Page 1
1 १
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
घटक स ंरचना
१.० उि ्ये
१.१ तावना
१.२ अपसामा य वत न हणज े काय?
१.२.१ अपसामा यता प रभािषत करण े
१.२.२ अपसामा य वत न वैिश ्यीकृत कर यातील आ हान े
१.२.३ अपसामा यता कशाम ुळे िनमा ण होत े?
१.३ मानिसक िवकारा ंचे िनदानीय आिण सा ंि यक य प ुि तका - डी. एस. एम.
१.३.१ डी. एस. एम. कसे िवकिसत झाल े?
१.३.२ डी.एस.एम.शी संबंिधत वाद त
१.३.३ मानिसक िवकाराची या या
१.३.४ डी. एस. एम.-४ –टी.आर. ची गृिहतके
१.४ अपसामा य वत न वग क ृत करणे
१.५ अपसामा य वत नाचे ऐितहािसक अवलोकन
१.५.१ अपसामा य वत ना या समकालीन अवलोकनाचा उदय
१.६ सारांश
१.७
१.८ संदभ
१.० उि ्ये:
हे करण वाच यान ंतर तु ही हे क शकाल :
अपसामा यता हणज े काय आिण याची या या कर यात य ेणा या अडचणी समज ून
घेणे munotes.in
Page 2
अपसामा य मानसशा
2 िवकृती या िवकासाम य े समािव असणा या घटका ंची चचा करण े
मानिसक िवकारा ंचे िनदानीय आिण सा ंि यक य प ुि तके या िवकासाच े आिण वापराच े
वण न करण े
१.१ तावना
अनेक वषा पासून सम या धान वत न समज ून घे याचे, समजाव ून सांग याच े आिण यावर
िनयं ण ठेव याच े य न केले जात आह ेत. अपसामा य मानसशा हणज े िवकृत वत नाचा
प तशीर अ यास होय. ते मानसशा ाची एक शाखा आह े, जे कारणमीमा ंसा,
ल णिव ान , आिण मानिसक आजारा ंची ि य े यां याशी स ंबंिधत आह े. या करणात
आपण िवचिलत िक ंवा 'अपसामा य ' वत न हणज े काय ह े समजून घेणार आहोत .
अपसामा य वत नाची या या जाण ून घेत यान ंतर आपण अपसामा य वत नाची व ैिश ्ये,
तसेच अपसामा यत े या कारणा ंम ये समािव असल े या आ हाना ंची चचा क . यानंतर
आपण मानिसक िवकारा ंचे िनदान आिण सा ंि यक य प ुि तका आिण संबंिधत िवषया ंवर
चचा क .
१.२ अपसामा य वत न हणज े काय ? What is abnormal
Behaviour?
आपण पुढील एका का पिनक उदाहरणाचा िवचार क या .
एक का पिनक उदाहरण घ ेऊ. राजू िविच वत न करतो , िविच बोलतो . राजूब ल त ु हाला
काही िविच वाटत ंय का? तुम या श ेजारी राजूसारखा कोणी िफरताना िदसला तर त ु हाला
कसे वाटेल? तु ही आ य चिकत होऊ शकता िक ंवा घाब शकता िक ंवा हस ू शकता ?
तु हाला वाट ेल, क या य म य े काहीतरी अ पसामा य आह े. कोण या आधारावर राज ूला
अपसामा य ठरवल े जाते? याचे बोल याची प त िविच आह े हणून? क तो उ च दाव े
करत आह े? िकंवा काही काळान ंतर तो कसा वाग ेल याचा अ ंदाज य ेत नाही हण ून?
कोणतीही गो , जी सामा यापासून िवचिलत होत े िकंवा नेहमी या िक ंवा वैिश ्यापे ा
वेगळी असत े, ितला अ पसामा य हणतात . तथािप , याला अपवाद अस ू शकतात आिण
आप या सां कृितक िकंवा सामािजक स ंदभा त काही अितशय अ पसामा य वत नदेखील
सामा य मानल े जाऊ शकते. उदाहरणाथ , ह शार म ूल असामा य असत े. मग, सामा य काय
आिण असामा य काय ह े आपण कशाव न ठरवायच े?
वरील ाच े उ र द े यासाठी काही िविश िनकष आह ेत, जे आपणा ंस अपसामा य तेची
या या कर या साठी मदत करतात आिण यामुळे सामा य आिण अ पसामा य यांत
फरकद ेखील करता य ेतो.
१.२.१ अपसामा यता प रभािषत करण े (Defining Abnormality )
मानिसक आरो य सम ुदायाम य े वापर या जाणा या स िनदान ि या चार मह वा या
घटकावर अवल ंबून आह ेत, याआ धारे अपसामा य वत न प रभािषत क ेली आह े. munotes.in
Page 3
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
3 िबघाड (Impairment ): या िनकषान ुसार, एखा ा य ला या या /ित या द ैनंिदन
जीवनात चा ंगले काय कर यापास ून ितब ंिधत करणार े वत न अपसामा य मानल े जाऊ
शकते. िबघाड हणज े एखा ा य ची इ तम िक ंवा सरासरी तराव र काय कर याची
मता कमी होण े. उदाहरणाथ , जे हा एखादी ी आजारावर काही औषध े घेते, ते हा
ितची बोधिनक आिण आकलन मता िबघडत े आिण या अव थ ेत ितन े गाडी
चालव यास ितला धोका असतो .
ताण िक ंवा वेदना (Distress ): या िनकषान ुसार, जर एखा ा िविश वत नामुळे
एखा ा य ला अ व थता जाणवत अस ेल आिण यापास ून मु हो याची ितची
इ छा अस ेल, तर ते वत न अपसामा य मानल े जाते. दुःखाचा अन ुभव, भाविनक िक ंवा
शारी रक व ेदना आप या जीवनात सामा य आह े. तथािप , मानिसक िवकारा ं या
बाबतीत व ेदनांची ती ता इतक जा त असत े, क य या द ैनंिदन जीवनात या
य यय आणतात . उदाहरणाथ , एखा ा अ य ंत ल ेशकारक घटन ेला बळी पडल े या
य ला अस व ेदना िक ंवा भाविनक अशा ंतता य ेऊ शकत े आिण द ैनंिदन जीवनात
ती याचा सामना क शकत नाही .
वत:ला िक ंवा इतर लोका ंसाठी धोका: जे हा एखा ा य या क ृतीमुळे
एखा ा या वतः या िक ंवा इतरा ं या जीवनाला धोका िनमा ण होतो , ते हा वत न
अपसामा य मानल े जाते. गंभीरपण े नैरा य त य ला व-ह या कर याचा धोका
असतो आिण हण ूनच या ि थतीला अ पसामा य हटल े जात े. याच माण े, िछ न-
मन कत ेने (Schizophrenia ) त य वा तिवकत े या स ंपका त नस यान े ती
वतःला िक ंवा इतरा ंना धोका द ेऊ शकत े. काही प रि थत म य े एखा ा य च े
िवचार आिण वत न इतरा ं या शारी रक िक ंवा मानिसक आरो यास धोका िनमा ण क
शकते आिण हण ूनच मुलांवर अ याचार करण े िकंवा इतरा ंचे शोषण करण े, यांसारख े
वत न अपसामा य मानल े जाते.
सामािजक आिण सा ं कृितक ्या अ वीका राह वत न: सामािजक िक ंवा सा ं कृितक
िनयमा ंशी स ुसंगत नसल ेले वत न अपसामा य मान ले जाते. काही वत न कार काही
सं कृत म य े वीकाराह असू शकतात , परंतु काही वत न कार काही स ं कृत म य े
िविच मानल े जाते. उदाहरणाथ , भारताम य े नवरा ी िक ंवा इतर सणा ंम ये देवा या
ता यात असण े, ही एक सामा य था आह े. परंतु, इतर बह त ेक देशांम ये हेच वत न
अपसामा य मानली जाईल . अशा कार े, सामा य िक ंवा अपसामा य वत न समज ून
घेताना सामािजक िक ंवा सा ं कृितक संदभ ल ात घ ेणे आव यक असत े.
१.२.२ अपसामा य वत न वैिश ्यीकृत कर या तील आ हान े (Challenges
Involved in Characterizing Abnormal Behaviour )
अपसामा यता प रभािषत कर यासाठी प िनकष असल े, तरी अपसामा य प रि थतीच े
िनदान करण े िदसत े िततक े सोपे नाही. १९७३ म ये डेि हड रोझ ेनहॅन यांनी एक उ क ृ
अ यास क ेला, याम ुळे य ा ि य ेतील अडचण वर काश टाकला गेला. आठ मानिसक
्या व थ य संपूण संयु रा ा ंमधील १२ मनो णालया ं या कम चा या ंना फसवू
शकल े. यांतील य ेकजण " र ", "पोकळ " आिण "थड असा जोरान े खाली पड याचा munotes.in
Page 4
अपसामा य मानसशा
4 आवाज " यांसारख े आवाज या हॉि पटलम य े ऐकत अस याची त ार करत होता . या
कारची मनोिवकाराची ल ण े िनवडली ग ेली, कारण मानसोपचार सािह या या इितहासात
यांची कधीच न द झाली न ह ती.
यांची नाव े आिण रोजगार वगळता , यांचे इतर तपशील बदलल ेले नाहीत आिण अशा
कार े यांचा इितहास आिण वत मान वत न (ल ण े वगळता ) कोण याही कार े अपसामा य
मानल े जाऊ शकत नाही . िवशेष हणज े, सव णालया ंनी या छ णा ंना दाखल क ेले
आिण दाखल झा यान ंतर लग ेच ल ण े िनमा ण करण े बंद केले असल े तरी, कोण याही
कम चा या ं या ल ात आल े नाही . उलटप ी , यां या सामा य क ृती या ं या
अपसामा यत ेचा अित र प ुरावा हण ून घे यात आ या .
कम चारी वगा चा सवा त ल व ेधक असा अमानवी माग कोणता होता – छ णांना अस े
वाटल े, क कम चारी कम चा या ंपैक कोणीही या ं या गरजा ंिवषयी िच ंतीत न हत े. िशवाय , ते
जे हा कम चा या ंना हे पटवून दे याचा य न क ेला, क ते वा तिवक सामा य होत े, ते हा
कम चा या ंनी या ं यावर िव ास ठ ेवला नाही . छ णा ंना ७ ते ५२ िदवसा ंत मु केले गेले
आिण इि पतळात ून मु के या णी या आठप ैक य ेकाचे ‘सूट िदल े या ि थतीतील
िछ न-मन कता ’ असे िनदान क ेले गेले, याचा अथ असा , क या ंची ल ण े उपि थत
न हती , िनदान या व ेळी.
रोझेनहॅन (१९७३ ) यांनी असा िन कष काढला , क णालयातील कम चा या ंना छ -
णांची सामा यता शोध यापास ून कशान े रोखल े, तर त े िनरोगी य ला आजारी
हण या या सामा य प :पातान े होय. या अ यासाम य े मानिसक आरो य यावसाियका ंची
फसवण ूक झा याम ुळे नैितक कारणा तव यावर टीका कर यात आली होती . तुलनेसाठी
िनयं ण गट का वापरला ग ेला नाही , यासंबंधीचे उपि थत क ेले गेले. असेही सा ंग यात
आले, क न दवल ेली ल ण े (िव म ) गंभीर व पाची अस यान े, णालयातील
कम चा या ंनी जे केले, तेच बह ता ंश िचिक सका ंनी केले असत े.
ि बनर (२००१ ) यांना असे आढळल े, क रोझ ेनहॅन या वाद त अ यासाम ुळे मानिसक
आरो य े ात अ य ंत बदल झाले आहेत. िनदान कर यायो य मनोिवकारा या ल णा ंसह
णांना मानिसक आरो य स ेवा ा कर यात अडचण य ेत हो या. यांनी जुनाट
िछ नमन कत े या द तऐवजीकरण इितहासासह सात उ दाहरण े न दव या आह ेत, यांपैक
सहा ल ण े सि य अव थ ेत असतानाही उपचार क ेले गेले नाहीत .
लॉरेन ल ेटर (२००४ ) यांनी रोझ ेनहॅन यां या अ यासाची न कल कर याचा य न
केला. लॉरेन ल ेटर "थड" आिण इतर कोणतीही ल ण े नस याची त ार करणा या अन ेक
िचिक सका ंकडे गे या. यांना सव व ेश नाकार यात आला आिण सवा त जा त
मनोिवकारा या ल णा ंसह न ैरा याच े िनदान कर यात आल े. यांना काही औषध े िलह न
दे यात आली . यांनी अस ेही न दिवल े, क रोझ ेनहॅन अ यासातील छ णा या
अनुभवा या िव येक मानिसक आ रो य कम चारी या ं याशी अितशय दयाळ ूपणे
वागल े. अशा कार े, टीका अस ूनही रोझेनहॅन या ंचा अ यास मनोव ै ािनक अडचणी
असल े या य च े िनदान आिण वीकार कर या या ि कोनात बदल करण े आव यक
आहे, हे दश िव याम य े मह वप ूण ठरला आह े. munotes.in
Page 5
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
5 १.२.३ मनोिवकृती िकंवा अपसामा य वाची कारण े काय ? What causes
Abnormality?
िवकृती या कारणा ंब ल िविवध ग ृिहतके आह ेत. एक ज ैिवक ि कोन आह े, जो ज ैिवक
घटका ंमुळे उ वल े या अपसामा य वत नांचा िवचार करतो . याम य े, अनुवांिशक अस ुर ा,
चेता- ेपकांमधील अस ंतुलन, म दूला द ुखापत , िवषारी पदाथ इ यादी मानसशा ीय
ि कोन अपसामा य वत नासाठी कारणीभ ूत मानल े जात े. बालपणातील अन ुभव,
आघातज य अन ुभव, िवकृत/सदोष िवचार ि या , िन न व -संक पना इ याद म ुळे
अपसामा य वत न उ वत े, असे मानल े जात े. सामािजक ि कोनान ुसार, िबघडलेले
पर परस ंबंध, भेदभाव, िकंवा य या राह या िठकाणच े नकारा मक सामािजक
वातावरण , यांमुळे उ वणार े वत न हे अपसामा य वत न समजल े जात े. जैिवक िक ंवा
पया वरणीय घटका ंमुळे असामा यता िनमा ण होत े क नाही , यावर दीघ काळ चचा होत
रािहली . याला िनसग -संवध न (nature -nurture question ) हणून संबोधल े जात े,
याम य े काही लोक िनसगा तील एखा ा गो ीम ुळे हणज े जैिवक िक ंवा स ंगोपनाम ुळे
हणज ेच पया वरणीय घटकाम ुळे उ वणारी अपसामा यता मानतात . उदाहरणाथ , जे हा
यावसाियक गायकाच े मूलदेखील यावसाियक गायक बनत े, तर याची गायनाची मता
ज मापास ून अन ुवांिशक र या आली होती , क जी याच े वडील यावसाियक गायक
अस याम ुळे आली .
यामुळे, आता प ुढचा ि कोन अिधक वीकाराह मानला जात आह े. सामािजक शा ा ंचे
असे मत आह े, क ज ैिवक, मानिसक आिण सामािजक घटका ंम ये पर परस ंवाद आह े.
याला ज ैव-मनो-सामािजक ि कोन (biopsychosocial approach ) असे हणतात .
रोग वणता -तणाव ा प (diathesis -stress model ) असे सूिचत करत े, क एखादी
य अन ुवांिशक ्या रोग वण असत े (diathesis ), हणज े एखा ा िविश िवकारासाठी
यांना काही अन ुवांिशक धोका असतो िक ंवा ज मा या ग ुंतागुंतीसार या काही ार ंिभक
घटना ंमुळे जीवनात लवकर अस ुरि तता ा होत े. डोके दुखापत , आघात , िकंवा
अपकाया मक िक ंवा कठोर क ुटुंब या अस ुरि तत ेमुळे यांना कोण याही कारची
लेशकारक िक ंवा तणावप ूण प रि थतीचा अन ुभव य ेतो, ते हा िवकार िवकिसत हो याचा
धोका अिधक असतो . ते सदोष यि म व ग ुणधम , अतािक क िवचार ि या , कमी व -
आदर या ंसार या मानिसक घटका ंमुळे िकंवा गैरवत न/छळ/शोषण अन ुभव याचा इितहास
िकंवा िनक ृ पर परस ंबंध, यांसार या सामािजक कारणा ंमुळे असू शकतात .
जे हा अस ुरि तता तणावाशी जोडली जात े, ते हाच िवकार प ूण िवकिसत होऊ शकतो .
जसे क , एका य ं णेतील बदला ंमुळे दुस या य ं णेम ये बदल होतात आिण न ंतर दुस या
यं णेमधील बदल पिह याम य े बदल घडव ून आणतात . उदाहरणाथ , िविश
चेता ेपकाम य े (जैिवक घटक ) वाढ झा यान े एखा ा य ला राग य ेऊ शकतो आिण
ती िचडिचड क शकत े (मानिसक घटक ). यामुळे य या या िम ा ंब ल रागान े
िति या द ेऊ शकत े, या या या वत नामुळे िम याला टाळ ू लागतात (सामािजक घटक ).
तसेच, िम ांकडून (सामािजक घटक ) नकार िमळा यान े य आणखी िचडिचड क
लागत े, याम ुळे चेता ेपकाम य े (जैिवक घटक ) आणखी बदल होऊ शकतात . munotes.in
Page 6
अपसामा य मानसशा
6 अपसामा यत े या िवकासाम य े सहभागी असल े या ज ैव-मनो-सामािजक घटका ंवर आपण
थोड यात नजर टाक ूया.
जैिवक कारण े (Biological causes ):
जैिवक ि को नातून िवक ृती कशाम ुळे उ वत े, हे समज ून घे यासाठी मानिसक आरो य
त एखा ा य या शरीरातील ि या ंवर ल क ि त करतात , जसे क जन ुक य
अनुवांिशकता , चेतासं थे या काया तील बदल िक ंवा शारी रक िवचिलतता , इ यादी .
अनेक िवकृत चा कुटुंबात सार हो तो. उदाहरणाथ , पालका ंपैक एकाला िछ न -
मन कता अस यास हा िवकार नसल े या पालका ं या म ुलां या त ुलनेत यां या मुलगा
िकंवा मुलीला िछ न -मन कता हो याची श यता अिधक असत े.
इतर घटक , जसे क व ै िकय ि थती (कंिठका ंथी - thyroid ), म दूला इजा /दुखापत
(मि त क आघात ), काही पया वरणीय उ ेजनां या स ंपका त येणे (िवषारी पदाथ ,
ऍलज ), काही औषध े घेणे, बेकायद ेशीर औषध े घेणे, इ याद म ुळे शारी रक काया म ये
अडथळा िनमा ण होऊ शकतो . यामुळे भाविनक िक ंवा वत न-संबंिधत िबघाड होतो .
मानिसक कारण े (Psychological causes ):
य या िवचारा ंवर, भावना ंवर, वत नावर िक ंवा यि म वावर प रणाम करणार े अ य ंत
लेशकारक जीवन अन ुभव हे मानिसक िवकृती या िवकासाम य े मानसशा ीय घटक
हणून संबोधल े जातात . उदाहरणाथ , बालपणात बाजारात हरिवल े या य स
बालपणातील कटू अनुभवाम ुळे बाजारप ेठेची अतािक क भीती िनमा ण होऊ शकत े.
िबघडल े या आ ंतरवैयि क स ंबंधांमुळे सदोष िवचार ि य ेतून मानिसक िवक ृती
िनमा ण होऊ शकत े. उदाहरणाथ , आप या म ैि णीन े परत कॉल न क े यामुळे खूप
नाराज झाल ेला मुलगा ल ात य ेऊ शकतो , या या मनात अन ेक सदोष िवचा र येऊन
तो नैरा य त होतो .
अवा तव अप े ा, अंिगकृत असहा यता (learned helplessness ), नकारा मक
गो वर ल क ि त करण े, दोष द ेणे, ं ा मक , आप ीजनक घटना , इ यादी घटक
मानिसक िवक ृतीस कारणीभ ूत ठ शकतात .
कमी व -स मान , चुक चे िनण य, िनराशावा दी िवचार ि या , कमी व -िव ास , यांमुळे
य मानिसक सम या ंना बळी पड ू शकत े.
सामािजक सा ं कृितक कारण े (Sociocultural causes ):
सामािजक -सां कृितक हा श द एखा ा या जीवनातील सामािजक भावा या ोता ंना
सूिचत करतो . पिह या घटकात एखा ा य ला भािवत करणार े सवा त जवळच े
हणून कुटुंबातील सद य आिण िम या ंचा समाव ेश होतो . सम या त नात ेसंबंधांमुळे
एखा ाला न ैरा य य ेऊ शकत े. तसेच, अयश वी ि यकर व -ह या क शकतो . munotes.in
Page 7
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
7 दुस या घटकात , य या जीवनात या ं याशी स ंवाद कमी आह े असे शेजारी, यांचा
समाव ेश आह े. तरीही या ंचे वत न, दजा , ि कोन आिण अप े ा य वर भाव
टाकतात .
ितस या घटकात , िश क , शाळा, महािव ालय , सं था, काय थळ या ंचा समाव ेश
होतो. या य ेक िठकाणाह न एखादी य काय िशकत े िकंवा या ंना आल ेले अनुभव
िवचार आिण वत न घडिव यात मह वाची भ ूिमका बजावतात .
कोणताही समाज बह त ेक लोका ं या जीवनात िनणा यक भ ूिमका बजावतो . राजक य
गडबड , अगदी थािनक पातळीवरही एखा ाला िच ंता िकंवा भीती वाट ू शकत े. िलंग,
जात, ल िगक व ृ ी, अपंग व यावर आधा रत भ ेदभाव य वर प रणाम क श कतो.
१.३ मानिसक िवकारा ंचे िनदानीय / िनदाना मक आिण सा ंि यक य
मािहतीप ुि तका : (The Diagnostic and Statistical Manual
of Mental Disorders ) :
मानिसक आरो य त िविवध कार या अ पसामा यत े या मानदंड, अटी आिण
या या ंसाठी मानिसक िवकारा ंचे िनदानीय / िनदाना म क आिण सा ंि यक य
मािहतीप ुि तका (डी.एस.एम. - DSM) चा स ंदभ घेतात. ही एक वग करण णाली
आहे, याम य े सव मानिसक िवकारा ंचे वण न समािव आह े.
अमे रकन सायिकयाि क असोिसएशन (APA) ारे कािशत डी . एस. एम., म ये
मनोिवक ृतीशी स ंबंिधत नवीनतम मािहती समा िव कर यासाठी व ेळोवेळी स ुधा रत
केले जाते. डी. एस. एम. थम १९५२ म ये कािशत झाल े आिण त े हापास ून याची
नवीनतम आव ृ ी डी . एस. एम.-४-टी.आर. (मजकूर पुनरावृ ी) सह अन ेक बदल झाल े
आहेत.
डी. एस. एम. या स ुधा रत आव ृ या िवकिसत कर यासाठी , काय दलाची िनयु केली
जाते, याम य े िविश मनोिवक ृतीमधील त डॉ टर आिण स ंशोधक या ंचा समाव ेश
असतो . यां या स ंशोधन आिण उदाहरण अ यासा या (case studies ) िव ेषणावर
आधा रत सौ य समायोजन सम या ंपासून ते गंभीर िवकारा ंपय त या अन ेक िवकारा ंची
यादी िदली आह े.
डी. एस. एम. िनदान िनद शाकांची मािणत या या करत े आिण िचिक सक व
संशोधक यां यासाठी एक सामा य भाषा आिण व प देते.
डी. एस. एम. चे बह अ ीय व प मानिसक िवकार , सामा य व ै िकय प रि थती ,
मनोसामािजक सम या आिण काय णाली या पातळीकड े ल द ेऊन क रणांचे
सखोल म ू यमापन कर यावर भर द ेते.
डी. एस. एम. या अलीकडील आव ृ ी एक ताि वक ि कोन पाळतात . हणज ेच, या
मनोवै ािनक िवकारा ंना जबाबदार धर याप े ा िनरी ण कर यायो य घटना ितिब ंिबत
कर याचा य न करतात . उदाहरणाथ , दुि ंता िवकारा ंचे वण न संबंिधत मनोव ै ािनक
आिण शारी रक ल णा ं या स ंदभा त केले जाते. याम य े ल ण े कशाम ुळे उ वली याच े
संदभ नसतात . munotes.in
Page 8
अपसामा य मानसशा
8 डी. एस. एम. वग करण - णाली उपचार िनयोजनात कर यासद ेखील मदत करत े.
उदाहरणाथ , मनोवै ािनक आजार असल े या लोका ं या त ुलनेत िचंता त िवकार
असल े या य साठी िचिक सक िभ न उपचार योजना िनवडतो . तसेच, येक डी.
एस. एम.-४ िनदानाम य े िविश स ं या मक स ंकेतांक असतो , जो य ना उपचार
खच यव थापन कर यासाठी आरो य िवमा सोयीचा ठरतो .
डी. एस. एम. या ल ेखकांनी एक िव ासाह , वै ािनक ्या आिण व ै िकय ्या यो य
णाली िवकिसत कर याचा य न क ेला आह े, याम ुळे िविश ल णा ंना अन ुस न
कोण याही िचिक सका ंचे िनदान सारख े ये यास मदत होत े.
डी. एस. एम. ची वैधता स ुिनि त कर यावरद ेखील भर िदला ग ेला आह े. हणज ेच,
िनदान कर याचे िनकष द े यात आल ेले आहेत. यामुळे, िभ न िवकार एकम ेकांपासून
ओळखल े जाऊ शकतात .
१.३.१ डी.एस.एम. कसा िवकिसत झाला ? (How the DSM Developed?)
डी. एस. एम. ही पिहली अिधक ृत वग करण णाली क ेवळ मानिसक िवकारा ंचे िनदान
कर यासाठी िवकिसत कर यात आली होती . आपण य ेथे डी. एस. एम. चा इितहास पाह
या.
डी. एस. एम.-१ ही १९५२ म ये कािशत झाल ेली पिहली आव ृ ी आहे. याम य े एक
सै ांितक ि कोनाचा अवल ंब केला होता, याम य े एखा ा य या 'भाविनक
िति या ' िकंवा या ं या 'भाविनक सम या ' यांमुळे मानिसक िवकार िद सून येतात,
असे मत होत े.
१९६८ म ये कािशत झाल े या डी . एस. एम.-२ ने मनोिवक ृती या प या या
आिण िनदाना मक संक पना दे याचा य न क ेला, याम ुळे सै ांितक ग ृिहतका ंवर
अवल ंबून राहण े कमी झाले. परंतु, िनकष अच ूकपणे प क ेले गेले नाहीत आिण जे
होते ते बह तेक मनोिव ेषणा मक िस ा ंता या स ंक पना ंवर आधा रत होत े.
१९७४ म ये अमे रकन सायिकयाि क असोिसएश (APA) ने एक काय दल िनय ु
केले. हणज ेच, िव ान आिण अ यासका ंची एक गट मानिसक आजाराची
मािहतीप ुि तका िवकिसत कर यासाठी तयार क ेला. यामुळे १९८० म ये डी. एस.
एम.-३ कािशत झा ले.
जरी डी . एस. एम.-३ ही एक प र क ृत आव ृ ी होती , याम य े िवकृती या स ंक पना
िद या हो या . परंतु, िनदान कर याच े िनकष प न हत े. यामुळे, डी. एस. एम.-३-
आर. १९८७ म ये सुधा रत मानिसक आजाराची मािहतीप ुि तका हण ून का िशत
कर यात आली .
याच व ेळी, अमे रकन सायिकयाि क असोिसएश (APA) ने पु हा एकदा काय दलाची
थापना क ेली. यांनी ट याट यान े िनदाना ंची िव ासाह ता आिण व ैधता
सुधार यासाठी काय केले. पिह या ट याम य े, या या सद या ंनी कािशत क ेले या
संबंिधत संशोधनाच े पुनरावलोकन क ेले. याचेच दुस या ट याम य े काळजीप ूव क
िव ेषण क ेले. पुढील ट यात े ीय चाच या ंचा समाव ेश होता . याम य े िनदान munotes.in
Page 9
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
9 झाले या मानिसक िवकार असल े या हजारो य या म ुलाखती घ े यात आ या .
चलिच िफतीब क ेले या म ुलाखत ारे णा ंचे िचिक सका ं या जोडीन े िनदानातील
सुसंगततेचे मू यांकन क ेले. िनदानाची व ैधता थािपत कर यासाठी िचिक सका ंनी
िविश मानिसक िवकारा ंचे िनदान क ेले या य च े मू यांकन क ेले. िविश
प रि थत च े िनदान कर यासाठी आव यक ल णा ंची सं या आिण व प मा ंडले. या
े ीय चाच या ंमुळे रोगिनदानिवषयक िनकष ठरतील , अशा िविश कारची आिण
ल णा ंची स ं या ायोिगक र या ठरिव यास मदत झाली . उदाहरणाथ , गंभीर
अवसाद /नैरा य िवक ृतीचे िनदान कर यासाठी एखा ा य ला नऊ स ूचीब
ल णा ंपैक िकमान पाच ल णे असण े आव यक आह े, यात वार य नसण े, उदास
मनःि थती , अ व थ झोप , अ व थ भ ूक, नालायकपणाची भावना इ यादी ल णा ंचा
समाव ेश होता .
अशा कार े, डी. एस. एम.-४ १९९४ म ये कािशत कर यात आल े. या आव ृ ीचे
एक म ुख वैिश ्य, हणज े यात सव िवकारा ंपैक जवळपास िन या िवकारा ंसाठी एक
िनकष हण ून सामािजक , यावसाियक िक ंवा इतर काय े ात व ै िकय ्या ल णीय
ास िक ंवा कमजोरी िनमा ण करणा या ल णा ंचा समाव ेश कर यात आला होता .
अ यावत मािहतीसह डी . एस. एम.-४, डी. एस. एम.-४-टी.आर. (सुधा रत ) हणून
ओळखला जातो , २०१३ पय त कािशत झाल े.
नंतर नवीनतम डी . एस. एम.-५ हे २०१३ म ये कािशत झाल े. डी. एस. एम.-४-
टी.आर. ते डी. एस. एम. ५ म ये बरेच बदल क ेले गेले आहेत. मु य बदला ंपैक एक
हणज े बह -अ ीय णाली न कर यात आली . यानंतर, डी. एस. एम. ५ या
काय दलान े िविवध िवकारा ंचे ितिनिध व कर यासाठी आिण िमतीय ा पाचा अवल ंब
कर याचा िवचार क ेला. पण श ेवटी त े तसे करता आल े नाही. तथािप , डी. एस. एम. ५
चे कलम तीन िचिक सका ंना आयामी ा पावर आधा रत िभ न िवकारा ंचे वण न िदल े.
डी. एस. एम. ५ ची स याच े संघटन च ेता-िवकासा मक िवक ृतीपास ून सु होत े,
यानंतर प ुढील ेणी "आंत रक " िवकारा ंची आह े ( याम य े ि चंता, नैरा य, आिण
शारी रक ल ण े अिधक ठळक िदली आह ेत) आिण श ेवटी "बा " िवकार ( याम य े
आवेगपूण , य यय आणणार े आचरण आिण पदाथ वापर याची ल ण े िदली आहेत).
१.३.२ डी.एस.एम. शी स ंबंिधत वाद त सम या : (Controversial Issues
Pertaining to DSM)
अनेक वषा पासून, डी. एस. एम. या समी का ंनी असा य ुि वाद क ेला आह े, क ते
लोकांवर अ यायकारकपण े िनद शक लागू करत े आिण डी . एस. एम. खूप िव ासाह
आिण व ैध साधन नाही. राजकारण आिण स ं कृतीचा िवकारा ं या या य ेवर वेळोवेळी
भाव पडतो , असेही सुचवले जाते. उदाहरणाथ , समल िगकता डी . एस. एम.-२ म ये
िनदान ेणी हण ून समािव कर यात आली होती आिण १९७० ते १९७३ पय त
ए.पी.ए. वािष क प रषदा ंम ये समिल ंगी काय क या या िनष ेधानंतर काढ ून टाक यात
आलेली होती. munotes.in
Page 10
अपसामा य मानसशा
10 तसेच, ि हएतनाम य ु ातील िद गजा ं या दबावान े डी. एस. एम.-३ या ल ेखकांना हे
मा य कर यास भाग पाडल े, क आघातज य घटना ंमधून वाचल े यांना येत असल े या
ल णा ंचा िवक ृतीत समाव ेश होतो आिण अशा कार े आघातज य तणाव िवकृती
सवा ना प रिचत झाली .
या यित र , डी.एस.एम. वग करण णालीवर ती मिहला ंिव प ूव हदूिषत
अस याची टीका क ेली जात े. यात मिहला ंना यि म व िक ंवा भाव िवक ृतीचे िनदान
हो याची अिधक श यता असत े, असे मत मा ंडले आहे, कारण ी या यि म वा ची
वैिश ्ये िवकृतीदश क समजली जातात (कक आिण क ुिच स, १९९२ ; कक आिण
कुिच स, १९९७ ).
१.३.३ मानिसक िवकृतीची िक ंवा अपसामा य वत नाची या या (Definition of
Mental Disorder )
मानिसक िवकारा ंची संक पना ही िनदान आिण उपचार ि य ेसाठी म ूलभूत आह े. डी. एस.
एम. चे लेखक मानिसक िवक ृतीची या या प ुढील माण े देतात: "िचिक सा मक ्या
मह वप ूण वत न िकंवा मानिसक ल णब ंध िकंवा संघात, जो एखा ा य म य े उ वतो , जो
या या स या या ासाशी स ंबंिधत आह े (उदाहरणाथ , वेदनादायक अन ुभव) िकंवा
िवकला ंगतेशी ( हणज ेच, काया या एक िक ंवा अिधक े ांम ये कमजोरी य ेणे) संबिधत
आहे आिण या ल णा ंमुळे मृ यूची वेदना, िवकला ंगता िक ंवा व - वातं य लोप
पाव याची स ंभावना िदसत े, यास मनोिवक ृती हणतात ”.
ही या या समज ून घेऊ –
एक मानिसक िवकार व ै िकय ्या मह वप ूण : याचा अथ असा होतो , क ल ण े
िविश कालावधीसाठी उपि थत असण े आव यक आह े आिण य या जीवनावर याचा
मोठा भाव असतो . अशा कार े, अधूनमधून कमी भावि थती िक ंवा िविच वत न िकंवा
अि थरत ेची भावना ह े सामा य अन ुभव य ेतात आिण त े मानिसक िवकार दश वत नाहीत . ते
मह वप ूण मानल े जा यासाठी त े सतत आिण ती व पाच े असण े आव यक असत े.
एक मानिसक िवकार वात िनक िक ंवा मानसशा ीय ल ण -समु चय िक ंवा
आकृितबंध: एक ल ण -समु चय हा स ुपा रभािषत ल णा ंचे संकलन असतो . वात िनक
िकंवा मानसशा ी य ल ण -समु चय हा य न े न दिवल ेला प ि या आिण िवचार
आिण भावना या ंचा स ंच असतो . यानुसार, या ि छक िवचार िक ंवा वत न हे मानिसक
िवकार िनमा ण करत नाही . य ला मानसशा ीय िवक ृती आह े, हे िनि त हो यासाठी
ितने प रभािषत िवचार , भावना आिण वत न यांचे िव ता रत माण अन ुभवलेले असण े
आव यक आह े.
पुढे, हे वत मान मानिसक ास , अपंग व/अ मता , िबघाड िक ंवा गंभीर जोखम
इ याद शी स ंबंिधत आह े. याचा अथ असा क ल ण -समु चय हा य या द ैनंिदन
कामकाजात प ुरेसा य यय आणतो . उदाहरणाथ , एक ी जी स न े हात ध ुते, ती ित या
कृतीमुळे खूप िवचिलत होऊ शकत े आिण ती या वत नावर मात क शकत नाही . ित या munotes.in
Page 11
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
11 कामावर आिण सामािजक जीवनातील उ पादकत ेवरदेखील याचा ग ंभीर प रणाम होऊ
शकतो .
काही मानिसक िवकारा ंम ये य तीला कोणताही मानिसक ास होत नाही , परंतु जीवाला
गंभीर धोका अस ू शकतो . उदाहरणाथ , उ मादा या (mania ) अितउ साही अव थ ेत
असल ेली य चा ंगला व ेळ घालिव यासाठी अितउ साही होऊन धोका िनमा ण क
शकते.
शेवटी, िवकार सा ं कृितक ्या अप ेि त िक ंवा मंजूर असा आक ृितबंध नाही .
उदाहरणाथ , एखा ा ी ला ित या पती या म ृ यूनंतर काही िदवस उदास वाटण े, खाणे,
झोपण े, ल क ि त कर यात अडचण य ेणे, इ याद ना ग ंभीर अवसाद िवक ृती हटल े जाणार
नाही, कारण ही या घटन ेची अप ेि त िति या आह े.
१.३.४ डी. एस. एम.-४-टी.आर. ची गृहीतक े (Assumptions of DSM -IV-TR):
डी. एस. एम. काही ग ृिहतका ंवर आधा रत आह े:
१. वै िकय ा प (Medical Model ): डी. एस. एम. वै िकय ा पाचे अनुसरण
करते. याचा अथ असा आह े, क य ेक शारी रक आिण मानिसक िवकार हा एक रोग
मानला जातो . या अथा ने डी. एस. एम. हे जागितक आरो य स ंघटनेने िवकिस त केले या
आंतररा ीय आजारा ंचे वग करण (ICD) सारख े आहे आिण व ै िकय स ं ां या वापराम य े
एक पता दिश िवते. या मतान ुसार, िछ न-मन कता हा एक आजार आह े आिण तो आजारी
असल े या य ला ण अस े संबोधल े जाते. मानिसक िवकार या श दाचा वापरद ेखील या
मताशी सुसंगत आह े. 'मानिसक ' िवकार आिण 'शारी रक ' िवकारा ंम ये फरक आह े,
मानिसक िवकार या श दाचा अथ ओळखण े मह वाच े आहे. मानिसक िवकारा ंम ये जैिवक
घटका ंचा समाव ेश असतो आिण याच माण े शारी रक िवकारा ंम ये मानिसक घटक
असतात .
२. असै ांितक अिभम ुखता (Atheoretical Orien tation ): डी. एस. एम. या
लेखकांनी प ीकरणा मक वग करण णालीऐवजी वण ना मक वग करण िवकिसत
कर याचा य न क ेला आह े. हणज े, मनोवै ािनक िवक ृती कशाम ुळे उ वली , याऐवजी एक
िनरी णीय घटना हण ून प क ेली गेली आह े. काय कारणभावा या िस ा ंतां या संदभा त
डी. एस. एम. तट थ आह े. उदाहरणाथ , डीएसएम -आय ही -टीआर (डी. एस. एम.-४-
टी.आर.) सामािजक भयग ंडाला द ुि ंता िवक ृती हण ून वग क ृत करत े, याम य े य ला
सामािजक िक ंवा काय दश न प रि थतीची सतत भीती वाटत े, ही िच ंता बालपणातील
आघात िक ंवा इतर को ण याही कारणा तव आह े क नाही , याचा स ंदभ देता येत नाही . डी.
एस. एम. या स ु वाती या आव ृ ी मनोिव ेषणा मक पर ंपरेवर आधा रत हो या , याम य े
मानिसक िवक ृत ना 'चेतािवक ृती' (neurosis ) िकंवा एखा ा या सम या ंवरील 'भाविनक
िति या ' हणून पािहल े जात होत े. चेतािवक ृती हा श द आता डी . एस. एम. चा भाग नाही ,
परंतु तरीही सामा यतः ासदायक आिण शारी रक आधार नसल े या ल णा ंचे व ण न
कर यासाठी वापरला जातो . हा श द अ यािधक िच ंता िकंवा काळजीचा स ंदभ दे यासाठी
आिण मनोिवक ृतीपास ून ि थती व ेगळी कर यासाठी द ेखील वापरला जातो .
मनोिवक ृतीम य े िव म (खोटा समज ) आिण स ं ांती (खोटा िव ास ) यांचा समाव ेश होतो . munotes.in
Page 12
अपसामा य मानसशा
12 ही अशी ि थती आह े याम य े य वा तिवकत े या स ंपका त राहत नाही आिण ती
अ यंत अ व थ आिण िविच वत न करत े. मनोिव ी ता िक ंवा मनोिवक ृती (Psychosis )
ही िनदान ेणी नाही , परंतु डी. एस. एम.-४-टी.आर. म ये वण ना मक स ं ा हण ून वापरली
जाते.
३. वग य ि कोन (Categorical Approach ): डी.एस.एम.-आय. ही.-टी.आर.
(डी. एस. एम.-४-टी.आर.) िवकारा ंचे वग करण व ेग या ेण म य े करत े. उदाहरणाथ , या
प रि थत म ये जा त िच ंता िक ंवा काळजी असत े यांना दुि ंता िवक ृती हण ून वग क ृत
केले जाते. याचा भावि थतीवर प रणाम होतो , यांना भावि थती िवक ृती हण ून संबोधल े
जाते. प तशीर असल े तरी, या ि कोनाला मया दा आह े. मानिसक िवक ृती एकम ेकांपासून
फार स ुबकपण े वेगळे केले जाऊ शकत नाहीत . उदाहरणाथ , उदास मनःि थती आिण
िचिक तक न ैरा य (उदासीनत ेचे िनदान ा कर यासाठी प ुरेसे ती ) यां यात फरक करण े
कठीण आह े. वग य ि कोनाशी स ंबंिधत दोन म ु े आहेत. एक हणज े सह-िवकृती असण े,
हणज ेच या प रि थतीत एखा ा य ला दोन िक ंवा अिधक िवकार असतात , जे
सहअि त वात असतात . उदाहरणाथ , दुि ंता िवक ृती, भावि थती िवक ृती आिण काही
यि म व िवकारा ंम ये नकारा मक भाविनक अव था सामा य असत े. दुसरे हणज े
सीमार ेषेचे - काही िवक ृतीम य े आ छािदत ल ण े असतात , जसे क आचारिव कार,
िवरोधक िडिफए ंट िडसऑड र आिण ल -तूट/अिति याशीलता िवकार . यामुळे एक
आयामी ि कोन िवचारात घ ेतला जात आह े. हणज ेच, एखा ा य ची ल ण े काही
ेण म य े बसव याऐवजी याला य ेक ल णा ंची ती ता दश िवणारी स ं या मक ेणी
िमळेल. िमतीय ा प य या ि थतीच े चांगले वण न करत े असे मानल े जाते. डी. एस.
एम. ५ या काय दलाकड ून िमतीय ा प वाप न प ुढील आव ृ ी िवकिसत कर याची
अपे ा आह े.
४. बह अ ीय णाली (Multiaxial system ): एखा ा य या काय प ती या
पाच े ांचे मू यांकन करण े या णालीम य े समािव आह े. यानुसार उपचारा ंचे िनयोजन
केले जाऊ शकत े आिण िवक ृती या मागा चा अंदाज लावता य ेतो. डी. एस. एम. म ये पाच
अ असतात .
अ १: िचिक सक िवक ृती आिण इतर अटी (Axis I: Clinical Disorders and
Other Conditions That May Be a F ocus of Clinical Attention ):
या अ ाचा उपयोग अपसामा यत े या िविवध कारा ंची यादी कर यासाठी क ेला जातो .
हणज े, यि म व िवक ृती आिण बौि क अ मता , जसे क िछ न -मन कता , िविवध
कार या द ुि ंता िवक ृती, जसे क सामािजक द ुिभ ती, िविश भय , सामा यी कृत दुि ंता
िवकृती इ यादी भावाितर ेक आिण अिनवाय ता स ंबंिधत िवक ृती जस े क भावाितर ेक –
अिनवाय ता िवक ृती, सं ह िवक ृती, शारी रक य ंग- म िवक ृती इ यादी , भावि थती िवकृती
जसे क ग ंभीर अवसाद िवक ृती, ि ुवीय िवक ृती, इ यादी , समायोजन िवक ृती, बोधा मक
िवकृती जस े क म ृित ंश, िम पणा इ यादी जर अ १ िवकृती एखा ा य ला
एकापे ा अिधक असतील , तर थम भ ेटी या ाथिमक कारणासह न दवल े जावे. munotes.in
Page 13
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
13 अ २: यि म व िवकृती आिण मानिसक मंद व (Personality Disorders and
Mental Retardation )
सं ांती यि म व िवक ृती, िछ नमन कता यि म व िवक ृती, िछ नमन कतावत
यि म व िवक ृती, असामािजक यि म व िवक ृती, वरती यि म व िवक ृती इ यादी
आिण बौि क मंद व यांसारख े सव यि म व िवकार अ २ वर न दवल े जातात . वाईट
यि म व वैिश ्ये िकंवा संर ण य ं णेचा अ यािधक वापरद ेखील य ेथे उ ल ेख केला जाऊ
शकतो . या अ ावर य या ाथिमक त ारीकड े ल द ेताना अ वा यकर
यि म वाची व ैिश ्ये आिण मानिसक म ंदता ल ात घ ेतली जाते.
अ ३: सामा य व ै िकय ि थती (General Medical Conditions )
हा अ एखा ा य या मानिसक िवकारा ंना समज ून घे यासाठी मह वा या असल े या
सामा य व ै िकय प रि थत चा अहवाल द े यासाठी मह वाचा आह े. सामा य व ै िकय
ि थती अन ेक कार े मानिसक िवकारा ंशी संबंिधत अस ू शकत े.
अ ४: मनोसामा िजक आिण पया वरणीय सम या (Psychosocial and
Environmental Problems )
अ १ आिण २ वर सूिचब मानिसक िवक ृतीचे िनदान , उपचार आिण रोगिनदान भािवत
करणा या मनोसामािजक आिण पया वरणीय सम या या अ ावर न दव या जातात . याम य े
जीवनातील नकारा मक घटना , आंतरवैयि क तणाव , सामािजक पािठ ं याचा अभाव
इ याद चा समाव ेश होतो . या सम या मानिसक िवक ृती या िवकासावर िक ंवा उपचारा ंवर
भाव टाक ू शकतात िक ंवा अ १ िकंवा २ ि थतीचा प रणाम हण ून िवकिसत होऊ
शकतात .
अ V: काया मकचे साव ि क मू यांकन (Global Assessment of
Functioning )
हा अ एखा ा य या एक ूण काय प तीब ल िचिक सका ं या िनण याचा अहवाल
दे यासाठी आह े. जो अहवाल उपचार िनयोजन िक ंवा या या प रणामाचा अ ंदाज
लाव यासाठी उपय ु ठरतो. िचिक सका ं ारे य या मानिसक , सामािजक आिण
यावसाियक काया चे मू यांकन कर यासाठी याचा उपयोग केला जातो . उदाहरणाथ , १००
चा ा ा ंक हणज े कोणतीही ल ण े नसताना उ क ृ काय करण े, तर ५० चा ा ा ंक गंभीर
ल ण े दश िवतो.
९१-१०० िविवध कारची काय उ कृ करणे, जीवनातील सम या कधीच हाताबाह ेर गे याचे िदसत नाही, या या िक ंवा ित या अन ेक सकारा मक ग ुणांमुळे इतरांकडून कौतुक केले जाते. कोणतीही ल ण े िदसत नाहीत .
८१-९० अनुपि थत िक ंवा िकमान ल ण े (उदाहरणाथ , परी ेपूव सौ य िच ंता), सव े ांम ये चांगले काय करण े, िविवध उप माम य े वार य असण े आिण यात ग ुंतणे, सामािजक ्या भावी , जीवनात सामा यतः समाधानी, दैनंिदन सम या िक ंवा िचंता जा त नसण े, कुटुंबातील सद या ंशी वाद ) munotes.in
Page 14
अपसामा य मानसशा
14 ७१-८० जे हा ल ण े उपि थत असतात, ते हा मनोसामािजक तणावा या िणक आिण अप ेि त िति या असतात (उदाहरणाथ , कौटुंिबक वादान ंतर ल क ि त कर यात अडचणी); सामािजक , यावसाियक िक ंवा शाल ेय कामकाजात िक ंिचत दोष असण े (उदाहरणाथ , शालेय कामात ता प ुरते मागे पडणे).
६१-७० काही सौ य ल ण े (उदाहरणाथ ,, उदासीन मनःि थती आिण सौ य िन ानाश) िकंवा सामािजक यावसाियक िक ंवा शाळे या कामकाजात काही अडचण असण े (उदाहरणाथ , अधूनमधून घरातील चोरी करण े), परंतु सामा यत: चांगले काय करतात , काही अथ पूण पर पर स ंबंध असतात .
५१-६० म यम ल ण े (उदाहरणाथ , अधूनमधून आत ंिकत ह ला ) िकंवा सामािजक, यावसाियक िक ंवा शाळ े या कामकाजात म यम अडचणी (उदाहरणाथ ,काही िम , समवय क िक ंवा सहकारी या ं याशी स ंघष ).
४१-५० गंभीर ल ण े (उदाहरणाथ , आ मह य ेची क पना , ती िवचार िवक ृती) िकंवा सामािजक, यावसाियक िक ंवा शाल ेय कामकाजात कोणतीही ग ंभीर कमजोरी असण े (उदाहरणाथ , िम नसण े, नोकरी िटकिव या स असमथ ).
३१-४० सं ेषणाम य े काही दोष (उदाहरणाथ , कधीकधी भाषण अतािक क, अ प िकंवा अस ंब असत े) िकंवा काम िक ंवा शाळा , कौटुंिबक स ंबंध, िनण य, िवचार िक ंवा मनःि थती यासार या अन ेक े ांम ये मोठी कमजोरी असत े (उदाहरणाथ , उदासीन माण ूस िम ा ंना टाळतो , कुटुंबाकड े दुल करत े, आिण काम कर यास असमथ असत े; मूल वार ंवार लहान म ुलांना मारहाण करते, घरी िवरोध करत े आिण शाळ ेत नापास होत े).
२१-३० िव मी वत न िकंवा स ं ेषण िक ंवा िनण याम य े गंभीर कमजोरी असण े (उदाहरणाथ , काहीव ेळा िवस ंगत, अ यंत अयो य कृ ये करण े, आ मघाती य तता) िकंवा जवळजवळ सव े ांम ये काय कर यास असमथ ता असण े (उदाहरणाथ , िदवसभर अ ंथ णावर राहण े, नोकरी , िम नसण े).
११-२० वत:ला िक ंवा इतरा ंना दुखापत करण े (उदाहरणाथ , आ मह य ेचे य न करणे; वारंवार िह ंसक; उ मादप ूण वत न) िकंवा व ैयि क व छता राख यात अयश वी होण े (उदाहरणाथ , िव ा) िकंवा स ं ेषणात ग ंभीर िबघाड (उदाहरणाथ , मोठ्या माणात िवस ंगत बोलण े िकंवा अबोल राहण े). १-१० वतःला िक ंवा इतरा ंना गंभीरपण े दुखापत कर याचा धोका (उदाहरणाथ ,वारंवार होणारी िह ंसा) िकंवा िकमान व ैयि क व छता राख यात सतत असमथ ता िक ंवा मृ यूची प अप े ा असल ेले गंभीर आ मघाती क ृ य करणे.
munotes.in
Page 15
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
15 १.४ अपसामा य वत नाचे वग करण करण े: CLASSIFYING
ABNORMAL BEHAVIOR
अनेक िव ानशाखा वग करणावर अवल ंबून असतात (उदाहरणाथ ,
रसायनशा ातील िनयतकािलक सारणी आिण जीवशा ातील वग आिण सजीवा ंचे
वग करण ).
सवा त मूलभूत तरावर , वग करण णाली नामकरण दान करत े आिण याम ुळे
आपणास अिधक उपय ु प तीन े मािहतीची रचना कर यास मदत होत े.
वग करण णालीम य े मािहतीच े आयोजन क े याने आप णास वग क ृत केले या
िविवध िवक ृत चा अ यास कर याची सोय होत े. यामुळे िवकृती क याम ुळे होतात
हेच नाही , तर या ं यावर सव म उपचार कस े केले जाऊ शकतात याब ल
अिधक जाण ून घे यास मदत होत े.
वग करण णाली या वापराचा अ ंितम प रणाम अिधक फायद ेशीर असतो .
मानिसक िवकारा ं या वग करणाच े सामािजक प रणाम आह ेत. सो या भाष ेत
सांगायचे, तर मानिसक आरो य या सम या ंचे िनराकरण क शक ेल अशा ेणीची
थापना करत े.
१.५ अपसामा य वत नाचे ऐितहािसक अवलोकन - अपसामा य वत ना या
समकालीन ि कोना ंचा उदय (HISTORICAL VIEW O F
ABNORMAL BEHAVIOR – THE EMERGENCE OF
CONTEMPORARY VIEWS OF ABNORMAL BEHAVIOR )
अपसामा य वत नामागील कारणाचा िवचार क न अपसामा य वत नाचा ऐितहािसक
ि कोन ख ूप पुढे आला आह े. या उ ा ंतीचा माग कधीकधी अन ेक म ुख त आिण
संशोधका ं या य ना ंचा िवषय ठरला आह े.
दानवशा , देव आिण जाद ू (Demonology, Gods and Magic )
अगोदर सांिगत या माण े, अपसामा य वत नाचे सवा त जुने प ीकरण द ेव िकंवा दु
आ या ंना िदल े गेले आहे.
सु वाती या िलखाणातील अ पसामा य वत नाचा स ंदभ असे दश िवतो, क िचनी ,
इिजि श यन, िह ू आिण ीक लोक अन ेकदा अशा वत नाचे ेय एखा ा रा साला
िकंवा देवाला द ेतात यान े एखा ा य चा ताबा घ ेतला होता .
रा सा या ता यात चांगले आ म े िकंवा वाईट आ म े आ हेत हे य या ल णा ंवर
अवल ंबून मानल े जाता अस े. एखा ा य या बो ल यात िक ंवा वाग याला धािम क
िकंवा गूढ मह व अस याच ं िदसल ं, तर याला िक ंवा ित यात चा ंगला आ मा िक ंवा देव
आहे असे मानल े जात अस े. अशा लोका ंना सहसा आदरान े वागवल े जात अस े. कारण
लोकांचा आिण समाजाचा असा िव ास होता क या ं याकड े अलौिकक श आह ेत. munotes.in
Page 16
अपसामा य मानसशा
16 तथािप, जे हा एखादी य उ ेिजत िक ंवा अिति याशील होत े आिण धािम क
िशकवण या िव वागत असत े त हा ते ोिधत द ेव िकंवा दु आ याच े काय मानल े
जात अस े.
वरवर पाहता या ंना िश ा झाली , असे मानल े जात अस े. अशा प रि थतीत , दु
आ यापास ून य ची स ुटका कर यासाठी सव तोपरी य न क ेले जात असत .
ाथिमक कारचा उपचार हणज े भूतबाधा , जो शामन , पुजारी िक ंवा वै क या ं ारे
केला जात अस े. हा उपचार शारी रक आिण मानिसक ्या वेदनादायक असायचा .
पुरात वीय प ुरावे असे सांगतात, क अपसामा य वत न दश िवणा या लोका ंवर ेिफिनंग
नावा या ि य ेचा वापर द ेखील क ेला जात अस े. वेधन (trephining ) ही एक अशी
ि या आह े, याम य े एखा ा य या कवटीवर िछ पाडल े जाते अस े. यांचा
असा िव ास होता क , िछ ात ून शरीरातील वाईट आ मा िनघ ून जातो .
िहपो ेट्स यां या ार ंिभक व ै िकय स ंक पना (Hipoocrates’ Early Medical
Concepts )
आधुिनक व ै कशा ाच े जनक ीक िचिक सक िह पो ेट्स (४६०-३७७ इ.पूव ),
यांनी वै कशा ा म ये िश ण घ ेतले आिण या े ात भरीव योगदान िदल े.
िह पो ेट्स यांनी हे नाकारल े,क देवता आिण रा स आजारा ं या िवकासात ह त ेप
करतात आिण याऐवजी इतर रोगा ं माण ेच मानिसक िवकारा ंनाही न ैसिग क कारण े
आिण यो य उपचार आह ेत, असा आ ह धरला .
देवता आिण रा स आजारा ं या िवकासात ह त ेप करतात , हे िह पो ेट्स यांनी
नाकारल े होते. यां या मत े, इतर रोगां माण ेच मानिसक िवकृत ना नैसिग क कारण े
आिण ते बरे कर यासाठी उपचार आह ेत.
यांचा असा िव ास होता , क म दू हा बौि क ि यांचा म यवत घटक आहे आिण
मानिसक िवकृती म दू या िबघाडाम ुळे होते. यांनी िवकृतीम य े आनुवंिशकता यावर
जोर िदला .
िह पो ेट्स यांनी सव मानिसक िवकृतीचे उ माद , उदासीनता आिण म दूचा ताप असे
तीन ेण म य े वग करण क ेले आिण य ेक ेणीम य े समािव असल े या िविश
िवकृत चे तपशीलवार वण न िदल े. िह पो ेट्स यांचा िचिक सक िनरी णावर ख ूप खूप
िव ास होता .
तथािप , िह पो ेट्स यांना शरीरिव ानाच े ान होत े. यांचा असा िव ास होता क ,
उ माद िवक ृती केवळ ि या ंसाठीच मया िदत अस ून ि या ंचे गभा शय शरीरा या िविवध
भागांम ये भटकत अस यान े उ माद िवक ृती य ेते. या िवक ृतीवर उपचार हण ून
िह पो ेट्स यांनी ल नाची िशफारस क ेली होती .
munotes.in
Page 17
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
17 जािणव ेची ारंिभक ताि वक स ंक पना (Early Philosophical Conceptions of
Consciousness )
लेटो:
ीक त व ानी ल ेटो (४२९-३४७ इ. पूव ) यांनी गु हेगारी क ृ ये केले या मानिसक
िवकृत य चा आिण या ं याशी कसे वागाव े, याचा अ यास क ेला. यांनी िलिहल े, क
अशा य काही ह ेतूने गु हेगारी क ृ य करीत नस यान े यांना या क ृ यासाठी
जबाबदार ध नय े आिण या ंना सामा य य माण े िश ा द ेवू नये.
लेटो या ंनी मनोव ै ािनक घटना ंना स ंपूण जीवाची िति या हण ून पािहल े. लेटो
यांनी बौि क आिण इतर मता ंमधील व ैयि क फरका ंवर भर िदला , तसेच िवचार
आिण वत न अकारणात सामािजक -सां कृितक भाव मह वाचा असतो अस े मत
मांडले.
यां या मत े, अशा य साठी " णालयात " काळजी घ े याची तरत ूद असावी . यांनी
यापक समाज यव थ े या िव असल े या िव ासा ंचा िवकास क ेला. या आध ुिनक
क पना अस ूनही लेटो यांनी असा िव ास य क ेला, क मानिसक िवक ृतीस अ ंशतः
दैवीश कारणीभ ूत आह ेत.
अॅ र टॉटल
िस ीक त वव े ा अ ॅ र टॉटल (३८४-३२२ इ.पूव ), हे लेटो यांचे िश य होत े,
यांनी मानिसक िवकारा ंवर िव त ृतपणे मािहती िलिहली . मानसशा ातील या ं या
सवा त मह वा या योगदाना ंपैक यांचे जािणव ेचे वण न आहे.
याचे मत अस े होते, क िवचार क े याने वेदना द ूर होतील आिण आन ंद िमळ यास
मदत होईल . िनराशा आिण स ंघष यासार या मनोव ै ािनक घटका ंमुळे मानिसक
िवकार होऊ शकतात का , या ावर अॅ र टॉटल या ंनी प ीकरण द ेऊन ती
नाकारली . अ ॅ र टॉटल या ंनी िह पो ॅिटक िस ा ंताचा प ुर कार क ेला.
नंतरचे ीक आिण रोमन िवचार : (Later Greek and Roman Thought )
िह पो ेट्स यांचे काय नंतर या काही ीक आिण रोमन िचिक सका ंनी चाल ू ठेवले.
सवा त भावशाली ीक िचिक सका ंपैक गॅलेन हे रोमम य े सराव करत होत े. रोमम य े
सराव करणार े गॅलेन हे स व ा त भावशाली ीक िचिक सका ंपैक एक होत े. यांनी
म जास ं थे या शरीरशा ाशी संबंिधत मोठ े योगदान िदल े. गॅलेन यांनी शारी रक आिण
मानिसक ेण म य े मनोव ै ािनक िवकारा ंची कारण े दाखव ून िदली . डो याला द ुखापत ,
दा च े अितस ेवन, शॉक, भीती, पौगंडाव थ ेतील बदल , मािसक पाळीतील बदल , आिथ क
उलथापालथ आिण ेमात िनराशा ही कारण े यांनी मानिसक िवकृतीस दाखव ून िदली .
