Page 1
1 १
ामीण साधन संप ी
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ संक पना
१.३ ामीण साधनस ंप ीची या या
१.४ ामीण साधनस ंप ीच े व प
१.५ पुनिन िम त होणारी साधनस ंप ी
१.६ पुनिन िम त न होणारी साधनस ंप ी
१.७ सारांश
१.८ वा याय
१.९ संदभ सूची
१.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
१) ामीण साधनस ंप ीची स ंक पना समज ूण घेणे.
२) ामीण साधनस ंप ी या व पाचा अ यास करण े.
३) पुनिन िम त होणा या आिण प ुनिन िम त न हो णा या साधनस ंप ीच े व प समजाव ून घेणे.
४) ामीण िवकासात थािनक साधनस ंप ीच े मह व अ यासण े.
५) ामीण साधनस ंप ी या स ुयो य िनयोजन , वापर आिण यव थापना या मा यमात ून
ामीण िवकासाच े येय गाठता य ेईल का याची माहीती क न घ ेणे.
१.१ तावना
वातं याची पंचाह री उलटली तरी ामीण भा गाचे जेवढ्या माणात शहरीकरण होण े
गरजेचे होते तेवढ्या माणात शहरीकरण होऊ शकल े नाही. आजही द ेशातील ६५.७ ट के
जनता ख ेड्यात वा त य करत े. munotes.in
Page 2
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
2 देशा या ामीण भागात िवप ुल नैसिग क साधनस ंप ी उपल ध आह े. या साधनस ंप ी या
उपल धत े या आिण ामीण जनत े या जीवनाचा यो य सम वय िनि त क न
साधनस ंप ीचा वापर िवकासासाठी करायला हवा . यातून ामीण िवकासाच े येय गाठण े
अिधक स ुलभ होऊ शक ेल.
साधनस ंप ीची यो य ओ ळख क न यायला हवी . वापर स ु ा साधनस ंप ी या हा साला
कारणीभ ूत होता कामा नय े. जी पुनिन िम त होणारी साधनस ंप ी आह े. ित या वापराबरोबर
पुनिन िम तीवरही भर यायला हवा आिण या साधनस ंप ीची प ुनिन िम ती होत नाही ितचा
वापर करताना िनसगा वर कोणताही िवपरीत प रणाम होणार नाही याची द ता यायला
हवी.
https://hindiv ivek.org
शासन आिण समाज या दो ही घटका ंची ही ाम ु यान े जबाबदारी आह े. ती जबाबदारी या
दो ही घटका ंनी यो य प तीन े िनभवायला हवी . याचबरोबर ामीण भागातील
साधनस ंप ी या उपल धत ेचा शोध यो य प तीन े यायला हवा व िवकासासाठी याचा
गुणा मक वापर हाय ला हवा .
थािनक पात ळीवर ामीण साधनस ंप ीच े यो य यव थापन हायला हव े. ामीण
साधनस ंप ी या वापराचा उपयोग थािनक जनत ेला जा तीत जा त कसा होईल याची
द ता यायला हवी . ही जबाबदारी शासन , थािनक वरा य स ं था, ामीण न ेतृ व आिण
थािनक जनता , सामािजक स ं था या सवा चीच आह े.
१.२ ामीण साधनस ंप ीची स ंक पना
िझ मरम ॅनने आप या Introduction to the World Resources या िस ंथात
नैसिग क साधनस ंप ीची या या 'उपजीिवक ेचे गरज भागिव याच े साधन ' अशी क ेली आह े.
यात उपजीिवका हणज े आपली गरज आिण सामािजक उि े यांची पूत ता होण े.
साधनस ंप ीिवषयी आपण अस ेही हण ू शकतो क , मनु या या इ छा आिण गरजा प ूण
कर याच े साधन हणज े साधनस ंप ी होय . उदा. लोहखिनज मानवा या अन ेक कार या
गरजा प ूण करत े. लोहखिनजावर , ि या क न यापास ून लोख ंड तया र केले जाते. िविवध
उ ोगध ंदे, यं साम ी िनिम ती, रे वेचे ळ, गाड्या, अशा िक य ेक कारणा ंसाठी याचा
उपयोग होतो . जिमनीसार या साधनस ंप ीवर मानवाच े अि त व अवल ंबून असत े. munotes.in
Page 3
ामीण साधनस ंप ी
3 हणूनच मानवा या प रसरात या या िविवध गरजा भागिव यासाठी जी साधनस ंप ी
उपल ध असत े ितला ामीण साधनस ंप ी अस े हणतात .
१.३ ामीण साधनस ंप ीची या या
१) मानवा या काय े ाशी स ंबंिधत अस णा या भौितक व ज ैिवक घटका ंना साधनस ंपदा
असे हणतात .
२) मानवी जीवनाला व या या अि त वात उपय ु अस णा या िनसगा तील व त ूंना
साधनस ंपदा अस े हणता य ेईल.
१.४ ामीण साधनस ंप ीच े व प
ामीण भागाचा िवचार करता आठ कारची साधनस ंप ी ामीण भागात आप याला
पाहायला आिण अन ुभवायला िम ळते.
१.४.१ जमीन (Land ) :
देशाचे एकंदर े फळ ३२८ दशल ह े टर इतक े आह े. यापैक श ेती यवसाया या
वाट्याला आलेली जमीन १४१.१० दशल ह े टर इतक आह े. पिडक पर ंतु शेतीला
उपयु नसल ेली जमीन १९.२६ दशल ह े टर, िबगर क ृिष वापर २३.५७ दशल
हे टर. शेती उपयोगी पिडक जिमन १३.६६ दशल ह े टर. तसेच ता प ुरती पिडक जिमन
१४.८० दशल ह े टर व कायम पड १०.१९ दशल ह े टर इतक आह े. जंगल जमीन
६९.४१ दशल ह े टर इतक आह े.
भूसाधनस ंप ी बाबत िवचार करता ामीण भागात उपल ध अस णा या पिडक जिमनीचा
वापर श ेती उ पादनासाठी हायला हवा . तसेच जंगल जिमनी या वाढीचा पण िवचार
हायला हवा . एकूण े ा या ३३ ट के े ावर ज ंगल असण े गरजेचे आहे. साधारण एक ूण
े ा या १०८ दशल े ावर ज ंगल असायला हव े. परंतु य ात मा ज ंगलाच े माण
२२ ट के इतके भरते.
जिमनी या स ुिपकत ेवर ामीण अथ यव था आिण ामीण मानवाचा िवकास अवल ंबून
आहे. अिलकड या शासक य धोरणा ंमुळे ामीण भागा तील जिमनी 'सेझ' सार या
क पा ंसाठी पा ंत रत क े या जाऊ लाग या आह ेत. गृह क पा ंसाठी जिमनीच े मोठ्या
माणात स ंपादन होत आह े. यामुळे शेतीखालील जिमनीचा आकार कमी होऊ लागला
आहे.
१.४.२ पाणी (Water ) :
ामीण िवकासातला मह वाचा घटक हणज े जल साधनस ंप ी. पा या या उपल धत ेवर
िवकासाची गती अवल ंबून असत े. पा या या प ुरेसा पुरवठा झा यास श ेती, उ ोग आिण
ामीण आरो य या ंचा िवकास करता य ेतो. munotes.in
Page 4
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
4 देशात ४००० अ ज घनमीटर पावसापास ून पा याची उपल धता होत े. यात िहमवषा वाचा
सु ा समाव ेश असतो . न ामध ून १८६९ अ ज घनिमटर एवढ ्या पा याची उपल धता
होते. ४३२ अ ज घनमीटर भ ूजलाची उपल धता होत े. या सव मागा नी उपल ध हो णा या
पा याच े माण ११२२ अ ज घनमीटर इतक े आह े. परंतु या पा याप ैक िविवध
कारणा ंसाठी क ेवळ ६०५ अ ज घनमीटर पा याचाच वापर क ेला जातो .
ामीण भागात पा या या िनयोजनाचा उपयोग क न जलस ंवध ना या िविवध योजना ं या
मा यमात ून जा तीत जा त पा याची उपल धता क न घ ेता येणे श य आह े. आप याकड े
पाणी िवप ुल माणात िम ळते परंतु या पा याचा यो य वापर करण े गरजेचे आहे.
पडणार े पावसाच े पाणी जिमनीत म ुरवणे गरज ेचे आहे. याक रता वना ंची लागवड
जलस ंधारण व म ृदसंधारणाच े उप म राबिवण े गरज ेचे असत े. ामीण भागात या माण े
य न स ु आह ेत.
१.४.३ जंगल (Forest ) :
ामीण साधनस ंप ीम य े जंगलांचे मह व अन यसाधारण आह े. मानव आिण इतर
ा या ंसाठी ज ंगलांची िनता ंत गरज अस ते. वनांचा अि त वावर ामीण िवकासाची एक ंदर
ि या अवल ंबून असत े.
वनांमुळे वातावरण श ु राहा यास मदत होत े. ामीण , नागरी जीवन जग यासाठी
वनांपासून वेगवेगळे घटक उपल ध होतात . यात इमारती लाक ूड, औ ोिगक क चा माल ,
जळाऊ लाक ूड, औषधी वन पती , जनावरा ंसाठी चारा, गौण व पाची वनोपज उ पादन े
(उदा. त दूची पान े, िडंक, मध, मेण इ यादी ), बांबू पासून मोठ ्या माणात आिथ क उ प न
िमळते. िवशेषत: चं पूर गडिचरोलीसार या महारा रा या या भागातील आिदवासी
समाजा या उ प नाच े बांबू हे मह वाच े साधन आह े.
फलो ान हा स ु ा ज ंगलाचाच मह वाचा भाग आह े. फलो ाना या मा यमात ून ामीण
भागात मोठ ्या माणात रोजगार स ंधी उपल ध झा या आह ेत. िवशेषत: कोकण भागात
फलो ाना या मा यमात ून मोठ ्या माणात रोजगार स ंधी उपल ध झा या आह ेत. फळ
ि या उ ोगाच े माण मो ठ्या माणात वाढत े आहे.
जंगलां या उपल धत ेबाबत द ेशा या एक ूण े ा या २२ ट के भागावर ज ंगल उपल ध
आहे. हे माण एक ूण े ा या ३३ ट के इतक े असायला हव े. वातं यानंतर मोठ ्या
माणात झाल ेली ज ंगलकटाई याला जबाबदार आह े. अिलकड े जंगल स ंवध नाची च ळवळ
ामीण भागात म ूळ ध न रािहली आह े.
जंगलाच े जस े य उपयोग आह ेत तस ेच अ य उपयोग स ु ा आह ेत. यात
वन पत या आ छादनाम ुळे हवामान थ ंड राहत े. वन पत याम ुळे पावसाच े माण वाढत े.
सां ीभवनास चालना िम ळते. हवेतील उकाडा कमी होतो . बा पीभवनाचा वेग कमी होतो .
वाहते पाणी वन पत ची म ुळे जिमनीत म ुरवायला मदत करतात . वन पतीम ुळे पा या या
वाहाची गती कमी करता य ेते. पुराची ती ता कमी करता य ेते. वन पत याम ुळे स ीय
ये मातीत िमस ळतात. मातीच े पावसाम ुळे होणार े वहन था ंबवता य ेते. munotes.in
Page 5
ामीण साधनस ंप ी
5 जंगलापास ून पश ूना संर ण िम ळते. जैव िविवधता अबािधत ठ ेव याच े काम ज ंगले करतात .
प रसं थेत नैसिग क वन पती सजीवा ंसाठी काश स ं ेषण ि य े ारे अ न तयार करतात .
यामुळे वन पती उ पादक आिण इतर सजीव भ क असतात . सू म जीव िवघटक हण ून
कम करतात .
हवेचे नैसिग क शु ीकरण कर याची मह वाची भ ूिमका वन पती पार पाडतात . दूषणाची
ती ता वन पत याम ुळेच कमी करता य ेते. पया वरणात समतोल राख याच े काम वन पती
करतात .
१.४.४ पशु (Livestock ) :
पशुधन आिण ामीण मानव या ंचा ाचीन का ळापासून िनकटचा स ंबंध आह े. ामीण
मानवा ला श ेती या कामासाठी पश ुधन उपयोगी असत े. याचबरोबर यावसाियक
कारणासाठीही पश ुधनाची गरज असत े. पशुधनाम य े गाय, बैल, हैस, रेडा, शेळी, म ढी,
डु कर, उंट, घोडा, ह ी, खेचरे, इ यादी पा ळीव पश ुधन व ज ंगलातील ाणी जीवनाचा
सु ा नाग रका ंना उपयोग होत असतो . ाणी हे असं य लोका ंचे मूलभूत अ नप ुरवठ्याचे
साधन आह े.
गायीपास ून दुधाची उपल धता होत े. ामीण भागातील नाग रका ंना कायम व पाचा
रोजगार िम ळतो. अिलकड े देशी गाई या गोम ू ाचा आिण श ेणाचास ु ा िविवध कारणा ंसाठी
उपयोग हायला लागला आह े. देशी गाई या गोम ू ापासून िविवध असा य आजारावर
औषध े तयार क ेली जातात . शेतावर फवार यासाठी स ीय खत हण ून केला जातो .
याचबरोबर धािम क कारणासाठीही द ेशी गाई या श ेणाचा उपायोग क ेला जातो .
शेळी पालनाचा उपयोग मटणासाठी तर होतोच पण श ेळी या ल डीचा वापर िवश ेषत:
फळझाडांना खत हण ून केला जातो . म ढ्यापास ून लोकर उ पादन घ ेतले जात े व
मटणासाठीही उपयोग होतो .
क बडीपास ून मांस, अंडी िम ळतात. डु करासारख े ाणी सव भ क अस याम ुळे प रसर
व छ ठ ेवतात. मधमाशा ंपासून मध िम ळतो. अशा कार े पशुधनाम ुळे ामीण भागातील
मानवा या जीवनासाठी िविवध उपयोग होतात .
ामीण िवकासात पश ुधन स ंर ण होण े सु ा िततक ेच गरज ेचे आ ह े. मानवा माण े
ा या ंनासु ा जग याचा ह क आह े. ाणी र ण करण े ही मानवाची जबाबदारी आह े. भारत
सरकारन े वात ं यानंतर काय ान े व य ा या ं या िशकारीवर ब ंधन घातल े आहे. ाणी
आिण प या ंसाठी अभयार य े िनमा ण केली जात आह ेत व या ंचे संवध नही क ेले जात आह े.
सरकारन े २०१६ पासून गोव ंश ह याब ंदी कायदा क ेला आह े. गोवंश संवध नासाठी हा
शासनाचा य न आह े.
ामीण साधनस ंप ीमधील पश ुधन या साधनस ंप ीच े यो य स ंवध न के यास ामी ण
मानवाला याचा ख ूप चांगला उपयोग होणार आह े. ामीण भागातील नाग रका ंना गावात
रोजगारा या स ंधी उपल ध होणार आह ेत. गुजरात मधील 'आनंद क प ' महारा ातील
गोकुळ, वारणा यासारख े क पानी ह े िस क न दाखवल े आहे. munotes.in
Page 6
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
6 १.४.५ खिनज े (Minerals ) :
नैसिग क साधनस ंप ीम य े खिनज स ंप ीचा अ य ंत मह वाच े थान आह े. खिनज स ंपदांचा
वापर िविवध कारणा ंसाठी मानव करत आला आह े. मानवान े आप या िवकासासाठी अन ेक
धातू खिनजा ंचा वापर क े यामुळे अ मय ुगानंतर का ं ययुग, ता य ुग, लोहय ुग अशा स ं ा
मानवी िवकासा या ट यात पाहायला िम ळतात.
खिनज े तीन व पात उपल ध असतात .
१) अधात ू खिनज े - जी खिनज े तापव यान ंतर सरण पावत नाहीत िक ंवा ठोक ून याचा
प ा तयार करता य ेत नाही .
२) धातू खिनज े - जी खिनज े तापिव यान ंतर सरण पावतात िक ंवा ठोक ून याचा प ा
तयार करता य ेतो.
३) श साधन े - या खिन जांपासून श िक ंवा उ णता िम ळते यास श साधन े असे
हणतात . अशी खिनज े वाला ही
खिनज े ही खाणकाम यवसाय क न िम ळतात. खाणकाम हणज े भूगभा तून खिनज े
काढ याची ि या होय .
खिनजा ंचे वग करण
अधात ू खिनज े धातू खिनज े श साधन े
१) अ क १) लोह १) दगडी को ळसा
२) गंधक २) सोने २) खिनज त ेल
३) खडक ३) चांदी ३) नैसिग क वाय ू
४) िज सम ४) किथल ४) वारा
५) पोटॅश ५) बॉ साईट ५) सौरश
६) ाफाईट ६) मँि नज ६) सागरी लाटा
७) िहरा ७) लॅटीनम
८) फे डसफार ८) टंग टन
वरील सव खिनज े ामीण भागात उपल ध होतात . परंतु या खिनजा ंवर होणारी ि या
ामीण भागात होत नाही तर ती शहरात होत े िकंवा क च े खिनज परद ेशात िनया त केले
जाते. यामुळे ामीण भागात रोजगार िनिम तीला चालना िम ळत नाही . munotes.in
Page 7
ामीण साधनस ंप ी
7 ामीण भागात खिनज े उ खनन क े यानंतर त ेथील भाग उजाड बनतो . खिनजा या
उ खनना याव ेळी या प रसरातील वन पती व ाणीजीवन भािवत होत े. िशवाय
जैविविवधत ेवरही याचा िवप रत प रणाम होतो .
खिनज साधनस ंप ी या भागात सापडत े या भागात यावर ि या कर या चा य न
झा यास या प रसरातील नाग रका ंना रोजगार िम ळू शकतो . यामुळे ामीण भागातील
नाग रका ंना या ं या आिथ क िवकासाची स ंधी उपल ध होऊ शकत े.
१.४.६ हवा (Air) :
िनसगा तील हवा ही साव ि क र या आढ ळणारी साधनस ंप ी आह े. ही साधनस ंप ी
ामीण आिण शहरी दो ही भागात उपल ध होत े. हवे या बाबतीत िवचार करता िवश ेषत:
समु िकनारप ी या द ेशात मोठ ्या वेगाने वारे वाहातात . या वाया चा उपयोग क न
पवनिव ुत िनिम तीचा क प उभारता य ेतो. अशा व पाच े योग आप याकड े यश वी
झाले आहेत. यामुळे िवजे या टंचाईला हातभार लावता य ेणे श य आह े.
१.४.७ ऊजा (Energy ) :
सव कार या आिथ क उ पादनात ऊज ची गरज अत े. वाहतुक, उ णता व काश
िनिम तीसाठी तस ेच औ ोिगक ि या ंसाठी ऊज ची आव यकता असत े. एखा ा द ेशातील
ऊज चा दरमाणसी खप या द ेशा या आिथ क िवकासाचा पया याने तेथील लोका ं या
राहणीमानाचा िनदश क मानला जातो . आधुिनक का ळात ऊजा साधनस ंप ीला ख ूप मह व
आहे.
भारताची लोकस ं या जगा या १७.७ ट के आहे. परंतु जागितक ऊजा उपभोगा या फ
१.५ ट केच ऊजा वापरली जात े. आज ामीण भागात िविवध व पाची श साधन े
मानवा या द ैनंिदन जीवनाच े अिवभा य घटक बनल े आह ेत. िदवस िदवस ऊज चा
भीषण प धारण करीत आह े. ऊज ची टंचाई ाम ु यान े ामीण आिण शहरी जीवनातही
जाणव ू लागली आह े.
पृ वीतलावर दोन कारची ऊजा साधन े उपल ध असतात .
१) िवनाशी िक ंवा य ऊजा साधन े : याम य े दगडी को ळसा, खिनज त ेल, नैसिग क वाय ू
व अण ुऊजा या साधना ंचा समाव ेश होतो .
२) अिवनाशी िक ंवा अ य ऊजा साधन े : याम य े सौरऊजा , जलिव ुत वाय ुऊजा ,
भूऔि णक , समु ा या लाटापास ून िमळणारी ऊजा इ यादी .
या ऊजा साधना ंपैक िवनाशी ऊजा साधना ंचे साठे िसिमत आह ेत. अिवनाशी िक ंवा अ य
ऊज चा उपयोग भिव यका ळात ाधा य माण े करण े गरज ेचे झाल ेले आह े. याक रता
जलिव ुत व सौरऊजा यां या वापरावर भर ायला हवा .
जलिव ुत अ य (अिवनाशी ) श साधन आह े. तारां या साहा यान े दुग म भागातही वाह न
नेता येते. उ ोगध ं ा या िव क ीकरणास ह े उपय ु श साधन आह े. मुबलक माणात munotes.in
Page 8
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
8 उपल ध होऊ शकत े. उ पादन खच कमी असतो . काश आिण ऊजा श ा करता
येते. सवा त मह वाच े हणज े या श साधनाचा पया वरणावर कसलाच प रणाम होत नाही .
जगात सवा त जा त जलिव ुत श च े उ पादन उ र अम े रकेत होत े. याखालोखाल
युरोपीय द ेशात होत े.
सौर उज वर सव सजीव अवल ंबून असतात . अ य ऊजा साधनातील सौर ऊजा हा अ य ंत
मह वाचा घटक आह े.
सौर उज चे देन कार पडतात .
अ) य सौर ऊजा
ब) अ य सौर ऊजा
अ) य सौर ऊजा :
सूय िकरणा ंपासून य सौरऊजा िमळिवली जात े या ऊज चा उपयोग उ णता व
िव ुतिनिम तीसाठी होतो .
ब) अ य सौर ऊजा :
सूया या न ैसिग क ि य ेमुळे जी ऊजा ा होत े ती अ य सौर ऊजा होय. वात ऊजा ,
जैव व तुमान सागरी लाटा , जलिव ुत श इ यािद सौरऊज ची उदाहरण े आहेत.
सौरऊज या इतर इ ंधन साधना ंपे ा मह वाचा ग ुणधम हणज े ही ऊजा मु व म ुबलक
िमळते. आकाशात स ूय आहे तोपय त मानवाला ही ऊजा मुबलक माणात िम ळणार आह े.
सौर ऊज वर सौर क ंिदल, सौर वॉटर िहटर , सौर दीप , पाणी उपस याचा प ंप आिद घटक
चालवता य ेतात. अिलकड े मोटर गाड ्याही चाल याच े योग यश वी होत आह ेत. घरगुती
वीज हण ुनही सौर ऊज चा वापर क ेला जात आह े.
समु ा या लाटापास ून वीज िनिम तीचे योग यश वी झाल ेले आह ेत. िवशेषत:
पावसा या या काळात सम ु ा या लाटा ंचा वेग जा त असतो . या वेगाचा उपयोग क न
यापास ून वीज िनिम तीचे योग यश वी झाल ेले आह ेत. ामीण भागात सात यान े
नाग रका ंना लोडश ेिडंग या सम य ेला सामोर े जावे लागत े. याला भावी पया य हण ून या
िवजेचा उपयोग होऊ शकतो .
देशात ६००० ते ९००० मेगावॅट वीज सम ु ा या लाटापास ून िनमा ण करता य ेणे श य
आहे. गुजरात या क छ भागात , कांडला ब ंदर, सुंदरबन मधील द ुगा दुआणी खाडी . १९८२
सालापास ून इंिडयन इि टट ्युट ऑफ टे नॉलॉ जी, म ास माफ त संशोधन क ेले जात आह े.
समु ा या लाटापास ून मोठ ्या माणात वीज िनमा ण कर यास ंबंधीचे संशोधन जागितक
पातळीवर होत आह े. अशा कार े ऊज चा िविवध कारणासाठी ामीण भागातील
नाग रका ं या िवकासाला उपयोग होऊ शक ेल.
munotes.in
Page 9
ामीण साधनस ंप ी
9 १.४.८ टाकाऊ घटक (Bio Waste ) :
ामीण भागात िविवध व पात मोठ ्या माणात कचरा होत असतो . िशवाय मानवी व पश ूंचे
मलमू ही तयार होत असत े. हे सव टाकाऊ घटक ामीण भागात अ व छता पसरवतात .
यामुळे रोगराईला आम ं ण िम ळते. टाकाऊ घटका ं या िनयोजनाचा िवचार झा यास ामीण
भागातील नाग रका ंना याचा िविवध कार े उपयोग होऊ शक ेल. ामीण भागात व छता
राखता य ेईल.
टाकाऊ घटका ंपासून स ि य खत िनिम ती श य आह े. याक रता क ंपो ट खड ्यांचे िविवध
योग यश वी झाल े आहेत. उदा. कंपो ट खड ्डा (साधा), नॅडेप कंपो ट इ यादी तस ेच
बायोग ॅस क रता कचरा मानवी मलम ू ाचा उपयोग करता य ेईल. यातून बायोग ॅस िमळेलच,
िशवाय श ेतीला उ म स ि य खताची उपल धता होऊ शक ेल.
ामीण भागात टाकाऊ घटका ं या वापरास ंदभा त सात यान े योग स ु असतात . कोकण
गांधी अ पासाह ेब पटवध न यांनी मानवी मलापास ून व म ू ापास ून उ म सोनखत कर याचा
'सोपा स ंडास' गोपुरी शौचालय अस े योग क ेले. अ पासाह ेब पटवध नांचा गोप ुरी संडास
जम नी या द ेशात 'इको-सॅन' हणून चिलत आह े. कोकण भागात घरग ुती कच यापासून
कंपो ट खत तयार कर याची ि या फार प ूव पास ून चिलत आह े. कचरा
साठिव यासाठी एक िविश कारचा खड्डा केला जातो . याला थािनक भाष ेत 'गायरी '
असे हणतात . अशा कार े थािनक िठकाणी तयार हो णा या टाकाऊ घटका ंचा वापर खत
आिण इ ंधन (गॅस) िनिम तीसाठी होऊ शकतो .
१.५ पुनिन िम त होणारी साधनस ंप ी
पुनिन िम त होणारी साधनस ंप ी याला वाही साधनस ंप ी असे हणतात . या
साधनस ंप ीचा प ुरवठा कायम व पी आिण सात यप ूण असतो या साधनस ंप ीला
वाही साधनस ंप ी अस ेही हणतात . या साधनस ंप ीच े नूतनीकरण काही का ळानंतर
आपोआप होत असत े. यामुळे या साधनस ंप ीची उपल धता सात यान े होत असत े.
मानवान े नैसिग क साधनस ंप ीचा वापर आप या िविवध गरजा भागिव यासाठी िवचारप ूव क
केला िक ंवा साधनस ंप ी या वापरात ून साधनस ंप ीची हाणी टा ळ यासाठी सात यान े
सतक राहा याचा य न क े यास साधनस ंप ी न होणार नाही पर ंतु अिलकडील मानव
आप या गरजा भागिव यासाठी न ैसिग क सा धनसंपदेचा अप रिमत वापर करत आह े.
मानवान े या स ंदभा चा ज र िवचार करण े गरज ेचे आहे. साधनस ंप ीच े संवध न मानवान े
वत: कर याचा य न करायला हवा . याक रता िविवध मा यमा ंचा उपयोग करता य ेणे
श य आह े.
पुनिन िम त होणा या साधनस ंप ीच े व प प ुढील माण े आहे.
१.५.१ पाणी (Water ) :
पाणी अथवा जलसाधनस ंप ी ही प ु हा िनमा ण होणारी साधनस ंप ी आह े. समु ातील
पा याची स ूया या उ णत ेने वाफ होत े. या वाफ ेचे ढगात पा ंतर होत े. ितवष प ृ वीतलावर munotes.in
Page 10
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
10 पाऊस पडतो . पृ वीवर पा याची उपल धता सात यान े होत राहात े. ही ि या
कायम व पी अनादीअ ंनतकालापास ून सु आह े. याचबरोबर पा याचा िविवध कारणासाठी
वापर करत असताना तो वापर झा यान ंतर िश लक रािहल े या पा यावर ि या क न
जिमनीत िजरवता य ेईल. यामुळे जिमनीवर पा याची पात ळी वाढ यास मदत होऊ शकत े.
वनांची मोठ ्या मा णात लागवड क े यास झाडा ंची म ुळे पाणी ध न ठ ेवतात. यामुळे
जिमनीतील पा याची पात ळी वाढू शकत े. िव ुत क पात वापरल े जाणार े पाणी याचा
पुनवा पर शेतीसाठी होऊ शकतो .
१.५.२ जंगल (Forest ) :
जंगल साधनस ंप ी प ुनिन मा ण करता य ेणारी स ंप ी आह े. झाडे तोड या नंतर याची जी
मुळे िश लक राहातात यात ून फुटवा येतो झाड प ु हा िनमा ण होत े. िशवाय ज ंगलातील
वन पत ची फ ळे प व होऊन जिमनीवर पडतात या ं या िबया ंवर िनसग त: ि या होऊन
या िबया जतात यात ून वना ंची िनिम ती होत राहात े.
काही वना ंची वाढ हो यास ख ूप कालावधी जातो . याक रता मानवान े वनांचा वापर करताना
िवचारप ूव क करायला हवा . वातं यानंतर वना ंची िविवध कारणा ंसाठी मोठ ्या माणात तोड
झाली. यामुळे जंगलांचे माण घटल े. याचा प रणाम पया वरणावर झाला . पाऊसमान कमी
झाले, हवेतील उ णता वाढली . मानवा या आरो या वर प रणाम झाला .
शासनान े वनस ंवध नासाठी सामािजक वनीकरण , वनिवषयक धोरण , वनशेती, फलोधान
लागवड काय म, िचपको आ ंदोलन अशा व पाच े काय म स ु क न वना ं या
पुनिन मा णाचे काम हाती घ ेतले आहे.
सामािजक वनीकरणामाफ त एकम ूल-एक झाड , समु काठावरील वा ळूप ्यात सु या
झाडांची लागवड , खाडी िकनारी का ंदळवनाची लागवड अशा व पा या उप मात ून
वनां या प ूनला गवडीचा य न स ु केला, याला समाजाचाही चा ंगला पािठ ंबा िमळाला.
महारा रा य सरकारन े १९९० पासून फलो ान लागवड स ु केली याचाही ख ूप चांगला
उपयोग व नां या प ुनिन मा णासाठी होत आह े. महारा रा या या सव च िज ात फलो ान
लागवड योजन ेमुळे लाखो ह े टर जिमनीत प ुनला गवड झाली . स या या सरकारन े दोन
कोटी व ृ लागवडीचा स ंक प क न स ंपूण समाजाचा सहभाग अप ेि त धरला आह े.
वनांचे पुनिन मा ण िनसग त: होत असत ेच, पण मानवामाफ तही मोठ ्या माणात प ुनिन मा णाचे
काम स ु आह े.
१.५.3 पशु (Livestock ) :
पशुधन ही स ु ा ामीण साधनस ंप ीमधील सात यान े पुनिन िम त होणारी साधनस ंप ी
आहे. पशुधनाचा वापर मानवाला आप या िविवध गरजा भागिव यासाठी होतो . हा वापर
होत असताना या ंनी प ुनिन मा णा या य नही क ेला आह े. पशुधनाची ग ुणव ा
वाढिव यासाठी मानव सात यान े य न करत असतो . िविवध पश ुप यांचा जात च े संवध न
कर यासाठी िवश ेषत: कृिष िव ापीठ े संशोधन स ं था य न करत असतात . पशु प या ंचा munotes.in
Page 11
ामीण साधनस ंप ी
11 नवीन जाती (Bree d) िवकिसत कर याचा य न क ेला जातो . वंश सात य
राख यासाठीस ु ा संशोधन कर यात य ेते.
यािशवाय काही पश ुं या क लीवर काय ान े िनब ध घाल यात आल े आह ेत. महारा
रा यात गोव ंश संवध न व गोव ंश क लीवर काय ान े बंधन घाल यात आल े आहे.
पशुधनाच े मोठ्या माणात प ुनिन मा ण होत रािह यास याचा फायदा आध ुिनक मानवा या
िवकासालाच होणार आह े. अिलकड े देशपात ळीवर देशी गाई या स ंवध नाचा अिधक भर
दे यात य ेत आह े. देशी गाईच े गोमू , शेण, दूध यापास ून िविवध उपयोगी घटक तयार
कर यास चालना िदली जात आह े. समाजाचाही या उ प माला ख ूप चांगला पािठ ंबा िमळत
आहे.
१.५.४ ऊजा (Energy ) :
ऊजा साधनस ंप ी दोन कारात उपल ध असत े. १) िवनाशी िक ंवा य ऊजा , २)
अिवनाशी िक ंवा अ य ऊजा . याम य े अ र उज या कारात १) सौर ऊजा , २)
जलिव ुत, ३) वायु ऊजा , ४) भूऔि णक , ५) भरती ओहोटी , ६) ययपास ून िव ुत
िनिम ती.
सौर ऊजा हणज े सूया या काशापास ून िमळणारी ऊजा ही ऊजा कायम व पात
उपल ध असत े. या ऊज चा य कधीच होत नाही . काशाचा (उ णत ेचा) वापर क न
अनेक कारात िवज ेचा वापर मानवाला करता य ेतो. अगदी छोट ्या िद यापास ून पाणी
खेच याचा प ंप ते अिलकड े मोटरगाड ्यांसाठीही सौर ऊज चा उपयोग होऊ लागला आह े.
स या जाणव णा या िवजेचा अप ुया उपल धत ेला सौर ऊजा भावी पया य हण ून आज या
जगात मा य झाला आह े.
जलिव ुतही कायम व पी उपल ध नसणारी ऊजा आहे. मानवान े या ऊ ज ची िनिम ती
कर यासाठी य न करायला हव ेत. या या िठकाणी छोट े मोठे धरण क प िनमा ण
कर यात आल े आहेत या िठकाणी जलिव ुत िनिम तीचे क प घ ेता येणे श य आह े.
जलिव ुत मोठ ्या माणात सात यान े उपल ध होणारी ऊजा आहे.
वायुऊज ची उपल धता सु ा सात यान े होत असत े. िवशेषत: समु िकनारप ी या द ेशात
जा त व ेगाने वारे वाहातात . या वाया चा उपयोग क न पवनऊज या ार े सात यान े वीज
िनिम ती करता य ेते. अशा व पाच े योग द ेशात यश वी झाल ेली आह ेत.
भूऔि णक ऊजा ही स ु ा कायम व पी उपल ध असणारी ऊजा आहे. १९०४ म ये
इटलीत या वीजिनिम तीचा पिहला योग झाला . स :ि थतीत जरी आप या द ेशात या
िवजेची िनिम ती केली जात नसली तरी प ूव या सोि हएट रिशया , जपान , युझीलंड,
आईसल ँड, मेि सको आिण कॅिलफोिन या या द ेशात अशा व पाची वीज िनमा ण केली
जाते. या िव ुत श च े माण कमी आह े.
munotes.in
Page 12
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
12 ही ऊजा तीन कार े िमळवता य ेते.
१) जल औि णक अिभसरण प ती
२) त अि नज य प ती
३) भूसार प ती
१) जल औि णक अिभसरण प ती (Hydrothermal Convection System ) :
याम य े भूपृ ा या अ ंतग त भागात उ ण पाणी िक ंवा वाफ या ं या अिभसरणाम ुळे जिमनी या
खोलीकड ून ती पृ भागाकड े आणली जात े. कॅिलफोिन यामधील स ॅन ॅ सी को या उ र ेस
१४५ िकलोमीटर अ ंतरावरील उ णोदका या फवाया पासून शेकडो म ेगावॅट िव ुत िनिम ती
केली जात े.
२) त अ नीज य प ती (Hot Igneous System ) :
भूपृ ांतग त असणार े उ ण िशलारसा या जव ळ िकंवा यापास ून दूर असल ेले उ ण व कोरड े
खडक च ंड माणात उ णता सामाव ून ठेवतात. या उ ण खडकापास ून शा ीय प तीन े
औि णक िव ुत िनिम ती केली जात े. अशा व पाच े य न य ुमेि सकोम य े सु आह ेत.
३) भूभार प ती :
या कारात भ ूगभा कडून येणारा उ णत ेचा वाह भ ूपृ ाकड े येताना अपाय खडका ं या
थरा ार े दाबला जातो . अशा द ेशात दाबल े या उ णत ेचा उपयोग च ंड माणात ऊजा
िनमा ण कर यासाठी क ेला जाऊ शकतो . यात १) अपाय खडका ं या खाली असल े या
उ ण पा यापास ून औि णक वीज िनमा ण करता य ेते. २) भूपृ ाखालील पा यावर दाब
पड याम ुळे या पा याचा उपयोग जलिव ुत िनिम तीसाठी करता य ेतो. ३) जर
भूपृ ाखालील पा यात िमथ ेन वाय ू िवरघ ळलेला अस ेल तर तो वाय ु बाहेर काढ ुन यापास ून
औि णक िव ुत िनिम ती करता य ेणे श य आह े. अशा व पाची वीज िनिम ती स ंयु
सं थानात क ेली जात े. साधारण एक ट क े या आसपास ही वीजिनिम ती होत े. ही वीज
िनमा ण करण े आिथ क ्या खिच क असत े. यामुळे इतर द ेशात अशा व पाच े योग
झालेले आढ ळत नाहीत . जगा या एक ूण उज या उपल धत े या १० ट के ऊजा य ा
मा यमात ून उपल ध होऊ शकत े असा अ ंदाज कर यात आला आह े.
१.५.५ टाकाऊ घटक (Bio Waste ) :
ामीण भागात सात यान े िनमा ण होणारी साधनस ंप ी आह े. जोपय त मानव अि त वात
आहे तो पय त या साधनस ंप ीची उपल धता होत राहणार आह े. कारण कचरा मानव तयार
करतो . मानवाच े मलम ू , पशुंचे मलम ू सात यान े तयार होत असत े. िशवाय मानव ज े पाणी
वापरतो यात ून खराब होणार े पाणी , भाजी म ंडईमधील खराब होणारा भाजीपाला अशा
व पात टाकाऊ घटक मोठ ्या माणात तयार होत असतात .
munotes.in
Page 13
ामीण साधनस ंप ी
13 तसेच लोख ंडाचे तुकडे, लॅि टकचा कचरा , वाप न िनकामी झाल ेला धात ू िमि त कचरा
अशा व पात टाकाऊ घटक मोठ ्या माणात उपल ध असतात . मोठ्या शहरात तर
कोट्यवधी टन कचरा ितिदन तयार होत असतो . तसेच वत मानप ाच े पेपर, कागदा ंची,
पु तका ंची र ी , वाप न िनकामी झाल े या बॉ सचे पु े, वाप न िनकामी झाल े या वायर
अशा व पात टाकाऊ साधनस ंप ी उपल ध असत े.
या साधनस ंप ीचा प ूनवा पर क न यापास ून िटकाऊ घटक िम ळवता य ेतात. याचा
फायदा मानवाला रोजगार िम ळ यासाठी होतो . िशवाय प रसर अ व छत ेपासून मु करता
येतो.
वरील माण े ामीण भागात आढ ळणा या साधनस ंप ीपैक पूनवा पर होणारी साधनस ंप ी
आहे.
१.६ पुनिन िम त न होणारी साधनस ंप ी
नैसिग क साधनस ंप ी प ुनिन िम त आिण प ुनिन िम त न होणारी अशा व पात उपल ध आह े.
पुनिन िम त होणा या साधनस ंप ीच े व प आपण वरील प ीकरणात पािहल े आह े. या
भागात आप या ला पुनिन िम त न हो णा या साधनस ंप ीची चचा करायची आह े.
पुनिन िम त न हो णा या साधनस ंप ीच े साधारण तीन भागात वग करण करता य ेईल.
१.६.१ िवनाशी साधनस ंप ी :
याम य े देखभालीन ंतर पुन पािदत िक ंवा प रवत नीय स ंपदेचा समाव ेश केला जातो . यात
उपयु लाक ूड, मानवी लोकस ं या, जिमनीची स ुिपकता , भूिमगत पाणी यांचा समाव ेश होत
असतो . या साधनस ंप ीची यो य द ेखभाल झाली तर ती िटकवता य ेते नाहीतर ितचा हा स
होत जातो .
उपयु लाक ूड हणज े जंगलांची जर यो य िनगा राखली तर ज ंगलांचे अि त व राखता य ेते.
