķा व सुरदितता प्राप्त कłन
िेण्यासाठी हक्क घटनेत नमूि केले पादहजे हक्क हे घटनेत सांदर्गतले तर सरकार त्यावर
सहजासहजी आिमण कł िकत नाही व ते हक्क न� कł िकत नाही हक्क सुरदित
राखण्याची नैदतक व वैधादनक जबाबिारी यावेळी सरकारवर पडते. जर्गातील सवभच िेिांनी या
तßवाचा आता थवीकार केला आहे. अमेररकन राºयघटनेत दबल @Z रा7टस् आहे तर
र्ारतीय घटनेत 'मूलर्ूत हक्क' हा थवतंý अध्यायच आहे. लोकिाहीवािी िेिांनी तर या
हक्कांचे थप�ीकरण घटनेत केलेच आहे. पण साÌयवािी राष्ट्रांनीसुद्दा आपल्या घटनेत मूलर्ूत
हक्कांचे थप�ीकरण केले आहे. उिा. चीन व रिीयाची राºयघटना सरकारकडून जर हक्कर्ंर्ग
झाला तर त्यादवŁद्द िाि मार्गता येते. उिा. संथिादनकांची तनखेबंिी झाल्यावर कलम ३१
चा आधार घेऊन नरेिांनी सवōच्च न्यायालयाकडे अपील केले होते.
‘ ÖdS2ý Æ^ा^ाa^t :
ºया िेिात दलदखत राºयघटना नसते तेिे लोकांचे हक्क संरदित ठेवण्याचे कायभ न्यायालये
करतात दलदखत घटना ºया िेिात आहे त्या िेिातिेखील न्यायालयाचे महßव Zार आहे.
न्यायालये जर थवतंý असतील तर न्यायाधीि लोकांचे मूलर्ूत हक्कांचे संरिण कł िकतात.
थवतंý न्यायालयाचा अिभ असा की, न्यायाधीिांनी न्याय िेताना कायभकारी मंडळ वा
कायिेमंडळ यांच्या िडपणाखाली न येता दन3थपpहपणे व दनर्भयपणे न्यायिान केले पादहजे.
र्ारतात अमेररकेत व अिाभतच 6ंµलंडमध्ये थवतंý न्यायालयाची दनदमभती करण्यात यि आलेले
आहे. ब1केच्या राष्ट्रीयीकरणादवŁद्द, तनखेबंिीदवŁद्द र्ारतीय सवōच्च न्यायालयाने दिलेला
दनकाल हेच ििभदवते की, थवतंý न्यायालये व्यदक्तर्गत हक्क रिणासाठी अत्यंत आवश्यक
आहेत.
‘ axकeाhm राº^YĦSm 
ºया िेिात हòकूमिाही असते तेिे लोकांचे हक्क ही एक Ăामक कल्पना ठरते. कारण हòकूमिहा
दकंवा राºयाच्या मजीवरच लोकांचे हक्क अवलंबून असतात. Zक्त लोकिाही हाच एक
राºयप्रकार आहे की, ºयात लोकांच्या हक्कांचे सरिण होऊ िकते. Ìहणून हक्कांच्या munotes.in

Page 20

20रयाजकì्य वसĦयांत - 
संरिणासाठी लोकिाही या राºयपद्दतीचा अवलंब राष्ट्रांनी िेखील सदहष्ट्णुता आदण मातpर्ाव
कायम र पाने केवळ पिाचा व पंिाचा संकुदचत दवचार न करताप जनदहताया दवचार केला तरच
हक्क हे संरदित राखले जाऊ िकतात. एकंि 6तर कोणत्याही राºयप्रकारापेिा सुरदित
राहतात हे माý दनदIJत :
“ ldetfाlVकार नĶ Lाat YाlhKtS :
समाजातील व्यक्तéच्या हक्कायो संरिण व्हावयाचे असेल तर समाजातील दविेषादधकार न�
झाले पादहजेत. एखाया र्गटाम या व्यक्तीस काही खास अदधकार असतील तर त्यामुळे 6तरांच्या
हक्कांवर आिमण होते. व हक्कांचा उपर्ोर्ग घेता येत नाही. खास अदधकार उपर्ोर्गणारांचा
सामादजक िजाभ वाQत जातो व 6तरास समाजात िुÍयम थिान प्राप्त होते. अिा पररदथितीत
लोकांना हक्क िेऊनही दविेष उपयोर्ग होत नाही. पूवी आपल्या िेिात दवदि� वर्गाभस दवदि�
असे हक्क प्राप्त झाले होते. नव्या काळात ही पररदथिती बिलण्याचा प्रयत्न करण्यात आला
आहे. उिा. खास पिव्या समतेचा र्ार्ग Ìहणून न� करण्यात आल्या आहेत. दबर्गारी व
िेविासीची पद्दत घटनेच्या कलमानुसारच न� करण्याचा प्रयत्न करण्यात आला आहे. दविेष
हक्क न� झाले Ìहणजे हक्कांचा उपयोर्ग सवभच व्यक्तéना समप्रमाणात घेता येतो.
” gरकारचt lनY±YाSm VxरR 
नार्गररकांच्या हक्कांचे संरिण होण्यासाठी सरकारचे धोरण व दिया दन3पिपातीपणाच्या
असल्या पादहजेत. राºयाने कोणतीही अिी कpती कł नये की ºयामुळे एखाīा दवदि� र्गटाचा
Zायिा हो7ल दकंवा दवदि� र्गटाचे नुकसान हो7ल. पूवीच्या काळी राजा®य एखाīा धमाभला
लार्त असे. त्यामुळे त्या दवदि� धमाभस व लोकांस ®ेķ िजाभ प्राप्त हो7ल व बाकीच्या लोकांचा
दवनाकारण Jळ होत असे असे असेल तर लोकांचे हक्क खऱ्या अिाभने संरदिले जाणार नाहीत.
अिाभत, सरकारचे दन3पिपाती धोरण हा कठीण असा एक आििभ आहे; परंतु तो प्रत्यिात
उतरदवण्याचा प्रयत्न झाला पादहजे. आज लोकिाहीत तर या र्गो�ीस Zार मोठे महßव आहे.
बहòमतवाला पि सत्ता हातात घेतो दब सत्ता दवदि� पिाच्या हातात असल्यामुळे आपली सत्ता
तो दटकदवण्याचा प्रयत्न करतो . त्यासाठी सत्तेचा वापर तो दन3थपpहपणे करीलच याची खाýी
नसते. आपल्या पिाचे दहत पाहण्यासाठी तो सत्तेचा वापर करतो. अिाभत, यामुळे
अल्पसंख्याकांवर र्गिा येण्याची र्ीती असते. Ìहणून सरकारचे धोरण दन3पिपातीपणाचे असेल
तर नार्गररकांचे हक्क उत्तम प्रकारे संरदिले जाऊ िकतात.
• KाFlSक eा2SStचt dाSाdरR :
लोकांचे हक्क चांर्गल्या प्रकारे संरदित होण्यासाठी जार्गदतक िांततेचे वातावरणही आवश्यक
असते. एखाīा िेिाच्या आजूबाजूस युद्दाच्या ºयाला उZाळत असतील, तर त्या िेिातही
युद्दाची लार्गण होण्याची िक्यता असते. युद्दाचा काळ हा कोणत्याही िेिास लोकिाहीचे
अदथतत्व धोक्यात आणू िकतो. युध्िकाळात वीर िासनाची व त्वररत दनणभयासाठी एकतंýी
पद्दतीची आवश्यकता असल्यामुळे हòकूमिाहीचा उिय होण्याची मोठी िक्यता त्या दठकाणी munotes.in

Page 21

21अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
असते. िुसऱ्या महायुद्दाच्या काळात युरोपात हòकूमिाहीचा उिय दकती वेर्गाने झाला हे लिात
घेतले Ìहणजे बरोल र्गो�ीची सत्यता लिात येते. असे हòकूमिहा लोकांच्या हक्कांना संरिण
िेत नाही. उलट हक्कांची पायमल्ली ते राजरोस करतात. दहटलरने ºयू लोकांवर केलेले
अनदन्वत अत्याचार जर्गप्रदसद्दच आहेत. र्ारतीय घटनेतसुद्दा राष्ट्रीय आणीबाणीच्या काळात
काही दवदि� हक्क रĥबातल ठरदवण्यात येतात. Ìहणून जार्गदतक िांततेच्या वातावरणात हक्क
उत्कp� प्रकारे संरदिले जाऊ िकतात.
वरील बाबéचा दवचार करताना हेही लिात ठेवले पादहजे हक्कांसाठी सवभथवाचा त्यार्ग करण्याची
मानदसक तयारी लोकांनी ठेवली पादहजे दथवत्झलांड, 6ंµलंड येिील लोकांच्या मनाच्या घडणीतच ते
चैतन्य साठदवलेले आहे. लोकांची थवातंÞयदप्रय वpत्ती हेच हक्कांचे खरे संरिक कवचकुंडल होऊ
िकते. दड.टvकदव्हल Ìहणतो त्याप्रमाणे काही राष्ट्रे अिी आहेत. की कोणत्याही संकटातून व
अडचणीतून त्यांनी अदव®ांतपणे थवातंÞयाचा पाठपुरावा केला.
१.” ]ानdm h³क
माणूस जन्मताच काही हक्क घेऊन येतो. त्यामुळे मानवी हक्क ही मानवाला नीसर्गभता प्राप्त होत
असतात असे Ìहटले जाते. मानवी हक्क हे आपले जीवन हे सुखाने व आनंििायी जर्गण्याच्या आपल्या
नैदतक मार्गणीप्रती हे हक्क नैदतक हमी िेण्याचे काम करतात. मानवी हक्कांची संकल्पना úीक व रोमन
दवचारवंत तसेच दùथती तत्वानात आदण टvमस अक्वायनससारख्या दवदध²ांच्या तसेच सतराव्या
ितकात आंतरराष्ट्रीय कायīाचा जनक Ìहणून Bळखला र्गेलेल्या Ļूर्गो úोदिअस Ļाच्या व दमल्टन
आदण लvक Ļा दवचारवंतांच्या लेखनातूनही ती मांडली र्गेली. 6ंµलंडमध्ये १२१५ मध्ये मrµना काटाभ
संमत झाल्यापासून राºयसत्तेच्या अदधकारावर बंधने असावीत, असा दवचार पुQे येऊ लार्गला.
१६२८ च्या दपदटिन @Z रा6ट्स व १६८९ मधील अदधकारांची सनि दबल @Z रा6ट्स Ļांतून
त्यास आणखी थप�पणा लार्ला. अमेररकन थवातंÞय (१७७६) आदण अमेररकेतील मूलर्ूत
थवातंÞयाचा जाहीरनामा (१७९१) Ļांतही मानवी हक्कांचे रिण हाच प्रमुख हेतू होता. Āान्सची
राºयिांती आदण त्यानंतर व्यदक्त थवातंÞयाचा व नार्गररकांच्या हक्कांचा जाहीरनामा (१७८९), हाही
एक महßवाचा टÈपा होता. 6ंµलंडमध्ये राजाच्या सत्तेला पूणभपणे काबूत आणून प्रादतदनदधक संथिेचे
(संसिेचे) सावभर्yमत्व प्रथिादपत झाले, हा लोकिाहीचा दवजय होता. त्या सावभर्yमत्वाचा पररपाक
Ìहणजे कायīाचे अदधराºय' थिापन होणे हा होय. Āान्समधील िांतीच्या मार्गे मानवी हक्कांचीच
प्रेरणा होती. अमेररकन थवातंÞयाची व संदवधानाचीही तीच प्रेरणा होती. र्ारताच्या संदवधानात अंतर्ूभत
झालेल्या मूलर्ूत अदधकारांचीही तीच प्रेरणा होय. रदियन संदवधानातही आदिभक आदण सामादजक
िोषणापासून व्यक्तीची मुक्तता करण्याचे वचन समादव� आहे परंतु त्यात िासनाच्या आत्यंदतक
दनयंýणापासून व्यक्तीची मुक्तता करण्याची तरतूि नाही. रदियन संदवधानात दविेष र्र व्यक्तीच्या
सामादजक व आदिभक हक्कांवर िेण्यात आला आहे. सामादजक व आदिभक हक्क नसले, तर केवळ
राजकीय थवातंÞयाला अिभ उरत नाही, हे खरेच आहे. परंतु ही िोन्ही प्रकारची थवातंÞये एकमेकांना
पूरक आहेत. पादIJमात्य राष्ट्रांच्या संदवधानांत व्यक्तीचे थवातंÞय राजकीय सत्ताधाऱ्यांपासून सुरदित munotes.in

Page 22

22रयाजकì्य वसĦयांत - 
ठेवण्याची योजना होती, तर सोदव्हएट रदियाच्या १९३६ च्या संदवधानात ही थवातंÞये
उपर्ोर्गण्यासाठी लार्गणाऱ्या सवभ सुदवधा उपलÊध करण्यावर र्र होता परंतु Ļा सुदवधा जरी उपलÊध
झाल्या, तरी राजकीय सत्ताधाऱ्यांच्या सत्तेवर मयाभिा घातल्यादिवाय त्यांना प्रत्यिात Zारसा अिभ
नाही. आंतरराष्ट्रीय संबंधांत जरी प्रत्येक राष्ट्राचे सावभर्yमत्व मान्य करण्यात येते, तरी अिा
सावभर्yमत्वाला मानवी हक्कांच्या मयाभिा असाव्यात, हेही मान्य करण्यात आले आहे. एखाīा राष्ट्राने
आपल्या नार्गररकांना कसे वार्गवावे, हा जरी त्या राष्ट्राचा अंतर्गभत प्रij असला, तरी ते राष्ट्र जर
मानवी हक्कांची पायमल्ली करत असेल, तर 6तर राष्ट्रे हथतिेप कłन ती िांबवू िकतात. Ļाचे
उत्कp� उिाहरण Ìहणजे १८२७ मध्ये 6ंµलंड, Āान्स व रदिया Ļांनी úीक लोकांच्या JळादवŁद्द
केलेला @टोमन साăाºयादवŁद्दचा हथतिेप, Ļाचा पररणाम Ìहणून úीसला १८३० मध्ये थवातंÞय
दमळाले. यूरोदपयन राष्ट्रांन दùथती लोकांची कत्तल िांबवण्यासाठी दसररयामध्ये १८६० मध्ये
हथतिेप केला. ºयू लोकांच्या संरिणािभ यूरोदपयन राष्ट्रांनी एकोदणसाव्या ितकाच्या िेवटी व
दवसाव्या ितकाच्या सुŁवातीला दि�ा7 केली. नुकतीच अमेररकेने ºयूंच्या रिणाकरता सोदव्हएट
युदनयनकडे रिबिली केली. अिा हथतिेपात नेहमी धोका असतो. कारण हथतिेप करणाऱ्या राष्ट्राला
आपला हथतिेप न्याÍय आहे असेच वाटते. त्यामुळे मानवतावािी हथतिेपाला आंतरराष्ट्रीय कायīाने
अदधकpतपणे मान्यता दिली नाही. संयुक्त राष्ट्रांच्या सनिेने बळाचा एकतZी उपयोर्ग करण्यावर बंिी
घातल्यामुळे मानवतावािी हथतिेपाच्या वैधतेबĥल जाथतच संिय दनमाभण झाला आहे. मानवतावािी
हथतिेप िेवटी राजकीय हेतूने मयाभदित होतो, हा अनेक दठकाणचा अनुर्व आहे. १९७१ मध्ये ºया
वेळी पादकथतानने त्या वेळच्या पूवभ पादकथतानच्या (व नंतरच्या बांर्गला िेिाच्या) लोकांची कत्तल
केली, त्यावेळी जर्गाचे लि त्याकडे वेधण्याचा दनष्ट्Zळ प्रयत्न केला. िेवटी र्ारत-पादकथतान
युद्दानंतरच तो प्रij दनकालात दनघाला. मानवी क्कांच्या रिणािभ आंतरराष्ट्रीय करारांचा उपयोर्ग
नेहमीच करण्यात आला आहे. धादमभक अल्पसंख्यांकांच्या रिणािभ केलेला असा सवाांत प्राचीन करार
Ìहणजे वेथटदZदलयाचा िांतता करार (१६४८) होय. Ļा कराराने जमभनीत रोमन कrिदलक व प्रvटेथटंट
पंिाच्या लोकांना समान वार्गणूक िेण्याचे मान्य झाले. Ļाच काळात अनेक कrिदलक सरकारांनी
कrिदलकांच्या हक्कांचे संरिण करणाऱ्या तरतुिी करारांमध्ये समादव� केल्या. एकोदणसाव्या ितकात
र्गुलामी न� करणारे करार करण्यात आले. १९२६ मध्ये राष्ट्रसंघाच्या आमसर्ेने आंतरराष्ट्रीय
र्गुलामदर्गरी करार केला. Ļा करारान्वये प्रत्येक सही करणाऱ्या राष्ट्राने र्गुलामदर्गरीची प्रिा संपूणभपणे
न� करण्याची जबाबिारी पतकरली. एकोदणसाव्या ितकाच्या िुसऱ्या र्ार्गात युद्दाबाबत तसेच युद्दात
जखमी झालेल्यांबाबतचे दनयम तयार करण्यात आले. Ļा दनयमांचा हेतू िूरतेला आळा घालण्याचा
होता. Ļांची सुŁवात १८६४ मध्येच झाली होती पण १९२५ ते १९२९ व िुसऱ्या महायुद्दानंतरच्या
चार दजनीव्हा कन्व्हेन्िन्सची त्यात मोलाची र्र पडली. िुसऱ्या महायुद्दानंतर दवजेत्या राष्ट्रांनी
(6ंµलंड, अमेररका, Āान्स आदण रदिया) जमभन लोकांनी त्यांच्या ताÊयातल्या प्रिेिातील नार्गरी
जनतेदवŁद्दचे जे र्गुन्हे केले होते, त्यांच्या चyकिीसाठी एक दविेष न्यायालय थिापन केले.
हे न्यायालय न्यूरेबर्गभ येिे १९४५ ते १९४६ Ļा काळात कायभरत होते व त्याने िोषी व्यक्तéना दििा
दिल्या, Ļा न्यायालयाने ºया तßवांच्या आधारे आपले दनणभय दिले, ती तßवे संयुक्त राष्ट्रांच्या
आमसर्ेने नंतर थवीकारली. संयुक्त राष्ट्रांच्या सनिेमध्येच मानवी हक्कांना प्राधान्य िेण्यात आले munotes.in

Page 23

23अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
आहे. कलम १३ मध्ये संयुक्त राष्ट्राच्या आमसर्ेने मानवी हक्क व मूलर्ूत थवातंÞय Ļांच्या
रिणासाठी सूचना करायच्या आहेत. Ļादिवाय कलम १, ५५, ५६, ६२, ६८ व ७६ Ļांतही
मानवी हक्कांचा दनि¥ि आहे. कलम ५५ प्रमाणे राहणीचे मान वाQवणे, सवाांना रोजर्गार दमळवून िेणे,
सामादजक व आदिभक दवकास घडवून आणणे ही संयुक्त राष्ट्रांची उदĥ�े आहेत. त्यानुसार १० दडस¤बर
१९४८ मध्ये मानवी हक्कांचा जाहीरनामा काQण्यात आला. प्रत्येक व्यक्तीला काही मानवी हक्क
आहेत व त्यांचा संकोच करण्याचा अदधकार सावभर्yम सत्तेलाही नाही, हा दवचार Ļा करारामुळे
आंतरराष्ट्रीय पातळीवर मान्यता पावला.
मानवी हक्कांच्या जाहीरमान्यामध्ये एकंिर ३० कलमे आहेत. उिारमतवािी तßव²ानाने नार्गरी व
नैसदर्गभक हक्कांची संकल्पना दिली, तर माक्सभवािी तßव²ानातून आदिभक न्यायाची संकल्पना साकार
झाली. आदिभक िोषणापासून व्यक्तीची सुटका झाल्यादिवाय त्याच्या राजकीय थवातंÞयाला अिभ नाही
आदण राजकीय थवातंÞय असल्यादिवाय आदिभक िोषणाला खराखुरा प्रदतबंध करता येत नाही, Ļा
िोन्ही दवचारांचे दम®म Ļा जाहीरनाÌयात आहे. मानवी हक्कांच्या रिणािभ जे अनेक ठराव करण्यात
आले आहेत, त्यांचा हेतू व्यक्तीला आपल्या थवातंÞयाचे रिण करण्याची िमता िेण्याचा आहे. उिा.,
राजकीय व नार्गरी हक्काबाबतचा आंतरराष्ट्रीय ठराव, मानवी हक्कांच्या पायमल्लीबाबतच्या
तिारéची दन3पिपणे चyकिी कłन दनणभय िेणारी सदमती 6. ठरावांनी थिापन केली आहे. तसेच
आंतरराष्ट्रीय आदिभक, सामादजक व सांथकpदतक हक्कांच्या ठरावात आदिभक, सामादजक व
सांथकpदतक अदधकारांची पूती कतरावयास लार्गणाऱ्या तरतुिी व यंýणा आहेत. Ļा ठरावास दकमान
३५ राष्ट्रांनी अनुमती īायला हवी. ती अīाप आलेली नसल्यामुळे Ļा ठरावाच्या कायभवाहीस अजून
आरंर् झालेला नाही. र्गुलामदर्गरी, वेठदबर्गार, वणभर्ेि Ļांसारख्या व्यवहारांवर बंिी घालणारे ठरावही
संमत झाले आहेत. जादतसंहारासारख्या िु� चालéवरही बंिी घालण्यात आला आहे व त्यांवर कडक
दििा सांर्गण्यात आल्या आहेत. मानवी हक्कांच्या रिणािभ काही प्रािेदिक थवłपाचे करारही
अदथतत्वात आहेत. त्यांपैकी सवाांत महßवाचा करार Ìहणजे यूरोपीय मानवी व मूलर्ूत थवातंÞयाच्या
रिणाचा करार हे होत. Ļा करारांची वैदि�्ये पुQीलप्रमाणे :
१ जार्गदतक मानवी हक्क जाहीरनाÌयात दि लेल्या हक्कांच्या रिणासाठी व त्यांच्यावरील
आिमणांच्या दवŁद्द पररणामकारक उपाय करणे.
२ मानवी हक्क आयोर्गाची नेमणूक करणे. कुठलाही नार्गररक त्यांच्या िासनादवŁद्द Ļा
आयोर्गाकडे तिार कł िकतो. आयोर्ग त्यावर चyकिी कłन आपला अहवाल प्रदसद्द
करतो.या आयोर्गाची नेमणूक १९५५ मध्ये झाली. Ļा कराराने मानवी हक्कांबाबतच्या
तिारéची सोडवणूक करण्याकरता न्यायालयाची थिापना केली आहे. हे न्यायालय यूरोदपयन
मानवी हक्क न्यायालय Ļा नावाने Bळखले जाते.
संयुक्त राष्ट्रांमाZभत िदिण आदĀकेतील वणभर्ेिावर आधाररत वणभदवĬेषादवŁद्द खंबीरपणे पाऊले
टाकली र्गेली आहेत. प्रत्यि वणभर्ेि जरी न� झाला नसला, तरी त्याबाबतचे जार्गदतक लोकमत जाथत
प्रर्ावी बनले आहे, Ļात िंका नाही. मानवी हक्कांबाबतच्या आंतरराष्ट्रीय प्रयत्नाला आंतरराष्ट्रीय
राजकारणामुळे काही प्रमाणात खीळ बसते हे खरे कारण िेवटी राष्ट्रदहताच्या कसोटीवरच राष्ट्रे munotes.in

Page 24

24रयाजकì्य वसĦयांत - 
आंतरराष्ट्रीय सर्ांतून मतिान करतात आदण काही वेळेला तिाकदित राष्ट्रदहत मानवी हक्कांकडे
िुलभिही करायला लावते. हे मान्य कłनसुद्दा मानवी हक्कांचे तßव²ान प्रर्गती करत आहे, ही
वथतुदथिती समाधान िेणारी आहे. र्ारताच्या संदवधानात व्यक्तीचे मूलर्ूत हक्क सुरदित ठेवण्यासाठी
यंýणा उर्ी करण्यात आली आहे. र्ारताचे आंतरराष्ट्रीय धोरणही मानवी हक्कांच्या तßव²ानािी
सुसंर्गत असेच आहे. र्ारतीय संदवधानाने समाजातले िुबळे घटक, दľया व अल्पसंख्य Ļांच्याबाबत
दविेष जबाबिारी िासनावर टाकली आहे. मानवी हक्कांची खरीखुरी कायभवाही करायची तर िाररþ्य,
अ²ान, दवषमता Ļांचे उच्चाटन झाले पादहजे. अदवकदसत िेिांच्या दवकासाकररता कुटुंब दनयोजन,
दििण, जमीन सुधारणा, वैīकीय मित Ļांसारख्या कायभिमांना अúिम असायला हवा. अिा
कायभिमांना आज जार्गदतक ब1क आदण जार्गदतक आरोµय संघटना Ļांसारख्या संथिांकडून र्रपूर
उत्तेजन दमळाले आहे. नदजकच्या र्दवष्ट्यात Ļा िेिांच्या दवकासाला सदिय सहाÍय 6तर ®ीमंत
आदण दवकदसत राष्ट्रे िेतील, तरच मानवी हक्कांचे तßव²ान खऱ्याअिाभने साकार हो7ल.
नuglFªक ]ानdm h³क lgĦा2S
नैसदर्गभक मानवी दसद्दांत मानवी हक्कांचे समाजपूणभ अवथिेत अदथत मान्य करतो. मानवी हक्क बाजूचे
व समाजाच्या दवरोधात असले तरी मानवी हक्कांचे अदथतत्व थवतंý असते. या नैसदर्गभक हक्क दसद्दांत
प्राधान्य िेतो.
साधारणत3 नैसदर्गभक हक्क दसद्दांतात पुQील तीन तßव प्रमुख मानली जातात.
4 ]ानdm h³का2ना ]ाÆ^Sा
मानवी जरी थवयंर्ू त्याची जाणीव मानवी हे समाजव्यवथिेतून जसे बाहेर काQले जात
त्याप्रमाणेच ते समाजाकडून व्यक्तéना प्रिानही जात नाहीत. मानवी हक्क हे थवार्ादवकरीत्या
व्यक्तीच्या व्यदक्तमत्वाचा अदवर्ाºय र्ार्ग असल्याने राºय त्यास संमत याŀ�ीने मानवी
र्ावनांमधून नैसदर्गभक हक्क आकाराला येतात व त्यास संमती दमळते.
[ 4Å^t Ödा\ाldक नuglFªक ÖdłY
मानवी हथतांतररत होत नाहीत अिाभने अध्ये ते थवर्ावाचा अदवर्ाºय र्ार्ग असल्याने त्यांना
थवार्ादवक मानले जाते. संिर्ाभत जvकीज असे दवधान केले की, 'मनुष्ट्य नैसदर्गभकŀ�्या हक्क
करतात, कारण थवयंपूणभ, थवत3चा मालक थवत3च्या दियेचा असतो. थवत3च धारण केलेल्या
हक्कांचा आिरही कł िकतो.'
क g]ानStचt Sßd
सवभ मानव समान आहेत हा मानवी हक्कांचा पायार्ूत हक्क दसद्दांताचाही पाया आहे.
कोणत्याही र्ेिावłन हक्कांत केला जाऊ नये हा यामार्गील मूलर्ूत दवचार आहे. Ìहणूनच
बनाभडभ यासंिर्ाभत Ìहणतात की, 'मानवी हे असे त्याच्या सर्गुणांच्या वैदि�्यांमुळे प्राप्त झाले
आहेत. मानवात दनदIJतपणे व सावभर्yदमकपणे मानवता आहे, वाथतवता आहे.'
munotes.in

Page 25

25अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
Ⱥ का^Utemर lgĦा2S:
हक्क दनदमभती आहे Ìहणून हक्क कायिेिीर हक्क दसद्दांताचे जेरेमी ब¤िvम ŀ�ीने हक्कांची
मांडणी केली. कायिेिीर हक्क
मानवी हक्क आदण र्ा रत 
दसद्दांतानुसार मानवी हक्कांच्या केवळ मान्यतेपेिा त्यांच्या अंमलबजावणीचा प्रij अदधक
महßवाचा आहे. लोकिाही िासनव्यवथिा असणाऱ्या िेिांमध्ये सुद्दा हक्काच्या
अंमलबजावणीदिवाय खऱ्या अिाभने हक्क ही संकल्पना प्रत्यिात येऊ िकत नाही. याŀ�ीने
कायिेिीर हक्क दसद्दांतसुद्दा हक्कांची दनदमभती व अंमलबजावणी ही कायīामाZभत झाली
पादहजे या तßवाचा आúह धरतो.
ȺȺ h³का2चा ?lShाlgक lgĦा2S:
?दतहादसक प्रदियेतून हक्कांची दनदमभती झाली हे ?दतहादसक हक्क दसद्दांताचे महßवाचे सूý
आहे. प्रिा Ìहणजे प्राचीन कायिा हा या दसद्दांताचा आधार आहे. ररश्टे डी. जी यासंिर्ाभत
असे मत मांडतात की, लोक त्यांना जे अदधकार पादहजे, अिी अपेिा करतात, ते त्यांच्या
अनेक वषाांपासून पररपाटात जीवनात होते Ìहणूनच असतात. या पद्दतीने ?दतहादसक
प्रदियेतून आकाराला आलेल्या हक्कात रथत्याचा हक्क, दिवाबत्तीचा हक्क , थवच्J हवेचा
हक्क, यासारख्या हक्कांचा समावेि होतो. दāटनमधील नार्गररकांना जे अदधकार दमळाले
आहेत त्यातील बहòतांि अदधकार हे अिा ?दतहादसक प्रदियेतूनच आले आहेत. संकेत व
प्रिांमधून ते दवकदसत झाले आहेत.
हक्कांच्या या ?दतहादसक दसद्दांतावर काही मयाभिाही येतात. हक्कांचा उर्गम हा प्रिांमधून दकंवा
?दतहादसक प्रदियेतून झाला हे ?दतहादसक हक्क दसद्दांताचे दवधान अधभसत्य मानावे लार्गेल.
र्गुलामदर्गरी, अथपpश्यता यासारख्या अमानुष प्रिा या ?दतहादसक प्रदियेचाच एक र्ार्ग होत्या.
Ìहणून त्यांना हक्कांचा िजाभ िेणे चुकीचे ठरेल. त्यामुळे सवभ हक्कांची मूळ प्रिेत िोधण्याची
?दतहादसक ह दसद्दांताची खोड मान्य होण्यासारखी नाही.
ȺȺȺ h³काचा gा]ाlKक कÐ^ाR lgĦा2S :
हक्काचा सामादजक कल्याण दसद्दांत मांडणारे दसद्दांतकत¥ असे मानतात की, कायिा, प्रिा
आदण नैसदर्गभक अदधकार हे सामादजक थवदहतवािाच्या दकंवा उपयुक्तवािाच्या अटीत
र्गुरZटलेले आहेत. त्यांच्या मते आनंि दकंवा सुखर्ावना हा सामादजक मोजमापाचा आधार
असला पादहजे व त्या आधारानेच सामादजक कल्याणासंबंधीच्या हक्काचा दनणभय घेतला र्गेला
पादहजे. Ìहणजेच सामादजक कल्याणाची उपयोदर्गता कारणांच्या आदण अनुर्वांच्या आधारे
दनधाभररत झाली पादहजे. याŀ�ीने हक्काचा सामादजक कल्याण दसद्दांत अनेक मानवी
हक्कांच्या दवकासात महत्वाची र्ूदमका पार पाडतो, परंतु या दसद्दांतावर काही मयाभिाही
थप�पणे दिसतात. रोनाल्ड Ĭvरदकन यांनी या दसद्दांताची मयाभिा थप� करताना असे Ìहटले
होते की, हक्काचा सामादजक कल्याण दसद्दांत हा समाजाने कोणते सामादजक ध्येय सा करावे
यावर र्र िेतो. तो व्यक्तéच्या हक्कांवर र्र िेत नाही. सामादजक कल्यान दसद्दांताची िुसरी munotes.in

Page 26

26रयाजकì्य वसĦयांत - 
मयाभिा Ìहणजे या दसद्दांताĬारे सामान्य सामूदहक ध्येयाचा पाठलार्ग करण्यासाठी जे उपाय
सांर्गण्यात आले आहेत त्यातून व्यक्तéच्या हक्कांचे उल्लंघन होण्याची िक्यताच अदधक आहे.
Ⱥɇ h³का2चा 5UeªdाUm lgĦा2S:
हक्कांचा आििभवािी दसद्दांत हा हक्कांचा व्यदक्तमत्व दसद्दांत या नावानेही Bळखला जातो.
या दसद्दांतात साधारणत3 'मानवाचा आत्मदवकास ' या संकल्पनेवर मुख्य र्र िेण्यात येतो.
त्यामुळेच आििभवािी दसद्दांतकत¥ मानवाचा सवभ®ेķ हक्क Ìहणून व्यदक्तमत्वाच्या हक्कास
प्रथतुत करतात. या हक्कास ते दनरंकुिताही बहाल करतात. 6तर सवभ हक्कांची दनदमभती याच
हक्कातून झाल्याचेही ते मानतात. या दसद्दांताच्या थप�ीकरणासाठी असे Ìहटले जाते की,
'मला जीवन जर्गण्याचा हक्क आहे तो मा»यातील िमतेचा संपूणभ दवकास व्हावा यासाठी
त्यामुळेच समाज मला जीवन संपदवण्याचा दकंवा आत्महत्या करण्याचा हक्क बहाल करीत
नाही हक्कांच्या आििभवािी दसद्दांतातही अËयासकांना काही मयाभिा दिसतात. त्यातील
पदहली मयाभिा Ìहणजे व्यदक्तमत्व ही आत्मदनķ कल्पना असून त्यासाठी वथतुदनķ मापिंड
लावणे कठीण असते. िुसरा आिेप असा घेतला जातो की, 'सामादजक चांर्गुलपणा व वैयदक्तक
चांर्गुलपणा यात संघषभ उĩवला तर हा दसद्दांत वैयदक्तक चांर्गुलपणा मान्य करण्याचा आúह
धरतो. ही बाब एकंिरीत सामादजक कल्याणाच्या दवरोधात जाणारी वाटते.
ɇ h³का2चा ]ा³gªdाUm lgĦा2S:
हक्कांची माक्सभवािी मीमांसा ही हक्क संकल्पनेचा अËयास करताना महßवाची मानली जाते.
माक्सभवािी दसद्दांतकत्याांच्या मते ºया समाजात र्ांडलिहांकडे उत्पािन साधनांच्या
मालकीचा एकादधकार असतो तो समाज केवळ 'मध्यमवर्गीय मोहजाल ' असते कायिा, न्याय,
लोकिाही, थवातंÞय, नैदतकता, यांसारख्या कल्पना या मोठ्या प्रमाणात काल्पदनक
थतरावरच चदचभल्या जातात वाथतवत3 त्या र्yदतक पररदथिती आदण लोकांच्या सामादजक
वथतुदथितीतून दनधाभररत होत असतात. मानवी जीवनाच्या या र्yदतक पररदथितीत बिल
झाला की, या कल्पनांच्या आियातही बिल होत असतात. माक्सभवािी हक्क दसद्दांतात
हक्कांची अंमलबजावणी ही राºयाने व समाजाने आपली कतभव्य पूणभ केली तरच होऊ िकते
यावर दवĵास दिसतो . त्यासाठी ते व्यक्ती दतच्या िमतेचा पूणभपणे वापर करते का? थवत3च्या
र्गरजा पूणभ करते का? यासंबंधीच्या कायभिमतांना प्राधान्य िेते. याŀ�ीने साÌयवािी
समाजरचना मानवी हक्कांच्या अंमलबजावणीसाठी आििभ व्यवथिा असल्याचे ते सांर्गतात
ºया व्यवथिेचे सार 'प्रत्येकाकडून त्याच्या कुवतीप्रमाणे व प्रत्येकाला त्याच्या र्गरजेप्रमाणे या
तßवात आहे. माक्सभवािी व्यवहारात माý मानवी हक्कांची सावभदýकरीत्या र्गळचेपी करतात हा
अनुर्व आहे.
]ानdm h³क 5Vnlनक ŀlĶकxन :
आधुदनक काळात मानवी हक्क संकल्पनेकडे व्यापक ŀद�कोनातून पादहले जाते. प्रामुख्याने जेरोमी
जे िेथट1क यांची मांडणी यासंिर्ाभत महßवाची मानली जाते. त्यांनी आधुदनक ŀद�कोनातून मानवी
हक्कांचे मांडलेले काही प्रमुख पैलू पुQीलप्रमाणे मांडता येतील. munotes.in

Page 27

27अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
Ⱥ नuglFªक h³का2dर 5VाåरS ]ानdm h³क:
नैसदर्गभक हक्क दसद्दांताच्या माध्यमातून आधुदनक ŀ�ीने मानवी हक्कांचे दवĴेषण करणारे
तत्ववेत्ते प्रामुख्याने यासाठी र्गुणवत्तात्मक नैसदर्गभक हक्क' ही संकल्पना मांडतात िुसऱ्या
महायुद्दानंतर नैसदर्गभक हक्क दसद्दांताचे याŀ�ीने पुनŁºजीवन करण्यात आले. 6मrन्युअल कांत
यांनी त्यांच्या पायार्ूत दसद्दांतात नीतीिाľाला हक्कांच्यासंिर्ाभत महßव दिले होते.
त्यानंतरच्या काळात नैदतक तßव²ान दसद्दांतकारांनी या दसद्दांताची मोठ्या प्रमाणात मांडणी
व पाठपुरावा केला. याŀ�ीने आधुदनक हक्काचे समिभक सहमती व्यक्त करतात की, Zक्त
प्रत्यिवािी कायिेिीर व्यवथिा ही मूल्यांच्या कायाभĬारे पररणामकारक कायिेिीर व्यवथिा
Ìहणून कायभ कł िकते. आधुदनक ŀद�कोनातून मानवी हक्कांची मांडणी करणारे काम पादहजे'
यापेिा 'काम आहे' या तßवाला अदधक प्राधान्य िेताना दिसतात.
ȺȺ 8Y^xlFSा ]oÐ^ा2dर 5VाåरS h³क:
उपयुक्ततावाि ही आधुदनक राजकीय दवĴेषणातील महßवाची कल्पना होय. जेरेमी ब¤िvम यांनी
िु3ख आदण आनंि या िोन प्रेरणांना मानवी जीवनातील मध्यवती प्रेरणा मानून त्याआधारे
प्रत्येक बाबीचे मूल्यमापन करण्याचे तंý दवकदसत त्यांनी प्रामुख्याने कायīाच्या अंमलबजावणी
व अनुसरण्यामार्गील उपयुक्त तßवाचा अËयास मांडला मानवी हक्कांनाही उपयोदर्गतेच्या तßवात
उपयोदर्गता या मानवी हक्कांचे मूल्य समजून त्याĬारे मानवी हक्कांचे दवĴेष केले पादहजे हा
यामार्गे मुख्य दवचार आहे. उपयोदर्गतेच्या आधारे मानवी दवĴेषण करणारे 'समानता,
सुखासीनता, थवातंÞय, मानसन्मान, प्रदतķा, यासार मानवी मूल्यांचा मानवी वतभनािी संबंध
असून ºया मूल्यांमध्ये उपयोदर्गता त्याच मूल्यांचे हक्कांमध्ये łपांतर होते, ' असे सूý मांडतात.
एकंिरीत मान हक्काचा मूलाधार हा त्या मूल्यांची उपयोदर्गताच असला पादहजे, हा
उपयोदर्गतावािी ŀद�कोनाचा आúह आहे.
ȺȺȺ Æ^ा^ाdर 5VाåरS h³क
जvन रvल्स यांनी याŀ�ीने प्रामुख्याने महßवाचे योर्गिान दिले आहे. त्यांच्या मते 'मानवी हक्क
Ìहणजे न्यायाचा िेवट होय.' Ìहणून मानवी हक्कांच्या आकलनात न्यायाची र्ूदमका अत्यंत
महßवाची ठरते. याŀ�ीने न्यायाचा दवचार प्रथतुत करताना जvन रvल्स असे Ìहणतात की,
'सामादजक संथिांचा सģुण Ìहणजे न्याय होय' न्याय तßवावर थवातंÞय, समता ही मूल्य
ºयाप्रमाणे उर्ी राहतात त्याप्रमाणेच मानवी हक्कांचा आिय ही न्याय तत्वादिवाय खऱ्या
अिाभने सजीव होऊ िकत नाही ही यामर्गील दवचारधारा आहे.
Ⱥɇ ÿlSķtdर 5VाåरS h³क3
प्रदतķा हे मूल्य मानवी वतभनाला प्रर्ादवत करण्याची िमता बाळर्गून असते. िैनंदिन
व्यवहारातही व्यक्तéनी 6तर व्यक्तéिी व्यवहार करताना आपली व िुसऱ्याची प्रदतķा जपणे
अत्यावश्यक असते. याŀ�ीने मानवी संबंध व मानवी हक्क यांचे दनयमन करण्यात प्रदतķा हा
घटक महßवाची र्ूदमका पार पाडते हे या दसद्दांताचे मध्यवती सूý आहे. ºया मानवी हक्कांचे munotes.in