रोमन औषधान े रोमन लोका ंची व ैिश ्यपूण ता ितिब ंिबत क ेली. रोमन िचिक सका ंना
यां या णा ंना आराम ावयाचा होता , यामुळे यांनी उबदार आ ंघोळ आिण मसाज
यासार या आन ंददायी शारी रक उपचारा ंचा वापर क ेला. munotes.in
Page 18
अपसामा य मानसशा
18 चीनमधील मानिसक िवकारा ंचा ारंिभक ि कोन : (Early Views of Mental
Disorders in China )
मानिसक िवकारा ंवर औषध देणारा चीन ही सवा त ाचीन िवकिसत स ं कृत पैक एका
देश होता (सूंग, २००६ ). तथािप , सु वातीस चीनी औषध आजारा ं या अलौिकक
कारणा ंऐवजी न ैसिग क िव ासावर आधा रत होत े. उदाहरणाथ , यां या मत े, मानवी
शरीर सकारा मक आिण नकारा मक श म य े िवभागल े गेले आह े, जे एकम ेकांना
पूरक आिण िवरोधाभास अस े आह े. जर दोन श स ंतुिलत असतील , तर याचा
प रणाम शारी रक आिण मानिसक आरो यावर चा ंगला होतो ; दोन श स ंतुिलत
नस यास आजारपणाचा अन ुभव य ेतो.
दुस-या शतकात िचनी औषधान े उ च पातळी गाठली . चंग िचंग, यांनी स ु िस
वै िकय काय क न जवळपास २०० पु तके िलिहली . यांनी शारी रक आिण
मानिसक िवकारा ंब लच े मत न ैदािनक िनरी णा ंवर आधा रत क ेले. तथािप , यांचा
असाही िव ास होता , क तणावप ूण मनोवै ािनक प रि थतीम ुळे अवयवा ंम ये िवकृती
होऊ शकत े आिण तस ेच, औषध े आिण यो य ि या ं ारे भाविनक स ंतुलन िमळिवता
येते.
म यय ुगातील अपसामा यत ेची ि कोन : (Views of Abnormality During the
Middle Ages )
म यय ुगाम ये (सुमारे इ यादीस . ५०० ते १५०० पय त), ीक व ै कशा ातील
वै ािनक प ैलू म यप ूव तील इ लािमक द ेशांम ये िटकून रािहल े. इ.स. ७९२ म ये
बगदादम य े पिहल े मानिसक णालय थापन कर यात आल े. यानंतर, लवकरच
दमा कस आिण अल े पो (पोलवन , १९६९ ) येथे इतरा ंनीही या णालयाची थापना
केली. या णा लयांम ये मानिसक ्या अ व थ य ना मानवत ेने उपचार िमळत होत े.
मानवतावादी ि कोन : (Humanitarian Approaches )
म यय ुगा या उ राधा त आिण प ुनजा गरणा या स ु वाती या काळात , मानिसक
िवकारा ंना समज ून घे या या आिण उपचारा ंम ये अडथळा आणणा या अ ंध ांना
आ हान िदल े जाऊ लागल े. वै ािनक प ु हा िनमा ण झाल े आिण िवश ेषत: मानवी
िहतस ंबंध यांस मह व द ेणारी चळवळ स ु झाली याला मानवतावादी ि कोन हण ून
संबोधल े जाऊ लागल े.
पॅरासेलसस (१४९० -१५४१ ), एक ि वस ह े य स रा स ता यात घ ेतो, या
अंध ेचा ार ंिभक टीकाकार होता . नृ याचा उ माद हा एक रा स ताबा नस ून एक
कारचा रोग आह े असा या ंचा आ ह होता . पॅरासेलससन े रा सिव ान नाकारल े
असल े तरी, अपसामा य वत नाब लचा याचा ि कोन स ू म भावा ंवर या या या
िव ासाम ुळे रंगला होता . munotes.in
Page 19
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
19 जोहान व ेयर (१५१५ -१५८८ ), जम न िचिक सक आिण ल ेखक हे जादूटो या या
आरोपाखाली लोका ंना तु ंगात टाक ून, छळ यान े आिण जाळ ून टाक याम ुळे यिथत
झाले होते, यांनी संपूण सम य ेचा बारकाईन े अ यास क ेला होता.
१५८३ या स ुमारास या ंनी “ऑन द िडसीट ्स ऑफ द ड ेम स” हे पु तक कािशत
केले. १४८६ म ये चेटक ण अस याचा स ंशय असल े यांना ओळख यासाठी एक
जादूगार ह ँडबुक कािशत कर यात आल े. आप या प ु तकात , वेअरने असा य ुि वाद
केला, क तु ंगात टाक यात आल ेले, छळल े गेलेले आिण जाद ूटोणासाठी
जाळल े यांपैक बरीच स ं या मनान े िकंवा शरीरान े खरोखरच आजारी होती आिण
प रणामी , िन पाप लोका ंवर मोठ ्या अ याय होत होता. वेअर या काया ला या या
काळातील काही उ क ृ िचिक सक आिण धम शा ा ंची मा यता िमळाली .
वेअर ह े मानिसक िवकारा ंम ये त असल े या पिह या व ै ांपैक एक होत े आिण
आधुिनक मानसोपचारशा ाच े सं थापक होत े. तथािप , या या समवय का ंनी याचा
ितर कार क ेला आिण चच ने या या कामा ंवर बंदी घातली आिण िवसा या शतकापय त
तशीच रािहली . सोळा या शतकापास ून आ य थान हण ून ओळख या जाणा या
िवशेष सं थांची सं या क ेवळ मान िसक ्या आजारी लोका ं या काळजीसाठी होती .
सु वाती या आ याची स ु वात जी वतःची काळजी घ ेऊ शकत नाहीत अशा
समाजात ून ासदायक य ना काढ ून टाक याचा एक माग हणून केली गेली होती .
सु वाती या आ य थान या ंना "वेडेगृह" हणून संबोधल े जात होत े. ती आनंददायी
िठकाण े िकंवा " णालय े" नसून मु यतः व ेड्यांसाठी िनवास थान होती . तेथील द ुद वी
रिहवासी अिव सनीय आिण ूरते या प रि थतीत जगल े आिण श ेवटी मरण पावल े.
नंतर काही म ुख यावसाियका ं या य ना ंमुळे प रि थती बदल ू लागली . युनायटेड
टेट्सम य े, िफलाड ेि फयामधील प ेनिस ह ेिनया हॉि पटल , ब जािमन ँकिलन
यां या माग दश नाखाली १७५६ म ये पूण झाल े. मानिसक णा ंसाठी काही वॉड
दान क ेलेतयार क ेले गेले. १७७३ म ये िव य सबग , हिज िनया य ेथील साव जिनक
णालय बांधले गेले. हे संयु रा ा ंमधील पिहल े णालय होत े, जे केवळ मानिसक
णांसाठी समिप त होत े. तथािप , तेथेदेखील शरीर आिण म दूमधील शारी रक स ंतुलन
पुनस चियत कर या या उ ेशाने उपचार प ती आ मक झा या हो या . यात
शि शाली औषध े, पा याच े उपचार , र ाव आिण फोड य ेणे, िवजेचे झटक े आिण
शारी रक ितब ंध यांचा समाव ेश होतो . उदाहरणाथ , एखा ा िह ंसक णाला बफा या
पा यात ब ुडवले जायच े िकंवा संवेदनहीन नसल े या णाला गरम पा यात टाकल े
जायच े.
अठरा या शतका या उ राधा त, युरोप आिण अम े रकेतील बह त ेक मानिसक
णालया ंम ये सुधारणा ंची गरज होती . ा समधील िफिलप िपन ेल (१७४५ -१८२६ )
यां या काया तून णा ं या मानवतावादी उपचाराला मोठी चालना िमळाली . मानिसक
णांना दयाळ ूपणे वागवल े पािहज े आिण आजारी लोका ंसारख े मानल े पािहज े. िफिलप
िपनेल मता ंची चाचणी घ े यासाठी योग हण ून काही कै ां या साख या काढ ून
टाक यासाठी ा ंितकारी क य ुनची कठोर परवानगी िमळाली . याचा योग अयश वी
ठरला असता , तर िपन ेल यांना जीव गमवावा लागला असता , परंतु सुदैवाने याला मोठ े munotes.in
Page 20
अपसामा य मानसशा
20 यश िमळाल े. बेड्या काढ या ग े या; णांना हॉि पटल या म ैदानावर यायाम
कर याची परवानगी िदली ग ेली; आिण या याब ल दयाळ ूपणा वाढला . पूव चा
ग गाट , घाण आिण ग ैरवत न यांची जागा स ु यव था आिण शा ंततेने घेतली.
िव यम ट ्युक (१७३२ -१८२२ ) नावा या इ ंि लश व ेकरने यॉक र ीटची थापना
केली. एक आन ंददायी अशा ामीण घराम य े मानिसक ण राहत होत े, काम करत
होते आिण दयाळ ू, धािम क वातावरणात िव ा ंती घेत होत े (नाब , १९८२ ). वेकर हे
सव लोका ंशी, अगदी व ेड्यांशीही दयाळ ूपणे आिण वीक ृतीने वाग यावर िव ास ठ ेवत.
ब जािमन रश (१७४५ -१८१३ ), अमे रकन मानसोपचाराच े सं थापक आिण
वातं या या घोषण ेवर वा री करणा या ंपैक एक होते. ते १७८३ म ये
पेनिस ह ेिनया हॉि पटलशी स ंबंिधत होत े. रश यांनी मानिसक आजारा ंवर अिधक
मानवी उपचारा ंना ो साहन िदल े. अमे रकेतील मानसोपचार या िवषयावर पिहला
प तशीर ंथ यांनी िलिहला . वै िकय चौकशी आिण मनाच े आजार (१८१२ ); आिण
मानसोपचार शा ाचा अ यास म आयोिजत करणार े ते पिहला अम े रकन हो ते. याचे
मु य उपाय द ेखील र ाव श ु दीकरण होत े. मानवतावादी स ुधारणे या स ु वाती या
काळात , नैितक यव थापनाचा वापर णा या सामािजक , वैयि क आिण
यावसाियक गरजा ंवर ल क ि त करणारी उपचाराची िव त ृत प त त ुलनेने यापक
बनली . हा ि कोन म ु य व े अठरा या शतका या उ राधा त युरोपम य े आिण
एकोिणसा या शतका या स ु वातीला िपन ेल आिण ट ुके य ां या काया तून अम े रकेत
सु झाला . ब याच घटना ंम ये याची प रणामका रकता न दवली ग ेली अस ूनही,
एकोिणसा या शतका या उ राधा त नैितक यव थापन जवळजवळ न झाल े. यास
अनेक कारण े होती . गद , पुरेशा कम चा या ंचा अभाव आिण णालया या मया िदत
सुिवधा ही करण े भावी आिण मह वाची होती . मा , दोन कारण े अिधक अधोर ेिखत
आहेत. एक हणज े मानिसक व छत े या चळवळीचा उदय , याने उपचारा ं या
प तीचा प ुर कार क ेला. णा या शारी रक आरो यावर ल क ि त क ेले. जरी
णां या आरामाची पातळी स ुधारली असली तरी , णांना या ं या मानिसक
सम या ंसाठी कोणतीही मदत िमळाली नाही आिण अशा कारे यांना असहा यता
आिण अवल ंिब वाची िन ंदा कर यात आली . दुसरे हणज े, जैववै िकय शा ातील
गतीम ुळे नैितक यव थापनाचा नाश झाला आिण मानिसक व छता चळवळी या
उदयास हातभार लागला . ब जािमन ँकिलन ह े मानिसक आजारावर उपचार
कर यासाठी इल ेि क शॉक शोधणार े पिहल े त होत े. उदासीनता िवक ृतीवर उपचार
कर यासाठी वीज वापर याचा याचा ताव या या िन र णात ून आला यात ून
णांना आराम िमळाला .
डोरोिथया िड स (१८०२ -१८८७ ) हे मनो णा ंसाठी मानवी उपचारा ंम ये एक
मह वप ूण ेरक श बनल े. १८४१ म ये यांनी मिहला त ु ंगात िशकवायला
सु वात क ेली. या स ंपका ारे यांना त ु ंग, िभ ाग ृहे आिण आ य थाना ंमधील
दयनीय प रि थतीची समज ून घेता आली . िड स या ंनी १८४१ ते १८८१ दर यान
एक आव ेशी मोहीम राबवली , याम ुळे लोका ंना आिण िवधानम ंडळांना मानिसक ्या
आजारी य ब ल काहीतरी चा ंगले कर याची ेरणा िमळाली . यां या य नात ून
अमे रकेत मानिसक व छत ेची चळवळ वाढली . णालय े तयार कर यासाठी लाखो munotes.in
Page 21
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
21 डॉलस उभे केले गेले आिण २० रा या ंनी या ं या आवाहना ंना थेट ितसाद िदला .
यांनी कॅनडाम य े दोन मोठ ्या सं था उघड याच े िनद श िदल े आिण कॉटल ंड आिण
इतर अन ेक देशांम ये आ य णाली प ूण पणे सुधारली ग ेली. ३२ मानिसक णालय े
थापन कर याच े ेय ितला जात े.
नंतर या समी का ंनी असा दावा क ेला आह े क मानिसक ्या आजारी लोका ंसाठी
णालय े थापन क े याने आिण यामधील लोका ंची स ं या वाढ यान े गद या
सुिवधा आिण क टोिडअल क ेअर िनमा ण झाल े (बॉकहो हन , १९७२ ; डेन, १९६४ ).
तथािप , मानिसक ्या आजारी लोका ंवरील मानवी उपचारा ंची या ंची प ती ूर
वागणुक या अगदी िव होती .
एकोिणसा या शतकातील मानिसक िवकारा ं या कारणा ंचा ि कोन आिण उपचार
(Nineteenth -Century Views of the Causes and Treatment of Mental
Disorders )
एकोिणसा या शतका या स ु वाती या काळात उपचारा ंम ये नैितक यव थापनाच े
मह व अस याम ुळे मानिसक इि पतळ े सामा य माणसा ंनी िनय ंि त क ेलेली होती.
मानिसक िवकारा ंवर भावी उपचार उपल ध न हत े, केवळ औषध े, र ाव आिण
शु ीकरण यासार या ि या यासारख े उपचार कर यात य ेत होत े.
तथािप , शतका या उ राधा त, यावसाियका ंनी िवकृत आ य थाना ंवर िनय ं ण
िमळवल े आिण पार ंपा रक न ैितक यव थापन थ ेरपीचा समाव ेश या ं या इतर ाथिमक
शारी रक व ै िकय ि या ंम ये केला.
िवसा या शतका या स ु वाती या काळात मानिसक आरो याकड े पाह याचा ि कोन
बदलण े (Changing Attitudes Toward Mental Health in the Early
Twentieth Century )
एकोिणसा या शतका या अख ेरीस मनो णालयात िक ंवा आ य थानात भरती
झालेले मानिसक ण न ैितक यव थापन अस ूनही हलाखी या प रि थतीत राहत
होते. िनवासी मानसोपचारत ा ंनी लोका ंना िशि त कर यासाठी िक ंवा िवकृतपणाची
सामा य भीती आिण भयानकता कमी कर यासाठी फारस े य न केले नाहीत. अथा त,
याचे एक म ुख कारण हणज े सु वाती या मानसोपचारत ा ंकडे फारशी वा तिवक
मािहती न हती आिण काही बाबतीत णा ंना हानीकारक ठरणा या ि या ंचा वापर
केला जात होता.
परंतु, हळूहळू सामा य लोका ंचा मानिसक णा ं ती असल ेला ि कोन बदल या या
िदशेने मह वाची पावल े उचलली जाऊ लागली .
िवसा या शतकाची स ु वात मनो णा ं या आ य थानातील िनर ंतर वाढीन े झाली .
तथािप , या शतकात मानिसक णा ंचे भिवत य एकसारख े न हत े िकंवा पूण पणे
सकारा मकही न हत े. िवसा या शतका या उ रधा त वै ािनक गतीम ुळे, िवशेषत:
अनेक िवकारा ंवर प रणामकारक औषधोपचारा ं या िवकासाम ुळे मानिसक
इि पतळातील वातावरण बदलल े गेले. उदाहरणाथ , सौ य औदािस य िवकारा ं या munotes.in
Page 22
अपसामा य मानसशा
22 उपचारात िलिथयमचा वापर आिण िछ नमन कत े या उपचारा ंसाठी फ ेनोथायिझनचा
वापर होवू लागला .
िवसा या शतका या उ राधा त, आप या समाजान े इि पतळातील वातावरणात
मनो णा ंची मानवी काळजी घ े या या साधना ं या स ंदभा त आपली भ ूिमका बदलली
होती. मनो णालय े बंद क न मनो णा ंना समाजात परत आण यासाठी जोरदार
य न कर यात आल े. यास िव थापनीकरण हणतात .
िवघटनीकरणा या धोरणामागील म ूळ ेरणा ही होती क , ती अिधक मानवीय आिण
िकफायतशीर मानली जात होती . सवा ना मोठी आशा होती क नवीन औषध े आरो य
सुधार यास मदत करतील आिण णा ंना णालया या बाह ेर अिधक प रणामकारक
जीवन जग यास स म करतील .
तथािप , िव थापनीकरण चळवळ अयश वी झाली . िव थापनीकरणा मुळे उ वल े या
सम या , समाजातील मानिसक आरो य स ेवांमधील ुटी भ न काढ याच े माग
िवकिसत कर यात समाज अपयशी ठर याच े िदसून येते ( ोब, १९९४ ).
िवसा या शतका या अख ेरीस, आंतर ण मनो णालया ंची जागा सम ुदाय आधा रत
काळजी , िदवस उपचार हॉि पट स या ंनी घेतली होती .
१.५.१ असामा य वत ना या समकालीन ि कोनाचा उदय (The Emergence of
Contemporary Views of Abnormal Behavior ):
एकोिणसा या शतका या उ राधा त अम े रकेत मानिसक व छत ेची चळवळ जोर ध
लागली असताना च मोठे तांि क शोध लागल े. यामुळे अपसामा य वत नाकड े पाह याचा
वै ािनक ि कोन िनमा ण झाला . अशा य या उपचारा ंसाठी वै ािनक ानाचा उपयोग
होऊ लागला . एकोिणसा या आिण िवसा या शतका ंत समकालीन ि कोना ंवर शि शाली
भाव िनमा ण करणार े अपसामा य मानसशा ातील चार म ुख ि कोन हणज े (१)
जैिवक शोध , (२) मानिसक िवकारा ंसाठी वग करण णालीचा िवकास , (३) मानिसक
काय कारणभावा या ि कोना ंचा उदय आिण (४) ायोिगक मानसशा ीय स ंशोधना मक
घडामोडी होय.
१. जैिवक शोध : (Biological Discoveries ):
एकोिणसा या आिण िवसा या शतका ंत िवकिसत झाल े या शारी रक आिण मानिसक अशा
दो ही िवकारा ं या म ूलभूत अ यासात गती झाली . उदाहरणाथ , म दू या िसफिलस अथा त
जनरल प ेरेिसस या अ ंतग त असल े या स ि य घटका ंचा शोध लाग याम ुळे एक मोठ े
जैववै िकय यश ा झाल े. यावेळेस सवा त गंभीर मानिसक आजारा ंपैक एक हणज े
जनरल प ेरेिससम ुळे अधा गवायू आिण िवक ृतपणा िनमा ण होण े आिण सामा यत : म दू खराब
झा याम ुळे २ ते ५ वषा या आत म ृ यू होणे हा होता . जनरल प ॅरेिससवरील उपचाराचा शोध
१८२५ म ये सु झाला . च िचिक सक ए . एल. जे. बेले य ांनी सामा य प ेरेिससला
िविश कार या मानिसक िवकारा या पात व ेगळे केले. अपसामा य मानसशा ा या
े ाने म दू या िवक ृतीमुळे िविश िवकार कसा उ व ू शकतो याचा व ै ािनक प ुरावा
दे यापय त बराच प ला गाठला होता . या यशाम ुळे वै िकय सम ुदायात मोठ ्या आशा िनमा ण munotes.in
Page 23
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
23 झा या क कदािचत यासाठी इतर अन ेक मानिसक िवकारा ंसाठी ज ैिवक आधार िमळ ू
शकतील .
अठरा या शतका या प ूवा धा त आध ुिनक योगशील िव ानाचा उदय झा यान ंतर
शरीररचनाशा , शरीरि यािव ान , यूरोलॉजी , रसायनशा आिण सामा य व ै कशा
या िवषया ंचे ान झपाट ्याने वाढले. वै ािनका ंनी शारी रक याध च े कारण हण ून
शरीरा या रोग त अवयवा ंवर ल क ि त कर यास स ु वात क ेली. मानिसक िवकार हा
या करणातील एखा ा अवयवा या िवक ृतीवर, म दू या िवक ृतीवर आधा रत आजार आह े
असे मानल े जावू लागल े.
१९२० या दशकात आिण १९४० या दशकात वॉ टर मन या अम े रकन
मानसोपचारत ान े इटािलयन मानसोपचारत इगास मोिनझ या ंनी लोबोटोमी नावा या
श ि य े या ि य ेचा वापर क न ग ंभीर मानिसक िवकारा ंवर उपचार कर यासाठी
िवकिसत क ेले या धोरणा ंचे उपयोग क ेला जाव ू लागला . मानिसक िवकारा ंवर उपचार
कर याच े हे श यि या य न या व ेळी ब याच जणा ंनी कुचकामी आिण अयो य मानल े
होते. तरीही काही द ुिम ळ करणा ंम ये लोबोटॉमीचा वापर अ ाप क ेला जातो आह े.
२. वग करण णालीचा िवकास : (Development of a Classification System )
एिमल ेपिलन या ंचे सवा त मह वाच े योगदान हणज े यांची मानिसक िवकारा ं या
वग करणाची णाली होय. एिमल ेपिलन या ंनी नम ूद केले क िविश कारच े ल ण े
िनयिमतपण े एक य ेतात यास िविश कारच े मानिसक रोग मानल े जाते. यानंतर या ंनी
या कार या मानिसक िवकारा ंचे वण न आिण प ीकरण द े यास स ु वात क ेली. यांनी
आप या स या या णालीचा आधार असल े या वग करणाची एक योजना तयार क ेली.
ेपलीन यांनी येक कार या मानिसक िवक ृतीला इतरा ंपे ा वेगळे मानल े. यां या मत े
येक कार या मानिसक िवक ृतीचा माग पूव िनधा रत आिण अ ंदाज बा ंधता य े याजोगा
आहे.
३. मानिसक िवकारा या मानिसक आधाराचा िवकास (Development of the
Psychological Basis of Mental Disorder )
मानिसक िवक ृतीम य े जैिवक स ंशोधनावर भर िदला जात असला , तरी मानिसक
िवकारा ंतील मानसशा ीय घटक समज ून घे याचीही गती होत होती . याचे पिहल े मोठे
पाऊल हणज े िस मंड ॉइड (१८५६ –१९३९ ) या िस ांतकारांनी उचलल े. पाच
दशका ं या िनरी णा या , उपचारा ं या आिण ल ेखना या काळात ॉइड यांनी
मनोिव ेषणा मक क थानी असल े या अच ेतन ह ेतूं या आ ंत रक गितशीलत ेवर भर
देणारा मनोिवक ृतीिव ानाचा एक सव समाव ेशक िस ा ंत िवकिसत क ेला. णांचा अ यास
आिण उपचार कर यासाठी या ंनी या प त चा वापर क ेला या ंस मनोिव ेषण उपचार
असे हटल े जाऊ लागल े.
munotes.in
Page 24
अपसामा य मानसशा
24 मानसशा ीय स ंशोधन पर ंपरेची उ ा ंती: ायोिगक मानसशा : The Evolu tion
of the Psychological Research Tradition: Experimental Psychology
िव हे म व ुंट (१८३२ -१९२० ) आिण िव यम ज े स (१८४२ -१९१० ) यांनी
सांिगत या माण े, समकालीन मानसशा ातील बह त ेक वै ािनक िवचारसरणीचा उगम
मानसशा ीय ि या ंचा व त ुिन पण े अ यास कर या या स ु वाती या कठोर
य ना ंम ये आहे.
ारंिभक मानसशा योगशाळा (The Early Psychology Laboratories )
१८७९ म ये, िव हे म वुंट यांनी लीपिझग िव ापीठात पिहली ायोिगक मानसशा
योगशाळा थापन क ेली. मृती आिण स ंवेदना या मानसशा ी य घटका ंचा अ यास
करताना िव हे म वुंट आिण या ं या सहका या ंनी अन ेक मूलभूत ायोिगक प ती िनमा ण
के या. िव हे म वुंट यांनी अपसामा य वत ना या ायोिगक अ यासासाठी स ु वाती या
योगदानक या ना थेट भािवत क ेले. यांनी या या ायोिगक प ती चा अवल ंब क न
िचिक सक सम या ंचा अ यास क ेला. िवसा या शतका या पिह या दशकापय त,
मानसशा ीय योगशाळा आिण दवाखान े वाढू लागल े होते आिण मोठ ्या माणावर
संशोधन क ेले जात होत े (गुडिवन, २०११ ). या काळात स ंशोधन आिण स ै ांितक शोधा ं या
सारासाठी अन ेक वै ािनक िनयतकािलका ंची उ प ी झाली , तसेच िनयतकािलका ंची
सं या वाढत ग ेली. स या अमे रकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन ५४ वै ािनक ान-
कािलक े (scientific journals ) कािशत करत े. यांपैक बरीच अपसामा य वत न आिण
यि म वा या संदभा त आह ेत.
वात िनक ि कोन: (The Behavioral Perspective )
एकोिणसा या शतका या श ेवटी आिण िवसा या शतका या स ु वातीस अ पसामा य
मानसशा ा या े ात मनोिव ेषणाच े वच व असल े तरी यास आ हान द े यासाठी
ायोिगक मानसशा ात ून वत नवादाचा उदयास झाला. वत नवादी मानसशा ांचा असा
िव ास होता क , केवळ य िनरी ण कर यायो य वत नाचा अ यास मह वप ूण आहे.
मानवी वत नाम य े िशक याची भ ूिमका या म यवत िवषया भोवती वत ना मक ि कोन
िफरतो . जरी हा ि कोन स ु वातीला योगशाळ ेतील स ंशोधना ार े िवकिसत क ेला गेला
असला तरी , िवकृत वत नाचे प ीकरण आिण उपचार कर यासाठी याचा भाव िनमा ण
झाला.
अिभजात अिभस ंधान (Classical Conditioning ):
अ ययनाचा एक कार हणज े अिभजात अिभस ंधान होय . याम य े एक तट थ
उ ीपक (neutral stimulus ) अनिभस ंिधक उि पकाशी (uncondi tioned
stimulus ) वारंवार जोड ून अिभस ंिधत िति या तयार क ेली जात े. तट थ उ ीपक
अनिभस ंिधक उि पकाशी वार ंवार जोडणी क े यानंतर तट थ उ ेजना
(unconditioned behavior ) एक सशत उ ेजना (conditioned response )
बनते, जी एक सशत ितसाद ा करत े. हणज ेच मूळ नैसिग क उ ीपकास िदली munotes.in
Page 25
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -I
25 जाणारी िति या याबरोबर सतत य ेणा या तट थ उ ीपकास िदली जात े त हा यास
अिभजात अिभस ंधान अस े हणतात .
अिभजात अिभस ंधान स ंदभा त काय रिशयन शरीरी शा इ हान पावलो ह
(१८४९ -१९३६ ) यां या शोधापास ून सु झाल े. िवसा या शतका या आसपास ,
पावलो ह या ंनी योगा ार े हे दाखव ून िदल े क अ नासोबत िनयिमतपण े उ ेजना
िमळा यान ंतर कु यांने घंटानादास लाळ ेची िति या िदली .
पावलो ह या ं या शोधा ंमुळे अमे रकन मानसशा जॉन बी . वॉटसन (१८७८ -
१९५८ ), यांनी मानवी वत नाचा अ यास कर यासाठी व त ुिन माग शोधला . वॉटसन
यांनी अशा कार े मानसशा ाचा अ यास वत ना या अ यासाकड े वळिवला , यास
यांनी वत नवाद अस े हटल े आहे.
काया मक/काय कारी अिभस ंधान (Operant Conditioning )
ई.एल. थॉन डाइक (१८७४ -१९४९ ) आिण यान ंतर बी .एफ. क नर (१९०४ -१९९० )
यांनी वेग या कार या अिभस ंधानाचा शोध घ ेतला. पया वरणावर चालणारी वत न काही
िविश प रणामा ंसाठी मह वप ूण असू शकत े आिण त े प रणाम , या मोबद यात अशाच
संगी वत नाची प ुनरावृ ी हो याची श यता िनधा रत करतात . उदाहरणाथ , थॉन डाइक
यांनी अ यास क ेला, क मा ंजर िविश ितसाद कसा िशक ू शकतात , जसे क साखळी
ओढण े. या कार या अ ययनाला काया मक/काय कारी अिभस ंधान असे हटल े जाऊ
लागल े.
१.६ सारांश
या पाठात आपण अपसामा यत ेची या या क ेलेली होती आिण अपसामा यत ेची या या
करता येईल, अशा चार मह वा या घटकावर चचा केली. अपसामा य वत ना या
वैिश ्यांम ये समािव असल े या बदला ंवर देखील चचा कर यात आली . यानंतर आ ही
िवकृती या िविवध कारणा ंवर चचा केली.
१.७
१. या िविवध मागा नी अपसामा यता प रभािषत क ेली जाऊ शकत े, याब ल चचा करा.
२. मानिसक िवकृती या िनदान आिण सा ंि यक य मािहतीप ुि तकेवर चचा करा.
३. संि टीपा िलहा.
अ. मानिसक िवकृतीची या या
आ. डी. एस. एम.-४ –टी.आर. ची गृहीतके
इ. डी. एस. एम. चे पाच अ
४. अपसामा य वत ना या वग करणावर एक टीप िलहा
५. मानवतावादी ीकोना ंवर तपशीलवार टीप िलहा
६. अपसामा य वत ना या समकालीन ि कोना या उदयावर तपशीलवार टीप िलहा munotes.in
Page 26
अपसामा य मानसशा
26 १.८ संदभ
Barlow David H and Durand M.V. Abnormal Psychology, (2005),
New Delhi.
Halgin R.P. and Whitbourne S.K. (2010) Abnormal Psychology,
Clinical Perspectives on Psychological Disorders, (6th Ed.), McGraw
Hill.
munotes.in
Page 27
27 २
अपसामा य वत न समज ून घेणे: िचिक सालयीन म ू यांकन
आिण िनदान - II
घटक स ंरचना
२.० उि ्ये
२.१ मनो-सामािजक मू यांकन
२.१.१ िचिक सालयीन मुलाखत
२.१.२ शरीरशा ीय मू यांकन
२.२ सारांश
२.३
२.४ संदभ
२.० उि ्ये
हे घटक अ यास यान ंतर आपण खालील बाब साठी स म असाल :
िचिक सालयीन म ुलाखती आिण मानिसक ि थती परी ण या ं या मदतीन े
मानसशा ीय म ू यांकन कस े केले जाते, हे प करण े
वात िनक, बह सा ं कृितक, पया वरणीय आिण शरीरशा ीय म ू यांकन समज ून घेणे.
२.१ मू यांकनातील पायाभ ूत घटक (THE BASIC ELEMENTS IN
ASSESSMENT )
२.१.१ मनो-सामािजक म ू यांकन PSYCHOSOCIAL ASSESSMENT
मानसशा ीय मू यांकन हणज े चाच या , मुलाखत , िनरी ण इ याद चा वापर क न
मानसशा ीय म ू यमापना या ह ेतूने मानसशा ीय मािहती गोळा करण े व या ंचे
एक ीकरण करण े होय. मानिसक िवकार असणा या य साठी िनदान करण े, या य ची
बौि क मता िनि त करण े, नोकरीसाठी एखादी य िकती यो य आह े याचा अ ंदाज
लावण े आिण एखादी य (कोटा तील) सुनावणीसाठी उपि थत राह यास स म आह े क
नाही, हे मू यांकन कर यासाठी अशा कारच े मू यांकन क ेले जाते.
मू यांकनात िविवध त ं े वापरली जातात . उदाहरणाथ , िचिक सालयीन मुलाखत , मानिसक
ि थती परी ण , वात िनक मू यांकन, बह सा ं कृितक मू यांकन, चेतामानसशा ीय
मू यांकन इ याद प ैक आपण खालील दोन कारा ंवर चचा करणार आहोत
munotes.in
Page 28
अपसामा य मानसशा
28 १. िचिक सालयीन मुलाखत (Clinical Interview ):
िचिक सालयीन मुलाखत ही अशील , याची सम या आिण इितहास आिण भिव यातील
उ ी े य ांचे मू यांकन कर यासाठी वापरली जाणारी सवा त सामा य प त आह े.
मुलाखतीम य े समोरासमोर स ंवाद साधताना िवचारण े समािव असत े. िचिक सालयीन
अशील कडून यो य स ंमतीन े मुलाखतीदर यान िक ंवा नंतर तपशील विनफ त िकंवा
यफ त क शकतात िक ंवा या ंची न द घ ेऊ शकतात . िचिक सालयीन मुलाखत च े दोन
कार आह ेत:
असंरिचत /असंरचना मक म ुलाखत (Unstructured Interview ):
या कार या म ुलाखतीम य े, अिशलाला या या िक ंवा ित या त ुत सम या ,
कौटुंिबक पा भूमी आिण जीवना या इितहासाशी स ंबंिधत मु िवचारल े
जातात .
'असंरिचत' हा श द म ुलाखत घ ेणारा कोण याही मान े िवचार यास मु आहे
असा होतो आिण याला आवड ेल या प तीन े यांची मा ंडणी करतो , हे
दश िव यासाठी वापरला जातो . आधी या ाला अशील ने िदलेला ितसाद आिण
अशाि दक स ंकेत, जसे क ने -संपक , चेह यावरील हावभाव , आवाजाचा वर ,
इ यादी बाबी मुलाखत घेणा याला या ि य ेम ये माग दश न करतात .
मुलाखतकारा या ि कोनावर म ुलाखती या ह ेतूचा भाव पडतो . िनदान क
इि छणारा िचिक सालयीन अशीला या ल णा ंशी स ंबंिधत िवचा रतो, जसे क
भाविनक बदल, झोपेची प त , भूक लागण े, िवचारा ंचे व प इ यादी
काही अशील िबघडल े या नात ेसंबंधांसार या व ैयि क सम या ंसाठी मदत घ ेतात
आिण या ंना िनदान कर यायो य मानिसक िवकार असत नाही. अशा करणा ंम ये
मुलाखत घ ेणारा अशीला या ासा या कारणा ंब ल चौकशी कर याचा य न
करतात .
असंरिचत म ुलाखतीचा एक मह वाचा भाग हणज े इितहास वृ ांत, याम य े
बालपणापास ून या जीवनातील म ुख घटना , शै िणक वा र य आिण
कृती/िन पादन , िम -मैि ण ची सं या, काय - जीवन , िववाह , सवयी इ याद सार या
वैयि क वृ ांत संबंिधत िवचार ले जातात आिण कौट ुंिबक इितहास जस े
कुटुंबातील सद या ंची स ं या, जवळच े नात ेवाईक आिण या ं याशी असल ेले
नातेसंबंध, घरातील वातावर ण, कुटुंबातील आजारा ंचा इितहास इ यादी मािहती
घेतली जात े.
संरिचत आिण अध संरिचत म ुलाखती : (Structured and Semi structured
Interviews ):
संरिचत म ुलाखत िचिक सकाला कमी वात ं य द ेते, कारण यात िनि त मान े
पूव िनधा रत ा ंचा संच िवचारण े समािव असत े. अध संरिचत म ुलाखतीम य ेदेखील munotes.in
Page 29
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -II
29 एक मािणत ा ंचा स ंच असतो , परंतु मुलाखत घ ेणारा आव यक अस यास
अशीलाच े ितसाद प कर यासाठी पाठप ुरावा िवचा शकतो .
संरिचत आिण अध संरिचत म ुलाखत चा फायदा असा आह े, क त े अचूक िनदान
कर यात मदत करतात . यांपैक काही िविवध कार या मानिसक िवकारा ंना बर े
कर यासाठी योिज या जातात , तर काही िछ नमन कता (Schizophrenia ) िकंवा
भावि थती (Mood ) िकंवा दुि ंता िवक ृतीसार या (Anxiety disorder ) िविश
ि थत च े िनदान कर यासाठी आह ेत. दुसरे हणज े, कमी व ेळात अशीलाची खूप
मािहती िमळत े. ितसर े हणज े, या े ात नवीन असणा या आिण यो य िनदानासाठी
उपयु सेवा देणा या उपचारकास ख ूप चांग या कार े वापरता य ेतात.
डीएसएम -४ साठी द ुि ंता िवक ृती मुलाखत ही एक सामा यतः वापरली जाणारी
संरिचत म ुलाखत आह े. तर डीएसएम -४-टीआर अ १ िवकृतीसाठी स ंरिचत
िचिक सालयीन म ुलाखत आिण डीएसएम -४ यि म व िवक ृतीसाठी स ंरिचत
िचिक सालयीन म ुलाखत ही अध संरिचत म ुलाखतीची उदाहरण े आहेत.
जागितक आरो य स ंघटना आिण य ू.एस. अ कोहोल , ग अ ँड म टल ह े थ
अॅडिमिन ेशन या ंनी कंपोिझट इ ंटरनॅशनल डाय नोि ट क इंटर ू िवकिसत क ेले
आहे. हे एक म ू यांकन साधन आह े, जे अनेक भाषा ंम ये अनुवािदत क ेले गेले आहे
आिण व ेगवेग या स ं कृत मधील लोका ंसह वापरल े जाऊ शकत े.
२. मानिसक ि थती परी ण (Mental Status Examination ):
मानिसक ि थती हणज े अशील काय आिण कसा िवचार करतो , बोलतो आिण कसा
वागतो , हे होय . मानिसक ि थती परी णाचा उपयोग अशीलाच े िवचार , भावना आिण वत न
यांचे मू यांकन कर यासाठी आिण ल ण े ओळख यासाठी क ेला जातो . मानिसक ि थती
परी ण अहवाल अशीला या ितसादा ंवर आिण अशीला या बोल या या आिण
वत नाब ल िचिक सका ं या व त ुिन िनरी णा ंवर आधा रत आह े. संरिचत मानिसक
ि थती परी णा या उदाहरणा ंपैक एक हणज े लघु-मानिसक ि थती तपासणी होय. ही
िम पणा सार या बोधिनक िवक ृती असणा या णा ंचे मू यांकन कर यासाठी ख ूप
उपयु आह े. मानिसक ि थती परी ण घटक खालील मा णे आहेत:
१) प/ कटन आिण वत न (Appearance and Behaviour ): िचिक स क
काळजीप ूव क अशीला या चेह यावरील आिण एक ूणच वत नातील व ैिश ्यांचा शोध घ ेतो,
कारण याम ुळे ित या / ित या मानिसक ि थतीब ल अ ंत ी िमळ ू शकत े. िचंता त ण
ग धळ घालतात िक ंवा इकडेितकड े िफरतात ,तर काहीजण आळशी प तीन े िफरतात .
िचिक स क अशीला या कारक वत नाची, हणज े हालचाल ची तपासणी करतात .
उदाहरणाथ , अिति याशीलता (hyperactivity ) जे वाढीव शारी रक हालचाली आिण
ुत हालचाली िक ंवा मनोकारक आंदोलनास े रत करते, ते आंदोलन आिण अ यािधक
कारक आिण बोधिनक ि याकलापा ं ारे दश िवले जाते. काही ण मनो-गित ेरक मंद व
(psychomotor retardation ) दश िवतात , हणज े िवचार , बोलण े आिण हालचाल चा
वेग कमी होताना िदसतो . िविच प ती , साचेब हालचाली आिण अन ैि छक नाय ूं या
हालचाली इतर काह म ये िदसून येतात. munotes.in
Page 30
अपसामा य मानसशा
30 आ यंितक करणा ंत गित ेरक/गतीिवधीय अपसामा यता ही ताण-अव ता
(catatonia ) या व पात कट होत े, जी दुम न क णा ंम ये िदसून येते. काही ण
सात यान े अचल अव थ ेत ( नायू का ाव था - catalepsy ) िकंवा िविच आसनि थती
गृहीत धरतात िक ंवा मग अशा अव थ ेत साच ेब होतात , जी नंतर अबािधत राखली जात े
(मेणासारखी लविचकता ).
काह ना अिनवाय तेचा (Compulsion ) अनुभव य ेऊ शकतो , जो गित ेरक िवचलीतत ेचा
एक कार आह े, याम य े वारंवार क ृती कर याचा अिनय ंि त आव ेग असतो . उदाहरणाथ ,
येक ाच े उ र द े यापूव बोट े मोजण े िकंवा नाक खाजवण े, दर काही िमिनटा ंनी िविश
मं ाचा जप करण े इ यादी .
२) अिभम ुखता (Orientation ): हे एखा ा या व ेळ, थान आिण य ब ल या
जाग कतास स ूिचत करत े. काही िवकृतीम य े णाची वत :िवषयीची आिण आज ूबाजूची
जाणीव अ व थ होत े. िम पणा , अवमन कता , मृित ंश यासार या बोधिनक िवकृतीचे
आिण िछ नमन कत ेसार या मानसशा ीय िवकृतीचे िनदान कर यासाठी अिभम ुखतेचे
मू यांकन करण े खूप मह वाच े आहे.
३) िवचारा ंचा आशय (Content of Thought ): िवचार ि य ेतील य य य िविवध
कारा ंत घड ून येतो. काही णा ंम ये भावाितर ेक (obsession ) असू शकतो , याचा
अथ असा आह े, क एक अनाह त , पुनरावृ ी, िवचार , ितमा िक ंवा आव ेग याम ुळे ास
होतो. उदाहरणाथ , अशु िकंवा दूिषत अस या या िवचारा ंबरोबरच अन ेकदा हात ध ु याची
अिनवा य ता येवू शकत े.
िवचारा ं या साम ीत गडबड हो याचा आणखी एक कार हणज े सं ांती (delusions )
होय. या अढळ , खोट्या समज ुती आह ेत, या द ु त करता य ेत नाहीत . उदाहरणाथ ,
एखा ा मन ु याचा असा िव ास अस ू शकतो , क तो द ेवाचा एक स ंदेशवाहक आह े, याला
एका खा स मोिहम ेसाठी प ृ वीवर पाठव यात आल े आहे. सं ांती वेगवेग या कार या असू
शकतात :
भ यता (Grandeur ): य च े श , स दय िकंवा ओळख या ंची अितशयो प ूण
क पना करणे होय.
िनयं ण (Control ): य ची इ छा , िवचार िक ंवा भावना बा श ार े िनयंि त
के या जात आह ेत, असा खोटा िवचार या य करतात . या माचा एक कार
हणज े िवचार सारण , यात या य चा असा िव ास आह े, क याच े/ितचे िवचार
इतरांना ऐक ू येतात, जसे क त े हवेव न सा रत क ेले जात आह ेत.
संदभ (Reference ): दुस-या या क ृती व त:शीच िक ंवा इतर या या /ित याब ल
बोलत आह ेत, असा खोटा िव ास यांना असतो . उदाहरणाथ , जे हा एखादी य
दूरदश न पाहते, ते हा या ंना अस े वाटत े, क दोन नायक या ं यािवषयी बोलत आह ेत.
छळ (Persecution ): या य चा असा खोटा िव ास असतो क , या य ला
िकंवा या या ि य य ला कोणीतरी ास द ेत आह े, फसवल े जात आह े िकंवा
गैरवत न केले जात आह े. उदाहरणाथ , माझा सहकारी रा ी मा या क ेिबनम य े घुसून
मा या मह वा या फाइ स चोरतो . munotes.in
Page 31
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -II
31 वत:ला दोष द ेणे (Self-blame ): प ा ाप िक ंवा अपराधीपणाची खोटी भावना
असत े. यामुळे ती य याला / ितला काही च ुक या गो साठी जबाबदार धरत े.
उदाहरणाथ , एखा ा य ला अस े वाटू शकत े क , तो/ती कोिवड महामारीसाठी
जबाबदार आह े.
काियक (Somatic ) : अशा य ना आपला म दू सडत आह े िकंवा िवतळत आह े,
असा िव ास िनमा ण होत असतो .
घातक पणा (Infidelity ): एखा ा य ची िवक ृतीदश क अस ुयेशी संबंिधत ‘आपला
ि यकर अ ामािणक आह े’, अशी खोटी धारणा असत े.
काह म य े अिधम ु यांिकत क पना (overvalued ideas ) असतात , या िविच
व पा या असामा य िवचारा ंना उ ल ेिखत करतात , परंतु या स ं ांती माण े कठोर
नसतात . उदाहरणाथ , एक प ु ष याची अशी धारणा आह े, क या या उधारप ा या
(credit card ) मांकाचा श ेवटचा अ ंक ६ असावा आिण तो श ेवटी व ेगळा अ ंक असणा या
मांकाचे उधारप वीकार यास नाकारतो . जादुई िवचारसरणी (Magical th inking )
याम य े इतरा ंना अस ंबंिधत िदसणा या दोन घटना ंम ये संबंध पाहण े याचा समाव ेश होतो .
उदाहरणाथ , एक ीची अशी धारणा अस ू शकत े, क ज े हा ज े हा ती एखा ा िविश
दुकानात ून व त ू खरेदी करत े, ित या पती नोकरी या /कामा या िठकाणी क ं ाट गमावतो .
अिधम ु यांिकत क पना िक ंवा जाद ुई िवचारसरणी ह े सुचिवत नाहीत , क एखा ा य ला
मानिसक िवक ृती आह े, परंतु काहीशी मानिसक घसरण अस याच े सुचिवत े. व-
ह यास ंबंधी क पना िक ंवा दुस या य ला हानी करण े िकंवा ितची ह या करण े यांसारख े
िहंसक िवचार या ंचेदेखील म ू यांकन करणे गरजेचे आहे.
४) िवचार कर याची श ैली आिण भाषा : य ची िवचार कर याची श ैली या या िक ंवा
ित या बोल यात ून कट होत े. उदाहरणाथ , िछ न-मन कता िकंवा इतर कार या
मनोिवक ृती असणा या य चे बोलण े कठीण अस ू शकत े, कारण या ंची भाषा अतािक क
असत े.
िवसंगतता (Incoherence ): भाषण प आिण समज यासारख े नाही. उदाहरणाथ ,
अथ हीन आिण िवस ंगत स ंभाषण असत े.
असंब स ंभाषण /संबंध गमावण े (Loosening of associations ): य
केले या क पना ंचा संबंध नसतो . उदाहरणाथ , "सुमा चा ंगली य आह े, पण जगात
खूप ग रबी आहे आिण मी उ ा माझ े केस कापणार आह े." असे संभाषण करतात .
अतािक क िवचारसरणी (Illogical thinking ): या िवचारा ंचे िन कष चुक चे
असतात . उदाहरणाथ , या य ला द ूध आवडत े, याला वाटत े क ती मा ंजर
असावी .
नवरचनावाद (Neologisms ): इतर श दा ंचे श द एक क न अन ेकदा नवीन श द
तयार क ेले जातात . श दांची िखचडी क ेली जात े.
अवरोिधत करण े (Blocking ): क पना प ूण हो याप ूव िवचारा ं या मागा त अचानक
य यय केला जातो . िवचार बदलल े जातात . munotes.in
Page 32
अपसामा य मानसशा
32 प रि थतीज यता (Circumstantiality ): अ य संभाषण अस यान े याम ये
बरेच असंब तपशील आण ून मुद् ापय त पोहोच यास िवल ंब होतो .
अ प पण े (Tangentiality ): मूळ क पन ेकडे न येता वेग या म ु ावर जाण े.
नादिननाद (Clanging ): समान नाद असणा या , पण समान अथ नसणा या श दा ंचा
संबंध. उदाहरणाथ , “ती सीमा आह े, मा याकड े िवमा आह े.”
िम यारचना (Confabulatio n): मृतीतील तफावत भ न काढ यासाठी क पना
तयार करण े. हा अस य बोल याचा य न नस ून जा तीत जा त उ र द े याचा य न
आहे. उदाहरणाथ , जे हा एखा ा य ला याबाबत अिधक खा ी नसत े, क ितन े
ना ता क ेला आह े आिण ज े हा ितला िव चारल े जाते, क ितन े काय खा ल े, ती एका
सामा य ना याच े वण न क शकत े.
यु चारण (Echolalia ): एका य या श दा ंची िक ंवा वा चारा ंची द ुस-या
य न े पुनरावृ ी करण े.
जलद गतीन े बदलणा या क पना (Flight of ideas ): जलद गतीन े, सतत एका
क पन ेकडून दुस-या क पन ेकडे वळण े. याम ये क पना जोड या जातात .
बोल याचा दबाव (Pressure of speech ): जलद संभाषण केले जाते, यामुळे
या य ला सतत बोल यास भाग पाडल े जाते असे वाटत े.
िचकाटी िकंवा आवत न (Perseveration ): एखादा नवीन िक ंवा उ ीपन सादर
केले, तरी अगोदर या ाला िक ंवा उ ेजनाला ितसाद द ेणे.
५) भाव आिण भावि थती (Affect and Mood ): भावना ही शारी रक , बोधिनक आिण
वत ना मक भाग असणारी एक जिटल अव था आहे. भाविवकार हणज े भावना ं या
िनरी ण क ेले या अिभ य चा स ंदभ होय. भाविवकाराच े मू यमापन करताना उपचारक
ते यो य आह े क नाही , हे तपासतात . भाविवकाराची ती ता हणज ेच याची ताकद ल ात
घेतली जात े. जे हा बा भावना ं या ती त ेत जलद घट होत े, ते हा भाविवकाराच े वण न
बोथट भाव हण ून केले ज ा त े आिण ज े हा भाविनक अिभ य ची िच ह े अनुपि थत
असतात िक ंवा जवळजवळ नसतात , चेहरा ि थर असतो आिण आवाज नीरस असतो त े हा
सपाट भाव असतो अस े मानल े जाते. दुसरीकड े, जे हा भाविनक अिभ य ख ूप मजब ूत
असत े, ते हा अितशयो प ूण भाव न दिवला जातो . िविवध कार या भाविनक
अिभ य या स ंदभा त भा वाची ेणी देखील ल ात घ ेतली जात े.
भावि थती ही भावना ंची एक यापक आिण िटकाऊ अव था असत े, जी य ला आत ून
जाणवत े. भावि थतीच े वण न िचंता अवसाद (उदासी िक ंवा िचडिचड ेपणासार या अि य
भावना ), उ साही (भ यत े या भावना ंनी ख ूप आन ंदी), उ हा व था (भावि थ तीची
सामा य ेणी; उदास िक ंवा उ नत मनःि थती नसण े), रागीट , िचंता त इ यादी हण ून
केले जाऊ शकत े.
६) संवेदिनक अन ुभव (Perceptual Experiences ): काही मानसशा ीय िवकारा ंचे
वैिश ्य हणज े संवेदनातील य यय होय . णान े आवाज ऐकला आह े, क इतरा ंना मािहत
नसले या गो ी पािह या आह ेत, याब ल उपचारक चौकशी करतो . िव म munotes.in
Page 33
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -II
33 (Hallucinations ) हे बा उ ीपना या अन ुपि थतीत खोट े संवेदन असत े. हे िव मा ंपे ा
वेगळे असत े. िव म हा आप या पाचप ैक कोण याही व ेदन इ ंि यां या स ंदभा त अस ू
शकतो .
वण िव म (Auditory hallucinations ): वण िव म सामा य कार आह े.
याम य े य स िविवध आवाज ऐक यास य ेतात.
य मित म (Visual hallucinations ): ी िव माम य े व तू िकंवा य या
ितमा पाहण े समािव असत े. उदाहरणाथ , एखादी य द ेवाला पाह या चा दावा क
शकते िकंवा मृ यू झाले या आप या जोडीदाराला पाह शकत े असे हणत े.
गंध िव म (Olfactory hallucinations ): याम य े दुग धीसार या वासा ं या
चुक या समज ुती य या असतात . य द ुग धी येते असे सांगत असत े.
चव िव म (Gustatory halluci nations ): याम य े चिवस ंदभा त य च े खोटे
समज असून जे सहसा अि य व पाच े असतात .
काियक िव म (Somatic hallucinations ): शरीराशी स ंबंिधत खोट ्या संवेदनांचा
समाव ेश याम य े असतो . सामा यत : वचेवर िक ंवा वच ेखाली र गाळणारी स ंवेदना
यासारख े पशा शी संबंिधत िव म य स होतात .
७) व- जाणीव (Sense of Self ): काही मानसशा ीय िवकार या य या
ओळखीवर िक ंवा 'मी कोण आह े' या भावन ेवर प रणाम करतात . य ला अस े वाटत े, क
तो वत :शी अवा तव , िविच िक ंवा अप रिचत आह े. उदाहरणाथ , एखा ाला अस े वाटू
शकते, क याच े मन आिण शरीर या ंचा एकम ेकांशी स ंबंध नाही . एखा ाला वतः या
ओळखी या स ंदभा त ग धळाचा अन ुभवदेखील य ेऊ शकतो .
८) ेरणा (Motivation ): काही मानिसक िवक ृतीम य े णा ंना आ ंघोळ करण े िकंवा
कपडे घालण े, यांसारखी सामा य काम ेही कठीण वाट ू शकतात , यामुळे सव कामा ंम ये रस
कमी होतो . काही बदल घडव ून आण यासाठी कोणत ेही य न कर यास तयार नसतात
आिण कदािचत या ंना नवीन आ हाना ंना त ड द े या या अिनि तत ेपे ा या ं या
ओळखीची स ंकटे अिधक चा ंगली वाटतात .
९) बोधिनक काय णाली (Cognitive Functioning ): उपचाराथ अिशलान े िदले या
उ रा ंव न याच े अवधान आिण एका ता , मरणश , अमूत प तीन े िवचार कर याची
मता इ याद शी स ंबंिधत बाब व न अशीला या बोधिनक मत ेचे मापन आिण अ ंदाज
करीत असतो . उदाहरणाथ , जर एखा ा अशीलाची मरणश ग ंभीरपण े खराब झाली
असेल तर , िचिक सका ंना अ झायमर रोगासार या च ेताशा ीय ि थतीचा स ंशय य ेऊ
शकतो . मा , येथे िचिक सालयीन ब ुि मापन चाचणी द ेत नाही , परंतु याऐवजी अशीला या
बोधिनक मता ंब ल मािहती घ ेतो.
१०) अंत ी आिण िनण य (Insight and Judgement ): अशीलाला व त: या
अडचणी समजतात क नाही , हे पाह यात उपचारक या नादेखील वार य असत े. अंत ी
हणज े एखा ा य या वत मान प रि थतीच े खरे कारण आिण अथ समज ून घे याची munotes.in
Page 34
अपसामा य मानसशा
34 मता होय . उदाहरणाथ , या य ला िम ता आह े, ती य ख ूप बचावा मक अस ू
शकते आिण व त ुिन पण े गो कड े पाह शकत नाही .
एखा ा प रि थतीच े यो य म ू यमापन कर याची आिण प रि थतीत यो य कार े वाग याची
मता हणज े िनण य होय . जे अशील कमक ुवत असतात , ते यो य िनण य घे या या
ि थतीत नसतात , यामुळे ते वत : ला िक ंवा इतरा ंना हानी पोहोच ू शकत े. अशा कार े,
अशीला या िनण याची तपासणी क े याने उपचारक या ला स ंर णा मक उपाया ंची आखणी
करता य ेते.
३. वत ना मक म ू यमापन (Behavioural Assessment ) :
वत णुक या म ू यांकनाम य े सम या वत न ओळख यासा ठी एखा ा य या वत नाची
प तशीर न द करण े आव यक असत े. सम या वत न वत न िटकव ून ठेव यास मदत
करणार े घटक आिण अवा ंछनीय वत नांम ये बदल कर याच े तं िनि त करण े समािव
आहे. िचिक सालयीन वत ना मक म ुलाखती , िनरी ण प ती , नैसिग क िनरी ण / िनयंि त
िनरी ण , वयं-देखरेख, भूिमका वटिवण े, सूची, परी ण -सूची इ यादी िविवध प ती
वापरतात .
वत नाचा वय ं-अहवाल / व-वृ अहवाल (Behavioural Self -Report ):
ही एक प त आह े, याम य े अशील म ुलाखती ार े िकंवा वत :चे परी ण क न
िवकिसत क ेले या सूची भ न िविश वत न िकती व ेळा घडत े, याब ल मािहती दान
करतो .
व-अहवाल अशीला या वत नाब ल ग ंभीर मािहती िमळिव यास मदत करतो .
वत ना मक म ुलाखत म य े वत ना या अगोदर , दर यान आिण न ंतर काय घडत े, याची
तपशीलवार चौकशी क ेली जात े. अगोदर िचिक सालयीन एखा दे वत न के हा आिण
कोठे होते, कोण याही िविश य या उपि थतीत वत न होत े का, इ यादी बाबतीत
िवचारतात .
सम या मक वत न िकती व ेळा आिण िकती काळ होत े, थम काय घडत े, याचे
अनुसरण काय होत े इ यादी मािहती ा ं या मदतीन े 'दर यान ' ट या म ये शोधली
जाते.
अशीलाला याचा काय प रणाम होतो िक ंवा याला िक ंवा ितला कसा फायदा होतो , या
संदभा त वत ना या प रणामाब लद ेखील मािहती घ ेतली जात े. उदाहरणाथ , धू पान
सोडून देऊ इि छणा या अशीला या बाबतीत , िचिक सकास ह े जाण ून घे यात रस
असू शकतो क , ती य िदवसात ून िकती व ेळा धू पान करत े, कोण या िविश व ेळी
आिण कोण या िठकाणी तो ध ू पान करतो , तो िविश लोका ं या सहवासात ध ू पान
करतो का , धू पान कर या या वागण ुक स कशाम ुळे चालना िमळत े, धू पान क े यावर
अशीलाला काय वाटत े इ यादी
अशा कार े, ा क ेले या िव त ृत मािहतीम ुळे वा तववादी य ेय िनि त कर यात
आिण अवा ंछनीय वत न बदल यासाठी रणनीती आख यास मदत होत े. munotes.in
Page 35
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -II
35 आणखी एक वत ना मक व -अहवाल त ं हणज े वत : चे िनरी ण करण े, यात
सम या वत ना या वार ंवारतेची न द ठ ेवणे समािव आह े जसे क , िसगार ेट िकंवा
कॅलरीजची स ं या, िकती व ेळा लाभाठ न े ित या नखा ंचा चावा घ ेतला िक ंवा अवा ंिछत
िवचार क ेले.
अशीलाला ल य वत नाशी स ंबंिधत व ेळ, िठकाण आिण स ंबंिधत मािहतीची न द
घे याचे िश ण िदल े जात े. व-देखरेख हे एक अितशय उपय ु तं आह े कारण
यामुळे मह वप ूण अंत ी िमळ ू शकत े, उदाहरणाथ , एखा ा ीला ह े समज ू शकत े क
टी ही पाहताना ती जा त खा याच े वत न करत े.
वत णुक या स ूची काही घटना िक ंवा अन ुभव घडल े आहेत क नाही ह े शोध यास मदत
करतात . उदाहरणाथ , सूची आिण ावली सामा यत : िचिक सकास वापर यास
सो या आिण िकफायतशीर असतात .
वत न िनरी ण (Behavioural Observation J
• या प तीत िचिक सालयीन इतर कोण याही स ंबंिधत प रि थतीज य प रवत कासह
सम या मक वत ना या वार ंवारतेचे िनरी ण आिण न द करीत असतो . उदाहरणाथ ,
एखा ा प रचा रक ेला एखा ा णान े िकती व ेळा आपल े हात ध ुतले आहेत आिण ज े हा
याला अस े कर यापास ून ितब ंिधत जात े ते हा या या िति या ंचे िनरी ण कर यास
सांिगतल े जात े. िकंवा एखादा िशि त िनरी क एखाद े मूल िकती व ेळा आपली जागा
सोडत े िकंवा िकती व ेळा बोलत े याची न द क शकतात .