बया चवेळा मानवान े आप या िविवध गरजा ंसाठी ज ंगलांचा वापर करताना या ं या
देखभालीचा िवचार क ेला नाही िक ंवा काही औषधी वन पत या वापर करताना या ं या
पुनला गवडीचा िक ंवा देखभालीचा िवचार क ेला नाही या वन पत या जाती न झा या .
मानवी लोकस ं ये या बाबतीत काही आिदम जमाती काळा या ओघात न झा या . यांना
पुरेसे अ न िम ळाले नाही िक ंवा िविवध असा य आजारात या ंना यो य उपचार िम ळाले
नाहीत . काही आिदवासी जमातीनी नवीन जगाशी ज ुळवून घेतले नस याम ुळे या न
झा या .
पा या या बाबतीतही आपण पाहातो क भ ूपृ ाखालील पा याचा मोठ ्या माणात श ेती
आिण इतर कामासाठी उपसा झाला याम ुळे भूपृ ाखालील जलस ंप ी कमी झाली . काही
िठकाणी तर भ ूजलसाठ े पूण पणे न झाल े. याचा प रणाम मानवाला भोगावा लागला .
जिमनीचा वापर करताना जिमनीची स ुिपकता अबािधत राख याचा आध ुिनक मानवान े
य न क ेला नाही . तसेच जिमनीच े अि त व राहा यासाठी स ि य घटका ंचा जा त माणात munotes.in
Page 14
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
14 वापर क न मानवान े िपके घे याचा य न क ेला याम ुळे लाखो ह े टर जमीन खारवट
झाली. काही िठकाणी दलदलीची सम या िनमा ण झाली . िनसग पूरक वापर क ेला असता
तर अशी ि थती आली नसती .
१.६.२ िवनाशी परंतु पुनवा परीय साधन स ंपदा :
काही साधनस ंप ी िवनाशी असत े. परंतु यावर ि या क ेली तर ितचा प ूनवा पर श य
असतो . जर वापरान ंतर ि या क ेली नाही तर सदर साधनस ंप ी उपयोगी ठरत नाही .
याम य े रेल, अ-लोिहत खिनज े व लोह , कथील , तांबे, सोने, चांदी इ यादी धा ंतूचा समाव ेश
होतो. सव साधारणपण े स का ळात या सव धातूवर पुन ि या क ेली जात े व या ंचा वापर
िविवध कामासाठी क ेला जातो .
१.६.३ पुनिव नाशी साधनस ंपदा :
एकदा वापर क ेला क प ु हा या साधनस ंप ीचा प ु हा वापर करता य ेत नाही या
साधनस ंप ीचा प ुनिव नाशी साधनस ंप ी अस े हणतात . यात दगडी को ळसा एकदा
वापरला क याचा ध ूर होऊन जातो व राख तयार होत े. या राख ेचा वापर इतर कारणासाठी
करता य ेतो. परंतु दगडी को ळसा हण ून याच े अि त व राहात नाही . खिनजत ेलही एकदा
वापर यान ंतर पु हा वापरता य ेत नाही . यात न ैसिग क वाय ू, अलोहखिनज े व िविवध कारच े
धातू यांचा समाव ेश होतो .
अशा कार े पुनिन िम त न हो णा या साधनस ंप ीच े व प वरील माण े आहे.
१.७ सारांश
देशा या ामीण भागात िवप ुल माणात साधनस ंप ी उपल ध आह े. या साधनस ंप ीचा
उपयोग ामीण िवकासासाठी उ म कार े होऊ शकतो . िझ मरम ॅन यांने साधनस ंप ीची
या या मानवा या उपिजिवक ेचे व गरज भागिव याच े साधन अशी क ेली आह े. िकंवा
साधनस ंप ीिवषयी आपण अस ेही हण ू शकतो क मन ु या या इ छा व गरजा प ूण कर याच े
साधन हणज े साधनस ंप ी होय . याव न ामीण साधनस ंप ीची या या मानवा या
काय े ाशी स ंबंिधत अस णा या भौितक व ज ैिवक घटका ंना साधनस ंपदा अस े हणतात
अशी या या करता य ेईल.
ामीण भागात जमीन , पाणी, जंगल, पशु, हवा, सूय काश , खिनज े आिण टाकाऊ घटक
अशी आठ कारची न ैसिग क साधनस ंप ी उपल ध असत े. या साधनस ंप ी या यो य
वापरा या मा यमात ून मानवा या िविवध गरजा उ म कार े भागवता य ेतात. येक
साधनस ंप ीचा यो य वापर झा यास ामीण मानवाच े जीवनमान स ुधारता य ेईल. याक रता
ामीण भागातील नाग रक , नेतृ व व शासन या सवा या प ुढाकारान े य न होण े गरज ेचे
आहे.
िझ मरम ॅनने आप या या िस ंथात न ैसिग क साधन स ंप ीची या या उपजीिवक ेचे
गरज भागिव याच े साधन अशी क ेली आह े. मानवा या काय े ाशी स ंबंिधत अस णा या
भौितक व ज ैिवक घटका ंना साधनस ंपदा अस े हणतात . ामीण भागात जमीन , पाणी, munotes.in
Page 15
ामीण साधनस ंप ी
15 जंगल, पशु, खिनज े, हवा, ऊजा व टाकाऊ घटक अशा व पात न ैसिग क साधनस ंप ी
उपल ध असत े. यापैक पाणी , जंगल, पशु, ऊजा ही पूव िनिम त होणारी साधन स ंप ी आह े.
पून िनिम त होणारी साधन स ंप ी तीन कारची असत े. यात िवनाशी साधनस ंप ी, िवनाशी
पंरतू पन वावारीय साधनस ंपदा व प ुन िवनाशी साधनस ंपदा व पात उपल ध असत े.
१.८ वा याय
१) ामीण साधन स ंप ीच े व प िवशद करा .
२) पुनिन िम त होणारी व प ुनिन िम त न हो णा या साधन स ंप ीची माहीती ा .
३) टीपा िलहा .
अ) खिनज साधनस ंप ी
ब) सौर ऊजा
१.७ संदभ सूची
१) घारपुरे िव ल (२००५ ), पया वरण भ ूगोलशा , िपंपळापुरे ॲ ड कं. पि लशस , नागपूर
- ४४००१५
२) घारपुरे िव ल, भारताचा भ ूगोल, िपंपळापुरे ॲ ड क ंपनी पि लशस , नागपूर -
४४००१५ अंक २००५ .
३) िवजयक ुमार ितवारी , पया वरण अ ययन , िहमालय पि लिश ंग हाऊस , मुंबई -
४००००४ - २००५ .
४) लईक फत ेअली, आपल े पया वरण, अनुवाद रा . िव. सोवनी , नॅशनल ब ुक ट , नवी
िद ली ११००१६ - २००७ .
munotes.in
Page 16
16 २
साधन स ंप ीच े संवध न
पाठाची रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ संक पना
२.३ साधन स ंप ी या स ंवध नाचे व प
२.४ सारांश
२.५ वा याय
२.६ संदभ सूची
२.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
१) साधनस ंप ी या स ंवध नाचे व प समज ून घेणे.
२) साधनस ंप ी या स ंवध नामुळे ामीण नाग रका ंना होणा या लाभाचा अ यास करण े.
३) साधनस ंप ी या स ंवध नासाठी कर यात य ेणा या उपाययोजना ंची माहीती घ ेणे.
४) साधनस ंप ी या स ंवध नातून पया वरणावर हो णा या सकारा मक प रणामा ंचा अ यास
करणे.
५) साधनस ंप ी या स ंवध नातील अडथ ळे तपासण े.
२.१ तावना
ामीण भागात िवप ुल नैसिग क साधनस ंप ी उपल ध असत े. या नैसिग क साधनस ंप ीचा
ामीण मानवान े यो य कार े आप या िवकासासाठी वापर क न घ ेतला तर याचा एक ंदर
जीवनमानावर चा ंगला सकारा मक प रणाम हो तो. या या आिथ क, सामािजक उ नतीस
यामुळे संधी उपल ध होत े.
देशाचा इितहास पािह यास एक े काळी मानवान े नैसिग क साधनस ंप ीचा आप या गरजा
भागिव यासाठी वापर करताना साधनस ंप ीचा य होणार नाही याची सात यान े काळजी
घेतली. परंतु आध ुिनक मानवानी स ंप ी ओरबाड ून घे यास स ु वात क ेली. यामुळे munotes.in
Page 17
साधन स ंप ीच े संवध न
17 साधनस ंप ी या अि त वाला धोका पोहोचला आह े. याक रता साधनस ंप ी या स ंवध नाचा
गांभीया ने िवचार होण े गरजेचे आहे.
या पाठात ामीण साधनस ंप ी या स ंवध नासाठी या उपाया ंची सिव तर चचा कर याचा
य न क ेला आह े. साधन संप ी या स ंवध नासाठी म ूलभूत उपाय स ुचिवल े आहेत.
२.२ साधन स ंप ीच े संवध न–संक पना
मानवान े आपल े जीवन स ुखकारक कर यासाठी न ैसिग क साधनस ंप ीचा शोध घ ेऊन या
साधन स ंप ीचा आप या िविवध गरजा भागिव यासाठी वापर क ेला. परंतु जशी
लोकस ं या वाढ होत रािहली या माणात साधनस ंप ीचा वापर अिधक माणात वाढला .
मानवान े काही न ैसिग क साधनस ंप ी अ रशः आप या गरजा ंसाठी ओरबाड ून घेतली.
यामुळे नैसिग क साधनस ंप ीचा य होऊ लागला . याचा प रणाम आज स ंपूण जागितक
तरावर िदस ू लागला आह े. जागितक तरावर द ूषण, ओझो न वाय ूचा य , लोबल
वॉिम गची सम या अिधक ती हायला लागली आह े. पाऊसमानावर याचा िवप रत
प रणाम झाला आह े.
मानवी स ं कृती िटकवायची अस ेल तर साधनस ंपदा अबािधत ठ ेवूनच मानवी स ं कृती
िटकवता य ेईल. मानवान े याक रता न ैसिग क साधनस ंपदेचे जतन अिधकािधक ग ुणा मक
प तीन े कसे कराव े याचे यो य िनयोजन करण े गरज ेचे आहे. याने ही ि या स ु केली
आहेच. याक रता िविवध योग , संक पना च ळवळी सु झा या आह ेत. िनसगा तील िविवध
घटका ंचा समतोल राखण े अतीव गरज ेचे झाल े आहे. िनसगा चा समतोल साधनस ंप ी या
नैसिग क अि त वावरच िटकवता य ेणार आह े. नैसिग क वन पती , जलस ंपदा, जमीन , ाणी
या सव साधनस ंपदावर मानवान े आ मण क ेले आहे. ही बाब पया वरणा या अि त वा या
ीने िचंतेची झाली आह े. भिव यातील मानवी स ं कृती िटकवायची अस ेल तर िक ंवा
येणा या िपढ्यांचे अि त व मानवाला िटकवा यचे असेल तर न ैसिग क साधनस ंपदेचे र ण
करणे िकंवा ितचा वापर यो य कार े करण े मानवाच े आ कत य आह े ही जाणीव यान े
ठेवणे गरजेचे आहे.
िनसगा त साधन स ंप ी िवप ुल माणात आह े. परंतु काही साधन स ंपदा य होणारी आह े.
याचबरोबर सौर श , जल, जमीन , पवन, भरती, ओहोटी भ ूगभ संपदा या ंचा वापर
शा ीय ीन े क न या साधनस ंप ीचा हा स होणार नाही याची का ळजी यायला हवी .
साधन स ंप ीच े संवध न संक पना :
साधनस ंप ी या स ंवध ना या बाबतीत अन ेक िवचारव ंतांनी या या क े या आह ेत. यापैक
काही िवचारव ंतां या या या आपण य ेथे पाहाणार आहोत .
१) ओडम -
कोण याही साधन स ंप ीच े संतुिलत च प ुनः थािपत करण े यायोग े मानवाला साधन
संपदांचा िवप ुल लाभ प ूनवा पर प तीन े करता य ेईल. (उदा. पाणी, वन पती , खिनज े, ऊजा
यांचे संतुिलत च प ुनः थािपत करण े.) munotes.in
Page 18
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
18
http://jaivavividhata.blogspot.com
२) एम. जे. माँक हाऊस -
मृदा, वन पती , ाणी या तीन न ैसिग क साधनस ंप ीच े काळजीपूव क िनय ं ण व यव थापन
क न प ुढील िपढी या काय ा ंसाठी या ंचे िवनाशापास ून परी ण करण े हणजे साधन
संप ी स ंधारण होय .
३) जेपासमोअर -
भिव यात उपयोगी पडावीत या ंचा वापर करता यावा यासाठी न ैसिग क साधनस ंप ीची
बचत करण े हणज े संधारण होय .
४) िझ मरमन -
भावी िपढी या फाय ासाठी न ैसिग क साधनस ंप ीचा वापर कमी करण े व या ंचे अव य
घटवण े हणज े नैसिग क साधनस ंप ीच े संधारण होय .
५) पीअरी उनसीरीया -
लोकस ं या व साधनस ंप ी या ंचे पया वरणातील स ंतुलन राख यासाठी अन ुकूल य न
करणे होय.
६) संवध न हणज े संपदांचे केवळ जतन करण े न हे तर पया वरणातील इतर घटका माण ेच
संपदांचा डो ळसपणे केला जाणारा यवि थ त वापर होय .
७) नैसिग क हा स िक ंवा अपिश ्ये य ां या िवनाशकारी प रणामा ंपासून न ैसिग क
साधनस ंप ी या परी णासाठी ि या हणज े संधारण होय .
थोड यात पया वरणातील साधनस ंप ीचा मानवान े आप या िविवध गरजा ंसाठी वापर
करताना या साधन स ंप ी या अि त वा वर प रणाम होणार नाही याची का ळजी घेणे होय.
साधन स ंप ीच े संवध न कर यासाठी स ंपदां या सिव तर अ यासाची व िनयोजनाची गरज
असत े. उपल धता आिण उपभोग यातील माणाचा सात यान े अ यास करण े गरज ेचे
असत े. मानवाकड ून साधन स ंप ीचा अितर ेक उपभोग झा यास तो व रत था ंबवून साधन munotes.in
Page 19
साधन स ंप ीच े संवध न
19 संप ीच े र ण करण े व गुणव ा खालाव ू न देणे ही साधन स ंप ी या स ंवध नाची मह वाची
वैिश ्ये आहेत.
२.२.१ भूिम संवध न :
भू-संपदा मानवा या ीन े मह वाची साधनस ंप ी आह े. मानवी व ती , यवसाय , वाहतूक
या मह वा या कारणा ंसाठी भ ूसाधन संप ीचा उपयोग मानवाला होतो . मानवाचा ज म भ ूवर
होतो आिण याचा श ेवटही भ ूवरच होतो . मानवाच े अ न स ु ा श ेतीतूनच िम ळते. ही शेती
अथा तच जिमनीत ूनच उगवत े. अिलकडील आध ुिनक मानवान े वापर करताना जिमनी या
संवध ना या बाबतीत द ुल केला. याने जिमनी या श ेतीसाठी वापर करताना जिमनीची
उ पादकता रासायिनक खता ं या अित वापरान े धो यात आणली . याचबरोबर श ेती या ,
जंगलां या जिमनीवर मोठमोठ ्या िनवासी आिण कारखा या ंसाठी इमारती उभार या .
मृदे या अितर ेक वापराम ुळे मृदेचा य होऊ लागला आह े.
अ) मृदे या ध ूपेची कारण े -
मृदेची धूप नैसिग क कारणान े होत असत े या माण े मानवी कारण ेही कारणीभ ूत असतात .
एक स टीमीटर माती तयार हो यासाठी हजारो वष लागतात पण त ेवढीच माती वाह न
जा यासाठी काही तासा ंचा अवधी प ुरेसा होतो . या ीन े माती या वहनाचा गा ंभीया ने िवचार
हायला हवा . सव साधारणपण े जिमनीची ध ूप हो यासाठी प ुढील कारण े कारणीभ ूत होतात .
१) भूपृ ाचा ती उतारः -
भूपृ ाचा उतार ती अस ेल आिण यावर झाडोरा िक ंवा गवत उगवल ेले नसेल तर
पावसा या पा याबरोबर ती उतारावरील ग ु वाकष णामुळे मातीच े वहन मोठ ्या माणात
होते. ही माती पा या या वाहाबरोबर नदी ना यात ून वाहात जात े. िशवाय याम ुळे खोल
दया आिण घ ळयीसु ा िनमा ण होतात . स ा ी पव ता या उतारावर २०० से.मी. पे ा
अिधक पाऊस पडत अस ेल तर याम ुळे ५० ट याप े ा अिधक मातीची ध ूप होऊ शकत े.
अशा व पाची उदाहरण े आहेत. छोटा नागप ूर पठारावर कमालीची म ृदा धूप होऊन या
भागातील द ेश वैराण झाला आह े.
२) हवामान :
हवामाना या बदल या ि थतीचा प रणाम जिमनीची ध ूप हो यात होतो . पाऊस जर
मुसळधार पडत अस ेल तर मातीची ध ूप मोठ ्या माणात होत े. वाया या जोरा या वहनाम ुळे
माती वाह न जात े. आ तेमुळेही जिमनीच े मोठ्या माणात न ुकसान होत े. काही तास
मुसळधार पाऊस पडला तर मातीच े चंड मोठ ्या माणात अपहरण क शकतो . मह वाच े
हणज े जिमनी या स ुपीक थराची याम ुळे हानी होत े.
३) भौगोिलक कारण े :
जिमनी या ध ुपेला भौगोिलक कारण े सु ा मोठ ्या माणात जबाबदा र असतात . वाहते
पाणी, िहमन ा , वारे, भरती ओहोटी सम ु ा या महाकाय लाटा याम ुळे जिमनीची ध ूप होत े. munotes.in
Page 20
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
20 जर पा या या वाहाची वहन मता द ु पट झाली तर माती वाह न न े याची वहन मता
चौपट होत े. वाळवंटात हो णा या च वाद ळांचा प रणामही जिमनीची ध ूप हो यात होतो .
सव साधारणपण े मृदेची धूप तीन कारानी होत े.
अ) तरीय ध ूप - याम य े मुसळधार पावसाम ुळे भूपृ ावरील पात ळ थर ध ुपून जातात .
िजतका उतार जा त िततक जिमनी या ध ुपेची ती ता जा त असत े. यामुळे जमीन नापीक
होते.
ब) ओहोळी धूप - भूपृ ावर ज े लहान मोठ े खळगे असतात त े पा यान े भर यान ंतर या ंचे
िवदारण होत े व त े िव ता रत होतात . यामुळे पा याच े छोटे मोठे वाह वाह लागतात .
पावसाच े माण जर जोरदार अस ेल तर याम ुळे गाळिमि त मातीच े वहन मोठ ्या माणात
होते. येक पावसा या या ह ंगामात अशी ि थती झा याच े पाहायला िम ळते.
क) घळईधूप - ही अथा तच ती ड गर उतारा या भ ूपृ ावर घडणारी घटना आह े. ड गर
मा यावर झाडोरा नस ेल तर ती उताराव न वाहाणार े पावसाच े जोरदार पाणी ड गर
उतारावरील असल े या िक ंवा छोट ्या छोट ्या हा ळीतून वाहाताना माती खणत जात े.
यामुळे ड गर उतारावर खाच रे िकंवा घळी पडले या िदसतात . पावसा या वाढीबरोबर या
घ याही वाढत जातात . येक पावसा यात या ंचा िव तार वाढत जातो .
अशा कार े मोठमोठ ्या न ा या प रसरातील खाल या खोया त मोठ ्या माणात गा ळ
आिण दगड गोट े वाह न आ याम ुळे न ां या वाहाला अडथ ळा िनमा ण होतो . न ांचे वाह
बदल याची ि थती िनमा ण होत े. वाह बदलला तर जो नवीन वाह तयार होतो त ेथील
देशावर अचानक अचानक म ृदा धूप हो याच े संकट िनमा ण होत े.
४) जंगल तोड -
जंगलतोडीच े माण वात ं यो र का ळात वाढल े. वेगवेग या कारणासाठी ज ंगले तोडली
गेली. परंतु या या प ुनिन मा णाचा स ु वाती या का ळात य न हणावा तसा झाला नाही .
जंगल हणज े मातीवर असल ेले छ परच असत े. जंगल न झा याम ुळे पावसाच े पाणी सर ळ
जिमनीवर पडत े. यामुळे सुपीक जिमनीचा थर प ूण पणे उक न िनघतो . जंगल न
झा याम ुळे जमीन उघडी पडत े. मातीच े बारीक कण याम ुळे वाया या वाढीव वाहासोबत
वाह न जातात .
समु ा या दहा वावा या ट यात मातीचा गा ळ साचतो . यामुळे काही ब ंदरांना धोका
पोहोचला आह े. लहान म छीमारा ंचे जीवन याम ुळे भावी झाल े आह े. माशांची
पावसा या या ह ंगामात अ ंडी घाल या ची जागा याम ुळे न झाली आह े.
५) अित चराई -
गवताळ कुरणांचा जनावरा ंना चर यासाठी वापर क ेला जातो . गवता या न ैसिग क वाढीम ुळे
जिमनीला उ म आ छादन िम ळते याम ुळे पाऊस िकतीही मोठ ्या माणात पडला तरी तो
गवतावर पड याम ुळे जिमनीतील माती या वहनावर याचा प रणाम होत नाही . परंतु
अिनब ध चराई झा यास िक ंवा गवत कापल े गे यास जमीन उघडी पडत े. यामुळे पावसा या munotes.in
Page 21
साधन स ंप ीच े संवध न
21 पा याम ुळे माती उकरली जात े. िचखल होतो . मातीची िछ े बुजतात . पा या या वाहाचा
वेग वाढतो . िहमालया या पाय याशी िशवािलक रा ंग, िबहार , उ र द ेश, पूव राज था न या
देशात या कारणाम ुळे मोठ्या माणात जिमनीची ध ूप झाली आह े.
६) थला ंतरीत श ेती -
या शेतीला भटक श ेती अस ेही हणतात . या शेती प तीत जिमनीवरील िक ंवा ड गर दया
खोया या प रसरातील ज ंगल तोड ून या िठकाणी राब क न श ेतीत ाथिमक व पाची
उ पादन े घेतात. २-३ वषा नंतर जमीन नापीक झाली क प ुढील भागातील नवीन ज ंगलांचा
देश शोध ून जंगल कटाई क ेली जात े. अशा भट या श ेतीमुळे जंगलांचा नाश तर होतोच पण
जिमनी या ध ूपेला हे एक मह वाच े कारण ठरत े.
७) शेतीची अिनयोिजत प ती -
शेतीचे उ पादन घ ेताना मशागतीच े व प कसे आहे यावर जिमनीची ध ूप अवल ंबून असत े.
उतारावरील ना ंगरणी उतारा या िदश ेने करण े, मशागती या अयो य पार ंपा रक प ती ,
शा ीय ानाचा अभाव याम ुळे मातीची ध ूप हो यास कारण ठरल े. शेतीची मशागत करताना
यो य का ळजी घेत यास ही सम या जाणवणार नाही .
वरील माण े माती या ध ुपेची कारण े आहेत.
ब) भूसाधन स ंप ी या स ंवध नाचे व प :
१) शेती कस याची प त :
शेती कसत असताना जिमनीच े सपाटीकरण करण े गरज ेचे आह े. जिमनीची मशागत
करताना जिमनीतील पा याचा यो य िनचरा होऊन मातीत हवा ख ेळती राहील याची
खबरदारी घ ेणे गरज ेचे असत े. िपकांची फेरपालट सात यान े करत राहाण े गरज ेचे आह े.
एकदल िपका ं या लागवडीन ंतर ि दल िपका ंची लागवड करायला हवी . याम य े तूर, हरभरा ,
कुळीथ, भुईमूग इ यादी िपका ंची लागवड य ेते. उदा. ऊस िपकात त ूरीची लागवड क े यास
उसा या िपकाम ुळे जिमनीचा कमी होणारा पोत भ न काढता य ेतो. िशवाय त ुरीचे मिह यात
उ पादन िम ळते.
२) माती ध न ठ ेवणा या िपकांची लागवड कर यास ाधा य हायला हव े :
या प रसरात मातीची जा त ध ूप होत े. या प रसरात माती ध न ठ ेवणा या िपकांची
लागवड फायद ेशीर ठ शकत े. िवशेषतः चारा िपका ंची लागवड अशा प रसरात करावी .
वाटाणा , हरभरा , वारी , कडधा य े, नाचणी अशा िपका ं या लागवडीस ाधा य ाव े.
३) खडी पसरण े :
याभागात कमी पाऊस आह े अशा प रसरात हा उपाय ाम ु यान े केला जातो . जिमनीवर
रेती िमि त खडी पसरली जात े. यामुळे पडणा या पावसाच े पाणी वर या शोषक थरात
शोषल े जाते. मातीची ध ूप थांबते. मातीत पा याची साठवण होत े. जिमनीचा कस कायम
राहातो . पीक उ पादन वाढ यास मदत होत े. munotes.in
Page 22
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
22 ४) चराई ब ंदी :
जनावर े चर याम ुळे जमीन उघडी पडत े. िवशेषतः श े या, म ढ्या, झाडांचे नवीन य ेणारे फूट
वेच खातात . यामुळे झाडोरा वाढ यास ितब ंध होतो . याचबरोबर इतर जनावर े गवत
मुळापासून खातात . जमीन उघडी पडत े. याक रता चराईब ंदी हा भावी पया य आह े.
जनावरा ंना गोठ ्यात बा ंधून चारा द े याची यव था करायला हवी .
५) वन लागवड करण े :
वनांची लागवड हा जिमनी या स ंवध नातील भावी उपाय आह े. या या िठकाणी पड
जमीन आहे. या जिमनीत वना ंची लागवड करायला हवी . वनांची लागवड करताना जा त
फां ा असल े या झाडा ंची लागवड करावी . यामुळे झाडांचा िव तार होतो . जिमनीवर उ म
छ पर तयार होत े. शेता या बा ंधावर कोरफड , घायपात , एरंडी, शेवरी व श ेवगा अशा
व पाचा झाडोरा वाढवावा . पडीक जिम नीत उ हा यात प रसरातील झाडा ं या िबया ंची
रोवणी करावी याम ुळे आपोआप वना ं या वाढीस चालना िम ळू शकेल.
६) बांधबंिद ती :
जिमनीची ध ूप होणार नाही याक रता बा ंधबंिद ती हा भावी पया य होऊ शकतो . कंटूर
रेषेवर बा ंध घात यास माती या वहनाला भावीपण े आळा घालता य ेतो. वाहाळावर अथवा
ना यावर १०० मीटर या प रसरात च ेकडॅम बांधतात . ड गर उतारावरील छोट ्या मातीच े
वहन था ंबवता य ेते. समपात ळीतील चराम ुळे पा याच े वहन था ंबवता य ेते.
दि ण कोकण प रसरात आ ंबा व काज ू या बागा ं या स ंर णासाठी अनगड दगडाच े कुंपण
तयार करतात याला गडगा असे हणतात . यामुळेही मातीच े वहन मोठ ्या माणात कमी
करता य ेते.
७) गवताच े सांडवे तयार करण े :
जिमनीची ध ूप थांबिव यासाठी गवताच े सांडवे भावी ठ शकतात . खश, हेिटि हरा इ .
सार या गवताची जिमनीत लागवड क न प े तयार क े यास जिमनीवर गवताच े
आ छादन चा ंग या कार े होऊ शकत े. पडणा या पावसा या पा याला याम ुळे अडवता
येते. पाऊस गवतावर पडतो याम ुळे जिमनीची ध ूप होत नाही . िशवाय ही गवत े उ हा यात
म न स ुकून जातात व पावसा यात पु हा या जागी जतात . या गवता ंची मुळे िजवंत
राहतात . िवशेषतः ड गर उतारावर हा उपाय भावी झाला आह े. कोकण र े वे काप र ेशनने
रे वे ळां या द ुतफा असल े या जिमनी या उतारावर खश गवता या लागवडीचा योग
केला होता . िशवाय खश गवत ही औषधी वन पतीही आह े याम ुळे ितचा द ुहेरी उपयोग
सु ा होतो .
८) शेतात य े याजा यासाठी या वाटा व र त े करण े टाळावेत :
शेतात य े याजा यासाठी या वाटा व र त े यासाठी वत ं जिमनीचा उपयोग क ेला जातो .
यामुळे मोठ्या माणात जमीन वाया जात े. सम या टा ळ यासाठी श ेता या बा ंधाचा र त े
अथवा पायवाट हण ून उपयोग करावा ज ेणेक न जिमनीचा अप यय टा ळता येईल. munotes.in
Page 23
साधन स ंप ीच े संवध न
23 ९) जंगल तोडीवर िन यं ण :
जंगलाम ुळे मातीच े वहन मोठ ्या माणात था ंबवता य ेते. जंगल हा घटक मातीच े वहन
थांबवतो आिण जलस ंवध नही करतो . सरकारन े जंगल तोडीला िनय ं ण घालणार े भावी
कायद े केले आहेत. या काय ा ंची काट ेकोर अ ंमलबजावणी हायला हवी अस े झा यास
जंगल तोडीला आ ळा बसेल.
१०) जिमनी या द ूषणावर िनय ं ण :
अिलकड े कारखा या ंचे माण वाढल े आह े. कारखा यातील टाकाऊ घटक जिमनीवर
टाकल े जातात . शहरातील ड ंिपंग ाऊ ंडसाठी मोठ ्या माणात जिमनीच े संपादन क ेले
जाते. सरकारन े कारखा यातील टाकाऊ घटका ंचे यव थापन कर यास ंबंधी काट ेकोर
उपाययोजना करायला ह यात . काय ा ंची भावी अ ंमलबजावणी हायला हवी . नाग रका ंनी
सु ा सजग हो याची आव यकता आह े.
वरील माण े भूसंधारणासाठीच े उपाय सा ंगता य ेतील.
आपली गती तपासा -
१) भूसंवध न संक पना प करा व म ृदे या ध ूपेची कारण े िलहा .
२.२.२ जलस ंधारण :
पाणी हा सजीव स ृ ीचा जग याचा म ु य ोत आह े. पृ वीचा ७१ ट के भाग पा यान े
यापल ेला आह े. पृ वीवरील ज े जलावरण अि त वात आह े याप ैक ९३ ट के भाग
महासागराचा अस ून ५ ट के भाग जिमनीवरील पा याचा आह े. ुवीय द ेशातील बफा या
व पात २ ट केपा याची उपल धता होत े. पृ वीवर पाऊस , समु , न ा, सरोवर े, ओढे,
झरे, िविहरी या ोता या मा यमात ून पा याची उपल धता होत े.
लोकस ं या वाढीबरोबर उ ोगध ं ाची स ु ा वाढ झाली होती . घरगुती वापर , ाणी,
वन पती यासाठी पा याची मागणी वाढली . िव ुि निम ती, जलवाहत ूक इ यादीक रता
पा याची गरज ाधा य मान े जाणव ू लागली .
भूपृ ावर अस णा या पा याच े जतन करण े गरज ेचे आह े. पा याचा य ेक थ ब मह वाचा
मानायला हवा व यान ुसार पा याच े िनयोजन हायला हव े. मानवी स ं कृतीचा अ यास
के यास द ेशात अथवा जगात जी मानवी स ं कृती उगम पावली व िवकिसत झाली ती म ुळी
न ां या काठी . जी गाव े बसव यात आली तीस ु ा ज ेथे वष भर पाणी प ुरवठा असतो याच
िठकाणी वसव यात आली .
स :ि थतीत पा याची ट ंचाई का िनमा ण झाली याचा िवचार करता ाम ु यान े पा याची
मागणी वाढली . लोकस ं येचे राहाणीमान अिधक िवकिसत झाल े. यामुळे पा याचा वापर
वाढला . या सव बाब चा िवचार करता भ ूपृ ावर असल े या पा याच े संर ण, संवध न व
िवकास करण े व याची उपय ु ता वाढवण े यासाठी पा याच े केलेले यव थापन हणज े
जलस ंधारण होय . पा याचा प ुरवठा सव काळ िनयिमत राहावा व तो कायद ेशीर ठरावा
यासाठी जलस ंधारणाच े क प राबिवण े आपल े पिहल े कत य आह े.
munotes.in
Page 24
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
24 अ) भारतातील पा याची सम या -
भारतात पा याची उपल धता िवप ुल आह े. परंतु संवध न आिण िनयोजना या अभावाम ुळे या
पा याचा यो य उपयोग होत नाही . देशात दरवष १२५०० ते १४००० घनिकलोमीटर
पाणी मानवी वापरासाठी उपल ध होत े. या पा याप ैक १८६९ घनिकलोमीटर हणज ेच
वापर यायो य एक ूण पा या या १.५ ट के पाणी भारतात उपल धहोत े.
महारा ात उपल ध हो णा या वापरायो य भ ूजलाच े माण भारतातील वापरायो य
पा या या ९ ट के तर जगातील वापरायो य पा या या ०.१३ ट के एवढे आहे. माधवराव
िचतळे जलिस ंचन आयोगा या अ ंदाजान ुसार रा यात भ ूपृ जल व भ ूजलावर वापरासाठी
सरासरी ३९२२७ घनिकलोमीटर एवढ े पाणी उपल ध आह े.
२०३० साली महारा रा याची िस ंचनासाठी या पा याची व इतर पा याची गरज क ेवळ
९७,६६८ घनिकलोमीटर इतक असणार आह े. हणज ेच पा या या वाढ या गरजा
भागवूनही २०३० साली स ुमारे ४१५५९ दशल घनमीटर इतक े पाणी महारा ात
िश लक राहणार आह े. िनसगा ने महारा ाला भरभ न पाणी िदल े आहे.
मा वरील आकड ेवारी समाधानकारक िदसत असली तरी ती फसवी आह े. या
आकडेवारीचा अ ंतरंग जाण ून घे याचा य न क े यास सदर फसव ेपणा ल ात य ेतो. ामीण
भागातील पाणी नागरी भागात प ळिव याचा , िसंचनासाठी राख ून ठेवलेले पाणी उ ोगा ंकडे
वळिव याचा य न राजकारणी करतात . िसंचन, सुिवधांचा अभाव व अप ुरा पाणी प ुरवठा
यामुळे महारा ात शेतक यां या आ मह या वाढ या . ामीण मिहला ंना डो याव न दीड
ते दोन िकलोमीटर अ ंतराव न पाणी आणाव े लागत े.
देशातील धरणा ंचा िवचार करता सवा त जा त धरण े महारा ात आह ेत. देशात जी मोठी
धरणे आह ेत. यातील ३५ ट के एकट ्या महारा ात आह ेत. रा याची पाणी सा ठा
कर याची मता द ेशात सवा त जा त आह े. मा रा यात िनमा ण कर यात आल ेली िस ंचन
मता आिण वापरात आणल ेली िस ंचन मता यात मोठी तफावत आह े. महारा ात क ेवळ
१८ ट के जमीन िस ंचनाखाली आह े.हे माण द ेशात सवा त कमी आह े.
कोकण भागात तर ०.३० ल चौ . िक. मीटरवर २००० ते ३००० िमिलमीटर पाऊस
पडतो . स ा ी या िशखरावर ४००० ते ६००० िमिलमीटर पाऊस पडतो . हणज ेच
कोकणात ५२२४ हजार ह े टर मीटर हणज े सुमारे १८६२ अ ज घनफ ूट जलसाधन
संप ी िनसग तः उपल ध आह े. या एवढ ्या मोठ ्या माणात सापड णा या जलसाधन
संप ीच े यो य िनयोजन व यव थापन क न स ंवध न कर याची िनता ंत गरज आह े.
ब) जल स ंवध नासाठी उपाय -
१) पाणलोट िवकास काय म भावीपण े राबिवण े :
१९७६ सालात आप या द ेशात 'काऊड ेप' (Comprehensive Watershed
Development Programme ) हा काय म आला . याचे पुढचे प हणज ेच 'पाणलोट
े िवकास काय म' होय. या काय माचा मह वाचा उ ेश हणज े पावसा या पड णा या munotes.in
Page 25
साधन स ंप ीच े संवध न
25 धावणा या पा याला चालायला लावण े व चालायला लागल े या पा याला था ंबवून ते पाणी
जिमनीत िजरवण े होय. माथा त े पायथा अशा व पाची ही ि या असत े.
पाणलोट िवकास काय मात िविवध व ृ यां या मा यमात ून पा याच े वहन थाबव ून, पाणी
जिमनीत िजरवल े जात े. याम य े समपात ळीत चर खोदण े, कंटूर बेड ग, समपात ळीत
खोदल े या चरावर झाडा ंची लागवड करण े. कंटूर रेषेवर गवताच े सांडवे तयार करण े तसेच
वनांची लागवड करण े. ड गर उतारावर या छोट्या, मोठ्या हा या असतात या
हाÈ◌्यांवर साधारणपण े आठ त े दहा मीटर या अ ंतरावर अनगड दगडाच े बांध घालण े.
मोठ्या ना यात साधारण दहा त े वीस मीटर अ ंतरावर िसम टचे प क े बांध बांधणे, घळी
िनयं ण िभ ंती तयार करण े, तारे या जा या तयार क न यात दगडगोट े घालून गॅिबयन
बांध घालण े, समपात ळीत भात खाचर े तयार करण े, ना यात भ ूिमगत ब ंधारा बा ंधणे तसेच
िसम ट या पो यात माती अथवा वा ळू भ न यापास ून वनराई ब ंधारे अशा व पा या
पाणलोट िवकास काय मा या िविवध व ृ या आह े. या मा यमात ून िवश ेषतः ामीण
भागातील पा याचे उ म यव थापन आिण स ंवध न करता य ेईल.
महारा ात पाणलोट िवकास काय मा या मा यमात ून और ंगाबाद िज ातील आडगाव ,
अहमद नगर िज ातील रा ळेगणिस ी , िहवरे बाजार , िसंधुदुग िज ातील को ळोशी अशी
िकतीतरी उदाहरण े सांगता य ेतील. या सव गावामधील पा याची ट ंचाई प ूण तः कमी झाली
आहे.
२) पाझर तलाव :
जलसाधन स ंप ी स ंवध नासाठी पाझर तलाव हा स ु ा भावी उपाय आह े. ड गरा या
पाय याशी पाझर तलावाच े ब ांधकाम क ेले जाते. ड गर उताराव न य ेणारे सव पाणी या
पाझर तलावात साठवल े जाते. हे पाणी जिमनीत पाझरत े. यामुळे पाझर तलावा ं या िकमान
५ ते ६ िकलोमीटर प रसरातील िविहर या व बोअरव ेल या पा याची पात ळी वाढत असत े
असे योगा ंती िदस ून आल े आहे. या िठकाणी पाझर तलाव बा ंधणे श य आह े या या
िठकाणी अशा व पाची उपाययोजना करण े गरजेचे आहे.
३) पाटा या पा याच े यो य यव थापन करण े :
ामीण भागात श ेतीस पाणी प ुरवठा करताना तो बह ता ंशी पाटा या पा या या माफ त केला
जातो. पाटात ून पाणी वाहत जाताना च ंड मोठ ्या माणात पाणी जिमनीत िज न न ुकसान
होते. पाटाला ल ॅि टकच े आ छादन क न पा याचा अप यय टा ळता येईल.
पाटा या पा याचा वापर टा ळता य ेणे श य आह े. याक रता श ेतीला आध ुिनक पाणी
दे या या साधना ंचा वापर करायला हवा यात िठबक िस ंचन, तुषार िस ंचन प तीचा वापर
ाधा य मान े करायला हवा . अिलकड े कमीत कमी पा यात श ेती कर याच े तं ान
िवकिसत झाल ेले आहे.
४) पा याच े दूषण टा ळावे :
कारखा यातील टाकाऊ घटक न ा व ना याम य े सोडल े जातात . यामुळे पा याच े मोठ्या
माणात द ूषण होत े. शासनान े दूषण िनय ं णाच े कायद े केलेले आहेत. या काय ा ंची munotes.in
Page 26
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
26 भावी अ ंमलबजावणी करायला हवी . कायदा मोडणाया ना कडक िश ेची यव था
करायला हवी . पाणी ही रा ाची स ंप ी अस यान े काय ाच े उ ल ंघन कर णा या ला
देश ोही समज यात याव े.