Page 28

28रयाजकì्य वसĦयांत - 
दनयमन प्रदतķेच्या माध्यमातून होते, त्यात प्रामुख्याने थवातंÞय, समता, थवायत्तता
यासारख्या मूलर्ूत हक्कांचा समावेि होतो. कायīासमोर सवभ व्यक्ती समान असतात' हे मूल्य
या प्रदतķेवर आधाररत हक्क संकल्पनेच्या मुळािी आहे या ŀद�कोनाच्या समिभकांच्या मते
प्रदतķा या मूल्याचे रिण Ìहणजे मानवी हक्कांचे रिण करणे होय.
g]ानStdर 5VाåरS h³क:
समानतेवर आधाररत हक्क ŀ�ीकोन हा समानतेला मानवी हक्कांचा अंर्गर्ूत घटक मानतो. समतेच्या
कल्पनेदिवाय हक्कांचा दवचार पूणभत्वास जाऊ िकत नाही, अिी मांडणी ते करतात. अर्गिी प्राचीन
काळापासून अवाभचीन काळापयांतच्या मानवी संघषाभचे कारण समानतेची मार्गणीच होती हे सोिाहरण
ते सांर्गतात समातेर आधाररत न्याÍय हक्क सवभसामान्यपणे सवभ लोकांना एकाच वर्गाभत समादव�
करण्याचा आúह धरतात . मानवी हक्क जाहीरनामा व दवदवध राष्ट्रांच्या राºय घटनेतही समानतेवर
आधाररत मानवी हक्कांचीच मांडणी करण्यात आली आहे. समानतेचा मानवीहक्क आज जवळजवळ
सवभ राष्ट्रांनी थवीकारला असला तरी दवदवध सुदवधांचा व संसाधनांचा वापर पाहता अिा पद्दतीची
समानता प्रत्यिात येण्यास अजूनही बराच पल्ला र्गाठावा लार्गणार आहे.
एकंिरीत मानवी हक्क ही संकल्पना प्राचीन काळापासून अदथतत्वात असली तरी आंतरराष्ट्रीय
पातळीवर मानवी हक्कांची जाणीव संयुक्त राष्ट्रांच्या पुQाकारानेच अदधक तीĄ झाल्याचे थप� होते.
दहटलरने ºयूंची घडवून आणलेली कत्तल, िोन महायुद्दांमध्ये जार्गदतक समुिायाने अनुर्वलेला
र्यकारी अमानुष दवध्वंस, Ā§कदलन Łझवेल्ट यांनी केलेली चार थवातंÞयांची घोषणा, यासारख्या
असंख्य घटकांनी मानवी हक्काप्रती अदधक उत्तरिायी होण्याची र्ावना जार्गदतक मानवी समुिायात
दवकदसत होत र्गेली ती आजही दवकदसत होत आहे. मानवी हक्क संकल्पनेचा अिभ, थवłप, दवकास
व वर्गीकरण याŀ�ीने अËयासणे प्रत्येकासाठी आवश्यक ठरते. यादिवाय १९५५ च्या कायīान्वये
नार्गररकत्वाबाबत चyकिी सदमती 6त्यािीच्याही तरतुिी करण्यात आल्या आहेत.
g]ारxY
हक्क हे व्यदक्तर्गत दहताचेच साधन नसून सामादजक कल्याणाचे ते एक माध्यम आहे. मानवी हक्क हे
मूलर्ूत हक्कांप्रमाणे अत्यंत महत्वाचे, पदवý, सनातन व अलyदकक थवłपाचे असतात. मानवी हक्क
हे सवभ नार्गररकांसाठी व्यक्ती Ìहणून थवार्ादवक थवłपाचे असतात. प्राचीन काळी मानवी हक्कांच्या
संकल्पनेची जाणीव जनतेत नव्हती व कायिेिीर ŀ�ीने दवचार करता मानवाला तसे कोणतेच हक्क
सरकारतZ¥ दिले र्गेले नव्हते. मानवी हक्कांची िुसऱ्या महायुध्िानंतर तीĄतेने जाणीव झाली.
जमभनीतील नदझने ºयुंची केलेली दनघpण हत्या अमेररकेने दहरोदिमा व नार्गासाकीवर टाकलेले अणुबा1ब
यात अनेक दनरपराध व्यक्तéचा बळी र्गेला. या घटनेनंतर संपूणभ जर्गातील नेते अंतमुभख झाले व
पररणामत १९४८ साली 'मानवी हक्काच्या सावभर्yदमक जाहीरनामा प्रदसद्द झाला य मानवी
हक्कांच्या रिणाच्याŀ�ीने पदहले पाऊल टाकले. मानवी हक्कांचे ?दतहादसक समालोचन पाहता
मानवी हक्कांचे दविेष कायिे व दनयम, मानवी हक्कांचा उिय, दवकास तसेच डv. उमेि चन्þ यांनी munotes.in

Page 29

29अध्यया्य १: हकक अ्मा, Ó्यया´्यया, हक कयाचे वसĦयांत नयागरी, रयाजकì्य, सयामयावजक,आव्माक आवि सयांसकpवतक ि मयानिी हकक
प्राचीन, मध्ययुर्गीन व आधुदनक कालखंडातील मानवी हक्काच्या पररदथितीवर चचाभ केली. तसेच
मानवी हक्काच्या अध्ययनाच्या िोन ŀद�कोनावर सदवथतर चचाभ केली. सवभसाधारणपणे या घटकात
आपण मानवी हक्कांचा अिभ, ?दतहादसक दवकास व त्याबाबतच्या संध्िांदतक ŀद�कोनावर थप�ीकरण
दिलेले आहे
१— 5YR का^ leकax "
१) हक्क Ìहणजे काय ?
२ राजकीय, आदिभक आदण सांथकpदतक हक्कामध्ये काय Zरक आहे ?
३) नैसदर्गभक हाकाचे प्राकार कोणते ?
४) जर्गण्याचा हक्क Ìहणजे काय ?
५) दििणाचा हक्क Ìहणजे काय ?
६) थवातंÞयाचा हक्क Ìहणजे काय ?
७) हक्काची ?दतहादसक पाĵभर्ूमी थप� करा.
८) मानवी हक्क Ìहणजे काय ?
९) समतेचा हक्क थप� करा.
१०) हक्काच्या मयाभिा थप� करा.
११) हक्क संरदित ठेवण्याच्या पद्दती थप� करा ?
१२) हक्कच्या मार्गाभतील अडिळे कोणते ?
१३) घटनात्मक हक्क आदण नैसदर्गभक हक्क यातील Zरक थप� करा.
१४) मानवाच्या सवाांर्गीण दवकासातील हक्काचे महत्व थप� करा.
१५) राजकीय हक्कामध्ये कोणकोणत्या हकांचा समावेि होतो ?
१६) हक्काची वैदि�्ये थप� करा.
१७) नार्गरी हकांमध्ये कोणकोणत्या हक्कांचा समावेि होतो ?
१८ हक्काचा ?दतहादसक दसद्दान थप� करा .
१९) हक्कांचा माक्सभवािी दसद्दांत थप� करा.
g2U\ª goचm:
१) ज. रा. दिंिे, राजकीय संकल्पना दसद्दांत आदण संकल्पना २) डv.र्ा.ल.र्ोले, राजकीय दसद्दांत
आदण दवĴेषण ३) डv.िैलेन्þ िेवळाणकर, राºयिाľातील मुलर्ूत संकल्पना ४) प्रा.सुधाकर
कुलकणी, राजकीय दसद्दांत, अŁणा प्रकािन , लातूर ५) डv.®ीराम ?रण कर , राजकीय दसद्दांत,
®ी सा7नाि प्रकािन , नार्गपूर ६) प्रा.अिोक ना7कवाडे, राºय व राजकीय व्यवथिा , दवīा बुक्स
पदÊलकेिन.Cरंर्गाबाि ७) प्रा.दकसन चोपडे, राजकीय दसद्दांताची तत्वे, दवīा बुक्स munotes.in

Page 30

30रयाजकì्य वसĦयांत - 
पदÊलकेिन.Cरंर्गाबाि ८) डv.र्र्गवान लोखंडे, मानवी हक्क आदण र्ारत , िुवाभ एजन्सी, पुणे, २०१८
९) र्ा.ल.र्ोळे, राजकीय दसद्दांत आदण दवĴेषण, दपंपळापुरे पदÊलकेिन, नार्गपूर १०) कुलकणी
पी.के., मानवी हक्क आदण सामादजक न्याय , डायमंड पदÊलकेिन, पुणे, २०१३ ११)
डv.वा.र्ा.पाटील , राजकीय दसद्दांत, प्रिांत पदÊलकेिन १२) डv.मंर्गेि कडू, राजकीय दसद्दांत,
दहमालया पदÊलदिंर्ग हाउस, १३) प्रा.अिोक चyसाळकर , ि युदनक अकािमी, पुणे
१४) Allan Gewirth , "Why There Are Human Rights" , (१९८५)
१५) Douglas Husak , "Why There Are No Human Rights" , (१९८४)
१६) John O'Manique , "Universal and Inalienable Human Rights: A Search for
Foundations" , (१९९०)
7777777




munotes.in

Page 31

31अध्यया्य  : समतया (Equality)
GND   g]SkȜɂɆȲȽȺɅɊ
GND_IWk
Ž GNDk2Im 8lĥĶt
. ÿÖSkdWk
. ldf^ lddtIW
.‘ g]Std_ 5Vkå_S ÖYVkª (contestations on equality)
.’ 8YIk_kIm g]Sk ldŁĦ g]kW ÌhRoW 8YIk_
(equality of treatment vs treatment as equals)
.“ g2gkVWk2Im g]kWSk 5lR Yå_RSm (Equality of resources and outcome)
.” gk_k2e
.• g2U\ª goIm
.Ž8lĥĶt
^k GNDkIk 4Ë^kg DtÐ^kW2S_
) 'g]Sk ^k g2DÐYWtIk/g2²tIk 4Tª gk2FSk ^t7a
) 'g]Sk ^k g2DÐYWt^t ldl\ÆW ÿDk_ ÖYĶ D_Sk ^tSma. Â^k 5Vk_t g]StIt ÖdłY ÖYĶ
D_Sk ^t7a.
‘) Ó^ĉìak 5YÐ^k FnR 5lR ±]Sk2It DyeÐ^ UkEldÁ^kgkOm ÖYV¥]Å^t 8S_kdt akFSt. hm
ÖYVkª g]Std_ 5Vkå_S Óhkdm ^kgkOm g]kK d _kº^kIm Dk^ \ol]Dk 4gkdm ^kIt
ÖYĶmD_R D_Sk ^t7a.
’) g]kKkSma 4Æ^k^Dk_D ldf]Sk Uo_ D_Á^kgkOm Dkhm duVklWD 8YIk_ Dtat KkSkS. ^k
8YIk_ YĦSmSoW Km ldf]StIm dkFRoD lUam KkSt Â^kSoW g]St¸^k 8YIk_kg2U\kªS ÿij
lW]kªR hxSkS. Â^k ÿijk2It gkU_mD_R D_Sk ^t7a.
“) g2gkVWk2Im g]kWSk ÿÖTklYS D_Rkö^k ldldV YĦSm 5ht, g]SkÿÖTklYSD_Á^kS^k
YĦSéIm \ol]Dk d Sm¸^k ]^kªUk ]^kUk ÖYĶ D_Sk ^t7a.

munotes.in

Page 32

32रयाजकì्य वसĦयांत - 
ÿÖSkdWk 
g]Sk axDekhm Ó^dÖTtSma ]hÂdkIt 5Vk_\oS SÂd 5ht. g]StIt SÂd ÿkImW DkbkYkgoW
4lÖSÂdkS 4gatat lUgSt. ÿkImW úmD WF_ _kº^kShm g]StIt SÂd ²kS hxSt. dFª- KkS, d2e,
la2F, \kfk 4em DxRSmhm \tU _tEk W ]kWSk [nĦ ]hkdm_ ^k2Wm 4Å^kÂ]kIm Uk_t gdk«gkOm g]kW
_mSmWt Enam 5htS 4gt gk2FoW ÿkImW \k_SkS 4Å^kÂ]k¸^k [k[SmSI WÓht S_ Dkhm 42em g]kK
øk2Sm GPdoW 5Ram hxSm. UtekS Fnak] gxPoW WF_ _kº^kSma gdª WkFå_D g]kW 5htS, 4gt
SÂd ]kÆ^ d ÿÖTklYS Lkat hxSt. ^kdłW ÿkImW DkbkS g]St¸^k SßdkIk ldIk_ ]kÆ^ K_m
Dtatak lUgS 4gak S_m Â^kIm Ó^kĮm hm ]^kªlUS hxSm ht ]kÆ^ D_kdt akFSt. g]Sk hm g2DÐYWk
5VnlWD d Ó^kYD 4TkªWt _kº^ekľkS 5am Sm – Ó^k eSDkYkgoW. 4]tå_DW
_kº^øk2SmW2S_ 4]tå_DtSma WkFå_Dk2Wm ••” gkam DkQatÐ^k ÖdkS2Þ^k¸^k Kkhm_WkÌ^kS ‘
g]Sk’ ^kSßdkak]kÆ^SklUam SgtI •–— ]Å^t ĀkÆg]Vma øk2lSDk_Dk2Wm ]kWdm h³DkIk
Kkhm_Wk]k ÿlgĦ Dtak. ^kS ‘ gdª ]kRgt KÆ]S3 ÖdS2ý d g]kW 4gSkS’ 4gt GxlfS Dtat
hxSt. ^k UxÆhm øk2SmIt YPgkU KF\_ 8]Nat. Â^kSoW g]St¸^k h³DkgkOm g2Gfkªak gdªý
IkaWkl]bkam
ldf^lddtIW
g]Sk^kg2DÐYWtIk4TªdÓ^k´^k-
g]Sk hm g2DÐYWk ÖdkS2Þ^ ^k g2DÐYWt ÿ]kRtI 5e^k¸^k [k[SmS g2lUµV 5ht. _kº^kSma
gdª axD DxRSkhm ÿDk_Ik \tU\kd W D_Sk ldVm lW^]k¸^k ŀĶmWt g]kW 4gRt ^kak 5YR
g]Sk 4gt ÌhRSx. ldVm lW^]k2¸^k [k[SmS g]St [_x[_I gk]klKD, 5lTªD, WkF_md
_kKDì^ ^k gdªI ±týkS g]Sk 5YÐ^kak 4Ytl±S 4gSt. Â^k]nbt g]Sk ^k g2DÐYWtDPt
YkhÁ^kIkl\ÆWl\ÆWŀĶmDxWS^k_hxSx ]k³gªdkUm 5lTªD g]Std_ 4lVD Kx_ UtSkS S_,
52[tPD_dkUm gk]klKD g]Std_ 5lR 8Uk_]SdkUm WkF_m d _kKDì^ g]Std_ 4lVDKx_
UtSkS. 4WtDk2Ik g]Ö^tDPt YkhÁ^kIk ŀlĶDxW \kdlWD d gk]klKD dkÖSdkYkgoW ak2[ KkRk_k
4gSx “ ]kRgt lWgFªS3 g]kW 4gSkS, Sm g]kK ÌhRnW KÆ]kak 5atam 4gSkS” 4em
ldVkWt 4ek ŀĶmDxWkIt īxSD 4gSkS ^kSoW g]St¸^k 4TkªIt DkhmI ÖYĶmD_R l]bS
Wkhm 8aN 4Tª ldY^kªg hxÁ^kIm ]xOm e³^Sk 4gSt Dk_R g]kKk]Å^t dÖSnlÖTSm KtÓhk
5YR YkhSx StÓhk, lWgFªS3 ]kRgt ek_må_D [ylĦD ±]Sk2¸^k ŀĶmWt D]kamIm ldf] 4gSkS.
‘gdk«\oSm Y_]tÔ d_’ lD2dk gdª ]kRgt >DkI 7ĵ_kIm atD_2 5htS, 4ek ^nlĉdkUkSoW 4Å^kÂ]kIm
U_dkKt \athm g]kWStWt gdk«gkOm Enam 5htS 4gt ÌhRSk ^t7a. YRdkÖSdS 4gk ^nlĉdkU
]k2PRkö^k g]kKkSI 5YÐ^kak KkSm, d2e, la2F ^k 5Vk_kd_ \tU\kd Dtak KkSx, WÓht 4Æ^k^ munotes.in

Page 33

33अध्यया्य  : समतया (Equality)
4Â^kIk_kIm ekľt _Iam KkSkS. Â^k]nbt 4ek \k[Pz^k d \kdldde lddtIWkSoW g]Sk ^k
g2DÐYWtIk g2]Sm [ĥaIk E_kEn_k 5e^ Ó^ĉ hxS Wkhm.
g]Sk ^k g2DÐYWt¸^k 4WtD ldIk_d2Sk2Wm Ó^k´^k DtatÐ^k 5htS. ^k Ó^k´^kSoW ÖYĶ hxRk_k
g]StIk 4Tª g]KoW GtÁ^kYodê 5YR ht a±kS GtSat YkhmKt Dì 5VnlWD axDekhm _kKDì^
Ó^dÖTtS 5lR 5VnlWD g]kK KmdWkS g]StIt ]hßd 4WÆ^gkVk_R 5ht. hmI[k[a±kS
Gt9W \k_Sm^ g2ldVkWkWt 5YÐ^k WkFå_Dk2Wk ]oa\oS h³D UtSkWk ÿkVkÆ^kWt g]St¸^k h³DkIk
ldIk_ Dtak 5ht. \k_Sm^ g2ldVkWk¸^k ÿÖSkdWtS ‘ UKkª 5lR g2VmIm g]kWSk’ 4gk 8ÐatE
5ht. ]kRgk]kRgkSma Dplý] \tU lW]kªR D_Rkö^k gdª ldetf 4lVDk_k2It g]kK KmdWkSoW
8¸IkNW Lkat YklhKt 5g]Sm Ik Ylhak 4Tª 4gSx. SgtI ÿÂ^tD Ó^ĉìak 5YÐ^k
Ó^lĉÂdkIk ldDkg D_Á^kgkOm g]kW g2Vm 8YaÊV 4gta. V]ª, KkS, la2F, \kfk, ÿUte, d2e
4gt DxRSthm Dk_R Ó^ĉì¸^k ldDkgk¸^k 5P ^tRk_ Wkhm. g]kKkS ®m]2S-F_m[^kSma
5lTªD ldf]Sk, ľm-YnŁf 4em a§lFD ldf]Sk 8¸I-lW¸IKkSmSmagk]klKDldf]Sk>Dk
]^kªUtYt±k KkÖS 4gÐ^kg g]Stak ]k_D O_St. g]kKkSmaldf]Skg]kKkSmaDxRÂ^khm
Ó^ĉì¸^k Ó^lĉ]Âd ldDkgk¸^k 5P ^tRk_ Wkhm, ÿÂ^tD Ó^ĉìak Ó^lĉÂdkIk ldDkgkIm g]kW
g2Vm 8YaÊV 4gta, hk g]StIk Ung_k 4Tª 5ht.
ldf]St¸^k ldfdp±kak ÿÂ^tD g]kKkS V]ª, g2ÖDpSm, g]kK Y_2Y_k, Ikam_mSm, 6 Ĭk_t ESYkRm
GkSat KkSt. Â^k]nbt hKk_x dfª hm 4Æ^k^Dk_D ldf]Sk g]kKkS ]ob VłW 4gSt, WÓht lSIt
8Uk°mD_R Dtat KkSt. Â^k]nbt 4em ldf]Sk >Dk>Dì WĶ hx9W gdk«Wk Ó^lĉÂd ldDkgkIm
g]kW g2Vm lW]kªR hx7a, 4em Yå_lÖTSm ghK lW]kªR hxRk_ Wkhm. Â^kgkOmg]kKÿ[xVWk
[_x[_g]kKkS 4ek 4Æ^k^Dk_D ldf]Stak [bm O_atÐ^k d2lIS, Un[ªa dFkªak Dk^īkIt g2_±R
UtÁ^k[_x[_I ^k dFkªak ]n´^ ÿdkhkS 5RÁ^kgkOm Dkhm g2ldVklWD- duVklWD 8Yk^xKWk D_Rt
5dÔ^D 4gSt. 8Uk \k_SkS lUat KkRk_t 5_±R, 4]tå_DtS DpÕRdRê^k2Wk ]n´^ ÿdkhkS
5RÁ^kgkOm 4gatam Affirmative Action, 4ek 8Yk^^xKWk2]nbt hKk_x df¥ ldf]Sk ÿVkW
Ó^dÖTtIk [bm O_atak d2lIS- Un[ªa GND ]n´^ ÿdkhkS ^tÁ^kg ]US hxSt. SkÂY^ª ^kWt ÖdkS2Þ^
d Æ^k^ ^k SÂdk2Im ^xµ^ Sm gk2FP GkaoW g]kKkS gk]klKD Æ^k^ ÿÖTklYS D_Rt hk g]StIk
lSg_k 4Tª 5ht.
Ó^k´^k
g]StIk 4Tª 4lVD gExa d goà]YRt g]KoW GtÁ^kgkOm ^kg2[2Vm¸^k Dkhm ldIk_d2Sk2It
Ó^k´^k a±kS GtRt 5dÔ^D 5ht.
akÖDì :- ^k2¸^k ]St “ g]Sk hm ]oaS3 g]SaW ÿlø^k (Leveling process)
4gSt.” YnQt St ÌhRSkS Dì, g]Sk ÌhRKt "DxRÂ^khm Ó^lĉak g]kKkS 4gt ÖTkW lUat
KkRk_ Wkhm Dì KtRtDłW Sm 5YÐ^k etKkö^kd_ Dn_GxPm Dł eDta 5lR Â^kak 5Yat
WkFå_DÂdkIt 4lVDk_ WkDk_Sma.” munotes.in

Page 34

34रयाजकì्य वसĦयांत - 
akÖDì¸^k ^k Ó^k´^kIk 4Tª 4gk Dì, g]Sk hm g]kKkS g]SaWkIm ÿlø^k 4gSt
5lR Sm 4E2P IkaRk_m W g2YRk_m ÿlø^k 4gSt. Dk_R DxRÂ^khm g]kKkS DVmhm
>Dgk_EtYRk WgSx. ÌhRKtI g]Sk ÌhRKt >Dgk_EtYRk 5WWt WÓht lD2dk l\ÆWÂdkIk
4\kd 4gRt WÓht. lD2[hòWk g]kKkSma l\ÆWSk g]kKkak gŏU^ª ÿUkW D_St. YR g]Sk
ÌhRKt d_D_Rm Ó^ĉìÓ^ĉìS ÿÂ^tD [k[SmS l\ÆWSk 4gam S_m ldDkg ÿlø^tS \kF
GtÁ^kIm gdk«Wk g]kW g2Vm 8YaÊV 4gWt, ldlVlW^]k2Im g]kWSk 4gRt 4Ytl±S 4gSt.
[kDª_ ^k2¸^k ]St “g]StIt SÂd ÌhRKt ldDkgk¸^k º^k g2Vm 5lR 4lVDk_kIm]akh]m
UtÁ^kS 5am 5ht, Â^kI ÿDk_¸^k g2Vm 5lR 4lVDk_k2Im h]m 6S_k2Wkhm īk^ak hdm.
5lR 6S_k2Wm º^kIm h]m UtÁ^kS 5am 5ht St ]akhm ÿkĮ Óhk^ak hdt.” [kDª_¸^k
g]St¸^k Ó^k´^tIk 4Tª 4gk 5ht Dì, _kº^Ĭk_t Dk^īkImKmÿÖTklYSÓ^ dÖTk 5ht
lS gdgkVk_RYRt gdk«Wk g]kW YĦSmWt _k[dam Kk7a. ÿÂ^tDkak 5YÐ^k ±]Stÿ]kRt
5lR YkýStÿ]kRt 5Yak ldDkg D_Á^kIm g2Vm 8YaÊV 4gta.
‘_kZta ^k2¸^k ]St, "ÿÂ^tD Ó^lĉak 5YÐ^k ]oa\oS F_Kk2I g]kW g]kVkW D_Á^kIk
4lVDk_5lR 5YÐ^k ±]Sk2Ik ldDkg 5lR dkY_ D_Á^kIm g]kW g2Vm 4gRt ÌhRKt
g]Skhx^”.
’āk^WNWª_ ^k2Wm g]St¸^k SÂdkS Ik_ GNDk2Ik g]kdte Dtatak 5ht, -
i) gdk«gkOm ]oa\oS g]Sk
ii) g]kW g2Vm
iii) ldDkgkgkOm gdk«Wk g]kW Yå_lÖTSmIm 8YaÊVSk
iv) Za®nSmIm g]kWSk
ldIk_d2Sk2¸^kd_maÓ^k´^kdÂ^kIk4TªahkSGtSÐ^kgg]Sk]hRKtDk^"S_-
i) g]kKKmdWkS gdª Ó^lĉ2Wk 5YÐ^k Ó^lĉ]ÂdkIk ldDkg D_Á^kIm Y^kªĮ g2Vm 8YaÊV
4gta.
ii) DxRÂ^khm Ó^ĉì dk FNkak KÆ]lgĦ ldetfklVDk_ 4gRk_ WkhmS
iii) 4lVDk_k2It gdª WkFå_Dk2Wk g]kW dkNY Lkatat 4gSt.
iv) 4lVDk_YU ÿkĮ D_Á^kIm g2Vm ÿÂ^tDkak 5YÐ^k ±]Sk d YkýStWngk_ gk_´^k ÿ]kRkS
8YaÊV 4gSt.
g]Sk ÌhRKt >Dgk_EtYRk WÓht, g]kKkSma ÿÂ^tD Ó^lĉ Ungö^k Ó^ĉìYkgoW l\ÆW 4gSt. Y_2Sn
hm- l\ÆWSk g]S¸^k SÂdkak ]k_D 4gn eDS Wkhm. g]kKkSak l\ÆWSk 4gSt ÌhRKt \tU\kd
4gRk_I, g]StIk 4Tª >dQkI Dì hk \tU\kd lddtDlWķ 5Vk_kd_ Dtat Ftat 4gat YklhKtS.
>DtDkbm d2e, la2F, KkS ^k 5Vk_kd_ Ó^ĉìÓ^ĉìS \tU\kd Dtak KkS 4gt, Y_2Sn hk \tU\kd
lddtDlWķ WÓhSk. Yn_kR V]ªekľ, łQm, Y_2Y_k ^k 5Vk_t hk \tU\kd Dtak KkS hxSk4ekmunotes.in

Page 35

35अध्यया्य  : समतया (Equality)
\tU\kdkSoW 4Æ^k^Dk_D ldf]Sk lW]kªR Lkam. gÅ^k¸^k DkbkS d2e, la2F, KkS^k5Vk_kd_
\tU\kd Dtak KkSx. Â^kak Dk^U^kIt 4lVķkW 4gSt. 8Uk. ]kFkgdFkªgkOm _kEmd KkS ]lhak2Wk
ldetf gdaSm, 6Â^kUm. Y_2Sn ^k \tU\kdkak lddtD lWķtIk 5Vk_ 4gÐ^k]nbt ^kSoW
4Æ^k^Dk_D ldf]Sk lW]kªR hxS Wkhm, 8aN4Æ^k^Dk_D ldf]Sk lW]kªR hx9 W^t
^kgkOm¸^k ^k 8Yk^^xKWk ]kWÐ^k KkSkS. ÌhRKtI ÿ\kdkSoW g]Stak K_ [kVk ^t9 W^t 4gt
dkNS 4gta S_ gdªÿT] Â^k dtU \kdk2gkOm lddtDlWķ 5Vk_ DxRSt 5htS ^kd_ g]kKkS >D]S
4gat YklhKt, 5lR Â^k 5Vk_kd_ D_k^¸^k \tU\kdkIt dkKdm ÿ]kR lDSm 4gkdt ^k[ĥa hm
>D dk³^Sk 4gam YklhKt. Â^k]nbt ^k 5Vk_kd_ 5lR ldleĶ ]^kªUt]Å^t Dtak KkRk_k \tU\kd
g]Stak ]k_D W O_Sk YxfD O_ta.
g]StIt ÿDk_:-
g]StIt YnQma ÿDk_ gk2FSk ^t7a.
) WuglFªD g]Sk:-
4FUm ÿkImW DkbkYkgoW WuglFªD g]St¸^k ÿDk_Im _kKDì^ ldĴtfRk¸^k 4Wnf2FkWt IIkª
gnł 5ht. gdª Ó^ĉì lWgFªS3 g]kW 4gSkS. ]kRog ÌhRoW Ó^ĉì KtÓhk KÆ]kak ^tSx
StÓhk g]kKkSma d2e, la2F, dRª, KkS, \kfk, g2ÖDpSm ^k 5Vk_kd_Â^kak8¸IWmI
g]KRt InDìIt. K_mÓ^ĉìKÆ]SkWk ldl\ÆWYkýSk , ±]Sk, FnRd°k, dRª 4gt FnR Gt9W
^tSx. S_m, Â^k 5Vk_kd_ DxRÂ^khm Ó^ĉìak >D Ungö^kYkgoW 8¸I lW¸I, ®tķ-DlWķ
g]KRt ht WuglFªD Dk^īk¸^k ldŁĦ 5ht. Â^k]nbt KÆ]S3 ÿÂ^tD Ó^ĉìIm ÿlSķk,
4lÖSÂd g]kW 4gSt. KvW avD ^k2Wm lWgFkªdÖTtIt dRªW D_SkWk ]kRgk2Ik WuglFªD
lW_kFgYRk 4Vx_tlES DłW ÿÂ^tD Ó^ĉì lWgFªS3 KÆ]kWt g]kW d ÖdS2ý 4gSkS 4gt
ÌhNatat 5ht. Łgx, Dkaª ]k³gª, Pv 52[tPD_ 6Â^kUm 4ek KF\_kSmaTx_
ldIk_d2Sk2Wm lWgFkªWt ]kRgkak g]kW ÌhRoW KÆ]kak GkSat hk WuglFªD g]StIk 5Ueª
le_xVk^ª ]kWatak lUgoW ^tSx.
 duVklWD lD2dk Dk^īkIm g]kWSk:-
_kº^k¸^k Dk^īk¸^k ŀĶmWt gdª ]kRgt g]kW 5htS. Dk^īkIt g2_±R l]bldÁ^kg Sm
gk_EmI Yký 5ht 4gk duVklWD lD2dk Dk^īk¸^k g]StIk 4Tª 5ht. g]kW g2Vm, g]kW
gx^m, g]kW 4lVDk_ 5lR g]kW Æ^k^ gdk«Wk gk_´^kI _mSmWt 8YaÊV DłW UtRt
ht _kº^kIt Dk^ª 4gSt d ldVm lW^]kĬk_t St Dtat KkRt 4Ytl±S 4gSt. Dk^Ukgdk«gkOm
gk_Ek 4gRt, Sx gdk«gkOm gk_´^k YĦSmWt 4]akS ^tRt 5lR gdk«gkOm Sx gk_´^k
YĦSmWt akFo hxRt ht Dk^īk¸^k g]kWStIt F]D 5ht.
Y_2Sn Dk^īkIm g]kW >DUk akFo LkÐ^k[_x[_ gdk«Wk ^k g2Y°mIk ak\ gk_´^k YĦSmWt
GtSk ^t7a 4gt Wkhm. Dk^īkIk \2F Lkak lD2dk DnRkIk g]kWStIk h³D PkdaÐ^k FtÐ^kg
Â^kak Æ^k^ka^kS UkS ]kFÁ^kIk 4lVDk_ ÿkĮ Lkak 5ht. S_m YR 5lTªD ŀĶz^k g2YÆW munotes.in

Page 36

36रयाजकì्य वसĦयांत - 
axDk2Wk, ^k2¸^k ÿ\nÂd ekam KkSmIm l]_kgUk_m ekgW ÿekgWkS 5ht 4ek2Wk
4lVDk_kIk ak\ Kgk GtSk ^tSx Sgk ak\F_m[- d2lIS exlfS g]kKkSma axDk2Wk ÿkĮ
DłW GtRt Zk_ DOmR 5ht. 4TkªS hm [k[ Æ^k^ka^mW ±týkS hxS 4gatÐ^k gnVk_Rk2Ĭk_t
lD2dk ‘ ˀůvlgNmˀ³N ’ gk_Et Dk^Ut DłW Uo_ Dtam Kk9 eDSt.
‘ _kKDì^g]Sk -
axDekhm Ó^dÖTtS _kKDì^g]Sk ÿÖTklYS 4gRt hm Yodª4N ]kWam KkSt. ]SUkWkIk
h³D, lWdPRoD aQldÁ^kIk h³D, g_Dk_d_NmDkD_Á^kIkh³D5lRldleĶÿijkd_
axD]S GPdÁ^kgkOm _kKDì^ g2GNWk ÖTkYW D_Á^kIk h³D _kº^kSma gdª
WkFå_Dk2Wk gk_EtI 8YaÊV 4gRt 5lR lWd¥VYRt 8Y\xFSk ^tRt ^kIk 4Tª _kKDì^
g]Sk4gkhxSx ‘ >DÓ^ĉì, >D ]S 5lR >D ]S >D ]oÐ^’ ht _kKDì^ g]StItI a±R
5ht. gkdªlýD ÿyQ ]SklVDk_ 4gRt, YUkIm YkýSk Vk_R D_Rkö^k ÿÂ^tDkak Â^k YUkd_
KkÁ^kIkh³D 4gRt, ÿlSlWlVÂd D_Á^kIm g]kW g2Vm 8YaÊV 4gRt _kKDì^
g]Ö^tS 4Ytl±S 4gSt. _kKDì^g]SkÿÖTklYSD_Á^kgkOmKxPmakldVmlW^]kIm
g]kWSk gnĦk ÿÖTklYS hxRt 4Ytl±S 4gSt. Dk^īkg]x_ gdª Ó^ĉì g]kW 4gRt, gdkªWk
Dk^īkIt g]kW g2_±R ÿkĮ hxRt 5lR Dk^īkIt 8Ða2GW LkÐ^kg ÖTklYS Dk^īkWngk_
gdk«Wk gk_Em le±k Dtam KkRt ^k gFÑ^k FxĶéIk 42S\kªd _kKDì^ g]KS hxSx.
’ gk]klKDg]Sk -
gk]klKD UKkª d ÿlSķk, ]kW, gÆ]kW d2e, dRª KkS, la2F ^k 5Vk_ W O_Sk FnR - YkýSk,
^xµ^Sk^k5Vk_kd_ O_Rt ÌhRKt gk]klKD g]Sk hx^. hKk_x dfkª¸^kłQm, ÿTk, Y_2Y_k
^k 5Vk_kd_ g]kKkSma ldleĶ dRkªak ldetf UKkª: KÆ]S3I l]bS 4gSx. 4ek
g]kKkS gk]klKD g]Sk lW]kªR hxÁ^kIm e³^Sk WgSt. KÆ] SÂdk¸^k 5Vk_kd_
DxRkakEkgh³D , YkldÞ^ ®tķÂd W UtSk gdk«Wk ldDkgkIm g]kW g2Vm 4gkdm ht
gk]klKD g]St¸^k SÂdkIt Ekg SÂd 4gSt. KklS\tU, lľ-YnŁf ldf]Sk, gk2ÖDplSD
\tU\kd dk2leD \tU\kd g2YnĶkS ^t9W g]kW YkSbmd_ ^tRt F_KtIt 5ht. lUGªDkb
g]kKkSma º^k GNDk2Wk KÆ]lgĦ \tU\kdk]nbt 8Ytl±S, exlfS _khRt \kF YPat 4ek
dFkªak 6S_k2¸^k [_x[_mS5RÁ^kgkOmKkS , V]ª, la2F, d2e ^k KÆ]lgĦ 5Vk_kd_ ldetf
g2_±R UtÁ^kgkOm 5_±R lD2dk 6S_ gdaSm¸^k 8Yk^^xKWk D_Rt ht gk]klKD g]St¸^k
ld_xVkS KkRk_t WgSt. 8aN gk]klKD g]Sk lW]kªR hxÁ^k¸^k lUetWt gDk_kÂ]D Yk9a
4gSt. 4ekÿDk_Ik [IkdkÂ]D \tU\kd Dtdb 8Ytl±S Un[ªa dFkª¸^kI DÐ^kRkIk WÓht
S_ g2YoRª g]kKk¸^k ÖdkÖÃ^kgkOm 5lR ldDkgkgkOm 8Y^nĉ Oł eDSt

munotes.in

Page 37

37अध्यया्य  : समतया (Equality)
“ 5lTªD g]Sk :
5lTªD g]Sk hm d_ma gdª g]St¸^k ÿDk_k2Wk 5Vk_\oS 4gRk_m [k[ 5ht. g]kKkS
K_ NxDkIm 5lTªD ldf]Sk 4gta S_ duVklWD, WuglFªD gk]klKD, _kKDì^ g]Sk ^k2Wk
DkhmI 4Tª 8_S Wkhm, h³DkIk g2[2V ‘Y^kªĮ g2VmIm 8YaÊVSk’ ^k¸^kemlUgSx , 5lR
g]kKkS NxDkIm 5lTªD ldf^Sk 4gta S_ 5lTªDŀĶz^k D]DodS dFkªSma Yký d
FnRd°kVk_D Ó^ĉkak ^xµ^ g2Vm W l]bkÐ^k]nbt ldDkgkYkgoW d2lIS _khSma
ÌhRKtI h³Dk2YkgoW d2lIS _khSma
5lTªD g]Sk ÿÖTklYS D_Á^kIt gk]kÆ^S3 UxW ]kFª gk2lFSat KkSkS, >D ekľenĦ
g]kKdkUkIk ÌhRKtI ]k³gªdkUkIk. Ung_k, axDekhmg]kKdkUkIk \k2Pdaekhm
4TªÓ^dÖTk ]nĉ d 4lW[«V ÖYV¥It g]TªW D_St. ^k ÖYV¥S Kt ]kFt YPSkS Â^k¸^kldf^m
\k2Pdaekhm _kº^g2ÖTk 4Â^2S lWķò_ d 8UklgW 4gSt. lWVªW d F_m[ axDk2gx[S
lWķò_StWt dkFRk_m \k2Pdaekhm _ĉ_2lKS øk2Sm DtÐ^kledk^ WĶ hx9 eDS Wkhm, 4gt
]k³gªdkUkIt ÌhRRt 5ht, ^k ldIk_k¸^k 5Vk_kd_ KFkS 4WtD lODkRm g]kKdkUm
_kKdNmÿÖTklYSLkÐ^k 4ek gkÌ^dkUm _kKdNéWm axDekhm ]oÐ^t Yk^Ubm SnPdÐ^k
]nbt 5K Â^k2Im Z_ZN Lkam 4gam S_m, 5lTªD g]StgkOm g]kKdkUkledk^ S_RxYk^
Wkhm hm FxĶ ÖYĶ 5ht. Â^kgkOmaxDek hm ]oÐ^k2¸^k 5Vk_t g]kKdkU ÖTklYS D_Á^kIk
]kFª gk2lFSak KkSx. _kº^kSma g2Y°m 5lR 8ÂYkUWkIm gdª gkVWt 5lTªD g]Sk lW]kªR
Óhkdm ÌhRoW lW^2ýmS D_kdm. 8ÂYÆW d ]ka]°k l]bldÁ^k[k[S Ó^ĉì-Ó^ĉìSldeka
Ek^m lW]kªR hx9 W^t ^kgkOm _kº^kWt axDekhm ]kFkªWt dtFdtFbt ldlVlW^] S^k_ D_kdt.
D_^xKWk K]mW ]kaDì h³DkIm ]^kªUk, ld° g2ÖTk2d_ g_Dk_m lW^2ýR, ^kgx[SI
8lIS _xKFk_k¸^k g2Vm ÿÂ^tD ]nak ]naéWk ^xµ^StWngk_ le±RkIm g2Vm, 5_xµ^,
YkRmYn_dOk, dmK Yn_dOk, _ÖSt, 4ÆWVkÆ^kIt ldS_R 6Â^kUm [k[SmS lWdPoW lUatÐ^k
g_Dk_Wt YnQkDk_ Gt9W 5lTªD ldf]Sk WĶ D_kdm. 4gk axDekhm g]kKdkUkIk ]kFª
5lTªD g]Sk ÿÖTklYS D_Á^kg ÿ\kdm 4gak S_m \k2PdaUk_, Dk_EkWUk_,
WyDekhk d _kKDk_Rm ^k2¸^k 4\þ ^nSm]nbt 5lTªD g]Sk ÖTklYS D_Á^kIk ]kFª
4lVDDlORhxSx
” 52S__kÕům^ g]Sk
KFkSma _kÕůt 4WtD _kÕům^ >D]tDk2Yt±k l\ÆW 4gSkS. \yFxlaD,
5lTªD axDg2´^k aÕD_m, S2ý²kW, ]WnÕ^ [b 4ek 4WtD [k[SmS Â^k2¸^kS Dtdb
SZkdS 4gSt 4gt Wkhm S_, S_ ^kI Dk_RkWt Â^k2ImSkDUhmD]m -4lVD 4gSt. Y_2Sn
52S__kÕům^ g]StIt Sßd 4gt gk2FSt Dì, gdª _kÕůk2Wk gk_EmI dkFRoD lUamKk^ak
YklhKt. 52S__kÕům^ Dk^īkS Â^k ŀĶmWt 4WtD S_SnUm DtÐ^k 5htS. KkFlSD
g2GNWtIm ahkW d ]xOz^k _kÕůk2Ik UKkª gÆ]kW ]kWakKkSx KkFlSDYkSbmd_5Yammunotes.in