अशीलाच े िनरी ण करताना , िचिक सालयीन थम म ुलाखत , थेट िनरी ण िक ंवा
वत न सूची वाप न सम य ेचे वत न िकंवा ल य वत न िनवडतो . नंतर सम या मक
वत नाची या या क ेली जात े. उदाहरणाथ ,, रागाची या या रडण े आिण ओरडण े या
ीने केली जाईल .
अ प ल य वत नांची िनवड करण े वत न िनरी णात अयो य असत े, कारण याम ुळे
मू यमापन करण े कठीण होत े. उदाहरणाथ , जे काही वत न दिश त केले जाते, ते असे
िनिद के यािशवाय िह ंसक वत नाचे मोजमाप करता य ेत नाही .
नैसिग क बाबतीत ल य वत नाचे िनरी ण करण े चांगले आह े आिण अशा कारच े
वत ना मक िनरी ण िववो िनरी णात हण ून ओळखल े जाते. अवधान ुटीपुरक िक ंवा
अिति याशील िवक ृती असणा या बालकाच े मू यांकन करताना , एखा ा उपचारकास
लॅब िकंवा दवाखाना /िचिक सालयाऐवजी वगा त िकंवा घरी भ ेट यास बालका या
सम या वत नाचे अचूक िच िमळ याची श यता अिधक असत े.
ही प त वापरताना उपचारकाला अशीला या िति याशीलत ेब ल सावधिगरी
बाळगण े आव यक असत े. कारण , िनरी ण कर याच े ान ल य वत नावर प रणाम
क शकत े. या सम या टाळ यासाठी , अशीलाच े एकांगी आरशा ा रे िनरी ण क ेले
जाऊ शकत े. काही प रि थत म य े, इतरांचा समाव ेश केला जाऊ शकतो आिण ल य
वत नांवर ल क ि त क न अशीलचा या ं याशी स ंवाद साधला जाऊ शकतो .
munotes.in
Page 36
अपसामा य मानसशा
36 ४. बह सां कृितक म ू यांकन:Multicultural Assessment:
मू यांकना या ि य ेत, िचिक सकान े अशीला या सां कृितक, अनुवांिशक पा भूमीब ल
संवेदनशील असण े आव यक आह े. सं कृती िन प चाच या िवकिसत कर यावर आिण
मानिसक चाच या ंचे यव थापन आिण अथ लावताना सावधिगरी बाळगण े आव यक आह े.
कारण अशील या पा भूमीतून येतो, या पा भूमीमुळे चाचणी या काया वर गंभीर प रणाम
होऊ शकतो . उदाहरणाथ , या अशीलाची मातृभाषा इ ं जी नाही , याचे मू यांकन करताना
िचिक सकान े हे सुिनि त करण े आव यक आह े, क सव सूचनांचे यो य त े पालन क ेले गेले
आहे, तसेच िविश गटासाठी िवकिसत क ेले या िनकषा ं या आधार े अशीला या ा ांकाचा
अथ लावला ग ेला आह े. तसेच, काही िविश वा या ंश याचे अनेक अथ असू शकतात आिण
अशील कडून गैरसमज हो याची श यता असत े. अशा कार े, िचिक सका ंना अशीला या
सां कृितक पा भूमीचे पुरेसे ान असण े आव यक आह े. अशील या िविश गटाशी
संबंिधत आहे या िविश गटासाठी त े तयार केलेले आ ह ेत क नाही ह े पाह यासाठी
चाच या ंचे गंभीरपण े मू यांकन करण े आव यक आह े.
५. पया वरणा मक म ु यांकन (Environmental Assessment ) :
अगोदर पािह या माण े एखा ा य या अवतीभोवती या वातावरणाचा या या /ित या
आयु यावर च ंड भाव पडतो . मानसशा डॉ फ म ूस यांनी पया वरणीय म ू यांकन
िवकिसत क ेले आहे. याम ये य पया वरणा या प ैलूंवर गुणांकन दान करतात या ंचा
िवचार क ेला जातो , क वत नावर भाव पडतो . कुटुंब, शेजारी, शाळा आिण समाज अशा
एखा ा या जी वनातील सामािजक भावा या िविवध वत ु ळांचा यात समाव ेश होतो .
उदाहरणाथ , कौटुंिबक पया वरणात अशीला या क ुटुंबातील प ैलूंचे मू यांकन कर यासाठी
मापन ेणीचा वापर क ेला जातो , जसे क क ुटुंबातील सद या ंमधील नात ेसंबंधांचे व प .
नातेसंबंधांचे व प , जसे क , कुटुंबातील सद या ंशी एक पता आिण ओळख , भावना ंची
अिभ य इ यादी करमण ुक साठी सद य काय करतात िक ंवा जबाबदा या कशा सामाियक
के या जातात , कुटुंबातील सद या ंचा ि कोन / िव ास इ यादी . आणखी एक उदाहरण
हणज े लोबल फ ॅिमली ए हायन म ट क ेल, एक ॉस -क चरल साधन ज े कुटुंब िकती
माणात शारी रक आिण भाविनक काळजी घ ेते, सुरि त आस , सुसंगतता आिण िश त
यासार या घटका ंचे मापन करते. वत न िवक ृती, अ यािधक िच ंता इ यादी असणा या
मुलां या/पौगंडाव थ ेतील म ुलां या कौट ुंिबक वातावरणाच े मू यांकन कर यासाठी याचा
वापर क ेला जातो आिण अशा कार े िचिक सका ंना अशीला या कौट ुंिबक गितशीलत ेब ल
अंत ी िमळिव यात आिण अशीला या ि थतीवर प रणाम समज यास याची मदत होत े.
६. चेता-मानसशा ीय म ु यांकन: Neuropsychological Assessment
चेतामानसशा ीय म ू यांकनात म दू या काया चे मू यांकन क ेले जात े. जसे क ,
एखादी य िविश मानिसक चाच या ंवर कशी कामिगरी करत े.
चेता-मानसशा ीय म ू यांकनासाठी वापर या जाणा या दोन सवा त िस चाचणी
हणज े हॅल टेड-रीटन ब ॅटरी आिण ल ु रया-ने ा का य ूरोसायकोलॉिजकल ब ॅटरी
होत. munotes.in
Page 37
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -II
37 हॅल टेड-रीटॅनचा उपयोग म दूला इजा झाल े या य आिण च ेता-शा ीय ्या
अबािधत असणा या य म य े फरक कर यासाठी क ेला जातो . याम य े ेणी
चाचणी , टेि शयल परफॉम स ट े ट, लय चाचणी , पीच-साऊंड्स परस े शन ट े ट,
टाइम स े स ट े ट, अफेिसया िनंग टे ट, बोट-दोलन चाचणी इ यादी उप -
चाच या ंचा समाव ेश आह े. हे बह त ेकदा एमएमपीआय -२ सह एकि त वापरल े जाऊ
शकते, जेणेक न याम ुळे या य या यि म वाच े मापन करता य ेते. तसेच,
बोधिनक काया चे मू यांकन कर यासाठी ड य ूवायएस –III चाचणी वापरली जा ते.
लु रया-ने ा का चाचणीम य े मरणश सार या िविवध कार या बोधिनक काया चे
मू यांकन क ेले जात े; याम य े कारक काय ; ताल; पश , वण आिण क काय ;
हणशील आिण अथ पूण संभाषण ; लेखन; पेिलंग; वाचन आिण अ ंकगिणत या
घटका ंचे मापन क ेले जाते.
ही चाचणी म दू या अकाय मतेची मािहती द े याऐवजी वाचन अ मता आिण वाचन
दोष सार या िविश कार या सम या ओळख यासाठी अ य ंत मह वाची आह े.
तसेच हॅल टेड-रीटन ब ॅटरी या त ुलनेत ही चाचणी जलद गतीन े िदली जात े आिण ती
अिधक मािणत वापरली जात े.
चेता-मानसशा ीय म ू यांकन चाचणी स ंच हे आणखी एक साधन आह े, जे चार
तासांसाठी वापरल े जाते. याम य े अवधान , भाषा, मृती, अवकाश काय , कारक काय
इ यादी घटका ंचा समाव ेश आह े.
चेतामानसशा ीय चाच या ंची िव ासाह ता आिण व ैधता भावि थती (िचंता आिण
औदािस य ), ेरणा आिण औषधा या प रणामा ंमुळे भािवत होत े.
२.१.२ शरीरशा ीय म ू यांकन (Physiological Assessment )
अगोदर चचा के या माण े जैिवक घटक िविवध मानिसक िवकारा ंम ये मह वाची भ ूिमका
बजावतो . यामुळे वत नाचा ज ैिवक आधार समज ून घेणे मह वाच े आहे. यामुळे शारी रक
मू यमापन हा म ू यमापन ि य ेचा एक भाग बनतो .
मनो-शरीरशा ीय म ू यांकन (Psychophysiological Assessment )
मनो-शरीरशा ीय मू यांकनाम य े मानिसक अन ुभवांचा स ंबंध दया या
काय मतेतील बदल , नायू, वचा, म दू इ याद सार या िनि त शारी रक घटका ंशी
संबंिधत आह े. या क पन ेवर आधा रत मनोशारी रक ि य ेवर ल ठ ेव यासाठी
साधना ंचा उपयोग अप ेि त आह े.
-मि त क िव ुत ल ेख (electroencephalogram ) - ईसीजी चा वापर दय
सामा यपण े काय करत आह े क नाही , यावर ल ठ ेव यासाठी क ेला जातो . हे
कोण याही तणा व-संबंिधत दयाची प रि थती जाणून घे यास मदत करत े.
पेशी-िव ुत आर ेखन (electromyography ) - ईएमजी ह े एक साधन आह े, जे
तणावाशी स ंबंिधत नाय ूंचे ताण / आकुंचन मोज यासाठी आिण डोक ेदुखीसार या
प रि थती जाणून घे यासाठी वापरल े जाते. munotes.in
Page 38
अपसामा य मानसशा
38 जे हा य तणाव त अ सतात , ते हा या ंना जा त घाम य ेतो. यामुळे वच े या
िव ुत ग ुणधमा म ये बदल होतो आिण रासायिनक -िव ुत े रत वचे या
ितसादा या (galvanic skin response ) - जीएसआर मदतीन े मोजल े जाऊ
शकते.
म दू ितमा त ं े (Brain Imaging Techniques )
१९७० या द शकापास ून म दू या स ंरचनेची आिण काया ची िच े तयार करणारी िविवध त ं े
िवकिसत क ेली गेली आह ेत:
-मि त क िव ुत ल ेख - ईईजी : The Electroencephalogram (EEG):
ईईजी म दूतील िव ुत ि या ंचे मापन करत े, जे एखा ा या म दू या उ ेजनाची पातळी
दश वते. यामुळे, एखादी य सतक आहे, िव ांती घेत आह े, झोपल ेली आह े िकंवा
व न पाहत आह े हे समजत े.
या ि य ेम ये िव ुतवाहक इल े ोड्स डो याला जोडल े जातात . या ार े म दूची
ि या समजत े. रासायिनक -िव ुतधारामापी (galvanometer ) नावाच े एक उपकरण ,
याला शाईच े पेन जोडल ेले असत े, ते सतत हल यावर तर ंगासारख े नमुने तयार करत े.
ईईजी म दू या लहर चा एक व ेगळा नम ुना दाखिवत े, तो एखा ा य या मानिसक
ि येवर अवल ंबून असतो . अशा कार े, ईईजी र ेकॉिड ग अप मार सार या प रि थतीच े
मू यांकन कर यास मदत कर ते. जे म जात ंतूं या िबघडल े या ि या , झोपेचे िवकार ,
म दू या गाठी इ याद म ुळे होते.
ईईजी नम ु यांमधील अपसामा यता प ुढील तपासणीसाठी आधार हण ून वापरली जात े.
अिलकड या काळात ईईजी या स ंगणक क ृत आव ृ ीमुळे व त ुिन म ू यमापन श य
झाले आहे. संगणक िविश ईईजी नम ु यांना रंग कोडम य े पांत रत करत े.
उदाहरणाथ , कमी सि य े े का या िक ंवा िन या र ंगात दाखिवली जातात , तर उ च
स य े े िपव या व लाल र ंगात ठळकपण े िदसून येतात. या रंगीत ितमा म दू या
संपूण पृ भागावरील िव ुत ि याकलापा ंची मािहती समज यास मदत करतात आिण
िनदानासाठी उपय ु ठरतात .
संगणक क ृत अ ीय टोमो ाफ (CAT CT scans): Computerised Axial
Tomography
हे असे तं आह े, याम य े एखादी य एका मोठ ्या -िकरण निलक ेत डोक े ठेवून
खाली झोपल ेली असत े. -िकरण म दूतून अन ेक वेगवेग या कोनात ून जातात . म दू या
िविवध े ा या व ेगवेग या घनत ेमुळे -िकरणा ंचे वेगवेगळे िव ेपण होत े.
हाडांसार या दाट ऊत या बाबतीत िव ेपण जा त असत े आिण वा या बाबतीत त े
कमी असत े. -िकरण शोधक एकाप े ा अिधक कोनात ून घेतलेली मािहती गोळा
करता त आिण स ंगणक क ृत ो ामम ुळे म दूची एक ितमा तयार होत े. munotes.in
Page 39
अपसामा य वत न समज ून घेणे:
िचिक सक मू यांकन आिण िनदान -II
39 ही प त िविश कोनात ून िकंवा पातळीव न म दूचा छ ेद िवभागीय त ुकडा/चकती
िमळिव यास मदत करत े. उदाहरणाथ , संगणक क ृत टोमो ाफ स ू म-परी ण (CT
scans ) म दूत व भरल े या व ि क ससार या ितमा द ेऊ शकतात , िछ न-मन कता
असणा या आिण नसल े या लोका ं या म दूत फरक दश िवतात .
चुंबक य अन ुनाद तीमा (एमआरआय ): Magnetic Resonance Imaging (MRI):
हे तं चुंबक य े आिण िकरणो सारी लहर चा वापर क न पा या या साम ीवर
आधा रत उ च ती या ि िमतीय िक ंवा ि िमतीय ितमा तयार करतात .
संगणक ो ाम ार े िव ुतचुंबक य ऊज ची ि या अन ेक कोनात ून सू म-परी ण
केले या भागा या उ च अनुनाद ितमेत पा ंत रत क ेली जात े. एमआरआय ितमा
ब यापैक तपशीलवार असतात आिण शरीरातील रचना ंचे लहान बदल शोधू शकतात .
एमआरआयचा वापर क न म दूला होणारा आघात र ाव िक ंवा सूज हण ून पाहता
येतो. कधीकधी सीटी क ॅनम य े न ओळखता येणा या म दू या गाठी एमआरआयम य े
िदसू शकतात . हे िविवध मानिसक िवक ृतीची करण े समज ून घे यासाठी म दू दोष
ओळख यासाठी द ेखील वापरल े जाते.
उदाहरणाथ , एका अ यासान ुसार गंभीर अवसाद िवक ृती असणा या मिहला ं या
एमआरआयची त ुलना क ेली गेली. हा सहा भवना या स ंदभा त अ यास होता . याम य े,
असे िदस ून आल े आह े क गंभीर अवसाद िवक ृती असणा या ि या ंना जोड ्या
िशक यात अडचण आली आिण या ंनी मोठ ्या मा णात अिम डाला दोष देखील
दश िवला.
काया मक च ुंबक य अन ुनाद छाया ंकन –एफ.एम.आर.आय. (Functional Magnetic
Resonance Imaging -fMRI):
हे एक नवीन त ं आिण एक िवश ेष एमआरआय आह े, जे या क पन ेवर अवल ंबून
असत े, क ज े हा मानिसक ि य ेमुळे म दूचे े सि य हो ते, ते हा या भागत
र वाह वाढतो .
या क ॅनला काया मक एमआरआय हणतात कारण त े म दूला मानिसक काय करत
असताना त े काय कसे करत आहे ते दश वते आिण हण ूनच मानिसक म ू यांकनात त े
खूप उपय ु आह े.
जे हा एखादी य मािहतीवर ि या करत े, ते हा काया मक च ुंबक य अन ुनाद
छायांकन म दू या सि य भागा या ितमा तयार करत े. या तं ाचा फायदा असा आह े,
क ते म दूला केवळ या या भौितक स ंरचनांऐवजी क ृतीत दाखवत े.
पॉिस ॉन एिमशन टोमो ाफ (पीईटी ), िसंगे फोटॉन उ सज न संगणीक ृत
टोमो ाफ Positron Emissi on Tomography (PET), Singe Photon
Emission Computed Tomography (SPECT): munotes.in
Page 40
अपसामा य मानसशा
40 हे म दू ितमा आणखी एक त ं आह े याम य े या य या न सेम ये िकरणो सग
लेबल क ेलेले संयुग शरीरात वािहत करणे समािव आह े, जे र ातील
ाणवाय ू/ऑि सजनशी वत :ला बा ंधते.
हे संयुग र ा ार े म दूकडे वास करत े आिण सू म-परी णा ार े शोधल े जाणार े
धन भा रत इल े ॉन उ सिज त करत े. यानंतर स ंगणक ो ाम ह े ऊत ची रचना
आिण काय दश िवणा या ितमा ंम ये पांत रत करते.
लाल र ंगांसारख े चमकदार र ंग म दूत अिधक ि या दश िवतात , तर िनळा -िहरवा -
जांभळासारख े रंग कमी ि या सूिचत करतात .
२.३ सारांश
या घटकात मानसशा ीय म ू यमापन या स ंक पन ेवर चचा कर यात आली . मानसशा ीय
मू यमापनाची मह वाची साधन े हणज े िचिक सालयीन म ुलाखत तसेच मानिसक ि थती
तपासणी यांवर चचा झाली. बह सा ं कृितक म ू यमापन , पया वरणीय म ू यमापन , शारी रक
मू यमापन अशा िविवध कार या म ू यमापनावरही तुत करणात चचा कर यात
आली .
२.४
१. िचिक सालयीन म ुलाखत आिण याच े कार प करा .
२. मानिसक ि थती परी णावर सिव तर टीप िलहा .
३. खाली ल घटका ंवर टीपा िलहा.
अ. वत ना मक म ू यांकन
ब. बह सा ं कृितक म ू यांकन
क. पया वरणीय म ू यांकन
ड. चेतामानसशा ीय म ू यांकन
४. शरीरशा ीय म ू यांकना या िविवध कारा ंवर चचा करा.
२.५ संदभ
Barlow David H and Durand M.V. Abnormal Psychology, (2005 ),
New Delhi.
Halgin R.P. and Whitbourne S.K. (2010) Abnormal Psychology,
Clinical Perspectives on Psychological Disorders, (6th Ed.), McGraw
Hill.
munotes.in
Page 41
41 ३
कारक घटक आिण ि कोन - I
घटक स ंरचना
३.० उि ्ये
३.१ तावना
३.२ अपसामा य मानसशा ातील स ै ांितक ि कोना ंचे हेतू
३.३ अपसामा य वत नाची कारण े आिण यासाठी जोखमीच े घटक
३.४ अपसामा य वत ना या कारणा ंचे आकलन क न घ े यासाठी ि कोन : जीवशा ीय
ि कोन
३.५ सारांश
३.६
३.७ संदभ
३.० उि ्ये
या पाठाच े वाचन क े यानंतर आप याला प ुढील मािहतीच े ान होईल :
अपसामा य वत न समज ून घे याचा माग िनि त करता ंना िचिक सका ंना आिण
संशोधका ंना सै ांितक अिभम ुखता कशी मदतीची ठरत े?
अपसामा य मानसशा ाच े जीवशा ीय , मनोगितक य , मानवतावादी , समािजक -
सां कृितक बोधन व वात िनक ि कोन
मानिसक िवक ृत चे िस ा ंत आिण उपचार या ंबाबत एकाि मक ज ैव-मनो-सामािजक
ि कोन
३.१ तावना
अपसामा य वत नाची िविवध कारण े संकि पत व प क र यासाठी अन ेक वेगवेगळे
ि कोन िवकिसत झाल ेले आह ेत. या पाठाम य े आपण स ै ांितक ि कोना ंची चचा
करणार आहोत . पाठा या स ु वातीलाच आपण स ै ांितक ि कोना ं या ह ेतूंवर चचा
करणार आहोत . यानंतर आपण अपसामा य वत न िवकिसत हो यात च ेतासं थेचा
समाव ेश असणा या जीवशा ीय ि कोनाची चचा करणार आहोत . याअंतग त आपण
जनुकशा ाची भ ूिमका, जनुक य स ं मणिवषयक ा प े आिण जीवशा ीय ि कोन , जसे
क मनोश यिचिक सा , िव ुत े रत झट या ंची उपचारप ती (Electroconvulsive
therapy ), पर-मि त क च ुंबक य उ ीपन (Transcranial Magnetic Stimulation ), munotes.in
Page 42
अपसामा य मानसशा
42 गत मि त क उ ीपन (Deep Brain Stimulation ), औषधोपचार इ यादी या ंवरदेखील
चचा करणार आहोत . या सवा त, जीवशा ीय ि कोना या म ू यमापनाचा समाव ेश क न
आपण चचा करणार आहोत .
यानंतर आपणा ंस मनोगितक य ि कोन (psychodynamic perspectives ), ॉईड -
प ात उदयास आल ेले िस ा ंत (post-Freudian theories ) मनोगितक य ि कोनाच े
मू यांकन आिण िस ा ंत अशा मह वा या िविवध मानसशा ीय ि कोना ंचा अ यास
आपण करणार आहोत . यानंतर आपण १९५० म ये काल रॉजस , अ ाहम म ॅ लो आिण
इतरां या काया तून िवकिसत झाल ेला मानवतावादी ि कोन अ यासणार आहोत . अशील -
क ि त (Person centered ) आिण व -वा तिवक करण (self-actualization ) िस ांत,
याचबरोबर यावर आधा रत उपचार या ंचे परी ण आिण म ू यमापन , वत न व बोधन
आधा रत ि कोन या ंवर आपण चचा करणार आहोत . ईवॅन पी. पॅ हलॉव या ं या अिभजात
अिभस ंधानावरील (classical conditioning ), तसेच बी. एफ. क नर या ं या काय कारी
अिभस ंधानावरील (operant conditioning ) अनु मे यां या ल ेखनात ून य झाल ेला
सै ांितक ि कोन या ंवर चचा केली जाईल . १९६० म ये अॅ बट बॅंड्युरा यांनी सामािजक
अ ययन (Social learning ) व सामािजक बोधन (social cognition ) हे िस ा ंत
िवकिसत क ेले आिण या ंची वत नवादी ि कोना या क ेबाहेर वाढ झाली . अॅरोन ब ेक
आिण अ ॅ बट एिलस या ं या काया तून िवकिसत झाल ेला बोधन आधा रत िस ा ंत
(Cognitive based theory ), याचबरोबर अिभस ंधान त ं े, आकि मक यव थापन त ं े,
ितकृितकरण (modelling ) आिण व -गुणका रता िश ण , व बोधिनक उपचारप ती
इ याद चा समाव ेश असणा या बोधिनक ि कोनावरद ेखील चचा करणार आहोत .
मानसशा ीय िस ा ंतानंतर आपण सामािजक -सां कृितक घटका ंचा अ यास करणार
आहोत , जे अपसामा य वत नाचे मू यांकन व समज ून घे यास मह वाच े आहे. सामािजक -
सां कृितक ि कोना ंपैक मनोिवक ृतीशा ावरील कौट ुंिबक ि कोनावरद ेखील या पाठात
चचा केली जाईल . याच माण े, सामािजक भ ेदभाव, सामािजक भाव आिण ऐितहािसक
घटना आपण अ यासणार आहोत . सामािजक -सां कृितक ि कोनावर आधा रत उपचार ,
जसे क कौट ुंिबक उपचारप ती , समूह उपचारप ती , बह सा ं कृितक उपगम , पया वरण
उपचारप ती , यांवरसु ा थोड यात चचा केली जाईल . याला अन ुस न सामािजक -
सां कृितक ि कोनाच े मू यमापनस ु ा केले जाईल .
पाठा या श ेवटी आपण िस ा ंत आिण उपचारा ंवरील ज ैव-मानसशा ीय ि कोनावर
(biopsychological perspective ) चचा करणार आहोत .
३.२ अपसामा य मानसशा ातील स ै ांितक ि कोना ंचे हेतू (THE PURP OSE OF THEORETICAL PERSPECTIVES IN ABNORMAL PSYCHOLOGY )
या पाठात अपसामा यत ेची कारण े काय आह ेत, यावर काश टाकला आह े. अपसामा य
वत न कस े उ वत े आिण यावर कस े उपचार क ेले जाऊ शकतात , याबाबत िभ न व ैचा रक
िव ाशाखा ं या वतः या िभ न धारणा आिण ग ृिहतके आहेत. िचिक सक आिण munotes.in
Page 43
कारक घटक आिण ि कोन - I
43 संशोधका ंची सै ांितक अिभम ुखता त े अपसामा य वत नाकड े कसे पाहतील , हे िनधा रत
करते. य यवहारात सवा िधक अन ुभवी िचिक सक स ंकलना मक उपगम (eclectic
approach ) अनुसरतात , हणज ेच ते िविवध स ै ांितक ि कोना ंतील स ंक पना आिण
तं े यांना एकि तरी या अवल ंबतात.
खाली काही म ुख िस ा ंत िदल े आह ेत, जे िविवध मानिसक िवक ृती समज ून घेताना
मह वाच े ठरतात .
३.३ कारण े आिण जोखमीच े घटक (CAUSES AND RISK FACTORS )
अपसामा य मानसशा ा या े ात ह े क थानी असतात , क कोण या गो म ुळे
लोक मानिसक ताण अन ुभवतात आिण अयो य वत न करतात . जर िवक ृत ची कारण े ात
असतील , तर एखादी य या िवक ृती िनमा ण करणा या ि थती ितब ंिधत क शक ेल
आिण कदािचत या िवक ृती अबािधत राखणा या ि थती परावित त क शक ेल.
आव यक , पुरेशी आिण सहा यकारक कारण े (Necessary, Sufficient, and
Contributory Causes ):
आव यक कारण (necessary cause ) (उदा., कारण ) हणज े अशी ि थती ,
जी एखादी िवक ृती (उदा., िवकृती य ) घडून ये यास आव यक असत े. उदाहरणाथ ,
सामा य अ ंशतः प ाघात (य) (general paresis ) ही हासज य म दूची िवक ृती
(degenerative brain disorder ) तोपय त िवकिसत होऊ शकत नाही , जोपय त ती
य अगोदर ग ु रोगाम ुळे (syphilis ) ( ) सं िमत झाल ेली नस ेल िक ंवा अिधक
सामा यतः , जर य घडून येत अस ेल, तर हे पूव च घड ून गेलेले असायला हव े. जरी अनेक
मानिसक िवकृत या आव यक कारणा ंचा शोध सात यान े घेतला जातो , तरीही आतापय त
अशी कारण े सापडत नाहीत .
एखा ा िवकृतीचे पुरेसे कारण (sufficient cause ) (उदा. कारण ) हणज े
अशी ि थती , जी िवक ृती उ व याची हमी (उदा. िवकृती य) देते. उदाहरणाथ , एका वत मान
िस ांताने अस े गृिहतक मा ंडले, क िनराशा ( ) हे नैरा येचे (य) पुरेसे कारण आह े
(ए ामसन आिण इतर , १९९५ ; ए ामसन आिण इतर , १९८९ ) िकंवा अिधक सामा यपण े,
जर घडून येत अस ेल तर य सु ा घड ून येईल. एक प ुरेसे कारण ह े आव यक कारण
नसते, जे हा नैरा याची इतरही कारण े असू शकतात .
सहा यकारक कारण (contributory cause ) (उदा. कारण ) हे असे कारण
असत े, क ज े िवकृतीची (उदा. िवकृती य) श यता वाढवत े. परंतु, ते आव यक िक ंवा पुरेसे
कारण नसत े िकंवा अिधक सामा यपण े जर घडून येत अस ेल, तर य घड याची श यता
अिधक होत े. उदाहरणाथ , पालका ंकडून सतत नाकारल े जाणा या बालकाला भिव यात
वैयि क नात ेसंबंध हाताळण े कठीण हो याची श यता अिधक असत े. येथे आपण अस े
हणू शकतो , क पालका ंकडून नाकारल े जाणे, हे य या भिव यातील उ प न होणा या munotes.in
Page 44
अपसामा य मानसशा
44 सम या ंसाठी सहा यकारक कारण आह े. परंतु ते आव यक िक ंवा पुरेसे कारण नाही
(ए ामसन आिण इतर , १९८९ , १९९५ ).
अपसामा य वत नाचे आव यक , पुरेसे आिण हातभार लावणार े या ित ही
कारणा ंमधील फरक ल ात घ े यासाठी आपणा ंस ा िविवध कारणा ं या कालावधीची
चौकट ल ात यावी लाग ेल. काही कारक घटक जरी जीवना या स ु वाती या काळात
घडून आल े असल े, तरी त े यांचे प रणाम बरीच वष दाखवत नाहीत , यांना दूर थ कारक
घटक (distal causal factors ) हणून िवचारात घ ेतले जातील , जे एखादी िवक ृती
िवकिसत हो या या प ूव ि थतीत हातभार लावतात . उदाहरणाथ , बा याव थ ेत िकंवा
िकशोराव थ ेत पालका ंना गमावण े िकंवा पालका ंकडून ितर काराची व उप े ेची िमळाल ेली
वागणूक, हे दूर थपण े हातभार लावणार े कारण ह े एखा ा य ला न ैरा य िक ंवा
समाजिवघातक अशा क ृ यांसाठी तयार करणारी प ूव ि थती ठ शकत े.
याउलट , इतर कारक घटक ह े एखादी िवक ृतीची ल ण े घडून ये या या अ गदी थोडा
कालावधीअगोदर उपि थत असतात , यांचा सिमप थ कारक घटक (proximal causal
factors ) हणून िवचार क ेला जाऊ शकतो . शाळेतील िम ा ंसोबत िक ंवा वैवािहक
जोडीदारासोबत अन ुभवले या ती सम या या सिमप थ कारक घटका ंची उदाहरण े
आहेत, याम ुळे नैरा य िनमा ण होऊ शकत े.
इतर करणा ंम ये सिमप थ घटक ह े जैिवक बदल सहभागी अस ू शकतात , जसे क
म दू या डा या गोलाधा तील काही िविश भागा ंना झालेली हानी, याम ुळे नैरा य उ व ू
शकते.
बलक सहा यकारक कारण (reinforcing contributory cause ) हे आधीच
घडून येत असल ेली अशी प रि थ ती असत े, िजचा कल अयो य वत नाला िटकव ून
ठेव याकड े असतो . उदाहरणाथ , एखादी य आजारी पडत े, ते हा ितला िमळणारी
अित र सहान ुभूती इतरा ंचे ल आिण अवा ंिछत जबाबाद या ंपासून िमळणारी स ुटका हा
सुखदायक अन ुभव नकळतपण े रोगम ु तेला नाउम ेद करत असतो .
मनोिवक ृतीशा ा या अन ेक व पा ंम ये आप याला आतापय त हे प आकलन
होऊ शकल ेले नाही , क िवक ृत माग े आव यक िक ंवा पुरेशी कारण े कारणीभ ूत आह ेत.
तथािप , या ा ंची समाधानकारक उ र े िमळिवण े हे स या या स ंशोधनाच े मु य उ ेश
बनलेले आह े. मा , आप याला मनोिव कृतीशा ा या सवा िधक व पा ंसाठी अन ेक
सहा यकारक कारणा ंचे चांगले आकलन झाल े आह े. काही द ूर थ सहा यकारक कारण े
नंतर या जीवनात घड ून येणा या िवक ृत या ीन े बा याव थ ेदर यानच अस ुरि तता
िनमा ण करतात . अ य अिधक सिमप थ सहा यकारक कारण े थेट िवक ृती िनमा ण करताना
िदसून येतात, आिण आणखी इतर कारण े ती िवक ृती अबािधत राह यासाठी सहा य क
शकतात . हे जिटल कारक िच प ुढे या व त ुि थतीम ुळे आणखी ि ल होत े, क ज े
जीवनातील एखा ा ट यावरील एखा ा सम य ेसाठी सिमप थ कारण अस ू शकत े, ते
दूर थ सहा यकारक कारण हण ून नंतर या जीवनातील द ुस या एखा ा िवक ृतीसाठी
पूव ि थतीचा पाया तयार कर यात भ ूिमकाद ेखील बजाव ू शकत े. उदाहरणाथ , पालका ंचा munotes.in
Page 45
कारक घटक आिण ि कोन - I
45 मृ यू हे एखा ा बालका या शोक िति य ेचे सिमप थ कारण अस ू शकत े, जे काही मिहन े
िकंवा एक वष भर िटक ू शकेल, तथािप , पालका ंचा म ृ यू हे एक द ूर थ सहा यकारक
घटकद ेखील अस ू शकेल, जे ते बालक मोठ े झा यान ंतर काही िविश तणावप ूण घटका ं ित
िति या हण ून ते नैरा य त हो याची श यता वाढव ेल.
अिभ ाय िक ंवा अपसामा य वत नातील ि िदशा मकता (Feedback and
Bidirectionalit y in Abnormal Behavior ):
परंपरेनुसार कारण -आिण-प रणाम या ं यातील स ंबंध िनधा रत कर याच े काय
प रि थती (कारण ) िहला िवलग कर यावर ल क ि त करत े, जे प रि थती य (प रणाम )
घडून ये यासाठी ा यि का ार े दश िवले जाऊ शकत े. उदाहरणाथ , र ातील म ाचे
माण एक िविश पातळी गाठत े, ते हा म ध ुंदी घड ून येते.
जे हा एकाप े ा अिधक कारक घटका ंचा समाव ेश असतो , आिण ज े हा अन ेकदा अशी
प रि थती उ वत े, ते हा कारक आक ृितबंध ही स ं ा वापरली जात े. याम य े अ, ब, क या
आिण अशा अन ेक ि थती य ि थतीकड े घेऊन जातात . कोण याही एका करणात ‘कारण ’
ही संक पना सा या र ेषीय ा पाच े (simple linear model ) अनुसरण करत े, याम य े
एखा ा प रवत कामुळे िकंवा प रवत कां या स ंचामुळे व रत िक ंवा काला ंतराने प रणाम
घडून येतो.
वत न शा ा ंम ये आपण सात यान े केवळ प र परि या करणारी अस ं य कारण ेच
सम या हाताळत नसतो , तर यासोबत कारण काय आह े आिण प रणाम काय आह े, यात
फरक करण े अशी अन ेकदा आप यासमोर उ वत े, कारण प रणाम ह े अिभ ाय हण ून काय
करतात , याम ुळे कारण े भािवत होऊ शकतात . इतर श दा ंत सा ंगायचे झाल े, तर
अिभ ा याचे प रणाम आिण पर पर , ि माग (ि िदशा मक ) भाव िवचारात घ ेणे
अ याव यक असत े. खालील उदाहरण े िवचारात या , जी हे प करतात , क आप या
कारक स ंबंधां या स ंक पना ंम ये अिभ ाया या ि िदशा मकत ेचे जिटल घटक िवचारात
घेणे अ याव यक आह े.
संवेिदत वैरभाव (Perceived Hostility ): एक म ुलगा याचा या या
पालका ंबरोबर या िवचिलत स ंवादाचा व ृ ांत आह े, तो वार ंवार या या समवय क म ुलां या
या या ित असणा या ह ेतूंचे असे चुक चे अथ बोधन करतो , क ते याच े श ूच आह ेत.
याने या या सभोवताली असणा या व याला वाटणा या श ू वाचा सामना कर यासाठी
याचे वतःच े एक य ूहतं िवकिसत क ेले, यात इतरा ंनी या या ित क ेले या िम वा या
य ना ंना नाकारण े, या कृतीचा समाव ेश होतो . याचा यान े वस ंर णासाठी असा च ुक चा
अथ लावल ेला आह े. मुला या या रागी वाग याचा वार ंवार सामना क े याने या या
भोवतालच े समवय क हा म ुलगा िवक ृत आह े, असे गृहीत ध न त े बचावा मक , श ू व
घेणारे आिण याला नाकारणार े बनतात . अशा कार े, या म ुला या अप े ांम ये येणारी नव े
अनुभवाची आिण िशक याची य ेक संधी वा तवा त उलटत े आिण तो िवक ृत आिण
सात यान े श ूपूण वाटणा या सामािजक वतावरणाशी प ु हा सामना करतो . munotes.in
Page 46
अपसामा य मानसशा
46 रोग वणता -तणाव ा प (Daithesis -Stress Model ):-
एखादी िवक ृती िवकिसत हावी , याकड े कल असणा या प ूव मनि थतीस रोग वणता
(diathesis ) अशी स ं ा आह े.
रोग वण ता ही ज ैिवक, मानसशा ीय आिण सामािजक -सां कृितक कारक
घटका ंपासून तयार होऊ शकत े.
अशी धारणा आह े, क अन ेक मानिसक िवक ृती ते हा िवकिसत होतात , जे हा काही
कारच े तणाव िनमा ण करणार े घटक अशा य वर ि या करतात , जी रोग वण
असत े िकंवा या िवक ृती ित अस ुरि तता दश िवते.
रोग वणता िक ंवा अस ुरि तता ही एक िक ंवा अिधक साप े र या द ूर थ आव यक
िकंवा सहा यकारक कारणा ंमुळे उ वत े. परंतु, सामा यतः िवक ृती हो यासाठी ती
पुरेशी कारण े नसतात . याऐवजी त ेथे सामा यतः अिधक सिमप थ अिनि छत घटना
िकंवा प रि थती (तणावकारक घटक - stressor ) उपि थत असण े अ याव यक
आहे, जे सहा यकारक िक ंवा आव यकस ु ा अस ू शकतात . परंतु सामा यतः िततक ेच
िवकृती िनमा ण हो यास प ुरेसे कारण नसतात , अशा य चा अपवाद वगळता जी
रोग वण अस ेल.
संशोधका ंनी अस े तािवत क ेले आहे, क रोग वण ता आिण तणाव ह े एखादी िवक ृती
िनमा ण कर यासाठी एक य ेऊ शकतात (इ ाम आिण ल सटन , २००३ , मनरो
आिण सायम स , १९९१ ).
समाव ेशक ा पान ुसार (additive model ) अशा य या ं याम य े
रोग वणत ेची उ च पातळी असत े, यां याम य े िवकृती िवकिसत हो याअगोदर तणा वा या
केवळ थोड ्याच माणाची आव यकता भास ेल. परंतु, यां याम य े रोग वणत ेची खूप कमी
पातळी असत े, यां याम य े िवकृती िवकिसत हो यासाठी या ंना च ंड माणात तणाव
अनुभव याची आव यकता भास ेल. इतर श दा ंत सांगायचे, तर रोग वणता आिण तणाव
एक य ेतात आ िण ज े हा दो ह प ैक एक उ च अस ेल, तर दुसरे कमी अस ू शकत े, आिण
याच माण े उलट प रि थती . अशा कार े, अिजबात रोग वण नसणारी िक ंवा खूप कमी
रोग वणता असणारी एखा ा य म य े तरीही िवक ृती िवकिसत होऊ शकत े, जे हा ती
ख या अथा ने गंभीर ताणतणाव अन ुभवते.
अ यो य -ि या मक ा पान ुसार (interactive model ), तणावाचा कोणताही
प रणाम हो या अगोदर रोग वणता काही माणात उपि थत असण े अ याव यक आह े.
अशा कार े, या ा पान ुसार, अिजबात रोग वणता नसणा या य म य े कधीही िवक ृती
िवकिसत होणार नाही , याने िकंवा ितन े अनुभवले या तणावाच े माण िकतीही असल े
तरीही . तर, रोग वणता असणारी एखादी य तणावा या वाढ या पातळीबरोबर
ित याम य े िवकृती िवकिसत हो याची वाढती श यता दश वेल.
अिधक ि ल ा प े देखील स ंभा य आह ेत, कारण रोग वणता अन ेकदा सात यकावर
असत े, िजचा िव तार श ू य ते उ च पातळीपय त असतो .
munotes.in
Page 47
कारक घटक आिण ि कोन - I
47 १९८० या शतका या उ राधा पासून संर क घटका ं या स ंक पन ेवर ल क ि त
झाले आह े. संर क घटक ह े ते भाव आह ेत, जे पया वरणीय तणावकारक
घटका ं ित या य या िति य ेत बदल घडव ून आणतात , याम ुळे य साठी
तणावकारक घटका ं या ितक ूल दूरगामी प रणाम अन ुभव याची श यता कमी होत े
(िसशेटी आिण गाम झी, १९९३ ; मॅ टन आिण इतर , २००४ ; रटर, २००६ अ,
२०११ ).
बालपणातील एक मह वाचा स ंर क घटक हणज े असे कौटुंिबक पया वरण असण े,
याम य े िकमान एक पालक ेमळ आिण आधारप ूण असेल, जे बालक आिण पालक
या दोघा ंम ये एका चा ंग या िज हाळाप ूण संबंधा या िवकासाला वाव द ेईल, याम ुळे ते
शोषणक या /छळवादी पालका या हािनकारक प रणामा ंपासून बालकाच े संर ण क
शकेल (मॅ टन आिण कोट ्सवद , १९९८ ).
साधारणपण े संर क घटक ह े य ना जोखीमप ूण घटका ंिशवाय कोणत ेही फायद े दान
कर याप े ा केवळ जोखीमप ूण घटका या प रणामा ंिव ितकार कर यासाठी काय
करतात (रटर, २००६ अ).
संर क घटक ह े आप रहाय पणे सकारा मक अन ुभव दान करत नाहीत . काही व ेळा
खरोखर तणावप ूण अनुभवांना सामो रे जा यान े यश वीपण े वत :वरील िव ास आिण
व-स मानाची जाणीव उ ृत क शकत े आिण ह े सव संर क घटक हण ून काय
करते. अशा कार े, काही तणावकारक घटक िवरोधाभासी प तीन े सामना कर यास
ो साहन द ेतात. हे पोलादीकरण िक ंवा रोग ितब ंधक लसीकरण या ंसारख े प रणाम
सौ य िक ंवा ती तणावकारक घटका ं या त ुलनेत म यम तणावकारक घटका ं या
बाबतीत घड ून ये याची श यता अिधक असत े (बारलो , २००२ ; िहथ र ंगटन, १९९१ ;
रटर, १९८७ ).
काही स ंर क घटका ंचा अन ुभवांशी काहीही स ंबंध नसतो , परंतु ते केवळ एखा ा
य ची ग ुणव ा िक ंवा गुणधम मा अस ू शकतात . उदाहरणाथ , काही स ंर क
गुणधमा त सहज वभाव , उ च व -स मान , उ च ब ुि म ा , आिण शाल ेय संपादन
इ याद चा समाव ेश होत असतो , जे सव वैिव यप ूण तणावकारक घटका ं या िवरोधात
संर णास मदत क शकतात (मॅ टन, २००१ ; रटर, १९८७ ; सेिपए झा आिण
मॅ टन, २०११ ).
संर क घटक न ेहमी न ह े, तर अनक ेदा लविचकता - अितशय कठीण स ंगांम येही
यश वीपण े समायोजन कर याची मता िनमा ण करतात . उदाहरणाथ , असा म ुलगा जो
या या शाल ेय जीवनात याच े पालक यसनाधीन िक ंवा शारी रक र या ग ैरवत न
करणार े असूनसु ा िचकाटीन े चांग या प तीन े यश स ंपादन करतो (गारमेझी, १९९३ ;
लुथर, २००३ ; सेिपए झा आिण म ॅ टन, २०११ ). अिधक सामा यतः , लविचकता ा
सं ेचा वापर “काही य कड े असे जोखीमप ूण अनुभव, जे गंभीर प रणाम घडव ून
आण याची श यता असत े, असे असतानाही या साप े र या चांगले फिलत ा
करतात ” अशा अप ूव संक पन ेचे वण न कर याक रता क ेला गेला आह े (रटर, २००७ ;
पृ . २०५). munotes.in
Page 48
अपसामा य मानसशा
48 ३.४ जीवशा ीय ि कोन (BIOLOGICAL PERSPECTIVE )
जीवशा ीय ि कोन हा म दू आिण च ेतासं था या ं या ि या ंमधील िविश अपसामा यता
य या वात िनक, बोधिनक आिण भाविनक ि याशीलता या ंना कशी भािवत करत े,
यावर ल क ि त करतो .
चेतासं था आिण वत न (The Nervous System and Behaviour ):
चेतासं था ही एक ि ल रचना आह े, जी आपल े िवचार , वत न आिण भावना या ंचे िनयमन
करते. क ीय च ेतासं थेचे काय हे शरीरा या िविवध भागा ंतून येणारे संदेश उ च िनण य
घेणा या क ाकड े ( हणज ेच म दूकडे) पोहोचवण े आिण न ंतर याच े संदेश पु हा शरीराकड े
पाठवण े हे असत े. हे संदेश चेतापेश कड ून सा रत होतात , या मािहतीच े हण , वाहन
आिण यावर ि या कर यात िवश ेष असतात .
चेतापेशी, संधी- थान आिण च ेता ेपक (Neurons , Synapses , and
Neurotransmitters ):
मानवी शरीरात १०० अ ज या जवळपास च ेतापेशी असतात , या म दू आिण
शरीरातील िविवध भागा ंत संदेशवहन करतात . ा चेतापेशी पर परा ंशी जोडणारा एक
माग बनिवतात , यात ून चेतातंतीय ेपण (neural transmission ) आिण स ंधी-
थानीय ेपण (synaptic transmission ) घडून येते.
चेतापेशीय ेपणात स ंदेशाचे वहन ह े चेतापेश या आत होत असत े, जे
िव ुतरासायिनक आव ेगां या (electrochemical impulse ) व पात असत े,
यास स ंभा य ि या (action potential ) असे संबोधल े जात े. तर स ंधी- थानीय
ेपण या ि य ेम ये मािहतीच े वहन ह े एका च ेतापेशीकड ून दुस या च ेतापेशीकड े
होत असत े.
चेतापेशी या एका साखळी या पात जोड या ग ेले या असतात , परंतु या
एकमेकांना पश करत ना हीत. एका च ेतापेशीचा अ त ंतु आिण द ुस या अ त ंतूचे धागे
हे एक य े या या जाग ेला संधी- थान अस े हटल े जाते.
जे हा च ेतापेशी उि िपत होत े, ते हा िव ा ंती घेत असल े या स ंभा य घटकात बदल
होतो आिण तो स ंभा य ि या सि य करतो , जी अ त ंतु ारे या या टोकापय त
पोहोचत े, ते िठकाण हणज े संधी- थानीय म ूठ (synaptic knobs ), याम य े सू म
वािह या असतात , यांना संधी- थानीय प ुिटका (synaptic vesicles ) हणतात ,
याम य े चेता ेपक असतात .
चेता ेपक रासायिनक यपदाथ असतात , जे मािहतीच े वहन स ंधी- थानापलीकड े
करतात आिण या ंचा मािहती हण करणा या च ेतापेश वर ितब ंधक िक ंवा उ ेिजत
असे दोन कारच े भाव होऊ शकतात .
munotes.in
Page 49
कारक घटक आिण ि कोन - I
49 जर भाव उ ेिजत व पाचा अस ेल, तर स ंदेश हण करणा या च ेतापेश या िव ा ंती
घेत असल े या स ंभा य घटकाम य े बदल होतो आिण या च ेतापेशीम य े चेतापेशीय
ेपण घड ून येते. दुस या बाज ूला चेता ेपकाचा भाव हा ितब ंधा मक अस ेल, तर
संदेश हण करणा या कोण याही कार या स ंभा य ि या िनमा ण होत नाहीत व स ंदेश
ेपण होत नाही .
काही च ेता ेपक हे पुन हण करणार े असतात , यात च ेता ेपकांचे या स ंधी-
थानीय अ ंतिबंदुम ये (synaptic terminals ) पु हा अवशोषण होत े, जेथून ते मु
झालेले असतात . पुन हण ह े चेता ेपकां या क ृती आिण प ुढील रासायिनक िनिम ती
यांना ितब ंध करत े.
चेतापेशी स ंभा य ि या िन मा ण क न प ुढे ित या मागा तील इतर च ेतापेश कड े संदेश
पाठवेल क नाही , हे उ ेिजत आिण ितब ंधक स ंधी- थाना ंतील समतोलावर अवल ंबून
असत े. अशा कार े, चेतापेशी ितला ा होणार े सव िनद शक एकि त करत े आिण
अिधक बळ िनद शकाला िति या द ेते.
शा ांना िविवध कारच े चेता ेपक आढळ ून आल े आ हेत, जे म दूम ये काय रत
असतात आिण िविवध काय पार पाडतात . हणून या च ेता ेपकां या पातळीम य े
कोणताही असमतोल अस यास मानिसक िवक ृत ची िविवध ल ण े िवकिसत हो याची
वृ ी असत े. औषधा ं या वापरा ा रे म दूतील स ंधी- थानीय ेपणाम य े बदल घडव ून
आणला जाऊ शकतो , याम ुळे चेता ेपकांची प रणामकारकता वाढते िकंवा कमी
होते.
सेरोटोिनन ह े भावि थती , ुधा/भूक आिण िन ा या ं या िनयमनात मह वाची भ ूिमका
बजावत े. सेरोटोिननची कमी पातळी ही न ैरा याशी स ंबंिधत आह े. नैरा य- ितरोधक
औषध े (Antidepressants ) सेरोटोिनन या प ुन हणास ितब ंध कर याच े काय
करतात , याम ुळे म दूतील स ेरोटोिननच े माण वाढत े.
नॉरएिपन ेि न ह े उ ेिजत करणार े चेता ेपक आहे आिण त े भावि थतीला भािवत
करते. हे तणावकारक सं ेरक आह े आिण त े शरीराला लढा -िकंवा-पळा (fight and
flight ) या िति य ेदर यान तयार करत े. कोकेन िकंवा ऍ ं फ ेटेमाईंस यांसारख े अंमली
पदाथ नॉरएिपन ेि नची ि या ला ंबवून आिण या या प ुन हणाचा व ेग मंद क न
आपला मानिसक प रणाम घडव ून आणतात .
डोपामाईन ह े जे हा म दूत मु होत े, ते हा त े ती आन ंदाची भावना उ प न करत े.
डोपामाईनच े अित र माणाम ुळे िछ नमन कता (Schizophrenia ) उ वत े, तर
याची उणीव पािक सस हा आजार (Parkinson’s disease ) िनमा ण करत े.
गॅमा-अिमनो य ुि क आ ल - गॅबा हे एक म ुख ितबंधा मक च ेता ेपक आहे. हे इतर
चेता ेपकांचे काय मंदावते. दुि ंता ितरोधक औषध ं (Antianxiety drugs ) गॅबाची
ि या सि य करतात , याम ुळे चेतासं थेची गती म ंदावते. munotes.in
Page 50
अपसामा य मानसशा
50
ऍिसटीलकोलाईन (ACh) सामा यतः उ ेिजत भाव िनमा ण करत े आिण त े मु यत:
म दूतील िह पोक ॅ पस या भागात आढळत े आिण नवीन आठवणी तयार हो यात
मह वाची भ ूिमका बजावत े. चेतापेश या िवघटनाम ुळे ऍिसटीलकोलाईन या माणात
घट होत े, जे अ झायमस आजाराशी (Alzheimer’s disease ) संबंिधत असत े.
लुटामेट हे ामु यान े उ ेिजत च ेता ेपक आहे, जे म दू या सामा य ि याशीलत ेत
मह वाची भ ूिमका पार पाडत े. हे क ि य च ेतासं थेतील प ेश ना िनद शक पाठिवत े.
अनुवांिशकत ेचा वत नावरील भाव (Genetic Influences on Behaviour ):
अनुवंश/जनुके िकंवा आन ुवांिशकता ही जीवशा ीय ्या एखा ा य ला ित या
पालका ंकडून ा होत े. आनुवांिशकता अ यासणार े शा ह े जनुकशा /अनुवंशशा
हणून ओळखल े जाते.
जनुकांची मूळ संक पना (Basic concepts in Genes )
अनुवंशाचे मूलभूत एकक ह े ‘जनुक सम ु चय’ (genome ) आहे, जो शरीरातील य ेक
पेशी या िवका सासाठी या स ूचनांचा स ंपूण संच असतो . मानवी जन ुक सम ु चय हा
एखा ा या शरीरातील स ुमारे दहा खरब प ेश या क ात उपि थत असतो आिण
डीऑि सरायबो य ु लाईक आ ल - डी.एन.ए. या ला ंब रेणूंनी बनल ेला असतो .
जनुकांचे य प (Phenotype ) हे जनुकांचे यां या प या वरणासह पर परि य ेचा
प रणाम हण ून या ं या अिभ य स उ ल ेिखत करत े.
डी.एन.ए. या त ंतूंम ये पेश ना िथन े (protein ) हणज ेच सव जीवा ंसाठी आव यक
असणार े ाथिमक घटक िनमा ण कर यासाठी आव यक असणारी सव मािहती असत े.
डी.एन.ए. चे एक मह वाच े काय हणज े पेश चे िवभाजन हो याप ूव च वत :ची ह ब ेह ब
ितकृित द ुस या प ेशीत तयार करण े हे आह े, जेणेक न य ेक न या प ेशीकड े
िथना ं या िनिम तीसाठी आव यक असणा या सव सूचनांची त उपल ध अस ेल.
मानवी शरीरात ३२००० हजार जन ुके आहेत, जे डी. एन. ए. ची काया मक एकक े
असतात आिण ती (जनुके) िविश िथना या िनिम तीसाठी अच ूक सूचनांचे वहन
करतात . जनुके ा ग ुणसू ांवर (chromosomes ) आढळणा या रसायना ं या अ य ंत
सू म िपश या (microscopic bags ) असतात .
मानवा ंम ये २३ गुणसू ां या जोड ्या असतात आ िण य ेक जोडीत एक ग ुणसू हे
येक पालकाकड ून ा झाल ेले असत े. येक पेशीतील २३ गुणसू ांपैक २२
गुणसू ांना वाय ग ुणसू े (autosomes ) हणतात आिण ल िगकत ेसंबंिधत
नसले या मािहतीच े वहन करतात . २३ वे गुणसू हे िकंवा य ल िगक ग ुणसू असत े.
सामा य माद म य े - गुणसू ांचा स ंयोग असतो , तर सामा य नरा ंम ये -य या
गुणसू ांचा संयोग असतो .
munotes.in
Page 51
कारक घटक आिण ि कोन - I
51 गुणसू ांवरील जन ुकां या आखणीला कोणत ेही तािक क कारण नसत े - डो या ंचा रंग
िनि त करणार े एखाद े जनुक उंची भािवत करणा या जन ुकाशेजारी अस ू शकते.
जनुके उ प रवत नांतून (mutations ), हणज ेच प ेशी- ित पणादर यान (cell
replication ) सूचनां या सदोष ती -करणाम ुळे घडून आल ेले प रवत न िकंवा बदल ,
यांतून जात असतात आिण ह े उ प रवत न आन ुवांिशक िक ंवा अिज त अस ू शकत े.
अनुवांिशक उ प रवत न (Inherite d mutations ) पुन पादक प ेश या (शु ाणू
आिण अ ंडाशय ) डी. एन. ए. मधील उ प रवत नामुळे घडून येते - जे हा उ प रवित त
पेशी (mutated cells ) अप याकड े अिभ िमत होतात , ते हा उ प रवत न अप या या
शरीरातील सव पेश म य े आढळत े. अिज त उ प रवत न (Acqu ired mutations ) हे
सूय काश िक ंवा कक रोगज य पदाथ य ांमुळे डी. एन. ए. म ये आजीवन उ वत
असणार े बदल असतात . अनुवांिशक उ प रवत न हे पुटीय त ंतुभवन (cystic fibrosis )
आिण ग ंभीर व पाचा प ंडुरोग (sickle anemia ) अशा आजारा ंम ये भूिमका बजावत े
आिण य ला कक रोग, मानिसक इ यादी आजारा ंसाठी प ूव - वण क शकत े. मा ,
आप या प ेश म य े या उ प रवत नांपैक काह ना द ु त कर याची मता असत े. जर
पेशी तस े कर यास अपयशी ठर या , तर ती उ प रवत ने भािवत झाल े या प ेशी या
भावी त कड े अिभ िमत क े या जा तात.
अनुवांिशक स ं मणाची ा प े (Models of Genetic Transmission ):
गुणसू े ही जोडीम य े काय करत असतात आिण य ेक जोडीम य े सारखीच जन ुके
असतात , परंतु िभ न स ंयोगाला य ु मिवक प (alleles ) हणतात . यु मिवक प याला
उ लेिखत करतो , क जन ुकांचा संयोग हा बळ िक ंवा अ बळ /अ भावी आह े का.
केसांचा र ंग, पोत (texture ), डो या ंचा र ंग इ यादी य या अन ुवांिशक
यु मिवक पाचा स ंयोग िनि त करतो . बळ य ु मिवक प जोडीतील इतर य ु मिवक प
कोणत े आह े, हे िवचारात न घ ेता नेहमीच वतःचा प रणाम दश वत असतो , तर
अ बळ य ु मिवक प याच े प रणाम त े हाच दश िवतो, जे हा याची या याच
कार या द ुस या य ु मिवक पसह जोडी तयार होत े.
अनुवांिशक िवक ृत म य े ेपणाचा बळ -अ बळ आक ृितबंध असतो . याधी या
अनुवांिशकत े या बळ आक ृितबंधांत एखा ा य म य े एक सामा य य ु मिवक प
(normal allele ) आिण एक याधी य ु मिवक प (disease allele ) अस यास या
य म य े याधी िवकिसत हो याची श यता असत े, कारण याधी य ु मिवक प हा
बळ असतो . या अथ , या य म य े एक सामा य आिण एक याधी य ु मिवक प
असत े, ते हा या य या अप याम य े याधी य ु मिवक प अस याची ५०%
श यता असत े, हणून यास याधी हो याची ५० % श यता असत े.
याधी या अन ुवांिशकत े या अ बळ आक ृितबंधांत जेथे दो ही पालका ंम ये एक
सामा य य ु मिवक प (N) आिण एक याधी य ु मिवक प (D) असते, यांपैक
दोघांनाही याधी नसत े, परंतु दोघेही याच े वाहक असतात . यु मिवक पा ंचे संयोग, munotes.in
Page 52
अपसामा य मानसशा
52 जे पालक या ं या अप या ंकडे अिभ िमत कर याची श यता असत े, ते NN, ND,
DN िकंवा DD असे असू शकत े. अशा कार े यां या अप य े सामा य (NN)
अस याची एक चत ुथा श ट क े श यता , याधी िवकिसत कर याची (DD) चतुथा श
ट के श यता आिण याधीच े वाहक हो याची (ND, DN) दोन चत ुथा श ट क े
श यता असत े.
याधीिवषयक अन ुवांिशकता काही व ेळा अिधक जिटल असत े आिण ेपणा या
बळ-अ बळ आक ृितबंधा ार े प क ेली जाऊ शकत नाही . अशा करणा ंतील
आकृितबंध हा बह जन ुक य अस याची श यता असत े, हणज ेच बह िवध जन ुके
एखा ा ग ुणवैिश ्या या अिभ य त भ ूिमका बजाव ू शकतात . मधुमेह,
र वािह यास ंबंधी दयरोग , अप मार इ यादी याधी अशा बह जन ुक य ि या ंचा
प रणाम असतात .
असे सुचिवल े गेले आहे, क अन ुवांिशक घटक ह े िविवध ग ुणधमा या कटीकरणात
सहभागी असतात , जसे क य िन आरो य , राजक य मत े, नोकरी /काय िवषयक
समाधान , धािम कता इ यादी ( लॉिमन आिण कॅ पी, १९९९ ).
जनुके, पया वरण आिण मानिसक िवक ृती (Genes, Environment and
Psychologi cal Disorders ):
संशोधका ंना असा िव ास आह े, क जन ुक य ेपणाचा (genetic transmission )
एक मह वाचा प ैलू हणज े ते, जे अनुवांिशक ्या ा झाल ेले आहे, ते केवळ प ूव -
वणता आह े आिण याध ची अप रहाय ता नाही . हे िनसग (जीवशा ) आिण क ृती
(पया वरण) यांचा एकम ेकांवरील पर पर - भाव असतात , जे बह तेक मानिसक िवक ृती
िनधा रत करतात .
उदाहरणाथ , बिहमु खता (extraversion ) हा गुणधम अंशतः अन ुवांिशक ्या ा होतो ,
असे मानल े जाते (लोहलीन , मॅक ाए , कॉ टा , आिण जॉन , १९९८ ).