खाडीतील द ूिषत पा याम ुळे मासे मरतात . ते मास े खा यान े मुंबई या प रसरात
अनेकवेळा नाग रका ंना िवषबाधा झाली आह े. शासनान े काय ान े कारखा यातील द ूिषत
पाणी खा डी व सम ु ात सोड यास ब ंदी करायला हवी .
५) वनांची लागवड मोठ ्या माणात करण े :
वनां या लागवडीत ून जलस ंवध न भावीपण े श य आह े. झाडांची मुळे पाणी ध न ठ ेवतात
यामुळे जिमनीत पाणी म ुरते आिण पा या या पात ळीत वाढ होऊ शकत े. वनां या
लागवडीम ुळे पा या या वहना ची ती ता कमी करता य ेते. यामुळेही पाणी जिमनीत म ुरते.
मातीची ध ूपही कमी करता य ेते. वन लागवड ही लोक चळवळ हायला हवी .
६) रेन वॉटर हाव ट ग :
पावसा यात घरा या छ परावर पडणार े पाणी साठव ून याचा वापर मानवाला िविवध
कारणासाठी होऊ शकतो . अिलकड े ही चळवळ मोठ्या माणात शहर े आिण ामीण भागात
वाढू लागली आह े. शहरात िब ड ग बा ंधणा या िब डरना र ेन वॉटर हाव ट गसाठी एक
माळा वतं र या राख ून ठेव यासाठी स कर यात आली आह े व तशी क ृतीही स ु
झाली आह े.
www.youtube
ामीण भागातही छपरावरील पावसा या या पा याच े एक ीकरण कर याच े योग व
यासाठीच े मॉडेल िवकिसत झाल े आहे. टा यामध ून पाणी साठव ून याचा प ूनवा पर करता
येतो. या िशवाय क ूपनिलक ेतही ह े पाणी सोडता य ेते. यामुळे ते पाणी जिमनीत जीरत े.
कूपनिलक ेचे पुनभ रण करता य ेते.
७) कोकणातील िच या या खाणीचा जलस ंवध नासाठी वापर :
दि ण कोकणात जा ं या दगडापास ून िचर े काढल े जातात. या ि य ेत जिमनीत मोठ ्या
आकाराच े खड्डे तयार होतात या िचर ेखाणीला िसम टचे ाऊिट ंग के यास िचर े खाणीत
साठिवल े या पा याचा उपयोग फ ळबागा, जनावर े यां याक रता होऊ शकतो . या संदभा त munotes.in
Page 27
साधन स ंप ीच े संवध न
27 सिव तर अ यास हायला हवा . त म ंडळ नी आिण राजक य प ुढाया नी पुढाकार घ ेऊन
िचरे खाण चा उपयोग जलस ंधारणासाठी करायला हवा .
८) छोटे पाटब ंधारे क प स ंयोिजत करण े :
पावसाच े पडणार े पाणी अडिव यासाठी तस ेच छोट ्या न ा , नाले यावर छोट े पाटब ंधारे
क प उभार या चा य न करावा . को हाप ूर प तीचा ब ंधाया ची िनिम ती फायद ेशीर ठ
शकेल. छोट्या पाठब ंधाया मुळे पा याखाली जा णा या जिमनीच े माण कमी होईल . पाणी
अडेल व या पा याचा उपयोग ामीण नाग रका ंना होऊ शक ेल. िशवाय भ ूगभा तील
पा याची पात ळी वाढ यासही मदत होईल.
९) जलय ु िशवार योजना अिधक लोकािभम ुख करण े :
महारा ात ज ळगाव िज ात झाल ेला जलय ु िशवार योजन ेचा योग आता गावागावात
पसरायला लागला आह े. या योगात न ा ंमधील गा ळ काढण े, ना यातील गा ळ काढण े,
नाला ंदीकरण , शेततळे खोदण े, गावत यातील गा ळ उपसण े अशा व पाची काम े
ाधा य भावीपण े करता य ेतात. यातून पडणार े पावसाच े पाणी स ंबंिधत प रसरात था ंबवणे
श य झाल े आहे. बांधबंिद तीस ु् ा या मा यमात ून करता य ेते.
संपूण महारा भर या च ळवळीचे लोण पसरत आह े. अिभन ेता नाना पाट ेकर आिण मकर ंद
अनासप ुरे य ां या 'नाम फाऊ ंडेशन'याक रता प ुढाकार घ ेतला आह े. अिभन ेता आिमर
खानही आ ा या योजन े या चारासाठी प ुढे आला आह े. आिमर खान या प नी िकरण राव
यांनी ही योजना य ुवा वगा या मा यमात ून तळागाळात ने याचा जण ू चंगच बा ंधला आह े.
जलम ु िशवार योजना राजकार या ं या राजकारणापा सून दूर राहायला हवी . या योजन ेकडे
एक मह वाका ं ी क प हण ून पाहायला हव े. अिलकड े त ण , सामािजक स ंघटना या
कामात प ुढाकार घ ेत आह ेत.
१०) जलस ंधारणासाठी भावी बोधनाच े उपाय योजाव ेत :
जलस ंधारणाची च ळवळ ही लोका ं या क ृतीची च ळवळ हायला हवी . अशा व पाच े य न
हायला हव ेत. याक रता सार मा यम े, सामािजक स ं था या ंनी पुढाकार यायला हवा .
जलस ंधारणाची च ळवळ तळागाळात जायला हवी . वत मान प े, टी. ही., इंटरनेट, फेसबुक,
हॉट्स ॲप, ट्िवटर, युट्युब, पो टस , ले स बोड स् या मा यमात ून बोधन हायला हव े.
अशा कार े व रल मा यमात ून जलस ंवध न भावीपण े होऊ शक ेल. नाग रका ंनी आपली
मानिसकता बदलायला हवी .
आपली गती तपासा :
१) भारतातील पा याची सम या िवशद क न जलस ंधारणासाठी उपाय स ुचवा.
२.२.३ वनसंवध न :
मानव आिण इतर सजीव ा या ंसाठी वन पतीची गरज मह वाची आहे. वन पती हा
िनसगा तील मह वाचा उ पादक घटक आह े. मोठी झाड े तसेच खुरटी झाड े, गवत, औषधी
वन पती अशा िविवध व पात वन पत च े पृ वीवर अि त व असत े. munotes.in
Page 28
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
28 पृ वीवर मानव आिण सजीवा ं या ीन े नैसिग क वन पती हा ाण आह े. वन पत च े
िवतरण , कार , घनता अि त व ह े ामु यान े हवामान आिण म ृदेवर अवल ंबून असत े.
जंगलात व ेगवेग या कार या वन पत च े साम ूिहक अि त व असत े. हवामाना या
कारान ुसारस ु ा िविवध हवामाना या द ेशात वन पत च े वैिश ्यपूण अि त व असल ेले
िदसत े.
१) वन पत च े उपयोग दोन का रचे असतात :
अ) य उपयोग -
१) शेतकरी वगा ला श ेतीची अवजार े तयार करण े, इंधन, वाहने इ् यादीसाठी ज ंगलाचा
अ याहत उपयोग होतो .
२) लाकडापास ून कोळसा िम ळतो. या को ळशापास ून वीज िनमा ण करता य ेते.
३) घरबांधणीसाठी , घरातील फिन चरसाठी लाकडाचा उपयोग होतो .
४) लाकडापास ून धागा िनिम ती, कागद , पु ा तयार कर यासाठी क चा माल िम ळतो.
५) अनेक उ ोगा ंना क चा माल हण ून लाकडाचा उपयोग होतो .
६) औषधी वन पत पा सून आय ुव िदक औषध े तयार करतात . काही औषधी
वन पत पास ून सुगंधी तेल तयार करतात .
७) काडेपेट्या, खेळणी, डासािह य याक रता लाक ूड वापर होतो.
८) गवताळ वन पती या द ेशात पश ुपालन यवसाय होतो .
ब) वन पत च े अ य उपयोग - वन पता ंr या अ य उपयोगा ंम ये पया वरणीय मह व
उ लेखनीय आह े.
१) वन पत या आ छादनाम ुळे हवामान थ ंड राहा यास मदत होत े.
२) वन पत म ुळे पावसाच े माण वाढत े. सां ीभवनाला चालना िम ळते. हवेतील उकाडा
कमी करता य ेतो.
३) बा पीभवनाचा व ेग कमी करता य ेतो.
४) वन पत ची म ुळे भूपृ ात खोलवर जातात . पाणी ध न ठ ेवतात . यामुळे भूगभ जल
वाढते आिण पा याची पात ळी वर ख ेच यासाठीही वन पत ची मदत होत े.
५) वाहते पाणी वन पती अडव ून ठेवतात या मुळे ते जिमनीत म ुर यास मदत होत े.
६) वन पत म ुळे िविवध कारची स ीय य े जिमनीला िम ळतात.
७) जंगलापास ून मध , मेण, ग द, कंदमुळे अशा व पाची गौण उ पादन े िमळतात.
८) वन पत म ुळे जिमनीची ध ूप थांबवता य ेते. िवशेषतः वा यामुळे होणा या जिमनी या
धूपेला ितब ंध घालता य ेतो.
९) जंगलांमुळे पशुप ांना जग यासाठी स ंर ण आिण िनवारा िम ळतो. अभयार य े
हणज े व यजीवा ंची आ य थान े असतात . पशुप ांना िनवारा , भ िम ळ यासाठी
जंगलांचा उपयोग होतो . munotes.in
Page 29
साधन स ंप ीच े संवध न
29 १०) जंगलात पय टन थ ळे िवकिसत करता य ेतात याम ुळे िनसगा चा आन ंद मानवाला
लुटता येतो.
११) प रसं थेत वन पती सजीवा ंसाठी काश स ं ेषण ि य े ारे अ न तयार करतात
यामुळे वन पती उ पादक तर सजीव भ क असतात . सू म जीव िवघटक हण ून
काय करतात .
१२) हवेचे शु ीकरण ही मह वाची भ ूिमका वन पती बजावतात . यामुळे वातावरण श ु
बनते.
१३) पया वरणाचा समतोल राख याच े भावी काय वन पती करतात . काब न डाय
ऑ साईड , वाहनात ून पे ोल आिण िडझ ेल वलन होऊन िनघणारा काब न
मोनॉ साईड श ु ऑि सजन वातावरणात सोडतात . यामुळे वातावरण श ु
राहा यास मदत होत े.
१४) आिदवासी बा ंधवांचे जीवन ज ंगल साधनस ंप ी या अि त वावर अबािधत आह े.
२) जंगल स ंवध नासाठी उपाय :
१) जंगल स ंवध न लोक च ळवळ बनवण े -
जंगलांचे मह व ामीण भागातील नाग रका ंना माहीती आह े. परंतु आध ुिनक मानवान े जंगल
न कर याचा सपाटा चालवला आह े. ही बाब ग ंभीर आह े. याक रता ज ंगल स ंवध न ही लोक
चळवळ बनवायला ह वी. नाग रका ंना ज ंगल अि त व रािहल े पािहज े. या यािवषयीची
जाणीव हायला हवी . लोक बोधन हा यातला मह वाचा भाग आह े. शालेय पात ळीवर ही
चळवळ जवायला हवी .
२) सामािजक वनीकरण च ळवळ अिधक गतीमान करण े -
१९८२ साली अम े रके या आ ंतररा ीय मदत स ं थे या मा यमात ून देशात सामािजक
वनीकरण च ळवळ सु झाली . ा उपक ृ या या मा यमात ून वना ंची मोठ ्या माणात
लागवड झाली आह े. या चळवळी या मा यमात ून एक म ूल एक झाड स ंक पना प ुढे आली .
नाग रका ंना लाखो िबया ंचे वाटप कर यात आल े. समु िकनारप ीवर स ु ची बन े तयार
कर यात आली . खाडी िकनारी का ंदळवन, मॅन ो हची लागवड कर यात आली . अिलकड े
या चळवळीला थोड े शैिथ य आ याच े जाणवत े. ही चळवळ अिधक गितमान हायला हवी .
३) मोठे धरण क प उभारण े टाळावेत -
देशात मोठ े धरण क प उभार याम ुळे या धरण क पा ं या बािधत द ेशातील च ंड
मोठ्या माणात ज ंगलांची हानी होत े. गुजरात रा यात उभार यात आल े या नम दा धरण
क प ह े याचे भावी उदाहरण आह े. धरण प रसरातील आिदवासी नाग रका ंना पराग ंदा
हावे लागल े. िनसग च ावरही याचा िवप रत प रणाम झाला . यामुळे अशा व पाच े
क प टा ळावेत. छोटे छोटे पाठबंधारे क प बा ंध याचा िवचार हावा .
munotes.in
Page 30
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
30 ४) जंगल काय ाची काट ेकोर अ ंमलबजावणी हावी -
वातं यो र का ळात ज ंगल र णासाठी ज े फॉरे ट ॲ ट झाल े या ंची भावी
अंमलबजावणी हायला हवी . जंगलांची तोड करणाया ना कडक िश ेची तरत ूद हायला
हवी. राजकारणी म ंडळ नी याबाबत गा ंभीया ने िवचार करायला हवा . काही ज ंगले संरि त
आहेत या ंचे अि त व काय ान े अबािधत ठ ेवायला हव े.
४) सामािजक स ंघटना ं या आ ंदोलनाला राजा य िम ळायला हवा -
देशात च ंडी साद भ , सुंदरलाल बह ग ुणा या ंसार या समाजस ेवकांनी िचपको
आंदोलना या मा यमात ून जंगल बचावाची च ळवळ सु केली. या चळवळीचा भाव स ंपूण
देशभर जाणवला . सरकारन े अशा व पाची आ ंदोलन े दडप ून न टाकता याला राजा य
ायला हवा .
५) इको स ेिसंिट ह झोनची भावी अ ंमलबजावणी हावी -
देशातील न ैसिग क साधन स ंप ीच े जतन हाव े याक रता माधवराव गाडगी ळ आिण
क तुरीरंगन सिम या ं या िशफारशीन ुसार पि म घाट प रसरातील भागात इको स ेिसंिट ह
झोन लाग ु कर यात आला आह े. या इको स ेिसंिट ह झोनची भावी अ ंमलबजावणी
कर यात यावी . नाग रका ंनी यासाठी सहकाय करायला हव े. नाग रका ंमधील ग ैरसमज द ूर
करायला हव ेत. या योजन ेमुळे पया वरणा या बचावाला ख ूप चांगला उपयोग होणार आह े.
वनां या स ंवध नासाठी वरील माण े उपाय स ुचवता य ेतील
आपली गती तपासा
१) जंगल साधन स ंप ी स ंक पना प करा व स ंवध नासाठीउपाय स ुचवा.
२.२.४ पशुसंवध न :
मानवा माण े ाणी जीवनाच े अि त व मह वाच े आहे. पया वरण यव थ ेत मानवाला िविवध
कारणासाठी पश ुधनाचा उपयोग होतो . मानवी िवकासात पश ु आिण प ी या दोन घटका ंचे
मह व अन यसाधारण आह े. पशुधनापास ून मानवाला उ प नाच े ह काच े साधन िम ळते.
शेतीला प ूरक उ ोग हण ून पश ुधनाच े मह व आह े. िशवाय वतं यवसाय हण ून देखील
पशुधनाच े मह व आह े. उदा. शे या, म ढ्या डु कर पालन हा ामीण भागातील नाग रका ंचा
मु य यवसाय आह े. गायी, हैशी या ं यापास ून दु ध यवसाय हा स ु ा ामीण मानवा या
आिथ क क याणाचा एक मह वाचा भाग आह े.
जंगले पशूं या संवध नातून पया वरणाच े जतन होऊ शकत े. पया वरणाच े अि त व अबािधत
ठेव याचा हा एक मह वाचा भाग आह े. याक रता मानवान े आप या व ैयि क िवकासात
ाणीस ंवध नाकड े ाधा य मान े ल द ेणे गरजेचे झाले आहे.
पशुसंवध नासाठी उपाय :
पशुसंवध नाचा िवचार करताना दो न भागात िवभागणी करावी लाग ेल.
munotes.in
Page 31
साधन स ंप ीच े संवध न
31 अ) पाळीव ाणी व पश ुंचे संवध न -
पाळीव ा या ंम ये गाय, हैस, बैल, रेडे, डु कर, शे या, मेढ्या, उंट, घोडे व प ा ंम ये
क बडी , बदक, शहाम ृग आिद प ा ंचा समाव ेश होतो . या घटका ंचे संवध न करताना प ुढील
गो चा िवचार करा वा लाग ेल.
१) जगातील पश ुधनात भारताचा थम मा ंक आह े. परंतु पशुधनाचा दजा पाहाता आिण
उ पादन स ु ा दु यम अस याच े आढ ळते. भारतात असल े या पश ुधनाची ग ुणव ा मा
जागित क पशुधना या वर या थराची आह े. भारतात असणारा गोव ंश हा दजा या ीन े
उ म आह े.
गोवंशाचे उ पादन यो य कार े यायच े असेल तर यासाठी यो य आहाराची यव था करण े
गरजेचे आहे. पशुंना पुरेसे खा प ुरेसा चारा िम ळा यास यापास ून आप याला उ पादनही
मोठ्या माणात घ ेता येईल. याक रता ओला चारा , सकस पश ु आहार िनिम तीवर अिधक
भर ायला हवा .
देशात सकस पश ु आहार िनिम तीचे य न स ु आह ेत. ामीणभागात ओला चारा मोठ ्या
माणात िनमा ण कर याचा य न करायला हवा . कृषी िव ापीठ े व शेती संशोधन स ं था
या ीन े य न करत आह ेत. हा य न त ळागाळात जायला हवा . याक रता क ृषी िव तार
सेवा बळकट क रायला हवी .
२) भाकड जनावरा ं या स ंवध नासाठी पा ंजरपोळ िनमा ण हायला हव ेत. 'वृंदावन' सार या
सं थांनी याक रता वत ं ट िनमा ण केला आह े व भाकड जनावरा ंचे संवध न केले जात
आहे.
३) ामीण भागात प ा ं या स ंवध नासाठी उपाययोजना करा या लागतील . प ीपालनाला
यावसाियक प िद याम ुळे शेतकरी वग अिधक सजगत ेने प ीपालनाचा यवसाय क
शकेल.
४) िविवध सामािजक स ंघटना , सरकारी य ं णा, त ण म ंडळे, िनसग ेमी मंडळी यांनी
एक य ेऊन पश ुधनाची ग ुणव ा वाढिव यासाठी काय म राबवायला हव ेत.
ब) व य पश ु प ी स ंवध न -
वनातील पश ु प ां या स ंवध नासाठी प ुढील उपाययोजना ाधा य मान े सुचवता य ेतील.
१) भारत सरकारन े व य ा या ं या िशकारीवर ब ंदी घातली आह े. यासाठी वत ं
कायदा क ेला आह े. या काय ाची काट ेकोर अ ंमलबजावणी हायला हवी .
२) व य ा या ं या स ंवध नासाठी अभयार य े िनमा ण कर यात आली आह ेत. या माण े
प ी स ंवध नासाठी यव था िनमा ण करण े गरजेचे आहे.
३) पृ वीवर अि त वात असल े या ाणीमा ा ंचे ाणीशा ीय सव ण क न भौगोिलक
िवतरण िवचारात घ ेणे गरजेचे आहे. munotes.in
Page 32
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
32 ४) ाणी न हो या या कारणा ंचा शो ध घेऊन या कारणा ं या िनय ं णासाठी यो य ती
खबरदारी यायला हवी . ाणी स ंवध नाचे कायद े अिधक कडक करायला हव ेत.
५) जनमाणसात ा यािवषयी या स ंवध नाचे मह व पटव ून ायला हव े. सव सामा य
जनतेपासून उ च वगा पय त ाणी र णासाठीचा िवचार व ृि ंगत कर णे.
६) ाणीमा ा या जीवन प तीचा सखोल अ यास क न या ंचे िनयं क व पोषक घटक
शोधून काढण े गरजेचे आहे.
७) लहान म ुलांपासून ाणी स ंर णाचा िवचार जव यासाठी अ यास मात ाणी
संवध ना या अ यासाचा समाव ेश असावा .
८) िवमान े आिण प ी या ंचा अ यास कर यासाठी िव शेष संशोधनाची आव यकता आह े.
९) िनव नीकरणाला आ ळा घालण े. ा या ंचे ते मह वाच े िनवास थान आह े.
१०) रा ीय उ ानासाठी व अभयार यासाठी खास ज ंगल राख ून ठेवणे गरजेचे आहे.
११) ाणी स ं हालया ंची िनिम ती करायला हवी . ाणी स ं हालया ंची मता वाढवायला
हवी.
१२) देशा या िनयोजनाचा आराखडा तयार करताना ज ैिवक िविवधता हा ए Ìकाि मक
घटक मान ून िवकास करण े आव यक आह े.
वरील माण े पशुसाधनस ंप ी या स ंवध नासाठी उपाय करायला हव ेत.
२.२.५ खिनज साधनस ंप ीच े संवध न :
िनसग तः खिनज साधनस ंप ीच े साठे मुबलक माणात उपल ध असतात . पया वरणातील
िविवध ि या ंनी खिनज े तयार होतात . खिनजा ंचा मानव आप या िवकासासाठी
अनादीअन ंतकाळापासून उपयोग करत आली आह े. आधुिनक मानवा या जीवनात तर या
खिनज साधनस ंप ीच े मह व अन यसाधारण अस ेच झाल े आहे.
खिनज साधनस ंप ी या स ंवध नाचा िवचार करता प ुढील बाब चा िवचार करावा लाग ेल.
१) खिनज साधनस ंप ीचा वापर करताना एक ूण साठ े आिण क ेला जाणारा वापर याच े
भान राखायला हव े. खिनज स ंप ीच े जादा का ळ कसे राहतील याचा िवचार हायला
हवा.
२) खिनज साधनस ंप ीचा वापरान ंतर या वर पुन ि या कर याचा य न करायला
हवा.उदा. लोखंडापासून या व त ू तयार क े या जातात या वाप न िनकामी
झा यान ंतर यावर पुन ि या क न त े लोख ंड पु हा वापरता य ेते. या माण े इतर
धातूही वापरता य ेतात. munotes.in
Page 33
साधन स ंप ीच े संवध न
33 ३) या प रसरात खिनज साधनस ंप ीउपल ध होत े या प रसरात यावर ि या
हायला हवी ज ेणेक न थािनक ना ग रका ंना थािनक िठकाणी रोजगार स ंधी
उपल ध होऊ शकतील .
२.२.६ हवा :
हवा स ंवध ना या बाबतीत हा घटक िनसगा त िवप ुल माणात उपल ध असतो . यामुळे या
घटका या स ंवध नाची आव यकता भासत नाही . परंतु िनसगा त कारखान े आिण अ य
मागा नी होणा या दूषणाम ुळे हवा दुिषत होत े याक रता उपाय करण े गरजेचे आहे.
१) कारखा यात ून माणाप े ा जा त द ूषणकारी वाय ु वातावरणात सोडल े जाणार नाही
याची का ळजी यायला हवी . यासाठी शासनान े केले या काय ा ंची काट ेकोर
अमंलबजावणी करायला हवी .
२) हवा श ु राहा यासाठी मोठ ्या माणात वना ंची ला गवड करण े गरज ेचे आहे. वनांची
लागवड ही च ळवळ बनवायला हवी .
२.२.७ सुय काश िक ंवा ऊजा :
ऊजा साधनस ंप ी ही य आिण अ य व पात उपल ध असत े. काही जी साधन े य
होणारी असतात . यां या स ंवध नांचा िवचार होण े गरज ेचे असत े. ऊजा साधना ं या
संवध नाचा प ुढील माण े िवचार होण े गरजेचे आहे.
१) दगडी को ळशाचे साठे सीिमत आह े. दगडी को ळशाचा इ ंधन हण ून वापर करताना
असणार े साठे जा त का ळ कसे िटकवता य ेतील याच े िनयोजन होण े गरजेचे आहे.
२) खिनज त ेला या बाबतीतही वरील माण े धोरण असायला हव े. आप याकड े असणा या
खिनज त ेल वापर करता ना तेलाची उपल धता िकती आिण वापर कशा कार े केला
जातो याचा आढावा सात यान े संबंिधत क ंप यांनी आिण शासना या िवभागा ंनी
यायला हवा . तेलाबरोबर न ैसिग क वाय ू या वापराच ेसु ा यो य िनयोजन करायला हव े.
२.२.८ टाकाऊ घटक :
टाकाऊ घटक हणज ेच मानवी , पशूंचे, मलमू , ामीण भागात तयार होणारा काडीकचरा ,
वाप न िश लक राहाणारा भाजीवा याचा भाग , मृत ाणी , घरातील खरकट े (अ न वापर
क न िश लक रािहल ेला भाग ) इ यािद टाकाऊ घटक मोठ ्या माणात तयार होतात . या
टाकाऊ घटक मोठ ्या माणात तयार होतात . या टाकाऊ घटका ंचा यो य वाप र केला गेला
नाहीतर ामीण भागात द ुग धी पसरत े. िशवाय डासा ंचे सा य तयार होत े. रोगराई
पसरायला ह े एक कारण कारणीभ ूत होत े. याक रता या साधनस ंप ीचा िवचार करता प ुढील
उपाय स ुचवता य ेतील.
१) ामीण भागात बायोग ॅसचा चार आिण सार हायला हवा .
२) िविवध कार चे कंपो ट खड ्डे तयार क न या मा यमात ून स ीय खत तयार
कर याच े योग ामीण भागात राबवाव ेत. munotes.in
Page 34
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
34 ३) गांडुळ खताच े युिनट िठकिठकाणी उभ े करायला हव ेत. यामुळे वाया जा णा या घटका ंचा
उपयोग होईल व मोठ ्या माणात स ीय खताची उपल धता होऊ शक ेल.
४) शासनान े घनकचरा य व थापनाचा काय म स ंपूण व छता अिभयाना ंतग त सु केला
आहे. हा काय म ामीण भागात त ळागाळात पोहोचवायला हवा . लोक बोधन उप म
यापक पात ळीवर यायला हवा .
२.४ सारांश
ामीण भागात सापड णा या आठ कार या साधनस ंप ी या स ंवध नाचा िवचार ामीण
पातळीवर कसा होईल याचा िवचार शासन व समाज या दोनही पात ळीवर हायला हवा .
भूसंवध नाचा िवचार करताना म ृदे या ध ुपे या कारणा ंचा शोध यायला हवा . माती या
संवध नासाठी श ेती कस याची प त , माती ध न ठ ेवणा या िपकांची लागवड , खडी पसरण े,
चराईब ंदी, वन लागवड , बांधबंिद ती, गवताच े सांडवे तयार करण े, जंगल तोडीवर िनय ं ण,
भू दूषणावर िनय ं ण अशा व पाच े उपाय कराव े लागतील .
जलस ंवध नासाठी पाणलोट िवकास काय म हा भावी काय म हण ून वीकारायला हवा ,
पाझर तलावा ंचे बांधकाम या या गावात श य अस ेल तेथे करायला हव े, पाटा या
पा याच े यव थापन , पा याच े दूषण टा ळणे, वनांची लागवड , रेन वॉटर हाव ट ग,
कोकणात िचया या खाण चा जलस ंवध नासाठी वापर , छोटे छोटे पाटब ंधारे संयोिजत करण े,
जलय ु िशवार योजना अिधकािधक लोकािभम ुख करण े व भावी बोधनाच े उपाय कराव े
लागतील .
वनसंवध न ही स ु ा का ळाची गरज िनमा ण झाली आह े. वनसंवध न कर यासाठी वना ंची
लागवड ही लोकच ळवळ बनवायला हवी . वनांचा हा स होणार नाही याची का ळजी यावी
लागेल. मोठ्या धरणा ंचा अ ाहास टा ळावा लाग ेल, जंगल काय ा ंची काट ेकोर
अंमलबजावणी करावी लाग ेल. सामािजक स ंघटना ंचा पुढाकार , इको स ेिसंिट ह झोनची
भावी अ ंमलबजावणी अशा व पाच े उपाय कराव े लागतील .
पशुसंवध न हा मानवी िवकासातला मह वाचा भाग आह े. पशुसंवध नाचा िवचार करताना
पाळीव ाणी व व य पश ु अशा व पाचा वत ं काय म तयार करावा लाग ेल व या माण े
पशुधनाचे संवध न कराव े लागेल.
खिनजसाधनस ंप ीच े साठे मया िदत आह ेत हे साठे जा त का ळ कसे िटकतील व मानवाला
याचा उपयोग कसा क न घ ेता येईल याचा िवचार शासन आिण समाजपात ळीवर हायला
हवा ऊजा साधनस ंप ी या स ंवध नांत जी य होणारी ऊजा साधनस ंप ी आह े ित या
संवध नाचा िवचार सात यान े हायला हवी . दगडी को ळशासार या साधनस ंप ीच े साठे
सीिमत आह ेत. खिनज त ेला या बाबतीतही शासनान े खिनज त ेलाचा वापर यो य प तीन े
कर याचा य न करायला हवा .
टाकाऊ घटका ं या यव थापन आिण स ंवध नासाठी ामीण भागात बायोग ॅस, कंपो ट
खड्डे, गांडूळ खताची िनिम ती अशा व पाच े उप म घ ेता येतील. घनकचरा यव थापन
काय म ामीण भागात त ळागाळात जायला हवा . munotes.in
Page 35
साधन स ंप ीच े संवध न
35 अशा कार े साधनस ंप ी यास ंवध नासाठी उपाय योजना करता य ेतील. ामीण भागात
उपल ध असणया नैसिग क साधनस ंप ी या यो य यव थापन आिण स ंवध नामुळे ामीण
िवकासाला चालना िम ळ यास मदत होणार आह े.
२.५ वा याय
१) साधनस ंप ीच े संवध न हणज े काय? भूसाधन स ंप ी या स ंवध नासाठी उपाय स ुचवा.
२) मृदे या ध ुपेची कारण े सिव तर िवशद करा .
३) जलस ंधारण स ंक पना प क न जलस ंधारणासाठी उपाय स ुचवा.
४) वन प त चे य व अ य उपयोग सा ंगा आिण ज ंगल स ंवध नासाठी उपाय स ुचवा.
५) टीपा िलहा .
अ) पशु संवध न
आ) खिनज साधनस ंप ीच े संवध न
इ) सूय काश िक ंवा ऊजा
ई) टाकाऊ घटका ंचे यव थापन
२.६ संदभ सूची
१) िव ल घारप ुरे, पया वरण भ ूगोल, िपंपळापुरे ॲ ड क ंपनी पि लशस , नागपूर -
४४००१५ -२००९
२) िवजय क ुमार ितवारी , पया वरण अ ययन , िहमालय पि लिश ंग हाऊस , मुंबई -
४००००४ - २००९
३) िव ल घारप ुरे, भारताचा भ ूगोल, िपंपळापुरे ॲ ड क ंपनी पि लशस , नागपूर -
४४००१५ - २००७
४) ईक फत ेहअली , अनुवाद रा . िव. सोवनी , आपल े पया वरण, नॅशनल ब ुक ट , इंिडया,
नवी िद ली - ११० ०१६ - २००३
५) महारा िस ंचन आयोग , गत महारा ासाठी सम ृ जलस ंप ी -२००५
६) सु. गो. तप वी , िवकासाची आशा - मातृमंिदर या अन ुभवात ून, ंथाली, दादर, मुंबई -
४०००२८ - २००६
munotes.in
Page 36
36 ३
भूसाधन स ंप ी
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ संक पना
३.३ जिमनीच े वग करण
३.४ भारतातील जिमनीचा वापर
३.५ सारांश
३.६ वा याय
३.७ संदभ ंथ
३.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
जिमनीच े व प समज ून घेणे.
जिमनी या व ैिश ्यांचा अ यास करण े.
जिमनीच े वग करण अ यासण े.
जिमनी या िविनयोगाचा / वापराचा अ यास करण े.
३.१ तावना
जमीन िक ंवा भूमी ही िनसगा ने मनु याला िदल ेली एक मह वाची द ेणगी आह े. फार ाचीन
काळापासून आप याला ती लाभली आह े. भूमीकड े िभ न-िभ न ि कोनात ून पाहता य ेते.
शेतकया ला ती का ळी आई आप या जीवनाचा आधार वाटत े, तर घर बा ंधणीच े साधन
हणून शहरी माणस े ित याकड े पाहतात , खेळाडूंना ख ेळाचे मैदान हण ून ती ि य आह े.
माणसा ंिशवाय पश ू-प ी, सरपटणार े ाणी अशा सवा ना जीवनाव यक य े देऊन
वाढिवणारी ती श आह े. िशवाय ता ंबे, लोह, इ. खिनजा ंचा साठा उदरात बा ळगणारी
आिण अन ेक त ं वै ािनका ंना स ंशोधन िवषयाची ेरणा द ेणारी आिण या ार े
मानवजाती या िहतासाठी आधारभ ूत असणारी अशी ही जमीन आह े.
िविवध कारची िपक े, वन पती प ृ वीवर िनमा ण केली जातात . यासाठी जिमनीवरील
पाणीप ुरवठा उपयोगी पडतो . हा पाणीप ुरवठा नदी -नाले, तलाव , छोटी त ळी या माग होतो .
धा य आिण औ ोिगक माल एका -िठकाणाह न द ुसया िठकाणी न े यासाठी प ृ वीवरील munotes.in
Page 37
भूसाधन स ंप ी
37 जलमाग उपयोगी पडतात . धबध या ंचा उपयोग वीजिनिम तीसाठी स ु ा होतो . िवजेमुळे
कारखान े चालतात , जिमन वरील व ृ ांमुळे इमारती लाक ूड िमळते, अनेक कारच े ाणी
आिण वन पती या ंचे जैिवक आधार जमीनच आह े आिण या ं या वाढीसाठी द ेखील जमीन
हेच उ म न ैसिग क मा यम आह े.
३.२ संक पना
३.२.१ जिमनीची िनिम ती :
सुमारे पाच अ ज वषा पूव पृ वी स ूया पासून अलग झाली . यावेळी तो उ णत ेचा त गो ळा
होता. हळूहळू ितचा भाग थ ंड झाला . यावेळी ला हारसाची घनता वाढ ून यापास ून खडक
िनमा ण झाल े. ला हारसाच े वरखाली होण े व आक ुंिचत होण े याव न उ ंचसखल भाग तयार
झाले ते हणज े आजच े पव त ड गर दया होत. यानंतर पृ वीचे कवच हणज े जमीन िनमा ण
झाली. हे कवच प ृ वी या बा कोषावर वत ु ळाकारात पसरल ेले आहे. या कवचाचा भाग
२७ िक.मी खोल आह े. पृ वी थ ंड होत असताना यातील वाय ु प पदाथा चे (वाफेचे) पाणी
झाले. आिण त े सखल भागात साठल े याम ुळे समु आिण इतर जलाश ये िनमा ण झाली .
यांनी पृ वीची ७० ट के भाग याप ून टाकला आिण ३० ट के भाग जमीन हण ून
रािहला . पृ वीवरील पा यात आिण जिमनीत आव यक अस े वातावरण तयार झा यावर
दो ही िठकाणी वन पती आिण ा या ंची उ प ी झाली . जीवस ृ ी स ुमारे ३ अ ज
वषा पूव ची आह े. आिण माणसाची िनिम ती स ुमारे २० ते ३० लाख वषा पूव ची आह े.
यानंतर मोठ ्या वन पती झाड े झुडुपे िनमा ण झाली आिण या ंची मुळे जिमनीत खोलवर
गेली. असे हजारो वष घड यान ंतर या ि या ंमुळे जिमनीचा थर तयार झाला . तो पृ वीचा
घनभाग व वातावरण यामधील मह वाचा भ ूभाग बनला . जिमनीम ुळे खारेपाणी आिण
गोडेपाणी अस े वेगवेगळे झाले. जिमनीवरच े िचकणमाती वा ळू, रेती या ं याबरोबर ाणी व
वन पत च े, जंतू ारे कुजलेले भाग, िमसळलेले असतात . यांमुळे जमीन ही क ेवळ खडका ंची
िनिज व भुकटी नस ून ती जीव ंत क ृती समजतात आिण हण ूनच यावर असं य वन पती
व ाणीमा आपली उपजीिवका करीत असतात .
भूपृ घडण :
भूमी या प ृ भागावरील थराम य े मु य व े बेसॉ ट, ॅनाइट खडक असतात आिण थराची
घनता २.५ ते ३ इतक असत े, या खालील थराम य े लोह, िनकेल, यांसारख े जड धात ू
असतात या थराची घनता ४ ते ५ असत े. पृ वीभोवती भ ूपृ ावर ३०० िक.मी. जाडीच े
आवरण आह े. याला 'वातावरण ' हणतात . याम य े नाय ोजन ७८ ट के, ऑि सजन २१
ट के आिण इतर सव वायू िमळून एक ट का . िशवाय बा प आिण ध ूिलकण असतात .
भूपृ ाजव ळ वातावरणाची घनता जा त असत े आिण जसजस े उंच-उंच जाऊ तसतशी ती
कमी होत े आिण वातावरण िवर ळ होते.
जिमनीच े घटक :
जिमनीच े मुख पाच घटक आह ेत.
१) खिनज पदाथ - ४५ ट के
२) स ि य पदाथ - ५ ट के munotes.in
Page 38
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
38 ३) हवा - २५ ट के
४) पाणी आिण
५) ाणी जीवज ंतू िमळून २५ ट के
हे घटक घन , व आिण वाय ू व पात आह ेत. सुपीक जिमनीत घनपदाथ ५० ट के
असतात . हवा आिण पाणी य ेक २५ ट के असतात , जीवज ंतूंचे माण अ य ंत कमी
असत े. पण जीवज ंतूची जिमनीतील स ं या य ेक ॅम वजनात ५ कोट चा आसपास
असत े. जमीनीच े यव थापन स ुधा न पाचही घटका ंचे माण यो य ठ ेवणे ज रीच े असत े.
खिनज हा यातील म ुख भाग , भूकवचाम य े सुमारे ९२ मूल य े आहेत. ही रासायिनक
संयुग व पात आह ेत. यापैक ाणवाय ू, िसिलकॉ न, अ युिमिनयम , लोह, चुना, पलाश ,
सोिडयम , मॅ नेिशयम व हाय ोजन या ९० मूल या ं या खिनज पदाथा नी ९८ ट के भाग
यापला आह े. जिमनीखालील भागात ॅनाइट हा ख डक आह े, यात िसिलकॉ न आिण
ॲ युिनयम ही म ूल य े असतात , तर पा याखालील तराम य े बेसॉ ट खडक अस ून
यात िसिलकॉ न आिण म ॅ नेिशयम असतात .
िपकांना लागणारी सव मूल य े मातीतील घनपदाथा त असतात , यात िसिलका , लोह,
ॲ युिमिनयमची स ंयुगे, चुना, पलाश , न , फुरद ही म ूल य े कमी अिधक माणात
असतात . स ि य पदाथा म ये वन पती , ाणी आिण जीवज ंतूं या भागा ंचा समाव ेश होतो . हा
भाग िनरिनरा या अव थ ेत कुज या या ि थतीत असतो . कुज या या दीघ ि य ेनंतर
यात ' ूमस' हा मह वाचा पदाथ िमळतो. वन पत ची मुळे, बॅ टे रया, शेवाळ, फंगस,
गांडूळ आिण इतर क टक या ंचा समाव ेश जीवज ंतू आिण ा या ंम ये असतो .
जिमनीची व ैिश ्ये :
१) जमीन अमया िदत नाही : ितचा एक ूण पुरवठा कायम आिण मया िदत आह े. िकतीही
म क ेले तरी जिमनीचा छोटासा त ुकडाही आपण िनमा ण क शकत नाही . जिमनीचा
उ पादन खच शू य आह े कारण ती िनसगा ची देणगी आह े.
२) सुपीकत ेची िभ नता : काही जिमनी अिधक तर काही जिमनी कमी स ुपीक असतात .
काही बाजारप ेठेपासून जव ळ तर काही द ूर अंतरावर असतात . वाहतुक मुळे देखील
िभ नता िनमा ण होत े.
३) जिमनीच े थला ंतर होत नाही : ती गित म नसत े. हणज े जमीन एका िपकाखाली
अिधक फायद ेशीर असत े ते हा द ुसया कमी फायद ेशीर असल े या उपयोगात ून काढ ून
जिमनीचा वापर फायद ेशीर उपयोगासाठी करता य ेतो.