Page 38

38रयाजकì्य वसĦयांत - 
\ol]Dk ]k2PÁ^kIk gdª _kÕůk2Wk g]kW 4lVDk_ UtÁ^kS 5ak 5ht. 52S__kÕům^
g]kWStak Kgk _kKDì^ g2U\ª 5ht SgkI ]kWdSkdkUm g2U\ªhm 5ht. 52S__kÕům^
g2GNWtWt 5YÐ^k KkFlSD ]kWdm h³Dk¸^k Kkhm_WkÌ^kS KFkSma gdª ]kRgk2ImÿlSķk
d UKkª g]kW ]kWoW KkFlSD Kkhm_WkÌ^kS gk2lFSÐ^k FtatÐ^k ]kWdm h³DkIm
42]a[KkdRm KFkSma gdª Utek2Wm 5YkYÐ^k YĦSmWngk_ D_kdm 4gt 5dkhW Dtat
5ht. KFkSoW Fnak]lF_m, dtN l[Fk_m, [ka ]Kn_m 4Wk_xµ^, 5lTªD gk]klKD ldf]Sk
exfR^kgk_´^kg ]Ö^k WĶ DłW KFkSma gdª Ó^ĉì gÆ]kWkIt, 5_xµ^g2YÆW gnEm
g]pĦ KmdW KFÁ^kIm Ó^dÖTk D_Rt ÌhRKt 52S__kÕům^ g]kWSk hx^.
g]kWStd_ ÖYVkª (ȚɀȿɅȶɄɅȲɅȺɀȿɄɀȿȜɂɆȲȽȺɅɊ 
g]Sk ÌhRKt ldldVStIk 4\kd WÓht. g]kKkS ldIk_k2Im, FnRk2Im, ÿdp°mIm5lRDak
4ldÕDk_kImldldVSk 5dÔ^D 4gSt. Â^kSoW g]kKkIm ÿFSm hxS 4gSt. ldDkgkDå_Sk
Dkhm FxĶéIm 5dÔ^DSk 4gSt. ÿÂ^tDkWt 5YÐ^k ÿ^ÂWkWt 5YÐ^k ±]Sk2Ik dkY_ DłW 4ek
FxĶm ÿkĮ D_Á^kIk ÿ^ÂW Dtak YklhKt. YR^kgkOmÓ^lĉFS ÿ^ÂW 5lR DyeÐ^kledk^ EnÐ^k
gk]klKD dkSkd_RkIm 5dÔ^DSk 4gSt. g]kKkSma ÖYVkªhm [2lUÖS ÖdłYkIm 4gta S_
Ó^lĉFS ÿ^ÂWk2Wk ]^kªUk YPSkS. ÖYV¥Ik [2lUÖSYRk 5lTªD-gk]klKD ldf]St]nbt,
g2gkVWk2It D¤þmD_R LkÐ^k]nbt hxS 4gSt. 8Uk_]SdkUm axDekhm Ó^dÖTtS EnÐ^k ÖYV¥d_
4lVD\_lUakKkSx Â^kSoW EkKFm ]kaDì ak 5lR 4lW[«V 5lTªD ÖdkS2Þ^kak ÿkVkÆ^
lUat KkS 4gÐ^k]nbt 5lTªD ldf]Stak ESYkRm l]bSt. 4lW[«V 5lTªD ÖdkS2Þ^k¸^k
WkdkEkam ÖdkTê VWUk2PFt ÿI2P VWg2I^ ÖdS3DPt D_SkS. 4ek Ó^ĉéIk 4]^kªU VWg2I^
g]StgkOm ]k_D O_Sx. ]nĉ ÖYV¥It 5lTªD Vx_R lW_2Dne 4TªÓ^dÖTtd_ 5Vkå_S 4gÐ^k]nbt
“ ldf]Sk dkQdÁ^kgkOm g]kW g2Vm” ht lSIt ]n´^ goý 4gSt. Kt ]nbkS ldf] 5ht Â^k2Wk g]kW
g]KoW, Â^k2Wk 5YÐ^k Ó^lĉFS ldDkgkgkOm EnÐ^k ÖYV¥S gh\kFm Óhk, 4gt gk2lFSat S_
EnÐ^k 5lR ]nĉ ÖYV¥Ik UtEkdk Kł_ S^k_ hx7a, Y_2Sn Â^kSoW Ó^lĉ]Âd ldDkgk¸^k ?dKm
4Æ^k^Dk_D ldf]Sk lW]kªR hx7a. 4ek ÿDk_Im ]nĉ ÖYVkª ]oO\_ axDk2It ldetfklVDk_ Dk^]
Otdta. Un[ªa d2lIS dFkªak ÖYV¥¸^k [kht_ QDaoW Ut7a. 4ek ÿDk_¸^k ]nĉ ÖYV¥SoW Dtdb
ldf]Sk lW]kªR hxS Wkhm S_, Knao], 4Â^kIk_ d exfR D_Rk_m Ó^dÖTk KÆ]kak ^tSt.
gkÌ^dkUm _kKdNmS Wt]Dt ^k¸^k 8aN GPSt. gkÌ^dkUm Ó^dÖTtS axDk2¸^k ]oa\oS F_Kk
a±kS Gt9W 8ÂYkUWkIt 4úø] O_dat KkSkS. EkKFm ]kaDì WĶ DłW gkdªKlWD ]kaDì
ÿÖTklYS Dtam KkSt. 5lTªD g]Sk lW]kªR DłW ]nĉ ÖYVkª g2YnĶkS 5Ram KkSt. Y_2Sn gdª
8ÂYkUW gkVWt gkdªKlWD ]kaDìIm D_Á^kIk Yå_Rk] 5lTªD SgtI _kKDì^ g°k hòDo]ekhm
_kKdNm¸^k hkSm D¤lþS hxSt. Â^k]nbt axD ÖdkS2Þ^ S_ F]kdoW [gSkSI YR Â^kI[_x[_ g]Sk
hmÿÖTklYShxSWkhm\ka \xbt ÌhRSkS Â^kÿ]kRt “ ÖdkS2Þ^ ld_lhS g]Sk hm ]kaDkWt munotes.in

Page 39

39अध्यया्य  : समतया (Equality)
Fnak]k2Wk lUatam g]Sk O_St. Â^k g]StIk 4Tª “ gk_EtI UkÖ^” 4gkhxSx g]Sk]kFÁ^kgkOm
d l]bldÁ^kgkOm ÖdkS2Þ^ 4gkdtI akFSt. DxRk¸^k S_m DpYtSoW l]bkatam g]Sk hm 4goW
WgÐ^kgk_EmI 4gSt.”
——Ž Yodê¸^k _le^kS SgtI gÅ^k¸^k ImW 5lR 8°_ Dxå_^k 6Â^kUm UtekS gkÌ^dkUk¸^k
WkdkEkam hòDo]ekhm lW]kªR hx9W g]St¸^k DÐYWtem gdªÖdm ld_xVm Dk^ª D_mS 5ht. KW
g°tIt ÿSmD hxÁ^k?dKm Sm _kº^ g°tIm ÿSmDt [Wam 5htS.
\k2Pda ÿVkW 8Uk_]SdkUm axDekhmS Ó^lĉÖdkS2Þ^ ÿkVkÆ^kWt ]kÆ^ DłW Ó^ĉì¸^k ±]Sk,
FnR, YkýSk2Wk dkd lD2dk g2Vm UtÁ^kgkOm ]nĉ ÖYV¥It g]TªW Dtat. º^k UtekS gk]klKD d 5lTªD
[k[SmS NxDkIm ldf]Sk Wgta 5lR g]Sk ÖTkYW D_Á^kgkOm duVklWD 8Yk^ ^xKWk DtatÐ^k
4gSma 4ek UtekS 4em Enam ÖYVkª g]Std_ 5Vkå_S hxSt. Â^k]nbt g]kKkSma gdª GNDk2Wk
g]kW YĦSm Wt 5YÐ^k ldDkgkIm g2Vm 8YaÊV hxSt. Y_2Sn ldDgWema UtekS KtTt KtTt NxDkIm
gk]klKD d 5lTªD ldf]Sk 4gSt, KtTt dfkªWndf¥ >Dk ldleĶ dFkªIm, KkSm d d2ekIt dIªÖd
4gSt, lKTt 8YKmldDtIm gkVWt ]xK³^kI dFkªS- KkSmDPt D¤lþS Lkatam 4gSt, 4ek
g]kKÓ^dÖTtS duVklWD g]Sk ÿÖTklYS hx9Whm Enam 5lR ]nĉ ÖYVkª lW]kªR hx9W g]Sk
DVmIÿÖTklYShx9eDSWkhm ÌhRKtI g]Std_ 5Vkå_S ÖYVkª GPdoW 5RÁ^kIm Yodª4N
hm gk]klKD d 5lTªD [k[SmS g]Sk ÖTklYS D_Rt hm 5ht. Pv [k[kgkht[ 52[tPD_k2Wm
gldVkW g\tSma 5YÐ^k etdN¸^k \kfRkS \k_SkSma 4ek ldg2FSmd_ [xN OtdoW St [k[S
ItSkdRm lUam hxSm. St ÌhRkat hxSt Dì, “8īkYkgoW 5YR >Dk ldg2FSmS YUkYªR D_mS 5hxS.
Dk^īkYnQt gdª g]kW 4gRk_ 5htS 5lR ÿÂ^tD Ó^ĉìak g]kW ]S 4gRk_ 5ht, YR ÿÂ^tD
Ó^ĉìIt g]kW ]oÐ^ ]ký 4gRk_ Wkhm. K_ hm ldf]Sk 5lR ldg2FSm 4emI Dk^] _klham S_
>D lUdg 4gk ^t7a Dì axD ^k ldf]Stak D2NkboW _kº^ GNWkI 8aToW YPSma.” KkSma
gk]klKD 5lR 5lTªD ldf]Sk g]Std_ 5Vkå_S ÖYVkª lW]kªR Dł eDS Wkhm. ÌhRoWI
Pv 52[tPD_k2Wm _kKDì^ axDekhm gk]klKD d 5lTªD axDekhmS Y_kdlSªS D_Á^kIm 5YR
Âd_k D_k^ak YklhKt, 4gt ÿlSYkUW Dtat hxSt.
\k_S 5lR 6S_ ldDgWema UtekS 4WtDk2Wk 5Khm Ukå_þz^kS KmdW KFkdt akFS
5ht. ^tTma KWStak KmdWk¸^k ]oa\oS F_Kk 4ÆW, dľ, lWdk_k, 5_x, Öd¸J YkRm ^k2Im h]m
Wkhm 5KhmlW_±_ [kaDk2Im g2´^k ]xOm 5ht. dtO l[Fk_m, [kaDk]Fk_gk_´^kYĦSm
5Khm IkaoI 5htS. ®m]2S 5lR F_m[ ^k2¸^kSma U_m dkQam 5ht. >Dk [kKoak LxYPmS
_khRkö^k2Wk lSToW hkDaat KkSt S_ Ungö^k [kKoak ĂĶ ]kFkªWt VWUk2Pµ^k2Wm Kl]Wm [bDkdÐ^k
5htS. EkKFmD_Rk¸^k WÓ^k Vx_Rk]nbt D]mS D]m axDk2Wk Dk]kd_ OtdoW, \k2Pdam Fn2SdRoD
dkQdoW WDkekIt ÿ]kR dkQldÁ^kS Fn2Sat 5htS. Â^k]nbt [t_xKFk_mWt \^kWD łY Vk_R Dtat
5ht. ]xOt \k2Pda ÿVkW ÿDÐY axDk2Wk ldĵkgkS W GtSk ÖdmDk_at KkS 5htS. Â^k
ÿDÐYk]nbt akEx axDk2Wk [tG_ Dtat KkS 5ht. Â^k2¸^k YnWdªgWk¸^k ^xKWk Zĉ DkFUkd_ munotes.in

Page 40

40रयाजकì्य वसĦयांत - 
UkEdÐ^kKkSkS Y_Dì^\k2PdaFn2SdRnDìD_SkKtD_k_DtatKkSkS, StUtek¸^k5lR
axDk2¸^klhSkItWkhm htÖYĶYRtlUgS4gSkWkUtEma Utekd_akUatKkS5htS axDk2Wm
Â^k2¸^kKmdW]kWkem g2[2lVS4gatÐ^kÿÔWk2DPta±Ut9W^t 5lR 5lR 5YÐ^k
h³Dk2[k[S5úhm_khóW^t^kgkOmg°kVk_m\kdlWDÿij8Uk UtekIm4lÖ]Sk, KkSm^-Vkl]ªD
DĘ_Sk, ]2lU_]leUmItÿij, \klfD-ÿkUtleD4lÖ]StItÿij, dk2leDÿij8\tDtatKkS
5htS 4ekYå_lÖTSmSg]Sk ,, ÖdkS2Þ^, [2VnÂd5lRÆ^k^hmaxDekhm]oÐ^DtdbWkdkYn_St
leÐaD_khSkS4ekg]kKÓ^dÖTtSg]Std_5Vkå_SÖYVkªlW]kªRhx9eDSWkhm
g]Std_5Vkå_SÖYV¥gkOmÖdkS2Þ^, g]Sk, [2VnSk5lRgk]klKDÆ^k^^k]oÐ^k2Im
[k2lVaDì4gRk_kWkF_mg]kK4l\ÿtS5ht WkF_mg]kKI GNWtWtÖTklYSDtatÐ^klD2dk
_kº^DÂ^k«Wm±]StgkOm4]akS5RatÐ^k ‘ 5_±R’ lD2dkgDk_kÂ]DDpSm(Affirmative
Action) WmlSIkÓ^dlÖTS4]ahx9eDSx WkF_mg]kKkIm]oÐ^g]kKkSŁKatamWgSma
S_dIªÖd4gatÐ^kKkSmdFkªIm4em\ol]DkS^k_hx9eDStDì, 5SkY^«ShtaxD(KklS,
d2e, la2F)5]¸^kEkamhxSt, Fnak]hxSt 5SkekgWk¸^kWmSm]nbt(5_±RlD2dkgDk_kÂ]D
DpSm)5]¸^kYnQtKkS5htS, 5]Im[_x[_mD_mS5htS 4gkYk_2Yå_D]oÐ^gk2\kboW
4gatÐ^kg]kKg]Std_5Vkå_SÖYVkªlW]kªRD_Á^k¸^kWmSmld_xVkSKk9eDSx SgtI
dIªÖdDk^]_khkdt^kgkOm5_±R^kgk_´^kWmSmIkld_xV8\klD2dk5YatdIªÖdDk^]
_hkdt ^kgkOm5YÐ^kKkSmdFkªgkOm5_±RlD2dkgDk_kÂ]DDpSmIm]kFRmD_k^ak
akFSx ÌhRoWIg]Std_5Vkå_SÖYVkªlW]kªRD_Á^kgkOmaxDekhm]oÐ^ŁKldRt[_x[_I
WkF_mg]kKkIm8\k_RmD_Rt4Â^2S5dÔ^D5ht
8YIk_kIm g]kWSk ldŁĦ g]kW ÌhRoW 8YIk_
ȜɂɆȲȽȺɅɊɀȷɅɃȶȲɅȾȶȿɅȭɄɅɃȶȲɅȾȶȿɅȲɄȶɂɆȲȽɄ 
ŽÓ^keSDkSma 6lShkgkIk4Æd^kTªÌhRKtg]kWSt¸^kSßdkIkexV hx^ ^kgkOmaxDk2Wm
aQklUak5lRhtSßdl]bdoWaxDekhmŀQ]oaDtam ^kDkbkSg]Skhmgk]klKD
IbdbmSma]n´^ÿt_RkhxSm lSWt^n_xYE2P5akLYkNat, _le^k, ImW, ³^n[k ^kUtekSma
gkÌ^dkUmIbdbmak ÖZoSêlUam5lĀDkE2PkSmaUtek2Wmhmg]StIkYkOYn_kdkDtak5lR
ĵtSdRê^k2¸^k_kKDì^d5lTªD]ĉtUkå_ak5ÓhkWlUat 4]tå_DtShm
DpÕRdRê^k2Wm ĵtSdRê^k2¸^kdIªÖdkak5ÓhkWUtSWkF_mh³DkImIbdb8\mDtam \k_SkS
S_lālNek2ldŁĦÖd_kº^kgkOmImlD2dk KklS\tU, 8¸IlW¸ISkUo_D_Á^kgkOm g]kKøk2SmIm
Ibdbg]k2S_YRtgnłhxSm Pv [k[kgkht[52[tPD_^k2¸^kWtSpÂdk]nbtg]St¸^kIbdbmak
>DWdk5^k]l]bkak ^kIbdbm[_x[_lľ^k2Wmľm]nĉìIbdbmSĬk_t5YÐ^kakFyR
atEÁ^k[ĥaYnŁfk2¸^k_kKDì^, 5lTªDdgk]klKD±týkSmadIªÖdkak5ÓhkWlUat5lR
YnŁfk2[_x[_g]kWh³Dk2Im]kFRmDtam munotes.in

Page 41

41अध्यया्य  : समतया (Equality)
4gt 4gat S_m dk2leD, KkSm^, a§lFD \tU\kd YoRªSk WĶ Lkat WkhmS. 4]tå_DtS 4īklY Dkbk-
Fx_k \tU \kd ÿg2FxYk° PxDt d_ DkQSkWklUgSx ľm-YnŁf 4gk \tU\kd W D_Sk g]kW g2Vm
UtÁ^kIt SÂd ldVmdS gdª]kÆ^ Lkat 4gat S_m DtÓhk _kS YoRª g]kWSk 5atam lUgS
Wkhm \k_SkShm ‘ g]StIk h³D’ ]oa\oS h³D ÌhRoW ]kÆ^ Dtatak 4gak 5lR 4ÖYpÔ^Sk
YkbRt Dk^īkWt FnÆhk ]kWak KkS 4gak S_m KkSm^ \tU\kd 5lR UlaS 4Â^kIk_k¸^k GNWk
_kK_xgYRt GPSkWk lUgSkS. KkSm\tU DxRkakhm ]kÆ^ hxRk_k Wgak S_m KkSm^ \kdWk
\k_Sm^k2¸^k ]WkSoW Yk_ lWGoW Ftam 4gt ÌhRSk ^tS Wkhm. KkSm^StIm DìP \k_Sm^k2¸^k Px³^kS
Exad_ 5S le_atam 4gÐ^kWt KkSm^ \tU\kdk¸^k GNWk lWÂ^kWt GPSkWk lUgSkS. TxP³^kS
º^k g]kKkS KtdQz^k ÿ]kRkS ldf]Sk 4gta lSTt StdQz^k ÿ]kRkS Æ^k^ l]bo eDS
Wkhm 6S_k2Yt±k 5YÐ^kak D]m atEat KkSt, g2Vm UtSkWk \tU\kd Dtak KkSx, 4em DlWķ
g]KÐ^k KkRkö^k dFkªIm ŀQ \kdWk hxSt. Â^kSoW 8Okd hxSx ldf]StIt, \tU\kdkIt eÐ^
g]kKkS UmGªDkb [xIS _klhÐ^kg, Sm FxĶ g]kKkak GkSD O_St.
gk]klKD ±týkSma ldf]Sk ]kWdlWl]ªS 4gSt ÌhRoW Sm Uo_ D_Á^kIt ÿ^ÂW ]kRgkWt Dtat
YklhKtS, ht SÂd g]kWSt¸^k g2U\kªS ]hßdkIt 5ht. g]SkÿÖTklY S D_Rt ^kIk 4Tª DxRkhm
Ó^ĉìak 5YÐ^k [nlĦ]°tIk, ldldV FnRk2Ik d Dk^ª±]StIk ldDkg D_Á^kgkOm g]kKkWt d
ekgWkWt g2Vm 8YaÊV DłW UtRt 4gk 5ht. g]kKkSma Dkhm GNDk2Wk 4em g2Vm 8YaÊV
Wgta S_ Â^kgkOm Dkhm Dk^Utem_ 8Yk^^xKWk D_Rt 4Ytl±S 4gSt. Y_2Sn ht \tU\kd ldf]Sk
WĶ D_Á^kIt 8YIk_ UnVk_m eľ Oł eDSt. g]Sk ÿÖTklYS D_Á^kgkOm gDk_kÂ]D DpSm-
5_±R ^kgk_Et 8YIk_ Dtat KkSkS. Â^kSoW ldf]StIt [bm O_atÐ^k g]ohkak ldetf g2Vm
8YaÊV DłW lUam KkSt. 4gt D_SkWk KkS, dRª, d2e, la2F ^k 5Vk_kd_ \tU\kd Dtak
KkSx Y_2Sn hk \tU\kd ldf]Sk WĶ D_Á^kgkOm Dtak KkSx ÌhRoW 4ek 8YIk_kak gDk_kÂ]D
DpSm (Affirmative Action) ÌhNat KkSt. Y_2Sn >Dk dFkªak ]n´^ ÿdkhkS 5RÁ^kgkOm Dtatam
hm gDk_kÂ]D DpSm 4Æ^ dFkªgkOm WDk_kÂ]D DpSm O_St. g2Vm¸^k [k[SmS 4ek 8YIk_kSoW
\tU\kd Dtak KkS 4gÐ^kWt, 5_±R lD2dk gDk_kÂ]D 8YIk_k [kht_ 4gatÐ^k g]kK GNDkak
5YÐ^kd_ Dtak KkRk_k 4Æ^k^ 5ht 4gt dkNk^ak akFSt. g]kWSt¸^k 8YIk_kIm YĦSm 5lR
5lR ÿ]kR ^kSma g2SnaW l[GPÐ^kg g]kKkS YnÆhk g2GfkªIm lORFm YtNSt 5lR ldf]St¸^k
_tEk 4lVD FPU hxSkS
g]St¸^k ÿÖTkYWtgkOm KFkSma 4WtD UtekS 5_±R, gDk_kÂ]D DpSm, DxNkYĦSm
6Â^kUmIk dkY_ Dtak KkSx. gDk_kÂ]D DpSm ÌhRKt g_Dk_ lD2dk _kº^k¸^k Vx_RkIk d YĦSmIk
4gk 5_kEPk Dì KkS la2F, d2e, KkS, Y2T, _kÕům^Sk^k5Vk_kd_le±R , WxD_m SgtI
Ó^lĉ]ßd ldDkgkgkOm 5dÔ^D 4gatÐ^k ±týkS ldetf g2Vm lUam KkSt. gDk_kÂ]D DpSm ¸^k
]kÅ^]kSoW WxD_m 5lR dSªWkSma 4g]kWSk Uo_ D_Rt, d2lIS- 4ÐYg2´^k2D GNDk2It le±R, munotes.in

Page 42

42रयाजकì्य वसĦयांत - 
WxD_m d 6S_ Dk^kªÂ]D g2GNWk2]Å^t ÿ]kR ]kR dkQldRt, \oSDkbkS LkatÐ^k InDk, hkWm lD2dk
4Æ^k^ Uo_ D_Rt 6Â^kUm 8lĥĶt gkÅ^ D_Á^kIk ÿ^ÂW hxSx.
º^k UtekS gDk_kÂ]D DpSm¸^k ]kÅ^]kSoW ldleĶ g]ohk2Wk ldetf dkFRoD lUam KkSt, gdaSm,
goN lD2dk YkýStIt lWDf lelTa Dtat KkSkS, Â^k2Ik 8ĥte g]kKkSma 4ÐYg2´^k2D FNk2Wk, d2lIS
dFkªak Â^k2¸^k ±]Sk Wk g2Vm l]bÁ^kgkOm [hòg2´^ lD2dk ÿÖTklYS axDk2¸^k gk]klKD,
5lTªD, g2ÖDplSD d _kKDì^ [k[SmS g]D± ^tÁ^kgkOm 4gSx.
g]StIk Wt]Dk 4Tª Dk^ ¶^kdk ^kldf^m UmGªDkbkYkgoW lddkU gnł 5ht . Dkhm 8Uk_]S
dkīk2¸^k ]St, Dplý] å_Â^k g]kWSk lW]kªR D_Á^kIk ÿ^ÂW DtÐ^kg g]kKk¸^k KmdW YĦSm
]Å^t gkIt[ĦYRk lW]kªR hx7a. NvDlÓha ^k ldIk_d2SkWt ‘ Pt]vøgm 6W 4]tå_Dk’ ^k ú2TkS
4em \mSm Ó^ĉ Dtam Dì, K_ g]kKkS DÐYWk 5lR ldIk_k2]Å^t SgtI DSª[Fk_m ]Å^t
gk_EtYRk lW]kªR Lkak S_ ]SÖdkS2Þ^ 5lR FnRd°k hm gdªgk]kÆ^ UKkªIm ]kWam
Kk7a 4lS_tDì ÖdłYkIm axDekhm hm [hòg2´^Dk2Im hòDo]ekhm lW]kªR Dł eDSt. — Ó^k
eSDkSKvW ÖNn4Pª l]a ^k 8Uk_]SdkUm ldIk_d2Sk2Wm gnĦk 4ekI ÿDk_Im \mSm Ó^ĉ Dtam
hxSm ÌhRoW Â^kWt 8°] UKkª¸^k 8Uk_]SdkUm le±R YĦSmd_ \_ lUak. KtRtDłW
g]St Då_Sk hxS 4gatÐ^k Ibdbm¸^k Yå_Rk]kIm SmĄSk D]m hx7a.
8Uk_]Sdkīk2]Å^t g]Ö^tldf^m ÿk]n´^kWt UxW \ol]Dk 5htS. Ylham \ol]Dkhm Dì, ÿÂ^tD
Ó^ĉì g]kW 4goW ÿÂ^tDk¸^k ±]Stak g2Vm UtÁ^kgkOm _kº^kWt Ó^dÖTk Dtam YklhKt. ^k
\ol]DtS Öd¸J d Æ^kÍ^ ÖYVkª, g2VmIm g]kWSk, ldetf 4lVDk_kIt g] YnĶmD_R, FnRd°tak
ÿxÂgkhW 6Â^kUm [k[m 42S\oªS 5htS. Â^k]kFma 8ĥte 4gk Dì, le±R 5lR _xKFk_ ±týkS
±]Sk- FnRd°k 4gatÐ^k Ó^lĉak ÿxÂgkhW l]bRt. Ung_m \ol]Dk 4]tå_DtSma dk2leD g]St¸^k
IbdbmSoW YnQt 5am. ^k \ol]DtWngk_ axDk2Wk ldDkg ldf^D g2Vm Ik ak\ GtSk ^kdk ÌhRoW
ÿlel±SD_Rt 5dÔ^D 5ht. 4gt DtÐ^kg Ó^ĉìak le±RkS lD2dk _xKFk_ ±týkS g2Vm
l]bÁ^kIm e³^Sk dkQSt. g]St g2[2VmIm hm \ol]Dk \k_Sm^ g2ldVkWkWt gnĦk 4Vx_tlES Dtam
5ht. hm \ol]Dk YlhÐ^k \ol]DtYt±k 4lVD Ó^kYD 5ht. ^kI \ol]DtIk 5_±R, Æ^k^5Vkå_S
\tU\kd (Reverse discrimination), gDk_kÂ]D DpSm (Affirmative Action), lÿZ_tlÆe^a
ůmN]¤N,_tl]lP^a ˀ³eW, DxNklglÖN], DvÌYtWgtN_m ˀ³eW 6Â^kUm Vx_Rkd_ YPatak 5ht.
4]tå_Dk 5lR \k_S ^k UtekS 5lTªD ÿFSm¸^k g2U\kªS Dkhm Z_D 4gak S_m gk]klKD
duleĶz^k2¸^k g2U\kªS [_tI gk]Wt 5ht. 4]tå_Dk [hò dk2leD Ute 4gÐ^k]nbt 4]tå_DtS gk2ÖDplSD
ldldVSk 5ht. SgtI ldldVSk \k_SkS 5ht. 4]tå_Dt¸^k DpÕRdRê^k2¸^k Fnak]lF_mIk
“ŽŽ dfkªIk 6lShkg 5ht, S_ \k_SkIk 4ÖYpÔ^StIk d KklSÓ^dÖTtIk “ŽŽ dfk«Ik6lShkg
5ht. 4]tå_Dk d \k_S ht UxÆhm axDekhmÿVkW _kÕů 5htS. 4]tå_DtS DpÕRdRê^k2Wk gkOm
‘ ˀZ_]tlNÓh ˀ³eW ‘ It Vx_R—”’ YkgoW _k[ldam KkSt S_ \k_SkS 5_±RkIt Vx_R munotes.in

Page 43

43अध्यया्य  : समतया (Equality)
—Ž YkgoW _k[ldat KkS 4gat S_m \k_Sk¸^k g2ldVkWk¸^k 42]a[KkdRmW2S_ _kÕům^
YkSbmd_ _k[dat KkS 5ht. ^k UxÆhm Utek2¸^k Vx_Rk2¸^k _IWtS d 42]a[KkdRm YĦSmS Z_D
4gak S_m Â^kIt 8lĥĶ >DI 5ht d St ÌhRKt gk]klKD Dk_Rk2]nbt dFbÐ^k FtatÐ^k g]kK
GNDk2Wk ÿFSmIm ldetf g2Vm 8YaÊV DłW UtRt.
“ Ó^k eSDkS ^n_xYkSoW 4]tå_DtS FtatÐ^k Fy_dRê^k2Wmhm ÖTklWD 5lUdkgm K]kSéWk Fnak]
Dtat, SgtI ek_må_D DĶkIm Dk]t D_Á^kgkOm Â^k2Wm 5lĀDthóW ]Ko_ 5Rat d Â^k2Wkhm Fnak]
Dtat. 4ek FNk2Wk ‘ WtlNÓh 4]tå_DW’ ‘ 5lĀDW 4]tå_DW’ ‘ lhÖYrlWD’ ^k WkdkWt g2[xVat KkSt.
6g••” ¸^k 4]tå_DW ÖdkS2Þ^k¸^k Kkhm_WkÌ^kS Ó^lĉÖdkS2Þ^kIk 8ÐatE 4gak S_m
4]tå_DtSma d_ma dFk«Im Fnak]lF_m IkaoI _klham. 6. g. –”“ ]Å^t 4ākh] la2DW ^k2Wm
Dk^īkWt Fnak]lF_m [2U Dtam, S_m DpÕRdRê^k2Wk ÿI2P \tU\kdkak gk]x_t KkRt IkaoI
_klhat. Â^kSoW —“Ž-”Ž ]Å^t 4]tå_DtS ‘ WkF_m h³Dk2Im’ Ibdb gnł Lkam. —” ]Å^t
_kÕůkÅ^±KvW >Z D¤WtPm ^k2Wm ‘ 4Z_]tlNÓh ˀ³eW hk eÊUÿ^xF ÿT] Dtak. SgtI g]kK
_xKFk_ g2Vm gl]Sm ( Equal Employment opportunity committee) Â^k2Wm ÖTkYW
Dtam. gDk_kÂ]D DpSm ÌhRKt \oS DkbkSma d dSª]kW DkbkSma \tU\kdkIk Yå_Rk] UnŁÖS
D_Rt d d2lIS g]kK GNDk2It ÿlSlWlVÂd gdª ÖS_k2d_ dkQldRt.
—”’ ]Å^t WkF_m h³D Dk^Uk g2]S D_Á^kS 5ak; _2F, d2e, V]ª, _kÕů dtV 6. Dk_Rk2]nbt
\tU\kd D_Á^kg [2Um D_Á^kS 5am. ‘ _xKFk_5lRle±R ’ ^kgkOm gDk_kÂ]D DpSm Dk^ªø]
_k[ldÁ^kS5ak ‘ gDk_kÂ]D DpSm’ ¸^k Vx_RkIt g]TªW D_SkWk _kÕůkÅ^± KvÆgW ÌhRSkS,
“ \tU\kd WĶ D_Á^kgkOm Dtdb WkF_m h³D Dk^Uk Yn_tgk Wkhm” “You can not wipe scars of
centuries by saying ‘now you are free to go where you want, do as you desire.’
You do not take a man who for years has been hobbed by chains, liberate him,
bring him to the starting line of a race saying, ‘y ou are free to compete with all
others and still justify believe you have been completely fair. This is the next and
more profound stage of the battle for civil rights. We seek not just freedom but
opportunity, not just legal equality but human ability, no t just equality as right and
a theory but equality as a fact and as a reality.”
^kIDkbkS ‘ g]kW _xKFk_ g2Vm 5^xF’ ÖTkYWD_Á^kS5ak“ Yt±k KkÖS D]ªIk_m
4gRkö^k5ÖTkYWkS ‘ g_Dk_m D2ýkN 4gx d Wgx, _xKFk_ UtSkWk \tU\kd D_Á^kg [2Um
D_Á^kS5am g_Dk_m D2ýkNUk_kWt 4ÐYg2´^k2D FNk2Wk gk]kdoW GtÁ^kgkOm ‘ gDk_kÂ]D
DpSm’ D_kdm 4gt 5Ute UtÁ^kS 5at. —”“ ]Å^t 4]tå_DtSma ]Ko_ EkÂ^kS ‘ ZtP_a
DvÆůr³N D2Èak^2g ÿxúr]’ ld\kF ÖTkYW D_Á^kS 5ak d g_Dk_m 5Utek¸^k 42]a[KkdRmIm
K[k[Uk_m ^k ld\kFkg UtÁ^kS 5am. 6.g. —”— ]Å^t _kÕůkÅ^± lW³gW ^k2Wm
4ÐYg2´^k2Dk2It ÿ]kR 8īxF-Ó^dgk^kS, _xKFk_kS dkQdÁ^kgkOm 8īxFk2Wm ‘ 8lĥĶt d munotes.in

Page 44

44रयाजकì्य वसĦयांत - 
dtbkYýD’ S^k_ D_kdt 4gt 5Ute lUat. 6g—• ]Å^t ]lhak2Ik g]kdte ‘ gDk_kÂ]D
DpSmS’ D_Á^kS5ak—•– ]Å^t ‘DrlaZxlWª^k ldīkYmO ldŁĦ ˀaW [rD’ ^kENÐ^kSma
]hßdYoRª lWDkakS 4]tå_Dt¸^k gdō¸I Æ^k^ka^kWt 4gt ÌhNat Dì, ‘ ldīkYmOkS ÿdte UtSkWk ‘
d2e’ hk GND a±kS Gt9W ÿdte UtRt IoD Wkhm, Y_2Sn DxNk YĦS GNWk[kĻ 5ht. ^kDkbkS
4]tå_DtS ‘ gDk_kÂ]D DpSm¸^k’ ^k Vx_Rkak ld_xV gnł Lkak. ——“ gkam_kÕůkÅ^±
l³a2NW ^k2Wm ÌhNat Dì, “Mend it, don't end it.” St St ÌhRkat, “ Affirmative action is in the
national best interest, to create more inclusive society tha t provide genuine
equality of people”
4]tå_DtS 6gŽŽŽ YkgoW ‘ g]kW g2Vm YhkRm 4hdkakIm’ ÿlø^k gnł Lkam. gdª
8īxFkWk, ÿÂ^tD dfê 5YÐ^k 8īxFkSma D]ªIkö^k2Im ]klhSm ( d2e, _2F,
la2F\tU) ®] EkÂ^kak DbldÁ^kIt [2VW GkaÁ^kS 5at. ŽŽ‘ ]Å^t l]leFW ldīkYmOk¸^k
ÿdte ÿlø^k [ĥa 4]tå_Dt¸^k gdō¸I Æ^k^ka^kWt 4gt ÌhNat Dì, “ ldīkÃ^k«Wk ÿdte UtSkWk
6S_ [k[é[_x[_I d2e hk GND a±kS GtRt GNWk[kĻ Wkhm.
4]tå_DtS gDk_kÂ]D DpSm¸^k g2U\kªS 6S_ 4Nm 4ek 5htS-
 Ó^dgk^k¸^k lODkRm \tU\kdkak [2Um d g]kW _xKFk_ g2Vm 4gÐ^kIk ZaD akdÁ^kIt
[2VW.
 WxD_ \_Sm¸^k Kklh_kSm ]Å^t ‘ g]kW g2Vm lUam Kk7a’ 4gk ÖYĶ 8ÐatE D_Á^kIt
[2VW
‘ 8]tUdk_k2Im DkFUYýt KYoW OtdÁ^kIt [2VW
’ 8]tUdk_kDPoW \tU\kdkIm Søk_ 5am S_5^xFkakIyDemIk4lVDk_
“ U_dfê D]ªIk_m dFêD_RkIk 4hdka YkOldÁ^kIt [2VW
4]tå_Dt¸^k Ļk ‘ gDk_kÂ]D DpSm’ Vx_Rk]nbt StTma _xKFk_ le±R 5lR 6S_ ±týkd_ Yå_Rk]
YPatak lUgoW ^tSx. ^k]nbt ÿÂ^tD ±týkS DpÕRdRê^ 4ÐYg2´^k2D ÖTklWD g]oh ^k2It
gh\kFkIt d ÿlSlWlVÂdkIt ÿ]kR dkQatat 5ht. \k_SkS gnĦk FtÐ^k •Ž dfk«YkgoW 5_±RkIt
Vx_R _k[ldat KkS 5ht. 4]tå_DtIt gDk_kÂ]D DpSm It Vx_R EkKFm ±týkSma WxDö^k2Wk akFo
5ht. \k_SkS ]ký 5_±RkIt Vx_R g_Dk_m ±týkSma WxDö^k2WkI akFo 5ht. \k2Pdaekhm¸^k
KkFlSDìD_R d EkKFm D_Rk¸^k ÿlø^t]nbt g_Dk_m WxD_ ^k2It ±tý 5Dn2IW YkdS
5ht. Â^k]nbt lKTt _xKFk_I Wkhm, StTt 5_±Rk¸^k Vx_Rkak 4TªI 8_S Wkhm. ÌhRoWI
\k_SkS EkKFm ±týkSma 5_±RkIm ]kFRm hxS 5ht.
KFkSma [hòg2´^ UtekS gDk_kÂ]D DpSm It Vx_R dtFdtFÑ^k WkdkWt 4]akS 5Rat KkS
5ht. 5lR hm gDk_kÂ]D DpSm gk]klKD ŀĶz^k d2lIS, ?lShklgD ŀĶz^k 4Æ^k^ LkatÐ^k g2YoRª
FNkgkOm _k[ldat KkSt. 5lTªD Yå_lÖTSm hk ^k Vx_RkIk 5Vk_ WgSx. munotes.in