बिहमु खतास ंबंिधत जन ुकांसह ज मल ेले एक बािलका ित या पया वरणातील लोका ंम ये
सकारा मक िति या िनमा ण क शकत े, जे पुढे हा यि म व ग ुणधम ढ क शकत े.
तसेच अस ेसु ा स ुचिवल े गेले आहे, क लोका ंचा कल हा अस े वातावरण िनवड याकड े
असतो , जे यांना अन ुवांिशक ्या ा झाल े या ची आिण मता या ं याशी स ुसंगत
असतात आिण अस े पया वरण या बद यात या ग ुणधमा ची अिभ य स ुलभ करत े.
रोग वणता -तणाव ा प (diathesis -stress model ) सुचिवत े क , य म य े
एखादी िवक ृती िवकिसत हो यासाठी य म य े या िवक ृतीशी संबंिधत काही जोखीमप ूण
घटक उपि थत असण े अ याव यक असत े. ही अस ुरि तता ज ैिवक - अनुवांिशक ्या
ा क ेले या िवक ृतीज य जन ुकां या व पात अस ू शकत े, ती मानसशा ीय अस ू शकत े,
जसे क एखादा सदोष यि म व ग ुणधम , िकंवा सामािजक अस ू शकत े, जसे क
शोषण /छळ अन ुभवले अस याचा इितहास िक ंवा िनक ृ आ ंतरवैयि क स ंबंध. यात भर munotes.in
Page 53
कारक घटक आिण ि कोन - I
53 हणज े, एखादी िवक ृती िवकिसत हो यासाठी एखा ा य न े एखा ा कारचा तणाव
िकंवा तो सि य करणा या घटका ंचा अन ुभव घ ेतलेला असण े अ याव यक आह े. हा तणाव
जैिवक अस ू शकतो , जसे क एखा दा अपघात िक ंवा आजार , जो चेता ेपकांचा समतोल
बदलतो ; मानिसक - िनयं ण गामाव याच े संवेदन, िकंवा सामािजक - एखादी आघातप ूण
घटना , या व पा ंम ये असू शकतो . एखादी प ूण पणे िवकिसत झाल ेली िवक ृती केवळ
ते हाच िवकिसत होऊ शकत े, जे हा अस ुरि तता आिण तणाव या ंचा संयोग होतो .
रोग वणता -तणाव ा प ा यि का ार े प करणा या एका दीघ कालीन
अ यासात मानिसक िवक ृती असणार े आिण नसणार े जैिवक पालक आिण या ं या
अप या ंचा समाव ेश केला ग ेला. यांची मुलाखत घ ेतली ग ेली आिण या ं या म ुलांम ये
मनोिवक ृती िवकिसत हो या ची श यता िनधा रत कर यासाठी ग ुणांकन ेणी ा क ेली
गेली (जॉ सन आिण इतर , २००१ ). यात एक मह वाचा घटक उपि थत होता , तो हणज े
पालका ंचे अयो य रतीच े वत न. असे आढळ ून आल े, क या म ुलांम ये मनोिवक ृती
िवकिसत झा या , ती मुले अशा घरातील होती , क यात पालका ंचे वत न हे अयो य
कारच े होते. यात या पालका ंना मनोिवक ृती होती िक ंवा नाही , हा मु ा गौण होता .
याचबरोबर मनोिवक ृती असणा या पालका ं या अप या ंम ये ते हाच िवक ृती िवकिसत
झा याच े आढळल े, जे हा या ं याम य े पालका ं या िवचिलत वत नाचा इित हास होता . अशा
कार े, पालका ंची मनोिवक ृतीिवषयक रोग वणत ेने पूण -िवकिसत आजार त े हाच उ प न
केला, जे हा ितचा (रोग वणत ेचा) संयोग अयो य वत न असणा या पालका ंसह राह याशी
संबंिधत तणावाबरोबर होतो .
अशा कार े, जनुक सम ु चय न ेहमीच वतःला य व पा त य करतील अस े नाही.
एक अप ूव संक पना िजला अप ूण वेश (incomplete penetrance ) असे संबोधल े जाते,
ती त े हा उ वत े, जे हा य ला एखा ा िवक ृती ित प ूव - वण करणार े जनुक प
(genotype ) कट होऊ शकत नाही .
बह प ीय बह घटक य बह जन ुक य सीम ेनुसार (multifactorial polygenic
threshold ), बदल या भावाची िविवध जन ुके एखा ा िवक ृती या िक ंवा गुणवैिश या या
ेपणात सहभागी असतात . अनुवांिशक जन ुकांचा िविश स ंयोग ह े िनधा रत करतो , क
असुरि तता िक ंवा जोखीम (risk) अिधक आह े, क कमी िक ंवा म यम आहे. असे मानल े
जाते, क एखा ा िवक ृतीची ल ण े ते हा िवकिसत होतात , जे हा जन ुक य व पया वरणीय
घटका ंचा संयु प रणाम एक ठरािवक सीमा ओल ंडतो (मो डीन आिण गॉट ्समन,१९९७ ).
हे ा प जन ुक य ेपणा या एकल -जनुक प ीकरणा ंपे ा (single -gene
explanations ) अिधक लोकि य आह े.
उपचार :
जीवशा ीय उपचारप ती या शरीरशा ीय अपसामा य वा ंवर ल क ि त क न
िवकृतीची ल ण े कमी कर यावर काय करतात .
munotes.in
Page 54
अपसामा य मानसशा
54 मनोश यिचिक सा (Psychosurgery ):
हे म दूवरील श यिचिक सक यवधान (surgical intervention ) आहे आिण या त पुवा
खंड (frontal lobe ) उव रत म दूपासून छाटला जातो . हे तं १९३५ साली एगास मोिनझ
यांनी गंभीर मनोज य िवक ृती असणा या लोका ंवर उपचार कर यासाठी िवकिसत क ेले
आिण यासाठी त े १९४९ साली नोब ेल पुर कार -िवजेते झाल े. या तं ा या नकारा मक
प रणामा ंम ये ेरणेचा हास आिण भाविनक ीणता (emotional dullness ) यांचा
समाव ेश होतो . मनोश यिचिक स ेचा वापर आता अिजबात क ेला जात नाही , परंतु अ ाप
काही व ेळा भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृती या (obsessive compulsive disorder )
काही कारा ंचा ब ंध कर यासाठी मनोश यिच िक स ेची िशफारस क ेली जात े (वोड मन
आिण इतर , २००६ ).
िव ुत- े रत आघात /झटके उपचारप ती – इ.सी.टी. (Electroconvulsive
Therapy - ECT):
ही उपचारप ती य ुगो सेल टी या ंनी १९३७ म ये मनोज य िवक ृतीवरील (psychosis )
उपचार हण ून िवकिसत क ेली. ही उपचारप ती यां या या िनरी णावर आधा रत होती ,
क िव ुत े रत झटक े िद यान ंतर कु ा अिधक शा ंत झाल ेला िदस ून आला .
इ.सी.टी. या ि य ेत णा ंना भूल िदली जात े, जेणे क न त े शु ीत अस ू नयेत आिण
यांना नाय ू िशिथलीकरणाची औषध े िदली जातात , जेणेक न या ं या नायूंना जोरदार
झटके बसू नयेत. नंतर धात ू या िव ुतघटक प ्या डो या या दो ही बाज ूस िचकटव या
जातात आिण यात ून साधारण अ या सेकंदासाठी ७०-१३० हो टचा िव ुत वाह एका
िकंवा दो ही बाज ूंनी म दूत वािहत क ेला जातो . याचा प रणाम हणज े शेवट या का ही
सेकंदांसाठी ण झटक े अनुभवतो .
इ.सी.टी. ही अन ेक कार या ग ंभीर मानिसक िवक ृत चा उपचार कर यात भावी ठरल ेली
िदसून आली , िवशेषतः या णा ंसाठी ज े औषधा ंना ितरोध दश िवतात . उदाहरणाथ ,
इ.सी.टी. अनेकदा न ैरा य त णा ंना िदली जात े, यांनी औ षधांना ितसाद िदल ेला
नाही. मा , हे तं नेमके कसे मदत करत े, हे प पण े माहीत झाल ेले नाही.
इ.सी.टी. िविवध कारणा ंसाठी वाद त आह ेत. पिहल े कारण , या प तीचा वापर
िनयं णाबाह ेर जाताना िदस ून येणा या णा ंना िश ा द े यासाठी अयो यपण े केला गेला,
याबाबतीत काही अहवाल होत े. दुसरे, इ.सी.टी. चे पया वसान म ृती गमावण े (memory
loss) आिण न या सािह या या अ ययनातील सम या या ंम ये होऊ शकत े. ितसरे, जरी
नैरा य शमिव यात इ .सी.टी. खूप भावी असली , तरी िवक ृती पूव ि थतीत य े याचे माण
८५% आहे. आिण श ेवटी, एखा ा य या शरीरात ून िव ुत वाह वािहत करण े, ही
क पना अितशय भीतीदायक आिण उपचारा ं या ख ूप ाचीन काळातील प त सारखी
वाटते.
munotes.in
Page 55
कारक घटक आिण ि कोन - I
55 पर-मि त क च ुंबक य उ ीपन (Transcranial Magnetic Stimulation ):
या प तीत िव ुतचुंबक (electromagnet ) डो या वरील वच ेवर ठेवून एखा ा भागातील
चेतापेश चे उ ेजकता वाढिव यासाठी िक ंवा कमी कर यासाठी बा पटला ार े (cortex )
िव ुत वाह वािहत करण े याचा समाव ेश होतो . याचा प रणाम हा बा पटलाप ुरताच
मया िदत नस ून तो म दू या उप -पटलीय े ांम येदेखील (subcortical areas ) पसरतो .
असे सुचिवल े गेले आहे, क नैरा यावरील उपचार हण ून पर-मि त क च ुंबक य उ ीपन ह े
इ.सी.टी. ची जागा घ े याची श यता आह े. (कोटू रअर, २००५ ) आिण औषधा ंसह ही
प ती िद यास ख ूप भावी ठरत े ( मी आिण इतर , २००५ ).
गत मि त क उ ीपन (Deep Brain Stimulation - DBS ):
गत मि त क उ ीपन प तीम य े म दू या आत एक िव ुत वाहक बसवला जातो , जो
म दू या एका लहानशा भागाला सतत एक िन न िव ुत उ ीपन दान करत असतो . या
प तीम य े एक अितशय पातळ िवस ंवाही तार म दू या आत घातली जात े आिण ती डोके,
मान आिण खा ंदा यां या वच ेखालून जाणा या िवस ंवाही तार े या एका वध ना ार े एका च ेता-
उि पकास - हणज ेच िवज ेरी संच, जो ग या या हाडाजवळील वच ेखाली बसवल ेला
असतो , यास जोडल ेली असत े. गत मि त क उ ीपन ही प ती म दूतील काही भाग ,
उदाहरणाथ , तलीय ग ंिडका (basal ganglia ), जो भाग पािक स स आजार असणा या
णांम ये कमी सि य असतो , अशा भागा ंतील ि या वाढिव या या उ ेशाने िवकिसत
केली गेली होती . ही प ती भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृती (obsessive compulsive
disorder ) आिण न ैरा य या िवक ृत वर उ पचार कर यासाठीद ेखील िवचारात घ ेतली जात े.
औषधोपचार (Medication ):
जैिवक उपचारा ंचा हा सवा िधक सामा यपण े वापरात असणारा कार आह े. औषध े
चेता ेपकांची ि या आिण माण या ंम ये बदल घडव ून काय करतात .
िनवडक -सेरोटोिनन प ुन हण अवरोधक (Selective sero tonin reuptake
inhibitors - SSRIs ) यूओ स ेटाईन आिण स े ालाईन ही औषध े सेरोटोिनन या
चेता ेपकाच े संधी- थानामधील प ुन हणा या वाढ या माणास अवरोध करतात .
िनवडक -सेरोटोिनन प ुन हण अवरोधक ही औषध े िविवध िवक ृती, जसे क न ैरा य,
भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृती (obsessive compulsive disorder ), अ न हण िवक ृती
(eating disorders ), सीमांत यि म व िवक ृती (borderline personality disorder )
यांवर उपचार कर यासाठी भावी आह ेत.
ि वलयी न ैरा य- ितरोधक औषध े (Tricyclic Antidepressants ), जसे क
लोिम ेमाईन आिण ड ेसी ेमाईन, ही नॉरएिपन ेि न आिण सेरोटोिनन या ं या प ुन हणास
अवरोध क न काय करतात आिण न ैरा य आिण भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृती या ंचे
उपचार कर यासाठी ही औषध े वापरली जातात .
munotes.in
Page 56
अपसामा य मानसशा
56 बे झोडायझ ेपाइ स , जसे क लोनाझ ेपाम आिण डायझ ेपाम ही दुि ंता अवरोधक
औषध े (antianxiety drugs ) आहेत, जी गॅबाची ि या वाढिवतात आिण अशा कार े
दुि ंता व आकि मक भय िनमा ण करणा या म दूतील े ांना ितब ंध करतात .
अ कारी द ुम न कता - ितरोधक (Atypical Antipsychotics ), जसे क
लोझ ेपाईन आिण ओलानझ ेपाईन ह े आंिगक णालीतील (limbic system ) सेरोटोिनन व
डोपामाईन या ं या ाह ना अवरोध करतात आिण िछ नमन कता (Schizophrenia )
आिण अ झायमस (Alzheimer’s ) या मृती-संबंधी िवक ृतीवर उपचार कर यात भावी
ठरतात .
भावि थित ि थरक औषध े (Mood stabilisers ), जसे िलिथअम आ िण वॅल ोएट ,
ही कॅटॅकोलामाई सची पातळी कमी क न आिण उ माद (Mania ) आिण ि ध ृवीय या
िवकृती िनय ंि त ठ ेव यास ग ॅबा मु हो याच े माण वाढव ून काय करतात .
चेतासं थेवर काय करणारी औषध े (Neuroleptics ) जसे लोर ोम ेिझन आिण
हॅलोपे रडोल ही दुम न कता - ितरोधक औषध े (antipsychotic medicines ) आहेत, जी
डोपामाईन ाह ना अवरोध करतात आिण िछ नमन कता आिण अ झायमस या मृती-
संबंधी िवक ृत वर उपचार कर यात भावी ठरतात .
जैव-अिभ ाय (Biaofeedback ):
जैव-अिभ ायाम य े मानस -शरीरशा ीय ि या ंचे िनरी ण कर यासाठी उपकरण -
योजन ेचा वापर समािव असतो , जी ही काय ऐि छक िनय ं णाखाली आण यासाठी
वात िनक त वा ंसह स ंयोिजत क ेली जातात . ही प ती या क पन ेवर आधा रत आह े, क
वाय काय , जसे दयाच े ठोके, र दाब , रासायिनक िव ुत वाहास वच ेचा ितसा द,
इ याद म य े बलीकरणा या (reinforcement ) वापरा ार े ऐि छक बदल क ेला जाऊ
शकतो . ही प ती अस े सुचिवत े, क काही शरीरशा ीय ल ण े ही शारी रक स ंकेतां या
चुक या अथ बोधनाम ुळे घडून येतात (िमलर आिण ड ्वोरिकन , १९७७ ). जैव-
अिभ ायाम य े णाला या या शारी रक स ंवेदना अ याध ुिनक उपकरणा ं या सहा यान े
ओळख यास िशकवल े जात े आिण न ंतर ती काय िविवध ब ीस द ेऊन बदल यासाठी
ो सािहत क ेले जात े. उदाहरणाथ , एखादी य नाय ूतील तणाव ओळखण े िशकून
िविवध प तीन े यांना िशिथल क शकत े. जे हा य ना यूतील तणाव िशिथल
कर यास स म होत े, ते हा अस े के यानंतर या उपकरणा ंतून ो साहनपर काही काश
िकंवा संगीत वाजिवल े जात े. यात न ेहमी स ु वातीला य या क ेतील य ेय िनि त
क न व न ंतर याची काठी य पातळी वाढवत न ेऊन अशा दो ही ि या ंचा संयोग केला
जातो.
जैिवक ि कोनाच े मू यमापन (Evaluation of the Biological Perspective ):
शरीरात कट होणा या सव मानिसक सम या ंचे वत नाचे जैिवक आधार समज ून घेणे
मह वाच े आह े. याचबरोबर जीवशा ीय व मानसशा ीय घटका ंचा पर परस ंबंध
असतो , हे आपण पाठा या सु वाती या भागात प क ेले आहे. उदाहरणाथ , परी े या munotes.in
Page 57
कारक घटक आिण ि कोन - I
57 दुि ंतेमुळे दयाच े ठोके वाढण े, घाम य ेणे इ यादी घडत े आिण ह े शारी रक स ंवेदन
एका ता मत ेत य यय आणत े. असा िवचार , यावर एखादी य ल क ि त क
शकत नाही , तो ितला अिधकच द ुि ंतीत करतो आिण प ुढे शारी रक बदल िनमा ण
करतो .
काही मानिसक िवक ृती, जसे क िछ नमन कता (Schizophrenia ) आिण न ैरा य
यां या िवकासात ज ैिवक घटक , जसे क जन ुक य सहभाग मह वाची भ ूिमका िनभावत े
आिण ज ैिवक उपचारप तीन ुसार, औषधोपचार ह े ाथिमक उपचार बनतात .
संशोधका ंना अस ेही आढळ ून आल े आह े, क आघातप ूण घटना िक ंवा दीघ कालीन
तणाव या ंचा अन ुभव म दूची रचना व काय यांवर प रणाम करतो . असे सुचिवल े गेले आहे,
क य ेक आघातप ूण स ंगानंतर च ेता ेपक णाली (neurotransmitter
systems ) अिधक सहजत ेने अिनयिमत होत े. पिह या घटनेनंतर अिनयिमतता िनमा ण
हो यासाठी एखादा सबळ तणावकारक घटकाची आव यकता भास ू शकत े, परंतु
यानंतर सौ य तणावकारक घटकद ेखील अिनयिमतता उ प न कर यात प ुढाकार घ ेऊ
शकतात .
शेवटी, जैिवक ि कोन हा मानिसक िवक ृती आिण ग ुणधम यांमधील जन ुक य योगदान
आिण जन ुक य ेपणाच े आ क ृितबंध यांचे आकलन क न घ े यास सहा य करतो .
जनुक य त ं ानातील अ याध ुिनकता जन ुक य/ अनुवांिशक ्या आधा रत
िवकृत साठी स ुधा रत उपाययोजना प ुरिवते.
३.५ सारांश
या पाठाम य े िविवध स ै ांितक ि कोना ंची आपण चचा केली. यात आपण
जैिवक/जीवशा ीय ि कोन आिण या याशी स ंबंिधत स ंक पना , जसे क च ेतापेशी,
संधी- थान , चेता ेपक, जनुकशा ा या (genetics ) पायाभ ूत संक पना आिण जन ुक य
ेपणाची ा प े अ यासली . जीवशा ीय ि कोनावर आधा रत उपचारवरद ेखील आपण
चचा केली.
३.६
१. लघु िटपा िलहा :
अ) आव यक , पुरेशी, आिण सहा यकारक कारण े.
आ) अपसामा य वत नातील अिभ ाय (Feedback ) आिण ि िदशा माकता
(Bidirectionality ).
इ) रोग वणता – तणाव ा प (Diathesis -Stress Models ).
२. जीवशा ीय उपचार उपगमा ंवर (biological treatment approaches ) चचा करा.
munotes.in
Page 58
अपसामा य मानसशा
58 ३.७ संदभ
Halgin R.P. and Whitbourne S. K. (2010) Abnormal Psychology. Clinical
perspectives on Psychological Disorders, (6th Ed.) McGraw Hill.
Nolen -Hoeksema S. (2008) Abnormal Psychology (4th Ed.) New York
McGraw Hill.
munotes.in
Page 59
59 ४
कारक घटक आिण ि कोन - II
घटक स ंरचना
४.० उि ्ये
४.१ तावना
४.२ मनोगितक यय िस ा ंत
४.३ मानवतावादी ि कोन
४.४ वत नवादी व बोधिनक पायाधा रत ि कोन
४.५ सामािजक -सां कृितक ि कोन
४.६ जैव-मनो-सामािजक ि कोन , िस ांत तथा उपचा रांवरील: एकाि मक ि कोन
४.७ सारांश
४.८
४.९ सुचिवल ेले वाचन
४.० उि ्ये
या पाठाच े वाचन क े यानंतर तु ही खालील बाब करीता स म हाल :
िचिक सक आिण स ंशोधक या ंची सै ांितक अिभम ुखता या ंचा अपासमा य वत नाकड े
पाह याचा माग कशा कार े िनधा रत करतात , हे जाणून घेणे
अपासमा य मानसशा ाच े जीवशा ीय , मनोगितक यय , मानवतावादी , सामािजक -
सां कृितक, वात िनक आिण बोधिनक पायावर आधा रत ि कोनाच े िटका मक
मू यमापन करण े
मानिसक एकाि मक ज ैव-मनो-सामािजक ि कोना ंना मानसशा ीय िवक ृत चे
िस ांत, तसेच उपचार या ंबाबत समज ून घेणे
४.१ तावना
याअंतग त आपण मनोगितक यय ि कोन , ॉईड -प ात मनोगितक यय ि कोनाच े
िस ांत व म ू यमापन अशा िविवध मह वप ूण मानसशा ीय स ंक पना ंची चचा करणार
आहोत . यानंतर आपण १९५० म ये काल रॉजस , अ ाहम म ॅ लो व इतरा ं या काया तून
िवकिसत झाल ेला मानवतावादी िस ा ंत अ यासणार आहोत . य क ि त व munotes.in
Page 60
अपसामा य मानसशा
60 आ मवा तिवक करण िस ा ंत, याच माण े यांवर आधा रत उपचारा ंचे परी ण तथा
मू यमापन क ेले जाईल . यानंतर वत नवादी व बोधिनक पायाधा रत ि कोनाची चचा
होईल. इवान प ॅ हलॉव व या ं या ल ेखनात ून, तसेच बी. एफ. क नर या ं या काया मक
अिभस ंधान (Operant Conditioning ) इ यादी मह वप ूण ि कोना ंची चचा केलेली
आहे. ऍ बट बॅंड्युरा यांनी १९६० दशका या श ेवटी सामािजक अ ययन (Social
learning ) व सामािजक बोधन (social cognition ) हे िस ा ंत आिण वत नवादी
ि कोना ंपैक हे दोन िस ा ंतांचा िव तार वाढला . बोधिनक पायाधा रत िस ा ंत एरॉन ब ेक
आिण अ बट एिलस या ं या काया तून िवकिसत झाला . बोधिनक ि कोन , यात
अिभस ंधान त ं , आकि मक यव थापन त ं , ितकृित व व -साम य िश ण आिण
बोधिनक उपचारप ती या ंचा समाव ेश आह े, यावर चचा केली आह े.
मानसशा ीय िस ा ंतानंतर आपण अपसामा य वत न समज यास व याच े परी ण
कर यात मह वप ूण अशा सामािजक -सां कृितक घटका ंचा अ यास करणार आहोत .
सामािजक -सां कृितक ि कोना ंपैक कौट ुंिबक मनोिवक ृत ची कारण े व काय प ती
यांबाबतची चचा होईल . सामािजक सा ं कृितक ि कोनावर आधा रत उपचारप ती , जसे
क क ुटुंब उपचारप ती , समूह उपचार , बह सा ं कृितक ि कोन , पया वरणीय /प रवेष
उपचारप ती इ याद चीद ेखील थोड यात च चा होईल . या प तीन े सामािजक -सां कृितक
ि कोनाच े मू यमापन होईल .
या पाठा या श ेवटी आपण ज ैव-मानसशा ीय ि कोनावर आधा रत िस ा ंत व उपचार
प त चीही चचा करणार आहोत .
४.२ मनोगितक य िस ा ंत (PSOCHODYNAMIC PERSPECTIVE )
मनोगितक य िस ा ंत वत न हे थमतः अबोध घटका ंमुळे भािवत होत े, या ि कोनावर
जोर द ेतो. “मनोिव ेषण” ही स ं ा ॉईड या क पना ंशी स ंदिभ त आह े, तर
‘मनोगितक य ’ या स ं ेत वत न भािवत करणा या अबोध ि या , तसेच इतर अन ेक
घटका ंचा अंतभा व असणार े ि कोन मोठ ्या माणा त सामाव ून घेते.
ॉइडचा मनोिव ेषणा मक िस ा ंत (Freud’s Psychoanalytic theory )
ॉईड ह े ि हएना य ेथे काय रत असणार े आिण न ंतर ज ेन शाक ट /चाक ट यां यासोबत
काम करत असताना अबोध ि या ंम ये िच असणार े चेतामानसशा होत े.
ॉईड या ंचा िस ा ंत बराच िववादा मक ठरला , कारण यान े या काळात ल िगक
सहज व ृ या भ ूिमकेिवषयी परखडपण े व प पण े िलखाण क ेले.
यां या मतान ुसार एखा ाच े यि म व िनि त कर यात या या बा याव थ ेतील
अनुभव अितशय मह वप ूण असतात . यांचा असा िव ास होता , क बालपणी
घडले या घटना ंचा अबोध मनावर खोलवर प रणाम होतो आिण ह ेच अन ुभव या या
ौढाव थ ेत सतत भाव ताकत असतात .
ही क पना ॉईड या ं या यान े अन ुभवले या व ना ं या, िवचार आिण
बा याव थ ेतील आठवण या िव ेषणांवर आधा रत होती . याला हीद ेखील जाणी व munotes.in
Page 61
कारक घटक आिण ि कोन - II
61 झाली, क या या वया या अव या ४ या वष आल े या र े वेतील अ य ंत
लेशकारक अन ुभवाची प ु हा आठवण क े याने यांची िवचिलत करणा या काही
ल णा ंतून सुटकाही झाली .
वै क य शाख ेचा िव ाथ अस यान े यांना या गो ीची खा ी पटली , क मानिसक
िवकृतीचा अ यास शा श ु प तीन े केला जाऊ शकतो व या शारी रक ि या ार े
घडून येतात.
यि म वाची रचना : इद, अहम, आिण पराअहम (Structure of Personality : Id,
Ego, Superego )
ॉईड या ं या मतान ुसार, यि म व िक ंवा मन तीन घटका ंनी बनल ेले असत े:- इद, अहम,
आिण पराअहम आिण आपल े वत न हे या तीन घटका ं यातील ग ुंतागुंती या ि य ेचा
प रणाम असतो , हे प कर यासाठी या ंनी मनोगितक े (psychodynamics ) ही सं ा
वापरली .
इद (Id):- हा अबोध मनाचा सवा त आिदम आिण ल िगक तस ेच आ मक
सहज व ृ ी असणारा घटक आह े. हा स ुखिस ा ंतावर आधा रत अस ून व रत
इ छाप ूत होण े, ही याची गरज असत े.
इद स ुख-त वावर (pleasure principle ) काय करतो . एखा ा इ छा िक ंवा आव ेगाची
जर प ूत झाली नाही , तर ती तणाव िनमा ण करत े आिण क ेवळ ितच े समाधान
झा यावरच स ुखानुभव होतो . इद चा य न हा गरजा ंचे वा तव समाधान आिण
इ छाय ु िवचारसरणी यात ून आन ंद िमळिव याचा असतो .
ॉईडन े इद या इि छत व त ूंबाबत गरजा ंचे समाधान कर याक रता इ छा ंची प रप ूण
ितमा तयार कर या या ि य ेला ‘ ाथिमक िवचार ि या ’ (primary process
thinking ) अशी स ं ा वापरली आह े. दुस या श दा ंत सांगायचे तर, ाथिमक िवचार
ि या ही वा तवा या प े ा क पकत ेत हेतू सा य करत े. तुम या श ूब ल क पना
करत असताना , यां याकड ून पराभ ूत होण े िकंवा मैदान गाजवण े हे ाथिमक िवचार
ि य ेचे एक उदाहरण आह े.
अहम (Ego):- यि म वा या या भागात बोधापणाच े ान , एखा ाच े आकलन ,
िनण यांचा वापर , मरणश आिण वतावरणाशी ज ुळवून घे यासाठी अटळ अस े
िनण य घेणे, इ याद चा यात समाव ेश होतो .
हा इद या इ छा आिण क पना ंचे पांतर वा तवात कर यासाठी मदत करतो . हा
‘वा तव त वावर ’ (reality principle ) काम करत असतो , जे एखा ा य ला बा
जगतातील मया दा व सम या या ंना सामोर े जा यास तयार करत े.
अहम द ु यम िवचार ि य ेत (secondary process thinking ) गुंतलेला असतो ,
यात एखादी सम या अिधक ताि वक आिण िवव ेक मागा ने सोडव याचा समाव ेश
असतो . उदाहरणाथ , एखा ा य चा या या प नीसोबत वादिववाद झाला ,
प रणामी ह े होत असताना याला उशीर होऊन याची बस च ुकली, या करणात
ाथिमक िवचार ि य ेनुसार यान े या या प नीस अपश द वापरल े असत े, परंतु munotes.in
Page 62
अपसामा य मानसशा
62 दु यम िवचार ि येनुसार याला वाहत ुक चे दुसरे पया यी साधन शोध ून इि छत
थळी पोहच यासाठी उपायप ूण माग िनवड यास मदत होत े.
ॉईड या ं या मत े, अहम ला वतःची ेरक शि नसत े आिण तो इद या या
ऊज पासून वतःची ऊजा िमळवत असतो , यास काम ेरणा (Libido ) असे
हणतात . यांचा या गो ीवरही िव ास होता , क जरी अहम बोधाव थ ेची जाणीव
परावित त करत असला , तर एखा ाला अहम या या प ैलूचे ान नसत े. यात
घटना ं या आठवणी यात एखादी य आ मक ि त िक ंवा ूर, आ मक अथवा
ल िगकत ेत अ वीकाराहाय मागा ने केलेले वत न इ यादीचा समाव ेश होतो .
पराअहम (Superego )- याचा स ंबंध एखा ा या बोधाव थ ेशी असतो आिण या
सोबतच हा या या इद या इ छा व आव ेगा या समाधानकारक प ूत साठी क े या
जाणा या मानिसक य नाचा अहमला माग दश न करणारा भाग असतो .
पराअहम हा एखादी य या समाजात राहत असत े, या अ ंतग त मोडणा या ‘काय
केले पािहज े व काय नाही ’ याबाबत या गो च े ितिनिध व करतो . तो काय यो य
आिण काय अयो य यावर काश टाकतो . या य चा पराअहम उ च असतो , ती
य न ैितक आिण ामािणक असत े, तसेच या य चा पराअ हम ख ूप कमी
असतो , ती बह दा समाजिवघातक आिण ब ेजबाबदार असत े.
हणून ॉईड या ं या मत े, जर पराअहम नसता , तर मन ु याने या या स ुखदायक
आवेग पूत तेसाठी अ वीकाराहाय आिण अयो य मागा चा अवल ंब केला असता , जसे
बला कार , खून इ यादी .
अहम हा इद आिण पराअहम या ं यातील म य थीच े काय करतो . आधी उ ल ेख
के या माण े, अहम हा इद ला समाधानी कर याचा य न करतो , परंतु यासाठी तो
पराअहम या िनण यांचा या दोह मधील म यम माग शोध यासाठी िवचार करतो .
उदाहरणाथ , मीना ही वगा त असताना ितला ज ेव याची ती इ छा झाली (इद), परंतु,
ितला ह े ठाऊक आह े, क वग सु असताना ज ेवणे चुक चे आहे, आिण ितला िश क
काय िशकवत आह ेत, यावर ल िदल े पािहज े (पराअहम ), हणून ती ित या
जेवणा ती या लालस ेला शा ंत कर यासाठी वतःला ह े सांगते, क वग सुट यावर
लगेच जेवण िमळणार तर आह ेच आिण आता ितला वगा त ल द े याची गरज आह े
(अहम).
संर ण /बचाव य ं णा (Defense Manchanisms ):
संर ण हणज े एखा ा या अस ुखकारक व िवचिलत करणा या भावना ंपासून बचाव िक ंवा
संर ण करण े. ही यं णा एखा ा या अहमच े संर ण करत े. उदाहरणाथ , जर एखा ा
िव ा या ला परी ेत कमी ग ुण िमळा यान े अपराधी वाटत अस ेल, तर िश का ंवर त े
प :पातीपण े वागल े, असा आरोप क े याने बरे वाटू शकत े. माफक माणात वापर क े यास
संर ण य ं णा या िनरोगी ठ शकतात . सम या त े हा िनमा ण होत े, जे हा या य ं णांचा
वापर अित - माणात िक ंवा कठोरपण े होतो , अशा उपयोगान े मानिसक िवक ृत चा उदय
होऊ शकतो .
munotes.in
Page 63
कारक घटक आिण ि कोन - II
63
अनुकूिलय स ंर ण: Adaptive Defense.
हे तणावाशी ज ुळवून घे याचा िनरोगी माग असतात . अशा अन ुकूिलय व िनरोगी
संर णाम य े खालील समाव ेश होतो .
अ) िवनोदब ु ी (Humour ):- प रि थती या सौ य व गमतीशीर पैलूवर काश
टाकण े. उदाहरणाथ , मोहनन े प रषद स ु असताना आपण कस े पाय घस न पडलो होतो ,
यावर िवनोदी िक स े सांिगतल े.
ब) व-िनि ती (Self-assertion ):- तणावप ूण प रि थती हातळता ंना एखा ान े थेट
वत:ची िवचार आिण भावना य करण े. उदाहरणाथ , आशान े ित या पतीला सा ंिगतल े,
क ज े हा श ेवट या णी यान े रा ी या ज ेवणाचा ब ेत र क ेला, ते हा ित याकड े श दच
उरले न हत े.
क) दमन (Suppression ):- असुखकारक िक ंवा िवचिलत करणा या िवचार अथवा
क पना ंना जाण ून टाळ याचा य न करण े. उदाहरणाथ , शीनान े ित या न ुक याच
तुटले या नात ेसंबंधांबाबत िवचार करण े टाळायच े ठरिवल े, जेणेक न ती ित या
अ यासावर ल क ि त क शक ेन.
ड) उदा ीकरण (Sublimation ):- एखा ाची ऊजा समाजमा य मागा नी वळिवण े.
उदाहरणाथ , ेमात िव ासघात झा यान ंतर मोनान े ‘ ेमपूव क संबंधातील चलनशा ’ या
िवषयात पी .एच.डी. कर याच े ठरिवल े.
मानिसक ितब ंध (Mental Inhibition ): हे बोध जािणवा ंपासून अन ै छीक आठवणी ,
िवचार , भावना , इ छा इ याद ना अबोध रणनीती / यूह-तं ां ारे दूर ठेवणे असत े.
अ) िव थापन (Displacement ):- एखादी अस ुखाकारक भावना स ुरि त
उि पकाकड े ह ता ंत रत करण े. उदाहरणाथ , आईन े रागाव ून झा यान ंतर रटा ित या
बाह लीला चापट मारत े.
ब) पृथ करण /असंल नता (Dissociation ):- एखा ान े अस ुखकारक आठवणी
वतः या िक ंवा पया वरणातील प ैलूपासून वतःला व ेगळे करण े िकंवा द ूर नेणे.
उदाहरणाथ , िश का ंनी रागाव यान ंतर गोपाळन े वतःला या या का पिनक जगात न ेले,
जेथे या या आवडीच े जेवण या या घरी बनिव यात आल े होते.
क) बौि करण (Intellectualisation ):- बा वा तवास अमया दपणे मह व िक ंवा
अित-भावना ंचा अन ुभव िक ंवा या ंचे य करण टाळ याक रता अस ंब तपशील .
उदाहरणाथ , घट फोट िमळणार अस ेलला स ुिमत अमया दपणे िववाह या सामािजक
सं थेबाबत बोलतो .
ड) िति या िनिम ती (Reaction formation ):- एखादी अ वीकाराहाय भावना
बदलण े िकंवा या या एकदम िव इ छा करण े. उदाहरणाथ , रोमाला ित या लहान
भावाला ख ूप भेट-व तू िमळा याम ुळे या भाविवषयी म सराची भावना िनमा ण झाली .
ई) दडपशाही (Repression ):- अबोधपणान े िवचिलत करणार े िवचार व क पना
जािणव े या पलीकड े ढकल ून देणे. उदाहरणाथ , इंजे शनचा भयग ंड अस यान े एखादी munotes.in
Page 64
अपसामा य मानसशा
64 य लिसकरणाक रता व ेळ ठरव ून घेतलेली भ ेट चुकवते िकंवा एखाद े मूल पालका ंचे
या याशी असणा या ग ैरवत नातून जात अस ेल, ते या सव आठवणी प ूण पणे नकळत
दडपून टाकत े व मोठा होतो , परंतु नवीन नात ेसंबंध िनमा ण कर यात सम या अन ुभवते.
िकरकोळ ितमा -िवकृतीकरण स ंर ण (Minor Image -Distorting Defenses ):-
या रणनीतीम य े एखादी य वतःचा व -स मान हा वतः या व , शरीराबाबत िक ंवा
इतरां या बाबत च ुक चे वण न कर यात वाह न घ ेते.
अ) अवमू यन (Devaluation ):- तणावाशी सामना करत असताना तो वतः या व
इतरां या नकारा मक व ैिश ्यांना ठरव ून करण े. उदाहरणाथ , रोशनला अस े वाटत े, क
याची बौि क मता कमी अस यान े व यो य प तीच े माग दश न न िमळा यान े याला
कमी ग ुण िमळतात .
ब) आदश करण (Idealisation ):- इतरांना अवा तिवक र या सकारा मक
काशझोतात पाहण े. उदाहरणाथ , सीता ितचा नवरा हा उ च आ म -िव ास असणारा
मनु य आह े, असा िव चार क न या या वच व गाजव या या वाग याकड े दुल करत े.
क) सव यापीपणा (Omnipotence ):- तणावाशी सामना करताना एक हा
दुस याप े ा े असतो , असा िवचार करण े. उदाहरणाथ , काश हा इतरा ंशी िवश ेषतः
परी ेदर यान उ टपण े वत न करतो .
मुख ितमा -िवकृतीकरण स ंर ण (Major Image -Distorting Defenses ):-
अ) नाकारण े (Denial ):- वा तवाच े िवचिलत प ैलू वीकार यास नकार द ेणे.
प रि थतीच े वा तव द ुल ि त कर याचा नकळत क ेला गेलेला य न , िकंवा वा तवाच े
ान हो यास अ म असण े िकंवा वा तवाच े प रणाम ात हो यास अ म असण े.
उदाहरणाथ , रीमान े ित या भावा या अपघाती िनधनाची बातमी वीकार यास नकार
िदला.
ब) िवभ करण (Splitting ):- सकारा मक आिण नकारा मक भावना ंचे िकंवा
वतः या व इतरा ं या प ैलूचे िवघटन करण े. गो ी या स ंपूण वाने िकंवा आजीबात नाहीत ,
या प तीने पाहण े. उदाहरणाथ , ी. रमेश हे नेहाचे अितशय आवडत े काका आह ेत,
यांचा ती आदश घेते. परंतु जे हापास ून ते नेहा या िवरोधात बोलल े, ते हापास ून ते
ित यासाठी गौण आिण जण ू रा सच झाल े.
क) सवा सम नाकरण े (Disavowal ):- यात एखादी य अस ुखकारक िवचा र,
भावना , इ छा आिण आव ेग इ याद ना बोध जािणवा ंपासून दूर ठेवणे अमा य करत े.
ड) ेपण (Projection ):- एखा ान े या या वतः या अ वीकाराहाय िविश ्ये
िकंवा िवचार , भावना , आवेग कुणा इतरा ं या आह ेत अस े समज ून पहाण े. उदाहरणाथ ,
सतीश इतर ि या ंकडे आकिष त होतो , परंतु वतः या प नीवर अस े आरोप करतो , क
ितला इतर प ु षांम ये वार य आह े.
ई) तािक कता (Rationalisation ):- एखा ान े वतः या वा तव िवचार िक ंवा
क पना झाक यासाठी तािक क पर ंतु खोट े प ीकरण द ेणे. उदाहरणाथ , रेखा ित या munotes.in
Page 65
कारक घटक आिण ि कोन - II
65 मैि ण वर नारा ज आह े, कारण ितन े रेखाला पाट म य े “रेखाला पिहल े िठकाण पस ंत
न हत े,” असे कारण सा ंगून आम ंि त क ेले नाही.
कृती समािव असणार े बचाव (Defenses Involving Action ):- या अशा रणनीती
असतात , यांत एखादी य तणावाशी सामना करताना वतःला व ेगळे करत े िकंवा
तशी कृती करत े.
अ) कृितशील होण े (Acting Out ): ताणाशी िवचार िक ंवा भावना ंपे ा कृतीने सामना
करणे. उदाहरणाथ , लहान म ुल नाराज झाली , क ती या ंचा ोध समोरील य वर
य करतात .
ब) िनि य आ मकता (Passive Agression ):- राग, नाराजी िक ंवा िवरोध थ ेट
य कर णे. उदाहरणाथ , नीता ित या पतीशी बोलण े थांबवते, कारण यान े काही अयो य
कृ य केलेले असत े.
क) ितगमन (Regression ):- तणावाशी सामना करत असताना प ुव ि थतीस
जाणे. सामा यतः एखादी य कठीण काळात लहान म ुलांसारख े वत न करत े.
उदाहरणाथ , तुषारने या या लहान भाव ंडांचा ज म झा यान ंतर पु हा अ ंगठा चोखण े सु
केले.
वा तवापास ून फारकतीचा समाव ेश असणार े बचाव (Defenses Involving
Breaks with Reality ):- या समायोजना या या प ती आह ेत, यांत िविच िवचार
िकंवा वत नाचा समाव ेश होतो .
अ) ामक ेपण (Delusion al Projection ):- ामकत ेचे एखा ा या
अ वीकाराहाय भावना , आवेग, िवचार , गुणवैिश ्ये इ याद कड े दुस या य या
आहेत,असे समज ून पाहण े. उदाहरणाथ , करण, जो इतर मिहला ंकडे आकिष त होतो , परंतु
असा िवचार करतो , क या या प नीला इतर प ु षांम ये वार य आह े व वतःची अशी
खा ी क न घ ेतो, क ितच े इतर य बरोबर ेम करण स ु आह े.
ब) मानिसक िवक ृती (Psychotic distortion ):- तणावाचा सामना करताना
वा तवाच े ामकत ेने चुक या प तीन े ितिनिध व करण े. उदाहरणाथ , वडील गीता
जा त खच करत े, हणून रागा वतात या कारणा तव गीता असा समज क न घ ेते, क ती
द क म ुलगी आह े.
मनोल िगक िवकास (Psychosexual Development ):-
ॉईड या ंची यि म विवषयक िस ा ंत हा िवकसनशील िस ा ंत आह े. यांचा असा
िव ास होता , क बालपणापास ून ते ौढ वा पय त आपण िविवध अव था या साखळीत ून
जात असतो , यांत घड ेल या घटना या आप या यि म व िनि त कर यात िवश ेषतः
मह वाची भ ूिमका पार पाडतात . यांनी एक अशी क पना प ुढे ठेवली, यात य ेक
अव था ही शरीरा या िविवध भागा ंशी वैिश ्यकृत असत े, जी आन ंददायक (erogenous
zone ) आिण मूल आप या ल िगक इ छा ंचे समाधान कर यास कस े िशकत े, याचा स ंबंध
येक अव थ ेशी मह वप ूण र या जोडत े, याचा प रणाम यि म व िनि तीवर पडतो . munotes.in
Page 66
अपसामा य मानसशा
66 ॉईड या ंनी या ंचा हा िस ा ंत या या णा ं या िनर ण अहवला मक आधारा ंवर
िवकिसत क ेला. यांची खा ी पटली , क या णा ं या सम या या या ं या स ु वाती या
आयु यातील ल िगक इ छा ं या दमनाम ुळे िनमा ण झा या आह ेत. यांनी िवचिलतपणाची
दोन व प े मांडली. पिहल े ितगमन (Regression ), यात य ित या प ूव ि थतीत
येते आिण द ुसरे व प ह णजे िनधा रण (Fixation ), यात य एखा ा मनोल िगक
अव थ ेत िखळ ून राहत े.
१. मौिखक अव था (Oral Stage ):- या अव थ ेत, जी वया या पिहल े १८ महीने
असत े, यात म ुख आिण ओठ ह े लहान बाळका ंचे ाथिमक आन ंद ोत असतात . ही
अव था मौिखक िनि यता िक ंवा हणता , यात बालक श ु ूषा आिण अ न हण या ं ारे
आनंद िमळवत े आिण मौिखक -आ मकता या अव थ ेत बालक चघळण े, थुंकणे आिण
संभोवतालच े काहीही चाव याचा य न करण े, यांतून आन ंद िमळवत े. ॉईड या ं या
ीने, मौिखक हणत े या अव थ ेतील ितगमन आिण िनधा रणामुळे एखादी ौढ य
मौिखक समाधानवर अवल ंबून अस यास प रणामी अ नाच े अित-सेवन, धू पान इ यादी
करते, जे मौिखक आ मकत े या अव थ ेत ितगामीत /िनधा रत असतात , यांचा कल
अपकारक व इतरा ंवर टीका कर याचा असतो .
२. गुदाव था (Anal Stage ) (१८ महीने ते ३ वष ): या अव थेत नुकतेच चालायला
िशकल ेली मुले िव ा बाह ेर टाकण े िकंवा था ंबवून ठेवणे यांतून आन ंद िमळवत असतात . या
अव थ ेतील िनधा रणाचा प रणाम य िचडखोर यि म वाची बनत े, यात ती
िवल णपणा व िविच प तीन े वतः या ता यात घ ेऊन गो ी ध न ठ ेवते.
दुस याबाजूला या अव थ ेतील िनधा रण ह े गुदाव थ ेशी िन कािसत व ैिश ्ये बनू शकत े,
यात ौढ य गबाळ , अिनय ंि त व अ यवि थत बनत े.
३. शैि क अव था (Phallic Stage ) (वय ३ ते ५ वष )- ॉईड या ं या मत े, लहान
मुले या अव थ ेतील िवकासात मह वप ूण पेच संगांना सामोर े जातात , यात स ुखदायक
े हे ल िगक अवयव / गु ांग असतात . येथे मुलांम ये िवरोधी िल ंगी पालका ंबाबत आकष ण
िवकिसत होत े. ( ॉईडन े यासाठी ीक पौरािणक कथा ंवर आधा रत इिडपस स ंघषा चा
संदभ मुलांसाठी आिण इल े ा स ंघष मुल क रता िदला आह े). इिडपस स ंघषा त त ण
मुलगा नकळतपण े आप या विडला ंचा वध क न आिण आप या आईसोबत ल िगक ्या
रममाण हो याची इ छा य बाळगतो , यात याला या गो ीच े भय वाटत असत े, क
याचे वडील या या मनातील आई ित असल े या ल िगक भावना ंमुळे िश ा द े याक रता
यांचे िलंग काप ून टाकतील (वृषण काढ ून टाक याची द ुि ंता - Castration Anxiety ).
हा पेच स ंग ते हा स ुटतो, जे हा म ुलगा आप या विडला ंना ओळखतो आिण आई ित
आप या भावना ंचे दमन करतो . इले ा स ंघषा त, मुलीला अस े ल ात य ेते, क
आप याला िल ंग नाहीय े आिण यासाठी ती आईला दोष द ेते. ित यात अशी इ छास ु ा
होते, क ती ित या विडला ंचे िलंग वाट ून याव े आिण ल िगक व भाविनक ्या
विडला ंकडे आकिष त होत े. हा पेच स ंग ते हा स ुटतो,जे हा ती आप या आईला ओळखत े
आिण ितच े मह व समािव क न घ ेते. अशा कार े, या अव थ ेत मुलांम ये पराअहम
िवकास स ु होतो आिण या ंना अ वीकाराहाय ल िगक इ छा ंना हाताळ यासाठी तयार munotes.in
Page 67
कारक घटक आिण ि कोन - II
67 क लागत े. ॉईडचा असा िव ास होता , क च ेतािवकार ह े इिडपस / इले ा स ंघष
सोडिव यातील अ मत ेचे प रणाम व प आह ेत.
४. लंिबत अव था (Latency Stage ):- (५ वष ते १२ वष ) या अव थ ेम ये
ल िगक ऊजा पड ामाग े जातात . ही अव था स ु असताना म ुलं यांची ऊजा शाल ेय
काया त व ख ेळ यात वळिवतात . ते यां या िल ंगा या पालक व इतरा ंशी संवाद साधतात ,
अनुकरण करतात .
५. ल िगक अव था (Genital Stage ):- या अव थ ेम ये (१२ वष ते पुढे) ल िगक
आनंद पु हा गु ागांकडून ा कर याची स ु वात होत े, ह तम ैथुनाची स ु वात होत े आिण
शैि क अव थ ेवर उपाययोजना हण ून एखादी य िव िल ंगी जोडीदारा या शोधास
सु वात करत े. अगोदर या अव थामधील न सोडवल े या सम या या अव थ ेतून
यश वी र या प ुढे वाटचाल कर यासाठी एखा ा या मता ंम ये य यय आणतात .
ॉईड -प ात मनोगितक य िस ा ंत (Post -Freudian Psychodynamic Views )
ॉईड या ं या प ात आल े या िस ा ंतवा ा ंचा अबोधाव थ े या प ैलूम ये िव ास होता ,
परंतु यांनी ॉई ड यां यावर ल िगक आिण आ मक अ ंतः ेरणेवर माणाप े ा अिधक
मह व िद यान े टीका क ेली. यांनी सामािजक -सां कृितक भावास आ ंतरवैयि क व
सामािजक गरज एखा ाच े यि म वास आकार द े यात मह वाची भ ूिमका बजावत े अशी
मा यता िदली .
काल युंग (Carl Ju ng):- (१८७५ -१९६१ ) यांना अस े वाटल े, क ॉईड या ंनी
मानवी प रि थितची एकतफ बाज ू मांडली. युंग यांचा असा िव ास होता , क जरी अबोध
मनात वाथ आिण िवरोधी भावना अि त वात असत े, तरी यात सकारा मक , समानत ेचे
आिण आ याि मक ह ेतूसु ा उपि थत असतात . याने मूलबंध (Archetype ) ही
संक पना प ुढे मांडली. या सामा यतः य ेक य कड ून आयोिजल े या ितमा
असतात . उदाहरणाथ , चांगले िकंवा वाईट , व, नायक इ यादी य ुंगचा असाही िव ास
होता, क स ुपरमॅनसारख े पा ख ूप लोकि य झाल े, कारण त े य ेका या मनातील
नायका ती या म ुलबंधाला उ ु करत े. यांचे मूळ आिण िचर थायी योगदान हणज े
अंतमु खी आिण बिहम ु खी या स ंक पना . यांनी ॉईड या ं या अबोध मना या स ंक पन ेला
अिधक स ुधा रत क न अस े िवधान क ेले, क आप यात व ैयि क अबोध अव था
असतात , यात आप या अ ात आवेगांचा, इ छांचा, िवचारा ंचा समाव ेश होतो , आिण
काही िनवडक अबोधाव था अशा आह ेत, या सव मनु याम य े एकसमान असतात . याने
असेही हटल े आहे, क िनरोगी यि म वा या िवकासात यि म वावरील बोध आिण
अबोध घटका ं या मधील स ुसंवादाचा समाव ेश होतो आिण या ंतील असमतोल मानिसक
िवकृत साठी कारणीभ ूत ठरतो .
अ ेड अॅडलर (१८७० -१९३७ ) आिण केरेन हॉन (१८८५ -१९५२ ): या
दोघांनीही अहम आिण व -संक पन ेवर काश टाकला . यांनी असा म ु ा पुढे मांडला, क
आपण सव च वतःला सकारा मक काशात पाह याची इ छा करत असतो , आिण या
सकारा मक ितमा िनयिमत ठ ेव याक रता स ंर ण य ं णांचा उपयोग करतो . यांनी
आ हीपण े असे मत मा ंडले, क या य म य े मानिसक िवक ृती िवकिसत होत े, या munotes.in
Page 68
अपसामा य मानसशा
68 य वतःला य ून वान े पाहत असतात आिण या भावना बालपणात उ वतात . अॅडलर
यां या मतान ुसार आपण बा याव थ ेत असताना स ुरि तत ेसाठी ौढ य वर अवल ंबून
असतो . याम ुळे आप या जीवनाची स ु वातच य ून वान े होते. िनरोगी यि म वा या
िवकासात बा याव थ ेतील य ूनगंडाची वाढ , तसेच वतःकड े वत ं स म ौढ हण ून
पाहणे, यांचा समाव ेश होतो .
केरेन हॉन या ंना असा िव ास होता , क स ंघष हे ज मतःच असल े या ेरकांचे प रणाम
व प नस ून अप ु या बालस ंगोपना या अन ुभवांमुळेदेखील िवकिसत होतात . जर म ुलांना
ेमळ आिण स ुरि त वातावरण िमळाल े, तर स ंघष िवकिसत होत नाही आिण यि म वाच े
सकारा मक प ैलू अिधरा य गाजवतात .
दोघांनीही यि म वाला आकार द ेणा या मह वा या सामािजक व आ ंतरवैयि क
घटका ंवर जोर िदला आिण यावर िव ास ठ ेवला, क जवळीकता असणार े संबंध हे खूप
समाधानकारक असतात आिण अस े संबंध ल िगक समाधान िक ंवा आ मक इ छा ं या
पूत चा शोध घ ेत नाही.
ए रक ए र सन (१९०२ -१९८४ ):- यांनी मानवी िवकासास ंबंधी आिण स ंपूण
जीवनमानािवषयी सव समाव ेशक मनो -सामािजक िवकासाचा िस ा ंत मांडला. यात या ंनी
जीवनच ा या ८ अव थाच े वण न केले, येक अव थ ेवर य काही प ेच स ंगांना
सामोर े जाते, जे यां यातील स ुरि तत ेत वाढ घडवत े. जे हा ती िविश अव थ ेवर ािव य
िमळवत े, ते हा ितला बल ा ी होऊन ती प ुढ या अव थ ेकडे वळत े.
त ा ४.१ ए रक ए र सन या ंनी तािवत क ेले या मनो -सामािजक िवकासा या ८
अव था
. अव था अंदाजे वय सकारा मक
प रणाम नकारा मक
प रणाम
१ िव ास िव अिव ास ज म तो १.५
वष इतरां या
पािठं यामुळे
िव ासाची भावना
वाटण े इतरांिवषयी भीती
आिण िच ंता
२ वाय ता िव
ल जा आिण
शंका १.५ वष ते ३
वष संशोधनास ो साहन
िमळा यास व -
पया ता. व-िवषयी श ंका;
वतं तेचा आभाव
३ पुढाकार िव
अपराधी भावना ३ ते ६ वष कृत या
पुढाकाराबाबत
मागा चा शोध कृती आिण
िवचारा ंिवषयी
अपराधीपणाची
भावना . munotes.in
Page 69
कारक घटक आिण ि कोन - II
69 ४ मेहनत िव
यूनगंड ६ ते १२ वष काय मते या
जािणव ेचा िवकास यून वाची भावना ,
नैपु यािवषयी
यूनगंड/ कमीपणाची
जाणीव
५ ओळख िव ओळखीिवषयी
ग धळ पौगंडाव था व-अि तीयत ेची
जाणीव , भूिमकांचे
ान जीवनातील यो य
भूिमका
ओळख याबाबत
अ मता .
६ जवळीकता
िव अिल ता पूव
ौढाव था ेमपूण , ल िगक
नातेसंबंध आिण दाट
मै ी इ याद चा
िवकास . इतरांशी
नातेसंबंधांिवषयी
भीती.
७ उ पादकता
िव क ुंिठतता म य
ौढाव था जीवनािवषयी
सहयोगी व
सात याप ूण तेची
जाणीव एखा ा या
उप मा ंिवषयी
ु लकत ेची भावना .
८ अहम-अखंडता
िव अशा भ ंग भूतपूव
ौढाव था जीवनातील
कत बगारीबाबत
एकसंधपणाची भावना संिध गामाव याबाबत
प ाताप .
घटक स ंबंध िस ा ंतवादी (Object relations theorists ), जसे क म ेलेनी
लाईन (१८८२ -१९६० ) मागा रेट मॅहलर (१८९७ -१९८५ ), डी. ड य ू. िविनकोट
(१८९६ -१९७१ ) आिण हाई झ , कौठ (१९१३ -१९८१ ) यांनी अस े सुचिवल े क , आपण
आप या व इतरा ं या अशा काही ितमा िक ंवा ितिनिध व िनमा ण करतो , जे आप या
नुक याच नात ेसंबंधांवर आधारल ेले असतात , आिण आप या स ंपूण ौढ वात अि त वात
असतात , यांचा भाव यान ंतर या नात ेसंबंधांवर होतो . यांनी स ुचिव या माण े व-
संक पना ४ अव थाम य े िवकिसत होत े.
१) अभे अव था (Undifferentiated Stage ):- या अव थ ेत व ची जाणीव
असत े.
२) सहजीवन (Symbiosis ):- येथे नवजात िशश ु व आिण इतर या ंम ये फरक क
शकत नाही , परंतु या याकड े चांगला व /वाईट व , आिण चा ंगले इतर / वाईट इतर
अशा ितमा असतात . या अव थ ेत मूल गो ीच े आकलन या तर सव चांगले िकंवा
सव च वाईट अस े करत असत े.
३) िवभ पणा (Separation -individuation )- वैयि करण (Separation -
Individuation ):- या अव थ ेत मुलं व आिण इतर या ं यात फरक क लागतात ,
परंतु चांगला व -वाईट व , आिण चा ंगले इतर -वाईट इतर या ितमा एकि क ृत munotes.in
Page 70
अपसामा य मानसशा
70 झाले या नसतात . उदाहरणाथ , पालका ंिवषयी नाराजी बाळगणार े मूल या या
पालका ंची वाईट ितमाच पािहल आिण या ं यािवषयी ितर काराची भावना बाळग ेल.
४) एक करण अव था (Integration Stage ):- या अव थ ेत मुलं व च े आिण इतरा ंचे
चांगले व वाईट अस े ि ल ितिनिध वाच े आकलन क शकत े. उदाहरणाथ ,
पालका ंिवषयी नाराजी बाळगणार े मूल या ं यािवषयी ेमभावनाद ेखील य क
शकते.
मेरी स ेटर ऍिनसवथ (१९१३ -१९९९ ): आिण इतरा ंनी िमळ ून लहान बालका ंचे
वभाविवश ेष गुणवण न, ते यां या काळजी घ ेणा या ंवर कोण या मागा नी अवल ंबलेले
आहेत, यां याशी स ंबंध जोड ून िवकिसत क ेले आहे. यांनी या ओढ अस या या ४ शैलीचे
वण न केले आहे.
अ) भयपूण (Fearful ):- यात म ुलांची भाविनक जवळीकत ेची इ छा असत े, परंतु
िव ासा या कमतरत ेमुळे आिण द ुखावल े जा या या भीतीम ुळे तशी जवळीक साधण े
यांना ासदायक वाटत े.
ब) पूव - या (Preoccupied ):- याम य े मुलांची भाविनक र या जवळ य े याची
इ छा असत े आिण या जवळीकत ेिशवाय याला ासदायक वाटत े. मूल हे अवल ंबून
असत े आिण अशी धारणा बाळगत े, क इतरा ंना याच े िततक े मह व नाही , िजतके ते
इतरांना देते.
क) अ वीक ृत (Dismissing ): याम य े मूल व -पया असत े आिण क ुणाशीही
भाविनक जवळीकता न ठ ेवणे िकंवा इतरा ंनी या यावर अवल ंबून राहाव े, याला ाधा य
देते.
भ) सुरि त (Seure ):- याम य े मूल आरामिशर इतरा ंवर अवल ंबते आिण इतरा ंनाही
वतःवर अवल ंबून राह यास त ेते. मुलं नाकारल े जा याची िक ंवा एकट े पड याबाबतची
काळजीही करत नाही .
उपचार :-
ॉईड या ं या मनोिव ेषणा मक िस ा ंताचा म ु य उ ेश हा दमन क े या ग ेले या
सािह याची बोध पातळीवर जाणीव क न घ ेणे होता . हे स व मु साहचय या प तीन े
संपािदत होऊ शकल े, यात य ला या या मनात या कोण या भावना अन ुभवास य ेत
आहेत, याबाबत म ु पणे बोल यास उ ु केले जात े आिण व न िव ेषण यात
य ला व नाबाबतचा तपशील आिण याचा स ंबंध व नाशी म ु पणे जोड यास
सांिगतल े जात े. जोपय त व निव ेषक या व ना या मजक ुरा या आधारावर आिण
संघटन या ं ारे व नाचा अथ लावून देत नाही .