४) जिमनी या पया यी उपयोगा या ीकोनात ून पािहल े असता जिमनीला बदली िक ंमत
अस याम ुळे ती उ पादन प र ययाचा भाग होऊ शकत े.
३.३ जिमनीच े वग करण
आप या द ेशातील जिमन ची मोजणी सरकारन े केलेली आह े. देशाचे भौगोिलक े मोठ े
अस यान े काही द ुग म भागा ंची माहीती िम ळव यात , मोजणी कर यात सम या आ या . मा munotes.in
Page 39
भूसाधन स ंप ी
39 या जिमन ची माहीती उपल ध झाली आह े, या सव जिमन च े े आिण या ं या
वापरास ंबंधीची माहीती एकि त क न उपयोगा ं माण े याच े वग करण कर यात आल े. १९
या शतकात जिमनीच े या ीन े पाच गटात वग करण कर यात आल ेले होते.
१) िन वळ पेरेलेले े
२) चालू पिडक जिमनीच े े
३) चालू पिडक जिमनीच े े वगळून लागवड होत असल ेले े .
४) लागवडीला उपल ध नसल ेले े
५) जंगलाखालील े
परंतु या वग करणाम य े काही ुटी हो या . हणून इ.स. १९५० पासून जिमनीच े नवीन
वग करण कर यात आल े. याम य े जिमनीचा वापरान ुसार नऊ गट समािव कर यात
आले. ते पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) वने (जंगले) : याम य े शासक य ज ंगले आिण खाजगी मालक ची वन ेदेखील असतात .
महारा रा यातील ज ंगल या े एकूण े ा या २०.१३ ट के एवढे आहे. काही
वन े चराऊ क ुरणे आिण िकरको ळ भाग झ ुडूपातील े ात धरल े आहे.
२) ओसाड आिण लागवडीला / मशागतीस अयो य जमीन े : याम य े ड गरा ळ,
खडका ळ, ओसाड जमीन आिण वा ळवंटी द ेशातील भ ूभाग अशा लागवडीस अयो य
ठरणाया जिमन चा समाव ेश होतो .
३) लागवडीस यो य पडीक जमीन : जी जमीन स या लागवडीखाली नाही , परंतु
यां यात लागवड होऊ शकत े अशा जिमनी
४) िबगरश ेती वापराखालील जमी न : इमारती , र ते-रे वे त सेच न ा , धरणे, कालव े
इ याद साठी उपयोगात असणारी जमीन जी श ेतीसोड ून िबगर श ेती वापराखाली आह े.
५) कायम क ुरणे आिण चराऊ क ुरणांसाठी े : सव कारची चराऊ क ुरणे आिण
गवताळ जिमन चा यात समाव ेश होतो .
६) िविवध कारची झाड े आिण वनराई े : याम य े केवळ पेरलेले े समािव न
करता इतर कारच े शेती े समािव आह े. उदा. बागायती , वृ राजी , आमराया
इ यादी .
७) चालू पडीक े : एक वषा पे ा कमी का ळ पडीक रािहल ेली जिमनीचा अ ंतभा व चाल ू
पडीक े ात होतो .
८) इतर पड जिमनी : याम य े जी जमीन एक वषा ह न अिधक पर ंतु पाच वषा पे ा कमी
काळ लागवडीखाली आण यात आली ती या गटाम य े येते.
९) िन वळ पेरलेले े : जी जमीन स :ि थतीत िपकाखाली आह े, ितचा समाव ेश
िन वळ िपकाखालील प ेरले या े ात होतो . परंतु या जिमनीत एकाप े ा अिधक व ेळा
िपके घेत असतील त े पेरलेले े एकदाच मोज यात य ेते. munotes.in
Page 40
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
40 आपली गती तपासा :
१) जिमनीची िनिम ती ि या प क न भ ूपृ ा या जडणघडणीची माहीती िलहा .
३.४ भारतातील जिमनीचा वापर
https://www.vivacepanorama.co m
(१९९९ - २००० )
घटक े (कोटी
हे टर) एकूण े ाशी
(शेकडा माण )
१) एकूण भौगोिलक े ३२.९ --
२) माहीती उपल ध असल ेले ३०.६ --
३) ओसाड आिण िबगर श ेती उपयोगातील जमीन ४.२ १४
४) जंगलाखालील े ६.९ २३
५) कायम क ुरणे व चराई रान े १.१ ४
६) मशागत यो य पडीत जमीन १.८ ६
७) नापीक जमीन २.५ ८
८) पेरलेले िन वळ े १४.३ ४६
(संदभ - िवकासाच े अथ शा आिण क ृषी - ले. ा.डॉ. पांडुरंग भोसल े)
वरील को काव न िदस ून येते क , भारताच े एकूण भौगोिलक े ३२.९ कोटी आह े. तरी
यापैक ३०.६ कोटी ह े टर े ांची माहीती उप ल ध आह े. यापैक ओसाड आिण िबगर
शेती उपयोगातील जमीन ४.२ कोटी ह े टर अस ून ती एक ूण े ा या १४ ट के आहे. तर
जंगलाखालील े ६.९ कोटी ह े टर अस ून याच े माण २३ ट के आहे. कायम क ुरणे व
चराऊ रान े फ १.१ कोटी ह े टर अस ून एकूण े ा या ४ ट के आहे. मशागत यो य
पडीक जमीन १.८ कोटी ह े टर आह े. हणज ेच ६ ट के आहे. नापाrक जमीन २.५ कोटी
हे टर हणज े ८ ट के आहे. आिण प ेरलेले िन व ळ े १४.०३ कोटी ह े टर आह े, ते
एकूण माहीती उपल ध असल े या े ा या ४६ ट के आहे. याव न अस े हणता य ेईल
क , भारतात स ा ४६ ट के े लागवडीखाली आह े, जंगलाखालील े हळूहळू वाढत munotes.in
Page 41
भूसाधन स ंप ी
41 आहे; पडीक जमीन उपयोगाखाली य ेत आह े. कुरणाखालील जमीन मा भारतातील
पशुधनाचा िवचार करता कमी माणात आह े असे वाटत े.
३.४.१ तावना :
जमीन हा आप यासाठी एक न ैसिग क मौ यवान साठा आहे. देशा या स ंप ीम य े
जिमनीम ुळे सतत भर पडत असत े. उ पादक ग ुणांमुळे ती सव सजीवा ंचा आधार आह े.
ाचीन का ळापासून जिमनीच े हे मह व भारतातील लोका ंना माहीत होत े. िसंधू नदी या
खोया त २३०० वषा पूव गह , हरभरा , व कापसाची श ेती होत अस े, याचव ेळी गुजरातम य े
भाताची लागवड क ेली जात अस े. वैिदक का ळात आय लोका ंना जमीन ना ंगरणे आिण
पावसा या पा याचा उपयोग क न श ेतीची लागवड करण े या कला अवगत झाल े या
हो या. यानंतर जिमनीचा कार पाह न िविवध िपक े घेणे, शेतीसाठी जनावर े वापरण े, यांची
िनगा राखण े, शेणखतासारखी खते वापरण े आिण एक ूण कृषी उ पादन वाढिवण े त कालीन
लोकांना ात होत े. तसेच शेतीला उपयोगी पडणाया गोधनाची का ळजी देखील घ ेतली जात
असे.
हळूहळू शेती यवसाय भरभराटीस य ेऊ लागला . युरोप ख ंडात द ेखील इ .स. पू. ८०० वष
रोमन आिण ीक सा यात पीक वाढीच े तं िवक िसत झाल े होते. १७ या शतकात
जनावरा ं या स ुधा रत जाती , िपकांची ओ ळीत पेरणी, दुबारा िपक े घेणे इ. या संक पना
सवा ना पस ंत हो या . १८ या शतकात ' ूमस' हे वन पती पोषणास आव यक अस याच े
िदसून आल े. आिण १९ या शतका या म यावर श ेतीसाठी रसायनशा ाचाही उपयो ग
कर यात आला . न , फुरद आिण इतर अ न य े यांचाही यथावकाश शोध लागला .
अमे रकेम ये वाफेवर चालणारा ॅ टर तयार झाला . (इ.स. १८१० ) सरदार जोग िसंग
यांनी भारताम य े उ र द ेशात पडीक जमीन ना ंगर यासाठी ॅ टरचा थम उपयोग क ेला.
२० या शतकात मा ती या ू मकणा ंचा अ यास कर यात आला .
३.४.२ शेती उ पादनासाठी जिमनीचा िविनयोग :
शेतीचा िविनयोग अन ेक कारणा ंसाठी होत असला तरी जमीन हट यावर आप या
डो यासमोर उभी राहत े ती श ेती; शेतीतून िमळणाया अ नधा यावरच मानवजात जगत
असत े. हणून इतर उ ोगा ंपे ा जिमनीचा उपयोग श ेतीसाठी ाम ु यान े होतो, हे सवा नाच
माहीत आह े. जिमनीची ना ंगरट क न , यात प ेरणी क न कापणी क ेली क , अ नधा य
घरात य ेते. उ म पीक वाढीसाठी स ुपीक जमीन लागत े. पूव या का ळी माणूस जिमनीम य े
नैसिग क ्या वाढल े या वन पत ची फ ळे खाऊन तस ेच जिमनीखालील क ंदमुळांचे भ ण
क न उपजीिवका करत होता . पुढे लोकस ं या वाढत ग ेली, फळे आिण क ंदमुळे यां यावर
गुजराण होण े कठीण झाल े ते हा जिमनीचा िपका ं या लागवडीखाली अिधक माणात वापर
कर यात य ेऊ लागला . जिमनीत क क न माणसाला ज र िततक ेच अ नधा य िमळू
लागल े. अ नधा यान ंतर भाजीपाला -फळझाडे, औषधी वन पती , इमारती लाक ूड यांसाठी
माणूस य न क लागला , आिण याला यश िम ळत गेले, उ रो र याची गती झाली .
तसतस े शेतीत िनमा ण होणाया धा यावर , फळावर ि या करणार े अनेक उ ोगध ंदे,
कारखान े यान े सु केले. कारखा यात ून खा पदाथ , औषध े, रसायन े, कापड इ . िनमा ण munotes.in
Page 42
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
42 होऊ लागल े. यामुळे शेती हा फाय ात पडणारा व सवा गाने पोषक असणारा म ुख
यवसाय हण ून गणला ग ेला. अनेक देशातील लोक या यवसायाकड े वळले.
या यवसायात ून उ पादन भरप ूर िमळवायचे असेल तर जिमनीची चांगली िनगा राख ून ितची
सुपीकता िटकव ून धरली पािहज े हणज े ितच े आरो य चा ंगले राहील . जिमनी या
सुपीकपणात ुनच अ ंदाज घ ेऊन जगातील िनरिनरा या सं कृती नदीकाठ या स ुपीक
जिमनी या भागातच िनमा ण झा या .
३.४.३ जंगलस ंप ी :
िनसगा या समतोल िटकव ून ठेव यासाठी द ेशा या एक ूण े फळा या िकमान ३० ट के
भाग ज ंगलाखाली असायला हवा . मा भारत द ेशाम य े १९५० -५१ साली ह े माण फ
१४ ट के होते. इ.स. २०१३ साली ज ंगल े ाचे माण २०.७ ट के एवढे झाल े होते.
आिण इ .स. २०१४ सालापय त पूव या े ाम य े वाढ होऊन त े माण २३ ट के झाल े
आहे. तरीदेखील पया वरणाच े ढळलेले संतुलन पाहता यात ३० ट यांपय त वाढ होण े
आव यक आह े.
जंगलाच े मह व ाचीन का ळापासून ऋषीम ुन ना, िव ाना ंना समजल े होते आिण या ं या
सािह यात या ंनी ते मांडले ही आह े.
जंगलातील काही व ृ उदा . कडुिनंब, वड, िपंपळ, चंदन इ यादी व ृ पूजिनय मानल े गेले
आहेत. आज या का ळातही ज ंगलसंप ीच े मह व वाढतच ग े याच े िदसून येते. इमारतीसाठी
व फिन चरसाठी लागणार े लाकूड, इंधनासाठी सरपण , घरे शाकार याच े सािह य , औषधी
वन पती इ याद साठी वना ंचा उपयोग होतो . तसेच कागदिनिम तीसाठी या मोठ ्या
यवसायासाठी लागणारा क चामाल ज ंगलात ूनच िम ळतो. अनेक कारची त ेले, िडंक,
का या , लाख, मध, खैर ही वना ंपासून िमळणारी उ पादन े अनेक उ ोगात वापरली जातात .
औषधिनिम तीलाही लागणाया य ेक औषधी वन पती वना ंमधूनच उपल ध होतात .
जनावरा ंसाठी लागणारा चारा मोठ ्या माणावर वना ंमधूनच िम ळत असतो . अथा त या
जंगलांचा (वने) पाया हणज े जमीन . ही वन े जिमन च े आ छादन बनतात . धूप थांबिवतात ,
यामुळे जिमनीला पा याचा साठा भरप ूर माणात होतो , वनांमुळे पुरांना आ ळा बसतो .
वृ व लीम ुळे वातावरणाचा समतोल राखला जातो . सजीव ा या ंनी सोडल ेला काब नडाय
ऑ साइड वाय ू वन पती घ ेतात, आिण जीवस ृ ीला आव यक असल ेला ाणवाय ू हणज े
ऑि सजन हव ेत सोडतात . वनांचे मह व ल ात घ ेऊन शासनान े सन १९८१ पासून
सामािजक वनीकरण ही स ंक पना अ ंमलात आणली आह े.
३.४.४ मौ यवा न खिनज स ंप ीच े साठे :
भारतातील जिमन म य े खिनजस ंप ीच े चंड साठ े आहेत. यातून कोळसा, लोह, तांबे,
ज त, सोने-चांदी, मँगेिनज, बॉ साईट , िसिलका यासारखी खिनजस ंप ी उपल ध होत े.
खिनजा ंवर आधा रत उ ोग यवसाय कारखान े िनमा ण झाल ेले असून रोजगार व ृ ीला
याम य े मोठा वाव आह े. मानाच े थान आह े. कोकणातील जिमन म य े देखील
खिनजस ंप ीच े अनेक साठ े आहेत. या संप ीचा वापर यो य िनयोजन क न ग ेला पािहज े. munotes.in
Page 43
भूसाधन स ंप ी
43 ३.४.५ गृहबांधणी, औ ोिगक करण :
जिमनीचा हा एक मह वाचा िविनयोग आह े. आज जगाम य े खेड्यांपे ा शहरा ंची स ं या
झपाट्याने वाढत आह े. मोठमोठ ्या इमारती - सदिनका , िसम ट काँ टची ज ंगले उभी राहत
आहेत, घरे कोण याही कारची असोत ती बा ंध यासाठी म ुळात जमीन लागत ेच.
भारताम य े सु ा आज िविवध कारच े लाखो कारखान े उभे राहत आह ेत. या यासाठी
सु ा मूळ पायाभ ूत घटक हण ून जिमनीचाच िविनयोग क ेला जातो .
३.४.६ पया वरण स ंर णातील मह वाचा घटक :
जमीन हा पया वरण र णातील मह वाचा घटक आह े. कारण जिमनीवरील ज ंगल (वने)
संप ी, सामािजक वनीकरणात ून लावल ेली कोट ्यवधी झाड े, आिण माणसा ंनी आप या
घराभोवती जतन क ेलेली झाड े, फुलझाड े, फळझाडे, देवराई या सवा मुळे पया वरणाचा
समतोल राखला जातो . आिण पया वरणाच े संर ण क ेले जात े. या कोट ्यवधी वन पती
काब नडाय ऑ साईड घ ेतात याम ुळे या वाय ूचे माण पया वरणात आव यक त ेवढेच राहत े.
आिण स ंपूण पृ वीतलावरील सजीवा ंना ऑि सजन प ुरिवतात . थोड यात पया वरणात
संतुलन राखतात .
३.४.७ इतर िविनयोग :
उपवन े, तीथ े े, मंिदरे, डांगणे, बालो ान े, रा ीय उ ान े, धरणे इ. असं य गो साठी
जिमनीचा िविनयोग क ेला जातो .
३.५ सारांश
जमीन ही िनसगा ने माणसाला िदल ेली फार ाचीन का ळापासूनची द ेणगी आह े. मु यत:
शेतीसाठी ितचा उपयोग होतो . ित या प ृ भागावर ज ंगले असतात . शेती उ पादनासाठी
जिमनीचा िविनयोग िवश ेष होतो . धा ये, फळे, कंदमुळे, भाजीपाला , फळझाडे, फुलझाड े,
औषधी वन पती जिमनीपास ूनच िम ळतात.
जंगलसंप ी एक ूण े ा या २३ ट के आह े. याम य े औषधी वन पती इमारतीसाठी
लागणार े लाकूड, उ ोगध ं ासाठी लागणारा क चा माल , िडंक, मध, लाख ही उ पादन े
जंगलात ूनच िम ळतात.
जिमनीम य े खिनज स ंप ीच े चंड साठ े आहेत. या संप ीचा वापर यो य िनयोजन क न
केला पािहज े.
औ ोिगक करण , गृहबांधणी यासाठी जमीन अ य ंत आव यक असत े. मोठमोठ े कारखान े
जिमनीवरच उभ े असतात .
पया वरण र णातील मह वाचा घटक जमीन हाच आह े. जिमनीवरील वन े, उपवन े,
सामािजक वनीकरणात ून लावल ेली झाड े, देवराया याम ुळे पया वरणाचा समतोल राखला
जातो आिण सजीवा ंना याम ुळे ाणवाय ूदेखील िम ळतो. munotes.in
Page 44
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
44 पाच अ ज वषा पूव पृ वी हा त गो ळा होतो. यथावकाश ितचा प ृ भाग थ ंड झाला .
ला हारसा या आक ुंचन सरणाम ुळे उंच-सखल भाग प ृ वीवर तयार झाल े. आिण यान ंतर
पृ वीचे कवच हणज े जमीन तयार झाली . हळूहळू वातावरण , वन पती , ाणी आिण मानव
जात िनमा ण झाली . भूपृ ाजव ळ वातावरणाची घ नता जा त असत े आिण उ ंच-उंच जाऊ
तशी कमी होत े.
जिमनीच े घटक पाच आह ेत - खिनज पदाथ , स ि य पदाथ , हवा, पाणी आिण जीवज ंतू
आिण ाणी जिमनीच े वग करण पाच कार े कर यात य ेते यात भर पड ून आता नऊ
कारात जिमनीच े वग करण कर यात य ेते.
३.६ वा याय
१) जिमनीच े वग करण कस े केले जाते?
२) शेती उ पादनासाठी जिमनीचा िविनयोग कसा क ेला जातो ?
३) जंगलाच े मह व िवशद करा .
४) जिमनीच े मह वाच े उपयोग कोणत े?
५) टीपा िलहा .
१) जिमनीची िनिम ती
२) जिमनीच े घटक
३) जिमनीची व ैिश ्ये
३.७ संदभ ंथ
१) ले. एस.पी. रॉयचौधरी , जमीन आिण माती , अनुवादक गो .िव. वै , काशक - नॅशनल
बुक ट , इंिडया, नवी िद ली - २००१
२) महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, मराठी िव कोश ख ंड १३ वा, मुख संपादक
- तक तीथ ल मणशा ी जोशी .
३) पांडुरंग भोसल े, िवकासाच े अथ शा आिण क ृिष, काशक , चेतक ब ु स, पुणे.
४) के सागर, भूगोल, काशक - के. सागर पि लक ेश स, पुणे - २००१
५) ही.टी. घारपुरे, भू पशा , काशक - िपंपळापुरे अँड कंपनी, नागपूर - २००७
६) By Dr . Balbir Singh , Geography of Resource , Negi Meerut ,
Publishers , Kedarnath Ramnath Meerut – 2001 .
munotes.in
Page 45
45 ४
भारतातील जिमनीच े कार
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ भारत द ेशातील जिमनीची वग वारी
४.३ महारा ातील जिमनीची वग वारी
४.४ सारांश
४.५
४.६ संदभ ंथ
४.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
भारतातील ज िमनीच े कार अ यासण े.
महारा ातील जिमनीच े कार या ं या व ैिश ्यांसह समज ून घेणे.
भारतातील म ुख चार कार या जिमनी द ेशात न ेम या कोठ े आहेत, हे अ यासण े.
४.१ तावना
जमीन या िवषयाचा शा ीय अ यास २० या शतका या स ु वातीपास ून भारतात होऊ
लागला . सु वात ज े. ड य ू िलथर या क ृषी रसायनशा ा ंनी केली. १९३२ म ये
शोकॅल क या ंनी भौगोिलक आिण न ैसिग क वन पती या आधारावर भारतातील जिमन चा
नकाशा तयार क ेला. यानंतर वािडया क ृ णन, बी. िव नाथ व या ंचे सहकारी ज े.के.बसू
आिण या ंचे सहकारी िविव ध कार े जिमनीची व ैिश ्ये तपासली . इ.स. १९५६ साली
भारतीय म ृदा सव ण व भ ूमी उपयोिगता सव ण स ं था थापन झाली आिण ितन े स व
रा यातील शा ा ं या कामाच े संकलन क ेले. या स ंकलना या आधार े एस.पी. रायचौधरी
यांनी १९६३ म ये जिमन च े वग करण २८ गटात क न एक नकाशा तयार क ेला. यानंतर
पाच वषा नी एस . ही. गोिवंदराजन व या ंचे सहकारी या ंनी या नकाशाम य े काही स ुधारणा
के या आिण यात भारतीय जिमन च े २५ उपगण दाखिवल े.
munotes.in
Page 46
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
46 यापैक काही जिमन चा िव त ृत आढावा आपण घ ेऊ. यां या व ैिश ्यांनुसार, यां या
थानान ुसार या ंचे गुण-दोष पाह .
४.२ भारत द ेशातील जिमनीची वग वारी
भारताम य े जिमनीची माती या कारान ुसार म ुख चार काराम य े वग वारी कर यात
आलेली आह े. ते कार प ुढील माण े सांगता य ेतील. गाळाची जमीन (Alluvial soil ), काळी
माती (Regular Soil ), तांबडी माती (Red Soil ), जांभा खडक असल ेली जमीन
(Latcrite Soil ).
https://kr ळshi.world
४.२.१ मळईची / गाळाची सुपीक जलोढीय जमीन :
जिमनीचा हा सवा त मह वाचा कार आह े. देशातील क ृषीसंप ीम य े ितला मानाच े थान
आहे. या कार या जिमनीच े े सुमारे १५ ल चौरस िकलोमीटर आह े. आिण याम य े
दाट लोकव तीच े भाग आह ेत. न ां या िकनारी भागाम य े ही जमीन मोठ ्या माणावर
पसरल ेली आह े.
न ां या वाहा ंनी आप याबरोबर दो ही बाज ूं या जिमनीची ध ूप क न वाह न आणल े या
आिण काठा वर वसल े या गा ळा या थराम ुळे सुपीक जलोढीय जमीन तयार झाल ेली आह े.
उदा. गंगा-िसंधू न ा ं या वाहामधील सखल द ेशा या उ ल ेख करता य ेईल. अशाच
प तीन े पा या या वाहाबरोबर वाह न आल े या म ळी िकंवा गा ळा या स ुपीक याम ुळे
भूगभ शा ्या जिमनीच े कार पडतात .
खादर : वाह न आल े या र ेती-कंकरा या थरा ंनी ही जमीन बनत े, ितचा र ंग िफका असतो .
भांगर : पा या या वाहाबरोबर वाह न आल े या ज ुनाट व िचकण माती या थरा ंनी ही जमीन
बनलेली अस ून रंग काळसर असतो . काही व ेळेस गारगोट ्यांचे थरही यात असतात . पंजाब,
िद ली , उ र द ेशातील जिमन म य े कंकराच े थर आढ ळून येतात. आसाममधील
जिमन चा आ लता हा मह वाचा ग ुणधम असून पि म ब ंगालमधील म ुिश दाबाद , बांकूरा हा
बाग रा ळभूमीचा आह े. तो अ य ंत सुपीक भ ूभाग आह े. िबहारमधील स ुपीक जमीन च े दोन
भाग पडतात . १) गंगे या उ र ेकडील व ग ंगे या दि ण ेकडील म ळई या जिमनी .
munotes.in
Page 47
भूसाधन स ंप ी
47 उ रेकडील जिमनी या र ेतीयु आह ेत. ित या पि म ेकडे कॅि शयमय ु प ा असून
मधोमध त ुटकसे जलभाग आह ेत. तेथे काहीव ेळा पुराचे पाणी साचत े. या जिमनीत च ुना
आिण पोट ॅश यांचे माण भरप ूर अस ून फॉ फेट कमी आह े.
िबहार या दि ण भागातील म ळईचे े िभ न र ंगाचे व िभ न पोताच े आहे. जमीन हल या
भुया रंगाची, मातकट वा ळू इतक जड , का या मातीइतक दाट असत े. ितचा म यभाग
उथळ, खोलगट अस यान े पावसाम य े या भागाला महाकाय त याचे व प य ेते, या
जिमन म य े पोटॅश व फॉ फेट जा त असून चु याची मा ा अ प आह े.
उ र द ेशाम य े सुपीक जमीन चार वगा त िवभागल ेली आह े -
१) पि म आिण वाय य ेचा हल या पोताचा जलोढ ,
२) पूव या जड पोताचा जलोढ ,
३) म यभागी बसल ेले जलोढ -म यम पोत असल ेले,
४) ईशा य ेकडे आल ेले जलोढ - हे जलोढ कॅि शयम यावर वाढल े आहेत. मह वाच े पीक
ऊस आह े.
सव च न ा ं या िकनारी भागात गा ळाची आिण स ुपीक जमीन अथा ंग पसरल ेली आह े. एकूण
जिमनीप ैक गा ळा या जिमनीन े ४० ट के े यापल े आहे.
दि ण ेकडील पठारी द ेशात या जिमनीच े माण अिधक अस ून तेथे िहमालयातील न ा ंचा
देश उदा . सतलज , गंगा आिण प ु ा या न ा आिण या ं या उपन ा ंचा समाव ेश होतो .
राज थानचा काही भाग आिण ग ुजरात या सपाट द ेशाचा काही भाग तस ेच पूव कडील
समु सपाटी आिण महानदी , गोदावरी , कृ णा, कावेरी यां या म ुखाजव ळील द ेशाचा या
गाळा या जिमनीम य े समाव ेश होतो.
वरील माण े मळई या / गाळा या स ुपीक जिमनी या काराच े वण न करता य ेईल.
४.२.२ काळी जमीन :
दि ण भारताम य े द खन या पठारी द ेशात का ळी जमीन पसरल ेली आह े. ितचे एकूण
े फळ ५४६००० चौ.िक.मी. एवढे आहे. या जिमनी म ु यत: बेसॉ ट खडकापास ून शु क
जलमानात बनल े या आह ेत. अशा जिमन चा कार महारा , कना टक, म य द ेशाचा
पि म भाग , गुजरात , आं देशचे काही भाग आिण तािम ळनाडूमधील रामनाड व ितनव ेली
हे िज ह े तसेच म ासचा काही भाग याम य े पसरल ेली आह े. या जिमनी गडद र ंगा या आिण
भारी पोता या अस ून पाणी शोष ून घे याची श जा त असत े. पु कळ जिमनी स ुपीक तर
काही उ ंचावर या पडीक , िनकृ व पा या असतात .
का या जिमनीवरच े रवाळपणा (बारीक कण ) असल ेली माती अस ून ितचा र ंग गडद का ळा
असतो . िशवाय या जिमनीम य े कॅि शयम , मॅ नेिशयम , काब न ेट्स तस ेच लोह , पोटॅश, munotes.in
Page 48
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
48 ॲ युिमना आिण च ुना मोठ ्या माणावर असतात . मा फॉ फरस , नाय ोजन आिण स ि य
ये कमी माणात असतात .
अशा जिमनीम य े कापसाच े पीक घ ेतले जात े, हणून ितला कापसाची जमीन अस ेही
हणतात . द खन या बाह ेर सुरत आिण भडोच िज ाम य े अशी जमीन आह े, ती काप ूस
िपकासाठी यो य आह े. नम दे या खोया त, उ र द ेशातील ग ंगा नदी या पा ाचा
आसपास या द ेशाम य े का या जिमनी अस ून या ं यात ारा ंचे माण जा त आढ ळते.
या जिमनीतील उथ ळ आिण म यम का या जिमनी या अ ंगी ती आ ता िटकव याची श
आहे, ती बा ंध घाल ून अडिवता य ेते. यामुळे वारीसार या िपकाच े उ पादन
मोठ्या माणावर घ ेता येते.
४.२.३ लाल जमीन :
जा त पावसा या द ेशात फिटक प खडका या व पात ही आढ ळते. दि ण महारा ,
आं देश, ओ रसा , कना टक, तािमळनाडू या द ेशा या काही भागाम य े लाल जिमनी चे
माण बर ेच आह े. िबहार या स ंथाळ िवभागाम य े, बंगाल या वीरभ ूम िज ात ,
उ र द ेश या झाशी , िमझा पूर, हमीरप ूर ा िज ाम य े या कारची जमीन आढ ळते.
भारताम य े सुमारे ३५०००० चौ.िक.मी. लाल जिमनीच े े फळ आहे. तािमळनाडूम ये
ितचे े सवा त अिधक आह े. अशा जिमनी पीक पोषणा या बाबतीत मा िनक ृ असतात .
कना टक ा ंतात मा लाल जमीन ही पोट ॅश आिण फॉ फेट यां या बाबतीत सम ृ आह े.
परंतु या जिमनीम य े नाय ोजनच े माण अ प आह े. तेलंगणामधील या जिमनी उ ंच तरावर
असून यात ून खरीप पीक घ ेतले जाते.
आं देशातील या ता ंबड्या जिमन ना द ु बा जमीन हणतात . ती रेतीपास ून (रवाळ)
बनलेली अस ून रंग राखाडी -भुरा आह े, ितची ध ूप मोठ ्या माणावर झाल ेली आह े.
िहरवे रान, चराऊ गवत इ याद साठी अशी जमीन उपयोगी पडत े, काल या ंची यव था जर
असेल िकंवा जव ळच पाटा ंमधून पाणी यव था अस ेल तर भाताच े उ पादन घ ेतले जाते.
अशा जिमन मध ून 'केवोिलनाईट ' हे खिनज सापडत े.
या जिमन चा कार उ र पि म ेकडे महारा ा या कोकण िकना यापय त पसरला आह े. ही
जमीन िनलिगरी तस ेच छोटा नागप ूर पठार , ओ रसा अशा अन ेक िठकाणी उपल ध आह े.
४.२.४ धातुयु पहाडी जमीन (जांभा खडक असल े या जिमनी ) :
दमट हवामान असल े या द ेशात ही जमीन असत े. िविश झीजि य ेमुळे जां या जिमनी
आिण जा ंभा खडक तयार होतात . झीजेमुळे खडकातील ार घटक आिण िसिलका या ंचा
िनचरा होतो आिण श ेवटी लोह आिण अ य ुिमिनयम या ंची सजल ऑ साइडस िश लक
राहतात . यामुळे जिमनी या प ृ भागाखाली सि छ आिण घ असा जा ंभा खडक
आढळतात.
munotes.in
Page 49
भूसाधन स ंप ी
49 अशा जिमन च े भारतातील े फळ सुमारे १ लाख २८ हजार चौ .िक.मी. आहे. ती
महारा , कना टक, केरळ, ओ रसा , तािमळनाडू आिण ब ंगालम य े आहे.
या जिमनी या प ृ भागाव रील मातीचा थर र ंग तांबूस िकंवा लालसर -करडा असतो आिण
खालचा द ुसरा थर सि छ जा ं या खडकासारखा असतो . र नािगरी , िसंधुदुग िज ात
अशा कारची जमीन आढ ळते, तेथील घर े देखील जा ं या दगडापास ून बांधलेली आह ेत. या
कारची जमीन फ िपका ं या ीन े (नारळ, आंबा, रबर, सुपारी) इ. बागायत साठी सम ृ
असत े.
हे झाल े जिमन च े मु य कार , याख ेरीज आणखी काही जिमन या कारा ंची ओ ळख
क न घ ेऊ.
४.२.५ खारवट , ारय ु जिमनी :
या जिमनी उ ण , कोरड्या आिण ओिलताखालील कमी िनचया या भागात आढ ळतात.
उ र द ेशातील स ुमारे १२.५ ल ह े टर आिण प ंजाबमधील स ुमारे १२ ल ह े टर
जिमनीवर खारवटीचा प रणाम झाल ेला आह े. महारा रा याम य े ारय ु जिमनी सव
आहेत. गुजरात आिण धारवाड िज ातील काही भागात अशा जिमनी आढ ळतात.
४.२.६ वाळवंटी भूभाग / वालुकामय द ेशातील जिमनी :
या जिमन च े े फळ सुमारे १ लाख ०६ हजार चौ . िक.मी. आहे. यां यातील म ृदांचा
फारसा िवकास झाल ेला नाही . तेथे पाऊसही अ य ंत कमी पडतो . या जिमनी म ु यत:
राज थानात अस ून रंगाने िपवळसर-तपिकरी आह ेत, आिण पोतान े हल या आह ेत. ारांचे
तसेच चु या या क ंकराच े माण जिमनीत अिधक आह े. अिलकड े पाठब ंधाया या सोयीम ुळे
काही भ ूभाग उपयोगात आल ेला आह े.
४.२.७ पीट :
केरळमधील क ु नाड य ेथे अशा कारची करी , पीट जमीन आढ ळते. पावसा याम ये ही
जमीन पा याखाली ब ुडते आिण पाऊस था ंबला क लग ेच याम य े भाताची लागवड
कर यात य ेते. ही जमीन का ळी असून मातीचा पोत जड आह े. आ ल जिमनीत अस ून
पा यात िवरघ ळणारे ार भ ूमीम य े साचल े आहेत.
या माण े जिमन या कारा ंची वग वारी करता य ेईल.
आपली गती तपासा :
१) जिमनीच े िविवध कार सिव तर िलहा .
४.३ महारा ातील जिमनीच े कार
भू तर रच ना :
महारा रा यातील बह ता ंशी े हे डे कन ॅप (बेसॉ ट) या अि नज य तराखाली य ेते.
हा खडक िव ल खिनजय ु व पाचा अस यान े यापास ून का या रंगा या जिमनी तयार
होतात . स ा ी पव ता या उ ंच रांगामुळे कोकण िवभागात जा त पाऊस पडतो , यामुळे या munotes.in
Page 50
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
50 खडका ंचे पांतर जा ं या खडका ंम ये झाल े व यापास ून लालसर -िवटकरी र ंगा या जिमनी
तयार झा या . दि ण कोकणा या त ुलनेत उ र कोकण भागात कमी पाऊसमान अस यान े
जिमनी तपक री -का या रंगा याच रािह या . द. कोकणमधील गोवा -कना टकलगतचा काही
भाग तस ेच को हाप ूरचा बेळगांवकडील भाग य ेथील जिमनी ॅनाईट खडकापास ून तयार
झा या अस ून या ंना लाल जिमनी अस े हणतात . तसेच पूव िवदभा तील च ं पूर, भंडारा
नागपूर इ. िज ातील जिमनी िपव ळसर-तपिकरी अस ून या िम खडका ंपासून ॅनाइट,
िनस व बेसॉ ट) बन या आह ेत. येथील भ ूमीम य े कोळशां या खाणी आह ेत.
४.३.१ का या जिमनी :
या काराम य े उथळ, म यम आिण भारी खोल अस े जिमनी या खोलीन ुसार तीन गट
पाडल े आहेत. या जिमनी सम ु सपाटीपास ून ३०० ते ९०० मीटर उ ंचीवर पठारी भागात
उ ण व कोरड ्या हवामानात आढ ळतात. नदीकाठ या प रसराम य े या गडद का या
रंगा या असतात . िचकणमातीच े माण अिधक असत े; स ीय पदाथा चे माण कमी असत े.
पाणी ध न ठ ेव याची श चा ंगली असत े. िनचरा मा यो य कार े होत नाही . उतारावरील
जिमनी हल या , लालसर र ंगा या व कमी स ुपीक असतात .
का या जिमनीतील थरा ंम ये जा त माणात च ुनखडी िम ळते. कृ णा, गोदावरी , तापी,
नम दा या न ा ं या खोया तील जिमनीतील का ळी माती फारच स ुपीक आह े. काळा रंग हा
स ीय पदाथा चे िवघटन झाल ेले भाग िचकण मातीच े िम ण व िटट ॅनस ऑ साईडम ुळे येतो.
जमीन पाणी शोध ून घेत अस याम ुळे ती फुगते आिण स ुक या नंतर ितला मोठ ्या भेगा
पडतात . नैसिग क री या ह े काय होत अस यान े ितला 'रे यूर'( वयंनांगरट) जिमनी
हणतात . िवदभ -खानद ेश इ यादी िवभागा ंम ये अशा का या जिमन म य े कापूस पीक घ ेत
अस यान े यांना कापसा या जिमनी अस े हणतात . ार व िचकणमाती या ंचे माण वेगळे
अस यान े मृदे या थरा ंचे रंग आिण ग ुणधम बदलतात . या का या जिमन या खोली माण े
यांचे तीन गट पडतात .
अ) उथळ का या जिमनी :
या जिमन ची खोली २२.५ से.मी. पय त असत े, सुपीकपणा आिण उ पादकता कमी अस ून
ा जिमनी उ ंचावर व उतारावर अस यान े यांची धूप होत असत े. यामुळे यांची बा ंध-
बंिद ती करावी लागत े. या जिमनीचा र ंग थोडासा िफकट असतो . चुनखडीच े माण अिधक
असून बया चवेळा खाली च ुनािमि त म ुरमाचा थर या थरच आढ ळतो. उथळ जिमनी या
कारात ओला याच े माण कमी अस यान े खरीप िपक े घेतली जातात . यात गवताची
लागवड द ेखील यो य ठरत े. या जिमनीत ार साठत नाहीत .
ब) म यम खोल का या जिमनी :
या जिमन ची खोली ६० ते ९० से.मी. पय त असत े, कॅि शयम , पलाशच े माण उ म
असून िचकणमाती द ेखील मोठ ्या माणात असत े. (२५ ते ३० ट के) न व फ ुरदाचे
माण मा कमी असत े. जिमनी स ुपीक अस ून याम य े खरीप व र बी अशा दो ही
हंगामातील िपक े चांगली य ेतात. अशा जिमन च े माण पठारी द ेशात अिधकतम माणात munotes.in
Page 51
भूसाधन स ंप ी
51 िदसून येते. (६५ ट के). बागायतीसाठी अशा जिमन चा वापर क ेला जातो . यातून
उ पादन चा ंगले िमळते.
क) भारी खोल का या जिमनी :
या जिमन ची खोली ९० से.मी.पे ा जा त अस ून ती काही िवभागा ंम ये ३ ते ६ िमटरपय त
असत े. िचकणमातीच े माण ६०ते ७० ट के असून चनखडीच े माण ५ ते १५ ट के
एवढे असत े. कॅि शयम , मॅ नेिशयम व पोट ॅिशयम या ंचे माण प ु कळ असून मु चु याचे
माण या जिमनीम य े अिधक असत े. पाणी ध न ठ ेव याची व ृ ी या जिमन म य े जा त
अस यान े र बी ह ंगामातील िजरायत िपक े घेतली जातात . बागायत साठी ही जमीन यो य
नसते. कारण पाणी साठत अस याम ुळे जिमनी दलदली या , ारयु व चोपण होतात .
प रणामी या ंची उ पादक मता ढास ळते. रंग गडद काळा तपिकरी अस ून बेसॉ ट खडक
िझजून तयार झाल े या या का या जिमन च े हे तीन गट आह ेत.
४.३.२ जां या जिमनी :
कोकणात या जिमनी ल ॅटेराईट खडकापास ून तयार झाल े या अस ून या ंचा रंग लालसर -
िवटकरी असतो . या जिमन म य े लोह आिण ॲ युिमना मोठ ्या माणात असत े. तर
िसिलका, कॅि शयम व म ॅ नेिशयमच े माण अ प असत े. स ि य पदाथ व न ाच े माण
चांगले असत े. या जिमन म य े पा याचा िनचरा चा ंगला होतो , िचकणमातीच े म यम माण
असून, पा याचा ओलावा कमी झाला क जिमनी कठीण होतात . उंच भागातील जिमनी
आ ल अस ून याम य े गवत, नाचणीचे पीक आिण फ ळझाड लागवड कर यात य ेते. सखोल
सपाट भ ूभागात यो य प तीन े भातिपकाच े उ पादन घ ेतले जाते.