Page 45

45अध्यया्य  : समतया (Equality)
4gt 4gat S_m g]kWSt¸^k h³DkgkOm ldf]StIm dkFRoD UtRkö^k ^k gDk_kÂ]D DpSm Vx_Rkd_
NmDk gnĦk Dtam KkSt. ^k Vx_RkIm ld_xVD 4gk SDª UtSkS Dì, ht Vx_R 8aN \tU\kdkIk >D
ÿDk_ 5ht. gDk_kÂ]D DpSm Vx_R Ó^ĉì¸^k YkýStIt ?dKm gk]klKD YkýSt¸^k 5Vk_kd_ g2Vm
lUam KkSt, Â^k]nbt dkÖSd DSnªÂdkIt 4d]oÐ^W hxSt. KnÆ^k InDk2¸^k KkFm WdmW InDk DtÐ^k
KkSkS 4gt Vx_R gDk_kÂ]D DpSm¸^k ak\kÃ^k«It hm DSnªÂd D]m D_St. SgtI ^k Vx_RkIk
ak\ GtÁ^kgkOm ]kFkg Wgatat gk]klKD FN ak\kTê FNkS KkÁ^kIk ÿ^ÂW D_St. Â^k]nbt
g]oh- g]ohkS g2Gfª lW]kªR hxSxI. FN 5YÐ^k _kKDì^ ÿ\nÂdk ¸^k Kx_kd_ Eö^kEnö^k d2lIS
g]ohkIt ak\ l]bdoW GtSkS. Â^k]nbt ht Vx_R ZgdRnDìIm g2Vm lW]kªR D_St.
gDk_kÂ]D DpSmIm 5REm NmDk 4leDì gDk_kÂ]D DpSmIk ak\ GtRk_t al±S FN lWlIJS
LkÐ^kW2S_ 6S_ g±], Yký GNDk2Wk gk]klKD, 5lTªD, eu±lRD d _kKDì^ Zk^īkYkgoW
d2lIS Otdat Kk9 eDSt. SgtI 5_l±S FNkS 4gatÐ^k Ó^ĉì 4gk lWÕDfª DkQo eDSkS Dì
DOx_ Yå_®] D_Rt 4WkdÔ^D 5ht. 5lR º^k2Wk Zk^Uk l]bS Wkhm Â^k2Wk DOx_ Yå_®] D_Rt
Ó^Tª dkNo eDSt.
dkFRnDìIm g]kWSk ldŁĦ g]kW ÌhRoW dkFRoD ^k [kKoWt Kx SDª lUak KkSx. ^kSSÃ^Wkhm
4gt ÌhRSk ^tRk_ Wkhm. KFkSma gdª UtekS gDk_kÂ]D DpSm Vx_Rk¸^k ld_xVkIk gk]Wk D_kdk
akFS 5ht. \k_Skgk_´^k UtekS KtTt g_Dk_m _xKFk_k¸^k g2VmI ]nbm D]m 5ht StTt 4ek
Vx_Rk¸^k ld_xVkIm SmĄSk KkÖS 5ht. Y_2Sn S_mhm ^k]nbt gDk_kÂ]D DpSmIt Vx_RkIt ]hßd
D]m hxSt 4gt Wkhm. axDekhm lKd2S OtdRk_t ‘ g]Sk’ ht >D ]oÐ^ 5ht. g]Sk Dtdb WkF_m
h³D g]kW lUÐ^kWt lW]kªR hxS Wkhm. d2e, _2F, KkS, V]ª, la2F ^k 5Vk_kd_ Kt ldDkgkYkgoW
d2lIS _klhatat g]oh 5htS Â^k2Wk le±R, _xKFk_, 5_xµ^, K]mW, 8īxF 6 lODkRmlDSm
ÿlSlWlVÂd d g2Vm l]bSt ht SYkgRt 5dÔ^D O_St. 5lR 8lIS ÿlSlWlVÂd l]bS Wgta S_ ‘
gDk_kÂ]D DpSm’ Vx_RkIm DPD 42]a[KkdRm DłWgk]klKDÆ^k^k¸^k5Vk_kd_g]Sk
lW]kªR D_Rt 5dÔ^D O_St.
 g2gkVWk2Im g]kWSk 5lR Yå_RSm : (ȜɂɆȲȽȺɅɊɀȷɃȶɄɀɆɃȴȶɄȲȿȵ
ɀɆɅȴɀȾȶ
g2gkVWk2Im g]kWSk hk ]nĥk ]n´^S3 5lTªD g]Stem g2[2lVS 4goW, Â^kSg]kKk¸^kldldV
GNDk2Y^«S ldDkgkIt Zk^Ut YxhIldRt 4Ytl±S 5ht. _xKFk_k¸^k g2Vm, Ukå_þ^
lW]oªaW, 5lTªD ldf]Sk Uo_ D_Rt, g]kKkSma gdª GNDk2It KmdW]kW 82IkdRt 6Â^kUm
FxĶm g2gkVWkIt g]kW ldS_R D_Á^kd_ 4da2[oW 5ht. 5lTªD ldDkgk¸^k ÿlø^tS
g]kKkSma ]oO\_ axDk2WkI Zk^Uk W hxSk úk]mR d SbkFkbkSma gdª axDk2Wk Lkak
YklhKt. Â^kgkOm_kÕům^8ÂYÆW , WuglFªD gkVW g2Y°m ^k[_x[_I UbRdbRkIm gkVWt, le±R, munotes.in

Page 46

46रयाजकì्य वसĦयांत - 
5_xµ^, YkRm, etS K]mW, 4ÆW dľ lWdk_k 6Â^kUm gdª g2gkVWt g]kKkSma gdª GNDkS g]kW
_mSmWt ldSå_S hxRt ÌhRKt g2gkVWkIm g]kWSk.
]kWdm g]kKkS KtÓhk YkgoW ‘ g2Y°m’ ^k ÖdłYkS g2gkVWkIk KÆ] Lkak StÓhkYkgoW, ^k
g2gkVWkIt ldS_R Dgt D_kdt? hk ÿij 4KoW Y^«S gnNatak Wkhm. g]kKkSmaDkhmaxDD]m
Dk]DłWDkhmDk]WD_Skhm Yugk D]kdSkS. Â^k]nbt g]kKkSma gkVWg2Y°mIt ldleĶ
dFkªDPt D¤þmD_R hxSt. Â^kIkYå_Rk]4gkhxSxDì , g]kKkSma [hòg2´^ axD \_Yo_ DĶ
DłWhm Â^k2Wk 5YÐ^k ]oa\oS F_Kk \kFdSk ^tS Wkhm. Â^k2Wk gkVWd2lIS- DZÐaD
Ukå_þz^kS KmdW KFkdt akFSt. g]kKkSma 4ek 4g2SnlaS gkVWg2Y°m¸^k ldS_Rk ]nbt g]kK
KmdW [t_xKFk_m, Ukå_þz^, 4Wk_xµ^, 4ek2SSk, FnÆhtFk_m 4ek ŀĶIøkS g2YoRª g]kK
4PDSx SkÂY^kªWt gnE 5lR ek2S KmdWkak Yk_Ek hxSx. ÌhRoW Eö^k 4TkªWt ]kWdm KmdW
gnEm, g]pĦ d gnÓ^dlÖTS hxÁ^kgkOm g2gkVWk2It g]kW ldS_R hxRt 5dÔ^D 4gSt.
ÿÂ^tD _kÕůkSma g]kKk]Å^t g2YoRª g]kK >D gk_´^k ÖS_k2]Å^t KmdW Ó^SmS D_S
WgSkS 4TkªS g]kKk]Å^t ®m]2S, ]Å^ d F_m[ 4gt Qx[b]kWkWt SmW ÖS_ 4gSkS. ^klSÆhm
ÖS_k2]Å^t KmdW]kW, _khRm]kW, gnE gnldVk, 5lTªD ldDkg ^k]Å^t g]kWSk WgSt. ^k]Å^t
g]kWSk WgÁ^kIt Dk_R KmdW KFÁ^kgkOm 5dÔ^D g2gkVWkIt ldf] dkNY ht
4gSt. g]kKkSma ^k SmW ÖS_k2]Å^t ÿI2P Ek^m 4gta S_ g]kKkS F2\m_ ÿij lW]kªR
hxSkS Â^k]nbt g]kKk¸^k g2SnlaS ldDkgkgkOm g2gkVWk¸^k dkNYkIk ÿij hk ]n´^ ÿij
5ht. hk ÿij gxPldÁ^kIt KFkSma lW_lW_kÑ^k UtekS ÿIlaS 4gatÐ^k UxW YĦSm 5htS. Â^k
ÌhRKt \k2Pdaekhm d gkÌ^dkUm 4TªÓ^dÖTk. \k2Pdaekhm d g]kKdkU ^k]Å^t gndRª]Å^
gkVRk_m 5REm >D 4TªÓ^dÖTk ‘ l]® 4TªÓ^dÖTk’ ÿIlaS5ht. l]® 4TªÓ^dÖTtS
\k2Pda ekhm Sma ]ĉtUk_mIt ÿk[Ð^ Nkbat KkSt. SgtI gkÌ^dkUkSma g_Dk_Ik4lW[«V
hÖS±tYhm Nkbak KkSx. ]nĉ dkSkd_R, du^lĉD ÖdkS2Þ^, EkKFm8ÂYkUW , WÉ^kIm ÿt_Rk Ļk
FxĶéd_ g_Dk_It ÿ\kdm lW^2ýR, 8ÂYkUWkS g_Dk_Ik gh\kF 6Â^kUm SÂdk2Im KxP lUam
KkSt. ÖdS2ý \k_Sk¸^k Wthł g_Dk_¸^k \ol]DtS l]® 4TªÓ^dÖTtIk g2U\ª gkYPSx. Y_2Sn
\k_SkWt —— ¸^k WÓ^k 5lTªD Vx_RkĬk_t l]® 4TªÓ^dÖTt¸^k Vx_Rkak lSak2Kam lUatam
lUgSt.
g2gkVWt dkNYk¸^k g2U\kªS \k2Pdaekhm, gkÌ^dkUm 4TªÓ^dÖTtIm \ol]Dk d lS¸^k ]^kªUk a±kS
GtRt 5dÔ^D 5ht.
\k2Pda ekhm Smag2gkVWk2It dkNY 5lR lSIm Yå_RmSm:-
ÿk lYFn ^k2¸^k ]St “ º^k 4TªÓ^dÖTtS \ylSD g2gkVWkIm ]kRDì lD2dk Â^k2Ik dkY_ D_Á^kIk
4lVDk_Dkhm ldleĶ Ó^ĉé¸^k hkSkS 4gSx d Â^k2¸^k 6¸JtWngk_ gkVWk2Ik dkY_ Dtak KkSx,
Â^k 4TªÓ^dÖTtak \k2Pdaekhm 4TªÓ^dÖTk ÌhRSkS.” munotes.in

Page 47

47अध्यया्य  : समतया (Equality)
Km. Pm. >I Dxa ¸^k ]St, “ ak\k¸^k htSoWt DtÐ^k KkRkö^k 8ÂYkUWkak em g2[2lVS \k2PdadkU
4em ÿRkam 5ht Dì, º^k]Å^t 8ÂYkUWkIm gkVWt d gk]úm Ļkd_ EkKFm ]kaDì 4gSt d
8ÂYkUWkIt Dk^ª ]n´^S3 \kPxým ®]k Ĭk_t Dtat KkSt. 8ÂYkUW ]ký \k2PdaUk_k2¸^k ]kaDìIt
4gSt.”
\k2Pdaekhm 4TªÓ^dÖTtS ÿÂ^tD Ó^ĉì 5YÐ^k 6¸JtWngk_ d eĉìWngk_ EkKFm g2Y°m ÿkĮ
Dł eDSx, lSIk 8Y\xF Gt9 eDSx. 8ÂYkUW ÿlø^tS g_Dk_Ik DxRSkhm hÖS±tY
WgSx ]kFRm 5lR Yn_dOk ¸^k Ĭk_t [kKk_ ^2ýRk IkaSt. \k2Pda dkUkS Ó^ĉìIt ÖdkS2Þ^
4[klVS _khSt. 8Y\xF, 8ÂYkUW, [IS, Fn2SdRoD 6Â^kUm[k[S lWRª^ Gt9W St 4]akS 5RRt
ht Ó^ĉìd_ 4da2[oW 4gSt. ^kSoW ]nĉ ÖYVkª lW]kªR hx9W Kx gdkªS ÿ[b 4gSx SxI
lNDSx Â^k]nbt ldldV g2gkVWk2It 4lVDklVD Dk^ª±]StWt ldS_R hxSt. 8ÂYkUDStS
dkQ, g2gkVWk2¸^k Dk^ª±]StWt d ÿ\kdmYRt dkY_ D_Á^kgkOm S2ý²kWkIk ldDkg, WÉ^k¸^k
ÿt_Rt]nbt Ó^lĉ]ßdkIk ldDkg d etdNm axDk2¸^k _khRm]kWk¸^k ÖS_kS hm dkQ hxSt. ÌhRKt ^k
YĦSmS gk]klKD DÐ^kRkIt DxRSthm 8lĥĶ ÖdmDk_at WgSkWk d g2gkVWkIt g]kW ldS_R
D_Á^kIt lW^xKW WgSkWk ^k YĦSm gk]klKD DÐ^kR gkVat KkSt d g2gkVWk2It ^xµ^ ldS_R
hxSt, 4gk \k2Pda dkU g]TªDk2Ik Ukdk 4gSx.
\k2Pdaekhm 4TªÓ^dÖTk g]Sk, ÖdkS2Þ^, [2VnÂd d Æ^k^ ^k ]oÐ^k2em 4lVD KnbRk_m d
Ó^lĉÖdkS2Þ^kIt YxfR D_Rk_m Ó^dÖTk 4gam S_m g2gkVWk2It g]kW dkNY 5lR
Â^k¸^k Yå_WmSmIkldIk_D _Skg]kKkSma Un[ªa GNDk2gkOm 4lSe^ 4Æ^kÍ^ Ó^dÖTkO_am
5ht. \k2PdaekhmS gkVWg2Y°mIt ]oO\_ axDk2¸^k hkSkS D¤þmD_R hxSt d 4g2´^ ®l]Dk2Wk
g2gkVWk2Ik Zk_ JxNk \kF l]bSx Ó^kYD, Zk^Uk hxS KkRk_m 5lTªD ldf]Sk hk
\k2PdaekhmIk 42F\oS Uxf 5ht. ht \k2PdaekhmS gnlel±S, Dnea d g2GlNS Dk]Fk_ dFª hk
gnEkgmW 5^nÕ^ KFS 4gatak lUgS 4gak S_m Dk]Fk_ dFkªSma [hòg2´^ ®l]D, Dnea d
4g2GlNS Dk]Fk_ Â^k2Im lYbdRoD hx9W D2Fkam It, Ukå_þz^kIt d DZÐaD KmdW
KFÁ^kg [kÅ^ Dtat KkSt. \k2PdaekhmS gk]klKD DÐ^kRkIm 8Yt±k Dtam KkS 4gÐ^k]nbt
UtekSma gkVWg2Y°mIt Æ^kÍ^ ldS_R hxS Wkhm.
\k2PdaekhmS º^k dÖSo2Ik 8ÂYkUWkSoW KkÖS WZk l]bta Â^kI dÖSo2It 8ÂYkUW Dtat
KkSt. 4ÐYg2´^ du\d g2YÆW axDk2DPt ÿ]kRk[kht_ E_tUm eĉì lW]kªR Lkatam 4gSt. Â^kIk
Yå_Rk] ÌhRoW 4WkdÔ^D IuWm¸^k dÖSo d gtdk lW]kªR D_Á^kd_ \_ lUak KkSx. gdªgk]kÆ^
axDk2Wk UuW2lUW KmdW KFÁ^kg 5dÔ^D 4gatÐ^k dÖSo2Ik SnNdPk lW]kªR hxSx. IuWm¸^k
dÖSo2Im [kKk_kS _taIta 4gSt Y_2Sn Ung_mDPt [hòg2´^ F_m[- ®l]D dFkªIm ø^eĉì D]m
4gÐ^kWt Â^k2Wk 5YÐ^k UuW2lUW F_Kk \kFdRt hm DOmR KkSt. ]k³gªWt ÌhNÐ^kÿ]kRt, “
\k2PdaekhmSma 8ÂYkUWkIt ÖdłY 4gt 5ht Dì, º^kS ®l]D 5YÐ^k 5®]kYkgoW Yk_Et
hxSkS Â^k2Wk 8ÂYkUWk¸^k ÿlø^tS _g _khS Wkhm Wkhm Sg2I 8ÂYklUS dÖSo ]Å^thm _g _khS munotes.in

Page 48

48रयाजकì्य वसĦयांत - 
Wkhm Dk] D_k2Im >D2U_ 5lTªD hkaIka hm \Dkg 5lR D2NkbdkRt lUWø]kIkI >D\kF
hxSx” UmPet dfkªYodê ]k³gªWt Dk]Fk_ dFkª¸^k Yå_lÖTSmIt Dtatat ht dRªW 5K¸^k
KkFlSDìD_Rk¸^k[UaÂ^kYå_lÖTSmShm^kS[UaLkak 5ht 4gt dkNS Wkhm
\k2Pdaekhm g2gkVWk2Im g]kW ldS_R D_Á^kg 4Y^em O_Á^kIm 5REm >D Dk_R ÌhRKt
]nĉ ÖYVkª hm 4TªÓ^dÖTt¸^k ÿFSmIt a±R ]kWat KkSt ^k ]nĉ ÖYV¥S g]kKkak ‘ úkhDg]kK
ÌhRoW łYk2Så_S Dtat KkSt ^k ÖYV¥S lNDoW _khÁ^kgkOm ]xOz^kÿ]kRkS 8ÂYkUW dkQldat
KkSt Â^k]nbt WuglFªD gkVW g2Y°mIm ÿI2P WkgVog hxSt Y^kªd_RkIt g2SnaW l[GPSt ^k
8ÂYkUWk¸^k ÿlø^tS DxRSmhm lhÖgtUk_m Wgatak, lS¸^k ak\kYkgoW d2lIS 4gatÐ^k F_m[-
gkVWd2lIS g]kKkak ldÖTklYS ÖTak2Så_SkIt KmdW KFÁ^kg [kÅ^ Dtat KkSt
gnVk_atÐ^k \k2Pdaekhm UtekS gk]kÆ^ ]kRgkIt KmdW ]kW 82Ikdatat lUgS 4gat S_m
\k2Pda ekhm hm >D 4g]kVkWDk_D , g2gkVWk¸^k dkNYk [k[SmS ldf]Sk lW]kªR D_Rk_m
5lR duZÐ^ lW]kªR D_Rk_m Ó^dÖTk ]kWam KkSt
DÌ^nlWÖN Ó^dÖTtSma g2gkVWkIt dkNY 5lR Yå_RSm
lPZìÆgW ^k2¸^k ]St, “ g]kKdkU ht g]kKkIt 4gt 5lTªD g2GNW 5ht lD, ^k]Å^t gk]kÆ^
5lTªD ^xKWt¸^k ŀĶmWt 8ÂYkUWkIm \ylSD gkVWt g2YoRª g]nUk^k¸^k ]kaDìIt 4gSkS 5lR
4ek g]kWmDpS lW^xlKS 8ÂYkUWk¸^k ak\kIt g]kW 5Vk_kd_ gdª WkFå_D 4lVDk_m
4gSkS”
ÿx dtÊg ^k2¸^k ]St, “ g]kKdkU ÌhRKt 4em 5lTªD Ó^dÖTk hx^ Dì, º^k]Å^t 8ÂYkUWk¸^k
g2gkVWkd_ EkKFm ]kaDì 5lR lW^2ýRk ?dKm g2YoRª g]kKkIm ]kaDì d lW^2ýR 4gSt”
ÿx ]v_mg ^k2¸^k ]St, “ g]kKdkUkIm Ekg duleĶz^ ÌhRKt gdª ]xOt 8īxF d g2YoRª \o]md_
gkdªKlWD- gk]olhD Ödkl]Âd 4gat YklhKt 5lR Â^kIk 8Y^xF Ó^ĉìFS
ak\k ?dKm gkdªKlWD lhSkgkOm Dtak YklhKt”
g]kKdkUk¸^k g2U\kªS ldIk_d2Sk¸^k d_ma Ó^k´^k2Ik 4Tª a±kS GtSÐ^kg DÌ^nlWÖN lD2dk
g]kKdkUm Ó^dÖTtS ‘ g2gkVWk2It g]kW dkNY D_Rt’ ht ]n´^ 8lĥĶ 4gSt dÖSo d gtdk ^k2It
8ÂYkUW 5lR ldS_R ht g_Dk_¸^k hkSm 4gÐ^kWt 5lTªD ldf]Sk d exfRkak dkd
WgSx 5lTªD g]kWSk lW]kªR D_Á^kg htSnYn_ÖD_ ÿ^ÂW Dtak KkSx g]kKdkUm
4TªÓ^dÖTtIt ]hÂdkIm duleĶz^ ÌhRKt Ó^ĉìIk EkKFm ]kaDìIk h³D 4]kÆ^ Dtatak 4gSx
Â^k]nbt g]kKkSma g2Y°mIt D¤þmD_R ]oO\_ axDk2DPt hxS Wkhm Â^k]nbt ldDkgkIm g]kW g2Vm
gdk«Wk 8YaÊV hxSt ^k Ó^dÖTtS YkýStWngk_ gdk«Im DÐ^kR 4l\ÿtS 4gSt DxRSkhm \tU\kd
W D_Sk gdk«Wk _xKFk_, le±R, 5_xµ^ gnldVk, UbRdbR, YkRm 6 gdª gkVWk2d_ gk]olhD
]kaDì 4gÐ^kWt F_KtWngk_ d YkýStWngk_ Sm gFÑ^k2Wk 8YaÊV DłW lUam KkSt exfRkIt d
4Æ^k^kIt ]ob 4gatÐ^k EkKFm g2Y°mIt 8¸IkNW LkÐ^k]nbt g]kKkS ]kaD ]Ko_, \k2PdaUk_ munotes.in

Page 49

49अध्यया्य  : समतया (Equality)
Dk]Fk_, exfD-exlfS 4gt dFª leÐaD _khS Wkhm. Â^k]nbt dFª g2Gfª g2YnĶkS ^tSx. g]kKkS
ek2SSk d gnÓ^dÖTk Wk2USt.
g]kKdkUm 4TªÓ^dÖTtIt 5REm >D duleĶz^ ÌhRKt ‘ lW^xlKSldDkg ’. 8ÂYkUWkIm ]kaDìd
Â^kIt ldS_R D_Á^kIm K[k[Uk_m g_Dk_Im 4gSt. Â^k]nbt D¤þm^ g°tDPt g°k 4lVD D¤lþS
hxSt. WZk ÿkĮ D_Á^kgkOm 8ÂYkUW hxS Wkhm S_ KWDÐ^kRkgkOm 8ÂYkUW Dtat KkSt. Â^k]nbt
DxRÂ^k dÖSoIt? lDSm? lDSm DkakdVmS D_kdt? ^kIkldIk_D_Á^kgkOmlW^xKW 5dÔ^D
4gSt. Â^kgkOm ^xKWk 5ERt, Â^kIm 42]a[KkdRm D_Rt, g2gkVWk2It ldldV Y^kª^m
8Y^xFk2]Å^t ldS_R D_Rt ht lW^xKWkIt 8lĥĶ 4gSt. ÌhRoW g]kKdkUm 4TªÓ^dÖTtS lW^xKW
5dÔ^D 42F ]kWat KkSt.
\k2Pdaekhm YĦSmem SnaWk D_Sk DÌ^nlWÖN 4TªÓ^dÖTtS g2gkVWkIt g]kW ldS_R hxSt,
Â^k]nbt ^k Ó^dÖTtS ldf]StIt ÿ]kR D]m 4gSt. Dì g2gkVW d 8ÂYkUWkd_ gk]olhD ]kaDì
4gÐ^kWt, 8ÂYkUW g]kKk¸^k F_Kk a±kS Gt9W Dtat KkS 4gÐ^kWt 5dÔ^D dÖSo gdk«Wk
8YaÊVhxSkS ®]kIk^xµ^]x[Uakl]bSx lSIm ]2Um¸^k IøkYkgoW KWStIt g2_±R hxSt,
Ó^lĉFS ÖdkS2Þ^kYt±k g]Std_ 4lVD \_ DÌ^nlWÖN Ó^dÖTk UtSt, Â^k]nbt ghklKDI g]kKkS
gdªI ±týkS g]StIt Sßd ÿÖTklYS hxSt, ]kýlS¸^k Yå_RSmIkldIk_D_Skg]kKdkUmYĦSm
\k2Pdaekhm Ó^dÖTt ÿ]kRtI lW_kekKWD O_am 5ht.
g]kKdkUm 4TªÓ^dÖTtS 8ÂYkUWk¸^k gkVWk2d_ gkdªKlWD ÌhRKt g_Dk_Im ]kaDì
4gSt. ÌhRKtI 5VmI _kKDì^ g°k 4gatÐ^k _kº^DÂ^k«DPt 5lTªD g°k UtEma D¤þmS
hxSt. 4ek lÖTSmS Ó^ĉì ÖdkS2Þ^k d_ ]^kªUk YPSkS. Ó^lĉÖdkS2Þ^ g2YnĶkS 5Ð^k]nbt g2Y°m
l]bldRt, \k2PdakIm 8\k_Rm, Fn2SdRoD, E_tUm-ldøì 6Â^kUm[k[S Ó^ĉì lWRª^ Gt9 eDS
Wkhm g]kKdkUm Ó^dÖTtS 8ÂYkUW 5lR ldS_R Ó^lĉFS lhSkgkOm 8Y^xFkS 5Rat KkS
Wkhm Â^k]nbt axDk2Im 5lTªD ÿt_Rk WĶ hxSt. 8ÂYkUW ÿlø^tS ÿt_Rk2Ik 4\kd 4gÐ^k]nbt
8ÂYkUWk¸^k _IWtS [Ua GPoW ^tRt e³^ WgSt. g]kW8ÂYkUW - g]kW ldS_R ^k]nbt DnOtI
WkldÆ^_khSWkhm KmdW _Nkb d D2NkbdkRt [WSt. g]kWSk ÌhRKt gdª ±týkS gdª lODkRm
gk_EtYRk 4gk WDk_kÂ]D 4Tª ‘ g]Sk’ ^k ]oÐ^k2Wk ÿkĮ hxSx. Â^k]nbt 8Âgkh d 5W2Ukak
]^kªUk YPSkS. ]Wxdu²klWD ŀĶmWt 4ek [k[m Ó^ĉì ldDkgkak Y^kª^kWt g]kK ldDkgkak ]k_D
O_SkS º^k lODkRm Dk^kª]Å^t ak\kIt 8lĥĶ 4gSt StTt Dk^ª 4lVD Dk^ª±]StWt d 8ÂgkhkWt
Dtat KkSt. Y_2Sn g]kK dkUkS >DoRI gdª Dk^ª OxDbt dKk, ^k2lýD YĦSmWt hxSt. Â^k ]kFt ]kWdm
ÿt_Rk d \kdWk2Ik 4\kd 4gSx. 8ÂYkUWdkQx 4TdkD]mhxdx , ^kImDkbKmÓ^ĉìD_S
Wkhm Â^k]nbt ]WnÕ^ 5bem d Dk]InDk_ [WSx. 4em g2´^k dkQam S_ >DoR 8ÂYkUW dkQmd_
Â^kIkdk7NYå_Rk]hxSx Dkaª ]k³gª \k2PdaekhmIk Uxf ÌhRoW, “ \k2Pda ekhm 8ÂYkUWk¸^k
[k[SmS ]Ko_ ht 8UkgmW _khSkS Dk_R 8ÂYklUS dÖSoS Â^kIk _g _khS Wkhm SgkI 8ÂYkUW
ÿlø^tSoW º^kIt 8ÂYkUW hxSt Â^k ÿlø^t[ĥa hm Â^kak 5ÖTk WgSt.” 4gk Kx 8ÐatE munotes.in

Page 50

50रयाजकì्य वसĦयांत - 
Dtak, SgkI Uxf g]kKdkUm Ó^dÖTtS gnĦk lW]kªR hxSx. g]kKdkUm 8ÂYkUW Ó^dÖTtShm
]Kn_k2Im 4aFStIm \kdWk SemI Dk^] _khSt . Dk]Fk_ dFkªIt EkKFm ]kaDì SnW gkdªKlWD
]kaDì¸^k 8ÂYkUW ÿlø^tS ÖTak2S_R hxSt. lYbdRoD 4Æ^k^ exfRkIm ]kýkSemIDk^]
_khSt.
_le^kS —– St —–– ^k DkbkS DÌ^nlWÖN Y±kIm hòDo]ekhm 4gatat g]kKdkUm g_Dk_
g°td_ hxSt. ^k DkbkS ]xOkat 8īxF 8\t D_Á^kgkOm akdatÐ^k ]Kn_k2Wk 4VªYxNm OtdoW Kt]St]
KFÁ^k Yn_St 4ÆW lUat KkS hxSt. ‘ Fn2SdRnDìgkOm akFRk_m [IS’ 4gt Â^kak FŌPg Wkd lUat
Ftat. etSm D_Rkö^k etSDö^k2Wk Dgathm ÖdkS2Þ^ WÓhSt. g_Dk_ Kt gk2Fta St Yt_Rt Â^kak \kF
YPt. Yå_Rk]m 4ÆWVkÆ^kIm N2Ik7 lW]kªR hx7. Sm GkadÁ^kgkOm Sta lW^kªS DłW 4ÆWVkÆ^kIm
5^kSD_kdmak Fta. G_kIm _IWk >Dgk_Em Y_2Sn Â^kImhm D]S_Sk. >DkI 4YkNª]¤N]Å^t
[ö^kI DnNn2[k2Wk _khkdt akFt. 8Y\xµ^ dÖSo2¸^k 8ÂYkUWkDPt YlhÐ^kYkgoWI Unaª± Lkat
hxSt. Â^k]nbt 4WtD 8Y\xµ^ dÖSo2Ik SnNdPk lW]kªR Lkak. £z^k l]bdÁ^kgkOm W g2YRkö ^k
_k2FtS 8\t _khkdt akFt. lW_2Dne _kº^g°k, DOx_akIEx_WxD_ekhm , Qkgbatam 4TªÓ^dÖTk
^kSoW ]kFª DkQÁ^kgkOm —–– ]Å^t _kÕůkÅ^± l]Ek7a Fx[kªItd ^k2Wm \k2Pdaekhm Sßdk2Ik
ÖdmDk_ DłW g]kK d 4TªÓ^dÖTtIm YnW_ªIWk Dtam. —— gkam _le^kS 8Uk_]SdkUm
g_Dk_ g°td_ 5at. 5lR \k2PdaekhmIm ÿlø^k 5REm FlSema Lkam. gk_ łYkWt 4gt
ÌhRSk ^t7a Dì gkÌ^dkUm 4TªÓ^dÖTtS g2gkVWk2d_ gk]nlhD ]kaDì OtdoWhm g2gkVWk2It g]kW
ldS_R D_Á^kIk ÿij gnNo eDak Wkhm.
\k2Pdaekhm 8Zª 8Uk_]SdkUm axDekhm ldIk_g_Rm5lRgkÌ^dkUmldIk_g_Rm^kUxW
ldIk_Vk_t¸^k Y_ÖY_ld_xVm g2GfkªS g]Sk 5lR ÖdkS2Þ^ ]oÐ^k2Im WÓ^kWt ]k2PRm D_Á^kIm F_K
lW]kªR Lkam. Sm F_K KvW _vÐgWt ]k2PatÐ^k Wd8Uk_]SdkUkWt 42eS3 YoRª D_Á^kIk ÿ^ÂW
Dtak. _vÐgWt ÖdkS2Þ^ 5lR g]Sk ]oÐ^kS g]Æd^ gkVÁ^kIk ÿ^ÂW Dtak. _vÐg YoRª g]Sk
lW]kªR D_Á^kg ld_xV D_Sx d ]^kªlUS ÿ]kRkS g]Sk lW]kªR D_kdm 4gt ÌhRSx. Dk_R
Â^k¸^k]Å^t YoRª g]Sk 4gatÐ^k g]SklVlķS g]kKkS d Dk^ª±]StIt ]xOz^k ÿ]kRkS 4lÖSÂd
4gSt. ÌhRoW Sx ÌhRSx Dì g]kKkSma d2lIS d ]kFkgatÐ^k axDk2Wk KmdW]kW 82IkdÁ^kIm
Ekým 4gta S_ 4em 4g]kWSk lD2dk ldf]Sk UtEma ^xµ^ 4gSt. WuglFªD ldf]St¸^k
Sßdk]nbt g]kKkS ldf]StIt Sßd 4lÖSÂdkS 4gRt 4Yå_hk^ª 4gSt. Y_2Sn hm ldf]Sk Un[ªak2¸^k
exfRkgDk_Rm\oS Oł W^t ^kgkOm g]kKkSma ±]Sk dkR 5lR [nlĦ]kW dFkªWt g]kKkSma
]kFkgatÐ^k d F_m[ dFkªSma axDk2It KmdW]kW [UaldÁ^kIk ÿ^ÂW D_kdk.
gkVWg2Y°mIt Æ^kÍ^ dkNY
8ÂYkUW 5lR gkVWg2Y°mIt Æ^kÍ^ dkNY hk DxRÂ^khm WkF_m g]kKk]Å^t ]xOk l[DN d
Fn2SkFn2SmIk ÿij 4gSx. g]kKkS 8YaÊV gkVW gk]úm hm ]^kªlUS 4gSt. hm gkVW g2Y°m Im munotes.in

Page 51

51अध्यया्य  : समतया (Equality)
hkd Dkhm axDk2Wk 4gSt. ÖdkTê ÿdp°mIt ÿÖTklYS d ÿ[b axD g]kKkSma gkVWg2Y°md_
Sk[kl]bdÁ^kIkÿ^ÂWD_SkS gkVW g2Y°mIt D¤þmD_R hx9 W^t ^kgkOm ekgWkWt YnQkDk_
¶^k^ak YklhKt 4gt KvW _vÐ^ ÿlSYkUW D_Sx. gkVWg2Y°mIt Æ^kÍ^ dkNY D_S 4gSkWk
Æ^k^k¸^k UxW Sßdk2It DNk±kWt YkaW Dtat YklhKt. >D ÌhRKt gkVW g2Y°mIt dkNY D_SkWk
gdk«It lhS a±kS GtSat YklhKt. 5lR Ung_t Æ^k^ SÂd ÌhRKt g2gkVW dkNYkIm gnŁdkS
g]kKkSma gdkªS 8Ytl±S d D]DndS GNDkYkgoW Dtam YklhKt. gnÓ^dlÖTS g]kKkSma ÿÂ^tD
Ó^ĉì Æ^k^k¸^k Sßdkak ]kÆ^Sk UtSma 5lR Â^kWngk_ dkFSma ÌhRKt g]kKkSma ÿÂ^tD Ó^ĉì
Æ^k^ SßdkIt YkaW D_ta. 5Yat lhS gkVat Kk7a 4em ÿÂ^tD Ó^ĉìak Ekým hx7a, Â^k]nbt
ÿÂ^tD Ó^ĉì¸^k ]WkSma \mSm 5lR g2GfkªIm \kdWk WĶ hx7a. 4emÆ^k^kVmeNmS_kKDì^
Ó^dÖTkK[k[Uk_axDÿlSlWVmD ekgWk]Å^tI e³^ 5ht. 4TkªS 5Â]D¤þm dk ÖdkTê ]kWdm
Öd\kdk]nbt g]kKkS ÖYVkª, g2Gfª 5lR \mSm It 4lÖSÂd leÐaD _khRk_. ekYå_lÖTSmS
ldGkSD ÿdp°md_ lW^2ýR OtdÁ^kgkOm ekgWkak U2P e³ SmIkdkY_D_Á^kIm5dÔ^DSk
\kgta. ÌhRoW ht Dk] K[k[Uk_ GNWkÂ]D ÿlSlWlVD g_Dk_I YoRª Dł eDSt. hòDo]ekhm lD2dk
>DklVDk_ekhm 4gatÐ^k ekgW Ó^dÖTtS Æ^k^lVĶmS g]kKkIm ÖTkYWk D_Rt e³^ Wkhm 4gt
_vÐg It ÌhRRt hxSt.
KvW_vÐg ÿlRS lgĦk2SkIt ZlaS htI dkNSt Dì, DxRÂ^khm _kKDì^ Ó^dÖTtS ]nO\_ dFkªDPt
g2Y°mIt D¤þmD_R DłW 5lR [hòg2´^k2D Un[ªa dFkªak Ukå_þz^k¸^k Ek7S axNoW DxRSkhm
g]kK gnÓ^dlÖTS d gnEm _khó eDS Wkhm. SgtI gdª ÿDk_Im ldf]Sk WĶ D_Á^kgkOm Ó^ĉì
ÖdkS2Þ^kIk [bm Ut9W IuSÆ^hmW g]Sk ÿVkW g]kK gnĦk gnEm d 5W2Um KmdW KFo eDS
Wkhm Â^kgkOm _kº^ Ó^dÖTk lW]kªR D_Rt 5dÔ^D 5ht. Dìº^kS ÖdkS2Þ^kIk h³D gdk«Wk
g]kW 4gta. 5lR 4em gk]klKD 5lR 5lTªD ldf]Sk Æ^kÍ^ ]kWSk ^t7a Dì º^kS
g]kKkSma d2lIS d 8Ytl±S dFkªak ak\ l]bRk_ 4gta. g]kKkSma g2exVWkIt dkNY
D_SkWk, g2gkVWk2¸^k dkNYkIm gnŁdkS d2lIS d 8Ytl±S dFkªYkgoW D_kdm akFta gk]klKDd
5lTªD Ó^dhk_kS Â^k]nbt ldf]Sk hxS 4gSkWk lUgS 4gam S_m hm ldf]Sk gdk«Wk Zk^Utem_
_khRk_
gk_k2eS:
g2gkVWkIt g]kW dkNY d Â^kIm Yå_RSm ^kIk ldIk_ D_Sk YoRªYRt Enam ( \k2Pdaekhm) Ó^dÖTk
5lR YoRªS3 [2UmÖS( gkÌ^dkUm) Ó^dÖTk hm g2gkVWkIm g]kW ldS_R D_Á^k¸^k gn^xµ^
8lĥĶkY^«S Kk9 eDS Wkhm. d_ma lddtIWkdłW ^k[k[SmS ht UxÆhm Ó^dÖTtIt 4Y^e a±kS
^tSt. g2gkVWkIt g2]tD ^k g]kW ldS_R ht 4ekI _kKDì^ Ó^dlÖTS hx9 eDSt lKTt DSªÓ^U±,
lddx g]kK Ó^dÖTk 4gta. “ _kKDì^ axDekhmIm gk]klKD d 5lTªD axDekhmS łYk2S_
hxRk_maxDekhm ” Pv [k[kgkht[ 52[tPD_ ^k2Wm ÿlSYkUW DtatÐ^k 4ek axDekhm Ó^dÖTtSI munotes.in

Page 52

52रयाजकì्य वसĦयांत - 
Eö^k 4TkªWt gÌ^D YĦSmWt g2gkVWkIt g]kW ldS_R hx9 eDSt. Â^k lUetWt gÅ^k¸^k WkF_m
g]kKkIt Yk9at YPRt 5dÔ^D 5ht.
g2U\ª
 \xbt \kÖD_ aà]R; _kKDì^ lgĦk2S, lY2YbkYn_t ÿDkeW WkFYo_-ŽŽ–
 laKk_t _k. 42., Ytedt d. ]k. ; 5VnlWD _kKDì^ lgĦk2S; ®m ]2Fte ÿDkeW; WkFYo_, —•—
‘ YkNma ]h¤þ : ldgkÓ^keSDkSma_kKDì^ldIk_ÿdkh ; Pk^]2P YlÊaDteÆg; YnRt- Ž–
’ Sk_Dn2Pt Óhm>], DlRªD Ĭk. ]. (4Wn; ]oaFk]m ]kWdSkdkU; ®mldīkÿDkeW ; YnRt-—–“
“ KkdPtD_ e_U, dgnVk Kxem, aSkKkVd, _déþ ÌhgUt ( g2Yk; gk]klKD Yå_dSªW lIlDÂgk
5lR\ldSÓ^ ; gnFkdk ÿDkeW, YnRt- ŽŽ—
5YRDk^leDax "
ÿak g]Sk hm g2DÐYWk ÖYĶ DłW g]Sk g2DÐYWtIt ]oÐ^]kYW D_k.
ÿ_k g]StIt ldldV ÿDk_ lahk.
ÿ‘_k ‘8YIk_kIm g]kWSk ldŁĦ g]k2W ÌhRoW 8YIk_’ ^k GNDkd_ lW[2V lahk
ÿ. ’ Tk g2gkVWk2Im g]kWSk d Yå_RSm hm g2DÐYWk ÖYĶ D_k
lNYklahk
. g]Sk
. g2gkVWk2Im g]kWSk
‘. 8YIk_kImg]kWSk
’. gk]klKDg]Sk
“. 5lTªD g]Sk
”. _kKDì^g]Sk
•. g]Std_ 5Vkå_S g]kWSk
7777777

munotes.in

Page 53

53अध्यया्य ३: न्यया्य (Justice)
GND ‘ ‘ Æ^k^ȡɆɄɅȺȴȶ
GND_IWk
‘ 8lĥĶt
‘ ÿÖSkdWk
‘‘ Æ^k^ÌhRKtDk^
‘‘Æ^k^kIk4Tª5lRÆ^k^kItÿ]nEÿDk_(Meaning and types )
‘’ KvW_vÐgIkgk]klKDÆ^k^kIklgĦk2S
‘“ _v[NªWvlLDIkgk]klKDÆ^k^kIklgĦk2S
‘” 4]Â^ªgtW^k2Ikgk]klKDÆ^k^kIklgĦk2S
‘• ]k^Dag1Pta^k2ImÆ^k^kImg2DÐYWk
‘– 5^å_g^2F^k2ImÆ^k^kImg2DÐYWk
‘— g]k_xY
‘Ž g_kdÿij
‘ g2U\ª
‘. 8lĥĶt
x Æ^k^ÌhRKtDk^htg]KkdoWGtRtdÆ^k^kItÿ]nEÿDk_g]KkdoWGtRt
x Æ^k^k¸^kÿ]nElgĦk2Sk2ImSŌPBbED_Rt
‘ÿÖSkdWk
ÿÖSnSÿD_Rk¸^k]kÅ^]kSoW5YRÆ^k^ÌhRKtDk^htg]KoWGtS5hxSÆ^k^hm
g2DÐYWkÖdkS2Þ^ (Liberty 5lRg]Sk Equality )^kg2DÐYWk2emKxPamFtam4gÐ^kWt
DkhmemgkYt±g2DÐYWk5ht
‘‘Æ^k^ ÌhRKt Dk^-
Æ^k^hm_kº^ekľ5lR _kKDì^Sßd²kWk Sma]hÂdYnRªg2DÐYWk5htarNmW \kftSma
ȡɆȿȸȶɃȶ^keÊUkYkgoWJustice ^keÊUkIk8F]Lkak4goWÂ^kIk4Tª‘>Dý[k2VRt’4gkmunotes.in