मनोिव ेषणाचा सार ह े प तशीरपण े ह ता ंतरण आिण व ितकार या ंचे िव ेषण
कर यात आह े. ह तांतरण या ि य ेत रोगिनवारण त ाशी स ंवाद साधत असताना य
पालका ंसोबतच े संघष मय नात ेसंबंध य क न त े रोगिनवारण त ा ंकडे ह ता ंत रत
करते. सहसा य या ि य ेला ितकार करत े िकंवा यािवषयी ग ु ता राख ून ठेवते,
याम ुळे या ि य ेत अडथळा य ेतो. अबोध भीती आिण स ंघषा शी सामना करण े वेदनादायी munotes.in
Page 71
कारक घटक आिण ि कोन - II
71 असत े आिण य प रणाम व प ती (नकळतपण े अडथळा आण ून) मह वाची मािहती
िवसरत े. कदािचत याम ुळे मु पणे साहचय क शकत नाही आिण घ ेतलेली वेळ आिण
उपचारप ती प ुढे ढकलण े िकंवा म य ेच सोड ून देणे हे दो हीही क शकत े.
रोग िनवारण त अशाव ेळी ‘अथा बोधना ’ची प त अवल ंबतो, यात य या
ितकाराच े िव ेषण क ेले जाते आिण या स ंघष मयी म ु ांना बालपणात काय झाल े होते,
या तुलनेत अिधक िनरोगी प तीन े सोडव यासाठी मदत क ेली जात े.
ॉईड या ं या प ात आल े या त ा ंनी यि म वाच े नवीन िस ा ंत आिण यावर
उपचारा ं या न या प ती िवकिसत क े या, परंतु अबोधत ेचा शोध घ े याक रता ॉईड
यां या स ंक पना ंवरच िव ास ठ ेवला.
मनोगितक य िस ा ंताचे मू यमापन (Evaluation of Psychodynamic
Theories ):
मानसशा ाचा िव त ृत िस ा ंत सव थम मा ंड याच े आिण उपचारप तीबाबतचा
सुसंघिटत ि कोनाबाबतच े पूण ेय ॉईड या ंना दे यात आल े आहे. तरी अ ंतः ेरणा
आिण अबोधाव थाची भ ूिमका या ंबाबत वादिववाद स ु च आह ेत. यात बालपणी या
सु वाती या काळाच े यि म व आकाराम य े मह वाचा समाव ेश होतो आिण रोगिनवारण
त ांची बदला या ि य ेला सुलभ कर याची मह वप ूण भूिमका या ं या स ै ांितक
अिभम ुखता िवचारात न घ ेता िचिक सका ंम ये लोकि य आह े.
सु वाती या जीवनाच े मह व आिण समायोजन श ैली या ंचा स ंबंध मानिसक
िवकृत शी जोड या या क पन ेला बळ द ेणारे खूप पुरावे उपल ध आह ेत. उदाहरणाथ ,
एका अ यासात अस े आढळ ून आल े आह े, क पौग ंडाव थ ेतील म ुलं या ंची
समायोजनाची श ैली अस ुरि त असत े, यां यात द ुि ंता िवक ृती िवकिसत हो याची
श यता स ुरि त श ैली असणा या म ुलांपे ा अिधक असत े. (वॉरेन आिण इतर , १९९७ ).
दुस या एका अ यासात अस े आढळ ून आल े, क या ंची अस ुरि त श ैली होती , यांना
औदािस य ग ुणांकन ेणीत अिधक ग ुण ा झाल े आिण औदािस यप ूण ल णा ंचा
अनुभवही आला . यातून अस े सुचिवल े गेले, क एखाद े बालक िनवडक र या नकारा मक
मािहतीवर काश टाकत े आयन नकारा मक घटना ंसाठी वतःला जबाबदार धरत े. (शेवर,
शॅ नर आिण य ुली सर , २००५ ; राईस आिण े यर, २००४ ).
एका अ यासान े हेदेखील दश िवले आहे क , बालका ंची समायोजन श ैली या ं या
जोडीदारासह ेमसंबंधांिवषयी भाक त वत वू शकत े - यांची श ैली स ुरि त आह े, ते
इतरांशी सहज र या जोडल े जातात आिण जवळीक नात ेसंबंधाचा आन ंद घेतात आिण
पर परावल ंबी, ि धा मन :ि थती असणार े िकंवा पूव - या य भाविनक जवळीकता
असणा या नात ेसंबंधां या शोधात असतात , परंतु इतरा ंकडून या ंना िततक ेच मह व न
िमळा यास यािवषयी िच ंतीत होतात . यांची शैली भयय ु असत े, ते संघष अनुभवतात,
कारण इतर लोक या ंना नाकारतील , यां याशी अ मािणकत ेने वागतील अशी भीती
यांना वाटत े. यांची श ैली अ वीक ृत असत े, ते वय ंपूण आिण अित -जवळीकताप ूण
नातेसंबंधाम य े रस नसल ेले असतात . munotes.in
Page 72
अपसामा य मानसशा
72 ॉईड या ं या िस ा ंताने मानिसक िवक ृत या स ंक पनाच बदल या , परंतु यां या
काही स ंक पना , जसे क अबोध सािह य , दमन, व न, इ यादी या योगा ार े िस
कर यायो य नाहीत , यांवर ख ूप टीका झाली . तथािप अबोधाची स ंक पना
मानसशा ा या इतर े ांत मोठ ्या माणात वीकारली ग ेली. उदाहरणाथ , सूिचत
अ य म रणश , यात य तपशीलवार सव आठव ू शकत नस ेल, परंतु ती सव
कामिगरी अबोध ि य े या भावाखाली अस याच े िदसून येते.
मनोरंजकपण े ॉईड या ं या िस ा ंतातील प ैलू िनि तपण े समाधानकारक र या
तपासल े जाऊ शकत नाहीत व या ंना आ हानही करता य ेत नाही . उदाहरणाथ , जर
एखादी य या बचावय ं णा या याला अबोध पातळीवरील ल िगक आव ेगामुळे उ प न
होणा या उ ेजकत ेने िनमा ण होणा या द ुि ंतापास ून बचाव कर याक रता आह ेत, याला
नाकारत अस ेल, तर ॉईड या ंनी अस े सुचिवल े आहे, क एखा ा य न े अनुभवलेली
दुि ंता ही याला तस े कर यापास ून पराव ृ करणा या वा तवाची पोच पावती आह े.
ीवादया ंनी ॉईड या ं यावर ‘ ी-िवरोधी व पौ िषक िवकासावर भर द ेणारे’ अशी टीका
केली. केरेन हॉन यांनी िल ंग हेवा ही यि म व िनि त करत े या स ंक पन ेला नाकारल े.
यांनी असे सुचिवल े, क ि या िल ंगाचा िक ंवा पु ष वाचा ह ेवा करत नाहीत , परंतु यांचे
साम य आिण िवश ेष ह क , यांचा ते समाजात उपभोग घ ेत असतात , यांचा हेवा
करतात .
पारंपा रक मनो -िव ेषण ख ूपच ला ंबलचक अस याची टीका क ेली गेली. तथािप ,
या उपचारप ितची काही नवी व प े आली , यांत ह ता ंतराधारीत िव ेषण आिण
णा या स या या सम या ंवर काश टाक यात आला . थोड यात , मॅक युलाऊ आिण
सहकारी (२००३ ) यांनी मनोगितक य िस ा ंत (BPT) हा िवकिसत क ेला, जो णा या
अकाय म स ंर ण य ं णां या अितर ेक वापराम ुळे िनमा ण झाल े या क पन ेवर आधारल ेला
आहे. BPT म ये णा ंत या ं या स ंर णाची जाणीव वाढिवण े आिण बचाव -यं णा बाज ूला
ठेवून अस ुखकारक भावना ंचा अन ुभव घ े यास ो सािहत क ेले जाते. यांनंतर त णास
तणाव िनमा ण करणार े घटक आिण आव ेग या स ं ांची ओळख क न द ेऊन िनरोगी मागा ने
या कशा य कराय या , याब ल ो साहन द ेतो. शेवटी, जे यि म व िवक ृतीचे ण
आहेत, यां यात सकारा मक , व- ितमेची बा ंधणी आिण इतरा ंसोबत नात ेसंबंधांसाठी
बि स े इ यादी िदली जातात .
४.३ मानवतावादी ि कोन (HUMANISTIC PE RSPECTIVE )
मानवतावादी ि कोनाचा िशरकाव मानसशा ात बोधनामागील वत न आिण भावना
यांमागील मानवास मह व द े यासाठी झाला , जो मानव मोठ ्या माणात मनोिव ेषणवादी
आिण वात िनक शा ा ंकडून दुल ि त झाला होता . यासाठी हा िशरकाव एक कार े
“ितसरा भाव” या पात झाला . या मानसशा ीय ि कोनान ुसार, मानव ा या या
ता यात याच े जीवनमान यासाठी तो घ ेत असल े या िनण यांनी ते अिधक िवकिसत व
िनि त कर याची ज मजात व ृ ी आह े. munotes.in
Page 73
कारक घटक आिण ि कोन - II
73 अि त ववादी ि कोनाचाही मानवतावादी ि कोनावर भाव आह े. अि त ववादी यात
िव ास ठ ेवतात, क मानव या या अि त वाचा अथ शोध याचा य न करत असतो ,
येक णाच े कौतुक करतो , येक ण अिधकािधक जगतात , ते मानव मानिसक र या
िनरोगी राहतात . काल रॉजस आिण अ ाहम म ॅ लो ह े मानवतावादी मानसशा ाच े
मह वा चे सं थापक आह ेत.
य क ि त िस ा ंत (Person -Centered Theory ):
य -क ि त िक ंवा ण -क ि त िस ा ंत हा काल रॉजस य ांनी िवकिसत क ेला.
यांनी य ेक मानवास अि तीय मानल े. याचा असा िव ास होता , क य आप या
आ मवा तिवक करणाकड े जात असत े. जी या ं या ेमा ित स ंभावना ंची पूत करत े.
सृजनशीलता व अथ पूण करत े. ‘ य -क ि त’/ ण –क ि त ही स ं ा स ंपूण काश हा
त िक ंवा उपचारप ती ऐवजी ण / य वर ल टाकण े सूिचत करत े.
व आिण व -संक पना हणज े एखा ा चे ती वतः कोण आह े आिण कशासारखी
आहे, याबाबतच े व तुिन आकलन हा रॉजस यां या िस ा ंताचा गाभा आह े. यां या मत े,
व हणज े य “ती कोण आह े?” आिण आदश व- हणज े अशी य यासारखी
ितची बन याची इ छा असत े, यांिवषयी ती िवचार करत े. उदाहरणाथ , मी एक सामा य
िव ाथ ( व) आहे, परंतु मला परी ेत िविश ािव याप ूण गुण िमळिवणारा बनायच े आहे
(आदश व).
रॉजस यां या मत े, एखादी य त े हा स ंपूण ि याशील िक ंवा चा ंग या ि थतीत
असत े, जे हा ितचा वा तव व आदश व ज ुळून येतो आिण व - ितमा आिण अन ुभव
जुळून येतात. संपूण पणे ही स ं ा य न े ित या सव मानसशा ीय ोता ंचा भावीपण े
वापर कर यासाठी क ेलेला आह े. एखा ा य ची स ंपूण अ य ता वापर यातली
अ मत ेमुळे ती य िवस ंगितपूण र या ितच े वतःच े व वा तवाच े आकलन करत े व
प रणाम व प मानिसक िवक ृती घड ून येते.
पालक व समाजातील तणावाम ुळे एखादी य कठोर , िवकृत अस े व िवषयीच े
ि कोन िवकिसत करत े आिण या ं या गरजा व म ू य या ंतील स ंपक गामावत े. सोहनच े
करण ल ात घ ेता, तो या या अन ेक वग िम ां या आवड ता असतानाही याला अस े
वाटे, क तो कमी लोकि य आह े. ही गो या या आकलनात व वा तवात िवस ंगती
िनमा ण करत होती . इतरजण या याशी स ंवाद साध याचा य न करत , परंतु तो
यां याकड े दुल क न या ंना टाळत अस े. रॉजस यां या मत े, या गो ी भाविनक तणाव ,
अ व थ वत न आिण ती करणा ंम ये मनोिवक ृती इ याद कड े नेतात.
रॉजस यांनी पूण पणे ि याशील य यास दश िवले आहे, जो या या वतः या
िवकासाकड े वाटचाल करत असतो . यांनी अस ेसु ा स ुचिवल े, क मानिसक सम या या
या म ुलांम ये आढळतात , यांचे पालक िटका मक आिण कठोर िश ति य असतात . “तू
जर माझ े ऐकल ेस, तरच त ू खूप चांगला म ुलगा आह ेस”, असे यांचे संदेश गुणव े या अटी
िनमा ण करतात , याम ुळे मुलांम ये असुरि तता व िच ंता जे यां या पालका ंना िनराश तर
करणार नाही ना , अशी भावना िनमा ण करतात , पालकांकडून िमळणार े सशत ेम हे
मुलांम ये कमी व -स मान आिण त े सामोर े जात असल े या सम या ंना जबाबदार असत े. munotes.in
Page 74
अपसामा य मानसशा
74 आ म -वा तिवक करण िस ा ंत (Self-Actualisation Theory ):-
अ ाहम म ॅ लो ह े यांनी तािवत क ेले या गरजा ं या पदान ु माक रता चा ंग या
कार े ात आह ेत. या ेरणांचे ोत या अटळ गरजा असतात , या गरजा ंचे ५ कार
यांनी मा ंडले - पदानु मा या सवा त खालील तरावर पायाभ ूत गरजा (basic
biological needs ) भूक, तहान, इ यादी . यानंतर वरील तरावर स ुरि तत ेिवषयक
गरजा (safety needs ), यानंतर आपल ेपणाची गरज (need for belongingness ),
यानंतर आदराची गरज (esteem needs ) आिण सवा त वरील तरावर व -
वा तिवक करणाची गरज (need for self-actualisation ) या पदान ु मात आह े.
मॅ लो या ंनी व -वा तिवक करणाची या या “मनु या या सव च अशा स ंभा य
इ छेपय त पोहच यासाठी या ं या आत ून िद दिश त झाल ेला वाह ” अशी क ेली. यांनी
व-वा तिवक करण ा क ेले या लोका ंचे “जे वतःप े ा इतरा ंचे क याण कर यात म न
असतात , जे सतत प ैशां यित र िविश कामाक रता काय रत असतात आिण ज े आप या
िम ां या सोबतीचा आन ंद घेतात, परंतु यां या मा यत ेवर अवल ंबून राहत नाहीत , यांना
जीवनाचा त ंतोतंत ि कोन ठाऊक असतो व त े अ ाप जीवनाबाबत सकारा मक
असतात ”, असे वण न केले आहे.
मॅ लो या ं या मत े या जगात ख ूप कमी य अशा अन ेक या ंनी व -
वा तिवक करण ा केले आह े, याच माण े अशा य या ंनी काही माणात व -
वा तिवक करण ा क ेले आहे, यांना व - वा तिवक करणाचा अन ुभव - याला म ॅ लो
यांनी ‘उ चतम पातळीचा अन ुभव” (Peak Experience ) असे संबोधल े आह े - तो
आलेला आह े. हा ती त ेने बदलणारा अन ुभव असतो , यात एखादी य जगाशी एका म
हो या या स ंवेदनेत पूण पणे िवसिज त झाल ेली असत े.
मॅ लो या ंनी अस ेही हटल े आहे, क वत नावर अप ूण रािहल े या गरजा ंचे व च व
असत े िकंवा याम ुळे ते ठरत असत े. जे हा एखादी य आपली गरजप ूत कर याचा
य न करत असत े, तेच ती अितशय प तशीरपण े पायाभ ूत गरजा ंची व यान ंतर
मा मान े पदान ु मातील गरजा ंची पूत करत असत े.
मॅ लो आिण रॉजस दोघा ंचाही असा ि कोन होता , क मानिसक िवक ृती या
आदश ि थतीपास ून दूर जाण े आिण व -वा तिवक करणास अडथळा िनमा ण करणा या व
यासा र या क पना ंमुळे घडून येतात.
उपचार :-
रॉजस यांचा ठाम िव ास होता , क उपचारप तीच े संपूण ल ह े ण व या या
गरजा या ंवर क ि त असाव े. िचिक सकाची भ ूिमका ही णास तो ज मजात चा ंगला आह े
आिण याची वतःला समज ून घे याची मता वाढिवण े ही आह े.
यो यत े या प रि थतीम ुळे सामना करावा लागत असणा या सम या ंिवषयी रॉजस
असे सुचिवतात , क रोगिनवारण त णास ज े दान करतो , जसे क सकारा मक मत ,
सहान ुभूती आिण अ सलपणा , इ यादीस यान े प रि थतीचा गाभा हटल े, जो
उपचारप तीतील बदलाक रता आव यक असतो . यांचा असा िव ास होता , क त ान े munotes.in
Page 75
कारक घटक आिण ि कोन - II
75 णा या िवचार , भावना िक ंवा हणण े हे िबनाशत पणे सकारा मक मत ठ ेऊन
यायिनवाडा कर याचा ह ेतू न ठेवता वीकारल े पािहज े. यांनी समान ुभूतीची या या ही
“त ाची णा या अभ ूतपूव जगात व ेश कर याची मता ” अशी केली आह े. अ सलपणा
ही सं ा ामािणक या आशयान े वापरली आह े, आिण ती त ा ंचे वत न हे या णा या व
शी एक प आिण काळापलीकड े ही सात यप ूण असाव े.
रॉजस यां या द ूर ि कोनान ुसार चालणार े त ितक ृित व प ीकरण या प त चा
वापर करतात . ितकृित (Reflection ) म ये पुन चार आिण ण ज े काही बोलला , ते
जसे या तस े पु हा करण े उदाहरणाथ , एखादा ण अस े हण ू शकतो , क “आईशी
भांडण होण े हे मला ख ूप भीतीदायक वाटत े.” तर अशा व ेळी त ा ंची ितक ृित ही - ’ हणज े
जे हा आईशी भा ंडण होत े, ते हा त ु हाला खूप वाईट वाटत े.” अशा कारची अस ेल.
प ीकरणात णाकड ून याला काय वाटल े, याबाबत या अस ंिद ध वा यावर काश
टाकला जातो . उदाहरणाथ , जर ण अस े हणाला , क “जर मा या िम ान े मला प ु हा
फोन क ेला नाही , तर मी व ेडा होतो .” यावर त अस े हण ू शकतो क , “आिण थोड े
दुखावल े सु ा जाऊ शकता .”
रॉजस यांचे असेही हणण े होते, क त ान े णाला स ुचवणे टाळल े पािहज े, कारण
ते णा ंची ित ा आिण आ म -िद दश नाची मता िन न करत े.
मॅ लो या ंनी मानिसक िवक ृती या उपचाराक रता कोणत ेही ा प प ुढे ठेवले नाही,
परंतु मानवी िवकासा या अन ुकूल व पात स ै ांितक माग दश क त व े पुरवली.
स या या काळात त ‘ ेरक म ुलाखत ’ ही प ती (MI) घेऊन प ुढे आल े. यात
रॉजस य ांनी स ुचिवल े या उपचारप त चा गाभा असल े या प रि थतीत ूनच समाव ेश
असून णा या आ ंत रक ब दलांना ो सािहत क न वत ं बनिव याचा य न क ेला
जातो.
मानवतावादी िस ा ंताचे मू यमापन (Evaluation of Humanistic Theories ):
मानवतावादी िस ा ंता या िवरोधातील एक टीका , हणज े यातील स ंक पना
शा ीय प तीन े तपास या जाऊ शकत नाहीत , ि कोना या भावीपणाबाबत काही
संशोधन आह े, परंतु याच े मू यमापन ह े िनरी ण म ू यमापन प ती या ऐवजी व -
अहवाल प तीवर आधारल ेले आहे.
मानिसक िवक ृत चे प ीकरण कर याक रता मानवतावादी िस ा ंत जा त उपयोगी
ठरत नाही . तथािप , मॅ लो या ंची त व े खूप लोकि य अस ून औ ोिगक े ांत कामगारा ंना
े रत कर याक रता मोठ ्या माणात वापरली जातात .
४.४ वत नवादी आिण बोधन आधा रत ि कोन (BEHAVIOURAL
AND COGNITIVELY BASED PERSPECTIVES ):
या ि कोनान ुसार अपसामा य व ह े िवचार कर याच े सदोष माग , जे अंगीकारल ेले
असता त आिण अयो य वत नाकड े घेऊन जात े, यांतून िनमा ण होत े.
munotes.in
Page 76
अपसामा य मानसशा
76 अिभजात अिभस ंधान (Classical Conditioning ):-
अिभजात अिभस ंधान हा अ ययनाचा एक कार आह े, जो ईवान प ॅ हलाव या ंनी
ायोिगक र या अ यासला . याचा स ंबंध एका िविश रचना असल े या सशत उि पक
आिण ितसा द जो वार ंवार सादरीकरणात ून सशत उ ीपक व म ूळचा िबनशत उि पकान े
िनमा ण केलेला ितसाद यातील सहयोग असतो .
उदाहरणाथ , नुक याच िनधन पावल े या पतीन े िदल े या साडीकड े पाह न शारदा
येकवेळी दु:खी होत े. येथे साडी हा ार ंभी तट थ उ ीपक आह े, कारण तो कोण याही
ितसादाला या या प रन े िचथावत नाही . परंतु नंतर या उि पकाचा ित या पती या
आठवण शी स ंयोग झा यान े (एक न ैसिग क िचथावणारा उ ीपक ) साडीकड े पाहता ंना
(आता सशत उ ीपक ) दुःखद भावना ंना जाग ृत करतो (सशत ितसाद ).
अिभजात अिभस ंधानातील मह वा चे घटक (Some crucial elements in
classical conditioning ):-
जो उ ीपक न ैसिग क र या िति प तीन े ितसाद िनमा ण करतो , यास िबनशत
उ ीपक (unconditioned stimulus ) हणतात .
िबनशत उि पकाकड ून िनमा ण झाल े या िति प ती या ितसादास िबनशत
ितसाद (unconditioned response ) हणतात .
जो उ ीपक ार ंभी तट थ असतो पर ंतु िबनशत उि पकासह स ंयोग झा यान े तो
ितसाद जाग ृत क लागतो , या उि पकास सशत उ ीपक (conditioned
stimulus ) हणतात .
िबनशत उि पकास जोड या ग ेले या व सशत उि पकाकड ून िनमा ण झाल े या
ितसादाला सशत ितसाद (conditioned response ) हणतात .
उि पका या सामा यीकरणात , एखादी य िविवध उ ीपका ंना एकच प तीन े
ितसाद द ेते हा सामा य ग ुणधम आहे.
उि पकात भ ेद करण े, एखादा जीव िविवध उ ीपका ंत भेद कर यास िशकतो आिण
या या एक उि पकास िद या जाणा या ितसदा ंना दुस या उि पकास िद या
ज यापास ून ितब ंध करतो .
सशत उि पका या ितसादात प ुनरावृ ीनुसार मा मान े होणारी कपात आिण
अंितमतः अ कटन याला िवलोपन (extinction ) असे हणतात .
अगोदर िवलोिपत झाल े या ितसादाच े काला ंतराने उ फ ूत पणे ते ही सशत
उि पकाला कट क े यािशवाय कटीकरण घड ून येते.
जॉन व ॅटसन (१८७८ -१९५८ ) यांनी ा यि कात ून दाखिव यान ुसार एका ११
मिह या ं या बालकावर क ेले या (िलट्ल ऍ बट ) योगात सशत भीती कशी िनमा ण होत े,
ते िदस ून आल े. योगात ऍ बट सफेद उंदीरासोबत ख ेळत असताना व ॅटसन आिण
यां या सहका या ंनी जोराचा आवाज क ेला, अशी घटना वार ंवार क े याने ऍ बट म ये या
उंदराबाबत भीती िवकिसत झाली . या ि य ेला ‘ ितकूल वातान ुकूलन’ (aversive munotes.in
Page 77
कारक घटक आिण ि कोन - II
77 conditio ning) असे हणतात , यात एक ितक ूल/वेदनादायक उ ीपक (जोराचा
आवाज ) (aversive/painful stimulus ) हा तट थ उि पकाशी (उंदीर) जोडला जातो .
उ ीपक सामा यीकरणा ार े, ऍ बट ने इतर सफ ेद व त ूंनासु ा घाबरण े सु केले. तरी या
कारची ा यि क े/ योग न ैितक ितब ंधांमुळे पुढे बंद केली गेली. वॅटसन या ंचे काय हे
भयगंड (अिवव ेक भीती ) चा िवकास प कर यासाठी सहा यकारक ठरल े.
िव अन ुकूलन (Counter Conditioning ) अिभजात अिभस ंधीत ितसाद द ूर
कर याची ही एक अशी ि या आह े, यात सशत उ ीपकाला िबनशत उि पकाशी
जोडल े जाऊन सशत ितसादाप े ा बळ ितसाद , जो सशत ितसादासोबत न घड ून
येणारा असतो तो प कर यासाठी भयग ंडा या उपचाराथ वापरला जातो .
काया मक/काय कारी अिभस ंधान (Operant Conditioning ):-
काया मक/काय कारी अिभस ंधान ह े िशक या या ऐि छक ितसादाचा एक कार
आहे, जो या या सकारा मक िक ंवा नकारा मक प रणामा ंवर याच े सबलीकरण िक ंवा
दुब लीकरण अवल ंबून असत े. ि कनर यांना काया मक/काय कारी अिभस ंधनाचा जनक
हटल े जात े. ि कनर थॉन डाईक या ं या प रणामा ं या िनयमाम ुळे (law of eff ect)
भािवत झाल े होते. प रणामा ंचा िनयम अस े िवधान करतो , क “ ितसाद तो असतो , जो
हेतूंचे समाधान करतो आिण यासाठी वार ंवार घडतो ”.
काया मक अिभस ंधान ही सबिलकरणा या (reinforcement ) संक पन ेवर
आधारल ेली आह े, या ि य ेत एखादा उ ीपक न ुक याच घडल े या वत नाची श यता
वाढवतो व याची प ुनरावृ ी होऊ शकत े. सबलीकरण करणार े अनेक कारच े घटक अस ू
शकतात : ाथिमक सबलीकरण (primary reinforcer ) घटक ज ैिवक/शारी रक घटका ंचे
समाधान करतो आिण कोण याही प ूवा नुभवािशवाय न ैसिग क र या काय करतो .
दु यम सबलीकरण घटक (secondary reinforcer ) हा असा उ ीपक असतो ,
जो ाथिमक सबलीकरण घटका या सहयोगान े पुढे सबलीकरण घटक ा ीम य े मदत
करतो . अवधान , मा यता आिण त ुित हे दु यम सबलीकरण घटक आह ेत आिण त े
मानिसक िवक ृती असणा या य स अन ुभवास य ेणा या व ेदना व द ुखणे, हे नेहमी
कुटुंबातील सद या ंकडून िमळणा या अवधानाम ुळे अिधक सबळ होत असतात .
सबलीकरण ह े सकारा मक िक ंवा नकारा मक अस ू शकत े. सकारा मक
सबिलकरणात (positive reinforcement ) वत नाची प ुनरावृ ी ही ज े बि स े (reward )
िदली जातात , यामुळे होते. नकारा मक सबिलकरणात (negative r einforcement )
वत नाची प ुनरावृ ी होत े, कारण याम ुळे पया वरणातील अशा काही स ुखकारक गो ी
काढून टाक या जातात .
नकारा मक सबिलकरणात न ेहमी िश ेमुळे (punishment ) ग धळ उडतो .
सबिलकरणात वत नाची वार ंवारीता वाढत े, याअथ िश ेमुळे अस ुखकारक िक ंवा
वेदनादा यी घटका ंचा समाव ेश होत अस यान े नुक याच घडल े या वत नाची प ुनरावृ ी
श यता कमी होत े. उदाहरणाथ , एखादा खोडकर म ुलगा ह े सांगू शकतो , क मला जर
गैरवत णूक केली, तर साय ंकाळी बाह ेर खेळायला जा याची परवानगी िदली जात नाही . हे
एक नकारा मक सबिलकरणाच े उदाहरण आह े, कारण स ुखकारक उ ीपक (खेळणे) munotes.in
Page 78
अपसामा य मानसशा
78 काढून घे याने मुलाला ो साहन िमळत े तसे (वारंवा रत ेत वाढ ) कर याक रता . दुस या
बाजूला मुलाला ग ैरवत नासाठी मारण े हे िश ेचे उदाहरण आह े, कारण क यात म ुलाचा
उ टपणा कमी होण े (वारंवा रत ेत घट ) अपेि त आह े.
आकारण (Shaping ): ही एक सबिलकरणाची प ती आह े, यात इि छत
येयाकड े जाताना य ेक पायरीवर सबलीकरण क ेले जाते. उदाहरणाथ , एखा ा म ुलाला
मुळा र े िलिहण े िशकवताना याला सव थम उ या र ेषा, आड या र ेषा व न ंतर ितरकस
रेषा काढ यासाठी ो सािहत क ेले जात े व सवा त शेवटी अ /A काढला जातो . ही एक
सामा यपण े वापरात य ेणारी प ती आह े उदाहरणाथ , एखा ा लाजाळ ूपणा असणा या
य स िजला इतरा ंशी संवाद साध यात सम या य ेतात, ितला थम इतरा ंकडे पाहण े व
ि मतहा य द े यास ो सािहत क ेले जाते, नंतर पुढील पायरीत या ंना अिभवादन द े याचा
समाव ेश केला जातो , यानंतर एखादी ओळ व न ंतर दोन िमिनटा ंक रता आिण प ुढेपय त
पूण संभाषण कर यास ो सािहत क ेले जाते.
सामािजक अ ययन आिण सामािजक बोधन (Social Learning and Social
Cognition ):-
ऍ बट बॅंड्युरा यांनी सामािजक अ ययनाचा ि कोन िद ला, यांनी लोक इतरा ंचे
वत न िनरी ण क न िशकतात अस ेही ितपादन क ेले. ितकृित तयार कर या या
ि य ेत लोक या ं या आय ु यातील मह वप ूण य कड ून अन ुकरणान े नवीन वत न
िशकतात .
सामािजक अ ययन िस ा ंतवा ा ंनी ितक ृती तयार कर या या व एखा ा चा
इतरांशी पर परस ंबंध या ंचा मानिसक िवक ृत वर पडणार भाव अ यासला . यांना
सामािजक बोधनातही िच होती , यात आपण सामािजक जगािवषयी अथ लावण े,
िववेचन करण े, आठवण े व मािहती उपयोगात आणण े या प त चा समाव ेश असतो .
बॅंड्युरा या ंनी हट या माण े, िनरी णा मक अ ययन (िविच सबलीकरण ) हे
ते हा घड ून येते, जे हा एखादी य द ुस या य ला या या वत नासाठी िमळणा या
ब ीस िक ंवा िश ेचे िनरी ण करत े आिण यान ुसार आपल े वत न क लागत े.
यांनी व -साम य (Self Efficicacy ) ही संक पना प ुढे मांडली, ती अशी क
एखादी य असा िव ास िनमा ण करत े, क ती आव यक इि छत प रणामा ंना िनय ंि त
कर यासाठी (मला वाटत े, मी क शकतो ) वतः ितच े वत न पुढे नेऊ शकत े. व-
साम या चा संबंध ेरणा, आ मस मान , आंतरवैयि क स ंबंध, आरो याप ूण वत न, यसन ,
इ याद शी आढळ ून येतो (बॅंड्युरा आिण इतर , २००४ ).
बोधन आधा रत िस ा ंत (Cognitively Based Theory ):
बोधन आधा रत िस ा ंताचा असा िव ास होता , क बोधन हणज े क िवचार आिण
िव ास या वत नाला आकार द ेतात. एरॉन ब ेक व अ बट एिलस या दोन िस बोधन
िस ांतकारा ंनी अन ेक मानिसक िवक ृती, िवशेषत: “औदािस य ” समजून घे यात योगदान
िदले. munotes.in
Page 79
कारक घटक आिण ि कोन - II
79 बेक यांनी आपोआप य ेणा या िवचार -क पना ंवर भा य क ेले, यांची मुळे खूप
खोलवर जल ेली असतात , आिण याची जाणीव य ला नसत े, या उ फ ूत पणे मनात
येतात आिण द ुल ि त क े या जाऊ शकत ना हीत. उदाहरणाथ , एखादी य पाय
घस न पडली , तर ती “मी िकती म ूख आह े.”, “सव जण हा िवचार करतील , क
मा यासाठी कोणाकड े काही श दच नसतात ”, असा काहीसा िवचार कर ेल, इ यादी ह े
आपोआप य ेणारे िवचार सामा यतः व -पराभवाची भावना िनमा ण करणार े आिण
नकारा मक अन ुभवांमुळे िनमा ण होणार े असतात .
आपोआप य ेणारे िवचार ह े चुक या व ृ ीतून उदय पावतात . या वृ ी य ला
प रि थतीच े अथ बोधन प ूव हदूिषत प तीन े कर यास िशकवतात ज े खाली
िद या माण े:-
आकृती ४.१ प रि थतीच े पूव ह-दूिषत अथ बोधनाच े ट पे
चुक ची व ृ ी
मला य ेक वेळी उ क ृ असण े गरजेचे आहे.
अनुभव
मी घसरलो आिण पडलो
आपोआप य ेणार िवचार
मी िकती म ूख आहे?/लोक न क च मी म ूख आहे, असा िवचार करतील .
नकारा मक भावना
मला राग आिण नालायकपणा अन ुभवास य ेतो आह े.
अ बट एिलस यांनी A-B-C ा प िदल े, यात अस े सुचिवल े गेले, क एखा ा
य ला या या जीवनात घडल े या घटन ेबाबत एखा ान े िवकृती या िवकासावरील
प रणाम प करत े. A हा घटना ि याशील करणा या घटका ंशी स ंबंिधत असतो , B हा
धारणा /िव ासाशी आिण C हा प रणामा ंशी स ंबंिधत असतो . यानुसार अिवव ेक धारणा
(irrational beliefs ) जे वतः व इतर जगाबाबत अवा तव व अितर ेक व पाच े
असतात , ते िविवध मानिसक िवक ृत चे कारण बनतात . ही अिवव ेक धारणा कठोरपण े
िनि त क े यास ज री असण े/झालेच पािहज े, अशा श द वापरा ंमुळे एखा ाला
दुःखदायक व भाविनक र या िवचिलत वाटत े.
डेिवड बाल या ंनी एक ा प िदल े, जे मानसशा ीय , बोधिनक आिण वात िनक
घटका ं या स ंयोगाचा द ुि ंता िवक ृती या (anxiety disorders ) िवकासावरील प रणाम
प करत े. उदाहरणाथ , एखा ा य ला आकि मक भयाचा (panic attack ) झटका
ते हा य ेतो, जे हा याचा ा सो छवास पाय या चढ यान ंतर ख ूप वाढतो (जैिवक घटक ),
जैिवक ल णा ंचे चुक चे अथ बोधन करण े (बोधिनक घटक ) व दयिवकाराचा झटका य ेऊ
घातला आह े, असे समजण े आिण काही घटका ंत आिण या ती भीतीत स ंबंध थािपत
क न प रणाम व प अशा प रि थती टाळण े (वत न घटक ).
munotes.in
Page 80
अपसामा य मानसशा
80 उपचार :-
वात िनक आिण बोधन आधा रत ि कोन याबाबत आ ही आह े, क अपसामा य व ह े
चुक या िशकल े या िक ंवा न िशकल े या िवचार ि या ं या प रणाम व प असतात .
अिभस ंधान त ं े (Conditioning Techniques ):-
अिभजात अिभस ंधानाची त व े आिण काया मक अिभस ंधानाचे सकारा मक व
नकारा मक सबलीकरण , िवरोधी अन ुकूलन, ितकूल अन ुकूलन, िवलोपन इ याद चा
उपयोग क न वत नवादी त णाला च ुक चे वत न आक ृितबंध बदल यास आिण िनरोगी
वत नाचे पया य दे यात मदत करतात .
जोसेफ वो प यांनी भयग ंडावर िक ंवा अिवव ेक भीतीवर उपचार क र यासाठी
िव अन ुकूलनाचा (Counterconditioning ) वापर क ेला. उदाहरणाथ , याने अगोदरच
अिभजात अिभस ंधीत प तीन े िव ुत वाहय ु खोलीत द ुि ंता दश वणा या मा ंजर ना या
खोलीचा स ंयोग अ नाबरोबर क न िच ंतेचे माण कमी कर यास िशकवल े.
िव अन ुकूलन हे ते हा भावी ठरत े, जे हा एखादा नवीन उ ीपक वापरला
जातो, जो अिधक बळ आिण सशत ितसादाव ेळी उपि थत नसल ेला अस ू शकतो .
उदाहरणाथ , सफेद उंदराची भीती असल े या अ बट ला या या भीतीत ून सुटका
कर यासाठी सफ ेद उंदरांना चॉकल ेट िकंवा या या आवड या ख ेळणीशी स ंयोगीत कराव े
लागल े. भीती (उंदरांमुळे उि िपत झाल ेली) आिण आन ंद (चॉकल ेट/खेळणीम ुळे उि िपत
झालेला) या दोन िवरोधाभासी अव था या एकसमान आिण जोड ्या या व पात
पुनरावृ ी के यास हळ ूहळू भीती कमी करता य ेते.
िव अन ुकूलना या द ुस या व पात प तशी र िवस ंवादीकरणान े (systematic
desensitisation ) त ांकडून णाची द ुि ंता कमी कर याक रता िशिथलीकरणा या
प ती आिण भयग ंड िनमा ण करणारा उ ीपक या ं यात प ुढे पुढे वाढत जाणार े
एकि त व पाच े य न िदल े जातात . उदाहरणाथ , कु यािवषयी भयग ंड असणा या
एखा ा य वर उपचार कर याक रता त , णाला स ु वातीला क ु ा या
संक पन ेबाबत वाढ या पदान ु मनुसार ओळख क न द ेतो, यातील पिहली पायरी हणज े
त ह े णाला भय िनिम ती करणा या उि पकाबाबत (कु ा) बोलत असताना
आरामदायक अव थ ेत बसावयास मदत करण े, पुढील पायरीत क ु याची छायािच े पाहण े,
यानंतर जीव ंत कु याचे िनरी ण करण े, जो िखडक या बाह ेर अस ेल, हे तोपय त सु
ठेवणे जोपय त ण आरामशीरपण े कु या याजवळ िवना द ुि ंतीत होता जायला तयार
होईल.
आणखी एक प तीस ु ा वार ंवार वापरली जात े, िजला प ुर ती (Flooding )
हणतात , यात प तशीर िवस ंवेदीकरणा या अगदी उलट असत े. एखा ाला य होण े
व वतः या गरजा ंची पूत ता करण े आिण इतरा ंना न द ुखावता आन ंदाने हे सव करण े, या
गो चा या ि य ेत समाव ेश असतो . या प तीत , उि ह े इि छत भावन ेशी (राग)
भावीपण े संवाद साध ून िवरोधी भावन ेला (दुि ंता) कमकुवत करण े याचा अ ंतभा व
असतो . प रणाम व प ण वतः या गरजा य कर यात आिण आ हाना मक
प रि थतीना भावीपण े हाताळ यात स म बनतो . munotes.in
Page 81
कारक घटक आिण ि कोन - II
81 आकि मकता यव थापन प ती (Contingency Management Tech nique ):
या प त चा स ंच हा सकारा मक प रणामा ं या (ब ीस ) पुनरावृ ीमुळे आिण
अनै छीक वत न बि स े काढून घे याने मु ाम िवसरली जातात , या क पन ेवर आधा रत
आहे. यानुसार, आकि मक यव थापनात (contingency management ) णाला
प रणामी वत नाला या या मूळ वत नाशी जोड यात मदत करण े, याचा समाव ेश होतो . हे
तं आ ताळ ेपणासार या िवघटनकारी वत नात घट करण े, मुलांना िश त लावण े,
चांग या सवयी िवकिसत करण े, धू पान कमी करण े, वजन यव थापन इ याद म य े
भावी ठरतात .
ितका मक अथ यव था (Token Econ omy) हे आकि मक यव थापनाच े
व प आह े, यात णालय काही टोकन िक ंवा गुणांची िमळकत होत े, जी इि छत
वत नाशी स ंबंिधत असत े व पुढे जाऊन या मोबद यात णाला ठोस अस े ब ीस िमळत े.
उदाहरणाथ , १९७० म ये इिलनॉईस येथील मनो वा य क ात स ंशोधका ंनी
िछ नमन कता असणा या णाकरीता एका पया वरणाची रचना क ेली, यान े यो य
समाजीकरण , समूह कृत त भाग घ ेणे, वतःची काळजी घ ेणे, जसे अंथ ण टाकण े, अशा
वता नांना ो सािहत क ेले, यामुळे िहंसक वत न अ ो सािहत झाल े. यांनी यान ंतर
टोकन प ती स ु केली, यात ण छोट ्या चैनी या व त ू, जसे क िसगार ेट िवकत घ ेता
येणे, जे वतःची खोली व छ ठ ेव या या मोबद यात कामावल े या टोकनमध ून श य
होते, आिण याउलट द ंड व पात (टोकन गामावण े) जे अयो य वत नाक रता होत े. ही
प ती म ुलांमधील वत न िवक ृती या यव थापनात उपयोगी पडत े.
ित प अन ुसरण आिण व -साम य /गुणका रता िश ण (Modeling and Self -
Efficacy Training ):-
बॅंड्युरा यांचा ित थािपत सबिलकरणा या (vicarious reinforcement )
िनरी णा मक अ ययनावर िव ास होता आिण या धारण ेतून या ंनी भयग ंडा या णा ंवर
चलिच िफती िक ंवा वा तव जीवनातील ा प े दाखव ून उपचार कर याचा य न क ेला
गेला. उदाहरणाथ , या म ुलात सफ ेद उंदराबाबत भीती िवकिसत झाली होती , याला
एखाद े मूल सफ ेद उंदरासोबत ख ेळ याचा आन ंद लुटतानाच े चलिच दाखवल े जाईल ,
यातून या म ुलाला ह े समजव या स मदत होईल , क उंदरांकडून काही धो याची श यता
नाही आिण या या सोबत ख ेळणे/हाताळण े गंमतीच े होऊ शकत े.
या प तीचा द ुसरा कार हणज े सहभागी ित प अन ुसरण (participant
modeling ), यात त णाला इि छत वत नाचे ा यि क दाखवतो आिण न ंतर
णाला ह बेह ब तस ेच कर यास मदत करतो . उदाहरणाथ , नुक याच पािहल े या
उदाहरणात , त पिह या ंदा वतः उ ंदरासोबत ख ेळेल आिण न ंतर णाला तस े कर यास
पािठंबा देईल.
व-गुणका रता या िस ा ंताचे ेय सु ा बॅंड्युरा या ंना जात े. या िस ा ंतानुसार,
लोकांची या ं या मता ंबाबतची धारणा ही या ं या वा तव कौश याप े ा या ं या यश
संपादनाच े चांग या कार े भाक त क शकतात . यांनी अस े मत मा ंडले, क भीती
िवकिसत होत े, कारण य असा समज क न घ ेते, क भयग ंड िनमा ण करणा या munotes.in
Page 82
अपसामा य मानसशा
82 उि पकाला हातळ याच े कोणत ेही ोत ना ही आिण व -गुणका रत ेम ये वाढ क े यास
भीती द ूर होऊ शकत े. बॅंड्युरा यांनी व -साम य वाढिव याच े चार माग वण ल े आहेत.
१) कामिगरीची ा ी (Performance Attainment ): व-साम य वाढिव याचा
सव म माग हणज े इि छत काय यश वीपण े पुढे नेणे.
२) िविच अन ुभव (Vicarious Experience ): एखादी य , जी ह ब ेह ब अशाच
सम य ेतून बाह ेर आली आह े, यांचे िनरी ण करण े आिण असा समज क न घ ेणे
िकंवा अितिव ास िनमा ण करण े, क तो ही या सम यात ून बाह ेर येईल.
३) शाि दक मनधरणी (Verbal persuasion ):- “तू क शकतोस ”, असे हण ून
ो साहन द ेणे, हे िव ास व ृ ी क न य ला या या मता ंबाबत प ु हा खा ी
क न द ेते.
४) शारी रक ि थित (Physiological state ):- एखादी य अित माणात घामाघ ूम
होत असत े, ते हा ितला ती ज े काही करत असत े, याबाबत आ मिव ास प ूण वाटत
नाही. िशिथलीकरण आिण जाणीवप ूव क शारी रक उ ेजनाब ल िशक ून एखादी
य तणाव कमी क न व -साम य वाढव ू शकत े.
तसेच, व साम य िश ण ह े धू पान, ल पणा , अिव सनीय वा य सवयी , इ यादी
सार या सम या ंमधून बाह ेर ये यास सहा यकारक ठरत े.
बोधिन क उपचारप ती (Cognitive Therapies ):-
बोधिनक आिण बोधिनक -वत न उपचारप तीन ुसार, आपण या मागा ने िवचार
करतो , ते ठरवत े क आपणा ंस कोण या मागा ने अ नुभव य ेऊ शकतात . या त वावर
आधारल ेली बोधन प ुनर चना प ती , यात त णाला या या वतःब ल , इतरांब ल
आिण भिव याबाबत िवचार कर या या मागा त बदल कर यास मदत करतो . त हा सव
णांस अयो य ि कोन ओळख यात आिण अिवव ेक समज , यांना आ हान द े यास
आिण या ं या जागी वा तव जीवनात तपासता य ेणा या क पना ठ ेव यास ो सािहत
हरतो.
आकि मक भय िनय ं ण उपचारप ती (Panic Control Therapy - PCT) हे
बोधिनक वत न उपचारप तीच े व प आह े, जे आकि मक भय िवक ृत वर उपचार
कर याक रता वापरल े जाते. जी एक कारची द ुि ंता िवक ृती आह े, यात य ला सतत
आिण अनप ेि त र या आकि मक भयाच े झटक े अनुभवास य ेतात. PCT म ये बोधिनक
पुनर चना (cognitive restructuring ), णाला शरीरातील आकि मक भया या
झट या ंशी जोडल ेले संवेदनांची मािहती आिण ासो छवासाच े पुन िश ण या ंचे
एक करण क ेले जात े. येथे णालय सदोष बोधिनक िनण य हे दुि ंतेचे अनुभव कस े
िनमा ण करतात ह े ओळखण े, यां या िति या ंचे परी ण करण े, आिण ासो छवास
कर याची यो य त ं ांनी या ंना बदलण े आिण या ंना सुरि तत ेची जाणीव क न द ेणारी
िठकाण े, लोक आिण वत न ओळखण े हे सव िशकवल े जाते.
वीकार आिण वचनब ता उपचारप ती (ACT) हेसु ा बोधन -आधारीत
उपचारप तीच े व प आह े, यात णाला तणाव िनमा ण करणा या िवचार , भावना व
वत नांचा वीकार क न ो सािहत क ेले जाते आिण ही उपचारप ती िनय ं णाची स ंवेदना munotes.in
Page 83
कारक घटक आिण ि कोन - II
83 ा करत े, जी णास या या या सम या ंवर मात कर यास वचनब हो यासाठी मदत
करते.
वत न आिण बोधन -आधारीत ि कोना ंचे मू यमापन (Evaluation of Behavioural
and Cognitively Based Perspective ):-
बोधिनक -वत नवादी ि कोनाला या या सा यापणान े जो व त ु/ ायोिगक त वाची
ि य ेवर जोर द े याचे ेय जात े.
मानवतावा ा ंनुसार वत नवादी ि कोन हा मानसशा ीय यापितला मया दा
घालतो कारण तो य ला (मु करणा या ) प रवेशाशी द ेवाणघ ेवाण करताना या
कृितशील िनवडीना मह व द ेत नाही .
मनोिव ेषणवादी त वत नवादी शा ा ंवर वत नावर भाव टाकणा या िच व ेधक
अबोधकड े दुल कर या साठी टीका करतात .
तथािप , बोधिनक िस ा ंत हे मा य करतात , क िवचार ि या आिण व या
अ य क पना वत न भािवत करतात या ंिवषयी अिधक अ यास होण े आव यक
आहे.
वात िनक व बोधिनक िस ा ंताचे उपयोजन िव तीण आहे आिण त े दुि ंता िवक ृती,
भावि थती िवक ृती, अ न- हण िवक ृती, ल िगक अपकाय -दोष इ याद सार या
िविवध कार या िवक ृत चे प ीकरण द े यासाठी आिण या ंवर उपचार
कर यासाठी उपय ु आह ेत.
४.५ सामािजक -सां कृितक ि कोन (SOCIOCULTURAL
PERSPECTIVE ):
हा ि कोन यावर ल क ि त करतो , क सा मािजक आिण सा ं कृितक ह तक िक ंवा बा
घटक, जसे क इतर लोक , सामािजक स ं था आिण सामािजक स ंदभा तील स ंग हे वत न
कसे भािवत करतात . सामािजक -सां कृितक ही स ं ा सामािजक भावा ंची सव वत ळे,
जी एखा ा य या सभोवताली असतात , हणज ेच कुटुंब, शेजारी आिण समाज
इ याद स ंदभा त वापर यात आली आह े.
मनोिवक ृतीशा ाचा कौट ुंिबक ि कोन (Family Perspective of
Psychopathology )–
कौटुंिबक ि कोनान ुसार, एखा ा य तील मनोिवक ृती िक ंवा अपकाय दोष हा
कुटुंबातील इतर सद या ंमधील मनोिवक ृती िक ंवा अपकाय दोष ितिब ंिबत होतो . या
ि कोनान ुसार, खालील ४ उपगम आह ेत:
१. मरे ाऊन यांनी िदल ेला आ ंतरिपढीय उपगम (Intergenerational approach ) असे
सुचिवतो , क पालक या ं या म ुलांशी कस े वागतात , हे ते जे हा लहान होत े व या ंना या
प तीन े वागिवल े गेले यान े भािवत होत असत े.
२. सॅ वॅडोर िमन ुिचन या ंनी िदल ेली संरचना मक उपगम (Structural approach ) अशी
क पना मा ंडतो, क सामा य क ुटुंबाम य े य ेक य ची िविश काय आिण munotes.in
Page 84
अपसामा य मानसशा
84 नातेसंबंधा या मया दा ठरल े या असतात . अडचण त े हा घड ून येते, जे हा क ुटुंबातील
सद य माणाप े ा अिधक जवळ िक ंवा दूर जातात .
३. जे हॅले यांनी मा ंडले या धोरणा मक उपगमान ुसार (Strategic approach ), यात
त ह े थेट णाला स ूचना द ेतात, क कौट ुंिबक कस े सोडवाव ेत, िवशेषतः सबळ
नातेसंबंधातील सम या .
४. अनुभवज य उपगमात (Experiential app roach ) काल ि हटॅकर यांनी सुचिवल े, क
कौटुंिबक िबघाड ह े एखा ा य या व ैयि क िवकासातील अडथ या ंमुळे उ वतात .
हिज िनया स ॅिटर या ंनी स ुचिवल े या िश पकला त ं ात (sculpting techniques )
णांना या ं या स ंवादातील अडचणी नाट ्य-पा (role-play) ि ये ारे सादर कर यास
सांगणे याचा समाव ेश होतो . जॉन गॉटमन यांना अस े आढळ ून आल े, क अवमान , टीका,
बचावा मकता आिण असहयोग , इ यादी कारची ग ुणवैिश ्ये वैवािहक जीवनातील
सम या ंशी संबंिधत आह ेत.
कौटुंिबक िस ा ंतवादी मानिसक िवक ृत चे प ीकरण व यावर उप चारांबाबत अ ंत ी
दान करतात . उदाहरणाथ , अ नस ेवन/अ न हण हण िवक ृती ही या क ुटुंबांम ये
आढळत े, यांत नात ेसंबंध िवचिलत असतात आिण एखा ा िकशोरवयीन य च े
वत:ची उपासमार करण े हे ितचे वतःच े शरीर आिण जीवन या ंवर ितच े असणार े िनयं ण
दश िव या चा ितचा य न हण ून याकड े पािहल े जाते.
सामािजक भ ेदभाव (Social Discrimination ):-
सामािजक -सां कृितक िस ा ंतवादी स ुचिवतात , क िल ंग, वंश, धम , सामािजक वग ,
वय, ल िगक अिभम ुखता इ याद या आधारावर क ेले गेलेले भेदसु ा मानिसक िवक ृत चे
कारण अस ू शकतात .
गरीबी, बेरोजगारी , आिशि तपणा , आिण पोषण व आरो यिवषयक णाली या
सुिवधेचा अभाव इ यादी तणाव िनमा ण करणा या घटका ंमुळे िन न सामािजक -आिथ क
तरातील य म य े अनेक मानसशा ीय /मानिसक सम या पाहावयास िमळतात .
या यित र , गु हे आिण अ ंमली पदा था चा दु पयोग या ंचे अिधक माण आिण
िनकृ शारी रक व मानिसक आरो य या ंचे पया वसान अन ेकदा अकाली म ृ यूम ये होते
(खॉ आिण इतर , २००८ ). वय आिण िल ंगिवषयक प :पात ह े चंड वैफ य आिण
मानिसक ल ण े उ प न करणा या भाविनक सम या , िवशेषतः ही ग ुणवैिश ्ये
कायम व पी अस याम ुळे, िनमा ण क शकतात .
सामािजक भाव आिण ऐितहािसक घटना (Social Influences and Historical
Events ):-
यि म व मानसश िथओडोर िमलॉन (१९८८ ) यांनी अस े सुचिवल े, क
पाि मा य भागात बदल या सामािजक म ू यांमुळे मानिसक िवक ृत म य े वाढ झाली आह े.
सामािजक अि थरता ही म ुलांना जगाकड े धोकादायक आिण अन ुमान वत िवता न munotes.in
Page 85
कारक घटक आिण ि कोन - II
85 ये याजोग े अशा ीन े पाह यास भाग पाडत े आिण ह े पुढील जीवनात मानिसक िवक ृती
िवकिसत हो याची जोखीम वाढवत े.
समाजातील प ुनस घटन, जसे क औ ोिगक करण , लोकां या भ ूिमका आिण एक
कामगार त े एक ब ेरोजगार य , िकंवा भारत -पािक तान फाळणीसार या प र थतीम य े
एक बह स ं य स ं कृती त े अ पस ं य िक ंवा बह सा ं कृितक समाज या व पात
समाजाबरोबर बदलणार े लोका ंचे संबंध अशा मह वप ूण सामािजक बदला ंतून जाणा या
समाजा ंम ये मानिसक िवक ृत चे माण अिधक आह े.
आघातप ूण ऐितहािसक िक ंवा राजक य मह व िक ंवा नैसिग क आपि जस े भूकंप,
पुर, दु काळ अशा घटनास ु ा मानिसक आरो यावर िवपरीत प रणाम करतात . यु ाचा
प रणाम अ यासणा या अम े रकन मानसशा ा ंना अस े आढळल े आहे, क यु मानिसक
ि याशीलत ेवर नकारा मक प रणाम करत े. यािशवाय , जे अितर ेक ह ल े, छळ, कारावास
िकंवा य ु ाचा अन ुभव या ंमुळे िवचिलत झाल े या लोका ंम ये गंभीर द ुि ंता िवक ृती
िवकिसत हो याची च ंड श यता असत े.
उपचार :-
य ना क ुटुंब, त काळ पया वरण िक ंवा समाज या ंम ये तणावा ंचा सामना कर यास ,
िवशेषतः जग बदल ू शकत नाही , हणून या ंना सहा य कर यात उपचारकत मह वाची
भूिमका बजावतात .
कौटुंिबक उपचारप ती (Family Therapy ):-
ही उपचारप ती क ुटुंबातील य ेक सद यास एकम ेकांशी जोडण े व िनरोगी
प तीन े संवाद साध यात मदत करण े य ांवर क ि त आह े. उपचारकत या क ुटुंबातील
येक सद याशी , िवशेषतः ज े उपचारप तीला ितकार क शकतात , यां याशी
बोल यात व ेळ यतीत करतात , जेणे क न सौहाद िनमा ण करता यावा .
संवादात स ुधारणा आण याक रता उपचारकत संवाद स ंवाद साध यात प ुढाकार
घेऊ शकता त, यां या नात ेसंबंधातील गितका ंचे िनरी ण क शकतात आिण न ंतर
जसजशी ि या प ुढे जाईल , तसतस े दोन य ना माग दश न क शकतात . कधी कधी
ही स े चलत -िच िफतब क ेली जातात िक ंवा एकमाग आरस े असणा या खोलीत घ ेतली
जातात .
कौटुंिबक उपचारप ती व ैयि क उपचारप तीप े ा वेगळी आह े, हणज ेच यात
उपचारकत य क ुटुंबातील सद या ं या व ैयि क सम या ंवर काम कर याप े ा स ंपूण
कुटुंबातील िवचिलत नात ेसंबंधां या आक ृितबंधांवर काय करतो .
कौटुंिबक उपचारक या चा असा िव ास असतो , क अशील -उपचारकत य ा
ना यापे ा क ुटुंबातील सद या ंमधील स ुसंवादी नात ेसंबंध हे उपचारासाठी अिधक
फायद ेशीर ठरतात .
या उपचारप तीत कौट ुंिबक उपचारकत अन ेक प त चा वापर करतात .
उदाहरणाथ , एखादा आ ंतरिपढीय उपचारकता वंशालेख/वंशवेल, जो अलीकड या
गतकाळातील सव नातेवाईका ंचे आल ेखीय प ुनसा दरीकरण असत े, याचा उपयोग क munotes.in
Page 86
अपसामा य मानसशा
86 शकतो . ही मािहती उपचारक या य ला क ुटुंबातील सद या ंनी िदल े या मािहतीव न
नातेसंबंधांची क पना य ेते, जे इि छत बदल घडव ून आण याक रता उपयोगी ठरत े.
धोरणा मक कौट ुंिबक उपचारकत (Strategic family therapists ) हे कुटुंब-अंतग त
सम या ंवर उपाययोजना शोध याच े काय करतात , यासाठी त े नाट्य-पा प ती ार े
सद या ंना स ंघषा मक/संघष कारक मत े सादर कर यास सा ंगतात. तर, अनुभवज य
कौटुंिबक उपचारकत हे कुटुंबातील सद या ंना या ं यातील नात ेसंबंध अिधक समज ून
घेऊन त े िवकिसत कर यास मदत कर यावर क ि त असतात .
समूह उपचारप ती (Group Therapy ):-
या प तीत एकसार या सम या असणार े लोक एकम ेकांसोबत आपाप या
अनुभवांची देवाण-घेवाण करतात . आयिव न येलोम (१९९५ ) यांनी अस े सुचिवल े, क ही
प ती िविवध कारणा ंनी भावी ठरत े. ही प ती एखा ा य ची स ुटका करत े आिण
जशी या य ना ही जाणीव होत े, क या ं या सम या या अपवादा मक नाहीत , यां या
मनात आशा िनमा ण करतात , ते इतरा ंकडून उपय ु मािहती आिण स ूचना ा करतात ,
जे याबाबत सा ंगतात, क या ंनी या ं या सम या कशा हाताळ या आिण ही भावना क
आपणही क ुणाची तरी मदत क शकतो , याम ुळे यांना या ं या वतःिवषयी अिधक
चांगली भावना िनमा ण करत े.
समूह उपचारप ती या प रणामकारकत ेचा पुरावा Alcoholics Anonymous
कडून आला , यात एखादी य म पानाशी िनगडीत सम या आिण या ंचे कुटुंबीय
यां या गो ची इतरा ंशी देवाण-घेवाण करतात आिण म पाशापास ून दूर राह यासाठी
यांनी कोण या प त चा अवल ंब केला, याचाही यात समाव ेश करतात .
समूह उपचारप ती ही बाल -संभोगी य (pedophilias ), यांनी मुलांवर ल िगक
अ याचार क ेलेले आहेत, यांनादेखील अ य ंत आधारप ूण पया वरण दान क न या ंना
यांचे बचावा मक धोरण बाज ूला ठ ेवून या ं या िच ंताजनक बाबी कथन कर यासाठी
सहा य करत े (बेल न, १९८८ ).