४.३.३ समु िकनारप ीवरील गा ळा या व खा या जिमनी :
समु िकना या या प रसरात अशा कार या जिमनी आढ ळतात. ॅप खडकापास ून या
तयार झाल े या अस ून सम ु ा या पा याम ुळे खारट झाल े या असतात . िकना यापासून
जसजस े आपण द ूर जातो तस े ारा ंचे माण कमी झाल ेले आढ ळते. येथील म ृदा ही
रेतीिमि त अस ून जिमनी स ुपीक आह ेत. खाडीचा लगतचा प रसर मा खाया जिमन नी
वेढलेला असतो . तेथे लवणाच े माण अिधक आह े. यामुळे पीक वाढी या ीन े या
अयो य ठरतात .
अशा कार या खाया जिमन म य े सुधारणा घडव ून, आण यासाठी महारा शासनान े 'खार
जमीन िवकास महाम ंडळ' थापन क ेले अस ून या ार े खाडी या लगत ब ंधारे बांधून
समु ातील पाणी काही माणात यात घ े यास अडवल े जाते. गोड्या पा याच े मोठे आळे
िकंवा खाचर े भ न जिमनीतील ार िनपट ून काढतात , सदर जिमन म य े स ि य खत े व
िज समचा आव यक त ेवढा उपयोग क न भात व त सम िपका ंची लागवड कर यात य ेते,
यातून उ प नही चा ंगले िमळते.
समु िकनारप ीपास ून दूरवर असल े या जिमनी या (गाळाचा व पोयट ्या या ) कॅि शयमय ु
अस यान े याम य े सुिपकता असत े. नारळाची झाड े, सुपारी तस ेच मसा याची िपक े
उ म कार े येतात. munotes.in
Page 52
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
52 ४.३.४ पि म घाटामधील ड गर उतारावरील ता ंबूस जिमनी :
या जिमनी बेसॉ ट खडकापास ून तयार झाल े या अस ून या ंचा रंग तांबूस-तपिकरी असतो .
या जिमन म य े िव ल खिनज े कमी माणात अस ून पी.एच.(सामु) ६ ते ७ दर यान आह े.
या जिमन चा कार स ा ी घाटा या प ूव कडील उतारावर प ुणे, नािशक , को हाप ूर,
सातारा आिण सा ंगली िज ात आढ ळतील.
ती उतारा या जिमनीत समपात ळी ओटे क न यात नाचणी , वरी इ यादी िपक े घेतली
जातात . सखल भाग जो असतो याम य े उंचाव न वाह न आल ेली जी माती साठत े, यामुळे
तेथील जिमनी स ुपीक, कसदार बनतात . यात खाचर े पाडून खरीप ह ंगामात भात तर र बी
हंगामाम य े भाजीपा याची लागवड कर यात य ेते.
४.३.५ पूव िवदभा तील िम र ंगा या जिमनी :
बेसॉ ट, ॅनाईट, िनस व िश ट या िम खडकापास ून लाल -तपिकरी , िपव या व का या
िम र ंगां या जिमनी या ड गरा ळ आिण सपाट भागात आढ ळतात. टेकड्यांवरील जो भ ूभाग
असतो तो कमी स ुपीक असतो .
जे भाग सखल असतात या जिमनी िचकणमातीन े यु , पोयट्या या (पाणथ ळ) व कसदार
असतात . याम य े वारी , गह , कापूस या ंसारखी िपक े घेतली जातात . अशा जिमन चा
बराचसा भ ूभाग हा ज ंगल े ाखाली य ेत अस यान े तेथे साग, पळस, बेहडा इ यादी झाडा ंची
लागवड लाभदायक ठरत े.
अशा कार े महारा ातील जिमन च े िववेचन आपण क ेले आहे.
४.४ सारांश
भारतातील काही क ृषी शा ा ंनी जिमनीच े वग करण यािवषयीचा अ यास क न जिमनीच े
२५ उपगण दाखवल े. याम य े गाळाची जमीन , काळी माती, तांबडी माती , जांभा खडक
असल ेली जमीन अस े मुख कार आह ेत.
यातील सवा त मह वाचा कार हणज े गाळाची / मळईची स ुपीक जमीन . िबहार व उ र
देशाचे मळईचे े िभ न र ंगाचे व पोताच े असत े. सव च न ा ं या िकनारी भागात गा ळाची
सुपीक जमीन असत े. एकूण जिमनीप ैक गा ळा या जिमनीन े ४० ट के े यापल े आहे.
काळी जमीन द खन या पठारी द ेशात आह े. मु यत: बेसॉ ट खडकापास ून बनल ेली
आहे. का या जिमनीम य े रवाळपणा असल ेली माती असत े. ित यात कॅि शयम ,
मॅ नेिशयम , चुना मोठ ्या माणावर असतात . ित यात कापसाच े पीक घ ेतले जाते.
लाल जमीन जा त पावसा या द ेशात आढ ळते. ती रेतीपास ून बनल ेली असत े. ितची ध ूप
मोठ्या माणावर झाल ेली आह े. ती कोकण िकनाया पय त पसरली आह े.
धातुयु पहाडी जमीन दमट हवामान असल े या द ेशात असत े. ित या प ृ भागावरील
मातीचा र ंग तांबूस असतो . बागायत साठी सम ृ असत े. munotes.in
Page 53
भूसाधन स ंप ी
53 यािशवाय खारट ारय ु जिमनी , वाळवंटी भूभाग, पीट इ . जिमनीच े कार आह ेत.
महारा ातील जिमन च े कार अस े - का या जिमनी , उथळ का या जिमनी , म यम खोल
का या जिमनी , भारी खोल का या जिमनी ह े का या जिमन च े कार आह ेत, यािशवाय
जां या जिमनी , िकनारप ीवरील गा ळा या व खा या जिमनी , पि म घाटातील
ड गरउतारावरील ता ंबूस जिमनी व श ेवटी प ूव िवदभा तील िम रंगा या जिमनी .
४.५
१) भारतातील जिमन च े कार कोणत े?
२) मळईची िक ंवा गा ळाची स ुपीक जमीन भारताम य े कोठे-कोठे आह े ते सांगून या ंची
वैिश ्ये प करा .
३) महारा ातील का या जिमन च े कार सिव तर िलहा .
४) महारा ातील जिमन या कारा ंची वैिश ्ये सांगा.
५) टीप िलहा .
१) भारतातील धात ू यु पहाडी जिमनी
२) खारवट ारय ु जिमनी
३) भारतातील का ळी जमीन
४.६ संदभ ंथ
१) एस.पी. रामचौधरी , अनुवादक - गो.िव. वै , जमीन आिण माती , काशक - नॅशनल
बुक ट इ ंिडया, नवी िद ली - २००१
२) महारा रा य सािह यस ं कृती मंडळ, मुख स ंपादक - तक तीथ ल मणशा ी
जोशी, मराठी िव कोश ख ंड १३.
munotes.in
Page 54
54 ५
भूसंवध न आिण जिमनीची ग ुणव ा
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ भूसंवध न व जिमनीची ग ुणव ा
५.३ भूसंवध नासाठी उपाय
५.४ सारांश
५.५ वा याय
५.६
५.७ संदभ सूची
५.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
१) जिमनी या ध ूपे या कारणा ंचा अ यास जिमनीची ग ुणव ा व स ंवध न संक पना समज ून
घेणे.
२) भूसंवध नासाठी या उपायाची माहीती क न घ ेणे.
५.१ तावना
दरवष पावसा या पा याबरोबर तस ेच धुळी या वाद ळा ारे हजारो टन माती वाह न िक ंवा
उडून जात े. या ि य ेला ितबंध कर यासाठी क ेली जाणारी उपाय योजना हणज े
“भूसंवध न” होय. याच माण े जिमनीची िविवध मागा ने होणारी ध ूप टाळ यासाठी क े या
जाणा या उपाय योजना हणज ेही भूसंवध न होय .
५.२ भूसंवध न आिण जिमनीची ग ुणव ा
आपण जिमनीम य े िविवध कारची िपक े घेतो. खते घालतो क याम ुळे जिमनीचा कस
वाढेल, ितची उ पादन मता वाढ ेल, तण काढ ून टाकतो , पाणी अिधक साच ू देत नाही ,
लागवड यवि थतरी या करतो आिण श ेतीची जी जी काम े असतील ती या या व ेळी
उ म कार े कर याचा य न करतो आिण मग यात ून िपका ंची चा ंग या कारची िनिम ती munotes.in
Page 55
भूसंवध न आिण जिमनीची ग ुणव ा
55 होते. पण या सवा या म ुळाशी जिमनीचा कस वाढिवण े आिण ितची ग ुणव ा सतत िटकव ून
धरणे यासाठी आपल े सतत क ेलेले य न असतात . हेच भूसंवध न होय . जिमनीचा
सग यात वरचा थर माती या कणा ंचा असतो आिण जिमनीची सुपीकता या कणा ंवरच
अवल ंबून असत े हण ून या वर या थरा तील माती या कणा ंचे संवध न करण े हणज े
भूसंवध न होय .
हे जे मातीच े कण असतात त े अती पावसाम ुळे िकंवा पा या या व ेगवान वाहाम ुळे वाह न
जातात िक ंवा वाद ळामुळे उडून जातात त े हा जिमनीची ध ूप झाली अस े हणतात .माती या
कणांचा वरचा थर एक इ ंच जाडीचा हो यासाठी श ेकडो वषा चा का ळ लागतो . आिण याची
धूप मा चटकन होऊ शकत े. ही धूप होऊ नय े हणून जिमनीवर न ैसिग क आवरण तयार
करावे लागत े. हे नैसिग क आवरण िहर या चाया चे असेल िकंवा छोट ्या झ ुडुपांचे असेल.
िकंवा मोठ ्या वृ -वेल चेही अस ू शकेल. आपण त े तयार क ेले तर वर या थरातील मातीच े
कण झाकल े जातील आिण जिमनीची ध ूप होणार नाही . परंतु नवीन -नवीन जिमनी
लागवडीखाली आण यासाठी मानव ही न ैसिग क आवरण े दूर करतो . जंगलाची तोड करतो ,
गवताची रान े नांग न टाकतो आिण याम ुळे जिमनीची ध ूप पु हा स ु होत े, ितची स ुपीकता
जाते आिण माण ूस वत : ितची उ पादन मता कमी क न टाकतो .
५.२.१ धुपीचे प रणाम :
दरवष दर ह े टर माग े सुमारे १२० टन माती ध ुपीमुळे वाह न जात े, अवष ण त भाग
वाढीला लागतात . धुप मुळे न ांची, ओढ्यांची पा े गाळाने भरतात , पूर येतात. िव हानी
होते, आिथ क हानी होत े. अमे रकेसार या द ेशाम य े धूप ही रा ी ्रय सम या मान यात
येते. धुपीमुळे धरणे गाळाने भ न जातात आिण या ंची ओिलता ंची मता कमी होत जात े,
सुिपक माती वाह न ग े यामुळे जिमनी नापीक बनतात , यामुळे जिमनीमधील िचकणमातीच े
व कॅि शयमच े माण कमी होत े आिण जिमनीची जलधारण मता घटत े, पीकपोषक
यांचा नाश होतो याम ुळे सुपीक जमीन नापीक होत े.
पाच हजार वषा पूव मेसापेिटिमयातील िकश ह े शहर जिमनीची ध ूप झा याम ुळे वाळू या
िढगाखाली गाडल े गेले. भारताम य े मोह जोदडो व हड पा या िठकाणी काहीशी अशीच
प रि थती िनमा ण होऊन या स ं कृती लोप पाव या . काही द ेशांम ये पा याच े पाट िक ंवा
कालव े गाळाने भ न ग ेले, यामुळे बागायती जिमनी नापीक झा या .
खिनज उ खननाम ुळे वाळूची त करी चाल ू अस याम ुळे अित र लोकस ं येमुळे आिण
धरणाम ुळे िक येक हे टर जिमन चा हा स झाला िक ंवा या ब ुडा या . तसेच भूकंप
वालाम ुखीचा उ ेक, वादळे, लय, महापूर या िनसग िनिम त संकटांमुळे जिमनी या
सुपीकत ेचा हास होतो. आता आपण ध ुपीचे काही कार पाह –
धुपीचे कार – तीन आह ेत –
१) सालकाढी ध ूप
२) ओघळपाडी ध ूप
३) वाहकाठपाडी ध ूप munotes.in
Page 56
ामीण साधनस ंप ीचे यव थापन
56 १) सालकाढी ध ूप :
कमी उतारा या जिमनीची अशी ध ुप होत े अित पावसान े जिमनी या वर या थरातील
मातीच े कण वाह न जातात . अनेक वष असे झा यावर जागोजागी म ु म िदस ू लागतो
वाया वादळामुळे उरले सुरले सू म कण द ेखील उड ून जातात अशी ध ूप वाळवंटी द ेशाम य े
चंड माणावर होत े.
२) ओघळपाडी ध ूप :
पावसाच े पाणी साचत े आिण त े जिमनीव न वाहताना याच े ओहो ळ तयार होतात . हळूहळू
ओहोळ मोठे होतात . मग अशा जिमनी पिडक राहतात . उ र द ेशात १.२ ल ह े टर
इतके िव तीण े घळीचे आहे.
३) वाहकाठपाडी ध ूप :
पाणी जा यासाठी काढल े या चराम ुळे जिमनीची ध ूप होत े, घळी पडता त, घळीतून नाल े
तयार होतात , जिमनीची ध ूप होत े. ना या ं या व चरा ं या बाज ू हणज ेच काठ ढास ळतात व
माती वाह न जात े ना या ं या आिण न ा ं या काठावर या जिमनी अशा कार े धुपून जातात ,
यालाच वाहकाठपाडी ध ूप हणतात .
वरी माण े धूपीचे कार आह ेत, यामुळे जिमनीचा स ुपीकपणा नाहीसा होतो .
५.३ भूसंवध न प दती
िविश कारणा ंमुळे जमीन िन पयोगी होत े अशाव ेळी ित यातील दोष नाहीस े क न ती
कसदार करण े हणज े भूसंवध न होय . जिमनी या िन पयोगी हो याच े कारण शोध ून काढ ून
यावर िविश उपाययोजना करावी लागत े. अशा जमीनी खाली ल माण े आहेत.
१) समु ा या पा याखालील जिमनी :
जिमनीची पात ळी वाढवून सम ु ाचे पाणी माग े हटवून जिमनीचा एक उ ंच थर िनमा ण करावा
लागतो , यासाठी ड गर खण ून काढल ेली माती शहरामधील कचरा , समु ातील वा ळू अशा
गो ी वापरा या लागतात . मुंबई शहर ह े असेच तयार क ेलेले आहे.
२) खार आिण खाजण जिमनी :
िसंधुदुग , र नािगरी , रायगड आिण ठाण े िज ाम य े अशा कार या जिमनी आह ेत.
याम य े भरतीच े पाणी िशरत े, आिण या खारट बनतात . इ. स. १९४९ पासून खार
जिमनी िवकास म ंडळ नावा या म ंडळाकडून अशा जिमन ची स ुधारणा कर याच े काम चाल ू
झालेले आह े. भरती या पा या या मागा वर िचकणमातीचा स ंर क बा ंध घाल ून भरतीच े
पाणी त े आत य ेऊ देत नाही . आिण पावसाच े पाणी जा यासाठी एका ंगी झडप े ठेवतात.
काही वषा त सुधारल ेली जमीन स ुपीक होत े.
munotes.in
Page 57
भूसंवध न आिण जिमनीची ग ुणव ा
57 ३) पा याचा िनचरा न हो णा या सपाट जिमनी :
अशा कार या जिमनी पंजाब, िबहार य ेथे आहेत. तेथे चर खण ून जिमनीतील पाणी प ूण पणे
जाऊ द ेणे हाच या िठकाणी उपाय असतो .
४) खाण कामा ंमुळे िनकामी झाल े या जिमनी :
खिनज े काढ यासाठी खाणी खणतात , उपयोगी भाग काढ ून घेतात. यामुळे जिमनीच े
व प मोठमोठ े खड्डे आिण टाकाऊ भागाच े िढगार े असे िदसत े. यासाठी जिमनीच े थोडेसे
सपाटीकरण क न त ेथे जंगली झाडा ंची लागवड करण े हे ितचे भूसंवध न होय .
५) पा या या द ुिभ तेमुळे पडीक रािहल े या जिमनी :
अशा जिमन च े संवध न कर यासाठी या ंना पाणीप ुरवठा करण े आव यक आह े. यासाठी
शेततळी बांधणे, जलिशकार योजना राबिवण े तलावात ून पाट काढण े य ांमुळे पाणीप ुरवठा
होईल. पंजाबम य े गेिवंदसागर मधील पाणी काल यात परत य ेऊन राज थानमधील हजारो
एकर पडीक जमीन स ंवध त क ेली आह े.
६) माती वाह न जाऊन घ या पड यान े िन पयोगी झाल े या जिमनी :
गोदावरी , भीमा, चंबळ या न ा ं या खोया त खोल घ यांचे जाळे अस यान े जिमनी
िन पयोगी झा या आह ेत. यांचे संवध न कर यासाठी ज ंगलांची यो य तह ने लागवड
करावी , हणज े धूप थांबेल आिण उतारावर बा ंध घालाव ेत, हणज े धूप होणार नाही अशा
कार े या जिमनी स ुपीक होतील .
७) िसंचना या ग ैरवापराम ुळे पाणथ ळ िकंवा खारवट होऊन पिडक झाल े या जिमनीः
अशा जिमनी काल या या े ात असतात . यामुळे यांचे अित िस ंचन होत े, यामुळे जिमनी
पाणथ ळ िकंवा खारवट होतात या ंचे संवध न कर यासाठी पा याचा अित वापर था ंबवावा .
८) काल या ंमुळे िबघडल े या जिमनी :
महारा ात नीरानदीचा डावा कालवा स ु झा यान ंतर या या खाली िभज णा या
जिमन चा कस कमी झाला , हाच कार उ र द ेश व प ंजाबम य े देखील काही िठकाणी
झाला याम ुळे जिमनी िन पयोगी झा या . यांचे संवध न कर यासाठी जिमनीतील
लवणा ंचा थर खरवड ून काढला जातो , जिमनीच े सपाटीकरण क ेले जाते, यानंतर जिमनीस
पाणी द ेऊन ित याम य े असल ेले ार ध ुवून काढल े जातात आिण खत े वाप न आिण
ध चा, गजराज गवत , लसूण घास ,ऊस, वारी या ं यासारखी लवणिवरोधी िपक े घेऊन
जिमनीचा पोत (दजा ) सुधारला जातो .
अशा कार े भूसंवध ना या प दत चा अवल ंब क न या या जिमनी स ुपीक क े या जातात .
आपली गती तपासा
१) भूसंवध न व जिमनीतील ग ुणव ा िवशद करा . munotes.in
Page 58
ामीण साधनस ंप ीचे यव थापन
58 ५.४ भूसंवध नासाठी उपाय
भूसंवध नाचा म ूळ उ ेश जिमनीच े धुपीपास ून संर ण करण े हा असला तरी नवीन
िवचारसरणी माण े ितची उ पादन मता वाढिवण े व ती कायम िटकव ून धरण े हा देखील
उ ेश मानला जातो . यासाठी ज े उपाय क ेले जातात त े स व भूसंवध नासाठीच असतात .
यामुळे उ पादन मताही वाढत े. हे उपाय क ेवळ मृदसंधारणासाठीच असतात अस े नाही,
या जिमनी श ेती याच अस या पािहज ेत अस ेही नाही . या ग ुरां या चाया साठी असोत वा
वन पती वाढ िव यासाठी असोत पावसा यानंतर भ ूसंप ी राखावयाची अस ेल तर सव
िठकाणी िनदान आव यक िठकाणी माती आण ून घाल यापास ून सव गो ी भ ूसंवध नासाठीच
करा या लागतात . अशा कार े जिमनीचा हास थांबिव यासाठी आिण ती उ पादन म
बनिव यासाठी भ ूसंवध न कराव े लागत े. यावेळी जिमनीचा उतार , उंचसखलपणा ,
जिमनीची खोली , या या द ेशाचे जलवाय ुमान, जिमनीची काय मता , ितचा कार यासव
गो चा िवचार करावा लागतो .
सुधा रत क ृषी प दतीन े मृदा संवध न :
१) समपात ळीवरील पीक लागवड :
सुधा रत श ेतीप दतीचा अवल ंब के या म ृदसंधारण होत े. शेतजिमनीची मशागत
समपात ळीत के यामुळे नांगरले या जिमनीचा वाह या पा याला अडथ ळा होऊन माती
वाह न जा याच े माण कमी होत े. नांगरणी, पेरणी, कोळपणी इ यादी मशागत उतारा या
बाजूने समपात ळीत केली जात े.
२) यो य िपका ंची िनवड / लागवड :
िपकाचा कार कोणता आह े यावर देखील जािमनीची ध ूप हो यावर होत असतो . भुईमूग,
सोयाबीन , हरभरा तस ेच बरसीमसारख े गवत जिमनीला ध न स ंर ण द ेणारे आहे. परंतु
बटाटा , तंबाखू, कापूस यासारखी िपक े सतत घ ेणे िकफायतशीर ठरत नाही .
http://www.bh usanwardhan .com
३) प ा प ेरणी :
तृणधा या ंमुळे जिमनीची ध ूप रोखली जात नाही . उदा. वारी , बाजरी , कापूस इ यादी . परंतु
मूग, मटक , भुईमूग, ह लगा इ यादी ग ळीत िकंवा कडधा या या िपका ंचा प ा घ ेत यास ती munotes.in
Page 59
भूसंवध न आिण जिमनीची ग ुणव ा
59 िपके जिमनीवर पसरतात व या जिमन ना आ छादन िम ळा याने धूप हो यास ितबंध होतो
जिमनीचा उतार जर जा त अस ेल तर याला आडव े िविवध िपका ंचे प े पेर यात य ेतात.
शेतजिमन म य े तृणधा या ं या ३ ते ५ प यात कडधा याचा एक प ा घ ेत यास ती िपक े
जिमनीला पोषक ठरतात . दरवष ह े प े पुढे सरकवत न े यास जिमनीतील पोषक यात
वाढ होऊन ितची उ पादन मता वाढत े.
४) िपकांची फेरपालट :
जिमनीम य े सात यान े एकाच कारच े पीक घ ेत याम ुळे या जिमनीतील थराम य े
असल ेली पोषक य े कमी होऊन िपका ंचे उ पादन कमी होत े परंतु िपका ं या
फेरपालटीम य े कडधा य ि दलधा या ंचा समाव ेश होत अस यान े जिमनीची स ुपीकता
राख यास मदत होत े.
५) गवताच े थायी प े / सांडवे राखण े :
जिमनीत यो य अ ंतरावर उतारास समपात ळीवरील रेषेवर कायम व पाच े गवती प े
सोड यास वाह णा या पा याची गती कमी होऊन मातीच े वहन था ंबिवता य ेईल. गवती
प यांपासून चाराही म ुबलक िम ळतो.
६) अडथ याचे बांध :
जलस ंधारणात छोट ्या वहा ळातील पा याची वहन मता कमी कर यासाठी अडथ या या
बांधांचा चा ंगला उपयोग होतो . यामुळे वाह न जा णा या मातीला मया दा येतात. तसेच
वा यामुळे होणा या धुपीस ितब ंध कर यासाठी वाया या िदश ेने समपात ळीची पीक प ेरणी
के यास अशा िपका ं या ओ ळी वाया स अडथ ळा िनमा ण करतात , याचा प रणाम असा क ,
वाया चा वेग कमी होऊन मातीची वहन मता कमी होत े. तसेच यो य अ ंतरावर लवकर
वाढणा या झाडां या तीन ओ ळी लावून संर क िभ ंती िकंवा प े तयार करता य ेतात.
७) खतांचा वापर :
जिमनीवरील मातीचा सुपीक थर िटकव ून ठ ेव यासाठी ज ैिवक खता ंचा तस ेच
पालापाचो याचा वापर करतात .
कोरडवाह श ेतीप तीम य े िपका ंचे यो य कार े िनयोजन ( यव थापन ) के यास जिमनी या
धुपीस ितब ंध होऊन ितची पोषकता वाढ ून उ पादन वाढीस चालना िम ळते.
बांधबंिद ती आिण या ंि क प दती ने भू / मृदासंवध न, तसेच जंगल वाढीन े (वनसंवध न)
भूसंवध न करता य ेते.
१) उतारास आड या साया पाडण े :
पावसाम ुळे आिण वाया या व ेगामुळे जिमनीवरील माती वाह न जा याच े माण जा त आह े.
यामुळे जी ध ूप होत े ितला ितब ंध कर यासाठी य ं ा या सहा यान े समपातळीवर साया
िकंवा चर पाडतात , या माती आिण पाणी ध न ठ ेवतात. यामुळे यो य िततक े पाणी
जिमनीत म ुरते, माती वाह न जा याच े माण द ेखील ९०… नी कमी झा यान े munotes.in
Page 60
ामीण साधनस ंप ीचे यव थापन
60 जलस ंधारणाचा हा एक भावी उपाय ठरला आह े. यामुळे उतारा या जिमन वर
समपात ळी मशागत कर याकड े कल वा ढू लागला आह े.
२) समपात ळीत बांधबंिद ती :
अशा व पाच े बांध कमी पावसा ळी भागात , हल या पोता या व उथ ळ जिमनीवर
घालतात . या बांधामुळे पा याबरोबर वाह न जाणारी माती बा ंधाना िचकट ून रहात े, अडवली
जाते. पाणी जिमनीत म ुरते.
सुमारे १ ते ५ ट के उतारावरील जिमनीवर अस े बांध घाल यात य ेतात. उताराच े
आकारमान िवचारात घ ेऊन श ेत बांधांतील अ ंतर िनि त कर यात य ेते. ते ३५ ते १००
मीटर पय त अस ून बांधाची उ ंची ७५ ते ९० से.मी. असत े पावसाच े अित र पाणी बाह ेर
जा यासाठी याला वाट क न द े यासाठी सदर ितब ंधक िपका ंची लागवड करता य ेते.
३) ढाळीचे बांध :
या द ेशाम य े पु कळ पाऊस पडतो त ेथील जिमनी या भारी पोता या अस यान े
पा याचा िनचरा यो य माणात होत नाही , पावसाची ती ता जा त अस यान े जिमनीची
धूप होत े, यामुळे अशा भ ूभागावर समपात ळीतील बा ंध न घालता थोडासा उतार िक ंवा
ढाळाचे बांध घालतात . अशा कार े माती वाह न न जाता फ साठल ेले पाणी बाह ेर काढल े
जाते.
ढाळा या बा ंधा या बाज ूने आडावा उतार ०.२ ट के ठेवला जातो . आिण सलग दोन
बांधांमधील अ ंतर जिमनी या उतारा माण े ५० ते १०० मी पय ◌ंत ठ ेवले जाते. बांधाचा
एकूण आकार , जिमनीचा पोत आिण खो ली या ंचा िवचार क न ठरिव यात य ेतो.
हल या कार या पोता या जिमनीवर बा ंधाचा छ ेद ०.९३ चौ.मी. ठेवला जातो , म यम
पोता या जिमनीवर हा छ ेद १.१२ चौ. मी ठेव यात य ेतो. आिण भारी पोता या जिमनीवर
१.३ चौ.मी असा छ ेद ठेव यात य ेतो. अशा ढा ळा या बा ंधावर ना ंगरटीिशवाय मशागत
क न िपक े घेता येतात. आव यक पा या यित र साठल ेले पाणी बा ंधले या सा ंड यात ून
चरात सोडल े जाते.
४) भात खाचरासाठी पाय यापाय यांची शेती :
या िवभागाम य जा त पाऊस पडतो अशा द ेशात व ड गर उतारावर पायया पायया ची
भात खाचर े काढली जातात . अशा िठ काणी जिमनीची खोली ४५ ते ६० से.मी. असायला
हवी तस ेच भात खाचरासाठी लागणार े पाणीद ेखील जव ळपास उपल ध हव े महारा
रा यातील कोकण व घाट या िवभागाम य े अशा कारची काम े िवपुल माणात कर यात
आली आह ेत.
५) चोपण , खारवट जिमनी या स ुधारण ेसाठी उपाय :
धरण क पाम ुळे तेथील प रसरातील जिमन म य े पा याच े माण वाढल े तस ेच
काल या ं या काठा या आसपास या भागात चोपण जिमन ची सम या वाढ ू लागली आह े. munotes.in
Page 61
भूसंवध न आिण जिमनीची ग ुणव ा
61 अशा जिमनी स ुधार याक रता जिमनीत बाह े न य ेणारे पाणी पर पर बाह ेर जा यासाठी
यो य आकारमानाच े उघड े िकंवा भूिमगत चर बा ंधणे िनकडीच े ठरते. जिमनीतील पा याची
पातळी वाढ याम ुळे या खारवट िक ंवा चोपण बनतात . उदा. उसासार या िपकाला
माणाप े ा जा त पाणी िम ळा याने ती धो यात आली आह ेत. (धरण े ) तेथील जमीन
दलदलीची बनली आह े. पा याचा िनचरा यो य प दतीन े सुरळीत झा यास जमीन
सुधार यास मदत होत े.
६) खारवट झाल े या जिमनी या स ंबध नासाठी उपाय :
पा या या आिण खत -क टकनाशका ं या अित र वापराम ुळे जिमनी या आतील ार
ित या प ृ भागावर य ेतात आिण जिमनी खारवट बनतात . लागवडी या ीन े िन पयोगी
ठरतात , याजागी सफ ेद बुरशीचा थर िनमा ण होतो.
अशा जिमन ची स ुधारणा कर यासाठी या काही का ळ पड ठेव यात य ेतात. स ि य खता ंचा
पुरेपूर वापर जिमनी या मशागतीसाठी करतात . मातीच े परी ण क न आव यक गो ची
पूत ता कर यात य ेते.
जिमनीम य े नाय ोजनच े माण वाढिवणारी िपक े तसेच वन पत ची लागवड करण े हा एक
भावी उपाय यावर क शकतो .
७) समु िकना यालगत या खार जिमन या स ंवध नासाठी उपायः -
कोकणातील िव तीण िकनारप ी या द ेशात हा िनमा ण झा याच े आढ ळते. समु
अगर खाडी लगत या जिमनीत अमावा या व पौिण मेला भरतीम ुळे खाडीतील पा याची
पातळी वाढते आिण त े आसपास या श ेतजिमनीत िशरत े, ही ि या वार ंवार होत
अस याम ुळे जिमनी खारवट बनतात , नापीक होतात .
शासनान े अशा जिमन या स ंवध नासाठी खास खारभ ूमी िवकास िवभागाची थापना क ेली
आहे. या ार े खारभ ूमी संशोधन आिण याक रता उपाय अशा व पाच े काम क ेले जाते.
अशा कार या खारवट जिमन या स ंर णासाठी श ेतजिमनी या सम ु काठ या भागावर
मातीच े मोठमोठ े भराव घालतात . जेथे पा याचा मारा जा त अस ेल या िटकाणी प या
िभंती बांध यात य ेतात.
८) पूर िनय ं ण :
नदी या आल े या प ुरांमुळे तेथील भोवताल या द ेशाचे चंड नुकसान होत े, तेथील
जिमनीवरील स ुपीक मातीचा थर वाह न जातो . शेती यव था धो यात य ेते, यासाठी प ूर
िनयं णा या योजना राबिवण े गरज ेचे आह े. 'नॅशनल लड कं ोल ो ाम ' ारे व रत
अ पकालीन आिण दीघ कालीन उपाय योजल े गेले. याम य े नवीन ब ंधारे , अित र
पा यासाठी माग काढण े गावां या स ंर णासाठी योजना आखण े, समु िकनार े सुरि त ठ ेवणे
इ यादी उपाय योज यात आल े. munotes.in
Page 62
ामीण साधनस ंप ीचे यव थापन
62 तसेच न ा -ना या या वाहा ंमुळे होणा या धुपीला ितबंध कर यासाठी दो ही काठा ंवर
वृ झाडी आिण गवत या ंची िव त ृत लागवड कर यात य ेते. बांबू लागवड या ीन े उपय ु
आहे. या कारच े उपाय योज ून काठपाडी ध ुपीपास ून संर ण िम ळते.
९) नाला बा ंध-बंिद ती :
या द ेशाम य े पाऊसमान अिनि त आह े आिण त ेथे असं य नाल े असतात . व ते फ
पावसा यातच पा यान े भरतात व वाहतात . कालांतराने कोरड े पडतात . अशाव ेळी
ना या या पा याचा यो य उपयोग हो यासाठी , शेती िपकव यासाठी व जिमनीची ध ूप
थांबिव यासाठी या छोट ्या-छोट्या ना या ंना अडव ून या ंची बा ंधबंिदसी क न लहान
व पातील जलाशय िनमा ण करतात , ना या या वाहाची गती िनय ंि त क न साठवल ेले
पाणी िपकास उ पयोगी पडत े.
१०) वनसंवध न :
वनसंवध नासाठी यो य असल े या जिमन या उतारावर समपात ळी आडव े चर काढ ून उ म
वाढणा या व उ पादन द ेणा या वृ ांची लागवड क ेली जात े. झाडां या दोन प ्यांम ये उ म
गवताची लागवड क न लहान – लहान प े राखतात , जेणेक न ड गरउता रावरील
जिमनीच े धुपीपास ून र ण होत े.
११) कुरणांचा वापर / गवती रान े :
गुरां या आव यक असल ेला चराऊ राना या स ंवध नासाठी जिमनीत उतारास आड या ५
ते ६ मी. अंतरावर सया पाडून यात स ुधा रत जातीच े बी पे न जन आल े या गवताची
दोन भागात िवभागणी क न दरवष फ एका भागातच जनावर े चर यासाठी सोडावी िक ंवा
उपल ध गवत (चारा) गुरांना खा हण ून काप ून ाव े व उव रत भागात गवत वाढ ू ावे.
अशा रीतीन े चराऊ रानाचा उपयोग क े यास गवती रान चा ंग या प रि थतीत पोसल े जाते
व जिमनीची ध ूप कमी होत े.
पाणलोट े ाचे िनयोजन :
धूप थांबिव याच े जे अनेक उपाय आह ेत याम य े एक नवीन उपाय हणज े पाणलोट े ाचे
िनयोजन . एखा ा े ात पावसाच े पाणी पडत े आिण त े झया मधून, ना या ंमधून एका
िठकाणी वाहत य ेते, ते अडिव यासाठी कायम व पाची बा ंध बंिद ती हावी हण ून
समपात ळी बांध आिण ढाळीचे बांध तयार क ेले जातात आिण नालाब ंिडंगचे काय केले जाते
यालाच पाणलोट े ाचे िनयोजन हणतात , लागवडीम य े सुधा रत िम िपक े घेणे, प ा
पेरणी, समपात ळी मशागत इ यादी उपाय योजल े जातात .
या उपाया ंमुळे जिमनीची ध ूप होण े थांबते सुपीकता वाढत े, िपकांचे उ पा दन वाढ ून उ प न
चांगले येते.
अशा कार े भूसंवध नासाठी उपय ु असल े या उपाया ंचा आपण आढावा घ ेतला.
munotes.in
Page 63
भूसंवध न आिण जिमनीची ग ुणव ा
63 ५.५ सारांश
पावसा या पा याबरोबर िक ंवा सोसाट ्या या वा याबरोबर जिमनीतील कण वाह न िक ंवा
उडून जातात याला ध ूप हणतात . ही धूप था ंबिव यासाठी क ेलेली ि या हणज े
भूसंवध न.
भूसंवध नामुळे जिमनीची ग ुणव ा वाढत े ितची उ पादन मता वाढत े, जिमनीची ग ुणव ा
राख यासाठी हण ूनच भ ूसंवध नाची गरज आह े.
धूप थांबिव यासाठी जिमनीवर न ैिसिग क आवरण तयार कराव े लागत े ते िहर या चाया चे
असेल िकंवा झाडाझ ुडुपांचे असेल.
धुपीमुळे शहरे या शहरे उ व त झाल ेली आह ेत िकंवा गडप झाल ेली आह ेत. धुपीचे तीन
कार आह ेत. सालकाढी ध ूप, ओघळपाडी ध ूप आिण वाहकाठपाडी ध ूप.
भूसंवध न प दती व ेगवेग या जिमनीत व ेगवेग या कार अ ंमलात आणा या लागतात . उदा.
खार आिण खाजण जिमनीच े भूसंवध न आिण पा णथळ जिमनीच े भूसंवध ना या प दती
वेग या आहेत, अशा आठ कार या जिमनी अस या मुळे भूसंवध नासाठी त शा कारच े
भूसंर ण कराव े लागत े.
भूसंवध नासाठी समपात ळीवरील पीक लागवड , प ा प ेरणी, िपकांची फ ेरपालट ,
अडथ यांचा बांध इ यादी उपाय कराव े लागतात .
असे अनेक कारच े उपाय योज ून केलेले भूसंवध न धूप थांबिवते, जिमनीचा कस वाढवत े,
यामुळे जमीन सुपीक बनत े व जिमनीत ून चांग या कारच े भरपूर उ पादन िम ळते.
५.६
१) भूसंवध न आिण जिमनीची ग ुणव ा या ंचा संबंध प करा .
२) जिमनीची ध ूप कोणकोण या कारा ंनी होत े?
३) जिमनी या ध ुपीचे प रणाम िलहा .
४) भूसंवध ना या व ेगवेग या प दती कोण या आह ेत ?
५) कोणकोण या गो म ुळे जिमनी िन पय गी होतात ? यांचे संवध न कस े करतात ?
६) सुधा रत क ृषीप दतीन े मृदा िकंवा भूसंवध न कर या या प दती कोण या त े सिव तर
िलहा.
७) टीपा िलहा –
१) ढाळाचे बांध
२) चोपण – खारवट जिमनी या स ुधारणेसाठी उपाय
३) पूरिनयं ण.
४) पाणलोट े ाचे िनयोजन . munotes.in
Page 64
ामीण साधनस ंप ीचे यव थापन
64 ५.७ संदभ ंथ
१) महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, मुख संपादक , तक तीथ ल मण शा ी जो शी
- मराठी िव को श खंड - ६.
२) महारा रा य सािह य स ं कृती मंडळ, मुख संपादक - ल मण शा ी जो शी - मराठी
िव को श खंड १३.
३) पांडुरंग भोसल े, िवकासाच े अ थ शा आिण क ृषी, काशक - चेतक ब ु स, पुणे -
२००१
४) के. सागर, कृिषिवषयक घटक , काशक – के. शागर प ि लकेशन पुणे - २००३
munotes.in
Page 65
65 ६
जल साधनस ंप ी
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ जल साधनस ंप ी स ंक पना
६.३ पा याच े िवतरण (नैसिग क)
६.४ पा याच े गुणधम आिण मह व
६.५ पा याच े िवतरण (वाटप)
६.६ पा याची कमतरता
६.७ सारांश
६.८ संदभ ंथ
६.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
पा याच े नैसिग क िवतरण कशा कार े असत े ते समजाव ून देणे.
पा याच े गुणधम आिण मह व या ंचा अ यास करण े.
शहरातील आिण गावातील पाणी वाटपा या प ती समज ून घेणे.
पा या या कमतरत ेची कारण े अ यासण े.
पा या या कमतरत ेवर उपाय योजना .
िविवध े ातील जलस ंवध नाचे यव थापन अ यासण े.