Page 54

54रयाजकì्य वसĦयांत - 
hxSx‘Æ^k^’^kg2DÐYWtIkgxÈ^k\kftS4Tªgk2Fkd^kIkLkÐ^kgÆ^k^hkIk2FÐ^k
dkSkd_RkSaxDk2Wk>Dý[k2VÁ^kItDk]D_SxUngö^k]SÿdkhkWngk_Justice ^keÊUkIm
Ó^nÂY°marNmW\kftSmaȡɆɄɅȺɅȺȲ ^keÊUkYkgoWLkam4goWÂ^kIk4Tª‘Ik2FnaYRk’4gkhxSx
Æ^k^kIk4Tª4WtDUk‘^xµ^YRk’(justness )^k4gkhmakdak KkSxSklDªDŀĶz^khk4Tª
^xµ^hm]kWSk^t7a^k4TkªWngk_Æ^k^hmg2DÐYWkgkdªKlWDVx_RlD2dkDk^īk¸^k
42]a[KkdRmemlWFPmS4goWdSª]kWDkbkSmaDk^īk2Im42]a[KkdRmD_mSduVklWD
g]kWSkLegal Equality )ÿÖTklYSD_RtlD2dk8YaÊVg2gkVWk2ItldS_RlD2dkZt_ldS_R
D_RtÌhRKtÆ^k^hx^^kSoWIÆ^k^kImg2DÐYWkg]St¸^kSÂdkemKxPÐ^kFtam5ht
Dk^īkYnQtg]kWSk(Equality before law 4TdkDk^īkImg]kWSk (Equal ity of law^k
dk³ÿIk_k2Imgn_dkSLkam
Æ^k^^kg2DÐYWtIkY_k]eªldldV_kKDì^ldIk_d2SkWmGtSak5htÿkImWúmDldIk_d2S
ÈatNx^kWt5YÐ^kRepublic ^kú2TkĬk_tÆ^k^kImIIkªDtam5ht5Ueª_kº^k¸^k
Yk^k\_RmgkOmÈatNxWt]kWdmgUFnRk2ImF_K4gÐ^kItÖYĶDtat5htÈatNx¸^k]St,ÿ]nE
]kWdmgUFnRkd_([nĦm]°k,ey^ª5lRSpÕRk)5Vkå_Sg]kK_IWk(4Wnø]tekgD,guÆ^
5lRDk_kFm_)DtÐ^kg‘Æ^k^’ÿÖTklYShx7aÈatNx¸^kÆ^k^_IWtIkDRkÌhRKt‘5Yat
Dk]D_Rtd6S_k2¸^kDk]kSQdbkQdbWD_Rt’ (To do one’s own business and not to
interfere in other’s business) htSÂdhxSt
ˀå_ÖNvNaWt‘Æ^k^’^kg2DÐYWtg‘dulĵDÆ^k^’(Universal Justice 5lR‘ldleĶÆ^k^’
(Particular Justice )4ekUxWÿDk_k2Sld\kFat5ht‘dulĵDÆ^k^’lhg2DÐYWkDk^īkIt
YkaWD_Á^kemlWFPmS4goWÓ^ĉìWtgUFnRm4gkdt4gkÂ^kIk4Tª4gSx‘ldleķÆ^k^’
hmg2DÐYWk‘ldS_RkÂ]D Æ^k^ ’(Distributive Justice) 5lR‘gnVk_RkÂ]DÆ^k^’
(Corrective Justice) 4ekUxW8YÿDk_k2Sld\kFam5htˀå_ÖNvNa¸^kldS_RkÂ]D
Æ^k^kWngk__kº^kWtWkFå_Dk2]Å^tFnRd°t¸^k5Vk_tg2gkVWk2ItZt_ldS_RD_Rt4Ytl±S5ht
S_gnVk_RkÂ]DÆ^k^hk?l¸JDlD2dk4Wul¸JDDpSé]nbtÓ^ĉì¸^k4lVDk_k2d_mahxRk_t
4lSø]RUo_D_SxÆ^k^kItÖdŁYÖYĶD_Sk2Wkˀå_ÖNvNaWtÌhNat5htlD‘Æ^k^ÌhRKt
g]kWk2Wkg]kWStWtS_4g]kWk2Wk4g]kWStWtdkFdRthx^’SklDªDŀĶz^kˀå_ÖNvNaWt
]k2PatamhmÓ^k´^k[_x[_4gamS_mhm4g]kWk2WkdtFÑ^kYĦSmWtdkFdRtÌhRKtW³Dì
Dk^? ^kItg]kVkWDk_D8°_ˀå_ÖNvNaUtSWkhmˀå_ÖNvNaWtSÂDkamWFnak]lF_m¸^k
YĦSmItg]TªWDtat4gÐ^kWthmÓ^k´^k5K¸^kŀĶmWthmÓ^k´^kDka[kĻO_St
ÈatNx5lRˀå_ÖNvNaW2S_]Å^^nFmWDkaE2PkShm4WtD_kKDì^ldIk_d2Sk2WmÆ^k^k¸^k
g2DÐYWtIk9hkYxhDtak5ht^k]Å^t_x]WldIk_d2Sg¤N@FÖNk7W5lRTv]gˀl³dWkg
^k2Ikÿk]n´^kWtg]kdtehxSxg¤N@FÖNk7W¸^k]St,Æ^k^hkÓ^ĉìIk52Så_DGND5htmunotes.in

Page 55

55अध्यया्य ३: न्यया्य (Justice)
gkdªKlWD KmdWkS Ó^dÖTk lW]kªR D_Á^kgkOm Ó^ĉìWt 52Så_D leÖS YkbRt 5dÔ^D 4gSt
StÓhk ‘Æ^k^ ÌhRKt Ó^ĉìWt gnÓ^dlÖTS d Öd^2leÖS KmdW KFS DSªÓ^kIt YkaW D_Rt d
Â^kĬk_t _kº^Ó^dÖTtg 4WnDoa dkSkd_R lW]kªR D_Rt hx^’. Tv]g ˀl³dWkg ^kWt Æ^k^kIm
Ó^k´^k D_Sk2Wk ‘6S_k2Wk Ut^ 4gatat UtÁ^kIm lÖT_ d lI_2SW lNDRk_m 6¸Jkeĉì ÌhRKt
Æ^k^’ 4gt ÌhRat 5ht. ˀl³dWkgWt Æ^k^kg Ó^ĉì]Å^t UPatam WulSDSk ]kWat 5ht.
– Ó^k eSDkSma CīxlFD øk2Sm 5lR \k2Pdaekhm¸^k 8U^kW2S_ 8Y^xlFSkdkUkIk
(Utilitarianism  KÆ] Lkak 8Y^xlFSkdkU ÿk]n´^kWt ‘Ik2Fat’ 5lR‘dk7N’ ^k Ĭ2Ĭkd_
5Vk_atak 5ht. Ó^ĉì¸^kKmdWkS ‘gnE’ (Pleasure) 5lR‘dtUWk’ (Pain) ^k ]na\oS ÿt_Rk
4gSkS. ^k FplhSDk¸^k 5Vk_t KkÖSmS KkÖS gnE, 5W2U UtRkö^k ^2ýRtIm lW]êSm D_Rt
ÌhRKt Æ^k^ hx^ 4gk SDª 8Y^xlFSkdkUkĬk_t ]k2Pak KkSx. ]ký ^tTt hthm a±kS GtSat YklhKt
Dì ‘gnE’ 5lR‘5W2U’ ^k g2DÐYWk Ó^ĉìgkYt± 4gÐ^kWt KkÖSmS KkÖS Ó^ĉéIt lhS Â^kĬk_t
KxYkgat KkRt e³^ WgSt. Â^k]nbt KvW ÖNn4Nª l]a ^k ldIk_d2SkWt gnEkIt g2´^kÂ]D
(Qualitative ) ]xK]kY W D_Sk FnRkÂ]D (Quantitative ) D_kdt 4gk 5úh V_ak.
8Y^xlFSkdkUkWngk_ Æ^k^kIk 4Tª g]kKkIt Ó^kYD lhS 4goW Æ^k^ hk Ó^lĉ- Ó^lĉ2¸^k
du^lĉD lhSkg D¤þl[2Uo W ]kWSk g]kKkIt lhS KxYkgSt. ]ký 4gt D_Sk2Wk Ó^ĉì¸^k lhSkIk
g2DxI hxRk_ Wkhm ^kImhm DkbKm GtSam KkSt.
‘‘Æ^k^kIk4Tª5lRÆ^k^kItÿ]nEÿDk_Meaning and types )
d_ma II¥¸^k 5Vk_t 5YRkg Æ^k^k¸^k Ó^k´^tSma Y_ÖY_ldg2FSm SgtI gdªg]kdteDStIk
4\kd lUgoW ^tSx. Æ^k^kIm gdªg]kdteD Ó^k´^k Dk ]k2PSk ^tS Wkhm ^kIt 8°_ exVk^It
LkÐ^kg Y_ÖY_lWFPmS SmWYuao2Ik ldIk_hxRt 5dÔ^D 5ht. gdªÿT], ]oÐ^kÂ]D YkSbmd_
Æ^k^ ÌhRKt Dk^? ^k ÿijkIm 8Da D_Sk2Wk ldldV ldIk_d2Sk2DPoW Y_ÖY_ld_xVm ]St ]k2Pam
KkSkS ht ]kÆ^ Dtat YklhKt. Ung_t 4gt Dì, Æ^k^kIm 42]a[KkdRm D_Sk2Wk DxRDxRÂ^k
gkVWk2Ik (Means ) dkY_ Dtak Kkdk ^k ÿijkIt 8°_ 4Wn\dKÆ^ YkSbmd_ dtFdtFbt ^tSt.
º^k]nbt gdªg]kdteD Æ^k^klVķmS Ó^dÖTk ÖTkYW D_Sk2Wk 4WtD 4PIRm ^tSkS. lSg_t 4gt
Dì, Ungö^k ]hk^nĦkW2S_ _kº^kWt gk]klKD 5lR _kKDì^ ]nÐ^k2d_ 5Vkå_S gk]klKD
Æ^k^kIm ÖTkYWk Dtam YklhKt hk ^nlĉdkU 4WtD YkIJkÂ^ Utek2Sma ldIk_d2S D_mS 5htS.
º^k]nbt Æ^k^kIk 4Tª akdRt DlOR KkSt.
x WuglFªD Æ^k^- gn_dkSm¸^k DkbkS, Æ^k^ hm g2DÐYWk WugFêD Æ^k^ (Natural Justice )
^k g2DÐYWtem KxPam Ftam hxSm. WugFêD Æ^k^ hm g2DÐYWk ldemĶ ÿijk[k[S g2dtUWema
5lR SklDªD lWRª^ GtÁ^kem lWFPmS 5ht. WugFêD Æ^k^ >D2U_ lWRª^ÿlø^tS 42lS]
Å^t^kYt±k ÿlø^tg (Procedures 4lVD]hßd UtSx. WugFêD Æ^k^kS \tU\kdkldŁĦ munotes.in

Page 56

56रयाजकì्य वसĦयांत - 
4lV_kº^ Rule against bias  5lR^xµ^gnWkdRmIk4lVDk_Right to fair hearing )^kUxWSÂdk2Wk]hßdlUat5ht.TxP³^kSÿÖTklYSduVklWDg2ÖTk5lR
gk]klKDlW^]k2¸^k5Vk_tlddkUk2ImgxPdRoDD_RtdgnÓ^dÖTk_kERt^khtSoWt
WugFêDÆ^k^kIm_IWkLkam5ht4gtgk2FSk^t7a.
x gk]klKDÆ^k^ -gk]klKDÆ^k^hmg2DÐYWkDkhmem5VnlWD5ht.ldetfS3Ungö^k
]hk^nĦkW2S__kº^k¸^k]USmWtÆ^k^kImÖTkYWkD_Á^kIk^kĬk_tÿ^ÂWLkak5ht.]nbkS
Æ^k^hmg2DÐYWkDÐ^kRDk_m_kº^^kg2DÐYWtemlWFPmS4goWgd«Df_kº^Ó^dÖTtS
Totalitarian state )lD2dkgkÌ^dkUm_kº^Ó^dÖTtS(Communist state) Æ^k^kIm
Yk^k\_RmhxSk2WklUgSWkhm.YkIJkÂ^8Uk_]SdkUmaxDekhmldIk_d2Sk2WmÆ^k^k¸^k
g2DÐYWtgg2Y°m5lR8ÂYÆWk¸^kZt_ldS_RkemKxPat5ht.^kSoWIÓ^ĉìImDndS
Desert ),FnRd°kMerit ),F_KNeeds )5lRDkhmdtbkg]Stgk_´^kEquality 
SÂdk2Ik5Vk_Gt9WldS_RkÂ]DVx_Rk2Im42]a[KkdRmLkamYklhKt4gkldIk_
]k2PakKkSk2Wk5YRkglUgSx.DÐ^kRDk_m_kº^htÓ^ĉì¸^k 4lVDk_ 5lR
DSªÓ^k2[k[SldetfKkFŁD4gSt.StÓhkÆ^k^kItYkaWD_Rkö^kÓ^ĉìgÂ^kItUt^
ldetfklVDk_Entitlement l]bkatYklhKtS^kgkOm_kº^ÿ^ÂWD_Sk2WklUgSt.
gk]klKDÆ^k^Â^k]nbtI_kº^kggDk_kÂ]D\ol]DkYk_YkPÁ^kItlWU¥eUtSt.
x ÿlø^kÂ]DÆ^k^ -ÿlø^kÂ]DÆ^k^hk lddkUk2ImgxPdRoD5lRg2gkVWk2ItldS_R
D_Sk2Wk_kÖSÿlø^tIk5úhV_Sx.lWRª^ÿlø^tSYk_UeªDSk5RÁ^kgkOmDk^īkIm
ldhmSÿlø^k Due process of law ) gk_´^kSÂdkIk4da2[DŁWÆ^k^ÿÖTklYS
DtakKkSx.
x ldS_RkÂ]DÆ^k^ -ldS_RkÂ]DÆ^k^g2gkVWk2Itgk]klKDŀĶz^k_kÖSldS_RD_Á^kem
g2[2VmS5ht.ldS_RkÂ]DÆ^k^hkÿlø^kÂ]DÆ^k^kemldg2FS5ht.g2gkVWk2ItldS_R
D_Sk2Wk>DoRg2gkVWt,g2gkVWldS_RkImÿlø^k,5lRg2gkVWldS_RkImYĦS^k
GNDk2IkldIk_DŁW_kÖSldS_RDtatKkSt.g]kKkSmagdªGNDk2Wkg2gkVWk2Wkg]kW
ldS_RÓhkdt^kgkOmekgWFu_ak\kTêGNDk2Wkldetfak\lUatKkSkS.TxP³^kS
ldS_RkÂ]DÆ^k^ÌhRKt8YaÊVg2gkVWk2ItZt_ldS_RDŁWÆ^k^ÿÖTklYSD_Rt
‘’KvW_vÐgIkgk]klKDÆ^k^kIklgĦk2S
KvW_vÐg^k4]tå_DWldIk_d2SkWtA Theory of Justice (1972) ^kú2TkĬk_tgk]klKD
Æ^k^kIklgĦk2S]k2Pak5ht._vÐg¸^k]St,g]kWStd_5Vkå_SÓ^dÖTklW]kªRD_k^Im
LkÐ^kg\ylSDg2gkVWk2ÿ]kRtIÖdkS2Þ^5lR_kKDì^g°tIthmldS_RLkatYklhKt.KvWmunotes.in

Page 57

57अध्यया्य ३: न्यया्य (Justice)
_vÐgWt gk]klKD Æ^k^kIk lgĦk2S ]k2PSk2Wk KvW avD 5lR KmW KrD Łgxgk_´^k
ldIk_d2Sk2¸^k gk]klKD D_k_ lgĦk2SkIk 5Vk_ GtSak 5ht. gk]klKD D_k_k¸^k
lgĦk2SkWngk_, ‘lWgFkªdÖTtShm Ó^ĉìak Ik2Fat KmdWKFSk ^kdt ^kgkOmU]WDk_m4lVg°k
Dkhm 4lVDk_ ÿUkW D_mS 4gt’. _vÐg ^kWt gk]klKD D_k_kSma _kº^k¸^k Ó^ĉìD¤þm
\nl]DtYt±k Ó^lĉ-Ó^ĉé]Vma ghDk^kª¸^k \nl]Dtg 4lVD ]hÂd lUat 5ht. KvW_vÐg¸^k ]St,
gk]klKDD_k_k¸^kDkbkS Ó^lĉ- Ó^ĉì]Å^t ghDk^kªIm \kdWk 4gÐ^kWt ak\Benefits )
5lR K[k[Ukö^k2It BLt Burden ) ^k2It ldS_R D_Rt gxYt KkS 4gt. 5K¸^kDkbkS
gk]klKDÆ^k^kIm YnÆhk WÓ^kWt Yk^k\_RmD_k ^Im LkÐ^kg YnÆhk 4gt Zt_ldS_R hxRt F_KtIt
5ht. \ylSD dÖSo Material Goods ), Ó^lĉFS ÖdkS2Þ^ Personal Freedom 5lR
_kKDì^g°k Political power ) ^k2Ik g]kdte ak\k2]Å^t Benefits ) D_Sk ^t7aS_4em
Ó^dÖTk lW]kªR D_Sk2Wk 8YlÖTS hxRk_m ldf]Sk 5lR gk]klKD Æ^k^kIm ÖTkYWk D_Sk2Wk
8Iakdm akFRk_m DOx_ Yk9at ^k2Ik g]kdte B»^k2]Å^t Burden ) D_Sk ^t7a. _vÐgWt
5YÐ^k Æ^k^k¸^k lgĦk2Skg enĦ ÿlø^kÂ]D Æ^k^ Pure Procedural Justice ) 4gt
g2[xVat 5ht. ÌhRKtI >DUk Dk Æ^k^kIm SÂdt gdª]kÆ^ Lkam lD Â^k¸^k 42]a[KkdRmSoW
5Yx5YÆ^k^gkVakKk7a
^k ÿlø^kÂ] Æ^k^kIk 5Vk_ gk]klKD D_k_ 4gÐ^kWt ÿÂ^tD Ó^ĉìWt 5YÐ^k ]nbÖTkWm
Original position ) KkRt F_KtIt 5ht. KtRtDŁR Ó^ĉì 5YÐ^k gk]klKD 5lR 5lTªD
ÿ\kdk2YkgoW ]nĉ _khma d >DÿDk_t g]Sk lW]kªR hx7a. ^k Ó^ĉéWm duV DSkª [Wkdt ^kgkOm
Â^k2Wk 4²kWSt¸^k YPīk]kFt Veil of ignorance ) OtdÁ^kS ^t7a^kÓ^ĉì\tU\kd 5lR
g2GfkªIt Dk_R O_Rkö^k F_Kk, DyeÐ^t, lhSg2[2V ^k2YkgoW Un_ 4gÐ^kWt Â^k2¸^kS Æ^k^kIm
KkRmd lW]kªR D_Rt gxYt Kk7a. 4ekdtbm KvW _vÐg gk]klKD Æ^k^ ÿÖTklYS D_Á^kgkOm
SmW ldS_RkIm SÂdt Principles of Distribution ) ÿÖSnS D_Sx. g]kWÖdkS2Þ^kIt SÂd
(Principle of equal liberty) , g2Vm¸^k g]kWStIt SÂd (Principle of fair equality of
opportunity) 5lR \tUkIt SÂd (Difference Principle) hm Sm SmW SÂdt 5htS. ^k SmW
SÂdk2¸^k 5Vk_t Æ^k^ ÿÖTklYS D_Rt e³^ hx7a 4gt _vÐgak dkNSt. \tUkIt SÂd ht
g]kKkSma 4ÐY ak\kTêak ÿdkhkS 5RÁ^kgkOm 42eS3 ldf]Sk lÖdDk_Á^kg ]kÆ^Sk UtSt.
Æ^k^kSma 42S\oªS SklÂdD [kKo]nbt _kKDì^5lR gk]klKD lgĦk2SkSma Æ^k^kIt ]hßd
4Vx_tlES hxSt. KvW _vÐg ^kWt S_ ‘Æ^k^ hk g]kKkIk ÿT] gUFnR 5ht’ 4gt ÌhNat 5ht.
Dk_R ÖdkS2Þ^ 5lR g]Sk ^kgk_´^k 6S_ _kKDì^ ]nÐ^k2Im YkO_kER DŁWhm K_ _kº^
4Æ^k^kd_ 5Vk_atat 4gta S_ Â^kIk DkhmI 4Tª 8_S Wkhm YR ^kIk 4Tª Æ^k^ ÌhRKt
WulSDSk WÓht. Dk_R WulSDSt¸^k 5Vk_kd_ >Ekīk DpSmIt g]TªW D_Sk ^tS 4gat S_mhm
Æ^k^k¸^k DgxNmd_ Sm DpSm ^xµ^ 4gtaI 4gt Wkhm. Æ^k^hm>DldS_Rkd_5Vkå_SDÐYWk
5ht º^k]Å^t ekgW^2ýRk Ó^ĉì¸^k DpSmIt ]xK]kYD_mS [±mgReward ) 5lR U2P
Punishment ) [hka D_St. d Dk^īkIm 42]a[KkdRm D_St. munotes.in

Page 58

58रयाजकì्य वसĦयांत - 
‘.“ _v[Nª WvlLDIk gk]klKD Æ^k^kIk lgĦk2S
_v[Nª WvlLD ^k 4]tå_DW _kKDì^ SßddtÂ^kWt 5YÐ^k Anarchy, State and Utopia ^k
ú2TkĬk_t Eb[b lW]kªR Dtam. KvW _vÐgWt ]k2Patak lgĦk2S gk]klKD Æ^k^kIk lgĦk2S hk
ÖdkS2Þ^, g]Sk 5lR ldf]Sk ^k SmW GNDk2Im IIkª D_Sx. _v[Nª WvlLD ^kWt KvW _vÐg¸^k
Æ^k^k¸^k lgĦk2SkSma Dkhm \ol]Dk2Ik ÖdmDk_ Dtak 4gak S_m 5YÐ^k atEWkSoW Â^kWt >D
Y^kª^m ÿkŁY lW]kªR D_Á^kIk ÿ^ÂW Dtak. _v[Nª WvlLD¸^k Æ^k^kIk lgĦk2S hk
ÖdS2ýSkdkUkd_ (Libertarianism ) 5Vk_atak 5ht. _v[Nª WvlLDWt _kº^kIt _kýÿh_młY
(Night -watchman ) ÖdmDk_at 5ht.

g2Y°m¸^k 4lVúhRkIt ]kFª (Modes of Acquisition )-
_v[Nª WvlLD ^kWt Anarchy, State and Utopia ^k ú2TkS KvW _vÐg¸^kSocial Justice d_
gPtSxP lNDk Dtam 5ht. KvW _vÐgIt ldS_RkIt SÂd (Principle of Distribution ) ht
5UeªdkUm 4goW _kº^kWt dkÖSddkUm \ol]Dk ÖdmDk_Rt F_KtIt 5ht 4gt WvlLD ^kak dkNSt.
Ó^ĉìakÿkĮhxRk _t h³D 5lR dÖSo h³D ^k2¸^k 4lVúhRkIt /ÿkĮmIt ]kFª >DUk a±kS GtSat
S_ Zt_ldS_RkIk ÿijI 8YlÖTS _khS Wkhm. WvlLD¸^k ]St, Ó^ĉì hk SmW dtFdtFÑ^k
]kÅ^]k2SoW dÖSo/\ylSD g2Y°mIt 4lVúhR D_S4gSx
gdªÿT], Ó^ĉì]Vma ek_må_D SgtI [ylĦD±]Sk ^k 4Ut^ ÖdŁYkSma g2Y°m 5htS. Ó^ĉìIt
5YÐ^k ekå__mD 5lR ]kWlgD ±]Sk2d_ YnRª lW^2ýR 4goW ^k ±]Sk2¸^k dkY_ SxhdkSgk
DŁeDSx^k ±]Sk2d_ Ó^ĉìIk YoRª 4lVDk_ 4gSx
Ung_t 4gt lD, ldldV ]kFk«Ik dkY_ DłW Ó^ĉì lWgFkªSma K]mW SgtI ElWKg2Y°mgk_´^k
GNDk2It 4lVúhR D_Sx. hm WuglFªD g2Y°m Ó^ĉì ÖdS3DPt Otdo eDS 4gÐ^kWt 5lR ^k
g2Y°md_ gdk«Ik g]kW 4lVDk_ 4gÐ^kWt ^klODkRm h³D[hkamIt SÂd (Principle of
Entitlement ) O_dÁ^kIm F_K \kgSt. Ó^ĉì¸^k 4ek g2Y°md_ma h³DkIm]kFRmÆ^k^
4Æ^k^ ht O_dSk2Wk gdª]kÆ^ SDk«Ik 5Vk_ GtSak KkSx.
lSg_t 4gt lD, lWgFkªSma d_ 8ÐatEatÐ^k GNDk2]Å^t Ó^ĉì 5Yat ®] BSoW WdlW]êSm
D_Sx 4ekdtbm S^k_ hxRkö^k 8ÂYkUkWkd_ (Kgt lD, Dpfm 5lR CīxlFD 8ÂYkUWt) g2[2lVS
Ó^ĉìIk4lVDk_4gSx KtÓhk 4em Ó^ĉì Ödt¸JtWt ^k 8ÂYkUWkIt 6S_k2DPt hÖSk2S_R D_St
StÓhk Â^kd_ 6S_k2Ik 4lVDk_ lW]kªR hxSx
h³D[hkamIt SÂd (Principle of Entitlement )
ek_må_D 5lR [ylĦD ±]Sk2d_ Ó^ĉìIm ]kaDì hm lWldªdkU 4gSt. StÓhk Æ^k^kIt SÂd
ÿÖTklYS D_Sk2Wk Ó^ĉì¸^k lWgFªlWl]ªS GNDk2It 4lVúhR h³D 5lRÓ^ĉì¸^k ®]kSoW
lW]kªR hxRkö^k 8ÂYkUWkd_ma h³D ^k2Ik ÿkVkÆ^ø]kWt ldIk_ D_Á^kIm F_K 5ht. _v[Nª munotes.in

Page 59

59अध्यया्य ३: न्यया्य (Justice)
WvlLD ^kWt ^k h³Dk[hkamIm SmW SÂdt ÿlSYkUmS Dtam 5htS. ^k SmW SÂdk2It YkaW LkÐ^kg
Æ^k^ ÿÖTklYS hx9 eDSx 4gt _v[Nª WvlLD ^kak dkNSt. hm SÂdt YnQmaÿ]kRt-
x 5_2l\D 4lVúhRInitial Acquisition )
WuglFªD gkVWg2Y°m[k[S KtÓhk ^k5Vm DnRmhm ]kaDì gk2lFSatam Wgta S_ 4ekdtbm
‘5_2l\D 4lVúhRk’It SÂd akFo YPSt. _v[Nª WvlLD ^kWt ‘5_2l\D 4lVúhRk’It SÂd ÖYĶ
D_Sk2Wk KvW avD¸^k ‘lWgFkªdÖTt’Ik 5Vk_ GtSak 5ht. lWgFkªdÖTtS lW]ªWnÕ^ KkFtd_
ÿT]_khk^ak 5atÐ^k Ó^ĉìWt Â^k K]mW/ lWgFªg2Y°md_ ÿT] 4lVDk_ gk2lFSak 5lR
Â^kak 6S_k2Wm g2]Sm Ueªdam. WvlLD¸^k ]St, Ó^ĉì¸^k 4ek 4lVúhRk]nbt 6S_k2¸^k
4lVDk_k2d_ KxY^«S FUk ^tS Wkhm SxY^«S ht Sßd lNDoW _khSt. ÌhRKtI Ó^ĉì¸^k 4lSå_ĉ
4lVúhRk]nbt 6S_k2d_ N2Ik7 gk]Wk D_k^Im F_K YPo W^t.
x ?l¸JD hÖSk2S_R Voluntary transfer )-
Ó^ĉì¸^k 5_2l\D 4lVúhR lD2dk WuglFªD g2Y°m]Å^t ®] BSÐ^kW2S_ lW]kªR hxRkö^k
g2Y°m[k[S ht SÂd akFo YPSt. KtÓhk >EkUk ®l]Dk2¸^k ®]kIk Yn_tYo_ ]x[Uak Ut9W KtÓhk
>EkUkDk_EkWUk_ ®] ldDS GtSx StÓhk Â^kg ?l¸JD hÖSk2S_R 4gt g2[xVat KkSt. 4ek
Yå_lÖTSmS ®l]D 5lR Dk_EkWUk_ ^k2d_ DxRSkhm U[kd WgSx 5lR ZgdRoDhm Dtam
KkS WgSt. hm >D Ó^ĉìD¤þm ^2ýRk 4gSt. 4ek gdª Ó^dhk_k2]Å^t ‘Ó^ĉì hk Å^t^ ÿkĮmgkOm
It gkVW’ WgoW ‘Ó^ĉì hkI 42lS] Å^t^’ 4gSx.
x gnVk_Rk Rectific ation )
_v[Nª WvlLD¸^k ]St, Æ^k^k¸^k ÿÖTkYWtgkOm 6S_ Ó^ĉé¸^k _kº^k¸^k 52S__kÕům^
g]nUk^k¸^k hÖS±tYkg ‘Æ^kÍ^’ ]kWS 4ek hÖS±tYkg ‘gnVk_Rk2It ±tý’ g2[xVat 5ht.
WuglFªD gkVWg2Y°mIt SgtI h³Dk2It 4lW[«V 4lVúhR LkÐ^kWt KF\_kS ldf]Sk lW]kªR
Lkam 5ht. >Dk Ó^ĉì lD2dk _kº^kDPoW hxRkö^k 4ek 4lVúhRk]nbt 6S_k2¸^k h³Dk2d_
FUk ^tSt. Ó^ĉìDPoW Ödt¸JtWt g2Y°mIt hÖSk2S_R hx9W K_ ldf]Sk lW]kªR hxS 4gta S_
Â^k[k[S WvlLD Dkhmhm [xaS Wkhm ]ký KtÓhk >EkīkÓ^ĉì lD2dk _kº^kDPoW 6S_k2¸^k
4lW[«V 4lVúhRkg WvlLD 5Yak ld_xV ÿDN D_Sx.
_v[Nª WvlLD ^kWt 5YR Æ^k^kIt Sßd ‘gdªgk]kÆ^k2gkOm’ lW]kªR Dtat 4gk ^nlĉdkU Dtak. ]ký
Â^kIk hk ^nlĉdkU D]DndS O_Sx. WvlLD Ó^ĉìFS ÖdkS2Þ^ 5lR ‘ÖYVkªÂ]D [kKk_YtOt’Ik
E2Uk Yn_ÖDSkª 4goW hm Ó^dÖTk VlWDk2Wk 4lVD VlWD S_ D]Kx_k2Wk 4lVD D]Kx_ [WdSt.
WvlLD ®m]2Sk2Wk ‘gk]klKD K[k[Uk_m’YkgoW ]nĉ D_Sx d Â^k2¸^k gk]klKD :Rk[k[S
Dkhmhm [xaS Wkhm WvlLDIt ‘gnVk_RtIt Sßd’ ht ®m]2S 5lRVWUk2Pµ^k2Wk Â^k2¸^k DpSmIt
g]TªW D_Á^kIt SÂd [WdSt. YnWldªS_R 5lR DÐ^kRDk_m 8lĥĶgkÅ^D_Rkö^k_kº^k¸^k
WkekgkOm WvlLD ^kWt gnVk_Rt¸^k Sßdk2Ik Yn_ÖDk_ Dtak 4emlNDkld_xVDD_SkS munotes.in

Page 60

60रयाजकì्य वसĦयांत - 
‘.” 4]Â^ª gtW ^k2Ik gk]klKD Æ^k^kIk lgĦk2S
Wx[ta Ykå_SxlfD ldKtSt \k_Sm^ 4Ë^kgD 4]Â^ª gtW ^k2Wm 5YÐ^k The Idea of Justice ^k
ú2TkĬk_t KvW _vÐg¸^k gk]klKD Æ^k^k¸^k lgĦk2SkIt Yå_±R 5lR YnW]k«PRm D_Á^kIk ÿ^ÂW
Dtak 5ht. Yk_2Ykå_D _kKlD^ SÂd²kWkS Æ^k^ Dk^ 5ht, Æ^k^ g]kKkIt ÖdŁY Dgt 4gta
5lR Æ^k^ g]kKk¸^k lW]êSmgkOm DekIm F_K 5ht ^k ÿijk2\xdSm ldldV ldIk_d2Sk2Wm
5YÐ^k lgĦk2SkIm Fn2ZR Dtam 5ht. ]ký 4]Â^ª gtW ^k2Wm 5YÐ^k ú2Tk¸^k ]kÅ^]kSoW ^k
ldIk_ÿdkhkg JtU lUak 5ht. Â^k2¸^k ]St, Yk_2Ykå_D lgĦk2S Dtdb Æ^kÍ^ Dk^ 5ht 5lR St
Dgt gkÅ^ hx7a Æ^kÍ^ _kKlD^ g2ÖTk Dek ÖTkYW hxSma ^kIk ldIk_ D_St ]ký 4Ë^kgkIk
dkÖSd _xE hk 4ek g2ÖTk2Sma 4Æ^kÍ^ Ó^dÖTk hNdÁ^kem g2[2lVS 4gk^ak hdk.
gtW ^k2Wm KvW _vÐg, _v[Nª WvlLD, å_IPª PzdvlDªW ^k ldIk_d2Sk2¸^k Æ^k^ldf^D ldIk_k2Då_Sk
Y_k\ylSD g2ÖTkdkU (Transcendental institutionalism ) hm DÐYWkdkY_am 4goW
Ó^Óhk^ªStSma 4PIRm d 4lS_tDkIm g]Ö^k ^k UxW YtIk2]Å^t hm DÐYWk 4PDam 5ht 4gt
ÌhNat. 5SkY^«S ]k2PÁ^kS 5atat gdª lgĦk2S ldetfS3 YlhÐ^k 4PIRm]nbt 4da2[Rt DlOR
O_SkS; Yå_Rk]m Æ^kÍ^ g]kKkIm lW]êSm hm 5Ueª DÐYWk [WSt. 8Ukh_RkTª _vÐg¸^k
gk]klKD Æ^k^k¸^k lgĦk2SkSma ]hÂdkIk Uxf ÌhRKt Â^kS FphmS V_Á^kS 5atam
‘]nbÖTkWk’ImOriginal position ) DÐYWk. 4]Â^ª gtW ^k2¸^k ]St, hm DÐYWk Ó^Óhk^ª Wkhm.
4]Â^ª gtW ht g]kWSkdkUm ldIk_d2S 4goW St ÖdS3ak dkÖSdUeê SnaWkÂ]D ŀĶmDxWkIt
(Realization focused comparative approaches ) g]TªD ]kWSkS. hk ŀĶmDxW
Y_k\ylSD g2ÖTkdkUkYt±k l\ÆW 4goW ^kS dtbxdtbm [UaS KkRkö^k gkdªKlWD SDkªg 5Vk_
]kWat KkSt.
5Yak ^nĉìdkU YnQt WtÁ^kgkOm 4]Â^ª gtW ±]Sk ŀĶmDxWkIk (Capability Approach 5Vk_
GtSkS. ±]Sk ŀĶmDxW hk Ik2Fat KmdW KFÁ^kIm g2Vm ak\Rt hm ÿkTl]D F_K 5ht 5lR
Ik2Fat KmdW ht axDk2¸^k ±]Sk 5lR Dk^ªYĦSm ^k2Ĭk_t KxEat Ftat YklhKt ^k UxW ^nĉìdkUkd_
5Vkå_S 5ht. >Ekīk Ó^ĉì¸^k g2gkVWk2Wk(Kgt Dì gkdªKlWD gtdk) 5YRÂ^kÓ^ĉì¸^k
4WnDoa ±]Sk2]Å^t [Uao eDax S_ 5YR Ik2Fat KmdW UtÁ^kIk ÿ^ÂW DŁ eDSx. gtW ^k2Wm
5YÐ^k YnÖSDk¸^k ]kÅ^]kSoW gk]klKD dkÖSd SgtI Æ^k^ Ó^dÖTt¸^k 5dÔ^D GNDk2Im
IIkª Dtam 5ht.
‘.• ]k^Da g1Pta ^k2Im Æ^k^kIm g2DÐYWk
4]tå_DW _kKlD^ ldIk_d2S ]k^Dta g1Pta ^k2Wm 5YÐ^k Justice: What is right thing to
do? ^k YnÖSDkĬk_t 6]rÆ^n4a Dk2N, KvW ÖNn4Nª l]a, KvW _£vÐg ^k2¸^k Æ^k^k¸^k munotes.in