संशोधनान े अस े दश िवले आह े, क सम ूह उपचारप ती एखा ा न ैरा य त
य साठी , िवशेषतः व ैयि क उपचारप तीचा औषधोपचारा ंसह स ंयोग क े यास भावी
ठरते (कॅ टस आिण इतर , २००६ ).
बह -सां कृितक उपगम (Multicultural Approach ):
उपचारक या य न े अशीला या सा ं कृितक पा भूमीबाबत स ंवेदनशील
अस याची गरज असत े. या कार या उपचारात तीन घटका ंचा समाव ेश असतो : जािणव ,
ान आिण कौश य े.
जािणव ेचा येथे संदभ हा, क उपचारक या य न े अिशला ंचे अनुभव िक ंवा ते
इतरांशी या कार े जोडल े जातात , हे सव सां कृितक स ंदभा मुळे कसे भािवत होत े, या
क पन ेशी प रिचत असण े हा आह े. munotes.in
Page 87
कारक घटक आिण ि कोन - II
87 ानाचा स ंबंध हा णा या सा ं कृितक पा भूमीचा अ यास कर याची जबाबदारी
वीकार याशी आिण ितचा म ू यमापनावर , िनदानावर आिण उपचार इ याद शी स ंबंिधत
आहे.
कौश य ह े िविश उपचारप तीतील न ैपु याशी स ंबंिधत आह े, जे िविश
सं कृती या अशीला ंबरोबर कामी य ेते.
पया वरणीय त ं प ती (Milieu Technique ):-
माय य ू ही स ं ा स ंभोवतालच े िकंवा पया वरण अस े सुचवते. अिशला ंची
ि याशीलता सम ृ कर यासाठी या कार या उपचारप तीत कम चारी वग , हणज े
उपचारकत य , प रचा रका िक ंवा व ै क य स ेवेस समा ंतर स ेवेतील त
(paramedical professional ) आिण अशील या ंनी बनल े या स ंघाकड ून दान
केले या पया वरणा या शा ीय /वै ािनक स ंरचनेचा समाव ेश होतो .
ही उपचारप ती सामािजक पर परि या , समूह उपचारप तीच े स हण ून
भौितक रचना व व ेळाप क , यवसाय िवषयक उपचारप ती , शारी रक उपचारप ती
इ याद ची स ुधारणा कर यावर क ि त असत े.
पया वरणीय उपचारप तीचा उ ेश हा सामािजक र या अप ेि त वत नास ो साहन
देणारे आधारप ूण पया वरण दान करण े आिण अिशला ं या जीवनात क ुटुंबापिलकड े श य
िततके अिधकािधक द ुवे ठेवणे हा आह े.
सामािजक -सां कृितक ि कोनाच े मू यमापन (Evaluation of Sociocultural
Perspective ) :-
सभोवताल या वातावरणात ख ूप बदल क ेला जाऊ शकत नाही , या समजासिहत
िचिक सका ंनी मानिसक कारण े उ प न करण े आिण ती अबािधत राखण े यातील
पया वरणाची भ ूिमका वीकारली आह े. उदाहरणाथ , भेदभाव हा एखा ा या मानिसक
आरो यावर ितक ूल प रणाम क शकतो . परंतु, ते थांबवणे कठीण आह े. याचबरोबर ,
णा या क ुटुंबाची या या मानिसक सम या ंम ये प भ ूिमका आह े. परंतु, कुटुंबातील
सद य असहकाय पूण िकंवा अन ुपल ध अस ू शकतात .
जरी सम ूह उपचारप ती भावी असली तरी, अनेक अशील ह े लाजाळ ू असतात
िकंवा या ंना अनोळखी य सामोर वतःची मत े मांडणे लाजीरवाण े वाटत े. या कार या
सम या ंचे िनराकरण व ैयि क उपचारप तीन े अशीलाची सा ं कृितक पा भूमी इतरा ंशी तो
जोडल े जा याच े माग कशी भािवत करत े, यावर ल क ि त क न करता य ेते.
काही कारा ंम ये सामािजक -सां कृितक िस ा ंतापे ा जीवशा ीय िस ा ंत
िवकृत चे प ीकरण अिधक चा ंग या कार े देऊ शकतात . उदाहरणाथ , अपकाय -
दोषा मक कौट ुंिबक आक ृितबंधासाठी िछ नमन कत ेला जबाबदार धरता य ेणार नाही .
तथािप , कुटुंबातील िवचिलत झाल ेला स ंवाद हा िछ नमन कत ेचे गांभीय व आजार
उलट यास कारणीभ ूत ठरतो . munotes.in
Page 88
अपसामा य मानसशा
88 अशा रतीन े, जरी सामािजक -सां कृितक ि कोन मानिसक िवक ृत वर काश
टाकत असला , तरी त े अिधक चा ंग या कार े ते हा प ीकरण द ेऊ शकतात , जे हा
मानसशा ीय व ज ैिवक ि कोन स ंयोगीत र या यासोबत य ेतो.
४.६ जैव मनोसामािजक ि कोन िस ा ंत व उपचार : एकाि मक प ती
(BIOPSYCHOSOCIAL PERSPECTIVE ON THEORIES AND
TREATMENT: AN INTEGRATIVE APPROACH )
या पाठाम य े पाच म ुख िवचार वाहा ंची चचा झाली . य क ृतीत व ै क य िचिक सक ह े
िनवडक अशा ि कोना ंना ाधा य द ेतात, जे संक पना ंचे व िविवध ि कोना ंचे/ उपगमा ंचे
एकाि मकरण करतात .
िचिक सक तीन कारा ंनी िविवध स ै ांितक ा प े संयोिगत करतात (गो ड ाईड आिण
नॉर ॉस , १९५५ ): तांि क िनवडकता (technical eclecticism ), सै ांितक
एकाि मकता /एक करण (theoretical integration ), आिण सामा य घटक ि कोन
(common factors approach ). जे तांि क िनवडकत ेचे अनुसरण करतात , यांनी अस े
मा य क ेले आहे, क िविश प ती या या ंची वतःची स ै ांितक अिभम ुखता अस ूनदेखील
सै ांितक अिभ मुखते या पलीकड े जाऊन एखा ा िविश सम य ेवर उपचार कर यात
भावी ठरतात .. उदाहरणाथ , एखादा मनोिव ेषणवादी भयग ंडा या णावर उपचार
करताना ेणीब उ ासनास (graded exposure ) मह व द ेऊ शकतो .
सै ांितक एक करण ह े एखा ान े वतःचा िस ा ंत िवकिस त के यास जो िस ा ंत णान े
दश िवले या सम य ेिवषयी असतो , याची त ुलना िविवध स ै ांितक ा पा ंनी िदल े या
त वाशी करत े. उदाहरणाथ , एखा ा उपचारक या ची अशी धारणा अस ू शकत े, क सदोष
कुटुंब णाली आिण सदोष बोधन या ंनी अिशला या ि थतीस हातभार लावला आहे आिण
यानुसार या दोन उपगमा ंना संयोिगत क न यवधान योजना िवकिसत क शकतो .
सामा य घटक ि कोनात िविवध स ै ांितक ा पा ंनी दान क ेलेली अ य ंत मह वाची
त वे आिण िचिक सालयीन सरावात सम ुपदेशक-अशील स ंबंधा या बाबतीत भावी
ठरलेली त व े, यां या वापराचा समाव ेश होतो (ओ’िलअरी आिण मफ , २००६ ). काही
िचिक सक ह े एकाि मकरणा या िम ा पाचा अवल ंब करतात , यात इतर ित ही
ि कोना या प ैलूंचे संयोगीकरण असत े.
मानिसक िवक ृती समज ून घ े यासाठी आपणा ंस सदर पाठातील मह वप ूण अस े
जीवशा ीय , मानसशा ीय आिण सामािजक घटक , जे य ां या िवकास आिण उपचार
यांना योगदान द ेतात, असे घटक िवचारात घ ेणे आव यक आह े.
४.७ सारांश
या पाठात आपण िविवध स ै ांितक ि कोना ंवर चचा केली. यातील पिहला ि कोन
मनोगितक य ि कोन हा िसगम ंड ॉईड या ंनी िवकिसत क ेला. आपण यि म वा या
रचनेवर चचा केली आिण बचाव य ं णा पिह या . आपण िवकासा या मनोल िगक munotes.in
Page 89
कारक घटक आिण ि कोन - II
89 अव थ ेवरदेखील चचा केली. ॉईड प ात मनोगितक य स ंशोधका ंिवषयीही आपण चचा
केली, मनोगितक य िस ा ंताचे मू यमापन क ेले. पुढे मानवतावादी ि कोन , य क ि त
िस ांत आिण याचसोबत व -वा तिवक करण या िस ा ंतांवरदेखील चचा केली.
यानंतर आपण सामािजक -सां कृितक ि कोन अ यासला होता . आपण यात
मनोिवक ृतीशा ाचा कौट ुंिबक ि कोन , सामािजक भ ेदभाव आिण स ंबंिधत स ंक पना ंची
चचा केली. कौटुंिबक उपचारप ती , समूह उपचारप ती , पया वरणीय उपचार प त वर
देखील चचा केली गेली.
वात िनक आिण बोधन -आधा रत ि कोन हा स काळातील बळ ि कोना ंपैक एक
आहे. वत नवादी ि कोनात अिभजात अिभस ंधान, काया मक/काय कारी अिभस ंधान
यांसोबतच सामािजक अ ययन इ याद चा स मावेश होतो . बोधन -आधा रत िस ा ंताम य े
तसेच बोधन व वत न-आधारीत उपचारा ंिवषयीद ेखील आपण चचा केली. या उपचारा मक
ि कोनात अन ुकूलन प ती , आकि मक यव थापन प ती , ितकृित आिण व -
सबलीकरण िश ण इ याद चा समाव ेश होतो .
पाठा या अख ेरीस आपण ज ैव-मनो-सामािजक ि कोनािवषयी चचा केली.
४.८
१. इद, अहम आिण पराअहम या िसगम ंड ॉईड या ंनी तािवत क ेले या स ंक पना ंवर
चचा करा.
२. अंिगकार या जाणा या िविवध स ंर णा ंची/बचावाची चचा करा.
३. िसगम ंड ॉईड या ंनी मांडले या िवकासा या मनो -ल िगक अव था ंवर चचा करा.
४. खालील िटपा िलहा :-
अ) य -क ि त िस ा ंत
ब) व-वा तिवक करण िस ा ंत
५. सामािजक -सां कृितक ि कोनाची सखोल चचा करा.
६. वात िनक व बोधिनक िस ा ंतांची चचा करा.
७. खालील िटपा िलहा .
अ) अिभस ंधान त ं े
ब) आकि मक यव थापन प ती .
४.९ संदभ
Halgin R.P. and Whitbourne S.K. (2010) Abnormal Psychology;Clinical
Perspective on Psychological Disorders, (6th Ed.), McGrawHill.
Nolen - Hoeksema. (2008) Abnormal Psychology (4th Ed) NewYork,
McGraw Hill.
munotes.in
Page 90
90 ५
आकि मक भय , दुि ंता, भावाितर ेक आिण यां या िवक ृती – I
घटक स ंरचना
५.० उि ्ये
५.१ भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृती
५.२ आघात -प ात तणाव िवक ृती
५.३ दुि ंता िवक ृतीचे जैव-मनो-सामािजक ि कोन
५.४ सारांश
५.५
५.६ संदभ
५.० उि ्ये
या पाठाच े वाचन क े यानंतर आप याला प ुढील मािहतीच े ान होईल -
भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृती व आघात -प ात तणावप ूण िवकृती या ंची ल ण े,
कारण े, आिण उपचार
दुि ंता िवक ृतीचे जैव-मनो-सामािजक ि कोन
५.१ भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृती (OBSESSIVE COMPULSIVE
DISORDER - OCD ):
ही एक कारची द ुि ंता िवक ृती (anxiety disorder ) आहे, जी इतर द ुि ंता िवक ृतीपे ा
वेगळी आह े. यात य अकारण व माणाप े ा अिधक भावाितर ेक आिण /िकंवा
अिनवाय ता दश िवते.
भावाितर ेक (Obsessions ): हे आवत आिण िनर ंतर िवचार , आवेग िकंवा
ितमा असतात , जे आग ंतुक व अयो य हण ून अन ुभवले जातात आिण द ुि ंता व
मानिसक ास िनमा ण करतात . munotes.in
Page 91
आकि मक भय , दुि ंता, भावाितर ेक
आिण या ं या िवकृती – I
91 अिनवाय ता (Compulsions ): हे असे पुनरावृ वत न (जसे वारंवार हात ध ुणे,
तपासण े, इ यादी ) िकंवा मानिसक क ृती (जसे क ा थ ना करण े, श दांचा पुन चार
करणे, इ यादी ) असतात , जे य भावाितर ेकाला िति या हण ून िकंवा कठोरपण े लागू
केले जावेत अशा िनयमा ंनुसार कर यास व ृ असतात .
ही िवक ृती असणा या य ज े हा भावाितर ेक अन ुभवतात आिण या क ृतीची अिनवाय ता
हणून पूत ता क शकत नाहीत , ते हा द ुि ंता अन ुभवतात . ते यां या भावाितर ेक
िवचारा ंचे दमन कर याचा य न करतात . यां यासाठी ह े िवचार इतक े िवचिलत करणार े
असतात , क य इतर काही िवचारा ंत िकंवा काही अिनवाय वत नात य त राह न या
िवचारा ंना िनि य कर याचा य न करतात , उदाहरणाथ , हात ध ुणे. कोण याही
भावाितर ेक िवचारिवरिहत असणार े काहीजणा ंचा कल हा िवधीप ूव क, अिनवाय वत नात
य त राह याकड े असतो . उदाहरणाथ , येक २० पाय या चाल यान ंतर १० अंक
मोजण े. भावाितर ेक अिनवाय िवकृतीने त असल ेली य ित या व ैयि क , सामािजक
व यावसाियक ि यािशलत ेत ल णीय द ुि ंता आिण िबघाड अन ुभवतात .
सामा य भावाितर ेक यावर क ि त असतात , अशा गो ी हणज े सं मण, तपासण े
(checking ), िकंवा व तू िविश मान ेच ठेव याची गरज इ यादी . सामा य अिनवाय ता
हणज े पुनरावृ वत न, व तू मान ुसार ठ ेवणे, व छ करण े, वारंवार तपासण े, इ यादी .
जैिवक ि कोन (BIOLOGICAL PERSPECTIVE ):
जैिवक िस ा ंत (Biological theories ): भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृती या ज ैिवक
िस ांतांचा असा अन ुमान आह े, क भावाितर ेक अ िनवाय ता िवक ृती असणा या लोका ंम ये
वत ना या ाचीन आक ृितबंध, जसे क ध ु यासंबंधीचे िवधी , यां या अ ंमलबजावणीत
सहभागी असणा या म दू या काही भागा ंत िबघाड अस ू शकतो . संशोधका ंना म दू या तलीय
गंिडका (basal ganglia ) या भागात , जो गितिविधय /गित ेरक हालचाल म ये मह वाची
भूिमका बजावतो , यात अपसामा यता आढळ ून आली आह े. यांना पुवा खंड/पूव ललाटी
बा पटल (prefrontal cortex ), जे अनैि छक िवचार , ितमा आिण उ कट इ छा या ंना
अटकाव घालतो , याची अपसामा य काय शीलता द ेखील आढळ ून आली .
जैिवक उपचार (Biologi cal treatment ): सेरोटोिनन िनय ंि त करणारी औषध े
भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृतीवर उपचार कर यास सहा यकारक ठरतात . भावाितर ेक
अिनवाय ता िवक ृतीवर सवा िधक प रणामकारक औषधोपचार हणज े नैरा य-शमक
(antidepressant ) जे िनवडक -सेरोटोिनन प ुन हण ितब ंधक (selecti ve –
serotonin reuptake inhibitors - SSRI ) हणून ओळखल े जातात . एखा ा टोका या
करणात , याम य े औषध े भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृतीची ल ण े हाताळ यास प ुरेशी
प रणामकारक नसतात , ते हा णा ंवर मानसशा ीय श ि या ंनी उपचार करावा
लागतो .
munotes.in
Page 92
अपसामा य मानसशा
92 मानसशा ी य ि कोन (PSYCHOLOGICAL PERSPECTIVE ):
मनोगितक य िस ा ंत (Psychodynamic theories ): भावाितर ेक अिनवाय ता
िवकृतीिवषयक मनोगितक य िस ा ंत अस े सुचिवतो , क भावाितर ेक आिण अिनवाय ता हे
अबोध स ंघष िकंवा उ कट इ छा /आवेग या ंना िच हा ंिकत करतात . मनोगितक य
िस ांतकारा ं या मत े, मनोल िगक िवकासा या ग ुदाव थ ेतील ि थरता ही भावाितर ेक
अिनवाय ता िवक ृतीशी स ंबंिधत असत े.
मनोगितक य उपचार (Psychodyanamic treatment ): भावाितर ेक अिनवाय ता
िवकृतीसाठी या या उपचारप तीत अबोध िवचारा ं या कटीकरणाचा समाव ेश होतो .
बोधिनक -वात िनक िस ा ंत (Cognitive behavioural theories ): हे िस ा ंत अस े
सुचिवतात , क भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृतीने त लोक दीघ काळासाठी
मानिसक ्या त असतात , कठोर आिण न ैितकवादी मागा ने िवचार करतात , इतर लोक
करतात याप े ा अिधक त े नकारा मक िवचारा ंकडे अिधक वीकाराह हणून पाहतात ,
आिण या ंचे िवचार व वत न यांबाबत अिधक जबाबदारीप ूण अस याच े अनुभवतात . या सव
गो ी या ंना नकारा मक , आगंतुक िवचार ज े इतर लोक विचत अन ुभवतात , अशा
िवचारा ंना ितब ंध घाल यास असमथ बनवतात . अिनवाय वत न हे काय कारी
अिभस ंधाना ार े (operant conditioning ) िवकिसत होतात , यात लोका ंना अिनवाय
वत न कर यास या व त ुि थती ार े उ ु होतात , क याम ुळे यांची दुि ंता कमी होत े.
बोधिनक वत न उपचारप ती (Cognitive Behavioural Therapy - CBT): ही
उपचारप तीस ु ा भावाितर ेक अिनवाय िवकृतीवर उपचार कर यासाठी सहा यकारक
ठरलेली आह े. या उपचारप तीत भावाितर ेक अिनवाय िवकृती असणा या अिशला ंना
यां या भावाितर ेकातील घटका ं या स ंपका त आणल े जात े, तर अिनवाय वत न टाळत
असताना वत न कर यासाठी भावाितर ेक आिण अिनवा य ता या ं याशी स ंबंिधत द ुि ंता न
केली जात े.
दुद वाने भावाितर ेक व अिनवाय ता कोण याही औषधोपचारान े िकंवा बोधिनक
उपचारप तीन े पूण पणे बरा होत नाही . औषधोपचार ब ंद के यास िवक ृती प ु हा
पूव ि थतीत य े याचे माण अिधक आह े. बोधिनक -वात िनक उपचारप ती िवकृती
पूव ि थतीत य े यापास ून ितब ंध कर यास मदत करत े.
५.२ आघात -प ात तणाव िवक ृती (POST -TRAUMATIC STRESS
DISORDER - PTSD )
आघात -प ात तणाव िवक ृती (Post-Traumatic Stress Disorder - PTSD ) ही एक
कारची द ुि ंता िवक ृती आह े, जी एखा ा य न े ती आघात अन ुभव यान ंतर उ वत े.
यात अित -द ता , आघात प ु हा अन ुभवणे, भाविनक स ु नता या ंचा समाव ेश असणारा
ल णा ंचा एक स ंच असतो , जे आघातात ून बचावल े या य अन ुभवतात . munotes.in
Page 93
आकि मक भय , दुि ंता, भावाितर ेक
आिण या ं या िवकृती – I
93 जे लोक ती आिण दीघ काळ आघात अन ुभवतात , यांना कमी सामािजक आधार
असतो , जे सामािजक ्या कलंक लावणार े आघात अन ुभवतात , जे अगोदरच हणज े
आघाताप ूव पास ूनच न ैरा य त िक ंवा दुि ंतीत असतात िक ंवा या ंची या सामना
कर याची श ैली सदोष असत े, या य ना आघात -प ात तणाव िवक ृतीचा वाढता धोका
असतो .
जे हा आघाती घटन ेनंतर मानिसक ास काही िदवस त े एक मिहना िटक ून राहतो , ते हा
या य च े िनदान अ पकािलक तणाव िवक ृती (Acute stress disorder ) हणून केले
जाते. मा , जे हा ल ण े एक मिह याह न अिधक िटक ून राहतात , ते हा आघात -प ात
तणाव िवक ृती हण ून िनदान क ेले जाते.
आघात -प ात तणाव िवकृतीची तीन मह वाची ल ण े खालील माण े:
१) आघाती घटन ेचा वार ंवार प ुनरानुभव (Re – experiencing of the
traumatic event ):
वारंवार द ु: व न िक ंवा घटन े या गत आठवणी , इतर उ ीपका ंमुळे या आघाती
घटनेची आठवण इ यादी .
२) भाविनक स ु नता आिण अिल ता (Emotional numbing and
detachment ):
या घटन ेची आठवण क न द ेणा या कोण याही गो ी टाळण े, मया िदत भाविनक
ितसाद , कोण याही कार या भाविनक िचथावण ना काही िति या न द ेणे,
कधी कधी घटन े या िविश बाबी आठव यास असमथ ठरणे, इ यादी .
३) अित-द ता आिण दीघ कालीन उ ेजना (Hyper vigilance and chronic
arousal ):
या आघाती घटन ेबाबत सात यान े सावध राहण े, आका मक भय व पलायन ,
दीघ कालीन अित - उ ेिजतता , सहजत ेने दचकण े, पटकन राग य ेणे, इ यादी .
चार कार या घटना ंचा प रणाम आघात -प ात तणाव िवक ृती या पात िदस ून येतो:
१. नैसिग क आपि (Natural disasters ): पूर, भूकंप, आग, झंझावाती वादळ ,
इ यादी
२. छळ/शोषण (Abuse ): शारी रक छळ , जसे क मारहाण करण े, ल िगक छळ , जसे क
बला कार , भाविनक छळ , जसे क समी ा मक पालक , इ यादी
३. लढाई आिण य ु ाशी स ंबंिधत आघात (Combat and War -relate d
traumas ): मृ यूचे सा ीदार असणार े यु कैदी, यु े ातील तणाव इ यादी
४. सामा य आघातप ूण घटना (Common traumatic events ): अपघात , ि य
य च े आकि मक िनधन , बुडणे, ेमभंग इ यादी .
munotes.in
Page 94
अपसामा य मानसशा
94 जैिवक ि कोन (BIOLOGICAL PERSPECTIVE ):
जैिवक िस ा ंत (Biological Theories ): संशोधका ंना हे आढळ ून आल े आह े, क
कॉिट सोल या स ं ेरका या कमी पातळीचा प रणाम हण ून आघात -प ात तणाव िवक ृती
उ वू शकत े, कारण कॉिट सोल या कमी पातळीम ुळे अन ुकंपी च ेतासं थेची
(sympathetic nervous system ) ि या ला ंबते. ही िवक ृती असणा या य या
म दूतील अ ॅिम डाला या भागात वाढता र वाह िदस ून येतो.
जुळे आिण क ुटुंब यांवरील अ यास अस े दश िवतो, क आघात -प ात तणाव िवक ृती ही
वंश-परंपरेने उ व ू शकत े, ती कुटुंबात स ं िमत होत े.
जैिवक उपचार (Biological Treatment ): िनवडक सेरोटोिन न पुन हण ितब ंधक
(Selected Serotonin reuptake inhibitors - SSRI) आिण ब े झोडायझ ेपाई स ह े
आघात -प ात तणाव िवक ृतीवर उपचार कर यात सहा यकारक ठरतात .
मानसशा ीय ि कोन (PSYCHOLOGICAL PERSPECTIVE ):
मनु य ाणी हा वतः आिण इतरा ंिवषयी अन ेक गृिहतके घेऊन जगत असतो . हीच गो
य ची ा आिण िव ास अबािधत ठ ेवत असत े. परंतु जर ही ग ृिहतके कोण याही
कार या आघाताम ुळे िवख ुरली ग ेली, तर एखादी य आघात -प ात तणाव िवक ृती
अनुभवू शकत े.
जे लोक अगोदरपास ूनच न ैरा य आिण द ुि ंता या ंनी त असतात , ते आघात -प ात
तणाव िवक ृती या ं यात िवकिसत हो या या ीन े अिधक अस ुरि त असतात .
आघात -प ात तणाव िवक ृतीची स ु वात य ची सामना कर या या श ैली आिण
समायोजन यावरही अवल ंबून असत े. आ म-िवघातक श ैली, जसे म पान , अंमली पदाथ ,
अिल राहण े, अवल ंबणारे लोक आघात -प ात तणाव िवक ृती या ीन े अिधक अस ुरि त
असतात .
बोधिनक उपचार (Cognitive Treatment ): सुिनयोिजत िवस ंवेदनीकरण
(Systematic desensitization ) णाला उ ीपक आिण भीतीचा म या ंना चढ या
मान े ओळख यास सहा य करत े. सकारा मक ितमा िश ण बला कारास बळी
पडले या य ला आघात -प ात तणाव िवक ृती बर े हो यास सहा य करत े. तणाव
यव थापन प ती या तणावप ूण घटना ंवर मात कर यासाठी कौश य े िवकिसत कर यास
मदत करतात .
सामािजक सा ं कृितक ि कोन (SOCIOCULTURAL PERSPECTIVE ):
सामािजक -सां कृितक िस ांत (Sociocultural Theories ): बळ सामािजक आिण
आधारप ूण सामािजक गट असणा या लोका ंम ये आघातान ंतर आघात -प ात तणाव
िवकृती िवकिसत हो याची श यता कमी असत े. munotes.in
Page 95
आकि मक भय , दुि ंता, भावाितर ेक
आिण या ं या िवकृती – I
95 सामािजक -सां कृितक उपचार (Sociocultural Treatment ): सामुदाियक
पातळीवरील यवधान (Community level interventions ) नैसिग क आप ीम ुळे
उ वणा या आघात -प ात तणाव िवक ृतीने त य ना मदत करतात .
आपली गती तपासा :
१) आघात -प ात तणाव िवक ृतीची कारण े कोणती ?
२) आघात -प ात तणाव िवक ृतीवरील उपचार कोणत े?
५.३ दुि ंता िवक ृतीचे जैव-मनो-सामािजक ि कोन
(BIOPSYCHOSOCIAL PERSPECTIVE OF ANXIETY
DISORDERS )
दुि ंता िवक ृती या अन ुभवाम य े जीवशा प पण े सहभागी आह े. उ ा ंतीने आप या
शरीरा ंना धोकादायक प रि थत ना शारी रक बदला ंसह ितसाद द े यास तयार क ेले आहे,
याम ुळे एखा ा य स पलायन करण े िकंवा या ह ल ेखोराचा सामना करण े सोपे जाते.
मोज या य म य े ही िति या दीघ कालीन उ ेजना त े अित -सि यत ेने िकंवा
िनकृ पणे िनयंि त अशी उ ेजना िनमा ण करत े. असे लोक ग ंभीर द ुि ंतीत िति या ,
धोकादायक उ ीपक े, आिण द ुि ंता िवक ृती यांना अिधक वण असतात .
सामािजक ि कोन हा गटा ंमधील द ुि ंता िवक ृतीचा दर आिण ितची अिभ य या ंतील
फरकावर ल क ि त करतो . ि या ंम ये पु षां या त ुलनेत जवळपास सव च दुि ंता
िवकृत चा दर उ च आह े. ि या ं या स ं ेरक य पातळीतील बदला ंमुळे या द ुि ंता
िवकृतीने त हो यास जन ुक य ्या अिधक अस ुरि त अस ू शकतात .
या िवक ृती या अिभ य म य े सं कृती िभ न अस ू शकत े. मानसशा ीय ि कोन
य या स ंगोपनावर ल क ि त करतो , उदाहरणाथ , काही य नी अन ुभवलेले िविश
आघाती अन ुभव.
५.४ सारांश
आघात -प ात तणाव िवक ृती ही गत आघाती अन ुभवांचे िवचार आिण ितमा टाळ यावर
ल क ि त करत े. भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृती ही अि य आग ंतुक िवचार आिण
िविधप ूण वत नांचा उपयोग या ंवर ल क ि त करत े.
munotes.in
Page 96
अपसामा य मानसशा
96 ५.५
१) भावाितर ेक अिनवाय ता िवकृतीची या या िलहा . ितचे िस ा ंत व यावरील उपचार
यांवर चचा करा.
२) आघात -प ात तणाव िवक ृतीची या या ा आिण ितची कारण े आिण उपचार या ंवर
चचा करा.
३) दुि ंता िवक ृतीचा ज ैव-मनो-सामािजक ि कोन यावर िटपा िलहा .
५.६ संदभ
Abnormal Psychology by David H. Barlow & V. Mark Durand, 1995,
2005, New Delhi.
Dhanda Amrata (2000) Legal order & Mental disorder, New Delhi, Sage
publications pvt. ltd.
munotes.in
Page 97
97 ६
आकि मक भय , दुि ंता, भावाितर ेक आिण
यां या िवक ृती – II
घटक स ंरचना
६.० उि ्ये
६.१ तावना
६.२ दुि ंता िवक ृती
६.३ आकि मक भय िवक ृती
६.४ भयगंड (साव जिनक िठकाणा ंिवषयी भयग ंड, िविश भयग ंड, सामािजक भयग ंड)
६.५ सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती
६.६ सारांश
६.७
६.८ संदभ
६.० उि ्ये
या पाठाच े वाचन क े यानंतर आप याला यािवषयी ान ा होईल :
दुि ंता िवक ृतीचे व प
आकि मक भय िवक ृती आिण भयग ंड यांची कारण े आिण उपचार
सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृतीची ल णे, कारण े आिण उपचार
६.१ तावना
दुि ंता ही शरीरान े तणावास िदल ेला वाभािवक ितसाद असतो . ही एक भावना असत े.
जे हा एखादी य तणावप ूण प रि थतीला सामोर े जात असत े, ते हा ती भीती , काळजी
आिण धा ती अन ुभवते. दुि ंता िवक ृती या कारात भीती , काळजी आिण धा ती या
भावना अ य ंत ती आिण माणाबाह ेर असतात .
दुि ंता िवक ृती (Anxiety disorder ) ही िचंता िकंवा भय या भावन ेने िच हा ंिकत होत े, जी
इतक ती असत े, क ती एखा ा य या सामा य ि याशीलत ेत बाधा आणत े आिण munotes.in
Page 98
अपसामा य मानसशा
98 मानिसक ास व िबघाड िनमा ण करते. अनेकदा य काियक ल ण े अनुभवते.
उदाहरणाथ , य तणाव अन ुभवत असताना छातीत धडधडण े, घाम य ेणे, नायूंचा
तणाव इ .
दुि ंता िक ंवा आकि मक भय (panic ) यासार या अित -भाविनक िति या ंसाठी
कोणत ेही एकच कारण नसत े. असे िदसून येते, क दुि ंता आन ुवंिशक व पाची असत े,
यािवषयी सबळ प ुरावा आह े. जरी वत न-िस ांतवादी आिण बोधिनक -वत न-िस ांतवादी
यांनीदेखील अिधक चा ंगले आिण ायोिगक र या यो य िव ेषण दान क ेले आिण या
उपगमा ं ारे तािवत क ेलेले उपचार या िवक ृती हाताळ यासाठी ख ूप भावी ठरल े, तरीही
िविवध द ुि ंता िवक ृती, जशा क सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती (Generalized Anxiety
Disorder ), भावाितर ेक अिनवाय ता िवक ृती (Obsessive Compulsive Disorder ) व
आघात -प ात तणाव िवक ृती (Post Traumatic Stress Disorder ), भयगंड इ. वर
िविवध उपगम , जसे क ज ैिवक, मानसशा ीय , बोधिनक उपचारप ती , समुपदेशन या ं ारे
उपचार क ेले जाऊ शकतात .
िभती आिण द ुि ंता िति या ंचे आक ृितबंध (The Fear and Anxiety
Response Patterns )
िभती आिण द ुि ंता या दोन भावना एकम ेकांपासून कशा व ेग या आह ेत, यावर
पूण पणे मतै य होऊ शकल ेले नाही. ऐितहािसक ्या, िभती आिण द ुि ंता िति या यात
भेद दश िव याचा सव सामा य माग हा आह े, क धो याचा बह त ेक लोका ंनी वा तव मानला
जाणारा असा प आिण कट ोत आह े का ह े पडताळण े. जे हा धो याचा ोत कट
असतो , ते हा अन ुभव या जाणा या भावन ेस भीती हणतात (उदा., “मला सापा ंची भीती
वाटते”). परंतु, दुि ंतेत आपण वार ंवार ह े प पण े िनद िशत क शकत नाही , क काय
धोका आह े (उदा., “मी मा या पालका ं या आरो यािवषयी िच ंितत आह े”).
परंतु, अलीकड या वषा त अन ेक म ुख स ंशोधका ंनी भीती आिण द ुि ंता
िति यािवषयक आक ृितबंधांमधील पायाभ ूत भेद त ुत केले आह ेत (उदा., बाल ,
१९८८ , २००२ ; बौटन, २००५ ; ीलोन , २००८ ; मॅकनाऊटन , २००८ ). या
िस ांतवा ा ं या मत े, भीती ही म ूळ भावना आह े (िजची बह त ेक ा या ंकडून देवाण-घेवाण
होते), याम य े ‘सामना करण े-िकंवा-पळून जाण े’ (“fight -or-flight” ) या वाय च ेतीय
सं थे या (autonomic nervous system ) सि यकरणाचा सहभाग आह े. नजीक
येऊन ठ ेपले या धो यास एक ार ंिभक प ूव सूचना िति या हण ून याच े अनुकुलनीय
मू य हे आहे, क ते आप यास स ुटका क न घ े यास परवा नगी द ेते.
याउलट , दुि ंता िति या ंचा आक ृितबंध हा अस ुखद भावना आिण बोधन या ंचे
ि ल िम ण असतो , जो भिव यािभम ुख आिण भीतीप े ा ख ूपच अिधक िवख ुरलेला
असतो (बाल , १९८८ , २००२ ). परंतु, भीती माण े याम य े केवळ बोधिनक / य िन
घटक नसतात , तर शरीर शा ीय आिण वात िनक घटकद ेखील असतात .
munotes.in
Page 99
आकि मक भय , दुि ंता, भावाितर ेक
आिण या ं या िवक ृती – II
99 बोधिनक / य िन पातळीवर द ुि ंतेम ये नकारा मक भावि थती , संभा य भावी
संकटे िकंवा धोक े यांबाबत काळजी , व-पूव य तता /पुव म नता (self-preoccupation )
आिण भिव यातील धो या ंिवषयी भाक त कर यास िक ंवा ते िनयंि त कर यास असमथ
अस याची जाणीव या ंचा समाव ेश होतो .
शरीरशा ीय पातळीवर द ुि ंता ही अन ेकदा तणावाची ि थती आिण दीघ कालीन
अित-उ ेजना िनमा ण करत े, जी जोखमीच े मू यांकन आिण भिव यात धो याची
प रि थती उ व यास यासाठी स ज राहण े ितिब ंिबत करत े (“काहीतरी भय ंकर घड ू
शकते, आिण जर त े घडल ेच तर मी यासाठी तयारीत राहण े कधीही चा ंगलेच”). जरी यात
भीती या बाबतीत होत े या माण े ‘सामना करण े-िकंवा-पळून जाण े’ या िति य ेचे
सि यकरण नसल े, तरी द ुि ंता ही य ला प ुवा नुमािनत धोकादायक प रि थतीत
‘सामना करणे-िकंवा-पळून जाण े’ या िति य ेसाठी तयार करत असत े.
वात िनक पातळीवर द ुि ंता अशा प रि थती , याम य े धो याशी सामना होऊ
शकतो , या टाळ यासाठी बळ व ृ ी िनमा ण करत े, परंतु दुि ंतेत भीती माण े पळून
जा याचा त काळ वत न आव ेग नसतो .
दुि ंतेचे अन ुकूलनीय म ू य हणज े ते योजना आख यास आिण य ेणा या
संकटासाठी तयार हो यास मदत करत े. दुि ंता ही सौ य त े म यम पातळीवर अ ययन
आिण क ृती या ंना सम ृ करत े. उदाहरणाथ , तु ही प ुढील परी ेत िकंवा तुम या प ुढील
टेिनस म ॅचम य े कशी कामिगरी करणार आहात , यािवषयीची सौ य माणातील द ुि ंता
सहा यप ूण ठ शकत े.
परंतु दुि ंता ते हा अपायकारक ठरत े, जे हा ती दीघ कालीन व ती होत े, जे आपण
दुि ंता िवक ृतीचे िनदान झाल े या यि म य े पाहतो . जरी अशा अन ेक धोकादायक
प रि थती आह ेत, या भीती िक ंवा दुि ंता िबनशत पणे उ ु करतात , तरीही आपल े
भीती आिण द ुि ंतेचे बह तेक ोत ह े िशकल ेले/अंिगकारल ेले असतात .
६.२ दुि ंता िवक ृती (ANXIETY DISORDERS )
बह तेक लोका ंम ये सौ य , लघुकालीन , िकंवा वाजवी व पा या अशा बालपणी या भीती
िकंवा ौढ वातील भीती बाळग याचा एक कल असतो . तथािप द ुि ंता िवक ृती असणा या
यि कड ून अन ुभवली जाणारी भीती ही इतक ती आिण दीघ कालीन असत े, जी या ं या
काय शीलत ेत बाधा आणत े आिण या ं या जीवना या ग ुणव ेवर नकारा मक र या प रणाम
करते. सु वातीला उ ल ेख के या माण े यांची भीती ही त े वा तिवक सामोर े जात
असल े या धो या या माणाप े ा अिधक असत े. भाविनक ितसाद हा वा तव
भीतीदायक उ ीपक े िकंवा संवेिदत धोका या ं याशी िनगडीत अस ू शकतो . एखा ा य न े
एकदा द ुि ंता अन ुभवली , क ितचा (दुि ंतेचा) कल वत :चे पोषण कर या कडे असतो , munotes.in
Page 100
अपसामा य मानसशा
100 याम ुळे ती जरी जीवनातील एखादा िविश तणाव उ प न करणारा घटक द ूर होऊन
बराच काळ लोट ून गे यानंतरही था ंबत नाही .
खालील चार कारची ल ण े दुि ंता िवक ृती या उपि थतीच े िनधा रण करतात :
१. शारी रक /काियक ल ण े (Somatic symptoms ): नायूंम ये तणाव, दयाची
धडधड , पोटात द ुखणे, इ यादी .
२. भाविनक ल ण े (Emotional symptoms ): अ व थता , भीतीप ूण वाटण े,
िचडिचड , सात यप ूण सावधानता .
३. बोधिनक ल ण े (Cognitive symptoms ): िनण य घेणे आिण एका ता ,
मृ यूची भीती , िनयं ण गमावण े इ याद मधील सम या .
४. वत ना मक/वात िनक ल ण े (Behavioural symptoms ): वत नातील
पलायनवाद , आ मकपणा , टाळाटाळ , इ यादी .
अशा िभ न कार या िवक ृती आह ेत, याम य े मुख कारण द ुि ंता व आकि मक भय
आहे. दुि ंता या जाणीवप ूव क य क े या जातात िक ंवा या काही अपायकारक प
धारण करतात , जसे क भयग ंड, सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती, आघात -प ात तणाव
िवकृती, इ यादी .
६.३ आकि मक भय िवक ृती आिण भयग ंड (PANIC DISORDER
AND PHOBIAS )
आकि मक भया या झट या ंची ल ण े (Symptoms of Panic Attacks ):
आकि मक भय िवक ृती अशी िवक ृती आह े, याम य े एखादी य वार ंवार आकि मक
भयाच े झटक े अनुभवते िकंवा पु हा द ुसरा झटका अन ुभवला जाईल , अशी िकमान
मिहनाभर सतत काळजी असत े. आकि मक भयाच े झटक े हे अ प व पाच े परंतु खर
कालावधीक रता िटक ून राहतात , यात य ती भीती आिण छातीत धडधडण े,
थरथरण े, गुदमरण े, गरगरण े, अित भय , वत:चे िनयं ण गमावण े िकंवा मृ यू पावण े,
यांसारखी शारी रक ल ण े अनुभवते. एखा ा य ला आकि मक भय िवक ृती अस याच े
िनदान कर याक रता यान े/ितने एकाप े ा अिधक व ेळेस आकि मक भयाच े झटक े
अनुभवलेले असाव े. यांचा कल अयो य वत न, जसे क या िठकाणी सव थम या ंनी
आकि मक भयाचा झटका अन ुभवला त े िठकाण टाळण े, अशा कार या वत नांत
गुंत याकड े असतो .
हे आकि मक भयाच े झटक े कोण याही पया वरणीय सि यकरण करणा या घटका ं या
अनुपि थतीतीतस ु ा घड ून येतात. काही य साठी ह े झटक े प रि थती नु प प ूव - वण
असतात . य अस े झटक े काही िविश प रि थतीत अन ुभव याची श यता अिधक
असत े, पण न ेहमीच तशी प रि थती असताना अन ुभवत नाही . परंतु, सव करणा ंम ये
आकि मक भयाचा झटका हा एक भीतीदायक अन ुभव असतो , जो य म य े ती भीती
िकंवा अ व थता िनमा ण करतो . munotes.in
Page 101
आकि मक भय , दुि ंता, भावाितर ेक
आिण या ं या िवक ृती – II
101 ही िवक ृती असल े या काही य अितशय कमी व ेळात अन ेक झटक े अनुभवतात .
विचतच , या लोका ंना ही िवक ृती असत े, यांना अन ेकदा अशी भीती असत े, क या ंना
जीवनास धोकादायक अस े आजार आह ेत, उदाहरणाथ , कंठ- ंथी या िवक ृती (thyroid
disorders ) िकंवा ि दल झडप म ुख (mitral valve prelate ) असे संबोधल े जाणारी
दयाशी स ंबंिधत िवक ृती. १.५ ते ४ ट या ंदर यान लोका ंम ये यां या जीवनात
कधीतरी ही िवक ृती िवकिसत होईल . बह तेक लोक , यां याम य े आकि मक भय िवक ृती
िवकिसत होत े, ती सामा यतः काही व ेळा या ं या वयाची उ र -िकशोराव था आिण म य -
ितशी यादर यान िवकिसत होत े. या िवक ृतीने त असणा या अन ेक य या
दीघ कालीन सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती, नैरा य आिण म -अितस ेवन या ंनीदेखील
ासल े या असतात .
जैिवक ि कोन (Biological Perspective ):
जैिवक िस ा ंतानुसार, या िवक ृतीने त असणा या य ची वाय च ेतासं था
(autonomic nervous systems ) ही अित - िति याशील असत े, जी या ंना अ पशा
उ ेजनाम ुळे यांना सामना करण े-िकंवा-पलायन करण े अशा प ूण अिनि तत ेत लोटतात . हे
नॉरएिपन ेि न िक ंवा सेरेटोिनन या सं ेरकांतील असमतोलाचा प रणाम अस ू शकतो िक ंवा
ासावरोधा ित असणा या अितस ंवेदनिशलत ेमुळे होते. िशवाय , असे काही प ुरावे आहेत,
जे हे दश िवतात , क आकि मक भय िवक ृती अन ुवांिशक ्या पुढील िपढीत स ं िमत
होते.
नैरा य-िवरोधी औषध े (Antidepressants ) आिण ब े झोडायझ ेपाई स ही आकि मक
भय िवक ृती आिण साव जिनक िठकाणा ंिवषयी भयग ंडयु वत न कमी कर यासाठी भावी
ठरली आह ेत, परंतु ही औषध े बंद के यानंतर य त ही िवक ृती पु हा बळावत े.
मानसशा ीय ि कोन (Psychological Perspective ):
मानसशा ीय िस ा ंत असे सुचिवतात , क या य आकि मक भय िवक ृतीने त
असतात , या या ं या शारी रक स ंवेदनां ित अितद असतात व शारी रक स ंवेदनांचे
नकारा मक अथ बोधन करतात आिण यापक होत जाणा या , आप ीजनक िवचारसरणीत
य त राहतात . हीच िवचारसरणी न ंतर शरीरशा ीय स ि यीकरण वाढवत े आिण प रप ूण
आकि मक भयाच े झटक े ये यास स ु वात होत े.
बोधिनक -वत न-उपचारप ती (Cognitive –behavioural therapy - CBT) ही
आकि मक भय िवक ृती हातळ यात एक भावी उपचार अस याच े िदसून येते. यात
अिशला ंना िशिथलीकरणा या यायामा ंचे िश ण द ेऊन या ं या िवचारसरणीची
आप ीजनक श ैली ओळख ून, अनेकदा ज े हा उपचारप ती या स ा ंम ये आकि मक
भयाच े झटक े उ प न क न , या आप ीजनक िवचारा ंना आ हान द ेणे िशकवल े जाते.
munotes.in
Page 102
अपसामा य मानसशा
102 ६.४ भयगंड (PHOBIAS )
साव जिनक िठकाणा ंिवषयी भयग ंड (Agoraphobia ):
अगोराफोिबया (agoraphobia ) ही स ं ा ीक श दात ून आली आह े, याचा अथ
“बाजारा ं या िठकाणा ंिवषयी वाटणारी िभती ” असा आह े. तथािप साव जिनक
िठकाणा ंिवषयी भयग ंड हा िवक ृती हण ून केवळ बाजारा ं या िठकाणा ंपुरताच मया िदत नाही ,
तर ती एक ि थती आह े, याम य े य ला अशा कोण या ही साव जिनक िठकाणाची भीती
असत े, जेथून आणीबाणी या स ंगी िनसट यास िक ंवा मदत िमळव यात या ंना अडचण
येऊ शकत े, उदाहरणाथ , िसनेमागृहात िच पट पाहत असताना आकि मक भयाचा झटका
आ यास या ंना कोणतीही मदत न िमळ याची भीती . येथे मूळ िभती ही िठकाणािवषयी
(उ ीपक) नसून कोणतीही मदत िमळव यास असमथ ठर यािवषयी आह े. हीच गो या
भयगंडाला इतर भयग ंडा या इतर कारा ंपासून वेगळे करत े. साव जिनक िठकाणा ंिवषयी
भयगंड असणा या लोका ंना गद या िठकाणी , गजबजल े या िठकाणी , जसे बाजाराची
िठकाण े िकंवा खर ेदी क े, अशा िठकाणी असताना गरज भास यास कोणतीही मदत न
िमळ याची भीती असत े. यांना बंिद त िठकाण े, जसे क बस , भुयारी माग िकंवा उ ाहक
यांचीसु ा भीती वाटत े. शेवटी, यांना िव तीण मोक या जागा , जसे क मोठी श ेते,
यांचीदेखील भीती वाटत े, िवशेषत: जे हा त े एकट े असतात . ही भी ती काही य म य े
इतक जा त असत े, क ते घरात ून बाह ेर पडण े टाळतात .
डी.एस.एम. - ५ अनुसार, िनदानासाठी एखा ा य त ही ल ण े सात यान े िकमान ६
मिहने तरी िनदश नास यायला हवीत . ब याच करणा ंम ये साव जिनक िठकाणा ंिवषयी
भयगंडाची स ु वात य वार ंवार द ुि ंतेची ल ण े अनुभवू लाग यावर एका वषा नंतर
होते.
डी.एस.एम. - ४ टी. आर. म ये साव जिनक िठकाणा ंिवषयी भयग ंडाला आकि मक भय
िवकृतीपास ून वत ं िनदान हण ून िवचारात घ ेतले न हत े. यामुळे य या आजाराच े
िनदान आकि मक भय िवक ृती साव जिनक िठकाणा ंिवषयी भयग ंडासह िक ंवा यािशवाय
असे केले जात अस े. परंतु, िवचारात घ े यायो य स ंशोधनाचा भाग आिण आ ंतररा ीय
रोग-वग करण (International Classification of Diseases – ICD) णालीवर
आधा रत साव जिनक िठकाणा ंिवषयी या भयग ंडाला डी .एस.एम. - ५ म ये वतं िनदान
हणून िवचारात घ ेतले आहे.
साव जिनक िठकाणा ंिवषयी भयग ंड य ना या ं या य ुवाव थ ेत िवळखा घालत े. एका
िव तृत संशोधनात अस े आढळ ून आल े, क साव जिनक िठकाणा ंिवषयी भयग ंड िवकिसत
झाले या ७० ट या ंह न अिधक लोका ंम ये हा भयग ंड वया या २५ या वषा अगोदर
िवकिसत झाला आिण ५० ट के लोका ंम ये तो वया या १५ वषा अगोदर िवकिसत झाला
होता (बोड न आिण इतर , १९८८ ).
munotes.in
Page 103
आकि मक भय , दुि ंता, भावाितर ेक
आिण या ं या िवक ृती – II
103 भयगंड (Phobias )
िविश भयग ंड (Specific Phobias ):
िविश भयग ंड ही एखा ा िविश व त ू/पदाथा ची िक ंवा प रि थतीची ती आिण अित
माणात वाटणा री भीती असत े. जे हा असा भयग ंड असणार े लोक या ंना भीती वाटत
असणा या व त ू/पदाथा ला िक ंवा प रि थतीला सामोर े जातात , यांची दुि ंता व रत
आिण ती असत े, तर काहीजण अगदी प ूण -िवकिसत अस े आकि मक भयाच े झटक े
अनुभवतात . ते या भयभीत करणा या व त ू/पदाथा ला िकंवा प रि थतीला सामोर े जाण े
टाळ यासाठी कोण याही तरावर जाऊ शकतात . आिण सवा त मह वाच े हणज े ते
ल णीय मानिसक ास आिण िबघाड अन ुभवतात .
बरेच भयग ंड हे बा याव थ ेत िवकिसत होतात . भयगंड असल े या ौढ य ह े
ओळखतात , क या ं या द ुि ंता या अतािक क आिण अवाजवी आह े, परंतु ते यांची
दुि ंता िनय ंि त क शकत नाहीत , मा बालका ंना अशी अ ंत ी अस ेल अस े नाही. १०
पैक ४ इत या अन ेक लोका ंना या ं या जीवनात काही ट या ंवर िविश भयग ंड होऊ
शकतो , जे याला (भयगंडाला) एक सवा िधक सामा य िवक ृत पैक एक बनिवत े.
िविश भयग ंड हा प ुढील चारप ैक एक कारचा अस ू शकतो (APA, 2000 ): पशु- ाणी
कार , नैसिग क पया वरण कार , प रि थतीन ु प कार , आिण र -इंजे शन-दुखापत
कार .
अ) पशु- ाणी कार भयग ंड (animal type phobia) : यात िविश ाणी िक ंवा
क टक , जसे क क ु ा, मांजर, साप िक ंवा कोळी (spiders ) यांिवषयी आ य ंितक भीती
असत े. संयु रा ा ंम ये (United States ) सापािवषयी भयग ंड हा पश ु- ाणी भयग ंडाचा
सवा िधक सामा य भयग ंड कार मानला जातो .
ब) नैसिग क पया वरण कार भयग ंड (natural environment type phobia):
यात न ैसिग क पया वरणातील िविश घटना िक ंवा प रि थती , जसे क वादळ , उंचीवरील
िठकाण े, आग िक ंवा पाणी या ंिवषयी ती भीती असत े.
क) प रि थतीन ु प कार भयग ंड (Situational type phobia ): याम य े
सामा यतः साव जिनक प रवहनाची साधन े, बोगदे, पूल, उ ाहक, उडणे िकंवा वाहन
चालिवण े यांिवषयी या भीतीचा समाव ेश होतो . बंिद त िठकाणा ंिवषयी भयग ंड
(Claustrophobia ) िकंवा अ ंद जागा ंची भीती हा सामा य प रि थतीन ु प भयग ंडाचा
कार आह े. प रि थतीन ु प भयग ंड असल े या य ची अशी धारणा असत े, क या ंना
भयगंड असणा या प रि थत म य े असताना या ंना आकि मक भयाच े झटक े येऊ
शकतात .
ड) र -इंजे शन-दुखापत कार भयग ंड (blood -injection -injury type
phobia ): या कारास सवा त थम डी .एस.एम. - ४ म ये मा यता द े यात आली . या
कारचा भयग ंड असणा या य ना र , दुखापत, िकंवा इंजे शन घ ेताना पाहण े िकंवा
इतर कोणतीही व ै क य ि या अन ुभवणे याची भीती वाटत े. munotes.in
Page 104
अपसामा य मानसशा
104 इ) िकरकोळ कार भयग ंड (Miscellaneous type phobia ): यात अशा
व तू/पदाथा चा िक ंवा प रि थतीचा समाव ेश होतो , याबाबत एखादी य ती द ुि ंता
अनुभवते आिण या ंचे वग करण वरीलप ैक चारही कारा ंम ये केले जाऊ शकत नाही .
सामािजक भयग ंड (Social Phobia ):
सामािजक भयग ंड असल े या य ना अशा सामािजक प रि थती , जेथे यांना वाटत े क
इतर लोक या ं यािवषयी पडताळणी करतील , या गो ीची च ंड भीती वाटत े. इतर
लोकांसमोर लािजरवाण े वाट यािवषयी त े ती त ेने भयभीती असतात . सामािजक भयग ंड
य या द ैनंिदन जीवनात ग ंभीर व पाच े य यय िनमा ण करत े. हा भयग ंड असणा या
य साव जिनक िठकाणी खाण े िकंवा िपण े टाळतात . यांना या गो ीची भीती वाटत े क ,
खाताना होणारा आवाज , खा पदाथ खाली सा ंडणे, िकंवा अ य अशा गो म ुळे यांना खूप
लािजरवाण े वाटेल. ते साव जिनक िठकाणी िलिहण े, यां या नावाची वा री करण े
यासिहत , टाळू शकतात , कारण या ंना ही भीती वाटत े, क लोक या ंचा हात थरथरताना
पाहतील .
सामािजक भयग ंड असणा या य सा धारणतः तीन गटा ंम ये िवभाग या जाऊ शकतात
(एंग आिण इतर , २००० ). काही य ना फ साव जिनक िठकाणी बोल याची भीती
वाटत असत े. इतर काहीजण िविवध सामािजक प रि थत िवषयी म यम व पाची द ुि ंता
अनुभवतात . अखेरीस, ते, जे अनेक सामािजक प रि थत िवषयी ग ंभीर व पाची भीती
अनुभवतात , यात साव जिनक िठकाणी बोल यापास ून ते केवळ इतर य शी स ंवाद
साधण े य ांचा समाव ेश होतो , यांना सामा यीक ृत कारचा सामािजक भयग ंड आह े असे
हणतात .
सामािजक भयग ंड हा साप े री या सामा य अस ून ८% संयु रा ीय ौढ लोकस ं येचे
१२ मिह या ं या कालावधीत िनदान होत े आिण य ेक ८ य प ैक १ य ित या
जीवनात कधीतरी ही िवक ृती अन ुभवते (केसले आिण इतर , १९८८ , ि अर आिण इतर ,
१९९२ ). मिहला ंम ये पु षां या त ुलनेत ही िवक ृती िवकिसत हो याच े माण काहीस े
अिधक आढळ ून येते.
एकदा ही िवकृती िवकिसत झाली आिण यावर यो य उपचार क ेले गेले नाहीत , तर
सामािजक भयग ंड ही दीघ कालीन सम या ठरत े. अिधकतर लोक या ं या या सामािजक
भयगंडा या ल णा ंवर उपचार घ े यास य न करत नाहीत .
६.५ सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती (GENERALIZED ANXIETY
DISORDER)
सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती असणा या य ना या ं या जीवनात ब याच गो ची काळजी
करतात , उदाहरणाथ , नोकरीतील या ंची कामिगरी , यांचे नातेसंबंध कस े आहेत, आिण
यांचे वतःच े आरो य या ंिवषयी काळजी . यां या काळजीचा क हा एक सम या /
िकंवा एखादी िविश प रि थती िक ंवा पदाथ य ांपुरता मया िदत नसतो , तर अन ेक
वेगवेग या गो िवषयी काळजी कर याकड े यांचा कल असतो . यांची िच ंता वार ंवार munotes.in
Page 105
आकि मक भय , दुि ंता, भावाितर ेक
आिण या ं या िवक ृती – II
105 बदलू शकत े. यां या या काळजी या सोबतीला द ुि ंतेची अन ेक शरीरशा ीय ल ण े,
यात नाय ूंमधील तणाव , िन ा िवचिलतता , आिण दीघ कालीन अ व थत ेची जाणीव
यांचा समाव ेश होतो , तीदेखील असतात .
सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती हा द ुि ंता िवक ृतीचा साप े र या सामा य कार अस ून ४
ट के संयु रा ीय लोकस ं या ती कोण याही सहा मिह या ं या कालावधीत अन ुभवते.
सामा यी कृत दुि ंता िवक ृती असणा या बह स ं य लोका ंम ये दुसरी द ुि ंता िवक ृती, जसे
क भयग ंड िकंवा आकि मक भय िवक ृती, यादेखील िवकिसत होतात आिण अन ेकजण
नैरा यद ेखील अन ुभवतात .
सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृतीचे िस ा ंत (Theories of Generalised Anxiety
Disorder ):
१. मनोगितक य िस ा ंत (Psychodynamic Theories ):
ॉईड (१९१७ ) यांनी सव थम सामा यीक ृत दुि ंतेचे मानसशा ीय िस ा ंत िवकिसत
केले. यांनी दुि ंतेची तीन कारा ंत िवभागणी क ेली. वा तिवक , चेतापेशीय, आिण न ैितक.
वा तिवक द ुि ंता ते हा उ वत े, जे हा आपण वा तव स ंकट िक ंवा धो याचा सामना
करतो , जसे क आगामी झ ंझावाती वादळ . चेतापेशीय द ुि ंता त े हा उ वत े, जे हा
आप याला वार ंवार आप या इडच े (Id) आवेग य कर यापास ून अटकाव करतो , याचे
पांतर द ुि ंतेत होत े. नैितक द ुि ंता ते हा उ वत े, जे हा आप या इडच े आवेग य
कर यासाठी आप याला िश ा िमळत े आिण आपण या आव ेगांचा संबंध या िश ेसोबत
जोडतो , याम ुळे दुि ंता िनमा ण होत े. सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती ते हा उ वत े, जे हा
वसंर णा मक /बचावा मक त ं ांम ये (defense mechanisms ) आता इडचे आव ेग
िकंवा चेतापेशीय िक ंवा नैितक द ुि ंता, या या आव ेगांमधून उ प न होतात , यांपैक
कशाचाही अ ंतभा व नसतो .
अलीकड या काळातील मनोगितक य िस ा ंत सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृतीचे संबंध सदोष
संगोपन िति य ेशी जोडतात , याचा प रणाम हण ून वतःची व इतरांची ितमा ही ख ूप
नाजुक व िववादीत व पाची बनत े. या बालका ंचे पालक प ुरेसे ेमळ आिण यो य
संगोपन करणार े नसतात आिण अित -िश ति य व टीका करणार े असतात , या
बालका ंम ये वत :िवषयीची ितमा अस ुरि त हण ून आिण इतरा ंिवषयीची ितमा श ू
हणून िवकिस त होत े. एक ौढ हण ून या ंचे जीवन या ं यातील अस ुरि तता
लपिव यासाठी िक ंवा या अस ुरि तत ेवर मात कर यासाठी आत य ना ंनी भरल ेले
असत े, परंतु ताण उ प न करणार े घटक या ं या सामना कर या या मत ेला अन ेकदा
यापून टाकतात , याम ुळे यां याम य े वारंवार द ुि ंतेची पधा िनमा ण होत े.