६.१ तावना
हवा, पाणी आिण अ न ह े सव सजीवा ंना अ य ंत आव यक आह ेत. हवा ही वातावरणात
असत ेच, परंतु हवेखालोखाल पा याच े मह व आह े. पा यािशवाय जीवन ही क पनाच
आपण सहन क शक त नाही . पाणी हणज ेच जीवन आह े. उ हा याने मृतवत झाल ेली
जीवस ृ ी पाऊस स ु होताच चार -पाच िदवसातच कशी स न िदसत े. फुलझाडा ंना फुले munotes.in
Page 66
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
66 येतात. जिमनीत ून कोट ्यावधी त ृणपाती उगव ून वर य ेतात. नवनवीन जीवज ंतू ज मास
येतात. शेती तर सव वी पावसावर अवल ंबून असत े. जलचर ाणी तर पा यािशवाय थोडा
काळही जग ू शकत नाहीत . अ नधा य , भाजीपाला , जिमनीवरची आिण भ ूईमूगासारखी
जिमनीखालची िपक े पा यािशवाय अश य आह ेत.
६.२ जल साधनस ंप ी स ंक पना
मानवी ा या ंना व छत ेसाठी, उ ोगा ंसाठी, शेतीसाठी , वयंपाकासाठी इ यादी गो साठी
पाणी आव यक आह े. पशुप यांनाही तहान भागिव यासाठी पाणी लागत ेच. पृ वीवर पाणी
७०% आहे. आप या शरीरातही ७०% भाग पा यान े यापला आह े. ' लोबल वािम ग'मुळे
पुरेसे पाणी िम ळणे पुढे कठीण होईल अशी भीती वाटत े. पाणी िवनाकारण जा त वापरता
नये, आव यक िततक े वापराव े हणज े पा या या सम या कमी होतील .
पा याब ल आता ग ंभीरपण े िवचार कर याची व ेळ आली आह े. हणून य ेक य ला
'जलसा रता ' या िवषयाच े उ म ान असल े पािहज े. जगाची लोकस ं या रोज वाढत आह े.
पया वरणाचा हा स होत आह े. औ ोिगक करण झपाट ्याने वाढत आह े, यासाठी भरप ूर पाणी
लागत े. 'पाणी अडवा पाणी िजरवा ' ही घोषणा सव दुमदुमत आह े, तसे न के यास िक य ेक
न ा, नाले, तलाव कोरड े पडतील . उ हा यात ब याच िठकाणी अशी ि थती आजही
असत ेच. या तव समाजाचा एक घटक हण ून कृती कर याची व ेळ आज य ेऊन ठ ेपली
आहे. अ यथा ही जलस ंपदा आपण मोठ ्या माणावर गमाव ून बस ू.
पंचमहाभ ूतांनी बनल े या या प ृ वीवर आपण राहतो . पाणी ह े पंचमहाभ ूतांपैक एक आह ेच.
िजथे पा याचा द ु काळ आहे असे देशाचे काही भाग आपणास ात आह ेत, तेथील लोका ंना
दु काळात थला ंतर कराव े लागत े ते केवळ पा या या ट ंचाईमुळे. असे हणतात क , पुढील
जागितक महाय ु हे पा यासाठी होईल , तसे होऊ नय े या तव पज यकाळाचा अितशय
बारकाईन े अ यास करायला हवा . अ न ह े जगाच े ाण आह ेत. ते अ न पज या या वाधीन
आहे हे ल ात अस ू ा.
६.३ पा याच े िवतरण (नैसिग क)
आपणाला तीन मा यमा तून पाणी उपल ध होत े.
१) आकाशात ून पडणार े पावसाच े पाणी.
२) भूपृ ावरील वाहत े िकंवा धरण े बांधून अडवल ेले पाणी.
३) भूगभा तील पाणी
भूमी या प ृ भागावर दरवष पावसा या पात ४०० (चारशे) दशल ह े टर मीटर एवढ े
पाणी उपल ध होत े. हे पाणी पाऊस , न ा, नाले, झरे, तळी, तलाव , सरोवर े यां या
मा यमात ून आपणास उपल ध होत े.
भूगभा तील पाणी िविहरी आिण क ूपनिलका या ं या मा यमात ून िमळते. munotes.in
Page 67
जल साधनस ंप ी
67 पृ वीवर ७० ट के पाणी व ३० ट के जमीन आह े. ७० ट के पाणी अस याम ुळे ितला
'ओला ह ' हटल े आहे.
या ७० ट के पा याच े िवतरण कशा कार े होते ते पुढील त याव न (संरचनेव न) िदसून
येईल.
पा याच े िवतरण :
पृ वीवरील पाणी १००%
महासागर खार े पाणी ९७% गोडे पाणी ३% (१००%)
बफ िहम ७९% भूिमगत पाणी २०% भूपृ ावरील गोड े पाणी १%
सव गोड पाणी (१००%)
तळी मृदा पा याची वाफ न ा सजीव
५२% ३८% ८% १% १%
वरील स ंरचनेव न िदस ून येते क प ृ वी या प ृ भागावरील पाणी १०० ट के मान यास
यातील ९७% पाणी ह े महासागरातील खार े पाणी आह े.
फ ३ ट के पाणी ह े गोडे पाणी आह े. केवळ गोडे पाणी १००% ध न िहेशेब मांड यास
बफ िकंवा िहमा या पातील पाणी ७९% आहे, भूिमगत पाणी २०% आहे आिण
भूपृ ावरील गोड े पाणी फ १% ट के आहे.
हे भूपृ ावरील १% गोडे पाणी १००% मान याच याच ेही वाट े होतात त े असे - तळी
५२%, मृदा ३८%, पा याची वाफ ८%, न ा १% आिण सजीव १%.
वरील प ीकरणाव न सजीवा ंसाठी िकती कमी पाणी उपल ध आह े हे यानात
आ यान ंतर पाणी िकती जप ून वापरल े पािहज े, यावर आणखी िव त ृत िलहायला नको .
६.४ पा याच े गुणधम आिण मह व
पा याच े गुणधम िविवध असल े तरी याचा अ य ंत मह वाचा ग ुणधम हणज े पाणी ह े
जग यासाठी अ याव यक आह े. सव कारच े ाणी , वन पती आिण सजीवा ंसाठी पाणी हा
जीवन ोत आह े. याचे इतर ग ुणधम असे –
munotes.in
Page 68
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
68 १) पारदश कता :
पाणी पारदश क आह े, यामुळे सूय िकरण पा यात २० ते २०० मीटर खोलीपय त
िझरपतात . प रणामी माशा ंचे खा असल े या लव ंगांची वाढ होत े, माशांचीही स ं या मक
वाढ होत े.
२) शोषण मता :
पाणी मोठ ्या माणावर उ णता शोष ून घेते व साठव ून ठेवू शकत े. ते थंड िकंवा गरम
हो यास इतर कोण याही व त ूपे ा वेळ लागतो , यामुळे सजीव स ुरि त राहतात . तसेच
पृ वीवरील वातावरण स ंतुिलत राहत े.
३) पृ ीय ताण :
ाणी आिण वन पती या ं यातील ज ैिवक ि या पा यावर अवल ंबून असतात . पा याचा
पृ ीय ताण जा त अस यान े झाड े भूिमगत पा याचा वापर करतात . केशाकष णाने ती
मुळां ारे पाणी वर ओढ ून घेतात.
४) मानवी स ं कृतीचा उगम :
न ां या खो यात भरप ूर पाणी व याम ुळे सुपीक जमीन अस यान े मानवी स ं कृतीचा उगम
न ां या खो यांत झाला . नाइल नदी या खो यात इिजि शयन स ं कृती तर िस ंधू नदी या
काठी भारतीय स ं कृती उगम पावली . आजही िविवध स ं कृती न ा ं या खोया त आह ेत.
५) व छ ऊजा ोत :
जलिव ुत िनिम तीमुळे एक व छ ऊजा ोत आपणास िम ळाला आह े. िशवाय िव ुत
िनिम ती होत असताना ज े अवजल िश लक राहत े, याचा उपयोग श ेती या कामासाठी
करता य ेतो.
६) औ ोिगक िवकास :
कारखान े, िविवध कारच े उ ोग स ु कर यासाठी अ य ंत मह वाचा असणारा घटक
हणज े पाणी , औषधिनिम ती, फळ ि या , कापड , लोखंड इ यादी उ ोग स ु कर यासाठी
आिण चाल ू ठेव यासाठी पा याची िन ंतांत गरज असत े.
७) टाकाऊ पदाथा ची िव ह ेवाट :
बरेच पदाथ पा यात िवघ ळतात. यामुळे या य पदाथा ची िव ह ेवाट लाव यासाठी
पा याचा वापर क ेला जातो .
८) जलमाग :
आंतररा ीय यापारात जलवाहत ूक व तात पडत े. यामुळे ९०% आंतररा ीय यापार
हे जलमागा ने होतात . munotes.in
Page 69
जल साधनस ंप ी
69 ९) िमठाच े उ पादन :
मीठ ह े जेवणातील आव यक घटक आह े. तसेच काही उ ोगात िमठाचा वापर क चा माल
हणून करतात . हे मीठ सम ु ा या पा यापास ून तयार क ेले जाते.
१०) पा याची स दय थळे :
सरोवर े, तळी, न ा, धबधब े, ओढे, िनझ र, समु ही सव पे पा याची स दय थळे आहेत.
ती सवा नाच आवडतात . िशवाय यािठकाणी पय टन थ ळे, तीथ े े िनमा ण होतात .
आपली गती तपासा :
१) जलसाधनस ंप ी स ंक पना प करा व पा याच े िवतरण सिव तर िलहा .
६.५ पा याच े िवतरण (वाटप)
शहरात िक ंवा खेड्यात पाणी वाटप कर याप ूव ते लो रनन े शु कराव े लागत े. तसेच ते
उंच इमारतीत वर या मज यावर पोचवाव े लागत े, पाणी वाटपासाठी टा या , पंप, नळांचे
जाळे, इ यादी गो ची आव यकता असत े.
पा या या टा या : पा याचा साठा करण े, िविश दाबान े पा याच े वाटप करण े हे काम
पा या या टा या ंचे आह े. दरिदवशी लाग णा या पा या या २० ते २५ ट के इत या
माणात पा याचा साठा ठ ेवला पािहज े. पा या या टा या शहरा या म यभागी िक ंवा जवळ
असल े या ट ेकडीवर बा ंधतात . शु पाणी थम या टा या ंम ये चढिव यात य ेते व न ंतर
नळा या सहा यान े याच े वाटप शहरात िक ंवा गावात करतात .
पा याच े नळ : पा या ं या टा या ंपासून य ेक घरापय त नळांचे जाळे असत े. नळा या
जा यांचे चार कार आह ेत.
१) वृ वत प त : म यभागी टाक आिण सभोवती लहान न ळ ितला जोडल ेले असतात .
२) वतु ळाकार प त : सीमेवर मोठा न ळ आिण यापास ून लहान न ळ काढून यापास ून
े ा या आतील भागास पाणी प ुरवणे.
३) च प त : शहराम य े पर परा ंना काटकोनात िम ळणारे र ते असतील तर ही प त
वापरावी.
४) अरीय प त : शहर गोलाकार असल े तर म यभागी उ ंच टाक उभारावी . चाकां या
आया माण े िविवध िदशा ंना नळ टाकून पाणी प ुरवठा करतात .
नळांचे कार : १) ओतीव लोख ंडाचे, २) पोलादी , ३) िसम ट ाँक टच े, ४) अॅ बे टस
िसम टचे, ५) गॅ हनाइ ड लोख ंडी आिण ला ि टकच े. येक घरी जलमापक बसिवतात .
(िमटर)
खेड्यात लोकस ं या कमी हणज े ४००० या आत असत े. नदी, मोठे नाले यांवर बंधारे
बांधून पा याच े साठे कराव े लागतात . आिण यातील पाणी गावकया ना पुरवावे लागत े. munotes.in
Page 70
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
70 एखादी मोठी िवहीर एखा ा वाडीला िक ंवा छोट ्या गावाला पाणी पुरवू शकत े. पाणी प ुरवठा
योजना तयार करताना गावाची लोकस ं या २५ वषा नी िकती होईल ह े ल ात याव े लागत े.
आिण यान ुसार अशा िविहरी खोदा या लागतात . जवळून मोठा ओढा िक ंवा नदी जात
असेल तर ब ंधारे घालाव े लागतात . गावाला पाणी प ुरिव यासाठी टाक बा ंधावी लागत े आिण
टाक ला तोट ्या बस यावा लागतात .
काही गावा ंम ये िविहर ना पाणी िम ळत नस यान े कूपनिलका हणज ेच िव ंधनिविहरी
खोदा या लागतात .
पिह या तीन प ंचवािष क योजना ं या का ळात सुमारे ४,१८,००० न या िविहरी बा ंध यात
आ या आिण स ुमारे ३,०४,००० कूपनिलका खोद यात आ या . िशवाय ५,५४,०००
जु या िविहरी द ु त कर यात आ या .
मुंबईसार या मोठ ्या शहरा ंना मोठ ्या माणात पाणी लागत े. मुंबईपास ून ३०-४० िक.मी.
अंतरावर तानसा , वैतरणा, मोडकसागर , भातसा इ यादी तलावात ून मुंबईला पाणी िम ळते.
नदीकाठी असल े या शहरा ंना नदीला धरण बा ंधून पाणीप ुरवठा करतात .
औ ोिगक पाणीप ुरवठा करताना य ेक उ ोगाला लाग णा या पा यात काही िवश ेष तीच े
पाणी लागत े हे ल ात घ ेऊन पाणीप ुरवठा करावा लागतो .
पा याचा प ुनवा पर करताना लो रनीकरण सार या िविवध प ती वाप न न ंतर याच े
वाटप करतात .
६.६ पा याची कमतरता
देशा या काही भागा ंम ये पा याची कमतरता सद ैव जाणवत असत े. काही भागात जान ेवारी
ते मे पय त ितवष पाणी ट ंचाईची ओरड असत े. मग सरकारचीही धावप ळ सु होत े.
गावोगावी ट ँकरने पाणी प ुरिव याची यव था क ेली जा ते. महारा ातील लात ूरला तर
अिलकड े रे वेने पाणीप ुरवठा क ेला. िबनसरकारी स ं थादेखील पाणी ट ंचाई द ूर
कर यासाठी झटतात . 'जलय ु िशवार ' ही अगदी अिलकडची सरकारी योजना आह े,
याम ुळे ही योजना असल े या भागात पा याची कमतरता भासणार नाही .
पा या या कमतरत ेमुळे िवकास ि य ेला खी ळ बसते. शेतीवाडी , घरे सोडून गुरावासरा ंसह
गावोगाव पा यासाठी भटक याची व ेळ माणसा ंवर येते, गे या काही वषा त ही प रि थती
अिधकािधक ती होत ग ेली आह े. ही प रि थती ओढव याची अन ेक कारण े आह ेत.
यातील मह वाची कारण े पुढील माण े -
वाढ या लोकस ं येचा दबाव , शहरीकरणाची वाढ , पा याचा अित र वापर , रहाणीमानाचा
उंचावणारा दजा , हवामानातील -तापमानातील सात यान े होणार े बदल , जा त पा याचा
वापर कर णा या िविवध पीकप ती या ंमुळे पा याची मागणी सतत वाढत रािहली . या
पा याची मागणी िजतक आह े िततक उपल ध ता नाही . यामुळे पा याची ट ंचाई जाणवत े.
munotes.in
Page 71
जल साधनस ंप ी
71 पा या या कमतरत ेची / टंचाईची कारण े -
१) जगाची अित र लोकस ं या :
िविवध शोध लाग ून लोका ंचे आरो य स ुधारल े. मृ युदर कमी झाला . ज मदर वाढला .
लोकस ं या अिधक माणात वाढली , रोजगार िम ळू लाग याम ुळे लोकां या राहणीमा नात
सुधारणा झाली . यांचा पा याचा वापरही वाढला . खेड्यातून नोकरीसाठी , उ ोगध ं ासाठी
लोक शहरात य ेऊन राह लागल े. शहरे माणसा ंनी तुडुंब भरली . राहणीमानाचा दजा आणखी
वाढला . पा याचा वापर अप रिमत होऊ लागला . यामुळे पा याची ट ंचाई जाणव ू लागली .
२) वाढत े औ ो िगक करण :
कोण याही उ ोगाला म ुबलक पा याची गरज असत े. लोखंड, पोलाद या ंचे कारखान े तसेच
जलिव ुत िनिम तीम य े पा याचा च ंड वापर क ेला जातो . िवकिसत द ेशांम ये भूगभा तील
पाणी ख ेचून घेतले जात आह े.
३) जिमनीचा ती उतार :
ड गर उताराव न पाणी व ेगाने वाह न जात े ते जिमनीम य े मु शकत नाही . कोकण
िवभागाम य े जिमनीचा उतार ती व पाचा अस याम ुळे पा याचा जलद िनचरा होतो .
पाऊस स ंपला क ती जमीन स ुकते. पडलेले पाणी सम ु ाला जाऊन िम ळते. १५० ते १७५
इंच पाऊस पड ूनही त े पाणी जिमनीत न म ुर याम ुळे िकंवा धरण े बांधून सा ठवणूक न
के यामुळे पा याची ती ट ंचाई जाणवत े.
४) जा त तापमान :
जा त तापमान असल े या द ेशात बा पीभवनाचा व ेग जा त असतो . उ हा याचे माण
जा त असत े यामुळे अशा प रसरातील पा याची वाफ मोठ ्या माणात होऊन पा याच े
दुिभ जाणवत े.
५) शेतीसाठी अित र पाणी :
िपकां या यव थापनाच े तं शेतकया या अज ून अंगवळणी पड याच े िदसत नाही . ऊसाची
लागवड मोठ ्या माणावर होत अस यान े याला आठमाही , बारमाही पाणी लागत आह े.
नेमके िकती पाणी या म यांना ायला पािहज े य ा च े भान नसत े. िश ण नसत े,
भातश ेती या बाबतीतही त ेच. यामुळे पाणी वाया जात े. पाणी ट ंचाईच े हे एक कारण सा ंगता
येईल.
६) पया वरणाचा असमतोल :
जंगलांची लागवड मोठ ्या माणात होत नस याम ुळे पया वरणाचा समतोल िबघडत आह े.
उजाड मा ळरानांमुळे उ णता वाढत आह े, जिमनीवरील पा याची मोठ ्या माणावर वाफ
होऊन तापल े या जिमन म ुळे भूजलपात ळी खोलवर जात आह े. काही िठकाणी जिमन च े
उ खनन चाल ू आहे. ही कारण े पाणीट ंचाईस कारणीभ ूत ठरतात . munotes.in
Page 72
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
72 ७) भूिमगत पा याचा अित र वापर :
लोकस ं या व औ ोिगक वाढीम ुळे िविहरी आिण क ूपनिलका या ंची स ं या च ंड वाढली
आहे. यामुळे मुबलक माणात भ ूजल (भूिमगत) पाणी बाह ेर खेच यात आल े. पूव २००
फूटांपय त पाणी िम ळायचे, यासाठी आता ४०० ते ४५० फूट खाली खोदाव े लागत े.
िविहरी द ेखील ६० ते ७० फूट खोद यािशवाय पाणी िम ळत नाही . ही व त ुि थती आह े.
८) यि गत िनयोजन :
आप या द ेशाम य े १२० कोटी लोक राहतात . यांना जलसा रता िशकवल ेली नाही .
यामुळे पाणी िपताना , आंघोळीसाठी, कपडे धु यासाठी , भांडी घास यासाठी , गाड्या
धु यासाठी इ यादी यि गत आिण सामािजक उपयोगा या व ेळी आपण िन का ळजीपण े
पा याचा अप यय करत असतो . यामुळे पाणी वाया जात े. िशवाय घराती ल िक ंवा
साव जिनक न ळा या तोट ्या िवनाकारण चाल ू असतात , काही िठकाणी पाईपलाई स
फुटले या असतात , यातून कोट ्यवधी लीटर पाणी फ ुकट जात े व पा याची कमतरता
भासत े.
९) पावसाच े कमी माण :
महारा रा यातील १२ िज ह े व ८४ तालुके कायम द ु काळ त असतात . काही
िज ांम ये ४ ते १२ इंचापय त पाऊस पडतो . यामुळे हे देश 'कोरड े' हणून ओळखले
जातात . मराठवाडा , िवदभ या भागात ह े दुिभ जाणवत े.
१०) जंगलतोडीच े वाढत े माण :
मानवा या अन ेक गरजा ंसाठी व औ ोिगक करणासाठी , उ ोगा ंसाठी क चा माल हवा
हणून मोठ ्या माणात ज ंगले तोड यात आली . जंगलातील व ृ ांची म ुळे जिमनीतील
पा याची पात ळी ि थर ठ ेव यास मदत करतात . जंगलतोड झा याम ुळे ही ि या म ंद
झाली. यामुळे पज यमान कमी होऊन पा याच े दुिभ झाल े.
११) वाढल ेला ाचार :
िनसगा तील पाणी सवा ना पुर यासारख े असत े. परंतु पाणी िवतरणाच े िनयोजन यवि थत
झाले पािहज े, ते ाचाराम ुळे होत नाही . शासक य तरावर िविवध योजना ं ारे
पा यास ंदभा त च ंड पैसा खच क नही य गावातील लोका ंपय त या योजना पोच या
का याचा पाठप ुरावा क ेला जात नाही . काही िठकाणी टँकर खर ेदी क न , या ार े नेते मंडळी
ठरािवक गावा ंसाठी पाणीप ुरवठा करतात . यासाठी काही व ेळेस कृि म ट ंचाईदेखील
भासवली जात े.
१२) धरणे, तलाव या ंचे ोत गा ळाने भरण े :
धरणे बांध यापास ून वषा नुवष गाळ उपसल ेलाच नाही . वा तिवक पावसा ळा संप यान ंतर
पाणी कमी झाल ेले असत े. उ हा यात तर पाणी धरणात फारच कमी माणात असत े.
अशाव ेळी गाळ उपसण े सहज श य असत े. परंतु तो उपसला जात नाही . पु हा पावसा ळा munotes.in
Page 73
जल साधनस ंप ी
73 आला क जिमनीची ध ूप होऊन माती आिण अस ं य व त ू वाह न य ेऊन गा ळात अिधकच
भर पडत े आिण मातीन े, गाळाने अगोदरच भरल ेली धरण े पावसा यात लवकर भरतात
तलावा ं या आिण न ा ं या बाबतीत याच गो ी घडत असतात . पावसा यात गाळामुळे
धरणात िक ंवा न ा ंम ये पाणी कमी मावत े. बाक च े वाह न जात े आिण उ हा यात
साठल े या, कमी पा याची लवकर वाफ होऊन पा े कोरडी पडतात हण ून धरणाम य े
िकंवा नदी , तलावातील हजारो टन गा ळ ठरािवक का ळाने उपसला पािहज े.
अशा कार े पा या या कमतरत ेची कारण े सांगता य ेतील.
आपली गती तपासा :
१) पा या या ट ंचाईची कारण े सिव तर िवशद करा .
६.७ सारांश
पाणी ह े जीवन आह े. वन पत सह सव सजीवा ंना थोडा का ळही पा यािशवाय जगण े श य
होणार नाही . आप या शरीरात ७० ट के पाणी आह े. पा याखाल या वन पत म य े तर
९५ ते ९९ ट के पाणी असत े. आिण जिमनीवरील वन पतीत ५० ते ७५ ट के पाणी
आहे. पाणी आपणाला पावसापास ून िमळते यातल े ९५ ट के पाणी सम ु ात जात े,
उरले या पा यात बफ िकंवा िहम ७९ ट के असतो . भूिमगत पाणी २० ट के आिण
भूपृ ावरील पाणी (गोडे) १ ट का एवढ ेच असत े. हणज े याव न पा या या बाबतीत िकती
जपून वापर झाला पािहज े हे ल ात य ेते.
पा याच े अनेक गुणधम आहेत. असे हे अ य ंत बह मोल पाणी या या अितवापराम ुळे आिण
लोकां या िन का ळजीपणा मुळे पुरेसे िमळत नाही , याला पा याची कमतरता अस े
हणतात . कमतरत ेची अन ेक कारण े आहेत याम य े भूिमगत पा या या अिनि त वापर ,
पावसाच े कमी माण , जंगलतोड , न ा-तळी यांचे ोत गा ळाने भरण े, वाढती लोकस ं या,
उ ोगध ंदे आिद अिधक अन ेक कारण े आहेत.
परंतु पाणी हे 'एकमेवाि तीय 'अस यान े या कमतरत ेवर उपाययोजना करा याच लागतात .
याम य े पा याच े यो य यव थापन , न ाजोड क प , पावसा या पा याच े िनयोजन ,
िठंबक िस ंचन प त , पा याचा प ुनवा पर, छोट्या धरणा ंचे बांधकाम , रेनवॉटर हाव ि टंग अस े
अनेक उपाय योजल े जातात .
या सव उपाया ंनी जलस ंवध न केले जाते. जलस ंवध नामुळे पाणी साठ े िनमा ण केले जातात .
भूगभा तील पाणी साठ ्यात वाढ क ेली जात े. जल ोतातील गा ळ काढून टाकला जातो
आिण आव यक त ेथे या- या द ु या कर यात य ेतात. िविवध े ाम य े जलस ंवध न केले
जाते. उदा. शेती, े , छोटी धरण े, नागरी द ेश, पाणलोट े इ यादी . यासाठी महारा
सरकारन े अनेक योजना आखल े या आह ेत. काही समाजस ुधारका ंनी जलस ंवध न क न
दु काळी भाग सम ृ केला आह े.
munotes.in
Page 74
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
74 ६.८ संदभ ंथ
१) संपादक - हेमराज शाह , जल सा र ता, रया पि लक ेश स, को हाप ूर - २०१७
२) पांडुरंग भोसल े, िवकासाच े अथ शा आिण क ृषी, काशक च ेतक ब ु स, पुणे -
२००१ .
३) िज हा पाणी व व छता िमशन क िज हा प रषद , िसंधुदुग , रा ीय ामीण प ेयजल
काय म, व छ भारत िमशन माहीती प ुि तका - २०१०
४) महारा रा य सािह य स ं कृित मंडळ, मुख संपादक तक तीथ ल मण शा ी जोशी ,
मराठी िव कोश ख ंड ६
५) 'योजना मािसक ' जुलै १६, मु य स ंपादक िदपीका क छल , संपादक उम ेश उजगर े,
काशक माहीती व सारण म ं ालय , भारत सरकार .
६) लोकरा य (मािसक ) मे २०१२
munotes.in
Page 75
75 ७
जलस ंवध न
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ जल स ंवध नासाठी उपाय
७.३ जलस ंवध न व पा याच े यव थापन
७.४ जलस ंवध नासाठी शासना या योजना
७.५ जलस ंवध नाचे काही उ ल ेखनीय क प
७.६ सारांश
७.७ संदभ ंथ
७.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
पा याच े नैसिग क िवतरण कशा कार े असत े ते समजाव ून देणे.
पा याच े गुणधम आिण मह व या ंचा अ यास करण े.
शहरातील आिण गावातील पाणी वाटपा या प ती समज ून घेणे.
पा या या कमतरत ेची कारण े अ यासण े.
पा या या क मतरत ेवर उपाय योजना .
िविवध े ातील जलस ंवध नाचे यव थापन अ यासण े.
७.१ तावना
हवा, पाणी आिण अ न ह े सव सजीवा ंना अ य ंत आव यक आह ेत. हवा ही वातावरणात
असत ेच, परंतु हवेखालोखाल पा याच े मह व आह े. पा यािशवाय जीवन ही क पनाच
आपण सहन क शकत नाही . पाणी हणज ेच जीवन आह े. उ हा याने मृतवत झाल ेली
जीवस ृ ी पाऊस स ु होताच चार -पाच िदवसातच कशी स न िदसत े. फुलझाडा ंना फुले
येतात. जिमनीत ून कोट ्यावधी त ृणपाती उगव ून वर य ेतात. नवनवीन जीवज ंतू ज मास
येतात. शेती तर सव वी पावसावर अवल ंबून असत े. जलचर ाणी तर पा यािशवाय थोडा munotes.in
Page 76
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
76 काळही जग ू शकत नाहीत . अ नधा य , भाजीपाला , जिमनीवरची आिण भ ूईमूगासारखी
जिमनीखालची िपक े पा यािशवाय अश य आह ेत.
७.२ जलस ंवध नासाठी उपाय
िनसगा कडून आपणाला पाणी मोफत िम ळते. याब ल आपण िनसगा चे ऋणी असल े
पािहज े, आप या पोषणासाठी , शेतीसाठी, उ ोगासाठी पा याची ज ेवढी गरज अस ेल तेवढेच
पाणी वापरल े पािहज े,पाणी व छ ठ ेवले पािहज े आिण सवा ना पुरेशा माणात त े िमळाले
पािहज े यासाठी आपली जबाबदारी पा ळली पािहज े.
पाणी वाया दवड ू नये मग त े नळावाटे येणारे पाणी असो , न ांचे, ओढ्यांचे िकंवा ड गर
उतारावरील पाणी असो त े साठवल े पािहज े आिण प ुरवून वापरल े पािहज े तरच आपणाला
पा याची कमतरता कधीच जाणवणार नाही यासाठी सवा नीच करावयाच े िकंवा अम ंलात
आणावयाच े उपाय या माण े सांगता य ेतील.
१) पावसा या पा याच े िनयोजन :
पावसाच े पाणी जिमनीत म ुरले पािहज े यासाठी ड गरउतारावर छोट े-छोटे बंधारे बांधावेत.
शेततळी िनमा ण करावी . जिमनीची ध ूप होऊ नय े यची का ळजी यावी . िचरंतर
जलस ंवध नातून जलसाठ ्याची िनिम ती करावी . पाणी ह े दुिम ळ धन आह े याची लोका ंम ये
जाणीव िनमा ण करावी . अशा कार े पावसा या पा याच े िनयोजन करता य ेईल.
२) पा याचा प ुनवा पर :
सांडपाणी नदी -ना याम य े न सोडता द ूिषत पा याच े शु ीकरण क न पा याचा प ुनवा पर
केला पािहज े. उदा. घरगुती सा ंडपा याचा वापर परसबाग फ ुलिव यासाठी क ेला जावा .
सांडपा यावर ि या क न त े शेतीसाठी द ेखील वापरता य ेईल, शौचालयातील
पÌलशसा ठीदेखील या सा ंडपा याचा वापर करता य ेऊ शकतो .
३) शासक य धोरणा ंची अंमलबजावणी :
भारत सरकारन े जलस ंधारण काय म दशल िवहीर योजना , जल वरा य , वजलधारा ,
रा ीय ामीण पाणीप ुरवठा योजना , न ाजोड क प , जवाहर श ेतिवहीर योजना इ यादी
योजना राबिव या आह ेत. िशवाय रा ीय जल अिभयान हा ही उप म हाती घ ेतला अस ून
यासाठी कोट ्यवधी पया ंचा िनधी म ंजूर केला आह े. या अिभमानाचा यशि वत ेसाठी
सवा नी एकज ूटीने य न क े यास पाणीट ंचाई भासणार नाही .
४) िठबकिस ंचन प त राबिवण े :
शेती, बागायतीम य े िठबक िस ंचन, तुषार िस ंचन प ती , राबवून भात , ऊस या ंसार या
िपकांम ये आधुिनक त ं ान वापराव े जेणेक न पाणी कमी लाग ेल.
munotes.in
Page 77
जलस ंवध न
77 ५) न ाजोड क प :
या न ा बारमाही वाहतात या ंचे पाणी न ा जोड क पा ार े कोरड ्या पडल े या न ा ंत
सोडून पा याची ट ंचाई द ूर करता य ेईल. सबंिधत प रसरातील लोका ं या िप या या
पा याचा , शेतीचा आिण उ ोगध ं ांना लाग णा या पा याचा स ुटेल.
६) पा याच े यव थापन करण े :
पा याच े यव थापन हणज े पाणी ज रीप े ा जा त न वापरण े, वाया जाऊ न द ेणे. उदा.
आंघोळीसाठी शॉ वरचा वापर टा ळावा, त ड ध ुणे, दाढी करण े, इ यादी साठी कमी पाणी
वापराव े. भरमसाठ फ ेस येणारे साबण वाप नय े. कारण याला जा त पाणी लागत े.
अशा कार े येक बाबतीत य ेक य न े पा याच े िनयोजन क े यास ितवष हजारो
िलटर पाणी वाच ू शकेल.
७) सेवाभावी स ं थांचा सहभाग :
मिहला बचत गट िक ंवा इतर स ेवाभावी स ं था या ंनी गावातील पा याच े यव थापन
सांभाळावे. पावसा ळा संप याबरोबर िव ा या या सहकाया ने छोट्या-छोट्या ओढ ्यांना
छोटे बंधारे बांधून याव े. वाहते पाणी अडवाव े. पाणी जिमनीत म ुर याम ुळे भूजलपात ळी
वाढेल. यामुळे पाणी ट ंचाई भा सणार नाही .
८) धरणे-तलाव इ यादी न ैसिग क ोता ंमधील गाळ काढण े :
देवतळी, तलाव , न ा आिण धरण े यांम ये हजारो ि व ंटल गा ळ भरलेला आह े तो
अधूनमधून काढ ून टाकला पािहज े. यामुळे पा याचा साठा वाढ ेल, पा याची कमतरता
जाणवणार नाही .
९) न ांचे शु ीकरण :
गंगा, यमुना, गोदावरी इ यादी पिव न ा ं या तीरावर िविवध कारणासाठी लोक जमतात .
तेथे नान करतात , मलमु सोडतात , दुिषत करतात हण ून या पिव न ा श ु
ठेव यासाठी शासनाच े य न चाल ू आह ेतच. उदा. गंगा शु ीकरण . यासाठी लोका ं या
सहकाया ची खया अथा ने गरज आह े. लोकां या ितसादावरच या गो ी अवल ंबून आह ेत.
१०) छोट्या धरणा ंचे बांधकाम :
मोठी धरण े प य ा वरणा या ीन े नुकसानकारक अस यान े छोटे-छोटे पाठब ंधारे उभा न
पा याच े साठे क न पा याची ट ंचाई कमी करता य ेते. यातील गा ळही चटकन काढता य ेतो.
पा याचा द ु काळ कमी झाला तर ि या ंना दूरव न पाणी आण याच े क कमी होतील ,
शेताम य े शेततळी बांध यास वष भर श ेतीला पाणी िम ळेल.
११) चार मोहीम -एक चळवळ :
जागितक पया वरण िदन , जलिदन तस ेच स ाह आदी िदवसा ंचे मह व या मोहीम े या
मा यमात ून समाजातील लोका ंपय त पोचवाव े. munotes.in
Page 78
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
78 पा याची श ु ता, उपल धता , पा याचा प ुनवा पर इ यादी िवषयी समाजमनात
जाणीवजाग ृती क न ही एक च ळवळ हणून राबिवता य ेईल. अथा त लोका ं या य ना ंनी
पाणी स ुटू शकेल.
१२) रेन वॉटर हाव ि टंग :
पावसाच े पाणी श ु असत े. ते पाणी आपण आप या घरा त िकंवा अंगणात टा या बा ंधून
साठव ून ठेव यास ट ंचाई या का ळात उपय ु ठ शकत े. िशवाय पा याचा खच ही नाही त े
मोफत िम ळते. पाऊस जा त पड यास आिण टा या भ न वाह लाग यास िविहर च े
पुनभ रण कराव े. यामुळे पा याची कमतरता जाणवणार नाही .
आपली गती तपासा :
१) पा याची कमतरता कमी कर यासाठी उपाय स ुचवा.
७.३ जलस ंवध न व पा याच े यव थापन
देशाम य े काही रा यात मध ून-मधून पा याची ट ंचाई िनमा ण होत असत े. आप या महारा
रा यातही काही भागा ंम ये दु काळ स य प रि थती िनमा ण होत े, हणून महारा
सरकारन े 'टंचाई म ु महारा २०१९ ' अंतग त जलय ु िशवार अिभयान हाती घ ेतले
आहे. या ार े महारा ट ंचाई म ु होऊ शक ेल.
भारताम य े १४ मोठ्या, ५५ म यम आिण ७०० लहान न ा वाहतात . सरासरी १२००
िमलीमीटर इतका पाऊस पडतो . इतक अन ुकूलता अस ूनही काही भागात द ु काळी
प रि थती उ वत ेच. याचे कारण पा याचा ग ैरवापर आिण पा या या बाबतीत च ुक चे
यव थापन ह े आहे. यासाठी सव तरातील लोका ंची सि य मानिसकता हवी हणज े
लोकां या आिण सरकार या सम वयान े जलस ंवध न साध ेल आिण पाणी ट ंचाईच े
िनमा ण होणार नाहीत .
पाणी स ंवध नाचे उ ेश :
१) भूगभा तील पाणी पात ळीत वाढ करण े.
२) आव यक त ेथे पाणीसाठ े िनमा ण करण े.
३) अि त वात असल े या पाणी साठ ्यांची साठवण मता वाढिवण े.
४) लोकसहभागात ून जल ोतातील गा ळ काढून पाणीसाठा वाढिवण े.
५) िविहरी , बोअरव ेल (िवंधन िवहीर ) यांचे पुनभ रण करण े.
६) बंधा यांची, पाझर तलावा ंची तस ेच लघ ुिसंचन तलावा ंची पाहणी क न आव यक त ेथे
दु ती करण े.
munotes.in
Page 79
जलस ंवध न
79 पा याच े संवध न िविवध े ात क ेले जाते :
१) छोट्या धरणा ंचे आिण काल या ंचे बांधकाम :
वेगाने समु ा या िदश ेने चालल ेले पाणी था ंबिवणे श य आह े अशा िठकाणी धरण बा ंधून
जलस ंवध न करण े, यातून कालव े काढून दु काळ त द ेशाला पाणी पाठिवता य ेईल.
मोठ्या धरणा ंमुळे जैविविवधता धो यात य ेते हणून छोटी -छोटी धरण े ब ांधून पाणीट ंचाई
कमी कर यासाठी जलस ंवध न आव यक ठरत े.
२) शेती े ातील जलस ंवध न :
अ) शेतीसाठी फ ुकट पाणी द ेऊ नय े. पा या या माणात श ेतक यांकडून पैसे वसूल
करावेत, हणज े पा या या अप यय ठ ळेल.
आ) शेती यवसायातील काही िपका ंना कमी पाणी लागत े. अशी िपक े घे यास िक ंवा कमी
पाणी लागणा या वन पत ची लागवड आप या श ेतजिमनीम य े कर यात श ेतक यांना
ो साहन द ेणे.
इ) तुषार िस ंचन, िठंबक िस ंचन प त चा अवल ंब क न पा याची बचत करावी , वाया
जाऊ द ेऊ नय े.
३) नागरी द ेशातील जलस ंवध न :
अ) िप या या पा याचा वापर ठरािवक माणाप े ा जा त झा यास जा त दरान े आकारणी
करावी .
आ) घरगुती वापरासाठी पा याच े िवतरण माण ठरव ून कराव े.
इ) वाया जाणा रे सांडपाणी िक ंवा वापरल ेले पाणी बाग ेतील झाडा ंना, बांधकामासाठी िक ंवा
शौचालयात वापराव े.
ई) घरातील ग ळके नळ / तोट्या आिण फ ुटलेले पाईप व रत द ु त कराव े.
उ) वैयि क गो साठी पाणी वापरताना अप यय टा ळावा.
ऊ) घरी, हॉटेलम य े, व छताग ृहात पा याचा वापर आव यक त ेवढाच करावा .
ऋ) औ ोिगक े ात पाणी मया िदत वापराव े, यो य त ेथे पुनवा पर करावा .
४) पाणलोट े िवकास :
जलस ंवध नासाठी पाणलोट े िवकास काय म भावी आह े. वॉटर शेड हणज े पावसाच े
पाणी उतारा या िदश ेने जात वाहा या िक ंवा नदी या मा यमात ून एका िठकाणाह न बाह ेर
जाते ते े हणज े 'पाणलोट े ' होय.
पाणलोट े ातील जलस ंवध न हणज े एका िविश न ैसिग क े ात पडणा या पावसाच े
पाणी अडिवण े, िजरवण े. याची साठवण ूक कर यात य ेणारे उपाय हणज े पाणी ज ेथे पडत े munotes.in
Page 80
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
80 तेथेच मुरवणे, यामुळे भूगभा तील पाणीसाठा वाढ यास मदत होत े. आिण िविवध िपका ंसाठी
तो पाणीसाठा वापरण े श य होत े. या प तीम ुळे जलस ंवध नाबरोबरच म ृदसंधारण ,
वनीकरण , फळबाग लागवड , िहर या क ुरणांचा िवकास इ . योजना अ ंमलात आण या
जातात . हणून पाणलोट े ात पड णा या पावसा या पा याच े जतन आिण साठवण
कर याच े यव थापन अ य ंत फायद ेशीर आह े आिण पा या या ट ंचाईवर िनर ंतर मात
करणार े आहे.