Page 61

61अध्यया्य ३: न्यया्य (Justice)
lgĦk2Skd_ DPkPoW lNDk Dtam 5ht. ^k lgĦk2S£k£2¸^k ]na\oS ýnNéDPt a± dtVS ]k^Dta
g1Pta ^k2Wm ˀå_ÖNvNaÿlRS Æ^k^k¸^k lgĦk2SkIm YnW]k«PRm Dtam 5ht.
]k^Dta g1Pta ^k2Wm 5YÐ^k Æ^k^kIk lgĦk2S ]k2PS 4gSk2Wk Dkhm GNWk2Ik 9hkYxh Dtak
5ht. 4WtDUk >Ekīk WuglFªD 5Y°mgk_Eml[DN Yå_lÖTSm BQkdam 4gSk2Wk Ó^ĉìd_
4Æ^k^ GPak 5ht Dì Wkhm ht SYkgRt DOmR [WSt. 4ek 5Y°m]Å^t 4IkWD F_K dkQÐ^kWt
dÖSo2¸^k lD]Sm dkQSkS. 4WtDUk 4PIRmS gkYPatÐ^k [1Dk2Wk [kht_ DkQÁ^kgkOm g_Dk_
[ta59N YrDtK£tg UtSt. lD2dk >Ekīk KhkKt]Å^t 4PDoW YPatÐ^k YkI ÿdkek2YuDì
Wk7akKkÖSd 5YÐ^kYuDì D]DndS ÿdkekg ]kŁW 6S_k2Wm W_\±D hxRt lÖdDk_SkS
^kgk_´^k 8Ukh_Rk£2[k[S ]k^Dta g1Pta¸^k ]St, gdªgk]kÆ^k2¸^k ]WkS SmW ÿDk_¸^k
\ol]Dk 4gSkS. gdªÿT], WkFå_Dk2¸^k ]St Æ^k^k¸^k DÐYWtS KkÖSmS KkÖS axDk2It DÐ^kR
gkVWt 4Ytl±S 4gSt. Ung_t 4gt Dì Æ^k^k¸^k DÐYWtS Ó^ĉìÂdk¸^k Yuao2Ik 5U_ D_Rt
4l\ÿtS 4gStS_ lSg_t 4gt Dì Ó^ĉìakIk2FÐ^k KmdW£kDPt WtRkö^k GNDk2Ik Æ^k^k¸^k
DÐYWtS g]kdte 4gSx.
d_ma 8Ukh_Rt d Â^k]kFma gdªgk]kÆ^k2It ^nlĉdkU ÖYĶ DtÐ^kW2S_ ]k^Dta g1Pta ^k2Wm
5YÐ^k II¥Ik _xE g]DkamW _kKDì^ Sßd²kWkSmaÿ[b ldIk_ÿdkh£k£2¸^k
]oÐ^]kYW£kDPt dbdak. 5YÐ^k YnÖSDk¸^k Ungö^k ÿD_RkS ]k^Dta g1Pta ^k2Wm KvW
ÖNn4Nª l]a¸^k 8Y^xlFSkdkUkIm (Utilitarianism) gl]±k Dtam 5ht. 8Y^xlFSkdkUm
lgĦk2S£k]Å^t Yå_Rk]k2WkZalWÕY°mak (Outcome) 4lVD ]hßd lUat 4goW ÿÂ^±kS]ký
‘Æ^kÍ^ DpSm’ (Just Action) hmI KkÖSmS KkÖS axDk2Wk gdkªS Ik2Fam ZalWÕY°m Ut9 eDSt.
]k^Dta g1Pta ^£kWt 8Y^xlFSkdkUm ldIk_kSma ]hßdYoRª ]nīk2d_ 5±tY GtS 4gt ÌhNat 5ht
Dì, 5YRk gdk«gkOmÆ^k^kIm g2_±D ]kFRm D_Á^kIk ÿÂ^tDkak 4lVDk_ 5ht. >Ekīk
Ó^ĉì¸^kÓ^lĉFS 4lVDk_k2It hWW DŁ YkhRkö^k DpSm ^k Y^kª^kWt 6S_k2gkOmhm]k_D Oł
eDSkS. 8Y^xlFSkdkUkÿ]kRtI ]k^Dta g1Pta ^k2Wm ÖdS2ýSkdkU, D£k£2NdkU 5lR KvW
_vÐg¸^k lgĦk2Sk2Ik g]kIk_ GtSak 5ht. Æ^k^k¸^k Dkhm lgĦk2Sk2Ik Y_k]eª GtS ]k^Dta
g1Pta ^£kWt 5YÐ^k lgĦk2SkIm Ykĵª\o]m S^k_ Dtam 4goW Â^kWt gDk_kÂ]D DpSmIm
(Affirmative Action ) gExa IIkª Dtam 5ht. 5YÐ^k lgĦk2Sk]Å^t ]k^Dta g1PtaWt
gDk_kÂ]D DpSm¸^k [kKoWt SgtI ld_xVkS hxRkö^k ldldV S_£zDk2Ik Yn_tYn_ dkY_ Dtak 5ht.
]k^Dta g1Pta¸^k]St, YkIJkÂ^g]kKkak \tPgkdRkö^k ldldV g]Ö^k2It ]ob ht gkdªKlWD
IIkª£2Ik4\kd 5lR ‘Ik2FÐ^k KmdWkIm IIkª Dtam KkS 4gSk2Wk _kKDk_R ht SNÖT 4gkdt’
^k ^nĉìdkUkS 5ht. 8Uk_]SdkUm ldIk_Y_2Y_£k ‘ldldV Ó^ĉéWk ldldV ]S£t 4gSkS’ ht SÂd
lÖdDk_S 4gÐ^kWt ‘Ik2Fat KmdW’ (the Good life ) ^k GNDk]Å^t DekIk g]kdte 4gkdk
^k[k[S KtÓhk IIkª GPoW ^tSt StÓhk Vkl]ªD, gk2ÖDplSD, 5lR ?lShklgD ŀlĶDxWkSoW
]Sl\ÆWSk ÖYĶYRt lUgo akFSt. 4gt gk2FS 4gSkWk ‘dtFdtFÑ^k axDk2Wk 5YÐ^k dtFdtFÑ^k munotes.in

Page 62

62रयाजकì्य वसĦयांत - 
DpSm D_Á^kIt ÖdkS2Þ^ UtS _kKDì^ ±týkWt SNÖT \nl]Dk lÖdDk_am YklhKt’ 4gk gdªgk]kÆ^
WkFå_Dk2DPoW ldIk_ Dtak KkSx. ]k^Dta g1Pta ^k2Wk hm \ol]Dk InDìIm dkNSt. 4ek \ol]Dt]nbt
g]kKk]Å^t UnZbm lW]kªR hx9WWkF_m \kdWk WĶ hxSt d Yå_Rk]m WkFå_D 5YÐ^k
l\ÆWS£t¸^k \kdWtS Unaª± DŁ akFSkS/ Â^kd_ IIkª NkbSkS. ÿÂ^±kShm l\ÆWSk Dem
g2YdSk ^t7a ^kDPt gkdªKlWD II¥Ik _xE 4gRt 4Ytl±S 4gSt. 5YÐ^k Ó^lĉdkUkIt g]TªW
D_SkWk ]k^Dta g1Pta 4gt ÌhRSkS Dì g]kKk]Å^t Ó^kYD 5lTªD ldf]Sk Ödl£Dk_Á^kS
5a£m4gÐ^k]nbt 4Æ^k^ Yå_lÖTSm lW]kªR Lkam 5ht. WkFå_D 5YkYÐ^k ÖdS2ý KmdWkS
LYkNz^kWt ldDkg gkVS 4goW WkFå_Dk2SmaY_ÖY_g2dkUk¸^k 4\kdk]nbt ‘5YR >DkI
_kKDì^ Ó^dÖTtIt gUÖ^ 5hxS’ hm \kdWk g2YnĶkS ^tS 5ht. 5lTªD ldf]St]nbt WkF_m
?³^kIm \kdWk WĶ hxSt. ^kd_ 8Yk^ ÌhRnW ]k^Dta g1Pta ^k2Wm 4gk ÿÖSkd ]k2Pak 5ht Dì
‘5YR gdk«Wm gkdªKlWD 5lR _kKDì^ ±týkS g]kKkgkOm Dk^ Ik2Fat 5ht? ^kd_ 5Vkå_S
^xµ^ WulSD IIk«]Å^t Fn2SdoW GtSat YklhKt’. ^k IIk«]VoW lW]kªR hxRk_m Vx_Rt ht gdk«It lhS
lW]kªR D_Rk_m5lR g]nUk^kIt ?³^ lW]kªR D_Rk_m4gSma. 4ekYĦSmWt g]kKkS Æ^k^
lW]kªR hx9 eDta 4gt ]k^Dta g1Pta ^k2Wk dkNSt.
]k^Dta g1Pta ^k2¸^k ^k ÿÖSkdkIm 42]a[KkdRm Dkhm 42em Ó^dhk^ª dkNSt. ^kIt Dk_R ^k
ÿÖSkdk¸^k 42]a[KkdRmgkOm Â^k2Wm dtFdtFbm 8Ukh_Rt UtS ÖdmDk_atam \ol]Dk. 4WtDk2Wk
‘Ik2Fat KmdW’ ^k g2DÐYWtS Dk^ 4gkd£t? 5lR ‘hm g2DÐYWk _kº^kWt O_dkdm’ ht ]S
_kº^kIm gd«DfdkUm \ol]D£k UeªdRk_t dkNSt. lWlIJSI ^k]nbt g2VmIm g]kWSk WĶ hx9W
dtFdtFÑ^k DÐYWk2Im 4Yt±k [kbFR£kö^k2d_ Â^k]nbt 4Æ^k^ hx7a. Â^kledk^ K_m 5YR 4gt
ÌhRS 4gax Dì ‘_kº^kWt Ik2Fat Kt Dkhm 5ht St gdª D_kdt’ S_m ^kIk 4Tª ‘_kº^kWt Kt Dkhm
lW]kªR Dtat 5htS Sx Æ^k^ 5ht Dk?’ 4gk ÿij 6Tt lNDoW _khSx.
‘.– 5^å_g ^2F ^k2Im Æ^k^kIm g2DÐYWk
4]tå_DW ldIk_d2S 5^å_g ]rå_^W ^2F ^k ľmdkUm _kKlD^ lgĦk2SkSma ÿ]nE ldIk_d2S
]kWÐ^kKkSkS Â^k2It Justice and the Politic s of difference ht ]hÂdYnRª YnÖSD ]kWat
KkSt. 5^å_g ^2F ^k2¸^k ]St Æ^k^ hm g2DÐYWk Dtdb Ó^ĉìFS YkýStem g2[2VmS WgoW
gk]klKD FNk2¸^k BbEmem lSIk lWDNIk g2[2V 5ht. gk]klKD lW^] Dk^Ut 5lR g2ÖTk
^k2]nbt Ó^ĉé¸^k gk]nlhD KmdWkd_ ]^kªUk ^tS 4gSkS. Æ^k^ hm ÿk]n´^kWt >D gk]klKD
g2DÐYWk ]kWam KkS 4gÐ^kWt Ó^ĉì[k[S Zk_gk ldIk_ Dtak KkS Wkhm 4gt ^2F ^k2Wk dkNSt.
Yå_Rk]m ldf]Sk 5lR 4Æ^k^ ^k2[k[S Ó^ĉìFS ÖS_kd_ EnatYRkWt IIkª hxS Wkhm.
5Yak ^nĉìdkUkg YnQt WtSk2Wk ^2F ^k2Wm 8°_– 8Uk_]SdkUm DkaE2PkSma \tU\kdkg
4Vx_tlES Dtat 5ht. Â^k2¸^k ]St Ó^ĉìFS g]kWSt¸^k dkFRnDìSoW gk]nhmD U]WkIm g]Ö^k
gnNo eDS Wkhm. ^2F ^k2Wm gk]nlhD U]WkIm YkI ŁYt (Five faces of oppression ) ]k2Pam munotes.in

Page 63

63अध्यया्य ३: न्यया्य (Justice)
5htS. ^k]Å^t exfR (Exploitation) , lg]k2SmD_R (Marginalization)  g°kldhmWSk
(Powerlessness) , gk2ÖDplSD dIªÖd (Cultural domination) 5lR lh2gk (Violence ) ^k
GNDk2Ik g]kdte hxSx.
^kYnQt 5^å_g ^2F ^kWm ‘_IWkÂ]D4Æ^k^k ’DPt (Structural injustice ) 5Yat a± dtVat
4goW KtÓhk Ó^kYD gk]klKD lø^k2]Å^t Ó^ĉéd_ gnlW^xlKS YĦSmWt U]W 4Tdk d2IWtIk
gk]Wk D_kdk akFSx StÓhk Sm Ó^ĉì/ Ó^ĉìg]oh _IWkÂ]D 4Æ^k^kIm leDk_ [WSt. _IWkÂ]D
4Æ^k^k]nbt Ó^ĉìg lWRª^ÿlø^tYkgoW Uo_ Otdat KkSt. ^k 4Æ^k^kYkgoW Ó^ĉìak Uo_ OtdSk ^kdt
^kgkOm 5^å_g ^2F gh\kFm axDekhmIk 5úh V_St. 5^å_g ^2F ^k2¸^k ]St, d_
8ÐatEatÐ^k U]W 5lR _IWkÂ]D 4Æ^k^kIm \_Yk7 DxRÂ^khm Zt_ldS_RkSoW hx9 eDS
Wkhm
‘—g]k_xY
ÿÖSnS ÿD_RkSoW Æ^k^ ÌhRKt Dk^ ht 5YR g]KoW GtSat. Æ^k^ hm g2DÐYWk FSm]kW 5lR
gkYt± 5ht. Â^k]nbt Æ^k^kIm IIkª dtFdtFÑ^k Yå_ÿtà^kSoW Lkatam lUgSt. ldldV ldIk_d2Sk2Wm
Æ^k^kIt lgĦk2S ]k2Pat 4goW Æ^k^k¸^k ^k II¥S Ó^ĉìg]kK4lVDk_ ^k GNDk2Wk ldetf
ÖTkW 5ht.
‘Žg_kdÿij
x Æ^k^ ÌhRKt Dk^ ht gk2FoW KvW _vÐg¸^k lgĦk2SkIm IIkª D_k.
x _v[Nª WvlLD¸^k Æ^k^k¸^k lgĦk2SkIt Yå_±R D_k.
x lNYklahk-
¾ 4]Â^ª gtW ^k2It Æ^k^ldf^D ldIk_
¾ 5^å_g ^2F ^k2It Æ^k^ldf^D ldIk_
¾ ]k^Dta g1Pta ^k2It Æ^k^ldf^DldIk_
‘g2U\ª
x Politics - Andrew Heywood , Palgrave Macmillan
x Contemporary Political Theory - J. C. Johari, Sterling Publication
7777777
munotes.in

Page 64

64रयाजकì्य वसĦयांत - 
GND ’ ’ K[_UÖSm5lRg2]SmȚɀȶɃȴȺɀȿȲȿȵȚɀȿɄȶȿɅ 
GND_IWk
’ 8lĥĶt
’ g°k
’‘4lVg°k
’’4lV]kÆ^Sk
’“ Vn_mRÂd
’”gk_k2e
’•5YRDk^leDax
’–g2U\ªgoIm
’.8lĥĶt
5VnlWD_kº^ekľkSma]oa\oSg2DÐYWkÌhRoWg°k, 4lVg°k, 4lV]kÆ^SkdVn_mRÂd^k
g2DÐYWk2Ikg2U\ª]hßdYoRª]kWakKkSx ÿk]n´^kWt4Wn\ddkUm4Ë^kgDk2¸^k5úhkSoW ^k
g2DÐYWk2Ik_kº^ekľ]Å^t4Ë^kg42S\oªS Lkak4gakS_m_kKDì^ldIk_ldĵkIk>D\kF
ÌhRoW^kg2DÐYWkÿkImWDkbkYkgoWDk^ª_S4gatÐ^klUgSkS gvøtlNg, ÈatNx,
4å_ÖNvNa^k2¸^k^kldIk_k2]Å^thm ^kg2DÐYWk2Im]ob [mK Yhkd^kg
l]bSkS ]rDìÓham,hvÊK^k2gk_´^kldIk_d2Sk2Wm^kg2DÐYWk2Wk5YÐ^kldIk_k2]Å^t4lVD
]Å^dSêÖTkWlUatatlUgSt 5VnlWDDkbkS_gta, ]å_^], DrNlaW, ak_dta^kgk_´^k
ldIk_d2Sk2Wm^kg2U\kªS]hßdkIt^xFUkWlUatatlUgSt 5VnlWD_kº^ekľkS4Wn\ddkUm
ŀlĶDxWkIk5úhV_Rkö^kldIk_d2Sk2¸^k]St ‘ g°k’ ^k>DkIFxĶm \xdSmgdª_kKDk_RlZ_S
4gSt _kº^ekľhtEö^k4TkªWt ‘ gk^Æg@ZYvd_ ’ 5ht Â^k]nbt_kº^ekľk¸^k4Ë^kgkIk
]oa\oS4Ë^kgldf^hk ‘ _kº^’ W]kWSkSx ‘g°k’ ]kWakKkdk4gkÂ^k2Ik5úhlUgSx ^k
ŀĶmWtak_dta^k2ImldVkW]hßdkIt5ht StÌhRSkS, “ g°takgkDk_D_Rt5lRlSI2dkNtD_m
hxRt^kÿlø^k2Ik4Wn\dlgĦ4Ë^kgÌhRKt_kº^eľhx^” 5VnlWD_kº^ekľ²k2Wmg°k
^kg2DÐYWtg_kº^ekľkS]Å^dSêÖTkWlUat4gatS_m5VnlWD_kº^ekľkSmahm>D]td
]Å^dSêg2DÐYWk WÓht5VnlWD_kº^ekľ²kWm^kg2DÐYWtIm]k2PRmD_SkWk_kº^ekľkg
4lVDklVDekľm^ÖdłYÿkĮDłWlUatht]kýWkDk_Sk^tRk_Wkhm g°k, 4lVg°k, munotes.in

Page 65

65अध्यया्य ४: जबरदसती आवि स ंमती (Coercion and Consent)
4lV]kÆ^Sk, Vn_mRÂd ^k2Ik Yodê _kº^ekľkS >DlýS 4Ë^kg Dtak KkS 4gt. ^k g2DÐYWk2Wk
dtFbt D_Á^kIm d Â^kSma Z_D ^k2¸^k gm]k 4lVD ObD D_Á^kIt ]hßdkIt Dk^ª 4Wn\ddkUm
4Ë^kgDkWt Yk_ YPatat lUgSt. ^k ŀĶmWt ^k GNDk2]Å^t g°k, 4lVg°k, 4lV]kÆ^Sk d Vn_mRÂd
^k g2DÐYWk2Im gldÖS_ ]k2PRm D_Á^kS 5am 4goW Â^kSoW 5YÐ^kak ^k g2DÐYWk2ldf^m It
5DaW 4lVD gnÖYĶ d Ó^kYD hx7a 4em 4Yt±k 5ht.
’g°k
4l\KkS _kKDì^ SßdlI2SD 5W YkgoW ldgkÓ^k eSDkSma ldIk_d2SkY^«S ‘g°k’ ^k
g2DÐYWtIk 4Ë^kg _kº^ekľkS hxS 5atak lUgSx. 52S__kÕům^ g2[2V ^k ldetf ekEt]Å^t
]vK¥^ŌWt S_ _kKDì^ lgĦk2S ÿlø^tS ]rDìÓhamWt ‘g°k’ g2DÐYWtg ]Å^dSê ÖTkW l]bdoW
lUatat lUgSt, S_mhm 5VnlWD _kº^ ekľ² d 4l\KkS _kKDì^ SßdlI2SD ^k2¸^k g°k ^k
GNDk¸^k ŀlĶDxWkS ]oa\oS ÖdŁYkIk Z_D 5QbSx.
5VnlWD _kKDì^ SßdlI2SDk2Wm g°k, ÿ\kd, 4lVg°k, 4lV]kÆ^Sk, Vn_mRÂd ^k g2DÐYWk
dtFÑ^k DłW Â^kSma 4Tª d 5e^kIm DkNtDx_YRt ]k2PRm Dtam. Â^kI[_x[_ g°k g2DÐYWt¸^k
ŀĶmWt ^k UxW ldIk_ ÿdkhk ]Vma ]hßdkIk Z_D ÌhRKt ÿkImW DkbkSma _kº^ekľkS
4Ë^kgD g°t¸^k Yå_Rk]k2Ik ldIk_ _kº^ d ekgW ^k YkSbmdłWI D_S 4gS. 5VnlWD
DkbkSma 4Ë^kgD ]ký Ó^ĉé¸^k YkSbmd_ g°tIk DxRSk Yå_Rk] hxSx? ^kIt 4Å^^W
D_Á^kg 4lVD ÿkVkÆ^ UtSkS. ^kŀĶmWt g°k ^k g2DÐYWtIk ÖdS2ýYRt d goà]YRt 4Ë^kg D_Rt
5dÔ^D O_St.
g°k g2DÐYWtIk 4Tª d Ó^k´^k:
g°k hm g2DÐYWk ‘]rDìÓham’ ^k ldIk_d2Skak YkgoW S_m lD]kW _kº^ekľk¸^k lI2SWkIk
]Å^dSê l[2Uo _klhatam 5YRkg lUgSt. 5VnlWD _kº^ ekľ² S_ g°tg _kº^ekľk¸^k
4Ë^kgkIm FnŁlDÐam ]kWSkS. 5VnlWD _kº^ekľkIk4Ë^kgkIk ‘ g°ka±mŀĶmDxR ’
ldDlgS Lkatak 5ht. ht_vÐP ak_dta ^k2Wk ^k ŀĶmDxWkIt ]n´^ ÿdSªD ]kWat KkSt. g°khm
g2DÐYWk YnQma Dkhm ldIk_d2Sk2¸^k Ó^k´^tdłW 4lVD 5DaW DłW GtSk ^t7a.
1. [ůkªP _gta :- “ 4Ytl±S Yå_Rk] GPdoW 5RÁ^kIm ±]Sk ÌhRKt g°k hx^.”
2. PtlÓhP 7ÖNW:- “>D Ó^ĉì dk FN ÖdS3¸^k 6¸JtWnłY 6S_k2¸^k DpSm lWVkªå_S D_Sx
StÓhk Â^k2¸^k ÿÖTklYS hxRk_t g2[2V ÌhRKt g°k hx^.”
3. ]rD 5^Óh_:- ]rD 5^Óh_ ^k2Wm The web of Government ^k ^k ú2TkSg°k
g2DÐYWtIm Ó^k´^k YnQmaÿ]kRt Dtam 5ht, “ DxRÂ^khm g2[2VkS lddl±S lWRª^ 4]akS
5RdoW GtÁ^kIm lD2dk gtdk 8YaÊV DłW UtÁ^kIm ±]Sk ÌhRKt g°k hx^.”
4. >IÓhmdk6g]W ȟȭȮȺɄȶȾȲȿ “>Ekīk Ó^ĉì¸^k ld_xVkS W Kn]kWSk 5Yam
6¸Jk YoRª D_Á^kIm ±]Sk ÌhRKt g°k hx^.” munotes.in

Page 66

66रयाजकì्य वसĦयांत - 
5. ÖNmZWdvÖdm - “g°k ^k g2DÐYWtS >Ekīk Ó^ĉìIm Ungö^k Ó^ĉì¸^k 6¸Jtak W
Kn]kWSk DpSm D_Á^kIm ±]Sk 4l\ÿtS 4gSt.”
6. ht_vÐPak_dtad4ākh]DkÈakW- “ gdō¸I gkdª\y] g°tWt O_ldatat Vx_R 5lR
lWRª^ ÿÂ^±kS 5RÁ^kgkOm GtSatak gh\kF ÌhRKt _kKDì^ g°k hx^.”
7. 5_>INxWm- “ >D Ó^ĉì lD2dk Ó^ĉì g]oh 5YÐ^k 6¸JtWngk_ 6S_ Ó^ĉéIt lD2dk
Ó^ĉì g]ohk2It dSªW [Uao eDSt 4em ±]Sk ÌhRKt g°k hx^.”
8. Ikaªg]tå_^]- “ Ó^ĉì¸^k lODkRm 4gRk_m 6S_k2¸^k Vx_Rkd_ ÿ\kd NkDÁ^kIm ±]Sk
ÌhRKt g°k hx^.”
9. l]Ita- “ _kKDì^ g°k ÌhRKt ldleĶ g]ohkS lD2dk Ó^dÖTtS ÿ\nÂd d ®tķÂd lW]kªR
D_Á^kgkOmakFRk_m±]Skhx^ ”
g°kg2DÐYWtImduleĶz^tdÖdłY-
g°k hm g2DÐYWk 4]oSª 4gam S_m hm >D 4Wn\dKÆ^ [k[ 5ht. Â^k5Vk_t 4Wn\ddkUm
ŀlĶDxWkIt ÿdSªD g]k ^k g2DÐYWtIt ÖdłY d duleĶz^t YnQma ÿ]kRt ]kWSkS.
1. g2[2VkÂ]DÖdłY-
g°k ^k g2DÐYWtIt ÿT] duleĶz^t d ÖdłY ]kWat KkSt. Dk_Rg°khm g2DÐYWk
>DkI Ó^ĉì Kdb DVmI WgSt. UxW dk UxW Yt±k 4lVD Ó^ĉì 4gÐ^kledk^
g°kg2[2V lW]kªR hx9I eDS WkhmS.
2. dSªWkÂ]DÖdłY-
g°k g2DÐYWk dSªWkÂ]D ÖdłYkS hm Ó^ĉ hxSkWk lUgSt. Â^k]nbt g°k Kem
g2[2VkÂ]D 4gSt SemI Sm dSªWkÂ]D lh 4gSt 4gt ]kWat KkSt.
3. ÿg2FldleĶÖdłY-
g°k g2[2VkIt lSg_t ]hßdkIt Sßd ÌhRKt g°kg2[2V ht ÖTk^m dk gkIt[Ħ ÖdłYkIt
WgSkS S_ St ÿg2F ldleĶ ÖdłYkIt 4gSkS. >DkI Ó^ĉìIm g°k UxW dtFÑ^k
ÿg2FkS ldl\ÆW 4go eDSt.
4. ]^kªlUSÖdłY-
g°k g2DÐYWt¸^k ÖdłYkSma hk >D ]hßdkIk GND ]kWak KkSx. g°k g2[2VkIt
ÖdłYI Dk^] ]^kªlUS _klhatat lUgSt. g°k Vk_D 6S_k2d_ Km g°k FkKdSkS Â^kg
DnOt Wk DnOt ]^kªUk 5atÐ^k 4gSkS.
g°tIt 5Vk_:- g°tIt ÿ]nE 5Vk_ YnQma ]nUzīk2¸^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ D_Sk ^tSma.
1. [agkVWt :-
[agkVWt hk g°tIk ÿ]nE 5Vk_ ]kWak KkSx. eľ[b, g2Y°m [b, ldīk[b,
ÖWk^o [b ^kgk_´^k [a gkVWk2Ik dkY_ DłW ÿk]n´^kWt g°k 4]akS 5Ram munotes.in

Page 67

67अध्यया्य ४: जबरदसती आवि स ंमती (Coercion and Consent)
KkSt. [a gkVWk2¸^k ŀĶmWt g°t¸^k YkOmem gDk_kÂ]D d WDk_kÂ]D 4ek UxÆhm
ÿDk_Im [agkVWt Dk^ª_S 4gatam 5QbSkS. Â^k]nbt gkVk_RSk 4gt ÌhRSk ^t7a
Dì, “ g°kVk_Dk¸^khkSkem Â^kIm g°k lW]nNYRt ]kÆ^ W D_Rkö^k Ó^ĉéWk dORmd_
5RÁ^kgkOm Dkhm gkVWt 4gSkS d Â^k gkVWk2Ik 8Y^xFD_Á^kIm±]SkdYkýSk
UtEma 4gSt.”
 ÿSmDt:-
ÿSmDt hk GND KWgk]kÆ^k2d_ ÿ\kd YkPÁ^kIm d Â^k2¸^kDPoW 5²kYkaW GPdoW
5RÁ^kIt ]hßdkIt gkVW ]kWat KkSt. Dk_R gk]kÆ^ KWStDPoW ÿSmDk2¸^k ŀĶmWt
DtatÐ^k 5dkhWk2Wk Âdå_S d SmĄ ÖdłYkIkÿlSgkUDk^]l]bSkWklUgSx Â^k]nbt
g°kVk_m ÿlSDk2Ik 5Vk_ Gt9W 5YÐ^k 5²k2It YkaW g2[2lVS axDk2DPoW ÌhRKtI
g°k úkhDk2DPoW DłW GtSkWk lUgSkS.
 ldIk_ÿRkam -
ldIk_ ÿRkam hk GND hm g°k g2[2Vk2]Vma >D ]hßdkIk GND ÌhRoW 5VnlWD DkbkS
YnQt 5atak lUgSx. ^k GNDkIk 5Vk_ Gt9W gxlÓh>N_le^k , 4]tå_Dk ^k2¸^kSma
emS ^nĦ Lkat. ^k ^k GNDk¸^k 5Vk_t lhNa_, ]ngxlaWm ^k2Wm 5Yam g°k ÖTkW
4lVD [bDN Dtam hxSm 4gt lUgSt.
 g2]Sm:-
g2]Sm hk hm g°tIk >D ]hßdkIk 5Vk_ 5ht. axDekhm ekgW Ó^dÖTt¸^k ldDkg d
ldÖSk_k[_x[_ g2]Sm hk g°tIk 5Vk_ ÌhRoW YnQt 5atak lUgSx. Dk_RaxDekhm
_kKdNmS [bkIk dkY_ 4Et_Ik 8Yk^ ÌhRoW d Sxhm D]mS D]m dkY_kS 5Rkdk 4em
4Yt±k 4gSt.
g°tItÿDk_:-
g°t¸^k 5Vk_kdłW g°tIt ldldV ÿDk_ lW]kªR hxSkWk lUgSkS. ldIk_d2Sk2]Å^t hm g°t¸^k
ÿDk_k2[k[S >Ddk³^Sk 5QbS Wkhm. gkVk_RS3 g°tIt ÿDk_ YnQmaÿ]kRt ]k2PSk ^tSma.
 Yk_2Yå_Dg°k:-
g°tIk hk ÿT] ÿDk_ ]kWak KkSx. ^k g°tIk 5Vk_ g]kKk]Å^t Dk^ª_S 4gatÐ^k
ÿTkdY_2Y_k Ļk 4gSkS. ÿTk d Y_2Y_k ¸^k 5Vk_t gk]kÆ^ KWStg dSªW D_Á^kIm
>D gd^ KPatam 4gSt. Â^kI[_x[_ gk]klKD dk_gk ÌhRoWhm Â^kg ®Ħk d YkldÞ^
ÿkĮ Lkatam 4gSt. Â^k]nbt hm g°k 4lVD lÖT_ Yk^kd_ 8\k_atam 5QbSt.
 WµWlD2dkSadk_mImg°k-
aÕD_m gk]Ã^ª d eĉì ^k 5Vk_kd_ lW]kªR LkatÐ^k g°tg WµW dk Sadk_mIm g°k
4gt g2[xVSkS. ^k g°tIk ÿ]nE 5Vk_ hk aÕD_m gk]Ã^ª dk [b 4gSt. Y_2Sn 4ek munotes.in

Page 68

68रयाजकì्य वसĦयांत - 
YĦSm¸^k g°tg Y_2Y_k d KW]SkIk 5Vk_ WgSx. ^k YĦSmIm g°k 4lW^2lýS d
4]^kªU ÖdłYk¸^k eĉìIt ÿUeªW DłW 5Yam YDP g]kKkd_ [gldÁ^kIk ÿk]n´^kWt
ÿ^ÂW D_SkWk lUgSt.
 øk2lSDk_D g°k:-
øk2Sm¸^k dk 8Okdk¸^k ]kÅ^]kSoW lW]kªR LkatÐ^k g°tg øk2lSDk_D g°k 4gt
g2[xVW dkY_at KkSt. ^k øk2SmIk 5Vk_ ldIk_Vk_k, ]oaSßddkU, g°kaxanYSk 4gk
DxRSkhm 4go eDSx. 8Uk Ā¤I d _le^W _kº^øk2Sm ]kFt SklÂdD d ldIk_ÿRkamIk
5Vk_ hxSk S_ Skla[kWm øk2Sm ]kFt ]oaSßddkU hm ]n´^ ÿt_Rk 5QbSt.
 ldlVdSg°k -
g2duVklWD5Vk_kd_ lW]kªR LkatÐ^k g°tg gkVk_RS3 ldlVdS g°k 4gt
ÌhRSkS ^k g°t]kFt Dk^īkIk 5Vk_ 4gSx. axDekhmekgWYĦSmSÿkĮg°khk
ldVmdS g°tIk ÿDk_ hx^. ^k ÿDk_¸^k g°t]kFt g2ldVkW d Dk^Uk [_x[_I
KWSt¸^k g2]SmIk hm 5Vk_ 4gSx. Â^k]nbt hm g°k 4lVD lÖT_ ÖdłYkIm 4gÐ^kIt
lUgSt.
 Ăk]Dg°k-
g°khm SÂdS3 K_m 4lÖSÂdkS 4gam S_m dkÖSldD Ó^dhk_k2]Å^t Dk^ª_S 4gatam
lUgS Wkhm Â^k dtbm Â^kg Ăk]D dk lUEk9 ÖdłYkIm g°k 4gt
ÌhRSkS 8Uk g2^nĉ _kÕů g2GNWt]Å^t gdª ahkW ]xOm _kº^ g]kW UKkªÿkĮ_kº^
5htS. Â^k2Wk g]kW g°k 5ht 4gt SÂdS3 ]kWat KkSt. Y_2Sn dkÖSdkS [Pz^k _kÕůk2Im
g°kI lSTt Dk^ª_S 4gSt. 4Ë^kgDk2¸^k ]St, g°k Vk_D ht Wth]m 4ÐYKW 4gSkS.
g°k2S_ ht 4l\KW dk ®tķm dFkªS hxS 4gSt. g°k2S_kW2S_ >Dk ®tķm Im KkFk Ung_k
®tķm GtSx >dQtI. ^k ŀlĶDxWkSoW ak_dta ^k2Wm dkÖSldD g°k d Ăk]D g°k hk Z_D
ÖYĶ Dtatak 5QbSx.
^k ^k g°t¸^k ÿDk_k2ledk^ 5VnlWD _kKDì^ ldIk_d2Sk2Wm _kKDì^ g°tIt ÿDk_ ]k2Pat
5htS. Â^kSma Dkhm ÿ]nE ldIk_d2SkWt ]k2PatÐ^k g°t¸^k ÿDk_k2Im ÖYĶmD_R YnQmaÿ]kRt
D_Sk ^t7a.
 ht_vÐP ak_dta:-
ht_vÐP ak_dta ^k2Wm _kKDì^ g°tIt YnQma SmW ÿDk_ ÖYĶ Dtat 5htS.
1. Ăk]DdklUEk9ÖdłYkIm_kKDì^g°k
2. 8GPdkÖYĶÖdłYkIm_kKDì^g°k
3. Dk^Utem_ _kKDì^g°k
munotes.in

Page 69

69अध्यया्य ४: जबरदसती आवि स ंमती (Coercion and Consent)
 [ůkªP _gta :-
_gta ^k2Wm _kKDì^ g°tIt YnQma SmW ÿDk_ gk2lFSat 5htS.
1. Yk_2Yå_D _kKDì^ g°k
2. 8GPdWµW_kKDì^g°k
3. øk2lSDk_D _kKDì^ g°k
3. [ÖN¥P:-
[ÖN¥P ^k2Wm _kKDì^ g°tIt YnQma Ik_ ÿDk_ dRªW Dtatat 5htS.
1. ÿDNdkÿJÆW_kKDì^g°k
2. gĉìdgh^xFk^kd_5Vkå_S_kKDì^g°k
3. CYIkå_Dd4WyYIk_mD_kKDì^g°k
4. ÿÂ^±d4ÿÂ^±g°k
4. øtg Yk^Wm:-
øtg Yk^Wm ^k2Wm g°tIt ghk ÿDk_ ÖYĶ Dtatat 5QbSkS.
1. [ag°k
2. 5l]fg°k
3. ÿlSlø^kÂ]Dg°k
4. 4PTbkg°k
5. 5DfªD g°k
6. 4WnW^kÂ]D g°k
g°k g2DÐYWt¸^k ]^kªUk dk Y_m±R:-
g°k g2DÐYWt¸^k ]^kªUk d ]oÐ^]kYW YnQma ]nUzīk2¸^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ D_Sk ^tSma.
 SDª d dÖSnlÖTSmIk 4\kd:-
dSªW dkUm ŀĶmDxWk¸^k ÿdSªDk2Wm g°k g2DÐYWtg 5VnlWD _kº^ekľkIm FnŁlDÐam
ÌhRoW ÿÖSnS Dtat 5ht. S_mhm Â^k2Wk ^k g2DÐYWt¸^k D±k ÖYĶYRt lWVkªå_S D_Sk
5atÐ^k WkhmS. NmDkDk_k2¸^k ]St, “4TªDk_RkS Kt ÖTkW ld°kak 5ht St _kKDk_RkS
g°tak 4gSt ht Â^k2Im g]mD_R SDª 5lR dÖSolÖTSm ^k UxhŌd_ lNDo eDat
Wkhm” NmDkDk_k2¸^k ]St, \ylSD dÖSo \kFk2YuDì DxRSmhm FxĶ YuekWt ldDS GtSk
^tSt. ]ký _kKDì^ ±týk[k[S ht g_gDN akFo hx9 eDS Wkhm. NmDkDk_k2¸^k ]St, “
Dkhm 5GkPz^k2d_ g°k K_m ÿ\kdm O_S 4gam S_m _kKDk_Rk¸^k 4ek 4g2´^
5GkPz^k 4gSkS Dì lKTt g°k 4FUmI DnIDk]m O_St.”
munotes.in

Page 70

70रयाजकì्य वसĦयांत - 
 g°tIt ]xK]kY 4e³^:-
dSªWdkUm 4Ë^kgDk2Wm g°tIt DkNtDx_ ]xK]kY D_Sk ^tS 4gÐ^kIk Ukdk ÿÖSnS Dtak
4gSk S_m Sx NmDkDk_k2Wk ]kÆ^ Wkhm. NmDkDk_k2¸^k ]St, g°k g2[2V Zĉ UxW
Ó^ĉé]Å^t d ldleĶ ÿg2FkYn_SkI gml]S 4gSx. >Dk Ó^ĉìd_ Km g°k 4Ytl±S Yå_Rk]
D_St SmI Ungö^khm Ó^ĉìd_ SxI d StdQkI Yå_Rk] D_ta ht g2\dSI Wkhm. [ýk1Pta ^k
4Ë^kgDkWt hm ]^kªUk ]kÆ^ D_SkWk ÌhNat 5ht, “ 4 Im g°k 4InDYRt ]xKoW [ ¸^k
g°tem lSIm SnaWk D_Sk ^t7a 4em gkdªlýD ]xKYĘm exVoW DkQRt Dtdb 4e³^
5ht. Zk_ S_ Â^k UxhŌIm ± ^k Ó^ĉì [k[SIm g°k SyalWDŀĶz^k4Ë^kgSk ^t7a.
^ [ĥa Â^k2¸^k g°tIt dtFbtI ÿ]kR _khÁ^kIm Dk^] e³^Sk 4gRk_I.”
 Wu_kÔ^ d Ó^lĉdkU ^kg ÿxÂgkhW-
NmDkDk_k2¸^k ]St,” g°k g2DÐYWtak ]Å^dSê ÖTkW lUÐ^kg gk]klKD d _kKDì^
KmdWkSma g2Gfª gnNoI eDRk_ Wkhm 4gk lW_kekdkU [bkdSx.” Â^k]nbt Yå_dSªWk¸^k
gdª e³^Sk ]kdbSkS. dkÖSdS hk ŀlĶDxW ]oaS3I 4ekľm^ 5ht. Sx Dtdb
Ó^lĉFS g2[2Vk2d_ a± D¤lþS D_Sx d gk]klKD eĉìDPt 4±Ì^ Unaª± D_Sx Â^k]nbt
Sx NmDtg Yký O_Sx.
 4YoRª ldĴtfR:-
g°kdkUm ŀlĶDxWkS 4YoRªÂdkIk Uxf ÿDfkªWt 5QbSx. ]kWd ÿkÁ^kg Dtdb
g°klYYkgo ÿkRm ]kWRt d Sx 6S_k2Wk ÖdS¸^k ]Wkÿ]kRt dkFkd^kgakdÁ^kDå_SkI
Dtdb VPYPS 4gSx hk ŀlĶDxW ]naS 4YoRª 5ht. Dk_R dkÖSdkS g°tledk^
6S_hm 4WtD ÿt_Rk d lWDPm Ó^ĉìg gk]klKD ±týkS Dk^ªÿdR hxRt Då_Sk 8īnĉ D_S
4gSkS ht 4Wn\dkg ^tSt.
 g°kSßdkggkÅ^kIk UKkª UtRt InDìIt:-
gkÅ^- gkVW hk lWdPm¸^k ŀĶmWt 4lSe^ ]hßdkIk GND O_Sx. dkÖSdkSDxRÂ^khm
DkbkS ]kWdm KmdWkS g°tak gkÅ^k It ]oÐ^ ÿkĮ Lkatat Wkhm. g°k ht Dtdb gkVW
]ký 5ht. g°kdkUm ŀlĶDxW ]ký g°tg gkÅ^k Ik UKkª [hka D_Sx Â^k]nbt Sx
NmDkDk_k2¸^k NmDtg Yký O_Sx.
6) 5UeªdkUm ŀlĶDxWkIm NmDk-
_kKDk_Rkg Dtdb g°k g2Gfª g]KRt 5UeªdkUm ŀlĶDxWkg ]nbmI ]kÆ^ Wkhm. Dk_R
Sgt g]KÁ^kIt F2\m_ d \^kdh Yå_Rk] g]kK KmdWkS GPo eDSkS. 5UeªdkUm
ldIk_d2S g°tYt±k 4lVg°k ^k g2DÐYWtg _kº^ekľkIm FnŁlDÐam ÌhRoW 4lVD ^xµ^
]kWSkS munotes.in