२. मानवतावादी आिण अि त ववादी िस ा ंत (Humanistic and Existential
Theories ):
काल रॉजस यांचे सामा यीक ृत दुि ंतािवषयक मानवतावादी प ीकरण अस े सुचिवत े, क
या म ुलांना बालपणी या ं या मह वा या य कडून िबनशत सकारा मक आदर िमळत
नाही, अशी बालक े पुढील आय ु यात वतःवर अिधक टीका करणारी होतात आिण munotes.in
Page 106
अपसामा य मानसशा
106 गुणव ेिवषयी अशा अटी आिण अस े कठोर व -दजा िवकिसत करतात , जे इतरा ंकडून
वीकारल े जा यासाठी या ंनी पूण केलेच पािहज े असे यांना वाटत े. नंतर अशा य
आजीवन या ंचे खरे व नाका न आिण इतरा ंकडून मा यता ा कर यासाठी सात यान े
द राह न या ग ुणव ेिवषयक अटी प ूण कर यासाठी य नशील राहतात . ते िवशेषतः
यांचा व -दजा ा कर यात अपयशी ठरतात , याम ुळे ते दीघ कालीन द ुि ंता िक ंवा
नैरा य अनुभवतात .
अि त ववादी िस ा ंतकार सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृतीसाठी अि त विवषयक द ुि ंतेला
आरोिपत करतात , जी एखा ा या अि त वा या मया दा व जबाबदा या या ंबाबत एक
साव ि क मानवी भय आह े. अि त विवषयक द ुि ंता ते हा उ वत े, जे हा आपण म ृ यूचे
अंितम व , ही व त ुि थती क आपण क ुणालातरी िनह तुकपणे दुखावल े असेल िकंवा ही
संभावना क आप या आय ु याला काही अथ नाही, या सवा ना सामोर े जातो . आपण ही
अि त विवषयक द ुि ंता आप या मया दांचा वीकार क न आिण आपल े जीवन अथ पूण
बनिव यासाठी य नशील राह न टाळ ू शकतो , िकंवा आपण जबाबदारी िक ंवा इतरा ं या
िनयमा ंचे अनुपालन करण े टाळ ून दुि ंता शा ंत कर याचा य न क शकतो . परंतु,
जीवना या अि त विवषयक ा ंना सामोर े जा यात अपयशी होण े हे दुि ंता ित या जागी
अबािधत ठ ेवते आिण आप याला “खोट्या आय ु याकडे” घेऊन जात े.
३. बोधिनक िस ा ंत (Cognitive Theories ):
सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृतीसंबंिधत बोधिनक िस ा ंत अस े सुचवतात , क ही िवक ृती
असणा या लोका ंचे िवचार बोध व अबोध दो ही पात या ंवर धो यावर क ि त असतात . या
िवकृतीने त असल ेले लोक बोध पातळीवर अनेक अयो य ग ृिहतके धारण करतात , जी
यांना दुि ंतेकडे घेऊन जातात , जसे क “मला य ेकाने ेम करायला हव े िकंवा वीक ृती
ायला हवी ”, “नेहमी वाईटात वाईटाची अप े ा ठ ेवणे के हाही चा ंगले”. ही िवक ृती
असणा या लोका ंची अशी धारणा असत े, क काळजी क े याने वाईट घटना टाळता य ेऊ
शकतात . अशा धारणा अन ेकदा अ ंध ा असतात . परंतु ही िवक ृती असणार े लोक
असेसु ा मानतात , क काळजी करण े हे यांना ो सािहत करत े आिण सम या
िनराकरणाची ि या स ुलभ करत े. तरीही , अशा य या ंना काळजी असणा या
गो या क ्- ितमा सि यत ेने टाळतात , कदािचत या ितमा ंशी स ंबंिधत असणा या
नकारा मक भावना टाळ याचा माग हणून.
यांचे अयो य ग ृिहतके यांना थ ेट सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती असणा या य ना
प रि थतीस वय ंचिलत िवचारा ंनी िति या द े यास भाग पाडतात , जे यांची दुि ंता
उ ेिजत करतात , यांना अित द बन यास आिण या ंना प रि थतीला ती िति या
दे यास भाग पाडतात .
तुमची गती तपासा :
१. सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती (GAD ) हणज े तु हाला काय वाटत े?
२. सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती या िविवध िस ा ंतांवर चचा करा.
munotes.in
Page 107
आकि मक भय , दुि ंता, भावाितर ेक
आिण या ं या िवक ृती – II
107 ६.६ सारांश
दुि ंता िवक ृती या ि ल आिण मानिसक िवक ृतीचे सवा िधक सामा य प आह ेत. दुि ंता
ही भिव याम ुिखत अव था असत े, यात य धोका अन ुभव या या श यता ंवर ल
क ि त करत े. आकि मक भय आिण द ुि ंता िभ न द ुि ंता िवक ृती िनमा ण करता त.
भयगंडाम य े य अशा प रि थती टाळत े, या ती द ुि ंता आिण आकि मक भय
िवकृती उ प न करतात . िविश आन ुवांिशक अस ुरि तता य स द ुि ंता िवक ृतीचा
धोका िनमा ण करताना िदसत े. मानसशा ीय आिण सामािजक कारणा ंमुळे दुि ंता िवक ृती
होऊ शकत े. मानस शा ीय , सामािजक आिण जीवशा ीय उपचार णास द ुि ंता िवक ृती
असणा या णास साहा यक ठरतात .
६.७
१. दुि ंता आिण आकि मक भय िवक ृती या ं या या या सा ंगा आिण या ं या
ल णा ंबाबत चचा करा.
२. खालील िटपा िलहा :
अ) साव जिनक िठकाणा ंिवषयी भयग ंड
ब) िविश भयग ंड
क) सामािजक भयग ंड
३. सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती हणज े काय ? सामा यीक ृत दुि ंता िवक ृती या िविवध
िस ांतांवर चचा करा.
६.८ संदभ
Abnormal Psychology by David H. Barlow & V. Mark Durand, 1995,2003
New Delhi.
Dhanda Amrta ( 2000) Legal order & Mental Disorder, New Delhi, Sage
Publication Pvt. Ltd.
munotes.in
Page 108
108 ७
काियक ल ण े आिण असंल नीय िवकार - I
घटक संरचना
७.० उि ्ये
७.१ तावना
७.२ असंल नीय िवकृती
७.२.१ अवैय क करण िवक ृती
७.२.२ असंल नीय मृतीलोप
७.२.३ असंल नीय म ृतीखंडन
७.२.४ असंल नीय ओळख िवक ृती
७.३ काियक - व पी िवकृती, वै क य ि थत वर प र णाम करणार े मानसशा ीय घटक
आिण अस ंल नीय िवक ृती: जैव-मनो-सामािजक ि कोन
७.४ सारांश
७.५
७.६ संदभ
७.० उि ्ये
हा पाठ अ यास यान ंतर तु ही यासाठी स म हाल:
असंल नीय िवकृत या संक पना समजून घेणे
िविवध कार या असंल नीय िवकृत िवषयी तपशील जाणून घेणे
िविवध काियक व पी िवक ृत िवषयक ज ैव-मनो-सामािजक ि कोन , वै क य
ि थत वर प रणाम करणार े मानसशा ीय घटक आिण अस ंल नीय िवक ृती या ंिवषयी
जाणून घेणे.
७.१ तावना
आप या दैनंिदन जीवनात सम या ंमधून तणावा ंचे िविवध संग उभे राहत असतात .
यामुळे िव कळीत झाले या प रि थतीम य े आप याला िचंता, िवषाद , व-िव ास यां या
पातळीम य े होणार े प रणाम आप याला जाणवत असतात . िचंता आिण संघष यांम ये
समायोजनाचा यो य माग सापडला नाही, तर असंल नीय िवकृतीला (Dissociative munotes.in
Page 109
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - I
109 disorders ) सामोर े जावे लागत े. मृती आिण बोधि थतीतील काया मक अथवा
यि म वातील पालटास असंल नीय िवकृती असे हणतात .
असंल नीय िवकृती हे मनोवै ािनक अशांततेचे एक टोकाच े व प आहे, याम य े िचंता
आिण संघष यांचा समाव ेश होतो, याम य े एखा ा य या यि म वाचा भाग या या
िकंवा ित या जाग क काया या उव रत भागापास ून िवभ होतो. असंल नीय िवकृतीचा
एक कार हणज े असंल नीय ओळख िवकृती (Dissociative Identity Disorder ).
असंल नीय ओळख िवकृतीची वैिश ्ये तसेच याचे िस ांत आिण उपचार यांब ल आपण
या पाठात थोड यात चचा करणार आहोत . इतर काही असंल नीय िवकृती, यांची आपण
थोड यात चचा करणार आहोत , यात असंल नीय मृतीलोप (Dissociateive
Amnesia ) आिण याचे कार , असंल नीय म ृतीखंडन (Dissociative Fugue ),
अवैय क करण िवक ृती (Depersonalisa tion Disorder ) यांचा समाव ेश होतो.
यांची चचा करत असताना या पाठाम य े आपण यांची वैिश ्ये, उपचार , तसेच यांचे
िस ांत यांब ल थोड यात जाणून घेणार आहोत . पाठा या शेवटी िविवध काियक व पी
िवकृत चा (Somatoform Disorder ) जैव-मनो-सामािजक ि कोन (biopsychsocial
perspective ), वै क य ि थत वर प रणाम करणार े मानसशा ीय घटक आिण
असंल नीय िवकृती अ यासणार आहोत .
८.२ असंल नीय िवकृती (DISSOCIATIVE DISORDERS )
असंल नीय िवकृती हा एक िवकार आहे, याने सारमा यमा ंचे ल वेधले आहे. डॉ.
िस मंड ॉईड आिण मॉट न ि स यांनी या िवकारावर काही अ ेसर अ यास केला.
असंल नीय िवकृतीत ती भाविनक संघषा मुळे यि म वाचा एक भाग पूण पणे िवघटन
होऊन य त नवीनच यि म व उ वत े. काही कारा ंत िनवडक अथवा यापक
मृतीलोप उ वतो . ती िच ंता, तणाव त संग यांत एकाक पणाची भावना सतावत े,
जगापास ून िकंवा आठवण पास ून वतःपास ून अिल पणाची भावना जाणवत े. हा बदल
दीघ काळ अथवा अ पकाळ िटकतो . काही व ेळा िचंता आिण ताण टाळ याच े माग
हणूनदेखील या असंल नीय िवकृती िनमा ण होतात . या िवकृतीमुळे अ वीकाराह इ छा
अथवा वत न असणा या य ला जबाबदारी झटकून टाक याची एक कार े संधी ा
होते.
असंल नीय िवक ृती हे मानिसक िवचिलतत ेचे (psychological disturbance ) एक
टोकाच े व प आहे, याम य े वैयि क ओळख न होते, आसपास या प रि थतीब ल
जाग कता कमी होते, आिण िविच शारी रक हालचाली होतात . एकदा असंल नता
उ वली , क असंलि नय झालेला भाग य या उव रत बोध मनासाठी अग य बनते.
मानिसक िवकारा ंचे/िवकृत चे िनदानीय आिण स ं याशा ीय मािहतीप ुि तका -
डी.एस.एम. ४ (Diagnostic and Statistical Manual of Men tal Disorders -
DSM IV ) यानुसार असंल नीय िवकृत या काही सवा िधक सामा य कारा ंत
अवैय क करण िवक ृती (Depersonalization Disorder ) असंल नीय मृतीलोप munotes.in
Page 110
अपसामा य मानसशा
110 (Dissociative Amnesia ), असंल नीय म ृतीखंडन (Dissociative Fugue ), आिण
असंल नीय ओळख िवकृती (Dissoc iative identify Disorder ) यांचा समाव ेश होतो .
आपण या सव असंल नीय िवकारा ं या िविवध कारा ंवर चचा क या .
७.२.१ अवैय क करण िवक ृती (Depersonalization Disorder ):
ही असंल नीय िवक ृती सामा यतः िकशोराव थ ेत उ वत े, याम य े य वतःिवषयीची
जाणीव गमावतात आिण अवा तव िकंवा वेग या िठकाणी िव थािपत झा यासारख े
अनुभवतात . या िवकृतीतील अनुभव एखा ा व नवत ि थतीसारख े असतात .
अ पकाळ , परंतु वारंवार संवेदनापालट होऊन व आिण प रि थतीिवषयक वा तव
जािणव ेचे भान हरपत े, शरीर-मन िवलगता अनुभव आिण शरीरबा अनुभवांना
अवैय क करण िवकृती असे हणतात . ही िवक ृती असणार े लोक काही वेळा असेही
न दवतात , क ते मृत होते आिण शरीरावर तरंगत होते. यांना असेही वाटते, क ते
अचानक वेगळे आहेत. उदाहरणाथ , यां या शरीरात चंड बदल झाला आहे आिण हणून
ते खूप वेगळे झाले आहेत. यांना शरीराबाह ेरचा अनुभव येतो, याम य े यांना असे
वाटते, क ते यां या भौितक शरीरा या वर तरंगत आहेत आिण खाली काय चालल े आहे,
ते पाहात आहेत. या िवक ृती या ल णा ंत मन आिण शरीर धारणेतील बदला ंचा समाव ेश
होतो - अगदी एखा ा या अनुभवांपासून, अिल त ेपासून ते वत: या शरीरात ून बाहेर
पड या या जाणीवा ंपय त.
अवैयि करणाच े अनुभव सामा य लोकांम येदेखील उ वतात , जे हा त े चंड
तणावाखाली असतात िकंवा ते मा रज ुआना िकंवा एलएसडी यांसारखी मनाम य े बदल
घडवून आणणारी अंमली य े (mind -altering drugs ) वापरतात . मा ,
अवैय क करण िवकृत म ये अशा अंमली पदाथा ारे िमळणा या िचथावणीिशवाय मन-
शरीर संवेदनांचे िव पण वारंवार घडते. आ यंितक तणावा या कालख ंडात, जसे क
अपघातान ंतर या लगत या काळातस ु ा एखा ा असुरि त य म य े अवैयि करणाचा
संग पाहायला िम ळू शकतो .
अनेकदा ही िवक ृती संसग ज य आजार , अपघात , िकंवा इतर काही आघाती घटना ंमुळे
उ वणा या ती ताणात ून उ वत े. या य ना अवैय क करणाची ि थती
(depersonalized state ) अनुभवतात , ते सामा यतः (अवैय क करणा या ) दोन
संगांदर यान या काळात पूण पणे सामा यपण े काय कर यास स म असतात .
अवैय क करण (Depersonalization ) एक मानिसक यं णा आहे, या ार े एखादी
य वा तिवकत ेपासून “िवभ ” होते. अवैयि क करण हा अनेकदा गंभीर ि थत या
संचाचा एक भाग असतो , जेथे वा तिवकत ेचा अनुभव आिण अगदी एखा ाची
ओळखद ेखील िवखुरताना िदसत े.
ही िवकृती ासंिगक व पाची अस यान े काही िमिनट े िकंवा तास िटकत े. ही सवा िधक
वारंवार उ वणारी अस ंलि नय कारची िवकृती आहे, हणून असा िवचार क ेला जातो, क
ही िवक ृती अस ंलि नकत ेचे सवा त सौ य व प असल े पािहज े आिण अ िधक सहजत ेने
बरी होणारी िवक ृती असायला हवी . असे गृहीत धरल े जात े, क अव ैयि क करण हा
तणावप ूण प रि थतीत ून िनसट यासाठी क ेलेला य न असावा . तथािप , या
िवकृतीिवषयीचा द (data) खूप प नाही. munotes.in
Page 111
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - I
111 बह सं य त ांची यावर सहमती आहे, क असंलि नय िवक ृती या बालपणातील ती
आघाती अनुभवांचे (intensely traumatic experiences ) अखेरचे फिलत असतात ,
िवशेषत: ते अनुभव, यांम ये शोषण /छळ िकंवा इतर कारच े भाविनक गैरवत न समािव
आहे. इतर कारच े आघाती अनुभव, जे ता पुरते िकंवा दीघ काळ िटकणार े असू शकतात ,
यामुळेदेखील असंलि नय िवक ृती होऊ शकतात . असंलि नय िवकृत या कारणास ंदभा त
स याची मते मु य व े मानसशा ीय ि कोना ंवर आधा रत आहेत. या प रि थतीला
कारणीभ ूत असणा या जैिवक घटका ंब लच े ान अ यंत मया िदत आहे.
७.२.२ असंलि नय मृतीलोप (Dissociative Amnesia ):
असंलि नय मृतीलोप िवकृतीला पूव मनोज य मृतीलोप (psychogenic amnesia )
असे हणत . या िवकृतीम य े य मह वा या वैयि क तपशील आिण अनुभव ल ात ठेवू
शकत नाहीत , जे सहसा अ यंत आघाती िकंवा अ यंत तणावप ूण घटना ंशी संबंिधत
असतात . ती मानिसक संघष अथवा मानिसक आघाताम ुळे अचानक िनवडक अथवा सव
अनुभवांचे िव मरण होते. ही िवक ृती म दूतील िबघाड , म दूचे िवकार , अंमली पदाथा चे सेवन
िकंवा औषधा ंमुळे उ वत नाही. या िवकृतीम य े एखादी य आपली वैयि क मािहती
संपूण पणे िवसरत े िकंवा काही िविश वैयि क तपशील ल ात ठेव यास असमथ ठरते.
परंतु, नवीन अनुभव हण कर याची मता अबािधत िदसून येते.
यु ा या वेळी िकंवा त सम तणावप ूण घटना ंम ये असंलि नय मृतीलोप सामा य आहे. हे
ल ात ठेवणे आव यक आह े, क असंलि नय मृतीलोप िवकृती बह तेक करणा ंम ये
िव मरण सामा यीक ृत कर याऐवजी अ यंत आघाती घटना िकंवा आठवण साठी िनवडक
असत े. येक य या मृतीम य े होणारी घट िह या व पाशी संबंिधत असंलि नय
मृतीलोपाच े चार कार खालील माण े आहेत:
सामा यीक ृत मृतीलोप (Generalized Amnesia ): या कार या मृतीलोपात
एखा ा य ला पूव आयु यातील सव घटना ंचे िव मरण होते. याम य े य वत:चे
नाव, गाव, व-ओळख वगैरे काहीच आठव ू शकत नाही. थळ-काळ, नातेवाईक ,
कुटुंिबयांना य ओळख ू शकत नाही. णांची भाषा, वत नशैली, वागणे-बोलण े तक संगत
आढळते. या िवकृतीचा कालावधी आजीवन असू शकतो िकंवा सुमारे सहा मिहने िकंवा
एक वष असू शकतो .
थािनक क ृत िकंवा िनवडक मृतीलोप (Localized or Selective
Amnesia ): या कार या मृतीलोपात केवळ एखा ा आघातज य संगाशी संबंिधत
आठवणीच े िव मरण होत े. उदाहरणाथ , य त केवळ एखादा अपघात अथवा नैसिग क
आप ीज य संगाची िव मृती आढळत े. सामा यीक ृत मृतीलोपा या तुलनेत हा
मृतीलोप अिधक सामा य आहे.
िनवडक मृतीलोप (Selective Amnesia ): या कार या मृतीलोपा त
काळा या ओघात आघातज य घटनेतील काही गो ी आठवतात , पण आघाताशी संबंिधत
अनेक घटना आठवत नाही. उदाहरणाथ , आगीत ून वाचल े या य ला णवािहक ेतून
णालयात जा याची आठवण असू शकते, परंतु जळ या घरातून यांची सुटका कशी
झाली, हे आठवत नाही. munotes.in
Page 112
अपसामा य मानसशा
112 अखंिडत मृतीलोप (Continuous Amnesia ): या कार या मृतीलोपात
य िविश तारख ेपासून आतापय त या घटना आठव यात अयश वी होते. उदाहरणाथ ,
एखादा सैिनक सश सेवेत वेश करेपय त याचे बालपण आिण ता य ल ात ठेवू
शकतो . परंतु, या या लढाऊ कत या या पिह या दौ यान ंतर घडले या सव गो ी तो
कदािचत िवसरल ेला असू शकतो .
असंलि नय मृतीलोप िवकृतीचे िनदान करणे डॉ टरा ंसाठी खूप कठीण आहे, कारण
मरणश कमी हो याची अनेक संभा य कारण े आहेत. म दूला झालेली दुखापत ,
अप मार , मादक यांचे सेवन इ याद म ुळे होणार े िबघडल े या शारी रक काया मुळेदेखील
मृित ंश होऊ शकतो . काही य िविश फायद े िमळिव यासाठी असंलि नय
मृितलोपाची खोटी ल ण ेदेखील बनवतात . उदाहरणाथ , एखादा गंभीर गु हा केलेला
माणूस असा दावा क शकतो , क याला या घटनेिवषयी काहीही आठवत नाही िकंवा
तो कोण आहे, कुठे घडले, इ यादी .
७.२.३ असंलि नय मृती-खंडन (Dissociative Fugue ): या असंलि नय मृती-
खंडनाला पूव मनोज य मृती-खंडन (psychogenic fugue ) असे हणत . हा िवकार
असंलि नय मृितलोपासारखाच आहे. या िवकृतीम य े एखादी य एका िठकाणाह न
िनघत े आिण यां या बोध जािणव ेिशवाय दुस या िठकाणी जाते आिण या नवीन िठकाणी
ती कशी पोहोचली , याब ल जाग कता ा झा यावर आणखी ग धळात पडू शकते. या
िवकृतीम य े एखादी य वतःची ओळख पूण पणे िवसरत े िकंवा वैयि क ओळखीब ल
ग धळ ून जाते, आिण अचानक आिण अनपेि तपण े दुस या िठकाणी वास करते. काही
लोक वत:ची नवीन ओळखद ेखील क न देतात. यांना यांचा इितहास आठवण े श य
नसते.
ही िवकृती दुिम ळ आहे आिण ही िवकृती सहसा लवकर िनघून जात े िकंवा िविश वेळी
उ व याची श यता असत े, जसे क यु ा या वेळी िकंवा नैसिग क आप ीन ंतर, वैयि क
संकटे िकंवा आ यंितक ताण (जसे क , आिथ क सम या ), िश ेपासून वाच याची इ छा,
िकंवा आघाताचा अनुभवदेखील मृती-खंडन वाढवू शकतात . या िवकाराची इतर काही
मह वाची वैिश ्ये पुढील माण े आहेत:
हा िवकार सहसा ौढाव थ ेत होतो आिण िकशोराव थ ेपूव कधीच होत नाही. य न े
वयाची प नाशी ओला ंड यान ंतर हा विचतच होतो.
असंलि नय मृती-खंडन हा असा दुिम ळ िवकार आहे, क यावर अ रशः कोणत ेही
िनयंि त संशोधन झालेले नाही.
मृती-खंडन ि थती अचानक संपु ात य ेते आिण जे काही घडले, ते सव आठवत
नसले, तरी ब याचशा गो ी आठवत असतात आिण य घरी परतत े. या िवकारात
िवखुरलेला अनुभव हा मृती ंशापे ा अिधक असतो . जरी नवीन भूिमकेत पूण पणे
पांतर झाले नसले, तरी व-ओळख िव कळीत झालेली असत े. munotes.in
Page 113
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - I
113 पाि मा य सं कृत म य े आढळत नसले या वेग या असंलि नय िवकृतीचा एक
कार हणज े “अमोक ” (Amok ), जो या सं ेशी अगदी सा ा य ठेवणारा आहे. या
काराम य े य सतत चालत राहते आिण अनेकदा ूरपणे ाणघातक ह ला करते
आिण काहीव ेळा य ना िकंवा ा या ंना मारते, दीघ काळ पळते िकंवा पळून जाते,
इ यादी . पु षांम ये हा िवकार सव सामा य आहे.
आि ट क या मूळ लोकांम ये आढळणारा आणखी एक कारची असंलि नय िवक ृती,
जी “अमोक ”सारखी आहे, याला “िप हलोकटोक ” (Pivloktoq ) हणतात आिण हीच
िवकृती नवाजो जमातीम य े आहे, याला “उ माद जादूटोणा” (Frenzy Witchcraft )
हणतात .
सामा यतः या य असंलि नय मृित ंश अनुभवतात , ते वतःच बरे होतात आिण ते
काय िवसरल े आहेत, ते ल ात ठेवतात. उपचारप ती मृतीलोप िकंवा मृती-खंडन
अव थ ेदर यान काय घडले, हे आठव यावर ल क ि त करते. बह तेकदा काय घडले
आहे, हे माहीत क न घे या या हेतूने काय घडले, हे माहीत असल े या िम ां या िकंवा
कुटुंबीयां या मदतीन े ही िवकृती असणारी य प रि थतीचा सामना कर यासाठी तयार
होते. िम ांना िकंवा कुटुंिबयांना जाणीवप ूव क यात सामील केले जाते.
७.२.४ असंलि नय ओळख िवकृती (Dissociative identity Disorder - DID):
सव असंलि नय िवकृत पैक ही सवा त मनोरंजक आिण नाट्यमय आहे आिण या
िवकृतीला पूव एकािधक यि म व िवकृती (multiple personality disorder ) हणून
संबोधल े जात असे. असंलि नय ओळख िवकृतीम य े एखादी य एकापे ा अिधक व-
िकंवा यि म व िवकिसत करते. यात यि म वांचा उ लेख पूव सूचना हणून होतो, अशी
यि म व े जी म ूळ हणज े यजमान (host) यि म वा या िवरोधी वभावा या असतात .
या िवकृतीत एकाच शरीराम य े एकापे ा अिधक यि म व एक राहत असल े, तरीदेखील
काही कारा ंम ये फ काहीच वैिश ्ये वेगळी असतात , तर काही कारा ंम ये पूण तः
ओळखच वेगळी होऊन जाते. येक यि म वात येकाचे वतःच े असे वत न,
आवाजाचा वर आिण शारी रक हावभाव असतात . इतर कारा ंम ये केवळ काही वैिश ्ये
वेगळी असतात , कारण ओळखी केवळ अंशतः वतं असतात .
“िसिबल ” आिण “द ी फेसेस ऑफ इ ह” यांसार या कादंब या आिण िच पटा ंम ये ही
िवकृती िस कर यात आली होती . असंलि नय ओळख िवकृतीम य े येक बदल हा
पया वरण आिण वत:ब ल समजून घे याचा , यां याशी संबंिधत आिण िवचार कर याचा
एक सुसंगत आिण िटकाऊ आकृितबंध समजला जातो.
असंलि नय ओळख िवकृतीची वैिश ्ये:
या िवकृतीची मुख वैिश ्ये खालील माण े आहेत:
१. मृित ंश हे या िवकाराच े सवा त मह वाच े वैिश ्य आहे. मृित ंशात एखा ा
य या वैयि क इितहासा या काही पैलूंब ल ित या मृतीम य े अंतर असत े. munotes.in
Page 114
अपसामा य मानसशा
114 २. या िवकृतीमुळे वतःची मूळ ओळख खंिडत होते.
३. एका शरीरात अनेक यि म व े राहतात . ३ ते ४ ते २० पे ा अिधक यि म व े असू
शकतात .
४. ा िवकृती या य च े व-ओळखीच े मह वाच े पैलू असंलि नय झालेले असतात .
असंलि नय ओळख िवकृती या उपचारासाठी आले या य ला यजमान यि म व
(host personality ) हणून संबोधल े जाते. यजमान यि म वात अनेक िभ न ओळख
एक ठेव याची वृ ी असत े. एका यि म वात ून दुस या यि म वातील सं मणास
“ थला ंतर स ंकेत” (switch ) असे हणतात . थला ंतर स ंकेतादर यान भौितक प रवत न
होऊ शकते. मु ा, चेह यावरील हावभाव , चेह यावरील सुरकु या आिण अगदी शारी रक
अपंग वदेखील येऊ शकते. सवा त मह वाचा वादाचा मु ा, हणज े असंलि नय ओळख
िवकृती ही बनावट असू शकते िकंवा ती खरी असत े. या िवकृतीसंदभा त काही मह वाच े
मु े पुढील माण े आहेत.
असंलि नय ओळख असणा या य अितशय सूचना ा (suggestible ) असतात
आिण या य जे वैकि पक यि म व कट करतात , ते उपचारक या नी
(therapists ) उपचारप तीदर यान स ुचिवल े या अ ग य ां या िति या हणून
िकंवा संमोिहत ि थतीत तयार केले जातात .
साधारणपण े असे आढळ ून येते, क मूळ यि म व (core personality ) न आिण
िन य असत े आिण वैकि पक यि म वाला (alter personality ) िति या
हणून वैकि पक यि म व िवकिसत होते.
व तुिन चाच या असे सूिचत करतात , क खंिडत/िवखुरलेली व-ओळख
(fragmented identities ) असणा या य वे छेने आिण जाणीवप ूव क अनुकृती
(simulation ) करत नाहीत .
या िवकृतीचे माण ३% ते ६% दर यान आढळ ून आले आहे.
ि या ंम ये असंलि नय ओळख िवकृती अिधक सामा य आहे. या िवक ृतीचे ी-पु ष
गुणो र ९ ि या ंमागे १ पु ष इतक े अिधक आहे.
या िवकृतीची सु वात नेहमीच बालपणात होते, अनेकदा ४ वषा या वयात होते.
साधारणतः वया या सात या वष ती ओळखली जाते.
असेदेखील न दवल े गेले आहे, क इतर िवकृत सह असंलि नय ओळख िवकृतीम ये
सह-िवकृती (comorbidity ) अस याच े उ च माण आहे. असेही आढळ ून आले
आहे, क असंलि नय ओळख िवक ृती असणा या णां या मोठ ्या ट केवारीम य े
य-पदाथा चा गैरवापर (substance abuse ), नैरा य, काियक करण िवकृती
(somatisation disorder ), सीमांत यि म व िवकृती (borderline personality munotes.in
Page 115
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - I
115 disorder ), आकि मक भयाच े झटक े (panic attacks ) आिण अ न-सेवन िवक ृती
(eating disorders ) असू शकतात .
असंलि नय ओळख िवकृतीचे अनेकदा दुम न क िवक ृती (psychotic disorder )
हणून चुक चे िनदान केले जाते.
असंलि नय ओळख िवकृती जगभरा तील िविवध सं कृत म य े आढळत े.
काही संशोधका ंनी बनावट अस ंलि नय अनुभवां या य या मतेचा अ यास केला.
यां या मते, या िवकृतीचे नाटक करणे सहज श य आहे. पॅनोस आिण इतर
(१९९४ ) यांनी केले या योगा ं ारे असे सूिचत क ेले, क या िवकृतीची ल ण े बनावट
असू शकतात . यांनी केले या एका योगाम य े यांना अस े आढळल े, क ८० %
य यश वी र या पया यी बनावट यि म व िनमा ण क शक या .
रचड लू ट (२००५ ) यांनी या े ात ब याप ैक संशोधन केले आहे. पुटनाम आिण इतर
(१९८६ ) यां या मत े, १९७० या अगोदर या ५० वषा त केवळ काही मोज याच
िवकृतीने त असणा या णा ंची न द झाली होती. परंतु, १९७० पासून
खगोलशा ीय ्या अहवाला ंची सं या हजार म य े वाढली . खरे तर, १९८० या
शतकात एका ५ वषा या कालावधीत झाल े या न दी या याअगोदर या दोन शतका ंत
झाले या न द प े ा अिधक आहेत.
असंलि नय ओळख िवकृतीची कारण े:
असंलि नय ओळख िवकृतीची काही मह वाची कारण े खालील माण े आहेत:
बालपणातील आघाती घटना (Childhood Traumatic Events ): अनेक
सव णांनी अहवाल िदला आहे, क असंलि नय ओळख िवकृती जीवनातील आघाती
घटना ंचा प रणाम आहे. पुटनाम आिण इतर (१९८६ ) यांनी १०० करण े अ यासली
आिण यांना आढळल े, क ९७% णांना ल णीय आघात , सामा यतः ल िगक िकंवा
शारी रक शोषणाचा अनुभव आला होता आिण ६८% लोकांनी यिभचार न दवला होता.
याच माण े, रॉस आिण इतर (१९९० ) यांनी असे न दवल े होते, क ९७% करणा ंपैक
९५% करणा ंत शारी रक िकंवा ल िगक अ याचार न दवल े गेले होते. अनेकदा छळ/शोषण
हे िविच आिण दुःखद असत े. आघात त य वत:ची एकाि मक आिण अखंिडत
भावना िवकिसत कर यात अयश वी ठरतात .
सामािजक आधाराचा अभाव (Lack of Social Support ): असेही आढळ ून
आले आहे, क शोषण होताना आिण यान ंतर सामािजक आधारा या अभाव ह ेदेखील या
िवकृतीचे कारण अस याच े िदसून येते. अलीकडील ४२८ िकशोरवयीन जु या मुलां या
अ यासात असे िदसून आले आहे, क ३३% ते ५०% करणा ंम ये असंलि नय िवकृत चे
कारण अराजक , आधारप ूण नसणार े कौटुंिबक वातावरणस ु ा कारणीभ ूत ठ शकते.
munotes.in
Page 116
अपसामा य मानसशा
116 असंलि नय ओळख िवकृतीचे सामािजक -बोधिनक ा प (Socio -cognitive
Model of Dissociative Identity Disorder ): हे ा प िलिलयनफ े ड आिण
इतर (१९९९ ) यांनी सादर केले होते. या ा पान ुसार, ण अशा भ ूिमका करतात ,
यािवषयी या ंना अस े वाटत े (जाणीवप ूव क िकंवा नकळत ), क या प रि थतीन े केले या
मागणीशी अन ु प आह ेत. उपचारक या कडून िनह तुक व ृ करणार े श दांसह अस ंलि नय
ओळख िवक ृती या ि थतीकड े असणार े सामािजक अवधान (Social attention ) यामुळे
असुरि त अशा य म य े या िवकृतीचा िवकास होऊ शकतो . सामािजक -बोधिनक
ा पान ुसार या य नी खरे तर बालपणीच शोषण /छळ (abuse ) अनुभवलेले असत े.
परंतु, सामािजक ्या िनधा रत इतर अन ेक घटक हे असंलि नय ल ण े ौढ वात िनमा ण
कर यास काय रत असतात .
जैिवक योगदान (Biological Contributions ): काही संशोधका ंनी
असंलि नय ओळख िवकृती या िवकासाम य े जैिवक योगदानाचा समाव ेश केला आहे. असे
न दवल े गेले आहे, क काही चेतासं थेचे िवकार (neurological disorders ) असल े या
य , िवशेषत: अप मार (seizure disorders ) ही िवकृती असणा या य अन ेक
असंलि नय ल ण े अनुभवतात . डेि ह क आिण इतर (१९८९ ) यांनी असे न दिवल े, क
ि प -खंडीय अप मार (temporal lobe epilepsy ) असणा या सुमारे ६% णांनी
“शरीराबाह ेरील” अनुभव न दिवल े. याच माण े, संशोधका ं या आणखी एका गटाने (श क
आिण बेअर, १९८१ ) असे आढळल े आहे, क ि प -खंडीय अप मार असणा या सुमारे
५०% णांम ये काही कारची असंलि नय ल ण े िदसून आली .
असंलि नय ओळख िवकृतीचे उपचार (Treatment of Dissociative Identity
Disorder ):
या िवकारा या उपचारास ंदभा त काही मह वाच े मु े खालील माण े आहेत:
इतर असंलि नय िवकृत या तुलनेत असंलि नय ओळख िवकृतीचा उपचार अिधक
कठीण आहे. मानसोपचारा ार े दीघ कालीन ओळख पु हा आठव ून दे या या य ना ंना यश
िमळाल े असल े, तरी उपचारा ं या प रणामा ंवर फारस े िनयंि त संशोधन केले गेले नाही.
वै क य ानाचा आधार घेऊन असंलि नय ओळख िवकृतीवर उपचार
कर यासाठी आज उपचारकत वापरत असल ेली यूहतं े ही संिचत िचिक सालयीन
सुजाणता (accumulated clinical wisdom ), तसेच आघात -प ात तणाव िवकृती या
(posttraumatic stress disorder ) संदभा त यश वी झाले या ि या ंवर आधा रत
आहेत.
असंलि नय ओळख िवकृतीवर उपचार कर याच े मुख उि हे आहे, क आघात
आिण/िकंवा असंल नत े या आठवण ना िचथावणी देणारे संकेत (cues ) िकंवा सि य
करणार े घटक (triggers ) ओळखण े आिण यांना िनि य करणे. उपचार - ि येत सवा त
मह वाची गो , हणज े णाला सु वाती या आघाता ंना त ड दे यास आिण घडून
गेले या भयानक घटना ंवर िनयं ण िमळव यास िशकवत े. घडले या घटना ं या मृत ची munotes.in
Page 117
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - I
117 णां या मनात पुनरावृ ी होत असताना यावर मात क न यात ून बर े हो यास
अिशला ंना मदत कर यासाठी उपचारप ती वापरली जाते.
असंलि नय ओळख िवकृती या उपचारा ंम ये संमोहनाचा उपयोग अनेकदा अबोध
मृत म य े (unconscious memories ) वेश िमळिव यासाठी आिण िविवध बदला ंना
जाग कता आण यासाठी केला जातो. याच माण े, समूहतं ाचा उपयोग गतकाळात घडून
गेले या मृत म य े वेश िमळव यासाठी केला जातो आिण िमळाल े या मािहती या
आधारावर िविवध उपचारा मक बदल घडवून आण यासाठी णाला जाग क केले जाते
व याला /ितला सुरि त वाटेल, असे िव ासप ूण संबंध थािपत केले जातात .
असंलि नय िवकृती या उपचा रांम ये णाला िनयंि त वातावरणात ासदायक
घटना ंचा पु हा अनुभव घेऊन या संगांचा सामना कर याच े कौश य िवकिसत
कर यासाठी िनय ंि त उपचारा मक प तीन े केले जाते. असंलि नय ओळख िवकृती या
णांम ये इतर आढळणा या िवकृत वर उपचार करणे, याच मा णे णांची क पकता ,
नाटक य व प , तर िवकृती असल ेले संबंध बालपणातील गंभीर शारी रक व ल िगक
अ याचार आिण कधीही भ न न िनघणारी ती आिण येक णातील वेगळी सम या
वेगळी कटीकरण शैली आिण वत न ल णा ंचे पर परिवरोधी भािषक व प या सव
अडचण म ुळे ण य त एक प यि म व सम वय साधण े यासाठी अनेक वष लागू
शकतात . या िवकृतीसाठी िवशेषत: आव यक हणज े उपचारकत आिण ण यां यात
िव ासाची भावना असण े गरजेचे आहे.
सोपमी िचिक सका ंनी णां या अपकाय -सदोष अिभव ृ ीम य े (dysfunctional
attitudes ) बदल घडव ून आण या या य नात या िवकृती या उपचारात संमोहन
उपचाराऐवजी िकंवा यासह बोधिनक -वात िनक उपचारत ं ांचा (cognitive -behavioural
techniques ) वापर केला आहे. या अिभव ृ ी णां या शोषण /छळा या इितहासात ून
(history of abuse ) उ वल ेली असत े आिण यांम ये खालील मूलभूत भावना ंचा
समाव ेश असतो :
राग िकंवा अवहेलना दश िवणे चुक चे आहे
एखादी य वेदनादायक मृती हाताळ ू शकत नाही
एखादी य नकळतपण े पालका ंचा ितर कार करते िकंवा एक िकंवा दो ही
पालका ंब ल पर परिवरोधी वृ ी अनुभवते
या य ला िश ा होणे अ याव यक आह े
या य वर िव ास ठेवता येत नाही, इ यादी
रॉस (१९९७ ) यां या मत े, या मूळ समजूती बदलण े आव यक आह े. लु ट (१९८९ )
यांनी हेतुपुर सर िवल ंब (temporizing ) संबोध या जाणा या ि य े ारे एका य म य े
व-काय मतेची जाणीव (sense of self -efficacy ) िवकिसत कर यासाठी बोधिनक -munotes.in
Page 118
अपसामा य मानसशा
118 वात िनक उपचारप तीचा वापर केला, याम य े अशील या ंचे प (appearance )
बदल याचा माग िनयंि त क शकतात . हे णा ंना सामना कर याची अशी कौश य े, जी
ते तणाव हाताळ यासाठी वाप शकतील , िवकिसत कर यास मदत कर या या य नात
संमोहना ार े सा य क ेले जाऊ शकत े.
असंलि नय ओळख िवकृती आिण कायद ेशीर णाली (Dissociative Identity
Disorder and the Legal System ):
यायव ै क-मानसशा आिण इतर कायद ेिवषयक त असंलि नय ओळख िवक ृती या
कायद ेशीर पैलूंिवषयी िचंतीत आहेत. कायद ेशीर ितवाद नी यां या गु ांसाठी बचाव
हणून ही िनदान - ेणी वापरली आहे. यायव ै क-मानसशा आिण याियक
यव थ ेतील इतर सद य ख या असंलि नय िवकृतीला रोग-नाट्यासार या
(malingering ) उदाहरणा ंपासून वेगळे करणे, या कठीण काया ला सामोर े जातात . केनेथ
िबयांची या “टेकडीश ेजारील गळे दाबणारा ” - िहलसाईड ॅंगलर - हणून ओळख या
जाणा या श ृंखला-ह याक या ने एकािधक यि म व िवक ृती या बचावाचा बनाव केला.
बदलल े या यि म वा ंचे उ पादन हणून यां या गु ांचे प ीकरण देऊ पाहणा या
य सामा यत : िम पणा या बचावाखातर मदतीची याचना करतात िकंवा असा दावा
करतात , क ते सुनावणीसाठी उपि थत राह यास काय म नाहीत ( लो ह को, १९९३ ).
आरोप नी असा बचाव केला, क यांनी बदलल े या यि म वा या िनयं णाखाली गु हा
केला आहे. ते पुढे असा दावा क शकतात , क गु हा असंल नत े या अव थ ेत केला गेला
होता आिण काय घडले, ते यांना आठवत नाही. टाईनबग आिण इतर (२००१ ) यांनी
िचिक सालयीन आिण यायव ै कशा ीय मू यमापना ं या संदभा त असंलि नय
ल णा ं या वैधतेचे मू यांकन कर यासाठी िनकष िवकिसत केले. यांनी डी.एस.एम. - ४
(DSM IV ) असंलि नय िवकृती - सुधा रत यासाठी डी .एस.एम. िवकृत साठी रचना मक
िचिक सालयीन म ुलाखती – डी. - आर. (Structured Clinical Interviews for DSM
Disorders - SCID - D - R) वापर याची िशफारस केली.
७.३ काियक- व पी िवकृती, वै क य ि थत वर प रणाम करणार े
मानसशा ीय घटक आिण असंलि नय िवकृती: जैव-मनो-सामािजक
ि कोन (SOMATOFORM DISORDERS, PSYCHOLOGICAL
FACTORS AFFECTING MEDICAL CONDITIONS AND
DISSOCIATIVE DISORDERS: THE BIOPSYCHOSOCIAL
PERSPECTIVE )
ऐितहािसक ्या या िवकृत ना मनोिवक ृतीऐवजी चेतासं थेचा िवकार हण ून ओळखल े
जात असे. या िवकृत नी त असल े या लोकांनी यां या जीवनात संघष िकंवा आघात
अनुभवलेले असतात आिण प रि थतीन े यां यात ती भाविनक िति या िनमा ण
केले या असतात . यामुळे एकंदरीत प रि थतीचा प रणाम यांची मृती, यांचे यि म व
आिण व -संक पना या ंवर होतो. काियक करण िवकृती आिण असंलि नय अव था
यांम ये िदसणारी ल ण े वा तिवकत ेशी संपक गमावण े न हे, तर मूळ संघष िकंवा munotes.in
Page 119
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - I
119 आघाताप े ा वीकार यास कमी वेदनादायक असणा या िविवध भावना ंचे भाषांतर
दश िवतात .
अनेक य म य े तणावप ूण घटना या शारी रक काय प तीत ितकूल िति या सि य
करतात , यांचा िव तार िविवध शारी रक ि थत पास ून ते िन ा-अपकाय दोष आिण
अनेकदा अ प असणा या िविवध काियक त ारी असा असतो . स या सवा त चिलत
ि कोन असा आहे, क काियक - व पी िवक ृत या आकलना या क थानी दडपल ेली
ल िगकता नस ून तणाव -संबंिधत घटक आहेत. या यित र , तणाव आिण अ ययन ह े बळ
भूिमका बजावतात , िवशेषत: या करणा ंत, याम य े य नी या ं या ल णा ंमधून
दु यम फायद े िवकिसत क ेलेले असतात .
असंलि नय िवकृत या संदभा त संशोधका ंचा असा िव ास आहे, क कि पत आघाताप े ा
वा तिवक आघात हा मृतीलोप , मृती-खंडन आिण एकािधक ओळख यांसार या
ल णा ंचा ोत आहे.
बोधिनक वत णूक शी संबंिधत मानसशा ा ंनीदेखील या िवकृतीचा अ यास केला.
यां या मते, व-काय मते या कमी भावना , खंबीरपणाचा अभाव आिण वत:ब ल या
सदोष क पना , हे सव काियक - व पी आिण असंलि नय िवकृत ना कारणीभ ूत ठ
शकतात . उदाहरणाथ , सवा नी मा याकड े ल ावे, याक रता आजारी पडणे आव यक
आहे, असा िवचार करणे. हा िवचार हणज े एक अकाय म वृ ी आहे. ही काियक - व पी
िवकृतीला चालना देते. याच माण े, गतकाळात घडून गेले या घटना ंचे अनुभव
वत:िवषयी आिण वतःब ल या भूिमकेिवषयी सदोष िव ास मह वाच े बोधिनक घटक
आहेत, जे एखा ा य च े असे िवकृत िवचार िवकिसत कर यासाठी य ला िकंवा
आघाता या संवेदन मत ेब ल ो साहन देऊ शकतात .
७.४ सारांश
या पाठाम य े आपण असंलि नय िवकृत या संक पन ेवर चचा केली आहे. आपण हे
समजून घे याचा य न केला, क िवकृत चे हे गट मानिसक अशांततेचे एक टोकाचे
व प आहेत, यांम ये िचंता आिण संघष यांचा समाव ेश होतो, यांम ये एखा ा
य या यि म वाचा भाग या या उव रत जाग क काया पासून िवभ होतो.
असंलि नय ओळख िवकृती ही एक कारचा असंलि नय िवकृती आह े, याची आपण
तपशीलवार चचा केली. असंलि नय ओळख िवकृतीची िविवध वैिश ्ये, तसेच याचे
िस ांत आिण उपचार यांवर चचा कर यात आली .
असंलि नय िवकृत चे अनेक कार , यांची आपण थोड यात चचा केली, याम य े
असंलि नय मृतीलोप आिण याचे कार , असंलि नय मृती-खंडन, अवैयि क करण
िवकृती यांचा समाव ेश हो ि तो . या िविवध असंलि नय िवकृत चे िस ांत आिण उपचार
यांवरही आपण थोड यात चचा केली. पाठा या शेवटी आपण िविवध काियक - व पी
िवकृती, वै क य ि थत वर प रणाम करणार े मानसशा ीय घटक आिण असंलि नय
िवकृत या जैव-मनो-सामािजक ि कोना वर चचा केली. munotes.in
Page 120
अपसामा य मानसशा
120 ७.५
१. असंलि नय िवकृती हणज े काय? असंलि नय ओळख िवकृती, याची वैिश ्ये, कारण े
आिण उपचार यांवर चचा करा.
२. असंलि नय ओळख िवकृती आिण कायद ेशीर णाली यावर एक टीप िलहा.
३. असंलि नय मृतीलोप , असंलि नय मृती-खंडन आिण अवैय क करण िवक ृती यांवर
चचा करा.
४. काियक - व पी िवक ृतीचा ज ैव-मनो-सामािजक ि कोन , वै क य ि थत वर प रणाम
करणार े मानसशा ीय घटक आिण असंलि नय िवकृती यांवर एक टीप िलहा.
७.६ संदभ
Halgin, R. P., & Whitbourne, S.K. (2010). Abnormal Psychology: Clin ical
Perspectives on Psychological Disorders. (6th ed.). McGraw -Hill.
Carson, R. C., Butcher, J. N., Mineka, S., & Hooley, J. M. (2007).
Abnormal Psychology. (13th ed.). Indian reprint 2009 by Dorling
Kindersley, New Delhi.
Nolen -Hoeksema, S. (2008). Abnor mal Psychology. (4th ed.). New York:
McGraw -Hill.
munotes.in
Page 121
121 ८
काियक ल ण े आिण असंल नीय िवकार - II
घटक संरचना
८.० उि ्ये
८.१ तावना
८.२ काियक ल ण े आिण स ंबंिधत िवकार
८.३ वै क य ि थत वर प रणाम करणार े मानसशा ीय घटक
८.३.१ वै क य ि थत वर प रणाम करणा या मानसशा ीय घटका ंचे िस ा ंत आिण
उपचार
८.४ सारांश
८.५
८.६ संदभ
८.० उि ्ये
या पाठाचा अ यास क े यानंतर तु ही यासाठी स म हाल :
काियक - व पी िवकृत ची संक पना जाण ून घेणे
पांतरण िवक ृती समज ून घेणे
काियक करण िवकृती आिण स ंबंिधत ि थती समज ून घेणे
शारी रक - यंग म िव कृती आिण आजार -दुि ंता िवक ृती जाणून घेणे
काियक - व पी िवकृत शी संबंिधत ि थती समज ून घेणे
काियक - व पी िवक ृत चे िस ांत आिण उपचार जाण ून घेणे
वै क य ि थत वर प रणाम करणार े मानसशा ीय घटक समज ून घेणे आिण
संबंिधत िवषय , जसे क सामना करणे, तणाव आिण रोग ितकार णाली इ यादी .
munotes.in
Page 122
अपसा मा य मानसशा
122 ८.१ तावना
या पाठाम ये आपण काियक - व पी िवक ृत या (somatoform disorders )
संक पना ंवर चचा क . पांतरण िवक ृती, काियक करण िवक ृती आिण स ंबंिधत ि थती ,
शारी रक - यंग म िवक ृती, तसेच आजार -दुि ंता िवक ृती या ं या संक पना ंवर चचा क .
यानंतर आपण काियक - व पी िवकृत शी संबंिधत िविवध ि थत वर चचा क , जसे क
रोगनाट ्य, कृि म िवक ृती, युनचाऊस ेन ल ण -समु चय, काियक - व पी िवकृतीचे
िस ांत आिण उपचार यांवर चचा क .
िविवध व ै क य उपचारा ंचा अथवा प रि थतीचा भाव हा मानिसक घटका ंवर होतो .
वै क य ि थतीवर प रणाम करणा या मानसशा ीय घटका ं या मानिसक
िवकारा ंचे / िवकृत चे िनदानीय आिण सं याशा ीय मािहतीप ुि तका - डी.एस.एम. ४
टी.आर. (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders - DSM IV
TR) ेणीम य े अशा ि थत चा समाव ेश होतो , यांम ये मनोव ै ािनक िक ंवा वत णुक शी
संबंिधत घटक असतात . या सवा चा वै क य ि थतीवर होणारा ितकूल प रणाम ,
काियक - व पी िवक ृत चे िस ांत आिण उपचार , आिण अटी यांवरदेखील चचा क .
८.२ काियक ल ण े आिण स ंबंिधत िवकृती (SOMATIC SYMPTOMS
AND RELATED DISORDERS )
सात यान े कोण या ना कोण या शारी रक याधी अन ुभवणे व शारी रक याध च े मूळ
इंि यज य दोषात न ह े, तर आ ंत रक मानिसक स ंघषा तदेखील असत े. अशा िवक ृत ना
काियक - व पी िवकृती अस े हणतात . काियक - व पी िवक ृती हे असे िवका र आह ेत,
यात य शारी रक ल णा ंची त ार करत े. परंतु, या प पण े ओळखता य ेत नाही ,
कारण यांम ये संघषा चे पा ंतर शारी रक सम या िक ंवा त ार म य े होते. “सोमा"
(soma ) या श दाचा अथ शरीर आिण सोमाटोफॉम या श दाचा अथ काियक - व पी
िवकार ह णजे ते शारी रक िवकार , यासाठी शारी रक त ार ना ज ैिवक आधार नाही
आिण या ंची कारण े ही म ु य व े मानिसक घटका ंवर प रणाम करणारी आह ेत. या
िवकृतीम य े एखादी य शा ररीक ल णा ंची त ार करत े. ही शारी रक सम या
अस याच े सूिचत करत े, परंतु यासाठी जैिवक आधार नाही . शारी रक ल ण े समज ून
घेताना आरो य -शा ा ंना शारी रक कारण े आिण मानिसक कारण े य ां यातला फरक
करणे कठीण जात े.
डी.एस.एम. ४ नुसार काियक - व पी िवकारा ंचे अनेक कार आहेत, यांम ये पांतरीत
िवकृती, काियक करण िवकृती आिण स ंबंिधत ि थती , शारी रक य ंग- म िवक ृती,
आजार -दुि ंता िवक ृती, वेदना िवक ृती इ याद चा समाव ेश होतो .
१. आजार -दुि ंता िवक ृती (Hypochondriasis ): िकरकोळ शारी रक सम या ंचे
चुक या अथ बोधनामुळे आप याला ग ंभीर याधी झाली आह े अथवा ग ंभीर याधी होणार
आहे, या क पन ेने पछाडण े हणज ेच आजार -दुि ंता िवक ृती होय . ही एक काियक
कारची िवक ृती आह े, जी संभा य शारी रक आजारा ंब ल अन ेक त ारी ार े वैिश ्यीकृत munotes.in
Page 123
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - II
123 आहे. डी.एस.एम. ५ म ये या िनदानाला ' आजार -दुि ंता िवक ृती’ असे नाव िदल े आहे. या
िवकृतीम य े िचंता एक प रणाम आह े, कारण एखादी य शारी रक ल णा ंकडे
आजा राची ल णे हणून यांचे चुक चे अथ बोधन करते.
उदाहरणाथ , जर एखा ा य ला पोटात थो डेफार द ुखत अस ेल, तर आप याला पोटाचा
कक रोग झाला असावा अ सा अथ घेते. जर एखा ा य डोक ेदुखी अनुभवत असेल, तर
याला वाटत े, क ित या म दूत गाठ झाली असावी, असे ितला वाटत े. अशा कार े काही
य साप े र या सामा य शारी रक त ार च े अवा तव अथ बोधन करतात . यां या
त ार ना तािक क ल णा ंिवषयी कोण याही मया दा नसतात . यांना या ं या ल णा ंचे
अचूक वण न करण े अवघड जात े. अशा य अनेक वै क य िवषया ंवर वाचन करतात
आिण या ंची खा ी पटत े, क या अशा य ेक नवीन आजारान े त आह ेत, यांिवषयी
या वाचतात िक ंवा ऐकतात . यांची खरोखर अशी धारणा होत े, क या ग ंभीरपण े आजारी
आहेत आिण यात ून या ब या होऊ शकणार नाहीत . यािशवाय या वत:ला लोकि य
वत मानप आिण मािसक े वाचून अ यावत व ै क य उपचारा ंिवषयी वत :ला मािहतीप ूण
ठेवतात. काही य या भीतीन े वारंवार र तपासणी करतात . यां या शारी रक
तपासणीच े सव अहवाल सामा य अस याच े िचक सका ंकडून माहीत झा यान ंतरही
यांचा म दूर होत नाही . अशा कार े, या िवक ृतीची ाथिमक ल ण े सामा यतः
आरो याशी स ंबंिधत असतात , यासाठी य क ुटुंब िचिक सकाला भ ेट दे याची श यता
असत े. परंतु, यां या आजाराला शारी रक कारण े नस याम ुळे यावर उपचारद ेखील श य
नसतात .
हे ण या ं या आरो या बाबत इतक े पूव - या असतात , क या ं यापैक अनेकजण
आहार शरीराच े काय इ याद बाबत व ै क य तपिशलवार मा िहती ठेवतात. वै क य ्या
यां याम य े काही च ुक चे नाही आिण हा िवकार अिधक मानिसक आह े, हे पटव ून
दे यासाठी िचिक सका ं या सव म य ना ंनंतरदेखील ण ते समज यास आिण मा य
कर यास स म नसतात . यामुळे जोपय त अिजबात अि त वात नसल े या रोगा ंवर
िचिक सक उपचार करत नाही त, तोपय त ते आपल े िचिक सक बदलत राहतात .
यावेळेस ण शारी रक त ारी स ंबंिधत आपल े दुःख य करतात आिण उपि थत
त ारी संबंिधत सव वै क य प रि थती नाकार या जातात . यामुळे आजार -दुि ंता
िवकृतीची सम या मानिसक आरो य त ा ं या ल ात य ेते, क णाला आजार -दुि ंता
िवकृती आह े.
आजार -दुि ंता िवक ृती खालील पा भूमीवर काियक करण िवक ृतीपे ा िभ न आहे:
ही िवक ृती वय वष ३० नंतर उ वत े.
आजार -दुि ंता िवक ृतीने त य या असामा य िच ंता अ प , सामा य असतात
आिण ल णा ं या िविश स ंचावर क ि त नसतो .
आजार -दुि ंता िवक ृतीने त य ची अशी धारणा असते, क यांना गंभीर आजार
आहे, जो अि तीय आह े.
munotes.in
Page 124
अपसा मा य मानसशा
124 संशोधन अ यास दश िवतात , क आजार -दुि ंता िवक ृती आिण द ुि ंता िवकृती (anxiety
disorders ) यांम ये अनेक वैिश ्ये सामाईक आहेत, िवशेषतः आकि मक भय िवक ृती
(panic disorders ). या दोन िवकृती वारंवार पर परा ंसाठी सह -िवकृती असतात .
हणज ेच आजार -दुि ंता िवक ृती असणा या य ना दुि ंता िवक ृतीचे एक अित र
िनदान ा होत े. आजारा ंिवषयी भयग ंड (Illness Phobia ) हा भिव यािभम ुख आह े,
हणज े या य ना आजार हो याची भीती असत े, यांना भयग ंड अस याची श यता
असत े. दुसरीकड े आजार -दुि ंता िवक ृती ही एखा ा ग ृहीत आजारा िवषयीची वत मान
दुि ंता असत े. हणज ेच, या य ची अशी च ुक ची धारणा आहे क , यांना स
ि थतीत एक आजार आह े, यांचे िनदान आजार -दुि ंता िवक ृती हणून केले जाते.
सामा य लोकस ं येम ये आजार -दुि ंता िवक ृतीचा सार फारसा ात नाही . असा अ ंदाज
आहे, क वै क य णा ंपैक १% ते १४% या दर यान आजार -दुि ंता िवक ृती आह े. या
िवकाराच े िलंग गुणो र ५०-५० आहे. अशी धारणा होती , क वृ लोका ंम ये आजार -
दुि ंता िवक ृती सवा त सामा य असत े, मा तस े नाही. असा अन ुमान आह े, क आजार -
दुि ंता िवक ृती जीवनात कोण याही णी िवकिसत होऊ शक ते, याचा उ चतम वयो -
कालावधी िकशोराव था, म यम वय (वय वष ४० आिण ५०) आिण वय वष ६० यांम ये
असतो
.आजार -दुि ंता िवक ृती हा एक स ं कृती-िविश आजार आहे, याचे कटीकरण
सामािजक -सां कृितक घटका ंनी ल णीय र या भािवत होते. असे दोन सं कृती-िविश
ल ण -समु चय हणज े कोरो आिण धत.
कोरो (Koro ): हा ल ण -समु चय सामा यतः चीनी प ु षांम ये आढळतो , जरी तो
पाि मा य ि या ंम येही कमी माणात आढळतो . या ल ण -समु चयान े त य ची
अशी धारणा असत े, क यांचे गु ांग ओटीपोटात माग े जात आह े. यासह या ती दुि ंता
आिण कधीकधी आकि मक भय अन ुभवतात . िचनी प ु षांम ये कोरो उ वतो , कारण त े
ल िगक काय िशलत ेला आ य ंितक मह व द ेतात. या ल ण -समु चयात एखा ा य म ये
अ यािधक ह तम ैथुन, असमाधानकारक ल िगक संभोग िक ंवा ल िगक व ैराचार यािवषयी
अपराधीपणाची जाणीव असत े. या घटना सामा यतः पु षांना या ंचे ल या ं या ल िगक
अवयवावर क ि त कर या स पूव - वण करतात , या सामा यतः दुि ंता आिण उ ेजना
वाढते आिण यामुळे आजार -दुि ंता िवक ृतीची ल ण े उ वतात .
धत (Dhat ): हा आणखी एक स ं कृती-िविश ल ण -समु चय आहे, जो भारतीया ंम ये
सवा त सामा य आह े. याम य े एखादी य ितच े वीय गमाव यािवषयी दुि ंताजनक िच ंता
अनुभवते. िवया चा हास गरगरण े, अश पणा आिण थकवा , जे कोरो म ये िजतक े िविश
आहे, िततके नाहीत , अशा शारी रक ल णा ं या अस ंिद ध िम णाशी स ंबंिधत असत े.