५) पावसा या पा याच े संवध न :
वषा जलस ंचयन योजन ेम ये पावसाच े शु पाणी घरा या छपराव न प ह ळी ारे पी हीसी
पाईपमध ून साठवण टाक त आणल े जाते. या टाक ला िफ टर लावला क व छ पाणी
टाक त य ेते. ही टाक जिमनीवर अस ून ितला आत ून चुना लाव यात य ेतो. यामुळे पाणी
व छ राहत े. शेवाळ येत नाही . अधून-मधून टाक तील पा याची तपासणी करावी लागत े.
यािशवाय छपरावरील वाह या पा याच े संवध न या प तीन े करता य ेते.
Youtube.com
अशा कार े िविवध े ाम य े जलस ंवध नासाठी भाव उपाय योज यात य ेतात.
आपली गती तपासा :
१) जलस ंवध नातील पा या या यव थापनाच े व प िलहा .
७.४ जलस ंवध नासाठी शासना या योजना
महारा शासनान े पाणी प ुरवठ्याबाबत अन ेक महाम ंडळे थापन क ेली आह ेत, या
मंडळामाफ त पा याच े यव थापन क ेले जाते.
पेयजल योजना
जलिस ंचन योजना
पाझर तलाव munotes.in
Page 81
जलस ंवध न
81 पाणलोट िवकास क प
ामीण पाणी प ुरवठा
जवाहर िविहरी
लघु व म यम पाटब ंधारे
भारत िनमा ण योजना
वजलधारा
अशा िविवध योजना शासन राब वीत आह े.
जलय ु िशवार योजना :
महारा रा यातील पाणी ट ंचाईवर मात कर यासाठी म ु यमं ी देव फडणवीस या ंनी
'जलय ु िशवार ' ही नवी योजना राबिव याचा िनण य घेतला आह े. या योजन े ारे २०१९
पय त संपूण महारा ट ंचाईयु कर याचा िनधा र ांितकारक आह े. इ.स. २०१४ -१५
म ये भूजल पातळीत २ मीटर प े ा जा त घट झाल े या १८८ तालु यातील २ हजार
२३४ गावे तसेच टंचाई प रि थती जाहीर क ेले या २२ िज ातील १९ हजार ५९
गावांम ये हे अिभयान राबिव यात आल े.
या अिभयानाच े मुख उ ेश :
१) पावसाच े पाणी गावा या िश वारातच अडिवण े.
२) भूगभा तील पाणी पात ळीम ये वाढ करण े.
३) सवा ना पुरेसे पाणी उपल ध क न द े याची तरत ूद करण े.
४) िवक ि त पाणी साठ े िनमा ण करण े.
५) अि त वात असल े या पाणी साठ ्यांची मता वाढिवण े.
६) लोकसहभागात ून जल ोतीय गा ळ काढून पाणीसाठा वाढवण े.
७) बंधाया ची, पाझर तलावा ंची, लघुिसंचन तलावा ंची दु ती करण े.
८) िविहरी बोअरव ेल पुनभ रण करण े.
जलय ु िशवार अिभयाना ंतग त, पाणलोट िवकासाची काम े, िसम ट नाला -बांधाची
खोलीकरण व ंदीकरणासह काम े, को हाप ूर प ती या व साठवण ब ंधाया ची दु ती , munotes.in
Page 82
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
82 पाझर तलाव , लघुिसंचन तलावा ंची दु ती , छोटे-छोटे नाले जोड क प , िशवकालीन ,
ि टीश कालीन , िनजामकालीन इ यादी तलावातील माती व गा ळ काढण े इ.
या अिभयानासाठी िविवध िवभागा ंकडील योजना ंतग त िनधी एकि त क न जलस ंधारणाची
कामे हाती घ े यात य ेत आह ेत.
हे अिभयान क ेवळ सरकारी नस ून व यंसेवी सं था आिण नाग रक या ंनी स य सहभाग
दाखव ून ते यश वी करावयाच े आहे.
७.५ जलस ंवध नाचे काही उ ल ेखनीय क प
ये समाजस ेवक अ णा हजार े यांनी आप या द ु काळी गावातील ितक ूल प रि थतीवर
मात क न ाम था ं या सहकाया ने राळेगणिस ीच े नंदनवन क ेले.
१) िहवरे बाजार :
महारा ातील अहमदनगर िज ातील 'िहवरे बाजार ' म ये दु काळी भाग अस ूनही ड गर
उतारावर , अ ंद ना या ंवर छोट े बंधारे, समतल चर काढ ून पाणीसाठ े वाढवल े आिण स ंपूण
गाव िहरवागार क ेला. तेथील सरप ंच पोपटराव पवार या ंनी गावकया या सहकाया ने संपूण
गाव सम ृ केले आहे. तेथील पाणी िनयोजन आिण यव थापन आदश वत आह े.
२) जोहड तलाव :
मॅगसेसे पुर कारान े स नािनत राज थानच े सुपू राज िसंह यांनी राज थान -मारवाडची
दु काळी प रि थती पाह न 'जोहड तलाव ' बांधला. अनेक माणस े व जनावर े य ांना उद ंड
पाणी िम ळू लागल े. िजथे केवळ दा र ्य व उपासमारी होती ितथ े समृ ी ना ंदू लागली .
अशा कारच े १० हजारप े ा अिधक जोहड या ंनी लोका ं या मदतीन े बांधले.
३) पाणी प ंचायत :
पुरंदर ताल ु यातील िवलासराव सा ळुंखे यांनी ३००० एकर मा ळरान िहरव ेगार क ेले. सुमारे
१५०० कुटुंबांना जलसा र स ंक पन ेशी जोडल े. यांची 'पाणी प ंचायत ' सव िस आह े.
४) 'साईबन ' क प / उ ान :
डॉ. सुधा व डॉ . काश का ंक रया या ंनी कारखा यातील सा ंडपा याच े शु ीकरण क न
यावर 'साईबन ' हे िनसग र य उ ान िनमा ण केले आहे. वृ िम अ णा हजारे यांनी 'पाणी
अडवा पाणी िजरवा ', हे ल य ठ ेवून साम ूिहक श ेती सुधा रत क ृषी िवकास साधला आह े.
५) 'वाघाड ' क प :
नािशकम य े 'वाघाड ' क प आह े. तेथील पाणी वाटप स ं था, क पाच े यव थापन
करतात , याचे अहवालही िस करतात . पावसाच े िविहर च े व काल यांचे पाणी एकि त
वाघाड या श ेतक यांनी वापर याम ुळे सामूिहक िवचारात ून उ म कार े शेती करता आली .
यांना आ ंतररा ीय जलिस ंचन आयोगाकड ून पुर कार द ेखील िम ळाला आह े. munotes.in
Page 83
जलस ंवध न
83 'देवस' येथे ४०० चौ. फुटाम य े रेन वॉटर हाव ि टंग केले आहे. यामुळे पाणीट ंचाईतून
येथील लोक म ु झाल े आहेत.
वरील माण े काही उदाहरण े सांगता य ेतील.
या यित र और ंगाबादच े डॉ. माधवराव िचत ळे, मुंबईचे िव ल कामत , पु याचे आनंदराव
पाटील , कोकणातील िस ंधुदुगा तील डॉ . शरदच ं कुळकण या सव जलत ा ंनी, समाज
काय क या नी अथक य ना ंनी पा याची ग ुणव ा राख ून पा याच े उ म यव थापन
केले आहे.
आपली गती तपासा :
१) जलस ंवध नातील काही उ ल ेखनीय क पा ंची माहीती िलहा .
७.६ सारांश
पाणी ह े जीवन आह े. वन पत सह सव सजीवा ंना थोडा का ळही पा यािशवाय जगण े श य
होणार नाही . आप या शरी रात ७० ट के पाणी आह े. पा याखाल या वन पत म य े तर
९५ ते ९९ ट के पाणी असत े. आिण जिमनीवरील वन पतीत ५० ते ७५ ट के पाणी
आहे. पाणी आपणाला पावसापास ून िमळते यातल े ९५ ट के पाणी सम ु ात जात े,
उरले या पा यात बफ िकंवा िहम ७९ ट के असतो . भूिमगत पाणी २० ट के आिण
भूपृ ावरील पाणी (गोडे) १ ट का एवढ ेच असत े. हणज े याव न पा या या बाबतीत िकती
जपून वापर झाला पािहज े हे ल ात य ेते.
पा याच े अनेक गुणधम आहेत. असे हे अ य ंत बह मोल पाणी या या अितवापराम ुळे आिण
लोकां या िन का ळजीपणाम ुळे पुरेसे िमळत नाही , याला पा याची कमतरता अस े
हणतात . कमतरत ेची अन ेक कारण े आहेत याम य े भूिमगत पा या या अिनि त वापर ,
पावसाच े कमी माण , जंगलतोड , न ा-तळी यांचे ोत गा ळाने भरण े, वाढती लोकस ं या,
उ ोगध ंदे आिद अिधक अन ेक कारण े आहेत.
परंतु पाणी ह े 'एकमेवाि तीय 'अस यान े या कमतरत ेवर उपाययोजना करा याच लागतात .
याम य े पा याच े यो य यव थापन , न ाजोड क प , पावसा या पा याच े िनयोजन ,
िठंबक िस ंचन प त , पा याचा प ुनवा पर, छोट्या धरणा ंचे बांधकाम , रेनवॉटर हाव ि टंग अस े
अनेक उपाय योजल े जातात .
या सव उपाया ंनी जलस ंवध न केले जाते. जलस ंवध नामुळे पाणी साठ े िनमा ण केले जातात .
भूगभा तील पाणी साठ ्यात वाढ क ेली जात े. जल ोतातील गा ळ काढून टाकला जातो
आिण आव यक त ेथे या- या द ु या कर यात य ेतात. िविवध े ाम य े जलस ंवध न केले
जाते. उदा. शेती, े , छोटी धरण े, नागरी द ेश, पाणलोट े इ यादी . यासाठी महारा
सरकारन े अनेक योजना आखल े या आह ेत. काही समाजस ुधारका ंनी जलस ंवध न क न
दु काळी भाग सम ृ केला आह े.
munotes.in
Page 84
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
84 ७.७ संदभ ंथ
१) संपादक - हेमराज शाह , जल सा रता , रया पि लक ेश स, को हा पूर - २०१७
२) पांडुरंग भोसल े, िवकासाच े अथ शा आिण क ृषी, काशक च ेतक ब ु स, पुणे -
२००१ .
३) िज हा पाणी व व छता िमशन क िज हा प रषद , िसंधुदुग , रा ीय ामीण प ेयजल
काय म, व छ भारत िमशन माहीती प ुि तका - २०१०
४) महारा रा य सािह य स ं कृित मंडळ, मुख संपादक तक तीथ ल मण शा ी जोशी ,
मराठी िव कोश ख ंड ६
५) 'योजना मािसक ' जुलै १६, मु य स ंपादक िदपीका क छल , संपादक उम ेश उजगर े,
काशक माहीती व सारण म ं ालय , भारत सरकार .
६) लोकरा य (मािसक ) मे २०१२
munotes.in
Page 85
85 ८
घनकचरा
पाठाची रचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ घन कचरा स ंक पना
८.३ घनकच याच े व प
८.४ घनकचरा वग करण
८.५ घन कच या या उगमाची िठ काणे
८.६ घनकच याम ुळे उ वणा या सम या
८.७ घनकच याच े प रणाम
८.८ समारोप
८.९ पाठावरील
८.१० संदभ सूिच
८.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
१) घनकचरा स ंक पना समज ून घेणे.
२) घनकच याम ुळे िनमा ण होणा या पया वरणीय सम य ेचा अ यास करण े.
३) घनकच या या सा ं येिकय बाज ूचा अ यास करण े.
४) घनकच यापास ून उपय ु खत तयार कर याची ि या समज ून घेणे.
५) घनकचरा यव थापन व प समज ून घेणे.
६) घनकचरा य व थापनाच े ामीण िवकासातील मह व अ यासण े.
७) घनकचरा यव थापनाम ुळे मानवी आरो य स ंवध नासाठी होणा या ला भांचा अ यास
करणे. munotes.in
Page 86
ामीण सा धनसंप ीच े यव थापन
86
८.१ तावना
आज घनकच या या सम य ेने संपूण जगभर उ प धारण क ेले आहे. याचा य आिण
अ य प रणाम मानवी आरो या वर होत आह े. याचबरोबर पया वरणावरही याचा घातक
प रणाम होत आह े. पया वरणातील ज ैविविवधता मोठ ्या माणात धो यात आली आह े.
िनसगा त तयार होणा या मानव िनिम त कच याम ुळे संपूण जगा या वातावरणात िवपरीत
प रणाम होत आह ेत. वातावरण द ूिषत झा याम ुळे मानवी आरो यावर वाईट प रणाम होत
आहे. मानवाला अन ेक असा य आजारा ंना सामोर े जावे लागत आह े. ाणी आिण वन पती
जीवनावर या सम य ेचा प रणाम जाणवत आह े. पा याच े दूषण झा याम ुळे मानवा या
आरो यावर होणा या प रणाम या बरोबरच जलचरा ंचे जीवन धो यात आल े आहे.
या सम य ेचा गा ंभीया ने िवचार शासन करीत आह े. नाग रका ंनीही घनकचरा यव थापन
यव थापनाबाबत सजग होण े गरज ेचे आहे. घनकचरा यव थापन ही लोकचळवळ होण े
गरजेचे आहे. देशात घनकचरा यव थापना या सम य ेबाबत अन ेक काय क या नी गे या
शंभर वषा पासून या सम य ेवरील स ंशोधन आिण य व थापना या बाबतीत क ृती कर याचा
य न क ेला आह े. कोकणच े गांधी अ पासाह ेब पटवध न यांनी तस ेच संत गाडग ेबाबा, संत
तुकडोजी महाराज अशा मा यवर समाजस ेवकांनी ामीण व छत े िवषयी नाग रका ंचे
बोधन कर याचा सात यान े य न क ेला.
कोकणच े गांधी अ पासाह ेब पट वध न यांनी िस ंधुदुग िज ातील कणकवली जवळ वागद े
गावात गोप ुरी आ म िनमा ण क न कचरा यव थापनाच े अनेक योग क ेले. संत
गाडगेबाबा या ंनी गावोगाव िफ न नाग रका ंना कच या या भिव यातील सम य ेची जाणीव
क न िदली होती .
महारा रा याच े माजी ामिवकास मं ी वग य आर . आर. पाटील या ंनी महारा
रा यात ामीण व छता वाढावी याक रता 'संत गाडग ेबाबा ाम व छता अिभयान ' व संत
तुकडोजी महाराज व छ ाम पधा योजना स ु के या. जी गाव े या योजन ेत चांगले काम
करतील या ंना ब ीस द े याची योजना स ु केली. नाग रका ंनीही या योजन ेला चा ंगला
ितसाद िदला . क सरकारन े महारा रा या या ाम व छता अिभयाना या धत वर
सु वातीला 'िनम ल ाम व छता अिभयान ' सु केले. संपूण देशभर स ंपूण व छत ेची
चळवळ स ु झाली . अलीकड े तर नगरपािलका महानगरपािलका ' व छ सव ण' सारखी
नवीन योजना िनमा ण क न या योजन ेमाफ त ' व छ भारत सम ृ भारत ' ही चळवळ
घराघरात पोहोच याचा सरकारचा य न आह े. याक रता नाग रका ंचा सहभाग मह वाचा
आहे. घनकच याच े ामीण आिण शहरी पातळीवर यो य यव थापन झाल े तर याचा
सकारा म क प रणाम मानवी आरो य आिण पया वरणातील ज ैविविवधता सम ृ राख यात
होईल. यासाठी घनकचरा यव थापन ही अ य ंत मह वाची बाब आह े. घनकचरा
यव थापनाबाबत या करणात आपण घनकच या या यव थापनाची मािहती घ ेणार
आहोत .
munotes.in
Page 87
घनकचरा
87 ८.२ घन कचरा स ंक पना - या या
१) मानवी यवहा रात िनमा ण झाल े या टाकाऊ घनपदाथा ना घनकचरा अस े हणतात .
असा कचरा घरग ुती यवहारात ून आिण इतर यवहारात ून सात यान े िनमा ण होत
असतो .
२) घनकचरा हणज े मानवा या द ैनंिदन जीवना या वापरात ून उरल ेला िन पयोगी पदाथ .
उदाहरणाथ भाजीपा याचा टाकाऊ भाग , िशळे अ न , घरातील काडीकचरा ,
जनावरा ंचे मलम ू , मानवी मलम ू िविवध व पातील लाि टक इ यादी . घनकचरा
हणज े रोज या वापरात ून िश लक रािहल े या िन पयोगी व त ूंचा साठा होय .
msn.com
घरे, काया लय, भाजी म ंडई, उपहारग ृहे, साव जिनक स ं था, औ ोिगक स ं था, णाल य,
शेती, बांधकाम े या सव िठकाणाह न व ेगवेग या कारचा कचरा रोज या रोज तयार होत
असतो . नाग रक आप या घरात तयार होणारा कचरा र त े, नाले, समु व न ा आधी
िठकाणी क ुठेही फेकून देतात.
िवशेषतः शहरी भागात कचरा टाक याच े माण अिधक असत े. शहरी नाग रका ंना आप ण
कुठेही कचरा टाकला तरी याची यो य िव ह ेवाट स ंबंिधत थािनक वरा य स ं थे या
कम चा या ंनी लावायची असत े असा समज िदसतो . थािनक वरा य स ं थांचे कम चारी त े
काम करत असतात . पण कच याच े यो य िवभाजन कर याची भ ूिमका नाग रका ंनी सु ा
बजावण े मह वाच े आहे.
८.३ घनकच याच े व प . (महारा , भारत , जग)
महारा रा याचा िवचार करता रा यात ितवष अ ंदाजे ९३ लाख टन कचरा तयार
होतो. (महारा ात येक माणूस दर िदवसाला अ ंदाजे ०.१४ ते ०.६३ िकलो कचरा
करतो ) महारा ात तयार होणा या कच याप ैक ७५ लाख टन घणकचरा (८० ट के) नगर
पािलका े ात तयार होतो . वषा ला िकमान ९३००० हजार मालगाडी डब े भरतील एवढा
कचरा महारा ात तयार होतो . देशात व महारा ात ज ेवढ्या महानगरपािलका आह ेत,
यां या े ात िनमा ण होणा या कच याच े व प पाहता ही प रि थती िकती गंभीर आह े
क पना य ेईल.
munotes.in
Page 88
ामीण सा धनसंप ीच े यव थापन
88 को क ४.३.१
अ. . शहर घण कचरा िनिम ती (दरिदवशी )
मेि क टन
०१ िद ली ४६००
०२ चे नई ३५००
०३ मुंबई ५०००
०४ पुणे १५२७
०५ नागपूर ११००
०६ नािशक ४३५
०७ को हाप ूर २५०
०८ सांगली ५५
संदभ - https://mr.wikip edia.org/s/ 306v
को क ४.३.२
कच या या कारान ुसार िविवध भागात होणा या िविवध कार या कच याच े व प प ुढील
माण े प करता य ेईल.
संदभ - https://mr.wikipedia.org/s/ 306v
जगात ितवष १०० कोटी टन कचरा िनमा ण होत असावा असा अ ंदाज आह े. हा सगळा
कचरा एक े िठकाणी रचला तर माउ ंट एवर े ट इत या उ ंचीचा पव त उभा राहील . जगातील
सवा िधक भोगवादी द ेश ह णजे अमे रका ितथ े िनमा ण होणा या कच याची सम या ख ूप
गंभीर आह े. अमे रकेतला रोजचा घरग ुती कचरा , यापारी कचरा , औ ोिगक टाकाऊ कचरा
एक क ेला तर तो साधारणपण े ७ लाख म ेि क टनाह न अिधक भर ेल असा अ ंदाज
वत व यात आला आह े. देशात ४.५० लाख टन ई -कचरा तयार होतो . यापैक ७० ट के
ई-कचरा हा १० रा यात तयार होतो . या रा या ंम ये महारा रा यात २०,२७० टन ई-
कचरा तयार होतो .
महारा ह े देशात ई -कचरा िनमा ण करणार े थम मा ंकाचे रा य आह े. या कच याची
हाताळणी आिण िव ह ेवाट लावण े ही िदवस िदवस ग ंभीर सम या बनत चा लली आह े. ई-
कच यात िविवध कारच े धात ू आिण अित र ग ुणधम असल ेले पदाथ अस यान े ते
जाळ यास यात ून होणा या उ सज नामुळे मोठा धोका िनमा ण होतो . ई- कचरा जिमनीत अ. न. कच याचा कार दरवष तयार होणारा कचरा
(लाख टन )
०१ घरगुती कचरा ७५
०२ िवषारी कचरा १८
०३ दावाखा यातला कचरा ०.११
०४ ई- कचरा ०.२०
एकूण ९३.३१
munotes.in
Page 89
घनकचरा
89 गाडण े िकंवा जाळ ून टाकण े पया वरण आिण आरो या या ीन े अ य ंत घातक आह े. वाढती
लोकस ं या, शहरीकरण उ ंचावल ेले राहणीमान , औ ोिगक करण , लाि टकचा वाढता
वापर याम ुळे तयार होणा या कच याच े माण आिण कार आकार वाढत जातात आिण
सम या िनमा ण होतात . अ व छता , आजार , दूषण याम ुळे स दय हाणी आिण पया वरणाच े
नुकसान , असे अनेक यात ून िनमा ण होतात . या वाढणा या कच या या सम य ेकडे
येक नाग रकान े गांभीया ने पाहण े आव यक आह े.
८.४ घनकचरा वग करण
https://mpcnews.in
८.४.१ भौितक घटकान ुसार
घरात यवसायात उ ोगात िनमा ण होणा या स ि य आिण अस ि य व त ू अशा व त ु ना
टाकाऊ व त ु असे संबोध यात आल े आह े. मानवी मलम ू आिण सा ंडपाणी वगळता
उव रत जो कचरा असतो याला घनकचरा अस े हणतात . तसेच अशा व पाचा कचरा
आठवड े बाजार शाळा म ंिदरे या ा ल न समार ंभ इ यादी िठकाणी मोठ ्या माणात िनमा ण
होत असतो .
अ) जैव िवघटनशील कचरा -
असा कचरा जो ज ैवशा ीय ि य े ारे पूण पणे िवघिटत होऊ शकतो यासाठी हवा
उपल ध असली िक ंवा नसली तरी चाल ू शकत े अशा कच याम य े घरातील कचरा
जनावरा ंचे शेण शेतातील कचरा इ यादी टाकाऊ घटका ंचा समाव ेश होतो
ब) अजैव िवघटनशील कचरा -
जीवशा ी य ि य े ारे या कच याच े िवघटन होऊ शकत नाही असा कचरा . या कच याच े
पुनवा पर यो य आिण प ुनवा पर अयो य अस े दोन कार पडतात .
१) पुनवा पर यो य कचरा -
असा कचरा याला आिथ क मू य आह े पण याची िव ह ेवाट लावायची आह े आिण जो
यां यातील ऊजा मू या या सा ान े वापरात आणता य ेऊ शक ेल असा कचरा या कारात
समािव होतो उदाहरणाथ लॅि टक कागद कपडा इ यादी कार या कच याचा प ुनवा पर
श य आह े. munotes.in
Page 90
ामीण सा धनसंप ीच े यव थापन
90 २) पुनवा पर अयो य कचरा -
असा कचरा क याला आिथ क मू य नाही आिण यात ून काहीच िनमा ण होत नाही
उदाहरणाथ काब न, थमा कोल इ यादी
क) सांडपाणी -
वापरल े या व आव यक नसल े या पा याला सा ंडपाणी अस े हणतात र ंग उगम थान
आिण िवषाण ूंचे माण याआधार े सांडपा याच े दूिषत आिण सा ंडपाणी अस े दोन कार
पडतात .
१) दूिषत पाणी - व छताग ृह शौचालयात ून येणारे पाणी अशा पा यात रोग िनमा ण
कर याच े माण अिधक असत े.
२) सांडपाणी - वयंपाक घर नानग ृह कपड े धुणे यातून येणा या पा यात सा ंडपाणी अस े
हणतात अशा पा यात रोगज ंतूंचे माण त ुलनेने कमी असत े.
८.४.२ सामा य वग करण
१) ओला कचरा / कुजणारा कचरा :-
याम य े जो ओला कचरा असतो आिण िवश ेषत: या यात क ुज याची ि या जलद होत े,
असा कचरा समािव होतो . यात घरात न वापरात आल ेले भाजीपा याच े िविवध भाग ,
जनावरा ंचे शेण, मानवाच े मल, णालयात तयार होणारा ज ैव कचरा , मृत ाणी , मासे, प ी
इ यादी कचरा या कारात समािव होतो .
२) सुका कचरा / न कुजणारा कचरा :-
घरात आिण इतर िठकाणी तयार होणारा स ुखा कचरा हा ब याच व ेळानं न कुजणारा असतो .
याम य े लाि टक या िपश या , थमा कोल, काचे या बाट या , तुकडे झालेली काच , बॅटरीचे
सेल, धातूचे वेगळे वेगळे घटक , िखळे, लेड, फुटले या कपबशा , खराब ब ब , ट्युब या
काचा, फाटल ेले कपड े, कागदी बॉ स इ यादी . याम य े ब रेचसे घटक घटक न क ुजणार े
असतात .
३) पु हा वापरात य े यासारखा कचरा :-
या दो ही कारातील काही कारचा कचरा प ु हा वापर क न यापास ून स ि य खत व
इतर उपयोगी घटक तयार करता य ेतात. ओ या कच याचा वापर स ि य खतासाठी करता
येतो. वापरल ेले कागद व प ु ा यापास ून पु हा कागद आिण प ु ा तयार करता य ेतो. भंगाराचा
पुनवा पर क न यापास ून वापरात यो य व त ू तयार करता य ेतात. लाि टकवर ि या
क न याचा प ुनवा पर पुनवा पर करता य ेतो.
munotes.in
Page 91
घनकचरा
91 ८.५ घन कच या या उगमाची िठ काणे
घनकच याचा उगम खालील माण े चार कार े होतो.
१) घरात तयार होणारा कचरा :-
याम य े िश लक रािहल ेले अ न , भाजीपाला , फळे इ यादीच े तुकडे, कपडे, लाि टक
घरगुती वापरातील व त ू , जनावर े व मानवाच े मलम ू , काडीकचरा इ यादी घनकचरा हा
घरात तयार हो तो. ामीण भागाप े ा शहरात या कच याच े माण जा त असत े.
२) शेतात तयार होणारा घनकचरा -
शेतात ाम ु यान े िपका ंचे अवश ेष, सडल ेली फळ े, पाला, झाडांची खोड ं, वेल इ यादी
घनकचरा श ेतात तयार होतो . या कच याचा उपयोग क न स ि य खत तयार करता य ेते.
शेतीला हा कचरा पु हा उपयोगी ठरतो . शेती उ पादनाच े माण आिण दजा वाढवायला
मदत होत े.
३) इतर िठकाणी तयार होणारा कचरा :-
कंप यांमधील टाकाऊ घटक , मृत ाणी , काचा, टाकाऊ फिन चर, कारखा यातील राख
अशा व पात इतर व पाचा कचरा तयार होत असतो . या कच याची सम या
िदवस िदवस ती होत आह े. िवशेषतः औ ोिगक द ेशात या कच याची सम या अिधक
ती झाल ेली आह े. पया वरणावर याचा वाईट प रणाम होत आह े
४) इले ॉिनक कचरा -
इले ॉिनक टाकाऊ व त ू उदाहरणाथ संगणक, मोबाईल फोन , िबघडल ेले दूरदश न संच,
या घटकापास ून िनमा ण होणा या कच या ला ई -कचरा अस े हणतात . हा ई-कचरा
धोकादायक असतो . या कच यात रासायिनक स ंयुगे असतात . बे रिलयम , पारा व क ॅडिमयम
यासारख े जड धात ू इले ॉिन स कच यात आढळतात . हे सव जड धात ू अिवघटनशील
असतात . यामुळे पया वरणात त े दीघ काळ िटक ून राहतात . ई- कच याच े यव थाप न ही
मोठी ग ंभीर सम या जगासमोरच उभी रािहल ेली आह े.
८.५.१ ामीण भागात आढळणारा ज ैव िवघटनसशी ल कचरा आिण अज ैिवक
िवघटनशील कचरा
अ) जैव िवघटनशील कचरा :
भा या आिण फळा ंचा उरल ेला भाग , केळीची पान े, नारळा या करव ंट्या, अंड्याची टरफल े,
वाळल ेली फुले, फां ा इ यादी व पाचा कचरा ामीण भागात घरग ुती व पात व या
िठकाणी भाजी आिण फळा ंची िव होत े, अशा व पाचा कचरा मोठ ्या माणात तयार
होतो. भाजी िव या िठकाणी व आठवडा बाजारात मोठ ्या माणात भाजीपाला य ेतो.
काही व ेळा सव भाजीपाला िव होत नाही , यामुळे भाजी िव ेते िश लक रािहली भाजी munotes.in
Page 92
ामीण सा धनसंप ीच े यव थापन
92 तेथेच फेकून देऊन जातात . कोबी व लॉवर यासार या भा या ंची उपयोगात न य ेणारी
पाणे याचा कचरा मोठ ्या माणात तयार होत असतो .
१) मांसाहारी कचरा -
हा कचरा घरग ुती व पात आिण यावसाियका ंकडूनही िनमा ण होत असतो . ामीण आिण
शहरी भागा त या कच याच े माण ख ूप मोठ े असत े. यात ा या ंची हाड े, क बडीच े िपसे,
क बडी या पोटातील टाकाऊ भाग इ यादी .
२) वयंपाक घरातील कचरा -
वयंपाक घरात राख , कोळसा , कॉपी पावडर , घरात तयार झाल ेला कचरा , अ नधा य
व छ करताना िनमा ण होणारा कचरा इ यादी .
३) जनावरां या गोठ ्यात तयार होणारा कचरा -
जनावरा ंनी खाऊन िश लक रािहल ेला काडीकचरा , शेण, मू इ यादी .
ब) अजैिवक िवघटनशील कचरा -
अ) कागद - व ा, पु तके, वत मानप े, पु े अशा व पातील कचरा .
आ) लॅि टक क ॅरीबॅग, व तूंची खोक , दुधा या िपश या , तुटलेली लाि टक भा ंडी,
पा या या बाट या , रका या ट ूथपे ट इ यादी .
इ) धातु- िनकामी लोख ंड, तांबे आिण टील , औषधी गो या ंची वे टने, अ नपदाथा साठी
वापरली जाणारी ॲ य ुिमिनयमची व े ने इ यादी .
ई) काच- बाट या आिण काच ेचे तुकडे.
उ) चामड े - तुटले या चपला आिण ब ॅगा.
ऊ) रबर- लीपस
ऋ) िव ुत वायर - खराब झाल ेले बॅटरी स ेल, इले ॉिनक कचरा इ यादी .
munotes.in
Page 93
घनकचरा
93 को क ८.५.१
अ.
. घन कच याच े
कार ितिदन व
ितमानसी िनिम ती सांडपा याच े ोत सांडपा याच े
कार ित िदन व
ित मानसी िनिम ती
१ जैव
िवघटनशील १४० ॅम से टीकट ॅंक असणार े
आिण शोषखड ्डा नसणार े शौचालय दूिषत पाणी ३ िलटर
२ पुनवा पर यो य
अजैिवक
िवघटनशील
कचरा ३० ॅम नानग ृह/ वयंपाक
गृह सांडपाणी १२ िलटर
३ पुनवा वापरास
अयो य
अजैिवक
िवघटनशील
कचरा ३० ॅम वयंपाक ग ृह सांडपाणी ५ ते १०
िलटर
४ एकूण २०० ॅम कपडे धुणे सांडपाणी १० िलटर
ा या ंसाठी वापरल े जाणार े सांडपाणी १० ते १५
िलटर
संदभ - https://mr.wikipedia.org/s/ 306v
८.६ घनकच याम ुळे उ वणा या सम या
घनकच याच े यो य यव थापन न क े यास अन ेक प रणामा ंना सामोर े जाव े लागत े. ते
प रणाम प ुढील माण े आहेत.
१) प रस र अ व छ होतो :
कचरा इत त त : फेक याम ुळे प रसर अ व छ होतो . आजूबाजू या प रसरात घाणीच े
सा ा य पसरत े. नाग रका ंना याचा नाहक ास सहन करावा लागतो . नाग रका ं या
आरो यावर वाईट प रणाम होतो . प रसरात घाणीच े सा ा य पसरत े.
दुग धीमुळे ास यायला ास होतो. ये नाग रक आिण लहान म ुलांना तर याचा ख ूप
मोठा ास होतो . यामुळे माशा , डास, मुं या, झुरळे मोठ्या माणात िनमा ण होतात . यामुळे
संसग ज य आजारा ंना आपोआप आम ं ण िमळत े.
२) पाणी दूषणाचा धोका िनमा ण होतो :
कचरा जिमनीवर टाकला तरी या यातील िव षारी व जिमनीतील जल ोता ंम ये
िमसळतात . तसेच कारखा यात ून बाह ेर पडणारा कचरा , टाकाऊ िवषारी घटक न ा ,नाले व
समु ात सोडल े जातात . कच यात ून पाझरणा या पा याम ुळे िविहरी , बोरवेलचे पाणी खराब
होते. मानवाच े आरो य िबघड याच े मह वाच े कारण ठरत े.
munotes.in
Page 94
ामीण सा धनसंप ीच े यव थापन
94 ३) दूषणाचा धोका :
या जिमनीवर कचरा टाकला जातो (डि पंग ाउ ंड) या कच यात सग या कारचा कचरा
असतो . ामु यान े लाि टक जिमनीत िवरघळत नाही . यामुळे आिण इतर कच याम ुळे भू-
दूषणाचा धोका िनमा ण झाला आह े. िशवाय कचरा टाक यासाठी िविवध ठीकाणी
उपयोगात य ेणारी शेकडो एकर जमीन वाया जात े. सदर जिमनीवरील जीवस ृ ी व वन पती
जीवन भािवत होत े.
४) जैविविवधत ेला धोका :
या जिमनीवर कचरा टाकला जातो या जिमनीवरील ज ैविविवधता धो यात य ेते.
जिमनीची स ुपीकता न होत े. जिमनी श ेतीसाठी िन पयोगी ठरतात . सदर जिमनीत
वन पती उगव ून येत नाहीत . ाणी जीवनावरही याचा वाईट प रणाम होतो . देशाची ही मोठी
संप ी वाया जात े.
५) सांडपा या या िनच याचा :
अलीकड े काही ताल ु या या गावा ंचे नगरप ंचायतीत पा ंतर झाल े आहे. यातील बह ता ंश
नगरप ंचायतीनी आप या काय े ातील सा ंडपा याच े यो य िन योजन आिण यव थापन
केले नाही . यामुळे गटारा या पा याचा श ेवट क ुठे होतो याच े कोणालाच काही द ेणेघेणे
नसते. पाणी श ेजारील िप या या पा या या िविहरी िझरपत े. काही िठकाणी
कािवळ ,डाय रया ,कोलायटीस यासार या स ंसग ज य आजारा ंना आम ं ण िमळत े. िशवाय
प रसरात िचखला चे सा ा य आिण यात ून िनमा ण होणारी गिल छ व ती डासा ंचे
सा ा य याम ुळे मानवी आरो य धो यात य ेते. गटाराच े पाणी त ुंबून रािह याम ुळे जिमनी
पाणथळ हो याची श यता जा त असत े. अशा कार े कच या या सम य ेमुळे वरील
प रणाम िनमा ण होतात .
८.७ घनकच याच े प रणाम
१) नैसिग क स दय कमी होण े :
पसरल े या घन कच याम ुळे नैसिग क स दय कमी होत े. तसेच उ ोगा ंम ये वापर यात
येणा या लोरो ल ुओरोकाब नमुळे उ च वातावरण तरातील ओझोन थराचा य होत
आहे. औ ोिगक दूषणांमुळे ह रतग ृह प रणाम (सूया कडून आल ेली उ णता प ृ वीवरील
वातावरणात थानब ंधन झा याम ुळे होणारा प रणाम ) जाणव ू लागल े आह ेत. अणुऊजा
क पा मधून होणार े िकरणो सज न सजीव स ृ ीला हानीकारक ठरत आह े.
२) कच याची द ुग धी :
साठिवल े या कच यापास ून दुग धी िनमा ण होत े. कचरा प ेटीतून भ न वाहण े, तेथेच कुजून
दुग धी पसरण े, पा यात िमसळ यान े पाणी द ूिषत होण े व शहरी प रसर अ व छ िदसण े या
गो ी सव सामा य झा या आह ेत. गोळा क ेलेला कचराही शहराबाह ेर उघड ्यावर टाक ून
िद यान े तेथेही मोठ ्या माणावर द ूषण होत असल ेले बह त ेक िठकाणी िदस ून येते. घन
कचरा वतः वाह न जात नाही . munotes.in
Page 95
घनकचरा
95 ३) िवषारी वाय ू :
नागरी घन कचरा िव ह ेवाटीची िठकाण े िकंवा भूिमभरण िठकाण े यांमधून िवषारी वाय ू बाहेर
पडतात . ई-कच यातील ९० ट के पे ा जा त कचरा म ेटल काढ यासाठी जाळला जातो .
मदर बोड जाळ यास यातील घातक ग ॅस पया वरणावर ग ंभीर प रणाम क शकतो . तसेच
यामुळे िकडनीवर प रणाम होऊ शकतो . िस हरम ुळे डोळा , म दू आिण शरीरा या िविवध
भागांवर प रणाम करत े. तसेच िशस े सवा त घातक अस ून हा हाय ब ड ेशर, वं व व,
कॅ सरसारख े आजार होऊ शकतात .
४) रोगांचा सार :
घन कचरा िव ह ेवाटीची िठकाण े अनेक रोगा ंना आमंि त करतात . कच याम ुळे अनेक गंभीर
आजार होऊ शकतात . तसेच जनावर े, क बड ्यांसारख े प ी कच या या स ंपका त आ यास ,
यां या पोटात कचरा ग े यास अशाव ेळी स ंबंिधत जनावर , प याच े मांस आिण स ंबंिधत
जनावरा ं या द ुधातूनही मानवी आरो याला धोका होऊ शकतो .
५) पया वरणाला धोका :
ई- कच यामध ून ४८ कारच े दूषके बाहेर पडत आह ेत. इले ॉिन स व त ूंचे माण ख ूप
वाढल े आह े. इले ॉिनक उ पादना ंम ये मोठ्या माणावर पधा आ यान े िक य ेक
कार या गो ी बाजारात य ेऊ लाग या आह ेत. बदल या डमुळे मोठ्या मा णावर व त ू
उपल ध झा या आह ेत. अनेक कंप यांचा खप हो यासाठी ई - ोड ट तयार करतात . पण
तीन त े चार वषा त एखा ा व त ूचा पाट िमळण े बंद झाला क ती व त ू टाकून दे यािशवाय
पया य नसतो . यामुळे ई-कचरा वाढला क पया वरणाला धोकाही वाढत आह े.
८.८ समारोप
घनकच याची िनिम ती घराघरात ून होत अस यान े गोळा होणा या घनकच याच े माण वा
याचा दजा यावर िनय ं ण ठ ेवता य ेत नाही . प रणामी याची साठवण , वाहतूक यव था वा
यावरील ि या या ंचे िडझाईन कर यासाठी सा ंि यक प त चा वापर करावा लागतो .