Page 71

71अध्यया्य ४: जबरदसती आवि स ंमती (Coercion and Consent)
gk_k2e, g°k hk 5VnlWD _kº^ekľkSma >D ]hßdkIk 4Ë^kg GND 5ht. ÿkImW DkbkYkgoW
‘g°k’ hk _kKDì^ ldIk_ ldĵkIk \kF _klhatak 4gak S_m 5VnlWD DkbkS Â^kg
_kº^ekľk¸^k 4Ë^kgkS ]Å^dSê ÖTkW ÿkĮ Lkatat lUgSt. 4gt 4gat S_m g°k g2DÐYWt¸^k
]^kªUk hm NmDkDk_k2Wm ÖYĶ DłW UkEdatÐ^k 5YRkg lUgSkS.
‘‘4lVg°k
5VnlWD _kº^ekľkS 4Wn\ddkUm ŀĶmDxWk¸^k ÿdSªDk2Wm _kKDk_RkSma g°k g2[2VkIk
4Ë^kg D_SkWk g°k d 4lVg°k ^k GNDk2]Å^t ]oa\oS ÖdŁYkIk Z_D ÖYĶ Dtatak
lUgSx Â^k]nbt 4lVg°k hm g2DÐYWk 5VnlWD _kº^ekľkSma g2DÐYWk 5ht 4gt ]kWat
KkSt. S_mhm ÿkImW DkbkShm 4lS g°tIk ÖdS2ýYRt ldIk_ Dkhm ldIk_d2Sk2Wm D_Á^kIk ÿ^ÂW
Dtatak lUgSx. Y_2Sn 5VnlWD _kº^ekľk ]Å^t ‘4lVg°k’ hm g2DÐYWk g°tYkgoW ld\ĉ DłW
lSIk ÖdS2ý 4Ë^kg Dtatak 5QbSx. ^kŀĶmWt ^k g2DÐYWtIk 4Ë^kg D_Rt ]hßdkIt O_St.
4lVg°k g2DÐYWtIk 4Tª:-
62úKm \kftSma Authority ^kg2²tDå_Sk ]_kOm \kftS Ykå_\klfD eÊU ÌhRoW ‘4lVg°k’ hk
eÊUÿ^xF Dtak KkSx. ]naS: Authority hk 62úKm eÊU Auctor ^k _x]W eÊUkYkgoW 5atak
5ht. @³N_ lD2dk @³Nxå_NzK ÌhRKt gÐak dk ]gaS hx^. ^k eÊUk ]kFma ÿt_Rk _x]W
_kº^Ó^dÖTt¸^k ÿTk d g2DtSk ]Å^t 5QbSt. _x]W _kº^Ó^dÖTtS [nlĦ]kW, 4Wn\dm d Ktķ
4ek axDk2Im då_ķ g\k KkÖS lgWtN 4gt ÌhNat KkS 4gt Sm KW g\tWt GtSatÐ^k lWRª^k2Wk
]kÆ^Sk UtÁ^kIt Dk^ª Yk_ YkPS 4gt. V]ª, WmSm, Y_2Y_k, g2DtS ^k lWDfk2Ĭk_t ÿÂ^tD lWRª^kIt
Y_m±R DłW Â^k[k[S gÐak]gaS DłW KtÓhk ]kÆ^Sk l]bta StÓhk Â^kg 4lVg°k 4gt
g2[xVat KkS 4gt. Â^k]nbt 4lVg°k hm g2²k gkVk_RS3 ‘ [nlĦ]kW axDk2Im lWRª^ GtÁ^kIm
±]Sk d 5²k UtÁ^kIk 4lVDk_ ^k2Wk KtÓhk axDk2Im ]kÆ^Sk 4gSt, g2]Sm 4gSt’ ^kÿDk_¸^k
\kdWtem, g°tem lWFPmS [k[ 5ht. Â^k]nbt 4lVg°k ^k g2DÐYWtIk 4Tª ÖYĶ D_SkWk
gkVk_RS3 4gt ÌhRSk ^t7a Dì, “g°kVk_Dk2]Å^t [nĦm g2FS gk2FxYk2F ]k2PRm D_Á^kIm ±]Sk
4gRt 4l\ÿtS 4gSt. ^k ±]St]nbt Â^k2¸^k 5²k2It 5Yx5Y YkaW hxSt. ^k8aNhm±]Sk
WgÐ^kg [bkIk dkY_ DłW Â^k2Wk 5²kYkaW l]bdRt \kF YPSt.”
4lVg°kÓ^k´^k -
5Vm g°k hm g2DÐYWk YnQma Dkhm Ó^k´^k2¸^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ D_Sk ^t7a.
1. ĀtPå_D :- “ lddtDlWķ ÿlø^tĬk_t g]TªW D_Á^kIm ±]Sk ÌhRKt 4lVg°khx^ ”
2. ÿx akÖDì- “4lVg°k hk >D Dk^kªÂ]D g2[2lVS 4goW ht g2[2V DekÿDk_t g2GlNS
Lkatat 5htS ^kd_ ^k5Vm g°tIm duVSk 4da2[oW 4gSt.” munotes.in

Page 72

72रयाजकì्य वसĦयांत - 
3. _v[Nª hva:- “4lV]kÆ^Sk 4gatam _kKDì^ g°k ÌhRKt 4lVg°k hx^; 4lV]kÆ^Sk
4gatÐ^k ÿ\kdkIk 4lVD Dk^ª±] ÿDk_ ÌhRKt 4lVg°k hx^.”
4. atÖam laÈgW:- “4lV]kÆ^St¸^k dtĶWkS 4gatam _kKDì^ g°k ÌhRKt 4lVg°k
hx^”
5. DNª _k7N l]Ðg:- “4lVg°k ÌhRKt ?l¸JDå_Â^k 5Utek2It, 5²k2It YkaW º^k]nbt hxSt
4em g]TªWm^ _kKDì^ g°k hx^.”
6. ]r³g dt[_ :- “>EkUk 5Ute lD2dk 5²k UtÁ^kIm lD]kW _kKDì^ g°k ÌhRKt 4lVg°k
hx^”
7. PtlÓhP 5lR atlÓhg:- “ _kKDì^ 4lVg°k ÌhRKt ekgWk¸^k, _kº^Dk_\k_k¸^k
h³Dk2Wk ]kÆ^Sk 4gRt hx^.”
8. ldÖN¥P:- “DlWķ d då_ķ YUkSma g2[2V ÌhRKt 4lVg°k hx^.”
9. ^nWtÖDx 4hdka——“ :- “ Km g°k ÖdmDk_am KkSt, gÆ]klWS hxSt d gdk«Wk ]khmS
4gSt Â^kg 4lVg°k 4gt ÌhRSkS.”
>D2U_mS 4lVg°k hk UtEma >D g2[2V 4goW Â^kIt gk]kÆ^S3 ÖdłY DlWķ d då_ķ ^k2¸^kSma
g2[2V 4gt 4gSt. 4lVg°tg Ó^kYD g]TªW ÿkĮ Lkatat 4gSt d ^k g]TªWkIk 5Vk_ lddtD
hk4gSx
5lVg°tIm duleĶz^t:-
4lVg°k ^k g2DÐYWtIt ÖdłY ÖYĶ D_Rk_m Dkhm ÿ]nE duleĶz^t YnQma ]nUzīk2¸^k 5Vk_t 4lVD
ÖYĶ D_Sk ^tSma.
 g2GNWkÂ]D ÖdłY:-
ht 5lVg°tIt ÿVkW duleĶz^ ]kWkdt akFta. Dk_R g2GNWtledk^ 4lVg°k Dk^ªÿdR
hx9 eDS Wkhm. 5lVg°t]Vma Dk^ªDk_m g2[2V ÿÖTklYS D_Á^kgkOm d Â^k2¸^k Dk^ª
g2[2VkSma gng2dkU gkVÁ^kgkOm g2GNWk dk g2ÖTk 4lWdk^ª 4gSt. 4lVg°khmÓ^ĉì
Ó^ĉì]Vma gng2dkU Dk^] d Dk^ª±] _kERk_m ^2ýRk 4gSt. Â^k]nbt g2GNWkÂ]D
g2_IWtledk^ hk gng2dkU _khSk ^tRt e³^ WgSt. St
gkVk_RS3 hk ®tķ DlWķ Âdk¸^k SÂdkg ÿ]kR\oS ]kWRk_m g2_IWk, Ó^ĉì d g]ohk2d_
gxYdatam ldleĶ Dk]t dk K[k[Ukö^k, lW^] d ŁQé¸^k ÖdłYkS CYIkå_DYRt
Lkatam ®]ld\kFRm, ldldVÖS_kd_ g2YDkªgkOm 4gRk_m lW^l]S ]kÅ^]t, lW^]
Dk^ªYĦSm, ^kgk_´^k GNDk2¸^k 5Vk_t 4lVg°k 5YgnD Dk^ª_S 4gSt. 4TkªS
_kº^kIk5Dk_ , axDg2´^k, gk]klKD Y_2Y_k, F_Kk d 4Yt±k ^kWngk_ 4lVg°t¸^k
g2_IWtS Z_D 4go eDSx. [UaÂ^k Yå_lÖTSmak 4WngłW Â^kS [Uahm GPoW ^t9
eDSx S_mhm gkVk_RS3 4lVg°t¸^k ŀĶmWt ^k g2_IWtS lD]kW UxW Sßdt ^k g2_IWtS munotes.in

Page 73

73अध्यया्य ४: जबरदसती आवि स ंमती (Coercion and Consent)
4Ytl±S V_am KkSkS. >D ÌhRKt, SbkYkgoW d_Y^«S Un]kFê g2YDkªIm Dk^ª±]
Ó^dÖTk 4gRt d Ung_t ÌhRKt g2_IWtIt ÖdłY g]kKkSma [hòa StIt ÿlSlWlVÂd 4gRt.
 ÿlSDkÂ]D4lVg°k -
5lVg°tIt ht >D ]hßdkIt duleĶz^ ]kWat KkSt. 4lVg°k hm Ó^lĉ¸^k Ó^lĉ]ßdkYt±k
lSWt Vk_R DtatÐ^k YUkem dk ÿlSDk2em 4lVD lWFlPS 4gSt. Ikaªg ]tå_^]Wt
^kŀĶmWt ÿlSDk2Då_Sk ‘l]_k2Pk’ hm g2²k dkY_am 5ht. º^kIk 4Tª ]kW gÆ]kW
D_Á^k^xµ^ dÖSo, ÿSmDt 4gk hx^. ^k ŀĶmWt lālNe _kK YUkldf^m It >D ÿlgĦ dIW
]hßdkIt ]kWat KkSt. King is dead, Long live the king ÌhRKtI _kº^YUkd_ [gRk_m
Ó^ĉì ]pS 4gSt ]ký _kº^YU Dk^]ÖdłYm 4gSt. ÿSmD ]kWÐ^k FtatÐ^k dÖSo, FxĶé
g2U\kªS 5U_ ^nĉ U_kö^kIt >D 4ŀÔ^ da^ 4gSt. [GRkö^k¸^k ŀĶmg St gSS
KkRdS _khSt. g]kKkShm 4ek ÿSmDk2ldf^mIk 5U_ \kd KkRmdYodªD dplĦ2FS Dtak
KkSx ÿSmDk2Im lh 4lVg°k Dtdb _kKtekhm Yn_Sm gml]S WgoW axDekhm ekgW
Ó^dÖTtShm ÿSmDk2Im 4lVg°k ]xOz^k ÿ]kRkS Dk^kªlÆdS 4gatam lUgSt. _kÕůFmS,
_kÕůÅdK, _kK]nþk, g\kYSé¸^k ]tK d_ Otdatam Ik2UmIm FUk hm ^kIm Dkhm 8Ukh_Rt
hxS
 5²kTêÖdłY -
4lVg°k hm >D ÿDk_t CYIkå_D g°k 4gSt. Â^k]nbt _kKDì^ Ó^dÖTtS DxRSmhm
ekgW YĦSm 4gx StTt 4lVg°k hm 5²kTê ÖdłYkSI Dk^kªlÆdS Lkatam
lUgSt. gkVk_RS3 ÿ\kd d g°k º^k2¸^kd_ lW^2ýR D_k^It 5ht Â^k2Wk 8ĥteoW Km \kfk
dkY_St Sm [hòSk2e dtbk gkYt± ÖdłYkIm d 4lWlIJS 4gatam ÿÂ^^kg ^tSt. Y_2Sn
4lVg°tIm \kfk ]ký Wth]m Ok] d5²kTêI 4gSt. ^kŀĶmWt _kKk ÿKtem ^nlĉdkU
D_mS Wkhm Sx Dtdb 5²k D_Sx. axDekhm ekgW Ó^dÖTtShm Dk^īk2Im \kfk hm
5²kTêI 4gSt. 4lVg°k hm Wth]m 5²kTê 4gSt >dQtI WÓht S_ 5²k D_Á^kIk
SgtI Â^k 5²k2It YkaW DłW GtÁ^kIkhm 4lVDk_ 5YRkg 4gÐ^kIt gkSÂ^kWt
UkEdoW UtS 4gSt.
 4ÐYElIªDdgx7ÖD_YĦSm-
4ÐY ElIªD d gx7ÖD_ YĦSm ht >D 4lVg°tIt Ekg duleĶz^ ]kWat KkSt. 4lVg°tg
axD g2Y°mIk 5Vk_ 4gÐ^k]nbt Â^k 4lVg°tIt lWRª^, 5Ute axDk2DPoW ghK YkaW
DłW GtSat Kk9 eDSkS. Â^kgkOm[aÿ^xFD_Á^kIm5dÔ^DSkghgkYPS
Wkhm gkVk_RS: g°tgkOm Km WDk_kÂ]D d gDk_kÂ]D 4lV[aWt akFSkS Sm EIkªIm
4gSkS 4lVg°tg ^k YĦSmIm 4lV[aWt ghgkdkY_kdmIakFSWkhmS Â^k]nbt
gkVWgk]númIk 4YÓ^^ NbSx d Â^kg D] ElIªD ÖdłY ÿkĮ hxSt.
 FlS]kWSkdYå_dSªWemaSk-munotes.in

Page 74

74रयाजकì्य वसĦयांत - 
ht_vÐP akÖDì ^k2Wm ^kg2U\kªS 4gt ÌhNat 5ht Dì, “ 4lVg°k lh Dk^kªÂ]D g2[2Vkd_
4da2[oW 4gSt. g]kKkSma Dk^kªÂ]D g2[2VkS Yå_dSªW Lkat Dì 4lVg°tShm Yå_dSªW
GPoW ^tSt. 4Æ^Tk 4lVg°t Ik axDkVk_, axD ÖdmDpSm d 4lV]kÆ^Sk WĶ
hxSt. >D2U_mS 4lVg°k hm FlS]kW 4gSt. Sm gk]klKD Yå_dSªWk [_x[_I [UaS
Kk9W Â^k Yå_dSªWkem >DłY hxSt.
 ÖdmDpSm d 4lV]kÆ^Sk:-
4lVg°tIt ÖdłY ht 5Vm ]kÆ^St¸^k Ĭk_kI Ó^ĉ hxSt. 4lV]kÆ^Sk hk 4lVg°tIk
]n´^ 5Vk_ 4gSx 4lVg°tg axD g2]SmIk5Vk_ 4gÐ^k]nbt Smg 4lV]kÆ^Sk
ÿkĮ hxSt. gkVk_RS3Ó^lĉFS , Y_lWlhS, 4ÐYg2´^k2D g]ohk2Im, [hòg2´^k2D g]ohk2Im
4ek ldldV ÖdłYkS 4lVg°k Ó^ĉ hxSkWk lUgSt. g°k, 4WnW^, ghDk^ª ^kgk_Et
5Vk_^k 4lVg°t ]kFt 4gSkS \mSm, ®Ħk, g2]Sm, ak\, hkWm4ekldldV
Dk_Rk2Wm 4lVg°tg ÖdmDpSm ÿkĮ hx9 eDSt. ^kŀĶmWt ÖdmDpSm d 4lV]kÆ^Sk ^k
UxhxS ]oa\oS Z_D 5ht. ÿax\W, \mSm, eĉì ^kĬk_t ÖdmDpS Lkatam 4lVg°k Zk_
Dkb lNDo eDS Wkhm. KWStIm 4lV]kÆ^Sk ÿkĮ Lkatam 4lVg°k hm 4lVD ÿ\kdm,
Dk^ª±] d Yå_Rk]Dk_D O_St.
4lVg°tIt ÿDk_:-
4lVg°tIt It ÿ]nE ÿDk_ YnQma ÿ]kRt ]k2PSk ^tSma.
 Yk_2Yå_D 4lVg°k:-
_kKDì^ g°tg º^k dtbm g]kKkS ÿIlaS 4gatÐ^k łQm, Y_2Y_k, dk_gkh³DkIt SÂd
^kgk_´^k [k[é¸^k 5Vk_kd_ ]kÆ^Sk ÿkĮ Lkatam 4gSt Â^kdtbm Â^kg Yk_2Ykå_D
ÖdŁYkIm 4lVg°k 4gt ÌhNat KkSt. _kKDì^ g°tg º^kdtbm axDk2DPoW l]bRk_m
]kÆ^Sk º^kdtbm ÿTk, Y_2Y_k dk lYQz^kW-lYQz^k2¸^k dhmdkNtd_ 5Vk_atam 4gta
Â^kdtbm Yk_2Yå_D 4lVg°k hk ÿDk_ lW]kªR hxSx 4em ]r³g dt[_ ^k2Wm ]k2PRm Dtatam
lUgSt. lYSpg°kD DnNn2[ YĦSmSma DnNn2[ÿ]nEkIm 4lVg°k, 5lUdkgmK]kSé]Vma
Nxbm ÿ]nEkIm g°k hm ^k ÿDk_kSma ]hßdkIm 8Ukh_Rt hxS.
Yk_2Yå_D 4lVg°k hm ÿk]n´^kWt UmGªDkamW łQm d Y_2Y_k2¸^k ldĵkgkd_ 5Vk_atam
4gSt. ^k 4lVg°td_ hm Dkhm ]^kªUk YPatÐ^k lUgSkS. ÿk]n´^kWt º^k g2DtS, ÿTk,
Y_2Y_k2¸^k 5Vk_t hm _kº^DÂ^k«Wk hm 4lVg°k ÿkĮ hxSt Â^k ÿTk- Y_2Y_k2¸^k
]^kªUk2]Å^tI ^k5Vm g°tIk dkY_ D_Sk ^t9 eDSx. ÿTt- Y_2Y_tWt º^k [k[m lWlfĦ
dk Â^kº^ ]kWatÐ^k 5htS Â^k [k[m ^k 4lVg°k [kbFRk_k GND dk DłeDS
Wkhm ]r³g dt[_ ^k2Wm ^k g2U\kªS 4gt ÌhNat 5ht Dì, “ lUÓ^ da^m 4lVg°tYt±k
Yk_2Yå_D 4lVg°k 4lVD lÖT_ 4gSt. Dk_R^k ÿDk_kS 4lVg°tIk ]oaľxS d munotes.in

Page 75

75अध्यया्य ४: जबरदसती आवि स ंमती (Coercion and Consent)
4l\DSkª ht >D]tDk2YkgoW dtFbt 4gSkS. Nxbm ÿ]nE [Uao eDSx ]ký Â^k YUkIm
4lVg°k ]ký Dk^]I 4gSt. 5VnlWD DkbkS ]ký Yk_2Yå_D 4lVg°k hk ÿDk_ [_kI
]^kªlUS Lkatak lUgSx. hm 4lVg°k 4amDP¸^k DkbkS anĮ hxS Ikaatam lUgSt.
 lddtDì lD2dk ldVmKÆ^4lVg°k
duVklWD lddtDg2YÆW 4lVg°tIt 4lVķkW ldlVlW^]kS d axDk2¸^k lddtD eĉìS
4gSt. _kº^DS¥ º^kdtbm ey^ª, Dk^ª±]Sk, WtSpÂdFnR, KWgtdk ^kgk_´^k [nĦmak
]kWdRkö^k 5Vk2_kd_ KÆWSt Ĭk_t lWdPatat 4gSkS Â^kdtbm lddtDì dk ldlVKÆ^
4lVg°k hk ÿDk_ lW]kªR hxSx. ]r³g dt[_ ^kg2U\kªS \kÕ^ D_SkWk 4gt ÌhRSx Dì, “
duVklWD d lddtDì 4lVg°k ^k gk]kÆ^S3 >DlýS 4go eDSkS. _kº^DÂ^k«Im FnRd°k,
ey^ª, Dk^ª±]Sk, axDlÿ^Sk, DSªÓ^U±Sk 5lR ÿ\kd 4ek lWDfk2d_ lWdP
hxSt. _kKDì^ g°tIm ^xµ^Sk, ldĵkgkhk^ªSk d Yå_Rk]Dk_DSk ldIk_kS Gt9W axDk2Im
ÖdmDpSm d ]kÆ^Sk l]bSt. du²klWDSk d lddtD g2YÆWSk ^k Y_ÖY_ Yo_D [k[m ]kWÐ^k
KkSkS Kt ldlVlW^] d Dk^Ut S^k_ Dtat KkSkS Â^kg lddtDeĉìIk5Vk_4gSx Sm
ldlVlW^] axDk2¸^k gk]kÆ^ 6¸JtIt ÿlSlWlVÂd D_S 4gSkS. ^k ldVm lW^]k2It
ÖdłY ht Ó^ĉì lW_Yt± 4gSt. Â^k]nbt 4ek ldlVlW^]k2It YkaWhm Ödk\kldDYRt
hxSt. Â^k]nbt ldVmKÆ^ d lddtDg2YÆW 4lVg°k hm 4lVD lÖT_ ÖdłYkIm ]kWam KkSt.
lddtDì d ldVm KÆ^ 4lVg°tS 4lVg°k Vk_Dk2d_ Dkhm ]^kªUkhm 5atÐ^k
4gSkS >DS_ Â^kg ]W ]kWta Sem 5²k UtSk ^t9 eDS Wkhm. Â^k¸^k5²k¸^k
D±k hm lWlIJS D_Á^kS 5atÐ^k 4gSkS. g2ldVkWkWt d Dk^īkWt Â^k2¸^k 4lVDk_
D±k lWlIJS DtatÐ^k 4gSkS. Â^k [kht_ KkRk_k KkSk ^tS Wkhm.
 lUÓ^da^mÖdłYkIm4lVg°k -
º^kdtbtg g°kVk_m Ó^ĉìDPt 4aylDD FnR, lUÓ^eĉìdk 5DfªD ÿ\kdm Ó^lĉ]ßd
4gSt StÓhk g2]xhD lD2dk lUÓ^ da^m 4lVg°k lW]kªR hxSt. lUÓ^ da^m 4lVg°tIk
ÿ]nE 5Vk_ hk axDk2Im ®Ħk d ldĵkg 4gSx. 4ekg°kVk_DkYkem4aylDD4ek
ÿDk_It FnR lD2dk eĉì 5ht 4gk axDk2Ik ldĵkg 4gSx. Â^k]nbtI Â^kIt 5Ute lD2dk
5²k2It axD YkaW D_SkS. hk 5lVg°tIk ÿDk_ Ó^lĉFS ÖdłYkIt 4gSt.
g]kKkSma Dkhm WtSt dk Ó^ĉì gdªgk]kÆ^k2Yt±k dtFÑ^k 5htS 4em 4WtD axDk2Im
\kdWk 4gSt. Â^k]nbt 4ek 5²k2It 5YR hx9W YkaW D_Á^kg axD Öd]KêWt S^k_
4gSkS ÿkImW DkbkYkgoW ldgkÓ^k eSDkY^«S¸^k ÿUmGª DkbkS 4WtD lODkRm lUÓ^
da^k2lDS WtÂ^kIm 4lVg°k lW]kªR LkÐ^kIm 8Ukh_Rt 5QbSkS. lhNa_, IlIªa,
atlWW, ] Fk2Vm, ]kB hm ^kIm Dkhm ObD 8Ukh_Rt hxS. ^kÖdłYk¸^k 4lVg°tIt
]ob axDk2¸^k g]oh Ó^lĉ]ßdk]Å^t dk Ó^lĉFS FnR duleĶz^k2]Å^t 5ht. 4ek WtÂ^k¸^k munotes.in

Page 76

76रयाजकì्य वसĦयांत - 
4lVg°td_ Sx WtSk ÖdS3 O_dma StdQz^kI ]^kªUk 4gSkS. KxY^«S Sx ^eÖdm hxS
_khSx SxY^«S Â^k¸^k 4aylDD eĉéd_ Ik axDk2Ik ldĵkg Dk^] 4gSx. Â^k
Ó^ĉì¸^k4Y^ek[_x[_IÂ^k¸^k 4lVg°tIk Pxak_k DxgboW YPSx. ^kÖdłYkIm
4lVg°khm 4lVg°t¸^k 4Æ^UxW ÿDk_k2ledk^ 4lVg°k hm 4lVD 4lÖT_ 4gSt
4gt ]r³g dt[_ ^k2Wm ÖYĶ Dtatat lUgSt. ^k 4ÖTu^kªd_ ]kS D_Á^kgkOm lUÓ^da^kak
g2ÖTkÂ]D ÖdłY UtÁ^kIk ÿ^ÂW Â^k WtÂ^k Ĭk_t Dtak KkSx. Â^k ÿ^ÂWk2IkI >D \kF
ÌhRKt g2[2lVS WtSk 5Yak ‘ dk_gUk_’ Wt]Á^kIk ÿ^ÂW D_Sx. 5YÐ^kW2S_ 5YR
O_ldatÐ^k dk_gUk_k¸^k 5²k2It axDk2Wm YkaW D_kdt 4em hm St Kkhm_ 5dkhW
D_SkWk5QbSkS [hòSk2e dtbk WtÂ^kIk ]naFk hkI Â^kIk dk_gUk_ O_Sx. 4aylDD
eĉì dk FnR d2eY_2Y_kFS 4gSkS 4em gdªgkVk_R g]KoS 4gSt.
lUÓ^ da^kak g2ÖTkÂ]D g2_IWtIm DnĶm UtÁ^k¸^k ^k ÿlø^tak ]r³g dt[_ ‘ lUÓ^da^kIt
Yå_YkOmD_R’ 4gt g2[xVSkS. S_mhm^kÖdłYkIm4lVg°khm4lÖT_ÖdłYkImI
4lVD 4gSt 4gt gdªgkVk_RS: ÿÂ^^kg ^tSt.
4lVg°tIt d_ma SmW ÿDk_ ]r³g dt[_ ^k2Wm ]k2Patat 5htS. ^kSmW ÿkłYk2Wk 4lVg°tIt
5Ueª ÿkłYt ]kWat KkSkS. dkÖSdkS ^kYuDì DxRSkhm ÿDk_ ^k ÿÂ^±kSÐ^k
4lVg°tem S2SxS2S KnbS Wkhm. ^kImDkhmem KkRmd ]r³g dt[_ak hm hxSm. ÿÂ^±kS
4gatÐ^k4lVg°t ]Å^t ^k SmWhm ÿkłYkIm a±Rt l]® ÖdłYkS 5QbSma ht dt[_ Wt
Â^kDå_SkI ÖYĶ Dtatat lUgSt. 4Ë^kgDk2¸^k ]St4lVg°t ¸^k ^k SmW ÿDk_k2¸^k ]kÅ^]kSoW
]r³g dt[_4lVg°tIm ‘ Uudm- Yk_2Yå_D- ldVmKÆ^’ ^k ø]kWt hxRk_m 8Âøk2Sm ÖYĶ Dł 6l¸JS
hxSk
g°kd4lVg°k ^kSmaZ_D 
5VnlWD _kº^ekľkS g°k d 4lVg°k ^kSma Z_D 4lSe^ DkNtDx_YRt ÖYĶ Dtatak lUgSx.
Â^kSma Dkhm ÿ]nE [k[éIm ]k2PRm YnQmaÿ]kRt D_Sk ^t7a.
 gk]klKDdSªWlW^2lýSD_Á^kSmaZ_D:-
g°kd4lVg°k ht Ó^ĉìIt gk]klKD dSªW lW^2lýS D_Á^kIt UxW l\ÆW ]kFª
5htS. KtÓhk g°k Vk_Dk¸^k 5²k2It YkaW U2P eĉì¸^k ÿ\kdkSoW D_doW GtSat KkSt
Â^kdtbm 5²k YkaWkIt Dk_R g°k ht 4gSt. Y_2Sn º^kdtbm g°k Vk_Dk¸^k 5²k2It
YkaW Â^k Æ^kÍ^ d 8lIS 5htS 4gt ]kWoW KWgk]kÆ^k2DPoW 5²kYkaW hxSt StÓhk
4lVg°k hm g2DÐYWk Dk^kªlÆdS Lkatam 4gSt.
 4lV[ak2]VmaZ_D:
g°k d 4lVg°k ^k UxhŌS 4lV[ak2 ¸^k 8Y^xKWk g2U\kªShm ]oa\oS ÖdŁYkIk Z_D
5QbSx Kgt Dì g°k g2DÐYWt¸^k YkOmem 4lV[at 4gRt 4lWdk^ª O_St. ^kmunotes.in

Page 77

77अध्यया्य ४: जबरदसती आवि स ंमती (Coercion and Consent)
4lV[ak2It ÖdłY ÿg2F Y_Âdt gDk_kÂ]D d WDk_kÂ]D 4ek UxÆhm ÖdłYkIm 4go
eDSt. ^k8aN 4lVg°k ]ký lddtDlWķSk, Æ^kÍ^SÂd, axDk2Ik ldĵkg d ®Ħk ^kd_
5Vk_atam 4gSt.
 g2GNW SÂdkg2U\kªSma Z_D:-
g°k d 4lVg°k ^k2Wk dtFbt D_Rk_k >D GND ÌhRoW UxÆhm g2DÐYWk2¸^k g2U\kªS Sz
g2GNW SÂdkIt 4gRk_t ÖTkW ^kDPt Yklhat KkSt. gkVk_RS3hk g°k^kGNDkg
g2GNWtIm KxP Wgam S_m Ikao eDSt. ]ký 4lVg°t ¸^k SÂdkS ]ký g2GNW SÂd ht
4lWdk^ª GND ]kWak KkSx. ^k SßdkIm 5VnlWD DkbkS S_ 4lVDI F_K lW]kªR
Lkatam ÿÂ^^kg ^tSt.
 4lVDpSSt¸^k ÖdŁYkSma Z_D:-
4lVDpSSk d 4WklVDpSSk hk g°k d 4lVg°k ^kS Z_D UeªdRk_k ]hßdkIk GND
hx^ g°k hm gkVk_RS3 4lVDpS dk 4WklVDpS 4ek UxÆhm ÖdłYkS Dk^ª_S 4gatam
5QbSt. 4lVg°k]ký DxRÂ^khm Yå_lÖTSmS 4WklVDpS _khó eDS Wkhm. 4lVDpSSk
hk 4lVg°tIk ]oakVk_ 5ht. Dk_R KWgk]kÆ^k2Wm ÖdmDpSm d 4lV]kÆ^Sk
lUÐ^kW2S_I 4lVg°k ÿÂ^±kS 4lÖSÂdkS ^tSt.
 ÖYĶSt¸^k ÖdłYkSma \tU:-
ÖYĶlS¸^kÖdłYkdłWhmg°k d4lVg°k^k UxW g2DÐYWk ]Vma \tU ÖYĶYRt
ÿÂ^^kg ^tSkS. 8Uk g°tIt ÖdłY 4ÖYĶ d 4lWlIJS UtEma 4go eDSkS. Y_2Sn
4lVg°k ]ký Wth]mI lWlIJS d ÖYĶ ÖdłYkS 4lÖSÂdkS 4gSt.
>D2U_mS 4lVg°k hm 5VnlWD _kº^ekľkSma >D ]hßdkIm g2DÐYWk 5ht. 5VnlWD _kº^
ekľ²k2Wm g°k g2[2VkIm Km DkNtDx_ ld\kFRm DłW g°k g2[2Vk2]Å^t Fn2ZÐ^k FtatÐ^k g°k,
ÿ\kd, Vn_mRÂd, 4lV]kÆ^Sk, 4lVg°k ^k g2DÐYWk2Wk dtFbt Dtat. ^k g2DÐYWk ]VoW dtFbm
Lkatam d 5VnlWD _kº^ekľkIk >D ]hßdkIk 4Ë^kg GND O_atam 4lVg°k hm >D ]hßdkIm
g2DÐYWk ]kWkdm akFta.
4lV]kÆ^Sk
4lV]kÆ^Sk hm >D 5VnlWD _kº^ekľkSma ]hßdkIm g2DÐYWk ]kWam KkSt. ]r³g dt[_ ^k
ldIk_d2Skg Â^k g2DÐYWtIk KWD ]kWat KkSt. _v[Nª hva d laÈgtN ^k2It ^xFUkWhm^k
g2DÐYWt¸^k ldDkgkS 5VnlWD 4TkªWt ]hßdkIt ]kWat KkSt. laÈgtN ^k2Wm ‘ YvlalNDagk^Æg
å_ÓĻo’ ^k ]klgDk]Å^t —“— ]Å^t hm g2DÐYWk ldÖSk_kWt ]k2Pam. ‘Political Man’ ^k ú2TkS
laÈgtN ^k2Wm 4lV]kÆ^Sk ^k g2DÐYWtg 4Ë^kg GND ÌhRoW ÿÖSnS Dtat. 4gt 4gat S_m
ÿkImW _kKDì^ SßdlI2SDk2¸^k ldIk_k2]Å^t hm ‘ 4lV]kÆ^Sk’ ^k g2DÐYWtIk ldIk_
5QbSx ÈatNx Im Æ^k^kIm DÐYWk, ˀå_ÖNvNa Im ldVmlW^DkIm gkdª\y]Sk, ]Å^^nFkSma munotes.in

Page 78

78रयाजकì्य वसĦयांत - 
Uudm 6¸Jk (Divine Will) D_k_kIt SÂd, gk]olhD 7hk (General Will) d 8Y^nĉStIt SÂd d hm
^kIm Dkhm 8Ukh_Rt ÌhRoW gk2FSk ^tSt. 5VnlWD _kº^ekľkS eĉì, ÿ\kd d g°k ^k2¸^k
g2U\kªS 4lV]kÆ^StIk ÿij ldIk_kS GtSak KkSx d Â^kIk 4Ë^kghm 4Wn\dklDS YĦSmWt Dtak
KkSx. >DoRI 4lV]kÆ^Sk hm g2DÐYWk 5VnlWD _kº^ekľ Ik 4Ë^kgkIk ]hßdkIk GND 5ht.
4lV]kÆ^Sk g2DÐYWtIk 4Tª:-
62úKm \kftSma Legitimacy ^k eÊUk Då_Sk ]_kOm \kftS ‘ 4lV]kÆ^Sk’ hkYkå_\klfDeÊU
^xKakKkSx Legitimacy hk eÊU arlNW \kftSma Legitimace ^k eÊUkYkgoW S^k_ Lkatak
4goW Â^kIk ]ob 4Tª ‘ g°tIk 5Vk_’ 4gkhxSx Sx ^k 4TkªWt 4lV]kÆ^Sk hk _kKDì^ g°tIk
5Vk_O_Sx >D2U_mS 4lVdaWk2Yt±k KW]kWgkSma _kº^g°t[ĥaIm ClIÂ^kIm \kdWk
4lVD ]hßdkIm 4gSt. ^k\kdWtSoW g°k Vk_Dk¸^k g°tak Kt \³D] 4lVķkW ÿkĮ hxSt
Â^kakI 4lV]kÆ^Sk 4gt ÌhNat KkSt.
4lV]kÆ^Sk g2DÐYWtIm Ó^k´^k:-
4lV]kÆ^Sk hm g2DÐYWk YnQma Dkhm Ó^k´^k2¸^k ^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ D_Sk ^t7a.
 _v[Nª hva:-
“ekgWk¸^k g2_IWk, Dk^ªYĦSm, DpSm, lWRª^, Vx_R, ekgWklVDk_m lD2dk WtSt ^k2¸^k
lODkRm 4IoDSk, ClIÂ^ YoRªSk, WulSDSk, Ik2FnaYRk ht FnR 4goW Â^k2Ik ÖdmDk_ Dtak
YklhKt 4gk axDk2Wk dkNRk_k ldĵkg ÌhRKt 4lV]kÆ^Sk hx^.”
 laÈgtN :-
“ 4lV]kÆ^Sk ÌhRKt 5Sk lW]kªR LkatÐ^k _kKDì^ Ó^dÖTtS lD2dk g2ÖTtS ldĵkg
lW]kªR D_Rt Sx ldĵkg Dk^] _kERt hx^.”
 Km. Dt. _v[Nª:-
“ KtÓhk KWSk >Ekīk _kKDì^ g°tak ÖdmDk_St Â^kdtbm Â^k Sßdkg 4lV]kÆ^Sk 4gt
ÌhRSkS”
 KtW ÊavP¤P:-
“ KtÓhk axD hk >Ekīk g2GNWtSma g°tak l[WSøk_ ÖdmDk_SkS StÓhk Â^kg
4lV]kÆ^Sk 4gt ÌhRSkS.”
 ÖNWª[Fª_:-
“ 4lV]kÆ^Sk _kKDì^ g°tIk 5Vk_ 4gSt. 5YÐ^kakekgWD_Á^kIk4lVDk_
5ht 4gt ekgWDS¥ ]kWSkS 5lR eklgS Â^kak Dkhm ÿ]kRkS ]2Kn_m UtSkS StÓhk
4lV]kÆ^Sk 4lÖSÂdkS ^tSt.”
munotes.in

Page 79

79अध्यया्य ४: जबरदसती आवि स ंमती (Coercion and Consent)
4lV]kÆ^StIm duleĶz^t:-
4lV]kÆ^Sk g2DÐYWt¸^k d_ma Ó^k´^k2dłW 4FUm ]kÆ^StIt ÖdłY ÖYĶ D_Rk_m duleĶz^t YnQma
]nUzīk2¸^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ D_Sk ^tSma.
 Y_2Y_kKÆ^ ÖdłY: -
4lVg°tak 5Vk_\oS ]kWoW lS¸^k ^k 6¸JtWnłY dkFRt ht ]kWdm Öd\kdkem gng2FS
O_St. ]ký ^kIk 4Tª 4lV]kÆ^Sk hm Ödk\kldD dk WuglFªD 5ht 4gk GtSk Dk]k
W^t. Dk_R dkÖSdkS _kº^k¸^k 5lR ekgW DÂ^kª¸^k g°tg 4lV]kÆ^Sk UtÁ^kIm Km
duIkå_D 4lVķkWt 5htS Sm Y_2Y_kKÆ^ ÖdłYkIm lUgSkS Y_2Y_tS ldleĶ
Yå_lÖTSmSoW Sm lW]kªR hxSkS d gk]klKD_Rk¸^k ÿlø^tSoW ]kRog St 5Â]gkS
D_Sx 8Uk KÆ]kak ^tSt dtbm ]na dPmaVkö^k2Ik ]kW gÆ]kW D_kdk 4em Vk_Rk Gt9W
KÆ]kak 5atat WgSt S_ ÿÂ^tD ahkW ]oa Â^k¸^k dkQÂ^k d^kWngk_ ^kgk_´^k FxĶm
leDS KkSt. Â^k]nbtI 4lV]kÆ^Sk hm [k[ Ödk\kldD dk WuglFªD WgoW Sm Y_2Y_kKÆ^
O_St.
 gk_a±md Dk^ªYĦSma±m 4lV]kÆ^Sk:-
_kº^DÂ^k«¸^k 4lV]kÆ^StIt ÖdłYgk_a±m d Dk^ªYĦSma±m 4gt UxÆhm ÿDk_It
lD2dk g2l]® ÖdłYkIt 4go eDSt. gkVk_RS3 _kº^DÂ^k«Im lWdP Dem D_Á^kS 5am
5ht, dk Sx 5Yam lWRª^ ÿlø^k Dem _k[dSx ^kYt±k Â^k¸^k DpSé¸^k d lWRª^k2¸^k
FnRd°t¸^k 5Vk_t KtÓhk hk Â^k¸^k g°tIm 4lV]kÆ^Sk lWVkªå_S Lkatam 4gSt StÓhk Â^k
4lV]kÆ^Stg gk_a±m 4lV]kÆ^Sk 5Sk 4gt ÌhNat KkSt. ÈatNx, @l³dWve
,]rDìÓham ^k2¸^k ldIk_k2]VoW gk_a±m 4lV]kÆ^StIk ldIk_ Ó^ĉ hxSkWk
lUgSx YnQt hvÊK, avD ^k2Wm gk]klKD D_k_ lgĦk2Sk2]VoW gk_a±m 4lV]kÆ^StIkI
ÖdmDk_ Dtatak lUgSx.
_kº^DÂ^k«Im lWdPRoD YĦSm 5lR lWRª^ YĦSm hm º^kdtbm g2ldVkW d duVklWD
lW^]k2Wk VłW 4gRt ^kgk_´^k [k[éd_ 4lV]kÆ^Sk 5Vkå_S 4gta Â^k dtbm Â^kg
Dk^ªYĦSma±m 4lV]kÆ^Sk 4gt ÌhRSkS. Łgx¸^k gk]olhD 7hk ^k g2DÐYWtSoW ^k
YĦSm¸^k 4lV]kÆ^StIk Yn_ÖDk_ Lkatak lUgSx ^kg2U\kªS ldĴtfR D_SkWk \k.
a \xbt 4gt ÌhRSkS Dì, “ _kº^DÂ^k«¸^k ^k ldleĶ DpSmIk lWRª^ DxRÂ^k YĦSmWt
GtÁ^kS 5ak hxSk ^kd_ Â^kIm 4lV]kÆ^Sk 4da2[oW 4gSt. axD 5YÐ^k
ÿlSlWVé¸^khkSmg°k gxYdmS 4gat S_m StdQz^k]nbt St ÿlSlWVm ]ob gkdª\y]
eĉìIt Vk_D hxS WkhmS gkdª\y]Âd gdªgkVk_R 7ht¸^kI lODkRm 4[klVS
_khSt. gdªgkVk_R 7htWt ÿ]klRS DtatÐ^k YĦSmWngk_ º^k DpSm GPSma StdQz^kI
4lV]kÆ^ D_Á^kg axDk2Wm g2]Sm lUatam 4gSt.” Dk^ªYĦSma±m munotes.in