आजार -दुि ंता िवक ृतीम य े उपि थत असणारी िविवध काियक ल ण े िचिक सका ंसाठी
िनदानीय सम या िनमा ण करतात आिण हण ून िचिक सका ंनी खालील म ु े ल ात ठ ेवणे
अ याव यक आह े:
munotes.in
Page 125
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - II
125 अ) थम, िचिक सका ंना या िवक ृती या सां कृितक अिभ य चे आकलन
कर यासाठी णा या िविश स ं कृती िकंवा उपसं कृतीिवषयी अचूक मािहती असण े
आव यक आह े.
ब) णाला मानिसक आरो य त ाकड े पाठव या अगोदर िचिक सका ंनी या या
काियक त ार या शारी रक कारणा ंची श यता नाकार णे अ याव यक आह े.
क) मानिसक आरो य त ा ंनी काियक त ारी या काियक - व पी िवक ृतीशी स ंबंिधत
आहे का, िकंवा आकि मक भयाच े झटक े (panic attack ) यांसार या इतर मनो-
िवकृतीदश क ल ण -समु चयाचा भाग आह ेत, हे जाणून घे यासाठी या त ार च े व प
िनधा रत करण े अ या व यक आह े.
आजार -दुि ंता िवक ृतीची कारण े (Causes of Hypochondriasis ):
आजार -दुि ंता िवक ृतीची काही मह वाची कारण े खालील माण े आहेत :
बोधन आिण स ंवेदन यांसंबंधी िवकृती (Disorder of Cognition and
Perception ): आजार -दुि ंता िवक ृती हा ती भाविनक योगदा नासह उ वणा या बोधन
आिण स ंवेदन स ंबंधी एक िवकार आह े. बोधन -शा आजार -दुि ंता िवक ृतीचे मूळ
य या सदोष , अिवव ेक बोधिनक चौकटीत पाहतात . आजार -दुि ंता िवक ृती
असणा या य शारी रक संवेदनांकडे अवाजवी ल द ेतात, या खर े तर सव सामा य
य म ये सामाईक असतात . अशा संवेदनांकडे या य चटकन ल क ि त करतात .
यांचे वतःचे ल अशा स ंवेदनांवर क ि त झा याम ुळे यांची उ ेजना वाढत े आिण
शारी रक संवेदना आह ेत, यापे ा अिधक ती भास ू लागतात . उदाहरणाथ , िकरकोळ
डोकेदुखीचे अथ बोधन म दूतील गाठ हण ून केले जाते.
वाढल ेली इंि य स ंवेदनशीलता (Increased Perceptual Sensitivity ): प
चाचणी वाप न केले या योगात ून अस े िदस ून आल े, क आजार -दुि ंता िवक ृती
असणा या य आजारा ं या स ंकेतां ती विध त इंि य स ंवेदनशीलता दश िवतात ,
हणजेच ते आजारा ं या बाबतीत अितशय स ंवेदना म असतात . यािशवाय , ते असंिद ध
उि पकाकड े धोकादायक हण ून पाहतात .
एकाि मक ीकोन (Integrated Approach ): हे ल ात ठ ेवणे आव यक आह े,
क या िवक ृतीम य े कोण तीही ज ैिवक िक ंवा मानिसक कारण े संबंिधत असू शकतात .
संशोधका ंनी िनदश नास आण ून िदल े आहे, क आजार -दुि ंता िवक ृतीचे मूलभूत कार णे ही
दुि ंता िवकृती या कारणा ंशी सा य दश िवणारी आहेत.
कोटे आिण इतर (१९९६ ) यां या मत े, या िवक ृती या कारणमीमा ंसा ि य ेशी संबंिधत
तीन मह वाच े घटक आहेत, ते खालील माण े:
आजार -दुि ंता िवक ृती ही जीवनातील तणावप ूण घटना ं या स ंदभा त िवकिसत होत
अस याच े िदसत े. अशा घटना ंम ये अनेकदा म ृ यू िकंवा आजार या ंचा समाव ेश होतो .
या य म य े आजार -दुि ंता िवक ृती िवकिसत होत े, यां या बालपणी या ं या
कुटुंबात कमी-अिधक माणात आजारा ं या घटना घड ून गेले या असतात . munotes.in
Page 126
अपसा मा य मानसशा
126 आजार -दुि ंता िवक ृती िवकिसत हो याम य े मह वा या आ ंतर-वैयि क आिण
सामिजक भावद ेखील भ ूिमका बजावताना िदसतात . उदाहरणाथ , या य अशा
कुटुंबातील असतात , यांम ये आजार ही म ुख सम या आह े, या ह े पाहतात आिण
अंिगकारतात , क आजारी य कड े अनेकदा वाढीव ल िदल े जात े. यामुळे अशा
य म य े आजार िवकिसत होतात .
उपचार :
या िवकारा या उपचाराशी स ंबंिधत काही मह वाच े मु े आहेत, ते पुढील माण े:
या िवकारावरील उपचारा ंब लच े आपल े ान मया िदत आह े. वै ािनक ्या िनयंि त
अ यास फार द ुिम ळ आह ेत.
या िवकारा या उपचाराम य े आजार ओळखण े आ हाना मक आह े. या िवकारा या
उपचारा ंम ये शारी रक स ंवेदनांचा चुक चा अथ कसा लावला जातो , शरीरा या िविश
भागांवर ल क ि त क न “ल ण े” कशी िनमा ण होतात , हे णांना दाखिवल े जाते. या
िवकृतीसंदभा त आजार ओळखण े कसे गरजेचे आहे, हे णा ंना सा ंिगतल े जाते.
या कार या िवक ृतीम य े मनोिव ेषण कमी भावी अस याच े आढळ ून आल े. लॅडी
(१९६६ ) यांना अस े आढळल े, क या िवक ृती या उपचारा ंनी २३ पैक फ चार
णांम ये सुधारणा झाली .
केलनर (१९९२ ) यांना अस े आढळल े, क काही करणा ंम ये, िवशेषतः व ै क य
्या िशि त य , जसे क क ुटुंब िचिक सक , यांनी िदल ेले पुनरा ासन ही भावी
अस याच े िदसून येते.
अशा णा ंना सहा य गटा ंमधील सहभाग - support groups ( हणज े, गट
उपचारप ती िकंवा सम ुपदेशन) देखील ल णीय फायद ेकारक ठ शकत े.
२. काियक करण िवक ृती आिण स ंबंिधत प रि थती (Somatisation Disorder
and Related Conditions ):
काियक करण िवकृतीम ये शारी रक सम या ं ारे अशा मानसशा ीय सम या ंचा समाव ेश
असतो , या कोण याही व ै क य ि थती ारे प क ेले जाऊ शकत नाही . अश पणा ,
दुहेरी ी िक ंवा डोक ेदुखी, िविश व त ू-पदाथ /ि थती या ं ित अस ता , मळमळ , पोटाच े
िवकार आिण मािसक पाळीस ंबंधी आिण ल िगक सम या अशा आिण इतर काही शारी रक
सम या ंिवषयी त ारी कर याकड े या य चा कल असतो .
काियक करण िवकृती आिण पा ंतरण िवक ृती यांम ये असा फरक आह े, क
काियक करण िवक ृती िविवध शारी रक ल णा ंचा समाव ेश होतो , तर पा ंतरण
िवकृतीम य े य शरीरा या इ छान ुवत गित ेरक िकंवा संवेदिनक कमतर तांची त ार
करते, जी चेताशा ीय िकंवा वै क य ि थती सूिचत करत े. पांतरण िवकारा ंम ये एखादी
य एकाच शारी रक त ारीऐवजी अन ेक आिण वार ंवार शारी रक ल ण े न दवत े. अशा
लोकांना वेदना आिण आजारपण या ंचा आ यंितक अनुभव य ेतो.
munotes.in
Page 127
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - II
127 ही साप े र या द ुिम ळ ि थती सामा यतः पिह या ंदा वय वष ३० अगोदर कट होत े
आिण सामािजक , यावसाियक आिण आ ंतर-वैयि क ि याशीलत े या े ांतील सम या
िनमा ण करतात . या िवक ृत नी त य सामा यतः िन न सामािजक -आिथ क वगा तील
असतात .
िस च िचिक सक , िपअर ि क ेट यांनी १८५९ म ये अशा णा ंचे वण न केले, यांना
अशा अनेक शारी रक त ारी हो या, यासाठी यांना कोणत ेही वै क य कारण सापडल े
नाही. यानंतर या िवक ृतीला १०० वषा ह न अिधक काळ ‘ि केट्स ल ण -समु चय’
(Briquet’s Syndrome ) असे संबोधल े जात अस े आिण १९८० या दशकात या
िवकृतीला थमच डी.एस.एम. ३ म ये काियक करण िवक ृती हणून ओळख ली गेली. या
िवकृतीत पुनरावृ आिण बह िवध काियक त ारी असतात , यांसाठी कोणत ेही
शरीरशा ीय कारण नसते.
काियक करण िवक ृती असणा या बह ता ंश य या ि या , अिववािहत आिण िन न
सामािजक -आिथ क वगा तील असतात . िविवध कार या शा री रक त ार यित र ,
य ना मानिसक त ारी द ेखील अस ू शकतात , याम य े सामा यतः दुि ंता िकंवा
भावि थती िवकार .
जैिवक िस ा ंत (Biological Theory ): जैिवक िस ा ंतकारां या मते, अनुवांिशक
घटक काियक करण िवकृतीम य े मह वाची भ ूिमका बजावतात . संभा य अनुवांिशकत ेचा
केले या सु वाती या अ यासाम य े िम प रणाम िदस ून आल े आह ेत. उदाहरणाथ ,
टॉज रसन (१९८६ ) यांना एकबीज ज ु या (monozygotic pairs ) य म य े
काियक करण िवकृतीचे वाढत े माण आढळ ले नाही. तथािप , सवा त अलीकडील
अ यासात अस े आढळल े आह े, ही िव कृती अन ुवांिशकत ेतून कुटुंबात स ं िमत होऊ
शकते. कौटुंिबक आिण जनुक य स ंबंिधत अ यासाम य े काियक करण िवकृती आिण
असामािजक यि म व िवक ृती या दोघा ंम ये बळ स ंल नता आढळ ून आली आहे.
जे े आिण यां या सहका या ंनी (१९८५ ) काियक करण िवकृती या िवकासा तील
चेता-शरीरशा ीय घटक सुचिवल े आहेत. िविवध कारच े चेता-शरीरशा ीय पुरावे
काियक करण िवक ृतीम ये म दू प रपथा तील अपकाय दोष सूिचत करतात .
मानसशा ीय िस ा ंत (Psychological Theory )- वात िनक िस ांतानुसार,
काियक करण िवक ृती ही अंगीकारल ेली िवक ृती आहे. य या िवकृतीची वैिश ्ये हणून
ओळखली जाणारी मह वाची काियक ल ण े इतर मह वा या य कड ून आिण आदश
ित प अन ुसरणा ार े िशकतात .
सामािजक -सां कृितक िस ा ंत (Sociocultual Theory )- िवडोम (१९८४ ) आिण
कोलिन ंगर (१९८७ ) यां या मत े, काियक कर ण िवक ृती हो यामाग े सामािजक आिण
सां कृितक घटकद ेखील मह वाची भ ूिमका बजावतात . अनेक स ं कृतीम य े िलंग-
आधा रत भ ूिमका ि या ंम ये या िवकृती या िवकासाला ो साहन द ेतात.
munotes.in
Page 128
अपसा मा य मानसशा
128 उपचार :
काियक करण िवक ृतीवर उपचार करण े अ य ंत कठीण आह े आिण िस प रणामकारकता
असल ेले कोणत ेही उपचार या ल ण -समु चयावर नाहीत . बाल आिण इतर (१९९२ )
यांनी िनदश नास आणल े आहे, क काियक करण िवक ृती णांना खालील गो ी दान
क न अिधक चा ंगले यव थािपत क ेले जाऊ शकत े.
आ ासन दान करण े
तणाव कमी करण े
सात यान े कोणाचा तरी आधार शो धून मदत घ े याची वार ंवारता कमी करण े
काियक करण िवक ृती असल ेले लोक व े छेने मानसोपचार घ ेत नाहीत , िचिक सका ं या
सांग याव न फार कमी लोक मानसोपचारत ाकड े जातात .
३. वेदना िवक ृती (Pain Disorder ):
हा काियक करण िवकृतीचा एक कार आह े. या िवक ृतीम य े अनेक शारी रक त ारीऐवजी
य फ एकच ल ण दश वते, ते हणज े वेदना. ण व ेदना खोटी सा ंगत नाहीत , परंतु
कोण याही शारी रक भागाशी स ंबंिधत व ेदनांना कोण ताही वै क य आधार नसतो . अगदी
ण वार ंवार शारी रक तपासणी क नही या ं या व ेदनांचे इंि यज य कारण सा ंगता य ेत
नाही. वेदना िवकारा ंचे एक मह वाच े वैिश ्य हणज े वेदना वा तिवक आह े. काहीही असो ,
ही एक नवीन आिण वत ं ेणी अस याम ुळे या िवक ृतीब लची आप ले आकलन
वाढव यासाठी यावर अिधक स ंशोधन आव यक आह े. वेदना िवक ृती असल ेले लोक
यांची अ व थता कमी कर या या य नात पदाथा वर ब ेकायद ेशीर औषध े िकंवा
ि ि शन औषधा ंचा आधार घेतात. काहीव ेळा म ाचा आधारद ेखील घ ेतला जातो .
४. पांतरण िवक ृती (Conversion Disorder ):
पांतरण िवक ृतीम य े अ वीकाय गो ी िक ंवा ासदायक स ंघषा चे पा ंतर शारी रक
हालचाली िक ंवा संवेदन ल णा ंम ये समािव आह े. जे चेताशा ीय िकंवा इतर कार या
वै क य ि थती स ूिचत करतात . बाल आिण ड ्युरंड (२००० ) पांतरण िवक ृती म य े
शरीरावर काही प रणाम झा याच े आढळत े. जसे क अ ंध व िक ंवा अधा गवायू हे
चेताशा ीय कमतरता दाखव या जाता त. परंतु, यासाठी कोण तेही जैिवक रोग-
िनदानशा नाही या िवक ृतीचे िविश हणज े अनैि छक न ुकसान िक ंवा मानिसक स ंघष
िकंवा गरज ेमुळे शारी रक काया म ये बदल होण े. यामुळे य ग ंभीरपण े यिथत होत े िकंवा
सामािजक यावसाियक िक ंवा जीवना या इतर मह वा या े ांम ये कमक ुवत होत े. अशा
य ह ेतुपुर पर ल ण े िनमा ण करत नाहीत . िचिक सक ल णा ंसाठी व ै क य आधार
थािपत क शकत नाहीत आिण ती य मानिसक स ंघष िकंवा शारी रक सम या
यांम ये अडकत जाते. या िवक ृतीला प ूव उ माद (hysteria ) असे संबोधल े जात असत े.
आिण यात चेतीय आक ृितबंधाचा समाव ेश असतो , याम य े काही शारी रक िबघाड
हो याची ल ण े कोण याही रोग-िनदानशा ा िशवाय िदसतात . १८५० या दशकात च munotes.in
Page 129
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - II
129 िचिक सक पॉल ि क ेट यांनी या ं या स ुमारे ४०० णां या प ुनरावलोकनावर या आधार े
उ मादा या िविवध ल णा ंचे प तशीरपण े वण न केले. आिण या ंचे वग करण क ेले.
चारकोट या ंनी पा ंतरण िवक ृतीला कारणीभ ूत मानिसक घटक आह ेत, हे दश िव यासाठी
संमोहन त ं ाचा वापर क ेला आिण िप अर जेनेट आिण हीपोलाइट म ेरी बन हाइम यांनी
उ मादावर ल णीय काय केले आिण यािवष यीचे आकलन विध त केले. िस मंड ॉईड
यांनी उ मादचा प ूण पणे वेगळा िस ा ंत िवकिसत क ेला, याला यांनी उ मािदत
चेतािवक ृती (hysterical neurosis ) असे संबोधल े.
पांतरण िवक ृतीची ल ण े अनेक आह ेत. पांतरण िवक ृतीचीही सव ल ण े तीन मोठ ्या
ेण म य े िवभागले जाऊ शकतात . हे पुढील माण े आहेत:
अ. संवेदना मक ल ण े (Sensory Symptoms ): पांतरण िवक ृतीम य े समािव
असल ेली काही संवेदना मक ल ण े खालील माण े आहेत:
बिधरीकरण (Anesthesia ): संवेदनशील तेचा हास.
वेदनाशमन (Analgesia ): वेदने ित संवेदनशील तेचा हास .
युनसंवेिदता (Hypesthesia ): संवेदनशीलत ेचा अंिशक हास.
अितस ंवेिदता (हायपरए थ ेिसया): आ यंितक संवेदनशीलता .
आयन साइड आिण ब ॅचलर (१९४५ ) यांना पांतरण िवकारा ंम ये काही
संवेदी/संवेदना मक ल ण े आढळ ून आली , याम य े अंधुक ी , काशअितव ेदन
(photophobia ), दुहेरी ी , रातांधळेपणा, वाच या या य नात श द/वा य गाळण े,
इ याद चा समाव ेश होता . संशोधका ंना हेदेखील आढळ ून आल े, क येक वायुदल-
सैिनकाची ( यांचा या ंनी अ यास केला) ल ण े या या काया मक कत यांशी जवळचा
संबंध होता . रा -पाळीत काम क रणा या वाय ुदल-सैिनकांम ये रातांधळेपणा उ व याची
श यता होती , तर िदवस -पाळीम य े काम करणा या वाय ूदल-सैिनकांम ये अनेकदा
िदवसा या ीच े अधू व िवकिसत झाल े.
ब. गित ेरक ल ण े (Motor Symptoms ): पांतरण िवक ृतीत िदसणारी काही
गित ेरक ल ण े पुढील मा णे आहेत:
अधा गवाय ू (Paralysis ): यात एक हात व एक पाय िनकामी होतो आिण
सामा यतः िनवडक काया साठी काय मतेचा हास होतो . उदाहरणाथ , लेखकाचा ॅ प,
िट स ( थािनक क ृत नाय ुंचा झटका ).
आकुंचक (Contractors ): अशा वत नात य च े बोट आिण पायाची बोट े
आकुंचन पावण े िकंवा कोपर आिण ग ुडघे यांसार या मोठ ्या सा ं यांचा कडकपणा या ंचा
समाव ेश होतो . अधा गवायू आिण आकुंचक वारंवार यां या चाल यात अडथळा
आणतात .
munotes.in
Page 130
अपसा मा य मानसशा
130 वर-हानी (Aphonia ): सवा त सामा य वाक ्- मतेत अडथळा िनमा ण होतो . या
िवकृतीम ये एखादी य फ कुजबुजू अथवा मूकपणे बोल यास स म असत े.
झटके (Convulsion ): हे एक ासंिगक गित ेरक ल ण आह े. तथािप , उ मािदत
झटके असणा या लोकांम ये ख या अप माराची ल ण े िकंवा याची सामा य वैिश ्ये
िदसून येतात
क. आंत रक ल ण े (Visceral Symptoms ):
पांतरण िति या ंम ये डोकेदुखी, "घशात गाठ " (पूव लोबस िह ट े रकस हण ून
ओळखल े जाणार े) आिण ासावरोधाची संवेदना, वारंवार खोकला , ास घ े यात अडचण ,
थंड आिण िचकट अ ंग, कधीकधी सतत उचक य ेणे िकंवा िशंकणे, धुसरता, मळमळ यांसह
अनेक ल णा ंचा समाव ेश होतो . पांतरण िवकाराच े अचूक िनदान करण े अवघड काम
आहे, कारण पा ंतरण िवक ृती येक ात रोगाला उ ेिजत क शकतो . खालील
आधारावर या िवक ृतीला ज ैिवक िवक ृतीपासून वेगळे केले जाऊ शकत े:
१. ला ब ेले उदासीनता (La Belle Indifference ): याचा अथ असा , क यांना
पांतरण िवक ृती आहे, ते यां या अप ंग वावरील या िवक ृती या दीघ - ेणीत भावा ंब ल
िचंतीत नसतात , तर ज ैिवक िवक ृती असणा या य या ं या ल णा ं या दीघ कालीन
भावाब ल ख ूपच िचंितत असतात .
२. अकाय मतेचे िनवडक व प (Selective nature of the
dysfunctioning ): या य ना पांतरण िवक ृती आहे, या या ं या रोग -िनदानीय
ल णा ंिवषयी अ य ंत िनवडक असतात . उदाहरणाथ , पांतरण अ ंध वाम य े, एखादी
य सामा यत : लोकांवर िकंवा व त ूंवर आदळत नाही ; “प ाघात - त” नायूंचा वापर
काही ि यांसाठी वापरला जाऊ शकतो , परंतु इतर ि या ंसाठी नाही आिण िनय ंि त
आकुंचक (controlled contractors ) सामा यतः झोप ेदर यान नाहीस े होतात .
४.संमोहन िक ंवा लानी आधीन (Under hypnosis or narcosis ): संमोहन िक ंवा
लानी (औषधा ंमुळे झोपेसारखी ि थती ) यां या आधीन ल ण े सामा यतः द ूर केली जाऊ
शकतात , थाना ंत रत के या जाऊ शकतात िक ंवा उपचारक या या सूचने ारे पु हा
े रत क शकतात . याच माण े, प ाघात झालेली य अचानक झोप ेतून जागी झाली ,
तर याला िक ंवा ितला अवयवा ंचा वापर कर याची य ु िदली जात े.
पांतरण िवकारा या िवकासाम य े सामा यतः खालील घटना ंची शृंखला घडते:
अ. काही अि य प रि थतीत ून िनसट याची बळ इ छा.
ब. प रि थती टाळ यासाठी आिण अित र िक ंवा सतत तणावाखाली आजारी पड याची
भावना िक ंवा इ छा (तथािप , ही इ छा अ यवहाय िकंवा अयो य हण ून दाबली जात े);
क. काही शा री रक याध ची ल ण े िदसण े. वैयि क ल ण े आिण तणावाची प रि थती
यां यात कोणताही स ंबंध िदसत नाही . उ वणारी िविश ल ण े सामा यतः प ूव या
आजाराची असतात िक ंवा इतर ोता ंकडून अनुकरण केली जातात . जसे क munotes.in
Page 131
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - II
131 नातेवाईका ंम ये आढळल ेली ल ण े, दूरदश नवर पा िहलेली िक ंवा मािसका ंम ये वाचल ेली
ल ण े, इ यादी .
पांतरण िवक ृती अपराधीपणा ची भावना आिण वत:ला िश ा हो या या आव यक तेची
भावना या ंतून उ वल ेले िदसतात . यांना पा ंतरण िवकारान े ासल े आहे, ते असंल नीय
िवकृतीने त अस याच े आढळल ेले आहे. पांतरण िवकृतीचे िनदान करण े कठीण आह े.
पांतरण िवक ृतीचा स ंशय असणा या य ना णाची ल ण े अंतिन िहत व ै क य
ि थतीच े ितिनिध व करतात क नाही , हे िनधा रत कर यासाठी पाठप ुरावा
कर या यित र या ंची संपूण चेताशा ीय तपासणी करण े आव यक आह े.
एकेकाळी नाग रका ंम ये आिण िवश ेषतः ल करी जीवनात पांतरण िवक ृती त ुलनेने
सामा यतः होती . पिह या महाय ु ात पा ंतरण िवक ृती सवा िधक वेळा िनद शनास आली ,
असे मत मानसोपचार त ा ंचे होते. दुस या महाय ु ा या व ेळी हे तुलनेने सामा य होत े.
पांतरण िवक ृती सामा यतः अ यंत तणावप ूण लढाऊ प रि थतीत आिण ती लढाई या
संपका त असणा या स ैिनकांम ये सामा यतः उ व ली.
सांि यक य तपिशला ंव न अस े िदस ून येते, क पांतरण िवक ृती इतर िवकृत या
िवशेषत: काियक करण िवक ृती या स ंयोगान े होऊ शकत े.
पांतरण िवक ृती ही द ुिम ळ िवक ृती आहे. १ ते ३% लोकांम येच ती आढळत े.
साधारणपण े १० ते ३५ वष वयोगटा या लोका ंम ये आढळत े. ि या ंम ये आिण कमी
िश ण असणा या लोका ंम ये अिधक व ेळा िदस ून येते.
५. शारी रक यंग- म िवक ृती (Body Dysmorphic Disorder ): शारी रक
यंग- म िवक ृती ही एक का पिन क िवक ृती आह े. या िवक ृतीला "कि पत क ु पता "
(imagined ugliness ) (िफिल स , १९९१ ) असेही हणतात . ही एक कारची काियक -
व पी िवकृती आह े. याम य े वा तिवक सामा य िदसणा या एखा ा य म य े
का पिनक दोष शोधला जातो . शारी रक पाब ल का पिनक य ंगाचा िवचारा ंनी त
िदसण े अथवा अ प सा शारी रक यंग म दोष अितर ंिजत क न िवचारा ंनी त असण े.
या िवक ृतीस शारी रक यंग- म िवक ृती अस े हणतात . शारी रक य ंग म िवक ृतीचे ण
यां या शरीराचा एखादा अवयव सदोष , बेढब, कु प आह े असे समज ून सतत द ुःखी क ी
िदसतात . या िवक ृतीने त णा ंना वाटत े यांचे नाक व आह े, कोणाला वाटत े या या
नाकप ुड्या मोठ ्या आह ेत, काह ना वाटत े आपल े ओठ ख ूपच जाड वा पातळ आह ेत,
काह ना वाटत े आपल े कान फारच लहान आह ेत, अथवा मोठ े आहेत, काह म य े दाता ंची
सम या िदसत े, लोकांना चेह यावर ख ूप लव आह े असे वाटत े, काह ना कपाळ व हन ुवटी
दोष िदसतो , इतर काह ना या ंची मान आख ूड आह े असे वाटत े एकंदरीत च ेह यावरील
अ पशा य ंगाने अथवा का पिनक भ ेडपणा या भावन ेने ण त िदसतात .
चेह या यित र शरीराचा बा ंधा, छातीचा उठावदारपणा हातापाया ंचा आखूडपणा , वगैरे
िवषय य ंग म िदसतात . िदवस िदवस य ंगाचा िवचार क न य अिधकाअिधक ब ेचैन
अ व थ होतात . यंग दूर कर यासाठी त े अनेकदा व ै क य उपचार करतात , लॅि टक
सज री करतात , काळा या ओघात हळ ूहळू ही िवक ृती दूर होत े आह े. अलीकडील
संशोधनात (१९९३ ) असे िदसून आल े आहे, क या लोका ंम ये लाि टक श ि या , munotes.in
Page 132
अपसा मा य मानसशा
132 दंत ि या िक ंवा या ं या सम यासाठी िवश ेष वचा उपचार क ेले गेले होते, यां याम य े
कि पत क ु पतेची या ी य ात वाढली आह े.
हा िवकार असणा या य वतः या कमतरत े या संदभा त क पना िनमा ण करत
असतात , जसे क दोन य या ं या वतः या स ंभाषणात म न असतात , ते हा
शारी रक य ंग- म िवक ृती असणा या य ना अस े वाटत े, क या य आप यातील
कमतरत ेबाबत चचा करत आह ेत, हसत आह ेत अ य ंत गंभीर ि थतीत य म य े व-
ह येचा िवचार , तसेच व-ह येचा य न आिण अगदी वा तिवक व-ह या क शकतात .
या िवक ृती या साराचा अ ंदाज वत िवणे कठीण आह े. कारण या ं या वभावाम ुळे तो ग ु
ठरला जातो . हा िवकार ि या ंम ये अिधक माणात आढळतो . जपानम य े अिधक
पु षांनाही ही िवक ृती आह े. ही िवक ृती िकशोरा व थेम ये होते आिण १८ क वय १९ वष
वयाम ये ितची उ चतम पातळी गाठत े.
कारण े:
या िवकारा या कारणमीमा ंसेिवषयी फारशी ात नाही. या िवक ृतीम य े अनुवांिशकता
कारणीभ ूत आह े क नाही , जैिवक िक ंवा मानिसक प ूव ि थती कारणीभ ूत आह े क नाही , हे
दश व यासाठी कोण तीही मािहती उपल ध नाही .
ही िवक ृती आजार -दुि ंता िवक ृतीसह होत े. तथािप , तो इतर काियक - व पी िवकृतीसह
उ वत नाही िकंवा इतर िवक ृती असणा या णां या क ुटुंबातील सद या ंम ये ही आढळत
नाही. शारी रक यंग- म िवक ृती आढळ ून येणारी ही िवक ृती, हणजे भावाितर ेक
अिनवाय ता िवक ृती (Obsessive Compulsive Disorder ) (िवचार क ृती अिनवाय ता
िवकृती). शारी रक यंग- म िवक ृतीम य े िवचार क ृती अिनवाय ता िवक ृतीम य े बरेच सा य
आहे. काही मह वाच े मु े पुढील माण े –
१. शारी रक य ंग- म िवक ृती असणा या य अन ेकदा या ं या िदस याबाबत सतत
अनाह त आिण भयानक िवचारा ंिवषयी त ार करतात आिण त े यांची शारी रक
वैिश ्ये तपास यासाठी वार ंवार आरशात पाहणे या स या वत नात गुंततात .
२. शारी रक य ंग- म िवक ृती आिण िवचार क ृती अिनवाय ता या दो ह ची स ु वात
साधार णपणे समान वया त होते आिण िततकाच कालावधी असतो .
३. या दो ही िवकृत वर उपचारप ती ही सारखीच आह े. वै क य ्या सेरोटोिनन अस े
पुन पादन रोखणार े औषध , जसे क लोमी ेमाईन (ऍना ेनील) आिण
युओ झ ेटाईन ( ोझेक) या दो ही िवकृत साठी उपयु आह ेत. याच माणे,
भावन (exposure ) आिण ितसाद ितब ंध, िवचार -कृती अिनवाय ता िवक ृतीसाठी
भावी ठरलेली बोधिनक वत न उपचारप ती शारी रक यंग- म िवक ृतीसाठीद ेखील
भावी ठरली आहे.
उपचार :
जैिवक उपचारा ंम ये शारी रक य ंग- म िवक ृती आिण या ंची इतर ल ण े, जसे क
शारी रक य तता , नैरा य, िवचार अिनवाय ता स ंबंिधत ल ण े कमी कर यासाठी
िनवडक -सेरोटोिनन प ुन हण अवरोधक (SSRI ) चा वापर क ेला जातो . munotes.in
Page 133
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - II
133 या िवक ृती या लोका ंम ये यो य असा बदल घड ून आण यासाठी बोधिनक -वात िनक
उपचारप ती माफ त अतािक क िवचार ि य ेला आ हान द ेऊन या ंना बोधिनक तािक क
िवचार कर यासाठी ो सािहत क ेले जाते.
६. काियक - व पी िवक ृत संबंिधत अटी (Conditions Related to
Somatoform Disorders ): काियक - व पी िवक ृत शी संबंिधत काही मह वा या
अटी, यांची आपण या िवभागात चचा करणार आहोत , या खालील माण े आहेत:
अ) रोग नाट ्य - Malingering (बनावटीकरण - Faking ): याम य े एखा ा ग ु
हेतूसाठी जाणीवप ूव क शारी रक आजार िक ंवा मानिसक िवकारा ंची ल ण े जाणीवप ूव क
दाखिवण े समािव आहे. एखादी य आिथ क फायदा िमळव यासाठी िकंवा िश ा
टाळ यासाठी िक ंवा काही हेतू पूण कर यासाठी शारी रक सम या दाखव ू शकत े.
रोग नाट ्य आिण इतर कोण याही काियक - व पी िवक ृती कारात फरक करण े कठीण
आहे. याम य े य ला जाणीवप ूव क जाणीव असत े, क ती एक िवकृती बनवत आह े, तर
पांतरण िवकृतीम ये य ला जाणीव नसत े, ते नकळत घड ते.
यात तीन मह वाच े मु े जे एखा ाला मदत क शकतात . इतर कार या काियक - व पी
िवकृती आिण रोग नाट ्य यांमधील फरक प ुढील माण े:
काियक कारची िवक ृती असल ेली य ल णा ंबाबत इतर िवकारा ं या त ुलनेत
उदासीन असत े. हणज े, ते "ला बेले उदासीनता " दश िवतात.
काियक कारची िवक ृती अनेकदा ठरािवक तणावाम ुळे उ वतात .
कोण याही कार या काियक - व पी िवकृती असणा या य सामा यपण े काय
क शकतात . ते सामा यत : या मत ेब ल िक ंवा स ंवेदी कौश या ंिवषयी िकंवा
संवेदी उपादानािवषयी (sensory input ) खरोखर असतक नसतात , असे िदसून
येते.
मानसशा ा ंनी णाला िवक ृती आह े क नाही , हे िनि त कर यासाठी मानसशा ीय
उपकरण े िवकिसत क ेली आह ेत. यांतील एक हणज े िमनेसोटा म टीफ ेिजक पस नॅिलटी
इ व टरी (MMPI) िकंवा आयझ क पस नॅिलटी व े चनेअर (EPQ) यांम ये वैधता
मापन ेणी आढळतात . दुसरे साधन हणज े वॅिलिडटी इ ंिडकेटर ोफाईल ( ेड रक ,
१९९८ ), याम य े शाि दक आिण अशाि दक काय असतात . यात एखादा यु
तक शु ितसाद द ेत आह े ि कंवा नाही . यात अस य पणा दाखव याचा य न क ेला
जातोय का , हे िनधा रत कर यासा ठी याची रचना क ेलेली आहे.
ब) कृि म िवक ृती (Factitious Disorder ) : कृि म िवक ृती िहचे थान रोग-नाट्य
आिण काियक - व पी िवक ृती या दोघा ंम ये येते. या िवक ृतीम य े लोक सहान ुभूती आिण
ल यांिशवाय कोण याही कट फाय ासाठी जाणीवप ूव क अि त वात नसल े या
शा ररीक िक ंवा मानिसक िवक ृतीिवषयी खोटे बोल याचा अ ाहास करतात . ही िवक ृती
असणार े लोक बनावट ल ण े िकंवा िवकार कोण याही िविश फाय ासाठी न ह े, तर munotes.in
Page 134
अपसा मा य मानसशा
134 आंत रक गरज ेमुळे देखभालीसाठी आजारी अस याची भ ूिमका िनभावतात . ितची ल ण े
एक तर शारी रक िक ंवा मानिसक अस ू शकता त िकंवा या दो ह चा संयोग असू शकतो . या
य आजारी अस या या क पन ेचा आनंद घेतात. आजारी िदस यासाठी िक ंवा
बन यासाठी कोण याही तराला जाऊ शकतात .
मुनचाऊस ेन ल ण -समु चय (Munchausen’s Syndrome ): हा कृि म िवकृतीचा
एक कार आह े (हा “ वत:वर लादल ेला कृि म िवकार ” हणूनदेखील ओळखतात ). बॅरन
वॉन म ुनचाऊसेन यां या नावाव न म ुनचाऊसेन ल ण -समु चय असे नाव पडल े. हा
िवकार असणार े ण इि पतळात दीघ काळ राहता याव े, हणून अनेकदा आजाराची
िवशेषतः व ै क य मािहती ा क न आजाराची बनावट , परंतु भावी ल ण े िनमा ण
करतात . सहान ुभूती आिण िवश ेष ल ा कर यासाठी श ि या क न घ ेतात, लघवीत
र य ेणे िकंवा सायनोिसस या ंसार या याध ची िच हे दश िव यासाठी गु र या वतःला
इजा करतात . या य कधीकधी आ मक व ै क य उपचार घ े यास उ स ुक असतात ,
मुनचाऊसेन ल ण -समु चय असणा या य या ं याब ल खोट े दावेदेखील क
शकतात . र वािह या ंम ये दूिषत पदाथ टोचून घेणे. धोकादायक अमली पदाथा चे सेवन
करणे अस े टोकाच े माग अवल ंबून ते डॉ टरा ंनाही ग धळात टाकतात . ते अनेकदा
डॉ टरा ंना अनाव यक श ि या कर यास भाग पाडतात . हे ण यांचे संपादन,
वैयि क मािहती आिण कागदप े, एखा ा स ु िस य बरोबर असणार े नाते, अशा
कार े खोटे दावेदेखील क शकतात .
बदली ल ण -समु चया ारे मुनचाऊसेन ल ण -समु चय: ही एक स ंबंिधत ि थती आह े,
याम ये काळजीवाह य (caregiver ) हेतुतः शारी रक अथवा मानिसक आजा राची
बनावट ल ण े िनमा ण कर यासाठी दुस याला य ला दुखापत करणे, जी अन ेकदा
लहान म ुले असतात , आिण या य बरोबर इि पतळात िक ंवा त सम व ै क य
पया वरणात राह याची इ छा बाळगतात .
या ल ण -समु चयाच े अचूक कारण ात नाही , परंतु संशोधका ंचा असा िव ास आह े क ,
मते जैिवक आिण मानिसक दो ही घटक यात भ ूिमका बजावतात .लहानपणी अन ुभवलेले
गैरवत न िकंवा दुल ि त आता िक ंवा इि पतळात दाखल हो याची आव यकता ,वारंवार
आजाराचा इितहास या िस ं ोम या िवक ृती स ंबंिधत घटक असू शकतो . संशोधक
यि म वा या स ंभा य द ु याचा द ेखील अ यास करत आह ेत.
काियक करण िवक ृती, वेदना, आिण पा ंतरण िवक ृती यांना रोग -नाट्य आिण क ृि म
िवकृती या ंपासून वेगळे करण े (Distinguishing Somatization, Pain, and
Conversion Disorders from Malingering an d Factitious Disorder ):
अगोदर उ ल ेख के या माण े डी.एस. एम. हे मानसशा ीय चाचणी या आधार े खोट ं
बोलणा या य या प उि ा ं या आधार े रोग-नाट्य आिण कृि म िवकृतीम य े फरक
करते. पांतरण िवक ृती (िकंवा इतर काियक ल ण े) आिण रोग -नाट्य िकंवा कृि मपण े
“आजारी अस याची भ ूिमका करण े” (sick-role-playing ) यांम ये काही िव ास
पातळीसह फरक करण े कधीकधी श य असत े, परंतु इतर करणा ंम ये खरे िनदान करण े
कठीण आह े. उदाहरणाथ , अपंग य िक ंवा अप ंग वाची बनावट ल ण े क न (तसेच munotes.in
Page 135
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - II
135 इतर शारी रक ल णा ंसह िव कार) फसवण ूक करतात . ही व त ुि थती या ं या वाग यात ून
िदसून येते. याउलट , पांतरण िवक ृती असणा या य जाणीवप ूव क या ंची ल ण े
िनमा ण करत नाही . ते वतःला या ं या ल णा ंचे बळी समजतात .
अनेकदा ासदायक तपशीलात (मा डोनाडो आिण पीग ेल, २००१ , पृ. १ ०९) जे हा
अशा य या वत नातील िवसंगती िनदश नास आण ून िदली जात े, ते हा त े सहसा
अ व थ असतात . यां या य व ैयि क म ु ा ठरल े या लाभाक रता पा ंतरण ल ण े
िनमा ण करतात . दुसरीकड े ल ण े दाखवत असणा या य ना या ं यािवषयी िवचारल े
असता ते बचावा मक टाळाटाळ करणार े िकंवा संशया पद वत न करतात . ते सामा यतः
तपासणी कर यास इ छ ुक नसतात आिण या ं या ल णा ंिवषयी चचा कर यास तयार
नसतात . जेणे क न , यांचे अस य पकडल े जाऊ नय े.
७. काियक - व पी िस ा ंत आिण उपचार (Theories and Treatment of
Somatoform Disorder ): वरील भागात येक काियक - व पी िवक ृतीची कारण े
आिण उपचार यांवर चचा केली आह े. तथािप , लोकांना आजारी िदस यासाठी काय वृ
करते, हे समज ून घेणे मह वाच े आह े. मानसशा अशा य च े हेतू ाथिमक लाभ
आिण द ु यम लाभा या यां या साहा यान े प करतात . ाथिमक फायदा हणज े जाचक ,
क दायक जबाबदा या टाळण े कारण ती य “अ म” आहे, तर दु यम लाभ हणज े
आजारी य ला इतर लोका ंकडून िमळणारी सहान ुभूती आिण ल .
काियक - व पी िवक ृती या जैिवक घटक , अ ययन अन ुभव, भाविनक घटक आिण सदोष
अनुभूती या ंचा पर पर स ंवाद हण ून उ म कार े प क ेले जाऊ शकत े. एकाि मकरण
ि कोनान ुसार, बालपणी या घटना या ल ण े िवकिसत हो याचा प ुढील ट पा िनि त
करतात .
काियक - व पी िवकृत वर उपचार कर यासाठी समकालीन प त म य े आजारी भूिमका
कर यासा ठी एखा ा य या गरजेचा शोध घ ेणे, ित या जीवनातील तणाव लावत
असणा या हातभाराच े मू यमापन करण े आिण या य ला ितची ल ण े िनय ंि त
कर यासाठी बोधिनक -वात िनक तं े णाला दान करण े य ांचा समाव ेश होतो . काही
करणा ंम ये औषधा ंचा वापरदेखील केला जाऊ शकतो . काियक करण िवकृती असणा या
काही णा ंसाठी उपचारात नैरा य- ितरोधक औषध े ही मह वाची भ ूिमका बजाव ू
शकतात .
८.३ वै क य ि थत वर प रणाम करणार े मानसशा ीय घटक
(PSYCHOLOGICAL FACTORS AFFECTING MEDICAL
CONDITIONS )
शारी रक ि थती मानसशा ीय /मानिसक घटका ंमुळे ितक ूलपणे भािवत करतात .
उदाहरणाथ , ती भाविनक तणाव एखा ा य ला आजारी हो यास अस ुरि त क
शकतो आिण या आजारात ून बरे हो याचा व ेग मंदावू शकतो .
munotes.in
Page 136
अपसा मा य मानसशा
136 मानसशा ीय घटक ह े शारी रक आरो य अ य र या भािवत क शकत े िकंवा
वत नात अशा कार े बदल आण ून जे तुमचे आरो य , जसे क अ न - हण, झोपण े आिण
सामाजीकरण , िकंवा सं ेरके आिण /िकंवा दया या ठो या ंची गती या ंम ये बदल उ प न
क न य र या भािवत क शकत े. या यित र , मन आिण औषधा ंचे फायद े यांम ये
आंतरि या होत े, जी एखा ा िविश अ ंमली पदाथा ची प रणामकारकता कमी करत े आिण
िविश व ै क य ि थत शी स ंबंिधत नकारा मक ल ण े अिधक ग ंभीर करत े. हणून आपण
कोण याही व ै क य प रि थतीचा सामना करताना आपल े शारी रक आरो य आिण
मानिसक आरो य या ंिवषयी या िवचारा ंवर देखरेख ठेवणे आव यक आह े.
“वै क य ि थत वर प रणाम करणा या मानसशा ीय घटका ंचे िनदान या य ना िदल े
जाते, जे मा यता ा व ै क य ि थतीन े त असतात , हणज ेच ितक ूलपणे अशा
भाविनक घटका ंनी भािवत असतात , जे वै क य ि थतीचा कालावधी भािवत करतात
िकंवा उपचारा ंम ये य यय आणतात , अित र आरो यिवषयक जोखीम िनमा ण करतात
िकंवा ितची ल ण े अिधक ग ंभीर करतात . भाविनक आिण मानिसक घटक कोणतीही
शारी रक सम या अिधक ग ंभीर क शकतात .
८.३.१ वै क य ि थत वर प रणाम करणा या मानसशा ीय घटका ंचे िस ा ंत आिण
उपचार (Theories and Treatment of Psychological Factors Affecting
Medical Conditions ):
मन आिण शरीर स ंबंधाचा अ यास करणार े संशोधक काही लोका ंचे जीवन य त ,
गुंतागुंतीचे िकंवा आन ंदाने भरल ेले असताना शारी रक िक ंवा वै क य सम या का िनमा ण
होतात , हे पाह याचा य न करतात . हे ल ात घ े यासाठी काही मह वाच े घटक
खालील माण े आहेत:
१. तणाव (Stress ): तणाव हणज े एखा ा य ला एखादी घटना धो याची वाटत े.
ते हा ती अि य भाविनक िति या दश वते. तणावा या भाविनक िति य ेम ये
सहान ुभूतीशील म जास ं थे या अित र िति या मकत ेमुळे वाढल ेली शारी रक
उ ेजना समािव अस ू शकत े. तणावाचा वापर तणावाकड े नेणा या कोण याही घटन ेचा
संदभ दे यासाठी क ेला जातो . हो स आिण राह े (१९६७ ) यांनी जीवनातील बदला ं या
ीने जीवनातील तणावाच े मू यांकन कर यासाठी सामािजक पुनस मायोजन
मू यिनधा रण मापन ेणी (Social Readjustment Rating Scale ) िवकिसत क ेले
आहे. यांनी अशा य चा शोध घ ेतला, यांना तणावाचा धोका आह े आिण या
तणावा या सतत स ंपका त रािह याम ुळे शारी रक सम या आिण आजार हो याची श यता
आहे. अलीकड या वषा त तणावाच े बोधिनक ा प तािवत क ेले आहे, जे
वा तिवकत ेचा िवचार कर यास भाग पाडतात . एखादी घटना घडली , तर याचा आपण
अथ कसा लावतो , याचा प रणाम आप या जीवनावर होतो .
२. सामना करण े (Coping ): वै क य प रि थत वर प रणाम करणा या मानसशा ीय
घटका ंशी स ंबंिधत आणखी एक मह वाचा घटक आह े, तो हणज े एखा ा य ार े
सामना कर याची य ं णा वापरण े. तणावाम ुळे िनमा ण झाल े या माग या ंवर आिधप य
िमळव यासाठी िक ंवा सहन कर यासाठी आल े या प रि थतीचा सामना करण े गरज ेचे munotes.in
Page 137
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - II
137 आहे. सामना करण े हणज े प रि थतीच े यो य य व थापन करण े. वैयि क आिण पर पर
सम या सोडव यासाठी य न करण े आिण कमी करण े िकंवा तणाव सहन करण े. सामना
हणून प रभािषत क ेले जाऊ शकत े.
सामना कर या म ये पया वरणीय आिण आ ंत रक माग या आिण या ंचा आपसातील स ंघष
बंिधत कर यासाठी ( हणज े यांवर नैपु य ा करण े, या सहन करणे, यांत घट करण े,
आिण या कमीत कमी करण े, यासाठी ) कृती-अिभम ुखीत आिण आंतर-मानिसक असे
दो ही कारच े य न समािव आह ेत. सामना कर या या त ं प त ना “लोक
तणावकारक घटका ं या प रणामा ंवर न ैपु य ा कर यासाठी , ते सहन कर यासाठी ,
यांत घट कर यासाठी आिण या कमीत कमी कर यासाठी लोक या ि या करतात या
ि या” असे प रभािषत क ेले जात े आिण या ंम ये वात िनक आिण मानिसक दो ही
कार या त ं प त चा समाव ेश होऊ शकतो . सामना कर याच े य न अनुकुलीत िकंवा
भावी (िनरोगी) िकंवा ितकुलीत िक ंवा अ भावी (अिनरोगी ) असू शकतात . तणावाचा
सामना कर या या भावी प ती ताणाच े ोत द ूर करण े िकंवा तणावा ती आप या
िति या ंवर िनय ं ण ठेवणे यासाठी मदत करतात . सामना कर या या अ भावी तं े ती
असतात , जी आप या समायोजनात अडथळा िनमा ण करतात िक ंवा आप यासाठी
दीघ काळात अिधक सम या िनमा ण क शकतात .
सामना कर याच े दोन कार आह ेत:
सम या -क ि त सामना (Problem Focused Coping ): हा सामना कर याचा एक
कार आह े, याम य े सम या कमी क न प रि थती बदल याचा य न क ेला जातो ,
यामुळे सम य ेचे िनमु लन क ेले जाते िकंवा भिव यात तीच िकंवा त सम सम या टाळता
येते. सम या -क ि त सामना हा सम या थ ेट हाताळण े, तणावाची वत मान कारण े समज ून
घेणे आिण या ंवर मात करण े या याशी स ंबंिधत असत े. सम या -क ि त सामना हा
सामा यतः तणावाच े ितकूल प रणाम कमी कर यात सव े आह े.
भावना -क ि त सामना (Emotion Focused Coping ): सामना कर या या या
काराम य े नकारा मक भावना आिण जाणीव यव थािपत कर याचा आिण
हाताळ याचा य न कर ते. भावना -क ि त सामना कर याम य े एखा ा या भावना ंना यो य
प तीन े हाताळ यात िशकल े जात े, जेणेक न आपण कठीण प रि थतीला त ड द ेऊ
शकतो आिण प रि थतीशी ज ुळवून घेऊ शकतो . िजथे आप याला सम या अिनय ंि त
वाटतात , ितथे वतः या आिण इतरा ं या भावना ंचे यव थापन करण े याचा समाव ेश
असतो . भावना -क ि त सामना हा तणावा तून िनमा ण होणारा भाविनक ास कमी
कर यासाठी िक ंवा यव थािपत कर यासाठी के या जाणा या य ना ंवर क िदत असतात
आिण याम य े अनेकदा प रि थती आणखी ग ंभीर होऊ शकत े, असा िन कष काढून
वेदनादायक वा तव वीकार यास नाकारण े आिण म िकंवा इतर अंमली पदाथ वाप न
तणाव लपिवण े अशा त ं ांचा समाव ेश असतो .
munotes.in
Page 138
अपसा मा य मानसशा
138 ३. तणाव आिण रोग ितकारक णाली (Stress and the Immune System ):
रोग ितकारक णाली ही रोग /आजार आिण दुखापत या ं याकड ून शरीरा वर होणा या
ह यास ितसाद देणा या आप या शरीरा तील पेशी, अवयव आिण रसायन े यांचा
समाव ेश असल ेली आप या शरीराची एक मह वाची णाली आह े. रोग ितकारक श
आपल े संर ण करत े. रोग ितकारक णाली ह यापास ून आप ले संर ण करत े. ती
आप या शरीरात व ेश करणा रे कोणत ेही परक य िज नस (उदा. जीवाण ू, परजीवी िक ंवा
अगदी यारोिपत अवयव सु ा इ यादी ) ओळख याच े आिण यांचे िनमू लन कर याच े
साधन आहे.
एखा ा य या शरीरा या रोग ितकारक श वर ताणाचा कसा भाव पडतो , याचा
अ यास करणारा नवीन िवषय मनो-चेता- ित मताशा
(Psychoneuroimmunology ) हणतात . याची या या िवश ेषतः “रोग ितकार
णालीवर मानसशा ीय घटक , जसे क तणाव , भावना , िवचार आिण वत न यां या
प रणामा ंचा अ यास ” अशी क ेली जात े. मनो-चेता- ित मताशा ह े े मानसशा ीय
भाव (जसे क तणाव ), चेतासं था आिण रोग ितकार णाली या ं यातील स ंबंधांवर ल
क ि त करत े.
तणाव ह े दोन म ु य मागा नी रोग ितकारक श च े काय कमी करताना िदस ून येते. पिहला
जे हा लोक तणाव अनुभवतात , ते हा ते अिधक व ेळा या ं या आरो यावर िवप रत प रणाम
होणा या अशा वत नात ग ुंततात , जसे क ध ु पान करण े, अिधक म िकंवा औषध े सेवन
करणे, कमी झोपण े, कमी यायाम करण े आिण असमतोल आहार घ ेणे. या यित र ,
तणाव हा य या सं ेरक य बदला ं ारे रोग ितकारक णालीम य े थेट बदल घडव ून
आणू शकत े. संशोधन अस े सुचिवत े, क लुकोकॉिट कॉईड ्स – तणाव ितसादादर यान
अिधव ृ क ंथी ार े (adrena l glands ) वणार े सं ेरक - हे शरीरा या रोग ितकारक
णालीला सि यपण े दडपतात .
रोग ितकारक श आिण तणावा या स ंदभा त दोन मह वाच े मु े ल ात घ े यासारख े
आहेत:
तणाव रोग ितकारक णालीचा तोच ितसाद सि य करतो , जो ितसाद
संसग देखील सि य करतो .
रोग ितकारक णालीवर तणावाच े सकारा मक प रणाम त े हाच िदस ून येतात, जे हा
तणावाची ि थती सतत आिण दीघ कालीन नसत े. दीघ काळ लांबले या तणावाचा
आप या रोग ितकारक णाली या काया वर हािनकारक भाव होतो.
अनेक संशोधन अ यासात ून अस े िदस ून आल े आहे, क तणाव शरीराच े र ण
कर यासाठी रोग ितकारक श या मत ेवर ल णीय प रणाम करतो . रोग ितकारक
णाली या काय प ती तणावा ार े कशी भािवत होत े, हे स माण दश िव यासाठी अन ेक
योगशा लेय तसेच े ीय स ंशोधन क ेले गेले आहेत.
munotes.in
Page 139
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - II
139 ४. भाविनक अिभ य (Emotional Expression ): जे हा भाविनक अिभ य
ितबंिधत होत े, ते हा आरो य िवषयक सम या उ वतात . संशोधन अ यासात ून अस े
िदसून आल े आहे, क भावना य करण े हे
एखा ा या शारी रक आरो यासाठी आिण मानिसक आरो यासाठी फायद ेशीर आह े.
भावना यो य र या य कर याची अ मता भाविनक उ ेक घडव ून आणत े िकंवा
भावना ंना दडपण े हे आरो यकारी नाही आिण त े अनेक कार या शारी रक , तसेच
मानिसक , अशा दो ही कार या सम या िनमा ण क शकत े. जे स पेनबेकर (१९९७ )
यांनी केले या संशोधन अ यासात अस े आढळ ून आल े, क अ व थ करणा या िकंवा
दुखापतीम ुळे उ वणा या भावना ंचा सि यपण े सामना करणे हे दीघ कालीन आरो यास
योगदान द ेतात. उदाहरणाथ , ासदायक अन ुभवांब ल िलिह यान े या ासाचा सामना
करणे सुलभ होत े. शारी रक व मानिसक आरो यासाठी ह े उपायका रक ठ शकत े.
५. यि म व शैली (Personality Style ): शारी रक आिण मानिसक आरो य िवषयक
सम या ंमुळे एखा ा य या यि म व श ैलीत बदल घड ून येतो. मानिसक शारी रक
आरो य चा ंगले असेल, तर यि म व श ैलीही चांग या कार े िवकिसत होत े. यि म व
शैलीचा एक कार जे िव तृतपणे अ यास ला गेला आहे, तो हणज े कार अ (Type A)
यि म व . कार अ यि म व असणार े लोक, जे अिधक अधीर , िचडिचड करणार े आिण
आ मक असतात आिण न ेहमी काहीतरी काम प ूण कर या या दबावाखाली असतात ,
यांना दय व र वािह या ंसंबंधी िवक ृती हो याची अिध क श यता असत े. कार अ
यि म व असणारी य तणावप ूण प रि थती ला आ मकपण े िति या द ेतात. उ च
पातळीवरील श ु व असणा या कार अ यि म वा या य सामा यतः ध ू पान आिण
मोठ्या माणात म पान यासार या अ व थ वत नात ग ुंततात .
काही स ंशोधका ंनी शोधल ेला एक नवीन यि म व कार (शेर, २००५ , पेडस न आिण
डेनोलेट, २००३ ) हा “ कार ड ” (Type D ) ( यिथत ) यि म व आह े. या य ना
दयिवकाराचा धोका वाढतो , कारण सामािजक प रि थतीम य ेदेखील भावना ंची
अिभ य ितब ंिधत क न नकारा मक भावना अन ुभव या या या ं या व ृ ीमुळे य ा
य च े जीवनमानही कमी होते आिण या ंना वै क य उपचारा ंचा कमी फायदा होतो .
सामािजक -सां कृितक घटक (Sociocultural factors ): काही सामािजक -
सां कृितक घटका ंमुळे तणाव स ंबंिधत िवक ृती वाढतात . कठोर सामािजक वाता वरणात
राहणे, एखा ा य ची स ुरि तता धो यात आणण े, सामािजक थापन ेत ह त ेप करण े
आिण उ च पातळीवरील स ंघष अ याचार आिण िह ंसा या ंचा समाव ेश सामािजक -
सां कृितक घटका ंम ये झाला , क तणाव त वातावरणाची िनिम ती होत े. तणावप ूण
वातावरणात दीघ काळ रािह याने कॉिट झॉल पातळी वाढ ू शकत े, याम ुळे रोग ितकारक
णाली म ये अडथळा िनमा ण होतो .
उपचार :
मानसशा ीय घटका ंशी स ंबंिधत सम या ं या उपचारा ंसाठी बह आयामी ि कोन
आव यक आह े. केवळ व ै क य उपचार अप ुरे आह ेत. लोकांना या ंची जीवनश ैली munotes.in
Page 140
अपसा मा य मानसशा
140 बदल यास , िविश वत न िवकिसत कर यास आिण या ं या व ृ ीम य े बदल कर यास
िशकवल े गेले पािहज े, जे य ां या जीवनश ैलीत बदल घडव ून आण ू शकतात . एक
आंतरिव ाशाखीय ि कोन िवकिसत क ेला ग ेला आह े. याला “वात िनक औषध ”
(behavioural medicine ) असे हणतात , जे वत न-तं (behavi oural
techniques ) आिण अ ययन प तीचा (learning approaches ) वापर करत े. या
ि कोना म ये लोकांना अनारो यकारी शारी रक ि या ंिवषयी जाणून घे यास आिण या
प रि थतीत या आजारी हो याची श यता आह े, या टाळ यासाठी िक ंवा या
प रि थतीत बदल घडव ून आण या साठी क ृती कर यास िशकवल े जात े. य तणाव
वाढत जा या या आर ंभी या िच हा ंवर देखरेख ठेव यास आिण व ेदनेचा/यातन ेचा पुढील
िवकास टाळ या या ीन े पावल े उचल याची स ु वात कर यास िशकतात .
८.४ सारांश
या पाठाम य े आपण काियक - व पी िवक ृती या संक पन ेची चचा केली आह े आिण
िविवध कारच े काियक - व पी िवकार , यात पा ंतरण िवक ृती, काियक करण िवकृती
आिण स ंबंिधत प रि थती , वेदना िवकार , शारी रक य ंग- म िवक ृती आिण आजार -दुि ंता
िवकृती समािव आह ेत. या य ेक िवक ृत ची िचिक सालयीन ल ण े, कारण े आिण
यांवरील उपचार थोड यात प क ेले गेले.
काियक - व पी िवक ृतीसंबंिधत तीन प रि थत वर थोड यात चचा कर यात आली .
यांम ये खालील गो चा समाव ेश आह े: रोग-नाट्य (बनावटीकरण ), कृि म िवक ृती आिण
मुनचाऊसेन ल ण -समु चय. काियक - व पी िवक ृत चे िस ांत आिण उ पचार यांवरसु ा
थोड यात चचा केली गेली.
वै क य ि थत वर प रणाम करणार े मानसशा ीय घटक, तसेच या ंचे िस ा ंत आिण
उपचार यांवर चचा केली गेली.
८.५
१. काियक - व पी िवक ृती हणज े काय?
२. िटपा िलहा:
अ. पांतरण िवकृती
ब. काियक करण िवकृती आिण स ंबंिधत ि थती
क. वेदना िवकृती आिण शारी रक यंग- म िवक ृती
ड. आजार -दुि ंता िवक ृती
ई. काियक - व पी िवकृत शी संबंिधत अटी
फ. रोग-नाट्य आिण कृि म िवक ृतीपासून काियक िवक ृती वेग या करणे
ग. काियक - व पी िवक ृत चे िस ांत आिण उपचार munotes.in
Page 141
काियक ल ण े आिण असंल नीय
िवकार - II
141
३. वै क य प रि थतीवर प रणाम करणा या मानसशा ीय घटका ंचे िस ांत आिण
उपचार यांवर चचा करा.
८.६ संदभ
Halgin, R. P., & Whitbourne, S.K. (2010). Abnormal Psychology:
Clinical Perspectives on Psychological Disorders. (6th ed.). McGraw -Hill.
Carson, R. C., Butche r, J. N., Mineka, S., & Hooley, J. M. (2007).
Abnormal Psychology. (13th ed.). Indian reprint 2009 by Dorling
Kindersley, New Delhi.
Nolen -Hoeksema, S. (2008). Abnormal Psychology. (4th ed.). New York:
McGraw -Hill.
munotes.in