साहिजकच ही यव था सव प रि थतीत काय म राह यासाठी अिधक लविचक व
सुस ज ठ ेवणे आव यक ठरत े. यासाठी लागणारी साधन साम ु ी, मनु यबळ व आिथ क
तरतूद बह त ेक नगरपािलका ं या आवा याबाह ेरची गो असत े. यामुळे कचरा प ेटीतून भ न
वाहणे, तेथेच कुजून दुग धी पसरण े, पा यात िमस ळ यान े पाणी द ूिषत होण े व शहरी प रसर
अ व छ िदसण े या गो ी सव सामा य झा या आह ेत. गोळा क ेलेला कचराही शहराबाह ेर
उघड्यावर टाक ून िद यान े तेथेही मोठ ्या माणावर द ूषण होत असल ेले बह तेक िठकाणी
िदसून येते.
स या या काळात घनकचरा िक ंवा कचरा एक मोठी सम या िनमा ण झाली आह े. यात
लॅि टक , ई-कच याची भर पड याम ुळे हा स ंपूण जगासमोरचा मोठा पया वरणीय
िनमा ण झाला आह े. कच या या यो य िव ह ेवाटी या अभावाम ुळे या प रसरात कचरा
साचतो अथवा टाकला जातो या प रसरात घाणीच े सा ा य पसरत े. तसेच रोगराईला ही
आमं ण िमळत े. munotes.in
Page 96
ामीण सा धनसंप ीच े यव थापन
96 ८.९ पाठावरील
.
१) घन कचरा स ंक पना प क न घनकचरा सम य ेचे व प सिव तर िवशद करा .
२) घन कच याच े भौितक घटकान ुसार व प प करा .
३) ामीण भागात तयार होणा या ज ैिवक व अज ैिवक कच याच े व प प क न िविवध
वग वारीत कच रा िनमा ण हो याच े माण िलहा .
४) घणकच याम ुळे उ वणा या सम या व याच े प रणाम सिव तर िलहा .
५) िटपा िलहा
१) घनकच याच े वग करण
२) घनकच याम ुळे उ वणा या सम या .
३) घनकच याच े प रणाम
८.१० संदभ सूिच
१) marathivishwakosh.org
२) mr.vikipedia.in/hea
३) google.com/amp/s/www . removablesverdes.com
४) arogyavidya.net/solid west
५) मांग याच े वरदान क ंपो ट खत , ले. वसंत ब बटकर , अिखल भारतीय क ृषी गोस ेवा
संघ, गोपुरी, वधा , (महारा )
६) mpcb.gov.in
७) mahatb.com
८) https://mr.vickypedia.org
munotes.in
Page 97
97 ९
घनकचरा यव थापन
(Solid Waste Management )
पाठाची रचना :
९.१ पाठाची उि े
९.२ तावना
९.३ घनकचरा यव थापन स ंक पना / या या
९.४ घनकचरा यव थापन ि या
९.५ सांडपाणी यव थापन
९.६ घनकचरा यव थापनाच े मह व
९.७ समारोप
९.८ पाठावरील
९.९ संदभ सूिच
९.१ पाठाची उि े
१) घनकचरा यव थापन व प समज ून घेणे.
२) घनकचरा यव थापनाच े ामीण िवकासातील मह व अ यासण े.
३) घनकचरा यव थापनाम ुळे मानवी आरो य स ंवध नासाठी होणा या लाभाचा अ यास
करणे.
४) घनकच यापास ून उपय ु खत तयार कर याची ि या समज ून घेणे.
९.२ तावना
घनकचरा व याची िव ह ेवाट ही जगाप ुढील एक मोठी सम या आह े. पूव या काळी
घनकचरा िव ह ेवाटीची फार सम या न हती ; कारण लोकस ं या कमी होती आिण
घनकचरा टाक यासाठी जमीन मोठया माणात उपल ध होती . परंतु आता लोकस ं या
वाढ याम ुळे घनकचरा मोठया माणात तयार होतो व जमीन प ूव होती त ेवढीच
आहे. घनकचरा मोठया माणात िनमा ण हो याच े कारण हणज े शहरीकरण , औ ोगीकरण , munotes.in
Page 98
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
98 लाि टक व त ू, उंचावल ेले राहणीमान आिण यासाठी लागणा -या वेगवेगळया कार या
व तू, वाढल े या लोकस ं येची अ नाची गरज भागिव यासाठी श ेतातील वाढल ेले उ पादन
व यापास ून िनघणारा घनकचरा . या सव घनकच -याचे यव थापन करण े िदवस िदवस
अवघड होत चालल े आहे.
घनकचरा द ूषण िदवस िदवस वाढतच आह े. भारतात दरमाणशी दर िदवसाला ०.४ िक. ॅ
एवढा घनकचरा तयार होतो . याव न घनकचरा द ूषणाची क प ना आपण क शकतो .
शेतातून िकंवा घरात ून िनघाल ेला घनकचरा उघडयावर टाकला जातो , तो कुजतो व
यापास ून दुग धी सुटते याबरोबर क टका ंची उ प ी होऊन आरो यास हानी पोहोचत े.
९.३ घनकचरा यव थापन स ंक पना व या या -
मानवा या रोज या क ृतीतून तयार होणा या अन ेक टाकाऊ पदाथा ना घनकचरा हणतात .
यो य वापर क ेला तर “टाकाऊ पदाथ ” सु ा मौ यवान ोत होऊ शकतो . मानवी समाजात
घनकचरा ही आिथ क िवकास , पया वरणाचा हास आिण आरो या या सम या या ीन े
गंभीर बाब आह े. यामुळे हवा, पाणी व जमीन द ूिषत होऊन मानवी अिधवासाला धोका
िनमा ण होत आह े. घन कच याच े संकलन , साठवण , वाहतूक, ि या व िव ह ेवाट िक ंवा
पूनवा पर इ. बाबी घन कचरा यव थापनात य ेतात.
या या : “कचरा यव थापन हणज े कचरा गोळा क न याच े वग करण , यानुसार याचा
पुनवा पर िक ंवा यावर ि या क न यो य र या याची िव ह ेवाट लावण े.”
९.४ घनकचरा यव थापन ि या
ामीण आिण शहरी सव च भागा ंम ये घनकच याच े यव थापन ही आता काळाची गरज
झाली आह े. याक रता थमतः नाग रका ं या पातळीवर याच बरोबर थािनक वरा य
सं था, ामपंचायती ामीण भागातील सा मािजक स ं था या सवा चा यात ाम ु यान े
सहभाग असण े गरजेचे आहे.
९.४.१ स ि य कच याच े यव थापन :
स ि य कचरा मोठ ्या माणात ओ या व पाचा असतो . यात ाम ु यान े घरातील शेण,
खरकट े अ न , टाकाऊ भा या , मासे, मांस, बाजारातील टाकाऊ भाजीपाला ,
पालापाचो ळा, झाडां या फा ं ा व कागद इ यादी पदाथा चा समाव ेश असतो . िनसगा म ये
स ि य पदाथा चे िवघटन व पाचन न ैसिग क र या ब ॅ टे रया माफ त चाल ू असत े. मा
माणसा ंची एकि त दाट व ती झा याम ुळे अशा व तीतील स ि य कच या या
यव थापनासाठी आप याला जाणीवप ूव क यव था करावी लागत े. भारतातील हवामान व
वातावरण प रि थतीत स ि य कच यावर ि या करण े सोयीच ं व फायद ेशीर ठरत े. थंड
हवे या द ेशातून वलन ि या , रासायिनक िवघटन प ती वापर या जातात पण या
प तीम ुळे वातावरण द ूिषत होत े, हणून आप या देशात न ैसिग क िजवाण ू िणत ि या
वापरण े फाय ाच े ठरते.
munotes.in
Page 99
घनकचरा यव थापन
99 १) खत खड ्डा :
िनसगा त स ि य पदाथा चे िवघटन सतत होत असत े. या त वाचा वापर क न िविवध खत
तयार कर या या प ती िवकिसत क े या आह ेत. सव साधारणपण े घरग ुती वापरासाठी
करावयाचा खत खड ्डा ३ फूट ंद व ३ फूट खोल अथवा सोयी माण े अिधक फ ूट लांब
असू शकतो . या खड ्याम य े कचरा िविवध प तीन े भरता य ेऊ शकतो . या मा यमात ून
घनकच याच े चांग या कार े स ि य खत तयार करता य ेते.
२) जैिवक वाय ू सयं (बायोग ॅस) :
याम य े िनव तीय पाचन ि या होत े. स ि य पदाथा चे ऑि सजन िवरहीत प रि थतीत पाचन
होते. हे काय िनव तीय िजवाण ू ारा होत े. स ि य पदाथ ऑि सजन िवरहीत क ुज यास व
यातून वलनशील िमथ ेन व काब न डायऑ साइड , हाय ोजन इ यादी िमळतात व खत
िमळत े. काही स ि य पदाथ मोठ्या माणावर िमळ ू शकत अस यास या िठकाणी ज ैिवक
वायु संयं उभार यास फायद ेशीर ठरत े. जे पदाथ िनवा त पाचनास यो य असतील त े वेगळे
एक क न या पदाथा चे जैिवक स ंयं ात िनवा चन करता य ेईल. यामध ून तयार होणारा
जैिवक वाय ू जळण हण ून वापरता य ेईल, व यात ून बाह ेर पडणार े खत िवकता य ेईल अथवा
शेतीसाठी वापरता य ेईल. अशा कारची म ंडईतील भाजीपा या या काचा यावर चालणारी ,
कारखा यातील उप हार ग ृहा या कच यावर चालणारी ज ैिवक स ंयं े यश वी ठरली आह ेत.
३) गांडूळ खत :
गांडुळा ार े स ि य कच याच े उ कृ स ि य खतात पा ंतर करता य ेते. हे अनेक योगा ार े
िस झाल े आहे. गांडूळ स ि य पदाथ अ न हण ून वापरतात . गांडुळा या िविवध जातीवर
संशोधन क न काही िविश जातीच े संवध न क न जा त काय म जाती व ेग या क े या
गे या आह ेत. अशा कारच े मु ाम वाढल ेले गांडूळ कच या या िढगा या त सोडल े जातात .
सव कचरा खाऊ ंन ते कच याच े खताम य े पांतर करतात .
हे खत श ेतीसाठी अ य ंत उपय ु स ि य खत ठरल े आहे. गांडूळ वापरासाठी करावया या
ढीगां या प ती गा ंडुळा या जाती माण े वेगवेग या आह ेत. िविश प रि थतीन ुसार यो य
जात िनवडा वी लागत े.
munotes.in
Page 100
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
100
गांडूळ खत िनिम ती:-
गांडुळा या मदतीन े कच यापास ून स ि य खत तयार कर यात य ेते. याम ुळे केरकच याच े
िनमू लन तर होत ेच, सोबतच खत िमळा याम ुळे शेतीचे उ पादन वाढ यास मदत होत े.
खड्या या तळाशी चापट दगडा या त ुकड्यांचा थर घालावा . लवकर न क ुजणार े कड याच े
तुकडे, कडबा , पाचरट , अध वट क ुजलेला कचरा टाकावा . खड्ड्यात दररोज श ेण, गुरांचे
मलमू , कोरड े गवत, पालापाचोळा , िपकांची धसकट े, िपकांचा प ढा िकंवा कडबा घरातील
कचरा या ंचा थर घालावा . २५ स िटमीटर थर उ ंच झा यावर यावर पाणी टाकाव े. हणज े हे
पदाथ मऊ होतील व त े घ दाबता य ेतील. अशा त ह ेने एक थर भर यान ंतर यावर
शेणकाला व थोडी राख िक ंवा माती टाकावी . यामुळे कुज याची ि या जलद गतीन े होते.
शेवटचा थर वाळल े या कच याचा असावा . या पूण भरल े या खड ्यातील कचरा प ूण वेळ
ओला असण े आव यक आह े. कच याचा थर अिधक जाड नसावा . नाहीतर खड ्ड्यातील
तापमान ६० अंश सेि सअस पय त पोच ून ही उ णता गा ंडूळासाठी न ुकसानकारक होईल .
येक खड ्ड्यात साधारणपण े दीड िकलो िक ंवा दीड हजार गा ंडूळ टाकाव ेत ही स ं या
दु पट हो यासाठी ३० ते ४० िदवसा ंचा वेळ लागतो . या कालावधीन ंतर यातील सव
कच याच े गांडूळ खतात पा ंतर होत े. यानंतर गा ंडूळे आिण गा ंडूळ खत खड ्ड्यातून वेगळे
करावे. खतापास ून गांडूळे वेगळे कर यासाठी क ुजलेला ओला कचरा सावलीत ठ ेवावा
आिण यावर पाणी िश ंपडणे थांबवावे याम ुळे सव गांडुळे थरा या खालील भागात ज ेथे
ओला या चे माण वर या थराप े ा जा त अस ेल तेथे जमा होतील . तयार झाल ेले खत
जिमनीत टाकाव े याम ुळे जिमनीतील स ि य पदाथा ची पातळी िटक ून राहील .
munotes.in
Page 101
घनकचरा यव थापन
101 ४. नॅडेप कंपो ट :
या प तीत कचराक ुंडी िवटा ं या साहा यान े जिमनी यावर बा ंधली जात े. वीट
बांधकामा ंम ये खत तया र हायला हव ेची काही माणात आव यकता असत े, यासाठी
टाक ला चौफ ेर िछ े ठेवली जातात . या टाक त वरील माण े कचरा श ेण व माती व ेगळा
थरांम ये भरल े जातात . या प तीत जा त चा ंग या तीच े खत िमळत े. मा या प तीत
खड्डा बा ंधकामासाठी स ु वातीला भा ंडवली ग ुंतवणूक करावी लागत े. खड्यात होणारी
िवघटनि या ऑि सजन या सािन यात पाचन करणा या िजवाण ू ारा होत े.
काब नडायऑ साइड , हाय ोजन , अमोिनया इ यादी वाय ू हवेत िनघ ून जातात . खत हण ून
वापरता य ेणारे घनपदाथ िमळतात .
मु. पुसद, िज हा - यवतमाळ य ेथील गा ंधीवादी श ेतकरी ी नारायणराव द ेवराव पा ंढरीपा ंडे
यांनी आप या गोधन क ात या ं या वतः या योगशील िवचारात ून ही प ती िवकिसत
केली. यां या नावाव न या प तीला 'नॅडेप कंपो ट' प ती अस े नामकरण कर यात
आले.
मह वाच े वैिश ्य अस े क अगदी कमी कालावधीत चा ंगले कुजलेले कंपो ट खत तयार
होते. तयार होणा या खताम य े अ न याच े माण वाढत े. या कारात श ेणाचा कमी
उपयोग क न जा तीत जा त क ंपो ट खत बनवता य ेते.
प ती -
कमीत कमी श ेणापास ून अिधकािधक खत तयार कर याची ही प ती आह े. न ाचे शेकडा
माण या प ती म ुळे वाढत े. एका गाई या (संपूण ) शेणापास ून वषा काठी ८० ते १०० टन
(कमीत कमी १५० गाडी खत ) घेता येते. रासायिनक खता या िहशोबान े या खताची िक ंमत
पंचवीस हजार पय े पय त येते. शेतीला खत िमळव ून हा एक फायद ेशीर उ ोग बन ू शकतो .
ही प ती स ंपूण अ द ूषणकारी आह े. रा ाची खताची गरज १००% भागून द ूषणापास ून
रा ाची स ुटका होईल या खतात न फ ुरद व पालाश या ंचे माण - न ०.५ ते १.५
ट के, पुरद ०.५ ते ०.९ ट के, पोटॅश १.२ ते १.४ ट के ईतके असत े.
नॅडेप खतासाठी िवटा ंचे टा या :-
यो य पाया भ न जिमनी या वर िव टांचे चौकोनी टा या बनवा या . िभंतीची जाडी ९ ईंच
ठेवावी. टा याची नवीन स ंशोधनान ुसार आतील ला ंबी १२फुट, ंदी ५ फूट व उ ंची ३ फूट
ठेवणे आव यक असत े. अशा कार े टा या या आकारमान १८० घनफूट होईल . िवटांची
जुळवणी व बा ंधकाम , करावे. टा या या तळाचा भाग ध ू मसान े िवटा दगड घाल ून टणक
बनवावा .
टा या हवादार असा यात . खत तयार हायला हव ेची काही माणात आव यकता असत े.
यासाठी टा याला चौफ ेर िछ े ठेवली जातात . टा याच े बांधकाम करताना दर दोन
थरानंतर ितस या थराच े बांधकाम करताना दर िवट ेआड सात इ ंच अंतर ठेवून वीट जोडत
यावी. अशा कार े टा या या चारही बाज ूला िछ े बनतील .िछ े ठेवताना पिह या
लाईन या दोन छी ा ंम ये दुस या लाईनची िछ े यावीत (एकावर एक नको ) आिण द ुस या munotes.in
Page 102
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
102 लाईन या दोन िछ ा ं या मधोमध ितस या ओळीची िछ े यावीत . अशा कार े ितस या
सहा या व न या थरात िछ े बनतील या टा या ंना (िछ े न बुजवता ) आतून-बाहे न व
तळात श ेणाने सारवाव े टाकाव े. बांधलेले टाके पूण वाळ यान ंतरच वापरायला स ु वात
करावी .
खत तयार कर यासाठी सािह य -
अ) १४१० ते १५०० िकलो ॅम (४०० घनफूट) वजनाचा काडीकचरा , सुकले या साली ,
गवत, कोव या फा ं ा, तरोटा , गोक , ऊस, केळी या ंचा पाचोळा , पराठ्या, तुराट्या,
वारीची ताट े, फण,वांगे, िमरची , केळीची झाड े ,टमाटे इ यादी श ेतातील कचरा
वापरता य ेतो.
आ) शेण - ९० ते १०० िकलो ॅम (८ ते १० टोपल े) िकंवा गोबर ग ॅस मध ून बाह ेर पडल ेली
सुक लरी , ताजी पातळ अस ेल तर २०० ते २५० िकलो ॅम लाग ेल.
इ) सुकलेली गाळल ेली माती - मातीत काच गोट े लॅि टक रबर इ यादी खतात पा ंतर न
होणा या व त ू नसा यात . अशी माती १४५० िकलो ॅम (अंदाजे १२० टोपल े) गाळाची
िकंवा गोठ ्यातील िक ंवा जनावर े उभी करतात त ेथील म ु ाने िभजल ेली अस यास
अिधक फायद ेशीर.
ई) पाणी - पा याची मा ा माण ऋत ुमानान ुसार लाग ेल. साधारणतः स ुकले या
कच या या इतक े अिधक ३५ ट के बा पीभवनाच े िमळून १५०० ते २००० िलटर
पाणी लाग ेल. कचरा िहरवा अस यास या या वजनाइतक े पाणी , अध वट ओला
(िहरवा ) कचरा अस यास या या दीडपट पाणी , व कोरडा वाळल ेला कचरा
अस यास उ हा यात या या द ु पट पाणी लाग ेल. खताची ग ुणव ा वाढिव यासाठी
जनावरा ंचे मू फार उपय ु असत े. यामुळे खत तयार हो याची ि या जलद होत े.
टा या भर याची प ती -
वरील सव सािह य एकि त झा यावर खाली िदल े या मान े टा या भराव े. लोणच े जसे
आपण एकाच िदवशी घालतो तस ेच नॅडेप टा या एकाच िदवसात अिधकािधक ४८ तासात
भ न सील क ेले जाते. टा या भर याच े काम अध वट म य ेच सोड यास खत बन या या
ि य ेत बाधा पडत े.
थम भराई -
टा या भर याच े काम स ु कर याप ूव टा या या आतील िभ ंती व टा याच े तळ श ेण
पा या या साड ्याने चांगले ओल े कराव े.
थम थर - कच याचा ६ इंच जाडीचा थर टा या या तळावर रचावा . या ३० फूट जाग ेत
१०० ते ११० िकलो कचरा बस ेल. munotes.in
Page 103
घनकचरा यव थापन
103
दुसरा थर -
१२५ ते १५० िलटर पा यात ४ ते ५ िकलो श ेण काढ ून याचा सडा सव कच या वर
िशंपडा वा उ हाळा अस ेल तर पा याच े माण वाढवाव े. शेणा ऐवजी गोबर ग ॅसची ताजी
पातळ लरी अस ेल तर श ेणा या अडीचपट हणज े १० िलटर यावी .
ितसरा थर -
ढेकळे, काच, गोटे, लॅि टक , रबर इ यादी नसल ेली वन पती या अ या वजनाइतक
हणज ेच ५० ते ६० िकलो माती या कच यावर सारखी समपातळीत पसरव ून ित यावर
थोडे पाणी िश ंपडावे.
एका माग ुन एक अस े तीन थर (कचरा - शेण व माती ) मान े टा या या वर या िवट े या
समूह पातळीपय त (त डापय त) ावेत. नंतर टा या या वर प ु हा अशाच कार े दीड त े
अडीच फ ूट उंच होईपय त झोपडी या आकारा माण े िनमुळते होत जाणार े थर ाव ेत.
असे ११ ते १२ एकूण थर बसतील . या भरल े या टा यालाच यावर तीन इ ंच मातीचा
(४०० ते ५०० िकलो) जवळपास एक गाडी मातीचा गारा क न याला झाक ून टाकाव े व
याला श ेणाने सारव ून याव े. यावर भ ेगा पडतील त े हा या श ेणाने िलंपून बंद करा यात .
दुसरी फ ेर भराई -
१५ ते २० िदवसान ंतर भरल े या टा यातील व त ू १२ ते १८ इंच खाली दब यान े पु हा
सु वातीस या मान े भराई क ेली, तशीच भराई प ु हा टा या या त डावर
पिह यासारख ेच दीड फ ूट उंच झोपडी माण े भराई के यानंतर पु हा तीन इ ंच गा या चा थर
घालून तो श ेणाने िलंपून यावा .
नॅडेप खत तयार हायला पिह या भराई या तारख ेपासून ९० ते १२० िदवस लागतात .
याकाळात खतात आ ता - ओलावा िटक ून राह यासाठी आिण पडल े या भ ेगा
munotes.in
Page 104
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
104 बुजव यासाठी श ेण व माती िश ंपडत रहाव े. आव यकता वाट यास टा याला असल े या
िछ ात ून पाणी िश ंपडावे व पडणा या भ ेगा ता काळ ब ंद करा यात . यावर गवत उगव ू देऊ
नये. अ यथा याच े बी खतात पड ून सव शेतात त े पसर ेल. फारच कडक ऊन अस यास
टा या वर काडीकचरा िक ंवा अ य व त ू टाकून सावलीत ठ ेवावी. टाक भरत असताना
जा त दाब द ेऊन याला त ुडवू नये.
खताची प रप वता -
खत म ुरले िकंवा रापल े, शेतात टाक या लायक झाल े तर या खताला द ुग धी असत नाही .
एक ब या पैक वास य ेतो. याचा र ंग भुरकट होतो . खतातील ओलावा मा खत बाह ेर
काढ यावरिह िटकवावा यासाठी यावर मध ून मध ून पाणी िश ंपडत रहाव े.
यानंतर त े खत एका फ ुटात ३५ तार असल े या चाळणीवर ती आडवी ठ ेवून चाळाव े.
गाळताना न गळल ेला काडीकचरा परत प ुढ या व ेळे या क ंपो टसाठी वापरता य ेतो. हा
कचरा अध प व असतो . यात खत बनवणार े िजवाण ू पु कळ असतात . थोड्या या द ाच े
िवरजणान े जसे भरपूर दुधाचे दही लवकर होत े, तसेच हे कंपो ट टा यात ून िनघाल े
अध प व खत ता या कच याच े चांग या म ुरले या- रापले या खतात लवकर पा ंतर
करते.
चाळणीत ून गाळल ेले मऊ बारीक खत ित एकरी १० गाड्या पे न िद यास खत कमी
लागून भरप ूर पीक िमळत े. अशा कार े १५० ते १६० घनफूट गाळीव प व खत व २० ते
४५ घनफूट क च े खत एका टा यात ून िनघ ेल. साधारणत : याचे वजन तीन त े स वा तीन
टन भर ेल. क चे खत प ु हा टा यात घाल ून याच े कंपो ट खत करता य ेते.
नॅडेप प तीन े खत तयार क े यास वषा काठी एका गाईपास ून सामा यपण े ८० टन खत
िनमा ण करता य ेते. या खतात जिमनीला पोषक अस े न ८०० िकलो ॅम, फुरद ५६०
िकलो ॅम, पालाश १०५० ो ॅम व स ू म य े ७७,६०० िकलो ॅम या मोठ ्या माणात
जमीला स ि य खत उपल ध होत े.
नॅडेप कंपो ट खताच े संपूण लाभ िमळव यासाठी प ुढील गो ी करण े गरजेचे असत े-
पुरेपूर गुणव ेचे खत ा हो यासाठी आणखी काही यावहा रक गो ी ल ात घ ेणे मह वाच े
असत े.
१) जागेची िनवड - टा याच े तळ जिमनी या पातळी या होऊन थोड े उंच असाव े. जेथे
पाणी साचत े िकंवा पा याचा उपयोग असतो त ेथे टा या क े यास खत पा यासोबत
धुऊन िक ंवा िनच न जाईल . टा यात पाणी साच ून रािह यास िजवाण ू काम करणार
नाहीत .
२) टा यावर झाडा ंची िकंवा घराची सावली अस यास उ म . अ यथा कडक उ हात भ ेगा
पडले या अस यास यातील खत य उ ण हव ेने वायु पान े उडून जातील . munotes.in
Page 105
घनकचरा यव थापन
105 ३) कचरा - माती व खताची वाहत ूक ल ात घ ेता पैसा व माची बचत कर यासाठी
शेतावरच टा या करता आल े तर उ म . यातही पा या या गोठ ्या या जवळ जर
टाक करता आली तर अिधक सोयीच े होईल .
४) वेगाने वाहणा या वा याम ुळे कंपो ट या टा यातील खत वाय ू पान े उडून जा याची
श यता असत े. ते हा टा या या ला ंबीची बाज ू वारा वाह या या िव िदश ेला ठेवावी.
नॅडेप टाक े बांधायला लागणार े सािह य -
१) १२×५×३ फूट आकाराच े टाक बा ंधायला १२०० िवटा लागतात .
२) खालचा तळ मजब ूत करायला वरचा श ेवटचा िवटा ंचा थर मजब ूत ठेवायला एक थ ैली
िसम ट व ५० टोपल े वाळू लागत े.
३) िवटांचे बांधकाम करायला आव यक त ेवढी माती, पांढ या मातीत त ेवढीच वाळ ू
िमसळली
४) गवंडी व या या मदतीसाठीच े एक िदवसाच े म व पाणी .
अशा कार े नारायणराव पा ंढरीपा ंडे य ां या या योगाला प ु याची खत िव ेषण स ं था,
नागपूर या श ेतक कॉल ेज या रसायनशा ाच े ा यापक , पंजाबराव द ेशमुख क ृषी
िव ापीठ , अकोला व भारतीय क ृषी अन ुसंधान स ं था, नवी िद ली या ंनी या खताच े
िव ेषण क न श ंसक माणप िदल ेले आहे. शेतीला उ म स ि य खत िमळ यासाठी
पांढरीपा ंडे यां या योगाची मह व अन य साधारण आह े.
९.४.२ अस ि य कच याच े यव थापन :-
काच, लॅि टक , लाकूड, रबर, वेगवेगळे धात ू इ यादी पदाथा चा यात समाव ेश होतो .
यातील बर ेच पदाथ वेगळे काढून या यावर ि या क न याचा प ुनवा पर करता य ेऊ
शकतो . या पदाथा चा पुनवा पर श य नाही या ं यावर वलन ि या िक ंवा रासायिनक
ि या आव यक आह े. कच यातील व ेगळे धातू, लाि टक , रबर इ यादी व ेगळे क न
यां यावर प ुनवा परासाठी ि या क ेली जात े. आप या द ेशातील ल ावधी क ुटुंबे भंगार
गोळा क न आपली उपजीिवका चालवत आह ेत. आपण या कार या यवसाया ंना
ो साहन िदल े पािहज े. यामुळे फार मोठ ्या माणात रा ीय स ंप ीची बचत होईल .यामुळे
अिधक व छता राखली जाईल .
१) दगड माती ध ूळ-
नैसिग क घटक अस याम ुळे यावर ि य ेची गरज भासत नाही . हे जिमनीच े घटक आह ेत
ते जिमनीम य े िमसळ ून टाकल े यो य ठरत े.
munotes.in
Page 106
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
106 २) धोकादायक कचरा -
उदाहरणाथ णालयातील कचरा या कच या ार े रोगज ंतूंचा सार होतो . हणून हा
धोकादायक कचरा आह े. स या तरी या कच यासाठी िनज तुक करण व वलन ि या ह ेच
माग उपल ध आह ेत.
९.४.३ कच यापास ून वीज िनिम ती व ग ॅस िनिम तीला चालना द ेणे-
घनकचरा यव थापनात कच यापास ून वीज अथवा ग ॅस िनिम ती करण े श य आह े. अशा
व पाचा योग प ुणे येथील डॉ . सु. वी. मापु कर या ंनी पु या या माक ट याड प रसरात
यश वी क ेला. यांनी पुणे भाजी म ंडईत िश लक राहणा या भाजीपा यापास ून व इतर
जैिवक कच यापास ून हा योग क ेला होता . हा चा ंग या कार े यश वी झाला होता .
याचबरोबर क य ुिनटी बायोग ॅस ला ंट उभा न यात ून प रसरातील नाग रका ंना
बायोग ॅसचा प ुरवठा कर याचा य न क ेला होता . ामीण भागात या प रसरात भाजी म ंडई
आहे, या प रसरात अशा व पाचा योग करण े श य आह े. पुणे येथील आरती या
(Appropriate R ural Technical Institute - ARTI) सं थेने लाि टक या टाक चा
वापर क न बायोग ॅस तयार कर याचा योग स ु ा यश वी क ेला आह े.
१. शा ी य प तीन े कचरा ड ेपो बांधणी :
ि या न करता य ेणा या कच याची िव ह ेवाट लाव यासाठी शा ीय प तीन े कचरा ड ेपो
बांध याची आव यकता आह े. ि या न करता य ेणा या कच याची जाळ ून िव ह ेवाट करण े
गरजेचे असत े. कचरा जाळण े श य नस ेल ते हा तो कचरा ड ेपोम य े पुरला जाईल या
क रता शा ीय प तीन े कचरा ड ेपो तयार करण े श य आह े.
२. मै यावर चालणा या बायोग ॅसचा चार आिण सार करण े आव यक :
देह गाव , पुणे येथील अ पासाह ेब पटवध न सफाई त ं िनकेतनचे मुख कै. डॉ. सू.िव.
मापु कर या ंनी केवळ मानवी म ै यावर चालणारा ‘मल भा ’ नावाचा बायोग ॅस ला ंट
िवकिसत क ेला. हा बायोग ॅस सव िठकाणी वापरता य ेणे श य आह े. िवशेषत: नगरपािलका
े ात या बायोग ॅसचा चा ंगला उपयोग होऊ शकतो . परंतु याक रता थािनक वरा य
सं थानी प ुढाकार यायला हवा . आळंदी येथे डॉ.मापु कर या ंनी अशा व पाचा बायोग ॅस
लांट उभारला आह े. अशा कार े घनकच याच े यव थापन ही ामीण व थािनक वरा य
सं था पातळीवर करता येणे श य आह े. याकरता या सवा चा पुढाकार मह वाचा आह े.
munotes.in
Page 107
घनकचरा यव थापन
107
९.५ सांडपाणी यव थापन
कोण याही मानवी व तीला क ेले या पाणीप ुरवठयामध ून लोका ंनी या पा याचा वापर
के यानंतर यामध ून जवळ जवळ ८० ट के पाणी सा ंडपा या या व पात बाह ेर पडत े.
या पा या त अवघडच स ि य व अस ि य पदाथ िमसळल ेले असतात . याच माण े याच
पा यात अन ुकूल प रि थतीम ुळे वेगवेग या रोग ज ंतूची देखील वाढ होत े. हे पाणी मानवी
व तीला धोकादायक ठ शकत े.
सांडपा याचा उगम :
सव साधारपण े घरग ुती वापरात ून वेग या कार या मानवी यव हारात ून हे पाणी िनमा ण
होते.
अ) वयंपाक घरात ून हात ध ुतले, भांडी धुतलेले अ नकण िमि त पाणी बाह ेर येते.
आ) नानग ृह- नाना या व ेळी वापरल ेले पाणी नानग ृहातून बाह ेर पडत े. यात या
य या शरीरातील ार , साबण व इतर व छत ेसाठी वापरल े पदाथ िमसळल ेले
असतात . याच माण े कपड े धु याचे पाणी बाह ेर येते. या यित र घरातील व ेग या
व तू िनवासा या जागा ध ुने, संगी काही माणात मलम ू धुतलेले अथवा िमि त
असल ेले पाणी द ेखील बाह ेर येते.
सांडपा याच े यव थापन :
व छत े या स ंक पन ेम ये सांडपा याची य व थापनाला मह वाच े थान आह े.
सांडपा याची यो य कार े यव था न लाव यास यामध ून अन ेक रोगा ंना िनम ं ण िनम ं ण
िमळत े.
िशवाय प रसरात वावर या या ीन े सांडपाणी तस ेच साच ून राहण े गैरसोयीच े ठरत े.
सांडपा यामध ून अन ेक कारच े रोगज ंतू समाजाम य े पस शकतात . उघड्यावर
साचल े या सा ंडपा या या डब याम य े अनेक कारच े क टक वाढ ू शकतात . यातील
काही क टका ंमुळे मले रया, ड यू इ यादी रोगा ंचा सार होऊ शकतो . िशवाय या पा याचा
िनसग च ा या ीन े काहीच उपयोग होऊ शकत नाही .
munotes.in
Page 108
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
108 स ि थतीम य े आप या द ेशातील ख ेड्यांमधून उघड ्यावर साचल ेले सांडपाणी हा एक
मह वाचा आरो यिवघातक घटक आह े. यामुळे सांडपा याची यो य यव था लावण े हे
ामीण प रसरा या ीन े अितशय मह वाच े ठरत े. सांडपा याच े यव थापनाच े माग
आप याला िनि त कराव े लागतील व या अन ुषंगाने या करता वापरायच े तं ान िनि त
करावे लागेल. याच माण े य क ृती काय म आख ून राबवावा लाग ेल.
पाणी आल े क सा ंडपा याच े यव थापन फारच मह वाच े ठरत े. हणून पाणीप ुरवठ्या या
योजन े या जोडीन ेच ‘ ाम व छता ’ हा िवषय अ य ंत मह वाचा मा नला जातो . महारा
शासनान े अ य ंत अिभनव प तीन े या िवषयाच े पांतर एका रा य यापी चळवळीत क ेले
याचेच नाव ‘संत गाडग ेबाबा ाम व छता अिभयान ’ हे याच चळवळीत ून उदयास आल े.
तसेच ‘रा स ंत तुकडोजी महाराज ाम व छ ाम पधा ’ या योजनामाफ त गे या अनेक
वषा पासून महारा ातील छोट ्या-मोठ्या सव गावा ंम ये ाम व छता व सा ंडपाणी
िनयोजन , वैयि क व छता ह े िवषय सव सामा या ंपय त भावीपण े पोहोचवल े आह ेत.
गावागावा ंम ये आपला गाव व छ हो यास मदत झाली आह े
पाणी प ुरवठा योजन ेचा अिवभा य भाग हणून सांडपाणी यव थापन हा झाल ेला आह े.
पाणी मागणी यव थापनाच े सू ल ात घ ेऊन ठ ेवून वैय क शौचालय स ु ा ाम था ंनी
मागणी क े यानंतर बा ंध याच े धोरण ठरल े आह े. या ीकोनात ून शासन नाग रका ंना
सहकाय करत आह े. सांडपा या या यव थापनसाठी ा मीण भागाम य े मोठ्या माणात
शोषखड ्डे काढल े जात आह ेत. नाग रका ंचा सु ा यासाठी चा ंगला सहभाग िमळत आह े.
९.६ घनकचरा यव थापनाच े मह व
१) आरो य -संर ण : आरो य -संर ण, जीवनाची ग ुणव ा स ुधारणे. आरो य स ंर ण व
संपूण व छत ेसाठी कचरा यव थापन हा ए क मह वाचा घटक आह े.
२) पया वरण द ूषण टाळण े : फार प ूव पास ून घनकचरा जाळ ूनच याची िव ह ेवाट
लावली जात े. परंतु याम ुळे ह वेचे दूषण होत े व पया वरणाच े आरो य धो यात य ेते.
स दय हानी आिण पया वरणाच े नुकसान अस े अनेक िनमा ण होतात . घनकचरा
यव था पनIतून दूषण, दुग धी, कमी होऊन परीसर व छ हो यास मदत होईल .
३) प रसर व छता : कचरा लाख मोलाचा या योजन तग त कचरा िनिम ती या जागी
कच-याचे िवलगीकरण क न ि या ामीण तस ेच शहरी भागात क े यास यात ून
उ प न ा होईल व परीसर व छ हो यास मदत होईल . हे योग काही
नगरपािलका ंनी सु केलेले आहेत.
४) भंगार-कच-यावर प ुन ि या : भारतात दरमाणशी दर िदवसाला 0.4 िक. ॅ एवढा
घनकचरा तयार होतो . लाि टक व त ू, औ ोिगक गी टाकाऊ व त ू यावर कमी
कालावधीत ि या हो याची गरज आह े. तसे झा यास यात ून उ प न व स ंप ी ची
िनिम ती होत े.
munotes.in
Page 109
घनकचरा यव थापन
109
https://marathivishwakosh.org/
जैिवक-कच-यातून ऊजा िनमा ण क न इ ंधन वाचवण े; बायो उजा हा अिलकडील
परवलीचा श द आह े. तसेच याम ुळे तेल आयातीवरील भार व त ेला या त ुटवड्या मुळे
िनमा ण होणा -या अन ेक अडचणी कमी होतील .
जैिवक-कच-यातून ऊजा िनमा ण क न इ ंधन वाचवण े.
रोजगार िनिम ती करण े: भंगार-कच-यावर प ुन ि या, जैिवक-कच-यातून ऊजा िनमा ण या
सगळयात ून काही रोजगार िनिम ती करण े.
९.७. समारोप
जीवनाची ग ुणव ा स ुधारणे. पया वरण द ूषण टाळण े, प रसर व छता . भंगार-कच-यावर
पुन ि या हो यासाठी चालना द ेणे. जैिवक-कच-यातून ऊजा िनमा ण क न इ ंधन वाचवण े.
या सगळयात ून काही रोजगार िनिम ती करण े. संपूण व छत ेसाठी कचरा यव थापन हा
एक मह वाचा घटक आह े. आप या क ेरकच-यात िविवध पदाथ असतात ; यात वग वारी
करावी लागत े. वग वारी क े यािशवाय घनकचरा यव थापन चा ंगल होऊ शकणार नाही .
घनकच याच े यव थापन ही काही काळाची गरज होऊन रािहली आह े. शासन या ीन े
संपूण व छता अिभयाना या मा यमात ून िविवध उप मा ार े ही ि या तळागाळापय त
ने याचा य न करत आह े. यासाठी नाग रकांचे सहकाय मह वाच े आहे. सामािजक स ं था
याकरता प ुढाकार घ े याचा य न करत आह ेत. कचरा यव थापन ही शासन आिण समाज
यांची एकि त जबाबदारी आह े. याची जाणीव सामािजक पातळीवर िनमा ण होण े गरज ेचे
आहे.
९.८ पाठावरील
१) घनकचरा यव थापनाच े व प सिव तर िवशद करा .
२) घनकचरा यव थापन स ंक पना प करा . अस ि य कच याच े यव थापन सिव तर
िवशद करा .
३) नॅडेप कंपो ट प तीच े व प सिव तर िवशद करा .
४) जैिवक कचरा यव थापन प तीच े व प सिव तर िवशद करा . munotes.in
Page 110
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
110 ५) िटपा िलहा
१) सांडपाणी यव थापन .
२) मै यापास ून बायोग ॅस िनिम ती
३) अजैिवक कचरा यव थापन
९.९ संदभ सुिच
१) marathivishwakosh.org
२) mr.vikipedia.in/hea
३) google.com/amp/s/www. removablesverdes.com
४) arogyavidya.net/solid west
५) मांग याच े वरदान क ंपो ट खत , ले. वसंत ब बटकर , अिखल भारतीय क ृषी गोस ेवा
संघ, गोपुरी, वधा , (महारा )
६) mpcb.gov.in
७) mahatb.com
८) https://mr.vickypedia.org
munotes.in