Page 80

80रयाजकì्य वसĦयांत - 
4lV]kÆ^StIt 5REm>D]hßdk It8Ukh_RÌhRKt 62µa2P]Å^t_kKkDPoWYkaª]¤N
DPt Lkatatg°tIthÖSk2S_Rhthx^.
4]tå_DW_kº^øk2Smhtgk_a±mdDk^ªYĦSma±m4lV]kÆ^St¸^kg2l]®ÖdłYkIt
8ÂDpĶ8Ukh_R]kWatKkSt. KgtDì, lālNeYkaª]¤NWtDtatatDk^UtFnak]lF_makURk_t
5htSÌhRoW4]tå_DWdgkhSmÂ^k2Imgk_a±m 4lV]kÆ^Sk2Wk 5ÓhkWUtS hxÂ^kS_
Ungö^k[kKoWt4]tå_DWdgkhSéWm ‘ Wk ÿlSlWlVÂd Wk D_ ’ hm GxfRk ]ký
Dk^ªYĦSma±m 4lV]kÆ^StItÿlSlWlVÂdD_SkWklUgSt. 4]tå_DWÖdkS2Þ^k¸^k
Kkhm_WkÌ^kShmÂ^kItÿlSl[2[YPatat5QbSt. Sx>DÿDk_tŁgxdavD^k2¸^k
ldIk_k2Ikg]Æd^hx^.
 4lV]kÆ^StIm lUek:-
4lV]kÆ^StIkľxSDk^5ht^kdłW4lV]kÆ^StImlUeklWlIJShxSkWk
5QbSt. KgtDìÿkImWDkbkS_kº^kIk7ĵ_mlgĦk2SÿIlaShxSk. Â^kÿ]kRt_kKkg
7ĵ_kIk42e]kWatKkS4gt. Â^k]nbt_kKk²k2ItYkaWWD_RtYkY]kWatKkS4gt.^k
ÖdłYkS4lV]kÆ^StImlUek ‘ dłWEkam’ ^kÖdłYkImhxSm4gtÌhRSk^t7a.
_kº^kIk7ĵ_m^lgĦk2Sº^kÿ]kRkS]kFtYPak Â^k ÿ]kRkS eklgSk2DPoW
ekgDkDPt ÌhRKt ‘ EkaoWd_’ 4lV]kÆ^SkKkSthkldIk_gdª]kÆ^hxSFtatak
lUgSx ^k]Å^t_kº^DÂ^k«DPt4lVg°khmDkhm4Né¸^k4VmW_khóWlUatam
4gSt. Â^k]nbtÂ^k4NéImYkaWD_Rt4lVg°kVk_Dkg4lWdk^ª5ht. ^k4NéIm
YoSªSkDtamS_IÂ^k2¸^kg°tIm4lV]kÆ^SklNDoW_khma4gtFphmSV_atKkSt.
 4lV]kÆ^Skdgk]kKmD_R -
4lVg°takg2]SmUtÁ^kImÿlø^k4FUmIWuglFªDWkhm.Ó^ĉìgSmKÆ]lgĦÿkĮhxS
WgoWSmgk]klKD_Rk¸^kÿlø^tIk>D\kF4gSt. Y_2Sngk]klKD_Á^kImÿlø^k hm
ldldV]kFkªWmGPoW^tSt.KgtDìlUÓ^da^mÖdłYk¸^k 4lVg°tg l]bRk_m
4lV]kÆ^SkhmÓ^lĉFlRDdtFÑ^kDk_RkSoW4gÐ^kDk_RkWtÂ^kldf^mgdªgkVk_R
ldVkWD_RtInDìItO_St. Yk_2Yå_D4lVg°tIm 4lV]kÆ^SkhmlYQz^kWlYQz^k
hÖSk2S_mShxS4gSt.S_lddtDìldVmKÆ^4lVg°tldf^mIm4lV]kÆ^Skhm
[Óh2em _kKDì^gk]kKmD_RkSoW leDdamKkSt.
4lV]kÆ^Sk l]bdÁ^kIt ]kFª :-
g°kVk_D4lV]kÆ^SkÿkĮDłWGtÁ^kgkOm ldldV]kFk«Ik4da2[D_SkS.Â^kSmaDkhm
ÿ]nE]kFk«Im]k2PRmYnQmaÿ]kRtD_Sk^t7a.
1. ldIk_ÿRkam -
ldIk_ÿRkamhkGND4lV]kÆ^Skl]bldÁ^kIkgdkªSldĵkgoGND]kWakKkSx. ldIk_munotes.in

Page 81

81अध्यया्य ४: जबरदसती आवि स ंमती (Coercion and Consent)
ÿRkam ^k GNDk¸^k 42Fm >D lda±R ÿ\kdm \kdlWD ±]Sk 4gSt. ldIk_ÿRkam^k
Sßdk¸^k 5Vk_t Dtat KkRk_t 5dkhW >dQt ÿ\kdm O_St Dì KWgk]kÆ^ 5Yat
SkÂDklaD ÖdkTª [kKoak OtdoW g°k Vk_Dk¸^k 5²k2It YkaW D_Á^kg ÿkVkÆ^
UtSkS. g°k Vk_D Dkhm ldIk_k2¸^k 5Vk_kd_ ]oÐ^k2Im >D 5Ueª a±m g2U\ª IyDN KWSt
g]x_8\mD_SkSd KtÓhk ^k ldIk_k2Wk hk ÖYĶ, gng2FS d 4l\Ó^ĉ 4gt ÖdłY ÿkĮ
hxSt Â^kdtbtg Â^kg gkVk_RS3 ldIk_ ÿRkam 4gt g2[xVat KkSt.
ldIk_ÿRkam hk ldIk_k2Ik >D g2I 4gSx. º^k]Å^t Y_ÖY_ g2[2lVS lgĦk2SkWk >lDDpS
Dtat KkSt. 4ek ldIk_ ÿRkamg lWl]ªS d ÿÖSnS DłW Â^k ]kÅ^]kSoW g°kVk_m 5YÐ^k
WtSpÂdkIt g]TªW D_mS 4gSkS. Â^k ldIk_ÿRkamIt ClIÂ^ d ]hßd axDk2Wk ÿ\kdmYRt
gk2FoW Â^k ldIk_ Sßdk2¸^k 42]a[KkdRmgkOm 5YR Dgk Â^kF D_Sx 5hxS,ÿ^ÂWD_Sx
5hxS ^kIt leÖS[Ħ dRªW Dtat KkSt. ldIk_ÿRkamak >DUkDk KW g2]Sm ÿkĮ Lkam
Dì WtSpÂdkg hm 4lV]kÆ^Sk ÿkĮ hxSt. 4lÖT_ _kKDì^ Yå_lÖTSm]Å^t S_ ldIk_ ÿRkam
It S2ý 4lV]kÆ^Sk ÿkĮ D_Á^kgkOm 4lVD Zk^Utem_ O_St. Dk_R4ekYĦSmIm
4lÖT_Skdk 4_kKD ht \kdlWD 5dkhWk2Då_Sk 4lVD YxfD 4gSt.
ldIk_ ÿRkam ^k 4lV]kÆ^Sk l]bdoW UtRkö^k GNDkIk Kgk Zk^Uk 5ht SgtI ^k GNDk
Ĭk_t 4lVg°k Vk_Dk2d_ Dkhm ]^kªUk hm YPSkWk lUgSkS. Â^k]nbt Â^kg UnVk_m eľkIm
8Y]k lUam KkSt. Dk_R g°k úkhD ldIk_ ÿRkam ^k GNDk¸^k ÿ\kdkEkam ^t9W
5²kYkaWD_ Á^kIm Kem e³^Sk 4gSt Â^kÿ]kRtI ldIk_ ÿRkamIm ]oÐ^kÂ]D IyDN
g°k Vk_Dk2It ÖdkS2Þ^hm ]^kªlUS D_mS 4gSt. Â^kI[_x[_ ^k ŀĶmWt 5REm >D VxDk
Dk^]ÖdłYm Dk^ª_S 4gSx Dì, g°k Vk_Dk¸^k ldIk_ ÿRkamg eh Ut9 eDRk_m WdmW
ldIk_ÿRkamg]kKkS8U ^kg ^tÁ^kIm hm Wth]mI e³^Sk 4gSt. Â^kI[_x[_ldIk_
ÿRkam¸^k g2Gfª ]VoW 4_kKD lW]kªR hx9W 4lVg°k a^kg KkÁ^kIkhm VxDk 8ĩdo
eDSx S_mhm4lV]kÆ^SkÿkĮD_Á^kIk ldIk_ ÿRkam hk gdkªS ldĵkgo GND ]kWak
KkSx
 ldĵkg gkVWt:-
4lVg°t d_ axDk2Ik ldĵkg d ®Ħk 4gSt. hk ldĵkg d ®Ħk Dk^kªlÆdS LkÐ^kW2S_
4lVg°t ¸^k DpSéWk d lWRª^k2Wk >D ÿDk_t 4lV]kÆ^Sk ÿkĮ hxS 4gSt. ]tå_^] ^k
ldIk_d2SkWt ^k ÿDk_¸^k ldĵkg d ®Ħk2¸^k ]nbkem 4gRkö^k gkVWk2Wk øtPtÆPk
(Credenda) 4gt g2[xVat 5ht. Â^kIk ]oaS3 4Tª Dtdb ldĵkgkSoW ÖdmDk_atÐ^k FxĶm
4gkhxSx ]r³g dt[_ ^k2Wm 4lVg°tIt dFêD_RD_SkWk 4lVg°k Vk_Dkg ÿk]n´^kWt
SmW ldĵkg gkVWt 4lV]kÆ^Sk ÿkĮ DŁW UtSkS 4gt ÖYĶ Dtat 5ht. Â^kS
4lVg°k Vk_DkKdb 4gRk_m lUÓ^ da^m Ó^lĉÂdkIt FnR, Y_2Y_k d lddtD 5lR ldVm
Ó^dÖTk ^k GNDk2Ik 42S\kªd Dtak hxSk. munotes.in

Page 82

82रयाजकì्य वसĦयांत - 
 _kKDì^gk]klKD_R -
5VnlWD DkbkS 4lV]kÆ^Sk ÿkĮ DłW GtÁ^kDå_Sk _kKDì^ gk]kKmD_R ^k GNDkIk
gdkªlVD dkY_ Dtak KkSx. ^kldIk_k¸^k ]nbkem 4em Vk_Rk 5ht 5ht Dì, 4lVg°t
ldf^mIk 5U_ dk 4lV]kÆ^Sk hm KÆ]S3 ÿkĮ hxRk_m WuglFªD d Ödk\kldD ÿdp°m WgoW
Sm dkQÂ^k d^k[_x[_ leDÁ^kIm >D Ekg [k[ 5ht. Ó^ĉìIt 5Vm g°t¸^k ÿSm
4gRkö^k [k2lVaDìIt DbS WDbS CYIkå_D 4WyYIkå_D YĦSmWt _kKDì^
gk]kKmD_R GPdoW 5Rat KkSt. DnNn2[, l]ý d gd2FPm, ekľ, _kKDì^Y±, g2goIW
gkVWt ^kgk_´^k GNDk2Ik ^kgkOm ÿ\kdm dkY_ Dtak KkSx. >D2U_mS _kKDì^
gk]kKmD_R ht 4lV]kÆ^Sk l]bdÁ^kIt >D gkVW 5ht. ldetfS3 gd«Df ÖdŁYk¸^k
_kKDì^Ó^dÖTtS 4ek ÿDk_It _kKDì^ gk]kKmD_R KkRmdYodªD Dtat KkSt d d
Ó^dÖTtem 4WnDoa 4gt _kKDì^ g2ÖDk_ DłW 5YÐ^k g°tg 4lV]kÆ^Sk ÿkĮ Dtam
KkSt.
 g2goIWgkVWt-
DxRÂ^khm _kKDì^ Ó^dÖTtS g°k Vk_D d KWSk ^k2¸^k]Å^t ^xµ^ ÿDk_It g2goIW
ÿÖTklYS DłW _kKDì^ Ó^dÖTtg 4lV]kÆ^Sk l]bdÁ^kIk ÿ^ÂW Dtak KkSx Â^kakI
g2goIW gkVWk2Ĭk_k ÿkĮ 4lV]kÆ^Sk 4gt ÌhNat KkSt. gkVk_RS3 g°k Vk_Dk2It
ldIk_, Â^k2Wm lUatÐ^k 5²k g°k Vk_Dk2Y^«S YxhxIdRt 5dÔ^D O_St. Â^kÿ]kRtI
g°kúkhDk2¸^k 4Yt±k, ]kFÁ^k, 4Pm4PIRm g°k Vk_Dk2Wk Y^«S YxhxIdRt hm 5dÔ^D
4gSt. Â^k]nbt g2goIWkIm ÿlø^k hm >D ÿDk_t Unht_m Sk_tWt KxPatam 4gSt 4gt ÌhNat
KkSt. KWSk d g°kVk_D ^kSma g°k g2[2VkIm _IWk Dem 4lVg°t Kdb Kk7a d Â^kg
4lV]kÆ^Sk ÿkĮ hx7a ht ÿk]n´^kWt g2goIWkIm ÿlø^k lDSm ^xµ^ ÿDk_t hxSt ^kd_I
4da2[oW 4gSt. g2goIW gkVWk2¸^k ŀĶmWt dp°Yý, _tlPB, Uo_UeªW, g\k-g2]taWt
^kgk_´^k g2goIW gkVWk2Ĭk_k g°k Vk_D 5Yam ]St, lWRª^ d Vx_Rt ^k2It ClIÂ^ d
]hßd KWgk]kÆ^k2g]x_ OtdS 4gSkS. _kº^DÂ^k«¸^k ^k lWRª^kIt ClIÂ^ gdªgk]kÆ^
KWStY^«S ÿ\kdm YĦSmWt YxhxIat S_ _kº^DÂ^k«Wk 4lV]kÆ^Sk l]bSt 4Æ^Tk
Â^k2¸^kldf^m 4g2Sxf lW]kªR hxSx ht g_kªg ÿÂ^^kg ^tSt.
 lhSg2[2VkIkg]Æd^-
5VnlWD g]kKk]Å^t lhSg2[2Vm g]oh ]xOz^k ÿ]kRkS Dk^ª_S Lkatat lUgSkS. ht
lhSg2[2Vm g]oh Yk_2Yå_D g]kK _IWtSma g]ohFNk2Yt±k dtFbt 5htS. 5VnlWD Dkbk]Å^t
g]kKkS Ó^ĉì¸^k dkNz^kak Km \ol]Dk ^tSt Sm \ol]Dk Ó^dgk^, WxD_mdkSÂg]
Dk_RkWm Â^k¸^k lhSg2[2Vk¸^k YnSªSt D_mSk Â^kg [kÅ^ D_St. CīxlFDg]kKkS^k
ÿDk_¸^k lhSg2[2Vm FNk2Im g2´^k ]xOz^k ÿ]kRkS dkQatam 5QbSt. ÿÂ^tD lhSg2[2Vm
FNk2It lhSg2[2V ht l\ÆW 4gÐ^k Dk_RkWt 5VnlWD g]kKkS lhSg2[2Vk2Ik g2Gfª hk munotes.in

Page 83

83अध्यया्य ४: जबरदसती आवि स ंमती (Coercion and Consent)
gkdªlýD ÖdłYkS Ó^ĉ hxSkWk 5QbSx 4ek Yå_lÖTSmS g°k Vk_D ^k ^k
lhSg2[2Vk¸^k g2GfkªS g]Æd^ gkVÁ^kS ^eÖdm Lkat S_ Â^k2Wk >D ÿDk_t
4lV]kÆ^SkÿkĮ hxSt
 gk]klKD ]oÐ^k2Im KxYkgWk:-
4lV]kÆ^Sk l]bdÁ^kIk hkhm >D ]kFª ]kWak KkSx gdªgk]kÆ^ KWStWt ]kÆ^ DtatÐ^k
gk]klKD ]oÐ^k2Im, ldIk_Vk_k2Im KxYkgWk D_Rt, Â^k ld_xVm lWRª^ dk Vx_Rt Wk
_k[dRt, DxRSmhm ^xKWk [bkIk dkY_ W D_Sk KWÿ[xVW DłWI Dk^kªlÆdS D_Rt,
KWgk]kÆ^k2Wk ^xKWk 42]a[KkdRmS gk]ma DłW GtRt ^kgk_´^k ]kFkªWt hm g°k
Vk_Dkg4lV]kÆ^Skl] bdSk ^tSt
 4Æ^GND-
4lV]kÆ^Sk l]bldÁ^k¸^k ^k ÿ]nE gkVWk2ledk^ hm 4Æ^hm Dkhm GNDk2Ik dkY_ hk
4lV]kÆ^Sk ÿkĮ DłW GtÁ^kgkOm _kº^DS¥ dkY_SkWk lUgSkS Kgt Dì 5ĵkgWt UtRt,
5lTªD gn[°k lW]kªR D_Rt, _kKDì^ Ó^dÖTtldf^m Ik 5U_ lW]kªR D_Rt, ÿSmDk2Ik
dkY_ D_Rt, ÿg2Fm eĉì¸^k gkVWk2Ik 8Y^xF D_Rt ^kgk_Et GND hm _kº^DÂ^k«DPoW
4lV]kÆ^Skl]bldÁ^k gkOm dkY_at KkSkS
4lV]kÆ^Sk l]bdRt KtdQt ]hÂdkIt 5ht StdQtI 4lV]kÆ^Sk lNDdRt hm F_KtIt 5ht S_I
Â^k 4lVg°tg lÖT_SkÿkĮ hx9 eDSt Â^kSma Dkhm ÿ]nE GND YnQmaÿ]kRt ]k2PSk ^tSma
 5lTªD ldDkg:-
KWgk]kÆ^k2It 5lTªD ÿij ghK gnNS 4gSma S_ 4lVg°t ldf^m 4g2Sxf ghgk lW]kªR
hxS Wkhm hk gkdªlýD 4Wn\d 5ht _kº^kSma axDk2Im 5lTªD gn_l±SSk lNDdÁ^kgkOm
g°k Vk_D ht DlN[Ħ 5htS hk ldĵkg axDk2Wk dkNkd^kg hdk Sx ÿÂ^±kS Â^k ŀĶmWt
Dk] hxS 4gta S_I dkNo eDSx Dtdb ‘ F_m[mhNkd’ dk ‘g[DkgkTg[Dk
ldDkg’ 4ek GxfRk Ut9W 4lV]kÆ^Sk lNDdSk ^t9 eDS Wkhm Â^kg Â^k ŀĶmWt
5dÔ^D DpSéIm KxPhm 4gkd^kg hdm
 5ĵkgWk2Im YoSªSk:-
5ĵkgWk2Im YoSªSk hk GND 4lV]kÆ^Stg lÖT_Sk UtRk_k >D ]hßdkIk 5Vk_ ]kWak
KkSx _kº^DÂ^k«DPoW 4WtDUk \kdlWD d axDkWnW^kgkOm \_]gkO 5ĵkgWt lUam
KkSkS ]ký Ó^dhk_kS 4ek 5ĵkgWkIm YoSªSk D_Rt e³^ Lkat Wkhm S_
g°kVk_Dk2ldf^m KWgk]kÆ^k2¸^k ]WkS 4ldĵkg d 4g2Sxf lW]kªR hxSx hk
4g2Sxf g°k Vk_Dkg 4gatam 4lV]kÆ^Sk ]kdbÁ^kg >D ÿ]nE Dk_R Oł eDSx
 ldIk_Vk_tIm KxYkgWk:-munotes.in

Page 84

84रयाजकì्य वसĦयांत - 
gk]klKD ]oÐ^k2Wk 4WngłW KWStWt ]kÆ^ Dtatam ldIk_ ÿRkam g°kVkö^k2Wm
Â^kg lUatam ÖdmDpSm ^kd_ 4lV]kÆ^StIm eĉì ÿk]n´^kWt 5Vk_atam
4gSt. SÂdÿRkam ¸^k ]kFt Ykedm [b lDSmhm 8\t Dtat S_m Â^k g°tIm
4lV]kÆ^Sk lÖT_ _khó eDS Wkhm hk 6lShkgkIk 4Wn\d 5ht. Â^k]nbt _kº^kSma
SÂdÿRkamIm KxYkgWk D_Rt hkI 4lV]kÆ^Sk lNDldÁ^kIk >D Ik2Fak ]kFª 5ht 4gt
]kWat KkSt.
 _kÕům^Âdk¸^k \kdWtIm KxYkgWk:-
_kÕům^Âd _kÕůdkU ^k \kdWk KWgk]kÆ^k2Wk Dk^ªÿdR d Dk^ªÿdp° D_Rk_t ]hßdkIt GND
]kWat KkSkS. gkVk_RS3 axDk2]Vma _kÕůkl\]kWkIm\kdWkÿºdlaSDłWº^k
_kº^kSma axDk2]Å^t ŀQ ÖdłYkS ŁKatak 8¸I UKkªIk _kÕůkl\]kW Yhkd^kg l]bSx
Sx Â^k _kº^k¸^k 4lV]kÆ^Stg 4lVD lÖT_Sk ÿkĮ DłW UtSx 4gt lUgSt. 5VnlWD
_kÕů _kº^ Ó^dÖTtg _kÕům^ÂdkIm \kdWk ÿE_ DłWI g°k Vk_Dk2Wk
5YÐ^k 4lV]kÆ^Stg lNDdSk ^tRt gxYt 5ht ht gkdªlýD_mÂ^k ÿÂ^^kg ^tSt.
4lV]kÆ^Sk]hÂd -
4lV]kÆ^Sk ^k g2DÐYWtIt ]hßd YnQma ]nUzīk2¸^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ D_Sk ^t7a.
 ÿ\kd lW]kªR D_Á^kIt gkVW:-
4lV]kÆ^Sk^kGNDk¸^k ghkÍ^kWt 4lVg°k Vk_D 5Yak ÿ\kd gdªý d UmGªDkb
lW]kªR Dł eDSkS. ^kŀĶmWt 4lV]kÆ^Sk ^k GNDkIt ]hßd 4WÆ^gkVk_R 5ht.
 g°tg lÖT_Sk:
g°tg lÖT_Sk ÿkĮ hxRt ht DxRÂ^khm _kº^Ó^dÖTtS ]hßdkIt ]kWat KkSt. lÖT_ St 4\kdm
gdª ÿDk_IkldDkgOÈYhxSx hk gkdªlýD 4Wn\d 5ht. Dtdb eĉì gkVWk2Ik d Ykedm
[bkIk dkY_ DłW g°k lNDdSk ^tS Wkhm S_ Â^kg KW g2]Sm hk GNDI gdkªlVD
5dÔ^DO_Sx ^kŀĶmWt g°tg lÖT_Sk ÿUkW D_Á^kIt ]hÂdkIt Dk^ª 4lV]kÆ^Sk ^k
g2DÐYWt¸^k ]kÅ^]kSoW Yk_ YkPat KkSt.
 g°k 4da2[kSma ghKSk:-
4lV]kÆ^SkÿkĮ g°tIm 42]a[KkdRm ghK YĦSmWt GPoW ^tSt. Â^kg dtFbt ÿ^kg
D_Á^kImF_K\kgSWkhm Â^k]nbt hk 4lV]kÆ^Sk ^k SßdkIk ]hßdkIk FnR ]kWak
KkSx
 _kKDì^ g°tIk 5Vk_:-
4lV]kÆ^Sk ^k g2DÐYWtg _kKDì^ g°tIk 5Vk_ ]kWat KkSt. Dk_R KW g2]Sm hm
ÿk]n´^kWt 4lV]kÆ^Sk ^k SÂdk¸^k ]kÅ^]kSoWI ÿkĮ hxS 4gSt.
munotes.in

Page 85

85अध्यया्य ४: जबरदसती आवि स ंमती (Coercion and Consent)
 axDekhm ekgW Ó^dÖTtIt ÿVkW ]oÐ^:-
4lV]kÆ^Sk ht axDekhm ekgW Ó^dÖTtIt ÿVkW ]oÐ^ ]kWat KkSt. KWStIm g2]SmhkI
axDekhm ekgW Ó^dÖTtIk ]oa\oS 5Vk_ 4gSx. hk 5Vk_ 4lV]kÆ^Sk ^k g2DÐYWt¸^k
]kÅ^]kSoW 4lVD dplĦ2FS hxSkWk lUgSx.
 SkR SRkd d g2GfkªIt Ó^dÖTkYW:-
_kº^kS lhSg2[2Vk2Ik g2Gfª, SkRSRkd, g2Gfª ^k gdª GNDk2It ghK d gna\ Ó^dÖTkYW
4lV]kÆ^Sk ÿkĮ g°tg D_Rt e³^ hxSt. 4lV]kÆ^Sk ^k GNDk]nbt ^k YĦSmIt 4YGND
_kº^Ó^dÖTtS Zk_ 4ÐY ÿ]kRkS Yhkd^kg l]bSkS.
 Dk^ª±] Ó^dÖTk:-
4lV]kÆ^Sk ^k SÂdk¸^k ghkÍ^kWt _kº^Ó^dÖTtg Dk^ª±] ÖdłY UtRt e³^
hxSt. KWStIm 4lV]kÆ^Sk ÿkĮ Lkatam _kKDì^ g°k hm 4lVD Dk^ª±] 4gSt ht
gkSÂ^kWt ÿÂ^^kg ^tSt.
gk_k2e, 4lV]kÆ^Sk hm 5VnlWD _kº^ekľkSma >D ]hßdkIm g2DÐYWk 4goW g°tg 4lVD
lÖT_Sk, Dk^ª±]Sk, ghKSk, ÿUkW D_Á^k¸^k ŀĶmWt ^k SßdkIt ]hßd 4WÆ^gkVk_R 5ht. ht
axDekhm ekgW Ó^dÖTtIk ]oakVk_ ÌhRoW ÌhRoW ^k g2DÐYWtDPt Yklhat KkSt. Â^k]nbt
4lV]kÆ^Sk ÿkĮ D_Á^kIk ÿ^ÂW hk gdª ÿDk_¸^k _kKDì^ Ó^dÖTk2]Å^t hxS 4gatak 5YRkg
lUgSx
‘“Vn_mRÂd:-
Vn_mRÂd hm 5VnlWD _kKDì^ lgĦk2Sk]Vma >D ]hßdkIm g2DÐYWk 4goW hm g2DÐYWk g°k,
4lVg°k, 4lV]kÆ^Sk ^k YnQma g2DÐYWk ]kWkdm akFta. >EkUm Ó^ĉì, g2ÖTk, g]oh, _kÕů
5YÐ^k ^k gk2ÖDplSD ]oÐ^k2Im \n_b GkaoW g2]Sm ¸^k 5Vk_kd_ ÿ\nÂd lW]kªR D_St Â^kSoW
Vn_mRÂdkIm ÿdp°m ldDlgS hxSt 4gt gdªgkVk_RYRt lUgSt. Vn_mRÂd hm g2DÐYWk ÿkImW
DkbkSma _kº^DÂ^k«]Å^t hm Dkhm ÿ]kRkS Dk^ª_S 4gÐ^kIt lUgSt. gWkSW 4W _kKDì^
Sßddtß^k2¸^k ldIk_k2]Å^t hm Vn_mRÂdk g2[2VmIt DkhmldIk_5QbSkS hm]ký hm g2DÐYWk
Eö^k 4TkªWt ÿlgĦmg 5Ram Sm 6Nkla^W Wd ]k³gªdkUm 4rÆStlWB úk]gm ^k2Wm. úk]gm ^k2Wm
\k2Pdaekhm Ó^dÖTtIt 4gRk_t ÿ\nÂd ldĴtlfS D_SkWk Vn_mRÂdk¸^k g2DÐYWtg 5Vk_\oS
]kWat. Â^kYnQma DkbkS Vn_mRÂd hm g2DÐYWk _kKDì^ Ó^dhk_ d _kKDì^ lgĦk2S ^k2¸^k
4Ë^kgkIk ]hÂdkIk GND _klhatam lUgSt.
Vn_mRÂdg2DÐYWtIk 4Tª:-
Hegemony hk eÊU ]ob arlNW \kftSma hegemonia ^k eÊUkYkgoW S^k_ Lkatak 4goW Â^kIk
4Tª 4lVDk_, lW^], _kKDì^ dIªÖd, WtSk 4gk hxSx. ^kIk 4Tª Vn_mRÂd hm g2DÐYWk dIªÖd,
WtSpÂd ^k¸^kem g2[2lVS 5ht 4gt ÌhRSk ^t9 eDSt. 6. g. Yodª 5OÓ^k eSDkY^«S úmD munotes.in

Page 86

86रयाजकì्य वसĦयांत - 
FR_kº^k2]Å^t ^k YĦSm¸^k Vn_mRÂd _kERkö^k 4WtD _kº^g°k d _kKt lW]kªR Lkat. º^k2¸^k
g°tIk 5Vk_ axD g2]Sm hxSk. Â^k Â^k]nbtgSS^khegemony ^k g2DÐYWtg VłW hxÂ^k
4gt ÌhNat KkSt.
Vn_mRÂdÓ^k´^k-
Vn_mRÂd hm g2DÐYWk úk]gm 5lR YnQma Ó^k´^t¸^k 5Vk_t 4lVD ÖYĶ Dtam 5ht
“Hegemony means rule by one class on another but not by force, It is by
consent. Cultural hegemony was used as a means of of maintain and legitimising
the capitalist state” ÌhRKt >Dk dFkªIt Ungö^k dFkªd_ K[_UÖSm WkhmS_; g2]Sm ¸^k 5Vk_kd_
ÿ\nÂd 4gRt ÌhRKt Vn_mRÂd hx^.
úk]gm ^k2Im Vn_mRÂdkIm g2DÐYWk:-
úk]gmhkŽ Ó^k eSDkSma gdª®tķ ]k³gªdkUm ldIk_d2S ]kWak KkSx. ]k³gªdkUkd_ NmDk
DłW ]k³gªdkUm SÂd²kWkS WdmW g2DÐYWk2Im \_ GkaÁ^kIt ]hßdkIt Dk^ª úk]gm ^k2Wm Yk_
YkPatam lUgSt. _le^k ]Å^t Lkatam [xÐetlÓhD øk2Sm hm 5lTªD GNDk2Wk ÿkVkÆ^ UtS ^eÖdm
Lkatam 4gam S_m ÿFlSema \k2PdaUk_k2¸^k g2U\kªS ]ký ]k³gªdkUkWt WdmWDkhm[k[éIk
leDk_ D_Rt F_KtIt 5ht ^kgkOm úk]gm 5úhhxSk 5VnlWD \k2PdaekhmS Dtdb 5lTªD
GNDk2¸^k 5Vk_t øk2Sm GPdoW 5RRt e³^ Wkhm ^kIt 5DaW úk]gm DPt
hxSt. Â^k]nbtI úk]gmWt ]k³gª¸^k Ĭ2UkÂ]D \ylSD dkUkg Vn_mRÂdk¸^k lgĦk2SkIm KxP
lUatam lUgSt. úk]gm¸^k ]St, g2ÖDpSm, ldIk_g_Rm, \kfk, [ylĦD øk2Sm ^k2I2 >D]tDk2d_ ÿ\kd
YPSx ekgD dFª hk Â^k2¸^k hm Â^kIm ]nÐ^t, ŀlĶDxW, ldĵkg ^k2Im ŁKdkS le±R, ]kÅ^]t
^kgk_´^k g]kKm D_Á^k¸^k gkVWk2¸^k ghkÍ^kWt D_S 4gSkS. Â^kg º^kdtbm axDk2Im g2]Sm
d g]TªW l]bSt d Â^kSoW ekgD dFkªIt dIªÖd Eö^k 4TkªWt lW]kªR hxSt d Sm UmGªDkb lNDoWhm
_khSt.
úk]gm¸^k ]St, \k2Pdaekhm _kº^kIk 5Vk_ hk Vn_mRÂd 5ht. Â^k¸^k ]St, Vn_mRÂd ÌhRKt
Dtdb dFkª]Å^t 4gatam KkFpDSk WgoW Sm Â^k YamDPt KkRk_m [k[ 5ht. Â^kgkOm dRªÓ^dÖTk
Dtdb 5lTªD ŀlĶDxWkSoW 4daxDW W D_Sk Â^kIt gk2ÖDplSD, WulSD d [ylĦD Yuao hm
4Ë^kgRt 5dÔ^D O_St. Â^kŀĶmWt g]kKkIt g]kKmD_R GPdoW 5RRt 4Â^2S 5dÔ^D
4gSt. Vn_mRÂdk ¸^k g2DÐYWtIk 5Qkdk GtSkWk \k2PdaUk_ dFª g°td_ Dgt lW^2ýR ÿÖTklYS
D_Sx ^kIt ldĴtfR D_SkWk úk]gm ÌhRSkS,” _kKDì^ 5lR 5lTªD [b ^kI [_x[_
ldIk_g_Rm Ĭk_t St 5Yat Vn_mRÂd ÿÖTklYS D_SkS. Vn_mRÂd g°kVkö^k2¸^k SkDUmIt ]n´^
8F] ÖTkW 4gSt. \k2Pdaekhm _kº^ ?l¸JD g2GNWk, Y±, gk2ÖDplSD g2GNWk 6Â^kUéIk
dkY_ Vn_mRÂdkIm gkVWt ÌhRoW D_SkS. ^k gkVWk2¸^k ghkÍ^kWt dIªÖddkUm ldIk_g_Rm d
]oÐ^t axDk2¸^k ]Wkd_ l[2[dSkS. WkF_m g]kK hm Â^kDå_Sk _kº^kg ]US D_Sx. Â^kSoW munotes.in

Page 87

87अध्यया्य ४: जबरदसती आवि स ंमती (Coercion and Consent)
_kº^kg _kº^ D_Á^kIk 4lVDpS 4lVDk_ ÿkĮ hxSx.” hk 4lVDpS 4lVDk_ ÌhRKtI Vn_mRÂd
hx^.
\k2Pda ekhm Sma Vn_mRÂdkIm GPR úk]gm YnQma YĦSmWt ÖYĶ D_SkWk lUgSx.
x \k2Pdaekhm _kº^
x 5Vk_ 4lV_IWk
x 8ÂYkUWkIm \k2Pdaekhm YĦSm
x Dk^Ut, _kKDì^_IWk , V]ª,
x gk]klKDÿTk , WulSDSk, 5Ueª
x ÿ\nÂd lD2dk Vn_mRÂdkIm _IWk
x WkF_mg]kK _kKDì^g]kK
x DnNn2[, ekbk, Vkl]ªD g2ÖTk g_Dk_
x duVSk UtRk_m _IWk [akÂ]D gkVWt
4ek YĦSmWt \k2Pdaekhm YĦSmg Vn_mRÂdk¸^k 5Vk_t axD g2]Sm l]bdoW ÿ\nÂd ÿkĮ
hxSt. WkF_m g]kKkWt lWftV Dtak S_ _kKDì^ g]kK hk ld_xV U2P eĉì¸^k 5Vk_t ]xPmS
DkQSx ^kgkOmúk]gm ÿlSVn_mRÂdkIm g2DÐYWk ]k2PoW Dk]Fk_ dFkªWt Vn_mRÂd lW]kªR D_kdt
^kgkOm 5úhm hxSk. úk]gm ¸^k ]St 5K gkÌ^dkUm øk2Sm StÓhk e³^ 5ht º^kdtbtg KtÓhk
axDk2Im 5lR g]kKkIm ]oÐ^t, ldĵkg, ŀlĶDxW\k2Pdaekhm¸^k dIªÖd LnFkłW UtSma.
>D2U_mS Vn_mRÂd hm g2DÐYWk 5VnlWD _kº^ekľkSma >D ]hßdkIm g2DÐYWk 4goW ^k
g2DÐYWt¸^k 4Ë^kgkledk^ g°k, 4lVg°k, 4lV]kÆ^Sk ^k g2DÐYWk2¸^k 4Ë^kgkg YoRªÂd
^t9 eDS Wkhm.
gk_k2e:-
>D2U_mS, g°k, 4lVg°k, 4lV]kÆ^Sk d Vn_mRÂd ^k g2DÐYWk Eö^k 4TkªWt 5VnlWD
_kº^ekľk¸^k 4Ë^kgk¸^k FnŁ lDÐÐ^k 5htS. ^k g2DÐYWk2Wm 5VnlWD _kº^ekľkIm Ó^kĮm
ldÖSkå_S DtamI ledk^ Â^kg dkÖSldDSk hm ÿUkW Dtam. ^k g2DÐYWk2]nbt _kº^ekľ ht
4lVDklVD dÖSnlWķ hxÁ^kg ]US S_ LkamI ledk^ Ó^ĉì d g]kK, Ó^ĉì d _kº^ ^k2¸^kSma
ghg2[2VkIk ŀlĶDxW hm 4lVD ÿFÐ\ Lkatak lUgSx. Yk_2Yå_D _kº^ekľkS ^k g2DÐYWk2Ik
>DlýSI ldIk_ Dtak KkS 4gt. 5VnlWD _kº^ ekľ²k2Wm ]ký ^k g2DÐYWk2]Vma goà] Z_D
ÖYĶ DłW ÿÂ^tD g2DÐYWk hm dtFbm 4Ë^kgÁ^kg VkÆ^ lUat Â^k]nbt _kº^ekľk¸^k 4Ë^kgkS
4lVD dÖSnlWķSk ^tÁ^kg ]US Lkatam lUgSt.
munotes.in

Page 88

88रयाजकì्य वसĦयांत - 
5YRDk^leDax "
ÿ ak g°kÌhRKtDk^? g°tItÿDk_lahk
ÿ _k 4lVg°khmg2DÐYWkÖYĶDłW 4lVg°t¸^k ÿDk_k2ItYå_±RD_k
ÿ‘ _k 4lV]kÆ^SkÌhRKtDk^? ]kÆ^Skl]bdÁ^kIt]kFªgldÖS_lahk
ÿ’ Tk Vn_mRÂd^kg2DÐYWtd_lW[2Vlahk
lNYklahk
1. g°k
2. 4lVg°k
3. 4lV]kÆ^Sk
4. Vn_mRÂd

g2U\ªgoIm:-
1. ZP>g [m “ 8¸IS_5VnlWD_kKDì^lgĦk2S”, ldīk[n³g YlÊaegª,
C_2Fk[kU,Ž’
2. ZklP^k[6>a “ 5VnlWD_kKWmlSDlgĦk2S”, ZklP^k ÿDkeW, lUÐam,Ž”
3. \xbt\ka “ _kKDì^lgĦk2S”, lY2YbkYn_tÿDkeW, WkFYo_, ŽŽ–
4. lSKk_t_k4, Ytedtd\k,”5VnlWD_kKDì^lgĦk2S”, ®m]2FteÿDkeW,
WkFYo_,—•—
5. YkNma]h¤þ,” ldgkÓ^k eSDkSma _kKDì^ ldIk_ ÿdkh ”, Pk^]2PYlÊaDteÆg,
YnRt,Ž–
6. Sk_Dn2PtlÓh >] DlRªDĬk] “]oaFk]m]kWdSkdkU”, ®mldīkÿDkeWYnRt, —–“
7. YkNmadk \k “ _kKDì^lgĦk2S”, ÿek2SYlÊaDteÆg, DxÐhkYo_Ž”

7777777
munotes.in